{Лермонтов М. Ю. (комиӧдіс Педь Гень) @ Миян кадся герой @ роман @ М. Лермонтов. Миян кадся герой @ 1953 @ Лб. 3‒145.}
ЛЕРМОНТОВ МИХАИЛ ЮРЬЕВИЧ
МИЯН КАДСЯ ГЕРОЙ
Быд небӧгын водзкыв — медводдза и сыкӧд тшӧтш медбӧръятор; сійӧ лоӧ либӧ гӧгӧрвоӧдӧмӧн сочинение цельяслы, либӧ оправданиеӧн да вочакывйӧн критикъяслы.
Но лыддьысьысьяслы абу некутшӧм мог нравственнӧй цельӧдз да журналъяс усьласьӧмъясӧдз, и сы вӧсна найӧ оз лыддьыны водзкывяс.
А жаль, мый тайӧ сідзи, торъя нин миянын.
Миян публика сэтшӧм на том да бур сьӧлӧма, мый оз гӧгӧрво басняяс, помсьыс кӧ оз аддзы нравоучениеяс.
Сійӧ оз казяв шмонь, оз кыв ирония, сійӧс прӧстӧ лёкногӧн воспитайтӧма.
Сійӧ оз на тӧд, мый прамӧй обществоын да прамӧй небӧгын веськыда видчӧмлы абу места, мый ӧнія образованность изобретитіс ёсьджык орудие, пӧшти тыдавтӧмӧс, и сыкӧд ӧттшӧтш смертельнӧйӧс, коді, леститчӧм улӧ сетчӧмӧн, вӧчӧ венны позьтӧм да вернӧй удар.
Миян публика провинциал кодь кымын, коді, враждебнӧй дворъясса кык дипломатлысь сёрни кывзӧм бӧрын, збыльысь кутіс чайтны, мый на пиысь быдӧн пӧръявлӧ ассьыс веськӧдлан котырсӧ мӧда-мӧд костса медся нежнӧй дружба кузя.
Тайӧ небӧгыс неважӧн на ас вылас испытайтіс ӧткымын лыддьысьысьяслысь да весиг журналъяслысь шудтӧм веритчӧмсӧ — веськыда гӧгӧрвоны быд кыв.
Мукӧдъяс зэв ёна лӧгасисны, и эз шуткаысь, мый налы пример пыдди сувтӧдӧны сэтшӧм безнравственнӧй мортӧс, кыдзи Миян Кадся Герой;
мукӧдъяс жӧ зэв бура-мичаа казявлісны, мый сочинитель серпасалӧма ассьыс портретсӧ да аслас тӧдсаяслысь портретъяссӧ...
Важ да жалкӧй шутка!
Но, тыдалӧ, Русьсӧ сэтшӧмӧн нин вӧчӧма, мый ставыс сэні выльмӧ,тайӧ нелепостьяс кындзиыс.
Волшебнӧй мойдъясысь медся волшебнӧйыс миянын ӧдвакӧ вермас мынны вомалӧмысь, мый сійӧ кӧсйӧ оскорбитны личность.
Миян Кадся Герой, менам милостивӧй государъяс, збыльысь, портрет, но абу ӧти мортлӧн: тайӧ — портрет, кодӧс составитӧма став миян поколениелӧн лёкторъясысь, налӧн тырвыйӧ развитиеын.
Ті меным бара шуанныд, мый морт оз вермы лоны сэтшӧм омӧльӧн, а ме тіянлы висьтала: ті кӧ веритлінныд, мый вермасны лоны став трагическӧй да романтическӧй злӧдейяс, мыйла ті онӧ веритӧй, мый Печорин збыль вӧлі?
Ті кӧ любуйтчылінныд таысь ужаснӧйджык да уродливӧйджык лӧсьӧдлӧмторъясӧн, мыйла нӧ тайӧ характерыс, весигтӧ кыдзи лӧсьӧдлӧмтор, оз аддзы тіянлысь пӧщада!
Оз-ӧ нин сы вӧсна, мый сыын правдаыс унджык, мыйта вӧлі колӧ эськӧ тіянлы?..
Ті висьталанныд, мый нравственность таысь оз выигрывайт?
Извинитӧй.
Тырмымӧн нин йӧзсӧ вердісны юмовторъясӧн: налӧн таысь висьмис кынӧмныс: колӧны курыд лекарствояс, едкӧй истинаяс.
Но энӧ на думайтӧй та бӧрын, мый тайӧ небӧглӧн авторыс кутліс коркӧ-нибудь гордӧй мечта лоны йӧзлысь омӧльторъяс веськӧдысьӧн.
Ен мед видзас сійӧс татшӧм невежествосьыс!
Сылы прӧстӧ вӧлі гажа серпасавны ӧнія мортӧс, кутшӧмӧн сійӧ гӧгӧрвоӧ сійӧс да, сылы да тіянлы шудтӧмлун вылӧ, вывті частӧ аддзывлывліс.
Тырмымӧн и сійӧ, мый висьӧмсӧ индӧма, а кыдзи сійӧс бурдӧдны — тайӧс ен нин тӧдас!
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
І
БЭЛА
Ме вӧлі локта выльысь-выль вӧвъясӧн Тифлиссянь.
Менам неыджыд телегаын став кӧлуйыс вӧлі ӧти ичӧтик чемодан, кодӧс джынвыйӧдзыс вӧлі тыртӧма Грузия йылысь туйвывса запискаясӧн.
Кызвынсӧ на пиысь, тіян шуд вылӧ, воштӧма, а чемоданӧй, мукӧд кӧлуйыскӧд, менам шуд вылӧ, коли дзоньвидза.
Шондіыс заводитӧ нин вӧлі дзебсьыны лымъя мусюр сайӧ, кор ме вои Койшаурскӧй Долинаӧ.
Осетин-извозчик мудзлытӧг вӧтліс вӧвъяссӧ, мед удитны войӧдзыс кайны Койшаурскӧй Гӧра вылӧ, да горштырнас сьыліс сьыланкывъяс.
Лӧсьыд жӧ места тайӧ долинаыс!
Быдладорын прӧйдитны позьтӧм гӧраяс, турунвиж плющӧн ӧшлӧм да чинар чукӧръясӧн дорӧсалӧм гӧрдов кыртаяс, кырӧминъясӧн визьйӧдлӧм виж бужӧдъяс, а сэні вылын-вылын лымъяслӧн зарни сыр, а улын Арагва, пемыд сьӧд сёртасысь ызгигтыр петысь нимтӧм мӧд ичӧтик юкӧд сывъясьӧма, кыссьӧ эзысь сунисӧн да змей моз лӧсталӧ аслас сьӧмнас.
Койшаурскӧй Гӧра увдорӧ воӧм мысти ми сувтім духан дорӧ.
Тані ызгигтыр жӧдзисны десятка-мӧд грузинъяс да горечьяс; тасянь матӧ сувтӧма вой кежлӧ верблюдъяслӧн караван.
Меным колӧ вӧлі медавны ӧшъясӧс, медым катӧдны тележкаӧс тайӧ проклятӧй гӧра вылас, сы вӧсна мый вӧлі нин ар да вольк, а тайӧ гӧраыслӧн кузьтаыс верст кык мында.
Нинӧм он вӧч, ме медалі квайт ӧшкӧс да кымынкӧ осетинӧс.
Ӧти на пиысь босьтіс пельпом вылас менсьым чемоданӧс, мукӧдъяс кутісны отсавны ӧшъяслы пӧшти сӧмын горзӧмнаныс.
Менам тележка бӧрвылын нёль ӧш кыскисны мӧдӧс, кыдзи нинӧмӧс моз, кӧть эськӧ сэтчӧ вӧлі дзик тырыс сӧвтӧма.
Тайӧ чуймӧдіс менӧ.
Эзысьӧн вӧчӧдӧм ичӧтик кабардинскӧй трубочкаысь куритігтыр тележка бӧрся локтіс сылӧн кӧзяиныс.
Сы вылын вӧлі эполетъястӧм офицерскӧй сюртук да черкесскӧй гӧна шапка.
Сійӧ кажитчис ар ветымынаӧн кымын.
Сылӧн мугов чужӧм рӧмыс петкӧдліс, мый сійӧ важӧн нин тӧдса закавказскӧй шондікӧд, а кадысь водзджык дзормӧм ускыс эз лӧсяв зумыд походкаыслы да бодрӧй видыслы.
Ме матыстчи сы дінӧ да копыртчылі; сійӧ чӧв олігтыр вочавидзис менам копыртчылӧмлы да вомсьыс лэдзис зэв ыджыд тшын ёкмыль.
— Ми тіянкӧд попутчикъяс, тыдалӧ?
Чӧв олігтыр сійӧ бара копыртчыліс.
— Ті, буракӧ, Севастопольӧ мунанныд?
— Так точно...
казеннӧй кӧлуйӧн.
— Висьталӧй, пожалуйста, мый вӧсна тіянлысь тайӧ сьӧкыд тележкатӧ кокниа кыскӧны нёль ӧш, а менсьым тыртӧмсӧ квайт скӧтина муртса вӧрӧдӧны тайӧ осетинъясыс отсӧгӧн?
Сійӧ мудера нюммуніс да значительнӧя видзӧдліс ме вылӧ.
— Ті, буракӧ, абу на важӧн Кавказас?
— Во мында, — висьталі ме.
Сійӧ мӧдысь нюммуніс.
— А мый?
— Да сідзи!
Ужаснӧй плутъяс тайӧ азиатъясыс!
Ті чайтанныд, найӧ отсалӧны горзӧмнаныс?
А чӧртыс налысь гӧгӧрвоас, мый найӧ горзӧны?
Ӧшъясыдтӧ гӧгӧрвоӧны налысь;
кӧть кызьӧс доддялӧй, найӧ кӧ ас ногныс горӧдасны, ӧшъясыд оз и вӧрзьыны.
Ужаснӧй плутъяс!
А мый налысь босьтан?
Радейтӧны ветлысь-мунысьяслысь сьӧм кульны.
Вельмӧдӧмаӧсь мошенникъясӧс!
Вот аддзыланныд, найӧ тіянлысь вина вылӧ на босьтасны.
Ме тӧда нин тайӧясӧс, менӧ он ылӧдлы!
— А ті важӧн нин тані служитанныд?
— Да, ме тані Алексей Петрович дырйи* нин служиті, — збодеритчӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Кор сійӧ воис Линия вылӧ, ме вӧлі подпоручикӧн, — содтіс сійӧ, — и сы дырйи сетісны кык чин горцылы паныд делӧясысь.
— А ӧні ті?..
— Ӧні лыддьысся коймӧд линейнӧй батальонын.
А ті, лысьта юавны?..
Ме висьталі сылы.
Сёрни тайӧн помасис, и ми мӧда-мӧдкӧд орччӧн чӧв олігтыр мунім водзӧ.
Гӧра йылысь ми аддзим лым.
Шонді лэччис, и войыс воис луныс бӧрся коставтӧг, кыдзи тайӧ векджык овлӧ лунвылын; но лымъяс лӧсталӧм вӧснаыс ми кокниа вермим аддзыны туйсӧ, коді век на кайис гӧра паныд, кӧть эськӧ эз нин сэтшӧм крута.
Ме тшӧкті чемоданӧс пуктыны тележкаӧ, ӧшъясӧс вежны вӧвъясӧн и медбӧръяысь видзӧдлі бӧрвылӧ увлань долина вылас, — но сёртасъясысь гыясӧн ылькнитӧм сук ру дзикӧдз вевттьӧма вӧлі сійӧс, и ни ӧти шы нин эз во сэсянь миян пельӧдз.
Осетинъяс ызгигтыр кытшалісны менӧ да корисны вина вылӧ сьӧм; но штабс-капитан сэтшӧм грознӧя на вылӧ горӧдіс, мый найӧ пырысь-пыр разӧдчисны.
— Ӧд эстшӧм йӧз! — шуис сійӧ: — и няньсӧ рочӧн оз куж шуны, а велӧдӧма: «офицер, вай вина вылӧ!»
Татараяс ме ногӧн шаньджыкӧсь: найӧ кӧть абу юысьяс...
Станцияӧдз коли ещӧ верст мында.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый ном дзизгӧм серти позьӧ вӧлі видзӧдны лэбӧмыс бӧрся.
Шуйгавылын дзуввидзис сьӧд джуджыд сёртас; сы сайын да ми водзвылын гӧраяслӧн чукыръясӧн кодйыссьӧм, лым слӧйясӧн вевттьӧм пемыдлӧз йывъясыс тӧдчисны горизонтбердса кельыд енэж вылын, кӧні тӧдчыштіс на кыалӧн медбӧръя югӧрыс.
Пемыд енэжын заводитісны дзирдавны кодзувъяс, и тешкодь, меным кажитчис, мый найӧ вылынӧсьджык миян войвылын дорысь.
Туй ӧтар-мӧдарас чурвидзисны куш, сьӧд изъяс; кӧнсюрӧ лым увсьыс видзӧдчисны кустарникъяс, но ни ӧти кос кор эз вӧр, и ывлавывса тайӧ кулӧм ун шӧрас долыд вӧлі кывзыны мудзӧм почтӧвӧй тройкалысь корсйӧдлӧмсӧ да роч кӧлӧкӧльчиклысь не ӧткодя тиньгӧмсӧ.
— Аски мича поводдя лоӧ! — шуи ме.
Штабс-капитан ни ӧти кыв эз вочавидз да чуньнас индіс меным веськыда ми водзвылын кыпӧдчӧм джуджыд гӧра вылӧ.
— Мый нӧ тайӧ? — юалі ме.
— Гуд-Гӧра.
— Но и мый?
— Видзӧдлӧй, кыдзи тшынасьӧ.
И збыль, Гуд-Гӧра тшынасис; бокъяс пӧлӧныс сылӧн кыссисны кымӧръяслӧн кокни струяяс, а йылас куйліс сьӧд кунӧр, сэтшӧм сьӧд, мый пемыд енэж вылас сійӧ вӧлі дзик пятно кодь.
Ми аддзам нин вӧлі почтӧвӧй станция, сы гӧгӧрса сак-ляяслысь вевтъяссӧ, и миян водзын югъялісны мелі бияс, кор ыркнитіс уль кӧдзыд тӧв, сёртас кутіс юракывны, да мӧдіс посньыдик зэр.
Муртса ме удиті чӧвтны вылысӧ буркаӧс, пондіс усьны лым.
Ме почтениеӧн видзӧдлі штабс-капитан вылӧ...
— Миянлы тані ковмас войсӧ узьны, — дӧзмӧмпырысь шуис сійӧ: — татшӧм бушков дырйиыд он вудж гӧраяс вомӧнтӧ.
Мый?
Вӧліны-ӧ буждӧмъяс Крестовӧй вылас? — юаліс сійӧ извозчиклысь.
— Эз вӧвны, господин, — висьталіс осетин-извозчик: — а ӧшалӧсӧ уна, уна.
Ветлысь-мунысьяслы станцияын жырйыс эз вӧв, и узянінсӧ миянлы индісны тшына сакляӧ.
Ме кори ассьым спутникӧс мекӧд тшӧтш юны чай стӧкан, сы вӧсна мый сьӧрысь менам вӧлі чугун чайник — Кавказті путешествуйтігъясӧн менам единственнӧй радлун.
Сакляыс ӧти бокнас вӧлі ляскысьӧма кырта бердӧ; нильӧг, кӧтасьӧм куим пос тшупӧд вайӧдісны сы ӧдзӧс дорӧ.
Кималасӧн пыри ме да зураси мӧскӧ (татчӧс йӧзлӧн картаыс лакейскӧй пыдди).
Ме эг тӧд кытчӧ воштысьны: тані баксӧны ыжъяс, сэні эргӧ пон.
Шуд вылӧ, бокын югнитіс чусыд югӧр да отсаліс меным аддзыны ӧдзӧс сяма мӧд розь.
Тані воссис дӧза интереснӧй картина: паськыд сакля, кодлӧн вевтыс мыджсьӧма саӧссьӧм кык сюръя йылӧ, вӧлі тыр йӧзӧн.
Шӧрас трачкӧдчис муас пестӧм би, и тшыныс, кодӧс тӧлыс бӧр паныдаліс вевт розьӧдыс, гӧгӧр лайкъяліс сэтшӧм сука, мый ме дыр эг вермы нинӧм аддзыны; би дорын пукалісны кык старука, зэв уна челядь да ӧти косіник, дзоньнас сырсйыссьӧм паськӧма грузин.
Нинӧм вӧлі вӧчны, ми пуксим би дорӧ, пестім трубкаяснымӧс, и регыд гажаа кутіс дзужгыны чайникным.
— Жалкӧй йӧз! — шуи ме штабс-капитанлы да инді миян няйт кӧзяева вылӧ, кодъяс измӧмаяс моз чӧла видзӧдісны миян вылӧ.
— Вывті йӧй йӧз! — висьталіс сійӧ.
— Веританныд-ӧ?
Нинӧм оз кужны, нинӧмӧ велӧдчыны оз сяммыны!
Миян кабардинечьяс либӧ чеченечьяс, кӧть и разбойникъяс, гӧлышъяс, зато отчаяннӧй юръяс, а тайӧяслӧн и оружие дорас некутшӧм окоталун абу: прамӧйджык кинжал ни ӧти вылысь он аддзы.
Збыль жӧ нин осетинъяс!
— А ті дыр вӧлінныд Чечняас?
Да, ме во дас кымын сулалі сэні крепостьын ротакӧд, Каменнӧй Брод дорын — тӧданныд?
— Кывлі.
— Вот, батюшка, дӧзмӧдісны миянӧс тайӧ юрвундысьясыд; ӧні, слава богу, рамджыкӧсь, а вӧлі, сё воськов на и мунан вал сайӧ, кӧнкӧ нин лёзь дьявол пукалӧ да кыйӧдӧ: муртса ылалыштін, сійӧ и видзӧд — либӧ сьыліад аркан, либӧ балябӧжад пуля.
А молодечьяс!..
— А, кӧнкӧ, тіянкӧд уна вӧлі приключениеяс? — юалі ме тӧдны окотитӧмпырысь.
— Кыдзи эз вӧвлы!
Вӧвлі...
Ӧні сійӧ кутіс чеплявны шуйга ус помсӧ, лэдзис юрсӧ да кутіс мӧвпавны.
Меным вывті вӧлі окота пычкыны сылысь кутшӧмкӧ кӧть история, — тайӧ окотитӧмыс эм быдӧнлӧн, коді интересуйтчӧ да гижалӧ кывлӧм-аддзылӧмторъяс.
Сэк кості пайным пузис; чемоданысь ме кыски походнӧй кык стӧкан, кисьті да ӧтисӧ сувтӧді сы водзӧ.
Сійӧ ырснитіс да аслыс моз шуис: «да, вӧвлі!»
Тайӧ кывъясыс сетісны меным ыджыд лачаяс.
Ме тӧда, важ кавказсаяс радейтӧны варовитыштны, висьтавлыны; налы ӧд тайӧ зэв шоча удайтчывлӧ: мукӧдыс во вит кымын кӧнкӧ йӧзтӧминын сулалас ротаыскӧд, и дзонь вит во сылы некод оз шу здравствуйте (сы вӧсна мый фельдфебель шуӧ <rus>здравия желаю</rus>).
А вӧлі мый йылысь эськӧ больгыштны: гӧгӧрыс дикӧй йӧз, любопытнӧйӧсь; быд лун опасность, овлӧны чуднӧй случайяс, и тані тӧдлытӧгыд жальыд петас сы вылӧ, мый миян сэтшӧм этша гижалӧны.
— Онӧ-ӧ окотитӧй содтыштны ромсӧ? — шуи ме сылы: — менам эм еджыд ром Тифлисысь; ӧні ӧд кӧдзыд.
— Ог, аттьӧ, ог ю.
— Мый сідз?
— Да сідзи.
Ме сеті аслым клятва.
Кор ме вӧлі подпоручикӧн на, ӧтчыд, тӧданныд-ӧ, ми гажӧдчышті ас костын, а войнас лои тревога;
вот ми и петім фрунт водзӧ гажа юръясӧн, да и сюри жӧ миянлы, кор тӧдліс Алексей Петрович: не дай господи, кутшӧма сійӧ скӧрмис!
Тӧкӧтьӧ судӧ эз сет.
Сідз ӧд и эм, мукӧд дырйи дзонь во олан, некодӧс он аддзыв, да кор сэтчӧ ещӧ вина — вошӧм морт!
Тайӧс кылӧм бӧрын ме пӧшти вошті лачаӧс.
— Да вот кӧть черкесъяс, — водзӧ висьталіс сійӧ: — мыйӧн юасны буза свадьба вылын, либӧ мортӧс дзебӧм бӧрын, сідзи и мӧдасны керасьны.
Ӧтчыд ме муртса удиті усйысьны, а нӧшта мирнӧй князь ордын на вӧлі гӧстита.
— Кыдзи нӧ тайӧ артмис?
— Вот (сійӧ пестіс каллянсӧ, кыскыштіс тшынсӧ да кутіс висьтавлыны), — вот тӧданныд-ӧ, ме сэки ротакӧд сулалі крепостьын Терек сайын — сэсянь регыд тырӧ вит во.
Ӧтпыр, арын, воис провиант тыра транспорт; транспортас вӧлі офицер, ар кызь вита том морт.
Сійӧ полнӧй формаа локтіс ме дорӧ да висьталіс, мый сылы тшӧктӧмаӧсь кольччыны ме ордӧ крепостьӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм вӧсньыдик, еджыдіник, сы вылын мундирыс вӧлі сэтшӧм выль, мый ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый сійӧ миянын Кавказын неважӧн на.
«Тіянӧс, тыдалӧ, — юалі ме сылысь, — татчӧ переведитӧмаӧсь Рочмуысь?»
— «Точно так, господин штабс-капитан», — вочавидзис сійӧ. —
Ме босьті сійӧс киӧдыс да шуи:
«Зэв рад, зэв рад.
Тіянлы лоӧ неуна гажтӧм...
но да ми тіянкӧд кутам приятельяс моз овны.
Да, пӧжалуйста, шуӧй менӧ прӧстӧ Максим Максимычӧн, и пӧжалуйста — мыйла тайӧ полнӧй формаыс?
Ме ордӧ пыр локтӧй картузӧн».
Сылы сетісны патера, и сійӧ овмӧдчис крепостьын.
— А кыдзи сійӧс шулісны? — юалі ме Максим Максимычлысь.
— Сійӧс шулісны...
Григорий Александрович Печоринӧн.
Шань морт вӧлі, лысьта тіянӧс эскӧдны; сӧмын неуна тешкодь.
Ӧд, например, зэригӧн, кӧдзыд дырйи, лунтыр вӧралас; ставныс кынмасны, мудзасны, — а сылы нинӧм.
А мукӧд дырйи пукалӧ аслас жырйын, тӧв пӧльыштас, уверяйтӧ, мый прӧстудитчис;
ставень клопнитас сійӧ дрӧгмунас да кельдӧдас;
а ме дырйи уськӧдчывліс кабан вылӧ ӧтнас;
вӧвлі, дзонь час чӧжӧн ни ӧти кыв он перйы, зато нин мукӧд дырйи кыдзи мӧдас висьтавлыны, кочкавтӧдзыд сералан...
Да, зэв тешкодь, и буракӧ озыр морт: мыйтӧм быдсяма донаторйыс вӧлі сылӧн!
— А дыр сійӧ оліс тіянкӧд? — бара юалі ме.
— Да во мында.
Но да зато некор оз вун менам тайӧ воыс; вӧчліс сійӧ меным уджтор, мед лёкӧн не казьтывны!
Збыль ӧд, эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяслы водзвыв шуӧма, мый накӧд должен лоны быдсяма овлытӧмторъяс!
— Овлытӧмторъяс? — чайсӧ сылы содтігмоз любопытствоӧн горӧді ме.
— А вот ме висьтала тіянлы.
Крепостьсянь верст квайт сайын оліс ӧти мирнӧй князь.
Сылӧн пиыс, ар дас вита детинка, пӧвадитчис волывлыны миянӧ:
быд лун вӧлі локтӧ то сыла, то мыйкӧ мӧдторла.
И збыльысь ми Григорий Александровичкӧд вельмӧдім сійӧс.
А кутшӧм нин юрвундысь вӧлі, быдтор вылӧ пельк: вӧв вылын гӧнитігмоз шапкасӧ лэптыны ли, ружьеысь лыйны ли.
Ӧтиторйӧн сійӧ эз вӧв шань: сьӧм вылӧ зэв горш вӧлі.
Ӧтпыр, серам ради, Григорий Александрович кӧсйысис сылы сетны червонец, гусялас кӧ сылы бать стадасьыс медбур козёлсӧ; и мый жӧ ті чайтанныд? мӧд войнас жӧ кыскис сійӧс сюрӧдыс.
А, вӧвлі, ми думыштам эльтыштны сійӧс, синъясыс сідзи и ойдасны вирӧн, да пыр жӧ- кинжалас кутчысяс!
«Эй, Азамат, воштан тэ юртӧ, — шулывлі ме сылы: — лёк лоӧ тэнад юрлы!»
Ӧтчыд воис ачыс пӧрысь князь свадьба вылӧ миянӧс корны: ыджыд нывсӧ сійӧ вӧлі сетӧ верӧссайӧ, а ми вӧлім сыкӧд кунакъяс: * оз жӧ позь сідзи, тӧданныд, ӧткажитчыны, кӧть сійӧ и татарин.
Мӧдӧдчим.
Аулын зэв уна пон встретитісны миянӧс гораа увтчигтыр.
Миянӧс аддзигӧн нывбабаяс дзебсялісны; найӧ, кодъяслысь чужӧмъяссӧ ми вермылім аддзывны, ньӧти эз вӧвны мичаӧсь.
«Менам вӧлі ёна бурджык мнение черкешенкаяс йылысь», — шуис меным Григорий Александрович.
«Энлӧй!» — вочавидзи ме шпыннялігтыр.
Менам юрын аслам мӧвп вӧлі.
Князь ордын сакляас чукӧрмӧмаӧсь нин вӧлі уна йӧз.
Азиатъясыдлӧн, тӧданныд, мода став паныдасьысьяссӧ и прӧйдитысьсӧ корны свадьба вылӧ.
Миянӧс примитісны став почестьясӧн да нуӧдісны кунацкӧйӧ.
Но ме эг вунӧд приметитны, кытчӧ сувтӧдісны миянлысь вӧвъяснымӧс, тӧданныд, быдтор вермас лоны.
— Кыдзи нӧ налӧн свадьбасӧ празднуйтӧны? — юалі ме штабс-капитанлысь.
— Да сідзи жӧ.
Первой мулла лыддяс мыйкӧ налы Коранысь; сэсся козьналӧны том гозъяӧс да налысь став рӧдвужсӧ; сёйӧны, юӧны буза; сэсся заводитчӧ джигитуйтӧм и пыр кутшӧмкӧ ӧти няйтӧсь, киссьӧм паськӧма морт, омӧлик чотан вӧв вылын дзирнясьӧ, паясничайтӧ, серам петкӧдлӧ честнӧй компаниелысь; сэсся, кор рӧмдас, кунацкӧйын заводитчӧ, ми ногӧн кӧ шуны, бал.
Коньӧр старик бриньгӧ куим струнаа вылын...
вунӧді кыдзи нин на ногӧн...
но да миян балалайка сяма.
Нывъяс да том зонъяс сувтӧны кык шеренгаӧ, мӧда-мӧдныслы паныдӧн, кекеначасьӧны да сьылӧны.
Вот петӧны ӧти ныв да ӧти зон шӧрас и сьылӧм ногӧн заводитӧны висьтавлыны ӧта-мӧдныслы кывбуръяс, мый веськалӧ, мукӧдъясыс на бӧрся хорӧн.
Ми Печоринкӧд пукалім почётнӧй местаын, и вот сы дорӧ матыстчис кӧзяинлӧн ичӧтджык нылыс, ар дас квайта, да сьылыштіс сылы...
кыдзи эськӧ висьтавны?..
комплимент кодьӧс.
— А мыйджык сэтшӧмсӧ сьыліс сійӧ, онӧ-ӧ помнитӧй?
— Да, кажитчӧ, со кыдзи: «Стройнӧйӧсь пӧ миян том джигитъяс, и кафтанъясыс на вылын эзысьӧн мичмӧдӧма, а том роч офицер стройнӧйджык на наысь, и галунъясыс сы вылын зӧлӧтӧйӧсь.
Сійӧ кыдзи тополь на пӧвстын; сӧмын не быдмыны, не дзоридзавны сылы миян садйын».
Печорин сувтіс, копыртчыліс сылы, пуктыліс кисӧ кымӧс дорас да сьӧлӧм бердас и тшӧктіс меным висьтавны сылы; ме бура кужа на ног, да переведиті сылысь вочакывсӧ.
Кор ныв муніс миян дінысь, сэки ме вашниті Григорий Александровичлы:
«Но мый, кутшӧмджык?»
— Зэв мича! — вочавидзис сійӧ:
— а кыдзи шуӧны сійӧс?
— «Сійӧс шуӧны Бэлаӧн», — висьталі ме.
И збыль, сійӧ вӧлі мича: кузь тушаа, вӧсньыдик, синъясыс сьӧдӧсь, гӧравывса серналӧн кодь, сідзи и видзӧдӧны тэныд сьӧлӧмад.
Печорин мӧвпалігмоз эз вештыв сы вылысь синъяссӧ, и нылыс частӧкодь видзӧдлывліс сы вылӧ синкымъяс увтіыс.
Сӧмын эз ӧтнас Печорин нимкодясь мичаник княжнаӧн: жыр пельӧссянь сы вылӧ видзӧдісны мӧд кык син, вӧрзьытӧмӧсь, биаӧсь.
Ме куті сюсьджыка видзӧдны да тӧді ассьым важ тӧдсаӧс, Казбичӧс.
Сійӧ, тӧданныд, вӧлі нисьӧ мирнӧй, нисьӧ абу мирнӧй.
Сы вылӧ уна подозрениеяс вӧліны, кӧть сылысь некутшӧм пакӧститчӧм абу казявлӧмаӧсь.
Вӧвлі, сійӧ вайӧдас миянлы крепостьӧ межъясӧс да донтӧм-донысь вузалас, сӧмын некор эз донъясьлы: мый корас, сет, — кӧть начкы, оз чинты.
Сёрнитісны сы йылысь, радейтӧ пӧ кыскасьны абрекъяскӧд Кубань сайӧ, и, збыль кӧ шуны, рожаыс сылӧн вӧлі дзик разбойниклӧн кодь, ачыс ичӧтик, косіндзи, паськыд пельпомъяса...
А кутшӧм пельк, кутшӧм пельк вӧлі, бес кодь!
Бешметыс век косясьлӧма, дӧмаса, ӧружиеыс эзысьӧн мичмӧдӧма.
А вӧлыс сылӧн Кабарда пасьта нимавліс, — и збыль, тайӧ вӧвсьыс бурджыксӧ нинӧм думыштны оз позь.
Эз ӧд весьшӧрӧ вежавны сы вылӧ став наездникъясыс, и эз ӧтчыд заводитлыны гусявны вӧвсӧ, сӧмын эз удайтчывлы.
Быттьӧкӧ ӧні видзӧда тайӧ вӧлыс вылӧ: смоль кодь воронӧй, кокъясыс — струна кодьӧсь, и синъясыс Бэлалӧн дорысь абу омӧльджыкӧсь;
а кутшӧм выныс!
Кӧть ветымын верст гӧнит; а кыдзи велӧдӧма — пон моз вӧтлысьӧ кӧзяиныс бӧрся, весиг гӧлӧссӧ сылысь тӧдліс!
Сійӧ вӧлі некор оз и домавлы вӧвсӧ.
Сэтшӧм нин разбойничӧй вӧв!..
Тайӧ рытас Казбич вӧлі зумышджык мукӧд дырся серти, и ме казялі, мый сылӧн бешмет улас пасьталӧма кольчуга.
«Абу прӧста сы вылын тайӧ кольчугаыс, — мӧвпышті ме: — сійӧ нин, буракӧ, думыштӧма мыйкӧ вӧчны».
Сакляын лои пӧдтан жар, и ме петі ывлаӧ ыркӧдчыштны.
Гӧраяс вылӧ водӧ нин вӧлі вой, и сёртасъясті заводитіс жӧдзны ру.
Ме думышті кежавны лэбулӧ, кӧні сулалісны миян вӧвъяс, видзӧдлыны, эм-ӧ налӧн сёяныс, дай сэсся видзчысьӧмыд некор оз мешайт: вӧлӧй менам ӧд вӧлі вывті шань, и эз нин ӧти кабардинец вежалӧмӧн видзӧдлыв сы вылӧ, шуалігтыр: <krc>якши тхе, чек якши</krc>*.
Муна вӧлі забор пӧлӧн да друг кыла гӧлӧсъяс;
ӧти гӧлӧссӧ ме пыр жӧ тӧді: тайӧ вӧлі вильыш Азамат, миян кӧзяиннымлӧн пиыс.
Мӧдыс сёрнитіс гежӧдджыка да ньӧжйӧджык.
«Мый йылысь найӧ тані тӧлкуйтӧны?» — мӧвпышті ме: — «Оз-ӧ нин менам вӧв йылысь?»
Вот пукси ме забор дорӧ да куті кывзысьны, зіли кывны быд кыв.
Сакляысь петысь сьыланкывъяслӧн шумыс да сёрни шыяс вевттьылісны меным любопытнӧй сёрнисӧ.
— Бур тэнад вӧлыд! — висьталіс Азамат: — ме кӧ эськӧ вӧлі керкаын кӧзяин да менам кӧ вӧлі куимсё кӧбылаа табун, то джынсӧ эськӧ сеті тэнад скакун вылӧ, Казбич!
«А, Казбич!» — думышті ме, и тӧдвылӧ уси кольчугаыс.
— Да, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Казбич:
— Кабарда пасьталаысь он аддзы татшӧмтӧ.
Ӧтчыд, — тайӧ вӧлі Терек сайын, абрекъяскӧд ме ветлі мырддьыны рочьяслысь табунъяс;
миянлы шудыс эз усь, и ми разӧдчим, коді кытчӧ.
Ме бӧрысь лэбисны нёль казак; ме кылі нин ас бӧрвылысь гяуръяслысь горзӧмсӧ, и ме водзын вӧлі тшӧкыд вӧр.
Нёровтчи ме седлӧ весьтӧ, сеті ачымӧс аллахлы, да нэм чӧжӧн медпервойысь на оскорбиті вӧлӧс плетьӧн кучкӧмӧн.
Лэбач моз сійӧ суныштіс увъяс костӧд; ёсь бытшласьысьяс косявлісны менсьым паськӧмӧс, карагачлӧн кос увъясыс кучкалісны меным чужӧмӧ.
Вӧлӧй менам чеччаліс мыръяс вомӧн, морӧснас орйӧдліс кустъяссӧ.
Меным бурджык эськӧ вӧлі эновтны сійӧс вӧр дорас да подӧн дзебсьыны вӧрас, да жаль янсӧдчынысӧ сыкӧд, — и пророк вознаградитіс менӧ.
Некымын пуля живкнитісны менам юр весьтӧд; ме кылі нин, кыдзи вӧв вылысь лэччӧм казакъяс вӧтчӧны коктуй кузя...
Друг ме водзын джуджыд овраг; менам скакунӧй сувтовкерліс — и чеччыштіс.
Сылӧн бӧр кок гыжъясыс буждӧдісны мӧдарладор вадорсӧ, и вӧлӧй ӧшйис водз кокъяс вылас.
Ме лэдзи дом поводӧс да лэбовті оврагас; тайӧ спаситіс менсьым вӧлӧс: сійӧ чеччыштіс-кайис.
Казакъяс ставсӧ тайӧс аддзылісны, сӧмын некод эз лэччы менӧ корсьны: найӧ кӧнкӧ чайтісны, мый ме кувмӧн дойми, и ме кылі, кыдзи найӧ уськӧдчисны кутны менсьым вӧлӧс.
Сьӧлӧмӧй менам ойдіс вирӧн; кузь турун пӧвстті ме куті кыссьыны овраг пӧлӧныс — видзӧда: вӧрыс помасис, некымын казак верзьӧмӧн петӧны сэтысянь эрд вылӧ, и вот веськыда на дорӧ чепӧсйис менам Карагёзӧй;
горзігтыр ставныс уськӧдчисны сы бӧрся;
дыр, дыр найӧ вӧтлысисны сы бӧрся, торъя нин ӧти казак кыкысь кымын тӧкӧтьӧ эз шыбит сылы сьыліас аркан; ме куті тіравны, лэдзи увлань синъясӧс да куті юрбитны.
Здук мысти бӧр лэпті синъясӧс — и аддза: менам Карагёзӧй бӧжсӧ павкнитӧмӧн лэбӧ тӧв кодь вӧльнӧй, а гяуръяс ӧта-мӧд бӧрсяыс ылын кыссьӧны степь кузя мудзӧм вӧвъяс выланыс.
<tat>Валлах</tat>!* тайӧ збыль, дзик збыль!
Сёр войӧдз ме пукалі аслам оврагын.
Друг, мый жӧ тэ чайтан, Азамат? пемыдас, кыла, овраг вадорті котралӧ вӧв, корсйӧдлӧ, гӧрдлӧ да кок гыжъяснас нӧйтӧ мусӧ; ме тӧді аслам Карагёзлысь гӧлӧссӧ:
тайӧ вӧлі сійӧ, менам ёртӧй!..
Сэсянь ми эгӧ янсӧдчылӧй.
И кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ тапкӧдіс кинас аслас скакуныслысь шыльыд сьылісӧ, быдсяма мелі нимнас шуалігтыр.
— Вӧлі кӧ эськӧ менам сюрс кӧбылаа табун, — шуис Азамат, — то сеті эськӧ сійӧс тэныд ставнас тэнад Карагёзыд вылӧ.
<tat>Иок</tat>*, оз ков, — веськодьпырысь вочавидзис Казбич.
— Кывзы, Казбич, — сы дінӧ леститчигтыр висьталіс Азамат: — тэ бур морт, тэ збой джигит, а менам бать полӧ рочьясысь да оз лэдз менӧ гӧраясӧ;
сет меным ассьыд вӧвтӧ, и ме вӧча ставсӧ, мый тэныд колӧ, гусяла тэныд батьлысь медбур винтовкасӧ либӧ шашкасӧ, мый сӧмын окотитан, — а шашкаыс сылӧн настоящӧй гурда: пукты дорышнас ки бердад, ачыс яяд пырас; а сэтшӧм кольчугатӧ, кутшӧм тэнад, зэв кокниа керыштас.
Казбич чӧв оліс.
— Первойсьыс, кор ме аддзи тэнсьыд вӧвтӧ, — водзӧ висьталіс Азамат: — кор сійӧ ныр розьяссӧ пошкӧдӧмӧн бергаліс да чеччаліс тэ улын, да биаизъясыс резсисны-лэбисны сы кокъяс улысь, менам сьӧлӧмын лои мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор,
и сэсянь ставыс меным лои мустӧм:
батьлӧн медбур скакунъяс вылӧ ме видзӧді зывӧктӧмӧн; яндзим меным вӧлі петкӧдчыны на вылын, и шог менӧ босьтіс;
и шогсигтыр ме дзонь лунъясӧн пукавлі утёс вылын, и быд минутӧ дум вылӧ меным усьлі тэнад воронӧй скакуныд аслас стройнӧй восьласнас, аслас шыльыд, ньӧв кодь веськыд мышвывнас;
и сійӧ видзӧдіс менам синъясӧ аслас збой синъяснас, быттьӧкӧ кӧсйис мыйкӧ шуны.
Ме кула, Казбич, он кӧ тэ вузав сійӧс меным! — тіралан гӧлӧсӧн шуис Азамат.
Ме кылі, мый сійӧ бӧрддзис: а колӧ тіянлы висьтавны, Азамат вӧлі зэв аслысныра детинка, и нинӧм вылӧ сылысь он петкӧд синвасӧ, весиг кор сійӧ вӧлі томджык на.
Сы бӧрдӧмлы воча кыліс мыйкӧ серам нога кодь.
— Кывзы! — шуис чорыд гӧлӧсӧн Азамат: — аддзан, ме быдтор вылӧ дась.
Колӧкӧ, гусяла тэныд ме ассьым чойӧс?
Кыдзи сійӧ йӧктӧ! кыдзи сьылӧ! а вышивайтӧ зарниӧн — веськыд чудо!
Сэтшӧм гӧтырыс эз на вӧвлы и турецкӧй падишахлӧн...
Колӧ? аски войнас виччысь менӧ сэні, сёртасас, кӧні котӧртӧ шор.
Сэті ме сыкӧд мӧда мунны орчча аулӧ, — и сійӧ тэнад.
Неужели Бэла донтӧмджык тэнад скакунысь?
Дыр, дыр чӧв оліс Казбич,
сэсся вочакыв пыдди сійӧ кутіс ньӧжйӧник сьывны важ сьыланкыв:*
<rus>Много красавиц в аулах у нас,</rus>
<rus>Звезды сняют во мраке их глаз.</rus>
<rus>Сладко любить их, завидная доля;</rus>
<rus>Но веселей молодецкая воля.</rus>
<rus>Золото купит четыре жены,</rus>
<rus>Конь же лихой не имеет цены:</rus>
<rus>Он и от вихря в степи не отстанет,</rus>
<rus>Он не изменит, он не обманет.</rus>
Весьшӧрӧ кевмысис сылы Азамат, и бӧрдіс, и леститчис, и клянитчис; медбӧрын Казбич дӧзмӧмӧн торкис сійӧс:
— Мун татысь, йӧй детинка!
Кыськӧ тэныд ветлыны менам вӧв вылын?
Медводдза куим воськов вӧчигас жӧ сійӧ шыбитас тэнӧ вывсьыс, и тэ поткӧдан ассьыд балябӧжтӧ изъясӧ.
— Менӧ! — бешенӧя горӧдіс Азамат, и челядь кинжаллӧн кӧртыс зильмуні кольчугаӧ.
Ён ки тойыштіс сійӧс бокӧ, и Азамат сэтшӧма кучкысис плетень бердӧ, мый плетеньыс катовмунліс.
«Лоас гаж!» — мӧвпышті ме, уськӧдчи конюшняӧ, седлӧалі ассьыным вӧвъяснымӧс да петкӧді найӧс керка бӧрвывса дворас.
Кык минут мысти сакляын вӧлі нин ужаснӧй зык.
Вот мый лои: косясьлӧм бешмета Азамат котӧрӧн пырис сэтчӧ да висьталіс, мый Казбич кӧсйис вины сійӧс.
Ставныс чепӧсйисны, босьталісны ружьеяс — и лыбис гаж!
Горзӧм, шум, лыйсьӧм; сӧмын Казбичыс вӧлі вӧв вылас нин да бес моз бергаліс йӧз пӧвстас улич кузя, шашканас ӧвтчигтыр.
«Лёк делӧ йӧз пир вылад пӧкмелляыд, — киӧдыс кутӧм бӧрын шуи ме Григорий Александровичлы: — абу-ӧ бурджык миянлы регыдджык усйысьны?»
— Да виччысьлӧй, мыйӧн помасяс.
— Да тыдалӧ нин лёка помасяс, тайӧ азиатъясыдлӧн век тадзи: почкисны буза, и мӧдіс керасьӧм! — Ми пуксим верзьӧмӧн да гӧнитім гортӧ.
— А Казбичыс мый? — терпитны вермытӧг юалі ме штабс-капитанлысь.
— Да мый нӧ тайӧ йӧзыслы лоӧ! — чай стӧкансӧ помалігмоз шуис сійӧ: — пышйис ӧд!
— И эз ранитчы? — юалі ме.
— А ен сійӧс тӧдас!
Винёвӧсь, разбойникъясыд!
Аддзылі ме мукӧдӧс тышкасигӧн, например: ставнас ӧд нин пож кодьӧдз бытшкалӧма штыкъясӧн, а век на ӧвтчӧ шашканас. —
Штабс-капитан недыр олыштӧм мысти, муӧ кокнас зымнитӧм бӧрын, водзӧ висьталіс:
— Некор аслым ог прӧстит ӧтитор:
крепостьӧ воӧм бӧрын чӧртыс кӧ менӧ тойліс висьтавны Григорий Александровичлы ставсӧ, мый ме кывлі забор дорын пукалігӧн;
сійӧ сералыштіс, — сэтшӧм мудер! — а ачыс думыштіс мыйсюрӧ.
— А мый сэтшӧмыс!
Висьталӧй пӧжалуйста.
— Но нинӧм нин вӧчны! заводиті кӧ висьтавны, колӧ водзӧ нуӧдны.
Лун нёль мысти крепостьӧ воис Азамат.
Кыдзи век, сійӧ пырис Григорий Александрович ордӧ, коді сійӧс пыр вердліс чӧскыдторъясӧн.
Ме сэні жӧ вӧлі.
Пансис сёрни вӧвъяс йылысь, и Печорин заводитіс ошкыны Казбичлысь вӧвсӧ: сэтшӧм пӧ ӧд сійӧ визув, мича, дзик серна кодь, — но, сы висьталӧм серти, прӧстӧ сэтшӧмыс сэсся и мирас абу.
Югъявны кутісны татарчоноклӧн синъясыс, а Печорин быттьӧ оз казяв;
ме мӧдтор йылысь заводитла сёрнитны, а сійӧ, видзӧдан да, пыр жӧ бергӧдас сёрнисӧ Казбич вӧв вылӧ.
Тадзи вӧлі Азамат быд волігӧн.
Недель куим мысти ме куті казявны, мый Азамат кельдӧдӧ да косьмӧ, кыдзи овлӧ радейтӧмысь романсъясын.
Мый сяма дивӧ?..
Вот аддзанныд, ме нин бӧрвылас тӧдмалі ставсӧ тайӧс: Григорий Александрович сэтшӧма сійӧс эльтӧма, мый кӧть ваӧ пыр.
Ӧтчыд и шуис сійӧ сылы:
«Аддза, Азамат, зэв нин тэныд сьӧлӧм вылад воӧма тайӧ вӧлыс; а не аддзыны сійӧс тэныд кыдзи ассьыд балябӧжтӧ!
Но, висьтав, мый эськӧ тэ сетін сылы, коді тэныд козьналіс эськӧ тайӧ вӧвсӧ?..»
— Ставсӧ, мый сійӧ корас, — висьталіс Азамат.
— Сідзкӧ ме судзӧда тэныд сійӧс, сӧмын условиеӧн...
Клянитчы, мый тэ вӧчан...
— Клянитча...
Клянитчы и тэ!
— Бур.
Клянитча, тэ мӧдан владейтны вӧлӧн; сӧмын сы вылӧ тэ должен сетны меным Бэла чойтӧ;
Карагёз лоӧ сылӧн калымӧн.
Надейтча, тӧргыс тэныд выгоднӧй.
Азамат чӧв оліс.
— Он кӧсйы?
Но, кыдзи окота!
Ме чайті, мый тэ мужчина, а тэ кага на вӧлӧмыд: водзджык на тэныд верзьӧмнад ветлыны...
Азамат ӧзйис.
«А батьӧй менам?» — шуис сійӧ.
— Сійӧ ӧмӧй некор оз ветлывлы?
— Збыль...
— Сӧгласен?..
— Сӧгласен, — шӧпнитіс смерть кодь кельыд Азамат. — Кор нӧ?
— Дзик пыр, мыйӧн Казбич воас татчӧ; сійӧ кӧсйис вайӧдны дас кымын меж; мукӧдыс — менам делӧ.
Смотри, Азамат!
Вот найӧ и ладмӧдісны тайӧ делӧсӧ...
веськыда кӧ шуны, лёк делӧ!
Ме эськӧ бӧрынджык висьтавлі та йылысь Печоринлы, да сійӧ сӧмын вочавидзис меным, мый дикӧй черкешенка пӧ лоӧ шудаӧн сэтшӧм муса мужик дорын, кыдз сійӧ, сы вӧсна мый на ног сійӧ век жӧ мужик сылӧн, а мый Казбич — разбойник, кодӧс колӧ накажитны.
Асьныд думыштлӧй, мый ме верми вочавидзны талы паныд?..
Но сэки ме нинӧм на эг тӧд найӧ заговор йылысь.
Вот ӧтчыд воис Казбич и юалӧ, оз-ӧ ковны межъяс да ма; ме тшӧкті сылы вайны мӧд луннас.
«Азамат! — шуис Григорий Александрович: — аски Карагёз лоӧ ме киын; тайӧ войнас кӧ Бэла оз ло тані, то не аддзывны тэныд вӧвтӧ...»
— Бур! — шуис Азамат, и гӧнитіс аулӧ.
Рытнас Григорий Александрович вооружитчис да муніс крепостьысь:
кыдзи найӧ вӧчисны тайӧ делӧсӧ, ог тӧд, — сӧмын войнас найӧ кыкнанныс бӧр воисны, и часӧвӧй аддзылӧма, мый Азаматлӧн седлӧ вомӧныс куйлӧма нывбаба, кодлысь ки-коксӧ вӧлі кӧрталӧма, а юрсӧ тӧбӧма чадраӧн.
— А вӧлыс? — юалі ме штабс-капитанлысь.
— Час, час.
Мӧд лун асывнас водз воис Казбич да вайӧдіс вузавны десятка меж.
Вӧвсӧ забор дорӧ домалӧм бӧрын сійӧ пырис ме ордӧ;
ме гӧститӧді сійӧс чайӧн, сы вӧсна мый сійӧ кӧть и разбойник, а век жӧ вӧлі менам кунак.
Кутім ми сыкӧд варовитны ӧти да мӧдтор йылысь...
Друг видзӧда, Казбич дрӧгмуні, чужӧм вылас вежсис — и ӧшинь дорӧ,
но ӧшиньыс, лёкыд вылӧ, видзӧдіс керка бӧрлань.
— «Мый тэкӧд?» — юалі ме.
— Менам вӧв!.. вӧлӧй! — шуис сійӧ, ставнас тіралігтыр.
Збыль ме кылі вӧв кокшы: «тайӧ буракӧ кутшӧмкӧ казак воис»...
— Эз!
<tat>Урус яман, яман</tat>! — равӧстіс сійӧ да дикӧй барс моз уськӧдчис петны.
Кыкысь чеччыштӧмӧн сійӧ вӧлі нин дворын; крепость ворота дорын часӧвӧй ружьенас потшис сылы туйсӧ; сійӧ чеччыштіс ружье вомӧныс да уськӧдчис туй кузя котӧртны...
Ылын гартчис бус — Азамат скачитіс тэрыб Карагёз вылын;
котӧртігмозыс Казбич кыскис чехолсьыс ружьесӧ да лыйис.
Минут мында сійӧ сулаліс вӧрзьывтӧг, кытчӧдз эз аддзы, мый эз инмы;
сэсся кутіс чирзыны, кучкис изйӧ ружьесӧ, жугӧдіс сійӧс торпыригӧдз, уськӧдчис муӧ да кага моз бӧрддзис...
Вот сы гӧгӧр чукӧртчисны крепостьса йӧз — сійӧ некодӧс эз казяв;
сулалыштісны, тӧлкуйтыштісны, и мунісны бӧр;
ме тшӧкті пуктыны сы дінӧ межъяс вылӧ сьӧм — сійӧ эз вӧрзьӧдлы найӧс, кулӧма кодь куйліс кымыньӧн.
Веританныд-ӧ, тадзи сійӧ куйліс сёр войӧдз и войбыд?..
Сӧмын аски асывнас воис крепостьӧ да кутіс корны, медым сылы висьталісны гусялысьсӧ.
Часӧвӧй, коді аддзыліс, кыдзи Азамат разис вӧвсӧ да гӧнитіс сы вылын, эз мӧд соссьыны.
Сылысь нимсӧ кылігӧн Казбичлӧн синъясыс кутісны кодзлавны, и сійӧ мӧдӧдчис аулӧ, кӧні оліс Азаматлӧн батьыс.
— Мый нӧ батьыс?
— Да сійӧ ӧд и эм, мый Казбич абу аддзӧма батьсӧ: сійӧ кытчӧкӧ мунлӧма лун квайт кежлӧ, а то удайтчис ӧмӧй эськӧ Азаматлы пышйӧдны чойсӧ?
А кор батьыс бӧр воис, то ни нылыс, ни пиыс эз вӧвны.
Сэтшӧм мудер морт: ӧд гӧгӧрвоӧма, мый сюрас кӧ сійӧ, вошӧ сылӧн юрыс.
Сэсянь сідзи и воши: тыдалӧ, кӧвъясис абрекъяслӧн кутшӧмкӧ шайка бердӧ, да и пуктіс буйнӧй юрсӧ Терек сайын либӧ Кубань сайын; сэтчӧ и туй сылы!..
Висьтася, и менам пай вылӧ тырмымӧн сюри.
Мыйӧн ме тӧдмалі, мый черкешенкаыс Григорий Александрович ордын, ӧшӧді аслым эполетъяс, шпага да муні сы ордӧ.
Сійӧ куйліс первой жырас вольпась вылын, ӧти кисӧ балябӧж улас пуктӧмӧн, а мӧд киас кутіс кусӧм каллян; мӧд жыр ӧдзӧссӧ вӧлі томналӧма, и ключыс томан помас эз вӧв.
Ставсӧ тайӧ ме пыр жӧ казялі...
Ме куті кызӧдны да котшкӧдны каблукъясӧн порогас, — но сійӧ притворитчис, быттьӧ оз кыв.
— Господин прапорщик! — шуи ме кыдз позьӧ стрӧгджыка. — Ті ӧмӧй он аддзӧй, мый ме тіян ордӧ вои?
— А-а, здравствуйте, Максим Максимыч!
Он-ӧ окотитӧй каллян? — чеччытӧг вочавидзис сійӧ.
— Извинитӧй!
Ме абу Максим Максимыч: ме штабс-капитан.
— Дзик ӧткодь.
Оз-ӧ ков чай?
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті кутшӧм тӧжд мучитӧ менӧ!
— Ме ставсӧ тӧда, — крӧвать дорӧ матыстчӧм бӧрын вочавидзи ме.
— Сымын бур: менам сьӧлӧм оз лэпты висьтавнысӧ.
— Г. прапорщик, ті вӧчинныд проступок, код вӧсна и меным ковмас кывкутны...
— Дугдӧй! мый кутшӧм беда?
Миян ӧд важӧн нин ставыс шӧриа!
— Мый сяма шуткаяс!
Вайӧй ассьыныд шпагатӧ!
— Митька, шпага!
Митька вайис шпага.
Ассьым долгӧс исполнитӧм бӧрын пукси ме сы дорӧ крӧвать помас да шуи:
«Кывзы, Григорий Александрович, висьтась, мый абу лӧсьыд».
— Мый абу лӧсьыд?
— Да сійӧ, мый тэ пышйӧдін Бэлаӧс...
Тайӧ жӧ бестия Азамат?..
Но, висьтась, — шуи ме сылы.
— Да сійӧ кӧ меным сьӧлӧм вылӧ воӧ?..
Но мый шуны та вылӧ?..
Ме падми.
Но недыр чӧв олӧм бӧрын ме шуи сылы, мый батьыс кӧ кутас корны нывсӧ, ковмас сетны сійӧс.
— Дзик нинӧмла!
— Да сійӧ тӧдас, мый Бэла тані?
— А кыдзи сійӧ тӧдас?
Ме бара падми...
— «Кывзы, Максим Максимыч! — кыпӧдчыштӧмӧн шуис Печорин: — ӧд ті бур морт, а сетам кӧ нывсӧ тайӧ дикарыслы, сійӧ начкас нывсӧ, либӧ вузалас.
Делӧсӧ вӧчӧма, сӧмын оз ков торкны; кольӧй сійӧс ме ордӧ, а ас орданыд менсьым шпагаӧс».
— Да петкӧдлӧй меным сійӧс, — шун ме.
— Тайӧ ӧдзӧс саяс сійӧ: сӧмын весьшӧрӧ ме ачым кӧсйылі аддзывны сійӧс талун:
пукалӧ пельӧсын, покрывалӧӧн тӧбсьӧмӧн, оз сёрнит, ни оз видзӧд: дикӧй серна кодь полысь.
Ме медалі миянлысь духанщицаӧс: сійӧ кужӧ татара ног сёрнитны, кутас сы бӧрся дӧзьӧритны да велӧдас сійӧс думайтны, мый сійӧ менам, сы вӧсна мый сійӧ некодлӧн сэсся оз ло, менам кындзи, — кулакнас пызанӧ кучкӧм бӧрын содтіс сійӧ.
Ме и та вылӧ сӧгласитчи...
Мый тшӧктанныд вӧчны?
Эмӧсь йӧз, кодъяскӧд быть колӧ сӧгласитчыны.
— А мый? — юалі ме Максим Максимычлысь: — збыль-ӧ сійӧ велӧдіс нывсӧ ас дорас, али нылыс косьмис неволяас, рӧдина вӧснаыс гажтӧмтчӧмла.
— Чӧлӧй, мыйла нӧ гажтӧмтчӧмла?
Крепостьсянь вӧлі тыдалӧны сійӧ жӧ гӧраясыс, кодъяс и аулсянь, — а тайӧ дикарьясыслы сэсся нинӧм оз и ков.
Сэсся Григорий Александрович быд лун мыйкӧ да мыйкӧ сылы козьнавліс:
первойя лунъясас сійӧ чӧв олігтыр, гордӧя йӧткывліс козинъяссӧ, кодъяс сэки сюрлісны духанщицалы да кыпӧдлісны сылысь варовлунсӧ.
Эк, козинъяс!
Мыйсӧ оз вӧч нывбабаыд мича рузумтор вылӧ!
Но, да тайӧс бокӧ...
Дыр вийсис сыкӧд Григорий Александрович; сэк жӧ велӧдчис татара ногӧн сёрнитны, и Бэла кутіс гӧгӧрвоыштны миян ногӧн.
Ичӧтикаӧн сійӧ велаліс видзӧдны сы вылӧ, первойсӧ синкым увтіыс, синбӧжнас, и пыр шогсис, ньӧжйӧник сьыліс сьыланкывъяс, сідзи мый, вӧвлі, и меным лоӧ шог, кор кывза сылысь орчча жырсянь.
Некор ог вунӧд ӧти сцена:
муна ме вӧлі керка дінтіыс да видзӧдлі ӧшиняс;
юрсӧ морӧс вылас ӧшӧдӧмӧн Бэла пукаліс лежанка вылын, а Григорий Александрович сулаліс сы водзын.
«Кывзы, менам пери, — висьталіс сійӧ: — тэ ӧд тӧдан, мый водз али сёр, тэныд колӧ лоны менамӧн, мыйла мучитан менӧ?
Радейтан ӧмӧй тэ кутшӧмкӧ чеченецӧс?
Сідзкӧ, ме тэнӧ пыр жӧ гортад лэдза».
— Ныв муртса тӧдчымӧн дрӧгмуніс да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— «Али, — водзӧ висьталіс Печорин: — ме тэныд дзикӧдз мустӧм?» —
Бэла ышловзис.
— «Али тэнад вераыд запрещайтӧ радейтны менӧ?»
— Ныв кельдӧдіс да чӧв оліс.
— «Верит меным, аллах быд племялы ӧткодь, и сійӧ кӧ позволяйтӧ меным радейтны тэнӧ, мыйла нӧ запретитас тэныд радейтны менӧ?» —
Бэла сюся видзӧдліс сылы чужӧмас, быттьӧ чуймис тайӧ выль мӧвпсьыс; синъясас сылӧн тыдовтчис вериттӧм да убедитчыны окотитӧм.
Кутшӧм синъясыс! найӧ сідзи и югъялісны, быттьӧкӧ кык ӧгыр.
— Кывзы, муса, бур Бэла! — водзӧ висьталіс Печорин: — тэ аддзан, кутшӧма ме радейта тэнӧ; ме ставсӧ дась сетны, медым гажӧдны тэнӧ:
ме кӧсъя, медым тэ вӧлін шуда;
а тэ кӧ выльысь кутан шогсьыны, ме кула.
Висьтав, тэ лоан гажаджык? —
Печорин вылысь ассьыс сьӧд синъяссӧ вештывтӧг Бэла думыштчис, сэсся меліа нюммуніс да довкнитіс юрнас сӧгласитчӧм ногӧн.
Печорин босьтіс сылысь кисӧ да кутіс кевмысьны, медым Бэла окалас сійӧс;
Бэла жебиника водзсасис да сӧмын шуаліс: «<ns>поджалуйста, поджалуйста</ns>, оз ков, оз ков».
Печорин кутіс настаивайтны;
Бэла мӧдіс дрӧжжитны, бӧрддзис,
— «Ме тэнад пленница, — шуаліс сійӧ: — тэнад рабыня;
дерт, тэ верман менӧ мырдӧн тшӧктыны», — и бара синва.
Григорий Александрович кучкис кулакнас аслыс плешкас да уськӧдчис мӧд жырйӧ.
Ме пыри сы ордӧ; кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, зумыш, сійӧ ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ.
«Мый, батюшка?» — шуи ме сылы.
— «Дьявол, а абу нывбаба! — вочавидзис сійӧ: — сӧмын ме сета тіянлы ассьым честнӧй кыв, мый сійӧ лоӧ менам...» —
Ме довкйӧдлышті юрӧс.
— «Кӧсъяд заклад? — шуис сійӧ: — недель мысти!»
— «Изволитӧй!» —
Ми кучким ки-ки воча и торйӧдчим.
Мӧд лунас сійӧ пыр жӧ мӧдӧдіс нарошнӧйӧс Кизлярӧ быдсяма тӧварысла; вӧлі вайӧма зэв унасикас персидскӧй матерьеяс, ставсӧ он артышт.
— Кыдзи ті чайтанныд, Максим Максимыч! — козинъяссӧ петкӧдлігмоз шуис сійӧ меным: — вермас-ӧ кутчысьны азиатскӧй красавица татшӧм батареялы воча?
— «Ті онӧ тӧдӧй черкешенкаясӧс, — висьталі ме: — найӧ абу сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь грузинкаяс либӧ закавказскӧй татаркаяс — дзик абу сэтшӧмӧсь.
Налӧн асланыс правилӧяс; найӧс мӧд ногӧн воспитайтӧма».
— Григорий Александрович нюммуніс да кутіс шутьлявны марш.
А ӧд артмис, мый ме вӧлі прав: козинъясыс имитісны сӧмын джынвыйӧ;
сійӧ лои меліджык, дӧверчивӧйджык — да и сӧмын;
Печорин решитчис медбӧръя средство вылӧ.
Ӧтчыд асылын сійӧ тшӧктіс седлӧавны вӧвсӧ, пасьтасис черкес ногӧн, вооружитчис да пырис сы ордӧ.
«Бэла! — шуис сійӧ: — тэ тӧдан, кутшӧма ме тэнӧ радейта.
Ме решитчи пышйӧдны тэнӧ; чайті, мый тэ, кор тӧдмалан менӧ, кутан радейтны;
ме ӧшибитчи: — прӧщай! кольччы полнӧй кӧзяйкаӧн ставыс вылын, мый менам эм; окотитан кӧ, бӧр мун батьыд ордӧ, — тэ свободнӧй.
Ме мыжа тэ водзын и должен накажитны ачымӧс; прӧщай, ме муна — кытчӧ? мыйӧн ме тӧда!
Гашкӧ, ог дыр кут вӧтлысьны пуля бӧрся либӧ шашкаӧн кучкӧм бӧрся: сэки казьтышт ме йылысь да прӧстит менӧ».
— Сійӧ бергӧдчис да прӧщайтчӧм могысь нюжӧдіс сылы кисӧ.
Бэла эз босьт кисӧ, чӧв оліс.
Сӧмын ӧдзӧс сайын сулалігӧн ме верми щель пыр видзӧдны сылысь чужӧмсӧ: и меным лои жаль — сэтшӧм смертельнӧй кельыдлун вевттис тайӧ мусаник чужӧмсӧ!
Печорин эз кыв вочакывсӧ да некымынысь воськовтіс ӧдзӧслань;
сійӧ тіраліс — и висьтавны-ӧ тіянлы? ме чайта, сійӧ збыль вермис вӧчны сійӧс, мый йылысь шутитӧмӧн сёрнитіс.
Сэтшӧм нин морт вӧлі, енмыс тӧдӧ сійӧс!
Мыйӧн сійӧ муртса инмӧдчис ӧдзӧсӧ, кыдзи Бэла чеччыштіс, сыркъялӧмӧн бӧрддзис да уськӧдчис сылы сьылі вылас.
— Веританныд-ӧ?
ме, ӧдзӧс сайын сулалігӧн, сідз жӧ бӧрддзи, кыдзи сійӧ, тӧданныд-ӧ, оз позь шуны, мый бӧрддзи, а сідзи — йӧйталӧм!..
Штабс-капитан ланьтіс.
— Да, висьтася, — уссӧ чеплялігмоз сэсся шуис сійӧ: — меным ӧбиднӧ лои, мый некор ни ӧти нывбаба эз радейтлы менӧ тадзи.
— И дыр вӧліны шудаӧсь найӧ? — юалі ме.
— Да, Бэла висьтасис миянлы, мый сійӧ лунсяньыс, кор аддзӧма Печоринӧс, частӧ аддзывлӧма сійӧс вӧтӧн, и мый татшӧма некор ни ӧти мужчина абу вӧрзьӧдлӧма сылысь сьӧлӧмсӧ.
Да, найӧ вӧліны шудаӧсь.
— Кутшӧм гажтӧм тайӧ! — тӧдлытӧг горӧді ме.
Збыльысь ӧд, ме виччыси трагическӧй развязка, и друг татшӧм виччысьтӧг пӧръявны менсьым лачаясӧс!..
— Да неужели батьыс эз дӧгадайтчы, — водзӧ висьталі ме, — мый нылыс тіян ордын крепостьын?
— Дерт, буракӧ, сійӧ подозревайтліс.
Кымынкӧ лун мысти ми кывлім, мый стариксӧ виӧмаӧсь.
Со кыдзи лои тайӧ...
Вниманиеӧй менам бара ловзис.
— Колӧ тіянлы висьтавны, мый Казбич чайтӧма, быттьӧкӧ Азамат батьыслысь юалӧмӧн гусялӧма сылысь вӧвсӧ, ме тадзи чайта.
Вот ӧтчыд сійӧ и виччысьӧма туй дорын, аулсянь верст куим сайын;
старик вӧлӧм локтӧ гортас нывсӧ весьшӧрӧ корсьысьӧм бӧрын; сылӧн ёртъясыс кольччыштӧмаӧсь, — тайӧ вӧлӧма рӧмдігӧн, — сійӧ вӧлӧм мӧвпалігтыр локтӧ восьлӧн, кыдзи друг Казбич, быттьӧ кань, быйкнитас куст сайысь, чеччыштас бӧрвывсяньыс вӧв вылас, кинжалӧн сутшкас да уськӧдас сійӧс муӧ, кватитас дом поводсӧ — и усйысяс;
ӧткымын другыс аддзылӧмаӧсь ставсӧ тайӧс мыльк йывсянь; найӧ уськӧдчӧмаӧсь суӧдны, сӧмын абу суӧмаӧсь.
— Аслас вошӧм вӧв пыдди сійӧ босьтіс вӧвсӧ дай отомститіс, — шуи ме, медым висьталас ассьыс мнениесӧ менам собеседникӧй.
— Дерт, на ногӧн, — шуис штабс-капитан, — сійӧ вӧлі дзик прав.
Ас тӧдлытӧг менӧ чуймӧдіс роч мортлӧн кужанлуныс применяйтчыны сійӧ йӧзлӧн обычайяс дорӧ, кодъяс пӧвстын сылы лолывлӧ овны;
ог тӧд, вежӧрлӧн тайӧ свойствоыс кулитантор али ошкантор, сӧмын тайӧ доказывайтӧ сылысь вывті ыджыд гибкостьсӧ да яснӧй здоровӧй смыслсӧ, коді прӧщайтӧ лёксӧ быдлаысь, кӧні аддзӧ сылысь быть лоӧм либӧ сійӧс бырӧдны позьтӧмлун.
Та кості чай юсис;
важӧн нин доддялӧм вӧвъяс кынмисны лым вылын;
кельыд тӧлысь вӧлі рытыввылын нин да дась вӧлі сунны аслас сьӧд кымӧръясӧ, кодъяс, быттьӧкӧ косявлӧм занавеслӧн лестукъяс, ӧшалісны ылысса гӧра йывъяс вылын.
Ми петім сакляысь.
Менам спутник висьталӧмлы намӧдар, поводдяыс сэзьдіс да обещайтіс миянлы лӧнь асыв; кодзувъяслӧн хороводъяс мича узоръясӧн кыссисны ылысса енэжтас бердын да ӧта-мӧд бӧрсяыс кусалісны сы серти, кыдзи паськаліс пемыдлӧз енэж кузя асыввывлӧн кельыд югӧрыс, коді вочасӧн югдӧдіс нэмӧвӧйя лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяслысь крут бокъяссӧ.
Веськыдвылын и шуйгавылын чурвидзисны шуштӧм, таинственнӧй сьӧд пропастьяс, и руясыс, тшынасигтыр да змейяс моз веглясигтыр, кыссисны-лэччисны сэтчӧ орчча кыртаяс тшупӧдъяс кузя, быттьӧкӧ чувствуйтісны да полісны матысмысь лунсьыс.
Енэжын и му вылын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь, кыдзи асъя молитваяс дырйи морт сьӧлӧмын;
сӧмын шочиника пӧльыштлывліс асыввывсянь ыркыд тӧв, лэптыштлывліс вӧвъяслысь гыӧртӧм бурысьяссӧ. —
Ми вӧрзим туйӧ;
омӧлик вит кляча муртса кыскисны миянлысь повозкаяснымӧс чукльӧсь туй кузя Гуд-Гӧра йылӧ;
ми мунім подӧн бӧрвылас, пуктавлім кӧлесаяс улас изъяс, кор вӧвъясыс петлісны эбӧссьыс; кажитчис, туйыс нуӧдіс енэжӧ, сы вӧсна мый, кытчӧдз синмыд судзӧ, сійӧ пыр кайис вывлань да медбӧрын вошлі кымӧрас, коді рытсяньыс на шойччӧ Гуд-Гӧра йылын, кыдзи добыча виччысьысь варыш;
лымйыс дзуртіс миян кок улын,
сынӧдыс кутіс лоны сэтшӧм гежӧд, мый вӧлі сьӧкыд лолавны;
вирӧй быд минутын кайліс юрам, но такӧд тшӧтш кутшӧмкӧ долыд чувство паськаліс став менам сӧнъяс кузя,
и меным вӧлі кыдзкӧ долыд, мый ме сэтшӧм вылын мир весьтын: —
челядь чувство, ог вензьы, но, общество условиеясысь ылысмиг да природа дорӧ матысмиг, ми ас тӧдлытӧгным лоам челядьясӧн:
став приобретитӧмаыс бырӧ сьӧлӧмсьыд, и сійӧ бӧр лоӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧвлі коркӧ да тӧдӧмысь лоӧ коркӧ бара.
Сылы, кодлы удайтчыліс, кыдзи и меным, брӧдитны пустыннӧй гӧраясӧд да дыр-дыр видзӧдны налысь причудливӧй образъяссӧ да горша ньылавны ловзьӧдан сынӧдсӧ, коді паськалӧма гӧраясса сёртасъясас, сійӧ, дерт, гӧгӧрвоас менсьым желаниеӧс петкӧдлыны, висьтавны, серпасавны тайӧ волшебнӧй картинаяссӧ.
Вот, медбӧрын, ми кайим Гуд-Гӧра вылӧ, сувтім да видзӧдлім гӧгӧр: сы вылын ӧшаліс руд кымӧр, и сылӧн кӧдзыд лолалӧмыс грӧзитіс матысмысь бушковӧн; но асыввылын ставыс вӧлі сэтшӧм сэзь да зарниасьысь, мый ми — ме да штабс-капитан — дзикӧдз вунӧдім бушков йылысь...
Да, и штабс-капитан: природа мичлун да величие йылысь прӧстӧй сьӧлӧмъясын чувствоыс сёпӧв ыджыдджык, ловъяджык, миянын дорысь, кывйӧн да бумага вылын кыпыда висьталысьясын дорысь.
— Ті, ме чайта, велалӧмныд тайӧ чуймӧдан мича картинаяс дінӧ? — шуи ме сылы.
— Да и, и пуля шутьлялӧм дінӧ позьӧ велавны, мӧдног кӧ шуны — велавны дзебны сьӧлӧмлысь астӧдлытӧгыд тіпкӧмсӧ.
— Ме кывлі, мӧдарӧ, мый мукӧд пӧрысь воинъясыслы пӧ тайӧ музыкаыс весиг сьӧлӧм вылас воӧ.
— Тӧдӧмысь, тіянлы кӧ колӧ, сійӧ и воӧ сьӧлӧм вылад, но век жӧ сӧмын сы мында, мый сьӧлӧмыд ёнджыка тіпкӧ.
Видзӧдлӧй, — асыввывлань индігмоз содтіс сійӧ: — мыйся край!
И збыль, татшӧм панорамасӧ ӧдвакӧ нин кыськӧ удайтчылас меным аддзывны:
миян улын куйліс Койшаурскӧй Долина, кодӧс вомӧналӧны Арагва да мӧд ичӧтик ю, кыдзи кык эзысь сунис;
кельыдлӧз ру кыссис долина кузяыс, асъя шоныд югӧръяссьыс орчча гӧра костъясӧ пышйигтыр;
веськыдвылын и шуйгавылын гӧраяслӧн йывъясыс, ӧта-мӧдсьыс гырысьджыкӧсь, вевттьысьӧмаӧсь лымъясӧн, кустъясӧн, вомӧнасялісны, кыссисны;
ылын сійӧ жӧ гӧраясыс, но мед кӧть кык кырта вӧліны ӧткодьӧсь, — и став тайӧ лымъясыс дзирдалісны гӧрдов югӧрӧн сэтшӧм гажаа, сэтшӧм яръюгыда, мый, кажитчӧ, татчӧ и кольччыны нэм кежлӧ овны:
шондіыс муртса тыдовтчыштіс пемыдлӧз гӧра сайсянь, кодӧс сӧмын велалӧм син вермис эськӧ торйӧдны кунӧра кымӧрысь,
но шонді весьтас вӧлі виргӧрд визь, код вылӧ менам ёрт мӧдіс видзӧдны торъя внимательнӧя.
«Ме висьтавлі тіянлы, — гораа шуис сійӧ, — мый талун лоӧ погода; колӧ тэрмасьны, а то ещӧ сійӧ суас миянӧс Крестовӧй вылын.
Вӧрзьӧй!» — горӧдіс сійӧ ямщикъяслы.
Тормозъяс пыдди кӧлесаяс улӧ пуктім чепъяс, медым найӧ эз ӧдйӧ гӧгыльтчыны, вӧвъясӧс босьтім дом поводӧдныс да мӧдім лэччыны:
веськыдвылын вӧлі утёс, шуйгавылын сэтшӧм пропасть, мый пыдӧсас олысь осетинъяслӧн дзонь сикт кажитчис чикыш позйӧн;
ме дрӧгмуні, кор думышті, мый частӧ таті, сьӧд пемыд войӧ, тайӧ туй кузяыс, кыті кык повозка оз тӧрны паныдасигӧн, кутшӧмкӧ курьер вонас дасысь кымын ветлывлӧ, аслас зэркыд экипажсьыс чеччывлытӧг.
Миян возчикъяс пиысь ӧти вӧлі ярославскӧй роч мужик, мӧдыс осетин;
осетин нуӧдіс кӧреннӧйсӧ дом поводӧдыс ёна видзчысьӧмӧн да первойя парасӧ водзвыв лэдзалӧмӧн, — а миян тӧждысьтӧм русак весиг эз чеччыв пуклӧс вывсьыс!
Кор ме сылы гарышті, мый сійӧ вермис эськӧ тӧждысьыштны кӧть нин мед менам чемодан вӧсна, код бӧрся меным ньӧти абу окота лэччывны тайӧ пыдӧстӧминас, сійӧ шуис меным: «И, барин!
Ен сетас, огӧ лёкджыка наысь воӧ: миянлы ӧд абу первойысь», — и сійӧ вӧлі прав: ми збыль эськӧ вермим не воны, но ӧд всё-таки воим жӧ, и став йӧзыс кӧ эськӧ унджык рассуждайтісны, то гӧгӧрвоисны эськӧ, мый олӧмыс оз сулав сы дон, медым сы йылысь сэтшӧм ёна тӧждысьны...
Но, гашкӧ, тіянлы окота тӧдны Бэла историялысь помсӧ? —
Ӧти-кӧ, ме гижа ог повесть, а туйвывса заметкаяс: сідзкӧ, ог вермы тшӧктыны штабс-капитанӧс висьтавлыны сы дорысь водзджык, кор сійӧ збыльысь заводитіс висьтавлынысӧ.
И сідзкӧ виччысьыштӧй, либӧ, колӧкӧ, листыштӧй кымынкӧ листбок, сӧмын ме тайӧс тіянлы ог сӧветуйт, сы вӧсна мый Крестовӧй Гӧра вомӧн (либӧ, кыдзи сійӧс шуӧ учёнӧй Гамба, <fra>lе Моnt St-Сhгіstорhе</fra>) вуджӧмыс достойнӧй тіян любопытстволы.
И сідз ми лэччам вӧлі Гуд-Гӧрасянь Чертовой Долинаӧ...
Вот романтическӧй ним!
Ті аддзанныд нин неприступнӧй утёсъяс костысь омӧльлысь позсӧ, — но абу сідз: Чертовӧй Долиналӧн нимыс лоӧма «черта» кывйысь, а абу «чӧрт» кывйысь, — сы вӧсна мый коркӧ тані вӧлӧма Грузиялӧн граница.
Тайӧ долинасӧ вӧлі тыртӧма лым толаясӧн, кодъяс вель лӧсьыда уськӧдлісны тӧдвылӧ Саратов, Тамбов да мукӧд мусаник местаяс миян отечестволысь.
— Со и Крестовӧй! — лым шебрасӧн вевттьысьӧм мыльк вылӧ индігмоз шуис меным штабс-капитан, кор ми лэччим Чертовӧй Долинаӧ.
Мыльк йылын сьӧдаліс из крест, и сы дорті мунліс муртса-муртса тӧдчыштысь туй, код кузя мунлӧны сӧмын сэки, кор бокса туйсӧ тыртӧма лымйӧн:
миян извозчикъяс юӧртісны, мый лым гывдӧмъяс-обвалъяс абу на вӧлӧмаӧсь, да, медым вӧвъясыс озджык мудзны, кытшовтӧмӧн нуӧдісны миянӧс.
Туй чукыль вылын ми паныдасим морт вит кымын осетинкӧд; найӧ босьтчисны миянлы отсасьны да, кӧлесаясӧ кутчысьӧмӧн, горзігтыр мӧдісны кыскыны да кутыштавны миянлысь тележкаяснымӧс.
И збыль, туйыс опаснӧй: веськыдвылын миян юръяс весьтын ӧшалісны лым грудаяс, кодъяс дасьӧсь усьны сёртасас тӧлӧн медводдза пӧльыштӧмысь;
векни туйыс кытъястікӧ вӧлі вевттьысьӧма лымйӧн, коді мукӧдлатіыс вӧйласис кок улын, мукӧдлаас шонді югӧръясысь да войся кӧдзыдъяс вӧсна пӧрӧма йиӧ, татшӧм ногнад ми асьным муртса писькӧдчим:
вӧвъяс усявлісны; —
шуйгавылын жервидзис джуджыд потӧмин, кыті визувтіс ва, то йи корка улӧ дзебсьылігтыр, то сьӧд изъяс вывті быг сорӧн чеччалігтыр. —
Кык часӧн ми муртса вермим кытшовтны Крестовӧй Гӧра, — кык часӧн кык верст!
Сэк кості кымӧръяс лэччисны, пондіс усьны шер, лым;
сёртасъясӧд чепсасьысь тӧв равзіс, шутьляліс Соловей-Разбойник моз, и регыд из крестыс тупкысис ру сайӧ, кодлӧн гыясыс, ӧта-мӧдсьыс сукджыкӧсь да тшӧкыдджыкӧсь, локтісны асыввывсянь...
Колӧ казьтыштны тані, мый тайӧ крест йывсьыс эм тешкодь, но ставлы тӧдса предание, быттьӧкӧ Кавказ пыр мунігас сувтӧдӧма сійӧс император Пётр І-ой;
но, ӧти-кӧ, Пётр вӧлі сӧмын Дагестанын, и, мӧд-кӧ, крест вылас вӧлі гижӧма гырысь шыпасъясӧн, мый сійӧс сувтӧдӧма г.
Ермолов приказ серти 1824 воӧ.
Но преданиеыс, гижӧд вылас видзӧдтӧг, сэтшӧма пырӧма йӧз пиас, мый, збыльысь, он тӧд, кодлы веритны, нӧшта нин кор ми абу велалӧмаӧсь веритны гижӧдъяслы.
Миянлы колӧ вӧлі ещӧ верст вит кымын лэччыны йизьӧм кыртаясті да вӧйласян лым вывті, медым воны Коби станцияӧдз.
Вӧвъяс мудзисны, ми гегдім; ёнджыка и ёнджыка омляліс турӧбыс, быттьӧкӧ миян рӧднӧй войвывсаным; сӧмын сылӧн лёкног лӧвтӧмъясыс вӧліны нораджыкӧсь, гажтӧмджыкӧсь.
«И тэ, изгнанница, — мӧвпалі ме, — бӧрдан аслад паськыд, раздольнӧй степьясыд вӧсна!
Сэні эм, кӧні паськӧдны кӧдзыд бордъястӧ, а тані тэныд сьӧкыд, дзескыд, кыдзи кутшлы, коді горзігтыр пессьӧ аслас кӧрт поз решетка бердӧ».
— Лёк, — висьталіс штабс-капитан: — видзӧдлӧй, гӧгӧр гӧр нинӧм оз тыдав, сӧмын ру да лым; сійӧс и видзӧд, мый усям пропастьӧ либӧ трущӧбаӧ вӧям, а сэні, уліасджык, небось, Байдара сэтшӧма гыалӧ, мый он и вудж.
Тайӧ жӧ нин Азия! мый юяс, мый йӧз — некыдз оз позь веритчыны! —
Извозчикъяс горзігтыр да видчигтыр нӧйтісны вӧвъяссӧ, кодъяс корсйӧдлісны, дудісны да нинӧм вылӧ эз кӧсйыны вӧрзьыны места вывсьыныс, кӧть и зэв шаня ворсісны плетьяс:
«Ваше благородие, — медбӧрын, шыасис ӧти: — ӧд ми талун Кобиӧдз огӧ воӧй; онӧ-ӧ прикажитӧй, кор позьӧ на, кежны шуйгавылӧ?
Со эстӧні мыйкӧ сьӧдалӧ гӧра дорас, — буракӧ, сакляяс: погода дырйи сэтчӧ пыр сувтлывлӧны ветлысь-мунысьяс;
найӧ шуӧны, мый колльӧдасны пӧ, вина вылӧ кӧ сетыштанныд», — осетин вылӧ индігмоз содтіс сійӧ.
— Тӧда, вокӧ, тӧда тэтӧг! — висьталіс штабс-капитан: — тайӧ жӧ нин бестияяс! радӧсь пӧльзуйтчыны, медым нетшыштны вина вылӧ.
— Но, висьталӧй веськыда, — шуи ме, — мый натӧг миянлы лёкджык на эськӧ вӧлі.
— Ставыс тадзи, ставыс тадзи, — броткыштіс сійӧ: — тайӧ жӧ нин меным проводникъяс! нырисӧн кылӧны, кӧні позьӧ пӧльзуйтчыштны, быттьӧ натӧг и туйсӧ оз позь аддзыны.
Вот ми кежим шуйгавылӧ да муртса, дыр мырсьӧм бӧрын, воим гӧлиник юрсюянінӧдз — кык сакляӧдз, кодъясӧс вӧлі тэчӧма плитаясысь да булыжникъясысь и кытшалӧма сэтшӧм жӧ стенӧн.
Киссьӧм паськӧма кӧзяева бура примитісны миянӧс.
Ме бӧрынджык тӧдмалі, мый веськӧдлан котыр мынтӧ налы и вердӧ найӧс сы ради, медым найӧ примиталісны бушков шӧрӧ веськалӧм путешественникъясӧс,
— «Ставыс бурлань! — би дорӧ пуксьӧм бӧрын шуи ме: — ӧні ті помаланныд меным Бэла йылысь тіянлысь историятӧ, ме уверен, мый тайӧн эз помась».
— А мый вӧсна ті сідзи чайтанныд? — мудера нюмъялӧмӧн мигайтігтыр вочавидзис меным штабс-капитан.
— Сы вӧсна, мый тадзисӧ оз овлы: мый заводитчис аслысногӧн, то сідз жӧ и должен помасьны...
— Ӧд ті тӧдінныд...
— Зэв рад.
— Лӧсьыд тіянлы радлыны, а меным, збыльысь, сэтшӧм шог, кор казьтышта.
Зэв шань ныв вӧлі тайӧ Бэлаыс!
Ме сы дорӧ, бӧрыннас, сэтшӧма велалі, кыдзи аслам ныв дорӧ, и сійӧ радейтіс менӧ.
Колӧ тіянлы висьтавны, мый менам семья абу: бать да мам йылысь ме во дас кык кымын нин некутшӧм юӧръяс эг кывлы, а гӧтыр лӧсьӧдны эг гӧгӧрволы водзджык, а ӧні нин, тӧданныд-ӧ, абу и лӧсьыд: ме и рад вӧлі, мый аддзи кодӧс чеченитны.
Сійӧ, вӧвлі, миянлы сьылӧ сьыланкывъяс, либӧ лезгинка йӧктӧ...
А кыдзи йӧктыліссӧ!
Аддзылі ме миянлысь губернскӧй барышняясӧс, а ӧтчыд вӧлі и Мӧскуаын благороднӧй собрание вылын, во кызь кымын сайын, — сӧмын кысь нин налы! дзик абу татшӧм!..
Григорий Александрович вӧччӧдліс сійӧс аканьӧс моз, дӧзьӧритіс да лелькуйтіс, и сійӧ миян сэтшӧма шаньмис, мый чудо; кияссьыс и чужӧмсьыс вушйис гожъялӧмыс, банбокъясыс банйисны...
Кутшӧм нин вӧлі гажа сійӧ, и пыр, дурысьыд, ме вылын шутитіс...
Ен мед прӧститас сылы!
— А мый вӧлі, кор ті висьталінныд сылы батьыс кулӧм йылысь?
— Дыр ми сыысь дзебим тайӧс, кытчӧдз сійӧ эз велав аслас выль олӧмӧ;
а кор висьталім, сійӧ кык лун бӧрдіс, а сэсся вунӧдіс.
Тӧлысь нёль ставыс муніс зэв бура.
Григорий Александрович, ме буракӧ висьталі нин, сьӧлӧмсяньыс радейтліс кыйсьыны: вӧрад вӧлі сідзи и кыскӧ сійӧс кабанъяс бӧрся либӧ кӧзаяс бӧрся вӧтлысьны, — а ӧні кӧть мед петіс крепостнӧй вал сайӧ.
Вот, видзӧда да, сійӧ бара кутіс думыштчывлыны, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн ветлӧдлӧ жырйӧд; сэсся ӧтчыд, некодлы висьтасьтӧг, муніс лыйсьыны, — асывбыд кежлӧ вошліс; ӧтчыд дай мӧдысь, пыр частӧджык и частӧджык...
Абу бур, думышті ме: тыдалӧ, на костӧд сьӧд кань пышйӧма!
Ӧти асылӧ пыра на ордӧ — быттьӧкӧ ӧні син водзын:
Бэла пукалӧ крӧвать вылын сьӧд шӧвк бешмета, кельдӧдӧма, сэтшӧм жугыль, мый ме повзи.
— А кӧні Печорин? — юалі ме.
— Кыйсьыны муніс.
— Талун муніс? — Сійӧ чӧв оліс, быттьӧкӧ сылы сьӧкыд вӧлі висьтавнысӧ.
— Эз, тӧрыт нин, — сьӧкыда ышловзигтыр медбӧрын шуис сійӧ.
— Эз-ӧ нин мыйкӧ ло сыкӧд?
— Ме тӧрыт рытывбыд думайті, думайті, — синвапыр вочавидзис сійӧ, — быдсяма лёкторсӧ думайті: то меным кажитчӧ, мый сійӧс дикӧй кабан ранитіс, то чеченец нуис гӧраясӧ...
А ӧні нин меным кажитчӧ, мый сійӧ оз радейт менӧ.
— Чӧв, мусаӧй, лёкджыксӧ тэ нинӧм абу вермӧмыд думыштны! — Сійӧ бӧрддзис, сэсся гордӧя кыпӧдіс юрсӧ, чышкис синвасӧ да водзӧ висьталіс:
— Сійӧ кӧ менӧ оз радейт, то коді сылы мешайтӧ менӧ гортӧ бӧр ыстыны?
Ме сылы мырдӧн ог кӧлась.
А водзӧ кӧ кутас тадзи лоны, то ме ачым муна: ме абу рабыня сылӧн, — ме княжескӧй ныв!..
Ме куті бурӧдны сійӧс.
— «Кывзы, Бэла, оз жӧ позь сылы век тані пукавны, быттьӧкӧ тэнад юбка бердӧ вурӧма сійӧс: сійӧ том морт, радейтӧ пӧтка бӧрся вӧтлысьны — ветлӧдлыштас дай воас;
а тэ кӧ кутан шогсьыны, то ӧдйӧджык сылы мустӧмман».
— Збыль, збыль! — вочавидзис сійӧ: — ме лоа гажа. —
И сералігтыр кватитіс ассьыс бубенсӧ, кутіс сьывны, йӧктыны да чеччавны ме гӧгӧр;
сӧмын и тайӧ эз вӧв дыр,
сійӧ бара уськӧдчис вольпась вылас да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
Мый вӧлі вӧчны меным сыкӧд?
Ме, тӧданныд-ӧ, некор нывбабаяскӧд эг ноксьывлы: думайті, думайті, кыдзи сійӧс бурӧдны, да нинӧм эг куж думыштны:
мыйкӧ дыра ми кыкнанным чӧв олім...
Лӧсьыдтӧмсьыс лӧсьыдтӧм положение!
Сэсся ме шуи сылы:
«колӧкӧ, мунам гуляйтыштны вал вылӧ?
поводдяыс зэв мича!» —
Тайӧ вӧлі сентябрын.
И збыль, луныс вӧлі зэв мича, югыд и абу жар;
став гӧраясыс вӧлі блюд вылын моз тыдалӧны. —
Ми мунім, ветлӧдлыштім крепостнӧй вал кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ, чӧв олім;
медбӧрын сійӧ пуксис эжа вылӧ, и ме пукси сы дінӧ.
Но, збыль, думыштны ӧні тешкодь: ме вӧтлыси сы бӧрся, быттьӧ кутшӧмкӧ кага видзысь.
Крепость миян сулаліс джуджыд местаын, и вал вывсянь видыс вӧлі зэв мича:
ӧтарладорсяньыс некымын оврагӧн кодйӧм паськыд эрд помасис вӧрӧн, коді кыссис дзик гӧраяс хребёт дорӧдзыс;
кӧнсюрӧ эрд вылас тшынасисны аулъяс, ветлӧдлісны табунъяс; —
мӧдарладорсяньыс визувтіс ляпкыдик ю, и сы дорын быдмисны тшӧкыд кустъяс, кодъяс тупкисны Кавказса главнӧй цепкӧд йитчысь биаизъя мылькъяссӧ.
Ми пукалім бастион пельӧсын и, татшӧм ногӧн, вермим аддзыны кыкнанладорсьыс ставсӧ.
Вот видзӧда: вӧрысь петӧ кодкӧ серӧй вӧв вылын, пыр матысмӧ и матысмӧ, и медбӧрын сувтіс ю мӧдарас, миянсянь сыв сё сайӧ, и бешеннӧй моз мӧдіс бергӧдлыны ассьыс вӧвсӧ.
Кутшӧм притча!..
«Видзӧдлы жӧ, Бэла, — шуи ме: — тэнад синъясыд томӧсь, кутшӧм джигит тайӧ: кодӧс тешитны сійӧ воис татчӧ?..»
Сійӧ видзӧдліс да горӧдіс:
«тайӧ Казбич!»...
— Ак сійӧ разбойник! миян вылын серавны али мый воӧма? — Видзӧда, збыль Казбич: муг чужӧмыс сылӧн, киссьӧм паськӧма, няйт кыдзи век.
— «Тайӧ вӧлыс менам батьлӧн», — кватитіс менӧ киӧд да шуис Бэла; сійӧ тіраліс кор моз, и синъясыс сылӧн югъялісны.
— «А-а! — думышті ме: — и тэын, сьӧлӧмшӧр, оз чӧв ов разбойниклӧн вирыд!»
— Матыстчыв татчань, — шуи ме часӧвӧйлы: — видлав ружьетӧ, да уськӧд тайӧ молодечсӧ, сета эзысь руб.
— «Кывза, ваше благородие; сӧмын тай сійӧ оз сулав ӧти местаын...»
— «Тшӧкты!» — шуи ме сералігтыр...
— «Эй, донаӧй! — кинас сылы ӧвтігтыр горӧдіс часӧвӧй: — виччысьышт неуна, мый тэ дурпоп моз бергалан?»
— Казбич збыль сувтіс да кутіс кывзыны; тыдалӧ чайтіс, мый сыкӧд переговоръяс панӧны; — дерт нин!..
Менам гренадёр метитчис...
бац!.. эз инмы: — сӧмын порохыс полка вылас ыпнитіс,
Казбич тувкнитіс вӧлыслы, и сійӧ чеччыштіс бокӧ.
Казбич сувтіс стременаяс вылас, мыйкӧ горӧдіс ас ногыс, ырыштчыліс нагайканас — сы мында и аддзылім.
— Кыдзи тэныд абу яндзим! — шуи ме часӧвӧйлы.
— Ваше высокоблагородие! кувны муніс, — висьталіс сійӧ: — сэтшӧм проклятӧй йӧз, сразу он ви.
Час четверть мысти Печорин воис кыйсянінсьыс;
Бэла уськӧдчис сылы сьылі вылас, и ни ӧти норасьӧм, ни ӧти видан кыв дыр ветлӧмсьыс...
Весиг ме нин сы вылӧ скӧрми.
«Кывзӧй, — висьталі ме: — ӧд сӧмын на ӧні тані ю саяс вӧлі Казбич, и ми лыйим сылы; но, дыр-ӧ нӧ тіянлы сы шӧрӧ веськавны?
Тайӧ горечьясыд водзӧс босьтысь йӧз: ті чайтанныд, сійӧ оз гӧгӧрво, мый и ті ичӧтика отсалінныд Азаматлы?
А ме заклад варта, мый сійӧ талун тӧдіс Бэлаӧс.
Ме тӧда, мый во сайын Бэла сылы сьӧлӧм вылас воліс, — сійӧ меным ачыс висьтавліс, — и надейтчис кӧ эськӧ чукӧртны прамӧй ыджыд калым, то тӧдӧмысь эськӧ корасис...»
Печорин сэки думыштчис:
— «Да, — вочавидзис сійӧ, — колӧ лоны осторожнӧйджыкӧн...
Бэла, талунъя лунсянь тэ он кут сэсся ветлыны крепостнӧй вал вылӧ».
Рытнас менам сыкӧд вӧлі кузь сёрни: меным вӧлі дӧсаднӧ, мый сійӧ вежсис тайӧ коньӧр нылыс дорӧ;
сыысь кындзи, мый сійӧ лунджынсӧ коллявліс кыйсянінын, сылӧн обращениеыс лои кӧдзыд.
Бэлаӧс сійӧ шоча меліавліс, и нылыс тӧдчымӧн кутіс косьмыны, чужӧмыс сылӧн нюжаліс, гырысь синъясыс чусмисны.
Вӧлі, юалан сылысь: «Мый йылысь тэ ышловзин, Бэла? тэныд шог?» — «Абу!»
— «Тэныд колӧ мыйкӧ?» — «Оз!»
— «Тэ гажтӧмтчан рӧдвужсьыд?»
— «Менам абу рӧдвужыс».
Овлывліс, быдса лунъясӧн, «да» да «ог» кындзи, сылысь нинӧм сэсся он и кывлы.
Вот та йылысь ме и куті сылы висьтавны:
«Кывзӧй, Максим Максимыч, — вочавидзис сійӧ: — менам шудтӧм характер:
воспитание-ӧ вӧчис менӧ татшӧмӧн, али ен менӧ татшӧмӧн создайтіс, ог тӧд,
тӧда сӧмын, мый ме кӧ мукӧдъяслы вая шудтӧмлун, то и ачым абу зэв шуда.
Дерт, тайӧ омӧлик утешение налы — сӧмын делӧыс сыын, мый тайӧ тадзи.
Первойя менам том кадӧ, сійӧ минутсянь, кор ме петі бать-мам опека улысь, ме куті бешеннӧя наслаждайтчыны став удовольствиеяснас, кодъясӧс позьӧ судзӧдны сьӧм вылӧ, и, гӧгӧрвоана, дерт, тайӧ удовольствиеясыс мустӧммисны меным.
Сэсся пыри ме ыджыд светӧ, и общество регыд меным сідз жӧ мустӧммис;
радейтлі светскӧй красавицаясӧс, и менӧ радейтлісны, — но налӧн радейтӧмыс сӧмын раздражайтіс менсьым воображениеӧс да самолюбиеӧс, а сьӧлӧмӧй коли тыртӧм...
Ме куті лыддьысьны, велӧдчыны — наукаясысь сідз жӧ дӧзми;
ме аддзи, мый ни слава, ни шуд ньӧти абу на сайын, сы вӧсна мый медся шуда йӧзыс — невеждаяс, а слава — удача, и медым шедӧдны сійӧс, колӧ лоны сӧмын сюсьӧн.
Сэки меным лои гажтӧм...
Регыд менӧ вуджӧдісны Кавказӧ: менам олӧмын тайӧ медся шуда кад.
Ме надейтчылі, мый гажтӧмлуныд оз ов чеченскӧй пуляяс улын — весьшӧрӧ: тӧлысь мысти ме сэтшӧма велалі налӧн жуньгӧмӧ да смерть матынлунӧ, мый, збыль, номъяс ёнджыка дӧзмӧдлісны менӧ — и меным лои важ дорысь гажтӧмджык, сы вӧсна мый ме вошті пӧшти медбӧръя лачаӧс.
Кор ме аддзи Бэлаӧс ас ордысь, кор медводдзаысь, пидзӧсъяс вылын сійӧс кутігӧн, окалі сылысь сьӧд юрсисӧ, ме, йӧйыд, думышті, мый сійӧ ангел, кодӧс ыстӧма меным жалитысь судьбаӧй...
Ме бара ӧшибитчи: дикаркалӧн радейтӧмыс неунаӧн бурджык знатнӧй барыня радейтӧм дорысь;
невежествоыс да бур сьӧлӧмыс ӧтиыслӧн сэтшӧма жӧ дӧзмӧдӧны, кыдзи и мӧдыслӧн кокетствоыс.
Тіянлы кӧ колӧ, ме радейта на сійӧс, ме сылы благодарен некымын зэв долыд минутысь, ме сы вӧсна сета олӧмӧс, сӧмын меным гажтӧм сыкӧд...
Йӧй ме, али злӧдей, ог тӧд; но сійӧ збыль, мый менӧ сідз жӧ колӧ ёна жалитны, гашкӧ сы дорысь ёнджыка на; ме пытшкын душаӧй тшыкӧма светӧн, воображениеӧй беспокойнӧй, сьӧлӧмӧй пӧтлытӧм;
меным ставыс этша: шог дорӧ ме сэтшӧм жӧ ӧдйӧ велала, кыдзи и наслаждениеӧ, и олӧмӧй менам кутіс лоны лунысь-лун тыртӧмджык;
меным коли ӧти туй — путешествуйтны.
Кыдзи сӧмын кутас позьны, муна, — сӧмын ог Европаӧ, ен мед видзас! — муна Америкаӧ, Аравияӧ, Индияӧ, — колӧкӧ кӧнкӧ туй вылас кула!
<rus>По крайней мере</rus> ме уверен, мый тайӧ медбӧръя утешениеыс оз быр регыдӧн, бушковъяс да лёк туйяс отсӧгӧн».
— Тадзи сійӧ висьталіс дыр, и сылӧн кывъясыс йиджисны меным паметьӧ, сы вӧсна мый первойысь на ме кылі татшӧмторъяссӧ 25 арӧса мортсянь, и, ен сетас, медбӧръяысь...
Кутшӧм дивӧ!
Висьталӧй, пӧжалуйста, — ме дінӧ шыасигмоз водзӧ висьталіс штабс-капитан,
— ті со, буракӧ, вӧвлӧмныд юркарын, и неважӧн на: збыль ӧмӧй сэтчӧсса томйӧзыс ставныс татшӧмӧсь?
Ме висьталі, мый уна морт эм, кодъяс тадзи жӧ сёрнитӧны, мый эм, тӧдӧмысь, и сэтшӧмъяс, кодъяс правда висьталӧны; мый разочаруйтчӧмыс, кыдзи став модаясыс; обществоса вылыс слӧйяссянь босьтчӧмӧн, лэччис улыссаясас, кодъяс помӧдз новлӧдлӧны сійӧс, и мый ӧні сэтшӧмъясыс, кодъяс медся ёна и збыльысь гажтӧмчӧны, зільӧны дзебны тайӧ несчастьесӧ, кыдзи лёкторъяссӧ. —
Штабс-капитан эз гӧгӧрво тайӧ тонкостьяссӧ, довкйӧдлыштіс юрсӧ да наяна шпыньмуніс:
— А дерт, кӧнкӧ, прансузъяс вайисны гажтӧмчан модасӧ?
— Эз, англичана.
— А-а, со мый!.. — вочавидзис сійӧ, — да ӧд найӧ нэмныс вӧліны лёк пьянникъясӧн!..
Меным уси дум вылӧ ӧти мӧскуаса барыня, коді зэв збыльысь висьтавліс, мый Байрон вӧлі пьянник, сэсся нинӧм: —
Шуны кӧ, штабс-капитанлӧн замечаниеыс вӧлі извинитанаджык: медым кутчысьны винаысь, сійӧ дерт зільліс уверяйтны асьсӧ, мый мирын став нелючкиясыс лоӧны вина юӧм помысь.
Но сійӧ водзӧ висьталіс ассьыс рассказсӧ татшӧм ногӧн:
— Казбич сэсся эз петкӧдчыв.
Сӧмын ог тӧд мыйла, ме эг вермы вӧтлыны юрысь мӧвп, мый сійӧ эз весьшӧрӧ волы да мыйкӧ лёктор думыштӧма.
Вот ӧтчыд Печорин кутіс нуӧдны менӧ кабанӧс кыйны; ме дыр пыкси: но, кутшӧм нӧ диковинка вӧлі меным кабаныд!
Но ӧд кыскис жӧ сійӧ менӧ аскӧдыс. —
Ми босьтім вит кымын салдатӧс да мунім асывнас водз.
Дас часӧдз келалім камыш пӧвстӧд да вӧрӧд, — зверь абу:
«Эй, огӧ-ӧ бергӧдчӧй? — шулі ме: — мый ыръянитнысӧ?
Тыдалӧ, сэтшӧм нин шудтӧм лун удайтчис!»
Сӧмын Григорий Александрович, жар поводдя да мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг,эз кӧсйы бӧр мунны кыйдӧстӧг...
Сэтшӧм нин вӧлі морт: мый мӧвпыштас, сет; тыдалӧ, челядь дырйиыс мамыс пӧвадитлӧма...
Медбӧрын луншӧр гӧгӧр аддзим проклятӧй кабанӧс: — гып!.. гып!.. он тай босьт: пышйис камыш пӧвстӧ...
Сэтшӧм нин шудтӧм лун вӧлі!..
Вот ми, неуна шойччыштӧм бӧрын, мӧдӧдчим гортӧ.
Ми мунім орччӧн, чӧв олігтыр, дом поводъяс лётлэдзӧмӧн, и вӧлім пӧшти нин крепость дорын;
сӧмын кустъяс сайӧдісны сійӧс миянысь.
— Друг лыйӧм...
Ми видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ: миянӧс и чуймӧдіс ӧткодь подозрение...
Скач уськӧдчим ми лыйӧм шыланьыс, — видзӧдам: вал вылын салдатъяс чукӧртчӧмаӧсь чукӧрӧ да индӧны эрд вылӧ, а сэні тӧвзьӧ-лэбӧ верзьӧма да седлӧ вылас мыйкӧ еджыдӧс кутӧ. —
Григорий Александрович чирӧстіс эз омӧльджыка любӧй чеченецысь; ружьесӧ перйис чехолысь — и сэтчӧ; ме сы бӧрся.
Шуд вылад, неудачнӧй кыйсьӧмным вӧсна, миян вӧвъясным абу вӧлі ёна мудзӧмаӧсь; найӧ нетшкысисны седлӧ улын, и быд здукӧн ми вӧлім пыр матынджыкӧсь, матынджыкӧсь...
И медбӧрын ме тӧді Казбичӧс, сӧмын эг вермы аддзыны, мый сэтшӧмсӧ сійӧ кутӧ ас водзас.
Ме сэки ӧтвесьтӧ вои Печоринкӧд да горза сылы:
«Тайӧ Казбич!»...
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, довкнитіс юрнас да кучкис вӧлыслы плетьӧн.
Вот медбӧрын ми вӧлім нин сысянь ружьеысь лыйӧм ылнаынӧсь;
жаялӧма-ӧ вӧлі Казбичлӧн вӧлыс, либӧ миян вӧвъясысь омӧльджык, сӧмын, став зільӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, вӧлыс муніс ньӧжйӧ.
Ме чайта, тайӧ минутас сійӧ казьтыштліс ассьыс Карагёзсӧ.
Видзӧда: гӧнитігас Печорин кутіс метитчыны...
«Энӧ лыйӧй! — горза ме сылы: — видзӧй зарядтӧ, ми и сідзи сійӧс суам».
— Тайӧ жӧ нин томйӧз! пыр лӧсявтӧг пуӧ...
Но кыліс лыйӧм, и пуля жугӧдіс вӧлыслысь бӧр коксӧ; пӧсь йывсьыс сійӧ дасысь кымын чеччыштіс на, джӧмдіс да уси пидзӧсъяс вылас.
Казбич лэччис вӧв вывсьыс, и сэки ми аддзим, мый кияс вылас сійӧ кутӧ чадраӧн тӧбӧм нывбабаӧс...
Тайӧ вӧлі Бэла...
коньӧр Бэла! —
Казбич мыйкӧ горӧдіс миянлы ас ногыс да лэптіс сы весьтӧ кинжалсӧ...
Виччысьны вӧлі нинӧм: ме тшӧтш жӧ лыйи, наудачу;
тыдалӧ, пуляыс сылы веськаліс пельпомас, сы вӧсна мый сійӧ друг лэдзис кисӧ...
Кор тшыныс разаліс, муын куйліс ранитчӧм вӧв, и сы дінын Бэла;
а Казбич ружьесӧ шыбитӧм бӧрын, кустъяс пӧвстӧд, быттьӧ кань, кавшасис утёс вылӧ; окота меным вӧлі уськӧдны сійӧс сэтысь — да эз вӧв дась зарядыс!
Ми чеччыштім вӧвъяс вылысь да уськӧдчим Бэла дорӧ.
Коньӧр, сійӧ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, и ранасьыс вирыс петіс шорӧн...
Эстшӧм злӧдей: мед нин кӧть сьӧлӧмас сутшкис — мед нин эськӧ ӧтчыд сутшкӧмӧн ставсӧ помаліс, а то мышкас...
самӧй разбойничӧй сутшкӧм!
— Бэла вӧлі садьтӧм.
Ми косявлім чадрасӧ да кӧрталім ранасӧ кыдз позьӧ зэлыдджыка;
Печорин весьшӧрӧ окаліс сылысь кӧдзыд вомдоръяссӧ — нинӧм эз вермы сійӧс садяс вайӧдны.
Печорин пуксис верзьӧмӧн,
ме лэпті Бэлаӧс му вылысь да муртса верми пуксьӧдны сійӧс сы дорӧ седлӧ вылас: Печорин кутіс сійӧс кияснас, и ми мӧдӧдчим бӧр.
Кымынкӧ минут чӧв олӧм бӧрын Григорий Александрович шуис меным:
«Кывзӧй, Максим Максимыч, тадзинад ми огӧ вермӧй нуӧдны сійӧс ловйӧн».
— «Збыль!» — шуи ме, и ми вӧтлім вӧвъясӧс скач.
Крепӧсть ворота дорын миянӧс виччысис йӧз чукӧр; видзчысьӧмӧн ми нуим ранитӧм нылӧс Печорин ордӧ да ыстім лекарла.
Сійӧ кӧть и код вӧлі, локтіс; видлаліс ранасӧ да висьталіс, мый лунысь дырджык Бэла оз вермы овны; сӧмын сійӧ ӧшибитчис.
— Бурдіс? — штабс-капитанлысь кисӧ кватитӧм бӧрын да ас тӧдлытӧг радлігтыр юалі ме сылысь.
— Эз, — вочавидзис сійӧ: — а лекарь ӧшибитчис сійӧн, мый Бэла оліс ещӧ кык лун.
— Да гӧгӧрвоӧдӧй меным, кутшӧм ногӧн сійӧс пышйӧдіс Казбичыс?
— А со кыдзи: кӧть и эз тшӧктыв Печорин, но Бэла петӧма крепостьысь ю дорӧ.
Вӧлі, тӧданныд-ӧ, зэв жар; сійӧ пуксяс из вылӧ да лэдзас кокъяссӧ ваӧ.
Вот Казбич локтӧма кыйӧдчигтыр, — цап-царап сійӧс, тупкӧма вомсӧ, и кыскӧма кустъясӧ, а сэні чеччыштӧма вӧв вылӧ, дай и пышйыны!
Бэла сэк кості удитӧма горӧдны; часӧвӧйяс шызясны, лыйӧмаӧсь, да бокӧ, а ми сэки буретш воим.
— Да мыйла Казбичыс кӧсйис сійӧс пышйӧднысӧ?
— Энлӧй! да тайӧ черкесъясыд известнӧй вӧровскӧй йӧз: мый дзебтӧм, оз вермы не сӧтны;
мукӧдторйыс оз и ков эськӧ, а век жӧ гусялас...
таысь нин кора найӧс извинитны!
Да сэсся ӧд Бэла важӧн нин вӧлі сьӧлӧм вылас воӧ сылы.
— И Бэла кулі?
— Кулі; сӧмын дыр мучитчис, и ми тшӧтш прамӧя мучитчим сыкӧд.
Рытнас дас час гӧгӧр ми пукалім вольпась дорас; мыйӧн сӧмын сійӧ восьтіс синъяссӧ, кутіс чуксавны Печоринӧс.
— «Ме тані, тэ дорын, менам джанечка (миян ногӧн сьӧлӧмшӧр), — Бэлаӧс киӧдыс кутӧм бӧрын вочавидзис сійӧ.
— «Ме кула!» — шуис Бэла. —
Ми кутім бурӧдны сійӧс, висьтавлім мый лекарь кӧсйысис кӧть мый да бурдӧдны сійӧс! — сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ да бергӧдчис стенлань: сылы эз вӧв окота кувнысӧ!..
Войнас сійӧ кутіс сӧрны; юрыс сылӧн биаліс, туша кузялаыс мукӧд дырйи котӧртліс йирмӧг; сійӧ вошласьӧмӧн висьтавліс батьыс йылысь, вокыс йылысь: сылы окота вӧлі гӧраясӧ, гортас...
Сэсся сійӧ сідзжӧ сёрнитіс Печорин йылысь, сеталіс сылы быдсяма мелі нимъяс, либӧ видіс сійӧс сыысь, мый сійӧ дугдіс радейтны ассьыс джанечкасӧ...
Печорин кывзіс сылысь чӧв олігтыр, юрсӧ кияс вылас лэдзӧмӧн; но сӧмын ме став кад чӧжыс эг аддзыв ни ӧти синва войт сы синлысъяс вылысь; збыльысь-ӧ сійӧ эз вермыв бӧрдны, али кутіс асьсӧ — ог тӧд; менӧ кӧ босьтны, то таысь норджыксӧ ме нинӧм эг аддзыв.
Асъядорыс Бэла дугдіс сӧрны; час кымын сійӧ куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, быгалӧм, и сэтшӧм слаб, мый муртса позьӧ вӧлі казявны, мый сійӧ лолалӧ; сэсся сылы лои кокниджык, и сійӧ кутіс сёрнитны, сӧмын кыдзи ті чайтанныд, мый йылысь?..
Этатшӧм мӧвпыс ӧд сӧмын кулысьлы воас!..
Кутіс шогсьыны сы йылысь, мый сійӧ абу христианка, да мый мӧдаръюгыдын сылӧн лолыс некор оз аддзысьлы Григорий Александрович ловкӧд, да мый мӧд нывбаба райын лоӧ сылӧн пӧдругаӧн.
Меным дум вылӧ воис пыртны сійӧс кулӧм водзвылас: ме вӧзйи тайӧс сылы; падъялігтыр сійӧ видзӧдліс ме вылӧ, и дыр эз вермы шуны кыв; медбӧрын вочавидзис, мый кулас сійӧ вераын, кутшӧмын чужліс. — Тадзи коли быдса лун.
Кыдзи сійӧ вежсис тайӧ луннас!
Кельыд банбокъясыс вӧйины, синъясыс лоины гырысьӧсь, гырысьӧсь, — вомдоръясыс сотчисны.
Сійӧ чувствуйтіс пытшкӧсса жар, быттьӧ морӧсас сылӧн куйліс донӧдӧм кӧрт.
Воис мӧд вой; ми син эгӧ куньлӧй, эгӧ вешйылӧй сы вольпась дінысь.
Сійӧ вывті ёна мучитчис, ойзіс, и муртса кӧ дойыс заводитліс ланьтыштны, сійӧ зілис уверитны Григорий Александровичӧс, мый сылы бурджык лои, корис сійӧс мунны узьны, окаліс сылысь кисӧ да эз лэдзлы сійӧс аслас киясысь.
— Асъядорыс сійӧ кутіс чувствуйтны кулӧм вӧсна шогсьӧм, мӧдіс пессьыны, уськӧдіс перевязкасӧ, и бара кутіс визувтны вирыс, —
кор выльысь кӧрталісны ранасӧ, сійӧ минут кежлӧ успокоитчыліс да кутіс корны, медым Печорин окаліс сійӧс.
Печорин пидзӧс вылас сувтіс крӧвать дорӧ, лэптыштліс сылысь юрсӧ пӧдушка вывсьыс да топӧдліс ассьыс вомдоръяссӧ сылӧн кӧдзалысь вомдоръяс бердӧ;
Бэла топыда кутліс сылысь сьылісӧ тіралан кияснас, быттьӧ тайӧ окыштӧмнас кӧсйис сетны сылы ассьыс ловсӧ...
Да, сійӧ бура вӧчис, мый кулі!
Но, мый эськӧ сыкӧд лои, Григорий Александрович кӧ эновтіс сійӧс?
А водзджык либӧ сёрӧнджык тайӧ эськӧ лои...
Мӧд лунджынсӧ сійӧ вӧлі чӧв-лӧнь, чӧв олысь да кывзысьысь, кӧть кыдзи эз мучит сійӧс миян лекарным припаркиясӧн да микстураӧн.
«Энлӧй! — висьталі ме лекарлы: — ті жӧ асьныд шулінныд, мый сійӧ непременнӧ кулӧ, сідзкӧ, мыйла тайӧ тіян став препаратъясыс?» — «Всё-таки бурджык, Максим Максимыч, — вочавидзис лекарь, — медым сӧвесть вӧлі спокойнӧй».
— Бур тай сӧвесть!
Луншӧр бӧрын сылӧн кутіс ёна косьмыны горшыс.
Ми восьталім ӧшиньяс — но дворас вӧлі жырйын дорысь жарджык: крӧвать дорас пуктім йи — нинӧм эз отсав.
Ме тӧда вӧлі, мый тайӧ терпитны вермытӧм горш косьмӧмыс — помлӧн воан признак, и висьталі, тайӧс Печоринлы.
— «Ва, ва!»... — вольпась вывсьыс кыпӧдчыштӧмӧн чирӧм гӧлӧсӧн шуаліс Бэла.
Печорин лои полотно кодь еджыд, кватитіс стӧкан, кисьтіс ва да мыччис сылы.
Ме тупки синъясӧс киясӧн да куті лыддьыны молитва, ог помнит, кутшӧмӧс...
Да, батюшка, уна ме аддзывлі, кыдзи кулӧны госпитальясын да бой поле вылын, сӧмын тайӧ ставыс абу сійӧ!..
Висьтавны кӧ веськыда, нӧшта со мый менӧ, шогӧдӧ: кулігас сійӧ ни ӧтчыд эз казьтыштлы ме йылысь; а, кажитчӧ, ме сійӧс бать моз радейтлі...
Но, да ен сійӧс прӧститас!..
И збыль кӧ шуны: мый ме сэтшӧмыс, медым ме йылысь казьтылісны кулігӧн?..
Мыйӧн сійӧ юыштіс васӧ, сылы лои кокниджык, а куим минут мысти сійӧ кулі.
Вомдоръяс дінас рӧмпӧштан пуктім — шыльыд!..
Ме петкӧді Печоринӧс жырйысь, ми мунім крепостнӧй вал вылӧ; дыр ми орччӧн ветлӧдлім бӧрӧ да водзӧ, кыв шутӧг, мышканым кияснымӧс кресталӧмӧн; сылӧн чужӧмыс нинӧм торъясӧ эз петкӧдлы, и меным лои дӧсаднӧ: ме эськӧ сы местаын кулі шогсьыс. —
Медбӧрын сійӧ пуксис му вылӧ, гож сайӧ, да кутіс мыйкӧ гижтыны бедьнас лыа вылӧ.
Ме, тӧданныд-ӧ, медсясӧ приличие вӧсна, кӧсйи бурӧдны сійӧс, куті сёрнитны; сійӧ лэптіс юрсӧ да серӧктіс...
Менам мышку кузя котӧртіс йирмӧг тайӧ серамсьыс...
Ме муні горт закажитны.
Веськыда кӧ висьтавны, ме пальӧдчыштӧм могысь займитчи тайӧн.
Менам вӧлі термалама пона, ме эжи гортсӧ сійӧн, да мичмӧді сійӧс черкесскӧй эзысь галунъясӧн, кодъясӧс Григорий Александрович ньӧбаліс сылы вылӧ жӧ.
Мӧд луннас водз асылын ми сійӧс дзебим крепость сайӧ, ю дорӧ, сійӧ места дінас, кӧні медбӧръяысь ачыс пукаліс; сы гу гӧгӧр ӧні быдмисны-паськалісны еджыд акация да бузина кустъяс.
Ме вӧлі кӧсъя сувтӧдны крест, да, тӧданныд-ӧ, абу лӧсьыд: всё-таки сійӧ эз вӧв христианка...
— А мый Печориныс! — юалі ме.
— Печорин дыр висьӧдчис, омӧльтчис, коньӧр; сӧмын некор сэксянь ми эгӧ сёрнитлӧй Бэла йылысь: ме аддза вӧлі, мый тайӧ сылы оз ло лӧсьыд, а мыйла нӧ сэсся?
— Тӧлысь куим мысти сійӧс назначитісны <ns>е...й</ns> полкӧ, и сійӧ муніс Грузияӧ.
Сійӧ кадсяньыс ми эгӧ аддзысьлӧй...
Да, помнитчӧ, кодкӧ неважӧн меным висьтавліс, мый сійӧ пӧ бӧр мунӧма Рочмуӧ, но корпус кузя приказъясын эз вӧв. —
Сэсся ӧд, ми вокӧдз юӧръяс сёрӧн воӧны.
Тані сійӧ зэв кузя кутіс висьтавны сы йылысь, кутшӧм абу лӧсьыд тӧдмавны выльторъястӧ воӧн сёрӧнджык — буракӧ сы могысь, медым пӧдтыны шог казьтылӧмъяссӧ.
Ме эг торклы сійӧс, и эг кывзы.
Час мысти кутіс позьны мунны: турӧб лӧнис, енэж сэзьдіс, и ми мӧдӧдчим.
Мунігӧн ме бара на пані Бэла йылысь да Печорин йылысь сёрни.
— А эн-ӧ кывлӧй ті, мый лои Казбичкӧд? — юалі ме.
— Казбичкӧд?
А, збыль, ог тӧд...
Кывлі ме, мый шапсугъяслӧн* веськыдвыв фланганыс эм кутшӧмкӧ Казбич удалец, коді гӧрд бешмета восьлӧн ветлӧдлӧ миян пуляяс улын да вывті вежливӧя копрасьӧ, кор пуляыс живкнитас маті; да ӧдвакӧ тайӧ сійӧ!..
Кобиын ми янсӧдчим Максим Максимычкӧд; ме муні почтӧвӧйяскӧд, а сійӧ, сьӧкыд грузыс вӧсна, эз вермы ме бӧрся вӧтчыны.
Ми некор нин сэсся эгӧ надейтчылӧ паныдасьны, но паныдасим, и, колӧ кӧ тіянлы, ме висьтала: сійӧ дзонь история.
Но висьталӧй веськыда, мый Максим Максимыч сэтшӧм морт, кодӧс колӧ уважайтны?..
Ті кӧ тадзи шуанныд, то ме тырвыйӧ лоа вознаградитӧма аслам, гашкӧ, вывтіджык кузь висьтысь.
ІІ
МАКСИМ МАКСИМЫЧ
Максим Максимычкӧд янсӧдчӧм бӧрын ме тэрыба прӧйдиті Терек да Дарьял сёртасъясті, завтракайті Казбекын*, чай юи Ларсын*, а ужин кежлӧ вои Владыкавказӧ.
Мезда тіянӧс гӧраяс описаниеясысь, горӧдлӧмъясысь, кодъяс нинӧм оз петкӧдлыны, картинаясысь, кодъяс нинӧм оз изображайтны, торъя нин сэтшӧмъяслы, кодъяс эз вӧвны сэні, и статистическӧй замечаниеясысь, кодъясӧс решительнӧ некод оз кут лыддьыны.
Ме сувті гостиницаӧ, кытчӧ сувтлӧны став ветлысь-мунысьясыс да кӧні, сідз шуны, некодлы тшӧктыны жаритны фазан да пуны шыд, сы вӧсна мый куим инвалид, кодъяслы поручитӧма гостиницасӧ, сэтшӧм йӧйӧсь либӧ сэтшӧм кодӧсь, мый насянь некутшӧм тӧлк оз позь виччысьны.
Меным висьтавлісны, мый ме должен овны тані ещӧ куим лун, сы вӧсна мый «оказия» эз на во Екатериноградысь да, сідзкӧ, бӧрсӧ мунны оз вермы.
Мый кутшӧм оказия!..
Но дурнӧй каламбур роч мортлы абу утешение, и ме, кад колльӧм могысь, думышті гижны Бэла йылысь Максим Максимычлысь висьтсӧ, эг чайтлы, мый сійӧ лоӧ повестьяс кузь чептын медводдза звено: аддзанныд, кыдзи мукӧд дырйи ичӧт тӧдчанлуна случай имеитӧ жестокӧй последствиеяс!..
А ті, гашкӧ, онӧ тӧдӧй, мый сійӧ «оказияыс»?
Тайӧ — прикрытие, кӧні ротаджын салдат да пушка, тайӧ прикрытие улас ветлӧны обозъяс Кабардаті Владыкавказсянь Екатериноградӧ.
Первойя лунсӧ ме коллялі зэв гажтӧма; мӧд лунас, водз асылын дворӧ пырӧ повозка...
А! Максим Максимыч!..
Ми аддзысим, кыдзи важ приятельяс.
Ме вӧзйи сылы ассьым жырйӧс.
Сійӧ эз церемонитчы, весигтӧ кучкис меным пельпомӧ да нюммуныштігмоз вежыньтліс вомсӧ.
Сэтшӧм чудак!..
Максим Максимычлӧн вӧліны пӧваралан искусство кузя зэв ыджыд тӧдӧмлунъяс: сійӧ вывті бура жаритіс фазан, удачнӧя киськаліс сійӧс ӧгурцы рӧсолӧн, и меным колӧ веськыда висьтавны, мый сытӧг эськӧ ковмис сёйны вӧлӧгатӧг.
Кахетинскӧй вина тыра сулея отсаліс миянлы вунӧдны, мый миян вӧлі сӧмын ӧти блюдо, и, каллянъяс ӧзтӧм бӧрын, ми пуксим — ме ӧшинь дорӧ, сійӧ ломтысьысь пач дорӧ, сы вӧсна мый луныс вӧлі ульыс да кӧдзыд.
Ми чӧв олім.
Мый йылысь вӧлі миянлы сёрнитны?..
Сійӧ ас йывсьыс меным висьтавліс нин ставсӧ, мый вӧлі интереснӧйыс, а меным нинӧм вӧлі висьтавнысӧ.
Ме видзӧді ӧшиньӧ.
Пыр ёнджыка и ёнджыка паськалысь Терек ю вадор пӧлӧн пуяс костын вуджрасисны зэв уна ляпкыдик керкаяс, а водзынджык пиньӧсь стенаӧн лӧзалісны гӧраяс, и на сайсянь видзӧдіс аслас еджыд кардинальнӧй шапкаа Казбек.
Думсьым ме прӧщайтчи накӧд: меным жаль лоины найӧ...
Тадзи ми пукалім дыр.
Шондіыс дзебсис кӧдзыд гӧра йывъяс сайӧ, и еджыдіник ру кутіс разавны долинаясӧд, кор улич вылын кыліс дорожнӧй кӧлӧкӧльчиклӧн зильгӧм да извозчиклӧн горӧдлӧм.
Некымын повозка, кӧні пукалісны няйт армяна, пырис гостиница дворӧ и на бӧрся тыртӧм дорожнӧй коляска; сылӧн кокниа мунӧмыс, удобнӧй устройствоыс да мича вид вӧснаыс сійӧ кутшӧмкӧ суйӧрсайса нога.
Сы бӧрся локтіс ыджыд уска, венгеркаа, абу лакей моз, а бура пасьтасьӧм морт; мый сійӧ лакей, позьӧ вӧлі ӧшибитчытӧг тӧдны, кор аддзан сылысь ухарскӧй замашкасӧ, кутшӧм ногӧн сійӧ пыркӧдӧ каллянсьыс пӧимсӧ да горӧдлывлӧ ямщикыс вылӧ.
Сійӧ явӧ вӧлі дыш баринлӧн вельмӧдӧм слуга, — кутшӧмкӧ роч фигаро кодь.
— «Висьтав, любезнӧй, — горӧді ме сылы ӧшинь пыр, — мый тайӧ — оказия воис, али мый?» —
Сійӧ доза дерзкӧй видзӧдліс, лӧсьӧдыштіс галстуксӧ да бергӧдчис мӧдарӧ; сы дорті прӧйдитысь армянин нюмъялігтыр вочавидзис сы пыдди, мый збыль пӧ воис оказия да аски асыв бӧр мунас.
— «Слава богу! — шуис Максим Максимыч, коді тайӧ кадас матыстчис ӧшинь дорӧ. — Со ӧд кутшӧм чуднӧй коляскаыс! — содтіс сійӧ: — буракӧ, кутшӧмкӧ чиновник мунӧ Тифлисӧ следствие вылӧ.
Тыдалӧ, оз тӧд миянлысь гӧраястӧ!
Энлы, любезнӧй, шутитан: найӧ абу ас вокыд, кӧть английскӧйӧс пыркӧдасны.»
— «А коді эськӧ тайӧ татшӧмыс вӧлі — ветлам жӧ тӧдмавны...»
Ми петім коридорӧ.
Коридор помын вӧлі восьтӧма боковӧй жырйӧ пыран ӧдзӧссӧ.
Лакей да извозчик пыртлісны сэтчӧ чемоданъяс.
— Кывзы, вокӧ, — юаліс сылысь штабс-капитан: — кодлӧн тайӧ чудеснӧй коляскаыс?.. а?..
Зэв мича коляска!.. — Лакей бергӧдчывтӧг, мыйкӧ аслыс бормочитіс, чемодансӧ разялігмоз.
Максим Максимыч скӧрмис; сійӧ вӧрзьӧдліс пельпомӧдыс тшапитчысьӧс да шуис: «ме тэныд шуа, любезнӧй...»
— Кодлӧн коляскаыс?.. менам господинлӧн...
— А коді тэнад господиныд?
— Печорин.
— Мый тэ? мый тэ?
Печорин?..
О, господьӧ енмӧ!..
Да эз-ӧ сійӧ служитлы Кавказын? — соскӧд менӧ тракнитӧм бӧрын горӧдіс Максим Максимыч.
Синъясас сылӧн сявкйис радлун.
— Служитлӧма, кажитчӧ — но ме на ордын регыд на.
— Но сідз!., сідз!..
Григорий Александрович?..
Сідз ӧд шуӧны сійӧс?..
Ми тэнад баринкӧд вӧлім ёртъяс, — содтіс сійӧ, лакейлы пельпомас дружескӧя кучкӧм бӧрын, сідзи, мый мӧдыс быдсӧн довъёвтіс...
— Энлӧй, сударь: ті мешайтанныд меным, — зумыштчӧмӧн шуис мӧдыс.
— Аттӧ кутшӧм тэ, вокӧ!..
Да тӧдан-ӧ? ми тэнад баринкӧд зэв бур ёртъяс вӧвлім, ӧтлаын овлім...
Да кытчӧ нӧ сійӧ ачыс кольччис?
Слуга висьталіс, мый Печорин кольччӧма ужнайтны да узьны полковник <ns>Н...</ns> ордӧ.
— Да рытнас оз-ӧ пырав сійӧ татчӧ? — шуис Максим Максимыч: — либӧ тэ, любезнӧй, он-ӧ мун сы дорӧ мыйлакӧ?...
Мунан кӧ висьтав, мый тані Максим Максимыч, сідзи и висьтав...
сійӧ тӧдӧ нин...
Ме тэныд восьмигривеннӧй сета вина вылӧ...
Татшӧм этшаник сетны кӧсйӧм вылӧ лакей презрительнӧя кӧрліс чужӧмсӧ, но эскӧдіс Максим Максимычӧс, мый могмӧдас сылысь поручениесӧ.
— Ӧд пырысь-пыр жӧ котӧрӧн воас!.. — торжествующӧй видӧн шуис меным Максим Максимыч: — пета ворота сайӧ сійӧс виччысьны...
Экма, жаль, мый ме абу тӧдса <ns>Н...кӧд</ns>.
Максим Максимыч пуксис ворота сайса скамья вылӧ, а ме муні аслам жырйӧ.
Веськыда висьтала, ме сідз жӧ кутшӧмкӧ терпениетӧг виччыси тайӧ Печориныслысь локтӧмсӧ;
кӧть, штабс-капитан висьт серти, менам сы йылысь лои эз зэв бур понятие, но сылӧн характерас ӧткымынторъяс кажитчисны меным замечательнӧйясӧн.
Час мысти инвалид вайис пуан самӧвар да чайник.
— «Максим Максимыч, онӧ-ӧ окотитӧй чай?» — горӧді ме сылы ӧшиньӧд.
— Аттьӧ; мыйкӧ оз ков.
— Эй юыштӧй!
Видзӧдӧй, сёр нин ӧд, кӧдзыд.
— Нинӧм, аттьӧ...
— Но, кыдз гажныд! — Ме ӧтнам куті чай юны; минут дас мысти пырӧ менам старик:
— «А ті ӧд правӧсь: бурджык чай юыштны, да ме пыр виччыси...
Мортыс сы дорӧ важӧн нин муніс, да тыдалӧ мыйкӧ задержитіс».
Сійӧ тэрмасьӧмӧн юис чашка, ӧткажитчис мӧдысь да кыдзкӧ тӧждысьӧмпырысь бара муніс ворота сайӧ: явӧ тыдаліс, мый старикӧс огорчитіс Печоринлӧн небрежностьыс, и медся нин сы вӧсна, мый сійӧ неважӧн на меным висьталіс аслас сыкӧд дружба йылысь, да час сайын на вӧлі збыльысь чайтӧ, мый Печорин, мыйӧн сӧмын кылас сылысь нимсӧ, котӧрӧн локтас.
Вӧлі сёр нин да пемыд, кор ме бара восьті ӧшинь да чуксавны куті Максим Максимычӧс, висьталі, мый кад нин узьны; сійӧ мыйкӧ бормочитыштіс пинь пырыс; ме мӧдысь чукӧсті, — сійӧ нинӧм эз вочавидз.
Ме гартыштчи шинельӧн, лежанка вылӧ коли ӧзъян сись, воді диван вылӧ, регыд куті вугравны да узи эськӧ спокойнӧя, эз кӧ, ёна сёрӧн нин, жырйӧ пырӧм бӧрын, садьмӧд менӧ Максим Максимыч.
Сійӧ шыбитіс каллянсӧ пызан вылӧ, кутіс ветлӧдлыны жыр кузя, гудйысьны пачын, медбӧрын водіс, но дыр кызӧдіс, сьӧласис, бергаліс.
— Оз-ӧ лудікъяс курччавны тіянӧс? — юалі ме.
— Да, лудікъяс... — сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын шуис сійӧ.
Мӧд лунӧ асывнас ме садьми водз; но Максим Максимыч удитӧма нин меысь водзджык.
Ме аддзи сійӧс ворота сайысь, сійӧ пукаліс скамья вылын.
— «Меным колӧ ветлыны комендант дорӧ, — висьталіс сійӧ, — пӧжалуйста, локтас кӧ Печорин, ыстылӧй мела...»
Ме кӧсйыси.
Сійӧ котӧртіс, быттьӧ сылӧн ки-кокыс выльысь лоӧмаӧсь томдырсяыс кодь вынаӧсь да пелькӧсь.
Асылыс вӧлі ыркыд, но зэв мича.
Зарни кымӧръяс ӧшалісны гӧраяс йылын, быттьӧ сынӧдса гӧраяслӧн выль рад; ворота водзын куйліс паськыд площадь; сы сайын йӧзӧн пуис базар, сы вӧсна мый вӧлі вежалун: кӧмтӧм осетин-детинкаяс, пельпом саяныс сотовӧй ма тыра нопъяс нуигтыр, бергалісны ме гӧгӧр; ме вӧтлі найӧс, не наӧдз меным вӧлі, бур штабс-капитанкӧд тшӧтш ме куті беспокоитчыны.
Эз на коль дас минут, кыдзи площадь помын тыдовтчис сійӧ, кодӧс ми виччысим.
Сійӧ локтіс полковник <ns>Н...кӧд</ns>, коді, гостиница дорӧдз сійӧс вайӧдӧм бӧрын, прӧщайтчис сыкӧд да кежис крепостьӧ.
Ме пыр жӧ ысті инвалидӧс Максим Максимычла.
Печоринлы паныд петіс сылӧн лакейыс да доложитіс, мый ӧні кутасны доддясьны; мыччис сылы сигараяс тыра ящик да, некымын тшӧктӧмсӧ кывзӧм бӧрын, муніс клопочитны.
Сылӧн господиныс, сигара ӧзтӧм бӧрын, кыкысь кымын очсыштіс да пуксис скамья вылӧ ворота мӧдарас.
Ӧні ме должен серпасавны тіянлы сылысь портретсӧ.
Сійӧ вӧлі шӧркодь тушаа; сылӧн статя, вӧсни тушаыс да паськыд пельпомъясыс доказывайтісны сылысь ёнлунсӧ, коді вермӧ венны кочевӧй олӧмлысь став сьӧкыдторсӧ да климатъяслысь вежласьӧмсӧ. Тайӧ ёнлунсӧ абу вермӧмаӧсь ни столичнӧй олӧмлӧн развратыс, ни душевнӧй буряясыс;
бусӧссьӧм бархатнӧй сюртук увсьыс, кодӧс кизялӧма улысса кык кизьӧн, позьӧ вӧлі аддзыны синтӧ ёрана сӧстӧм бельё, коді петкӧдліс прамӧй мортлысь привычкаяссӧ;
сылӧн сьӧдасьӧм перчаткаясыс быттьӧ нарошнӧ вурӧма ичӧтик аристократическӧй ки сертиыс, и кор сійӧ пӧрччис ӧти перчаткасӧ, то ме чуйми, мый сылӧн кельыд чуньясыс сэтшӧм косӧсь.
Сылӧн походкаыс вӧлі небрежнӧй да дышиник, но ме казялі, мый сійӧ эз шенась кинас, — кутшӧмкӧ скрытнӧй характерлӧн вернӧй признак.
Но тайӧ менам аслам думъяс, кодъяс подулавсьӧны аслам жӧ наблюдениеяс вылын, и ме ньӧти эг кӧсйы заставитны тіянӧс слепӧя веритны налы.
Кор сійӧ пуксис скамья вылӧ, то сылӧн веськыд тушаыс кусыньтчис, быттьӧкӧ мышкас сылӧн эз вӧв ни ӧти лы;
тушаыслӧн став положениеыс петкӧдліс кутшӧмкӧ нервическӧй слаблун;
сійӧ пукаліс, кыдзи пукалӧ аслас пуховӧй креслӧясын Бальзаклӧн комын арӧса кокеткаыс утомительнӧй бал бӧрын.
Чужӧм вылас первойысь видзӧдлӧм мысти ме эськӧ сылы эг сет кызь куим арӧсысь унджык, кӧть бӧрыннас ме дась вӧлі сетны сылы комынӧс.
Сылӧн нюмъялӧмас вӧлі мыйкӧ челядь сяма.
Кучикыслӧн вӧлі кутшӧмкӧ женскӧй нежность; еджгов юрсиыс, коді нэмсӧ кудриа, сэтшӧм живописнӧя обрисуйтіс сылысь кельыд благороднӧй кымӧссӧ, кытысь сӧмын дыр видзӧдӧм бӧрын позьӧ вӧлі аддзыны ӧта-мӧдсӧ вомӧнавлысь чукыр туйяс да кодъяс, кӧнкӧ, ёнджыка тӧдчывлісны скӧралан минутъясӧ либӧ сьӧлӧм пессигӧн.
Кӧть юрсиыс сылӧн вӧлі югыд рӧма, сылӧн ускыс да синкымъясыс вӧліны сьӧдӧсь, — мортын пӧрӧдалӧн признак, сідз жӧ, кыдзи сьӧд бурысь да сьӧд бӧж еджыд вӧвлӧн.
Медым помавны портретсӧ, ме висьтала, мый сылӧн вӧлі неуна чангыля ныр, зэв еджыд пиньяс да карӧй синъяс; синъяс йывсьыс должен висьтавны ещӧ некымын кыв.
Ӧти-кӧ, найӧ эз серавны, кор сійӧ серавліс! — Тіянлы эз удайтчывлы казявны татшӧм странностьсӧ ӧткымын йӧзлысь?..
Тайӧ признак — либӧ скӧр сямаяслӧн, либӧ бырлытӧм ыджыд шоглӧн.
Неуна лэдзыштӧм синлысъяс сайсяньыс найӧ югъялісны кутшӧмкӧ фосфорическӧй югӧрӧн, позьӧ кӧ тадзи шуны.
Тайӧ эз вӧв душевнӧй жарлӧн либӧ ворсысь воображениелӧн отражениеыс: тайӧ вӧлі шыльыд стальлӧн югъялӧм кодь, син ёрана, но кӧдзыд; сылӧн видзӧдласыс — тэрыб, но йиджысь да сьӧкыд, кольліс ас бӧрсяыс нескромнӧй юалӧмлысь неприятнӧй впечатление, и вермис эськӧ кажитчыны дерзкӧйӧн, эз кӧ вӧв сэтшӧм веськодь да рам.
Ставыс тайӧ уси меным дум вылӧ, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, мый ме тӧді сы олӧмысь ӧткымын подробностьяс, и, гашкӧ, мӧд вылӧ сылӧн видыс вӧчис эськӧ дзик мӧднога впечатление, но сы вӧсна, мый ті сы йылысь онӧ кывлӧй некодсянь мӧдсянь, меысь кындзи, то быть ковмас довольствуйтчыны татшӧм изображениенас.
Помалігмоз висьтала, мый вообще сійӧ вӧлі зэв лӧсьыдик и чужӧмыс вӧлі сэтшӧм оригинальнӧй, кутшӧмъяс торъя нин сьӧлӧм выланыс воӧны светскӧй нывбабаяслы.
Вӧвъясӧс вӧлі доддялӧма нин; кӧлӧкӧльчикыс кадысь-кадӧ зильгыштліс мегыр улас, и лакей кыкысь нин воліс Печорин дорӧ висьтавны, мый ставыс дась, а Максим Максимыч эз на тыдав.
Шуд вылад, Печорин вӧлі думыштчӧма, видзӧдіс Кавказлӧн лӧз пиньяс вылӧ и, буракӧ, ньӧти эз тэрмась туйӧ.
Ме матыстчи сы дорӧ:
«Ті кӧ кӧсъянныд ещӧ неуна виччысьыштны, — шуи ме, — то кутанныд имеитны удовольствие аддзысьлыны важ приятельныдкӧд...»
— А-а, збыль! — тэрыба вочавидзис сійӧ: — тӧрыт меным висьтавлісны; но кӧні нӧ сійӧ? — Ме бергӧдчи площадьлань да аддзи Максим Максимычӧс, коді котӧртіс мыйвынсьыс...
Некымын минут мысти сійӧ вӧлі нин миян дінын; сійӧ муртса вермис лолавнысӧ, ньылӧмыс шоръясӧн визувтіс сы чужӧм кузя; шапка увсьыс петӧм дзор юрси клӧкъясыс сибдӧмаӧсь кымӧсас; пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны...
сійӧ кӧсйис уськӧдчыны Печоринлы сьылі вылас, но мӧдыс доза кӧдзыда, кӧть и мелікодя нюмъялігтыр, нюжӧдіс сылы кисӧ.
Штабс-капитан здук кежлӧ кынмыліс места вылас, но сэсся горша кватитіс кыкнан кинас сылысь кисӧ: сійӧ эз на вермы сёрнитнысӧ.
— Кутшӧм ме рад, дона Максим Максимыч!
Но, кыдзи ті оланныд? — шуис Печорин.
— А... тэ?.. — нурбыльтыштіс вазьӧм синма старик... — кымын во... кымын лун... да кытчӧ тайӧ?..
— Муна Персияӧ — и водзӧ...
— Дзик ӧні?..
Да энлӧй, донаӧй!..
Неужели ӧні и янсӧдчам?..
Сы дыра эг аддзысьлӧй...
— Кад меным, Максим Максимыч, — вӧлі вочакыв.
— Господьӧ енмӧ, господьӧ енмӧ! да кытчӧ тадзсӧ тэрмасянныд?
Меным сы мында эськӧ окота вӧлі висьтавны тіянлы... сы мында юасьны...
Но мый? отставкаын?.. кыдзи?.. мый вӧчлывлінныд?..
— Гажтӧмчи! — нюмъялігтыр вочавидзис Печорин.
— А помнитанныд крепостьын миянлысь олӧм-вылӧмнымӧс?..
Кыйсьӧм вылӧ зэв бур канму!..
Ті ӧд вӧлінныд вывті окочӧсь лыйсьыны...
А Бэла?..
Печорин муртса-муртса кельдӧдыштіс да бергӧдчис мӧдарӧ...
— Да, помнита, — висьталіс сійӧ, пӧшти сійӧ жӧ здукас нарошнӧ очсыштігмоз...
Максим Максимыч кутіс кевмысьны сылы кольччыны сыкӧд ещӧ час кык кежлӧ.
«Ми зэв бура ӧбедайтам, — висьталіс сійӧ: — менам эм кык фазан; а кахетинскӧй тані вывті бур...
Дерт, абу сэтшӧм, кутшӧм Грузияын, но медбур сорт...
Ми сёрнитыштам...
Ті меным висьталанныд Петыркарын асланыд олӧм йылысь...
А?..»
— Збыль, меным нинӧм висьтавнысӧ, Максим Максимыч...
Но, прӧщайтлӧй, кад меным...
Ме тэрмася...
Благодарита, мый энӧ вунӧдӧй... — киӧдыс сійӧс босьтӧм бӧрын нурбыльтіс сійӧ.
Старик кӧрис синкымъяссӧ...
Сійӧ вӧлі шог и скӧр, кӧть и зілис дзебны тайӧс.
«Вунӧдны! — броткис сійӧ: — метӧ эг вунӧд нинӧм...
Но, да ен тіянкӧд!..
Эг думыштлы ме тадзи встретитчыны тіянкӧд...»
— Но тырмас, тырмас! — шуис Печорин, дружескӧя сійӧс кутлігмоз: — неужели ме абу сійӧ жӧ?..
Мый вӧчны?.. быдӧнлы аслас туй.
Удайтчас-ӧ ещӧ встретитчыны — енмыс тӧдӧ!.. — Тайӧс шуигӧн сійӧ пукаліс нин коляскаын, и ямщик заводитіс нин босьтны вӧжжияссӧ.
— Сулавлы, сулавлы!.. — коляска ӧдзӧсӧ кутчысьӧмӧн друг горӧдіс Максим Максимыч: — дзикӧдз вунӧдлі...
Ме ордӧ кольӧмаӧсь тіян бумагаяс, Григорий Александрович...
Ме найӧс сьӧрысь кыскала...
Чайтлі аддзыны тіянӧс Грузияын, а со кӧні енмыс сетіс аддзӧдчывны...
Мый меным накӧд вӧчны?
— Мый окота! — вочавидзис Печорин. — Прӧщайтлӧй...
— Сідзкӧ, ті Персияӧ?.. а кор бӧрсӧ воанныд?.. — горзіс бӧрсяньыс Максим Максимыч...
Коляска вӧлі ылын нин: но Печорин кинас вӧчис знак, кодӧс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны татшӧм ногӧн: ӧдвакӧ! да и мыйла!..
Важӧн нин вӧлі оз кыв ни кӧлӧкӧльчиклӧн зильгӧм, ни изъя туй вылын кӧлесаяслӧн таркӧдӧм, — а коньӧр старик, чорыда думыштчӧмӧн, пыр на сулаліс важ местаас.
— Да, — медбӧрын шуис сійӧ, ачыс зілис лоны веськодьӧн, кӧть эськӧ дӧсада синваыс коръясӧкӧ дзирдаліс сылӧн синлысъяс вылын: — дерт, ми вӧлім ёртъяс, но, да мый ёртъясыд ӧнія нэмӧ!..
Мый сылы меысь?
Ме абу озыр, абу чина, да и арлыд серти сылы абу пара...
Аддзан, кутшӧм франтӧн сійӧ лоӧма, мыйӧн бара воліс Петыркарад...
Кутшӧм коляскаыс!..
Мыйта кӧлуйыс!..
И лакейыс сэтшӧм тшап!.. —
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма ироническӧя нюмъялігтыр. — Висьталӧй, — ме дорӧ шыӧдчигмоз водзӧ шуис сійӧ: — но, мый ті та йылысь думайтанныд?..
Но кутшӧм бес ӧні нуӧ сійӧс Персияас?!
Тешкодь, ей-богу, тешкодь!..
Да ме век тӧдлі, мый сійӧ кокни мывкыда морт, код вылӧ оз позь надейтчыны...
А, збыль, жаль, мый сійӧ лёка помалас... да и оз позь мӧдног!..
Ме нин век висьтавлі, мый абу бурыс сыын, коді важ ёртъясӧс вунӧдӧ!.. —
Тані сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, медым дзебны ассьыс волнуйтчӧмсӧ, да мӧдіс ветлӧдлыны двор кузя аслас повозка дорын, петкӧдлігмоз, быттьӧ видлалӧ кӧлесаяссӧ, но сылӧн синъясыс быд минутӧ тырлісны синваӧн.
— Максим Максимыч, — сы дорӧ матыстчӧм бӧрын шуи ме, — а кутшӧм нӧ бумагаяс тіянлы колис Печориныс?
— А ен сійӧс тӧдӧ! кутшӧмкӧ запискаяс...
— Мый ті наысь вӧчанныд?
— Мый? а тшӧкта патронъяс вӧчавны.
— Бурджык меным сетӧй найӧс.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ, мыйкӧ броткыштіс пинь пырыс да кутіс лукйысьны чемоданас; со сійӧ перйис ӧти тетрадь да шыбитіс сійӧс муӧ; сэсся мӧдӧс, коймӧдӧс да дасӧдӧс сідз жӧ шыбитіс: меным лои тешкодь и жаль.
— Со найӧ ставныс, — шуис сійӧ: — поздравляйта тіянӧс находкаӧн...
— И ме верма вӧчны накӧд ставсӧ, мый окотита?
— Кӧть газетъясӧ печатайтӧ.
Кутшӧм меным делӧ!..
Мый, ме ӧмӧй сылӧн друг кутшӧмкӧ, али рӧдвуж?..
Збыль, ми дыр олім ӧти вевт улын...
Да кодкӧд эськӧ ме эг овлы да?..
Ме кватиті бумагаяссӧ да ӧдйӧджык нуи найӧс, полі, медым штабс-капитан эз кут каитчыны.
Регыд мысти локтісны висьтавны миянлы, мый час мысти вӧрзяс оказия:
ме тшӧкті доддясьны.
Штабс-капитан пырис жырйӧ сэк, кор ме шапкаася нин вӧлі; сійӧ быттьӧ эз лӧсьӧдчы туйӧ;
сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ принуждённӧй, кӧдзыд вид.
— А ті, Максим Максимыч, он ӧмӧй мунӧй?
— Ог.
— А мый сідз?
— Да ме комендантӧс на эг аддзыв, а меным колӧ сдайтны кутшӧмсюрӧ казеннӧй кӧлуй...
— Да ӧд ті вӧлінныд нин сы ордын?
— Вӧлі, дерт, — падъялӧмӧн шуис сійӧ... — да сійӧ гортас эз вӧв...
а ме эг виччысь.
Ме гӧгӧрвои сійӧс: коньӧр старик, гашкӧ, нэмнас первойысь эновтліс служба делӧяссӧ аслас надобностьяс вӧсна, висьтавны кӧ бумажнӧй кывйӧн, — и кыдзи жӧ вӧлі наградитӧма сійӧс!
— Зэв жаль, — шуи ме сылы, — зэв жаль, Максим Максимыч, мый миянлы срокысь водз лоӧ янсӧдчыны.
— Кысь миянлы, необразованнӧй старикъяслы, тіян бӧрся вӧтлысьны!..
Ті светскӧй томйӧз, тшапӧсь: кор ещӧ черкесскӧй пуляяс улынӧсь, сэк ті нинӧм на... а бӧрыннас паныдасянныд да яндысянныд и кинытӧ сетны ми воклы.
— Ме эг заслужит татшӧм упрёкъяссӧ, Максим Максимыч.
— Да ме, тӧданныд-ӧ, сідз, кыв вылӧ веськаліс; но инӧ сия тіянлы быд шудсӧ да гажа туй.
Ми прӧщайтчим эг зэв меліа.
Бур Максим Максимыч лои асныра, броткысь штабс-капитанӧн!
И мыйысь?
Сыысь, мый Печорин казявтӧгыс, либӧ мӧд помка вӧсна, нюжӧдіс сылы кисӧ, кор мӧдыс кӧсйис уськӧдчыны сылы сьылі вылас!
Шог видзӧдны, кор том морт воштӧ ассьыс медбур лачаяссӧ да мечтаясӧ, кор сы водзын вешйӧ розӧвӧй флёр*, код пыр сійӧ видзӧдіс морт делӧяс да чувствояс вылӧ, кӧть и эм лача, мый сійӧ вежас важ ылалӧмъяссӧ выльясӧн, кодъяс сідз жӧ прӧйдитасны, но зато лолӧны приятнӧйӧн...
Но мыйӧн найӧс вежнысӧ Максим Максимыч арлыдӧ?
Быть сьӧлӧмыд чорзяс да тупкысяс душаыд...
Ме муні ӧтнам.
ПЕЧОРИНЛӦН ЖУРНАЛ
ПРЕДИСЛОВИЕ
Неважӧн ме тӧдмалі, мый Печорин, Персияысь бӧр локтігас, кулӧма.
Тайӧ юӧрсьыс меным вӧлі зэв нимкодь: сійӧ сетіс меным право печатайтны тайӧ запискаяссӧ, и ме воспользуйтчи случайӧн пуктыны йӧз произведение вылӧ ассьым нимӧс.
Дай бог, медым менӧ лыддьысьысьяс эз накажитны татшӧм невиннӧй подлогсьыс!
Ӧні ме должен неуна гӧгӧрвоӧдны помкаяссӧ, кодъяс вӧсна ме кӧсйи эрдӧдны публикалы сьӧлӧмбердса гусяторъяссӧ сійӧ мортыслысь, кодӧс ме некор эг тӧдлыв.
Бур эськӧ ме кӧ вӧлі сылӧн друг: истиннӧй друглӧн коварнӧй нескромностьыс — быдӧнлы гӧгӧрвоана; но ме аддзылі сійӧс нэм чӧжӧн сӧмын ӧтчыд миртуй вылысь, сідзкӧ, ог вермы кутны сы вылӧ висьтавны позьтӧм лӧглунсӧ, коді, дружбалӧн маска улӧ дзебсьӧмӧн, виччысьӧ радейтанаыслысь сӧмын кулӧмсӧ либӧ несчастье, медым уськӧдчыны сы вылӧ видӧмъясӧн, сӧветъясӧн, сералӧмъясӧн да жалитӧмъясӧн.
Тайӧ запискаяссӧ выльысь лыддигӧн ме убедитчи, мый тайӧ мортыс дзик сьӧлӧмсяньыс да беспощаднӧя эрдӧдіс ассьыс слабостьяссӧ да тырмытӧмторъяссӧ.
Морт душалӧн историяыс, кӧть и медся пошлӧй душалӧн, ӧдва кӧ абу интереснӧйджык да абу полезнӧйджык дзонь войтыр историяысь, медся нин кор сійӧ — тырвыйӧ думыштӧмӧн ас бӧрсяыс наблюдайтӧмлӧн следствие и кор сійӧс гижӧма ас дорӧ жалитӧм либӧ шензьӧм кыпӧдны кӧсйытӧг.
Руссо Исповедьлӧн эм нин сэтшӧм тырмытӧмтор, мый Руссо лыддьыліс сійӧс аслас ёртъясыслы.
Сідзкӧ, сӧмын пӧльза вӧчны кӧсйӧм заставитіс менӧ печатайтны случайнӧ меным сюрӧм журналысь отрывокъяс.
Ме кӧть и вежлалі став собственнӧй нимъяссӧ, но найӧ, кодъяс йылысь сыын мунӧ сёрниыс, буракӧ, асьнысӧ тӧдасны, и, вермас лоны, найӧ аддзасны оправданиеяс поступокъясыслы, кодъясысь ӧнӧдз мыжавлісны мортӧс, кодлӧн нин нинӧм общӧйыс абу тайӧ мирыскӧд: ми пӧшти век извиняйтам сійӧс, мый гӧгӧрвоам.
Тайӧ небӧгас ме поместиті сӧмын сійӧс, мый йитчыліс Печоринлӧн Кавказын олӧмкӧд; ме ордӧ коли ещӧ кыз тетрадь, кӧні сійӧ висьталӧ ассьыс став олӧмсӧ.
Коркӧ и сійӧ явитчас свет суд вылӧ, но ӧні ме ог лысьт босьтны ас вылӧ тайӧ кывкутӧмсӧ уна гырысь помкаяс вӧсна.
Гашкӧ, мукӧд лыддьысьысьяс кӧсъясны тӧдны Печорин характер йылысь менсьым мнениеӧс? — менам вочакыв — тайӧ небӧгыслӧн заглавиеыс. — «Да тайӧ лёк ирония!» — шуасны найӧ. — Ог тӧд.
І
ТАМАНЬ
Тамань — Рочмуын саридзбердса став каръяс пиысь медся лёк кар.
Ме сэні тӧкӧтьӧ тшыглы эг кув, да содтӧд ещӧ менӧ кӧсйылісны вӧйтны.
Ме вои перекладнӧй тележкаӧн сёрӧн войнас.
Ямщик сувтӧдіс мудзӧм тройкасӧ карӧ пыранінын сулалысь дзик ӧти каменнӧй керка ворота дорӧ.
Часӧвӧй, черноморскӧй казак, колокольчиклысь зильгӧм шысӧ кылӧм бӧрын, унйывсьыс горӧдіс лёк горшӧн: «коді локтӧ?»
Петісны урядник да десятник.
Ме налы висьталі, мый ме офицер, муна действующӧй отрядӧ казеннӧй могъясӧн, да куті корны казеннӧй патера.
Десятник миянӧс нуӧдіс кар кузя.
Кӧть кутшӧм керка дорӧ огӧ матыстчӧй — займитӧма.
Вӧлі кӧдзыд, ме куим вой эг узьлы, мучитчи да куті скӧравны.
«Нуӧд менӧ кытчӧкӧ, разбойник! кӧть чӧртыс дорӧ, сӧмын местаӧ!» — горӧді ме.
— «Эм ещӧ ӧти фатера, — балябӧжсӧ гыжъялігтыр вочавидзис десятник: — сӧмын ваше благородиелы оз кажитчы; сэні абу сӧстӧм!» —
Ме эг гӧгӧрво медбӧръя кывйыслысь точнӧй значениесӧ да тшӧкті сылы мунны водзӧ, и няйт переулокъясӧд дыр странствуйтӧм бӧрын, кытысь ме аддзылі сӧмын важ заборъяс, ми воим дзик саридз бердын сулалысь неыджыд хата дорӧ.
Тыр тӧлысь койис югӧръяссӧ менам выль оланінса еджыд стенъяс вылӧ да камышысь вӧчӧм вевт вылӧ; изъя ӧградаӧн кытшалӧм дворын сулаліс пӧлӧстчӧм мӧд лачужка, первойясьыс ичӧтджык да важджык.
Вадорыс бужӧдӧн лэччис саридз дорӧ пӧшти сы стенъяс дінті, и улын дугдывтӧг ропкигтыр швачӧдчисны пемыдлӧз гыяс.
Тӧлысь лӧня видзӧдіс беспокойнӧй, но сылы покорнӧй стихия вылӧ, и тӧлысь югӧр улас ме верми аддзыны вадорсянь ылын сулалысь кык корабльӧс, кодъяслӧн сьӧд снастьясыс, чераньвез моз, вӧрзьывтӧг тӧдчисны кельыд енэж визь весьтын.
«Суднояс эмӧсь пристаньын, — думышті ме: — аски муна Геленджикӧ».
Денщик пыдди менам вӧлі линейнӧй казак.
Чемоданӧс босьтны да извозчикӧс лэдзны сылы тшӧктӧм бӧрын ме куті чуксавны кӧзяинӧс — чӧв олӧны; таркӧдча — чӧв олӧны...
мый тайӧ?
Медбӧрын посводзысь петіс ар дас нёля детинка.
«Кӧні кӧзяиныс?»
— «Абу».
— «Кыдзи? дзик абу?»
— «Дзик».
— «А кӧзяйка?»
— «Котӧртіс слободкаӧ».
— «Коді нӧ меным восьтас ӧдзӧссӧ?» — ӧдзӧсас кокӧн чужйигмоз шуи ме.
Ӧдзӧсыс ачыс воссис; хатасянь ӧвтыштіс уль дук.
Ме ӧзті сернӧй истӧгтув да матысті сійӧс детинка ныр дорӧ: би югдӧдіс кык еджыд син.
Детинка вӧлі синтӧм, чужӧмсяньыс дзик синтӧм.
Сійӧ вӧрзьытӧг сулаліс ме водзын, и ме куті видзӧдны сылысь чужӧм чертаяссӧ.
Веськыда висьтала, менам эм ыджыд предубеждение став синтӧмъяслы, синпӧлаяслы, пельтӧмъяслы, немӧйяслы, коктӧмъяслы, китӧмъяслы, гӧрбаяслы да мукӧдъяслы паныд.
Ме казявлі, мый пыр эм кутшӧмкӧ страннӧй отношение мортлӧн ортсы видкӧд да душаыскӧд: быттьӧкӧ, член воштӧм бӧрын, душаыс воштӧ кутшӧмкӧ чувство.
И вот ме куті видзӧдны-тӧдмавны синтӧмлысь чужӧмсӧ, но мый прикажитанныд лыддьыны сэтшӧм чужӧм вывсьыс, кодлӧн абуӧсь синъясыс?..
Жалитӧмпырысь ме дыр видзӧді сы вылӧ, кыдзи друг муртса тӧдчыштысь нюм котӧртіс сылӧн вӧсни вомдоръяс кузяыс, и, ог тӧд мыйла, тайӧ нюмыс зэв эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Менам юрын чужис подозрение, мый тайӧ синтӧмыс абу сэтшӧм синтӧм, кыдзи сійӧ кажитчӧ; весьшӧрӧ ме зіли уверитны ачымӧс, мый бельмаяс оз позь нарошнӧ вӧчны, да и мый могысь?
Но мый вӧчны? ме частӧ сетчывла предубеждениеяслы...
«Тэ кӧзяиныслӧн пи?» — медбӧрын юалі ме сылысь. — «Абу».
— «Коді нӧ тэ?» — «Сирӧта, коньӧр морт».
— «А кӧзяиныслӧн эм челядьыс?» — «Абу; вӧлі ныв, да пышйис татаринкӧд саридз сайӧ».
— «Кутшӧм татаринкӧд?» — «А бесыс тӧдас сійӧс! крымскӧй татарин, Керчысь лодочник».
Ме пыри хатаӧ: кык лабич да пызан, и пач дорын зэв ыджыд сундук, тайӧ вӧлі сэні став мебельыс.
Стенын ни ӧти ӧбраз — лёк знак!
Жугалӧм стеклӧ пыр ыргис морскӧй тӧв.
Чемоданысь ме перйи воск сисьпом да, сійӧс ӧзтӧм бӧрын, куті пуктавны кӧлуйӧс, пельӧсӧ сувтӧді шашкаӧс да ружьеӧс, пистолетъяс пукті пызан вылӧ, вольсалі лабичӧ буркаӧс, казак ассьыс буркасӧ мӧд лабич вылас; дас минут мысти сійӧ кутіс ныргорӧн узьны, но ме эг вермы унмовсьны: ме син водзын пемыдас пыр бергаліс еджыд синъяса детинка.
Тадзи коли час мында.
Тӧлысь югдӧдіс ӧшиньсӧ, и сылӧн югӧрыс ворсіс хатаса му джоджас.
Югыд визь шӧрті, коді вӧлі вомӧналӧ джоджсӧ, друг котӧртіс вуджӧр.
Ме кыпӧдчыштлі да видзӧдлі ӧшинь пыр: кодкӧ мӧдысь котӧртіс сы дінті да воши енмыс тӧдӧ кытчӧ.
Ме эг вермы чайтны, медым тайӧ существоыс котӧртіс бужӧдӧдыс; но мӧдног сылы некытчӧ вӧлі воштысьнысӧ.
Ме сувті, вылысам чӧвті бешметӧс, тасмаалі кинжал да чӧв-чӧв петі хатаысь; паныд сюри меным синтӧм детинкаыд.
Ме сайӧдчи забор дінӧ, и сійӧ зумыд, но видзчысяна воськовъясӧн муніс ме дорті.
Киняулас сійӧ нуис кутшӧмкӧ ёкмыль да, пристаньлань кежӧм бӧрын, кутіс лэччыны векни да крут трӧпаті.
«Сійӧ лунас немӧйяс шыасясны да синтӧмъяс кутасны аддзыны», — мӧвпышті ме, ачым муні бӧрсяньыс сы ылнаын, медым не воштыны син улысь.
Сэк кості тӧлысь кутіс тупкысьны кымӧръясӧн, и саридз вылын кыптіс ру; сы пыр муртса дзуввидзис матысса корабль бӧжын пӧнар;
вадорын дзирдаліс гырысь изъяс гӧгӧрын быг. Изъясыс быд минутын грӧзитчисны вӧйтны корабльсӧ.
Сьӧкыдпырысь лэччигмоз ме писькӧдчи бужӧд дорӧд, и вот аддза: синтӧм сувтовкерис, сэсся улітіыс кежис веськыдвылӧ;
сійӧ муніс васянь сэтшӧм маті, мый чайтсис, гыыс пыр жӧ кватитас сійӧс да нуас; но тыдалӧ тайӧ эз нин вӧв первой прогулка сылӧн, мый позис казявны сы серти, кутшӧм увереннӧя сійӧ тувччаліс изйысь-изйӧ да кытшлаліс гуранъяс.
Медбӧрын сійӧ сувтіс, быттьӧ мыйкӧ кывзысигтыр, пуксис муӧ да ёкмыльсӧ пуктіс ас дінас.
Вадорын чурвидзысь кырта сайӧ дзебсьӧмӧн ме кыйӧді сы бӧрся.
Некымын минут бӧрын мӧдарладорсянь тыдовтчис еджыд мыгӧр; сійӧ матыстчис синтӧм дорӧ да пуксис сы дінӧ.
Кадысь-кадӧ тӧв вайліс меным налысь сёрнисӧ.
«Мый, синтӧм? — шуис нывбаба гӧлӧс: — бушколыс ыджыд;
Янко оз во».
— «Янко оз пов бушковсьыд», — вочавидзис мӧдыс.
— «Руыс сукмӧ», — бара вочавидзис нывбабалӧн жугыль гӧлӧс.
«Руа дырйиыд бурджык писькӧдчыны стӧрӧжитысь суднояс дортіыд», — вӧлі вочакыв.
— «А сійӧ кӧ вӧйӧ?»
— «Но мый кӧть? вежалунӧ тэ мунан вичкоӧ выль лентатӧг».
Чӧв ланьтісны; но менӧ чуймӧдіс ӧтитор: синтӧмыс мекӧд сёрнитіс малороссийскӧй сёрни ногӧн, а ӧні сёрнитіс сӧстӧм роч кывйӧн.
— Аддзан, ме прав, — бара шуис синтӧм, кипыдӧсъяснас воча-воча кучкӧм бӧрын: — Янко оз пов ни саридзысь, ни тӧвъясысь, ни руысь, ни вадорвывса стӧрӧжъясысь; кывзы жӧ: тайӧ оз ва сялькӧдчы, менӧ он ылӧд — тайӧ сылӧн кузь ӧпаснӧйясыс.
Нывбабаыс звирк чеччыштіс да тӧждысьӧмпырысь кутіс сюся видзӧдны ылӧ водзӧ.
— Тэ сӧран, синтӧм, — шуис сійӧ: — ме нинӧм ог аддзы.
Висьтася, кутшӧма кӧть ме эг зіль аддзыны ылысь мыйкӧ пыж ногаӧс, но весьшӧрӧ.
Тадзи коли минут дас; и вот тыдовтчис гы гӧраяс костын сьӧд чут: сійӧ то ыдждыліс, то ичӧтмыліс.
Гы бурысьяс вылӧ ньӧжйӧник кыпӧдчылігтыр, на вылысь тэрыба лэччывлігмоз вадорлань матыстчис пыж.
Збой вӧлі пыжӧн локтысьыс, коді лысьтӧма татшӧм войын вуджны вис вомӧн кызь верст сайӧ, и колӧ лоны ыджыд помка тадзсӧ вӧчны!
Ме думайті тадзи, кор сьӧлӧмӧй невольнӧя тіпкис, да видзӧді коньӧр пыж вылӧ, но сійӧ, утка моз, суналіс, и сэсся, ӧпаснӧйяснас, бордъясӧн моз тэрыба шеныштӧм бӧрын, чеччыштлывліс пропастьысь резсьысь быг пӧвстын: и вот, ме думайті, сійӧ ӧдвывсьыс швачкысяс вадорӧ да пасьмунӧ торпыригъясӧдз; но сійӧ пелька бергӧдчис бокнас да дзоньвидзаӧн чеччыштіс-пырис ичӧтик бухтаӧ.
Пыжсьыс петіс шӧркодь тушаа, меж куысь вурӧм татарскӧй шапкаа морт; сійӧ ӧвтыштіс кинас, и куимнанныс пондісны мыйкӧ петкӧдлыны пыжсьыс; грузыс вӧлі сэтшӧм уна, мый ме ӧнӧдз на ог гӧгӧрво, кыдзи пыжыс эз вӧй.
Быдӧн босьталісны пельпом выланыс морт ӧти ёкмыльӧн да мӧдӧдчисны вадор пӧлӧн, и регыд ме вошті найӧс син улысь.
Колӧ вӧлі бӧр мунны гортӧ; но, веськыда висьтала, став тайӧ аддзылӧмторйыс тревожитіс менӧ и ме муртса верми асывсӧ виччысьны.
Менам казак ёна чуймис, кор садьмӧм бӧрас аддзис менӧ дзикӧдз пасьтасьӧмаӧн; но ме сылы эг висьтав помкасӧ.
Мыйкӧ дыра ӧшиньсянь ме любуйтчышті кельыдлӧз енэжӧн, кӧні пасьтала вӧліны косясьлӧм кымӧрторъяс, Крымлӧн ылысса вадорӧн, коді нюжӧдчӧма лилӧвӧй визьӧн да помасьӧ утёсӧн, код йылын тыдалӧ маячнӧй еджыд башня, сэсся муні Фанагория крепостьӧ, медым тӧдмавны комендантсянь, кутшӧм часын ме пета Геленджикӧ.
Но, кысь нин!
Комендант нинӧм эз вермы меным висьтавны стӧча.
Пристаньын сулалысь суднояс ставыс вӧліны — либӧ сторожевӧйяс либӧ купеческӧйяс, кодъяс весиг эз на заводитлыны сӧвтчыны.
«Гашкӧ, лун куим мысти, нёль мысти воас почтӧвӧй судно, — шуис комендант: — и сэки — ми аддзам».
Ме локті гортӧ зумыш да скӧр.
Ӧдзӧс дорын менӧ встретитіс повзьӧм чужӧма менам казак.
— Лёк, ваше благородие! — шуис сійӧ меным.
— Да, вокӧ, енмыс тӧдӧ, кор ми тась мунам! — Сэки сійӧ ещӧ ёнджыка кутіс тревожитчыны да, ме дорӧ копыртчӧмӧн, шӧпкигтыр висьталіс.
— Тані абу сӧстӧм!
Ме встретиті талун черноморскӧй урядникӧс; сійӧ меным тӧдса — кольӧм во вӧлі отрядын: кор ме сылы висьталі, кӧні ми олам, а сійӧ меным: «Тані, вокӧ, абу сӧстӧм, йӧзыс абу бурӧсь!..»
Да и збыль, мыйсяма тайӧ синтӧм! быдлаӧ ӧтнас ветлӧдлӧ, и базар вылӧ няньла, и вала...
тані, тыдалӧ, велалӧмаӧсь нин та дорӧ.
— Да мый нӧ? <rus>По крайней мере</rus>, воліс-ӧ эз кӧзяйкаыс?
— Талун тіян ветлігкості локтіс старука и сыкӧд нылыс сылӧн.
— Кутшӧм ныв?
Сылӧн абу нылыс.
— А енмыс тӧдӧ, коді сійӧ, абу кӧ нылыс; да со старукаыс пукалӧ аслас хатаас.
Ме пыри керкаас.
Пачсӧ вӧлі жара ломтӧма, и сэні пусис гӧль йӧзлы серти зэв роскошнӧй ӧбед.
Менам став юасьӧмъяс вылӧ старука вочавидзліс, мый сійӧ пельтӧм, оз ков.
Мый вӧлі вӧчны сыкӧд?
Ме шыаси синтӧм дінӧ, коді вӧлі пукалӧ пачводз дорын да лӧдсалӧ пачсӧ кос увйӧн.
«Нолтӧ, синтӧм чӧртпи, — пельӧдыс сійӧс кутӧмӧн шуи ме: — висьтав, кытчӧ тэ войнас кыссьылін ёкмыльнас, а?»
Друг менам синтӧмыд бӧрддзис, горӧдіс, кутіс ойзыны:
«Кытчӧ ме ветлі?.. некытчӧ эг ветлы... ёкмыльӧн? кутшӧм ёкмыльӧн?»
Сэки старука кыліс да кутіс броткыны: лӧсьӧдлӧны, да ещӧ коньӧр вылӧ! мыйысь ті сійӧс? мый лёксӧ сійӧ вӧчис тіянлы?»
Ме дӧзми та вылӧ да петі, ачым чорыда решиті корсьны ключсӧ тайӧ загадкаыслысь.
Ме тӧбси буркаӧ да пукси забор дорӧ из вылӧ, куті видзӧдны ылӧ,
ме водзын шыльквидзис войся бушколӧн гызьӧдӧм саридз, и унмовсьысь кар кодь пыр ӧтсяма шумыс сылӧн казьтыштіс меным важ вояс, вуджӧдіс менсьым мӧвпъясӧс войвылӧ, миян кӧдзыд юркарӧ.
Важ йылысь казьтылӧмъясӧн волнуйтчигӧн ме вунӧдчылі...
Тадзи коли час мында, гашкӧ, и унджык...
Друг мыйкӧ сьыланкыв сяма чуймӧдіс менӧ.
Збыль тайӧ вӧлі сьыланкыв, и нывбабалӧн свежӧй гӧлӧс, — но кытысянь?..
Кывза — сьылан ногыс тешкодь, то нюркйӧдлана да шог, то тэрыб да збой.
Видзӧдала — гӧгӧрын некод абу; бара кывза — шыясыс быттьӧкӧ усьӧны енэжсянь.
Ме лэпті синъясӧс: менам хата вевт вылын сулаліс ныв, визя платтьӧа, лэдзалӧм кӧсаяса, дзик русалка кодь.
Шонді югӧрсьыс кипыдӧснас синсӧ видзигмоз сійӧ дзоргис ылӧ, то сераліс, то сёрнитіс ачыс аскӧдыс, то бара заводитліс сьывны.
Ме помнита тайӧ сьыланкывсӧ кывйысь-кывйӧ:
Кыдз пӧ вӧльнӧй вӧлюшкаті —
Зелёнӧй саридз вывті,
Корабльяс пыр ветлӧны
Еджыд парусъяса.
Сійӧ корабль костъясас
Менам пыжӧй тшӧтш,
Пыжӧй парус-снастьястӧм,
Кык ӧпаснӧя.
Лыбас кӧ тӧв-поводдя —
Важиник корабльясыс
Кыпӧдасны борднысӧ,
Разаласны саридзті.
Саридзлы сэк копыртча ме
Улӧ, улӧ зэв:
«Эн жӧ вӧрзьӧд, скӧрмӧм саридз.
Менсьым пыжӧс тэ:
Нуӧ менам пыжӧй да
Донаторъяс унаӧс,
Пемыд войӧ веськӧдлӧ
Сыӧн буйнӧй юр».
Меным неволяысь уси дум вылӧ, мый войнас ме кывлі тайӧ жӧ гӧлӧссӧ; минут кежлӧ ме думыштчи, и кор выльысь видзӧдлі вевт вылӧ, ныв эз нин вӧв сэні.
Друг сійӧ котӧртіс ме дінті, мыйкӧ мӧдтор сьылігтыр да чуньяснас шлёчӧдігтыр, сэсся котӧрӧн пырис старука дорӧ, и сэні налӧн пансис спор.
Старука скӧраліс, ныв гораа сераліс,
и вот аддза, бара нин чеччышталігтыр котӧртӧ менам ундина *; мекӧд ӧтвесьтасигӧн сійӧ сувтіс да сюся видзӧдліс меным синмӧ, быттьӧ чуймис тась менӧ аддзӧмсьыс; сэсся веськодьпырысь бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдіс пристань дорӧ.
Тайӧн эз помась: лунтыр сійӧ бергаліс менам патера дорын: сьылӧм да чеччалӧм эз ланьтлыв ни ӧти минут кежлӧ.
Аслыснога существо!
Сылӧн чужӧм вылас дзик нинӧм эз тӧдчы йӧйялӧмлӧн; мӧдарӧ, сылӧн синъясыс збоя видзӧдӧмӧн сувтлісны ме вылӧ, и тайӧ синъясыслӧн, кажитчис, вӧлі кутшӧмкӧ магнетическӧй власьт, и быд раз найӧ быттьӧкӧ виччысисны юалӧм.
Но сӧмын на ме заводита сёрнитны, сійӧ пышъяс, коварнӧя нюмъялігтыр.
Решительнӧ, ме некор татшӧм нога нывбабаӧс эг аддзыв.
Сійӧ эз вӧв красавица, но менам эм аслам предубеждениеяс сідзжӧ и мичлун йылысь.
Сыын уна вӧлі пӧрӧдаыс...
нывбабаын пӧрӧдаыд, кыдзи вӧвъясын, великӧй делӧ; тайӧс восьтӧмыс принадлежитӧ том Франциялы.
Сійӧ, мӧд ногӧн кӧ, пӧрӧдаыс, а абу том Францияыс, медсясӧ тӧдчӧ восьласын, киясын и кокъясын; торъя нин уна значитӧ ныр.
Рочмуын правильнӧй нырыд шочджык ичӧтик кок дорысь.
Менам сьылысьлы кажитчис абу унджык дас кӧкъямыс арӧсысь.
Станыс сылӧн зэв гибкӧй аслыссяма, сӧмын сылы лӧсялана ногӧн юр копыртыштӧм, кузь русӧй юрси, сьыліас да пельпомъясас неуна гожъялыштӧм кучикыс лӧсталӧ быттьӧкӧ зарни рӧмӧн, и медся нин, правильнӧй ныр — ставыс тайӧ зэв ёна воис меным сьӧлӧм вылӧ.
Кӧть сылӧн синбӧжнас видзӧдлӧмсьыс ме лыдди мыйкӧ дикӧйӧс да подозрительнӧйӧс, кӧть сылӧн нюмъялӧмас вӧлі мыйкӧ неопределённӧй, но сэтшӧм выныс предубеждениелӧн: правильнӧй нырыс йӧймӧдіс менӧ,
ме вообразиті, мый аддзи гётевскӧй Миньонаӧс, немецкӧй воображениенас лӧсьӧдӧм дивӧ кодь созданиесӧ, — и збыль, на костын вӧлі уна ӧтсямаыс: сэтшӧм жӧ тэрыб вежласьӧмъяс вывті ёна тӧждысьӧмсянь тырвыйӧ спокойӧдз, сійӧ жӧ загадочнӧй сёрнияс, сійӧ жӧ чеччалӧмъяс, тешкодь сьыланкывъяс.
Рытъядорыс, ӧдзӧс дорӧ сійӧс сувтӧдӧмӧн, ме пані сыкӧд татшӧм сёрни:
«Висьтав вай меным, красавица, — юалі ме: — мый тэ талун вӧчин керка вевт вылын?» — «А видзӧді, кысянь тӧв пӧльтӧ».
— «Мыйла тэныд?» — «Кысянь тӧв, сэсянь и шуд».
— «Мый нӧ? тэ ӧмӧй сьыланкывйӧн чуксалін шудсӧ?» — «Кӧні сьывсьӧ, сэні и шуд усьӧ».
— «А друг кӧ сьылӧмнад аслыд шог коран?» —
«Мый кӧть? Кӧні оз ло бурджык, сэні лоӧ лёкджык, а лёксянь бурӧдз бара абу ылын».
— «Коді нӧ тэнӧ велӧдіс сьывны тайӧ сьыланкывсӧ?»
— «Некод эз велӧд; думышта — сьыла; кодлы кывны, сійӧ кылас; а кодлы оз ков кывны, сійӧ оз гӧгӧрво».
— «А кыдзи тэнӧ шуӧны, менам сьылысьӧй?»
— «Коді пыртліс, сійӧ тӧдӧ».
— «А коді пыртліс?»
— «Мыйӧн ме тӧда».
— «Кутшӧм скрытнӧй! а вот ме мыйсюрӧ тэ йылысь тӧдмалі
(сійӧ эз вежсьы чужӧм вылас, эз вӧрзьӧдлы вомдоръяссӧ, быттьӧ абу сы йылысь сёрниыс).
Ме тӧдмалі, мый тэ тӧрыт войнас ветлін вадорӧ».
И ӧні ме важнӧя висьталі ставсӧ, мый аддзылі, чайті чуймӧдны сійӧс; ньӧти!
Сійӧ вомтырнас серӧктіс.
— «Уна аддзылӧмныд да этша тӧданныд; а мый тӧданныд, кутӧй томан сайын».
— «А ме кӧ, например, думышті комендантлы юӧртны?» — и тані ме зэв збыльысь, весигтӧ стрӧгпырысь видзӧдлі.
Сійӧ друг чеччыштіс, горӧдіс сьывны да саяліс кустысь повзьӧдӧм лэбач моз.
Медбӧръя кывъясыс менам ньӧти вӧлі оз ковны: сэки ме эг чайтлы налысь тӧдчанлунсӧ, но бӧрынджык каитчи таысь.
Мыйӧн сӧмын рӧмдіс, ме тшӧкті казаклы походын моз шонтыны чайник, ӧзті сись да, туйвывса каллянысь куритчигтыр, пукси пызан сайӧ.
Ме помала нин вӧлі мӧд стӧкан чай, кыдзи друг ӧдзӧсыс дзуркнитіс, платтьӧлӧн кокньыдика кышӧдчӧм да воськовъяс кылісны ме бӧрвылын; ме дрӧгниті да бергӧдчи, — и тайӧ вӧлі сійӧ, менам ундинаӧй!
Сійӧ ньӧжйӧ да чӧв пуксис мекӧд воча да веськӧдіс ме вылӧ ассьыс синъяссӧ, и, ог тӧд мыйла, но тайӧ видзӧдӧмыс меным кажитчис чуднӧй-нежнӧйӧн;
сійӧ меным уськӧдіс дум вылӧ сійӧ видзӧдӧмъяс пиысь ӧтиӧс, кодъяс важ воясӧ сэтшӧм самовластнӧя ворслісны менам олӧмӧн.
Ныв, кажитчӧ, виччысис юалӧм, но ме дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн чӧв олі.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі чусмӧм кельыд, мый эрдӧдліс сьӧлӧм майшасьӧмсӧ;
киыс сылӧн весьшӧрӧ шӧйтіс пызан вывті, и ме казялі сылысь неуна тіралыштан;
морӧсыс сылӧн то вылӧ кыптыліс, то кажитчӧ, сійӧ пыкис ловшысӧ.
Тайӧ комедиясьыс ме куті дӧзмыны, и ме дась нин вӧлі торкны чӧв олӧмнымӧс медся прозаическӧй ногӧн, мӧдног кӧ, вӧзйыны сылы чай стӧкан, кыдзи друг сійӧ чеччыштіс, кияснас сывйыштіс менсьым сьыліӧс, и васӧд, би пӧсь окыштӧм кыліс менам вомдоръясын.
Син водзын менам пемдіс, юрӧй кутіс бергӧдчыны, том мортлӧн став страстьӧн ме топӧді сійӧс морӧс бердӧ, но сійӧ змей моз вильскӧбтіс менам кияс костӧд, пельӧ меным вашнитіс: «талун войнас, кор ставныс унмовсясны, пет вадорӧ», и ньӧв моз лэбовтіс жырйысь.
Посводзын сійӧ пӧрӧдіс чайник да сись, коді сулаліс джоджас.
«Эстшӧм бес ныв!» — горӧдіс идзас вылын пукалысь казак, коді мечтайтіс шонтысьыштны чай коляснас.
Сӧмын сэк ме вои ас садьӧ.
Час кык мысти, кор пристаньын ставыс ланьтіс, ме садьмӧді ассьым казакӧс:
«Ме кӧ лыя пистолетысь, — шуи ме сылы: — то котӧрт вадорӧ».
Сійӧ быльӧдіс синъяссӧ да машинальнӧя вочавидзис: «кывза, ваше благородие».
Ме сюйи тасма костӧ пистолет да петі.
Ныв виччысис менӧ увлань лэччанінын; сылӧн паськӧмыс вӧлі вывті нин кокни, неыджыд чышъян кытшаліс сылысь гибкӧй стансӧ.
— Локтӧй ме бӧрся! — менӧ киӧд кутӧм бӧрын шуис сійӧ, и ми кутім лэччыны.
Ог гӧгӧрво, кыдзи ме эг чег ассьым сьыліӧс; уліас ми кежим веськыдвылӧ и мӧдім сійӧ жӧ туйӧдыс, кыті тӧрыт ме муні синтӧм бӧрся.
Тӧлысь петтӧм на вӧлі, и сӧмын кык кодзув, кыдзи кык спасательнӧй маяк, дзирдалісны пемыдлӧз енэжын.
Сьӧкыд гыяс пыр ӧтмоза да рӧвнӧя быгыльтчисны ӧта-мӧд бӧрсяыс, тӧкӧтьӧ лэптыштлывлісны вадорӧ домалӧм ӧтка пыжсӧ.
«Сӧлам пыжас», — шуис менам спутница.
Ме падъялі — ме абу зэв окоч вӧчавны саридз вывті сентиментальнӧй прогулкаяс; но бӧрыньтчыны эз нин вӧв лӧсьыд.
Сійӧ чеччыштіс пыжӧ, ме сы бӧрся, и эг на удит бура воны ас садьӧ, кыдзи казялі, мый ми кывтам нин.
«Мый тайӧ значитӧ?» — шуи ме скӧрысь.
— «Тайӧ значитӧ, — вочавидзис сійӧ, скамья вылӧ менӧ пуксьӧдігмоз да менсьым коскӧс кияснас сывъялігтыр: — тайӧ значитӧ, мый ме тэнӧ радейта...»
И сылӧн банбокыс топӧдчыліс менам банбок бердӧ, и ме кылі ас чужӧм вылысь сылысь би пӧсь ловшысӧ.
Друг мыйкӧ шумӧн уси ваӧ: ме видлі тасмаӧс — пистолетӧй абу.
О, сэки ужаснӧй подозрение йиджис менам сьӧлӧмӧ, вирӧй чепӧсйис меным юрӧ.
Видзӧда гӧгӧр — ми вадорсянь сыв ветымын сайын, а ме ог куж вартчыны!
Кӧсъя йӧткыштны сійӧс ас бердысь, сійӧ кань моз кутчысьӧма менам паськӧмӧ, и друг ёна тойыштӧм тӧкӧтьӧ эз шыбит менӧ саридзӧ.
Пыж кутіс катласьны, но ме верми кутчысьны, и ми костын пансис отчаяннӧй вермасьӧм, зэв ёна скӧрмӧмӧй содтіс меным вынъяс, но ме регыд казялі, мый менам прӧтивник пелькджык...
«Мый тэныд колӧ?» — сылысь ичӧтик кияссӧ ёна чабыртӧм бӧрын горӧді ме; сылӧн чуньясыс ратшкакылісны, но сійӧ эз горӧд: сылӧн змей сяма натураыс выдержитіс тайӧ пыткасӧ.
— Тэ аддзылін, — вочавидзис сійӧ: — тэ донеситан! — и зэв ёна выныштчӧмӧн пӧрӧдіс менӧ пыж дор вылӧ: ми кыкнанным кос выйӧн ӧшӧдчим пыжысь; сылӧн юрсиыс инмис ваӧдз, здукыс вӧлі решительнӧй.
Ме пыкси пидзӧсӧн пыдӧсас, ӧти киӧн кватиті сійӧс кӧсаӧдыс, мӧднас голяӧдыс, сійӧ лэдзис менсьым паськӧмӧс, и ме тэрыба шыбиті сійӧс гыяс пӧвстӧ.
Вӧлі бура нин пемыд; юрыс сылӧн кыкысь кымын вуджӧртліс морскӧй быг пиын, и ме сэсся нинӧм эг аддзыв...
Пыж пыдӧсысь аддзи важ пелысджын, да ӧдва-ӧдва, дыр мырсьӧм бӧрын, домаси пристань бердӧ.
Вадор пӧлӧн аслам хатаӧ писькӧдчигӧн ме пыр видзӧдлывлі сыланьӧ, кӧні тӧрыт синтӧм виччысис войся пыжаӧс;
тӧлысь гӧгыльтчис нин енэжті, и меным кажитчис, мый кодкӧ еджыд паськӧма пукаліс вадорын:
любопытство вӧсна ме гусьӧн матыстчи да воді вадор кыркӧтш дорӧ турун пӧвстӧ;
юрӧс неуна чургӧдыштӧмӧн утёс вывсянь ме верми бура аддзыны ставсӧ, мый вӧчсис уліын, и эг ёна чуймы, а пӧшти куті радлыны, кор тӧді ассьым русалкаӧс.
Аслас кузь юрсияссьыс сійӧ пыдзраліс морскӧй быгсӧ; ва дӧрӧмыс тӧдчӧдіс сылысь гибкӧй стансӧ да джуджыд морӧссӧ.
Регыд мысти ыліын тыдовтчис пыжа, ӧдйӧ матыстчис сійӧ; сэтысь, тӧрытъя моз жӧ, петіс татарскӧй шапкаа морт, но шырсьӧма сійӧ вӧлі казацкӧй ногӧн, и кучик тасма костас чурвидзис ыджыд пурт.
«Янко, — шуис ныв: — ставыс пропадитіс!»
Сэсся найӧ мӧдісны сёрнитны, но сэтшӧм гусьӧн, мый ме нинӧм эг вермы кывны.
— «А кӧн нӧ синтӧмыс?» — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн медбӧрын шуис Янко.
«Ме сійӧс мӧдӧді» — вӧлі вочакыв.
Некымын минут мысти тыдовтчис синтӧм; мышку вылас сійӧ кыскис мешӧк, кодӧс пуктісны пыжӧ.
«Кывзы, синтӧм! — шуис Янко: — Тэ видз сійӧ местасӧ...
тӧдан? сэні дона тӧваръяс...
висьтав (нимсӧ ме эг кыв), мый сылы ме сэсся абу слуга; делӧяс мӧдісны лёка, сійӧ менӧ сэсся оз аддзыв; ӧні опаснӧ; муна удж корсьны мӧд местаӧ, а сылы татшӧм удалецыс оз нин сюр.
Да висьтав, сійӧ кӧ эськӧ бурджыка мынтысис уджысь, сэки эськӧ и Янко сійӧс эз эновт; а меным быдлаын туй, кӧні сӧмын тӧв пӧльтӧ да саридз ызгӧ!» —
Мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын Янко висьталіс водзӧ. — «Тайӧ нылыс мунас мекӧд; сылы оз позь татчӧ кольччыны: а старукалы висьтав, мый пӧ кувны кад, дыр нин оліс, колӧ и честь тӧдны.
Миянӧс жӧ сэсся оз аддзыв».
— А ме? — нор гӧлӧсӧн шуис синтӧм.
— Мый вылӧ тэ меным? — вӧлі вочакыв.
Сэк кості менам ундинаӧй чеччыштіс пыжӧ да ёртыслы ӧвтыштіс кинас;
Янко мыйкӧ пуктіс синтӧмлы киас да висьталіс: «На, ньӧб аслыд преникъяс».
— «Сӧмын?» — шуис синтӧм.
— «На, со тэныд ещӧ» — и изйӧ кучкысялысь сьӧм зёльмуніс.
Синтӧм эз лэпты сійӧс.
Янко пуксис пыжӧ; тӧлыс пӧльтіс вадорсянь: найӧ лэптісны ичӧтик парус да ӧдйӧ кутісны шуньгыны.
Тӧлысь югыд улын вуджрасис еджыд парусыс сьӧд гыяс пӧвстын;
синтӧм пыр на пукаліс вадорын, и вот меным кыліс мыйкӧ бӧрдӧм сяма шы кодь: синтӧм детинка збыль бӧрдіс, и дыр, дыр...
Меным лои гажтӧм.
И мыйла вӧлі судьбалы шыбитны менӧ честнӧй контрабандистъяслӧн мирнӧй кытшӧ.
Кыдзи шыльыд ваӧ шыбитӧм из, ме шызьӧді налысь лӧньлунсӧ, и кыдзи из тӧкӧтьӧ ачым эг вӧй ва пыдӧсас!
Ме бӧр муні гортӧ.
Посводзын трачкӧдчис пу тарелка вылын помӧдзыс сотчӧм сись, и менам казак, тшӧктӧмӧс вунӧдӧмӧн, узис чорыд унмӧн, ружьесӧ кыкнан кинас кутігтыр.
Ме сійӧс коли узьны, босьті сись да муні хатаӧ.
Увы! менам шкатулкаӧй, эзысь оправаа шашкаӧй, дагестанскӧй кинжалӧй, — ёртлӧн пӧдарокыс, ставыс вошӧма.
Ӧні ме и гӧгӧрвои, мыйяс кыскис проклятӧй синтӧмыс.
Доза невежливӧя тувкӧмӧн казакӧс садьмӧдӧм бӧрын ме видышті сійӧс, скӧралышті, но вӧчны вӧлі нинӧм!
И эз ӧмӧй вӧв серам норасьны начальстволы, мый менсьым гусяліс синтӧм детинка, а дас кӧкъямыс арӧса ныв тӧкӧтьӧ эз вӧйт?
Слава богу, асывнас кутас позьны мунны татысь, и ме мӧдӧдчи Таманьысь.
Мый лои старукакӧд да коньӧр синтӧмкӧд — ог тӧд.
Да и кутшӧм меным мог йӧз шогӧдз да долыдлунӧдз, меным, странствуйтысь офицерлы, да нӧшта казеннӧй могъяса подорожнӧйӧн!
Первой частьлӧн пом.
МӦД ЧАСТЬ
(Печорин журналлӧн пом)
ІІ
КНЯЖНА МЕРИ
Май 11-ӧд лун.
Тӧрыт ме вои Пятигорскӧ, патера медалі кар помысь, медся джуджыд местаас, Машук подув бердын: гымалігӧн кымӧръяс кутасны лэччыны менам керка вевт дорӧдз.
Талун вит час асылын, кор ме восьті ӧшиньӧс, менам жыр тырис дзоридзьяс дукӧн, кодъяс быдмӧны прӧстӧйиник палисадникын.
Дзоридзалысь черешняяслӧн лапъясыс видзӧдӧны менам ӧшиньӧ, и тӧлыс мукӧд дырйи менсьым письменнӧй пызанӧс киськалӧ налӧн еджгов лепестокъяснас.
Куимладор боксянь тыдаланіныс менам вывті мича.
Рытыввылын вит юра Бешту лӧзалӧ, кыдзи «разалӧм бушковлӧн медбӧръя тучаыс»;
войвылын кыпӧдчӧ Машук, быттьӧ персидскӧй гӧна шапка, да сайӧдӧ ставнас енэжлысь тайӧ юкӧнсӧ;
асыввылӧ гажаджык видзӧдны: уліын ме водзын сярвидзӧ сӧстӧминик, ичӧтик выль кар, жургӧны бурдӧдан ключьяс, ызгӧ уна сёрниа йӧз, —
а сэні, водзын, амфитеатрӧн зымвидзӧны гӧраяс пыр лӧзджыка и руаджыка, а енэжтас бердас Казбекӧн заводитӧмӧн да кык юра Эльбрусӧн помалӧмӧн эзысь цепӧн кыссьӧны лымъя гӧра йывъяс...
Гажа овны татшӧм муын!
Кутшӧмкӧ долыдлун ветлӧ менам сӧнъясын.
Сынӧдыс сӧдз да ыркыд, кыдзи кагалӧн окыштӧм; шондіыс югыд, енэжыс лӧз — мый сэсся, кажитчӧ, ещӧ? мыйла тані страстьяс, желаниеяс, жалитӧмъяс?..
Но кад.
Муна Елисаветинскӧй Источник дорӧ: сэтчӧ, висьталӧны, асывнас чукӧртчывлӧ минеральнӧй вадорса обществоыс ставнас.
* * *
Кар шӧрӧ лэччӧм бӧрын ме мӧдӧдчи бульвар кузя, кытысь аддзылі гӧра паныд ньӧжйӧник кайысь некымын жугыль чукӧръяс;
тайӧ вӧліны кызвыннас степнӧй помещикъяслӧн семьяяс:
та йылысь позьӧ вӧлі пыр жӧ тӧдны мужикъясныслӧн зыртчӧм, важ модаа сюртукъяс серти да гӧтыръясныслӧн да нывъясныслӧн мича паськӧмныс серти:
тыдалӧ, налы вӧлі тӧдса нин минеральнӧй вадорса став томйӧзыс, сы вӧсна мый найӧ ме вылӧ видзӧдлісны нежнӧй любопытствоӧн: сюртуклӧн петербургскӧй ногӧн вурӧмыс ылӧдіс найӧс, но, регыд мысти армейскӧй эполетъяс аддзӧм бӧрын, найӧ скӧрмӧмӧн бергӧдчисны мӧдарӧ.
Местнӧй власьтъяслӧн гӧтыръясыс, сідз шуны ваяслӧн кӧзяйкаясыс, бурджыкӧсь вӧліны; налӧн эмӧсь лорнетъяс, найӧ омӧльджыка видзӧдӧны мундир вылӧ, найӧ велалӧмаӧсь Кавказысь аддзывлыны нумеруйтӧм кизь улын би пӧсь сьӧлӧм да еджыд фуражка улын образованнӧй вежӧр.
Тайӧ дамаясыс зэв мусаникӧсь!
Найӧс радейтысьясыс быд во выльяс вежсьӧны, и таын, вермас лоны, налӧн мудзлытӧм мелілунлӧн секретыс.
Векньыдик трӧпа кузя Елисаветинскӧй Источникӧ кайигӧн ме панйи штатскӧй да военнӧй мужчинаясӧс, кодъясысь, кыдзи ме тӧдмалі бӧрынджык, артмӧ особеннӧй класс, минеральнӧй ва вылӧ надейтчысь йӧз.
Найӧ юӧны — но оз ва, гуляйтӧны этша, вӧтлысьӧны нывбабаяс бӧрся сӧмын пырмунігмоз: найӧ ворсӧны да норасьӧны гажтӧмлун вылӧ.
Найӧ франтъяс: ассьыныс кыӧм стӧканнысӧ кислороднӧй ваа юкмӧсӧ лэдзигӧн сувтӧны академическӧй позаӧ; штатскӧйяс новлӧны югыдлӧз галстукъяс, военнӧйяс тыдӧдӧны воротник сайсьыс брыжжи.
Найӧ сьӧлӧмсяньныс мустӧмтӧны провинциальнӧй дамаясӧс да ышлолалӧны столичнӧй аристократическӧй гӧстинӧйяс йылысь, кытчӧ найӧс оз лэдзны.
Медбӧрын со и юкмӧс...
Сы дорса площадка вылӧ вӧчӧма ванна весьтын гӧрд вевта ичӧтик керка, а водзынджык галлерея, кӧні гуляйтӧны зэригӧн.
Некымын ранитчӧм офицер кӧстыльяснысӧ пуктӧмаӧсь дінаныс да пукалӧны лабичын, — кельыдӧсь, шогӧсь.
Некымын дама тэрыб воськовъясӧн ветлӧдлісны площадка кузя бӧрӧ да водзӧ, виччысисны ваяслысь действие.
На пӧвстын вӧлі кык-ӧ-куим лӧсьыдиник чужӧм. —
Машуклысь пӧката боксӧ вевттьысь винограднӧй аллеяяс кузя вуджӧртлывліс куш кыкӧн олыштны радейтысьяслӧн сера шляпкаясыс, сы вӧсна мый татшӧм шляпка дінсьыс ме пыр казявлі либӧ военнӧй фуражка, либӧ мисьтӧм гӧгрӧс шляпа.
Крут кырта вылын, кытчӧ стрӧитӧма Эол Арфаӧн шусян павильон, тӧрчитісны видъяс радейтысьяс да веськӧдлісны Эльбруслань телескопсӧ; на пӧвстын вӧліны кык гувернёр асланыс воспитанникъяскӧд, кодъяс воӧмаӧсь лечитчыны зӧлӧтукаысь.
Лолӧй тыри да ме сувті гӧра помас, ичӧтик керка пельӧсӧ нёровтчигмоз, куті гӧгӧр видзӧдны гажа местаяссӧ, кыдзи друг кыла ас бӧрвылысь тӧдса гӧлӧс:
— Печорин! важӧн-ӧ тані?
Бергӧдчи: Грушницкий!
Ми кутчысьлім.
Ме тӧдмаси сыкӧд действующӧй отрядын.
Сійӧ вӧлі пуляӧн ранитчӧма кокас да муніс ваяс вылӧ недельӧн меысь водз.
Грушницкий — юнкер.
Сійӧ служба вылын сӧмын на во, новлӧ, аслыссикас тшапитчӧм ради, кыз салдатскӧй шинель.
Сылӧн георгиевскӧй салдатскӧй крест.
Сійӧ статя, мугов чужӧма да сьӧд юрсиа; видзӧдлӧм серти сылы позьӧ сетны кызь вит арӧс, кӧть сылы ӧдвакӧ на эм кызь ӧти ар.
Сёрнитігас сійӧ бӧрвыв чатӧртӧ юрсӧ да быд здук шуйга кинас гартӧ уссӧ, сы вӧсна мый веськыднас мыджсьӧ кӧстыль вылас.
Сёрнитӧ сійӧ тэрыба да вычурнӧя; сійӧ сэтшӧм йӧз сикасысь, кодъяслӧн олӧмса став случайяс вылӧ эм дась пышнӧй фразаяс, кодъясӧс прӧстӧ прекраснӧйыс оз вӧрзьӧд, и кодъяс важнӧя драпируйтчӧны овлытӧм чувствоясӧ, возвышеннӧй страстьясӧ да исключительнӧй страданиеясӧ.
Вӧчны эффект — налӧн медрадейтанатор; романтическӧй провинциалкаяслы найӧ воӧны сьӧлӧм выланыс садь быртӧдзныс.
Пӧрысьладор найӧ лоӧны либӧ мирнӧй помещикъясӧн, либӧ пьянникъясӧн, — мукӧд дырйи сійӧнас и тайӧнас.
На сьӧлӧмын уна бур свойство, но грӧш дон абу поэзия.
Грушницкӧйлӧн страсть вӧлі декламируйтны: сійӧ тыртліс тіянӧс кывъясӧн, кор сёрниыс муртса петліс обыкновеннӧй понятиеяс кытшысь; сыкӧд вензьыны ме некор ог вермыв.
Сійӧ оз вочавидз тіян возражениеяс вылӧ, сійӧ тіянлысь оз кывзы.
Сӧмын на ті сувтанныд, сійӧ заводитӧ кузь тирада, коді тыдалӧ кутӧ кутшӧмкӧ йитӧд сыкӧд, мый ті висьталанныд, но коді збыльвылас аслас сёрниыслӧн сӧмын водзӧ висьталӧмыс.
Сійӧ доза востер: сылӧн эпиграммаясыс частӧ овлӧны забавнӧйӧсь, но некор оз овлыны меткӧйӧсь да лёкӧсь: сійӧ некор оз ви ӧти кывйӧн; сійӧ оз тӧд йӧзсӧ да налысь слаб стрункаяссӧ, сы вӧсна мый олӧм чӧжыс занимайтчыліс сӧмын аснас.
Сылӧн цельыс — лоны романса геройӧн.
Сійӧ сэтшӧм частӧ зільліс эскӧдны мукӧдъясӧс сыын, мый сійӧ существо, кодӧс создайтӧма абу мирлы вылӧ, кодлы сиӧма кутшӧмкӧ гуся страданиеяс, мый сійӧ ачыс пӧшти кутіс веритны таӧ.
Та вӧсна сійӧ сэтшӧм гордӧя новлӧ ассьыс кыз салдатскӧй шинельсӧ. —
Ме сійӧс гӧгӧрвои, и таысь сійӧ менӧ оз радейт, кӧть эськӧ ортсысяньыс ми зэв быттьӧ дружнӧя олім.
Грушницкий нималӧ вывті повтӧм мортӧн, ме сійӧс аддзылі делӧ вылын: сійӧ ӧвтчӧ шашканас, горзӧ да синсӧ читкыртӧмӧн уськӧдчӧ водзӧ.
Тайӧ мыйкӧ абу роч повтӧмлун кодь!..
Ме сійӧс сідзи жӧ ог радейт: ме чувствуйта, мый ми сыкӧд коркӧ вочаасям векни туй вылын, и миян пиысь ӧтинымлы оз ло бур.
Кавказӧ сылӧн воӧмыс — сідз жӧ романтическӧй фанатизмлӧн следствие: ме чорыда верита, мый бать сиктсьыс мунӧм водзвылын сійӧ зумыштчӧмӧн шуаліс кутшӧмкӧ лӧсьыдик суседкаыслы, мый сійӧ мунӧ оз сідз, прӧста, служитны, но мый корсьӧ смерть, сы вӧсна мый...
тані сійӧ, кӧнкӧ синсӧ кинас тупкӧмӧн, тадзи водзӧ висьталӧ: «тіянлы (либӧ тэныд) тайӧс оз ков тӧдны!
Тіян сӧстӧм сьӧлӧмныд дрӧгмунас!
Да и мыйла!
Мый ме тіянлы!
Гӧгӧрвоанныд-ӧ ті менӧ»... да сідз водзӧ.
Сійӧ меным ачыс висьтавліс, мый помкаыс, коді тшӧктіс сійӧс пырны <ns>К.</ns> полкӧ, кольӧ век кежлӧ енэж да сы костын гусяторйӧн.
Но сэкъясӧ, кор шыбитлӧ трагическӧй мантиясӧ, Грушницкий зэв муса да забавнӧй.
Меным окота аддзывны сійӧс нывбабаяскӧд: танітӧ нин сійӧ, ме думайта, старайтчӧ!
Ми аддзысим важ ёртъяс моз.
Ме куті сылысь юасьны минеральнӧй ваяс дорын оласног йылысь да тӧдчанаджык йӧз йылысь.
— Ми олам доза прозаическӧй олӧмӧн, — ышловзьӧм бӧрын шуис сійӧ: — асылас ва юысьяс — дзугыльӧсь, кыдзи став висьысьясыс, а рытъясын вина юысьясыс — дӧзмӧдчысьӧсь, кыдзи став здоровӧйясыс.
Нывбаба обществояс эмӧсь; сӧмын наысь ичӧт утешениеыс: найӧ ворсӧны картіӧн, пасьтасьӧны лёкногӧн, и ужаснӧя сёрнитӧны французскӧй кывйӧн.
Таво Мӧскуаысь сӧмын ӧтнас княгиня Лиговская нылыскӧд; но накӧд ме абу тӧдса.
Менам салдатскӧй шинельӧй — кыдзи кедзовтӧмлӧн печать.
Сы вылӧ видзӧдігӧн жалитӧмыс милӧстина кодь сьӧкыд.
Тайӧ минутас миян дінті мунісны колодец дорӧ кык дама; ӧтиыс олӧма арлыда, мӧдыс томиник, статя.
Налысь чужӧмъяссӧ шляпаяс сайсяньыс ме эг аддзыв, но пасьтасьӧмаӧсь найӧ вӧлі медбур вкус стрӧг правилӧяс серти: нинӧм лишнӧйыс.
Мӧдыс вылын вӧлі тупкӧса платтьӧ <fra>grіs de perles</fra>*, кокньыдик шӧвк кӧсынка гартчис сылӧн гибкӧй сьылі гӧгӧрыс.
Ботинки <fra>couleur puce</fra>* топӧдісны сылысь косіндзи коксӧ кок шег дортіыс сэтшӧм лӧсьыдика, мый весигтӧ мичлун таинствояс йылысь вежӧрттӧм морт эськӧ акнитіс, кӧть нин чуймӧмысла.
Сылӧн кокни, но благороднӧй покодкаас вӧлі мыйкӧ девственнӧй, кодӧс он куж шуны, но синлы гӧгӧрвоана.
Кор сійӧ муніс миян дінті, сы дінсянь ӧвтыштіс сэтшӧм гӧгӧрвоны позьтӧм ароматӧн, кутшӧм кылӧ мукӧд дырйи муса нывбаба запискаысь.
— Вот княгиня Лиговская, — шуис Грушницкий: — и сыкӧд тшӧтш сылӧн нылыс Мери, кыдзи мамыс сійӧс шуӧ английскӧй ногӧн.
Найӧ танӧсь сӧмын на куим лун.
— Но тэ нин тӧдан сылысь нимсӧ?
— Да, ме случайнӧ кывлі, — гӧрдӧдӧмӧн вочавидзис сійӧ: — веськыда висьтала, ме эг желайт накӧд тӧдмасьны.
Тайӧ гордӧй знатьыс видзӧдӧ миян вылӧ, армеечьяс вылӧ, кыдзи дикӧйяс вылӧ.
И кутшӧм налы делӧ, эм-ӧ мывкыдыс нумеруйтӧм фуражка улын да кыз шинель улын сьӧлӧмыс?
— Коньӧрӧй шинельӧй! — серӧктігмоз шуи ме: — а коді этайӧ господиныс, коді на дорӧ матыстчӧ да сэтшӧм услужливӧя мыччӧ налы стӧкан?
— О! тайӧ мӧскуаса франт Раевич!
Сійӧ игрок: тайӧ пыр жӧ тыдалӧ ыджыд зарни чеп сертиыс, коді гартчӧ сылӧн кельыдлӧз жилет вылас.
А кутшӧм кыз беддьыс — быттьӧкӧ Робинзон-Крузолӧн!
Да и тошкыс лӧсялӧ, и причёскаыс <fra>a la moujіk</fra>* .
— Тэ скӧралан став человечество рӧд вылас.
— И эм мый вӧсна...
— О! Збыль!
Тайӧ кадас дамаяс вешйисны колодец дорысь да ӧтвесьтасисны миянкӧд.
Грушницкий удитіс кӧстыль отсӧгнас сувтны драматическӧй позаӧ да гораа вочавидзис меным французскӧй ногӧн:
— <fra>Mon cher, je haіs les hommes pour ne pаs les meprі sеr, cаr autrement la vіе seraіt une farce trop degoutante</fra>*.
Лӧсьыдик княжна бергӧдчыліс да козьныштіс ораторӧс любопытнӧй кузь видзӧдласӧн.
Тайӧ видзӧдласыслӧн выражениеыс вӧлі зэв неопределённӧй, но абу сералана, и ме думӧн сьӧлӧмсянь поздравиті Грушницкийӧс.
— Тайӧ княжна Мериыс зэв лӧсьыдик, — шуи ме сылы. — Сылӧн сэтшӧм бархатнӧй синъяс, — именнӧ бархатнӧйӧсь: ме сӧветуйта тэныд тайӧ кывъяссӧ тӧдвылад босьтны, кор кутан сёрнитны сы синъяс йылысь: — улыс да вылыс синлысъясыс сэтшӧм кузьӧсь, мый шонді югӧръясыс оз отражайтчыны сылӧн синаканьясас.
Ме радейта тайӧ синъяссӧ — оз югъявны: найӧ сэтшӧм небыдӧсь, найӧ быттьӧкӧ малалӧны тэнӧ...
Шуны кӧ, кажитчӧ, чужӧмас сылӧн сӧмын тайӧ и мичаыс...
А мый, сылӧн пиньясыс еджыдӧсь?
Тайӧ зэв важнӧ! жаль, мый сійӧ эз нюммун тэнад пышнӧй фраза вылӧ.
— Тэ сёрнитан лӧсьыд нывбаба йылысь, кыдзи английскӧй вӧв йылысь, — лӧгпырысь шуис Грушницкий.
— <fra>Мon cher</fra> — вочавидзи ме сылы, сы сёрни ногӧ лӧсьӧдчыны зільӧмӧн: — <fra>je meprіse les femmes pour nе pas les aіmer, car autrement la vіe seraіt un melodrame trop rіdіcule</fra>*.
Ме бергӧдчи да муні сы дорысь.
Часджын мында ме гуляйті винограднӧй аллеяяс кузя, известкаа кыртаяс вывті да на костын ӧшалысь кустъяс пӧвстті.
Жар лоны кутіс, и ме тэрмаси гортӧ.
Кислосернӧй источник дорті прӧйдитігӧн ме сувті вевта галлерея дорӧ, медым лолалыштны сы вуджӧр улын, и та вӧсна меным удайтчис лоны зэв любопытнӧй сценалӧн свидетельӧн.
Действующӧй лицояс вӧліны со кутшӧм положениеын.
Княгиня пукаліс мӧскуаса франткӧд вевта галлерея лабич вылын, и кыкнанныс найӧ, буракӧ, вӧлі занятӧсь серьёзнӧй сёрниӧн.
Княжна, тыдалӧ, медбӧръя стӧкан юӧм бӧрын, думыштчӧмӧн ветлӧдліс колодец дорті.
Грушницкий сулаліс дзик колодец бердас; площадка вылас сэсся некод эз вӧв.
Ме матыстчи матӧджык да дзебси галлерея пельӧс сайӧ.
Тайӧ минутас Грушницкий уськӧдіс лыа вылӧ ассьыс стӧкансӧ да зілис копыртчыны, медым лэптыны сійӧс: висян кокыс мешайтіс сылы.
Коньӧр!
Кыдзи сійӧ мудеритіс, кӧстыль вылас мыджсигтыр, но ставыс весьшӧрӧ.
Сылӧн выразительнӧй чужӧмыс збыль петкӧдліс страдайтӧм.
Княжна Мери ставсӧ тайӧс аддзис меысь бурджыка.
Лэбачысь кокньыдджыка сійӧ жбырк-матыстчис сы дорӧ, копыртчыліс, лэптіс стӧкансӧ да зэв лӧсьыдик вӧрасӧн сетіс сылы; сэсся зэв ёна гӧрдӧдіс, видзӧдліс галлерея вылӧ да, кор аддзис, мый сылӧн маменькаыс нинӧм эз казяв, пырысь-пыр жӧ, кажитчӧ, успокоитчис.
Кор Грушницкий восьтіс вомсӧ, медым аттьӧавны сійӧс, сійӧ вӧлі ылын нин.
Минут мысти сійӧ петіс галлереяысь мамыскӧд да франткӧд, но Грушницкий дорті прӧйдитігӧн лои сэтшӧм чиннӧй да важнӧй вида, — весиг эз бергӧдчыв, весиг эз казявлы сылысь страстнӧй видзӧдлассӧ, кутшӧмӧн Грушницкий дыр колльӧдіс сійӧс, кытчӧдз, гӧрасянь лэччӧм мысти, сійӧ эз саяв бульварса посньыдик нинпуяс сайӧ...
Но вот сылӧн шляпкаыс вуджӧртліс улича вомӧн;
сійӧ котӧрӧн пырис Пятигорскса медся бур керкаяс пиысь ӧти воротаӧ.
Сы бӧрся прӧйдитіс княгиня да копыртчылӧмӧн прӧщайтчис Раевичкӧд ворота дорас.
Сӧмын сэки коньӧр страстнӧй юнкер аддзис менӧ.
— Тэ аддзылін? — менсьым киӧс ёна кутлігмоз шуис сійӧ: — тайӧ веськыда ангел!
— Мый вӧсна? — быттьӧкӧ дзик сьӧлӧмсянь юалі ме.
— Тэ ӧмӧй эн аддзыв?
— Аддзылі: сійӧ лэптіс тэнсьыд стӧкантӧ.
Сэні кӧ вӧлі стӧрӧж, сійӧ эськӧ вӧчис дзик жӧ тадзи, да тэрыбджыка на ещӧ, вина вылӧ получитны надейтчиг.
Дай зэв гӧгӧрвоана, мый сылы тэ жаль лоин: тэ вӧчин сэтшӧм ужаснӧй гримаса, кор тувччин ранитчӧм кок вылад...
— И тэнад сы вылӧ видзӧдігӧн ньӧти эз вӧрзьыв сьӧлӧмыд, кор душаыс пӧртмасис сылӧн чужӧм вылас?
— Эз.
Ме пӧръялі; но меным окота вӧлі скӧрмӧдны сійӧс.
Ме чужӧмсянь радейта век паныд шуны; став олӧмӧй менам вӧлі сьӧлӧмлы либӧ вежӧрлы шог да неудачнӧй дорвыв противоречитӧм.
Энтузиастлӧн присутствуйтӧмыс меным овлӧ крещение дырся кӧдзыдӧн, и, ме чайта, мижуй флегматиккӧд частӧ аддзысьлӧмъяс вӧчисны эськӧ меысь страстнӧй мечтательӧс.
Висьтася ещӧ, мый эз лӧсьыд, но тӧдса чувство тайӧ здукас кокньыдика котӧртіс менам сьӧлӧмті: тайӧ чувствоыс — вӧлі вежалӧм:
ме смела висьтала «вежалӧм», сы вӧсна мый велалі аслым быдторйын висьтасьны;
и ӧдвакӧ сюрас том морт, коді, лӧсьыдик нывбабакӧд паныдасигӧн, кор сійӧ нывбабаыс кыскис ас дорас сылысь празднӧй вниманиесӧ да друг сы дырйи веськыда тӧдчӧдіс мӧд мортӧс, сылы сэтшӧм жӧ тӧдтӧмӧс, ӧдвакӧ, шуа, сюрас сэтшӧм том морт (дерт, коді овлӧма паськыд светын да велалӧма балуйтны ассьыс самолюбиесӧ), кодӧс эськӧ неприятнӧя эз шемӧсмӧд тайӧ.
Чӧв олігтыр ми Грушницкийкӧд лэччим гӧра йылысь да мунім бульвар кузя, керка ӧшиньяс увті, кытчӧ саяліс миян красавица.
Сійӧ пукаліс ӧшинь дорас.
Менӧ соскӧд тракнитігмоз Грушницкий чӧвтіс сы вылӧ сэтшӧм гудыр-нежнӧй видзӧдлас пиысь ӧтиӧс, кодъяс омӧля действуйтӧны нывбабаяс вылӧ.
Ме веськӧді сы вылӧ лорнетӧс, и казялі, мый Грушницкий видзӧдлӧм вылӧ сійӧ нюммуніс, а мый менам дерзкӧй лорнет ёна скӧрмӧдіс сійӧс.
И кыдзи, збыльысь, лысьтӧ кавказскӧй армееч веськӧдны лорнетсӧ мӧскуаса княжна вылӧ?..
Май 13-ӧд лун.
Талун асывнас ме ордӧ пырис доктор; сылӧн нимыс Вернер, но сійӧ роч.
Мый сэні шензьӧданаыс?
Ме тӧдлі ӧти Ивановӧс, коді вӧлі немеч.
Вернер замечательнӧй морт уна помка серти.
Сійӧ скептик и матерьялист, кыдзи пӧшти став медикыс, а такӧд тшӧтш и поэт, и абу шутка вылӧ, — поэт пыр делӧ вылын да частӧ сёрни вылын, кӧть нэм чӧжнас, и кык кывбур абу гижлӧма.
Сійӧ изучайтіс морт сьӧлӧмлысь став ловъя струнаяссӧ, кыдзи изучайтӧны шойлысь сӧнъяссӧ, но некор сійӧ эз кужлы воспользуйтчыны ас тӧдӧмлуннас: сідзисӧ мукӧд дырйи отличнӧй анатомик оз куж бурдӧдны лихорадкаысь!
Вернер векджык гусьӧник смекайтчис ас больнӧйяс вылын; но ӧтчыд ме аддзылі, кыдзи сійӧ бӧрдіс кулысь салдат дорын...
Вернер вӧлі гӧль, мечтайтліс миллионъяс йылысь, а сьӧм вӧсна эськӧ лишнӧй воськов эз вӧч; сійӧ ӧтчыд меным висьталіс, мый друглы дорысь сійӧ лучше враглы вӧчас кутшӧмкӧ бур, сы вӧсна мый тайӧ лои эськӧ ассьыд благотворительностьсӧ вузалӧм, а лӧглуныд сӧмын содӧ прӧтивниклӧн великодушиекӧд тшӧтш.
Кывйыс сылӧн вӧлі лёк: сылӧн эпиграмма вывеска улын эз ӧти бур сьӧлӧма морт кут нимавны пошлӧй йӧйӧн; сылӧн соперникъясыс, вадорса вежалысь медикъяс, паськӧдісны сёрни, быттьӧкӧ пӧ сійӧ аслас больнӧйяс вылӧ серпасалӧ карикатураяс, — висьысьяс лӧгасисны, пӧшти ставныс ӧткажитчисны сыысь.
Сылӧн ёртъясыс, мӧдног кӧ, збыльысь став прамӧй йӧзыс, кодъяс служитлісны Кавказын, весьшӧрӧ зілисны восстановитны сылысь усьӧм авторитетсӧ.
Сылӧн обликыс вӧлі сэтшӧмъяс кодь, кодъяс первойысь видзӧдігӧн чуймӧдӧны неприятнӧя, но кодъяс бӧрынджык воӧны сьӧлӧм вылад, кор синмыд велалас неправильнӧй чертаяссьыс лыддьыны испытаннӧй да высокӧй душа.
Вӧвліны примеръяс, кор нывбабаяс садь быртӧдзныс радейтлісны татшӧм йӧзсӧ да эз вежны эськӧ налысь мисьтӧмлунсӧ медся свежӧй да розӧвӧй эндимионъяс* мичлун вылӧ; нывбабаяслы колӧ сетны справедливость: налӧн эм душевнӧй красоталӧн инстинкт;
Вернер кодь йӧзыд та вӧсна, вермас лоны, и радейтӧны сэтшӧм страстнӧя нывбабаястӧ.
Вернер вӧлі ичӧт тушаа и косіник и кага кодь слаб; ӧти кокыс сылӧн вӧлі мӧдсьыс дженьыдджык, Байронлӧн кодь; туша сертиыс юрыс кажитчис вывті ыджыдӧн; юрсисӧ сійӧ шырис гребёнка улӧ, и черепыслӧн татшӧм ногӧн эрдӧдӧм неровностьясыс шензьӧдісны эськӧ френологӧс дзик противоположнӧй наклонностьясыслӧн аслысногӧн кыскӧмнас.
Сылӧн ичӧтик сьӧд синъясыс, кодъяс век беспокойнӧйӧсь, зілисны писькӧдчыны тіян мӧвпъясӧдз.
Сылӧн паськӧмас тӧдчӧны вӧлі вкус да опрятность; сылӧн косіндзи, сӧнъяса да ичӧтик киясыс красуйтчисны югыдвиж перчаткияс пытшкын.
Сылӧн сюртукыс, галстукыс да жилетыс век вӧліны сьӧд рӧмаӧсь.
Томйӧз нимтісны сійӧс Мефистофельӧн; — сійӧ петкӧдліс, быттьӧ лӧгасьліс тайӧ нимтӧмсьыс, но збыльысьсӧ тайӧ леститіс сылысь самолюбиесӧ.
Ми регыд гӧгӧрвоим мӧда-мӧдӧс да лоим приятельясӧн, сы вӧсна мый дружитны ме эг сяммы: кык друг пиысь ӧтиыс век мӧдыслӧн раб, кӧть и частӧ некоднанныс на пиысь таын оз признайтчыны аслыныс — рабӧн лоны ме ог вермы, а тшӧктыны тайӧ случайын — мудзтана удж, сы вӧсна мый такӧд ӧттшӧтш колӧ и ылӧдлыны; сэсся и менам эмӧсь лакейяс да сьӧм!
Со кыдзи ми лоим приятельясӧн: ме аддзи Вернерӧс <ns>С-ысь</ns>, уна лыда да шумнӧй томйӧз пиысь; рыт помас сёрни лои философско-метафизическӧй направлениеа, тӧлкуйтім убеждениеяс йылысь: быдӧн вӧлі убеждёнӧсь разнӧйторъясын.
— Мый меӧдз касайтчӧ, то ме убеждён сӧмын ӧтиторйын...
— висьталіс доктор.
— Мыйын сійӧ? — юалі ме, меным вӧлі окота тӧдны мнениесӧ мортлысь, коді ӧнӧдз пыр чӧв оліс.
— Сыын, — вочавидзис сійӧ, — мый водз, либӧ сёр, ӧти мича асылӧ ме кула.
— Ме озырджык тіянысь, — шуи ме: — менам, таысь кындзи, ещӧ эм убеждение — буретш сійӧ, мый ме ӧти зэв лёк рытӧ имеиті шудтӧмлун чужны!
Быдӧн шуисны, мый ми сӧрам, а збыльсӧ на пиысь некод нинӧм таысь мывкыдаджыксӧ эз висьтав.
Тайӧ минутсянь ми торйӧдім-тӧдчӧдім мӧда-мӧдӧс йӧз чукӧрсьыс.
Ми частӧ ӧтлаасьлывлім, да кыкӧн тӧлкуйтлывлім отвлечённӧй предметъяс йылысь зэв збыльысь, кытчӧдз эгӧ казявлӧй кыкнанным, мый ми мӧда-мӧднымӧс взаимнӧя бӧбйӧдлам.
Сэки, мӧда-мӧднымлы синманым сюся видзӧдлӧм бӧрын, кыдзи вӧчлісны, Цицерон висьталӧм серти, римскӧй авгуръяс, ми заводитлім серавны и, пӧттӧдз сералӧм бӧрын, разӧдчылім асланым рытӧн зэв дӧвӧльнӧйӧсь.
Синъясӧс йиркӧ веськӧдӧмӧн да балябӧж улӧ киясӧс пуктӧмӧн ме вӧлі куйла диван вылын, кор Вернер пырис менам жырйӧ.
Сійӧ пуксис креслӧӧ, тростьсӧ сувтӧдіс пельӧсӧ, очсыштіс да висьталіс, мый ывлаын кутіс лоны жар.
Ме вочавидзи, мый менӧ дӧзмӧдӧны гутъяс, — и ми кыкнанным ланьтім.
— Приметитӧй, любезнӧй доктор, — шуи ме, — мый йӧйястӧг свет вылын вӧлі эськӧ зэв гажтӧм...
Видзӧдлӧй, вот ми кык вежӧра морт: ми водзвыв тӧдам, мый ставтор йывсьыс позьӧ помтӧг вензьыны, и сы вӧсна огӧ вензьӧй; ми тӧдам пӧшти став гуся мӧвпъяснымӧс мӧда-мӧднымлысь; ӧти кыв миянлы дзонь история; миян быд чувстволысь зерно аддзам куим пӧвста оболочка пыр.
Шогторйыс миянлы серам, тешторйыс гажтӧм, а вообще, веськыда кӧ шуны, миянлы ставыс веськодь, асьным кындзи.
Сідзкӧ, миян костын оз вермы лоны чувствояс да мӧвпъяс ӧта-мӧдлы висьтавлӧм: ми тӧдам ӧтиным мӧд йылысь ставсӧ, мый кӧсъям тӧдны, и унджыксӧ тӧдны ог кӧсйӧ;
кольӧ ӧти средство: висьтавлыны выльторъяс.
Висьталӧй жӧ меным кутшӧмкӧ выльтор?
Кузя висьталӧмысь ме мудзи, куни синъясӧс да очсышті.
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ вочавидзис:
— Тіян галиматьяын век жӧ эм идея.
— Кык! — вочавидзи ме.
— Висьталӧй меным ӧтисӧ, ме ачым висьтала тіянлы мӧдсӧ.
— Бур, заводитӧй! — шуи ме, век на йиркӧ видзӧдігмоз да думысь нюмъялігтыр.
— Тіянлы окота тӧдны кутшӧмкӧ подробностьяс ва вылӧ воысьяс кодкӧ-нибудь йылысь, и ме нин гӧгӧрвоа, код йылысь тадзи тӧждысянныд, сы вӧсна мый ті йылысь сэні юасисны нин.
— Доктор! решительнӧ миянлы оз позь сёрнитны: ми вермам лыддьыны мӧда-мӧдлысь думъяснымӧс.
— Ӧні мӧдыс...
— Мӧд идея вот: меным окота вӧлі заставитны тіянӧс висьтавны мыйкӧ;
ӧти-кӧ
сы вӧсна, мый кывзігӧн он сэтшӧма мудз; мӧд-кӧ, оз позь кывнад пӧръяссьыны; коймӧд-кӧ, позяс тӧдмавны йӧзлысь тайна; нёльӧд-кӧ,
сы вӧсна сэтшӧм вежӧра йӧз, кыдзи ті, ёнджыка радейтӧны висьталысьяс дорысь кывзысьясӧс.
Ӧні делӧ дінӧ; мый тіянлы висьталіс княгиня Лиговская ме йылысь?
— Ті ёна уверенӧсь, мый сійӧ княгиня... а абу княжна?..
— Дзик убеждён.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый княжна юасис Грушницкий йылысь.
— Тіян зэв сюсь вежӧрныд.
Княжна висьталіс, мый сійӧ дзик чайтӧ, мый салдатскӧй шинеля тайӧ том мортсӧ дуэль вӧсна разжалуйтӧмаӧсь салдатӧ...
— Надейтча, ті колинныд сійӧс тайӧ приятнӧй ылалӧмас...
— Тӧдӧмысь.
— Заводитчӧмыс эм! — горӧді ме зэв нимкодьпырысь: — тайӧ комедия развязка йывсьыс ми клопочитыштам.
Судьбаыс явӧ тӧждысьӧ сы йылысь, медым меным эз вӧв гажтӧм.
— Ме водзвыв чувствуйта, — висьталіс доктор, — мый коньӧр Грушницкий лоас тіян жертваӧн...
— Водзӧ, доктор...
— Княгиня висьталіс, мый тіян чужӧмныд сылы тӧдса.
Ме сылы гарышті, мый вермас лоны сійӧ аддзывліс тіянӧс Петыркарын, кӧнкӧ светын... ме висьталі тіянлысь нимнытӧ...
Нимныд сылы вӧлі тӧдса.
Буракӧ, тіян историяныд сэні вӧчӧма ыджыд шум...
Княгиня кутіс висьтавлыны тіян похождениеяс йылысь, светскӧй суклясьӧмъяс дінӧ тӧдӧмысь ассяньыс содтышталӧмӧн...
Нылыс кывзіс окотапырысь.
Сы воображениеын ті лоинныд выльнога романса геройӧн...
Ме эг вензьы княгинякӧд, кӧть и тӧді, мый сійӧ сӧрӧ.
— Достойнӧй друг! — шуи ме киӧс сылы нюжӧдігмоз.
Доктор сьӧлӧмсяньыс топӧдліс киӧс да водзӧ висьталіс:
— Окотитанныд кӧ, ме тіянӧс представита...
— Чӧлӧй! — киясӧн воча швачкигмоз шуи ме: — геройясӧс ӧмӧй представляйтӧны?
Найӧ мӧд ногӧн оз тӧдмасьны, кыдзи сӧмын ассьыс радейтанаторсӧ веськыд смертьысь спасайтігӧн...
— И ті збыльысь кӧсъянныд вӧтлысьны княжна бӧрся?
— Мӧдарӧ, дзик мӧдарӧ!..
Доктор, медбӧрын ме торжествуйта: ті менӧ онӧ гӧгӧрвоӧй!..
Тайӧ менӧ, шуны кӧ, огорчайтӧ, доктор, — минут чӧв олӧм бӧрын водзӧ висьталі ме: — ме некор ачым ог восьт ассьым тайнаяс, а вывті радейта, медым найӧс тӧдмалісны, сы вӧсна мый тадзнад ме век верма колана кадӧ соссьыны наысь.
Но ті долженӧсь меным опишитны маменькасӧ нылыскӧд.
Кутшӧм йӧз найӧ?
— Ӧти-кӧ, княгиня — нелямын арӧса нывбаба, — вочавидзис Вернер: — сылӧн вывті бур желудокыс, но вирыс тшыксьӧма; банбокъясас гӧрд чутъяс.
Ас олӧмыслысь бӧръя джынсӧ сійӧ колляліс Мӧскуаын и тані спокойинас тшӧгис.
Сійӧ радейтӧ ышӧдан анекдотъяс и ачыс мукӧд дырйи висьтавлӧ неприличнӧйторъяс, кор нылыс абу жырас.
Сійӧ меным висьталіс, мый нылыс сылӧн гулю кодь мыжтӧм.
Кутшӧм меным делӧ?
Ме кӧсйи сылы вочавидзны, медым сійӧ вӧлі спокойнӧй, мый тайӧс ме некодлы ог висьтав.
Княгиня лечитчӧ ревматизмысь, а нылыс енмыс тӧдӧ мыйысь.
Ме тшӧкті кыкнанныслы юны кислороднӧй васӧ луннас морт кык стӧканӧн да недельнас кыкысь купайтчыны разводнӧй ваннаын.
Княгиня, буракӧ, абу велалӧма повелевайтны: сійӧ зэв пыдди пуктӧ вежӧрсӧ да тӧдӧмлунъяссӧ нылыслысь, коді лыддьывлӧма Байронӧс английскӧй кыв вылын да тӧдӧ алгебра.
Мӧскуаын, тыдалӧ, барышняяс сетчӧмаӧсь учёностьӧ, и бура вӧчӧны — збыль!
Миян мужчинаяс вообще абу сэтшӧм любезнӧйӧсь, мый накӧд кокетничайтны мывкыда нывбабалы, буракӧ, мустӧм зэв.
Княгиня ёна радейтӧ том мортъясӧс; княжна видзӧдӧ на вылӧ неуна зывӧктӧмӧн: — мӧскуаса привычка!
Мӧскуаын найӧ сӧмын и олӧны нелямын арӧса острякъясӧн.
— А ті вӧвлінныд Мӧскуаын, доктор?
— Да, менам вӧлі сэні мыйкӧ ыджда практика.
— Висьтавлӧй водзӧ.
— Да ме, буракӧ, ставсӧ висьталі...
Да! со мый ещӧ: княжна, кажитчӧ, радейтӧ тӧлкуйтны чувствояс йылысь, страстьяс йылысь да с. в.,
ӧти тӧв сійӧ вӧлӧма Петыркарын, и сылы сійӧ абу воӧма сьӧлӧм вылас, медсясӧ нин обществоыс: сійӧс, тыдалӧ, кӧдзыда примитӧмаӧсь.
— Ті некодӧс на ордысь талун энӧ аддзылӧй?
— Мӧдарӧ; вӧлі ӧти адъютант, ӧти зэвтчӧм гвардеец да выль локтысьяс лыдысь кутшӧмкӧ дама, княгинялӧн мужиксяньыс рӧд, зэв лӧсьыдик, но зэв ёна, кажитчӧ, висьӧ...
Энӧ-ӧ аддзылӧй ті сійӧс колодец дорын? — сійӧ шӧркодь тушаа, блондинка, правильнӧй чертаяса, чужӧм рӧмыс чахоткаӧн висьӧдчысь мортлӧн кодь, а веськыд банбокас пудпас: сылӧн чужӧмыс чуймӧдіс менӧ аслас выразительностьнас.
— Пудпас! — нурбыльті ме пинь ныр. — Неужели?
Доктор видзӧдліс ме вылӧ да шуис торжественнӧя, меным сьӧлӧм вылӧ кисӧ пуктӧмӧн:
«сійӧ тіянлы тӧдса!..»
Менам сьӧлӧмӧй, збыль, векся дорысь ёнджыка тіпкис.
— Ӧні тіянлы ӧчередь торжествуйтны! — шуи ме: — сӧмын тіян вылӧ ме надейтча: ті онӧ изменитӧй меным.
Ме сійӧс эг на аддзыв, но чайта, тіян висьталӧм портрет серти тӧдмалі ӧти нывбабаӧс, кодӧс радейтлі важӧн...
Энӧ висьталӧй ме йылысь сылы ни ӧти кыв: сійӧ кӧ юалас, висьталӧй ме йылысь лёктор.
— Пӧжалуй! — пельпомъяссӧ лэптыштігмоз шуис Вернер.
Кор сійӧ муніс, зэв ыджыд шог топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Судьба-ӧ миянӧс бара ӧтлаӧдіс Кавказын, али сійӧ нарошнӧ татчӧ воис, тӧдӧмӧн, мый менӧ встретитас?.. и кыдзи ми аддзысям?.. и сэсся, сійӧ-ӧ збыль?..
Менам предчувствиеяс некор эз пӧръявлыны менӧ.
Мирас абу мӧд морт, код вылын кольӧм олӧмыс мед эськӧ босьтліс сэтшӧм власьт, кыдзи ме вылын.
Кольӧм шог либӧ долыдтор йылысь быд казьтылӧм доймымӧн кучкӧ менам сьӧлӧмӧ да лыбӧдӧ сэтысь пыр сійӧ жӧ шыяс...
Менӧ глупӧя создайтӧма: нинӧмтор ог вунӧд — нинӧмтор!
Ӧбед бӧрын час квайтын ме муні бульвар вылӧ: сэні вӧлі йӧз чукӧр; княгиня княжнакӧд пукалісны скамья вылын, мӧда-мӧд вежмӧн любезничайтысь томйӧз кытшын.
Ме пукси неылӧ мӧд лабич вылӧ, сувтӧді кык тӧдса <ns>Д...</ns> офицеръясӧс да куті мыйкӧ налы висьтавлыны; — тыдалӧ, вӧлі тешкодь, сы вӧсна мый найӧ кутісны серавны йӧймӧмъяс моз.
Тӧдны окотитӧмыс кыскис ме дорӧ ӧткымынъясӧс княжнаӧс кытшалысьяс пиысь; этша-этшаӧн и ставныс сійӧс эновтісны да ӧтлаасисны менам кружок дорӧ.
Ме эг ланьтлы: менам анекдотъяс вӧліны умнӧйӧсь глупостьӧдз, матіті прӧйдитысь оригиналъяс вылын менам смекайтчӧмъясӧй вӧліны ёсьӧсь ёна скӧр-мӧдтӧдз...
Ме гажӧді публикасӧ шонді лэччытӧдз. —
Мамыскӧд кутчысьӧмӧн княжна некымынысь прӧйдитіс ме дорті, сійӧс колльӧдіс кутшӧмкӧ чотысь старик; княжна некымынысь ме вылӧ дӧзмӧмӧн видзӧдліс веськодьлун петкӧдлыны зілигмоз...
— Мый сійӧ тіянлы висьтавліс? — юаліс княжна ӧти том мортлысь, коді вежливость ради бӧр локтіс сы дінӧ: — тыдалӧ, зэв лӧсьыд история — тышъяс дырся ассьыс подвигъяссӧ?.. — Княжна шуис тайӧс доза гораа и, буракӧ, кӧсйис менӧ бытшкыштны.
«А-а! — думышті ме: — ті онӧ шуткаысь скӧралӧй, муса княжна, чӧвлӧй, сӧмын тайӧ ӧмӧй на лоӧ!»
Грушницкий кыйӧдіс сы бӧрся, кыдзи хищнӧй зверь, и эз чӧвтлы сы вылысь синсӧ: заклад варта, мый аски сійӧ кутас корны, медым сійӧс кодкӧ представитіс княгинялы.
Княгиня лоӧ зэв рад, сы вӧсна мый сылы гажтӧм.
Май 16-ӧд лун.
Кык лун чӧжӧн менам делӧяс ёна водзлань мунісны.
Княжна решительнӧ эз вермы синнас видзӧдны ме вылӧ; меным висьталісны нин ме йылысь кык-куим эпиграмма, доза ёсъясӧс, но сыкӧд ӧттшӧтш зэв лестнӧйясӧс.
Сылы зэв дивӧ, мый ме, коді велалӧма бур общество дорӧ, коді сэтшӧм тӧдса сылӧн петербургскӧй кузинаяскӧд да тьӧтушкаяскӧд, ог зіль тӧдмасьны сыкӧд.
Ми паныдасьлам быд лун колодец дорын, бульвар вылын; ме мыйвынысь зіля кыскыны ас дорӧ сійӧс радейтысьясӧс, блестящӧй адъютантъясӧс, кельыд чужӧма москвичьясӧс да мукӧдъясӧс, — и меным пӧшти век удайтчӧ.
Ме терпитны эг вермыв ас ордын гӧсьтъясӧс: ӧні ме ордын быд лун керкатыр, ӧбедайтӧны, ужнайтӧны, ворсӧны — и, увы, менам шампанскӧйӧй торжествуйтӧ княжна синъяслӧн магнетическӧй вын вылын!
Тӧрыт ме встретиті сійӧс Челахов магазинын; сійӧ донъясис ньӧбны чудеснӧй персидскӧй ковёр.
Княжна ёна корис ассьыс маменькасӧ не скупитчыны: тайӧ ковёрыс сэтшӧма эськӧ мичмӧдіс сылысь кабинетсӧ!..
Ме сеті лишнӧй нелямын шайт да аслым босьті сійӧс; таысь менӧ вӧлі козьналӧма сэтшӧм видзӧдласӧн, кӧні лӧсталіс лӧсьыдсьыс-лӧсьыд бешенство.
Ӧбед кад гӧгӧр ме тшӧкті нарошнӧ нуӧдны сы ӧшиньяс увті менсьым черкесскӧй вӧлӧс, кодӧс вӧлі вевттьӧма тайӧ ковёрнас.
Тайӧ кадас Вернер вӧлӧма на ордын да висьталіс меным, мый тайӧ сценаыслӧн эффектыс вӧлӧма медся драматическӧй.
Княжна кӧсйӧ меным паныд проповедуйтны ополчение; ме весиг казялі, мый кык адъютант нин сы дырйи зэв коса кланяйтчӧны мекӧд, но век жӧ быд лун ӧбедайтӧны ме ордын.
Грушницкий лои таинственнӧй вида: ветлӧдлӧ кияссӧ мышкас пуктӧмӧн да некодӧс оз тӧд; кокыс сылӧн друг бурдіс: сійӧ муртса чотыштӧ.
Сылы сюри случай сёрнитыштны княгинякӧд да висьтавны княжналы кутшӧмкӧ комплимент; княжна, тыдалӧ, оз зэв бӧрйысь, сы вӧсна мый тайӧ кадсяньыс вочавидзӧ сы поклон вылӧ медся мусаа нюммунӧмӧн.
— Тэ решительнӧ он кӧсйы тӧдмасьны Лиговскаякӧд? — шуис сійӧ меным тӧрыт.
— Решительнӧ.
— Дугды! медся приятнӧй дом минеральнӧй ваяс дорын!
Татчӧсса став медбур обществоыс...
— Менам другӧй, ме и татчӧссаяс вылӧ ёна дӧзми.
А тэ волывлан на ордӧ?
— Ог на; ме сёрниті княжнакӧд кыкысь кымын, эг унджыкысь.
Тӧдан, кыдзкӧ вӧзйысьны домас абу лӧсьыд, кӧть тані и вӧчӧны тайӧс...
Мӧд делӧ, ме кӧ вӧлі эполетъяса...
— Дугды! да тадзсӧ тэ интереснӧйджык!
Тэ прӧстӧ он куж пӧльзуйтчыны аслад выгоднӧй положениеясӧн...
Да салдатскӧй шинельыд быд чувствительнӧй барышня синмын тэнӧ вӧчӧ геройӧн да страдайтысьӧн.
Грушницкий самодовольнӧя шпыньмуніс.
— Кутшӧм сӧрӧм! — шуис сійӧ.
— Ме уверен, — водзӧ висьталі ме, — мый княжна радейтӧ нин тэнӧ.
Сійӧ гӧрдӧдіс пельясӧдзыс да дузгӧдчис.
О, самолюбие! тэ рычаг, кодӧн Архимед кӧсйыліс кыпӧдны му шар.
— Тэнад пыр шуткаяс! — шуис сійӧ, быттьӧ скӧрмӧм петкӧдлӧмӧн: — ӧти-кӧ, сійӧ менӧ сэтшӧм этша на тӧдӧ...
— Нывбабаяс радейтӧны сӧмын найӧясӧс, кодъясӧс оз тӧдны.
— Да ме ог претендуйт сьӧлӧм вылас воны сылы: ме прӧстӧ кӧсъя тӧдмасьны приятнӧй домкӧд, и вӧлі эськӧ зэв тешкодь, менам кӧ вӧліны кутшӧмкӧ лачаяс...
Вот ті, например, мӧд делӧ! — ті, петербургскӧй победительяс: сӧмын видзӧдланныд, нывбабаяс сылӧны нин...
А тӧдан-ӧ, Печорин, мый княжна висьталіс тэ йылысь?..
— Кыдзи? сійӧ тэныд висьтавліс нин ме йылысь?..
— Энлы нимкодясь.
Ме кыдзкӧ сыкӧд сёрниӧ вои колодец дорын, случайнӧ; коймӧд кывйыс сылӧн вӧлі: «коді тайӧ господиныс, кодлӧн сэтшӧм неприятнӧй сьӧкыд видзӧдласыс? сійӧ вӧлі тіянкӧд, сэки...»
Княжна гӧрдӧдіс да эз кӧсйы гарыштны лунсӧ, кор дум вылас уси аслас муса бур вӧчӧмыс.
— Тіянлы оз ков висьтавны лунсӧ, — вочавидзи ме сылы: — сійӧ нэм лоӧ меным памятнӧй...
Менам друг, Печорин! ме тэнӧ ог поздравляйт; тэ сылӧн абу бур примета вылын...
А, збыль, жаль!
Сы вӧсна мый Мери зэв лӧсьыд!..
Колӧ индыны, мый Грушницкий сэтшӧм йӧз сикасысь, кодъяс, нывбаба йылысь сёрнитігӧн, кодкӧд найӧ муртса тӧдсаӧсь, шуӧны менам Мери, менам <fra>Sophіe</fra>, нывбабаыслӧн кӧ вӧлі шуд сьӧлӧм выланыс воны налы.
Ме вӧчи зэв серьёзнӧй вид да вочавидзи сылы:
— Да, сійӧ абу мисьтӧм...
Сӧмын виччысь, Грушницкий!
Роч барышняяс кызвыннас олӧны сӧмын платоническӧй любовӧн, сы дінӧ оз сорлавны верӧссайӧ петӧм йылысь дум; а платоническӧй любовыд медся беспокойнӧй.
Княжна, кажитчӧ, сэтшӧмсикас нывбабаясысь, кодъяслы колӧ, мед найӧс забавляйтісны; дорвыв кык минут чӧж кӧ сылы лоӧ тэ дорын гажтӧм,... тэ вошин нэмыд кежлӧ: тэнад чӧв олӧмыд медым кыпӧдӧ сылысь любопытствосӧ, тэнад сёрниыд — некор мед оз удовлетворяйт сылысь любопытствосӧ дзикӧдз; тэныд колӧ тревожитны сійӧс быд минутӧ;
сійӧ дасысь публичнӧя тэ ради пыдди оз пукты йӧзлысь мнениесӧ да шуас тайӧс жертваӧн, и, медым таысь вознаградитны асьсӧ, кутас тэнӧ мучитны, — а сэсся прӧстӧ шуас, мый сійӧ тэнӧ терпитны оз вермы.
Тэ кӧ сы вылын он кут властвуйтны, то весиг сылӧн медводдза окыштӧмыс оз сет тэныд право мӧдысь окыштӧм вылӧ; сійӧ тэкӧд пӧттӧдзыс кокетничайтас, а во кык мысти петас урӧдина сайӧ, маменькаыслысь кывзысьӧм кузя, да кутас асьсӧ уверяйтны, мый сійӧ шудтӧм, мый сійӧ сӧмын ӧти мортӧс и радейтліс, мӧдног кӧ, тэнӧ, но мый енэжыс эз кӧсйы ӧтилаӧдны сійӧс тэкӧд, сы вӧсна мый тэ вылын вӧлі салдатскӧй шинель, кӧть эськӧ тайӧ кыз, руд шинель улас тіпкис страстнӧй да благороднӧй сьӧлӧм...
Грушницкий кучкис кулакнас пызанӧ да кутіс ветлӧдлыны жыр кузя бӧрӧ да водзӧ.
Ме думсьым сералі и весиг кыкысь кымын нюмъёвті, но сійӧ, шуд вылад, эз казяв тайӧс.
Гӧгӧрвоана, мый сійӧ радейтӧ, сы вӧсна мый лои важдорся серти ещӧ ёнджыка дӧверчивӧй; сылӧн весиг явитчис татчӧс вӧчӧм чернитӧм эзысь чунькытш: сійӧ меным кажитчис подозрительнӧйӧн...
Ме куті сійӧс видлавны, и мый жӧ?.. посни шыпасъясӧн Мери нимсӧ вӧлі гижӧма пытшкӧсладорас, и орччӧн — сійӧ лунся числӧыс, кор княжна лэптіс нималана стӧкан.
Ме гусьӧн видзи, мый тӧдмалі; ме ог кӧсйы мырдӧн пычкыны сылысь висьтасьӧмсӧ; ме кӧсъя, медым сійӧс ачыс бӧрйис менӧ аслас повереннӧйӧ, — и буретш тані ме и кута наслаждайтчыны...
* * *
Талун ме чеччи сёрӧн; локті колодец дорӧ — некод нин абу.
Кутіс лоны жар; еджыд, лёзь кымӧръяс, гымалӧм туналіг, тэрыба котӧртісны лымъя гӧраяссянь: Машуклӧн юрыс тшынасис кусӧдӧм факел моз; сы гӧгӧр гартчисны да кыссисны, змейяс моз, рудов кымӧр лестукъяс, кодъясӧс кутӧма ӧдӧбвывсьыныс да кодъяс быттьӧ крукасьӧмаӧсь сылӧн бытшласьысь кустъясӧ.
Сынӧдыс вӧлі зырӧма электричествоӧн.
Ме лэччи гротӧ нуӧдысь винограднӧй аллеяӧ; меным вӧлі гажтӧм.
Ме думайті банбокас пудпаса сійӧ том нывбаба йывсьыс, код йылысь висьталіс меным доктор...
Мыйла сійӧ тані?
И сійӧ-ӧ?
И мыйла ме чайта, мый тайӧ сійӧ?
И мыйла весиг сэтшӧм уверен ме таын?
Этша ӧмӧй банбокас пудпаса нывбабаыс? — Татшӧм ногӧн думайтігтыр ме матыстчи грот дорӧдз.
Видзӧда: грот сводса ыркыд вуджӧр улын, из скамья вылын пукалӧ нывбаба, идзас шляпаа, сьӧд шальӧн тубрасьӧма, морӧс вылас юрсӧ лэдзӧма; шляпкаыс сайӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Ме кӧсйи нин бергӧдчыны бӧр, медым не торкны сылысь мечтайтӧмсӧ, кор сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
— Вера! — тӧдлытӧг горӧді ме.
Сійӧ дрӧгнитіс да кельдӧдіс.
«Ме тӧді, мый ті танӧсь», — шуис сійӧ.
Ме пукси сы дінӧ да босьті сылысь кисӧ.
Тайӧ мелі гӧлӧс шысӧ кылігӧн важӧн нин вунӧдлӧм пӧсь гы котӧртіс менам сӧнъяс кузя: сійӧ видзӧдліс менам синъясӧ аслас джуджыд да спокойнӧй синъяснас: — наын тыдовтчис недоверчивость да мыйкӧ укӧрба кодь.
— Ми важӧн нин эгӧ аддзысьлӧй, — шуи ме.
— Важӧн, и кыкнанным вежсим ёна!
— Колӧ лоны, тэ менӧ он нин радейт?..
— Ме верӧссайын!.. — висьталіс сійӧ.
— Бара?
Но, некымын во сайын тайӧ помкаыс сідз жӧ вӧлі, но такӧд тшӧтш...
Сійӧ нетшыштіс ассьыс кисӧ менамысь, и банбокъясыс сылӧн ӧзйисны.
— Гашкӧ, тэ радейтан ассьыд мӧд мужиктӧ?
Сійӧ эз вочавидз да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Али сійӧ зэв вежӧктысь?
Чӧв олӧм.
— Мый нӧ?
Сійӧ том, шань, зэв, тыдалӧ, озыр, и тэ полан...
— Ме видзӧдлі сы вылӧ да повзи; сылӧн чужӧмыс петкӧдліс зэв ыджыд шог, синъясас югъяліс синва.
— Висьтав меным, — медбӧрын шӧпнитіс сійӧ, — тэныд зэв гажа менӧ мучитнысӧ?
Меным эськӧ колӧ лӧгавны тэ вылӧ.
Сійӧ кадсяньыс, корсянь ми тӧдам мӧда-мӧднымӧс, тэ нинӧм меным эн сет, страданиеясысь кындзи... —
Сылӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны, сійӧ копыртчис мелань да лэдзис юрсӧ менам морӧс вылӧ.
«Гашкӧ, — -мӧвпышті ме: — тэ сы вӧсна менӧ и радейтлін: долыдторъяс вунӧны, а шогъясыд некор оз...»
Ме сійӧс топыда куті, и тадзи ми дыр олім.
Медбӧрын миян вомдоръясным матыстчисны да сӧльнитчисны пӧсь упоительнӧй окыштчӧмӧ; сылӧн киясыс вӧліны йи кодь кӧдзыдӧсь, юрыс сотчис.
Тані миян костын пансис сэтшӧм сёрнияс пиысь ӧти, кодъяс бумага вылын оз кутны смысл, кодъясӧс оз позь мӧдпӧв висьтавны, оз позь весиг помнитны: шыяслӧн значениеыс вежӧ да содтӧ кывъяслысь значениесӧ, кыдзи итальянскӧй операын.
Сійӧ решительнӧ оз окотит, медым ме тӧдмаси сы мужиккӧд, — сійӧ чотысь старикыскӧд, кодӧс ме муртса аддзылі бульвар вылысь: сійӧ мунӧма сы сайӧ пиыс вӧсна.
Сійӧ озыр да страдайтӧ ревматизмъясӧн.
Ме эг позволит аслым сы йылысь ни ӧти насмешка: Вера уважайтӧ сійӧс, кыдзи батьӧс — и кутас ылӧдлыны, кыдзи мужикӧс...
Тешкодьтор мортлӧн сьӧлӧмыс вообще, и медся нин нывбабалӧн!..
Вералӧн мужикыс, Семён Васильевич <ns>Г...в</ns>, княгиня Лиговскаялӧн ылысса рӧд.
Сійӧ олӧ сыкӧд орччӧн;
Вера частӧ волывлӧ княгиня ордӧ; ме сеті сылы кыв тӧдмасьны Лиговскаяяскӧд да вӧтлысьыштны княжна бӧрся, медым вештыны сы дорысь вниманиесӧ.
Татшӧм ногӧн менам планъяс некутшӧма оз торксьыны, и меным лоӧ гажа...
Гажа!..
Да, ме вуджи нин душевнӧй олӧмлысь сійӧ кад костсӧ, кор корсьӧны сӧмын шуд, кор сьӧлӧм чувствуйтӧ кодӧскӧ ёна да страстнӧя радейтны коланлун: ӧні меным окота лоны сӧмын радейтанаӧн, и то зэв этшаясӧн; меным весиг кажитчӧ, пыр кежлӧ ӧти привязанность меным вӧлі нин тырмымӧн: сьӧлӧмлӧн жалкӧй привычка!
Ӧтитор меным пыр вӧлі тешкодь:
ме некор эг лолы радейтана нывбабалӧн рабӧн:
мӧдарӧ, ме век босьтлі найӧ воля да сьӧлӧм вылын вермыны позьтӧм власьт, ньӧти та йылысь тӧждысьтӧг.
Мый вӧсна тайӧ? — сы вӧсна-ӧ, мый ме некор нинӧмӧн зэвсӧ ог дорожит, и мый найӧ быд минутӧ полісны лэдзны менӧ ас кисьыныс?
Либӧ тайӧ вына организмлӧн магнетическӧй кыскӧм?
Либӧ меным прӧстӧ эз удайтчывлы паныдасьлыны упорнӧй характера нывбабакӧд?
Колӧ веськыда висьтавны, мый ме, збыльысь, ог радейт характера нывбабаясӧс: налӧн-ӧ тайӧ делӧ!..
Збыль, ӧні уси дум вылӧ: ӧтчыд, сӧмын ӧтчыд ме радейтлі чорыд воляа нывбабаӧс, кодӧс некор эг вермыв венны...
Ми янсалім врагъясӧн, — и то, вермас лоны, ме кӧ эськӧ аддзи сійӧс вит воӧн сёрӧнджык, ми эськӧ мӧд ногӧн янсӧдчим...
Вера висьӧ, зэв ёна висьӧ, кӧть эськӧ та йылысь оз висьтась; ме пола, медым эз вӧв сылӧн чахотка либӧ сійӧ висьӧмыс, кодӧс шуӧны <fra>fіevre lente</fra>* — висьӧм дзик абу роч, и сылы миян кыв вылын абу нимыс.
Гымалӧм суис миянӧс гротын да видзис лишнӧй часджын.
Сійӧ эз заставляйт менӧ клянитчыны вернӧйӧн лоӧмын, эз юась, радейтлі-ӧ ме мукӧдъясӧс сійӧ кадсяньыс, кор ми торъялім...
Сійӧ веритчис меным бара важ мозыс нинӧм думайттӧг, — и ме сійӧс ог ылӧд: сійӧ ӧтнас мирын сэтшӧм нывбаба, кодӧс ме эг вермы эськӧ ылӧдны.
Ме тӧда, ми регыд бара янсалам и, вермас лоны, нэм кежлӧ: кыкнанным мунам разнӧй туйясӧд гу-горт дорӧ; но сы йылысь казьтылӧм коляс вӧрзьӧдлывтӧмӧн менам сьӧлӧмын; ме тайӧс век шулывлі сылы, и сійӧ веритӧ меным, кӧть эськӧ висьталӧ мӧдарӧ.
Медбӧрын ми янсӧдчим; ме дыр синмӧн колльӧдӧмӧн видзӧді сы бӧрся, кытчӧдз сылӧн шляпкаыс эз берд кустъяс да кыртаяс сайӧ.
Сьӧлӧмӧй менам доймымӧн топавліс, кыдзи медводдза янсӧдчӧм бӧрын.
О, кутшӧм рад ме лои тайӧ чувство вылас!
Оз-ӧ нин томлун аслас благотворнӧй бушковъяснас кӧсйы бӧр локны ме дорӧ, али тайӧ сылӧн прӧщайтчан видзӧдлас, медбӧръя козин, — казьтылӧм вылӧ?..
А тешкодь думыштны, мый видзӧдны ме детинка на; чужӧмӧй кӧть кельыд, но свежӧй на; членъяс гибкӧйӧсь да стройнӧйӧсь; тшӧкыд кудрияс гартчӧны, синъяс ӧзйӧны, вир пуӧ...
Гортӧ локтӧм бӧрын ме пукси верзьӧмӧн да гӧниті степӧ; ме радейта гӧнитны збой вӧв вылын кузь турун пӧвстті, пустыннӧй тӧвлы паныд; горша ньылала ме сӧстӧм чӧскыд сынӧдсӧ да видзӧда лӧз ыліас, зіля аддзыны руа очеркъяссӧ предметъяслысь, кодъяс быд минутӧ лоӧны пыр яснӧйджыкӧсь и яснӧйджыкӧсь.
Кутшӧм кӧть шог эз вӧв сьӧлӧм вылын, кӧть кутшӧм тӧждысьӧм эз тӧмит мӧвптӧ, ставыс минутӧн тӧлалас; сьӧлӧм вылад лоӧ долыд, телӧыдлӧн мудзӧмыс венас вежӧрлысь тревогасӧ.
Абу нывбабалӧн сэтшӧм видзӧдлас, кодӧс эськӧ ме эг вунӧд лунвывса шондіӧн югдӧдӧм кудриа гӧраяс аддзигӧн, кельыдлӧз енэж аддзигӧн, либӧ утёс вылысь утёс вылӧ усьысь валысь шум кывзігӧн.
Ме чайта, асланыс вышкаяс вылын очсалысь казакъяс, менӧ нуждатӧг да цельтӧг скачитіг аддзӧны, дыр мучитчасны тайӧ загадканас, сы вӧсна мый паськӧм серти чайтӧны менӧ черкесӧн.
Меным збыльысь висьтавлісны, мый черкесскӧй паськӧма, верзьӧма, ме ёнджыкасӧ вӧлі кабардинец кодь, уна мукӧд кабардинечьяс дорысь.
И збыль, мый касайтчӧ тайӧ благороднӧй боевӧй паськӧмӧдзыс, ме дзик денди* : ни ӧти лишнӧй галун; дона ӧружие прӧстӧй отделкаа, шапкалӧн гӧныс абу вывті кузь, абу вывті дженьыд; ноговицы* и черевики* вурӧма буретш кок серти: бешмет еджыд, черкеска пемыдруд.
Ме дыр изучайті горскӧй ногӧн пукалӧм: нинӧмӧн оз позь сэтшӧма дэльӧдны менсьым самолюбиеӧс, кыдзи кавказскӧй ногӧн верзьӧмӧн ветлӧмын менсьым искусствоӧс признайтӧмӧн.
Ме видза нёль вӧв: ӧтиӧс аслым, куимӧс приятельяслы, медым эз вӧв гажтӧм ӧтнамлы кыскасьны муяс вывті;
найӧ босьтӧны менсьым вӧвъясӧс окотаысь и некор оз ветлыны мекӧд ӧтлаын.
Вӧлі нин луншӧр бӧрын квайт час, кор меным уси дум вылӧ, мый ӧбедайтны кад;
вӧлӧй менам вӧлі ёна мудзӧма;
ме петі туй вылӧ, коді нуӧдӧ Пятигорсксянь колонияӧ, кытчӧ частӧ вадорса общество ветлӧ <fra>en pіguenіgue</fra>*.
Туйыс мунӧ кустъяс пӧвстӧд чукльӧдлігтыр, негырысь оврагъясӧ лэччавлігмоз, кыті кузь турун вуджӧр улын визувтӧны ызгысь шоръяс; гӧгӧр амфитеатрӧн кыпӧдчӧны громадаясыс Бештулӧн, Змеинӧй, Железнӧй да Лысӧй гӧралӧн.
Татшӧм оврагъяс пиысь ӧтиӧ лэччӧм бӧрын, кодъясӧс татчӧс сёрни вылын шуӧны балкаясӧн, ме сувті, медым юктавны вӧлӧс;
тайӧ кадас туй вылын тыдовтчис шумнӧй да блестящӧй кавалькада*; сьӧд да кельыдлӧз амазонкаяса* дамаяс, черкесскӧйлӧн нижегородскӧйкӧд сорлалӧм костюмъяса кавалеръяс; медводзын мунӧ вӧлі Грушницкий княжна Мерикӧд.
Дамаяс минеральнӧй ваяс дорын ещӧ веритӧны на луншӧр лунӧ черкесъяс нападитӧмлы; тӧдӧмысь та вӧсна Грушницкий салдатскӧй шинель вылас ӧшӧдӧма шашка да кык пистолет: сійӧ вӧлі зэв тешкодь тайӧ геройскӧй ногӧн пасьтасьӧмнас.
Джуджыд куст сайӧдіс менӧ наысь, но коръясыс пыр ме верми аддзыны ставсӧ да гӧгӧрвоны налӧн чужӧмъяс серти, мый сёрниыс вӧлі сентиментальнӧй.
Медбӧрын найӧ матыстчисны лэччанінӧ;
Грушницкий босьтіс поводӧдыс княжналысь вӧвсӧ, и сэки ме кылі на сёрнилысь помсӧ.
— И ті нэм кежлӧ кӧсъянныд кольччыны Кавказӧ? — юаліс княжна.
— Мый меным Рочмуыд? — вочавидзис сылы кавалерыс: — канму, кӧні уна сюрс морт, сы вӧсна мый найӧ меысь озырджыкӧсь, кутасны ме вылӧ видзӧдны кедзовтӧмӧн, сэк кор тані, — тані тайӧ кыз шинельыс эз торк меным тӧдмасьны тіянкӧд...
— Мӧдарӧ... —
гӧрдӧдӧмӧн шуис княжна.
Грушницкий чужӧм вылын тӧдчис удовольствие.
Сійӧ висьталіс водзӧ:
— Тані менам олӧм визувтас шумнӧя, тӧдлытӧг и ӧдйӧ, дикаръяс пуляяс улын, и ен кӧ эськӧ быд во ыстыліс меным нывбабалысь ӧти югыд видзӧдлас, сы ногаӧс ӧтиӧс...
Тайӧ здукас найӧ воисны ме весьтӧдз, ме кучки вӧвлы плетьӧн да петі кустъяс сайысь...
— <fra>Mon dіeu, un cіrcassіen</fra>!... — повзьӧмӧн горӧдіс княжна.
Медым сійӧс дзикӧдз разуверитны, ме вочавидзи сылы французскӧй кывйӧн, неуна копыртчыштӧмӧн:
— <fra>Ne craіgnez rіen, madame, — jе nе suіs раs рlus dangereux gue vorte cavalіer</fra>*.
Сійӧ шӧйӧвошлі, — но мыйысь? аслас ӧшибкасьыс, али сыысь, мый менам вочакывйӧй сылы кажитчис дерзкӧйӧн? —
Ме окотиті эськӧ, медым бӧръя менам чайтӧмӧй вӧлі правильнӧй.
Грушницкий скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ.
Рытнас сёрӧн, час дас ӧтиын кымын, ме мӧдӧдчи гуляйтны бульварса липовӧй аллея кузя.
Кар узис, сӧмын ӧткымын ӧшиньясын югъялісны бияс.
Куим боксянь сьӧдалісны утёсъяслӧн гребеньясыс, Машуклӧн рӧчьясыс, код йыв вылын куйліс лёкӧс туналысь кымӧртор; асыввылын кыпӧдчис тӧлысь; ылын эзысь гребеньӧн лӧстасисны лымъя гӧраяс.
Часӧвӧйяслӧн горӧдлӧмъяс сорласисны вой кежлӧ лэдзӧм пӧсь ключьяс шумкӧд.
Мукӧд дырйи улича вылын кыліс вӧвлӧн гора кокшы, кодӧс колльӧдіс ногайскӧй арбалӧн дзуртӧмыс да нориник татарскӧй сьыланкыв.
Ме пукси скамья вылӧ да думыштчи...
Ме чувствуйті, мый колӧ висьтавны ассьым мӧвпъясӧс дружескӧй сёрниын... но кодлы?
Мый вӧчӧ ӧні Вера? — мӧвпалі ме...
Ме эськӧ ыджыд дон мынті, медым тайӧ минутас кутлыны сылысь кисӧ.
Друг кылі тэрыб да торксялан воськовъяс...
Тыдалӧ, Грушницкий...
сідзи и эм!
— Кытысянь?
— Княгиня Лиговскаясянь, — шуис сійӧ зэв важнӧя. — Кыдзи Мери сьылӧ!..
— Тӧдан-ӧ мый? — висьталі ме сылы: — ме заклад варта, мый сійӧ оз тӧд, мый тэ юнкер; сійӧ чайтӧ, мый тэ разжалуйтӧм...
— Вермас лоны!
Кутшӧм меным делӧ!.. — шуис сійӧ рассеяннӧя.
— Энлы, ме сӧмын сідзи тайӧс шуа...
— А тӧдан-ӧ, мый тэ талун сійӧс вывті ёна скӧрмӧдін?
Сійӧ шуӧ, мый тайӧ пӧ кывлытӧм дерзость; ме ӧдва верми сійӧс уверитны, мый тэ сэтшӧм бура воспитаннӧй и сэтшӧм бура тӧдан свет, мый эн вермы кутны дум сійӧс оскорбитны; сійӧ шуӧ, мый тэнад пӧ видзӧдласыд яндысьтӧм, мый тэ пӧ, буракӧ, асьтӧ медся вылӧ пуктан.
— Сійӧ оз ӧшибайтчы...
А тэ он-ӧ кӧсйы дорйыны сійӧс?
— Меным жаль, мый менам абу на тайӧ правоыс...
«О-о! — думышті ме: — сылӧн, тыдалӧ, эмӧсь нин лачаяс...»
— Шуны кӧ, тэныд жӧ лёкджык, — водзӧ висьталіс Грушницкий: — ӧні тэныд сьӧкыд тӧдмасьны накӧд, а жаль! тайӧ медся приятнӧй дом, кутшӧмъясӧс ме сӧмын тӧда...
Ме думсьым шпыньмуні.
— Медся приятнӧй дом менам ӧні аслам, — шуи ме очсалігтыр да сувті, медым мунны.
— Но висьтась, тэ каитчан?..
— Кутшӧм сӧрӧм!
Ме кӧ окотита, то аски жӧ лоа рытнас княгиня ордын...
— Видзӧдлам...
— Весиг, медым тэныд вӧчны удовольствие, кута вӧтлысьны княжна бӧрся.
— Да, сійӧ кӧ окотитас сёрнитны тэкӧд...
— Ме виччысьла сӧмын сійӧ минутсӧ, кор тэнад сёрниыд сылы лоӧ дӧзмымӧн...
Прӧщай!..
— А ме муна шӧйтны — ме нинӧм вылӧ ӧні ог унмовсь...
Кывзы, мунам лучше ресторацияӧ, сэні ворсӧны...
меным талун колӧны вына ощущениеяс.
— Желайта тэныд ворссьыны...
Ме муні гортӧ.
Май 21-ӧд лун.
Коли нӧшта недель, а ме эг на тӧдмась Лиговскаяяскӧд.
Виччыся удобнӧй случай.
Грушницкий, вуджӧр моз, ветлӧдлӧ княжна бӧрся быдлаӧ; налӧн сёрниясыс помтӧмӧсь: кор жӧ Грушницкийысь дӧзмас сійӧ?..
Мамыс пыдди оз пукты тайӧс, сы вӧсна мый сійӧ абу жӧник.
Со мамъясыдлӧн логиканыс!
Ме казялі кыкысь, куимысь нежнӧя видзӧдлӧм, — колӧ талы пуктыны пом.
Тӧрыт колодец дорӧ медводдзаысь петіс Вера...
Сійӧ сэсянь, кор ми аддзысим гротын, эз петавлы керкасьыс.
Ми ӧти кадӧ лэдзим стӧканъяснымӧс, и, копыртчигас, сійӧ шуис меным шӧпкӧдӧмӧн:
— Тэ он кӧсйы тӧдмасьны Лиговскаяяскӧд!..
Ми сӧмын сэні вермам аддзысьлыны...
Дивитӧм!.. гажтӧм!
Но ме сійӧс заслужиті...
Да: аски ресторация залын подписка кузя бал, и ме кута танцуйтны княжнакӧд мазурка.
Май 22-ӧд лун.
Ресторациялӧн залыс лои благороднӧй собрание залӧн.
Ӧкмыс часын ставныс воалісны.
Княгиня нылыскӧд локтіс медся бӧръяӧн; уна дамаяс вежӧктӧмӧн да лӧгпырысь видзӧдлісны сы вылӧ, сы вӧсна мый княжна Мери пасьтасьӧ зэв кужӧмӧн.
Найӧ, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ татчӧс аристократкаясӧн, вежалӧмнысӧ дзебӧмӧн, сюртчисны сы дорӧ.
Мый вӧчны?
Кӧні эм нывбабаяслӧн общество, сэні пыр жӧ тыдовтчас вылысджык да улысджык кытш.
Ӧшинь улын, йӧз чукӧрын, стеклӧ бердӧ чужӧмсӧ ляскӧмӧн да аслас богиня вылысь синсӧ чӧвтлытӧг, сулаліс Грушницкий; княжна, сы весьтті прӧйдитігас, муртса казявмӧн довкнитіс сылы юрнас.
Грушницкий шонді моз югдыліс...
Йӧктыны заводитісны польскӧй йӧктӧмъяс; сэсся кутісны ворсны вальс.
Мӧдісны зялькӧдны шпораяс, лыбисны да пондісны бергавны паськыд пӧлаяс.
Ме сулалі розӧвӧй перӧясӧн юр гӧгӧрсӧ баситӧм ӧти кыз дама бӧрвылын; сылӧн пышнӧй платтьӧыс казьтывліс фижмаяс* новлан дырся кадъяс, а сарӧгӧсь кучикыслӧн серыс — сьӧд тафтаысь вӧчалӧм мушкаяса шуда эпоха.
Медся ыджыд зӧр тусьсӧ сы сьыліысь вӧлі вевттьӧма фермуарӧн*.
Сійӧ висьтавліс аслас кавалерлы, драгунскӧй капитанлы:
— Тайӧ княжна Лиговскаяыс вывті абу шань ныв!
Мӧвпыштӧй, тойыштіс менӧ и эз извинитчы, да ещӧ бергӧдчыліс да видзӧдліс ме вылӧ лорнет пыр...
<fra>С’est іmpayable</fra>!*...
И мыйӧн сійӧ гордитчӧ?
Сійӧс колӧ эськӧ нин велӧдыштны...
— Та сайын делӧ оз сувт! — вочавидзис капитан да мӧдӧдчис мӧд жырйӧ.
Ме пыр жӧ матыстчи княжна дорӧ, тӧдтӧм дамаяскӧд танцуйтны свободаӧн татчӧс прӧст обычайясӧн пӧльзуйтчӧмӧн, кори вальсируйтны.
Сійӧ муртса вермис мырдӧн кутны асьсӧ нюммунӧмысь да дзебны ассьыс торжествосӧ;
но сійӧ регыд мысти нин вермис асьсӧ петкӧдлыны дзик веськодьӧн да весиг стрӧгӧн.
Сійӧ пуктіс кисӧ менам пельпом вылӧ, неуна пӧлыньтыштіс юрсӧ боквыв и ми мӧдӧдчим.
Ме ог тӧд ещӧ сладострастнӧйджык да гибкӧй талия!
Сылӧн свеж ловшыыс инмис меным чужӧмӧ; вальс вихрын аслас ёртъяссьыс торъялӧм юрси читкыль мукӧд дырйиыс визьнитліс менам ӧзъян бан кузя...
Ме вӧчи куим кытш.
(Сійӧ вальсируйтӧ шензьымӧн лӧсьыда).
Сылӧн лолыс тырис, синъясыс гудырмисны, неуна калькнитчыштӧм вомдоръясыс сылӧн муртса вермисны вашнитны коланасӧ: «<fra>mercі, monsіeur</fra>».
Некымын минут чӧв олӧм бӧрын ме шуи сылы медся покорнӧй ногӧн:
— Ме кывлі, княжна, мый, кор тіянлы дзик тӧдтӧм вӧлі, ме имеиті нин шудтӧмлун заслужитны тіянлысь лӧгалӧм... мый ті менӧ шуӧмныд дерзкӧйӧн...
неужели тайӧ збыль?
— И тіянлы окота эськӧ вӧлі, медым ме ӧні збыль сідзи куті чайтны? — вочавидзис сійӧ чужӧмсӧ ироническӧя вӧчлӧмӧн, коді, шуны кӧ, зэв ёна лӧсялӧ сылӧн ӧдйӧ вежласьысь чужӧм дорас.
— Менам кӧ вӧлі дерзость мыйӧнкӧ оскорбитны тіянӧс, то лэдзӧй меным имеитны ещӧ ыджыдджык дерзость, корны тіянлысь прӧщение...
И, збыльысь, ме эськӧ зэв ёна окотиті докажитны тіянлы, мый ті ме йылысь ӧшибайтчинныд...
— Тіянлы тайӧ лоӧ зэв сьӧкыд...
— Мый вӧсна нӧ?..
— Сы вӧсна, мый ті миян ордӧ онӧ волӧй, а тайӧ балъясыс, тыдалӧ, оз кутны частӧ овлыны.
«Тайӧ значитӧ, — думышті ме, — мый налӧн ӧдзӧсъясыс меным нэм кежлӧ пӧдсаӧсь».
— Тӧданныд, княжна, — шуи ме дӧзмыштӧмӧн, — некор оз ков тойыштны каитчысь преступникӧс: отчаяниеысла сійӧ вермас лоны кык мында преступнӧйӧн... и сэки...
Миян гӧгӧрын гораа сералӧм да вашкӧдчӧм заставитісны менӧ бергӧдчыны да дугдыны сёрнитны.
Месянь некымын воськов сайын сулалісны мужчинаяс, и на лыдын драгунскӧй капитан, коді кӧсйысис лёк вӧчны муса княжналы; сійӧ торъя нин вӧлі мыйӧнкӧ дӧвӧлен, ниртіс кияссӧ, сераліс да синмасис ёртъясыскӧд.
Друг на пӧвстысь торйӧдчис фрака, кузь усъяса да гӧрд рожаа господин да шатлалігтыр мӧдӧдчис веськыда княжна дорӧ: сійӧ вӧлі код.
Шӧйӧвошӧм княжналы паныд сувтӧм бӧрын да кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ дувгӧдіс княжна вылӧ гудыр-руд синъяссӧ да висьталіс кирган дишкантӧн:
— <fra>Пермете</fra>...*
но, мый сэн!.. прӧстӧ ангажируйта * тіянӧс мазурка йӧктыны...
— Мый тіянлы колӧ? — кевмысяна гӧгӧр видзӧдлігмоз дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Увы! сылӧн мамыс вӧлі ылын, и тӧдса кавалеръясыс некод орччӧн эз вӧв;
ӧтнас адъютант, кажитчӧ, ставсӧ тайӧс аддзис, да дзебсис йӧз чукӧр сайӧ, медым не лоны кыскӧмаӧн историяӧ.
— Мый нӧ? — знакъясӧн сійӧс ышӧдысь драгунскӧй капитанлы мигнитӧм бӧрын висьталіс код господин: — абу ӧмӧй тіянлы угоднӧ?..
Ме бара на имеита честь ангажируйтны тіянӧс <fra>pour mazure</fra>...*
Ті, гашкӧ, думайтанныд, мый ме код?
Тайӧ нинӧм!..
Ёнджыка свободнӧя, верма тіянӧс уверитны...
Ме аддзи, повзьӧмысла да скӧрмӧмысла княжна дась вӧлі обморокӧ усьны.
Ме матыстчи код господин дорӧ, босьті сійӧс зэв крепыда киӧдыс да, синмас сылы веськыда видзӧдлӧм бӧрын, кори мунны татысь, — сы вӧсна, содті ме, мый княжна важӧн нин кӧсйысис танцуйтны мекӧд мазурка.
— Но, нинӧм вӧчны!.. мӧдысь! — серӧктӧм бӧрын шуис сійӧ да муніс аслас янӧдӧм ёртъясыс дорӧ, кодъяс дзик пыр жӧ нуӧдісны сійӧс мӧд жырйӧ.
Менӧ вӧлі наградитӧма сьӧлӧмсянь, чудеснӧй видзӧдлӧмӧн.
Княжна матыстчис мамыс дорӧ да висьталіс сылы ставсӧ; мамыс корсис менӧ йӧз чукӧрысь да аттьӧаліс.
Сійӧ висьталіс меным, мый тӧдліс менсьым мамӧс да вӧлі дружнӧй дюжинаджын менам тьӧткаяскӧд.
— Ме ог тӧд, кыдзи лои, мый ми ӧнӧдз на тіянкӧд абу тӧдсаӧсь, — содтіс сійӧ: — но висьтасьӧй, таысь ті ӧтнанныд мыжаӧсь; ті быдӧнысь дзебсясянныд сідз, мый некытчӧ оз лӧсяв.
Ме надейтча, мый менам гӧстинӧйлӧн сынӧдыс вӧтлас тіянлысь сплинтӧ *...
Сідз ӧд?
Ме висьталі сэтшӧм фразаясысь ӧтиӧс, кутшӧмъяс быдӧнлӧн колӧ лоны дасьӧн татшӧмсикас случай кежлас.
Кадрильяс кыссисны вывті кузя.
Медбӧрын хоры вывсянь юрӧбтіс музыка; ми княжнакӧд пуксим.
Ме ни ӧтчыд эг казьтыштлы ни код господин йылысь, ни менам воддза поведение йылысь, ни Грушницкий йылысь.
Впечатление, кодӧс сы вылӧ вӧчис лӧсьыдтӧм сцена, этша-этшаӧн разаліс; чужӧмыс сылӧн ловзис; княжна шутитіс зэв мусаника; сійӧ сёрнитіс ёся, кокниа да свободнӧя; мукӧд дырйи сійӧ висьтавліс зэв гырысь мӧвпъяс...
Зэв дзуг фразаӧн ме сеті сылы гӧгӧрвоны, мый сійӧ меным важысянь воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ пӧлыньтіс юрсӧ да неуна гӧрдӧдыштіс.
— Ті тешкодь морт! — ме вылӧ ассьыс бархатнӧй синъяссӧ лэптӧм бӧрын да мырдысь серӧктӧм бӧрын шуис сэсся сійӧ.
— Ме эг кӧсйы тіянкӧд тӧдмасьны, — водзӧ висьталі ме, — сы вӧсна мый тіянӧс кытшалӧны уна поклонникъяс, и ме полі сы пытшкын дзикӧдз вошны.
— Ті весьшӧрӧ полӧмныд!
Найӧ ставныс зэв гажтӧмӧсь...
— Ставныс!
Збыль ӧмӧй ставныс?
Сійӧ сюся видзӧдліс ме вылӧ, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уськӧдны зілигмоз, сэсся бара кокньыдика гӧрдӧдыштіс, и медбӧрын решительнӧя шуис: ставныс!
— Весигтӧ менам друг Грушницкий?
— А сійӧ тіян друг? — кутшӧмкӧ сомнение петкӧдлӧмӧн шуис сійӧ.
— Да.
— Сійӧ, дерт, оз пыр гажтӧмъяс разрядӧ...
— Но шудтӧмъяс разрядӧ, — сералігтыр висьталі ме.
— Дерт!
А тіянлы серам?
Ме эськӧ кӧсйи, медым ті вӧлінныд на местаын.
— Мый нӧ? ме коркӧ ачым вӧлі юнкер, и, збыльысь, тайӧ медся бур кадыс менам олӧмлӧн!
— А сійӧ ӧмӧй юнкер?.. — тэрыба шуис сійӧ да сэсся содтіс: — а ме чайтлі...
— Мый ті чайтлінныд?..
— Нинӧм!..
Коді тайӧ дамаыс?
Тані сёрни вежсис и та дорӧ сэсся эз нин бергӧдчыв.
Вот мазурка помасис, и ми прӧщайтчим — аддзысьлытӧдз.
Дамаяс муналісны гортаныс...
Ме муні ужнайтны да аддзи Вернерӧс.
— А-а! — шуис сійӧ: — со кыдзи ті!
А ещӧ кӧсйылінныд тӧдмасьны княжнакӧд, сӧмын кор веськыд смертьысь сійӧс спаситанныд.
— Ме вӧчи лучше, — вочавидзи ме сылы, — спаситі сійӧс бал вылын обморокӧ усьӧмысь!..
— Кыдзи сійӧ?
Висьталӧй!..
— А вот тӧдӧй, — о ті, свет вылысь ставсӧ тӧдмалысь морт!
Май 23-ӧд лун.
Рытнас сизим часын кымын ме гуляйті бульвар вылын.
Грушницкий, ылысянь менӧ аддзӧм бӧрын, матыстчис ме дорӧ: кутшӧмкӧ тешкодь долыдлун югъяліс сы синъясын.
Сійӧ крепыда кутліс менсьым киӧс да шуис трагическӧй гӧлӧсӧн:
— Благодарита тэнӧ, Печорин...
Тэ гӧгӧрвоан менӧ?..
— Ог; но тӧдӧмысь оз сулав благодарность доныс, — аслам сӧвесть вылын збыльысь некутшӧм бур вӧчӧм тӧдтӧг вочавидзи ме.
— Кыдзи?
А тӧрыт?
тэ ӧмӧй вунӧдін?..
Мери меным ставсӧ висьталіс...
— А мый? тіян ӧмӧй ӧні ставыс нин ӧтувъя? и благодарностьыс тшӧтш...
— Кывзы, — зэв важнӧя шуис Грушницкий: — пӧжалуйста, эн шутит менам любовь вылын, кӧсъян кӧ кольччыны менам другӧн...
Аддзан: ме сійӧс йӧймытӧдз радейта...
и ме чайта, ме надейтча, сійӧ сідзи жӧ менӧ радейтӧ...
Менам эм тэ дорӧ мог: тэ талун рыт лоан на ордын;
кӧсйысь меным ставсӧ приметитны; ме тӧда, тэ опытнӧй татшӧмторъясас, тэ меысь бурджыка тӧдан нывбабаясӧс...
Нывбабаяс! нывбабаяс! коді найӧс гӧгӧрвоас?
Налӧн нюмъялӧмъяс мӧдараӧсь найӧ видзӧдӧмъяслы, налӧн кывъясныс кӧсйысьӧны и кыскӧны, а налӧн гӧлӧс шыыс тойыштӧ...
То найӧ минутӧн тӧдмалӧны да казялӧны миянлысь медся гуся мӧвпъяснымӧс, то оз гӧгӧрвоны медся яснӧй намёкъяс...
Со кӧть княжна: тӧрыт сылӧн синъясыс ме вылӧ видзӧдігӧн ыпъялісны страстьӧн, талун найӧ чусыдӧсь да кӧдзыдӧсь...
— Тайӧ, вермас лоны, минеральнӧй ваыс вӧсна, — вочавидзи ме.
— Тэ быдторйын аддзан лёкӧс... матерьялист! — содтіс сійӧ презрительнӧя. — Но вай вежам материясӧ, — и, лёк каламбурӧн дӧвӧльнӧй, сійӧ долыдмис.
Ӧкмысӧд часын ми ӧтлаын мӧдӧдчим княгиня ордӧ.
Вера ӧшиньяс бердті прӧйдитігӧн ме аддзылі сійӧс ӧшинь дорсьыс.
Ми пырмунігмоз чӧвтлім мӧда-мӧд вылӧ синъяснымӧс.
Миян бӧрын регыд мысти сійӧ регыд пырис Лиговскаяяс гӧстинӧйӧ.
Княгиня представитіс сылы менӧ, кыдзи аслас рӧдвужлы. —
Юим чай;
гӧсьтъяс вӧліны уна;
сёрни вӧлі общӧй.
Ме зіли сьӧлӧм вылас воны княгинялы, шутиті, некымынысь заставиті сійӧс сьӧлӧмсяньыс серавны; княжналы сідз жӧ унаысь окота вӧлі сералыштны, но сійӧ кутчысис, медым не петны босьтӧм рольсьыс: сійӧ чайтӧ, мый рамалӧм мунӧ сылы — и, вермас лоны, оз ӧшибайтчы.
Грушницкий, буракӧ, зэв рад, мый менам гажалунӧй оз ышмӧд княжнаӧс.
Чай бӧрын ставным мунім залӧ.
— Дӧвӧлен-ӧ тэ менам кывзысьӧмӧн, Вера? — шуи ме сы дінті прӧйдитігӧн.
Сійӧ чӧвтліс ме вылӧ синъяссӧ, кодъяс тырӧмаӧсь радейтӧмӧн да благодарностьӧн.
Ме велалӧма татшӧм видзӧдласъясад; но коркӧ найӧ вӧліны менам блаженствоӧн.
Княгиня пуксьӧдіс нывсӧ фортепиано сайӧ; ставныс корисны сійӧс мыйкӧ сьылыштны, — ме чӧв олі, и, суматохаӧн пӧльзуйтчӧмӧн, вешйи ӧшинь дорӧ Веракӧд, коді кӧсйис меным висьтавны кыкнаннымлы миянлы мыйкӧ зэв важнӧйтор...
Артмис — вздор...
А княжналы вӧлі дӧсаднӧ, мый ме веськодь сы дінӧ, кыдзи ме верми казявны ӧти скӧр, югъялан видзӧдлӧм сертиыс...
О, ме шензьымӧн гӧгӧрвоа тайӧ сёрнисӧ: немӧйӧс, но выразительнӧйӧс, дженьыдӧс, вынаӧс!..
Сійӧ кутіс сьывны: сылӧн гӧлӧсыс абу омӧль, но сьылӧ сійӧ лёка...
а шуны кӧ, ме эг кывзы.
Зато Грушницкий, сылы паныдӧн рояль вылӧ гырддзаяс вылас лэдзчысьӧмӧн, сёйис синнас сійӧс, и быд минутӧ шуаліс ньӧжйӧник: «<fra>charmant! delіcіeux</fra>»*
— Кывзы, — висьтавліс меным Вера: — ме ог окотит, медым тэ тӧдмасин менам мужиккӧд, но тэныд непременнӧ колӧ воны сьӧлӧм вылас княгинялы; тэныд тайӧ кокни: тэ верман ставсӧ, мый окотитан.
Ми сӧмын тані кутам аддзысьлыны...
— Сӧмын?..
Сійӧ гӧрдӧдіс да висьталіс водзӧ:
— Тэ тӧдан, мый ме тэнад рабыня;
ме некор эг кужлы тэныд паныд сувтны...
и ме лоа таысь накажитӧма: тэ дугдан радейтны менӧ!
<rus>По крайней мере</rus>, ме кӧсъя видзны ассьым репутацияӧс...
ог аслым вылӧ: тэ тайӧс тӧдан зэв бура!..
О, ме кора тэнӧ: эн мучит важмозыд пустӧй чайтӧмъясӧн да нарошнӧя кӧдзӧдчӧмӧн: ме, гашкӧ, регыд кула, ме чувствуйта, мый лунысь-лун слабма...
и, та вылӧ видзӧдтӧг, ме ог вермы думайтны будущӧй олӧм йылысь, ме думайта сӧмын тэ йылысь...
Ті, мужчинаяс, онӧ гӧгӧрвоӧй видзӧдӧмлысь, ки топӧдлӧмлысь наслаждениесӧ... клянитча тэныд, ме, тэнсьыд гӧлӧстӧ кывзігӧн, чувствуйта сэтшӧм пыдысса аслыснога блаженство, мый медся пӧсь окалӧмъяс оз вермыны вежны сійӧс.
Сэк кості княжна Мери дугдіс сьывны.
Ошкана ропкӧм кыліс сы гӧгӧрын;
ме матыстчи сы дінӧ медся бӧрын да висьталі сылы мыйкӧ гӧлӧсыс йылысь доза небрежнӧя.
Сійӧ кӧрыштіс чужӧмсӧ, улыс вомдорсӧ чургӧдыштлӧмӧн, да зэв тешкодя копыртчыліс.
— Меным тайӧ торъя нин лестнӧ, — висьталіс сійӧ, — мый ті менсьым ньӧти энӧ кывзӧй;
но ті, гашкӧ, онӧ радейтӧй музыкасӧ?..
— Мӧдарӧ...
медся нин ӧбед бӧрын.
— Грушницкий прав, кор шуӧ, мый тіян медся прозаическӧй вкусъяс...
и ме аддза, мый ті радейтанныд музыкасӧ гастрономическӧй отношениеын...
— Ті бара ӧшибайтчанныд: ме некутшӧма абу гастроном: менам вывті лёк желудок.
Но ӧбед бӧрын музыка унмовсьӧдӧ, а узьны ӧбед бӧрын здоров: сідзкӧ, ме радейта музыкатӧ медицинскӧй отношениеын.
Рытнас жӧ сійӧ, мӧдарӧ, ёна раздражайтӧ менсьым нервъясӧс; меным лоӧ либӧ вывті гажтӧм, либӧ вывті гажа.
Ӧтиыс и мӧдыс мудзтӧдӧ, кор абу прамӧй помка шогсьыны либӧ радлыны, и сэсся обществоын шогсьӧмыд тешкодьтор, а вывті ыджыд гажлун абу приличнӧ.
Сійӧ эз кывзы помӧдз, вешйис ме дорысь, пуксис Грушницкий дінӧ, и на костын заводитчис кутшӧмкӧ сентиментальнӧй сёрни: буракӧ, княжна вочавидзис сылӧн мудрӧй фразаяс вылӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь думайтігтыр да лӧсявтӧг, кӧть эськӧ зілис петкӧдлыны, мый сюся кывзӧ сылысь, сы вӧсна мый мукӧд дырйи Грушницкий шензьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, зілис тӧдмавны помкасӧ сылӧн пытшкӧсса волнениеыслысь, коді мукӧд дырйиыс тыдовтчыліс беспокойнӧй сы видзӧдласын.
Но ме тіянӧс тӧдмалі, муса княжна, виччысьӧй!
Ті кӧсъянныд меным мынтыны сійӧ жӧ монетаӧн, бытшкыны менсьым самолюбиеӧс, — тіянлы оз удайтчы!
И ті кӧ пананныд мекӧд война, то ме лоа пӧщадатӧм.
Рытывбыдӧн ме некымынысь нарошнӧ зільлі сюйсьыны найӧ сёрниӧ, но сійӧ доза коса кывзыліс менсьым висьталӧмӧс, и ме нарошнӧ дӧсада петкӧдлӧмӧн медбӧрын муні.
Княжна торжествуйтіс; Грушницкий тшӧтш.
Торжествуйтӧй, ёртъясӧй менам, тэрмасьӧй... торжествуйтнытӧ тіянлы абу нин дыр!..
Мый вӧчны? менам эм предчувствие...
Нывбабакӧд тӧдмасигӧн ме век ӧшибитчывлытӧг гӧгӧрволі, кутас сійӧ менӧ радейтны али оз...
Рыт помсӧ ме колли Вера дінын и пӧттӧдз сёрниті важ йылысь...
Мыйысь сійӧ менӧ сэтшӧма радейтӧ, збыль, ог тӧд! —
Нӧшта нин сійӧн, мый тайӧ дзик ӧти нывбаба, коді менӧ помӧдз гӧгӧрвоис, став менам посни слабостьясӧн, дурнӧй страстьясӧн...
Сэтшӧм ӧмӧй привлекательнӧй лёкторйыс?..
Ми петім Грушницкийкӧд ӧтлаын; улича вылын сійӧ босьтіс менӧ киӧд да дыр чӧв олӧм бӧрын шуис:
— Но, мый?
«Тэ йӧй», — кӧсйылі ме сылы вочавидзны, но кутчыси да сӧмын лэптыштлі пельпомъясӧс.
Май 29-ӧд лун.
Став тайӧ лунъясас ме ни ӧтчыд эг кежлы аслам системаысь.
Княжналы заводитӧ сьӧлӧм вылас воны менам сёрни; ме висьталі сылы ас олӧмысь некымын тешкодь случай, и сійӧ заводитӧ аддзыны меын необыкновеннӧй мортӧс.
Ме серала свет вылас быдтор вылын, медся нин чувствояс вылын: тайӧ мӧдӧ повзьӧдлыны сійӧс.
Ме дырйи сійӧ оз лысьт панны Грушницкийкӧд сентиментальнӧй прениеяс, и некымынысь нин вочавидзліс сылӧн выходкаяс вылӧ сералана нюмӧн, но ме быд раз, кор Грушницкий матыстчӧ сы дорӧ, петкӧдла ачымӧс рамӧн да коля найӧс ас кежаныс: первойысьсӧ княжна вӧлі рад талы, либӧ зілис петкӧдлыны тайӧс; мӧд разын скӧрмис ме вылӧ; коймӧдысьсӧ — Грушницкий вылӧ.
— Тіян зэв этша самолюбиеныд! — шуис меным сійӧ тӧрыт. — Мый вӧсна ті чайтанныд, мый Грушницкийкӧд меным гажаджык?
Ме вочавидзи, мый приятель шудлы жертвуйта аслам удовольствиеӧн...
— И менамӧн, — содтіс сійӧ.
Ме сюся видзӧдлі сы вылӧ да вӧчи серьёзнӧй вид.
Сэсся лунтыр эг шулы сылы ни ӧти кыв...
Рытнас сійӧ вӧлі думыштчӧм чужӧма, талун асывнас колодец дорын нӧшта на думыштчӧмаджык.
Кор ме матыстчи сы дорӧ, сійӧ мӧдтор йылысь думайтіг кывзіс Грушницкийлысь, коді, кажитчӧ, нимкодясис природаӧн.
Но мыйӧн княжна аддзис менӧ, сійӧ кутіс серавны (дзик лӧсявтӧг), петкӧдлӧмӧн, быттьӧ менӧ оз казяв.
Ме муні ылӧджык да гусьӧн куті наблюдайтны княжна бӧрся: сійӧ мӧдарӧ бергӧдчис сыкӧд сёрнитысь дорысь да кыкысь очсыштіс.
Решительнӧ, Грушницкий лоӧма сылы дӧзмымӧн. —
Ещӧ кык лун ог кут сёрнитны княжнакӧд.
Июнь 3-ӧд лун.
Ме частӧ ассьым юавлывла, мыйла ме сэтшӧм ёна зіля, медым менӧ кутіс радейтны томиник ныв, кодӧс пӧръявны ог кӧсйы, и код вылӧ некор ог гӧтрась?
Мыйла тайӧ нывбабьей кокетствоыс? —
Вера менӧ ёнджыка радейтӧ сы серти, кыдзи кутас радейтны коркӧ княжна Мери;
сійӧ кӧ эськӧ меным чайтсис непобедимӧй красавицаӧн, то, вермас лоны, ме эськӧ ылалі тайӧ сьӧкыдлуннас...
Но нинӧм татшӧмыс эз вӧв!
Сідзкӧ, тайӧ абу радейтны беспокойнӧя колӧм, коді миянӧс мучитӧ томдырся первой воясӧ, шыблалӧ миянӧс ӧти нывбаба дінсянь мӧд дінӧ, кытчӧдз ми огӧ аддзӧй сэтшӧмӧс, коді миянӧс терпитны оз вермы; тасянь заводитчӧ миян пыр ӧтиӧс радейтӧм — истиннӧй, помтӧм страсть, кодӧс математически позьӧ петкӧдлыны чутысь пространствоӧ усьысь визьӧн; тайӧ помасьлытӧмыслӧн секретыс — цельӧдз воны позьтӧмлунын, мӧдног кӧ помын.
Мый вӧсна нӧ ме клопочита? —
Грушницкий вылӧ вежалӧм вӧсна?
Коньӧр! сійӧ ньӧти тайӧс оз заслуживайт.
Али тайӧ эм следствие лёк, но венны позьтӧм чувстволӧн, коді заставляйтӧ миянӧс бырӧдавны матыссалысь долыд ылалӧмъяссӧ, медым вӧлі ичӧтик удовольствие висьтавны сылы, кор сійӧ отчаяниеӧн кутас юасьны, мыйлы сійӧ должен веритны:
— Другӧй менам, мекӧд вӧлі дзик тайӧ жӧ! но и тэ аддзан, ме ӧбедайта, ужнайта и узьла зэв спокойнӧя и, надейтча, сямма кувны горзытӧг и синватӧг!
А ӧд эм помтӧм наслаждение обладайтны том, муртса дзоридзавны заводитӧм сьӧлӧмӧн!
Сійӧ кыдзи дзоридз, кодлӧн медбур ароматыс тӧлалӧ медводдза шонді югӧрлы паныд;
сійӧ колӧ нетшыштны тайӧ минутас да, пӧттӧдз сыӧн лолалӧм бӧрын, шыбитны туй вылӧ: гашкӧ, кодкӧ лэптас!
Ме кыла ас пытшкысь тайӧ пӧтлытӧм горшлунсӧ, коді вевттьӧ ставсӧ, мый паныдасьӧ туй вылас: мукӧдъяслӧн страданиеяс да радлӧмъяс вылӧ ме видзӧда сӧмын ас дорӧ отношениеын, кыдзи пища вылӧ, коді ёнмӧдӧ менсьым душевнӧй вынъясӧс.
Ачым ме сэсся ог нин вермы йӧйтавны страсть влияние улын; честолюбиеӧй менам пӧдӧма обстоятельствоясӧн, но сійӧ тыдовтчис мӧд ногӧн, сы вӧсна мый честолюбиеыд абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи власьт босьтны горшлун, а менам первой удовольствие — ас волялы подчинитны ставсӧ, мый менӧ кытшалӧ; кыпӧдны ас дорӧ любовлысь, преданностьлысь да полӧмлысь чувство — абу-ӧ власьтлӧн первойя признак да ыджыдсьыс ыджыд торжество?
Лоны помкаӧн кодлыкӧ страдайтӧмъяс да радлӧмъяс вӧчӧмын, сы вылӧ некутшӧм положительнӧй право имеиттӧг, — абу-ӧ тайӧ миян гордостьлы медся чӧскыд пища?
А мый сэтшӧмыс шуд?
Пӧтӧм гордость.
Ме кӧ эськӧ арталі ачымӧс свет вылас ставсьыс медбурӧн, медвынаӧн, ме эськӧ вӧлі шуда; ставныс кӧ эськӧ менӧ радейтісны, ме эськӧ ас пытшкысь аддзи радейтӧмлысь помтӧм источникъяс.
Лёк чужтӧ лёкӧс;
первой страдание сетӧ понятие мӧд мортӧс мучитны удовольствие йылысь;
лёклӧн идея оз вермы пырны морт юрӧ сытӧг, медым мортыс эз закотит пӧртны сійӧс олӧмӧ;
идеяяс — органическӧй созданиеяс, шуис кодкӧ: налӧн рӧдитчӧмыс сетӧ нин налы форма, и тайӧ формаыс эм действие;
сійӧ, кодлӧн юрас чужины унджык идеяяс, сійӧ мукӧдъяс серти ёнджыка действуйтӧ;
та вӧсна гений, кодӧс дорӧма чиновничӧй пызан дорӧ, должен кувны либӧ йӧймыны, дзик жӧ сідзи, кыдзи зэв ён телосложениеа морт, коді кулӧ апоплексическӧй ударысь, кӧть сійӧ немвӧчтӧг пукалӧ да скромнӧя олӧ.
Страстьясыд абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи идеяяс аслас первойя развитие дырйи: найӧ принадлежитӧны том сьӧлӧмъяслы, и глупец сійӧ, коді думайтӧ нэм чӧжыс наӧн волнуйтчыны: уна лӧнь юяс заводитчӧны ызгысь бузганъясӧн, а ни ӧти оз скачит да оз быгзьы дзик саридз дорӧдз.
Но тайӧ лӧньлуныс частӧ овлӧ великӧй, кӧть и тыдавтӧм вынлӧн признак;
чувствояслӧн да мӧвпъяслӧн ыдждаыс да джудждаыс оз допускайтны бешенӧй порывъяс:
страдайтігӧн да наслаждайтчигӧн душа быдторйын сетӧ аслыс стрӧг отчёт да убеждайтчӧ сыын, мый тадзи должен лоны;
сійӧ тӧдӧ, мый гым-чардтӧг шонділӧн быдлунъя жарыс косьтас сійӧс;
сійӧ йиджтысьӧ ас олӧмас, — лелькуйтӧ да наказывайтӧ асьсӧ, кыдзи радейтана кагаӧс.
Сӧмын тайӧ асьтӧ тӧдмалан высшӧй состояниеын морт вермас донъявны енлысь правосудиесӧ.
Тайӧ листбоксӧ выльысь лыддигӧн ме казялі, мый ылӧ кежи ас предметысь...
Но кутшӧм нужда?..
Ӧд тайӧ журналсӧ гижа ме аслым вылӧ, и, сідзкӧ, ставыс, мый ме сэтчӧ ог шыбит, коркӧ лоӧ менам дона казьтылӧмӧн.
* * *
Воис Грушницкий да уськӧдчис менам сьылі вылӧ, — сійӧс произведитӧмаӧсь офицерӧ.
Ми юим шампанскӧй.
Доктор Вернер пырис сы бӧрын.
— Ме тіянӧс ог поздравляйт, — шуис сійӧ Грушницкийлы.
— Мын вӧсна?
— Сы вӧсна, мый салдатскӧй шинель тіянлы ёна ладмӧ, и висьталӧй веськыда, мый армейскӧй пехотнӧй мундир, кодӧс вурисны тані минеральнӧй ваяс дорын, оз сет тіянлы нинӧм интереснӧйсӧ...
Аддзанныд-ӧ, ті ӧнӧдз вӧлінныд исключениеӧн, а ӧні лӧсяланныд общӧй правилӧ улӧ.
— Тӧлкуйтӧй, тӧлкуйтӧй, доктор! ті меным онӧ мешайтӧй радлыны.
Сійӧ оз тӧд, — содтіс Грушницкий меным пель водзӧ: — мыйта лача сетісны меным тайӧ эполетъясыс...
О, эполетъяс, эполетъяс! тіян звёздочкаясныд, туй индысь звёздочкаяс...
Да! ӧні ме дзик шуда.
— Тэ мунан миянкӧд гуляйтны бужӧд дорӧ? — юалі ме сылысь.
— Ме? нинӧм вылӧ ог петкӧдчы княжналы, кытчӧдз оз эшты мундир.
— Прикажитан сылы висьтавны тэнад радлун йылысь!
— Ог, пӧжалуйста, эн висьтав...
Ме кӧсъя сійӧс чуймӧдны...
— Но висьтав меным, кутшӧм тэнад делӧясыд сыкӧд?
Сійӧ яндысьыштіс да думыштчис: сылы окота вӧлі ошйысьыштны, пӧръявны, — и вӧлі сӧвестнӧ, и такӧд тшӧтш вӧлі яндзим висьтавны збыльсӧ.
— Кыдзи тэ чайтан, радейтӧ-ӧ сійӧ тэнӧ?..
— Радейтӧ-ӧ?
Аттӧ, Печорин, кутшӧмӧсь тэнад понятиеясыд!..
Кыдзи нӧ позьӧ сэтшӧм регыдӧн?..
да сійӧ кӧ весиг и радейтӧ, то прамӧй нывбаба тайӧс оз висьтав...
— Бур!
И тӧдӧмысь, тэ ногӧн, прамӧй морт тожӧ должен чӧв овны аслас страсть йылысь?
— Эк, вокӧ! ставыс вылӧ эм манера; унатор оз висьтавсьы, а гӧгӧрвосьӧ-тӧдмавсьӧ...
— Тайӧ збыль...
Сӧмын любовь, кодӧс ми лыддям синъясысь, нинӧмӧ нывбабаӧс оз обязывайт, а кывъяс жӧ...
Виччысь, Грушницкий, сійӧ тэнӧ бӧбйӧдлӧ...
— Сійӧ? — синъяссӧ енэжлань лэптӧм бӧрын да самодовольнӧя нюммунӧм бӧрын вочавидзис Грушницкий: — меным жаль тэ, Печорин!..
Сійӧ муніс.
Рытнас унаӧн мӧдӧдчисны бужӧд дорӧ.
Татчӧс учёнӧйяс чайтӧм серти, тайӧ бужӧдыс кусӧм кратер; сійӧ артмӧма Машук ньывкӧсінӧ, карсянь верст сайӧ.
Сы дорӧ нуӧдӧ векньыдик трӧпа кустъяс да кыртаяс пӧвстӧд; гӧра йылӧ кайигӧн ме мыччи киӧс княжналы, и сійӧ менсьым киӧс эз лэдзлы гуляйтігчӧжным.
Сёрниным миян пансис вӧйпӧмсянь: ме куті лыддьӧдлыны тані волысьясӧс и коді абу тані миянлысь тӧдсаясӧс, первойсӧ эрдӧдалі, мыйӧн найӧ тешкодьӧсь, а сэсся мыйӧн лёкӧсь.
Менам сӧптӧй пузис.
Ме заводиті шутитӧмӧн — и помалі збыльысь скӧрмӧмӧн.
Первойсӧ тайӧ забавляйтіс сійӧс, а сэсся повзьӧдіс.
— Ті опаснӧй морт! — висьталіс сійӧ меным: — ме эськӧ лучше желайті сюрны вӧрын мортвиысь пурт улӧ, тіян кыв йылӧ дорысь...
Ме кора тіянӧс шутиттӧг: кор ті думыштанныд сёрнитны ме йылысь лёктор, босьтӧй лучше пурт да виӧй менӧ — ме чайта, тайӧ тіянлы оз ло зэв сьӧкыд.
— Ме ӧмӧй мортвиысь кодь?..
— Ті омӧльджыкӧсь...
Ме думыштчи минут кежлӧ и сэсся висьталі, пыдісянь майыштчӧм мортлысь вид петкӧдлӧмӧн:
— Да, татшӧм вӧлі менам судьбаӧй челядьдырсянь!
Быдӧн лыддисны менам чужӧм вылысь лёк свойствояслысь признакъяс, кодъяс эз вӧвны менам; но тайӧс чайтісны — и найӧ чужисны.
Ме вӧлі скромнӧй — менӧ мыждісны лукавитӧмысь: ме лои скрытнӧй.
Ме пыдісянь чувствуйтлі бурсӧ и лёксӧ; некод менӧ эз ласкайтлы; быдӧн оскорбляйтлісны: ме лои лёкӧс помнитысьӧн; ме вӧлі зумыш — мукӧд челядь гажаӧсь да больгысьӧсь; ме чувствуйтлі ачымӧс наысь вылынджык — менӧ пуктылісны улӧджык.
Ме лои вежалысьӧн.
Ме вӧлі дась радейтны став мирсӧ, — менӧ некод эз гӧгӧрво: и ме велалі мустӧмтны.
Менам рудіник томлунӧй визувтіс аскӧд да светкӧд тышын; ассьым медбур чувствоясӧс, сералӧмысь полӧмӧн, ме дзеблі сьӧлӧм пыдӧсӧ: найӧ сэні и кулісны.
Ме висьтавлі правда — меным эз веритны: ме куті пӧръясьлыны; светсӧ да обществолысь пружинаяс бура тӧдмалӧм бӧрын ме лои олӧм наукаын искуснӧй, и аддзи, кыдзи мукӧдъяс искусствотӧг шудаӧсь, пӧльзуйтчисны прӧстӧ сійӧ выгодаяснас, кодъясӧс ме мудзлытӧг сэтшӧма зільлі шедӧдны.
И сэки менам морӧсын чужи отчаяние, — эз сэтшӧм отчаяние, кодӧс лечитӧны пистолет дулоӧн, но кӧдзыд, вынтӧм отчаяние, кодӧс вӧлі дзебӧма любезность да бурнога нюм сайӧ.
Ме лои нравственнӧй калека: менам душалӧн ӧти джынйыс быри, сійӧ косьмис, испаритчис, кулі, ме сійӧс вунді да шыбиті, — сэки жӧ мӧдыс вӧрис да лои быдӧнлы услуга вылӧ, и тайӧс некод эз казяв, сы вӧсна мый некод эз тӧд сылӧн кулӧм джынйыс йылысь; но ті ӧні садьмӧдінныд сы йылысь казьтылӧмсӧ, и ме тіянлы лыдди сылысь эпитафиясӧ.
Уналы вообще став эпитафияясыс кажитчӧны тешкодьясӧн, но меным оз, медся нин кор ме думышта сы йылысь, мый на улын куйлӧ.
Но ме ог тшӧкты тіянлы ме моз думайтны: менам сёрниӧй кӧ тіянлы кажитчӧ тешкодьӧн — пӧжалуйста, сералӧй: водзвыв висьтала тіянлы, мый тайӧ менӧ некутшӧма оз дойд.
Тайӧ минутас ме видзӧдлі сы синъясӧ; наын солькъяліс синва; сылӧн киыс, менамӧ мыджсьӧмӧн, тіраліс; банбокъясыс ӧзйисны; сылы вӧлі ме жаль!
Жалитӧм — чувство, кодлы сэтшӧм кокниа пӧкӧритчӧны став нывбабаясыс, сюйис ассьыс гыжъяссӧ неопытнӧй сьӧлӧмас.
Прогулка чӧж сійӧ вӧлі рассеяннӧй, некодкӧд эз кокетничайт, — а тайӧ великӧй признак!
Ми воим бужӧд дорӧ; дамаяс эновтісны ассьыныс кавалеръяссӧ, но сійӧ эз лэдзлы менсьым киӧс.
Татчӧс дендияслӧн остротаясыс эз петкӧдны сылысь серамсӧ; крут бужӧдыс, код бердын сійӧ сулаліс, эз повзьӧд княжнаӧс, сэк кор мукӧд барышняясыс чирзісны да тупкывлісны синъяссӧ.
Бӧр локтіганым ме эг нин панлы миянлысь гажтӧм сёрнинымӧс, но менам пустӧй юасьӧмъяс да шуткаяс вылӧ сійӧ вочавидзис дженьыда да рассеяннӧя.
— Радейтлінныд-ӧ ті? — медбӧрын юалі ме сылысь.
Сійӧ сюся видзӧдліс ме вылӧ, довкйӧдлыштіс юрсӧ — и бара думыштчис: тӧдчӧ вӧлі, мый сылы окота мыйкӧ висьтавны, но сійӧ эз тӧд, мыйсянь заводитны; сылӧн морӧсыс волнуйтчис...
Мый вӧчны! кисейнӧй соскыд оз дорйы, и электрическӧй кинь котӧртіс ме кисянь сы киӧ; пӧшти став страстьясыс заводитчӧны тадзи, и ми частӧ асьнымӧс зэв ёна пӧръявлам, кор думайтам, мый нывбаба миянӧс радейтӧ миян физическӧй либӧ нравственнӧй достоинствояс вӧсна; дерт, найӧ дасьтӧны сылысь сьӧлӧмсӧ священнӧй би примитӧм вылӧ, а всё-таки первойя инмӧдчылӧм решайтӧ делӧсӧ.
— Збыль ӧд, ме вӧлі зэв мелі талун? — нюммунӧмӧн шуис меным княжна, кор ми бӧр воим гуляйтанінысь.
Ми янсӧдчим.
Сійӧ абу дӧвӧлен аснас; сійӧ мыжалӧ асьсӧ веськодьлунын...
О, тайӧ медводдза, главнӧй торжество!
Аски сылы окота лоӧ вознаградитны менӧ.
Ме ставсӧ тайӧс тӧда наизусть — со мый гажтӧмыс!
Июнь 4-ӧд лун.
Талун ме аддзылі Вераӧс.
Сійӧ матӧ воштіс менӧ аслас вежӧгтӧмӧн.
Княжна думыштӧма, буракӧ, сылы висьтавлыны ассьыс сьӧлӧмса тайнаяссӧ: колӧ шуны, удачнӧя бӧрйӧма!
— Ме гӧгӧрвоа, кытчӧ ставыс тайӧ вайӧдӧ, — висьтавліс меным Вера: — лучше висьтав меным прӧстӧ ӧні, мый тэ радейтан сійӧс.
— Но ме кӧ сійӧс ог радейт?
— То мыйла нӧ эськӧ сы бӧрся вӧтлысьны, тревожитны, волнуйтны сылысь воображениесӧ?.
О, ме тэнӧ бура тӧда!
Кывзы, тэныд кӧ колӧ, медым ме тэныд вериті, то недель мысти лок Кисловодскӧ; аскомысь ми мунам сэтчӧ.
Княгиня кольччӧ татчӧ дырджык кежлӧ.
Медав орччӧн патера, ми кутам овны источниксянь матын ыджыд керкаын, мезонинын; уліас княгиня Лиговская, а орччӧн эм сійӧ жӧ кӧзяиныслӧн керка, кодӧс абу на займитӧма...
Локтан?..
Ме кӧсйыси — и сійӧ жӧ лунас мӧдӧді займитны тайӧ патерасӧ.
Грушницкий воис ме ордӧ квайт час рытын да висьталіс, мый аски эштас сылӧн мундирыс, буретш бал кежлӧ.
— Вӧлисти ме кута сыкӧд танцуйтны дзонь рыт...
Вот сёрнита пӧттӧдз! — содтіс сійӧ.
— Кор нӧ балыс?
— Да аски!
Он ӧмӧй тӧд?
Ыджыд праздник, и татчӧс начальство кӧсйысис сійӧс вӧчны...
— Мунам бульвар вылӧ...
— Нинӧм вылӧ тайӧ мустӧм шинельнас...
— Кыдзи, тэ он нин радейт сійӧс?..
Ме муні ӧтнам да, княжна Мериӧс аддзӧм бӧрын, кори сійӧс мазурка йӧктыны.
Сійӧ кажитчис чуйманаӧн да радланаӧн.
— Ме думайтлі, мый ті йӧктывлінныд сӧмын бытьысь, кыдзи колян разас, — зэв мусаника нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, ньӧти оз казяв, мый Грушницкий абу тані.
— Ті аски приятнӧя чуйманныд, — висьталі ме сылы.
— Мыйысь?
— Тайӧ секрет...
бал вылын ті асьныд гӧгӧрвоанныд.
Ме помалі рытсӧ княгиня ордын;
Вераысь кындзи да ӧти зэв тешкодь старикысь кындзи гӧсьтъяс эз вӧвны.
Менам сьӧлӧм вылын вӧлі долыд, импровизируйталі быдсяма историяяс;
княжна пукаліс мекӧд воча да кывзіс менсьым сӧрӧмӧс ыджыд, напряжённӧй, весигтӧ нежнӧй вниманиеӧн, мый меным лои яндзим.
Кытчӧ лои сылӧн визувлуныс, сылӧн кокетствоыс, сылӧн капризъясыс, сылӧн дерзкӧй минаыс, презрительнӧй нюмъялӧмыс, рассеяннӧй видзӧдласыс?
Вера ставсӧ тайӧс казяліс: сылӧн висьлӧс чужӧм вылас тӧдчис пыдісянь шогсьӧм;
сійӧ пукаліс вуджӧраинын ӧшинь дорын, паськыд креслӧын...
Меным жаль лои сійӧ...
Сэки ме висьталі миянлысь сыкӧд тӧдмасьӧмлысь, миян любовлысь став драматическӧй историясӧ, — дерт, ставсӧ тайӧс тупки лӧсьӧдлӧм нимъясӧн.
Ме сэтшӧм бура петкӧдлі ассьым мелілунӧс, ассьым тӧждысьӧмъясӧс, радлунъясӧс;
ме сэтшӧм ошкӧмӧн петкӧдлі сылысь поступокъяссӧ, характерсӧ, мый сылы невӧляысь лои прӧститны менсьым княжнакӧд кокетничайтӧмӧс.
Вера сувтіс, пуксис миян дінӧ, гажмыштіс...
и сӧмын кык час войын миянлы уси дум выланым, мый докторъяс тшӧктӧны водны узьны дас ӧти часын.
Июнь 5-ӧд лун.
Бал воссьытӧдз часджын водзджык ме ордӧ локтіс Грушницкий мича армейскӧй пехотнӧй мундира.
Коймӧд кизяс вӧлі кӧлалӧма бронзовӧй цепочка, код помын ӧшаліс кык пӧвста лорнет;
лӧсявтӧм ыджыд эполетъяссӧ вӧлі кусыньтӧма вывлань, амур бордъяс ногӧн;
сапӧгъясыс сылӧн дзуртісны;
шуйга киас сійӧ кутіс лайкӧвӧй перчатки да фуражка, а веськыднас быд здук лӧсьӧдалыштіс посни читкыльясӧн кудритӧм хохолсӧ.
Самодовольствие да ӧттшӧтш кутшӧмкӧ падъялӧм тӧдчис сылӧн чужӧм вылас;
сылӧн праздничнӧй наружностьыс, сылӧн гордӧй покодкаыс заставитісны эськӧ менӧ серӧктыны, тайӧ кӧ эськӧ лӧсяліс менам думъяскӧд.
Сійӧ шыбитіс фуражкасӧ перчаткиясыскӧд пызан вылӧ да кутіс нюжӧдыштавны мундир пӧлаяссӧ да лӧсьӧдлыштны рӧмпӧштан водзын;
ыджыд сьӧд чышъян, кодӧс вӧлі гартыштӧма зэв ыджыд подгалстушник вылӧ, кодлӧн щӧтьыс кутышталіс сылысь щӧкасӧ, вершӧкджын мында тыдаліс воротник увтіыс;
сылы кажитчис этша: сійӧ кыскис чышъянсӧ вывлань пель весьтӧдзыс; тайӧ сьӧкыд уджсьыс, — ӧд мундирыслӧн воротникыс вӧлі зэв векни да дзескыд, — сылӧн чужӧмыс тыри вирӧн.
— Тэ, шуӧны, тайӧ лунъясас зэв ёна вӧтлысьӧмыд менам княжна бӧрся? — шуис сійӧ веськодя да ме вылӧ видзӧдтӧг.
— Кысь нин миянлы йӧйяслы чай юны! — вочавидзи ме поговоркаӧн, кодӧс шулывліс кольӧм кадся ловкӧй повеса, код йылысь коркӧ гижліс Пушкин.
— Висьтав жӧ, буретш абу ме вылын мундирыс?..
Ок, проклятӧй жид!.. киняулӧд кыдзи вундӧ!..
Абу-ӧ тэнад духи.
— Дугды, мый тэныд ещӧ? тэсянь сідз нин ӧвтӧ розӧвӧй помада дукӧн...
— Нинӧм.
Вайлы татчӧ...
Сійӧ дозджынсӧ кисьтіс галстук саяс, носӧвӧй чышъянас, сосъяс вылас.
— Тэ кутан танцуйтны? — юаліс сійӧ.
— Ог думайт.
— Ме пола, мый меным княжнакӧд ковмас заводитны мазурка, а ме ог тӧд пӧшти ни ӧти фигура...
— А тэ пригласитлін сійӧс мазуркасӧ йӧктыны?
— Эг на...
— Смотри, медым тэнӧ оз панйыны...
— Збыль ӧд! — аслыс плешкас кучкӧм бӧрын шуис сійӧ. — Прӧщай...
муна подъезд дорас сійӧс виччысьны. —
Сійӧ кватитіс фуражкасӧ да котӧртіс.
Часджын мысти и ме мӧдӧдчи.
Ывлаас вӧлі пемыд да тыртӧм; собрание, либӧ кӧть шуны позьӧ, трактир гӧгӧрын жуисны йӧз; ӧшиньясыс сылӧн вӧліны югыдӧсь;
полкӧвӧй музыкалысь шыяссӧ ме дорӧдз вайис рытъя тӧв.
Ме муні ньӧжйӧн; меным вӧлі гажтӧм...
Неужели, думайті ме, му вылын менам могӧй сӧмын мукӧдъяслысь лачаяс жуглыны?
Сэсянь, корсянь ме ола да действуйта, судьбаыс кыдзкӧ век менӧ вайӧдлывліс мукӧдъяслӧн драмаяс помӧ, быттьӧкӧ метӧг некод нин эз вермы ни кувны, ни воны отчаяниеӧдз!
Ме вӧлі витӧд актса быть колана морт; невӧляысь ме ворсі палачлысь либӧ предательлысь жалкӧй рольсӧ.
Кутшӧм цельыс судьбалӧн?
Абу-ӧ нин сійӧ индӧма менӧ трагедияяс да семейнӧй романъяс сочинительӧ, — либӧ повестьяс поставщиклы сотрудникӧ, например, «<rus>Библиотека для чтения</rus>»-лы?..
Мыйӧн тӧдан?..
Этша йӧз ӧмӧй олӧмнысӧ заводитігӧн думайтӧны сійӧс помавны, кыдзи Александр Великӧй либӧ лорд Байрон, а збыльысьсӧ нэм чӧжныс кежлӧ кольӧны титулярнӧй советникъясӧн!..
Залӧ пырӧм бӧрын ме дзебси мужчинаяс чукӧрӧ да куті видзӧдны.
Грушницкий сулаліс княжна дінын да зэв пӧся мыйкӧ висьтавліс;
мӧдтор йылысь думайтігмоз княжна кывзіс, видзӧдіс гӧгӧр, ичӧтик вомдоръяс бердас веерсӧ пуктӧмӧн: сылӧн чужӧм вылас тӧдчис терпитны вермытӧм, синъясыс сылӧн корсисны кодӧскӧ;
ме ньӧжйӧник матыстчи бӧрладорсяньыс, медым кывзыны налысь сёрнисӧ.
— Ті менӧ мучитанныд, княжна! — висьталіс Грушницкий: — ті вывті ёна вежсинныд сійӧ кадсяньыс, корсянь ме эг аддзыв тіянӧс...
— Ті сідзи жӧ вежсьӧмныд, — вочавидзис княжна да сы вылӧ чӧвтліс тэрыб видзӧдлас, кытысь Грушницкий эз куж казявны гуся сералӧм.
— Ме? ме вежси?..
О, некор!
Ті тӧданныд, мый тайӧ позьтӧмтор!
Коді аддзыліс тіянӧс ӧтчыд, сійӧ нэм кежлас сьӧрсьыс нуас тіянлысь божественнӧй образтӧ.
— Дугдӧй...
— Мый вӧсна нӧ ті ӧні онӧ кӧсйӧ кывзыны сійӧс, мый неважӧн на, и сэтшӧм частӧ, кывзылінныд бурпырысь?..
— Сы вӧсна мый ме ог радейт мӧдпӧв кывзыны, — сералігтыр вочавидзис сійӧ...
— О, ме зэв ёна ӧшибитчи!..
Ме думайті, безумнӧй, мый <rus>по крайней мере</rus> тайӧ эполетъясыс сетасны меным право надейтчыны...
Да, лучше эськӧ вӧлі век кежлӧ кольччыны меным эсійӧ презреннӧй салдатскӧй шинельнас, кодлы, гашкӧ, ме обязан тіян вниманиеысь...
— Збыльысь, шинельыд тіянлы ёнджыка лӧсялӧ...
Тайӧ кадас ме матыстчи да копыртчылі княжналы; сійӧ неуна гӧрдӧдыштіс да тэрыба шуис:
— Правда ӧд, мсьё Печорин, мый руд шинельыс ёнджыка лӧсялӧ мсьё Грушницкийлы?..
— Ме тіянкӧд абу сӧгласен, — вочавидзи ме: — мундирнас сійӧ ещӧ томджык.
Грушницкий эз вермы терпитны тайӧ ударсӧ: кыдзи став детинкаясыс, сылӧн эм претензия лоны старикӧн;
сійӧ чайтӧ, мый сы чужӧм вылын страстьяслӧн джуджыд туйясыс вежӧны арлыдлысь отпечатоксӧ.
Сійӧ зэв лёкысь видзӧдліс ме вылӧ, зымнитіс кокнас да муніс.
— А висьталӧй веськыда, — шуи ме княжналы, — мый кӧть сійӧ и век вӧлі зэв тешкодь, но неважӧн на тіянлы сійӧ кажитчис интереснӧйӧн... руд шинельнас?..
Сійӧ увлань лэдзис синъяссӧ да нинӧм эз вочавидз.
Грушницкий дзонь рыт преследуйтіс княжнаӧс, танцуйтіс либӧ сыкӧд, либӧ <fra>vіs-a-vіs</fra>;
сійӧ синъяснас сёйис княжнаӧс, ышлолаліс да дӧзмӧдчис сылы кевмысьӧмъясӧн да упрёкъясӧн.
Коймӧд кадриль бӧрын княжналӧн лӧгыс нин петіс сы вылӧ.
— Ме тайӧс эг виччысь тэсянь, — ме дорӧ матыстчӧм бӧрын да менӧ киӧд босьтӧм бӧрын шуис Грушницкий.
— Мый?
— Тэ сыкӧд танцуйтан мазурка? — юаліс сійӧ торжественнӧй гӧлӧсӧн. —
Сійӧ висьтасис меным...
— Но, и мый?
А тайӧ ӧмӧй секрет?
— Гӧгӧрвоана...
Ме должен вӧлі виччысьны тайӧс девчонкасянь... кокеткасянь...
Ме мынта на водзӧс!
— Аслад шинель вылӧ либӧ аслад эполет вылӧ норась, а мыйла нӧ мыжавны сійӧс?
Мыйӧн сійӧ мыжа, мый тэ сылы он нин кажитчы?
— Мыйла нӧ сетны лачаяссӧ?
— Мыйла нӧ тэ надейтчин?
Желайтны да добивайтчыны мыйкӧ — гӧгӧрвоа, а коді нӧ надейтчӧ?
— Тэ воин пари — сӧмын эн дзикӧдз, — лёкысь нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Мазурка заводитчис.
Грушницкий бӧрйыліс сӧмын ӧтнассӧ княжнаӧс.
Мукӧд кавалеръясыс быд минутӧ сійӧс жӧ бӧрйывлісны: тайӧ явӧ вӧлі заговор меным паныд; — сымын бур: сылы окота мекӧд сёрнитны, сылы мешайтӧны, — сылы кыкмында окота лоӧ.
Ме кыкысь кымын топӧдлі сылысь кисӧ; мӧдысьсӧ сійӧ нинӧм шутӧг нетшыштіс кисӧ.
— Ме лёка кута узьны тайӧ войсӧ, — шуис сійӧ меным, кор помасис мазурка.
— Таын мыжа Грушницкий.
— О, абу! — И чужӧмыс сылӧн лои сэтшӧм думыштчӧмаӧн, сэтшӧм шог, мый ме сеті аслым кыв тайӧ рытнас непременнӧ окавны сылысь кисӧ.
Кутісны разӧдчавны.
Княжнаӧс каретаӧ пуксьӧдігӧн ме тэрыба топӧдлі сылысь ичӧтик кисӧ аслам вомдоръяс дорӧ.
Вӧлі пемыд, и некод эз вермы аддзыны тайӧс.
Ме бӧр пыри залӧ, ачым зэв дӧвӧлен.
Ыджыд пызан сайын ужнайтісны томйӧз, и на пӧвстын Грушницкий.
Кор ме пыри, ставныс ланьтісны: тыдалӧ, сёрнитӧмаӧсь ме йылысь.
Унаӧн колян балсяньыс ме вылӧ дузъялӧны, медся нин драгунскӧй капитан, а ӧні, кажитчӧ, решительнӧ котыртчӧ меным паныд враждебнӧй шайка Грушницкий команда улын.
Сылӧн сэтшӧм гордӧй да храбрӧй видыс...
Зэв рад; ме радейта врагъясӧс, кӧть и ог христианскӧй ногӧн.
Найӧ менсьым теш петкӧдлӧны, волнуйтӧны менсьым вирӧс.
Лоны век дасьӧн, кыйны быд видзӧдлӧм, быд кывлысь вежӧртассӧ, гӧгӧрвоны кӧсйӧмъяссӧ, жуглыны заговоръяс, лэччысьны пӧръялӧм морт улӧ, и друг ӧти йӧткыштӧмӧн пӧрӧдны мудеритӧмъясысь да замыселъясысь ыджыд да сьӧкыда тэчӧм зданиесӧ ставнас: — вот мый ме шуа олӧмӧн.
Ужин чӧж Грушницкий шӧпкӧдчис да синмасис драгунскӧй капитанкӧд.
Июнь 6-ӧд лун.
Талун асывнас Вера мужикыскӧд муніс Кисловодскӧ.
Ме паныдаси налӧн каретакӧд, кор вӧлі муна княгиня Лиговская ордӧ.
Вера довкнитіс меным юрнас: видзӧдласас сылӧн вӧлі упрёк.
Коді нӧ мыжа? мыйла сійӧ оз кӧсйы мекӧд аддзысьлыны куш ас кежын?
Любовыд би кодь, — пестытӧг кусӧ.
Гашкӧ, вежӧгтӧм вӧчас сійӧс, мый эз вермыны вӧчны менам кевмысьӧмъясӧй.
Ме пукалі княгиня ордын дзонь час.
Мери эз петав, — висьӧ.
Рытнас бульвар вылын сійӧ эз вӧв.
Выльысь котыртӧм, лорнетъясӧн вооружитчӧм шайка лои, збыльвылӧ, грознӧй. —
Ме рад, мый княжна висьӧ: найӧ вӧчисны эськӧ сылы кутшӧмкӧ дерзость.
Грушницкийлӧн юрсиыс дзугсьӧма да видыс отчаяннӧй: сійӧ, буракӧ, збыльысь огорчитчӧма, медся нин самолюбиесӧ сылысь оскорбитӧма; но ӧд эмӧсь жӧ йӧз, кодъяслӧн весиг отчаяниеыс тешкодь!..
Гортӧ локтӧм бӧрын ме казялі, мый меным мыйкӧ оз тырмы.
Ме эг аддзыв сійӧс!
Сійӧ висьӧ!
Эг-ӧ нин ме збыльысь кут радейтны?..
Кутшӧм сӧрӧм!
Июнь 7-ӧд лун.
Дас ӧти час асылӧ, — сэки, кор Лиговская векджык пӧсьсӧ вӧтлӧ Ермоловскӧй ваннаын, — ме муна вӧлі сы керка дорті.
Княжна думыштчӧмӧн, пукаліс ӧшинь дорын; менӧ аддзӧм бӧрын звирк-чеччис сійӧ.
Ме пыри передньӧйӧ; йӧз некод эз вӧв, и ме, татчӧс нравъяс прӧстлунӧн пӧльзуйтчӧмӧн, юасьтӧг пыри гӧстинӧйӧ.
Чусыд кельдӧдӧм вевттис мусаник чужӧмсӧ княжналысь.
Сійӧ сулаліс фортепьяно дорын, ӧти кинас креслӧ бӧр вылӧ пыксьӧмӧн: тайӧ киыс муртса-муртса тіралыштіс; ме ньӧжйӧник матыстчи сы дорӧ да шуи:
— Ті скӧраланныд ме вылӧ?..
Сійӧ лэптіс ме вылӧ томнӧй, пыдӧстӧм синъяссӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ; сылӧн вомдоръясыс мыйкӧ кӧсйисны шуны, и эз вермыны; синъясыс тырисны синваӧн; сійӧ пуксис креслӧӧ да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
— Мый тікӧд? — сійӧс киӧдыс кутӧм бӧрын шуи ме.
— Ті менӧ онӧ уважайтӧй!..
О! эновтӧй менӧ!..
Ме вӧчи некымын воськов...
Сійӧ веськыда пуксис креслӧас, синъясыс сылӧн кутісны югъявны...
Ӧдзӧс вугъяс кутчысьӧм бӧрын ме сувті да шуи:
— Прӧститӧй менӧ, княжна!
Ме вӧчи кыдзи садь воштӧм морт...
тайӧ мӧдысь оз ло: ме примита ассьым мераяс...
Мыйла тіянлы тӧдны сійӧс, мый вӧчсьыліс ӧнӧдз менам сьӧлӧмын?
Ті тайӧс некор онӧ тӧдӧй; и сымын бур тіянлы.
Прӧщайтлӧй.
Петігӧн, меным кажитчӧ, ме кывлі, мый сійӧ бӧрдӧ.
Ме рытӧдзыс подӧн шӧйті Машук гӧгӧрын, зэв ёна мудзи и, гортӧ воӧм бӧрын, шыбитчи вольпась вылӧ дзикӧдз мудзӧма.
Ме ордӧ воис Вернер.
— Збыль-ӧ, — юаліс сійӧ, — мый ті гӧтрасянныд княжна Лиговская вылӧ?
— А мый?
— Карыс ставнас сёрнитӧ; менам став висьысьяс занятӧсь тайӧ важнӧй выль юӧрнас, а висьысьясыд сэтшӧм нин йӧз: ставсӧ тӧдӧны!
«Тайӧ Грушницкийлӧн киподтуй», — мӧвпышті ме.
— Медым тіянлы докажитны, доктор, тайӧ юӧръясыслысь лӧжсӧ, висьтала тіянлы секретӧн, мый аски ме муна Кисловодскӧ...
— И княжна тшӧтш?..
— Оз; сійӧ недель кежлӧ кольччӧ татчӧ...
— Сідзкӧ, ті онӧ гӧтрасьӧй?..
— Доктор, доктор! видзӧдлӧй ме вылӧ: неужели ме жӧник кодь, либӧ мыйкӧ сэтшӧм нога?
— Ме тайӧс ог шу...
Но ті тӧданныд, эмӧсь случайяс... —
мудера нюмъялігтыр содтіс сійӧ, — кор благороднӧй морт обязан гӧтрасьны, и эмӧсь маменькаяс, кодъяс <rus>по крайней мере</rus> оз дугӧдны тайӧ случайяссӧ...
И сідз, ме сӧветуйта тіянлы, кыдзи приятель, лоны осторожнӧйӧн.
Тані минеральнӧй ваяс дорад вывті опаснӧй сынӧдыс: кымын зэв шань том мортӧс ме аддзывлі, кодъяс вӧліны достойнӧйӧсь бурджыка овны, и мунлісны татысь веськыда венеч улӧ...
Веританныд-ӧ, весиг менӧ кӧсйылісны гӧтравны!
Буретш ӧти уезднӧй маменька, кодлӧн нылыс вӧлі зэв кельыд чужӧма.
Ме аслам шудтӧмлун кузя шулі сылы, мый свадьба бӧрын чужӧм рӧмыс бӧр лоӧ важыс кодь; сэки сійӧ аттьӧалан синваӧн вӧзйис меным аслас нылыслысь кисӧ да ассьыс став состояниесӧ — ветымын душ, кажитчӧ.
Но ме вочавидзи, мый менам та вылӧ абу сямӧй...
Вернер муніс тырвыйӧ увереннӧй, мый сійӧ ӧлӧдіс менӧ.
Сы кывъясысь ме казялі, мый ме йылысь да княжна йылысь карын паськӧдӧмаӧсь быдсяма лёк сёрнияс: Грушницкийлы тайӧ весь оз коль!
Июнь 10-ӧд лун.
Со куим лун нин ме Кисловодскын.
Быд лун Вераӧс аддзыла колодец дорысь да гуляние вылысь.
Асылын, садьмӧм бӧрын, пукся ӧшинь дорӧ да веськӧда лорнетӧс сы балкон вылӧ; сійӧ важӧн нин пасьтасьӧма да виччысьӧ условнӧй знак; ми паныдасям, быттьӧ немвиччысьтӧг, садйын, коді миян керкаяс дорсянь лэччӧ колодецлань.
Гӧравывса ловзьӧдан сынӧд вӧсна сылӧн чужӧм рӧмыс да выныс бара лоины важыс кодьӧсь.
Оз-ӧд весьшӧрӧ Нарзаныд шусьы багатырскӧй ключӧн.
Татчӧс олысьяс эскӧдӧны, мый Кисловодскса сынӧд кыскӧ радейтны, мый тані помассьӧны став романъясыс, кодъяс кор-либӧ пансьылӧмаӧсь Машук бердын.
И збыльысь, тані ставыс вӧлі ӧвтӧ уединениеӧн; тані ставыс таинственнӧй — и сук вуджӧраинъясыс нинпуа аллеяяслӧн, кодъяс копыртчӧмаӧсь поток весьтӧ, коді, плита вывсянь плита вылӧ усигмозыс, шумӧн да быгйӧн писькӧдӧ аслыс туй веж гӧраяс костӧд; и пемыдӧн да чӧв-лӧньӧн тыр сёртасъяс, кодъяслӧн вожъясыс тасянь разалӧны быдладорӧ; и ыркыдыс ароматическӧй сынӧдлӧн, кодъяс сьӧктаммӧмаӧсь лунвывса кузь турунъяслӧн да еджыд акацияяслӧн испарениеясӧн — и дугдывтӧм, чӧскыда унмовськӧдан шумыс кӧдзыд шоръяслӧн, кодъяс, долина помын паныдасигӧн, панласьӧмӧн дружнӧя котӧртӧны да медбӧрын уськӧдчӧны Подкумокӧ.
Таладорсяньыс сёртасыс паськыдджык и сэні артмӧ веж сён; сы кузя гартчӧ бусӧсь туй.
Быд раз, кор ме видзӧдла сы вылӧ, меным век кажитчӧ, мый мунӧ карета, а карета ӧшиньтіыс видзӧдӧ розӧвӧй чужӧм.
Уна карета нин муніс тайӧ туй кузяыс, а сійӧ век абу.
Крепостьсайса слободкаӧ овмӧдчисны йӧз; мыльк йылӧ стрӧитӧм ресторацияын, менам патерасянь некымын воськов сайын, рытъяснас кык рада топольяс пыр мӧдісны дзузъявны бияс; шум да стӧканъясӧн зёльӧдчӧм кылӧ войшӧр войӧдз.
Некӧн оз юны сэтшӧм уна кахетинскӧй вина да минеральнӧй ва, кыдзи тані.
<rus>Но смешивать два эта ремесла</rus>.
<rus>Есть тьма охотников — я не из их числа</rus>.
Аслас шайкаыскӧд Грушницкий бушуйтӧ быд лун трактирын и мекӧд пӧшти оз здоровайтчы.
Сійӧ сӧмын на тӧрыт воис, а удитіс нин лӧгасьны куим стариккӧд, кодъяс кӧсйисны водзджык пуксьыны ваннаӧ: решительнӧ — несчастьеяс сӧвмӧдӧны сыын воинственнӧй дух.
Июнь 11-ӧд лун.
Медбӧрын найӧ воисны.
Ме вӧлі пукала ӧшинь дорын, кор кылі налӧн каретаыслысь шысӧ: менам сьӧлӧмӧй дрӧгнитіс...
Мый нӧ тайӧ?
Збыль ӧмӧй ме радейта?..
Ме сэтшӧм йӧйӧн чужлі, мый тайӧс позьӧ месянь виччысьны.
Ме на ордын ӧбедайті.
Княгиня ме вылӧ видзӧдӧ зэв нежнӧя и оз вешйыв нылыс дорысь... лёк! —
Зато Вера вежӧгтӧ менӧ княжна дорӧ: добитчи жӧ ме тайӧ благополучиесӧ!
Мыйсӧ нывбаба оз вӧч, медым огорчитны соперницасӧ?
Ме помнита, ӧти менӧ кутіс радейтны сыысь, мый ме радейта мӧдӧс.
Нывбаба вежӧр дорысь парадоксальнӧйджыкыс нинӧм абу: нывбабаясӧс сьӧкыд эскӧдны мыйынкӧ, найӧс колӧ сэтчӧдз вайӧдны, медым найӧ асьнысӧ асьныс эскӧдісны; доказательствояслӧн порядокыс, кодъясӧн найӧ бырӧдӧны ассьыныс чайтӧмъяссӧ, зэв аслыснога; медым велавны налӧн диалектикаӧ, колӧ ас вежӧрад путкыльтны логикалысь став школьнӧй правилӧяссӧ.
Например, обыкновеннӧй способ:
Тайӧ мортыс радейтӧ менӧ; но ме верӧссайын: сідзкӧ, ме не должен радейтны сійӧс.
Нывбабалӧн способ:
Ме не должен сійӧс радейтны, сы вӧсна мый ме верӧс сайын; но сійӧ менӧ радейтӧ, — сідзкӧ...
Тані некымын точка, сы вӧсна мый вежӧр нинӧм нин оз висьтав, а висьталӧны медсясӧ: кыв, синъяс и, на бӧрся, сьӧлӧм, эм кӧ сійӧ.
Мый лоӧ, тайӧ гижӧдъясӧй кӧ коркӧ веськаласны нывбаба син улӧ?
— Клевета! лӧгпырысь горӧдас сійӧ.
Сійӧ кадъяссянь, кыдзи поэтъяс гижӧны да нывбабаяс найӧс лыддьӧны (мыйысь налы зэв ыджыд аттьӧ), найӧс сы мындаысь шулісны ангелъясӧн, мый прӧст сьӧлӧмныс вӧсна найӧ збыльысь кутісны веритны тайӧ комплиментыслы, вунӧдӧмӧн, мый тайӧ жӧ поэтъясыс сьӧм вылӧ величайтлісны Неронӧс джынвыйӧ енмӧн...
Эз лӧсяв эськӧ меным сёрнитны на йылысь татшӧм лёкысь, — меным, коді, наысь кындзи, нинӧм эз радейтлы свет вылас, — меным, коді пыр вӧлі дась жертвуйтны налы спокойӧн, честолюбиеӧн, олӧмӧн...
Но ӧд ог оскорбитӧм самолюбие да дӧсада припадокын ме зіль нетшыштны на вылысь сійӧ волшебнӧй вевттьӧдсӧ, код пыр письтӧ сӧмын привычнӧй видзӧдлас.
Абу сідз; ставыс, мый ме на йылысь сёрнита, эм сӧмын следствие —
<rus>Ума холодных наблюдений</rus>
<rus>И сердца горестных замет</rus>.
Нывбабаяс долженӧсь эськӧ желайтны, медым став мужчинаяс найӧс тӧдісны сэтшӧм жӧ бура, кыдзи ме, сы вӧсна мый ме найӧс сёпӧв ёнджыка радейта сы бӧрын, кыдзи эг кут повны наысь да тӧдмалі налысь посни слабостьяссӧ.
Содта: Вернер кодкӧлун нывбабаясӧс сравнитіс кӧлдуйтӧм вӧркӧд, код йылысь висьталӧ Тасс аслас «Освобождённӧй Иерусалимын».
«Сӧмын заводит, — висьтавліс сійӧ, — тэ вылӧ кутасны быдладорсянь лэбны сэтшӧм повзьӧдланторъяс, мый енмӧй видз: долг, гордость, приличие, общӧй мнение, сералӧм, мустӧмтӧм...
Колӧ сӧмын не видзӧдны, а мунны водзӧ; вочасӧн чудовищеяс бырӧны, и воссьӧ тэ водзӧ лӧнь да югыд эрд, код шӧрын дзоридзалӧ веж мирт.
Зато беда, медводдза воськовъяс дырйи кӧ дрӧгмунӧ сьӧлӧмыд, и бергӧдчан кӧ бӧрвыв!»
Июнь 12-ӧд лун.
Талунъя рытыс зэв озыр происшествиеясӧн.
Кисловодсксянь верст куим сайын кымын, сёртасын, кыті визувтӧ Подкумок, эм кырта, кодӧс шуӧны Кольцоӧн; тайӧ — природаӧн вӧчӧм ворота; найӧ кыпӧдчӧны джуджыд мыльк йылын, и лэччысь шонді на пыр чӧвтлӧ мир вылӧ ассьыс медбӧръя би пӧсь видзӧдлассӧ.
Уна морта кавалькада мӧдӧдчис сэтчӧ видзӧдлыны из ӧшинь пырыс шонді бердӧм вылӧ.
Некод миян пиысь, веськыда кӧ шуны, эз думайт шонді йылысь.
Ме верзьӧмӧн муні княжнакӧд орччӧн; гортӧ локтігӧн колӧ вӧлі келӧмӧн вуджны Подкумок.
Горнӧй юяс медся посниясыс опаснӧйӧсь, медся нин сійӧн, мый налӧн пыдӧсныс — дзик калейдоскоп кодь: гыяс вӧсна сійӧ быд лун вежсьӧ; кӧні тӧрыт вӧлі из, ӧні сэні туран.
Ме босьті дом поводӧдыс княжналысь вӧвсӧ да лэччӧді сійӧс ваас, коді эз вӧв пидзӧсӧдз дорысь джуджыдджык, ми ньӧжйӧник кутім мунны визувпаныдыс моз.
Тӧдантор, мый визув юяс вуджигӧн оз ков видзӧдны ва вылас, сы вӧсна мый пыр жӧ юрыд кутас бергӧдчыны.
Ме вунӧді та йылысь висьтавны княжна Мерилы.
Ми вӧлім шӧрас нин, медся визулінас, кор сійӧ друг шатовтчис седлӧас.
«Менӧ шугрӧдлӧ!» — слаб гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
Ме тэрыба копыртчи сы дорӧ, сывйышті киӧн сылысь гибкӧй талиясӧ.
— Видзӧдӧй вылӧ! — вашниті ме сылы: — тайӧ нинӧм, сӧмын энӧ полӧй; ме тіянкӧд.
Сылы лои лӧсьыдджык; сійӧ кӧсйис мездысьны менам киысь, но ме ещӧ топыдджыка сывйышті сылысь нежнӧй, небыд тушасӧ; менам банбокӧй пӧшти инмис сы банбокӧ; сы дорысь ӧвтіс биа пӧсьӧн.
— Мый ті мекӧд вӧчанныд?..
господи!..
Ме эг видзӧд сылӧн тіралӧм да яндысьӧм вылӧ, и менам вомдоръяс инмисны сылӧн нежнӧй чужӧмбанӧ; сійӧ дрӧгмуніс, но нинӧм эз шу; ми мунім бӧрвылын: некод эз аддзыв.
Кор ми петім вадорӧ, то ставныс мӧдӧдчисны рӧдтӧн.
Княжна кутыштіс ассьыс вӧвсӧ; ме кольччи сы дорӧ; тыдалӧ вӧлі, мый сійӧс беспокоитӧ менам чӧв олӧмӧй, но ме клянитчи не шуны ни ӧти кыв — любопытство вӧсна.
Меным окота вӧлі аддзыны, кыдзи сійӧ мездысяс тайӧ сьӧкыдкодь положениесьыс.
— Либӧ ті менӧ презирайтанныд, либӧ зэв ёна радейтанныд! — медбӧрын шуис сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, кӧні кыліс синва. — Гашкӧ, ті кӧсъянныд сералыштны ме вылын, шызьӧдны менсьым сьӧлӧмӧс, и сэсся эновтны...
Тайӧ вӧлі эськӧ сэтшӧм подлӧй, сэтшӧм низкӧй, мый ӧти чайтӧмыс...
О, абу! збыль ӧд, — содтіс сійӧ доверчивӧй нежнӧй гӧлӧсӧн: — збыль ӧд, меын нинӧм абу сэтшӧмыс, мый вӧсна оз позь уважайтны?
Тіян дерзкӧй поступокныд...
ме должен, ме должен тіянлы сійӧс прӧститны, сы вӧсна мый позволиті...
Вочавидзӧй, висьталӧй жӧ, но ме кӧсъя кывны тіянлысь гӧлӧстӧ!.. — Медбӧръя кывъясас вӧлі нывбаба сяма сэтшӧм нетерпение, мый ме невӧляысь нюммуні; шудыд вылӧ, заводитчӧ вӧлі рӧмдыны...
Ме нинӧм эг вочавидз.
— Ті чӧв оланныд? — водзӧ висьталіс сійӧ. — Ті, гашкӧ, кӧсъянныд, медым ме первой тіянлы шуи, мый ме тіянӧс радейта?
Ме чӧв олі...
— Колӧ-ӧ тіянлы тайӧ? — тэрыба ме дінӧ шыасигмоз, водзӧ висьталіс сійӧ...
Сы видзӧдласын да решительнӧй гӧлӧсас вӧлі мыйкӧ страшнӧй...
— Мыйла? — пельпомъясӧс лэптыштлӧм бӧрын вочавидзи ме.
Сійӧ кучкис аслас вӧлыслы плетьӧн да мыйвынсьыс лэбовтіс векньыдик, опаснӧй туйӧд; тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый ме муртса верми вӧтӧдны сійӧс, и то, кор нин сійӧ ӧтлаасис мукӧдъясыскӧд.
Дзик гортӧдзыс сійӧ пыр сёрнитіс да сераліс быд минутын.
Сы вӧрасъясын вӧлі мыйкӧ лихорадочнӧй; ме вылӧ ни ӧтчыд эз видзӧдлы. —
Быдӧн казялісны тайӧ не быдлунъякодь гажлунсӧ.
И нылыс вылӧ видзӧдігӧн княгиня думсьыс нимкодясис, а нылыслӧн прӧстӧ нервическӧй припадок: войнас сійӧ оз мӧд узьны да кутас бӧрдны.
Тайӧ мӧвпыс сетӧ меным помтӧм долыдлун: эмӧсь минутъяс, кор ме гӧгӧрвоа Вампирӧс...
А ещӧ нимала бур мортӧн да зіля, медым шуисны тадзи!
Вӧвъяс вылысь лэччӧм бӧрын дамаяс пырисны княгиня ордӧ; ме вӧлі волнуйтча да гӧниті гӧраяс вылӧ тӧлӧдны мӧвпъясӧс, кодъяс жуисны менам юрын.
Лысваа рыт ӧвтіс зэв лӧсьыд ыркыдӧн.
Тӧлысь кыпӧдчис сьӧдов гӧраяс сайсянь.
Менам дортӧм вӧвлӧн быд воськов небыда кыліс сёртас чӧвлунас; бузган дорын ме юкталі вӧлӧс, кыкысь кымын горша ньылышті лунвывса войлысь ыркыд сынӧдсӧ и бӧр мӧдӧдчи гортлань.
Ме муна вӧлі слободка пыр.
Ӧшиньясын бияс заводитісны кусавны; крепость вал вылын часӧвӧйяс да матігӧгӧрса пикетъясын казакъяс нюркйӧдлӧмӧн шыасялісны ӧта-мӧдныслы...
Слободкаса ӧти керкаысь, кодӧс стрӧитӧма овраг бердӧ, ме аддзи югыд би.
Сэтысь коръясӧкӧ кывлісны сёрнияс да горӧдлӧмъяс, та серти позис гӧгӧрвоны, мый сэні мунӧ военнӧй пирушка.
Ме лэччи вӧв вылысь да гусьӧник матыстчи ӧшинь дорӧ.
Калькалыштӧм ставень пырыс ме верми аддзыны пируйтысьясӧс да кывны налысь сёрнисӧ.
Сёрнитісны ме йылысь.
Винаӧн пӧсялӧм драгунскӧй капитан кучкис пызанӧ кулакнас, медым кывзасны.
— Господа! — шуис сійӧ, — тайӧ некытчӧ туйтӧм.
Печоринсӧ колӧ велӧдны!
Тайӧ петербургскӧй выскочкаясыс пыр зазнавайтчӧны, кытчӧдз налы ныраныс он кучкы!
Сійӧ думайтӧ, мый сӧмын сійӧ ӧтнас и овлӧма светын, сы вӧсна мый пыр новлӧ сӧстӧм перчаткияс да весалӧм сапӧг.
— И кутшӧм надменнӧй нюмъялӧмыс!
А ме уверен такӧд тшӧтш, мый сійӧ трус, — да, трус!
— Ме думайта тайӧс жӧ, — висьталіс Грушницкий. — Сійӧ радейтӧ шуткаясӧн мынтӧдчыны.
Ӧтчыд ме сылы сэтшӧмторъяс шуалі, мый мӧд кӧ эськӧ менӧ места вылӧ керавліс, а Печорин ставсӧ бергӧдіс серамӧ.
Ме, дерт, эг кор сійӧс дуэль вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сылӧн делӧ: да эг и кӧсйы ляксьынысӧ...
— Грушницкий сы вылӧ лёкалӧ сыысь, мый сійӧ мырддис сылысь княжнасӧ, — шуис кодкӧ.
— Вот ещӧ мый думыштӧмныд!
Ме, збыль, неуна вӧтлысьлі княжна бӧрся, но пыр жӧ дугді, сы вӧсна мый ог кӧсйы гӧтрасьны, а компрометируйтны нылӧс абу менам правилӧясын.
— Да, ме тіянӧс уверяйта, мый сійӧ медпервой трусыс, дерт, Печорин, а абу Грушницкий, — о, Грушницкий молодец, и сэтчӧ жӧ менам истиннӧй друг! — бара висьталіс драгунскӧй капитан. — Господа! некод сійӧс тані оз дорйы?
Некод? сымын бурджык!
Кӧсъянныд испытайтны сылысь храбростьсӧ?
Тайӧ тіянӧс гажӧдыштас...
— Кӧсъям; сӧмын кыдзи?
— А вот кывзӧй: Грушницкий сы вылӧ торъя нин скӧр — сылы первой рольыс!
Сійӧ придеритчас кутшӧмкӧ глупостьӧ да вызовитас Печоринӧс дуэль вылӧ...
Чӧвлӧй; вот таын и штукаыс!..
Вызовитас дуэль вылӧ: бур!
Ставыс тайӧ — вызов, дасьтысьӧмъяс, условиеяс, лоӧ кыдзи позьӧ торжественнӧйджык да ужаснӧйджык, — тайӧс ме босьта; ме лоа тэнад секундантӧн, менам коньӧр другӧй!
Бур!
Сӧмын со мыйын помехаыс: пистолетъясас ми огӧ пуктӧй пуляяссӧ.
Ме нин тіян водзын кывкута, мый Печорин повзяс — квайт воськов сайӧ сувтӧдала, чорт возьми!
Сӧгласенӧсь-ӧ, господа?
— Бура думыштӧма, сӧгласенӧсь! — мыйла нӧ абу? — кыліс быдладорсянь.
— А тэ, Грушницкий?
Ме тіпкан сьӧлӧмӧн виччыси Грушницкийлысь вочакыв, кӧдзыд лёклун шымыртіс менӧ, кор думышті, мый эз кӧ лӧсяв случай, то ме верми эськӧ лоны тайӧ йӧйясыслы сераланторйӧн.
Грушницкий кӧ эськӧ эз сӧгласитчы, ме эськӧ уськӧдчи сылы сьылі вылас.
Но мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын сійӧ чеччис аслас местасьыс, нюжӧдіс капитанлы кисӧ да шуис зэв важнӧя: «бур, ме сӧгласен».
Сьӧкыд опишитны став честнӧй компаниеыслысь восторгсӧ.
Ме бӧр вои гортӧ, менӧ волнуйтісны кык разнӧйсикас чувство.
Первойыс вӧлі шог.
Мыйысь налӧн ставныслӧн лӧгныс петӧ ме вылӧ? думайті ме.
Мыйысь?
Ӧбидиті-ӧ ме кодӧскӧ?
Эг.
Збыль ӧмӧй ме сэтшӧм йӧз сикасысь, кодъяслӧн ӧти видыс нин чужтӧ лёк вӧчны кӧсйӧм?
И ме чувствуйті, мый ядӧвитӧй скӧрлун неунаын тыртіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Виччысьӧй, господин Грушницкий! жыр кузя бӧрӧ-водзӧ пӧкаживайтігтыр шуалі ме: мекӧд тадзи оз шутитлыны.
Ті донӧн зэв верманныд мынтысьны глупӧй ёртъясныдтӧ ошкӧмысь.
Ме тіянлы абу чача!
Ме войбыд эг узь.
Асъядорыс ме вӧлі померанец кодь виж.
Асывнас ме паныдаси княжнакӧд колодец дорын.
— Ті висянныд? — ме вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Ме войсӧ эг узь.
— И ме сідз жӧ...
ме тіянӧс мыжала...
гашкӧ, дзик весьшӧрӧ?
Но гӧгӧрвоӧдӧй, ме верма тіянлы прӧститны ставсӧ...
— Ставсӧ-ӧ?..
— Ставсӧ...
Сӧмын висьталӧй веськыда...
сӧмын ӧдйӧджык...
Аддзанныд-ӧ, ме уна думайті, зіли гӧгӧрвоны, тіянлысь поведениетӧ оправдайтны;
гашкӧ, ті поланныд менам рӧдвужсянь паныд сувтӧмысь...
тайӧ нинӧм: кор кывсяс налы...
(сылӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны) ме налы кевмыся.
Али тіян асланыд положениеныд...
но тӧдӧй, мый ме верма ставсӧ пожертвуйтны сы ради, кодӧс радейта...
О, вочавидзӧй ӧдйӧджык, жалитыштӧй...
Ті менӧ онӧ презирайтӧй, сідз ӧд?
Сійӧ кватитіс менӧ киӧд.
Княгиня вӧлі мунӧ миян водзвылын Вера мужиккӧд и нинӧм эз аддзыв; но миянӧс вермисны аддзыны гуляйтысь висьысьяс, став любопытнӧйяс пиысь медся любопытнӧй суклясьысьясыс, и ме мезді ассьым киӧс сылӧн страстнӧя топӧдӧмысь.
— Ме тіянлы висьтала став збыльсӧ, — вочавидзи ме княжналы, — ог кут правдайтчыны, ни объясняйтны ассьым поступокъяссӧ. — Ме тіянӧс ог радейт.
Сылӧн вомдоръясыс неуна кельдӧдыштісны...
— Эновтӧй менӧ, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс, бергӧдчи да муні.
Июнь 14-ӧд лун.
Ме мукӧд дырйи ачымӧс презирайта...
ог-ӧ сы вӧсна презирайт ме и мукӧдъясӧс?..
Ме ог нин сяммы буртор вӧчны; ме пола лоны ачым аслым тешкодьӧн.
Мӧд кӧ вӧлі ме местаын, вӧзйис эськӧ княжналы <fra>son coeur et sa fortune</fra>*;
но гӧтрасьны кыв ме вылын кутӧ кутшӧмкӧ волшебнӧй власьт: кутшӧм кӧть страстнӧя ме эг радейт нывбабаӧс, сійӧ кӧ сӧмын сетас меным тӧдны, мый меным ковмас сы вылӧ гӧтрасьны — прӧщай любовь!
Менам сьӧлӧмӧй лоӧ изйӧн, и нинӧм сійӧс оз шонты сэсся.
Ме дась быдсяма жертваяс вылӧ, таысь кындзи; кызьпӧв ассьым олӧмӧс, весиг честьӧс карті вылӧ пукта...
но свободаӧс ассьым ог вузав.
Мыйла ме сэтшӧма дорожита сыӧн? мый меным сыысь?..
кытчӧ ме ачымӧс дасьта?
мый ме виччыся водзысь?..
Збыльысь, дзик нинӧм.
Тайӧ чужӧм дырсянь кутшӧмкӧ полӧм, висьтавны позьтӧм предчувствие.
Ӧд эмӧсь йӧз, кодъяс асьныс оз тӧдны, мыйла полӧны чераньясысь, тӧрӧканъясысь, шыръясысь...
Висьтавны-ӧ веськыда?..
Кор ме вӧлі ещӧ кагаӧн на, ӧти старука гадайтліс ме йылысь менам мамлы; сійӧ туналіс меным лёк гӧтыр помысь смерть; тайӧ меным сэк чорыда йиджис: сьӧлӧмын чужис гӧтрасьӧм дорӧ гӧгӧрвотӧм зывӧктӧм...
Но такӧд тшӧтш мыйкӧ меным висьталӧ, мый сылӧн туналӧмыс збыльмас; <rus>по крайней мере</rus> ме кута зільны, медым сійӧ збыльмис кыдз позьӧ сёрӧнджык.
Июнь 15-ӧд лун.
Тӧрыт воис татчӧ фокусник Апфельбаум.
Ресторация ӧдзӧс вылӧ ӧшйис кузь афиша, коді юӧртӧдіс почтённӧй публикаӧс сы йылысь, мый вылын индӧм шензьӧдана фокусник, акробат, химик да оптик, кутас имеитны честь сетны великолепнӧй представление талунъя числӧӧ квайт час рытын, благороднӧй собрание залын (мӧд ногӧн — ресторацияын); билет доныс кык шайт да джын.
Быдӧн лӧсьӧдчӧны мунны видзӧдны шензьӧдана фокусникӧс; весиг княгиня Лиговская, кӧть эськӧ нылыс сылӧн и висьӧ, босьтіс аслыс билет.
Талун ӧбед бӧрын ме муна вӧлі Вера ӧшинь увті; сійӧ пукаліс балкон вылын ӧтнас; меным кок улӧ уси записка:
«Талун дас час рытын волы ме ордӧ ыджыд пос кузя: менам мужик муніс Пятигорскӧ, и сӧмын аски асыв бӧр воас.
Менам йӧз да горничнӧйяс оз лоны гортынӧсь: ме налы ставныслы сеталі билетъяс, сідзжӧ и княгиня йӧзлы.
Ме виччыся тэнӧ; волы непременнӧ».
— А-а! — думышті ме: — вӧлисти тай лои ме ног.
Кӧкъямыс часын ме муні видзӧдны фокусникӧс.
Публика чукӧртчис ӧкмысӧд помасигӧн; представление заводитчис.
Бӧръя радъясысь ме аддзи Вералысь да княгинялысь горничнӧйяссӧ да лакейяссӧ.
Ставныс вӧліны танӧсь.
Грушницкий пукаліс первой радын лорнета.
Фокусник пыр шыасьлывліс сы дінӧ, кор сылы вӧлі ковмас носӧвӧй чышъян, часі, чунькытш да мукӧдтор.
Грушницкий мыйкӧ дыра оз нин здоровайтчы мекӧд, а талун кыкысь кымын видзӧдліс ме вылӧ зэв дерзкӧя.
Ставыс тайӧ сылы казьтыштчас, кор миянлы ковмас мынтысявны.
Дас час помасигӧн ме чеччи да петі.
Ывла вылын вӧлі пемыд, кӧть синмад сутшкасны.
Сьӧкыд, кӧдзыд кымӧръяс куйлісны гӧгӧр гӧра йывъяс вылын; сӧмын ланьтысь тӧв гежӧдика шумитіс ресторациясӧ кытшалысь тополь йывъясӧн; ресторация ӧшиньяс бердын жӧдзис йӧз чукӧр.
Ме лэччи гӧра вывсянь да, воротаӧ кежӧм бӧрын, содті воськолӧс.
Друг меным кажитчис, быттьӧ кодкӧ локтӧ ме бӧрся.
Ме сувті да видзӧдлі гӧгӧр.
Пемыдас нинӧм вӧлі оз тыдав; но видзчысьӧм могысь ме, быттьӧ гуляйтігмоз, кытшовті керка гӧгӧрыс.
Княжна ӧшиньяс увті прӧйдитігӧн ме бара кылі ас бӧрвылысь кокшы; шинельӧ гартчӧм морт котӧртіс ме дінті.
Тайӧ тревожитіс менӧ, но век жӧ ме кыйӧдчӧмӧн матыстчи кильчӧ дорӧ да тэрыба котӧрті пемыд пос вылӧ.
Ӧдзӧс воссис; ичӧтик ки кутіс менсьым киӧс...
— Некод тэнӧ эз аддзыв? — ме бердӧ топӧдчигмоз шӧпкӧмӧн шуис Вера.
— Некод!
— Ӧні тэ веритан-ӧ, мый ме тэнӧ радейта?
О, ме дыр падъялі, дыр мучитчи...
но тэ мекӧд вӧчан ставсӧ, мый кӧсъян...
Вералӧн сьӧлӧмыс ёна тіпкис, киясыс вӧліны йи кодь кӧдзыдӧсь.
Заводитчисны вомалӧмъяс, вежӧгтӧмъяс, норасьӧмъяс, — сійӧ требуйтіс месянь, медым ме сылы ставсӧ висьталі; сійӧ висьталіс, мый покорнӧя терпитас менсьым измена, сы вӧсна мый кӧсйӧ сӧмын меным шуд.
Та вылӧ ме эг дзикӧдз верит, но успокоиті сійӧс клятваясӧн, кӧсйысьӧмъясӧн да мукӧд ног.
— Сідзкӧ, тэ он гӧтрась Мери вылӧ?
Он радейт сійӧс?
А сійӧ думайтӧ...
тӧдан-ӧ, сійӧ йӧймытӧдзыс радейтӧ тэнӧ, коньӧр!..
* * *
Войшӧр бӧрын кык часын кымын ме восьті ӧшинь, да, кык шаль помся кӧрталӧм бӧрын, лэччи вылыс балконсянь улыссаас, колоннаас кутчысигтыр.
Княжна ордын вӧлі биа.
Менӧ мыйкӧ быттьӧ йӧткыштіс тайӧ ӧшинь дорас.
Занавессӧ эз вӧв дзикӧдз тупкӧма, и ме верми чӧвтлыны любопытнӧй синмӧс жыр пытшкас.
Мери пукаліс аслас вольпась вылын, кияссӧ пидзӧсъяс вылас кресталӧмӧн; сылӧн сук юрсияссӧ вӧлі чукӧртӧма кружеваӧн обшитӧм войся чепчик улӧ; ыджыд чим гӧрд чышъян вевттис сылысь еджыд пельпомъяссӧ, и ичӧтик кокъяссӧ дзебӧма сера персидскӧй туфлиясӧ.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн; сы водзын пызан вылын вӧлі восьтӧма небӧг, но синъясыс сылӧн, кодъяс оз вӧрны да тырӧмаӧсь висьтавны позьтӧм шогӧн, кажитчӧ, сёӧдысь нин видзӧдісны ӧти и сійӧ жӧ лист бок вылӧ, мӧвпъясыс жӧ сылӧн вӧліны ылынӧсь...
Тайӧ минутас кодкӧ вӧрзьӧдчыштіс куст сайын.
Ме чеччышті балкон вывсяньыс эжа вылӧ.
Тыдавтӧм ки кватитіс менӧ пельпомӧд.
«А-а! — шуис грубӧй гӧлӧс: — сюрин!.. кутан тэ княжнаяс дорӧ войын ветлывлыны!..»
— Кут сійӧс топыдджыка! — горӧдіс пельӧс сайсянь уськӧдчысь мӧд морт.
Тайӧ вӧліны Грушницкий да драгунскӧй капитан.
Бӧръяыслы ме кучки кулакӧн юрас, уськӧді сійӧс кок йывсьыс да чепӧсйи кустъяс пӧвстӧ.
Садлӧн, коді вӧлі тупкӧ миян керкаяслы паныда пӧкатсӧ, став трӧпинкаясыс вӧліны меным тӧдсаӧсь.
— Вӧръяс! караул! — горзісны найӧ; кыліс ружьеысь лыйӧм; тшынасьысь пыж уси пӧшти менам кок дорӧ.
Минут мысти ме вӧлі ас жырйын нин, пӧрччыси да воді.
Муртса на менам лакей томналіс ӧдзӧссӧ, кыдзи ме ордӧ кутісны йиркӧдчыны Грушницкий да капитан.
— Печорин! ті узянныд? танӧсь ті? — горӧдіс капитан.
— Узя, — вочавидзи ме скӧрысь.
— Чеччӧй! — вӧръяс... черкесъяс...
— Менам насморк, — вочавидзи ме: — пола прӧстудитчыны.
Найӧ мунісны.
Весьшӧрӧ ме налы шыаси: найӧ эськӧ ещӧ час мында корсисны менӧ садйысь.
Тревога сэк кості лои ужаснӧй.
Крепостьысь скачӧн воис казак.
Ставныс шызисны; кутісны корсьны черкесъясӧс став кустъяссьыс, — и дерт, нинӧм эз аддзыны.
Но унаӧн, тӧдӧмысь, колины чорыда убеждённӧйӧсь, мый гарнизон кӧ петкӧдліс унджык храбрость да тэрыблун, то век жӧ нин десятка кык хищник колины эськӧ места вылас.
Июнь 16-ӧд лун.
Талун асыв колодец дорын сӧмын и сёрнитісны войын черкесъяс уськӧдчылӧм йылысь.
Урчитӧм мында стӧкан нарзан юӧм бӧрын, нинпуяса кузь аллея кузя пӧв дас кымын прӧйдитчӧм бӧрын ме паныдаси Вера мужиккӧд, коді сӧмын на воӧма Пятигорскысь.
Сійӧ босьтіс менӧ киӧд, и ми мунім ресторацияӧ завтракайтны; сійӧ зэв ёна майшасис гӧтырыс вӧсна,
— «Кутшӧма сійӧ повзьылӧма тавой! — висьтавліс сійӧ: — ӧд колӧ жӧ, медым тайӧ лои буретш сэки, кор ме абу».
Ми пуксим завтракайтны ӧдзӧс дорӧ, кыті пырӧны пельӧс жырйӧ, кӧні вӧліны морт дас кымын томйӧз, на лыдын вӧлі и Грушницкий.
Судьба мӧдысь сетіс меным случай кывзыны сёрни, коді должен вӧлі решитны сылысь участьсӧ.
Сійӧ менӧ эз аддзыв, и сідзкӧ ме эг вермы чайтны нарошнӧ вӧчӧм; но тайӧ сӧмын содтіс сылысь мыжсӧ ме водзын.
— Да збыль ӧмӧй тайӧ вӧліны черкесъяс? — шуис кодкӧ: — аддзыліс-ӧ найӧс кодкӧ?
— Ме тіянлы висьтала став историясӧ, — вочавидзис Грушницкий, — сӧмын, пӧжалуйста, энӧ выдайтӧй менӧ; со кыдзи тайӧ вӧлі: тӧрыт ӧти морт, кодӧс ме тіянлы ог висьтав, локтіс ме ордӧ да висьталіс, мый аддзылӧма рытнас дасӧд часын, кыдзи кодкӧ кыйӧдчӧмӧн пырӧма Лиговскаяяс ордӧ.
Колӧ тіянлы индыны, мый княгиня вӧлі тані, а княжна гортас.
Вот ми и мӧдӧдчим ӧшиньяс улӧ, медым кыйӧдны шуда мортӧс.
Висьтала веськыда, ме повзи, кӧть эськӧ менам собеседникӧй зэв занят вӧлі аслас завтракнас: сійӧ вермис кывны аслыс зэв нелӧсьыдтӧмторъяс, Грушницкий кӧ эськӧ, шуам, отгадайтіс истинасӧ: но, вежӧгтӧмысла синтӧммӧм, сійӧ эз подозревайт.
— Вот аддзанныд-ӧ, — водзӧ висьталіс Грушницкий, — ми и мӧдӧдчим, сьӧрысь босьтім дрӧбтӧм патронӧн зарядитӧм ружье, сӧмын сы могысь, медым повзьӧдыштны.
Кык часӧдз виччысим садйын.
Медбӧрын — енмыс нин тӧдӧ кытысь сійӧ явитчис, сӧмын эз ӧшиньысь, сы вӧсна мый сійӧ эз воссьыв, а, тыдалӧ, сійӧ петіс стекляннӧй ӧдзӧсӧд, коді тай колонна саяс, — медбӧрын, висьтала ме, аддзам ми, кодкӧ лэччӧ балкон вывсянь...
Кутшӧм княжнаыс? а?
Висьтала нин веськыда, но и мӧскуаса барышняяс!
Та бӧрын мыйлы нин позьӧ веритны?
Ми кӧсйим сійӧс кутны, сӧмын тай сійӧ нетшыштчис и кӧч моз чепӧсйис кустъясӧ; сэки ме и лыйи сылы.
Грушницкий гӧгӧр кыліс недоверчивӧй ропкӧдчӧм.
— Ті онӧ веритӧй? — водзӧ висьталіс сійӧ: — сета тіянлы честнӧй, благороднӧй кыв, мый ставыс тайӧ дзик збыльтор, и докажитӧм могысь ме тіянлы, пӧжалуй, висьтала тайӧ господинсӧ.
— Висьтав, висьтав, коді нӧ сійӧ! — кыліс быдладорсянь.
— Печорин, — вочавидзис Грушницкий.
Тайӧ минутъяс сійӧ лэптіс синъяссӧ — ме сулалі ӧдзӧс шӧрас сылы паныдӧн; сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс.
Ме матыстчи сы дінӧ да шуи тэрмасьтӧг да бура кывмӧн:
— Меным зэв жаль, мый ме пыри сы бӧрын, кор ті медся зывӧктана клевета вынсьӧдӧм могысь сетінныд нин честнӧй кыв.
Менам присутствие мездіс эськӧ тіянӧс лишнӧй подлостьысь.
Грушницкий звирк-сувтіс аслас местасьыс да кӧсйис пузьыны.
— Кора тіянӧс, — водзӧ висьталі ме сійӧ жӧ тонӧн: — кора тіянӧс пыр жӧ ӧткажитчыны асланыд кывъясысь; ті зэв бура тӧданныд, мый тайӧ выдумка.
Ме ог чайт, медым тіян блестящӧй достоинствояс дінӧ нывбабалӧн равнодушие заслуживайтӧ татшӧм ужаснӧй месть.
Думыштӧй бурджыка: ассьыныд мнениетӧ поддерживайтӧмӧн ті воштанныд благороднӧй морт ним вылӧ право да рискуйтанныд олӧмнад.
Грушницкий сулаліс ме водзын, синъяссӧ лэдзӧмӧн, ёна волнуйтчигтыр.
Но сӧвестьыслӧн самолюбиеыскӧд тышыс эз вӧв кузь.
Сыкӧд орччӧн пукалысь драгунскӧй капитан йӧткыштіс сійӧс гырддзанас; сійӧ дрӧгнитіс да синъяссӧ лэптытӧг тэрыба вочавидзис меным:
— Милостивӧй государь, кор ме мыйкӧ висьтала, то ме тайӧс думайта, и дась мӧдысь висьтавны...
Ме ог пов тіян грӧзитчӧмъясысь и дась быдтор вылӧ.
— Бӧръясӧ ті докажитінныд нин, — кӧдзыда вочавидзи ме и, драгунскӧй капитанӧс сойбордйӧдыс босьтӧм бӧрын, петі жырйысь.
— Мый тіянлы угоднӧ? — юаліс капитан.
— Ті Грушницкийлӧн приятель и, гашкӧ, лоанныд сылы секундантӧн?
Капитан копыртчыліс зэв важнӧя.
— Ті угадайтінныд, — вочавидзис сійӧ: — ме весиг обязан лоны сылӧн секундантӧн, сы вӧсна мый сылы вӧчӧм ӧбида инмӧ и меным: — тӧрыт войнас ме вӧлі сыкӧд, — ассьыс мышкыра тушасӧ веськӧдігмоз содтіс сійӧ.
— А! сідзкӧ, тіянлы ме сэтшӧм неногӧн кучки юраныд?..
Сійӧ вижӧдіс, лӧзӧдіс; гуся лёклун тыдовтчис сы чужӧм вылын.
— Ме кута имеитны честь мӧдӧдны ті ордӧ талун ассьым секундантӧс, — вежливӧя копыртчылӧм бӧрын да сідз петкӧдлӧмӧн, быттьӧ пыдди ог пукты сылысь бешенствосӧ, содті ме.
Ресторация кильчӧ вылын ме встретиті Вералысь мужиксӧ.
Буракӧ, сійӧ менӧ виччысис.
abu
— Благороднӧй том морт! — шуис сійӧ синва тыра синъясӧн. — Ме ставсӧ кывлі.
Кутшӧм мерзавец! неблагодарнӧй!..
Принимайт найӧс та бӧрын прамӧй домӧ!
Слава богу, менам абуӧсь нывъяс!
Но тіянӧс наградитас сійӧ, код вӧсна ті рискуйтанныд олӧмнаныд.
Лоӧй уверенӧсь менам скромностьын кытчӧдзкӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Ме ачым вӧвлі том да служитлі военнӧй служба вылын; тӧда, мый тайӧ делӧясӧ оз ков сюйсьыны.
Прӧщайтӧй.
Коньӧр! радлӧ, мый сылӧн абуӧсь нывъяс...
Ме муні веськыда Вернер ордӧ, суи сійӧс гортас да висьталі сылы ставсӧ — ассьым отношениеясӧс Вера дорӧ и княжна дорӧ, и кывлӧм сёрнисӧ, кодысь ме тӧдмалі тайӧ господаыслысь кӧсйӧмсӧ йӧйтӧдлыны менӧ, заставитны лыйсьыны пулятӧм зарядъясӧн.
Но ӧні тайӧ делӧыс петӧ шутка границаысь: найӧ, тӧдӧмысь, эз виччысьны татшӧм помасьӧмсӧ.
Доктор сӧгласитчис лоны менам секундантӧн; ме сеті сылы некымын индӧд поединок условиеяс йылысь;
сійӧ должен вӧлі зільны, медым делӧыс муніс кыдз позьӧ секретнӧйджыка, сы вӧсна мый кӧть эськӧ ме дась кор угоднӧ сюйны ачымӧс смерть улӧ, но некутшӧма ог кӧсйы торкны ассьым будущностьӧс тайӧ мирас.
Та бӧрын ме муні гортӧ.
Час мысти доктор бӧр воис аслас экспедицияысь.
— Тіянлы паныд, збыльысь, эм заговор, — шуис сійӧ. — Ме аддзи Грушницкий ордысь драгунскӧй капитанӧс да ещӧ ӧти господинӧс, кодлысь овсӧ ог помнит.
Минут кежлӧ ме сувтовкерлі передньӧйын, медым пӧрччыны колошӧс.
Налӧн вӧлі ужаснӧй шум да зык...
«Нинӧм вылӧ ог сӧгласитчы! — висьтавліс Грушницкий: — сійӧ менӧ публичнӧя оскорбитіс; сэки вӧлі дзик мӧд делӧ...»
— «Кутшӧм тэныд делӧ? — вочавидзис капитан: — ме ставсӧ босьта ас вылӧ.
Ме вӧвлі секундантӧн вит дуэль вылын, и тӧда нин, кыдзи тайӧс вӧчны.
Ме ставсӧ думайті.
Пӧжалуйста, сӧмын меным эн мешайт.
Стращайтыштны абу лёк.
А мыйла асьтӧ сюйны опасность улӧ, позьӧ кӧ мездысьны?..» —
Тайӧ минутас ме пыри.
Найӧ друг ланьтісны. —
Сёрнитчӧмъясным миян кыссисны доза дыр; бӧръявылыс ми решитім делӧсӧ со кыдзи: тасянь верст вит сайын эм шуштӧм сёртас;
найӧ сэтчӧ мунасны аски нёль час асылӧ, а ми петам часджын мысти на бӧрын;
лыйсьыны кутанныд квайт воськов ылнасянь — тайӧс требуйтіс ачыс Грушницкий.
Виӧмасӧ — черкесъяс вылӧ шуны.
Ӧні со кутшӧм менам подозрениеяс: найӧ, мӧд ногӧн кӧ, секундантъясыс, буракӧ, неуна вежӧмаӧсь ассьыныс воддза плансӧ, и кӧсйӧны пуляӧн зарядитны ӧтнаслысь Грушницкийлысь пистолетсӧ.
Тайӧ мортвиӧм кодь, но военнӧй кадӧ, и торъя нин азиатскӧй войнаын, мудеритӧмъяс позволяйтчӧны: сӧмын Грушницкий, тыдалӧ, аслас ёртъясысь благороднӧйджык.
Кыдзи ті думайтанныд?
Колӧ-ӧ миянлы петкӧдлыны налы, мый казялім?
— Нинӧм вылӧ, доктор: лоӧй спокойнӧйӧсь; ме налы ог сетчы.
— Мый нӧ ті кӧсъянныд вӧчны?
— Тайӧ менам тайна.
— <rus>Смотрите</rus>, энӧ сюрӧй...
ӧд квайт воськов ылнасянь!
— Доктор, ме тіянӧс виччыся аски нёль часын; вӧвъяс лоӧны дасьӧсь...
Прӧщайтлӧй.
Ме рытӧдзыс пукалі гортын, ас жырйӧ игнасьӧмӧн.
Воліс лакей корны менӧ княгиня ордӧ, — ме тшӧкті висьтавны, мый вися.
* * *
Кык час вой...
оз узьсьы...
А колӧ эськӧ унмовсьны, медым аски киӧй эз тірав.
Но квайт воськов ылнасяньыд сьӧкыд не инмыны.
А! господин Грушницкий! тіян мистификацияныд тіянлы оз удайтчы...
ми вежсям рольяснаным: ӧні меным лоӧ корсьны тіян кельыд чужӧм вылысь гуся полӧмлысь признакъяссӧ.
Мыйла ті асьныд урчитінныд тайӧ рокӧвӧй квайт воськовсӧ?
Ті чайтанныд, мый ме вензьытӧг лӧсьӧда ассьым кымӧсӧс...
но ми пудъясям!..
и сэки...
мый сылӧн кӧ шудыс вермас? менам кодзулӧй кӧ медбӧрын изменитас меным?..
И абу дивӧ: сійӧ сэтшӧм дыр нин вернӧя служитіс менам прихотьяслы.
Мый нӧ? кувны кӧ, кувны! мирыслы абу ыджыд воштӧм, да и меным аслым прамӧя нин гажтӧм лои.
Ме — бал вылын очсалысь морт, коді оз мун узьны сӧмын сы вӧсна, мый ещӧ абу на сылӧн каретаыс.
Но карета дась...
прӧщайтӧй!...
Думнам туяла ассьым кольӧм став олӧмӧс и юала ассьым невольнӧ: мыйла ме олі? кутшӧм мог вӧчны ме чужи?..
А, буракӧ, сійӧ вӧлӧма, и, буракӧ, вӧлі меным высокӧй назначение, сы вӧсна мый ме чувствуйта ас пытшкысь помтӧм вынъяс...
Но ме эг угадайт тайӧ назначениесӧ, ме ылалі пустӧй да неблагороднӧй страстьясӧн; на горнилоысь ме петі кӧрт кодь чорыд да кӧдзыд, но век жӧ вошті благороднӧй стремлениеяслысь пӧсьлун, — олӧмлысь медбур дзоридзсӧ.
И сійӧ кадсяньыс сы мындаысь нин ме ворсі судьба киын черлысь рольсӧ!
Кыдзи казньлӧн орудие, ме усьлі обречённӧй жертваяс юр вылӧ, частӧ лёклунтӧг, пыр немжалиттӧг...
Менам любовӧй некодлы эз вай шуд, сы вӧсна мый ме нинӧмӧн эг жертвуйтлы налы, кодъясӧс радейтлі: ме радейті аслым вылӧ, аслам удовольствие вӧсна;
ме сӧмын поткӧді сьӧлӧмлысь аслыс нога колӧмсӧ, горша ньылалі налысь чувствояссӧ, налысь мелілунсӧ, налысь радлӧмъяссӧ да страданиеяссӧ — и некор эг вермыв пӧтны.
Тадзи тшыгйӧн тӧмитчысь мудзпырысь унмовсьӧ и аддзӧ ас водзсьыс роскошнӧй сёянторъяс да шипучӧй винаяс; сійӧ восторгӧн жӧритӧ воображениелысь воздушнӧй козинъяссӧ, и сылы кажитчӧ кокньыдджык; но сӧмын садьмис — мечта бырӧ...
кольӧ кык мында тшыг да отчаяние!
И, гашкӧ, ме аски кула!.. и оз коль му вылын ни ӧти лов, коді эськӧ дзикӧдз гӧгӧрвоис менӧ.
Ӧтияс лыддьӧны менӧ лёкджыкӧн, мӧдъяс бурджыкӧн сы серти, кутшӧм ме збыльысьсӧ эм...
Ӧтияс шуасны: сійӧ пӧ вӧлі шань морт, мӧдъяс — мерзавец.
И ӧтиыс и мӧдыс лоӧ лӧж.
Та бӧрын сулалӧ-ӧ овны сэсся? а век олан — любопытство вӧсна: виччысян мыйкӧ выльтор...
Серамыд петӧ и дӧсаднӧ!
Со нин тӧлысьӧн-джынйӧн, кыдзи ме <ns>N</ns> крепостьын;
Максим Максимыч муніс кыйсьыны...
ме ӧтнам; пукала ӧшинь дорын; руд кымӧръяс вевттисны гӧраяссӧ пӧтшваӧдз; ру пыр шондіыс кажитчӧ виж чутӧн.
Кӧдзыд; тӧлыс звижжитӧ да вӧрӧдӧ ставеньяс...
Гажтӧм!
Кута водзӧ нуӧдны ассьым журналӧс, кодӧс дугӧдлісны сы мында страннӧй лоӧмторъяс.
Выльысь лыддя медбӧръя лист боксӧ: серам петӧ! —
Ме думайті кувны; тайӧ вӧлі позьтӧмтор: ме эг на пыдӧсӧдзыс ю страданиелысь чашасӧ, и ӧні чувствуйта, мый меным дыр на овны.
Став вӧвлӧмторйыс кутшӧм яснӧя да резкӧя пуксис менам паметьӧ!
Ни ӧти черта, ни ӧти оттенок эз вушты кадыс!
Ме помнита, мый поединок водзвывса войӧ войбыд ме эг узь ни ӧти минут.
Гижны ме эг вермы дыр: менӧ ӧдӧлитліс гуся беспокойство.
Час мында ме ветлӧдлі жыр кузя; сэсся пукси да восьті Вальтер Скоттлысь роман, коді куйліс менам пызан вылын: тайӧ вӧлі «Шотландскӧй Пуритане»; ме лыдди первойсӧ мырдысь, сэсся вунӧдчи волшебнӧй вымыслӧн ылалӧмӧн...
Неужели шотландскӧй бардлы мӧдаръюгыдас оз мынтысьны быд долыд минутысь, кодӧс козьналӧ сылӧн небӧгыс?
Медбӧрын югдіс.
Менам нервъясӧй успокоитчисны.
Ме видзӧдчышті рӧмпӧштан пыр; чус кельыдлун вӧлі вевттьӧма менсьым чужӧмӧс, код вылын тӧдчис мучитана узьтӧм вой колльӧм; но синъяс, кӧть и вӧлі кытшасьӧмаӧсь коричневӧй вуджӧрӧн, югъялісны гордӧя да неумолимӧя.
Ме вӧлі дӧвӧлен асӧн.
Вӧвъяс седлӧавны тшӧктӧм бӧрын ме пасьтаси да котӧрті купальня дорӧ.
Дзижгысь кӧдзыд нарзан пиӧ вӧйтчигӧн ме чувствуйті, кыдзи бӧр чукӧрмисны менам телеснӧй и душевнӧй вынъясӧй.
Ваннаысь ме петі свежӧй да збодер, быттьӧ лӧсьӧдчи бал вылӧ.
Та бӧрын висьталӧй, мый душа оз зависит телӧысь!..
Бӧр локтӧм бӧрын ас ордысь ме аддзи докторӧс...
Сійӧ вӧлі руд рейтуза, архалука да черкесскӧй шапкаа.
Ме вак-вакӧн серӧкті, кор аддзи сылысь ичӧтик фигурасӧ кузь гӧна зэв ыджыд шапка улысь: сылӧн чужӧмыс ньӧти абу воинственнӧй, а тайӧ разӧ сійӧ вӧлі быдлунъя серти нӧшта кузьмӧсджык.
— Мый вӧсна ті сэтшӧм шогӧсь, доктор? — шуи ме сылы. — Ті ӧмӧй сёысь энӧ колльӧдлӧй йӧзсӧ мӧдаръюгыдас дзик веськодьпырысь?
Вообразитӧй, мый менам жёлчнӧй горячка; ме верма бурдны, верма и кувны; ӧтиыс и мӧдыс овлӧ;
зільӧй видзӧдны ме вылӧ, кыдзи пациент вылӧ, коді висьӧ тіянлы тӧдтӧм на висьӧмӧн, и сэки тіян любопытствоныд кыптас медвылыс степеньӧдзыс;
ті верманныд ме вылын ӧні вӧчны некымын важнӧй физиологическӧй наблюдение...
Мырдӧн кулӧм виччысьӧмыс абу ӧмӧй нин настоящӧй висьӧм?
Тайӧ мӧвпыс шемӧсмӧдіс докторӧс, и сійӧ гажмис.
Ми пуксим верзьӧмӧн;
Вернер кыкнан кинас кутчысис дом поводас, и ми мӧдӧдчим, — здукӧн гӧнитім крепость дорті слободка пыр да пырим сёртасӧ, кыті гартчис туй, коді джынвыйӧныс вӧлі тырӧма кузь турунӧн да кодӧс быд минутӧ вӧлі вомӧналӧ шумнӧй шор, код вомӧн колӧ вӧлі кевны; докторлы тайӧ вӧлі ыджыд мат, сы вӧсна мый сылӧн вӧлыс быд раз сувтліс ваас.
Ме ог помнит таысь кельыдлӧзджык да ыркыдджык асыв.
Шонді муртса на тыдовтчис веж гӧра йывъяс сайсянь, и сылӧн медводдза шоныд югӧръясыслӧн войся кулысь ыркыдкӧд сӧлькнитчӧмыс став чувствояс вылӧ наводитӧ кутшӧмкӧ лӧсьыд зэв томление;
сёртасӧ эз на писькӧдчы том луныслӧн радостнӧй югӧрыс; сійӧ зӧлӧтитіс сӧмын йывъяссӧ утёсъяслысь, кодъяс ӧшалісны кыкнанладорсяньыс миян весьтын;
сук коръяса кустъяс, кодъяс быдмисны джуджыд потасъясын, быд тӧвру пӧльыштігӧн киськалісны миянӧс эзысь зэрӧн.
Ме помнита — тайӧ разас, мукӧддырся дорысь ёнджыка, ме радейті природасӧ.
Кутшӧм любопытнӧя ме дзорги-видзӧді быд лысва войт вылӧ, коді тіраліс паськыд винограднӧй лист вылын да отражайтіс миллион лыда радужнӧй лучьяс! кутшӧм горша ме зіли писькӧдчыны синнам тшына ыліӧ!
Сэні туйыс пыр ӧтарӧ векняммис; утёсъяс лӧзджыкӧсь да страшнӧйджыкӧсь, и медбӧрын, найӧ быттьӧ ӧтлаасисны ставсӧ тупкысь стенаӧн.
Ми мунім чӧв олігтыр.
— Гижинныд-ӧ ті ассьыныд завещание? — друг юаліс Вернер.
— Эг.
— А виасны кӧ?..
— Наследникъяс сюрасны асьныс.
— Неужели тіян абу ёртъяс, кодъяслы эськӧ ті кӧсйинныд ыстыны ассьыныд медбӧръя прӧщай?..
Ме довкйӧдлышті юрӧс.
— Неужели свет вылас абу нывбаба, кодлы ті кӧсйинныд эськӧ мыйкӧ кольны на память?
— Кӧсъянныд-ӧ, доктор, — вочавидзи ме сылы, — медым ме восьті тіянлы ассьым сьӧлӧмӧс?..
Аддзанныд-ӧ, ме олі нин сійӧ вояссӧ, кор кулӧны аслас мусукыслысь нимсӧ шуигтыр да помадаалӧм либӧ помадаавтӧм юрси клӧк другыслы завещайтӧмӧн.
Матысса да лоны вермана смерть йылысь думайтігӧн ме думайта сӧмын ас йылысь: мукӧдъяс и тайӧс оз вӧчны.
Ёртъяс, кодъяс аски менӧ вунӧдасны либӧ, лёкджык, сӧлӧдасны менам щӧт вылӧ енмыс тӧдас кутшӧм небылицаяс; нывбабаяс, кодъяс, мӧдӧс кутігтыр, кутасны серавны ме вылын, медым не кыпӧдны кулӧм дорӧ сылысь вежӧгтӧм, — ен накӧд!
Олӧмса бушковысь ме петкӧді сӧмын некымын идея — и ни ӧти чувство.
Ме важӧн нин ола ог сьӧлӧмӧн, а юрӧн.
Ме взвешивайта, артыштала ассьым страстьясӧс да поступокъясӧс стрӧг любопытствоӧн, но участиетӧг.
Меын кык морт: ӧтиыс олӧ настоящӧй олӧмӧн, мӧдыс мӧвпалӧ да судитӧ сійӧс; первойыс, гашкӧ, час мысти прӧститчас тіянкӧд да миркӧд нэм кежлас, а мӧдыс... мӧдыс?..
Видзӧдлӧй, доктор: аддзанныд-ӧ ті кырта вылас веськыдладорас сьӧдалӧны куим фигура?
Тайӧ, буракӧ, миян прӧтивникъяс?..
Ми мӧдӧдчим рӧдтӧн.
Кырта под бердын кустъяс пӧвстас вӧлі домалӧма куим вӧв; ми ассьыным домалім татчӧ жӧ, а асьным векньыдик трӧпаті кайим площадка вылӧ, кӧні миянӧс виччысис Грушницкий драгунскӧй капитанкӧд да аслас мӧд секундантыскӧд, кодӧс шуӧны Иван Игнатьевичӧн; сылысь овсӧ ме некор эг кывлы.
— Ми важӧн нин тіянӧс виччысям, — ироническӧя шпыньмунігмоз шуис драгунскӧй капитан.
Ме перйи часіӧс да петкӧдлі сылы.
Сійӧ извинитчис да висьталіс, мый сылӧн часіыс водзӧ мунӧ.
Некымын минут чӧж кыссис сьӧкыд чӧв олӧм; медбӧрын доктор торкис сійӧс, кор шыасис Грушницкий дінӧ:
— Меным кажитчӧ, — шуис сійӧ, — мый, кыкнанныд тышкасьны дасьлун петкӧдлӧм бӧрын да тайӧн честь условиеяслы долг мынтӧм бӧрын, ті эськӧ верминныд, господа, объяснитчыны да помавны тайӧ делӧсӧ бурӧн.
— Ме дась, — шуи ме.
Капитан мигнитіс Грушницкийлы, и сійӧ, чайтӧмӧн, мый ме пола, вӧчис гордӧй вид, кӧть тайӧ минутӧдзыс чус кельыдлун вӧлі вевттьӧ сылысь банбокъяссӧ.
Миян локтӧмсянь сійӧ медводдзаысь лэптіс ме вылӧ синсӧ; но видзӧдӧмас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ беспокойство, коді петкӧдліс сьӧлӧм пессьӧмсӧ.
— Висьталӧй тіянлысь условиеяс, — шуис сійӧ, — и ставсӧ, мый ме верма тіянлы вӧчны, то лоӧй уверенӧсь...
— Со менам условиеяс: ті талун жӧ публичнӧя ӧткажитчанныд асланыд клеветаысь и кутанныд корны, медым ме извинита...
— Милостивӧй государь, ме шензя, кыдзи ті лысьтанныд меным вӧзйыны татшӧмторъяс?..
— Мый нӧ ме верми тіянлы вӧзйыны, таысь кындзи?..
— Ми кутам лыйсьыны.
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс.
— Пӧжалуй; сӧмын думыштӧй, мый миянӧс коднымӧскӧ непременнӧ лоӧ виӧма.
— Ме желайта, медым тайӧ вӧлінныд ті...
— А ме сэтшӧма уверен мӧдарӧ...
Сійӧ шай-паймуні, гӧрдӧдіс, сэсся мырдысь серӧктіс вак-вакӧн.
Капитан босьтіс сійӧс сойбордйӧдыс да нуӧдіс бокӧ; найӧ дыр вашкӧдчисны.
Ме вои татчӧ доза миролюбивӧйӧн, но ставыс тайӧ заводитіс менӧ беситны.
Ме дорӧ матыстчис доктор.
— Кывзӧй, — шуис сійӧ явнӧй беспокойствоӧн: — ті, тыдалӧ, вунӧдінныд налӧн заговор йылысь?..
Ме ог куж зарядитны пистолет, но тайӧ случайын...
Ті тешкодь морт!
Висьталӧй налы, мый ті тӧданныд налысь кӧсйӧмсӧ, и найӧ оз лысьтны...
Зэв тай окота! лыясны тіянӧс лэбачӧс моз...
— Пӧжалуйста, энӧ маитчӧй, доктор, и нӧрӧвитлӧй....
Ме ставсӧ сідзи воча, мый наладорын оз ло некутшӧм выгӧда.
Сетӧй налы вашкӧдчыштны...
— Господа! тайӧ кутіс лоны гажтӧм! — шуи ме налы гораа: — -тышкасьны кӧ, тышкасьны; тіян вӧлі кадныд тӧрыт пӧттӧдз сёрнитны...
— Ми дасьӧсь, — вочавидзис капитан. — Сувталӧй, господа!..
Доктор, пӧжалуйста, мерайтӧй квайт воськов...
— Сувталӧй! — чипсан гӧлӧсӧн мӧдпӧв шуис Иван Игнатьевич.
— Чӧвлӧй! — шуи ме: — нӧшта ӧти условие; сы вӧсна мый ми кутам кувтӧдз тышкасьны, то ми обязанӧсь вӧчны став позянаторсӧ, медым тайӧ коли тайнаӧн, и медым миян секундантъяс эз лоны мыжаӧсь:
сӧгласенӧсь-ӧ ті?..
— Дзик сӧгласенӧсь.
— И сідз, вот мый ме думышті.
Аддзанныд-ӧ тайӧ зэв крут кырта йывсьыс, веськыдвывсьыс, векньыдик площадка? сэсянь уліӧдзыс лоӧ сыв комын кымын, оз кӧ унджык; уліас ёсь изъяс.
Ми кыкнанным сувтам площадка дор йылас; тадзнад весиг кокньыдик рана лоӧ кувмӧн: тайӧ, буракӧ, лӧсялӧ тіян желаниекӧд, сы вӧсна мый ті асьныд индінныд квайт воськов.
Сійӧ, кодӧс лоӧ ранитӧма, непременнӧ лэбас увлань да пасьмунӧ; пулясӧ доктор перъяс,
и сэки позяс зэв кокниа гӧгӧрвоӧдны друг кулӧмсӧ неудачнӧя чеччыштӧмӧн.
Ми пудъясям, кодлы первой лыйны.
Помалігам объявляйта тіянлы, мый мӧдног ме ог кут тышкасьны.
— Пӧжалуй! — шуис капитан да выразительнӧя видзӧдліс Грушницкий вылӧ, коді сӧгласитчӧм могысь довкнитіс юрнас.
Чужӧмыс сылӧн быд минутӧ вежласис.
Ме сійӧс сувтӧді сьӧкыд положениеӧ.
Прӧстӧй условиеяс дырйи лыйсигӧн сійӧ вермис меным кокӧ метитны, кокниа менӧ ранитны да татшӧм ногӧн удовлетворитны ассьыс местьсӧ, ассьыс сӧвестьсӧ вывті сьӧктӧдтӧг;
но ӧні сійӧ должен лыйны сынӧдӧ, либӧ лоны мортвиысьӧн, либӧ медбӧрын эновтны ассьыс подлӧй замыселсӧ да сувтны мекӧд ӧткодь опасность водзӧ.
Тайӧ минутас ме эг эськӧ окотит лоны сы местаын.
Сійӧ нуӧдіс капитанӧс бокӧ да кутіс сылы мыйкӧ зэв пӧся висьтавлыны; ме аддзылі, кыдзи сылӧн лӧзӧдӧм вомдоръясыс тіралісны, но капитан презрительнӧя нюммунӧм бӧрын бергӧдчис сыысь мӧдарӧ.
— «Тэ йӧй! — шуис сійӧ Грушницкийлы гораа: — нинӧм он гӧгӧрво!
Мӧдамӧй жӧ, господа!»
Векньыдик трӧпа кустъяс костӧд нуӧдіс крутінӧ;
кыртаяслӧн торпыригъясыс артмӧдлісны тайӧ природнӧй поскыслы шатласьысь тшупӧдъяс;
кустъясӧ кутчысялӧмӧн ми кутім кавшасьны-кайны.
Грушницкий муніс медводзын, сы бӧрся сылӧн секундантъясыс, а сэсся ми докторкӧд.
— Ме шензя тіян вылӧ, — крепыда киӧс менсьым кутігмоз шуис доктор. — Вай видла пульстӧ!..
О-о! лихорадочнӧй!..
но чужӧм вылад нинӧм оз тӧдчы...
сӧмын синъясныд быдлунъя дорысь югыдджыка дзирдалӧны.
Друг посни изъяс шумӧн кутісны исковтны миян кок улӧ.
Мый тайӧ?
Грушницкий джӧмдӧма; ньӧрйыс, кодӧ сійӧ кутчысьлӧма, чеги, и сійӧ эськӧ мыш вылас исковтіс увлань, секундантъяс кӧ эз кутыштны сійӧс.
— Видзчысьӧй! — горӧді ме сылы: — водзвыв энӧ усялӧй; тайӧ лёк примета.
Уськӧдлӧй дум выланыд Юлий Цезарӧс!
Вот ми кайим чурвидзысь кырта йылӧдз; площадкаыс вӧлі вевттьысьӧма посни лыаӧн, быттьӧ нарошнӧ поединок вылӧ.
Зарниа асъя руас саялӧмӧн гӧгӧр чурвидзисны гӧраяслӧн йывъясыс, кыдзи лыдтӧм стада, и лунвылын Эльбрус кыпӧдчис еджыд громадаӧн, сыӧн помасис цепыс йиа гӧра йывъяслӧн, кодъяс костӧд шӧйтісны нин асыввывсянь воӧм вурун кодь кымӧръяс.
Ме матыстчи площадка дор йылӧ да видзӧдлі увлань, тӧкӧтьӧ эз бергӧдчы менам юрӧй: сэні уліас кажитчӧ гортйын кодь пемыд да кӧдзыд; гым-чардӧн да кадӧн сэтчӧ шыблалӧм кыртаяслӧн нитшкассьӧм пиньясыс виччысисны ассьыныс добычасӧ.
Площадка, код вылын миянлы ковмас тышкасьны, вӧлі пӧшти правильнӧй куимсэрӧг кодь.
Чурвидзысь пельӧссяньыс мерайтісны квайт воськов, и решитісны, мый сійӧ, кодлы медводзын ковмас встретитны неприятельскӧй би, сувтас дзик пельӧсас пропастьлань мышкӧн; сійӧ кӧ оз ло виӧма, то противникъяс вежсясны местананыс.
Ме решитчи став выгӧдаяссӧ сетны Грушницкийлы; ме кӧсйи испытайтны сійӧс; сьӧлӧмас сылӧн вермис садьмыны великодушиелӧн кинь, и сэки ставыс эськӧ лои лючки-ладнӧ; но самолюбиеыслӧн да характерыслӧн слабостьыс долженӧсь вӧлі торжествуйтны...
Ме кӧсйи сетны аслым полнӧй право сійӧс не щадитны, менӧ кӧ эськӧ судьба помилуйтіс.
Коді эз вӧчлы татшӧм условиеяссӧ аслас сӧвестьыскӧд?
— Чӧвтӧй жеребейсӧ, доктор! — шуис капитан.
Доктор кыскис зепсьыс эзысь монета да лэптіс сійӧс вывланьӧ.
— Решетка! — тэрмасьӧмӧн горӧдіс Грушницкий, кыдзи морт, кодӧс друг пальӧдіс дружескӧй йӧткыштӧм.
— Кутш! — шуи ме.
Монета качис да уси тиньгигтыр; ставныс уськӧдчисны сы дорӧ.
— Ті шудаӧсь, — висьталі ме Грушницкийлы: — тіянлы первой лыйны!
Но помнитӧй, мый ті кӧ менӧ онӧ виӧй, то ме ог веськав бокӧ — сета тіянлы честнӧй кыв.
Сійӧ гӧрдӧдіс; сылы вӧлі яндзим вины оружиетӧм мортӧс;
ме сюся видзӧді сы вылӧ; минут дыра меным кажитчис, мый сійӧ уськӧдчас менам кок улӧ, прӧститны кевмысигтыр; но кыдзи висьтасьны татшӧм подлӧй кӧсйӧмсьыс?..
Сылы кольлі ӧтитор — лыйны сынӧдӧ; ме вӧлі чорыда верита, мый сійӧ лыяс сынӧдӧ!
Ӧтитор сійӧс вермис торкны: мӧвп, мый ме кута требуйтны мӧд поединок.
— Кад! — соскӧд тракнитігмоз вашнитіс меным доктор. — Ӧні кӧ ті онӧ висьталӧй, мый ми тӧдам налысь кӧсйӧмнысӧ, то ставыс воши.
Видзӧдлӧй, сійӧ зарядитӧ нин...
ті кӧ нинӧм онӧ висьталӧй, то ме ачым...
— Нинӧм вылӧ, доктор! — Киӧдыс кутігмоз вочавидзи ме: — ті ставсӧ торканныд; ті меным сетінныд кыв не мешайтны...
Кутшӧм тіянлы делӧ?
Гашкӧ, ме кӧсъя, медым менӧ виасны...
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— О! тайӧ мӧдтор!.. сӧмын мӧдаръюгыдын ме вылӧ энӧ норасьӧй...
Сэк кості капитан зарядитіс ассьыс пистолетъяссӧ, ӧтисӧ сетіс Грушницкийлы, нюмъёвтӧмӧн мыйкӧ сылы вашнитігтыр; мӧдсӧ меным.
Ме сувті площадка пельӧсӧ, шуйга кокӧн изйӧ крепыда мыджсьӧмӧн да водзлань неуна копыртчӧмӧн, медым кокни рана лоигӧн эг усь бӧрвыв.
Грушницкий сувтіс меным паныдӧн да, сетӧм знак кузя, кутіс лэптыны пистолетсӧ.
Пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны.
Сійӧ метитіс меным веськыда плешкӧ...
Висьтавны вермытӧм бешенство пузис менам морӧсын.
Друг сійӧ лэдзис пистолет дулосӧ да, лым кодьӧдз кельдӧдӧмӧн, бергӧдчис аслас секундантлань:
— Ог вермы, — шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн.
— Трус! — вочавидзис капитан.
Кыліс лыйӧм.
Пуля сарпыштіс менсьым пидзӧсӧс.
Ме ас тӧдлытӧг некымынысь воськовті водзӧ, медым ӧдйӧджык ылыстчыны дор йывсяньыс.
— Но, вокӧ, Грушницкий, жаль, мый эз инмы! — шуис капитан: — ӧні тэнад ӧчередь, сувт!
Кутыштлы менӧ сы водзвылын; ми огӧ нин аддзысьлӧй! — Найӧ кутчысьлісны, капитан муртса вермис кутчысьны серӧктӧмсьыс:
— Эн пов, — содтіс сійӧ, Грушницкий вылӧ мудера видзӧдлӧм бӧрын, — ставыс вздор свет вылас!..
Натура — дура, судьба — индейка, а олӧм — кӧпейка!
Тайӧ трагическӧй фраза бӧрас, кодӧс вӧлі висьталӧма приличнӧй важностьӧн, сійӧ вешйис ас местаас.
Иван Игнатьевич синва сорӧн сідзи жӧ кутліс Грушницкийӧс, и вот сійӧ ӧтнас коли ме водзын.
Ме ӧнӧдз на зіля гӧгӧрвоӧдны аслым, кутшӧмсикас чувство пуис сэки менам морӧсын: сійӧ вӧлі и дӧсада оскорбитӧм самолюбиелӧн, и презрение, и лёклун, коді чужи сійӧс мӧвпыштігӧн, мый тайӧ мортыс, коді ӧні сэтшӧм увереннӧя, сэтшӧм спокойнӧй дерзостьӧн видзӧдӧ ме вылӧ, кык минут сайын, асьсӧ некутшӧм опасность улӧ сюйтӧг, кӧсйис менӧ вины понйӧс моз, сы вӧсна мый неуна ёнджыка кокӧ ранитчӧм бӧрын ме эськӧ непременнӧ уси утёс вывсянь.
Некымын минут ме сюся видзӧді сы чужӧм вылӧ, каитчӧмлысь кӧть кокньыдик след аддзыны зілигтыр.
Но меным кажитчис, мый сійӧ кутӧ нюмсӧ.
— Ме тіянлы сӧветуйта смерть водзвыланыд юрбитыштны енлы, — сэки шуи ме сылы.
— Энӧ тӧждысьӧй менам лов вӧсна асланыд дорысь ёнджыка.
Ӧтитор йылысь тіянӧс кора: лыйӧй ӧдйӧджык.
— И ті онӧ ӧткажитчӧй асланыд клеветаысь? онӧ корӧй менсьым прӧща?..
Мӧвпыштӧй бурджыка: оз-ӧ мыйкӧ висьтав тіянлы сӧвестьныд?
— Господин Печорин! — горӧдіс драгунскӧй капитан: — ті тані абу сы могысь, медым висьтӧдны, позволитӧй тіянлы индыны.
Помаламӧй регыдджык; кодкӧ ещӧ кутас мунны сёртастіыс — и миянӧс аддзасны.
— Ладнӧ. Доктор, волӧй ме дорӧ.
Доктор матыстчис.
Коньӧр доктор: сійӧ вӧлі кельыдджык сы дорысь, кутшӧмӧн вӧлі Грушницкий дас минут сайын.
Водзӧ ме висьталі тайӧ кывъяссӧ нарошнӧ торйӧдлӧмӧн, гораа да гӧгӧрвоана, кыдзи висьталӧны смертнӧй приговор.
— Доктор, тайӧ господаыс, тыдалӧ, тэрмасиганыс вунӧдӧмаӧсь пуктыны пуля менам пистолетӧ: кора тіянӧс зарядитны сійӧс выльысь — и бурджыка!
— Оз вермы лоны! — горзіс капитан: — оз вермы лоны!
ме зарядиті кыкнан пистолетсӧ; гашкӧ, тіян пистолетысь пуляыс уси...
Тайӧ абу менам мыж!
А тіян абу правоныд выльысь зарядитны...
некутшӧм право...
тайӧ лоӧ правилӧяслы дзик паныд вӧчӧм; ме ог позволит...
— Ладнӧ! — висьталі ме капитанлы: — сідзкӧ, ми тіянкӧд кутам лыйсьыны тайӧ жӧ условиеясӧн...
Сійӧ падмис.
Грушницкий сулаліс юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн, яналӧм да зумыш.
— Эновт найӧс! — медбӧрын шуис сійӧ капитанлы, коді кӧсйис мырддьыны менсьым пистолетӧс доктор киысь...
— Ӧд тэ ачыд тӧдан, мый найӧ правӧсь.
Весьшӧрӧ капитан петкӧдліс сылы разнӧй знакъяс. Грушницкий эз кӧсйы и видзӧдны.
Сэк кості доктор зарядитіс пистолет да сетіс меным.
Тайӧс аддзӧм бӧрын капитан сьӧлыштіс да зымкнитіс кокнас:
«Йӧй жӧ тэ, вокӧ, — шуис сійӧ: — пошлӧй йӧй!..
Ме вылӧ кӧ нин надейтчин, помӧдз нин кывзысь...
Сідзи и колӧ тэныд! чергӧдчы гут моз...»
Сійӧ бергӧдчис да мунігмозыс нурбыльтіс: «а век жӧ тайӧ правилӧясыслы дзик паныд».
— Грушницкий! — шуи ме: — ещӧ эм на кадыс; ӧткажитчы аслад клеветаысь, и ме тэныд ставсӧ прӧстита.
Тэныд эз удайтчы менӧ йӧйтӧдлыны, и менам самолюбие удовлетворитчис; — казьтышт, — коркӧ ми вӧлім ёртъяс...
Чужӧмыс сылӧн ӧзйис, синъясыс кутісны югъявны.
— Лыйӧй! — вочавидзис сійӧ: — ме презирайта ачымӧс, а тіянӧс мустӧмта.
Ті кӧ менӧ онӧ виӧй, ме тіянӧс начка войын пельӧс сайсянь.
Миянлы кыклы му вылас абу местаыс.
Ме лыйи...
Кор тшыныс разаліс, площадка вылын Грушницкий эз нин вӧв.
Сӧмын бусыс кокньыдик сюръяӧн гартчис на бужӧд дорас.
Ставныс ӧттшӧтш горӧдісны.
— <fra>Fіnіta la comedіa</fra>!* — шуи ме докторлы.
Сійӧ нинӧм эз шу да ужаснитчӧмӧн бергӧдчис мӧдарӧ.
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс да копыртчылі Грушницкий секундантъяслы.
Трӧпа кузя увлань лэччигӧн ме аддзылі кырта потасъяс костысь Грушницкийлысь вирӧсь шойсӧ.
Ас тӧдлытӧг ме куни синъясӧс...
Вӧвлысь домӧдсӧ разьӧм бӧрын ме восьлӧн мӧдӧдчи гортлань.
Сьӧлӧм вылын менам вӧлі из.
Шонді кажитчис меным чусмӧмаӧн, сылӧн югӧръясыс эз шонтыны менӧ.
Слӧбӧдкаӧ вотӧдз ме кежи веськыдвылӧ сёртасӧд.
Мортӧс аддзӧм вӧлі эськӧ меным сьӧкыдӧн: меным колӧ вӧлі олыштны ас кежын.
Дом повод шыбитӧмӧн, морӧс вылӧ юрӧс лэдзӧмӧн ме дыр муні, медбӧрын ме вои меным дзик тӧдтӧм местаӧ; ме бӧр бергӧді вӧлӧс да куті корсьны туйсӧ; шондіыс пуксьӧ нин вӧлі, кор ме, ачым мудзӧм и мудзӧм вӧв вылын, матыстчи Кисловодск дорӧ.
Лакей висьталіс меным, мый пыралӧма Вернер, и сетіс меным кык записка: ӧтиыс сысянь, мӧдыс... Верасянь.
Ме восьті первойсӧ; сэні вӧлі со мый гижӧма:
«Ставсӧ вӧчӧма кыдз-мый позьӧ бура: шойсӧ вайӧма вирсермунӧмаӧс, пулясӧ морӧссьыс перйӧма.
Быдӧн уверенӧсь, мый сы кулӧмлӧн помкаыс несчастнӧй случай; сӧмын комендант, коді, буракӧ, тӧдлӧма тіян лӧгалӧм йылысь, довкйӧдлыштіс юрсӧ; но нинӧм эз шу.
Тіянӧс мыжалысь доказательствояс некутшӧм абу, и ті верманныд узьны спокойнӧя, верманныд кӧ...
Прӧщайтӧй...»
Ме дыр эг решитчы восьтыны мӧд запискасӧ...
Мый вермис сійӧ меным гижны?..
Сьӧкыд предчувствие волнуйтіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Со сійӧ, тайӧ письмӧыс, кодлӧн быд кыв нэм кежлӧ пырис меным паметьӧ:
«Ме гижа тэныд тырвыйӧ увереннӧй, мый ми некор сэсся огӧ аддзысьлӧй.
Некымын во сайын, тэкӧд янсӧдчигӧн, ме думайті дзик тайӧс жӧ; но енэжлы вӧлі угоднӧ мӧдысь испытайтны менӧ; ме эг вермы терпитны тайӧ испытаниесӧ, менам слаб сьӧлӧмӧй бара пӧкӧритчис тӧдса гӧлӧслы...
тэ он кут презирайтны менӧ таысь, збыль ӧд?..
Тайӧ письмӧыс лоӧ ӧттшӧтш прӧщайтчӧмӧн и исповедьӧн; ме обязан висьтавны тэныд ставсӧ, мый чукӧрмис менам сьӧлӧм вылын сійӧ кадсяньыс, корсянь сійӧ радейтӧ тэнӧ.
Ме ог мӧд мыжавны тэнӧ — тэ мекӧд вӧчин сідзи, кыдзи вӧчис эськӧ быд мукӧд мужчина: тэ радейтін менӧ, кыдзи собственность, кыдзи мӧда-мӧдыскӧд вежласьысь долыдлунъяслысь, тревогаяслысь да печальяслысь источник, кодъястӧг олӧмыс гажтӧм да ӧтсяма.
Ме тайӧс первойсяньыс гӧгӧрвои...
Но тэ вӧлін шудтӧмӧн, и ме жертвуйті асӧн, надейтчиг, мый коркӧ тэ донъялан менсьым жертвасӧ, мый коркӧ тэ гӧгӧрвоан менсьым помтӧм нежностьсӧ, коді оз зависит некутшӧм условиеясысь.
Сэсянь коли уна кад: ме тӧдмалі тэнад сьӧлӧмлысь став тайнаяссӧ и гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі весьшӧрӧ надейтчӧм.
Курыд шог вӧлі меным.
Но менам радейтӧмӧй вужъяссис менам сьӧлӧмкӧд: сійӧ пемдіс, но эз кус.
Ми янсӧдчам нэм кежлӧ, но тэ верман лоны уверен, мый ме некор ог кут радейтны мӧдӧс: менам сьӧлӧмӧй бырӧдіс тэ вылӧ ассьыс став сокровищеяссӧ, ассьыс синвасӧ да лачаяссӧ.
Ӧтчыд тэнӧ радейтлысь оз вермы видзӧдны мыйкӧ мында презрениетӧг мукӧд мужчинаяс вылӧ, оз сы вӧсна, мый тэ наысь бурджык вӧлін, о абу! но тэнад природаын эм мыйкӧ аслыснога, ӧтнадлы тэныд лӧсялана, мыйкӧ гордӧй да таинственнӧй;
тэнад гӧлӧсын, мый кӧть тэ он висьтавлы, эм непобедимӧй власьт; некод оз куж пыр сэтшӧма окотитны лоны радейтанаӧн;
некодын лёкыс оз овлы сэтшӧм привлекательнӧй; некодлӧн видзӧдласыс оз кӧсйы сы мында блаженство;
некод оз куж бурджыка пӧльзуйтчыны аслас преимуществоясӧн, и некод оз вермы лоны сэтшӧм збыльысь шудтӧмӧн, кыдзи тэ, сы вӧсна мый некод сы мында оз зіль уверитны асьсӧ дзик паныда йывсьыс.
Ӧні меным коли висьтавны тэныд тэрмасьӧмӧн менам мунӧмлысь помкасӧ; сійӧ тэныд кажитчас ичӧтӧн, сы вӧсна мый инмӧ сӧмын меным ӧтнамлы.
Талун асывнас менам мужикӧй пырис ме ордӧ да висьталіс Грушницкийкӧд тэнад лӧгасьӧм йылысь.
Тыдалӧ, ме ёна вежси чужӧм вылысь, сы вӧсна мый сійӧ дыр да сюся видзӧдіс меным синмӧ; ме тӧкӧтьӧ садьтӧг эг усь, кор думышті, мый тэныд талун ковмас косясьны, и мый таысь мыжаыс ме; меным кажитчис, мый ме йӧйма...
Но ӧні, кор ме верма рассуждайтны, ме уверен, мый тэ колян ловйӧн: оз вермы лоны, медым тэ метӧг кулін, оз вермы лоны!
Менам мужикӧй дыр ветлӧдліс жыр кузя; ме ог тӧд, мый сійӧ меным висьталіс, ог помнит, мый ме сылы вочавидзлі...
буракӧ, ме сылы висьталі, мый ме радейта тэнӧ...
Помнита сӧмын, мый миян сёрни помасигӧн сійӧ оскорбитіс менӧ лёк кывйӧн да петіс.
Ме кывлі, кыдзи сійӧ тшӧктіс дасьтыны карета...
Со нин куим час, кыдзи ме пукала ӧшинь дорын да виччыся тэнсьыд локтӧмтӧ...
Но тэ ловъя, тэ он вермы кувны!..
Карета пӧшти дась нин...
Прӧщай, прӧщай!..
Ме пӧгибниті, но кутшӧм нужда?..
Ме кӧ эськӧ верми лоны уверен, мый тэ век кутан помнитны менӧ, — ог нин шу радейтны — ог, сӧмын помнитны...
Прӧщай; локтӧны...
ме должен дзебны письмӧӧс...
Збыль ӧд, тэ он радейт Мериӧс?
тэ он гӧтрась сы вылӧ? —
Кывзы, тэ должен вӧчны меным тайӧ жертвасӧ, тэ ради ме вошті свет вывсьыс ставсӧ...»
Йӧймӧм моз ме уськӧдчи кильчӧ вылӧ, чеччышті аслам Черкес вылӧ, кодӧс новлӧдлісны двор кузя, и мый вынысь мӧдӧдчи Пятигорскӧ мунан туй кузя.
Немжалиттӧг ме вӧтлі мучитчӧм вӧлӧс, коді, корсйӧдлӧмӧн да ставнас быгзьӧм, лэбӧдіс менӧ изйӧсь туй кузя.
Шондіыс дзебсис нин сьӧд кымӧр сайӧ, коді шойччис рытыввыв гӧраяс мусюр вылын; сёртасын лои пемыд да уль руа.
Подкумок, изъяс вывті писькӧдчигтыр, ызгис ӧтсяма шыӧн.
Ме гӧниті, терпитны вермытӧмла пӧдігтыр.
Пятигорскӧ сійӧс суны вермытӧм йылысь мӧвп мӧлӧтӧн кучкаліс меным сьӧлӧмӧ.
Ӧти минут, ещӧ ӧти минут чӧж аддзыны сійӧс, прӧститчыны, топӧдлыны сылысь кисӧ...
Ме юрбиті, проклинайті, бӧрді, сералі...
оз, нинӧм оз выразит менсьым беспокоитчӧмӧс, отчаяниеӧс!..
Век кежлӧ сійӧс воштыны вермигӧн Вера лои меным свет вылас ставсьыс донаджык, — олӧмысь, честьысь, шудысь донаджык!
Енмыс тӧдӧ, кутшӧм тешкодь, кутшӧм бешенӧй думъяс жуисны менам юрын...
А ме век гӧниті, немжалиттӧг вӧтлі вӧлӧс. —
И вот, ме куті казявны, мый вӧлӧй менам сьӧкыдджыка лолалӧ; сійӧ кыкысь кымын нин джӧмдыліс шыльыд места вылын...
Коли вит верст Есентукиӧдз — казачӧй станицаӧдз, кӧні ме верми пуксьыны мӧд вӧв вылӧ.
Ставсӧ эськӧ лои спаситӧма, менам вӧвлӧн кӧ судзсис на выныс ещӧ дас минут кежлӧ.
Но друг, неыджыд оврагысь кайиг, гӧраясысь петігӧн, крут туй чукыльын, сійӧ швачкысис му вылӧ.
Ме пелька чеччышті, кӧсъя лэптыны сійӧс, тракъя поводӧдыс — весьшӧрӧ: сылӧн мурчкурччӧм пинь пырыс петіс муртса кывмӧн ымӧстӧм; некымын минут мысти сійӧ куліс; степын ме коли ӧтнам, медбӧръя лачаӧс воштӧмӧн; заводитлі подӧн мунны — кокъясӧй менам лигышмуніны; лунся тревогаясӧн да узьтӧмӧн жаялӧм, ме уси ва турун вылӧ да кага моз бӧрддзи.
И дыр ме куйлі вӧрзьӧдчытӧг да курыд синваӧн бӧрді, синваӧс да сыркъялӧмӧс кутны зільтӧг; ме чайті, морӧсӧй менам потӧ; менам став чорыдлунӧй, менам став хладнокровиеӧй — бырины тшын моз;
сьӧлӧмӧй лябмис, вежӧрӧй ланьтіс, и тайӧ минутас кӧ кодкӧ аддзыліс менӧ, сійӧ эськӧ зывӧкпырысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Кор войся лысваыс да гӧравывса тӧлыс ыркӧдыштісны менсьым дон юрӧс и мӧвпъясӧй лоины важкодьыс, то ме гӧгӧрвои, мый пӧгибнитӧм шуд бӧрся вӧтчыны весьшӧрӧ и тӧлктӧм.
Мый ещӧ колӧ меным? — сійӧс аддзывны? — мыйла? абу-ӧ ставсӧ помалӧма миян костын?
Прӧщайтчигӧн курыда окасьӧм оз озырмӧд менсьым казьтылӧмъясӧс, а сы бӧрын миянлы сӧмын сьӧкыдджык лоӧ янсӧдчыны.
Но меным приятнӧ, мый ме верма бӧрдны!
А, вермас лоны, талӧн помкаыс расстроитчӧм нервъяс, узьтӧг колльӧм вой, пистолет дуло водзын кык минут сулалӧм да тыртӧм кынӧмӧй.
Ставыс бур водзын! тайӧ выль страданиеыс, шуны кӧ военнӧй ногӧн, вӧчис меын шуда диверсия.
Бӧрдӧмысь личалӧ сьӧлӧм, и сэсся, тӧдӧмысь, ме кӧ эг прӧйдитчы верзьӧмӧн да эз кӧ ло быть меным бӧр мунны подӧн дас вит верстсӧ, то и тайӧ войнас эськӧ эг вермы куньлыны синъясӧс.
Кисловодскӧ бӧр вои ме вит час асылын, уськӧдчи вольпась вылӧ да унмовси Наполеон моз, кыдзи сійӧ узис Ватерлооса бой бӧрын.
Кор ме садьми, ывлаын вӧлі пемыд нин.
Ме пукси восьса ӧшинь дорӧ, разялі архалукӧс — и гӧравывса тӧвру ыркӧдіс менсьым морӧсӧс, кодӧс абу на вӧлі успокоитӧма мудзӧмла сьӧкыд унмыс.
Ылын ю мӧдарас, ю пӧлӧнса тшӧкыд нинпу йывъяс пыр югъялісны крепостьса да слободкаса стрӧйбаясын бияс.
Миян дворын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь, княгиня керкаын вӧлі пемыд.
Пырис доктор: кымӧсыс сылӧн вӧлі кӧрсьӧма; сійӧ пыр вӧлі сетлывлӧ меным кисӧ, а талун эз.
— Кытысянь ті, доктор?
— Княгиня Лиговская ордсянь; сылӧн нылыс висьӧ — нервъясыс торксьӧмаӧсь...
Да абу таын делӧыс, а со мый: начальство дӧгадывайтчӧ, и кӧть докажитны нинӧм оз позь, но век жӧ ме сӧветуйта тіянлы виччысьны.
Княгиня меным висьталіс талун, мый сійӧ тӧдӧ, мый ті лыйсьӧмныд сы ныв вӧсна.
Сылы ставсӧ висьталӧма эсійӧ старикыс...
кыдзи нин сійӧ? —
Сійӧ вӧлӧма свидетельӧн ресторацияын Грушницкийкӧд тіян стычка дырйи.
Ме локті предупредитны тіянӧс.
Прӧщайтӧй.
Гашкӧ, ми сэсся огӧ нин аддзысьлӧй: тіянӧс ыстасны кытчӧкӧ.
Порог дорын сійӧ сувтіс; сылы окота вӧлі кутлыны менсьым киӧс...
и ме кӧ эськӧ петкӧдлі сылы та вылӧ кӧть ичӧтик кӧсйӧмӧс, то сійӧ эськӧ уськӧдчис менам сьылі вылӧ; но ме вӧлі из кодь кӧдзыд — и сійӧ петіс.
Вот йӧзыд! ставныс найӧ татшӧмӧсь: водзвыв тӧдӧны поступоклысь став лёкторсӧ, отсалӧны, сӧветуйтӧны, весиг ошкӧны сійӧс, кор аддзӧны, мый мӧдног оз позь, — а сэсся мыськӧны кинысӧ да лӧгпырысь мӧдарӧ бергӧдчӧны сыысь, коді лысьтіс босьтны ас вылас кывкутӧмлысь став сьӧктасӧ.
Ставныс найӧ сэтшӧмӧсь, весиг медся буръясыс, медся мывкыдаясыс!..
Мӧд лун асывнас, высшӧй начальствосянь <ns>N</ns> крепостьӧ мунӧм йылысь приказ воӧм бӧрын, ме пыри княгиня ордӧ прӧститчыны.
Сійӧ чуймис, кор сы юалӧм вылӧ: эм-ӧ менам сылы висьтавны мыйкӧ торъя важнӧйтор? — ме вочавидзи, мый ме сиа сылы лоны шудаӧн да сідз водзӧ.
— А меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны зэв серьёзнӧя.
Чӧв олігтыр ме пукси.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ оз тӧд мыйсянь заводитны; чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдіс, яя чуньясыс таркӧдісны пызанӧ; медбӧрын сійӧ оръясяна гӧлӧсӧн заводитіс тадзи:
— Кывзӧй, мсьё Печорин; ме думайта, мый ті благороднӧй морт.
Ме копыртчылі.
— Ме весиг уверен таын, — водзӧ висьталіс сійӧ, — кӧть тіян поведениеныд и неуна сомнительнӧй, но тіян вермасны лоны помкаяс, кодъясӧс ме ог тӧд, и найӧс ті ӧні долженӧсь висьтавны меным.
Ті дорйинныд менсьым нылӧс клеветаысь, лыйсинныд сы вӧсна, сідзкӧ, рискуйтінныд олӧмнаныд...
Энӧ вочавидзӧй, ме тӧда, мый ті онӧ висьтасьӧй, сы вӧсна мый Грушницкийӧс виӧма (сійӧ пернапасасис).
Ен сылы прӧститас, — и, надейтча, тіянлы сідзжӧ!..
Меӧдз тайӧ оз касайтчы... ме ог лысьт тіянӧс мыжавны, сы вӧсна мый менам нылӧй, кӧть мыжтӧг, но вӧлі талы помкаӧн.
Сійӧ меным ставсӧ висьталіс...
ме думайта, ставсӧ: ті объяснитчӧмныд сыкӧд, мый радейтанныд...
сійӧ висьталіс аслас радейтӧм йылысь (тані княгиня сьӧкыда ышловзис).
Но сійӧ висьӧ, и ме уверен, мый тайӧ абу прӧстӧй висьӧм!
Гуся шог виӧ сійӧс; сійӧ оз висьтась, но ме уверен, мый талы помканас ті...
Кывзӧй: ті, гашкӧ, думайтанныд, мый ме корся чинъяс, ыджыд озырлунъяс — вежӧй думнытӧ: ме кӧсъя сӧмын нывлы шуд.
Ӧнія тіян положениеныд абу вежалана, но сійӧ вермас поправитчыны: тіян эм состояние;
тіянӧс радейтӧ нылӧй менам, сійӧс воспитайтӧма сэтшӧм ногӧн, мый мужикыс лоӧ шуда.
Ме озыр, сійӧ менам ӧтнас...
Висьталӧй, мый тіянӧс кутӧ?..
Аддзанныд, меным эз эськӧ ков ставсӧ тайӧс висьтавны тіянлы, но ме надейтча тіян сьӧлӧм вылӧ, тіян честь вылӧ — тӧдӧй, мый менам ӧти ныв... ӧти...
Сійӧ бӧрддзис.
— Княгиня, — шуи ме: — меным оз позь тіянлы вочавидзны; позволитӧй меным сёрнитыштны тіян нывныдкӧд ас кежын...
— Некор ог! — ёна волнуйтчигтыр улӧс вылысь чеччӧм бӧрын горӧдіс сійӧ.
— Кыдзи окотитанныд, — мунны лӧсьӧдчигмоз вочавидзи ме.
Сійӧ думыштчис, вӧчис меным кинас знак, медым ме виччысьышта, да петіс.
Коли минут вит кымын; сьӧлӧмӧй менам ёна тіпкис, но мӧвпъясӧй вӧліны спокойнӧйӧсь, юрӧй кӧдзыд; кӧть кутшӧма ме эг корсь аслам морӧсысь муса Мери дінӧ любовлысь кутшӧмкӧ кӧть киньтор, но зільӧмъясӧй менам вӧліны весьшӧрӧ.
Вот воссис ӧдзӧс, и пырис сійӧ.
Господи, кутшӧма вежсьӧма сійӧ кадсяньыс, корсянь ме эг аддзыв сійӧс, — а важӧн-ӧ?
Жыр шӧрӧдз воӧм бӧрын сійӧ довъёвтіс; ме тэрыба чеччи, мыччи сылы киӧс да вайӧді креслӧ дорӧдз.
Ме сулалі сы водзын.
Ми дыр чӧв олім; висьтавны позьтӧм шогӧн тырӧм сылӧн гырысь синъясыс быттьӧкӧ корсисны менамысь мыйкӧ лача кодьӧс; сылӧн быгалӧм вомдоръясыс весьшӧрӧ зілисны нюмъёвтны; пидзӧсъяс вылас пуктӧм нежнӧй киясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм нэриникӧсь да пырыс тыдаланаӧсь, мый менам жальӧй петіс сы вылӧ.
— Княжна, — шуи ме: — ті тӧданныд, мый ме серавлі тіян вылын?...
Ті долженӧсь презирайтны менӧ.
Сылӧн банбокъясыс висьлӧса гӧрдӧдыштісны.
Ме висьталі водзӧ:
— Сідзкӧ, ті онӧ вермӧй радейтны менӧ...
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ, гырддза вылас лэччысис пызан вылӧ, кинас тупкис синсӧ, и меным кажитчис, мый наын югнитіс синва.
— Господи, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
Тайӧ кутіс лоны терпитны вермытӧмӧн: ещӧ кӧ минут, и ме эськӧ уськӧдчи сы кок улӧ.
— И сідз, ті асьныд аддзанныд, — шуи ме кыдз верми чорыд гӧлӧсӧн да мырдӧн нюмъёвтігмоз: — ті асьныд аддзанныд, мый ме ог вермы ті вылӧ гӧтрасьны.
Ті кӧ ӧні весиг и кӧсъянныд тайӧс, то регыд эськӧ каитчыны кутінныд.
Тіян матушкакӧд менам сёрниӧй заставитіс менӧ сёрнитны тікӧд татшӧм веськыда да татшӧм грубӧя; ме надейтча, мый сійӧ пӧръяссьӧма: тіянлы кокни сылы мӧдтор докажитны.
Ті аддзанныд, тіян син водзын ме ворса медся коньӧр кодь да гадкӧй роль, и весиг висьтася таын; вот ставыс, мый ме верма тіянлы вӧчны.
Кӧть кутшӧм лёк мнение ме йылысь тіян эз вӧв, ме пӧкӧритча сылы...
Аддзанныд-ӧ, ті водзын ме низкӧй...
Збыль ӧд, ті кӧть менӧ и радейтлінныд, то тайӧ минутсяньыс презирайтанныд?..
Сійӧ бергӧдчис меланьӧ мрамор кодь кельыд, сӧмын синъясыс сылӧн чудеснӧя югъялісны.
— Ме тіянӧс мустӧмта... — шуис сійӧ.
Ме аттьӧалі, копыртчылі почтительнӧя да петі.
Час мысти курьерскӧй тройка лэбӧдіс менӧ Кисловодскысь.
Есентукисянь некымын верст сайысь туй бокысь ме тӧді аслам збой вӧвлысь шойсӧ; седлӧсӧ вӧлі пӧрччӧма — тӧдӧмысь, таті прӧйдитысь казак, — и, седлӧ пыддиыс, сылӧн мыш вылас пукалісны кык кырныш.
Ме ышловзи да бергӧдчи мӧдарӧ.
И ӧні, тані, тайӧ гажтӧм крепостяс, кольӧм олӧмӧс думӧн туяліг, ме частӧ юавла ассьым: мыйла ме эг кӧсйы сувтны тайӧ туй вылас, кодӧс сиӧма меным вӧлі судьба, кӧні менӧ виччысисны чӧв-лӧнь долыдлун да сьӧлӧмлы спокой?..
Эг, ме эськӧ эг вермы овны сэтшӧм олӧмӧн!
Ме, кыдзи матрос, коді чужӧма да быдмӧма разбойничӧй бриг палуба вылын: сылӧн сьӧлӧмыс велалӧма бушковъяс дінӧ да косьяс дінӧ, и, вадорӧ шыбитӧм бӧрын сійӧ гажтӧмчӧ да тӧмитчӧ, мед кӧть кутшӧма оз кыскы сійӧс вуджӧра роща, мед кӧть кутшӧма оз югдӧд мирнӧй шондіыс;
сійӧ лунтыр ветлӧдлӧ вадор лыа кузя, кывзӧ котӧртысь гыяслысь пыр ӧткодь броткысь шыяссӧ да дзоргӧ руа ыліӧ: сэні кельыд визь вылас, коді тай торйӧдӧ пыдӧстӧм, пемыдлӧз васӧ рудов кымӧръясысь, оз-ӧ вуджӧрт виччысяна парус, первойсӧ морскӧй каля борд кодь, а сэсся неунаӧн заводитӧ торъявны гыяс быгйысь да пустыннӧй пристаньлань пыр ӧткодь ӧдӧн матысмысь...
ІІІ
ФАТАЛИСТ
Меным кыдзкӧ ӧтчыд удайтчис олыштны кык недель чӧж казачӧй станицаын шуйгавыв фланг вылын; сэні жӧ сулаліс пехоталӧн батальон; офицеръяс чукӧртчывлісны мӧда-мӧд орданыс ӧчередӧн; рытъясын ворсісны картіӧн.
Ӧтчыд, бостонысь дӧнзьӧм мысти да картісӧ пызан улӧ шыбитӧм бӧрын, ми зэв сёрӧдз пукалім майор <ns>С***</ns> ордын; сёрниыс векджыкся серти вӧлі занимательнӧй.
Тӧлкуйтім сы йылысь, мый мусульманскӧй повериеӧ — быттьӧкӧ мортлысь судьбасӧ гижӧма енэж вылӧ — веритӧны и миян пиысь унаӧн; быдӧн висьтавліс быдсяма шемӧсмӧдан случайяс <eng>pro</eng> либӧ <eng>contra</eng> *.
— Ставыс тайӧ, господа, нинӧм оз доказывайт, — шуис пӧрысь майор: — ӧд тіян пиысь некод эз вӧв свидетельӧн сійӧ шензьӧдана случайяслы, кодъясӧн ті вынсьӧдаланныд ассьыныд мнениеястӧ?
— Дерт, некод, — шуисны унаӧн: — но ми кывлім вернӧй йӧзсянь...
— Ставыс тайӧ сӧрӧм! — шуис кодкӧ: — кӧнӧсь сійӧ вернӧй йӧзыс, кодъяс аддзылісны списоксӧ, кытӧні урчитӧма миян смертьлысь чассӧ?..
Збыльысь кӧ эм водзвыв тӧдӧм, то мыйла жӧ миянлы сетӧма волясӧ, рассудоксӧ?
Мыйла ми долженӧсь сетны отчёт асланым поступокъясысь?
Тайӧ кадас ӧти офицер, коді вӧлі пукалӧ жыр пельӧсын, сувтіс да, пызан дорӧ ньӧжйӧникӧн матыстчӧм бӧрын, спокойнӧя да торжественнӧя видзӧдліс ставным вылӧ.
Сійӧ вӧлі серб, мый тыдалӧ вӧлі сы нимысь.
Поручик Вуличлӧн наружностьыс стӧч лӧсяліс характерыслы.
Кузь туша да чужӧмыслӧн мугов рӧм, сьӧд юрси, сюся дзоргысь сьӧд синъяс, ыджыд, но правильнӧй ныр, коді петкӧдлӧ ассьыс нациясӧ, нор да кӧдзыд нюмъёвтӧм, коді век вуджрасис сылӧн вомдоръяс вылас, — ставыс быттьӧ тайӧ сы могысь сӧгласуйтчӧма, медым вӧчны сыысь аслыссикас мортӧс, коді оз сяммы юксьыны думъяснас да страстьяснас накӧд, кодъясӧс судьба сетіс сылы ёртъяс вылӧ.
Сійӧ вӧлі храбрӧй, сёрнитіс этша, но резкӧя; некодлы эз висьтавлы ассьыс сьӧлӧмбердса да семейнӧй тайнаяссӧ, вина пӧшти эз ю, том казачкаяс бӧрся, — кодъяслысь мичлунсӧ сьӧкыд тӧдны асьнысӧ аддзывтӧг, — сійӧ некор эз вӧтлысьлы.
Но сёрнитлісны, мый полковниклӧн гӧтырыс абу равнодушнӧй сы мича синъяс дорӧ, но Вулич эз шуткаысь скӧрмыв, кор та йылысь казьтыштлісны.
Вӧлі сӧмын ӧти страсть, кодӧс сійӧ эз дзеблы — страсть ворсны.
Турунвиж пызан сайын сійӧ ставсӧ вунӧдліс, и векджык ворссьыліс, но быдлунъя неудачаясыс сӧмын лёкмӧдлісны сылысь упрямствосӧ.
Висьтавлісны, мый ӧтчыд, экспедиция дырйи, войын, сійӧ подушка вылын банкуйтӧма, — сылы дорвыв локтіс бур карті.
Друг кылісны лыйсьӧмъяс, лыбис тревога, ставныс чеччалісны да уськӧдчисны оружиела.
«Пукты ва-банк!» * — чеччытӧг горзіс Вулич медся яр понтёръяс* пиысь ӧтилы.
— «Локтӧ сизима», — котӧртігмозыс вочавидзис мӧдыс.
Гӧгӧр кыптӧм суматоха вылӧ видзӧдтӧг Вулич водзӧ ворсіс, ӧти карті вӧлі сетӧма.
Кор сійӧ воис цепӧ, сэні ёна нин вӧлі лыйсьӧны.
Вулич эз тӧждысь ни чеченскӧй пуляяс йылысь, ни шашкаяс йылысь: сійӧ корсьысис ассьыс шуда понтёрсӧ.
— Сизима сетӧма! — горӧдіс сійӧ, понтёрсӧ застрельщикъяс цепысь аддзӧм бӧрын, кодъяс заводитісны зырны неприятельӧс вӧрысь; и матӧджык локтӧм бӧрын Вулич кыскис ассьыс кӧшелёксӧ да бумажниксӧ и сетіс найӧс шудаыслы, кӧть эськӧ мӧдыс и заводитліс вензьыны лӧсявтӧм местаын мынтысьӧм кузя.
Тайӧ неприятнӧй долгсӧ исполнитӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис водзӧ, ас бӧрсяыс увлекитіс салдатъясӧс да делӧ помӧдзыс нин веськодьпырысь лыйсис чеченечьяскӧд.
Кор поручик Вулич матыстчис пызан дорӧ, то ставныс ланьтісны, сысянь кутшӧмкӧ аслыссикас выходка виччысигмоз.
— Господа! — шуис сійӧ (гӧлӧсыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, кӧть тоныс и вӧлі быдлунъя дорысь кызджык): — господа, мый вылӧ пустӧй споръясыс?
Тіянлы колӧны доказательствояс: ме тіянлы вӧзъя аслыныд видлыны, вермӧ-ӧ морт ас колӧм сертиыс веськӧдлыны ас олӧмнас, али быдӧнлы миян пиысь водзвыв урчитӧма рӧкӧвӧй здук...
Кодлы окота?
— Меным абу, меным абу! — кыліс быдладорсянь: — вот чудак! пырас жӧ юрас!..
— Вӧзъя заклад вартны, — шутитӧмӧн шуи ме.
— Кутшӧмӧс?
— Утверждайта, мый предопределение абу, — висьталі ме пызан вылӧ десятка кык червонец кисьтігмоз — ставсӧ, мый вӧлі менам зептын.
— Сӧгласен, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Вулич. — Майор, ті лоанныд судьяӧн; со дас вит червонец; мукӧд витсӧ ті уджйӧзаӧсь меным, и вӧчанныд меным бурӧс, содтанныд кӧ найӧс та дорӧ.
— Ладнӧ, — шуис майор: — сӧмын ог гӧгӧрво, збыльысь, мыйын делӧыс, и кыдзи ті решитанныд спорсӧ?..
Чӧв олігтыр Вулич петіс майор спальняӧ; ми мунім сы бӧрся.
Сійӧ матыстчис стен бердӧ, кӧні ӧшаліс оружие, да босьтіс тув йылысь ӧти разнокалибернӧй пистолет.
Ми эгӧ на гӧгӧрвоӧй, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны: но кор сійӧ лэптіс куроксӧ да полка вылӧ кисьтіс порох, то унаӧн ас тӧдлытӧгныс горӧдісны да кутісны сійӧс киясӧдыс.
— Мый тэ кӧсъян вӧчны?
Кывзы, тайӧ йӧйталӧм! — горӧдісны сылы.
— Господа! — ассьыс кияссӧ мездігмоз шуис сійӧ надзӧник: — коді кӧсйӧ ме пыдди мынтыны кызь червонец?
Ставныс ланьтісны да вешйисны.
Вулич петіс мӧд жырйӧ да пуксис пызан сайӧ: быдӧн мунісны сы бӧрся.
Сійӧ знакӧн корис пуксьыны миянӧс гӧгӧрыс.
Чӧв олігтыр кывзысисны сылысь: тайӧ минутас сылӧн вӧлі миян вылын кутшӧмкӧ таинственнӧй власьт.
Ме дзоргигтыр видзӧдлі сылы синмас; но сійӧ спокойнӧй да вӧрзьытӧм синмӧн паныдаліс менсьым сюся видзӧдӧмӧс, и кельдӧдӧм вомдоръясыс сылӧн нюммунісны; но, кӧть и эз тӧдчы сылӧн полӧмыс, меным кажитчис, ме лыдди сы блед чужӧм вылысь смертьлысь печатьсӧ.
Ме казялі, и унаӧн важ воинъяс вынсьӧдлывлісны менсьым казялӧмӧс, мый сійӧ мортыслӧн, коді должен кувны кымынкӧ час мысти, чужӧм вылас частӧ овлӧ судьбалӧн кутшӧмкӧ аслыссикас отпечаток, и велалӧм синъяслы сьӧкыд ӧшибитчыны.
— Ті талун куланныд! — шуи ме сылы.
Сійӧ тэрыба бергӧдчис мелань, но вочавидзис надзӧник да спокойнӧя:
— Вермас лоны да, вермас лоны ог...
Сэсся, майор дінӧ шыасигмоз, юаліс: зарядитӧма-ӧ пистолетсӧ?
Шӧйӧвошӧм майор бура эз помнит.
— Да тырмас, Вулич! — горӧдіс кодкӧ: — тӧдӧмысь кӧнкӧ зарядитӧма, юр водзас кӧ вӧлі ӧшалӧ; кутшӧм нӧ окота тадзи шутитны!..
— Глупӧй шутка! — содтіс мӧд.
— Заклад варта ветымын шайтысь витлы паныд, мый пистолетыс абу заряда, — горӧдіс коймӧд.
Вартісны выль закладъяс.
Ме дӧзми тайӧ кузь церемониясьыс.
«Кывзӧй, — шуи ме: — либӧ лыйсьӧй, либӧ ӧшӧдӧй пистолетсӧ важ местаас, и мунамӧй узьны».
— Дерт жӧ, — горӧдісны унаӧн: — мунамӧй узьны.
— Господа, ме тіянӧс кора не вӧрзьӧдчыны местасьыныд! — пистолетлысь дулосӧ плеш дорас пуктӧмӧн висьталіс Вулич.
Ставныс быттьӧ измисны.
— Господин Печорин, — содтіс сійӧ: — босьтӧй карті да шыбитӧй вывлань.
Ме босьті пызан вылысь, кыдзи ӧні помнита, червон туз, и шыбиті вывлань: быдӧнлӧн лолалӧмыс сувтіс; став синъяс, кодъясын тыдалісны полӧм да кутшӧмкӧ неопределённӧй любопытство, котралісны пистолетсянь роковӧй тузлань, коді, сынӧдас тіралігтыр, ньӧжйӧник лэччис; сійӧ здукас, кор туз инмис пызанӧ, Вулич пезьгӧдіс куроксӧ...
Осечка!
— Слава богу! — горӧдісны унаӧн: — абу заряда...
— Видзӧдлам, час, — шуис Вулич.
Сійӧ бара лэптіс куроксӧ, метитчис ӧшинь весьтын ӧшалысь фуражкаӧ; гымӧптіс лыйӧм — тшыныс тыртіс жырсӧ;
кор сійӧ разаліс, босьтісны фуражкасӧ: сійӧс вӧлі писькӧдӧма дзик шӧртіыс, и пуляыс пыдӧдз пырӧма стенас.
Минут куим некод эз вермы кыв шуны;
Вулич зэв спокойнӧя кисьтіс аслас кӧшелёкӧ менсьым червонечьясӧс.
Пансисны сёрнияс сы йылысь, мыйла пистолетыс первойсьыс эз лый: мукӧдъяс висьталісны, мый, тыдалӧ, полкаыс вӧлі тырӧма; мукӧдъяс вашкӧдӧмӧн сёрнитісны, мый первойсӧ порохыс вӧлӧма уль, и мый бӧрыннас Вулич кисьтыштӧма выльӧс;
но ме висьталі, мый бӧръя предположениеыс абу справедливӧй сы вӧсна, мый ме став кад чӧжыс эг лэдзлы синмӧс пистолет вывсьыс.
— Ті шудаӧсь ворсӧмын! — шуи ме Вуличлы.
— Чужӧмсянь медводдзаысь, — самодовольнӧя нюмъялігтыр вочавидзис сійӧ: — банкысь да штоссысь тайӧ бурджык.
— Зато неуна опаснӧйджык.
— А мый? ті заводитінныд веритны предопределениеӧ?
— Верита, сӧмын ог гӧгӧрво ӧні, мыйла меным кажитчис, быттьӧкӧ ті непременнӧ долженӧсь кувны талун...
Тайӧ жӧ мортыс, коді сэтшӧм на неважӧн спокойнӧя метитіс аслыс плешкас, ӧні друг ыпмуні да яндысьыштіс.
— Но тырмас! — чеччигмозыс шуис сійӧ, — заклад миян помасис, и ӧні тіян замечаниеясныд, меным кажитчӧ, оз лӧсявны...
— Сійӧ босьтіс шапкасӧ да муніс.
Тайӧ кажитчис меным тешкодьӧн, — и эз весьшӧрӧ.
Регыд мысти ставныс разӧдчалісны гортъясаныс, Вулич причудаяс йылысь унаног тӧлкуйтігтыр да, тӧдӧмысь, эгоистӧн менӧ ӧтвылысь шуалігтыр, сы вӧсна мый ме заклад варті сэтшӧм мортлы паныд, коді кӧсйис лыйсьыны; быттьӧкӧ метӧг сійӧ эз нин вермы аддзыны бурджык случай!..
Ме вӧлі локта гортӧ станицаса тыртӧм переулокъясӧд.
Тӧлысьыс, тыр да гӧрд, кыдзи пӧжарсянь усьысь би югӧр, заводитіс тыдовтчыны керкаяслӧн пиньӧсь енэжтас сайсянь.
Кодзувъяс спокойнӧя югъялісны пемыдлӧз свод вылын, и менам серамӧй петіс, кор дум вылӧ уси, мый коркӧ вӧлӧмаӧсь премудрӧй йӧз, кодъяс чайтлӧмаӧсь, мый небеснӧй светилӧясыс тшӧтш отсасьӧны му клӧк вӧсна либӧ кутшӧмкӧ вымышленнӧй правояс вӧсна миян ничтожнӧй споръясын.
И мый жӧ? тайӧ лампадаясыс, кодъясӧс ӧзтӧма, налӧн чайтӧм серти, сӧмын сы могысь, медым югдӧдны налысь тышъяс да торжествояс, ӧзйӧны важмоз югыда, а налӧн страстьясыс да лачаясыс важӧн нин кусӧмаӧсь накӧд тшӧтш, кыдзи битор, кодӧс пестӧма вӧлі вӧр бердӧ нинӧм йылысь тӧждысьтӧм странник!
Но зато сьӧлӧмныслы кутшӧм вын сетліс налы уверенность, мый дзонь енэж, аслас лыдтӧм олысьяснас, видзӧдӧ на вылӧ, кӧть и немӧй, но пыр ӧткодя тӧждысьӧмӧн!..
А ми, налӧн жалкӧй потомокъясыс, убеждениеястӧг да гордостьтӧг, наслаждениетӧг да повтӧг му вылын шӧйтысьясыс, сійӧ полӧмсьыс кындзи, коді топӧдӧ сьӧлӧмтӧ неизбежнӧй пом йылысь думыштігӧн, ми абу нин способенӧсь великӧй жертваяс вылӧ ни человечестволӧн благояс вӧсна, ни весиг асланым шуд вӧсна, сы вӧсна мый тӧдам сылысь лоны позьтӧмсӧ да веськодьпырысь вуджам сомнениесянь сомнениеӧ, кыдзи миян предокъяс шыбласьлісны ӧти ылалӧмсянь мӧд ылалӧмӧ, на моз жӧ ни лача, ни весиг сійӧ неопределённӧй, кӧть и истиннӧй наслаждениесӧ тӧдлытӧг, кодӧс испытывайтӧ сьӧлӧмыд йӧзкӧд либӧ судьбакӧд быд тышын...
И уна татшӧм сяма думъяс вуджӧртлісны менам вежӧрын; ме найӧс эг кут, сы вӧсна мый ог радейт сувтлыны кутшӧмкӧ отвлечённӧй мӧвп вылӧ;
и кытчӧ тайӧ вайӧдӧ?..
Зэв том дырйи ме вӧлі мечтательӧн; ме радейтлі ласкайтны переменаӧн то жугыль, то долыд образъяс, кодъясӧс меным серпасавліс беспокойнӧй да горш воображениеӧй.
Но мый меным таысь коли? ӧти мудзӧм, кыдз быттьӧ привидениекӧд войся тыш бӧрын, да жалитӧмӧн тырӧм гудыр казьтылӧмъяс.
Тайӧ весьшӧрӧ тышас ме видзи сьӧлӧмлысь жарсӧ и волялысь чорыдлунсӧ, коді колӧ действительнӧй олӧм вылӧ; ме пыри тайӧ олӧмас, думӧн сійӧс переживайтӧм бӧрын нин и меным лои гажтӧм да зывӧк, кыдзи сэтшӧм мортлы, коді лыддьӧ сылы важӧн нин тӧдса небӧглы лёкиник подражайтӧм.
Тайӧ рытас лоӧмторйыс колис менам вежӧрӧ зэв ыджыд впечатление да шызьӧдіс менсьым нервъясӧс.
Ог тӧд стӧча, верита-ӧ ме предопределениеӧ али ог, но тайӧ рытӧ ме сылы чорыда вериті: доказательствоыс вӧлі чуймӧдана, и ме, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сералышті миян предокъяс вылын да найӧ услужливӧй астрология вылын, ас тӧдлытӧг веськалі найӧ туй визьӧ; но ме ас кадӧ ачымӧс ӧлӧді тайӧ опаснӧй туй вылас сувтлӧмысь да, решительнӧя нинӧм не опровергайтны да слепӧя нинӧмлы не веритны правилӧ тӧдвылын кутӧмӧн, шыбиті метафизикасӧ бокӧ да куті видзӧдны кок улӧ.
Татшӧм видзчысьӧмыс вӧлі буретш лӧсялана: ме джӧмді мыйӧкӧ кызӧ да небыдӧ, но, тыдалӧ, абу ловъяӧ, да тӧкӧтьӧ эг усь.
Копыртча — тӧлысь югӧрыс усьӧ нин вӧлі веськыда туй вылас — и мый жӧ? ме водзын куйліс порсь, кодӧс вӧлі шӧри кералӧма шашкаӧн...
Муртса на ме вевъялі сійӧс видзӧдлыны, кылі воськовъяс: кык казак котӧртісны переулоксянь; ӧтиыс матыстчис ме дінӧ да юаліс: эг-ӧ ме аддзыв код казакӧс; коді вӧтлысис порсь бӧрся.
Ме висьталі налы, мый казакӧс эг аддзыв, да инді сылӧн храбрость вӧсна шудтӧм жертва вылӧ — шашкаӧн кералӧм порсь вылӧ.
— Со кутшӧм разбойник! — шуис мӧд казакыс: — мыйӧн юас чихир, сэки и мӧдас ставсӧ шырны, мый веськалас.
Мунам сыла, Еремеич; колӧ сійӧс кӧртавны, а то...
Найӧ мунісны, а ме мӧді ас туйӧд ёнджыка видзчысьӧмӧн, и медбӧрын лючки-ладнӧ вои ас патераӧдз.
Ме олі ӧти пӧрысь урядник ордын, кодӧс радейтлі бур сямыс вӧсна, а медсясӧ сылӧн лӧсьыдик ныв Настя вӧсна.
Настя, кыдзи и пыр, виччысис менӧ дзиръя дорын, пасьӧ тубыртчӧмӧн; тӧлысь югдӧдіс сылысь мусаник вомдоръяссӧ, кодъяс вӧлі лӧзӧдыштӧмаӧсь войся кӧдзыдсьыс.
Менӧ тӧдӧм бӧрын сійӧ нюммуніс, но меным вӧлі не сыӧдз.
«Прӧщай, Настя!» — шуи ме сы дорті прӧйдитігӧн.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но сӧмын ышловзис.
Ас бӧрся ме пӧдлалі жыр ӧдзӧсӧс, ӧзті сисьяс да шыбитчи вольпась вылӧ; сӧмын тай ун тайӧ разас заставитіс асьсӧ мукӧд дырся дорысь дырджык виччысьны.
Асыввылыс заводитіс нин кельдӧдны, кор ме унмовси, но — вӧлӧмкӧ енэжас гижӧма, мый тайӧ войнас меным оз сюр пӧттӧдз узьны.
Нёль час асылӧ кык кулак кутісны таркӧдны менам ӧшиньӧ.
Ме чеччышті: мый татшӧмыс?.. «Чеччы, пасьтась!» — горзісны меным некымын гӧлӧс.
Ме тэрыба пасьтаси да петі.
«Тӧдан мый лоӧма?» — шуисны меным ӧтпырйӧ моз куим офицер, кодъяс вӧлі локтӧмаӧсь мела, найӧ вӧліны смерть кодь бледӧсь.
— Мый?
— Вуличӧс виӧмаӧсь.
Ме кынми места вылӧ.
— Да, виӧмаӧсь! — водзӧ висьталісны найӧ: — мунам ӧдйӧджык.
— Да кытчӧ нӧ?
— Мунігӧн тӧдмалан.
Мӧдӧдчим.
Найӧ висьталісны меным ставсӧ, мый лоӧма; сэтчӧ жӧ тшӧтш гарышталісны и сы йылысь, кыдзи кувтӧдзыс часджын водзджык сійӧс смертьыс спаситіс гӧгӧрвотӧм предопределение.
Вулич ӧтнас вӧлӧм мунӧ пемыд уличаті; сы шӧрӧ веськалӧма коддзӧм казак, коді кералӧма порсьӧс, и, гашкӧ, водзӧ эськӧ прӧйдитіс сійӧс казявтӧг, эз кӧ эськӧ Вулич друг сувтӧмӧн шу: «Кодӧс тэ, вокӧ, корсян?»
— Тэнӧ! — вочавидзис казак да кучкис сылы шашканас да орӧдіс пельпомсяньыс пӧшти сьӧлӧмӧдзыс...
Меным паныдасьлысь кык казак, кодъяс кыйӧдісны мортвиысь бӧрся, удитӧмаӧсь буретш воны, лэптӧмаӧсь раненӧйӧс, но сійӧ вӧлӧм медбӧръяысь нин лолалӧ да шуӧма сӧмын кык кыв: «сійӧ прав!» —
Ме ӧтнам гӧгӧрволі тайӧ кывъясыслысь гудыр вежӧртассӧ: найӧс вӧлі шуӧма меным вылӧ; ме ас тӧдлытӧг водзвыв висьталі коньӧрлы сылысь судьбасӧ; менам инстинкт эз ылӧд менӧ: вежсьӧм чужӧмыс вылысь ме стӧча лыдди регыд воан помыслысь пассӧ.
Мортвиысь игнасьӧма станицапомса тыртӧм хатаӧ:
ми мунім сэтчӧ.
Нывбабаяс унаӧн бӧрдігтыр котӧртісны сылань жӧ; мукӧд дырйиыс сёрмӧм казак, тэрмасигтыр кинжалсӧ пуртӧсас пуктігмоз, чепӧсйыліс ывлаӧ да котӧрӧн ордйӧдліс миянӧс.
Суматохаыс вӧлі страшнӧй.
Вот, медбӧрын, ми воим; видзӧдам: хата гӧгӧрыс, кодлӧн ӧдзӧсъясыс да ставеньясыс пытшкӧссяньыс иганаӧсь, сулалӧ йӧз чукӧр.
Офицеръяс да казакъяс пӧся сёрнитӧны ас костаныс; нывбабаяс лыддьӧдліг да бӧрдігтыр омлялӧны.
На пӧвстысь меным синмӧ шыбитчис старукалӧн чужӧм, коді петкӧдліс помтӧм отчаяние.
Сійӧ пукаліс кыз кер вылын, аслас пидзӧсъяс вылас гырддзаяссӧ пуктӧмӧн да кияснас юрсӧ кутігтыр: тайӧ вӧлі морт виысьлӧн мамыс.
Сылӧн вомдоръясыс мукӧд дырйи вӧрисны... молитва лыддисны найӧ, али проклятие?
А сэки жӧ колӧ вӧлі мый вылӧ кӧ решитчыны да кутны мыжасӧ.
Но некод эз лысьт уськӧдчыны первойӧн.
Ме матыстчи ӧшинь дорас да видзӧдлі ставень щель пыр: кельыд чужӧма, сійӧ куйліс джоджын, веськыд киас кутіс пистолет; вирӧссьӧм шашкаыс куйліс сы дінын.
Сылӧн лэчыд синъясыс страшнӧя кодзлалісны гӧгӧр, мукӧд дырйиыс сійӧ дрӧгнитлывліс да юрас кутчысьліс, быттьӧкӧ тӧрытъяыс гудыра усьлі сылы дум вылас.
Полігтыр видзӧдысь синъяссьыс ме эг лыддьы ыджыд решимость да висьталі майорлы, мый весьшӧрӧ сійӧ оз тшӧкты жугӧдны ӧдзӧссӧ да уськӧдчыны сэтчӧ казакъяслы, сы вӧсна мый бурджык тайӧс вӧчны ӧні, а не сэк, кор сійӧ дзикӧдз палялас.
Тайӧ кадас пӧрысь есаул матыстчис ӧдзӧс дорас да чукӧстіс сійӧс нимнас; мӧдыс шыасис.
— Грешитін, Ефимыч вок, — шуис есаул: — сідзкӧ, нинӧм нин он вӧч, пӧкӧритчы!
— Ог пӧкӧритчы! — вочавидзис казак.
— Пов енсьыс!
тэ ӧд абу ӧкаяннӧй чеченец, а честнӧй христианин.
Тэнӧ кӧ грекыд дзугис, нинӧм вӧчны: аслад судьбаысь он мын!
— Ог пӧкӧритчы! — лёкысь горӧдіс казак, и кылӧ вӧлі, кыдзи тічнитіс лэптӧм курокыс.
— Эй, тьӧтка! — шуис старукалы есаул: — висьтав пиыдлы; гашкӧ тэнсьыд кывзас...
Ӧд тайӧ сӧмын енмӧс скӧрмӧдӧм.
Да видзӧдлы, со и господа кык час нин виччысьӧны.
Старука сюся видзӧдліс сы вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Василий Петрович, — майор дінӧ матыстчӧм бӧрын висьталіс есаул: — и сійӧ оз сетчы — ме сійӧс тӧда;
а ӧдзӧссӧ кӧ жугӧдны, то унаӧс миянлысь виас.
Он-ӧ лучше прикажитӧй лыйны сійӧс? ставеняс шельыс паськыд.
Тайӧ минутас юрын менам югнитіс тешкодь мӧвп: Вулич моз ме мӧвпышті испытайтны судьбаӧс.
— Энлӧй, — шуи ме майорлы: — ме сійӧс ловйӧн босьта. —
Ме тшӧкті есауллы сыкӧд сёрни панны да сувтӧді ӧдзӧс дорас куим казакӧс, кодъяс сетӧм знак серти вӧліны дасьӧсь жугӧдны ӧдзӧссӧ да уськӧдчыны меным отсӧг вылӧ; сэсся ме кытшовті хата гӧгӧрыс да матыстчи роковӧй ӧшинь дорас:
сьӧлӧмӧй менам ёна тіпкис.
— Ак, тэ, ӧкаяннӧй! — горзіс есаул: — мый тэ миян вылын сералан, али мый? али чайтан, мый ми огӧ вермӧй тэнӧ босьтны? —
Сійӧ кутіс мыйвынсьыс йиркӧдны ӧдзӧсас: ме, щель бердӧ синмӧн ляскысьӧмӧн, кыйӧді казак бӧрся, коді эз виччысь таладорсянь уськӧдчӧм, — и друг нетшышті ставеньсӧ да уськӧдчи ӧшинь пырыс увлань юрӧн.
Лыйӧмыс кыліс дзик менам пель водзын, пуля нетшыштіс эполетӧс.
Но тшыныс, коді тыртіс жырсӧ, торкис менам прӧтивниклы аддзыны сыкӧд орччӧн куйлысь шашкасӧ.
Ме куті сійӧс киясӧдыс; уськӧдчисны-пырисны казакъяс, и эз на коль куим минут, кыдзи мыжаӧс вӧлі кӧрталӧма нин да нуӧдӧма конвой костын.
Йӧзыс разӧдчисны,
офицеръяс менӧ поздравляйтісны — и збыль вӧлі мыйысь.
Тайӧ став бӧрас кыдзи нӧ, кажитчӧ, он ло фаталистӧн?
Но коді лючкисӧ тӧдӧ, убеждён-ӧ сійӧ мыйынкӧ, али абу?
И кутшӧм частӧ ми пуктам убеждение туйӧ чувствояслысь пӧръялӧмсӧ, либӧ вежӧрлысь промах!..
Ме радейта быдторйын сомневайтчыны: тайӧ оз торк характер решительностьлы; мӧдарӧ, босьтны кӧ менӧ, то ме век смелджыка муна водзӧ, кор ог тӧд, мый менӧ виччысьӧ.
Смертьысь лёкджыкыс нинӧм ӧд оз ло — а смертьысь он мын!
Крепостьӧ локтӧм бӧрын ме висьталі Максим Максимычлы, мый вӧлі мекӧд да мыйлы ме вӧлі свидетельӧн, и окотиті тӧдны, мый сійӧ думайтӧ предопределение йылысь.
Сійӧ первойсӧ эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но ме гӧгӧрвоӧді сійӧс кыдзи верми, и сэки сійӧ шуис, юрсӧ значительнӧя довкйӧдлігтыр:
— Да, дерт!
Тайӧ доза мудрёнӧй штука!..
А шуны кӧ, тайӧ азиатскӧй курокъясыд частӧ кляпкывлӧны, лёка кӧ мавтӧма, либӧ он кӧ тырмымӧн ёна личкы чуньнад.
Веськыда висьтала, ог радейт ме сідзжӧ черкесскӧй винтовкаяссӧ; найӧ ми воклы кыдзкӧ оз лӧсявны: прикладыс ичӧт, сійӧс и видзӧд, ныртӧ сотас...
Зато нин шашкаясныс налӧн прӧстӧ менам почтение!
Сэсся недыр думайтӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Да, жаль коньӧрӧс...
Чӧртыс жӧ кыскис сійӧс войын сёрнитны код морткӧд!..
А шуны кӧ, тыдалӧ, сідзи нин сылы вӧлі чужигас гижӧма!..
Сэсся ме сылысь дзик нинӧм эг вермы добитчыны: сійӧ вообще оз радейт метафизическӧй вензьӧмтӧ.
Пом
1838‒1839
* Ермолов дырйи.
* Бур вӧв, зэв бур
* Оз.
* Ме кора прӧщенье лыддьысьысьяслысь сыысь, мый Казбичлысь сьыланкывсӧ вӧчи кывбурӧ, кодӧс меным, дерт, висьталісны прозаӧн, но привычка — мӧд натура. (Лермонтовлӧн примечание.)
* Донаӧй менам, ме мустӧмта йӧзсӧ, медым найӧс не презирайтны, сы вӧсна мый мӧдног олӧмыс вӧлі эськӧ вывті мисьтӧм фарсӧн.
* Донаӧй менам, ме презирайта нывбабаясӧс, медым не радейтны найӧс, сы вӧсна мый мӧдног эськӧ олӧмыс вӧлі зэв тешкодь мелодрамаӧн.
* Эбӧсысь уськӧдан лихорадка.
* Господи, черкес!
* Эн полӧй, сударыня, — тіян кавалер дорысь ме абу ёнджыка опаснӧй.
* Тайӧ терпитны позьтӧм!
* Позволитӧй, разрешитӧй.
* Мазурка йӧктыны.
* Очаровательнӧя! Прелестнӧя!
* Ассьыс сьӧлӧмсӧ и ассьыс состояниесӧ.
* Комедия помасис.
{Толстӧй Л. Н. (комиӧдіс Федоров Г. А.) @ Кавказскӧй пленник @ висьт @ Л. Н. Толстой. Кавказскӧй пленник @ 1953 @ Лб. 3‒34.}
Л. Н. ТОЛСТОЙ
КАВКАЗСКӦЙ ПЛЕННИК
I
Кавказын офицерӧн служитіс ӧти барин.
Шулісны сійӧс Жилинӧн.
Ӧтчыд гортсьыс воис сылы письмӧ.
Гижӧ сылы пӧрысь мамыс: «Пӧрысь нин ме лои, да окота кувтӧдз аддзӧдлыны дона пиукӧс.
Волы мекӧд прӧститчыны, гуав, а сэсся бӧр мун служитны.
А ме тэныд и невестаӧс нин корси: и тӧлка, и шань, и именье эм.
Воас кӧ сьӧлӧм вылад, гашкӧ, и гӧтрасян да дзикӧдз кольччан».
Жилин и мӧвпавны кутіс: «Збыль ӧд омӧлик нин лои старука, — гашкӧ, и оз нин удайтчыв аддзывны.
Буди ветлыны; а невестаыс кӧ шань — и гӧтрасьны позьӧ».
Муніс сійӧ полковник дінӧ, босьтіс отпуск, прӧщайтчис ёртъясыскӧд, гӧститӧдіс ассьыс салдатъяссӧ нёль ведра винаӧн да мӧдӧдчис туйӧ.
Кавказын сэки вӧлі война.
Туйяс кузя ни лунын, ни войын оз вӧлі позь прӧйдитны.
Рочьяс пиысь кодкӧ кӧ муртса петас крепостьысь, татара либӧ виасны, либӧ нуӧдасны гӧраясӧ.
Та вӧсна вӧлі лӧсьӧдӧма, мый недельын кыкысь крепостьысь крепостьӧ ветлісны колльӧдысь салдатъяс.
Водзвылын да бӧрвылын мунӧны салдатъяс, а шӧракостаныс мунӧны йӧз.
Делӧыс вӧлі гожӧмын.
Асъя кыа петігӧн чукӧртчисны крепость сайӧ обозъяс, петісны колльӧдысь салдатъяс да мӧдӧдчисны туй кузя.
Жилин муніс верзьӧмӧн, а кӧлуй тыра телегаыс локтіс обозкӧд.
Мунны вӧлі колӧ кызь вит верст.
Обоз муніс ньӧжйӧ: то салдатъяс сувтласны, то обозын кодлӧнкӧ кӧлесаыс чеччыштас либӧ вӧлыс сувтас, и ставныс сулалӧны — виччысьӧны.
Шондіыс луншӧр бӧрлань нин катовтіс, а обоз сӧмын на джын туйсӧ муніс.
Буса, жар, шондіыс сідзи и пӧжӧ, и саймовтчыны некытчӧ.
Куш степь: пу ни кусттор он аддзы туй дорысь.
Муныштіс Жилин водзӧ, сувтіс да виччысьӧ, кор матыстчас обоз.
Кылӧ, бӧрвылын рожокӧн ворсны кутісны — бара сулавны.
Жилин и думыштіс: «А не мӧдӧдчыны-ӧ ӧтнамлы, салдатъястӧг?
Вӧлӧй менам бур, — уськӧдчасны кӧ татара, пышъя.
Али нӧ не мунны?..»
Сувтіс, думайтӧ.
И матыстчис сэки сы дорӧ верзьӧмӧн мӧд офицер, Костылин, ружьеа, да и шуӧ:
— Мунам, Жилин, ӧтнанным.
Матӧ вои, кынӧм сюмалӧ, да и жар.
Менсьым дӧрӧмӧс кӧть пыдзрав.
— А Костылин ён, кыз, гӧрд чужӧма мужчина, а пӧсьыс сы вылысь сідзи и киссьӧ.
Думайтыштіс Жилин да шуис:
— А ружьеыд зарядитӧма?
— Зарядитӧма.
— Но, сідзкӧ, мӧдӧдчим.
Сӧмын водзвыв сёрнитчам — не янсӧдчыны.
И мӧдӧдчисны найӧ туй кузя водзӧ.
Мунӧны степті, сёрнитӧны да гӧгӧр видзӧдӧны.
Гӧгӧр ылӧ тыдалӧ.
Мыйӧн помасис степь, туйыс пырис кык гӧра костӧ, сёртасӧ.
Жилин и шуӧ:
— Колӧ кайлыны гӧра йылас да видзӧдлыны, а то тані, пӧжалуй, уськӧдчасны гӧра сайсянь да он и аддзыв.
А Костылин шуӧ:
— Мый нӧ видзӧднысӧ?
Мунам водзӧ.
Жилин эз кывзысь сылысь.
— Энлы, — шуӧ, — тэ виччысьлы уліас, а ме сӧмын видзӧдла.
И веськӧдіс вӧвсӧ шуйгавыв, гӧра паныд.
Жилинлӧн вӧлыс вӧлі охотничӧй (сійӧс Жилин сё шайтысь ньӧбліс табунысь чаньӧн да ачыс велӧдіс); бордъяс вылын моз вӧлыс катӧдіс сійӧс гӧра йылӧ.
Муртса на воис, — аддзӧ, дзик сы водзвылын, десятина ыджда местаын, верзьӧма татара сулалӧны.
Морт комын.
Сійӧ аддзис, бергӧдчис бӧр; и татара сійӧс аддзисны, уськӧдчисны сыланьӧ, скачитіганыс ружьеяссӧ перъялӧны чехолъяссьыс.
Ӧддзӧдіс Жилин вӧвсӧ гӧра горув, горзӧ Костылинлы:
— Кыскы ружьетӧ! — а ачыс надейтчӧ вӧлыс вылӧ: «Матушка, петкӧд, эн конйыштчы; конйыштчан кӧ — пропал.
Ружье кӧ лоӧ киын, налы ог сетчы».
А Костылин, мыйӧн аддзис татараӧс, эз кут виччысьны Жилинӧс, а мыйвынсьыс уськӧдчис крепостьланьӧ.
Плетьӧн кульӧ вӧвсӧ то ӧтар боксяньыс, то мӧдарсяньыс.
Бус пырыс сӧмын тыдалӧ, кыдзи вӧлыс бӧжнас ӧвтчӧ.
Жилин аддзӧ — делӧыс лёк.
Ружье эз ло, ӧти шашкаӧн нинӧм он вӧч.
Веськӧдіс сійӧ вӧвсӧ бӧрвыв, салдатъяслань — думайтіс пышйыны.
Аддзӧ, сылы паныд скачитӧны квайтӧн.
Жилинлӧн вӧлыс бур, а налӧн ещӧ на бурӧсь, да веськыда паныд скачитӧны.
Кӧсйис Жилин вӧвсӧ бӧр бергӧдны да кысь нин — ӧддзӧм вывсьыд он кут сійӧс, веськыда на вылӧ лэбзьӧ.
Аддзӧ — матыстчӧ сы дорӧ руд вӧв вылын гӧрд тошка татарин.
Чилзӧ, пиньсӧ жергӧдӧма, ружьеыс дась.
«Но, — мӧвпалӧ Жилин, — тӧда ме тіянӧс, чӧртъясӧс: ловйӧн кӧ босьтасны, пуксьӧдасны гуӧ, кутасны плетьӧн кульны.
Ог сетчы ловйӧн...»
А Жилин кӧть и абу ыджыд тушаа, а удал вӧлі.
Кыскис шашкасӧ, веськӧдіс вӧвсӧ гӧрд татарин вылӧ, ачыс думайтӧ: «Либӧ вӧлӧн таляла, либӧ шашкаӧн керышта».
Вӧв туша мындаӧн местаӧдзыс эз во Жилин — бӧрвывсяньыс лыйисны сылы ружьеысь да веськалісны вӧлас.
Ӧдӧбвывсьыс швачкысис-уси муӧ вӧлыс, Жилинлысь коксӧ тушанас лямӧдіс.
Кӧсйис Жилин чеччыны, а сы вылын лёк дука кык татарин нин пукалӧны, кияссӧ сылысь мышкас кӧрталӧны.
Тракнитчис сійӧ, шыбитіс ас вывсьыс татараӧс, — но вӧвъяс вылысь ещӧ куимӧн чеччыштісны сы вылӧ, заводитісны прикладъясӧн юрас кучкавны.
Синъясыс сылӧн пемдісны, и сійӧ шатовмуні.
Кватитісны сійӧс татара, разисны седлӧяс вывсьыс запаснӧй пӧдпругаяс, кӧрталісны сылысь кияссӧ мышкас татарскӧй гӧрӧдӧн, гири-люки кыскисны седлӧ дорӧ.
Шапкасӧ уськӧдісны, сапӧгсӧ пӧрччӧдісны, гӧгӧр шобисны — сьӧмсӧ, часісӧ босьтісны, став паськӧмсӧ косявлісны.
Видзӧдліс Жилин вӧлыс вылӧ.
Вӧлыс, коньӧр, кыдзи уси бок вылас, сідзи и куйлӧ, сӧмын кокъяснас чужъясьӧ, — муӧдз оз судз; юрас рана, а ранасьыс сьӧд вир прысьйӧ-петӧ, аршин пасьта местаысь буссӧ кӧтӧдӧма.
Ӧти татарин матыстчис вӧв дорӧ, заводитіс седлӧсӧ разьны, — вӧлыс пыр на чужъясьӧ; татарин кыскис кинжал, вундіс вӧвлысь горшсӧ.
Вӧв чужйыштчис, песовтчис — эштіс.
Босьтісны татара седлӧсӧ, сийӧс-заводсӧ.
Гӧрд тошка татариныс пуксис вӧв вылӧ, а мукӧдъясыс пуксьӧдісны Жилинӧс сы дорӧ седлӧ вылас, а медым эз усь, тасмаӧн кӧрталісны татарин бердӧ да мӧдӧдчисны гӧраясӧ.
Пукалӧ Жилин татарин мышкын, катласьӧ, зыртчӧ чужӧмнас татарин мышкӧ.
Сӧмын и аддзӧ ас водзвывсьыс татаринлысь паськыд мышсӧ да сӧнъяса сьылісӧ, да шапка увсьыс бритӧм балябӧжсӧ.
Жилинлӧн юрыс потӧма, вирыс едӧма синъяс дорас.
И оз позь вӧв вылас сылы ни бурджыка пуксьыны, ни вирсӧ чышкыштны.
Кияссӧ сэтшӧма кӧрталӧма, мый весиг пельпом лыыс юкалӧ.
Дыр найӧ кайисны гӧра паныд, ю вомӧн келісны, петісны туй вылӧ да мӧдӧдчисны увтас местаӧд.
Кӧсйис Жилин приметитны туйсӧ, кодарланьӧ сійӧс нуӧны, да синъясыс тырӧмаӧсь вирӧн, а бергӧдчыны оз позь.
Пемдыны кутіс: ещӧ ӧти ю вуджисны, мӧдісны кайны из гӧра пӧлӧн, кутіс кывны тшын дук да понъяслӧн увтчӧм.
Воисны аулӧ *.
* Аул — татарскӧй сикт.
Татара лэччалісны вӧвъяс вылысь, чукӧртчисны татарскӧй челядь, кытшалісны Жилинӧс, чилзӧны, радлӧны, изъясӧн кутісны сылы лыйлыны.
Татарин вӧтліс челядьӧс, лэдзис Жилинӧс вӧв вылысь да чукӧстіс работниксӧ.
Локтіс ногаец *, паськыд банлыяса чужӧма, дӧрӧм кежсьыс.
* Ногаечьяс — Кавказын войтыр сикас.
Дӧрӧмыс косясьлӧма, став яйыс тыдалӧ.
Татарин мыйкӧ тшӧктіс сылы.
Работник вайис колодка: дубысь вӧчӧм кык чурка, кодъясӧс кӧрт кольчаяс вылӧ садитӧма, а ӧти кольчаас ичӧтик пробой да томан.
Разисны Жилинлысь кияссӧ, сюйисны кокас колодка да нуӧдісны сарайӧ; йӧткыштісны сійӧс сэтчӧ да игналісны ӧдзӧссӧ.
Жилин уси куйӧд вылӧ.
Куйлыштіс, кималасӧн корсис небыдджыкин да водіс.
II
Тайӧ войнас Жилин пӧшти эз узь.
Войясыс дженьыдӧсь вӧліны.
Щельӧд аддзӧ — югдӧ нин.
Жилин чеччис, ыдждӧдыштіс щельсӧ, кутіс видзӧдны.
Щельӧдыс сылы тыдалӧ туй, гӧра улӧ лэччӧдӧ, веськыдвылын татарскӧй сакля, сы бердын кык пу.
Сьӧд пон куйлӧ порог дорас, бӧжнысӧ тірӧдігтыр мамыскӧд ветлӧдлӧны кӧзапиян.
Аддзӧ, гӧра увсянь кайӧ томиник татарка, вӧньтӧм, мича дӧрӧма, гача да сапӧга, юрсӧ кафтанӧн вевттьӧма, а юр вылас ва тыра ыджыд жӧч кувшин.
Мунӧ, мышкыс дрӧгнитлывлӧ, кусыньтчывлӧ, киӧдыс нуӧдӧ ӧти дӧрӧма, бритӧм юра татарчонокӧс.
Татарка пырис сакляӧ, петіс гӧрд тошка тӧрытъя татарин — шӧвк бешмета *, тасма помас эзысь кинжал, куш кок вылас башмака.
* Бешмет — стежитӧм вылыс паськӧм.
Юрас джуджыд, сьӧд ыжку шапка.
Петіс, нюжмасьӧ, гӧрд тошсӧ шыльӧдӧ.
Сулалыштіс, мыйкӧ тшӧктіс работникыслы да кытчӧкӧ муніс.
Рӧдтісны сэсся вӧвъяс вылын кык детинка — юктасянінӧ.
Вӧвъяслӧн нырвомъясныс пӧсялӧма.
Котӧрӧн петісны ещӧ детинкаяс — ӧти дӧрӧм кежысь, гачтӧмӧсь, бритӧм юраӧсь, — чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ, матыстчисны сарай дінӧ, босьтісны ньӧр да щельӧ кутісны сюйны.
Жилин кыдзи тай горӧдас на вылӧ.
Чилӧстісны челядь, уськӧдчисны пышйыны, сӧмын куш пидзӧсъясныс югъялӧны.
А Жилинлы юны окота, горшыс косьмӧ.
Думайтӧ: мед кӧть видзӧдлыны воласны.
Кылӧ — восьтӧны сарайсӧ.
Локтіс гӧрд татарин, а сыкӧд мӧд, ичӧтджык тушаа, сьӧдоват.
Синъясыс сьӧдӧсь, югъялӧны, гӧрд чужӧмбанъяса, тшӧтшкӧртӧм ичӧтик тошка.
Чужӧмыс долыд, ачыс пыр сералӧ.
Сьӧд татариныс пасьтасьӧма ещӧ на бурджыка: лӧз шӧвк бешмета, мича тесьмаӧн дорӧсалӧма.
Тасма помас ыджыд, эзысь кинжал; башмакыс гӧрд сафьян кучикысь вурӧма, сідзжӧ эзысьӧн мичмӧдӧма.
А вӧсньыдик башмакъяс вылас ещӧ мӧд, кызджык башмакъяс.
Шапкаыс джуджыд, еджыд баля куысь.
Гӧрд татарин пырис, висьталіс мыйкӧ, быттьӧ кодӧскӧ пиняліс, да сувтіс, мыджсис ӧдзӧс куричӧ, кинжалсӧ вӧрӧдыштӧ, кӧин моз букышӧн видзӧдӧ Жилин вылӧ.
А сьӧдіникыс — зэв тэрыб, пельк, быттьӧ пружинаяс вылын ветлӧдлӧ — матыстчис веськыда Жилин дорӧ, лажыньтчис, тапкӧдыштіс Жилинлы пельпомас да мыйкӧ ас ногыс кутіс зэв тэрыба висьтавны, ачыс синъяссӧ читкыралӧ, кывнас шлочкӧдӧ да пыр шуалӧ:
«Корошо урус! Корошо урус!»
Нинӧм эз велав Жилин да шуӧ:
«Юны, ва юны вайӧй».
Сьӧдыс сералӧ.
«<ns>Корош</ns> урус», — пыр ас ногыс шуалӧ.
Жилин кинас и вомнас петкӧдліс, медым сылы юны сетісны.
Сьӧд татарин гӧгӧрвоис, серӧктіс, видзӧдліс ӧдзӧс сайӧ, чукӧстіс кодӧскӧ:
«Дина!»
Котӧрӧн локтіс нывка — вӧсньыдик, косіник, ар дас куима кымын и чужӧмыс дзик жӧ сьӧдоват татариныс кодь.
Тыдалӧ, сылӧн ныв.
Синъясыс сьӧдӧсь жӧ, югыдӧсь, и чужӧмыс мича.
Пасьталӧма паськыд сосъяса да вӧньтӧм кузь лӧз дӧрӧм.
Пӧлаяссӧ, сос вомдорсӧ да морӧссӧ дорӧсалӧма гӧрдӧн.
Кокас гач да пелькиник башмак, а тайӧ башмак вылас мӧд, джуджыд каблукъяса; сьыліас монисто, ставнас роч пӧлтинникъясысь.
Ачыс чышъянтӧм, кӧсаыс сьӧд, и кӧсаас лента, а лента помас бляхаяс да эзысь руба ӧшӧдӧма.
Мыйкӧ тшӧктіс сылы батьыс.
Нывка котӧртліс да бӧр локтіс, вайис неыджыд жӧч кувшин.
Мыччис васӧ, ачыс лажыньтчис, сэтшӧма мышкыртчис, мый пидзӧсъяс сертиыс пельпом вечикъясыс улынджык лоины.
Пукалӧ, синсӧ паськӧдӧма, видзӧдӧ Жилин вылӧ, кыдзи сійӧ юӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ зверь вылӧ.
Жилин бӧр сетіс сылы кувшинсӧ.
Кыдзи тай сійӧ чеччыштас, быттьӧ дикӧй кӧза.
Весиг батьыс серӧктіс.
Ещӧ на кытчӧкӧ ыстіс сійӧс батьыс.
Нывка босьтіс кувшинсӧ, котӧртліс кытчӧкӧ, гӧгрӧс пӧв вылын вайис шузьӧдтӧг пӧжалӧм нянь да бара мышкыртчӧмӧн пуксис, синсӧ оз вештыв, видзӧдӧ.
Мунісны татара, бара игналісны ӧдзӧссӧ.
Недыр мысти Жилин дорӧ воис ногаец да шуӧ:
— Айда, кӧзяин, айда!
Сідзжӧ оз куж рочӧн сёрнитны.
Сӧмын гӧгӧрвоис Жилин, мый тшӧктӧ кытчӧкӧ мунны.
Мӧдӧдчис Жилин колодкаа кокӧн, чотӧ, тувччыны оз вермы, сідзи и песовтӧ коксӧ боквыв.
Петіс Жилин ногаец бӧрся.
Аддзӧ, татарскӧй сикт, керка дас кымын, и вичко налӧн, башняа.
Ӧти керка дорын сулалӧны седлӧа куим вӧв.
Дом поводӧдныс кутӧны детинкаяс.
Котӧрӧн петіс тайӧ керкасьыс сьӧдов татарин, кинас кутіс ӧвтчыны, мед Жилин локтас сы дорӧ.
Ачыс сералӧ, пыр мыйкӧ ас ногыс висьталӧ, и саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Жилин пырис керкаӧ.
Горничаыс гажа, стенъяссӧ шыльыда сёйӧн мавтӧма.
Пыді стен бердас мича сера гӧн перинаяс тэчӧма, пӧлӧныс ӧшалӧны дона ковёръяс; ковёръяс вылас ружьеяс, пистолетъяс, шашкаяс — ставыс эзысьысь.
Ӧти стенын неыджыд пач, джоджыскӧд ӧтсудта.
Джоджыс му, сӧстӧм, гумла кодь топыд.
Пыді джоджас гын вольсалӧма; гын вылас ковёръяс, а ковёръяс вылас пухӧвӧй пӧдушкаяс.
И ковёръяс вылас башмакъяс кежсьыныс пукалӧны татара: сьӧдовыс, гӧрдыс да куим гӧсьт.
Мыш саяс быдӧнлӧн гӧн пӧдушкаяс, а на водзын гӧгрӧс пӧвтор вылын проса блинъяс, и чашкаын сывдӧм мӧс вый, и татарскӧй сур — буза, неыджыд кувшинын.
Кинаныс сёйӧны, и киясныс ставныслӧн выйӧсьӧсь.
Сьӧдов татарин чеччис, тшӧктіс пуксьӧдны Жилинӧс бокӧ, эз ковёр вылӧ, а куш джоджӧ; ачыс бӧр пуксис ковёр вылӧ, гӧститӧдӧ гӧсьтъяссӧ блинъясӧн да бузаӧн.
Работник пуксьӧдіс Жилинӧс места вылас, ачыс пӧрччис вылысса башмакъяссӧ, пуктіс ӧдзӧс дорӧ мукӧдъяскӧд орччӧн да пуксис гын вылӧ кӧзяева дінӧ матӧджык, видзӧдӧ, кыдзи найӧ сёйӧны, дульсӧ чышкалӧ.
Татара сёйисны блинъяссӧ, локтіс татарка, ӧнтая нывкалӧн кодь жӧ дӧрӧма да гача; юрсӧ чышъянӧн вевттьӧма.
Блинъяссӧ да выйсӧ нуис, мыччис лӧсьыдик лӧкань да векни вома кувшин.
Татара заводитісны кияснысӧ мыськыны, сэсся лӧсьӧдісны кипыдӧсъяссӧ воча, пидзӧсчанясисны, пӧльыштісны гӧгӧрбок да молитваяс лыддисны.
Сёрнитыштісны ас ногныс.
Сэсся ӧти татарин-гӧсьтыс бергӧдчис Жилинлань, кутіс рочӧн сёрнитны.
— Тэнӧ, — шуӧ, — кутіс Кази-Мухамед, — ачыс индӧ гӧрд татарин вылӧ, — да сетіс тэнӧ Абдул-Муратлы, — индіс сьӧдов татарин вылӧ.
— Абдул-Мурат ӧні тэнад кӧзяин.
Жилин чӧв олӧ.
Кутіс сёрнитны Абдул-Мурат да пыр Жилин вылӧ индалӧ, да серамсорӧн шуалӧ:
«Салдат, урус, урус, корошо».
Переводчик шуӧ:
«Сійӧ тэныд тшӧктӧ гортад письмӧ гижны, медым тэысь калым мӧдӧдасны.
Кор сьӧмсӧ ыстасны, пыр жӧ сійӧ лэдзас тэнӧ».
Жилин мӧвпыштіс да шуӧ:
— А уна-ӧ нӧ сылы колӧ калымыс?
Сёрнитыштісны татара; переводчик и шуӧ:
— Куим сюрс монета.
— Ог, — шуӧ Жилин. — Сы мында мынтыны ме ог вермы.
Чеччис Абдул, кутіс кияснас ӧвтчыны, мыйкӧ висьталӧ Жилинлы — пыр чайтӧ, мый Жилин гӧгӧрвоас.
Переводчик переведитіс, шуӧ:
«Уна-ӧ нӧ тэ сетан?»
Жилин думыштіс да шуӧ:
«500 шайт».
Сэки татара кутісны сёрнитны зэв тэрыба, ставныс ӧттшӧтш.
Заводитіс Абдул горзыны гӧрд татариныс вылӧ сідзи, мый дулльыс вомсьыс резсьӧ.
А гӧрд татарин сӧмын синъяссӧ читкыралӧ да кывнас шлочкӧдӧ.
Ланьтісны найӧ, переводчик шуӧ:
— Кӧзяинлы витсё шайт калымыд этша.
Сійӧ ачыс тэысь кыксё шайт мынтіс.
Сылы Кази-Мухамед вӧлі уджйӧза.
Сійӧ тэнӧ уджйӧз весьтӧ босьтіс.
Куим сюрс шайт, этшаджыкысь оз позь тэнӧ лэдзны.
А он кӧ гиж, гуӧ пуксьӧдасны, плетьӧн кутасны нӧйтны.
«Эх, — мӧвпалӧ Жилин, — наысь кымын полан, сымын омӧльджык».
Сувтіс кок йылас да шуӧ:
— А тэ сылы, понлы, висьтав, мый сійӧ кӧ менӧ повзьӧдлыны кӧсйӧ, сідзкӧ, ӧти кӧпейка весиг ог сет, да и гижны ог кут.
Эг повлы, да и повны ог кут тіянысь, понъясысь.
Висьталіс налы тайӧс переводчик, бара ставныс ӧттшӧтш кутісны сёрнитны.
Дыр боргисны-сёрнитісны, сьӧдов татарин звирк чеччис, локтіс Жилин дорӧ.
— Урус, — шуӧ, — джигит, джигит урус!
Джигитыд на ног лоӧ «молодеч».
И ачыс сералӧ; висьталіс мыйкӧ переводчикыслы, а переводчик шуӧ:
— Сюрс шайт вай.
Жилин эз веж ассьыс кывсӧ:
«Витсё шайтысь уна ог сет.
А вианныд — нинӧм онӧ босьтӧй».
Сёрнитыштісны татара, ыстісны кытчӧкӧ работниксӧ, а асьныс то Жилин вылӧ, то ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлӧны.
Локтіс работник, а сы бӧрся пырис кутшӧмкӧ кузь тушаа, кыз морт, кӧмтӧм, косясьлӧм паськӧма; кокас колодка жӧ.
Жилин сідзи и акнитіс. Тӧдіс Костылинӧс.
И сійӧс кутӧмаӧсь.
Пуксьӧдісны найӧс орччӧн; кутісны найӧ ӧта-мӧдыскӧд сёрнитны, а татара чӧв олӧны, видзӧдӧны.
Висьталіс Жилин, кыдзи-мый сыкӧд лои;
Костылин висьталіс, мый вӧлыс сылӧн сувтӧма и ружьеыс абу лыйӧма, осечка сетӧма, да мый буретш тайӧ Абдулыс суӧдӧма сійӧс да кутӧма.
Звирк чеччис Абдул, индӧ Костылин вылӧ, мыйкӧ шуалӧ.
Переводчик переведитіс, мый ӧні найӧ кыкнанныс ӧти кӧзяинлӧн, и коді водзджык сьӧм сетас, сійӧс водзджык и лэдзасны.
— Вот, — шуӧ Жилинлы, — тэ пыр скӧралан, а ёртыд тэнад рам; сійӧ гортас гижис письмӧ, вит сюрс монета мӧдӧдасны.
Вот сійӧс и вердны кутасны бура и ӧбижайтны оз мӧдны.
Жилин и шуӧ:
— Ёрт кыдзи окотитӧ, сійӧ, гашкӧ, озыр, а ме абу озыр.
Ме, шуӧ, кыдзи висьталі, сідзи и лоас.
Окота кӧ — виӧй, пӧльза тіянлы оз ло, а витсё шайтысь уна ог гиж.
Чӧв олыштісны.
Друг тай Абдул кыдзи чеччыштас, кыскис ичӧтик ящик, перйис перӧ, бумага тор да чернила, сетіс Жилинлы, тапнитіс пельпомас, индӧ: «гиж».
Сӧгласитчис витсё шайт вылӧ.
— Чӧвлы на, — шуӧ Жилин переводчиклы, — висьтав тэ сылы, медым сійӧ миянӧс вердас бура, пасьтӧдас, кӧмӧдас кыдз колӧ, медым ӧтлаын видзас, миянлы гажаджык лоӧ, и медым колодкасӧ босьтас. —
Ачыс видзӧдӧ кӧзяиныс вылӧ да сералӧ.
Сералӧ и кӧзяиныс.
Кывзіс да шуӧ:
— Паськӧм сета медся бурсӧ: и черкеска и сапӧг, кӧть мун да гӧтрась.
Вердны кута князьясӧс моз.
А окотитӧны кӧ ӧтлаын овны, мед олӧны сарайын.
А колодкасӧ босьтны оз позь — пышъясны.
Вой кежлӧ сӧмын кута босьтлывлыны. —
Матыстчис, тапкӧдӧ пельпомас:
— <rus>Твоя хорош, моя хорош</rus>.
Гижис Жилин письмӧ, а письмӧ вылас адрессӧ мӧдног гижис, — медым эз во.
Ачыс мӧвпалӧ: «ме пышъя».
Нуӧдісны Жилинӧс да Костылинӧс сарайӧ, вайисны налы сэтчӧ кукуруза идзас, кувшинын ва, нянь, кык важ черкеска да киссьӧм салдатскӧй сапӧгъяс.
Тыдалӧ — виӧм салдатъяслысь пӧрччӧдӧмаӧсь.
Вой кежлӧ босьтісны налысь колодкаяссӧ да игналісны сарайӧ.
III
Тадзи оліс Жилин ёртыскӧд быдса тӧлысь.
Кӧзяин век сералӧ:
<rus>«Твоя, Иван, хорош, — моя, Абдул, хорош»</rus>.
А вердіс омӧлика — сӧмын и сетлывліс проса пызьысь шузьӧдтӧг пӧжалӧм дуб нянь, а то и веськыда уль теста.
Костылин ещӧ ӧтчыд гижліс гортас, век виччысис сьӧм да гажтӧмчис.
Лун-лун пукалӧ сарайын да арталӧ лунъяссӧ, кор воас письмӧ; либӧ узьӧ.
А Жилин тӧдіс, мый письмӧыс сылӧн оз во, а мӧдӧс эз гижлы.
«Кытысь, — мӧвпалӧ, — мамлы сы мында сьӧмыс сюрас меысь вештысьны.
И то сійӧ ёнджыкасӧ оліс сы вылӧ, мый ме ыстыштлывлі сылы.
Витсё шайт кӧ сылы чукӧртны, дзикӧдз ачыс рӧзӧритчас; ен отсалас — и ачым мездыся».
А ачыс пыр кыйӧдӧ-видзӧдӧ, тӧдмалӧ, кыдзи сылы пышйыны.
Ветлӧдлӧ аул кузя, шутьлялӧ, а то пукалӧ, кутшӧмкӧ кипом удж вӧчӧ — либӧ сёйысь аканьяс вӧчалӧ, либӧ ньӧрйысь кӧрзинкаяс кыалӧ.
А Жилин быд кипом удж вӧчны вӧлі мастер.
Коркӧ ӧтчыд вӧчис сёй акань — и ныра, и киа, и кока, и татарскӧй дӧрӧма. Пуктіс аканьсӧ керка вевт вылӧ.
Мӧдӧдчисны татаркаяс вала.
Кӧзяинлӧн нылыс, Динка, аддзис аканьсӧ, чукӧстіс татаркаясӧс.
Пукталісны кувшинъяссӧ, видзӧдӧны, сералӧны.
Жилин босьтіс аканьсӧ, мыччис налы.
Найӧ сералӧны, а босьтны оз лысьтны.
Колис сійӧ аканьсӧ, муніс сарайӧ да видзӧдӧ, мый лоӧ водзӧ?
Котӧрӧн матыстчис Дина, видзӧдліс гӧгӧр, кватитіс аканьсӧ да пышйис.
Мӧд лун асывнас видзӧдӧ Жилин: кыа петігӧн Дина петіс порог дорӧ аканьӧн.
А аканьсӧ гӧрд лӧскутъясӧн нин вӧччӧдӧма да баййӧдлӧ кагаӧс моз, ас ногыс мыйкӧ сьылӧ-шуалӧ.
Петіс старука, кутіс видны сійӧс, мырддис аканьсӧ, жугӧдіс сійӧс, а асьсӧ Динаӧс кытчӧкӧ удж вылӧ ыстіс.
Жилин вӧчис мӧд акань, ещӧ бурджыкӧс, сетіс Диналы.
Ӧтчыд Дина вайис кувшин, сувтӧдіс, пуксис да видзӧдӧ Жилин вылӧ, ачыс сералӧ, индӧ кувшин вылӧ.
«Мый сійӧ радлӧ?» — думайтӧ Жилин.
Босьтіс кувшинсӧ, заводитіс юны.
Чайтіс — ва, а сэні йӧв.
Юис йӧвсӧ.
«Бур», — шуӧ.
А Диналы зэв нимкодь лои!
— Бур, Иван, бур! — и чеччыштіс, кутіс кекеначасьны, сэсся кватитіс кувшинсӧ да пышйис.
И тайӧ кадсяньыс Дина сылы быд лун гусьӧн кутіс йӧв ваявны.
Кӧза йӧлысь татара вӧчалӧны рыська лепёшкаяс да косьтӧны найӧс керка вевтъяс вылын. Дина и татшӧм лепёшкаяссӧ сылы гусьӧн ваявлывліс.
Ӧтчыд кӧзяиныс начкис межӧс, Дина и яй тор вайыштіс сос пытшкас дзебӧмӧн.
Ваяс, шыбитас и пышъяс.
Ӧтчыд зэв ёна гымаліс, и дзонь час ведраысь моз киссис зэр.
И гудыртчисны став юясыс.
Кыті вӧлі позьӧ кевны, сэті ваыс куим аршин джуджда лои, изъяс путкылялӧ.
Гӧгӧр шоръяс визувтӧны, гӧраяс весьтын кыліс ыджыд шум.
Зэрӧм бӧрас сикт пасьтала шоръяс мӧдӧдчисны.
Жилин корис кӧзяиныслысь пурт, вӧлаліс гӧгрӧс бедьтор, пӧвторъяс, вӧчис ваӧн бергӧдлан кӧлеса кодьӧс, а кӧлеса кыкнан помас аканьясӧс сувтӧдіс.
Нывкаяс вайисны сылы лӧскутъяс, пасьтӧдіс сійӧ аканьяссӧ: ӧтиыс — мужик, мӧдыс — баба; крепитіс найӧс, пуктіс кӧлесасӧ шорӧ.
Кӧлеса бергалӧ, а аканьяс чеччалӧны.
Сиктсьыс став йӧзыс чукӧртчисны: детинкаяс, нывкаяс, бабаяс; и татара локтісны, кывнаныс шлочкӧдӧны:
— Ай, урус!
Ай, Иван!
Абдуллӧн вӧлі жугалӧм роч часі.
Корис сійӧ Жилинӧс, петкӧдлӧ, кывнас шлочкӧдӧ.
Жилин шуӧ:
— Вай, вӧча.
Босьтіс, разис пуртӧн, видлаліс; бӧр тэчис да сетіс.
Часі кутіс мунны.
Кӧзяинлы нимкодь лои, вайис сылы ассьыс киссьӧм бешметсӧ, козьналіс.
Нинӧм он вӧч — босьтіс: и то згӧдитчас войын шебрасьыштны.
Сэксянь паськаліс Жилин йылысь слава, мый сійӧ мастер.
Кутісны сы дорӧ ылі деревняясысь волывлыны: кодкӧ ружье томан либӧ пистолет лӧсьӧдны ваяс, кодкӧ часі.
Кӧзяин сетіс сылы вӧчасян кӧлуй: и щипцы, и писькӧдчанъяс, и подпилок.
Ӧтчыд висьмис татарин, локтісны Жилин дорӧ: «Ветлы, лечит».
Жилин нинӧм оз тӧд, кыдзи лечитны.
Муніс, видзӧдліс, мӧвпалӧ: «Гашкӧ, ачыс на бурдас».
Муніс сарайӧ, босьтіс ва, лыа, сорлаліс.
Татара дырйи шӧпкӧдыштіс ва весьтас, сетіс юны.
Сы шуд вылӧ татарин бурдіс.
Кутіс Жилин неуна гӧгӧрвоыштны на ногӧн.
И татара, кодъяс велалісны сы дорӧ, кор ковмас, горзӧны: Иван, Иван; а мукӧдыс зверь вылӧ моз пыр букыша видзӧдӧны.
Гӧрд татарин эз радейт Жилинӧс.
Мыйӧн аддзас, букыштчас да мӧдарӧ бергӧдчас, либӧ пинялас.
Налӧн ещӧ вӧлі ӧти старик.
Оліс сійӧ эз аулын, а волывліс гӧра увсянь.
Жилин аддзывліс сійӧс сӧмын сэк, кор сійӧ волывліс мечетьӧ енлы кевмыны.
Старикыс вӧлі ичӧт тушаа, шапка вылас еджыд кичышкӧд гартлӧма.
Ус-тошсӧ тшӧтшкӧртӧма, пух кодь еджыдӧсь, а чужӧмыс чукырӧсь да кирпич кодь гӧрд; нырыс варышлӧн кодь крукыля, а синмыс руд, скӧр, и пиньясыс абуӧсь, сӧмын кык клык.
Мунӧ, аслас чалмаа, кӧстыль вылӧ мыджсьӧма, кӧин моз гӧгӧр видзӧдӧ.
Мыйӧн аддзас Жилинӧс, кутас киргыны да мӧдарӧ бергӧдчас.
Мӧдӧдчис ӧтчыд Жилин гӧра улӧ видзӧдлыны, кӧні олӧ старик.
Лэччис туй кузя, аддзӧ — неыджыд сад, изйысь тэчӧм ӧграда, ӧграда сайын черешняяс, шепталаяс * да плавкӧс вевта керка.
Матӧджык матыстчис сійӧ, аддзӧ — идзасысь кыӧм улейяс сулалӧны, и мазіяс лэбалӧны, дзизгӧны.
И старик сулалӧ пидзӧсчаньӧн, мыйкӧ ноксьӧ улей дорас.
Вылӧджык кайис Жилин видзӧдлыны да инмис колодкаыс изйӧ.
Старик бергӧдчис — кыдзи чилӧстас, кватитіс вӧнь костсьыс пистолет, лыйис Жилинлы.
Жилин муртса вевъяліс из сайӧ сайӧдчыштны.
Локтіс старик кӧзяин ордӧ норасьны.
Кӧзяин корис Жилинӧс, ачыс сералӧ да юалӧ:
— Мыйла тэ старик дорас ветлін?
— Ме, — шуӧ, — сылы лёксӧ эг вӧч.
Ме кӧсйи видзӧдлыны, кыдзи сійӧ олӧ.
Кӧзяин висьталіс тайӧс стариклы.
А старик скӧралӧ, чушйӧдлӧ, мыйкӧ ас ногыс броткӧ, ассьыс клыкъяссӧ жергӧдӧма, кияснас ӧвтчӧ Жилин вылӧ.
Жилин ставсӧ эз гӧгӧрво, но гӧгӧрвоис, мый старик тшӧктӧ кӧзяинлы вины рочьясӧс, а не видзны найӧс аулын.
Старик муніс.
Кутіс Жилин юасьны кӧзяиныслысь: кутшӧм тайӧ старик?
Кӧзяиныс и шуӧ:
— Тайӧ ыджыд морт!
Медбур джигит сійӧ вӧвлі, уна рочӧс виис, озыр вӧвлі.
Сылӧн вӧлі куим гӧтыр да кӧкъямыс пи.
Ставныс олісны ӧти деревняын.
Локтісны рочьяс, рӧзӧритісны деревнясӧ да сизим писӧ виисны.
Ӧти пи коли да сетчис рочьяслы.
Старик муніс да ачыс сетчис рочьяслы.
Оліс на ордын куим тӧлысь; аддзис сэні ассьыс писӧ, ачыс сійӧс виис да пышйис.
Сэксянь сійӧ дугдіс воюйтны, муніс Меккаӧ * енлы кевмыны, сы вӧсна сылӧн и чалмаыс.
Коді Меккаын вӧвлі, сійӧс шуӧны хаджиӧн, и сійӧ новлӧ чалма.
Оз радейт сійӧ ті воксӧ.
Сійӧ тшӧктӧ вины тэнӧ; да меным оз позь вины, — ме тэысь сьӧм мынті; ме тэнӧ не сӧмын вины, ме эськӧ тэнӧ и лэдзны эг мӧд, кыв кӧ эг сет.
— Сералӧ, ачыс рочӧн шуалӧ: <rus>«Твоя, Иван, хорош, — моя, Абдул, хорош!»</rus>.
IV
Тадзи Жилин оліс тӧлысь.
Луннас ветлӧдлӧ аулӧд либӧ кутшӧмкӧ кипом удж вӧчӧ, а мыйӧн вой воас, мыйӧн чӧв-лӧнь пуксяс аулын, сэки сійӧ аслас сарайын кодйысьӧ.
Изъяс вӧснаыс сьӧкыд вӧлі кодйысьнысӧ, но сійӧ подпилокӧн изъяссӧ зыртіс, и тадзи стен улас вӧчис морт тӧрмӧн розь.
«Сӧмын эськӧ, — мӧвпалӧ, — меным местасӧ бурджыка тӧдмавны, кодарлань муннысӧ.
Да татараыс некод оз висьтав».
Вот сійӧ бӧрйис кад, кор кӧзяиныс кытчӧкӧ муніс; ӧбед бӧрын муніс аул сайӧ, гӧра йылӧ.
Кӧсйис сэсянь местасӧ видзӧдлыны.
А кӧзяиныс мунігас тшӧктӧма детинкаыслы вӧтлысьны Жилин бӧрся, син водзсьыс сійӧс не воштыны.
Котӧртӧ детинка Жилин бӧрся да горзӧ:
— Эн мун!
Бать эз тшӧкты.
Пыр жӧ йӧзӧс чуксала!
Кутіс Жилин детинкаӧс такӧдны.
— Ме, — шуӧ, — ылӧдз ог мун — сӧмын со эсійӧ гӧра йылас кайла, меным турун колӧ корсьны — тіянлысь йӧзтӧ лечитны.
Мунам мекӧд; колодкаа кокнад ме ог пышйы.
А аски тэныд ньӧввуж вӧча да ньӧвъяс.
Сӧгласитчис детинка, мӧдӧдчисны.
Гӧраыс видзӧднысӧ абу ылын, а колодкаа кокнад сьӧкыд; муніс, муніс, ӧдва и кайис гӧра йылӧдз.
Пуксис Жилин, кутіс местасӧ гӧгӧр видзӧдны.
Сарай мышладорын лунвывланьын увтасін, табун ветлӧдлӧ, и мӧд аул тыдалӧ улынджык.
Аул сайын мӧд гӧра, ещӧ на крутджык, а сійӧ гӧра саяс ещӧ гӧра.
Гӧраяс костын вӧр лӧзвидзӧ, а сэні ещӧ гӧраяс — пыр вылӧджык и вылӧджык кыпӧдчӧны.
А медся джуджыд гӧраясыс еджыдӧсь, сакар кодьӧсь, лымйӧн вевттьысьӧмаӧсь.
И ӧти лым гӧра мукӧдъяссьыс джуджыдджык, шапка моз сулалӧ.
Асыввылын и рытыввылын пыр сэтшӧм жӧ гӧраяс, сёртасъясын кӧнсюрӧ аулъяс тшынасьӧны.
«Но, — мӧвпалӧ, — тайӧ ставыс налӧн сторона».
Кутіс Жилин видзӧдны рочьясладорӧ: кок улас ю, асланыс аул, гӧгӧр неыджыд садъяс.
Ю дорын быттьӧ посньыдик аканьяс — буракӧ, бабаяс пукалӧны, пожъясьӧны.
Аул сайын неуна улынджык гӧра, сы сайын ещӧ кык гӧра, сэні быдмӧ вӧр; а кык гӧра костас лӧзвидзӧ шыльыдін, и шыльыдінас ылӧ-ылӧ быттьӧ тшын вольсассьӧ.
Кутіс Жилин казьтывны, кор сійӧ крепостьын гортас овліс, кодарсянь вӧлі шондіыс петӧ да кодарӧ лэччӧ.
Аддзӧ — дерт, эсійӧ увтасінас должен лоны крепостьыс.
Сэтчӧ, кык гӧра костӧдыс, и колӧ пышйыны.
Кутіс нин лэччыны шонді.
Еджыд лым гӧраяс лоины алӧйӧсь; сьӧд гӧраясын пемдіс; увтасінъясысь ру кыпӧдчис, и буретш сійӧ увтасыс, кӧні должен лоны миян крепостьным, быттьӧ биӧн ӧзйис лэччысь шонді вӧснаыс.
Кутіс Жилин сюсьджыка видзӧдны — мыйкӧ тыдалӧ увтасас, быттьӧ трубаясысь тшын петӧ.
И сідзи и чайтсьӧ сылы, мый буретш тайӧ роч крепостьыс.
Сёр нин лои.
Кылӧ — мулла горӧдіс.
Стада локтӧ — мӧсъяс баксӧны.
Детинка нуӧдӧ мунны, а Жилинлы и муннысӧ абу окота.
Локтісны найӧ гортаныс.
«Но, — мӧвпалӧ Жилин, — ӧні местасӧ тӧда, колӧ пышйыны».
Кӧсйис сійӧ пышйыны тайӧ жӧ войнас.
Войясыс вӧліны пемыдӧсь, — выль тӧлысь петандор.
Но рытъядорыс татара бӧр воисны.
Мукӧд дырйи найӧ гажаӧсь локтасны, аскӧдныс скӧт вайӧдасны.
А тайӧ разын нинӧм эз вайны, сӧмын седлӧ вылын вайисны ассьыныс виӧм татаринӧс, рыжӧй татаринлысь воксӧ.
Локтісны скӧрӧсь, ставныс чукӧртчисны дзебны.
Петіс и Жилин видзӧдлыны.
Гартыштісны кулӧм мортӧс полотноӧ, горттӧг, нуисны деревня сайӧ чинараяс улӧ, пуктісны эжа вылӧ.
Локтіс мулла, чукӧртчисны старикъяс, кичышкӧдъясӧн гартыштісны шапкаяснысӧ, помъяснысӧ пӧрччалісны, пуксялісны орччӧн-орччӧн кулӧм морт дорӧ кокбӧрляясныс вылӧ.
Медводзын мулла, сы бӧрвылын орччӧн пукалӧны чалмаяса куим старик, а на мышкын ещӧ татара.
Пуксисны, зумыштчисны и чӧв олӧны.
Дыр чӧв олісны.
Лэптіс юрсӧ мулла да шуӧ:
— Алла! (на ногӧн — ен). —
Шуис тайӧ ӧти кывсӧ, и бара зумыштчисны да дыр чӧв олісны; пукалӧны, оз вӧрзьӧдчыны.
Бара лэптіс юрсӧ мулла:
— Алла! — и ставныс шуисны: «Алла!» и бара чӧв ланьтісны.
Кулӧм морт куйлӧ эжа вылын — оз вӧрзьы, и найӧ пукалӧны кулӧмаяс кодьӧсь.
Ни ӧти морт оз вӧрзьы.
Сӧмын кылӧ, чинара вылын коръясыс кышакылӧны.
Сэсся мулла лыддис молитва, ставныс сувтісны, лэптісны кулӧм мортӧс ки йыланыс, кутісны нуны.
Вайисны гу дорӧ; гусӧ кодйӧма абу прӧстӧйӧс, а му улас кодйӧма пӧдвалӧс моз.
Босьтісны кулӧм мортӧс киняулӧдыс да кокӧдыс, кусыньтісны, ньӧжйӧник лэдзисны, пуксӧн сюйисны му улас, кияссӧ лӧсьӧдісны кынӧм вылас.
Ногаец вайис веж камыш, камышнас вольсалісны гусӧ, зіля тыртісны муӧн, рӧвняйтісны, а гуалӧм мортлы юр весьтас сувтсӧн из пуктісны.
Мусӧ талялісны, бара пуксялісны гу дорас орччӧн-орччӧн.
Дыр чӧв олісны.
— Алла!
Алла!
Алла! —
ышловзисны да сувтісны.
Рыжӧйыс сеталіс старикъяслы сьӧм, сэсся чеччис, босьтіс плеть, куимысь кучкис аслыс плешкас да муніс гортас.
Асывнас Жилин аддзӧ, гӧрд татарин нуӧдӧ сикт сайӧ кӧбылаӧс, а сы бӧрся мунӧны куим татарин.
Петісны сикт сайӧ, рыжӧйыс пӧрччис бешметсӧ, пуджис сосъяссӧ, — киясыс ёнӧсь, — кыскис кинжал, кеслыштіс зудйӧн.
Чатӧртӧны татара кӧбылалысь юрсӧ вывлань, матыстчис рыжӧй татарин, вундіс горшсӧ, уськӧдіс кӧбылаӧс и заводитіс кулакъяснас кучиксӧ кульны.
Локтісны бабаяс, нывъяс, заводитісны мыськавны сювсӧ да гырксӧ.
Кералісны сэсся кӧбыласӧ, керкаӧ пыртісны.
И сиктыс дзоньнас чукӧртчис рыжӧй ордӧ кулӧм мортӧс казьтывны.
Куим лун сёйисны кӧбыласӧ, буза юисны — покойникӧс казьтылісны.
Став татараыс гортын вӧліны.
Нёльӧд луннас, аддзӧ Жилин, ӧбед кадӧ кытчӧкӧ лӧсьӧдчӧны.
Вӧвъясӧс вайӧдісны, лӧсьӧдчисны и мӧдӧдчисны морт дас, и гӧрдыс муніс; сӧмын Абдул гортас кольччис.
Тӧлысьыс муртса на чужи — войясыс пемыдӧсь на вӧліны.
«Но, — мӧвпалӧ Жилин, — талун колӧ пышйыны», — и висьталіс Костылинлы.
А мӧдыс повзис.
— Да кыдзи нӧ пышъян, ми и туйсӧ огӧ тӧдӧй.
— Ме тӧда туйсӧ.
— Да и огӧ воӧй ӧти войӧн.
— А огӧ кӧ воӧй — вӧрын узям.
Ме со лепёшкияс чӧжышті.
Мый нӧ тэ кутан пукавны?
Бур — ыстасны кӧ сьӧмтӧ, а, гашкӧ, оз аддзыны сы мындасӧ.
А татара ӧні скӧрӧсь, сыысь, мый налысь мортӧс рочьяс виӧмаӧсь.
Сёрнитӧны — миянӧс вины кӧсйӧны.
Думайтіс, думайтіс Костылин.
— Но, мунам!
V
Пырис Жилин розьӧ, паськыдджыка кодйис, медым и Костылин тшӧтш тӧрас; и пукалӧны найӧ — виччысьӧны, кор чӧв-лӧнь лоӧ аулын.
Мыйӧн йӧзыс ланьтыштісны аулын, Жилин пырис стен улӧ, петіс ортсӧ.
Шӧпкӧдӧ Костылинлы:
«пет».
Петіс и Костылин, да кокнас из вӧрзьӧдіс, шум лэптіс.
А кӧзяинлӧн вӧлі сера пон, зэв скӧр;
Уляшинӧн шулісны.
Жилин водзджык нин вердыштавліс сійӧс.
Кыліс Уляшин, заводитіс увтны да уськӧдчис, а сы бӧрся и мукӧд понъяс.
Жилин гусьӧник шутёвтіс, шыбитіс лепёшка тор, — Уляшин тӧдіс сійӧс, бӧжсӧ кутіс легӧдны да ланьтіс.
Кӧзяиныс кыліс, усьӧдны кутіс сакля пытшсяньыс:
«Усь, усь, Уляшин!»
А Жилин гыжъялӧ Уляшинлысь пель сайсӧ.
Пон чӧв олӧ, кок бердас сылы ниртчӧ, бӧжсӧ легӧдӧ.
Пукалыштісны найӧ пельӧс сайын.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь лои, кылӧ сӧмын — гидын ыж кызӧктышталӧ да улын изъяс вывті ва бузгӧ.
Пемыд, енэжын кодзувъяс дзирдалӧны, гӧра весьтын том тӧлысь гӧрдӧдіс, вывлань сюрӧн петӧ.
Увтасъясын ру, йӧв кодь еджыд.
Чеччис Жилин, шуӧ ёртыслы:
«Но, вокӧ, айда!»
Вӧрзьӧдчисны, муртса муныштісны, кылӧны — мулла заводитіс сьывны вевт вылын:
«Алла, Бесмилла! Ильрахман!»
Тайӧ лоӧ — йӧзыс мӧдӧдчисны мечетьӧ.
Стен бердӧ йӧжгыльтчӧмӧн бара пуксисны.
Дыр пукалісны, виччысисны, кор йӧзыс прӧйдитасны.
Бара лои чӧв-лӧнь.
— <rus>Но, с богом</rus>! —
Пернапасасисны, мӧдӧдчисны.
Двор вомӧн мунісны гӧра горув юлань, вуджисны юсӧ, мӧдӧдчисны увтасінті.
Руыс зэв сук, му бердті вольсассьӧ, а юр весьтын кодзувъяс тыдалӧны.
Жилин кодзувъяс серти приметиталӧ, кодарланьӧ мунны.
Ру пытшкас ыркыд, мунны кокни, сӧмын сапӧгъясныс зыртӧны, таляссьӧмаӧсь.
Жилин пӧрччис ассьыс сапӧгсӧ, шыбитіс, кӧмтӧг мӧдӧдчис.
Чеччалӧ изйысь изйӧ да кодзувъяс вылӧ видзӧдлывлӧ.
Костылин кутіс кольччыны.
— Ньӧжйӧджык, — шуӧ, — мун; проклятӧй сапӧгъяс — став кокӧс зыртісны.
— Да тэ пӧрччы, кокньыдджык лоӧ.
Кӧмтӧгыс мӧдӧдчис Костылин — сыысь на лёк: став коксӧ дойдаліс изъясӧ да пыр кольччӧ.
Жилин сылы шуӧ:
— Коктӧ дойдалан — бурдас на, а суӧдасны — виасны, лёкджык лоӧ.
Костылин нинӧм эз шу, мунӧ, ружӧктышталӧ.
Дыр найӧ мунісны увтасӧд.
Кылӧны — веськыдвылын понъяс кутісны увтчыны.
Жилин сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс, гӧра йылӧ кайліс, кинас видлаліс мусӧ.
— Эх, — шуӧ, — ӧшибитчим тай ми — веськыдвыв мунсьӧма.
Тані мӧд аул, ме сійӧс гӧра вывсянь аддзылі; бӧрлань колӧ мунны да гӧра пӧлӧныс шуйгавыв.
Сэні вӧр должен лоны.
А Костылин шуӧ:
— Виччысьыштлы кӧть неуна, лэдз лолыштны, кокӧй менам вирӧдз доймаліс.
— Э, вокӧ, бурдас, тэ кокньыдджыка чеччав.
Со кыдзи!
И котӧртіс Жилин бӧрлань, гӧра пӧлӧныс шуйгавыв, вӧрас.
Костылин пыр кольччӧ да ойзӧ.
Жилин чирыштлас сійӧс, а ачыс пыр водзӧ мунӧ.
Кайисны гӧра йылӧ.
Сідзи и эм — вӧр.
Пырисны вӧрас, медбӧръя паськӧмнысӧ чашйисны-косявлісны сутшкасьысь кустъясӧ.
Вӧрас трӧпа кодь сюри.
Сы кузя мӧдӧдчисны.
— Сулав! —
Туй вылын кыліс вӧв кокшы.
Сувтісны, кывзӧны.
Кыліс вӧв кокшы и бӧр дугдіс.
Вӧрзьӧдчисны найӧ, бара вӧв кокшы кутіс кывны.
Найӧ сувтасны — и сійӧ сувтас.
Кыссис Жилин, видзӧдӧ туй вылӧ — сулалӧ мыйкӧ: вӧв не вӧв, и вӧв вылас мыйкӧ тешкодьтор, абу морт кодь.
Чушнитіс — кылӧ.
«Мыйсяма дивӧ!»
Жилин ньӧжйӧник шутёвтіс, — кыдзи тай чепӧсъяс туй вывсьыс вӧрӧ, и вӧрас пондіс рутшка-ратшкакывны, быттьӧ бушков локтӧ, увъяссӧ чегъялӧ.
Костылин сэтчӧ и уси повзьӧмысла.
А Жилин сералӧ, шуӧ:
— Тайӧ кӧр.
Кылан, кыдзи сюръяснас увъяссӧ чегъялӧ.
Ми сыысь полам, а сійӧ миянысь полӧ.
Водзӧ мӧдӧдчисны.
Чукӧра кодзувъяс нин увтасмыны кутісны, регыд нин асыв.
А сэтчӧ мунӧны, али оз — оз тӧдны.
Жилинлы кажитчӧ, мый сійӧс буретш тайӧ туйӧдыс вайӧдлісны да мый ас йӧз дінӧдз верст дас на лоӧ, а некутшӧм примета абу, да войнад он и аддзы.
Петісны неыджыд кушинӧ.
Костылин пуксис да шуӧ:
— Кыдзи гажыд, а ме ог во: менам кокъясӧй оз нуны.
Жилин кутіс нуӧдны сійӧс.
— Ог, — шуӧ, — ог во, ог вермы.
Скӧрмис Жилин, сьӧлыштіс, видны кутіс сійӧс.
— Сідзкӧ, ме ӧтнам муна, прӧщайтлы.
Костылин чеччис, мӧдӧдчис.
Мунісны найӧ верст нёль.
Вӧрын руыс сукджык, ас водзсьыд нинӧм он аддзы, и кодзувъяс муртса нин тыдыштӧны.
Друг кылӧны — водзвылын вӧв кокшы.
Кылӧ — подковъяснас изъясӧ инмалӧ.
Водіс Жилин кынӧм вылас, кутіс му бердын кывзысьны.
— Сідзи и эм, татчӧ — миянлань, верзьӧма локтӧ!
Котӧрӧн кежисны найӧ туй вылысь, пуксисны куст пӧвстӧ да виччысьӧны.
Жилин кыссис туйлань, видзӧдӧ — верзьӧма татарин мунӧ, мӧскӧс вӧтлӧ.
Ачыс вомгорулас мыйкӧ мургӧ-сьылӧ.
Прӧйдитіс татарин.
Жилин локтіс Костылин дорӧ.
— Но, ен видзис; чеччы, мунам.
Кутіс Костылин чеччыны да бӧр уси.
— Ог вермы, ей-богу, ог вермы, эбӧсӧй менам абу.
Мортыд сійӧ кыз, ён, пӧсялӧма ставнас; да кыдзи ӧвтыштіс сылы вӧрса кӧдзыд ру, да кокъясыс доймалісны, — вот сійӧ и слабитіс.
Жилин заводитіс мырдӧн чеччӧдны сійӧс.
Кыдзи тай горӧдас Костылин:
— Ой, доймӧ!
Жилин сідзи и кынмис места вылас.
— Мый горзан?
Татариныс ӧд матын, кылас. —
А ачыс мӧвпалӧ:
«Збыль тай сійӧ слабмӧма, мый нӧ ме кута вӧчны сыкӧд?
Ёртӧс эновтны оз позь».
— Но, — шуӧ, — чеччы, кӧшӧлясь меным — нуа, он кӧ нин вермы муннытӧ.
Пуксьӧдіс ас вылас Костылинӧс, кутыштіс кияснас лядьвейяс увтіыс, петіс туй вылӧ, кутіс кыскыны.
— Сӧмын, — шуӧ, — кинад эн топӧд горшӧс; Христа ради.
Пельпомъясӧ кутчысь.
Сьӧкыд Жилинлы, кокъясыс вирӧсьӧсь жӧ да и мудзис.
Копыртчылас, лӧсьӧдыштас, лэптыштас, мед эськӧ Костылиныс вылынджык мыш вылас лоӧ, и бара кыскӧ сійӧс туй кузяыс.
Татарин, буракӧ, кывлӧма Костылинлысь горӧдӧмсӧ.
Кылӧ Жилин — кодкӧ бӧрсяньыс локтӧ, ас ногыс чуксасьӧ.
Жилин кустъясӧ чепӧсйис.
Татарин кватитіс ружьесӧ, лыйис, — эз веськав, чилӧстіс ас ногыс да гӧнитіс туй кузя.
— Но, — шуӧ Жилин, — пропадитім, вокӧ!
Сійӧ, понйыд, пыр жӧ татараӧс чукӧртас миянӧс вӧтӧдны.
Верст куим кӧ огӧ мунӧй — пропадитім. —
А ачыс мӧвпалӧ Костылин йылысь:
«Чӧртыс менӧ тойліс тайӧ колодасӧ босьтны.
Ӧтнам кӧ эськӧ важӧн нин вои».
Костылин шуӧ:
— Ӧтнад мун, нинӧм тэныд ме вӧсна пропадайтны.
— Ог, ог мун: оз позь ёртӧс эновтны.
Бара мыш вылас босьтіс да водзӧ мӧдӧдчис.
Верст мында тадзи муніс.
Ӧтарӧ пыр вӧр, и помыс сылӧн оз тыдав.
А руыс разавны нин кутіс, да и кымӧръяс быттьӧкӧ ӧкмыны кутісны.
Кодзувъяс оз нин тыдавны.
Эбӧссьыс петіс Жилин.
Туй бокысь аддзисны шортор, изйӧн гӧгӧрыс вольсалӧма.
Сувтіс, лэдзис Костылинӧс муӧ.
— Вай, — шуӧ, — шойччышта, юышта.
Лепёшкияс сёйыштам.
Абу нин, буракӧ, зэв ылын.
Муртса на водіс сійӧ юны, кылӧ — бӧрвыланыс кокшыяс.
Бара веськыдвыв чепӧсйисны, кустъясӧ, кыр бокас, и водісны.
Кылӧны — татаралӧн гӧлӧсъяс; сувтісны татара буретш сійӧ местаас, кысянь найӧ туй вылысь кежисны.
Сёрнитыштісны, сэсся усьнитісны, кыдзи понъясӧс усьӧдлывлӧны.
Кылӧны — рутшка-ратшкакылӧ мыйкӧ кустъясын, веськыда на дорӧ локтӧ кодлӧнкӧ тӧдтӧм пон.
Сувтіс, кутіс увтны.
Локтӧны налань и татара — тожӧ тӧдтӧмъяс; кутісны найӧс, кӧртавлісны, пуксьӧдісны вӧвъясныс вылӧ, мӧдӧдчисны.
Верст куим кымын мунісны, паныдасис налы Абдул-кӧзяиныс, сыкӧд кык татарин.
Мыйкӧ сёрнитыштіс татаракӧд, босьтісны ас вӧвъясныс вылӧ, бӧр кутісны нуны аулас.
Абдул оз нин серав, кыв ни джын оз шу налы.
Югдігас вайисны аулӧ, пуксьӧдісны улича вылӧ.
Чукӧртчисны челядь.
Изъясӧн, плетьясӧн найӧс нӧйтӧны, чилзӧны.
Кытшӧ чукӧртчисны татара, и гӧраувса старик локтіс.
Кутісны сёрнитны.
Кылӧ Жилин, мый на йылысь тӧлкуйтӧны, мый накӧд вӧчны.
Ӧтияс шуӧны — колӧ ылӧджык гӧраясӧ найӧс нуны, а старик шуӧ:
«вины колӧ».
Абдул вензьӧ, шуӧ:
«Ме наысь сьӧм мынті.
Ме наысь калым босьта».
А старик шуӧ:
«Нинӧм найӧ оз мынтыны, сӧмын лёктор вӧчасны.
И грек рочьясӧс вердны.
Вины — и пом».
Разӧдчалісны.
Жилин дорӧ матыстчис кӧзяиныс, кутіс сылы шуавны:
— Калым кӧ, шуӧ, тіян пыдди меным оз ыстыны, ме тіянӧс кык недель мысти кувтӧдзныд куля-нӧйта.
А бара кӧ думыштан пышйыны, ме тэнӧ понйӧс моз виа.
Гиж письмӧ, бура гиж.
Вайисны налы бумага, гижисны найӧ письмӧяс.
Коканыс налы сюйисны колодкаяс, нуӧдісны мечеть сайӧ.
Сэні вӧлі вит аршин судта кымын ту — и лэдзисны найӧс тайӧ гуас.
VI
Олӧмныс налӧн дзикӧдз лёкмис.
Колодкасӧ эз босьтлыны да вӧля вылӧ некутшӧма эз лэдзлыны.
Шыблалісны сэтчӧ налы, понъяслы моз, уль теста да кувшинӧн ва лэдзлывлісны.
Гуын вӧлі дука, жар.
Костылин дзикӧдз висьмис, пыктавны кутіс, и гӧгӧр сылӧн юкалӧ, и пыр ойзӧ либӧ узьӧ.
И Жилин шогӧ уси: аддзӧ — делӧныс лёк.
И оз тӧд, кыдзи мынтӧдчыны.
Заводитліс сійӧ кодйысьны, да мусӧ некытчӧ шыблавны; казяліс кӧзяин, грӧзитчис вины.
Пукалӧ ӧтчыд Жилин гу пыдӧсас лажыньтчӧмӧн, мӧвпалӧ вӧльнӧй олӧм йылысь, и гажтӧм сылы.
Друг веськыда пидзӧс вылас сылы лепёшка уси, мӧд, и черешняяс кутісны гылавны.
Видзӧдліс вывлань, а сэні Дина.
Видзӧдыштіс сы вылӧ, сералыштіс и пышйис.
Жилин и мӧвпалӧ: «Оз-ӧ Дина отсав?»
Весаліс гуас торъя места, перъялыштіс сёй, заводитіс аканьяс вӧчавны.
Вӧчаліс мортъясӧс, вӧвъясӧс, понъясӧс; думайтӧ: «Кор локтас Дина, шыбита сылы».
Сӧмын тай мӧд луннас Дина эз лок.
А кылӧ Жилин — вӧв кокшыяс кутісны кывны, кодъяскӧ прӧйдитісны, и чукӧртчисны татара мечеть дорӧ, вензьӧны, горзӧны да рочьяс йылысь сёрнитӧны.
И кылӧ стариклысь гӧлӧссӧ.
Бурасӧ эз велав Жилин, но гӧгӧрвоис, мый рочьяс матӧдз нин воӧмаӧсь, и татара полӧны, мед эськӧ ауланыс эз пырны, и оз тӧдны, мый вӧчны пленнӧйяскӧд.
Сёрнитыштісны и мунісны.
Друг кылӧ — мыйкӧ шура-шаракывны кутіс вылын.
Видзӧдліс: Дина куткырвидзӧ-пукалӧ, пидзӧсъясыс юрсьыс вылынджык чурвидзӧны, копыртчӧма, монистоясыс гу весьтас бовъялӧны.
Синъясыс сідзи и дзирдалӧны кодзувъяс моз.
Сос пытшсьыс кыскис рыськысь пӧжалӧм кык лепёшка, шыбитіс сылы.
Жилин босьтіс да шуӧ:
— Мый нӧ сы дыра эн волы?
А ме тэныд чачаяс вӧчалі.
На, со! —
Кутіс сылы шыблавны ӧтиӧн-ӧтиӧн, а Дина юрсӧ пыркӧдӧ да оз видзӧд.
— Оз ков! — шуӧ.
Пукалыштіс чӧв олігтыр и шуӧ: — Иван, тэнӧ вины кӧсйӧны. —
Ачыс кинас петкӧдлӧ сьылі вылас.
— Коді кӧсйӧ вины?
— Бать, сылы старикъяс тшӧктӧны, а тэ меным жаль.
Жилин и шуӧ:
— А ме кӧ тэныд жаль, тэ кузь зіб меным вай.
Дина юрсӧ пыркӧдӧ, мый «оз позь».
Кияссӧ морӧс вылас пуктӧмӧн Жилин кутіс кевмысьны сылы:
— Дина, пожалуйста, Динушка, вай.
— Оз позь, — шуӧ, — аддзасны, ставныс гортынӧсь. — И муніс.
Вот пукалӧ рытнас Жилин и думайтӧ: «Мый лоӧ?»
Пыр вывлань видзӧдлывлӧ.
Кодзувъяс тыдалӧны, а тӧлысь эз на пет.
Мулла горӧдіс, гӧгӧр чӧв-лӧнь лои.
Жилин вугравны нин кутіс, мӧвпалӧ: «Оз лысьт нывкаыс».
Друг сылы юр вылас сёй кутіс гылавны, видзӧдліс вывлань — гу дорышас кузь зіб зурӧдчӧ.
Зурӧдчыштіс, лэччыны кутіс, гуӧ пырӧ.
Жилинлы нимкодь лои, кватитіс кинас, лэдзис; зібйыс зэв ён.
Тайӧ зібсӧ Жилин кӧзяин керка вевт вылысь важӧнкодь нин аддзыліс.
Видзӧдліс вывлань: кодзувъясыс вылын енэжын дзирдалӧны, и дзик гу весьтас Диналӧн синъясыс каньлӧн моз пемыдын югъялӧны.
Копыртчис сійӧ гу весьтӧ и вашкӧдӧ:
— Иван, Иван! —
А ачыс пыр чужӧм бердтіыс кинас ӧвтчӧ, мый «гусьӧнджык пӧ сэн».
— Мый? — юалӧ Жилин.
— Ставныс мунісны, сӧмын кыкӧн гортынӧсь.
Жилин и шуӧ:
— Но, Костылин, мунам, медбӧръяысь заводитлам; ме тэныд отсышта.
Костылин и кывзынысӧ оз кӧсйы.
— Кысь нин, — шуӧ, — тыдалӧ, меным татысь не нин петавны.
Кытчӧ нӧ ме муна, кор и бергӧдчыштны вынӧй абу?
— Но, сідзкӧ, прӧщайтлы, лёкӧн эн казьтыв. —
Окыштчис Костылинкӧд.
Кутчысис зібйӧ, тшӧктіс Диналы кутыштны и заводитіс каттьысьны.
Гоз-мӧдысь исковтліс, — колодкаыс мешайтчӧ.
Отсыштіс сылы Костылин, — ӧдва кайис выліас.
Дина мыйвынсьыс кыскӧ сійӧс ичӧтик кияснас дӧрӧмӧдыс, ачыс сералӧ.
Босьтіс Жилин зібсӧ да шуӧ:
— Ну бӧр важ местаас, Дина, а то казяласны — нӧйтасны тэнӧ.
Нуис Дина зібсӧ, а Жилин гӧра горув мӧдӧдчис.
Лэччис гӧра улӧ, босьтіс ёсь из, кутіс колодкасьыс томансӧ жугӧдны.
А томаныс ён, некыдзи оз жугав, да и чуктӧднысӧ делӧ.
Кылӧ — кодкӧ котӧрӧн лэччӧ гӧра вывсянь, кокньыдика чеччалӧ.
Думайтӧ: «Тӧдӧмысь, бара Дина».
Воис Дина, босьтіс из и шуӧ:
— Вайлы, ме.
Пуксис пидзӧсъяс вылас, заводитіс бертлӧдлыны.
Сӧмын тай киясыс вӧсньыдикӧсь, ньӧръяс кодьӧсь, выныс налӧн ньӧти абу.
Шыбитіс изсӧ, бӧрддзис.
Жилин бӧр ачыс кутчысис томан бердӧ, а Дина лажыньтчис сыкӧд орччӧн, пельпомӧдыс сійӧс кутіс.
Видзӧдліс Жилин, аддзӧ, шуйгавылын гӧра сайын гӧрд кыа чепӧсйис.
Тӧлысь петӧ.
«Но, — думайтӧ, — тӧлысь петтӧдз колӧ увтассӧ вуджны, вӧрӧдзыс воӧдчыны».
Чеччис, шыбитіс изсӧ.
Кӧть колодкаа кокӧн, а колӧ мунны.
— Прӧщайт, — шуӧ, — Динушка.
Нэм кута тэнӧ помнитны.
Кутчысис сы бердӧ Дина, кияснас малалӧ, корсьысьӧ, кытчӧ эськӧ сылы лепёшкаяс сюйны.
Жилин босьтіс лепёшкаяссӧ.
— Аттьӧ, — шуӧ, — тӧлкаӧй.
Коді бара тэныд метӧг аканьястӧ кутас вӧчавны-а? —
И малыштіс сійӧс юрӧдыс.
Кыдзи тай бӧрддзас Дина, кияснас тупкысис, кӧзапи моз чеччалігтыр котӧртны мӧдіс гӧра паныд.
Сӧмын пемыдас кылӧ, кыдзи кӧсасьыс монистоясыс мыш вылас зёлякылӧны.
Пернапасасис Жилин, кинас кутіс колодка томансӧ, медым оз зильӧдчы, и мӧдӧдчис туй кузя, кыскӧ коксӧ, а ачыс пыр кыа вылӧ видзӧдлывлӧ, кӧні тӧлысьыс петӧ.
Туйсӧ сійӧ тӧдіс.
Веськыда кӧ мунны, верст кӧкъямыс кымын лоӧ.
Сӧмын эськӧ тӧлысь петтӧдз воны вӧр дорӧдз.
Вуджис сійӧ ю вомӧн;
гӧра сайын югдыны нин кутіс.
Увтасӧд мӧдӧдчис, мунӧ, ачыс видзӧдлывлӧ: оз-ӧ тыдав тӧлысьыс.
Енэж дорыс кельдӧдіс нин, увтас ӧтар бокас пыр югыдджык лоӧ.
Гӧра улӧ кыссьӧ вуджӧр, Жилин дорӧ матысмӧ.
Мунӧ Жилин, вуджӧраинӧ пыр лӧсьӧдчӧ.
Сійӧ тэрмасьӧ, а тӧлысьыс ещӧ на ёнджыка тэрмасьӧ; и веськыдвылын нин югдісны гӧра йывъяс.
Кутіс воны вӧр дорӧ, гӧраяс сайысь петіс тӧлысь — мича югыд, дзик лун кодь лои.
Пуяс вылын быд кор тыдалӧ.
Гӧраясын лӧнь, югыд: ставыс быттьӧ кулӧма сэні.
Сӧмын кылӧ, улын шор жургӧ.
Воис вӧр дорӧдз — некод эз паныдась.
Бӧрйис вӧрсьыс пемыдджык места, пуксис шойччыштны.
Шойччыштіс, лепёшка сёйис.
Аддзис из, бара заводитіс колодкасӧ жугӧдны.
Став кисӧ дойдаліс, а жугӧдны эз вермы.
Чеччис, мӧдӧдчис туй кузя.
Муніс верст кымын, эбӧссьыс петіс — кокъясыс ёнтӧны.
Воськовтас дасысь кымын и сувтас.
«Вӧчны нинӧм, — думайтӧ, — кута кыссьыны, кытчӧдз верма.
А пукся кӧ, ог и чеччы сэсся.
Крепостьӧдз меным не воны, а мыйӧн югдас, вода вӧрас, лунъя, и войнас бара мӧдӧдча».
Кузь войбыд муніс.
Сӧмын паныдасьлісны верзьӧма кык татарин, но Жилин ылісянь найӧс кыліс, дзебсис пу сайӧ.
Тӧлысь нин кутіс кельдӧдны, лысва уси, югдандор нин, а Жилин вӧр помӧдзыс эз на во.
«Но, — мӧвпалӧ, — ещӧ комын воськов муна, кежа вӧрас и пукся».
Муніс комын воськов, аддзӧ — помасьӧ вӧрыс.
Петіс вӧр дорас — дзик югыд; кипыдӧс вылын моз сылы тыдовтчис степь и крепость, а шуйгавылын, гӧра улас зэв матын, бипуръяс ӧзйӧны, тшын вольсассьӧ, и бипуръяс дорын йӧз.
Бурджыка видзӧдліс, аддзӧ: ружьеяс югъялӧны — казакъяс, салдатъяс.
Зэв нимкодь лои Жилинлы, чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ, мӧдӧдчис гӧра горув.
А ачыс мӧвпалӧ: «Енмӧй видз, татшӧм восьса эрд вывсьыд кӧ аддзас верзьӧма татарин: кӧть и матын, а он пышйы».
Сӧмын на думыштіс — аддзӧ: шуйгавылын мыльк йылас сулалӧны куим татарин.
Аддзисны сійӧс, уськӧдчисны сыланьӧ.
Сідзи и ёкмуні Жилинлӧн сьӧлӧмыс.
Кинас пондіс шенасьны, мыйвынсьыс горзыны ас йӧзлы:
— Вокъяс! мездӧй! вокъяс!
Кылісны миян йӧз.
Чепӧсйисны верзьӧма казакъяс, уськӧдчисны Жилинланьӧ, татаралы туйсӧ орӧдӧмӧн.
Казакъяслы ылын, а татаралы матын.
Да и Жилин чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ, кватитіс кинас колодкасӧ, котӧртӧ казакъяслы паныд, а ачыс асьсӧ оз помнит, пернапасасьӧ да горзӧ:
— Вокъяс! вокъяс! вокъяс!
Казакъяс морт дас вит кымын вӧліны.
Повзисны татара, — эзджык воны да сувтісны.
И котӧртіс Жилин казакъяс дорӧ.
Кытшалісны сійӧс казакъяс, юасьӧны: «Коді сійӧ, кутшӧм морт, кытысь?»
А Жилин ачыс асьсӧ оз помнит, бӧрдӧ да шуалӧ:
— Вокъяс! вокъяс!
Котӧрӧн локтісны салдатъяс, сувталісны Жилин гӧгӧр — кодкӧ мыччӧ сылы нянь, кодкӧ вина; кодкӧ шинельнас шебрӧдӧ, кодкӧ колодкасӧ жугӧдӧ.
Тӧдісны сійӧс офицеръяс, крепостьӧ нуӧдісны.
Нимкодь лои салдатъяслы, ёртъясыс чукӧртчисны Жилин дорӧ.
Висьталіс Жилин, кыдзи-мый сыкӧд вӧлі, и шуӧ:
— Со и гортӧ ветлі, гӧтраси!
Да, тыдалӧ, абу нин меным сиӧма сійӧс.
И кольччис Кавказын служитны.
А Костылинӧс сӧмын тӧлысь мысти на выкупитісны вит сюрс шайтысь.
Ӧдва ловъяӧс вайисны.
{Гоголь Н. В. (комиӧдіс Kodko) @ Повесть сы йылысь, кыдзи Иван Иванович пиньӧ воис Иван Никифоровичкӧд @ повесьт @ Н. В. Гоголь. Повесть сы йылысь, кыдзи Иван Иванович пиньӧ воис Иван Никифоровичкӧд @ 1952 @ Лб. 3‒58.}
Гоголь Николай Васильевич
Повесть сы йылысь, кыдзи Иван Иванович пиньӧ воис Иван Никифоровичкӧд
I ГЛАВА
ИВАН ИВАНОВИЧ ДА ИВАН НИКИФОРОВИЧ
Зэв бур бекешаыс * Иван Ивановичлӧн! вывті бур!
А кутшӧмӧсь смушкаясыс! *
Сё дивӧ, кутшӧмӧсь смушкаясыс! еджгов лӧзӧсь!
Ме сета енмыс тӧдас мый, сюрасны кӧ кодлӧнкӧ татшӧмъясыс!
Видзӧдлӧй, ен могысь, на вылӧ, медсясӧ, кор сійӧ кодкӧдкӧ кутас сёрнитны, видзӧдлӧй боксяньыс: веськыда вежыд петас!
Опишитны оз позь: бархат! эзысь! би!
Господьӧй енмӧй!
Николай чудотворец, енлӧн угодник!
Мыйла нӧ менам абу татшӧм бекешаыс!
Сійӧ вурлӧма тайӧс ещӧ сэки на, кор Агафия Федосеевна эз ветлы Киевӧ.
Ті тӧданныд Агафия Федосеевнасӧ?
самӧй сійӧ, коді курччӧма заседательлысь пельсӧ.
Зэв шань морт Иван Иванович!
Кутшӧм сылӧн керкаыс Миргородын!
Сы гӧгӧрын быд боксянь дубӧвӧй сюръяяс йылын лэбув, лэбулас быдлаын скамьяяс.
Кор лоас вывті жар, Иван Иванович пӧрччас ас вывсьыс и бекешасӧ и улыс паськӧмсӧ, ачыс кольччас ӧти дӧрӧм кежсьыс и шойччӧ лэбулын и видзӧдӧ, мый вӧчсьӧ двор пытшкас да ывла вылас.
Кутшӧмӧсь сылӧн яблоняясыс да грушаясыс дзик ӧшинь улас!
Восьтӧй сӧмын ӧшиньсӧ — увъясыс налӧн сідзи и пырӧны жырас.
Тайӧ ставыс керка водзас, а видзӧдланныд кӧ, мый сылӧн садъяс!
Мыйыс сэні абу?
Сливаяс, вишняяс, черешняяс, быдсяма градвыв пуктасъяс, подсолнечникъяс, ӧгурцы, дыняяс, пуртӧсъяс, весиг гумла и кузнеча.
Зэв шань морт Иван Иванович!
Сійӧ ёна радейтӧ дыняяс.
Тайӧ сылӧн радейтана сёянтор.
Мыйӧн сӧмын ӧбедайтас да петас ӧти дӧрӧм кежсьыс лэбулӧ, пыр жӧ тшӧктӧ Гапкалы вайны кык дыня.
И ачыс нин шӧри вундас, чукӧртас кӧйдыссӧ торъя бумагаӧ да заводитас сёйны.
Сэсся тшӧктас Гапкалы вайны чернила доз и ачыс, аслас кинас, пасъяс кӧйдыса бумага вылас: тайӧ дынясӧ сёйӧма сэтшӧмтӧ числӧӧ.
Та дырйи кӧ вӧлі кутшӧмкӧ гӧсьт, то: участвуйтіс сійӧтӧ.
Покойник миргородскӧй судья пыр любуйтчыліс Иван Иванович керка вылӧ видзӧдігӧн.
Да, керка абу лёк.
Меным кажитчӧ, мый сы дорӧ гӧгӧрбоксянь стрӧитӧма посводзьяс да посводзторъяс, и видзӧдлыны кӧ сы вылӧ ылысянь, то тыдалӧны сӧмын ӧти-мӧд вылас пукталӧм вевтъясыс, мый зэв ёна мунӧ блин тыра тарелка вылӧ, а ещӧ ёнджыка пу вылын быдмысь тшакъяс вылӧ.
Став вевтъяссӧ вӧлі вевттьӧма очеретӧн *; бадь, дуб да кык яблоня ӧшйӧмаӧсь на вылӧ асланыс пушкыра увъяснас.
Пуяс костӧд тыдалыштӧны да весиг петӧны улич вылӧ белилаӧн мавтӧм ставеня неыджыд ӧшиньяс.
Зэв бур морт Иван Иванович!
Сійӧс тӧдӧ и полтавскӧй комиссар Дорош Тарасович Пухивочка, кор мунӧ Хоролсянь, то пыр кежавлӧ сы ордӧ.
А протопоп отец Пётр, коді олӧ Колибердаын, кор чукӧрмас сы ордӧ морт вит гӧсьтъяс, пыр шуӧ, мый сійӧ некодӧс оз тӧд, коді эськӧ сідзи исполняйтіс христианскӧй долгсӧ да кужис овны, кыдзи Иван Иванович.
Господи, кыдзи лэбӧ кадыс! сэки нин вӧлі кольӧма дас воысь унджык, кор сійӧ лои дӧвечӧн.
Челядь сылӧн эз вӧв.
Гапкалӧн эм челядь и частӧ котралӧны дворті.
Иван Иванович век сетӧ налы быдӧнлы либӧ кӧлач, либӧ дынятор, либӧ груша.
Гапка ордын сылӧн кум да кӧбрег ключьясыс; ыджыд сундуксьыс жӧ, коді сулалӧ аслас спальняас, да шӧр кумсьыс ключсӧ Иван Иванович видзӧ ас ордас да оз радейт лэдзны сэтчӧ некодӧс.
Гапка, здоровӧй кокпӧкъяса да банбокъяса, ён ныв, новлӧ дӧра юбка.
А енлы кутшӧма веруйтӧ Иван Иванович!
Быд вежалунӧ сійӧ пасьталӧ бекешасӧ да мунӧ вичкоӧ.
Сэтчӧ пырӧм бӧрын да быдладорлань копрасьӧм бӧрын Иван Иванович векджык мунӧ кырлӧсӧ да зэв бура нюжйӧдлӧ басӧн.
Кор жӧ помасяс службаыс, Иван Иванович некыдз оз вермы терпитны, медым не волыны быд корысь дінӧ.
Сійӧ эськӧ, гашкӧ, и эз кӧсйы занимайтчыны татшӧм гажтӧм уджнас, природнӧй бурлуныс кӧ эз кыскы сійӧс сы дінӧ.
«Здорово, коньӧрӧй! — пырджык шулывліс сійӧ, кор корсьліс да аддзыліс медся калечитӧм, дӧмасъясысь вурӧм, косясьлӧм платтьӧа бабаӧс. — Кытысь тэ, коньӧрӧй?»
«Ме, панӧй, хуторсянь вои: коймӧд лун нин эг юлы, эг сёйлы, вӧтлісны менӧ аслам челядьӧй».
«Коньӧрӧй, мыйла нӧ тэ воин татчӧ?»
«А сідз, панӧй, милӧстина корны, оз-ӧ кодкӧ сет кӧть нянь вылӧ».
«Гм! мый нӧ, тэныд ӧмӧй нянь колӧ?» пырджык юавліс Иван Иванович.
«Кыдзи нӧ оз ков! пон кодь тшыг».
«Гм! — пырджык вочавидзліс Иван Иванович: — сідзкӧ тэныд, гашкӧ, и яй колӧ?»
«Да ставнас, мый ті сетанныд, быдторйӧн лоа дӧвӧлен».
«Гм! яйыс ӧмӧй няньсьыс бурджык?»
«Кысь нин тшыг мортлы бӧрйысьны.
Ставыс, мый сетанныд, ставыс бур».
Сэки старука пырджык нюжӧдліс кисӧ.
«Но, мун жӧ ен тэкӧд, — шулывліс Иван Иванович. — Мый нӧ тэ сулалан?
Ме ӧд тэнӧ ог нӧйт!» и татшӧм юасьӧмъясӧн мӧд дінӧ, коймӧд дінӧ шыасьлӧм бӧрын, медбӧрын, локтӧ гортас либӧ пыралӧ сусед Иван Никифорович ордӧ вина рюмка юны, либӧ судья ордӧ, либӧ городничӧй ордӧ.
Иван Иванович ёна радейтӧ, кодкӧ кӧ сетас сылы пӧдарок либӧ гӧстинеч.
Сылы тайӧ зэв ёна воӧ сьӧлӧм вылас.
Зэв жӧ бур морт и Иван Никифорович.
Сылӧн дворыс орчча Иван Иванович дворкӧд.
Найӧ ас костаныс сэтшӧм приятельяс, кутшӧмъясӧс светыс эз чужтыв.
Антон Прокофьевич Пупопуз, коді ӧнӧдз на ветлӧ лӧз сосъяса коричневӧй сюртукӧн да вежалунӧ ӧбедайтӧ судья ордын, пырджык шулывліс, мый Иван Никифоровичӧс да Иван Ивановичӧс ачыс чӧртыс гезйӧн кӧрталӧма.
Кытчӧ ӧтиыс, сэтчӧ и мӧдыс довгӧ.
Иван Никифорович некор эз вӧв гӧтыра.
Кӧть и сёрнитлісны, мый сійӧ гӧтрасьӧма, но тайӧ дзик лӧж.
Ме зэв бура тӧда Иван Никифоровичӧс да верма шуны, мый сійӧ весиг эз на и думайтлы гӧтрасьнысӧ.
Кытысь петӧ тайӧ став сплетняыс?
Ӧд сӧрлісны, мый Иван Никифорович пӧ чужӧма бӧжӧн.
Но тайӧ сӧрӧмыс сэтшӧм лӧсявтӧм да тшӧтш гнуснӧй да мисьтӧм, мый ме весиг ог артав коланаӧн опровергайтны велӧдчӧм лыддьысьысьяс водзын, кодъяслы, некутшӧма сомневайтчытӧг, тӧдса, мый сӧмын ведьмаяслӧн, и то зэв неуналӧн, эм бӧраныс бӧжъяс, кодъяс ёнджыкасӧ овлӧны нывбабаяслӧн, а оз мужчинаяслӧн.
Кӧть найӧ и ёна лӧсялісны, тайӧ шоч ёртъясыс эз вӧвны дзик ӧткодьӧс ӧта-мӧдныскӧд.
Медся бура позьӧ тӧдмавны налысь характеръяссӧ найӧс сравнивайтігӧн.
Иван Иванович кужӧ сёрнитны вывті лӧсьыда.
Господи, кыдзи сійӧ сёрнитӧ!
Тайӧ ощущениесӧ позьӧ сравнитны сӧмын сэтшӧмторкӧд, кор тіянлысь корсьӧны юрсьыд либӧ надзӧникӧн гильӧдӧны чуньӧн коклябӧртӧ.
Кывзан, кывзан — и юртӧ ӧшӧдан.
Лӧсьыд! вывті лӧсьыд! быттьӧкӧ купайтчӧм бӧрын ун.
Иван Никифорович, мӧдарӧ, унджык чӧв олӧ, но зато крапкас кӧ кывтӧ, то сӧмын кутчысь: быд бритва дорысь бурджыка бритас.
Иван Иванович косіник да кузь тушаа;
Иван Никифорович неуна ичӧтджык тушаа, но зато кызтанас кыз.
Юрыс Иван Ивановичлӧн увлань бӧжа кушман кодь; юрыс Иван Никифоровичлӧн вывлань бӧжа кушман кодь.
Иван Иванович сӧмын ӧбед бӧрын куйлӧ ӧти дӧрӧм кежысь лэбулын; рытланьыс жӧ пасьталас бекешасӧ да мунӧ кытчӧкӧ: либӧ карса магазин дорӧ, кытчӧ сійӧ поставляйтӧ пызь, либӧ му вылӧ перепелъясӧс кыйны.
Иван Никифорович лунтыр куйлӧ кильчӧ вылас; луныс кӧ абу вывті жар, то пырджык мышсӧ шонді водзӧ лӧсьӧдӧма, и некытчӧ оз кӧсйы мунны.
Думыштчас кӧ асывнас, то прӧйдитас двор кузяыс, видзӧдалас овмӧссӧ, и бара шойччыны.
Важӧнджыксӧ пырас вӧлі Иван Иванович ордӧ.
Иван Иванович вывті тонкӧй морт и бур сёрниын некор оз шу мисьтӧм кыв и пырысь-пыр жӧ ӧбидитчас, кылас кӧ сійӧс.
Иван Никифорович корсюрӧ озджык видзчысь; сэки пырджык Иван Иванович чеччӧ места вывсьыс да шуӧ:
«Тырмас, тырмас, Иван Никифорович; лучше ӧдйӧджык шонді водзӧ, енлы татшӧм прӧтивнӧй кывъяс шуалӧм дорсьыд».
Иван Иванович ёна скӧрмӧ, борщас кӧ сылы усьӧ гут: сэки сійӧ ку письыс петас, и тарелкасӧ шыбитас, и кӧзяиныслы сюрас.
Иван Никифорович вывті радейтӧ купайтчыны, и кор пуксяс голяӧдзыс ваӧ, тшӧктӧ сідзжӧ сувтӧдны ваас пызан да самӧвар, и зэв радейтӧ юны чай татшӧм ыркыдас.
Иван Иванович тошсӧ бритӧ недельын кыкысь;
Иван Никифорович ӧтчыд.
Иван Иванович зэв любопытнӧй.
Енмӧй видз, мыйкӧ кӧ сылы заводитан висьтавны, но он помав!
Мыйӧнкӧ кӧ овлӧ недӧвӧлен, то пырысь-пыр жӧ сетас казявны та йылысь.
Вид сертиыс Иван Никифоровичӧс вывті сьӧкыд тӧдмавны, дӧвӧлен-ӧ сійӧ али скӧр; кӧть и нимкодь лоӧ мыйӧнкӧ, то оз петкӧдлы.
Иван Иванович неуна полыськодь характера.
Иван Никифоровичлӧн, мӧдарӧ, гачыс сэтшӧм паськыд складкаяса, мый пӧльтны кӧ найӧс, то на пытшкӧ позис эськӧ тӧрӧдны став дворсӧ амбаръяснас да стрӧйбанас.
Иван Ивановичлӧн табак рӧма гырысь выразительнӧй синъяс и вомыс быттьӧкӧ ижица шыпас;
Иван Никифоровичлӧн синъясыс ичӧтикӧсь, вижолӧсь, дзикӧдз вошӧмаӧсь сук синкымъяс да пӧльтчӧм банбокъяс костас, и нырыс быттьӧ кисьмӧм слива.
Иван Иванович кӧ гӧститӧдӧ тіянӧс табакӧн, то пыр войдӧр нюлыштас кывнас табакерка вевтсӧ, сэсся печиктас сійӧс чуньнас и, мыччигмозыс, шуас, ті кӧ сыкӧд тӧдсаӧсь: «Лысьта-ӧ корны, государ!» менам, одолжение йылысь?»; абу кӧ тӧдсаӧсь, то: «Лысьта-ӧ корны, государь менам, ог имеит честь тӧдны чинтӧ, нимтӧ да вичтӧ, одолжение йылысь?»
Иван Никифорович жӧ сетас ассьыс рожоксӧ тіянлы веськыда кианыд и сӧмын содтас: «Одолжайтчӧй».
Кыдзи Иван Иванович, сідзи и Иван Никифорович ньӧти оз радейтны пытшъясӧс;
и та вӧсна ни Иван Иванович, ни Иван Никифорович некыдз оз пропуститны тӧвара жидӧс, медым не ньӧбны сылысь унапӧлӧс банкаясын элексир тайӧ насекомӧйяссьыс, асьныс войдӧр буракодь пиняласны жидӧс сыысь, мый сійӧ веруйтӧ еврейскӧй енлы.
Колӧ шуны, некымын торъялӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, кыдзи Иван Иванович, сідзи и Иван Никифорович — зэв бур йӧз.
II ГЛАВА,
КЫТЫСЬ ПОЗЬӦ ТӦДМАВНЫ, МЫЙ КОВМИС ИВАН ИВАНОВИЧЛЫ, МЫЙ ЙЫЛЫСЬ МУНІС СЁРНИ ИВАН ИВАНОВИЧ ДА ИВАН НИКИФОРОВИЧ КОСТЫН ДА МЫЙӦН СІЙӦ ПОМАСИС
Асылын, тайӧ вӧлі июль тӧлысьын, Иван Иванович куйліс лэбулын.
Луныс вӧлі жар, сынӧдыс кос да вераліс.
Иван Иванович удитӧма нин ветлыны кар сайӧ ытшкысьяс ордӧ да хуторӧ, удитӧма юасьны паныдасьысь мужикъяслысь да бабаяслысь, кытысь, кытчӧ да мыйла; мудзӧма ёна да водіс шойччыны.
Куйлігас сійӧ дыр видзӧдаліс кумъяссӧ, дворсӧ, сарайяссӧ, двор кузя котралысь курӧгъясӧс да мӧвпаліс ас кежас: «Господьӧ енмӧ, кутшӧм ме кӧзяин!
Мыйыс менам абу?
Лэбачьяс, стрӧйба, амбаръяс, быдсяма номсасянторйыс, ас пуӧм вина, настойка; садйын грушаяс, сливаяс; град йӧрын мак, капуста, анькытш...
Мый нӧ ещӧ абу менам?
Кӧсйи эськӧ ме тӧдны, мый менам абу?»
Пыдісянь думайтана татшӧм юалӧмсӧ аслыс сетӧм бӧрын Иван Иванович кутіс мӧвпавны; а сэк кості сылӧн синъясыс корсисны выль предметъяс, вуджисны забор вомӧн Иван Никифорович дворӧ да аслас кӧсйытӧг кутісны видзӧдны любопытнӧй зрелище вылӧ.
Косіник нывбаба петкӧдаліс ӧти-мӧд бӧрся дыр куйлӧм паськӧм да нюжӧдӧм гез вылӧ ӧшліс найӧс тӧлӧдны.
Регыд киссьӧм обшлагъяса важ мундир нюжӧдіс сынӧдас сосъяссӧ да кутлаліс парчевӧй ковтаӧс, сы сайысь мыччысис дворянскӧй гербӧвӧй кизьяса, воз сёйӧм воротника, еджыд пятнояса казимирӧвӧй панталон, коді коркӧ тӧрліс Иван Никифорович кокъяс вылӧ да кодӧс ӧні муртса позьӧ тӧрӧдны буди сылы чуньяс вылас.
Сы бӧрын регыд ӧшйисны Л шыпас модаа мукӧдторъяс.
Сэсся лӧз козацкӧй бешмет, кодӧс вурліс аслыс Иван Никифорович во кызь сайын кымын, кор лӧсьӧдчыліс пырны милицияӧ * да быдтӧ нин вӧлі ус.
Медбӧрын, сэтчӧ жӧ, мыччысис шпага, коді вӧлі сынӧдын чурвидзысь шпиль кодь.
Сэсся пондісны бергавны пятак гырся ыргӧн кизьяса, турунвиж рӧма кафтанлӧн кодь пальто пӧлаяс.
Пӧлаяс сайысь мыччысис зарни позумента, водзас ыджыд выреза жилетка.
Жилеткасӧ регыд тупкис кулӧм бабыслӧн важ юбка, зепъяса, кодъясӧ позьӧ вӧлі пуктыны быдса арбузӧн.
Ставыс, ӧтилаӧ сорласьӧмӧн, сетіс Иван Ивановичлы зэв занимательнӧй зрелище, но кор шонді югӧръяс улӧ волісны лӧз либӧ турунвиж сос, гӧрд обшлаг либӧ зарни парчалӧн торъяс, либӧ кор шпага пуртӧс вылын ворсіс шонді, тайӧ ставыс кажитчис мыйӧнкӧ овлывтӧмӧн, вертеп * кодьӧн, кодӧс новлӧдлывлісны хуторъясӧд кочуйтысь пройдохаяс.
Торъя нин кор йӧз чукӧр, дзескыда топӧдчӧмӧн, видзӧдӧ зарни коронаа Ирод сар вылӧ, либӧ кӧзаӧс нуӧдысь Антон * вылӧ; вертеп сайын дзивгӧ скрипка, чиган брунӧдӧ кияснас вомдорас барабан пыдди, а шонді лэччӧ, и лунвывса войлӧн ыркыдыс тӧдлытӧг ёнджыка топӧдчӧ тыр виръяя хуторса ён бабаяслы здоровӧй пельпомъяс да морӧсъяс бердас.
Регыд мысти старука петіс кладӧвӧйысь. Ружтігтыр сійӧ кыскис ас вылас оръясьӧм стременаяса стариннӧй седлӧ, коді вӧлі вушйӧм кучик чехола, кытчӧ пуктывлӧны пистолетъяс, да коркӧ вӧвлӧм алӧй рӧма чепрака *, зарни вурысъяса да ыргӧн пражаяса.
«Вот йӧй баба! — думыштіс Иван Иванович: — сійӧ кыскас ещӧ и асьсӧ Иван Никифоровичӧс тӧлӧдны!»
И збыль: Иван Иванович эз дзикӧдз ӧшибитчы аслас дӧгадкаын.
Минут вит мысти тыдовтчис Иван Никифоровичлӧн нанкӧвӧй гачыс да тупкис аснас пӧшти дворыслысь джынсӧ.
Сы бӧрын нывбаба петкӧдіс ещӧ шапка да ружье.
«Мый нӧ тайӧ значитӧ! — думыштіс Иван Иванович: — ме некор эг аддзыв Иван Никифоровичлысь ружье.
Мый нӧ сійӧ?
Лыйсьыны оз лыйсьы, а ружье видзӧ!
Мый вылӧ нӧ сійӧ сылы?
А вещыс бур!
Ме важӧн кӧсйылі лӧсьӧдны аслым татшӧмӧс.
Меным зэв окота имеитны тайӧ ружьесӧ; ме радейта тешитчыштны ружьеӧн.
— Эй, баба, баба!» горӧдіс Иван Иванович чуньнас коригмоз.
Старука матыстчис забор дорӧ.
«Мый тайӧ, бабуся, тэнад татшӧмыс?»
«Ачыд аддзан, ружье».
«Кутшӧм ружье?»
«Код сійӧс тӧдас, кутшӧм!
Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі менам, то ме, гашкӧ, и тӧді эськӧ, мыйысь сійӧс вӧчӧма,
но сійӧ панлӧн».
Иван Иванович чеччис да гӧгӧрбоксянь кутіс видлавны ружьесӧ и вунӧдіс сетны старукалы выговор сыысь, мый ӧшӧдіс сійӧс тӧлӧдны шпагакӧд ӧтлаӧ.
«Тайӧ, колӧ чайтны, кӧрт», водзӧ висьталіс старука.
«Гм! кӧрт.
Мыйла нӧ сійӧ кӧрт, — ас кежас сёрнитіс Иван Иванович. — А важӧн-ӧ сійӧ пан ордын?»
«Гашкӧ, и важӧн».
«Бур вещь! — водзӧ висьталіс Иван Иванович:
— ме сылысь кора сійӧс.
Мый сылы вӧчнысӧ тайӧн! либӧ вежа мый вылӧ кӧ.
Мый, бабуся, паныд гортын?»
«Гортын».
«Мый сійӧ? куйлӧ?»
«Куйлӧ».
«Но, ладнӧ; ме локта сы ордӧ».
Иван Иванович пасьтасис, босьтіс киас понъясӧс повзьӧдлыны увйӧсь бедь, сы вӧсна мый Миргородын найӧ паныдасьлӧны улич вылас йӧз дорысь унджыкӧн, да муніс.
Иван Никифоровичлӧн дворыс кӧть и вӧлі орчча Иван Иванович дворкӧд и позьӧ вӧлі вуджны ӧтисьыс мӧдас плетень вомӧн, но Иван Иванович муніс уличаӧд.
Тайӧ уличасяньыс колӧ вӧлі вуджны переулокӧ, коді вӧлі сэтшӧм векни, мый лолі кӧ паныдасьны сэні кык телегалы — кыкнан телегаас доддялӧма ӧти вӧв — то найӧ эз нин вермывлыны кежны и кольччывлісны сэтшӧм положениеын сэтчӧдз, кытчӧдз, бӧр кӧльӧсаясӧдыс кватитӧмӧн, эз кыскыны найӧс бӧр ӧт-мӧдарӧ улич вылӧдзыс.
Подӧн ветлысьӧс жӧ вӧччӧдліс, быттьӧ дзоридзьясӧн, кыкнанладор бокас забор пӧлӧн быдмысь йӧн юръясӧн.
Тайӧ переулок вылас петісны ӧтарсяньыс Иван Ивановичлӧн сарайыс, мӧдарсяньыс Иван Никифоровичлӧн амбарыс, воротаыс да голубятняыс.
Иван Иванович матыстчис ворота дорӧ, голькнитіс ӧдзӧс каличнас: пытшкӧссяньыс кыліс пон увтӧм; но унапӧлӧс понъяс, бӧжъяснас ӧвтчигтыр, регыд котӧртісны бӧр, кор аддзисны тӧдса мортӧс.
Иван Иванович вуджис двор вомӧн, кӧні сярвидзисны Иван Никифоровичлӧн аслас киӧн вердӧм индийскӧй гулюяс, арбуз да дыня коркаяс, кӧнъясынкӧ веж эжа, кӧнъясынкӧ жугалӧм кӧлеса либӧ бӧчка асык, либӧ лякӧссьӧм дӧрӧма туплясьысь детинка — картина, кодӧс радейтӧны живописечьяс!
Ӧшлӧм платтьӧяслӧн вуджӧрыс вевттьыліс пӧшти дворсӧ ставнас и сетіс сылы неуна ыркыдлун.
Баба встретитіс сійӧс поклонӧн да, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігӧн вунӧдчӧм бӧрын, сувтіс ӧти местаӧ.
Керка водзас красуйтчис дубӧвӧй сюръяяс йылын вевта кильчӧ, — надёжнӧй сайӧдчанін шондіысь, коді тайӧ пӧраас Малороссияын оз радейт шутитны да киськалӧ подаӧс юрсяньыс кокулӧдзыс пӧсь ньылӧмӧн.
Таысь позьӧ вӧлі аддзыны, кутшӧм ыджыд вӧлі кӧсйӧмыс Иван Ивановичлӧн ньӧбны колана вещь, кор сійӧ решитчис петны татшӧм кадӧ, весиг изменитіс аслас векся обыкновениелы прогуливайтчыны сӧмын рытын.
Жырйыс, кытчӧ пырис Иван Иванович, вӧлі дзик пемыд, сы вӧсна мый ставеньясыс вӧліны пӧдсаӧсь, и шонді югӧрыс, ставеньӧ вӧчӧм розьӧ пыригмоз, лои ӧшкамӧшка кодь и, паныда стенаас кучкысьӧмӧн, серпасаліс сы вылын сера ландшафт очерета вевтъясысь, пуясысь да дворын ӧшлӧм платтьӧясысь, сӧмын ставсӧ увлань юрӧн.
Таысь жырйыс ставнас вӧлі кутшӧмкӧ чуднӧй полусветын.
«Ен мед отсалас!» шуис Иван Иванович.
«А! Здравствуйте, Иван Иванович! — вочавидзис жыр пельӧссянь гӧлӧс.
Сэки сӧмын Иван Иванович аддзис джоджӧ вольсалӧм ковёр вылын куйлысь Иван Никифоровичӧс. — Извинитӧй, мый ме ті водзын пасьтӧм».
Иван Никифорович куйліс пасьтӧг, весиг дӧрӧмтӧг.
«Нинӧм.
Узьыштінныд-ӧ ті талун, Иван Никифорович?»
«Узи.
А ті узьыштінныд, Иван Иванович?»
«Узи».
«Сідзкӧ ті ӧні и чеччинныд?»
«Ме ӧні чеччи?
Ен тікӧд, Иван Никифорович!
Кыдзи позьӧ узьны ӧнӧдз!
Ме сӧмын на вои хуторсянь.
Зэв бур сюяс туй пӧлӧныс! шензьӧданаӧсь! и туруныс сэтшӧм кузь, небыд, пӧтӧса!
«Горпина! — горӧдіс Иван Никифорович: — вай Иван Ивановичлы вина да нӧкъя пирӧгъяс».
«Бур и лун талун».
«Эн ошкӧй, Иван Иванович.
Мед сійӧс чӧрт босьтас! некытчӧ воштысьны жарсьыс».
«Вот, сідзи и колӧ казьтыштны чӧртӧс!
Эй, Иван Никифорович!
Ті казьтыштанныд менсьым кывъясӧс, но сёр нин лоӧ: сюрас тіянлы мӧдаръюгыдын енлы прӧтивнӧй кывъяссьыд».
«Мыйӧн нӧ ме ӧбидиті тіянӧс, Иван Иванович?
Ме эг вӧрзьӧд ни батьтӧ, ни мамтӧ тіянлысь.
Ог тӧд, мыйӧн ме тіянӧс ӧбидиті».
«Тырмас нин, тырмас, Иван Никифорович!»
«Ей-богу, ме эг ӧбидит тіянӧс, Иван Иванович!»
«Дивӧ, мый перепелъяс ӧнӧдз оз локны пӧлян шы вылӧ».
«Кыдзи тіянлы колӧ, думайтӧй, мый тіянлы окота, сӧмын ме тіянӧс эг ӧбидит нинӧмӧн».
«Ог тӧд, мыйла найӧ оз локны, — висьталіс Иван Иванович, быттьӧкӧ Иван Никифоровичлысь кывзытӧг. — Кадыс эз на во ли мый ли, сӧмын кадыс кажитчӧ, сэтшӧм, кутшӧм колӧ».
«Ті висьталанныд, мый сюяс бурӧсь?»
«Шензьӧданаӧсь сюяс, шензьӧданаӧсь!»
Та бӧрын кыкнанныс чӧв ланьтісны.
«Мый тайӧ ті, Иван Никифорович, платтьӧяс ӧшланныд» шуис медбӧрын Иван Иванович.
«Да зэв бур, пӧшти выль платтьӧ сісьтіс проклятӧй бабаыд.
Ӧні тӧлӧда; нойыс вӧсни, вывті бур, сӧмын гугӧд и позьӧ выль пӧв новлыны».
«Меным сэні сьӧлӧм вылӧ воис ӧти вещь, Иван Никифорович».
«Кутшӧм?»
«Висьталӧй, пӧжалуйста, мыйла тіянлы тайӧ ружьеыс, кодӧс петкӧдӧма платтьӧясыскӧд тшӧтш? — Сэки Иван Иванович мыччис табак. — Лысьта-ӧ корны одолжение йылысь?»
«Нинӧм, одолжайтчӧй!
Ме нюшка ассьым! —
Такӧд тшӧтш Иван Никифорович малалыштіс ас гӧгӧрсьыс да перйис рожок.
— Вот йӧй бабаыд, сідзкӧ, сійӧ и ружьесӧ сэтчӧ жӧ ӧшӧдӧма!
Бур табак жидыд вӧчӧ Сорочинцыад.
Ме ог тӧд, мый сійӧ пуктӧ сэтчӧ, а сэтшӧм чӧскыд дука!
Канупер кодь неуна.
Вот босьтӧй, нямлялыштӧй ичӧтика вомад.
Збыль ӧд канупер кодь?
Босьтӧй, одолжайтчӧй!»
«Висьталӧй, пӧжалуйста, Иван Никифорович, ме пыр на ружье йывсьыд, мый ті понданныд сійӧн вӧчны?
Сійӧ ӧд тіянлы оз ков».
«Кыдзи оз ков? а лыйсьыны кӧ ковмас».
«Ен тікӧд, Иван Никифорович, кор нӧ ті понданныд лыйсьыны?
Му вежӧм бӧрын буди.
Ті, мыйтӧм ме тӧда и мукӧдъяс помнитӧны, ни ӧти уткаӧс на эн вилӧй, да и тіян натураыд абу сідз енмӧн вӧчӧма, медым лыйсьыны.
Тіян важнӧй статьныд да мыгӧрныд.
Кыдзи нӧ тіянлы кыскасьны нюръясӧд, кор тіян платтьӧныд, кодӧс абу быд кыв вылын лӧсьыд шуны нимнас, тӧлӧдсьӧ и ӧні на ещӧ, мый жӧ сэки?
Оз, тіянлы колӧ имеитны покой, шойччӧг.
(Иван Иванович, кыдзи казьтыштӧма вылынджык, овлытӧм живописнӧя сёрнитіс, кор колӧ вӧлі кодӧскӧ убеждайтны.
Кыдзи сійӧ сёрнитіс!
Господи, кыдзи сійӧ сёрнитіс!)
Да, тіянлы жӧ колӧ бура-мичаа овны.
Кывзӧй, сетӧй сійӧс меным!»
«Кыдзи позьӧ! тайӧ ружьеыс дона.
Татшӧм ружьетӧ ӧні он аддзы некысь.
Ме, кор ещӧ лӧсьӧдчылі пырны милицияӧ, ньӧби сійӧс туроклысь.
А ӧні друг сідзи и сетны сійӧс!
Кыдзи позьӧ?
Тайӧ зэв колантор».
«Мый вылӧ нӧ сійӧ колӧ?»
«Кыдзи нӧ мый вылӧ?
А кор уськӧдчасны керка вылӧ разбойникъяс...
Ещӧ мед эськӧ абу колана.
<rus>Слава тебе господи</rus>!
Ӧні ме спокойнӧй и ог пов некодысь.
А мыйла?
сы вӧсна, мый ме тӧда, мый менам кумын сулалӧ ружье».
«Бур ружье!
Да, сылӧн, Иван Никифорович, томаныс жугалӧма».
«Мый нӧ жугалӧма кӧ?
Позьӧ пӧчинитны.
Колӧ сӧмын мавтны кӧнтусь выйӧн, мед оз сім».
«Тіян кывъясысь, Иван Никифорович, ме некыдз ог аддзы ме дінӧ дружественнӧй расположение.
Тэ нинӧм он кӧсйы вӧчны меным дружба кузя».
«Кыдзи нӧ тайӧ ті шуанныд, Иван Иванович, мый ме ог вӧч тіянлы немтор дружба кузя?
Кыдзи тіянлы абу яндзим?
Тіян ӧшъясыд йирсьӧны менам степь вылын, и ме ни ӧтчыд эг йӧртлы найӧс.
Кор мунанныд Полтаваӧ, век коранныд менсьым телега, и мый нӧ?
Коркӧ ӧмӧй ме ӧткажитлі?
Челядьныд тіян вуджавлӧны плетень вомӧн менам дворӧ да ворсӧны менам понъяскӧд — ме нинӧм ог шу: мед ворсасны, мед сӧмын нинӧм оз вӧрӧдны! мед ворсасны!»
«Он кӧ кӧсйы козьнавны, сідзкӧ, пӧжалуй, вежсям».
«Мый нӧ ті сетанныд меным сы вылӧ?»
Сэки Иван Никифорович лэччысис гырддза вылас, видзӧдліс Иван Иванович вылӧ.
«Ме тіянлы сета сы вылӧ руд порсьӧс, сійӧс самӧй, кодӧс ме тшӧгӧді гидын.
Зэв бур порсь!
Аддзыланныд, оз кӧ вай сійӧ мӧд во тіянлы порсьпиян».
«Ме ог тӧд, кыдзи ті, Иван Иванович, верманныд тайӧс шуны.
Мый вылӧ нӧ меным тіян порсьныд?
Поминкияс чӧртлы вӧчны али мый».
«Бара! чӧрттӧг оз нин и позь!
Грек тіянлы; ей-богу грек, Иван Никифорович!»
«Кыдзи нӧ ті, збыльысь Иван Иванович, ружье вылӧ сетанныд чӧртыс тӧдӧ мый: порсьӧс».
«Мый вӧсна нӧ сійӧ чӧртыс тӧдӧ мый, Иван Никифорович?»
«Кыдзи нӧ, ті эськӧ мед асьныд мӧвпыштлінныд бурджыка.
Тайӧ ӧд ружье — тӧдсатор;
а то чӧртыс тӧдӧ мый: порсь.
Эн кӧ эськӧ висьталӧй тадзсӧ ті, ме эськӧ верми ӧбидитчыны».
«Мый нӧ лёкторсӧ ті аддзинныд порссьыс?»
«Мый пыдди нӧ, збыльысь ті пуктанныд менӧ? медым ме порсьӧс...»
«Пуксьӧй, пуксьӧй!
Ог нин кут...
Мед тіянлы кольӧ тіян ружьеыд, мед сісьмас и сімас кум пельӧсад сулалігӧн — ог кӧсйы водзӧ сёрнитны сы йылысь».
Та бӧрын ланьтлісны.
«Висьталӧны, — заводитіс Иван Иванович: — мый куим король явитӧмаӧсь война миян сарлы».
«Да, висьтавліс меным Пётр Фёдорович;
мый нӧ кутшӧм тайӧ война? и мый вӧсна сійӧ?»
«Буракӧ, оз позь висьтавнысӧ, Иван Никифорович, мый вӧсна сійӧ.
Ме чайта, мый корольяс кӧсйӧны, медым ми ставным примитім турецкӧй вера».
«Аддзан, дуреньясыд, мый кӧсйӧны!» юрсӧ лэптыштӧм бӧрын шуис Иван Никифорович.
«Вот аддзанныд, а сар миян и явитіс налы таысь война.
Ог, шуӧ, ті асьныд примитӧй Христослысь верасӧ!»
«Мый нӧ? миян ӧд вермасны найӧс, Иван Иванович!»
«Вермасны.
Сідзкӧ, он кӧсйӧй, Иван Никифорович, ружьетӧ вежны?»
«Меным тешкодь, Иван Иванович, ті, кажитчӧ, морт тӧдчымӧнъя велӧдчӧм, а сёрнитанныд кыдзи недоросль.
Мыйся йӧй ме сэтшӧмыс...»
«Пуксьӧй, пуксьӧй.
Ен сыкӧд! мед сійӧ ӧкӧлейтас, ог кут сэсся сёрнитны!..»
Тайӧ кадас вайисны закуска...
Иван Иванович юис рюмка да закуситіс нӧкъя пирӧгӧн.
«Кывзӧй, Иван Никифорович.
Ме тіянлы сета порсь кындзи ещӧ кык мешӧк зӧр; ӧд ті эн кӧдзлӧй.
Таво, всё равно, тіянлы ковмас жӧ зӧртӧ ньӧбны».
«Ей-богу, Иван Иванович, тіянкӧд сёрнитны колӧ анькытш сёйӧм бӧрын.
(Тайӧ немтор на, Иван Никифорович не татшӧм фразаяс шуавлӧ).
Кытысь аддзылінныд, медым кодкӧ вежис ружье кык мешӧк зӧр вылӧ?
Небось, бекешатӧ ассьыд он пуктӧй».
«Но ті вунӧдінныд, Иван Никифорович, мый ме и порсьӧс ещӧ сета тіянлы».
«Кыдзи!
Кык мешӧк зӧр да порсь ружье вылӧ?»
«Да мый нӧ, этша ӧмӧй?»
«Ружье вылӧ?»
«Дерт, ружье вылӧ».
«Кык мешӧк ружье вылӧ?»
«Кык мешӧк абу тыртӧм, а зӧр тыра; а порсьсӧ вунӧдінныд?»
«Окыштчӧй аслад порсьыдкӧд, а он-ӧ кӧ кӧсйӧй, сідзкӧ, чӧрткӧд!»
«О! тіянӧс крукышт сӧмын!
Аддзылінныд: бытшлӧдласны мӧдар югыдын тіянлысь кывтӧ донӧдӧм емъясӧн енлы татшӧм лёк кывъяс шуалӧмсьыд.
Тіянкӧд сёрнитӧм бӧрын ковмас китӧ и чужӧмтӧ мыськыны дай аслыд тшынӧдчыны».
«Энлӧй, Иван Иванович; ружье благороднӧй вещь, медся любопытнӧй забава, сідзжӧ и жырйын приятнӧй украшение...»
«Ті, Иван Никифорович, ошйысянныд сідзи асланыд ружьенад, кыдзи дурень аслас мичӧдӧм торбанас *», — шуис Иван Иванович дӧзмӧмӧн, сы вӧсна мый збыльысь нин кутіс скӧрмыны.
«А ті, Иван Иванович, настоящӧй ай дзодзӧг».
Эз кӧ Иван Никифорович шу тайӧ кывсӧ, то найӧ эськӧ вензьыштісны ас костаныс дай торйӧдчисны, кыдзи век, приятельясӧн;
но ӧні лои дзик мӧдтор.
Иван Иванович ставнас ӧзйис.
«Мый ті сэтшӧмсӧ шуинныд, Иван Никифорович?» гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
«Ме шуи, мый ті ай дзодзӧг кодьӧсь, Иван Иванович!»
«Кыдзи нӧ ті лысьтінныд, сударь, морт чин да ов дінӧ приличие да уважение вунӧдӧмӧн, бесчеститны видчан нимӧн?»
«Мый нӧ тані видчанаыс?
Да мый ті, збыльысь, кутінныд сідзи шенасьны кияснад, Иван Иванович!»
«Ме мӧдысь висьтала, кыдзи ті лысьтінныд, став приличиеяслы прӧтив, нимтыны менӧ ай дзодзӧгӧн?»
«Дзик веськодь меным, Иван Иванович!
Мый ті сэтшӧма кутінныд котсьыны?»
Иван Иванович эз нин вермы водзӧ кутны асьсӧ; вомдоръясыс сылӧн тіралісны;
ижицалысь пыр овлан положениесӧ вомыс вежис да лои О кодь;
синъяснас сійӧ сідзи мигайтіс, мый страшнӧ лои.
Татшӧмыс Иван Ивановичлӧн овлӧ вывті шоча.
Та вылӧ сійӧс колӧ вӧлі ёна скӧрмӧдны.
«Да ме жӧ тіянлы висьтала, — шуис Иван Иванович: — мый ме тӧдны тіянӧс ог кӧсйы».
«Ыджыд тай! ей-богу, ог бӧрддзы таысь!» вочавидзис Иван Никифорович.
Ылӧдліс, ылӧдліс, ей-богу ылӧдліс! сылы зэв вӧлі дӧсаднӧ тайӧ.
«Кок помӧн ме ог пырав тіян ордӧ».
«Эге, ге! — шуис Иван Никифорович, дӧсадаысла ачыс эз тӧд, мый вӧчны, да, обыкновениеыслы паныд, кок йылас сувтіс.
— Эй, баба, зонмӧ!» —
Та дырйи мыччысис ӧдзӧс сайсянь самӧй сійӧ косіник бабаыс да кузь паськыд сюртукӧн тӧбсьӧм неыджыд тушаа детинка.
— Босьтӧй Иван Ивановичӧс киясӧдыс да петкӧдӧй сійӧс ӧдзӧс сайӧ!»
«Кыдзи!
Дворянинӧс? — достоинствоа да скӧралан чувствоӧн горӧдіс Иван Иванович.
— Лысьтлӧй сӧмын! матыстчӧй!
ме бырӧда тіянӧс асланыд йӧй панныдкӧд тшӧтш!
Кырныш оз аддзы тіянлысь местанытӧ!»
(Иван Иванович сёрнитліс вӧвлытӧм гораа, кор сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдлісны.)
Став тайӧ йӧзыс представляйтісны вына картина: Иван Никифорович, коді сулаліс жыр шӧрас аслас тыр мичлуннас некутшӧм украшениетӧг!
зэв тӧлктӧм да полӧмӧн тырӧм чужӧма да паськӧдӧм вома баба!
Иван Иванович вывлань лэптӧма кисӧ, кыдзи изображайтлісны римскӧй трибунъясӧс *.
Тайӧ эз вӧв быдлунъя кодь минут!
зэв бур спектакль!
И сэки жӧ сӧмын вӧлі ӧти видзӧдысь:
тайӧ вӧлі кузьысь-кузь сюртука детинка, коді сулаліс зэв спокойнӧя да весаліс чуньнас ассьыс нырсӧ.
Медбӧрын Иван Иванович босьтіс ассьыс шапкасӧ.
«Зэв бура поступайтанныд ті, Иван Никифорович! зэв бура!
Ме тайӧс казьтыштла тіянлы».
«Мунӧй, Иван Иванович, мунӧй да видзӧдӧй, эн сюрӧдчӧй меным: а не то ме тіянлы, Иван Иванович, став нырвомтӧ жугӧда!»
«Вот тіянлы таысь, Иван Никифорович», вочавидзис Иван Иванович, петкӧдліс сылы пига да ас бӧрсяыс крапнитіс ӧдзӧссӧ, коді чилӧстӧмӧн дзуртыштіс да воссис бӧр.
Иван Никифорович мыччысис ӧдзӧсӧд да мыйкӧ кӧсйис содтыштны, но Иван Иванович эз нин бергӧдчыв да тӧвзис дворысь.
III ГЛАВА
МЫЙ ЛОИ ИВАН ИВАНОВИЧ ДА ИВАН НИКИФОРОВИЧ ЛӦГАСЬӦМ БӦРЫН?
И сідзи, кык почтеннӧй мужик, Миргородлӧн украшениеыс да честьыс, лӧгасисны ӧта-мӧдныскӧд! и мыйысь? зыксьӧмысь, ай дзодзӧгысь.
Эз кӧсйыны аддзыны ӧта-мӧдсӧ, орӧдісны став йитӧдъяссӧ, сэк кор войдӧрсӧ вӧлі тӧдӧны найӧс кыдзи некор янсӧдчывлытӧм ёртъясӧс!
Быд лун вӧлі Иван Иванович да Иван Никифорович ыстылӧны ӧта-мӧдныс ордӧ тӧдмавны дзоньвидзалун йывсьыныс и частӧ сёрнитӧны ӧта-мӧдныскӧд асланыс балконъяс вывсянь да висьтавлӧны ӧта-мӧдныслы сэтшӧм приятнӧй речьяс, мый сьӧлӧмыдлы кывзыны рад вӧлі.
Вежалунъясӧ вӧлі Иван Иванович штаметӧвӧй * бекешаа, Иван Никифорович нанкӧвӧй вижовруд казакина пӧшти ӧта-мӧдныскӧд кутчысьӧмӧн мунӧны вичкоӧ.
И Иван Иванович кӧ, кодлӧн вӧліны зэв ёсь синъяс, водзджык казявліс ва гуран либӧ кутшӧмкӧ няйт улича шӧрсьыс, мый овлывлӧ корсюрӧ Миргородын, то пыр шуліс Иван Никифоровичлы.
«Видзчысьӧй, эн тувччӧй татчӧ кокнад: тані абу бур».
Иван Никифорович асладорсяньыс петкӧдліс сідзжӧ сьӧлӧмтӧ медся вӧрзьӧдана дружба знакъяс, и кӧть мый ылнаын эз сулав, пыр нюжӧдас Иван Ивановичлы рожока кисӧ да шуас: «Одолжайтчӧй!»
А кутшӧм бур овмӧсыс кыкнанныслӧн!..
И тайӧ кык другыс...
Кор ме кылі та йылысь, менӧ быттьӧ гымӧн лыйис!
Ме дыр эг кӧсйы веритны: господьӧ енмӧ!
Иван Иванович пиньӧ воӧма Иван Никифоровичкӧд!
Татшӧм достойнӧй йӧз!
Мый нӧ сэсся ӧні крепыдыс тайӧ свет вылас?
Кор Иван Иванович воис гортас, то дыр на ёна волнуйтчис.
Сійӧ вӧлі войдӧр пыралас конюшняас видзӧдлыны, сёйӧ-ӧ вӧлыс турунсӧ
(Иван Ивановичлӧн еджыд лысана саврасӧй кӧбыла.
Зэв бур вӧв.);
та бӧрын ас ки помсьыс вердыштас индейкаяссӧ да порсьпиянсӧ и сэки нин мунӧ керкаас, кӧні либӧ вӧчӧ пуысь дозмук
(сійӧ зэв мастера, токарысь бурджыка, кужӧ вӧчавны пуысь быдсяматорсӧ),
либӧ лыддьӧ Любийлысь, Гарийлысь да Поповлысь * печатайтӧм небӧг
(нимсӧ сылысь Иван Иванович оз помнит, сы вӧсна мый слугаыс зэв нин важӧн косялӧма кагасӧ ворсӧдігӧн заглавнӧй листыслысь вылыс помсӧ),
либӧ жӧ шойччӧ лэбулын.
Ӧні жӧ сійӧ эз кутчысь аслас быдлунъя ни ӧти занятие бердӧ.
Но сы пыдди, Гапкакӧд паныдасьӧм бӧрын, кутіс видны, мыйла сійӧ шӧйтӧ уджтӧг, сэки кор сійӧ нуӧ вӧлі кухняӧ шыдӧс;
шыбитіс беддьӧн петуклы, коді локтӧма кильчӧ дорас прӧстӧй сёянторла;
и кор котӧрӧн локтіс сы дорӧ косяссьӧм дӧрӧма няйтчӧм детинка да горӧдіс: «Тятя, тятя, вай преник!» то сійӧ сы вылӧ сэтшӧм лёка ырыштчыліс да зымнитіс кокнас, мый повзьӧм детинка пышйис енмыс тӧдас кытчӧ.
Но, медбӧрын, сійӧ успокоитчис да кутіс занимайтчыны быдлунъя делӧясӧн.
Сійӧ кутіс ӧбедайтны и пӧшти рытнас нин водіс шойччыны лэбулӧ.
Гулю яя чӧскыд борщ, кодӧс пуӧма Гапка, дзикӧдз вӧтліс асъя происшествиеяссӧ.
Иван Иванович бара заводитіс долыдпырысь видзӧдавны ассьыс овмӧссӧ.
Медбӧрын, чӧвтіс синъяссӧ орчча двор вылӧ да ачыс аслыс шуис: «Талун ме эг вӧв Иван Никифорович ордын.
Ветла жӧ сы ордӧ». — Тайӧс шуӧм бӧрын босьтіс бедь да шапка и муніс улич вылӧ; но муртса сӧмын петіс ворота сайӧ, кыдзи тӧдвылас уси пинясьӧмыс, сьӧлыштіс да бергӧдчис бӧр.
Пӧшти татшӧм жӧ движение лои и Иван Никифорович дворын.
Иван Иванович аддзыліс, кыдзи баба пуктіс коксӧ плетень вылӧ, медым вуджны сы дворӧ, кыдзи друг кыліс Иван Никифоровичлӧн гӧлӧсыс: «Бӧр бергӧдчы! бӧр! оз ков!»
Но Иван Ивановичлы лои зэв гажтӧм.
Зэв вермис лоны, мый тайӧ достойнӧй йӧзыс мӧд луннас жӧ эськӧ бурасисны, эз кӧ эськӧ Иван Никифорович ордын особеннӧй лоӧмторйыс бырӧд став лачасӧ да эз койышт ваймыны дась би вылӧ вый.
Рытланьыс сійӧ жӧ лунас Иван Никифорович дінӧ локтіс Агафия Федосеевна.
Агафия Федосеевна эз вӧв ни рӧдняӧн, ни свестяӧн, ни весиг кумаӧн Иван Никифоровичлы.
Кажитчис эськӧ, дзик нинӧмла сылы волывлыны сы дінӧ и ачыс Иван Никифорович сылы эз вӧв зэв рад; но сійӧ волывліс да овліс сы ордын дзонь недельясӧн, а мукӧддырйиыс и дырджык.
Сэки сійӧ мырддьывліс ключьяссӧ да став керкасӧ босьтліс ас киас.
Тайӧ зэв неприятнӧ вӧлі Иван Никифоровичлы, но сійӧ, кӧть и шензяна, кывзіс сылысь, кыдзи кага, да кӧть мукӧддырйиыс и пондывліс вензьыны, но век вермывліс Агафия Федосеевна.
Ме, веськыда висьтала, ог гӧгӧрво, мыйла тадзи вӧчӧма, мый нывбабаяс кватайтӧны миянӧс нырӧдным сэтшӧм жӧ пелька, быттьӧкӧ чайник вугйӧд?
Либӧ кияссӧ налысь сідзи вӧчӧма, либӧ миян ныръясным нинӧм вылӧ сэсся оз шогмыны.
И кӧть нырыс Иван Никифоровичлӧн вӧлі неуна слива кодь, но Агафия Федосеевна кватитлывліс сійӧс тайӧ нырӧдыс да новлӧдліс ас бӧрсяыс понпиӧс моз.
Сійӧ весиг невӧльнӧя вежлывліс сы дырйи ассьыс прӧстӧй оласног сямсӧ: эз сэтшӧм дыр куйлы шонді водзын, и куйліс кӧ, то эз пасьтӧг, а пыр пасьтавліс дӧрӧм да шаровары, кӧть Агафия Федосеевна ньӧти тайӧс эз требуйтлы.
Сылы эз вӧв окота церемонитчыны, и кор Иван Никифоровичлӧн вӧлі лихорадка, Агафия Федосеевна ачыс аслас кияснас ниртіс сійӧс юрсяньыс да кокӧдзыс скипидарӧн либӧ уксусӧн.
Агафия Федосеевна новліс юр вылас чепец, ныр вылас куим зӧртусь да вижов дзоридзьяса кофейнӧй капот.
Став станыс сылӧн вӧлі пельса кодь и сы вӧсна корсьны сылысь коссӧ вӧлі сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кыдзи рӧмпӧштантӧг аддзыны ассьыд ныртӧ.
Кокъясыс сылӧн вӧліны дженьыдикӧсь, быттьӧ вӧчӧма кык пӧдушкаысь.
Сійӧ суклясис, и асывъясын сёйис пуӧм свекла, и вывті бура пинясьліс — и тайӧ унапӧлӧс став занятиеяс дырйиыс сылӧн чужӧмыс минут кежлӧ эз вежлы ассьыс выражениесӧ, мый векджыксӧ вермӧны вӧчны сӧмын нывбабаяс.
Мыйӧн сӧмын сійӧ воис, ставыс лои мӧдпуткыль:
«Тэ, Иван Никифорович, эн бурась сыкӧд и эн кор прӧщение: сійӧ тэнӧ пӧгубитны кӧсйӧ; сійӧ сэтшӧм нога мортыс!
Тэ сійӧс он на тӧд».
Шӧпкӧдіс, шӧпкӧдіс проклятӧй бабаыд да вӧчис сійӧс, мый Иван Никифорович и кывзыны эз кӧсйы Иван Иванович йылысь.
Ставыс лои мӧднога: суседыслӧн кӧ понйыс пыраліс коркӧ дворас, то сійӧс кучкавлісны мыйӧн веськалӧ;
забор вомӧн вуджлысь детинкаяс бӧр волісны бӧрдігтыр, вылӧ лэптӧм дӧрӧмъясӧн да мышканыс розга серӧн.
Весиг баба, кор Иван Иванович кӧсйыліс мый йылысь кӧ юавны, вӧчліс сэтшӧм мисьтӧмтор, мый Иван Иванович, кыдзи вывті деликатнӧй морт, сьӧлыштіс да сӧмын шуис:
«Эстшӧм лёк баба! аслас пансьыс лёкджык!»
Медбӧрын, став оскорблениеяс дорас содтӧд, синмӧн аддзытӧм суседыс стрӧитіс веськыда сылы паныдӧн, кӧні водзсӧ вӧлі плетень вомӧн вуджанін, дзодзӧг видзан гид, кыдз быттьӧ торйӧн тӧдчӧдӧмӧн ёнмӧдны скӧрмӧдӧмсӧ.
Иван Ивановичлысь вӧксӧ петкӧдлысь гидсӧ вӧлі стрӧитӧма дьявол ӧдӧн; ӧти лунӧн.
Тайӧ кыпӧдіс Иван Иванович пытшкын лёклун да водзӧс мынтыны кӧсйӧм.
Но сійӧ дзебис ассьыс лӧг петӧмсӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый гидыс босьтіс весиг сы мулысь юкӧнсӧ; но сьӧлӧмыс сылӧн сэтшӧма чеччис, мый сылы вӧлі вывті сьӧкыд кутны тайӧ ортсыса спокойствиесӧ.
Сідз сійӧ колльӧдіс лун.
Пуксис вой...
О, вӧлі кӧ эськӧ ме живописец, ме эськӧ чуднӧя петкӧдлі став прелестьсӧ войыслысь.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи узьӧ став Миргородыс;
кыдзи вӧрзьывтӧг видзӧдӧны сы вылӧ лыдтӧм кодзувъяс;
кыдзи тыдалана чӧв-лӧняс кылісны матысса да ылысса понъяслӧн увтчӧм;
кыдзи на дінті шувксьӧдӧ влюбитчӧм пӧнӧмар да вуджӧ плетень вомӧн рыцарскӧй повтӧмлунӧн;
кыдзи тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм керкаяслӧн еджыд стенъясыс лоӧны ещӧ еджыдджыкӧсь, найӧс тупкысь пуясыс пемыдджыкӧсь, пуяссянь вуджӧрыс водӧ сьӧдджыка, дзоридзьяс да лӧньӧм туруныс чӧскыдджык дукаӧсь, и сверчокъяс, войся лӧньлытӧм рыцарьяс, став пельӧсъяссянь дружнӧя заводитӧны ассьыныс трачкӧдчан сьыланкывъяссӧ.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи тайӧ ляпкыд сёй керкаяс пиысь ӧтиын ӧтка вольпась вылын куйлысь сьӧд синкымъяса да тіралысь том морӧсъяса горожанка вӧтӧн аддзӧ гусарскӧй ус да шпорыяс, а тӧлысьлӧн югӧрыс нюмъялӧ сылӧн банбокъяс вылас.
Ме эськӧ петкӧдлі, кыдзи еджыд туй вывті вуджрасьӧ сьӧд вуджӧрыс нярбордъя шырлӧн, коді ӧтарӧ пуксьӧ еджыд трубаяс вылӧ.
Но ӧдвакӧ ме верми петкӧдлыны Иван Ивановичӧс, коді петіс тайӧ войӧ, киас сійӧ пила кутӧ.
Сы мында разнӧй чувство сылӧн вӧлі чужӧм вылас!
Гусьӧн, гусьӧн матыстчис сійӧ да пырис дзодзӧг видзан гид улӧ.
Иван Никифоровичлӧн понъясыс эз на ещӧ тӧдлыны найӧ костысь лӧгасьӧмсӧ, и сы вӧсна лэдзисны сійӧс, кыдзи важ приятельӧс, гид дорӧ, коді сулаліс нёль дубӧвӧй столб йылын, матыссаджык столб дорӧ сюйсьӧм бӧрын лӧсьӧдіс сэтчӧ пиласӧ да кутіс пилитны.
Пилаӧн вӧчӧм шум заставляйтіс сійӧс быд минутӧ гӧгӧр видзӧдлыны, но ӧбида йылысь мӧвпыс сетліс сылы збойлун.
Первой столбыс вӧлі пӧшти пилитӧма,
Иван Иванович кутчысис мӧд бердӧ.
Синъясыс сылӧн ӧзйӧны вӧлі да нинӧм эз аддзыны полӧмысла.
Друг Иван Иванович горӧдіс да садь быртӧдзыс чуймис: сылы кажитчис кулӧм морт;
но регыд сійӧ садяс воис, кор аддзис, мый тайӧ вӧлӧма дзодзӧг, коді нюжӧдӧма сылань ассьыс сьылісӧ.
Иван Иванович сьӧлыштіс лӧгпырысь да кутіс водзӧ нуӧдны уджсӧ.
И мӧд столб пилитӧма лои: гидыс шатовмуні,
сьӧлӧмыс Иван Ивановичлӧн сэтшӧма кутіс тіпкыны, кор сійӧ кутчысис коймӧдас, мый сійӧ кымыныськӧ дугдыліс уджавнысӧ;
джынсьыс унджык нин вӧлі пилитӧма, кыдзи друг шаткӧй гидыс зэв ёна катовтчис...
Иван Иванович муртса удитіс шыбитчыны бокӧ, кыдзи сійӧ руза-разакылігтыр пӧри.
Пиласӧ кватитӧм бӧрын, ёна повзьӧмӧн, котӧрӧн воис сійӧ гортас да шыбитчис крӧвать вылас, эз вермыв весиг збоймӧдчывны да видзӧдлыны ӧшиньӧдыс аслас страшнӧй удж следствиеяс вылӧ.
Сылы кажитчис, мый став дворыс Иван Никифоровичлӧн чукӧртчис: пӧрысь баба, Иван Никифорович, зэв кузь сюртука детинка, ставныс зоръяӧсь, Агафия Федосеевна веськӧдлӧм улын локтӧны жугӧдны да рӧзӧритны сылысь керкасӧ.
Мӧд лунсӧ Иван Иванович колляліс лихорадкаын моз.
Сылы пыр чудитчыліс, мый мустӧм суседыс водзӧс мынтӧм могысь ӧзтас сылысь керкасӧ.
И сы вӧсна тшӧктіс Гапкалы быд минутӧ видзӧдавны гӧгӧр, абу-ӧ пуктӧма кытчӧкӧ кос идзас.
Медбӧрын, медым предупредитны Иван Никифоровичӧс, сійӧ решитчис кӧч моз пыравны водзвыв да сетны сы вылӧ прошение Миргородса уезднӧй судӧ.
Мый сэтчӧ вӧлі гижӧма, сы йылысь позьӧ тӧдны локтан главаысь.
IV ГЛАВА
СЫ ЙЫЛЫСЬ, МЫЙ ЛОИ МИРГОРОДСКӦЙ УЕЗДНӦЙ СУД ПРИСУТСТВИЕЫН
Чуднӧй кар Миргород!
Кутшӧм стрӧйбаяс сэні абуӧсь!
И идзас, и очерета, и весиг пу вевтаӧсь;
веськыдвылын улича, шуйгавылын улича, быдлаын зэв мича плетень; сы вылын гартчӧ таг, сы вылын ӧшалӧны кринчаяс, сы сайсянь подсолнечник петкӧдлӧ ассьыс шонді кодь юрсӧ, гӧрдӧдӧ мак, тыдалӧны кыз тыкваяс...
Роскошь!
Плетеньсӧ век вӧччӧдӧма предметъясӧн, кодъяс вӧчӧны сійӧс ещӧ живописнӧйджыкӧн: либӧ ӧшӧдӧм плахтаӧн *, либӧ дӧрӧмӧн, либӧ шароварыӧн.
Миргородын абу ни гусясьӧм, ни мошенничайтӧм, и сы вӧсна быдӧн ӧшӧдӧны, мый сылы думыштчас.
Площадь дорӧ кӧ кутанныд матыстчыны, то, збыль, недыр кежлӧ сувтланныд любуйтчыны виднас: сэні эм ва гӧп, шензьӧдана ва гӧп! дзик ӧти, кутшӧмӧс тіянлы удайтчыліс коркӧ аддзывлыны!
Гӧптыс занимайтӧ пӧшти площадьсӧ ставнас.
Зэв мича гӧп!
Гырысь и посни керкаяс, кодъясӧс ылысянь позьӧ чайтны турун юръясӧн, кытшалӧмаӧсь сійӧс гӧгӧрыс да дивуйтчӧны мичлун вылас.
Но ме сідз думайта, мый абу бурджык керка, кыдзи уезднӧй суд.
Дубӧвӧй сійӧ, али кыддзысь, меным абу делӧ, но сэні, милостивӧй государьяс, кӧкъямыс ӧшинь! кӧкъямыс ӧшинь орччӧн веськыда площадь вылӧ банӧн и сійӧ ва пространство вылас банӧн, код йылысь ме висьтавлі нин и кодӧс городничӧй нимтӧ тыӧн!
Сӧмын ӧтнассӧ сійӧс краситӧма гранит рӧма краскаӧн: мукӧд керкаяссӧ Миргородын прӧстӧ белитӧма.
Вевтыс сы вылын пуысь, и краситӧма вӧлі эськӧ гӧрд краскаӧн, та вылӧ лӧсьӧдӧм выйсӧ кӧ эз сёйны канцелярскӧйяс лук сорӧн, делӧыс тайӧ вӧлі быттьӧкӧ нарошнӧ ыджыдвидз дырйи, и вевтыс коли краситтӧм.
Площадь вылас петӧ кильчӧ, кыті частӧ котралӧны курӧгъяс, сы вӧсна мый кильчӧ вылас пыр киськассьӧма шыдӧс да кутшӧмкӧ сёянтор, мый, шуны кӧ, вӧчсьӧ оз нарошнӧ, но дзик сы вӧсна, мый просительяс вӧдитчӧны видзчысьтӧг.
Сійӧс юкӧма кык пельӧ: ӧтинас присутствие, мӧдас арестантскӧй.
Сійӧ джынъяс, кӧні присутствиеыс, кык сӧстӧм белитӧм жыр; ӧтикыс — передньӧй, просительяслы, мӧдас чернила пятноясӧн лякӧссьӧм пызан.
Сы вылын рӧмпӧштан.
Джуджыд бӧръяса дубӧвӧй нёль улӧс: стенъяс пӧлӧныс кӧртӧн дорӧм сундукъяс, кодъяс пытшкын вӧлі видзӧны уездса норасьӧм кипаяс.
Тайӧ сундукъяс пиысь ӧтик вылын сэки сулаліс ваксаӧн весалӧм сапӧг.
Присутствие заводитчис асывсяньыс нин.
Судья, доза кыз морт, кӧть и неуна вӧсньыдджык Иван Никифорович дорысь, бур чужӧма, выйӧссьӧм халата, калляна да чай чашкаа, сёрнитіс подсудоккӧд.
Судьялӧн вомдоръясыс вӧліны дзик ныр улас, и сы вӧсна нырыс сылӧн вермис дукавны вылыс вомдорсӧ мыйта лолыслы колӧ.
Тайӧ вомдорыс вӧлі сылы табакерка пыдди, сы вӧсна мый нырас адресуйтӧм табакыс пыр киськасьліс сы вылӧ.
И сідз, судья сёрнитіс подсудоккӧд.
Кӧмтӧм ныв бокынджык кутіс чашкаяс тыра поднос.
Пызан помас секретарь лыддис делӧлысь решениесӧ, но сэтшӧм ӧтсяма да нор гӧлӧсӧн, мый ачыс подсудимӧйыс унмовсис эськӧ кывзігас.
Судья, сомневайтчытӧг, вӧчис эськӧ тайӧс быдӧнысь медводз, эз кӧ эськӧ сэк кості пансьы гажа сёрни.
«Ме нарошнӧ зіли тӧдмавны, — кӧдзалӧм чашкаысь чай юигмоз висьтавліс судья: — кутшӧм ногӧн тайӧ вӧчсьӧ, мый найӧ сьылӧны бура.
Менам вӧлі зэв шань дрозд, во кык сайын кымын.
Мый жӧ? друг тшыксис дзикӧдз.
Кутіс сьывны енмыс тӧдӧ мый.
Кымын водзӧ, лёкджыка, лёкджыка, гӧлӧсыс лои пыскыль да чирӧм, кӧть шыбит!
А ӧд дзик нинӧм абуысь! тайӧ со мый вӧсна артмӧ: горш улас артмӧ аня, анькытшысь ичӧтджык.
Тайӧ аняторсӧ колӧ сӧмын писькӧдны емӧн.
Менӧ велӧдіс тайӧс вӧчны Захар Прокофьевич, и именнӧ, кӧсъянныд кӧ, ме тіянлы висьтала, кутшӧм ногӧн тайӧ вӧлі: воа ме сы ордӧ...»
«Прикажитанныд, Демьян Демьянович, лыддьыны мӧдтор?» торкис секретарь, коді некымын минут сайын нин помаліс лыддьыны.
«А ті лыддинныд нин?
Видзӧдтӧ, кутшӧм ӧдйӧ!
Ме эг и кывлы нинӧм!
Да кӧні нӧ сійӧ?
Вайӧй сійӧс татчӧ, ме кырымала.
Мый ещӧ тіян сэні?»
«Гусялӧм мӧс йылысь козак Бокитькалӧн делӧ».
«Ладнӧ, лыддьӧй!
Да, вот воа ме сы ордӧ.
Ме верма висьтавны тіянлы весиг ставсӧ, кыдзи гӧститӧдіс менӧ.
Вина дінӧ вайисны балык, единственнӧй!
Да, эз миянлысь балыксӧ, мыйӧн, — та дырйи судья ёкмыльтліс кывсӧ да нюммуніс, нырыс нюкайтыштіс ассьыс табакеркасӧ, — мыйӧн гӧститӧдӧ миян миргородскӧй бакалейнӧй лавка.
Сельдисӧ ме эг сёй, сы вӧсна мый, кыдз ті асьныд тӧданныд, менсьым сыысь сьӧлӧмӧс сотӧ.
Но пӧксӧ видлі: зэв бур пӧк! нинӧм шуны, вывті бур!
Сэсся юи ме золототысячникӧн * сулӧдӧм персиковӧй вина.
Вӧлі и шафраннӧй *, но шафраннӧйсӧ, кыдзи ті асьныд тӧданныд, ме ог ю.
Сійӧ, аддзанныд, зэв бур: водзвыв, кыдзи шуӧны, кыпӧдны аппетит, а сы бӧрын нин помавны...
А! пельӧн кывны, синмӧн аддзыны...» керкаӧ пырысь Иван Ивановичӧс аддзӧм бӧрын друг горӧдіс судья.
«Бог помощь! сиа здравствуйтны!» сылы ӧтнаслы лӧсялан приятностьӧн быдладорӧ копыртчылӧм бӧрын шуис Иван Иванович.
Господи, кыдзи сійӧ кужис быдӧнлы сьӧлӧм выланыс воны аслас обращениенас!
Татшӧм сямсӧ ме некысь эг аддзывлы.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ вӧлі ассьыс достоинствосӧ и сы вӧсна ыджыд почтение вылас видзӧдіс, кыдзи коланатор вылӧ.
Судья ачыс сетіс Иван Ивановичлы улӧс, нырыс сылӧн кыскыштіс вылыс вомдор вывсьыс став табаксӧ, тайӧ вӧлі сылӧн ыджыд кыпыдлун петкӧдлӧмӧн.
«Мыйӧн тшӧктанныд гӧститӧдны тіянӧс, Иван Иванович? — юаліс сійӧ. — Он-ӧ тшӧктӧй чашка чай вайны?»
«Ог, ыджыд аттьӧ», вочавидзис Иван Иванович, копыртчыштліс да пуксис.
«Вӧчӧй милость, ӧти чашка!» мӧдысь шуис судья.
«Ог, аттьӧ.
Ёна дӧвӧлен гӧститӧдӧмнад!» вочавидзис Иван Иванович, копыртчыліс да пуксис.
«Ӧти чашка», бара шуис судья.
«Ог, эн тӧждысьӧй, Демьян Демьянович!»
Тайӧс шуигӧн Иван Иванович копыртчыліс да пуксис.
«Ӧти чашка?»
«Но сідз инӧ, ӧти чашка!» шуис Иван Иванович да кисӧ нюжӧдіс поднослань.
Господьӧ енмӧ! кутшӧм помтӧм-пыдӧстӧм тонкость овлӧ мортлӧн.
Оз позь висьтавны, кутшӧм приятнӧй впечатление вӧчӧны татшӧм поступокъясыс!
«Он-ӧ тшӧктӧй кисьтны ещӧ ӧти чашка?»
«Сьӧлӧмсянь аттьӧала», кымыньтӧм чашкасӧ поднос вылӧ сувтӧдігӧн да копрасигмоз вочавидзис Иван Иванович.
«Вӧчӧй одолжение, Иван Иванович!»
«Ог вермы.
Ыджыд аттьӧ».
Тайӧс шуигӧн Иван Иванович копыртчыліс да пуксис.
«Иван Иванович! вӧчӧй дружба, ӧти чашка!»
«Ог, зэв обязан гӧститӧдӧмсьыд».
Тайӧс шуӧм бӧрын Иван Иванович копыртчыліс да пуксис.
«Сӧмын чашка! ӧти чашка!»
Иван Иванович нюжӧдіс кисӧ поднослань да босьтіс чашка.
Сё дивӧ! кыдзи вермӧ, кыдзи сяммӧ морт кутны ассьыс достоинствосӧ.
«Ме, Демьян Демьянович, — чайсӧ медбӧръяысь ньылыштігмоз висьтавліс Иван Иванович: — менам тіян дорӧ эм зэв колана делӧ: ме сета иск. — Та дырйи Иван Иванович сувтӧдіс чашкасӧ да кыскис зепсьыс гижӧм гербӧвӧй бумага лист. — Иск аслам враг вылӧ, заклятӧй враг вылӧ».
«Код вылӧ нӧ тайӧ?»
«Иван Никифорович Довгочхун вылӧ».
Тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын судья тӧкӧтьӧ эз усь улӧс вывсьыс.
«Мый ті висьталанныд! — ки-ки воча швачкӧм бӧрын шуис сійӧ. — Иван Иванович! ті-ӧ тайӧ?»
«Аддзанныд асьныд, мый ме».
«Ен тіянкӧд да став вежаясыс!
Кыдзи!
Ті! Иван Иванович! лоинныд неприятельӧн Иван Никифоровичлы!
Тіян-ӧ вомныд тайӧ сёрнитӧ?
Мӧдысь шуӧй!
Да абу-ӧ дзебсьӧма тіян бӧрвылӧ кодкӧ мӧд да сёрнитӧ тіян пыдди?..»
«Мый нӧ тані веритны позьтӧмыс.
Ме ог вермы видзӧдны сы вылӧ; сійӧ вӧчис меным ыджыдысь-ыджыд ӧбида, оскорбитіс менсьым честьӧс».
«Вежасьыс вежа куима! кыдзи пӧ ӧні ме эскӧда матушкаӧс!
А сійӧ, старушка, быд лун, мыйӧн сӧмын ми пинясьны кутам чойкӧд, шуӧ: «Ті, челядь, оланныд ас костаныд, кыдзи понъяс.
Мед кӧть ті босьтінныд пример Иван Иванович да Иван Никифорович вылысь.
Вот нин ёртъяс, кӧ и ёртъяс! вот нин приятельяс! вот нин достойнӧй йӧз!»
Вот тэныд и приятельяс!
Висьталӧй, мыйысь нӧ тайӧ? кыдзи?»
«Тайӧ делӧыс абу кокни, Демьян Демьянович! кывъясӧн сійӧс оз позь висьтавны.
Прикажитӧй лыддьыны прошениеӧс.
Вот, босьтӧй тайӧ боксяньыс, таті лӧсьыдджык».
«Лыддьӧй, Тарас Тихонович!» секретарлань бергӧдчӧмӧн шуис судья.
Тарас Тихонович босьтіс прошениесӧ да, сэтшӧм ногӧн сульсьӧм бӧрын, кыдзи сульсьывлӧны став секретарьясыс уезднӧй судъясын, кык чунь отсӧгӧн, заводитіс лыддьыны:
«Миргородскӧй уездса дворянин да помещик Иван Иванович Перерепенкосянь прошение; а мый йылысь, сы вылӧ эм пунктъяс:
1) Аслас богопротивнӧй, омерзениеӧ вайӧдана да законлы преступнӧй став мера превышайтана поступокъясӧн став светлы тӧдса дворянин Иван Никифорович Довгочхун 1810 вося июль 7-ӧд лунӧ вӧчис меным смертельнӧй ӧбида, кыдзи персональнӧй менам честь дінӧ относитчысьӧс, сідзи ӧткодя и менсьым чинӧс да овӧс янӧдысьӧс да оскорбитысьӧс.
Тайӧ дворяниныс сэтчӧ жӧ ачыс мустӧм чужӧма, характерыс сылӧн пинясьысь да тырӧма енмӧс кулитӧмъясӧн да пинясян кывъясӧн!»
Тані лыддьысьыс неуна сувтліс, медым выль пӧв сульсьыны, а судья ыджыд почтениеӧн пуктіс кияссӧ да сӧмын сёрнитіс ас кежас:
«Кутшӧм лӧсьыда гижӧма!
Господьӧ енмӧ! кыдзи гижӧ тайӧ мортыс!»
Иван Иванович корис лыддьыны водзӧ, и Тарас Тихонович лыддис:
«Тайӧ дворяниныс, Иван Никифорович Довгочхун, кор ме локті сы ордӧ дружескӧй предложениеясӧн, нимтіс менӧ публичнӧя менам честьлы ӧбиднӧй да видчан нимӧн, а именнӧ ай дзодзӧгӧн, сэки кор став миргородскӧй уездлы тӧдса, мый тайӧ гнуснӧй пемӧснас ме некор на эг шусьыв и водзӧ шусьыны ог кӧсйы.
Доказательствоӧн жӧ менам дворянскӧй происхождениелы эм сійӧтор, мый метрическӧй небӧгын, коді видзсьӧ Куим Святитель вичкоын, пасйӧма кыдзи менсьым чужан лунӧс, сідзи и менсьым пыртчӧмӧс.
Дзодзӧг жӧ, кыдзи быдӧнлы тӧдса, коді мыйтӧмкӧ тӧдӧ наукаяс, оз вермы лоны пасйӧма метрическӧй небӧгӧ; ӧд дзодзӧг абу морт, а лэбач, тайӧ быдӧнлы нин, коді весиг эз на вӧвлы семинарияын, достовернӧя тӧдса.
Но тайӧ злокачественнӧй дворяниныс, коді тайӧс ставсӧ тӧдіс, эз мыйкӧ мӧдтор вӧсна, а сы вӧсна, медым менам чинлы да званиелы вӧчны смертельнӧй ӧбида, видіс менӧ тайӧ гнуснӧй кывнас.
2) Тайӧ жӧ самӧй неблагопристойнӧй да абу приличнӧй дворяниныс посягнитіс ӧттшӧтш менам родовӧй собственность вылӧ, коді коли меным бать кулӧм бӧрын, блаженнӧй паметь Иван Онисиевич Перерепенко кулӧм бӧрын, коді состоитліс духовнӧй званиеын, сійӧн, мый став законъяслы паныд вайис дзик менам кильчӧ дорӧ дзодзӧг видзан гидсӧ, мый вӧчсьыліс эз мӧдтор вӧчны кӧсйӧм могысь, кыдзи мед содтыны меным вӧчӧм ӧбидасӧ; тайӧ гидыс ӧнӧдз сулаліс лӧсьыд местаын и зэв на ён вӧлі.
Но вылын индӧм дворяниныслӧн омерзительнӧй кӧсйӧмыс вӧлі сӧмын сыын, медым вӧчны менӧ яндысьтӧм тешас свидетельӧн; ӧд тӧдса, мый быд морт оз мун гидӧ, медся нин. дзодзӧг видзан гидӧ, приличнӧй делӧ вылӧ.
Законлы паныд татшӧм действуйтӧмнас кык водз сюръяыс сулалӧны менам собственнӧй му вылын, коді вӧлі менамӧн ещӧ бать ловъя дырйи на, блаженнӧй паметь Иван Онисиев Перерепенко ловъя дырйи, муыс вӧлі заводитчӧ амбарсянь да веськыда мунӧ дзик сійӧ местаӧдзыс, кӧні бабаяс мыськалӧны гырничьяс.
3) Вылын петкӧдлӧм дворяниныс, кодлӧн самӧй нимыс нин да овыс внушайтӧ быдсяма омерзениесӧ, кутӧ сьӧлӧмас лёк кӧсйӧм сотны менӧ аслам керкаын.
Та йылысь кывшутӧг петкӧдлӧны улынджык индӧм признакъясыс: ӧти-кӧ, тайӧ злокачественнӧй дворяниныс заводитіс частӧ петавлыны аслас керкаысь, мыйсӧ войдӧр некор, аслас дышысла да гнуснӧй кыз яй вӧснаыс, эз вӧчлывлы; мӧд-кӧ, сылӧн людскӧяс, коді орчча дзик менам заборкӧд, коді потшӧ менсьым собственнӧй муӧс, кодӧс колис меным покойнӧй бать, блаженнӧй паметь Иван Онисиев Перерепенко, быд лун овлытӧма дыр ӧзйӧ би, коді лоӧ талы явнӧй доказательствоӧн, кӧть ӧнӧдз, аслас <ns>скарӧдь</ns> кодь скуплун вӧснаыс, пыр не сӧмын сальнӧй сись, но весиг каганец * вӧлі кусӧдӧ.
И та вӧсна кора тайӧ дворянин Иван Никифоров Довгочхунӧс, кыдзи менсьым керка сотӧмысь мыжаӧс, менсьым чинӧс, нимӧс да овӧс оскорбитӧмысь да собственность хищническӧя присвоитӧмысь, а медсясӧ менам ов дорӧ Ай дзодзӧг ним подлӧя да предосудительнӧя ӧтлаалӧмысь, штрапуйтны, перйыны судӧн воштӧмъяс да убыткаяс, и асьсӧ, кыдз нарушительӧс, дорны кандалаӧ да дорӧм бӧрас карса тюрьмаӧ мӧдӧдны и тайӧ менам корӧм кузя решениесӧ пырысь-пыр да обязательнӧ вӧчны.
Гижис да сочиняйтіс дворянин, миргородскӧй помещик Иван Иванов Перерепенко».
Прошение лыддьӧм бӧрас судья матыстчис Иван Иванович дінӧ, босьтіс сійӧс кизьӧдыс да заводитіс шуавны сылы пӧшти татшӧм ногӧн: «Мый тайӧ ті вӧчанныд, Иван Иванович?
Енмысь полӧй!
Шыбитӧй прошениетӧ, мед сійӧ пропадитас!
(сӧтанаыс мед сылы вӧтӧ усьӧ).
Лучше кутчысьӧй Иван Никифоровичкӧд ки-ки воча, да окасьӧй, да ньӧбӧй сатуринскӧйӧс, либӧ никопольскӧйӧс *, либӧ кӧть прӧстӧ вӧчӧ пунш, да корӧй менӧ!
Юам ӧтлаын дай вунӧдам ставсӧ!»
«Ог, Демьян Демьянович! абу сэтшӧм делӧыс, — шуис Иван Иванович важнӧя, коді пыр лӧсявліс сылы: — Абу сэтшӧм делӧыс, медым позьӧ вӧлі решитны сӧвет да любовӧн.
Прӧщайтлӧй!
прӧщайтлӧй и ті, господа! — водзӧ висьталіс сійӧ сэтшӧм жӧ важнӧя да быдӧнлань бергӧдчылӧмӧн. — Надейтча, мый менам прошение вӧчас колана действие», и муніс, присутствиеса став йӧзыс колины чуймӧмаӧсь.
Судья пукаліс кыв шутӧг.
Секретарь чушкис табак, канцелярскӧйяс пӧрӧдісны жугӧдӧм сулея пыдӧс, кодӧс вӧдитісны черниладоз пыдди, и судья ачыс шӧйӧвошӧмӧн визьйӧдліс чуньнас пызан вылӧ кисьтӧм черниласӧ.
«Мый ті шуанныд та вылӧ, Дорофей Трофимович?» мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын подсудок дінӧ шыасигмоз шуис судья.
«Нинӧм ог шу», вочавидзис подсудок.
«Кутшӧм делӧяс вӧчсьӧны!» водзӧ висьталіс судья.
Эз на удит тайӧс шуны сійӧ, кыдзи дзуркнитіс ӧдзӧс и Иван Никифоровичлӧн туша джынйыс пырис присутствиеӧ; мӧд джынйыс вӧлі передньӧйын на.
Иван Никифоровичлӧн тыдовтчӧмыс, да ещӧ судӧ, кажитчис сэтшӧм овлытӧмӧн, мый судья горӧдіс; секретарь дугдіс лыддьысьны.
Ӧти канцелярист, фризовӧй * сяма полуфрака, босьтіс вомас перӧ; мӧд ньылыштіс гутӧс.
Весиг фельдъегерлысь да сторожлысь должностьсӧ нуысь инвалид, коді таӧдз сулаліс ӧдзӧс дорас да пельпомӧдыс дӧмаса няйт дӧрӧм пытшкӧсас гыжъясис, весиг тайӧ инвалидыс паськӧдіс вомсӧ да тальччис кодлыкӧ кок вылас.
«Кутшӧм судьбаясӧн? мый да кыдзи?
Кыдзи дзоньвидзалунныд тіян, Иван Никифорович?»
Но Иван Никифорович вӧлі кулӧма нисьӧ ловъя, сы вӧсна мый сибдіс ӧдзӧсас да эз вермы воськовтны водзӧ ни бӧрӧ.
Весьшӧрӧ судья горзіс передньӧйӧ, медым кодкӧ йӧткыштас мышсяньыс Иван Никифоровичсӧ присутственнӧй залӧ.
Передньӧйын вӧлі сӧмын ӧти старука-просительница, коді кӧть кыдзи эз зіль аслас лыӧсь кияснас, нинӧм эз вермы вӧчны.
Сэки канцелярскӧйяс пиысь ӧтик, кыз вомдоръяса, паськыд пельпомъяса, кыз ныра, кӧсӧйӧн да коддзӧм морт моз видзӧдысь синма, косясьлӧм гырддзаяса, матыстчис Иван Никифоровичлӧн тушаджын дорас, пукталіс сылысь кыкнан кисӧ крестӧн, кыдзи кагалысь, да мигнитіс пӧрысь инвалидлы, коді пыксис аслас пидзӧснас Иван Никифоровичлы кынӧмас да, нора ружтӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧс кыскисны передньӧйӧ.
Сэки вештісны игансӧ да восьтісны мӧд ӧдзӧсджынсӧ.
Канцелярскӧй да сылӧн отсасьысь, инвалид, вомъясысь дружнӧй зэвтчылӧм вӧснаыс петіс сэтшӧм ён дук, мый присутствие жырйыс недыр кежлӧ лолі сур да вина юанін кодь.
«Эз-ӧ дойдны тіянӧс, Иван Никифорович?
Ме висьтала матушкалы, сійӧ ыстас тіянлы настойка, кодӧн сӧмын зыралыштанныд костӧ да мыштӧ и ставыс прӧйдитас».
Но Иван Никифорович уськӧдчис улӧс вылӧ да кузя ойзӧмъясысь кындзи эз вермы шуны нинӧм.
Медбӧрын жебиник, мудзӧмысла муртса кылысь гӧлӧсӧн шуис:
«Абу-ӧ угоднӧ? — и, зепсьыс рожок перйӧм бӧрын, содтіс: — босьтӧй, одолжайтчӧй!»
«Зэв рад, мый тіянӧс аддза, — вочавидзис судья. — Но пыр на ог вермы гӧгӧрвоны, мый заставитіс тіянӧс вӧчны труд да одолжитны миянӧс татшӧм приятнӧй видзчысьтӧмторнас».
«Прошениеӧн...» сӧмын вермис шуны Иван Никифорович.
«Прошениеӧн?
Кутшӧмӧн?»
«Искӧн!.. — тані лолыс тырліс дыркодь кежлӧ: — ок!.. искӧн мошенник вылӧ...
Иван Иванович Перерепенко вылӧ».
«Господи! и ті сэтчӧ!
татшӧм шоча овлысь ёртъяс!
Сэтшӧм бур морт вылӧ иск...»
«Сійӧ ачыс сӧтанаыс!» оръясьлан гӧлӧсӧн шуис Иван Никифорович.
Судья пернапас чӧвтіс.
«Босьтӧй прошениесӧ да лыддьӧй».
«Нинӧм вӧчны, лыддьӧй, Тарас Тихонович», дӧзмӧмпырысь секретарь дінас шыасигмоз шуис судья, нырыс жӧ сылӧн невольнӧя нюкайтыштіс вылыс вомдорсӧ, мый векджыксӧ войдӧр вӧчліс сійӧ сӧмын ыджыд кыпыдлунла.
Нырыслӧн татшӧм асныралӧмыс судьялы вӧчліс ещӧ ыджыд дӧсада.
Сійӧ перйис носӧвик да вылыс вомдор вывсьыс чышкис став табаксӧ, медым накажитны сылысь дерзостьсӧ.
Секретарь, ассьыс пыр овлан модасӧ вӧчӧм бӧрын, кодӧс сійӧ пыр употребляйтліс лыддьыны заводитӧм водзвылын, мӧд ногӧн кӧ носӧвиктӧг, заводитіс аслас пыр овлан гӧлӧсӧн татшӧм ногӧн:
«Корӧ миргородскӧй уездса дворянин Иван Никифорович Довгочхун, а мый йылысь, сылы эм пунктъяс:
1) Аслас лӧг петан лёклун кузя да явӧ лёкӧс кӧсйӧм кузя, асьсӧ дворянинӧн шуысь Иван Иванов Перерепенко быдсяма пакӧсть, убытка да мукӧд ехидненскӧй да ужасӧ вайӧдана поступокъяс меным вӧчӧ и тӧрытъя луншӧр кадӧ, кыдзи рӧзбойник да войся гусясьысь, черъясӧн, пилаясӧн, ӧжынъясӧн да мукӧд слесарнӧй орудиеясӧн, пырӧма войнас менам дворӧ да сэні сулалысь менам жӧ собственнӧй гидӧ.
Аслас киӧн да лёк вӧчӧм ногӧн сійӧс кералӧма.
Мый вылӧ ме ассянь эг сетлы некутшӧм помка законлы паныда да рӧзбойничӧй сэтшӧм поступоклы.
2) Тайӧ жӧ дворянин Перерепенко кӧсйӧ вины менӧ и колян тӧлысся 7-ӧд лунӧдз, тайӧ кӧсйӧмсӧ гусьӧн кутӧмӧн, локтіс ме ордӧ да кутіс дружескӧя да мудера корны менсьым ружье, коді вӧлі менам жырйын, и вӧзйис меным сы вылӧ, сылы лӧсялана скуплунӧн, уна туйтӧмторъяс: руд порсьӧс да кык мерка зӧр.
Но сылысь преступнӧй кӧсйӧмсӧ водзвыв казялӧм бӧрын ме быдногӧн зіли дугӧдны сійӧс таысь, но тайӧ мошенник да подлец Иван Иванов Перерепенко видіс менӧ мужик ногӧн да тайӧ кадсяньыс кутӧ ме вылӧ миритчытӧм лӧглун.
Такӧд тшӧтш жӧ тайӧ частӧ казьтылана лёк дворяниныслӧн да рӧзбойник Иван Иванов Перерепенкоыслӧн и происхождениеыс некытчӧ туйтӧм: сылӧн чойыс вӧлі став светлы тӧдса потаскуха да муніс егерскӧй рота бӧрся, коді сулаліс вит во сайын Миргородын; а верӧссӧ ассьыс гижӧма крестьянинӧ.
Батьыс и мамыс сылӧн тожӧ вӧліны пребеззаконнӧй йӧз и кыкнанныс вӧліны думыштны позьтӧм пьяницаяс.
Казьтылан дворянин да рӧзбойник Перерепенко аслас скӧтнога да вӧйпны достойнӧй поступокъяснас ордйис ассьыс став рӧднясӧ да благочестие вид улын вӧчӧ самӧй соблазнительнӧй делӧяс.
Оз видзав: ӧд арся видз дырйи тайӧ богоотступникыс ньӧбис меж да мӧд луннас тшӧктіс начкыны аслас беззаконнӧй нывлы — Гапкалы, ачыс висьталіс, мый сылы пӧ колӧ вӧлі сэкся час кежлӧ каганцы да сисьяс вӧчны салӧ.
Та вӧсна кора тайӧ дворянинсӧ, кыдзи рӧзбойникӧс, енмӧс кулитысьӧс, мошенникӧс, кодӧс эрдӧдӧма грабитӧмын да гусясьӧмын, кандалаӧ дорны да тюрьмаӧ либӧ государственнӧй острогӧ мӧдӧдны да сэні нин, кыдзи ковмас, чинъясысь да дворянствоысь лишитӧм бӧрын бура нӧйтны ньӧрйӧн да Сибырӧ каторга вылӧ колӧм серти мӧдӧдны,
воштӧмъяс, убыткаяс тшӧктыны сылы мынтыны и тайӧ менам прошение сертиыс вӧчны решениесӧ.
Тайӧ прошениеас кырымпас пуктіс миргородскӧй уездса дворянин Иван Никифорович Довгочхун».
Мыйӧн сӧмын секретарь помаліс лыддьӧмсӧ, Иван Никифорович кутчысис шапкаас да копыртчыліс, кӧсйис мунны.
«Кытчӧ нӧ ті, Иван Никифорович? — шуаліс сылы судья.
— Пукалыштӧй неуна! юыштӧй чай!
Орышко! мый тэ сулалан, йӧй ныв, да мигайтчан канцелярскӧйяскӧд,
котӧрт, чай вай!»
Но Иван Никифорович повзьӧмвывсьыс, мый татшӧм ылӧдз муніс гортсяньыс да выдержитіс татшӧм ӧпаснӧй карантин, удитіс нин петны ӧдзӧсӧд да шуыштіс:
«Энӧ тӧждысьӧй, ме окотапырысь...» и пӧдлаліс сійӧс ас бӧрсьыс, став присутствиеса йӧзыс колины чуймӧмаӧсь.
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Кыкнан прошениесӧ вӧлі примитӧма, и делӧыс лоӧ вӧлі зэв важнӧй интереса, сы вӧсна мый ӧтик виччысьтӧм обстоятельство содтіс сы дінӧ ещӧ ыджыд интерес.
Кор судья петіс присутствиеысь, и сійӧс колльӧдісны подсудок да секретарь, а канцелярскӧйяс пукталісны мешӧкӧ просительясӧн вайӧм чипанъясӧс, колькъяс, нянь, пирӧг, лепёшки, нянь тупӧсьяс да мукӧд шылльӧ-мылльӧ, тайӧ кадас руд порсь, пырис жырас да кватитіс, сэні вӧлысьяслы шензьӧм вылӧ, эз пирӧг либӧ нянь тупӧсь, а Иван Никифоровичлысь прошениесӧ, коді, листъяснас увлань ӧшӧдчӧмӧн, куйліс пызан пом вылын.
Бумага кватитӧм бӧрын руд порсь пышйис сэтшӧм ӧдйӧ, мый приказнӧй чиновникъяс пиысь некод эз вермыны вӧтӧдны сійӧс, кӧть и шыблалісны линейкаясӧн да черниладозъясӧн.
Тайӧ чрезвычайнӧй происшествиеыс вӧчис страшнӧй суматоха, сы вӧсна мый весиг копия эз на вӧв гижӧма сы вылысь.
Судья, сылӧн секретарыс да подсудокыс дыр сёрнитісны татшӧм кывлытӧм обстоятельство йывсьыс, медбӧрын, решитӧма вӧлі гижны та йылысь отношение городничӧйлы, сы вӧсна мый тайӧ делӧ кузя следствиеыс ёнджыкасӧ относитчис гражданскӧй полициялы.
389 №-а отношение мӧдӧдӧма вӧлі сылы тайӧ жӧ лунас, и та кузя лои зэв любопытнӧй объяснение, мый йылысь лыддьысьысьяс вермасны тӧдмавны водзын локтысь главаысь.
V ГЛАВА
КӦНІ ВИСЬТАВСЬӦ МИРГОРОДСА КЫК ПОЧЁТНӦЙ ОСОБАЛӦН СОВЕЩАНИЕ ЙЫЛЫСЬ
Мыйӧн сӧмын Иван Иванович эштӧдіс аслас овмӧссьыс уджъяссӧ да петіс, кыдзи век, куйлыштны лэбулын, кыдзи ёна чуймӧмӧн аддзис дзиръя дорсьыс мыйкӧ гӧрдӧс.
Тайӧ вӧлі городничӧйлӧн гӧрд обшлагыс, коді, равномернӧя, кыдзи и воротникыс сылӧн, пӧлучитӧма политура да доръясӧдыс лоӧма лакированнӧй кучикӧн.
Иван Иванович думыштіс ас кежас: «Абу лёк, мый Пётр Фёдорович локтіс сёрнитыштны», но ёна кутіс шензьыны, кор аддзис, мый городничӧй мунӧ вӧлі вывті ӧдйӧ да шенасьӧ кияснас, мый овліс сыкӧд, пырджыксӧ, зэв шоча.
Мундирас городничӧйлӧн вӧлі вурӧма кӧкъямыс кизь, ӧкмысӧдыс кыдзи ори процессия дырйи вичко вежӧдігӧн во кык сайын, сідзи ӧніӧдз на десятскӧйяс оз вермыны аддзыны, кӧть городничӧй быдлунся рапортъяс дырйи, кодъясӧс сылы сетӧны квартальнӧй надзирательяс, пыр юасьӧ, сюрис-ӧ кизьыс.
Тайӧ кӧкъямыс кизьсӧ вӧлі вурӧма сылӧн сэтшӧм ногӧн, кыдзи бабаяс садитӧны бобыяс, ӧтик веськыдвылас, мӧдыс шуйгавылас.
Шуйга кокас сылы лыйӧмаӧсь бӧръя кампания дырйи, и сы вӧсна сійӧ, чотігтыр, шыбитліс сійӧс сэтшӧм ылӧ боквыв, мый торкліс тайӧн пӧшти веськыд кокыслысь став трудсӧ.
Кымын ӧдйӧ действуйтліс городничӧй аслас кокъяснас, сымын этша ачыс мунліс водзӧ.
И та вӧсна, кытчӧдз эз во городничӧй лэбулӧ, Иван Ивановичлӧн вӧлі уна кад чайтны да мӧвпавны, мый вӧсна городничӧй сэтшӧм ӧдйӧ ӧвтчӧ кияснас.
Сымын ёнджыка тайӧ интересуйтліс сійӧс, мый делӧыс кажитчыліс вӧвлытӧм важнӧйӧн, ӧд сылӧн сьӧрсьыс вӧлі весиг выль шпага.
«Видза оланныд, Пётр Фёдорович!» горӧдіс Иван Иванович, коді, кыдзи висьталӧма нин, вӧлі зэв любопытнӧй да некыдз эз вермы кутны ассьыс терпитны вермытӧмсӧ сійӧс аддзигӧн, кыдзи городничӧй босьтліс приступӧн кильчӧсӧ, но век на эз лэптыв ассьыс синъяссӧ вывлань и пинясис аслас кокъясыскӧд, кодъяс некутшӧм ногӧн эз вермыны ӧтчыдӧн воськовтны пос тшупӧд вылас.
«Бур лун сия любезнӧй друглы да благодетельлы, Иван Ивановичлы!» вочавидзис городничӧй.
«Пӧжалуйста пуксьӧй.
Ті, кыдзи ме аддза, мудзӧмныд, сы вӧсна мый тіян ранитчылӧм кокныд мешайтӧ...».
«Менам кокӧй! — горӧдіс городничӧй, Иван Иванович вылӧ сідзи видзӧдлӧмӧн, кыдзи великан видзӧдлӧ пигмей * вылӧ, учёнӧй педант танцы кузя велӧдысь вылӧ.
Та дырйи сійӧ веськӧдіс ассьыс коксӧ да зымнитіс сійӧн джоджӧ.
Тайӧ храбростьыс, колӧ шуны, сылы дона сувтіс, сы вӧсна мый став тушаыс сылӧн довкнитчис и нырыс кокыштіс перилӧсӧ; но порядок бӧрся мудрӧй видзӧдысь, медым эз казявны немтор, пыр жӧ ас садяс воис да кисӧ сюйис зептас, быттьӧкӧ сы могысь, медым перйыны табакерка. — Ме тіянлы доложита ас йылысь, любезнейшӧй друг да благодетель Иван Иванович, мый ме вӧчлывлі аслам нэмӧн не татшӧм походъяс.
Да, збыльысь, вӧчлывлі.
Пример вылӧ, 1807 вося кампания дырйи...
Эк, ме тіянлы висьтала, кутшӧм ногӧн ме вуджи забор вомӧн ӧтик мичаник немка дорӧ».
Та дырйи городничӧй куньтыртіс ӧти синсӧ да бес моз плутовскӧя нюммуніс.
«Кытӧні нӧ ті вӧлінныд талун?» юаліс Иван Иванович, сійӧ кӧсйис торкны городничӧйӧс да регыдджык тӧдмавны, кутшӧм могӧн сійӧ воӧма,
сылы ёна окота эськӧ вӧлі юавны, мый сэтшӧмсӧ кӧсйӧ объявитны городничӧй:
но светсӧ * бура тӧдӧмысь сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм абу лӧсьыд сетны татшӧм юалӧмсӧ, и Иван Иванович должен вӧлі крепитчыны да виччысьны разгадкасӧ, сэки жӧ сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис некор вӧвлытӧм ёна.
«А позволитӧй, ме тіянлы висьтала, кӧні вӧлі ме, — вочавидзис городничӧй.
— Ӧти-кӧ, доложита тіянлы, мый талун зэв бур кадыс...».
Бӧръя кывъяс дырйиыс Иван Иванович тӧкӧтьӧ эз кув.
«Но энлӧй, — водзӧ висьталіс городничӧй.
— Ме локті талун ті дорӧ ӧтик зэв важнӧй могӧн».
Тані городничӧйлӧн чужӧмыс да мыгӧрыс лоины сэтшӧм жӧ тӧждысянаӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны кильчӧсӧ приступӧн босьтігӧн.
Иван Иванович ловзис да сырмис, быттьӧ лихорадка дырйи, эз нюжмась, кыдзи векджынсӧ вӧчліс, да юаліс:
«Кутшӧм нӧ сійӧ важнӧй?
важнӧй ӧмӧй сійӧ?».
«Вот изволитӧй аддзыны: медводз лысьта доложитны тіянлы, любезнӧй друг да благодетель Иван Иванович, мый ті... менам ногӧн, ме, изволитӧй аддзыны, ме нинӧм, но веськӧдлан котырлӧн видъяс, веськӧдлан котырлӧн видъяс тайӧс требуйтӧны: ті нарушитӧмныд благочиниелысь порядоксӧ!»
«Мый тайӧс ті висьталанныд, Пётр Фёдорович?
Ме немтор ог гӧгӧрво».
«Помилуйтӧй, Иван Иванович!
кыдзи ті немтор онӧ гӧгӧрвоӧй?
Тіян асланыд живӧтинаыд пышйӧдӧма зэв важнӧй казеннӧй бумага, и ті ещӧ шуанныд та бӧрын, мый немтор онӧ гӧгӧрвоӧй!»
«Кутшӧм живӧтина?»
«Позяс кӧ шуны, тіян асланыд руд порсьныд».
«А ме мыйӧн мыжа?
Мыйла судейскӧй стӧрӧжыс восьсӧн кольӧ ӧдзӧсъяссӧ!»
«Но, Иван Иванович, тіян асланыд пемӧсныд, сідзкӧ, ті мыжаӧсь».
«Ыджыд аттьӧ тіянлы сыысь, мый менӧ порськӧд рӧвняйтанныд».
«Тайӧс нин вот ме эг шулы, Иван Иванович!
Ей-богу, эг шулы!
изволитӧй думыштлыны сӧстӧм совестьӧн асьныд: тіянлы, некутшӧма падъявтӧг, тӧдса, мый начальство видъяс серти карын дугӧдӧма, медся нин карса главнӧй уличаясын, шляйтчыны пеж пемӧсъяслы.
Согласитчӧй асьныд, мый тайӧ запретитӧм делӧ».
«Енмыс тӧдӧ, мый тайӧс ті висьталанныд?
Ыджыд тай, мый порсь петӧма улич вылӧ!»
«Позволитӧй тіянлы доложитны, позволитӧй, позволитӧй, Иван Иванович, тайӧ дзик позьтӧмтор.
Мый нӧ вӧчан?
Начальство тшӧктӧ — ми долженӧсь кывзысьны.
Ог вензьы, петавлӧны корсюрӧ улич вылӧ и весиг площадь вылӧ курӧгъяс и дзодзӧгъяс, тшупыштӧй аслыныд: курӧгъяс и дзодзӧгъяс; но ме ещӧ кольӧм во на сеті предписание порсьясӧс да кӧзаясӧс не лэдзны публичнӧй площадьяс вылӧ.
Тайӧ предписаниесӧ сэки жӧ тшӧкті лыддьыны гораа, собрание вылын, став йӧз водзын».
«Ог, Пётр Фёдорович, ме татысь нинӧм ог аддзы, сыысь кындзи, мый ті быдногӧн зілянныд ӧбидитны менӧ».
«Вот тайӧс он вермӧ шуны, любезнейшӧй друг да благодетель, медым ме зіли ӧбидитны.
Тӧдвылад уськӧдлӧй асьныд: ме эг шулы тіянлы ни ӧтик кыв кольӧм воӧ, кор ті стрӧитінныд керка вевттӧ индӧм мера серти дзонь аршинӧн джуджыдджыка.
Мӧдарӧ, ме вӧчи сідзи, быттьӧкӧ тайӧс эг и казявлы.
Веритӧй, любезнейшӧй друг, мый и ӧні эськӧ ме дзик жӧ, сідз шуны... но менам долг, шуны кӧ, обязанность, требуйтӧ видзӧдны чистота бӧрся.
Думыштлӧй асьныд, кор друг главнӧй улича вылын...»
«Ёна нин бурӧсь тіян главнӧй уличаясыд!
Сэтчӧ быд баба * мунӧ шыбитны сійӧс, мый сылы оз ков».
«Позволитӧй тіянлы доложитны, Иван Иванович, мый ті асьныд ӧбижайтанныд менӧ!
Збыль, тайӧ корсюрӧ овлӧ, но ёнджыкасӧ сӧмын забор улын, сарайяс либӧ кумъяс улын, но медым главнӧй улича вылын площадь вылӧ пырис пиялӧм порсь, тайӧ сэтшӧм делӧ...»
«Мый нӧ сэтшӧмыс, Пётр Фёдорович!
Ӧд порсьыс енлӧн творение!»
«Сӧгласен.
Тайӧ став светлы тӧдса, мый ті морт учёнӧй, тӧданныд наукаяс и мукӧд быдсяма предметъяссӧ.
Дерт, ме некутшӧм наукаяс эг велӧдлы: велӧдчыны ӧдйӧ гижны ме заводиті аслам олӧмын комынӧд во вылын.
Ме ӧд, кыдзи тіянлы тӧдса, рядовӧйяс пиысь».
«Гм!» шуис Иван Иванович.
«Да, — водзӧ висьталіс городничӧй: — 1801 воын ме вӧлі 42 егерскӧй: полкын 4 ротаын поручикӧн.
Ротнӧй командир миян вӧлі, изволитанныд кӧ тӧдны, капитан Еремеев».
Та дырйи городничӧй сюйис ассьыс чуньяссӧ табакеркаӧ, кодӧс Иван Иванович кутіс восьсӧн да посньӧдіс табаксӧ.
Иван Иванович вочавидзис:
«Гм».
«Но менам долг, — водзӧ висьталіс городничӧй: — эм кывзысьны веськӧдлан котыр требованиеяслысь.
Тӧданныд-ӧ ті, Иван Иванович, мый судысь казеннӧй бумага гуысьӧс, быд мукӧд преступлениеяскӧд ӧткодя, судитӧ уголовнӧй суд?»
«Сідзи тӧда, мый, колӧ кӧ, и тіянӧс велӧда.
Тадзи позьӧ сёрнитны йӧз йылысь, пример вылӧ, ті кӧ быттьӧ гусялінныд бумагасӧ; но порсь пемӧс, енлӧн творение!»
«Ставыс сідз; но закон шуӧ: гусясьӧмын мыжа...
кора тіянӧс кывзыны сюся: мыжа!
Тані оз пасйыссьы ни рӧд, ни пол, ни звание, сідзкӧ, и пемӧс вермас лоны мыжаӧн.
Тіян воля, а пемӧссӧ накажитӧм вылӧ приговор лыддьытӧдз колӧ вайӧдны полицияӧ, кыдзи порядок торкысьӧс».
«Оз, Пётр Фёдорович! — веськодьпырысь вочавидзис Иван Иванович: — Тайӧтӧ оз ло!»
«Кыдзи тіянлы окота, сӧмын ме должен вӧчны сідзи, кыдзи тшӧктӧ начальство».
«Мый нӧ ті стращайтад менӧ?
Буракӧ, кӧсъянныд ыстыны сыла китӧм салдатӧс.
Ме прикажита дворовӧй бабалы сійӧс коколюкаӧн вӧтлыны.
Сылысь медбӧръя кисӧ чегасны».
«Ме ог лысьт тіянкӧд вензьыны.
Сідзкӧ, онӧ кӧ ті кӧсйӧ вайӧдны сійӧс полицияӧ, то пользуйтчӧй сійӧн кыдзи тіянлы колӧ.
Кор окотитанныд начкӧй сійӧс рӧштво кежлӧ и вӧчӧй сыысь окорокъяс, либӧ сідзи сёйӧй.
Сӧмын ме эськӧ кори тіянлысь, кутанныд кӧ вӧчны калбас, мӧдӧдӧй меным ӧти пара сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс тіян сэтшӧм кужӧмӧн вӧчӧ Гапканыд порсь вирысь да салӧысь.
Менам Аграфена Трофимовна ёна найӧс радейтӧ».
«Калбас, изволитӧй, мӧдӧда пара».
«Зэв тіянлы лоа благодарен, любезнӧй друг да благодетель.
Ӧні позволитӧй тіянлы висьтавны ещӧ ӧти кыв: менам эм поручение, кыдзи судьясянь, сідзи и став миян тӧдсаяссянь, сідз шуны, миритны тіянӧс тіян приятельныдкӧд, Иван Никифоровичкӧд».
«Кыдзи! невежаыскӧд! медым ме да бураси этайӧ грубияныскӧд!
Некор!
Оз ло тайӧ, оз ло!»
Иван Иванович вӧлі вывті решительнӧй состояниеын.
«Кыдзи тіянлы окота, — кыкнан ныр розьсӧ табакӧн тыртігмоз вочавидзис городничӧй.
— Ме ачым ог лысьт сӧветуйтны; но позволитӧй жӧ доложитны: вот ті ӧні лӧгӧсь, а мыйӧн бурасянныд. ..»
Но Иван Иванович кутіс сёрнитны перепелъясӧс кыйӧм йылысь, мый векджыксӧ овлывліс, кор сылы окота вӧлі дугӧдны тайӧ сёрнисӧ...
И вот, городничӧй, некутшӧм успех пӧлучиттӧг, должен вӧлі мунны бӧр.
VI ГЛАВА
КЫТЫСЬ ЛЫДДЬЫСЬЫСЬ КОКНИА ВЕРМАС ТӦДМАВНЫ СТАВСӦ СІЙӦС, МЫЙ СОДЕРЖИТЧӦ СЫЫН
Кутшӧма кӧть эз старайтчыны судын дзебны делӧсӧ, но мӧд лунас жӧ став Миргород тӧдіс, мый Иван Ивановичлӧн порсьыс пышйӧдӧма Иван Никифоровичлысь прошениесӧ.
Ачыс городничӧй первойӧн вунӧдчис да тӧдлытӧг висьталіс.
Кор Иван Никифоровичлы висьталісны та йылысь, сійӧ нинӧм эз шу, юаліс сӧмын: абу-ӧ пӧ руд?
Но Агафья Федосеевна, коді вӧлі сэні жӧ, кутіс бара усьласьны Иван Никифорович вылӧ:
«Мый тэ, Иван Никифорович?
тэ вылын кутасны серавны, кыдзи йӧй вылын, эновтчан кӧ тэ!
Кутшӧм тэ та бӧрын лоан дворянин!
Тэ омӧльджык лоан бабаысь, коді вузасьӧ чӧскыдторъясӧн, кодъясӧс тэ ёна радейтан».
И ызйӧдіс ланьтлытӧмыд!
Корсис кыськӧ шӧр арлыда мортӧс, коді вӧлі сьӧд, став чужӧм пасьтаыс чутъяс, гырддзаяс вылас дӧмасъяс, ачыс пемыдлӧз сюртука, дзик приказнӧй черниладоз кодь.
Сапӧгсӧ сійӧ мавтліс дьӧгӧдьӧн, новлӧдліс кыкнан пель саяс куим перӧӧн да кизяс шнур йылӧ кӧрталӧм стекляннӧй пузырёк, черниладоз пыдди; сёйліс ӧтпырйӧ ӧкмыс пирӧг, а дасӧдсӧ сюйліс зептас, и ӧти гербӧвӧй листӧ гижліс сы мында быдпӧлӧс ябеда, мый кызӧктытӧг да несйытӧг некутшӧм лыддьысь эз вермыв ӧтчыдӧн лыддьыны тайӧс.
Тайӧ не морт нога мортыс лукйысис, тільсис, гижис да медбӧрын страпайтіс татшӧм гижӧд:
«Миргородса Уезднӧй Судӧ дворянин Довгочхун Иван Никифоровичсянь.
Эсійӧ менам прошениесӧ, кодӧс ме, дворянин Довгочхун Иван Никифорович гижлі, вӧлі сетӧма дворянин Перерепенко Иван Ивановичкӧд тшӧтш; мыйлы и ачыс Миргородса уезднӧй суд ассьыс потворствосӧ петкӧдліс.
И самӧй сійӧ нахальнӧй самоуправствоыс руд порсьыслӧн, кодӧс вӧлӧм видзӧны гусьӧн да бокӧвӧй йӧзсянь нин пельӧдз кывсис.
А тайӧ лэдзӧмыс да потворствуйтӧмыс, кыдзи злоумышленнӧй, судлы кывшутӧг подлежитӧ; ӧд тайӧ порсьыс йӧй пемӧс, а медся нин кужӧма бумага пышйӧдны.
Мыйысь явӧ тыдалӧ, мый частӧ казьтылана порсьсӧ нарошнӧ лэдзис та могысь прӧтивникыс ачыс, коді асьсӧ шуӧ дворянин Перерепенко Иван Ивановичӧн, кодӧс эрдӧдӧма нин вӧлі рӧзбойын, мортӧс вины кӧсйӧмын да енмӧс кулитӧмын.
Но тайӧ Миргородса Судыс, сылы лӧсялана лицемериеӧн, ассьыс гуся сӧглашение сетӧма, мыйтӧг тайӧ порсьыс некутшӧм ногӧн эськӧ эз вермы пышйӧдны бумагасӧ:
ӧд Миргородскӧй Уезднӧй Судлӧн эм уна прислуга, та дорӧ тырмымӧн сӧмын индыны приёмнӧйын пыр олысь салдат вылӧ, кодлӧн кӧть и кӧсӧй ӧти синмыс да неуна доймӧма киыс, но медым вӧтлыны порсьӧс да кучкыны сылы зорйӧн, сійӧ зэв бура вермис.
Мыйысь достовернӧя тыдалӧ потворствоыс тайӧ Миргородса Судыслӧн да кывшутӧг таысь жидовскӧй барышсӧ ӧтлаын юклӧм.
Тайӧ жӧ вылын казьтылана рӧзбойникыс да дворянин Перерепенко Иван Ивановыс позоритчӧм бӧрын приточениеын вӧвліс.
Мый вӧсна и юӧрта та йылысь Уезднӧй Судлы ме, дворянин Довгочхун Иван Никифоров, бура тӧдмӧдӧм могысь, тайӧ руд порсьыслысь кӧ либӧ сыкӧд сӧгласа дворянин Перерепенколысь тайӧ корӧм сертиыс оз ло перйӧма и сы кузя справедливӧй да менам пӧльза вылӧ решение оз ло: то ме, дворянин Довгочхун Иван Никифоров, судлӧн татшӧм тайӧ законлы паныд потворствуйтӧмсьыс сета норасьӧм Палатаӧ надлежащӧй форма кузя делӧсӧ вуджӧдны. —
Миргородскӧй уездса дворянин Довгочхун Иван Никифоров».
Тайӧ корӧмыс вӧчис ассьыс действиесӧ: судья вӧлі морт, кыдз векджык овлӧны став бур йӧзыс, полысьяс лыдысь.
Сійӧ шыасис секретарь дінӧ.
Но Секретарь лэдзис пинь пырыс кыз шыа «гм» и веськодьпырысь дьявол моз кык смыслӧн кӧрліс чужӧмсӧ, кыдзи вермӧ корны сӧмын ӧтнас сӧтана, кор аддзӧ аслас кок улысь сы дорӧ локтысь жертваӧс.
Ӧти средство кольлі: миритны кык приятельӧс.
Но кыдзи кутчысьны та бердӧ, кор став заводитлӧмъясыс вӧліны таӧдзсӧ весьшӧрӧ?
Но век жӧ решитчисны видлыны.
Но Иван Иванович веськыда висьталіс, мый оз кӧсйы, и весиг ёна скӧрмис.
Иван Никифорович вочакыв пыдди бергӧдчис мышкӧн да кыв ни джын эз шу.
Сэк процессыс мӧдіс вӧвлытӧм ӧдӧн, мыйӧн медсясӧ сідзи нималӧны судилищеяс.
Бумагасӧ пасйисны, гижисны, пуктісны номер, вурыштісны, кырымасисны, ставсӧ ӧти и сійӧ жӧ лунӧ, да пуктісны шкапӧ, кӧні сійӧ куйліс, куйліс, куйліс во, мӧд, коймӧд.
Уна невеста удитісны мунны верӧссайӧ, Миргородын писькӧдісны выль улича, судьялӧн уси ӧти юрпинь да кык водзпинь, Иван Ивановичлӧн котралісны дворӧдыс воддза дорсьыс унджык челядь;
кысь найӧ лоины, енмыс ӧтнас тӧдӧ!
Иван Никифорович Иван Ивановичлы лёк вылӧ стрӧитіс дзодзӧг видзан гид, кӧть неуна ылӧджык воддза дорсьыс, да стрӧйбаясӧн дзикӧдз торйӧдчис Иван Ивановичысь, сідз мый тайӧ достойнӧй йӧзыс пӧшти некор эз аддзысьлыны ӧта-мӧдныскӧд — и делӧыс пыр куйліс зэв бура шкапын, коді лоӧма мраморнӧйӧн чернила пятноясысь.
Сэк кості лои вывті важнӧй случай став Миргородлы.
Городничӧй вӧчис ассамблея *!
Кысь босьта ме кистьяс да краска, медым изобразитны съездлысь разнообразиесӧ да великолепнӧй пиршествосӧ?
Босьтӧй часінытӧ, восьтӧй сійӧс да видзӧдлӧй, мый сэні вӧчсьӧ!
Збыль ӧд страшнӧй чепуха?
Думыштлӧй жӧ ӧні асьныд, мый пӧшти сы мында жӧ, эз кӧ унджык, кӧлеса сулаліс городничӧй двор шӧрын.
Кутшӧм бричкаяс да телегаяс сэні эз вӧвны!
Ӧтик — бӧрыс паськыд, а водзыс векни; мӧд — бӧрыс векни, а водзыс паськыд.
Ӧтик вӧлі и бричка и телега ӧтлаын, мӧд ни бричка, ни телега; ӧтик вӧлі ыджыд турун юр кодь либӧ кыз купчиха кодь; мӧд лёзь вогыль жид кодь либӧ скелет кодь, коді абу на дзикӧдз мынӧма кучикысь; ӧтик вӧлі профильнас дзик чубука каллян кодь; мӧд нинӧм кодь эз вӧв, кутшӧмкӧ тешкодь, быттьӧкӧ зэв мисьтӧм да вывті фантастическӧй существо.
Тайӧ кӧлесаяс да пуклӧсъяс пӧвстас тыдаліс кресталӧм кыз переплёта, комнатнӧй ӧшиня мыйкӧ карета сяма.
Сера чекменьяса *, свиткаяса * да серякъяса, баля ку шапкаяса да унапӧлӧс фуражкаяса кучеръяс, кианыс каллянъяс кутігтыр, колльӧдалісны двор кузя лэдзалӧм вӧвъясӧс.
Кутшӧм ассамблея вӧчис городничӧй!
Позволитӧй, ме лыддьӧдла ставнысӧ, кодъяс вӧліны сэні: Тарас Тарасович, Евпл Акинфович, Евтихий Евтихиевич, Иван Иванович, абу сійӧ Иван Ивановичыс, а мӧд, Савва Гаврилович, миян Иван Иванович, Елевферий Елевфериевич, Макар Назарьевич, Фома Григорьевич...
Ог вермы водзӧ! вынӧй оз судзсьы!
Киӧй мудзӧ гижнысӧ!
А мыйта дамаыс вӧлі.
Мугӧм и еджыд чужӧмаяс, кузьяс и дженьыдъяс, кызъяс, кыдзи Иван Никифорович, и сэтшӧм вӧснияс, мый, кажитчис, сійӧс позис дзебны городничӧй шпага пуртӧсӧ.
Кымын чепец! кымын платтьӧ! гӧрдъяс, вижъяс, кофейнӧйяс, турунвижъяс, лӧзъяс, выльяс, перелицуйтӧмаяс, выль пӧв шӧралӧмаяс, чышъянъяс, лентаяс, ридикульяс!
Прӧщайтлӧй, коньӧр синъясӧй! ті некытчӧ онӧ кутӧй туйны тайӧ спектакль бӧрас.
А кутшӧм кузь пызан вӧлі сувтӧдӧма!
А кыдзи сёрнитны кутісны ставныс — кутшӧм шум кыпӧдісны!
Кытчӧ талы водзсасяс мельнича аслас став изкияснас, шестерняяснас, кӧлесаяснас, гыръяснас!
Ог вермы висьтавны тіянлы стӧча, мый йылысь найӧ сёрнитісны, но колӧ чайтны, мый уна лӧсьыд да полезнӧйторъяс йылысь, кыдзкӧ: поводдя йылысь, понъяс йылысь, шобді йылысь, чепчикъяс йылысь, уджъяс йылысь.
Медбӧрын, Иван Иванович, эз сійӧ Иван Ивановичыс, а мӧд, кодлӧн ӧти синмыс кӧсӧй, шуис:
«Меным зэв тешкодь, мый веськыд синмӧй менам (кӧсӧй Иван Иванович пыр сёрнитліс: ас йывсьыс ироническӧя) оз аддзы Иван Никифоровичӧс г-н. Довгочхунӧс».
«Эз кӧсйы локны!» — шуис городничӧй.
«Кыдзи сідз?»
«Вот, слава богу, кык во нин, кыдзи пиньӧ воисны найӧ ас костаныс, мӧд ногӧн кӧ Иван Иванович Иван Никифоровичкӧд, и кӧні ӧтиыс, сэтчӧ мӧдыс нинӧм вылӧ оз лок!»
«Мый ті висьталанныд! — Та дырйи кӧсӧй Иван Иванович лэптіс синсӧ вывлань да кияссӧ пуктіс ӧтлаӧ.
— Мый нӧ ӧні, бур синъяса йӧз кӧ оз мирӧн овны, кысь нин меным овны ладын менам кӧсӧй синмӧн! —
Тайӧ кывъяс вылас ставныс вомтырнаныс серӧктісны.
Ставныс ёна радейтлісны кӧсӧй Иван Ивановичӧс сыысь, мый сійӧ висьтавліс шуткаяс дзик ӧнія ногаясӧс;
ачыс кузь тушаа, байкӧвӧй сюртука да ныр вылас пластыра косіник морт, коді таӧдз пукаліс пельӧсын да ньӧтчыд эз вежлы движениесӧ аслас чужӧм вывсьыс, весиг кор пыраліс сылы ныр пытшкас гут, тайӧ господиныс чеччис аслас места вывсьыс да вешйис матӧджык йӧз чукӧрлань, коді кытшалӧма кӧсӧй Иван Ивановичӧс.
— Кывзылӧй! — шуис кӧсӧй Иван Иванович, кор аддзис, мый сы гӧгӧр чукӧрмис зэв ыджыд общество.
— Кывзылӧй,
сы пыдди, мый ті ӧні видзӧданныд менам кӧсӧй син вылӧ, вайӧй та пыдди бурӧдам миянлысь кык приятельнымӧс!
Ӧні Иван Иванович сёрнитӧ бабаяскӧд да нывъяскӧд, мӧдӧдам гусьӧн Иван Никифоровичла, да и ӧтлаӧдам найӧс».
Ставныс ӧтсӧгласӧн примитісны Иван Ивановичлысь вӧзйӧмсӧ и шуисны пыр жӧ мӧдӧдны Иван Никифорович дорӧ гортас корны сійӧс, мед кӧть мый оз ло, а воас городничӧй ордӧ ӧбедайтны.
Но важнӧй юалӧмсьыс: кодлы сетны тайӧ поручениесӧ? ставныс шӧйӧвошины.
Дыр вензисны, коді кужысьджык да сяммысьджык дипломатияын; медбӧрын ӧткывсьӧрысь шуисны ыстыны Антон Прокофьевич Голопузӧс.
Но войдӧр колӧ неуна тӧдмӧдны лыддьысьысьӧс тайӧ замечательнӧй мортыскӧд.
Антон Прокофьевич вӧлі зэв бур сьӧлӧма морт: сетас-ӧ сылы Миргородса кутшӧмкӧ почётнӧй морт сьылі вылас чышъян либӧ улыс дӧрӧм-гач — сійӧ аттьӧалас; печиктас-ӧ кодкӧ сылы кокньыдика нырас, сійӧ и сэки аттьӧалас.
Сылысь кӧ юавлісны: мыйла тайӧ тіян, Антон Прокофьевич, сюртукыд руд, а сосъясыд кельыдлӧзӧсь? то сійӧ пырджык вочавидзліс: «А тіян и татшӧмыс абу!
Виччысьлӧй, вушъяс, ставыс ӧткодь лоӧ!»
И збыль: кельыдлӧз нойыс, шонді действиеысь заводитіс лоны рудовӧн и ӧні дзик нин ӧткодь сюртук рӧмыскӧд;
но вот мый тешкодь, мый Антон Прокофьевичлӧн эм мода ной платтьӧсӧ новлыны гожӧмын, а нанкӧвӧйсӧ тӧлын.
Антон Прокофьевичлӧн абу аслас керкаыс.
Войдӧрсӧ сылӧн вӧлі кар помас, но сійӧ вузаліс керкасӧ и выручитӧм сьӧм вылас ньӧбис тройка гнедӧй вӧв да неыджыд бричка, кодӧн ветлывліс помещикъяс ордӧ гӧститны.
Но сы вӧсна, мый накӧд вӧлі колӧ ёна ноксьыны, да и колӧ вӧлі зӧр вылӧ сьӧм, то Антон Прокофьевич вежис найӧс скрипка вылӧ да дворӧвӧй ныв вылӧ да босьтіс содтӧд кызь вит шайта бумажка.
Сэсся скрипкасӧ Антон Прокофьевич вузаліс, а нывсӧ вежис зарниа сафьяннӧй табак кӧшель вылӧ.
И ӧні сылӧн кӧшельыс сэтшӧм, кутшӧм некодлӧн абу.
Тайӧ наслаждение вӧснаыс эз нин вермы ветлӧдлыны сиктъясӧд, а должен кольччыны карӧ да узьлыны разнӧй керкаясын, медся нин сійӧ дворяна ордас, кодъяслы вӧчліс удовольствие печлавны сылы нырас.
Антон Прокофьевич радейтӧ бура сёйыштны, бура ворсӧ картіӧн йӧйысь да мельникысь;
сьӧлӧмсяньыс кывзысис быдӧнлысь, и та вӧсна сійӧ, шапкасӧ да бедьсӧ босьтӧм бӧрын, пыр жӧ мӧдӧдчис туйӧ.
Но мунігас кутіс тӧлкуйтны, кутшӧм ногӧн сылы корны Иван Никифоровичӧс, мед локтас ассамблея вылӧ.
Неуна крут нравыс тайӧ достойнӧй мортыслӧн вӧчліс сылысь кӧсйӧмсӧ пӧшти позьтӧмӧн.
Да и кыдзи, збыль кӧ шуны, сылы решитчыны локны, кор нин вольпась вывсьыс чеччыны сылы вӧлі зэв сьӧкыд?
Но шуам, мый сійӧ чеччас, кыдзи сылы локны сэтчӧ, кӧн эм, мый, сомневайтчытӧг, сійӧ тӧдӧ, сылӧн миритчытӧм врагыс?
Кымын унджык Антон Прокофьевич думайтіс, сымын унджык аддзис препятствиеяс.
Луныс вӧлі жар; шондіыс сотіс; пӧсьыс киссис сы вылысь шорӧн.
Антон Прокофьевич, кӧть и печлавлісны сылы нырас, вӧлі доза мудер морт унатор вылӧ.
Сӧмын вежласьӧмын эз вӧв сійӧ сэтшӧм шуда; сійӧ бура тӧдіс, кор колӧ йӧй улӧ лэччысьны, и корсюрӧ кужліс петны сэтшӧм обстоятельствоясысь да случайясысь, кытысь тӧлка морт шоча вермылӧ петны.
Тайӧ кадас, кор изобретательнӧй вежӧрыс сылӧн корсис средство, кыдзи убедитны Иван Никифоровичӧс, и сійӧ збоя нин вӧлі мунӧ быдторлы паныд, ӧтик немвиччысьтӧм обстоятельство неуна шӧйӧвоштіс сійӧс.
Оз мешайт та дырйи висьтавны лыддьысьысьлы, мый Антон Прокофьевичлӧн вӧлі, колӧ шуны, сэтшӧм тешкодь сяма ӧти панталон, мый кор сійӧ пасьтавліс тайӧ панталонсӧ, то понъяс пыр пурлісны сылысь кок пӧкъяссӧ.
Лёкыд вылӧ, тайӧ лунас сійӧ пасьталӧма именнӧ тайӧ панталонсӧ.
И та вӧсна мыйӧн сӧмын сійӧ кутіс мӧвпавны, пыр жӧ увтчӧм чунӧдіс сылысь пельсӧ.
Антон Прокофьевич кутіс сэтшӧма горзыны, мый не сӧмын тӧдса баба да зэв кузь сюртука морт котӧрӧн петлісны сылы паныд, но весиг Иван Иванович дорсянь чукӧрӧн уськӧдчисны сы дорӧ детинкаяс, и кӧть понъяс удитісны курччыны сійӧс сӧмын ӧти кокӧдыс, но тайӧ ёна чинтіс сылысь збойлунсӧ, и сійӧ, неуна полігтыр, матыстчис кильчӧ дорӧ.
VII ГЛАВА И МЕДБӦРЪЯ
«А! видза оланныд.
Мыйла ті понъяссӧ дэльӧданныд?» шуис Иван Никифорович, Антон Прокофьевичӧс аддзӧм бӧрын, сы вӧсна мый Антон Прокофьевичкӧд некод мӧд ногӧн эз сёрнитлыв, кыдзи шутитӧмӧн.
«Мед джагаласны найӧ ставныс!
Коді найӧс дэльӧдӧ?» вочавидзис Антон Прокофьевич.
«Ті ылӧдланныд».
«Ей-богу, ог!
Пётр Фёдорович корис тіянӧс ӧбедайтны».
«Гм».
«Ей-богу! сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс корис, мый висьтавны сьӧкыд.
Мый тайӧ, шуӧ, Иван Никифорович ӧтдортчӧ меысь, кыдз неприятельысь.
Некор оз пырав сёрнитыштны либӧ пукалыштны».
Иван Никифорович малыштіс ассьыс щӧкасӧ.
«Оз кӧ пӧ, шуӧ, Иван Никифорович и ӧні лок, то ме ог тӧд, мый думыштны: збыль сійӧ кутӧ ме вылӧ кутшӧмкӧ лӧгалӧм!
Вӧчӧй милӧсть, Антон Прокофьевич, корӧй Иван Никифоровичӧс!
Но мый, Иван Никифорович?
Мунам! сэтчӧ ӧні чукӧртчис зэв бур компания!
Иван Никифорович кутіс видзӧдны петук вылӧ, коді, кильчӧ вылас сулалігмоз, горштырнас горзіс:
«Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, Иван Никифорович, — водзӧ висьталіс усерднӧй депутат: — кутшӧм осетрина, кутшӧм свежӧй пӧк мӧдӧдӧмаӧсь Пётр Фёдоровичлы!»
Та дырйи Иван Никифорович бергӧдіс ассьыс юрсӧ да кутіс сюся кывзыны.
Тайӧ збоймӧдіс депутатӧс.
«Мунамӧй регыдджык, сэні и Фома Прокофьевич!
Мый нӧ ті? — содтіс сійӧ, кор аддзис, мый Иван Никифорович век на куйліс ӧтмоз: — Мый нӧ? мунам али огӧ мунӧй?»
«Ог кӧсйы».
Тайӧ ог кӧсйы кывйыс чуймӧдіс Антон Прокофьевичӧс.
Сійӧ думайтліс нин, мый сылӧн сьӧлӧмсянь корӧмыс дзикӧдз нин веніс тайӧ, шуны кӧ, достойнӧй мортсӧ, но сы пыдди сійӧ кыліс решительнӧй: ог кӧсйы.
«Мый вӧсна нӧ он кӧсйӧ ті?» юаліс сійӧ пӧшти дӧзмӧмӧн, мый петкӧдчывліс сылӧн зэв шоча, весиг сэки, кор пуктылісны сылы юр вылас ӧзтӧм бумага, мыйӧн торъя радейтлісны тешитны асьнысӧ судья да городничӧй.
Иван Никифорович нюкайтыштіс табак.
«Воля тіян, Иван Никифорович, ме ог тӧд, мый тіянӧс кутӧ?»
«Мыйла ме муна? — шуыштіс медбӧрын Иван Никифорович: — сэні лоас рӧзбойник!»
Сідз сійӧ нимтыліс пырджык Иван Ивановичӧс.
Господьӧ енмӧ!
А важӧн-ӧ...
«Ей-богу, оз ло!
Вот кыдз ен свят, мый оз ло!
Мед менӧ тайӧ жӧ местаас чардби виас! — шуаліс Антон Прокофьевич, коді дась вӧлі божитчыны дас пӧв ӧти часнас. — Мунам жӧ, Иван Никифорович!»
«Да ті ылӧдланныд, Антон Прокофьевич, сійӧ сэні?»
«Ей-богу, ей-богу, абу!
Мед ме ог вӧрзьы тайӧ местасьыс, сійӧ кӧ сэні!
Да и асьныд думыштлӧй, мыйла нӧ меным пӧръясьнысӧ!
Мед менам ки и кок косьмас!..
Мый, и ӧні он веритӧй?
Мед ме кула тані жӧ ті водзын!
Мед менам ни батьлы, ни мамлы, ни меным не аддзывлыны небеснӧй сарство!
Ещӧ на он веритӧй?»
Тайӧ эскӧдӧмъяснас Иван Никифорович дзикӧдз успокоитчис да тшӧктіс аслас помтӧм ыджыд сюртука камердинерлы вайны гач да нанкӧвӧй казакин.
Ме чайта, мый опишитны, кутшӧм ногӧн Иван Никифорович гачасис, кыдзи сылы гартісны галстуксӧ да медбӧрын пасьтӧдісны казакинӧн, коді шуйга сос увтіыс резьдіс, дзик лишнӧй.
Тырмас, мый сійӧ став тайӧ кадас кутіс приличнӧй спокойствие и эз вочавидз ни ӧти кывйӧн Антон Прокофьевич вӧзйӧм вылӧ — мыйкӧ вежны сылӧн турецкӧй кӧшӧль вылас.
Сэк кості собрание терпитны вермытӧг виччысис решительнӧй минутсӧ, кор локтас Иван Никифорович, и исполнитчас медбӧрын ставныслӧн кӧсйӧмныс, мед тайӧ достойнӧй йӧзыс бурасясны ас костаныс: унаӧн вӧліны пӧшти уверенӧсь, мый Иван Никифорович оз лок.
Городничӧй весиг заклад вартліс кӧсӧй Иван Ивановичкӧд, мый оз лок, но дугдіс сӧмын сы вӧсна, мый кӧсӧй Иван Иванович требуйтіс, мед сійӧ пуктас закладӧ ассьыс лыйӧм коксӧ, а ачыс сійӧ кӧсӧй синсӧ; мыйысь городничӧй ёна ӧбидитчис, а компания гусьӧникӧн сераліс.
Некод на эз пуксьыв пызан сайӧ, кӧть и важӧн нин вӧлі мӧд час, кад, кор Миргородын, весиг параднӧй случайясын, важӧн нин ӧбедайтӧны.
Мыйӧн сӧмын Антон Прокофьевич тыдовтчис ӧдзӧсас, кыдзи тайӧ жӧ здукас кытшалісны сійӧс.
Антон Прокофьевич став юасьӧмъяс вылас горӧдіс ӧти решительнӧй кывйӧн: оз лок;
мыйӧн сӧмын сійӧ шуис тайӧс, выговоръяс, видчӧм, а гашкӧ, и печикталӧмъяс лӧсьӧдчисны киссьыны сылы юр вылас удайтчытӧг ветлӧмсьыс, кыдзи друг воссис ӧдзӧс и — пырис Иван Никифорович.
Мыччысис кӧ эськӧ ачыс сӧтанаыс либӧ кулӧм морт, то найӧ эськӧ эз вӧчны сэтшӧм чуймӧм став общество вылас, кутшӧмӧс вӧчис Иван Никифоровичлӧн немвиччысьтӧм воӧмыс.
А Антон Прокофьевич сӧмын сераліс, бокас кутчысьӧмӧн, радысла, мый татшӧма шутитыштіс став компания вылас.
Кӧть мед кыдзи эз вӧв, сӧмын тайӧ вӧлі пӧшти веритны позьтӧмӧн ставныслы, медым Иван Никифорович сэтшӧм регыдъя кадӧ вермис пасьтасьны, кыдз пӧлагайтчӧ дворянинлы.
Иван Иванович тайӧ кадас эз вӧв! сійӧ мыйлакӧ петӧма вӧлі.
Чуймӧмысь садьӧ воӧм бӧрын став йӧзыс кутісны здоровайтчыны Иван Никифоровичкӧд да нимкодясисны, мый сійӧ кызӧма.
Иван Никифорович окасис быдӧнкӧд да шуаліс: «Зэв одолжен».
Сэк кості борщ дук ӧвтыштіс жыр пырыс да приятнӧя гильӧдыштіс ныр пытшкӧснысӧ тшыгъялӧм гӧсьтъяслысь.
Ставныс гузьгысисны столовӧйӧ.
Варов и чӧв олысь, косіник и кыз дамаяс гез моз нюжӧдчисны водзӧ, и кузь пызан кутіс веравны быдсяма дзоридзьясӧн.
Ог кут описывайтны став сёянсӧ, коді вӧлі пызан вылын!
Нинӧм ог казьтышт ни нӧкъя мнишкаяс йылысь, ни утрибка * йылысь, кодӧс сёйлісны борш, сорӧн, ни сливаа да изюма индейка йылысь, ни сійӧ сёян йывсьыс, коді вӧлі квасын кӧтӧдӧм сапӧг кодь, ни сійӧ соус йывсьыс, коді эм важся пӧварлӧн медбӧръя ошйысянторйыс, сійӧ соус йывсьыс, коді сідзи ыпъяліс-ӧвтіс вина дукӧн да ёна забавляйтліс и ӧттшӧтш повзьӧдліс дамаясӧс.
Ог кут висьтавны тайӧ сёянъяс йывсьыс сы вӧсна, мый меным ёнджыка кажитчӧ сёйны тайӧ сёянъяссӧ на йылысь сёрнитӧм дорысь.
Иван Ивановичлы ёна воис сьӧлӧм вылас хрен сора чери.
Сійӧ торъя ёна босьтчис тайӧ пӧлезнӧй да пӧтӧса упражнение дорас.
Медся вӧсни чери лыяссӧ бӧрйигӧн сійӧ пукталіс найӧс тарелкаяс вылӧ и кыдзкӧ тӧдлытӧгыс видзӧдліс ас весьтас воча: господьӧ енмӧ, кутшӧм тешкодь тайӧ вӧлі!
Сылы паныдӧн пукаліс Иван Никифорович.
Буретш сійӧ жӧ кадӧ видзӧдліс и Иван Никифорович!..
Ог!.. ог вермы!..
Вайӧй меным мӧд перӧ.
Менам важмӧм, кулӧм перӧӧй тайӧ картинаыслы ичӧт!
Налӧн чуймӧм чужӧмъясыс лоины из кодьӧсь.
Кыкнанныс найӧ аддзисны важысянь тӧдса чужӧм, код дорӧ, кажитчӧ эськӧ, кӧсйытӧгыд дась матыстчыны, кыдзи немвиччысьтӧм приятель дорӧ, и мыччыны рожок да шуны: «одолжайтчӧй» либӧ «лысьта-ӧ корны одолжение йылысь»; но такӧд тшӧтш сійӧ жӧ чужӧмыс вӧлі страшнӧй, кыдзи лёкӧс туналысь!
Пӧсьыс Иван Ивановичлӧн и Иван Никифоровичлӧн киссис шорӧн.
Тані вӧлысьяс, ставныс, мыйтӧмӧн вӧліны пызан саяс, немӧймисны вниманиеысла да эз вештывны синъяснысӧ коркӧ вӧвлӧм ёртъяс вылысь.
Дамаяс, кодъяс тайӧ кадӧдзыс вӧліны занятӧсь зэв интереснӧй сёрниӧн сы йылысь, кутшӧм ногӧн вӧчсьӧны каплунъяс *, друг орӧдісны сёрнисӧ.
Ставыс лӧнис!
Тайӧ вӧлі великӧй художник кистьлы достойнӧй картина.
Медбӧрын Иван Иванович перйис носӧвиксӧ да кутіс сульсьыны; а Иван Никифорович видзӧдліс гӧгӧр и сувтӧдіс синсӧ восьтӧм ӧдзӧс вылӧ.
Городничӧй сэки жӧ казяліс тайӧс да тшӧктіс пӧдлавны ӧдзӧссӧ топыдджыка.
Сэки ёртъяс кутісны сёйны да ньӧтчыд нин эз видзӧдлыны ӧта-мӧд вылас.
Мыйӧн сӧмын ӧбедыс помасис, кыкнан важ приятельыс чепӧсйисны местаяс вывсьыныс да кутісны корсьны шапкаяснысӧ, медым усйысьны.
Сэки городничӧй мигнитіс, и Иван Иванович, абу сійӧ Иван Ивановичыс, а мӧд, коді кӧсӧй синма, сувтіс Иван Никифоровичлы мыш саяс, а городничӧй сувтіс Иван Ивановичлы мыш саяс, и кыкнанныс заводитісны йӧткыштавны найӧс мышсяньыс, медым найӧс ӧтлаӧдны да не лэдзны сэтчӧдз, кытчӧдз оз сетны ӧта-мӧдныслы кияснысӧ.
Иван Иванович, коді кӧсӧй синма, йӧткыштіс Иван Никифоровичӧс, кӧть неуна боквыв, но доза удачнӧя да сійӧ местаас, кӧні сулаліс Иван Иванович;
но городничӧй тойыштіс ёна боклань, сы вӧсна мый сійӧ некыдзи эз вермы управитчыны кокыскӧд, коді эз кывзысь тайӧпӧрйӧ некутшӧм команда да быттьӧкӧ нарошнӧ шыбитчис вывті ылӧ да дзик мӧдарӧ (мый, гашкӧ, артмыліс сы вӧсна, мый пызан вылын вӧлі вывті унапӧлӧс наливка), сідзи мый Иван Иванович уси гӧрд платтьӧа дама вылӧ, коді тӧдны кӧсйӧмысла сюйсьӧма самӧй шӧрас.
Татшӧм лоӧмторйыс эз тунав некутшӧм буртор.
Судья жӧ, медым веськӧдны тайӧ делӧсӧ, займитіс городничӧйлысь местасӧ да, вылыс вомдор вывсьыс став табаксӧ нырнас кыскыштӧм бӧрын, йӧткыштіс Иван Ивановичӧс мӧдарӧ.
Миргородын тайӧ обыкновеннӧй бурӧдан сям.
Тайӧ неуна мачӧн ворсӧм кодь.
Мыйӧн сӧмын судья йӧткыштіс Иван Ивановичӧс, кӧсӧй синма Иван Иванович мыйвынсьыс мыджсис да йӧткыштіс Иван Никифоровичӧс, код вылысь пӧсьыс киссис вевтвывса войтва моз.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый кыкнан приятельыс ёна пыксисны, но найӧс лои ӧтлаӧдӧма, сы вӧсна мый кыкнан действуйтысьыслы кутісны ёнакодь отсасьны мукӧд гӧсьтъясыс.
Сэки кытшалісны найӧс быдладорсянь топыда да эз лэдзлыны сэтчӧдз, кытчӧдз найӧ эз решитчыны сетны мӧда-мӧдныслы кияссӧ.
«Ен тіянкӧд, Иван Никифорович да Иван Иванович!
Висьталӧй веськыда: мыйысь ті лӧгасинныд? пустякъяс вӧсна ӧд?
Абу-ӧ яндзим тіянлы йӧз водзас да ен водзын!»
«Ме ог тӧд, — мудзӧмысла пошкигтыр шуис Иван Никифорович (тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ абу прӧтив бурасьны): — ме ог тӧд, мый ме сэтшӧмсӧ вӧчи Иван Ивановичлы; мыйысь нӧ сійӧ пӧрӧдіс менсьым гидӧс да кӧсйыліс вины менӧ?»
«Абу мыжа некутшӧм лёк кӧсйӧмъясӧн, — Иван Никифорович вылӧ синсӧ лэптывтӧг шуаліс Иван Иванович. — Клянитча и ен водзын и тіян водзын, почтеннӧй дворянство, ме нинӧм эг вӧч менам враглы.
Мыйысь нӧ сійӧ менӧ вӧйпӧ да вӧчӧ лёктор менам чинлы да званиелы?»
«Кутшӧм нӧ лёк вӧчи ме тэныд, Иван Иванович? — шуис Иван Никифорович.
Ещӧ кӧ ӧти минут объясняйтчисны — и важся лӧгалӧмыс дась вӧлі кусны.
Иван Никифорович сюйис нин кисӧ зептас, медым перйыны рожоксӧ да шуны: — «одолжайтчӧй».
«Тайӧ ӧмӧй абу лёк вӧчӧм, — синъяссӧ лэптывтӧг вочавидзис Иван Иванович: — кор ті, милӧстивӧй государь. оскорбитінныд менсьым чинӧс да овӧс сэтшӧм кывйӧн, кодӧс абу лӧсьыд тані шунысӧ».
«Позволитӧй тіянлы висьтавны, Иван Иванович!
(та дырйи Иван Никифорович инмӧдчис чуньнас Иван Иванович кизьӧ, мый сылысь петкӧдліс бур расположениесӧ) — ті ӧбидитчинныд чӧртыс тӧдӧ мый вӧсна: сы вӧсна, мый ме тіянӧс ай дзодзӧгӧн шуи».
Иван Никифорович кватитчис, мый вӧчис видзчысьтӧмтор тайӧ кывсӧ шуӧмӧн; но вӧлі сёр нин: кывсӧ вӧлі шуӧма.
Ставыс на костын торксис!
Свидетельястӧг тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын кӧ Иван Иванович скӧрмис да сэтшӧма лӧгасис, кутшӧмӧн ен мед видзас аддзывлыны мортӧс, — мый ӧні, думыштлӧй, любезнӧй лыддьысьысьяс, мый ӧні, кор тайӧ мортӧс виысь кывсӧ вӧлі шуӧма йӧз пӧвстын, кӧні вӧлі уна дама, кодъяс водзын Иван Иванович радейтліс лоны торъя приличнӧйӧн?
Эз кӧ Иван Никифорович вӧч сэтшӧм ногӧн, шуис кӧ лэбач, а эз дзодзӧг, позис на эськӧ веськӧдны.
Но — ставыс эштіс!
Сійӧ видзӧдліс Иван Никифорович вылӧ — и кыдзи видзӧдліс!
Тайӧ видзӧдлӧмыслы кӧ вӧлі сетӧма исполнительнӧй власьт, то сійӧ эськӧ пасьвартіс Иван Никифоровичӧс.
Гӧсьтъяс гӧгӧрвоисны тайӧ видзӧдлӧмсӧ да ӧдйӧджык торйӧдісны найӧс.
И тайӧ мортыс, рамлунлӧн образецыс, коді ни ӧти корысьӧс эз лэдзлы, медым сылысь не юасьны, котӧрӧн петіс ужаснӧя дурмӧмӧн.
Татшӧм ён тӧвныръясыс кыпӧдӧны страстьяс!
Дзонь тӧлысь нинӧм эз кывсьыв Иван Иванович йылысь.
Сійӧ игнасис аслас керкаас.
Заветнӧй сундуксӧ вӧлі восьтӧма, сундуксьыс вӧлі перъялӧма, мый жӧ? карбованечьяс * дедовскӧй важ карбованечьяс.
И тайӧ карбованечьясыс вуджисны чернильнӧй делечьяслы няйтчӧм киясас.
Делӧсӧ вӧлі вуджӧдӧма палатаӧ.
И кор получитіс Иван Иванович радлана юӧр, мый аски сійӧ решитчас, сэки сӧмын видзӧдліс свет вылӧ да решитчис петны керкасьыс.
Ой-ой! тайӧ кадсяньыс дас во чӧж палата быд лун юӧртліс, мый делӧыс эштас аски.
Во вит сайын ме прӧйдитлі Миргород пыр.
Ме муна вӧлі лёк кадӧ.
Сэки сулаліс ар аслас гажтӧм-уль поводдянас, няйтнас да рунас.
Вежӧдыс кутшӧмкӧ абу збыль кодь — дугдывлытӧм гажтӧм зэръясысла — вевттьыліс кизьӧриник сетьӧн муяссӧ да видзьяссӧ, кодъяс дінӧ сійӧ сэтшӧма жӧ лӧсяліс, кутшӧма дедлы шалитӧм, баблы дзоридзьяс.
Ме вылӧ сэки ыджыд влияние вӧчліс поводдя: ме гажтӧмчи, кор сійӧ вӧлі гажтӧм.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, кор ме куті матысмыны Миргород дорӧ, то куті кывны, мый менам сьӧлӧмӧй ёна тіпкӧ.
Енмӧй, мыйта казьтылӧмъяс!
дас кык во ме эг аддзыв Миргородтӧ.
Тані олісны сэки сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь дружбаын единственнӧй кык морт, кык единственнӧй друг.
А мыйта нималана йӧзыс кулӧма!
Судья Демьян Демьянович сэки нин вӧлі кулӧма,
Иван Иванович, коді кӧсӧй синма, кулӧма жӧ.
Ме вои главнӧй улича вылӧ: быдлаын сулалісны зібъяс, на йылӧ кӧртавлӧма идзас кольтаторъяс: вӧчсьӧ вӧлі кутшӧмкӧ выль планировка.
Кымынкӧ керка вӧлі косялӧма.
Заборъяслӧн да плетеньяслӧн колясъясыс шуштӧма чурвидзисны.
Сэки вӧлі праздник лун; ме тшӧкті ассьым рӧгӧзаысь вӧчӧм кибиткаӧс сувтӧдны вичко весьтӧ и пыри сэтшӧм надзӧник, мый некод эз бергӧдчыв.
Збыль и некодлы вӧлі.
Вичкоыс вӧлі тыртӧм.
Йӧзыс пӧшти некод эз вӧв.
Тыдалӧ вӧлі, мый енлы медся ёна юрбитысьясыс повзьӧмаӧсь няйтысь.
Кымӧра лунас, бурджыка шуны, висьлӧс лунас, сисьяс вӧліны кыдзкӧ зэв мустӧмӧсь, пемыд притворъяс * вӧліны жугыльӧс; гӧгрӧс стеклӧа кузьмӧс ӧшиньяс мыссисны зэр синваӧн.
Ме муні притворлань да шыаси дзор юрсиа почтеннӧй старик дінӧ:
«Висьталӧй, ловъя абу Иван Никифорович?»
Тайӧ кадас лампада друг югыда ӧзйис ӧбраз водзын, и югӧрыс веськыда уси менам сусед чужӧм вылӧ.
Кутшӧма ме чуйми, кор аддзи тӧдса чужӧм!
Тайӧ вӧлі ачыс Иван Никифорович!
Но кутшӧма вежсьӧма!
«Здоровӧсь-ӧ ті, Иван Никифорович?
Кутшӧма ті пӧрысьмӧмныд!»
«Да, пӧрысьми.
Ме талун Полтавасянь», вочавидзис Иван Никифорович.
«Мый ті висьталанныд! ті ветлінныд Полтаваӧ татшӧм лёк поводдя дырйиыс?»
«Мый вӧчан! тяжба...»
Тайӧс шуигӧн ме тӧдлытӧг ышловзи.
Иван Никифорович казяліс тайӧ ышловзьӧмсӧ да шуис:
«Эн тӧждысьӧй, менам эм вернӧй юӧр, мый делӧыс решитчас локтан недельын, и менам пӧльза вылӧ».
Ме лэптыштлі пельпомъясӧс да муні тӧдмавны мыйкӧ Иван Иванович йылысь.
«Иван Иванович тані! — висьталіс меным кодкӧ: — сійӧ кырлӧс вылын».
Ме аддзи сэки косіник мортӧс.
Тайӧ-ӧ Иван Иванович?
Чужӧмыс вӧлі чукырӧсь, юрсиыс вӧлі дзик еджыд: но бекешаыс вӧлі важыс на.
Медводдза чолӧмалӧмъяс бӧрын Иван Иванович, радпырысь нюмъялӧмӧн, мый век лӧсяліс сылӧн воронка кодь чужӧмыслы, ме дорӧ шыасьӧмӧн, шуис:
«Висьтавны абу тіянлы зэв муса выльтор йылысь?»
«Кутшӧм выльтор йылысь?» юалі ме.
«Аски дзик решитчас менам делӧӧй.
Палата висьталіс стӧча».
Ме ышловзи ещӧ пыдысяньджык да ӧдйӧджык тэрмаси прӧщайтчыны, сы вӧсна мый муна вӧлі ёна важнӧй делӧ кузя, да пукси кибиткаӧ.
Омӧлик вӧвъяс, кодъясӧс Миргородын шуӧны курьерскӧйӧн, мӧдісны люзьгыны, няйтас вӧйласьысь кокъясыслысь шыяссӧ вӧлі мустӧм кывзыны пельнад.
Зэрыс кӧш дорысь моз киссис жид вылӧ, коді пукаліс пуклӧс вылын да вевттьысьӧма рӧгӧзаӧн.
Ме дзикӧдз кӧтаси.
Будкаа шуштӧм застава, кӧні (будкаас) инвалид дӧмліс ассьыс руд паськӧмсӧ, надзӧн прӧйдитіс бокті.
Бара сійӧ жӧ муыс, кодӧс кытъястікӧ кодйӧма, сьӧд, веж, кӧтасьӧм чавканъяс да ракаяс, ӧтсяма зэр, кымӧра ботьмӧм енэж.
— Гажтӧм тайӧ свет вылас, господа!
{Собко Вадим (комиӧдіс Улитин Н. А.) @ Мирлӧн залог @ повесьт @ Вадим Собко. Мирлӧн залог @ 1955 @ Лб. 3‒326.}
ССР Союзса Министръяс Сӧвет постановлениеӧн ВАДИМ НИКОЛАЕВИЧ СОБКОЛЫ «Мирлӧн залог» романысь присудитӧма коймӧд степеня СТАЛИНСКӦЙ ПРЕМИЯ 1950 во вылӧ.
ВАДИМ СОБКО
МИРЛӦН ЗАЛОГ
Первой глава
1945 вося май дасӧд лунӧ танкӧвӧй бригада муніс Дорнауысь.
Сьӧкыд машинаяс тэрмасьтӧг петалісны вӧвлӧм кавалерийскӧй казармаяслӧн паськыд воротаӧд да сувталісны площадь пӧлӧн, кодӧс кытшалісны важ нинпуяс.
Быттьӧ кысянькӧ пыдісянь мургисны вынйӧра моторъяс, зёлякылісны брусчатка вывті шонді водзын югъялысь гусеницаяс, гажаа чукӧстчывлісны танкистъяс да каргӧгӧрса мылькъяс вылысь чепӧсйысь тӧлыс шуракылӧ том коръяс пӧвстын.
Лӧнь немецкӧй кар сразу тыри унапӧлӧс шыясӧн.
Выль гимнастёркаа офицеръяс, кодъяс неважӧн на вежисны полевӧй погонъяссӧ зӧлӧтӧйяс вылӧ, ветлӧдлісны радӧн сулалысь машинаяс пӧлӧн.
Ньӧжйӧник ветлӧдлісны найӧ экипаж дорсянь экипаж дорӧ, медбӧръяысь прӧверяйтісны марш кежлӧ бригадалысь дасьлунсӧ.
Свежӧй турунвиж краска тупкис вынйӧра броня вылысь осколокъясӧн да снарядъясӧн кольӧм туйяссӧ, да ӧні сы вылын бура тӧдчисны пятиконечнӧй еджыд кодзувъяс, кодъяс петкӧдлісны жугӧдӧм неприятельскӧй танкъяслысь лыдсӧ.
Гӧрд флажокъяс шпоракылісны башняяс весьтын.
Кузь орудиеяссӧ, кодъяс ассьыныс вомъяссӧ чургӧдӧмаӧсь ылӧ водзӧ, вӧлі тупкалӧма выль брезентӧвӧй чехолъясӧн.
Друг мӧдіс ворсны баян, площадь мӧдар помас кыліс збой сьыланкыв.
Кӧнкӧ зэв гораа серӧктісны, кылісны горӧдӧмъяс, а сэсся грымӧбтіс оркестр да вевттис став мукӧд шыяссӧ.
Кыпыд сьыланкыв паськаліс площадь пасьта, танкистъяс заводитісны йӧктыны, котшкӧдісны каблукъяснас руд брусчатка вылын.
Тувсовъя шонді ӧшаліс Дорнау весьтын.
Карыс вӧлі рӧвнӧй, ӧкуратнӧй, уличаясыс сылӧн веськыдӧсь, сӧстӧмӧсь, ӧтар-мӧдар бокъясас быдмисны нинпуяс да клёнъяс. Карыс куйліс мылькъяс костын, быттьӧ зіль кӧзяйкаӧн бура вундалӧм торт.
Но колӧ шуны, карса пейзажыслысь тайӧ правильностьсӧ кӧнсюрӧ кар помъясас вӧлі торкӧма.
Кажитчис, быттьӧ кодкӧ зэв ыджыд кулакӧн лямӧдӧма быдса кварталъяс да вӧчӧма найӧс киссьӧм развалинаясӧ, кытысь ӧні ӧвтіс котшӧс дук да шой дук.
Карса олысьяс асывсяньыс чукӧртчалісны тротуаръяс вылӧ, видзӧдалісны танкъяс да сёрнитісны сӧветскӧй частьяс мунӧм йылысь.
Та йылысь сёрнитісны не сӧмын немечьяс.
Машинаяс костӧд ветлӧдлігӧн танкистъяс частӧ жӧ панлісны та йылысь сёрни.
Некод эз тӧд, кытчӧ мунӧ бригадаыс, но век жӧ ставныс лӧсьӧдчисны ылі походӧ.
Приказыс вӧлі грузитчыны платформаясӧ да заптысьны став коланторйӧн дыр кад чӧж мунӧм кежлӧ.
Кыдзи век татшӧм случайясын, не сӧмын быд экипажлӧн, но и быд танкистлӧн вӧліны бригадалы лоны верман маршрут йылысь аслас мӧвпъяс.
Но эз став танкистъясыс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Бригадаса командирлӧн техническӧй часть кузя отсасьысьыс, политотделса инструктор, штабса переводчица да мотострелкӧвӧй батальонлӧн быдса рота кольлісны Дорнауӧ уджавны комендатураын.
Бригадаса командирлӧн техническӧй часть кузя отсасьысь полковник Чайка, кодӧс кык лун сайын назначитісны карса комендантӧн, бура гӧгӧрволіс, мый выль службаыс сылӧн ёна кутас торъявны важсьыс.
Ӧні ковмас немечьяскӧд делӧсӧ нуӧдны оз бой поле вылын, а мирнӧй олӧмын.
И тайӧ, тыдалӧ, лоӧ ёна сьӧкыдджык фронт вылын дорысь.
Ковмас видлыны асьтӧ и политработник рольын, и хозяйственник рольын, и дипломат рольын.
Полковник Чайка босьтчис аслас выль обязанностьясӧ зэв ыджыд интересӧн.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны сьӧкыд могъясыс, кодъясӧс олӧмӧ пӧртӧм могысь мукӧддырйи колӧ жуглыны юртӧ.
Политотделса инструктор капитан Соколовлы, мӧдарӧ, зэв неокота вӧлі кольччыны Дорнауӧ.
Ӧні нин, дерт, дыр кежлӧ ковмас вунӧдлыны Мӧскуа йылысь.
Колӧ жӧ вӧлі сылы сэтшӧм бура велӧдны немеч кыв!
Вот и кольччы ӧні Германияӧ, дыр кежлӧ вунӧд академия йылысь ассьыд мечтаястӧ, ов тані ӧтнад, Любаысь ылын.
Гӧтырыскӧд дыр кежлӧ торъялӧмыс, пӧжалуй, дӧзмӧдліс сійӧс медся ёна.
Ӧні сьӧкыд нин сэсся шуны, кор найӧ аддзысясны.
Но капитанлы весиг здук кежлӧ эз волы юрас мӧвп шыасьны командование дінӧ рапортӧн.
Войнаӧдз на, кор сійӧ вӧлі комсомол райкомса секретарӧн, сійӧ велаліс кыв шутӧг выполняйтны партиялысь медся виччысьтӧм да сьӧкыд поручениеяс.
Комсомол да партия велӧдісны сійӧс мӧвпавны паськыда да целеустремлённӧя, и сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс сылы сетӧм уджлысь государственнӧй тӧдчанлунсӧ, аслас назначениелысь смыслсӧ.
Весиг ӧні, ёртъясыскӧд торйӧдчигӧн, сійӧ думайтіс нин сы йылысь, кыдзи ковмас кутны асьсӧ выль условиеясын да мыйӧ колӧ босьтчыны медводз.
Прӧщайтчыны став офицеръяс чукӧртчисны ыджыд залӧ, буретш сійӧ зданиеяс, кӧні талунӧдз сулаліс бригада.
Ӧні тані лоӧ комендатура.
Кузь пызан вылын стариннӧй вензельяса джуджыд бокалъясын быгъяліс югъялысь вина.
Офицеръяс лэптісны ассьыныс первойя тостсӧ сійӧ морт вӧснаыс, кодлӧн образкӧд йитчӧмаӧсь вӧлі налӧн медся ыджыд чувствояс, код нимӧн найӧ мунісны Волгасянь Эльбаӧдз, — асланыс вождь да Главнокомандующӧй вӧсна.
Саксонияса гӧраясын вошӧм неыджыд немецкӧй карын, Дорнауын, сулалісны боевӧй ёртъяс да прӧщайтчисны великӧй победоноснӧй война бӧрын.
Кор ещӧ удайтчас аддзысьлыны!
Матысмис урчитӧм час.
Ещӧ некымын дружескӧй кыв, бара бурсиӧмъяс, кияс топыда кутлӧм, и со кыліс нин бригадаса командирлӧн медбӧръя приказ, кодӧс вӧлі сетӧма Дорнау карын.
Медводдза танк крута бергӧдчис шыльыд брусчатка вылын да йиркакылігтыр мӧдӧдчис улича кузя.
Ӧти бӧрся мӧд мунісны и мукӧд машинаяс.
Комендатура балконсянь капитан Соколов дыр видзӧдіс, кыдзи мунӧ сылӧн бригадаыс.
Со мунӧны найӧ, сылӧн боевӧй ёртъясыс, и коді тӧдӧ, кор ещӧ удайтчас аддзысьлыны накӧд!
А танкъяс мунӧны и мунӧны векньыдик улича кузя, и немечьяс сувтлывлӧны тротуар вылӧ да синъяснаныс колльӧдӧны сьӧкыд боевӧй машинаясӧс.
Танкъяс мунісны.
На бӧрся мӧдӧдчисны грузӧвикъяс, кӧні пукаліс мотопехота, бригаднӧй овмӧсӧн машинаяс.
Медбӧрын мунӧ бригадаса командирлӧн восьса легкӧвӧй машина; бригадаса командир радпырысь ӧвтӧ кинас кольччысь ёртъясыслы.
Автомобиль мӧдӧдчӧ ӧдйӧджык.
И со саялісны нин, быттьӧ сылісны ылі туйяслӧн просторъясас, боевӧй машинаяс да боевӧй ёртъяс.
Площадь тыртӧммис.
Соколовлы кажитчис, быттьӧ кар вылас лэччис сьӧкыд, личкысь чӧв-лӧнь.
Быттьӧ куйліс сійӧ кар гӧгӧрса мылькъяс вылас да сӧмын виччысис сійӧ здуксӧ, кор мунас бригадаыс, медым ӧшйыны уличаяс вылас, керкаяс вылас, йӧз вылас. Тайӧ чӧв-лӧньыс вӧлі сэтшӧм пӧдтысь, мый сьӧкыд вӧлі лолавны да окота вӧлі разявны дӧрӧм кизьяс.
Соколов кывзыштіс.
Кысянькӧ ылісянь кылӧ на моторъяслӧн шыыс...
Оз...
Тайӧ сӧмын кажитчис.
Нинӧм нин оз торк чӧв-лӧньсӧ Дорнау карын.
Весиг тӧлыс лӧнис.
Весиг нинпуяс оз шуракывны асланыс нюдзвеж коръяснас.
Капитан бӧр пырис залӧ.
Некод абу...
Сӧмын кӧнкӧ вылі судтаас кылӧны тэрмасьтӧм, делӧвӧй кок шыяс.
Тайӧ, буракӧ, ветлӧдлӧ жыръясті сержант Кривонос да лӧсьӧдалӧ порядок рота овмӧсас.
Соколов пырис комендант кабинетӧ.
Полковник Чайка пукаліс пызан сайын, шуйга киас кутіс кывкуд да лыддис Саксониялӧн экономика кузя немецкӧй справочник.
Капитанӧс казялӧм бӧрын полковник пуктіс небӧгсӧ бокӧ да нюммуніс.
— Но вот и прӧщайтчим, — шуис сійӧ шогӧ усьӧм Соколов вылӧ видзӧдлӧм бӧрын.
Полковниклӧн спокойнӧй, увереннӧй гӧлӧсыс пыр жӧ успокоитіс капитанӧс.
— Ме век жӧ омӧля чувствуйта ачымӧс выль должностьын, — висьтасис Соколов. — Зэв нин крута вежсис менам уджӧй...
— Да, — сӧгласитчис полковник, — война ми выиграйтім.
А ӧні колӧ выиграйтны дыр кадся, зумыд мир.
Та боксянь миянлы, капитан, колӧ шедӧдны ещӧ ӧти победа...
Сійӧ чеччис да, жыр кузя пӧкаживайтіг, висьталіс водзӧ:
— Демократическӧй Германия — сійӧ Европаын мирлӧн залог, и отсавны сійӧс лӧсьӧдны — дерт, абу кокни делӧ.
Регыд оккупациялӧн миян зонаын чужасны быдсяма партияяс, быдсяма культурнӧй да профессиональнӧй организацияяс, кутасны петны газетъяс.
Полковник сувтіс капитан водзӧ да видзӧдліс сылӧн сьӧд синъясӧ.
— Действуйтны кутам ӧтвылысь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — но население пӧвстын политическӧй удж сетсьӧ именнӧ тіянлы.
Полковник бара кутіс ветлӧдлыны кабинет кузя да висьтавлыны капитанлы ассьыс мӧвпъяссӧ:
— Могсӧ миян водзӧ сувтӧдӧма, кыдзи аддзанныд, сьӧкыдӧс да почётнӧйӧс.
Справитчам — честь да слава миянлы!
Огӧ кужӧй вӧчны сійӧ делӧсӧ, кодӧс миянлы дӧверитісны, — сідзкӧ и Сӧветскӧй Армияса офицеръясӧн огӧ вермӧй шусьыны.
Мукӧд думайтӧны тадзи: офицер — сійӧ сӧмын воин.
Но сӧветскӧй офицер, Сӧвет Союзса Тыш Вынъяслӧн офицер, — сійӧ медводз миян кадся медся передӧвӧй идеяяс новлӧдлысь.
Полковник ланьтіс.
Соколов, коді зэв на омӧля тӧдіс, кутшӧм лоӧ сылӧн уджыс, думыштіс, мый сылы, пӧжалуй, тані лоӧ весиг сьӧкыдджык сыӧн чайтӧм серти.
И бара сійӧс шымыртіс шоглун, коді кыптыліс ёртъясыскӧд прӧщайтчигӧн.
Ылын, ок, кутшӧм ылын тасянь Рӧдинаыс!..
Полковник быттьӧ гӧгӧрвоис Соколовлӧн мӧвпъяс йылысь. Сійӧ тэрмасьтӧг муніс радиоприёмник дінӧ да включитіс сійӧс.
Мӧскуаса дикторлӧн спокойнӧй гӧлӧсыс, самӧй сійӧ гӧлӧсыс, кодӧс сэтшӧма волнуйтчӧмӧн кывзылісны став тайӧ воясӧ сӧветскӧй йӧз, тыртіс жырсӧ.
Чӧв олігтырйи кывзісны сійӧс офицеръяс.
Дорнау карсянь уна сюрс километръяс сайын оліс напряжённӧй олӧмӧн вынйӧра, великӧй канму.
Тасянь уна сюрс километръяс сайын спокойнӧя тіпкис сылӧн сьӧлӧмыс.
И кӧть ичӧтик, ӧкуратнӧй саксонскӧй карсянь Сӧвет Союзлӧн юркарӧдз костыс вӧлі вывті ыджыд, Соколов друг кутіс чувствуйтны, мый Мӧскуа вывті матын.
Мӧд глава
Тайӧ немецкӧй карыс, Дорнауыс, эз вӧв ыджыд.
Официальнӧй даннӧйяс серти, сэні вӧлі ветымын сюрсысь неуна унджык олысь.
Медсясӧ тайӧ вӧліны уна лыда промышленнӧй предприятиеясса рабочӧйяс да служащӧйяс.
Ӧні карыс кажитчис ылысса провинцияӧн.
Заводъяс эз уджавны.
Драматическӧй театр да кинематографъяс вӧліны тупкӧсаӧсь.
Пивнӧйяс да ресторанъяс эз жӧ уджавны.
Главнӧй улича вылын вӧліны зэв уна вывескаяс.
Гӧрдвиж рӧма джуджыд заправочнӧй колонкаяс сулалісны пӧшти быд улича пельӧсын.
Нефтянӧй фирмаяс абу скупитчылӧмаӧсь реклама вылӧ да быдногыс зільӧмаӧсь, медым тайӧ колонкаясыс вӧліны мичаӧсь.
Но краскаыс на вылысь важӧн нин вушйӧма да кӧртыс сімӧма.
Карса пейзажыслысь однообразиесӧ ловзьӧдлісны куим кирха.
Найӧ кыпӧдчисны мукӧд стрӧйбаяс весьтын да асланыс джуджыд ёсь шпильяснас быттьӧкӧ сатшкысьлісны енэжас.
Да главнӧй улича вылас, сэні, кӧні сійӧ паськавліс да артмӧдліс мыйкӧ площадь кодьӧс, сулаліс стариннӧй замок, коді коркӧ вӧвлӧма резиденцияӧн саксонскӧй корольяслӧн йывмӧм рӧдлы.
Уна дас во нин тайӧ замокыс сулаліс тыртӧм, и ӧні сэні олісны сӧмын нярбордъя шыръяс.
Замоклы паныд сулаліс ратушалӧн кирпичнӧй зданиеыс.
Гӧраясысь визувтысь неыджыд ютор, мый вомӧн вӧлі вӧчалӧма живописнӧй посъяс, юкис карсӧ кыкпельӧ.
Уличаяс вылын тыдаліс на гитлеровскӧй режим агониялӧн следъясыс.
abu
abu
abu
abu
Паника, наступайтысь сӧветскӧй войскаысь нацистъяслӧн полӧм, шпиономания, медбӧрын гитлеровскӧй чиновникъяслӧн полӧм сыысь, кыдз эськӧ асьныс немечьясыс эз босьтны налысь водзӧс медбӧръя здукас, — ставыс тайӧ тыдаліс керка стенъясын кольӧм гижӧдъясысь, листовкаясысь да объявлениеясысь.
Татысь позьӧ на вӧлі лыддьыны Гитлерлӧн главнӧй патералысь медбӧръя ылӧдчана сводкаяссӧ да аддзыны плакатъяс, кодъяс истерическӧя чуксалісны йӧзӧс лоны дзик спокойнӧйӧн.
Пӧшти быд стенын тыдаліс синъяс вылас улӧ лэдзӧм шляпаа мортлӧн ыджыд сьӧд фигура, коді чуньсӧ топӧдӧма вом дорас.
Рисунок улас вӧлі гижӧд: «Тсс!
Враг кывзысьӧ!»
Киссьӧм керкаяслӧн лёк грудаясыс да осколокъясӧн парсалӧм важ клёнъяслӧн да нинпуяслӧн стволъясыс казьтылісны сійӧ страшнӧй бомбёжка йывсьыс, кодӧс вӧчисны Дорнауын американскӧй самолётъяс войналӧн бӧръя лунъясӧ.
Некутшӧм стратегическӧй коланлун тайӧ бомбитӧмыс вылӧ эз вӧв: тані эз вӧвны некутшӧм войска.
Но карас вӧлі синтетическӧй волокно вӧчан фабрика, коді коркӧ конкурируйтліс мирӧвӧй рынок вылын Дюпонлӧн американскӧй концерн продукциякӧд.
Со мый вӧсна сы бӧрын нин, кор победалӧн гӧрд знамяыс кутіс дӧлавны рейхстаг весьтын да Берлинын вӧлі шынитӧв, «лэбалысь крепостьяслӧн» ыджыд соединение ёна бомбитіс Дорнауӧс, зілис жугӧдны тайӧ фабрикасӧ.
Дюпон мынтыліс бура, — немецкӧй нейлоновӧй чулкияс ӧні оз регыд кутны вузавны.
Да и таысь кындзи, американечьяс тӧдісны, мый Дорнауӧ пырасны сӧветскӧй войска.
Бригада мунӧм бӧрын мӧд асылас жӧ капитан Соколов заводитіс бура тӧдмасьны Дорнауӧн.
Ӧд, шуны кӧ, сылӧн выль уджыс — абу комендатураын письменнӧй пызан сайын, а буретш тані, тайӧ неыджыд ӧкуратнӧй карас олысьяс пӧвстын.
Капитан первой чӧвтліс синъяссӧ стариннӧй замок вылӧ, прӧйдитіс главнӧй улича кузя да пукалыштіс ю вадорын, буретш сійӧ местаас, кӧні, веритны кӧ преданиелы, радейтліс пукавны Гёте.
Но эз горнӧй юторлӧн мичлуныс да эновтӧм замок йылысь важся легендаяс интересуйтны Соколовӧс.
Сылы окота вӧлі тӧдмавны йӧзсӧ.
Сійӧ кадӧ немецкӧй карса уличаяс вылын сӧветскӧй офицерлӧн мыччысьӧмыс кыпӧдліс сэтчӧс олысьяслысь ыджыд интерес.
Соколов пыр чувствуйтіс ас вылас карса йӧзлысь любопытнӧй видзӧдласъяссӧ.
«Пӧжалуй, бурджык эськӧ вӧлі татшӧм прогулка вылас пасьтасьны штатскӧй паськӧмӧн», — думыштіс Соколов.
И век жӧ, кутшӧмкӧ тыдавтӧм преграда вылӧ видзӧдтӧг, коді быттьӧ торйӧдліс капитанӧс карса йӧзсьыс, сійӧ заводитіс велавны кар дінас, зілис гӧгӧрвоны татчӧс олӧмыслысь особенностьяссӧ.
Уличаяс вылын паныдасьлісны медся разнӧй йӧз.
Сӧветскӧй войскалӧн зэв ӧдйӧ наступайтӧмыс дзугис арталӧмъяссӧ зэв уна беженечьяслысь, кодъяс сибдісны Дорнауӧ, вайӧдіс татчӧ матігӧгӧрса ополченечьясӧс, кодъясӧс Германияӧс жугӧдтӧдз неуна водзджык вӧлі мобилизуйтӧма фольксштурмӧ, медбӧрын заставитіс кольччыны татчӧ быдсямапӧлӧс мукӧд йӧзсӧ, кодъяс разгром лунъясӧ уна помкаяс вӧсна лоины Германияса туйяс вылын да кодъясӧс военнӧй катастрофаыс суис гортсяньыс ылын.
Ӧні став тайӧ йӧзыс либӧ лӧсьӧдчисны вӧрзьыны важ местаясас, либӧ зілисны овмӧдчыны карас.
Томдырйиыс на капитан быдногыс зілис сӧвмӧдны ассьыс наблюдательностьсӧ да аддзӧмторсӧ гӧгӧрвоны кужӧм.
Сійӧ, например, радейтліс тӧдмавны тӧдтӧм йӧзлысь профессиясӧ либӧ весиг биографиясӧ сӧмын налӧн ортсыса облик сертиыс.
Дерт, частӧ эз удайтчыв Соколовлы прӧверитны ассьыс татшӧм догадкаяссӧ, но кутшӧм ыджыд вӧвлі сылӧн радлуныс, кор тӧдмавліс, мый сылӧн догадкаыс вӧлӧма правильнӧйӧн.
И ӧні, Дорнау уличаяс кузя мунігӧн, капитан зілис тӧдмавны сылы паныдасьысь немечьясӧс.
Со, ӧтарӧ-мӧдарӧ полігтырйи видзӧдлывлӧмӧн, мунӧ военнӧй кепкаа олӧма морт.
Пельпомъяс саяс сылӧн салдатскӧй рюкзак.
Тані, пӧжалуй, и гадайтнысӧ нинӧм: тӧдӧмысь тайӧ фольксштурмист.
Буракӧ, сійӧ пышйӧма отрядсьыс пыр жӧ, мыйӧн сылы сюрӧма стрӧка да ӧні мунӧ гортас; сійӧ оз на ещӧ верит, мый лючки-ладнӧ нуис ассьыс кокъяссӧ.
Сы бӧрся, бокӧ кежыштӧмӧн да леститчигтырйи капитанлы синъясас видзӧдігмоз, мунӧ гирйысьӧм шляпаа немеч.
Сьӧкыд сразу тӧдмавны сылысь профессиясӧ.
Став сертиыс, тайӧ парикмахер, но, вермас лоны, и кельнер: * сэтшӧм плавнӧйӧсь сылӧн движениеясыс.
Друг капитан дінӧ ньӧти повтӧг матыстчӧ олӧма нывбаба да юалӧ, оз-ӧ мыйкӧ ков господин офицерлы.
Тані делӧыс гӧгӧрвоана.
Тайӧ обыкновеннӧй спекулянтка, кодлӧн войдӧр вӧвлӧма ичӧтик лавка, либӧ, мый ещӧ лоны верманаджык, кутшӧмкӧ гажӧдчан заведение.
И бара мелькайтӧны керкаяс, пуяс, заборъяс.
И бара паныдасьысьяслӧн видзчысяна, сюсь видзӧдласъяс.
Уличаысь уличаӧ пыр ӧти и сійӧ жӧ тор.
Но вот капитан кежис пельӧс сайӧ да чуймӧмпырысь сувтіс.
Веж сук плющӧн кытшалӧм ичӧтик керка кильчӧ вылын пукаліс олӧма морт.
Сійӧ бӧрдіс.
Капитан видзӧдліс кык судта неыджыд особняк вылӧ, казяліс ӧдзӧссьыс югъялысь ыргӧн табличка, кытчӧ вӧлі гижӧма кӧзяиныслысь овсӧ, да шыасис старик дінӧ.
Немеч дрӧгмуніс, лэптіс юрсӧ, и синъясас сылӧн тыдовтчис повзьӧм.
Сійӧ заводитліс чеччыны, но пӧрысь кокъясыс эз кутны, и старик сьӧкыда лэдзчысис пос тшупӧд вылӧ.
Сійӧ весиг эз чышкы чукырӧсь чужӧм вывсьыс синвасӧ.
Капитанлӧн юалӧм вылӧ старик висьталіс сылы, мый тайӧ керкаас олӧ сылӧн нылыс — фрау Анна-Лиза Линде, коді вӧлі верӧссайын сылӧн племянник Ганс Линде сайын.
Ачыс сійӧ водзджыксӧ овлӧма кар мӧдар помас, аслас керкаын жӧ, но неважӧнся бомбёжка жугӧдӧма сэтысь быдса квартал.
Фридрих Линде — тадзи шуисны немечӧс — сразу лишитчӧма став эмбурсьыс.
Ен видзӧма ещӧ асьсӧ да сійӧ кольӧма ловйӧн.
Некымын лун сійӧ олӧма суседъяс ордас. Сійӧ надейтчӧма развалинаяс увсьыс спаситны мыйсюрӧ эмбурсӧ.
А кор тыдовтчӧма, мый спаситнысӧ нинӧм, старик мӧдӧдчӧма аслас дзик ӧти ныв дінӧ.
Фрау Линде первой делӧӧн юалӧма, эм абу батьыслӧн сьӧм, медым мынтысьны олӧмсьыс да сёйӧм-юӧмысь.
Стариклӧн сьӧмыс абу вӧлӧма, и фрау Линде абу лэдзӧма батьсӧ овны ас ордас, сійӧ зэв скӧрысь шуӧма, медым батьыс водзӧвылӧ эз лысьт петкӧдчыны сы синъяс улӧ.
И со ӧні пӧрысь Фридрих Линде оз тӧд, кытчӧ сылы воштысьны...
Немеч висьталіс ассьыс историясӧ ньӧти возмущайтчытӧг; сійӧ сӧмын норасис аслас судьба вылӧ, а нылыслӧн поведение йылысь висьталіс кыдзи мыйкӧ обыденнӧй, быдӧнлы гӧгӧрвоанатор йылысь.
Первойсӧ капитанлы кажитчис, мый сійӧ, тыдалӧ, немеч кывсӧ бура тӧдтӧм вӧсна эз дзик ставсӧ гӧгӧрво тайӧ мортыслысь.
Но некутшӧм ӧшибка эз вӧв.
Фридрих Линде ньӧти эз вид ассьыс нывсӧ, эз возмущайтчы батьыс дінӧ тадзи относитчӧмысь.
Сійӧ бӧрдіс сӧмын сы вӧсна, мый эз тӧд, кытчӧ сылы ӧні воштысьны, да весиг лысьтіс юавны та йылысь роч офицерлысь.
Капитан нюжӧдіс кисӧ кнопкалань, кодӧс казяліс югъялысь ыргӧн табличка весьтысь, да звӧнитіс.
Здук мында керкаын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь, сэсся кыліс автоматическӧй томанлӧн зёлькмунӧм, и ӧдзӧс воссис.
— Пырӧй, — тшӧктіс капитан Фридрих Линделы да ачыс воськовтіс порог вомӧн.
Полігтырйи, медым эськӧ ставыс тайӧ эз помась омӧля, старик пырис роч офицер бӧрся.
Гостинӧй ӧдзӧс дорын найӧс встретитіс ёна нин новлӧм важ платтьӧа, ар нелямына нывбаба.
Но сылӧн гӧгрӧс, яя чужӧмыс некутшӧмногӧн эз лӧсяв корысьлӧн кодь паськӧмыслы.
«Кужтӧма маскируйтчӧм», — Анна-Лиза Линде вылӧ видзӧдігтыр думыштіс Соколов.
Нывбаба казяліс роч офицерлысь спокойнӧй видзӧдлассӧ да друг заводитіс меліа нюмъявны.
Сійӧ лоӧ зэв рад, господин капитан кӧ кутас овны тані, сылӧн керкаын.
Сылӧн жыръясыс лӧсьыдӧсь, да и уличаыс лӧнь.
Нинӧм оз кут беспокоитны господин капитанӧс.
Соколов гӧгӧрвоис, мый фрау Линде пыр жӧ тӧдіс сылысь званиесӧ.
Бӧрынджык сійӧ велаліс сы дінӧ, мый карса олысьяс зэв ӧдйӧ тӧдмавлісны сӧветскӧй офицеръяслӧн погонъяс вылысь звёздочкаяслысь тӧдчанлунсӧ да некор эз ӧшибайтчывны.
— Со тайӧ жырас господин капитанлы лоӧ зэв удобнӧ да лӧсьыд, — больгис фрау Линде.
Та дырйи Соколов казяліс, кыдзи фрау Линде дӧзмӧмпырысь видзӧдліс старик вылӧ.
— Со мый, фрау Линде, — торкис кӧзяйкаӧс капитан. — Тайӧ зэв бур, мый тіян эм прӧст жыр.
Ме тшӧкта лэдзны сэтчӧ овны тіянлысь пӧрысь батьтӧ.
Мед сійӧ олас тані, и медым ме некор сэсся эг аддзы сійӧс улича вылысь бӧрдігӧн.
— А коді пондас мынтыны сыысь?
Комендатура?
Фрау Линделӧн гӧлӧсыс сразу лои ёсь, мелі чужӧмыс лои скӧрӧн да мисьтӧмӧн.
— Ассьыныд батьтӧ кутанныд видзны ті асьныд, фрау Линде, — вочавидзис капитан.
— Но ме ӧд верма кодӧскӧ лэдзны тайӧ жырас, вермас лоны — весиг сӧветскӧй офицерӧс, и сэки меным сыысь кутасны сетны сьӧм.
— Ме сёрнита, кыдзи комендатураса представитель, — вочавидзис Соколов.
Сійӧ чорыда шуис тайӧ кывъяссӧ, и фрау Линделӧн чужӧмыс бара дзикӧдз вежсис, сійӧ бара босьтіс асьсӧ киӧ.
— О да, да, господин капитан! — бара мӧдіс больгыны фрау Линде. — Дерт, тіян распоряжениеныд дзик тырмымӧн сы вылӧ, медым менам радейтана пӧрысь батьӧй оліс тані, мыйта сылы колӧ.
Сійӧ кӧ пӧльзуйтчӧ тіян вниманиеӧн, некутшӧм сёрни лоны оз вермы.
Ме радпырысь босьта сійӧс.
Бать кындзи ни ӧти матыса морт менам абу став свет вылас...
Кор Фридрих Линде кыліс нылыслысь кывъяссӧ, збоймыштіс да пуктіс ассьыс нопторсӧ стул вылӧ.
Таӧдз сійӧ полігтырйи кутіс нопсӧ кыкнан кинас ас бердас топӧдӧмӧн.
— Аддзысьлытӧдз, — шыасис старик дінӧ Соколов. — Лоӧны кӧ тіян тані кутшӧмкӧ недоразумениеяс, верманныд пыравны комендатураӧ да шыасьны ме дінӧ.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын капитан Соколов петіс фрау Линде керкаысь.
abu
Полковник кабинетын Соколов суис комендатураын уджавны индӧм врачӧс.
Доктор волнуйтчигтырйи докладывайтіс, мый керка развалинаяс улын кольӧм шойясыс сісьмӧны, мый найӧс пырысь-пыр колӧ перъявны киссьӧм керкаяс увсьыс да гуавлыны, а то карас вермас паськавны эпидемия.
Врачлысь кывзӧм бӧрын полковник Чайка сетіс приказ чукӧртны Дорнауса став олысьясӧс шойяс идралӧм вылӧ.
Коймӧд глава
Некымын дас сюрс мукӧд заключённӧйяскӧд ӧтлаын Лекс Михаэлис 1945 вося апрель тӧлысь помӧдз вӧлі Заксенгаузен концентрационнӧй лагерын.
Лагерӧ йӧртӧм йӧзӧс вӧлі торйӧдӧма став мирсьыс да, дерт, налы эз висьтавны сӧветскӧй войска наступайтӧм йылысь.
Но заключённӧйяс и сытӧг казялісны охранаыслысь шӧйӧвошӧмсӧ, а бӧръя лунъясас найӧ кылісны канонада шыяс.
Фронтлӧн матысмӧмыс тыртіс мучитчӧм йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ матыса кадӧ мездысьӧм вылӧ лачаӧн да ӧттшӧтш повзьӧдліс найӧс.
Лекс Михаэлис, кыдзи и унаӧн мукӧд, зэв бура гӧгӧрволіс, мый медбӧръя здукас эсэсовечьяс вермасны виавны став заключённӧйяссӧ, а коммунистъястӧ, дерт, нин медводз.
Но ӧти асылӧ лагерын пуксьӧм вӧвлытӧм чӧв-лӧньыс чуймӧдіс заключённӧйясӧс: вӧлӧмкӧ, лагерса став охранаыс друг кытчӧкӧ вошӧма.
Видзчысьӧмӧн, вериттӧг на, мый найӧ мынісны, медся повтӧмъясыс мӧдӧдчисны ворота сайӧ: унджык заключённӧйясыс пыр на полісны петны ӧграда сайӧ.
Луныс коли вензьӧмын да шензьӧмын.
Рытъядорыс шоссе кузя рытыввывлань тӧвзьыштісны медбӧръя грузӧвикъяс, кӧні тырыс вӧліны повзьӧм эсэсовечьяс, и на бӧрын ворота дорын мыччысис сӧветскӧй танк.
Тайӧ кадас Лекс Михаэлис вӧлі ылын нин.
Мыйӧн сӧмын сюри стрӧка, сійӧ пыр жӧ муніс.
Сутуга сайӧ петӧм бӧрын Михаэлис радпырысь нетшыштіс пинжаксьыс лагернӧй номерсӧ да пыр жӧ лои киссьӧм паськӧма, зэв ёна омӧльтчӧм обыкновеннӧй мортӧн.
Зэв уна татшӧм йӧзыс мунісны сійӧ лунъясӧ Германияса туйяс кузя.
Некутшӧм приключениеястӧг, кыті пӧпутнӧй машинаясӧн, а унджыксӧ подӧн, воис Лекс аслас рӧднӧй карӧ Дорнауӧ.
Гитлеровечьяс шыбитісны Михаэлисӧс концентрационнӧй лагерӧ квайт во сайын.
Тайӧ вӧлі Польша вылӧ уськӧдчӧм водзвылын.
Гестаповечьяс сійӧ лунъясас босьталісны население пӧвстысь ставнысӧ, кодъяс коркӧ сочувствуйтлісны коммунистъяслы, да йӧрталісны лагерьясӧ да тюрьмаясӧ.
Михаэлис важӧн нин интересуйтіс гестаповечьясӧс.
Найӧ бура тӧдісны, мый компартия запретиттӧдз сійӧ вӧлі сылӧн активнӧй членӧн.
Збыль, бӧрынджыксӧ «Мерседес» заводса тайӧ мастерыс быттьӧкӧ дзикӧдз вешйис политическӧй уджысь да некутшӧм веськыд уликаяс сылы паныд эз вӧвны, но штурмбанфюрер Зандер век жӧ чайтіс, мый Михаэлис нуӧдӧ подпольнӧй удж.
И збыльысьсӧ тайӧ тадзи и вӧлі.
Эз прӧста заводас кадысь кадӧ разӧдавсьывны листовкаяс, кодъяс чуксалісны рабочӧйясӧс тышкасьны фашизмлы паныд.
Кор татшӧм листовкаыс веськавлі Зандерлы, сійӧ дурмывліс лёкысла.
Со мын вӧсна Лексӧс век жӧ, медбӧрын, корисны Зандер дінӧ.
Дерт, мастер нинӧм эз висьтав, но свободакӧд сылы ковмис прӧститчыны дыр кежлӧ.
Квайт во колляліс Лекс Михаэлис концлагерын.
Кажитчис, мый став мирыс вунӧдіс сы йылысь.
Сійӧ эз тӧд, мый вӧчсьӧ рӧднӧй Дорнауас, мый лои сылӧн гӧтыркӧд, Матильда Михаэлискӧд; сійӧ весиг эз тӧд, ловъя абу сійӧ.
Ни ӧти юӧртор, ни ӧти строчка гижӧд эз волы Михаэлислы тайӧ страшнӧй вояс чӧжыс.
И со ӧні, пыр содысь волнуйтчӧмсӧ кутны зілиг, сійӧ муніс Кверштрассе кузя да пыр матысмис аслас рӧднӧй керкалань.
Кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунны медбӧръя кварталсӧ; кыдз позьӧ ӧдйӧджык восьтыны мӧд подъездса ӧдзӧссӧ да кайны коймӧд судтаас!
А друг сылӧн патеракӧд нинӧм эз ло?
А гашкӧ, Матильдаыс ловъя?
Кор Михаэлис восьтіс ортсыса ӧдзӧссӧ, сылӧн быри медбӧръя выныс.
Ковмис дыр сулавны площадка вылын, виччысьны, кор лӧньыштас сьӧлӧмыс.
Сэсся ньӧжйӧник, пос тшупӧдсянь пос тшупӧдӧ, сійӧ кутіс кайны пос кузя.
Нинӧм быттьӧ абу вежсьӧма тані сійӧ кад чӧжыс, кор сійӧ тані эз вӧв.
Ӧдзӧсъясын ӧшалісны тӧдса табличкаяс.
Важмоз югъялісны звӧнокъяслӧн да автоматическӧй выключательяслӧн кнопкаяс.
Сійӧ сувтіс вылыс площадка вылас да дыр эз лысьт видзӧдлыны аслас патера ӧдзӧс вылӧ.
Сэсся век жӧ смелмӧдчис да весиг нюммуніс радысла:
сылӧн ним-ова табличка ӧшаліс аслас важ местаын.
Кыдзи и войдӧр, сійӧс вӧлі весалӧма да рӧмпӧштан моз югъяліс.
Ыргӧн винтъяс дінсьыс ӧдзӧс краскасӧ вӧлі неуна парсалӧма: тыдалӧ, табличкасӧ винтитӧмаӧсь дзик на неважӧн.
Михаэлис личкис кнопкасӧ, но тӧдса звӧнокыс эз кыв.
Сэки Лекс таркӧдчыштіс, и пыр жӧ кӧнкӧ патера пытшкас кылісны кок шыяс.
— Коді? — юаліс нывбаба гӧлӧс.
Михаэлислӧн тасасис лолыс.
Сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Дрӧжжитысь кинас Лекс бара таркӧдчыштіс ӧдзӧсӧ.
Ӧдзӧс сайын бара юалісны:
— Коді?
— Восьтӧй!
Михаэлислы кажитчис, мый сійӧ горзӧ, а збыльвылассӧ сы вомысь петіс сӧмын гусьӧник шӧпнитӧм.
Ӧдзӧс воссис, Лекс Михаэлис аддзис гӧтырсӧ.
Да, тайӧ, дерт, сійӧ.
Вежсьӧма, пӧрысьмӧма, но тайӧ сійӧ, Матильда!
Первой здукас сійӧ эз тӧд верӧссӧ.
Да и сьӧкыд вӧлі тӧдны тайӧ гӧрбыльтчӧм, бритчытӧм, киссьӧм паськӧма, няйт мортас «Мерседес» заводса пыр ӧкуратнӧй, мичаа пасьтасьӧм да бритчӧм мастер Лекс Михаэлисӧс.
— Тайӧ ме... — шӧйӧвошӧмӧн нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Гӧтырыс кельдӧдіс, кутчысис кӧсякас, сэсся век жӧ босьтіс асьсӧ киӧ, да сідзжӧ полігтырйи нюммуніс.
— Ме виччыси тэнӧ. Пыр, Лекс, — ньӧжйӧникӧн шуис сійӧ.
Сьӧкыд вӧлі Матильда Михаэлислӧн олӧмыс тайӧ квайт во чӧжыс.
Верӧссӧ арестуйтӧм бӧрын сійӧ сьӧкыдпырысь вермис пырны уджавны сиделкаӧн карса поликлиникаӧ.
Вой-вой сійӧ дежуритіс, вӧчис сьӧкыд удж, но эз воштыв лача.
Уджын колины лунъяс, тӧлысьяс.
А сэсся сійӧс век жӧ вӧтлісны больничасьыс, кыдзи антифашист гӧтырӧс, и ковмис овны дзик нин тшыг нисьӧ пӧт, кӧлуйсӧ вузавлӧм помысь либӧ кадысь кадӧ песласьӧмӧн нажӧвитчыштӧм помысь.
Но век жӧ сьӧлӧмас эз куслы лача.
Шога думайтігтырйи матыстчас вӧлі сійӧ шкап дінӧ, кӧні важмоз ӧшалісны верӧсыслӧн костюмыс да гожся плащыс, да зільліс представитны ассьыс Лекссӧ сэтшӧм жӧ мичаӧн да представительнӧйӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧвлі войдӧр.
Ӧні Михаэлис чуймӧмӧн видлаліс ассьыс важ костюмсӧ.
— Кыдзи тэ вермин видзнысӧ ставсӧ тайӧс? — радпырысь юаліс сійӧ.
— Гӧгӧрвоан, Лекс, меным век кажитчис, мый мыйӧн ме вузала тэнсьыд кӧлуйтӧ, пыр жӧ орӧ миянӧс йитысь медбӧръя сунисыс.
Матильда век на эз эскы аслас шудыслы да ӧні, быд здукӧ кухняӧ петавліг, зілис кыдз позьӧ регыдджык бӧр локны верӧсыс дінӧ, медым бара убедитчыны, мый Лекс тані, мый сійӧ воис да мый тайӧ абу вӧт.
Сійӧ вочавидзис верӧсыслӧн помтӧм юасьӧмъяс вылӧ да ачыс висьтавліс аслас лёк олӧм йылысь и сэк жӧ слӧймӧдчис пузьӧдны бритчыны ва, весавны костюм, корсьны бельё.
Сійӧ ноксис, долыд да возбуждённӧй, но юрас сылӧн пыр вӧлі ӧти мӧвп: а мый лоӧ, кор Лекс пуксяс пызан сайӧ?
Ӧд ставыс, мый сылӧн эм — тайӧ нянь кусӧк, кодӧс пӧлучитіс важ карточка серти.
Сэсся дзик нинӧм!
Магазинъяс эз на воссьыны, да и выль карточкаяссӧ эз на сетавны.
Мыйӧн нӧ сійӧ вердас Лексӧс?
А Лекс мыссис, бритчис да ӧні видзӧдіс рӧмпӧштан пыр ассьыс омӧльтчӧм, нюжалӧм, уна шог аддзылысь мортлӧн паськыда восьтӧм, неуна жугыль синъяса чужӧмсӧ.
Костюмыс ӧшаліс сы вылын вешалка вылын моз, но тайӧ сійӧс ньӧти эз жугыльмӧд.
Кор сійӧ пуксис пызан сайӧ, Матильда сувтӧдіс сы водзӧ суррогат кофе стӧкан да пуктіс тарелка вылӧ ассьыс дзик ӧти нянь кусӧксӧ, кодӧс вӧлі пӧжалӧма быттьӧкӧ пильнӧй пызьысь.
Пызан вылӧ тарелкасӧ пуктігӧн сійӧ мыжапырысь нюммуніс, и Лекс сразу ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ топӧдіс ас бердас гӧтырсӧ, чорыда окыштіс сійӧс да шуис:
— Кутшӧма ме тэнӧ радейта, донаӧй!..
Эн шогсьы, Тильди, кутам надейтчыны, мый Германияын няньыс регыд лоӧ тырмымӧн.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ вундіс аслыс ичӧтик тор, а ӧстальнӧйсӧ вештіс бокӧ.
— Мый лоӧ ӧні Германиякӧд?
Мый лоӧ ставнымкӧд миянкӧд, Лекс? — юаліс Матильда.
— Ог тӧд, Тильди, тайӧс ме ӧні ог тӧд, — думыштчӧмӧн вочавидзис Михаэлис.
Лунтыр найӧ вӧліны ӧтлаын, а рытнас прӧйдитчисны кар кузя да пыралісны тӧдсаяс ордас.
Асывнас, кор Лекс муртса на чеччис вольпась вывсьыс, ӧдзӧсас кодкӧ увереннӧя таркнитіс.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да аддзис ас водзсьыс сӧветскӧй салдатӧс.
— Михаэлис? — бумагатор вылӧ видзӧдіг юаліс салдат.
— Да, ме Лекс Михаэлис, — чуймӧмӧн вочавидзис кӧзяин.
Салдат нюжӧдіс сылы повестка.
Матильда удитіс жӧ лыддьыны сійӧс: Лекс Михаэлислы тшӧктӧма вӧлі пыр жӧ локны комендатураӧ.
Михаэлис спокойнӧя шляпаасис да пасьталіс плащсӧ.
— Тэ бӧр локтан, Лекс? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Матильда.
Салдат эз гӧгӧрво тайӧ кывъяссӧ, но нывбабалӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм жугыль, мый салдат нюммуніс да шуис:
— Да ті энӧ полӧй, нинӧм омӧльтор сыкӧд оз ло.
Тайӧс вӧлі шуӧма рочӧн, но салдатлӧн нюммунӧмыс успокоитіс Матильдаӧс.
Некымын минут мысти Лекс Михаэлис матыстчис нин ыджыд каменнӧй керка дорӧ, кодлӧн пыран ӧдзӧс весьтас дӧлаліс гӧрд флаг, а бокас тыдаліс тӧрыт на тувъялӧм вывеска роч да немеч кывъяс вылын: «Дорнау карса да районса комендатура».
Зданиеыслысь фасадсӧ да воротасӧ вӧлі мичмӧдӧма гӧрд матерье вылӧ роч кывйӧн гижӧм лозунгъясӧн.
Салдат нуӧдіс Михаэлисӧс часӧвӧй дінті, и здук мысти найӧ сувтісны ӧдзӧс дорӧ, кӧні сулаліс некымын стул.
Салдат пырис кабинетас, но пыр жӧ бӧр петіс да кинас вӧчис знак, медым Лекс пырис.
Капитан Соколов чеччис да воськовтіс пырысьлы паныд.
— Кора пуксьыны, Михаэлис ёрт, — шуис сійӧ немеч кыв вылын.
Лекс пуксис джуджыд креслӧӧ.
Сійӧ босьтіс сылы вӧзйӧм папирос, зэв окотапырысь кыскыштіс, и сылӧн весиг юрыс бергӧдчис — уна во нин сійӧ эз куритлы татшӧм табаксӧ.
А капитан Соколов пондіс юасьны Михаэлислысь сы йылысь, кор сійӧ муніс Заксенгаузенысь, коді ещӧ коли лагерӧ, кыдзи встретитіс сійӧс рӧднӧй карыс.
Сэсся сёрниыс вуджис общӧйджык проблемаяс вылӧ.
Капитан сюся кывзіс аслас собеседникыслысь, кор сійӧ висьтавліс Германияын став лоӧмтор йывсьыс.
Михаэлис вочавидзис подробнӧя.
«Ёрт» кывйыс, кодӧс частӧ шуаліс капитан, смелмӧдіс сійӧс.
Лекс Михаэлис, коді уна во колляліс концлагерын, чувствуйтіс, мый бара пырӧ олӧмас.
Сійӧ сёрнитіс веськыда, мукӧддырйи весиг резкӧя.
Сійӧ висьталіс ичӧтик нянь кусӧк йылысь — ставыс, мый вӧлі гӧтырыслӧн, — сылӧн тӧждысьӧмъяс да волнуйтчӧмъяс йылысь.
Сійӧ висьтавліс Дорнау карса рабочӧйяс йылысь, челядь йылысь, кодъяслы ӧні зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый сёян-юанӧн тӧргуйтӧм абу на ладмӧдӧма.
Первойсӧ кӧ сёрниыс муніс медсясӧ Михаэлис йылысь, то ӧні сійӧ лои дзик мӧдсяма.
Кажитчис, мый ӧні тані намечайтсьӧ ставнас карыслӧн будущӧйыс.
Найӧ сёрнитісны предприятиеяс удж йылысь, карса олысьясӧс няньӧн да прӧдуктаясӧн снабжайтӧм йылысь, школаяс да магазинъяс восьтӧм йылысь.
Капитан Соколов кывзіс Михаэлислысь висьталӧмсӧ ыджыд интересӧн.
Кор сёрниыс первойысь коставліс, капитан шуис:
— А ӧні, Михаэлис ёрт, кора тіянӧс, каям выліӧ, комендант дінӧ.
— Мыйла? — юаліс Михаэлис.
— Полковник кӧсйӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
Найӧ кайисны выліджык судтаас, пырисны полковник кабинетӧ, и Михаэлис аддзис мичаа бритчӧм, гожъялӧм чужӧма, дзормыны заводитчысь мортӧс.
Полковник сувтіс, и пыр жӧ синмӧ шыбитчис став фигураыслӧн подтянутостьыс.
Лексӧс шензьӧдіс комендант движениелӧн чуймӧдана плавностьыс да уверенностьыс.
— Тайӧ Михаэлис ёрт, код йылысь ми сёрнитлім нин, — доложитіс Соколов.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, Михаэлис ёрт, — шуис комендант. Сійӧ, тыдалӧ, эз на зэв бура сёрнит немецкӧйӧн да сы вӧсна торъя нин стӧча шуаліс кывъяссӧ. — Ті ӧд муртса на воинныд Заксенгаузенысь?
Лекс подтвердитіс.
Сійӧ сёрнитіс да пыр чувствуйтіс ас вылас полковниклысь спокойнӧй, испытывайтысь, быттьӧ донъялысь видзӧдлассӧ.
— А мый лои тіян ёртъяскӧд, татчӧс антифашистъяскӧд? — юаліс комендант.
— Унджыкыс пӧгибнитісны, — вочавидзис Михаэлис. — Но эм лача, мый ӧткымынъяс, кыдзи и ме, воаласны на концлагеръясысь.
Ме кывлі весиг, мый кодсюрӧ воӧмаӧсь нин карӧ.
Полковник здук мында чӧв оліс.
Внимательнӧй руд синъяснас сійӧ бара видзӧдліс Михаэлис чужӧм вылӧ.
Кажитчис, полковник Чайка тайӧ здукас решайтіс кутшӧмкӧ зэв сложнӧй юалӧм.
Михаэлис чӧв оліс жӧ.
Полковниклӧн напряжениеыс вуджис и сылы, и кор Чайка, медбӧрын, шыасис, Лекс весиг дрӧгмуні.
— Ми корим тіянӧс, Михаэлис ёрт, — решительнӧя шуис полковник, — сы могысь, медым предложитны тіянлы Дорнау карса бургомистрлысь должность.
Сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ Михаэлис чужӧм вылӧ сюся видзӧдігтырйи.
Немечлӧн кельыдлӧз синъясын тӧдчис повзьӧм, шӧйӧвошӧм.
Найӧ югнитісны, но пыр жӧ сылӧн видзӧдласыс важмоз бара лои спокойнӧй да чорыд.
«Татшӧм видзӧдласыс овлӧ йӧзлӧн, кодъяс прӧйдитісны сьӧкыд испытаниеяс пыр», — думыштіс Чайка.
— Ми лыддям, мый ті бура верманныд нуӧдны тайӧ кывкутана уджсӧ, — водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Кор бырӧдасны военнӧй положение, Дорнауын лоӧ нуӧдӧма муниципальнӧй бӧрйысьӧмъяс, и сэки бургомистрӧс бӧръясны асьныс карса олысьяс, гусьӧн гӧлӧсуйтӧмӧн.
Вермас лоны, мый бӧръясны буретш тіянӧс.
А ӧні комендатура прӧстӧ назначайтӧ бургомистрӧс да магистратлысь став составсӧ.
Ӧтисайын висьтала, мый кандидатъяслысь списоксӧ ковмас составитны тіянлы, а ми сійӧс сэсся утвердитам.
Дерт, магистратын, кыв шутӧг, долженӧсь лоны антигитлеровскӧй, демократическӧй ориентацияа йӧз.
Полковник ланьтіс.
Сійӧ видзӧдіс Михаэлис вылӧ да зілис представитны, мый йылысь думайтӧ тайӧ олӧма нин да, тыдалӧ, зэв выдержаннӧй мортыс.
Но Лекс кажитчис спокойнӧйӧн сӧмын ортсысяньыс.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но горшдіныс сылӧн гӧрддзассис, и сійӧ эз шу ни ӧти кыв, а сӧмын шӧйӧвошӧмӧн ӧвтыштіс кияснас.
Полковник гӧгӧрвоис Михаэлислысь волнуйтчӧмсӧ.
— Тіянлы оз ков повны тайӧ назначениесьыс, — шуис сійӧ. — Первой кадас ми кутам тіянлы быдторйын отсавны, а сэсся тіян гӧгӧр лоӧны колана йӧз.
— А мый, ме кӧ ог справитчы? — аслас волнуйтчӧмсьыс неуна яндысиг, юаліс Михаэлис.
— Асланыд олӧмлысь ыджыдджык юкӧнсӧ ті сетінныд войтыр шуд вӧсна тышлы, — вочавидзис полковник. — Неужели ӧні, кор тіянлысь рӧдинатӧ, медбӧрын, мездӧма нацизмысь, ті повзянныд бургомистр пост вылын уджлӧн сьӧкыдлунъясысь?
Полковник висьтавліс зэв убедительнӧя, и Михаэлислӧн вочасӧн кутіс содны аслас вынъясӧ эскӧм.
Збыльысь, оз ӧмӧй сійӧ справитчы?
Полковниклысь бӧръя кывъяссӧ кывзігӧн Михаэлис весиг удобнӧйджыка пуксис джуджыд креслӧас.
— Тіянлы сӧмын оз ков вунӧдны ӧтитор, — водзӧ нуӧдіс Чайка: — кымын унджык тіян ёртъяс немечьяс кутасны отсасьны тіянлы, сымын бурджыка мӧдӧдчас делӧыс.
А ӧні вай пасъям основнӧй юалӧмъяссӧ, кодъясӧс тіянлы, кыдзи будущӧй бургомистрлы, ковмас разрешитны.
И дзик нин делӧвӧя да подробнӧя найӧ заводитісны сёрнитны эновтны позьтӧм могъяс йылысь.
Главнӧйыс — котыртны снабжение, лӧсьӧдчыны земельнӧй реформа нуӧдӧм кежлӧ да эрдӧдавны дзебсьӧм гитлеровечьясӧс.
Но медводз колӧ займитчыны карлӧн санитарнӧй состояниеӧн.
Кык час мысти, гортас мунігӧн, Лекс Михаэлис став вылас видзӧдіс дзик нин мӧд синъясӧн.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тайӧ карыслӧн кӧзяинӧн: сійӧ кывкутіс и транспорт вӧсна, и снабжение вӧсна, и уличаяслӧн сӧстӧмлун вӧсна.
Михаэлис муніс да сюся видзӧдіс гӧгӧр, аддзис став нелючкияссӧ, кодъяс эз шыбитчыны сылы синмас тӧрыт гуляйтігӧн.
Регыд сійӧ воис ратуша здание дорӧ.
Лекс Михаэлис сулалыштіс ӧдзӧс дорас, сэсся решительнӧя пырис пытшкас.
Сы вылӧ ӧвтыштіс дыр тыртӧг олӧм керкалӧн пӧдӧм дук.
Жыръясын вӧлі джынвыйӧ пемыд, — ӧшиньяссӧ вӧлі топыда тупкӧма картон листъясӧн: татысь век на абу вӧлі босьталӧмаӧсь маскировкасӧ.
Михаэлис восьтіс ӧшиньяссӧ.
И пыр жӧ бургомистр кабинетӧ сявкнитіс югыдыс, да майся шоныд тӧлыс мӧдіс гажаа шуракывны важ бумагаясӧн.
Лекс нюммуніс.
Ӧні сійӧс ньӧти нин эз повзьӧдлы комендантлӧн предложениеыс, коді первой сэтшӧма шемӧсмӧдіс сійӧс.
Нёльӧд глава
Кирхадорса сборнӧй пунктӧ локтіс сӧмын некымын дас морт.
Тайӧ ветымын сюрсысь!
Полковник Чайка критическӧя видзӧдліс машинасянь чукӧртчӧм йӧз вылӧ да бӧр муніс.
Сылӧн вӧліны став помкаяс скӧравны: карса йӧз эз выполнитны сылысь приказсӧ.
Комендатураӧ пырӧм бӧрын полковник казяліс почтальонӧс, коді ректіс ассьыс сумкасӧ.
Тайӧ вӧлі форменнӧй лӧз картуза обыкновеннӧй немецкӧй почтальон.
Но татчӧ сылӧн локтӧмыс вӧлі чуймӧдана: ӧнӧдз местнӧй олысьяссянь некутшӧм корреспонденция эз волывлы.
Полковник шензьӧмӧн видзӧдліс зэв уна конвертъяс вылӧ, кодъяс куйлісны приёмнӧйын, веськыда джоджас.
Сійӧ прӧйдитіс аслас кабинетӧ, корис Соколовӧс да тшӧктіс тӧдмавны, кутшӧм тайӧ пакетъяс.
Кымынкӧ минут мысти Соколов бара пырис Чайка кабинетӧ.
Киас сылӧн вӧлі кызь кымын восьтӧм конверт.
— Став карса олысьясыс друг висьмӧмаӧсь, — дӧзмӧмпырысь шуис капитан. — Став конвертъясас висьӧм йылысь врачебнӧй справкаяс.
Веритны кӧ налы, миян карын лоӧма зэв уна висьысь: мукӧд справкаяссӧ сетӧма быдса семьяяс вылӧ.
Ме предлагайта морт комынӧс пыр жӧ арестуйтны да сетны судӧ.
Полковник чӧв олігтыр мыйкӧ дыра видзӧдіс Соколов вылӧ, и сійӧ казяліс тайӧ видзӧдлассьыс дивитӧм.
— Зэв нин ті ёна пузинныд, капитан, — шуис, медбӧрын, Чайка. — Миян уджын колӧ лоны медводз спокойнӧйӧн.
Сійӧ лыддис некымын справка, сы бӧрын тшӧктіс капитанлы босьтны кутшӧмкӧ ӧти улича да прӧверитны, збыль-ӧ Дорнауын сы мында висьысь.
Капитан пыр жӧ корис сержант Кривоносӧс, висьталіс сылы, мыйын делӧыс, и найӧ мӧдӧдчисны орчча Дрезденерштрассе кузя.
Найӧ ветлӧдлісны керкаысь керкаӧ, и быдлаын найӧс встречайтісны ружтӧмӧн да ойзӧмӧн.
Явӧ здоров йӧз норасисны юр висьӧм вылӧ да нёрпалӧм вылӧ.
— Тані кӧ и паськалӧма кутшӧмкӧ эпидемия, — скӧраліс Кривонос, — то тайӧ симуляциялӧн эпидемия!
Капитан ветлӧдліс водзӧ, и, дерт, та йылысь юӧр зэв ӧдйӧ паськаліс став улича пасьта.
Кымын водзӧ найӧ мунісны, сымын частӧджык кутісны паныдасьны куйлысь висьысьяс — кодлӧн кынӧм вылас грелка, кодлӧн плеш вылас йи.
Но капитанлӧн дженьыдика предупредитӧмыс пырысь-пыр жӧ бурдӧдліс да сувтӧдліс кок йылас став «висьысьясӧс».
Улича помас сержант Кривонос пырис ӧти керкаӧ да петіс регыдджык мукӧдлаысь дорысь.
— Капитан ёрт... — неувереннӧя шуис сійӧ. — И тані, дерт, симулируйтӧны жӧ, но шуӧны, быттьӧ тані олӧ нималана актриса...
Гашкӧ, ме мыйкӧ эг гӧгӧрво?..
Капитан матыстчис неыджыд калитка дорӧ, видзӧдліс табличка вылас, кытчӧ вӧлі гижӧма «Эдит Гартман» да решительнӧя пырис керкаас.
Кривонос пырис аслас командир бӧрся.
Соколов веськаліс обычнӧй немецкӧй патераӧ.
Сійӧ аддзис сэтысь куим нывбабаӧс — ӧти вӧлі олӧма нин, а кыкыс томджыкӧсь.
Ӧтиыс на пиысь куйліс тахта вылын.
— Бур лун! — здоровайтчис Соколов нывбабаяс вылӧ сюся видзӧдіг.
Найӧ вочавидзисны ставныс ӧтпырйӧ, быттьӧ важӧн нин лӧсьӧдчӧмаӧсь капитан локтігкежлӧ.
— А керкаын мужчинаяс абуӧсь? — юаліс Соколов.
— Менам верӧсӧй пӧгибнитіс асыввыв фронт вылын сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямысӧд воын, — вочавидзис олӧма нывбабаыс.
— Менам верӧсӧй пӧгибнитіс Сталинградын, — вочавидзис висьысьыс.
Капитан видзӧдліс коймӧд нывбаба вылас.
— Ме абу верӧссайын, — вежнясигтыр шуис сійӧ.
Соколов бара видзӧдліс висьысь вылӧ.
Сійӧ куйліс стенлань банӧн, и Соколовлы тыдаліс кельыд, жугыль чужӧмлӧн чёткӧй профильыс.
— Сідзкӧ, ті онӧ вермӧй выполнитны приказ? — юаліс капитан.
— Ми мӧдӧдім нин комендатураӧ врачсянь справка, — тэрыба заводитіс висьтавны старука. — Менам нылӧй Эдит Гартман — колӧ шуны, сійӧ известнӧй актриса — зэв ёна висьӧ, а сылӧн пӧдругаыс фрейлейн Гильда Фукс ухаживайтӧ сы бӧрся.
А меным нин квайтымын арӧс сайӧ.
Ми огӧ вермӧй уджавны и мӧдӧдім тіянлы справка.
— Да, справкаясыд миян тырмӧны, — шуис капитан. — Прӧститӧй, ӧти юалӧм висьысь дінӧ.
Онӧ-ӧ вермӧй ті меным висьтавны, мый шуисны врачьяс тіян висьӧм йылысь?
— Ме ог... — заводитліс висьтавны актриса, но старука торкис сійӧс:
— Менам нылӧй зэв ёна висьӧ.
Тайӧ сьӧкыд грипп, кӧть ме и ог тырвыйӧ эскы, мый диагнозыс правильнӧй.
— Ме ог жӧ тырвыйӧ эскы.
Фрау Гартман, ті асьныд бурданныд али тіянлы ковмас отсӧг?
А то ме верма ыстыны врачӧс комендатураысь.
Кымын ӧдйӧджык ті сувтанныд кок йылад, сымын бурджык.
Ме гӧгӧрвоана висьтала?
— Да.
Ладнӧ... — вочавидзис шӧйӧвошӧм Эдит Гартман.
— Аски, — шуис капитан, — асывнас сизим часын ті локтанныд сборнӧй пунктӧ.
— Менам нылӧй — нималана актриса... — заводитліс паныдавны старука.
— Уджавны кутасны карса став олысьяс.
Старука кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но сійӧс торкис Гильда Фукс.
— А меным колӧ жӧ мунны раскопкаяс вылас? — юаліс сійӧ да друг пуксис креслӧӧ коксӧ кресталӧмӧн, медым капитан вермис донъявны сылӧн стройнӧй, кузь кокъяслысь мичлунсӧ.
Соколов внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Тіянлы сійӧ лоӧ торъя пӧлезнӧ.
И сӧветуйта пасьтасьны прӧстӧйджыка: уджавны ковмас бус пиын.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс жырсӧ да петіс.
Сержант Кривонос важнӧя петіс капитан бӧрся.
— Ок, оз ков, оз ков вӧлі заводитны тайӧ комедиясӧ!.. — шуис Эдит, мыйӧн сӧмын пӧдласис ӧдзӧсыс Кривонос бӧрся.
— Да, пӧжалуй, тэ прав, — шыасис Гильда. — Но ставыс тайӧ пустяк.
Тэ тӧдан, тайӧ капитаныс — абу нин сэтшӧм прӧстӧй морт.
И миянлы аски ковмас мунны весавны развалинаяс.
Найӧ ланьтісны да кутісны думайтны аския лун йылысь, асланыс будущӧй олӧм йылысь, кодӧс найӧ весьшӧрӧ зілисны представитны аслыныс...
Рытнас карын петіс комендантлӧн мӧд приказ, коді юӧртіс, мый некымын симулянтӧс да кык врачӧс, кодъяс сеталӧмаӧсь фальшивӧй справкаяс, сетӧма судӧ.
А аски асывнас кирхадорса площадь вылӧ чукӧртчисны Дорнау карса уджавны вермысь став олысьыс.
Регыд карсӧ вӧлі вайӧдӧма порядокӧ.
Эпидемия паськалӧмлӧн угрозакӧд вӧлі помалӧма.
Витӧд глава
Эдит Гартман локтіс Дорнауӧ 1934 воын, регыд сы бӧрын, кор Гитлер воис власьт бердӧ.
Мый заставитіс сійӧс, Рейнгардтлӧн столичнӧй театрса прославленнӧй актрисаӧс, овмӧдчыны тайӧ ичӧтик карас?
Шудтӧмӧн вӧлі олӧмыс Эдитлӧн, кӧть сійӧ и тӧдліс бур лунъяс.
Сылӧн батьыс — Дорнаусянь матын Гротдорф сиктса крестьянин, — пӧгибнитіс первой мирӧвӧй война дырйи.
Мамыс сетіс нывсӧ воспитайтны тьӧткаыслы, Рейнгардт театрса гримёршалы, коді оліс Берлинын.
Ичӧтысянь Эдит Ранке тӧдмасис театр олӧмкӧд, сійӧ эз кольлы ни ӧти спектакль.
Первойсӧ, теш ради, Эдит копируйтіс известнӧй актрисаясӧс, а сэсся кутіс серьёзнӧя увлекайтчыны театрӧн.
Ӧтчыд тьӧткаыс шыасис директорыс дінӧ да корис экзаменуйтны Эдитӧс.
Эдитӧс театрын быдӧн тӧдісны, и некод эз чуймы, кор сійӧс аддзисны сцена вылысь.
Первой воськовъяссяньыс жӧ сійӧ шедӧдіс успех.
Регыд Эдит петіс верӧссайӧ том театральнӧй критик Гартман сайӧ, и олӧмыс сылӧн быттьӧ определитчис.
Но воис комын коймӧд во.
Власьтсӧ босьтіс Гитлер.
Рейнгардт труппаысь унджыкыс пышйисны Америкаӧ, но Эдит Гартман, коді лои нин известнӧй актрисаӧн, кор сылы предложитісны мунны Германияысь, ньӧти падъявтӧг ӧткажитчис.
Сылы кажитчис, мый, сійӧ кӧ эновтас Германия, изменитас рӧднӧй канмуыслы, изменитас искусстволы.
Но Эдит разочаруйтчис таын ёна водзджык аслас думайтӧм дорысь.
Гитлеровскӧй Германияын искусстволы сетлісны сӧмын ӧти роль — чуксавны немечьясӧс завоюйтны став мир.
Эдит Гартман эз кӧсйы и эз вермы выступайтны пьесаясын, кодъяс ошкисны война.
Сійӧ, мый нималана актриса ӧткажитчис ворсны паськыда рекламируйтан «Хорст Вессель» национал-социалистическӧй спектакльын, скӧрмӧдіс асьсӧ Геббельсӧс.
Эдитӧс арестуйтісны да ыстісны рӧдинаас, Дорнауӧ, сэтчӧс гестапо надзор улӧ.
Сылысь верӧссӧ вӧтлісны газет редакцияысь.
Коді эськӧ кутіс печатайтны сылысь статьяяссӧ?
Найӧ вӧлі йиджтысьӧмаӧсь гуманизмӧн, а фашистскӧй Германия лӧсьӧдчис воюйтны.
Дорнауын вӧлі сійӧ жӧ, мый и юркарын.
Ставсӧ вӧлі шымыртӧма военнӧй лихорадкаӧн.
Эдитлы лои сьывны да йӧктыны варьетеын да ресторанъясын.
Таысь сійӧ мустӧмтіс асьсӧ, но мӧд петан туй сылӧн эз вӧв.
Тадзи кыссисны вояс мӧд мирӧвӧй войнаӧдз, кор Эдит Гартманлӧн олӧмыс ещӧ ёнджыка омӧльтчис.
Верӧссӧ сылысь пыр жӧ мӧдӧдісны фронт вылӧ.
Актрисалы казьтыштісны сылысь важ мыжъяссӧ, и сылы грӧзитіс концлагерь.
Тайӧ эськӧ сідзи и лои, эз кӧ сійӧс дорйы штурмбанфюрер Зандер, коді радейтіс Эдит Гартманӧс да быдногыс зілис, медым Эдит кутіс сійӧс радейтны, но Эдит сьӧлӧмын пыр вӧлі сӧмын зывӧктӧм да полӧм.
1943 воын Сталинград дорысь воис юӧр верӧсыслӧн усьӧм йылысь.
Дрезденерштрассе вывса патераын, кӧні оліс Эдит Гартман аслас мамыскӧд, Криста Ранкекӧд, эз нин виччысьны олӧмсьыс некутшӧм радлунъяс.
Кадыс быттьӧкӧ сувтіс Эдитлы.
Сійӧ сёрнитіс йӧзкӧд, ветлӧдліс, уджаліс, но окружающӧйсӧ воспринимайтіс пӧшти механическӧя.
Олӧмыс лунысь лун лои сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
Коймӧд райхлысь военнӧй катастрофасӧ Эдит Гартман видзӧдіс быттьӧ бокысянь, быттьӧ тайӧ ньӧти эз инмыв сылы.
Дорнау кар оліс, позьӧ шуны, спокойнӧя: фронтыс вӧлі кӧнкӧ ылын на.
Но вот воис юӧр, мый Берлин уси, Гитлер виис асьсӧ да мый быть лоӧ капитуляция.
Та бӧрын американскӧй самолётъяс чышкыштісны му чужӧмбан вывсьыс карса некымын квартал.
А регыд первой сӧветскӧй салдатъяс тыдовтчисны Дорнауса уличаяс вылын.
Лун и вой Эдит думайтіс, мый быть ковмас ставсьыс кывкутны, да чувствуйтіс асьсӧ обречённӧйӧн, кӧть эськӧ эз и тӧд ас сайсьыс некутшӧм мыж.
Ӧд сійӧ нинӧмӧн эз лякӧсьт ассьыс сӧвестьсӧ, сійӧс нинӧм эз йит фашизмкӧд.
Таысь на унджык, сійӧ аддзис ас пытшсьыс вынъяс сувтны нацистъяслӧн завоевательскӧй зільӧмъяслы паныд.
Но ӧні ставыс тайӧ, кӧнкӧ, дзик нинӧм оз сулав.
Да и кодлы окота разбирайтчыны сыын, коді сійӧ сэтшӧмыс актриса Эдит Гартман?
Дум вылӧ усьлывлісны Геббельслӧн повзьӧдлана кывъясыс сы йылысь, мый победитасны кӧ рочьяс, найӧ прӧстӧ виаласны став пӧрысьясӧс, челядьӧс да висьысьясӧс, а уджавны вермысь немечьясӧс мӧдӧдасны Сибырӧ.
Кытысянь вермас локны спасение, Эдит эз тӧд, и сійӧ кӧсйис сӧмын ӧтитор: лоны кыдз позьӧ ылынджык тайӧ карсяньыс, аслас шудтӧм рӧдинасянь, кодӧс фашистъяс шыбитісны шогӧн да ужасӧн тырӧм пыдӧстӧм гуӧ.
Ӧтчыд, кор мудзӧм Эдит Гартман воис гортас развалинаяс весалан удж вылысь, сы патераӧ виччысьтӧг локтіс Курт Зандер.
СС войскаса штурмбанфюрер Курт Зандерӧс бура тӧдіс став Дорнауыс.
Сійӧ юрнуӧдіс гестаполӧн местнӧй отделениеӧн нацистъясӧс дзикӧдз жугӧдтӧдз, а медбӧръя здукас удитіс бырӧдны став архивъяссӧ, кодъяс вермисны эськӧ эрдӧдны сылысь уджсӧ, да регыд тыдовтчис Мюнхенын.
Американскӧй зонаын Зандер эз ло ӧтнасӧн.
Тані сюрины важ удж кузя уна коллегаяс.
Американечьяс используйтісны нин найӧс, медсясӧ оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын шпионаж нуӧдӧм вылӧ.
Курт Зандерлы выль кӧзяева сідзжӧ регыд сетісны задание да выль паспортӧн сійӧ муніс асыввылӧ.
Сійӧ эськӧ, дерт, лыддис бурджыкӧн не петкӧдчыны ӧні Дорнауын, но сэтчӧ сійӧс кыскисны личнӧй, ылӧ мунысь планъяс.
Актриса Эдит Гартман босьтліс тайӧ планъясас эз медбӧръя места.
Кор штурмбанфюрер локтіс Эдит ордӧ, сэні вӧлі Гильда Фукс.
Сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый вермис матыстны ӧта-мӧд дінас тайӧ кык нывбабасӧ, кодъяслӧн сэтшӧма торъялісны убеждениеясыс да вкусъясыс.
Кыдзкӧ налы ковмис ӧтлаын выступайтны концертын, и сэксянь найӧ кутісны пӧдругаасьны, веськыда кӧ шуны, тайӧ дружитӧмыс нинӧмӧ эз обязывайт некоднаннысӧ, сы вӧсна мый некоднанныс эз лэдзлыны мӧдыслы вывті пыдӧ пырны аслас мӧвпъясӧ да чувствоясӧ.
Кор сӧветскӧй войска ударъяс вӧсна гитлеровскӧй строй киссис да фашистскӧй Германия капитулируйтіс, Гильда, коді зэв ёна поліс ӧткӧн кольӧмысь, временнӧ вуджис овны Эдит Гартман ордӧ.
Зандер вотӧдз нывбабаяс пукалісны Эдит жырйын да сёрнитісны роч комендантлӧн приказ йылысь.
Эдитлӧн мамыс, Криста Ранке, эз вӧв дӧвӧльнӧй тайӧ приказнас, кӧть эськӧ сылы веськыдасӧ приказыс эз относитчы — сылы вӧлі нин квайтымын арӧс.
Но век жӧ старука, лёк кывъясысь яндысьтӧг, быдногыс видіс комендантӧс.
Гильда чӧв оліс да сӧмын шочиника довкйӧдліс юрсӧ, мый серти оз позь вӧлі гӧгӧрвоны сылысь мӧвпъяссӧ.
Эдит ньӧти эз кывзы мамыслысь броткӧмсӧ.
Сійӧ ветлӧдліс жырйӧд, скӧраліс став вылас да быдтор вылӧ.
Эдит гӧгӧрволіс, мый вот тадзи прӧстӧ пукавны аслас патераын сылы оз удайтчы.
— Гашкӧ, включитны радио? — друг шуис сійӧ, медым мамыс дугдіс броткӧмсьыс. — А друг свет вылас лои мыйкӧ виччысьтӧмтор?
— Эз, бурыс нинӧм эз ло.
Но, гашкӧ, тэ кӧсъян кывзыштны музыка? — серамсорӧн юаліс Гильда.
— Колӧ жӧ мыйкӧ вӧчны, мыйкӧ думыштны!.. — шуаліс Эдит. — Талун найӧ тшӧктісны быдӧнлы мунны весавны развалинаяс, аски, гашкӧ, тшӧктасны мунны Сибырӧ...
— Приказъяс колӧ выполняйтны, Эдит.
Миянӧс победитісны... — Гильда шуис тайӧ кывъяссӧ покорнӧя, но шогсьӧм сы гӧлӧсын эз кыв.
Эдит скӧрмис:
— Кыдзи тэ верман сёрнитны тадзи?
Ме ог выдержит ставсӧ тайӧс!..
— Выдержитан, Эдит! — шуис старука. — Тэ он первойысь ворс рольястӧ.
Ворсан ещӧ ӧтиӧс.
— Ог, тырмас!
Сэсся ме ворсны ог кут.
Тырмас!
Кад нин помавны!..
— Мый помавны?
— Олӧмӧс!
— А ме ог сӧветуйт тэрмасьны, — дышпырысь кывъяссӧ нюжйӧдлігтыр шуис Гильда; сійӧ сюся видзӧдіс пӧдруга чулкиысь мынӧм петля вылӧ. — Татшӧм кокъяс вылын позьӧ на сулавны.
Эдит нинӧм эз шу.
Гильда видзӧдліс пӧдругаыслӧн прӧстӧй платтьӧ вылӧ да сідзжӧ ньӧжйӧник шуис:
— Тэ местаын ме эськӧ ӧні пасьталі медся бурсӧ да вӧчи причёска.
И, кыдз быттьӧ ассьыс кывъяссӧ подтвердитӧм могысь, перйис сумочкасьыс пудра доз да помада, краситыштіс вомдоръяссӧ да пудритыштіс чужӧмсӧ.
Гильда медбӧръяысь видзӧдліс ичӧтик рӧмпӧштанӧ да, тыдалӧ, коли аснас дӧвӧльнӧйӧн.
— Ме ог гӧгӧрво тіянӧс! — горӧдіс старука. — Мый вылӧ ті тайӧс, Гильда?
— О, ме аддзылі нин быдсяма офицеръяссӧ! — вочавидзис Гильда. — Сӧветскӧйяс менам коллекцияын, правда, эз на вӧвны.
Но чайта, найӧ нинӧмӧн оз торъявны мукӧдъяссьыс.
— Тайӧ некытчӧ оз шогмы! — скӧрмис Эдит. — Миянӧс победитісны, ставыс пропадитіс, а тэ мечтайтан нин выль любовник йылысь.
Кыдзи тэныд абу яндзим!..
Сійӧ сэсся нинӧм эз удит шуны, сы вӧсна мый тайӧ здукас пырис Курт Зандер.
Сійӧ видзӧдліс повзьӧмысла места вылас кынмӧм нывбабаяс вылӧ, здоровайтчис накӧд да кӧсйис пыр жӧ панны сёрни, но ковмис успокаивайтны повзьӧм кӧзяйкаӧс, а сэсся ещӧ висьтавны рытыввылын лоӧмторъяс йылысь.
Став юасьӧмъяс вылӧ Зандер вочавидзис тэрмасьӧмӧн.
Сылы эз терпитсьы ӧдйӧджык сёрнитчыны Эдиткӧд да мунны тайӧ патерасьыс, кӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ эз зэв увереннӧя.
— Мый ті кӧсъянныд ӧні вӧчны, фрау Гартман? — юаліс Зандер, мыйӧн сӧмын казяліс, мый нывбабаяс неуна успокоитчисны.
— Ог тӧд, господин Зандер, — вочавидзис Эдит. — Ог тӧд.
Ме ӧні нинӧм ог тӧд.
— Ме предлагайта тіянлы мунны мекӧд Америкаӧ снимайтчыны Голливудын, — крута бергӧдіс сёрнисӧ Зандер. — Меным тшӧктісны сёрнитчыны тіянкӧд та йылысь.
Зандерлӧн предложениеыс вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Первой здукас Эдит весиг эз гӧгӧрво, мый йылысь мунӧ сёрниыс.
Сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс гӧсьт вылӧ, коді сылы эз вӧв зэв муса.
Зандер гӧгӧрвоис сылысь чӧв олӧмсӧ асногыс.
— Кывзӧй, фрау Гартман, — шуис сійӧ. — Америка виччысьӧ тіянӧс, тіян нимныд пыр частӧджык паныдасьлӧ американскӧй газетъясын, тіянлы сэні гижӧны сценарийяс.
Ме ог нин сёрнит сы йылысь, мый тіянлы некор оз ковмы думайтны быдсяма карточкаяс йылысь, комендатураын регистрируйтчӧмъяс йылысь да мукӧдтор йылысь.
Тіянӧс виччысьӧ мирӧвӧй слава...
Но актриса думайтіс ӧні эз мирӧвӧй слава йылысь.
Колӧ-ӧ сылы сӧгласитчыны тайӧ предложениеыс вылӧ?
Тыдалӧ, колӧ.
Сэні, Америкаын, бара лоӧ радейтана удж, настӧящӧй искусство.
А главнӧйыс — сэні лоӧ велалӧм, спокойнӧй олӧм.
Эдит сэтшӧма мудзис став тайӧ помасьлытӧм тревогаяссьыс да волнуйтчӧмъяссьыс...
— Ӧні абу кад падъявны, фрау Гартман, — эз ӧвсьы Зандер. — Тіянлы татчӧ кольччыны оз позь.
Побеждённӧй Германияын олӧмыс регыд лоӧ терпитны позьтӧмӧн.
Эдит думсьыс сӧглашайтчис сыкӧд.
Но... мыйла Зандер?
Мыйла буретш Зандер локтіс сійӧ здукас, кор сылӧн, Эдитлӧн, абу мӧд петан туй, кор сылы быть лоӧ примитны отсӧг любӧйсянь, коді эськӧ сійӧс эз вӧзйы?..
Эдит чӧв оліс.
Сы пыдди шыасис Гильда.
— Ті думыштанныд и ме йылысь, Курт? — юаліс сійӧ.
— Сёрниыс ӧні мунӧ сӧмын Эдит Гартман йылысь, — тӧдчӧдіс Зандер. — Но татшӧм жӧ позянлуныс коркӧ вермас лоны и тіянлы.
Сідзкӧ, ті сӧгласенӧсь, фрау Эдит?
— Ладнӧ, Зандер, — ньӧжйӧник шуис Эдит. — Ме сӧгласитча.
— Зэв бур! — гажмис Зандер. — Пуксьӧй да гижӧй меным доверенность американскӧй кинофирмаяскӧд став сёрнитчӧмъяс нуӧдӧм вылӧ.
— Господи! — лӧжнӧй кыпыдлунӧн горӧдіс Гильда Фукс. — Збыльысь, ковмис жугӧдны Германияӧс, медым Эдит, медбӧрын, кутіс сёрнитны Зандеркӧд эз кыдзи век зывӧктӧмӧн.
Эдит нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ да тэрмасигтырйи гижис колана бумага.
Избавление воис чудо моз.
Но избавление-ӧ тайӧ?..
— Ставыс лючки-ладнӧ! — шуис Зандер доверенностьсӧ лыддьӧм бӧрын. — Ӧні ме кута действуйтны тіян нимсянь.
Аддзысьлытӧдз, фрау Эдит.
Ми лоам на тіянкӧд Голливудын.
Но, аддзысьлытӧдз!
Сійӧ копыртчыліс да ӧдйӧ петіс жырйысь.
— Гашкӧ, миянлы и збыльысь удайтчас кыдзкӧ овны Зандер вотӧдз? — ньӧжйӧник юаліс мамыс.
— А тэ чайтан, сійӧ бӧр локтас?
— Верман не сомневайтчыны, — шуис Гильда. — Тэ Зандерлы зэв бур бизнес.
Кыдзи актрисаӧс сійӧ вузалас тэнӧ американскӧй режиссёръяслы, кыдзи сӧветскӧй зонаысь пышйысьӧс — газетчикъяслы, а кыдзи нывбабаӧс...
Но, тані сійӧ и ачыс оз ӧткажитчы...
Гильдалӧн кывъясыс ёна дойдісны Эдитлысь сьӧлӧмсӧ, но вочавидзны вӧлі нинӧм.
Пӧдругаыс висьталіс сылы дзик збыльтор.
Ӧд кӧть мед кыдзи эз относитчы сы дінӧ Зандер, сійӧ век жӧ кольлі гестапоса офицерӧн, коді наблюдайтіс став тайӧ вояссӧ сы бӧрся.
Полӧмыс вевтыртіс став мукӧд чувствояссӧ, и актриса бӧрддзис; чужӧмнас ляскысис вушйӧм ковёрӧ, кодӧн вӧлі вевттьӧма тахтасӧ.
Квайтӧд глава
Сійӧ некымын лун чӧжӧн, кодъяс колины Михаэлисӧс бургомистр пост вылӧ назначитӧмсянь, ратушалӧн гажтӧмкодь зданиеыс тыри выль йӧзӧн.
Михаэлис корсис кодсюрӧӧс ассьыс важ ёртъяссӧ, лӧсьӧдіс магистратса членъяслысь список, утвердитіс сійӧс комендатураын да босьтчис уджӧ.
Зэв унапӧлӧс йӧз уджалісны ӧні Лекс Михаэлискӧд орччӧн.
Карса управление составӧ пырисны коммунистъяс и социал-демократъяс, беспартийнӧй рабочӧйяс и интеллигентъяс.
Дерт, на пӧвстысь некодлӧн эз вӧв татшӧм сложнӧй условиеясын уджалӧм вылӧ административнӧй удж кузя опыт.
Збыльысь, комендатураса офицеръяс первой кадас частӧ отсасисны налы, а ачыс Михаэлис пӧшти быд лун ветлывліс комендатураӧ сӧветуйтчыны полковниккӧд.
Шензьӧданаӧн кажитчис сійӧ, кыдзи ачыс полковник Чайка быд сьӧкыд случайын сэтшӧм ӧдйӧ аддзӧ правильнӧй решение.
Ӧтчыд бургомистр юаліс та йылысь комендантлысь.
— Аддзанныд-ӧ, Михаэлис ёрт... — заводитіс Чайка. — Ті, навернӧ, тӧданныд, мый уналы миян пиысь ковмыліс аслас нэмын занимайтчыны не сӧмын военнӧй делӧӧн, но и политическӧй уджӧн да государственнӧй строительствоӧн.
Ме, например, вель дыр вӧлі партийнӧй организаторӧн ыджыд машиностроительнӧй заводын.
Пӧжалуй, ме верма шуны сійӧ вояссӧ аслам мӧд институтӧн.
Германияӧ ми ставным воим бура подготовленнӧйясӧн.
— Да, уна на миянлы ковмас велӧдчыны, — полковник кывъяс йылысь думайтігтыр шуис Михаэлис.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, кор выль бургомистр локтас вӧлі аслас ыджыд югыд кабинетӧ, некод эз казявлы сы чужӧм вылысь дзик некутшӧм падъялӧм.
Лекс Михаэлис велӧдіс асьсӧ действуйтны решительнӧя да чорыда.
Мыйӧн сӧмын бургомистр тӧдмаліс карысь положениесӧ да продовольствиелысь запасъяссӧ, сійӧ чукӧртіс продуктӧвӧй магазинъяслысь кӧзяинъясӧс.
Тӧргӧвечьяс локталісны ратуша зданиеӧ полігтырйи.
Найӧ эз на тӧдны, мый йылысь пондас мунны сёрниыс, да видзчысьӧм могысь пасьтасисны лёкджыка.
Недӧверчивӧя пуксялісны найӧ бургомистр кабинетын кучик креслӧясӧ.
Лекс видзӧдіс на вылӧ да думсьыс шпынняліс: сійӧтӧ нин зэв бура вӧлі тӧдӧ, мый тайӧ раминик, гӧля пасьтасьӧм йӧзыслӧн абу этша дзебӧма быдсяматорсӧ.
Фрау Анна-Лиза Линде сідзжӧ пырис кабинетӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧ поліс лякӧссьӧмысь, пуксис стул пельӧсас.
Ыджыд прӧдуктӧвӧй магазинысь кындзи сылӧн вӧлі ещӧ «Зарни корона» ресторан.
Правда, медым не кажитчыны вывті озырӧн, сійӧ сетіс магистратӧ заявление да вуджӧдіс магазинсӧ бать ним вылас.
Фридрих Линде пырис кабинетӧ нылыс бӧрся да раминика пуксис стул вылӧ сыкӧд орччӧн.
Тыдалӧ, коркӧся зыксьӧм йывсьыс тайӧ семьяас вӧлі вунӧдӧма нин.
Ставныс чукӧртчисны стӧч индӧм кадӧ, и Михаэлис заводитіс сёрни.
Сійӧ тӧдмаліс быд магазинлысь позянлунъяс, висьтавліс тӧргӧвечьяслы, кутшӧм пекарняысь да кутшӧм складысь кутасны сетавны налы тӧвар, кутшӧм кывкутӧм найӧ нуӧны прӧдуктаяс юклӧмын быд ичӧтик нелючкиысь, ӧлӧдіс ӧчередьяс лоӧмысь.
Лавочникъяс збоймыштісны.
Налы тайӧ вӧлі нин коммерция, велалӧм, выгӧднӧй делӧ.
Найӧ весиг заводитлісны донъясьны асланыс барышлӧн процент йылысь, но сэки Михаэлис ӧдйӧ дугӧдіс став прениеяссӧ: тӧргӧвечьяслысь доходъяссӧ вӧлі стӧча урчитӧма.
Сӧмын ӧтнас фрау Линде эз участвуйт тайӧ сёрниясын.
Тыдалӧ, сійӧ виччысис лӧсяланаджык здук, медым сёрнитыштны бургомистркӧд важнӧйджык делӧяс йылысь.
Батьыслы вӧлі нин лэдзӧма вузасьны няньӧн да шыдӧсъясӧн, сійӧ вевъяліс нин броткыштны, мый сылӧн пекарняыс сэтшӧм ылын магазинсьыс, да весиг мыйкӧ нурбыльтіс сы йылысь, мый тайӧ выль торговляыс кутас вайны убытка, а фрау Линде век на эз шу ни ӧти кыв.
Медбӧрын, кор тӧргӧвечьяслӧн помасисны став юасьӧмъясыс, сійӧ матыстчис пызан дорӧ да гораа юаліс:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, господин бургомистр: верма ме бӧр восьтыны ассьым «Зарни корона» ресторанӧс?
Коркӧ сійӧ мичмӧдліс миянлысь карнымӧс.
Ме чайта, ті онӧ сувтӧй талы паныд?
Михаэлис думыштчис.
Лэдзас-ӧ комендатура восьтыны ресторансӧ?
Позьӧ-ӧ вӧчны тайӧс ӧні, кор абу на снимитӧма военнӧй положение?
Сійӧ эз тӧд, мый висьтавны фрау Линделы, да решитіс вочавидзны веськыда да честнӧя.
— Та кузя менам абуӧсь некутшӧм индӧдъяс, — шуис сійӧ, — но аски жӧ ме ставсӧ тӧдмала.
Чайта, мый регыдъя кадӧ ресторан позяс восьтыны.
— Аттьӧ тіянлы, господин бургомистр, — копыртчыліс фрау Линде да шлывгис-муніс ӧдзӧслань.
Михаэлис гижыштіс аслас блокнотӧ.
— Тіянлы кӧ ставыс гӧгӧрвоана, господа, — лавочникъяс вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ, — то ми вермам помавны ассьыным талунъя сёрнинымӧс.
Ме сӧмын кӧсъя ещӧ ӧтчыд казьтыштны тіянлы, мый весиг ичӧтик злоупотреблениеысь мыжаӧс лоӧ судитӧма военнӧй кадся законъяс серти.
Миян рационъяс и сідзи ичӧтӧсь.
Ещӧ чинтыны найӧс ми огӧ лэдзӧй некодлы.
Бура уджавны тіянлы, господа!
И сійӧ копыртчыліс да лэдзис магазинъяслысь кӧзяинъясӧс. Найӧ явӧ вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь медбӧръя, налӧн мӧвпалӧм серти, зэв бестактнӧй ӧлӧдӧмнас.
Кабинет тыртӧммис.
Пызан вылын друг кутіс звӧнитны телефон.
Звӧнитісны Дрезденсянь.
Сэні вӧлі котыртӧма нин Саксония земляса самоуправление.
Сэсянь тшӧктісны пырысь-пыр жӧ юӧртны, уна-ӧ колӧ карыслы тӧлысь кежлӧ продовольствие.
Михаэлис кӧсйис аски жӧ висьтавны стӧч цифраяс да пуктіс трубкасӧ.
Дрезденсянь звӧнокыс сійӧс ёна воодушевитіс.
Пыр жӧ быри чувствуйтӧмыс, мый найӧ ӧткӧнӧсь.
Сідзкӧ, провинцияясса да земляясса юркаръясын котырталӧма нин управлениеяс немечьясысь да ӧні эм кодлы думыштны и Дорнау йылысь.
Олӧмыс ньӧжйӧник лад вылӧ пуксьӧ!
Сійӧ жӧ лунас Михаэлис корис ас дінас Дорнауса войтыр полицияысь начальникӧс.
Бургомистрлӧн кабинетӧ пырис морт, код вылын мундирыс пукаліс мешӧк моз.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сразу позьӧ вӧлі казявны, мый сійӧ абу на велалӧма аслас выль положение дінӧ.
Кӧть эськӧ полицейскӧй формаыс коли важыс, — сійӧ вӧлі тӧдса став немечьяслы ёна важся кадъяссянь на, — бӧръя кадас полицейскӧйяслӧн функцияясыс вуж выйӧныс вежсисны.
Тырмымӧн висьтавны, мый Дорнауса войтыр полициялӧн выль шефыс вӧлі важ антифашист.
Гитлер дырйи сылы ковмыліс дзебсясьны.
— А менам тіянлы эм интереснӧй выльтор, — шуис полицияса начальник бургомистркӧд здоровайтчӧм бӧрын. — Тані приёмнӧйын пукалӧ ӧти рабочӧй, овыс сылӧн Грингель.
Тайӧ рабочӧйыс аддзылӧма сійӧ мортсӧ, коді пуксьӧдіс тіянӧс концлагерӧ.
Михаэлислы лои интереснӧ.
— Грингель? — юаліс сійӧ. — Да ӧд ме жӧ тӧдлі сійӧс.
Сійӧ «Мерседесын» жӧ уджавліс.
Ог кӧ ӧшибайтчы, сочувствуйтліс коммунистъяслы?
— Вернӧ.
Разрешитӧй сійӧс корны?
— Дерт жӧ.
Бертольд Грингель пырис.
Тайӧ вӧлі чистӧя бритӧм чужӧма да шыльыда сыналӧм шочиник еджгов юрсиа латшкӧсіник тушаа олӧма морт.
Тӧлка синъясыс сылӧн видзӧдісны дзор синкымъяс увтіыс заинтересованнӧя да сійӧ жӧ кадӧ настороженнӧя.
— Видза олан, другӧ, — Грингельлысь кисӧ топыда кутлігтыр шуис бургомистр. — Ті век на «Мерседесын»?
— Заводыс сулалӧ, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Бертольд.
— Мыйла?
— Тайӧс ме ог тӧд.
— Гашкӧ, материалъяс абуӧсь либӧ рабочӧйяс оз тырмыны?
— Ставыс эм.
Прӧстӧ Бастерт оз кӧсйы.
— Сідзкӧ, директорнас век на Бастерт?
— Да.
— Думайта, мый ті регыд заводитанныд уджавны, Грингель ёрт.
А мый ті кӧсйинныд висьтавны?
— Торъясӧ нинӧм, сыысь кындзи, мый ме висьталі нин полицияын.
Тайӧ лунъясас ме аддзылі татысь Зандерӧс, гестапоса буретш сійӧ штурмбанфюрерсӧ.
Лекс Михаэлис внимательнӧя кывзіс.
Ӧд буретш Курт Зандер, а эз кодкӧ мӧд, допрашивайтіс сійӧс квайт во сайын.
— Ме аддзылі, кыдзи сійӧ пуксис машинаӧ Дрезденерштрассе вылын, — водзӧ висьталіс Грингель. — Меным кажитчис, мый сійӧ петіс керкаысь, кӧні олӧ актриса Гартман, но таын ме абу уверен.
Со и ставыс, мый ме кӧсйи висьтавны.
Позьӧ мунны?
— Да.
Зэв рад вӧлі аддзывны тіянӧс, Грингель ёрт.
Регыд аддзысьлытӧдз!
— Интереснӧ, — шуис полицияса начальник, — пышйис нин тайӧ Зандерыс али дзебсясьӧ карас?
— Дерт, пышйис.
Тыдалӧ, эз казявны сійӧс тіян йӧзыд.
Да, кыдзи тіян мунӧ полицейскӧйясӧс босьталӧм?
— Пока ошйысьны нинӧмӧн.
Колӧ зэв кужӧмӧн бӧрйыны йӧзӧс.
Делӧыс выль, тӧдтӧм, да и он быдӧнлы дӧверит сійӧс.
Кор найӧ прӧщайтчисны, бургомистр тшӧктіс секретарыслы корны ас дінас «Мерседес» заводса директорӧс господин Бастертӧс.
Час мысти кабинетӧ увереннӧя пырис кыз, тыдалӧ, аслыс донсӧ бура тӧдысь морт.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма зэв бура, и тайӧ неуна чуймӧдіс Михаэлисӧс: ӧні татшӧм йӧзыс зілисны петкӧдлыны асьнысӧ прӧстӧйджыкӧн.
— Пуксьӧй, господин Бастерт, — шуис бургомистр, аслас вӧвлӧм директорлы веськыда синмас видзӧдіг; мӧдыс вӧчис вид, мый эз тӧд мастер Михаэлисӧс.
Бастерт пуксис креслӧӧ да заводитіс куритны американскӧй сигарета.
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь: кор кутас уджавны авторемонтнӧй завод «Мерседес»?
— веськыда юаліс Михаэлис.
— Тайӧс некод оз тӧд.
Абуӧсь рабочӧйяс, абуӧсь материалъяс, абу приказ фирмаса главнӧй дирекциясянь.
Найӧ мыйкӧ дыра видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синмас: Михаэлис — испытывайтана, Бастерт — спокойнӧя, неуна зывӧкпырысь.
Лекс гӧгӧрвоис, мый тані сёрниыс нинӧмӧ оз вайӧд.
— Ме кора тіянӧс мунны мекӧд комендатураӧ.
— Ті кӧсъянныд арестуйтны менӧ? — волнуйтчӧмсӧ не петкӧдлыны зілиг юаліс Бастерт.
— Ог, ме кора тіянӧс сэтчӧ делӧвӧй беседа вылӧ.
Бастерт эз вӧрзьӧдчы.
Сӧмын сылӧн равнодушнӧй чужӧмыс муртса казявмӧн кельдӧдыштіс.
Михаэлис чеччис пызан сайсьыс.
— Кора сетны меным недель срок, — ньӧжйӧник заводитіс Бастерт. — Ме гӧгӧрвоа, кутшӧм тӧдчанлуныс миян заводлӧн, и сета кыв лэдзны сійӧс, но, дерт, не тыр мощность вылӧ.
Меным кажитчӧ, мый первой колӧ лӧсьӧдны список, мыйын ми нуждайтчам, а сэки нин беспокоитны комендатураӧс.
Лекс видзӧдліс сы вылӧ да бара копыртчис блокнот весьтас.
— Ладнӧ! — вочавидзис сійӧ. — Но кутӧй тӧдвыланыд, мый недель мысти завод должен уджавны.
Локтан пятницаӧ тайӧ жӧ кадӧ ме виччыся тіянӧс ас дінӧ докладӧн.
Бастерт петіс.
Кор сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, Михаэлис пондіс дӧжнасьны.
Правильнӧ-ӧ сійӧ вӧчис, мый сетіс директорлы отсрочка?
Гашкӧ, век жӧ колӧ вӧлі корны Бастертӧс комендант дінӧ?
Пӧжалуй, заводын положение йылысь медся бур сӧветуйтчыны Соколовкӧд.
Тадзи решитӧм бӧрын Михаэлис чеччис пызан сайысь, босьтіс ассьыс блокнотсӧ да шляпаасис.
Кор бургомистр эз вӧвлы магистратын, посетительясӧс пырджык принимайтіс культура отделӧн заведуйтысь Зигфрид Горн.
Кабинетсьыс петтӧдз Михаэлис звӧнитіс сылы да висьталіс, мый час мысти локтас бӧр.
Зигфрид Горн войдӧр вӧлі неыджыд оркестрын дирижёрӧн. Ичӧтик тушаа, зэв тэрыб, сійӧ кажитчис бургомистрлы образцӧвӧй уджалысьӧн.
Сійӧ окотапырысь да частӧ вӧчавліс докладъяс да висьтавліс речьяс.
Сы отсӧгӧн вӧлі восьтӧма нин карса кинояс.
Ӧти кывйӧн кӧ, Зигфрид Горн пыр жӧ заводитіс зіля уджавны.
Та дырйи магистратса став уджалысьяс пӧвстысь сійӧ ӧтнас зілис кыдз позьӧ омӧльджыка дӧзмӧдчыны комендатураса офицеръяслы.
Михаэлис казяліс сылысь тайӧ особенностьсӧ, но тэрмасигӧн да быдлунся ноксьӧмын пыдди эз пукты: сэки вӧліны и тӧдчанаджык делӧяс.
Тырмымӧн висьтавны, мый бӧръя лунъясӧ ратушаӧ кутісны торъя частӧ волывлыны крестьяна.
Найӧс вайӧдлісны татчӧ лоан земельнӧй реформа йылысь сёрнияс, кодъяс вӧлі ёна нин паськалӧмаӧсь став матігӧгӧрса сиктъясын.
Со и талун, кор Михаэлис пукаліс Соколов ордын, ратушаӧ локтіс турунвиж шляпаа, гӧлиника пасьтасьӧм крестьянин. Шляпа лента костас вӧлі сюйӧма петук перӧ. Татшӧм шляпаяссӧ тані новлісны унаӧн.
abu
Крестьянин висьталіс, мый кӧсйӧ мыйсюрӧ йылысь сёрнитыштны бургомистркӧд.
Михаэлис эз вӧв, и крестьянинӧс ыстісны Зигфрид Горн дінӧ.
Крестьянин пырис культура отделӧн заведуйтысь кабинетӧ, здоровайтчис да пуксис пызан дорас.
Горн видзӧдіс неуна полігтырйи сылӧн решительнӧй щӧкаа косіник, гожъялӧм чужӧм вылӧ, коді петкӧдліс, мый тайӧ мортыс уна аддзылӧма да уна испытайтӧма.
— Ме локті земельнӧй реформа кузя, — шуис крестьянин.
— Мый ті кӧсъянныд тӧдмавны? — вежливӧя шпыньмуніс Горн.
— Ме кӧсъя тӧдмавны ставсӧ.
— Медводз ми долженӧсь висьтавны, мый некутшӧм самӧвӧльнӧй действиеяс вӧчны оз позь, — тэрмасьтӧг заводитіс Зигфрид Горн. — Пока нинӧм на абу тӧдса.
Вермас лоны, мый тайӧ сӧмын кӧсйысьӧм.
Вермас лоны, мый некутшӧм реформа вообщӧ оз ло.
Шуны кӧ, ми ӧні асьным нинӧм огӧ тӧдӧй.
Ставсӧ тайӧс вӧлі шуӧма зэв вежливӧя, весиг меліа.
Но кывъясыс вӧчисны крестьянин вылӧ сэтшӧм впечатление, быттьӧ сійӧс кучкисны.
— Гӧгӧрвоана! — шуис сійӧ чеччигмозыс да пуктіс аслас ыджыд юрӧ турунвиж шляпасӧ. — Сідзкӧ, со мый ме висьтала тіянлы, милӧстивӧй государь!
Висьталӧй тіян бургомистрлы, мый ми недыр ещӧ виччысьыштам, но сӧмын недыр.
Миянлы колӧ му.
Ми огӧ жӧ кӧсйӧй самӧвӧльничайтны, но висьталӧй бургомистрыдлы, медым сэні тэрмасьыштісны.
А то кыдзи эськӧ мед ми эгӧ панйӧй.
Аддзысьлытӧдз!
Сійӧ бергӧдчис да петіс, весиг эз видзӧдлы шӧйӧвошӧм Горн вылӧ, коді дзоргис-видзӧдіс ассьыс гыжъяссӧ.
Мыйла шӧйӧвошис Зигфрид Горн?
Ӧд земельнӧй реформа кузя юалӧмъяс сылы оз вӧлі ньӧти касайтчыны.
И век жӧ сылы эз ло лӧсьыд.
Зэв нин повтӧм посетительяс волывлісны магистратӧ!
Горн полігтырйи видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да заводитіс лыддьыны бумагаяс.
Регыд локтіс Михаэлис.
— Но вот, вочасӧн ставыс ладмӧ! — радпырысь шуис сійӧ Горн кабинетӧ пырӧм бӧрын. — Ме муртса на сёрниті Дрезденкӧд.
Земельнӧй реформа нуӧдам тӧв пуксьытӧдзыс.
Тайӧ зэв важнӧ миянлы ставнымлы.
Зигфрид Горн бара видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, код сайӧ сӧмын на саяліс крестьянин.
Сійӧ нинӧм эз шу воча, сӧмын тэрмасьӧмӧн мыччис бургомистрлы кырымавны карса театр восьтӧм йылысь проект.
Сизимӧд глава
Салдатъяс, кодъясӧс вӧлі индӧма войнас карсӧ патрулируйтӧм вылӧ, выстроитчисны комендатура дворын плац вылӧ.
Найӧ сулалісны кык шеренгаӧн, ставныс автоматъясаӧсь, радуйтісны синтӧ асланыс выль обмундированиеӧн, югъявтӧдз весалӧм сапӧгъясӧн да бокног пӧлыньтӧм пилоткаясӧн.
Джуджыд забор сайын лэччӧ нин вӧлі шонді, и рытъя вуджӧръяс нюжӧдчисны двор вомӧныс.
Охрана ротаса командир ӧти бӧрся мӧдӧс видзӧдаліс ассьыс подчинённӧйяссӧ, медым эськӧ некодлӧн эз вӧв некутшӧм нелючкитор.
Неуна дырджык кежлӧ сылӧн синъясыс радпырысь сувтлісны Кривонослӧн ыджыд фигура вылӧ, коді сулаліс веськыд флангын да, синъяссӧ кӧсӧйтыштӧмӧн, видзӧдіс лейтенант вылӧ.
Друг быттьӧ тӧвру пӧльыштіс строй кузя.
Тадзи овлӧ век, кор салдатъяс водзын лоӧ старшӧй командир.
Полковник Чайка петіс комендатураысь.
Строй быттьӧ кынмис.
Ротаса командир, коді вӧлі ыджыд тушаа, том морт кодь вӧсньыдик, лэптіс кисӧ кӧзырёк бердас, чёткӧя тувччаліг матыстчис полковник дінӧ да гораа рапортуйтіс.
— Здравствуйте, ёртъяс! — негораа шуис Чайка.
— <rus>Здравия желаем</rus>, полковник ёрт! — юрӧбтіс воча.
Полковник мӧдӧдчис строй пӧлӧн.
Сійӧ восьлаліс кокниа да свободнӧя, стройнӧй, паськыд пельпомъяса, зэлыда тасмаалӧм гимнастёркаа.
Тувччаліс сійӧ тэрмасьтӧг да увереннӧя.
Со сійӧ воис Кривонос дінӧдз да меліа нюммуніс, кор казяліс, кутшӧм старательнӧя сыналӧма талун сержант ассьыс пышнӧй уссӧ.
Сэсся полковник бӧр бергӧдчис, воис шеренга шӧрӧдзыс, сувтіс, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс йӧз чужӧмъяс вылӧ да заводитіс висьтавны:
— Ёртъяс! Помнитӧй, мый ті — великӧй сӧветскӧй державалӧн представительяс.
Ті долженӧсь асланыд став поведениеӧн, асланыд став поступокъясӧн петкӧдлыны татчӧс олысьяслы, код сэтшӧмыс Сӧветскӧй Армияса воин.
Полковниклӧн гӧлӧсыс юргис торжественнӧя, кӧть эськӧ сійӧ висьтавліс дзик прӧстӧя; сійӧ бура тӧдіс, мый сылӧн кывъясыс и сідзи воасны салдатскӧй сьӧлӧмъясӧдз.
— Тіян водзӧ вермасны сувтны сьӧкыд юалӧмъяс, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс полковник. — Унаысь на вылӧ оз век сюр вочакыв.
Ті верманныд веськавны сэтшӧм условиеясӧ, кор колӧ самостоятельнӧ, командир отсӧгтӧг, примитны ответственнӧй решение.
Ме надейтча, мый ті век кутанныд действуйтны сідзи, кыдзи колӧ социализм канмуса пиянлы.
Сэсся полковник Чайка сетіс салдатъяслы некымын юалӧм, медым прӧверитны, кутшӧма найӧ тӧдӧны патрулируйтӧмлысь порядоксӧ да комендатуракӧд связь лӧсьӧдӧм.
Та дырйи медся ёна волнуйтчис лейтенант, коді кывзіс, кыдзи вочавидзӧны боечьяс.
Но патрульнӧйяс бура тӧдісны ассьыныс обязанностьяссӧ, и лейтенант вермис не тӧждысьны.
— Сиа тіянлы успех, ёртъяс! — помаліс полковник.
Патрульяс петісны карӧ.
Сержант Кривонос да рядӧвӧй Гончаров патрулируйтісны кыкӧн.
Кор найӧ петісны комендатура дворысь, сӧмын на вӧлі заводитӧ рӧмдыны.
Сулалісны кузь, гожся лунъяс, и пемдіс сёрӧн.
Но уличаяс вылын некод нин эз вӧв.
Тэрмасьтӧг, спокойнӧя тувччалігтыр ветлӧдлісны патрульнӧйяс лӧньӧм, тыртӧммӧм уличаяс кузя.
Квартал бӧрся квартал мунісны Кривонос да Гончаров.
Быдлаын вӧлі чӧв-лӧнь.
Ичӧтик юсянь, коді гажаа шумитіс джуджыд посъяс улын, ӧвтыштіс войся ыркыдӧн.
Кодзувъяс, полігтырйи на, чусыд кодьӧсь на, тыдовтчисны енэжын.
Гӧраяс весьтын сукмис пемыдыс, и та вӧсна весиг тӧдса пельӧсъяс лоины таинственнӧйӧсь.
Сэсся ӧзйисны пӧнаръяс, и асфальт вылӧ водісны пуяслӧн узора вуджӧръяс.
Кадысь кадӧ Кривонос да Гончаров сюся кывзысисны войся чӧв-лӧняс.
Кыкнанныс найӧ зэв бура тӧдісны, кутшӧм предательскӧйӧн мукӧддырйи вермӧ лоны чӧв-лӧньыс.
Войся обходъяс дырйи Кривонос думнас век волывліс аслас рӧднӧй Миргородӧ, кӧні сійӧ войнаӧдз служитліс милиционерӧн.
Паметяс сылӧн вӧліны тайӧ кар йывсьыс помтӧм казьтылӧмъяс.
Кыдзи правилӧ, сылӧн став висьталӧмъясыс заводитчылісны век ӧтиногӧн: «Кор ме служитлі Миргородын...»
Гончаров войнаӧдз уджавліс текстильнӧй фабрикаын Ивановоын.
Тайӧ вӧлі дзик на том зон, гӧгрӧс чужӧма, тэрыб, гажа синъяса.
Сійӧ век радпырысь кывзывліс Кривонослысь висьталӧмсӧ, а сэсся, шойччан кадъясӧ, серам петкӧдлана комментарийясӧн, висьтавліс сылысь историясӧ ёртъясыслы.
Гончаровлысь кывзігӧн и ачыс Кривонос мукӧддырйи пӧттӧдзыс серавліс.
Ӧні, немецкӧй карса асфальт кузя тэрмасьтӧг тувччалігтыр, Гончаров бара кывзіс ӧти приключение йылысь сержантлысь висьталӧм.
Висьтыс вӧлі кузь, но Гончаров эз норась: тадзи ӧдйӧджык муніс кадыс.
Но тайӧ вояс Кривонослы эз удайтчы висьтавны помӧдз.
Найӧ вӧлі матыстчӧны ю дорӧ, кор Гончаров друг сувтіс да сюся кутіс видзӧдны пос улас кутшӧмкӧ вуджӧр вылӧ.
Кривонос и ачыс казяліс сэтысь мыйкӧ подозрительнӧйӧс.
Сержант тэрыба босьтіс автоматсӧ пельпом сайсьыс да, официальнӧй тон вылӧ вуджӧмӧн, прикажитіс:
— Гончаров ёрт! Лэччӧй улӧ да разведайтӧй поссӧ.
Ковмас кӧ, ме видза тіянӧс вылісяньыс биӧн.
Гончаров вочавидзис: «Есть!», сідзжӧ босьтіс киас автоматсӧ да вошис пемыдас.
Вуджӧрыс пос улас вӧрзис, и Кривонос аддзис вадорсьыс мортлысь фигура.
«Интереснӧ, кодлы тайӧ воӧма юрас войнас дзебсясьны татшӧм местаын?
Абу-ӧ тайӧ лёк морт, абу-ӧ диверсант?» — вирдыштіс Кривонослӧн юрас, но прамӧйджыка думыштны та йылысь сійӧ эз нин удит.
Здук мысти Гончаров кайис нин джуджыд вадорӧ, ас водзвылас вайӧдіс кутшӧмкӧ старикӧс, коді вӧлі новлӧм гожся плаща.
Кажитчис, быттьӧ тайӧ плащ улас вообщӧ абу телӧыс, сэтшӧм омӧль да мучитчӧм вӧлі тайӧ тӧдтӧм мортыс.
Кривонос да Гончаров немеч кывсӧ тӧдісны зэв омӧля.
Правда, полковник тшӧктӧм серти комендатураса став уджалысьяс велӧдісны немеч кыв, и тайӧ велӧдӧмыс сетіс кутшӧмсюрӧ результатъяс, но эз на сэтшӧмӧс, медым салдатъяс вермисны кокниа сёрнитны местнӧй олысьяскӧд.
И век жӧ Кривонос кутшӧмкӧ шензьӧдана жаргон вылын пыр вермыліс сёрнитчыны любӧй немецкӧд.
Соколов эз вермывлы кутчысьны серамысь, кор кывзіс, кыдзи сержант сёрнитӧ карса олысьяскӧд.
Но факт кольлі фактӧн: кӧть капитан и ёна шензьыліс, но немечьяс зэв бура гӧгӧрволісны Кривонослысь сёрнисӧ.
Сержант зэв регыд убедитчис сыын, мый кутӧм морт ньӧти абу кӧсйӧма взорвитны поссӧ.
Прӧстӧ господин Болерлӧн абу вӧлӧма карас некутшӧм юрсюянін, и сійӧ решитӧма узьны вадорын.
Комендантскӧй патрулькӧд паныдасьӧмыс ёна повзьӧдіс сійӧс.
И сы вӧсна, тыдалӧ, тӧдтӧм мортлӧн став объяснениеясыс кажитчисны сержантлы омӧля гӧгӧрвоанаӧн, и сійӧ решитіс нуӧдны сійӧс дежурнӧй дінӧ.
Болерлӧн и сытӧг нин блед чужӧмыс ӧні петкӧдліс дзикӧдз шӧйӧвошӧм.
Сэсся сійӧ неуна успокоитчыштіс да пыр долис кутшӧмкӧ небӧгъяс йылысь.
Но сы вӧсна мый сержант Кривонос некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны объяснениеясыслысь буретш тайӧ юкӧнсӧ, то господин Болер медбӧрын ланьтіс да жугыля довгис сержант бӧрся; сійӧ эз нин виччысь аслыс нинӧм бурсӧ.
Лейтенант Дроботлы, коді дежуритіс тайӧ вояс, эз вӧвны гырысь да посни делӧяс.
Став делӧяссӧ лейтенант лыддис серьёзнӧйясӧн да тӧдчанаясӧн.
Война вылын на сійӧ убедитчис сыын, мый казявтӧм ичӧтиктор мукӧддырйи вермас вайӧдны гырысь неудачаясӧ.
И та вӧсна, кор Кривонос да Гончаров вайӧдісны шогӧ усьӧм, гӧрбыльтчӧм Болерӧс комендатураӧ, Дробот отнеситчис кутӧм морт дінӧ ыджыд вниманиеӧн.
— Болер, Болер... — лейтенант внимательнӧя видлаліс немечлысь паспортсӧ.
Тайӧ овсӧ кыськӧ сійӧ кывліс нин.
Дробот вӧлі таын уверен.
Сійӧ ёна думайтіс, но сідзи и нинӧм эз вермы уськӧдны тӧдвылас.
— Ме коркӧ вӧлі писательӧн, гижлі небӧгъяс, — висьталіс Болер.
Сідзкӧ со мыйын делӧыс!
Некор эськӧ лейтенант эз вермы весиг думыштны, мый тайӧ зэв ёна омӧльтчӧм мортыс коркӧ вӧлі известнӧй писательӧн.
Ӧд Дробот лыддьывліс сылысь небӧгъяссӧ.
Ставыс тайӧ лейтенантлы кажитчис зэв интереснӧйӧн да, сёр кад вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ звӧнитіс капитан Соколовлы.
Капитан воис сразу жӧ да ёна чуймис, кор тӧдмаліс, кутшӧм обстоятельствояс дырйи сержант Кривонос аддзӧма Дорнауысь известнӧй немецкӧй писатель Болерӧс.
Ӧтнас Кривонос коли аслыс вернӧйӧн.
Кор сійӧ кыліс, кодӧс кутӧма, довкнитіс юрнас да шуис:
— Аддзӧмныд места кӧні узьны...
Тайӧ кывъяссӧ шуӧмӧн сержант казьтыштіс ас йывсьыс, мый сійӧ век на тані, да, дерт, самӧй тайӧн вӧчис ыджыд ӧшибка: комендантскӧй патрульлы пыр жӧ бара лои мунны карӧ.
Тайӧ торкис Кривонослы тӧдмавны, кыдзи комендатураын лоӧмторъясыс сӧвмисны водзӧ.
А капитан Соколов, кор сійӧ убедитчис, мый Болерлӧн висьталӧмыс ставыс збыль, мый паспортыс сылӧн аслас, тшӧктіс пыр жӧ колльӧдны господин Болерӧс гостиницаӧ, сетны сылы номер, бура вердны сійӧс, а аскинас корис писательӧс комендатураӧ беседа вылӧ.
Болерлӧн близорукӧй руд синъясыс видзӧдісны чуймӧмӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис паныдасьны медся гырысь неприятностьяскӧд, а сы пыдди — меліа нюмъялӧмъяс, уважайтӧм, сы вӧсна сьӧлӧмсянь тӧждысьӧм.
abu
Бӧръя воясас Болер оліс зэв сьӧкыда.
Сійӧ вӧлі пӧрысь нин, сылы колӧ вӧлі спокойнӧй олӧм.
Мый йылысь сійӧ мечтайтіс?
Тэрмасьтӧг уджавны мемуаръяс вылын, листавны радейтана небӧгъяс да гуляйтны садйын, казьтывны ассьыс томдырся увлечениеяссӧ да медводдза повестьяссӧ, кодъясӧс вӧлі печатайтӧма кольӧм нэм помын на.
Сійӧ уна думайтліс ылӧ кольӧм вояс йылысь, аслас произведениеяс йылысь, паныдасьлӧм йӧз йылысь, и сылы немторйысь вӧлі кӧритны асьсӧ.
Но спокойыс эз вӧв...
Мый вӧсна нӧ тайӧ ставыс?
Нэм чӧжыс писатель Болер мустӧмтіс война.
Сылы ковмис уна путешествуйтны.
Сійӧ аддзыліс война Африкаысь да Америкаысь, сійӧ аддзыліс 1916 воын Верден дорын сражение да, медбӧрын, аддзыліс Берлинӧс зэв чорыда бомбитӧм.
Сійӧ тӧдіс прӧстӧй йӧзлысь страдайтӧмсӧ, сійӧ гӧгӧрволіс, кыдзи нажӧвитчӧны войнаяс вылын найӧ, кодъяс киын концернъяс, а сідзжӧ министръяс да быдса веськӧдлан котыръяс, и война дінӧ ненависть важӧн нин лои сы творчестволӧн главнӧй мотивӧн.
Со мый вӧсна Болерӧс ёнджыка тӧдісны заграницаын аслас рӧдинаын дорысь, кӧні правящӧй классъяс быдногыс пропагандируйтісны реванш идея.
Кор Гитлер воис власьт бердӧ, Болерлысь унджык небӧгсӧ вӧлі запретитӧма.
abu
Писатель ланьтіс дзикӧдз.
Сійӧ овмӧдчис Берлинсянь неылӧ ичӧтик керкаын да кутіс нуӧдны ӧтка олӧм, эз кыскыв ас дінас некодлысь вниманиесӧ.
Сылӧн вӧлі тырмымӧн кад думайтӧм вылӧ.
Торъя уна сійӧ думайтіс Рочму йылысь, зілис гӧгӧрвоны, мый жӧ лои сэні 1917 воын.
Ӧд революцияыс сылы кажитчис войнаӧн жӧ.
Но сылы гӧгӧрвотӧм тайӧ канмуас вӧлі мыйкӧ дзик выль да ас дінас кыскысь.
Кор Гитлер мӧдӧдчис асыввылӧ, Болер кутіс чувствуйтны, мый тайӧ — нацистскӧй режим помасьӧмлӧн заводитчӧмыс.
Сылӧн олӧмас лои лача.
Но кор сӧветскӧй войска вуджисны наступлениеӧ став фронт пасьтала, сы йылысь мӧвп, мый рочьяс вермасны воны Берлинӧ, кутіс тревожитны писательӧс.
Нинӧм бурсӧ налӧн локтӧмысь сійӧ эз виччысь.
Болер чайтӧм серти, вӧлі эськӧ дзик гӧгӧрвоана, рочьяс кӧ пуктісны ас водзас мог босьтны Германияса населениелысь водзӧс став сійӧ страшнӧй разрушениеяссьыс да злодеяниеяссьыс, кодъясӧс гитлеровечьяс вӧчисны Сӧветскӧй канмуын.
Война помасьтӧдз неуна водзджык писательлӧн керкаыс сотчис зажигательнӧй бомбаысь.
Болер лои ывлаын.
Сійӧ муніс Дорнауӧ, кӧні коркӧ овлісны сылӧн тӧдсаяс да рӧдняяс.
Но некодӧс нин татысь писатель эз аддзы.
Сійӧ эз лысьт шыасьны комендатураӧ, медым корны разрешение кӧнкӧ узьны, да решитіс коллявны войсӧ ю вадорын, пос улын.
Дыр эз вермы унмовсьны тайӧ войнас Болер. Сійӧ куйліс крӧвать вылын <deu>«Цур пост»</deu> гостиница номерын да пыр зілис гӧгӧрвоны, мый жӧ лои.
Збыль, сылӧн небӧгъясыс коркӧ переведитсьывлісны роч кыв вылӧ.
Но рӧдинаыс кӧ, Германия кӧ вунӧдіс Болерӧс, то мый нӧ позьӧ требуйтны Рочмусянь?
Унатор йылысь думайтіс сэки пӧрысь писатель.
Унмовсис сійӧ югдандорыс нин, сэки, кор помасис патрулируйтан кад да сержант Кривонос доложитіс лейтенант Дроботлы, мый кольӧм войын некутшӧм лоӧмторъяс карын эз лоны.
Кӧкъямысӧд глава
Шоссе кузя, коді нюжӧдчӧма неджуджыд, шочиник вӧрӧн быдмӧм мылькъяс костті, стариннӧй саксонскӧй каръяс бӧрӧ колялӧмӧн, ӧдйӧ тӧвзис машина.
Ваня, полковник Чайкалӧн вежсьывтӧм шопер, увереннӧя пукаліс руль сайын: туйыс сылы вӧлі бура тӧдса.
Бӧрса пуклӧс вылас ньӧжйӧник сёрнитісны полковник Чайка да капитан Соколов.
Эз нин ӧтчыд ковмыв налы тайӧ кад чӧжыс ветлыны Дрезденӧ.
Сэні вӧлі Саксония земляса Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялӧн Управление, коді непосредственнӧ веськӧдліс став татчӧс комендатураясӧн.
Чайка муніс сэтчӧ докладӧн, Соколов — представитчыны выль начальстволы.
Начальство дінӧ ветлӧмъяс, торйӧн нин сэки, кор приказывайтлісны Дрезденсянь, капитан Соколовлысь пыр кыпӧдлісны кутшӧмкӧ видзчысьӧм.
Медводз сійӧ думнас заводитліс прӧверяйтны, ставсӧ-ӧ сійӧ вӧчис, мый йылысь висьтавсьыліс директиваясын, да, дерт, аддзывліс уна нелючкиторъяс.
Нинӧм дзебны, комендатураса уджалысь рольын Соколов первойсӧ чувствуйтіс асьсӧ эз зэв увереннӧя.
Но полковник кыдзкӧ пасйыліс нин, мый капитан пыр шочджыка шыасьлӧ сы дінӧ ичӧтджык юалӧмъясӧн.
Соколов ӧдйӧ велаліс аслас выль обязанностьяс дінӧ.
Полковник Чайка зілис бура тӧдмавны аслас офицеръяслысь кыдзи позянлунъяссӧ, сідзи и склонностьяссӧ.
Сійӧ эз нин сомневайтчы, мый капитан Соколовлы, кӧть сійӧ неуна и горяч, позьӧ сетны не сӧмын население пӧвстын политическӧй удж, но и любӧй мӧд задание.
Сідз, например, пока экономическӧй юалӧмъяс кузя комендантлы отсасьысьлӧн должностьыс вӧлі вакантнӧй, Соколовлы ковмис занимайтчыны и местнӧй промышленностьӧн.
Мукӧддырйи сылы сідзжӧ ковмыліс ветлывлыны матігӧгӧрса сиктъясӧ.
Чайка нарошнӧ тӧдмӧдіс быд офицерӧс комендатуралӧн ставпӧлӧс уджнас.
Коді тӧдӧ, гашкӧ, кодлыкӧ на пӧвстысь ковмас вежны полковникӧс.
Соколов уджаліс став тайӧ лунъясас сідзи, кыдзи вӧлі велалӧма век уджавны, мӧд ногӧн кӧ, тыр вынӧн, сьӧлӧмсяньыс.
Организационнӧй уджын сійӧ эз чувствуйт асьсӧ выль мортӧн.
Коркӧ, войнаӧдз ёна водзджык, Соколов помаліс историческӧй факультет, но университет помалӧм бӧрын сійӧс пыр жӧ бӧрйисны комсомол райкомса секретарӧн ичӧтик карын, коді вӧлі Мӧскуасянь неылын.
Действительнӧй служба вылын сійӧ вӧлі танкӧвӧй войскаын; тайӧ вӧлі университетӧдзыс на.
Фронт вылӧ политрук Соколов веськаліс первойя лунъясас жӧ.
Кыкысь сылы ковмис бура дыр куйлыны госпитальясын, но век жӧ войнаыс сылы помасис лючки-ладнӧ, не лыддьыны кӧ ранаясысь паськыд шрамъяссӧ, кодъяс колины морӧсас да киас.
Ӧні тайӧ вӧлі комын кык арӧса стройнӧй офицер; сёрнитігӧн сійӧ быдӧнлы воліс сьӧлӧм вылас аслас гырысь сьӧд синъяслӧн внимательнӧй видзӧдласнас да увереннӧй движениеяснас.
Неуна чурвидзысь бандзибъясыс да зэв сук синкымъясыс да синлысъясыс вӧчисны сылысь чужӧмсӧ выразительнӧйӧн да паметьӧ кольысьӧн.
Машина стеклӧ сайын вуджӧртіс медбӧръя сикт.
Ещӧ кымынкӧ минут — и машина лои Дрезден окраинаын.
Офицеръяс син водзын тыдовтчис гудыр Эльба, и Соколовлы дум вылас уси Днепр сійӧ местаын, кӧні ковмис сійӧс форсируйтны, вадоръяс, кӧні быдмис вӧр, да паськыд, пӧшти синмӧн сывйыштны позьтӧм ваыс.
Найӧ пырисны карӧ.
Джуджыд, чача кодь здание, коді вӧлі мунӧ мечеть вылӧ, сувтіс на водзӧ.
Соколов тӧдӧ нин вӧлі, мый збыльысьсӧ тайӧ сӧмын сигаретаяс вӧчан фабрика.
Карыслысь центрсӧ вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
Дрезденскӧй картиннӧй галлереялӧн зэв ыджыд здание местаын да саксонскӧй корольяслӧн замокъяс местаын вӧліны кирпич да из чукӧръяс.
Кор вуджисны пос кузя Эльба вомӧн, полковник тшӧктіс Ванялы сувтны.
Машина сувтіс векньыдик переулокӧ, вӧвлӧм королевскӧй дворечлӧн стена дорӧ.
— Видзӧдлӧй, капитан, — шуис Чайка. — Тіян водзын немецкӧй искусстволӧн медся замечательнӧй памятникъясысь ӧти.
Соколов видзӧдліс стена вылас.
Этшавылӧ сё метр кузя нюжаліс зэв ыджыд мозаичнӧй панно.
Сійӧс вӧлі вӧчӧмаӧсь фарфор торъясысь вывті искуснӧй мейсенскӧй мастеръяс.
Тӧдтӧм художникъяс петкӧдлӧмаӧсь тайӧ стена вылас саксонскӧй курфюрстъяслысь став историясӧ.
— Прамӧйджыка кӧ думыштны, — водзӧ висьталіс полковник, — то ӧд тайӧ памятникыс абу саксонскӧй корольяслы, а именнӧ прӧстӧй войтырлы, коді вермис шедӧдны татшӧм ыджыд мастерствосӧ.
Да, прӧстӧй немецкӧй рабочӧйяс...
Думыштлӧй сӧмын, мый найӧ вӧчасны, кор налы лоӧ сетӧма позянлун уджавны да творитны ас вӧлясьыс! — содтіс сійӧ да вӧрзьӧдіс Ваняӧс пельпомӧдыс.
Машина тӧвзис водзӧ жугӧдӧм кар уличаяс кузя.
Кымынкӧ минут мысти Чайка да Соколов пырисны генерал Дубровлӧн приёмнӧйӧ.
— Стӧч воинныд, — шуис адъютант. — Генерал ӧні жӧ тіянӧс примитас.
Кора пырны.
Соколов лӧсьӧдыштіс кительсӧ, пыркнитіс пельпом вывсьыс буссӧ да мӧдӧдчис полковник бӧрся.
Генерал Дубров встретитіс найӧс меліа нюмъялігтыр.
Тайӧ вӧлі шӧр арлыда морт, тӧлка, внимательнӧй синъяса да неуна шочмыштӧм, но абу на дзор юрсиа, кодӧс сыналӧма боквыв.
Генераллӧн быд движениеын, быд видзӧдласын тыдаліс помтӧм энергия.
Соколов представитчис.
Генерал радпырысь видзӧдліс сылӧн орденъяс вылӧ, внимательнӧя видзӧдліс Соколовлы синмас; буракӧ, коли дӧвӧлен, бара нюммуніс да шуис:
— Пуксьӧй, ёртъяс.
Офицеръяс пуксисны.
— Кутшӧм настроениеныд, капитан ёрт? — виччысьтӧг заводитіс Дубров.
Соколов чуймис.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый найӧс корисны сӧвсем эз сы могысь, медым юасьны олӧм-вылӧм йылысь.
Но юасьӧмъяс вылӧ вочавидзигӧн сійӧ регыд успокоитчис да весиг думыштіс: оз-ӧ позь корны генераллысь разрешение, медым локтіс Люба?
— А тіян гӧтырныд Киевын, капитан ёрт? — быттьӧ сылысь мӧвпъяссӧ лыддиг виччысьтӧг юаліс Дубров.
— Да, генерал ёрт, — вочавидзис Соколов.
— Сійӧ тіян, буракӧ, режиссёр?
— Да, помалӧ театральнӧй институт.
Генерал чӧв олыштіс, кыдзкӧ аслысногӧн нюммуніс да видзӧдліс полковник вылӧ.
— Но, Иван Петрович, докладывайт, мый вӧчсьӧ Дорнауын, — шуис сійӧ, и нимӧн-вичӧн тайӧ ёрт нога шыасьӧмыс дзикӧдз пӧкӧритіс капитанӧс.
Ӧні, кор Соколов внимательнӧя кывзіс аслас начальниклысь доклад, сылы кажитчис, мый сӧмын ӧні заводитӧ гӧгӧрвоны масштабъяссӧ сійӧ преобразованиеясыслысь, кодъяс нуӧдсьӧны Дорнауын.
Ичӧтик комендатуралӧн уджыс друг сувтіс сы водзын кыдзи торйӧдны позьтӧм юкӧн сійӧ зэв ыджыд созидательнӧй уджыслӧн, кодӧс нуӧдӧ сӧветскӧй государство мездӧм Германияын.
И весиг аслас негырысь уджъясыс кутісны кажитчыны сылы тӧдчанаӧнджык.
Генерал кывзіс чӧв олігтыр, сӧмын корсюрӧ вӧчаліс дженьыдик пасйӧдъяс бумага лист вылӧ.
Сійӧ эз аддзы Чайка уджысь торъя тырмытӧмторъяс да, кор сійӧ помаліс, предложитіс Дорнауса комендантлы сразу сёрнитны став юалӧмъяс кузя, кодъясӧс колӧ стӧчмӧдны.
— Кор немецкӧй самоуправлениеяс заводитасны нуӧдны земельнӧй реформа? — медводз юаліс полковник.
— Да, тайӧ важнӧй юалӧм, — шуис генерал. — Саксония землялӧн самоуправление лӧсьӧдӧ нин реформалысь проект.
Регыд ті сійӧс пӧлучитанныд.
Сӧмын ме чайта, мый тайӧ уджсӧ нуӧдӧм вылӧ комендатураын ковмас торъя офицер.
Сідз шуны, сельскохозяйственнӧй юалӧмъяс кузя комендантӧс вежысь.
Штатъясӧ тайӧ должностьсӧ сюйӧма.
— Штатъясын ещӧ эм экономическӧй юалӧмъяс кузя вежысьлӧн должность, — вуджис наступлениеӧ Чайка. — А сійӧ ӧнӧдз абу.
Соколов ставсӧ ас вылас кыскӧ.
— Кӧсъян сразу кык офицерӧс босьтны? — нюммуніс Дубров. — Ог сет! Ог!
Аслам йӧзыс этша.
А вот майор Савченкоӧс ме тэ дінӧ ыста.
Ӧні ми сійӧс корам татчӧ.
Сійӧ сетіс приказание, и дас минут мысти жырйӧ пырис дженьыдик, увлань лэччӧм чумацкӧй уска, зумыд, паськыд пельпомъяса майор.
Сійӧ рапортуйтіс генераллы, тӧдмасис воысьяскӧд, да муртса сӧмын Дубров разрешитіс куритны, сылӧн вомас пыр жӧ лои дженьыдик каллян.
Кыкнан офицерыс любопытствоӧн видзӧдісны асланыс выль ёрт вылӧ.
Майорлӧн латшкӧс фигураысь да тэрмасьтӧм сёрниысь, сылӧн став ӧбликсьыс ӧвтіс солидностьӧн, крепыдлунӧн, вежӧрлунӧн.
И Чайкалы и Соколовлы майор Савченко пыр жӧ воис сьӧлӧм вылас.
Ӧні беседуйтісны нёльнанныс.
— Комендатуралӧн могыс, — висьтавліс генерал, — сыын, медым отсавны немечьяслы аслыныс нуӧдны му юклӧмсӧ.
Ми долженӧсь лӧсьӧдны миян зонаын сэтшӧм условиеяс, медым став прогрессивнӧй, демократическӧй элементъяс карын и сиктын эз повны действуйтны збоя, увереннӧя, решительнӧя.
Миян могным абу сыын, медым уджавны немечьяс пыдди, а сыын, медым найӧ кутісны чувствуйтны асьнысӧ свободнӧй йӧзӧн.
Нинӧм и сомневайтчыны, мый помещикъяс да налӧн агентураыс кутасны повзьӧдлыны крестьянаӧс, босьтчыласны торкны реформа нуӧдӧмсӧ.
Татшӧм враждебнӧй действиеяссӧ колӧ решительнӧя бырӧдавны.
А став ӧстальнӧйсӧ ми сетам аслыныс немечьяслы.
Ӧд земельнӧй реформа — сійӧ абу сӧмын му юклӧм; тайӧ ещӧ и став немецкӧй крестьянство вежӧрын решительнӧй переворот.
Ми долженӧсь видзны да отсавны миян зонаын став томыслы, чужысьыслы, кытчӧдз сійӧ оз ёнмы, кытчӧдз ачыс оз сувт кокъяс йылас.
А сійӧ кадӧдзыс миянлы ковмас на прамӧя уджыштны, ёртъяс.
Сэсся сёрнитісны сы йылысь, кутшӧмногӧн учитывайтны сійӧ помещичӧй муяссӧ да скӧтсӧ, кодъясӧс ковмас юклыны, сёрнитісны крестьянскӧй комитетъясӧс бӧръян система йылысь, кодъяс мӧдасны нуӧдны тайӧ юклӧмсӧ.
Луншӧр гӧгӧр нин генерал видзӧдліс часі вылас.
— Ставыс, ёртъяс, — шуис сійӧ. — Менам сэсся юалӧмъяс абуӧсь.
Тэ, Иван Петрович, звӧнит меным любӧй кадӧ лунын кӧть войын.
Сиа успех.
Да, ещӧ ӧтитор...
Генерал друг гажаа видзӧдліс Соколов вылӧ, и капитан кыліс, кыдзи сылӧн мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Пырис адъютант.
Соколов весиг эз казяв, кор сійӧс генерал корис.
Адъютант пуктіс пызан вылас неыджыд кучик папка.
Дубров листыштіс некымын бумага, ӧтиӧс на пӧвстысь пуктіс ас водзас, кырымаліс сійӧс гӧрд карандашӧн да нюжӧдіс Соколовлы:
— Со, капитан ёрт, тіян гӧтырыдлы вызов да Германияӧ пырӧм вылӧ разрешение.
Соколовлы кажитчис, мый сійӧ эз велав.
Кытысь вермис тӧдны генерал сылӧн кӧсйӧм йылысь?
Сійӧ видзӧдліс Дубров вылӧ, сэсся Чайка вылӧ да налӧн чужӧмъяс серти гӧгӧрвоис, мый та йылысь сёрниыс на костын вӧлӧма важӧн нин.
Дзик шӧйӧвошӧм, сійӧ нинӧм эз вочавидз генераллы.
Дубров да Чайка видзӧдісны гажаа, но весиг эз нюммунны, да та йылысь сэсся некод нин эз казьтышт.
Генерал муртса казявмӧн копыртчыліс, и офицеръяс петісны.
Бӧрсӧ найӧ мунісны нёльӧн нин.
Ӧні Соколов пукаліс Ванякӧд орччӧн да кывзіс полковниклысь да майор Савченколысь сёрнисӧ.
Ӧкмысӧд глава
Гротдорф вӧлі Дорнаусянь километр дас сайын кымын.
Ортсысяньыс тайӧ сиктыс нинӧмӧн оз торъяв уна сё да сюрс мукӧд немецкӧй сиктъясысь.
Дрезденлань мунысь асфальтӧвӧй шоссе пӧлӧн сулалӧны кык радӧн сиктса керкаяс.
Площадь вылын, буретш ёсь йыла кирхалы паныд, сулалӧны пивнӧй да бензоколонка.
Сиктсянь ылынкодь, нӧрыс йылын, сулалӧ помещичӧй керка.
Сійӧ кадӧ, код йылысь тані висьтавсьӧ, керкаас оліс помещик Фукслӧн управляющӧйыс Гельмут Швальбе.
Фукслӧн имениекӧд орччӧн куйліс мӧд поместье, кодлӧн кӧзяиныс вӧлі штурмбанфюрер Зандер.
Кыкнан имениеыс ӧтлаын составляйтісны бура ыджыд участок — сизимсё сайӧ гектар.
Гротдорфса пӧшти став крестьянаыс уджалісны медӧн Фукс ордын либӧ Зандер ордын.
Унджык крестьянаыслӧн асланыс некутшӧм му эз вӧв, сӧмын ӧткымынлӧн вӧліны ичӧтик му участокъяс, и морт дас вермисны ошйысьны ветымын — сизимдас гектара му участокъясӧн.
Кор Германияӧс вӧлі жугӧдӧма нин, Фукс эз кут виччысьны Гӧрд Армиялысь воӧм да муніс Гамбургӧ, кӧні сылӧн вӧліны аслас керкаяс.
Гротдорфысь имениесӧ сійӧ колис аслас управляющӧй вылӧ.
Регыд воши и штурмбанфюрер.
Ӧні Гельмут Швальбе да Зандерлӧн управляющӧй Генрих Корн вӧліны неыджыд сиктын тыр кӧзяеваӧн.
Сы бӧрын кор Гӧрд Армия прӧйдитіс Гротдорф пыр, а кутшӧмкӧ часть сулаліс сэні недель кык, кыкнан управляющӧйыслӧн олӧмыс лои зэв беспокойнӧйӧн.
Красноармеечьяс кӧть и эз тӧдны немеч кывсӧ, но кужисны зэв гӧгӧрвоана висьтавны сы йылысь, кыдзи Рочмуын сюрс ӧкмыссё дас сизимӧд воын помещикъяслысь став мусӧ вӧлі мырддьӧма да сетӧма крестьяналы.
Сійӧ жӧ вӧчсьӧ ӧні Польшаын, висьтавлісны найӧ, а, гашкӧ, регыд лоӧ и мукӧд канмуясын.
Кор роч салдатъяслысь юавлісны, кыдзи жӧ лоӧ Германияын, найӧ вочавидзлісны, мый, навернӧ, и тані гырысь имениеяс оз дыр кежлӧ кольны помещикъяс ордӧ, сы вӧсна мый муӧн распоряжайтчыны эм право сӧмын налӧн, кодъяс сійӧс гӧрӧны-кӧдзӧны.
Став тайӧ сёрниясыс, — а быд выль юӧр ӧдйӧ воліс управляющӧйяс пельясӧдз, — ёна волнуйтісны Гротдорфса олысьясӧс.
Регыд сиктса став олысьясыс торйӧдчисны кыкпельӧ.
Сійӧ либӧ мӧд лагерӧ принадлежитӧмыс определяйтсис му дорӧ отношениеӧн.
Ёна унджык батракъяс да этша муа крестьяна мечтайтлісны асланыс му наделъяс йылысь.
Озыра олысь крестьяна, управляющӧйяс йылысь сёрниттӧг нин, зілисны кӧть мед мый, а кольны ставсӧ важногыс да не лэдзны му юклӧм.
Гротдорфын, оккупациялӧн сӧветскӧй зонаса мукӧд сиктъясын моз жӧ, пыр ёнджыка ӧзйис тыдавтӧм на тыш.
Тайӧ тышыс ещӧ нин ёсьмис, кор сиктӧ воис Эрих Лешнер.
Днепр вылын бойясын Эрихлӧн ранитчис шуйга киыс, и сійӧс ковмис вундыны пӧшти гырддзаӧдзыс.
Лешнер дыр куйліс протезнӧй госпитальын да сэтысь петӧм бӧрын кажитчис здоров мортӧн, сӧмын шуйга киыс сылӧн пыр вӧлі сьӧд перчаткиа.
Олӧмыс некор эз балуйтлы Лешнерӧс.
Батьыс сылӧн вӧлі ас кодьыс жӧ батракӧн Зандерлӧн имениеын.
Пӧрысь Лешнер служитліс штурмбанфюрерлӧн покойник батьыслы.
Кыкнанныс найӧ важӧн нин кулісны.
Ӧні батраклӧн пиыс уджаліс помещик пилы.
Нинӧм эз вежсьы.
Нэм чӧжыс Эрих Лешнер мечтайтіс аслас му йылысь.
Ӧтчыд сійӧ весиг видліс арендуйтны куим морген.
Кор составляйтісны договор, Генрих Корн окотапырысь сӧгласитчис сюйны пункт сы йылысь, мый муыс вуджӧ арендаторлы дзикӧдз вылӧ, сійӧ кӧ вит во чӧжӧн мынтас урчитӧм сьӧм.
Лешнер кырымаліс договорсӧ, да сылы кажитчис, мый сылы ӧні заводитчӧ выль олӧм.
Но мӧд вонас нин ставсьыс таысь ковмис ӧткажитчыны.
Мусьыс доходыс эз вевттьыв аренднӧй донсӧ.
Уджйӧзысь кындзи, код вылӧ бӧрыннас ковмис уджавны, сідзи нинӧм и эз артмы.
Но аслас му йылысь мечтаяс колины.
И кымын олӧмӧ пӧрттӧмӧсьджык найӧ вӧліны, сымын частӧджык Лешнер мечтайтліс сы йылысь.
Сійӧ гӧтрасис Марта вылӧ, коді вӧлі гӧль семьяысь жӧ, кыдзи и ачыс, и господин Корн сылӧн свадьба вылын вӧлі вежайӧн.
Управляющӧй зэв ёна радейтліс, кор сылӧн батракъяс гӧтрасьлісны: сэки найӧ омӧльджыка ветлӧдлісны местаысь местаӧ, ёнджыка уджалісны да омӧльджыка думайтісны сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс йылысь батракъяслы думайтны эз пӧлагайтчы.
Но челядь Эрих Лешнерлӧн эз на вӧвны.
Заводитчис война, и регыд мысти сійӧ, киас винтовкаа, восьлаліс нин талялӧм муяс кузя.
Став сьӧлӧмнас сійӧ радейтіс мирнӧй удж, а сылы ковмис ӧні сӧмын кисьтны да жугӧдлыны.
Войнаыс сылы вӧлі мустӧм, и сійӧ весиг эз ёна шогӧ усь, кор ӧтчыд арся асылӧ садяс воис полевӧй госпитальын.
Эрих бӧр воис гортас Гротдорфӧ скӧр да ёна дӧзмӧм.
Ӧні сійӧ дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый овны важмоз оз нин позь.
Сійӧ вӧлі инвалид, сылӧн эз вӧв оланін, аския лунысь вӧлі нинӧм виччысьны бурсӧ. Ставыс тайӧ вӧчис Лешнерӧс зэв решительнӧйӧн.
Сылы вӧлі зэв окота кывъяссянь вуджны делӧӧ, но мыйын вӧлі тайӧ делӧыс, Эрих эз тӧд.
Лэптыны жӧ кисӧ помещичӧй собственность вылӧ сійӧ, дерт, эз смелмӧдчыв.
Ковмис пырны штурмбанфюрер Зандерлӧн имениеӧ вӧрса стӧрӧжӧн да надейтчыны гӧтырыслӧн отсӧг вылӧ, коді ветлӧдліс уджавны пӧденщинаӧн либӧ карӧ, либӧ сійӧ жӧ господин Корн ордӧ.
Сійӧ тулысас уна помещичӧй муяс колины кӧдзтӧмӧсь.
Муяс вӧлі эновтӧма, кӧдзаяс куліны син водзын.
Управляющӧйяс эз тӧждысьны воан урожай вӧсна.
Сьӧлӧм доймӧмӧн видзӧдіс Лешнер йӧнмӧн да ёг турунӧн тырӧм муяс вылӧ.
Ӧтчыд рытнас июнь тӧлысь заводитчигӧн паськаліс юӧр, коді шызьӧдіс ставнас Гротдорфӧс.
Управляющӧйяс чукӧрталісны крестьянаӧс помещичӧй дворӧ, медым лыддьыны кутшӧмкӧ важнӧй решение.
Сикт шызис.
Керкаысь керкаӧ кутісны паськавны быдсяма сёрнияс.
Управляющӧйяс лӧсьӧдчисны сёрнитны му йылысь, и волнуйтчӧмыс часысь часӧ содіс.
Скод вылӧ мунтӧдз Эрих Лешнер ордӧ вӧрса стӧрӧжкаӧ пырисны сылӧн ёртъясыс.
Ставныс тайӧ вӧліны олӧма йӧз нин, ёнӧсь, ыджыд тушааӧсь; быдӧнлӧн юрас дженьыдик петук перӧа турунвиж шляпа, быдӧнлӧн вомас ёна нин куритӧм важ фаянсӧвӧй каллян.
Некодлӧн на пӧвстысь эз вӧв асланыс му.
Нэм чӧжыс найӧ ставныс уджалісны зандеровскӧй муяс вылын.
Найӧ пырисны Лешнер ордӧ сӧветуйтчыштны, но сійӧ и ачыс нинӧм эз тӧд.
Регыдик беседуйтыштӧм бӧрын сёрнитчисны мунны помещичӧй дворӧ, ставсӧ тӧдмавны, да сэки нин решитны.
Лешнер восьлаліс господскӧй усадьбалань, кӧні сійӧ уджаліс сы мында во, и сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый сійӧс кӧсйӧны пӧръявны.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сылӧн кыптіс тайӧ подозрениеыс, но подозрениеыс не сӧмын эз быр, а пыр содіс.
Кор Лешнер да сылӧн ёртъясыс пырисны дворас, кодӧс вӧлі кытшалӧма джуджыд кирпич стенаӧн, сэні вӧліны нин уна йӧз.
Регыд чукӧртчисны Гротдорфса пӧшти став крестьянаыс, и кыкнан управляющӧйыс — Швальбе да Корн — петісны джуджыд кильчӧ вылӧ, медым висьтавны ассьыныс предложениесӧ.
Кор найӧ петісны, пуксис чӧв-лӧнь, крестьяна пӧрччисны шляпаяссӧ.
Швальбе, кор казяліс тайӧс, радпырысь довкнитіс юрнас да заводитіс ассьыс речь.
Сійӧ висьталіс немеч войтырлӧн ӧнія зэв сьӧкыд кад йылысь, сійӧ чуксаліс справедливостьӧ да ӧта-мӧдӧс радейтӧмӧ.
Швальбе кывъясын кыліс смекайтчӧм, но крестьяна чӧв олісны, виччысисны настӧящӧй делӧ кузя сёрни.
Чукӧртчӧм крестьяна чуймисны, кор Швальбе объявитіс, мый кыкнан помещикыс, кодъяс ёна радейтӧны сиктса крестьянаӧс, кӧсйӧны сетны ассьыныс мусӧ арендаӧ зэв выгӧднӧй условиеяс вылын.
Муыс сетсьӧ вит во кежлӧ, та дырйи арендасьыс пӧшти став донсӧ позьӧ мынтыны срок помасьӧм бӧрас.
Татшӧмторсӧ Гротдорфын некор на эз кывлыны.
Тыдалӧ, и збыльысь господа Фукс да Зандер кутӧмаӧсь ёна радейтны ассьыныс крестьянасӧ.
Кор Лешнер кыліс управляющӧйлысь предложениесӧ, ещӧ ёнджыка убедитчис сыын, мый делӧыс тані абу сӧстӧм.
Оз позь вӧлі и мӧвпыштны, медым Зандер ас вӧлясьыс муніс татшӧм жертва вылӧ, Зандер, коді войдӧр некымын пфенниг вӧсна вермис помтӧг кыскавны крестьянинӧс судъясӧд.
А ӧні, пӧжалуйста, пӧшти прӧста сетӧ ассьыс мусӧ вит во кежлӧ!
Мыйын тані мудералӧмыс, Лешнер эз вермы гӧгӧрвоны.
Сійӧ юасис ёртъясыслысь, но и найӧ нинӧм эз гӧгӧрвоны.
А кильчӧ вылӧ петкӧдӧм ичӧтик пызан дорӧ нюжаліс нин ӧчередь — йӧз окотапырысь кырымавлісны управляющӧйясӧн водзвыв лӧсьӧдлӧм аренднӧй договоръяс.
Бумага вылас вӧлі колӧ сӧмын гижны арендуйтысьыслысь овсӧ да пасйыны делянка номерсӧ.
Ӧчередьыс ӧдйӧ муніс водзӧ, а Лешнер век на эз вермы решитны, босьтны сылы тайӧ мусӧ али не босьтны.
abu
— А позьӧ юавны? — гораа шуис Лешнер, и ыджыд тушаа косіник Гельмут Швальбе, коді пыр жӧ казяліс опасность, ӧдйӧ бергӧдіс сылань крысалӧн кодь чужӧмсӧ.
— Кывза тіянлысь, господин Лешнер, — шайпаймунӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны, мыйла тайӧ господин Зандерыс друг лои сэтшӧм бурӧн да сетӧ ассьыс мусӧ пӧшти прӧста.
Мыйын тані делӧыс?
— Яндысьтӧм юалӧм! — скӧрмис мӧд управляющӧйыс, видзӧднысӧ зэв лабутнӧй да раминик, Генрих Корн. — Гӧгӧрвоана, сӧмын йӧзӧс ен нога радейтӧм вермас йӧткыштны татшӧм делӧ вылӧ.
Господин Зандер оз лэдз, медым ті тӧвнас кулінныд тшыглы...
А таысь кындзи, сійӧ муніс Германияысь да оз кӧсйы, медым сылӧн муясыс эжмисны.
— Сідзкӧ, сійӧ медводз тӧждысьӧ ас вӧснаыс?
— Тайӧ — некытчӧ туйтӧм подозрение!
Тайӧ — медся бур человеческӧй чувствояс вылын смекайтчӧм!
Вермас-ӧ корысь сомневайтчыны, мый сетысьлӧн сьӧлӧмыс абу бур?
— Сідзкӧ вот, кывзӧй! — горӧдіс скӧрмӧм Лешнер. — Кӧть ме и корысь, но тайӧ мусӧ арендуйтны ог кут.
Мед господин штурмбанфюрер Зандер ачыс сійӧс уджалӧ, и сылы мед отсалӧны найӧ, коді лэдзӧ асьсӧ бӧбйӧдлыны.
— Мыйла бӧбйӧдлыны, Эрих?
Тайӧ юалӧмыс кыліс йӧз чукӧрысь, да Лешнер эз тӧд, мый вочавидзны.
— Тэ мыйкӧ тӧдан, Эрих? — пуксьӧм чӧв-лӧньын бара кыліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
Йӧз чукӧр быттьӧ кынмис места вылас; ставныс виччысисны вочакыв.
— Миянӧс кӧсйӧны пӧръявны, — шуис Лешнер.
— Мыйӧн нӧ ті тайӧс докажитанныд? — ехиднӧя юаліс Корн, коді кыліс Лешнер гӧлӧсысь неуверенность.
— А ме ог кӧсйы доказывайтны, — вочавидзис Лешнер, бергӧдчис да решительнӧя мӧдӧдчис вороталань.
Сы бӧрся мӧдӧдчисны ещӧ кымынкӧ морт.
А кор Лешнер ылысмис воськов кызь сайӧ, пызан дорын ӧчередьыс шызис.
Подозрительнӧй, настороженнӧй крестьяналы оз вӧлі ков уна, медым найӧ дугдісны веритны помещикӧн найӧс радейтӧм йылысь больгӧмлы.
Збыльысь, а оз-ӧ кӧсйыны найӧс пӧръявны?
Найӧ зэв бура тӧдмалісны ассьыныс помещикъяссӧ да налысь управляющӧйяссӧ.
Тыдалӧ, Эрих Лешнер мыйкӧ тӧдӧ, раз сійӧ лысьтӧ тадзи сёрнитны.
Бурджык виччысьыштны...
Лешнер ачыс эз вермы эськӧ висьтавны, мый сійӧс заставитіс шуны татшӧм смел кывъяссӧ.
Гашкӧ, тайӧн сійӧ аслыс сӧмын лёкӧс вӧчис?
Гашкӧ, сылы колӧ жӧ вӧлі босьтны муторсӧ?
Условиеясыс ӧд вывті выгӧднӧйӧсь!
Мыйла сійӧ думайтӧ, мый найӧс кӧсйӧны пӧръявны?
Ӧд некутшӧм даннӧйяс сылӧн абуӧсь...
Но кымын ёнджыка думайтіс Эрих лоӧмтор йывсьыс, сымын ёнджыка веритіс, мый сійӧ прав.
Эз жӧ вермыны тайӧ кӧинъясыс, кодъяс пыр кульлісны сылысь куим кучик, сразу пӧрны баляясӧ!
Эз, тані мыйкӧ абу сідз, найӧ мыйыськӧ повзьӧмаӧсь.
Лешнер да сылӧн ёртъясыс воисны нин ворота дорӧдз, кор шоссе вылын друг кыліс автомобильлӧн тутӧстӧм да усадьба дорӧ сувтіс ичӧтик машина.
Сэтысь петіс роч майор да увереннӧя, быттьӧ сійӧ тані унаысь нин вӧвлі, мӧдӧдчис помещичӧй керкалань.
Крестьяна гӧгӧрвоисны, мый сёрни помасис, да кутісны разӧдчыны.
А майор локтіс кильчӧ дорӧ да юаліс, кытысь сійӧ вермас аддзӧдлыны имениеясса управляющӧйясӧс.
Швальбе да Корн представитчисны.
— Кутшӧм нӧ тіян тані собрание вӧлі? — юаліс майор Савченко.
— О, ми сёрнитім, кыдзи миянлы бурджыка отсавны оккупационнӧй власьтъяслы лӧсьӧдны миян кытшын порядок, — вочавидзис Корн.
— Но и мый нӧ?
Сёрнитчинныд?
— Дерт жӧ.
Миян сиктын век вӧвлі и век лоӧ зэв бур порядок.
Савченко недыр чӧв олыштіс, быттьӧ думайтіс тайӧ вочакыв йывсьыс, видзӧдліс керка вылӧ, конюшняяс, амбаръяс вылӧ, гараж вылӧ да, быттьӧ ӧти видзӧдласӧн донъяліс став усадьбасӧ, сетіс управляющӧйлы приказ: аски жӧ сетны Дорнауса комендатураӧ стӧч сведениеяс, уна-ӧ кыкнан имениеас му, скӧт да инвентарь.
Швальбе да Корн довкнитісны юрнаныс.
Да, да, ставсӧ лоӧ вӧчӧма стӧча, найӧ ӧд тані сӧмын служащӧйяс.
Савченко ещӧ ӧтчыд сюся видзӧдліс дворсӧ, здук мында мый йылысь кӧ думайтыштіс да мӧдӧдчис машиналань.
Автомобиль эз на мун поместье ворота дорсянь сё метрысь ылӧджык, кор Савченко друг тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ.
— Мый лои, майор ёрт? — чуймӧмӧн юаліс шопер.
— Да вот кӧсъя тӧдмавны, кыдзи найӧ лӧсьӧдчӧны отсавны миянлы, — вочавидзис Савченко да матыстчис крестьяна дінӧ, кодъяс тэрмасьтӧг восьлалісны туй кузя.
— Кӧні воштінныд кинытӧ? — шыасис сійӧ вушйӧм паськӧма немеч дінӧ, кодлӧн шуйга киыс вӧлі перчаткиа.
Лешнер сувтіс да ёна гӧрдӧдіс.
— Днепр районын.
— И ме сэні вӧвлі, — нюммуніс Савченко. — Сідзкӧ, ми важ тӧдсаяс.
Ті нӧ мый тані, сёрнитінныд господа управляющӧйяскӧд асланыд делӧяс йылысь?
Лешнер друг зэв ёна скӧрмис, кӧть эськӧ сы водзын и сулаліс оккупационнӧй власьтлӧн представитель.
Сійӧ отчаяниеӧн видзӧдліс майор вылӧ да шуис:
— Миян помещикъяс, господа Зандер да Фукс, вӧзйисны миянлы босьтны налысь муяссӧ арендаӧ, а сьӧмсӧ, неыджыд задатки кындзи, мынтыны вит во мысти.
Савченко эз сразу гӧгӧрво, мый йылысь висьталӧ крестьяниныс.
Сійӧ корис висьтавны мӧдысь.
Лешнер висьталіс выльысь.
Савченко серӧктіс.
— Вот гадъяс! Вот подлюгаяс! — юрсӧ довкйӧдлігтыр заводитіс сійӧ, кыдзи и век ёна дӧзмӧм дырйи, украинаса кыв вылын. — Мый думыштӧмаӧсь! — Сэсся казяліс, мый тадзи некутшӧм сёрни оз артмы, вуджис немеч кыв вылӧ да шуис: — Да ӧд найӧ прӧстӧ повзьӧмаӧсь да кӧсйӧны торйӧдлыны ассьыныс владениеяссӧ.
Налӧн угодьеясӧн пӧ крестьяна пӧльзуйтчӧны.
Надейтчӧны татшӧмногӧн сьӧктӧдны либӧ ылыстны земельнӧй реформа нуӧдӧмсӧ.
А мый нӧ, асланыд ӧмӧй тіян наделъясныд абуӧсь?
— Эгӧ на удитӧй лӧсьӧднысӧ, — зумыша вочавидзис Лешнер, коді сӧмын ӧні заводитіс гӧгӧрвоны, мыйла господа Зандер да Фукс друг лоӧмаӧсь сэтшӧм бурӧсь.
— Сідзкӧ, со мый ме тіянлы висьтала, — водзӧ нуӧдіс Савченко. — Ті тайӧ управляющӧйясыдлы энӧ веритӧй да налӧн некутшӧм предложениеяс вылӧ энӧ сӧглашайтчӧй.
Регыд муыс и сідзи лоӧ тіян, ті кӧ збыльысь мутӧмъяс.
Дрезденын обсуждайтӧны нин, кыдзи юклыны крестьяна костын помещичӧй владениеяс.
Аддзысьлытӧдз!
Сійӧ ӧдйӧ пуксис машинаӧ, и сӧмын бус кымӧртор тӧвзьыштіс туй кузя деревня пӧлӧн.
Эрих Лешнерӧс чуймӧдісны майорлӧн бӧръя кывъясыс.
Неужели сылы вермасны сетны му?
Неужели тайӧ роч офицерыс висьталіс збыльтор?
Оз, оз вермы тайӧ лоны!
Но мыйла нӧ сідзкӧ сэтшӧм тӧждысьысьясӧн лоины управляющӧйясыс?
Да, налӧн предложениеясыс медся бура вынсьӧдісны роч офицерлысь кывъяссӧ.
Сылӧн ёртъясыс эз кӧсйыны разӧдчыны.
Тайӧ лунас найӧ дыр пукалісны Лешнер ордын стӧрӧжкаас да сёрнитісны вӧвлытӧм лоӧмторъяс йылысь.
Дасӧд глава
Некор на, тыдалӧ, комендатураса офицеръяслы эз ковмыв велӧдчыны сы мында, кыдзи Германияын налӧн олан первой тӧлысьясӧ.
Немецкӧй кыв кындзи, — сійӧс тӧдӧмсӧ полковник требуйтіс дзик быд сотрудниксянь, — ковмис босьтчыны ещӧ зэв уна мукӧд дисциплинаясӧ.
Германиялӧн история да немецкӧй литература, экономика да производство планируйтӧм, видз-му овмӧс да агротехника — татшӧмсяма предметъясӧн тӧдмасьӧм лои дзик быть коланаӧн.
Медся ёна тайӧс чувствуйтісны майор Савченко да капитан Соколов — став медся сложнӧй делӧясын комендантлӧн матыса отсасьысьяс.
Дорнау карса комендатураын Соколов пельпомъяс вылӧ водіс сьӧкыд мог: веськӧдлыны став политическӧй да культурно-массӧвӧй организацияясӧн.
И первой воськовъяссяньыс жӧ сылы ковмис паныдасьны сэтшӧм явлениеяскӧд, кодъяс йылысь водзджыксӧ сійӧ тӧдліс зэв этша.
Контрольнӧй сӧвет — победитӧм Германияӧн управляйтысь высшӧй орган, — разрешитіс канмуын политическӧй партияяслысь да демократическӧй организацияяслысь существуйтӧм.
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын пыр жӧ лои нёль партия: коммунистическӧй, социал-демократическӧй, либерально-демократическӧй да христианско-демократическӧй союз.
Став тайӧ партияяслӧн Дорнауын вӧліны асланыс местнӧй организацияяс.
Видзӧдны сы бӧрся, кыдзи найӧ тышкасьӧны свободнӧй Германия лӧсьӧдӧм вӧсна, колӧ вӧлі капитан Соколовлы.
Кымын ёна сійӧ тӧдмасис карса общественнӧй олӧмӧн, сымын пыдісяньджык сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм сложнӧйӧсь сы водзын сулалысь могъясыс.
Правда, Карлсхорстсянь * регулярнӧя воалісны директиваяс да индӧдъяс; на вылӧ мыджсьӧмӧн позьӧ вӧлі унатор вӧчны.
Но олӧмыс унаысь сувтӧдліс сэтшӧм юалӧмъяс, кодъясӧс водзвыв он артышт некутшӧм инструкцияӧн.
Капитан воис сэтшӧм выводӧ, мый удж нуӧдӧм вылӧ сылы пыдісянь колӧ велӧдны да бура гӧгӧрвоны Германиялӧн общественнӧй развитиелысь историческӧй особенностьяссӧ.
Капитан кутіс горша лыддьыны небӧгъяс.
Колан небӧгъясыс тані вӧлі зэв этша.
Но и сійӧ этшаникыс, мый сылы удайтчис лыддьыны первой кадас, ещӧ ёнджыка убедитіс сійӧс, мый сылӧн выводыс вӧлі дзик правильнӧй.
Со мый вӧсна отпускӧ рӧдинаӧ быд мунысь мортлысь капитан корис вайны унджык небӧгъяс.
Сійӧ жӧ кадӧ Соколов вочасӧн велаліс аслас быдлунъя служебнӧй обязанностьяс дінӧ.
Быд лун час куим-нёль сійӧ принимайтіс посетительясӧс.
Любӧй морт вермис шыасьны комендатураӧ.
Зэв разнӧйпӧлӧс йӧз волывлісны капитан Соколов дінӧ.
Талун асывнас, кор сійӧ, кыдзи и пыр, виччысис кабинетас первой посетительяслысь воӧм, ӧдзӧсӧ кодкӧ таркнитіс.
Капитан шыасис.
Ӧдзӧс воссис, и жырйӧ пырис, вернӧйджык шуны — кыссис, кутшӧмкӧ зэв тешкодь существо.
Капитан весиг сувтіс, сійӧ эз на гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Пырысь морт видзӧдіс сы вылӧ кок увсяньыс юр вылӧдзыс, неуна полігтырйи и сійӧ жӧ кадӧ зэв радпырысь.
Тыдалӧ, сійӧ и ачыс зільліс вӧчны сэтшӧм впечатление, кутшӧмӧс вӧчліс йӧз вылӧ сылӧн мыччысьӧмыс.
Киясыс да кокъясыс тайӧ морт сямаыслӧн вӧліны важ пулӧн гартчӧм вужъяс кодьӧсь, уналаті найӧ вӧлі кусыньтчӧмаӧсь пельӧсӧн, да первойысь видзӧдлігӧн вермис кажитчыны, мый тайӧ абу и морт, а вывті ыджыд насекомӧй.
— Якоб Тидке, — рекомендуйтчис сійӧ.
— Кывза тіянӧс, — ассьыс чуймӧмсӧ дзебны зілиг вочавидзис капитан. — Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Тидке кавшасис стул вылӧ да заводитіс висьтавны.
Сійӧ тӧрыт воис Дорнауӧ Рискатолӧн бродячӧй циркса труппакӧд, кодӧн сійӧ юрнуӧдӧ.
Правда, ӧні военнӧй положение, но труппалы колӧ выступайтны, а то артистъяс тшыглы куласны.
Господин капитан лоӧ, колӧ чайтны, сэтшӧм любезнӧйӧн, мый разрешитас некымын представление.
Со тані бумагаас гижӧма сійӧ номеръяссӧ, кодъясӧс найӧ петкӧдлӧны.
Соколов видзӧдліс список вылас.
Сэтшӧм жӧ программа, кутшӧм овлӧ быд немецкӧй бродячӧй цирклӧн.
Татшӧм выступление, дерт, позьӧ разрешитны.
Капитан босьтіс ручка да кырымаліс.
— Ыджыд аттьӧ, — шуис Тидке.
Сійӧ чеччис стул вылысь да заводитліс нин кыссьыны ӧдзӧслань, но Соколов эз вермы кутчысьны да юаліс:
— Кывзӧй, господин Тидке, кыдзи нӧ тайӧ тіянкӧд лои?..
Кыдзи тіянӧс тадзисӧ калечитіс?
Меным юрӧ воис мӧвп...
— Мый менӧ нарошнӧ уродуйтісны? — помаліс Тидке. — Именнӧ сідзи и вӧлі, ті энӧ ӧшибитчӧй.
Тайӧ историяыс зэв прӧстӧй.
Тіян кӧ эм некымын прӧст минут, ме тіянлы висьтала.
— Пӧжалуйста, — вочавидзис Соколов.
Тидке бара кавшасис стул вылӧ.
— Ме чужи известнӧй циркӧвӧй семьяын, — заводитіс сійӧ. — Менам дедӧй вӧлі акробатӧн, батьӧй — клоунӧн.
Менӧ сідзжӧ ичӧтысянь заводитісны велӧдны циркӧвӧй делӧӧ.
Сизим арӧсӧн ме воккӧд ӧтлаын бура нин уджалі трапеция вылын.
Мамӧй шогсис, мый ме сэтшӧм водз заводиті уджавны циркын, но бать та йылысь эз ёна думайт: колӧ вӧлі сьӧм, а сідзкӧ, выль номеръяс.
Ӧтчыд представление дырйи ме уси трапеция вывсянь да чеги кокӧс.
Тайӧ вӧлі эськӧ нинӧм на — ичӧтдырся чегӧмъяс бурдӧны зэв ӧдйӧ да некутшӧм туйяс оз кольны, — но сэтчӧ жӧ менам орӧма сӧныс.
А тайӧ, вӧлӧмкӧ, бурдӧдны позьтӧм нин.
Ме должен вӧлі нэм кежлӧ кольны чотысьӧн.
Кокӧс менсьым сюйисны гипс пытшкӧ.
А сэсся миян циркӧ воис синьор Винченцо.
Сійӧс аддзӧм бӧрын мам зэв ёна бӧрддзис.
Ме жӧ сэки нинӧм на ог вӧлі гӧгӧрво.
Тайӧ синьор Винченцоыс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ итальянецӧн, кыдзи ме папуасӧн, лыддьыссис циркӧвӧй лекарӧн.
Кор Винченцо нуис менӧ гортысь, весиг батьӧй бӧрддзис.
Тидке ланьтіс, быттьӧ казьтыліс сійӧ ылысса лунъяссӧ.
Сэсся сійӧ бара заводитіс висьтавны.
— Куим тӧлысь чӧжӧн синьор Винченцо менӧ дзикӧдз вежис.
Сійӧ босьтіс менам кокысь гипссӧ, неуна бергӧдыштіс лыяссӧ, и найӧ бурдісны чукыльӧн.
Наркоз улын — аттьӧ и сыысь — сійӧ чегъяліс менсьым киясӧс да кокъясӧс да вӧчис сідзи, медым найӧ бурдісны чукыльӧн.
Ме олі сы ордын пӧшти во, а кор петі, ставӧн повзисны.
Зато ме эг нин вӧв семьяын лишнӧй вомӧн.
«Морт-черань» лои популярнӧй аттракционӧн, кодӧс позьӧ вӧлі успехӧн демонстрируйтны любӧй арена вылын.
Мыйкӧ дыра миян делӧяс збыльысь мунісны бура.
Сэсся батьӧй кулі, и ставыс бара мӧдӧдчис важмоз.
Бать кулӧм бӧрын ме босьті ас вылӧ циркӧн веськӧдлӧмсӧ да матӧ нин кызь во ветлӧдла Германияса каръяс кузя.
Со и став историяыс менам.
Капитан Соколов пукаліс чӧв олігтыр. Висьталӧмторйыс сійӧс зэв ёна чуймӧдіс.
— Ме чайта, — водзӧ висьталіс Тидке, — ті и асьныд воланныд видзӧдлыны миян представление вылӧ.
Ми лоам зэв радӧсь.
— Аттьӧ, — вочавидзис капитан, коді век на эз вермы воны ас садяс кывлӧмторсьыс. — Гашкӧ, вола.
— Аддзысьлытӧдз!
Тидке лэччис стул вылысь да кыссис ӧдзӧслань.
Ӧні капитан казяліс, мый тайӧ тешкодь посетительыс збыльысь зэв ыджыд черань кодь.
Тидке саяліс ӧдзӧс сайӧ, а капитан ниртыштіс плешсӧ: «Но и олансям!»
Ӧдзӧсӧ бара таркӧдчыштісны, и бара капитан шыасис, ещӧ кутшӧмкӧ урӧдлысь пырӧмсӧ виччысиг.
Но ӧні кабинетӧ нюмъялігтырйи пырис Гильда Фукс.
Здук мында Соколов зілис уськӧдны тӧдвылас, кытысь сійӧ аддзыліс тайӧ нывбабасӧ.
Кор тайӧ думвылас уси, сылы лои интереснӧ.
Тильда Фуксӧс сійӧ первойысь аддзыліс Эдит Гартман патераысь.
Интереснӧ, мыйла сійӧ локтіс татчӧ?
А Гильда шыасис капитан дінӧ кыдзи важ тӧдса дінӧ да зілис сетны сёрниыслы интимнӧй характер.
Сійӧ, например, долыда сераліс сы вылын, кыдзи господин капитан разоблачитіс сэки фрау Гартманлысь висьӧм улӧ лэдзчысьӧмсӧ.
Соколов кывзіс да некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ локтӧма.
А Тильда ланьтлытӧг больгис.
Сёрнитігӧн сійӧ юаліс:
— Висьталӧй, господин капитан: Германияын лоӧ нуӧдӧма му юклӧм?
— Да, тайӧ вермас лоны, — вочавидзис Соколов.
Гильда пӧшти эз обратит внимание капитанлӧн вочакыв вылӧ да пыр жӧ кутіс сёрнитны мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Но Соколов гӧгӧрвоис, мый тайӧ юалӧм вӧснаыс и локтӧма сійӧ татчӧ.
— А мый ӧні вӧчӧ Эдит Гартман? — юаліс Соколов.
Гильда лукава нюммуніс:
— Сійӧ сэтшӧма кажитчис тіянлы?
Ме верма висьтавны сылы, мый ті кӧсъянныд аддзывны сійӧс.
Чайта, сійӧ сӧгласитчас.
— Ме кора тіянӧс не сёрнитны тадзи, — скӧра шуис Соколов. — Менӧ интересуйтӧны фрау Гартманлӧн намерениеясыс кыдзи актрисалӧн — и сэсся нинӧм.
— О, кыдзи актриса сійӧ ӧні интересуйтны оз вермы, — вочавидзис Гильда. — Ӧд сійӧ эз выступайтлы сцена вылын дас воысь унджык нин да код тӧдас, кор ещӧ пондас выступайтны.
Соколов думыштчис сылӧн вочакыв вылын.
— Господин капитанлы кӧ лоӧ гажтӧм миян карын, — водзӧ висьталіс Гильда, — да окота лоӧ неуна гажӧдчыштны, ме рад лоа аддзыны тіянӧс ас ордысь.
Ӧні ме ола аслам патераын ӧтнам, и ті верманныд тырвыйӧ веритчыны ме вылӧ.
Со менам адрес.
И сійӧ нюжӧдіс Соколовлы визитнӧй карточкасӧ.
— Став бурсӧ тіянлы, — вочавидзис Соколов, кодӧс вывті ёна скӧрмӧдіс Гильда Фукслӧн сыкӧд тадзи сёрнитӧмыс. — Ӧдвакӧ ме воспользуйтча тіян гостеприимствоӧн.
— Тайӧс некор оз позь тӧдны водзвыв.
Гильда кыдз вермис меліджыка нюммуніс да петіс кабинетысь.
Мыйла воліс татчӧ тайӧ Гильда Фуксыс?
Ӧти-кӧ, тӧдмавны земельнӧй реформа йылысь — тайӧ дзик сідз; мӧд-кӧ, корны ас ордас комендатураысь капитанӧс.
Сідзкӧ, сійӧ зільӧ бурджыка тӧдмасьны кодкӧдкӧ сӧветскӧй йӧз пӧвстысь.
Мыйла?
Та йылысь колӧ бура думыштны.
Сэсся локтіс Лекс Михаэлис, и капитан пукаліс сыкӧд час кымын, сёрнитісны сӧветскӧй мортлы непривычнӧй юалӧмъяс йылысь, кыдзи, например, эм-ӧ немецкӧй нывбабалӧн право ас вӧляысь пырны высшӧй школаӧ, вермасны-ӧ гӧтрасьны йӧз, кодъяслӧн абу некутшӧм доход, да мукӧд сэтшӧм юалӧмъяс.
Налӧн беседаыс вӧлі помасьӧ нин, кор кабинетӧ пырис Болер да церемоннӧя здоровайтчис капитанкӧд.
Соколов радпырысь вочавидзис.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны пӧрысь писательӧс!
Неужели тайӧ сійӧ лӧсьӧдчыліс Дорнауын ассьыс первой войсӧ коллявны пос улын?
Старик вӧлі выль костюма, видзӧдласыс долыд да энергичнӧй, весиг чукыръясыс сылӧн мичаа бритӧм чужӧм вылас, кажитчӧ, неуна шылялӧмаӧсь.
Капитан Соколов мудзлытӧг тӧждысис Болер вӧсна.
Писательлы сетісны патера, и Берлинын вӧлі решитӧма нин лэдзны кольӧм мирӧвӧй война кадъяс йылысь сылысь романсӧ.
Неважӧн сылы ыстісны аванс.
— Бӧръя кадас ме вӧсна ёна тӧждысьӧны оккупационнӧй власьтъяс, — шуис Болер, кор Михаэлис петіс. — Меным сетісны патера, сьӧм, торъя снабжение.
Ме кӧсъя тіянлысь веськыда юавны, господин капитан: мый ті арталанныд таысь пӧлучитны?
— Нинӧм, господин Болер, — серӧктіс Соколов. — Зэв эськӧ эз вӧв лӧсьыд, ми кӧ эгӧ отсалӧй известнӧй писательлы.
Ми кӧсъям лӧсьӧдны тіянлы сэтшӧм условиеяс, медым ті верминныд спокойнӧ уджавны.
Вот и ставыс.
Ме чайта, регыд ачыс олӧмыс заставитас тіянӧс пуксьыны гижны роман выль, демократическӧй Германия йылысь, кодӧс ӧні лӧсьӧдӧ немеч войтыр.
— Ме ог лӧсьӧдчы гижны некутшӧм небӧгъяс, — вочавидзис Болер. — Ме нарошнӧ локті висьтавны тіянлы та йылысь, медым тіян эз вӧвны некутшӧм иллюзияяс ме кузя.
— Менам найӧ и абуӧсь, — шуис капитан.
Соколовлы кажитчис, мый пӧрысь писатель весиг ӧбидитчис.
Кӧть мый, а вочакывйыс Болерлы эз во сьӧлӧм вылас.
Старик ещӧ ӧтчыд тӧдчӧдіс:
— Ӧти кывйӧн кӧ, ме тіянлы водзвыв висьталі.
Болер аттьӧаліс господин капитанӧс став тӧждысьӧмъяссьыс да прӧщайтчис.
Соколов чеччис.
Болерлӧн волӧмыс гажмӧдіс сійӧс.
Сылы кажитчис, мый стариклы збыльысь окота гижны небӧг ӧнія олӧм йылысь, но сэк жӧ сійӧ кӧсйӧ, медым сылы тшӧктісны тайӧс.
Тшӧктыны жӧ Соколов некодлы эз лӧсьӧдчы.
Настӧящӧй демократическӧй писательяс асьныс, тшӧктытӧг, аддзасны выль Германияын ассьыныс местасӧ.
Капитан колльӧдіс Болерӧс ӧдзӧс дорӧдзыс да бара пуксис пызан сайӧ.
Приём муніс водзӧ, и рытӧдзыс Соколовлӧн эз вӧв ни ӧти прӧст минут.
Уджалан лун помасьӧм бӧрын став офицеръяс чукӧртчывлісны Чайка кабинетӧ, медым юксьыны впечатлениеясӧн да сёрнитыштны асланыс олӧм-вылӧм йылысь.
Чукӧртчывлісны эз кодлӧнкӧ тшӧктӧм серти, а кыдзкӧ сідзи нин первойсяньыс заводитчис.
Ӧтчыд, кор ставныс, кыдзи пыр, ӧтлаасисны полковник ордын да комендатура зданиеын пуксис нин чӧв-лӧнь, сёрни пансис семьяяс йылысь, военнӧй воясса паныдасьлӧмъяс да торйӧдчӧмъяс йылысь.
Сэсся сёрниыс вуджис Рӧдинаын олӧм йылысь.
Тадзи вӧвлі пӧшти быдпӧрйӧ.
— Меным тӧрыт гӧтырсянь письмӧ воис, — шуис Соколов. — Колӧ кӧ, лыддя гора? — друг содтіс сійӧ.
— Сӧмын дзик ставсӧ, нинӧм не колявны! — шмонитіс кодкӧ.
— Тайӧ нин кыдзи меным лоӧ окота, — вочавидзис капитан.
Сійӧ лыддис, письмӧ вылас пӧшти видзӧдтӧг.
Ставыслы вӧлі гӧгӧрвоана, мый тӧрыт воӧм письмӧсӧ Соколов тӧдӧ нин наизусть да лыддьӧ сійӧс, кыдзи радейтана кывбуръяс, быд кыв долыда шуалігтырйи.
Соколов ланьтіс, и мыйкӧ дыра кежлӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Быдӧн думайтіс Рӧдина йылысь, аслас семья йылысь, и быдӧнлы сэтшӧм окота лои мунны тайӧ йӧз канмусьыс да лоны кӧнкӧ Киевын, либӧ ас ордас МТС-ын, либӧ ыджыд ленинградскӧй заводын!
— Со пӧлучиті ме тайӧ письмӧсӧ, — шуис Соколов, — и менам кыптісны уна сомнениеяс.
Правильнӧ-ӧ ме вӧчи, мый ысті гӧтырлы срочнӧй вызов?
Дерт, овны сытӧг меным зэв сьӧкыд, но ог-ӧ вӧч ме несправедливӧя?
Сійӧ помаліс институт, лои режиссёрӧн; сылы эськӧ уджавны сцена вылын, а ме кора сійӧс заграницаӧ, Дорнау карӧ, кӧні весиг и театрыс абу.
— А висьталӧны, коркӧ тані вӧлӧма бур театр, — шуис полковник.
— Унджык актёръясыс мунӧмаӧсь коді кытчӧ, — вочавидзис Соколов. — Вот ме и думайта: мый сійӧ кутас тані вӧчны?
И, веськыда висьтала, мукӧддырйи чувствуйта ачымӧс эгоистӧн.
Ӧд ме, ставсӧ тайӧс бура гӧгӧрвоӧмӧн, нетшышта сійӧс творческӧй олӧмысь этшавылӧ кык-куим во кежлӧ.
Тайӧ каднас эськӧ сійӧ унатор вермис вӧчны...
Капитан ланьтіс.
Чайка виччысьтӧг вежис сёрнитанторсӧ, но збыльысьсӧ водзӧ нуӧдіс беседа сы йылысь жӧ; сійӧ шуис:
— Миянлы колӧ кыдз позьӧ унджык висьтавлыны немечьяслы Сӧвет Союз йылысь, сы вӧсна мый найӧ пӧшти нинӧм на оз тӧдны миян йылысь да ӧнӧдз на найӧ абу вунӧдӧмаӧсь Геббельслысь сӧрӧмсӧ.
Налы колӧ висьтавны миян Рӧдина йылысь, миян революция йылысь, миян йӧз йылысь, пятилеткаяс йылысь, социализм йылысь.
И тӧданныд, мый ме думышті: «А мый, Соколовлӧн кӧ гӧтырыс татчӧ воӧм бӧрын отсалас магистратлы да татчӧс артистъяслы выльысь лӧсьӧдны тані театр?»
Ӧд налы, навернӧ, окота лоӧ сувтӧдавны сцена вылын и немецкӧй, и миянлысь, сӧветскӧй пьесаяс.
А ӧні миян пӧвстын абуӧсь сэтшӧм специалистъясыс, кодъяс вермисны эськӧ отсавны налы.
Вот тані капитанлӧн гӧтырыс и сетас миянлы ыджыд отсӧг.
Абу-ӧ сідзи, ёртъяс?
Помӧдзыс кывзытӧдз на Соколов гӧгӧрвоис нин, кутшӧм прав вӧлі сылӧн командирыс.
Дерт, Любалы сюрӧ и тані настӧящӧй удж, буретш сэтшӧм, кодӧс нуӧдны сійӧ гӧтӧвитіс асьсӧ.
Дас ӧтиӧд глава
Комендант кабинетӧ ӧдзӧсыс неуна воссьыштліс да мыйлакӧ бӧр пӧдласис.
Полковник лэптыліс юрсӧ, некодӧс эз аддзы да бара копыртчис аслас бумагаяс весьтӧ.
Но ӧдзӧс вугйыс бара мӧдіс вӧрны, а ӧдзӧсыс сідзи и эз воссьы:
тыдалӧ, кодкӧ кӧсйис пырны, но эз лысьт.
Полковник чеччис пызан сайсьыс, муніс ӧдзӧс дорас да паськыда восьтіс сійӧс.
Порог дорын сулаліс шӧр арлыда тӧдтӧм морт.
— Мый ті тані вӧчанныд? — юаліс полковник.
Немеч весиг кельдӧдіс волнуйтчӧмысла.
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ комендант вылӧ, видзӧдліс жырсӧ.
Чужӧмыслӧн кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс выражениеыс заинтересуйтіс Чайкаӧс.
— Пырӧй, — корис полковник.
Тӧдтӧм морт, буракӧ, падъяліс на, но сэсся, ӧтарӧ-мӧдарӧ гоньялігтыр, пырис кабинетӧ да пуксис стул вылӧ.
— Ме кывза тіянӧс, — шуис Чайка да кутіс видзӧдны тӧдтӧм морт вылӧ сідзи, медым сійӧ заводитіс сёрнитны.
— Ме пышйи психиатрическӧй лечебницаысь, — виччысьтӧг шуис сійӧ. — Менӧ сюйисны сэтчӧ дзик прӧста.
Ме изобретатель Гроссман.
Полковниклы эз ло лӧсьыд: а друг тайӧ Гроссманыс и збыльысь йӧй?
Но Чайка нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс мӧвпъяссӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, кутшӧм сюся посетительыс видзӧдӧ сылӧн чужӧм вылӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм впечатление вӧчисны сылӧн кывъясыс.
Та вӧсна полковник бара шуис:
— Кывза тіянӧс, господин Гроссман.
— Ме локті тіян дінӧ зэв серьёзнӧй помка кузя, и тайӧ инмӧ оз сэтшӧма менам изобретениелы, кутшӧма тӧдчанаджык обстоятельствояслы.
— Мый нӧ ті изобретитінныд? — посетитель бӧрся сюся видзӧдігтырйи юаліс полковник.
— Коркӧ ме предложитлі текстильнӧй промышленностьлы выль краситель, но ӧні сійӧ оз нин некутшӧма касайтчы ме дінӧ.
— Мый нӧ лои?
— Тайӧ краскаясыс, кодъяс ӧти кадӧ вӧліны зэв моднӧйӧсь, кӧть и жаль, абу менам нимаӧсь.
Артмис сідзи, мый найӧн завладейтіс зэв вына концерн — «ИГ Фарбениндустри».
— Онӧ-ӧ вермӧй ті висьтавны подробнӧйджыка?
— Окотапырысь.
Ме, кыдзи висьталі нин тіянлы, химик-изобретатель.
Аслам гортса лабораторияын уджалігӧн ме аддзи выль, зэв экономичнӧй краситель.
Меным сы вылӧ сетісны свидетельство.
Сэсся ме муні «ИГ Фарбениндустриӧ», медым вузавны ассьым изобретениеӧс.
Меным вӧзйисны сыысь витсё марка, да ещӧ сэтшӧм условиеӧн, мый ме босьта патент вывсьыс ассьым нимӧс да сета выль красительсӧ концернлы собственностьӧ.
Ме эг сӧгласитчы.
Од менам открытиеысь позьӧ вӧлі виччысьны уна миллион прибыльяс.
Ме надейтчи, мый кодкӧ мӧд ньӧбас сійӧс.
Но кӧть кутшӧм химическӧй фирма дорӧ ме эг шыасьлы, ставныс найӧ сідзи либӧ мӧд ногӧн зависитісны «Фарбениндустриысь».
Гроссман сьӧкыда ышловзис, чышкыштіс плешсӧ да, тӧдчымӧн нервничайтіг, висьталіс водзӧ:
— Ме нинӧм эг вермы добитчыны, а сэсся, содтӧд сы дінӧ, дыр виси.
Лёка олӧмысь да тшыгъялӧмысь ме ёна омӧльтчи.
Йӧз, кодъяскӧд ме нуӧді сёрнитчӧмъяс, кутісны шуны менӧ йӧйӧн да быдногыс издевайтчисны ме вылын.
Ӧтчыд ме скӧрми да вӧчи скандал.
Сэки менӧ кӧрталісны да мӧдӧдісны психиатрическӧй лечебницаӧ.
Сэні менӧ признайтісны йӧйӧн.
Ӧнітӧ ме тӧда, мый таысь врачьясыслы бура мынтісны.
А регыд менам гӧтырлы, коді коли дзик некутшӧм средствоястӧг, быть лои вузавны менсьым изобретениеӧс сійӧ жӧ «ИГ Фарбениндустриыслы» куимсё маркаысь нин.
Гроссманлӧн тіралісны киясыс, чужӧмыс лои зэв возбуждённӧй.
«Сійӧ кӧ и абу йӧй, — думыштіс полковник, — то психиатрическӧй лечебницаын олӧмыс, тыдалӧ, ёна торкӧма сылысь нервнӧй системасӧ».
— Да, — водзӧ висьталіс инженер. — Тадзи ме вошті эг сӧмын аслам изобретение вылӧ авторство, но и свободаӧс.
Кор матысмисны тіян войска, меным удайтчис пышйыны больничаысь.
Ме локті гортӧ да дзебси, медым эз аддзыны, кутасны кӧ корсьысьны.
Но неважӧн ме тӧдмалі сы йылысь, мый вӧчсьӧ татчӧс химическӧй заводын...
— Ті кутанныд тӧдвылад «Сода-верке» завод?
— Да, сійӧс.
Ме кӧсъя висьтавны тіянлы зэв важнӧйтор, господин полковник.
Но карас менам уна враг, и ме эськӧ кӧсйи имеитны безопасностьлысь гарантия.
— Прӧстӧй полӧм.
Ме гарантируйта тіянлы полнӧй безопасность.
Гроссман здук чӧв олыштіс, быттьӧ думайтіс полковниклӧн кывъяс вылын.
— Ладнӧ! — шуис сійӧ медбӧрын. — Ме висьтала тіянлы ставсӧ.
Тӧданныд-ӧ ті, кымын специалист уджалӧ «Сода-верке» заводын?
— Стӧча ог тӧд, но сэні найӧ вывті унаӧнӧсь.
— Казялінныд-ӧ ті, мый лаборантъясыс заводас пӧшти сы мындаӧнӧсь жӧ, мыйта рабочӧйясыс?
— Да, ті правӧсь.
— Став тайӧ сідз шусьысь специалистъясыс лоины «Сода-веркеын» капитуляцияӧдз некымын лун водзджык, а то и война помасьӧм бӧрас.
Некор эз вӧвлы сэні сы мында инженерыс.
— Мый жӧ тайӧ лоӧ?
— Зэв прӧстӧ. Заводын аддзисны аслыныс дзебсянін гитлеровечьяс.
Сэні найӧ пӧлучайтӧны карточкаяс да документъяс, но, дерт, делӧыс абу сыын.
Ставныс найӧ либӧ виччысьӧны удобнӧй случай пышйыны рытыввылӧ, либӧ жӧ надейтчӧны кӧть мыйӧнкӧ да вредитны тіянлы.
— Тіян юӧртӧмныд зэв интереснӧй, — шуис полковник да думыштіс, мый Гроссманлысь кывъяссӧ вынсьӧдӧны аслас подозрениеясыс. — Сёрнитны кӧ тіян краситель йылысь, то регыд ми вермам сетны тіянлы став правояссӧ.
— Ме весиг думайтны та йылысь ог лысьт! — вочавидзис Гроссман.
— Мыйла нӧ?
Тайӧ делӧсӧ позьӧ веськӧдны.
Ме ӧні ог эшты, но кӧсйыся отсавны тіянлы.
Ме сӧмын кора тіянӧс кольны дежурнӧйлы ассьыныд адреснытӧ, а лоӧны кӧ тіян ещӧ кутшӧмкӧ выльторъяс, локтӧй веськыда ме дінӧ.
— Ыджыд аттьӧ тіянлы, — шуис Гроссман.
Кор сійӧ муніс, полковник ёна думыштчис.
Гроссман и збыльысь вермис лоны йӧйӧн.
Но, мӧдарсянь, полковникӧс и асьсӧ чуймӧдліс, мый «Сода-веркеын» сы мында специалист.
Тайӧ вӧлі зэв подозрительнӧ.
Чайка решитіс, мый бурджык сӧветуйтчыштны ёртъясыскӧд, да мӧдӧдчис Савченко дінӧ.
Майор кабинетын вӧлі и Соколов.
Комендант висьталіс налы изобретатель волӧм йылысь.
— Кольны сідз тайӧ юӧртӧмсӧ оз позь, — шуис Чайка. — Первой тӧдмалӧй стӧча, збыль-ӧ заводӧ бӧръя кадас босьтӧма сэтшӧм уна специалистӧс.
Сэки лоӧ ставыс гӧгӧрвоана.
И став йывсьыс доложитӧй меным.
А сэсся ме ачым нин босьтча тайӧ делӧас.
Первой даннӧйясыс жӧ, кодъясӧс пӧлучитісны комендатураын, вынсьӧдісны Гроссманлысь став висьталӧмсӧ.
Ӧттшӧтш полковник мӧдӧдіс изобретатель дінӧ врачӧс.
Медицинскӧй освидетельствование петкӧдліс, мын Гроссман психически здоров, но нервнӧй системаыс сылӧн ёна торксьӧма.
— А кодлӧн ӧні нервъясыс порядокынӧсь? — шуис врач, ассьыс выводъяссӧ висьталіг. — Пукавны пӧшти куим во психиатрическӧй лечебницаын!
Да таысь и медся здоров мортыс йӧймас.
Врачлӧн выводъясыс радуйтісны комендантӧс.
Мӧд лунас полковник Чайка кык салдаткӧд воисны «Сода-веркеӧ».
Сійӧс встретитіс директор да корис аслас кабинетӧ.
Комендант висьталіс директорлы, мый регыд заводӧ лоӧ назначитӧма военнӧй представительӧс.
А ӧні сійӧ кӧсйӧ сӧмын видзӧдлыны производствосӧ да тӧдмавны предприятиелӧн нуждаяс йылысь.
Директорлӧн чужӧмыс эз петкӧдлы торъя радлӧм.
Ӧні оз на уджав ни ӧти цех, но регыд делӧыс ладмас.
Завод должен заводитны вӧчны видз-му овмӧслы минеральнӧй удобрениеяс.
Ӧні нуӧдсьӧ ыджыд исследовательскӧй удж, коді йитчӧма выль продукция лэдзӧмкӧд.
Полковник кывзіс директорлысь объяснениеяссӧ, сэсся шуис, мый кӧсйӧ видзӧдлыны заводсӧ.
Видзӧдлісны тыртӧм цехъяс.
Мӧдӧдчисны лабораторияӧ.
Директор восьтіс ӧдзӧссӧ стекляннӧй йирка ыджыд залӧ, коді югдӧдсис кык боксянь, и Чайкалы кажитчис, мый сійӧ збыльысь веськалі медся точнӧй наука сарствоӧ.
Пызанъяс дорын, кӧні сулалісны быдсямапӧлӧс приборъяс да аппаратъяс, дзик чӧв-лӧньын уджалісны еджыд халатъяса уна сё морт.
Директор гӧгӧрвоӧдіс: тані нуӧдсьӧ научно-исследовательскӧй характера зэв ыджыд удж.
Полковник матыстчис ӧти специалист дінӧ да юаліс:
— Мый ті ӧні вӧчанныд?
— Ме прӧверяйта выль удобрениелысь эффективностьсӧ, — вочавидзис химик.
— Кутшӧм нӧ удобрение тайӧ лоӧ?
Еджыд халата морт мӧдіс висьтавлыны.
Сійӧ висьтавліс зэв гӧгӧрвотӧма, и Чайка, коді век радейтліс да бура тӧдіс химия, сразу казяліс, мый сыкӧд сёрнитысьыс — тырвыйӧ невежда.
Полковник муртса вермис кутны асьсӧ, медым спокойнӧ кывзыны ӧта-мӧдныскӧд нинӧмӧн йитчытӧм формулаяс да терминъяс.
Арталӧмыс тані нюлі зэв прӧстӧй: сӧветскӧй офицер всё равно нинӧм оз гӧгӧрво — сідзкӧ, сылы позьӧ сӧрны быдсяматорсӧ.
Мукӧдыс кывзісны коллегаыслысь висьталӧмсӧ внимательнӧя да серьёзнӧя, сӧмын ӧти томиник лаборант, медбӧрын, эз вермы кутчысьны, пыльснитіс-серӧктіс да ӧдйӧ дзебсис колбаяс да ретортаяс тыра пызанъяс сайӧ.
— Тіян тані кымын научнӧй работник? — юаліс директорлысь полковник, кор инженер, медбӧрын, ланьтіс:
— Сё комын кӧкъямыс морт.
— Унакодь... — шуис комендант да бара видзӧдліс залсӧ. — Но, ладнӧ, — содтіс сійӧ. — Ме думайта, заводӧн тӧдмасьӧмӧн ми помалім.
Сійӧ казяліс, кутшӧм кокньыда лолыштісны ставныс, кор кылісны тайӧ кывъяссӧ.
«Ладнӧ, ладнӧ, радлӧй, — думыштіс комендант; дум вылас сылы уси Гроссман. — Ӧні ме тіянлы вӧча концерт!»
Сійӧ пырис директоркӧд кабинетас да зэв надзӧн, медым сійӧ бура вермис гӧгӧрвоны сылысь быд кыв, шуис:
— Ме коркӧ помавлі технологическӧй институт и менӧ ёна чуймӧдісны сійӧ гырысь тӧдӧмлунъясыс, кодъясӧс петкӧдлісны тіян «учёнӧйясыд».
Комендантлӧн первой кывъяс бӧрын жӧ директор кельдӧдіс.
Шӧйӧвошӧм, сійӧ заводитліс мыйкӧ висьтавны, кӧть эськӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый сылӧн висьталӧмыс нинӧм оз отсав.
— Меным ставыс яснӧ, — шуис Чайка. — Кымын мортӧс да кодъясӧс именнӧ прикажитісны тіянлы примитны удж вылӧ миян локтӧм водзвылын?
— Ме некодӧс эг принимайтлы.
— Ті жӧ асьныд гӧгӧрвоанныд: ме ставсӧ тӧда, и нинӧмла тіянлы ыдждӧдны ассьыныд мыжтӧ.
Директор сетчис.
Тэрмасьӧмӧн, ачыс муртса оз бӧрд, сійӧ кутіс оправдывайтчыны.
Ачыс сійӧ таын абу мыжа: сійӧ тані дыр эз вӧв, а тайӧ йӧзсӧ босьталӧма удж вылӧ сылӧн заместительыс, проклятӧй нацист, коді удитіс пышйыны рытыввылӧ.
Вит минут мысти комендант пӧлучитіс лжеспециалистъяслысь полнӧй список.
На пӧвстын вӧлӧмаӧсь и сэтшӧмъяс, кодъясӧс важӧн нин корсисны.
Век жӧ нин тайӧ «химикъяс» пӧвстсьыс ни ӧти эз кӧсйы эськӧ паныдасьны правосудиекӧд.
Сійӧ жӧ лунас заводсьыс петігӧн ставнысӧ найӧс арестуйтісны.
Дас кыкӧд глава
Дорнау окраинаын, медбӧръя бензоколонкалы паныдӧн, сулалӧ заводскӧй типа нёль судта кузь здание.
Восьса паськыд ӧшиньясӧдыс тыдалӧны станокъяслӧн радъяс, сэтысь кылӧ моторъяслӧн шум.
Авторемонтнӧй завод «Мерседес» сійӧ лунъясас выполняйтіс Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялысь заказъяс.
Заводкӧд орчча тыртӧм йӧрын сулалісны войнаӧн жугӧдлӧм да калечитӧм машинаяс.
Трактор быд лун кыскавліс некымын татшӧм автомобиль паськыд заводскӧй воротаӧ.
Кажитчис эськӧ, мый некутшӧм зільӧмъяс оз вермыны вӧчны машинаяссӧ важкодьӧн.
Но кужана кияс веськӧдалісны нёптовтчӧм крылояс да кузовъяс, мавталісны найӧс югъялысь краскаӧн, ремонтируйталісны моторъяссӧ, и машинаяс бара петавлісны паськыд туйяс вылӧ.
Уджнас веськӧдлӧм вылӧ да контролируйтӧм вылӧ татчӧ вӧлі ыстӧма военнӧй представительӧс лейтенант Дроботӧс. Сійӧ вӧвлі танкистӧн да бура тӧдіс двигательяс ремонтируйтӧм.
Ӧні сійӧ и кывкутіс план выполнитӧмысь.
Заводнас во комын нин управляйтіс директор господин Бастерт.
Сылӧн авторитетыс тані вӧлі зэв ыджыд, сійӧ лыддьысьліс вежны позьтӧм специалистӧн.
Лейтенант Дробот сюся следитіс Бастерт удж бӧрся.
Медся ёна лейтенантӧс чуймӧдіс заводын уджысь мынтысянногыс.
Рабочӧйяс жалӧваньесӧ пӧлучайтісны пӧденнӧя, и ыджыд удж производительность йылысь нинӧм вӧлі и сёрнитны.
Дробот заводитліс сёрнитны та йылысь директоркӧд, но мӧдыс сӧмын кияссӧ шевгӧдіс: первойсяньыс тані мынтысьлісны тадзи, требуйтны ӧні ыджыдджык удж производительность сійӧ оз вермы.
Ӧд снабжайтӧны омӧля, да и заводыслы оз сетны колана материалъяс.
Асьсӧ оправдайтӧм могысь директор вайӧдліс зэв уна доказательствояс.
А рабочӧйяс быдса лунъясӧн шӧйтісны цехысь цехӧ, корсялісны инструментъяс да материалъяс либӧ кыйӧдісны мастеръясӧс, кодъяс частӧ кытчӧкӧ вошлывліны.
Дробот юасис, кыдзи уджавлӧма заводыс важӧн.
Вӧлӧмкӧ, важӧн быд лун ремонтысь петавлӧма комын — нелямын машина, а ӧні зэв ыджыд достижениеӧн лыддьыссис лэдзны луннас вит автомобиль.
Тані колӧ вӧлі действуйтны решительнӧя, и лейтенант муніс сӧветуйтчыны комендатураӧ, капитан Соколов дінӧ.
Офицеръяс тайӧ лунас дыр пукалісны да обсуждайтісны заводын положениесӧ.
Дерт, эмӧсь унапӧлӧс административнӧй мераяс, но вайӧдасны-ӧ найӧ удж производительность кыптӧмӧ, код тӧдас.
— Тӧдан, Дробот, — дыр думайтӧм бӧрын шуис Соколов, — ми, кажитчӧ, мӧдӧдчим неправильнӧй туйӧд.
Ми тані тэкӧд думайтам, кыдзи да мый вежны, а миянлы медводз колӧ корсьны немецкӧй рабочӧйяссянь поддержка.
На пӧвстысь сюрӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс мунлісны Гитлер бӧрся, но ӧд унджыкыс сэтшӧмъяс, кодъяс мустӧмтлісны Гитлерсӧ.
Вот накӧд миянлы и колӧ сӧветуйтчыны.
— А гашкӧ, век жӧ лэдзны приказ обязательнӧй выработка норма йылысь? — шуис Дробот.
— Оз, тані колӧ думыштны мыйкӧ мӧдтор.
Вай век жӧ сӧветуйтчам рабочӧйяскӧд.
Та вылын беседаыс помасис, а мӧд лунас лейтенант Дробот корис ас дінас Бертольд Грингельӧс, моторнӧй цехысь токарӧс.
Лейтенант дінӧ корӧмыс Грингельӧс ёна чуймӧдіс, но сійӧ сэк жӧ думыштіс, мый сы дінӧ лейтенантлӧн оз вермыны лоны некутшӧм претензияяс.
Грингель вӧлі честнӧй морт, и ачыс возмущайтчис заводын положениеӧн.
Лейтенант ордысь токарь аддзис капитан Соколовӧс.
Сёрни заводитчӧмсяньыс Грингель гӧгӧрвоис, мый сійӧс корӧмаӧсь татчӧ кыдзи другӧс.
Дробот висьтавліс «Мерседесын» удж омӧля сувтӧдӧм йылысь, а токарь, быттьӧкӧ сӧглашайтчис сыкӧд, довкйӧдліс юрнас.
Кор лейтенант веськыда юаліс сылысь, мый колӧ вӧчны удж производительность кыпӧдӧм могысь, Грингель эз сразу вочавидз.
Сійӧ чӧв олыштіс сылы предложитӧм папироссӧ ӧзтігмоз, а сэсся тэрмасьтӧг заводитіс:
— Тані ӧд со кутшӧм положение лои. Став рабочӧйяс думайтӧны, мый заводсӧ регыд демонтируйтасны.
Кыдзи ті думайтанныд: тайӧ оз действуйт йӧз вылӧ, кодъяс уна во чӧж нин уджалӧны тані?
Ме ог агитируйт тіянӧс демонтаж дугӧдӧм вӧсна: Германиялы колӧ мынтысьны, тані вензьӧм оз вермы лоны.
Но ми огӧ тӧдӧй, кодлы да мый вылӧ уджалам.
Гитлерӧс шыбитісны, а Бастерт коли.
Сійӧ эксплуатируйтліс миянӧс войдӧр и, тыдалӧ, кутас эксплуатируйтны и водзӧ.
А ми кӧть и лыддьысям рабочӧйясӧн, но миянлы овсьӧ оз кокньыдджыка наысь, кодъяс некӧн оз уджавны: миянлы сідзжӧ колӧ думайтны, кыдзи эськӧ судзӧдны нянь кусӧк.
А главнӧйыс, рабочӧйяс оз тӧдны, мый жӧ лоӧ миян заводкӧд да миянкӧд асьнымкӧд.
Профсоюзнӧй организация сӧмын на чужис.
Татшӧм условиеясын зэв сьӧкыд требуйтны вылын производительностя удж.
Дерт, позьӧ объявитны заводсӧ военнӧй положение вылын, некодӧс не лэдзлыны дворсьыс, кыдзи тайӧ ӧтчыд вӧлі Гитлер дырйи, но, ме чайта, тайӧ способыс миянлы оз туй.
— Да, тайӧ способыс миянлы тіянкӧд оз лӧсяв, — сӧгласитчис Соколов, думсьыс пасйис аслыс «миянлы тіянкӧд» тайӧ виччысьтӧм кывсӧ.
— Но вот, аддзанныд! — водзӧ, висьталіс Грингель. — Ӧні заводитісны петны газетъяс.
Сэні гижӧны будущӧй единӧй, демократическӧй Германия йылысь.
Веськыда кӧ висьтавны, ме ог на бура аслым представляйт, кутшӧм лоӧ сійӧ, демократическӧй Германияыс.
А мый нӧ сёрнитнысӧ сійӧ рабочӧйяс йывсьыс, кодъяс вообщӧ ылынӧсь политикаысь да нинӧм оз тӧдны тіян программа йылысь?
Висьталӧй рабочӧйяслы, мый лоӧ муӧн да фабрикаясӧн, сетӧй быдӧнлы яснӧй перспектива.
Ми бура тӧдам Генералиссимус Сталинлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый гитлеръяс волӧны и мунлӧны, а Германияса войтыр кольӧ.
Висьталӧй миянлы, кыдзи ті кӧсъянныд пӧртны олӧмӧ тайӧ кывъяссӧ, и сэки ставыс мӧдас мунны ёна кокньыдджыка.
Сёрниыс лои поучительнӧйӧн кыкнан офицерыслы.
Ӧнӧдз найӧ эз на тӧдмасьлыны татшӧм матӧ немецкӧй рабочӧйяскӧд, налӧн мӧвпъяскӧд да лачаяскӧд.
Тані вӧлі позьӧ унатор вылын думайтыштны.
Рытнас, кор Соколов висьталіс тайӧ сёрни йывсьыс полковник ордын, ставныс шызисны, кыптіс спор.
— «Мерседес» завод ми огӧ кутӧй демонтируйтны, — шуис Чайка. — Военнӧй тӧдчанлун сылӧн абу.
Ми демонтируйтам сӧмын военнӧй заводъяс.
Ӧні водзӧ.
Немечьяслӧн должен лоны перспектива.
Тайӧ требованиеыс налӧн справедливӧй.
Мый нӧ, миянлы ставнымлы ковмас лоны настӧящӧй пропагандистъясӧн.
Но тані ӧти докладъясӧн да лекцияясӧн он справитчы.
Ме надейтча, мый земельнӧй реформа нин уналы восьтас синъяссӧ, унаӧс переубедитас.
А сэсся, тыдалӧ, и предприятиеяслӧн ыджыдджык юкӧныс сідзжӧ вуджас войтыр киӧ...
— Но оз жӧ позь миритчыны «Мерседесын» терпитны позьтӧм положениеӧн! — паныдаліс Дробот.
— Да оз и ков миритчыны!
Бурджыка тӧдмалӧй эсійӧ Бастертсӧ; тшӧтш и профсоюзнӧй организациялӧн уджкӧд тӧдмасьӧй и рабочӧйяскӧд — не ставныскӧд ӧтлаын, а быдӧнкӧд торйӧн.
Тані делӧыс не сӧмын перспективаяс абутӧмын.
Вермас лоны, мый кодкӧ на пӧвстысь и ассьыс сьӧд делӧсӧ вӧчӧ.
Врагъяс миян тані абу этша, а налы ньӧти абу окота, медым заводыс содтіс удж производительностьсӧ.
Тайӧ рытнас Бертольд Грингель, коді сетіс сӧветскӧй офицеръяслы татшӧм задача, виччысис ас ордас важ ёртсӧ, забойщикӧс «Асъя кыа» из шом шахтаысь, коді вӧлі Дорнаусянь километр сайын.
Альфред Ренике — тадзи вӧлі шуӧны шахтёрӧс — увереннӧя пырис аслас друглӧн ичӧтик жырйӧ, пуктіс шляпасӧ да гораа шуис обычнӧй горняцкӧй чолӧмалӧм:
— Глюкауф, Бертольд!
— Бур рыт! — вочавидзис Грингель, ёртыслӧн зэв ыджыд ён фигура вылӧ, сылӧн энергичнӧй, быттьӧ изйысь вӧчӧм, чужӧм вылӧ радпырысь видзӧдіг.
Здук найӧ пукалісны чӧв.
Сэсся Альфред шуис;
— Мый нӧ, нинӧм эз вежсьы свет вылас, Бертольд?
Со локтісны рочьяс, а шахтаын ставыс важмозыс.
Вӧлі директор — сійӧ и пукалӧ ас местаас.
Вӧліны акционеръяс — найӧ и колины.
Пукалӧны Франкфуртын да регыд бара кутасны пӧлучайтны месянь дивидендъяс.
А ме важмоз шахтаын из шом перъя.
— Кажитчӧ, мыйсюрӧ вежсьӧ, — вочавидзис Грингель.
— Тэ висьталан будущӧй, демократическӧй Германия йылысь?
Тэ веритан таӧ?
— Стӧча ог тӧд, но думайта, мый коммунистъяс оз весьшӧрӧ та йылысь сёрнитны.
— И ме ог тӧд.
А меным колӧ тӧдны дзик стӧча.
Аддзан-ӧ, ме кӧ эськӧ тӧді, мый миянын збыль кӧсйӧны лӧсьӧдны свободнӧй, независимӧй, демократическӧй республика, ме эськӧ гӧраяс верми бергӧдны.
Видзӧдлы, кутшӧмӧсь менам мускулъясӧй.
Кӧрт чегъявны верма!
А ӧні и вынсӧ некытчӧ пуктыны.
Меным колӧ стӧча тӧдны.
И Альфред Ренике дӧзмӧмпырысь кучкис кулакнас пызанӧ.
Сійӧ вӧлі социал-демократическӧй партияса членӧн, лыддис газетъяс, но эз на вермы кыдз колӧ гӧгӧрвоны Германияын лоӧм неважӧнся лоӧмторъяссӧ.
Дас коймӧд глава
Переводчица Валя Петрова тӧвныр моз пырис дежурнӧй офицер жырйӧ.
Майор Савченко, кодкӧд сійӧ сӧмын на воис сиктысь, муртса вермис вӧтчыны аслас спутница бӧрся.
Капитан Соколов, коді вӧлі комендатура кузя дежурнӧйӧн, пукаліс пызан дорыш да лыддис небӧг.
Уджалан лун важӧн нин помасис.
— Капитан ёрт! — порог дорсяньыс на шыасис Валя.
— Вайӧй меным бумага лист.
Тырмас месянь!
Тырмас!
Ме сета рапорт и муна гортӧ.
— Пӧжалуйста, — шуис майор Савченко ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз.
Сійӧ спокойнӧя, ньӧти нюмъявтӧг, матыстчис пызан дорӧ да нюжӧдіс нывлы бумага лист.
— Аттьӧ! — вочавидзис Валя да пуксис гижны.
Сійӧ гижис зэв збыльысь, улі вомдорсӧ посньыдик рӧвнӧй пиньяснас курччыштӧмӧн, да кадысь кадӧ гораа лыддис гижӧмторсӧ.
— Нёльӧд номера рапорт, — шуис Валя бумага вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг.
— Мый сэтшӧмыс? — эз гӧгӧрво Соколов.
— Нёльӧд номера рапорт.
— А кӧнӧсь нӧ первой куимыс?
— Личнӧй делӧын.
Ме сё рапорт гижа, но ассьым добитча!
— Мый лои, Валя?
Ныв звирк чеччис пызан сайысь да горӧдіс:
— Ог кут ме тані уджавны, ог кут!
И сійӧ бара пуксис аслас местаӧ.
Некымын минут мысти нёльӧд номера рапорт вӧлі дась.
Валя кырымаліс сійӧс да чеччис:
— Майор ёрт, кора тіянӧс сетны тайӧс полковниклы.
— Давай, давай, — зэв збыльысь шуис Савченко. — А медым не беспокоитны сійӧс лишнӧйысь, ме ачым и пукта резолюциясӧ.
Сійӧ ӧдйӧ гижис рапорт вылас некымын кыв.
— «Типографияӧ.
Печатайтны сё экземпляр», — лыддис Валя. — Тайӧ нӧ мыйла?
— А медым не видзны гижӧм вылӧ кадсӧ.
Тадзи лоӧ удобнӧджык.
Локтан удж вылӧ, сразу сетан меным рапорт, сэсся заводитан уджавны.
Кадсӧ ёна позьӧ экономитны!
Валя дӧзмӧмысла весиг чеччыштліс места вылас.
— Вот ті асьныд думыштлӧй, — ӧдйӧ заводитіс висьтавны сійӧ Соколов дінӧ шыасьӧмӧн, — асьныд думыштлӧй, кодлӧн правдаыс.
— Висьтав, висьтав, Валя! — ышӧдіс сійӧс Савченко.
— Энлӧй, ті сӧмын кывзӧй!
Талун ми майоркӧд лунтыр ветлӧдлім сиктъясӧд.
Но, ставыс зэв бур.
Локтім Гротдорфӧ.
Пырим ӧти керкаӧ — пукалӧ немеч да весалӧ кастрюля.
Майор заводитіс сёрнитны сыкӧд быдсяма делӧяс йылысь, а сэсся ме и юалі немечыслысь: «Ті война вылын вӧлінныд?»
— «Вӧлі», — шуӧ.
«Кӧні?»
— «Нелямын ӧтиӧд воын Мӧскуа дорын», — шуӧ.
«Кӧні именнӧ?»
— «Белев карын».
Тӧлыс вӧлі зэв кӧдзыд, найӧс сэтысь вӧтлісны, и сійӧ пышйигас, медым кокньыдджык лои, весиг сапӧгъяссӧ шыбитӧма.
Но, дерт, кынтӧма кокъяссӧ, и сійӧс лэдзӧмаӧсь армиясьыс.
Кӧні нӧ правдаыс?
Кӧні, юала ме, правдаыс?
— Ог вермы висьтавны, — вочавидзис Соколов, коді эз на гӧгӧрво Валялысь возмущайтчӧмсӧ.
— Кыдзи онӧ вермӧй?
Сійӧ менсьым рӧднӧй Белевӧс жугӧдіс: гашкӧ, буретш сійӧ менсьым батьӧс виис.
А ме ӧні должен сылы лӧсьӧдны земельнӧй реформа?
Ог, тырмас месянь!
— Тадзитӧ миянлы ставнымлы ковмас рапортъяс сетавны.
— Ті, капитан ёрт, асьныд решайтӧй кыдз окота, а ме решиті нин чорыда.
Ставыс!
— Кыдзи тэныд абу яндзим, Валя? — спокойнӧя шуис Савченко. — Шуам кыпӧдін, быттьӧ истеричнӧй барышня.
Яндысь!
А ещӧ комсомолка, став фронтъяссӧ прӧйдитін, позьӧ шуны, война выиграйтін.
Миянлы коли ёнмӧдны мир, а тэнад оз тырмыны нервъяс.
Миянлы тані колӧ уджавны, Валя.
Эм свет вылын сэтшӧм государственнӧй кыв — «колӧ».
Кымын водзӧ висьтавліс Савченко, быд фраза бӧрын каллянсӧ кыскышталігтыр, Валялӧн пузьылӧмыс вочасӧн чині.
Сійӧ кывзіс торкавтӧг.
— Вот ме пыр тадзи, — шуис сійӧ медбӧрын. — Первой пузьыла, а сэсся весиг аслым оз ло лӧсьыд.
Мыйкӧ дыра ставныс чӧв олісны.
— Но найӧ жӧ менсьым карӧс сотісны! — бара пузис Валя. — Верманныд менӧ не агитируйтны.
— А тӧдан, Валя, тані уна прамӧй йӧз, унджык сы серти, мыйта тэ чайтан.
— Ог аддзы мыйкӧ ме найӧс, — шуис Валя лӧньджыка нин да видзӧдліс майор вылӧ — оз-ӧ скӧрав сійӧ.
Но Савченко эз и думайтлы скӧравны.
Сійӧ вунӧдіс нин тайӧ вензьыштӧм йывсьыс да внимательнӧя видзӧдіс пызан вылын куйлысь немецкӧй газет вылӧ.
— Кытысь татшӧмыс? — юаліс сійӧ Соколовлысь. — Первойысь аддза.
— А тайӧ «Тагесшпигель», миян союзничекъяс заводитісны лэдзны Берлинын.
Подленькӧй газет.
Открытӧя нападайтны миян вылӧ найӧ яндысьӧны на, кӧть налы и окота.
Зато миян зонаын уджалысь немечьяс йылысь гижӧны быдсяма лёкторсӧ.
— Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны, — газет вылӧ видзӧдігмоз шуис Савченко. — Татшӧм добраыд регыд тані лоӧ помтӧм-дортӧм.
— Да, миянлы ковмас на воюйтыштны тайӧ органъясыскӧд, — вочавидзис сылы Соколов.
Жыр ӧдзӧс воссис, и порог дорын тыдовтчис руд спортивнӧй костюма ыджыд тушаа морт.
Сійӧ видзӧдліс быдӧн вылӧ тэрыб, гажа синъяснас да здук кежлӧ сылӧн видзӧдласыс сувтліс Соколов вылӧ.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сійӧ быттьӧ зілис мыйкӧ уськӧдны тӧдвылас.
Сэсся бергӧдчис майорлань да шуис рочӧн, но акцентӧн, код серти пыр позис тӧдмавны, мый сійӧ немеч:
— Меным колӧ сёрнитыштны комендатура кузя дежурнӧйкӧд.
— Тайӧ ме, — шуис Соколов, коді сідзжӧ сюся видзӧдіс локтысь морт вылӧ.
— Со менам документъяс, — нюжӧдіс удостоверениесӧ воысь морт. — Менам овӧй Дальгов, Макс Дальгов.
Дорнау — менам рӧдина, но юр сюянін менам тані абу.
Ме кора разрешение отельын ӧти номер вылӧ.
— Со кӧні миянлы ковмис паныдасьны, Макс! — бара видзӧдліс воысь морт вылӧ капитан.
— Соколов?!
— радпырысь горӧдіс Дальгов да уськӧдчис пызан дорӧ. — Вот тайӧ аддзысьӧм!
Валя да Савченко гӧгӧрвотӧг видзӧдісны капитан вылӧ.
А мӧдыс ылалі сёрнинас да вунӧдіс свет вылас став йывсьыс.
— А помнитан?.. — ӧтарӧ горӧдлывліс сійӧ. — А помнитан?..
Медбӧрын шыасис Валя:
— Гашкӧ, ті век жӧ тӧдмӧданныд миянӧс, капитан ёрт? — шыасис сійӧ Соколов дінӧ.
— Прӧститӧй, ёртъяс.
Тайӧ менам важ тӧдса — Испанияын войнаса герой Макс Дальгов.
Ми паныдасьлім сыкӧд Мӧскуаын.
— Зэв приятнӧ, Петрова, — нюжӧдіс кисӧ Валя.
— Рад тіянкӧд тӧдмасьны, — шуис Савченко. — Ті дыр кежлӧ миянӧ, Дальгов ёрт?
— Пока ӧти лун кежлӧ, — вочавидзис Дальгов. — Победа бӧрын ме уджалі Гамбургын переводчикӧн репатриация кузя сӧветскӧй миссия бердын.
А ӧні со пӧлучиті выль назначение, да кӧть и абу пӧпуттьӧ, а век жӧ решиті пыравны татчӧ.
Талун узя, аски аддзӧдла важ ёртъясӧс да бара муна Берлинӧ — сэні менӧ виччысьӧ ӧти задание.
Но сы бӧрын сэсся дзикӧдз нин локта Дорнауӧ.
И лэдзасны кӧ обстоятельствояс, бара лоа актёрӧн.
Ме та йылысь важӧн нин мечтайта.
— Ті вӧлінныд актёрӧн? — вериттӧма юаліс Валя.
— Да, вӧлі.
Ме и сӧветскӧй фильмъясын снимайтчылі.
— Вот кытысь меным тіян чужӧмныд тӧдса! — шуис Валя. — Сӧмын ті сэні...
— Ворслі эсэсовечьясӧс, — серӧктіс Дальгов, — дзик вернӧ.
Но ме ворслывлі и благороднӧй йӧзӧс.
Да, Дорнауын коркӧ овліс Эдит Гартман.
Зэв бур актриса вӧлі...
Соколовлы кажитчис, мый тайӧ кывъяссӧ Дальгов шуис кыдзкӧ жугыля.
— Сійӧ тані.
— Неужели?
Вот и бур.
Тэ тӧдан, Соколов, кутшӧм тайӧ морт!
Думыштлӧй сӧмын — дзикӧдз ӧткажитчис ворсіны фашистскӧй пьесаясын.
Та вылӧ колӧ ёна ыджыд смеллун.
И зэв лӧсьыд, мый сійӧ кольччис татчӧ.
Ме полі, кыдз эськӧ сійӧ эз сетчы быдсяма ылӧдлӧмъясыслы да эз мун рытыввылӧ.
Ӧд сійӧ збыльысь вывті бур актриса.
Ме аддзылі, кыдзи сійӧ ворсіс Луиза Миллерӧс «Коварство да любовь» пьесаын и шуа честнӧя: тайӧ вӧлі менам томдырся театральнӧй впечатлениеясысь медся сьӧлӧмӧ йиджанаӧн.
Макс висьтавліс пӧся, пӧшти восторженнӧя, и Соколов казяліс, мый Дальговлы Эдит Гартман — абу сӧмын радейтана актриса.
— Тэ сійӧс бура тӧдан? — юаліс Соколов.
— Ми коркӧ вӧвлім тӧдсаӧсь, — эз сразу вочавидз Дальгов.
— Да, — кватитчис капитан. — Миян гӧсьтным ӧд туй морт, кӧнкӧ, тшыг.
Пыр ми тэнӧ вердам.
— Ог ӧткажитчы.
— А тэнад аппетитыд важмоз на бур?
И найӧ бара кутісны казьтывлыны кутшӧмкӧ сӧмын налы тӧдса лоӧмторъяс.
Валя дӧзмис.
— Тырмас тіянлы важсӧ казьтывлыны, — шуис сійӧ. — А Дальгов ёртӧс кӧ колӧ вердны, то ме пыр ставсӧ тайӧс лӧсьӧда.
— Действуйт, Валя! — шуис Соколов. — Татшӧм аддзысьӧм кузя эз вӧв омӧль эськӧ и румка вина юыштны, сӧмын дежурство вылын оз позь.
Нинӧм, Дальгов, юыштам, кор помала дежурство.
Ме вола тэ ордӧ.
Сійӧ видзӧдліс Валя вылӧ, и Валя тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порог дорас сійӧ сувтіс, чуймӧмӧн шевгӧдіс кияссӧ да, ньӧти яндысьтӧг сыысь, мый сэні сулаліс Дальгов, горӧдіс:
— Вот эськӧ став немечьясыс кӧ вӧліны татшӧмӧсь!
Дас нёльӧд глава
Чуньлысысь неуна гырысьджык куим румка сулалісны ляпкыдик гӧгрӧс пызан вылын.
Шӧрас вӧлі ликёр тыра бутылка.
Этикетка вылас серпасалӧма кыз рушкуа, куш юра манакӧс, кодлӧн киас бокал.
Янтарь кодь виж, подсолнечнӧй вый кодь сук ликёр югъяліс посньыдик румкаясын.
Кӧрыс сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ лекарство кодь, да весиг быдтор дінӧ велалӧм немечьяс полігтырйи юисны мудер химикъяслысь тайӧ изобретениесӧ.
Дорнауса бургомистр принимайтіс ас ордас дона гӧсьтӧс.
Макс Дальгов пукаліс пызан сайын да любӧпырысь видзӧдлывліс Лекс вылӧ да Матильда вылӧ, зэв ичӧтик вомтыръясӧн юышталіс ликёрсӧ.
Быд юыштӧм бӧрын сійӧ неуна чукыртчыштліс, но нюмыс эз вошлы сылӧн мудзӧм чужӧм вылысь.
Медбӧръяысь найӧ аддзысьлісны этшавылӧ дас во сайын.
Коркӧ найӧ кыкнанныс вӧліны ӧти партийнӧй организацияын.
Кор власьтсӧ босьтіс Гитлер, налы лои мунны подпольеӧ.
Сэсся Макс писькӧдчис Испанияӧ, а Лексӧс пуксьӧдісны концлагерӧ.
Вӧлі мый казьтывны да мый йылысь висьтавны.
И, кыдзи пыр овлывлӧ дыр аддзысьлытӧм бӧрын, найӧ кутісны казьтывлыны важ тӧдсаяссӧ.
Ӧні найӧ сёрниын частӧ кыліс: «пӧгибнитіс Дахауын», «лыйлісны», «мучитісны Бухенвальдын», «казнитісны».
Но ёртъяс эз сӧмын казьтывлыны важсӧ.
Вывті тӧдчана лоӧмторъяс мунісны ӧні Германияын, медым позис не сёрнитны на йылысь.
И та вӧсна сёрниыс кыдзкӧ ачыс вуджис талунъя делӧяс вылӧ.
— Жаль, мый тэ бӧр мунан, Макс, — думыштчӧмӧн висьтавліс Михаэлис. — Кутшӧм эськӧ вӧлі бур, тэ кӧ сразу босьтчин уджӧ Дорнауын.
Ми, коммунистъяс, тані колим зэв этшаӧнӧсь.
Прӧстӧ сьӧкыд вӧлі видзӧдны, кор первойысь чукӧртчис ставнас карса организацияыс.
Кымын ёрт пӧгибнитіс!..
Збыль, йӧзыс кыссьӧны нин коммунистъяс дінӧ, и миян авторитетным быдмӧ лунысь лун.
Эз ӧд прӧста миянладорӧ вуджны уна левӧй социал-демократъяс.
Но йӧз, кодъяслӧн эм настӧящӧй политическӧй опыт, массаясӧс настӧящӧя организуйтысьяс оз на тырмыны, а уджыс сэтшӧм уна, мый мукӧддырйи весиг шуштӧм овлӧ.
Сійӧ зэв ичӧтика юыштіс румкасьыс да водзӧ висьталіс:
— Тэ думыштлы сӧмын, кымын выль общественнӧй организация лои миян карын!
Котыртсьӧ Культурбунд, заводитісны уджавны профсоюзъяс, не талун аски котыртчас том йӧзлӧн союз, нывбабаяс — и найӧ босьтчӧны общественнӧй уджӧ.
Став тайӧ уджнас колӧ веськӧдлыны.
— А век жӧ уджсӧ ті онӧ омӧля нуӧдӧй, — шуис Макс.
— Да, кыдзкӧ-мыйкӧ нуӧдам.
Правда, миянлы ёна отсалӧ комендатура.
Ме ачым зіля действуйтны самостоятельнӧ и став ёртъясӧс велӧда, а век жӧ частӧ ковмывлӧ тревожитны полковник Чайкаӧс либӧ капитан Соколовӧс.
Найӧ век нин сетасны бур сӧвет, но ӧд окота вӧлі эськӧ чувствуйтны асьтӧ увереннӧйджыка...
— Мыйкӧ дыра мысти сійӧ ачыс воас, — спокойнӧя вочавидзис Макс. — Регыд йӧзыс пленысь воаласны.
Найӧ ваясны аскӧдныс уна выльтор, «найӧ жӧ аддзылісны, кыдзи олӧны да уджалӧны Рочмуын.
Гӧгӧрвоан, Лекс, Сӧвет Союз — сійӧ шензьӧдана канму.
Коді кӧть ӧтчыд чувствуйтліс сылысь лов шысӧ да тӧдӧ, кутшӧм пӧся да долыда уджалӧны сӧветскӧй йӧз, сійӧ некор нин оз вермы овны да уджавны важмоз.
Ме олі сэні некымын во, и тайӧ воясыс меным вӧліны сэтшӧм школаӧн, кутшӧмӧс некытӧн сэсся он прӧйдит.
— Да, ме гӧгӧрвоа тэнӧ, меным ӧд частӧ удайтчывлӧ паныдасьлыны рочьяскӧд, — вочавидзис Лекс. — Но, буракӧ, уна во на коляс, кор миянӧс, немечьясӧс, примитасны войтыръяс семьяӧ кыдзи равнӧйясӧс.
Но тайӧ миян ас сайын, и кор меным овлӧ торъя нин сьӧкыд, ме казьтышта аслым, мый уджаласӧ войтырлӧн аскиа шуд вӧсна!
Тайӧ зэв важнӧ — гӧгӧрвоны, мый уджалан став Германиялы благо вылӧ.
Найӧ недыр чӧв олыштісны.
— Став Германиялы... — повторитіс Дальгов. — Зэв сложнӧй ӧні тайӧ понятиеыс — Германия.
Канму, кодӧс вундалӧма торъяс вылӧ, канму, кӧні торкӧма родственнӧй, экономическӧй, политическӧй, весиг прӧстӧ почтӧвӧй связьяс.
Рытыввылын англичана да американечьяс пӧвстысь некод оз и думайт збыльысь миролюбивӧй, единӧй, демократическӧй Германия лӧсьӧдӧм йылысь.
Тэ аддзан, найӧ коркӧ ещӧ босьтчыласны на используйтны миянӧс пушечнӧй яй пыдди.
Сӧмын, дерт, ӧні таысь нинӧм нин оз артмы.
Миян ӧні зэв надежнӧй ёртъяс, Лекс.
Найӧ победитісны Гитлерӧс да спаситісны ставнымӧс миянӧс.
И найӧ вайӧдасны делӧсӧ помӧдз.
Германия лоӧ демократическӧй канмуӧн.
Казьтыштан менсьым кывъясӧс.
И тайӧ лоӧ регыдджык сы серти, кыдзи ми ставным думайтам.
— Тэ аддзылін Сталинӧс? — виччысьтӧг юаліс Матильда.
— Да, — ньӧжйӧник вочавидзис Дальгов.
— И сёрнитін сыкӧд?
— Эг, тайӧ вӧлі парад вылын.
Сійӧ сулаліс трибуна вылын.
— Тильди эз прӧста юав Сталин йылысь, — шуис Лекс Михаэлис. — Миян став лачаясным йитчӧмаӧсь тайӧ нимыскӧд.
Ме чорыда эска, мый ми кутам овны, кыдзи честнӧй йӧз.
Ме ог на тӧд кутшӧм сійӧ лоӧ, тайӧ выль, единӧй Германияыс; но ми сійӧс стрӧитам, мед кӧть весиг миянлы ковмас суткинас уджавны кызь вит час.
Сійӧ нюммуніс да бара тыртіс румкаяссӧ.
Ёртъяс дыр чӧв юлісны, быдӧн думайтіс мыйкӧ ассьыс.
Найӧ друг яснӧя гӧгӧрвоисны, мый налӧн пельпомъяс вылӧ водісны вывті ыджыд государственнӧй могъяс, мый именнӧ на сайын ӧні рӧдинаыслӧн судьбаыс.
— Тэ дыр кежлӧ мунан, Макс? — юаліс Михаэлис.
— Тӧлысь куим кежлӧ.
Ме кута участвуйтны судлы материалъяс гӧтӧвитӧмын; кутасны судитны Герингӧс, Риббентропӧс да налысь компаниясӧ.
Тайӧ важнӧй поручение.
Мир должен тӧдны, кутшӧм тайӧ вӧліны преступникъяс да кытчӧ найӧ тойлалісны немеч войтырӧс.
— Но тэ збыльысь бӧр воан?
— Эн тӧждысь, — серӧктіс Макс. — Ме локта Дорнауӧ.
Тайӧ менам рӧдина, а таысь кындзи, эм нин решение командируйтны менӧ татчӧ партийнӧй удж вылӧ.
— Бур эськӧ регыдджык локны тэныд.
Меным эськӧ сэки вӧлі тӧдчымӧн кокньыдджык.
— Меным пыр кажитчӧ, мый тэ неуна полыштан аслад уджысь, Лекс, — нюммуніс Дальгов.
— Ог, уджысь ме ог пов!
Прӧстӧ меным некодкӧд вот тадзи, сьӧлӧмсянь сёрнитыштны.
Менам эмӧсь уна ёртъяс, кодъяс ӧні пырисны магистратӧ, но найӧ видзӧдӧны ме вылӧ кыдзи опытнӧй руководитель вылӧ.
А вот тэкӧд ме верма сёрнитыштны и сы йылысь, кутшӧм меным сьӧкыд, кутшӧма меным колӧ, медым миян вӧліны унджык надежнӧй, бур йӧз.
Сы вӧсна и кажитчӧ тэныд, мый ме норася.
Кор ме локта магистратӧ, ме ог нин думайт сьӧкыдлунъяс йылысь.
Таын тэ верман меным эскыны.
— А интереснӧ, — здук чӧв олыштӧм бӧрын юаліс сылысь Макс, — мый ӧні вӧчӧ Эдит Гартман?
Сійӧ, навернӧ, бара лоӧ сцена вылын?
Михаэлис жугыля довкйӧдлыштіс юрнас:
— Оз, сійӧ оз кӧсйы уджавны.
Весиг артистъяслӧн собрание вылӧ эз лыддьы коланаӧн волыны.
Сэтшӧмъясыс, кыдзи сійӧ, унаӧнӧсь, сыын и став лёкыс.
Йӧз эз аддзыны ассьыныс будущӧйсӧ, найӧ полӧны на...
— Кутшӧма тайӧ оз лӧсяв Эдитлы, — думыштчӧмӧн шуис Макс.
— Лӧсялӧ али оз лӧсяв, но тайӧ сідз.
Дальгов друг чеччис.
— Меным кад, — шуис сійӧ. — Аски водз асывнас ме муна.
Зэв окота регыдджык бӧр локны татчӧ.
Макс юис медбӧръя румкасӧ, прӧщайтчис Матильдакӧд да Михаэлискӧд и петіс.
Карыс узис нин.
Шоныд гожся вой лэччис каргӧгӧрса мылькъяс вылӧ.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн муніс рӧднӧй Дорнауса улича кузя — Макс Дальгов, немецкӧй коммунист, Интернациональнӧй бригадаса боеч да политическӧй работник.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кутшӧм мичаӧн лоӧ тайӧ карыс, кыдзи пондас дзоридзавны кымынкӧ во мысти ставнас канмуыс.
Дас витӧд глава
Ывлаын вӧлі арся сэзь лун, а Эдит Гартманлӧн ичӧтик жырйын асывсяньыс вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Ӧшиньясын жалюзияссӧ вӧлі лэдзалӧма.
Кажитчис, кӧзяйкаыс поліс югыдсьыс.
Шондіыс вӧлі лэччандор нин.
Щель пырыс писькӧдчӧм ӧтка югӧр здук кежлӧ югдӧдліс жырсӧ да воши.
Аслас креслӧысь чеччывтӧг Эдит нюжӧдіс кисӧ да бергӧдіс выключатель.
Прозрачнӧй абажура настольнӧй лампа югдӧдіс жырсӧ: стенъяс, кӧні ӧшалісны важ афишаяс, паськыд тахта да джоджсьыс вушйӧм коврик.
Тайӧ жырйыс ньӧти эз торъяв аслас роскошӧн.
Регыдджык сійӧ вӧлі студентлӧн оланін кодь.
Ӧтитор, мый торкліс тайӧ ӧткодьлунсӧ, — сійӧ джуджыд, удобнӧй креслӧ.
Дорнауӧ сӧветскӧй войскалӧн воӧмсянь Эдит Гартман коллявліс креслӧын быдса лунъяс, думайтіс аслас судьба йылысь; и мӧвпъясыс сылӧн вӧліны сьӧкыдӧсь, тревожнӧйӧсь, гудырӧсь.
Эдит воштіс кок увсьыс подувсӧ, да корсьны сійӧс выльысь эз вӧв кокни.
Коркӧ сійӧ радейтліс казьтывны ассьыс рольяссӧ, зіля чукӧртліс афишаяс спектакльяслысь да кинофильмъяслысь, кӧнъясын главнӧй рольяссӧ ворсліс известнӧй актриса Эдит Гартман.
Мед кӧть мый эз сёрнитны, тайӧ афишаясыс кыв шутӧг висьталӧны сылӧн вӧвлӧм слава йылысь.
Но ӧні и найӧ эз успокаивайтны сійӧс.
Дзуркнитіс ӧдзӧс, и жырйӧ ньӧжйӧник пырис мамыс.
Криста Ранке ньӧти эз вежсьы бӧръя кадас.
Сідз жӧ спокойнӧя нуӧдіс хозяйствосӧ, стӧча артавліс ставсӧ медбӧръя пфеннигӧдз да граммӧдз.
Сӧмын пфеннигъясыс лоины пыр этшаджык и этшаджык.
Криста Ранке пуксис нылыслы паныд, недыр чӧв олыштіс, а сэсся заводитіс обычнӧй сёрни.
Сёрниыс муніс бара сьӧм йылысь.
Мам гӧлӧсын пыр частӧджык кыліс тревожитчӧм.
Регыд нин и вузавлынысӧ лоӧ нинӧм.
Абу-ӧ кад Эдитлы думыштны кутшӧмкӧ удж йылысь, нажӧтка йылысь?
Эдитлы бара дум вылас уси бургомистр Михаэлискӧд неважӧнся сёрниыс.
Аслас нимсянь да капитан Соколов нимсянь сійӧ корис фрау Гартманӧс думыштны Дорнауын театр котыртӧм йылысь.
Сэки сійӧ ӧткажитчис да ыстысис дзоньвидзалун вылас, коді быттьӧкӧ оз лэдз сылы босьтчыны уджас.
Неужели век жӧ ковмас сӧгласитчыны та вылӧ?
Оз, оз ков тэрмасьны.
Воас на кад, кор бӧр ловзяс настӧящӧй Германия.
Вот сэки Эдит Гартман бара лоӧ сцена вылын.
Ывласянь кыліс звӧнок, а сэсся жырйӧ пырис писатель Болер Карл Тирсенкӧд, коді вӧлі известнӧй адвокат да ёна радейтліс театр.
Болер пырис кыдзи важ, бур тӧдса.
Бӧръя кадас сійӧ частӧ волывліс Эдит ордӧ.
Писатель окыштіс сылысь кисӧ да пуксис тахта вылӧ.
Тирсенкӧд Эдит вӧлі тӧдса жӧ, кӧть Эдит ордӧ сійӧ некор на эз волы.
Болер тайӧ гожӧмнас веськыда ловзис.
Ӧні, кор Берлинын бара лэдзисны сылысь произведениеяссӧ, олӧмыс бара пондіс нюмъявны стариклы.
Карл Тирсенлӧн настроениеыс, мӧдарӧ, эз вӧв зэв бур.
Сылӧн адвокатскӧй заработокыс, коді пыр кажитчыліс сэтшӧм вернӧйӧн да надежнӧйӧн, воши дзикӧдз.
Бырины крестьяна да помещикъяс костын судитчӧмъяс, а шуны кӧ веськыда, найӧ и сетлісны адвокатъяслы медся ыджыд доходсӧ.
Судъясын ӧні видлавсисны сӧмын ичӧтик уголовнӧй делӧяс.
Денацификация кузя процессъяс дінӧ, кӧні позьӧ вӧлі артавны ыджыд заработок вылӧ, Тирсенӧс эз сибӧдлыны: сійӧ ачыс эз вӧв гректӧм.
Социал-демократическӧй партияса местнӧй отделениеын уджыс ӧні эз нин вермы сетны некутшӧм выгӧдаяс.
Но кымын неустойчивӧйджык лои Тирсенлӧн положениеыс, сымын меліджык лои сылӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ югнитіс копыртчылігас мавтӧм юрсинас да сідзжӧ окыштіс Эдитлысь кисӧ да сьӧкыда пуксис стул вылӧ.
— А ті кывлінныд, мый рочьяс пӧ быттьӧ лэдзасны крестьяналы юклыны помещикъяслысь му? — дзоньвидзалун йылысь ӧта-мӧдныслысь юалӧм бӧрын шуис Болер.
— Чайта, мый юклӧмӧдз делӧыс оз во, — осторожнӧя вочавидзис Тирсен. — Тайӧ эськӧ збыльысь вӧлі став устойяс торкӧмӧн.
— Кыдзи сійӧ — юклыны му? — эз гӧгӧрво Эдит.
— Верма тіянлы висьтавны, — шуис Болер, коді друг петкӧдліс политика юалӧмъясын виччысьтӧм тӧдӧмлун. — Вӧчсьӧ тайӧ зэв кокниа.
Став помещикъясӧс, кодъяслӧн владениеясыс сё гектарысь унджык, вӧтлӧны, дерт, найӧ кӧ сыӧдз асьныс эз усйысьны.
Сэсся налысь мусӧ юклӧны крестьяна костын, кодъяс водзджыксӧ батрачитлісны тайӧ помещикъяс ордас.
— Неужели Эрих пӧлучитас му? — горӧдіс Эдит.
— Коді сійӧ Эрихыс? — недӧвӧльнӧя юаліс Тирсен.
— Тайӧ менам воча вок, — шуис Эдит. — Сійӧ олӧ Гротдорфын.
— Сідзкӧ, ті му юклӧм дор жӧ?
— Абу, абу...
Татшӧм действиеясыс вермасны вайӧдны зэв омӧль результатъясӧдз.
— Тайӧ дзик вернӧ! — вынсьӧдіс Тирсен. — Тайӧ — частнӧй собственность вылӧ священнӧй право нарушитӧм.
— А ӧні татшӧм нарушитӧмыс некодӧс оз повзьӧд, — эз ӧвсьы Болер.
— Ті та йылысь сідзи сёрнитанныд, господин Болер, быттьӧ и асьныд лӧсьӧдчанныд нетшыштны помещикъяслысь мутор.
— Ог, ог кӧсйы.
Ме вообщӧ нинӧм ог лӧсьӧдчы вӧчны матысса воясӧ.
Ӧд ме кӧ мыйкӧ гижа, быдӧн кутасны сёрнитны, мый ме понді сотрудничайтны большевикъяскӧд.
А тайӧс ме ог кӧсйы.
Ӧні менам средствояс тырмасны.
Уна-ӧ колӧ ӧтка мортлы?
Ола и сідзи.
Кута чукӧртны материалъяс мемуаръяс вылӧ да видзӧдны, кыдзи сӧвмӧны лоӧмторъясыс.
Эдит меліа видзӧдліс пӧрысь писатель вылӧ.
Сідзкӧ, тадзсӧ думайтӧ не сӧмын сійӧ, сідзкӧ, позицияыс сылӧн правильнӧй.
— Ставнас тіянкӧд сӧгласен, — довкнитіс юрнас Тирсен. — Тадзи действуйтӧмсӧ колӧ рекомендуйтны быд честнӧй немечлы.
abu
Ме ёна полі тіян вӧсна, господин Болер, найӧ заводитісны нин тіянӧс приручайтны.
Ме чайті, ті вузаланныд жӧ асьнытӧ сійӧ грӧшъяс вылас, кодъясӧс получитінныд издательствоысь.
— Ме некор некодлы ачымӧс эг вузавлы, — гордӧя шуис Болер.
— Да, тайӧ збыль, — шыасис Эдит.
— Но, гашкӧ, делӧыс ньӧти и абу сыын, медым асьтӧ вузавны? — содтіс писатель.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво.
— А мый, рочьяс кӧ збыльысь олӧмӧ пӧртасны менам геройяслысь мечтаяссӧ?
— О! — серӧктіс Тирсен. — Но, тані верманныд не волнуйтчыны.
Кодлы-кодлы, но некыдз нин не рочьяслы пӧртны олӧмӧ писатель Болерлысь социальнӧй идеалъяссӧ.
Но Болер эз и думайт шутитны.
— А менӧ тайӧ ёна волнуйтӧ, — вочавидзис сійӧ. — Ме ог тӧд, ӧткодьӧсь абу миян взглядъясным будущӧй общество стрӧитӧм вылӧ, но нацистъяс дінӧ ненависть миян ӧткодь.
— Писатель Болер кутӧма лоны большевикӧн! — бара серӧктіс Тирсен. — Аски ме вузала тайӧ выльторсӧ газетъясӧ.
Меным бура мынтасны.
— Энӧ висьталӧй нинӧмабусӧ, Тирсен. — Болер зумыштчис.
— Тані эм мый вылын думыштчыны.
— Дерт, ставыс тайӧ думайтӧм вылӧ интереснӧй материал.
Но ме сӧветуйта тіянлы не тэрмасьны выводъясӧн.
Ӧні большевикъяс ещӧ кодсюрӧӧс вермасны ылӧдны.
А мый лоӧ воджын мысти?
— Воджынйӧн найӧ вермасны уналы воны сьӧлӧм вылас.
— Но, сідзкӧ ме ньӧти ог тӧд немечьясӧс...
Тирсен да Болер сёрнитісны пыр пӧсьджыка, но Эдит пӧшти эз кывзы налысь: мамыскӧд сёрниыс эз петав сылӧн юрсьыс.
Колӧ кытыськӧ судзӧдны сьӧм.
Гашкӧ, корны удждывны Болерлысь?
Сӧмын он тӧд, кутшӧм средствоясыс аслас Болерлӧн.
Татшӧм просьбанад сувтӧдан сійӧс сьӧкыд положениеӧ.
Дерт, позьӧ эськӧ удждывны Тирсенлысь, но тайӧс Эдит некор оз вӧч.
Адвокат эз волы сылы сьӧлӧм вылас аслас вывті мелілуннас.
Мужчинаяс казялісны кӧзяйкаыслысь рассеянностьсӧ да регыд чеччисны.
Болерлы Эдит вӧлі важ ёртӧн, а ӧні единомышленникӧн.
Со мый вӧсна прӧщайтчигас пӧрысь писатель гӧлӧсын кыліс сьӧлӧмсяньыс сочувствуйтӧм да сійӧ окыштіс Эдитлысь кисӧ мукӧддырся дорысь на нежнӧйджыка.
Кор найӧ мунісны, жырйӧ бара пырис мамыс, и сьӧм йылысь сёрни бара пансис.
— Гашкӧ, шыасьны комендатураӧ, медым тэныд сетісны удж? — неосторожнӧя юаліс старука. — Карын ставыс нин пыралісны удж вылӧ, безработнӧйяс пӧшти эз кольны.
— Ог! — резкӧя да скӧрысь шуис Эдит.
Старука чуймис.
Тыдалӧ, ӧні и збыльысь абу кад сёрнитны та йылысь.
Бара зилькнитіс звӧнок.
Криста петіс восьтыны да пырис фрау Линдекӧд.
Кӧть «Зарни короналӧн» кӧзяйкаыс лыддьысьліс карас уважайтана особаӧн, Эдит век чувствуйтліс сы дінӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм зывӧктӧм.
Сы вӧсна фрау Линделӧн локтӧмыс ёнакодь чуймӧдіс Эдитӧс.
— Ме кывза тіянӧс, — шуис Эдит, кор гӧстя здоровайтчис.
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма тырмымӧн кӧдзыда, — фрау Линде, дерт, сразу казяліс, кыдзи сы дінӧ относитчӧ актриса.
Вермас лоны, сы вӧсна сійӧ и веськыда вуджис делӧӧ.
«Зарни корона» ресторан регыд бара воссяс.
Комендатурасянь разрешение фрау Линделӧн эм нин.
Ресторанын пока лоӧ сӧмын сур, а водзӧ...
Кутас тыдавны.
Ресторанын эм оркестр, и фрау Линде предлагайтӧ Эдит Гартманлы быд рыт выступайтны сы ордын эстрада вылын ӧти-кык сьыланкывйӧн.
Программаын сюрӧ места и фрейлейн Фукслы.
Фрау Гартман вермас выступайтны кӧть нин сійӧ жӧ номеръясӧн, кодъясӧс коркӧ сійӧ исполняйтліс.
Мынтысьны фрау Линде кутас бура, та кузя оз вермыны лоны некутшӧм сомнениеяс.
Первой здукас Эдитлӧн весиг топавлі горшыс да сувтліс лолыс дӧзмӧмысла.
Но сійӧ ӧдйӧ босьтіс асьсӧ киас: ӧд фрау Линделӧн вӧліны став подувъяс шыасьны именнӧ сы дінӧ.
Сэсся Эдит думыштіс, мый тайӧ предложениеыс сылы выгӧднӧй.
Бурджык кадъяс виччысигмоз сійӧ вермас нажӧвитыштны.
Но сӧгласитчыны сразу оз ков.
Эдит аттьӧаліс фрау Линдеӧс да кӧсйысис регыд сетны вочакыв.
Сылы колӧ сӧветуйтчыштны ёртъясыскӧд, сы лыдын и Гильда Фукскӧд.
— О, тайӧ абу нин сэтшӧм тэрмасяна делӧ, — радпырысь вочавидзис фрау Линде. — Ресторан воссяс тӧлысь кык мысти.
Ӧні ме сӧмын лӧсьӧдча.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын фрау Линде прӧститчис.
Дас квайтӧд глава
Стӧрӧжкаыс, кӧні оліс Эрих Лешнер, сулаліс вӧрдорын, джуджыд, пашкыр букъяс пӧвстын.
Сиктсянь стӧрӧжкаӧдз вӧлі километрӧн-джынйӧн кымын.
Ӧтчыд рытнас, кор лэччысь шонді югӧръясын букъяслӧн коръясыс лоины ыргӧн кодьӧсь, Лешнер стӧрӧжкаӧ, кыдзи век, кутісны чукӧртчыны крестьяна.
Неыджыд жырйын регыд лои сьӧкыд лолавны, но некод эз обращайт та вылӧ внимание.
Эрих сӧмын на воис Дорнауысь, и быдӧнлы вӧлі окота тӧдмавны выльторъяс.
Карын сылӧн вӧлӧма вернӧй да надёжнӧй друг.
Ӧні Лешнер волывліс веськыда Лекс Михаэлис ордӧ да пӧлучайтіс сысянь локтан земельнӧй реформа йылысь медся свежӧй информация.
Талун Михаэлискӧд сёрнитӧм бӧрын Лешнер локтіс гортас торйӧн нин лача кутіг.
Сійӧ дыр лукйысис бумагаясын, кодъясӧс кольӧма важ лесничӧй, видлаліс важ описьяс, отчётъяс да вӧр кералан планъяс.
Но сійӧс, мый корсис, удайтчис аддзыны сӧмын сэки, кор заводитіс нин рӧмдыны да шоссе вылын тыдовтчисны сиктсянь первой гӧсьтъяс.
Медбӧрын, ставныс чукӧртчисны да пуксялісны коді кытчӧ вермис.
Сэки Лешнер торжественнӧя перйис да вольсаліс пызан вылӧ паськыд бумага лист.
— Видзӧдӧй, — шыасис сійӧ ёртъяс дінас. — Тайӧ помещичӧй владениеяслӧн план.
Сійӧ кӧть и неточнӧй, но сы серти позьӧ аддзыны став угодьеяссӧ.
Регыд тайӧ ставыс лоӧ миян.
Немецкӧй крестьяна требуйтӧны юклыны муяс, кодъяс принадлежитӧны юнкеръяслы.
Саксонияса веськӧдлан котыр мунӧ миянлы воча.
Миянлы колӧ думыштны сы йылысь, кыдзи юклыны участокъяссӧ.
Ставсӧ ковмас вӧчны аслыным: оккупационнӧй власьт сетас сӧмын разрешение да кутас контролируйтны миянлысь уджнымӧс, медым некод эз нарушит законсӧ.
А ми бӧръям комиссия да зэв бура ставнас справитчам.
Сійӧ ланьтіс, и стӧрӧжкаын пуксис чӧв-лӧнь.
Карбиднӧй пӧнарлӧн биыс кыз стеклӧ пырыс омӧлика югдӧдыштіс тӧждысьысь, зумыштчӧм чужӧмъяс.
Воис дыр виччысян здук, но ӧні мыйлакӧ сійӧ эз тунав радлун.
Йӧз видзӧдісны помещик Фукслӧн да штурмбанфюрер Зандерлӧн владениеяс вылӧ, кодъясӧс вӧлі пасъялӧма турунвиж краскаӧн.
Найӧ эз решайтчыны босьтны тайӧ мусӧ.
Эз вӧв кокни сразу венны юнкер водзын важысянь нин вужъясьӧм полӧмсӧ.
— Но мый, повзинныд нин? — серамсорӧн шуис Лешнер. — Оз ӧмӧй миян тырмы смеллун юкны господскӧй му?
— Юкнытӧ позьӧ, — ньӧжйӧник вочавидзис батрак Петер Крум, коді нэм чӧжыс уджаліс Зандер ордын, — а вот босьтны сійӧс страшнӧ.
Кыдзи нӧ сідз?
А кодкӧ кӧ бӧрыннас и менсьым окотитас мырддьыны?
Гашкӧ, век жӧ бурджык босьтны арендаӧ?
Тадзи, пӧжалуй, лоӧ бурджык.
— А петас кӧ закон помещичӧй му юклӧм йылысь?
— Но закон кӧ, сэки мӧд делӧ, — неувереннӧя шуис Петер.
— Пустӧй сёрни! — друг скӧрысь шуис Вальтер Шильд, Фукслӧн конюхыс. — Рочмуын сюрс ӧкмыссё дас сизимӧд воын крестьяна босьтісны да и вӧтлісны помещикъясӧс — и ставыс.
А ми мый?
Да мед кодкӧ видлас бӧрыннас мырддьыны менсьым найӧс!..
Сійӧ висьталіс прӧстӧя, но быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, мый эськӧ лоӧ сыкӧд, коді видлас мырддьыны конюхлысь участоксӧ.
Ставныс видзӧдісны ыджыд план вылӧ.
Тайӧ йӧзыс тӧдісны татысь быд куст, быд нюкӧс: ӧд ичӧтысяньыс найӧ уджалісны тайӧ му вылас.
— Кор петас законыс, ковмас бӧрйыны комиссия, — водзӧ висьтавліс Лешнер, — став уджнас веськӧдлӧм кузя комиссия.
— Вот тэ и лоан комиссияса председательнас, — тэрыба шуис Петер Крум, коді думсьыс век жӧ поліскодь тайӧ вӧвлытӧм затеясьыс.
— Тайӧ менӧ оз повзьӧдлы, — вочавидзис Лешнер. — Ме и не татшӧм делӧӧ верма босьтчыны.
Мый меным управляющӧйясыд!
Крестьяна пӧвстын кыліс ошкана вашкӧдчӧм.
Эрих кӧ сӧгласитчис, то найӧ этшаджык кывкутӧны ставсьыс.
— А ӧні, — шуис Лешнер, — видзӧдлам, кыдзи тайӧ артмас, збыльысь кӧ босьтчыны му юклӧмӧ.
Вайӧй артыштамӧ, уна-ӧ вермас воны быдӧнлы пай вылас.
Найӧ копыртчисны зэв ыджыд план весьтӧ да заводитісны юклыны.
Вӧлі пӧшти торжественнӧй чӧв-лӧнь.
Лешнер новлӧдліс карандашнас бумага кузя, и сылӧн ки бӧрся видзӧдісны сюсь синъяс.
Вывті уна несправедливость испытайтісны тайӧ йӧзыс асланыс олӧмын, медым кодлыкӧ сідз сьӧдас дӧверитны ассьыныс судьбасӧ.
Лешнерлӧн карандаш бӧрся найӧ думнаныс ветлӧдлісны господскӧй муяс вывті, и быдӧн нин асьсӧ аддзис аслас участок вылын кӧзяинӧн.
Друг Вальтер Шильд торкис тайӧ священнӧй чӧв-лӧньсӧ да недӧверчивӧя шуис:
— А ставыс кӧ тайӧ сӧмын кывъяс вылын да ми тані сӧмын весьшӧрӧ мечтайтам?..
— Оз вермы сійӧ лоны! — горӧдіс кодкӧ стен дорас.
— Сӧмын Рочмуын вермисны смелмӧдчыны юклыны йӧзлысь му, — думыштчӧмӧн шуис Петер Крум. — Миян порокным оз тырмы.
— Тырмас! — увереннӧя шуис Лешнер. — Ті кӧ онӧ кӧсйӧй, ме аддза смелджык йӧзӧс, а мусӧ век жӧ юкласны.
Сёрӧн разӧдчисны тайӧ рытас крестьяна Лешнер ордысь.
И эз на удит гӧрбыльтчыштӧм фигураыс Шильдлӧн, коді муніс медбӧрын, саявны сьӧд пуяс костӧ, кыдзи стӧрӧжкасянь неылӧ сувтіс машина.
Сэтысь петісны кыкӧн.
Найӧ, тыдалӧ, бура тӧдісны тайӧ местаяссӧ, сы вӧсна мый увереннӧя мӧдӧдчисны лесник керкалань.
Чӧртлӧн петкӧдчӧмыс, навернӧ, эз чуймӧд эськӧ Лешнерӧс сэтшӧма.
Порог дорын сулалісны Швальбе да Корн.
Лешнер эз сӧмын чуймы, но и повзьыштіскодь.
Сійӧ вӧлі ӧтнас, оружиетӧм инвалид, кык мортлы паныд, кодъяс вӧліны ёнӧсь да, кыв шутӧг, вооружитчӧмаӧсь.
— Кора прӧститны сёрӧн локтӧмысь, господин Лешнер, — нюжйӧдлӧмӧн шуис Корн. — Миян тіян дінӧ неыджыд делӧ.
Ми кӧсъям тіянӧс обрадуйтны.
— Обрадуйтны? — юаліс Лешнер.
— Вот именнӧ, обрадуйтны, — шуис Швальбе. — Ми предлагайтам тіянлы вуджны сиктӧ.
Тырмас тіянлы овны тайӧ омӧлик керкаас.
Лоӧ сӧмын справедливӧ, ті кӧ, войнавывса инвалид, вуджанныд миян ӧти керкаӧ, сэні зэв бур патераяс.
Лешнер гӧгӧрвоис нин, мыйла локтӧмаӧсь управляющӧйяс.
Найӧ локтӧмаӧсь, медым подкупитны сійӧс.
— Ог, господа, — шуис сійӧ; Лешнер быттьӧ эз и казяв кияснас вӧчалан сигналъяссӧ Марталысь, коді вӧлі ёна повзьӧма. — Ньӧбны менӧ оз удайтчы.
Всё равно сійӧ, мыйысь ті поланныд, водзджык либӧ сёрӧнджык лоӧ.
И ставсӧ лоӧ вӧчӧма закон серти.
Тані ни ті, ни ме дзик нинӧм огӧ вермӧй вежны.
— Да, но законъяссӧ, господин Лешнер, позьӧ олӧмас пӧртны разнӧйногӧн: мукӧддырйи ӧдйӧ, а мукӧддырйи ньӧжйӧ, — небыдика шуис Корн. — Медся бур, дерт, крестьяна кӧ решитісны эськӧ босьтны тайӧ мусӧ арендаӧ.
Личнӧ тіянлы тайӧ лоӧ зэв выгӧднӧ.
— Меным тіянкӧд нинӧм йылысь сёрнитны, — зэв скӧрысь вочавидзис Лешнер, — и ме ог гӧгӧрво, мыйла ті локтінныд именнӧ ме дінӧ.
— Сы вӧсна, мый ті влияйтанныд крестьяна вылӧ, господин Лешнер.
Швальбе матыстчис пызан дорӧ, код вылын куйліс кыкнан помещик владениеяслӧн план, да зывӧкпырысь шпыньмуніс.
— Ми весьшӧрӧ кадсӧ воштам, господин Корн, — шуис сійӧ. — Видзӧдлӧй, тані ставсӧ нин водзвыв арталӧмаӧсь.
Ті, кӧнкӧ, аслыныд медся бур участоксӧ бӧрйинныд, а, господин Лешнер?
Тайӧ здукас Марта, коді полігтырйи видзӧдіс кыкнан управляющӧй вылас, найӧ мышъяс сайті ньӧжйӧникӧн муніс ӧдзӧс дорас да ӧдйӧ тювкнитіс стӧрӧжкаысь.
— Кытчӧ нӧ муніс тіян гӧтырыд? — юаліс Корн.
— Тыдалӧ, сиктӧ, медым сэні тӧдісны, коді вӧчис преступлениесӧ, ті кӧ думыштанныд расправитчыны мекӧд, — вочавидзис Лешнер.
Швальбе ёрччыштіс да крута бергӧдчис ӧдзӧслань.
— Верманныд не тэрмасьны, господа.
Войнад вӧрын сійӧс онӧ суӧй, а туй кузя сійӧ, дерт, оз мун.
— Пӧжалуй, миянлы тані вӧчны нинӧм, господин Швальбе, — шуис Корн. — А ті, господин Лешнер, ёна ӧшибайтчанныд.
Миян абу ни оружие, ни тіянӧс вины кӧсйӧм.
Вывті ыджыд кывкутӧм.
Мед тіянӧс енмыс накажитас тіян поступокъясысь, кодъяслӧн нинӧм абу ӧткодьыс христианскӧй моралькӧд.
Управляющӧйяс петісны.
Лешнер, нинӧмысь нин повтӧг, петіс на бӧрся.
Кортӧм гӧсьтъяс пуксисны машинаӧ, и сійӧ вӧрзис.
Бӧрса фараяслӧн гӧрд биторъясыс некымын секунда кывтісны асфальт весьтті, а сэсся вошины.
Сэки керкаӧ бӧр пырис Марта.
Лешнер нинӧм шутӧг кутіс сійӧс да чорыда окыштіс.
Мӧд луныс коли спокойнӧя.
Некутшӧм лоӧмторъяс сиктын эз лоны.
Но век жӧ Лешнер эновтіс ассьыс стӧрӧжкасӧ да вуджис Вальтер Шильд ордӧ.
Кольччыны вӧрын ӧні вӧлі опаснӧ.
Войсӧ сійӧ колляліс нин выль местаын.
А асывнас, керкасьыс петӧм бӧрын, Лешнер казяліс кельыдлӧз конверт, кодӧс вӧлі сутшкӧма емӧн ӧдзӧсас.
«Энӧ лысьтӧй юклыны му.
Таысь — смерть», — лыддис Лешнер конвертысь перйӧм бумагатор вылысь.
Плеш вылас сылӧн чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм.
Неужели сиктын эм организация, коді кутас мститны му юклӧмысь?
Лешнер некодлы нинӧм эз шу, эз петкӧдлы бумагаторсӧ весиг Мартаыслы да мӧдӧдчис Дорнауӧ.
Кор сійӧ муніс Фукслӧн поместье дорті, усадьба воротаыс воссис да сэтысь вӧтлісны мӧсъяслысь ыджыд стада.
Кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз вӧтлісны стадасӧ шоссе кузя.
Збыльысь, Гротдорфын вӧчсис мыйкӧ омӧльтор.
Лешнер тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис комендатураӧ.
Дас сизимӧд глава
Капитан Соколов лӧсьӧдчис мунны Берлинӧ встречайтны гӧтырсӧ.
Сылӧн воӧм йылысь телеграмма воис виччысьтӧг.
Кадыс поезд вотӧдз коли этша.
Соколов дугдывтӧг думайтіс: «Ӧдйӧджык!»
Сійӧ пуксис полковниклӧн машинаӧ — Дорнауса комендатураын медбур машинаӧ — да тшӧктіс шоперлы сетны полнӧй газ.
— Муна гӧтырӧс встречайтны, — висьталіс капитан, и Ваня гӧгӧрвоис сылысь состояниесӧ.
Тайӧ здукас комендатура дворӧ котӧрӧн пырис Кривонос, киас вӧлі арся дзоридзьясысь зэв ыджыд букет.
— Виччысьлӧй, капитан ёрт! — горӧдіс сійӧ ылісянь. — Виччысьлӧй! — да, машина дорӧ котӧрӧн воӧм бӧрын, висьталіс: — Дона гӧсьтъясӧс век тадзи встречайтӧны.
Вот, пӧжалуйста...
И сійӧ сетіс Соколовлы ассьыс букетсӧ.
Капитан нюммуніс, топыда топӧдліс сержантлысь кисӧ да тӧвзис Берлинӧ.
Первой кадас машина чукльӧдліс асфальтируйтӧм векньыдик туйяс кузя, сэсся кӧнкӧ Лейпциг да Виттенберг костын петіс шоссе вылӧ да мӧдіс тӧвзьыны юркарлань.
Соколов синъяс водзын вуджрасисны сиктъяслӧн нимъяса виж таблицаяс, виж бензоколонкаяс да посньыдик, тожӧ виж квадратикъяс, кытчӧ сьӧд краскаӧн гижӧма 2 — туйлысь номерсӧ.
Миян сапёръясӧн неважӧн вӧчӧм выль пос кузя машина вуджис Эльба вомӧн, кытшлалыштіс важ Виттенберг уличаяс кузя, кӧні Лютер первойысь выступитіс аслас проповедьясӧн, да бара петіс шоссе вылӧ.
Ӧні туй ӧтар-мӧдарас быдмис вӧр, туйыслӧн профильыс вочасӧн кутіс лоны рӧвнӧйджыкӧн, медбӧрын, эз коль весиг некутшӧм казьтылӧм гӧраяс йылысь, кодъяс кытшалісны Дорнауӧс.
Шоссе вылын машинаяс паныдасьлісны шоча.
Ёна частӧджык позьӧ вӧлі паныдавны мужчинаӧс либӧ нывбабаӧс ичӧтик тележкаӧн, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма кос увъяс либӧ гортса кӧлуй.
Мукӧддырйи татшӧм тележка бӧрсяыс мунліс быдса семья.
Войнаӧн шызьӧдӧм Германия некыдзи эз вермы успокоитчыны.
Коли ещӧ некымын ичӧтик сикт, и тыдовтчисны Потсдамлӧн окраинаясыс.
Ваня сувтыштавліс сӧмын семафоръяс дорын да петкӧдіс машинасӧ карысь, а сэсся бара мӧдіс тӧвзьыны полнӧй ходӧн.
Тані заводитчис сідз шусяна «авус» — автомобильясӧн панласьӧм вылӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧм туй.
«Олимпия» стадион сайын сійӧ пыксьыліс джуджыд радиомачтаӧ.
Тайӧ вӧлі нин Ыджыд Берлинлӧн английскӧй сектор.
Уличаяс вылын частӧ паныдасьлісны суйӧрсайса формаа офицеръяс.
Но Соколов эз видзӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: мед эськӧ не сёрмыны поезд воигкежлӧ.
Кымынкӧ минут мысти найӧ воисны Силезскӧй вокзалӧ.
Капитан котӧртіс платформа вылӧ.
Кӧртысь да стеклӧысь вӧчӧм зэв ыджыд сооружениеысь кольӧма сӧмын остовыс — сімӧм куш кӧртъяс.
Арся кӧдзыд тӧв гуляйтіс перрон кузя.
Стена вылын улӧ лэдзӧм шляпаа сьӧд морт таинственнӧй видӧн век на сулаліс чуньсӧ вом дорас топӧдӧмӧн да быттьӧкӧ шуаліс: «Тсс!»
Капитан воис вывті водз.
Матӧ часджын ковмис сылы шӧйтны перрон кузя.
Астраясысь ыджыд букетӧн ветлӧдліс сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ асфальтӧвӧй кузь платформа вывті да думайтіс Любакӧд регыд аддзысьӧм йылысь.
Кутісны воавны ньӧжмыд железнодорожникъяс, перрон вочасӧн мӧдіс тырны йӧзӧн, но Соколов, коді дугдывтӧг думайтіс Люба йылысь, некодӧс эз казяв.
Друг дзик матын чушнитіс паровоз, а сэсся дінтіыс кутісны котӧртны экспресслӧн кузь лӧз вагонъяс.
Кор ӧшиньын вирдыштіс Любалӧн тӧждысяна чужӧмыс, капитанлы кажитчис, мый тайӧ вагонъясыс некор оз сувтны.
Минут мысти Соколов кутліс нин гӧтырсӧ.
А Люба, неуна шӧйӧвошӧм да блед, кыкнан кинас топӧдіс ас бердас букетсӧ да зілис дзебны чепӧсйӧм синвасӧ.
Найӧ сэтшӧм дыр мечтайтісны тайӧ аддзысьӧм йывсьыс, мый ӧні друг вунӧдісны став кывъяссӧ да сӧмын чӧла видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Люба вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧн сійӧс помнитіс да представляйтіс Соколов: синкымъясыслӧн рӧвнӧй визь, мича вомдоръяс.
Сьӧд синъясыс видзӧдісны сы вылӧ нежнӧя.
Ок, кымынысь аддзыліс капитан тайӧ синъяссӧ вӧтӧн!
Медбӧрын найӧ казялісны, мый, наысь кындзи, перрон вылын пӧшти некод абу кольӧма: воысьяс удитӧмаӧсь нин мунны.
Капитан кокниа босьтіс чемодан да шуис:
— Но, Любонька, вот и заводитчӧ тэныд Германия.
— Оз во сійӧ меным сьӧлӧм вылӧ, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Люба, стальнӧй, куш фермаяс вылӧ видзӧдіг.
— Нинӧм...
Ӧні мунам гортӧ, шойччыштан, тӧдмасян.
Найӧ мӧдӧдчисны петанінлань.
Сьӧд морт стенсянь грӧзитыштіс Любалы чуньнас да предупредитіс: «Тсс!»
Люба бара йӧжгыльтчыліс.
Паныд локтіс носильщик.
abu
abu
— Позьӧ сыкӧд сёрнитыштны? — юаліс верӧсыслысь Люба да сувтіс.
— Видлы.
Быттьӧ экзамен вылын волнуйтчигтырйи Люба первойысь видліс применитны практика вылын немеч кыв кузя ассьыс тӧдӧмлунсӧ.
Кыдзи и миян канмуса уна том йӧз, сійӧ велӧдіс немеч кыв семилеткаын, сэсся техникумын да институтын, и сылы пыр кажитчис, мый сійӧ нинӧм оз тӧд.
Но тайӧ эз вӧв сідз, мыйын сійӧ ӧні и убедитчис.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, кӧні тані <rus>камера хранения</rus>? — юаліс Люба носильщиклысь, а ачыс тревожитчигтырйи виччысис кывны воча «ог гӧгӧрво».
Носильщик, тыдалӧ, зэв бура гӧгӧрвоис сылысь, сы вӧсна мый пыр жӧ вежливӧя висьталіс, кӧні камераыс да вӧзйис ассьыс услугаяс.
Любалы лои зэв рад.
<rus>Камера хранения</rus> сылы ньӧти оз вӧлі ков, но сійӧ водзӧ сёрнитіс немецкӧд увереннӧйджыка нин.
Капитан вермис поздравитны гӧтырсӧ.
— Тэ менам молодец, — шуис сійӧ. — Тайӧ тэ миянлы ставнымлы ыджыд козин вӧчин.
А ме думайті, тэнӧ тані велӧдны ковмас...
Люба весиг гӧрдӧдіс татшӧм ошкыштӧмсьыс.
Кор Люба пуксис машинаӧ, Ваня сюся видзӧдліс сы вылӧ, а сэсся шуис:
— Ме сідзи и думайті, капитан ёрт.
— А мый ті думайтід?
— Мый тіян должен лоны правильнӧй гӧтыр, — вочавидзис Ваня да включитіс скорость.
Люба нюммуніс. Сійӧ вӧлі шуда, кӧть неуна и тревожитісны выль впечатлениеясыс.
Ставыс сылы вӧлі интереснӧ.
Ӧд Берлин йылысь сійӧ дзик на неважӧн сӧмын лыддьыліс газетъясысь.
И вот ӧні тайӧ карыс сувтіс сы водзӧ аслас став шуштӧм виднас.
Векньыдик уличаясті, тыртавтӧм на воронкаяс костті осторожнӧя писькӧдчигтыр, найӧ петісны Франкфуртераллее вылӧ.
Помасьлытӧг нюжалісны развалинаяс.
Тайӧ зэв кузь улича вылас некымын километр кузя пӧшти став керкаясыс вӧлі дзикӧдз киссьӧмаӧсь.
Пӧлӧстчӧм стенаяс кыпӧдчисны енэжас, кыдзи чегъясьӧм бивеньяс.
Со эстысь, быттьӧ пуртӧн, вундӧма керкаыслысь юкӧнсӧ да тыдалісны кодъяслӧнкӧ оланінъясыс, кодъяс вӧлі мунӧны аслыссяма театральнӧй декорация вылӧ.
Франкфуртераллее, коді войдӧр вӧвлі паськыд, шума уличаӧн, ӧні некымынлаті вӧлі дзик прӧйдитны позьтӧмӧн.
Асфальтыс гӧрбӧн кыпӧдчӧма вывлань, быттьӧ сійӧс кылӧдӧма кутшӧмкӧ тӧдтӧм вын.
Стенъясыс ӧшйӧмаӧсь тротуаръяс весьтас, быд здукӧ грӧзитӧны грыпкысьны, мый йылысь ветлысь-мунысьяслы висьталісны гырысь гижӧдъяс.
Кутшӧмкӧ тыртӧм кварталъяс кытшовтӧм бӧрын машина петіс Александерплац вылӧ, кӧні коркӧ вӧвлі Берлинлӧн центрыс.
Джуджыд, дас судта зданиеяс и тані висьталісны медбӧръя бойяс йылысь.
Ӧти татшӧм керка вылын кутшӧмкӧ чудоӧн кольӧма ыджыд вывеска: «Ионас. Гӧтӧвӧй паськӧм»,
а вывеска улас некымын судта вылӧ эрсвидзис тыртӧмин.
И быд боксянь видзӧдӧны сьӧд син гуранъяс — сотчӧм тыртӧм ӧшиньяс.
Найӧ мунісны ӧдйӧ, и Люба эз вермы бурджыка видзӧдны йӧзсӧ.
Александерплац вылын йӧзыс вӧлі бура уна, да кажитчис, мый ставныс найӧ нинӧм оз вӧчны, сідз сӧмын ветлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ тротуар кузяыс.
Машина пырис виадук вылӧ, прӧйдитіс дзескыд Кенигштрассе кузя, и стеклӧ сайын мелькнитіс юлӧн векньыдик визь; юыс вӧлі сьӧкыд бетоннӧй плитаяс костын.
— Шпрее... — шуис Соколов.
— Татшӧм векньыдик ютор? — гӧгӧрвотӧма юаліс Люба.
Соколов нюммуніс да довкнитіс юрнас.
Найӧ матыстчисны нин Вильгельм дворечлань.
Лыа тыра мешӧкъяслӧн чукӧр, пӧвъяс да кутшӧмкӧ обломокъяс чурвидзисны площадь вылын.
— Тайӧ мешӧкъяс улас дзебӧма фонтан — Нептунлысь нималана статуя.
Найӧ сійӧс бомбитӧмысь тупкӧмаӧсь...
А вот татчӧ сувтлӧй здук кежлӧ, — шуис капитан, Ваня дінӧ шыасьӧмӧн, кор на водзын тыдовтчис Вильгельмлы памятник.
Памятник подножие дорын эралісны нёль ярмӧм лев.
Паськӧдӧм вомъяссӧ найӧ вӧлі бергӧдӧмаӧсь нёльнан бокӧ.
Медся яр левыс, зэв гырысь клыкъяса да читкыля бурыся, видзӧдіс асыввылӧ.
Тайӧ зверинец весьтас сьӧкыд постамент вылын кыпаліс прусс шапкаа верзьӧмалӧн фигура.
Снарядлӧн осколок жугӧдӧма вӧлыслысь лэптӧм водз коксӧ, и ӧні сійӧ лётъяліс сынӧдас, вӧсньыдик кӧрттор йылӧ ӧшйӧмӧн.
Тайӧ памятникыс, кодӧс вӧлі джынвыйӧ кытшалӧма джуджыд колоннадаӧн да пышнӧя мичмӧдӧма чугуннӧй знамяясӧн, пушкаясӧн да быдсяма шӧрнэмся реквизитӧн, кажитчис Любалы некытчӧ туйтӧмӧн.
— Кутшӧм ставыс тайӧ мисьтӧм, — шуис сійӧ.
— Тайӧ полокалӧыс вермас лоны сӧмын памятникӧн прусс военщиналы, сылӧн горшлунлы да сылӧн вынтӧмлунлы, — шыасис Соколов.
Найӧ мунісны водзӧ, зэв гырысь шуштӧм зданиеяс дінті — собор да цейхгауз дінті, — сэсся вуджисны канал вомӧн да веськалісны нималана Унтер-ден-Линден вылӧ.
Люба виччысис аддзыны татысь мича гырысь нинпуяс, но на пыдди ӧтар-мӧдар бокас быдмисны сӧмын жебиник пуяс, да та вӧсна уличаыс кажитчис чуймӧдана тыртӧмӧн.
— Кӧнӧсь нӧ век жӧ нинпуясыс? — юаліс Люба.
Соколов нюммуніс:
— Тайӧ Гитлерлӧн чудитӧм, сылӧн йӧйталӧмъясысь ӧти.
Сійӧ тшӧктӧма важ пуяссӧ бертны вужъяснас да садитавны выльясӧс, сыӧн индӧм порядокын.
Найӧ, аддзан-ӧ, долженӧсь вӧлӧм петкӧдлыны сылысь кузь нэмсӧ...
Виччысьтӧг тыдовтчис кинохроника серти Любалы тӧдса Бранденбургскӧй ворота.
Но сійӧ сӧмын пырмунігмоз видзӧдліс сы вылӧ, тӧдіс скачӧн тӧвзьысь вӧвъясӧс да видзӧдліс веськыдвылас, рейхстаг здание вылӧ.
Мыйта мӧвпъяс, мыйта казьтылӧмъяс вӧлі йитчӧма тайӧ зданиеыскӧд миян воинъяслӧн!
Дзик весьшӧрӧ Люба корсис синъяснас рейхстаг купол весьтын дӧлалысь гӧрд знамя, да медбӧрын юалана видзӧдліс верӧс вылас.
— Знамясӧ важӧн нин босьтісны, — шуис капитан. — Сійӧ ӧні Мӧскуаын, Гӧрд Армия Музейын.
Ӧні тайӧ территорияыс английскӧй секторлӧн.
Найӧ оз зэв радейтны гӧрд знамяястӧ!
Рейхстаг коли бӧрӧ.
Шуйгавылын кутісны мелькайтны ышнясьысь полководечьяслӧн фигураяс, кодъясӧс вӧлі сувтӧдалӧма Зигесаллее вылӧ.
1871 воын прансузъяс вылын победа честь кузя джуджыд колонна кыпаліс асфальтлӧн паськыд лента шӧрын.
— Став тайӧ памятникъяссьыс менам кутшӧмкӧ тешкодь впечатление, — шуис Люба. — Ӧні ме неуна заводита гӧгӧрвоны, мый сэтшӧмыс прусс военнӧй стиль.
Баквалитчӧм, самодовольство да лэптысьӧм ӧтлаӧ сорлалӧм — со мый сійӧ сэтшӧмыс!
Кымын ыджыдджык, сымын бурджык; кымын страшнӧйджык, сымын эффективнӧйджык.
Ме мудзи нин тайӧ настойчивӧй высокомериесьыс.
— Памятникъяс сэсся оз лоны, — кӧсйысис Соколов.
Найӧ прӧйдитісны Берлинсӧ ставнас асыввывсянь рытыввылӧ.
Радиостанциялӧн джуджыд башня дінті машина кежис шуйгавылӧ да медся ыджыд скоростьӧн мӧдіс тӧвзьыны «авус» кузя.
Тані Ваня петкӧдліс ассьыс мастерствосӧ.
Сиктъясӧс да неыджыд каръясӧс быттьӧ шыблаліс бӧрӧ.
Машина стеклӧяс сайын мелькайтіс арся Германия аслас виргӧрд коръяса нинпуяснас да клёнъяснас.
Вӧлі рӧмдӧ нин, кор найӧ воисны Дорнауӧ.
Комендатура дворын найӧс встретитіс полковник.
Сійӧ здоровайтчис Любакӧд, сиис сылы став бурсӧ выль местаын да шуис:
— Ӧні, Любовь Павловна, тіянлы сетсьӧ кык час шойччӧм вылӧ, а сэсся ёна кора тіянӧс волыны миян дінӧ.
Делӧыс важнӧй да нюжӧдны позьтӧм.
Шойччыны, дерт, эз удайтчы.
Сёрниясын, казьтылӧмъясын да юасьӧмъясын кадыс коли казявтӧг, и Соколов зэв ёна чуймис, кор кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм да сэсся аддзис неуна смутитчӧм Савченкоӧс.
— Ті миянӧс прӧститӧй, — шуис майор Любакӧд тӧдмасиг. — Но сэні тіянӧс зэв ёна виччысьӧны.
Найӧ мӧдӧдчисны комендатура зданиеӧ.
Люба эз гӧгӧрво, кытчӧ да мыйла сійӧ мунӧ, да неуна волнуйтчис.
Соколов загадочнӧя чӧв оліс.
Чайка встретитіс найӧс пыран ӧдзӧс дорас да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Сійӧ восьтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс, и Люба чуймӧмӧн сувтіс порог дорас: жыр тырыс вӧлі йӧз.
Тыдалӧ, татчӧ чукӧртчӧма комендатуралӧн став личнӧй составыс.
Полковник нуӧдіс Любаӧс сцена кодь вылӧ.
Сійӧ видзӧдліс лӧньӧм зал вылӧ да висьталіс:
— Любовь Павловна Соколова муртса на воис Сӧвет Союзысь.
Корам сійӧс висьтавны миян Рӧдинаын олӧм йылысь.
Люба воськовтіс водзӧ. Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи гӧрддзассис сылӧн горшдіныс.
Сійӧ аддзис салдатъяслӧн синъясысь зэв ыджыд интерес, кӧсйӧм кывны сысянь, кыдзи олӧ, уджалӧ да творитӧ ылыс Отчизна.
Любалӧн сьӧлӧмыс нормис да сійӧ эз пыр вермы корсьны колана кывъяссӧ.
Но чӧв-лӧньын друг кыліс сержант Кривонослӧн спокойнӧй, ышӧдана гӧлӧс:
— Любовь Павловна да ті энӧ волнуйтчӧй, ми жӧ ас йӧз, ставсӧ гӧгӧрвоам.
И Люба пыр жӧ кутіс чувствуйтны, мый тайӧ збыльысь ас, матысса йӧз, мый найӧ ёна гажтӧмчӧмаӧсь Рӧдинаысь да виччысьӧны сысянь оз официальнӧй доклад, а медся прӧстӧй рассказ.
И сійӧ заводитіс висьтавлыны восстановительнӧй уджъяс йылысь, каръяс да сиктъяс стрӧитӧм йылысь, быдлунся разнӧй делӧяс йылысь. Сэні, Киевын, тайӧ делӧясыс, гашкӧ, и эз быд вылӧ вӧчны впечатление, но тані, гортсянь ылын, границаяс да пространствояс вомӧн вайӧм бӧрын, лоины великӧй канмулӧн лолалӧмӧн, миян, сӧветскӧй олӧмлӧн сьӧлӧмлы дона приметаясӧн.
Дас кӧкъямысӧд глава
Мӧд лунас, пыр жӧ завтрак бӧрын, Люба муніс тӧдмасьны карнас.
Соколов корис сійӧс виччысьыштны, кор сылӧн эштас приёмыс, медым мунны ӧтлаын, но Люба эз сӧгласитчы.
— Тэ мун уджав, — шуис сійӧ, — а ме неуна шӧйтышта ӧтнам.
Кыкӧн ми тэкӧд дугдывтӧг кутам сёрнитны, и ме нинӧм ог аддзыв.
Соколов эз кут вензьыны.
Сійӧ колльӧдіс гӧтырсӧ комендатура ворота дорӧдз, висьталіс, кытысь сійӧс позьӧ корсьны, сетіс аслас телефонлысь номерсӧ да муніс удж вылӧ.
Кар кузя ньӧжйӧник восьлалысь Люба водзын ӧти бӧрся мӧд воссялісны веськыд, ӧкуратнӧй уличаяс; уличаяс ӧтар-мӧдар бокас кузь радъясӧн сулалісны зарни коръяса арся нинпуяс.
Люба прӧйдитіс важ замок дінті, кӧні ӧні олісны беженечьяс, переселенечьяс да вообщӧ йӧз, кодъяслы некӧн вӧлі овнысӧ, да ӧні любопытствоӧн видзӧдіс паныдасьысьяслӧн чужӧмъясӧ.
Став сертиыс чувствуйтчис, мый Дорнау олӧ деятельнӧй, полнокровнӧй олӧмӧн.
Кӧть Люба эз на тӧдмась став карнас, но сылӧн лои нин первой представление кар йывсьыс, кӧні, гашкӧ, ковмас овны бура дыр, и сійӧ час кык мысти бӧр локтіс комендатураӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукыштіс верӧс дінас, кывзыштіс немечьяскӧд сылысь сёрнисӧ разнӧй быдлунся делӧяс йылысь, виччысис, кор петасны посетительясыс, да сэсся шуис:
— Тэ тӧдан, зэв интереснӧй кар.
И тӧдан, талунъя лунӧдз меным «Германия», «немеч» кывъяс медсясӧ йитчылісны войнакӧд.
А вот тані, буретш тайӧ немецкӧй карас, ме кыдзкӧ торйӧн пыдісянь куті чувствуйтны мир.
И меным кажитчӧ, мый немечьяс ӧні долженӧсь жӧ ценитны мир.
Ме видзӧді, кыдзи найӧ весалӧны развалинаяс.
Дерт, сьӧкыд удж, но век жӧ тайӧ мирнӧй удж, да, тыдалӧ, сы вӧсна налӧн вӧліны долыд чужӧмъяс.
Найӧ, навернӧ, и стрӧитны кутасны бура, радпырысь.
Соколов внимательнӧя кывзіс гӧтырыслысь висьталӧмсӧ.
Сійӧ виччысис тайӧ первой сёрнисӧ, медым тӧдмавны Любалысь настроениесӧ да сылысь кӧсйӧмъяссӧ.
— А кыдзи тэ представляйтан ассьыд олӧмтӧ тані? — юаліс сійӧ.
Люба серӧктіс:
— Но, меным, тыдалӧ, тані уджтӧг пукавны оз ковмы.
Тӧрытъя встреча дырйи тыдовтчис, мый миян комендатураын унатор на колӧ котыртны.
Тэ эн тӧждысь, клубнӧй уджтӧ да самодеятельностьтӧ ме нин старайтча котыртны кыдз колӧ, тайӧ менам специальность серти.
Сэтшӧм артистъясӧс миян пӧвстысь аддзам — сӧмын дивӧыд босьтас...
— А тэ тӧдан, ме вот неважӧн вои выводӧ, мый тэныд ёнджыкасӧ ковмас уджавны немечьяскӧд.
— Меным?
Немечьяскӧд?
Любаӧс тайӧ явӧ чуймӧдіс.
— Да, именнӧ немечьяскӧд, и тайӧ важнӧджык комендатураын удж дорысь.
Люба кӧрыштіс синкымъяссӧ:
— Ме мыйкӧ ог гӧгӧрво тэнсьыд.
— Тайӧс абу сэтшӧм сьӧкыд гӧгӧрвоны.
Тэ сӧмын думышт, мый ӧні сэтшӧм Германияыс!
Уськӧд тӧдвылад, мый тайӧ талантливӧй да удж радейтысь войтырыс дас кык во чӧж мучитчис гитлеровскӧй иго улын.
Сюрс ӧкмыссё нелямын ӧтиӧд воын на Сталин ёрт висьтавліс, мый гитлеровскӧй заправилӧясӧн поработитӧм германскӧй войтыр лоӧ миян союзникӧн тайӧ великӧй войнаас.
И вот сылы воис избавление.
Быттьӧ зэв кӧдзыд тӧв бӧрын, зэв чорыд морозъяс бӧрын воис тулыс да первой шоныд зэр мыськис муяс да вӧръяс, садьмӧдіс найӧс олӧмӧ.
И кыдзи майся зэр бӧрын ловзьӧ ывлаыс, сідзи ловзьӧ ӧні став медбурыс тайӧ канмуас.
Ме висьтала та йылысь тэныд сы вӧсна, мый выль Германиялы, кодӧс миян отсӧгӧн ӧні лӧсьӧдӧ немеч войтыр, ёна колӧ и настӧящӧй искусство.
Соколовӧс сэтшӧма ӧзйӧдіс аслас планыс, мый сійӧ весиг чеччис стул вывсьыс.
— Тэ гӧгӧрвоан, Люба, — водзӧ висьталіс сійӧ, — вот, например, Сӧвет Союз йылысь йӧзыс тані нинӧм оз тӧдны, а кӧсйӧны тӧдны ставсӧ.
И найӧ кӧ аддзасны сцена вылысь, кыдзи ми олам, мый вӧсна уджалам, кытчӧ стремитчам, то куш тайӧ вермас восьтыны налы синъяссӧ став вылас, мый миянкӧд лои.
Тані со немечьяс зільӧны чукӧртны труппа да регыд кӧсйӧны петкӧдлыны первой спектакль.
Но налы колӧ отсавны, колӧ тӧдмӧдны найӧс сӧветскӧй драматургияӧн, колӧ вӧчны сідзи, медым Дорнауса театрӧ окотапырысь волывлісны рабочӧйяс, медым театрыс лӧсяліс налӧн запросъяслы да потребностьяслы.
— Тӧдан, Серёжа, ме, тыдалӧ, татшӧм удж вылад ньӧти абу подготовленнӧй.
И немечьясӧс ме ньӧти ог тӧд.
— Ми ӧд водзджыксӧ ньӧти жӧ эгӧ тӧдлӧй немечьясӧс.
Но абу таын делӧыс.
Ме кӧсъя, Любонька, медым тэ гӧгӧрвоим, мый искусствоыс и тані — абу прӧстӧ гажӧдчӧм, а зэв ёсь политическӧй тышлӧн участокъясысь ӧти.
Тэ ачыд зэв регыд аддзан, кутшӧм ставыс тайӧ важнӧ.
Миян пай вылӧ уси почётнӧй мог — отсавны немеч войтырлы создайтны миролюбивӧй государство.
Весиг лолыд сувтлӧ, кор думайтан тайӧ кывъяслӧн тӧдчанлун йылысь.
Гӧгӧрвоан, мыйта тані тэныд интереснӧй удж?
— Ме тэнӧ зэв бура гӧгӧрвоа, — сӧгласитчис Люба. — Прӧстӧ меным сьӧкыд мынтӧдчыны мӧвпысь, мый гӧгӧр ветлӧдлӧны на нацистъяс.
— Тані делӧыс ёна сложнӧйджык.
Унджык населениеыс нацистъяслы эз и сочувствуйтлы.
Эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс некор эз вӧвны Гитлер дор, а выль Германия стрӧитӧмӧ оз жӧ кӧсйыны босьтчыны.
— Да, ставыс тайӧ, кӧнкӧ, абу сэтшӧм прӧстӧ, — думыштчӧмӧн шуис Люба.
Жырйӧ пырис майор Савченко.
— Бур лун, ёртъяс, — шуис сійӧ. — Ті тӧрыт зэв бура висьталінныд, Любовь Павловна.
Ыджыд аттьӧ тіянлы.
Сійӧ пуксис стул вылӧ, пӧрччис фуражкасӧ да чышкыштіс носӧвӧй чышъяннас плешсӧ, кӧть эськӧ ывлаын ньӧти эз вӧв жар.
— Мый нӧ тайӧ ті, майор? — юаліс Соколов.
— Да Валя рапортъясӧн дзикӧдз мучитіс.
Талун ещӧ ӧтиӧс сетіс.
Соколов серӧктіс:
— Витӧд номер?
Савченко эз удит вочавидзны, — ӧдзӧс сайын кыліс шум и порог дорын тыдовтчис сержант Кривонос.
Сылан чужӧмыс вӧлі недӧвӧльнӧй, весиг дӧзмӧм.
— Майор ёрт, разрешитӧй шыасьны? — решительнӧя шуис Кривонос. — Тані тіян дінӧ воис ӧти немеч, юасьӧ му йылысь.
Ме сылы став консультациясӧ нин тырвыйӧ сеті, а сійӧ, чудак, оз верит, кӧсйӧ ставсӧ тіянсянь кывны.
Сэтшӧм вериттӧм Фома, весиг дивӧ!
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Кривонос кежис бокӧ, и порог дорын тыдовтчис Эрих Лешнер.
— И ещӧ ме тіянлы кӧсйи доложитны: вӧлӧмкӧ, кулацкӧй сямыс быд канмуын ӧткодь, — содтіс Кривонос.
Грӧзитана записка пӧлучитӧм бӧрын Лешнер пыр жӧ мӧдӧдчис сӧветскӧй комендатураӧ.
Первой, кодӧс сійӧ аддзис сэтысь, вӧлі Кривонос.
Сержант ышӧдана тапкӧдыштіс сылы пельпомас: ӧбидаӧ пӧ сійӧс оз сетны.
Но Лешнер кӧсйис кывны тайӧ кывъяссӧ начальствосянь, и Кривонос нуӧдіс недӧверчивӧй посетительӧс майор дінӧ.
— Зэв ёна извиняйтча, господин офицер! — заводитіс Лешнер, кор Кривонос кежис бокӧ. — Ме эськӧ эг лысьт беспокоитны тіянӧс, не кӧ тайӧ подлӧй грӧзитчӧмъясыс.
Менӧ шуӧны Эрих Лешнер, ме ола Гротдорфын.
— Мый лои, господин Лешнер? — юаліс майор, кодлы пыр жӧ дум вылас уси туй вылын тайӧ крестьяниныскӧд сёрниыс.
— Аддзанныд-ӧ, миян сикткӧд орччӧн эм кык имение: господин Фукслӧн да штурмбанфюрер Зандерлӧн.
— Тӧда, кыкнанныслӧн ӧтлаын сизимсё кык гектар.
— Сідзкӧ вот, ми заводитім лӧсьӧдчыны юклыны тайӧ мусӧ, а талун ме аддзи ӧдзӧсӧ сутшкӧм татшӧм записка.
Но, и оз ков сы вылӧ некутшӧм внимание пуктыны, — авторитетнӧя шуис Кривонос.
— Сержант ёрт, мунӧй асланыд местаӧ приёмнӧйӧ, — тшӧктіс Савченко.
Кривонос бергӧдчис да петіс.
— Сідзкӧ со мый, господин Лешнер, — сылы нюжӧдӧм запискасӧ лыддьӧм бӧрын шуис майор.
— Лӧсьӧдчӧй водзӧ му юклӧм кежлӧ да видзӧдӧй, медым сэк кості эмбурыс эз пышйы тіянысь.
Ми сӧмын на кутім мӧсъяслысь быдса стада.
Господин Швальбе кӧсйӧма найӧс, аддзанныд-ӧ, вузавны.
А тайӧ мӧсъяссӧ, выль закон серти, колӧ юклыны крестьяна костын.
— А ме та йылысь и кӧсйи висьтавны тіянлы! — шуис Лешнер.
— Да, та бӧрся колӧ видзӧдны тіянлы аслыныд, сы вӧсна мый став бӧрсяыс видзӧдны ми огӧ вермӧй.
А быдсяма бумагаторъяссӧ пыдди энӧ пуктӧй.
Вӧлі эськӧ дивӧ, зандеръяс да фуксъяс кӧ ас вӧлясьыс сетісны ассьыныс имуществосӧ.
Мӧд недельнас, субӧтаӧ, тіян сиктын заводитчас му юклӧм.
Висьтала тіянлы дзик стӧча.
Магистрат ыстас землемерӧс.
А ми нин вӧчам сідзи, медым тіянлы некод эз мешайт.
— Сідзкӧ, локтан субӧтаӧ позьӧ заводитны? — юаліс Лешнер. — Ыджыд аттьӧ, господин офицер, ыджыд аттьӧ!
Вот радӧсь лоӧны миян йӧз, висьтала да!
— И ещӧ кутӧй тӧдвыланыд, — шуис Савченко, — кутасны мунны сёрнияс, мый тіянлы запретитӧма юклыны мусӧ, быттьӧ сы вылӧ колӧ му кӧзяевалӧн согласие, — ӧти кывйӧн кӧ, унапӧлӧс сёрни на лоӧ.
Ставыс вылӧ ӧти вочакыв: юклӧй му!
Со дзик ӧти правильнӧй линия, а став ӧстальнӧйыс — классӧвӧй враглӧн лӧсьӧдлӧмтор.
— Лэдзисны кӧ эськӧ менӧ сэтчӧ инструкторӧн, — эз вермы кутчысьны Кривонос, коді бара нин пырис жырйӧ.
Но сійӧ казяліс майорлысь сы вылӧ недӧвӧльнӧя видзӧдлӧмсӧ, нюжӧдчис веськыда да шуис: — Майор ёрт, разрешитӧй шыасьны капитан дінӧ?
— Шыасьӧй.
— Капитан ёрт, тіян дінӧ локтіс эсійӧ нималана актрисаыд, а сыкӧд кутшӧмкӧ зэв кыз дама.
Прикажитанныд лэдзны?
— Корӧй.
Эрих Лешнерлы ставыс вӧлі яснӧ.
Сьӧлӧм вылас сылы лои зэв долыд.
Сійӧ прӧститчис майоркӧд да мӧдӧдчис ӧдзӧслань буретш сійӧ здукас, кор Эдит Гартман фрау Линдекӧд пырисны жырйӧ.
Кор Эдит аддзис Лешнерӧс, сійӧ чуймӧмӧн сувтіс:
— Эрих, тэ тані?
Мыйла нӧ тэ эн пырав миянӧ?
— Некор, Эдит, — тэрмасигтырйи вочавидзис Лешнер.
— Зэв важнӧй делӧяс.
Ме бӧрынджык пырала.
Ещӧ ӧтчыд аттьӧ тіянлы, господин офицер.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс.
Эдит Гартман колльӧдіс сійӧс синнас, сэсся фрау Линде бӧрся матыстчис Соколов дінӧ да ресторанса кӧзяйкакӧд пӧшти дзик ӧттшӧтш шуис:
— Видза оланныд, господин капитан!
Видза оланныд, господа!
— Видза оланныд, фрау Гартман! — вочавидзис Соколов. — Ті важӧн тӧданныд господин Лешнерӧс?
— Тайӧ менам воча вок.
Ми кыкнанным Гротдорфысь.
Ыджыд интересӧн видзӧдіс Люба кыкнан нывбаба вылас.
Эдит Гартманлӧн восьса, тӧлка чужӧмыс сылы воис сьӧлӧм вылас.
Ӧні Эдит неуна волнуйтчис. Сылӧн банбокъясыс то гӧрдӧдлісны, то лолісны кельыдӧсь.
Фрау Линде, мӧдарӧ, чувствуйтіс асьсӧ зэв увереннӧя.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — корис кыкнан нывбабасӧ Соколов. — Ме кывза тіянӧс, фрау Гартман.
Чайта, миян первой паныдасьӧм эз коль омӧль казьтылӧмъяс?
Эдит гӧрдӧдіс:
— Ме кори эськӧ тіянӧс вунӧдны та йылысь, господин капитан.
Соколов довкнитіс юрнас, тайӧн петкӧдліс ассьыс сӧгласитчӧмсӧ.
— Кутшӧм делӧяс нӧ вайӧдісны тіянӧс ме дінӧ?
Эдит кӧсйис вочавидзны, но сэки сюйсис фрау Линде да водзӧ сёрнисӧ кутіс нуӧдны сійӧ.
— Тайӧ медсясӧ менам делӧяс, господин капитан.
— Кывза тіянӧс.
— Делӧыс зэв прӧстӧй.
Менам эм ресторан «Зарни корона», сылӧн век вӧлі миян карын зэв бур репутация.
Дерт, ӧні гӧститӧдны нинӧмӧн — ставыс ӧд карточкаяс серти.
Но неважӧн заводитісны уджавны сур вӧчан заводъяс.
Правда, найӧ вӧчӧны сӧмын слаб, куим процента сур, но и тайӧ нин абу сэтшӧм омӧль.
Сідзкӧ вот, тайӧ лунъясӧ ресторансӧ лоӧ восьтӧма.
Ме шыасьлі магистратӧ, и меным сетісны нин разрешение.
Фрау Линде сяркӧдіс пулемёт моз.
Капитан Соколов муртса вевъяліс следитны сылӧн кывъяс бӧрся.
— Ме ог гӧгӧрво: мыйла ті локтінныд ме дінӧ? — юаліс сійӧ.
— Пыр висьтала, пыр висьтала, господин капитан.
Делӧыс зэв прӧстӧй.
Менам ресторанын эм неыджыд эстрада.
Ме кӧсйи эськӧ публикаӧс гажӧдӧм могысь сетны рыт чӧжнас кымынкӧ эстраднӧй номер.
Дорнауса олысьяс сэтшӧма гажтӧмчисны культурнӧй развлечениеясысь!
— А кутшӧм отношение нӧ та дінӧ имеитӧ фрау Гартман?
— Фрау Эдит кутас сьывны, а сылӧн пӧдругаыс — йӧктыны.
Налӧн зэв бура артмас.
Ме лоа зэв рад, господин капитан кӧ волас менам заведениеӧ.
Господин капитанлы менам век сюрӧ крепыдджык сур.
— Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, — шуис Соколов, но фрау Линде вӧчис вид, быттьӧ эз казяв сылысь ирониясӧ.
— Ми тӧдам, мый репертуарсӧ должен утвердитны комендатура, — виччысьтӧг резкӧя шуис Эдит. — Ме кора разрешитны меным сьывны тайӧ сьыланкывсӧ! — И сійӧ нюжӧдіс капитанлы нотаяс.
Сёрниыс Эдитлы кутіс лоны зэв сьӧкыдӧн.
Сылы вӧлі вывті яндзим петкӧдлыны капитанлы сійӧ сьыланкывлысь текстсӧ, кодӧс сійӧ кӧсйис сьывны.
Но сійӧ ачыс бӧрйис тайӧ туйсӧ, и сылы нинӧм эз коль мӧдтор, кыдзи мунны сы кузя помӧдз.
Капитан босьтіс нотаяссӧ, лэдзис син пырыс строчкаяссӧ да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Тайӧ вӧлі обычнӧй эстраднӧй пошлӧй сьыланкыв.
Капитан здук кежлӧ думыштчис.
Сылӧн эз вӧвны помкаяс запретитны исполняйтны татшӧм номеръяссӧ.
— Ті збыльысь кӧсъянныд тайӧс сьывны?
— Да.
Мый тіянлы оз кажитчы?
— Неуна тешкодь, — шуис капитан. — Но мый нӧ, тані ме, кӧть и жаль, ог вермы нинӧм паныд шуны.
Кӧсъянныд кӧ, пӧжалуйста, сьылӧй.
Фрау Линде пыр жӧ чеччис.
— Ыджыд аттьӧ, господин капитан, — юрнас тэрыба довкйӧдліг шуаліс сійӧ. — Ми вӧлім уверенӧсь, мый ті разрешитанныд.
Став бурсӧ сиа тіянлы, господин капитан.
Сійӧ мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Эдит чеччис.
— Ӧти минут, фрау Гартман!
Эдит дрӧгмуні.
Сідзкӧ, эз на помась!
Мый йылысь нӧ вермас ещӧ юавны капитан?
— Меным кольччывны жӧ? — крута бергӧдчис ӧдзӧс дорын нин фрау Линде.
— Оз ков, ті верманныд мунны.
— Аддзысьлытӧдз, — тӧдчӧдӧмӧн вежливӧя шуис ресторанса кӧзяйка, аслас став виднас петкӧдліс, мый сылы дзик веськодь капитанлӧн Эдит Гартманкӧд торъя сёрниыс.
— Ме тіянӧс дыр ог кут, — шыасис Соколов актриса дінӧ.
— Кывза тіянӧс, господин капитан.
— Кыдзи тіянлы ӧні овсьӧ, фрау Гартман?
Актрисалӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс.
— Кыдзи и став немечьяслы, господин капитан. — Сылӧн гӧлӧсыс вочасӧн кутіс лоны увереннӧйӧн. — Неуна сёян и ещӧ этшаджык лача.
— А мый вылӧ ті надейтчанныд, фрау Гартман, абу кӧ тайӧ гусятор?
— Абу, тайӧ абу гусятор.
Ме надейтча, мый коркӧ Германия бара лоӧ единӧйӧн, надейтча, мый тайӧ Германияас лоӧ подлиннӧй искусство да лоӧны театръяс, кӧні позьны кутас сувтӧдавны настӧящӧй пьесаяс.
Со и став лачаясыс менам.
Абу нин сэтшӧм уна, кыдзи аддзанныд.
— Ми сідз жӧ чайтам.
— Ог тӧд, ог тӧд...
— Верманныд не сомневайтчыны, фрау Гартман.
Ӧтисайын висьталӧй: мыйла ті комын коймӧд воын энӧ мунӧй Америкаӧ?
— Ме эг представляйт аслым олӧм рӧдинаысь бокын.
— Прӧститӧй менӧ любопытствоысь: мый ті вӧчинныд став тайӧ вояс чӧжыс?
— Выступайті варьетеын.
— А мый лӧсьӧдчанныд вӧчны ӧні?
— Тайӧс ті тӧданныд нин; кута сьывны да йӧктыны мамаша Линде ресторанын.
— Сідзкӧ, тіянлы нинӧм эз вежсьы?
Сідзкӧ, ті кӧсъянныд виччысьны, кор немецкӧй войтыр лӧсьӧдас тіянлы лӧсялана условиеяс, медым сэсся спокойнӧя петны сцена вылӧ да ворсны Шиллерлысь Луиза Миллерӧс?
Ог кӧ ӧшибайтчы, Луиза — тіян медбӧръя роль?
— Ті весиг тайӧс тӧданныд? — Эдитлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс.
— Да, и не сӧмын тайӧс, но и уна мукӧдтор.
Ті, кӧнкӧ, кывлінныд, фрау Гартман, Генералиссимус Сталинлысь кывъяссӧ сы йылысь, мый гитлеръяс волӧны и мунӧны, а германскӧй войтыр, а германскӧй государство кольӧ.
И вот ӧні немецкӧй войтыр миян отсӧгӧн заводитӧ стрӧитны выль, свободнӧй олӧм, и, верманныд не сомневайтчыны, сійӧс стрӧитас.
Но ме кӧсъя висьтавны тіянлы, мый кор тіян лачаясыд пӧртсясны олӧмӧ да тіянлы бара окота лоӧ петны сцена вылӧ радейтана рольясын, видзӧдысьяс, тыдалӧ, кутасны интересуйтчыны: а мый вӧчис став тайӧ кад чӧжыс известнӧй драматическӧй актриса Эдит Гартман?
Мый нӧ, ті верманныд гордӧя вочавидзны: сьылі ресторанын!
Сиа став бурсӧ тіянлы, фрау Гартман.
Прӧститӧй, мый задержиті тіянӧс.
Сёрнитны сэсся нинӧм йылысь, Эдит тайӧс гӧгӧрвоис.
Сылы кажитчис, мый капитан гӧлӧсын кыліс зывӧктӧм.
Эдит чеччис, вӧчис кымынкӧ воськов ӧдзӧслань, сувтіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, сэсся, тыдалӧ, вежис думсӧ да ӧдйӧ петіс жырйысь.
Соколов чӧв олігтыр видзӧдліс гӧтырыс вылӧ.
Люба, коді став тайӧ сёрни чӧжыс эз шу ни ӧти кыв, жугыля да такӧд тшӧтш гӧгӧрвоана довкнитіс сылы юрнас.
Дас ӧкмысӧд глава
Гротдорфса олысьяс пӧвстын шызьӧмыс пыр содіс: некор на эз вӧвлыны сэтшӧм лоӧмторъясыс, кодъясӧс найӧ виччысисны.
Сэтчӧ жӧ уна крестьяна пӧлучитісны грӧзитана запискаяс: кодкӧ кӧсйис повзьӧдны ставнас сиктсӧ.
Но век жӧ мусӧ пӧлучитны кӧсйӧмыс вӧлі полӧмсьыс ыджыдджык.
А сыысь кындзи, налы сетліс уверенность официальнӧ йӧзӧдӧм закон, кодӧс лэдзисны немеч провинцияясса веськӧдлан котыръяс.
Тайӧ закон серти юклыссисны став владениеяс, кодъяс сё гектарысь ыджыдджыкӧсь.
Тайӧ недельнас Лешнер некымынысь воліс Дорнауӧ, Михаэлис ордӧ.
Магистратса уджалысьяс подробнӧя висьталісны сылы, кыдзи колӧ юклыны мусӧ.
Думсьыс Лешнер ёна надейтчис майор Савченко волӧм вылӧ, кӧть эськӧ сёрнитігӧн сійӧ тӧдчӧдліс нин, мый реформасӧ долженӧсь пӧртны олӧмӧ асьныс немечьяс.
Тайӧ лунъясас Гротдорфын вӧлі этша муа крестьяналӧн да беднякъяслӧн собрание, кӧні бӧрйисны реформа нуӧдӧм кузя комиссия.
Председательнас индісны Лешнерӧс.
Сылы отсасьысьясӧн бӧрйисны Петер Крумӧс да Вальтер Шильдӧс.
Мӧд лунас налы куимнанныслы воисны грӧзитана анонимнӧй запискаяс.
И кӧть татшӧм запискаяс дінас сиктын велалісны нин, век жӧ Лешнерлӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Суботалы паныда войӧ комиссияса членъяс эз водлыны, обсуждайтісны му юклӧм кузя уджъяслысь плансӧ.
Первой колӧ вӧлі пӧлучитны управляющӧйяссянь угодьеяслысь точнӧй планъяс.
Асывнас водз Дорнауысь воас землемер.
Сэсся найӧ петасны му вылӧ.
Лешнерлы кажитчис, мый став йывсьыс ӧні думайтӧма да некутшӧм виччысьтӧмтор оз нин вермы лоны.
Коркӧ и воис асыв, шондіа да мелі, — арыс тайӧ воас вӧлі вӧвлытӧм шоныд.
Комиссиялы эз терпитсьы ӧдйӧджык босьтчыны делӧӧ, но Лешнер эз тэрмась.
Сійӧ частӧ видзӧдлывліс туй вылӧ: а друг роч майор век жӧ локтас?
Вӧлі кӧ эськӧ сӧветскӧй офицер, Лешнер чувствуйтіс эськӧ асьсӧ увереннӧйджыка.
Но комендатураысь некод эз вӧв, а кадыс муніс.
Водзӧ нюжӧдны вӧлі оз нин позь.
Комиссия мӧдӧдчис помещичӧй усадьбаяслань, и Лешнер да сылӧн отсасьысьяс бӧрся мӧдӧдчисны Гротдорфысь пӧшти став олысьясыс.
Эрих Лешнер таркӧдчыштіс Фукс усадьбаса воротаӧ, но эз кыв ни ӧти шытор.
Эрих кутіс таркӧдны ёнджыка.
Сійӧ кучкаліс беддьӧн уль дубӧвӧй пӧвъясӧ, и кучкалӧм шыыс асъя чӧв-лӧньын кыліс став сикт пасьтаыс.
Медбӧрын, дыр виччысьӧм мысти кыліс шаракылӧм, и сьӧкыд ворота воссис.
Пӧрысь стӧрӧж спокойнӧя видзӧдліс крестьяна вылӧ да висьталіс, мый господин управляющӧй тӧрыт войнас муніс да код тӧдас, кор воас бӧрсӧ.
Сійӧ коли татчӧ ӧтнас, да сылы тшӧктӧма некодӧс не лэдзны.
Йӧз эз веритны асланыс пельяслы.
Ӧд поместьеын долженӧсь лоны господин Фукслӧн уна уджалысьяс.
Пӧрысь стӧрӧжлӧн запретитӧм вылӧ видзӧдтӧг крестьяна уськӧдчисны восьса воротаӧ.
Медводз найӧ котӧртісны конюшняясӧ да картаясӧ.
Быдлаын вӧлі тыртӧм.
Джуджыд кирпич стена бокын куйлісны начкӧм мӧсъяслӧн тушаяс.
Квайт вӧв туплясисны конюшня сайын.
Налысь вӧлі вундалӧма бӧр кокъяссьыс сӧнъяссӧ.
Управляющӧй удитӧма тшыкӧдлыны весиг машинаяссӧ.
Тыдалӧ, сылы отсасьӧмаӧсь вернӧй прихлебательясыс: ӧти морт эз вермы эськӧ вӧчны ставсӧ тайӧс да та мында вредитны.
Йӧз чукӧр уськӧдчис Зандер поместьелань.
Сэні эз вӧв весиг стӧрӧжыс.
— Кытысь нӧ ми босьтам муясыслысь нотариальнӧй планъяссӧ?!
— лёкысь горӧдіс Лешнер.
Тайӧ кывъясыс шӧйӧвоштісны крестьянаӧс.
Ӧні, кор найӧ, медбӧрын, смелмӧдчисны юклыны му, татшӧм пустякыс вермис торкны став делӧсӧ.
— А гашкӧ, ми асьным корсям тайӧ планъяссӧ? — горӧдіс Вальтер Шильд да ӧдйӧ мӧдӧдчис Зандер керкалань.
Мукӧдыс падъялігтыр мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Крестьяна пырисны ыджыд приёмнӧйӧ, кытчӧ унаысь волывлісны управляющӧй дінӧ быдсяма могъясӧн.
Приёмнӧй шӧрас ыджыд пызан вылын куйліс Гротдорфса став му участокъяслӧн планыс.
Шӧрас вӧлі сутшкӧма ыджыд пурт; пуртнас сатшкӧм бумагатор вылӧ вӧлі гижӧма:
«Коді босьтас му, сылы смерть!»
Эрих Лешнер видзӧдліс раммӧм ёртъяс вылас, нюммуніс, локтіс матӧджык да смела нетшыштіс пуртсӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый управляющӧйяс кӧсйӧмаӧсь кӧть медбӧръяысь повзьӧдны крестьянаӧс.
Оз, повзьӧдны асьнысӧ найӧ оз сетны!
Лешнер босьтіс киас чертёжсӧ да муніс корсьны землемерӧс, коді сэк кості вӧлі воӧма нин да виччысис сійӧс.
Ӧні позьӧ вӧлі заводитны.
— А кодлы колӧны тіян чертёжъясыд? — чуймис землемер. — Ландрат тӧрыт на сетіс меным планъяссӧ сійӧ муясыслысь, кодъясӧс колӧ юклыны.
Регыд сійӧ и ачыс воас.
Йӧз чукӧрын кокньыда ышловзисны.
Сідзкӧ, ставсӧ водзвыв артыштӧма, сідзкӧ, некутшӧм вын ӧні оз нин вермы сувтӧдны реформасӧ?
А век жӧ кыдзкӧ полан...
А землемер тэрмӧдліс: дыр-ӧ нӧ позьӧ лӧсьӧдчыны?
Кор тувъялісны межа костӧ первой майӧгтор да Вальтер Шильд шуис первой фамилиесӧ, сиктысь котӧрӧн воис детинка. Сылӧн лолыс вӧлі дзикӧдз тырӧма.
Сійӧ матыстчис Лешнер дінӧ, сетіс сылы письмӧ да дзебсис йӧз чукӧрас.
Письмӧыс воӧма почтаӧн Эрихлӧн адрес кузя, и Марта пырысь-пыр ыстӧма сійӧс верӧсыслы.
Письмӧыс вӧлі господин Фукссянь.
Помещик обращайтчис Лешнер дінӧ да Гротдорфса став крестьяна дінӧ.
Сійӧ чуксаліс найӧс не веритны большевистскӧй выдумкаяслы.
Енмыс пӧ некор оз прӧстит налы татшӧм ыджыд грексӧ.
Грӧзитчӧмъяс да ёрӧмъяс бӧрын вӧлі гижӧма, мый сійӧ бӧр воас, мыйӧн сӧмын Америка да Англия вӧтласны Германияысь большевикъясӧс.
А Ӧтувтчӧм Штатъясын, гижис сійӧ, та йылысь сёрнитӧны збыльысь нин.
Вот сэки сійӧ, Фукс, куляс кучиксӧ быдӧнлысь, коді лысьтас босьтны сылысь кӧть ӧти морген му!
Лешнер нарошнӧ вешйис бокӧ.
Сійӧ дӧгадывайтчис, мый йылысь вермисны гижны письмӧас, да нинӧм бурсӧ сыысь эз виччысь, но сійӧ, мый лыддис тайӧ письмӧсьыс, шемӧсмӧдіс сійӧс.
Ӧд Сӧвет Союзлы паныд Америкалӧн война йылысь сэтшӧма мечтайтліс Гитлер аслас пеж олӧмлӧн медбӧръя лунъясас!
Тайӧ вӧлі кулысь нацистскӧй стройлӧн дзик ӧти лача.
А ӧні тайӧ жӧ идеяыс бара кыптӧма, но дзик нин мӧдар боксянь.
Уджнас ылалӧм крестьяна эз казявны Лешнерлысь переживайтӧмсӧ.
Уджыс муніс ӧдйӧ.
Дорнаусянь воис ландрат, став крестьянскӧй делӧяс кузя магистратса уполномоченнӧй.
Сійӧ локтӧм бӧрын йӧз гажмисны.
Ӧні некод нин эз сомневайтчы сыын, мый му юклӧм — законнӧй делӧ.
Ӧтнас Лешнер ветлӧдліс сьӧд кымӧр кодь да неокотапырысь вочавидзис юасьӧмъяс вылӧ.
Зато кутшӧм рад лои сійӧ, кор, медбӧрын, майор Савченколӧн ичӧтик лӧз автомобильыс тыдовтчис туй вылын, а здук мысти майор да Валя локтісны на дінӧ!
Эрих Лешнер матыстчис Савченко дінӧ.
Сійӧ нуӧдіс майорӧс бокӧджык да петкӧдліс сылы Фукссянь письмӧсӧ.
Стӧчлун ради Валя вуджӧдіс сійӧс роч кыв вылӧ.
Майор думыштчис, сэсся шпыньмуніс да шуис, мый сылы ӧд водзвыв висьтавлісны татшӧм грӧзитчӧмъяс лоны вермӧм йылысь.
Тайӧс ӧд и колӧ вӧлі виччысьны.
И мед сійӧ оз тӧждысь: мусӧ юклӧмыс нуӧдсьӧ тырвыйӧ законнӧй подувъяс вылын.
Найӧ ӧтлаын матыстчисны крестьяна дінӧ.
Шильд висьталіс пызанӧ сутшкӧм пурт йылысь, виалӧм скӧт йылысь, жугӧдлӧм машинаяс йылысь.
Майор зумыштчис.
— Тані нин ті асьныд мыжаӧсь, — шуис сійӧ. — Энӧ вермӧй следитны.
Участокъяс юклӧм, актъяс да гижӧдъяс составляйтӧм босьтіс быдса лун.
Рытъядорыс нин Лешнер босьтчис юклыны скӧт — самӧй сійӧ стадасӧ, кодӧс управляющӧйяс заводитлісны гусьӧн пышйӧдны.
Вӧлі постановитӧма юклыны мӧсъяссӧ мутӧм крестьяналы.
Лешнерлы пудъясьӧмӧн сюри ёна омӧльтчӧм, вид вылас мисьтӧм мӧс.
Сійӧ думыштіс, мый Марта лоӧ недӧвӧльнӧй, но эз шу ни ӧти кыв да сӧгласитчана довкнитіс юрнас.
Суседъясыс весиг чуймисны: Лешнер, комиссияса председатель, вермис эськӧ бӧрйыны аслыс и бурджык мӧскӧс.
Вӧлі рӧмдӧ нин, кор майор да Валя мунісны сиктысь.
Найӧ мунісны сӧмын на юклӧм муяс пӧлӧн.
Кӧнсюрӧ тыдалісны на йӧзлӧн мыгӧръясыс — тайӧ выль кӧзяева видлалісны ассьыныс участокъяссӧ.
Савченко нюммуніс да думыштіс, мый ӧнісянь тайӧ мусӧ немецкӧй крестьянинлысь позьӧ мырддьыны сӧмын сылӧн олӧмкӧд ӧтлаын.
Кызьӧд глава
Жырйын вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Вӧлі нин рыт, но комендант век на эз ӧзты бисӧ.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс паськыд улича вылӧ, лэччысь шондіӧн югдӧдӧм ляпкыдик гӧраяс вылӧ, тротуаръяс кузя тэрмасьтӧг мунысь йӧз вылӧ.
На пиысь уналӧн чужӧмыс Чайкалы вӧлі тӧдса.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяслысь благополучиесӧ сетӧма сылӧн, карса комендантлӧн, киӧ.
Комендатура зданиелы паныдӧнмоз сулалысь особнячокын ӧзтісны электричество.
Полковник аддзис ӧшиньсьыс профильсӧ Люба Соколовалысь, коді лэдзис шторасӧ.
Профильыс вуджӧртіс да воши, а полковник век на сулаліс ичӧтик керка вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Капитан гӧтырлӧн воӧмыс виччысьтӧг жугыльмӧдіс Чайкаӧс.
Сійӧ зэв ёна мӧдіс чувствуйтны, кутшӧм сьӧкыд сылы овны семьяыскӧд торйӧн.
Полковник видзӧдіс пемыд улича вылӧ да думайтіс гӧтырыс йылысь, пияныс йылысь.
Гырысьӧсь нин лоины: ӧтиыс помалӧ десятилетка, мӧдыс пырис нин университетӧ!
Первойсӧ Чайка кӧсйыліс кӧть ӧти во кежлӧ босьтлыны став семьясӧ татчӧ, Германияӧ, но сэсся думайтыштіс да гӧгӧрвоис, мый таысь нинӧм бурыс оз артмы.
Преступлениеӧн вӧлі эськӧ заставитны эновтчыны челядьӧс велӧдчӧмысь, а Марияӧс уджсьыс.
— Мария... — полковник ньӧжйӧник шуис тайӧ нимсӧ да нюммуніс. — Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі тані!
Оз, нинӧм оз артмы тайӧ мечтайтӧмъясысь...
Регыд Мария кутас защищайтны диссертация, лоӧ наукаяс кузя кандидатӧн.
Сійӧ и сідз нин детскӧй висьӧмъяс кузя Мӧскуаын известнӧй врач.
Гашкӧ, бӧрынджык волас отпускӧ?..
Уличаясын ӧзтісны пӧнаръяс, и вуджӧръяс вомӧнавлісны уличасӧ.
Полковник вешйис ӧшинь дорысь.
Сійӧ пуксис креслӧӧ да включитіс турунвиж абажура лампа.
Небыдик югӧр югдӧдіс пызансӧ, уна сера пызандӧра вылӧ уси абажурсянь вуджӧрыс.
Китель зепсьыс полковник кыскис шӧри кусыньтӧм лӧз конверт.
Тайӧ Мариясянь письмӧ.
Тӧлысьнас куимысь-нёльысь воӧны Мӧскуаысь конвертъяс, кодъясӧс гижӧма сэтшӧм рӧднӧй, неувереннӧй почеркӧн.
Пияныс гижӧны частӧ жӧ.
Сійӧ паськӧдіс неуна куснясьӧм бумага листсӧ да пондіс лыддьыны.
Ӧні некод нин оз торк сылы!
«Тэ тӧдан, — гижис Мария, — ме ӧні кыдзкӧ вывті ёна чувствуйта чӧв-лӧньсӧ да мирсӧ.
Со мыйта кад нин коли Победа Лунсянь, но ӧнӧдз, садьмигӧн, ме чувствуйта, мый миян олӧмын лои мыйкӧ вывті буртор — помасис война!
И ставнас Мӧскуа, да оз, оз сӧмын Мӧскуа — ставнас канмуным олӧ тайӧ чудеснӧй чувствонас шымыртӧмаӧн.
Нёль во чӧж йӧз уджалісны вынъяс жалиттӧг.
Кажитчис, вот воас победа — и налы окота лоӧ шойччыштны.
А артмис мӧдарӧ.
Ставныс уджалӧны ещӧ на ёнджыка.
Салдатъяс локталӧны армияысь, и ме некор нэмын эг аддзыв мирнӧй уджӧ татшӧма босьтчӧм, кыдзи налысь.
Йӧз гажтӧмчӧмаӧсь настӧящӧй уджысь.
Неважӧн менӧ назначитісны консультантӧн ыджыд детскӧй домӧ.
Тані воспитывайтсьӧны медсясӧ пӧгибнитӧм партизанъяслӧн челядь.
Олӧны найӧ бура.
Тайӧ стӧчджыка весиг абу детскӧй дом, а зэв ыджыд да дружнӧй, кӧть неуна и шумаджык семья.
И вот быдпӧрйӧ, кор ме сэтчӧ локта, меным шог лолӧ сьӧлӧм вылын.
Кутшӧма миянлы колӧ видзны мир, медым некор эз вермы сэсся лоны вит арӧса кагалӧн шог видзӧдласыс, кыдзи мучитчӧм верстьӧ мортлӧн!
Эм тані ӧти ичӧтик нывка Люся.
Тэ кӧ эськӧ аддзылін сӧмын, кыдзи сійӧ ме дінӧ велаліс!
Меным быдпӧрйӧ зэв сьӧкыд прӧщайтчыны сыкӧд.
Меным сэтшӧм окота босьтны сійӧс ас ордӧ!
Зэв окота эськӧ вӧлі сёрнитыштны тэкӧд тайӧторъяс йывсьыс.
Мый ті сэні, Германияас, вӧчанныд?
Чувствуйтанныд-ӧ ті, мый воис нин мир, али тіянлы век на мунӧ война?
Кыдзи ті сэні оланныд, мый йылысь думайтанныд, мый йылысь сёрнитанныд?
Диссертация защититӧм бӧрын ме постарайтча волыны тэ дінӧ.
Тэ меным петкӧдлан сійӧ канмусӧ, кодӧс тасянь, Мӧскуасянь, ме гӧгӧрвоны ог вермы...»
Полковник дугдіс лыддьыны письмӧсӧ да думыштчис.
Да, збыльысь зэв сьӧкыд ылісянь гӧгӧрвоны ставсӧ, мый вӧчсьӧ ӧні Германияын.
Ӧд война помасьӧмсянь коли сӧмын воджын.
Сійӧ ещӧ видзӧдліс письмӧ вылас.
Сідзкӧ, сылӧн олӧмӧ пырӧ ичӧтик нывка Люся?
Кутшӧм сійӧ?
Кутшӧмӧсь сылӧн синъясыс?
Лоӧ корны, медым Мария ыстіс фотокарточка.
Сэсся сійӧ представитіс аслыс, мый вот коркӧ ӧтчыд воссяс ӧдзӧс, и Мария, рӧднӧй, мелі, друг тыдовтчас жыр порог дорын.
Сэки ӧдзӧсыс збыльысь дзуркнитіс, да сэтшӧм виччысьтӧг, мый полковник весиг дрӧгнитіс.
Полковник эз вермы друг мынтӧдчыны аслас мечтаясысь да пӧшти лачаӧн видзӧдліс сэтчӧ, жырйыслӧн пемыд юкӧнас, но, кыдзи тыдовтчис, сӧмын сы могысь, медым аддзыны сэтысь майор Савченколысь пыр тшынасьысь каллянсӧ да дзормысь уссӧ.
Чайка нюммуніс да ӧшӧдчис креслӧ мыш вылас.
Сійӧ радейтліс беседуйтны спокойнӧй, пыр рассудительнӧй майоркӧд, кодлӧн повтӧмлун йылысь висьтавлісны легендаяс.
Полковник частӧ кывлывліс татшӧм рассказъяссӧ да думсьыс пасйис, мый Савченко петкӧдлӧма отвагасӧ буретш сэні, кӧні тайӧ вӧлі быть колана.
Войнаӧдз Савченко вӧлі Днепропетровщинаын ӧти ыджыд машинно-тракторнӧй станцияын механикӧн.
Видз-му овмӧс сійӧ тӧдіс зэв бура, и сы вӧсна полковник частӧ шыасьлывліс сы дінӧ.
Любӧй, весиг медся прӧстӧй юалӧм вылӧ вочавидзтӧдз сійӧ обязательнӧ кыкысь кыскыштліс ичӧтик дженьыдик каллянсӧ, коді пыр чурвидзис табакысла вижӧдӧм ус увсьыс.
Думайтӧмӧн быдтор вӧчысь да ставӧн уважайтана майор вылӧ позьӧ вӧлі смела надейтчыны быд делӧын, и кор комендатураын вӧлі котыртӧма партийнӧй организация, майорӧс единогласнӧ бӧрйисны парторгӧн.
Савченколы вӧлі нин ар нелямын гӧгӧр, но сійӧ сідзи и абу удитлӧма гӧтрасьны.
Ассьыс обязанностьяссӧ майор исполняйтліс зэв точнӧя, настойчивӧя да ӧкуратнӧя, кӧть Германияын уджыс сылы и эз кажитчы.
Сійӧ некыдз эз вермы мынтӧдчыны чувствуйтӧмысь, мый судьбаыс шыбитіс сійӧс комын во вылӧ бӧрӧ.
Мутӧм крестьяна, зэв посньыдик наделъяс, чересполосица, а орччӧн — зэв гырысь кулацкӧй да помещичӧй овмӧсъяс...
Помещик му вылын — трактор, а орччӧн — вӧв да мӧс, кодъясӧс ӧтлаӧ доддялӧма плугӧ.
Ӧти участок вылас — уна тонна удобрениеяс, а орччӧн — изгармӧм, истощитчӧм му, коді оз вай некутшӧм урожай.
Но лунысь лун Савченко пыр ёнджыка и ёнджыка убеждайтчис, мый нуӧдны канмуын му юклӧм — сійӧ лоӧ кыскыны демократическӧй Германия стрӧитӧмӧ уна миллион гӧль крестьянаӧс.
Сылӧн став уджыс вӧлі буретш сыын, медым лӧсьӧдчыны земельнӧй реформа кежлӧ.
Полковник Чайкаӧс эз омӧльджыка беспокоитны экономическӧй олӧмлӧн и мукӧд юалӧмъяс.
Война помасьӧм бӧрын став промышленностьыс Германияын, мелкӧй кындзи, вуджис оккупационнӧй власьтъяс ведениеӧ, да та вӧсна Дорнауса комендатуралы ковмис нуӧдны контроль местнӧй предприятиеяс вылын.
Репарацияяс план олӧмӧ пӧртӧм сідзжӧ босьтліс бура уна кад.
Дженьыда кӧ висьтавны, полковник ӧтчыд сералігмоз шуис, мый сылы кӧ эськӧ сетісны ещӧ ӧти татшӧм жӧ майорӧс, сійӧ эськӧ вӧлі дзик спокойнӧй.
Савченко пуксис пызан дорас полковниклы паныд да чӧв олігтыр некымынысь кыскыштіс каллянсӧ.
— Письмӧ пӧлучитінныд? — заводитіс сійӧ.
— Да, — вочавидзис полковник. — Мӧдысь нин лыддя ас кежысь...
Найӧ бара чӧв олыштісны, ӧта-мӧд вылас видзӧдігтыр.
Савченколӧн чужӧмыс лои долыд.
Кажитчис, быттьӧ сылы дум вылас уси мыйкӧ зэв буртор.
Но сылӧн кывъясын нинӧм эз вӧв долыдыс.
— А ме со ӧтнам свет вылас, — меліа нюмъялігтыр шуис сійӧ. — Абу ни гӧтыр, ни челядь.
Но, гӧгӧрвоанныд, ӧткӧн ачымӧс ог чувствуйт.
Ог!
Ёртъяс менам лыдтӧм-щӧттӧм!
Уна письмӧяс меным гижӧны.
И ставныс корӧны МТС-ӧ локны...
— Но, тайӧс ковмас, навернӧ, виччысьыштны, — шуис полковник.
— Да, ме тӧда.
Сӧмын ӧд мечтайтны некодлы абу запретитӧма.
И вот ме частӧ думайта сы йылысь, кыдзи ме локта коркӧ гортӧ, а ёртъясӧй юаласны: мый нӧ пӧ тэ сэтшӧм дыр сэні манитчин?
Сэки ме и шуа налы: «Помалі тіянӧн заводитӧмсӧ, дона ёртъяс».
А мый, ӧд збыльысь, выиграйтны война — сійӧ сӧмын джын делӧ.
Со мыйта миян ӧні уджыс!
Сійӧ ланьтіс, ӧзтіс ассьыс каллянсӧ, сэсся чеччис, включитіс йиркбердса лампасӧ да матыстчис Дорнау район карта дінӧ.
Сэтчӧ гӧрд карандашӧн вӧлі пасъялӧма сиктъяс, кӧні му юклӧмыс вӧлі помасьӧма нин.
— Абу ӧд пустяк, полковник ёрт! — шуис сійӧ карта вылӧ индігмоз. — Ӧні сійӧ немечьясыслысь, кодъяс пӧлучитісны му, некутшӧм вынӧн сійӧс он мырддьы.
— Да, — шуис Чайка, — дерт, абу пустяк!
Веськыда кӧ висьтавны, майор, ме частӧкодь жӧ думайтла сійӧ лун йывсьыс, кор миянлы тіянкӧд разрешитасны мунны татысь.
Интереснӧ, кутшӧм сэки лоӧ Германияыс, кутшӧм лоӧ Дорнау кар, кутшӧмӧн лоӧны татчӧс йӧзыс?
Сійӧ юалана видзӧдліс майор вылӧ да висьталіс водзӧ:
— Со нуӧдӧма земельнӧй реформа.
Тайӧ первой «ударсьыс» шатовтчисны нин Германия йылысь важ представлениеяс, сійӧ эз нин ло сэтшӧм, кутшӧм вӧлі тӧрыт.
Видзӧдӧ ачыс ас вылас, дивуйтчӧ да тӧднысӧ оз вермы.
Водзӧ — самоуправлениеяслысь полномочиеяс паськӧдӧм, а сэсся — представительнӧй орган лӧсьӧдӧм, коді ӧтувтас да веськӧдас усилиеяссӧ став немечьяслысь, кодъяс зільӧны аддзыны ассьыныс рӧдинасӧ единӧй демократическӧй государствоӧн.
Кор полковник висьтавліс тайӧс, сійӧ энергичнӧя кусньӧдліс кисьыс чуньяссӧ ӧти бӧрся мӧдӧс да чабыртіс кулаксӧ.
Друг сэсся кулаксӧ разис.
— Водзын миян уна на удж и политика юкӧнын, и культура юкӧнын, и войтыр овмӧс юкӧнын.
Зато шедӧдам кӧ успех, то тайӧ лоӧ, мый тані миян уджным тырвыйӧ помасис.
И вот сэки, майор, ми вермам спокойнӧя бӧр мунны Сӧвет Союзӧ.
Мунны да шуны: «Задание выполнитӧма, ёртъяс!
Войдӧр Германия вӧлі став мирлы повзьӧдчысьӧн, а ӧні, Сӧвет Союзлӧн животворнӧй влияние улын, сійӧ лои збыль миролюбивӧй канмуӧн, лои Европаын мирлӧн залогӧн».
Сулалӧ та вӧсна олыштны да уджалыштны тані.
Честнӧй кыв, сулалӧ!
Полковник пыр ёнджыка и ёнджыка варовмис, да ӧні сылӧн синъясыс лоины дзик томӧсь.
Кажитчис, сійӧ яснӧя нин аддзӧ будущӧйсӧ тайӧ ыджыд канмуыслысь, кодкӧд сӧветскӧй йӧзлӧн йитчӧма сы мыйта быдсяма думъяс.
Сійӧ видзӧдліс Савченко вылӧ да нюммуніс.
— Мыйкӧ ми тіянкӧд, майор, талун мечтайтны заводитім, — шуис сійӧ. — А ті ме дінӧ локтінныд делӧӧн али прӧстӧ беседуйтыштны? — юаліс сійӧ ёрт ногӧн.
— Сэтшӧм эновтны позьтӧм делӧ менам абу, — шуис Савченко, — и пыри ме тіян ордӧ прӧстӧ сёрнитыштны олӧм йылысь.
Та вылын налӧн сёрниыс ори, сы вӧсна мый кабинетӧ тэрыба пырис капитан Соколов.
— Разрешитӧй шыасьны, полковник ёрт? — задорнӧя шуис сійӧ да, вочакывсӧ виччысьтӧг, водзӧ висьталіс: — Кора тіянӧс кыкнаннытӧ, офицер ёртъяс, гӧститны.
Ми весиг думыштны эгӧ кужлӧй, мый вермӧны вӧчны обыкновеннӧй офицерскӧй паёкысь нывбабалӧн кужысь кияс.
Кора!
Кӧзяйка виччысьӧ.
Соколов вӧлі быдӧнлы тыдавмӧн шуда.
Тайӧ тӧдчис сылӧн быд движениеын, быд кывйын.
Савченко да Чайка видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Кажитчис, мый капитанлӧн шудыс инмӧдчыліс тшӧтш и наӧ да заставитіс кыкнан сьӧлӧмас шыасьны воча кутшӧмкӧ долыд струналы.
— А галушкаяс лоӧны? — эскытӧма юаліс Савченко.
— Ӧні ставыс лоӧ! — увереннӧя вочавидзис Соколов, и найӧ серӧктісны, асьныс эз тӧдны мый вылӧ.
Кызь ӧтиӧд глава
«Асъя кыа» шахтаын муніс обычнӧй олӧм.
Тайӧ вӧлі районын шахтаясысь ӧти, кӧні перйисны эз бурӧй, а настӧящӧй из шом.
Кыдзкӧ ӧтчыд арся лунӧ Альфред Ренике, кыдзи век, помаліс ассьыс сменасӧ, и клеть катӧдіс сійӧс му веркӧсӧ.
Сыкӧд ӧтлаын забойысь петісны и мукӧд рабочӧйяс, кодъяс вӧліны дзик сьӧдӧсь из шом бусысла, сӧмын синъеджыдъясыс да пиньясыс югъялісны налӧн чужӧм вылын.
Ренике мукӧдыскӧд ӧтлаын сдайтіс ассьыс лампасӧ, пырис душевӧйӧ, сэсся вежсис да мӧдӧдчис гортас.
— Глюкауф! — гажаа чолӧмаліс сійӧ ассьыс гӧтырсӧ Гертрудаӧс.
Неыджыд, сӧстӧма идралӧм жырйын ставыс виччысис кӧзяинлысь воӧм.
Гертруда привычнӧя вочавидзис верӧсыслӧн чолӧмалӧм вылӧ да вайис пызан вылӧ ӧбед — юмов шыд да картупель тасьті.
— Он зэв лышкыда гӧститӧд тэ верӧстӧ! — шутитыштіс Ренике.
— Энлы, регыд и тайӧ оз ло! — пузис Гертруда. — Со сиктъясын помещикъяслысь мусӧ мырддялісны да юклісны крестьяналы...
Коді нӧ ӧні кутас вердны Германиясӧ?
Ставнымӧс миянӧс виччысьӧ тшыглун...
— Энлы, энлы! Коді тайӧ тэныд висьталіс?
— Та йылысь важӧн сёрнитӧны.
Сӧмын ме эг думайт, мый тайӧ сэтшӧм регыд лоас.
Сійӧ муртса эз бӧрд.
Домашньӧй кӧзяйкаяслы збыль вӧлі зэв сьӧкыд.
Гертрудалы кажитчис, мый земельнӧй реформа быть вайӧдас канмуӧс бедствиеӧ.
Тайӧ мӧвпыс сылӧн чужи суседкаыскӧд сёрнияс бӧрын.
Коді лэдзис татшӧм сёрнисӧ шахтёръяслӧн гӧтыръяс пӧвстын, эз тӧдны, но Гертрудаӧс тайӧ ёна повзьӧдіс.
Альфред эз сет ыджыд тӧдчанлун гӧтыр кывъясыслы.
Некутшӧм тшыгъялӧмӧ земельнӧй реформа, дерт, оз вайӧд — тайӧ яснӧ.
Регыдджык, мӧдарӧ.
Но сійӧс став тайӧ кадас интересуйтіс делӧыслӧн мӧд сторонаыс.
Ӧд оккупационнӧй власьтъяс кӧ босьтчисны нуӧдны земельнӧй реформа, сідзкӧ, и войтыр киӧ промышленность сетӧм — абу прӧстӧй сёрнияс.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн ӧбедайтіс, бара пасьталіс курткасӧ, босьтіс кепкасӧ да петіс керкасьыс.
Дзик быть колӧ кодкӧдкӧ сёрнитны став тайӧ лоӧмторъяс йывсьыс, сӧветуйтчыны, вайӧдны порядокӧ ассьыс мӧвпъяссӧ.
Ренике восьлаліс шахтёрскӧй посёлок улича кузя; тайӧ посёлокыс вӧлі пӧшти ӧтлаасьӧ Дорнаукӧд.
Ренике пыр ӧтарӧ думайтіс гӧтыр кывъяс йывсьыс.
Сылӧн норасьӧмъясыс, дерт, справедливӧйӧсь.
Пӧлучайтӧны найӧ оз ставсӧ, мый индӧма карточкаясын.
Правда, ёртъясыс, кодъяс волісны рытыввыв зонаясысь, висьтавлісны, мый найӧ сэні оз пӧлучайтны индӧм паёкыслысь и нёльӧд юкӧнсӧ.
Татшӧм мӧвпъясӧн Альфред восьлаліс карӧдз да здук кежлӧ сувтыштліс думайтігтыр, кытчӧ жӧ ӧні мунны.
Дерт, позьӧ пыравны кутшӧмкӧ пивнӧйӧ.
Сэні нин навернӧ кылан медбӧръя выльторъястӧ.
Но тайӧ абу сійӧ.
Сылы колӧ спокойнӧя, серьёзнӧя сёрнитыштны кодкӧдкӧ, сӧветуйтчыштны аслас мнениеяс кузя.
Пӧжалуй, медся бур мунны Грингель ордӧ.
Ӧні Бертольд — коммунист.
Интереснӧ, кыдзи сійӧ видзӧдӧ лоӧмторъяс вылас?
Альфред мӧдӧдчис ӧдйӧджык.
Сійӧ весиг казявтӧг муртса эз прӧйдит морт дінті, коді сувтіс тротуар шӧрас да кутіс сійӧс соскӧдыс.
— Ренике ёрт! — горӧдіс тайӧ мортыс, и Альфред тӧдіс Оскар Кребсӧс, социал-демократическӧй партиялӧн городскӧй комитетса деятельясысь ӧтиӧс. — Вот бур, мый ме тіянкӧд паныдаси!
Ренике эз петкӧдлы торъя радлун.
Нинӧм омӧльсӧ сылы Кребс эз вӧч, но век жӧ тайӧ мортыс забойщиклы некор эз волы сьӧлӧм вылас.
Дзик виччысьтӧг Кребс кутіс сёрнитны Альфредкӧд кыдзи равнӧй морткӧд.
Тайӧ фамильярнӧй, приятельскӧй тоныс заставитіс Реникеӧс чошкӧдны пельяссӧ.
А Кребс, быдсяма пустякъяс йылысь сёрнитыштӧм бӧрын да, быттьӧ сідз, пӧпуттьӧ, сы йылысь казьтыштӧм бӧрын, мый социал-демократическӧй партия кутас тышкасьны снабжайтан нормаяс ыдждӧдӧм вӧсна, виччысьтӧг юаліс:
— Тіянлы бӧръя кадас эз удайтчыв сёрнитны кодкӧдкӧ коммунистъяс пиысь?
— Да, сёрнитлі кодсюрӧкӧд.
— Найӧ эз висьтавлыны тіянлы сы йылысь, мый лӧсьӧдчӧны торкны демократическӧй свободаяс да ликвидируйтны миянӧс?
Ті сӧмын думыштлӧй: ликвидируйтны медся важ партия, немецкӧй пролетариатлысь партия, кодӧс лӧсьӧдлісны на Маркс да Энгельс!
Ренике ас кежсьыс думыштіс, мый Маркс да Энгельс некор и эз кӧсйывны лӧсьӧдны сэтшӧм партия, кутшӧм ӧнія социал-демократическӧй партия, но эз чувствуйт асьсӧ тырмымӧн дасьӧн, медым висьтавны правильнӧя, да чӧв оліс.
— Ӧти кывйӧн кӧ, коммунистъяс кӧсйӧны ньылыштны миянӧс, — водзӧ висьталіс Кребс. — Но ми тожӧ абу ичӧтик кагаяс, ми огӧ сетчӧй.
Ме тайӧс висьтала тіянлы сы могысь, медым ті тӧдінныд, кутшӧмӧсь делӧясыс.
Кодкӧ кӧ коммунистъяс пӧвстысь кутас тіянӧс агитируйтны, сідзи и вочавидзӧй: «Ми абу сӧгласенӧсь!»
Сійӧ тапнитіс Реникелы пельпомас да ӧдйӧ муніс.
Альфред, нинӧм гӧгӧрвотӧг, мӧдӧдчис водзӧ.
Вӧлі пемыд нин, кор сійӧ воис Бертольд Грингель ордӧ.
Кӧзяиныс пукаліс пызан дорын да ремонтируйтіс электрическӧй плитка.
Кӧть кор он лок сы ордӧ, Грингель век мыйкӧ вӧчӧ!
Со и ӧні Реникелы ковмис виччысьны некымын минут, кытчӧдз Бертольд эз помав ремонтсӧ.
Та бӧрын Альфред, быттьӧ контролёр, включитліс плиткасӧ, медым прӧверитны ёртыслысь уджсӧ, да сӧмын та бӧрын паніс сёрни сы йылысь, мый сійӧс интересуйтіс.
— Сиктын нуӧдӧмаӧсь земельнӧй реформа, — шуис сійӧ не то та йылысь юаліг, не то висьталіг.
— Да, — вочавидзис Бертольд. — А тэ нӧ мый, сӧмын ӧні кывлін та йылысь?
Та йылысь жӧ став газетъясын печатайтӧма.
— Эг, ме прӧстӧ эг думайт, мый тайӧ лоас сэтшӧм регыд.
Неужели рочьяс збыльысь думайтӧны вӧтлыны став помещикъяссӧ да капиталистъяссӧ сӧветскӧй зонаысь?
— Ме сідзи думайта, — вочавидзис Грингель, — мый найӧ оз лӧсьӧдчыны асьныс занимайтчыны тайӧн, а сетӧны став делӧсӧ миянлы.
Сёрнитны кӧ сикт йылысь, то заводитчӧмыс эм нин да результатъясыс бура тыдалӧны.
Рочьяс разрешитісны крестьяналы юклыны помещичӧй му, а асьныс сӧмын контролируйтӧны тайӧ юклӧм нуӧдӧмсӧ.
— Менам Гертруда висьталӧ, мый тайӧ вайӧдас овмӧс киссьӧмӧ да тшыгъялӧмӧ.
— Сӧрӧм!
Крестьяна кутасны уджавны ассьыныс мусӧ сёпӧв бурджыка помещичӧй му дорысь.
Урожайяс кыптасны, а сідзкӧ и прӧдуктаяс лоӧны унджык.
— Ме сідз жӧ думайта, но нывбабаяс ёна волнуйтчыны.
— Волнуйтчыны тані нинӧм.
Некымын минут найӧ чӧв олісны бӧръя лоӧмторъяс йылысь думайтіг.
— Но ӧд мырддисны кӧ помещикъяслысь мусӧ, сідзкӧ и фабрикаяс долженӧсь вуджны войтыр киӧ, — рассуждайтіс Альфред.
— Тайӧс абу на решитӧма.
Но, колӧ чайтны, большевикъяс джын туяс оз сувтны.
Коді шуис «а», должен шуны и «б».
— Да, тайӧ сідз.
Сідзкӧ, рочьяс збыльысь босьтчисны пӧртны олӧмӧ ассьыныс кӧсйысьӧмъяссӧ.
Бара дыр чӧв олӧм.
Ёртъяс важӧн нин велалісны сёрниын татшӧм коставлӧмъясас да некор та дырйи эз чувствуйтны асьнысӧ лӧсьыдтӧма.
Прӧстӧ кыкнанныс думайтісны мыйкӧ ассьыныс.
Реникелы друг дум вылас уси туй вылын паныдасьӧм йылысь да висьталіс:
— Менӧ татчӧ локтігӧн сувтӧдліс Кребс.
Сійӧ мыйыськӧ зэв ёна повзьӧма, шуӧ, быттьӧ ті, коммунистъяс, кӧсъянныд ньылыштны миянлысь социал-демократическӧй партиянымӧс.
— Сійӧ тіян прӧстӧ провокатор, вот и ставыс! — чорыда шуис Грингель. — Кодлы сійӧ колӧ — ньылавны быдса партия!
Абу зэв чӧскыд сёян, торйӧн нин сэні кӧ сюралӧны сэтшӧм сісь кребсъяс.
Кыкнанныс серӧктісны тайӧ шутка вылас.
— Но, тыдалӧ, век жӧ сійӧ кывъясын эм мыйкӧ мында правдаыс? — юаліс Ренике.
— Абу, — вочавидзис Грингель. — Некутшӧм правда тані абу.
Правдаыс мӧдын: уна честнӧй йӧзлы, кодъяс босьтчисны стрӧитны свободнӧй Германия, абу гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ вот кӧть нин ми тэкӧд разнӧй партияясын.
Кыкнанным ми рабочӧйяс.
Кыкнанным ми заинтересованӧсь сыын, медым овны демократическӧй канмуын.
— Но и мый нӧ? — зэв збыльысь юаліс Ренике.
— Миянлы колӧ ӧти партия, коді вермис эськӧ венны германскӧй рабочӧй движениеын расколсӧ да ӧтувтны вынъяссӧ став йӧзлысь, кодъяс збыльысь кӧсйӧны стрӧитны демократическӧй, миролюбивӧй Германия.
Татшӧм предложениесӧ сетӧны оз сӧмын коммунистъяс.
Тіян партияса уна деятельяс думайтӧны жӧ ӧтувтчыны быть колӧм йылысь.
Но тайӧ пока, кӧть и жаль, сӧмын на сёрнияс, кӧть эськӧ, ме ногӧн, важӧн нин кад босьтчыны делӧӧ.
— Тэ век вӧлін зэв решительнӧйӧн и мӧвпъясын и поступокъясын, — шуис Ренике да друг серӧктіс: — Энлы, энлы, ӧні ме заводита гӧгӧрвоны, мыйла господин Кребс сэтшӧма волнуйтчӧ.
Ӧдвакӧ сійӧ лоӧ дӧвӧлен, фабрикаяс кӧ вуджасны войтырлы.
Кодлысь нӧ сійӧ сэки кутас пӧлучайтны жалӧваньесӧ?
Ренике кутіс тӧдвылас сійӧ фактсӧ, мый йылысь коркӧ ёна сёрнитісны.
Газетын гижлісны, быттьӧ Оскар Кребс пӧлучитӧма бура уна сьӧм «ИГ Фарбениндустрисянь» сыысь, мый дугӧдӧма химическӧй заводын забастовка.
Докажитны тайӧс, правда, эз удайтчы.
Ставсӧ вӧлі вӧчӧма зэв чистӧя.
Но рабочӧйяс бура тӧдісны, коді найӧс вузаліс решительнӧй минутас.
— Да, пӧжалуй, сійӧ оз зэв кӧсйы, медым ми ӧтувтчим, — содтіс Альфред.
— Тыдалӧ, эмӧсь на сы кодьясыс.
Но ме эска, мый тайӧ тадзи и лоӧ.
А Кребслӧн сёрнияс, быттьӧ коммунистъяс кӧсйӧны сёйны социал-демократъясӧс, дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кыдзи бабаяслӧн больгӧм земельнӧй реформа йылысь, коді быттьӧ вайӧдас тшыгъялӧмӧ.
Дыр пукалісны сійӧ рытнас Ренике да Грингель, сёрнитісны медся важнӧйтор да медся коланатор йылысь.
Найӧ эз на чувствуйтны асьнысӧ аслас канмуса настӧящӧй кӧзяеваӧн, но гырысь вежсьӧмъяс лоӧмсӧ чувствуйтӧмыс заставляйтіс нин найӧс думайтны не сӧмын асланыс личнӧй судьба йылысь, но и став государстволӧн, став войтырлӧн судьба йылысь.
Кызь кыкӧд глава
«Зарни корона» ресторан воссьӧм йылысь полковник Чайкалы юӧртіс фрау Линде.
Сійӧ быдногыс зілис лоны меліӧн да корис господин комендантӧс волыны тайӧ скромнӧй торжество вылас.
Полковник ачыс эз мун, но тшӧктіс капитан Соколовлы ветлыны «Зарни коронаӧ».
Кор капитан висьталіс та йылысь Любалы, сійӧ думыштчис:
— Ми ветлам сэтчӧ?
— Дерт жӧ.
Колӧ видзӧдлыны, кутшӧм налӧн сэні концертнӧй программа.
А тэ ассьыд уроктӧ вӧчин нин?
— Да! — гордӧя вочавидзис Люба. — Мӧд актыс дзик нин гӧтов.
Став тайӧ тӧлысь чӧжыс Люба, немеч кыв кузя преподавательница отсӧгӧн, уджаліс сӧветскӧй пьеса немеч кыв вылӧ вуджӧдӧм вылын.
Став уджсӧ вӧлі юклӧма урокъяс вылӧ.
Люба прамӧя увлекитчис: тайӧ переводыс озырмӧдіс сылысь кыв тӧдӧмсӧ, сетіс практика, сы йылысь сёрниттӧг нин, мый пьесаыс вермис пырны татчӧс театрлӧн репертуарӧ.
— Но, сідзкӧ, заслужитін, — шутитыштіс Соколов. — Мунам час ӧкмысын.
А «Зарни корона» ресторанын мунісны тӧдчана лоӧмторъяс.
Уна вояс бӧрын тайӧ рытнас первойысь став улича пасьта кутіс югъявны неоновӧй шыпасъясӧн вывеска.
Немечьяслы, кодъяс война чӧжӧн вӧлі велалӧмаӧсь овны пыр пемдӧдчӧмӧн, тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн.
Синтӧ ёрысь биӧн вӧлі тырӧма и залыс.
Джуджыд стойка сайын ставнас ыджыдаліс фрау Линде.
Ресторан восьтан лун кузя сійӧ вӧлі зэлӧдчӧма корсетӧн да пасьталӧма ассьыс медбур платтьӧсӧ.
Куим ныв, кодъяс уджавлісны сы ордын ещӧ война дырйиыс на, нуалісны ичӧтик пызанъяс вылӧ сур.
Концерт, кодӧс котыртіс фрау Линде, муніс зэв бура.
Дорнауса олысьяс и збыльысь вӧлі гажтӧмчӧмаӧсь развлечениеясысь; кор та йылысь висьталіс кӧзяйка, сійӧ вӧлі прав: весиг медся прӧстӧй эстраднӧй номеръяс кыпӧдлісны гора аплодисментъяс.
Но терпитны вермытӧг ставныс виччысисны Эдит Гартманлысь выступлениесӧ, мый йылысь юӧртліс стойка дорын ӧшалысь зэв ыджыд плакат, буретш зарни корона — ресторан эмблема улын.
Плакат вылын гырысь гӧрд шыпасъяс горзісны: «Талун миянын сьылӧ Эдит Гартман!»
Номеръяскостса антрактъяс дырйи фрау Линде шутитіс посетительяскӧд да господин Штельмахеркӧд — неудачливӧй актёркӧд, коді тані вӧлі конферансье пыдди.
Штельмахер коркӧ збыльысь ворсліс сцена вылын, но сы вӧсна мый некутшӧм талант сылӧн эз вӧв, театрсӧ ковмис эновтны да корсьны мӧд нажӧтка.
Фрау Линдесянь неыджыд дон кындзи, сылы вӧлі сетӧма позянлун спекулируйтны тані сигаретаясӧн.
Ресторансӧ пӧдлалӧм водзвылын, кор программаыс пӧшти помасис нин, Штельмахер объявитіс кузькодь перерыв.
Сымын ыджыдджык эффект, лыддис сійӧ, вӧчас медбӧръя номерыс — Эдит Гартман.
Фрау Линде дінӧ стойка дорас сувтӧмӧн Штельмахер дышпырысь видзӧдіс посетительяс вылӧ.
Здук мында сійӧ видзӧдіс явӧ сиктса ног пасьтасьӧм морт вылӧ.
Сійӧ пукаліс пызан сайын да юис сур, эстрада вылӧ частӧ видзӧдлывліг.
Тайӧ вӧлі Эрих Лешнер, сійӧ локтіс татчӧ видзӧдлыны Эдит вылӧ.
Правда, Эрих локтіс карас эз сӧмын та вӧсна.
Неважӧн нуӧдӧм земельнӧй реформа сувтӧдіс выль кӧзяева водзӧ зэв уна юалӧмъяс, кодъясӧс разрешитны позьӧ вӧлі сӧмын магистратын.
Сэтысь бӧр мунігӧн сійӧ аддзис ыджыд афиша да, дерт, эз нин вермы мунны ресторан дінті Эдитлысь сьылӧмсӧ кывзышттӧг.
Сиктса гӧсьт эз дыр интересуйт Штельмахерӧс.
Ассьыс зэв кузь кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн да стойка бердӧ нёровтчӧмӧн конферансье висьтавліс ресторанса кӧзяйка вылӧ видзӧдлывлігтырйи:
— Заводитчӧмыс, дерт, скромнӧй, фрау Линде, но ті энӧ шогсьӧй.
Миян карса олысьяс прӧстӧ оз на тӧдны, мый тіян, куим процента сур кындзи, эмӧсь быдсяма чӧскыд юанторъяс.
Кор йӧзыс тӧдласны та йылысь, тані некытӧн лоӧ бергӧдчыны.
Тайӧ — зэв выгӧднӧй делӧ.
Ещӧ ӧти коньяк, фрау Линде!
— Пӧжалуйста, — вочавидзис кӧзяйка. — Ветымын марка!
Чуймӧм Штельмахер весиг шутёвтіс:
— Но ӧд первой порциясӧ ме юи нелямын вит маркаысь, фрау Линде, ме тайӧс зэв бура помнита.
— Коньяк донсялӧ.
— Збыльысь, — вочавидзис Штельмахер, — донсялӧ йӧз син водзын.
— А сыысь кындзи, — водзӧ висьталіс фрау Линде, — сигарет пачкатӧ ті ӧнтай вузалінныд меным сизимдас вит маркаысь, а таысь босьтінныд кӧкъямысдасӧс нин.
Дивуйтчыны нинӧм.
— Збыльысь, нинӧм, — сӧгласитчис Штельмахер.
— Верманныд эскыны: коймӧд пачкаыс кутас сулавны ещӧ донаджык.
— Ті онӧ тӧдӧй политэкономия, Штельмахер, — шуис фрау Линде. — Меным сюрӧ мӧд морт, коді пондас ваявны сигаретаяс, а татшӧм коньяксӧ карысь ті онӧ судзӧдӧй.
Вай огӧ кутӧй зыксьыны.
Тайӧ лоӧ тіянлы бурджык.
Сэк кості ляпкыдик ыджыд залын тыдовтчисны выль посетительяс — вӧвлӧм антрепренер господин Пичман да фрау Янике, коді коркӧ вӧвлі матын жӧ театральнӧй искусство дінӧ.
Ресторанӧ пырӧм бӧрын найӧ здоровайтчисны фрау Линдекӧд, кыдзи важ тӧдсаяс, да пуксисны пызан сайӧ, кӧні красуйтчис неыджыд картонтор, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Постояннӧй гӧсьтъяслы».
Коркӧ тайӧ вӧлі ыджыд честьӧн — лыддьысьны «Зарни корона» ресторанын быдлунся посетительӧн.
— Кык кружка сур! — закажитіс Пичман. — Зэв рад, мый тіян ресторанныд бӧр воссис, фрау Линде.
— Миян кар кутіс лоны важкодьыс, — дышпырысь шуис фрау Янике. — Абу ӧмӧй збыль?
«Зарни корона» ресторан югъялӧ бияснас став улича пасьтала.
Жаль, дерт, мый сійӧ восьса сӧмын дас часӧдз.
И кор сӧмын бырӧдасны тайӧ военнӧй положениесӧ!
— Нинӧм он вӧч, татшӧм приказ миян комендантлӧн, — вочавидзис кӧзяйка.
— А приказъяс колӧ пӧртны олӧмӧ, — мигнитіс сылы Пичман. — Тіян дзоньвидзалун вӧсна, Марта! — Сійӧ лэптіс сьӧкыд кружкасӧ да вӧчис сэтшӧм движение, быттьӧ кӧсйис юны сійӧс пыдӧсӧдзыс, но юыштіс сӧмын вомтыр да бӧр пуктіс сурсӧ гӧгрӧс картон вылӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма пызандӧра вылас.
— Тіян дзоньвидзалун вӧсна! — вочавидзис фрау Янике да сідзжӧ юыштіс вомтыр.
Тайӧ кадас Эдит Гартман пасьтасис стойкасайса ичӧтик жырйын.
Сійӧ перйис ичӧтик чемоданысь да пасьталіс прӧшвиӧн быгӧртӧм рытын новлан сьӧд платтьӧсӧ.
Коркӧ тайӧ вӧлі зэв мича платтьӧ, да, тайӧ платтьӧнас выступайтігӧн, Эдит пӧльзуйтчыліс ыджыд успехӧн.
Правда, сэксянь платтьӧыс ёнакодь важмис. Но талун Эдит решитіс выступитны именнӧ тайӧ платтьӧнас.
Сьӧлӧм вылас актрисалы вӧлі шог.
Дум вылас сылы частӧ усьлі капитан Соколовлӧн зывӧктана видзӧдласыс комендатураын налӧн медбӧръя беседа дырйи.
«Тыдалӧ, сійӧ прав, капитан Соколовыс.
Яндзим Эдит Гартманлы выступайтны ресторанын пошлӧй сьыланкывъясӧн!»
Ӧнӧдз сылы кажитчыліс, мый сійӧ вӧчӧ ставсӧ сідзи, кыдзи сылы окота, мый сійӧ ставсьыс свободнӧй, и Эдит тайӧ свободанас дорожитіс.
Эстраднӧй сьыланкывъяс исполняйтӧм да случайнӧй концертъясын выступайтӧмъяс сійӧ лыддьыліс сэтшӧмторйӧн, мыйысь шогӧдӧ, но сэтшӧм уджӧн, коді век жӧ нин оз требуйт душаыслысь участвуйтӧмсӧ да прӧйдитас сылы некутшӧм след кольтӧг.
Дерт, мукӧддырйи воліс юрас мӧвп, мый татшӧм олӧмас абу и казьтылӧм элементарнӧй независимость вылӧ, кыдзи, шуны кӧ, абу и искусство.
Но татшӧм мӧвпъясыс вӧліны неприятнӧйӧсь, и Эдит зілис найӧс регыдджык пӧдтыны.
Сійӧ кӧсйис прӧстӧ ылӧдлыны асьсӧ тайӧ свободанас.
Капитанкӧд сёрнитігӧн медся ёна сійӧс шемӧсмӧдісны кывъяс будущӧй, демократическӧй Германия йылысь, код водзын коркӧ ковмас кывкутны ӧні нинӧм вӧчтӧмысь.
Тайӧ кывъясыс заставитісны Эдитӧс бурджыка видзӧдлыны сійӧс кытшалысь йӧз вылӧ, налӧн поступокъяс вылӧ.
Шог мӧвпъяссӧ сылысь торкис Гильда Фукс.
Зэв кыпыд да, кажитчӧ, весиг неуна кодкодь, сійӧ привычнӧя пасьталіс ассьыс экстравагантнӧй костюмсӧ.
Ёсь кывъя йӧз висьтавлісны, мый тайӧ костюм вылас эз мун весиг ӧти метр матерье.
Но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тайӧ костюмнас зэв бура.
Эдит видзӧдліс Гильда вылӧ, коді ньӧжйӧник сьыліс гажа сьыланкыв, чеччис да петіс залӧ.
Сійӧс друг повзьӧдіс мӧвп: «А мый, капитан Соколов кӧ локтіс жӧ талун ресторанас?»
Сійӧ кытшовтіс синъяснас пызанъяссӧ да кокниа лолыштіс: сійӧ некытысь эз аддзы зарни погонъяс.
— Регыд заводитам, Штельмахер? — юаліс актриса.
Штельмахер эз удит вочавидзны: Эдитлы воча ӧттшӧтш сувтісны Пичман да Янике.
— Ті кыдзи пыр, очаровательнӧйӧсь, дона Эдит, — шуис Янике.
— Ми локтім любуйтчыштны тіянӧн, — поддержитіс Пичман.
Эдит казяліс Лешнерӧс да зэв ӧдйӧ муніс сы дінӧ.
— Мый тэ вӧчан тані, Эрих?
— Ме зэв рад аддзыны тэнӧ, Эдит, — паськыда нюмъялігтырйи вочавидзис Лешнер. — Карын менам быдсяма делӧяс, вот ме и пыри юыштны сур кружка да видзӧдлыны тэнад мастерство вылӧ.
— Менам мастерство вылӧ? — Эдитлы тайӧ кывъясас кыліс сералӧм.
Сійӧ збыльысь видзӧдліс вокыс вылӧ, но сы чужӧм вылысь нинӧм вӧлі оз позь казявны.
— Дерт жӧ, — спокойнӧя шуис Лешнер да корис сійӧс пуксьыны.
— Но, кыдзи тэ олан, Эрих? — юаліс сійӧ.
— Ок, кутшӧм интереснӧй делӧяс миян вӧчсьӧны!
Тӧдан, Гротдорфын ставыс быттьӧ пӧртйын пуӧ.
Фукслысь да Зандерлысь муяссӧ юклім, скӧтсӧ — сідзжӧ.
И меным сетісны участок.
Ми заводитам овны настӧящӧя.
Тэ гӧгӧрвоан менӧ?
— Зэв бура гӧгӧрвоа.
А вот ме, веськыда кӧ висьтавны, некыдзи ог вермы заводитны овны настӧящӧй...
Актриса гӧлӧсын кыліс шогсьӧм.
Лешнер жалитӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— А тэ видлы.
Ме, шуны кӧ, чайті, мый Эдит Гартман ворсӧ нин настӧящӧй театрын, а сійӧ важмоз ресторанын сьыланкывъяс сьылӧ...
Быттьӧ свет вылас нинӧм эз вежсьы...
— А тэ чайтан, ме должен...
— Да, ме таын убедитчи аслам опыт вылын.
Оз позь виччысьны — колӧ действуйтны!
Ми кӧ эськӧ ставным виччысим, миян эськӧ ӧнӧдз эз вӧв ни му, ни будущӧй.
— Да, тэныд ставыс тайӧ, пӧжалуй, лӧсялӧ.
А меным большевикъяс...
— А мый большевикъяс?
Справедливӧй йӧз и асьныс ставсӧ тайӧс ас выланыс испытайтісны.
Да, помещикъясӧс да быдсяма сэні банкиръясӧс найӧ, збыль, оз радейтны.
А меным большевикъяс кажитчӧны.
Менам эм комендатураын тӧдса офицер, майор Савченко, вот сійӧ водзвыв тӧдӧ помещичӧй управляющӧйяслӧн став затеяяс йывсьыс.
Ме верма пӧлучитны сысянь вочакыв став юалӧмъяс вылӧ.
Вот и тэныд, Эдит, колӧ эськӧ корсьны татшӧм сӧветчикъясӧс.
Зэв окота эськӧ меным вӧлі аддзыны тэнӧ театрысь нин, а эз ресторанысь.
— Меным эськӧ и аслым окота сцена вылӧ, — ньӧжйӧник шуис актриса.
— Да, кадыс воис, Эдит.
Ӧні ми босьтім му, а видзӧдан да — регыд кутам веськӧдлыны став Германияӧн.
Будущӧйыс — миян, прӧстӧй йӧзлӧн.
Ӧні ме тайӧс зэв бура гӧгӧрвои.
Эдит чеччис стул вывсьыс.
Сылы зэв сьӧкыд вӧлі тайӧ сёрниыс воча вокыскӧд, коді аддзӧма нин вӧлі ассьыс местасӧ олӧмас, коді Эдитлы вӧлі непривычнӧйӧн, да ӧні колебайтчытӧг муніс цельлань.
Эдит эз вермы корсьны паныд кывъяс.
Думсьыс сійӧ эз сӧгласитчы Эрихкӧд, сійӧ жӧ кадӧ Эдит эз тӧд, мый сылы вочавидзны, да та вӧсна мӧдӧдчис стойкалань.
— Заводитам, Штельмахер.
Ме неуна волнуйтча...
— Ме виччыся сӧмын тіянлысь тшӧктӧм.
Но ті менӧ шензьӧданныд. Волнуйтчанныд петӧм водзвылын?!
Ме ог тӧд тіянӧс!
— Да, да.
Но тайӧ абу важнӧ...
Тайӧ абу важнӧ.
Заводитӧй, Штельмахер.
Гашкӧ, ми удитам...
Эдит и ачыс эз гӧгӧрво, мыйла сійӧ друг пондіс тэрмасьны.
Тыдалӧ, окота вӧлі ӧдйӧджык исполнитны ассьыс номерсӧ да чувствуйтны асьсӧ свободнӧйӧн кӧть нин аски рытӧдз.
— Дерт, удитам.
Пӧдласьтӧдзыс ещӧ минут нелямын, — чуймӧмӧн шуис Штельмахер актрисалы, коді пырис нин стойкасайса ӧдзӧсӧд.
— Тешкодь талун настроениеыс фрау Эдитлӧн, — шуис Пичман.
— Нинӧм, — сюйсис сёрниӧ ресторанса кӧзяйка. — Тайӧ прӧйдитас.
Заводитӧй, Штельмахер, кад вештыны ужынтӧ.
Тайӧ здукӧ воссис ӧдзӧс, и фрау Линде тэрыба петіс стойка сайысь.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс капитан Соколовлысь гӧтырсӧ да асьсӧ сійӧс.
Пырӧм бӧрын найӧ сувтыштлісны, медым бӧрйыны места.
Фрау Линде вӧлі сэні нин.
— Сэтшӧм честь миян ресторанлы! — копрасигтырйи шуаліс сійӧ. — Сэтшӧм ыджыд честь!
Ме зэв рад аддзыны тіянӧс тані, господин капитан:
abu
abu
abu
сур али мыйкӧ чорыдджыкӧс?
— Сур.
— Кывза, господин капитан, — и фрау Линде мӧдӧдчис аслас стойка дінӧ, ачыс кисьтіс да, торъя почтение петкӧдлӧм могысь, ачыс вайис кельыдвиж сур тыра кык бокал.
Эстрада вылӧ петіс Штельмахер да объявитіс:
— Уважаемӧй господа, ми водзӧ нуӧдам ассьыным программа!
Ӧні лоӧ талунъя концертлӧн и вообщӧ кольӧм, ӧнія да локтан концертъяслӧн главнӧй номер: Эдит Гартман да Гильда Фукс!
Кутіс ворсны оркестр.
Тильда Фукс, а сы бӧрся и Эдит Гартман петісны эстрада вылӧ.
Кыкнанныс найӧ заводитісны плавнӧя катласьны надзмӧдӧм музыка такт серти.
Эдит Гартманлӧн синъясыс веськодя кытшовтісны пызанъяссӧ.
Друг сійӧ дрӧгнитіс да кынмис места вылас.
Актриса синсӧ вештывтӧг видзӧдіс капитан Соколов вылӧ.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс ресторанын пукалысь йӧз йылысь.
Сылӧн синъяс водзын вӧлі сӧмын чужӧмыс капитанлӧн, коді видзӧдіс неуна зывӧкпырысь, стӧчджыка весиг шогпырысь.
Сійӧ кыліс Гильдалысь вашкӧдӧм:
— Заводит, Эдит!
И сэки, торксьӧм оркестр вылӧ да шӧйӧвошӧм партнёрша вылӧ некутшӧм внимание сеттӧг, Эдит ньӧжйӧник ниртыштіс кинас плешсӧ да лэччис эстрада вылысь.
Штельмахер ӧти здукӧн лои сы местаын.
— Уважаемӧй господа! — заводитіс сійӧ, чужӧмсӧ жугыля кӧрыштӧмӧн. — Администрация корӧ почтеннейшӧй публикаӧс извинитны.
Фрау Гартман, миян радейтана актриса, миян гордость, кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля.
Но концерт кутас мунны водзӧ.
Кора! — сійӧ ӧвтыштіс оркестрлань.
Ни Соколов, ни Люба эз нин видзӧдны, кыдзи эстрада вылын йӧктӧ Гильда Фукс.
Номер помасис, кылісны аплодисментъяс, и фрау Линде пыр жӧ локтіс Соколов пызан дорӧ.
— Меным сэтшӧм абу лӧсьыд, господин капитан, меным сэтшӧм абу лӧсьыд! — кутіс шуавны сійӧ. — Фрау Эдит кутіс чувствуйтны асьсӧ омӧля, а ми сэтшӧма виччысим сылысь сьылӧмсӧ, сэтшӧма виччысим!
Зэв ёна извиняйтча, господин капитан!
Но фрау Эдит корӧ разрешитны волыны тіян пызан дінӧ.
Сійӧ кӧсйӧ ачыс извинитчыны власьтлӧн представитель водзын.
— Пӧжалуйста, — вочавидзис Соколов, да здук мысти на дінӧ локтіс Эдит Гартман.
Актриса эз тӧд бура, мый сійӧ кутас висьтавны.
Мунны извинитчыны сійӧс заставитіс сійӧ жӧ фрау Линде, коді ёна скӧрмис Эдитлӧн капризъяс вылӧ.
Кӧзяйка поліс, мед эськӧ капитан эз думышт, мый ставыс тайӧ вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧм демонстрацияӧн.
— Мыйла ті локтінныд? — юаліс Эдит пызан дорӧ матыстчӧм бӧрын.
— Пуксьӧй, фрау Гартман, — корис сійӧс Соколов.
Эдит кывзысьӧмӧн пуксис.
— Мыйла ті локтінныд? — волнуйтчигтырйи бара юаліс сійӧ.
— Успокоитчӧй, пӧжалуйста, фрау Гартман, — шуис Люба. — Ме тіянлы ӧні ставсӧ висьтала.
Сӧвет Союзын ми уна кывлім рейнгардтовскӧй театр йылысь.
Меным зэв окота вӧлі видзӧдлыны тайӧ труппаса медся известнӧй актрисаясысь ӧтиӧс.
— Тайӧ абу великодушнӧ — помӧдз нӧйтны пӧгибнитӧм мортӧс.
Ті локтінныд любуйтчыны менам позорӧн!..
— Ті асьныд бӧрйинныд тайӧ туйсӧ, — небыда шуис Соколов. — Некодлы абу запретитӧма видзӧдны Эдит Гартманлысь эстраднӧй выступлениеяссӧ.
— Меным тайӧ вывті сьӧкыд.
Но мӧд туй менам абу...
— Неужели? — чуймис Соколов. — Тіянлы ӧмӧй эз вӧзйывны юрнуӧдны карса выль театрӧн, коді котыртсьӧ Дорнауын?
Тіян чукӧстӧм вылӧ эськӧ шыасисны унаӧн.
Ті асьныд лыддинныд бурджыкӧн мунны эстрада вылӧ.
— Менам абу право...
— Тіян абу право?
— Абу, абу сійӧ, тайӧ — дзик мӧдтор...
Ресторанысь йӧзыс кутісны мунавны нин.
Матысмис ресторансӧ тупкан кад.
— Кывзӧй, фрау Гартман, — пӧся заводитіс висьтавны Люба. — Ме буретш кӧсйи сёрнитны татчӧс артистъяскӧд.
Делӧыс сыын, мый ме кӧсъя лыддьыны карса театрса руководительяслы ӧти известнӧй сӧветскӧй пьеса.
Ӧд немецкӧй войтыр пӧшти нинӧм оз тӧд Сӧвет Союз йылысь да, дерт, зрительяс кутасны интересуйтчыны пьесанас.
Чайта, мый тіянлы тайӧ пьесаыс воас сьӧлӧм выланыд да ті окотитанныд ворсны сэні.
Волӧй, пӧжалуйста, ме тіянлы став йывсьыс висьтала.
Тайӧ лоӧ магистратын.
— Ог, ог! — дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн долис Эдит чеччигмозыс. — Ме ог вермы...
Ме ог вермы...
Сійӧ ӧдйӧ муніс на дінысь.
Эрих Лешнер видзӧдліс сы вылӧ.
Сійӧ кывліс став сёрнисӧ.
Кывліс сійӧс и Гильда Фукс, коді вӧлі удитӧма нин пуксьыны неылӧ ыджыд сур кружкаӧн.
Люба да Соколов колльӧдісны Эдитӧс синъяснас.
— Кыдзи тэ думайтан, локтас сійӧ? — юаліс Люба.
Соколов нинӧм эз вочавидз.
Ӧні Эдит Гартмансянь позьӧ вӧлі виччысьны любӧйтор.
Таысь кындзи, рестораныс вӧлі явӧ лӧсявтӧм местаӧн татшӧм сёрнисӧ нуӧдӧм вылӧ.
— Пӧлучитӧй! — шыасис Соколов кӧзяйка дінӧ.
Фрау Линде колльӧдіс найӧс дзик ӧдзӧс дорӧдзыс.
Кор сійӧ вӧлі бӧр локтӧ стойкалань, сылы паныд локтіс Эдит Гартман. Сійӧ вӧлі пальтоа да шляпаа нин.
— Но, фрау Гартман, — горӧдіс кӧзяйка, — эг виччысь ме тіянсянь татшӧмторсӧ!
— Извинитӧй менӧ, фрау Линде, — вочавидзис Эдит да, Лешнер дінӧ матыстчӧм бӧрын, юаліс: — Эрих, тэ юин нин ассьыд суртӧ?
Мунам!
Лешнер пыр жӧ чеччис.
— Тэ правильнӧ вӧчин, Эдит, — ошкӧмпырысь шуис сійӧ, — и оз ков тэныд сэсся татчӧ волывлыны.
Найӧ петісны.
Зал пельӧсын ӧшалысь ыджыд часі кучкис дас час.
Фрау Линде видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да скӧрысь шуис:
— Видзӧдлӧй, кутшӧм тшап!
Пукыштіс вит минут господин капитанкӧд — и некодкӧд нин весиг сёрнитны оз кӧсйы!
Мый нӧ водзӧ лоӧ?
— А водзӧ сійӧ кутас радейтны тайӧ капитансӧ да мунас Сибырӧ ворсны еджыд ошъяслы сентиментальнӧй пьесаяс, — вочавидзис Гильда.
— Энӧ висьталӧй быдсяма лӧсявтӧмторсӧ, Гильда! — скӧрмис ресторанса кӧзяйка.
Фрау Линде явӧ эз кӧсйы водзӧ нуӧдны тайӧ сёрнисӧ.
Сылӧн вӧліны уна на важнӧй делӧяс.
Сійӧ тэрмасис пӧдлавны ресторансӧ.
Медбӧръя посетительяс мынтысялісны да петісны.
Фрау Линде мыйкӧ дыра кежлӧ коли ӧтнас.
Сійӧ ветлӧдліс тыртӧм залӧд да кусӧдаліс бияссӧ.
Сэсся пытшкӧсладор ӧдзӧсӧд бара петісны Штельмахер, Гильда да Янике Пичманкӧд.
Джынвыйӧ пемыд залын муртса тыдалісны налӧн скӧр чужӧмъясыс.
— Менам тіянлы эм важнӧй выльтор, господа, — торжественнӧя шуис фрау Линде. — Талун миян ордын гӧсьт.
Загадочнӧй чужӧмӧн сійӧ петіс стойкасайса ӧдзӧсӧд да минут мысти бӧр мыччысис штурмбанфюрер Зандеркӧд.
Кызь коймӧд глава
Яникелы да Пичманлы, Гильдалы да Штельмахерлы Зандер вӧлі сэтшӧм мортӧн, кодкӧд найӧ йитлісны важ порядокъяс бӧр лӧсьӧдӧм вылӧ ассьыныс мечтаяссӧ да лачаяссӧ.
Именнӧ та вӧсна ставныс найӧ радпырысь чолӧмалісны вӧвлӧм штурмбанфюрерӧс.
А Курт Зандер, быдӧн вылӧ внимательнӧя видзӧдлӧм бӧрын да некымын секундаӧн дырджык Гильда вылӧ синъяснас сувтлӧм бӧрын, меліа, быттьӧ кӧзяин, шуис:
— Пуксьӧй, господа.
— Сідзкӧ ті абу Америкаынӧсь? — эз вермы дзебны ассьыс шензьӧмсӧ Гильда.
— Тыдалӧ, лоӧны важнӧй делӧяс, ті кӧ решитінныд бӧр локны миян карӧ, господин Зандер? — содтіс Янике.
— Пока меным сетісны оланін Берлинлӧн американскӧй секторын, — висьталіс Зандер. — Таысь кындзи, ме вӧлі американскӧй оккупация зонаын, а тайӧ пӧшти Америка нин.
— Дыр кежлӧ миянӧ? — интересуйтчыштіс Пичман.
— Та йылысь тіянлы абу быть тӧдны.
Мый вӧчсьӧ миян благословеннӧй Дорнауын?
Вӧлі дыркодь чӧв-лӧнь.
Некод эз кӧсйы висьтавны первойӧн, сы вӧсна мый выльторъясыс эз вермыны радуйтны господин Зандерӧс.
А сійӧ видзӧдіс то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ, кытчӧдз эз сувт Штельмахер вылӧ.
Сэки конферансье заводитіс висьтавны:
— Карын да став матігӧгӧрын ыджыд вежсьӧмъяс.
Менам сэтшӧм впечатление, быттьӧ немечьяс йӧймӧмаӧсь да заводитӧны симпатизируйтны большевикъяслы.
— Лӧж! Тайӧ оз вермы лоны! — горӧдіс Зандер.
— Ме сідзжӧ думайтлі, но сэксянь, кор крестьяналы юклісны му, тані унатор вежсис.
Водзджык меным кажитчыліс, мый немечьяс кольӧны рочьяслы врагъясӧн, а ӧні менам татшӧм уверенностьыс абу нин.
Зандер пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Сідзкӧ, менсьым муӧс юклісны жӧ...
— И тіянлысь и дядя Карллысь — менсьым приданнӧйӧс, — вомсӧ вежыньтӧмӧн скӧрысь вочавидзис Гильда.
— Сідзкӧ, письмӧясыс эз воны?
Али ті повзинныд мӧдӧдны найӧс?
— Письмӧяс воисны, — шогпырысь вочавидзис Штельмахер, — но тайӧ негӧдяйясыс эз повзьыны.
Найӧ пыр жӧ котӧртісны комендатураӧ, а сэні найӧс ӧдйӧ успокоитісны.
Да и став грӧзитчӧмъясыс миян ӧшйисны сынӧдӧ.
Зандер нинӧм эз шу, и кымынкӧ минут чӧж некод эз лысьт торкны чӧв-лӧньсӧ.
Сэсся, сёрнисӧ крута мӧдтор вылӧ вежӧмӧн да мыйкӧ бурджыктор кывны виччысиг, Гильда юаліс:
— А мый рытыввылын, Зандер?
Эм лача, мый тайӧ лёк олӧмыс коркӧ помасяс?
— Тыр гарантия, — долыда нюммуніс Зандер. — Неважӧн ме вӧлі Нюрнбергын.
Сэні вӧчсьӧны зэв интереснӧй делӧяс.
Кар шӧрас войтыркостса трибунал судитӧ кыз Герингӧс, а окраинаясас американскӧй офицеръяс чукӧрталӧны вӧвлӧм немецкӧй салдатъясӧс да формируйтӧны наысь рабочӧй батальонъяс, полкъяс да дивизияяс.
Сэні ставыс кольӧ важмозыс: и заводъяс и муяс важ кӧзяева киясын.
Му юклӧм йылысь оз и думайтны.
Дерт, негырысь неприятностьясыд и сэні эмӧсь: рабочӧйяс да крестьяна тшыгъялӧны, возмущайтчӧны; но полиция зэв бура тӧдӧ, кыдзи колӧ накӧд справитчыны.
Американечьяслӧн та кузя эм озыр опыт.
Найӧ расправляйтчӧны забастовщикъяскӧд сідзи, мый ми вермам велӧдчыштны налысь.
Быдсяма потсдамскӧй решениеяс йылысь сійӧ зонаясас зільӧны казьтывны кыдз позьӧ шочджыка.
Демократизация, денацификация, демилитаризация — тайӧ кывъясыс сэні абу почётын.
— Господи! — горӧдіс Пичман. — А тані кӧсйӧны взорвитны миян карлысь гордостьнымӧс — патроннӧй завод.
— Ставыс тайӧ чепуха! — зывӧкпырысь шуис Зандер. — Ӧні главнӧйыс, медым рытыввылын заводъяс колины дзоньӧн.
И оз ков шогӧ усьны.
Регыд ми ковмам, тайӧс меным висьталісны зэв яснӧ.
Сылань делӧыс мунӧ!
Штельмахер чеччис стул вывсьыс да тэрыба мӧдіс шенасьны аслас вӧсньыдик кияснас.
— Ме муна рытыввылӧ!
— Ме муна жӧ! — горӧдіс Пичман.
Зандер серамсорӧн видзӧдліс кыкнанныс вылӧ.
— Некытчӧ ті онӧ мунӧй, — шуис сійӧ. — Менам тшӧктытӧг ни ӧти морт оз лысьт вӧрзьыны местасьыс.
Гӧгӧрвоанныд?
Ми кӧ пышъям татысь, сійӧ лоӧ великӧй Германиялы изменаӧн.
Ми кутам самоотверженнӧя уджавны тані.
Ӧні шогмӧны став средствояс, став методъяс.
Грӧзитана письмӧяс — зэв бур!
Саботаж котыртӧм — ещӧ бур!
Юӧр паськӧдӧм, быттьӧ рочьяс став йӧзсӧ ыстасны Сибырӧ, вермас жӧ ворсны ассьыс рольсӧ.
Колӧ сӧмын стӧча индыны числӧсӧ да кадсӧ: миян Михельяс век радейтлісны стӧчлун.
И сэсся миянлы колӧны кутшӧмсюрӧ сведениеяс.
Да, да!
И кутӧй тӧдвыланыд, мый менам кывъяс — абу бурсиӧмъяс, а приказ.
Аски быдӧн пӧлучитанныд задание.
Сьӧм кута мынтыны ӧкуратнӧя да лышкыда...
— Сьӧкыд тайӧ делӧыс, — довкйӧдліс юрнас Пичман.
— Ӧні абуӧсь кокни делӧяс.
— Да, тайӧ вернӧ, но рочьяслӧн зэв бур аргументъяс, кор найӧ сёрнитӧны немечьяскӧд.
Му — крестьяналы, мир...
Талы паныд сьӧкыд да и опаснӧкодь выступайтны.
— Ті повзинныд нин, господин Пичман? — Зандер зывӧкпырысь видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Эг, ме эг повзьы, меным воштынысӧ нинӧм, сідз нин ставсӧ воштӧма.
Ме сӧмын думайта сы йылысь, мый ми вермам сувтӧдны налы паныд...
— А тіянлы абу быть думайтны.
Думайтны кутас тіян начальник.
Тіян делӧ — исполняйтны приказаниеяс.
— Миян дона фюрер висьтавліс дзик жӧ тайӧс, — а кӧні сійӧ ӧні?
— Тырмас, господин Пичман! — дзикӧдз скӧрмис Зандер. — Должен тіянлы висьтавны, мый ми абу ӧткӧнӧсь.
Берлинын социал-демократ Курт Шумахер босьтіс нин ас киас миян уджӧн веськӧдлӧмсӧ.
Сы сайын сулалӧны англичана да американечьяс.
Миянлы лоӧ ыджыд отсӧг.
Энӧ ӧшӧдӧй нырнытӧ, Пичман!
— Мед ен сетас, мед ен сетас... — довкйӧдлыштіс юрнас Пичман, и оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, сӧглашайтчӧ сійӧ Зандеркӧд али петкӧдлӧ ассьыс сомневайтчӧмсӧ.
А Зандер, рытыввылын важ порядокъяслӧн крепыдлун йылысь ещӧ неуна сёрнитыштӧм бӧрын, помаліс:
— Прӧщайтлӧй, господа, тіянӧс ме сэсся ог кут.
Аски быдӧн пӧлучитанныд аслыныд задание фрау Линде ордысь.
Гильда, ті кольччанныд татчӧ.
Пичман да Янике пӧслукмана мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Тильда дінті мунігӧн Янике тешкодя копыртчыліс:
— Аддзысьлытӧдз, фрейлейн Тильда.
Поздравляйта тіянӧс зэв ыджыд милӧстьӧн!
Сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм да завидьтӧм.
Гильда нинӧм эз вочавидз.
Зандер терпеливӧя виччысис.
Кор кузь тушаа Штельмахер ставнысӧ лэдзис водзвылӧ да медбӧрын ачыс петіс залысь, Зандер бергӧдчис Гильдалань.
Фрау Линде ноксис аслас стойка сайын, но Зандерӧс тайӧ эз беспокоит, — тыдалӧ, ресторанса кӧзяйкалы сійӧ дӧверяйтіс.
— Гильда, мый вӧчӧ Эдит Гартман? — заводитіс Зандер аслас беседалысь мӧд юкӧнсӧ.
— Эдит Гартман?
Нинӧм торъясӧ.
Талун выступайтіс, стӧчджыка — заводитліс выступайтны тані.
Но кор аддзис пызан сайысь ӧти роч капитанӧс, сылӧн тасассис горшыс да сійӧ эз нин вермы сьывны...
— Роч капитанӧс? — юаліс Зандер.
— Да, и ме весиг чайта, мый сійӧ радейтӧ сійӧс.
Правда, сійӧ тані гӧтырыскӧд...
— Мый вӧчӧ тайӧ капитаныс?
Кыдзи сылӧн овыс?
— Овыс Соколов.
Комендатураын сійӧ нуӧдӧ удж политика, пресса, искусство да мукӧд сэтшӧм юалӧмъяс кузя...
— Зэв кӧдзыд морт! — ышловзис фрау Линде, кодлы дум вылас уси капитанкӧд аслас сёрниыс.
— Сійӧ предлагайтӧ Эдитлы бӧр заводитны ворсны сцена вылын, — водзӧ висьталіс Тильда.
Найӧ, тыдалӧ, кӧсйӧны лӧсьӧдны тані кутшӧмкӧ театр кодьӧс.
Ме весиг кывлі, мый налӧн индӧма нин сувтӧдны «Эмилия Галотти».
— Чайта, мый Эдит ӧткажитчис?
— Да, талун сійӧ ӧткажитчис.
Но аски сійӧ вермас сӧгласитчыны.
Прӧстӧй йӧз пӧвстысь петысьяс сэтшӧм ненадёжнӧйӧсь!
На вылӧ некор оз позь надейтчыны, — висьталіс Гильда.
— Бур! — шуис Зандер. — Мый ещӧ?
— Некымын лун мысти магистратын чукӧртчасны артистъяс.
Фрау капитан пондас лыддьыны налы кутшӧмкӧ сӧветскӧй пьеса.
Талун сійӧ корис и Эдитӧс.
Зандер, кияссӧ долыда ниртігтыр, прӧйдитчис зал кузя.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм вид, быттьӧ сылы дзик ӧні юрас воис мыйкӧ зэв мудертор.
Радысла сійӧ паськыда нюммуніс.
— Зэв бур! — шуис сійӧ, быттьӧ вӧчис итог аслас мӧвпъяслы. — Коді миян ӧні бургомистрнас?
— Михаэлис.
— А, важ тӧдса!
Да, сыкӧд сьӧкыд сёрнитчыны...
Тайӧ сійӧ чукӧртӧ актёръяссӧ?
— Оз, искусствоӧн магистратын ведайтӧ Зигфрид Горн.
— Горн?
Зэв бур!
Вот сыкӧд позьӧ мӧдногджык сёрнитны.
Аски жӧ ті мунанныд сы дінӧ да менам нимсянь — да, да, энӧ полӧй шуны менсьым овӧс, Горн — прӧверитӧм морт, — сідзкӧ, менам нимсянь тшӧктанныд корны тайӧ встреча вылас куим известнӧй театральнӧй деятельӧс: Штельмахерӧс, Пичманӧс да Яникеӧс.
Сэсся некодӧс не корны.
Найӧ кывзасны пьесасӧ, висьталасны фрау капитанлы комплиментъяс, а ворсны ӧткажитчасны.
Та бӧрын ми висьталам став рытыввывса газетъясын, кыдзи немецкӧй артистъяс оз кӧсйыны ворсны сӧветскӧй пьесаяс.
— Бура думыштӧма, Зандер! — горӧдіс Гильда.
— Тайӧс лоӧ вӧчны тіянлы, — шуис Зандер ассьыс радлана нюмсӧ дзебтӧг нин.
— Лоӧ вӧчӧма, — чорыда вочавидзис Гильда. — А висьталӧй, Зандер: ті век жӧ думайтанныд онӧ босьтны миянӧс Америкаӧ?
Гашкӧ, тайӧ сӧмын кӧсйысьӧмъяс?
— Абу, абу кӧсйысьӧм.
Ме прӧстӧ виччыся, кор кыптас доныс немецкӧй актрисаяс вылӧ.
Чайта, регыд на вылӧ лоӧ мода.
Гильда дӧзмӧмпырысь вежыньтліс вомсӧ:
— Пока лоӧ модаыс, Эдит мӧдас радейтны эсійӧ капитансӧ да кутас ворсны Эмилия Галоттиӧс либӧ кутшӧмкӧ роч красавицаӧс.
Зандер думайтігтыр прӧйдитчис зал кузя.
— Кутшӧм нӧ гӧтырыс сійӧ капитаныслӧн?
— Нывбаба, кыдзи став нывбабаяс, — вочавидзис ресторанлӧн кӧзяйка.
— Фрау Линде, сюрӧ тіян надежнӧй ныв?
— Менам став нывъясыс надежнӧйӧсь, — тшапа шуис кӧзяйка.
— Корлӧй татчӧ кодӧскӧ на пиысь, — тшӧктіс Зандер. — Тіянлы медся преданнӧйсӧ.
Фрау Линде петаліс да пыр жӧ бӧр локтіс ар кызя кымын, былькйыв, гӧгрӧс синъяса нывкӧд.
Шуисны сійӧс Герда Вагнерӧн.
Зандер видзӧдліс сы вылӧ, матыстчис матӧджык, друг чургӧдіс веськыд кисӧ водзлань да горӧдіс:
— Хайль Гитлер!
Герда повзьӧмысла весиг лажыньтчыліс.
— Господин Зандер!
Енмӧй видз менӧ! — шуис сійӧ.
— Тэ вӧлін немецкӧй нывъяс союзын? — садяс воны сылы сеттӧг юаліс Зандер.
— Да.
— Тэ дась служитны великӧй Германиялы?
— Да.
— Клянитчы!
Герда ньӧжйӧник лэптіс вывлань веськыд кисӧ:
— Клянитча!
— Долглы тэнсьыд верностьтӧ оз ло вунӧдӧма, — торжественнӧя шуис Зандер. — Кор фрау Линде тшӧктас тэныд, тэ мунан капитан Соколов дінӧ да видлан пырны сы ордӧ прислугаӧн.
Тайӧ кӧ оз удайтчы, видлан кыдзкӧ мукӧдногӧн веськавны сы ордӧ гортас да сёрнитны гӧтырыскӧд.
Сійӧ должен тӧдмавны тэсянь, мый капитан радейтӧ Эдит Гартманӧс.
Тэ менӧ гӧгӧрвоин?
— Ме вӧча тайӧс, господин Зандер.
— Тэ настӧящӧй немка.
Кор воас кад, ми огӧ вунӧдӧй тэнӧ.
Мун.
Герда пӧслукмана петіс.
— Зэв бур мӧвп, Зандер, — ошкыштіс Гильда.
— Прӧстӧ, но вернӧ, — ошйысяна вочавидзис сійӧ. — Абу свет вылын нывбаба, коді эськӧ коли веськодьӧн татшӧм сёрни дінас.
А сэні, кӧні нывбаба кӧть неуна вежӧктӧ, — сэні дружба эн нин виччысь.
Эдит кӧ кутас ворсны тані сцена вылын, ті верманныд пасйыны меным поражение.
Но ме век жӧ ог думайт...
Сійӧ татчӧ оз кольччы...
Сійӧ меным мыйсюрӧӧн уджйӧза.
Ӧд тайӧ ме коркӧ спаситі сійӧс концлагерысь. — Сійӧ бергӧдчис стойкалань. — Бура узьны, фрау Линде.
Миянлы Гильдакӧд колӧ на неуна сёрнитыштны.
— Бура узьны, недӧвӧльнӧя шуис фрау Линде да тэрмасьтӧг петіс.
Зандер матыстчис Гильда дінӧ да босьтіс сійӧс сойӧдыс гырддзасьыс вылітіджык.
— Некутшӧмногӧн энӧ висьталӧй Эдитлы менам воӧм йылысь, — шуис сійӧ. — Кор ковмас, менам петкӧдчӧмыс лоӧ решайтана кӧзырӧн став ворсӧмас.
Тӧданныд, Америка, Голливуд, сьӧм — талы паныд оз вермы сулавны ни ӧти актриса.
Тані ӧд кылӧ долларъяслӧн дукыс... — И виччысьтӧг содтіс: — Ті талун кольччанныд мекӧд, Гильда.
Сійӧ виччысис, мый Гильда кутас пыксьыны, но сійӧ ышловзис да кутіс сёрнитны мӧдтор йылысь:
— Тӧданныд, Зандер, мукӧддырйи меным овлӧ сэтшӧм страшнӧ!..
— А ме сета тіянлы бур сӧвет, — шмыньмуніс Зандер. — Мед чемоданыд пыр вӧлі дась.
Гӧгӧрвоинныд менӧ?
Спокойнӧйӧн тані оз позь лоны.
Но ме тіянӧс ог эновт...
Сійӧ видзӧдліс Гильдалӧн повзьӧм синъясӧ да, водзӧ сэсся ни ӧти кыв шутӧг, мӧдӧдчис кӧзяйкаӧн индӧм жырйӧ.
Гильда муніс сы бӧрся.
Кызь нёльӧд глава
Мӧд луннас Чайка, Савченко да Соколов мунісны Берлинӧ комендатураясса работникъяслӧн сӧвещанньӧ вылӧ.
Дорнауысь офицеръяс пырджык петлісны асывнас, удитлісны ӧбедӧдз вӧчны уна делӧ, кодъясӧс ковмыліс сӧгласуйтны Карлсхорстын, а рытнас вӧліны сӧвещанньӧ вылынӧсь.
Талун Ваня машинанас веськӧдліс видзчысьӧмӧнджык мукӧддырйи дорысь.
Войнас усьӧма лым.
Асывнас чепляліс кокньыдик мороз.
Кажитчис, быттьӧ и збыль тӧлыс пуксис нин квадратъясӧн торйӧдлӧм руд немецкӧй вӧръяс вылӧ.
Пуясыс сулалісны чуймӧдана мичаӧсь асланыс тӧвся паськӧмнас.
Но вочасӧн кутіс лоны пыр шоныдджык, лымйыс мӧдіс сьӧдӧдны, муяс весьтӧ бара ӧшйис сук ру, и тӧвся мичлунсьыс, мыйӧн любуйтчис Соколов Дорнауысь петӧм бӧрын, эз коль и туйыс.
Кор найӧ воисны Берлинӧ, юркарса уличаяс вӧлі тупкысьӧмаӧсь няйт лымйӧн.
Тайӧ пӧрйӧ Ваня нуӧдіс машинасӧ американскӧй сектор пыр, веськыда Потсдамерплацлань.
Сійӧ быдпӧрйӧ мунліс выль маршрут кузя, медым бурджыка тӧдмавны карсӧ.
А американскӧй секторын и збыльысь позьӧ вӧлі аддзыны уна чуймӧданатор.
Ӧткымын ресторан ӧдзӧсъясӧ вӧлі нин тувъялӧма гижӧдъяс: «Сӧмын американечьяслы!»
Позьӧ нин вӧлі паныдасьны улича вылын морткӧд, кодӧс быттьӧ топӧдӧма кык пӧв костӧ, кытчӧ шомӧн гижӧма: «Сӧгласен любӧй удж вылӧ».
Гырысь магазинъясӧ пыранінъясын инвалидъяс петкӧдлісны нин ассьыныс увечьеяссӧ милӧстина сетӧм вылӧ надейтчӧмӧн.
Машина матысмис Потсдамерплацлань — площадьлань, кӧні ӧтлаасьӧны куимнан секторыслӧн границаясыс.
Няйт лым резсис кӧлесаяс улысь.
Лои ещӧ шоныдджык, и руыс мӧдіс разавны.
Ветлысь-мунысьяслӧн чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь, недӧвӧльнӧйӧсь.
Татшӧм уль поводдя дырйи быдӧнлы окота вӧлі ӧдйӧджык лоны гортын, шоныдінын.
Со мый вӧсна полковниклы лои интереснӧ, кор аддзис скверысь йӧз чукӧр.
Кадысь кадӧ сэтысь кыліс гора серам.
Полковник инмӧдчыліс кинас Ваня пельпомӧ, и машина сувтіс.
Первой здукас сӧветскӧй офицеръяс эз вермыны гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ кузь дорожка вылын.
Ӧти скамейка дорын сулалісны американскӧй офицеръяс.
На гӧгӧр кытшӧн сулалісны немечьяс — некымын дас зэв омӧльтчӧм, явӧ тшыгъялӧм йӧз.
Дорожка мӧдар помас, сэні, кӧні кыпаліс неыджыд бетоннӧй тумба, коді, тыдалӧ, коркӧ вӧвлӧма вазонлы подставкаӧн, сулаліс мичаа пасьтасьӧм капрал, коді вывлань лэптӧма кисӧ.
Тумба вылын куйліс американскӧй сигаретаяс тыра ичӧтик пачка.
Капрал мыйкӧ горӧдіс, друг шеныштіс кинас, и скамейка гӧгӧр чукӧрмӧм йӧз пӧвстысь торйӧдчисны куим немеч.
Видзӧднысӧ тайӧс вӧлі сьӧкыд да зывӧк.
Найӧ куимнанныс кыссисны бауӧн да зілисны панйыны ӧта-мӧдсӧ.
Быдӧнлӧн мышкас мелӧн вӧлі гижӧма номер.
Бара кыліс серам, заводитісны горзыны, уськайтны.
Американечьяс варталісны закладъяс сы кузя, коді панъясьысьясысь ӧдйӧджык воас.
Налы тайӧ вӧлі тотализатор.
Сигарета пачкаыс вӧлі нажӧтка вылӧ став лача воштӧм йӧзлы призӧн.
Немечьяс кыссисны пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, найӧс кутчысьны вермытӧг кыскис ас дінас проклятӧй сигарета пачкаыс, кодӧс позяс бӧрын вежны нянь вылӧ.
Лӧзӧдӧм кияс вӧйласисны няйт лымйӧ, вежыньтчӧм чужӧмъяс измӧмаӧсь зэвтчӧмсьыс.
Сӧветскӧй офицеръяс некор на эз аддзывны мортлысь достоинство татшӧма унижайтӧмсӧ.
Кыссьысь немечьяс пиысь ӧти панйис мукӧдсӧ.
Сійӧ первойӧн воис тумба дорӧ, кыпӧдчыштіс, тэрыба нюжӧдіс кисӧ да кватитіс целлофанӧ гартыштӧм пачкасӧ.
Американечьяс кутісны клопайтны.
— Сволочьяс!
Мый йӧзыскӧд вӧчӧны... — оръясян гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Мӧдім, — ньӧжйӧник шуис Чайка.
Найӧ дыр мунісны чӧв олігтыр. Став аддзылӧмторйыс найӧс шемӧсмӧдіс.
Соколовлӧн лунтыр эз вунлы дум вывсьыс тайӧ сценаыс.
Сылӧн дӧзмӧмыс лӧнис сӧмын рытъявылыс, кор сійӧ пуксис Карлсхорст клубса ыджыд залӧ да кор заводитчис интереснӧй доклад.
Тайӧ собраниеясыс Соколовлы вӧліны настӧящӧй школаӧн.
Быдпӧрйӧ татысь Дорнауӧ мунігӧн сійӧ чувствуйтіс, кутшӧма сылӧн соді уверенностьыс, кутшӧм кокньыдджык лоӧ сылы ӧні уджавны.
...Докладчик лэччис трибуна вылысь, и залын кылісны клопайтӧмъяс.
Соколов чувствуйтіс, кыдзи югдіс сылы перспективаыс.
Сійӧ бара гӧгӧрвоис, кутшӧм важнӧй да почётнӧй сылӧн миссияыс тайӧ канмуас.
Сӧветскӧй йӧз, кодъясӧс ыстіс Германияӧ победитысь социалистическӧй держава, тышкасисны став мирын мир вӧсна.
Кызь витӧд глава
Берлинын ассьыс уджсӧ эштӧдӧм бӧрын Макс Дальгов бӧр локтіс Дорнауӧ.
Уна вояс чӧж скитайтчӧм бӧрын сійӧ лӧсьӧдчис овмӧдчыны тані зумыда.
Сылы сетісны патера буретш сійӧ керкасьыс, кӧні оліс Болер; налӧн ӧдзӧсъясыс петісны ӧти площадка вылӧ.
Макс тӧдмасис аслас суседыскӧд, тӧвся кузь рытъясӧ найӧ мукӧддырйи час-мӧд коллявлісны ӧтлаын.
Тайӧ вӧліны шойччан часъяс, и Болер век вӧлі рад, кор Макслӧн ыджыд, ён фигураыс тыдовтчыліс порог дорын.
Ӧні Макс Дальговлӧн уджыс вӧлі юрвывтырыс.
Сійӧ юрнуӧдіс коммунистическӧй партиялӧн карса организацияӧн.
А буретш тайӧ кадас вӧлі индӧма ӧтувтчыны социал-демократъяскӧд.
Ӧткымынъяслы, кодъяс бӧръя воясас кежисны бокӧ активнӧй политическӧй олӧмысь, ковмыліс на висьтавлыны, кутшӧм тайӧ важнӧ, кутшӧм плодотворнӧджык лоӧ ӧтувъя тышыс.
Рядӧвӧй труженикъяс зілисны ӧтувтны ассьыныс вынъяссӧ выль, свободнӧй олӧм стрӧитӧм вылӧ. Талы паныд сувтлісны ӧткымын партийнӧй руководительяс, кодъяс вӧчлісны сійӧ жӧ ӧшибкаяссӧ, кутшӧмъясӧс и важ немецкӧй социал-демократия.
Со мый вӧсна Макс Дальгов быдса лунъяс колляліс Дорнауса предприятиеясын, выступайтіс рабочӧй собраниеяс да митингъяс вылын.
А рытъяснас, шойччигӧн да Болеркӧд беседуйтігӧн, Макс Дальгов кыдз быттьӧ вӧчліс кольӧм луныслы итогъяс.
Мукӧддырйиыс сёрниыс пансьыліс будущӧй немецкӧй литература йылысь.
— Ме бура представляйта аслым тайӧ небӧгъяссӧ, — висьтавліс Макс. — Найӧ кутасны петкӧдлыны сійӧс, мый вӧчсьӧ ӧні Германияын.
А тайӧ лоӧ — найӧ петкӧдласны миянлы выль олӧмӧ садьмысь немецкӧй войтырӧс.
Вот аддзыланныд: миян регыд лоӧны уна писательяс.
Литератураӧ воасны рабочӧйяс, инженеръяс, крестьяна.
Найӧ петкӧдласны ассьыныс олӧмсӧ величайшӧй историческӧй перелом воясӧ, коді мунӧ миян синъяс водзын.
Тайӧ лоӧны тышӧн да пӧсь уджӧн тырӧм небӧгъяс.
Болер эскытӧма нюммуніс:
— Неужели ті думайтанныд, мый гижны небӧгъяс — сійӧ дзик жӧ сэтшӧм, кыдзи вӧчны автомобильяс либӧ мясорубкаяс.
— Ог, ме тайӧс ог думайт.
Но ме эска, мый ми регыд лӧсьӧдам Германияын сэтшӧм олан условиеяс, кор быд талантливӧй морт вермас петкӧдлыны асьсӧ тырвыйӧ.
— Видзӧдлам, — вочавидзис Болер. — Ме эськӧ радпырысь лыдди татшӧм небӧгъяссӧ.
Пола сӧмын, мый дыр ковмас виччысьны.
Макс сӧмын шпынняліс воча.
Воас кад, кор и ачыс Болер оз вермы чӧв овны.
И збыльысь, бӧръя кадас писатель зэв внимательнӧя видзӧдіс ставыс вылӧ, мый вӧчсис карас.
Информация да материал абутӧм вылӧ Болер норасьны эз вермы.
Сійӧ пӧлучайтіс уна газетъяс да журналъяс.
Сылӧн кабинетас сулаліс зэв бур приёмник, позьӧ вӧлі кыйны мирса пӧшти став канмуяслысь станцияяссӧ.
Дорнауын олӧмсӧ сійӧ бура жӧ тӧдіс.
Ӧд сылӧн эз вӧвны некутшӧм мукӧд обязанностьяс йӧзкӧд сёрнияс кындзи, наблюдайтӧм кындзи да кар кузя гуляйтӧм кындзи.
Сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, медым Дорнауын кутшӧмкӧ событие эз кыскы ас дінас Болерлысь вниманиесӧ.
Сылысь гӧрбыльтчыштӧм фигурасӧ позьӧ вӧлі аддзыны быдлаысь, и сылӧн любопытнӧй синъясыс видзӧдісны быд лоӧмтор вылӧ сэтшӧм ыджыд интересӧн, быттьӧ лыддисны медся увлекательнӧй небӧг.
Быд аддзысьлігӧн сійӧ сетавліс Дальговлы уна юалӧмъяс.
Кызвыннас найӧ вӧліны Германиялӧн будущӧй йылысь.
Макс окотапырысь юксьыліс сыкӧд аслас мӧвпъясӧн.
Сійӧ казяліс, мый канмулӧн ӧтувъялун йылысь лозунг стариклы ёна воліс сьӧлӧм вылас.
И Болер заводитіс гӧгӧрвоны, мый сӧветскӧй политика збыльысь веськӧдӧма единӧй, миролюбивӧй Германия лӧсьӧдӧм вылӧ.
Писатель унатор ошкыліс сӧветскӧй оккупационнӧй власьтъяс программаысь, но некутшӧм выводъяс аслыс вӧчны эз кӧсйы.
Литература йылысь сёрнитӧм бӧрын заводитлісны сёрнитны театр йылысь.
Татшӧм здукъясас Макс чувствуйтіс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шоглун.
Кутшӧм окота вӧлі сылы бара веськавны сцена вылӧ!
Ворсны выль пьесаын, петкӧдлыны ӧнія кадся Германиялысь геройӧс!
Но код тӧдӧ, кор на лоӧ позянлун бара босьтчыны важ профессияӧ...
Сійӧ ӧнӧдз на эз аддзӧдлы Эдит Гартманӧс, кӧть сылы висьталісны ресторанын сылӧн дебют йылысь.
Унаысь сійӧ сетліс аслыс кыв первой прӧст рытӧ жӧ пыравны Эдит ордӧ.
А рад-ӧ лоӧ сійӧ сылӧн волӧмлы?
Сулалӧ-ӧ ловзьӧдны важсӧ?
И быдпӧрйӧ сійӧ эновтчыліс актрисакӧд аддзӧдчылӧмысь.
Ӧтчыд рытнас, шахматнӧй фигураяс тэрмасьтӧг вешталіг, Болер да Дальгов панісны сёрни искусство йылысь.
— Висьтала тіянлы сӧмын ӧтитор, — шахматнӧй дӧска вылысь синъяссӧ вештывтӧг шуис писатель: — творчество должен лоны дзик свободнӧйӧн.
Ме должен творитны сӧмын сійӧс, мый кӧсъя, — и сэсся дзик нинӧм!
— А тіянлы ӧмӧй запрещайтлісны мыйкӧ гижны? — юаліс Дальгов.
— Ме, слава богу, нинӧм ог гиж.
— Да, тайӧ, кӧть и жаль, збыль сідз.
А верманныд-ӧ ті индыны кодӧскӧ тіян тӧдсаясысь, кодлы эськӧ эз лэдзны выскажитчыны устнӧ либӧ письменнӧ?
Болер скӧрысь кызӧктіс.
Бара Дальгов кӧсйӧ сійӧс венны!
Но сетчыны старик эз кӧсйы.
— Со ті шуанныд, мый меным колӧ гижны.
А мый, ме кӧ гижа роман ӧнія кадся Америка йылысь?
— Ті гижлінныд нин ӧтчыд, — вочавидзис Дальгов. — И медся ёна тайӧ небӧгсӧ оз радейтны именнӧ Америкаын.
Кыдзи шуӧны, правдаыд синтӧ сёйӧ.
Ми жӧ кӧсъям, медым писательяс висьталісны сӧмын правда.
Болер дзикӧдз скӧрмис.
Збыль, сылысь ӧти известнӧй роман Америкаын чорыда критикуйтісны.
Болер петкӧдліс тайӧ романас капитализм став сылӧн горшлуннас да лёклуннас.
Правда, сэні вӧліны и мичмӧдӧминъяс, но найӧ эз вермыны вевттьыны произведениеыслысь сутьсӧ.
Помавны сёрнисӧ да помӧдз ворсны партиясӧ тайӧ рытнас налы эз удайтчы: ӧдзӧсӧ таркнитісны, и жырйӧ пырис Карл Тирсен.
Сійӧ церемоннӧя тӧдмасис Дальговкӧд, сэсся, сы вылӧ видзӧдтӧг, шыасис кӧзяин дінӧ.
— Но, дона Болер, — варова заводитіс висьтавны адвокат, — пыри прӧститчыны тіянкӧд.
Талун пӧлучиті став документъяс, аски водз асывнас муна.
Мыйкӧ дыра кежлӧ муна Гамбургӧ.
Сэні менам рӧдвуж.
Видлі кӧрсӧ сӧветскӧй оккупациялысь, ӧні решиті видлыны английскӧйлысь.
Гашкӧ, сэні условиеясыс лоӧны меным лӧсяланаӧсьджык.
— Со кыдзи? — шуис Болер сэтшӧм тонӧн, быттьӧ сійӧс тайӧ ньӧти эз интересуйт. — И дыр кӧсъянныд сэні овны?
— Стӧча ог на тӧд.
Чайта, мый и тіянлы сулалӧ эськӧ мунны сэтчӧ.
Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ыджыд успех эськӧ вермис сэні шедӧдны сӧветскӧй зона йылысь небӧг?
Сы вылӧ жӧ зэв уна сьӧм сетасны!
Болер видзӧдліс Тирсен вылӧ йӧй морт вылӧ моз:
— Ті нӧ мый?
Тожӧ локтінныд агитируйтны менӧ гижны статьяяс американскӧй газетъяслы?
Болер кутіс тӧдвылас неважӧнся случай, кор сылы ковмис вӧтлыны американскӧй агентствоса корреспондентӧс.
Корреспондентыс вайӧма вӧлі сылы кырымавны дась статья.
Тайӧ вӧлі сӧветскӧй оккупационнӧй режим йылысь явнӧй лӧж.
— Эг, менам пока абуӧсь некутшӧм полномочиеяс, — эз падмы Тирсен. — Но публикалы лоӧ зэв интереснӧ, Болер кодь писатель кӧ висьталас бӧръя воясся аслас переживаниеяс йылысь.
— А висьталӧй, — друг сюйсис сёрниӧ Дальгов, — миян уважаемӧй господин Болер кӧ гижас небӧг сы йылысь, кыдзи сӧветскӧй зонаын помещичӧй му вуджис гӧль крестьяналы, сэки сійӧ вермас жӧ рытыввылын нажӧвитны сьӧм?
Тирсен зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Ме думайта, татшӧм темаыс сэні оз ло популярнӧйӧн.
— Но, а шуам, военнӧй заводъяс бырӧдӧм йылысь очеркъяс?
— Тайӧ оз жӧ лӧсяв.
Колӧ небӧг большевикъяс йылысь.
— Кутшӧм небӧг именнӧ?
— Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм...
— Сідзкӧ, колӧ антисӧветскӧй небӧг... — шуис Дальгов. — Мый нӧ, ме чайта, регыд господин Болер вермас гижны мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
— Сӧранныд! — дӧзмис Болер. — Большевикъяс ме дінӧ отнеситчисны вывті бура...
— Эновтам тайӧ сёрнисӧ, — скӧрысь торкис Максӧс Тирсен; сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн миссияыс провалитчис... — Ме думайта, господин Болер гижас на ассьыс небӧгсӧ, сійӧс лэдзасны быдлаын, и сэки став мирыс тӧдмалас, кытчӧ большевикъяс нуӧдӧны Германияӧс.
— Ме сідз жӧ думайта, — вочавидзис Дальгов.
Болер тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывліс то ӧти вылас, то мӧд вылас.
Талун Тирсенлӧн сёрниыс кутіс дӧзмӧдны старикӧс;
сійӧ эз тӧд, кыдзи сыысь мынтӧдчыны.
Но адвокат ачыс эз лӧсьӧдчы дыр овны.
— Менам зэв на уна делӧяс, — шуис сійӧ чеччигмозыс. — Аддзысьлытӧдз, господин Болер, ме регыд бӧр воа да надейтча, мый ті кутанныд аддзыны унджык нин.
Прӧщайтлӧй, господин Дальгов.
Сійӧ тэрмасигтырйи петіс.
Некымын минут кабинетын вӧлі чӧв.
Друг Дальгов серӧктіс.
— Мый нӧ тіянӧс сэтшӧма гажмӧдіс? — юаліс кӧзяин.
— Со тіянлы кыв мездлун йылысь миян сёрни дінӧ зэв бур иллюстрация, господин Болер.
Гижанныд миян йылысь правда — тіянлы рытыввылын оз сетны весиг цент.
Лӧж гижанныд — пӧлучитанныд долларъяс.
И кымын унджык лӧж, сымын унджык доллар.
Вот тайӧ да!
Бурджыкасӧ он и куж думыштны!
— Миян разнӧй видзӧдласъяс, — скӧрысь шуис старик.
— Мӧдарӧ, — чеччигмозыс вочавидзис Дальгов, — видзӧдласъясным миян, вӧлӧмкӧ, ӧткодьӧсь.
Бура узьны, господин Болер!
Макс петіс.
Площадка мӧдар помас пӧдлассис ӧдзӧс.
Старик прӧйдитчис кабинетӧдыс, думыштіс Тирсенлӧн предложение йылысь да бара скӧрмис.
Регыд сійӧ водіс, но дыр на бергаліс восьса синъясӧн; сійӧ кыліс, кыдзи стен сайын, Макс Дальгов ордын, юргӧ Мӧскуасянь радио.
Но эз тайӧ мешайт унмовсьны писатель Болерлы.
Сійӧ думайтіс Германиялӧн судьбаяс йылысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ некор на татшӧм ёся эз чувствуйтлы рӧднӧй канмулысь олӧмсӧ.
Сійӧ внимательнӧя лыддис став зонаясын петысь газетъяс, журналъяс, небӧгъяс, сёрнитіс рытыввывсянь воӧм йӧзкӧд, и пыр ёнджыка убеждайтчис сыын, мый англичана да американечьяс ньӧти оз лӧсьӧдчыны пӧртны олӧмӧ потсдамскӧй решениеяс.
Регыдджык мӧдарӧ.
Прамӧя кӧ думыштны, найӧ дзик сознательнӧя да последовательнӧя нуӧдӧны талы дзик паныда политика.
Болер бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Дзик на ӧд неважӧн ланьтісны медбӧръя лыйӧм шыяс, а газетъясын бара нин частӧ паныдасьлӧ «война» кыв.
Тайӧ кывйыс локтӧ рытыввывсянь, сійӧ каръясысь, кӧні крупповскӧй заводъяс, кӧні англичана да американечьяс ставсӧ босьталӧны асланыс киясӧ, зільӧны пӧртны немечьясӧс пушечнӧй яйӧ.
«Но оз ӧмӧй позь не лэдзны лоны тайӧ выль бойняыслы? — думайтіс Болер. — Бара ӧмӧй Германиялы сиӧма лоны гырысь сражениеяслы аренаӧн?»
И друг сылы юрас воис мӧвп сы йылысь, мый ачыс сійӧ нинӧм оз вӧч лоны верман катастрофасӧ не лэдзӧм могысь.
Но, прамӧя кӧ думыштны, вермас оз мыйкӧ вӧчны тані сійӧ, писатель Болер?
Да, дерт, вермас.
Уна немечьяс помнитӧны на сійӧс, найӧ ценитӧны небӧгъяссӧ, кодъясӧс гижліс пӧрысь Болер.
Мыйла нӧ сійӧ чӧв олӧ, мыйла оз кыпӧд ассьыс гӧлӧссӧ мир дорйӧм вӧсна?
Сідзкӧ, сійӧ должен выступитны!
Сійӧ должен выступитны яра да скӧрысь, сійӧ должен петкӧдлыны, кытчӧ нуӧдӧ войналӧн туйыс.
Германия кӧ лоӧ единӧйӧн, став немецкӧй войтырыс кӧ гӧгӧрвоас, кутшӧм опасность сылы грӧзитӧ, да оз лэдз вӧтлыны асьсӧ Америка интересъяс вӧсна бой мунан поле вылӧ, сэки некутшӧм война Европаын оз вермы лоны.
Тайӧ яснӧ!
Но ӧд именнӧ та йылысь висьталӧны большевикъяс.
Именнӧ найӧ зільӧны лӧсьӧдны миролюбивӧй, единӧй Германия да кӧсйӧны аддзыны сійӧс збыль демократическӧй канмуӧн.
Кыдзи нӧ лои сідз, мый медся главнӧй кузяыс большевикъяслӧн мӧвпъясыс да писатель Болерлӧн мӧвпъясыс ӧткодьӧсь?
Артмӧ, мый Дальгов прав.
Став делӧыс, тыдалӧ, сыын, мый немецкӧй войтырлӧн ыджыдджык юкӧныс зільӧ сэтчӧ жӧ.
Рочьяс сӧмын возглавитісны тайӧ движениесӧ, и таын найӧ успехлӧн секретыс.
Найӧ зэв последовательнӧйӧсь асланыс действиеясын, найӧ мунӧны цельӧ веськыда да бокӧ кежлытӧг.
И на сайын чувствуйтсьӧ ыджыд вын...
Но ставыс-ӧ татшӧм прӧстӧ?
Сійӧ бергаліс аслас паськыд крӧвать вылын.
Сійӧ корсис аслыс кутшӧмкӧ петан туй.
Корсис и эз аддзы, да сы вӧсна скӧраліс и дыр на эз вермы унмовсьны.
Кызь квайтӧд глава
Дорнауын Курт Зандер оліс эз дыр.
Опаснӧ вӧлі кольччыны карӧ, кӧні сійӧс унаӧн тӧдісны.
Сійӧ удитіс аддзысьлыны аслас агентъяскӧд да бара муніс Берлинӧ.
Йӧз документъясӧн пӧльзуйтчӧмӧн Зандер лючки-ладнӧ чеччис Ангальтскӧй вокзалӧ.
Рейхстагӧдз эз вӧв ылын, и сійӧ мӧдӧдчис сэтчӧ подӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн восьлаліс улича шуйгаладор бокӧдыс.
Сулалӧ вӧлі сылы вуджны веськыдладор бокас, и сійӧ сразу эськӧ лои сӧветскӧй секторын, кӧні быд немеч, тӧдіс кӧ вӧвлӧм гестаповецӧс, вермис чукӧстны полицейскӧйӧс да пуксьӧдны Зандерӧс тюрьмаӧ.
Сійӧ воис рейхстагӧдз, гӧгралыштіс толкучка вылын, кӧні асывсяньыс сёр войӧдз вӧлі тыр йӧз, сэсся тэрмасьтӧг мӧдӧдчис Курфюрстендамм вылӧ, Берлинын коркӧ вӧвлӧм медся мича улича вылӧ.
Ӧні — Зандер радпырысь тайӧс пасйис аслыс — тані заводитчисны воссявны магазинъяс.
Сэсся сійӧ кежис мӧд уличаӧ да часджын мысти воис керка дінӧ, коді кутшӧмкӧ дивӧӧн кольӧма дзоньӧн киссьӧм керкаяс пӧвстын.
Увереннӧя, кыдзи частӧ волывлысь, Зандер пырис керкаас, кайис пос кузя да минут мысти сулаліс нин пызан дорын, код сайын, креслӧӧ нюжӧдчӧмӧн, пукаліс американскӧй армияса капитан формаа морт.
Ӧти кокыс сылӧн привычнӧя куйліс пызан вылын.
— Но, висьтавлӧй, Зандер! — вомас няклялан резинка сюйӧм бӧрын тшӧктіс капитан.
Зандер заводитіс висьтавлыны, но сылӧн докладыс, тыдалӧ, эз ёна интересуйт капитанӧс.
Татшӧм донесениеяссӧ американецлы ковмыліс кывзыны луннас некымынысь.
Век жӧ кутшӧмсюрӧ фактическӧй даннӧйяс да подробностьяс му юклӧм йылысь сійӧ пасйыштіс.
Пӧжалуй, сійӧ весиг неуна быттьӧ гажмыштіс, сы вӧсна мый коксӧ лэдзис пызан вывсьыс, но регыд сійӧ бара пуксис важмозыс да кокыс бара лои важ местаас.
Зандер висьталіс Дорнауын аслас став приключениеяс йылысь да встречаяс йылысь, но ни ӧти кыв эз висьтав Эдит Гартман йылысь.
Тані американечьяс вермисны сӧмын вӧчны сылы вред, асьныс корны актрисаӧс, а сэки Курт Зандерлы не аддзывны нин ни ӧти цент сійӧ сьӧмсьыс, код вылӧ сійӧ сэтшӧма надейтчис.
Сэсся заводитіс сёрнитны капитан.
Сійӧ приказывайтіс кыдз позьӧ ӧдйӧджык лӧсьӧдны Дорнауын паськыд шпионскӧй сеть.
Зандерлы тайӧ приказаниеас нинӧм эз вӧв выльыс.
Сійӧ сӧмын виччысис, кор капитан, медбӧрын, ланьтас, сы вӧсна мый штурмбанфюрерӧс сійӧ сідзи и эз тшӧкты пуксьыны.
— Ті верманныд мунны! — виччысьтӧг, весиг фразасӧ помавтӧг, шуис капитан.
— А сьӧм? — юаліс Зандер.
Капитан, кыв ни джын шутӧг, гижыштіс мыйкӧ бумагатор вылӧ.
Зандер видзӧдліс да улӧдз копыртчыліс:
— Ыджыд аттьӧ!
Бумагатор вылӧ гижӧм суммаыс вӧчис Зандер вылӧ зэв ыджыд впечатление.
Тыдалӧ, сійӧ збыльысь колӧ капитанлы, сійӧ кӧ мынтӧ сэтшӧм лышкыда.
Зэв дӧвӧльнӧй, Зандер петіс керкаысь, коді ӧтнас кыпаліс киссьӧм керкаяс пӧвстын, да некымын секунда думайтіс, кытчӧ эськӧ ӧні мунны.
Дзикӧдз решиттӧг на, сійӧ мӧдӧдчис улича кузя; сійӧ надейтчис кыськӧ аддзыны ресторан либӧ пивнӧй, кӧні позис эськӧ шонтысьыштны: ывлаыс вӧлі кӧдзыдкодь.
Регыд сылы сюри пивнӧй.
Пыранінас ӧшаліс объявление: «Бура ломтӧма».
Зандер восьтіс ӧдзӧссӧ, и сы вылӧ сразу ӧвтыштіс шома сур дук.
Шоныдыс вайӧма татчӧ уна йӧзӧс.
Тайӧ пивнӧяс, кыдзи и фрау Линде ордын, позьӧ вӧлі судзӧдны быдтор.
Зандер корсис прӧст места, тшӧктіс вайны сур да кутіс кывзыны сёрнияссӧ.
Тыдалӧ, пивнӧяс локтӧмаӧсь орчча толкучка вывсьыс.
Тані тӧргуйтісны быдторйӧн.
Вежлалісны да ньӧбалісны долларъяс, но эз бокӧ вештывны и сигарет пачка.
Места вылысь вешйывтӧг позьӧ вӧлі ньӧбны керка.
Пунт вый вӧлі эквивалентӧн самӧй виччысьтӧм предметъяслы.
Тайӧ атмосфераас штурмбанфюрер чувствуйтіс асьсӧ зэв бура.
Сійӧ думайтӧ нин вӧлі, не босьтчывны-ӧ тшӧтш сылы спекулируйтыштны, но кодлӧнкӧ гораа горӧдӧм торкис сійӧс.
Зандер бергӧдчис стул вылас да пондіс кывзысьны сёрниясӧ.
Неылын ӧтлаӧдӧм пызанъяс сайын пукаліс ыджыд компания.
Стӧчджыка, сэні муніс кутшӧмкӧ заседание, и Зандерлы лои интереснӧ кывзыштны, мый йылысь сэні сёрнитӧны.
— Немецкӧй социал-демократияӧс кӧсйӧны бырӧдны дзикӧдз, — висьтавліс ӧшлӧн кодь кыз сьыліа да гӧрд чужӧма зэв здоров морт. — Коммунистъяс вузалісны Германиялысь интересъяссӧ, а ӧні кӧсйӧны дзебсьыны немецкӧй войтырысь миянкӧд, настӧящӧй социал-демократъяскӧд, ӧтувтчӧмӧн.
Ми огӧ лэдзӧй тайӧс!
Зандерлы кажитчис, мый сійӧ кывліс нин кытыськӧ тайӧ киргысь гӧлӧссӧ да аддзыліс тайӧ нёль пельӧса чужӧмсӧ.
Зандер кутіс видзӧдны сы вылӧ, но некыдзи эз вермы уськӧдны дум вылас, кытысь аддзыліс.
А оратор висьталіс водзӧ:
— Ми огӧ лэдзӧй ӧтувтны партияяс.
Ми огӧ сетӧй пӧръявны асьнымӧс.
А синтӧммӧм немечьяс кӧ и шедӧны тайӧ вугырас, ми лӧсьӧдам ассьыным партия.
Сійӧ лоӧ збыль социал-демократическӧй партияӧн да выступитас бесчинствояслы паныд, кодъяс вӧчсьӧны сӧветскӧй зонаын.
Кор Зандер бурджыка видзӧдліс чукӧртчӧм йӧз вылӧ, сійӧ казяліс, мый оратор гӧгӧр пукалӧны сэтшӧм жӧ тшӧгӧм, мичаа пасьтасьӧм йӧз.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі социал-демократическӧй партияса местнӧй руководстволӧн заседание.
Ӧні штурмбанфюрер эз сомневайтчы, мый сійӧ аддзыліс нин тайӧ ораторсӧ водзджык, но кӧні да кор, сійӧ сідзи и эз вермы уськӧдны тӧдвылас.
— Ми долженӧсь требуйтны, медым став зонаясын, а не сӧмын сӧветскӧйын, нуӧдісны земельнӧй реформа, — друг кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Оратор весиг чеччыштліс.
Сійӧ кутіс горзыны, быттьӧ истерия припадокын.
Но сылӧн горзӧмыс некодӧс эз чуймӧд.
Трибуна вылын истерика — немецкӧй ораторъяс-демагогъяслӧн зэв популярнӧй приём, кодӧн частӧ пӧльзуйтчыліс ачыс Гитлер.
— Тэ йӧймин! — горзіс оратор морт вылӧ, коді лысьтіс казьтыштны земельнӧй реформа йылысь. — Тэнӧ пӧръялісны!
Тэ сетчин провокация вылӧ!
— Но крестьяналы колӧ му, — эз ӧвсьы мӧдыс. — Ми огӧ вермӧй овны важмоз.
— Коммунист! — равӧстіс оратор.
Тайӧ горӧдӧмыс лои пукалысьяслы сигналӧн.
Сразу заводитчис кось, кытысь сьӧкыд вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвоны.
Кодӧскӧ нӧйтісны, кодкӧ киргис джоджын, кылісны горзӧмъяс, ойзӧмъяс.
Зандер интересуйтчӧмӧн видзӧдіс кось вылас.
Татшӧм «демократияыс» сылы воліс сьӧлӧм вылас.
Кось мунанінӧ тэрмасигтырйи локтіс нин пивнӧйса кӧзяин.
Татшӧм косьясыс, тыдалӧ, тані овлывлісны частӧ, — некутшӧм повзьӧм, тӧждысьӧм эз тыдав кӧзяинлӧн чужӧм вылын.
Сійӧ весиг шпыньмуніс, кор оратор кватитіс ыджыд ваза да лыйис сійӧн земельнӧй реформа дор сулалысь мортлы.
Некымын минут мысти ставсӧ вӧлі помалӧма.
Вирӧссьӧм оппонентӧс да ещӧ кымынӧскӧ сы дор сулалысьясӧс кыскисны уличаӧ.
Мукӧдыс бара пуксялісны асланыс местаясӧ.
Кор локтіс полиция, кось йылысь вунӧдісны нин.
Оратор вашнитіс кымынкӧ кыв полицейскӧйлы, сійӧ кӧзырнитіс да тшапа бӧр муніс.
Пивнӧйса кӧзяин нюмъялігтырйи вайис зэв кузь счёт.
Сэні вӧлі пасъялӧма став убыткаяссӧ, сы лыдын и жугӧдӧм ваза.
Оратор чукыртчыліс счёт вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, но нинӧм эз шу.
Сӧмын ӧні дум вылас уси Зандерлы, кытысь сійӧ аддзыліс тайӧ мортсӧ.
Штурмбанфюрер первой здукас весиг аслас синъяслы эз верит.
Настӧящӧй социал-демократыс вӧлӧма абу кодкӧ мӧд, кыдзи Дорнауын гитлеровскӧй газетса вӧвлӧм редактор.
Война заводитчӧм бӧрын сійӧ муніс фронт вылӧ.
И со тайӧ типыс бара мыччысьӧма Берлинын, ӧні социал-демократ маска улын нин.
«Ми воклы оз омӧля овсьы тані», — думыштіс Зандер.
Кызь сизимӧд глава
Полковник Чайка ордӧ приём вылӧ виччысьтӧг локтіс «Мерседес» авторемонтнӧй заводса директор Лео Бастерт.
Сійӧ вӧлі сьӧд костюма, быттьӧ лӧсьӧдчӧма колльӧдны кулӧм мортӧс.
Вид сертиыс господин директор воӧма сёрнитны кутшӧмкӧ важнӧй юалӧмъяс йылысь.
— Ме должен прӧститчыны тіянкӧд, господин полковник, — торжественнӧя да неуна жугыля шуис Бастерт. — Талун меным воис «Мерседес» фирмаса правлениесянь распоряжение эновтны ассьым местаӧс.
Дженьыдджыка кӧ шуны, менӧ прӧстӧ уволитісны, но ме та йылысь ньӧти ог жалит.
Ме локті тіян ордӧ тӧдмавны, кодлы ме должен сдайтны делӧяс, сы вӧсна мый приказын шуӧма сӧмын менӧ уволитӧм йылысь и абу сетӧма некутшӧм индӧдъяс.
Полковник думыштчис.
Сійӧ казяліс, мый тані мыйкӧ абу лючки-ладнӧ: дзик некутшӧм помкаястӧг правление эз уволит эськӧ Бастертӧс.
— Мый вӧсна нӧ тіянӧс уволитісны?
— Помкаясыс зэв прӧстӧйӧсь.
Приказыс висьталӧ, быттьӧ ме торки заводлысь нормальнӧй уджсӧ да фирма оз пӧлучайт колана прибыльяс.
Правление абу дӧвӧлен меӧн да оз кӧсйы менӧ кутны водзӧ.
Мый нӧ, сійӧ вермӧ увольняйтны ассьыс служащӧйяссӧ.
Бастерт сэтшӧм зіля дорйис сійӧс уволитӧм вылӧ фирмалысь правосӧ, мый Чайкалӧн подозрениеыс ещӧ ёнджыка содіс.
— И правление некодӧс оз кӧсйы татчӧ назначитны?
— Та йылысь ме нинӧм ог тӧд.
Ӧні ме должен делӧсӧ сдайтны сылы, кодӧс ті инданныд.
Ни ӧти инженер, меысь кындзи, заводын эз коль.
Бӧръя кывъясыс кажитчисны полковниклы торъя интереснӧйӧн.
Наын кыліс выль нотка.
— А кытчӧ нӧ найӧ вошины, тіян инженеръясыд? — юаліс Чайка.
Бастерт жугыля довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Ставныс найӧ вуджисны уджавны мукӧд предприятиеясӧ.
Абу зэв выгӧднӧ уджавны ӧні «Мерседес» заводын.
— Мӧд ногӧн кӧ шуны, сэні некутшӧм техническӧй руководство эз коль? — юаліс Чайка.
Сійӧ заводитіс нин гӧгӧрвоны фирмалысь замыселсӧ.
— Жаль, но тайӧ сідзи, — жугыля довкнитіс юрнас Бастерт.
— Ладнӧ! — решительнӧя шуис полковник. — Ме думышта та йылысь.
Кора тіянӧс пыравны ме ордӧ аски тайӧ жӧ кадас.
А мый нӧ ті ӧні думайтанныд вӧчны, господин Бастерт?
— Ті кӧсъянныд меным мыйкӧ вӧзйыны?
— Ог, ме прӧстӧ интересуйтча тіян судьбаӧн.
— Ыджыд аттьӧ.
Ме кӧсъя лоны политическӧй деятельӧн.
Но ковмас кӧ тіянлы техническӧй консультация, ме окотапырысь отсала... торъя дон вылӧ, дерт.
Полковник зэв бура ставсӧ гӧгӧрвоис.
Арталӧмыс налӧн вӧлі зэв прӧстӧй: инженеръястӧг, техническӧй руководствотӧг завод, дерт, сувтас.
Бастерт чорыда эскӧ, мый сыысь кындзи некод оз куж веськӧдлыны предприятиеӧн.
Сідзкӧ, оккупационнӧй власьт корас сійӧс босьтны аслас киӧ заводӧн веськӧдлӧмсӧ.
Сэки сійӧ вермас диктуйтны ассьыс условиеяс.
Прӧщайтчигӧн Бастерт улӧдз копыртчыліс, ещӧ ӧтчыд юаліс, кымын часын сылы аски локны господин комендант дінӧ, да петіс.
Полковник пыр жӧ корис ас дінас Дроботӧс.
— Ті тӧданныд, мый вӧчсьӧ тіян «Мерседесын»?
— юаліс сійӧ лейтенантлысь.
— Дерт, тӧда, — вочавидзис военпред. — Сӧмын Бастерт затеяысь нинӧм оз артмы.
Ме ставсӧ нин вӧчи.
Инженеръясысь ӧти, кодӧс Бастерт коркӧ вӧтлывлӧма заводысь, ӧні бӧр локтас технорук местаӧ.
А директорӧн ме предлагайта пуктыны рабочӧй Бертольд Грингельӧс.
Сійӧ тӧлкӧвӧй морт, коммунист, бура тӧдӧ производство.
— А сӧгласитчас-ӧ сійӧ?
— Сразу, дерт, повзяс, и первой кадас ковмас сылы отсавны.
Бастерт быдӧнлы сюйӧма юрас мӧвп, быттьӧ сійӧс и збыльысь некодӧн вежны оз позь.
Рабочӧйяс та йылысь сӧмын и сёрнитӧны.
Вот тайӧ настроениесӧ ковмас венны.
Неважӧн полковниклы юӧртісны, мый «Мерседес» завод демонтажнӧй списокъясын абу.
Зэв вермас лоны, мый став татшӧм предприятиеясыс регыд лоӧны немецкӧй войтырлӧн собственностьӧн.
Сідзкӧ, ӧні нин колӧ быдтыны тайӧ предприятиеяслы выль руководительясӧс.
Мыйла эськӧ, збыльысь, кӧть нин видлӧм могысь, не индыны директор должностьӧ Бертольд Грингельӧс?
И Чайка сӧгласитчис лейтенанткӧд да решитіс ветлыны заводӧ.
Сійӧ ачыс личнӧ кӧсйис назначитны директорсӧ.
Тӧдчанлуныс лоӧ ёна ыджыдджык, Бертольд Грингельлы кӧ татшӧм кывкутана постсӧ вӧзъяс ачыс комендант.
Кыдзи и первойысьсӧ, Грингельӧс корисны Дробот кабинетӧ.
Сійӧс дыр эз ков виччысьны.
Первой сёрнитыштісны Бастерт мунӧм йылысь.
Грингель висьталіс ассьыс полӧм, мед эськӧ Бастерт мунӧм бӧрын эз сувт став уджыс: вежны ӧд директорсӧ некодӧн.
— А мый, предприятиенас веськӧдлӧмсӧ кӧ сетам тіянлы? — веськыда юаліс Чайка.
— Кыдзи сійӧ меным? — эз гӧгӧрво Грингель.
— Зэв прӧстӧ.
Талун ме, кыдзи Дорнау карса комендант, назначита тіянӧс «Мерседес» заводса директорӧн уволитӧм господин Бастерт местаӧ.
— Но ӧд ме абу инженер, — сьӧкыдпырысь кывъяссӧ шуалігтырйи вочавидзис Грингель.
— Тіян лоӧ техническӧй директор.
А тіянлы ковмас нуӧдны общӧй руководствосӧ.
Ме чайта, мый ті справитчанныд тайӧ обязанностьяснас ёна бурджыка господин Бастерт дорысь.
— Гашкӧ, ті разрешитанныд меным думайтыштны, сӧветуйтчыштны? — полігтырйи юаліс Бертольд Грингель.
— Дерт жӧ!
Но тӧдӧй, мый кадыс тіян этша.
Аски ми долженӧсь висьтавны господин Бастертлы, кодлы сійӧ сдайтас делӧяссӧ.
Сідзкӧ вот, аски асывнас ми виччысям тіянсянь вочакыв.
Грингель петіс лейтенант кабинетысь дзикӧдз шӧйӧвошӧм.
Сійӧ частӧ мечтайтліс босьтчыны производство усовершенствуйтӧмӧ, пыртны кутшӧмсюрӧ выльторъяс аслас цехса уджӧ.
Эз прӧста сійӧ сэтшӧма радейт да гӧгӧрво машинаясӧс, и сӧмын сылӧн ичӧтик образованиеыс мешайтліс сылы пӧртны олӧмӧ важӧн нин думыштӧм изобретениесӧ.
Но Грингель поліс босьтны ас вылас татшӧм кывкутӧмсӧ.
Сійӧ сулаліс цехӧ пыранінын да сэтшӧма думайтіс, мый эз казяв весиг, кыдзи сы дінӧ матыстчисны ёртъясыс.
— Мый лои, Бертольд?
Тэ он вись? — юаліс Дидермайер, олӧма морт, токарь, кодкӧд найӧ уджалісны орчча станокъяс вылын.
— Ог, ог вись, — вочавидзис Грингель. — Но, буракӧ, регыд йӧйма — сэтшӧм задача меным сетісны.
— Мый лои?
— Да со, гӧгӧрвоан... кӧсйӧны менӧ вӧчны заводса директорӧн.
— Бертольд, а тэ, гашкӧ, и збыльысь эсійӧ?.. —
Дидермайер чуньнас бергӧдлыштіс плеш дінас.
— Эг.
Меным господин комендант вӧзйис.
Та йылысь висьталігӧн Грингель ӧттшӧтш и норасис и гордитчис.
Сійӧ виччысис кывны ёртъяссяньыс бур сӧвет, но, кажитчӧ, ӧшибитчис.
Эк, эз ков налы висьтавны!
Ӧні ставныс кутасны серавны Бертольд Грингель вылын.
— А кыдзи нӧ Бастертыс?
— Бастерт мунӧ заводысь.
— Бура думышт, Бертольд, сӧгласитчытӧдзыд, — шуис Грингельлӧн мӧд суседыс, ичӧтик, кызіник Мюллер. — Найӧ кӧсйӧны вӧчны тэнӧ директорӧн, медым тэ тыртін налы план, а сэсся демонтируйтасны заводсӧ да ставным ми колям безработнӧйясӧн.
— Тэ нинӧмабусӧ висьталан, — решительнӧя шуис Грингель. — Абу сыын делӧыс.
Ме пола, мый ог справитчы.
— А ме эськӧ тэнад местаын босьтчи, — сераліс Мюллер. — Оз енъяс ӧжигайтны гырничьяссӧ.
Видлы.
А кор тэнӧ вӧтласны, сэки и мукӧдыс гӧгӧрвоасны, мый нинӧмла кавшасьны сэтшӧм вылӧ.
Тайӧ жӧ кывлытӧмтор — рабочӧйсянь директорӧ!
— Налӧн, Сӧвет Союзын, рабочӧйясыс весиг министръясӧн лоалӧны, — вочавидзис Дидермайер.
— Сідзкӧ, Грингельлы дзик нинӧм повны, — серамсорӧн сёрнитіс Мюллер. — Эн сомневайтчы, Бертольд:
кӧть ӧти недель, а лолан директорӧн.
Грингель ӧвтыштіс кинас да матыстчис аслас станок дінӧ.
Сійӧ тӧчитіс моторъяслы поршеньяс, а ачыс пыр думайтіс комендантлӧн предложение йылысь.
Тыдалӧ, и Дидермайер думайтіс сы йылысь жӧ, сы вӧсна мый удж помасьӧм бӧрын сійӧ друг локтіс сы дінӧ да шуис:
— Тэ эн пов, Бертольд.
Босьтчы.
Ми тэнӧ поддержитам.
Сійӧ довкнитіс юрнас да регыд воши йӧз чукӧрӧ.
Грингель локтіс гортас, лӧсьӧдіс аслыс ӧбед, — сійӧ оліс ӧтнас, и прӧдуктаяссӧ сылы ньӧбаліс суседкаыс, — а сэсся дыр пукаліс чорыда думыштчӧмӧн.
Медбӧрын, сійӧ решительнӧя чеччис да мӧдӧдчис Ренике ордӧ.
Шахтёрскӧй посёлокӧ туйыс кажитчис сылы тайӧ руа тӧвся рытас вывті кузьӧн.
Сійӧ звӧнитіс Альфред ордӧ, но ӧдзӧс сайын некод эз шыась.
Тыдалӧ, другыс эз вӧв гортас.
Грингель виччысьыштіс пос вылас, кытчӧдз эз тыдовтчы Гертруда.
— Альфред собрание вылын, — шуис сійӧ, и Грингель дзикӧдз шӧйӧвоши.
Военнӧй положение бырӧдӧм бӧрын собраниеяс помасьлісны зэв сёрӧн.
«Сідзкӧ, оз удайтчы сёрнитны весиг Реникекӧд!»
Сійӧ прӧститчис Гертрудакӧд да мӧдӧдчис бӧр гортланьыс.
Кварталъяс ньӧжйӧникӧн колялісны, а сійӧ век на думайтіс да эз вермы нинӧм решитны.
Тадзикӧн сійӧ воис визув горнӧй ютор вомӧн вӧчӧм пос вылӧ; тайӧ юторйыс эз кынмыв весиг тӧвнас.
Грингель сувтіс пос вылас да кутіс видзӧдны визув сьӧд ваӧ, кӧні отражайтчисны уличавывса пӧнаръяслӧн биясыс.
Сійӧ эз сразу казяв, кыдзи сы дінӧ матыстчис кутшӧмкӧ морт да сувтіс бокас.
Грингель видзӧдліс сы вылӧ.
Мортыс кажитчис сылы тӧдсаӧн.
Тайӧ джуджыд, сӧстӧм плешкыс да важ модаа зарни оправаа ӧчкиыс...
Ах, да!
Тайӧ жӧ писатель Болер.
Токарь коркӧ аддзыліс сійӧс митинг вылысь.
А мый, сӧветуйтчыштны кӧ сыкӧд?
— Тіян сэтшӧм вид, — друг шуис Болер, — быттьӧ ті кӧсъянныд ваӧ шыбитчыны!
Тані оз сулав: зэв ляпкыд.
Сантиметр кызь кымын, не унджык.
Писатель зэв збыльысь висьталіс, кӧні лӧсьыдджык тайӧс вӧчны, и Грингель кӧсйытӧг нюммуніс.
— Аттьӧ тіянлы, — шуис сійӧ. — Татшӧм сӧветын ме ог нуждайтчы.
Но ті кӧ нин кӧсъянныд отсавны бур кывйӧн, то ме верма висьтавны тіянлы аслам сьӧкыдлунъяс йылысь.
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
Грингель падъявтӧг висьталіс Болерлы ставсӧ.
Старик кывзіс сійӧс чуймӧмӧн.
Тайӧс сійӧ некыдзи нин эз виччысь!
— Зэв жаль, но ме нинӧм ог вермы тіянлы висьтавны, — шогпырысь шуис сійӧ, кор Грингель помаліс. — Пока ме и ачым на эг аддзы олӧмын ассьым туйӧс.
Оз ло честнӧ, ме кӧ мыйкӧ сӧветуйта тіянлы.
Морт, коді оз тӧд аслыс туйсӧ, оз вермы и не должен индавны мукӧдъяслы.
— Но ӧд ті писатель! — горӧдіс Грингель.
— Да, ме сӧмын писатель, но абу пророк, — скӧрысь вочавидзис Болер да ӧдйӧ муніс сы дінысь.
Воськов дас сайӧ нин мунӧм бӧрын сійӧ виччысьтӧг бӧр локтіс Грингель дінӧ да шуис: — Ме верма висьтавны тіянлы сӧмын ӧтитор: смел решениеяс век овлӧны медся бурӧсь.
Татшӧм сӧветыс менӧ, слава богу, нинӧмӧ оз обязывайт.
Сійӧ бергӧдчис да здук мысти воши пемыдас.
Грингель дыр видзӧдіс сы бӧрся, сэсся чорыда ниртыштіс плешсӧ кинас да мӧдӧдчис мӧдарлань.
Кызь кӧкъямысӧд глава
Грингелькӧд паныдасьӧмыс ёна дӧзмӧдіс Болерӧс.
Сійӧ пӧрысь морт нин, а сысянь быд воськовын требуйтӧны кутшӧмкӧ стӧч решениеяс.
Мый нӧ тайӧ, ачыс олӧмыс ӧмӧй тшӧктӧ сійӧс стӧча определитны канмуын лоӧмторъяс дінӧ ассьыс отношениесӧ?
Писатель локтіс гортас омӧль настроениеа.
Ставыс эз вӧв сы серти тайӧ луннас.
Ӧні сылы кажитчис, мый гортас пачсӧ вывті ёна ломтӧмаӧсь, а ӧд из шомсӧ колӧ видзны.
Болер видзӧдліс термометр вылӧ да аддзис, мый жырас температураыс мукӧддырся кодь жӧ — дас кӧкъямыс градус.
Сійӧ босьтіс газет, медым мынтӧдчыны беспокоитысь мӧвпъясысь, но мый кӧть сійӧ эз заводитлы лыддьыны — ставыс гижсис буретш сійӧ проблемаяс йывсьыс, кодъясысь сійӧ сэтшӧма кӧсйис мынтӧдчыны.
Бур эськӧ вӧлі, локтіс кӧ Дальгов.
Ворсны шахматӧн партия — и сразу ставыс прӧйдитас.
Но татшӧм водз Дальгов некор эз волывлы.
Тыдалӧ, сійӧ удж вылын на.
Зилькнитіс звӧнок, и Болер радпырысь ниртыштіс кияссӧ.
Коді кӧть эз во, позьӧ вунӧдчыны аслад мӧвпъясысь.
Передньӧйын кыліс нывбаба гӧлӧс, и писательлы кажитчис, мый тайӧ фрау Гартман.
Сійӧ тэрмасигтырйи мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Збыльысь, тайӧ вӧлі сійӧ.
Болер вӧлі зэв рад актриса воӧм вылӧ.
Найӧ сёрнитыштасны искусство йылысь, театр йылысь.
Тайӧ лоӧ став кӧвъясянасьыс, быдлунсясьыс, мынтӧдчытӧмсьыс прамӧй шойччӧгӧн.
Старик перйис шкапсьыс вижоват рӧма ликёр бутылка, кодӧс дыр нин видзис, сійӧ тӧждысигтыр ноксис гӧстя дінын.
Эдит Гартман казяліс сылысь радлӧмсӧ. Сылӧн мудзӧм, нервнӧй чужӧм вылын тӧдчыштіс нюм.
Сійӧ удобнӧйджыка пуксис диван вылӧ, юис ликёр румка да ӧні окотапырысь кывзіс кӧзяиныслысь висьталӧмсӧ.
Писатель кӧсйис сёрнитны сӧмын искусство йылысь.
Но паметьыс сійӧс пыр бӧр вайӧдліс тайӧ тешкодь рабочӧйыс дінӧ, кодлы друг вӧзйӧмаӧсь лоны заводса директорӧн.
Не сёрнитны сы йылысь Болер эз вермы.
И сійӧ тэрмасьтӧг висьталіс Эдитлы рабочӧйкӧд аслас шензьӧдана паныдасьлӧм йылысь, мичаа серпасаліс лымйӧн вевттьысьӧм ичӧтик поссӧ да визув юторлысь сьӧд гыяссӧ, висьталіс Грингелькӧд ассьыс став сёрнисӧ.
Сӧмын ӧтитор дзебис Эдитысь: ассьыс сӧветсӧ, ассьыс бӧръя кывъяссӧ.
Сылӧн висьталӧмыс актриса вылӧ вӧчис виччысьтӧм впечатление.
Болер эз и куж думыштны, мый сійӧс интересуйтӧны татшӧмторъясыс.
Эдит унапӧв юасис писательлысь, сылы окота вӧлі тӧдны дзик ставсӧ.
Тыдалӧ, мыйкӧ личнӧй, Болерлӧн висьталӧмкӧд топыда йитчӧмтор, важӧн нин волнуйтіс сійӧс.
— Но, а мый эськӧ ті вӧчинныд тайӧ рабочӧй местаас? — виччысьтӧг юаліс Эдит, и тайӧ юалӧмыс кажитчис кӧзяинлы дзик ковтӧмӧн.
Сылӧн чужӧмыс недӧвӧльнӧя вежыньтчыліс да чукыръясыс кутісны тӧдчыны ёнджыка.
— Ог тӧд, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис сійӧ. — Ме эг вочавидз сылы и ог тӧд, мый вочавидзны тіянлы.
Эдит друг чеччис диван вылысь, код вылын сійӧ удобнӧя пукаліс, да муніс ӧшинь дорӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс узоръяссӧ, кодъясӧс вӧлі серпасалӧма стеклӧ вылас кӧдзыдыс, сэсся бергӧдчис да шуис:
— Жаль...
А ме локті тіян дінӧ сӧветла жӧ.
— Сӧветла? — шай-паймуніс Болер.
— Да, именнӧ сӧветла.
Меным талун звӧнитісны комендатурасянь...
Ті, дерт, кывлінныд, мый тані, Дорнауын, регыд воссьӧ театр.
Налӧн репертуарас пока сӧмын «Эмилия Галотти», но труппа кӧсйӧ ворсны мыйкӧ дзик выльӧс.
Сідзкӧ вот, аскомысь магистратын капитан Соколовлӧн гӧтырыс лыддяс некымын актёрлы сӧветскӧй пьеса.
Капитан корис кывзыны и менӧ.
Ме сылы нинӧм эг вочавидз, а ӧні ог тӧд, мунны меным али абу.
Мый ті сӧветуйтанныд?
Болер звиркнитіс-чеччис места вывсьыс:
— Сёрнитчинныд ті, али мый, сӧветуйтчыны мекӧд?!
Ог тӧд ме, нинӧм ог тӧд!
И некутшӧм сӧветъяс сетавны ог кут!
— Жаль, — ньӧжйӧник шуис Эдит, — а ме сэтшӧма надейтчи кывны тіянсянь дружескӧй кыв.
Болерлы лои яндзим.
Сійӧ думыштчис, сэсся друг лэптіс юрсӧ.
— Мый нӧ, — шуис сійӧ, — ті верманныд ветлыны да кывзыны пьесасӧ.
Тайӧ тіянӧс нинӧмӧ оз обязывайт.
Заставитны тіянӧс некод оз вермы.
Зато ті кутанныд тӧдны сы йылысь, мый кӧсйӧны тіянсянь.
Представляйта аслым, кутшӧм тайӧ искусство — дорвыв политика...
Эдит Гартман довкнитіс юрнас.
Сійӧ и ачыс тадзи думайтіс, но сылы колӧ вӧлі поддержка бокысянь.
— Веськыд дивӧ! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын друг заводитіс Болер. — Кыдзи тайӧ лои, гӧгӧрвоны сьӧкыд, но ӧні некод оз ов тані важног.
Ог тӧд весиг — бур тайӧ али омӧль.
— Ме век думайта посвывса сійӧ рабочӧй йывсьыс, — ньӧжйӧник шуис Эдит. — Кыдзи, тіян ногӧн, мый сійӧ решитіс?
— Аски сійӧ лоӧ директорӧн, — чорыда шуис Болер.
— Ті тадзи чайтанныд?
— Да.
— Сідзкӧ, и меным колӧ мунны кывзыны пьесасӧ.
Тайӧ, шуны кӧ, и эм вочакыв менам юалӧм вылӧ, дона Болер.
Писатель гӧгӧрвоис, мый Эдит прав.
Сійӧ скӧрысь чушнитіс да шуис:
— Тіянлы дзик абу быть вӧчны сы ног жӧ.
— Ме ог тӧд, лоӧ оз сійӧ директорӧн.
Меным важнӧ, мый ті думсьыныд сӧветуйтінныд сылы тадзи.
Старик нинӧм эз вочавидз.
Регыд Эдит прӧститчис.
Сійӧс колльӧдӧм бӧрын Болер пуксис креслӧӧ да дыр думайтіс тайӧ сёрни йывсьыс.
Интереснӧ, зэв интереснӧ, кыдзи вӧчас Эдит Гартман...
Передньӧйын бара кыліс звӧнок, и жырйӧ пырис Макс Дальгов.
Но ӧні сылӧн локтӧмыс эз нин вай Болерлы некутшӧм долыдлун.
Кӧнкӧ сьӧлӧм пытшкӧсас сійӧ чувствуйтіс, мый став проблемаясыс, кодъяс ӧні требуйтісны сысянь нюжӧдчытӧг решитӧм, йитчӧмаӧсь Макс Дальговлӧн уджкӧд.
А Макс, кыпыд да варов, пыр жӧ заводитіс висьтавны сы йылысь, кыдзи Мюнхенын американскӧй оккупационнӧй власьтъяс запретитӧмаӧсь вузавлыны немеч кыв вылын «ВКП(б) историялысь краткӧй курс».
— Ті гӧгӧрвоанныд, найӧ весиг историяысь полӧны! — торжествуйтіс Макс, и тайӧс шуӧмыс виччысьтӧг кыпӧдіс Болерӧс спор вылӧ.
— Нинӧмысь найӧ оз повны! — скӧрысь шуис сійӧ.
— Найӧ век полӧны правда висьталӧмысь, — вынсьӧдіс ассьыс кывъяссӧ Макс.
— Правда висьталӧмысь? — Болер читкыртіс синъяссӧ. — А висьталӧй, ме кӧ гижа тіян оккупационнӧй зона йылысь сӧмын ӧти правда, сӧгласитчанныд ті печатайтны менсьым небӧгӧс?
Ті кӧ гижанныд правда, ми не сӧмын печатайтам сійӧс, но и висьталам ещӧ тіянлы ыджыд аттьӧ.
— Сомневайтча.
— А ме тіянлы збыльысь висьтала.
А вот американечьяс либӧ англичана некор оз печатайтны татшӧм небӧгтӧ.
— Ті омӧльӧс думайтанныд демократия йылысь.
— Да, американскӧй да английскӧй демократия йылысь ме, кыв шутӧг, ог думайт бурӧс.
Заклад варта, мый Эльба сайын некор оз печатайтны небӧг, кӧні правдивӧя лоӧ гижӧма миян зона йылысь.
— Ті кӧсъянныд заставитны менӧ докажитны, мый тайӧ абу сідз?
— Ог, ме тайӧс эг кут тӧдвылын.
— Весьшӧрӧ сёрнитам!
Некутшӧм небӧгъяс ме гижны ог кут.
Болер перйис шахмат.
Но и радейтана ворсӧм эз успокоит сійӧс.
Макс Дальгов ӧти здукӧн воис партиясӧ.
Тайӧ ещӧ ёнджыка скӧрмӧдіс писательӧс: сійӧ ворсіс Дальговысь бурджыка да велалӧма волі пыр воны сылысь.
— Ті талун абу внимательнӧйӧсь, маэстро, — шутитыштіс Дальгов.
— Да, — нурбыльтіс старик.
Макс чеччис: кад муніны гортӧ.
Болер эз кут сійӧс.
Макс муніс, а писатель дыр на эз вермы вайӧдны ассьыс мӧвпъяссӧ порядокӧ.
Медся ёна дӧзмӧдіс сійӧс Дальговкӧд медбӧръя сёрниыс.
Неужели кодкӧ ӧткажитчас печатайтны писатель Болерлысь небӧг?
Да и американечьяс и англичана прӧстӧ кисьыс нетшыштасны татшӧм небӧгсӧ!
А мыйта вӧлі эськӧ шумыс — Болер оккупациялӧн сӧветскӧй зона йылысь!
О, сійӧ эськӧ унатор йылысь вермис висьтавны татшӧм небӧгас!
Медбӧрын Болер воис чорыд решениеӧ.
Сійӧ гижас тайӧ небӧгсӧ.
Сійӧ висьталас бӧръя кадас аслас олӧм йылысь дзик ставсӧ, нинӧм оз дзеб: ни бурсӧ, ни омӧльсӧ.
И, пӧжалуй, ыстас рукописьсӧ Гамбургӧ, именнӧ сійӧ издательствоас, кодӧс ӧні контролируйтӧны англичана.
Сэні сылӧн уна тӧдсаяс.
А вот кор небӧгсӧ печатайтасны, сійӧ локтас Дальгов дінӧ да шуас: «Ӧні ті гӧгӧрвоанныд, мый сэтшӧм настӧящӧй демократияыс?»
Видзӧдлам, кыдзи вежыньтчас Дальговлӧн чужӧмыс.
Тайӧ лоӧ сылы бур урокӧн.
Болер весиг нюммуніс, кор сійӧ думыштіс татшӧм сценасӧ.
Вот сералыштас сійӧ Макс вылын!
Долыдпырысь кияссӧ ниртігтырйи писатель прӧйдитчис жырйӧдыс.
Сэсся сійӧ пуксис пызан сайӧ да пуктіс ныр улас сӧстӧм бумага лист.
Кызь ӧкмысӧд глава
Сійӧ рытнас муніс социал-демократъяс местнӧй организациялӧн зэв шума собрание.
Сёрни муніс коммунистъяскӧд ӧтувтчӧм йылысь.
Оскар Кребс, организацияса лидеръясысь ӧти, тайӧ собраниеӧдзыс некымын лун водзджык паськӧдіс активнӧй удж, агитируйтіс ӧтувтчӧмлы паныд, но сійӧс некод эз поддержит.
Не сӧмын рабочӧйяс, кодъяс тані вӧліны ёна унджыкыс, но весиг Рудольф Гроше, пыр спокойнӧй, важнӧй Гроше, Кребслӧн заместительыс, и сійӧ эз сӧгласитчы сыкӧд.
Со мый вӧсна, собраниесӧ восьтігӧн да Берлинысь воӧм докладчиклы кывсӧ сетігӧн, Кребс ёна волнуйтчис.
Сійӧ тӧдіс, мый социал-демократическӧй партияса центральнӧй правлениеын вӧліны унаӧн, кодъяс сулалісны ӧтувтчӧм дор.
Но, Кребс мӧвпалӧм серти, тайӧ йӧзыс вӧліны вывті нин левӧйясӧн.
Кӧсъян кӧть он кӧсйы, а колӧ вӧлі решайтны: ӧтувтчыны али абу.
Дугӧдны собраниесӧ эз удайтчы.
Мынтӧдчыны кутшӧмкӧ общӧй вочакывйӧн оз жӧ вӧлі позь.
Кольлі ӧтитор: котыртны организацияса рядӧвӧй членъяслысь протест ӧтувтчӧмлы паныд.
Собрание вылын сразу жӧ лои напряжённӧй атмосфера.
И кӧть эськӧ докладчик выступайтігӧн вӧлі дзик чӧв-лӧнь, став сертиыс тыдаліс, мый собраниеыс лоӧ ёна шума.
Ставӧн тӧдісны, мый Кребс абу ӧтнас, мый сюрӧны сы дор сулалысьяс.
Докладчик помаліс, кылісны клопайтӧмъяс.
Кребс клопайтыштіс жӧ, и кажитчис, мый ставӧн думайтӧны ӧтувтчӧм йылысь.
Альфред Ренике сюся кывзіс да эз дугдыв дивуйтчыны, Кребс вылӧ видзӧдіг.
Сэсся выступитіс Рудольф Гроше.
Сійӧ поддержитіс докладчикӧс.
Водзӧ Кребс кутчысьны эз вермы.
Сійӧ уськӧдчис трибуна вылӧ.
Скӧрысла сійӧ мыкталіс да пӧшти горзіс.
— Коммунистъяс кӧсйӧны ньылыштны миянӧс! — горзіс сійӧ. — Тайӧ — демократия торкӧм! — Сійӧ, Кребс, некор оз сӧгласитчы татшӧм ӧтувтчӧм вылас.
Первой сійӧс кывзісны, но регыд кылісны дӧзмӧм гӧлӧсъяс.
Кор Кребс кутіс висьтавны сы йылысь, мый коммунистъяс нуӧдӧны Германияӧс гибельӧ да сӧмын социал-демократъяс тӧдӧны канмуӧс возродитӧм вылӧ вернӧй туй, чукӧртчӧм йӧзлӧн терпениеыс быри.
— Позор! — кыліс быдладорсянь.
Тайӧс Кребс эз виччысь.
Сійӧ видзӧдіс да эз тӧд прӧстӧй рабочӧйясӧс: кытчӧ воши пырся дисциплинированностьыс, коді вӧлі лӧсялана немецкӧй социал-демократъяслы?
Йӧз шутьлялісны да зымӧдісны кокъяснаныс.
Кребс дор сулалысьяс заводитлісны успокоитны рабочӧйясӧс, но налӧн гӧлӧсъясыс вошины кыптӧм шумас.
Но век жӧ Кребсӧс эз вӧв кокни вӧтлыны трибуна вылысь.
Сылӧн вӧлі ыджыд опыт, сылы частӧкодь ковмыліс выступайтны ыджыд аудитория водзын.
И ӧні сійӧ кӧсйис виччысьыштны, кытчӧдз залыс оз ланьт.
Кор, медбӧрын, удайтчис лӧсьӧдны порядок да горзӧмъясыс кутісны ланьтны, друг кыліс ӧтка гӧлӧс:
— Он-ӧ висьтав, Кребс, уна-ӧ мынтіс тэныд тайӧ речсьыс «Фарбениндустри»?
Залын вак-вакӧн серӧктісны.
Кребс гӧгӧрвоис: ӧні сылы оз нин лэдзны помавны.
Сійӧ зэв важнӧя шеныштіс кинас да горӧдіс:
— Ми эновтам собраниесӧ!
Партияын ми унджыкӧнӧсь!
Ми кутам вылын кутны немецкӧй социал-демократиялысь знамясӧ!
Кребс торжественнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сійӧ муніс ӧтарӧ-мӧдарӧ гоньялігтырйи: виччысис, мый став чукӧртчысь йӧзыс и збыльысь мунасны сы бӧрся, а сцена вылын кольӧны сӧмын председатель да докладчик.
Но Кребс бӧрся чеччисны сӧмын морт вит.
Шутьлялӧм да горзӧм шы улын найӧ петісны залысь.
Пыр жӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Альфред Реникеӧс шемӧсмӧдіс став лоӧмторйыс.
Торъя нин тӧдчанаӧн кажитчис сылы партияяс ӧтувтӧм кузя рабочӧйяслӧн единодушиеыс.
Думсьыс Ренике презирайтіс Кребсӧс да сы дор сулалысьяссӧ.
Больгӧм улӧ сайӧдчӧмӧн тайӧ йӧзыс медводз тӧждысьӧны асланыс зепныс вӧсна.
Именнӧ та вӧсна Ренике ставыскӧд тшӧтш зымӧдіс кокъяснас, кор Кребс горзіс трибуна вывсянь.
Кор залын ставыс лӧнис, собрание муніс водзӧ.
Шахтёр сюся кывзіс мукӧд ораторъясӧс.
Сійӧс интересуйтіс, мыйла именнӧ ӧні кыптіс ӧтувтчӧм йылысь юалӧмыс.
Гашкӧ, сійӧс кӧ корисны пырны коммунистическӧй партияӧ, Ренике и эз сӧгласитчы эськӧ.
Но ӧтувтчыны став рабочӧй-коммунистъяскӧд — талы сійӧ эз вӧв паныд.
Ренике кывзіс да думайтіс Бертольд Грингель йылысь: збыльысь, мыйла найӧ, кыкнанныс рабочӧйяс, ӧнӧдз мунісны торйӧн?
Мый налӧн, интересъясыс разнӧйӧсь?
Оратор тӧдчӧдіс докладчиклысь кывъяссӧ сы йылысь, мый выль партия кутас зільны лӧсьӧдны единӧй, демократическӧй Германия.
Тайӧ и вӧлі вочакывйыс, кодӧс виччысис Ренике.
Собрание помасис сёрӧн.
Резолюция, коді ошкис партияяс ӧтувтӧм йылысь предложение, вӧлі примитӧма ӧтсӧгласӧн.
Собрание бӧрын Альфред Ренике, зэв дӧвӧльнӧй, муніс гортас.
Сійӧ ньӧжйӧник восьлаліс улича кузя да друг паныдасис Бертольд Грингелькӧд.
— Кытчӧ нӧ тэ тайӧ мӧдӧдчин? — гажаа юаліс шахтёр.
— Некытчӧ, гортӧ, — зумыштчӧмӧн шуис Грингель.
— Тэ нӧ вежин патератӧ али мый?
— Эг, ме гуляйта.
Гортӧ удита на.
Тайӧ войся гуляйтӧмыс Реникелы кажитчис зэв тешкодьӧн, и сійӧ юаліс:
— Эз-ӧ нин ло мыйкӧ тэкӧд?
— Нинӧм торъяыс. — Болеркӧд сёрнитӧм бӧрын Грингельлы эз нин вӧв окота некодкӧд сӧветуйтчыны.
Сэки шахтёр заводитіс висьтавлыны талунъя собрание йылысь, Кребслӧн лёкалӧм йылысь, кыкнан партиялӧн ӧтувтчӧм йылысь.
Кымын водзӧ висьтавліс Ренике, сымын ловзис Грингель да, медбӧрын, висьталіс другыслы аслас шог йылысь.
Но шахтёр эз вермы гӧгӧрвоны сылысь волнуйтчӧмсӧ.
— Дерт жӧ, колӧ сӧгласитчыны ньӧти падъявтӧг, — шуис сійӧ. — Тані и думайтнысӧ нинӧм.
Ми кӧ ӧні ӧтувтчам, тӧдан, кутшӧм тэнад лоӧ поддержка!
Сідзкӧ, и повнысӧ нинӧм.
Тайӧ кывъясыс, кодъясӧс другыс шуис сэтшӧм увереннӧя, убедитісны Бертольд Грингельӧс.
Но, тыдалӧ, эз сӧмын шахтёрлӧн кывъясыс решитны делӧсӧ.
Пӧшти став йӧзыс, кодъяскӧд сійӧ сёрнитіс талун, сідз либӧ мӧд ногӧн сӧветуйтісны сӧгласитчыны роч полковниклӧн предложение вылӧ.
А мукӧд кӧ оз аддзыны таын дзик нинӧм омӧльсӧ, мыйысь нӧ повнысӧ сылы, Бертольд Грингельлы?
Ёртъяс торйӧдчисны сёрӧн.
Но дыр на эз водны найӧ тайӧ вояс, выльысь и выльысь думайтісны сійӧ лоӧмторъяс йывсьыс, кӧні найӧ участвуйтісны либӧ вӧліны свидетельясӧн.
Асывнас Бертольд Грингель юӧртіс комендантлы, мый сійӧ сӧгласен лоны заводса директорӧн.
Полковник корис Грингельӧс комендатураӧ, кӧні вӧлі нин Лео Бастерт.
Бастертлӧн муртса кывйыс эз быр, кор сылы висьталісны, кодлы ковмас сдайтны делӧяссӧ.
Но Лео Бастерт зілис дзебны ассьыс скӧрмӧмсӧ да, кыдзи пыр, вӧлі зэв вежлив.
Тадзи Бертольд Грингель лои «Мерседес» заводса директорӧн.
Комынӧд глава
Кор Лекс Михаэлис неуна тӧдмасис аслас выль положениеӧн, сійӧ сувтӧдіс ас водзас мог быд лун торйӧдны кык-куим час карсӧ видлалӧм вылӧ.
Магистратса членъяс пиысь кодкӧдкӧ ӧтлаын сійӧ ветлӧдліс карса кварталъясӧд, кар помъяссяньыс заводитӧмӧн да вочасӧн центрланьыс мунӧмӧн, пасъяліс списокӧ сэтшӧм зданиеяс, кодъясӧс позьӧ восстановитны, волывліс семьяяс ордӧ, кодъяс вӧлі кольӧмаӧсь оланінтӧг, корсяліс помещениеяс школаяслы, детскӧй садъяслы да яслияслы, пыравліс то электростанцияӧ, то газӧвӧй заводӧ, то почта вылӧ.
Тайӧ ветлӧдлӧмъясыс кыдз быттьӧ отсалісны сылы тӧдмавны, мыйӧ колӧ босьтчыны медводз, коді нуждайтчӧ сылӧн отсӧгын, мый вылӧ медся войдӧр колӧ пуктыны вниманиесӧ, кӧні магистратлӧн сюйсьӧмыс торъя ёна колӧ нормальнӧй олӧм лӧсьӧдӧм могысь.
Вочасӧн, лун бӧрся лун, Михаэлис выльысь тӧдмасис аслас рӧднӧй Дорнаукӧд, бурджыка гӧгӧрволіс сылысь нуждаяссӧ да пыр ёнджыка чувствуйтіс асьсӧ карса кӧзяинӧн.
И вот сэки жӧ, «гырысь обход» лунъясӧ, кыдзи сійӧ нимтыліс тайӧ ветлӧдлӧмъяссӧ, Михаэлислы юрас воис мӧвп, коді эз эновтлы сійӧс дыр кад чӧж.
«Рабочӧй семьяяслы, — думайтіс Михаэлис, — кодъяс олӧны ӧні джынвыйӧ киссьӧм керкаясын либӧ тӧдсаясыс да рӧднӧйясыс ордын, сы вӧсна мый некутшӧм оланін налӧн абу, колӧ сетны патераяс.
Колӧ тӧдмавны, мыйла артмис сідзи, мый пышйӧм нацистъяслӧн пӧшти став керкаясӧ овмӧдчӧмаӧсь нин код тӧдӧ кодъяс да кутшӧм право серти.
Мыйла, — думайтіс бургомистр, — гырысь семьяяслы лоӧ дзескӧдчыны каморкаясын да пӧдвалъясын, кор эм сы мында дзонь керкаяс да патераяс, кӧні олӧ сӧмын ӧти морт — прислуга либӧ важ кӧзяиныслӧн кутшӧмкӧ ылысса рӧдня?»
Тайӧ проблемаыс эз сетлы бургомистрлы некутшӧм спокой, и сійӧ воис выводӧ, мый сылы быть колӧ разрешитны сійӧс.
Ӧд сёрниыс муніс зэв уна рабочӧй семьяяслӧн бура олӧм йылысь; унджыкыс тайӧ вӧліны уна челядя семьяяс.
Сійӧ эскис, мый босьтчыны кӧ делӧас тӧлкӧвӧя да чорыда, то позьӧ аддзыны оланін карса став олысьяслы, кодъяслӧн оланіныс ӧні абу.
Сэтшӧм ыджыд делӧ вылӧ, кыдзи зэв уна йӧзӧс мукӧд патераясӧ вуджӧдӧм, дерт, колӧ вӧлі комендатурасянь разрешение.
Но тайӧ пӧрйӧ, Чайка ордӧ мунтӧдз, Михаэлис решитіс водзвыв ставсӧ артыштны да прӧверитны, медым мунны комендатураӧ дась предложениеясӧн нин.
Бӧръя кадас бургомистр вообщӧ кутіс казявны ачыс, мый Чайкакӧд сёрнитігӧн сійӧ эз сӧмын кор сӧвет, но и ачыс вӧчаліс предложениеяс да повтӧг висьтавліс сы йылысь, мын лӧсьӧдчӧ сійӧ вӧчны.
Татшӧм здукъясас комендант кывзіс сійӧс торъя ыджыд интересӧн, сійӧ кыдз быттьӧ прӧверяйтіс, мый вылӧ сяммӧ Михаэлис, кыдзи сійӧ нуӧдӧ бургомистрлысь обязанностьяссӧ да ошкыштавліс сылысь водзмӧстчӧмсӧ дженьыдик репликаясӧн.
Медым вӧлі позянлун сёрнитны коменданткӧд, фактъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, Михаэлис решитіс волыны некымын керкаӧ, кытысь важ кӧзяеваыс пышйӧмаӧсь.
Сійӧ корис ас ордас Бертольд Грингельӧс, кыдзи магистратса членӧс, висьталіс сылы аслас думъяс йылысь, да найӧ кыкӧн мӧдӧдчисны карыслӧн лунвыв юкӧнас, ю сайӧ.
Тані кварталъясыс абу вӧлі жугавлӧмаӧсь бомбёжкаяссьыс, но уличаяс вылын ветлысь-мунысьяс пӧшти эз тыдавны, а садъясыс, кодъяс кытшавлісны джуджыд вевтъяса да гырысь зеркальнӧй ӧшиньяса мича керкаяссӧ, кажитчисны дзик эновтӧмаясӧн.
Тайӧ йӧзтӧм районас войдӧр овлісны Дорнауса медся озыр йӧзыс.
Грингель да Михаэлис ньӧжйӧник мунісны Альбертштрассе пӧлӧн да дивуйтчисны вӧвлытӧм чӧв-лӧньыс вылӧ да сы вылӧ, мый эз тыдав ни ӧти морт.
Кажитчис, быттьӧ и збыльысь тайӧ мича керкаясас став олысьясыс кулӧмаӧсь.
— Да, татчӧ позьӧ овмӧдны менсьым уна рабочӧйясӧс, кодъяслы овнысӧ некӧн, — шуис Грингель да сувтіс кӧрт решеткаа ӧграда дорӧ.
Ӧграда саяс быдмис сук кустарник, а керкаыс сулаліс пыдын да кажитчис сэтшӧм жӧ овтӧмӧн, кыдзи и став тайӧ веськыд, паськыд да мичаа асфальтируйтӧм уличаыс.
Неважӧн на тані овліс Гуго Вальдгаузен; сылӧн вӧлі некымын шахта Дорнау гӧгӧрын да ыджыд машиностроительнӧй завод орчча карын.
Юӧръяс серти, сійӧ пышйис Лунвыв Америкаӧ, мыйӧн сӧмын сӧветскӧй войска вуджисны Германиялысь границасӧ.
Грингель да Михаэлис тӧдісны, мый тайӧ керкаса кӧзяиныслӧн вӧліны став помкаясыс повны сӧветскӧй войскакӧд паныдасьӧмысь: сійӧ вӧлі гитлеровскӧй партияса виднӧй членӧн, и сылӧн шахтаясын уджалісны разнӧй канмуясса пленнӧйяс.
Вальдгаузен вывті лёка обращайтчис аслас рабочӧйяскӧд, да сылӧн сӧвесть вылын вӧлі сы мында преступление, мый сійӧ быть эськӧ веськаліс подсудимӧйяслӧн скамья вылӧ.
Но керкаыс ньӧти эз уськӧдлы тӧдвылӧ сійӧс, мый пышйӧм кӧзяиныс вӧлі вывті лёк.
Коръястӧм пуяслӧн сьӧд увъяс костӧд гажаа видзӧдісны еджыд стенъяс, паськыд ӧшиньяслӧн зеркальнӧй стеклӧяс вылын ворсісны лэччысь шонділӧн югӧръясыс.
Ставыс тані висьталіс спокойнӧй, судзсяна да некутшӧм шог тӧдтӧм олӧм йылысь.
Грингель звӧнитіс.
Жургыштіс автоматическӧй томанлӧн ичӧтик мотор, и калитка воссис.
— Интереснӧ, коді татчӧ кольӧма? — шуис Михаэлис садйӧ пыригӧн.
— Кӧнкӧ, кутшӧмкӧ бабушка либӧ приживалка, — зумыша вочавидзис Грингель да тэрыба чӧвтліс синъяссӧ подъезд вылас.
Нёль пельӧса еджыд плитаясӧн вольсалӧм туй кузя найӧ воисны кильчӧ дорӧдзыс да кыкнанныс чуймӧмпырысь сувтісны: ӧдзӧс дорын сулаліс еджыд кыз чужӧма Мюллер, «Мерседес» заводса токарь.
Сы чужӧм вылын вӧлі не то шӧйӧвошӧм, не то дӧзмӧм.
— Вот тэныд и приживалка! — серӧктіс Михаэлис. — Но мый нӧ, другӧ, принимайт кортӧм гӧсьтъясӧс.
Мюллер чужӧм вылын тыдовтчис видзчысяна нюм.
Сійӧ эз тӧд, мыйла локтісны татчӧ бургомистр да заводса директор, и кӧть сьӧлӧмыс сылӧн кутіс тіпкыны тревожнӧя, сійӧ явӧ зілис лоны меліӧн.
Найӧ пырисны ыджыд холлӧ да сувтісны.
Джуджыд дубӧвӧй ӧдзӧсъяс нуӧдісны столӧвӧйӧ да гӧстинӧйӧ, крут, но мича пос кыдз быттьӧ корис мӧд судтаӧ.
Став сертиыс тайӧ керкаас вӧлі дас — дас кык жырйысь не этшаджык.
— Ме ог и тӧд вӧлі, мый тэ тані олан, — ассьыс шӧйӧвошӧмсӧ дзебтӧг шуис Грингель. — Важӧн?
— А ті кӧсъянныд менӧ вӧтлыны? — повзис Мюллер.
— Огӧ, огӧ, — вочавидзис Михаэлис. — Та вӧсна энӧ тӧждысьӧй.
Ми локтім татчӧ дзик мукӧд думъясӧн. — И сійӧ бара кытшовтіс синъяснас керка пытшкӧссӧ. — А висьталӧй, ыджыд тіян семьяыд?
— Гӧтыр да ме.
— А коді ещӧ олӧ тані?
— Сэсся некод...
Ми кыкӧн...
Но ме татчӧ сэсся некодӧс ог лэдз! — сразу заводитіс наступайтны Мюллер. — Ме тайӧ керкаас эг самӧвӧльнӧ пыр, ме тані право серти ола, менам весиг документъяс эмӧсь.
И сійӧ тэрыба котӧртіс кутшӧмкӧ аслыссяма пызан дорӧ, гурйысьыштіс пызан йӧрас да вайис бумага, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый господин Вальдгаузенлӧн тьӧткаыс поручайтӧ господин Мюллерлы видзны керкасӧ кӧзяева вотӧдзыс.
— Сідзкӧ, видзанныд?.. — тэрмасьтӧг шуис Михаэлис; сійӧ бӧр сетіс Мюллерлы бумагасӧ да ещӧ ӧтчыд кытшовтіс синъяснас ыджыд холлсӧ.
Да...
— Вот и бур, — спокойнӧя водзӧ сёрнитіс бургомистр. — Тіянлы весиг кокньыдджык лоӧ нуӧдны тайӧ обязанностьяссӧ, тіян кӧ лоӧны отсасьысьяс.
Та могысь ми и вуджӧдам татчӧ киссьӧм керкаясысь ещӧ кык-куим семьяӧс.
Тіянлысь жӧ рабочӧйясӧс, «Мерседесысь», — шыасис сійӧ Грингель дінӧ нин.
— Тіян некутшӧм право абу! — горӧдіс Мюллер. — Ме рабочӧй.
Ме нэм чӧж мечтайті олыштны бура.
И со ӧні, кор мечтаыс менам збыльмис, ті локтінныд татчӧ, медым ставсӧ торкны...
— Дивӧ кутӧ тэ вылӧ, Мюллер! — шуис Грингель. — Тэнад ёртъясыд олӧны пӧдвалъясын, пельӧсъясын.
Тэ вермин эськӧ и на йылысь думыштны.
Ӧд найӧ рабочӧйяс жӧ.
— А мыйла ме должен думайтны на йылысь?
Мед найӧ асьныс тӧждысьӧны.
Коркӧ-некоркӧ шудыд меным уси жӧ, а ті...
— Ӧні некод оз кут виччысьны, кор сылы шуд усьӧ, — тӧдчӧдіс Михаэлис. — Карын эм магистрат, и ми действуйтам сійӧ нимсянь.
А тайӧ керкаас тырмас места и мукӧдлы.
Ещӧ кык семья оз нин сэтшӧма тіянӧс дзескӧдны.
Мед тіян садйын котралӧны челядь, кодъяс ӧні ворсӧны тыртӧм йӧръясын.
Тані позьӧ весиг лӧсьӧдны том йӧзлы спортивнӧй площадка.
Миянлы колӧ ӧні нин думыштны миян смена йылысь.
А сёрнитны кӧ вӧвлӧм кӧзяин йывсьыд, то верманныд сійӧс не виччысьны.
Сійӧ бӧр оз во.
Буди зэв нин ёна кӧ кутас гажтӧмчыны петляысь.
Мюллер раммис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ковмас пӧкӧритчыны да лэдзны татчӧ ещӧ кодӧскӧ.
А ӧд сійӧ сэтшӧм бура овмӧдчыліс Вальдгаузен керкаӧ, сэтшӧм яснӧя чувствуйтіс роскошнӧй олӧмыслысь лӧсьыдлунсӧ!
Вӧвліны здукъяс, кор сылы кажитчыліс, мый сійӧ збыльысь вывті озыр...
Ӧти кывйӧн кӧ, сылы зэв ёна кажитчис лоны Вальдгаузенӧн.
Грингель гӧгӧрвоис тайӧс, но нинӧм сэсся эз шу да сӧмын кӧритӧмӧн видзӧдліс станок кузя аслас неважӧнся суседыс вылӧ, быттьӧ эз тӧд сійӧс.
Кор найӧ петісны керкасьыс, дӧзмӧм, но раммӧм нин Мюллеркӧд прӧщайтчӧм бӧрын, Грингель шуис:
— Видзӧд, Михаэлис, кутшӧм ёнӧсь век жӧ йӧз пытшкын предрассудокъясыс...
Тайӧ Мюллерыс...
Ме жӧ важӧн тӧда сійӧс.
Важ рабочӧй, и киясыс сылӧн кужысьӧсь.
А ӧд сылы зэв окота эськӧ чувствуйтны асьсӧ капиталистӧн.
Тыдалӧ, эсійӧ господаясыс, важ социал-демократъяс, да и ӧніяясыс тожӧ, абу омӧля мырсьӧмаӧсь, медым бырӧдны тайӧ токарыслысь классӧвӧй самосознаниесӧ.
— Да, такӧд миянлы унаысь на ковмас паныдасьлыны, — вочавидзис Лекс. — Мый и сёрнитны, сьӧкыд наследство коли миянлы...
Медся сьӧкыд гӧгӧрвоны, кыдзи найӧ кужисны бырӧдны татшӧм Мюллерыслысь солидарность чувствосӧ.
Ӧд сійӧ оз рӧдина йылысь, оз ёртъясыс йылысь, а сӧмын аслас бур олӧм йылысь думайтӧ.
Но нинӧм, нинӧм, вочасӧн ми и тайӧс венам... —
И, орчча керка калитка дорысь кнопкасӧ личкигмоз, сійӧ содтіс: — А оланін татысь сюрӧ на, уналы тырмас.
Тайӧ керкаас олысьыс некод эз вӧв, сійӧ вӧлі тыртӧм.
А коймӧд керкаас старука прислуга висьталіс, мый кӧзяеваыс, некодлы нинӧм висьтавтӧг, вошины кытчӧкӧ да, дерт, лоӧ зэв бур, кодкӧ кӧ овмӧдчас уліас, мед сӧмын вылыс судтасьыс сылысь жырсӧ оз вӧрзьӧдны.
— Гажаджык лоӧ, а то зэв нин тані шуштӧм, — помаліс сійӧ.
Грингель Михаэлискӧд пемдытӧдзыс ветлӧдлісны да видлалісны Альбертштрассе вылысь особнякъяс.
— Со витӧд юкӧнсӧ кымын, кодъяслӧн абуӧсь оланінъяс, и меститім, — висьталіс рытнас Михаэлис, кор вӧчис аслас став гижӧдъяслы итог.
— Кутшӧм обследование нӧ ті тӧрыт нуӧдінныд? — юаліс Чайка, кор мӧд лунас бургомистр пырис сылӧн кабинетӧ.
— А ті тӧданныд нин? — чуймис Михаэлис.
— Меным, кыдзи комендантлы, колӧ тӧдны ставсӧ, мый вӧчсьӧ карын, — нюммуніс полковник. — Но тайӧ выльторсӧ тӧдмавны эз вӧв сьӧкыд, тіян вылӧ норасисны нин.
— Мюллер?
— Да, сійӧ.
— Мый нӧ ті шуанныд сылӧн норасьӧм вылӧ?
— Думайта, мый век жӧ ковмас сылы дзескӧдчыштны аслас дас кык жырйын.
А панінныд ті, Михаэлис ёрт, зэв бур, справедливӧй да колана делӧ.
Ме рад, мый ті таӧ босьтчинныд асьныд.
Действуйтӧй повтӧг да решительнӧя.
Уджалысь йӧзлӧн эмӧсь став правояс сы вылӧ, медым овны морт нога условиеясын.
И ті кӧ тайӧ делӧас босьтчинныд нин, ті сійӧс и водзӧ нуӧдӧй.
А ме дінӧ шыасьӧй сӧмын сэки, лоӧны кӧ кутшӧмкӧ недоразумениеяс.
— Ме надейтча, полковник ёрт. — увереннӧя шуис Михаэлис, — мый регыд миян Дорнауын некод нин оз кут овны бомбоубежищеясын да пӧдвалъясын.
Полковник сӧмын чорыда топӧдліс сылысь кисӧ.
А куим лун мысти лӧнь, быттьӧ унмовсьӧм Альбертштрассе кузя заводитісны люзьгыны ӧти бӧрся мӧд ичӧтик тележкаяс, кытчӧ вӧлі сӧвтӧма быдсяма гортса кӧлуй.
Йӧз, кодъяс тӧрыт на юлісны кӧні веськалӧ, сӧмын мед юр весьтын вӧлі вевт, овмӧдчалісны ӧні зэв бур, югыд жыръясӧ.
Решеткаа ӧграда сайын тыдаліс нин лымйысь вӧчӧм баба, и сэтысянь кыліс челядьлӧн гажа горзӧм.
Лунтыр йӧз локталісны выль патераясӧ.
Рытнас полковник Чайка да бургомистр Михаэлис прӧйдитчисны выльмӧм улича кузя.
Югыд ӧшиньяс, долыда юргысь гӧлӧсъяс, серам, мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧм.
Йӧз овмӧдчалісны выль местаын.
Уна немецкӧй челядь тӧдмалісны тайӧ лунъясас, кутшӧм лӧсьыд садьмыны асывнас петысь шонді югӧръясӧн тырӧм югыд жырйын.
Комын ӧтиӧд глава
Сӧветскӧй зонаса политическӧй олӧмын заводитчис пӧсь кад.
Помасьӧ вӧлі Германияса Социалистическӧй единӧй партияӧс организационнӧя оформитӧм.
Макс Дальгов ставнас сетчис тайӧ уджас.
Кор лои партийнӧй руководительӧн, сійӧ кутіс чувствуйтны ассьыс кывкутӧм ставсьыс, мый вӧчсьӧ кытшас.
Сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны матысса сиктъясысь и магистратысь, заводъясысь и учреждениеясысь, шахтёрскӧй посёлокысь и карса садйысь.
Ӧтчыд, площадь кузя мунігӧн, сійӧ видзӧдліс ратуша вылӧ да сувтіс; сійӧ первойсӧ весиг эз гӧгӧрво, мый сійӧс чуймӧдіс.
Сійӧ зэв бура тӧдіс джуджыд шпиля да часілӧн ыджыд циферблата тайӧ гӧрд кирпич зданиесӧ.
Сійӧ помнитіс ратушасӧ ичӧтдырсяньыс на да эз вермы гӧгӧрвоны, мый вежсьӧма сэні.
Мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс, а сэсся гӧгӧрвоана довкнитіс юрнас.
Збыльысьсӧ, нинӧм абу вежсьӧма.
Прӧстӧ часіыс, зэв ыджыд башеннӧй часіыс, коді войдӧр быд дас вит минут мысти сэтшӧм мелодичнӧя кучкавліс кадсӧ, ӧні сулаліс.
И сы вӧсна ставнас ратушаыс кажитчис кутшӧмкӧ кулӧмаӧн, гажтӧмӧн.
Зӧлӧтитӧм гырысь стрелкаясыс сулалісны куим час да комын минутын.
Кор сійӧ сувтӧма?
Американскӧй «лэбалысь крепостьясӧн» налёт вӧчан войӧ али некымын лунӧн сёрӧнджык, кор важ магистратыс пышйис да часовщикыслы дугдісны мынтыны жалӧваньесӧ?
Делӧсӧ водзӧ нюжӧдтӧг Макс пырис ратушаӧ.
Лекс Михаэлис встретитіс сійӧс кыдзи медся дона гӧсьтӧс.
Лекс чувствуйтіс асьсӧ аслас пост вылын пыр увереннӧйджыка.
Неважӧн мунӧм муниципальнӧй бӧрйысьӧмъясын сійӧс бӧрйисны бургомистрӧн да ӧні сійӧ вермис действуйтны не сӧмын комендантлӧн отсӧг вылӧ мыджсьӧмӧн, но и карса унджык олысьяслӧн гӧлӧсъяс вылӧ мыджсьӧмӧн.
— Зэв бур, мый тэ локтін, — чолӧмаліс сійӧ Дальговӧс. — Менам тэ дінӧ уна делӧяс.
— А менам тэ дінӧ сӧмын ӧти, — вочавидзис Дальгов.
— Кутшӧм?
— Тэ он вермы висьтавны меным, кор заводитас мунны часіыс башня вылас?
Лекс Михаэлис серӧктіс.
— Медбӧрын, гӧгӧрвои жӧ ме, мыйын делӧыс! — гажаа шуис сійӧ. — Веритан-ӧ, быд лун ме видзӧда ратуша вылӧ да век думайта: мый сэні оз тырмы?
Правильнӧ!
Колӧ бӧр лӧсьӧдны часовщиклысь должность.
Но, тайӧс ме ӧдйӧ лӧсьӧда магистрат пыр.
А кутшӧм лӧсьыд лоӧ, кор часіыс бара кутас кывны став кар пасьтала: бум, бум!
Татшӧм посниторъясыс казьтылӧны установитчӧм порядок да быт йылысь.
И Лекс Михаэлис бара серӧктіс: сійӧ вӧлі дӧвӧлен Макслӧн казялӧмторйӧн.
— Но, часі часіӧн, а мый выльыс? — юаліс Дальгов.
— Эм интереснӧй выльтор.
Аски фрау Соколова тӧдмӧдас артистъясӧс сӧветскӧй пьесаӧн.
Зигфрид Горн, культура отделӧн миян заведуйтысь, чукӧртас йӧзӧс.
Фрау капитан дась отсавны театрлы.
Тайӧ зэв бур, мый миян лоӧ выль репертуар!
Йӧз кӧсйӧны унджык тӧдны Сӧвет Союз йылысь.
Макс Дальговлы дум вылас уси томдырся кадыс.
Со сійӧ, дзик на том морт, первойысь петӧ Дорнау карса театр сцена вылӧ.
Сылӧн рольыс кывъястӧм, но сы водзын пемыд залын пукалӧны уна йӧз, и сійӧ волнуйтчӧ ставныс вӧсна: ас вӧснаыс, артистъяс вӧсна, кодъяс висьталӧны нин первой репликаяс, режиссёр вӧсна, — и сьӧлӧм вылас сылы вывті долыд.
А сэсся рейнгардтовечьяслӧн гастрольяс, и Эдит Гартманкӧд тӧдмасьӧм, и пӧся, неуна наивнӧя радейтӧм.
Сэсся некор вунӧдлытӧм аддзысьлӧм, кор сійӧ корис Эдитӧс лоны сылӧн гӧтырӧн.
Нэмыс кежлӧ коли паметьын сылӧн яндысьыштана нюмыс:
— Тэ ӧмӧй он тӧд, Макс?
Ме ӧд во нин верӧссайын...
А сэсся судьбаыс да Европаын лоӧмторъяс дыр кежлӧ торйӧдісны найӧс.
Сэксянь уна ва визувтіс.
Кыкнанныс найӧ унатор аддзылісны, терпитісны тайӧ кад чӧжыс.
Кыдзи найӧ ӧні паныдасясны?
Дерт, некутшӧм радейтӧм йылысь ӧні оз вермы лоны и сёрни.
А век жӧ сьӧлӧмыс тіпкӧ кыдзкӧ тревожнӧйджыка, кор сійӧ думайтӧ Эдит йылысь.
И мыйла сійӧ пыр оз решайтчы ветлыны сы ордӧ?
— Мый тэкӧд, Макс? — чуймис Михаэлис. — Тэ сідзи думыштчин, быттьӧ решайтан аслад олӧмын медся тӧдчана проблема.
Дальгов дрӧгмуні.
— Эз, нинӧм торъяыс эз ло, — шуис сійӧ. — Прӧстӧ унатор, зэв унатор дум вылӧ уси важыс, кор тэ казьтыштін театр йылысь.
А кӧні Эдит Гартманлӧн верӧсыс? — друг юаліс сійӧ.
— Сылӧн верӧсыс пӧгибнитіс асыввыв фронт вылын.
Тэ тӧдлін сійӧс?
— Да.
Неуна тӧдлі, — вочавидзис Дальгов. — А висьтав, пӧжалуйста, кымын часын аски фрау капитан аддзысяс артистъяскӧд?
— Стӧча висьтавны ог вермы.
Пыр юалам Горнлысь.
Культура отделӧн заведуйтысь неуна шӧйӧвошис, кор кыліс, мый СЕПГ-лӧн городскӧй организацияса руководитель интересуйтчӧ аскиа мероприятиеӧн, да кӧсйысис пыр жӧ сетны колана информация.
Горн петіс Михаэлис кабинетысь дзикӧдз шӧйӧвошӧм.
Пьеса лыддьӧм вылӧ Дальговлӧн воӧмыс эз пырлы сылӧн планъясӧ.
Сійӧ здук мында думайтыштіс, сэсся звӧнитіс Михаэлислӧн секретарлы да тшӧктіс висьтавны господин Дальговлы сійӧс интересуйтысь сведениеяс.
Горн пӧръяліс: сійӧ нарошнӧ индіс невернӧй кад, медым Дальгов сёрмис кык час вылӧ.
Бӧрыннас ставсӧ позьӧ вештыны секретарь вылӧ.
А Дальгов да Михаэлис дыр на беседуйтісны тайӧ лунас.
— Да, дона друг, — висьталіс бургомистр, — медся ёна менӧ мучитӧ сійӧ, мый Германияӧс косявлӧма торъяс вылӧ.
Став собраниеяс вылын, став сёрниясын меным лоӧ кывны ӧти и сійӧ жӧ юалӧм: «Кор миян канму лоӧ единӧй?»
Меным кажитчӧ, мый ме и ӧні, вот тані тэкӧд пукалігӧн, кыла сьӧкыда ойзӧмсӧ став немецкӧй войтырлысь, став канмулысь, кодӧс вундалӧма торъяс вылӧ зональнӧй границаясӧн.
— Огӧ кутӧй шогсьыны, другӧ! — вочавидзис Дальгов да пуктіс кисӧ ёртыслы пельпом вылас. — Ми ассьыным шедӧдам.
Главнӧйыс — миян бур ёртъяс.
Тэныд некор эз ковмывлы думайтны тайӧ йӧзыслӧн величие йылысь?
Немечьяс вайисны сы мында шог налӧн канмулы, вӧчисны сылы сэтшӧм гырысь ранаяс, а найӧ локтісны миян ордӧ кыдзи настӧящӧй освободительяс. — Дальгов сюся видзӧдліс Михаэлис вылӧ. — Да, тайӧ настӧящӧй ёртъяс! — содтіс сійӧ.
Висьталіс сійӧ пӧся да убеждённӧя.
Ӧні Макс Дальгов эз нин думайт артистлӧн призвание йылысь.
Ӧні тайӧ вӧлі политическӧй деятель, морт, коді пуктӧма ас вылас аслас рӧдиналӧн будущӧй вӧсна тӧждысьӧмлысь сьӧкыд груз.
И Михаэлислы кажитчис, мый Макс друг быдмис, мый сылы дзескыд нин тайӧ жырас, быттьӧ сылӧн быд жест вылӧ, быд кыв вылӧ веськыда да пыр жӧ шыасьӧны сы бӧрся мунысь йӧзлӧн сьӧлӧмъясыс.
Да и ачыс Дальгов петіс Михаэлис ордысь выльмӧм мортӧн.
Окота вӧлі уджавны, быд сӧнысь чувствуйтіс вын.
Сійӧ бара видзӧдліс ратушалӧн часі вылӧ, зэв ыджыд сьӧд циферблат вылӧ, мыйлакӧ сылы бара дум вылас уси Эдит Гартман да сійӧ нюммуніс.
«Да, кад нин тайӧ гырысь зарни стрелкаясыслы заводитны лыддьыны кадсӧ, коді уджалӧ миян вылӧ...» — думыштіс сійӧ.
Комын кыкӧд глава
Магистратын культура отделса руководитель стӧча пӧртіс олӧмӧ Гильда Фукслысь индӧдсӧ.
Зандерлысь нимсӧ казьтыштӧмыс вӧлі тырмымӧн, медым господин Горн лои баля кодь кывзысьысьӧн.
Штурмбанфюрерлӧн индӧд серти пьеса лыддьӧм вылӧ сійӧ эз кор некодӧс театрса артистъяс пиысь.
Ачыс сійӧ эз жӧ решитчы мунны сэтчӧ.
Но Гильда эз и зэв тшӧкты сійӧс муннысӧ.
Тырмымӧн сійӧ, мый сэні лоӧны Штельмахер, Пичман да Янике.
Люба Соколовалы кадыс тайӧ луннас кыссис вывті ньӧжйӧ.
Сійӧ звӧнитіс культура отделӧн заведуйтысьлы.
Да, да, стӧч кӧкъямысын сылӧн кабинетын.
Ачыс господин Горн корӧ сійӧс извинитны: сылӧн ёна висьмис гӧтырыс.
Сійӧ висьталіс овъяссӧ известнӧй театральнӧй деятельяслысь, кодъяс быть лоӧны.
Ставыс мунас зэв бура, и фрау капитан вермас не тӧждысьны, лоӧ тыр успех.
Сизим час да ветымын минутын Люба пырис Горн кабинетӧ.
Пызан дорын пукаліс Штельмахер да думыштчӧмӧн лэдзаліс вомсьыс мича тшын кольчаяс.
Кор аддзис Любаӧс, сійӧ зэв тэрыба чеччис да кутіс улӧдз копрасьны.
Любалы весиг кажитчис, мый сійӧ вот-вот чегӧ: кузь тушаа Штельмахер копрасис пӧшти джоджӧдзыс.
Сэсся локтісны, кыдзи век ӧтлаын, Пичман да Янике.
Кор часі стрелкаяс петкӧдлісны стӧч кӧкъямыс час да Штельмахер, коді решитіс, мый сэсся некод оз лок, тшӧктіс заводитны, жырйӧ пырис Эдит Гартман.
Штельмахер падмис да пыр жӧ ланьтіс.
Мукӧдъясыс ёна жӧ чуймисны, но видсӧ эз петкӧдлыны.
Эдит чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма.
Сійӧ ӧткажитчис стулысь, кодӧс услужливӧя йӧткыштіс сылы Штельмахер, муніс ӧшинь дорӧ да, кыдз быттьӧ ассьыс торйӧдчӧмсӧ тӧдчӧдӧмӧн, пуксис ӧшинь вылас.
Люба кӧсйис корны сійӧс пуксьыны матӧджык, но, актриса вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, решитіс сійӧс не беспокоитны.
Эдит Гартманлӧн чужӧм серти вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ ёна волнуйтчӧ.
Эдит и ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧс татшӧмасӧ тревожитӧ.
Ӧд сійӧ эз босьтлы ас вылас некутшӧм обязательствояс.
Быд здукӧ сійӧ вермис мунны сідзи жӧ свободнӧя, кыдзи и локтіс.
Но Эдитлӧн тревожитчӧмыс ещӧ на содіс, кор сійӧ видзӧдліс татчӧ чукӧртчӧм компания вылӧ.
Театр дінӧ тайӧ йӧзыслӧн отношениеыс вӧлі зэв ичӧтик.
Найӧ кӧ кӧсйӧны сувтӧдны сӧветскӧй пьеса, то тайӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
Люба Соколова лӧсьыдджыка пуксис креслӧӧ, кӧні луннас пукаліс ачыс господин Зигфрид Горн, кывзысьяс пуксялісны пызан гӧгӧр, и Люба заводитіс лыддьыны.
Эдит эз вермы эськӧ стӧча висьтавны, кор сійӧ вунӧдіс мисьтӧминик письменнӧй пызана, шкапъяса, стулъяса да телефона тайӧ гажтӧм жыр йывсьыс, Штельмахер йылысь, коді пукаліс сы водзвылын, ӧта-мӧд вылас видзӧдлывлысь Пичман да Янике йылысь.
Сійӧ вуджис сыӧн аддзывлытӧм мирӧ, кӧні ставыс вӧлі вывті интереснӧй, романтичнӧй.
Быттьӧ вайӧдісны сійӧс зэв ыджыд ӧшинь дорӧ да вештісны сьӧд шторасӧ.
Магистратса ичӧтик жырйын мӧдіс шумитны саридз, и матросъяс — вывті ыджыд отвагаа йӧз — мунісны Эдит Гартман син водзті, и нывбаба-комиссар сувтіс сы син водзӧ, подчиняйтіс ставнысӧ аслас кӧрт волялы, партиялӧн волялы...
Лыддьӧм помассис.
Быттьӧ бӧр тупкысис сьӧкыд занавес, кодӧс восьтылісны тӧдтӧм чародей тшӧктӧм серти.
Эдит Гартман бара лои господин Горн кабинетын.
Некымын секунда жырйын вӧлі чӧв-лӧнь, сэсся кылісны аплодисментъяс.
— Браво!
Вывті бур!
Бурджыкыс оз вермы лоны! — ӧта-мӧдсӧ торкаліг горзісны Пичман, Янике да Штельмахер.
Ошкана гӧлӧсъяс пӧвстын эз кыв сӧмын Эдит Гартманлӧн гӧлӧсыс.
Кор неуна лӧньыштіс, Штельмахер шуис:
— Шекспировскӧй образъяс, мужественнӧй характеръяс, найӧ садьмӧдісны ме пытшкын казьтылӧмъяс героическӧй театрлӧн медбур традицияяс йылысь!
Ме завидуйта актёръяслы, кодъяс кутасны ворсны тайӧ пьесасӧ!
— Германия некор на эз аддзыв нинӧм татшӧмсӧ! — водзӧ нуӧдіс Пичман. — Тайӧ пьесаыс — драматургияын выль кыв, видлытӧмторйӧ воськов, вывлань, судзӧдтӧм вылнаӧ лэбзьӧм!
— Менӧ чуймӧдіс пьесаыс! — нюжйӧдліс-сьыліс Янике. — Ме опытнӧй актриса, тӧда уна сюрс пьеса, ворсі уна сё роль, а ӧні ме муртса синваӧс куті.
Тайӧ драмаыс чудеснӧй.
Таысь бурыс сэсся оз вермы лоны!
— Шуда сійӧ театрыс, кодлӧн репертуарас эмӧсь татшӧм пьесаяс! — шуис Штельмахер. — Ми дыр на пондам сӧмын мечтайтны мыйкӧ татшӧмсяма йывсьыс.
— Мыйла нӧ мечтайтнысӧ? — юаліс Люба, коді кутіс нин казявны мыйкӧ омӧльӧс. — Ми чукӧртчим татчӧ именнӧ сы могысь, медым обсудитны, кыдзи сувтӧдны тайӧ пьесасӧ.
Театр кӧ кӧсйӧ висьтавны немецкӧй войтырлы Сӧвет Союз йылысь правда, то тайӧ лоӧ оз омӧль заводитчӧм, и ставыс сӧмын тіян сайын.
— Ті правӧсь, но ме чувствуйта ачымӧс сідзи, быттьӧ сразу должен решитны мирӧвӧй драматургиялӧн медся тӧдчана произведениелысь судьбасӧ, — шуис Янике.
— Да, гӧра подулын сулалігӧн некор правильнӧ он вермы тӧдмавны сылысь судтасӧ, — кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтырйи ньӧжйӧник шуис Пичман. — Ми ӧні огӧ вермӧй сёрнитны тыр юр садьӧн...
Штельмахер друг чеччис стул вывсьыс да паськыда шевгӧдіс кияссӧ.
— Ме вывті ёна волнуйтча, — шуис сійӧ. — Меным колӧ кольччывны ӧтнамлы, ещӧ ӧтчыд думыштны тайӧ необыкновеннӧй произведениеыслӧн став особенностьяс йывсьыс, бура гӧгӧрвоны быд характер, быд роль.
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, фрау капитан, татшӧм ыджыд эстетическӧй наслаждениеысь.
Сійӧ копыртчыліс джынвыйӧ кусыньтчылӧмӧн, да ӧдйӧ, быттьӧ синвасӧ, а вермас лоны и серамсӧ кутігтыр, петіс.
Сэсся места вывсьыс чеччыштіс Янике, и бара сылӧн гӧлӧсыс наглӧя кыліс жырйын:
— Ме талун жӧ висьтала став карыслы, ог, став светыслы сійӧ зэв ыджыд впечатление йывсьыс, кодӧс вӧчис миян вылӧ пьесаыс.
Тэрмася, тэрмася радуйтны родственникъясӧс да суседъясӧс!..
Весиг прӧститчытӧг, сӧмын ассьыс вӧсни вомдоръяссӧ вежыньтлӧмӧн, сійӧ петіс Штельмахер бӧрся.
Воис Пичманлӧн ӧчередь.
— Марта Янике медся бура висьталіс сы йылысь, кутшӧма миянлы сьӧлӧм вылӧ воис пьесаыс, — век на сьӧкыдпырысь, быттьӧ эз на тырвыйӧ во ас садяс, шуис сійӧ. — Менам ёртъяс оз на тӧдны, кутшӧм ыджыд наслаждение ме испытайті, и ме должен висьтавны налы аслам радлун йылысь.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс да петіс.
Люба Соколова чеччис, видзӧдліс сы водзын куйлысь рукопись вылӧ да бӧр пуксис.
Сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ да зэв ёна дӧзмис, мый весиг дзикӧдз вунӧдіс Эдит Гартман йылысь.
— Сідз, ставыс гӧгӧрвоана... — шуис сійӧ аслыс.
— Ме думайта, ті энӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧй, фрау капитан, — кыліс друг Эдит Гартманлӧн гӧлӧсыс.
Люба дрӧгнитіс виччысьтӧмысла.
— Ах, тайӧ ті! — шуис сійӧ. — А мыйла ті энӧ мунӧй на бӧрся?
— Гашкӧ, сы вӧсна, мый меным збыльысь сьӧлӧм вылӧ воис пьесаыс.
Матросъяс, нывбаба-комиссар, свободасӧ сэтшӧм ёна чувствуйтӧм — ставыс тайӧ збыльысь волнуйтӧ.
— Да, да, та бӧрын зэв бур лоӧ шуны, мый тіянлы колӧ юксьыны асланыд радлунӧн ёртъясыдкӧд.
— Ог, мунны ме век вевъяла.
Ме ог кӧсйы ворсны тайӧ пьесаас да сёрнита тіянкӧд дзик веськыда.
Тайӧ йӧзыс — ньӧти абу артистъяс.
Ті, тыдалӧ, тайӧс онӧ вӧлі тӧдӧй.
Коркӧ найӧ босьтчылісны ворсны сцена вылын, но налӧн нинӧм эз артмы.
— Ах, со мый! — ньӧжйӧник шуис Люба. — Но, мый нӧ!
Зэв жаль.
А меным сэтшӧм окота вӧлі!..
Эдит гӧгӧрвоис, мый кӧсйис висьтавны Люба, да ӧдйӧ муніс пызан дорысь.
Люба казяліс тайӧс да гӧгӧрвоис жӧ актрисаӧс.
Сідзкӧ, нинӧм оз артмы.
Сійӧ босьтіс телефон трубка.
Соколовлӧн гӧлӧсыс кыліс ылысь, и Люба неуна эз бӧрддзы сійӧс кылӧм бӧрын.
— Поздравитны? — шуаліс Люба трубкаӧ. — Да, верман поздравитны.
Тайӧ господаыс кывзісны, сэсся висьталісны додьтыр комплиментъяс — да разӧдчисны.
Сувтӧдны пьесасӧ?
Да оз!
Найӧ сы могысь и волӧмаӧсь, медым торкны тайӧ делӧсӧ.
Локтан мела?
Оз ков, ме воа ачым.
Кар мӧдар помас Соколов ӧшӧдіс трубкасӧ; сійӧ сідзи эз и велав гӧтырыслысь бӧръя кывъяссӧ, да пыр жӧ тшӧктіс, медым ыстісны сылы машина.
А Люба жугыля кытшовтіс синъяснас жырсӧ, видзӧдліс рукопись вылас да петіс.
Коридор кузя кылісны сылӧн тэрмасяна кок шыясыс, сэсся ставыс лӧнис.
Эдит Гартман матыстчис пызан дорӧ да босьтіс Любаӧн кольӧм пьесасӧ.
Думыштчӧмӧн сійӧ листаліс лист бокъяссӧ.
Бара кыліс сылы морскӧй гыяслӧн сялькӧдчӧмыс, бара нывбаба-комиссарлӧн образыс сувтіс сылӧн синъяс водзӧ.
Эдит весиг эз казяв, кыдзи воссис ӧдзӧсыс.
Виччысьтӧг сы водзын лои ыджыд тушаа зэв тӧдса, мелі чужӧма морт.
— Прӧститӧй, — шуис пырысь морт. — Тані кӧнкӧ долженӧсь вӧлі чукӧртчыны актёръяс...
— Меным кажитчӧ, ме тіянӧс тӧда, — падъялігтыр шуис Эдит.
— Дерт, тӧдан, Эдит, — ме жӧ Макс Дальгов!
Эдит уськӧдчис сы дінӧ:
— Господи, Макс!
Вот и бур!
Ӧд ме жӧ тӧді, мый тэ тані!
Ме газетысь лыдди...
Кытысь тэ локтін?
Америкаысь?
— Эг, Эдит, дзик мӧд канмуысь.
— Ме кывлі сӧмын, мый тэ пышйӧмыд Дорнауысь, медым воюйтны Испанияын.
— Вернӧ, Эдит.
Миян сэні вӧлі дружнӧй бригада.
А сэсся ковмис бара пышйыны.
Дыр писькӧдчи ме Мӧскуаӧдз, а кор вои сэтчӧ, бара заводитчис война.
Ӧні со локті гортӧ.
— Тэ дыр олін Мӧскуаас?
— Комын кӧкъямысӧд восянь нелямын ӧтиӧдӧдз, сэсся вӧлі фронт вылын переводчикӧн.
— Кывзы, Макс, вай висьтав: сэні збыльысь сідзи, кыдзи висьталӧны?
— Ог тӧд, мый тэныд висьталісны, но ме радейта и тайӧ канмусӧ и сылысь войтырсӧ.
— Тэ ёна вежсьӧмыд, Макс.
— Тайӧ — абу сійӧ кывйыс, Эдит, — серӧктіс Дальгов. — Ме эг вежсьы, ме унатор тӧдмалі да аддзылі.
Висьтав бурджык: кыдзи тэ олан?
— Кыдзи став немечьясыс.
— Немечьяс олӧны оз ӧткодя, Эдит.
— Тэ прав, Макс, — шуис сійӧ думайтыштӧм бӧрын. — Войдӧр меным кажитчыліс, мый став немечьяс ӧткодьӧсь, а ӧні ме аддза, мый тайӧ абу сідз.
Ӧтияс пӧлучитісны му да ӧні дзик мӧд ногӧн видзӧдӧны лоӧмторъяс вылӧ, мукӧдъяс медся ёна полӧны асланыс заводъяс да фабрикаяс вӧсна да ньӧти абу радӧсь, а, мӧдарӧ, думайтӧны пышйыны рытыввылӧ, сӧмын жаль налы эмбурсӧ эновтны.
Но медся шензьӧданаыс сійӧ, мый вот, кажитчис эськӧ, канмусӧ победитӧма, оккупируйтӧма, а корысьяс да уджтӧмалысьяс эз лоны.
Ме весиг ог гӧгӧрво, кыдзи тайӧ лои.
Овсьӧ миянлы, дерт, сьӧкыда: карточкаяс, ставыс муртса, — а тшыгъялысьяс абуӧсь.
Макс Дальгов зэв сюся видзӧдліс Эдит вылӧ: актриса войдӧр некор эз интересуйтчыв общественнӧй олӧмӧн, но вот казялӧма жӧ татшӧм вежсьӧмъяссӧ!
Пӧжалуй, оз на став немечьясыс видзӧдны лоӧмторъяс вылас сідзи, кыдзи Эдит, да зэв этшаӧн вермасны прамӧйногӧн донъявны сійӧс, мый вӧчсьӧ.
Эдит друг юаліс:
— Тэ вӧвлін мӧскуаса театръясын, Макс?
— Дерт жӧ.
— Тэ ворслін сэні?
— Ичӧтика, киноын.
Сцена вылын эг вермы.
Рочӧн ме сёрнита акцентӧн да некыдзи ог вермы сыысь мынтӧдчыны.
Но та йылысь бӧрынджык.
Ме локті кывзыны пьеса.
— Пьесаыс лыддьыссис нин, верман видзӧдлыны сійӧс, со сійӧ куйлӧ сэні.
Тэ тӧдан тайӧ пьесасӧ?
Макс Дальгов босьтіс пызан вылысь рукопись.
— Да, тӧда.
— Тэ аддзылін сійӧс сцена вылысь?
— Да.
— Кывзы, Макс, пӧжалуй, тайӧ тешкодь: нывбаба веськӧдлӧ матросъясӧн.
— Меным тайӧ эз кажитчы тешкодьӧн.
— Ме вылӧ пьесаыс вӧчис шензьӧдана впечатление.
Первойсӧ быттьӧ нинӧм торъяыс абу, а сэсся сійӧ пыр пыдӧджык пырӧ вежӧрӧ — и не думайтны сы йылысь он нин вермы.
— Бур, мый тэ сійӧс кутін чувствуйтны.
Мӧскуаын ме аддзылі уна татшӧм пьеса.
И ещӧ ме гӧгӧрвои Сӧвет Союзын, кутшӧм честь лоны артистӧн.
Тэ эськӧ мед аддзылін, кутшӧм радлунӧн встречайтісны актёръясӧс, кор найӧ волывлісны миян дінӧ фронт вылӧ, передӧвӧйӧ!..
Эдит видзӧдіс Дальгов вылӧ да быттьӧ эз кыв сылысь кывъяссӧ.
— Висьтав, Макс, а збыльысьсӧ вермас лоны корабль вылын нывбаба-комиссар али тайӧ сӧмын авторлӧн думыштӧмтор?
— Абу, тайӧ правда, — шуис сійӧ. — Вӧліны нывбаба-комиссаръяс и флотын, кӧть армияын найӧ вӧліны унджыкӧн.
А тӧдан, Эдит, актёр сэні вермӧ лоны весиг веськӧдлан котырса членӧн.
— Мый нӧ сэні дивӧыс?
Нывбаба кӧ вермӧ лоны комиссарӧн!..
Висьтав, Макс, мыйла век жӧ матросъясыс кывзысьӧны тайӧ нывбабаыслысь?
Мыйын сылӧн выныс?
— Найӧ оз нывбабалысь кывзысьны, Эдит.
Нывбабаыс налы партиялӧн представитель.
Со мыйын сылӧн выныс.
— Да, пӧжалуй...
Макс видзӧдліс сылы синмас да юаліс:
— Тэ кӧсъян сійӧс ворсны?
— Ог!
— Да ӧд тэ сӧмын и мечтайтан комиссарлӧн роль йылысь!
— Ме кӧ эськӧ верми ворсны сійӧс, тайӧ вӧлі эськӧ медся ыджыд шудӧн менам олӧмын.
Талун, пьесасӧ кывзігӧн, ме сувтӧді ачымӧс тайӧ нывбаба местаас, да менам пельпомъяс сайын быттьӧ бордъяс быдмисны.
Ме друг куті чувствуйтны ачымӧс настӧящӧй мортӧн...
— Тадзи жӧ ме ачымӧс чувствуйті, кор ме веськалі Мӧскуаӧ да кодкӧ первойысь шуис менӧ ёртӧн.
— А сэні ещӧ тайӧ историяыс...
— Кутшӧм история?
Эдит висьталіс сійӧ зэв мисьтӧм сцена йывсьыс, коді вӧлі тані часджын сайын.
— Ме чайта, мый та йылысь налӧн водзвыв вӧлі сёрнитчӧма, — помаліс сійӧ ассьыс висьталӧмсӧ.
Дальгов весиг кияснас швачнитіс бокас:
— Кутшӧм ӧбиднӧ, мый ме сёрми!
А мыйла нӧ тэ чӧв олін, Эдит?
Тайӧ юалӧмыс Эдитлы вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Сылы и юрас эз волы, мый сійӧ вермас сюйсьыны тайӧ делӧас.
Эдит весиг гӧрдӧдіс виччысьтӧмысла.
Ӧд вӧліны став подувъяс думайтны, мый и сійӧ вӧлі сёрнитчӧма водзвыв тайӧ негӧдяйясыскӧд.
— Ме тані бокӧвӧй морт, Макс.
Ме ог кӧсйы сюйсьыны некытчӧ.
— Мый нӧ, тайӧ зэв удобнӧй позиция сьӧкыд кадъясӧ.
Век позьӧ вуджны любӧй лагерӧ.
Эдит эз шу ни ӧти кыв.
Дальгов эз видзӧд сылӧн чужӧм вылӧ.
Сійӧ кӧсйис гӧгӧрвоны, мыйла талун локтісны татчӧ именнӧ тайӧ куим мортыс.
Тані явӧ мыйкӧ неладнӧ...
Тані делӧыс абу сӧстӧм...
Дальгов решитіс аски жӧ тӧдмавны та йылысь.
— А тэ мый ӧні вӧчан, Эдит?
Актриса зілис дзебны ассьыс яндысьӧмсӧ, и сійӧ веськодьпырысь шуис:
— Сьыла мамаша Линде ресторанын.
— Татшӧм кадӧ?
Тайӧ абу тэныд, Эдит!
— Тэ нӧ мый, сёрнитчин капитан Соколовкӧд?
Пыр жӧ шуан: немецкӧй войтыр стрӧитӧ демократическӧй Германия, а Эдит Гартман сьылӧ ресторанын?!
Сійӧ меным тайӧс шуліс нин.
— Верма и ме шуны.
— Верман не шуны.
Найӧ чӧв олыштісны.
Сэсся, дзик нин мӧд тонӧн, Эдит друг юаліс:
— Висьтав, Макс: а мый, тайӧ матросъясыс збыльысь ньӧти падъявтӧг вермисны сетны олӧмнысӧ асланыс комиссар вӧсна?
Макс Дальгов дугдіс нюмъявны.
— Кывзы, Эдит, — збыльысь шуис сійӧ. — Тэ он нин вермы ӧткажитчыны тайӧ рольсьыс.
Тэ ӧні сыысь он мын.
Тэ он кут узьны войяснас, тэ пыр кутан аддзыны саридз, кутас кывны сялькӧдчӧмыс да вахтеннӧй матрослӧн гӧлӧсыс...
И быдпӧрйӧ, кор тэ думыштан асьтӧ комиссар рольын, тэнад пельпомъяс сайӧ бара кутасны быдмыны бордъяс.
И тэныд лоӧ сэтшӧм лӧсьыд, мый тэ ни вунӧдны, ни бергӧдчыны мӧдарӧ тайӧ образсьыс он нин вермы...
— Неправда! — горӧдіс Эдит. — Неправда!
Ме регыд муна татысь, менӧ корисны нин Голливудӧ!
— Ставыс вермас лоны, — спокойнӧя вочавидзис Макс, — ставыс вермас лоны.
А кӧть мед кӧні тэ эн вӧв, Голливудын либӧ тані, Дорнауын, тэнад век кутас топавлыны сьӧлӧмыд, кор думыштан тайӧ ворстӧм роль йывсьыс.
Ме бура тӧда тэнӧ, Эдит.
Тэ верман мунны Дорнауысь, пышйыны ёртъяс дінсьыд, но пышйыны ассьыд — он, ӧдвакӧ...
— Мыйла тэ локтін татчӧ?
— Тыдалӧ, сы вӧсна, медым тэ век жӧ ворсін большевистскӧй комиссарлысь рольсӧ, — нюммуніс Дальгов.
Эз на удит сійӧ помавны бӧръя кывъяссӧ, кыдзи ӧдзӧсыс воссис да жырйӧ тэрыба пырис капитан Соколов.
Сійӧ шензьӧмӧн видзӧдліс Макс Дальгов вылӧ да Эдит Гартман вылӧ, довкнитіс налы юрнас, видзӧдліс гӧгӧр да, кор эз аддзы Любаӧс, кодӧс чайтіс суны татысь, шуис:
— Бур рыт, фрау Гартман!
Чолӧм, Дальгов!
Мый нӧ, менам гӧтырӧй муніс нин?
— Да, сійӧ муніс нин, — вочавидзис Эдит.
— Мый нӧ, вӧлі пӧсь дискуссия?
— Некутшӧм дискуссия абу вӧлӧма, — скӧрысь шуис Макс. — Вӧлӧма прӧстӧй хамство, кытчӧ вӧлі содтӧма миян дінӧ ыджыд ненависть да Гитлерӧс воштӧм кузя шогсьӧм.
Меным невернӧ висьталісны кадсӧ, и ме вои, кор ставыс нин вӧлі помасьӧма.
Соколов довкйӧдлыштіс юрнас:
— Сідзкӧ, актёръяс эз сӧгласитчыны сувтӧдны тайӧ пьесасӧ?
— Тані абу вӧлӧмаӧсь актёръясыс.
Татчӧ нарошнӧ коралӧмаӧсь йӧзӧс, кодъяс сулалӧны театрысь бокын.
Настӧящӧй артистъяс зэв ёна кӧсйӧны ворсны сӧветскӧй пьесаын, — чорыда шуис Макс Дальгов да сюся видзӧдліс Эдит вылӧ.
— Мый йылысь тэ сёрнитан? — горӧдіс Эдит.
— Со тэныд, например, зэв окота ворсны нывбаба-комиссарӧс.
Соколов юалана видзӧдліс актриса вылӧ.
Эдит казяліс, мый ӧні буретш сэтшӧм здук, кор висьталӧны сӧмын правда.
Сійӧ кӧсйис шуны мыйкӧ паныд, кӧть зэв бура тӧдіс, мый, сійӧ кӧ ӧні ӧткажитчас, сылы оз ло нинӧм бурыс.
Сэсся он нин лок корны прӧща.
Олӧмын овлӧны здукъяс, кор став честностьӧн колӧ сетны аслыд отчёт, мый тэ збыльысь кӧсъян вӧчны водзӧвылӧ.
И Эдит решитчис.
— Меным зэв ёна воис сьӧлӧм вылӧ нывбаба-комиссарлӧн образыс, — шуис сійӧ Соколовлы веськыда синмас видзӧдігтыр. — Макс висьталӧ збыльтор: ме кӧсъя ворсны тайӧ рольсӧ.
И сійӧ петіс кабинетсьыс, капитан эз удит шуны весиг ни ӧти кыв.
Комын коймӧд глава
Недель мысти сы бӧрын, кор Бертольд Грингель лои директорӧн, авторемонтнӧй завод пӧшти дзикӧдз сувтіс.
Станокъяс, кодъяс бура уджалісны дас во, ӧні частӧ жугласисны.
Заводӧ неважӧн назначитӧм главнӧй инженер Пауль Гриль сӧмын юрас кутчысьліс, кор сылы висьтавлісны аварияяс йылысь.
Моторнӧй цехын, заводса основнӧй цехъясысь ӧтиын, стройысь петіс цилиндръяс шлифуйтан станок.
Термическӧй обработка кузя цехын друг торксис электрическӧй пач.
Мыйлакӧ кутісны ёна шонавны моторъяс.
Кор полковник Чайка вӧзйис Грингельлы лоны директорӧн, сійӧ, дерт, эз надейтчы, мый ставыс сэсся кутас мунны лючки-ладнӧ.
Грингельӧс директорӧ пуктӧм да Бастертӧс вештӧм эз вӧв прӧстӧ ӧти директорӧс мӧдӧн вежӧм, а Бастерт эз вермы не кольны заводӧ ассьыс ёртъяссӧ.
Та вӧсна полковник ньӧти эз чуймы, кор Дробот сылы висьталіс, мый вӧчсьӧ «Мерседесын».
Чайка эновтіс ассьыс став делӧяссӧ да муніс заводӧ.
Грингель виччысис комендантлысь воӧмсӧ полігтырйи.
Но полковниклӧн, тыдалӧ, вӧлі зэв бур настроение.
Сійӧ гажаа здоровайтчис Грингелькӧд да Дроботкӧд да тшӧктіс корны кабинетӧ главнӧй инженер Грильӧс.
Медвойдӧр Чайка корис сетны сылы заводыслысь плансӧ да производствоыслысь схемасӧ.
Та бӧрын сійӧ босьтіс став вӧвлӧм аварияяслысь список да кутіс пасъявны найӧс план вылас.
Артмис зэв синмӧ шыбитчана картина.
Первойя видзӧдлӧм серти случайнӧй жугавлӧмъяс да нелючкияс складывайтчисны дзик чёткӧй да водзвыв бура думыштӧм системаӧ.
— Сідзкӧ, заводын орудуйтӧны господин Бастертлӧн агентъяс, — вӧчис итог Чайка. — Выводсӧ татысь колӧ вӧчны сӧмын ӧтиӧс — бдительность и ещӧ ӧтчыд бдительность.
Ми кӧ кутам кодӧскӧ ӧтиӧс тайӧ прохвостъяс письыс, то вермам тӧдмавны и ставнысӧ мукӧдъяссӧ.
А ӧні ме сӧветуйта тіянлы лоны спокойнӧйӧн да сюся видзӧдны йӧз бӧрся.
Быд выль авария йылысь кора юӧртны меным.
Та бӧрын полковник прӧщайтчис.
Сы кывъясысь Грингель кыліс збыль отсӧг.
Ӧні Грингель, цехъясті ветлӧдлігӧн, выльногӧн видзӧдіс йӧзлӧн чужӧмъяс вылӧ.
Колӧ вӧлі быдӧнӧс тӧдмавны ньӧти ӧшибитчытӧг.
Но тадзи ӧмӧй мыйкӧ тӧдмалан?
Директор решитіс чукӧртны общезаводскӧй собрание да шыасьны рабочӧйяс дінӧ призывӧн.
Сійӧ некор эз сёрнитлы йӧз водзын, но ӧні татшӧм сёрнитӧмсӧ сійӧ лыддис быть коланаӧн.
Уна кад сійӧ пукаліс аслас кабинетын да гӧтӧвитіс ассьыс речсӧ.
Колана кывъясыс эз сюравны сылы, но корны кодлыськӧ отсӧг Грингельлы эз вӧв окота.
Воис собрание лун.
Важӧн нин пустуйтысь заводскӧй столӧвӧйлӧн ыджыд залын некымын сё рабочӧй виччысисны выль директорлысь локтӧмсӧ.
Кор Грингель тыдовтчис пызан дорын, залын сразу лои чӧв-лӧнь.
Тайӧ здукӧ виччысьтӧг пырисны залӧ полковник Чайка да капитан Соколов да пуксисны бӧръя радъясӧ.
— Ёртъяс! — шуис директор, и тайӧ вӧлі нач ӧти кыв сыӧн водзвыв лӧсьӧдӧм речысь.
Грингель друг гӧгӧрвоис, мый сылы нинӧмысь яндысьны, мый сійӧ ас йӧз пӧвстын, мый сійӧс кытшалӧны йӧз, кодъяскӧд сійӧ уджаліс уна во чӧж.
И директор заводитіс висьтавлыны спокойнӧя, гижӧд вылас видзӧдлывтӧг нин.
— Ёртъяс! — ещӧ ӧтчыд шуис сійӧ. — Видзӧдлӧй бурджыка тайӧ схема вылас.
Грингель паськӧдіс да ӧкуратнӧя сутшкис стенӧ чертёж, код вылын некымын лун сайын уджаліс полковник.
— Ті аддзанныд татысь, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый цехъясын аварияяс лоалӧны оз случайнӧя.
Татысь тыдалӧ, мый ставыс тайӧ вӧчсьӧ нарошнӧ.
Со видзӧдлӧй, мый артмӧ, — и сійӧ чуньнас петкӧдліс основнӧй пунктъяссӧ, кӧні вӧліны медся гырысь аварияяс.
Залын кыліс шум.
Унаӧн пуксялісны матӧджык оратор дінӧ.
— Ме тіян кодь жӧ рабочӧй, — висьтавліс Грингель, — кӧть менӧ и назначитісны ӧні директорӧн господин Бастерт пыдди.
Но кодкӧ зільӧ докажитны, мый ме, сідзкӧ и ставным ми, рабочӧйяс, огӧ вермӧй да огӧ кужӧй управляйтны заводъясӧн.
Эз прӧста господин Бастерт эскӧдлы миянӧс ставнымӧс, быттьӧ сэтшӧм специалистъястӧг, кыдзи сійӧ, завод уджавны оз вермы.
А ме висьтала, мый ми, — Грингель ӧвтыштіс кинас, — мый немецкӧй рабочӧйяс вермасны руководитны предприятиеӧн, найӧ кӧ честнӧй йӧз, а абу подлечьяс.
Миянлы оз тырмы образование, тайӧ збыль, но ӧд абу став инженеръясыс Бастерт кодьӧсь, и найӧ миянлы отсаласны.
Грингель дугдіс сёрнитнысӧ, пыдісянь лолыштіс, и ставныслы кажитчис, мый ӧні сійӧ пондас сёрнитны гораджыка.
Но директор висьталіс водзӧ сідз жӧ, гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг, сӧмын ещӧ ярскӧбаджык шуаліс быд кыв:
— Миян врагъяс кӧсйӧны петкӧдны заводсӧ стройысь.
Ме кора тіянӧс отсавны меным корсьны тайӧ преступникъяссӧ.
Ӧтнам ме нинӧм ог вермы вӧчны.
А ӧд сёрниыс мунӧ сы йылысь, медым спаситны миянлысь «Мерседес», кӧні ставным ми уджалім эгӧ ӧти во.
Ӧд регыд миян предприятиеным вуджас, тыдалӧ, немецкӧй войтыр киӧ.
Ме абу оратор и ог куж мичаа сёрнитны, но ті, чайта, гӧгӧрвоинныд, мый ме кӧсйи висьтавны.
Ӧні завод вӧсна кывкута ог сӧмын ме, но и ставным ми.
Сійӧ лэччис сцена кодь вылысь.
Собрание мӧдіс ызгыны, первойсӧ ньӧжйӧникӧн, а сэсся пыр гораджыка.
Сы бӧрын некод эз решайтчы выступайтны, но залын уналаын вензисны.
Грингельлысь кывъяссӧ обсуждайтісны пӧся.
Ӧткымынъяс шуасисны, мый выль директор прӧстӧ полӧ кывкутӧмысь да зільӧ сійӧс вештыны мукӧд вылӧ.
Но унджыкыс предлагайтісны вӧтлыны Бастертлысь вӧвлӧм отсасьысьяссӧ.
Лёк вӧчӧмыс вӧлі быдӧнлы тыдалана.
— Менам эм юалӧмъяс оккупационнӧй власьтлӧн представительяслы, — кыліс Дидермайерлӧн гӧлӧсыс.
— Пӧжалуйста, — чеччис аслас местаысь да матыстчис пызан дорӧ Чайка.
— Мый ӧні вӧчӧ господин Бастерт?
— Господин Бастерт босьтчис политическӧй уджӧ.
— Мӧд юалӧм: кор кӧсйӧны демонтируйтны миянлысь заводнымӧс?
— Заводсӧ оз ло демонтируйтӧма.
Кыкнан вочакывйыс вӧчисны собрание вылӧ ыджыд впечатление.
Оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мыйла Бастертлӧн судьбаыс сэтшӧма интересуйтіс рабочӧйясӧс.
Тыдалӧ, найӧ чайтісны, мый тшӧкыда овлысь аварияясыс йитчӧмаӧсь важ директорлӧн поведениекӧд.
Цех кузя Грингельлӧн вӧвлӧм суседыс, Мюллер, виччысьтӧг гораа шуис:
— Ми корам комендатураса представительясӧс вочавидзны некымын юалӧм вылӧ, кодъяс, гашкӧ, и оз касайтчыны миян завод дорӧ.
— Пӧжалуйста, — шуис Чайка.
Сійӧ унаысь нин вӧвлі немецкӧй рабочӧйяслӧн собраниеяс вылын, да налӧн интересъясыс сылы вӧлі бура тӧдсаӧсь.
— Менам эм куим юалӧм, — водзӧ висьталіс Мюллер. — Ӧти-кӧ: кыдзи оккупационнӧй власьт представляйтӧ аслыс Германиялысь будущӧйсӧ?
Мӧд-кӧ: кор миян бурмас продовольственнӧй положение?
Коймӧд-кӧ: кор лэдзасны Рочмуысь миянлысь военнопленнӧйясӧс?
Со ставыс, мый ме кӧсйи юавны.
Полковник видзӧдліс залӧ чукӧртчӧм йӧз вылӧ.
Тані колӧ вӧлі вочавидзны дзик стӧча.
— Оккупационнӧй власьт, — шуис сійӧ, — лыддьӧ, мый Германия должен лоны единӧй, демократическӧй, миролюбивӧй канмуӧн.
Лӧсьӧдны татшӧм государство — сійӧ лоӧ обеспечитны Европаын мир.
Миян зонаын демократизациялӧн процессыс мунӧ ӧдйӧ.
Земельнӧй реформа бура доказывайтӧ сійӧс, мый сӧветскӧй оккупационнӧй власьтлӧн кывъясыс оз торъявны делӧысь.
Ті, кӧнкӧ, тӧданныд сідзжӧ, мый Потсдамскӧй соглашение серти ми разрешитім став демократическӧй партияяслысь удж.
Таысь кындзи, регыд лоӧ помалӧма гитлеровскӧй военнӧй преступникъяслысь делӧяс видлалӧм.
Ме кута тӧдвылын не сӧмын Нюрнбергын суд, но и денацификация кузя мукӧд судъяс.
Татшӧм ногӧн, сӧветскӧй оккупационнӧй зонаын став труженикъяслы воссьӧ яснӧй перспектива, а требуйтсьӧ насянь сӧмын ӧтитор: честнӧя уджавны выль, единӧй, миролюбивӧй Германия лӧсьӧдӧм кузя.
Татшӧм жӧ яснӧй вочакыв сетіс комендант и мӧд юалӧмыс вылӧ.
Бурмӧдны Германиялысь продовольственнӧй положение позьӧ сӧмын удж бурмӧдӧмӧн да удж производительность кыпӧдӧмӧн.
— Ми кӧ тіянкӧд, — висьталіс полковник, — ӧдйӧ ёнмӧдам сӧветскӧй зоналысь экономикасӧ, продовольственнӧй положение, кыв шутӧг, бурмас.
Промышленностьын уджалысь рабочӧйяслы кутасны сетны содтӧд питание — ӧбедъяс.
Абу ылын сійӧ кадыс, кор столӧвӧй, кытчӧ ми ӧні чукӧртчим, бара кутас уджавны.
Сёрнитны кӧ пленнӧйясӧс лэдзалӧм йылысь, то плансӧ лӧсьӧдӧма нин.
Матыса лунъясӧ срокъяссӧ лоӧ йӧзӧдӧма газетъясын.
Полковниклӧн вочакывъясыс вӧліны полнӧйӧсь.
Но юалӧмъяс — быдсямапӧлӧсъясӧс, а мукӧддырйи медся лӧсявтӧмъясӧс — сеталісны быдладорсянь.
Мукӧдыс на пиысь вӧліны явӧ провокационнӧйӧсь.
Но полковник Чайка вӧлі тырмымӧн опытнӧй, медым эрдӧдны йӧз водзын татшӧм нога юасьӧмыслысь збыль пытшкӧссӧ.
Сэсся рабочӧйяс сетісны некымын юалӧм Рочму йылысь.
Комендант кӧсйысис:
— Ми ыстам «Мерседесӧ» докладчикӧс, сійӧ подробнӧя висьталас тіянлы Сӧвет Союзын олӧм йылысь.
Чайка видзӧдліс часі вылӧ.
Ставӧн гӧгӧрвоисны, мый собраниесӧ кад помавны, сійӧ и сідзи зэв ёна нюжаліс.
Грингель бара локтіс пызан дорӧ.
— Ме кора тіянӧс не вунӧдны сійӧс, мый ме кори тіянсянь, — шуис сійӧ. — Ме ёна надейтча тіян отсӧг вылӧ, ёртъяс.
Директорлӧн бӧръя кывъяслы воча кылісны ошкана гӧлӧсъяс.
Кор рытнас комендатураса офицеръяс сёрнитісны «Мерседес» заводын лоӧмторъяс йылысь, найӧ воисны сэтшӧм выводӧ, мый вӧвлӧм директор Бастерт ёртъяскӧд колӧ займитчыны серьёзнӧя.
Комын нёльӧд глава
Сы йылысь, мый Эдит Гартман сӧгласитчӧма ворсны известнӧй сӧветскӧй пьесаын нывбаба-комиссарлысь роль, писатель Болер тӧдмаліс <deu>«Теглихе рундшау»</deu> берлинскӧй газетысь.
А тайӧ — Германияын Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялӧн официальнӧй орган.
Тані некутшӧм ӧшибка эз вермы лоны.
Но буретш воддза лунас американскӧй зонаысь радио юӧртіс, — и Болер ачыс тайӧс кывліс, — быттьӧ Дорнау карын актёръяс ӧткажитчӧмаӧсь сувтӧдны сӧветскӧй пьеса.
Болер, дерт, дзик нинӧм эз тӧд сы йылысь, мый Зигфрид Горн кабинетын лоӧмтор бӧрын Штельмахер пыр жӧ ыстіс условнӧй телеграмма Берлинӧ, Зандерлы, коді вузаліс тайӧ юӧртӧмсӧ корреспондентъяслы.
Штельмахер эз тӧд да и тӧдны эз вермы ставсӧ сійӧс, мый лои магистратын сы мунӧм бӧрын.
Со мый вӧсна юӧртӧмъясыс вӧліны разнӧйӧсь да воштісны старикӧс тӧлк вывсьыс.
Писательлы окота вӧлі тӧдмавны, кыдзи жӧ тайӧ збыльвылас да решитіс прогулка дырйи пыравны Эдит Гартман ордӧ.
Луныс вӧлі мича.
Болер долыдпырысь лолаліс тувсов сынӧдӧн, кӧть эськӧ вӧлі кӧдзыд на.
Сійӧ муніс тэрмасьтӧг да думайтіс, кыдзи сылы колӧ сёрнитны актрисакӧд.
Площадь вылын гораа кучкаліс кӧкъямысысь.
Талун буретш лӧсьӧдісны ратушаса ыджыд башня вылысь часісӧ.
Болер казяліс тайӧс да думсьыс нюммуніс: олӧмыс пырӧ тюрмаӧ.
Сӧмын тайӧ нормаыс омӧля мунӧ важыс вылӧ.
Кодкӧ ӧмӧй войдӧр вермис шуны нормальнӧйӧн сэтшӧмтор, кор мортлысь мырддьӧны озырлунсӧ да юклӧны сійӧс гӧльяслы?
Эз, Германияын эз на аддзывны нинӧмӧс татшӧмсӧ.
Либӧ лӧсялӧ ӧмӧй сійӧторйыс, кор рабочӧй друг лоӧ заводса директорӧн?
Оз, дыр на оз ло Германияын настӧящӧй порядокыс, но и важас бергӧдчӧмыс ӧні оз вермы лоны.
Тайӧ мӧвпыс должен лоны главнӧйӧн сылӧн небӧгын.
Да, важ Германия помасис.
Ӧні лоӧ выль Германия, коді историяын первойысь стремитчӧ оз войнаӧ, а мирӧ.
Болер друг кватитчис.
Да ӧд именнӧ та йылысь и висьтавсьӧ СЕПГ-лӧн газетъясын да радиопередачаясын!
Но регыд сюри сьӧлӧм бурмӧдан вочакыв.
Сійӧ век жӧ унаторйын абу сӧгласен сеповечьяскӧд.
Дерт, земельнӧй реформа нуӧдны вӧлі колӧ, но сӧмын сы бӧрын, кор та вылӧ сӧгласитчасны помещикъяс.
«А сӧгласитчисны ӧмӧй помещикъяс ас вӧляысь сетны мусӧ?» — пыр жӧ юаліс ассьыс Болер да, медым дзикӧдз не дзугсьыны, нинӧм эз вочавидз.
Аслас небӧгын сійӧ оз кут гижны татшӧм ёсь проблемаяс йывсьыс.
Колӧ прӧстӧ висьтавны Германияын бӧръя лоӧмторъяс йывсьыс.
И тайӧ лоӧ дзик тырмымӧн!
Тайӧс думайтігтыр сійӧ эз и казяв, кыдзи воис Эдит Гартман ӧдзӧс дорӧ.
Актриса вӧлі гортас.
Писательӧс аддзӧм бӧрын Эдит неуна шӧйӧвоши, и тайӧ вынсьӧдіс писательлысь думсӧ сы йылысь, мый актриса сӧгласитчӧма, тыдалӧ, ворсны сӧветскӧй пьесаын.
Эдит пыр жӧ кутіс сёрнитны мича водз тулыс йылысь, ратуша вылын лӧсьӧдӧм часі йылысь, быдсяма пустякъяс йылысь, и писательлы эз удайтчы шуны весиг ӧти кыв, медым вуджны сійӧс интересуйтысь тема вылӧ.
Медбӧрын сёрниын лои коставлӧм.
Болер кыпӧдчыштіс креслӧсьыс да кӧсйис нин юавны газетын петӧм заметка йылысь, но Эдит вежливӧя торкис сійӧс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мыйла локтіс сы ордӧ Болер, но ӧні сійӧ эз кӧсйы эськӧ вочавидзны та йылысь юасьӧмъяс вылӧ.
Эдит и ачыс эз тӧд, шогсьыны сылы али радлыны сы кузя, мый уна во чӧжӧн первойысь сылӧн нимыс бара петіс газетъясын.
Тайӧ некымын строкаыс газетас ӧні сылы вӧлі зэв важнӧ.
Да, ӧні став Германия тӧдӧ сы йылысь, мый Эдит Гартман бара сцена вылын.
— Ті кывлінныд, ме кута ворсны сӧветскӧй пьесаын, — друг решитчис Эдит да кутіс видзӧдны, кутшӧм впечатление вӧчисны сылӧн кывъясыс пӧрысь писатель вылӧ.
— Ме лыдди та йылысь газетысь, — вочавидзис Болер да пока нинӧмӧн эз петкӧдлы, кыдзи сійӧ видзӧдӧ актрисалӧн поступок вылӧ. — Висьталӧй меным честнӧя: ті ас вӧлясьыныд сӧгласитчинныд ворсны тайӧ рольсӧ али тані вӧліны ещӧ кутшӧмкӧ содтӧд помкаяс?
Сійӧ юаліс та йылысь сэтшӧм делӧвӧя интересуйтчӧмӧн, мый Эдит весиг скӧрмынысӧ эз вермы.
— Эз, менӧ эз подкупитны...
— Мыйла нӧ ті энӧ сӧветуйтчӧй мекӧд? — друг скӧрмис старик. — Мыйла сэтшӧма тэрмасинныд?
Ме тіянӧс дзик ог гӧгӧрво!
Оз ӧмӧй позь вӧлі виччысьыштны, кор ставыс лоӧ яснӧ?
— Ӧні оз нин позь пукавны ки кресталӧмӧн.
— Сӧрӧм! — горӧдіс Болер. — Ми, интеллигенция — учёнӧйяс, актёръяс, адвокатъяс, инженеръяс, — нациялӧн вемыс.
Ставным ми виччысям, сы вӧсна мый мӧд ногӧн ӧні оз позь.
А ті тэрмасянныд!
Ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм вред вӧчанныд рӧдиналы?
Сэтшӧмъяс вӧсна, кыдзи ті, и рочьяс неправильнӧ кутасны думайтны немецкӧй войтыр йылысь.
— Регыд ме муна Германияысь вообщӧ.
— Тайӧ вӧлі сӧмын оз тырмы!
Сідзкӧ, измена бӧрся измена?!
— Ме ог гӧгӧрво тіянӧс.
Ворсны — оз ков, мунны — оз жӧ ков.
Мый нӧ меным вӧчнысӧ?
— Ещӧ ӧтчыд висьтала тіянлы: энӧ тэрмасьӧй!
Миян кытшысь став йӧзыс сӧветуйтасны тіянлы тайӧс жӧ.
Болер вӧлі прав ӧтиторйын.
Збыльысь, сійӧ кадӧ уна немечьяс нуӧдлісны виччысян тактика.
— Ме тіянкӧд абу сӧгласен.
Кад нин быдӧнлы определитны ассьыс отношениесӧ лоӧмторъяс дінӧ! — чорыда шуис Эдит.
— Кыдзи окота тіянлы, фрау Гартман, — чеччигмозыс кӧдзыда шуис Болер. — Ме сӧмын лыдди аслам могӧн предупредитны тіянӧс.
Сійӧ тӧдчӧдӧмӧн любезнӧя копыртчыліс да муніс.
Ӧдзӧсыс сы бӧрся чорыда швачнитіс-пӧдлассис.
Эдит дыр пукаліс креслӧын да зілис гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма волнуйтчӧ писательыс.
Мыйла сійӧ ӧлӧдӧ Эдитӧс решительнӧй поступокъясысь?
Тыдалӧ, сы вӧсна, мый ачыс оз на тӧд, кыдзи относитчыны лоӧмторъяс дінӧ, сійӧ ачыс эз на аддзы ассьыс местасӧ выль Германия олӧмын.
Кор Эдит воис татшӧм выводӧ, сійӧ бара босьтчис уджӧ.
Сылы окота вӧлі ворсны ассьыс рольсӧ сідзи, медым сійӧ вӧлі достойнӧ известнӧй актриса Эдит Гартманлы.
Ӧні сійӧ лун-лун лыддьысис да зілис гӧгӧрвоны сылы тӧдтӧм канмуса аслыснога йӧзлысь характерсӧ.
— Мыйла меным учебникъясыс? — чуймис Эдит, кор некымын лун сайын Люба нюжӧдіс сылы выль небӧг, кытысь вӧлі кылӧ на типографскӧй краска дукыс.
Тайӧ вӧлі турунвиж коркаа неыджыд небӧг.
Шусис сійӧ «Всесоюзнӧй Коммунистическӧй (большевикъяс) партиялӧн история».
— Лыддьӧй, — вочавидзис Люба. — Сӧвет Союзын тайӧ небӧгсӧ тӧдӧны быдӧн.
Тайӧ краткӧй курс, но сійӧ висьталас тіянлы миян канму йылысь да миян йӧз йылысь унджык мукӧдпӧлӧс сё небӧг дорысь.
Эдит аттьӧаліс, босьтіс небӧгсӧ да мӧдӧдчис гортас.
Мунігас сыкӧд лои ичӧтик приключение.
Сылы паныд локтіс сӧветскӧй майор.
Кор сійӧ аддзис Эдит киысь турунвиж коркаа небӧгсӧ, чуймӧмӧн сувтіс, сюся видзӧдліс Эдит вылӧ, ошкӧмпырысь нюммуніс да водзӧ муніс аслас туйӧд.
Актрисалӧн интересыс небӧг дінас соді.
Тыдалӧ, сэні и збыльысь вӧлі мыйкӧ коланатор.
Эдит дзикӧдз нин вунӧдіс Болер волӧм йылысь; сійӧ лӧсьыдджыка пуксис креслӧас, матӧджык вештыштіс лампасӧ да заводитіс лыддьысьны.
Комын витӧд глава
Капитан Чарлз Блумфилд сайӧдтӧм интересӧн видзӧдіс Гильда Фукс вылӧ, а сыкӧд орччӧн сулалысь Штельмахерӧс весиг казявны эз кӧсйы.
Кажитчис, мый капитан вообщӧ эз аддзы Штельмахерӧс.
Конферансье думсьыс ёна дӧзмис, но эз лысьт тайӧс петкӧдлынысӧ.
Штельмахер да Гильда воисны английскӧй секторӧ Блумфилд корӧм серти.
Найӧс корӧма вӧлі фрау Линде пыр.
Сы йылысь, мый капитан Блумфилд уджалӧ английскӧй военнӧй администрацияын да ведайтӧ пропагандаӧн, Штельмахер кывліс и водзджык.
Но капитан, таысь кындзи, вӧлӧма и разведкаын, и та йылысь Штельмахерлы висьталіс Зандер.
Неуна чуймӧдіс, мый кориснысӧ эз американечьяс, кодъяс пырджык веськӧдлісны татшӧм делӧяснас, а англичана.
Тайӧ вежсьӧмыслысь помкасӧ Штельмахер эз тӧд.
А Гильда да капитан, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдісны делӧяс йылысь.
Найӧ казьтылісны важ американскӧй да английскӧй картинаяс, да позьӧ вӧлі думыштны, мый найӧс татчӧ медсясӧ корӧмаӧсь сёрнитны тайӧ фильмъяс йывсьыс.
Капитан Блумфилд, вӧвлӧн кодь чужӧма, шыльыд, югъявтӧдзыс мавтӧм юрсиа, кузь тушаа морт, сёрнитіс ланьтлытӧг.
Та дырйи сійӧ частӧ видзӧдлывліс Гильда вылӧ да кыв йывнас тэрыба нюлыштлывліс чургӧдчӧм кыз вомдоръяссӧ.
«Тыдалӧ, капитан кольӧдас мыйкӧ дыра кежлӧ Гильдаӧс Берлинӧ», — думыштіс конферансье.
Медбӧрын, кор кинокодзувъяс йылысь казьтылӧмъяс помасисны, капитан бергӧдчис Штельмахерлань.
— Ті вайинныд меным сӧветскӧй войска йылысь даннӧйяс, кыдзи вӧлі тшӧктӧма тіянлы? — юаліс сійӧ сідзи, быттьӧ пыр на медся любезнӧя сёрнитіс Дорнауса конферансьекӧд.
Штельмахер чошкӧдіс пельяссӧ.
Зандер эз висьтавлы сылы сы йылысь, мый татшӧм сведениеяссӧ ковмас сетавны ещӧ кодлыкӧ.
Конферансье вочавидзис эз веськыда:
— Найӧс менам абу на дзикӧдз прӧверитӧма.
Ӧні ӧд зэв сьӧкыд мыйкӧ тӧдмавны войска йылысь...
Штельмахер прӧстӧ пӧръясис, збыльысьсӧ некутшӧм сведениеяс сӧветскӧй войска йылысь сылӧн эз и вӧвны.
Но сійӧ эз кӧсйы таын висьтасьны ни Блумфилдлы, ни Зандерлы.
— Жаль! — недӧвӧльнӧя чукыртчыліс Блумфилд. — Ӧні ми тайӧн зэв ёна интересуйтчам.
Кыдзи ме тӧда, ті сетавлінныд сведениеяссӧ Зандерлы, а сійӧ — американечьяслы.
Ӧні тайӧ даннӧйяссӧ кӧсъя пӧлучайтны ме.
«Со тай мый, — думыштіс Штельмахер, — англичана оз дӧверяйтны асланыс американскӧй «ёртъяслы» да решитӧмаӧсь лӧсьӧдны ассьыныс агентурнӧй сеть!»
— Мынтысьны ті кутанныд торйӧн? — юаліс сійӧ.
Ӧтветыс сылы кажитчис.
Да, мынтысьны кутасны бура.
Капитан вуджис мукӧд юалӧмъясӧ.
Сійӧ дыр юасис земельнӧй реформа йылысь, кутшӧм принципъяс лӧсьӧдсьӧны му обработайтӧм кузя, йӧзлӧн настроение йылысь, продовольственнӧй положение йылысь, — сійӧс интересуйтіс дзик ставыс.
— Кутӧй тӧдвыланыд, — шуис сійӧ, кажитчӧ сёрнитан темаыскӧд некутшӧм йитӧдтӧг, — тіян дінӧ кӧ шыасяс отсӧгла кодкӧ выль социал-демократическӧй партияса членъясысь господин Шумахер нимсянь, ті долженӧсь сетны сійӧ мортыслы тыр доверие да быдсяма отсӧг.
Штельмахер тӧдіс, мый СЕПГ котыртӧм бӧрын социал-демократъяслӧн неыджыд юкӧн торйӧдчис да котыртіс ассьыс «партия», кодлӧн центрыс вӧлі английскӧй зонаын.
Тайӧ, позьӧ кӧ шуны, партияыслы тыр поддержка сетлісны американечьяс да англичана, мӧд ногӧн кӧ вӧлі налӧн содержание вылын.
Тайӧс сійӧ бура тӧдіс.
А ӧні ещӧ тыдовтчис, мый тайӧ партияса быд член вылӧ позьӧ надейтчыны и шпионажын.
Век жӧ нин Штельмахерӧс эз шогӧд тайӧ юӧрыс.
Сэсся капитан перйис шкапсьыс кык тетрадь.
Ӧтисӧ сійӧ мыччис Гильдалы, мӧдсӧ — Штельмахерлы.
— Тайӧ выль пьеса, — шуис сійӧ. — Сувтӧдны сійӧс ӧні водз на, но кадыс регыд воас.
Лыддьӧй.
Пуксьӧй вот татчӧ, — сійӧ индіс стен дорын сулалысь стулъяс вылӧ, — а сэсся ми сёрнитыштам.
Штельмахер да Гильда заводитісны лыддьыны.
Капитан пуксис пызан сайӧ да, кажитчӧ, вунӧдіс гӧсьтъяс йылысь.
Пӧшти быдса час кабинетын вӧлі чӧв-лӧнь.
Штельмахер горша лыддис рукописьсӧ.
Капитан Блумфилд эз прӧста тшӧкты налы тӧдмасьны тайӧ пьесанас.
Сійӧ зэв бура петкӧдліс Америкалысь да Англиялысь збыль политикасӧ.
Дженьыда кӧ висьтавны, тайӧ пьесаыс вӧлі сійӧ антисӧветскӧй пьесаяс лыдысь, кутшӧмъяс бӧръя кадас уна петісны рытыввыв зонаясын.
Но ӧні пьескаыс кажитчис Штельмахерлы вывті бурӧн.
— Лыддинныд? — юаліс Блумфилд. — Воис сьӧлӧм выланыд?
— Вывті бур! — ӧттшӧтш горӧдісны Гильда да Штельмахер.
— Сідзкӧ вот, — водзӧ висьталіс капитан, — тайӧ пьесасӧ лӧсьӧдӧма абу тіянлы вылӧ.
Коркӧ сійӧс, дерт, лоӧ сувтӧдӧма.
Но ми огӧ тэрмасьӧй.
Главнӧй рольсӧ должен ворсны известнӧй актриса.
Ми думайтам Эдит Гартман йылысь.
Тіянлы колӧ заинтересуйтны сійӧс, висьтавны сійӧ условиеяс йывсьыс, кодъясӧс тані лоӧ лӧсьӧдӧма сылы, да вайӧдны сійӧс татчӧ, английскӧй секторӧ.
Со тіянлы матыса кад кежлӧ главнӧй задание.
— Ме думайта, мый тайӧс лоӧ сьӧкыд пӧртны олӧмӧ, — смелмӧдчис шуны Штельмахер.
— А ме тайӧс ог чайт.
Госпожа Гартманӧс колӧ сӧмын заинтересуйтны.
Актёръяслӧн убеждениеяс абу зэв крепыдӧсь.
Найӧ вежлалӧны убеждениеяссӧ частӧ да кокньыда.
Рольяссӧ моз жӧ: выль роль — выль убеждениеяс.
Капитан дӧвӧля серӧктіс — зэв нин сылы сьӧлӧм вылас воис аслас остротаыс.
Гильда да Штельмахер весиг эз нюммунны.
— Менам предложениеӧй тіянлы, буракӧ, оз кажитчы?
— Мый ті, мый ті? — тэрмасигтырйи вочавидзис Штельмахер. — Ми босьтчылам.
— Ті меным пыр жӧ юӧртанныд, мыйӧн сӧмын Эдит Гартман сӧгласитчас локны Берлинӧ.
Ми паськыда гижам газетъясын столичнӧй сцена вылӧ сылысь бӧр воӧмсӧ.
А висьталӧй: <deu>«Теглихе рундшау»</deu> газетын сӧветскӧй пьесаын сылӧн участвуйтӧм йылысь юӧрыс — мый сійӧ, прӧстӧ пропаганда?
Штельмахер эз тӧд, мый вочавидзны.
Правдасӧ висьталӧмыс вермис скӧрмӧдны начальствоӧс, а пӧръясьӧмысь сылы вермас сюрны.
— Тайӧ юӧрсӧ абу на прӧверитӧма, — шуис сійӧ.
— Бур, — шуис Блумфилд. — Сиа тіянлы успех.
Главнӧйыс, кутӧй йитӧдсӧ мекӧд и сэсся некодкӧд.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — вочавидзис Штельмахер. — Но быд уджысь колӧ сьӧм, медся войдӧр сьӧм.
— Сьӧм лоӧ, — вочавидзис капитан да ассьыс кывъяссӧ вынсьӧдіс кинас шеныштӧмӧн. — Та вӧсна верманныд не тӧждысьны.
Но именнӧ та вӧсна и тӧждысис Штельмахер.
Сійӧ зэв бура тӧдіс англичаналысь модасӧ — уна кӧсйысьны да нинӧм не мынтыны.
Сэтчӧ жӧ Англия ӧні гӧль, кыдзи вичкоын олысь шыр, ачыс удждысьӧ Америкалысь...
Пӧжалуй, колӧ сёрнитчыны стӧчджыка.
— Ми ӧні сэтшӧма расходуйтчим, — нориника заводитіс Штельмахер. — Меным эськӧ окота вӧлі тӧдны, уна-ӧ миянлы вермасны мынтыны...
— Тайӧ дзик ковтӧм сёрни, — шуис капитан. — Ме кута мынтыны тіянлы сдельнӧя.
— Кӧсъя висьтавны, мый американечьяс...
— Верманныд не висьтавны!
Капитан дӧзмис.
Чӧрт тӧдӧ, мый вӧчсьӧ!
Американечьяс збыльысь удитӧмаӧсь асланыс сьӧмӧн тшыкӧдны немечьясӧс.
Гильда некодарас эз сюйсьы, но Штельмахер эз сетчы.
Капитанлы лои уступитны, и сійӧ неокотапырысь гижис чек неыджыд сумма вылӧ.
Та вылын приёмыс помасис.
Штельмахер думайтіс, мый капитан сэсся лэдзас сійӧс, а Гильдаӧс коляс, но англичанин решитіс мӧдног.
Сьӧм йылысь сёрнитігӧн тайӧ кузь немечыслы чӧла сочувствуйтӧмысь фрейлейн Фуксӧс ковмас накажитны.
Оз удайтчы Фукслы пӧльзуйтчыны капитан Блумфилдлӧн милӧстьӧн...
Мед мунӧ аслас Дорнауӧ, тайӧ лоӧ бур наказаниеӧн асныралӧмысь.
Тильда эз ёна шогсьы та кузя.
Прӧщайтчигас сійӧ лукава да тӧдчӧдӧмӧн юаліс капитанлысь американскӧй разведкаысь тӧдса офицерлысь адрессӧ.
Юалӧмыслӧн цельыс вӧлі зэв гӧгӧрвоана, и адрессӧ капитан эз сет.
— Нинӧм, кыдзкӧ корся, — шуис Гильда жырйысь петігӧн.
Комын квайтӧд глава
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Карса комендант юӧртіс, мый регыд лоӧ взорвитӧма патроннӧй заводлысь корпусъяссӧ; тайӧ заводыс вӧлі Дорнаусянь неылын.
Взрывнӧй волнаыс вермис жугӧдны стеклӧяс.
Лео Бастерт казяліс орчча керка ӧшиньяссьыс бумага крестъяс да пыр жӧ чукӧстіс экономкасӧ.
Ӧд тадзи жӧ вӧлі клеиталӧма ӧшиньяссӧ война заводитчигӧн.
Тайӧс думыштӧмсьыс сылӧн тэрыбджыка кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Ок, тайӧ кӧ эськӧ вӧлі збыль!..
abu
— Кутасны взрывайтны патроннӧй завод, — спокойнӧя висьталіс старука.
Дӧзмӧм Бастерт чӧв олігтыр пондіс ветлӧдлыны жырйӧдыс.
— Аски, дас кык часын, — стӧчмӧдіс экономка. — Аски асывнас и ме клеитала.
Бастерт лэдзис сійӧс.
Войнас сійӧ узис омӧля да чеччис мукӧддырся серти водзджык.
Висис юрыс, син дорас ӧшйисны лӧз мешӧкъяс.
— Талун взорвитасны завод... — Сійӧ кывзіс ассьыс кывъяссӧ да ачыс чуймис гӧлӧсыслӧн трагичностьыслы.
Бастерт пасьталіс пальто да петіс ичӧтик, мичаа лӧсьӧдӧм садйӧ.
Патроннӧй заводыс тасянь эз тыдав, сійӧ сулаліс кӧнкӧ керкаяс сайын да фруктӧвӧй пуяс сайын.
Бастерт дыр ветлӧдліс дорожка кузя.
Кадыс матысмис дас кык часлань.
И друг сыланьын, кӧні вӧлі патроннӧй завод, енэжӧ качис вывті ыджыд гӧра.
Сійӧ кыптіс, лои пыр джуджыдджык, а сэсся мӧдіс ляпкавны да пӧри бусӧн кытшалӧм торъя глыбаясӧ.
Взрывлӧн сьӧкыда лолыштӧмыс лэбзис лӧньӧм керкаяс весьтті, пыркнитіс пуяссӧ, кучкис ӧшинь стеклӧясӧ.
Бастерт бӧр пырис гортас, тэрыба пӧрччысис передньӧяс, муніс кабинетас да кымыньӧн водіс паськыд диван вылӧ.
Кажитчис, сулалӧ сӧмын куньны синъястӧ — и бара аддзан, кыдзи усьӧны, сынӧдас пасьмунігтыр, бетон глыбаяс, кодъясӧс взрывлӧн страшнӧй вынӧн вӧлі шыбитӧма енэжӧ.
Бастерт ымӧстіс, сэсся виччысьтӧг кыпӧдчис да пуксис:
— Гибнитӧ Германиялӧн выныс...
Тайӧ кывъясыс петісны тӧдлытӧг, самӧй сьӧлӧм пытшкӧссьыс.
Тайӧ кывъясас ӧтлаасис ставыс: и сӧветскӧй йӧзӧс зэв ёна мустӧмтӧм, и фашистскӧй Германия бӧр ловзьӧдӧм вылӧ лача бырӧм.
Кутшӧма мечтайтліс сійӧ аддзыны Германияӧс бара ёнӧн, вооружитчӧмаӧн, коді диктуйтӧ ассьыс волясӧ мукӧд канмуяслы!
Ӧні нинӧм весиг и думайтны та йылысь.
Некор нин оз мунны асыввылӧ немецкӧй салдатъяс...
Нинӧмӧн вӧлі лолавны.
Сійӧ пӧрччис галстуксӧ, разис воротничоксӧ.
Но кокньыдджык эз ло.
Дерт, сылы колӧ мунны Дорнауысь.
Татчӧ кольччыны оз позь.
Ковмас муніны рытыввылӧ: сэні оз взрывайтны заводъяс, сэні сійӧ, Бастерт, сылӧн опытӧн, репутацияӧн вермас на шогмыны.
Колӧ мунны!
Бастерт чеччис, муніс шкап дорӧ, перйис чемодан, видзчысигтырйи чышкыштіс сы вылысь буссӧ, но сэсся бӧр пуктіс чемодансӧ важ местаас.
Оз, прӧстӧ сідз мунны сійӧ татысь оз вермы.
Колӧ вӧчны мыйкӧ сэтшӧмӧс, медым Дорнауын дыр помнитісны Лео Бастертӧс.
Лёклуныс, коді чӧжсис сы пытшкын тайӧ тӧлысьяс чӧжыс, корсис петан туй.
Сійӧ бара думыштчис.
Торъя нин ёна мустӧмтіс сійӧ Бертольд Грингельӧс.
Пӧжалуй, тайӧ чӧв олысь токарь вӧснаыс и лоины сылӧн став несчастьеясыс.
Да, Грингельӧс колӧ накажитны.
Мед оз думайтны сылӧн рабочӧйясыс, мый найӧ вермасны вот тадзи, дзик безнаказаннӧя, пуксявны директорскӧй местаясӧ.
Бастерт мунас Дорнауысь, мунас век кежлӧ, но мунігас сійӧ чорыда швачкас ӧдзӧссӧ.
Сійӧ кыскис письменнӧй пызаныслысь пызан йӧрсӧ, дыр сэні лукйысис, кытчӧдз эз сюр сійӧ, мый корсис.
Тайӧ вӧлі чуньяс сюйӧм вылӧ нёль гӧгрӧс розя сьӧкыд кастет.
Бастерт сюйис сійӧс киас, чабыртіс кулаксӧ да видзӧдліс ёсь пиньяс вылас.
Ӧні киыс кажитчис бронируйтӧмаӧн.
Медбӧръяысь сійӧ сюйліс киас тайӧ кастетсӧ студенталігас на.
Косясьны, правда, сылы некор эз удайтчывлы.
Мукӧд студентъяс моз жӧ том Лео Бастерт лӧсьӧдліс кастетсӧ медсясӧ ошйысьӧм ради.
Сійӧ думыштіс, кыдзи кастетыслӧн ёсь пиньясыс пазӧдӧны Грингельлысь кӧсичасӧ, да вежыньтчыліс.
Вот тайӧ уджыс ньӧти нин абу сы серти.
Сійӧ пуктіс кастетсӧ зептас да зывӧкпырысь чышкыштіс кисӧ одеколонӧн.
Неужели ковмас аслым?..
Некымын минут сійӧ сулаліс ӧти местаӧ видзӧдігтыр.
Сэсся петіс кухняӧ да тшӧктіс старука-экономкаыслы корны господин Бриллеӧс.
Старука, нинӧм йылысь юасьтӧг, петіс патераысь.
Часджын мысти воис мастер Адам Брилле.
Неыджыд тушаа, мышкыртчыштӧм, тыдалӧ, зэв ён морт, чусыд синъяснас виччысяна видзӧдіс вӧвлӧм директор вылас.
Сійӧс ньӧти эз шензьӧд тайӧ виччысьтӧм корӧмыс.
Бастерт думыштіс, мый, дерт, тайӧ Бриллеыс — зэв лёк морт да мукӧд дорысь бурджыка справитчас татшӧмторнас.
— Бертольд Грингельӧс колӧ уберитны, — висьтавліс Бастерт. — Мый сыысь, мый ті жугӧдланныд станокъяс, — колӧ стройсьыс петкӧдны мортӧс, коді ас вылас сэтшӧма надейтчӧмӧн веськӧдлӧ ӧні ставнас заводӧн!
Колӧ, медым рабочӧйяс полісны пуксьыны татшӧм постъяс вылас.
Уберитны Грингельӧс ме тшӧкта тіянлы.
Брилле довкйӧдлыштіс юрнас:
— Ме та вылӧ ог мун, господин Бастерт.
Вывті опаснӧй делӧ.
Ӧні лӧсьӧдӧма нин выль полиция, и верма висьтавны тіянлы, бӧрйӧма сэтчӧ дельнӧй йӧзӧс.
Найӧ ӧти здукӧн тӧдмаласны ставсӧ, мед кӧть кутшӧм видзчысьӧмӧн ме эг действуйт.
Да и комендатураын оз жӧ вугравны.
Ог, тайӧ ӧні абу лӧсялана делӧ.
Ме весиг чайта, мый и станокъясӧн ӧні колӧ эновтны.
Зэв нин ёна рабочӧйяс ӧні быдлаті видзӧдӧны.
И мастер, вӧвлӧм директорӧс не дӧзмӧдны зільӧмӧн, осторожнӧя висьталіс сылы неважӧнся собрание йылысь.
Бастертлӧн чужӧмыс зумышмис скӧрысла.
Именнӧ ӧні сійӧ помӧдз гӧгӧрвоис, мый выль директорӧс колӧ уберитны, кӧть мед мый, а уберитны!
— Ме приказывайта тіянлы вины Грингельӧс! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Ог, господин Бастерт, — любезнӧя вочавидзис Брилле. — Ме ог мун та вылӧ.
— Ладнӧ!
Сідзкӧ ме талун жӧ мыйсюрӧ юӧрта тіян йылысь комендантлы.
— Тайӧ меным абу страшнӧ.
Но, шуам, менӧ арестуйтасны. А ме пыр жӧ висьтала, мый ті кӧсйинныд вины Грингельӧс да и мукӧдторъяс.
Видзӧдлам, кӧні ті сэки лоанныд.
Зыксьыны миянлы дзик нинӧмла.
Видза колянныд, господин Бастерт.
И Брилле ньӧжйӧник петіс жырйысь.
Ӧдзӧсыс пӧдлассис ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, быттьӧ ляскысис кӧсяк бердас.
Бастерт ёрччыштіс.
Бриллелӧн став поведениеыс висьталіс сы йылысь, мый мастер полӧ, мый рабочӧйяс ӧні лоины ыджыд вынӧн да мый татшӧм положениеыс лои эз сӧмын «Мерседесын», но и сӧветскӧй оккупация став зонаын.
Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ свет вылас!
Неужели сылы, Лео Бастертлы, ковмас признайтны асьсӧ венӧмаӧн, пӧкӧритчыны судьбалы да мунны рытыввылӧ?
Оз, тадзи оз позь!
Мунтӧдз войдӧр сійӧ век жӧ рӧщӧтайтчас проклятӧй Грингелькӧд, кӧть эськӧ сылы аслыс и вывті мустӧм босьтчыны тайӧ делӧас.
Ӧні, тыдалӧ, нинӧм мӧдтор он нин думышт.
А лӧсьыд эськӧ вӧлі взорвитны заводсӧ, комендатурасӧ, став карсӧ!
Да и аслыс пӧгибнитны...
Оз позь! Тайӧ позорнӧй мӧвп.
Сійӧ должен овны!
Ставыс на вежсяс.
Колӧ сӧмын терпение.
Сійӧ кӧсйӧ овны, но пока сэні, сылӧн кабинетын, пукалӧ тайӧ Грингельыс, сылӧн оз ло ни ӧти спокойнӧй минут.
abu
Комын сизимӧд глава
Воис тулыс, шоныд, дружнӧй, шондіа.
Лэбзисны войвывлань дзодзӧгъяс, ловзисны матігӧгӧрса вӧръяс, вывтасінъясысь кутісны визувтны шоръяс.
Гротдорфса крестьяна босьтчисны уджӧ, коді кыдзи вермис.
Пӧшти ставныс найӧ гӧрисны мӧсъясӧн, да и асьныс частӧ доддясьлісны плугас.
Унджыкыслӧн вӧвъясыс эз вӧвны.
Зато нэмнас первойысь найӧ уджалісны ассьыныс му, да, дерт нин, эз жалитны вынъяс.
Лешнер да Марта пӧшти эз шойччывны.
Ӧні найӧ олісны неыджыд керкаын, кӧні войдӧр овлісны Зандерлӧн служащӧйясыс.
Войдӧр Эрих весиг думайтнысӧ эз лысьтлы нинӧм татшӧмтор йывсьыс.
Рытнас, гортӧ локтӧм бӧрын, сійӧ пыр жӧ унмовсьліс да узис быттьӧ кулӧм морт, медым асывнас водз бара мунны му вылӧ.
Сійӧ уджаліс асьсӧ жалиттӧг да шогпырысь казьтыліс господин Зандерлысь тракторъяссӧ.
Тракторъяс...
На пиысь ӧти, жугалӧм, ӧнӧдз сулаліс господскӧй дворса лэбулын.
Пышйӧм водзвылас господин управляющӧй жуглӧма машинаяссӧ.
Мӧд тракторсӧ суматоха дырйи кыскӧма аслыс сиктса медся озыр кулак Якоб Брумбах.
Дерт, сійӧ тракторсӧ ӧні оз сет, а жугалӧм тракторсӧ ремонтируйтӧм йылысь нинӧм и думайтны: сьӧм некодлӧн абу, да и ремонтируйтнысӧ некодлы.
Сьӧкыд вӧлі Лешнерлы видзӧдны, кыдзи вийсьӧны йӧз асланыс муторъяс вылын, а ещӧ сьӧкыдджык — видзӧдны Брумбахлӧн гӧрд рожа вылӧ, видзӧдны, кыдзи сійӧ петӧ муяс вылас аслас вердаса вӧвъясӧн.
Макс Дальгов локтіс Гротдорфӧ, кор Лешнер кӧдзӧма нин вӧлі ассьыс участоксӧ пӧшти ставнас.
Эрих вӧлі зэв рад СЕПГ-са представитель локтӧм вылӧ да заводитіс висьтавлыны сиктын олӧм йылысь.
— А кӧнӧсь тракторъяс? — медводз юаліс Дальгов.
Лешнерлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Макс муніс Брумбах ордӧ, коді меліа нюмъялігтырйи петкӧдліс пӧшти дзикӧдз жугалӧм машина.
Сійӧ любӧй кадӧ дась сетны тайӧ киссьӧм тракторсӧ, сійӧ кӧ мыйкӧ вылӧ шогмана.
— Сідзжӧ вот, — шуис Дальгов, — онӧ кӧ кӧсйӧй аслыныд неприятностьяс, пырысь-пыр жӧ нуӧй сійӧс вӧвлӧм помещичӧй дворӧ.
Кор найӧ Лешнеркӧд кытшовтісны став муяссӧ да бӧр локтісны усадьбаӧ, мӧд тракторыс сулаліс нин важ местаас.
Брумбах вайис машинасӧ да сувтӧдіс лэбулӧ весиг серамсӧ дзебтӧг: мыйӧн сӧмын йӧзыс лӧсьӧдчӧны уджавнысӧ!
Дальгов чукӧртіс гӧль крестьянаӧс, найӧс, кодъяслы неважӧн вӧлі юклӧма муяс, да шуис налы:
— Со мый, ёртъяс.
Тадзи ті нуждаысь онӧ мынӧй.
Колӧ думыштны мыйкӧ мӧдтор.
Менам тіянлы сӧвет: котыртӧй крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитет.
Тайӧ комитет киӧ вуджас вӧвлӧм помещиклӧн став инвентарыс.
Кӧдзасӧ ті нуӧданныд, тайӧс ме аддза, но водзӧ кӧзяйничайтны машинаястӧг онӧ вермӧй.
Тракторъяссӧ быть колӧ ремонтируйтны.
Ті нуӧй найӧс Дорнауӧ, а сэні ми ставсӧ лӧсьӧдам.
Артыштӧй сідзжӧ, уна-ӧ удобрение ковмас тіянлы, а то нинӧм тіян тані оз быдмы.
Дальгов увереннӧя велӧдіс крестьянаӧс кӧзяйничайтны, быттьӧ ачыс нэмыс уджалӧма тайӧ гӧрдоват, омӧлик муяс вылас.
Крестьяна кывзісны да дивуйтчисны: кытысь тайӧ ыджыд тушаа мича мортыс сэтшӧм бура тӧдӧ налысь нуждаяссӧ?
— Помещичӧй муяс юклӧм — тайӧ абу пом, а сӧмын демократическӧй преобразованиеяслӧн заводитчӧм, — прӧщайтчигас висьталіс Дальгов. — Реформасӧ колӧ закрепитны.
Вот бӧръянныд крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитет, и председательыс мед волас ме дінӧ, ми ӧтлаын думыштам, кыдзи отсавны тіянлы.
Мӧд лунас Гротдорф общинаса бургомистр Иоганн Зибель чукӧртіс йӧзӧс.
Собраниеыс муніс регыд: зэв нин пӧсь вӧлі кадыс.
Эрих Лешнер сетіс предложение лӧсьӧдны крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитет.
Комитет лӧсьӧдӧм вӧсна гӧлӧсуйтісны ставӧн, весиг Брумбах.
Заводитчис бӧрйысьӧм.
Первой кандидатӧн кодкӧ вӧзйис Брумбахӧс, мӧдӧн муніс Лешнер.
— Брумбах бура тӧдӧ овмӧссӧ, — сёрнитісны йӧз пӧвстын, — сійӧтӧ нин кужас веськӧдлыны комитетӧн!
— Тіян тайӧ Брумбахыд медпервой кутас ас йывсьыс тӧждысьны! — паныдавлісны мукӧдъяс. — Колӧ сэтшӧм, медым ачыс вӧлі беднякъяс пӧвстысь петӧм морт.
Гӧлӧсуйтісны открытӧя, кияс лэптӧмӧн.
Лешнер пӧлучитіс медуна тӧлӧс: сійӧс ӧтвылысь поддержитісны ставныс найӧ, кодъяс коркӧ кузь арся рытъясӧ пукавлісны лесник стӧрӧжкаын.
Брумбахӧс бӧрйисны жӧ, но председательӧн век жӧ лои Лешнер.
Кажитчис, мый пӧрысь Брумбах ньӧти эз вӧв талы паныд.
Сійӧ весит эз вунӧд поздравитны Лешнерӧс.
На кындзи бӧрйисны ещӧ Вальтер Шильдӧс.
Первой делӧӧн Лешнер вӧчис помещичӧй усадьбаяс кольӧм машинаяслысь опись.
Став машинаясыс кӧ эськӧ вӧліны исправнӧйӧсь, кӧдзасӧ позис эськӧ помавны зэв регыдӧн.
Но матыса кадӧ тайӧ машинаяс вылӧ надейтчыны вӧлі нинӧм.
Брумбах вӧзйис прӧстӧ вузавны тайӧ кламсӧ, а сьӧм вылас ньӧбны кык-куим пара вӧв.
Первойсӧ Лешнерлы тайӧ предложениеыс воис сьӧлӧм вылас, но сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый тадзи кӧзяйничайтны оз позь.
Дерт, ремонтируйтны машинаяссӧ сьӧкыдджык вузалӧм дорысь, но зато, бура кӧ удайтчас нуӧдны ремонтсӧ, комитетлӧн лоӧны тракторъяс да настӧящӧй инвентарь.
Брумбах и такӧд сӧгласитчис.
Вообщӧ сійӧ вежлаліс ассьыс думъяссӧ зэв ӧдйӧ.
Вальтер Шильд первой лунсяньыс жӧ сы удж вылӧ видзӧдіс подозрительнӧя.
Озыркӧд колӧ овны осторожнӧя.
Татшӧм йӧзсянь позьӧ виччысьны быдсяматорсӧ.
Лешнер решитіс аддзӧдчывны Дальговкӧд да Михаэлискӧд, медым тӧдмавны, кутшӧм отсӧг вылӧ позьӧ надейтчыны карын.
Апрелься мича асылӧ сійӧ локтіс СЕПГ-лӧн карса организацияӧ.
— Но, кыдзи тіян комитетыд? — юаліс Дальгов.
— Комитет уджалӧ нин! — кыдз позьӧ кыпыдджыка вочавидзис Лешнер.
— Кодӧс бӧрйисны?
— Вальтер Шильдӧс, Брумбахӧс да менӧ.
— Брумбахӧс?
— Да, именнӧ сійӧс.
— Бур общественник! — серӧктіс Дальгов. — Мый нӧ сійӧ тіян сэні вӧчӧ?
— Уджалӧ, — неокотапырысь вочавидзис Лешнер; сылы друг лои яндзим аслас сиктса йӧз вӧсна, кодъяс бӧрйисны комитетӧ кулакӧс.
— Но, но, мед уджалас, — бара нюммуніс Макс. — Сӧмын ті бура видзӧдӧй сы бӧрся.
Отсӧг колӧ медся войдӧр сетны гӧльяслы.
Комитетсӧ лӧсьӧдӧма абу Брумбах кодьяслы.
Кыскӧй татчӧ ассьыныд кыкнан тракторнытӧ, а сідзжӧ став жугавлӧм машинаяссӧ.
Найӧс тані тіянлы ремонтируйтасны.
Ремонт вӧчӧмсьыс донсӧ оз ков мынтыны сразу, а срокъясӧн.
Ландратлы лэдзӧма нин та вылӧ нарошнӧ средствояс.
А ті ӧні думыштлӧй сы йылысь, кыдзи эськӧ унджык кӧдзны.
Таво кӧ удайтчас босьтны бур урожай, ставныдлы тіянлы лоӧ кокньыдджык.
Унджык урожай босьтны — бурджыка овны, — татшӧм миян ӧні лозунг.
А арнас ті пӧлучитанныд тырмымӧн удобрениеяс.
Лешнер пыраліс ещӧ магистратӧ, сёрнитыштіс Михаэлискӧд, сэсся бӧр муніс гортас да висьталіс комитетын карын аслас сёрнияс йылысь.
Брумбах зэв ёна кутіс волнуйтчыны.
— Ог сет ме карӧ ремонтируйтны машинаяс! — вӧрӧдіс сійӧ. — Найӧ сэні реквизируйтасны найӧс да мӧдӧдасны Сӧвет Союзӧ репарацияяс пыдди.
Ме зэв бура тӧда, рочьяс татшӧм машинаяссӧ эз на аддзывны!
— Мый нӧ тэ вӧзъян? — юаліс Шильд.
— Ремонтируйтны аслыным либӧ вузавны.
— Тракторъяс ми асьным ремонтируйтны огӧ вермӧй.
Найӧс колӧ мӧдӧдны заводӧ.
Шильд сёрнитіс чорыда, ассьыс волнуйтчӧмсӧ дзебны зілиг.
А мый, тайӧ Брумбахыс кӧ лоӧ прав? Ӧд сэки сетӧм машинаяссьыс ковмас кывкутны став йӧз водзын
— Сӧрӧм! — торкис налысь вензьӧмсӧ Лешнер. — Ме ачым кута кывкутны тайӧ машинаяс вӧснаыс.
— Да? — горӧдіс Брумбах. — А мыйӧн тэ кывкутан, кор машинаясыс оз лоны?
Тэ нӧ мый, сэтшӧма нин озырмин?
— Тэ кодь озырӧн ме эг на ло, — вочавидзис Лешнер. — Но повны дзик нинӧмысь.
Оккупационнӧй власьтъяс миян дорысь оз омӧльджыка тӧждысьны, медым зонаын вӧлі унджык нянь, медым йӧзыс олісны бурджыка.
— Сьӧлӧм вӧрзьӧдана ӧтувъялун! — серӧктіс Брумбах.
— Кывзы, другӧ, — паныдаліс Лешнер. — Тэныд кӧ оз кажитчы комендатураса майор, верман ассьыд мӧвпъястӧ кутны ас пытшкад.
А сӧмын эз кӧ вӧвны тані рочьяс, некор эськӧ меным не кӧдзлыны аслам му вылын.
Тэ аслад му вӧснаыд полан, сы вӧсна и тадзи сёрнитан.
— Да ог, тэ эн лючки менӧ гӧгӧрво.
Ме сӧмын ӧтитор кӧсъя: медым став общиналы вӧлі бурджык, — пыр жӧ сетчис Брумбах.
— Тӧда ме тэнсьыд тӧждысьӧмъястӧ, — эз ӧвсьы Лешнер. — Тӧждысьны кутіс кӧин баляяс вӧсна!
— Пустӧй сёрни! — дӧзмис Брумбах. — Верманныд нуны тракторъяссӧ кытчӧ тіянлы колӧ!
Ме лыдди аслам могӧн висьтавны тіянлы, а сэсся вӧчӧй кыдз окота.
Кыкнан жугалӧм тракторсӧ мӧдӧдісны карӧ.
Михаэлис тшӧктіс сувтӧдны найӧс йӧрӧ, коді вӧлі «Мерседес» ремонтнӧй заводкӧд орччӧн.
Лешнер сідзи и вӧчис.
Комын кӧкъямысӧд глава
Май первой лун комендатураын празднуйтісны бура.
Асывнас вӧліны спортивнӧй соревнованиеяс.
Торжественнӧй ӧбед бӧрын боечьяс мунісны залӧ видзӧдны выль фильм,
а полковник Чайка муніс Соколовъяс ордӧ, кӧні сійӧс важӧн нин виччысисны.
Соколовъяс ордӧ чукӧртчисны став офицеръяс.
Настӧящӧй грузинскӧй «напареули» кыпӧдіс настроение.
Пызан сайын здук кежлӧ эз ланьтлы гажа сёрни.
Рытнас карса театрын должен вӧлі лоны концерт сьылӧм да йӧктӧм кузя красноармейскӧй ансамбльлӧн, коді воис Дорнауӧ, да та вӧсна час квайтын гӧсьтъяс кутісны разӧдчыны.
Столӧвӧйын колины сӧмын полковник Чайка, майор Савченко, лейтенант Дробот да кӧзяиныс.
Талун первойысь офицеръяс пасьталісны параднӧй форма.
Морӧсъясас налӧн дзирдалісны орденъяс.
Найӧ пукалісны ляпкыдик гӧгрӧс пызан гӧгӧр, куритісны, юышталісны сӧдз вина да сёрнитісны асъя демонстрация йылысь.
Друг Чайка кыскис зепсьыс да петкӧдліс офицеръяслы неыджыд фотография.
Мича синъяса ичӧтик нывка збыльысь да неуна лукава видзӧдіс ыджыд акань вылӧ.
— Со, сразу куим арӧса ныв менам лои, — шуис полковник; сійӧ думайтіс Мариялӧн письмӧ йылысь да нинӧм эз аддзы нывкалӧн гырысь синъясысь кындзи.
Мыйкӧ дыра кежлӧ ставныс ланьтлісны.
— Да, — водзӧ висьталіс Чайка. — Мӧдысь нин ми празднуйтам Май первой лун Родинаысь ылын.
Сылӧн кывъясын кыліс шог.
Быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, кутшӧм окота полковниклы ӧні лоны гортас, семья дінас.
— Талун Кривонос вӧзйӧ вӧлі вӧчны праздничнӧй салют, — серӧктіс Соколов.
Найӧ бара чӧв олыштісны.
Сэсся шыасис Дробот:
— А век жӧ олӧмыд — тешкодьтор!..
Ӧд думыштны сӧмын, мый во сайын на сӧмын тайӧ лунас ми косясим Берлин вӧсна.
Помнитанныд, кутшӧмӧсь ставным вӧлім мудзӧсь, няйтӧсь, скӧрӧсь!
Бригада лӧсьӧдчис сэки медбӧръя удар кежлӧ, и быдӧнлӧн вӧлі сӧмын ӧти мӧвп — помӧдз жугӧдны врагӧс.
Коли во.
И вот ме пукала техническӧй часть кузя бригадаса начальниклы отсасьыськӧд да политотделса инструкторкӧд.
Ми параднӧй формааӧсь да лӧсьӧдчам мунны... Чӧртыс тодӧ!
Во сайын шуны татшӧмсӧ!..
Пукалам ми немецкӧй карын, Дорнауын, да лӧсьӧдчам мунны карса театрӧ концерт вылӧ, кытчӧ корӧма и немечьясӧс.
Да, уськӧдан кӧ тӧдвылад, мый нелямын ӧтиӧд воын найӧ уськӧдчисны миян вылӧ...
— Вот тайӧ дзик нин Валялӧн кодь сёрни, — пасйис полковник.
— Зэв ньӧжйӧ вежсьӧны немечьясыс, полковник ёрт.
— Тайӧ збыль, но абу быд немеч ӧткодь, и тайӧс ті бура тӧданныд.
Талун концерт вылын лоӧны демократическӧй организацияясса представительяс.
Найӧ мустӧмтлісны Гитлерӧс да гӧгӧрвоӧны, мый фашизмысь мездім найӧс именнӧ ми.
Ми сетім налы лача налӧн рӧдиналӧн дзоридзалӧм вылӧ.
И немецкӧй уджалысь йӧзлы матын да гӧгӧрвоана миян политиканым.
Ми локтім гитлеровскӧй Германияӧ бойясӧн, а мунам демократическӧй Германияысь кыдзи ёртъяс...
Ставныс думыштчисны полковниклӧн бӧръя кывъяс вылын, но ачыс Чайка друг кватитчис:
— Да, Соколов, кыдзи олӧ тіян нималана актрисаыд?
— Эдит Гартман?
— Да.
— Регыд ті сійӧс аддзанныд сцена вылысь.
— А ті онӧ тӧдӧй, кутшӧмкӧ связьяс сылӧн вӧліны эз эсэсовец Зандеркӧд?
— Зандер вӧлі гестапоса офицерӧн, коді наблюдайтлӧма Эдит Гартман бӧрся, кор сійӧс ыстӧмаӧсь Берлинысь Дорнауӧ.
Кыдзи ме гӧгӧрвоа, найӧ ӧта-мӧдыслы дзик чуждӧй йӧз.
— Ті тӧданныд, — сюйсис сёрниӧ Савченко, — тані збыльысь зэв сьӧкыд эрдӧдны враждебнӧй элементсӧ.
Ӧд мый артмӧ: кымын крестьянинӧс вӧлі повзьӧдӧма быдсяма страшнӧй запискаясӧн, а ми ӧнӧдз тайӧ анонимнӧй запискаяс гижысьяссӧ некодӧс эгӧ вермӧй корсьны.
Правда, делӧыс тайӧ грӧзитчӧмнас и помасис.
— Нинӧм на он тӧд, помасис эз, — шуис полковник, кодлы дум вылас усины «Мерседесын» аварияяс.
— Кутчысьны кӧть эськӧ ӧти сунисӧ, — шуис Савченко, — сэки эськӧ ми ставнас тупыльсӧ разим.
Видзчысьӧмӧн уджалӧны, чӧртыс мед найӧс лыяс!
— Сідзкӧ ті висьталанныд, мый Эдит Гартман заводитіс нин уджавны театрын? — интересуйтчыштіс полковник.
— Да, заводитіс.
Макс Дальгов да Любовь Павловна лоины найӧ труппаын чуть ли не главнӧй консультантъясӧн.
— Виччысьлӧй, — ӧлӧдіс Дробот, — тайӧ Гартманыскӧд лоӧ на тіянлы ноксьыштны.
— Театр вӧсна кывкута ме! — чорыда шуис сылы Соколов, коді эз радейтлы, кор кодкӧ сюйсьыліс сылӧн делӧясӧ.
— Вот и бур...
Полковник видзӧдліс офицеръяс вылӧ да серӧктіс:
— Кисьталӧй, Соколов.
Талун делӧвӧй сёрнияс нуӧдны запрещайта!
Столӧвӧйӧ пырис Люба.
Сійӧ босьтіс ас вылас талунъя концерткӧд йитчӧм став заботасӧ да та вӧсна ӧні ёна волнуйтчис.
— Дзикӧдз дӧзмӧдіс талун Зигфрид Горн, — норасис сійӧ. — Ставнас карыс кӧсйӧ веськавны концерт вылӧ.
— Мый нӧ, тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана, — шуис Чайка. — Дорнауын первойысь выступайтӧны сӧветскӧй артистъяс.
Ми тіянлы, Любовь Павловна, коркӧ татчӧ Гӧрд Армия Центральнӧй театрса артистъясӧс выпишитам.
Сідзкӧ вот, ёртъяс, — водзӧ висьталіс полковник, — ме предлагайта юны медбӧръя румка миян гӧтыръяс вӧсна.
Бур вина — «напареули».
Тіян дзоньвидзалун вӧсна, Любовь Павловна!
— Аттьӧ, — чокнитчис сыкӧд Люба.
— Вот и ставыс, — шуис Чайка. — Лӧсьыд!
Быттьӧ аслам семьяын праздниксӧ колльӧді.
Ыджыд аттьӧ, Любушка!
Столӧвӧй ӧдзӧс паськыда воссис, и ставныс аддзисны порог дорысь Валяӧс, коді талунъя концерт ради аслас быдлунся форма пыдди пасьталӧма мича гожся платтьӧ.
Эффектыс лои ыджыдджык сыӧн виччысьӧм дорысь.
Тайӧ платтьӧнас сійӧ вӧлі зэв мича.
Валя гӧгӧрвоис тайӧс чужӧмъяс сертиыс да любӧысла весиг гӧрдӧдіс.
— Зэв бур! — шуис Чайка. — Но Валюша, ковмас лоны тэныд талун менам дамаӧн.
Переводчик пыр должен лоны аслас командир дінын.
Сідзкӧ, офицер ёртъяс, мунамӧй?
Регыд артистъяс воасны.
Колӧ найӧс встретитны.
Ещӧ ӧтчыд ыджыд аттьӧ, Любовь Павловна.
Капитан тіянла пыралас.
А тэла, егоза, — шыасис сійӧ Валя дінӧ, — ме ог нин пырав.
Локтан Соколовъяскӧд.
Офицеръяс петісны, и мыйкӧ дыра жырйын вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэсся Валя локтіс рӧмпӧштан дорӧ, видзӧдліс асьсӧ гӧгӧрбок да шуис:
— Зэв мича платтьӧыс, но кыдзкӧ неудобнӧ, некыдзи ог вермы велавны.
— Велалан, — успокоитіс сійӧс Люба.
Валя друг швырк бергӧдчис каблукъяс вылас; сійӧ любуйтчис юбканас, коді ӧні вӧлі дзик ыджыд яркӧй парашют кодь.
— Кывзы, Люба, а Эдит Гартман сэні лоӧ жӧ?
— Дерт жӧ.
— Вот сійӧ абу мукӧд немечьясыс кодь.
Ещӧ Макс Дальгов.
Но сы йылысь сёрнитнысӧ нинӧм...
Помавны Валя эз удит:
кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
Комын ӧкмысӧд глава
abu
Герда Вагнер, «Зарни корона» ресторанса кельнерша, эз этша вын пукты, медым пӧртны олӧмӧ Зандерлысь поручениесӧ да кыдзкӧ веськавны капитан Соколов керкаӧ.
Господин Зандер некымынысь нин юавліс Берлинсянь приказсӧ олӧмӧ пӧртӧм йылысь.
Но фрау Линде эз вермы висьтавны нинӧм бурсӧ.
Герда заводитліс медасьны Соколов ордӧ прислугаӧн, но таысь нинӧм эз артмы.
Кор фрау Линде тӧдмаліс, мый ансамбль воигкежлӧ капитан закажитӧма некымын кӧрзина дзоридзьяс, сійӧ сёрнитчис дзоридз лавкаса кӧзяинкӧд, и Гердаӧс босьтісны сэтчӧ посыльнӧйӧн.
Ӧні сійӧ пырис капитан Соколов патераӧ зэв ыджыд букетӧн.
— Бур рыт, фрау капитан, — радпырысь шыасис Герда Люба дінӧ да видзӧдліс Валя вылӧ. — Ме дзоридз лавкаысь.
Кӧрзинаяссӧ ми нуим нин театрӧ, а тайӧ пионъяссӧ кӧзяин тшӧктіс меным пыртны татчӧ.
Люба босьтіс киас букетсӧ.
— Тешкодь, — шуис сійӧ. — Капитан та йылысь нинӧм меным эз висьтавлы.
— Кӧзяин мӧдӧдіс счёт, — водзӧ висьталіс Герда. — Кольны сійӧс тіянлы али сетны господин капитанлы?
— Вайӧй татчӧ, — вочавидзис Люба. — Ме пыр вая сьӧм.
Сійӧ петіс, да регыд сылӧн кок шыясыс кылісны выліас.
Мыйкӧ дыра столӧвӧйын вӧлі чӧв-лӧнь.
Валялы ньӧти эз вӧв окота сёрнитны посыльнӧйкӧд.
Герда жӧ, мӧдарӧ, зэв сюся видзӧдіс Валя вылӧ да, медбӧрын, шуис:
— Талунъя концертлӧн успехыс лоӧ зэв ыджыд, тайӧс ме тӧда.
Валя видзӧдліс посыльнӧй вылӧ.
Сійӧ век на сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Пуксьӧй, — шуис Валя.
— Аттьӧ, — вочавидзис Герда да видзчысьӧмӧн пуксис стул пельӧсӧ. — Фрау капитан сэтшӧм мича, сэтшӧм варов.
Став мужчинаясыс сійӧс, кӧнкӧ, радейтӧны.
— Вермас лоны, — веськодя вочавидзис Валя.
— Господин капитан тожӧ сэтшӧм шань морт, — водзӧ висьталіс посыльнӧй. — Дорнауса став олысьяс сёрнитӧны сы йылысь сьӧлӧмсяньныс.
Господин капитан сы мында вӧчис миянлысь олӧмнымӧс бурмӧдӧм вӧсна, ми ставным сэтшӧм ёна сійӧс донъялам.
— Да, капитан Соколов — бур морт, — сӧгласитчис Валя.
— Миян карса олысьяс ещӧ нин ёнджыка кутісны тадзсӧ думайтны сэксянь, кор тыдовтчис, мый господин капитанлы сьӧлӧм вылас ёна воӧма фрау Гартман.
Тайӧс шуӧм бӧрын Герда сюся видзӧдліс Валя вылӧ.
Шыбитӧм изйыс кӧ веськалӧ цельӧ, сэки сёрнисӧ позьӧ нуӧдны водзӧ.
Оз кӧ, Герда прӧстӧ ланьтас.
Первойсӧ Валя эз гӧгӧрво посыльнӧйӧс, но сылӧн интонацияыс заставитіс Валяӧс чошкӧдны пельяссӧ.
Гердалӧн намёкыс воис сылӧн вежӧрӧдз, и Валя чуймис:
— Фрау Гартман?
— Дерт жӧ!
Господин капитан сэтшӧм уна бур вӧчис сылы.
Фрау Гартман — зэв мича нывбаба, сійӧ бур актриса, став мужчинаяс сійӧс радейтӧны.
— Ме мыйкӧ ог гӧгӧрво: мый йылысь ті? — интересуйтчӧмӧн нин юаліс Валя.
Герда казяліс, мый сійӧ спокойнӧя вермас нуӧдны сёрнисӧ водзӧ.
— О, тані и гӧгӧрвонысӧ нинӧм, — лэптыштліс пельпомъяссӧ сійӧ. — Та йылысь тӧдӧ став карыс, и ставӧн ошкӧны, мый господин капитан бӧрйӧма Гартманӧс.
Дерт, сійӧ дӧзмӧдӧ ассьыс мича гӧтырсӧ, но мужчинаяслы тайӧс позьӧ прӧститны.
Ме нинӧм ог аддзы татысь омӧльсӧ.
— Ті кӧсъянныд шуны, мый капитан Соколов...
Герда неуна нюммуныштіс:
— Да.
— И та йылысь сёрнитӧны карын?
— Дерт жӧ.
Но ті, кажитчӧ, чуйминныд?
Гашкӧ, меным тайӧс ставсӧ оз и вӧлі ков висьтавны?
Зэв ёна извиняйтча, но тайӧ жӧ частӧ овлӧ.
Фрау Гартманлӧн мичлуныс вермас сывдыны весиг Сибырса йи.
— Неужели тайӧ вермас збыль лоны? — юаліс Валя эз сэтшӧма Гердалысь, кутшӧма ассьыс.
— Верманныд не сомневайтчыны.
Оз прӧста господин капитан сэтшӧма увлекайтчы театрӧн, — радліс нин аслас победалы Герда. — Коньӧр фрау капитан, меным сэтшӧм жаль сійӧ, но татшӧм нин став нывбабаяслӧн судьбаыс...
Герда эз удит сэсся нинӧм шуны, сы вӧсна мый воссис ӧдзӧс да пырис Люба.
— Со, пӧжалуйста, босьтӧй сьӧмсӧ, — шыасис сійӧ посыльнӧй дінӧ. — Кутшӧм мичаӧсь пионъясыс!..
— Мичаӧсь... — дзоридзьяс вылӧ видзӧдтӧг шуис Валя.
— Мый нӧ тэ друг лоин сэтшӧм скӧр?
— Ыджыд аттьӧ, фрау капитан, — шуис Герда да чеччис. — Ме висьтала кӧзяинлы, мый ті колинныд дӧвӧленӧсь.
— Да, да, висьталӧй, — шуис Люба. — Став бурсӧ тіянлы.
— Ыджыд аттьӧ, фрау капитан.
Герда мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порог дорын сійӧ сувтліс, видзӧдліс Валя вылӧ, сылӧн зумыштчӧм чужӧм вылӧ да петіс; сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен.
Люба вешйис букет дорысь.
Сійӧ пуксис Валялы паныд, здук мында видзӧдіс сы вылӧ да, медбӧрын, юаліс:
— Мый нӧ тайӧ ми тадзи дузгӧдчим?
Коді миянӧс ӧбидитіс?
Валя решитчис.
Мед Люба тӧдас став правдасӧ, кутшӧм кӧть курыд сійӧ эз вӧв.
— Люба, ме кӧсъя тэкӧд серьёзнӧя сёрнитіны.
Валялӧн тоныс вӧлі пӧшти трагическӧй.
Люба эз вермы кутны нюмсӧ.
— Мый сэтшӧмыс лои?
— Люба, тэ ёна радейтан Сергейтӧ?
— Да, ёна.
Тэ сідзи юалан, быттьӧ ачыд кӧсъян сылы висьтасьны, мый радейтан сійӧс.
— А Сергейыд тэнӧ радейтӧ?
— Радейтӧ.
— Тэ бура тӧдан тайӧс?
— Тырвыйӧ.
Да мый сэтшӧмыс лои?
Мыйла тэ интересуйтчан миян отношениеясӧн?
— Сідз, нинӧм торъяыс.
Медбӧръя здукас Валя повзис.
А гашкӧ, ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ, кыдзи кажитчис сылы первойсӧ.
Но думайтны вӧлі сёр нин.
— Юалін тэ эн случайнӧ, — шуис Люба. — Мый нӧ лои?
— Нинӧм.
Ме сӧмын думышті...
— Мый тэ думыштін?
— Нинӧм торъясӧ.
— А век жӧ.
Заводитін кӧ нин, вай помав.
Люба гӧлӧсын кылісны тревожнӧй ноткаяс, и Валя гӧгӧрвоис, мый помавны ковмас.
— Ме тэныд пыр ставсӧ висьтала.
Ме тэныд восьта синъястӧ.
— Ме и сідзи абу синтӧм.
— Тэ синтӧм и пельтӧм.
Тэ, кӧнкӧ, он тӧд весиг, мый йылысь сёрнитӧ став карыс?
— Збыльысь ог тӧд.
— Став карыс сёрнитӧ, быттьӧ Сергейыд радейтӧ Эдит Гартманӧс.
Люба зэв ёна чуймис.
— Валюшка, донаӧй менам, юышт ватор и успокоитчы, — шуис сійӧ.
— Тэ синтӧм, тэ нинӧм он аддзы, — эз сетчы Валя.
— Тэ менӧ шензьӧдан, Валя.
Кывлӧмыд кутшӧмкӧ сплетня, тшӧктан веритны сыӧ да ещӧ скӧралан, кор ме ог верит.
Ме вывті бура тӧда Сергейӧс...
— Зэв нин тэ веритчысь.
Люба думыштчис.
Сылӧн юрас вӧлі эз нин Валялӧн подозревайтӧмыс, а мыйкӧ ёна важнӧйджык да тӧдчанаджык.
— Энлы, энлы, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Тані и збыльысь эм мый вылын думыштны.
— Со аддзан, и тэӧдз воис.
Некымын минут Люба чӧв оліс да думайтіс аслас предположение йылысь.
Чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, пӧшти зумыш.
— Валя, кодсянь тэ кывлін тайӧ сплетнясӧ? — нетерпеливӧя друг юаліс сійӧ.
— Абу ӧмӧй ӧткодь, кӧть кодсянь?
— Абу ӧткодь.
— Дзик ӧткодь!
— Пыр жӧ висьтав, кодсянь тэ тайӧс кывлін? — скӧрмис Люба.
— А-а-а, вӧлӧмкӧ, тэ вежӧгтысь!
Тӧді кӧ эськӧ, некор эг заводит татшӧм сёрнисӧ!
Верман ачыд ставсӧ прӧверитны.
— Тэ гӧгӧрво, Валя, тайӧ оз меным ков.
Ставыс тайӧ вермас лоны серьёзнӧйджык тэӧн думайтӧм дорысь.
— Личнӧй делӧяс век кажитчӧны миянлы зэв тӧдчанаӧн.
Люба эз вермы кутчысьны.
Сійӧ матыстчис Валя дінӧ, видзӧдліс сылы синъясас, пуктіс кияссӧ сылы пельпомъяс вылас да чорыда пыркнитіс нылӧс.
— Тэ ӧні жӧ ставсӧ меным висьталан!
— Висьтала, висьтала, — ӧдйӧ сӧгласитчис Валя. — Сӧмын лэдз менӧ.
Сійӧ вешйис ылӧджык да заводитіс висьтавны:
— Та йылысь сёрнитӧ став карыс, весиг посыльнӧй — и сійӧ тані синва кисьтіс тэнӧ жалитӧмла.
— Посыльнӧй?
— Да, посыльнӧй.
— А сыӧдз тэныд некод нинӧм та йылысь эз висьтавлы?
— Эз.
Люба тэрмасьтӧг, быттьӧ кӧсйис мыйынкӧ убедитчыны, муніс аслас важ местаӧ.
— Нинӧм тэ олӧмас он гӧгӧрво, Валюша.
Тайӧ нылыс, тыдалӧ, сы вӧсна и вайӧма татчӧ дзоридзьясыскӧд ӧтлаын кодлыськӧ няйт сплетняяссӧ, медым тэ сійӧс водзӧ паськӧдін.
Валялӧн весиг синъясыс паськалісны дӧзмӧмсьыс:
— И тані ме мыжа!
— Сы пыдди медым веритны быдсяма сёрнияслы, тэ эськӧ мед думыштін, кытысь найӧ петӧны.
Валя дась нин вӧлі бара пузьыны, но сэки жырйӧ пырис капитан Соколов.
— Кутшӧм мичаӧсь дзоридзьясыс! — шуис сійӧ. — Кытысь тайӧ?
— А эн ӧмӧй тэ найӧс закажитлы?
— Эг.
Ме тшӧктылі ыстыны дзоридзьяссӧ театрӧ.
А ті нӧ мый, пинясинныд? — чуймис капитан, кор казяліс, мый Валя да Люба мыйыськӧ расстроитчӧмаӧсь.
— Абу, тайӧ абу пинясьӧм, Сергей.
Прӧстӧ тані вӧлі дзоридз лавкаысь посыльнӧй.
Вот сійӧ и вашнитӧма быдтор веритысь Валялы, мый тэ радейтан фрау Гартманӧс.
— Фрау Гартманӧс?!
— чуймӧмпырысь горӧдіс Соколов.
— Именнӧ сідз, — вынсьӧдіс Люба.
— Но и но!..
— Ме тайӧс сідз гӧгӧрвоа, мый кодлыкӧ зэв окота зыкӧ вайӧдны миянӧс Эдит Гартманкӧд.
Кодлыкӧ зэв ёна мешайтӧ театрын сылӧн уджалӧмыс.
— Коді, шуан, вайис татчӧ тайӧ сенсациясӧ? — выльысь юаліс Соколов.
— Цветочнӧй магазинысь посыльнӧй, — тэрыба вочавидзис Валя, ассьыс мыжсӧ вештыны зілиг.
— Сідз, сідз.... — думыштчӧмӧн шуис капитан. — А гашкӧ, тайӧ и эм сійӧ сунисыс, кодӧс ми сэтшӧм дыр нин корсям?
— Вот и ме тайӧс жӧ думайта, — шыасис Люба.
Валя чувствуйтіс асьсӧ ставсьыс мыжаӧн.
— Люба, тэ ме вылӧ он скӧрав? — нориника заводитіс сійӧ. — Ме збыль, буракӧ, гудралі.
Ог вермы ме уджавны заграницаын.
Тані колӧ лоны сэтшӧм бдительнӧйӧн!
Капитан муніс телефон дінӧ, наберитіс номер да сэсся шуис трубкаӧ:
— Кривонос ёрт?
Пыр жӧ лок ме ордӧ!
Да, ме гортын...
Трубкасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ шыасис Валя дінӧ:
— Но, сплетница, эн шогсьы сэтшӧма.
Ме ачым ставсӧ тӧдмала.
Регыд заводитчас концерт, а ті кыкнанныд быттьӧкӧ кодӧскӧ гуавны лӧсьӧдчӧмныд.
Миян талун лоӧны бур артистъяс да бур видзӧдысьяс.
Достойнӧй йӧзӧс аддзанныд.
Выль, демократическӧй Германия быдмӧ ӧдйӧджык кодӧнкӧ чайтӧм дорысь.
— Ог кӧсйы ме терпитны быдсяма ядӧвитӧй сплетняяссӧ! — дӧзмӧмпырысь шуис Валя.
— Нинӧм вештыны мукӧд вылӧ ассьыд ӧшибкатӧ.
Тэ мӧдысь бурджыка думышт да эн тэрмась вӧчны выводъяс.
— Вот пыр менам тадзи: первой пузьыла, а сэсся лоӧ каитчыны!..
— А тэ эн пузьы...
Пырӧй, сержант ёрт!
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис ӧдзӧсӧ таркнитӧм вылӧ.
Кривонос вӧлі полнӧй параднӧй формаа. Сійӧ решительнӧя воськовтіс жырйӧ.
— Тіян приказание серти сержант Кривонос воис! — чёткӧя шуис сійӧ.
Соколов матыстчис сы дінӧ:
— Сержант ёрт, эм менам тіянлы особӧй задание.
— Ме нэм чӧж выполняйта особӧй заданиеяс, — гордӧя вочавидзис Кривонос.
Капитан дзебис нюмсӧ.
— Сідзкӧ вот мый, аски асывнас, шум лэптытӧг да некутшӧм подозрениеяс кыпӧдтӧг, корӧй ме ордӧ Кверштрассе вывса дзоридз лавкаысь посыльнӧйсӧ, буретш сійӧс, коді талун вайис татчӧ дзоридзьяс.
— Дзугӧма мыйкӧ? — юаліс Кривонос.
— Абу, тані делӧыс серьёзнӧйджык.
Но сӧмын шумтӧг, сержант ёрт.
Та йылысь некод не должен тӧдны.
Ме кӧсъя сыкӧд сёрнитыштны.
— Гӧгӧрвоана, капитан ёрт.
Лоӧ вӧчӧма бура.
Разрешитӧй мунны?
— Да, мунӧй.
Кор Кривонос пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, Соколов шыасис Валя дінӧ:
— Кӧть тэ и ӧшибитчин да енмыс тӧдӧ, мый ме йылысь думыштӧмыд, но, кажитчӧ, ми збыльысь кутчысим сунис помас.
— Дерт жӧ! — увереннӧя шуис Валя, но, пӧдруга вылас видзӧдлӧм бӧрын, бара падмис.
Капитан видзӧдліс часі вылӧ:
— Но, кад мунны.
Найӧ петісны ывлаӧ да долыдпырысь лолыштісны тувсов рытлысь ыркыдсӧ да том коръяслысь дуксӧ.
Муртса на дугдӧма зэрны.
Ва асфальтыс югъяліс.
Люба муніс верӧс ки вылас мыджсьӧмӧн да думайтіс сы йылысь, кутшӧм лӧсьыд, кор тані, орччӧн, эм сэтшӧм надежнӧй да вернӧй друг.
abu
abu
Нелямынӧд глава
Тайӧ рытнас фрау Ранке, кыдзи пыр, дӧмліс чулкияс.
Ичӧтик чусыд лампа югдӧдіс сылысь чукырӧсь пӧрысь кияссӧ да киссьӧм, унаысь нин дӧмлӧм чулкисӧ, кодӧс вӧлі сюйӧма гӧгрӧс пу вылӧ.
Мӧвпъясыс фрау Ранкелӧн вӧрисны сэтшӧм жӧ ньӧжмыда, кыдзи и киясыс.
Сійӧ шогпырысь видзӧдіс чулки вылас.
Мӧдысь сэсся дӧмны тайӧс оз нин позь.
Ковмас прӧстӧ шыбитны. А кутшӧмджык тайӧ, торъя нин ӧні, кор сэтшӧм сьӧкыд мыйкӧ ньӧбны!
Фрау Ранке думыштіс нылыслӧн успехъяс йылысь.
Сэксянь, кор Эдит заводитіс уджавны театрын, налӧн олӧмыс бурмис.
Правда, коді на тӧдӧ, мый артмас тайӧ затеясьыс да оз-ӧ вай сійӧ лёкӧс Эдит карьералы.
Но зато ӧні олӧмыс лои важ дорысь бурджык.
Талун Эдит муніс карса театрӧ концерт вылӧ.
Кутшӧма сійӧ ылыстчӧма обществосьыс, кутшӧма волнуйтчис сійӧ пасьтасигас!..
Кар весьтын кыліс часілӧн кучкалӧм.
Тайӧ шоныд тувсов рытас зэв бура кыліс быд кучкӧм.
Шыясыс дыр юргисны пуксьӧм чӧв-лӧняс.
Сэсся кодкӧ восьтіс ывласянь пыран ӧдзӧссӧ.
Фрау Ранке тэрмасьтӧг орӧдіс пиньнас суниссӧ, шыльӧдыштіс штопайтӧминсӧ да вештіс уджсӧ бокӧ.
Тыдалӧ, нылыс нин воис.
Эдит кокниа пырис жырйӧ.
Кузь вечерньӧй платтьӧа, кыпыд чужӧма, век на гажа общество впечатление улын, сійӧ кажитчис фрау Ранкелы друг томмӧмаӧн.
Эдит пуксис креслӧӧ да шуис:
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мама, кутшӧм тайӧ вӧлі мича!
— Рад тэ вӧсна, Эдит, — веськодьпырысь вочавидзис Криста: сылӧн настроениеыс эз вӧв нылыслӧн кодь кыпыд.
— Кутшӧм мичаа найӧ сьылӧны да йӧктӧны!
Мыйта гаж да збодерлун!
— Голливудын, колӧ чайтны, ставыс тайӧ лоӧ ёна унджык.
— Да, дерт... — Эдит падмис, быттьӧ сылы казьтыштісны мыйкӧ неприятнӧйтор йылысь. — Тэ збыль висьталан, мама, но ме ог тӧд, кута ог ме сэні чувствуйтны ачымӧс татшӧм лӧсьыда да свободнӧя.
Гӧгӧрвоан, вечер чӧжыс некод ни ӧти кывйӧн эз казьтыштлы сы йылысь, мый ми — побеждённӧй немечьяс, мый ми мыжаӧсь человечество водзын, и не сӧмын ме, но и ставным ми чувствуйтім асьнымӧс полноценнӧй, равнӧй да колана йӧзӧн.
И тайӧ — медся долыд чувство свет вылын.
Фрау Ранке дӧзмӧмпырысь топӧдіс вомдоръяссӧ.
Нылыслӧн кыпыдлуныс некыдз эз вудж сылы.
— А тӧдан-ӧ тэ, Эдит, мый сёрнитӧны ӧні карын? — быд кыв тӧдчӧдӧмӧн юаліс старука.
— Дерт нин, кӧнкӧ, нинӧм бурсӧ.
— Да, зэв этша бурсӧ, но именнӧ тэ йылысь.
— Ме йылысь? — чуймис Эдит. — Кодӧс нӧ ме верма интересуйтны Дорнауын?
— Тэӧн интересуйтчӧны настӧящӧй немечьяс.
— Настӧящӧй немечьяс?
Коді нӧ найӧ, тайӧ йӧзыс, мама?
Сёрниыс друг лои серьёзнӧйӧн, и Эдит юалана видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Тайӧ найӧ, кодъяс думайтӧны миян шудтӧм канмулӧн будущӧй йылысь.
— И мый жӧ найӧ? — Эдит эз вештыв синъяссӧ мамыс вылысь.
— Найӧ шуӧны, мый Эдит Гартман леститчӧ рочьяслы, мый сійӧ изменитіс Германиялы.
— Но век жӧ коді тадзисӧ шуӧ?
Криста Ранке эз лысьт вочавидзны.
Пӧжалуй, оз сулав ӧні висьтавны тайӧ йӧзыслысь нимъяссӧ.
Сійӧ прӧстӧ шуис:
— Унаӧн сёрнитӧны...
— Но висьтав меным: кодъяс?
— Да тэнад жӧ ёртъясыд, артистъяс, миян тӧдсаяс.
Эдит нёровтчис креслӧ мыш вылас.
— Тырмас, мама.
Ставсӧ тайӧс ме кывлі нин унаысь.
Сідзкӧ, пышъя кӧ ме аски Голливудӧ, тайӧ оз кут лыддьысьны Германиялы изменаӧн?
Да и кутшӧм Германиялы, мама?
— Сійӧ миян ӧти, Эдит.
— Абу, мама, вот тані тэ и ӧшибайтчан.
Вӧлі Гитлерлӧн Германия, а лоӧ настӧящӧй Германия — войтырлӧн, немецкӧй войтырлӧн власьтӧн.
Вот и висьтав: код Германияыслы ме измениті?
Фрау Ранке дзикӧдз скӧрмис.
Да, дзик весьшӧрӧ Эдит муніс тайӧ театрас!
Сэні сы вылӧ лёка влияйтӧны.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи вочавидзны нылыслӧн юалӧм вылӧ, да шуис:
— Тэ, Эдит, лоин вывті тӧлкаӧн.
Нывбабалы тайӧ вермас вайны вред.
Но Эдит эз нин вермы дугдыны.
— Нинӧм, мед вредитӧ, — вочавидзис сійӧ. — Кымын во ме виччыси сійӧ кадсӧ, кор позьӧ бӧр петны сцена вылӧ, кор театрсӧ кутас радейтны войтыр!
И ӧні тайӧ кадыс воис.
И ме аддза водзысь выль Германияӧс!
— Да, дерт, Германияӧс, кӧні власьт бердын лоӧны сеповечьяс, — иронизируйтіс пӧрысь Криста.
— Ог, прӧстӧ демократическӧй Германияӧс.
«Немеч» кыв став мирас йӧз шулісны проклинайтӧмӧн, а сійӧ должен горавны выльногӧн, сыын должен лоны выль смысл.
Дыркодь кыкнанныс чӧв олісны.
«Нывкӧд ӧні всё равно сёрнитчыны он вермы, — решитіс старука. — Эдит сэтшӧма волнуйтчӧ, мый оз вермы спокойнӧя сёрнитны аслас положение йылысь.
Но нинӧм, фрау Ранке ассьыс шедӧдас».
А Эдит пыр жӧ вунӧдіс мамыслысь кывъяссӧ.
Сылӧн синъяс водзын бара сувтіс югдӧдӧм сцена, тэрыба йӧктігӧн клинокъяслӧн дзирдалӧм...
— Ме муна вежся, мама, — креслӧысь чеччигмоз шуис Эдит.
Старука нинӧм эз шу.
Сы думысь, нылыс кутіс асьсӧ эз тырвыйӧ колананогӧн.
Колӧ вӧлі лоны сыкӧд неуна стрӧгджыкӧн.
Но Эдит пыдди эз пукты тайӧс да муніс аслас жырйӧ.
Фрау Ранке недӧвӧльнӧя вежыньтліс вомсӧ да кутіс видлавны дӧмӧм чулкисӧ.
Сэсся пуктіс сійӧс пидзӧс вылас да думыштчис.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг сэтчӧдз, кытчӧдз кодкӧ эз звӧнит.
Фрау Ранке петіс восьтыны да бӧр пырис Штельмахеркӧд да Гильдакӧд.
Апрель тӧлысьлысь медбӧръя лунъяссӧ Штельмахер ставнас воштіс сы вылӧ, медым став правдаяснас да неправдаяснас судзӧдны концерт вылӧ пригласительнӧй билет.
Некутшӧм списокъясын сійӧ, дерт, эз вӧв, и Штельмахерлы ковмис ёна котравны, медым Зигфрид Горн пыр судзӧдны билетсӧ.
Билетыс вӧлі кык морт вылӧ, да, дерт, Гильда Фуксысь бурджык дамаӧс конферансье эз и вермы думыштны.
Котралӧмыс эз вош весьшӧрӧ.
Штельмахер тшапа пукаліс ложаын, а ӧні пырис Эдит ордӧ юксьыны впечатлениеясӧн.
Правда, сійӧ локтіс актриса дінӧ тшӧтш и делӧ кузя.
— Бур рыт, фрау Ранке!
Ми веськыда театрсянь, — ышнясьӧмсорӧн шуис Штельмахер.
— Бур рыт!
Кӧні Эдит? — юаліс Гильда.
— Вежсьӧ, — вочавидзис старука. — Пыр петас.
Мый нӧ, збыльысь вӧлі сэтшӧм интереснӧ?
— Вывті! — шуис Штельмахер. — Ме дыр котралі, медым судзӧдны билет.
Да, буракӧ, кодсюрӧ весиг чуймисны, кор аддзисны менӧ сэтысь.
Но меным тайӧ веськодь.
Навернӧ, фрау Гартманлы воӧма жӧ сьӧлӧм вылас? — юаліс сійӧ помас.
— Да, Эдитлы зэв ёна кажитчӧма.
— Но, кыдзи нӧ! — виччысьтӧг резкӧя шуис Гильда.
Штельмахер пыр жӧ казяліс, мый Гильда недӧвӧльнӧй:
— Мый тіянкӧд, фрейлейн Гильда?
Меным кажитчис, мый тіянлы эз вӧв гажтӧм.
Ті мудзинныд?
— Эг, Штельмахер, омӧльджык.
— Мый лои?
— Да нинӧм эз ло.
Прӧстӧ меным дум вылӧ уси...
Гӧгӧрвоанныд, воис письмӧ дядьсянь, Гамбургысь.
Юӧртӧ меным миянлысь имение мырддьӧм йылысь, быттьӧ ме ачым ог тӧд та йылысь.
Рекомендуйтӧ меным, кыдзи аслас наследницалы, мыйкӧ думыштны, медым видзны мусӧ.
Лӧсьыд сылы тадзи сёрнитны сэні, Гамбургын, англичана борд улын пукалігӧн!
— Но, Гильда, — серамсорӧн нюжӧдіс Криста Ранке, — корысьӧн ті энӧ на лоӧй.
Тіян мыйсюрӧ эмӧсь на и рытыввыв зонаясын.
— Помасяс ставыс тайӧ сійӧн, — решительнӧя шуис Гильда, — мый ме прӧстӧ пышъя сэтчӧ да дугда думайтны тайӧ наследство йывсьыс.
Штельмахер успокоитӧм могысь шеныштіс кинас:
— Всё равно ми тіянкӧд водзджык либӧ сёрӧнджык лоам американечьяс ордын.
Либӧ ми мунам на ордӧ, либӧ найӧ...
— Мый найӧ? — горӧдіс Гильда.
— ... либӧ найӧ локтасны татчӧ.
Веськыда кӧ висьтавны, став лачаыс та вылӧ, — и Штельмахер чеччис жырйӧ пырысь Эдитлы паныд.
— Бур рыт, господа! — шуис Эдит. — Прӧститӧй, ме неуна мудзи.
— Да, ме мудзи жӧ, — шуис Штельмахер, коді решитіс пыр жӧ босьтчыны делӧӧ. — Но меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
— Тайӧ гӧгӧрвоана, Штельмахер, эз кӧ вӧв мог, ті эськӧ энӧ локтӧй.
— Ті абу справедливӧйӧсь ме дінӧ, но огӧ кутӧй споруйтны.
Меным тшӧктісны вӧчны тіянлы выгӧднӧй предложение.
— Меным?
Штельмахер видзӧдліс Эдит вылӧ да решитіс петны аслас медся ён кӧзырсяньыс, медым сразу шемӧсмӧдны актрисаӧс да не лэдзны сылы воны садяс:
— Нарошнӧ тіянлы гижӧма пьеса.
Конферансьелӧн чайтӧмыс вӧлі вернӧй.
Татшӧм юӧрыс вермис збыльысь интересуйтны Эдит Гартманӧс.
— Меным? — эскытӧг юаліс сійӧ.
— Да, нарошнӧ тіянлы, — торжествуйтіс Штельмахер.
— Зэв интереснӧ!
— Ті весиг думыштны онӧ вермӧй, кутшӧм тайӧ интереснӧ!
Пьесаыс кок йылысь уськӧдана, ваяс кывлытӧм успех.
Сійӧс лоӧ сувтӧдӧма Берлинлӧн английскӧй секторса театръясын.
Тайӧ пьесаыс бара ваяс слава тіянлы, фрау Гартман.
А слава сійӧ сьӧм.
— Дивӧ, мый Берлинын друг дум вылас уськӧдӧмаӧсь менӧ.
Да ещӧ английскӧй секторын!
Коді нӧ кӧсйӧ нажӧвитчыны та вылын, Штельмахер?
— Тешкодь юалӧм!
Быдӧн кӧсйӧны...
— Кутшӧм нӧ тайӧ пьеса?
— Дерт, рочьяс йылысь.
Зэв бура думыштӧма.
Медбӧръя действиеас перйӧны тіянлысь синъястӧ комендатураын да мӧдӧдӧны эсійӧ...
Сибырас.
Тайӧ лоӧ настӧящӧй сенсация!... Этшавылӧ кык сё аншлаг!
Колӧ петкӧдлыны став мирыслы сӧветскӧй оккупационнӧй зонаын немецкӧй войтырлысь шудтӧм олӧмсӧ.
Эдитлӧн быттьӧ друг лолыс эз кут ветлыны.
— Но тайӧ жӧ подлӧй лӧж! — горӧдіс сійӧ.
— А ті кӧсъянныд, — явӧ нин сераліс сы вылын Штельмахер, — медым англичана петкӧдлісны сцена вылын, кыдзи тані крестьяналы сеталӧны му?
Таысь ни английскӧй, ни американскӧй секторын некод и пфенниг весиг оз сет.
Американечьяс да англичана кӧсйӧны петкӧдлыны рочьяслысь зверствояссӧ.
Со кытчӧ найӧ витӧны!
А сэні позьӧ весиг йӧзӧдны, мый главнӧй рольсӧ ворсысь, известнӧй актриса Эдит Гартман, ачыс муртса-муртса мыніс большевистскӧй кабыръясысь.
Газетъясын став полоса пасьтала заголовокъяс!
Ловъя свидетель!
Тырвыйӧ докажитӧмтор!
Сідзкӧ кыдз жӧ, фрау Гартман?
Сӧгласенӧсь?
— Тайӧ тӧдвылӧ уськӧдӧ пьесаяс, кодъясын меным вӧзйыліс ворсіны доктор Геббельс, — зывӧкпырысь шуис Эдит. — Сідзкӧ, ставсӧ выльысь?
И бара войнаӧ чуксалӧм?
— А миянӧс оз юавны, фрау Гартман.
Миян абу право гӧлӧс вылӧ.
— Лӧж!
Эм!
И война вӧсна ме ассьым гӧлӧсӧс ог сет!
Меным колӧ мир!
— Кутшӧм ӧдйӧ агитируйтӧмаӧсь тіянӧс рочьяс!
Бӧръя кывъясыс дзикӧдз петкӧдісны терпениесьыс Эдитӧс.
Штельмахер яндысьтӧг нин сералӧ сы вылын.
Актриса чеччис креслӧсьыс, воськовтіс конферансьелань да шуис:
— Пола, Штельмахер, мый ми тіянкӧд сёрнитам медбӧръяысь.
— Ті висьталанныд ме йылысь комендатураӧ?
— Ог, ӧнісянь ме прӧстӧ абу тӧдса тіянкӧд.
— О, тайӧ пустяк! — успокоитчис Штельмахер да мӧдіс думайтны сы йылысь, кор сійӧ бара вермас шыасьны актриса дінӧ аслас предложениеӧн. — Ми тіянкӧд миритчам на.
Код тӧдас, мыйӧн эськӧ помасис тайӧ сёрниыс, и Эдит дась нин вӧлі индыны Штельмахерлы ӧдзӧс вылӧ, но сэки кыліс звӧнок, и фрау Ранке лэдзис Эрих Лешнерӧс.
Сійӧ сулаліс порог дорын да чуймӧмпырысь видзӧдіс тӧдтӧм йӧз вылӧ; киас сылӧн вӧлі ичӧтик ноптор.
Нелямын ӧтиӧд глава
abu
Эрих Лешнер воис ёртъясыскӧд Дорнауӧ водз асывнас.
Воисны найӧ демонстрация заводитчытӧдз на, дыр гуляйтісны кар кузя, сэсся сувтісны Дрезденерштрассе пельӧсӧ да интересӧн видзӧдісны улича кузялаыс нюжалӧм уна йӧза колоннаяс вылӧ.
Медбӧрын найӧ ӧтлаасисны кутшӧмкӧ колонна дінӧ да мунісны трибуна дінті, кысянь найӧс приветствуйтіс Макс Дальгов.
Кор воис ӧбедайтан кад, Эрих аслас ёртъяскӧд муніс пивнӧйӧ, кӧні сёрниӧ воисны найӧ мукӧд сиктъясса крестьянакӧд.
Беседаыс лоис пыр интереснӧйджыкӧн да нюжаліс сёр рытӧдз.
Лешнерлы окота вӧлі тӧдны, кыдзи кӧзяйствуйтӧны помещичӧй му вылын суседъясыс.
Вӧлӧмкӧ, и налӧн взаимопомощь кузя комитетъяс паныдасьӧмаӧсь уна сьӧкыдлунъяскӧд.
Вӧлӧмкӧ, озыра олысь крестьяна не сӧмын Гротдорфын пыксьӧны, оз кӧсйыны кӧдзны ассьыныс став муяссӧ.
Сёрнитігӧн Лешнер эз и казяв, кыдзи воис рыт.
Вӧлі пемыд нин, кор сійӧ ёртъясыскӧд петіс пивнӧйысь.
Ӧні нинӧм нин вӧлі надейтчыны пӧпутнӧй машина вылӧ.
И сӧмын сэки Эрихлы дум вылас уси, мый сідзи и эз вевъяв пыравны Эдит ордӧ да сетны сылы первомайся козинсӧ, кодӧс сэтшӧм тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдіс Марта.
А Вальтер Шильд вӧзйис пыравны тӧдса шопер ордӧ: сійӧ, навернӧ, нуас найӧс сиктӧдзыс.
Лешнерлы татшӧм предложениеыс воис сьӧлӧм вылас, сійӧ тшӧктіс пыравны сыла, сетіс Эдитлысь адрес да тэрмасигтырйи мӧдӧдчис чойыс ордӧ.
Кор Эрих пырис жырас да аддзис тӧдтӧм йӧзӧс, сійӧ решитіс дыр не манитчыны тані да тэрыба шуис:
— Видза оланныд, господа!
Бур рыт, Эдит!
Бур рыт, тётя Криста!
Ме тіянлы вайи мыйсюрӧ праздник кежлӧ.
Сійӧ нюжӧдіс фрау Ранкелы тубрассӧ да кӧсйис нин мунны, но Эдит кутіс сійӧс.
— Энлы, Эрих, — шуис сійӧ. — Пуксьы, висьтав, кыдзи сэні миян олӧны.
Лешнер, вечерньӧй костюмъяса гӧсьтъяс вылӧ падъялӧмӧн видзӧдлывліг, первойсӧ неуна яндысискодь.
Но вочасӧн сійӧ збоймис, а сэсся некутшӧм внимание нин эз пукты Штельмахер да Гильда вылӧ.
— Зэв ёна миян ставыс вежсис, — висьтавліс Лешнер. — Ми дзик мӧд йӧзӧн лоим.
Ӧні менам муӧй кӧдзӧма нин...
Лешнер эз казяв, кыдзи Гильда кӧрыштліс чужӧмсӧ, кор сійӧ кыліс «менам му» кывъяссӧ.
— А кыдзи олӧ Марта?
Эрихлӧн нюмыс паськаліс чужӧм пасьталаыс:
— Миян лоӧ ичӧтик, Эдит, тэ гӧгӧрвоан!
Войдӧр эськӧ менӧ тайӧ сӧмын шогӧдіс, а ӧні...
— Зэв бур! — шуис фрау Ранке. — Ме обязательнӧ вола тэ ордӧ пыртчыны.
— Дерт жӧ, тётя, — бара яндысьыштіскодь Эрих. — Но тайӧ лоӧ оз на дзик регыд.
Сійӧ видзӧдіс старукалӧн тэрыба вӧрысь кияс вылӧ, кодъяс кужӧмӧн разисны тӧждысьӧмӧн гартӧм тубрассӧ.
— Мый тайӧ, Эрих?
— Неуна вый, тётя...
А мый тэ ӧні вӧчан, Эдит?
Сёрнитӧны, бара пӧ кутан ворсны театрын!?
Зэв бур!
Ми волам тэ вылӧ видзӧдлыны.
Тэ молодеч!..
Криста разис нин тубрассӧ да чунь помнас сюйыштіс вомас выйсӧ, медым видлыны гӧснечсӧ.
— Зэв чӧскыд вый!
Важӧн нин ми татшӧмсӧ эгӧ аддзылӧй.
Кытысь нӧ тайӧ тэныд, Эрих?
— Марта ачыс вӧчис.
Прамӧй йӧввылысь!
Ме пыр висьтала тіянлы тайӧ выйыслысь историясӧ.
Кольӧм арнас ми юклім му да мӧсъяс.
Сюри меным сэки видзӧднысӧ зэв омӧлик мӧс.
Ми Мартакӧд весиг неуна шогсьыштім.
А сэсся, видзӧдам, миян мӧслӧн пакъясыс кутісны гӧгрӧсмыны.
Куканясис сійӧ да йӧвсӧ сетӧ ведраясӧн.
Правда, лӧсьыд?
Ті сӧмын думыштлӧй!..
Но, кодъяс ми Мартакӧд вӧлім?
Миян дзик нинӧм эз вӧв.
А ӧні миян и му и мӧс эм...
И став олӧмыс водзын.
Та бӧрын Гильда эз нин вермы терпитны.
Сійӧ и сідз нин зэв дыр кутіс ассьыс лёклунсӧ, коді тыртіс сылысь став пытшкӧссӧ.
Мурч-курччӧм пиньяс пырыс, медым не горӧдны, сійӧ шуис:
— Но ӧд вермас локны муыслӧн да мӧскыслӧн настӧящӧй кӧзяиныс.
Мый ті сэки кутанныд вӧчны, господин Лешнер ?
— А ме тіянлы висьтала, мый ме кута вӧчны, сэтшӧм кӧзяиныс кӧ видлас ме дінӧ локны, — крута бергӧдчис сылань Эрих.
Гильда гӧлӧсысь сійӧ казяліс лӧглун, и друг сылӧн яндысьӧмыс быри дзикӧдз. — Сійӧ кӧ сӧмын лысьтас локны ме дінӧ да висьтавны аслас правояс йылысь, ме сылы прӧстӧ сьылідзиръяс сетала.
Мусӧ ме босьті закон серти, и сійӧ ӧні менам.
И ещӧ висьтала, медым тайӧ тіян кӧзяиныд матӧ эз лок менам участок дінӧ.
Гильда весиг бӧрыньтчыштіс: сылы кажитчис, мый Лешнер и збыльысь сылы грӧзитӧ.
Штельмахер решитіс вежны сёрнисӧ:
— А ті ылын оланныд, господин Лешнер? — юаліс сійӧ.
— Да ог, неылын.
Гротдорфын, — кывлінныд, кӧнкӧ?
Гильда сӧмын кияснас швачнитіс:
— И ті юклінныд мусӧ!..
— ...штурмбанфюрер Зандерлысь да помещик Фукслысь, — помаліс Лешнер. — Мед сӧмын найӧ видласны волыны татчӧ!
Ӧні ме тӧда, кыдзи накӧд сёрнитны.
— Тайӧ некытчӧ туйтӧм! — ставсӧ вунӧдӧмӧн нин горӧдіс Гильда.
Сійӧ эз нин вермы кутны асьсӧ да эз вермы дзебны ассьыс лӧглунсӧ.
Кажитчис, ещӧ ӧти здук — и сійӧ уськӧдчас Лешнер вылӧ.
— Мыйла нӧ тайӧ тіянӧс сэтшӧма задевайтӧ? — чуймис Эрих. — Тіянлысь мусӧ ми юклім али мый?
— Морт виысьяс, бандитъяс, варваръяс! — нинӧм нин вежӧрттӧг горзіс Гильда. — Кутшӧма ме тіянӧс ставнытӧ мустӧмта!
Воас кад — и ті мынтанныд водзӧс быд сантиметр муысь, быд войт йӧлысь!..
Эрих чеччис, пуктіс кияссӧ мышкас, неуна копыртыштіс юрсӧ да синкым увтіыс видзӧдліс Гильда вылӧ:
— Ак, со вӧлӧм мый!
Сідзкӧ энӧ вунӧдӧй, мый Эрих Лешнерлысь да сы кодь жӧ уна миллион мукӧд йӧзлысь тайӧ мусӧ позьӧ мырддьыны сӧмын налӧн сьӧлӧмкӧд ӧтлаын.
Гитлер пыр горзіс, мый ме высшӧй расаа морт, а ме лунтыр паръясьлі куйӧдын, мышкӧс веськӧдлытӧг уджалі баринлы, а сэсся сылӧн жӧ интересъяс вӧсна муні пуляяс улӧ.
Со тайӧ кисӧ ме сеті тіян вӧсна!..
А воисны рочьяс — и ми тӧдмалім мый сэтшӧм олӧмыс.
Меным сетісны му и ме збыльысь лои мортӧн, а эг бӧб юра дуреньӧн, кодлы приказывайтлісны завоюйтны став мирсӧ.
Вот ӧні и висьталӧй: позьӧ оз мырддьыны менсьым тайӧ мусӧ, весиг сӧветскӧй войска кӧ мунасны татысь?
— Да тайӧ жӧ настӧящӧй большевик, фанатик! — шевгӧдіс кияссӧ Штельмахер.
— А, и тіянлы оз жӧ кажитчы менам сёрниӧй! — эз ӧвсьы Лешнер. — Да кодъяс ті татшӧмъясыс лоанныд?
Эдит, мыйла тайӧ йӧзыс тэ ордынӧсь?
Виччысь, Эдит, найӧ вермасны курччыны!
Ме татшӧмъястӧ тӧда...
— Миян вылын тані издевайтчӧны, фрау Ранке, — сувтіс да шуис Штельмахер.
Криста Ранкелы дум вылас уси, мый сійӧ кӧзяйка, да уськӧдчис Лешнер вылӧ:
— Эрих пыр жӧ кор прӧщение!
Господин Штельмахер да фрейлейн Фукс — миян гӧсьтъяс...
— А... фрейлейн Фукс! — серӧктіс Лешнер. — Сідз эськӧ мед сразу и висьталінныд!
Сідзкӧ, тайӧ тіянлысь мусӧ ме юклі тіян батракъяс костын.
Волӧй видзӧдлыны, коді ӧні сійӧс гӧрӧ.
— Ми мунам татысь, — тшапа шуис Штельмахер. — Ме чайта, фрау Ранке вӧчас колана выводъяс да корас миянлысь прӧщение письмӧӧн либӧ газет пыр, кыдзи тайӧс и вӧчлӧны прамӧй йӧз.
Мунам, фрейлейн Фукс.
Эдит заводитліс чеччыны.
— Эн пов, Эдит, — шуис Лешнер. — Мед мунӧны.
— Эрих, пыр жӧ извинитчы! — тшӧктіс старука.
— Чӧрт накӧд!
— Оз ков видчыны, Эрих, — шуис Эдит.
— Но извиняйтчыны ме ог жӧ кут.
— Тайӧ тэнад делӧ.
— Ми мунам, фрау Ранке, — бара торжественнӧя шуис Штельмахер. — Аддзысьлытӧдз, фрау Гартман.
Старайтчӧй мӧдысь татшӧм сюрпризъяссӧ миянлы не вӧчавны. — И сійӧ мӧдӧдчис Гильда бӧрся, аслас став виднас зілис петкӧдлыны, мый Эрих Лешнер сылы дзик веськодь.
Старука петіс найӧс колльӧдны.
Мыйкӧ дыра Лешнер чӧв оліс, сэсся бара бергӧдчис эновтӧм сёрниӧ:
— Мыйла тайӧ господаыс гӧгралӧны тэ дінын, Эдит?
Найӧ вермасны кыскыны тэнӧ сэтшӧм нюрӧ, кытысь сэсся он и пет.
— Нинӧм, Эрих, ме ачым бура аддза, кӧні опасностьыс.
Найӧ волісны уговоритны менӧ ворсны антисӧветскӧй пьесаын.
— Чайта, тэ ӧткажитчин?
— Да.
— Правильнӧ, Эдит!
Тайӧ здукас пырис фрау Ранке.
— Эрих, тэ лоӧмыд дзик невежаӧн! — дӧзмӧмӧн заводитіс сійӧ. — Мый эськӧ шуис тэнад покойнича мамыд?
— Сійӧ шуис эськӧ: «Браво, Эрих!
Вӧтлы татысь став тайӧ фуксъяссӧ да штельмахеръяссӧ!»
— Тэ исправитны позьтӧм! — шуис старука.
— А менӧ оз и ков исправляйтны!
Автомобильлӧн ёся тутӧстӧм кыліс ывлаын, и Лешнер мӧдіс тэрмасьны.
— Мела воисны.
Тайӧ миян зонъяс сиктысь.
Ме тэныд висьтала, Эдит, миян абу на сэтшӧм бур, кыдзи вермас кажитчыны.
Тулысыс вӧлі сьӧкыд.
Ми и взаимопомощь кузя комитет нин котыртім.
А век на сьӧкыд.
Велавтӧм тайӧ миянлы уджыс — выльногӧн стрӧитны олӧм.
— Да, Эрих, тайӧ сьӧкыд, — ас йывсьыс думыштӧм бӧрын сӧгласитчис Эдит.
Ывлаын бара кыліс автомобильлӧн тутӧстӧм.
— Но, колӧ мунны.
Аддзысьлытӧдз, тётя Криста!
Регыд ме тіянлы кутшӧмкӧ пӧдарок ещӧ вая.
Аддзысьлытӧдз, Эдит!
Юртӧ вылӧджык!
Ми венам!
Сійӧ нюммуніс да ӧдйӧ петіс.
Фрау Ранке петіс сы бӧрся игнавны ӧдзӧссӧ.
Эдит век на пукаліс аслас креслӧын, кор мамыс бӧр пырис; мамыс киын вӧлі конверт.
— Видзӧдлы, Эдит, — шуис сійӧ. — Миянлы письмӧ.
Тешкодь, кор нӧ сійӧс вайӧмаӧсь?
Ӧд ме петалі нин, и ящикыс вӧлі тыртӧм.
Эдит спокойнӧя босьтіс еджыд конвертсӧ, косяліс сійӧс, кыскис бумага лист да быттьӧ кынмис места вылас.
— Мый гижӧма? — кутіс волнуйтчыны фрау Ранке.
— Эн волнуйтчы, мама, ставыс тайӧ пустяки, — вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис Эдит.
Старука нетшыштіс бумагасӧ нылыс киысь.
«Премьера лунӧ ті куланныд», — лыддис сійӧ да друг зэв ёна горӧдіс.
— Ньӧжйӧджык, мама! — заводитліс успокоитны сійӧс Эдит. — Тэ пӧдлалін ӧдзӧссӧ?
Ӧні опасностьыс кажитчис налы быд пельӧсын, быд кышакылӧмын.
— Ме пола, меным страшнӧ, Эдит! — вашкӧдӧмӧн шуис фрау Ранке.
— Меным страшнӧ жӧ.
Криста Ранке ньӧжйӧникӧн пидзӧсчанясис:
— Эдит, менам донаӧй, ме пӧрысь нывбаба, жалитышт менӧ!
Кора тэнӧ, пока абу на сёр, ӧткажитчы тайӧ проклятӧй пьесасьыс!
Мед асьныс найӧ ворсӧны, мед кӧть коді петӧ сцена вылас, сӧмын не тэ!
Нылӧй менам, кора тэнӧ: ӧткажитчы!
— Мама, чеччы! — заводитліс лэптыны старукаӧс повзьӧм Эдит.
Но фрау Ранке, джоджысь чеччытӧг, повзьӧм, сувтса синъяса, видзӧдіс ыджыд ӧшинь вылӧ, кӧні стеклӧ вылас вӧрис муртса тӧдчана вуджӧр.
— Видзӧд, видзӧд, ӧшиняс, со ӧшиняс, сійӧ вӧрӧ, сійӧ виас миянӧс!
— Да успокоитчы, мама! — Эдит медбӧрын лэптіс сійӧс джоджсьыс. — Тайӧ пусянь вуджӧр.
Успокоитчы, пӧжалуйста!
Но сылӧн аслас сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ дугдывтӧг думайтіс сы йылысь, кутшӧмногӧн татшӧм сёрӧнсӧ веськаліс тайӧ конвертыс почтӧвӧй ящикас.
И друг сылы воис юрас, мый именнӧ Штельмахер да Гильда вермисны лэдзны сійӧс патераысь петігӧн.
А фрау Ранке век на лыддьӧдліс:
— Ӧткажитчы, Эдит, кевмыся тэныд, ӧткажитчы!
— Ог, мама, — шуис Эдит, — менӧ кӧ весиг и збыльысь кӧсйӧны вины премьера лунӧ, ӧткажитчыны сёр нин.
— А гашкӧ, збыль оз ков, Эдит? — век на эз вошты лачасӧ старука.
— Ог, мама, — Эдит аддзис ас пытшсьыс вын нюммунны, — уна вояс чӧжӧн ме первойысь куті чувствуйтны ачымӧс сцена вылын мортӧн да ог нин вермы не ворсны.
Тайӧ полӧмысь ёнджык, смертьысь ёнджык, мама.
Тайӧ — настӧящӧй, ыджыд искусство, и тані нинӧм нин он вермы вӧчны.
Мамыс бара видзӧдліс запискаыс вылӧ, и полӧм бара шымыртіс сылысь став пытшкӧссӧ.
— Но кыдзи нӧ тайӧ?
Тэ думышт грӧзитчӧм йывсьыс!
— Эрихлы ыставлӧмаӧсь жӧ татшӧм запискаяссӧ.
Но найӧ эз мешайтны сылы юклыны мусӧ.
Тайӧс гижисны йӧз, а эз духъяс.
Йӧзлы паныд ме верма на водзсасьны.
Тӧдтӧм врагкӧд тыш нуӧдӧм йылысь казьтыштӧм, дерт, эз успокоит фрау Ранкеӧс.
— Эдит, кора тэнӧ, оз ков! — кевмысис сійӧ.
— Колӧ, мама!
Ӧні Эрихлӧн, менам, Германияса став честнӧй йӧзлӧн ӧти общӧй враг.
Но ми ӧні абу ӧтнанным.
Сійӧ муніс телефон дорӧ, дрӧжжитысь чуньяснас наберитіс комендатуралысь номер да, кор кыліс капитан Соколовлысь гӧлӧссӧ, пыр жӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ увереннӧйджыка.
— Господин капитан, меным колӧ пыр жӧ сёрнитыштны тіянкӧд, — шуис сійӧ чорыда.
Нелямын кыкӧд глава
abu
«Мерседес» заводын общӧй собрание бӧрын аварияяс эз дугдыны.
Уна сё синъяс, кодъяс сюся видзӧдісны быдӧн бӧрся, эз сетлыны вредительяслы позянлун действуйтны важмоз смела, повтӧг.
Но век жӧ пӧшти быд лун стройысь петлісны станокъяс да моторъяс.
Завод вӧлі сьӧкыда висьысь кодь: сійӧ лолаліс нерӧвнӧя, пульсыс вӧлі оръясьлана.
Дыр тадзи нюжавны эз вермы.
А сэні ещӧ Бертольд Грингельлӧн лоины выль тӧждысьӧмъяс.
Праздник водзвылас сы ордӧ воис полковник Чайка.
Сійӧ тшӧктіс директорлы да военпредлы некутшӧм ӧчередьтӧг дзоньтавны вель уна трактор крестьяналӧн мӧда-мӧдлы отсасьӧм кузя комитетъяслы.
Заданиеыс вывті важнӧй, висьталіс полковник, тайӧ машинаяссьыс кутас зависитны урожай идралӧм, а сідзкӧ и кытшлӧн продовольственнӧй положение.
Грингель думыштіс, мый сылы да став заводыслы тайӧ настӧящӧй экзамен.
Офицеръяскӧд да инженер Грилькӧд ӧтлаын сійӧ муніс орчча йӧрӧ, кытчӧ бӧръя лунъясас удитісны нин ваявны уна жугавлӧм тракторъяс.
Зэв сьӧкыд вӧлі видзӧдны калечитӧм машинаяслӧн тайӧ настӧящӧй шойна вылас.
— Кыдзи нӧ ми кутам найӧс ремонтируйтны? — юаліс Грингель аслас главнӧй инженерлысь.
Мӧдыс сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас тракторъяс вылӧ видзӧдіг.
— Зэв сьӧкыд, — шуис медбӧрын Гриль. — Но тайӧ кӧ быть колӧ татшӧм ыджыд делӧ вылӧ, ми старайтчам вӧчны тайӧс.
Полковник думайтіс, мый именнӧ инженер кутас медся ёна пыксьыны.
А Гриль кыдзкӧ нерешительнӧя, быттьӧ яндысиг, корис гудок бӧрын чукӧртлыны регыдик кежлӧ став рабочӧйясӧс, медым висьтавны налы тайӧ заданиеыслӧн тӧдчанлун йылысь.
— Ме лыддьылі, мый тіян Рочмуын вӧчӧны именнӧ тадзи, — шуис сійӧ да меліа нюмъялігтыр видзӧдліс полковник вылӧ.
Грингель поддержитіс сійӧс.
Колӧ, медым успех вӧсна кывкутӧмсӧ чувствуйтіс ставнас заводскӧй коллективыс.
Комендант сӧгласитчис да казявтӧг мигнитіс Дроботлы, петкӧдліс тайӧн ассьыс радлӧмсӧ.
Найӧ сэсся мӧдӧдчисны контораӧ.
Сійӧ здукас, кор воссис проходнӧй ӧдзӧс, моторъяс ремонтируйтан цехысь кыліс ёна горӧдӧм.
Грингель думыштіс, мый лоӧма выль авария, тыдалӧ, весиг жертваясӧн, да уськӧдчис водзӧ.
Сійӧ котӧрӧн пырис цехӧ да дась нин вӧлі аддзыны жугавлӧм механизмъяс да санитарнӧй нӧсилкаяс, но нинӧм татшӧмсӧ эз аддзы.
Сійӧ аддзис зэв тешкодь картина, но тайӧ ньӧти эз вӧв страшнӧй.
Кузь проход шӧрын, буретш сэні, кӧні войдӧр вӧлі Грингельлӧн станокыс, чукӧрӧн сулалісны рабочӧйяс.
Найӧ видзӧдісны, кыдзи гаечнӧй ключӧн Дидермайер кучкаліс Мюллерлы мышкас.
Мюллер горзіс, нетшкысис, зілис кыдзкӧ мынтӧдчыны, но, тыдалӧ, Дидермайер кабырысь мынны эз вӧв кокни.
Ӧти кинас сійӧ чорыда кутіс Мюллерӧс шошаӧдыс, а мӧднас тэрмасьтӧг кучкаліс сылы да мыйкӧ та дырйи шуаліс.
Грингель уськӧдчис Дидермайер дінӧ да мырддис сы ордысь ключсӧ.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи тайӧ лабутнӧй да асьсӧ кутны кужысь Дидермайерыс вермис решитчыны татшӧм поступок вылӧ — нӧйтны ёртӧс!
Но Дидермайер эз и лӧсьӧдчы каитчыны.
Мӧдарӧ, сійӧ видзӧдліс офицеръяс вылӧ да Грингель вылӧ лёкмӧмысла гырдмӧм синъяснас, сэсся видзӧдліс Мюллер вылӧ да бара ырыштчис сы вылӧ кулакнас, но ӧні сійӧс кутісны.
— Сійӧ кӧсйӧ вины менӧ! — лёкгоршӧн горзіс Мюллер.
— И колӧ эськӧ вӧлі! — шуис Дидермайер да сьӧвзис бокӧ. — Киӧс лякӧсьтны абу окота!
— Дидермайер, мый тані лои? — горӧдіс Грингель.
Сылы торъя нин эз вӧв лӧсьыд, мый ставыс тайӧ лои сӧветскӧй офицеръяс син водзын.
А Мюллер, кор казяліс, мый ставныс видзӧдӧны Дидермайер вылӧ, некымынысь воськовтіс петанінлань.
— Энлы, тэ меысь сэтшӧм кокниа он мын! — горӧдіс Дидермайер да бара кватитіс Мюллерӧс шошаӧдыс. — Тэнӧ колӧ пыр жӧ арестуйтны!
Ӧні ме тӧда, коді тані миян вредитӧ!
Чайка локтіс матӧджык, но эз шу ни ӧти кыв.
Сійӧ эз кӧсйы сюйсьыны, сетіс полнӧй вӧля действуйтны выль директорлы.
— Мый тэ тӧдан? — юаліс Грингель.
Кор Дидермайер аддзис, мый Мюллер оз нин пышйы, кутіс сёрнитны спокойнӧйджыка:
— Ме сійӧс преступление вӧчан местаас суи.
Петі ме закуситыштны ӧбед дырйи, но бӧр бергӧдчи: солӧй вунӧма ящикӧ.
Видзӧда, Мюллер мыйкӧ зэв нин ӧдйӧ вешйис менам станок дорысь.
Но, ме нинӧм эг шу.
Босьті ассьым солӧс да бӧр петі.
И ӧшинь пырыс куті видзӧдны.
И аддза, кыдзи тайӧ подлецыс локтіс менам станок дорӧ да мыйкӧ кисьтіс бумага пиысь передачаяс коробкаӧ.
Но, яснӧ — наждак.
Сэсся ӧдйӧ вешйис, а бумагасӧ, кытысь кисьтіс наждаксӧ, сюйис менам пинжак зептӧ.
Тайӧ, дерт, сы могысь, медым кокньыдджык вӧлі ме вылӧ шуны.
Дидермайер пӧ ачыс ассьыс станоксӧ тшыкӧдіс.
Ок, негӧдяй!
И Дидермайер бара скӧрмӧмйывсьыс ырыштчис Мюллер вылӧ.
— Сійӧ ачыс кӧсйис ассьыс станоксӧ тшыкӧдны, а ме аддзи! — друг горӧдіс Мюллер. — А кор ме уськӧдчи сы дінӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ сюри, да заводитіс менӧ нӧйтны.
Асьсӧ оправдайтӧм могысь Мюллер горзіс горштырнас, скӧрысь.
Полковник Чайка вылӧ сылӧн горзӧмыс эз вӧч некутшӧм впечатление.
Сійӧ тшӧктіс кыкнан рабочӧйсӧ нуӧдны комендатураӧ.
Сэні Мюллер зептысь аддзисны неуна наждак.
Мюллерлы ковмис висьтавны ставсӧ.
Висьталігас унаысь вӧлі казьтыштлӧма Бастертлысь нимсӧ.
Полковник Чайка тшӧктіс пырысь-пыр жӧ задержитны Бастертӧс, но вӧвлӧм директор удитӧма нин пышйыны.
Некымын час мысти Дидермайер бӧр локтіс цехӧ.
Сійӧ жӧ лунас ковмис арестуйтны ещӧ ӧти мастерӧс.
Тайӧ вӧлі Бастертӧн кольӧм наследство.
Цехъясын прӧстӧ гуа-гавакыліс сёрниясысь.
Делӧыс требуйтіс, медым выльысь вӧлі чукӧртӧма собрание.
Быдӧнлы окота вӧлі кывны заводса вредительяс йылысь правдасӧ.
Кор ставӧн чукӧртчисны столӧвӧйӧ, Дробот висьталіс нуӧдӧм расследование йылысь да мыжаяс йылысь.
Ставныс кывзісны да чувствуйтісны, кутшӧм кокньыд лои налӧн сьӧлӧмъяс вылын.
Бӧръя лунъясас, кор заводын аварияяс лоаліны ӧти бӧрся мӧд, быд честнӧй рабочӧй чувствуйтіс асьсӧ мыйӧнкӧ мыжаӧн.
Ӧні тайӧс чувствуйтӧмыс быри — и быттьӧ из уси морӧс вылысь.
Кодкӧ бӧръя радъясысь пыр жӧ юаліс, кутшӧм наказание лоӧ мыжаяслы.
Лейтенант дженьыда вочавидзис:
— Найӧс судитас общественнӧй суд.
Собрание вочавидзис та вылӧ ошкана горӧдӧмъясӧн.
Пӧжалуй, ӧні сэсся некод нин оз лысьт кисьтавны наждактӧ станокъясӧ.
«Мерседесын» лоӧмторъяс йылысь уна сёрни вӧлі и комендатураын.
— Ме вот сідзи ог и вермы гӧгӧрвоны, — висьтасис кыдзкӧ ӧтчыд Соколов, — мый вермис йӧткыштны преступление вылӧ прӧстӧй рабочӧй Мюллерӧс.
Но, мастеръяс — найӧ ещӧ на: тайӧ рабочӧй аристократия, найӧ век кыссьылісны кӧзяева бӧрся.
Но мый кӧсйис шедӧдны Мюллер?
— А Мюллерӧс найӧ прӧстӧ ньӧбисны, — вочавидзис Чайка. — Немецкӧй рабочӧй класс нуӧ ас вылас вывті сьӧкыд наследиелысь — социал-демократия влияниелысь — грузсӧ.
Сійӧ социал-демократияыслысь, коді дасьтіс Гитлерлысь власьт бердӧ воӧмсӧ.
Сійӧ социал-демократиялысь, коді тшыкӧдіс рабочӧй класслысь юкӧн да пӧраӧн тшӧктывліс налы вунӧдны аслас класслӧн интересъяс йылысь.
Кодлы-кодлы, а тіянлы, капитан, колӧ нин вӧлі эськӧ помнитны татшӧмторъяссӧ!
Чайка нюммуніс да чӧв олыштӧм бӧрын водзӧ висьталіс:
— Бур, мый найӧ асьныс кутісны преступниксӧ.
Тайӧ восьтас налысь синъяссӧ унатор вылӧ.
Немецкӧй рабочӧй ӧдйӧ гӧгӧрвоас, кодъяс сылӧн настӧящӧй врагъясыс, а кодъяс ёртъясыс.
Ме вот мукӧддырйи муна улича кузя, видзӧда керкаяс вылӧ, и кажитчӧ меным, быттьӧ аддза, кыдзи пукалӧны патераясас йӧз да зільӧны гӧгӧрвоны, мыйла налӧн друг кутісны вежсьыны олӧм йылысь представлениеясыс...
Тайӧ сёрни бӧрас полковник дыр пукаліс ӧтнас, думсьыс бӧрйӧдліс фактъяс, кодъяскӧд сылы ковмыліс паныдасьлыны бӧръя кадӧ.
Быд воськовын сійӧ чувствуйтіс, мый кымын водзӧ мунӧ демократизация, сымын активнӧйӧсьджык лоӧны дзебсьӧм врагъяс.
Найӧ оз нин вермыны пукавны асланыс щельясын, найӧ ӧтказывайтчӧны виччысян тактикаысь, а зільӧны сувтны демократическӧй преобразованиеяслы паныд да тайӧн эрдӧдӧны асьнысӧ.
Да, тайӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоана, мый классӧвӧй тыш Германияын ӧні оз лӧнь, а, мӧдарӧ, ёсьмӧ.
Полковник матыстчис книжнӧй шкаф дорӧ, босьтіс Ленинлысь том да восьтіс сэтысь тӧдса места.
«...демократизмлӧн развитиеыс оз ныжмӧд, а ёсьмӧдӧ классӧвӧй тышсӧ, кодӧс войналӧн став результатъяс да влияниеяс вӧсна да сылӧн последствиеяс вӧсна вайӧдӧма нуан точкаӧдз», — лыддис сійӧ небӧгысь.
Кажитчис, мый кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма пӧшти комын во сайын, шуӧма сӧмын на ӧні, тані, полковниклӧн мӧвпъяс вылӧ вочакыв пыдди да найӧс вынсьӧдӧм могысь.
Киас небӧгӧн сійӧ муніс шкап дорсьыс, пуксис креслӧӧ да заводитіс лыддьыны.
Нелямын коймӧд глава
abu
Мюллерӧс арестуйтӧм йылысь Брилле удитіс юӧртны Бастертлы ӧбед дырйи.
Сійӧ сетіс ӧти марка завод дорын ворсысь детинкалы да кырымавтӧм ичӧтик записка да кӧсйысис сетны ещӧ мӧд марка, детинкаыс кӧ нуас тайӧ запискасӧ индӧм адрес серти.
Детинка ставсӧ вӧчис дзик стӧча.
Бастерт лыддис запискасӧ да гӧгӧрвоис, мый сылы колӧ пырысь-пыр пышйыны.
Пока сэні, комендатураын, разберитчасны Мюллеркӧд, сійӧ, гашкӧ, удитас на пышйыны.
Сійӧ ӧдйӧ пырис кабинетас, шыбитіс пачӧ водзвыв торйӧдӧм бумагаяс, кодъясӧс оз позь вӧлі кольны ас бӧрас, сотіс найӧс, перйис сейфысь документъяс, видліс зепсьыс кастетсӧ, пыраліс кухняӧ, медым висьтавны аслас экономкаыслы, мый сійӧ некымын лун кежлӧ мунӧ Берлинӧ, медбӧръяысь видзӧдліс патерасӧ да сад пырыс петіс улича вылӧ.
Рытӧдзыс сійӧ решитіс дзебсьывны тӧдсаяс ордас, а сэсся нин писькӧдчыны английскӧй секторӧдз.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи колӧ вӧлі Бастертлы.
Тӧдсаяссӧ эз ёна чуймӧд сылӧн виччысьтӧм локтӧмыс.
Сійӧ дыр сёрнитіс кӧзяиныскӧд, важ налогӧвӧй чиновниккӧд, коді некытчӧ на абу вӧлі пырӧма удж вылӧ, а сэсся, кор тыдовтчис, мый гӧсьт оз тэрмась, найӧ ворсісны весиг некымын партия скат.
Тадзи Бастерт колляліс кадсӧ, пока ывлаас вӧлі югыд на.
Кор жыръясын ӧзталісны би, сійӧ прӧщайтчис да петіс.
Но тайӧ зэв дыр кыссьысь часъяс чӧжыс, кор сійӧ сёрнитіс, ворсіс Картіӧн да юис сур, кодӧс вайис тӧждысьысь кӧзяйка, сылӧн юрысь эз петав ӧти мӧвп.
Веськыда кӧ шуны, весиг эз мӧвп, а ӧти ов — Грингель.
Ӧні Бастерт чорыда нин тӧдіс, мый сійӧ оз вермы мунны Дорнауысь, кытчӧдз оз расправитчы заводса выль директоркӧд.
Вежӧрыс сылы висьталіс, мый карын сылы оз позь манитчыны ни ӧти час, мый Мюллер, кӧнкӧ, важӧн нин ставсӧ висьталіс да сійӧс, Бастертӧс, корсьӧны нин.
Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны аскӧдыс да мӧдӧдчис эз тӧдса шопер дінӧ, код гаражын вӧлі дзебӧма сылысь ичӧтик «ДКВ»-сӧ, а дзик мӧдарӧ.
Бастерт зэв бура гӧгӧрвоис, мый сылы важӧн нин кад пукавны руль сайын да фараяс биӧн зіля корсьны туйсӧ.
Но та пыдди сійӧс кутшӧмкӧ вын кыскис Грингель керкалань.
Медбӧрын сійӧ воис цель дорӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны пемыдӧсь, и Бастерт гӧгӧрвоис, мый кӧзяиныс абу на.
Сійӧ кежыштіс бокӧ да воши тӧлысьтӧм пемыд войӧ.
Тайӧ рытнас Бертольд Грингель заводсьыс петіс сёрӧн.
Сы бӧрын, кор ставныс нин разӧдчисны, сійӧ дыр на пукаліс ӧтнасӧн аслас кабинетын.
Луныс вӧлі сьӧкыд, но талунсянь должен лоны перелом.
Но Грингель эз на верит, мый вредительствояс сэсся оз нин лоны.
Сы вӧсна мунтӧдзыс сійӧ гӧгӧртіс став цехъяссӧ, прӧверитіс стӧрӧжъясӧс да весиг сёрнитіс дежурнӧй пӧжарниккӧд.
Кор сійӧ прӧщайтчис проходнӧй будкаын стӧрӧжыскӧд да петіс ывлаӧ, вӧлі пемыд нин.
Грингель муніс тэрмасьтӧг, шутьляліс важ сьыланкыв, кодӧс сьывлывліс томдырйиыс на, да думайтіс аслас олӧмын виччысьтӧм вежсьӧмъяс йылысь.
Вермис-ӧ сійӧ коркӧ думыштлыны, мый сылы ковмас веськӧдлыны быдса заводӧн да цехъясын рабочӧйяс кутасны сійӧс уважайтны оз сӧмын кыдзи ёртӧс, но и кыдзи начальникӧс!
А ещӧ долыдджык чувствуйтны, мый ӧні тэ уджалан он «Мерседес» фирмалы прибыльяс ради, а став немецкӧй войтырлӧн благо вылӧ.
Тайӧ зэв бур чувство, да медым сійӧс испытайтны тырвыйӧ, дась босьтны ас вылад кӧть кутшӧм кывкутӧм.
Лои дзик нин пемыд, но Грингель муніс увереннӧя, кок улас пӧшти видзӧдтӧг: ӧд аслас нэмын сійӧ кымынысь нин ветлывліс тайӧ туйӧдыс!
Шоныд тӧв, чӧв-лӧнь, аслас рӧвнӧй кок шыыс, ылысса музыка, коді кыліс комендатура дінӧ лӧсьӧдӧм репродукторъясысь — ставыс тайӧ успокаивайтана действуйтіс Грингель вылӧ да кыпӧдіс сыын лирическӧй мӧвпъяс.
Сійӧ весиг думыштіс, мый ӧні, пӧжалуй, позис эськӧ и гӧтрасьны.
Сійӧ эськӧ эз чувствуйт асьсӧ гортас сэтшӧм ӧткаӧн.
Сылы паныдасисны кык полицейскӧй.
Найӧ мунісны орччӧн тротуар кузя, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн.
Грингель думсьыс пасйис, мый карын ӧні кутсьӧ образцӧвӧй порядок.
И друг керка дорас дзик нин матын кутшӧмкӧ вуджӧр уськӧдчис сы вылӧ пемыдсьыс.
Грингель эз на гӧгӧрво, мыйын делӧыс, но мыйлакӧ казяліс опасность да тӧдлытӧг горӧдіс.
Сійӧ кыліс сӧмын бур одеколон дук, и тайӧ жӧ здукас юрас чорыда кучкӧмысь Грингель уси.
А Лео Бастерт, кодӧс повзьӧдіс аслас жертваыслӧн горӧдӧмыс, став вынъяссьыс котӧртіс тыртӧм улича кузя, медым кыдз позьӧ регыдджык воны гаражӧдз.
Став тайӧ затеяыс ӧні сылы кажитчис лӧсявтӧмӧн.
Кыдзи вермис сійӧ тадзи рискуйтны?
Полицейскӧйяс, кодъяс кылісны Грингельлысь горӧдӧмсӧ, здук мысти вӧліны нин сы дінынӧсь.
Ӧтиыс кольччис, медым сетны отсӧг пострадайтӧм мортыслы, мӧдыс вӧтчис преступник бӧрся.
— Сувт! — кыліс Бастерт кысянькӧ ылісянь.
Сійӧ котӧртіс водзӧ, кокъяс увсьыс эз чувствуйт весиг мусӧ, но мӧдысь горӧдӧмыс кыліс мыйлакӧ ёна нин матынджык.
Бастерт ещӧ ӧтчыд кыліс тайӧ проклятӧй «Сувт!»-сӧ, сэсся мыйкӧ друг ёна кучкис сылы мышкас, а лыйӧм шысӧ сійӧ эз нин кыв.
Ӧддзӧдчӧм йывсьыс сійӧ швачкысис-уси тротуар вылӧ, и сылӧн мичаа бритӧм чужӧмыс чушнитіс асфальт кузяыс.
Кор полицейскӧй котӧртіс сы дінӧ, Бастерт вӧлі кулӧма нин.
Дас вит минут мысти Бертольд Грингельӧс вайисны больничаӧ.
Сійӧ вӧлі садьтӧм на, но ранаыс эз вӧв зэв опаснӧйӧн: кастетыс поткӧдӧма кӧсича весьтсьыс кучиксӧ, но лыыс кольӧма дзоньӧн.
— Юр вемыс кӧ эз вӧрзьы, недель кык мысти сійӧ лоӧ здоров, — висьталіс врач капитан Соколовлы, коді пыр жӧ локтіс больничаӧ.
Но Грингельлы ковмис куйлыны быдса тӧлысь.
Кор сійӧ бурдыштіс, «Мерседес» заводса рабочӧйяс кутісны волывлыны сы дінӧ быдса чукӧръясӧн.
Ёртъясыс син водзын выль директор лои настӧящӧй геройӧн.
Ӧтчыд сы дінӧ палатаас, яндысьӧмӧн нюмъялігтырйи, пырис сылӧн важ другыс — Дидермайер.
Первой сійӧ висьталіс заводын лоӧмторъяс йылысь, пӧпуттьӧ казьтыштіс сы йылысь, мый аварияяс ӧні дзикӧдз бырины, а сэсся шуис:
— Тэ тӧдан, ме, буракӧ, пыра Социалистическӧй единӧй партияӧ.
Та дырйи сійӧ внимательнӧя видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Грингель нюммуніс.
Сійӧ тӧдіс Дидермайерӧс важӧн да лыддьыліс сійӧс честнӧй, но политическӧй олӧмысь бокын сулалысь мортӧн.
Мый нӧ сэтшӧмыс лои?
Грингель кутіс осторожнӧя юасьны другыслысь.
— Да нинӧм торъяыс эз ло, — вочавидзис Дидермайер. — Прӧстӧ миянын, «Мерседесын», бӧръя кадас лоӧмторъясыс йӧткыштісны менӧ татшӧм мӧвпъясыс вылӧ.
Ачыд гӧгӧрвоан, мый ӧні рабочӧй мортлы оз позь сулавны политическӧй тышысь бокын, — помаліс Дидермайер да вуджӧдіс сёрнисӧ пустякъяс вылӧ: сылы дум вылас уси, мый доктор эз тшӧкты мудзтыны Грингельӧс серьёзнӧй сёрниясӧн.
Комендатураын казялісны жӧ Грингельлысь виччысьтӧг кыптӧм популярностьсӧ.
— Больнича бӧрын сылы ёна кокньыдджык лоӧ уджавны, — висьталіс полковник. — Дерт, зэв жаль, мый сійӧс ранитісны, но тайӧ покушениенас Бастерт эрдӧдіс асьсӧ помӧдз.
Ӧні рабочӧйяс мӧдӧдчасны нин Грингель бӧрся — весиг найӧ, кодъяс кӧсӧя видзӧдісны директорӧн сійӧс пуктӧм вылӧ.
Соколов сӧгласитчис.
— Колӧ сӧмын висьтавны Дроботлы, — шуис сійӧ, — медым сійӧ бура тӧдмаліс, эз-ӧ кольны ещӧ заводӧ Бастертлӧн йӧз.
— Ӧні Бастертлысь йӧзтӧ сьӧкыд тӧдмавны, найӧ дыр кежлӧ ланьтісны, — вочавидзис полковник. — Но сідз либӧ мӧдног, а найӧс ми корсям.
Жаль, мый полицейскӧйяс тэрмасьыштӧмаӧсь: эз ков сійӧс лыйнысӧ.
А вообщӧ — молодечьяс!
abu
abu
abu
«Мерседесын» лоӧмторъяс йылысь юӧр ӧдйӧ паськалі кытш пасьтала.
Регыд мысти заводӧ кутісны волывлыны крестьяна.
Ӧбед дырйи найӧ пыравлісны цехъясӧ, тӧдмасисны рабочӧйяскӧд, интересуйтчисны вредительство йылысь на пельясӧдз воӧм сёрниясӧн.
Главнӧй геройясӧн тайӧ беседаясас вӧліны Грингель да Дидермайер.
Сы йылысь, кыдзи вӧлі виӧма Бастертӧс да кутӧма преступление вӧчан местаас кыз Мюллерӧс, висьтавлісны быд гӧсьтлы.
А Дидермайер кисьтіс ичӧтик дозйӧ наждаклысь коляссӧ, кодӧс Мюллер абу удитӧма кисьтны скоростьяс коробкаӧ, да петкӧдліс тайӧ дозсӧ быдӧнлы.
Крестьяна сюся кывзісны Дидермайерлысь висьтавлӧмсӧ да асьныс висьтавлісны помещикъяс дор сулалысьяслы паныд тыш йылысь.
Ӧтчыд локтіс заводӧ и Лешнер.
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны аслас машинаяс йылысь.
Эрих дыр видзӧдіс удж график вылӧ да, кор аддзис, мый сылысь заказсӧ регыд лоӧ вӧчӧма, муніс бӧр.
Нелямын нёльӧд глава
abu
Лешнер кыліс моторлысь рӧвнӧя уджалӧмсӧ, кор сійӧ Брумбахкӧд да Шильдкӧд ӧтлаын ветлӧдліс господскӧй гаражъясӧд.
Найӧ корсисны механическӧй мастерскӧй улӧ да кузнеча улӧ помещениеяс.
Асывнас на Лешнер ыстіс Дорнауӧ, «Мерседесӧ», тракторист Пауль Цвейгӧс, коді войдӧр уджавліс Зандер ордын жӧ.
Ӧні Пауль Цвейг вӧлі бӧр локтӧ рӧднӧй Гротдорфас оз нин господскӧй, а общественнӧй трактор вылын.
Шоссе ӧтар-мӧдар бокас шыльквидзис воӧм нянь.
Но кӧть кутшӧма эз радлы Паульлӧн сьӧлӧмыс, коді вӧлі гажтӧмчӧма радейтана машинаысь, сійӧ век жӧ казяліс, мый уна участокъяс сідзи и кольӧмаӧсь кӧдзтӧг да ӧні сэні йирсисны сера гырысь мӧсъяс.
Пӧшти став тайӧ муясыс вӧліны медся озыра олысь крестьяналӧн.
Цвейг кутіс думайтны тайӧ гӧгӧрвотӧмтор йывсьыс, но решитны, мыйын тані делӧыс, эз удит: сылы паныд сиктсянь тэрмасисны нин йӧз.
Лешнер матыстчис первойӧн да тшӧктіс Паульлы сувтны.
Сэсся сійӧ пуксис сыкӧд орччӧн да торжественнӧя пырис сиктӧ.
Эрих кывзіс моторыслысь уджалӧмсӧ, лэптывліс капотсӧ да видлаліс тракторсӧ сэтшӧм видӧн, быттьӧ сійӧ зэв бура тӧдӧ машинаяс.
Медбӧрын сійӧ юаліс Паульлысь, бура-ӧ ремонтируйтӧмаӧсь машинасӧ.
Цвейг норасис, мый абу ставсӧ вӧчӧма сідзи, кыдзи эськӧ сылы вӧлі колӧ, но нинӧм, машина кутас уджавны.
На гӧгӧр чукӧртчисны уна йӧз.
Найӧ омӧля веритісны, мый тайӧс вӧчӧма жугалӧм тракторысь.
Важӧн-ӧ тайӧ тракторыс туплясис тані, господскӧй дворын, кӧлесаястӧм, жугалӧм мотора, а ӧні комитетлӧн зільӧмъяс отсӧгӧн бара кутіс уджавны тракторлӧн стальнӧй сьӧлӧмыс!
— Регыд локтас и мӧдыс, — висьталіс Лешнер. — ӧні ми нин справитчам нянь идралӧмӧн.
— Но ӧд идравнысӧ пӧшти нинӧм, — шуис Вальтер Шильд.
— Мый тэ тайӧн кӧсъян висьтавны? — юаліс Брумбах. — Урожай таво бур.
— Урожайыд бур, — эз ӧвсьы Шильд, — а чукӧртам зэв этша.
Ӧд миян общинаын кӧдзӧма этшаджык, мыйта кӧдзлісны войнаӧдз.
— А тэныд оз касайтчы, кӧдзи ме ассьым муӧс али эг! — друг горӧдіс Брумбах. — Муыс менам, мый окота, сійӧ и вӧча.
Кӧсъя — кӧдза, кӧсъя — коськӧм улӧ коля, а кӧсъя — футболӧн сэні кута ворсны!
Ме кӧзяиныс!
— А ме тэныд сы йылысь нинӧм и эг шулы, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Шильд. — Тэ ачыд заводитін горзыны.
Вӧч аслад муӧн мый окота да эн горзы горштырнад.
Ме дӧзми нин тэнсьыд кывзыны.
Тайӧ дженьыдик сёрнисӧ Лешнер эз вунӧд.
Шильд висьталіс сылысь мӧвпъяссӧ.
Збыльысь, мый вӧчсьӧ?
Найӧ, кодъяслы сетісны мусӧ реформа серти, кӧдзисны ставсӧ, а найӧ, кодъяслӧн муыс и войдӧр вӧлі тырмымӧн, кӧдзисны некымын гектар да сы вылын и успокоитчисны.
Сійӧ жӧ Брумбахыслӧн этшавылӧ куим нёльӧд юкӧн муыс коли коськӧм улӧ!
Брумбах гӧгӧрвоис, мый йылысь думайтӧ Лешнер.
Сійӧ локтіс машина дорӧ, видзӧдліс радиатор вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма «Бульдог», да, издевайтчигтыр сералӧмӧн, шуис:
— Вот ӧні, кор миян лои трактор, и меным позьӧ унджык кӧдзны.
Лешнер скӧрмис.
Мый нӧ тайӧ?
Артмӧ, мый машинаяссӧ ремонтируйтім Брумбахлы?
Артмӧ, мый взаимопомощь кузя комитет кутас уджавны сы вылӧ?
Оз, тайӧ оз ло!
— Тракторъяс первой кутасны уджавны муяссӧ налысь, кодъяс первойысь кӧдзисны ассьыныс муяссӧ, — спокойнӧйӧн лоны зілиг шуис Лешнер.
— Ак, со кыдзи! — чуймис Брумбах. — Сідзкӧ, комитетса миян господин председатель бура тӧждысьӧ ас вӧснаыс?
Ме сідзи и чайті.
— Менам му вылысь идраласны медбӧрын, — скӧрсӧ муртса кутігтыр шуис Лешнер.
— Видзӧдлам, видзӧдлам, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Брумбах. — А век жӧ чайта, мый трактор кутас уджавны налы, кодъяс вермасны мынтысьны.
Да, вот тайӧ вӧлі проблема!
Колӧ кытыськӧ судзӧдны средствояс горючӧй вылӧ, трактористъяслы мынтысьӧм вылӧ...
Ӧд крестьяналӧн сьӧмыс абу.
Мый бурыс, и тракторъяснас збыльысь кутасны пӧльзуйтчыны Брумбах кодьяс.
Такӧд йитӧдын кыптісны ещӧ зэв уна мукӧд, кажитчис, разрешитны позьтӧм, проблемаяс.
Эрих решитіс ветлыны карӧ да сӧветуйтчыны районса партийнӧй руководительяс пиысь кодкӧдкӧ, медся бур, удайтчас кӧ, Макс Дальговкӧд.
Сійӧ тшӧктіс игнавны тракторсӧ гаражӧ, кӧні машинаыс и водзті сулавліс помещикыслӧн, а ачыс пыр жӧ мӧдӧдчис Дорнауӧ.
Тэрмасьтӧг, кыдзи морт, кодӧс уполномочитӧма решайтны гырысь делӧяс, Лешнер восьлаліс шоссе кузя.
Донъялан синъясӧн сійӧ видзӧдіс воӧм муяс вылӧ, кодъяс вӧліны нин дасьӧсь вундігкежлӧ, да дӧзмӧмпырысь чӧвтлывліс синъяссӧ кӧдзтӧм муяс вылӧ, кодъяс синмӧ шыбитчисны асланыс эндӧмлуннас.
Пӧжалуй, тайӧ эновтӧм муясыс медся ёна кыскисны Лешнерлысь вниманиесӧ.
А гашкӧ, Брумбах и прав: тайӧ ӧд сылӧн муыс, и некодлӧн абу право индавны сылы, мыйта кӧдзны — унджык али этшаджык.
А гашкӧ, сійӧ кӧсйӧ шойччӧдны мусӧ, медым сійӧ вайис ыджыдджык урожай?
Абу, тані мыйкӧ абу сідз.
Ӧні сэтшӧм дзескыд няньысь, и Брумбах эськӧ вермис бура уна нажӧвитны, кӧдзис кӧ ассьыс став муяссӧ.
Ӧд сылӧн и вӧвъяс и уджалан кӧлуй эм.
Лешнер нинӧм эз гӧгӧрво.
Тані вӧлі кутшӧмкӧ противоречие.
Либӧ прӧстӧ ылӧдчӧм...
Тадзи сійӧ воис аслас му дорӧдз, сувтіс да некымын минут видзӧдіс, кыдзи тӧв улас качайтчӧны шобді шепъясыс.
Арнас сійӧ эз удит гӧрны коськӧм улӧ.
Но таво сійӧ быть нин гӧрас.
Ӧні лоӧ кокньыдджык.
Кӧть мый эн шу, а кык трактор — ыджыд отсӧг.
Водзӧ бара заводитчисны Брумбахлӧн муясыс.
Найӧ быттьӧ нарошнӧ нюжалісны шоссе пӧлӧн да чуймӧдлісны ветлысь-мунысьясӧс джуджыд сук йӧнмӧн да синмӧ чеччана зэв уна дзоридзьясӧн.
Гӧгӧр дзизгисны мазіяс, кыліс воӧм турунъяслӧн дук.
Но став тайӧ мичлуныс эз гажӧд Лешнерӧс.
Сійӧ аддзис ас водзсьыс сӧмын эновтӧм му, и сьӧлӧмыс сылӧн пыр ёнджыка скӧрмис.
Сэсся заводитчисны орчча общиналӧн муясыс.
И татысь Эрих аддзис йӧнмӧн да ёг турунӧн тырӧм паськыд полосаяс.
Сідзкӧ, абу сӧмын налӧн, Гротдорфын, дышмӧмаӧсь тайӧ воас озыръяс!..
Макс Дальгов встретитіс Лешнерӧс бура.
Вӧлӧмкӧ, Дальгов тӧдӧ нин, мый уна муяс кольӧмаӧсь кӧдзтӧг, но сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу мыйкӧ мӧдтор, кыдзи организуйтӧм кулацкӧй саботаж.
— А помкаыс тані зэв прӧстӧй, — висьталіс Дальгов. — Тіян брумбахъясыд кӧсйӧны вайӧдны став кытшсӧ тшыгъялӧмӧдз.
Найӧ надейтчӧны кыпӧдны карса йӧзлысь дӧзмӧм да тайӧн буретш докажитны, мый земельнӧй реформа вайӧдіс крахӧ.
Но тайӧ налы оз удайтчы.
Ковмас кӧ, ландратъяс прӧстӧ босьталасны став кӧдзтӧм муяссӧ да сеталасны налы, кодъяс пӧлучитісны неыджыд му наделъяс.
Дерт, тайӧ медся чорыд мера, но сюрӧны и мукӧд воздействуйтан способъяс.
Век жӧ нин тадзи водзӧ лоны оз вермы, — ӧд урожайсьыс медся ёна зависитӧ рабочӧйяслӧн да канмуса став населениелӧн бура олӧмыс.
— Тайӧс ми гӧгӧрвоам, — думыштчӧмӧн шуис Лешнер.
— А мый сёрнитӧны сиктад обязательнӧй поставкаяс йылысь? — юаліс Дальгов.
— Мый нӧ сэні сёрнитнысӧ?
Ми йӧз ӧкуратнӧйӧсь и поставкаяссӧ выполнитам.
— Ті энӧ гӧгӧрвоӧй менӧ, — торкис сійӧс Макс. — Ме интересуйтча мӧдторйӧн.
Шуам, тіян ӧти мӧс, и тіянлы колӧ мынтыны сы мындатӧ литр йӧв.
Брумбахлӧн, шуам, ӧти жӧ, и сійӧ мынтӧ сы мында жӧ.
Но муыс сылӧн дас вит пӧв унджык, и сійӧ вермис эськӧ видзны дас вит мӧс.
А оз кӧсйы!
Стӧч тадзи жӧ сійӧ оз кӧсйы кӧдзны став муяссӧ.
Вот и артыштӧй: абу-ӧ должен Брумбах сетны йӧвсӧ ёна унджык тіян дорысь?
— А сылӧн кӧ и збыль ӧти мӧс?
— Мед лӧсьӧдӧ ещӧ.
Сылӧн та вылӧ эмӧсь став позянлунъясыс; сэтшӧмъясыслӧн, кыдзи сійӧ, тырмас и му, и кӧрым, и пӧскӧтина.
Гӧгӧрвоӧй, — водзӧ висьталіс Дальгов, — миян зонаын беднякӧс да кулакӧс огӧ вермӧй сувтӧдны ӧткодь условиеясӧ.
Кулак должен мынтыны унджык прӧдуктаяс.
Ми думыштлам на, кыдзи тайӧс вӧчны.
Но тэрмасьны тані оз позь.
Медым ставыс ладитчас.
Ті менӧ гӧгӧрвоинныд ?
Да, ӧні Лешнер гӧгӧрвоис.
Эмӧсь жӧ свет вылын татшӧм опытнӧй да спокойнӧй йӧз, кыдзи Макс Дальгов!
Прӧщайтчигас Макс кӧсйысис шедӧдны крестьяналы кредит, медым найӧ вермисны мынтысьны тракторъяс уджысь.
— А Брумбахлы, кӧть сійӧ тіян и комитетса член, машинасӧ сетанныд медбӧрын, — сӧветуйтіс сійӧ.
Гортас локтігӧн Лешнер мӧд ногӧн нин видзӧдіс кӧдзтӧм муяс вылӧ:
«Энлӧй, энлӧй, — шуаліс сійӧ думсьыс, — мыйта кӧть энӧ мудеритӧй, а ковмас тіянлы кӧдзны ассьыныд мутӧ дзоньнас, медбӧръя гектарӧдз.
Став канмулы пӧльза вылӧ!»
Но тайӧ мӧвпъясыс кыпӧдісны сы пытшкын кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм жугыльлун.
Абу ӧні став канмуыс.
Сэні, рытыввылын, висьтавлісны сылы, мӧд порядокъяс да мӧд законъяс.
Германия жӧ, но дзик мӧд.
Ӧні весиг оз позь шуны «немецкӧй государство».
Кор нӧ сылӧн рӧдинаыс бара лоӧ единӧйӧн?..
abu
Нелямын витӧд глава
А овны век жӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Эз этша кад Гертруда Ренике коллявлы продовольственнӧй карточкаяс изучайтӧм вылын; сійӧ дыр артавліс бумагатор вылын, кутшӧм прӧдуктаяс сійӧ вермас талун пӧлучитны.
Арталӧмъяс серти ставыс вӧлі кыдз быттьӧ лючки-ладнӧ — абу уна, но терпитана.
А кор Гертруда мунліс ичӧтик кӧрзинкаӧн прӧдуктаясла, сійӧ быдпӧрйӧ убеждайтчыліс, мый водзвыв нинӧм оз позь артыштны.
Няньсӧ сійӧ, правда, пӧлучайтіс некутшӧм недоразумениеястӧг, но мукӧд магазинъясын сылӧн чайтӧмыс пыр жӧ дзугсьывліс.
То ӧти талон серти сетлывлісны и яй и маргарин, то эз сетлыны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, то висьтавлісны, мый склад оз сет, то дугӧдлісны вузалӧмсӧ кутшӧмкӧ срок кежлӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, став тайӧ виччысьтӧмторъяссӧ эз вермы артыштны эськӧ весиг медся мудер мортыс.
А тӧлысь помас тыдовтчыліс, мый Гертруда абу вермӧма пӧлучитны уна прӧдукта, кодъясӧс вӧлі индӧма сылы да сылӧн верӧсыслы норма серти.
— Омӧля тэ менӧ вердан! — шуткаӧн, но неуна быттьӧ дӧзмӧмпырысь шулывліс Альфред Ренике.
Первойсӧ Гертруда зільліс на оправдайтчыны, но ӧні сійӧ татшӧм шуасьӧмъяс дырйиыс прӧстӧ чӧв оліс.
Да и мый тані позьӧ вӧчны?
Ӧд магазинъяслӧн кӧзяева век зэв меліа висьталӧны: «Тадзи тшӧктіс магистрат», либӧ: «Тадзи тшӧктіс комендатура».
И магистрат и комендатура прӧстӧй нывбаба вежӧрын вӧліны сэтшӧм ыджыд инстанцияясӧн, кытчӧ мортлы судзӧдчыны оз позь.
Коли тӧлысь бӧрся тӧлысь.
Гертруда ӧкуратнӧя пукталіс шкатулкаӧ став талонъяссӧ, кодъяс вылӧ сылы сідзи и нинӧм эз удайтчы пӧлучитны.
Кыдзкӧ прӧст кадӧ сійӧ решитіс артыштны, кымын ӧбед эськӧ вермис сійӧ лӧсьӧдны тайӧ пӧлучиттӧм прӧдуктаяссьыс.
Лои сэтшӧм уна, мый Гертруда весиг бӧрддзис ӧбидаысла.
Сійӧ сёрнитіс та йылысь суседъясыскӧд да насянь кывліс татшӧм жӧ норасьӧмъяс.
Правда, ӧти крепильщиклӧн гӧтырыс заводитліс сійӧс бурӧдны.
— Миян бур на, — шуис сійӧ. — А вот миянӧ тайӧ лунъясас Ганноверысь воліс свӧяк, и сійӧ висьталіс, мый английскӧй зонаын карточка вылас сетӧны джынсьыс не унджык, мыйта индӧма.
Тайӧ висьталӧмыс эз успокоит Гертрудаӧс.
Кутшӧм сылы делӧ, мыйта пӧлучайтӧны рытыввыв зонаясын, сылы кӧ колӧ вердны Альфредсӧ тані, Дорнауын!
А Ренике ропкис пыр частӧджык.
— Ме забойын уджала, — шуаліс сійӧ. — Меным вын колӧ.
— Магистрат сідзи шуӧма, — висьтавліс Гертруда вузасьысьяслысь кывъяссӧ, и та бӧрын верӧсыс пырджык ланьтліс.
Код тӧдас, мый дыра эськӧ мучитчис Гертруда, Фридрих Линде магазин дорӧ кӧ ӧтчыд эз лок югыдруд плаща ыджыд тушаа морт.
Сійӧ сулалыштіс мыйкӧ дыра ӧдзӧс дорас, кывзыштіс, мый йылысь сёрнитӧны нывбабаяс, сэсся сувтіс ӧчередьӧ, а кор воис сыӧдз, тыдовтчис, мый сійӧ вунӧдӧма карточкаяссӧ.
Нывбабаяс сералыштісны.
Плаща морт кежис бокӧ, но мыйлакӧ эз мун.
Сыысь на унджык: магазин дорас сійӧ оліс быдса час.
Медбӧрын сійӧ сувтӧдіс Гертруда Реникеӧс, коді буретш тайӧ здукас вӧлі петӧ магазинысь, висьтасис Макс Дальговӧн да корис сійӧс недыр сёрнитыштны сыкӧд.
Найӧ пуксисны скверикас скамейка вылӧ.
Макс Дальгов кужис сёрнитны йӧзкӧд.
Эз ӧд прӧста сы ордӧ частӧ волывлыны ёртъясыс, медым сьӧлӧмсянь сыкӧд сёрнитыштны, висьтавны ассьыныс думъяссӧ.
Мукӧддырйиыс тайӧ вӧліны весиг зэв этша сёрниа, скрытнӧй йӧз.
Но Гертруда Ренике эз вӧв ни сёрнитӧм, ни скрытнӧй мортӧн.
Сійӧ пыр жӧ казяліс, мый югыд плаща тайӧ ыджыд мортыс сьӧлӧмсяньыс сочувствуйтӧ сылы, да висьталіс ассьыс став недовольствуйтчӧмсӧ.
Сійӧ, мый Макс кывліс ӧчередьысь, ӧні сылы лои тырвыйӧ гӧгӧрвоана.
Тані жӧ, скамейка вылас, Гертруда разӧдіс используйттӧм талонъяса колян тӧлысся став карточкаяссӧ.
Сійӧ ставсӧ стӧча арталӧма да висьталіс, кымын ӧбед да ужин сылӧн пропадитіс, висьталіс сы йылысь, кыдзи сы вылӧ шуасьӧ верӧсыс, кӧть эськӧ сійӧ — енмыс аддзӧ — зільӧ вӧчны сылы ставсӧ, мый вермӧ.
Дженьыда кӧ шуны, Макс син водзын воссис зэв кужӧмӧн котыртӧм гусясьӧмлӧн картина, и тайӧ гусясьӧмыс, став сертиыс, нуӧдсис зэв паськыд масштабъясӧн.
Кымын водзӧ Макс кывзіс Гертрудалысь, сымын сылӧн мича чужӧмыс лои пыр зумышджык.
Гертруда весиг повзис, кор сійӧ аддзис увлань лэдзӧм синлапъяс увсьыс скӧр синъяссӧ.
Гертруда падмис да тэрмасигтырйи помаліс ассьыс висьталӧмсӧ.
— Ме кора тіянлысь сетны меным используйттӧм талонъяса тайӧ карточкаяссӧ, — шуис Дальгов.
— Ті чайтанныд на вылӧ мыйкӧ пӧлучитны?
— Ог, тайӧ, пӧжалуй, и меным оз удайтчы.
Но ме тіянлы найӧс некымын лун мысти бӧр сета.
Тані ӧд индӧма тіянлысь адрестӧ.
Гертруда падъяліс.
Корӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Дерт, важ талонъяс вылӧ всё равно нинӧм оз сетны, но сідзкӧ мыйла найӧ ковмисны тайӧ зэв шань мортыслы?
— А коді нӧ ті сэтшӧмыс?
Ме мыйкӧ сразусӧ эг велав.
— Ме СЕПГ-лӧн городскӧй комитетса председатель, — и сійӧ бара висьталіс ассьыс нимсӧ.
— Мыйла нӧ тіянлы талонъясыс?
Босьтӧй найӧс асланыд гӧтырлысь.
Али, гашкӧ, ті, кыдзи начальство, карточкаяс кузяыс пӧлучайтанныд ставсӧ?
— Пола, мый тайӧ сідзи и эм.
Кодсюрӧлы сетӧны нормасӧ ставнас, а мукӧдъяслысь нӧрӧвитӧны мырддьыны медся коланасӧ.
Гусявлӧны рабочӧйяслысь да ещӧ ыстысьӧны магистрат да комендатура вылӧ.
А ӧд лавочникъяслы сетӧны прӧдуктаяссӧ ставныслы вылӧ.
Гертрудалӧн лои тыр дӧверие сыкӧд сёрнитысь морт дінас, но век жӧ корис сылысь бумага лист да карточкаяссӧ сеттӧдз гижаліс став кольӧм талонъяссӧ.
Макс аттьӧаліс сійӧс да прӧщайтчис.
Гертруда чеччис жӧ скамейка вылысь да дивуйтчигтырйи, неуна беспокоитчӧмӧн, мӧдӧдчис гортас.
А Макс Дальгов шахтёрскӧй посёлоксянь веськыда мӧдӧдчис магистратӧ.
Сійӧ пырис бургомистр кабинетӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый Михаэлис тшӧктіс сы ордын пукалысь сотрудниклы пыравны сы ордӧ часджын мысти да повзьӧмпырысь кутіс видзӧдны Макс вылӧ.
— Тэ тӧдан, мый ми тэкӧд преступникъяс, Лекс? — заводитіс Дальгов.
— Ог, ог тӧд, — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Михаэлис.
— Висьтав, пӧжалуйста, Матильдаыд исправнӧя пӧлучайтӧ магазинъясысь прӧдуктаяссӧ?
— Дерт жӧ.
— Но да, бургомистрлысь гӧтырсӧ некод оз лысьт ылӧдны!
А тэ тӧдан, кыдзи лавочникъяс ылӧдлӧны рабочӧйясӧс?
Нинӧм тэ он тӧд, Лекс!
Ме и ачым та йылысь сӧмын омӧлика дӧгадывайтчылі, кытчӧдз талун эг сулышт ӧчередьын Фридрих Линде магазин дорын.
И гӧгӧрвои, мый миян тӧргӧвечьяс, магистратлӧн да комендатуралӧн индӧдъяс вылӧ ыстысьӧмӧн, яндысьтӧг грабитӧны карса олысьясӧс.
Гӧгӧрвоан?
— Оз вермы лоны, — эскытӧма шуис Лекс. — Ӧд тайӧ солиднӧй тӧргӧвӧй фирма.
— Сідзкӧ вот, тэнад солиднӧй фирмаясыд гусявлӧны прӧдуктаяс, быттьӧ найӧс некод и мыждыны оз вермы.
А тайӧ миян мыж.
Тані ми тэкӧд прӧзевайтім, и не кӧ полковник Чайка, код тӧдӧ, мый дыра на эськӧ кыссисны тайӧ безобразиеясыс.
Ӧд тайӧ сійӧ меным казьтыштіс личнӧ прӧверитны, кыдзи нуӧдсьӧ рабочӧйясӧс снабжайтӧм.
«А то, шуӧ, ошйысянныд, мый тіян ставыс лючки-ладнӧ...» Ӧти кывйӧн кӧ, колӧ примитны решительнӧй мераяс.
Михаэлис корис полицияса начальникӧс.
Сійӧ локтіс пыр жӧ.
Сылӧн тон сертиыс, выправка сертиыс, весиг сы серти, кыдзи пукаліс сы вылын мундирыс, вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ вочасӧн велалӧ аслас беспокойнӧй должностьӧ.
— Тані и ме мыжа, — майшасьӧмӧн шуис полицияса начальник. — Висьтавлісны меным мыйкӧ та йылысь, но веськыд уликаясыс эз вӧвны, ставыс подулавсьыліс подозрениеяс вылын.
Найӧ воштісны быдса лун сы вылӧ, медым эрдӧдны кужӧмӧн котыртӧм жульничайтӧмсӧ.
Став сертиыс тыдаліс, мый став лавочникъяс действуйтӧны сёрнитчӧмӧн да оз нин думайтны конкурируйтӧм йылысь.
Недель мысти, кор полицияса начальник вайис Михаэлислы расследуйтӧмлысь став результатъяссӧ, найӧ бара встретитчисны.
Тыдовтчис, мый ӧткымын магазинъясын тӧргуйтісны ньӧти ылӧдчытӧг, но мукӧд тӧргӧвечьяс асланыс яндысьтӧмлуннас весиг панйӧмаӧсь папаша Линдеӧс.
— Ӧні позьӧ и комендатураӧ, — шуис Макс Дальгов.
— Ок, и яндзим меным сэтчӧ муннысӧ! — шуис Лекс Михаэлис, а ачыс чеччис нин стул вывсьыс да босьтіс шляпасӧ. — Сэтшӧм чувство, быттьӧ ме абу бургомистр, а быдторлы веритысь кага.
— Нинӧм, ставнымлы миянлы бур урок, — воча нурбыльтіс Дальгов.
Налӧн зумыштчӧм чужӧмъяс серти полковник пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый найӧ локтӧмаӧсь омӧль юӧръясӧн.
— Кывза тіянӧс, ёртъяс, — шуис сійӧ накӧд здоровайтчиг; ачыс видзӧдіс зэв ыджыд папка вылӧ, кодӧс Михаэлис кутіс киняулас.
Михаэлис пуктіс папкасӧ пызан вылӧ, и полковник первой лист бок вывсьыс лыддис: «Дорнау карса рабочӧй снабжение системаын гусясьӧм йылысь делӧ».
«Оформитны нин удитӧмаӧсь», — думыштіс полковник, но нинӧм эз шу, сӧмын юалана видзӧдліс Дальгов вылӧ.
— Ті вӧлӧмныд правӧсь, — шуис Макс. — Ӧні бургомистр доложитас.
Лекс Михаэлис висьталіс став историясӧ.
Висьталігас сійӧ ньӧжйӧник листаліс делӧыслысь лист бокъяссӧ, ӧти бӧрся мӧдӧс перъяліс найӧс папкасьыс.
Мукӧддырйи полковник корліс сетны сылы сійӧ либӧ мӧд лист бок, недыр лыддьыліс ӧкуратнӧя гижӧм строчкаяссӧ да мыйкӧ гижаліс аслыс блокнотас.
— Со миян заключение, — шуис полицияса начальник, кор Лекс Михаэлис помаліс ассьыс докладсӧ, да нюжӧдіс полковниклы бумага.
Полковник лыддис приказлысь проект некымын тӧргӧвечьясӧс да спекулянтъясӧс арестуйтӧм йылысь да судӧ найӧс сетӧм йылысь.
Мыйкӧ дыра кабинетын вӧлі чӧв-лӧнь.
Тэрмасьтӧг, внимательнӧя тӧдмасис полковник Чайка сылы сетӧм списокӧн.
Фрау Линде сулаліс сэні первой местаын.
Неуна улынджык тыдаліс овыс Штельмахерлӧн: сійӧ отсасьӧма фрау Линделы инавны гусявлӧм прӧдуктаяссӧ.
Старик Линделӧн овыс вӧлі жӧ списокас.
— Талун жӧ, — шуис, медбӧрын, комендант, — тайӧ гусясьӧм йывсьыс нинӧм казьтывтӧг висьталӧй магазинъяслӧн став кӧзяевалы сы йылысь, мый карса рабочӧй снабжениеын аддзӧма гырысь тырмытӧмторъяс.
Чорыда найӧс ставнысӧ ӧлӧдӧй, но сэсся нинӧм энӧ вӧчӧй.
Найӧ повзясны да матыса кад кежлӧ гусясьӧмысь дугдыласны.
А сэсся кутас тыдавны.
— Но ӧд тані явӧ преступление! — горӧдіс полицияса начальник. — Найӧс колӧ арестуйтны, судитны!..
— Да, дерт, колӧ, — сӧгласитчис полковник. — И тіянлы тайӧс ковмас вӧчны.
Но не ӧні, а неуна сёрӧнджык.
Полковник казяліс налысь шӧйӧвошӧмсӧ да содтіс:
— Аддзанныд-ӧ, ӧні кӧ ми найӧс арестуйтам, то орӧдам бура ыджыд организациялысь сӧмын юкӧнсӧ.
А миян эмӧсь сведениеяс, мый тайӧ йӧзыс занимайтчӧны оз сӧмын гусясьӧмӧн да спекуляцияӧн, но и мыйсюрӧӧн серьёзнӧйджыкторйӧн.
Ми кӧсъям кутіны став компаниясӧ ӧтпырйӧ да обезвредитны не сӧмын исполнительяссӧ, но и вдохновительяссӧ, кадъяс ӧні абуӧсь Дорнауын.
Сідзкӧ ковмас неуна виччысьыштны.
Сійӧ чеччис пызан сайысь да прӧйдитчис кабинетӧдыс.
— А ещӧ ме кӧсйи тіянлы висьтавны, — водзӧ нуӧдіс Чайка, — мый настӧящӧй руководительясӧн ті лоанныд сӧмын сэки, быд лун кӧ, быд час кӧ кутанныд думайтны сы йылысь, кыдзи олӧ рабочӧй, кыдзи олӧ прӧстӧй морт миян карын.
Мӧд ногӧн нинӧм тіян оз артмы.
— Ми вермам сӧмын висьтавны тіянлы аттьӧ тайӧ уроксьыс, — вочавидзис Михаэлис, и гӧлӧсыс сылӧн вӧлі эз зэв долыд.
Полковник нюммуніс:
— Мыйла нӧ тайӧ сэтшӧм шог чужӧмъясыс?
Руководительлӧн медся важнӧй качество — не вӧчны ӧшибкаяс, а найӧ кӧ век жӧ лоины нин — разберитчыны наын да исправитны.
Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Некымын лун мысти Гертруда Ренике бӧр пӧлучитіс ассьыс колян тӧлысся талонъяссӧ.
Кажитчис эськӧ, мый тайӧ каднас карас нинӧм эз ло, но, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ волшебнӧй беддьӧн ӧвтыштӧм серти, магазинъясын пондісны сетавны ставсӧ, мый индалӧма карточкаясын.
— Со аддзан, — шулывліс Альфред Ренике, тарелка весьтӧ копыртчӧмӧн, — ме жӧ висьтавлі тэныд, мый ставыс ладмас.
Тэ, кӧнкӧ, водзджыксӧ прӧстӧ дышӧдчин сулалыштны ӧчередьын.
Гертруда воча сӧмын ышлолаліс.
Сылы кӧ мукӧддырйи и дум вылас усьлывліс Дальговкӧд сёрниыс, то сійӧ и думыштнысӧ эз кужлы, мый именнӧ скверикын тайӧ сёрни вӧснаыс ӧні бурмис олӧмыс Дорнау карса уна олысьяслӧн.
abu
Нелямын квайтӧд глава
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаса став муясын да провинцияясын тшынасисны нин заводскӧй трубаяс.
Быд лун газетъясын гижисны выль заводъяс, фабрикаяс, шахтаяс лэдзӧм йылысь.
Ӧні промышленность уджаліс эз война вылӧ, а немецкӧй войтырлысь нуждаяссӧ могмӧдӧм вылӧ.
Но унджык предприятиеясыс формальнӧсӧ век на принадлежитісны гырысь концернъяслы, кодъяслӧн збыль кӧзяеваяснас вӧліны нацистскӧй заправилӧяс.
Со мый вӧсна ландтагъяс оккупационнӧй власьтъяскӧд ӧтсӧгласӧн гырысь промышленнӧй предприятиеяслысь судьбасӧ решитӧм могысь шуисны нуӧдны специальнӧй референдум.
Немечьяслы вӧлі сетӧма право вочавидзны юалӧм вылӧ, колӧ оз военнӧй преступникъяслысь собственностьсӧ сетны войтыр владениеӧ.
Заводъяс, кодъяс вӧлі принадлежитӧны асьнысӧ нинӧмӧн няйтӧсьттӧм йӧзлы, кольліны налы аслыныс.
Референдум должен вӧлі решитны судьбасӧ Дорнау карса сэтшӧм предприятиеяслысь, кыдзи «Сода-верке», авторемонтнӧй завод «Мерседес», шахта «Асъя кыа», да ӧткымын мукӧдъяслысь.
Тыр арлыда став мужчинаясӧс да нывбабаясӧс чукӧстӧма вӧлі участвуйтны гуся гӧлӧсуйтӧмын.
Став населениелы вӧзйыссьӧ вӧлі свободнӧя петкӧдлыны ассьыс волясӧ.
Быд бюллетеньӧ вӧлі гижӧма сӧмын кык кыв: «Да» и «Оз», тайӧ и вӧліны вочакывъяс юалӧм вылӧ, сетны али не сетны заводъяссӧ немецкӧй войтыр киӧ.
Референдум кежлӧ лӧсьӧдчисны ставныс.
Газетъяс, кодъяс петісны оккупациялӧн рытыввыв зонаясын да Берлинлӧн рытыввыв секторъясын английскӧй да американскӧй лицензияяс серти, кыпӧдісны зэв ыджыд шум.
Найӧ зілисны повзьӧдны населениесӧ, заводитлісны весиг объявитны будущӧй референдумсӧ незаконнӧйӧн, медбӧрын, прӧстӧ чуксалісны немечьясӧс вочавидзны юалӧм вылас отрицательнӧя.
А тайӧ шум дырйиыс сійӧ жӧ англичана да американечьяс тэрмасьӧмӧн петкӧдісны Рур обласьтысь заводъяс, кодъяслӧн эз вӧв некутшӧм военнӧй тӧдчанлун, но водзӧвылӧ вермисны лоны налӧн конкурентъясӧн.
Татшӧм предприятиеяссӧ кӧ петкӧдны мый вӧсна кӧ эз удайтчыв, то найӧ донтӧм-донысь ньӧбавлісны акцияяслысь контрольнӧй пакетъяссӧ да татшӧм ногӧн подчиняйтлісны зэв гырысь немецкӧй фирмаяс английскӧй контрольлы.
Германия ставнас вӧлі шызьӧма.
Локтан референдум йылысь сёрнитісны быдлаын.
Здук кежлӧ эз ланьтлы радио.
Быдлаын мунісны митингъяс.
Медбӧрын воис дыр виччысян лун.
Полковник Чайка тшӧктіс лӧсьӧдны! карын став условиеяс, медым референдум ын вермисны участвуйтны карса став олысьясыс.
Нинӧм не должен вӧлі мешайтны населениелы свободнӧя висьтавны ассьыс волясӧ.
Сӧветскӧй военнослужащӧйяслы вӧлі весиг запретитӧма пыравны сійӧ помещениеясӧ, кӧні муніс гӧлӧсуйтӧм.
Участокъяс вылын порядок бӧрся видзӧдісны асьныс немечьяс — став демократическӧй партияясысь представительяс.
Но Люба Соколова век жӧ корис полковниклысь разрешение ветлыны кутшӧмкӧ ӧти гӧлӧсуйтан пунктӧ.
Луншӧр гӧгӧр сійӧ петіс ывлаӧ.
Дорнау вӧлі праздник лунӧ кодь гажа.
Водз асывсянь карса олысьяс мӧдӧдчисны урнаяс дорӧ.
Найӧ мунісны уличаясті тэрмасьтӧг, лабутнӧя, пӧжалуй, весиг торжественнӧя.
Тайӧ вежалуныс налы лои знаменательнӧй лунӧн.
Зэв гырысь «Да»-яс рӧма плакатъяс вылын, кодъясӧс лэдзис СЕПГ-лӧн городскӧй организация, вӧчисны карсӧ быттьӧ вӧччӧмаӧн.
Учреждениеяслысь зданиеяссӧ вӧлі мичмӧдӧма лозунгъясӧн, уна керкаяс вылын дӧлалісны флагъяс.
Люба восьтіс ӧдзӧссӧ ыджыд, ёна югдӧдӧм залӧ, кӧні ӧтарладорас пукаліс комиссия, мӧдарладорас вӧліны кабинаяс.
Люба сулаліс ылын пельӧсын, мед сійӧ ёнасӧ эз синмӧ шыбитчы, да видзӧдіс, кыдзи йӧз локталісны пызанъяс дорӧ, босьталісны бюллетеньяс, здук кежлӧ пыравлісны кабинаясӧ да бара тыдовтчылісны урнаяс дорын.
Со эсійӧ кыкыс — тыдалӧ, рабочӧйяс.
Найӧ шутитігтырйи матыстчисны пызан дорӧ, долыда видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
На бӧрся локтіс топӧдӧм скӧр вомдоръяса кутшӧмкӧ старик.
Сэсся тыдовтчис мичаа пасьтасьӧм увереннӧй господин, коді аслас став виднас петкӧдліс солидность да независимость.
Сэсся локтіс быдса семья: бать, мам да кык пи — тожӧ, тыдалӧ, рабочӧйяс.
Налӧн чужӧм вылысь позьӧ вӧлі лыддьыны волнуйтчӧм да гордитчӧм.
На бӧрся локтісны еджыд чепчикъяса манашкаяс.
Налӧн чужӧмъясыс нинӧм эз петкӧдлыны рамлун кындзи.
Залӧ пырис писатель Болер.
Сійӧ мыйкӧ дыра сулалыштіс ӧдзӧс дорын, кывзыштіс сёрнияссӧ, сэсся матыстчис пызан дорӧ, код сайын пукаліс комиссия, но друг бергӧдчис да кӧсйис нин петны ывлаӧ, кыдзи ӧдзӧс дорын тыдовтчис Эдит Гартман.
Ӧні муннысӧ эз нин вӧв лӧсьыд, и Болер вӧчис вид, мый сійӧ сӧмын на гӧлӧсуйтіс.
Сійӧ здоровайтчис актрисакӧд да нюмъялігтырйи юаліс:
— И ті локтінныд выполнитны ассьыныд гражданскӧй долгтӧ?
— Да, — вочавидзис Эдит.
Тайӧ лунъясас Эдит пыр частӧджык думайтіс Германиялӧн будущӧй йылысь.
Мый лоӧ, кор рабочӧйяс босьтасны асланыс киӧ крупнӧй промышленностьӧн веськӧдлӧмсӧ, сідз жӧ кыдзи крестьяна ӧні распоряжайтчӧны нин муӧн?
Ӧд тайӧ жӧ социализмӧ туй!
Тӧрыт сійӧ паныдасис Дальговкӧд да лои зэв рад, мый сюри позянлун сетны сылы тайӧ юалӧмсӧ.
— Со мыйын делӧыс, Эдит, — серьёзнӧя вочавидзис Дальгов, — ӧні сёрниыс мунӧ сӧмын канмулӧн хозяйственнӧй да политическӧй олӧмӧн веськӧдлӧмӧ войтыр массаясӧс паськыда кыскӧм йылысь.
Ставсӧ тайӧс абу сэтшӧм кокни нуӧдны миян Германияын, коді висис фашизмӧн.
Миянлы ставнымлы, и тэныд сы лыдын, уна на ковмас уджавны сійӧ кадӧдз, кор ми лӧсьӧдам ас ордын настӧящӧй демократия.
Но делӧыс мунӧ сылань.
Коркӧ ми та йылысь сёрнитыштам на тэкӧд, а ӧні, прӧстит, меным некор, — ачыд тӧдан, аски гӧлӧсуйтӧм.
Талун, кор аддзис Болерӧс, Эдитлы пыр жӧ дум вылас уси, кыдзи Болер ӧткажитчис сетны сылы сӧвет, решитіс нинӧм йылысь не юасьны.
Найӧ сӧмын шуисны ӧта-мӧдыслы кыв-мӧд.
— А кыдзи тіян мунӧ театрад уджыд? — друг юаліс Болер.
— Аттьӧ!
Кажитчӧ, ставыс мунӧ бура.
— Рад тайӧс кывны! — шуис писатель. — Но должен век жӧ казьтыштны, мый неважӧн на ми тіянкӧд свет вылас медся ёна донъявлім мездлун, торъя нин кор тайӧ инмыліс миян призвание дінӧ.
Меным кажитчӧ, мый ті тайӧ принципсӧ торкинныд.
Ӧні ті онӧ нин вӧчӧй сійӧс, мый кӧсъянныд, а сійӧс, мый тіянлы шуасны.
Эдит шпыньмуніс:
— Ӧнӧдз тайӧс ме эг казявлы.
Ме ӧні вӧча именнӧ сійӧс, мыйӧ менӧ кыскӧ, и тайӧ совпадайтӧ, ті гӧгӧрвоанныд, совпадайтӧ сыкӧд, мый меным сӧветуйтӧны менам ёртъяс.
Болер лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Да, Германия помнитӧ тіянӧс мӧдӧн, — кӧритана шуис сійӧ.
Тайӧ здукас помещениеӧ котӧрӧн пырис ыджыд тушаа, гасконскӧй берета, коскас ӧшӧдӧм фотоаппарата том морт.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ кӧсйӧ ставсӧ аддзыны да ставсӧ фотографируйтны; сійӧ чепӧсйис пызан дорӧ, рекомендуйтчис «Телеграф» берлинскӧй газетса корреспондентӧн да веськыда уськӧдчис сы син улӧ веськалӧм йӧз вылӧ.
Некод весиг эз удит шуны ӧти кыв, кыдзи сійӧ ставнысӧ нин фотографируйтіс.
Сэсся, друг, быттьӧ пон, коді казяліс пӧткаӧс, кынмис места вылас, Эдит вылӧ да Болер вылӧ видзӧдіг, и друг уськӧдчис на дінӧ.
— Ті Эдит Гартман?
Ті писатель Болер? — горӧдіс сійӧ аппаратсӧ на вылӧ веськӧдігмоз. — Ӧти здук!
Ӧти здук!
Зэв бур, зэв бур!..
Ыджыд аттьӧ тіянлы!
И сійӧс быттьӧ тӧлӧн нӧбӧдіс залсьыс.
abu
— Неприятнӧй тип, — шуис Эдит.
Сійӧ мӧдӧдчис нин пызан дорӧ, медым босьтны бюллетень, кор корреспондент бара лэбыштіс-пырис помещениеӧ.
— Дерт, ті шуанныд «оз»?
— уськӧдчис сійӧ Эдит дінӧ.
— Гӧлӧсуйтӧмыс гуся, — казьтыштіс сылы Болер.
— Извинитӧй, извинитӧй!
Меным зэв окота фотографируйтны тіянӧс урна дорын.
Эдит нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ босьтіс бюллетень да пырис кабинаӧ.
Корреспондент шӧйтіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, виччысис актрисаӧс.
Люба видзӧдіс тайӧ сцена вылас да сьӧлӧмсяньыс сераліс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый думыштіс Эдит.
Кабинаӧ некод оз имеит право пырны.
Сэні позьӧ овны, мыйта окота.
А корреспондент вылӧ жаль вӧлі видзӧднысӧ.
Сійӧ быд здукӧ видзӧдлывліс часі вылас, — сійӧ вӧлі сёрмӧ поездӧ.
Медбӧрын корреспондентлӧн эз тырмы терпениеыс, медбӧръяысь видзӧдліс часі вылас да котӧрӧн чепӧсйис помещениеысь.
Сӧмын ӧні Эдит Гартман нюмъялігтырйи петіс кабинаысь.
Сійӧ лэдзис ассьыс бюллетеньсӧ да Болеркӧд ӧтлаын петіс залысь.
Тайӧ рытас писательлӧн настроениеыс вежласис.
Сійӧ то сераліс, кор сылы дум вылас усьлі корреспондентлӧн шӧйӧвошӧм чужӧмыс, то зумыштчывліс, Эдиткӧд сёрнисӧ думсьыс казьтылігӧн.
А сэтчӧ ещӧ Дальгов талун эз лок.
Но Макс Дальгов некыдз эз вермы локны.
Сійӧ вӧлі занят гӧлӧсъяс лыддьӧмӧн, а комиссияяс уджалісны войбыд.
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаса население единодушнӧя висьталіс ассьыс стремлениеяссӧ.
Референдумын участвуйтысь ёна унджык немечыс шуисны «да» — и концернъяслӧн да военнӧй преступникъяслӧн став заводъяс вуджисны немецкӧй войтырлӧн собственностьӧ.
Некымын лун мысти берлинскӧй «Телеграфын» петіс Эдит Гартманлӧн фотографияыс.
Сійӧ сулаліс Болеркӧд орччӧн.
Фотография улас гырысь шыпасъясӧн вӧлі печатайтӧма:
«Найӧ чорыда шуӧны: «Оз».
Макс Дальгов петкӧдліс газетсӧ Эдитлы.
— Макс, петкӧдлы тайӧс пӧрысь Болерлы, — корис сійӧ, — мед убедитчас, кутшӧм правдивӧй налӧн прессаыс.
Дальгов радпырысь пасйис аслыс «налӧн» кывсӧ да ставсӧ висьталіс писательлы.
— Быд газетын эмӧсь подлечьяс, но тайӧ исключение, а абу правилӧ, — упрямӧя долис старик. — Да, да, любӧй редакцияын вермас сюрны ӧти жулик, весиг газетыс кӧ петӧ английскӧй либӧ американскӧй лицензия серти.
Макс Дальгов гӧгӧрвоис, мый Болерӧс тадзи он убедит, да та вылын сёрниыс помасис.
Нелямын сизимӧд глава
abu
Болер гижис ассьыс небӧгсӧ ыджыд кыпыдлунӧн да окотапырысь.
Видзчысьӧмӧн, тэрмасьтӧг, быттьӧ пожналіс зарни сора лыа, бӧрйис сійӧ материалсӧ.
Небӧгсӧ сійӧ гижис вывті гусьӧн ставсьыс.
Старик ӧткажитчис весиг пишущӧй машинкаысь, сійӧ гижис кипомысь: машинкалӧн тотшкӧдӧмыс вермис сійӧс выдайтны.
Медся ёна Болер поліс петкӧдлыны тайӧ небӧгас Германияын лоӧмторъяс дінӧ ассьыс отношениесӧ.
Сӧмын фактъяс!
Прӧверитӧм фактъяс, полнӧй объективность, кокни, гӧгӧрвоана кыв — со мый сійӧ зілис шедӧдны.
Сійӧ уджаліс быдса лунъясӧн, а рытъяснас час-мӧд коллявліс Дальговкӧд.
Найӧ сёрнитісны, частӧджык вензисны, мукӧддырйи ворсісны шахматӧн.
Старик зэв ёна радейтліс татшӧм встречаяссӧ.
Сэтчӧ жӧ Дальгов век вӧлі тӧдӧ став выльторъяссӧ да сыкӧд эз вӧв гажтӧм.
Интереснӧй фактъяс корсьӧм могысь Болер ӧні частӧ ветлывліс заводъясӧ, учреждениеясӧ, весиг матігӧгӧрса сиктъясӧ.
Быд лун сійӧ лыддис став местнӧй да берлинскӧй газетъяс, горша кывзіс радио да внимательнӧя видзӧдіс сы бӧрся, мый вӧчсьӧ мирас.
А свет вылас и збыльысь вӧчсис уна быдсяма вӧвлытӧмторйыс.
Тайӧ вӧлі кад, кор тырмымӧн бура нин тыдовтчисны Ыджыд Бритмулӧн да Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн збыль кӧсйӧмъясыс.
Черчилльлӧн Фултонса речыс важӧн нин лои империалистическӧй хищникъяслы программаӧн.
Пыр ёнджыка кутіс тыдавны, мый англичана да американечьяс оз и думайтны пӧртны олӧмӧ Потсдамскӧй соглашение, кӧть и быдлаын горзӧны сійӧс торкавны позьтӧм йылысь.
Берлин, стӧчджыка — сылӧн рытыввыв секторъясыс, лои центрӧн, кысянь веськӧдлісны оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын подрывнӧй удж нуӧдӧмӧн.
Американечьяс босьтісны асланыс киясӧ Германиялысь арсеналсӧ — Рурскӧй бассейн, коді должен вӧлі, Потсдамскӧй декларация серти, управляйтсьыны став нёльнан державаӧн.
Рытыввыв зонаясын демилитаризация, збыльысьсӧ, дугдіс дзикӧдз: военнӧй заводъяссӧ не сӧмын эз жуглыны, но, мӧдарӧ, вайисны сэтчӧ выль оборудование.
Нюрнбергын суд вӧчис приговор фашистскӧй главарьяс делӧ кузя.
Но эз на удитны американечьяс вундавны ӧшӧдӧмаясыслысь гезъяссӧ сувениръяс вылӧ, кыдзи подсудимӧйяс пӧвстысь ӧти, кодлы вӧчисны милӧсть да кодӧс колисны ловйӧн, тюрьмаас нин заводитіс лӧсьӧдны рытыввыв зонаяслы сепаратнӧй финансӧвӧй реформалысь проект.
Немеч войтырлы медся важнӧйтор йылысь — Германиялӧн ӧтувъялун йылысь, кодлысь ловъя телӧсӧ вӧлі прӧстӧ косявлӧма, — сэні зілисны сёрнитны кыдз позьӧ этшаджык.
А экономикаыс канмулӧн, кодӧс вӧлі торйӧдлӧма кусӧкъяс вылӧ, рытыввыв районъясын пыр киссис, уджтӧмалӧм ӧтарӧ содіс...
Тайӧ ставтор йывсьыс пӧрысь писатель тӧдіс бура, и век жӧ кӧнкӧ пыдын сьӧлӧм пытшкас эз на быр рытыввыв державаяслӧн демократизмӧ веритӧм, единӧй Германия наӧн лӧсьӧдны кӧсйӧмӧ веритӧм...
Гашкӧ, именнӧ американечьяслы да англичаналы и кӧсйис висьтавны Болер оккупациялӧн сӧветскӧй зона йылысь?
Гашкӧ, небӧгыс гижсис именнӧ татшӧм адресӧн?
Писатель и ачыс эськӧ эз вермы вочавидзны татшӧм юалӧм вылас.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ кӧсйис висьтавны правда — сӧмын ӧти правда.
Сы вӧсна и зілис сійӧ бурджыка тӧдмавны выль олӧмсӧ, сы вӧсна и вырабатывайтіс сійӧ ас пытшкас тыр объективность.
Сійӧ ачыс эз казяв, кыдзи сылӧн уджыс петіс первойсӧ ас водзас сувтӧдлӧм мог пределъяс сайӧ.
Небӧгын кыліс мирӧ, вдохновеннӧй, созидательнӧй уджӧ чуксалӧм.
Болер и войдӧр проклинайтліс войнасӧ сылӧн ужасъясӧн да вирӧн, но сӧмын ӧні сылӧн перӧ улысь бумага вылӧ виччысьтӧг петісны обличайтана кывъяс выль война лӧсьӧдысь йӧзлы паныд.
Пӧраясӧн сійӧ чувствуйтіс, быттьӧ сулалӧ зэв джуджыд вышка вылын да сӧмын вылісяньыс видзӧдӧ сы гӧгӧр бушуйтысь страстьяс вылӧ.
Мукӧддырйи, дерт, бокысянь видзӧдӧмыс эз вӧв зэв лӧсьыд, и писательлы аслыс окота вӧлі участвуйтны тышас, но сійӧ зілис пӧдтыны ас пытшсьыс татшӧм кӧсйӧмсӧ.
Вежалунъясӧ старик босьтчыліс лыддьыны сійӧс, мый гижис.
Небӧгыс сылы воис сьӧлӧм вылас.
— Сёрнитны кӧ сӧветскӧй зонаын олӧм йылысь, то ме гижа и омӧль йывсьыс и бур йывсьыс, но сӧмын правдасӧ, — радейтліс шулыны аслыс Болер. — Татшӧм менам девиз.
Но буретш тайӧ девизыс и тшӧктіс сійӧс мыйкӧ дыра мысти думыштчыны сы вылын, мый быть колӧ вӧчны аслас рукописьӧ гырысь исправлениеяс.
Честнӧй Болер аддзис, мый воддза гижӧдсьыс унатор ӧні ковмас либӧ вежны, либӧ дзикӧдз шыбитны.
Например, ӧти главаын сійӧ гижис сы йылысь, мый богадельняын дугдісны вердны йӧзӧс, мый пӧрысьяслы да инвалидъяслы лоӧ ветлӧдлыны корны.
Ставыс тайӧ вӧлі збыль.
Но сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз богадельняӧн эз кут интересуйтчыны магистрат.
Сэки пыр жӧ сюрины средствояс да позянлунъяс отсавны старикъяслы.
Тайӧ историясӧ, торъя нин сылысь первой юкӧнсӧ, писатель вӧлі гижӧма зэв подробнӧя да выразительнӧя.
И вот ковмис главасӧ ставнас шыбитны.
Вӧлӧмкӧ, тырмымӧн вӧлі Михаэлислы шуны некымын кыв, медым ставыс сувтіс аслас местаӧ.
Сідзкӧ, Дорнаулы тайӧ абу нин сэтшӧм типичнӧ?
Да и вообщӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый кымын бурджыка тӧдмасисны карса олӧмнас комендатура, магистрат да общественнӧй организацияяс, сы небӧглӧн негативнӧй юкӧныс сымын векняммис.
Болер эз кӧсйы ни мичмӧдны, ни няйтӧсьтны сійӧс кытшалысь действительностьсӧ.
Но сійӧ эз вермы и вӧчны сідз, медым Макс Дальгов либӧ кодкӧ мӧд, небӧгсӧ лыддьӧм бӧрын, шуис: «Ӧні тайӧ абу нин сідз, господин Болер.
Коркӧ татшӧм случайясыс збыльысь вӧвліны, а ӧні нинӧм татшӧмсӧ он нин аддзы».
Сійӧ кутіс казявны, мый сылӧн небӧгыс абу сӧмын войналы паныд.
Сійӧ кутіс лоны небӧгӧн успехъяс йылысь, кодъясӧс шедӧдіс немецкӧй самоуправление сӧветскӧй оккупационнӧй власьткӧд ӧтлаын.
Медся войдӧр успехъяс йылысь...
Артмӧ вӧлі, мый став вежсьӧмъясыс мунӧны немецкӧй войтырлы пӧльза вылӧ.
Болер думыштчис.
Некымын лун сійӧ эз уджав, сӧмын ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ да кадысь кадӧ выльысь лыддьыліс гижӧм главаяссӧ.
Мый нӧ, став гижӧмторйыс — сӧмын правда, сійӧс гижӧма честнӧй свидетельӧн.
Та вӧсна повны нинӧм.
Мед став мирыс тӧдмалас, мый аддзӧ писатель Болер ӧнія Германияысь.
Век жӧ стариклӧн эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас, кыдзи водзті.
Сійӧ листаліс ассьыс рукописьсӧ, частӧ бӧр гижавліс черкайтӧм фактъяссӧ, сэсся бара черкайтліс.
Сэтшӧм картинаяс, кӧні сійӧ кӧсйыліс петкӧдлыны олӧмыслысь омӧль сторонаяссӧ, сійӧ перӧ улын воштылісны ассьыныс убедительностьсӧ, чусаммылісны да воштылісны тӧдчанлунсӧ.
Татшӧм здукъясас Болерлы кажитчыліс, мый сылӧн писательскӧй видениеыс лоӧ односторонньӧйӧн.
Вӧлі, правда, сэтшӧмтор, мый убеждайтліс старикӧс сыын, мый сійӧ тырвыйӧ объективнӧй.
Тайӧ продовольственнӧй снабжение йылысь глава.
Век на вӧліны карточкаяс.
Нормасӧ йӧзлы сеталісны ӧкуратнӧя, но карточкаяс бырӧдӧмӧдз вӧлі ылын на.
Тані писательлӧн вӧлі позянлун бӧрйыны уна фактъяс, кодъясӧс некыдзи оз вӧлі позь лыддьыны достижениеясӧн.
Но ӧд сійӧ ачыс зэв бура гӧгӧрволіс, кутшӧм сьӧкыдлунъяс сулалісны сӧветскӧй оккупационнӧй власьтлӧн самоуправление органъяс водзын населениеӧс снабжайтӧмын!
Сідзкӧ и тані эз вӧв прӧстӧ решитны.
Ӧд коркӧ продовольственнӧй сьӧкыдлунъяссӧ лоӧ венӧма.
Сідзкӧ, вешъяс бокӧ и тайӧ, а кольӧ рочьяслӧн зільӧм вӧчны олӧмсӧ нормальнӧйӧн, пӧртны Германияӧс мирнӧй канмуӧ, перестроитны сійӧс мирнӧй лад вылӧ.
Унатор колӧ вӧлі думайтны пӧрысь Болерлы, унатор йылысь ковмыліс вензьыны Макс Дальговкӧд.
Быд рыт писатель ёна виччысис суседыслысь локтӧм.
Болерлӧн весиг торксьыліс настроениеыс, кор Дальгов эз пыравлы сы ордӧ.
А ӧні тайӧ лолывліс частӧкодь.
Макс волывліс гортас сёрӧн.
Ӧтчыд рытнас Макс локтіс Болер ордӧ торъя кыпыд настроениеа.
Сылӧн, тыдалӧ, вӧліны кутшӧмкӧ выльторъяс.
Но Болер век зілис петкӧдлыны, мый сылы ставыс веськодь, да ӧні сідзжӧ решитіс нинӧм не юасьны, а виччысьны, кор Макс ачыс висьталас.
Виччысьны эз ков дыр.
Макс Дальгов эз и кӧсйы дзебны ассьыс выльторъяссӧ, торъя нин сы вӧсна, мый найӧ веськыда инмисны Болерлы.
— Мый эськӧ ті шуанныд Сӧвет Союзӧ ветлӧм йылысь? — юаліс сійӧ писательлысь, коді вӧлі перйӧ шахмат кӧрӧбка.
Шахматыс уси Болер киысь.
Ковмис чукӧртны да лыддьыны, став фигураыс-ӧ эм.
Сэк кості старик удитіс успокоитчыны.
— Мыйла сійӧ Сӧвет Союзас?
Пыр кежлӧ?
— Ті жӧ асьныд онӧ думайтӧй сійӧс, мый висьталанныд, — серӧктіс Макс. — Ме юала тіянлысь сы вӧсна, мый сӧветскӧй писательяслӧн Союз приглашайтӧ немецкӧй демократическӧй литераторъясӧс волыны Мӧскуаӧ.
Культурбундлӧн отделение выдвинитіс тіянлысь кандидатура.
Берлинын сійӧс поддержитісны.
Болер радпырысь нюммуніс: сідзкӧ, Берлинын сы йылысь абу вунӧдӧмаӧсь.
Но друг сійӧ зумыштчис:
— А коді тіянлы висьталіс, мый ме демократическӧй писатель?
— Неужели ті кӧсъянныд ӧткажитчыны тайӧ нимсьыс?
— Ӧтказывайтчыны, дерт, ог кут, но коді тіянлы сетіс право сідзи менӧ шуны?
Кутшӧм тіян эмӧсь помкаяс?
— Тіян небӧгъясыд, господин Болер.
— Война бӧрын ме эг гиж ни ӧти кыв.
— Ме кута тӧдвылын тіянлысь воддза творчествонытӧ.
— Сідзи буди.
Но ладнӧ, огӧ кутӧй ӧні вензьыны.
— Сідзкӧ, ті сӧгласенӧсь?
— Тайӧс ме эг шу.
Ті ӧд, кӧнкӧ, кутанныд корны, медым ме бӧрыннас гижи Сӧвет Союз йылысь небӧг?
— Нинӧм ми тіянсянь огӧ кутӧй корны.
Ми прӧстӧ кӧсъям, медым ті видзӧдлінныд, кыдзи сэні олӧны йӧзыс.
Окота кӧ лоӧ, гижанныд асланыд впечатлениеяс йылысь, оз кӧ ло окота — мед лоӧ тіян ногӧн.
Тіянӧс корӧны, кыдзи гӧсьтӧс, и сэсся нинӧм.
— Кывзӧй, господин Дальгов, — матыстчис сы дінӧ старик. — Ті кӧсъянныд перевоспитайтны менӧ?
Сідзкӧ вот, ме водзвыв висьтала тіянлы, мый тайӧ весьшӧрӧ зільӧм, сьӧм прӧстӧ шыблалӧм.
Мӧдӧдӧй кодӧскӧ мӧдӧс.
— Кодӧскӧ мӧдӧс? — серӧктіс Макс. — Да ӧд мунасны уна писательяс.
— Кодъяс ещӧ?
Дальгов висьталіс овъяссӧ.
Быд ов Болер шуаліс Дальгов бӧрся, быттьӧкӧ сувтӧдаліс тайӧ йӧзсӧ аскӧдыс радӧ.
Ставныс найӧ вӧліны писательяс, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь Германияын асланыс левӧй убеждениеясӧн.
Колӧ оз сылы сӧгласитчыны?
— И месянь оз кутны корны небӧг?
— Оз, оз кутны.
Дальгов, коді зэв бура гӧгӧрвоис стариклысь мӧвпъяссӧ, заводитіс сувтӧдавны дӧска вылӧ фигураяс, тайӧн кыдз быттьӧ тӧдчӧдіс, мый делӧвӧй сёрни помасис.
Болер босьтчис жӧ шахматӧ.
Друг, партия шӧрас нин, кодӧс старик, кӧть эськӧ дебютсӧ сійӧ и бура ворсіс, век жӧ кутіс ворссьыны, сійӧ юаліс:
— А актёръяс мунӧны жӧ Сӧвет Союзӧ?
— Оз, Эдит Гартман, кӧть и жаль, оз мун, — ходсӧ думайтіг вочавидзис Дальгов. — Сійӧ гӧтӧвитӧ спектакль.
— Ме юалі тіянлысь эг Эдит Гартман йылысь, — друг дӧзмис писатель. — Свет вылас абу этша мукӧд актёръяс!
— Извинитӧй, — шахмат вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг да Болерлӧн тонлы некутшӧм тӧдчанлун сеттӧг вочавидзис Макс. — Меным кажитчис, мый ті юалінныд буретш сы йылысь.
— Эг и думыштлы! — скӧрысь шуис старик.
Макс нинӧм эз шу.
Болер дзикӧдз скӧрмис.
Медся ёна сійӧс дӧзмӧдіс Дальговлӧн дӧгадайтчӧмыс.
Ӧд и збыльысь, кор юаліс артистъяс йылысь, сійӧ кутіс тӧдвылас Эдит Гартманӧс.
Болер кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, медым мынтыны водзӧс Дальговлы, но сідзи сылы нинӧм эз и во юрас.
Вочасӧн сійӧ став думъяссӧ веськӧдіс шахмат вылӧ да воис партиясӧ
Нелямын кӧкъямысӧд глава
abu
Люба Соколовалы кажитчис, мый театрас ставыс вӧчсьӧ ньӧжйӧ, тэрмасьтӧг, некутшӧм кыпыдлунтӧг.
Мукӧддырйи тайӧ весиг повзьӧдліс сійӧс.
Ставӧн, мыйӧн сӧмын вермис, сійӧ отсаліс том труппалы сувтӧдны выль пьеса, но, кор бурджыка тӧдмасис актёръяскӧд, Люба казяліс, кутшӧм неокотапырысь шыасьӧ магистрат налӧн нуждаяс дінӧ.
Медся уна неприятностьяс вӧчліс труппалы магистратын культурнӧй учреждениеяс отделса руководитель Зигфрид Горн, морт, коді вермис петкӧдны терпениесьыс кӧть кодӧс.
Сы вылӧ весиг норасьнысӧ вӧлі оз позь: сійӧ быдтор кӧсйысьліс, пыр жӧ сетавліс колана распоряжениеяс, но ни ӧти кӧсйысьӧм эз пӧртсьыв олӧмӧ, ни ӧти распоряжение эз ӧддзӧдлы делӧсӧ.
Матысмис премьера лун.
Спектакль вӧлі пӧшти гӧтов, а сценалысь коркӧ жугӧдлӧм механизмъяссӧ сідзи и эз ремонтируйтны.
Труппа пыр на ворсіс кино помещениеын, коді ньӧти эз туй выль постановка сувтӧдӧм вылӧ.
Зигфрид Горн шумитіс, кодӧскӧ видіс, кӧсйысис ӧддзӧдны ремонтсӧ, но ставыс кольлі важногыс.
Люба сӧветуйтчис верӧсыскӧд.
Мӧд лунас Соколов корис Горнӧс ас ордас комендатураӧ да тшӧктіс висьтавны, мыйын делӧыс.
Гашкӧ комендатура вермас отсавны магистратлы?
Зигфрид Горн малыштіс кинас ассьыс сьӧд усторсӧ да подробнӧя ставсӧ висьталіс.
Веритны кӧ сылы, театрыс воссяс регыд, вӧчны коли зэв нин этша.
Некутшӧм отсӧг оз ков.
Соколов внимательнӧя кывзіс, а сэсся друг юаліс:
— Висьталӧй, господин Горн: мыйла сэки, кор лыддисны пьесасӧ первойысь, ті коринныд йӧзӧс, кодъяслӧн театр дінас абу некутшӧм отношение?
Горн кельдӧдіс.
Сійӧ чайтіс, мый сы йылысь важӧн нин ставныс вунӧдісны.
— Найӧ и ӧні лыддьыссьӧны миян карын известнӧй театральнӧй деятельясӧн, — висьталіс Горн, коді зэв бура гӧгӧрвоис, мый тайӧ вочакывйыс зэв тешкодь.
Но Соколов серьёзнӧя кывзіс сійӧс да водзӧ нинӧм сэсся эз юась.
Тайӧ помӧдз шӧйӧвоштіс Горнӧс.
Неужели капитан веритіс?
Тайӧ кӧ сідзи, колӧ действуйтны важ тактика серти.
А гашкӧ, капитан сӧмын петкӧдлӧ вид, мый веритіс?
Сэки колӧ пырысь-пыр вежны тактикасӧ.
И Горн нюммуныштіс, сідз неувереннӧя, медым позис бӧрын шуны, мый сылӧн кывъясыс вӧліны сӧмын шуткаӧн.
Найӧ сёрнитыштісны ещӧ некымын минут.
Горн кӧсйысис помавны ремонтсӧ стӧч урчитӧм срок кежлӧ да любезнӧя нюмъялігтырйи муніс.
Горнлӧн поведениеыс эз во сьӧлӧм вылас Соколовлы.
Сійӧ подозревайтӧмъяссяньыс, коді йитчис пьеса лыддьӧмкӧд, талунъя сёрни дінӧ нюжаліс веськыд визь.
Гашкӧ, ещӧ ӧти вез сюри сылы киас?
Сразу вочавидзны тайӧ юалӧм вылас капитан эз вермы.
Колӧ вӧлі чукӧртны фактъяс, а сэсся нин действуйтны.
Но паныдасьны сэсся магистратын культура отделса заведующӧйкӧд Соколовлы эз нин удайтчы.
Зигфрид Горн петіс комендатураысь дзик шемӧсмӧм.
Сійӧ некор эз чайтлы, мый Соколов помнитӧ сійӧ рыт йывсьыс.
Тайӧ кӧ сідзи, Горнлысь кӧ быд поступок гӧгӧрвоӧны да оз вунӧдны, то комендатура, гашкӧ, тӧдӧ нин Зандерлӧн индӧдъяс йылысь?
Колӧ пырысь-пыр пышйыны.
И Зигфрид Горн пышйис.
Кытшола туйясӧд сійӧ писькӧдчис машинаӧн Берлинӧ и сӧмын сэні, американскӧй секторын, кутіс чувствуйтны асьсӧ безопасностьын.
Первой делӧӧн сійӧ кӧсйис йитчыны Зандеркӧд, и тайӧ сылы удайтчис регыд.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый вӧвлӧм штурмбанфюрер олӧ тані оз омӧля.
Керка подъезд дорас сулаліс выль, дона машина.
«Американечьяс, тыдалӧ, мынтӧны бура», — думыштіс Горн.
Здоровайтчӧм пыдди Зандер кутіс видны Горнӧс медбӧръя кывъяснас.
Горн сулаліс шӧйӧвошӧм, а Зандер пыр видчис.
— Ті меным торкинныд став делӧсӧ! — горзіс сійӧ. — Повзинныд?
А ми огӧ кӧсйӧй мынтысьны трусъяслы.
Тіянлы вӧлі сетӧма важнӧй поручение, а ті пышйинныд ассьыныд шкуранытӧ видзӧм могысь, кодлы нинӧм оз вӧлі грӧзит!
Висьталӧй пӧжалуйста, — капитан Соколов!
А думыштінныд ті сы йылысь, кыдзи ми ӧні торкам тайӧ спектакльсӧ?
Энӧ?
Но да, ӧні меным аслым ковмас мунны Дорнауӧ!
Горн гӧгӧрвоис, мыйла лёкалӧ штурмбанфюрер.
Но рискуйтны дзик прӧстасьыс сійӧ эз кӧсйы.
— Месянь ті сэсся онӧ пӧлучитӧй ни ӧти марка! — горзіс Зандер. — Ни ӧти пфенниг!
Но тайӧ эз ёна повзьӧд Горнӧс.
— Нинӧм, — вочавидзис сійӧ. — Миян соглашениеным кӧ орӧдсьӧ, ме пыр жӧ муна «Телеграфӧ» либӧ ещӧ кутшӧмкӧ газетӧ да вӧзъя налы Эдит Гартман йылысь статья.
Меным бура мынтасны.
— Энӧ лысьтӧй тайӧс вӧчны! — ещӧ ёнджыка скӧрмис Зандер. — Сэки Эдит Гартманлы лоӧ тупкӧма татчӧ став туйяссӧ.
Тайӧ лоӧ вины курӧгӧс, коді вайӧ зарни колькъяс.
— Сідзкӧ, вайӧй сьӧм, — спокойнӧя шуис Горн. — Ме ковма на тіянлы.
Энӧ сомневайтчӧй.
Горн вӧлӧма мудерджык Зандерысь.
Зандерлы ковмис мунны уступкаяс вылӧ.
Сійӧ кыскис бумажник, вӧчис расчёт кольӧм тӧлыссьыс да тшӧктіс Горнлы пыравны некымын лун мысти.
Мӧдысь аддзысигӧн Зандер тшӧктіс Горнлы гижны неыджыд информация «Телеграфӧ» Дорнауын известнӧй актриса Эдит Гартманлӧн локтан выступление йылысь.
— Мыйла нӧ тайӧ? — эз гӧгӧрво Горн.
— Абу тіян делӧ, гижӧй! — тшӧктіс Зандер.
Горн пӧслукмана гижис.
— Эк ті, онӧ гӧгӧрвоӧй! — шуис Зандер, кор статьяыс вӧлі гӧтов. — Ми сетам тайӧ информациясӧ, ещӧ ӧтчыд казьтыштам лыддьысьысьяслы актриса йылысь, а сэсся юӧртам, мый сійӧ ӧткажитчис ворсны сӧветскӧй пьесаын да сійӧн вештіс ассьыс грекъяссӧ.
Тайӧ вӧчас ыджыд эффект.
— Но Эдит Гартман эз ӧткажитчы, — шуис Горн.
— Ок, кутшӧм гӧгӧрвотӧм морт! — тапкӧдыштіс сылы пельпомас штурмбанфюрер. — Сійӧ ӧткажитчас.
Ме ачым нин та вӧсна тӧждысьышта!
И сійӧ лэдзис Горнӧс.
Дыр думайтіс Зандер Дорнауӧ аслас мунӧм йылысь.
Омӧль, дерт, мый лоӧ мунны аслыс.
Но американскӧй капитан ошкис сылысь плансӧ: тайӧ и збыльысь эз вӧв омӧль — известнӧй актриса Эдит Гартманлӧн американечьяс ордӧ пышйӧм йылысь юӧр.
Курт Зандер примитіс став мераяс, медым эз ло некутшӧм виччысьтӧмтор.
Ни ӧти морт эз вермы эськӧ тӧдны сійӧс, кор премьера лунӧ сійӧ бара тыдовтчис Дорнауса уличаяс вылын.
Нелямын ӧкмысӧд глава
abu
Эдит Гартманлы тайӧ луныс вӧлі гырысь испытаниеяс лунӧн.
Сійӧ тӧдіс: пьесасӧ сувтӧдӧма интереснӧя, спектакльлӧн, кыв шутӧг, лоӧ ыджыд успех, — и век жӧ сійӧ зэв ёна волнуйтчис.
Зигфрид Горнлӧн пышйӧмыс, а сідзкӧ и ассьыс лёк уджсӧ тайӧн признайтӧмыс, кажитчис Эдитлы знаменательнӧйӧн.
Гӧгӧр ветлӧдлісны ёна унджык врагъяс сы серти, кыдзи сылы кажитчыліс водзті.
Правда, и ёртъяс лунысь лун пыр лоӧны унджык.
Эдит пукаліс креслӧын да повторяйтіс рольсӧ, коді сылы сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис да сійӧ жӧ кадӧ повзьӧдліс сійӧс.
А мый, уна вояс чӧж ресторанъясын да варьетеын сьылігӧн кӧ сійӧ воштіс ассьыс сценическӧй мастерствосӧ и сылӧн ворсӧмыс оз кажитчы публикалы?
Репетицияяс вылын, правда, ставыс муніс зэв бура, — но мый лоӧ, кор залыс тырӧ йӧзӧн?
Сійӧ сэтшӧма думыштчис, мый эз сразу казяв, кыдзи жырас пырис мамыс.
Кутшӧмкӧ нывбаба кӧсйӧ аддзӧдлыны Эдит Гартманӧс.
Висьталӧ, важ пӧдруга пӧ.
Примитны сійӧс али ӧткажитны?..
Шуӧны сійӧс Мария Шток.
— Мария?
Мед пырас!
Здук мысти ӧдзӧс воссис.
Мария Шток котӧрӧн пырис жырйӧ да уськӧдчис Эдитлы сывтыръяс.
Тайӧ збыльысь вӧлі виччысьтӧм встреча.
Найӧ тӧдмасьлісны зэв важӧн нин.
Мария заводитліс театральнӧй карьерасӧ Эдит дорысь сёрӧнджык, но тайӧ эз мешайт налы лоны бур тӧдсаясӧн.
Сэсся налӧн туйясыс торъялісны:
Эдитӧс ыстісны Берлинысь, Мария коли юркарын да, кажитчӧ, выступайтіс варьетеын жӧ.
Пӧдругаыслӧн друг воӧмыс вӧлі неуна гӧгӧрвотӧмӧн.
— Кытысь тэ? — юаліс Эдит кутчысьлӧм да окасьӧм бӧрын.
— Мюнхенсянь, — радысла синвасӧ муртса кутіг вочавидзис Мария.
— Висьтав меным ставсӧ, — шуис Эдит, пуксьӧдіс сійӧс да ачыс пуксис сы дінӧ.
Сы бӧрын, кор найӧ аддзысьлісны медбӧръяысь, Мариялы регыд мысти лоӧма жӧ эновтны Берлин.
Сійӧс, правда, нинӧмӧн абу дзескӧдӧмаӧсь, но кольӧма уджтӧг.
Лоӧма мунны провинцияӧ.
Сійӧ кочуйтӧма Баварияӧ, Мюнхенӧ, пырӧма труппаӧ, коді ветлӧдлӧма матігӧгӧрса каръясӧд да быд лун сувтӧдлӧма выль пьеса.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм тайӧ вӧлӧма искусство!
Сэсся заводитчӧма война.
Мария пырӧма уджавны кутшӧмкӧ канцелярияӧ да уджалӧма сэні матӧ куим во.
Став тайӧ кадсӧ, дерт, нинӧм вӧлӧм и думайтны театрын уджалӧм йылысь.
Кор Германияӧс жугӧдісны, канцелярияыс тупкыссьӧма, и Мария бара кольӧма уджтӧг.
Сійӧ надейтчӧма, мый американечьяс ӧдйӧ ладмӧдасны олӧмсӧ Баварияын да сылы воас шудаджык кад.
Но тайӧ лачаясыс абу збыльмӧмаӧсь.
Мюнхенӧ чукӧрмӧмаӧсь вывті уна уджтӧм актёръяс.
Ӧтчыд американечьяс йӧзӧдӧмаӧсь, мый кутасны босьтавны том актрисаясӧс Бразилияса да Аргентинаса театръясын выступайтӧм вылӧ.
Окотитысьыс вӧлӧма зэв уна.
А сэсся тыдовтчӧма, мый театръясыс вӧлӧмаӧсь сӧмын вывескаӧн, збыльвылас жӧ американечьяс вӧлӧм босьталӧны нывъясӧс терпимость керкаӧ.
Мынтылӧмаӧсь налы бура: Лунвыв Америкаын ӧні спрос немецкӧй актрисаяс вылӧ.
Тайӧ вӧлӧма дзик ӧти предложение, кодӧс Мария пӧлучитлӧма война бӧрын.
Медбӧрын сійӧ ачыс заводитӧма котыртны труппа.
Чукӧрмӧмаӧсь некымын тӧдса актёръяс, думыштӧмаӧсь сувтӧдны спектакль.
Но мынтысьны помещениесьыс вӧлӧм нинӧмӧн, и труппаыс регыд разалӧма.
А сэні кодкӧ ёртъяс письыс лыддьӧма газетысь Дорнауса выль театр сцена вылын Эдит Гартманлӧн локтан выступление йылысь.
Некод на пиысь дзик нинӧм оз вӧлӧм тӧд сӧветскӧй зонаын театральнӧй олӧм йылысь.
Но раз Эдит Гартман бара мунӧма сцена вылӧ, сідзкӧ сэні бара ловзьӧма настӧящӧй искусство.
Унаӧн решитӧмаӧсь вуджны сэтчӧ да шыасьӧмаӧсь американскӧй власьтъяс дінӧ, медым найӧ разрешитісны вуджны сӧветскӧй зонаӧ.
И таысь некымын морт веськалӧмаӧсь тюрьмаӧ.
Кор Мария гӧгӧрвоӧма, мый легальнӧ Мюнхенысь не петны, сійӧ вуджӧма границасӧ документъястӧг.
Туяс сійӧ абу вӧлӧма ӧтнас.
Зэв уна беженечьяс мунісны тайӧ кадас рытыввыв зонаясысь асыввылӧ.
Кор Мария воӧма Дорнауӧ, сійӧ медводз решитӧма пыравны Эдит ордӧ да тӧдмавны, збыль абу газетъясын печатайтӧм юӧртӧмыс.
Сійӧ юалана видзӧдліс пӧдругаыс вылӧ.
— Да, талун премьера, — шуис Эдит. — Тайӧ сӧветскӧй пьеса, и ме ворса нывбаба-комиссарӧс.
Мариялӧн синъясыс паськалісны.
— И тайӧ настӧящӧй пьеса?
— Да тэ ачыд аддзан.
Верма тэныд сӧмын висьтавны, мый ставным ми нинӧм эгӧ тӧдлӧй тайӧ канму йывсьыс.
— Эдит, но тэ век жӧ ньӧти он видзчысь.
Но, шуам, важ репертуар, классикъяс, тэнад радейтана Ибсен...
Но кутшӧмкӧ сӧветскӧй драма!
Ог, ме тэнӧ ог гӧгӧрво.
Весиг пьесаыс кӧ и збыльысь бур, ӧд тайӧ жӧ опаснӧ тэныд.
Тэ некор нин он вермы ворсны мукӧдлаын.
— Но тэ со вӧлін «мукӧдлаас», а мыйлакӧ лоин тані, — шуис Эдит.
— Да, да, тэ прав, — шуис Мария, — тайӧ збыль.
Но век жӧ страшнӧ, ме эськӧ некор эг лысьт.
Театрныд тіян том, актёръяс вермасны бӧр разавны.
И вообщӧ став тайӧ выль босьтчӧмъясыс векджык дженьыд нэмаӧсь.
Мый тэ сэки кутан вӧчны?
— Тӧдан, Мария, — нюммуніс Эдит да видзӧдліс гӧгрӧс пызан вылӧ, — ме неважӧн лыдди небӧг, коді меным зэв унатор восьтіс, и ӧти места сэтысь торъя ёна юрӧ пырис.
Тэ гӧгӧрво: олӧмын венӧ оз сійӧ, мый кажитчӧ ёнӧн, а збыльвылассӧ пытшкӧсыс сісьмӧма нин, а сійӧ, мый чужӧ, быдмӧ, сӧвмӧ, кӧть первойысь видзӧдлігӧн вермас кажитчыны ёна слабджыкӧн.
Сідзкӧ вот, ме ӧні ставсӧ тайӧс зэв бура аддзи: выльыс быдмӧ да ёнмӧ ме гӧгӧр.
Мед сійӧ кажитчӧ слабӧн, — сійӧ быдмас на, ёнмас.
Сідзи жӧ и ме, и вот тайӧ выль театрыс.
Тэ гӧгӧрвоан, мый ме кӧсъя висьтавны?
— Гӧгӧрвоа, — ньӧжйӧник шуис Мария, — но ме некор эг чайтлы аддзыны тэнӧ татшӧмӧн.
— Тэ думайтін, мый ме ставнас недӧвӧльнӧй?
— Эг... кӧть, веськыда кӧ шуны, — да.
Ми ӧд пыр вӧвлім недӧвӧльнӧйӧсь, пыр чувствуйтлім асьнымӧс увтыртӧмаясӧн, а ӧні тэнад кутшӧмкӧ зэв увереннӧй тоныд.
И тайӧ поражение бӧрын, ставсӧ терпитӧм бӧрын?
Ме кӧ эськӧ висьталі мыйкӧ татшӧмсӧ Мюнхенын, меным эськӧ прӧстӧ эз веритны.
— А тэ мед висьталін эськӧ сэні крестьяна костын му юклӧм йылысь, заводъяс войтырлы сетӧм йылысь.
Уна та йылысь тӧдӧны тэнад Мюнхенын?
Мариялӧн синъясыс ещӧ ёна гӧгрӧсмисны, и ӧні Эдит видзӧдіс сы вылӧ ассьыс радлунсӧ дзебтӧг.
Сылӧн вӧлі мыйӧн чуймӧдны пӧдругасӧ, вӧлі мыйӧн дорйыны асьсӧ да ассьыс поступокъяссӧ.
— Тэ прӧстӧ меным мойдкыв висьталан! — горӧдіс Мария.
— Ставсӧ ачыд аддзан.
И гӧгӧрвоан, мый рочьяс отсалісны прӧстӧй войтырлы олӧмӧ пӧртны ассьыныс медся заветнӧй мечтаяссӧ.
— Но найӧ жӧ рӧзӧритісны Германияӧс!
— А тэ прӧйдитчы кар кузяыс.
Интереснӧ, аддзан тэ корысьясӧс либӧ уджтӧмалысьясӧс?
— Тайӧ оз вермы лоны!
Европаын вообщӧ абу кар, кӧні эськӧ эз вӧвны уджтӧмалысьяс.
— Вӧлӧмкӧ, эм.
И не сӧмын Дорнау, но и сӧветскӧй зонаса став каръясыс.
Мӧдысь тэныд висьтала: тэныд колӧ аслыд видзӧдлыны.
Мӧд ногӧнсӧ тэ всё равно меным он верит.
Мариялы эз ло лӧсьыд: дзик эз татшӧмӧн представляйт сійӧ аслыс пӧдругасӧ.
Вӧлі сыын мыйкӧ выль, кутшӧмкӧ уверенность жестъясас, сёрнитан тонас...
Мария эз вермы гӧгӧрвоны, мый татшӧмасӧ вежӧма Эдитӧс, да веськыда юаліс та йылысь.
— Мый менӧ вежис? — юаліс Эдит. — Ачым ог тӧд.
Тыдалӧ, олӧмыс, ставыс, мый вӧчсьӧ ме гӧгӧр.
Ми ставным тані вежсим.
Рочьяс мездісны миянӧс и став йӧзыс лоалӧны либӧ налӧн ёртъясӧн, либӧ врагъясӧн.
Но первойяясыс тӧдчымӧн унджык.
— И тэ, дерт, лоин другӧн жӧ?
— Тайӧс ме шуны ог на вермы, но врагӧн, кыв шутӧг, эг ло.
Веськыда кӧ висьтавны, ме унаторйын сомневайтчи, Мария.
Да тайӧ и гӧгӧрвоана: миянӧс дыр велӧдісны мустӧмтны большевикъясӧс, и тайӧ воспитаниеыс колис быд морт сьӧлӧмын сэтшӧм туйяс, кодъясӧс он сразу чышкышт.
Но тырмас та йылысь, ме бурджык судзӧда тэныд талунъя спектакль вылӧ билет.
Эдит босьтіс трубка да звӧнитіс администраторлы.
— Тэ висьталін талун сэтшӧм вӧвлытӧмторъяс йылысь... — думыштчӧмӧн шуис Мария. — Меным зэв окота веритны тэныд.
Но сӧмын ог тӧд...
А тэ вӧсна ме зэв рад, — помаліс сійӧ друг, прӧщайтчис да пыр жӧ муніс, синвасӧ муртса кутігтырйи.
Эдит колльӧдіс пӧдругасӧ ӧдзӧс дорӧдзыс да бӧр пуксис аслас креслӧӧ. Сылы вӧлі и долыд и шог.
Век жӧ йӧзыс абу вунӧдӧмаӧсь сійӧс, газетын кӧ ӧти ичӧтик заметка, кӧні казьтывсьӧ сылӧн нимыс, вермӧ кыскыны татчӧ артистъясӧс весиг Мюнхенысь...
Ветымынӧд глава
abu
Гажтӧма буситіс арся зэр.
Ӧшйӧм кымӧръяс ньӧжйӧникӧн кыссисны гӧраяс вывсянь, быттьӧкӧ крукасьлывлісны ёсь керка вевтъясӧ.
Лёк поводдя вылӧ видзӧдтӧг театрлӧн югыд подъезд дорын вӧлі уна йӧз.
Ӧтарӧ локталісны машинаяс.
Быд боксянь тэрмасисны подаяс, ӧдзӧс дорын мелькайтісны зонтикъяс, плащьяс.
Спектакль лои Дорнауын быдса событиеӧн.
Пока чукӧртчисны йӧзыс, пока фойеын да залын мунісны сёрнияс Эдит Гартман йылысь да сӧветскӧй пьесаын ворсны сылӧн решение йылысь, ачыс актриса пукаліс аслас пасьтасян жырйын рӧмпӧштан водзын да помалӧ вӧлі гримируйтчӧм.
Эдит Гартман перевоплотитчис сӧветскӧй комиссарӧ.
Югъялысь сьӧд кожанка лӧсьыда пукаліс сылӧн фигура вылын.
Паськыд тасмаыс, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма виж кобура, топыда зэлӧдіс сылысь коссӧ.
И кӧть кобураыс вӧлі тыртӧм, Эдит чувствуйтіс асьсӧ вооружитчӧмаӧн да повтӧмӧн.
Шыльыда сыналӧм юрси вылас сійӧ чышъяналіс гӧрд кӧсынка.
Эдит эз тӧд, вермис-ӧ сылӧн героиняыс новлыны именнӧ гӧрд кӧсынкасӧ, — Люба эз жӧ вермы нинӧм сӧветуйтны тайӧ деталь йывсьыс, — но, мед кӧть кыдзи сэні эз вӧв, кӧсынкаыс сетліс актриса чужӧмлы спокойнӧй уверенность.
Эдит ещӧ ӧтчыд видзӧдліс асьсӧ рӧмпӧштан пыр да бергӧдчис Люба Соколовалань, коді виччысис, кор актриса помалас гримируйтчӧмсӧ.
— Но вот, буракӧ, ставыс гӧтов, — шуис Эдит. — И, тӧданныд, тешкодьтор: сапӧг, куртка, кӧсынка — ме некор эг новлыв тайӧ паськӧмсӧ, а чувствуйта ачымӧс сідзи, быттьӧ нэм чӧж сійӧс новлі.
Эдит ещӧ зэлыдджыка зэлӧдіс тасмасӧ.
— Ӧні тайӧ курткасӧ позьӧ нетшыштны ме вылысь сӧмын менам кучиккӧд ӧтлаын, — нюммуніс сійӧ.
— Зэв бур ощущение, — шуис Люба.
— Да, зэв бур.
Ме зэв ёна волнуйтчи став тайӧ кадас, сэтшӧма полі, мый пидзӧсъясӧй дрӧжжитісны.
А вот пасьталі тайӧ курткасӧ — и пыр жӧ успокоитчи...
— Ме тіянӧс зэв бура гӧгӧрвоа, — сӧгласитчис Люба.
Сійӧ чӧв олыштіс, а сэсся сідз, быттьӧ аслас кывъяслы некутшӧм тӧдчанлун сеттӧг, содтіс: — Кывзӧй, фрау Эдит, ковма кӧ — ме кута пукавны самӧй сцена дінас, комендант ложаын.
— Аттьӧ, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Эдит. — Ме думӧн кута корсьны тіянсянь отсӧг.
— Но, ме чайта, залын и метӧг тіян эмӧсь уна ёртъяс, кӧть кодсюрӧ и вермасны босьтчывны торкны спектакльсӧ.
Но мед тайӧ тіянӧс оз беспокоит: мыйкӧ кӧ лоӧ, порядоксӧ пырысь-пыр лоӧ лӧсьӧдӧма.
Зільӧй сӧмын петкӧдлыны видзӧдысьяслы тіян героинялысь образсӧ, и ті пыр жӧ кутанныд чувствуйтны ассьыныд вынтӧ.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны, и пырис Дальгов.
— Бур рыт! — здоровайтчис сійӧ кыкнан нывбабаыскӧд.
— Кутшӧма ме тэныд ӧні завидуйта, Эдит! — шуис сійӧ, Эдитлӧн паськӧм вылӧ видзӧдліг. — Завидуйта, и сійӧ жӧ кадӧ ме чувствуйта ачымӧс кыдзи бой водзвылын...
Збыльысь, первойысь сувтӧдсьӧ миян зонаын сӧветскӧй пьеса!
Берлинысь гӧсьтъяс.
Зэв уна корреспондентъяс...
Ті тӧданныд, эз коль ни ӧти билет.
Аншлаг!
— Меным весиг оз веритсьы, мый ме талун пета публика водзӧ, — ньӧжйӧникӧн шуис Эдит. — Дас кык, абу, пӧшти дас куим во ме эг ворслы настӧящӧй сцена вылын.
Господи, кутшӧм страшнӧ, думыштан да!..
— Став полӧмыд бырӧ, мыйӧн сӧмын шуанныд первойя жӧ кывсӧ, — успокоитіс сійӧс Люба.
— Да, навернӧ...
Менам ыджыд просьба тіян дінӧ, фрау капитан.
Позьӧ кӧ, пыр жӧ спектакль бӧрын пыралӧй татчӧ, ме дінӧ.
Меным тайӧ зэв ёна колӧ.
— Мыйкӧ лои?
— Да эз, нинӧм выльыс.
Прӧстӧ бара аддзи пызан вылысь сэтшӧм жӧ бумагатор.
Эдит петкӧдліс записка, кӧні бара вӧлі грӧзитчӧм.
— Важ приём, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Люба. — Регыд тайӧ дугдас пыр кежлӧ.
— Ме ог чайт тайӧс.
— Век жӧ ме пырала.
Макс Дальгов внимательнӧя видлаліс бумагаторсӧ.
— А меным оз нин и гижны, — серӧктіс сійӧ. — Дӧзмисны.
Страшнӧйыс тан нинӧм абу.
Тэ эн пов, Эдит, ми танӧсь, тэ дінынӧсь, — шуис сійӧ петігмозыс.
Джынвыйӧ пемыд коридорын Дальгов сувтыштліс да некымын минут сулаліс думыштчӧмӧн.
Важӧн нин сійӧ тадзи эз волнуйтчыв.
Неужели сы вӧсна, мый тані, сцена сайын, ставыс казьтыліс сылы важӧн кольӧм лунъяс йылысь, томдырся кад йылысь, творчестволӧн долыдлун йылысь?
Абу, вӧлі ещӧ мыйкӧ.
Тайӧ минутъясас Макс друг зэв бура гӧгӧрвоис, мый сійӧ беспокоитчӧ оз сӧмын актриса Эдит Гартман вӧсна, но и матыса, ёна радейтана морт вӧсна.
Вежӧртны тайӧс вӧлі и долыд и шог.
Шог сы вӧсна, мый, навернӧ, некор оз лысьт панны сёрни Эдиткӧд аслас чувство йылысь.
А кадыс нинӧм эз веж...
Дальгов пырис залӧ.
Йӧз пӧвстын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ бурджыка.
— Макс ёна нервничайтӧ, — шуис Эдит да видзӧдліс Дальгов бӧрся пӧдласьӧм ӧдзӧс вылӧ. — Тайӧ сылы ньӧти оз лӧсяв.
Эдит думайтіс Макс йылысь. Сійӧ дӧгадывайтчис Макслӧн переживаниеяс йылысь. Но сэки Эдит кыліс Любалысь кывъяссӧ, и тайӧ мӧвпъясыс вешйисны кытчӧкӧ вежӧрыслӧн пыді пельӧсӧ.
— Да, сійӧ волнуйтчӧ, мый сыкӧд шоча овлӧ.
Но ӧдвакӧ талун залын сюрӧны равнодушнӧй йӧз, — шуис Люба. — Но, сиа тіянлы медся ыджыд успех.
Сійӧ чорыда топӧдліс актрисалысь кисӧ, ещӧ ӧтчыд видзӧдліс сы вылӧ да петіс.
Некымын минут мысти ӧдзӧсӧ бара таркнитісны, и паськыда нюмъялігтырйи жырйӧ пырис Эрих Лешнер.
Эдит зэв рад лои вокыслӧн воӧм вылӧ:
— Эрих, кутшӧм бур, мый тэ тані!
— Бур рыт, Эдит!
Ме рад тэ вӧсна, — шуаліс Лешнер да кутліс Эдитлысь кыкнан кисӧ. — Молодец, эн повзьы став тайӧ швальсьыс!
Ӧні верман нин нинӧмысь не повны.
Миянлы ӧд ӧтарсянь грӧзитчисны жӧ, зато мӧдарсянь — ёна отсалісны.
И кӧть уджыс миян юрвывтыр, а век жӧ со босьтім грузӧвӧй машина штурм бан фюрер Зандер имуществоысь да локтім спектакль вылӧ.
Интереснӧ жӧ видзӧдлыны, кыдзи налӧн сэні, Сӧвет Союзас, ставыс вӧлӧма!
Ми Гротдорфын гордитчам тэӧн, — тэ ӧд миян!
— Аттьӧ, Эрих.
— Кутшӧм тэ мича тайӧ костюмнас... — радліс Лешнер. — Кывзы, Эдит, а тэ эн вунӧд тайӧ вояс чӧжыс ворснысӧ?
Эн, эн, ме шутита, тэ эн пов.
Сійӧ серӧктіс да пуксис стул вылӧ и пуксьӧдіс Эдитӧс паныдӧн.
— Таысь и пола ме медся ёна, Эрих, — висьтасис Эдит. — Меным окота ворсны сідзи, медым йӧз вермисны шуны: со настӧящӧй морт, коді повтӧг решайтӧ ассьыс судьбасӧ да аслас канмулысь судьбасӧ.
— Именнӧ сідз, Эдит, тайӧс тэ бура шуин: «Решайтӧ аслас канмулысь судьбасӧ»!
Неважӧн ме гӧгӧрвои, мый Германиялӧн судьбаыс зависитӧ и меысь...
Тӧдан, ме пыри партияӧ!
— Тэ?
— Да, ме.
А тэ он верит?
— Мыйла нӧ ог верит?
Верита.
Кутшӧм партияӧ пырин?
— Но, дерт, эг сійӧ партияас, кодӧн веськӧдлӧ господин Шумахер.
Ме пыри Германияса Социалистическӧй единӧй партияӧ.
Сійӧ сулалӧ мир вӧсна, демократическӧй реформаяс вӧсна, быдсяма зандеръяслы да фуксъяслы паныд.
Ӧні гӧгӧрвоан, мыйла ме сэтчӧ пыри?
И эг ме ӧтнам, миян сиктын унаӧн...
Виччысьлы, и тэ тайӧс гӧгӧрвоан.
— Навернӧ, сыӧдз оз во.
— А ме думайта, мый ачыс олӧмыс вайӧдас тэнӧ сэтчӧ...
Тайӧ нӧ мый, звӧнок?
Но, колӧ мунны.
Да, муртса эг вунӧд висьтавны: тэныд кӧ оз ло лӧсьыд, видзӧдлы миян вылӧ.
Ми пукалам партерын квайтӧд, сизимӧд да кӧкъямысӧд радъясын.
Да, тэнад став землякъясыд.
Правда, и мукӧд радъясын абу этшаӧнӧсь тэнад ёртъяс, но ми, век жӧ, медся матыссаяс.
Ми тэнӧ поддержитам.
Ми тэкӧд, Эдит!
Но, став бурыс тэныд.
Сиа удача.
Сійӧ топӧдліс Эдитлысь кисӧ да тэрмасигтырйи петіс.
Эдит зілис вунӧдны став йывсьыс, спектакльысь кындзи.
Сійӧ думнас вуджис первой актса обстановкаӧ — революционнӧй тыш атмосфераӧ — да регыд бара кутіс чувствуйтны асьсӧ гӧрд командирӧн, стальнӧй воляа, повтӧм да неумолимӧй нывбабаӧн.
Матросъяс да командиръяс, кодъяс кытшаласны сійӧс сцена вылын, дугдісны нин лоны сылы актёръясӧн, найӧ пӧрисны реальнӧй, олӧмын существуйтысь йӧзӧ.
Сійӧ лэптіс кисӧ, быттьӧ успокаивайтіс тайӧ здукӧ шумитысь йӧзӧс, да шуис рольыслысь первойя кывъяссӧ.
— Зэв бура артмӧ! — кыліс сы мышкын.
Эдит тэрыба бергӧдчис, быттьӧ сійӧс чушкисны.
Эз вӧв некутшӧм сомнение: Зандер, тӧдтӧмӧдз вежсьӧм Зандер сулаліс сы водзын.
Но весиг ус торйыс эз вермы вежны сы чужӧмлысь выражениесӧ.
Тайӧ синъяссӧ, горш да яндысьтӧм синъяссӧ, Эдит вермис тӧдны уна сё синъяс пӧвстысь.
Сійӧ поліс на веритны аслыс да горӧдіс:
— Коді ті?
Мый тіянлы татысь колӧ?
Актриса инстинктивнӧя кутчысис кобураас: сылӧн вежӧрын век на вӧлі аслас вынӧ, воляӧ да решимостьӧ веритӧм.
— Ті зэв бура ворсанныд ассьыныд рольтӧ, фрау Гартман, — серӧктіс Зандер. — Но оз сулав кутчысьны тыртӧм кобураӧ.
Револьверсӧ тіянлы век жӧ оз дӧверитны, абу-ӧ сідз?
И вообщӧ нинӧмла лэптыны шумсӧ.
Тіян водзын сӧмын тіян важ тӧдса да поклонник Курт Зандер.
— Ті?..
А мый вылӧ тайӧ маскарадыс?
— Кыдзи ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Кар джынйыс тӧдӧ штурмбанфюрер Зандерӧс.
Донъялӧй жӧ менсьым поступокӧс: олӧмӧн рискуйтӧмӧн ме лэбзи татчӧ, медым спаситны тіянӧс.
Спаситны, пока абу на сёр...
Мый ті вӧчинныд, фрау Эдит, мый ті вӧчинныд!.. — Зандер кутчысис юрас.
— Мый нӧ ме сэтшӧмсӧ вӧчи?
— Мыйла ті сӧгласитчинныд ворсны тайӧ проклятӧй пьесаас?
Ӧні став договоръясыс, кодъясӧс ме кырымалі тіян нимсянь, вермасны лэбны чӧрту.
Ме вӧчалі контрактъяс пӧшти куимсё сюрс доллар вылӧ!
А тані тіянлы юрад пырӧма некытчӧ туйтӧм мӧвп ворсны большевистскӧй комиссарӧс.
Но абу на сёр, фрау Гартман, ставсӧ на позьӧ вежны.
Видзӧдлӧй, со...
Сійӧ кыскис зепсьыс документ чукӧр да нюжӧдіс сійӧс актрисалы.
Эдит машинальнӧя босьтіс да паськӧдіс бумагаяссӧ.
Тайӧ вӧліны американскӧй театръяскӧд да киностудияяскӧд договоръяс, кытчӧ вӧлі гижалӧма сылысь нимсӧ.
Уна нульяса числӧяс, и быдлаын долларлӧн тӧдса знак.
Эдитлӧн синмыс кутіс веравны тайӧ цифраяссьыс.
Зэв ыджыд озырлун куйліс сы водзын.
Зандер сюся видзӧдіс актриса чужӧм вылӧ.
Сійӧ эз нин сомневайтчы победаын.
— Ставсӧ на позьӧ вежны, фрау Гартман, — меліа шуис сійӧ.
— Мый вежны? — садяс воис Эдит.
— Улын сулалӧ машина.
Куим час мысти ми лоам Берлинлӧн американскӧй секторын, кӧні некод нин оз тшӧкты тіянлы пасьтавны грубӧй кучик курткасӧ да тайӧ зывӧк ветексӧ.
Слава, всемирнӧй слава, кыдзи велӧдӧм тигрица, кыссяс да водас тіян кокъяс дорӧ, — пӧшти декламируйтіс Зандер. — Мый колӧ тіянлы босьтны, фрау Эдит?
Ме тіянлы отсала лӧсьӧдчыны.
— Оз ков, господин Зандер.
Став мӧвпнас Эдит ӧні думайтіс ӧтитор йылысь: кыдзи юӧртны капитан Соколовлы, кыдзи юӧртны комендатураӧ, мый штурмбанфюрер локтӧма Дорнауӧ?
Колӧ мыйкӧ думыштны, мыйкӧ изобретитны.
Да, но сы ордын доверенность Эдит кырымпасӧн...
А Зандер декламируйтіс водзӧ:
— Тіянлы сетасны уна сё роль, сӧмын бӧрйӧй!
Благодарнӧй авторъяслы лоӧ ыджыд честьӧн гижны тіянлы вылӧ.
Сыысь на унджык, тайӧ рольяссӧ гижӧма нин.
Найӧ виччысьӧны тіянӧс.
— Да, но ме сӧгласитчи нин ворсны тайӧ спектакляс.
— Тайӧ чепуха, фрау Гартман! — сераліс Зандер. — Тайӧ сӧмын минут кежлӧ ылавлӧм.
Минутын, кыдзи тӧдса, сӧмын квайтымын секунд.
А водзын тіян быдса олӧм.
Кыдзи позьӧ тайӧ ӧти минут вӧснаыс жертвуйтны ставнас?
Ме должен спаситны тіянӧс...
— Менӧ оз ков спасайтны, — орӧдіс Эдит.
— Энӧ вунӧдӧй, мый ті верманныд воштыны уна сё сюрс, весиг гашкӧ миллион доллар.
Тайӧ здукас Зандер и ачыс веритіс, мый тайӧ контрактъяссӧ збыльысь вӧчӧма, кӧть эськӧ сійӧ ачыс фабрикуйтіс найӧс Берлинын аслас кабинетсьыс петавтӧг.
Вӧсньыдик ӧдзӧс сайын кыліс режиссёрлы отсасьысьлӧн гӧлӧсыс:
— Фрау Гартман, сцена вылӧ!
— Ме кута виччысьны тіянӧс тані.
Мунӧй ворсны ассьыныд дурацкӧй рольтӧ, — скӧрысь шуис Зандер.
Эдит нинӧм эз вочавидз.
— Сідзкӧ, ме виччыся тіянӧс, — наяна бара шуис Зандер. — Энӧ сетчӧй минутнӧй увлечениелы, фрау Гартман.
Ставыс тайӧ ӧдйӧ прӧйдитас, и таысь ті бур энӧ виччысьӧй.
Энӧ вунӧдӧй: Голливуд, Америка...
— Комиссар, сцена вылӧ! — кыліс бара ӧдзӧс сайсянь гӧлӧс.
Эдит сразу веськӧдчис, быттьӧ вунӧдіс, мый сы мышкын сулалӧ Зандер:
— Ме локта!
Зандер коли ӧтнас.
Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да ниртыштіс кияссӧ.
«Сійӧ мунас, — думсьыс шуаліс сійӧ. — Мунас!
Свет вылын абу сэтшӧм актриса, коді эськӧ эз ышты татшӧм ыджыд соблазн вылӧ.
Тані сылӧн мӧвпъясыс орины, сы вӧсна мый воссис ӧдзӧс да сійӧ аддзис хризантемаясысь зэв ыджыд букет.
Букет сайсьыс тыдаліс кодлӧнкӧ гӧгрӧс, долыда нюмъялысь чужӧм.
Некод эськӧ эз тӧд пырысь мортын сержант Кривоносӧс.
Сійӧ вӧлі штатскӧй паськӧма.
Шляпасӧ вӧлі лэдзӧма улӧдз плеш вылас, уссӧ дзикӧдз бритӧма, но и тайӧ, тыдалӧ, эз торк сылысь настроениесӧ.
Сержант кажитчис зэв меліӧн да жизнерадостнӧйӧн.
— Ті, тыдалӧ, ӧшибитчинныд, — неувереннӧя шуис Зандер пырысь мортлы.
— Разрешитӧй тӧдмавны, — сьӧкыдпырысь кывъяссӧ корсяліг вежливӧя юаліс Кривонос, — тані фрау Эдит Гартманлӧн жырйыс?
— Да. Мый тіянлы колӧ?
— Вот тайӧ бур, а ме кутшӧма волнуйтчи...
— Мый тіянлы татысь колӧ?
Ті роч?
Зандер ӧдйӧ сюйис кисӧ зептас, и Кривонос пыр жӧ казяліс тайӧс, но долыд нюмыс эз вош сылӧн чужӧм вылысь.
— Дерт, роч, — вочавидзис сійӧ, — оз ӧмӧй тӧдчы тайӧ сёрни сертиыс?
Кривонослӧн сёрниыс вӧлі сэтшӧм, мый некод, дерт, сійӧс эз вермы пуктыны немеч пыдди.
— Мый тіянлы татысь колӧ? — ещӧ ӧтчыд юаліс Зандер.
— А вот кӧсъя приветствуйтны нималана немецкӧй актриса Эдит Гартманӧс.
Али, гашкӧ, оз позь?
— Мыйла оз, дерт, тайӧс позьӧ, — век на эз успокоитчы Зандер. — Но тані сылӧн пасьтасян жырйыс, а фрау Гартман ӧні сцена вылын.
— А ме сідзи и арталі: вая дзоридзьяссӧ, коля, а ачым муна.
Сэки Кривонос видзӧдліс гӧгӧр да неджуджыд шкап вылысь казяліс дзоридзьяслы ваза, коді, тыдалӧ, войнаӧдзса кадъяссянь на сулалӧма тыртӧг.
— Ме тіянӧс зэв ёна кора, — бара заводитіс Кривонос: — менам киясӧй тыраӧсь, пӧжалуйста, судзӧдӧй меным эсійӧ вазасӧ.
«Кажитчӧ, сійӧ гажакодь», — думыштіс Зандер, бергӧдчис шкапланьыс да кыкнан кинас нюжӧдчис вазалань.
— Кутӧй киястӧ вывланьын!
Именнӧ сідз, господин штурмбанфюрер! — друг кыліс сы мышкын тӧдтӧм гӧлӧс.
Зандер друг бергӧдчис; сійӧ зэв ёна повзис, думыштіс, мый кодкӧ пырис жырйӧ да пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Но сы водзын вӧлі сійӧ жӧ мортыс, но чужӧмыс ӧні сылӧн вӧлі суров да решительнӧй, сы вылын эз нин вӧв некутшӧм мелілун.
Пистолетлӧн дулоыс видзӧдіс Зандерлы веськыда морӧсас, и сійӧ кынмис места вылас.
Сержант матыстчис Зандер дінӧ да кыскис сы зептысь кык револьвер.
— Абу омӧля вооружитчӧмныд, господин штурмбанфюрер, — шуаліс сійӧ негораа. — Вот тадзи преступникъястӧ бӧбйӧдлӧмӧн и босьталӧны.
— Мый тіянлы месянь колӧ?!
— горӧдіс Зандер. — Ті менӧ кодкӧдкӧ сорлалінныд.
— Нинӧм ме эг сорлав...
Кривонос лэптіс ассьыс пистолетсӧ Зандерлы синъяс весьтас:
— А ӧні видзӧдӧй внимательнӧя.
Пистолетсӧ зарядитӧма да патроныс стволас.
Ӧні мый ме вӧча?
Ме сюя ассьым киӧс револьвернас тіян зептӧ.
Кривонос сывйыштіс кинас Зандерӧс, кыдзи медбур другӧс, и штурмбанфюрер чувствуйтіс револьверыслысь дулосӧ кыськӧ аслас кынӧм дінсьыс.
— Чувствуйтанныд? — шуис Кривонос. — Энӧ думыштӧй кучкыны менӧ.
Тӧданныд, кӧні лоӧ пуляыс, киӧй кӧ менам друг нетшыштчас?
Ме эськӧ эг кӧсйы, медым сійӧ сэні лои.
А ӧні ми тэкӧд кутчысьӧмӧн, важ ёртъяс моз, мунам машинаӧдз.
Но, мӧдім!..
Ветымын ӧтиӧд глава
abu
Тайӧ лунас капитан Соколовлӧн уджыс вӧлі уна.
Сійӧ ыджыд уджыс, кодӧс найӧ нуӧдісны бӧръя тӧлысьясас, матысмис помлань.
Сунистор, мыйӧ сэтшӧм удачнӧя кутчысис Люба, коді сяммис разберитчыны Герда Вагнерӧн висьталӧм сплетняын, отсаліс разьны, медбӧрын, став тупыльсӧ.
Зандерӧн котыртӧм организацияса став членъяслӧн списокыс важӧн нин куйліс капитан Соколов ордын несгораемӧй шкапын.
Тайӧ йӧзыс вӧліны на вӧля вылынӧсь, но сулалӧ вӧлі сӧмын сетны приказ — и найӧс лоӧ эськӧ пыр жӧ арестуйтӧма.
Но капитан эз тэрмась.
Сійӧ кӧсйис нетшыштны тайӧ йӧнсӧ вужнас да виччысис, кор штурмбанфюрер Зандер локтас Дорнауӧ, медым кутны став организациясӧ дзоньнас.
Кор Герда Вагнерӧс корисны капитан дінӧ, сійӧ ӧдйӧ донъяліс лоӧм ситуациясӧ да лыддис бурджыкӧн ставсӧ висьтавны.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, коді волывліс сылӧн кӧзяйка ордӧ да кольччывліс залын ресторан пӧдлалӧм бӧрын.
Сійӧ жӧ висьталіс господин Зандерлӧн планъяс йылысь.
Но, кӧть и жаль, сылӧн висьталӧмыс эз вӧв подробнӧй: Герда ачыс эз тӧд унатор.
Но сідз либӧ мӧдног, муртса сӧмын талун Зандер локтіс фрау Линде ордӧ, Соколовлы та йылысь пыр жӧ юӧртісны.
А кор Зандер мӧдӧдчис театрӧ, капитан заводитіс действуйтны.
Первойӧн вайӧдісны комендатураӧ Штельмахерӧс да Гильда Фуксӧс, на бӧрся — Пичманӧс да Яникеӧс, кодъяс вӧлі ёна повзьӧмаӧсь, сэсся — фрау Линдеӧс батьыскӧд, а сэсся нин и мукӧд лавочникъясӧс, кодъяс ылӧдлісны ньӧбасьысьясӧс.
Первойсӧ найӧ заводитлісны возмущайтчыны да протестуйтны, но тырмымӧн вӧлі казьтыштны Зандер йылысь, кыдзи арестуйтӧмаяс пыр жӧ ланьтлісны.
Налы кольлі сӧмын висьтавны ставсӧ асланыс преступлениеяс йылысь.
Регыд сы бӧрын, кыдзи заводитчис спектакль да Люба юӧртіс телефон пыр та йылысь верӧсыслы, комендатураӧ вайӧдісны асьсӧ Зандерӧс.
Кривонос вермис гордитчыны аслас уджӧн: ставсӧ вӧлі вӧчӧма ӧдйӧ да бура.
Театрын некод весиг эз дӧгадывайтчы сы йылысь, мый лои Эдит Гартман жырйын.
Ӧні Кривонос пукаліс неылын капитан Соколовсянь да кывзіс, кыдзи допрашивайтӧны штурмбанфюрерӧс.
— Но, господин Зандер, — заводитіс Соколов, — кутшӧм заданиеӧн тіянӧс ыстісны оккупациялӧн сӧветскӧй зонаӧ?
— Ті ӧшибайтчанныд, ме абу Зандер, — заводитліс юассьыны штурмбанфюрер.
— Тайӧ абу серьёзнӧй сёрни, — шпыньмуніс Соколов. — Сержант ёрт, вайӧдӧй, пӧжалуйста, господин Зандерӧс аслас видӧ.
Кривонос явӧ радлігтырйи локтіс Зандер дінӧ да друг нетшыштіс сылысь уссӧ.
— Ӧні, господин Зандер, — шуис Соколов, — ті лоинныд асланыд портрет кодь, кодӧс вӧлі печатайтӧма «Фельдшер беобахтер» гитлеровскӧй газетын.
Со, кора видзӧдлыны.
Сідзкӧ, бал-маскарад помасис.
Босьтчам делӧӧ.
Тіянлы ковмас висьтавны сы йылысь, кыдзи ті повзьӧдланныд Дорнауса олысьясӧс да Гротдорфса крестьянаӧс.
Ковмас тіянлы сідзжӧ висьтавны и гестапоын асланыд удж йылысь.
Миян тіянкӧд ыджыд сёрни, господин штурмбанфюрер.
Зандер вежис тактикасӧ.
— Ме чайта, ми вермам сёрнитчыны, — шуис сійӧ. — Менам висьталӧмысь...
— Ме тіянкӧд некутшӧм сделкаяс вӧчавны ог кӧсйы, — вочавидзис Соколов. — Тіян делӧӧн займитчасны следственнӧй органъяс, сэсся суд.
Лыддьӧй миянлысь ӧнія сёрнисӧ предварительнӧйӧн.
— Разрешитӧй меным ставсӧ гижны бумага вылӧ.
Ӧні юрын менам ставыс гудрасис.
Жырйӧ пырисны Валя да майор Савченко.
— Любуйтчӧй, — шуис Соколов, — штурмбанфюрер Зандер аслас персонаӧн.
— Со кыдзи! — шуис Савченко. — Кытысь нӧ ті сійӧс босьтінныд, капитан?
— Кривонос театрысь вайӧдіс.
Пукалӧ вӧлӧм Эдит Гартманлӧн пасьтасян жырйын.
Да, сержант ёрт, а некод эз аддзыв, кыдзи ті сійӧс арестуйтінныд?
— Ни ӧти лов, — вочавидзис Кривонос стул вылысь чеччигмоз. — Театрысь ми петім кутчысьӧмӧн, быттьӧ медбур ёртъяс.
— Зэв бур, — шуис Соколов.
Сійӧ бергӧдчис телефон звӧнок шы вылӧ да босьтіс трубкасӧ. — Да, ме.
Бура мунӧ?
Но, ме зэв рад.
Ладнӧ, вӧч сідзи, кыдзи ми сёрнитчим...
Тайӧ Люба, — шуис сійӧ трубкасӧ пуктӧм бӧрын — Эдит Гартманлӧн зэв ыджыд успех.
— А кор ті арестуйтанныд Эдит Гартманӧс? — друг юаліс Зандер, кор кыліс сылысь нимсӧ. — Спектакль бӧрын?
Сійӧ сідзжӧ вӧлі менам организацияын да лӧсьӧдчис пышйыны мекӧд Америкаӧ.
Ме нуӧді нин сы нимсянь переговоръяс.
— Мый нӧ ті сэтшӧм окотапырысь кутінныд сёрнитны Эдит Гартман йылысь? — интересуйтчыштіс Соколов.
— Ме кӧсъя кокньӧдны тіянлы делӧсӧ.
Ме чайта, ті пыдди пуктанныд менсьым честнӧя висьталӧмӧс?
— Пуктам, обязательнӧ пуктам, — шуис Соколов. — Сержант ёрт, нуӧдӧй сійӧс, а асьныд мунӧй театрӧ, кыдзи ми сёрнитчим.
Тайӧ типыслӧн вермасны лоны миянлы тӧдтӧм сообщникъяс.
А тайӧ кӧ сідзи, найӧ заводитласны лёк вӧчны Эдит Гартманлы.
Тіян мог — видзны сійӧс быдсяма случайностьясысь, но медым сійӧ ачыс нинӧм эз казяв.
— Гӧгӧрвоана, капитан ёрт.
Разрешитӧй мунны?
— Мунӧй.
— А ноко, мӧдімӧ, господин!
Кривонос шуис тайӧс рочӧн, но Зандер, тыдалӧ, зэв бура гӧгӧрвоис, сы вӧсна мый пырысь-пыр жӧ чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кор найӧ кыкнанныс петісны, Валя, скӧрмӧмысла ставнас пуиг, чеччыштіс стул вывсьыс:
— Со тіянлы замечательнӧй Эдит Гартман, капитан ёрт!
Сцена вылын ворсӧ комиссарӧс, а ачыс гусьӧн аддзӧдчывлӧ штурмбанфюреркӧд!
Савченко видзӧдліс Валя вылӧ.
— Ставыс тайӧ абу сэтшӧм прӧстӧ, кыдзи тэныд кажитчӧ, Валя, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Вот тайӧ кывъяссьыс ыджыд аттьӧ тэныд, — радпырысь шуис Соколов. — Ме думайті, мый и тэ шедан тайӧ вугыр йылас.
— Мый йылысь ті сёрнитанныд, ме ог гӧгӧрво! — пӧшти горӧдіс Валя. — Ӧд Эдит Гартман уджалӧма ӧтвылысь Зандеркӧд, сійӧ жӧ ачыс висьталіс.
Мый нӧ тіянлы ещӧ колӧ?
Соколов видзӧдліс нывлӧн гӧрдӧдӧм, волнуйтчана чужӧм вылӧ:
— Вот тайӧ буретш и абу яснӧ, Валя.
Вывті нин окотапырысь заводитіс сійӧ висьтавны Эдит Гартман йылысь, и меным кажитчӧ, сійӧ прӧстӧ кӧсйӧ сылы водзӧс мынтыны аслас затея провалитчӧмысь.
— Ме лыддя аслам долгӧн висьтавны та йылысь ставсӧ полковниклы.
Валя эз случайнӧ шу тайӧ кывъяссӧ: ӧдзӧс сайын кылісны Чайкалӧн увереннӧй кок шыясыс.
Комендатураса уджалысьяс зэв бура тӧдісны сылысь походкасӧ.
Жырйӧ пырӧм бӧрын полковник видзӧдліс Валя вылӧ да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані вӧлӧма вензьӧм.
— Бур рыт, ёртъяс!
Мый тэ волнуйтчан, Валя?
Кыдзи делӧясыс, Соколов?
Кыдзи олӧ-вылӧ став тайӧ компанияыс?
— Операцияяс мунӧны план серти, полковник ёрт, — рапортуйтіс Соколов. — Компанияыс, шуны кӧ, ставнас нин тані.
Зандерӧс арестуйтісны Эдит Гартманлӧн пасьтасян жырйын.
Допрос вылын сійӧ висьталіс, мый Эдит Гартман вӧлӧма сылӧн организацияын жӧ...
— Разрешитӧй висьтавны, полковник ёрт, — кевмысис Валя.
— Но, висьтав: мый тэнад?
— Ме лыддя, мый Эдит Гартман кузя эсійӧ Зандерыс висьталіс правда.
— Энлы, энлы, Валя!
Соколов, ті чайтанныд, мый тайӧ провокация?
— Да, полковник ёрт.
Сійӧ ачыс та йылысь заводитіс, сылысь некод эз юав актриса йылысь.
— А ті, капитан, тырвыйӧ дӧверяйтанныд Эдит Гартманлы?
Соколов вочавидзис эз сразу.
— Ме сылы унаторйын дӧверяйта, полковник ёрт, — заводитіс сійӧ, — но шуны, мый тырвыйӧ уверен сыын, ог вермы.
Тані быдторйыс вермас лоны.
Талун Эдит Гартман должен прӧйдитны решайтана испытание пыр.
И вот, выдержитас-ӧ сійӧ тайӧ испытаниесӧ, ме ог тӧд.
Но ме вӧчи ставсӧ, медым отсавны сылы.
Ӧні воӧ кад, кор тайӧс решитнысӧ вермас сӧмын ачыс.
Ӧні оз нин позь сылы ни подсказывайтны, ни отсавны.
Зандерӧс арестуйтӧм йылысь некод на оз тӧд.
Сідзкӧ, сылы ковмас бӧрйыны: либӧ Америкаӧ, либӧ кольччыны Германияӧ да бара лоны немецкӧй войтырӧн радейтана актрисаӧн.
Полковник кывзіс Соколовӧс да, тыдалӧ, думайтіс, быд довод гӧгӧрбок арталігтыр.
— Шуам, ті правӧсь, — шуис сійӧ, — и Эдит Гартман решитас кольччыны.
Но тайӧ этша.
Сылы колӧ ещӧ вӧчны аслас решениеысь став выводъяссӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд менӧ, капитан?
Тайӧ абу миянлы, тайӧ медся водз колӧ сылы аслыс.
А тайӧ кадас карса театрын помасис первой действиеыс.
Ньӧжйӧник пӧдлассис занавес.
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь, сэсся кылісны гора аплодисментъяс.
Эдит Гартман сувтіс сцена сайӧ да нинӧм эз аддзы ас гӧгӧрсьыс.
Грымакыліс зал, пыр на клопайтісны да горзісны — вызывайтісны артистъясӧс, кодъяс некымынысь нин петалісны рампа дорӧ, а Эдит сідзи и эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс да, кажитчис, эз кыв сійӧс чуксалысь гӧлӧсъяссӧ.
Сэсся друг, кор мукӧдыс мунісны нин, мӧдӧдчис авансценалань.
Занавесыс гӧтов нин вӧлі тупкысьны, но Эдит удитіс казявны комендантскӧй ложасянь сы вылӧ видзӧдысь Любаӧс.
Медбӧрын ставыс лӧнис.
Ӧні Эдит эз нин падъяв.
Сійӧ век на вӧлі аслас рольлӧн власьт улын да чувствуйтіс асьсӧ сӧветскӧй комиссарӧн;
Эдит чувствуйтіс вӧвлытӧм кыпыдлун да эз думайт опасность йылысь.
Да, мунны аслас жырйӧ сійӧ оз вермы: сэні виччысьӧ сійӧс Зандер.
Некор сійӧ оз мун сы бӧрся, весиг кӧть предложитас сылы Голливудлысь став озырлунъяссӧ...
Ӧні сы водзын сӧмын ӧти туй.
Сійӧ абу кокни, а мунны сійӧс колӧ.
Зандер вермас быд здукӧ пышйыны, но Эдит тайӧс оз лэдз, сылӧн жӧ абу право лоны нерешительнӧйӧн!
Сідзкӧ, регыдджык комендантскӧй ложаӧ, кытысянь сэтшӧм меліа муртса на видзӧдіс сы вылӧ фрау Соколова!
Артистъяс да сценавывса рабочӧйяс чуймӧмӧн видзӧдісны Эдит Гартман вылӧ, коді, некутшӧм внимание некод вылӧ пуктытӧг, пӧшти котӧртіс петанінлань.
Сійӧ чепӧсйис коридорӧ да ӧддзӧдчӧм йывсьыс нетшыштіс аванложа ӧдзӧссӧ.
Люба пукаліс пызан сайын да сёрнитіс кодкӧдкӧ телефон пыр.
— Да, да, ме ещӧ звӧнита.
Ладнӧ...
Синъясыс налӧн паныдасисны, и Люба ньӧжйӧник пуктіс трубкасӧ.
— Ті зэв бура ворсінныд первой действиесӧ, фрау Эдит, — шуис сійӧ актрисалӧн волнуйтчана чужӧм вылӧ видзӧдіг.
— Тайӧ абу важнӧ, ӧні тайӧ оз имеит тӧдчанлун... — шуис Эдит сьӧкыда, быттьӧ эз тырмы сынӧдыс. — Ті долженӧсь отсавны меным...
— Отсавны?
— Да, меным колӧ тіян отсӧг.
Менам жырйын пукалӧ штурмбанфюрер Зандер.
Ме нинӧм вылӧ ог мун Голливудӧ, и сійӧ, навернӧ, виас менӧ...
Люба чӧв олігтыр видзӧдіс актриса вылӧ, быттьӧ тшӧктіс Эдитлы висьтавны ставсӧ помӧдзыс.
Эдит гӧгӧрвоис тайӧс.
— Ме тіянлы ставсӧ висьтала, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ. — Коркӧ — тайӧ вӧлі капитуляция бӧрын регыд — Зандер локтіс ме дінӧ да вӧзйис мунны Голливудӧ.
Ме сэки вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧма да меным ставыс вӧлі веськодь.
Ме сӧгласитчи да сеті сылы доверенность американскӧй фирмаяскӧд переговоръяс нуӧдӧм вылӧ.
А ӧні сійӧ воӧма мела...
Но ме некытчӧ ог мун!
Ме кӧсъя лоны мортӧн.
Ме гӧгӧрвои талун, кыдзи колӧ овны да уджавны.
Отсалӧй меным!
Ме кӧсъя уджавны выль Германиялы, ті сэтшӧм уна сы йылысь меным висьталінныд!
Ёна волнуйтчигтырйи кывзіс Люба актрисаӧс.
Сійӧ видзӧдіс Эдит вылӧ, да сылы кажитчис, мый ӧні тайӧ ыджыд синъясыс излучайтӧны став сійӧ благороднӧйсӧ да бурсӧ, мый уна вояс чӧж оліс актриса душаын да садьмис сӧмын талунъя спектакль вылын.
Но век жӧ тайӧ одухотворённӧй мичлун пырыс тӧдчис тревога; тайӧ видзӧдласас мыйкӧ казявны позьтӧмтор висьталіс сылысь полӧм, мый вермис отравитны сылысь медся ыджыд вдохновениесӧ.
Люба небыдика пуктіс кисӧ актриса пельпом вылӧ:
— Ті верманныд спокойнӧя мунны асланыд жырйӧ, фрау Эдит, — негораа шуис сійӧ.
Актриса дрӧгнитіс:
— Неужели ті энӧ гӧгӧрвоӧй!
Сэні менӧ виччысьӧ Зандер...
— Сійӧ сэні абу нин.
И сійӧ сэсся некор нин оз лок Дорнауӧ.
Эдит поліс веритны.
Мый нӧ лоӧма?
Мыйла фрау Соколова успокаивайтӧ сійӧс?
— Сійӧ пышйис?
— Эз.
Кор ті петінныд сцена вылӧ, сійӧс арестуйтісны.
Ӧні сійӧ комендатураын нин да регыд кывкутас ставсьыс.
Эдит падъялӧмӧн видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, и Люба гӧгӧрвоис сійӧс.
— Мунамӧй, — шуис сійӧ. — Ме колльӧда тіянӧс.
И оз ков сэсся нинӧм йылысь тӧждысьны.
Тіянлы ӧд бара регыд ковмас петны сцена вылӧ.
— Аттьӧ! — пӧся шуис Эдит.
Сійӧ муніс Любакӧд орччӧн, и юрас сылӧн вӧлі ӧти мӧвп: сідзкӧ, комендатураын тӧдӧны вӧлӧм Зандер йылысь.
Эдит сувтіс некымын воськов сайӧ аслас жырсянь: сійӧ век на поліс восьтыны ӧдзӧссӧ да аддзыны сылы мустӧм чужӧм.
Но жырас некод эз вӧв.
Ставыс вӧлі важног, сӧмын пызан вылас сулаліс дзоридзьяс тыра ыджыд кӧрзина да орччӧн куйліс зэв ыджыд букет.
Эдит полігтыр видзӧдліс гӧгӧр жырсӧ да кокниа лолыштіс.
— Сідзкӧ... сідзкӧ, ті став тайӧ кадсӧ видзинныд менӧ?
— Да, — вочавидзис Люба. — Том петасъяс колӧ бура видзны, кытчӧдз найӧ оз быдмыны, кытчӧдз оз крепаммыны.
Ми видзам огӧ сӧмын тіянӧс: ми видзам выль Германияӧс.
Эдит Гартманӧс шемӧсмӧдіс став тайӧ лоӧмторйыс, да сійӧ вешйис бокӧ.
Ӧні оз позь бӧрдны, ӧні колӧ босьтны асьтӧ киӧ, колӧ лоны смелӧн да решительнӧйӧн.
Люба гӧгӧрвоис сылысь состояниесӧ.
— Ставыс лоӧ бур, фрау Эдит, — шуис сійӧ да ӧдйӧ петіс жырсьыс.
Кӧнкӧ ылын-ылын, быттьӧ уна муяс сайысь, кыліс звӧнок.
Эдит пуксис стул вылӧ рӧмпӧштан водзӧ.
Цветъяс тыра кӧрзина сулаліс орччӧн.
Карточка вылысь сійӧ лыддис: «Кутшӧм тайӧ важнӧ — помӧдз ворсны ассьыд роль».
Кырымпасыс эз вӧв.
«Макс...» — дӧгадайтчис сійӧ.
Эдит пуктіс юрсӧ ки вылас да бӧрддзис долыд синваӧн.
Некор на эз вӧвны актриса Эдит Гартманлӧн татшӧм вернӧй ёртъяс.
Ветымын кыкӧд глава
abu
Спектакльыс, кӧні участвуйтіс Эдит Гартман, вӧчис зэв ыджыд впечатление Болер вылӧ.
Первой сійӧ решитліс не мунны премьера вылӧ, кӧть сылы и мӧдӧдісны билетсӧ.
Но сэсся любопытствоыс веніс став мукӧд чувствояссӧ, и старик век жӧ муніс театрӧ.
«Видзӧда первой актсӧ и бӧр муна», — шуис аслыс Болер.
Но сійӧ пукаліс помӧдзыс, дыр аплодируйтіс занавес тупкӧм бӧрын да сӧмын сэки нин муніс гортас.
Ӧні, письменнӧй пызан сайын пукалігӧн, Болер думайтіс спектакль йылысь.
Эдит Гартман талун ворсіс бурджыка мукӧд кадӧ дорысь.
Мыйкӧ выльтор вӧлі сылӧн гӧлӧсын да движениеясын.
Сылы удайтчис петкӧдлыны оригинальнӧй, ён характер мортлысь, коді оз пов тышысь, нывбабалысь, коді пӧртӧ олӧмӧ государстволысь волясӧ да направляйтӧ мукӧд йӧзлысь волясӧ.
Тайӧ вӧлі настӧящӧй, ыджыд искусство, и отрицайтны успехсӧ Болер эз вермы.
Неужели сійӧ водзджыксӧ ӧшибайтчис, кор думайтіс фрау Гартманлӧн судьба йылысь?
Да, вермас лоны, сійӧ сэки дзугсис аслас мӧвпъясын, но кызвыннас сійӧ вӧлі прав.
Эдит Гартман, тыдалӧ, крепыда йитӧма асьсӧ выль театркӧд да Культурбундкӧд.
И сы вӧсна ӧні сійӧ оз вермы свободнӧя творитны.
А тайӧ лоӧ, мый сійӧ воштӧма главнӧйсӧ — художниклысь право бӧрйыны, вӧчны сійӧс, мый сійӧ кӧсйӧ.
Болер радпырысь видзӧдліс рукопись вылас.
Талун сійӧ заводитас выль глава — Эдит Гартман йылысь рассказ.
Миян кадын художниклӧн судьба йылысь.
Та вылын уджсӧ лоӧ помалӧма.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ ыстас небӧгсӧ Гамбургӧ.
Сэні сійӧс ӧдйӧ лэдзасны, таын позьӧ не сомневайтчыны.
Сійӧ ньӧжйӧник листаліс лист бокъяссӧ.
Медбӧръя глава — и рукопись дась печатайтны.
Тайӧ медбурыс, мый коркӧ гижлывліс пӧрысь Болер.
Войтырлысь олӧмсӧ, ассьыс гижысьлысь олӧмсӧ петкӧдлӧма тані пӧщадатӧм правдивостьӧн.
Нинӧм выдумайтӧмторйыс!
Сӧмын фактъяс, сӧмын сійӧ, мый закономернӧ да типичнӧ сӧветскӧй оккупационнӧй зоналы.
А став аддзӧмсьыс да тӧдмалӧмсьыс ӧти вывод — мирӧ чуксалӧм.
Болер ёна думыштчис.
А колӧ-ӧ гижны Эдит Гартманкӧд став лоӧмтор йывсьыс?
Характернӧ-ӧ сылӧн судьбаыс став актёръяслы али тайӧ сӧмын случай, кодлы нинӧмла сетны торъя внимание?
Болер пузьӧдіс кофе.
Сэсся сійӧ бара думыштчис.
Кофейникыс важӧн нин кӧдзалі, а Болер сідзи и эз во некутшӧм выводӧ.
Сэсся сійӧ пондіс думайтны Сӧвет Союзӧ ветлыны позьӧм йылысь.
Кыдз кӧть мед эз вӧв, а Рочмуӧ ветлӧм бӧрын Болер гижас ещӧ ӧти небӧг, но сійӧ гижас сӧмын сы йылысь, мый ачыс аддзылас да мыйӧ веритас.
Нинӧм мӧдӧс.
Мед Макс Дальгов букшасьӧ,
Болер оз веж ассьыс убеждениеяссӧ.
А шуны кӧ, мыйла Сӧвет Союз йылысь правдаыс вермас не воны сьӧлӧм вылас Дальговлы, коді ачыс оліс сэні некымын во?
Но, та йылысь ӧні водз на думайтны.
Ӧні колӧ решитны, колӧ-ӧ Эдит Гартман йылысь главаыс.
Гашкӧ, прӧстӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны рукописьсӧ да ыстыны сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм ӧні?
Сійӧ тырмымӧн уджаліс сы вылын.
Небӧгыс лоӧ интереснӧйӧн и тайӧ главатӧгыс.
Болер ичӧтик вомтыръясӧн юышталіс крепыд кофе да листаліс лист бокъяссӧ.
Вӧлі сёр вой, карыс важӧн нин лӧнис.
Друг стариклы кажитчис, мый кодкӧ видзчысигтырйи звӧнитӧ.
Тайӧ вермис лоны сӧмын Макс Дальгов.
Век жӧ решитӧма пыравны!
Навернӧ, кӧсйӧ юксьыны спектакль йылысь аслас впечатлениеясӧн.
Болер ӧдйӧ сюйис пызан йӧрас ассьыс рукописьсӧ да петіс восьтыны.
Збыльысь, тайӧ вӧлі Макс Дальгов.
Сійӧ извинитчис сёрӧн локтӧмысь, но Болер вӧлі рад сылӧн локтӧм вылӧ.
— Ті вӧлінныд театрын? — юаліс Дальгов.
— Да.
Первой Болер решитіс нинӧмӧн не петкӧдлыны спектакль дорӧ ассьыс отношениесӧ, но тайӧ сылы эз удайтчы.
Вочасӧн найӧ разберитісны Эдит Гартманлысь рольсӧ ставнас.
Да, талун сійӧ петкӧдліс асьсӧ ыджыд актрисаӧн.
Дальгов висьтавліс увлекайтчӧмӧн, но сы кывъясын кыліс шогсьӧм.
Болер казяліс тайӧс.
— Меным аслым зэв окота лои бӧр мунны сцена вылӧ, — вочавидзис сійӧ Болерлӧн юалӧм вылӧ. — Талун ме аддзылі настӧящӧй искусство...
— А кыдзи ті чайтанныд, — аслас судьба йылысь думайтіг юаліс Болер, — оз-ӧ ковмы ӧні фрау Гартманлы нэмыс ворсны гӧрд чышъянӧн?
— Ак, со мый йылысь ті! — гӧгӧрвоана видзӧдліс сы вылӧ Дальгов. — Верма висьтавны, мый театр сувтӧдӧ «Коварство и любовь» да фрау Гартман кутас ворсны Луизаӧс.
А сэсся кӧсйӧны пуктыны пьеса ӧнія немецкӧй олӧмысь.
Болер ланьтіс, сійӧ эз тӧд, мый шуны.
Ставыс кыдзкӧ гудрасис, нинӧм он гӧгӧрво!
Гашкӧ, и збыльысь колӧ гижны Эдит Гартман йылысь?
Старик весиг жалитыштіс, мый оз вермы сӧветуйтчыштны Макскӧд.
Интереснӧ, кыдзи эськӧ сійӧ та вылӧ видзӧдліс?
Дерт, ӧдвакӧ сыкӧд позяс сӧгласитчыны, а век жӧ интереснӧ эськӧ вӧлі кывзыштны.
Но висьтавны кӧ небӧг вылын уджалӧм йылысь, то вошӧ став эффектыс, Дальгов вылын сылӧн став торжествоыс.
Та вӧсна Болер бара паніс сёрни спектакль йылысь.
Сійӧ окотапырысь сӧгласитчис, мый видзӧдысьяслы спектакльыс зэв ёна воис сьӧлӧм вылас: быд кыв нывбаба-комиссарлӧн, сылӧн быд жест, быд интонация йиджліс залын пукалысьяслы сьӧлӧмӧдзыс.
Тайӧ рытас найӧ эз ворсны шахматӧн: вывті уна вӧлі впечатлениеясыс.
Вӧлі нёльӧд час вой.
Дальгов кватитчис, мый сёр нин, да муніс ас ордас.
Но Болерлӧн кофе бӧрын эз лок унмыс.
Старик век жӧ решитіс гижны Эдит Гартман йылысь глава.
Артмас кӧ бура, сюяс сійӧс небӧгас.
Главаыс кӧ оз ло удачнӧйӧн, век позьӧ сійӧс шыбитны.
Да, тадзи сійӧ и вӧчас.
Болер войбыд уджаліс.
Сэсся коли ещӧ некымын татшӧм жӧ вой.
Болер гижис да эз чувствуйт мудзӧм.
Вдохновениеыс, коді шымыртліс Эдит Гартманӧс сцена вылын, быттьӧ вуджис сылы.
Тайӧ вӧлі висьт актрисалӧн судьба йылысь, коді ворсіс тӧдтӧм образ, и тайӧ образыс унаторйын определитіс: олӧм дінӧ сылысь отношениесӧ.
Старик зілис гӧгӧрвоӧдны аслыс, мыйла уна вояс ӧткӧн олӧм бӧрын сэтшӧма бурмӧма Эдит Гартманлӧн талантыс.
Аслас думъясын да дӧгадкаясын сійӧ вӧлі зэв матын истинасянь, но эз лысьт сійӧс шуны гора.
Тайӧ истинасӧ признайтӧмыс ёна кучкис эськӧ аслыс писательлы, и сійӧ быдногыс зілис сійӧс кытшовтны.
Коли бура уна кад, и Болер помаліс главасӧ да сюйис сійӧс небӧгас.
Ӧні ставыс!
Рукописьсӧ Болер ыстіс Гамбургӧ, а ачыс заводитіс лӧсьӧдчыны муніны Сӧвет Союзӧ.
Документъяс вӧлі оформитӧма — Мӧскуаын виччысисны нин гӧсьтъясӧс.
Мунтӧдзыс писатель решитіс пыравны Эдит Гартман ордӧ прӧщайтчыны.
Болер муніс да думайтіс актрисакӧд воан сёрни йылысь.
Бара вӧлі тулыс.
Неджуджыд гӧраяссянь, кодъяс кытшалісны Дорнауӧс, пӧльтіс шоныд тӧв.
Нинпу вылын тыдовтчисны чӧскыд дука ичӧтик коръяс.
Стариклы син улас уси ыджыд керка, коді неважӧн быдмис развалинаяс местаын.
Быдлаын чувствуйтчис выльмӧм.
Эдит Гартман радпырысь встретитіс пӧрысь писательӧс.
Болерлы кажитчис, мый бӧръя кадас актриса лоӧма ёна мичаджык.
Со мый вӧчӧ мортыдкӧд кыпыд уджыд!
Болер висьталіс сылы та йылысь, и актриса весиг гӧрдӧдіс радысла.
Збыльысь, Эдит оліс ӧні тыр олӧмӧн да эз на некор уджавлы татшӧм кыпыдлунӧн.
Сӧвет Союзӧ Болерлӧн мунӧм йылысь сійӧ тӧдіс газетъясысь.
— Обязательнӧ гижӧй небӧг асланыд путешествие йылысь, — не то корис, не то тшӧктіс Эдит.
— Нинӧм ме ог лӧсьӧдчы гижны.
Ме муна гӧсьт пыдди сӧветскӧй писательяс корӧм серти.
Эдит лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Пӧрысь Болерлӧн ыръянитӧмыс сылы кажитчис неуна теш петкӧдланаӧн нин.
— А тіянлы лӧсьыд мунны сэтчӧ гӧсьтӧн? — виччысьтӧг юаліс сійӧ. — Ӧд дзик на неважӧн ті, кыдзи и ми ставным, олінныд гитлеровскӧй Германияын.
— Гитлеровскӧй Германияын олісны разнӧй йӧз, — пузис Болер. — Дерт, ставыс тайӧ вермас кажитчыны неуна тешкодьӧн.
Но менӧ корисны писательяс.
А искусство — быдлаын искусство.
Ми ӧдйӧ гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс.
Став литераторъяслӧн общӧй интересъяс да общӧй могъяс.
— Ог думайт, медым сӧветскӧй писательяс литература могъяс дорӧ относитчисны сідз жӧ, кыдзи фашистскӧй писательяс.
— Прӧститӧй, но фашистскӧй писательяс некор эз и вӧвны.
Вӧліны халтурщикъяс, кодъяс гижлісны Гитлерлы быдсяма чепухасӧ, вот и ставыс.
Эдит Гартман воча сӧмын нюммуніс.
— Сідзкӧ настӧящӧй писательяслӧн долженӧсь лоны демократическӧй убеждениеяс? — юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ! — вочавидзис Болер.
— И ті мунанныд Сӧвет Союзӧ писательяс корӧм серти?
— Да.
— Сідзкӧ, Сӧвет Союзын эмӧсь и писательяс и настӧящӧй искусство.
Старик гӧгӧрвоис, мый актриса заставитіс сійӧс бӧрыньтчыны ӧти медся ёна укрепитӧм позицияысь.
— Ог тӧд. Видзӧдла, — скӧрысь вочавидзис сійӧ да недӧвӧльнӧя видзӧдліс Эдитлӧн лукава нюмъялысь чужӧм вылӧ.
Некымын лун мысти сійӧ муніс Сӧвет Союзӧ демократическӧй писательяс да критикъяскӧд ӧтлаын.
Туй чӧжыс сылӧн юрсьыс эз петав Эдит Гартманкӧд сёрниыс.
Медым вунӧдчыны, сійӧ заводитліс думайтны сы йылысь, кутшӧм эффект вӧчас сылӧн небӧгыс, кор сійӧ петас печатьысь.
Но актрисалӧн доводъясыс эз сетлыны сылы спокой, да старик чужӧм вылысь частӧ позьӧ вӧлі аддзыны дӧзмӧм.
Ветымын коймӧд глава
Премьера бӧрын Люба Соколовалӧн олӧмыс виччысьтӧг вежсис.
Ӧні оз позь вӧлі кольччыны том театрлы сӧмын сӧветъяс сетӧм кежысь.
Эдит Гартман бӧрся местнӧй интеллигенция тшӧтш кутіс босьтчыны культурнӧй уджӧ.
Пыр частӧджык и частӧджык магистратӧ волывлісны ассьыныс услугаяс вӧзйӧм могысь йӧз, кодъяс войдӧр бурджыкӧн лыддьылісны нинӧм не вӧчны да чӧв овны.
Ӧні Люба ветлӧдліс жӧ служба вылӧ.
Любовь Павловна Соколова, коді комендатураын ведайтіс культура да искусство юалӧмъясӧн, виччысьтӧг лои карас зэв тӧдчана мортӧн.
Кор сійӧ первойысь аддзысис Лекс Михаэлискӧд, медым сёрнитыштны делӧяс йылысь, бургомистр, пӧжалуй, ёнасӧ эз верит Любалӧн паськыд планъясӧ.
Но сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн предложениеясыс тырвыйӧ олӧмӧ пӧртанаӧсь, а налӧн пӧльза йылысь сомневайтчыны оз вӧлі позь.
И зэв регыд Дорнауын котыртчис Сӧвет Союзлысь культура изучайтӧм кузя Общество, кодлӧн деятельясыс веськыда эз сетлыны спокой фрау Соколовалы.
Керка стенъясын друг лои том рабочӧй Максимлӧн вежӧра, збой чужӧмыс;
югъялысь клинокӧн шенасигтыр, тӧвзьыштіс Дорнауса уличаяс кузя шевгӧдчӧм буркаа Чапаев.
Кинотеатръяс водзын нюжӧдчалісны ӧчередьяс.
Кор Смольнӧй коридоръяс кузя мунліс Владимир Ильич Ленин, кор экрансянь юргис великӧй Сталинлӧн клятва, — залын пыр кыптывлісны гора аплодисментъяс.
Берлинын гырысь тиражъясӧн петалісны сӧветскӧй писательяслӧн небӧгъяс.
Тайӧ небӧгъяссӧ ньӧбавлісны ӧти здукӧн.
Шолохов да Алексей Толстой, Симонов да Фадеев лоалісны немецкӧй керкаясын.
Кор Эрих Лешнер лыддис «Лэптӧм эжа», сійӧ шуис:
— Эк, жаль, тайӧ небӧгыс менам эз вӧв водзджык!
И ме сӧмын магистратын культура отделса выль руководительлы, не сӧмын Культурбундлӧн местнӧй отделениеса уджалысьяслы, но и библиотекарьяслы да киномеханикъяслы, велӧдысьяслы да актёръяслы, лекторъяслы да журналистъяслы — ставныслы вӧлі окота сёрнитыштны да сӧветуйтчыштны фрау Соколовакӧд.
Разнӧй профессияяса да арлыда уна сё йӧз пыралісны сӧветскӧй культура изучайтӧм кузя Обществоӧ, пӧся босьтчылісны уджӧ, выступайтісны лекцияясӧн да докладъясӧн, и зэв регыд налы кутіс кажитчыны, мый мӧд ногӧнсӧ эз вермы и лоны.
— Ті, Любовь Павловна, навернӧ, и асьныд на онӧ вермӧй донъявны, мый тіян гӧгӧр вӧчсьӧ, — шуис Чайка Любалысь докладсӧ кывзігӧн. — Сійӧ, мый немечьяс ӧні аддзӧны киноын да театрын, сійӧ, мый найӧ лыддьӧны небӧгъясысь да кылӧны лекцияяс вылысь, — тайӧ первой тшупӧд налысь став олӧмсӧ выльног лӧсьӧдан великӧй школаын.
Действуйтӧй паськыда.
Мед Дорнауын оз коль ни ӧти честнӧй морт, кодӧс сідзи либӧ мӧд ногӧн эз ло кыскӧма сійӧ общество уджӧ, код вылын ті шефствуйтанныд.
— Ме думайта, мый сійӧ коркӧ лоӧ германо-сӧветскӧй дружбалӧн Обществоӧн, — шуис Люба.
Полковник здук кежлӧ думыштчыліс.
— Тырвыйӧ вермас лоны, Любовь Павловна.
Берлинын та йылысь вӧлі сёрни.
Век жӧ нин мед немечьяс тӧдмаласны, мый ми вӧчим ас ордын, Сӧвет Союзын, кыдзи миян олӧны рабочӧйяс да крестьяна, — тайӧ налы ӧдвакӧ абу медся главнӧйыс.
Ме зэв дӧвӧлен тіян уджӧн, Любовь Павловна.
Люба, коді ошкӧмсьыс радліс и волнуйтчис, пырис Соколов ордӧ, медым юксьыны верӧсыскӧд аслас чувствоясӧн.
— Тешкодьтор, Серёжа, но, пӧжалуй, некор ме сэтшӧм бура эг чувствуйтлы, мый искусство сэтшӧм вынӧн вермӧ действуйтны йӧз вылӧ.
Ме ӧні чувствуйта ачымӧс сідзи, мый, менам веськӧдлӧм улын кӧ эськӧ лоины став писательяс, артистъяс, художникъяс да скульпторъяс, ме эськӧ повтӧг ставнысӧ найӧс нуӧді демократия утвердитӧм вӧсна бойӧ.
— Тэ менам муса командарм! — меліа шуис Соколов.
Сійӧ чеччис пызан сайысь да кӧсйис матыстчыны гӧтырыс дінӧ, но сэки воссис ӧдзӧс да пырис Валя.
— Ті энӧ аддзылӧй майор Савченкоӧс, ёртъяс?
Соколов меліа видзӧдліс сы вылӧ.
— Эгӧ аддзылӧй.
А мыйла тэныд Савченкоыс?
Валя друг гӧрдӧдіс.
— Дзик лӧсявтӧм юалӧм, капитан ёрт, — тэрыба шуис сійӧ да ӧдйӧ петіс.
— Мый нӧ сыкӧд, Любушка? — чуймӧмӧн юаліс капитан.
— Ок, лоӧ, буракӧ, миян комендатураын свадьба, — нюммуніс Люба.
— Да мый тэ! — не то радпырысь, не то эскытӧма нюжӧдіс Соколов.
Та вылын сёрниыс и помасис.
Кыкнанныслӧн вӧлі уна удж.
А рытнас, лунтыр уджалӧм да волнуйтчӧм бӧрын, кор жырйын ломзьӧ сӧмын настольнӧй лампа, Любалы окота неуна мечтайтыштны.
Сійӧ пуксьӧ пианино сайӧ, пуктӧ кияссӧ клавишаяс вылӧ.
Соколов лэптӧ синъяссӧ небӧг весьтысь.
Сійӧ тӧдӧ: музыка — тайӧ сёрнилӧн заводитчӧм, олӧм йылысь, будущӧй йылысь сьӧлӧмсянь сёрнилӧн заводитчӧм.
Люба ворсӧ увереннӧя да прӧстӧя, и Соколовлы кылӧ песня, сэтшӧм раздольнӧй да паськыд, быттьӧ сійӧ абу и Германияын, а рӧднӧй крайын, и сылы друг дум вылас усьӧны Днепр, и зэв паськыд ковыльнӧй степьяс, и лэбысь турияс енэжын, и му вылын страшнӧй бой...
— А кыдзи ми тэкӧд кутам овны гортын? — друг юалӧ Люба.
Сійӧ дыр оз вочавидз.
Найӧ сюрсысь нин сёрнитлісны Мӧскуа йылысь, найӧ ставсӧ нин бӧрйӧдлісны, став посниторъясӧдзыс.
Тайӧ медся ыджыд мечта, мечта, кодӧс водзджык либӧ сёрӧнджык, а лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Капитан Соколов пырас академияӧ.
Документъяссӧ мӧдӧдӧма нин, ӧні должен воны вочакыв.
— Тэ тӧдан, — Люба виччысьтӧг чеччӧ пианино сайысь да пуксьӧ тахта вылӧ, матӧджык верӧсыс дінӧ, — ми ставным ёна вежсим тані, Германияын. — Сійӧ сёрнитӧ негораа да ньӧжйӧник, быттьӧ быд кыв вылын думайтіг. — Со ми уджалам, тӧждысям, волнуйтчам, вӧчам быдсяма делӧяс, выполняйтам приказъяс да директиваяс да кыдзкӧ дугдам казявны, мый вӧчсьӧ миянкӧд асьнымкӧд.
Но ӧти мича лунӧ друг гӧгӧрвоан, кутшӧм тайӧ ставыс тӧдчана да кутшӧм уна тэ шедӧдӧмыд.
Ӧд, збыль кӧ шуны, тэ восьтан йӧзлы синъяссӧ мир вылӧ, петкӧдан найӧс шуда туй вылӧ.
Ме некор эг чайтлы, кор помалі институт, мый тадзи именнӧ кужа используйтны ассьым тӧдӧмлунъясӧс.
Люба ланьтіс, пуктіс юрсӧ ичӧтик пӧдушка вылӧ да банбок улас пуктіс Сергейыслысь кисӧ.
Дыр олӧны чӧв, и Соколовлы кажитчӧ, мый Люба унмовсьӧ.
Сійӧ видзӧдлӧ сылы чужӧмас, но карӧй синъясыс восьсаӧсь.
Люба видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ, и капитанлы кажитчӧ, мый ӧні Люба аддзӧ налысь ыджыд, содержательнӧй олӧмсӧ ставнас, налысь будущӧйсӧ да гӧгӧрвоӧ, мый найӧ лоины гырысь делӧяс вӧчысь йӧзӧн, кодъяс выльногӧн вӧчӧны мирсӧ.
Ветымын нёльӧд глава
abu
«Асъя кыа» шахта важӧн нин вуджис немецкӧй войтырлӧн собственностьӧ.
Важ директор пыдди, коді уджавліс Гитлер дырйи на, вӧлі пуктӧма выльӧс — инженер Гутгофӧс.
Бӧръя кадас тані тӧдчымӧн быдмис Германияса Социалистическӧй единӧй партиялӧн организацияыс.
Профсоюзнӧй организация паськӧдіс жӧ ассьыс уджсӧ.
Но некутшӧм гырысь вежсьӧмъяс шахта олӧмын эз лоны.
Уджыс муніс омӧля.
Альфред Ренике эз ӧтчыд сёрнитлы та йылысь Грингелькӧд, но некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын тані делӧыс.
Найӧ Бертольдкӧд дружитісны важмоз, кӧть ӧні аддзысьлісны шочджыка.
Пӧшти став рытъяссӧ забойщик коллявліс гортас: сійӧ уна лыддьысис да медся ёна радейтліс небӧгъяс, кӧні рочьяс висьтавлісны асланыс олӧм йылысь.
Ӧтчыд, пызан сайын пукалігӧн, Альфред паніс сёрни сы йылысь, кутшӧма бурмис снабжение.
Ӧні карточкаяс кузя шахтёръяс пӧлучайтӧны унджык любӧй мӧд специальностя рабочӧйяс дорысь.
Ренике пасйис тайӧс аслас профессияӧн гордитчигтыр.
Гертруда, кӧть и сӧглашайтчис сыкӧд, но век жӧ лыддис карточкаяссӧ зэв омӧльторйӧн.
Найӧ дасьӧсь нин вӧлі спорӧ воны, кор ӧдзӧсӧ таркнитісны да жырйӧ пырис ыджыд тушаа, важӧн нин бритчывтӧм, ёнакодь нин новлӧм военнӧй формаа морт.
Альфред да Гертруда чуймӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ.
Найӧ эз виччысьны гӧсьтъясӧс.
Тӧдтӧм морт видзӧдліс на вылӧ да долыда нюммуніс.
— Глюкауф, Альфред! — шуис сійӧ, и сӧмын сэки гӧлӧс сертиыс Ренике тӧдіс сійӧс.
— Ганс Линке! — горӧдіс сійӧ да звирк чеччис пызан сайысь.
Сэки и Гертруда тӧдіс гӧсьтӧс.
Да, тайӧ вӧлі Ганс Линке, коді водзті посёлокын вӧлі медся мича зонмӧн.
Кыдзи нӧ сідз?
Ӧд ещӧ сійӧ лунъясӧ, кор Паулюслысь армиясӧ вӧлі жугӧдӧма Сталинград дорын, Альфред лыддьыліс газетысь пӧгибнитӧмъяс йылысь юӧръясысь Ганс Линкелысь овсӧ.
— Кытысь тэ?!
— горӧдіс Ренике.
— Веськыда Рочмуысь, — вочавидзис Ганс. — Муртса вокзалсянь.
Муна тіян дінті и думайта: бур эськӧ вӧлі неуна мыссьыштны да бритчыштны.
Локтім ми быдса кык недель, а ме кӧсйыси не бритчыны, кытчӧдз ог во гортӧ.
Гертруда ӧдйӧ шонтіс ва, Ганс мыссис да бритчис.
Ренике гӧтырыскӧд чуймисны, кор аддзисны сылысь гӧрд, польдчӧм чужӧмсӧ.
Тыдалӧ, Ганс пленын абу тшыгъялӧма.
Альфред висьталіс та йылысь другыслы, и мӧдыс серӧктіс.
— Да, вердісны миянӧс эз омӧля, — вочавидзис сійӧ. — Правда, и уджыс вӧлі уна, но татӧг ӧд оз позь.
Пола, мый тані ӧдйӧ омӧльтча, — Ганс Линке бара серӧктіс.
Сэсся сійӧ лои серьёзнӧйӧн:
— Сэтчӧ, посводзад, ме коли кӧлуйӧс...
Пырт вай сійӧс татчӧ, ме тіянӧс гӧститӧда украинаса госӧн.
Миянлы ставнымлы сетісны туй вылӧ...
Каптенармус веситӧ меным медбӧръяысь паёк да шуӧ: «Эн вунӧд: миянлысь украинаса гос позьӧ пӧлучитны сӧмын мирӧн, а войнаӧн — нинӧм и думайтны».
Гӧгӧрвоан, кутшӧм бура шуис!
А ӧд сійӧ прав.
Ганс висьтавліс гажаа, шуткаясӧн да прибауткаясӧн.
Сылӧн вӧлі уна впечатлениеяс да окотапырысь висьтавліс ёртъясыслы став аддзылӧмторсӧ да переживайтӧмсӧ.
— А кӧні тэ кутан овны, Ганс? — юаліс Гертруда.
— Талун узя тіян ордын, позьӧ кӧ, а аски корся аслым кутшӧмкӧ пельӧс.
Ӧтка мортлы абу сьӧкыд устроитчыны.
И Ганс бара серӧктіс, и тыдовтчисны сылӧн рӧвнӧй пиньясыс.
Гансӧн вайӧм прӧдуктаысь Гертруда лӧсьӧдіс зэв чӧскыд ӧбед.
Сійӧ ноксис плита дорын да ӧти пельнас кывзіс мужчинаяслысь сёрнисӧ, а мӧднас — скӧвӧрда вылысь салӧлысь дзожгӧмсӧ.
А Ганс висьтавліс, кыдзи налы сэні юӧртісны пленнӧйясӧс репатриируйтӧм кузя Сӧвет муысь веськӧдлан котырлӧн постановление йылысь да кыдзи сійӧ веськалі рӧдинаӧ мунысь ӧти татшӧм группаӧ.
Германияӧс сійӧ чайтіс аддзыны эз татшӧмӧн.
— Бурджыкӧн али омӧльджыкӧн? — юаліс Ренике.
— Ме полі, мый аддза сӧмын ӧти развалинаяс, а ті, вӧлӧмкӧ, оланныд онӧ омӧля, — шуис Линке.
— Ми унатор восстановитім, — вочавидзис Ренике.
— Да, ме аддзылі...
Посёлокын регыд кывсис Ганс Линке воӧм йылысь.
Локтісны ёртъясыс, кылісны чолӧмалӧмъяс.
Ганс эз удит вочавидзны.
Кодкӧ котӧртліс ресторанӧ да вайис бутылка вина.
Гертруда перйис буфетысь румкаяс, и заводитчис пир Ганслӧн воӧм честь кузя.
Регыд ковмис котӧртлыны мӧд бутылкала, сэсся ещӧ ӧтила.
Воалісны пыр выль гӧсьтъяс.
Ганс висьтавліс, кыдзи Паулюслысь армиясӧ кытшалісны Сталинград дорын, кыдзи найӧ ставныс веськалісны пленӧ да кыдзи сэсся пондісны уджавны.
Найӧ вӧчалісны туйяс да посъяс, перйисны из шом, восстанавливайтісны керкаяс.
— Збыль, — шуис Линке, — ми эгӧ восстановитӧй жугӧдлӧмыслысь и сёӧд юкӧнсӧ.
Сэсся сійӧ кутіс висьтавлыны сӧветскӧй шахтаясын удж йылысь, и сэки некод нин эз вермы дзебны ассьыс шензьӧмсӧ.
— Мыйла сочиняйтан? — горӧдіс Самсон Гетцке. — Кыдзи нӧ рочьяслы налӧн бӧрӧ кольӧм техниканас вӧчавны сэтшӧм машинаяс!
— Нинӧмсӧ сёрнитан, Самсон, — стрӧга вочавидзис Линке. — Тэ, тыдалӧ, веритан на Геббельслӧн мойдкывъясӧ.
Кор ми заводитім война, быдӧнлы кажитчис, мый Рочмулӧн бӧрӧ кольӧм техника.
А кор ме делӧ вылын тӧдмалі, мый сэтшӧмыс сӧветскӧй танкъяс да самолётъяс — сразу гӧгӧрвои, кӧні лӧжыс, а кӧні правдаыс.
Тэ война вылын эн вӧв, сідзкӧ чӧв ов.
— Бура тэнӧ пропагандируйтӧмаӧсь большевикъясыд! — серӧктіс Самсон.
— Да, менӧ найӧ унаторйӧ велӧдісны, — спокойнӧя сӧгласитчис Линке. — И не сӧмын уджавны, но и мый вӧчны йӧзкӧд, кодъяс оз кӧсйыны честнӧя уджавны.
— Мый тэ кӧсъян тайӧн висьтавны?
Гетцке гӧлӧсын кыліс скӧрмӧм.
Тайӧ вӧлі посёлокын асьсӧ вылӧ пуктысь зон, быд спор сійӧ вӧлі велалӧма решайтны кулакъясӧн.
— Нинӧм торъясӧ.
Регыд аддзан.
Кодкӧ юаліс мыйкӧ мӧдтор йылысь, и тайӧ сёрни йывсьыс пыр жӧ вунӧдісны.
Да и ачыс Гетцке регыд муніс.
Сійӧс некод эз кут, и сідз нин пукалісны сёрӧдз: аски уджалан лун, асывсянь удж вылӧ, а тадзтӧ и узьыштны он удит.
Медбӧрын ставныс разӧдчисны.
Гертруда восьтіс ӧшиньсӧ, медым проветритны жырсӧ, коді вӧлі тыр табак тшынӧн, а мужчинаяс петісны ывлаӧ гуляйтыштны да куритыштны, пока кӧзяйка вольсасяс.
Кор найӧ бӧр пырисны, Гертруда узис нин.
— Кыдзи нӧ век жӧ найӧ уджалӧны? — беседасӧ водзӧ нуӧдіг юаліс Альфред.
Водзвылас Ганс висьталіс стахановечьяс йылысь.
Линкелӧн кывъяс серти стахановечьяс сетӧны сэтшӧм выработка, кутшӧм йылысь тані эз и кывлыны.
— Став делӧыс уджсӧ котыртӧмын, — вочавидзис Линке. — И ещӧ... —
тані Линке шлочнитіс чуньяснас, сійӧ, тыдалӧ, эз тӧд, кыдзи висьтавны ассьыс мӧвпсӧ.
— И ещӧ мыйын?
— Да вот, гӧгӧрвоан, абу сэтшӧм прӧстӧ тайӧс висьтавнысӧ.
Но, шуам, тэнад кӧ эськӧ вӧлі аслад мутор, тэ эськӧ, дерт, став вынъяссьыд нин зілин уджавны сійӧс бурджыка, да, кӧнкӧ, аддзин эськӧ уна способъяс, медым вӧчны тайӧс регыдджык.
Сідзкӧ вот, сӧветскӧй шахтёръяс сідзжӧ относитчӧны из шом перйӧм дінӧ.
Шахтаыс принадлежитӧ налы, сэні ставыс государственнӧй.
Найӧ чувствуйтӧны асьнысӧ настӧящӧй кӧзяеваӧн.
— Да и «Асъя кыа» ӧні принадлежитӧ войтырлы жӧ, — думыштчӧмӧн шуис Ренике. — Но абу на миян сэтшӧм чувствоыс, мый ми уджалам аслыным вылӧ.
Ми велалім лыддьыны асланым кӧзяинӧн «ИГ Фарбениндустриӧс»...
Ӧшиньӧд пырис югыдыс уличавывса пӧнарлӧн, кодӧс качайтіс тӧлыс.
Ренике видзӧдліс, кыдзи вӧрӧ югӧрыс, да думайтіс сійӧ кад йывсьыс, кор и налӧн лоӧны йӧз, кодъяс сідзжӧ кутасны тӧждысьны кыпӧдны из шом перйӧм.
Шахтаяс да заводъяс лоисны став войтырлӧн.
Войтыр ачыс гӧлӧсуйтіс сы вӧсна, медым босьтны найӧс асланыс киясӧ.
Сідзкӧ, кад нин уджавны мӧд ногӧн.
Ӧд позьӧ перйыны из шомсӧ ёна унджык ӧнія дорысь.
«А кодлы тайӧ колӧ? — пыр жӧ воис юрас мӧвп. — Германиялы?»
Шуны кӧ веськыда, настӧящӧй Германияыс абу.
Сійӧс торйӧдӧма кыкпельӧ.
Дерт, немецкӧй войтыр мечтайтӧ аддзыны сійӧс бара единӧйӧн.
Но код тӧдас, сӧгласитчасны-ӧ та вылӧ океансайса господа?
Ӧд сёрнитӧны жӧ сы йылысь, мый американечьяс лӧсьӧдчӧны объявитны Франкфурт-на-Майне кар мӧд юркарӧн да кӧсйӧны провозгласитны Эльбасянь рытыввылын самостоятельнӧй западно-германскӧй государство лӧсьӧдӧм йылысь...
Абу на ставыс яснӧ Альфред Ренике мӧвпъясын, но регыд нин сійӧ гӧгӧрвоас, мый выль, настӧящӧй демократическӧй Германияӧс лӧсьӧдӧмыс ёна зависитӧ и сысянь ассяньыс.
Ветымын витӧд глава
abu
Ганс Линкекӧд Макс Дальгов паныдасис мӧд луннас.
Кыдзкӧ сідз нин лои, мый быдӧнӧс, коді воліс Дорнауӧ пленысь, Дальгов корліс выступитны кутшӧмкӧ уна йӧза собрание вылын да висьтавны Сӧвет Союзын став аддзылӧмтор йывсьыс.
Сійӧ некор эз прӧверитлы водзвыв, мый именнӧ кутасны висьтавны.
Дзик ӧти, мый йылысь Макс чорыда сёрнитчывліс татшӧм аслыспӧлӧс ораторъясыскӧд, — тайӧ сы йылысь, мый найӧ кутасны висьтавны сӧмын правда.
А Сӧвет Союз йылысь правдаыс век аддзас ассьыс туйсӧ кывзысьяслӧн сьӧлӧмъясӧ, торъя нин рабочӧйяслӧн сьӧлӧмъясӧ.
Со мый вӧсна Дальгов талун локтіс Альфред Ренике ордӧ.
Макс кывліс нин Линке воӧм йылысь да решитіс шыасьны сы дінӧ татшӧм жӧ просьбаӧн.
Ачыс кӧзяиныс эз вӧв гортын: сійӧ абу на вӧлі воӧма удж вылысь.
Гертруда петіс жӧ жырйысь, и найӧ сёрнитісны ӧтнаныс.
— Ме радпырысь вӧча татшӧм докладсӧ, — вочавидзис Ганс Дальговлӧн корӧм вылӧ. — Менам сюрӧ мый висьтавны, ме сэні унатор аддзылі.
Сідзкӧ та йылысь корны менӧ оз ков.
Но ме кӧсйи эськӧ сёрнитыштны тіянкӧд мӧдтор йылысь.
Со ті веськӧдланныд СЕПГ-лӧн городскӧй организацияӧн.
Отсалӧй меным пырны партияӧ.
Верманныд не сомневайтчыны, ме ӧні шогма та вылӧ.
Висьтала тіянлы веськыда: пленын олӧмыс заставитіс менӧ мыйсюрӧ йылысь бура думыштны.
Сэні, Сӧвет Союзын, ме аддзылі настӧящӧй йӧзӧс.
Ӧні найӧ меным ловъя пример, а ті асьныд тӧданныд — век кокньыдджык уджавны, кор син водзад эм образец.
Дальгов нюммуніс.
Мый нӧ, пленысь воӧм бӧрын унаӧн заводитлісны сысянь, мый сетлісны заявление партияӧ пырӧм йылысь.
— А мый эськӧ шуанныд ті, Линке ёрт, — виччысьтӧг юаліс Дальгов, — тіянӧс кӧ ми ыстам во кежлӧ Берлинӧ, партийнӧй школаӧ?
— Да тані и юасьнысӧ нинӧм, дерт эськӧ муні.
Сӧмын тайӧ ӧмӧй позяна? — Линке гӧлӧсын кыліс сьӧлӧмсяньыс жалитӧм, мый тайӧ оз вермы лоны. — Сьӧм менам, гӧгӧрвоана, абу, некутшӧм мӧд специальность, шахтёрскӧй кындзи, ме шедӧдны эг вермы.
Кыдзи нӧ сэні олан?
— Тіянлы кутасны сетны стипендия, — вочавидзис Дальгов. — Партия тайӧс босьтас ас вылас.
Тайӧ предложениеыс век жӧ некыдзи эз пуксьы Ганс Линке юрын.
Кыдзкӧ зэв нин ставыс ӧдйӧ!
Сылы колӧ неуна думайтыштны.
Зэв нин ёна торъялӧ вӧлі сійӧ, мый чайтіс татысь аддзыны, сыысь, мый сійӧ аддзис.
Сылӧн рӧдинаыс садьмӧ выль олӧмӧ, да и аслас судьбаыс эз нин кажитчы сылы сэтшӧм омӧльӧн.
— Меным зэв окота мунны тайӧ школаас, — висьтасис сійӧ дыр чӧв олӧм бӧрын, — но ме век жӧ неуна думайтышта.
А вот ті меным сідзи и нинӧм энӧ висьталӧй партияӧ пырӧм йылысь.
— Сетӧй заявление, — шуис Дальгов, коді зэв бура гӧгӧрвоис, мый переживайтӧ ӧні Ганс Линке. — Сетӧй, видлалам ӧдйӧ.
Сэтшӧм йӧзлы, кыдзи ті, партиялӧн ӧдзӧсъяс паськыда восьсаӧсь.
— Кытысь ті тӧданныд, кутшӧм ме морт? — шуис Линке.
— Да тӧда нин, — серӧктіс Макс. — И тіян ёртъясыдлысь юаси татчӧ локтӧдз, да и ачым аддза.
— Гӧгӧрвоана... — яндысьыштіс Ганс.
Найӧ сёрнитчисны мӧдысь аддзысьлыны, и Макс Дальгов муніс.
Ганс Линке дыр пукаліс ӧтнас да думайтіс ассьыс думсӧ.
Зэв ёна сьӧлӧм вылас воис сылы Макс Дальгов.
Макслӧн мича, восьса чужӧмыс, сылӧн варовлуныс да собеседникӧс уважайтӧмыс, медбӧрын сылӧн мелі нюмыс — ставыс тайӧ пыр жӧ пӧкӧритіс Ганс Линкеӧс.
Сэтчӧ жӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый Дальгов и збыльысь дӧверяйтӧ сылы.
Кӧзяинлӧн локтӧмыс торкис Ганслысь мӧвпъяссӧ.
— Глюкауф! — радпырысь чолӧмаліс сійӧ Альфредӧс.
— Тӧдан, Ганс, — заводитіс Ренике пызан дорӧ пуксигмоз. — Миян тӧрытъя сёрниыд оз петав юрысь.
Кажитчӧ, ме весиг из шом вылас ӧні мӧд синъясӧн мӧді видзӧдны.
Ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи позьӧ шедӧдны татшӧм ыджыд выработкасӧ.
Ганс чуймӧмӧн видзӧдліс Альфред вылӧ.
Ак, со мый йылысь вӧлӧм сійӧ!
— Да вот ме думайті, мый, кор лэчча шахтаӧ, кужа тэныд петкӧдлыны практика вылын, — вочавидзис Линке. — Но ӧні, тыдалӧ, оз удайтчы...
— Мый лои? — шайпаймуні Ренике.
— Нинӧм торъяыс.
Тані вӧлі Дальгов...
— Сійӧ шань морт, Ганс.
Миян, прамӧйногӧн миян.
Сылы позьӧ веритны.
Сійӧ миянлы уна буртор вӧчис.
— Меным сійӧ кӧсйӧ жӧ буртор вӧчны.
Гӧгӧрвоан, вӧзйӧ мунны партийнӧй школаӧ.
— Берлинӧ?
Но ӧд тайӧ жӧ зэв бур, Ганс!
— Да, меным тайӧ кажитчӧ жӧ, но вочакывсӧ ме эг на сет.
— Тэ, дерт, думышт, но тэнад местаын ме эськӧ пыр жӧ сӧгласитчи.
Велӧдчыны век бур, а ассьыд важ профессиятӧ тэ некор он вунӧд.
Ӧбед бӧрын, кор найӧ заводитісны куритчыны, Альфред Ренике бергӧдчис тӧрытъя сёрниӧ.
— Думайті ме талун из шом перйӧмын гырысь нормаяс йылысь, — висьтавліс сійӧ сигаретаыслӧн гӧрдоват би вылӧ видзӧдіг, — и зэв окота лои меным аслым видлыны.
Висьтала веськыда, нинӧмӧ ме пока эг во.
Дерт, позьӧ керавны из шомтӧ, кыдз шусьӧ, аслад став вынъясысь, да эбӧссьыд усян регыд.
Тані, тыдалӧ, делӧыс абу мускулъясын.
Тані колӧ и юрӧн уджалыштны.
Ганс Линке думыштчӧмӧн кывзіс.
Гашкӧ, оз ков сылы мунны?
Гашкӧ, кольччыны шахтаӧ да петкӧдлыны ёртъясыслы, мыйӧ сійӧ велӧдчис Сӧвет Союзын?
Но, мӧдарсянь кӧ, Альфредӧс колӧ сӧмын чуйдӧдны, сійӧ сэтшӧм морт, мый и ачыс ставсӧ шедӧдас.
Да, школаӧ сійӧ мунас, но ӧні сійӧ бура висьталас ёртыслы, кыдзи сувтӧдӧма делӧсӧ Донбасса шахтаясын.
Тані найӧ, гӧгӧрвоана, оз вермыны и мечтайтны сэтшӧм техника йылысь, но кад экономитан принцип, из шом перъян став процессӧ бура думайтӧмӧн котыртӧм нуӧдны позяна и тані.
Ренике кывзіс другсӧ да думайтіс, кыдзи позьӧ сылы аслыс тайӧс пӧртны олӧмӧ.
Сылӧн синъяс водзын муніс став уджалан луныс, шахтаӧ лэччӧмсянь да отбойнӧй молотоклӧн медбӧръя кучкӧмӧдз.
Да, тані збыльысь позьӧ экономитны уна кад, колӧ сӧмын ставсӧ зэв бура артыштны.
Ковмас сёрнитны шахтаса директоркӧд, сылӧн отсӧгтӧг, пӧжалуй, сьӧкыд лоӧ ставсӧ лӧсьӧдны.
Но мый нӧ, директор — шань морт, сыкӧд позьӧ сёрнитчыны.
Донбасс йылысь висьтавлігӧн Ганс кыдзкӧ ас кӧсйытӧгыс кутіс сёрнитны ас йывсьыс, аслас судьба йылысь, аслас будущӧй олӧм йылысь:
— Вот ме вӧлі война вылын да аддзылі сылысь став ужассӧ.
Но зато ме ӧні гӧгӧрвоа, мый и миянсянь тэкӧд зависитӧ, лоӧ али оз ещӧ ӧтчыд татшӧм шог историяыс.
Мыйла ме решиті мунны школаӧ?
Сэнітӧ нин менӧ велӧдасны, мый колӧ вӧчны.
Ӧд ми кӧ огӧ пӧртӧй миянлысь Германиянымӧс демократическӧй государствоӧ, не мынны миянлы выль войнаысь.
А меным и тайӧыс тырмымӧн...
Ренике уважениеӧн видзӧдіс ёртыс вылӧ.
Ганс збыльысь ёна вежсьӧма тайӧ вояс чӧжыс.
Позьӧ ӧмӧй вӧлі войдӧр виччысьны сысянь татшӧм серьёзнӧй сёрнияс?
— Тэ эн шензьы, Альфред, — водзӧ висьталіс Ганс: — со пӧ кутшӧм кывъясӧн заводитіс сёрнитны шахтёр Линке!
Тэ думышт ас йывсьыд и сэки гӧгӧрвоан менӧ.
Ӧд тэ, например, некор и эн думыштлы сы йылысь, медым уджавны бурджыка став Германиялӧн благо вылӧ.
Тыдалӧ, и тэнад, и менам, да и ставнымлӧн миян чужисны выль мӧвпъяс.
Ми заводитам чувствуйтны кывкутӧм миян канмулӧн судьба вӧсна.
Ганс видзӧдліс стариннӧй часі вылӧ, кодлӧн ыджыд фаянсӧвӧй гираыс вӧлі лэччӧма пӧшти джоджӧдзыс.
— Но, меным кад мунны.
Дальгов ёрт, кӧнкӧ, виччысьӧ нин.
Вола да сёрнитыштам на.
— Волы, волы, сӧветуйтчыштам, — шуаліс Ренике Ганс бӧрся ӧдзӧссӧ пӧдлалігӧн.
Та бӧрын сійӧ пуксис пызан дорӧ, босьтіс бумага, карандаш, да, нинӧм не кольны зілиг, минут бӧрся минут гижаліс ассьыс рабочӧй лунсӧ.
Ветымын квайтӧд глава
abu
Сійӧ лунъясас эз сӧмын Альфред Ренике думыштчыв удж котыртӧмлӧн выль формаяс йылысь.
Бертольд Грингель, сійӧ прӧстӧ местасӧ аслыс эз аддзы.
Ӧд заводыс тӧлысьысь тӧлысьӧ эз выполняйт плансӧ.
Мый жӧ артмӧ?
«Мерседес» вуджис войтырлӧн собственностьӧ.
Та йылысь уна вӧлі сёрнитӧма партийнӧй да профсоюзнӧй собраниеяс вылын.
А выработкаыс кӧть и кыптіс, но зэв ичӧтика.
Грингель, медбӧрын, решитіс шыасьны сӧветла полковник Чайка дінӧ.
Комендант важӧн нин виччысис тайӧ беседасӧ.
Но заводса директорлӧн став юалӧмъяс вылӧ сійӧ вермис вочавидзны сӧмын ӧтиӧс: колӧ, медым асьныс рабочӧйяс мӧдісны интересуйтчыны план тыртӧмӧн.
Та могысь колӧ лӧсьӧдны заводын уджысь сдельнӧя мынтысьӧм да премиальнӧй система.
Кор Грингель кыліс сдельщина йылысь, сійӧ ёна повзис.
Сійӧ представитіс аслыс, кутшӧм ёна дӧзмасны рабочӧйяс тайӧ выльторсӧ пыртӧмысь, да висьталіс аслас полӧм йылысь полковниклы.
Чайка сӧмын нюммуніс воча:
— Тіян заводын партийнӧй организация тырмымӧн ён, профсоюзнӧй организация сідзжӧ.
Найӧ тіянлы отсаласны.
Обсудитӧй тайӧ юалӧмсӧ собраниеяс вылын да действуйтӧй повтӧг.
Сійӧ ӧмӧй справедливӧ, мый лодырь да честнӧй рабочӧй босьтӧны ӧти удж дон?
Дерт, йӧз, кодъяс враждебнӧя видзӧдӧны войтыр овмӧс восстановитӧм вылӧ, сувтасны паныд.
Но татшӧмъяссьыс повны оз ков.
Медбур рабочӧйяс тіянӧс кыв шутӧг поддержитасны.
Бертольд Грингель петіс комендант ордысь ещӧ ёнджыка тревожитчигтыр.
Полковник, дерт, прав, но кокни шуны — «оз ков повны»!
А кутшӧм шум кыптас!
Кор сійӧ локтіс заводӧ, решитіс пӧльзуйтчыны директорлӧн аслас правоӧн да нюжӧдчытӧг лэдзны приказ предприятиесӧ уджысь сдельнӧя мынтысян система вылӧ вуджӧдӧм йылысь.
Грингель гижис нин татшӧм приказыслысь проект, медым аски жӧ йӧзӧдны сійӧс, но сэсся сылы дум вылас уси полковниклӧн предложениеыс.
Пӧжалуй, и збыльысь первой колӧ сӧветуйтчыштны партийнӧй да профсоюзнӧй организацияяскӧд.
Аски асывнас СЕПГ-лӧн заводскӧй организацияса секретарь да профсоюзнӧй организатор локтісны кабинетас.
Грингель висьталіс налы комендатураын сёрни йылысь.
Парторганизацияса секретарь Крокман да профорганизатор Грабке сӧгласитчисны директоркӧд.
Найӧ и асьныс аддзӧны, мый делӧыс омӧль да колӧ примитны решительнӧй мераяс.
— Тайӧ полковник Чайка тадзи прикажитіс? — век жӧ юаліс Грабке.
— Нинӧм сійӧ эз прикажит.
Миян завод — немецкӧй войтырлӧн собственность.
Комендант миянлы оз приказывайт, а сӧмын сӧветуйтӧ пыртны уджысь сдельнӧя мынтысьӧм, ми кӧ кӧсъям выполняйтны план.
Меным, навернӧ, вӧлі эськӧ ёна кокньыдджык, сійӧ кӧ эськӧ прикажитіс.
А ме кывкута завод вӧснаыс ог сӧмын сы водзын, но и миян немецкӧй самоуправление водзын.
И кора тіянӧс отсавны меным.
Артур Крокман вӧзйис обсудитны юалӧмсӧ партийнӧй собрание йылын.
Грабке сідзжӧ кӧсйысис сёрнитны рабочӧйяскӧд.
Партийнӧй собрание вылын нин Грингель гӧгӧрвоис, мый сійӧ вывтіджык повзьылӧма.
Пӧшти став выступайтысьяс сёрнитісны уджысь сдельнӧя мынтысьӧм дор.
Сӧмын кужӧмӧн колӧ пӧртны сійӧс олӧмӧ.
Парторганизация решитіс босьтны инициативасӧ ас вылас да аслас нимсянь выступитны рабочӧйяслӧн общӧй собрание вылын уджысь сдельно-премиальнӧя мынтысян система вылӧ вуджӧм йылысь предложениеӧн.
А директорлысь приказсӧ бурджык лэдзны бӧрын.
Локтан лунъясӧ вӧлі назначитӧма общӧй собрание.
Заводын паськалісны нин быдсяма сёрнияс, да кодсюрӧ лӧсьӧдчисны нин сетны отпор налы, кодъяс кӧсйӧны вежны важысянь лӧсьӧдӧм порядокъяссӧ.
Господин Кребс, социал-демократическӧй партияса вӧвлӧм деятель, сюся кывзысис сыӧ, мый вӧчсис «Мерседесын».
Сійӧ кадсянь, кор партияяс ӧтлаасисны, Кребс вешйис политическӧй олӧмысь, вермӧджык шуны — вӧчис вид, мый вешйис.
Збыльысьсӧ жӧ сійӧ кутіс йитӧд рытыввывса «социал-демократъяскӧд» да весиг выполняйтіс Шумахерлысь секретнӧй директиваяссӧ.
«Мерседесын» общӧй собрание нуӧдан лунлы паныд Кребс корис ас ордас тайӧ заводса некымын рабочӧйӧс да мастерӧс, кодъяс войдӧр вӧліны социал-демократъясӧн, а ӧні лыддьыссисны беспартийнӧйясӧн.
На пӧвстысь ӧти вылӧ, Адам Брилле вылӧ, Кребс торъя ёна надейтчис.
Правда, Брилле бӧръя кадас ёна повзис, но ӧні сылы сетлісны зэв прӧстӧй делӧ.
Ковмас кӧ, тайӧ Брилле вылас позьӧ и личкыштны.
Ӧд сійӧ неважӧн на служитліс СС отрядъясын, кодъяс лӧсьӧдлісны порядок Франциялӧн оккупируйтӧм обласьтъясын, и сылӧн шуд, мый сылы удайтчис ас кадӧ дезертируйтны.
Но Кребс тайӧс бура тӧдӧ, кыдзи тӧдӧ и сійӧс, мый Брилле выполняйтіс Бастертлысь поручениеяс.
Но сідзи либӧ мӧд ногӧн, а Брилле должен торкны тайӧ собраниесӧ.
И та вӧсна, кор Артур Крокман выступитіс «Мерседесса» рабочӧйяс водзын да вӧчис предложение уджысь мынтысян выль система вылӧ вуджӧм йылысь, Брилле весиг эз кывзы помӧдзыс да горӧдіс залтырнас:
— Эксплуататоръяс!
Капиталистъяс!
Империалистъяс!
Бара кӧсъянныд миянлысь вир юны?
Оз ло тайӧ!
Некор оз ло!
Тайӧ вӧлі испытайтӧм приём — демагогия истериякӧд ӧтлаалӧмӧн.
Кребс, тыдалӧ, бура инструктируйтӧма мастерӧс.
Кыдз позьӧ ёнджыка горзыны, но любӧй способӧн шедӧдны, медым собрание ӧткажитчис обсуждайтны тайӧ юалӧмсӧ.
— Гитлер миянлысь кучикнымӧс кулис! — горзіс Брилле. — А ӧні Грингель вузаліс асьсӧ директорскӧй оклад вылӧ да кӧсйӧ кульны миянлысь куим кучик!..
Залын кыптіс шум.
Грингель чувствуйтіс, мый талун, тыдалӧ, лоӧ ыджыд скандал, да чабыртіс кулакъяссӧ, быттьӧ лӧсьӧдчис сетны отпор.
— Миянӧс кӧсйӧны вуджӧдны уджысь сдельнӧя мынтысьӧм вылӧ! — эз ӧвсьы Брилле. — А вердны кыдзи кутасны?
Важног?
Тадзи ӧмӧй верман овны?
Ми татшӧм уджсӧ огӧ выдержитӧй!
Тайӧ кадас залӧ пырис Макс Дальгов.
Сійӧ тӧдіс, мый татшӧм собраниеяс вылын вермас лоны быдсяматорйыс, да решитіс отсавны Крокманлы.
Ӧні, мыйӧн сӧмын пырис, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані вӧчсьӧ.
Но сылӧн чужӧм вылын вӧлі радлун.
Делӧыс сыын, мый «Мерседесӧ» мунӧм водзвылын Дальгов пӧлучитіс «<deu>Теглике рундшау</deu>» газетлысь ӧчереднӧй номер.
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ газет вылӧ да сылӧн чужӧмыс весиг югдіс радысла: первой лист бок вылас вӧлі печатайтӧма сӧветскӧй оккупационнӧй власьтъяслысь приказ медбур рабочӧйясӧс, кодъяс шедӧдӧны уджын ыджыд производительность, поощряйтӧм йылысь.
Дальгов матыстчис Грингель дінӧ, сувтіс сыкӧд орччӧн да гораа лыддис приказсӧ, буретш сійӧ 234 номера приказсӧ, кодӧс сэтшӧм бура тӧдӧны став немецкӧй рабочӧйяс да коді вуж выйӧныс вежис сӧветскӧй оккупационнӧй зонаса войтыр овмӧсын положениесӧ.
Приказ дзоньнас бырӧдліс уравниловка.
Предприятиеясын, кодъяс вуджисны войтыр киӧ, карточнӧй рацион кындзи, котыртчисны пӧсь ӧбедъяс.
Уджысь премиальнӧя мынтысян система вайӧ вӧлі рабочӧйяслы гырысь выгӧдаяс.
— Миянлы оз ков! — заводитліс ещӧ ӧтчыд горӧдны Брилле, но пыр жӧ ланьтіс, кор гӧгӧрвоис, мый сійӧс ӧні некод оз поддержит.
Мый вӧчны водзӧ, сійӧ эз тӧд, татшӧмторсӧ эз вермы водзвыв артыштны и ачыс Кребс.
Сы вӧсна Брилле решитіс кывзыны приказсӧ.
Бара кыпӧдны шум вӧлі эськӧ опаснӧ нин.
Суседъясыс и сытӧг скӧрысь видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Кор приказсӧ вӧлі лыддьӧма, токарь Дидермайер, коді сулаліс Дальговкӧд орччӧн, шуис:
— Ме ногӧн, приказыс правильнӧй.
Тырмас дышъясӧс пӧтачитны!
Мыйта уджалін, сы мында и босьт!
А премиальнӧй системаысь да пӧсь ӧбедъясысь позьӧ сӧмын пасибӧ висьтавны.
Кӧсъян босьтны премия — тырт план.
И заводлы тайӧ выгӧднӧ и тэныд.
Со и ставыс!
И нинӧм тані дырсӧ сёрнитны!
Но сёрнитны век жӧ ковмис.
Приказсӧ вӧлі лыддьӧма ещӧ ӧтчыд.
Быдӧн думайтіс аслас позянлунъяс йылысь.
Артмӧ вӧлі, мый выль системаыс абу нин сэтшӧм омӧль.
Весиг, мӧдарӧ, сыысь лоӧ выгӧда.
Вочасӧн собрание пӧри митингӧ.
Выступлениеясын кылісны нин торжественнӧй ноткаяс.
Грингельлы тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмӧн.
Муртса на сылы вӧлі кажитчӧ — вот-вот лоӧ скандал, а ӧні гӧгӧрбок — ни ӧти дӧзмӧм чужӧм.
— Но, кыдзи тіянлы кажитчис миян «Мерседес» вылын? — гордитчӧмӧн юаліс Грингель Макс Дальговлысь собрание бӧрын.
— Зэв ёна кажитчис, — вочавидзис Макс. — Миян рабочӧйяс ӧдйӧ быдмӧны, найӧ быдмисны нин государственнӧй могъяс гӧгӧрвоӧмӧдз.
А тайӧ приказыс абу кабинетын думыштӧмтор.
Сійӧ вочавидзӧ уджалысь йӧзлӧн збыль интересъяслы.
Сӧмын ӧні колӧ используйтны сійӧс кужӧмӧн — и тіян делӧяс заводын пыр жӧ мӧдӧдчасны вывлань.
Именнӧ сы вылын, кыдзи правильнӧя используйтны тайӧ приказсӧ, и ковмис жуглыштны юрсӧ Бертольд Грингельлы.
Сійӧ бура гӧгӧрволіс, мый тайӧ дженьыдик, чёткӧя формулируйтӧм положениеясын эм ыджыд вын.
Но кыдзи применитны тайӧ вынсӧ, директор эз на тӧд.
Та вӧсна сійӧ думыштіс заводитны рабочӧйяслӧн неыджыд группасянь, медым, налӧн опыт вылӧ мыджсьӧмӧн, дженьыд кадӧн вуджӧдны уджысь мынтысян выль система вылӧ став заводсӧ.
Дыр думайтіс Грингель, код вылын сылы сувтны.
Токарь Дидермайер да моторнӧй цехса сылӧн ёртъясыс кажитчисны сылы медся лӧсялана йӧзӧн.
Грингель решитіс беседуйтыштны Дидермайеркӧд, а сэсся нин сетавны распоряжениеяс.
Татшӧм сёрни вылӧ неокота вӧлі корны важ другсӧ ас ордас директорскӧй кабинетӧ, и Грингель муніс веськыда цехӧ, кӧні дзик на неважӧн сійӧ уджавліс ачыс.
Директор муніс кузь проход кузя станокъяс костӧд.
Со тайӧ машинаясыс, кодъяс тӧдсаӧсь медбӧръя винтӧдзыс, станина краска вылас медся ичӧтик гижнитчӧмӧдз, ӧні найӧ кажитчӧны сылы вернӧй, надежнӧй ёртъясӧн, и сы вӧсна сылӧн сьӧлӧм вылас мыйлакӧ и долыд и шог.
Грингель гордитчис сійӧн, мый сылы дӧверитісны веськӧдлыны татшӧм заводӧн, сійӧ веритіс нин аслас вынъясӧ да бура тӧдіс, мый завод оз сувт.
Но быдпӧрйӧ, аслас станок дінті мунігӧн, код сайын ӧні уджаліс неважӧн пленысь воӧм ыджыд тушаа том зон, директор муртса кутчысьліс сыысь, медым не шуны:
— Ноко, вешйыв здук кежлӧ, ёрт...
А ӧд кутшӧм лӧсьыд сувтны станок сайӧ, бара кутчысьны кинад суппортлӧн ичӧтик воропъясӧ, бара кывны сьылӧмсӧ резецлысь, коді вундӧ алюминиевӧй поршень вылысь вӧсньыдик стружки!
Кор Грингель матыстчис Дидермайер дінӧ, кыліс ӧбед вылӧ звӧнок.
Рабочӧйяс сувтӧдалісны станокъяссӧ, и цехын, коді муртса на вӧлі тырӧма металлическӧй шыясӧн да моторъяслӧн ритмичнӧя жургӧмӧн, друг кылісны йӧзлӧн гора гӧлӧсъяс.
Бертольд ёна радейтліс тайӧ минутсӧ, коді висьтавліс дженьыдик шойччӧг йылысь, кор позьӧ сёйыштны, куритны трубка да сёрнитыштны суседъяскӧд.
Кымынысь, пролёт помын ӧшалысь часі вылӧ видзӧдлывліг, сійӧ терпениетӧг виччысьліс ӧбед кежлӧ звӧноксӧ...
Со и ӧні Грингель да Дидермайер чӧв олігтыр вешйисны бокӧ да, кыдзи вӧвлі войдӧр, пуксисны орччӧн кузь скамья вылӧ.
Кыкнанныс найӧ кыскисны зепъяссьыс газетӧ ӧкуратнӧя гартыштӧм бутербродъяс, сідзжӧ чӧв олігтыр сёйисны найӧс да сӧмын та бӧрын заводитісны сёрнитны.
— Менам тэ дінӧ, другӧ, серьёзнӧй делӧ, — заводитіс Грингель Дидермайер вылӧ збыльысь видзӧдіг.
— Да ме дӧгадывайтча нин, мый йылысь тэ кӧсъян тӧлкуйтны, — вочавидзис токарь. — Выль приказ йылысь да уджысь мынтысян выль система йылысь.
Сідз ӧд?
— Именнӧ та йылысь.
— Ме тані и ачым мыйсюрӧ думайті.
Мый и шуны, ставлы гӧгӧрвоана, важ да ӧнія кадъяс костын ыджыд торъялӧм.
И удж дінӧ отношениеыс колӧ лоны мӧдӧн.
Ме сы вӧсна и выступиті собрание вылын.
Тайӧ гӧгӧрвоана делӧ...
— Да, делӧыс тайӧ гӧгӧрвоана, а завод, кыдзи тэ тӧдан, век жӧ плансӧ оз выполняйт.
Дидермайер тяпйӧдлыштіс вомнас, быттьӧ век на някляліс бутербродсӧ, да висьталіс водзӧ:
— Ӧні, навернӧ, мӧдӧдчас...
Ме тэныд сідз шуа: ӧбедъяс — сійӧ, дерт, зэв бур.
Некод нин оз вермы норасьны, кыдзи эсійӧ Бриллеыс, со пӧ сёйны нинӧм, сідзкӧ пӧ ме ог удж йылысь, а ёнджыкасӧ калбас йылысь думайта.
Премияяс — тайӧ, дерт, буртор жӧ.
А вот сдельщина...
Кӧть и сьӧлӧм вылӧ воӧ сійӧ меным, но сы дінӧ колӧ деликатнӧя матыстчыны.
Сійӧ ланьтіс.
Грингель эз тэрмӧдлы сійӧс.
Грингель зэв бура тӧдіс, мый весиг собрание бӧрын ӧткымын рабочӧйяс недӧвӧльствуйтчисны сдельщинаӧн.
Войдӧр позьӧ вӧлі лунджынсӧ слӧняйтчыны уджтӧг и всё равно босьтны удж донсӧ дзик жӧ сы мында, мыйта босьтіс суседыс, коді лунтыр весиг здук кежлӧ эз вешйыв станок дінсьыс.
А ӧні ёна он гуляйт, — аслыд жӧ лоӧ омӧль.
Гӧгӧрвоана, татшӧм приказыс некыдз эз вермы сьӧлӧм вылас воны лодырьяслы.
Но Дидермайер ньӧти эз вӧв дышӧдчысьяс лыдысь, да и собрание вылын сійӧ чолӧмаліс уджысь мынтысян выль системасӧ дзик сьӧлӧмсяньыс, ньӧти сомневайтчытӧг.
Мый нӧ сійӧс тревожитӧ?
— Тэ гӧгӧрвоан, Бертольд, — друг заводитіс висьтавны токарь решительнӧя, быттьӧ сійӧ аддзис делӧ дінӧ выль подход. — Вот, шуам, ми тэкӧд — вылын квалификацияа рабочӧйяс, тӧчитам медся точнӧй детальяс, миллиметрлысь сёӧд юкӧнсӧ, позьӧ шуны, кыям резецӧн.
Но, таын не тэнӧ убеждайтны, тэ и сытӧг ставсӧ ачыд тӧдан.
Сідзкӧ вот, думышт: кутасны-ӧ ми вокыс сдельщина дырйи тӧждысьны ёна ыджыд стӧчлун вӧсна?
А гашкӧ, сэки рабочӧй сӧмын сьӧм вӧсна тӧждысьны кутас, сӧмын мед унджык выработайтны?
— Но, контрольсӧ ми сувтӧдам чорыдӧс.
— Делӧыс абу контрольын.
Контрольыд миян и сытӧг эм.
Тэ жӧ ачыд тӧдан: позьӧ тӧчитны нёль поршень, и ставныс найӧ допускъяс серти прӧйдитасны контрольсӧ, а збыльвылассӧ найӧ лоӧны разнӧйӧсь, и мотор петас стройысь ёна водзджык срокысь.
Делӧыс тані абу контрольын, а рабочӧйлӧн кывкутӧмын, сознательностьын.
Со мый колӧ артыштны.
— Да... — сӧгласитчис Грингель. — Тайӧс быть колӧ артыштны, — думыштчӧмӧн шуис сійӧ да бара пасйис аслыс, кутшӧм пӧлезнӧ сылы важ ёртъясыскӧд быд татшӧм аддзысьлӧмыс.
Дидермайер асладорсяньыс чувствуйтіс жӧ татшӧм беседаясыслысь коланлунсӧ.
Ӧнӧдз сійӧ кыдзкӧ эз сетлы аслыс отчёт, кутшӧма инмӧ сылы, токарь Дидермайерлы, став войтырлы асторйӧ заводлӧн вуджӧмыс.
Но ӧні, тыдалӧ, ачыс олӧмыс пыр частӧджык и частӧджык висьталіс сылы, мый заводскӧй делӧяс орӧдны позьтӧма йитчӧмаӧсь сылӧн собственнӧй делӧяскӧд.
— Сідзкӧ, мый артмӧ? — висьталіс сійӧ. — Сдельщина вылӧ, дерт, вуджны колӧ, но сідзи, медым качествоыс эз омӧльтчы.
— И медым план тыртсис, — содтіс Грингель.
— Да, дерт, и план, — вынсьӧдіс Дидермайер.
— Ме со мый йылысь кӧсйи тэнӧ корны, — вуджис директор главнӧй сёрниас: — медым и тэ, и... но, ещӧ морт вит-квайт миян пиысь, мӧд ногӧн кӧ моторнӧй цехысь, отсалісны меным первой кадас, нуӧдісны ас бӧрсяыс мукӧдъяссӧ.
Ӧні важнӧ, медым ловъя пример вылын став рабочӧйяс гӧгӧрвоисны, мый вӧсна ми панім татшӧм делӧсӧ.
Тайӧ пӧрйӧ Дидермайер чӧв оліс дырджык мукӧддырся дорысь.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ медбӧрын. — Ми тані обсудитам, кыдзи тайӧс нуӧдны.
Ме ногӧн, должен артмыны.
— Ме ӧд тӧді: токарьясыд меным отсаласны, — радпырысь шуис Грингель да чорыда топӧдліс Дидермайерлысь кисӧ.
Аслас кабинетӧ мунтӧдз сійӧ прӧйдитчис заводӧд.
Быдлаын сёрнитісны сӧмын выль приказ йылысь.
«Тайӧ бур, — думайтіс Грингель. — Медым вензьыштасны, шумитыштасны.
Тайӧ пӧлезнӧ — крепыдджык лоӧ.
Пӧжалуй, колӧ вӧлі эськӧ и мукӧд цехъясын сӧветуйтчыштны, сідзи жӧ, кыдзи и Дидермайеркӧд.
Но сӧветуйтчыны вӧлі некор нин — ӧбеденнӧй перерыв помасис.
А Дидермайер сэк кості сувтіс аслас станок дорӧ да привычнӧя лэдзис моторсӧ, сійӧ думайтіс сы йылысь, кымын поршень позьӧ тӧчитны лунтырӧн.
Смена помланьыс сійӧ артыштіс, уна-ӧ сійӧ вӧчис талун, да казяліс, мый талунъя выработкаыс сылӧн мукӧд лунсяяс серти неуна ыджыдджык.
Тайӧторйыс кӧть и чуймӧдіс сійӧс, но ещӧ ёнджыка — радуйтіс.
Первойсӧ сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын тані секретыс, но некымын лун мысти сійӧ эз нин кут шензьыны.
Сылӧн уджын, збыльысьсӧ, нинӧм эз вежсьы.
Прӧстӧ войдӧр, станок дінын сулалігӧн, сійӧ ньӧти некор эз думайтлы, уна-ӧ сійӧ вӧчис, тыртӧ али оз сылӧн цехыс плансӧ.
Ӧні кыдзкӧ весиг кӧсйытӧг Дидермайер та йылысь сӧмын и тӧждысис.
Да и эз ӧтнас сійӧ, а кыдзи тыдовтчис, и сылӧн суседъясыс.
А Грингельлӧн мӧд недельыс ставнас коли напряжённӧй уджын.
Сійӧ пӧшти эз ветлы гортас заводсьыс.
И вот столӧвӧй, коді сы мында во чӧж вӧлі сӧмын собраниеяс нуӧдан местаӧн, бара лои столӧвӧйӧн.
Сэні лоины официантъяс, пӧвар, кутіс кывны чӧскыд сёян дук.
Директор торъя ёна видзӧдіс сы бӧрся, медым став кӧсйысьӧмъясыс, кодъясӧс вӧлі сетӧма собрание вылын, тырвыйӧ выполняйтсисны.
Регыд заводын лои тӧдса, мый сдельщина вылӧ вуджысь моторнӧй цех вӧчӧма аслас первой неделься уджлы итог.
Тыдовтчис, мый план тыртӧма ӧкмысдас сизим процент вылӧ.
Премияӧдз вӧлі зэв нин матын.
Дидермайер любӧысла ниртіс кияссӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тыртны план сё процент вылӧ ӧні абу нин сьӧкыд.
Ӧттшӧтш сійӧ гӧгӧрвоис и ёна тӧдчанаджыктор: план вӧсна тышӧ включитчисны моторнӧй цехса став рабочӧйяс.
Сійӧс ньӧти эз падмӧд сійӧторйыс, мый ӧні ӧбеденнӧй перерыв дырйи сёрниыс век бергаліс премия гӧгӧр.
Ӧд, та йылысь сёрнитігӧн, сылӧн ёртъясыс, да и ачыс сійӧ думайтісны именнӧ план тыртӧм йылысь.
Быдса коллективлысь кӧ выныштчӧмъяссӧ чукӧртӧма ӧтлаӧ да веськӧдӧма ӧти точкаӧ, найӧ оз вермыны лоны результаттӧмӧсь.
Ньӧжйӧник, лун бӧрся лун, недель бӧрся недель, завод матыстчис «100» цифралань.
Мукӧддырйи производствосӧ лихорадитіс на, — тайӧ висьӧмсӧ сразу бырӧдны эз удайтчы.
Но цехъясын лоалісны пыр унджык и унджык рабочӧйяс, кодъяс, Дидермайер моз жӧ, некор эз помавлыны сменасӧ сытӧг, мед кӧть неуна, но век жӧ вевтыртны лунся нормасӧ.
Кык тӧлысь мысти Бертольд Грингельлӧн лои позянлун юӧртны полковник Чайкалы сы йылысь, мый «Мерседесын» план тыртӧма.
И кодкӧ кӧ эськӧ ӧні шуис рабочӧйяслы, мый позьӧ бӧр вуджны важногӧн уджалӧм вылӧ, то рабочӧйяс эськӧ не сӧмын дӧзмисны, но и сувтісны талы паныд.
Ветымын сизимӧд глава
abu
Макс Дальгов лӧсьӧдчис партийнӧй уджлӧн принципъяс да методъяс йылысь доклад кежлӧ.
Карандашыс сылӧн ӧдйӧ котраліс бумага вывті.
Сійӧ помаліс лист боксӧ да, кыдзи пыр, решитіс лыддьыны сійӧс гораа.
Тайӧ здукӧ кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсӧ.
Дальгов чуймӧмӧн бергӧдчис: сійӧ некодӧс эз виччысь татшӧм сёрӧн.
— Пырӧй!
Макс пыр жӧ тӧдіс Артур Крокманӧс, «Мерседес» заводса парторганизацияысь секретарӧс.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм дӧзмӧм чужӧма, мый Дальгов пуктіс ручкасӧ.
А Крокман, эз на удит здоровайтчынысӧ, веськыда порог дорсяньыс заводитіс:
— Дальгов ёрт, локті тэ ордӧ, медым официальнӧ висьтавны, мый Лекс Михаэлис решитӧма дзикӧдз орӧдны менсьым авторитетӧс.
— Кутшӧм ногӧн нӧ? — чуймис Макс.
Сійӧ тӧдіс, мый Артур Крокман абу омӧль организатор да рабочӧйяс сійӧс уважайтӧны.
— Михаэлис кӧсйӧ менӧ бырӧдны кыдзи партийнӧй руководительӧс.
— Да висьтав тэ тӧлкӧн: мыйын делӧыс? — шуис Дальгов.
— Миян ӧні заводын мунӧ партийнӧй комитетӧс бӧрйӧм.
— Да, ме тӧда.
— Сідзкӧ вот, ме вӧчи отчёт, сэсся прениеясын выступитісны нёль морт, и ставныс найӧ менӧ ёна ошкисны.
А сэсся друг босьтіс кыв Михаэлис, коді вӧлі собрание вылын кыдзи партиялӧн городскӧй правлениеса представитель, да прӧстӧ гудраліс менӧ няйткӧд.
Менсьым став уджӧс сійӧ петкӧдліс сідзи, мый сыысь нинӧм эз коль.
— Мый нӧ сійӧ висьталіс? — юаліс Дальгов.
— Первой сійӧ висьталіс, мый ме энергичнӧй морт да бура отсала Грингельлы, а сэсся друг вежис курссӧ да шуис...
Тэ сӧмын кывзы!
Сійӧ шуис, мый меным ёнджыка кажитчӧ пукавны директор кабинетын рабочӧйяскӧд сёрнитӧм дорысь.
Дженьыда кӧ шуны, сійӧ висьталіс, мый менам уджлӧн «стильыс кабинетнӧй»!
Тэ гӧгӧрвоан?
Веськыда кӧть заводсьыс ӧні мун.
А сы бӧрын и мукӧдъяс кутісны висьтавны быдсяма омӧльторъяс.
Найӧ менӧ и ошкисны и видісны, ставсӧ ӧтлаын.
Тадзи уджавны оз позь!
Должен жӧ лоны кутшӧмкӧ дисциплина!..
Крокман висьталіс ставсӧ тайӧс жыр кузя тэрыба ветлӧдлігтырйи да сӧмын ӧні видзӧдліс Дальгов вылӧ; сійӧ виччысис аддзыны сылӧн чужӧм вылысь сочувствуйтӧм.
Но сійӧ казяліс, мый Дальговлӧн синъясыс мыйлакӧ гажаа сералӧны.
— Но, ладнӧ, — шуис Дальгов, — а сійӧ, мый висьталісны рабочӧйяс да Михаэлис, — тайӧ мый, ставыс лӧсьӧдлӧмтор али налӧн вӧліны кутшӧмсюрӧ подувъяс сёрнитны тадзисӧ?
Кыдзи тэ ачыд лыддян?
Крокман здук кежлӧ думыштчис.
— Весиг тайӧ кӧ и правда — а мыйкӧ мында правдаыс сэні, дерт, эм, — оз жӧ позь сы йылысь висьтавны собрание вылын!
Кыдзи нӧ ме та бӧрын кута веськӧдлыны организациянас?
Да менӧ оз и бӧрйыны!
— А ме чайта, бӧръясны, — нюммуніс Дальгов.
— Тэ мый, прикажитан налы?
— Но, прикажитны кӧ, сэки, тӧдӧмысь, нин оз бӧрйыны.
Партийнӧй удж оз нуӧдны приказ серти.
А тэ заводитлы ачыд разберитчыны, мыйын Михаэлис прав, а мыйын абу.
Шуам веськыда: сійӧ кӧ прав и тэ сыкӧд сӧгласитчан, то тайӧ тэнад авторитетлы оз вредит.
Мӧдарӧ, быдӧн аддзас, мый Крокман оз пов признайтны ассьыс ӧшибкаяссӧ да гӧтов найӧс веськӧдны.
— А менӧ кӧ оз бӧрйыны?
— Сідзкӧ, делӧыс абу критикаын, а тэнад уджын.
— Тэ чайтан? — падъялігтыр шуис Крокман, кодӧс неуна успокоитыштісны Дальговлӧн кывъясыс. — Ладнӧ, ме муна, пӧжалуй.
Аски висьтала тэныд, мыйӧн помасясны бӧрйысьӧмъясыс.
Сійӧ топӧдліс Макслысь кисӧ да петіс.
Дальгов мыйкӧ дыра пукаліс думыштчӧмӧн, а сэсся решительнӧя босьтіс ручка да мӧдіс гижны ассьыс докладсӧ.
«Критика да самокритика, — гижис сійӧ, — налӧн развитиеыс да найӧс гӧгӧрвоӧмыс эм быть колана условие партия стрӧитӧмлы, коді мунӧ рабочӧй класс авангардын.
Критикатӧг да самокритикатӧг татшӧм партия существуйтны да сӧвмыны оз вермы...»
А мӧд лунас Артур Кроксман локтіс Дальгов ордӧ ещӧ на ёнджыка дӧзмӧма.
«Неужели сійӧс абу бӧрйӧмаӧсь?» — думыштіс Макс.
Но делӧыс вӧлӧма ёна сложнӧйджык.
— Менам тӧрыт вӧлі сьӧкыд лун, — заводитіс Артур. — Пӧжалуй, медся шудтӧм лун менам олӧмын.
— Мый, эн чукӧрт гӧлӧсъяссӧ? — интересуйтчыштіс Дальгов.
— Да абу сыын делӧыс. Кӧть и ещӧ видыштісны, но бӧрйисны единогласнӧ.
Таын тэ вӧлӧмыд дзик прав.
Сӧмын делӧыс ньӧти абу таын.
Тэ гӧгӧрвоан, сы бӧрын, кыдзи менӧ бара чорыда видісны, перерыв дырйиыс нин ме дінӧ матыстчис ӧти мастер, — эм миян сэтшӧм Адам Брилле, сійӧ неважӧн пырис партияӧ, — да висьталіс, мый мекӧд кӧсйӧ сёрнитіны ӧти морт.
Ме петі.
И мый тэ думайтан, кодӧс ме аддзи? Кребсӧс!
Да, миянлысь самӧй сійӧ важ социал-демократ Кребсӧс.
Тэ весиг думыштнытӧ он вермы, мыйла сійӧ ме дінӧ локтӧма.
— Мыйла ог, приблизительнӧ верма, — шуис Дальгов.
— Ог чайт.
Тӧдан-ӧ, ме сійӧс ёна вылӧ некор эг сувтӧдлы.
Но сійӧ вӧлӧма откровеннӧй негодяйӧн.
Сійӧ шуис, мый менӧ кӧ заводитісны нин критикуйтны, то, навернӧ, регыд пуксьӧдасны тюрьмаӧ, да вӧзйис меным сійӧ отсӧгӧн вуджны Берлинӧ, американскӧй секторӧ.
Гӧгӧрвоан, кутшӧм подлец!
Сійӧ месянь корис зэв этша.
Ме должен гижны письмӧ газетӧ, дерт, американскӧйӧ, сы йылысь, мый миян СЕПГ-ын вӧвлӧм социал-демократъясӧс преследуйтӧны, оз лэдзны ни ӧти воськов вӧчны аслыныс да оз дӧверяйтны налы.
И ӧтисайын юӧртны партияысь петӧм йылысь.
Сӧмын и ставыс!
Крокман вӧлі сэтшӧма скӧрмӧма аслас вӧвлӧм партийнӧй руководительлӧн предложениеысь, мый сійӧ эз вермы пукавны места вылас.
Сійӧ котраліс жыр кузя да пыр корсис пепельница.
— Да, настӧящӧй прохвост! — шуис Дальгов. — Со мый, Крокман, тэ омӧльджыка возмущайтчы, и вӧлі эськӧ бурджык, тіян сёрни йылысь кӧ пока некод эз тӧд.
Став сертиыс тыдалӧ, мый тайӧ Кребсыс вӧчалӧ уна лёк делӧяс.
И бур, мый тэ сразу локтін ме дінӧ.
Мед тэнӧ нинӧм оз тревожит, ме ачым разберитча ставас.
И ещӧ сьӧлӧмсянь поздравляйта тэнӧ.
Ме зэв рад, мый тэнӧ бара бӧрйисны.
Аддзан, мый сійӧ лоӧ ёрт нога критикаыд!
— Да, пузьылі ме тӧрыт, — шуис прӧщайтчигас Крокман.
Дальгов решитіс пыравны капитан Соколов ордӧ, сӧветуйтчыштны Кребс йылысь.
Комендатураын сылы висьталісны, мый капитан Соколов абу, но зато эм майор Соколов.
Да, сылы сӧмын на тӧрыт присвоитісны выль звание.
Дальгов пырис Соколов дінӧ, поздравитіс сійӧс да кутіс висьтавны «Мерседес» заводса партийнӧй организациялӧн тӧрытъя собрание йылысь.
Кор сійӧ заводитіс висьтавны Кребслӧн Крокманкӧд сёрни йылысь, Соколов кыв ни джын шутӧг перйис пызан йӧрсьыс кутшӧмкӧ папка, восьтіс сійӧс да петкӧдліс Макслы медбӧръя лист боксӧ.
Тані вӧлі гижӧма Кребслысь ӧткымын гуся проделкаяс, кодъяскӧд орччӧн Крокманлы сылӧн предложениеыс вӧлі невиннӧй затеяӧн.
Ветымын кӧкъямысӧд глава
abu
Коли уна кад сійӧ лунсянь, кор писатель Болер воис Сӧвет Союзысь, но сылӧн ни ӧти статья ещӧ эз на петав прессаын.
Мукӧдыс, кодъяс ветлісны Сӧвет Союзӧ, важӧн нин висьталісны асланыс впечатлениеяс йылысь, Мӧскуаын найӧс бура примитӧм йылысь, социализм канмуса заводъясын да муяс вылын став аддзылӧмтор йылысь.
abu
Но Болер пыр жӧ воӧм бӧрас висьталіс, мый сійӧ висьӧдчӧ, да дзикӧдз ӧткажитчис став предложениеяссьыс, кодъясӧн сы дінӧ шыӧдчыліс Культурбунд.
Сійӧс корисны выступитны кӧть ӧти докладӧн, но некутшӧм корӧмъяс да уговоръяс эз действуйтны.
Гортас пукалігӧн Болер помтӧг думайтіс став аддзылӧмтор йывсьыс.
Сійӧ эз гиж эз сы вӧсна, мый сылы нинӧм вӧлі висьтавнысӧ.
Буретш мӧдарӧ: материалыс сылӧн вӧлі уна.
«Кыдзи нӧ ме верма гижны первой впечатлениеяс серти, канмусӧ кыдз колӧ тӧдмавтӧг?» — думайтіс Болер.
Но сылӧн чӧв олӧмлӧн вӧлі и мӧд помка: писатель эз кӧсйы выступитны публика водзын сэтчӧдз, кытчӧдз Гамбургын оз пет сылӧн небӧгыс.
Сійӧ медся ёна дорожитіс объективнӧй независимӧй литераторлӧн аслас репутацияӧн.
Сылы кажитчис, мый уна аддзылысь да уна испытайтысь мортлӧн настӧящӧй мудростьыс именнӧ сыын и эм, медым дзик некор не лоны тенденциознӧйӧн.
Гижас кӧ сійӧ ӧні Сӧвет Союз йылысь, коді сылы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис, — и ӧнія кадся Германия йылысь дзик объективнӧй небӧгсӧ сылысь кутасны лыддьыны кыдзи политическӧй тышлысь орудие.
И Болер виччысис.
Сійӧс дугдісны дӧзмӧдны просьбаясӧн.
Кажитчис, мый весиг Культурбундын вунӧдісны сы йылысь.
Олӧмыс лои однообразнӧйӧн.
Писатель быттьӧ кежис ыджыд туйсьыс да муніс кутшӧмкӧ тӧдтӧм ичӧтик трӧпа кузя, аслас войтырысь бокыті.
«Мед сӧмын петас небӧгӧй Гамбургын, — думайтіс старик, — сэки ставныс бара кутасны сёрнитны Болер йылысь.
Сэки и Макс Дальговлы и ставныслы мукӧдлы бара ковмас дум вылас уськӧдлыны менӧ».
Тайӧ думъясас вӧлі неуна и шоглун: Макс Дальгов ӧні шочджыка пыравліс писатель ордӧ.
Кажитчис, мый сійӧ эз кут интересуйтчыны пӧрысь Болерӧн.
А гашкӧ, сійӧ дӧзмис немецкӧй интеллигенциялӧн судьбаяс йылысь да ӧнія Германияын сылӧн роль йылысь тайӧ помтӧм сёрнияссьыс?
Татшӧм сёрниясыс и збыльысь омӧля интересуйтісны Макс Дальговӧс.
Интеллигенциялӧн медбур представительясыс аддзисны нин ассьыныс места олӧмын.
Таысь кындзи, Макс Дальговлӧн ӧні эз вӧв ни ӧти прӧст минут.
Сылы ковмис велӧдчыны сэтшӧм зіля, кыдзи некор нэмнас.
Веськӧдлыны весиг татшӧм сравнительнӧ неыджыд партийнӧй организацияӧн, кутшӧм вӧлі Дорнауын, оз вӧлі позь марксистско-ленинскӧй теория бура тӧдтӧг.
Макс тайӧс гӧгӧрвоис да чорыда босьтчис верстайтны кольӧмсӧ.
Карын вӧлі котыртӧма партийнӧй школа.
И сылы Макс Дальгов сетліс ассьыс пӧшти став кадсӧ.
Правда, шочиника сійӧ век жӧ волывліс Болер ордӧ ворсыштны шахматӧн, но важся азартыс эз нин вӧв.
Писательлы кажитчис, мый Макс сідз прӧстӧ, думайттӧг, вешталӧ фигураяссӧ, а мӧвпъясыс сылӧн лэбалӧны кӧнкӧ ылын шахмат дӧскаысь.
Медбӧръясьыс Макслы ӧдйӧ надоедитіс фрезернӧй гамбит, и найӧ панісны сёрни политика йылысь.
Главнӧй юалӧмӧн, кыдзи и быдлаын, кӧні пансьылісны сёрнияс политическӧй темаяс вылӧ, вӧлі Германиялӧн ӧтувъялун.
Дзик на неважӧн англичана да американечьяс орӧдісны суйӧрсайса делӧяс кузя министръяс Сӧветлӧн Лондонскӧй сессиялысь уджсӧ.
Вӧлі яснӧ, мый найӧ решитчӧмаӧсь нин пӧртны ассьыныс оккупационнӧй зонаяссӧ маршаллизованнӧй марионеточнӧй государствоӧ.
Сэтысь воалісны омӧль юӧръяс: рабочӧйяс тшыгъялӧны, гырысь забастовкаяс Гамбургын да Дюссельдорфын, активизируйтчӧны фашистскӧй организацияяс, генерал Гудериан уджалӧ нин генеральнӧй штаб выльысь лӧсьӧдӧм вылын.
Та йылысь гижисны весиг рытыввывса газетъяс.
Найӧ сёрнитісны сёр войӧдз.
Но сэсся Дальгов бара дыр кежлӧ воши, и старик коли собеседниктӧг.
Карса театр петкӧдліс пыр выль и выль спектакльяс.
Тані вӧліны и классикъяслӧн, и сӧветскӧй писательяслӧн пьесаяс, ворсісны и войнабӧрса немецкӧй пьесаяс, кодъясӧс гижӧмаӧсь ӧнія, омӧля на тӧдса драматургъяс.
Олӧмыс муніс водзӧ, и лунысь лун лои тыдаланаджык, мый быдмӧ да ёнмӧ выль Германия.
Болер чувствуйтіс, мый олӧмыс опровергайтӧ сылысь беспристрастнӧя видзӧдан позициясӧ, но эз кӧсйы висьтасьны таын весиг аслыс.
Ӧтчыд рытын гуляйтігӧн сійӧ паныдасис Эдит Гартманкӧд.
Актриса ӧдйӧ муніс улича кузя.
Сійӧ кажитчис неуна мудзӧмаӧн, но вӧлі весел.
— Ме ӧні выступайті рабочӧй клубын, — висьталіс Эдит Гартман. — Ті онӧ вермӧй думыштны, кутшӧм сэні замечательнӧй йӧз!
«Мерседес» завод успешнӧя тыртіс план.
Сэні вӧлі праздник, сеталісны премияяс, и помас вӧлі концерт.
Кажитчӧ, некор на меным эз вӧвлы татшӧм долыд выступление бӧрын.
Болер нюммуніс Эдитлӧн возбуждённӧй чужӧм вылӧ видзӧдіг.
Сылы кажитчис, мый актриса забавляйтчӧ кутшӧмкӧ челядь ворсӧмӧн.
Эдит Гартман выступайтӧ рабочӧй клубын?
Тешкодь!
Сійӧ эз висьтав та йылысь актрисалы, медым не торкны сылысь бур настроениесӧ.
— Гашкӧ, пыраланныд ме ордӧ? — юаліс Эдит, кор найӧ воисны сылӧн керка дорӧ.
— Окотапырысь, — шуис Болер да пыр жӧ повзис сыысь, мый сэтшӧм ӧдйӧ сӧгласитчис.
Но Эдит нинӧм эз казяв.
Сійӧ нуӧдіс гӧсьтӧс аслас жырйӧ, кӧні вӧлі содӧма некымын выль афиша, да пыр жӧ заводитіс пуны кофе.
Кор найӧ пукалісны нин кианыс чашкаясӧн да сёрнитісны, Эдит друг серӧктіс:
— А ті тӧданныд, мый ме йылысь гижӧны рытыввывса газетъясын?
Болер приблизительнӧ тӧдіс.
Нинӧм бурсӧ сэні эз гижны.
Зигфрид Горн заводитӧма клеветническӧй кампания Берлинын, а регыд тайӧ кампанияыс вуджӧма и Рытыввыв Германияса мукӧд каръясӧ.
— Гижӧны, быттьӧ ме вузалі ачымӧс большевикъяслы, — водзӧ висьталіс Эдит. — Кутшӧм негӧдяйяс: «вузаліс асьсӧ»!
А ме прӧстӧ мӧдӧдчи немецкӧй войтыркӧд да куті уджавны выль Германиялы.
Должен висьтавны тіянлы, дона Болер, — тайӧ збыльысь менӧ ёна увлекайтӧ!
Энӧ видзӧдӧй сэтшӧма сомневайтчӧмӧн: ме висьтала сьӧлӧмсянь.
Болер чужӧм вылысь быри нюмыс.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый со сійӧ, важ писатель, аслас выжидательнӧй политика вӧсна коли бокӧ настӧящӧй олӧмсьыс.
— Представляйта, мый найӧ гижасны ме йылысь ӧні! — сераліс Эдит.
— «Искусство гибнитӧ»...
«Талант вылын насилие»...
Да, миян театрын тайӧ лунъясас вӧлі партийнӧй собрание, и ме вӧчи доклад демократическӧй искусство сӧвмӧдан туйяс йылысь.
— Мый сэтшӧмыс?!
Болер чувствуйтіс, кыдзи креслӧыс сы улын шатовмуні да ставыс гӧгӧр кытчӧкӧ кутіс кывтны.
Но сійӧ босьтіс асьсӧ киас да юаліс:
— Партийнӧй собрание вылын?
Ті пыринныд партияӧ!
Кутшӧмӧ, абу кӧ секрет?
— Кутшӧм нӧ тані вермас лоны секрет? — вочавидзис актриса. — Ме пыри Германияса Социалистическӧй единӧй партияӧ.
Тайӧ нин вӧлі вывті!
Болер вермис ставыскӧд сӧгласитчыны, но медым артистка пырис партияӧ...
А Эдит Гартман видзӧдіс стариклӧн волнуйтчан чужӧм вылӧ, и сылы друг лои жаль сійӧ.
Эдит зэв бура гӧгӧрволіс, мый йылысь сійӧ ӧні думайтӧ.
Ӧд неважӧн на и сылы аслыс партияӧ пырӧм йылысь мӧвпыс кажитчыліс позьтӧмӧн.
И не кӧ эськӧ фрау Соколова, сійӧ, навернӧ, ёна сёрӧнджык воис тайӧ решениеас.
Эдитлы дум вылас уси, кыдзи регыд первой спектакль бӧрын Люба висьтавліс артистъяслы Сӧвет Союз йылысь.
Сёрни дырйи тыдовтчис, мый фрау капитан — партияса член, и Эдит Гартманӧс тайӧ ёна шензьӧдіс.
И сэки жӧ пансис сёрни, коді ворсіс ыджыд роль сылӧн олӧмын.
— Ті со юаланныд, мыйла том нывбабаяслы, да ещӧ актрисаяслы, пырны партияӧ, — шуис Люба Соколова. — Ме тіянлы верма висьтавны та вылӧ зэв прӧстӧя.
Видзӧдлӧй гӧгӧр, и ті аддзанныд: став бурыс, справедливӧйыс, пӧлезнӧйыс вӧчсьӧ Социалистическӧй единӧй партия инициатива серти.
Сійӧ ӧні эм главнӧй движущӧй вын демократическӧй Германия лӧсьӧдӧмын.
Миянын партия важӧн нин лои став канмулӧн сьӧлӧмӧн да душаӧн, и кӧні кӧть мортыс эз уджав, кутшӧм кӧть делӧӧн сійӧ эз занимайтчы, сійӧ век чувствуйтӧ сылысь веськӧдлӧмсӧ.
Например, ми ӧні тышкасям высокоидейнӧй искусство вӧсна, художественнӧй мастерство вӧсна, социалистическӧй реализм вӧсна.
И коді нӧ, оз кӧ коммунистическӧй партия, веськӧдлӧ тайӧ тышнас?
Ті гӧгӧрвоанныд менсьым мӧвпӧс?
— Да, — вочавидзис Эдит. — Но социалистическӧй реализм — тайӧ меным мыйкӧ зэв неопределённӧй.
Люба серӧктіс:
— Но, а пьесаыс, кодын ті ворсінныд?
Сійӧ тіянлы кажитчӧ неопределённӧйӧн жӧ?
— Мый ті? — чуймис Эдит. — Кыдзи нӧ позьӧ тадз шуны!
— Сідзкӧ вот, ми лыддям, мый тайӧ пьесаыс и эм драматургияын социалистическӧй реализмлӧн медбур образечьясысь ӧти, — шуис Люба. — Ме зіли уджавны театрын сы могысь, медым создайтны сэтшӧм спектакльяс, и ме эг вермы кольччыны партияысь бокын.
Дыр думайтіс сійӧ вояс Эдит Гартман.
Фрау Соколовалӧн примерыс вӧлі зэв убедительнӧй.
Но, шуны кӧ, мыйла сійӧ, Эдит, сэтшӧма волнуйтчӧ, мый весиг оз вермы унмовсьны?
Сы водзын ӧд оз сулав юалӧм — пырны али не пырны СЕПГ-ӧ?
Сійӧ вермас спокойнӧя узьны.
Но кӧсйытӧг сылӧн думъясыс бара бергӧдчылісны тайӧ сёрниас.
Любалӧн кывъясыс сы йылысь, мый сӧветскӧй йӧзлы партия эм войтырлӧн душа да сӧвесть, пыдӧ пырисны Эдит сьӧлӧмӧ.
Сэсся локтіс Эрих Лешнер.
Найӧ дыр сёрнитісны сиктын лоӧмторъяс йылысь, и сійӧ ещӧ ӧтчыд убедитчис Люба Соколова правлунын.
Да, СЕПГ лои канмуын медся прогрессивнӧй преобразованиеяслӧн инициаторӧн.
Эрих первой сӧветуйтіс Эдитлы пырны партияӧ.
А сэсся кыдзкӧ та кузя сылы ковмис сёрнитны Макс Дальговкӧд, и сійӧ прӧстӧ юаліс сылысь, кор Эдит кӧсйӧ сетны заявление.
— Ме аддза, кыдзи войтыр мунӧ партия бӧрся, — висьталіс Эдит, — и ме ог кӧсйы кольччыны войтырлысь.
Ме должен лоны водзын: ӧд ме жӧ актриса.
Ме ог кӧсйы лоны пӧрысь Болер кодьӧн.
Важӧн нин Макс Дальговлы нинӧм эз вайлы сэтшӧм радлун, кыдзи тайӧ кывъясыс.
Гортас локтӧм бӧрын сійӧ кӧсйис пыравны писатель ордӧ да став йывсьыс висьтавны сылы, но сэсся думыштіс, мый бара кыптас спор, да решитіс не пыравны.
И вот Болер тӧдмаліс тайӧ выльторсӧ ассяньыс, Эдит Гартмансянь.
Сійӧ заводитліс докажитны Эдитлы, мый искусствоса йӧз не долженӧсь сюйсьыны политическӧй тышӧ, мый художниклӧн медся драгоценнӧй чувство — сійӧ тыр независимость чувствуйтӧм.
— Волӧй миянӧ театрӧ, — шуис Эдит вочакыв пыдди. — Ті сэні важӧн нин энӧ вӧлӧй.
А сэсся сёрнитам, пӧгибнитіс искусство сыысь, мый ме пыри партияӧ, али эз.
Бара Эдит велӧдӧ сійӧс!
Болер чеччис да, весиг кофесӧ помӧдз ютӧг, прӧщайтчис да муніс.
Ветымын ӧкмысӧд глава
abu
Дорнаусянь неылын, живописнӧй лӧнь долинаын, сулалӧ неыджыд, но Германияын бура тӧдса курорт Бад-Раабе.
Джуджыд гӧра пӧкатъясын, кӧні быдмӧ сук пожӧм вӧр, лепитчӧмаӧсь экзотическӧй нимъяса керкаяс да виллаяс да на пӧвстын некымын гырысь санаторий.
Кар шӧрас эм зэв ыджыд парк, кӧні стекляннӧй павильонъясын му пытшкысь петӧны целебнӧй источникъяс.
Гожӧмнас Бад-Раабеӧ пыр чукӧртчывлісны уна висьысьяс, и ичӧтик кар сразу ловзьыліс.
Сійӧ кадсяньыс, кор гырысь санаторийяс лоины войтырлӧн достояниеӧн, курортлӧн чужӧмыс ёна вежсис.
Ӧні источникъяс дорысь позьӧ вӧлі аддзыны и рабочӧйясӧс, и шахтёръясӧс, и заводса служащӧйясӧс, кодъясӧс ыстӧмаӧсь татчӧ лечитчыны асланыс профсоюзнӧй организацияясыс.
Вот татчӧ и ковмис волыны кымынкӧ лун кежлӧ майор Соколовлы, медым, полковниклӧн приказ серти, прӧверитны курортлысь состояниесӧ.
Сувтіс сійӧ Сӧветскӧй Военнӧй Администрациялӧн санаторийӧ, кӧні сійӧс зэв бура примитіс главнӧй врач, медицинскӧй служба кузя майор Чередниченко.
Сійӧ жӧ лунас найӧ ӧтлаын мунісны видзӧдлыны карсӧ.
Чередниченко висьтавліс уна интереснӧйтор Бад-Раабеын аслас удж йылысь.
Местнӧй олысьяс пӧвстын тӧдчана юкӧныс вӧліны врачьяс, кодъяс важӧн вӧлӧм ӧтувтчӧмаӧсь аслыссяма концернӧ.
Тайӧ организацияыслӧн вӧлі ӧти цель — пычкыны висьысьяслысь кыдз позьӧ унджык сьӧм.
Чередниченко да сылӧн ёртъясыс решитӧмаӧсь тӧдмасьны методъясӧн, кодъясӧс применяйтлӧмаӧсь татчӧс докторъяс.
Кор найӧ прӧверитӧмаӧсь ӧткымын назначениеяс да диагнозъяс, найӧ чуймӧмаӧсь.
Ставыс тайӧ омӧля относитчыліс медицина дінӧ да вӧлі шарлатанитӧм кодь.
Лечениесӧ вӧлі сувтӧдӧма сідзи, медым висьысьсӧ ыставны ӧти врачсянь мӧд дінӧ, та дырйи первой врачыс мӧдсяньыс пӧлучайтіс гонорарыслысь урчитӧм юкӧн.
Татшӧм системаыс вӧлі зумыда вужъясьӧма курортын.
И висьысьяс, кодъяс веськавлісны тайӧ конвейерас, нинӧм нин эз вермыны вӧчны.
Машинаыс уджаліс бура, и врачьяс сюявлісны зепъясас гырысь сьӧмъяс.
Кор Чередниченко босьтчӧма расследуйтны татшӧм махинациясӧ, тыдовтчӧма, мый местнӧй докторъяс пӧвстын джынйыслӧн абу весиг медицинскӧй образование да налӧн став практикаыс подулассьӧ интуиция вылын, флюидъяс да мукӧд чертовщина вылын.
Дженьыда кӧ висьтавны, лечебнӧй персонал пӧвстын ковмӧма нуӧдны чистка.
Чередниченко запретитӧма нуӧдны практика став врачьясыслы, кодъяслӧн абу вӧлӧма диплом, бырӧдӧма шарлатанскӧй концернсӧ да котыртӧма лечитчӧмсӧ научнӧй подув вылын.
Шарлатанъяс первойсӧ сувтлӧмаӧсь паныд, но налӧн босьтчылӧмысь нинӧм абу артмӧма.
Сэки найӧ прӧстӧ муналӧмаӧсь Бад-Раабеысь Германиялӧн рытыввыв зонаясӧ, медым сэні паськӧдны ассьыныс уджсӧ.
Соколов ыджыд интересӧн кывзіс Чередниченкоӧс.
Сылӧн висьталӧмыс ещӧ ӧтчыд вынсьӧдіс сійӧ фактсӧ, мый сӧветскӧй оккупационнӧй зонаын эз вӧв олӧмлӧн ни ӧти юкӧн, кӧні эськӧ эз мун зэв чорыд тыш.
— Тӧданныд, — водзӧ висьталіс Чередниченко, — ме тані видзӧда рабочӧйяс вылӧ, кодъяс нэмнаныс первойысь веськалӧмаӧсь курорт вылӧ.
И кӧть тайӧ зэв тешкодь, но унаӧн на пӧвстысь, пӧжалуй, яндысьӧны сыысь, мый найӧ прӧстӧй рабочӧйяс.
Тыдалӧ, немечьяс абу велалӧмаӧсь прамӧйногӧн радейтны уджсӧ, и колӧ, тыдалӧ, бура уна кад сэтчӧдз, кор вежсяс налӧн психологияыс.
— Тайӧ збыль, — шуис Соколов. — Мездысьны татшӧм предубеждениеысь сразу оз позь, но тайӧ процессыс заводитчис нин.
Ті кывлінныд выработка кыпӧдӧм вӧсна заводскӧй рабочӧйяслӧн движение йылысь?
— Кывлі, но омӧля представляйта, кыдзи сійӧ тані артмӧ.
— Первой оз артмы, а сэсся артмас, — серӧктіс Соколов. — Немечьяс заводитӧны гӧгӧрвоны, мый ми спаситім найӧс страшнӧй судьбаысь.
И ӧні найӧ миянлысь унаторйӧ велӧдчӧны.
Офицеръяс мунісны паркса кузь аллея кузя.
Каштанъяслӧн да клёнъяслӧн сук коръясыс пӧшти эз лэдзны шонді югӧръяссӧ.
Кажитчис, быттьӧ мунан кузь коридор кузя и тэ весьтын веж лапъясысь вевт.
Паркын гуляйтісны шойччысьяс.
Вӧлі ӧбед водзвывса кад, а ӧбед водзвылын колӧ ветлыны источник дінӧ.
Киясас стӧканъяс кутігтыр йӧз ньӧжйӧникӧн мунісны аллея кузя да, быттьӧ священнодействуйтӧмӧн, стекляннӧй трубкаяс пыр юисны целебнӧй ва.
Соколов нюммуніс:
— Татчӧс висьысьяслӧн видыс сэтшӧм, быттьӧ быд юыштӧмысь виччысьӧны чудо.
— Оз, найӧ прӧстӧ зэв стӧча выполняйтӧны врачьяслысь предписаниеяс.
Офицеръяс сувтісны туйвежӧ, и Соколовлы син улас уси олӧма нин морт, коді сӧмын на юис ассьыс ва порциясӧ да беседуйтіс скамейка вылын орччӧн пукалысьыскӧд, та дырйи гордӧя видзӧдлывліс йӧзыс вылӧ.
Чужӧмыс тайӧ мортыслӧн кажитчис Соколовлы тӧдсаӧн, но сійӧ некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні найӧ паныдасьлісны.
Немеч пукаліс сэтшӧм видӧн, быттьӧ став курортыс вӧлі сылӧн ӧтнаслӧн.
Жилетка вылас сылӧн югъяліс зарни кыз цепочка.
Сылӧн руд костюмыс вӧлі сэтшӧма гладитӧма, мый брюкиыслӧн ёсь складкаясӧ, кажитчис, позьӧ вӧлі вундысьны.
Сійӧ тэрмасьтӧг сёрнитіс мӧд шойччыськӧд, коді вӧлі сэтшӧм жӧ важнӧй, но век жӧ эз кажитчы сэтшӧм величественнӧйӧн.
— Кывзыштӧй, тайӧ тіянлы лоӧ интереснӧ, — нюммунӧмӧн вашнитіс Чередниченко, — а ме ветла источник дорӧ.
— Менам заводын, — висьтавліс руд костюма морт, — делӧыс мунӧ бура нин.
Ӧні менам заводын сы мында жӧ рабочӧй, мыйта вӧлі войнаӧдз.
Собеседникыс уважениеӧн довкйӧдліс юрнас.
А руд костюма, зарни цепочкаа морт казяліс Соколовӧс да, тыдалӧ, повзискодь.
Сэки Соколов тӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі Закс, «Сода-веркеысь» рабочӧй.
Соколов здоровайтчис.
— Бур лун, господин майор, — шуис Закс. — Поздравляйта тіянӧс повышениеӧн.
— Аттьӧ, — вочавидзис Соколов.
— Вай прӧйдитчам, — друг шуис Закс да тэрмасигтырйи чеччис.
Сыкӧд пукалысьыс коли скамейка вылӧ.
— Ме висьтавлі аслам тӧдсалы миян завод йылысь, — быттьӧ правдайтчигтыр шуис Закс, кор найӧ неуна муныштісны. — Ме шуи, мый тайӧ менам заводыс, и ті, кӧнкӧ, тайӧс кывлінныд.
Ме ӧд эг пӧръяв сійӧс — «Сода веркеыс» ӧмӧй ӧні абу став войтырлӧн?
— Колӧ вӧлі казьтыштны, мый тіян заводныд принадлежитӧ тшӧтш и сылы, — серӧктіс Соколов.
— Но сэки эськӧ ковмис висьтавны, коді ме сэтшӧмыс.
А тадзи, мед сійӧ чайтӧ, мый ме ыджыд морт.
Соколов здук кежлӧ думыштчыліс.
— Висьталӧй, господин Закс, кыдзи ті веськалінныд татчӧ? — юаліс сійӧ.
— Профсоюзнӧй организация ыстіс, — окотапырысь вочавидзис немеч. — Ӧд ме заводын — активист.
Ассьым планӧс тырті содтӧдӧн.
Парторганизация меным сетіс бесплатнӧй путёвка тӧлысь кежлӧ.
— Сідзкӧ, ті веськалінныд сы вӧсна, мый ті рабочӧй, а главнӧйыс — бур рабочӧй?
— Дерт сідз!
— Мыйла нӧ ті зілянныд петкӧдлыны асьнытӧ капиталистӧн?
Закс падмис.
Збыльысь, мыйла?
— Тӧданныд, миян ӧд уджалысь морттӧ оз зэв уважайтны, — заводитіс сійӧ яндысигтырйи. — Миянын морттӧ век уважайтлісны сылӧн озырлун серти...
Локтіс Чередниченко, и сійӧ чӧв ланьтіс да вешйис бокӧ. Тыдалӧ вӧлі, мый сылы абу лӧсьыд, яндзим да волнуйтчӧ.
Соколов дыр видзӧдіс сы бӧрся.
— Да... — шуис сійӧ. — Медся ӧбиднӧйыс, мый тайӧ Заксыс — «Сода-веркеын» медся бур рабочӧйясысь ӧти.
И век жӧ оз-оз, а окота лолывлӧ сылы петкӧдлыны асьсӧ озырӧн...
Тыдалӧ, оз сразу уджыд ло честь делӧӧн....
Квайтымынӧд глава
abu
Коли кад, и канмуӧс кыкпельӧ юкӧмыс лои фактӧн.
Англичана да американечьяс первойяясӧн сёрнитчисны ӧтувъя политика йылысь, кодӧс веськӧдӧма Рытыввыв Германияӧс торйӧдӧм вылӧ.
Лои Бизония.
Прансузъяс первой колебайтчисны, но сэсся ӧтлаасисны англо-американечьяс дінӧ, и татшӧм ногӧн артмис Тризония.
Сэсся кыптісны дзик восьса сёрнияс Западногерманскӧй государство лӧсьӧдӧм йылысь, код вылӧ американечьяс видзӧдісны нин кыдзи асланыс колония вылӧ.
Найӧ и тэрмасисны ӧдйӧджык нуӧдны сепаратнӧй денежнӧй реформа, коді быдсяма кордонъясысь крепыдджыка потшис Рытыввыв Германияӧс Асввывсаысь.
Медым закрепитны канму юкӧмсӧ, найӧ лӧсьӧдісны торъя конституция рытыввывса немечьяслы.
Ставсӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым пӧртны Германиялысь джынсӧ Асыввывлы паныд стратегическӧй плацдармӧ.
Потсдамскӧй соглашение, коді стӧча определитіс канмуыслысь будущӧй обликсӧ, вӧлі торкӧма аслас подувсяньыс.
Ӧд именнӧ сійӧ предусматривайтліс единӧй, демократическӧй да мирнӧй Германия лӧсьӧдӧм.
Делӧ вылас жӧ сӧмын Сӧвет Союз помӧдз нуӧдіс тайӧ соглашениесӧ.
Оккупациялӧн сӧветскӧй зонаын вӧлі лӧсьӧдӧма Войтыр сӧвет, коді состоитіс немеч муясса ландтагъяслӧн депутатъясысь, а сідзжӧ партийнӧй да массӧвӧй организацияясса представительясысь.
Вӧлі разработайтӧма збыль демократическӧй конституциялысь проект — и не сӧмын ӧти зоналы, а став германскӧй войтырлы.
Медбӧрын СЕПГ Немецкӧй экономическӧй комиссиякӧд ӧтлаын разработайтіс да представитіс паськыда обсуждайтӧм вылӧ мирнӧй цельясын войтыр овмӧс сӧвмӧдӧм кузя кык вося план.
Ставыс тайӧ вӧліны зэв ыджыд тӧдчанлуна лоӧмторъяс.
Немецкӧй рабочӧйяс да крестьяна яснӧя аддзисны ассьыныс будущӧйсӧ.
Кык вося план йӧзӧдӧм кыпӧдіс уна сёрни «Асъя кыа» шахтаын.
Первойысь шахта удж йылысь висьтавсис татшӧм важнӧй документын.
Торъя нин влияйтіс тайӧ выльторйыс Альфред Ренике вылӧ.
Сійӧ, мый йылысь висьтавліс Ганс Линке, бара шымыртіс сылысь вежӧрсӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылӧн уджыс имеитӧ государственнӧй тӧдчанлун: быд тонна из шом мунас ыджыд план тыртӧм вылӧ.
И забойщик чорыда эскис, мый став уджсӧ шахтаын ӧні колӧ сувтӧдны выльногӧн.
Сійӧ сӧмын эз тӧд, мыйсянь заводитны.
Ренике, гашкӧ, дыр на эськӧ падъяліс, «Асъя кыа» шахтаӧ кӧ эз лок докладӧн Макс Дальгов.
Дальгов вӧлі бур ораторӧн, да кывзыны сійӧс чукӧртчис пӧшти став посёлокыс.
Сійӧ подробнӧя висьталіс кык вося план йылысь, оккупациялӧн сӧветскӧй зона мирнӧя сӧвмӧдан перспективаяс йылысь да ыджыд внимание сетіс уджлӧн продуктивностьлы.
— Сідзкӧ вот, — висьталіс Дальгов, синъяснас залсӧ кытшовтӧмӧн, — тӧрытъя лунӧн помасис тіян олӧмын кутшӧмкӧ этап да талун заводитчис выль этап, кор оз нин позь уджавны важног.
Ӧні канмулысь став олӧмсӧ лоӧ подчинитӧма общӧй планлы, и Германияса рабочӧй класс должен петкӧдлыны, мый вылӧ сійӧ сяммӧ, кор сёрниыс мунӧ став рӧднӧй войтырлӧн благо йылысь.
Ӧд быдӧн тіян пиысь вермас вӧчны ассьыс уджсӧ эффективнӧйджыкӧн, и сӧмын ті асьныд аддзанныд та вылӧ бокӧвӧй синъясысь дзебӧм позянлунъяс.
Рочмуын, например, кор рабочӧйяс босьтчисны вит вося план тыртӧмӧ, найӧ кык да куимпӧв вевтыртісны ассьыныс выработкасӧ.
Мӧд лунас Ренике вӧчис ассьыс пырся нормасӧ, а кор помаліс сменасӧ да мыссис душын, пырис шахталӧн партийнӧй организацияса руководитель Густав Шуберт дінӧ.
Альфред петкӧдліс сылы ассьыс лунся удж процессъяс арталӧмсӧ.
Сэтысь тыдаліс, мый уна кад забойщик воштӧ прӧста.
— Гӧгӧрвоан, Густав, — висьталіс Ренике, — вот тані и эмӧсь сійӧ дзебӧм позянлунъясыс, кодъяс йылысь тӧрыт висьталіс Дальгов ёрт.
Аддзан, кутшӧма манитӧны менӧ навалыс да отгрузкаыс.
Ме вӧзъя выльног лӧсьӧдны став производственнӧй циклсӧ.
Зэв жаль, но меным аслым тайӧ абу вын серти, татчӧ колӧ кыскыны и проходчикъясӧс, и крепильщикъясӧс, и откатчикъясӧс.
Шуберт звиркнитіс места вывсьыс.
— Мунам директор дінӧ! — горӧдіс сійӧ. — Тэ, навернӧ, и ачыд он гӧгӧрво, кутшӧм тэ молодец!
Директор Гутгофӧс назначитісны татчӧ неважӧн на.
Став тайӧ вояс чӧжыс сылы лои лечитчыны концлагерь бӧрын, кӧні сійӧс увечитісны фашистъяс.
Рабочӧйяс дінӧ Гутгоф вӧлі требовательнӧй, но тайӧ стрӧглун саяс чувствуйтчис бур сьӧлӧма да вежӧра морт.
Кор Ренике петкӧдліс сылы ассьыс расчётъяссӧ да висьталіс, мый кӧсйис эськӧ уплотнитны уджалан лунсӧ, Гутгоф чуймӧмысла весиг нёровтчис стул мыш вылас.
— Великӧй делӧяс жӧ вӧчсьӧны Германияын, — шуис сійӧ, — рабочӧйяс кӧ асьныс заводитӧны думайтны татшӧмторъяс йывсьыс!
— Ті отсаланныд меным? — юаліс Ренике.
— Дерт жӧ!
Видзӧд, Густав, — шуис Гутгоф, Шуберт дінӧ шыасиг, — вӧлӧмкӧ, миян шахтаын эмӧсь нин йӧз, кодъяслы кык вося план лои налӧн кровнӧй делӧӧн.
Директорлӧн тайӧ кывъясыс збоймӧдісны Альфредӧс, да сійӧ висьталіс ставсӧ, мый йылысь думайтіс.
— Ме вӧзъя со мый, — шуис Гутгоф: — аски ми тіянкӧд лэччам шахтаӧ да места вылас сёрнитам став йывсьыс.
— Ренике ёрт, верман надейтчыны партийнӧй организациялӧн отсӧг вылӧ, — ассяньыс содтіс Шуберт. — Ми лоам зэв радӧсь, миян ёртлы кӧ удайтчас шуны выль кыв шахтёрскӧй делӧын.
Ренике муніс Гутгоф ордысь ыджыд лача кутӧмӧн да сійӧ жӧ рытнас юксис аслас мӧвпъяснас Гертрудаыскӧд.
Сійӧ висьтавліс ыджыд кыпыдлунӧн, но друг казяліс, мый гӧтырыслӧн чужӧмыс лои сьӧд кымӧр кодь.
— Тэ мый, Гертруда?
Абу ӧмӧй мекӧд сӧгласен?
Гертруда эз сразу вочавидз.
— А ёртъяс йывсьыд тэ думыштлін? — шуис сійӧ медбӧрын. — Мый та кузя шуасны тэныд ёртъясыд?
Ӧд найӧ тэнӧ прӧстӧ ёрасны.
Шуам, тэ содтӧдӧн тыртан норматӧ, а сійӧ самӧй Гутгофыд мӧд лунас объявитас тэнсьыд выработкатӧ ставлы быть коланаӧн, и мукӧд забойщикъяслы ковмас ку письыс петны, медым тыртны сы мында жӧ.
Со мый тэ шедӧдан!
Альфред видзӧдіс гӧтырыс вылӧ да, кажитчис, эз гӧгӧрво сійӧс.
Неужели сылӧн предложениеыс вермас кыпӧдны татшӧм мӧвпъяс?
Неужели ӧні позьӧ думайтны татшӧмторъяс йылысь?
Сійӧ дыр чӧв оліс аддзытӧм синъяснас газет вылӧ видзӧдіг.
Оз, шахтёръяс долженӧсь гӧгӧрвоны, мый важногӧн уджавны сэсся оз позь.
Да, долженӧсь!
Но Гертрудалӧн кывъясыс сійӧс повзьӧдісны, да, медым успокоитны асьсӧ, Альфред муніс Грингель ордӧ.
Важ ёртыскӧд сійӧ вермис сёрнитны ставтор йывсьыс повтӧг, мый сійӧс гӧгӧрвоасны оз сідзи, кыдзи колӧ.
Кадыс вӧлі сёр нин, и Грингель лӧсьӧдчӧ нин вӧлі водны.
Ренике вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ юаліс, эз-ӧ мыйкӧ ло омӧльтор, сэтшӧм вӧлі другыслӧн тӧждысяна чужӧм.
Альфред висьталіс сылы, мыйын делӧыс, ассьыс сомнениеяссӧ дзебтӧг.
— Эм пов, Альфред! — успокоитіс сійӧс Грингель. — Заводит ассьыд делӧтӧ, и мед тэнӧ оз тревожит сійӧ, мый йылысь висьталіс гӧтырыд.
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый он кӧ тэ, то мӧд шахтёр — кодкӧ быть нин заводитас уджавны выльногӧн, а мукӧдыс вӧчасны сылӧн пример серти.
Кык вося план ставнысӧ шызьӧдіс.
Ӧд и менам заводын ӧні плансӧ тыртӧны содтӧдӧн.
Со токарь Дидермайер сідзжӧ пуктіс мог кыкпӧв ыдждӧдны выработкасӧ.
Сідзкӧ, тэ пыдди эн пукты быдсяма сэтшӧм осторожнӧй сёрнияссӧ.
Войтыр зільӧ уджавны выльногӧн.
Гӧгӧрвоана, лоӧны и недӧвӧльнӧйяс, но татшӧмъяссӧ убедитасны результатъясыс.
Со и ставыс!
А ӧні мун гортад да узь пӧттӧдзыд.
Бура узьны!
И Бертольд Грингель кутіс разявны ботинки кӧвъяссӧ.
Ренике прӧщайтчис да муніс.
Сідз либӧ мӧд ногӧн, а бӧрыньтчыны вӧлі сёр нин.
Квайтымын ӧтиӧд глава
abu
«Сода-веркеса» выль директор, самӧй сійӧ Вальтер Гроссманыс, кодӧс коркӧ вӧлі йӧртлӧмаӧсь йӧйяслы керкаӧ, предложитіс видз-му овмӧслы эффективнӧй да донтӧм удобрение.
Германияын, кӧні муясыс омӧльӧсь, нинӧм и думайтны бур урожай йылысь уна удобрениеяс сэтчӧ сюйтӧг.
Вальтер Гроссман, коді друг лои зэв ыджыд заводын директорӧн, правильнӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ногӧн колӧ перестраивайтны предприятиесӧ.
Кор Вальтер Гроссман изобретайтіс удобрениесӧ, сійӧ весиг эз куж думыштны, мый татшӧм ногӧн и сійӧ пӧртӧ олӧмӧ Германияӧс демилитаризуйтӧм.
Сэтшӧм заводӧс, кыдзи «Сода-верке», мирнӧй производство вылӧ вуджӧдӧм, кыв шутӧг, вӧлі ыджыд вкладӧн тайӧ великӧй делӧас.
Но тайӧ выль удобрениесӧ производствоӧ лэдзтӧдз колӧ вӧлі видлыны сійӧс муяс вылын.
Гроссман та могысь шыасис комендант дінӧ, а полковник тӧдмӧдіс сійӧс майор Савченкокӧд.
Майор тшӧктіс пыр жӧ сёрнитчыны став йывсьыс крестьянакӧд.
Сійӧ корис машина да Гроссманкӧд ӧтлаын муніс Гротдорфӧ.
Сэні оліс Эрих Лешнер, первой крестьянин, коді локтіс комендатураӧ сӧветла.
Именнӧ сыкӧд майор и решитіс тӧдмӧдны изобретательӧс.
А Гротдорфын мунісны нин выль лоӧмторъяс.
Лешнер шулывліс, мый кад заводитны атака подлечьяс вылӧ.
Та дырйи сійӧ кутліс тӧдвылас озыръясӧс, кыдзи Брумбах, кодъяс торкалісны обязательнӧй поставкаяс.
Медся нин скӧралісны кулакъяс сыысь, мый ӧні босьтлісны налысь и нянь, и йӧв, и яй налӧн му лыд серти.
Сійӧ лунас, кор локтісны Савченко да Гроссман, взаимопомощь кузя комитет керкаын бара вӧлі споруйтӧны Брумбах да Лешнер.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдыслы паныдӧн — ыджыд, кыз Брумбах да латшкӧсіник тушаа кипӧла Лешнер.
Чувствуйтсис, мый кулак и полӧ и вывті ёна мустӧмтӧ ассьыс прӧтивниксӧ.
— Но, господин Брумбах, — шуаліс Лешнер, — ӧд ті миян век жӧ крестьянскӧй взаимопомощь кузя комитетса член, коді кывкутӧ поставкаясысь.
Кор нӧ ті чайтанныд мынтыны уджйӧзтӧ?
Ті лыддинныд миянлысь кык вося плансӧ? Сэні ӧд яснӧя шуӧма, мыйта миянлы колӧ сетны.
Ни этшаджык, ни унджык.
Вот ме и юала: кор ті рассчитайтчанныд?
Лешнер вылӧ видзӧдіг Баумбах сӧмын чушкис нырнас.
Вӧлі кӧ эськӧ сылӧн вӧля, сійӧ эськӧ тані жӧ косявліс тайӧ проклятӧй батраксӧ.
Дерт, сэтшӧмъяслы, кыдзи Лешнер, ӧні зэв лӧсьыд.
Найӧ юклісны помещичӧй му, налӧн муяс вылын уджалӧ кык трактор. Налытӧ лӧсьыд!
— Да гӧгӧрвоӧй жӧ, ме некыдзи ог вермы мынтыны поставкасӧ, — дорйысис Брумбах. — Тайӧ гожӧмын менам коли уна кӧдзтӧм му.
Мыйӧн нӧ ме кута мынтысьны?
— А мыйла ті энӧ кӧдзӧй став мунытӧ?
— Эг вермы.
— Пӧръясян, ті прӧстӧ энӧ кӧсйӧй.
— Тайӧ менам делӧ.
— А поставкаясыс — сійӧ мый, абу тіян делӧ?
Кыдз окота, а ковмас мынтыны ставсӧ.
— А ме кӧ ог вермы?
— Сэки тіянлысь босьтасны мутӧ.
Ті асьныд артыштӧй: ӧд кӧдзтӧм муяссӧ позьӧ сетны сэтшӧм мортлы, коді кутас найӧс уджавны.
Брумбах гӧрдӧдіс скӧрысла.
Со сійӧс, медбӧрын, висьталӧма, тайӧ угрозасӧ!
Нинӧм!
Зато ӧні сійӧ тӧдӧ, кыдзи сёрнитны Лешнеркӧд.
— Сідзкӧ, збыль, мый ті лӧсьӧдчанныд нуӧдны ещӧ ӧти реформа да юклыны став мусӧ ӧтмындаӧн?
Сідзкӧ, сійӧ збыль?
Сідз мед эськӧ и висьталінныд первойсяньыс.
Лешнер гӧгӧрвоис Брумбахлысь провокационнӧй манёврсӧ.
Вочавидзны кулаклы эз вӧв сьӧкыд.
— Ме ещӧ ӧтчыд висьтала, — ярскӧба шуис Лешнер: — некутшӧм выль реформа некод оз лӧсьӧдчы нуӧдны.
Гӧгӧрвоана?
Но колявны муяс кӧдзтӧг ми огӧ жӧ лэдзӧй.
Найӧлысь, коді честнӧя уджалӧ ассьыс муяссӧ да сдавайтӧ поставкаяс государстволы...
Лешнер шуис тайӧ кывсӧ да здук кежлӧ сувтліс.
Позьӧ-ӧ ӧні шуны Германияӧс государствоӧн?
Да, пӧжалуй, делӧыс мунӧ сылань.
— ...найӧлысь, — водзӧ висьталіс Лешнер, — ми огӧ мырддьӧй ни ӧти кусӧк му, мыйта кӧть эз вӧв.
А коді торкас тайӧ правилӧсӧ, мед норасьӧ ас вылас.
Ми весиг тіянлысь огӧ мырддьӧй мутӧ, но сійӧс уджалӧм вылӧ правосӧ сетам мукӧд крестьяналы, кодъяс босьтасны сы вылысь урожай.
Ӧні абу сэтшӧм кад, медым добраыс весьшӧрӧ пропадайтіс!
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвонысӧ ме гӧгӧрвои, — асьсӧ кутны зілигтырйи шуис Брумбах. — Да видзӧдлам на, кыдзи ті справитчанныд тайӧ мунас!
— Зэв бура справитчасны! — виччысьтӧг кыліс гӧлӧсыс майор Савченколӧн, коді казявтӧг пырӧма жырйӧ Гроссманкӧд ӧтлаын. — Ӧтисайын, верма тіянлы висьтавны выльтор, господин Брумбах: Германияса уна сиктъясын, сӧветскӧй зонаын, дерт, котыртавсьӧны машинно-прокатнӧй станцияяс.
Сэні лоӧны и тракторъяс и ставыс, мый колӧ тіян сьӧлӧмлы.
— Да ӧд став канму пасьтаас тракторъясыс некытчӧ нин оз шогмыны, — вочавидзис Брумбах. — Важ клам, пӧльзаыс наысь зэв этша.
— Сюрӧны и выльяс, — шуис Савченко. — Немецкӧй экономическӧй комиссия корӧм серти Сӧвет Союз торйӧдіс Германиялы сюрс трактор.
Верманныд не тӧждысьны, господин Брумбах.
— Ме кута уджавны мусӧ, а сэсся сійӧс менсьым мырддясны?
— Тайӧ провокационнӧй сёрни, — шуис майор. — Кыдзи ме тӧда, Немецкӧй экономическӧй комиссия нинӧм татшӧмсӧ вӧчны оз кӧсйы.
Колӧ сӧмын честнӧя пӧртны олӧмӧ став обязательствояссӧ да дзикӧдз вунӧдны саботаж йылысь.
— Ме думыштла та йылысь, — ассьыс достоинствосӧ кутны зільӧмӧн важнӧя шуис Брумбах.
Сійӧ петіс жырйысь зэв омӧль настроениеа.
Тыдалӧ, век жӧ ковмас кӧдзны став мусӧ да мынтыны став поставкаяссӧ.
Но медся омӧль, мый тайӧс тшӧктӧны сылы ас йӧз, немечьяс, а оз роч комендатура.
Вӧлі эськӧ кокньыдджык, тайӧс кӧ тшӧктісны вӧчны вины грӧзитӧмӧн.
Кывзысьны кутшӧмкӧ батраклысь!
Но Брумбахлы ковмис кывзысьны Лешнерлысь.
Сійӧ локтіс гортас да кутіс думайтны, кыдзи сылы нуӧдны локтан кӧдзасӧ.
А взаимопомощь кузя комитет керкаын муніс беседа.
Лешнерлы лои зэв нимкодь сыысь, мый Сӧвет Союз мӧдӧдӧ налы тракторъяс.
— Вот кор ми кутам овны прамӧя! — шуаліс сійӧ.
— Миянлы машинно-прокатнӧй станцияӧн лоӧ ёна кокньыдджык.
Таысь тіянлы колӧ висьтавны ыджыд аттьӧ став немецкӧй войтыр нимсянь.
Савченко сӧмын нюмъяліс.
Сэки сёрниӧ сюйсис Гроссман.
Сійӧ ёна интересуйтіс Лешнерӧс, кор заводитіс висьтавлыны выль удобрение йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧс применяйтны.
Лешнер кӧсйысис ставсӧ выполнитны стӧча.
Сійӧ юӧртас, кор воас кад петкӧдны муяс вылӧ удобрениеяс, талун жӧ торйӧдас специальнӧй делянкаяс да кутас видзӧдны став опытъяс бӧрсяыс.
— Чайта, мый найӧ лоӧны удачнӧйӧсь, — шуис Савченко.
— Арнас аддзам, — ӧттшӧтш вочавидзисны Лешнер да Гроссман.
Делӧвӧй сёрни помасис, и Лешнер вӧзйис гӧсьтъяслы видзӧдлыны, кыдзи налӧн общинаыс лӧсьӧдчӧ тувсов кӧдза кежлӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны усадьбалань, кӧні вӧлі взаимопомощь кузя комитетлӧн став машиннӧй паркыс.
Мунігас Лешнер дінӧ матыстчис нывбаба, коді киӧдыс нуӧдіс ичӧтик детинкаӧс.
Эрих босьтіс сійӧс ки вылас да окыштіс.
— Август Лешнер, — гордӧя рекомендуйтіс сійӧ детинкасӧ. — Коркӧ ми и думайтны полім пи йылысь.
Верми ӧмӧй ме эськӧ войдӧр вердны кагаӧс?
Аслым вӧлі нинӧм сёйнысӧ.
А ӧні и ныв йылысь мечтайта...
Лешнер лэдзис детинкасӧ муӧ.
Савченко думыштіс, мый Германияын татшӧм йӧзыс, кыдзи Лешнер, збыльысь первойысь чувствуйтӧны асьнысӧ асланыс судьбалӧн кӧзяеваӧн.
И сійӧ сьӧлӧмсяньыс радліс Эрих Лешнер вӧсна, сӧветскӧй оккупационнӧй зонаысь прӧстӧй крестьянин вӧсна.
Квайтымын кыкӧд глава
abu
Карл Тирсен виччысьтӧг бара лои Дорнауын.
Ӧні сійӧ кутіс асьсӧ эз нин кыдзи практикаысь лишитчӧм раминик адвокат.
Эз, Карл Тирсен лои Гамбургса радиовещательнӧй компаниялӧн собственнӧй корреспондентӧн.
Документъяс сылӧн вӧліны порядокынӧсь.
Сійӧ вермис локны весиг комендатураӧ да корны интервью ассьыс полковниклысь.
Но Тирсен воис дзик мӧд могӧн.
Сійӧ воис Дорнауӧ сы могысь, медым вузавны ассьыс имуществосӧ да дзикӧдз вуджны Гамбургӧ.
Кор бургомистр Лекс Михаэлис тӧдмаліс та йылысь, сійӧ сӧмын лои рад: карын ӧти врагӧн лоӧ этшаджык.
Вӧлі тані Тирсенлӧн и ещӧ ӧти делӧ, патерасӧ да мебельсӧ вузалӧм дорысь важнӧйджык.
Тайӧ делӧсӧ сетіс сылы ыджыд гамбургскӧй издательство, и нуӧднысӧ сійӧс вӧлі колӧ зэв кужӧмӧн.
Но Тирсен босьтчис тайӧ делӧас воӧм бӧрас сӧмын некымын лун мысти, медым тэрмасьӧмнас не кыпӧдны подозрениеяс.
Тайӧ делӧыс вӧлі писатель Болеркӧд сёрнитчӧм.
Старик ордӧ мунтӧдз Тирсен дыр думайтіс: гамбургскӧй издательстволӧн заданиеыс вӧлі йитчӧма уна сьӧкыдлунъяскӧд.
Мукӧддырйи Тирсен весиг жалитіс, мый сӧгласитчис, но сэсся усьлі тӧдвылас сійӧ, мый сылы кӧсйысисны, и чужӧм вылас бара тыдовтчыліс ышнясяна нюм.
Кыв шутӧг, сійӧ выполнитас тайӧ заданиесӧ.
Правда, выполнитан способъяс кузя сылӧн аслас видзӧдлас, да, дерт, деликатничайтны да нуӧдны дипломатическӧй сёрнияс нинӧмла.
Сійӧ заводитас веськыда, нинӧмысь повтӧг.
Видзӧдлам, лысьтас-ӧ старик паныд сувтны!
Тирсен локтіс писатель ордӧ зэв решительнӧй настроениеа.
Болер, тыдалӧ, вунӧдӧма нин вӧлі налӧн вензьӧм йылысь да встретитіс сійӧс, кыдзи бур тӧдсаӧс.
Сійӧ пыр жӧ кутіс юасьны гӧсьтлысь рытыввыв зонаясын олӧм йылысь.
— Мый нӧ тіянлы висьтавны?
Сэні ӧні тыр порядок, — ышнясьӧмӧн вочавидзис Тирсен. — Сэксянь, кор Рытыввыв Германия веськалі Маршалл план серти американскӧй отсӧг сетан сфераӧ, ставыс сувтіс аслас местаӧ.
— Мый сійӧ лоӧ? — юаліс Болер.
— Тайӧ лоӧ, мый йӧз сэні олӧны, кыдзи и быд мукӧд нормальнӧй, ён государствоын.
Порядок, промышленностьлӧн дзоридзалӧм, правосудие.
Здук кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь, коді эз кажитчы Тирсенлы.
Сэсся Болер юаліс:
— Кутшӧм делӧяс нӧ вайӧдісны тіянӧс татчӧ?
— Ме ликвидируйта тані ассьым имуществоӧс, — гордӧя вочавидзис Тирсен. — Меным, тӧданныд-ӧ, оз воны сьӧлӧм вылӧ татчӧс порядокъясыс.
Сыысь кындзи, менам эм и тіян дінӧ ичӧтик делӧ.
— Ме дінӧ?
— Именнӧ тіян дінӧ.
— Интереснӧ!
— Да, тайӧ збыльысь интереснӧй делӧ.
Ме чайта, ті казяланныд да сразу гӧгӧрвоанныд, кутшӧм сійӧ важнӧ тіянлы.
Болер лӧсьӧдчис сюся кывзыны.
Став сертиыс тыдаліс, мый тайӧ делӧыс и вайӧдӧма сы ордӧ господин Тирсенӧс.
— Ті ӧд ыстылінныд «Глобус» издательствоӧ ассьыныд рукописьтӧ?
— Да, ыстылі.
А мый сыкӧд?
Болер весиг кельдӧдіс волнуйтчӧмысла.
Ӧні сійӧ тӧдмалас аслас небӧглӧн судьба йылысь.
Но мыйла тані Тирсеныс?
— Ме вайи сійӧс сьӧрысь.
Сэні мыйсюрӧ неуна вежлалыштӧма, сытӧг печатайтны небӧгсӧ оз позь.
Ті верманныд ӧні жӧ тӧдмасьны вежлалӧмъяснас.
Кырымавны рукописьсӧ колӧ пыр жӧ.
Болер кватитіс папкасӧ.
Тирсен пукаліс чӧла да видзӧдіс, кыдзи писатель дрӧжжитысь кияснас листалӧ лист бокъяссӧ, сатшкысьлӧ синъяснас строчкаясӧ да шытӧг вӧрӧдӧ пӧрысь вомдоръяснас.
Болер листаліс лист бок кызь кымын, сэсся видзӧдліс гӧсьт вылӧ пӧшти йӧй синъясӧн.
— Тайӧ абу менам небӧгыс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Ме тайӧс эг гижлы!..
— Да кыдзи нӧ, тайӧс гижинныд именнӧ ті!
Видзӧдлӧй обложка вылас: «Гергардт Болер.
Сӧветскӧй зонаын».
Болер листыштіс ещӧ кымынкӧ лист бок.
— Коді тайӧс гижис? — эз нин вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс сійӧ. — Коді тшыкӧдіс менсьым мӧвпъясӧс?
Тайӧ ставыс лӧж! Ті гӧгӧрвоанныд, лӧж!
Тирсен зывӧкпырысь шпыньмуніс:
— Висьталӧй пасибӧ, мый ме ставсӧ лӧсьӧді: татшӧм ногӧн небӧгыс вермас на петны.
Кырымалӧй!
Болерлӧн юрыс мӧдіс бергӧдчыны.
Ӧні сійӧ жалитіс, мый лэдзис Тирсенӧс керкаас.
— Лыддьыны кӧ тіянлысь небӧгтӧ, — издевайтчис Тирсен, — позьӧ думыштны, мый ті пырӧмныд нин СЕПГ-ӧ.
Тіян абу ни ӧти жалитана кыв сійӧ курыд судьба йывсьыс, коді суис немецкӧй муӧс, немецкӧй фабрикаясӧс да заводъясӧс.
Ті осуждайтанныд Черчилльлысь медбӧръя речсӧ, ті проклинайтанныд атомнӧй бомба — ӧнія кадся культуралысь высшӧй достижениесӧ!
Мый нӧ, ті думайтанныд, англичана тіянлы таысь аттьӧ висьталасны?
Ті кӧсъянныд, медым найӧ мынтісны большевикъясӧс ошкӧмысь, сыысь, мый тіянлы ставыс воӧ сьӧлӧм выланыд сійӧ, мый вӧчсьӧ Асыввыв Германияын?
— Менам небӧгын ставыс сӧмын ӧти правда, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Болер.
— Интереснӧ, мый ті сыкӧд кутанныд вӧчны.
Правдаыд бур сӧмын сэки, кор сійӧ вайӧ доход.
А тайӧ тіян наивнӧй радлӧмъясыд оз вайны и пфенниг, кӧть найӧс и гижис писатель Болер.
Болер шӧйӧвоши.
Киссисны сылӧн медбӧръя иллюзияясыс.
Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ свет вылас!
Тирсен шуӧ, быттьӧ сійӧ вӧчӧма сӧмын ичӧтик поправкаяс, но тайӧ жӧ лӧж: сійӧ дзоньнас выльысь гижӧма небӧгсӧ.
Артмӧма обычнӧй антисӧветскӧй книжка, кутшӧмъясӧс уна гижалӧны рытыввылын.
Оз, быдсяма лӧж улӧ Болер оз кырымась.
Мед господин Тирсен оз и мечтайт та йылысь.
Но мый нӧ вӧчны?
Гашкӧ, прӧстӧ вӧтлыны тайӧ подлецсӧ?
И кыдзи сійӧ лысьтіс локны сы дінӧ, писатель дінӧ, татшӧм предложениеӧн!
— Да тіян правдаыд некодлы оз ков, — водзӧ висьталіс Тирсен, — и, веськыда кӧ шуны, ме прӧстӧ дивуйтчи, кор лыдди став тайӧ сӧрӧмсӧ.
Тайӧ кывъясыс дзикӧдз петкӧдісны терпениесьыс писательӧс.
— Ті вунӧдчинныд, господин Тирсен, — скӧрысь шуис Болер. — Ме ог лэдз тіянӧс сёрнитны мекӧд татшӧм тонӧн.
— Ті кутӧмныд лоны челядь вежӧраӧн, — вочавидзис Тирсен. — Тайӧ старческӧй маразм.
Сійӧ гораа шуис тайӧ кывъяссӧ да наглӧя шпыньмуніс, тыдовтчисны пуктӧм еджыд пиньясыс.
Тирсен оскорбляйтіс Болерӧс сы могысь, медым шемӧсмӧдны сійӧс.
Мед сійӧ, медбӧрын, гӧгӧрвоас, мый ӧнісянь сыкӧд некод оз понды лыддьысьны.
— Мый сэтшӧмыс?
— Да, да, старческӧй маразм, — бара шуис Тирсен. — Тадзи ме тіян йылысь думайта.
И менам мнениеӧн вынсялас, ті кӧ ӧні пыр жӧ онӧ кырымалӧй небӧгнытӧ.
Болер сэтшӧма скӧрмис, мый вирыс кайис чужӧмас.
Нинӧмысь яндысьтӧг нин сійӧ уськӧдчис Тирсен вылӧ, да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис сылы чужӧмас.
Тирсен эз виччысь тайӧс.
Сійӧ кокньыда, гӧнӧс моз, шыбитіс косіник Болерӧс диван вылас, чышкыштіс банбоксӧ, вежыньтчыліс да шуис:
— Тіян арлыдын вреднӧ тадзи волнуйтчыны.
Но кучкӧмсьыд ме тіянлы мынта водзӧс.
Кырымаланныд ті небӧгтӧ али онӧ, всё равно сійӧ петас тіян ним улын.
Гашкӧ, тайӧ велӧдас тіянӧс прамӧйногӧн кутны асьнытӧ порядочнӧй йӧзкӧд.
— Весась, подлец! — горӧдіс Болер да бара уськӧдчис Тирсен вылӧ.
Тайӧ пӧрйӧ гӧсьтӧс эз нин ло суӧма виччысьтӧг; сійӧ ас кадӧ чепӧсйис ӧдзӧслань да удитіс тшӧтш кватитны сьӧрсьыс рукописьсӧ.
Лоӧмторсӧ сьӧкыда вежӧртӧмӧн старик пуксис пызан сайӧ да пыкис кияснас юрсӧ.
Сідзкӧ, небӧгсӧ печатайтны оз удайтчы.
Писатель думайтігтырйи ветлӧдлыштіс жыр кузяыс, сэсся бара пуксис пызан дорас да перйис пызан йӧрсьыс рукописьыслысь копиясӧ.
Лист бок бӧрся лист бок лыддис сійӧ ассьыс произведениесӧ.
Да, ставыс тайӧ сӧмын правда.
И небӧгсӧ кӧ оз кӧсйыны лэдзны Гамбургын, то, тыдалӧ, сійӧс сэсся некӧн да некор нин оз печатайтны.
Сідзкӧ, йӧзлы оз нин ков правдаыс...
— Кутшӧм нӧ тіян тані шум вӧлі? — друг кыліс мышкас Дальговлӧн гӧлӧсыс.
Старик звиркнитіс-чеччис: «Вот нин непӧраӧ воис!..»
— Сідз, нинӧм торъяыс.
Неприятнӧй визит, — яндысигтыр вочавидзис Болер. — Пыраліс ме ордӧ ӧти тӧдса.
Но, ми сыкӧд неуна зыксьыштім.
— Да? — шуис Макс. — Весиг кильчӧпомын вӧлі кылӧ.
Но господин Тирсенкӧд, тыдалӧ, мӧдногсӧ сёрнитны оз и позь.
Сійӧ меным паныдасис ӧні, и видыс сылӧн вӧлі зэв скӧр.
Болерлы кажитчис, мый волнуйтчӧмысла сылӧн вот-вот потӧ сьӧлӧмыс.
Неужели Дальгов кывліс, мый йылысь найӧ сёрнитісны?
Писатель сюся видзӧдліс гӧсьт вылӧ.
Оз, сійӧ, тыдалӧ, нинӧм оз тӧд.
Дальгов гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдлассӧ кыдзи корӧм висьтавны, мыйла сійӧ локтіс.
Шахматӧн ворсӧм вылӧ вӧлі вывті водз.
Да и вообщӧ Макс некор эз волывлы тайӧ кадас.
— Прӧститӧй, мый ме мешайті тіянлы, господин Болер, — шуис Дальгов. — Но ме кӧсйи вӧзйыны тіянлы ветлыны мекӧд «Асъя кыа» шахтаӧ.
Сэні лӧсьӧдчӧны нуӧдны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый писательлы быть колӧ аддзывны да тӧдны.
— Ме омӧля ачымӧс чувствуйта, — вочавидзис Болер.
— Тайӧ шахтаас, — водзӧ висьталіс Дальгов, быттьӧ эз и кывлы стариклысь ӧткажитчӧмсӧ, — ӧти забойщик, эм сэні сэтшӧм Альфред Ренике, кӧсйӧ петкӧдлыны Германияса став рабочӧйяслы, кыдзи колӧ тыртны кык вося план.
Ті онӧ кӧсйӧй видзӧдлыны?
— Ог, — чорыда вочавидзис старик. — Ог кӧсйы.
— Жаль, — шуис Макс. — Татшӧм впечатлениеяс коркӧ эськӧ ковмисны тіянлы.
— Меным нинӧм нин оз ковмы...
Мый сійӧ сэні думыштӧма, тіян Реникеныд?
Юалӧма вӧлі явӧ непоследовательнӧя.
Болер гӧгӧрвоис тайӧс, скӧрмис да, Дальговлы кыв ни джын шуны сеттӧг, тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Всё равно менӧ тайӧ оз интересуйт!
— Жаль, — бара шуис Дальгов.
Сійӧ аддзис, мый старик ёна волнуйтчӧ.
Пӧжалуй, бурджык сійӧс кольны ӧтнассӧ.
Дальгов кӧсйис нин чеччыны креслӧысь, но сэки сылы син улас уси рукопись.
«Гергардт Болер.
Сӧветскӧй зонаын», — лыддис сійӧ первой лист бок вывсьыс.
— Ті гижӧмныд небӧг?
Болер дрӧгнитіс.
Кутшӧм лосьӧма вунӧдчысьӧн — кольны рукописьсӧ вот тадзи, пызан вылӧ!
Сійӧ вочавидзис яндысьӧмӧн да жугыля:
— Да, ме гижи небӧг, но абу нин свет вылас издательство, коді сӧгласитчис эськӧ сійӧс печатайтны.
— Позьӧ меным сійӧс лыддьыны?
Менӧ ёна интересуйтӧ, мый аддзис писатель Болер сӧветскӧй зонаын.
Сэки старик виччысьтӧг варовмис.
Тирсенӧн сылы вӧчӧм ӧбидаыс петіс ортсӧ, и Болер висьталіс Макслы ставсӧ, дзик нинӧм дзебтӧг.
Дальгов босьтіс рукописьсӧ да кутіс сійӧс листавны.
Тадзи коли часджын кымын.
Сэсся Макс чеччис да шуис:
— Вай век жӧ ветлам шахтаӧ, видзӧдлам, кыдзи уджалӧ Ренике.
Вермас лоны, мый ті ваянныд сэтысь ещӧ ӧти глава.
Старик друг сӧгласитчис.
Сійӧ корис пыравны сыла.
Макс Дальгов муніс, босьтіс сьӧрсьыс и рукописьсӧ.
Некымын лун мысти сійӧ звӧнитіс Болерлы.
— Поздравляйта тіянӧс, — кыліс трубкаын Дальговлӧн энергичнӧй гӧлӧсыс. — Ми ставным нин лыддим тіянлысь рукописьтӧ.
Разрешитанныд кӧ, ми ыстам сійӧс Берлинӧ.
Ме сёрниті нин издательствоыскӧд телефон пыр, висьталі подробнӧя содержаниесӧ, и сэні кӧсйысьӧны лэдзны небӧгсӧ кык тӧлысьӧн.
Болер эз вермы шуны ни ӧти кыв.
— Алло! Ті менӧ кыланныд? — беспокоитчыны кутіс Дальгов.
— Ладнӧ, мӧдӧдӧй, — сьӧкыдпырысь шуис старик.
А кор Берлинысь мӧдӧдісны печатайтӧм небӧгсӧ нин, сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ да думайтіс сы йылысь, мый быд честнӧй немечлы вермас лоны ӧні сӧмын ӧти туй — выль, единӧй, демократическӧй Германия вӧсна, мир вӧсна тыш.
Квайтымын коймӧд глава
abu
Бертольд Грингель важмоз сёрӧн волывліс гортас.
Сійӧ шоча нин казьтывліс Бастерт уськӧдчылӧм йылысь, но век жӧ быдпӧрйӧ видзӧдлывліс гӧгӧрбок, этша йӧза уличаӧ кежигӧн.
Ӧтчыд рытнас, кор Грингель матысмӧ нин вӧлі керка дорас, сійӧ казяліс кильчӧ вывсьыс вӧрзьытӧг сулалысь мужчинаӧс.
Мортыс сулаліс ӧдзӧс дорас, кодӧс вӧлі югдӧдӧ неыджыд пӧнар.
Грингель надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Сійӧ кӧсйис нин бӧр бергӧдчыны, но сэсся думыштіс, мый лёк вӧчысь морт ӧдвакӧ кутас сулавны тадзи, тыдаланінын, а сідзкӧ, и повнысӧ сыысь нинӧм.
Кор сійӧ матыстчис матӧджык, мортыс вӧчис некымын воськов сылы воча да друг шуис:
— Видза оланныд, дона дядюшка!
Менам быри нин став лача виччысьны тіянӧс.
Грингель шай-паймуні виччысьтӧмысла.
Коді сійӧс шуӧ дядюшканас?
Эм сылӧн вок, а вокыслӧн пи, но найӧ олӧны ылын, Кельнын, и Грингель эз аддзыв найӧс война заводитчӧмсяньыс.
Коді нӧ тайӧ вермас лоны?
Сійӧ локтіс матӧджык пӧнар дорӧ да сюся видзӧдліс гӧсьт вылӧ.
Да, тайӧ збыльысь вӧлі сылӧн племянникыс — Хорст Грингель.
Дерт, сійӧ ёна быдмӧма тайӧ вояснас: сылы ӧні, тыдалӧ, ар кызь вит, а Бертольд помнитіс сійӧс детинкаӧн на.
— Кутшӧм судьбаясӧн, Хорст?
Том мортлы лои зэв любӧ.
Бертольд Грингель кӧ признайтӧ сійӧс рӧдня туйӧ, сідзкӧ юр сюянін сылы лоӧ.
— Кельнысь пышйи, дядюшка.
— Кыдзи тайӧ гӧгӧрвоны — пышйи?
Сійӧ восьтіс нин ключӧн ассьыс патера ӧдзӧссӧ.
Найӧ пырисны жырйӧ.
Бертольд ӧзтіс би да ещӧ ӧтчыд внимательнӧя видзӧдліс гӧсьт вылӧ.
Да, тайӧ, кыв шутӧг, Хорст.
— Дыр висьтавнысӧ, дядюшка, — сӧмын ӧні вочавидзис том морт. — Веськыда кӧ шуны, ме эськӧ ӧні окотапырысь юи чашка кофе, эм кӧ тіян мыйкӧ сэтшӧмыс.
— Тэ нӧ мый, полицияысь пышйин?
Гашкӧ, грабитін кодӧскӧ? — Грингель, тыдалӧ, эз вӧв зэв бур мнениеа аслас племянник йылысь, коді век кажитчыліс сылы дурысьӧн.
— Абу дзик сідзи, дядюшка, — серӧктіс Хорст. — Ті кӧть и онӧ дӧверяйтӧй меным, но верманныд не тӧждысьны.
Ме пышйи эг полицияысь, а армияысь.
Дженьыда кӧ висьтавны, пышйи мобилизацияысь.
— Мый тэ сӧран? — дӧзмис Грингель. — Войнаыс важӧн нин помасис.
Тэ тӧлкӧн висьтав.
— Ті кӧ сетанныд меным кофе, ме висьтала ставсӧ первойсяньыс, — лукава нюммуніс Хорст.
— Ладнӧ, — скӧрысь шуис Грингель, коді мӧдіс интересуйтчыны Хорст кывъясӧн. — Виччысьышт, ме ставсӧ вӧча.
Сійӧ муніс кухняӧ, ӧзтіс газ, пузьӧдіс кофе, перйис нянь, вый да ставсӧ тайӧс пуктіс Хорст водзӧ.
— Пола, мый ме вӧча зэв ыджыд урон тіян запасъяслы, дядюшка, — нянь вылас выйсӧ зэв вӧсньыдик, муртса тӧдчыштана слӧйӧн мавтігмоз шуис Хорст.
— Нинӧм, — нурбыльтіс Грингель да ачыс заводитіс сёйны жӧ. — Меным тырмӧ.
— Ті важмоз сійӧ жӧ заводын?
— Да, сэні жӧ.
— Век поршеньяс тӧчитанныд?
— Ог, ме ӧні директор, — зумыша вочавидзис Бертольд.
Сылы кажитчис, мый племянникыс кӧсйӧ дзебны сыысь кутшӧмкӧ омӧль поступок.
— Ті пыр шутитанныд, дона дядюшка, — кофесӧ юышталіг шуис Хорст.
— Ог, ог шутит.
Ме збыльысь заводса директор.
Хорстлӧн синъясыс кутісны полігтырйи кытшлавны.
Гӧлӧс сертиыс сійӧ чувствуйтіс, мый дядьыс висьталӧ збыльтор, да эз тӧд, кыдзи ӧні кутны асьсӧ Бертольд Грингелькӧд.
Навернӧ, тайӧ абу лӧсьыд — пырны сёрӧн рытнас директор ордӧ, весиг кӧть сійӧ сылы и рӧднӧй дядя.
— Но, висьтав, — казьтыштіс Грингель, кор племянникыс юис кофе стӧкансӧ.
— Тайӧ абу зэв долыд история, — шуис Хорст. — Ті збыль шуинныд, мый война важӧн нин помасис.
А сӧмын ми воксӧ бара босьталӧны армияӧ, первой видзӧдлӧм серти быттьӧ ас вӧляысь, а збыльысьсӧ мырдӧн.
Со и ковмис пышйыны.
Ме сэсся воюйтны ог кӧсйы.
— Кодкӧд воюйтны? — скӧрмис Грингель.
— Да ӧд кодкӧд тшӧктасны!
Ті, тыдалӧ, онӧ тӧдӧй, дядя, мый миян Кельнын вӧчсьӧ.
Ми ӧні олам Маршаллӧн план серти.
А тайӧ лоӧ — удж некысь не аддзыны, карточкаяс вылӧ нинӧм оз сетны, да и сьӧм абу.
Батьӧй бура дыр жӧ нин уджтӧм.
Вот ми сыкӧд и ветлӧдлім каръясӧд, удж корсим.
Сӧмын нинӧм таысь эз артмы, и ми бӧр локтім Кельнӧ.
Муна ме первой лунас уличаті, аддза — воссьӧма американскӧй магазин.
Витрина вылын ставыс, мый колӧ лолыдлы, весиг тропическӧй фруктъяс — финикъяс, бананъяс, апельсинъяс да уна мукӧдтор.
Гырысь ананасъяс!
Хорст петкӧдліс кияснас, кутшӧм гырысь ананасъяс вузалісны магазинын, да висьталіс водзӧ:
— Да.
Видзӧдлі ме тайӧ фруктъяс вылас, и ачым ог тӧд, кыдзи сійӧ артмис, а сӧмын босьті из — и сявкниті витринаас!
Стеклӧыс торпыригӧдз жугалі.
Но, дерт, менӧ пыр жӧ кутісны да нуӧдісны полицияӧ.
Грингель весиг чашкасӧ вештіс Хорстлысь кывзігӧн.
Кажитчис, быттьӧ зонмыс висьтавлӧ оз Кельн йылысь, а кутшӧмкӧ тӧдтӧм канму йылысь.
— А полицияын, — висьтавліс Хорст, — медводз юалӧны, мыйӧн вӧлі война дырйи, кутшӧм воинскӧй специальностьӧй.
Вочавидза: «Танкист».
— «Зэв бур, шуӧны, миянлы буретш танкистъяс и колӧны».
Ме первойсӧ нинӧм эг гӧгӧрво.
Сэсся меным висьталісны: предлагайтӧны — либӧ тюрьмаӧ, пукавны стеклӧ жугӧдӧмысь, либӧ бара воюйтны.
— Да кӧні воюйтнысӧ? — век на эз гӧгӧрво Грингель.
— О, воюйтны эм кӧні!
Грецияын — ӧти, Вьетнамын — мӧд, кутшӧмкӧ голландскӧй діяс вылын — коймӧд.
А таысь кындзи, генерал Гудериан мыйкӧ затевайтӧ жӧ.
Вот, думайті ме, думайті — и таланьӧ сетчи.
Мед менӧ тані судитӧны, штраф мынта, зато армияӧ оз нин босьтны.
Ті кӧ лэдзанныд, дядюшка, ме талун узя тіян ордын, а аски видла корсьны кутшӧмкӧ удж.
Оз кӧ нин сюр, муна сиктӧ батрачитны.
— Тэ аски мунан уджавны ме дінӧ заводӧ, — чорыда шуис Грингель.
— Вот тайӧ бур!
Да, ті ӧд директор.
Ӧні ме нин кыдзкӧ устроитча «Мерседесын».
— Дзик жӧ сідзи, кыдзи и быд мукӧд заводын, — торкис сійӧс Грингель. — Миян Дорнауын кык во нин оз тӧдны, мый сэтшӧм уджтӧмалӧмыс.
Тэнӧ любӧй предприятиеӧ босьтасны окотапырысь.
Сӧмын тэ эн лысьт некытчӧ пырны, меным аслым колӧны рабочӧйясыс.
Кылан?
Тайӧ юалӧмсӧ решитӧма нин.
Тэ бурджык висьтав водзӧ.
Но водзӧ Хорст висьтавны эз вермы.
Кывъясыс эз петны сы вомысь.
Аслас став сознательнӧй олӧм чӧжыс сійӧ эз аддзыв кар, кӧні эськӧ эз вӧвны уджтӧмалысьяс.
Вермас-ӧ тайӧ збыль лоны?
Грингель гӧгӧрвоис сылысь чуймӧмсӧ да шогпырысь думыштіс аслас вок йылысь.
Сідзкӧ, сэні ставыс кольӧма важногыс: биржа труда дорын рабочӧйяслӧн чукӧр, челядьлӧн тшыг синъяс, салдатъяс, кодъяс мунӧны карса уличаяс кузя...
Сылӧн синъяс водзӧ сувтіс важ Кельн — соборлӧн джуджыд шпильяснас да паськыд центральнӧй уличанас.
Кажитчис, мый сійӧ весиг аддзӧ Хорстӧн жугӧдӧм стеклӧ торпыригъяссӧ.
Гашкӧ, первойысь сійӧ думнас вермис орӧдчыны ставсьыс, мый кытшаліс сійӧс, да вывті яснӧя представитны аслыс дзик мӧд Германияӧс.
И сэки торъя ёна сійӧ кутіс чувствуйтны, мый канмусӧ косявлӧма, мый сылысь сӧмын ӧти юкӧнсӧ нетшыштӧма корысьлун, уджтӧмалӧм, тшыглун кабырысь.
— Висьтав батьыд йылысь, — тшӧктіс Бертольд.
Тыдовтчис, мый пӧрысь Иоганн Грингель важӧн нин оз вермы нажӧвитны нянь вылас.
Сійӧ кӧсйис эськӧ пиыскӧд локны татчӧ, сӧветскӧй зонаӧ, но эз вермы: оз нин новлӧдлыны кокъясыс.
А ӧд колӧ вӧлі не сӧмын пышйыны полицияысь, мый Хорст вӧчис зэв пелька, но и дыр мунны войясын, а сэсся писькӧдчыны зональнӧй граница вомӧн.
— Ог тӧд, мый лоӧ батькӧд, — висьтавліс Хорст.
abu
— Но всё равно сэні месянь некутшӧм отсӧг, а тані кӧть ме сылы пӧсылка вылӧ нажӧвита.
— Мыйкӧ ми думыштам, — вочавидзис Грингель.
Вокыслы сійӧ, дерт, отсалас.
Но кыдзи отсавны сійӧ уна дас, сё сюрс уджтӧм немечьясыслы, кодъяс ветлӧдлӧны рытыввывса каръяслӧн уличаяс кузя нянь кусӧк корсьӧм могысь?
Тшыглун вермас вӧтлыны найӧс кӧть кытчӧ, весиг армияӧ.
Тайӧ тшыглунсӧ бура думыштӧма да котыртӧма.
Сійӧ пырӧ Маршаллӧн программаӧ составнӧй юкӧнӧн.
— Дядя, — торкис сылысь мӧвпъяссӧ Хорст, — а ті збыльысь заводса директор?
Ті энӧ шуткаӧн шуӧй, мый меным аски позьӧ мунны удж вылӧ?
Гӧлӧс сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Хорст ёна волнуйтчӧ.
Сійӧ поліс, мый тайӧ миражыс вермас здукӧн вошны.
Том морт видіс нин асьсӧ.
Кыдзи сійӧ вермис сэтшӧм кокниа веритны Бертольд Грингельлӧн мойдкывъяслы!
— Эн тӧждысь, — вочавидзис Бертольд, кор гӧгӧрвоис, мый беспокоитӧ Хорстӧс. — Аски кутан уджавны.
А сэтшӧм директоръясӧс, кыдзи ме, тэ аддзан уна предприятиеясысь.
Мед тэнӧ оз шензьӧд, мый прӧстӧй йӧзлы сетісны гырысь заводъясӧн веськӧдлӧм.
Регыд тэ убедитчан, мый налы дӧверитісны быдса канму.
Мудзӧм Хорст регыд унмовсис, а Грингель сідзи и эз вермы успокоитчыны.
Племянникыслӧн висьталӧмыс сӧмын вынсьӧдіс ставсӧ, мый сійӧ и татӧг зэв бура тӧдіс газетъясысь.
Но, тыдалӧ, сӧмын ӧні рытыввылын олӧмыс воссис сылы аслас став шуштӧмлуннас.
Дерт, американечьяс кӧсйӧны, медым Германия ставнас лои налӧн колонияӧн, и та могысь найӧ заводитӧны нин гусьӧникӧн формируйтны армия.
Оз, Бертольд Грингель да уна миллион честнӧй немечьяс тайӧс оз лэдзны.
Немецкӧй войтыр заводитӧ нин гӧгӧрвоны, кутшӧм туй вайӧдас сійӧс шуда олӧмӧ.
Татшӧм мӧвпъясӧн Грингель унмовсис.
Сійӧ садьмис, кыдзи век, водз, чуймӧмӧн видзӧдліс Хорст вылӧ, сэсся сылы ставыс уси дум вылас да садьмӧдіс племянниксӧ.
Кофе юигӧн Грингель приказывайтіс:
— Тэ ӧні пыралан магистратӧ, ставсӧ сэні висьталан да тӧдмалан, колӧ оз тэныд мунны комендатураӧ.
Навернӧ, колӧ.
Но кӧть мед кыдзи эз ло, бӧрыннас тэ локтан ме дінӧ заводӧ да юалан директор Грингельӧс.
Хорст нюммуніс.
Сійӧ казяліс, кутшӧм радпырысь дядьыс шуӧ тайӧ кывъяссӧ.
— Ладнӧ, — чеччигмозыс вочавидзис сійӧ.
Час куим мысти Хорст пырис Грингель кабинетӧ. Сійӧ, мый аддзис Дорнауысь, Хорстӧс зэв ёна чуймӧдіс.
Том морт чужӧм вылысь позьӧ вӧлі аддзыны восхищайтчӧм.
Тайӧ збыльысь вӧлі дзик мӧд канму.
Тані весиг йӧзыс кажитчисны гажаджыкӧн да варовджыкӧн.
А медся главнӧйыс: быдлаысь — газетысь, заборъяс вылысь, керка стенъясысь — сійӧ аддзыліс рабочӧй вын медалӧм йылысь объявлениеяс.
Хорстлы ковмис неуна виччысьыштны.
Сійӧ пукаліс бокын да видзӧдіс, кыдзи уджалӧ Бертольд Грингель.
Да, сійӧ ньӧти вӧлӧм оз тӧд ассьыс дядьсӧ.
Тайӧ настӧящӧй директор, нинӧм он шу.
Сӧмын вот рабочӧйяс сёрнитӧны сыкӧд кыдзкӧ вывті нин прӧстӧя, ас морткӧд моз, а унаӧн весиг шуӧны сійӧс «тэ»-ӧн.
Но став приказъяссӧ сылысь выполняйтӧны кыв шутӧг да ӧдйӧ, — тыдалӧ, ёрт сяма отношениеясыс делӧыслы оз мешайтны.
— Ветлам, ме тэнӧ инда удж вылӧ, — шуис медбӧрын Грингель, кор кабинетӧ некод эз коль.
И найӧ мунісны цехӧ.
Сійӧ жӧ лунас Хорст сувтіс станок дорӧ.
А кор заводитіс сьывны, котӧртны резец увсьыс стальнӧй стружки, сійӧ гӧгӧрвоис, мый именнӧ тані сылӧн настӧящӧй рӧдинаыс.
Квайтымын нёльӧд глава
abu
Альфред Ренике локтіс шахтаӧ пемыднас на.
Вӧлі вежалун, и проходнӧйын эз вӧв ни ӧти морт.
Ренике тайӧс и виччысис.
Кыдз позьӧ этшаджык бокӧвӧй син!
Мый, сійӧ кӧ оз справитчы, мый, сійӧ кӧсйӧмъясысь кӧ нинӧм оз артмы?
Сэки сійӧ лоӧ пыста кодь, коді кӧсйысьлӧма ӧзтыны саридз.
Бурджык, этшаджык кӧ йӧзыс.
Регыд кутісны воавны и мукӧдъясыс, найӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі уджавны талун сыкӧд ӧтлаын.
Локтісны Гутгоф да Шуберт, локтіс штейгер Бринкман, сэсся локтісны рабочӧйяс, морт кызь, не унджык.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны серьёзнӧйӧсь, пӧшти стрӧгӧсь.
Ренике пасьталіс нин уджалан паськӧмсӧ.
Юр вылас сылӧн югъялыштіс лампочка.
Ставыс вӧлі гӧтов шахтаӧ лэччигкежлӧ.
Ёртъясыс видзӧдісны сы вылӧ ошкӧмӧн да лачаӧн: найӧ эз на чорыда эскыны асланыс позянлунъясӧ.
Но уджыс налы дугдіс нин лоны проклятиеӧн, а ӧні кутіс лоны и честь делӧӧн.
И сыысь, кыдзи прӧйдитас первой пробаыс, зависитіс унатор.
— Глюкауф! — прӧститчис Ренике да сувтіс клетьӧ.
— Глюкауф, Альфред! — шыасисны ёртъясыс.
Бринкман сувтіс Реникекӧд орччӧн.
— Глюкауф!
Клеть пондіс лэччыны.
Стенъяс ӧдйӧ котӧртісны вывлань.
Горизонтыс, кӧні уджаліс Ренике, вӧлі сюрс метр вылӧ улынджык му веркӧссьыс.
Сынӧдыс тӧдчымӧн шоналіс, вочасӧн кутіс лоны жар.
Найӧ лэччисны сэтшӧм джуджыдінӧ, кӧні температураыс воӧ 35 градусӧдз.
Тані вӧлі быттьӧ пачын.
Клетьыс ньӧжйӧник сувтіс.
Ренике да Бринкман петісны.
На дінӧ матыстчисны компрессорнӧй установкаясса рабочӧйяс.
Тані колӧ жӧ вӧлі ставсӧ прӧверитны.
Сэсся Ренике муніс аслас забойӧ.
Тані коркӧ кералісны зэв кыз из шом пласт, и уджалан местаӧдз позьӧ вӧлі мунны копыртчытӧг.
Забойӧдз туйыс талун кажитчис Реникелы зэв дженьыдӧн.
Мунігас сійӧ частӧ видзӧдлывліс кок улас да прӧверяйтіс, исправнӧй абу шлангыс, коді сетӧ сынӧдсӧ отбойнӧй молотоклы.
Тайӧ, шуны кӧ, абу сылӧн мог, но бурджык нин лоны спокойнӧйӧн ставыс вӧсна.
Кор воис аслас местаӧ, сійӧ торйӧдіс из шом кусӧк, коді вӧлі пемыд стеклӧ кодь, дукыштіс сійӧс да шыбитіс бокӧ.
Кад заводитны.
Бринкман пасйис забойлысь ыдждасӧ.
Бӧрын сійӧ арталас, уна-ӧ талун выработайтас Ренике.
Альфред босьтіс молотоксӧ да лэдзис сынӧд.
Молотокыс мӧдіс сяркӧдны сылӧн киясын.
Забойын кутіс грымакывны.
— Заводита! — горӧдіс Бринкманлы Ренике да кутіс керавны пластсӧ.
Бринкман ошкана довкнитіс юрнас да муніс.
Ӧні Ренике кутіс чувствуйтны асьсӧ увереннӧя.
Ӧнӧдз сійӧс мыйкӧ дзескӧдіс, а ӧні сійӧ ставнас сетчис аслас привычнӧй уджлы.
Сыын, мый сійӧ вӧчис, эз вӧв нинӧм особеннӧйыс.
Сӧвет Союзын уна сюрс стахановечьяс важӧн нин кералӧны из шомсӧ ёна продуктивнӧйджыка.
Но забойщик Реникелы — немецкӧй шахтёръяс пӧвстысь первойлы — воис юрас мӧвп, мый быть колӧ кыпӧдны из шом перйӧм.
Войдӧр, например, Ренике пӧшти быд часджын бӧрын котӧртліс юны бачок дінӧ, коді вӧлі уджалан местасяньыс матӧ куимсё метр сайын.
Ӧні сійӧ корис, медым васӧ сувтӧдісны орччӧн, да татшӧм ногӧн эз вошты кадсӧ ветлӧм вылӧ.
Татшӧм посниторъясыс сюрины бура уна.
И индыны на вылӧ вермис сӧмын ачыс забойщик.
Ренике уджаліс кужӧмӧн да пелька.
Сійӧ некор на нэмнас эз перйыв та мында из шомсӧ.
Конвейердорса рабочӧй муртса вевъяліс сы бӧрся.
Друг казялісны, мый оз тырмыны вагонеткаяс.
Ковмис эновтлыны уджсӧ, и Ренике кутіс тӧждысьны.
Сійӧ кӧсйис котӧртны штейгер Бринкман дінӧ, но сэк жӧ ставыс ладмис, и Альфред бара босьтіс молотоксӧ.
Неорганизованностьыс шахтаын сетліс асьсӧ тӧдны.
Мукӧд участокъяс вылын эз вермыны сразу ладмӧдчыны сійӧ темпас, кодӧс сетліс талун Ренике.
Мыйсюрӧ тормозитіс уджсӧ, и ставсӧ тайӧс сійӧ думсьыс пасъяліс, медым водзӧвылӧ бырӧдны найӧс.
Луншӧр гӧгӧр шахтаӧ лэччисны Гутгоф да Шуберт.
Найӧ видзӧдлісны, кыдзи уджалӧ Ренике, но нинӧм йылысь сылысь эз юасьны.
Шахтёр думсьыс аттьӧаліс найӧс таысь: ӧні неокота вӧлі воштыны кадсӧ сёрнияс вылӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ставнас шымыртіс кӧсйӧм вӧчны кыдз позьӧ унджык.
Сійӧ видзӧдіс из шом вылӧ, кыдзи аслас прӧтивник вылӧ.
Кадыс вӧлі из шомлӧн союзникӧн.
Сійӧс колӧ жӧ вӧлі венны.
И Ренике воюйтіс.
Сійӧ видлаліс кыз пластсӧ, корсьліс колана точка да веськӧдліс сэтчӧ ассьыс ударъяссӧ, медым сэсся ӧти, пӧшти казявтӧм движениеӧн уськӧдны ыджыд глыба.
Из шомыс звенитіс, югъялісны посни осколокъяс, ланьтлытӧг сьыліс ассьыс песнясӧ отбойнӧй молоток.
«Со сійӧ, уджлӧн музыкаыс!» — думыштіс Альфред.
Смена прӧйдитіс зэв ӧдйӧ.
Реникелы кажитчис, мый сійӧ муртса на лэччис шахтаӧ, но вот локтіс нин Бринкман да кутіс мерайтны выработкасӧ.
Альфред эз нин волнуйтчы: лунся нормасӧ ёна вевтыртӧма, тайӧ тыдалӧ видзӧдлӧм серти нин.
Сійӧ ӧкуратнӧя весаліс забойсӧ, медым сменщикыс вермис заводитны уджавны гӧтӧвитчӧм вылӧ кад воштытӧг.
Бринкман помаліс арталӧмсӧ, ньӧжйӧникӧн шутёвтіс да ошкана тапкӧдыштіс Реникелы пельпомас.
— Уна-ӧ?
— Кызь нёль да джын кубическӧй метр.
Лунся нормалӧн кыксё кӧкъямысдас процент.
Ренике чуймис.
Сійӧ и ачыс эз виччысь татшӧм результатъяссӧ.
Гашкӧ, тайӧ ӧшибка?
Но штейгер Бринкман абу сэтшӧм, медым ӧшибитчыны.
И найӧ петісны лаваысь.
Ренике муніс ассьыс радлунсӧ да гордитчӧмсӧ дзебтӧг: Германияын сійӧ первой шедӧдіс татшӧм выработкасӧ...
Друг сылы дум вылас уси Гертрудаыскӧд сёрниыс.
Альфред кутіс тӧждысьны.
А мый, сійӧ кӧ прав да рабочӧйяс кутасны видзӧдны сы вылӧ лӧгпырысь.
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ.
Найӧ локтісны сы бӧрся коскӧдзыс пасьтӧмӧсь, пӧсялӧм яйыс налӧн югъяліс чусыд югӧр улын, а чужӧмъясныс вӧліны дзик сьӧдӧсь.
Ӧні ӧмӧй казялан?
Первой колӧ мыськыны кыз бус слӧйсӧ.
Клеть ӧдйӧ кайис вывлань, и Ренике бара кутіс ёна волнуйтчыны.
Сійӧ ньӧти эз мудз, век жӧ нин эз ёнджыка мукӧд лунъяс дорысь.
Лунъюгыдыс кучкис сылы синъясас, сійӧ здук кежлӧ читкыртліс синъяссӧ да пыр жӧ кыліс уна сё гӧлӧсъяс:
— Глюкауф, Ренике!
Помещениеыс вӧлі тыр йӧзӧн, кодъяс локтӧмаӧсь чолӧмавны сійӧс.
Сійӧ аддзис зэв ыджыд плакат да сы вылысь ассьыс нимсӧ.
Сы гӧгӧр ноксисны фоторепортёръяс.
А сійӧ сулаліс коскӧдзыс пасьтӧм, пӧсялӧма да няйт, киясас кутіс курткасӧ да аккумуляторнӧй лампочкасӧ да эз тӧд, мый вӧчны, мый шуны.
Ӧд сійӧс поздравляйтӧны ёртъясыс.
Сідзкӧ, ставныс найӧ ӧтвылысь сыкӧд.
Сідзкӧ, найӧ из шом перъян выль методъяс дор жӧ.
Митинг заводитчис кыдзкӧ ачыс.
Йӧз чукӧр весьтын тыдовтчис Шубертлӧн чужӧмыс.
Сійӧ сувтіс кутшӧмкӧ подставка вылӧ да шуис:
— Ӧні Ренике висьталас миянлы аслас достижение йылысь.
Ренике эз куж мичаа сёрнитны, но ӧд он жӧ ӧткажитчы!
— Ёртъяс! Аттьӧ татшӧм встречасьыс! — волнуйтчӧмӧн шуис сійӧ.
— Лыддьӧй, мый ме талун заводитчи тыртны миянлысь кык вося план.
Ті ставныд верманныд уджавны тадз жӧ.
Ми уджалам ӧні демократическӧй Германиялы, став немецкӧй войтырлӧн пӧльза вылӧ, и та йылысь некодлы оз ков вунӧдны.
Ещӧ ӧтчыд аттьӧ встречаысь.
Митинг муніс водзӧ.
Ораторъяс вежсисны ӧти бӧрся мӧд, и быдӧн висьталіс выльногӧн уджалӧм йылысь, Альфред Реникелӧн пример йылысь.
Макс Дальгов сулаліс йӧз чукӧрын Болеркӧд орччӧн да шочиника видзӧдлывліс писатель вылӧ.
А старик, кажитчис, весиг вунӧдіс, мый Дальгов сулалӧ сыкӧд орччӧн...
Ӧні сылы существуйтісны сӧмын шахтёръяс, налӧн кывъясыс да мӧвпъясыс.
Ренике пӧлучитіс тайӧ лунас уна козин.
На пӧвстын вӧлі зэв ичӧтик вагонетка, кӧні тырыс вӧлі сьӧд стеклӧ кодь югъялысь из шом.
Вагонеткаӧ вӧлі гижӧма «280%» да талунъя числӧсӧ.
Тані жӧ, митинг вылас, висьталісны, мыйта талун заработайтіс Ренике.
Уджысь прогрессивнӧя мынтысьӧм вӧлі пыртӧма нин, и тыдовтчис, мый Реникелы пӧлагайтчӧ бура уна сьӧм.
А кор митингыс помасис да шуда Альфред локтіс гортас, гӧтырыс сійӧс чорыда окыштіс.
Сійӧ ставсӧ нин тӧдіс: посёлокын выльторъяс паськалӧны ӧдйӧ.
Сійӧ рытас Болер висьтасис аслас суседлы:
— Ті тӧданныд, коркӧ ме чайтлі, мый ме тӧда немецкӧй рабочӧйясӧс.
Збыльвылас жӧ нинӧм ме на йылысь ог тӧд.
Меным колӧ велӧдчыны выльысь.
— Да, ті бӧрӧ колинныд асланыд кабинетын пукалігӧн, — сӧгласитчис Макс Дальгов. — Ковмас тіянлы суӧдны: сӧветскӧй зонаса йӧз ӧдйӧ вежсьӧны.
Квайтымын витӧд глава
abu
Эдит Гартман ордӧ локтіс Дорнау карса бургомистр.
Лекс Михаэлислӧн чужӧмыс вӧлі торжественнӧй да важнӧй.
Сійӧ лӧсьӧдчис висьтавны актрисалы государственнӧй тӧдчанлуна выльтор.
Эдитӧс чуймӧдіс бургомистрлӧн воӧмыс, но встретитіс сійӧс бура да корис пуксьыны.
Михаэлис аттьӧаліс, но эз пуксьы, и Эдит неуна весиг повзьыштіс.
— Саксонияса ландтаг, — заводитіс бургомистр, — а сідзжӧ Дорнауса партийнӧй да общественнӧй организацияяс выдвинитісны тіянлысь кандидатуратӧ Немеч Войтыр Сӧветӧ миян представитель пыдди; Сӧветлӧн сессияыс регыд лоӧ Берлинын.
Свет вылас нинӧм ёнджыка эз вермы чуймӧдны Эдитӧс, кыдзи чуймӧдісны тайӧ кывъясыс.
А Михаэлис сулаліс сы водзын сэтшӧм жӧ важнӧй да торжественнӧй, сӧмын сылӧн синъясын тыдовтчылісны гажа биторъяс.
— Некымын лун мысти, — водзӧ висьталіс бургомистр, — миян Дорнауын лоӧ уджалысь йӧзлӧн общегородскӧй собрание, а сы бӧрын лоӧны бӧрйысьӧмъяс.
Тіянлы ковмас выступитны, и ме локті висьтавны тіянлы та йылысь.
Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ответственнӧйӧсь тіян выль обязанностьясыд.
Ӧнӧдз зэв этша нывбабаяслы усьлі тайӧ честьыс.
Ценитӧй тайӧ дӧвериесӧ да уджалӧй вынъяс жалиттӧг войтырлӧн благо вылӧ.
Лекс Михаэлис помаліс ассьыс речсӧ, копыртчыліс да петіс; Эдит коли шӧйӧвошӧм.
Сійӧ весиг вунӧдіс прӧщайтчыны да дыр на пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
Гашкӧ, ставсӧ тайӧс сійӧ вӧтасис да некод татчӧ эз волы?
Но сійӧ бура аддзыліс: Лекс Михаэлис муртса на сулаліс тані, сы водзын.
Мый нӧ ӧні вӧчны, код дінӧ шыасьны сӧветла?
Эдит ӧдйӧ пасьтасис да тэрмасигтырйи муніс Макс Дальгов дінӧ.
Кор Макс аддзис сылысь волнуйтчана чужӧмсӧ, сійӧ пыр гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Сьӧлӧмсянь поздравляйта тэнӧ, — пызан сайысь сылы паныд чеччигмоз шуис сійӧ. — Ме зэв рад, мый Германияын актриса первойысь лоӧ государственнӧй деятельӧн.
Ӧні тэныд колӧ лӧсьӧдчыштны первой Дорнауын, а сэсся Берлинын выступайтігкежлӧ.
Сэні тэныд ковмас жӧ висьтавны речь.
Эдит чӧв олігтыр кывзіс сійӧс.
Сійӧ волнуйтчис пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Ме ногӧн, — водзӧ висьталіс Дальгов, коді бӧр нин пуксис пызан сайӧ, — тэ должен висьтавны немецкӧй нывбабаяс нимсянь миян медся ыджыд мечта йылысь; ми кӧсъям аддзыны Германияӧс единӧйӧн, збыльысь миролюбивӧйӧн да демократическӧй государствоӧн.
— Гашкӧ, ми тэкӧд ӧтлаын и гижам менсьым речӧс? — не то юаліс, не то корис Эдит.
Дальгов нюммуніс:
— Огӧ, ми кӧ ӧтлаын кутам гижны, то речыс джынвыйӧ лоӧ менам.
А выступитнысӧ корӧны именнӧ тэнӧ.
Думышт, гиж ставсӧ ачыд, а ме ӧтчыд лыддя.
Но помнит — сӧмын ӧтчыд.
Сэсся тэныд аслыд ковмас отсавны йӧзлы, кодъяс первойысь выступайтӧны трибуна вывсянь.
— Ладнӧ, — шуис Эдит, — ме видла.
Здук мында найӧ чӧв олыштісны, сэсся Эдит друг серӧктіс:
— Помнитан, Макс, кыдзи тэ меным коркӧ висьтавлін, мый Сӧвет Союзын нывбабаяс — и весиг актрисаяс — участвуйтӧны государственнӧй олӧмын.
Сэки ме тэныд эг верит.
Думыштны сӧмын, кутшӧма ставыс вежсис тайӧ каднас!
— Да, — вочавидзис Дальгов. — Унатор нин вежсис, но мыйта на вежсяс водзӧ!
Тайӧ сӧмын заводитчӧмыс, Эдит.
— Ме частӧ зіля представитны аслым: мый эськӧ вӧлі мекӧд, сэки кӧ ме муні американскӧй зонаӧ либӧ Голливудӧ?
Шуны кӧ, дерт, тӧда, мый менӧ виччысис...
Медбур случаяс ме эськӧ лои кутшӧмкӧ режиссёрлы отсасьысьлӧн любовницаӧн.
Сьылі эськӧ песенкаяс, вермас лоны, снимайтчи эськӧ слабиник фильмъясын — со и ставыс.
— Тэ тӧдан, Эдит, та йылысь колӧ жӧ висьтавны, — серьёзнӧя шуис Дальгов. — И сы йылысь, мый вӧлі эськӧ миянкӧд, Сӧвет Союз кӧ эз мезды немецкӧй войтырӧс фашистъяс власьт улысь.
— Господи, весиг страшнӧ думыштны, — ньӧжйӧник шуис Эдит.
Дальгов видзӧдіс сы вылӧ меліа, нежнӧя, неуна восхищайтчӧмӧн.
Эдит тӧдіс, мый Макс радейтӧ сійӧс, и радейтӧ важӧн.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый бӧръя кадас унатор вежсис и Дальгов дінӧ сылӧн отношениеын.
Долыд тӧдны, мый сійӧ тані, тайӧ жӧ карас, мый сы ордӧ пыр позьӧ пыравны, сёрнитыштны, сӧветуйтчыштны.
Эдит чуймис, кор сылы тайӧ воис вежӧрӧдзыс.
Тайӧ чувствоыс вӧлі выль да непривычнӧй.
Чӧв олӧмыс кутіс нюжавны.
Кыкнанныслы налы друг эз ло лӧсьыд, кӧть эськӧ помкаыс талы некутшӧм эз вӧв, сэсся пондісны сёрнитны ӧттор-мӧдтор йылысь, и кымынкӧ минут мысти Эдит прӧщайтчис; сылы быттьӧ век на кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ муніс Дальгов ордысь быттьӧ джынвыйӧ узигтыр да эз сразу тӧд Мария Штокӧс, коді уськӧдчис сы дінӧ, кватитіс сійӧс да сэн жӧ, улича вылас, кутіс бергӧдлыны.
— Кутшӧм шуд, Эдит! — шуаліс Мария. — Тэ тӧдан, менӧ корисны Берлинӧ, снимайтчыны ДЕФА-ын.
Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм шуд?
Тайӧ студияас чукӧртчӧны Германияса медбур кинематографистъяс, кӧть эськӧ сійӧ и сӧветскӧй секторын.
— Мый нӧ тані тешкодьыс, — вочавидзис Эдит, — тэ ӧд вуджин жӧ сӧветскӧй зонаӧ.
Да сӧмын ӧмӧй тэ ӧтнад?
Збыль, бӧръя кадӧ Рытыввыв Германияысь асыввывлань мӧдісны кыссьыны уна сюрс йӧз.
Тані вӧліны инженеръяс, рабочӧйяс, артистъяс, врачьяс.
Мирӧ, свободаӧ да творчествоӧ кутны вермытӧм зільӧмӧн найӧ писькӧдчалісны пограничнӧй заставаяс пыр, и нинӧм эз вермы кутны тайӧ потоксӧ.
Подлиннӧй демократия кыскис ас дінас канмуса медбур йӧзӧс.
Регыд Эдит веськалі Берлинӧ.
Сійӧ локтіс Войтыр Сӧветӧ ыстӧм ӧткымын ёртъяскӧд ӧтлаын, кодъяс лыдын вӧліны Альфред Ренике да Эрих Лешнер.
Эдит бура тӧдіс юркарсӧ.
Но карсӧ вӧлі сэтшӧма жугӧдӧма, мый Эдит муртса аддзис сійӧ местасӧ, кӧні коркӧ сулавліс сылӧн керкаыс.
Сыысь весиг абу кольӧмаӧсь развалинаясыс — ставсӧ нин вӧлі весалӧма.
Войтыр Сӧветлӧн сессия воссян лунӧ Берлинса уджалысьяс петісны демонстрация вылӧ лозунгӧн: «Единӧй Германия вӧсна, справедливӧй мир вӧсна!»
Гӧрд знамяяс да сьӧд-гӧрд-зарни флагъяс — сюрс кӧкъямыссё нелямын кӧкъямысӧд вося революциялӧн флагъяс — мичмӧдісны карыслысь асыввыв юкӧнсӧ.
Сӧветскӧй секторса уличаяс вылын вӧлі вывті уна йӧз, тані олӧмыс пуис.
Эдитлы окота вӧлі волыны английскӧй секторӧ.
Муртса машинаыс прӧйдитіс Бранденбургскӧй ворота, кыдзи актрисалы кажитчис, мый сійӧ веськалі мӧд мирӧ.
Ни гаж, ни знамяяс, весиг йӧзыс эз вӧвны уличаяс вылын.
Берлинлӧн тайӧ юкӧныс вӧлі мазі поз кодь, кодӧс эновтӧмаӧсь зіль мазіяс.
Эдит важӧн нин эз аддзыв уджтӧмалысьясӧс, тані найӧ вӧліны мыйта колӧ.
Актриса ӧшибитчытӧг вермис тӧдны мортӧс, коді корсьӧ удж, — ӧд эз ӧтчыд сійӧ ачыс веськавлы татшӧм положениеас.
Машина муніс тӧдса уличаясті, и Эдит чуймӧмӧн видзӧдіс челядь вылӧ, кодъяс, юръяссӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны кымӧра гудыр енэжӧ.
Сэсся налы кутісны паныдасявны и верстьӧ йӧз, кодъяс сідзжӧ чатӧртчӧмӧн видзӧдісны енэжӧ.
Эдит юаліс шоперлысь, мый тайӧ лоӧ.
— А тайӧ господа оккупантъяс кӧсйӧны ылӧдны йӧзсӧ сыысь, мый вӧчсьӧ асыввыв секторын, — вочавидзис шопер. — Сэні талун демонстрация, и американечьяс кӧсйысьӧмаӧсь шыблавны самолётъяссянь козинъяс рытыввыв кварталъяслы.
Вот йӧзыс и виччысьӧны.
Йӧйяс!
Кымынысь нин найӧс пӧръявлісны, а найӧ век веритӧны!
Найӧ мӧдӧдчисны паськыд уличаті Бранденбургскӧй вороталань.
Синмӧ шыбитчисны зэв уна полицейскӧйяс, кодъяс зумыша видзӧдлывлісны йӧзлӧн помтӧм поток вылӧ; тайӧ йӧзыс вуджлісны карлӧн сӧветскӧй секторӧ.
Тайӧ мунісны рабочӧйяс, служащӧйяс да велӧдчысьяс.
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг, прӧстӧй, быдлунся паськӧмаӧсь, да нинӧмӧн эз петкӧдлыны, мыйла найӧ мунӧны.
Но мыйӧн сӧмын найӧ прӧйдитлісны Бранденбургскӧй ворота, тайӧ йӧзыс перйылісны питшӧгъяссьыс флагъяс да лозунгъяс да сэні жӧ сувтавлісны демонстрантъяс радъясӧ.
Неорганизованнӧй йӧз чукӧрысь пыр жӧ артмывлісны топыда йитчӧм колоннаяс боречьяслӧн, кодъяс требуйтӧны справедливӧй мир да асланыс канмулысь ӧтувъялун.
Полициялӧн эз тырмы выныс сувтӧдны найӧс.
А демонстрантъяс пыр мунісны и мунісны Люстгартенлань, кытчӧ талун чукӧртчӧны Берлинса став уджалысь йӧз.
Эдит видзӧдіс дружнӧя восьлалысь тайӧ йӧз вылас да думайтіс козинъяс йылысь, кодъясӧс американечьяс кӧсйысьӧмаӧсь шыблавны самолётъяссянь, медым торкны демонстрациясӧ.
«Йӧйталӧм! — думайтіс сійӧ. — Ӧні ӧмӧй сувтӧдан немецкӧй рабочӧйӧс, коді дыр думайтӧм бӧрын, сьӧкыд испытаниеяс бӧрын заводитіс гӧгӧрвоны, мый сійӧ лоӧ збыль демократияыс?»
Демонстрация тыртіс став уличасӧ.
Машиналы лои сувтны.
Но Эдит ньӧти эз дӧзмы.
Мӧдарӧ, тайӧ здукас актриса ещӧ бурджыка гӧгӧрвоис, мый сійӧ дзикӧдз йитчӧма аслас войтыркӧд, и ыджыд шуд тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Кутшӧм бур, мый сійӧ эз веськав океан сайӧ, йӧз канмуӧ!
Сійӧ кыскис сумкасьыс бумага листъяс вылӧ гижӧм речсӧ да тані жӧ, машинаас, кутіс лыддьыны сійӧс.
Эдит тӧдіс нин став текстсӧ наизусть, но ӧні сылы кажитчис, мый речас мыйкӧ оз тырмы.
Кор Эдит лыддис сійӧс Макслы, найӧ кыкнанныс колины дӧвӧленӧсь.
Но век жӧ тані мыйкӧ оз тырмы.
Эдит босьтіс карандаш да заводитліс гижны ассьыс впечатлениеяссӧ.
Сійӧ кӧсйис висьтавны Бранденбургскӧй ворота таладорын дӧлалысь знамяяс йылысь, демонстрация йылысь, асыввыв Берлинын шуда олӧм йылысь, и рытыввыв секторын тшыгъялан чӧвлун йылысь.
Сійӧ чувствуйтіс, мый именнӧ ставыс тайӧ и оз тырмы сылӧн речын.
А рытнас Эдит Гартман пырис Немецкӧй экономическӧй комиссиялӧн ыджыд залӧ, кӧні заседайтіс Немецкӧй Войтыр Сӧветлӧн сессия.
Сы вылӧ видзӧдісны уна сё синъяс, фотографъяс веськӧдалісны сы вылӧ объективъяссӧ, но сійӧ нинӧм эз казяв.
Эдит думайтіс сы йылысь, мый судьбаыс кужӧмӧн распорядитчис сылӧн олӧмӧн и ӧні сійӧ оз нин кеж туй вывсьыс, коді нуӧдӧ уна миллион прӧстӧй йӧзӧс шуда олӧмӧ.
И кор пӧрысь, дзор морт, собраниеса председатель, сувтіс пызан сайсьыс да висьталіс, мый кыв сетсьӧ Эдит Гартманлы, сійӧ чукӧртіс ассьыс став волясӧ да увереннӧя кайис джуджыд трибуна вылӧ.
Эпилог
Берлинын провозгласитӧма Германскӧй демократическӧй республика.
Збыльмис немецкӧй войтырлӧн мечтаыс.
Абу кар, абу сикт, кӧні эськӧ йӧзыс эз петны уличаяс вылӧ.
«Смелджыка тувччалӧй, ёртъяс...» — юралӧ Берлин весьтын гӧрд фронтовикъяслӧн важ сьыланкыв, и сылӧн йӧлӧгаыс кылӧ ылын-ылын Эльба сайын кыдзи радуйтысь, долыд призыв.
Нервничайтӧны рытыввылын неважӧн лӧсьӧдӧм марионеточнӧй государстволӧн «правительяс».
Налӧн сӧмын ӧти лача: дырджык кӧть мед лоины американечьяс Рытыввыв Германияын.
«Правительяс» полӧны асланыс войтырысь.
Дорнау карын ратуша водзвывса площадь вылын мунӧ митинг.
Площадьыс тырӧма йӧзӧн, но сэтшӧм лӧнь, мый весиг кылӧ лов шыыс ораторыслӧн, коді матыстчис микрофон дінӧ, медым лыддьыны Германскӧй демократическӧй республикаса руководительяслы Сталин ёртлысь приветствие, кодӧс йӧзӧдӧма талунъя газетъясын.
— Коді тайӧ? — гусьӧник юалӧ майор Соколов сыкӧд орччӧн сулалысь Альфред Реникелысь.
— Тайӧ миян шахтёр Ганс Линке.
Сійӧ вӧлі пленын, а кор локтіс бӧр, сійӧс пыр жӧ мӧдӧдісны партийнӧй школаӧ.
Ӧні сійӧ бара нин тані.
Веськӧдлӧ Свободнӧй немецкӧй том йӧзлӧн городскӧй организацияӧн.
Ганс Линке видзӧдӧ площадь вылын чукӧртчӧм йӧз вылӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тырӧ долыдлунӧн.
Сійӧ заводитӧ лыддьыны историческӧй документ.
Гораа юргӧны став мирса уджалысьяс вождьлӧн кывъясыс:
— «Германскӧй демократическӧй республикаса президент господин Вильгельм Пиклы
Германскӧй демократическӧй республикалӧн веськӧдлан котырса премьер-министр господин Отто Гротевольлы.
abu
Разрешитӧй чолӧмавны тіянӧс да тіян пыр германскӧй войтырӧс Германскӧй демократическӧй республика образуйтӧмкӧд йитӧдын да ӧтикнытӧ — Германскӧй демократическӧй республикаса президентӧн, мӧднытӧ — премьер-министрӧн бӧрйӧмкӧд йитӧдын.
Германскӧй демократическӧй миролюбивӧй республика образуйтӧм эм Европа историяын поворотнӧй пункт.
Оз вермы лоны сомнение, мый миролюбивӧй демократическӧй Германиялӧн существуйтӧмыс миролюбивӧй Сӧвет Союз существуйтӧмкӧд тшӧтш бырӧдӧ Европаын выль войнаяс лоӧмлы позянлун, пуктӧ пом Европаын виркисьтӧмлы да вӧчӧ позьтӧмӧн мирӧвӧй империалистъясӧн европейскӧй канмуясӧс закабалитӧм.
Бӧръя войналӧн опыт петкӧдліс, мый тайӧ войнаын медся гырысь жертваяс вӧчисны германскӧй да сӧветскӧй войтыръяс, мый тайӧ кык войтырыслӧн эм медся гырысь потенцияяс Европаын мирӧвӧй тӧдчанлуна акцияяс вӧчӧм вылӧ.
Тайӧ кык войтырыс кӧ петкӧдласны решимость тышкасьны мир вӧсна вынъяссӧ сэтшӧма жӧ зэвтӧмӧн, кыдзи найӧ нуӧдісны война, то Европаын мир позьӧ лыддьыны обеспечитӧмаӧн.
Татшӧм ногӧн, единӧй демократическӧй да миролюбивӧй Германиялы фундамент лӧсьӧдӧмӧн, ті такӧд тшӧтш вӧчанныд великӧй делӧ ставнас Европалы, обеспечивайтанныд сылы зумыд мир.
Верманныд не сомневайтчыны, мый тайӧ туй кузяыс мунігӧн да мирлысь делӧсӧ крепитӧмӧн, ті аддзанныд ыджыд сочувствие да активнӧй отсӧг мирса став войтыръяссянь, сы лыдын американскӧй, английскӧй, французскӧй, польскӧй, чехословацкӧй, итальянскӧй войтыръяссянь, миролюбивӧй сӧветскӧй войтыр йылысь сёрниттӧг нин.
Желайта тіянлы успех тайӧ выль, славнӧй туй вылас.
Мед олас да здравствуйтас единӧй, независимӧй, демократическӧй, миролюбивӧй Германия.
И. Сталин».
1949 вося октябр 3 лун.
Ганс Линке помалӧ.
Здук кежлӧ площадь весьтын пуксьылӧ чӧв-лӧнь.
Сэсся друг аплодисментъяскӧд тшӧтш йӧз чукӧрысь разнӧй местаясын качӧны еджыд гулюяс.
Найӧ гӧгралӧны кар весьтын, найӧ качӧдчӧны пыр вылӧджык и вылӧджык да, медбӧрын, вошӧны пыдӧстӧм лӧз енэжас.
— Да... — думайтігтыр шуӧ Ренике. — Еджыд гулюяс...
Меным кажитчӧ, мый историяын первойысь Германия кутіс лоны збыль мирнӧй канмуӧн.
Уна-ӧ нӧ колӧ ещӧ миянлы уджавны, медым тайӧ гулюясыс пыр чувствуйтісны асьнысӧ миян енэжын свободнӧя!
— А тайӧ ёна зависитӧ миянысь ставнымысь, — вочавидзӧ Соколов. — Еджыд гулю — мича лэбач.
Но тайӧ сӧмын символ.
А мир вӧсна колӧ тышкасьны.
Чайта, мый ӧні, кор миян канмуяс кутасны сулавны орччӧн мир вӧсна боречьяслӧн единӧй фронтын, ми ставсӧ шедӧдам.
— Кыв сетсьӧ Макс Дальгов ёртлы, — юӧртӧны чукӧртчӧм йӧзлы ыджыд репродукторъяс.
Некор на эз аддзыв Соколов ассьыс важ ёртсӧ сэтшӧм волнуйтчысьӧн да кыпыдӧн, кыдзи ӧні, кор Дальгов заводитіс немецкӧй войтыр олӧмын выль эра йылысь речь.
Дальговлы дыр аплодируйтӧны.
Со сійӧ лэччӧ ратуша балкон вылысь площадь вылӧ да локтӧ майор дінӧ.
— Ме кывлі, мый тэ мунан миян дінысь? — шуӧ Макс.
— Да, — вочавидзӧ Соколов. — Регыд муна велӧдчыны.
Навернӧ, матыса кадӧ и комендатураяс бырӧдасны...
А некымын лун мысти майор Соколов прӧщайтчис Дорнау каркӧд.
Тӧдса нин, мый Сӧветскӧй Военнӧй Администрация ликвидируйтсьӧ да уна офицеръяс мунӧны Рӧдинаас велӧдчыны, уджавны, творитны.
Соколовлы кажитчӧ нин, мый сійӧ Мӧскуаын, мый сійӧ восьтӧ академиялысь джуджыд зеркальнӧй ӧдзӧссӧ да пырӧ ыджыд залӧ.
Да, ставыс тайӧ лоӧ, лоӧ матыса кадӧ, а ӧні колӧ прӧститчыны накӧд, кодъяскӧд лои уджавны орччӧн нёль во чӧж да кодъяс йылысь пыр кежлӧ кольӧны медся бур казьтылӧмъяс.
И быдлаын, кытчӧ кӧть эз волы Соколов — мед кӧть тайӧ вӧлі магистратын Михаэлис ордын, либӧ Гротдорфын Лешнер ордын, либӧ «Мерседесын» Грингель ордын, — быдлаын йӧз олісны сталинскӧй кывъяс впечатление улын и быдлаын чувствуйтсис асланыс вынъясӧ эскӧм.
Комендатураын, кытчӧ локтіс Соколов аслас ёртъяс дінӧ ветлӧм бӧрын, сійӧс встретитіс Люба.
Сылӧн чужӧм вылын тӧдчис ыджыд радлун.
— Прӧщайтчи Эдит Гартманкӧд, — висьталіс Люба. — Тэ думыштныд он вермы, мый вӧчсьӧ театрын!
Сталин ёртлысь приветствиесӧ чуть ли абу наизусть велӧдӧмаӧсь.
«Ӧні, шуӧны, миян вылын куйлӧ зэв ыджыд кывкутӧм Европаын мир вӧсна...» Эдит Гартман менӧ ёна чуймӧдіс: сійӧ муртса эз бӧрддзы, кор тӧдмаліс, мый ме муна.
А мӧд луннас офицеръяс чукӧртчисны полковник Чайка ордӧ прӧщайтчыны Соколовъяскӧд.
Майор Савченко локтіс Валякӧд; сійӧ быттьӧ неуна яндысьыштіс, вӧлі мукӧддырся дорысь ещӧ на этша сёрниа.
Валяӧс сійӧ осторожнӧя кутіс сойбордйӧдыс, сэтшӧм осторожнӧя, быттьӧ Валя вӧлі вӧчӧма фарфорысь.
Найӧ матыстчисны Соколов дінӧ, и Савченко шуис:
— Жаль, свадьбаыс лоӧ тіянтӧг.
— Кодлӧн свадьба? — чуймис Соколов.
— Да вот миян.
Ми гижсим нин.
Празднуйтны кӧсъям некымын лун мысти.
Люба нюммуніс.
— Ме тайӧс важӧн нин виччыси, — шуис сійӧ.
Савченко видзӧдліс чуймӧм Соколов вылӧ, гартыштіс увлань ӧшйӧм уссӧ да вешйис, пыр сідз жӧ осторожнӧя Валяӧс нуӧдігтыр.
— Ай да Савченко! — ньӧжйӧник шуис Соколов, но сэсся нинӧм эз удит содтыны: полковник корис ставнысӧ пызан сайӧ.
А кор ставӧн пуксялісны, Чайка висьталіс первой тост.
— Сталин ёрт, — висьталіс полковник Чайка, — велӧдіс миянӧс побеждайтны бой мунан поле вылын.
Сійӧ жӧ нуӧдіс миянӧс да веськӧдліс миянӧн мир вӧсна, выль, демократическӧй Германия вӧсна тайӧ сложнӧй тышас.
Аслас приветствиеӧн Сталин ёрт кыдз быттьӧ вӧчис итог и миян уджлы.
Видзӧдлӧй бӧрӧ, ёртъяс!
Видзӧдлӧй, кутшӧм ылӧдз ми мунім!
И кутшӧм грандиознӧй туй колӧ мунны миянлы водзын!
Ми прӧйдитам сійӧс победаӧн, сы вӧсна мый миянкӧд партия, сы вӧсна мый миянкӧд Сталин.
Сталин вӧсна!
Прӧщальнӧй ужын нюжаліс.
— Вот сідзи, — висьтавліс Чайка, — аски мунасны Соколовъяс, сэсся ещӧ кодкӧ, и пыр этшаджык и этшаджык йӧз кутасны чукӧртчывны колльӧдны найӧс.
А сэні, видзӧдан да, и ачым ме, медбӧръяӧн нин, видзӧдла тайӧ стенъяс вылас да шуа: «Прӧщай, Дорнау кар!
Ми ассьыным делӧнымӧс тані вӧчим».
Сійӧ окыштіс Соколовӧс да матыстіс вом дорас Любалысь кисӧ.
Брестӧ поезд мунӧ вӧлі рытнас.
Люба сулалӧ верӧсыскӧд орччӧн купелӧн паськыд ӧшинь дорын.
Ёртъясыс видзӧдӧны на вылӧ перрон вывсянь.
Гашкӧ, и лолӧ на паныдасьлыны: офицеръяс ӧд оз тӧдны, кытчӧ найӧс шыбитас судьбаыс.
Поезд ньӧжйӧникӧн вӧрзьӧ.
Колльӧдысьяс мунӧны вагонкӧд орччӧн, и быдӧн думайтӧ сійӧ здук йывсьыс, кор и сійӧ вот тадзи жӧ мунас Рӧдинаӧ.
А поезд пыр ӧддзӧ.
Саялісны нин ёртъясыс, оз нин тыдавны Силезскӧй вокзаллӧн кружевнӧй переплётъясыс, тӧдмасьӧны нин коридорын пӧпутчикъяс.
Со сійӧ сулалӧ вагон ӧшинь дорын майор Соколов.
Сійӧ мунӧ велӧдчыны, мунӧ выполняйтны выль заданиеяс, войнаӧн да мир вӧсна тышӧн закалитӧм да испытайтӧм морт, Сӧвет Союзса Вооружённӧй Вынъяслӧн офицер.
Берлин — Киев — Ирпень
1945‒1949.
{Розанов С. Г. (комиӧдіс Барышева Л.) @ Травкалӧн приключениеяс @ повесьт @ Сергей Розанов. Травкалӧн приключениеяс @ 1953 @ Лб. 3‒146.}
СЕРГЕЙ РОЗАНОВ
ТРАВКАЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
ТРАВКА ЙЫЛЫСЬ
Травка — тайӧ детинка.
Сійӧ ичӧтик.
Быдтор йылысь сылы окота тӧдны.
Мувывса первойя тувсов турун моз сійӧ видзӧдӧ дзоридзьяс вылӧ, шонді вылӧ, кымӧръяс вылӧ, став мир вылас.
Лэбӧ кӧ Травка весьтті самолёт, сійӧ видзӧдӧ сы вылӧ да думайтӧ: «Мыйла самолётыс бордъяснас лэбач моз оз ӧвтчы?
Ӧд сійӧ дзик лэбач кодь.
Кыдзи нӧ сійӧ бордсӧ вӧрӧдтӧг лэбалӧ?»
А кор рытнас Мӧскуа ставнас друг югдӧ электрическӧй биӧн, сійӧ думайтӧ: «Кытысь босьтчис та мында электричествоыс, медым ӧтпырйӧ югдӧдны Мӧскуасӧ дзоньнас?»
Ӧтчыд Травка бергӧдіс радиоприёмниклысь сьӧд регуляторсӧ да кыліс гӧлӧс: «Внимание!
Сёрнитӧ Киев!»
Сэсся кыліс музыка.
Сійӧ важӧн нин думыштіс тӧдмавны, мыйла тайӧ: жырйын некод абу, сӧмын ӧти неыджыд ящик, а кодкӧ сёрнитӧ, ворсӧ да сьылӧ.
Сійӧ котӧрӧн петіс ывлаӧ да кутіс кывзыны.
Но ывлаын вӧлі шынитӧв.
Кыдзи музыкаыс Киевсянь Мӧскуаӧ веськалӧ — абу гӧгӧрвоана.
Мыйта шензьӧданатор свет вылас!
Быть колӧ став йывсьыс тӧдмавны.
abu
abu
abu
Зэв на ещӧ дыр Травка оз ло ыджыд мортӧн, да дыр на сійӧс оз кутны важнӧя шуны Трофим Михайловичӧн либӧ ещӧ кыдзкӧ.
Сэк кежлӧ, дерт, сійӧ дзик быдтор кутас тӧдны.
А пока сійӧс шуӧны Травкаӧн.
Но и мый нӧ.
И зэв бур.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, МЫЙ ЛОИ ВАЖ ДАЧАЯСКӦД
Травка батьыскӧд да мамыскӧд олӧ Мӧскуаын, Петровскӧй паркын.
Сійӧ пыр на сэні оліс.
Кӧть свет вылас олӧ зэв на этша, но сійӧ удитіс нин аддзывны уна шензьӧданатор.
Сійӧ помнитӧ, кыдзи батьыскӧд да мамыскӧд ветліс гуляйтны важ дачаяс дорӧ.
Дачаясыс вӧліны пӧрысь старукаяс кодьӧсь.
Но зато сэні вӧліны пуяс, эрд вылын быдмисны дзоридзьяс да лэбалісны уна рӧма бобувъяс.
И друг сэтчӧ эз кут позьны прӧйдитны.
Лои забор, локталісны машинаяс.
А гожӧмнас забор сайысь мыччысисны гӧрд стенъяса керкаяс.
Мойдын моз.
Но сӧмын керкаясыс эз асьныс быдмыны.
Травка аддзыліс, кыдзи стенъяс вылын уджалӧны йӧз.
Найӧ босьталісны гӧрд кирпичьяс да тэрыба тэчисны найӧс ӧта-мӧд вылас.
Тэчасны кирпич рад, вевттясны сійӧс сук нӧк кодь руд цементнӧй растворӧн, да пырысь-пыр жӧ раствор вылас пукталӧны выль кирпичьяс.
И артмӧ бара рад.
Кор цементнӧй растворыс кынмас, кирпичьяссӧ некыдзи он вешты места вывсьыс.
Цемент кутӧ быдпӧлӧс клейысь крепыдджыка.
abu
Тадзи и быдмӧны стенъяс.
Кымын морт уджаліс стройка вылас, Травка эз вермы лыддьыны: йӧзыс уджалісны и стрӧитчан керкаяс пытшкас и ортсыладорас.
Йӧзкӧд ӧтлаын уджалісны и налӧн отсасьысьясыс — машинаяс.
И быд машинаӧн сідзжӧ управляйтісны йӧз.
Машинаыс вӧлі вывті уна.
Чурвидзисны подъёмнӧй кранъяс.
Подъёмнӧй кранъяслӧн стрелаясыс лэпталісны строительнӧй материалсӧ быд судтаӧ.
Волісны да бӧр мунлісны грузӧвикъяс.
Грузӧвикъяс кажитчисны зэв рамӧн мукӧд машинаяс серти, кодъяс шумитісны, грымакылісны, а мукӧдъяс сяргисны, быттьӧ пулемётысь: тра-та-та-та-та...
Йӧз уджалісны сюся, ноксьытӧг, но тэрыба, бура да гажаа.
Быдӧн тӧдіс ассьыс места.
Быдӧн тӧдіс ассьыс удж да зілис вӧчны сійӧс кыдз позьӧ бурджыка.
Вот тадзи и быдмисны керка стенъяс, кытчӧдз важ дачаяс местаӧ эз быдмыны кӧкъямыс судта нёль выль керка.
СЫ ЙЫЛЫСЬ, КЫДЗИ ЗБЫЛЬМИС ТРАВАЛӦН КӦСЙӦМЫС
Рабочӧйяс краситісны стенъяссӧ кельыдлӧз краскаӧн.
Балконъяс вылас пукталісны узора решеткаяс, а дзик вевт улас вӧчисны украшениеяса паськыд еджыд карниз.
Травкалы зэв окота вӧлі видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ керкаяс пытшкас.
Но мамыс поліс ветлыны сыкӧд стройка вылӧ да и ӧтнассӧ сэтчӧ сідзжӧ некыдз эз лэдзлы.
А батьыс пыр вӧлі оз эшты.
Но всё-таки сійӧ шуис:
— Ладнӧ.
А бать кӧ шуис «ладнӧ», сідзи сійӧ и лоӧ.
Тадзи и лои тайӧ разын.
Батьыс получитіс выль керкаын патера вылӧ ордер.
Ӧтчыд асывнас важ керка дорӧ, кӧні оліс Травка бать-мамыскӧд, сувтіс грузӧвик.
Мам кутіс тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны.
Бать заводитіс тэчны небӧгъяс.
Кутісны ветлӧдлыны грузчикъяс.
Мӧдісны дзуртны шкапъяс.
Кутіс зёльӧдчыны дозмук.
Кытыськӧ лоины рӧгӧза да кыз гезъяс.
Кутіс кывны бус дук.
Заводитісны петкӧдлыны кӧлуй.
И регыд жырйыс, кӧні оліс Травка батьыскӧд да мамыскӧд, дзикӧдз тыртӧммис.
А став кӧлуйыс налӧн лои грузӧвик вылын.
Батьыс сӧліс грузӧвикӧ да пуксис пызан вылӧ.
Дерт, Травкалы вӧлі зэв окота мунны батьыскӧд грузӧвик вылын.
Но нинӧм и вӧлі вӧзйысьны: Травкакӧд орччӧн сулаліс мамыс да чорыда кутіс сійӧс киӧдыс.
Грузӧвик вӧрзис, батьыс муртса шатовмуні аслас джуджыд места вылын да збоя ӧвтыштіс Травкалы кинас: видзӧд, пӧ, кутшӧм ме повтӧм!
— Пӧжалуйста, туй вылад нинӧм эн вошты! — горӧдіс мамыс. — И ачыд эн усь!
— Ладмӧ, старайтча! — горӧдіс бать. — А тэ, Травка, эн вошты мамтӧ!
Травка гӧгӧрвоис, мый батьыс шутитӧ, да гажаа горӧдіс:
— Ладнӧ!
Старайтча!
Найӧ куимнанныс талун вӧліны торъя нин долыдӧсь.
Дерт ӧд!
Найӧ вуджӧны Выль керкаясӧ.
ЭТАЖЪЯСӦД ПУТЕШЕСТВУЙТӦМ
И найӧ кутісны овны Выль керкаясын.
Адрес: Петровскӧй парк, Выль керкаяс, корпус «Б», 68 номера патера.
А тайӧ адрес кузяыс быдӧн кужас найӧс корсьны.
Выль керкаяс тыдалӧны быдладорсянь.
Корпус «А», корпус «Б», корпус «В», корпус «Г».
Сулалӧны орччӧн, быттьӧ азбукаын шыпасъяс.
68 номера патера квайтӧд судтаын.
Зэв лӧсьыд котӧрӧн кайны пос кузя да котӧртігад лыддьыны этажъяссӧ да пос тшупӧдъяссӧ.
Дас квайт тшупӧд, кежанін...
Дас кык тшупӧд, площадка...
Дас квайт тшупӧд, кежанін...
Дас кык тшупӧд, площадка...
Но ещӧ интереснӧйджык кайны лифтӧн.
Лифт сы вылӧ и лӧсьӧдӧма, медым позьӧ кайны быд судтаӧ ӧдйӧ да мудзтӧг.
А кайны колӧ кабинкаын.
Тайӧ ичӧтик жыр.
Пыран сэтчӧ да жырас и каян вылыс судтаясас.
Кабинкаас — пӧвтор, и сы вылын кӧкъямыс кнопка.
Сы мында жӧ, мында этажыс керкаас.
А медся вылыссаас, ӧкмысӧд кнопкаас гижӧма «Стоп».
Травка кайис лифтӧн батьыскӧд.
Наысь кындзи кабинкаас некод эз вӧв.
И, дерт, батьыс лэдзис видлавны став кнопкаяссӧ.
Правилӧяс сертиыс бокӧвӧйяслы лифтӧн лэччыны оз разрешайтчы.
Но тайӧ лифтсӧ стрӧитісны буретш сійӧ заводас, кӧні уджаліс Травкалӧн батьыс.
И батьыслы всё равно колӧ вӧлі прӧверитны, бура-ӧ уджалӧ лифтыс.
abu
Ачыс батьыс сӧмын видзӧдіс лифт уджалӧм бӧрся.
А кнопкаяссӧ личкаліс Травка!
Найӧ кайлісны кӧкъямысӧд судтаӧдз да бӧр лэччылісны первой судтаӧ.
Сувтлісны асланыс патера весьтӧ, но эз петавлыны, а лэччылісны водзӧ.
Медбӧрын батьыс шуис:
— Абу-ӧ пӧра миянлы гортӧ?
А то мамыд кутас тӧждысьны.
— Пӧра мунны, — сӧгласитчис Травка.
Сійӧ личкис квайтӧд кнопка, кабинка мӧдӧдчис вывлань да сувтіс 68-ӧд номера патера весьтӧ.
Патера ӧдзӧс воссис, да мыччысис мамыс.
Сійӧ шуис:
— Мый нӧ ті сэтшӧм дыр, ёртъяс?
Ме тіянтӧг удиті нин гажтӧмчыны.
А ті ӧмӧй эн гажтӧмчӧй?
— Ми эгӧ удитӧй, — веськыда висьтасис Травка.
А мамыс водзӧ висьталіс:
— Меным висьталісны, мый ті часджын сайын нин мунӧмныд детскӧй садйысь гортӧ.
И збыль.
Детскӧй сад орччӧн, «Г» корпусын, дзик первой судтаас.
И найӧ батьыскӧд важӧн нин эськӧ вӧліны гортас, эз кӧ катайтчыны лифтӧн.
А ещӧ водзджык, локтігас, найӧ любуйтчисны, кыдзи уджалӧны водопроводчикъяс джуджыд канаваын.
Сэні вӧлі сэтшӧм ыджыд би, мый сы вылӧ он вӧлі вермы видзӧдны.
Да ещӧ и гӧгӧрыс бикиньяс сявкйисны.
Найӧ катайтчисны да любуйтчисны, а мамыс, вӧлӧмкӧ, загадкаяс налы сочиняйтӧма.
Сылы вӧлі окота, медым найӧ ӧдйӧджык локтісны да заводитісны загадкаяссӧ тӧдмавны.
А найӧ пыр эз локны.
Сы вӧсна сійӧ и гажтӧмчӧма.
МАМЛӦН ЗАГАДКАЯС
И вот мамыс висьталіс ассьыс первой загадкасӧ.
Татшӧмӧс:
— Ноко, коді тӧдӧ?
Ичӧтик, гӧгрӧс,
Шӧрас кизь.
Кизьсӧ кӧ личкан
Да неуна виччысян —
Ӧдзӧс воссяс,
Мам мыччысяс...
— Ме тӧда! — горӧдіс батьыс да ӧдйӧджык лэптіс кисӧ, медым сійӧс юаласны.
Но мам тшӧктіс сылы чӧв овны да видзӧдліс пи вылас:
— Тайӧс тӧдӧ менам пиӧй...
— Электрическӧй звонок! — горӧдіс Травка, уськӧдчис площадка вылӧ, сувтіс кок чунь йылас да нёльысь личкис буретш сійӧ кнопкасӧ, кодӧс мамыс аслас загадкаын шуӧма кизьӧн.
Кылісны гажа звонокъяс.
Травка дугдіс личкавны кнопкасӧ, а патераын мыйкӧ пыр на звӧнитіс.
Но ӧні звонокъяс кылісны эз ӧдзӧс дорын, а кӧнкӧ сэні, жырас.
— Неужели телефон? — юаліс батьыс.
— Да, да! — гажаа шуис мамыс. — Гӧгӧрвоин.
А ме сочиниті тіянлы загадка!
Миянлы проведитісны телефон, да звӧнитліс нин Лёва Измайлов.
Сійӧ корӧ миянӧс вежалунӧ иславны лыжиӧн.
И тайӧ, дерт, бара сійӧ звӧнитӧ.
abu
abu
Травка матыстчис телефон дорӧ да босьтіс трубка.
Збыльысь, тайӧ звӧнитіс Измайлов.
Травка горӧдіс:
— Здравствуйте, дядя Лёва Измайлов!
А ме велалі нин гӧра йывсянь лыжиӧн лэччыны!
И беддьӧн и бедьтӧг!
Весиг папаысь ог кольччы, а мама йылысь и сёрнитны нинӧм.
Дядя Лёва, ті кывзанныд?
Ми детскӧй садйын вӧчим поезд!
Сӧмын сійӧ оз мун ачыс.
Сійӧс колӧ сунисӧд кыскыны.
А мукӧдторйыс ставыс настоящӧйлӧн кодь!
Дядя Лёва!
Ті кывзанныд?
Дядя Лёва Измайлов кывзіс.
Но Травка горзӧмысь сылӧн сэтшӧма триньгис пеляс, мый сійӧ тшӧктіс ӧдйӧджык сетны трубкасӧ батьыслы.
А телефонӧ горзыны ньӧти оз и ков.
Сійӧс вӧчӧма абу горзӧм вылӧ, а обыкновеннӧй сёрни вылӧ.
Бать сёрнитіс Измайловкӧд, пуктіс трубкасӧ, а сэсся юаліс:
— Но мый нӧ, вежалунӧ мунам Измайловъяс ордӧ?
Измайловъяс вӧліны налӧн бур тӧдсаяс.
Найӧ олісны дачаын и гожӧмнас и тӧвнас.
Пролетарскӧй вылын налӧн зэв лӧсьыд — вӧръяс, гӧраяс.
Гожӧмын — пыжъяс, тӧлын — лыжияс.
А вӧрас, шуӧны, эмӧсь сэтшӧм кузь пеля кӧчьяс, мый коньӧръяслы найӧс пыр лоӧ дзебны — сійӧ и видзӧд, кӧин казялас: кӧні кӧчьяс, сэні и кӧинъяс.
Но кӧинъяс асьныс полысьӧсь.
Йӧзсьыд найӧ полӧны!
Травка дась вӧлі кӧть ӧні жӧ мунны дачаӧ.
Мам шуис жалитӧмпырысь:
— Жаль, мый ме ог вермы тіянкӧд мунны.
Вежалун — дзик ӧти прӧст лун.
Менам пение кружок.
Экзаменъяс кежлӧ колӧ гӧтӧвитчыны.
Да и гортын уджыс зэв уна.
Ме эськӧ кӧть ветлі тіянкӧд час куим кежлӧ, но поездъяс сэтшӧм шоча ветлӧны Пролетарскӧйӧ!
— Тайӧ выль линия, — шуис бать. — Виччысьышт, регыд и сэтчӧ электричка мунас.
Мам нюммуніс:
— Ладнӧ, ме виччысьышта воджын.
Но ті обязательнӧ ветлӧй.
— Ми тэныд висьталам ставсӧ-ставсӧ, — бурӧдіс сійӧс Травка. — И ме вая тэныд настоящӧй пожӧм ув.
ТРОЛЛЕЙБУСӦН СВЕТОФОРЪЯС УЛЫН
И вот воис тайӧ гажа луныс.
Найӧ лӧсьӧдчисны.
Батьыслы лыжиыс сюрас Измайловъяс ордысь дачаысь.
А ичӧт лыжисӧ Травкалысь лои босьтны сьӧрсьыс.
Мам пасьтасис жӧ да муніс колльӧдны батьсӧ да Травкаӧс троллейбус дорӧдз.
Вӧлі кӧдзыдкодь.
Юр весьтын — лӧз енэж.
Сӧмын кӧнсюрӧ тыдалісны еджыд кымӧръяс.
Быттьӧкӧ лӧз енэж кузя ыджыд кистьӧн кодкӧ видлӧма еджыд акварельнӧй краска.
Шонді эз на вӧв вылын, а швачкис веськыда керка стенъясӧ.
Кажитчис, мый керкаясыс асьныс югъялӧны да радлӧны.
Керка вевтъяс дорӧ ӧшйӧмаӧсь йи сыръяс.
А керка вевтъяс улын дзользьыштӧны воробейяс.
— Зэв бур поводдя лыжиӧн иславны! — шуис бать.
Кысянькӧ ылісянь пӧльыштіс чӧскыд дука мелі тӧвру.
— Тулыс дук кылӧ... — шуис мам.
А Травка нинӧм эз шу.
Сійӧ радліс чӧв олігтыр.
Найӧ петісны шоссе вылӧ да кутісны виччысьны сувтланін дорын.
Троллейбуслӧн сувтланін вӧлі пасйӧма зэв ыджыд «Т» шыпасӧн.
А буретш тайӧ «Т» шыпас вылас вӧліны ичӧтик цифраяс.
Найӧ петкӧдлісны, кутшӧм номера троллейбусъяс сувтлӧны татчӧ.
Травка первойӧн аддзис, мый ылісянь матыстчӧ троллейбус.
Кузь шатинъяс, кодъяс вӧліны троллейбус вевт вылын, исковтісны проводъяс кузя.
Шатинъяс помын шочиника ӧзйылісны да бӧр куслісны кельыдлӧз электрическӧй бикиньяс.
Кор ыджыд троллейбуснӧй вагон шумӧн матыстчис сувтланін дінӧ, мам шуис батьлы:
— Видзӧд, пӧжалуйста, медым нинӧм эз ло.
Бать вочавидзис:
— Ладнӧ.
А бать кӧ шуис «ладнӧ», сідзи сійӧ и лоӧ.
Травка нинӧм эз шу да тэрыба окыштіс мамсӧ.
Сійӧтӧ тӧдіс, мый нинӧм оз ло.
Батьыскӧд найӧ пырисны троллейбусӧ да пуксисны небыд кучик креслӧӧ.
Травкалысь лыжисӧ бать кутіс пидзӧсъяс костас.
Кондукторша личкис электрическӧй звоноклысь кнопкасӧ.
Водитель кутчысис рульӧ да кокнас личкис педальсӧ.
Троллейбус кокньыдика лайкмуніс да мӧдӧдчис асфальт кузя.
Травка ляскысис нырнас ӧшинь стеклӧ бердӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ чеччыштлывліс места вывсьыс, и сэки сылӧн нырыс ёнакодь зурасьліс ӧшиньӧ.
Но сылы вӧлі веськодь.
Паныд тӧвзисны автомобильяс, автобусъяс, троллейбусъяс, вевта да восьса грузӧвикъяс.
Вевта грузӧвикъясыс вӧлі яръюгыда мичмӧдӧмаӧсь.
Ӧткымынъяс вылын вӧлі серпасалӧма мича картинаяс.
Со ӧдйӧ тӧвзьыштіс «Нянь» гижӧда грузӧвик.
Сы бӧрся мӧд, ещӧ интереснӧйджык, «Игрушкаяс» гижӧда.
И ещӧ — «Мороженӧй».
Медбӧрын паныдасис весиг «Кукольнӧй театр» гижӧда да серпасалӧм аканьяса-артистъяса грузӧвик.
А со паныд кыссьӧ кык судта троллейбус.
Сійӧ дзик вӧлі кӧлесаяс вылын кык судта лакированнӧй керка кодь.
Сӧмын вевт вылас сылӧн труба пыддиыс вӧліны кык дженьыдик шатин.
Травкалы вӧлі зэв окота катайтчыштны татшӧм керкаын мӧд судтаас.
Но и тані, ӧти судта троллейбусас, интереснӧ жӧ вӧлі.
Травка заводитіс лыддьыны, кымын машина паныдасяс.
Сійӧ лыддис комын ӧкмысӧдз да торксис.
Машинаяс кутісны вуджрасьны сэтшӧм ӧдйӧ, мый найӧс некыдзи эз кут позьны лыддьыны.
Сэки сійӧ босьтіс карандаш да кутіс пуктавны визьяс аслас троллейбуснӧй билет вылӧ.
Лыддяс дас автомобиль, кӧтӧдас дульнас карандашсӧ да визьнитас.
Но и тадзи сылӧн нинӧм эз артмы.
Сійӧ вунӧдіс, мый карандашыс чернильнӧй, да регыд марайтіс ассьыс вомсӧ.
Бать кӧть и эз скӧрмы, но мырддис карандашсӧ да дыр ниртіс сылысь кывсӧ да вомдорсӧ аслас носӧвикӧн.
Да сідзи эз и вермы чышкыны.
Сэки Травка кутіс лыддьыны сӧмын сійӧ автомобильяссӧ, кодъяс панйылісны сылысь троллейбуссӧ.
Тайӧ вӧліны ыджыд, мича да ӧдйӧ мунысь машинаяс.
Асфальт кузя найӧ мунісны сэтшӧм кокньыда, мый кажитчис — налы ньӧти абу сьӧкыд панйыны не сӧмын троллейбус, но и медся тэрыб самолётсӧ.
Быд машина ныр вылын вӧлі тӧв йылын дӧлалысь гӧрд знамя кодь значок.
Тайӧ вӧліны «ЗИС»-яс.
Травка юаліс:
— Папа, «ЗИС»-ясыс ӧд автомобильяс жӧ, мыйла нӧ найӧс шуӧны «ЗИС»-ясӧн?
abu
Батьыс эз сразу гӧгӧрво юалӧмсӧ, сы вӧсна мый, буракӧ, думайтӧма мӧдтор йылысь.
Сэсся сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да шуис:
— Зэв бур машина!
Да и кыдзи нӧ вермас лоны мӧдног?
З — завод, И — имени, С — Сталина.
Тасянь и нимыс «ЗИС».
А автомобильыс кӧ вӧчӧма Сталин нима заводын, вермас ӧмӧй сійӧ лоны омӧльӧн.
— Сідзкӧ, «ЗИС», всё-таки автомобиль? — рад лои Травкалы. — А то ми детскӧй садйын вензим...
— Автомобиль — машина, — гӧгӧрвоӧдіс батьыс. — И паровоз — машина, и лифт — машина, и троллейбус — машина жӧ.
Юрси шыран машинка — и сійӧ машина.
Уна быдсикас машина изобретитіс морт.
И ставсӧ сы могысь, медым йӧзлы вӧлі кокньыдджык уджавны.
— Видзӧд жӧ! — горӧдіс Травка.
Сійӧ аддзис автомобиль, кытчӧ вӧлі грузитӧма зэв уна ящик.
Сё морт эськӧ эз вермыны сразу лэптыны та мында ящиксӧ.
А найӧс нуис ӧти машина.
Да ещӧ кутшӧм ӧдйӧ!
Тайӧ кадас троллейбус сувтіс.
Сійӧс пыр жӧ суӧдісны кык «ЗИС», кык «Победа» да «Москвич».
Но автомобильяс эз кутны панйыны троллейбуссӧ, а сувтісны сыкӧд орччӧн.
Травка пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Улича шӧрас, вылын, вӧлі ӧшӧдӧма зэлыда зэлӧдӧм тросъяс вылӧ светофор, куим судта ичӧтик керка кодь.
Светофорлӧн первой судтаас ӧзйис гӧрд пӧнар.
Сійӧ вӧлі тыдалӧ став автомобильясса водительяслы.
Дзик гӧрд пӧнар увтіыс туйсӧ вомӧналӧмӧн веськыдвылӧ и шуйгавылӧ мунісны автомобильяс.
Автомобильыс вӧлі сэтшӧм уна да мунісны найӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый найӧс лыддьӧм йылысь и думайтны вӧлі нинӧм.
Троллейбусса водитель терпеливӧя виччысис, кытчӧдз оз прӧйдитны став автомобильясыс.
Троллейбус кӧ эськӧ муніс водзӧ, автомобильяс сійӧс уськӧдісны, пӧрӧдісны да асьныс эськӧ жугалісны.
Недыр мысти гӧрд пӧнар кусі, да сы весьтын пыр жӧ ӧзйис виж пӧнар.
Троллейбусса водитель кутчысис руль бердӧ.
Виж пӧнар вежсис турунвижӧн.
Троллейбус водзын туйыс лои свободнӧй.
Троллейбус вӧрзис да мӧдӧдчис.
Вомӧна улича вылын, троллейбуссянь шуйгавылын и веськыдвылын, вӧрзьытӧг сулалісны автомобильяс, кодъяс вӧліны дасьӧсь вот-вот мӧдӧдчыны.
Но вот троллейбус воис мӧд перекрёстокӧдз. Бара ломзис гӧрд пӧнар, да, троллейбуслысь туйсӧ вомӧнавлӧмӧн, бара кутісны тӧвзьыны ӧта-мӧд бӧрсяыс автомобильяс.
Бать кутіс тӧждысьны:
— Тадзи кӧ кутам сулавны быд светофор весьтын, вокзал вылӧ и рыт кежлас огӧ воӧ.
— А кыдзи нӧ сэсся? — шуис Травка. — Эсійӧ автомобильясыслы ӧд колӧ жӧ мунны.
А эз кӧ вӧвны светофоръяс, быд перекрёстокын эськӧ зурасьлісны машинаяс.
Бать видзӧдліс часі вылӧ да шуис:
— Вот ми ӧні пуксям метроӧ, сэні перекрёстокъясыд абуӧсь.
И поездъяс сувтлӧны сӧмын станцияясӧ.
Весьшӧрӧ кадсӧ сэні оз воштыны.
ТРАВКА ЛЭЧЧӦ МУ УЛӦ
Метрополитен станцияӧ пыранін весьтын ещӧ ылісянь на тыдаліс зэв ыджыд шыпас «М».
Станция пытшкас орччӧн-орччӧн сулалісны ӧткодь ичӧтик коричневӧй шкапъяс.
Ӧткымынъяс вылын югъялісны «Включён» гижӧда табличкаяс.
Водзджыксӧ Травка некор эз аддзывлы метроысь татшӧм шкапъяссӧ.
Тайӧ вӧліны билет вузалан автоматъяс.
А «Включён» гижӧдыс петкӧдліс, мый автомат уджалӧ.
— Ме билетсӧ ачым босьта, — шуис Травка да кӧсйӧ нин вӧлі кисӧ сюйны зептас, кӧні сылӧн вӧлі настоящӧй бумажнӧй рубль.
— Тэнад рубыд оз шогмы, — шуис батьыс. — Татчӧ тэнад бумажнӧй рубыд оз тӧр.
Татчӧ шогмӧны сӧмын металлическӧй монетаяс.
Лэдзан ветымын кӧпейка посни сьӧм — и получитан билет.
Аддзан щельяссӧ?
Тайӧ — кызь кӧпейкаалы, этайӧ — дас вит кӧпейкаалы, а эсійӧ ичӧтикыс — дас кӧпейкаалы.
А со тайӧ, медся ыджыдыс, — вит кӧпейкаалы.
Бать кыскис зепсьыс посни сьӧм.
Быд щельлы Травка бӧрйис колана монета.
Сійӧ лэдзис автоматӧ кызь кӧпейкаа, дас вит кӧпейкаа, дас кӧпейкаа монетаяс, и, кыдзи сӧмын лэдзис ещӧ вит кӧпейкаа монета, автоматас мыйкӧ гурснитіс, кутіс тратшкӧдчыны — да трык... ланьтіс.
Автомат бердӧ прикрепитӧм воргаторйӧ уси билет.
Травкалы тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Бур, мый колӧ вӧлі босьтны ещӧ ӧти билет, батьыслы.
Но кипыдӧс вылас батьыслӧн колины сӧмын кызь кӧпейка монетаяс.
— Нинӧм, лэдзав кутшӧмъяс эмӧсь, — шуис батьыс.
Травка лэдзис «20» цифраа щельӧ ӧти монета, мӧдӧс, коймӧдӧс — автомат бара гурснитіс, тратшкӧдчыштіс да ланьтіс.
Сэки Травка босьтіс воргаторйысь билет да сыкӧд тшӧтш дзик выль, югъялысь гривенник.
— Вот тайӧ машина! — шензьӧмӧн шуис Травка. — Ачыс лыддьӧ, вузавлӧ билетъяс да ещӧ и сдача сеталӧ...
Тӧлка машина!
Билетъясыс вӧліны ӧкуратнӧйӧсь, доръясӧдыс розяӧсь.
Травка решитіс обязательнӧ петкӧдлыны найӧс детскӧй садйын, а тшӧтш и гривенниксӧ, кодӧс получитіс автоматысь.
Бать кутіс писӧ киӧдыс, и найӧ мӧдӧдчисны метролань.
— Лыжиӧн метроӧ ми огӧ лэдзӧ, — сувтӧдіс найӧс контролёрша.
— Но ӧд тайӧ детскӧй лыжи, — гӧгӧрвоӧдіс бать, — найӧ некодлы оз кутны мешайтны.
Контролёрша видзӧдліс Травка вылӧ, лыжи вылӧ, коді вӧлі батьыслӧн киняулас, нюммуніс да шуис:
— А, пӧжалуй, ті правӧсь...
Сійӧ эз и видзӧдлы Травка билетъяс вылӧ, а прӧстӧ чабыртіс найӧс да тӧкӧтьӧ эз джынсӧ косяв, кӧть колӧ вӧлі косявны сӧмын «Контроль» гижӧда лӧз корешоксӧ.
Травкалы лои весиг неуна ӧбиднӧ.
Сійӧ мунігмозыс кутіс шыльӧдны билетъяссӧ, но джоджыс сы кокъяс улын друг вӧрзис.
Травка муртса шатовмуні да мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ друг видзӧдліс кок улас да аддзис, мый сулалӧ векньыдик тьӧсъясысь вӧчӧм туй вылын.
И туйыс тайӧ мунӧ.
Травка веськалі эскалатор туй вылӧ — двигайтчысь пос вылӧ.
Дерт, Травка эз первойысь мун эскалаторӧн.
Но быд пӧрйӧ сійӧ интересӧн видзӧдіс эскалатор удж бӧрся.
Туйыс сы кокъяс улын кутіс кусыньтчыны, лэччыны увлань да друг пӧри поскӧ.
Травка эз вӧч и ӧти воськов, а лои пос тшупӧд вылын.
Водзӧ сійӧ весиг эз вӧрзьӧдчыв, но всё равно лэччис улӧджык и улӧджык.
Поскыс ачыс лэччис увлань да аслас ӧти тшупӧд вылын лэччӧдіс Травкаӧс.
Орччӧн мӧд пос катӧдіс вывлань, Травкалы паныд, зэв уна йӧзӧс.
Кутшӧмкӧ нывка ӧтвесьтасис Травкакӧд да ӧвтыштіс сылы тешкодь турунвиж кепыся кинас.
Сійӧ нюмъяліс.
Нюмъялісны и мукӧд челядьыс.
Мукӧд верстьӧ йӧзыс и то нюмъялісны: быдӧнлы вӧлі нимкодь муныштны эскалаторӧн.
Кор лэччисны зумыд джоджӧ, Травка кутіс корны, медым батьыс разрешитіс ещӧ ӧтчыд кайлыны эскалаторӧн, а сэсся бӧр лэччыны татчӧ жӧ.
— Некор, некор! — шуис батьыс да босьтіс Травкаӧс киӧдыс.
Травка видзӧдліс эскалатор вылӧ.
Пос вылын ӧчередьӧн сулалісны уна йӧз да плавнӧя лэччисны улӧ, быттьӧкӧ джуджыд, но абу зэв крут йи гӧра йывсянь.
Ӧткымынъяс, медся терпиттӧмъясыс, котӧртісны ӧчередь пӧлӧныс увлань пос тшупӧдъяссӧ тэрыба лыддигтыр.
А вывлань кайис ӧні дзик тыртӧм пос.
Йӧз, кодъяс кайисны сы вылын водзджык, мунісны нин, а выльясыс ещӧ эз на локны.
Орччӧн вӧлі ещӧ пос.
Сійӧ эз двигайтчы ни вывлань, ни увлань.
Тайӧ вӧлі запаснӧй.
«И татшӧм поскӧдыс лӧсьыд эськӧ котралыштны, — думыштіс Травка.
— Интереснӧ, кымын тшупӧд поскас?»
Но батьыс нуӧдіс сійӧс эскалатор дорысь.
МУ ПЫТШСА ЧУДЕСАЯС
Тані, му пытшкас, вӧлі зэв ыджыд еджыд зал.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кузь, мый Травкалы окота лои котӧртны дзик помӧдзыс.
Сійӧ жалитыштіс, мый тані абу детскӧй садйысь Вовка-морячокыс.
Сэки найӧ эськӧ дугдісны вензьыны, коді ӧдйӧджык котралӧ.
А то дворын сӧмын на ӧддзӧдчан, а дворыс нин и помассьӧма.
Код тӧдас, коді кодӧс панйис.
Зэв гырысь бронзӧвӧй изваяниеяс — статуяяс — пыкисны заллысь сводъяссӧ.
Статуяыс вӧлі зэв уна.
Колхозница вердӧ петукӧс.
Студент лыддьӧ небӧг да мыйкӧ гижтӧ.
Физкультурница лӧсьӧдчӧма плавайтны.
Челядь-пионеръяс сулалӧны, кианыс кутӧны самолётъяслысь модельяс.
Батьяс да мамъяс лэптӧмаӧсь юр весьтаныс ассьыныс ичӧтик челядьяснысӧ.
Полнӧй формаа футболист киас кутӧ зэлыда пӧльтӧм футбольнӧй мач.
Травкалы дум вылас уси, кыдзи мамыс висьтавліс сылы мойд му пытшса оланін йылысь, кӧні сулалісны му пытшса чудовищелӧн пленникъяс, кодъясӧс вӧлі пӧртӧма каменнӧй статуяясӧ.
Тані, метролӧн тайӧ му пытшса залас, сідзжӧ сулалісны статуяяс: тайӧ вӧліны йӧз, кодъясӧс Травка зэв унаысь аддзывліс, а мукӧдыскӧд весиг и сёрнитлывліс.
Но Травка нарошнӧ кутіс думайтны, быттьӧкӧ сійӧ сказочнӧй подземельеын да вот-вот тӧвзьыштас-воас чудовище.
А гӧгӧр сулалӧны кӧлдуйтӧм пленникъяс.
Лыбис тӧв, и Травка ёнджыка топӧдіс батьыслысь кисӧ.
Кыліс гым да гам, кутшӧм овлӧ гыма зэр заводитчигӧн.
Травка кутіс видзӧдны сыладорӧ, кытысянь должен вӧлі воны чудовище.
Му пытшса пещераысь, тӧв лэптігмоз да грымгигтыр, чепӧсйис чудовищнӧй сказочнӧй змей.
Сылӧн бугыльясыс югъялісны, ачыс чушкис, сьӧласис, горзіс зэв ыджыд гӧлӧсӧн да кыпӧдіс му пытшса тӧвныр.
— Со и поезд локтӧ, — зэв спокойнӧя шуис батьыс.
И збыльысь, матысмис метрополитенса поезд.
Сійӧ ас водзвывтіыс вӧтліс векньыдик тоннельысь сынӧдсӧ — вот и артмыліс тӧвныр.
Змей чушнитіс да сувтіс.
Матысяньыс сійӧ ньӧти эз вӧв ни му пытшса сказочнӧй змей кодь, ни детскӧй садйын челядьӧн вӧчӧм сійӧ поезд кодьыс, кодлӧн водзвылас вӧлі паровоз да трубасьыс петіс сук тшын.
Водзвылас эз вӧвны некутшӧм паровозъяс.
Ортсысяньыс первой вагоныс вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧсь мукӧдыс: вылысыс — виж, улітіыс — кельыдлӧз.
Быд вагонын югыда ломзисны электрическӧй лампаяс.
Бара кыліс чушкӧм, воссисны вагон ӧдзӧсъяс.
Ӧдзӧсъясӧд кутісны петавны пассажиръяс, да поездкӧд орччӧн ӧти здукӧн лои йӧз чукӧр.
Прӧстӧ дивӧ, кутшӧм уна пассажир тӧрӧ ӧти поездӧ!
МЫЙ ВЕРМАС ВӦЧНЫ САМӦЙ ОБЫКНОВЕННӦЙ ВОЗДУХ
Травка важӧн нин лэдзис батьыслысь кисӧ.
Сійӧ свободнӧя дзоръяліс гӧгӧр, быттьӧкӧ сылы быд лун некымынысь удайтчыліс ветлыны метроӧд.
Травкалы окота вӧлі петкӧдлыны батьыслы да став пассажиръяслы, мый сійӧ нинӧм вылӧ оз шензьы.
Сійӧ весиг вешйыштіс неуна бокӧ, медым не мешайтны пассажиръяслы петны вагонысь.
Найӧ ставныс зэв ёна тэрмасисны.
Дзик Травка весьтӧ копыртчӧма матрослӧн ыджыд бронзӧвӧй фигура.
Матрос сайӧдчӧма засадаӧ да кыйӧдӧ врагӧс.
Киас сылӧн вӧлі револьвер.
— Регыдджык, граждана, пуксялӧй, регыдджык! — кыліс нывбабалӧн гора гӧлӧс.
Травка бергӧдчис поездлань.
Батьыс сулаліс нин вагонын да повзьӧмпырысь чуксаліс сійӧс.
Травка уськӧдчис батьыс дінӧ, нюжӧдіс сылы кисӧ, но сэки кодкӧ горӧдіс: «Гӧтов!», вагон ӧдзӧсъяс асьныс пӧдлассисны да топӧдісны Травкалысь кисӧ.
Киыс эз доймы, но Травка дзик збыльысь повзис да мыйвынсьыс тракнитіс кисӧ.
Ӧдзӧсас вӧлі пуктӧма небыд резина да ӧдва мыні Травкалӧн киыс.
Кыліс тутӧстӧм.
Поезд вӧрзис.
Травка аддзыліс, мый батьыс зільӧ восьтыны ӧдзӧссӧ сыладорсяньыс, но ӧдзӧсыс эз сетчы.
Сэки батьыс кутіс мыйкӧ горзыны Травкалы, тувкӧдны чуньнас аслыс морӧсас да индыны ӧшиньӧдыс.
А поезд муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Со сійӧ саялі тоннельӧ, и тоннель стен вылын ломзис гӧрд би.
— Кольччы татчӧ, сійӧ пырысь-пыр воас бӧр, — шуис гӧрд фуражкаа да лимон рӧма кудриа юрсиа ныв.
Сійӧ киас кутіс кӧрт вугъя виж сигнальнӧй диск.
Диск мӧдарладорыс вӧлі гӧрд.
Ныв вӧлі погона шинеля.
Сійӧ наблюдайтіс пассажиръяс пуксьӧм бӧрся да ставнас распоряжайтчис.
И, дерт, сійӧ нин тӧдіс метроысь став порядокъяссӧ.
— А регыд сійӧ бӧр воас? — юаліс Травка. — Тайӧ менам папа.
— Минут дас мысти обязательнӧ лоӧ тані, — увереннӧя вочавидзис ныв.
Травка ачыс тӧдіс, мый батьыс непременнӧ локтас бӧр, и регыд.
Буракӧ, стӧч тайӧс батьыс и старайтчис гӧгӧрвоӧдны чуньяс отсӧгӧн, кор сулаліс вагонын.
Кӧть кыдзи, а Травка тадзи гӧгӧрвоис батьыслысь.
Но всё-таки Травка шӧйӧвоши.
Зэв нин виччысьтӧг ставыс лои.
Сійӧ юаліс нывлысь:
— А мыйла нӧ поездыс менӧ эз виччысь?
Кык секунда кӧть эськӧ...
— Расписание, другӧ, — вочавидзис ныв. — Тэ думыштлы ачыд: быд станцияын кӧ поезд кутас сулавны лишнӧй вит секунда, мый нӧ лоӧ расписаниеыскӧд?
А? Вот и лоӧ тэрмӧдлыны пассажиръясӧс.
Травкалӧн тӧдлытӧгыс чужи уважение лимон рӧма кудриа юрсиа ныв дінӧ: сійӧ тані дзик ставсӧ тӧдӧ.
И Травка смела юаліс:
— А кыдзи вагонас ӧдзӧсъясыс асьныс пӧдлассьӧны?
— Тайӧ сынӧд уджалӧ, — вочавидзис ныв. — Самӧй обыкновеннӧй сынӧд, кодӧс топыда качайтӧма машинаӧн.
Мотор-компрессорӧн шусьӧ машинаыс.
Сьӧкыд.
Ме сійӧс сдавайтлі.
— Кыдзи — сдавайтлін? — чуймис Травка.
— Обыкновеннӧ, экзамен вылын, — вочавидзис ныв. — Пятёрка получиті.
Ӧд ме гӧтӧвитча лоны машинистӧн.
Травка ещӧ ёнджыка чуймис:
— А метроын ӧмӧй овлӧны машинистъясыс?
— А кыдзи нӧ!
Водзвывса вагонас кабина.
Сэні и пукалӧ машинист.
А сыкӧд орччӧн ещӧ и помощник.
Тайӧ помощникыс горзӧ: «Гӧтов!»
И машинист пыр жӧ бергӧдӧ кран да пӧдлалӧ ӧдзӧсъяссӧ.
Машинист — медся главнӧй.
Сійӧ нуӧдӧ поездсӧ...
Но, виччысь батьтӧ!
Ныв довкнитіс Травкалы юрнас да муніс встречайтны локтысь поездӧс.
ТРАВКА НЬӦТИ ЭЗ ПОВЗЬЫ
Бать должен вӧлі воны дас минут мысти.
Тайӧ лоӧ — колӧ дасысь ньӧжйӧникӧн лыддьыны квайтымынӧдз.
Кыдзи квайтымынӧдз лыддян — чуньтӧ кусыньтны.
Кор чуньясыс кыкнан киад лоӧны кусыньтӧмаӧсь, сэки и прӧйдитас дас минут.
Травка заводитліс лыддьыны, но сійӧс зырисны пассажиръяс, кодъяс петісны выль поездысь.
Сійӧ торксис да решитіс пока корсьны, абу-ӧ му пытшса статуяяс пӧвстын метроса машинист.
Но машинистӧс эз аддзы, да сійӧ кутіс видзӧдавны мукӧд статуяяссӧ.
Медся ёна сылы сьӧлӧм вылас воис понъя пограничник: сюсь, стрӧг и, дерт, зэв повтӧм.
Понйыс чошкӧдӧма пельяссӧ — кывзысьӧ.
Понсӧ шуӧны Вихрь.
Со вӧрын тратшнитіс ув.
Вихрь чошкӧдіс пельяссӧ.
Пограничник (Травка быттьӧ ачыс лои пограничникӧн) ёнджыка топӧдіс кӧдзыд винтовкасӧ.
Кутшӧмкӧ кокшыяс кылӧны пыр матынджык и матынджык...
Вот-вот Вихрь чепӧсъяс, быттьӧ му пытшкысь...
Пограничник копыртчыштіс да воськовтіс водзлань...
— Мый, повзин? — виччысьтӧг юаліс сылысь кодкӧ.
Травка дрӧгмуніс да лэптіс юрсӧ.
Сы водзын сулаліс батьыс.
Травка весиг скӧрмис.
Сійӧ вочавидзис ӧти кывйӧн да скӧракодь:
— Ньӧти!
Тадзи сійӧ некор эз сёрнитлы батьыскӧд.
Но батьыс гажаа шуис:
— Но, дерт, эн повзьы!
Главнӧйыс — эн шӧйӧвош.
Век ло самостоятельнӧйӧн.
Действуйт решительнӧя да тэрыба.
И некор он пропадит.
Мунам ӧдйӧджык.
Со ещӧ поезд матыстчӧ.
МУ УЛЫН ПУТЕШЕСТВУЙТӦМ
Батьыслӧн ӧти киас вӧлі Травкалӧн лыжиыс, а мӧднас топыда кутіс Травкаӧс.
Ӧні сійӧ первой пыртӧдіс метро вагонӧ писӧ, а сэсся нин пырис сэтчӧ ачыс.
— Гӧтов! — кыліс кодлӧнкӧ оръясяна горӧдӧм.
Травка ӧні тӧдіс, мый тайӧ командуйтӧ машинистлӧн помощникыс.
Ӧдзӧсъяс пӧдлассисны, и поезд тӧвзьыштіс.
Тоннельын эз вӧв интереснӧ.
Тэрыба вуджрасисны еджыд стенъяс, ӧткымынлаын ӧзйисны эз вывті югыд электрическӧй лампочкаяс.
Стенъяс кузя нюжӧдчӧмаӧсь руд кыз проводъяс.
Травка кутіс тӧдмасьны вагон пытшкӧснас.
Вагонын вӧлі югыд да гажа.
Югъялісны стеклӧяс, металлическӧй стойкаяс да порученьяс.
Дзик йирк дорас вӧліны восьса кузь форточкаяс, да сэтысянь ӧвтіс свежӧй тӧвру.
Ӧдзӧскӧд орччӧн вӧлі крепитӧма югъялысь металлическӧй трубка.
Сійӧ вӧлі помасьӧ таинственнӧй гӧрд вугйӧн.
Вугсӧ вӧлі кӧрталӧма бечеваӧн, а бечеваыс печатайтӧма ичӧтик свинеч печатьӧн.
Вуг весьтас стеклӧ улын ӧшаліс грознӧй объявление.
— Стоп-кран, — гӧгӧрвоӧдіс батьыс. — Бергӧдан сійӧс — трубаясӧд чепӧсъяс сынӧд, ёна личкас кӧлесаяс вылӧ тормознӧй колодкаяс, и — стоп! — поезд сувтіс.
А вот оз кӧ ков, да бергӧдан, лоӧ неприятность.
Ме кӧсйи сувтӧдны поездсӧ, кор тэ колин, но думышті: колӧ-ӧ?
Ме ӧд верма тэла бергӧдчывны.
Вот тэкӧд кӧ эськӧ мыйкӧ лои, сэки мӧд делӧ.
Травка гажаа серӧктіс:
— Да мый тэ, папа!
Мый мекӧд вермас лоны?
Пассажиръяс, кодъяс сулалісны матігӧгӧрын, кывзісны да нюмъялісны.
Поезд тӧвзис.
Травка эз на удит став вылас видзӧдлыны, а батьыс нин шуис:
— Регыд миянлы ковмас чеччыны.
Лӧсьӧдчы.
Друг вагонын мыйкӧ вежсис.
Электрическӧй лампочкаяс вижӧдісны да быттьӧ дугдісны югдӧдны.
Травка видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис, мый поездыс тӧвзьӧ оз му увті, а быттьӧкӧ му весьтті.
Уліас, пӧшти поезд улас, вӧлі тыдалӧны шондіӧн югдӧдӧм керка вевтъяс.
Поезд муніс пос кузя.
Пос улас нюжӧдчӧма кынмӧм, лымйӧн вевттьысьӧм ю.
— Со лыжникъяс! — горӧдіс Травка.
Но эз удит сійӧ синсӧ лапнитны, кыдзи поезд бара суніс му улӧ.
Ӧшинь сайын бара лои пемыд, а лампочкаясыс вагонын кутісны югдӧдны воддза дорысь югыдджыка.
Поезд сувтіс.
— Папа, — шуис Травка, — ме петкӧдла тэныд фокус?
— Но?
— А со: ӧдзӧс, воссьы! — командуйтіс Травка.
Ӧдзӧс кывзысьӧмӧн чушнитіс да кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ воссьыны.
— Но, кутшӧм тайӧ фокус! — шуис батьыс. — Вот ми кӧ тэкӧд огӧ сёрмӧ поезд вылӧ — тайӧ лоӧ фокус!
Бать да Травка петісны вагонысь да лоины выль станцияынӧсь.
Тані вӧлі зэв лӧсьыд.
Пӧжалуй, эсійӧ станция дорсьыс ещӧ лӧсьыдджык.
Йирксӧ пыкисны уна джуджыд колоннаяс, кодъясӧс вылітіыс вӧлі мичмӧдӧма мича фарфоровӧй украшениеясӧн.
Колоннаяссӧ вӧлі вевттьӧма мраморӧн да ещӧ кутшӧмкӧ югыд-турунвиж слӧйяса прозрачнӧй изйӧн.
— А статуяяс тані абуӧсь? — юаліс Травка.
— Статуяяс абуӧсь.
Эскалатор абу жӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мунам ӧдйӧджык.
Травка да батьыс кутісны тэрмасьны вокзал вылӧ.
ВОКЗАЛЫН
Вокзалын жуисны йӧз.
Йӧз пыралісны вокзалӧ ӧта-мӧдсӧ панъялігтыр.
Пыравлісны носильщикъяс да кыскылісны вит чемоданӧдз, а мукӧдыс и ещӧ унджыкӧс.
Но сӧмын найӧ эз дыр кыскыны.
Матыстчис тележка, да носильщикъяс тэчлісны сы вылӧ став чемодансӧ.
Тележкасӧ некод эз кыскы. Сійӧ ачыс нуис еджыд партука работницаӧс.
Работницаыс сулаліс тележка дор вылас.
Сы бӧрвылын вӧлі ичӧтик додь вож кодь кык вуг.
Тайӧ вугъясас кутчысьӧмӧн работница веськӧдліс тележкаӧн да нуӧдіс сійӧс.
А кокнас сійӧ личкаліс звоноклысь ыджыд кнопкасӧ, медым сылы сетісны туй.
Тележка вылӧ тэчисны зэв уна ящикъяс, чемоданъяс да мешӧкъяс.
Работница звӧнитіс да мӧдӧдчис туйӧ.
— Кутшӧм тайӧ машина? — юаліс Травка.
Сылӧн синъясыс кутісны югъявны.
Водзсӧ сійӧ некор эз аддзывлы польдчӧм ичӧтик кӧлесаяса татшӧм самоходнӧй тележкаяссӧ, кодъяслысь кӧлесаяссӧ вӧлі эжӧма кыз резинаӧн.
Главнӧйыс сыын, мый позьӧ сулавны дзик тележка дор вылас, аддзыны водзладорсьыд туйсӧ дзоньнас да тӧвзьыны кытчӧ окота.
Вот эськӧ сылы татшӧмсӧ!
— Тайӧ электрокар, — шуис бать.
— Мыйла «электро»?
— чуймис Травка. — А проводъясыс кӧнӧсь?
Сійӧ бура тӧдіс, мый электричество мунӧ проводъяс кузя.
Кыдзи нӧ сійӧ веськаліс тайӧ гӧгӧрвотӧм «карас»?
Сынӧдӧд али мый?
Но сэки обязательнӧ эськӧ вӧлі тыдалӧ, кыдзи сы пытшкӧ чеччалӧны бикиньяс.
Батьыс кӧсйис сылы гӧгӧрвоӧдны, но гӧгӧр сэтшӧма шумитісны, жуисны да тэрмасисны, мый бать видзӧдліс вокзальнӧй часі вылӧ да тэрмасьны жӧ кутіс.
Ичӧт стрелкаыс часі вылын петкӧдліс пӧшти дас час, а ыджыдыс — ӧкмысӧс.
Бать сувтӧдіс лыжисӧ стен бердӧ да шуис Травкалы:
— Сулав тані да виччысь менӧ.
Некытчӧ эн мун.
Ме муна билет босьтны.
И сійӧ тэрыба, тӧкӧтьӧ эз котӧрт, мӧдӧдчис касса дорӧ.
* * *
Травка сулаліс лыжи дорын да сідзжӧ кутіс видзӧдны часі вылӧ.
Ыджыд стрелкаыс чеччыштіс, быттьӧ пружина вылын, ӧти визьсянь мӧдӧ.
Сэсся минут сулалыштіс места вылас да бара — скок!
Травка некор на эз аддзывлы татшӧм часісӧ, кодлӧн стрелкаясыс чеччалӧны.
Сійӧ решитіс обязательнӧ юавны та йылысь батьыслысь.
Но кутіс уджавны радио, и бура кыліс:
Мунӧ посадка ветымын сизимӧд номера поезд вылӧ Пролетарскӧй станцияӧдз!
Мӧдӧдчӧ ӧкмыс час да ветымын куим минутын.
Йӧзыс лои ещӧ унджык.
Травка аддзис батьыслысь мехӧвӧй лыжнӧй курткасӧ да уськӧдчис сы бӧрся.
Батьыс муніс кутчысьӧмӧн тӧдтӧм тётякӧд да мый йылысь кӧ сёрнитіс сыкӧд.
Найӧ тэрмасисны.
Травка шуис:
— Папа, а кыдзи нӧ лыжиыд?
Батьлӧн мышкыс мыйкӧ нурбыльтіс вочакыв пыдди, да бать ещӧ тэрыбджыка мӧдӧдчис тётяыскӧд перрон вылӧ, кӧні быдӧн пуксялісны поездӧ.
Травка кутчысис батьыслы курткаас да кутіс котӧртны на бӧрся.
Кор воисны тыртӧм вагон дорӧдз, бать шуис эз аслас гӧлӧсӧн:
— Но, Петька, кай!
Сійӧ босьтіс Травкаӧс киӧдыс да кӧсйис пуксьӧдны тшупӧд вылас.
Но сэки Травка аддзис, мый тайӧ сӧвсем абу батьыс, а кутшӧмкӧ рыжӧй тошка да ӧчкитӧм тӧдтӧм дядьӧ.
Дядьӧыс скӧракодь шуис:
— Кытысь тэ, детинка?
И кӧні нӧ Петькаыс?
Бӧрвылас сулаліс кыз нывбаба — буракӧ, няня.
Сы моздорын вӧлі детинка, тушанас тӧкӧтьӧ ичӧтджык Травкаысь.
Няня шуис кывъяссӧ нюжйӧдлӧмӧн:
— Петя — со сійӧ.
А ме видзӧда — ті детинкаӧс нуӧданныд.
Думайта: тӧдса, али мый, кутшӧмкӧ?
Детинка, коді вӧлі няня моздорын, мыйлакӧ бӧрддзис.
Травка эз удит нинӧм шуны да, дерт, эз кут бӧрдны.
Сійӧ сӧмын думыштіс, мый зэв яндзим татшӧм ыджыд детинкалы пукавны няня моздорын.
Тайӧ здукас кыліс свисток, да тутӧстіс паровоз.
Поезд вӧрзис да муніс.
Поездын мунісны рыжӧй дядьӧ, сылӧн тӧдсаыс, Петя няняыскӧд да став мукӧд пассажиръясыс.
Перрон вылӧ колины сӧмын эзысь погонъяса станцияса начальник да Травка.
ТРАВКА ВОШИ
Бать босьтіс билетъяс да бӧр локтіс сійӧ местаас, кытчӧ колис Травкаӧс.
Лыжиыс туплясис лабич улын, а детинка эз вӧв.
Батьлӧн пыр жӧ сьӧлӧмыс вӧрзис.
Сійӧ видзӧдліс лабич улӧ, сэсся кайис сы вылӧ, медым сылы бурджыка тыдаліс, да гораа горӧдіс:
— Травка!
Травка!
Ӧткымын пассажиръяс бергӧдчылісны да серӧктісны.
Важнӧй швейцар, лӧз пася, зарни галуна воротника, матыстчис бать дорӧ да шуис:
— Гражданин, лабич вылӧ кокъясӧн сувтны оз позь.
— Ме детинкаӧс вошті.
Гӧгӧрвоанныд, пиӧс!
Ичӧтик сэтшӧм, кипыдӧс вылас пудпас, да вомыс чернильнӧй карандашӧн марайтчӧма.
Ті сійӧс эн аддзылӧй?
— Эг, эг аддзыв, — жугыля шуис швейцар.
— Со ӧд кутшӧм происшествие...
А ті площадь вывсьыс видзӧдлӧй.
Гашкӧ, сійӧ сэтчӧ петіс, тіян детинкаыд.
Да ті энӧ волнуйтчӧй, аддзанныд пинытӧ...
Бать уськӧдчис площадь вылӧ.
Площадь вылын вокзал водзын пыр сідз жӧ жуисны йӧз.
Воис поезд, да кулёкъяса, чемоданъяса да мышкас вещевӧй мешӧкъяса пассажиръяс петалісны вокзалысь.
Бать юасис пассажиръяслысь, троллейбуснӧй вожатӧйяслысь, трамвайнӧй кондукторъяслысь.
Сійӧ суӧдлывліс детинкаясӧс да весиг нывкаясӧс да видзӧдавліс на чужӧм вылӧ.
Но Травка сылы эз сюр.
Сэки батьыс бара муніс вокзалӧ.
Сійӧ местаас, кытчӧ сійӧ колис Травкаӧс, эз вӧв ни Травка, ни лыжи.
«Сійӧ детскӧй жырйын! — друг думыштіс бать. — Кыдзи нӧ ме водзджыксӧ эг гӧгӧрво?!
Первойсӧ сійӧ дзебӧма лыжисӧ лабич улӧ да ветлӧма сэтчӧ недыр кежлӧ лыжитӧгыс, а сэсся и лыжисӧ босьтӧма...»
И бать веськыда вокзал вомӧныс котӧрӧн мӧдӧдчис детскӧй жырлань.
Детскӧй жыр ӧдзӧсын ӧшаліс объявление:
<rus>КОМНАТА МАТЕРИ И РЕБЁНКА ЗАКРЫТА НА РЕМОНТ ДЛЯ ПАССАЖИРОВ С ДЕТЬМИ ВРЕМЕННО ОТВЕДЁН ЗАЛ ОЖИДАНИЯ № 1</rus>
Бать уськӧдчис тайӧ залас.
Самӧй залас пыранінын сійӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд кок йывсьыс ар нёля детинкаӧс, коді вӧлі вязанӧй рейтуза, Травкалӧн кодь визя свитера да дзугсьӧм еджгов кудриа юрсиа.
Детинка чатӧртіс вывлань юрсӧ да юаліс:
— Дядя, тіянлы коді колӧ?
Тані некод абу, дядя.
Тані сӧмын мамъяс да кагаяс.
А ме муна бабушка ордӧ Киевӧ.
Бать шыасис пассажиръяс дорӧ.
Ставныс тайӧ вӧліны ичӧтик челядя мамъяс.
Вӧлі, збыльысь, ӧти военнӧй, да и сылӧн киас пузчужӧм кага.
Бать шуис:
— Ёртъяс!
Эз волы татчӧ таысь муртса ыджыдджык детинка?
(Сійӧ индіс сыкӧд орччӧн сулалысь детинка вылӧ.)
Детскӧй лыжиа...
Военнӧй вочавидзис:
— Эз-эз. Эз волы татчӧ детинка.
Ни лыжиӧн, ни лыжитӧг.
Ме тані нин час кык пукала.
И мукӧд пассажиръясыс шуисны, мый эз аддзывны Травкаӧс.
Бать ещӧ видзӧдліс ожидание залса челядь вылӧ.
На пиысь медся ыджыдыс, стӧч сійӧ еджгов кудриа детинкаыс, смела котраліс зал кузя да ставныслы висьтавліс, мый сійӧ мунӧ Киевӧ бабушка ордас.
Сійӧ сӧмын шочиника котӧртлывліс аслас мамыс дінӧ.
Травка вӧлі сыысь ёна ыджыдджык да самостоятельнӧйджык.
«Эз-ӧ нин сійӧ ӧтнас мун? — думыштіс батьыс Травка йылысь.
— Дерт, муніс!
Сійӧ ӧд тӧдӧ туйсӧ станциясянь Измайловъяс дачаӧдз.
Вот и муніс, менӧ эз виччысь!»
И бать мӧдӧдчис перрон вылӧ; ачыс муртса оз котӧрт.
— Тіян билетныд! — шыасис сы дінӧ контролёр, мыйӧн сӧмын сійӧ воис перронлӧн решеткаа ӧдзӧс дорӧдз. — Он ӧмӧй аддзӧй гижӧдсӧ: «Лӧсьӧдӧй ассьыныд билетъястӧ»?
Тіралысь кинас бать мыччис контролёрлы билетъяс — ассьыс и Травкалысь.
— Тіянлы Пролетарскӧй вылӧ? — юаліс контролёр. — Тіян поездыд важӧн муніс.
— А ті энӧ казялӧй, таті эз прӧйдитлы детинка? — юаліс батьыс да зілис лоны долыдджыкӧн. — Ичӧтик сэтшӧм, вомдоръясыс чернилаӧсь...
Стӧчджыка — чернильнӧй карандашӧн марайтчӧмаӧсь.
— Таті уна детинкаяс прӧйдитісны, — вочавидзис контролёр. — И ме, збыльысь, эг обратит внимание.
Решетка пыр бать видзӧдліс перронсӧ ставнас.
Травка оз вӧлі тыдав.
«Дерт, сійӧ муніс поездӧн, — решитіс бать. — Колӧ ӧдйӧджык мӧдӧдны поезд бӧрся телеграмма».
Сійӧ матыстчис телеграф ӧшинь дорӧ.
Телеграфистка сетіс сылы лӧз бумага лист.
Бать гижис сэтчӧ ставсӧ, мый колӧ, мынтысис быд кывйысь да кутіс видзӧдны, кыдзи телеграфистка мӧдӧдӧ телеграммасӧ.
Телеграфистка матыстчис ичӧтик пызан дорӧ, код вылын сулаліс кыкпӧвста кӧлеса.
Кӧлеса пытшкас, быттьӧ трубича вылӧ, вӧлі гартӧма векни бумажнӧй лента.
Кӧлеса дорас вӧліны гӧгрӧс металлическӧй кӧрӧбкаяс да ичӧтик пу юра неыджыд аппарат.
Телеграфистка кутчысис пу юрас да заводитіс таркӧдны: цик, цик, циик, цик, циик, циик, цик, цик, циик, циик, цик, цик...
Сутуга кузя, коді нюжӧдӧма джуджыд столбъясӧд кӧрттуй пӧлӧн, тэрыба-тэрыба котӧртіс синмӧн аддзытӧм электрическӧй ток.
Поездысь ӧдйӧджык, автомобильысь ӧдйӧджык, самолётысь ӧдйӧджык, тӧлысь ӧдйӧджык...
Железнодорожнӧй станцияын, кӧні пукаліс мӧд телеграфистка да сулаліс татшӧм жӧ телеграфнӧй аппарат, катушка вылысь кутіс разьсьыны бумажнӧй лента.
Сы вылын вӧліны чёрточкаяс да точкаяс.
Тайӧ электричествоыс, кодӧс мӧдӧдіс Мӧскуасянь телеграфистка, то личкыліс ичӧтик перӧсӧ лента бердӧ, то лэдзліс сійӧс.
Личкас, видзыштас неуна да лэдзас — артмыліс тире.
Личкылас сӧмын секунда кежлӧ — артмыліс точка.
Телеграфистъяслӧн асланыс азбука.
Ӧти точка да ӧти чёрточка (. — ) лоӧ «А» шыпас.
Ӧти чёрточка да куим точка ( — ...) — «Б» шыпас.
И тадзи быд шыпас пасйыссьӧ сӧмын чёрточкаясӧн да точкаясӧн.
Телеграмма примитысь телеграфистка кутіс видзӧдны бумажнӧй лента вылӧ да гижны бланокӧ телеграфнӧй шыпасъяс пыдди обыкновеннӧйясӧс.
Артмис со мый:
«Став станцияяслы ветымын сизима поездӧн случайнӧ муніс детинка бергӧдӧй бать-мамыслы».
МЫЙ ЛОИ ТРАВКАКӦД
Кор поездыс муніс да Травка коли ӧтнасӧн, сійӧ кутіс тӧждысьны: а друг батьыс муніс дачаӧ да колис сійӧс ӧтнассӧ?
Да эз, эз вермы тайӧ лоны!
Бать эськӧ некор тадзи эз вӧч!
Сэки Травка дорӧ матыстчис эзысь погонъяса станцияса начальник да юаліс:
— Кывзы, детинка, тэ мый нӧ, колльӧдін кодӧскӧ?
Татшӧм ичӧтик — и друг ӧтнад!
Вот ӧд сійӧ кутшӧм настоящӧй пионерыд!
Пионернас лоны Травка вӧлі ичӧт на.
Но сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ ыджыдӧн.
Травка сюйис кияссӧ лыжнӧй куртка зептас да важнӧя вочавидзис:
— Ме абу ёна ичӧт.
Ме шӧркодь.
abu
abu
Менӧ бать весиг лыжиӧн иславны босьтіс.
Но сӧмын воши.
Станцияса начальник паськӧдіс синъяссӧ, лэптіс синкымъяссӧ да копыртчис детинкалань.
Ылісяньыс сійӧ вӧлі юалӧмительнӧй знак кодь.
— Коді воши?
— Менам папа.
Станцияса начальник мыйлакӧ нюммуніс, но эз ӧбиднӧя, а бурпырысь.
Сэсся сійӧ думыштчӧмӧн ымӧстіс: «Мм-мм-мм...»
— Но, ми сійӧс пыр корсям, — вӧлисти шуис сійӧ, кутіс Травкаӧс киӧдыс да петкӧдіс ӧдзӧсӧд, кытчӧ вӧлі гижӧма:
СЛУЖЕБНӦЙ ПЫРАНІН
Сійӧ нуӧдіс Травкаӧс кымынкӧ жыр пыр да вайӧдіс ӧдзӧс дорӧдз, кӧні ӧшаліс неыджыд вывеска:
СТАНЦИЯ НАЧАЛЬНИКЛӦН служебнӧй кабинет
БОКӦВӦЙ ЙӦЗЛЫ ПЫРНЫ ОЗ ПОЗЬ
Станцияса начальник смела восьтіс ӧдзӧссӧ.
А Травкалы быть лои сувтны.
Сылы лои виччысьны, кӧть и ӧтнаслы кольччыны эз вӧв окота.
Но начальник бергӧдчис сылань да шуис:
— Но, лок!
Мый пӧ тэ сувтін?
Лок, эн пов.
— А тані гижӧма «Бокӧвӧй йӧзлы пырны оз позь».
Станцияса начальник бара нюммуніс:
— Мекӧд некод абу бокӧвӧй.
Лок!
Травка пырис жырйӧ.
Сэні сулалісны тешкодь машинаяс.
Войдӧр Травка татшӧмъяссӧ некор эз аддзывлы.
Сійӧ кӧсйис юавны кодлыськӧ, мыйла тайӧ машинаясыс, но быдӧн вӧліны зэв занятӧсь.
Ӧтарӧ кылісны негора звонокъяс да тутсӧмъяс.
Формаа железнодорожник сеталіс распоряжениеяс телефон пыр:
— Кызь квайтӧдӧс примитӧй ӧкмысӧд туй вылӧ.
Маневровӧйӧс нуӧдӧй тупикӧ...
Станцияса начальник босьтіс телефоннӧй трубка мӧд аппаратысь да пуктіс сійӧс пель дорас.
Крукыс, код вылын ӧшаліс трубка, кыптыштіс, провод помъясыс телефоннӧй аппаратас йитчисны, да на кузя котӧртіс электрическӧй ток веськыда вокзальнӧй телефоннӧй станцияӧ.
Сэні сулаліс зэв ичӧтик розьяса ыджыд сьӧд пӧв.
Тайӧ розьясас локтісны проводъяс став вокзальнӧй телефонъяссянь.
Пӧв вылын ломзис зэв ичӧтик лампочка.
Пӧв дорын пукаліс телефонистка.
Юрас сылӧн вӧлі асык слухӧвӧй наушникъяса да сьӧд трубкаа, код пыр сійӧ сёрнитіс.
Телефонистка аддзис ӧзйысь лампочкасӧ, йитчис станцияса начальник телефонӧ да шуис:
— Центральнӧй.
Воча сійӧ кыліс станцияса начальниклысь гӧлӧссӧ:
— Вайӧй радиоузел.
Телефонистка босьтіс югъялысь наконечника шнур.
Тайӧ шнурас помасьліс проводыс телефонлӧн, код пыр сёрнитіс начальник.
Телефонистка водзын пӧв вылас вӧлі сё квайтымын нёль ичӧтик розь.
abu
Но сійӧ зэв бура тӧдіс, кутшӧм именнӧ розьын помассьӧ проводыс вокзалса быд жырлӧн, да, пӧшти видзӧдтӧг, сюйис шнурлысь наконечниксӧ колана розьӧ.
Сэсся сійӧ личкис кнопкасӧ, и радиоузел жырйын кыліс звонок.
Тайӧ радиоузелыс вӧлі лӧсьӧдӧма сы могысь, медым пассажиръяс, кодъяс вӧліны вокзалын, вермисны кывны разнӧй железнодорожнӧй справкаяс да распоряжениеяс.
Тані вӧлі служащӧй — диктор, коді радио пыр висьтавліс ставсӧ, мый колӧ вӧлі кывны пассажиръяслы.
Диктор босьтіс телефоннӧй трубка.
Сыкӧд кутіс сёрнитны станцияса начальник:
— Мм... мм...
Аддзанныд, кутшӧм делӧ: ме вайӧді перрон вылысь детинкаӧс.
Сійӧ шуӧ: батьыс сылӧн вошӧма.
Оз-ӧ позь тайӧ батьсӧ корсьны?
А детинкаыс ме ордын тані, кабинетын.
— Пырысь-пыр ме юӧрта, — шуис диктор, пуктіс трубкасӧ да матыстчис ичӧтик кӧрӧбка дорӧ — микрофон дорӧ.
Диктор заводитіс сёрнитны, и кутісны уджавны громкоговорительяс, кодъясӧс вӧлі установитӧма вокзал вылӧ.
Станцияса начальник кутіс Травкаӧс киӧдыс да петіс сыкӧд ӧдзӧс сайӧ.
Радиолӧн ыджыд трубаысь кыліс дикторлӧн ён гӧлӧсыс:
Внимание!
Граждана пассажиръяс!
Бать-мамысь кольӧм детинка находитчӧ станцияса начальник кабинетын...
Травка кывзіс и нинӧм эз гӧгӧрво: кутшӧм детинка?
Кутшӧм бать-мамысь?
Радио быттьӧкӧ тӧдіс, мый первой висьталӧмсьыс Травка нинӧм эз гӧгӧрво, да бара шыасис:
Внимание!
Повторяйта!
Граждана пассажиръяс!
Бать-мамысь кольӧм детинка находитчӧ станцияса начальник кабинетын...
— Тайӧ тэ йылысь висьталӧны, — шуис станцияса начальник.
«Збыль ӧд, — думыштіс Травка: — бать кӧ муніс метӧг, сідзкӧ ме сыысь коли.
А сійӧ — менам бать».
Вокзалса быд помещениеын вӧліны татшӧм жӧ трубаяс — громкоговорительяс.
Дикторлӧн гӧлӧсыс кыліс и первой, и мӧд, и коймӧд залын, перрон вылын и вокзалса коридоръясын.
Пассажиръяс, кодъяс пукалісны челядьыскӧд ожидание залын, лоины радӧсь бать вӧсна: со и сюри вошӧм пиыс.
Весиг эсійӧ еджыд кудриа детинкаыслы и то лои нимкодь.
Мукӧд пассажиръяс кылісны дикторлысь гӧлӧссӧ да паныдасигъясас видзӧдалісны ӧта-мӧдсӧ.
Быдӧн быттьӧ кӧсйис юавны мӧдыслысь: «Висьталӧй, эз-ӧ тіянысь коль детинкаыс?»
А Травкалӧн батьыс мӧдӧдіс телеграмма и тайӧ кадӧ бара котраліс вокзальнӧй площадь кузя: пыр корсис ассьыс писӧ.
Сійӧ эз кывлы радио пыр юӧртӧмсӧ детинка йылысь, коді кольӧма бать-мамсьыс.
Уджаліс кӧ эськӧ вынйӧра мӧскуаса радиостанция, коді заводитліс передачасӧ сьылысь кӧлӧкӧльчикъясӧн: «Широка страна моя родная...» — сылӧн гӧлӧсыс кыліс эськӧ став Мӧскуа пасьтаыс да весиг СССР пасьтаыс.
Тыдавтӧм электромагнитнӧй волнаяс мунӧны сысянь быдладорӧ некутшӧм проводъястӧг.
Найӧ инмӧны антеннаясӧ да тшӧктӧны сёрнитны радиоприёмникъяслы, кодъяс йитчӧмаӧсь тайӧ антеннаясыскӧд.
А вокзал вылын уджаліс зэв ичӧтик радиоузел.
Дикторлӧн гӧлӧсыс передавайтчис проводъяс кузя да вӧлі кылӧ сӧмын вокзал пытшкас.
И весиг вокзал весьтса площадь вылын карса шум вӧсна гӧлӧсыс вӧлі кылӧ омӧля.
Травка сулаліс станцияса начальниккӧд орччӧн.
Найӧ виччысисны.
Но некод эз лок кабинетӧ корсьны кольӧм детинкаӧс.
Травкалы лои гажтӧм.
Сійӧ дӧзмис нин виччысьнысӧ да шыасис станцияса начальник дорӧ:
— А сійӧ регыд локтас, кыдзи ті думайтанныд?
— Ммм... ог тӧд.
— А ме думышті, — шуис Травка. — Тӧданныд, мый?
Мунамӧй сылы паныд.
Сійӧ кутас локны татчӧ, а ми первой аддзам сійӧс туй вывсьыс.
Начальник сюся видзӧдліс Травка вылӧ, бара нюммуніс, но сӧгласитчис сыкӧд:
— Но мый нӧ, пӧжалуй, мунам.
Ме сӧмын висьтала, мый ми мунім вокзалӧ.
ВЕСЬКАЛІСНЫ КОКТУЙ ВЫЛӦ
Травкалы вӧлі зэв нимкодь, мый татшӧм важнӧй морт нуӧдӧ сійӧс служебнӧй проходӧд да весиг пыртӧдліс аслас кабинетӧ, кытчӧ бокӧвӧйяслы пырны оз позь.
Сійӧ решитіс лоны дзик самостоятельнӧйӧн.
Кор найӧ петісны кабинетысь, Травка муніс юрсӧ вывлань гордӧя лэптӧмӧн.
Но всё-таки гусьӧникӧн видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, оз-ӧ тыдовтчы кӧнкӧ батьыс.
Найӧ воисны вокзалӧ.
Травка тӧдіс часілы паныд сійӧ местасӧ, кӧні сулаліс лыжиӧн да виччысис батьсӧ.
Сійӧ сувтӧдіс станцияса начальникӧс да тшӧктіс сійӧс недыр виччысьыштны, медым видзӧдлыны часі вылӧ.
Ыджыд стрелкаыс важмоз чеччаліс.
Сійӧ матысмис «6» цифралань.
Ичӧт стрелкаыс сибдӧма кытчӧкӧ «10» да «11» цифраяс костӧ.
Лабич дорын эз вӧв ни батьыс, ни лыжиыс.
Станцияса начальникӧс быдӧн тӧдісны да здоровайтчисны сыкӧд.
Сійӧ юаліс зарни галуна швейцарлысь Травка бать йылысь.
— Да-да!
Стӧч, начальник ёрт.
Котраліс гражданин, корсис детинкаӧс.
А вот кытчӧ сійӧ муніс — збыльысь, ог вермы висьтавны.
Мый нӧ ті, начальник ёрт, меным водзджык энӧ висьталӧй?
Ме эськӧ юалі, кытчӧ сійӧ мунас.
Мӧд служащӧй, стӧрӧж, дыр кывзіс, кыдзи Травка висьтавліс бать йывсьыс да лыжи йывсьыс, да медбӧрын тшӧтш шыасис:
— Аддзылі ме тэнсьыд батьтӧ.
Лыжисӧ сійӧ босьтіс киняулас — да котӧрӧн поездӧ.
Ме нин думышті: ассьыс-ӧ лыжисӧ сійӧ босьтіс?
Сійӧ пыр дзоръяліс-видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ӧні гӧгӧрвоана: тыдалӧ, сійӧ корсис тэнӧ.
Эз аддзы да муніс.
Травкалы лои ӧбиднӧ, мый батьыс муніс всё-таки ӧтнас.
Но колӧ вӧлі действуйтны решительнӧя да тэрыба.
Вот та вӧсна и Травка зэв решительнӧя шыасис аслас другыс дорӧ — начальник дорӧ:
— Начальник ёрт, менам эм рубль да ещӧ автоматысь ӧти гривенник.
Вайӧй меным, пӧжалуйста, билет Пролетарскӧй станцияӧдз.
Сэтысянь ме туйсӧ тӧда.
Веськыдладорас, кыдзи прудсӧ прӧйдитан, колхознӧй палаткалы паныд дача, дас квайтӧд номер.
Начальник нюммуніс да шуис:
— Билетъясӧн ме ог тӧргуйт.
Да и поездыс сэтчӧ мунӧ сӧмын рытнас.
— Кыдзи нӧ миянлы вӧчны? — юаліс Травка, чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс начальниклы веськыда чужӧмас.
Станцияса начальник гыжъялыштіс ныр йывсӧ, думайтыштіс да медбӧрын решитіс тайӧ задачасӧ:
— Но да ладнӧ.
Кӧть тайӧ абу правилӧяс серти и оз пӧлагайтчы, но раз нин татшӧм случай...
Регыд сэтчӧ мунӧ служебнӧй паровоз.
Пуксьӧда тэнӧ — ӧбед кежлӧ воан.
Он пов мунны паровозын?
— Ме весиг автомобильын шоперкӧд орччӧн ог пов.
И сэсся, ме талун ачым ветлӧдлі эскалаторӧн да виччыси папаӧс метроын.
И ньӧти эг повзьы.
Вӧчны нинӧм, станцияса начальниклы лои отсавны Травкалы.
ТРАВКА ВӦТӦДӦ БАТЬСӦ
И вот станцияса начальник нуӧдіс Травкаӧс кытчӧкӧ перронсянь бокӧ.
Мунны вӧлі сьӧкыд.
Ӧтчыд Травкалӧн кокыс ёна доймис рельсӧ конъясьӧмысь.
Окота вӧлі бӧрддзыны, но Травка эз бӧрддзы, а сӧмын зыралыштіс коксӧ.
— Мыйла татшӧм уна рельсыс? — юаліс сійӧ. — Ӧтарӧ конъясьлан.
— А тайӧ сы вӧсна, мый татчӧ уна поезд чукӧртчӧ.
Быд поездлы аслас туй.
Аддзан, кымын паровоз сулалӧ?
— Аддза.
А регыд воас миян паровозыс?
— Да со сійӧ.
Найӧ матыстчисны зэв ыджыд сьӧд паровоз дорӧ.
Паровоз пытшкас мыйкӧ гораа чушкис.
Кыліс калитӧм металл да пӧсь смазочнӧй маслӧ дук.
Травкалы лои неуна страшнӧ кодь.
Сійӧ кватитіс начальникӧс киӧдыс.
— Но-но, эн пов, мусаӧй! — меліа, дзик батьыс моз, шуис начальник да гораа горӧдіс: — Эй, Беляков!
Травка сӧмын на кӧсйис шуны, мый сійӧ ньӧти оз и пов, кыдзи паровоз ӧшиньӧд мыччысис морт, коді ньӧти эз вӧв Беляков кодь.
Травка думайтіс, мый Беляков обязательнӧ должен лоны еджыдӧн, а тайӧ морт вылас вӧлі сьӧд кучик куртка, сьӧд фуражка, киас сійӧ кутіс сьӧд чутъяса рузумтор, и весиг чужӧмыс сылӧн эз вӧв еджыд, а гожъялӧма, гӧрдоват, сьӧд уска.
— Мый висьталанныд, начальник ёрт? — горӧдіс сьӧд Беляков, зілис венны шумсӧ аслас машиналысь.
— Со пассажирӧс тэныд вайӧді.
Босьт сійӧс аскӧдыд.
Пролетарскӧйӧ чеччӧдан.
Сӧмын, смотри, эн вошты сійӧс туяд, кыдзи рӧднӧй батьыс воштӧма.
Регыд мӧдӧдчанныд?
— Семафор виччысям, начальник ёрт!
Ӧні ассьым красавецӧс весалі.
— Ага... Мм... — вочакыв пыдди нурбыльтіс начальник да нюжӧдіс Травкалы кисӧ. — Но, прӧщай, вокӧ! — шуис сійӧ. — Да кыдзи нимыд тэнад?
— Травка.
— Травка?
Тешкодь мыйкӧ.
Код честь кузя нӧ тэнӧ тадзисӧ шуисны?
— Ог тӧд.
Прӧста сідзи.
А тіянӧс кыдзи шуӧны?
— Менӧ Николай Ивановичӧн шуӧны, — вочавидзис станцияса начальник.
Сійӧ босьтіс Травкаӧс киняулӧдыс, лэптіс вылӧ да пуксьӧдіс паровозӧ.
— Но, прӧщай, Травка!
Эн вунӧд!
Кланяйтчы аслад батьыдлы.
Травка решитіс некор не вунӧдны Николай Ивановичӧс да весиг думыштіс: кутшӧм жаль, мый сійӧ водзджык эз тӧдмась тайӧ бур мортыскӧд!
Вот эськӧ вӧлі интереснӧ!
Мам некор нинӧм оз лэдз вӧчны да быдторйысь полӧ.
Бать шоча овлӧ прӧст.
Травка ветлывліс эськӧ Николай Иванович ордӧ гӧститны да ставсӧ-ставсӧ эськӧ тӧдмаліс кӧрттуй йылысь.
Паровоз площадка вылын вӧлі пемыд да жар.
Дзик Травка водзын лои зэв ыджыд сьӧд машина — вугъяса, югыда весалӧм ыргӧн трубаяса да кранъяса, часі кодь гӧгрӧс коробкаяса.
Ставыс тайӧ югъяліс, чушкис да ыпъяліс жарӧн.
Кӧрт джоджыс тіраліс.
Травка сулаліс машина водзын да поліс вӧрзьӧдчыны.
Друг сы бӧрвылын кыліс гораа горӧдӧм:
— Ноко, туй вывсьыс!
Дойда!
Травка эз и казяв, мый, Беляковысь кындзи, паровоз вылын вӧлӧма ещӧ ӧти морт, буракӧ, Беляковлӧн помощникыс.
Сійӧ матыстчис кытысянькӧ мыш сайсянь.
Киас сылӧн вӧлі совок кодь ыджыд сьӧд зыр.
Сійӧ восьтіс машиналысь гӧгрӧс чугуннӧй ӧдзӧссӧ, да Травкалы ӧвтыштіс сэтшӧм биӧн да жарӧн, мый сійӧ невӧляысь чеччыштіс, тупкис чужӧмсӧ кияснас да бергӧдчис мӧдарӧ.
Тӧдтӧм морт кутіс тэрыба босьтавны зырйӧн югъялысь сьӧд из шом да шыблавны сійӧс машина топкаӧ.
Кутіс кывны быттьӧкӧ газ дук, кутшӧм кылӧ Травкалӧн выль патераын кухняса газӧвӧй плитаысь.
Грымакылӧмысь да зяльскӧмысь Травкалӧн пеляс кутіс звӧнитны.
Медбӧрти гӧгрӧс ӧдзӧс шумӧн пӧдлассис, да Травка ньӧжйӧник бергӧдчис.
Тӧдтӧм морт видзӧдіс машиннӧй часі стрелка вылӧ да таркӧдіс сыӧ чуньнас.
Беляков чышкис кияссӧ рузумӧн, мыччысис коскӧдзыс паровоз ӧшиньӧд да быттьӧ дзикӧдз вунӧдіс Травка йылысь.
Травка матыстчис Беляков дорӧ да решитіс шыасьны.
Сійӧ вӧрзьӧдіс Беляковӧс кокӧдыс.
Беляков копыртчис сы дорӧ.
— А тайӧ тіян красавецыд? — тӧдтӧм морт вылӧ гусьӧник индігмоз юаліс Травка.
— Да абу, мый тэ! — нюммуніс Беляков. — Тайӧ менам помощник.
Сійӧ жӧ и кочегар пыдди уджалӧ.
А красавецыс — со сійӧ!
Аддзан, кыдзи югъялӧ!
Аддзан, кыдзи дзирдалӧ! — И сійӧ любӧпырысь швачнитіс рузумнас машинаӧ.
Сэсся сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс ӧшиньӧд да шуис:
— Но, позьӧ мӧдӧдчыны.
Семафор эм.
— Ті ӧдйӧджык мунӧй, — шуис Травка. — А то ми огӧ вӧтӧдӧй папаӧс.
Беляков бергӧдіс рукоятка.
Паровоз сідзи горӧдіс, мый Травкалӧн весиг пиньясыс зяткакылыштісны.
Беляков бергӧдіс кутшӧмкӧ кӧлеса, сэсся асланьыс кыскыштіс рукоятка, и паровоз ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис станцияысь.
БАТЬ ДЕЙСТВУЙТӦ РЕШИТЕЛЬНӦЯ ДА ТЭРЫБА
Буретш тайӧ кадас бать тэрыба ветлӧдліс телеграфнӧй ӧшинь дорӧд.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис.
Телеграф кузя должен вӧлі локны вочакыв Пролетарскӧй станциясянь.
Но вочакывйыс век эз вӧв.
Бать кӧсйис нин мӧдӧдны мӧд телеграмма, но телеграфистка водзын аппаратыс друг кутіс сяргыны, да аппаратсьыс кутіс петны векни бумага лента.
Сэки бать эз выдержит.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма:
«БОКӦВӦЙ ЙӦЗЛЫ ПЫРНЫ ОЗ ПОЗЬ»
да уськӧдчис аппарат дорӧ.
Сійӧ кватитіс лентасӧ киас, но сы вылын вӧліны сӧмын точкаяс да чёрточкаяс, чёрточкаяс да точкаяс.
Телеграфистка чуймӧмпырысь видзӧдліс бать вылӧ да шуис:
— Гражданин, лыддинныд?
Сюрӧма тіян детинкаыд?
— Но ме ог гӧгӧрво... тіян ног, — шуис бать. — Лыддьӧй меным, пӧжалуйста.
— А... Онӧ гӧгӧрвоӧй, сідзкӧ виччысьлӧй, — шуис батьлы телеграфистка, пуктіс лентасӧ ас водзас да, ныр улас броткигтыр, заводитіс гижны: — Велалӧмаӧсь шыпас гижысь аппаратъяс дорӧ...
А тані железнодорожнӧй телеграф...
Тані азбука колӧ тӧдны.
Сійӧ шуаліс тадзи сы вӧсна, мый эмӧсь телеграфнӧй аппаратъяс, кодъяс лента вылӧ печатайтӧны точкаяс да чёрточкаяс пыдди сразу обыкновеннӧй шыпасъяс.
Сэки быдӧн вермас кокниа лыддьыны, мый печатайтӧма лепта вылас.
— Со тіянлы вочакыв! — гораа шуис сійӧ да мыччис ӧшинь сайӧ кусыньтӧм листок.
Бать петіс жырйысь, зілис петігас некытчӧ не инмӧдчыны, да босьтіс ӧшинь дорыш вылысь листоксӧ.
Тайӧ вӧлі телеграфнӧй бланок.
Сы вылӧ вӧлі гижӧма:
Корсим став поездсӧ медым аддзыны случайнӧй детинкаясӧс точка татшӧмъясӧс абу аддзӧма точка сюрӧм йылысь юӧр мӧдӧдам точка.
Ӧтветыс вӧлі гижӧма гӧгӧрвотӧма.
Но батьыс всё-таки гӧгӧрвоис, мый поездын Травка абу.
«Эз-ӧ нин сійӧ мун гортӧ? — думыштіс бать. — Гажыс быри мамсьыс, кынӧмыс кутіс сюмавны, паныдасис тӧдсакӧд...
код тӧдас мый ещӧ вермис лоны...
вот сійӧ и решитіс мунны гортӧ.
Сійӧ ӧд менам самостоятельнӧй.
Колӧ гортӧ звӧнитны телефон пыр».
Сійӧ сюйис юрсӧ телеграф ӧшиньӧ да нор гӧлӧсӧн корис разрешение сёрнитны телефон пыр.
Телеграфистка аддзис, мый бать зэв ёна расстроитчӧма, да разрешитіс.
Бать бара пырис жырйӧ, босьтіс рычаг вылысь телефоннӧй трубка да пуктіс пель дорас.
Трубкаын кыліс тутӧстӧм.
Телефоннӧй аппарат вылын вӧлі розьяса сьӧд диск.
Быд розьын тыдаліс цифра, а самӧй диск вылас выпуклӧй шыпасъяс.
Бать сюйис чуньсӧ «Д» шыпасдорса розьӧ да бергӧдіс дисксӧ.
Муртса сійӧ босьтіс чуньсӧ — диск ачыс бергӧдчис бӧр.
Сэки бать сюйис чуньсӧ сэтчӧ, кӧні вӧлі цифра «4», бергӧдіс, лэдзис, и диск бара сувтіс основнӧй положениеас.
Тадзи бать бергӧдліс дисксӧ «1», «8», «6», «8» цифраяс дорӧд, кытчӧдз эз наберит аслас патералысь телефон номерсӧ: Д 4‒18‒68.
Сэки провод кузя котӧртіс электрическӧй ток, да вокзальнӧй телефон йитчис бать патераса телефонкӧд.
Став мӧскуаса телефонъяслӧн проводъясыс локтӧны автоматическӧй телефоннӧй станцияӧ.
Тані, автоматическӧй станцияас, йӧзыс сӧмын наблюдайтӧны автоматъяс удж бӧрся.
А йитчӧмыс артмӧ ачыс, сӧмын телефоннӧй аппарат вылысь кӧ дисксӧ бергӧдлыны сідзи, кыдзи колӧ, мӧд ногӧн кӧ, кыдзи шуӧны, правильнӧя «наберитны» номер.
Бать кыліс трубкаысь тутсӧмъяс, быттьӧкӧ зэв ыджыд лӧдз дзизгис-дзизгис да дугдіс.
Сэсся выльысь заводитіс дзизгыны да бара дугдіс.
Бать гӧгӧрвоис, мый йитчӧмыс лои правильнӧ.
А тайӧ лӧдз дзизгӧм кодь тутсӧмъясыс петкӧдлісны, мый на патераын кылӧны звонокъяс.
Мам босьтіс трубка, и мам да бать костын заводитчис сёрни:
— Ме кывза.
— Висьтав, пӧжалуйста, Травкаӧс тэ вердыштін нин?
Мам эз тӧд батьлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ думыштіс, мый сёрнитӧ сылӧн вокыс (Травкалӧн дядьыс), да вочавидзис:
— Травка абу гортын.
Сійӧ батьыскӧд муніс дачаӧ лыжиӧн иславны.
Батьлӧн гӧлӧс:
— Да эз...
Сійӧ решитіс бӧр бергӧдчыны...
abu
Дум вылас уськӧдіс, мый тэ сытӧг гажтӧмчан...
Кынӧмыс кутіс сюмавны...
Код тӧдас мый вермис лоны... тайӧ сёрнита ме — батьыс!
— Сійӧ эз волы...
Кыдзи нӧ тэ лэдзин сійӧс ӧтнассӧ? — зэв ёна повзьӧмӧн шӧпнитіс мамыс да тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс трубкасӧ.
Бать кӧсйис висьтавны ставсӧ, гӧгӧрвоӧдны, мый Травка немвиччысьтӧг воши.
Но мам эз шыась.
Бать ещӧ и ещӧ личкаліс рычагсӧ, сэсся кутіс кучкавны сідзи, мый телеграфисткалы лои жаль телефоннӧй аппаратыс:
— Гражжжжжданин...
Бать раммис, видзӧдліс телеграфистка вылӧ мыжа синъясӧн да надзӧникӧн бара кутіс кывзыны.
Трубкаас кылісны кутшӧмкӧ кышӧдчӧмъяс да надзӧникӧн камӧдчӧмъяс.
Друг сійӧ думыштіс, мый стӧч тайӧ кадас Выль домъясын на патераӧ воис Травка.
Та вӧсна мамыс и оз вочавидз.
А гашкӧ, сійӧ и эз ачыс во, а сійӧс вайӧдісны... либӧ весиг... вайисны...
Бать тэрыба пуктіс трубкасӧ рычаг вылӧ да котӧрӧн чепӧсйис жырйысь.
abu
* * *
Железнодорожнӧй склад дорын сулаліс грузӧвӧй автомобиль.
Грузӧвик платформа вылӧ рабочӧйяс тэчисны пызь тыра мешӧкъяс.
Грузитчӧм помассис.
Рабочӧйяс игналісны кӧрт крукъясӧн платформалысь откиднӧй бортсӧ.
Бать котӧрӧн воис рабочӧйяс дорӧ.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис.
Волнуйтчӧм вӧснаыс сійӧ муртса шуаліс кывъяссӧ:
— Вокъяс!
Ёртъяс!
Ті онӧ Петровскӧй паркӧ?
— Но да, Петровскӧйӧ, — вочавидзис ӧти рабочӧй. — Хлебозаводӧ пызь нуам.
— Гашкӧ, менӧ нуанныд? — юаліс бать. — Трамвайӧн зэв дыр, метросянь патераӧй ылын, такси, грек вылад, вокзал дорын абу.
А менам несчастье, аддзанныд-ӧ...
Буракӧ, и збыльысь вӧлі тыдалӧ, мый батьлӧн лоӧма несчастье.
Старшӧй рабочӧй шуис:
— Но, пуксьы ли, мый ли.
Нуам.
Бать кавшасис мешӧкъяс вылӧ.
Шопер чеччис аслас места вылысь, ручкаӧн заведитіс мотор, сэсся пуксис руль сайӧ.
Сыкӧд орччӧн вӧлі гӧгрӧс сьӧд йыла рукоятка.
Шопер вештыштіс тайӧ рукояткасӧ, личкис кокнас педальсӧ, и машина вӧрзис.
Регыд сійӧ кутіс тӧвзьыны ю кодь паськыд уличаті.
Уличаыс вӧлі тырӧма тӧвзьысь автомобильясӧн.
Кызь минут мысти бать звӧнитіс нин аслас патера ӧдзӧс дорын.
Сійӧ личкаліс кнопкасӧ ещӧ, ещӧ и ещӧ.
Некод эз шыась.
Сэки бать аслас ключӧн восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис.
Куимнан жырйыс вӧлі тыртӧм.
Мам некӧн эз вӧв.
МЫЙ ЛОИ МАМКӦД
Кор бать юаліс телефон пыр Травка йылысь да мам гӧгӧрвоис, мый Травка вошӧма, сійӧ зэв ёна повзис.
Сійӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд трубкасӧ кисьыс, да сідзи и пукаліс киас трубкасӧ кутӧмӧн.
Сэсся сійӧ неуна успокоитчыштіс, пуктіс трубкасӧ местаас да решитіс, мый Травка, дерт, муніс дядьыс ордӧ.
Мамыс частӧ нулывліс сійӧс сэтчӧ гӧститны.
Торйӧн нин вежалунъясӧ.
Сэні Колялӧн, Травка воча воклӧн, вӧлі зэв интереснӧй живӧй уголок.
Коля велӧдчис нин коймӧд классын, да Травка радейтліс волывлыны сы ордӧ гӧститны.
Олісны найӧ вокзалсянь неылын.
И бать кӧ Травкакӧд сёрмӧма поезд вылӧ, то гӧгӧрвоана, мый сійӧ должен вӧлі мӧдӧдны писӧ дядьыс ордӧ.
Но сӧмын мыйла нӧ батьыс юасис, эз-ӧ во Травка гортас да сёйис-ӧ.
Неужели батьыс думайтіс, мый Травкаӧс дядьыс ордын оз вердны?
Телефонсӧ торйӧдісны.
Кытысянь звӧнитіс бать — мам эз тӧд.
А Травка дядьлӧн (мам воклӧн) патераас телефоныс эз вӧв.
Сійӧ виччысьыштіс, оз-ӧ батьыс ещӧ звӧнит.
Но некод эз звӧнит.
Друг, улісянь, дворсянь, кыліс сэтшӧм шум да гам, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ лыйлісны дас пистолетысь.
Мам восьтіс балкон ӧдзӧс.
Балконсьыс ключсӧ сійӧ пыр новлӧдліс сьӧрсьыс, медым ключыс эз веськав Травкалы.
Уліас, дворын, комсомолеч Володя лӧсьӧдіс ассьыс мотоциклсӧ.
— Володя! — горӧдіс мам. — Виччысьлы менӧ ӧти здук!
Сійӧ пасьтасис да лэччис дворӧ.
— Но мый, уджалӧ тіян мотоциклыд? — юаліс мам.
— Уджалӧ! — гордитчӧмӧн вочавидзис Володя. — Со кӧсъя ветлӧдлыштны, медым сійӧ прӧста дыр эз сулав.
Володя неважӧн на получитіс заводысь премия, содтіс ассьыс чӧжӧм сьӧмсӧ да ньӧбис мотоцикл.
Сійӧ быд прӧст кадӧ разбирайтліс ассьыс машинасӧ, весаліс сійӧс да ветлӧдліс сы вылын.
— Менам тіян дінӧ просьба, Володя, — падъялігтыр заводитіс мам. — Тіянлы ӧд ӧткодь, кытчӧ мунны.
Он-ӧ ветлӧй ті Дорогомиловоӧ, он-ӧ нуӧй записка?
Делӧыс сыын, мый сэні, буракӧ, Травка...
— Пӧжалуйста! — тэрыба шыасис Володя. — Да мыйла запискасӧ!
Пуксьӧй, менам багажник пыдди мӧд седлӧ.
Ме тіянӧс радпырысь нуӧдла бӧра-водза.
Ылын-ӧ тані!
Сӧмын кутшӧмкӧ кӧкъямыс километр.
А ме часнас муна квайтымынӧс.
Кызь минутӧн воам.
— А нинӧм? — рама юаліс мам.
Володя кутіс сійӧс уговаривайтны:
— Дерт, нинӧм.
Зэв лӧсьыд!
Правда, тайӧ абу «Москвич» автомобиль, но и мотоцикллӧн эм аслас буртор.
Главнӧйыс — пукалӧй дзик спокойнӧя.
Верманныд кутчысьны менам пельпомӧ.
Ме вот получита ещӧ куим кымын премия да обязательнӧ ньӧба «Москвич».
Но и тайӧ тожӧ машина.
Мам пуксис «мӧд седлӧ» вылӧ.
Володя личкис педальсӧ, кутіс бергӧдлыны ручкаяссӧ, кылісны взрывъяс и мотоцикл видзчысьӧмӧн петіс дворысь.
Мунны эз вӧв страшнӧ.
Мам муртса качайтчис седлӧлӧн небыд пружинаяс вылын, и тайӧ вӧлі зэв лӧсьыд.
Но вот мотоцикл петіс шоссе вылӧ, кыті ветлӧдлісны троллейбусъяс.
Володя бергӧдіс ручкаяссӧ.
Мотоцикл моторын пыр тшӧкыдджыка кутісны кывны взрывъяс.
Мотор мӧдіс уджавны тэрыбджыка,
Володя бергӧдыштіс ещӧ, да мотоцикл равӧстіс сідзи, мый эз кутны кывны торъя лыйлӧмъяс да швачкӧмъяс — лои ӧтторъя лёкысь омлялӧм.
Тӧлыс швачкис мамлы чужӧмас.
Шапкасӧ юр вывсьыс нетшыштіс, юрсиыс дзугсис, велавтӧмысла сылы лои сьӧкыд лолавны.
Мам повзис.
Сійӧ кутіс барабанитны кулакнас Володялы мышкас да сэтчӧдз барабанитіс, кытчӧдз Володя эз сувтӧд машинасӧ.
Мам чеччыштіс багажникысь да кутіс кевмысьны:
— Ме сэсся ог вермы!
Ті нин, Володя, лучше нуӧй запискасӧ.
— Кыдзи окотитад, — ӧбидитчис Володя. — Правда, тайӧ абу «Москвич»...
Мам гижис мича почеркӧн бумага тор вылӧ нарошнӧ гӧгӧрвоанаджыка, медым вермис лыддьыны Коля: «Абу-ӧ тіянын Травка?
Ӧтветитӧй пырысь-пыр».
Мам эз вӧв полысьӧн.
Сійӧ муніс эськӧ и водзӧ, сӧмын колӧ вӧлі тшӧктыны Володялы не сэтшӧм ӧдйӧ мунны.
Но сійӧ думыштіс: «Друг Травка ӧні воис нин, а патераыс игана!
А друг сійӧс вайӧдісны бокӧвӧй йӧз... либӧ весиг... вайисны...» Сійӧ шуис:
— Мунӧй, Володя, ӧдйӧджык.
А то менам сьӧлӧмӧй абу местаын.
Но сӧмын, Володя, сійӧ кӧ сэні, нинӧм вылӧ энӧ босьтӧй сійӧс сьӧрсьыд.
Мед сійӧ кевмысьӧ, кӧсйысьӧ спокойнӧя пукавны, а ті энӧ босьтӧй.
Шуӧй: «Мамыд эз разрешит», и ставыс.
— Ладнӧ, ог босьт, — успокоитіс сійӧс Володя. — Кӧть сійӧ тіян, буракӧ, абу трус.
Абу сэтшӧм, кутшӧмӧсь... — Володя джӧмдіс, гӧрдӧдіс да водзӧ висьталіс: — Ті нин извинитӧй, мый мотоцикл тіянлы эз кажитчы.
Правда, тайӧ абу «Москвич», но и тайӧ машина жӧ...
— Помнитӧй, Володя! — торкис сійӧс мам. — Ті сетінныд кыв!
Володя сӧмын довкнитіс юрнас, личкис педаль; мотоцикл кутіс сяргыны, мургыны да тӧвзьыштіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый регыд саялі син водзысь.
А мам ӧдйӧджык мӧдӧдчис гортас.
Мунігас туй вылысь сійӧ босьтіс ассьыс шапкасӧ.
ТРАВКА, БУРАКӦ, СЮРИ
Батьлӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, сійӧ ёна волнуйтчис. Ӧдзӧс дорын сылы паныдасис мам.
Бать вӧлі пызьӧссьӧма.
Сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Эз тӧд, кыдзи заводитны.
Мам кӧсйис ещӧ видыштны сыысь, мый сійӧ видзчысьтӧг лэдзӧма Травкаӧс ӧтнассӧ, но аддзис, мый бать зэв жугыль, да нинӧм эз шу.
Сійӧ сӧмын нор гӧлӧсӧн шуис:
— Тэ кӧть мед весасьыштін! — и сетіс батьлы щӧтка.
А кор бать висьталіс помысь-помся ставсӧ, висьталіс телеграмма йылысь, сы йылысь, мый лыжи воши, мам бара кутіс ёна волнуйтчыны: мый нӧ, медбӧрын, лои Травкакӧд?
Друг дворын кыліс сэтшӧм шум да гам, быттьӧкӧ ӧтпырйӧ лыйлісны дас пистолетысь.
Мам петіс балкон вылӧ, видзӧдліс улӧ да аддзис мотоцикла Володяӧс.
Неуна гажмыштӧмӧн мам шуис:
— Тайӧ дядьсянь вочакыв.
Пырысь-пыр ми ставсӧ тӧдмалам.
И збыль, кыліс кайысь лифтлӧн шум.
Лифт сувтіс.
Звонок виччысьтӧг мам уськӧдчис ӧдзӧслань да лэдзис Володяӧс.
— Ставыс лючки-ладнӧ! — шуис Володя. — Получитӧй вочакыв.
И сійӧ мыччис мамлы бумага, кытчӧ мисьтӧм, но разборчивӧй шыпасъясӧн вӧлі гижӧма:
<rus>Травка ест сколько угодно.</rus>
<rus>Завтра утром привезу.</rus>
Коля
— Но вот, ме жӧ шулі, мый сійӧ тшыгъяліс! — друг гажаа нюмъёвтӧмӧн шуис бать. — Ывлаад гуляйтӧмысь кынӧмыс сюмалӧма.
Ме век шулывлі, мый карсайса прогулкаяс полезнӧйӧсь.
— И кыдзи тайӧ тэныд юрад абу воӧма мунігад ньӧбны сылы кӧть пирожки! — шуис мам да шыасис Володя дорӧ: — Но, кыдзи сійӧ сэні?
Аддзылінныд ті сійӧс?
Сійӧ нинӧм эз тшӧкты висьтавны?
— Да эг, ме сійӧс эг аддзыв, — вочавидзис Володя. — Сэні сы мында челядь чукӧртчисны машина гӧгӧр, мый ме некыдзи эг лысьт сійӧс кольны.
Сэні абу сідзи, кыдзи миян: сдайтін машинатӧ Вовка-морячоклы либӧ сійӧ жӧ Травкалы Ванякӧд — и спокойнӧй.
А сэні — код тӧдӧ, кутшӧмӧсь найӧ.
Но дасьӧсь отсавны.
Запискасӧ нуны тӧкӧтьӧ эз ставныс уськӧдчыны.
Ме кӧсйи, медым и Травкаӧс корисны, да ӧд ті асьныд шуинныд, мый оз ков...
Вот менам кӧ эськӧ вӧлі «Москвич»...
Володя муніс.
Аскиӧдз виччысьны вӧлі оз позь.
Бать и мам видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да кыв ни джын шутӧг решитісны: дядь дінӧ колӧ мунны пыр жӧ.
— Мунам? — юаліс мам.
Бать вочавидзис: «Ладнӧ», и найӧ кыкнанныс кутісны тэрмасьӧмӧн кӧмавны колошъяс.
Мам ӧтарӧ веськавліс веськыд кокнас шуйга колошӧ да зэв ёна скӧраліс, мый колошыс оз кӧмассьы.
Бать эз лысьт шуны ни ӧти кыв.
— Тайӧ ставыс тэ понда! — скӧра шуис мам, копыртчис да вӧлисти лючки кӧмаліс колошсӧ.
Шоссе вылын троллейбусыс зэв дыр эз вӧв.
Троллейбуснӧй сувтланінсянь неылын сулаліс руд автомобиль, кодӧс вӧлі быттьӧ вӧньӧдӧма еджыд да сьӧд сера вӧньӧн.
Стеклӧ сайын, шоперкӧд орччӧн, ӧзйис неыджыд турунвиж пӧнар.
Бать шуис:
— Колӧкӧ, мунам таксиӧн?
Тайӧн ӧдйӧджык и абу вывті дона.
Мам довкнитіс юрнас.
Сійӧ радейтліс ветлыны таксиӧн.
Найӧ матыстчисны автомобиль дорӧ.
Шопер восьтіс налы ӧдзӧс.
Найӧ пуксисны, висьталісны, кытчӧ мунны.
Шопер включитіс счётчик, и пырысь-пыр кусі турунвиж пӧнар: тайӧ петкӧдліс, мый автомобильыс занят.
Сэки шопер заведитіс моторсӧ.
Сылы оз вӧлі ков та могысь петавны да бергӧдлыны ручка.
Сылӧн автомобиляс вӧлі ичӧтик электрическӧй мотор, сідз шусяна «стартер».
Шопер личкис стартерлысь кнопкасӧ.
Стартер бергӧдіс ыджыд мотор, а сэсся ыджыд моторыс кутіс уджавны ачыс.
Шопер вештіс еджыд йыла гӧгрӧс рукоятка, личкис педаль.
Автомобиль кӧлесаяс кутісны бергавны.
Автомобиль муніс километръяс, а счётчикын ичӧтик кӧлеса точкӧдіс цифраяс.
Кор бать да мам пуксисны таксиӧ, счётчик ӧшиньын вӧлі тыдалӧны еджыд цифраяс да шыпасъяс: «00 руб.».
А кор матыстчисны дядь керка дорӧ, лоины выль цифраяс, да артмис: «12 руб.».
Тайӧ счётчик петкӧдліс, уна-ӧ колӧ мынтыны туйысь.
КОЙМӦД КЛАССА ВЕЛӦДЧЫСЬ
Дядь вӧлі гортас да лыддис газет.
Коля уджаліс аслас живӧй уголокын.
Сійӧ краситіс ящик, кӧні вӧліны кутшӧмкӧ петасъяс.
Велӧдӧм чавкан Галина Карковна видзӧдлывліс сы вылӧ то ӧти еджгов синнас, то мӧднас.
Махрютка ёжик садьмис талун первойысь кык тӧлысь чӧжӧн да, некод вылӧ видзӧдтӧг, руксіс да сёйис блюдйысь йӧв, кытчӧ вӧлі крӧшитӧма еджыд нянь.
Кыліс звонок.
— Коля, восьты! — шуис дядьыс.
Коля уськӧдчис восьтыны, и сы бӧрся чотликтіс чавкан, мунігмозыс сійӧ отсаліс аслыс ӧти борднас.
Мӧдыс сылӧн вӧлі чегӧма.
— Галина Карковна, местаӧ! — горӧдіс Коля.
Чавкан кывзысьӧмӧн чотликтіс бӧр да кутіс кокавны нянь крӧшкияс ёж ныр улысь.
Махрютка шензьӧмӧн лэптіс ассьыс порсь кодь нырвомсӧ, нинӧм эз шу да, гыжъяснас тотшкӧдігтыр, муніс газетъясысь вӧчӧм позйӧ.
Буракӧ, бара узьны.
Коля восьтіс ӧдзӧссӧ.
Пырисны Травкалӧн батьыс да мамыс.
Пӧрччысьтӧдзыс на мамыс юаліс:
— Но, кыдзи Травка?
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр! — вочавидзис Коля, быттьӧкӧ сӧмын и виччысис тайӧ юалӧмсӧ.
Сійӧ котӧртіс аслас жырйӧ да недыр мысти торжественнӧя петкӧдіс муртса на краситӧм ӧкуратнӧй ящик, кӧні быдмис сук, кузь, веж турун.
— Ачым быдті! — радысла нюмъялігтыр шуис Коля. — Ті, буракӧ, кӧсъянныд козьнавны сійӧс кодлыкӧ чужан лун кежлас?
Пӧжалуйста!
Сійӧ рад вӧлі услужитны, да вообще сійӧ вӧлі бур детинка.
— А Травка, Травка кӧні? — медбӧръя лачаӧн шуис мам.
Коля гӧгӧрвоис, мый сійӧ мыйкӧ дзугӧма.
— Сідзкӧ, тайӧ ті братик-матик йылысь гижинныд? — гӧгӧрвоис сійӧ да повзис.
(Кор Травка вӧлі ичӧтик, сійӧ некыдзи эз вермы шуны «мальчик», а шулывліс «матик».
Сідзи Коля и велаліс шуны сійӧс — «братик-матик».)
— Но, дерт, — висьталіс бать. — Тэ ӧд и ачыд гижан: «<rus>Травка ест сколько угодно...</rus>» Видзӧдлы запискатӧ.
— «<rus>Травка есть</rus>, — лыддис Коля. — <rus>Сколько угодно</rus>».
Менам сійӧ и збыльысь мыйта колӧ.
Ещӧ куим татшӧм ящик коли.
Регыд найӧ ставныс вевттьысясны кельыдлӧз дзоридзьясӧн.
— Да кӧні нӧ тані «есть»?
Кӧні нӧ тані тэнад «есть» бӧрас точкаыс? —
запискаӧн шенасигтыр шог гӧлӧсӧн юаліс бать.
Коля гӧгӧрвоис ставсӧ.
— Тайӧ ме мягкӧй знаксӧ вунӧді! — повзьӧмӧн шӧпнитіс сійӧ. — Эг пукты точка...
А точка бӧрын колӧ ыджыд шыпас!
Куим ӧшибка!
Таысь эськӧ школаын, тӧдӧмысь, двойка пуктісны!
Сэки жырйысь петіс дядьыс.
Мам да бать сулалісны пӧрччысьтӧг.
Найӧ вӧліны зэв жугыльӧсь.
Мамлӧн ыджыд синъясыс тырины синваӧн да та вӧсна кажитчисны ещӧ ыджыдджыкӧн.
А синваыс пыр содіс, да первойя войтъяс тіралісны нин синлысъяс вылын.
Весиг и дядьыс шӧйӧвоши.
Сійӧ босьтіс запискасӧ, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да кӧритӧмӧн шуис аслас пилы:
— Бур, нинӧм он шу!
Эн аддзыв али мый тэ, мый тётя запискаад «Травка» кывсӧ гижӧма ыджыд шыпассянь!
И тайӧ коймӧд класса велӧдчысь!
Ті думыштлӧй сӧмын: коймӧд класса!
Сэсся сійӧ шыасис бать да мам дінӧ:
— Ӧти-кӧ, успокоитчӧй.
Мӧд-кӧ, пӧрччысьӧй.
Ми пырысь-пыр ставсӧ разберитам да ставсӧ обсудитам.
Ті юӧртінныд милицияӧ?
Колӧ пыр жӧ юӧртны.
ПАРОВОЗЫН
Тайӧ кадӧ паровоз Травкакӧд муніс Пролетарскӧй станциялань.
Машинист Беляков висьтавлӧ:
— Сы вӧсна и шусьӧ паровозӧн, мый парӧн новлӧдлӧ.
— Тайӧтӧ ме тӧда... — шуӧ Травка.
— Машина пытшкас котёл.
Котёлас — ва.
Ваыс пуӧ, сыысь артмӧ пар.
Пар кӧсйӧ петны, мунӧ трубаясӧд, веськалӧ поршеньяс дорӧ.
И вот йӧткӧ то ӧти поршеньсӧ, то мӧдсӧ.
Пу пистолетысь пробкаӧс моз, сӧмын ёнджыка.
Поршеньяс йитчӧмаӧсь кӧлесаяскӧд да бергӧдлӧны найӧс.
Вот паровозыс и мунӧ, йӧюк!
— Гӧгӧрвоа, — зэв решительнӧя шуӧ Травка.
Сылы ньӧти абу окота лоны йӧюкӧн. — А электрическӧй паровозъяс овлӧны?
— Да оз!
Шулі ме тэныд: паровоз — сійӧ парӧн уджалӧ.
А уджалӧ кӧ электричествоӧн, сійӧ лоӧ электровоз.
Овлӧны электровозъяс, дерт, овлӧны.
Но сӧмын сэні, кӧні линияыс оборудуйтӧма.
Миян со главнӧй линия вылас проводъяс нюжӧдӧмаӧсь, электричество лэдзӧма.
Сэні ветлӧны электропоездъяс — «электричкаясӧн» шусьӧны.
А тайӧ, Пролетарскӧй, веткаыс — выль.
Неважӧн стрӧитӧма.
Но и тайӧ веткаӧдыс регыд мунасны электрическӧй поездъяс.
Планын чорыда пасйӧма.
Кыдзи нӧ мӧдногыс?
Став Мӧскуа гӧгӧр электричкаяс мунасны.
Мӧскуалы татӧг оз позь.
— А электрокаръяс? — юалӧ Травка. — На весьтын и некутшӧм проводъяс абуӧсь.
— Электрокар — сійӧ вокзалъясын.
Шыльыд джоджӧд.
Сійӧ электричество запассӧ новлӧдлӧ сьӧрсьыс!
Абу зэв ыджыд ящик, но сьӧкыд — страсть!
Главнӧй частьясыс сыын ставыс свинечысь.
Аккумуляторӧн шусьӧ.
Сійӧс электричествоӧн заряжайтӧны.
А аккумуляторсянь и ичӧтик мотор уджалӧ.
Вот тэныд и электрокар!
А тэ, кӧнкӧ, думайтін: «кар», «кар» — рака бӧж вылас электричество новлӧдлӧ? — сералӧ Беляков. — А «кар» кывйыс означайтӧ ичӧтик каретка — прӧстӧ кӧ шуны, тележка.
— Гӧгӧрвоа, — яндысьӧмӧн шуӧ Травка.
Кежанінъясын Беляков бергӧдӧ рукояткасӧ.
Паровоз равзӧ, да сылӧн равзӧмыс чувствуйтчӧ пиньясад.
Пиньяс важмозыс зяткакылӧны.
Но Травка велаліс нин.
Сійӧ нинӧмысь оз пов.
Паровоз кӧлесаяс улысь чепсасьӧ пар: пафф-паф-паф! пафф-паф-паф!
Ичӧтик станцияясын паровоз равзӧ да оз сувтлы.
Телеграфнӧй столбъяс котӧртӧны паровоз дорті, быттьӧкӧ кодкӧ кыскӧ найӧс гезйӧн.
А гезъясыс — тайӧ проводъяс.
Столбъяс бӧрвылын бергалӧны лымйӧн вевттьысьӧм еджыд муяс.
А зэв ылын ичӧтик керка чукӧръяс тӧвзьӧны паровозкӧд панласигтыр.
Со Пролетарскӧй станция весьтын лыбис семафор.
Пожалуйте!
Эм тіянлы прӧст туй.
Беляков вештыштіс рукояткасӧ, бергӧдіс машина вылысь кӧлесасӧ, и паровоз плавнӧя сувтіс.
Травкалы эз вӧв окота мунны паровозысь: зэв нин интереснӧя Беляков быдтор йылысь висьтавліс.
Машинистлӧн помощникыс вӧлі бур жӧ, кӧть видзӧднысӧ и скӧр.
Сійӧ сетіс Травкалы жӧч чайникысь пӧсь чай стӧкан, ичӧтик сакар тор да чӧскыд дука шобді нянь шӧрӧм.
Травка сюйис сакарсӧ вомас да пондіс юны чай.
А няньсӧ ставнас сёйис.
Няньыс вӧлі гортса дорысь чӧскыдджык.
Травкалы колӧ вӧлі чеччыны паровозысь.
Машинистлӧн помощник вӧлі улын нин.
Сійӧ босьтіс Травкаӧс ки йылас да сувтӧдіс му вылӧ.
— Аттьӧ, — шуис Травка да сэсся горӧдіс: — Прӧщайтлӧй, Беляков ёрт!
— Прӧщай, прӧщай, детинка!
Туйсӧ тӧдан?
— Тӧда!..
Прӧщайтлӧй, машинистлӧн помощник ёрт!
Беляков вӧлі вылын, паровозын, да сылы Травка вӧчис пионерскӧй салют.
Помощникыс сулаліс орччӧн.
Травка нюжӧдіс сылы кисӧ.
Помощник пӧрччис сьӧд кучик кепысьсӧ, чабыртіс Травкалысь кисӧ да малыштіс сылысь банбоксӧ.
Помощниклӧн киыс вӧлі кӧрт кодь чорыд, да сыысь кыліс паровоз дук.
Но Травкалы вӧлі нимкодь.
КӦИН
Травка тэрыба прӧйдитіс станциялӧн пу здание дорті да мӧдӧдчис дачнӧй туй кузя.
Тані ставыс вӧлі эз сідзи, кыдзи гожӧмын.
Лыаа паськыд тротуар пыдди заборъяс пӧлӧн чукльӧдліс векньыдик, лым вывтіыс южмӧм трӧпа.
Дачаяслысь ӧшиньяссӧ вӧлі тувъявлӧмаӧсь, да найӧ ньӧти эз вӧвны гожся дачаяс кодьӧсь.
Гожӧмнас террасаяс вылын ӧшалісны еджыд занавескаяс.
Гожӧмнас уна дачаяс ньӧти оз вӧлі тыдавны акация, сирень да жасмин пӧвстысь.
А ӧні ставыс вӧлі куш да тыртӧм.
Травка муніс станциясянь ылӧкодь.
Ларёк некӧн эз вӧв.
Пруд тожӧ.
Кымӧр сайӧдіс шондісӧ.
Пӧльыштіс тӧв.
Лои кӧдзыдджык.
Травкалы лои шуштӧм да шог.
Сійӧ нёровтчис пу бердӧ.
Видзӧдліс веськыдвылӧ — некод абу.
Видзӧдліс шуйгавылӧ — некод абу.
Сійӧ крепитчис, крепитчис, да и бӧрддзис.
Друг кыліс вӧсньыдик гӧлӧс:
— Кыдзи тэныд абу яндзим, детинка!
Татшӧм ыджыд, а бӧрдан!
Вот яндзимыд!
Травка чышкыштіс синъяссӧ да дзик ас весьтсьыс аддзис нывкаӧс, эз зэв ичӧтикӧс, а шӧркодь тушааӧс.
Код тӧдас, кытысянь сійӧ матыстчис.
Кӧвйӧд сійӧ кыскис дадь, а даддяс пукаліс акань.
Травкалӧн пырысь-пыр косьмис синваыс.
Сійӧ кыскыштіс нырсӧ да вочавидзис:
— И ньӧти ме ог бӧрд!
А сэсся, гашкӧ, ме кӧинӧс аддзылі!
— Кӧинъяс тані абуӧсь, — гораакодь шуис нывка.
Сэсся чӧв олыштіс да вашкӧдӧмӧн юаліс: — А кӧиныс кутшӧм, ыджыд?
— Зэв ыджыд!
Рояльысь ыджыдджык! — шуис Травка да син водзсьыс аддзис нин, кыдзи веськыда на вылӧ варгыльтӧ куим кока кӧин, тушанас рояльысь ыджыдджык, восьтӧ паськыд вомсӧ, а пиньясыс сылӧн рояль клавишъяс кодьӧсь — сьӧдӧсь да еджыдӧсь.
— Но тэ эн пов!
Ме тэнӧ доръя! — содтіс Травка да тапкӧдыштіс ассьыс зепсӧ: зептас сылӧн вӧлі лы воропа ичӧтик перочиннӧй пурт.
Нывкалы ёна воис сьӧлӧм вылас, мый Травка сэтшӧм повтӧм.
Сійӧ решитіс сыкӧд бурджыка тӧдмасьны да юаліс:
— А мый тэ тані вӧчан?
— Ме вои тӧдсаяс ордӧ гӧститны.
— Кутшӧм тӧдсаяс ордӧ?
— Измайловъяс ордӧ.
— А Измайловъяс мунісны лыжиӧн.
Да-да!
Найӧ виччысисны гӧсьтъясӧс, на дорӧ некод эз лок.
Вот найӧ и мунісны лыжиӧн иславны.
Мунісны лунтыр кежлӧ да дачасӧ томналісны.
— А кӧні налӧн дачаыс?
— Налӧн дачаыс ылынджык, туй бокас.
— А кӧні нӧ прудйыс?
— Пруд — со сійӧ.
Сӧмын ӧні сійӧ лым улын.
И нывка индіс ыджыд еджыд эрд вылӧ, код гӧгӧр сулалісны неыджыд сьӧд пожӧмъяс.
Налӧн паськыд лапъяс вылын куйлісны ичӧтик лым туктаяс.
Дзик кузь пельяса кӧчьяс кодьӧсь.
— Виччысьлы тӧкӧтьӧ, — шуис Травка. — Ме чега сӧмын ӧти ув мамлы вылӧ.
Тані лымйыс джуджыд?
— Джуджыдкодь.
Травка кутіс видлавны лымсӧ.
Гынсапӧг пиӧ кӧ неуна веськалас — абу страшнӧ.
Травка повтӧг мӧдӧдчис пожӧмъяслань.
Нывка думайтыштіс-думайтыштіс да мӧдӧдчис сы бӧрся, зілис тувччавны Травка коктуйӧ жӧ.
Дадьсӧ да аканьсӧ сійӧ колис трӧпа вылӧ.
Травка бӧрйис мича кӧч кодь лым туктаяса пашкыр пожӧм ув.
Но муртса сійӧ кутчысис увйӧ — кӧч жугаліс да койыштіс сылы чужӧмас кӧдзыд лым бусӧн.
Но Травка эз петкӧдлы, мый сылы абу лӧсьыд.
Мӧдарӧ, сійӧ пӧрччис кепысьсӧ, чорыдджыка кутчысис ув бердӧ да заводитіс сійӧс чегны.
Сэсся восьтіс пуртсӧ да кутіс вундыны увсӧ, пилитны сійӧс, керавны.
Чуньясыс сылӧн гегдісны, кипыдӧсыс ляксис сибдалысь пожӧм сирӧн, но ув эз сетчы.
— Тайӧ увйыс зэв кыз, — шуис нывка. — Вай лучше чегам прӧстӧ лапсӧ.
— Да ме и ачым думайта — лучше лапсӧ, — сӧгласитчис Травка. — Кытчӧ нӧ ме нуа татшӧм грӧмадинасӧ!
Сійӧ бергӧдчис.
Нывка швачнитіс кияснас:
— Батюшки!
Да тэнад став чужӧмыд ва!
И синъясыд.
— Тайӧ ньӧти абу синва, — шуис Травка. — Тайӧ лым.
И эн думайт, пӧжалуйста.
— Ме ог думайт.
Вай ме чышка.
Нывка кыскис прошвиа дора сӧстӧм носӧвик да старайтчӧмӧн чышкис Травкалысь чужӧмсӧ.
Сэсся сійӧ любуйтчыштіс аслас уджӧн да шуис:
— Колӧкӧ, мунам миянӧ гӧститны?
— Мунам, — шуис Травка. — Сӧмын ме первой чега ӧти ичӧтик лап мамлы вылӧ.
Сійӧ чегис пожӧм увлысь пашкыр йывсӧ, коді и збыльысь вӧлі кутшӧмкӧ ыджыд гӧна зверь лапа кодь.
СОЛНЕЧКА
Найӧ кусыньтісны лапсӧ, медым сійӧ эз чуткась.
Травка сюйис сійӧс зептас да шуис:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
А то ме муна гӧститны да весиг ог тӧд, код ордӧ.
— Менӧ шуӧны Сонечкаӧн.
А тэнӧ?
Травка эз удит вочавидзны.
Кымӧр сайысь мыччысис шонді, да нывка чужӧм вылӧ друг сявкнитіс югыд шонді югӧр.
Сійӧ ёрис сылысь синсӧ.
Сонечка читкыртіс синъяссӧ да несйис сэтшӧм гораа, мый увъяс вылысь весиг лымйыс гылаліс:
— А-а-а-апси!
Травка серӧктіс да шуис:
— Солнечка, кыдзи тэнӧ шондіыс несъявны тшӧктӧ! — А сэсся серӧктіс ещӧ гораджыка: — Кутшӧм тешкодя менам артмис: Солнечка!
Но, ме тэнӧ тадзи и кута шуны — Солнечка.
— Кытысь тэ тӧдмалін? — чуймис нывка. — Менӧ папа да мама збыльысь частӧ тадзсӧ шуӧны.
— А менӧ шуӧны Травкаӧн.
— Папаыд и мамаыд?
— Оз, ставыс.
Нывка серӧктіс:
— Травка!
Травка серӧктіс жӧ:
— Солнечка!
Челядь кутчысисны да мунісны Солнечка ордӧ гӧститны.
Дадьсӧ да аканьсӧ кыскис Травка.
* * *
Недыр мысти Солнечкалӧн мамыс кыліс аслас нывлысь гора гӧлӧссӧ:
— Мамуся!
Мамуся!
Сійӧ петіс кильчӧ вылӧ да аддзис сэтшӧм картина, мый первойсӧ сылы кажитчис, быттьӧ сійӧ вӧтасьӧ: сылӧн нылыс Сонечкаыс пукалӧ забор вылын; сысянь неылын пукаліс пеля шапкаа да мехӧвӧй воротника тӧвся пальтоа тӧдтӧм детинка.
— Мунам!
Мунам!
Ӧбедайтны огӧ локтӧ!
До свиданья! — горӧдіс нылыс да друг мӧдӧдчис и кутіс кывтны забор пӧлӧн, быттьӧкӧ пыжын, мамыслы кинас на прощанье ӧвтігтыр.
Тӧдтӧм детинка ӧвтыштіс жӧ кинас да мӧдӧдчис нылыс бӧрся.
Сійӧ качайтчис сідзи, быттьӧкӧ сыніс ӧпаснӧйӧн.
Сонечкалӧн мамыс котӧрӧн петіс ӧграда сайӧ, гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ, серӧктіс, тожӧ ӧвтыштіс кинас да горӧдіс:
— Ужнайтны обязательнӧ локтӧй!
Капитан ёрт! Ме тіянӧс виччыся!
Обязательнӧ!
Сійӧ дыр на довкйӧдліс юрсӧ да сераліс сы вылын, мый эз пыр гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
А миянлы тіянкӧд и ньӧти тайӧс не гӧгӧрвоны, огӧ кӧ ми тӧдмалӧй, мый лои неуна водзджык.
А водзджык лои со мый.
ВЫЛЬ ТӦДМАСЬӦМ
Травка да Солнечка мунігчӧжыс гажаа больгисны.
Кажитчис, быттьӧ воробейяс дзользьӧны.
— Тэнад аканьыдлӧн мый нимыс?
— Машка-замарашка.
Аддзан, кутшӧм сылӧн банбокъясыс няйтӧсь.
И нырыс.
Ме нин найӧс мыськи, мыськи — и ваӧн и дулльӧн, а найӧ век оз мынны.
— А миян эм акань Мальвина.
Юрсиыс сылӧн гӧрдов.
Синъясыс прамӧй синлысъяса.
Сійӧ найӧс восьтӧ и куньӧ.
Сылӧн прошвиа платтьӧ, а платтьӧас фарфоровӧй анькытша кӧв.
Тракнитан — сійӧ шуӧ: «Папа! Мама!»
Солнечкалӧн синъясыс кутісны югъявны.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис.
Травка гӧгӧрвоис, мый сылы, буракӧ, зэв ёна колӧ татшӧм аканьыс.
Травка шуис:
— Но тэнад Машкаыд лӧсьыдджык!
Мый Мальвина!
Сійӧн и ворсны оз позь: жугалас.
А сэсся, сійӧ ӧмӧй сёрнитӧ?
«Папа» пыдди — «ква-ква»!
Лягуша моз.
«Мама» пыдди — «мяяяу»!
— Травка нявӧстіс кань моз.
Солнечка серӧктіс.
— А тэнад Машаыдлысь, колӧкӧ, юрсисӧ ме красита любӧй краскаӧн.
Ме став рӧмсӧ тӧда.
И нырвомсӧ сылысь красита еджыдӧн, а банбокъяссӧ розӧвӧйӧн.
Краскаыд эм?
Ми Ванякӧд кӧсйим вӧчны, медым Мальвина лючки сёрнитіс.
Видлім...
Ӧні сійӧ ньӧти оз сёрнит.
Мыйта кӧть тракйы.
Солнечка бара серӧктіс.
— А тэ кутшӧм поездӧн воин?
— Ме эг поездӧн, а паровозӧн.
Вот страшнӧ вӧлі!
Но ме нинӧмысь эг пов.
Менам эм тӧдса машинист, Беляков.
А сэсся ещӧ станцияса начальник тӧдса, Николай Иваныч.
Ставсӧ тайӧс Травка висьтавліс зэв важнӧя.
Но Солнечка нинӧм вылӧ эз шензьы:
— Менам аслам папаӧй станцияса начальник.
Ме пыр тані ола и тӧда став поездъяссӧ.
Да, да! — Друг сійӧ горӧдіс: — Папа!
Папа! — да чепӧсйис кытчӧкӧ бокӧ.
Травкалӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс.
Сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ котӧртіс Солнечка, но аслас бать пыдди сійӧ аддзис лыжнӧй костюмъяса кык лыжникӧс; найӧ вӧліны тасмааӧсь, морӧс вылас бинокльясаӧсь, пельпом вомӧныс ӧшалісны полевӧй сумкаяс.
Лыжникъяс локтісны Солнечкалы паныд.
Сійӧ уськӧдчис сьыліас первой ӧтикыслы, сэсся мӧдыслы да горӧдіс:
— Травка!
Травка!
Ӧдйӧджык лок татчӧ!
Тайӧ вӧлӧма Солнечкалӧн батьыс ёртыскӧд.
Челядь висьталісны налы, кыдзи найӧ паныдасисны да Травкалысь став приключениеяссӧ.
Солнечкалӧн батьыс сюся видзӧдліс Травка вылӧ да шуис:
— Сідзкӧ, тэ и эм сійӧ детинкаыс, коді вошӧма?
Линия кузя вӧлі телеграмма.
Мам-батьыд тэ вӧсна тӧждысьӧны.
— Эг, тайӧ эг ме вош, — неуна ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Травка.
— Тайӧ папа воши.
А ме — со тані.
abu
Солнечка зілис гӧгӧрвоӧдны ставсӧ:
— Но да.
Папаыс сылӧн вошӧма, а сійӧ папаыслӧн.
Солнечкалӧн батьыс шуис:
— Мый нӧ меным тэкӧд вӧчны?
Поезд Мӧскуаӧ мунас сӧмын сизим час рытын...
Измайловъяс мунісны Мӧскуаса гӧра вылӧ, тайӧ яснӧ...
А тэнад, кӧнкӧ, кынӧмыд сюмалӧ?
— Мед сійӧ мунӧ миянӧ, — решительнӧя шуис Солнечка.
Но Травка кутіс ӧтказывайтчыны:
— Да мый тэ!
Ме ог ӧбедайтны тіянӧ вӧлі мун.
Ме паровозын пӧшти ӧбедайті.
Сэки шыасис мӧд лыжникыс:
— Сёрнитны сэсся нинӧм йылысь.
Мунам ставным Мӧскуаса гӧра вылӧ.
Корсям сэтысь Измайловъясӧс.
А сэтысянь менам электростанцияӧдз зэв матын.
Ӧбедайтам ме ордын.
Босьтӧй, лейтенант, ассьыд нывтӧ, а ме — тайӧ ичӧтик мужиксӧ.
Солнечкалӧн батьыс видзӧдліс Травка вылӧ да юаліс:
— А тіянлы оз ло сьӧкыд, капитан?
— Вунӧдӧмныд, донаӧй, кыдзи фронт вылын ветлӧдлывлім: пельпом сайын винтовка, вещӧвӧй мешӧк, гранатаяс запасын, да ещӧ овлывліс и пулемёттӧ ас вылад кыскан.
Километр нелямын вӧчлывлім, да некод эз шулывлы, мый сьӧкыд!
А ӧні кык челядь миянлы сьӧкыдӧсь?
Да эгӧ-ӧ на вӧсна ми и воюйтӧй?
— Есть, капитан! — шуис Солнечкалӧн батьыс. — Но, нылукӧй, дзеб ассьыд Машкатӧ.
Али тэ сійӧс сьӧрсьыд босьтан?
— Мед татчӧ кольччӧ, — решитіс Солнечка. — Сӧмын эськӧ мед эз прӧстудитчы!
Сійӧ бурджыка гартыштіс Машкасӧ эшкынӧн, тыртіс сійӧс даддьыскӧд тшӧтш лымйӧн да лым вылас серпасаліс «М» шыпас.
— А татысь сійӧс некод оз босьт? — кутіс тӧждысьны Травка.
— Оз, мый тэ? — эскӧмӧн шуис нывка. — Ставныс жӧ тӧдӧны, мый сійӧ ме ордын олӧ.
Сійӧс кӧ кодкӧ друг аддзас, пырысь-пыр ваяс ме ордӧ гортӧ.
Но, займитӧй местаястӧ босьтӧм билетъяс серти! — гажаа шуис сійӧ лыжникыс, кодӧс Солнечкалӧн батьыс шуис капитанӧн.
Капитан кватитіс Травкаӧс, лэптіс сійӧс юр весьтас да пуксьӧдіс аслас пельпом вылӧ.
МОСКОВСКӦЙ ГӦРА ВЫЛӦ ПОХОД
И найӧ петісны походӧ.
Водзвылас — Солнечкалӧн батьыс нылыскӧд, коді пукаліс сы пельпом вылын.
А сы бӧрвылын кодлӧнкӧ тӧдтӧмлӧн батьыс; тӧдса сӧмын, мый капитан.
А сы пельпом вылын — Травка.
Мунігас найӧ сувтлісны Солнечкаяс керка забор дорӧ, медым висьтавны Солнечка мамлы, мый найӧ мунӧны.
Вот сэки и повзьӧдісны сійӧс.
И шензьӧдісны да серамсӧ петкӧдісны.
А асьныс, гораа сералігтыр, мунісны водзӧ.
Но со дачаяс помасисны, и найӧ петісны паськыд ыб вылӧ.
Тані вӧлі бура топалӧм лыжи туй.
Солнечкалӧн батьыс, лейтенант, восьлаліс ӧдйӧ, беддьӧн йӧткасигтыр.
Капитан эз кольччы сыысь.
Мунны вӧлі гажа, кокньыд да ньӧти абу страшнӧ.
Солнечка ӧтарӧ бергӧдчывліс, мыйкӧ горзіс Травкалы да сераліс вӧсньыдик гӧлӧсӧн.
Тыдалӧ, сійӧ важӧн нин велалӧма ветлыны лыжникъяс пельпом вылын.
Но и Травка тшӧтш сераліс, кӧть сылы и ковмывліс кутчысьны капитанлы шапка пеляс, кыдзи Иванушка-дурачоклы Конёк-горбунок пельӧ.
Друг лыжи туйяс торъялісны: ӧтиыс муніс веськыдвылӧджык и саялі вӧрӧ, а мӧдыс муніс пыр ылӧджык и ылӧджык, паськыд ыб вылӧ.
Путешественникъяс сувтісны да кутісны думайтны.
Кытчӧ мунны?
Измайловъяс вермисны локны и тайӧ и эсійӧ лыжи туйӧдыс.
Вӧлі эськӧ дӧсаднӧ вежӧн лоны Измайловъяскӧд туй вылас.
— Ме муна веськыдӧдыс, — шуис капитан. — Таті кӧть и ылынджык, но вӧр пыр.
А ме радейта вӧр пырыс.
Встретитчам гӧра вылын стӧч дас вит часын.
— А кӧніджык? — юаліс Солнечкалӧн батьыс. — Гӧраыс ыджыд.
— Важ трансформаторнӧй будка дорын.
Тӧданныд?
— Тӧда.
Часіястӧ сверитам.
Лыжникъяс видзӧдлісны часіяс выланыс, быдӧн аслас вылӧ.
Травка казяліс, мый капитан часі вылын ичӧт стрелкаыс вӧлі «1» да «2» цифраяс костын, а ыджыдыс — «8» цифра дорын.
— Дас куим час нелямын кык минут, — шуис капитан.
— Стӧч, — подтвердитіс лейтенант. — Сідзкӧ, паныдасьтӧдз.
— Травка! — горӧдіс Солнечка. — Тэ, смотри, бара эн вош!
— Ачыд эн вош! — вочавидзис Травка.
Сылы тӧдвылас уси, кыдзи батьыс шутитіс, кор найӧ вуджисны Выль керкаясӧ.
Дум вылас уси и мамыс.
Кӧні бара сійӧ ӧні?
Травкалы лои неуна гажтӧм.
Бур, мый ӧні найӧ встретитасны Измайловъясӧс, а накӧд, кӧнкӧ, и батьсӧ.
Сійӧ гӧститас да ваяс мамыслы кӧть оз быдса ув, но всё-таки настоящӧй пожӧм лап.
Лапыс — со сійӧ.
Весиг кепысь пырыс чуткасьӧ...
Капитан, код пельпом вылын пукаліс Травка, восьлаліс ӧні вӧр пыр, веськыда лым вывті.
Сы лыжи улысь пуркйис еджыд лым бус, быттьӧкӧ паровоз кӧлесаяс улысь пар.
Мукӧд дырйиыс Травкалӧн юрыс инмывліс увйӧ, да кыкнанныс вылӧ киссьывліс кӧдзыд пушыд лым.
Но налы вӧлі жар, и лымйыс найӧс сӧмын гажӧдіс.
Пуяс лоины шочджыкӧсь.
Водзын тыдаліс лӧз енэж.
— Со ми, тыдалӧ, и цель дорынӧсь, — шуис капитан. — Лэччы, воим!
ШОНДІА ЛУН
Травка лэччис да видзӧдліс гӧгӧр.
Сы водзын куйліс син ёран лымъя эрд.
Быдладорӧ котӧртісны лыжи туйяс.
— А кӧні нӧ Мӧскуаса гӧраыс? — юаліс Травка.
— А тайӧ сійӧ и эм.
Видзӧд: аддзан, мый сэні вӧчсьӧ?
Травка видзӧдліс ылӧ да аддзис, мый эрдыс быттьӧкӧ збыльысь помассьӧ гӧраӧн.
А сэні, дзик енэж дорас, ноксисны зэв ичӧтик фигураяс, тушанас муртса ыджыдджыкӧсь кодзувкотъясысь.
Найӧ анькытшъяс моз исковтлісны лымъя эрд вывті, кавшасьлісны вывлань, сувтлывлісны, сорласьлісны ӧтлаӧ, быттьӧкӧ гажаа ворсісны.
— А ноко, босьт бинокльсӧ, — шуис капитан да морӧс вылас ӧшалысь футлярысь кыскис сэтшӧм бинокль, кутшӧмӧс Травка некор на эз аддзывлы.
Мамлӧн бинокльыс, кодӧс босьтлывліс сійӧ театрӧ, вӧлі ичӧтджык, прӧстӧйджык да кокньыдджык.
А тайӧс муртса-муртса верман киад кутны.
Первойсӧ Травка нинӧм эз вермы аддзыны бинокль пырыс.
Сійӧ аддзис сӧмын кутшӧмкӧ еджыд кытш да сэсся нинӧм.
Но капитан мыйкӧ бергӧдлыштіс, лӧсьӧдыштіс, и друг тайӧ кытш пытшкас лои гӧрд фуфайкаа, лӧз гача да морӧсас «16» цифраа лыжник.
Лыжник сувтіс, лэдзчысис бедьяс вылас, кыскис зепсьыс шоколад плитка, чегыштіс да кутіс нямлявны.
Тайӧ вӧлі зэв тешкодь: татшӧм ылісянь аддзыны, кыдзи морт сёйӧ.
Травкалы мыйлакӧ кажитчис, мый сійӧ и войдӧр паныдасьлывліс тайӧ мортыскӧд.
Травка лэдзис бинокльсӧ да серӧктіс:
— Шоколад сёйӧ!
— И правильнӧ вӧчӧ! — шуис капитан. — Опытнӧй лыжниклӧн век должен лоны зептас шоколад.
Сійӧ кыскис сумкасьыс шоколад плитка да тратшнитӧмӧн чегис сійӧс, сідзи, мый бумагаыс поті.
Джынсӧ — Травкалы, джынсӧ — аслыс.
Травка аттьӧаліс, курччыштіс ичӧтика, коляссӧ сюйис зептас да бара кутіс видзӧдны бинокль пыр.
Номеръяса да номеръястӧм уна рӧма костюмъяса лыжникъяс да лыжницаяс исковтлісны гӧра йывсянь, усьлісны, лым бус лэптігтыр, вермасисны, шыбласисны лым мачӧн.
Ӧткымынъяслӧн пельпомъяс вылас лыжияс, найӧ кайисны гӧра йылӧ подӧн.
Мукӧдъяс велӧдчисны кайны гӧра йылӧ «ёлочкаӧн», лыжисӧ ножич моз пукталӧмӧн, либӧ «тшупӧдъясӧн» — бокӧн.
Травка заводитіс надзӧникӧн бергӧдчыны шуйгавылӧ да вочасӧн видзӧдавны став горизонтсӧ.
Лыжникъяс кутісны лоны пыр этшаджык и этшаджык.
Сэсся найӧ ньӧти эз кутны тыдавны.
Лоины тыртӧм лым эрдъяс, сьӧд кустарникъяс, неыджыд вӧр діяс.
Друг Травка водзын зэв матын (горӧдан — непременнӧ бергӧдчылас) лои коричневӧй свитера ыджыд детинка.
Киясас сылӧн вӧлі кык гӧрд флажок.
Сійӧ резкӧя ӧвтчис наӧн — то ӧтинас, то кыкнаннас ӧтпырйӧ.
Флажокъясыс сідзи и вуджрасисны.
Травка мыччис бинокльсӧ капитанлы:
— Капитан ёрт, видзӧдлӧй, мый тайӧ татшӧмыс?
— Да ме видзӧда нин, — шуис капитан. — Важӧн видзӧда да любуйтча.
Вот молодец!
Кутшӧм ӧдйӧ сійӧ передайтӧ!
— Мый передайтӧ? — интересуйтчис Травка.
— Быдсямапӧлӧс командаяс.
Со аддзан...
Травка бара босьтіс бинокль да корсис детинкаӧс.
Детинка нинӧм эз шуав, а сӧмын флажокъяснас ӧвтчис.
Капитан шуис:
— Со сійӧ передайтӧ: «Мӧд... взводлы... займитны... шуйгаладорса... вӧрсӧ...»
Травка чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс капитан вылӧ:
— Кыдзи нӧ сійӧ передайтӧ?
— Вот тадзи флажокъяснас и передайтӧ.
Телеграфнӧй азбукаӧн.
Телеграфистъяслӧн асланыс азбука: чёрточкаясысь да точкаясысь.
Сійӧ ӧвтыштас ӧти флажокӧн — тайӧ точка.
Ӧтпырйӧ кыкнан флажокнас — тире, чёрточка.
Тайӧ железнодорожнӧй школаса пионеръяс.
Найӧ бура велӧдӧмаӧсь телеграфнӧй азбука.
Тайӧ зонкаыс менӧ тӧдӧ!
Аттӧ, молодец!
Кутшӧм бура уджалӧ!
Ӧні налӧн лыжнӧй поход.
Мунам сы дорӧ матӧджык.
Ме сыкӧд сёрнитышта, и друг найӧ миянлы отсаласны!
Кыдзи тэ думайтан, отсаласны?
— Ооог тӧд... — падъялігтыр шуис Травка. — Дерт, кӧнкӧ, отсаласны.
Пионеръяс жӧ ӧд...
А мыйын отсавнысӧ?
Найӧ матыстчисны матӧджык пионер дорӧ.
Полевӧй сумка зепсьыс капитан кыскис эзысь кыз свисток да куимысь сэтшӧм гораа шутёвтіс, мый пионерлы быть лои бергӧдчыны.
КАПИТАН КАЛАШНИКОВЛӦН РАСПОРЯЖЕНИЕЯС
Флажокъяс пыдди капитан босьтіс ассьыс клетчатӧй лӧз носӧвиксӧ да полевӧй сумкасьыс кыскис лӧз чертёжнӧй бумага лист.
Сійӧ ӧвтыштіс тайӧ сигналъяснас юр весьттіыс куимысь крест-накрест.
Пионер вӧчис сідзи жӧ аслас флажокъясӧн.
Тайӧн кыкнанныс петкӧдлісны, мый дасьӧсь сёрнитны.
— Но, ӧні видзӧд да кывзы, — шуис капитан. — И ачыд регыдджык велӧд телеграфнӧй азбука.
Век вермас ковмыны.
А пока ме кута висьтавлыны тэныд обыкновеннӧй кывъясӧн ставсӧ, мый передайта.
— И мый сійӧ вочавидзӧ, висьталӧй жӧ, — шуис Травка.
— Но дерт, а кыдзи жӧ!
Со ме шуа... — Капитан кутіс ӧвтны аслас сигналъясӧн:
— «Ме капитан Калашников.
Кывзы менсьым распоряжениеяс.
<rus>Будь готов!</rus>»
«<rus>Всегда готов!</rus>» — сигналитіс пионер.
— А ӧні ме кора, медым найӧ миянлы отсалісны, — шуис Травкалы капитан да бара сигналитіс: — «Колӧ корсьны кык гражданинӧс: мужчинаӧс да нывбабаӧс.
Приметаяс абу тӧдсаӧсь.
Фамилияыс — Измайловъяс.
Фамилиясӧ найӧ оз дзебны.
Кӧть кыдз, а колӧ корсьны найӧс став лыжникъяс пӧвстсьыс».
Пионер подтвердитіс: «Есть кӧть кыдз, а корсьны Измайловъясӧс!
А сэсся мый накӧд вӧчны?»
— «Кӧні тіян штабныд?» — сигналитіс капитан.
Пионер сигналитіс мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый капитан гажаа серӧктіс.
— Мый, мый сэтшӧмсӧ сійӧ шуис? — интересуйтчис Травка и весиг вӧрзьӧдіс капитанӧс кокӧдыс.
— Сійӧ шуис... — вочавидзис капитан, — сійӧ шуис: «Йӧйяс абуӧсь.
Тайӧ военнӧй тайна».
Капитан пыдди ӧбидитчис Травка:
— Передайтӧй сылы, мый видчыны яндзим!
— Мӧдарӧ, — нюммуніс капитан. — Видзӧд, ме сылы передайта: — «Молодец!
Штаблысь расположение энӧ обнаруживайтӧй.
Нуӧдӧй найӧс важ трансформаторнӧй будка дорӧ».
«Есть нуӧдны важ трансформаторнӧй будка дорӧ!» — эскӧдіс пионер.
— «Виччысьлы! — сигналитіс капитан. — Ещӧ лоӧны распоряжениеяс».
Сійӧ шыасис Травка дорӧ:
— Кывзы, Травка-мужичок: тӧдан, мый ме думайта?
А эз-ӧ лок тэнад батьыд веськыда татчӧ, Мӧскуаса гӧра вылӧ?
Ӧд электричкасянь татчӧдз сӧмын кык километр, электрическӧй поездъяс ветлӧны частӧ.
А татысянь лыжиӧн веськыда Измайловъяс дорӧ.
— А сылӧн сьӧрсьыс и лыжиыс абу, — шуис Травка. — Сӧмын гашкӧ менам.
Но сійӧ сылы ичӧт.
Сійӧ на вылын кутас вӧйласьны.
— Лыжитӧ сійӧ вермис судзӧдны, — шуис капитан. — Тані сетӧны иславнытӧ.
Да, дзик вермас лоны, мый сійӧ буретш тані.
Но, татысьтӧ ми сійӧс огӧ нин лэдзӧй!
Кутшӧмджык тэнад батьыд?
— Но кутшӧм... — шуис Травка. — Бур...
Сэтшӧм муса-муса...
Травкалы тӧдвылас уси батьыс.
Да, сійӧ вӧлі зэв бур да зэв муса...
И сылы лои окота, медым батьыс ӧдйӧджык сюрис.
— Но, а кыдзи сійӧ пасьтасьӧма?
— Пасьтасьӧма обыкновеннӧя.
Ӧчкиа.
— Энлы.
Вай лючки-ладнӧ висьтав.
Мый сылӧн: лыжнӧй костюм, пальто?
— Куртка, — дум вылас уси Травкалы. — Мехӧвӧй лыжнӧй куртка.
Сэтшӧм пашкыр, кузь гӧна.
Сьӧд.
А юрас тіян кодь жӧ сьӧд кучик шапка.
Мехӧвӧй пеля, а выліас кизь.
— Вот тайӧ нин гӧгӧрвоанаджык, — шуис капитан да бара кутіс ӧвтчыны аслас лӧз сигналъясӧн:
— «Корсьӧй сьӧд мехӧвӧй курткаа гражданинӧс.
Юрас кизя кучик шапка.
Гӧгӧрвоана?»
«Гӧгӧрвоана», — сигналитіс пионер.
— «Ӧчкиа, кажитчӧ бурӧн.
Корсьӧ Травка нима писӧ».
«Выльысь висьталӧй пиыслысь нимсӧ».
— «Травка».
«Гӧгӧрвоана».
— «Тайӧ гражданинсӧ нуӧдӧй трансформаторнӧй будка дорӧ жӧ.
Висьталӧй, мый сэні сылы лоӧ интереснӧй встреча».
«Гӧгӧрвоана».
— «Исполняйтӧй!»
«Есть, капитан ёрт!»
Пионер сигналитіс бокӧ, да пырысь-пыр жӧ сы дорӧ котӧртісны некымын детинка.
— Ӧні кутас мунны удж, — шуис капитан. — Тайӧястӧ, дерт, корсясны миянлы и Измайловъясӧс и тэнсьыд батьтӧ, кӧть сійӧ тасянь куим километр сайын.
А ми тэкӧд мунам видзӧдлам Мӧскуасӧ.
Ме тӧда ӧти места, кытысянь сійӧ зэв бура тыдалӧ.
ВЕЛИКӦЙ КАР МОСКВА
abu
Найӧ мӧдӧдчисны ыджыд сьӧд вӧрлань, коді тыдалӧ вӧлі неылын.
Тані вӧліны сэтшӧм пожӧмъяс, мый Травка некыдзи эз вермы видзӧдлыны сійӧ пожӧм йывъяс вылас, кодъяс увті найӧ мунісны: Травка поліс капитан пельпом вылысь усьӧмысь.
И друг пуяс костӧд сійӧ аддзис самӧй настоящӧй джуджыд гӧра.
Ылісянь гӧраыс вӧлі ньӧти оз тыдав — сійӧс сайӧдісны пожӧмъяс.
А тані, матісянь, гӧраыс вӧлӧма джуджыдджык любӧй пожӧмысь!
Татшӧм крутінсяньыд он исковт лыжинад!
Да и некытчӧ вӧлі муннысӧ, кодкӧ кӧ эськӧ и кӧсйис видлыны: гӧгӧр вӧлі вӧр — непременнӧ зурасян пуӧ.
Но век жӧ татчӧ частӧ волывлӧмаӧсь йӧзыс: гӧгӧр вӧлі уна лыжи туй.
Гӧра пӧкатӧдыс вӧлі вӧчӧма перилӧа пу пос.
А дзик гӧра йылас сулаліс скамья.
Капитан сувтӧдіс лыжисӧ лымйӧ, сыкӧд орччӧн сатшкис бедьяссӧ гӧгыльяснас вывлань, а ачыс Травкакӧд кайис гӧра йылӧ.
И, дерт, Травка эз пукав сэки сы пельпом вылын.
Поскас вӧлі сё кӧкъямысдас тшупӧд.
Капитан ачыс ӧдва вӧтчис Травка бӧрся.
Найӧ пуксисны скамья вылӧ.
Капитан сетіс Травкалы бинокль.
Травка аддзис кӧрттуй визьяс, кыті мунісны паровозъяса да паровозъястӧм зэв ичӧтик поездъяс, буракӧ, электрическӧйяс.
А сэсся бинокль пыр кутісны тыдавны сӧмын керкаяс, вевтъяс да фабричнӧй трубаяс.
Керкаяс кажитчисны зэв посниӧн ворсан керкаяс дорысь ичӧтджыкӧн, но найӧ вӧліны сы мында, мый тыртісны синмӧн тыдалан став пространствосӧ.
Некыдзи вӧлі оз позь гӧгӧрвоны, кӧні жӧ помасьӧ великӧй кар Мӧскуа.
Медым бурджыка аддзыны, Травка кайис скамья вылас, нюжӧдчис да весиг кок чунь йылас сувтіс.
Сійӧ новлӧдліс бинокльсӧ и веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Мукӧддырйиыс бинокль пырыс сійӧ аддзывліс зэв гырысь керкаяс-великанъяс, кызь судтаысь джуджыдджыкӧсь.
Кажитчис, мый найӧс тэчӧма ӧткодь стройнӧй, югыд керкаясысь.
Быттьӧ уна-уна татшӧм керкаяссӧ пуктісны орччӧн, а сэсся кутісны тэчны ӧта-мӧд вылас, кытчӧдз эз артмы мича керка-великан.
— Кремльсӧ аддзан? — юаліс капитан.
— Ог, ог аддзы.
Сӧмын ӧтторъя вевтъяс, керкаяс да трубаяс.
Капитан босьтіс бинокльсӧ, кыскис футлярсьыс ещӧ кутшӧмкӧ трубкаяс, винтитіс найӧс бинокльӧ да сетіс тайӧ сьӧкыд аппаратсӧ Травкалы.
И сэки Травка аддзис древньӧй, быттьӧ сказочнӧй, роч кар.
Сылӧн зубчатӧй стенъясыс шондіа сынӧдас кажитчисны розӧвӧйясӧн.
Найӧ то лэччывлісны чой горув, то бӧр кайлісны, дворечьясӧс, теремъясӧс, соборъясӧс да правильнӧй пу радъяса площадьясӧс кытшалӧмӧн.
Дзирдалісны шонді водзын зарни куполъяс, флагъяс да украшениеяс.
Турунвиж черепица кажитчис быттьӧ вӧчӧма самоцветнӧй изйысь.
Стройнӧй башняяс кыпӧдчисны енэжӧдз.
На вылын ломалісны гӧрд кодзувъяс.
А шӧрас лыдтӧм-тшӧттӧм ӧшиньясӧн дзирдаліс зэв ыджыд еджыд двореч, и сы вылын дӧлаліс гӧрд знамя.
Кремлькӧд орччӧн нюжӧдчӧма Мӧскуа-юлӧн еджыд лентаыс.
Травка нуӧдіс тайӧ лента кузяыс бинокльсӧ.
Юыс то саявліс керкаяс сайӧ, то тыдовтчыліс бӧр.
Друг сійӧ аддзис кутшӧмкӧ ичӧтик керка вевт вылысь польтчӧм парусъяса корабль.
— Капитан ёрт!
Видзӧдлӧй жӧ! Видзӧдлӧй!
Керка вылас корабль!
Сійӧс, буракӧ, сувтӧдӧмаӧсь сэтчӧ тӧв кежлас, пока юыс кынмӧма?
Капитан босьтіс бинокль:
— И збыль! Керка вылын корабль!
Парусъясыс польтчӧмаӧсь, кӧть и тӧлыс абу.
Сулалӧ места вылас, кӧть и парусъясыс польтчӧмаӧсь.
Збыльысьсӧ тайӧ оз вермы лоны.
Правда?
Ноко, дӧгадайтчы, мужичок, мыйын тані делӧыс?
— Сійӧ абу настоящӧй! — дӧгадайтчис Травка.
— Дерт, абу настоящӧй.
Тайӧ Мӧскуа нима канал вадорын украшение.
Кывлін татшӧм канал йывсьыс, коді йитӧ Волга ю Мӧскуа юкӧд?
— Кывлі!
И весиг сы йылысь ставсӧ тӧда.
Сы вылын эм ва пос.
И сы кузя ваыс локтӧ Волгаысь Мӧскуаӧ, а Мӧскуаын трубаясӧд — быд патераӧ.
А кӧні газопроводыс, код кузя Саратовсянь Мӧскуаӧ мунӧ горючӧй газ?
— Да тэ, ме видзӧда да, збыльысь уна тӧдан, — шуис капитан.
— Газопровод му пытшкын.
Да ӧні ещӧ и лым улын.
Сійӧ оз тыдав.
Видзӧдлы ӧні менсьым станцияӧс.
Травка видзӧдліс бинокль пырыс да аддзис некымын еджыд керка.
Ӧти керка вылын чурвидзис труба, коді ыджданас вӧлі, пӧжалуй, пожӧмысь не ичӧтджык.
Мӧд керкасянь мунісны электрическӧй проводъяса мачтаяс.
— И ті уджаланныд тайӧ станцияас?
— Директор.
— Но ті ӧд капитан?
Ме думайті, ті командуйтанныд пароходӧн либӧ салдатъясӧн.
— Война дырйи командуйті салдатъяслӧн дзонь батальонӧн.
Вӧлі капитанӧн.
Сідзи менӧ и ӧні шуӧны.
А ӧні ме электростанцияса директор.
Коркӧ батьыдкӧд волан ме ордӧ, и ме петкӧдла тэныд, кыдзи вырабатывайтчӧ электричество. — Капитан видзӧдліс часі вылас: — Кымынын должен лоны миян встреча Солнечкакӧд, помнитан?
— Дас вит часын, — вочавидзис Травка. — Колӧ чинтыны дас кыкӧс.
Сідзкӧ, стӧч куим час лунын.
Важ будка дорын...
Вот сӧмын кутшӧм будка дорын — ог помнит.
— Трансформаторнӧй дорын.
Сэні миян водзсӧ сулаліс трансформатор.
Тайӧ аппаратыс разменнӧй касса кодь: сетан сё шайт ӧти бумагаӧн, а получитан сійӧ жӧ сё шайтсӧ, но посньыдджык бумагаясӧн.
Но трансформатор имеитӧ делӧсӧ оз сьӧмъясӧн, а электричествоӧн: сы дорӧ локтӧ зэв ыджыд напряжениеа ток.
А сыысь петӧ обычнӧй ток лампаяслы да электрическӧй плиткаяслы.
СЬӦД ПЕМЫД ВӦРЫН
Капитан да Травка лэччисны поскӧд гӧра йывсянь.
Друг капитан видзӧдліс улӧ, сувтіс, синсӧ чӧвтліс Травка вылӧ да шуис зэв спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Эн волнуйтчы.
Ньӧжйӧникӧн лэччы.
Ныртӧ эн жугӧд.
Тайӧс шуӧм бӧрын капитан чепӧсйис котӧртны поскӧд метро эскалаторӧд лэччысь пассажирысь ӧдйӧджык.
И воши.
Детинка кынмис места вылас.
Сійӧ бара коли ӧтнасӧн, да ещӧ сьӧд пемыд вӧрӧ, некодлы тӧдтӧм гӧра вылӧ.
Тані эз вӧв ни бур Николай Иванович, ни гӧрд шапкаа да лимон рӧма кудриа юрсиа ныв, коді вӧлі метроын.
И некыдзи эз вермы паныдасьны нывка Солнечка, медым мездыны сійӧс бедаысь...
Сійӧ кӧсйис горӧдны капитанлы, но ӧд эз жӧ вермы сійӧ петкӧдлыны, мый повзис!
И неужели капитаныс сэтшӧм омӧль морт, мый колис сійӧс ӧтнассӧ вӧрӧ, кӧинъяслы сёйӧм вылӧ?
Либӧ жӧ кӧчьяслы серам вылӧ, кӧинъясыс кӧ тані збыль абуӧсь?
Оз, оз вермы лоны, медым капитан вӧлі татшӧм.
Та вылӧ ӧмӧй сійӧ новлӧдліс Травкаӧс пельпом вылас, нимтіс мужичокӧн да кӧсйысис петкӧдлыны электростанция!
Пос помасис.
Травка лои буретш сійӧ местаас, кытчӧ капитан колис ассьыс лыжисӧ да сыкӧд орччӧн сатшкис бедьяссӧ гӧгыльяснас вывлань.
Ни лыжиыс, ни бедьясыс, ни ачыс капитаныс тайӧ местаас эз вӧвны.
Капитан мунӧма.
Травкалы лои гажтӧм, и сійӧ пыдісянь ышловзис.
Но сэки сылы дум вылас уси мамыслӧн висьтыс сы йылысь, кыдзи ӧти лётчица чеччыштӧма парашютӧн самолётсянь да веськалӧма сьӧд пемыд вӧрӧ дзик ӧтнасӧн.
Уна сё километр пасьта эз вӧв ни ӧти морт, ӧтарӧ вӧр да вӧр.
Запасын сылӧн вӧлӧма сӧмын ӧти шоколад плитка.
Но сійӧ абу шӧйӧвошӧма.
Квайт лун да квайт вой сійӧ корсьӧма самолётсӧ, кодӧн лэбӧма.
Сэтчӧ кольӧмаӧсь сылӧн кык пӧдругаыс.
Самолёт должен вӧлӧм пуксьыны кытчӧкӧ тайгаӧ.
Вӧрын вӧлӧма страшнӧ.
Сёйны нинӧм.
Войяснас сы дорӧ матыстчывлӧмаӧсь ошъяс...
Но сійӧ всё-таки писькӧдчӧма сук вӧрысь да корсьӧма ассьыс самолётсӧ.
Травка думыштіс, мый кор лоӧ ыджыд, обязательнӧ лоас сэтшӧм жӧ повтӧм, решительнӧй да кужысь, кутшӧм тайӧ лётчица-героиняыс.
А ӧні...
Правда, запасын шоколадыс сылӧн вӧлі жӧ.
А матігӧгӧрын кӧнкӧ долженӧсь лоны йӧз.
Ӧд Мӧскуаса гӧраӧдз да гажа лыжникъясӧдз эз вӧв зэв ылын.
И лымйыс, буракӧ, абу ёна джуджыд, мунны кӧ лыжи туй кузя.
Но кытчӧ мунны?
Кутшӧм туй бӧрйыны?
Туйыс тані вӧлі сы мында, мый син водзад вераліс.
Со, тыдалӧ, сійӧ туйыс, кыті найӧ локтісны татчӧ буретш тайӧ капитаныскӧд.
Но петны туйӧ ӧтнадлы всё-таки вӧлі страшнӧ.
Травка решитіс первой сёйыштны, а сэсся нин мунны.
Мый лоас, ло.
Оз вермы лоны, медым сійӧ эз паныдав бур мортӧс!
Сійӧ кыскис шоколад, чегыштіс, а коляссӧ бӧр дзебис.
Код тӧдас, гашкӧ, вӧрын и ковмас узьмӧдчыны.
Друг Травка кыліс, мый сійӧс кодкӧ чукӧстіс:
— Травка!
Сійӧ бергӧдчис.
Кустъяс пӧвстысь чепӧсйис ур да тӧвзьыштіс пожӧм кузя вывлань сэтшӧм ӧдйӧ, мый Травка удитіс сӧмын дрӧгнитны.
Ур пуксис ув вылӧ, чургӧдіс пашкыр бӧжсӧ да вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис:
— Травка, вайышт кусӧктор!
Да эз, тайӧ эз сійӧ шу.
Уръяс оз кужны сёрнитны.
И сэсся, ур пукаліс вылын, а Травкалы тайӧ кыліс буретш сійӧ кустсяньыс, кытысь урыс сӧмын на чеччыштіс.
Травка видзӧдліс тайӧ куст вылас.
Сылы кажитчис, мый куст пӧвстас кодкӧ вӧрӧшитчӧ.
Друг бӧрвылас, мӧд кустсянь нин, кыліс грубӧй кӧин гӧлӧс:
— Травка, вайышт кусӧктор!
Сэки Травка дзикӧдз шӧйӧвоши.
Неужели тайӧ капитаныс сійӧс повзьӧдлӧ!
Но мыйла нӧ сэки кык гӧлӧс?
Сійӧ чукӧртіс ассьыс став вынсӧ да юаліс:
— А тэ коді?
— Ме кӧин! — вочавидзис грубӧй гӧлӧс.
— Сӧрӧм! — шуис Травка кыдз позьӧ збойджыка. — Ӧти-кӧ, тані кӧинъяс абуӧсь, а мӧд-кӧ, кӧинъяс оз сёрнитны.
Гашкӧ, тэныд колӧ шоколад?
На!
Думайтан, меным жаль, али мый?
— А тэ коді? — юаліс кӧин либӧ кӧин гӧлӧса морт.
— Но коді!
Обыкновеннӧй детинка.
— А нимыд?
— Нимӧй?
Травка!
— Сэсся юалӧмъяс абуӧсь, — нурбыльтіс кӧин.
Друг кыліс коймӧд гӧлӧс, ӧні нин веськыда вӧрсянь:
— Травка!
Мужичок!
Тайӧ вӧлі капитан.
Сійӧ матыстчис, лолыс сылӧн вӧлі тырӧма, быттьӧкӧ ӧдйӧ котӧртӧмысь:
— Вот беда, мужичок!
Кодкӧ нуӧма миянлысь лыжинымӧс.
Вот разбойникъясыд!
Заводитлі ме найӧс вӧтӧдны, но некӧн некод оз тыдав.
А жаль...
И лыжиыс бур вӧлі, а главнӧйыс — сёрмам.
Чукӧртчам важ будка дорӧ стӧч дас вит часын.
Прӧстӧ ог тӧд, мый вӧчны...
— А ме тӧда, мый вӧчны! — шуис Травка. — Мунамӧй татысь подӧн.
Но сӧмын ӧдйӧджык!
А то тані вӧрас кыдзкӧ абу интереснӧ.
Сійӧ чорыда кутіс капитанлысь кисӧ, и найӧ мӧдӧдчисны джуджыд лымйӧд.
— А ноко, кыпыдджыка! — шуис капитан. — Заводит сьывны!
И сійӧ первойӧн заводитіс:
<rus>Эх, дороги!</rus>
<rus>Снег да туман...</rus>
<rus>Холода, тревоги</rus>
<rus>Да степной бурьян…</rus>
ТРАВКАЛӦН БАТЬЫС ВЕСЬКАЛӦ ПЛЕНӦ
Травка эз тӧд тайӧ сьыланкывсӧ.
Но всё равно сылы эз ковмы сьывны.
Муртса на кӧсйис заводитны сьывны, кыдзи друг вӧр пасьталаыс кыліс шутёвтӧм.
Кажитчис, мый некымын детинка ӧтпырйӧ шутёвтісны чуньяссӧ вомас сюйӧмӧн.
Тадзи шутьлявны вермӧны сӧмын торъя кужысь детинкаяс.
Шутёвтӧмыс ланьтіс сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи заводитчис.
Пуяс сайсянь чепӧсйисны кымынкӧ морт.
Лыжнӧй костюмъяс вылас найӧ вӧлі пасьталӧмаӧсь еджыд дӧрӧмъяс, прӧстыняяс да весиг нывкаяслысь платтьӧяс.
Найӧ вӧліны зэв тешкодьӧсь.
Но ӧткымынъяслысь Травка казяліс гӧрд галстукъяс да гӧгӧрвоис, мый тайӧ пионеръяс.
Найӧ, вӧлӧмкӧ, ворсӧны тӧвся разведчикъясӧн.
Найӧ горзісны:
— Стой!
Сдавайтчӧй!
Киястӧ лэптӧй!
Шыблалӧй оружиеястӧ!
Травка бергӧдчыліс.
Бӧрвылас сідзжӧ тыдовтчисны челядь.
Водзсасьны вӧлі весьшӧрӧ.
Но Травка эз кут лэптыны кияссӧ.
Мӧдарӧ, кияссӧ сійӧ пыдӧджык сюйис зептас.
Колӧ кӧ, мед детинкаяс и кыскӧны сылысь кияссӧ зепъяссьыс.
Сійӧ видзӧдліс капитан вылӧ.
Капитан эз жӧ и думайт лэптыны кияссӧ, а заводитіс сёрнитны уськӧдчысьяскӧд:
— Оружие миян абу.
А вот ті висьталӧй: кутшӧм сэтшӧм право серти усьласянныд ті мирнӧй путешественникъяс вылӧ?
Сэки шыасис челядьяс пиысь ӧти, тыдалӧ, мукӧдъясыслӧн юрнуӧдысьыс.
Сійӧ вӧлі пальто вылас пасьталӧма кузь еджыд дӧрӧм.
Шапкаыс сылӧн вӧлі гартлӧма мыйӧнкӧ еджыдӧн жӧ, а морӧсас кӧв йылын ӧшаліс выль пу автомат.
Сійӧ прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ми действуйтам миян штаб приказ серти да капитан Калашников распоряжение серти.
Ми мӧдӧдчим лыжнӧй походӧ, но друг получитім задание, и миян артмис военнӧй игра кодь.
Прикажитӧма босьтны пленӧ гражданинӧс, коді корсьӧ Травка нима детинкаӧс.
— Но, сэки мӧд делӧ, — шуис капитан. — Но ӧд ме некодӧс ог корсь!
— А тайӧ коді? — кирган гӧлӧсӧн юаліс юрнуӧдысьыс да чуньнас индіс Травка вылӧ.
— Тайӧ Травка и эм!
Сійӧ меным ачыс висьталіс!
Капитан заводитліс дорйысьны:
— Но ӧд ме сійӧс ог корсь...
— Аддзӧмныд, сы вӧсна и онӧ корсьӧй.
— Тайӧ збыль, — кутіс сетчыны капитан. — Но ӧд сійӧ гражданиныс должен лоны сьӧд меховӧй курткаа...
Кодкӧ серамсорӧн торкис капитанӧс:
— А сылы лоӧма жар татшӧм поводдя дырйи иславны мехӧвӧй курткаӧн, и сійӧ пӧрччӧма курткасӧ!
— Правильнӧ, правильнӧ, — шога шуис капитан. — Но сӧмын гражданиныс должен лоны ӧчкиа!
— А ті видлӧй аслад зептысь.
Гашкӧ, ӧчкиыд и сюрӧ! — кыліс сійӧ жӧ серамсора гӧлӧсыс. — Али тіянлы ӧчкитӧгыс оз тыдав?
Травка збоя видзӧдліс сералысь вылас.
Кыдзи сійӧ вермӧ серавны на вылын, кодъяс новлӧны ӧчки!
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник, кузь сьыліа детинка, да ещӧ и ачыс ӧчкиа.
— А тэ жирафа! — горӧдіс Травка.
— Абу, ме Серёжа, — ньӧти ӧбидитчытӧг спокойнӧя вочавидзис детинка.
Сэки капитан малыштіс зепсӧ, да... о ужас! — зептас и збыль вӧлі футляр, кӧні куйліс ӧчки, кодӧс сійӧ ӧчкиавлывліс лыддьысигӧн.
А мехӧвӧй пеля да кизя шапка йылысь нинӧм и вӧлі сёрнитны.
Вӧчны вӧлі немтор — ковмис сдайтчыны.
Юрнуӧдысьыс кызӧктыштіс, медым не киргыны, но век жӧ шуис кирган гӧлӧсӧн:
— И эм ещӧ примета: бур!
А ті ӧмӧй абу бурӧсь?
Тіянӧс босьтӧны пленӧ, а ті нюмъяланныд!
Капитан дугдіс нюмъявны да скӧрысь шуис:
— А вот сэтшӧм распоряжение, медым нуны менсьым лыжи, капитан Калашников эз сетлы!
Тайӧс ме бура тӧда!
— Лыжитӧ ми тіянлы сетам, — шӧпкӧдӧмӧн шуис юрнуӧдысьыс, — ті кӧ сетанныд кыв, мый онӧ пышйӧй миян дорысь.
— Сета кыв, — шуис капитан.
Травка тӧдіс, мый морт кӧ сетӧ кыв, то обязательнӧ должен сійӧс выполнитны.
Травка вынсьӧдіс:
— Менам папа кӧ весиг прӧстӧ шуас «ладнӧ», и то непременнӧ вӧчас.
И сэки пионеръяс решитісны, мый найӧ стӧча выполнитісны штаблысь приказаниесӧ: босьтісны пленӧ буретш сійӧ гражданинсӧ, коді корсис ассьыс Травка нима писӧ.
А сійӧ кӧ нин аддзӧма писӧ, то тайӧ ещӧ бурджык.
Пионеръяс вайисны капитанлысь лыжисӧ да решитісны ӧчередьӧн нуны Травкаӧс пельпом выланыс.
Но тайӧтор капитан некодлы эз вермы дӧверитны.
Сійӧ сэтшӧма радейтіс Травкаӧс, быттьӧ сійӧ и збыль вӧлі сылӧн пи.
И пленнӧйяс мӧдӧдчисны важ трансформаторнӧй будка дорӧ, найӧс кытшалӧмаӧсь лыжияса дас кымын гырысь детинка.
Но, дерт, капитан пельпом вылын Травка вӧлі наысь быдӧнысь вылынджык да видзӧдлывліс на вылӧ тшапа.
Капитан шуис:
— А ноко, ребята, заводитӧй сьывны!
Сӧмын тэ, старшӧй, эн сьыв. А то дзикӧдз гӧлӧсыд бырӧ.
Ставныс заводитісны сьывны.
И Травка зілис сьывны:
<rus>Эх, дороги!</rus>
<rus>Снег да туман...</rus>
<rus>Холода, тревоги</rus>
<rus>Да степной бурьян...</rus>
<rus>Снег ли, ветер —</rus>
<rus>Вспомним, друзья:</rus>
<rus>Нам дороги эти</rus>
<rus>Позабыть нельзя.</rus>
<rus>Край сосновый...</rus>
<rus>Солнце встаёт...</rus>
<rus>У крыльца родного</rus>
<rus>Мать сыночка ждёт...</rus>
НЁЛЬӦД ВЗВОДСА КОМАНДИР
Ылын тыдовтчис трансформаторнӧй будка.
Ылісяньыс сійӧ вӧлі дзик керка кодь, коді сулаліс курӧг кокъяс вылын, либӧ, бурджык шуны, свайнӧй стрӧйба кодь, кутшӧмъясӧс Травка аддзывліс коркӧ картинка вылысь: нёль кузь столб йылӧ пуктӧма вӧлі не то ыджыд ящик, не то ёсь йыла ичӧтик керка.
Керкаӧ пыранін весьтын вӧлі векньыдик пос.
— А мыйла сійӧ столбъяс йылын? — юаліс Травка капитанлысь.
— Гӧгӧрвоана мыйла, — вочавидзис капитан. — Тэ ӧмӧй ачыд он дӧгадайтчы?
Трансформаторӧ воӧ ыджыд напряжениеа ток.
Да медым кодкӧ эз думышт вӧрӧдны трансформаторсӧ, ми и пуктім сійӧс вылӧджык.
— А мыйла нӧ сэки поскыс? — чуймис Травка. — Кавшасьнысӧ ещӧ интереснӧджык!
Быдӧн кайлас видзӧдлыны, мыйын сэні делӧыс!
— А тайӧс найӧ асьныс нин сувтӧдӧмаӧсь.
— Кодъяс «найӧ»?
— А вот ӧні аддзан.
Капитан чукӧстіс став детинкаяссӧ, кодъяс босьтісны сійӧс Травкакӧд пленӧ, да шуис:
— Но, менам ёртъяс, пропадитінныд.
Сдайтчӧй.
— Мыйла нӧ? — ышнясьӧмӧн юаліс буретш сійӧ кузь тушаа, ӧчкиа детинкаыс.
— А вот мыйла, — вочавидзис капитан: — тіянлы сетӧма приказ не петкӧдлыны штаблысь расположениесӧ.
А тіян штабныд — со сійӧ!
Сійӧ индіс трансформаторнӧй будка вылӧ да сыкӧд орччӧн сулалысь ичӧтик керка вылӧ.
Керка весьтас чурвидзис кӧрт труба.
Трубасьыс петіс тшын.
— Сэні столбъяс йылас тіян наблюдательнӧй пункт, и сэні жӧ сулалӧ пулемёт.
Пулемётыс жугалӧма, оз лыйлы.
Телефон абу.
Орчча стӧрӧжкаас штабныд, и ті сэтчӧ котравланныд шонтысьны.
И ещӧ: ӧдзӧсас вывеска «Штаб», а улынджык — «Докладтӧг не пырны», «Бокӧвӧйяслы пырны оз позь» либӧ ещӧ мыйкӧ грознӧйджык, но тӧлктӧм.
— Вот угадывайтӧ!.. — радлӧмпырысь капитан вылӧ видзӧдігмоз шуис ӧчкиа детинка.
— А мый, абу збыль?
— Збыль, — шӧпкӧдӧмӧн шуис юрнуӧдысьыс. — Сӧмын ті, пӧжалуйста, энӧ висьталӧй, мый ми тіянлы ставсӧ расскажитім...
Ӧд ті тайӧс ставсӧ асьныд аддзинныд.
Либӧ водзджык тӧдінныд...
Эк, эгӧ дӧгадайтчӧй ми кӧртавны тіянлысь синъястӧ!
— Да, — шуис капитан. — Бурджык эськӧ вӧлі кӧртавны синъясӧс.
Но ме волшебник да ставсӧ аддза!
Ме верма водзвыв висьтавны, мый ӧні лоӧ тіян штабын: ӧні пос кузя лэччас наблюдатель да тӧвзьыштас штаблань.
И збыльысь, трансформаторнӧй будкаысь поскӧд лэччис, быттьӧ обезьяна, кутшӧмкӧ детинка да котӧртіс стӧрӧжкалань.
Ставныс чуймисны.
А кузь тушаа детинка сувтіс капитан водзӧ да кутіс кевмысьны:
— Висьталӧй, кыдзи ті тайӧс тӧдмалінныд? — И сійӧ эз нин серав, а весиг зэв нораа кевмысис.
Но капитан нинӧм эз шу да водзӧ висьталіс:
— Вот ӧні петас штабысь тіян начальникныд.
Сідзи и лои: мыйӧн сӧмын капитан шуис тайӧс, керкаысь котӧрӧн петіс кузь пальтоа, киас сигнальнӧй флажокъяса пионер.
— Но, Травка, — шуис капитан, — докладывайт сылы, кыдзи вӧлі делӧыс.
— А ӧд ме ог куж, — дзик капитан пель весьтӧ копыртчӧмӧн вашнитіс Травка. — Ме ӧд запомниті сӧмын «А» — точка да чёрточка да «М» — кык чёрточка.
— Ме кута тэныд подсказывайтны.
Сет вызов: ӧвтышт кияснад юр весьттіыд куимысь крест-накрест.
Травка сідзи и вӧчис.
Штабдорса пионер пырысь-пыр повторитіс тайӧ движениеяссӧ.
«Вызов примитӧма», — дӧгадайтчис Травка.
— Бур, — шуис капитан. — А ӧні передайтам текстсӧ.
«В» — точка кык тире...
Травка сигнализируйтіс.
— «А» — ӧти точка да чёрточка...
Травка кыкысь лэптыліс кисӧ.
— Тадзи лоӧ вывті дыр, — шуис капитан. — Лэччы лучше.
А ребята мед тӧдмалӧны, мый ме кӧсъя висьтавны. — Сійӧ шыасис ӧчкиа насмешник дорӧ: — Ноко, мехӧвӧй куртка да ӧчки йылысь тӧдмавны радейтысь, мый ме кута висьтавны водзӧ?
«Ва...»?
Детинка падмис.
Сійӧ эз тӧд, мый вочавидзны.
— Ноко, Серёжа, ноко! — заводитіс ышӧдны Травка.
Сійӧ и ачыс эз тӧд, мый лоӧ водзӧ, да сылы зэв окота вӧлі тӧдмавны.
— Вагон? — юаліс детинка.
— Мыйла нӧ «вагон»?
— чуймис капитан.
— Варыш! — горӧдіс кодкӧ.
— Абу, и абу варыш...
Сэки ставныс ӧта-мӧд вежмӧныс кутісны тӧдмавны таинственнӧй кывсӧ:
— Вадор!
— Вал!
— Варенье!
— Вазелин!
— Вабергач!
— Ваболь!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кодкӧ горӧдіс «Ведра!»
Но тайӧ нин ньӧти эз вӧв «Ва...»
abu
abu
abu
Капитанлы лои заводитны сетавны сигналъяс.
— «В»!
— горӧдісны став детинкаясыс хорӧн, кор капитан сигналитіс первой шыпассӧ.
— «А»!
— Тайӧ ме повторяйта, — гӧгӧрвоӧдіс капитан. — А со водзӧ... — Капитан сигналитіс шыпас.
— «Й»!
— горӧдісны детинкаяс.
— «Ӧ»!
— «Д»!
— «А»!
— «Вайӧда»!
— муртса эз бӧрдӧмсорӧн горӧд насмешник. — И мыйла тайӧ ме водзджык эг дӧгадайтчы — «вайӧда»!
Капитан водзӧ сигналитіс: Д, А, С К, Ы...
— «Дас кык»!
— горӧдісны детинкаяс.
А сэсся найӧ кутісны сёрнитны надзӧнджык нин: — «Пленнӧйӧс»...
«Вайӧда дас кык пленнӧйӧс»...
«Прикажитӧй»...
«меным»...
«командуйтны»...
«наӧн»...
Штабдорса пионер кутіс сигналитны: «Нёльӧд взводса командир!»
Юрнуӧдысь чепӧсйис водзӧ да мӧдӧдчис штаблань.
«Стой!» — сигналитіс пионер.
Юрнуӧдысь сувтіс.
Пионер бара кутіс ӧвтчыны флажокъяснас: «Нёльӧд взводӧн командуйтӧм передайтны капитан Калашниковлы».
— Вот тайӧ да! — горӧдіс юрнуӧдысь, пӧрччис лыжисӧ да крута бергӧдчис.
Сэки ставныс кутісны ызгыны да кытшалісны капитанӧс:
— Кыдзи абу яндзим тіянлы, капитан ёрт!
Мыйла нӧ ті миянӧс пӧрйӧдлінныд!
Ми эськӧ тайӧ каднас аддзим Травкалысь настоящӧй батьсӧ!
Торйӧн нин скӧраліс Серёжа:
— Ме пырысь-пыр гӧгӧрвои, мый тайӧ капитан Калашников и эм!
А то мыйла эськӧ сійӧ тӧдіс, кутшӧм распоряжение сетліс капитан Калашников, а кутшӧмӧс эз сетлы?
— Тэ нин тӧдін, тӧдін... — торкис сійӧс юрнуӧдысьыс. — Ме вот аддзылі, мый сійӧ пыр нюмъялӧ, сідзкӧ шутитӧ.
— Энлӧй, ёртъяс, энӧ вензьӧй! — миритӧм могысь шуис капитан. — Ме тіянӧс эг пӧрйӧдлы, ті асьныд асьнытӧ пӧрйӧдлінныд.
Ми тіянкӧд эгӧ споруйтӧй, и ме тіянӧс ог ӧбидит.
Ті кӧ нин миянӧс Травкакӧд кыйӧдінныд, то Травкалысь настоящӧй батьсӧ ті, дерт, корсинныд эськӧ, сійӧ кӧ вӧлі кӧнкӧ матігӧгӧрын.
Сідзкӧ, Мӧскуаса гӧра вылын сійӧ абу.
А ӧні командуйтны кута ме.
Аслам первой помощникӧн назначайта тіянлысь юрнуӧдысьтӧ, а адъютантӧн — Травкаӧс.
А водзӧ капитан заводитіс сёрнитны нин командир моз:
— Нёльӧд взвод! Кывзы менсьым команда!
Первой помощник, <rus>вперёд</rus>!
Ставныд сы бӧрся ӧти лыжня кузя — марш!
Лыжникъяслӧн взвод нюжӧдчис ӧти кузь цепӧ.
Медся бӧрын муніс нёльӧд взводлӧн выль командир, кодлӧн пельпом вылас пукаліс аслас выль адъютантыс.
Кор матыстчисны штаб дорӧ, капитан прикажитіс сувтавны ставныслы рядӧ.
Пионеръяс сувталісны.
— А ноко, Травка, видзӧдлы, — шуис капитан: — удитім ми срок кежлӧ воны? —
И сійӧ петкӧдліс Травкалы кисьыс часісӧ.
Ичӧт стрелкаыс сулаліс «3» цифра вылын, а ыджыдыс индіс «12» цифра вылӧ.
— Удитім! — долыда шуис Травка.
— Стӧч! — вынсьӧдіс капитан. — Дас вит час.
А лейтенант Солнечкакӧд абуӧсь!
Сійӧ пионерыс, коді сёрнитіс флажокъясӧн, лои взвод водзын.
Вӧлӧмакӧ, сійӧ абу прӧстӧй пионер, а вожатӧй.
Галстукыс сылӧн вӧлі кӧрталӧма пальто вылас, а морӧсас пионерскӧй значоккӧд — ичӧтик бипуркӧд орччӧн — тыдаліс ещӧ и комсомольскӧй значок — «ВЛКСМ» шыпасъяса ичӧтик знамя.
Травка петіс водзӧ, сетіс пионерскӧй салют да лӧсьӧдчис висьтавны сідзи, кыдзи сійӧс велӧдіс капитан: «Воис нёльӧд взвод.
Приказ выполнитӧма.
Пленнӧйясӧс босьтӧма.
Воштӧмъяс абуӧсь».
Но муртса Травка заводитіс, вожатӧй торкис сійӧс:
<rus>— Отставить!</rus>
Китӧ лэдз!
Тэ ӧмӧй пионер?
— Абу, — шуис Травка. — Ме абу пионер.
Ме адъютант.
— А адъютант, дерт нин, должен тӧдны, — скӧрысь шуис вожатӧй, — мый мортыс кӧ абу на примитӧма пионерӧ, то сійӧ оз имеит право салютуйтны пионеръяс моз.
Сэки Травкалы лои сэтшӧм ӧбиднӧ, мый сылӧн весиг, кажитчӧ, синваыс кутіс доршасьны.
И тайӧ дзонь взвод водзын!
Травка бергӧдчис капитанлань, но капитан локтӧ нин вӧлі сійӧс дорйыны.
Капитан шуис серьёзнӧя, военнӧй гӧлӧсӧн:
— Адъютант стӧча исполняйтӧ менсьым приказ, и тайӧ случайын сійӧ ньӧти абу мыжа.
— Ладнӧ, рапортуйт либӧ, — шуис Травкалы вожатӧй эз нин сэтшӧм скӧрысь, кыдзи водзджыксӧ.
Травка торксьытӧг висьталіс рапортсӧ ставнас, помаліс «Рапорт сдайтӧма» кывъясӧн да сетіс пионерскӧй салют.
— Рапорт примитӧма! — шуис вожатӧй да тожӧ сетіс салют.
Травка гордитчӧмӧн видзӧдліс бӧрвылын сулалысь пионеръяс вылӧ.
А вожатӧй ачыс матыстчис капитан дорӧ сетны рапорт.
Капитан примитіс рапорт, салютуйтіс да кутліс вожатӧйлысь кисӧ.
И друг вожатӧй матыстчис Травка дорӧ да сідзжӧ кутліс сылысь кисӧ!
Сэки нин Травкалы лои вывті рад.
ИЗМАЙЛОВЪЯСӦС ТУЯЛӦМА!
ИЗМАЙЛОВЪЯСӦС КУТӦМА!
Тайӧ каднас матыстчисны лыжиӧн ещӧ кык пионер.
Найӧ эз на удитны лолыштны, кыдзи ӧтиыс горӧдіс:
— Рапортуйтӧ мӧд взводса разведка!
Старшӧй разведчик — Андрюша, мӧд ногӧн кӧ ме.
Измайловъяс сюрины!
Сійӧ гӧрд лыжнӧй фуфайкаа да лӧз гача, морӧсас дас квайтӧд номер.
Гӧтырыс гӧрд фуфайкаа жӧ, юрас гӧрд визя еджыд шапка, номерыс кыксё кызь нёль.
Рапорт сдайтӧма!
— Да ме ӧд сійӧс аддзылі бинокль пыр! — горӧдіс Травка. — Но, дерт, тайӧ и вӧлі дядя Лёва Измайлов!
Сійӧ опытнӧй лыжник.
Сійӧ сёйис шоколад!
И кыдзи тайӧ ме сійӧс сразу эг тӧд!
Аддза, кодкӧ тӧдса, а коді — эг дӧгадайтчы.
Сӧмын ӧні дӧгадайтчи.
Капитан Калашников юаліс Андрюшалысь:
— А ті налы висьталінныд, мый найӧс виччысьӧны тані, трансформаторнӧй будка дорын?
— Эг, ми эг висьталӧй, мый найӧс виччысьӧны, — вочавидзис Андрюша. — Тайӧс миянлы некод эз тшӧкты.
Ми налы шуим, медым найӧ ӧдйӧджык локтісны татчӧ, будка дорӧ, а найӧ эз локны.
Шуӧны, налы некор.
— А ті висьталінныд, мый тайӧ капитан Калашниковлӧн распоряжение? — виччысьны вермытӧг юаліс вожатӧй.
— Ставсӧ висьталім.
И сы йылысь, мый миян военнӧй игра, и ставсӧ.
— Но, а найӧ?
— Найӧ шуисны, мый талун налы некор военнӧй играӧн ворсны, а мӧдысь найӧ непременнӧ ворсасны.
И медым ми водзвыв висьталім.
— А сэсся?
— А сэсся найӧ сдайтісны лыжияссӧ, пальтоасисны да мунісны Мӧскуаӧ.
Ми найӧс корим бергӧдчыны, кор электричкаыс нин матыстчис.
А найӧ эз сӧгласитчыны.
Друг ыб вывсянь кылісны зэв гора горӧдӧмъяс:
— Туялім!
Аддзим!
Кутім!
Босьтім!
Вайӧдім!
Тайӧ горзісны кык лыжник.
Найӧ ӧта-мӧд вежмӧныс котӧртісны ыб вывті, мыйвынсьыныс йӧткасисны лыжи бедьяснас.
— Кодӧс кутінныд? — горӧдіс налы вожатӧй.
— Измайловъясӧс! — кыліс воча.
Андрюша чуймис:
— Мый нӧ, поездсьыс али мый найӧс кыскӧмаӧсь?
Лыжникъяс котӧртісны вожатӧй дорӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ, да кыкнанныс ӧтпырйӧ заводитісны рапортуйтны:
— Рапортуйтӧ коймӧд взводса разведка!
— Измайловъясӧс кутӧма!
— Ловйӧн!
— Босьтӧма пленӧ!
— Вайӧдӧны штабӧ!
Вожатӧй найӧс ӧлӧдіс:
— Да висьталӧй ті кодныдкӧ ӧтиныд!
— Сідзкӧ, тэ висьтав, — шуис лыжникъяс пиысь ӧтиыс мӧдыслы. — Тэ первой найӧс аддзин, тэ и висьтав.
— Да кутшӧмджыкӧсь кӧть найӧ? — юаліс Андрюша, коді ещӧ водзджык на наысь туяліс Измайловъясӧс.
— А татшӧмӧсь: ар комына мужчина, сыкӧд нывка.
Ставныс сідзи и вак-вакӧн серӧктісны.
Разведчик век ассьыс висьталіс:
— Но мый сераланныд?!
Миянлы ӧд эз висьтавны, медым ми непременнӧ вайӧдім старукаӧс либӧ кӧть нин шӧр арлыда нывбабаӧс!
А тайяслысь ми юалам: «Ті Измайловъяс?»
Найӧ шуӧны: «Абу».
А аслыныслы лои интереснӧ: «Мыйла найӧ тіянлы?»
Ми шуам, мый Измайловъяслы колӧ мунны важ трансформаторнӧй будка дорӧ.
А нывкаыс кыдзи горӧдас, кыдзи кутас кинас клопайтны: «Ми Измайловъяс!
Папочка, эн скрывайт!
Ми Измайловъяс!»
Сэки и мужчинаыс висьтасис жӧ, мый найӧ Измайловъяс.
Но нывкаыс первой эз выдержит.
Вожатӧй скӧрмис:
— Да ӧд тіянлы вӧлі лючки висьталӧма, мый найӧ ассьыныс фамилиясӧ оз дзебны!
— Найӧ эз и дзебны.
Первойсӧ эськӧ дзебисны жӧ, но эз дыр, — шуис разведчик, но мыйлакӧ эз нин сэтшӧм долыда, кыдзи водзсӧ.
— А сэсся мый?
— А сэсся ми кӧрталім налысь синъяссӧ, медым найӧ штабнымӧс эз аддзыны.
Мужчинаыс заводитліс водзсасьны, но сэки нывкаыс кыдз горӧдас: «Мед кӧрталӧны, тайӧ весиг интереснӧджык!»
Да со найӧс вайӧдӧны!
Ставныс бергӧдчисны.
Штабнӧй керка сайсянь петкӧдчисны йӧз.
Водзвылын восьлаліс пионер да гезйӧд кыскис лыжи гоз, кодъясӧс вӧлі крепитӧма вомӧныс пескӧн.
Артмӧма дадь кодь.
Тайӧ даддяс пукаліс кӧрталӧм синма Солнечка.
Сійӧ чатӧртлывліс юрсӧ да чукрӧдліс нырсӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ видзӧдлывлӧ.
Сы бӧрвылын локтіс Солнечкалӧн батьыс, кодлысь синъяссӧ вӧлі кӧрталӧма жӧ.
Сы ӧтар-мӧдар бокӧд локтісны кык лыжник.
Капитан Калашников видзӧдліс часі вылӧ да горӧдіс:
— Сёрминныд, лейтенант!
Менам часі вылын ӧні дас вит час кызь нёль минут!
БАТЬ ДА МАМ
Травкалӧн батьыс да мамыс эз тӧдны, мый сійӧ ловъя, здоров да весиг весел.
Мам пукаліс кельыд чужӧма да бӧрдӧм синъяса.
Сійӧ нинӧм эз сёрнит.
Со кымын во нин помся сійӧ аддзис ассьыс детинкасӧ быд лун, а думайтіс сы йылысь быд минут.
Весиг кор мамыс эз вӧв гортас, а удж вылын, велӧдчис либӧ муніс кытчӧкӧ могӧн, сійӧ кӧть ичӧтика, да думайтіс сы йылысь.
Друг дзик виччысьтӧг нюммунас.
Ставныс юаласны: мыйла?
Первойсӧ сійӧ и ачыс оз тӧд.
А сэсся тӧдвылас уськӧдас: кыдзи сійӧ Травкаӧс купайтіс, а сійӧ тайӧ каднас мыйкӧ серам петкӧдланаӧс шуис.
И сійӧ пыр тӧдіс, кӧні Травка, мый вӧчӧ, ас кадӧ-ӧ сёйис, мыссис-ӧ кор колӧ, эз-ӧ шыблав кытчӧ веськалӧ ассьыс игрушкаяссӧ, небӧгъяссӧ да уджалан инструментъяссӧ.
А талун Травка лунтыр эз вӧв гортас, и мам нинӧм эз тӧд сы йылысь.
Ок, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ прӧстӧ детскӧй садйын!
Кутшӧм эськӧ мам вӧлі спокойнӧй!
Бать звӧнитіс телефон пыр милицияӧ.
Милициясянь вочавидзисны, мый детинка вошӧм йылысь колӧ вӧлі юӧртны вокзалын на.
Но найӧ кутасны корсьны.
Сэсся бать звӧнитіс телефон пыр став тӧдсаясыслы.
Тӧдсаяс тӧдмавлісны, мый Травка вошӧма, да заводитлісны тӧждысьны батьыскӧд да мамыскӧд тшӧтш...
Детскӧй садйын тайӧ луннас занятиеяс эз вӧвны.
Но Вовка-морячок да Ваня важӧн нин сёрнитчылісны Травкакӧд петавны рытнас дворӧ да видзӧдлыны, кыдзи известнӧй стахановец Володя петкӧдас ассьыс нималана мотоциклсӧ рытъя прогулка вылӧ.
Найӧтӧ нин тӧдісны, мый вежалунӧ да бур поводдя дырйи прогулка обязательнӧ лоӧ.
И Володя непременнӧ лэдзас найӧс сулалыштны орччӧн да видлавны машинасӧ дзик медбӧръя винтӧдзыс.
Володя ставсӧ гӧгӧрвоӧдас, а, гашкӧ, весиг и новлӧдлыштас.
Найӧ аддзылісны Травкалысь батьсӧ, кор сійӧ прӧйдитіс дворті, да думайтісны, мый Травка воис жӧ нин прогулка вылысь.
Но дворын сійӧ век на эз вӧв.
Сэки найӧ решитісны ветлыны сы дорӧ.
Найӧ мунісны «Б» корпусӧ, кайисны подӧн квайтӧд судтаӧ, сы вӧсна мый лифтнас некод эз кай да некодлысь вӧлі корны, медым найӧс босьтісны аскӧдныс.
Но 68-ӧд номера патера ӧдзӧс водзӧ найӧ падъялігтыр сувтісны: всё-таки найӧс некод эз корлы да весиг некод эз и виччысь.
— Звӧнит! — шуис Вовка.
— Ог, тэ звӧнит, — шуис Ваня.
— Мыйла ме?
— А тэ кузьджык!
— Тайӧ оз лыддьыссьы, — шуис Вовка. — Тэ верман сувтны кок чунь йылад.
Но Ваня сідзи и эз решитчы звӧнитны.
— Тӧдан мый, Вовка, — шуис сійӧ: — Травка, буракӧ, видлалӧма, кыдзи звоноксӧ вӧчӧма, да ӧні звонокыс всё равно оз уджав.
Вай бурджык таркӧдчыштам.
Найӧ таркӧдчисны ӧтпырйӧ.
Кыкнанныс зілисны таркӧдны кыдз позьӧ ньӧжйӧджык.
Но ӧдзӧс пырысь-пыр жӧ воссис.
Быттьӧкӧ найӧс кодкӧ терпитны вермытӧг виччысьӧма.
Петіс Травкалӧн батьыс.
Сійӧ первойсӧ неуна сулалыштіс да видзӧдліс на вылӧ кыдзкӧ тешкодя, быттьӧкӧ повзис.
Сэсся сійӧ копыртчис налань, кыкнаннысӧ кутіс пельпомъясӧдыс да нуӧдіс аскӧдыс, мунігмозыс юасис:
— Но висьталӧй, челядь, ӧдйӧджык висьталӧй!
Ті аддзылінныд Травкаӧс?
— Аддзылім, — ыджыд морт моз шуис Вова. — Ми быд лун сійӧс аддзывлам.
— А талун, талун аддзылінныд?
— И талун аддзылім, — шуис Ваня.
Бать кутіс тэрмӧдлыны найӧс:
— Кытысь?
Кор?
— Ме талун эг аддзыв, — шуис Вова.
А Ваня шуис:
— Ме талун аддзылі, кыдзи ті Травкакӧд да мамыскӧд мунінныд троллейбуслань.
Ті ещӧ Травкалысь лыжисӧ нуинныд.
— А сэсся?
Сэсся?
— А сэсся — ми ӧні локтім сыла.
Мам эз вермы терпитны да петіс коридорӧ.
Сылы зэв окота вӧлі тӧдмавны, коді сэні сёрнитӧ.
— Ми Травкала, — шуисны кыкнан детинкаыс.
— Травка абу гортын, — меліа шуис мамыс, — но сійӧ регыд должен локны.
А ті пырӧй, зонкаяс, пырӧй.
Пӧрччысьӧй, ворсыштӧй, чай юыштам.
Кутшӧм менам варенье эм!
Травкалӧн радейтанаыс...
Пӧрччысьӧй, пӧрччысьӧй, сійӧ пырысь-пыр...
Друг кыліс резкӧй телефоннӧй звонок.
Бать да мам котӧртісны телефон дорӧ да кыкнанныс ӧтпырйӧ кватитісны трубкасӧ.
Но бать меліа босьтіс трубкасӧ мам киысь, кывзыштіс неуна, а сэсся шуис мамлы:
— Тайӧ милициясянь сёрнитісны.
Найӧ висьталісны, мый звӧнитӧмаӧсь став детскӧй жыръясас, кытчӧ вайӧдӧны вошӧм челядьӧс.
— Но, и мый?..
Мый налы вочавидзӧмаӧсь?
— Сійӧ некӧн абу.
— А ті тӧданныд, зонкаяс... — шуис мам Вовалы да Ванялы, — а ӧд Травкаыд миян... воши...
Сійӧ кыдзкӧ сразу пуксис стул вылӧ да друг бӧрддзис сэтшӧм гораа да сэтшӧм нора, мый кызіник Вовалӧн да еджыд юрсиа, кельыдлӧз синма Ванечкалӧн горшдінныс гӧрддзассис да синъясыс кутісны тырны синваӧн.
Найӧ кыкнанныс ӧтпырйӧ бергӧдчисны да чепӧсйисны котӧртны.
Бать котӧрӧн петіс на бӧрся пос вылӧ да кутіс чуксавны найӧс бӧр:
— Ваня!
Вовочка!
Но детинкаяс пыр котӧртісны и котӧртісны этажсянь этажӧ, кытчӧдз эз петны дворӧ.
Сэні найӧ неуна сулалыштісны да бара чепӧсйисны котӧртны.
— Кытчӧ тайӧ ті, вильышъяс? — юаліс тётя Машенька да кутіс найӧс кыкнансӧ.
Тётя Машенька вӧлі детскӧй садса руководительницаӧн.
Сійӧ вӧлӧмкӧ буретш локтӧ налы паныд.
Детинкаяс висьталісны сылы ставсӧ, мый аддзылісны да кывлісны.
И сэки сійӧ пыр жӧ муніс «Б» корпусӧ, медым успокоитны Травкалысь мамсӧ да мыйӧнкӧ сылы отсавны.
А бать тайӧ каднас юкталіс мамӧс ваӧн да сеталіс синваысь капляяс.
Ӧти киас сылӧн вӧлі стӧкан, а мӧдас — лекарство тыра ичӧтик бутылка.
Друг ӧтпырйӧ кутісны звӧнитны телефон да пыран ӧдзӧс весьтса звонок.
Патераыс ставнас тыри звонок шыясӧн.
Бать чепсасис ӧти звонок дорсянь мӧд дорӧ, но киясыс сылӧн вӧліны занятӧсь, и сійӧ эз вермы восьтыны ӧдзӧссӧ, эз вермы босьтны и телефоннӧй трубкасӧ.
А мамлӧн выныс эз вӧв.
Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис пуктыны ставсӧ пызан вылӧ да восьтыны ӧдзӧссӧ.
Пырис тётя Машенька.
Бать сыкӧд весиг эз здоровайтчы, а уськӧдчис телефон дорӧ.
Сійӧ кыліс скӧр гӧлӧс:
— Мыйла тайӧ тіян телефоныд то занят, ном моз тиньгӧ — «пи... пи... пи... пи...», то мазі моз дзизгӧ — «бууу... буууууу... буууууу...» — сідзкӧ, прӧст, а ті онӧ вочавидзӧй?
Некутшӧм порядок абу!
— Да ме... — заводитліс гӧгӧрвоӧдны бать, но скӧр гӧлӧс торкис сійӧс:
— Мыйла тайӧ ті энӧ локтӧй Пролетарскӧй станцияӧ аслад Травка пиыдкӧд да сылӧн мамкӧд, нелямынӧд номера поликлиникаысь медбур сьылыськӧд да поэтессакӧд?
— Да сійӧ...
— Али тіянӧс ышӧдісны пионеръяс да заводитінныд ворсны военнӧй играӧн?
Кошмар!
— Да ми...
— Та понда ті ставныд мӧд вежалунӧ локтанныд Пролетарскӧй станцияӧ, кӧні тіянӧс лоӧ лэдзӧма бӧрӧн да кӧртӧда синъясӧн Мӧскуаса гӧрасянь!
Бать кывзіс да нинӧм эз гӧгӧрво.
Тайӧ сёрнитіс дядя Лёва Измайлов.
Сійӧ шутитіс.
Но батьлы эз вӧв шуткаӧдз.
Сійӧ шуис шог гӧлӧсӧн:
— Миян пиным воши...
— Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Травка? — кутіс тӧждысьны Измайлов. — Ми ӧні пыр жӧ, пыр жӧ воам тіянӧ!
Ставсӧ тӧдмалам да ставсӧ ладмӧдам.
Сэтшӧм тӧлка морт — и друг пропадитас?
Да некор оз вермы лоны татшӧмторйыс!
КАПИТАН ОРДЫН ГӦСТИТӦМ
Кор тыдовтчис, мый Мӧскуаса гӧраяс вылын Травкалӧн батьыс абу, а Измайловъяс мунӧмаӧсь, капитан да Солнечкалӧн батьыс решитісны мӧдӧдны Мӧскуаӧ телеграмма, медым Травкалӧн бать-мамыс эз тӧждысьны.
Но, ӧти-кӧ, Травкалӧн батьыс, гашкӧ, и ачыс на гортас эз во.
Сэки мамыс ӧтнас получитас телеграммасӧ, чуймас, кутас волнуйтчыны, шогӧ усьӧ — и дзик весьшӧрӧ.
А мӧд-кӧ, электростанциядорса ичӧтик железнодорожнӧй сувтланінын телеграф эз вӧв, матысса телеграфӧ колӧ вӧлі мунны лыжиӧн часысь не этшаджык.
abu
abu
abu
Да ещӧ Мӧскуаын телеграммасӧ нуны ковмас мыйтакӧ кад.
Электропоезд должен мунны сизим часын.
Телеграмма вотӧдзыс Травка ачыс нин гортас лоӧ.
Ставсӧ тадзи подробнӧя обсудитӧм бӧрын найӧ и решитісны ветлыны капитан ордӧ ӧбедайтны.
Кадыс налӧн вӧлі тырмымӧн.
Капитан оліс ӧтнасӧн электростанциябердса ичӧтик жырйын.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм электрическӧй плита, мый сэтчӧ позьӧ вӧлі пуктыны ӧтпырйӧ мыйта колӧ скӧвӧрда, чайник да кастрюля.
Сӧмын мед местаыс тырмис.
Скӧвӧрда вылын жаритчис сосискиа яичница, кастрюляын пуис йӧв сора какао, а мӧд кастрюляын — картупель.
А ачыс капитаныс тайӧ каднас весаліс порсьпи ыджда ёдіӧс.
Шыд эз вӧв.
Но, висьтавны кӧ нин, Травка да Солнечка эз ёна радейтны шыдтӧ.
Травка гусьӧникӧн юаліс:
— Тэ мый медся ёна радейтан?
— Мороженӧй, — шӧпнитіс Солнечка.
— Ме тожӧ...
Капитан эз вермы кывны налысь сёрнисӧ.
Но эз весьшӧрӧ сійӧ шулы пионеръяслы, мый сійӧ волшебник да аддзӧ быдтор.
Сійӧ мигнитіс Солнечка батьлы:
— Займитчы, лейтенант.
Солнечкалӧн батьыс восьтіс сгущеннӧй йӧв тыра банка, сорлаліс сійӧс обыкновеннӧй йӧлӧн, крӧшитіс сэтчӧ юмов фрукты да кисьтіс ставсӧ тайӧс электрическӧй шнура неыджыд эзысь ведраӧ.
Сэсся сійӧ восьтіс еджыд ӧдзӧс, коді вӧлі плитаыскӧд орччӧн.
Тайӧ вӧлі стенӧ вӧчӧм неыджыд шкаплӧн ӧдзӧс.
Сійӧ пуктіс ведрасӧ шкапӧ, а вилкасӧ, мыйӧн помассис шнурыс, сюйис шкап стенса штепсельнӧй розьӧ.
Ведраын кутіс жургыны электрическӧй мешалка.
Сэки сійӧ топыда пӧдлаліс шкап ӧдзӧссӧ да бергӧдіс ыджыд сьӧд выключатель, коді вӧлі ӧдзӧскӧд орччӧн.
Ӧбед помасигкежлӧ Солнечкалӧн батьыс перйис шкапысь ичӧтик ведрасӧ да торжественнӧя пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Сійӧ пырысь-пыр вевттьысис сэтшӧм мича гыӧрӧн, кутшӧм овлӧ тӧвнас пуяс вылын водз асылын.
А ичӧтик ведра пытшкын артмис сказочнӧй мороженӧй.
abu
Тайӧ вӧлӧма холодильнӧй шкап.
Сэні электричествоыс вырабатывайтіс... кӧдзыд!
ТРАВКА МУНӦ МОСКВАӦ
Воис кад торйӧдчыны.
Травка шуис прӧщайтчигас:
— Солнечка, тэ волы миянӧ гӧститны.
Ме тэныд петкӧдла миянлысь ӧтувъя кӧрттуй, куим трубаа крейсер, лифт да акань Мальвина.
— Ладнӧ, Травочка, вола.
— Ме гижа тэныд письмӧ.
Ме ӧні адрессӧ запомниті век кежлӧ: станция Пролетарскӧй, станцияса начальниклы, сетны Солнечкалы.
А менам адрес: Петровскӧй парк, Выль керкаяс, «Б» корпус, квайтӧд этаж, квайтымын кӧкъямысӧд патера.
Солнечка мыйлакӧ ышловзис:
— Да...
Акань Мальвина должен лоны кельыдлӧз юрсиа.
Помнитан «Зарни ключик» мойдын?
А тіян вижоват...
— А ми тэнад воигкежлӧ сійӧс краситам, — шуис Травка. — Ме ӧні тӧда: юрситӧ колӧ краситны клея краскаӧн.
А то ми заводитлім акварельнӧйӧн — нинӧм эз артмы.
Солнечкалӧн батьыс шуис серьёзнӧякодь:
— Зэв бур рецепт, — да пыр жӧ нюммуніс.
Сійӧ пуксьӧдіс нывсӧ пельпом вылас, лыжиасис да мӧдӧдчис лымъя эрд вывті.
А Травка капитанкӧд мӧдӧдчисны платформа вылӧ, кӧні вӧлі электропоездлӧн сувтланін.
Вӧлі рӧмдӧ нин.
Ылын тыдовтчисны гӧрд да еджыд бияс да дзик рельсъяс весьтын ыджыд еджыд светляк.
Выліас ыпнитлывлісны электрическӧй бикиньяс.
Тайӧ матыстчис электропоезд.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ вӧлі метрополитенса поезд кодь — трубатӧм и парыс оз пет.
Но такӧд тшӧтш сійӧ вӧлі трамвай кодь.
Сӧмын дуга пыддиыс сылӧн ӧткымын вагонъясын вӧлі вель сложнӧй приспособление, стенъястӧм зэв ыджыд кӧрӧбка кодь — куш ордлыясыс.
Сійӧ сигналитіс метроса поезд моз, но гораджыка да дырджык.
Поезд сувтіс.
Сэтысь петіс машинистлӧн помощник да кутіс наблюдайтны посадка бӧрся.
Капитан, кыв ни джын шутӧг, пырис Травкакӧд кабинаӧ.
Поездлӧн воддза ӧшинь весьтын пукаліс машинист.
Пельпомъяс вылас сылӧн дзирдалісны эзысь погонъяс.
Машинист сразу тӧдіс капитанӧс:
— Здравствуйте, капитан ёрт!
— Здравствуйте, техник-лейтенант ёрт, — вочавидзис капитан.
Сэсся кутліс машинистлысь кисӧ да шуис: — Кывзы, Васенька, менам другӧй: отсав меным.
Ӧні ӧд тэ вежсян Мӧскуаын?
— Да, тайӧ медбӧръя рейс.
— Босьт тэ тайӧ мужичоксӧ, нуӧд Мӧскуаӧ, а сэсся нуӧдан сэтчӧ, кытчӧ сійӧ висьталас.
— Да ӧд оз жӧ позь бокӧвӧйяслы машинист кабинаын, капитан ёрт!
— А тэ верман сійӧс лэдзны вагонӧ.
Ӧдзӧсыд ӧд тэнад бӧрвылад эм.
Вӧчан?
— Вӧча.
— Но, ладнӧ.
Капитан бара кутліс машинистлысь кисӧ, сэсся копыртчис Травкалань, тапкӧдыштіс сылысь банбокъяссӧ да чеччыштіс вагонысь.
Ставыс тайӧ лои кутшӧмкӧ ӧти здукӧ.
Капитан пыдди кабинаӧ кайис машинистлӧн помощникыс да шуис: «Вперёд!».
Машинист сетіс сигнал, пуктіс шуйга кисӧ тшак кодь зэв ыджыд кнопка вылӧ, веськыд кинас кутчысис ыргӧн рукояткаӧ да бергӧдіс сійӧс.
Поезд улын кыліс гораа чушкӧм.
Тайӧ петіс тормозъясысь сынӧд.
Тормознӧй колодкаяс лэдзисны кӧлесаяссӧ.
Машинист личкис тшак кодь кнопка, моторъяс кутісны жургыны, поезд вӧрзис да мӧдӧдчис, пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Машинисткӧд орччӧн сувтіс сылӧн помощникыс, погонъяса жӧ, но абу эзысь, а сьӧд да турунвиж канта.
Водзвылын ӧта-мӧд бӧрся ломзялісны семафоръяслӧн турунвиж бияс.
Регыд кутіс тыдавны турунвиж бияслӧн быдса цепь.
— «Турунвиж улича», — шуис машинистлӧн помощник.
— Зэв бур! — вочавидзис машинист.
Поезд тӧвзис пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
ДЗИКӦДЗ НОРМАНА ПОЛОЖЕНИЕЯС ОЗ ОВЛЫНЫ
Травка патераын кыліс звонок.
Бать да мам кыкнанныс чеччисны да мунісны восьтыны.
Найӧ пыр па надейтчисны, мый локтас Травка.
Но тайӧ бӧр локтісны Измайловъяс.
Найӧ ветлісны радиоӧ, медым сетны юӧр Травка вошӧм йылысь.
Дядя Лёва Измайлов кӧ нин босьтчис кутшӧмкӧ уджӧ, сійӧ вӧчас помӧдзыс.
Сійӧ шуис:
— Пока нинӧм эз артмы.
Радиоын шуӧны, мый ӧні некыдзи юӧртны.
«Мӧскуаса известиеяс» передайтӧны сӧмын час лунын, а часӧдзыс Травка непременнӧ сюрас.
Оз кӧ сюр — сэки мӧд делӧ.
Сэки налы позьӧ звӧнитлыны, и найӧ обязательнӧ юӧртасны «Мӧскуаса известиеясын» Травка вошӧм йылысь.
А пока положениеыс збыльысь йӧрмана.
— Дзикӧдз йӧрмана положениеяс оз овлыны, — шуис бать. — Ме муна газет редакцияӧ да сета объявление.
Гырыся: «Воши детинка», а сэсся водзӧ — став подробностьяссӧ.
Газетсӧ быдӧн лыддьӧны, да кодкӧ кӧ аддзыліс миянлысь детинканымӧс — непременнӧ лыддяс тайӧ объявлениесӧ.
И, дерт, отсалас вайӧдны.
Измайловъяс тэрмасисны поезд вылӧ.
Бать тэрмасис газет редакцияӧ.
Сійӧ шуис мамлы:
— Ме муна газет редакцияӧ.
Тэ пукавлан?
Мам надзӧникӧн вочавидзис:
— Ладнӧ, мун.
Ме пукавла тані, телефон дорас.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
РЕДАКЦИЯЫН
Вӧлі сёр рыт. Но бать тӧдіс, мый газет печатайтсьӧ войнас.
Водз асылын сійӧс грузитӧны автомобильясӧ, поездъясӧ, самолётъясӧ да мӧдӧдӧны став каръясӧ.
А Мӧскуаын сійӧс разӧдӧны почтӧвӧй отделениеясӧ да газетнӧй киоскъясӧ.
А сэні нин — кодлы гортас ваясны, сійӧ кӧ гижсьӧма, а коді и ачыс ньӧбас аслыс газетсӧ киоскысь.
Бать вӧлі тӧдса газетса редакторкӧд.
Сійӧ висьталіс редакторлы ассьыс шогсӧ.
Но редактор довкйӧдлыштіс юрсӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Ог вермы печатайтны Травка йылысь, некыдзи ог вермы!
Местаыс абу.
Ті жӧ тӧданныд, мыйта событиеыс!
И ставыс важнӧйӧсь, ставыс интереснӧйӧсь, ставыс гырысьӧсь...
— Но кыдзкӧ-мыйкӧ, Михаил Аркадьевич!
Ті гӧгӧрвоанныд, татшӧм несчастье! — шуис бать, и синъясыс сылӧн кутісны югъявны ичӧтлӧн моз.
Редактор заводитліс сійӧс бурӧдны:
— Да сюрас тіян детинкаыд, мый ті!
Миян канмуын челядь йылысь тӧждысьӧ быд морт.
— Ме тӧда, мый сюрас.
Но мый меным вӧчны?
Колӧ жӧ мыйкӧ вӧчны!
Милицияын — абу, радиоын — кадыс оз тырмы, тіянын — оз позь...
Буретш тайӧ здукас жырйӧ пырис типографияса уджалысь.
Киас сылӧн вӧлі ыджыд бумага лист, коді лякӧссьӧма типографскӧй краскаӧн да ставнас печатайтӧма кыз шыпасъясӧн, рисунокъясӧн да украшениеясӧн, но сӧмын ӧтиладорсяньыс.
— Тайӧ мый тіян? — юаліс редактор.
— «Мӧскуаса железнодорожник», пробнӧй оттиск.
Аски выльлун.
Вунӧдінныд?
— Да-да, — шуис редактор. — Быд пӧрйӧ вунӧда! — Сійӧ шыасис бать дорӧ: — Асланым типографияын ми печатайтам ещӧ и ичӧтик газет Мӧскуаса железнодорожникъяслы.
Тайӧ налӧн асланыс газет, петӧ выльлунъясӧ. — Друг сійӧ ачыс асьсӧ торкис: — Энлы!
Ӧд Травка воши кӧрттуй вылын?
— Да... вокзалын...
— Но, тіян шуд!
Железнодорожникъяс сійӧс и корсясны.
Пырысь-пыр ме сӧгласуйта тайӧ юалӧмсӧ.
Редактор босьтіс телефоннӧй трубка, звӧнитіс «Мӧскуаса железнодорожник» газетса редакторлы да висьталіс сылы ставсӧ Травка йылысь.
Сэсся шуис батьлы:
— Ӧдйӧджык гижӧй заметка!
Бать пуксис пызан дорӧ да заводитіс гижны.
А редактор босьтіс гӧрд карандаш, пуктіс ас водзас газетлысь пробнӧй оттисксӧ да кутіс сы вылӧ серпасавны кытшъяс, визьяс, ньӧвъяс, бӧжъяса да бӧжъястӧм крестъяс.
Та дырйи сійӧ висьтавліс типографияса уджалысьлы:
— Тайӧс наберитӧй посньыдджыка.
Этайӧс пуктӧй топыдджыка.
Тайӧ украшениесӧ шыбитӧй, сійӧ татчӧ нинӧмла.
А тані тіян ӧшибка, сійӧс колӧ исправитны.
Вот и лои местаыс.
Вайӧй татчӧ ассьыныд материалтӧ! — горӧдіс сійӧ батьлы.
Бать мыччис редакторлы бумага лист, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый воши Травка нима детинка, да кодкӧ кӧ аддзас тайӧ детинкасӧ — обязательнӧ мед звӧнитас телефон пыр батьлы удж вылас либӧ гортас.
Редактор лыддис батьлысь гижӧдсӧ, мыйкӧ визьнитіс, мыйкӧ черкнитіс, мыйкӧ правитіс да шуис:
— Мунӧй типографияӧ да висьталӧй, мый ме тшӧкті пыр жӧ наберитны да включитны «Мӧскуаса железнодорожниклӧн» аскиа номерӧ. —
Сійӧ кырымаліс да пуктіс числӧ.
Бать босьтіс лист, получитіс пропуск да мӧдӧдчис типографияӧ.
ВӦЛІ ДАС КЫК ЧАС ВОЙ...
Бать первой пырис линотипнӧй цехӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд жыр, кодӧс югдӧдӧма кыдзкӧ тешкодя: выліас, йирк дорас, вӧлі дзик вой.
Электрическӧй лампочкаяссӧ вӧлі ӧшлӧма сідзи, медым удобнӧджык вӧлі уджавны.
Рабочӧйяс-линотипистъяс пукалісны асланыс машинаяс — линотипъяс — дорын.
Тайӧ машинаясыс вӧчӧны выпуклӧй шыпасъяса дельнӧй металлическӧй строчкаяс.
Тайӧ строчкаясыс тэчсьӧны ӧта-мӧд дорас, да сэсся наӧн печатайтӧны бумага вылӧ.
Бать матыстчис прӧст линотипист дорӧ да мыччис сылы Травка йылысь объявлениеа лист.
Линотипист пуктіс листсӧ ичӧтик пӧлӧс пызан вылӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма электрическӧй лампочкаӧн, да кутіс личкавны аслас машиналысь клавишъяссӧ.
Клавишъясыс вӧлі югдӧдӧмаӧсь жӧ.
Быд клавиш вылын вӧлі ӧти шыпас, кыдзи пишущӧй машинкаын.
Линотипын мыйкӧ кутіс чирксыны, быттьӧкӧ сы пытшкын пукалісны уна чирк.
Друг сэні кыліс негора звонок.
Линотипист бергӧдіс ручкасӧ, да сы весьтса пызан вылӧ уси эзысь моз дзирдалысь полоска.
Тайӧ полоска вылыс юкӧнас тӧрӧмаӧсь бать объявлениелӧн первойя кывъясыс.
Бать кӧсйис босьтны полоскасӧ киас, но тӧкӧтьӧ эз горӧд: сійӧ вӧлі пуысь шыд тыра кӧстрюля кодь пӧсь.
Линотип вылын строчкаяс вӧчсьӧны сывдӧм металлысь.
Электрическӧй пач — тані жӧ, линотипын — сывдӧ металл.
И кор строчкаыс гӧтов, оз позь сразу сійӧс босьтны киӧ.
Колӧ быть виччысьыштны, кытчӧдз сійӧ оз кӧдзав.
Бать объявлениелӧн дас строчка вӧлі гӧтов кык минутӧн.
Но бать эз кӧсйы сэсся воштыны ни ӧти секунда.
Сійӧ кепысясис, босьтіс строчкаяссӧ да нуис найӧс стӧч сійӧ уджалысьыслы, коді вайліс редакторлы видзӧдлыны да исправитны пробнӧй лист.
Уджалысь водзын кӧрт пызан вылӧ вӧлі тэчӧма зэв уна эзысь полоскаяс-строчкаяс вывлань шыпасъясӧн.
Став тайӧ строчкаяссьыс артмис газет лист ыджда эзысь пӧв.
Бать тайӧ пӧв вывсьыс сразу аддзис газетлысь нимсӧ, кодӧс вӧлі тэчӧма торъя нин мича гырысь шыпасъясысь.
«Мӧскуаса железнодорожник», — дӧгадайтчис бать.
А посни шыпасъяссӧ вӧлі сьӧкыд лыддьыны: шыпасъясыс вӧліны сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧсь овлӧны сэк, кор газет вылӧ видзӧдлан рӧмпӧштан пыр.
Уджалысь босьтіс батьлысь строчкаяссӧ да пуктіс найӧс эзысь дӧскавывса тыртӧм местаӧ.
Сэсся сійӧ кутіс пуктавны бать объявление весьтӧ ӧти бӧрся мӧдӧс гырысь шыпасъяс.
«Воши детинка», — вуджӧдіс бать обыкновеннӧй кыв вылӧ.
Ставнас эзысь строчкаясысь тэчӧм пӧв вӧлі пуктӧма кӧрт рама пытшкӧ.
Уджалысь зэлыдджыка винтитіс рама пельӧсъясысь винтъяссӧ, медым строчкаясыс эз вермыны киссьыны, да шуис гора гӧлӧсӧн:
— Вёрстка гӧтов!
Босьтӧй наборсӧ машинаӧ!
Тайӧ уджалысьыс тані вӧлі медся главнӧй.
Матыстчисны кык рабочӧй, пуктісны набора рамасӧ кӧлесаяса пызан вылӧ да нуисны сійӧс печатнӧй машина дорӧ.
Вӧлі дас кык час вой.
Бать думыштіс: «А друг Травка гортын нин, а ме тані манита уджалысь йӧзсӧ?
Аски кутасны звӧнитны телефон пыр, да лоӧ быдӧнлы вочавидзны, мый весьшӧрӧ найӧ тӧждысисны, мый Травка ачыс, ещӧ рытнас на, воӧма гортӧ, да мый ставыс лючки-ладнӧ, и мый объявлениеыс газетын печатайтӧма весьшӧрӧ...»
Сійӧ муніс редактор кабинетӧ да сэтысянь звӧнитіс телефон пыр гортас.
Мам юаліс повзьӧм гӧлӧсӧн:
— Коді сёрнитӧ?
Мам поліс, мый Травка веськаліс трамвай улӧ либӧ поезд улӧ.
Сійӧ дрӧгмунліс быд телефоннӧй звонокысь.
Сылы пыр кажитчис, мый телефон пыр тӧдмалас Травка йылысь мыйкӧ вывті страшнӧйӧс.
Бать гӧгӧрвоис мам гӧлӧс серти, мый Травка абу гортас.
Но сійӧ зілис сёрнитны кыдз позьӧ гажаджыка, медым успокоитны сійӧс:
— Тайӧ сёрнита ме, бать.
Ме типографияын.
Ме ачым следита, кыдзи печатайтсьӧ объявление.
Аски ми, дерт, ставсӧ тӧдмалам.
Вод лучше узьны.
Вӧлі дас кык час вой, а Травка эз вӧв гортын.
И код тӧдас, кӧні сійӧ вӧлі.
Дерт, мам эз вермы унмовсьны.
Сійӧ то включайтліс радио, то выключайтліс сійӧс: ӧд радио пыр нинӧм эз вермыны висьтавны Травка йылысь.
abu
Сійӧ заводитліс занимайтчыны, босьтіс небӧг, но некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ лыддис да мый колӧ запомнитны.
Сылы тӧдвылас уси, мый талун сійӧ сідзи эз и мун хорӧвӧй кружок занятие вылӧ.
Сійӧ кӧсйис сьылыштны тані гортас.
Но сылы юрас воліс сӧмын ӧти и сійӧ жӧ сьыланкыв.
Сійӧ коркӧ ачыс сочинитліс тайӧ сьыланкывсӧ Травкалы:
<rus>Спи, малышка мой курносый,</rus>
<rus>Баюшки-баю!</rus>
<rus>Я на все твои юалӧмы</rus>
<rus>Песенку спою...</rus>
<rus>Спят котёнок, галка, ёжик —</rus>
<rus>Видно, время спать.</rus>
<rus>Ты ложись скорее тоже</rus>
<rus>В мягкую кровать!</rus>
<rus>Будешь в школе ты учиться</rus>
<rus>Много-много дней,</rus>
<rus>Незаметно становиться</rus>
<rus>С каждым днем умней.</rus>
<rus>Но всегда останься с мамой</rus>
<rus>Сердцем и душой,</rus>
<rus>Даже если будешь самый</rus>
<rus>Умный и большой.</rus>
ГАЗЕТА ПЕЧАТАЙТСЬӦ
Эзысь набора рамасӧ пуктісны машинаӧ.
Машинаын вӧлі валик, кодӧс мавтӧма краскаӧн.
Валик быгыльтчис набор кузя, да став эзысь шыпасъясыс лоины сьӧдӧсь.
Сэсся машина лэдзис наборсӧ ыджыд еджыд бумага лист вылӧ, да став шыпасъясыс, рисунокъясыс, цифраясыс да визьясыс печатайтсисны бумага вылӧ сьӧд краскаӧн.
Сразу лои удобнӧ лыддьыны.
Тадзи артмис газетнӧй лист бок.
Бать матыстчис машина дорӧ да аддзис дзик лист бок пельӧссьыс ассьыс объявлениесӧ: «Воши детинка».
А водзӧ вӧлі печатайтӧма, кыдзи шуӧны тайӧ детинкасӧ да кутшӧм телефонъяс пыр колӧ звӧнитны, кодкӧ кӧ сійӧс аддзас.
Бать корис разрешение босьтны ӧти газетнӧй лист, медым петкӧдлыны мамлы.
Сылы разрешитісны.
Главнӧй уджалысьыс сӧветуйтіс сылы:
— Талун миян газет лоӧ гӧтов мукӧд дырся дорысь водзджык.
Мунӧй да корӧй, медым сійӧс лэдзисны типографияысь ыджыд газеткӧд ӧттшӧтш.
Сэки сійӧ веськалас местаяс вылӧ асъя почтаӧн.
А то сійӧ вермас задержитчыны тані, типографияас.
Ыджыд газет печатайтсис эз тайӧ цехас, эз тайӧ плоскӧй машинаяс вылас.
Удитісны ӧмӧй эськӧ тайӧ машинаясыс ӧти асылӧ печатайтны быдса миллион газет?
Да эз, кытысь налы!
Татшӧм машинаыслы колӧ секунда дас, медым печатайтны сӧмын ӧти газетнӧй лист.
А ыджыд газет печатайтсис ротационнӧй машина вылын.
Бать муніс ротационнӧй машина дорӧ.
Тайӧ машинаыс сулаліс зэв ыджыд югыд залын, кодлӧн ыдждаыс вӧлі пӧшти куим судта керка кодь.
Медым мыйкӧ лючки-ладнӧ лӧсьӧдны тайӧ машинасьыс, рабочӧйяс ветлӧдлісны сы гӧгӧр посъяс кузя да ичӧтик балконъясӧд.
Зато и машинаыс уджаліс сідзи, кыдзи эз вермыны эськӧ уджавны и сюрсӧн-джынйӧн морт ӧтпырйӧ.
Но ӧд йӧзыс асьныс изобретитісны да стрӧитісны тайӧ машинасӧ да поручитісны сылы ассьыс уджсӧ!
Электрическӧй моторъяс вайӧдлісны сійӧс движениеӧ.
Но ӧд и моторъясыс вӧлі стрӧитӧма йӧзӧн жӧ!
Ротационнӧй машина дорӧ быгыльтчылісны бумага рулонъяс — зэв ыджыд бӧчка ыджда бумажнӧй катушкаяс.
Машина разьліс рулонсӧ, да класснӧй дӧска пасьта еджыд бумажнӧй полотно вошлі машинаӧ.
Сэні сійӧ прӧйдитліс газетнӧй наборлӧн бергалысь валъяс костӧд.
Валъяссӧ вӧлі мавтӧма краскаӧн.
Еджыд бумага вылӧ ӧттшӧтш и вылісяньыс и улісяньыс печатайтсьылісны газетнӧй лист бокъяс.
Валъяс бергалісны сувтлытӧг, да бумага пӧрлі ӧтторъя газетнӧй лентаӧ.
Машина вундаліс бумагасӧ торъя газетнӧй листъяс вылӧ, ачыс куснявліс найӧс, да машинаысь петлісны гӧтӧвӧй куснялӧм газетъяс.
Кажитчис, мый машинаысь визувтӧ газетнӧй ю.
И татшӧм юыс визувтіс ӧтпырйӧ некымын.
Бать думыштіс: «А ӧд и збыль — тайӧ газетсӧ кутасны лыддьыны синмӧн судзтӧм миян Союз пасьта, быд карын, быд заводын, быд фабрикаын, быд электростанцияын, быд колхозын.
И, дерт, газетас должен описывайтчыны быдӧнлы медся важнӧй да медся интереснӧй лоӧмторъяс».
Сылы вӧлі нимкодь, мый сы пи йылысь печатайтӧма сӧмын мӧскуаса кӧрттуйвывсаяслӧн ичӧтик газетын; железнодорожникъяс и збыльысь вермисны паныдасьны Травкакӧд да вермисны отсавны сылы локны гортас.
Бать висьталіс газет мӧдӧдӧм кузя заведующӧйлы, мый «Мӧскуаса железнодорожник» газет печатайтӧма нин дзоньнас.
Сылы кӧсйысисны, мый регыд газетсӧ мӧдӧдасны кытчӧ пӧлагайтчӧ.
Сэки бать муніс гортас, Петровскӧй паркӧ.
* * *
«Б» корпусын лифт вой кежас вӧлі выключитӧма.
И пос кузя подӧн кайигӧн батьлы юрас друг воис татшӧм мӧвп: а ӧд вермис жӧ лоны, мый Травка воис гортӧ?
Дерт, вермис.
Например, сылы паныдасисны железнодорожникъяс да отсалісны локны Пролетарскӧй станцияӧдз — пуксьӧдісны кутшӧмкӧ добавочнӧй поездӧ либӧ весиг паровозӧ.
Пролетарскӧйын сійӧ туйсӧ тӧдӧ.
Но, воис сійӧ Измайловъясӧ, а найӧ абу гортаныс.
Сійӧ, дерт, эз шӧйӧвош, а виччысьыштіс суседъяс ордас.
Рытнас Измайловъяс воисны гортас, аддзисны Травкаӧс да, дерт, пыр жӧ нуӧдісны сійӧс бӧр Мӧскуаӧ.
И ӧні Травка гортас.
Сійӧ узьӧ.
И мамыс узьӧ.
И ставыс лючки-ладнӧ, и ставыс спокойнӧ.
Бать весиг кок чунь йылас матыстчис да восьтіс ӧдзӧссӧ, зілис не котшнитны томанӧн, медым не садьмӧдны Травкаӧс.
Патераын ӧзйис би.
Но сэні вӧлі сӧмын ӧтнасӧн мам.
Сійӧ эз узь да пыр на виччысис Травкаӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
А ТРАВКА ВАЖӦН НИН ВОИС МОСКВАӦ
Электрическӧй поезд, кӧні локтіс Травка, воис Мӧскуаӧ стӧч расписание серти, весиг водзджык.
Мыйӧн сӧмын поездыс сувтіс, перрон тыри воӧм пассажиръясӧн.
Эз на удит пассажиръяслӧн чукӧр разӧдчыны, кыдзи воис ещӧ поезд, ӧні нин обыкновеннӧй, паровоза.
Бара кутісны мунны пассажиръяс.
Электропоездса машинист Вася вайӧдіс ассьыс овмӧссӧ порядокӧ.
Машинистлӧн помощникыс муніс.
А Травка дӧзмытӧг виччысис кабина пельӧсын.
Медбӧрын машинист восьтіс ӧдзӧссӧ да петкӧдіс Травкаӧс перрон вылӧ.
Мӧд туй вылын, перрон мӧдарладорас, сулаліс сӧмын на воӧм поезд.
Зэв ыджыд сьӧд паровоз сьӧласис парӧн да сьӧкыда лолаліс, быттьӧкӧ сылы зэв сьӧкыд вӧлі кыскыны ас бӧрсяыс та мында вагонсӧ да сійӧ ёна мудзӧма.
— Мый, лолыд тыри, старик?! — серамсорӧн горӧдіс машинист Вася. — Тӧд миянӧс! —
Сэсся сійӧ копыртчис Травкалань да гусьӧник висьталіс:
— Тэ аддзылін, кыдзи ме сійӧс туй вылас панйи.
abu
Сӧмын тэ некодлы эн висьтав.
Тэнӧ кыдзи шуӧны?..
— Травка...
— Зэв бур!
Лоам тӧдсаӧсь, мужичок Травка!
А менӧ шуӧны Васяӧн.
Позьӧ шуны и дядя Васяӧн, но нинӧмла.
Звание серти ме тяга кузя техник-лейтенант, а образование серти — капитан Калашниковлӧн ученик.
— Лоам тӧдсаӧсь, — сӧгласитчис Травка, пӧрччис кепысьсӧ да кутліс сылы нюжӧдӧм кисӧ.
— Ӧні воас менам смена, — шуис Вася. — Мунам тэкӧд кытчӧ окотитан, кӧть Тӧлысь вылӧ.
Лэбзян мекӧд Тӧлысь вылӧ?
— Бӧрынджык, гашкӧ, и лэбзя, — вочавидзис Травка. — Кор неуна быдмышта.
А ӧні, дядя Вася, мунамӧй ӧдйӧджык Петровскӧй паркӧ.
— Но мый нӧ, позьӧ и Петровскӧй паркӧ, — сӧгласитчис Вася. — Местаыс бур жӧ.
— Зэв бур!
Сэні менӧ мама виччысьӧ.
И папа, кӧнкӧ, сідзжӧ виччысьӧ.
Ті сӧмын, тяга кузя техник-лейтенант ёрт, пӧжалуйста, энӧ пӧрччӧй погонъястӧ, кор локтанныд миянӧ.
Вася нинӧм эз удит вочавидзны.
Сы дорӧ, тэрыба восьлалігтыр, матыстчис железнодорожник формаа да погонъяса жӧ морт.
Вася сувтіс военнӧй ногӧн:
— Здравия желайта, инженер-майор ёрт!
— Здравствуйте, техник-лейтенант ёрт!
Вот кутшӧм делӧ: тіян сменщикыд висьмӧма.
Ковмас тіянлы ещӧ ӧти рейс вӧчны, запаснӧйӧс кортӧдз.
— Кывза, инженер-майор ёрт!
Разрешитӧй ӧти здук кежлӧ ветлыны?
Вася нуӧдіс Травкаӧс бокӧджык да шуис:
— Вот беда!
Кывлін?
Но тані ме нинӧм ог вермы вӧчны.
Приказ, ачыд гӧгӧрвоан.
— Да ме ӧтнам воа, — шуис Травка. — Аддзӧмныд тай — беда!
— А но, висьтав точнӧй адрестӧ.
Кыдзи мунан?
— Зэв прӧстӧ.
Метроӧд сійӧ станцияӧдзыс, кӧні бронзӧвӧй фигураяс.
— Тайӧ «Площадь Революцииӧдз» али мый?
— Но да.
А сэтысянь троллейбусӧн.
Петровскӧй парк, Выль керкаяс, «Б» корпус, квайтӧд этаж, квайтымын кӧкъямысӧд патера.
— Зэв бур!
Ӧні ме аддза, мый тэкӧд Тӧлысь бокӧд он лэбзьы.
Сьӧмыд тэнад туй вылад эм?
Тэнад и ӧні туйыс абу дженьыд.
— Эм.
Быдса рубль, — збыльысь вочавидзис Травка.
— Неразменённӧй?
— Мыйла неразменённӧй?
Самӧй настоящӧй!
— Но, мед сійӧ тэнад лоӧ неразменённӧйӧн.
Вот тэныд метро вылӧ да троллейбус вылӧ.
Гашкӧ, ещӧ кутшӧмкӧ расходъяс лоӧны. — И Вася сетіс Травкалы китыр эзысь сьӧм.
Тайӧ вӧлі бур.
Травкалы зэв окота вӧлі ещӧ ӧтчыд видлыны, кыдзи кутас действуйтны билетнӧй автомат.
— Но сӧмын кыдзи ме сета тіянлы тайӧ сьӧмсӧ?
— А вот Тӧлысь вылӧ ӧтлаын лэбзям, сэки и сетан.
— Тайӧ ещӧ кор на... — шуис Травка.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Вася шутитӧ.
— Ме бурджык батьлы тшӧкта, мед сійӧ мӧдӧдас сьӧмсӧ капитан Калашниковлы, а капитан Калашников сетас тіянлы.
Васялы лои нимкодь:
— Да тэ, ме аддза, тӧлка!
Тэкӧд и збыльысь он пропадит!
Дерт, техник-лейтенант Вася колльӧдіс эськӧ Травкаӧс гортас да старайтчис эськӧ и аслыс не вошны и Травкаӧс не воштыны.
Но, быттьӧкӧ нарошнӧ, налы колӧ вӧлі торйӧдчыны.
Нинӧм он вӧч: ёртыс висьмӧма.
А поездъяс долженӧсь ветлыны расписание серти.
* * *
Травка сулаліс касса-автомат дорын.
Сійӧ сӧмын на лэдзис щельӧ нёль монета да виччысис, кор жӧ усьӧ билет.
Но автомат чӧв оліс да упорнӧя эз сет билетсӧ.
Травка таркӧдыштіс кулакнас автомат стенкаӧ.
И бара — нинӧм.
Мый нӧ вӧчны?
И норасьны вӧлі некодлы.
Травка кӧсйис нин мунны обыкновеннӧй кассаӧ, кӧні пукаліс кассирша, но сэки сы бокті мунысь пассажир шуис:
— Мый, детинка, билетыд сибдіс?
Да тэ личкы кнопкасӧ!
Травка водзджыксӧ эз и казявлы шкап вывсьыс кнопкасӧ, кодкӧд орччӧн вӧлі гижӧма, мый сійӧс колӧ личкыны, автомат кӧ оз кут ужавны.
Сійӧ личкис кнопкасӧ, да ичӧтик воргаторйӧ мыйкӧ зилькнитіс-уси.
Травка кутіс чуньяснас судзӧдны билетсӧ, но киас сылӧн лоины кызь кӧпейкаа нёль монета, кодъясӧс ачыс сӧмын на лэдзис автоматӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧ ме сразу эг гӧгӧрво! — гораа горӧдіс Травка. — Тайӧ автоматыс оз куж сетавны сдачаяс!
Лэдзан кӧ ветымын кӧпейкаысь унджык, автомат сетӧ сьӧмсӧ бӧр.
И Травка гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да ӧдйӧ бӧрйис сійӧ сьӧм письыс, кодъяс вӧліны сылӧн зептас, стӧч ветымын кӧпейка — куим гривенник да двугривеннӧй.
Детинка лэдзис автоматӧ тайӧ монетаяссӧ да пыр жӧ получитіс билет.
ВЫЛЬ КЕРКАЯС
Некутшӧм приключениеястӧг сійӧ воис «Площадь Революции» станцияӧдз.
Тані сійӧ сорласис пассажиръяс пӧвстӧ, и эз удит сійӧ бурджыка видзӧдлыны тӧдса статуяяс вылӧ, кыдзи йӧзыскӧд тшӧтш мӧдӧдчис кытчӧкӧ увлань.
Сійӧ эз и думайт, мый му пытшкын нин кӧ, то позьӧ лэччыны и ещӧ улӧджык.
Травка муніс ставныскӧд ӧтлаын да веськаліс быттьӧкӧ мӧд станцияӧ.
Тайӧ вӧлі югыд зал, дзоньнас еджыд мраморысь.
Тані дзик йирк дорас вӧлі вӧчӧмаӧсь танцоръяслысь да музыкантъяслысь фигураяс.
Коді пӧлянӧн ворсіс, коді балалайкаӧн, а коді ещӧ кутшӧмкӧ инструмент вылын — Травка эз тӧд, кутшӧм вылын.
Быд фигура вӧлі ыджыд акань ыджда.
Ставсӧ найӧс вӧлі вӧчӧма еджыд фарфорысь да краситӧма зарниӧн.
Матыстчис поезд.
Кутшӧмкӧ тётя юаліс:
— Кытчӧ тэныд, детинка?
— Меным Выль керкаясӧ.
— Сідзкӧ, пуксьы ӧдйӧджык, а то пырысь-пыр ӧдзӧсъясыс пӧдлассясны! — горӧдіс тётя, кватитіс Травкаӧс киӧдыс да пыртӧдіс вагонӧ.
abu
Вагонын пассажиръяс зырисны Травкаӧс тётя дорысь.
Кор поезд сувтіс, Травка ас кӧсйытӧгыс петіс тшӧтш сійӧ пассажиръясыскӧд, кодъяс петісны тайӧ станцияас.
Тані эз вӧвны некутшӧм фигураяс.
Эз вӧвны и сэтшӧм колоннаяс, кыдзи вокзалдорса станцияын.
Тані вӧліны эзысь ӧшкамӧшка кодь зэв гырысь аркаяс.
Аркаяс костса стенъяссӧ вӧлі облицуйтӧма гӧрд самоцветнӧй изйӧн.
Кор пассажиръяс мунісны, станция лои сэтшӧм ыджыдӧн, мый Травкалы лои окота, медым тані вӧлі унджык детинка.
Сэки позьӧ эськӧ вӧлі эзысь ӧшкамӧшкаяс улын ворсыштны сыркиӧн либӧ дзебсясьӧмӧн.
Но медся интереснӧйыс вӧлі, буракӧ, йиркас.
Станция шӧрӧдыс ветлӧдлісны йӧз да юрсӧ чатӧртӧмӧн видзӧдісны йиркас.
Травка тшӧтш жӧ кутіс видзӧдны.
Сы юр весьтын вӧлі быттьӧкӧ пӧрӧдӧм зэв ыджыд гӧгрӧс ваза, и сійӧ аддзис сылысь пыдӧссӧ.
Ваза пыдӧсас вӧлі зэв мича картина.
Картинаыс дзирдаліс да югъяліс сідзи, быттьӧ вӧлі вӧчӧма драгоценнӧй изъясысь.
Сэтчӧ вӧлі серпасалӧма дядя Лёва Измайловлӧн кодь гӧрд фуфайкаа лыжник.
Быттьӧкӧ сійӧ чеччыштӧ лыжиӧн гӧра вывсянь.
Тэ видзӧдан сы вылӧ улісянь, а сійӧ тэ вомӧн чеччыштӧ.
А сы весьтын тыдалӧ тӧвся лӧз енэж.
«Эк, жаль, мый ме сэки эг чукӧст сійӧс! — думыштіс Травка. — Но да ладнӧ!
Зато ме сета сылы загадка: кыдзи ме аддзылі, мый сійӧ сёйис шоколад Мӧскуаса гӧра вылын?
А сэсся висьтала, мый аддзылі сійӧс картинка вылысь, йиркысь».
Травка аддзис ас весьтсьыс мозаика — картина, кодӧс вӧчӧма уна рӧма стеклӧ торъясысь.
Сійӧ муніс водзӧ да мӧд вазаысь аддзис кымӧръяс пыр писькӧдчысь самолётӧс, сэсся водзысьджык — мотортӧг лэбалысь ёсь ныра планёрӧс, вышкасянь чеччыштысь пловецӧс, яблонялысь дзоридзалысь вож, сэсся сійӧ жӧ вожсӧ, но гырысь гӧрдов яблокъяса нин.
Травка муніс пыр водзӧ да видзӧдаліс выль картинаяс, кытчӧдз сылӧн сьыліыс эз висьмы.
Сійӧ неуна шойччыштіс да бара заводитіс видзӧдавны.
Травка аддзис рабочӧйясӧс, кодъяс тэчӧны кирпичьяс джуджыд стен вылын, колхозникъясӧс, кодъяс машинаӧн идралӧны кузь шобді, самолётъясӧс, кодъяс лэбӧны «СССР» шыпасӧ расположитчӧмӧн, да, медбӧрын, гордӧй гӧрд знамя, коді дӧлалӧ тӧв йылын.
Сійӧ эськӧ и ещӧ неуна видзӧдыштіс, но сылы вӧлі кад мунны гортас.
Сійӧ важӧн нин гӧгӧрвоис, мый веськаліс эз сетчӧ, кытчӧ колӧ, да бурджык сылы бӧр мунны «Площадь Революции» станцияӧ.
А сэтысянь пуксьыны троллейбусӧ — вот сійӧ и гортас.
Поездыс вӧлі сӧмын на мунӧма.
Травка решитіс виччысьны мӧд поездсӧ сійӧ местаас, кӧні ӧшаліс вывеска: «Челядя пассажиръясӧс пуксьӧданін».
Сійӧ видзӧдліс шуйгавылӧ, кӧні вылын стенас вӧлі часі.
Ыджыд да ичӧт стрелкаясыс зурасьӧмаӧсь «9» цифра дорын.
Тайӧ часіыскӧд орччӧн вӧлі мӧд, но дзик нин необыкновеннӧй.
Тайӧ часіас эз вӧвны ни стрелкаяс, ни цифраяс.
Стӧчджыка, цифраясыс вӧліны, но кутшӧмӧсь!
Часіас вӧлі цифра «1», коді вӧчӧма югъялысь точкаясысь.
А тайӧ ыджыд лыдпас гӧгӧрыс, кытшӧд, артмывлісны ӧти бӧрся мӧд югъялысь ичӧтик цифраяс: 0, 5, 10, 15, 20, 25, 30, 35.
«Кутшӧм тайӧ часі татшӧмыс?» — думыштіс Травка.
А цифраяс пыр водзӧ артмалісны: 40, 45, 50, 55...
Сэсся ӧтпырйӧ ставныс вошины, да на пыдди лои цифра «2», точкаясысь жӧ.
А сы гӧгӧр пыр жӧ кутісны артмавны ичӧтик цифраяс: 5, 10, 15, 20.
— Тэ мый, детинка, гуляйтан али мунан кытчӧкӧ? — кыліс Травка.
Сійӧ бергӧдчис да аддзис гӧрд фуражкаа нылӧс, но эз сійӧс, кодкӧд водзджык тӧдмасьліс, а мӧдӧс.
Киас сылӧн тожӧ вӧлі виж сигнальнӧй диск.
— Муна.
Меным колӧ площадь Революции вылӧ, а сэтысянь троллейбусӧн Выль керкаяслань.
Ныв заводитіс сылы объясняйтны:
— Тэ ӧні пуксян поездӧ, прӧйдитан ӧти сувтланін, сэні чеччы да кай двигайтчысь пос кузя, кӧні ӧшалӧ вывеска «Площадь Революции».
А тэ лыддьысьныс кужан?
— Кужа, — терпитны вермытӧг шуис Травка. — А тайӧ кутшӧм часі?
— Обыкновеннӧй интервальнӧй часі.
Петкӧдлӧны поездъяс костысь интервалъяс.
Кымын минут да кымын секунда прӧйдитіс поездсянь поездӧдз.
Обыкновеннӧйтор...
Вешйӧй дорсьыс! — друг начальник моз горӧдіс сійӧ пассажиръяслы.
А пассажиръяс и сідзи эз петлыны еджыд квадратикъяс сайӧ, кодъясӧс вӧлі краситӧма платформа пӧлӧн.
Гашкӧ кодкӧ нин терпениесӧ воштӧм бӧрын чепӧсъяс видзӧдлыны, оз-ӧ лок поезд.
Кор поезд матыстчис, интервальнӧй часі петкӧдліс цифра нёль да кымынкӧ секунда.
Поезд сувтіс, и часі вылысь цифраяс ӧтпырйӧ вошины.
Травка пырис вагонӧ да сувтланінӧдз думайтіс сы йылысь, мый быть колӧ изобретитны татшӧм жӧ часі, но сӧмын медым киын новлӧм вылӧ.
Сійӧ, дерт, электрическӧй.
Сюян штепсельнӧй вилка — и сразу тыдалӧ, кымын ӧні час да кымын минут.
(Секундаяс пыдди мед лучше лоӧны минутъяс!)
Поезд сувтіс.
Травка нинӧм эз дзуг.
Сійӧ кайис «Площадь Революции» вывескаа эскалаторӧн, сэсся аддзис мӧд эскалатор татшӧм жӧ вывескаа, лэччис сійӧн да веськаліс бронзӧвӧй фигураяса аслас тӧдса станцияӧ.
И сэні юаліс первойя жӧ гражданиныслысь, коді кажитчис сылы торъя нин меліӧн:
— Висьталӧй, пӧжалуйста, кӧні пуксьыны троллейбусӧ, медым мунны Выль керкаяслань?
— Да мыйла нӧ тэныд пуксьыны троллейбусас? — чуймис гражданин да весиг кияссӧ шевгӧдліс. — Метроті жӧ ёна прӧстӧджык.
Мунам мекӧд.
Ме тэныд петкӧдла, кытчӧ чеччыны.
Травка тӧдіс, мый Выль керкаяс дорӧ позьӧ мунны и метроті.
Збыль, наӧдз метросянь ылынджык троллейбуссянь либӧ трамвайсянь дорысь, но Выль керкаяс тыдалӧны быдласянь, и сійӧ, дерт, оз ылав.
Мелі гражданинкӧд сійӧ муніс куим сувтланін, и гражданин шуис:
— Со тэ и воин, чеччы.
А тэ шуан: троллейбус!
Мыйла тэныд троллейбусыс?
Травка петіс да веськаліс выль станцияӧ.
Йиркас вӧліны тырыс югыд электрическӧй лампочкаяс.
Петанінас ӧшаліс мраморнӧй дӧска, кытчӧ вӧлі гижӧма гордӧй кывъяс: «Вӧчӧма Айму вӧсна ыджыд тыш лунъясӧ».
Травка прӧщайтчис тайӧ станцияыскӧд да мӧдӧдчис гортас.
Сійӧ кайис эскалаторӧн, петіс улича вылӧ да чуймис: Выль керкаяс вӧліны дзик орччӧн — колӧ вӧлі сӧмын вуджны площадьсӧ, и тэ Выль керкаяс дворын.
Тайӧ вӧліны величавӧй, стройнӧй сизим судта керкаяс.
Став ӧшиньясыс налӧн югъялісны, и асьнысӧ керкаяссӧ вӧлі югдӧдӧма ортсысяньыс.
Найӧ торъялісны сьӧд енэж вылын да вӧлі тыдалӧны быдласянь.
Но тайӧ вӧліны эз сійӧ Выль керкаясыс, кӧні оліс Травка батьыскӧд да мамыскӧд...
Травка дорӧ матыстчис милиционер.
Сійӧ вӧлі гӧрд кантъяса пемыдлӧз шинеля.
Сы пельпомъяс вылын тыдалісны гӧрд погонъяс.
Юрас вӧлі лӧз вылыса да зарни кокардаа сьӧд ыжку шапка.
Мыш саяс ӧшаліс гӧрд кантика лӧз башлык, а морӧсас дзирдалісны зарни кизьяс да ӧшаліс гӧрд шнур.
Веськыдладорас сылӧн ӧшаліс кобураын грознӧй пистолет, а шуйгаладорас ӧшаліс сумка.
Татшӧмыд сувтас порядок нарушайтысь водзӧ, и нарушитель пыр жӧ повзяс.
Но сійӧ сулаліс Травка водзын, а Травка ньӧти эз повзьы.
Милиционер юаліс:
— Тэ мый тані вӧчан, детинка?
Кытчӧ мунан?
— Меным колӧ Выль керкаясӧ.
Милиционер инмӧдчыліс кинас аслас шапка дорӧ да вежливӧя индіс:
— Да со жӧ тэнад Выль керкаясыд!
Площадьсӧ вуджан — и сэні.
Вудж сӧмын сэті, кыті индӧма да турунвиж би дырйи.
— Да тайӧ абу сійӧ Выль керкаясыс.
Меным колӧ Петровскӧй парк, Выль керкаяс.
— А, Петровскӧй парк...
Сідзкӧ, пуксьы трамвайӧ.
Со трамвайыс мунӧ буретш Петровскӧй паркӧ пересадкатӧг.
Сьӧмыд тэнад эм?
— Эм.
— Тэ смела пыр воддза площадкаӧд да пуксьы детскӧй местаӧ.
Висьтав, мый ме тшӧкті.
Трамвай матыстчӧ нин вӧлі сувтланін дорӧ.
Травка горӧдіс «Пасибӧ!» да котӧртіс пуксьыны.
ТРАМВАЙ МУНӦ ПАРКӦ
Воддза площадкасянь чеччисны зэв уна йӧз.
Виччысьны, кытчӧдз ставныс петасны, вӧлі рискованнӧ: мыйӧн петас медбӧръя пассажир, вагон вӧрзяс.
Тадзи частӧ овлӧ.
А трамвай мунігӧн пуксьыны оз позь — Травка тайӧс бура тӧдіс.
Та вӧсна сійӧ котӧртіс бӧръя площадкалань.
Тані жуисны уна йӧз.
Но эз ставыс пуксьыны.
Трамвайса кондукторша сулаліс бӧръя площадка вылын да гора гӧлӧсӧн юӧрталіс:
— Трамвай мунӧ паркӧ!
Трамвай мунӧ паркӧ!
«Зэв бур», — думыштіс Травка, кутчысис порученьӧ да пырис вагонӧ.
Мукӧд пассажиръясыслы, тыдалӧ, оз вӧлі ков паркӧ, да та вӧсна вагонас пассажирыс эз вӧв уна.
Травка мыччис кондукторшалы комын кӧпейка.
— Детинка, трамвай мунӧ паркӧ, — предупредитіс кондукторша.
— А меным паркӧ и колӧ, — шуис Травка.
Сразу вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ разбирайтчӧ, кытчӧ мунӧ.
Кондукторша сетіс сылы билет.
Сійӧ муніс воддза площадкаӧ, кӧні векджык пукавлӧны челядь.
Челядь тані эз вӧвны.
Кодкӧ гырысьяс пиысь лэдзис сійӧс дзик пельӧсас.
Сійӧ кайис скамья вылӧ, пидзӧсчанясис да кутіс видзӧдны ӧшиньӧд.
Дзирдалысь ӧшиньяса зэв гырысь керкаяс кажитчисны волшебнӧй замокъясӧн.
Керкаясыс нюжалӧмаӧсь дзик енэжӧдзыс.
abu
abu
Травка заводитліс лыддьыны керкаясыслысь этажъяссӧ, но тайӧ, вӧлӧмкӧ, зэв сьӧкыд: керкаяс прӧйдитлісны бокті.
Жаль, мый оз позь вӧлі пуктавны пасъяс, кутшӧм керкаяс бокті прӧйдитіс нин трамвай.
Та вӧсна лыддьӧмысь нинӧм эз артмы.
Вагон лэччис кутшӧмкӧ ыджыд площадь вылӧ.
Пемыдас вӧлі тыдалӧны трамвайяслӧн уна рӧма бияс (быд номерлӧн аслас кык рӧм), светофоръяслӧн, автобусъяслӧн да автомобильяслӧн бияс.
Ылісянь тайӧ ставыс кажитчис салютсянь му вылӧ усьысь биторъяс кодь либӧ выль вося ёлкалӧн му пасьтала разалӧм озыр украшение кодь.
Травкалы дум вылас уси эзысь кодзувъяса турунвиж ёлкалӧн зэв чӧскыд дукыс, и сылы мыйлакӧ лои неуна гажтӧм.
Мам сэтшӧма радейтӧ мичмӧдны ёлка!
А ёлкаяса Выль во прӧйдитіс нин, виччысьны мӧдсӧ зэв на дыр.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Травкалӧн пидзӧсъясыс кутісны доймыны.
Скамейкаыс вӧлӧма зэв чорыд.
Травка лэдзис кокъяссӧ скамейка вывсьыс да пуксис лӧсьыдджыка.
«...А кутшӧм тешкодя мам сьывлывліс:
<rus>Спи, малышка мой курносый,</rus>
<rus>Баюшки-баю!..</rus>
...А Коля вокыслӧн эм велӧдӧм чавкан, ещӧ необразованнӧй еджыд кока каньпи Алёша да ёжик.
Ёжик узьӧ пӧшти сійӧ кадсяньыс, кыдзи ми вуджим Выль керкаясӧ.
Интереснӧ, садьмис сійӧ али век на узьӧ?
<rus>Спят котёнок, галка, ёжик —</rus>
<rus>Видно, время спать.</rus>
<rus>Ты ложись скорее тоже</rus>
<rus>В мягкую кровать!..</rus>
Бур эськӧ ӧні небыд, лӧсьыд крӧватьӧ!..»
Травка сюйис ӧти коксӧ ас улас.
Син водзас сылӧн кутіс веравны яръюгыд йирк, кӧні тырыс вӧліны югъялысь лампаяс, кутіс дзирдавны мозаика — пловечьяс, лыжникъяс, самолётъяс, джуджыд стен вылын каменщикъяс, дзоридзалысь яблонялӧн вож, тӧв йылын дӧлалысь гӧрд знамя...
Кысянькӧ воис рояль кодь кӧин да кутіс зяльскыны сьӧд да еджыд пиньяснас...
— Мун, кӧин! — горӧдіс Травка да ӧвтыштіс лы воропа пуртӧн. — Мун!
Мун!
Всё равно, ог сет тэныд Солнечкаӧс!
Кӧин змей моз чушнитіс: ш-ш-ш-ш... — бергӧдчис да муніс кытчӧкӧ аслас куим лапа вылын, гыжъяснас парсаліс мозаичнӧй джоджсӧ.
Зиля-зёлякылігтыр лэбисны гыжъяс увсьыс уна рӧма стеклӧторъяс: трррррр-нннн... тррррнннн... тррррннн...
Кӧин воши...
Травкалы лои шоныд да лӧсьыд. Мукӧд дырйиыс сӧмын кокъясыслы вӧлі кӧдзыд.
Травка шуаліс мамыслы: «Мама, пӧдлав форточкасӧ!..»
Мам пӧдлавліс форточкасӧ, да бӧр лолі шоныд.
Травка узис.
КӦНІ УЗЬЛӦНЫ ТРАМВАЙЯС
Вӧлӧмкӧ, вагон мунӧ оз Петровскӧй паркӧ, кӧні оліс Травка, а трамвайнӧй паркӧ, кытчӧ чукӧртчӧны трамвайнӧй вагонъяс вой кежлӧ.
Вӧлі сӧмын на рыт, а тайӧ вагоныс мукӧдъясысь водз помаліс уджсӧ.
Тадзи артмыліс расписание серти.
Мыйӧн сӧмын вагон пырис паркӧ, кондукторша тэрмасьӧмӧн муніс контораӧ сдайтны билетнӧй сьӧм.
Трамвайнӧй вожатӧй босьтіс моторнӧй управлениеысь ключьяс да муніс, весиг эз видзӧдлы вагон пытшкӧ.
Кыкнанныслы налы вӧлі окота ӧдйӧджык мунны гортаныс.
Вӧлі вежалун.
Вагоновожатӧйлӧн вӧлі театрӧ билет, да сійӧ кӧсйис воӧдчыны кӧть мӧд действие кежлас.
Кондукторша тэрмасис клубӧ: сійӧ талун ачыс участвуйтіс спектакльын.
А Травка никыльтчӧмӧн узис вагон лабичын.
Ортсысяньыс сійӧ оз вӧлі тыдав.
* * *
Войнас паркӧ кутісны чукӧртчыны вагонъяс.
Воис рабочӧйяслӧн войся смена.
Уборщица Марья Петровна мыськаліс вагонъяс да ветекӧн чышкаліс ӧшинь стеклӧяс.
Сійӧ первойӧн аддзис узьысь Травкаӧс:
— Батюшки, мый тайӧ татшӧмыс?
Детинка вагонын узьӧ!
Коді нӧ сійӧс татчӧ кольӧма?
Чеччы, детинка!
Детинка!
Травка бергӧдчис да унйывсьыс нурбыльтіс:
— Мамочка, ме некытчӧ сэсся ог мун.
Сӧмын лэдз меным узьыштны...
Марья Петровна кутіс Травкаӧс пельпомӧдыс да ёна тракнитіс.
Травка восьтіс синъяссӧ, аддзис руд чышъяна тӧдтӧм нывбабаӧс, повзис да гораа горӧдіс:
— Мама!
Мама!
— Но мый тэ, детинка, эн пов! — меліа шуис Марья Петровна. — Мамыдкӧд мунін?
Кыдзи нӧ сійӧ тэнӧ вунӧдіс?
— Эг, ме ӧтнам муні, — шуис Травка да бӧрддзис.
Сылы друг лои зэв жаль ачыс.
Сылы тӧдвылас уси, мый воши ещӧ асывнас на, думыштіс, мый некор нин сэсся оз аддзы мамсӧ да батьсӧ, и курыда бӧрддзис:
— Гортӧ кӧсъя!..
Мама дорӧ...
Марья Петровна кутіс тӧждысьны: мый вӧчны детинкакӧд сёр войын?
Травка бӧрдіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
Сэки Марья Петровна шуис:
— Ак тэ, сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Но, эн бӧрд!
Асывнас аддзам тэнсьыд мамтӧ.
Кыдзи нимыс сылӧн, тӧдан?
— Тӧда-а-а...
— Вот асывнас чеччан, юалам адрестӧ справочнӧй бюроысь, и ме нуӧда тэнӧ мамыд дінӧ.
— Да ме ачым тӧда адрессӧ! — муртса эз горӧд ӧбидаысла Травка. — Мый нӧ ме, дзик йӧй, али мый?
Петровскӧй парк, Выль керкаяс, корпус...
— И, батюшки, — торкис сійӧс Марья Петровна, — ӧні быдлаын выль керкаяс.
Кодъяс важӧсь вӧліны, и найӧ выльысь вӧчсьӧны.
Дзикӧдз кӧ нин важмӧмаӧсь, найӧс разьӧны, а олысьяссӧ вуджӧдӧны бара жӧ выль керкаясӧ.
Мунам, мусаӧй!
Ӧні тэ ме ордын шойччыштан...
И сійӧ нуӧдіс Травкаӧс трамвайнӧй паркӧд.
Травкалӧн зэв ёна локтіс унмыс, но кор сійӧ петіс вагонысь, и унмыс, и синваыс прӧйдитісны дзикӧдз.
Сылы некор эз удайтчыв аддзывны та мында трамвайнӧй вагонсӧ ӧтпырйӧ.
Вагонъяс сулалісны кузь радъясӧн.
Кытчӧ он видзӧдлы — быдлаын вагонъяс да вагонъяс.
Вылын на весьтын вӧлі стекляннӧй вевт.
Вевт весьтас войся сьӧд енэж.
Но паркын вӧлі лунын кодь югыд.
Вевт улын ӧшалісны зэв ыджыд пӧнаръяс.
Найӧ сэтшӧма югдӧдісны, мый на вылӧ видзӧдігӧн синмыд доймӧ.
Муас, трамвайнӧй рельсъяс костын, тыдалісны джуджыд канаваяс.
Травка видзӧдліс ӧти татшӧм канаваӧ.
Сэні сулаліс рабочӧй.
Рабочӧй горӧдіс:
«Давай!»
Трамвайнӧй вагон вӧрзис да мӧдӧдчис рабочӧй вылӧ.
Травка видзӧдліс вагон кӧлесаяс улӧ, мый лоӧ водзӧ.
Рабочӧй сулаліс трамвай улын.
Ӧти киас сылӧн вӧлі сутуга клеткаа электрическӧй лампочка, а мӧдас — кузь воропа мӧлӧт.
Сійӧ таркӧдышталіс мӧлӧтнас, быттьӧ доктор, коді кывзӧ висьысьӧс.
— Мый сійӧ сэні вӧчӧ? — юаліс Травка.
— Механизмъяс прӧверяйтӧ, — вочавидзис Марья Петровна. — Звук сертиыс прӧверяйтӧ, эз-ӧ пот мыйкӧ, эз-ӧ зыртчы кыткӧ, оз-ӧ ков лечитны — ремонтируйтны, миян ногӧн кӧ шуны...
Мунам жӧ ми тэкӧд, пиукӧй, шоныдінӧ, тэ узьны водан...
А то прӧстудитчан, и тэнӧ ковмас ремонтируйтны...
А мыжа лоӧ Марья Петровна.
Омӧля видзӧдӧма, шуасны, кага бӧрсяыс...
Сійӧ вайӧдіс Травкаӧс стӧрӧжкаӧ.
Сэні вӧлі зэв жар.
Пельӧсын пукаліс стӧрӧж да куритіс папирос.
— Со тэ ордӧ вайӧді, — шуис Марья Петровна. — Лэдз узьны.
— Кытысь тэ сійӧс босьтін?
Трамваяс, али мый, кодкӧ вунӧдӧма?
Милицияӧ эськӧ колӧ звӧнитны.
— А мый кагасӧ войнас милицияясӧд новлӧдлыны?
Узяс тані асылӧдзыс, а сэні кутас тыдавны.
Асылыд рыт дорысь бурджык.
— Но мый нӧ, — сӧгласитчис стӧрӧж. — Мед узяс.
Поводдяыс талун абу ёна кӧдзыд, тулупӧй меным оз ковмы.
Вот ми сійӧс татчӧ, пач дорас, водтӧдам.
Стӧрӧж веськыда джоджас вольсаліс ассьыс зэв ыджыд тулупсӧ.
Марья Петровна пӧрччӧдіс Травкалысь гынсапӧгсӧ да курткасӧ.
Травка водіс тулуп вылӧ, юрсӧ пуктіс гынсапӧгсьыс да курткасьыс вӧчӧм юрлӧс вылӧ.
Марья Петровна шебрӧдіс сійӧс аслас ыджыд шоныд шальнас, шуис: «Но узь!» да муніс.
СТӦРӦЖЫС БУР ЖӦ
Травка коли стӧрӧжкӧд да кутіс ӧтнас сёрнитны:
— Паровоз ветлӧ сы вӧсна, мый сэні пар.
Электровоз — сы вӧсна, мый сэні электричество.
А трамвай мый вӧсна ветлӧ?
Сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Стӧрӧж видзӧдіс сы вылӧ да нюмъяліс.
— Мый, пиук, йӧз местаад оз узьсьы?
Куйлан да ачыд аскӧдыд сёрнитан.
— Ме думайта: мый вӧсна трамвай ветлӧ?
— Трамвайыд?
Тайӧс ме тэныд висьтала.
Ме сійӧс, позьӧ шуны, кыдзи ассьым керкаӧс деревняысь тӧда.
Ставсӧ видлалі.
Дугасянь вагон моторъясӧдз.
Трамвай ветлӧдлӧ электричество помысь.
Электростанциясянь проводъясӧд мунӧ электрическӧй ток.
Трамвай вылын — дуга.
Дугаӧдыс ток прӧйдитӧ, веськалӧ моторас, а сэсся мунӧ рельсъясӧ.
Но, моторыс и бергӧдлӧ кӧлесаяссӧ.
Вагоновожатӧй сулалӧ воддза площадка вылын.
Сэні, сы водзын аппарат лӧсьӧдӧма, видзӧднысӧ тумбочка кодь.
Контроллерӧн шусьӧ тайӧ аппаратыс.
Вожатӧй бергӧдӧ вугсӧ...
Ёнджыка вугсӧ бергӧдас — трамвай мунӧ ӧдйӧджык.
Бергӧдас вугсӧ мӧдарӧ — ток оз веськав моторӧ, трамвайыс ачыс горув лэччӧ.
Сэки нин колӧ тормозитны.
Со кутшӧм делӧяс овлӧны — дзик токтӧг трамвай мунӧ!
Эн зевайт сӧмын, сувтӧд, кор колӧ.
Травкалы лои интереснӧ: вӧлӧмкӧ, позьӧ мунны быдса улича мотортӧг, уличаыс кӧ кӧть муртса-муртса гӧра ньылыд!
Либӧ ӧдйывсьыс мунны, рельсъясыс кӧ бурӧсь.
А дзик кӧ рельсъястӧг?..
— А троллейбус мый вӧсна ветлӧ? — юаліс Травка.
— Троллейбус трамвай кодь жӧ.
Дуга пыддиыс сылӧн вевт вылас кык шатин.
Ӧтиӧдыс ток мунӧ моторӧ, мӧдӧдыс бӧр петӧ моторысь.
Рельсъяс сылы оз ковны, туйясыс ӧні миян шыльыдӧсь.
Кытчӧ рульсӧ бергӧдан, сэтчӧ сійӧ и мунӧ резина шинаяс вылын.
Сӧмын мед шатинъясыс эз мынны проводъяссьыс.
— А метроын поездыс мый вӧсна ветлӧ?
Сэні вевт вылас ни дуга, ни шатин абу.
Сӧмын рельсъяс.
Стӧрӧж вӧлі бур старик.
Сійӧ радейтліс сёрнитыштны да окотапырысь вочавидзис Травкалы.
— Тайӧ тэ бура шуин, мый сэні сӧмын рельсъяс.
Сэні эм и коймӧд рельс.
Сы кузя электричествоыс и мунӧ проводъясӧд моз.
Рельсыс бокас да вевттьӧма пу кӧрӧбкаӧн.
Тайӧ коймӧд рельсас зэв ыджыд напряжениеа ток!
Кӧрӧбка вылас, например, колоштӧг сувтны оз позь.
И уджавны сэні колӧ резинӧвӧй перчаткиӧн.
А дуга пыддиыс сэні эм ичӧтик зыр кодь лапка.
Сійӧ исковтӧ коймӧд рельс кузя, да сысянь токыс веськалӧ моторӧ.
— Вот кыдзи? — шуис Травка. — А ме эг и думайт...
— Дерт, тадзи, — шуис старик. — Да тэ, зонмӧ, эн видзӧд, мый ме стӧрӧж.
Ме войдӧр ачым уджавлі слесарлы помощникӧн моторъяс ремонтируйтӧм кузя.
Менам эмӧсь медальяс доблестнӧй трудысь да Мӧскуаӧс обороняйтӧмысь.
Татшӧм медальяссӧ ачыс Сталин ёрт морӧсас новлӧ.
Тайӧ менӧ уджавны вермӧмысь фашист лишитіс: шуйга ки-кокӧй омӧля кывзысьӧны.
Кыдзи стервятник шыбитас татчӧ бомбасӧ — мый вӧлі!
Буретш тайӧ местаас шойччан жыр вӧлі да мастерскӧйяс.
А ӧні, аддзан, менам стӧрӧжка сулалӧ.
А мастерскӧйясыс — со найӧ, орччӧн, важсьыс бурджыкъясӧс стрӧитӧма.
А ещӧ неважӧн на куш развалинаяс вӧліны.
Война дырйиыс тэ кӧні вӧлін?
Али тэ ичӧт на, войнасӧ он помнит?..
Да тэ мый, узян?
Эй, зонка!
Но Травка эз нин кыв.
Стӧрӧжкаын сулаліс электрическӧй пач.
Доналӧм спиральясыс пачас надзӧникӧн жургисны, быттьӧкӧ сьылісны колыбельнӧй сьыланкыв.
Пачсянь шоныд тӧвру малаліс Травкалысь банбокъяссӧ.
Тулуп вылын вӧлі небыд...
Травка важӧн нин унмовсис да весиг унйывсьыс шкоргыштіс.
* * *
Водз асывнас Марья Петровна садьмӧдіс Травкаӧс.
Чеччыны эз вӧв окота.
Но кор Травкалы дум вылас усины мамыс да батьыс, сійӧ пыр жӧ дзикӧдз садьмис.
Мый бара найӧ вӧчӧны сытӧг?
Мам, дерт, ёна нин волнуйтчӧ.
Сійӧ шуис Марья Петровналы:
— Тётя, мунамӧй ӧдйӧджык мама дінӧ!
Марья Петровна вочавидзис:
— Терпитышт неуна, регыд мунам.
А тэ, кӧнкӧ, вунӧдін, мый менӧ Марья Петровнаӧн шуӧны?
Но, мусаӧй, тыдалӧ, и збыльысь справочнӧй бюротӧг нинӧм он вермы вӧчны.
А сійӧ пӧдса на.
Да и чай колӧ юыштны.
Стӧрӧж босьтіс плитка вылысь чайник, кыскис стӧканъяс, сакар да сушки.
Марья Петровна да Травка юыштісны чай, а сэсся нин и мунісны.
АСЫВНАС
Ортсысяньыс трамвайнӧй парк вӧлі дзик обыкновеннӧй куим судта керка кодь, но сӧмын этажъястӧм, сы вӧсна мый ӧшиньясыс сэні эз вӧвны, а вӧлі прӧстӧ стекляннӧй вевт.
Ӧдзӧсъясыс эз жӧ вӧвны, а вӧлі некымын ворота, кытысянь дугдывтӧг петалісны трамвайяс да муналісны быдладорӧ.
Сувтланінъясын найӧс виччысьлісны йӧз да пыр жӧ тыртлісны став вагонъяссӧ.
Йӧз тэрмасисны удж вылӧ.
Марья Петровна да Травка петісны площадь вылӧ.
Войнас усьӧма лым, да площадь вылын уджалісны лым весалысь машинаяс.
Машинаыс вӧлі некымын.
Ӧти машина сӧмын зыртіс асфальт бердӧ кынмӧм лымсӧ гӧгрӧс кӧсӧй зыръясӧн, мӧд чукӧртіс сійӧс чукӧрӧ ыджыд кӧрт зырйӧн, а коймӧд гумлаліс совокӧн да кисьталіс грузӧвикӧ.
Совокъясыс вӧліны метроса эскалатор тшупӧдъяс кодьӧсь.
Найӧ мунісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, сатшкысьлісны лым чукӧрӧ, сэсся лыблісны вылӧ да кисьтлісны лымсӧ грузӧвик кузолӧ.
Машинаясас моторъясыс жургисны, кыдзи автомобиль моторъяс, да наысь кыліс сотчысь бензин дук.
Друг Травка пель весьтын кыліс тутӧстӧм.
Травка уськӧдчис бокӧ, но весьшӧрӧ.
Сійӧ сулаліс тротуар вылын, и сылы нинӧмысь вӧлі повны.
Тротуар дорӧ матыстчис вевта грузӧвик да пыр жӧ сувтіс.
Сы дорӧ вӧлі прицепитӧма кык ичӧтджык грузӧвик.
Ыджыд грузӧвик вылас вӧлі гижӧма «Нянь», а ичӧтъяс вылас — «Булочнӧй изделиеяс» да «Кондитерскӧй тӧваръяс».
Ыджыд грузӧвикысь петіс морт да отцепитіс ичӧтик грузӧвикъяссӧ.
Ичӧтик грузӧвикъясас вӧлӧмаӧсь стекляннӧй ӧшиньяс, да сэні пукалісны еджыд халата продавщицаяс.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь кӧлесаяс вылын ичӧтик магазинъяс.
Моторъяс налӧн эз вӧвны, и налы ковмыліс сулавны сэні, кытчӧ найӧс сувтӧдасны.
Травка сюйис кисӧ зептас.
Зептас сылӧн ичӧтик пурткӧд ӧтлаын вӧлі выль бумажнӧй рубль.
Рубль вӧлі местаас, да ещӧ Вася сьӧмысь кольӧма унакодь монета.
Травка матыстчис аслыссяма магазин дорӧ да ньӧбис ичӧтик акань кодь кык кампет да кык ыджыд мятнӧй преник.
Позьӧ вӧлі ньӧбны ставсӧ куим штукаӧн, но Солнечка вӧлі ылын, да сы воигкежлӧ позьӧ вӧлі ньӧбны ещӧ.
Ӧні вӧлі сӧмын Марья Петровна да сійӧ ачыс.
— Пӧжалуйста, Марья Петровна, — шуис сійӧ.
Марья Петровна первойсӧ ӧткажитчис, а сэсся меліа видзӧдліс Травка вылӧ, довкйӧдлыштіс мыйлакӧ юрсӧ да босьтіс угощениесӧ.
Но сёйны эз кут, а гартыштіс чышъянӧ.
Гашкӧ, сійӧ ачыс кӧсйис кодӧскӧ гӧститӧдны.
Матыстчис трамвай, Марья Петровна кайис воддза площадка вылас да аскӧдыс босьтіс Травкаӧс.
Вагоновожатӧй зэв стрӧга шуис:
— Кагаа нывбаба, прӧйдитӧй вагонӧ!
Тані оз полагайтчы сулавны.
Марья Петровна петкӧдліс сылы ичӧтик дзирдалысь номерок да шуис:
— Ас йӧз.
И детинкаыс мекӧд.
Сэсся найӧ эз кутны сёрнитны.
Найӧ мунісны паськыд улича кузя джуджыд выль керкаяс бокті.
Керкаясыс вӧліны розӧвӧйӧсь, кельыдлӧзӧсь, вижӧсь, рудӧсь.
И на пиысь быдӧн вӧлі аслыс ногӧн мича: ӧти вылын — уна рӧма кирпичьясысь мозаика, мӧд вылын — еджыд статуяяс, коймӧд вылын — каменнӧй вазаяс, нёльӧд вылын — колоннаяс либӧ пӧшти быд ӧшинь улын ичӧтик балконъяс...
Воддза площадка вылын уджаліс трамвайнӧй вожатӧй.
Шуйга кинас сійӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ бергӧдліс контроллерлысь рукояткасӧ.
А веськыднас бергӧдліс ыргӧн вуг, код весьтын вӧлі выпуклӧй шыпасъяса ыргӧн пӧвтор:
КАЗАНЦЕВ ТОРМОЗ
Кыліс гора трамвайнӧй звонок: <ns>тррррррннн</ns>... Либӧ чушкӧм: <ns>ш-ш-ш-ш-ш-ш</ns>...
Марья Петровна кутіс Травкаӧс пельпомӧдыс да шуис:
— Мунам, миянлы колӧ петны.
Со будкаыс сулалӧ — справочнӧй бюро.
Кор найӧ чеччисны трамвайысь, Травка юаліс:
— Марья Петровна!
А вот трамвайнӧй звонокыс мый вӧсна уджалӧ?
Кыдзи ті думайтанныд, Марья Петровна?
— Ог тӧд, пиукӧй, — вочавидзис Марья Петровна.
— Ӧд ме прӧстӧй уборщица.
А тэ велӧдчы бурджыка и ачыд кутан тӧдны свет вывсьыс ставсӧ.
СПРАВОЧНӦЙ ДЕЛӦ КУЗЯ ВОЛШЕБНИК
Найӧ матыстчисны справочнӧй будка дорӧ.
Ӧшиньыс вӧлі пӧдса.
Стеклӧ пырыс вӧлі тыдалӧ, мый старик-заведующӧй лыддьӧ газет.
Медым бурджыка аддзис, сійӧ ӧчкиалӧма кык гоз ӧчки.
Марья Петровна эз тӧд, мый вӧчны.
Травка эз жӧ тӧд, мый вӧчны.
Ӧшиньӧ таркӧдыштны найӧ яндысисны.
Найӧ лыддисны объявление:
<rus>ТАТЫСЬ ПОЗЬӦ ТӦДМАВНЫ МОСКВА КАРСА БЫД ОЛЫСЬЛЫСЬ АДРЕС</rus>
А кыдзи тайӧс вӧчны, мыйсянь заводитны — абу вӧлі висьталӧма.
Прӧйдитіс мыйтакӧ кад.
Медбӧрын старик-заведующӧй пуктіс бокӧ газетсӧ, ӧти ӧчкисӧ лэптіс плешкас, а мӧдсӧ колис синъясас.
Видзӧдліс гӧгӧр, казяліс Марья Петровнаӧс, восьтіс ӧшиньсӧ да юаліс:
— Мый тіянлы колӧ, гражданка?
— Оз-ӧ позь тӧдмавны, — шуис Марья Петровна, — правильнӧй-ӧ тайӧ адресыс: Петровскӧй парк, Выль керкаяс, корпус «Б».
Выль керкаясыс миян ӧні быдлаын.
Вот ме и сомневайтча...
— Пырысь-пыр, гражданка, получитанныд точнӧй вочакыв, — шуис старик, лэдзис ныр вылас мӧд ӧчкисӧ да ас водзас пуктіс зэв кыз небӧг.
Сійӧ кутіс листавны тайӧ небӧгыслысь гырысь листъяссӧ.
Быд листбок вылын вӧлі мыйкӧ печатайтӧма, гижӧма чернилаӧн да клеитӧма торъя ичӧтик листъясӧн.
— Кывзы, папаша, — вомалӧмӧнмоз шуис Марья Петровна. — Ӧтветсӧ корсигкості детинкаыс кынмас.
Аддзан, сійӧ и то чеччавны нин заводитіс.
А сійӧ бать-мамсьыс торъялӧма.
— Кӧні детинкаыс? — старик лэптіс ӧти ӧчкисӧ плешкас, кыпӧдчыштіс, видзӧдліс да аддзис Травкаӧс. — Кутшӧм детинка?
Тайӧ?
Да тайӧ дзик мӧд делӧ!
Мый нӧ ті меным водзджык энӧ висьталӧй!
Сійӧ пуктіс пызан вылас газет чукӧр, ӧдйӧ корсис на пиысь «Мӧскуаса железнодорожник» газет да пуктіс сійӧс выліас.
— Со! — И сійӧ пуктіс чуньсӧ газет пельӧсӧ, кӧні вӧлі печатайтӧма: «Воши детинка».
— А ноко, детинка, матӧджык татчӧ лок!
Травка матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Колӧ прӧверитны, тэ ли сійӧ детинкаыс, код йылысь печатайтӧма газетас.
Менам, аддзан кӧ, правилӧ: сетны сӧмын прӧверитӧм сведениеяс.
Мый тэнад нимыд?
— Травка.
— Правильнӧ.
Водзӧ — тані индӧма телефонъяслысь номеръяс.
Ӧти гортса да кык служебнӧй.
Висьтав меным ассьыд гортса телефон номертӧ.
Оз вермы лоны, медым татшӧм ыджыд детинка эз тӧд ассьыс гортса телефон номер.
— Номер Д, куим, дас сизим, сё.
— Невернӧ! — горӧдіс заведующӧй.
Травка яндысьыштіс:
— Ме ачым думайта, мый неуна дзуги.
Сы вӧсна мый ме некор гортӧ эг звӧнитлы.
Детскӧй садйын миянлы лэдзлісны звӧнитны сӧмын морт ӧтикысьӧн, а сэсся и матыстчыны эз лэдзлыны.
А Коля воклӧн телефоныс абу.
Сылӧн сӧмын велӧдӧм чавкан да ёж...
Да ещӧ быдсямапӧлӧс дзоридзьяс да быдмӧгъяс...
Старик торкис сійӧс:
— Тэ тайӧс меным бӧрас висьталан, и ме гижа адрес, кӧні позьӧ аддзыны велӧдӧм чавканӧс.
А ӧні висьтав: мыйла тэ запомнитін татшӧм тешкодь телефон номерсӧ — Д, куим, дас сизим, сё?
— И ньӧти абу тешкодь, — шуис Травка. — «Д» — тайӧ лоӧ дом; куим — тайӧ кымын арӧс меным вӧлі, кор ме вӧлі ичӧт на да эг ветлы детскӧй садйӧ; дас сизим — тайӧ кымын арӧс лоӧ меным, кор ме помала школа.
А сё — тайӧ кымын арӧс меным лоӧ ещӧ ёна бӧрынджык.
— Сэки, дерт, ставыс правильнӧ, — миритчис старик.
— Сӧмын нэм кежлад запомнит, мый тэнад патераад телефоныс Д 4‒18‒68.
— Да тэ адрессӧ, адрессӧ висьтав! — кутіс кевмысьны Марья Петровна. — Эн мучит тэ, мусаӧй, кагасӧ!
Старик лэптіс ӧти ӧчкисӧ плешкас, а мӧд пырыс видзӧдліс Марья Петровна вылӧ:
— Мыйла адресыс?
Справочнӧй делӧын, матушка, медводз тэрыблун.
Ми ӧні звӧнитлам батьыслы удж вылас.
И сійӧ босьтіс телефоннӧй трубка.
НЕУЖЕЛИ ТРАВКА БАРА ВОШИ?
Бать пукаліс удж вылын аслас рабочӧй кабинетын, сійӧ вӧлі зэв жугыль.
Войбыд мамкӧд найӧ эз узьны: пыр виччысисны кутшӧмкӧ юӧръяс.
Асывнас бать век жӧ муніс удж вылӧ, а мам висьмис, кольччис гортас.
Бать вӧлі инженер-технологӧн вель ыджыд заводын.
Сійӧ индаліс, кыдзи сувтӧдавны станокъяс да машинаяс, мыйсянь заводитны уджсӧ, кор дорны, кор сверлитны, кыдзи да кор донӧдны, кор да уна-ӧ тӧчитны изделиеяс.
Сійӧ ачыс думыштлывліс быдсямапӧлӧс усовершенствованиеяс, медым уджыс муніс бурджыка да ӧдйӧджык.
Сійӧ пыр думайтіс та йылысь.
Весиг сэки, кор эз вӧв удж вылын.
А талун сійӧ некыдзи эз вермы сосредоточитчыны.
Мыйӧ кӧть сійӧ эз босьтчыв, пи йывсьыс мӧвпъясыс мешайтісны сылы уджавны.
И сійӧ некыдзи эз вермы босьтны асьсӧ киӧ.
Бать уджаланінын ставныс нин тӧдісны, мый Травка вошӧма.
Ставныс жалитісны батьӧс да думайтісны, кытчӧ вермис лоны сылӧн пиыс.
Ӧтияс шулісны, мый детинка сюрӧ, а мукӧдъяс нинӧм эз шулыны, но батькӧд тшӧтш тӧждысисны жӧ.
Друг кыліс телефоннӧй звонок.
Бать босьтіс трубкасӧ да кыліс:
— Тіян детинкаыд сюри.
Пыр жӧ локтӧй Пушкинскӧй площадь вылӧ.
Сэтчӧ ветлӧны трамвайяс, троллейбусъяс, автобусъяс и метро: «Охотнӧй ряд» станциясянь — Горькӧй нима улича кузя вывлань; <rus>«Площадь Маяковского»</rus> станциясянь — Горькӧй нима улича кузя увлань.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана... — вомгорулас шуис бать. — Но всё-таки кӧні нӧ сійӧ ачыс?
— Сійӧ сулалӧ справочнӧй бюро киоск дорын руд чышъяна гражданкакӧд орччӧн.
— Пожалуйста, эн лэдзӧй сійӧс! — волнуйтчигтыр шуис телефон пыр бать. — Тіянлы кӧ абу сьӧкыд, эн лэдзӧй сійӧс ни ӧти минут кежлӧ!
Позьӧ кӧ, син водзсьыд сійӧс эн лэдзӧй!
Служащӧйяс бергӧдісны юръяснысӧ бать кабинетлань да сюся кывзісны.
Мыйӧн сӧмын бать пуктіс трубкасӧ, ставныс чеччыштісны асланыс местаясысь, уськӧдчисны сы дінӧ да ӧтпырйӧ кутісны юасьны:
— Мый лои?
— Неужели сюри?
— Ме ӧд шулі!
Бать чеччис да решительнӧя шуис:
— Кытчӧдз ог аддзы аслам синмӧн, нинӧм ог висьтав!
Сійӧ тэрыба петіс коридорӧ, кватитіс пальтосӧ да шапкасӧ да котӧрӧн лэччис поскӧд увлань.
Старикӧн индӧм ни ӧти мунан способ эз туй батьлы.
Завод, кӧні уджаліс бать, вӧлі Мӧскуа сайын, карсянь вель ылын.
Но зато сэтысянь дзик Пушкин нима площадьӧдз ветлісны заводскӧй автобусъяс.
Мунігас найӧ эз сувтлыны.
Бать чеччыштіс автобусӧ.
Сійӧ удитӧма сюйны пальто соскас сӧмын ӧти кисӧ, шапкаалӧма йӧзлысь шапка, колошсӧ сійӧ сӧвсем абу кӧмалӧма — сэтшӧма сійӧ тэрмасис.
Сӧмын автобусын сійӧ неуна шойччыштіс.
Но сылӧн век на тэрыба тіпкис сьӧлӧмыс.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык аддзыны Травкаӧс.
Автобус муніс нин карса уличаясӧд.
Друг бать казяліс, мый автобус мунӧ оз Пушкинскӧй площадь вылӧ, а кытчӧкӧ дзик мӧдарӧ.
Бать уськӧдчис кондуктор дорӧ:
— Висьталӧй, кондуктор, кытчӧ ми мунам?
— Бензинла, — вочавидзис кондуктор.
— Мыйла бензинла?
Кутшӧм бензинла?
Мыйла ті билетсӧ сетанныд Пушкинскӧй площадьӧдз, а асьныд мунанныд бензинла?
— Ті эськӧ мед плакатсӧ лыддинныд водитель стеклӧ вылысь, — шуис кондуктор. — А то ме аддза: машина мунігӧн гражданин чеччыштіс, но чӧв ола.
Думайта, сылы миянланьӧ, заездӧ.
Сэтчӧ машинаяс шоча ветлӧны.
И жалиті, эг кут штрафуйтны.
Да ті энӧ волнуйтчӧй, гражданин!
Кытчӧ билетсӧ босьтінныд, сэтчӧ и воанныд.
— Да ме ог и волнуйтчы, — заводитліс паныд шуны бать, но пыр жӧ ланьтіс, кор гӧгӧрвоис, мый пӧрйӧдлӧ.
— А бензинтӧг и дзик некытчӧ онӧ воӧй, — водзӧ висьталіс кондуктор.
— Ми сы вӧсна и экономитам бензинсӧ, мый сійӧ миян канмулы зэв уна колӧ.
И тракторъясӧ бензин, и комбайнъясӧ бензин, и уналаӧ быдлаӧ бара жӧ бензин.
А ми талун асывбыд тӧрытъя экономитӧм бензиннас ветлӧдлам.
Миян бригада горючӧй экономитӧм кузя первой местаын.
Тайӧс гӧгӧрвоны колӧ!
А ті волнуйтчанныд: «Мыйла бензинла?
Кутшӧм бензинла?»
Тайӧ кадас автобус сувтіс ичӧтик площадь вылӧ.
Тані сулаліс став стен пасьтаыс стекляннӧй ӧшиньяса ичӧтик керка, а керка бокас — колонка, код вылын вӧліны джуджыд прозрачнӧй стӧканъяс да «Бензин» гижӧда матӧвӧй шар.
Будка дорын сулаліс грузӧвикъяслӧн, «Москвичьяслӧн», «ЗИС»-яслӧн, «Победаяслӧн» да уна мукӧд автомобильяслӧн очередь.
Вӧлі весиг уличаяс киськалӧм вылӧ цистернаа ӧти грузӧвик.
Мыйла сійӧ татчӧ воӧма тӧвнас — абу гӧгӧрвоана.
Но автобус очередьтӧг матыстчис колонка дорӧ.
Шопер петіс аслас кабинаысь да матыстчис кӧрт бак дорӧ, коді вӧлі крепитӧма автобус бӧрас.
Сійӧ винтитіс баклысь ыргӧн пробкасӧ, муніс бензин колонка дорӧ да босьтіс сэтысь служащӧй ордысь ыргӧн наконечника резинӧвӧй шланг.
Шлангыслысь наконечниксӧ сійӧ сюйис бак пытшкӧ.
Служащӧй бергӧдіс рукоятка, и кутіс тыдавны, кыдзи колонкаса стекляннӧй стӧканъясын йӧктӧ да болькъясьӧ бензин.
Циферблатлӧн стрелкаыс петкӧдліс, уна-ӧ бензин мунӧ автобуснӧй бакӧ.
Кор стрелкаыс петкӧдліс нелямын литр, шопер горӧдіс:
— Тырмас!
Сэсся сійӧ кутіс видлавны моторсӧ — то заводитас, то сувтӧдас.
Батьлы вӧлі зэв сьӧкыд виччысьны.
Сійӧ некымынысь матыстчыліс шопер дорӧ, медбӧрын, эз вермы терпитнысӧ да тшӧктіс шоперӧс ӧдйӧджык мунны.
— Нинӧм, удитанныд, — вочавидзис шопер. — Ми расписание серти уджалам.
Мый воштім тані, сійӧс верстайтам мунігӧн.
Медбӧрын шопер пуксис аслас кабинаӧ да сетіс гудок.
Пассажиръяс пуксялісны местаясас, и автобус вӧрзис.
* * *
Справочнӧй бюролӧн будкаыс вӧлі тыдалӧ ылісянь.
Ӧшинь дорас сулаліс кузь очередь.
Бать котӧртіс будка дорӧ да, йӧзсӧ йӧткалігтыр, кутіс корсьны Травкаӧс.
Травка эз вӧв.
Эз вӧв и руд чышъяна нывбаба.
Сэки бать извинитчис да гораа шуис:
— Граждана, эз-ӧ кодкӧ аддзыв руд чышъяна нывбабаӧс да сыкӧд детинкаӧс?
Ичӧтик сэтшӧм!
Травкаӧн шуӧны!
Очередьын сулалысь кутшӧмкӧ гражданин став пыддиыс вочавидзис:
— Эгӧ, эгӧ аддзылӧй.
Батьлӧн сьӧлӧмыс сразу вӧрзис.
А ЕЩӦ ВОДЗЫН КЫМЫН ПРИКЛЮЧЕНИЕ!
— Энлӧй, энлӧй... — шуис друг мехӧвӧй пася морт, киас сылӧн вӧлі портфель. — Найӧ, буракӧ, телефон-автомат будкаынӧсь!
Ме ӧні кори налы номер Д 4‒18‒68. Весиг ассьым дас вит кӧпейкаа монета лэдзи.
Телефон-автомат вӧлі сэні жӧ, справочнӧй бюрокӧд орччӧн.
Бать матыстчис телефоннӧй будка дорӧ да стекляннӧй ӧдзӧс пыр аддзис ассьыс Травкасӧ.
Травка сёрнитіс телефон пыр.
Сійӧ казяліс батьсӧ, сетіс телефоннӧй трубкасӧ Марья Петровналы да котӧрӧн петіс будкаысь.
Бать босьтіс Травкаӧс моздорас, а Травка кутіс батьсӧ сьыліӧдыс.
Первойсӧ найӧ нинӧм эз сёрнитны — сэтшӧм налы вӧлі лӧсьыд ӧтлаын.
Марья Петровна сулаліс орччӧн да аслас руд чышъянӧн чышкаліс синвасӧ.
Медбӧрын Травка шуис:
— Папочка, кӧні нӧ тэ та дырасӧ вӧлін?
Ме тэнӧ виччыси, виччыси...
А тэ век он лок.
Ме дзикӧдз кынми.
Вот нин тэ не во-время вошин!
А вӧлі сэтшӧм интереснӧ!
Ме ӧні мамакӧд телефон пыр сёрниті.
Мама здоров, сӧмын меысь неуна гажтӧмчӧма.
А ме сылы вайи ичӧтик пожӧм лап.
Бать прӧщайтчис Марья Петровнакӧд.
Сійӧ дыр аттьӧаліс сійӧс.
Травка прӧщайтчис жӧ сыкӧд.
Сэсся найӧ батьыскӧд пуксисны троллейбусӧ да мунісны гортас, Петровскӧй паркӧ.
Мунігас Травка висьтавліс ассьыс приключениеяссӧ, а батьыс — ассьыс.
Травка юаліс:
— А ми корам Солнечкаӧс гӧститны?
Ме сылы кӧсйыси.
— Обязательнӧ корам, — вочавидзис бать.
— А капитанӧс?
— А кыдзи нӧ!
Сійӧс медводз.
— А Николай Ивановичӧс?
— И Николай Ивановичӧс корам.
— Папа, а ме тӧда, мый вӧсна троллейбус ветлӧ.
— Вот и бур.
— Папа, а ме тӧда, кӧні троллейбусъяс узьлӧны.
— Вот и бур.
— Папа, висьтав, а троллейбусыс оз вермы сэті ветлыны, кӧні проводъясыс абуӧсь?
— Дерт, оз вермы.
— А автобус?
— Автобус вермӧ.
— Папа, а ме тӧда, мый быд электрическӧй лампаын югдӧдӧ шонділӧн зэв ичӧтик юкӧн.
Но та вылӧ уджалісны да уджалӧны вывті-вывті уна йӧз.
Меным тайӧс капитан Калашников висьтавліс.
А сійӧ электростанцияса директор.
— Пиӧ! — шуис батьыс да сюся видзӧдліс ӧчки пырыс Травка вылӧ. — Да тэ, ме аддза, метӧг ещӧ тӧлкаджык лоӧмыд!
Но энлы...
Ме сета тэныд сэтшӧм загадка, мый тэ сійӧс нинӧм вылӧ он вермы тӧдмавны!
abu
— Сӧмын тэ, папа, сійӧс бӧрас ачыд висьтав кузьджыка да интереснӧйджыка.
* * *
Кор воисны гортас, мамыс сэтшӧма кутліс Травкаӧс, мый муртса став лыяссӧ эз чегъяв.
А синванас кӧтӧдіс визя свитерсӧ дзоньнас.
Бать мыйлакӧ частӧ жӧ кутіс носӧвиксӧ кыскывлыны да ӧчкисӧ чышкавны.
Травка юаліс:
— Мый нӧ ті бӧрданныд?
Кутшӧм ті тешкодьӧсь!
— А ми полім, мый тэ дзикӧдз вошин, — вочавидзис батьыс.
— Но, — шуис Травка, — кыдзи нӧ ме воша.
Ме абу нин зэв ичӧтик.
Ме шӧркодь.
Ме кӧ эськӧ вӧлі зэв ичӧтик, менӧ всё равно эськӧ вайӧдісны тіян дорӧ либӧ ки йыланыс вайисны.
А то ме ачым пӧшти быдса лун капитан пельпом вылын пукалі.
Весиг кокъясӧй висьӧны.
А сэсся, менам сы мында тӧдса...
Батьыс да мамыс нюмъялісны.
Травка видзӧдліс на вылӧ да друг мыйлакӧ ачыс бӧрддзис.
Но регыд дугдіс.
И найӧ кутісны нюмъявны куимнанныс.
СО И СТАВ ПОВЕСТЬЫС
Со и став повестьыс сы йылысь, кыдзи Травка тӧкӧтьӧ дзикӧдз эз вош.
Травка и ӧні олӧ батьыскӧд да мамыскӧд Петровскӧй паркын.
Тайӧ повестяс ставыс збыль.
Югдӧдӧ миянӧс ён шонді.
Кремль вылын ӧзйӧны гӧрд кодзувъяс.
А ми велӧдчам, уджалам, стрӧитам да природасӧ заставляйтам служитны аслыным, медым вӧлі бурджык овны став йӧзыслы.
Воӧ кад — ми шойччам.
Збыль и сійӧ, мый ветлӧны му вывті паровозъяс да электрическӧй поездъяс, уджалӧны электростанцияяс, проводъяс кузя мунӧ электрическӧй ток, а трубаясӧд мунӧ горючӧй газ, да визувтӧ Волгасянь Мӧскуа-юӧ свежӧй ва.
Тӧвзьӧны уличаяс кузя троллейбусъяс да автомобильяс, автобусъяс да трамвайлӧн вагонъяс.
Му увті тӧвзьӧны метролӧн поездъяс, а му весьтті лэбӧны самолётъяс.
Радиоволнаяс быд бокӧ разӧдӧны музыка да морт гӧлӧсъяс.
abu
Войяснас печатайтсьӧны газетъяс, и наын гижӧма ставсӧ, мый вӧчсьӧ му вылас.
Лун ни вой оз дугдыв удж.
Збыль и сійӧ, мый кор рӧмдӧ, Мӧскуа дзоньнас югдӧдсьӧ электрическӧй биясӧн, да ещӧ югыдджыка заводитӧны ӧзйыны кремлёвскӧй кодзувъяс.
Збыль и сійӧ, мый олӧ кӧнкӧ дзик матын ичӧтик нывка Солнечка, кодӧс ме радейта да кодлы сиа тайӧ повестьсӧ.
{Панова В. Ф. (комиӧдіс Плесовскӧй Ф. В.) @ Яснӧй вадор @ повесть @ Вера Панова. Яснӧй вадор @ 1952 @ Лб. 3‒196.}
В. ПАНОВА
ЯСНӦЙ БЕРЕГ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
КОРОСТЕЛЕВ
Райкомӧ мунігӧн Коростелев кежаліс, кыдзи шулывліс сійӧ, «петкӧдлыны гаж» шоперлы, Тося Алмазовалы.
Алмазова витӧд лун оз петав удж вылӧ.
Коростелев ыстыліс сыла мортӧс, ӧшӧдіс грознӧй приказ, — нинӧм эз отсав: Алмазова ордын муніс ыджыд гулянье.
Гуляйтіс став рӧдняыс, гуляйтіс ставнас уличаыс Тося мужиклӧн Отечественнӧй война вылысь лючки-ладнӧ бӧр воӧм кузя.
Ичӧтик кухнясӧ югдӧдісны апрелься гажа шонді югӧръяс.
Кадыс вӧлі сёр нин, а кӧзяева сӧмын на лӧсьӧдчӧмаӧсь завтракайтны: тӧрыт узьны водісны зэв сёр, петукъяс чуксасигӧн нин...
Алмазов пукаліс пызан дорын бритчытӧм, вӧньтӧм, тӧрытъя пӧкмеллясьыс гудыр синъяса, но сапӧгъясыс сылӧн вӧлі весалӧма да найӧ югъялісны рӧмпӧштан моз, гимнастёрка юрйылас вӧлі вурӧма сӧстӧм подворотничок:
«Антонина старайтчӧ, мужиксӧ вӧччӧдӧ», — пыригмозыс жӧ ставсӧ казялӧмӧн думыштіс Коростелев.
Кык нывка пукалісны пызан мӧдарладорас, вӧччӧмаӧсь жӧ, ыджыдджыкыс гӧрд галстука: и челядьыс гортас, школаӧ абу мунӧмаӧсь...
Тося укватӧн вешталіс пачсьыс чугунъяс, чужӧмыс ломзис, ёна гӧрдӧдӧма пач жарсьыс.
Блаженствуйтӧны, чӧртъяс.
Уджалан лунъясӧ помся выходнӧй вӧчӧны, законъяс абу налы гижӧма...
— Видза оланныд! — ӧдвывсьыс кухняӧ воськовтӧм бӧрын сувтіс да шуис Коростелев. — Ме тэла, Тося.
Верд ӧдйӧджык семьятӧ, и айда.
— Улӧссӧ сет, — шуис Тося ыджыдджык нылыслы. — Радлун менам, эн скӧралӧй, Дмитрий Корнеевич.
Сійӧ пуктіс укватсӧ да сулаліс Коростелев водзын мыжа да югъялысь синъяснас сылы чужӧмас видзӧдӧмӧн.
А синъясыс сылӧн вӧліны турунвижӧсь, сьӧд кытшъясӧн кытшалӧмаӧсь.
И сэтшӧм жӧ синъясныс вӧліны еджыдіник кык нывкалӧн, кодъяс пукалісны батьыслы воча.
Кор видзӧдӧны татшӧм синъясыс, он вермы горӧдны: «Да мый тэ, збыльысь.
Вот сета судӧ...»
Коли пуксьыны улӧс вылӧ, кодӧс нывка сувтӧдіс дзик кухня шӧрас, да действуйтны психология вылӧ.
— Зэв рад тэ вӧсна и поздравляйта, дерт, — заводитіс Коростелев, — но удж удж и эм, Тося, сідз?
— Меным шойччӧг полагайтчӧ, — шуис Тося. — Лукьянычлӧн гижӧма, кымын выходнӧйӧ ме уджалі.
Аскомысь пета.
— Мед ещӧ шуин — недель мысти.
Тэ прӧстӧ, ме шуа тэныд, пӧльзуйтчан аслад положениеӧн.
Тося чатӧртіс юрсӧ да серӧктіс.
— Подӧн ветланныд? — юаліс серамсорӧн.
— Самолёт вылын лэбалам.
— Нинӧм, — шуис Тося, — подӧннад неуна ветлыштны моцион пыдди пӧлезнӧ.
Сійӧ пыр сераліс шуда серамӧн, голяыс сылӧн польдіс гулюлӧн моз, синъясыс югъялісны.
«Ай да Тоська! — чуймис Коростелев. — Со кыдзи серавны сійӧ кужӧ!»
Сӧмын ӧні Коростелев казяліс, мый Тося статя, ён, мича; а водзынсӧ сійӧ пыр вӧлі йӧжгыльтчӧм, кельдӧдӧм, быттьӧ узьтӧм...
Гораа сійӧ шуис:
— Серавны нинӧм вылын.
Вообще, тэ зілян тӧдчӧдны, мый тэнӧ вежны некодӧн.
И та вӧсна позволяйтан аслыд уна лишнӧйтор.
Вот висьтав татшӧм юалӧм вылӧ: коді тэныд керкатӧ вевттис, медым тэнсьыд челядьтӧ зэрӧн эз кӧтӧд?
— Но? — юаліс Тося.
— Коді тэныд отсавліс?
Кытысь эськӧ тэ аддзин татшӧм должностьсӧ, мый тэныд то пес ваясны, то йӧв, то яй?
— Йӧв, яй, ӧттор-мӧдтор, — бухгалтер Лукьяныч кодь гӧлӧсӧн шуис Тося да бара серӧктіс.
— Эн нерсьы: тэ должен, аслад ӧчередӧ, отсавны производствоыслы ?
— Тайӧ збыль, — верӧс дінас шыӧдчигмоз шуис Тося. — Отсалісны найӧ меным, збыль.
— А тэ уджалан пӧраӧ босьтан аслыд шойччӧгъяс.
Колӧ жӧ имеитны кутшӧмкӧ сознательность.
Вот ӧні дояркаяс мӧдлапӧлын вутшъяс вундалӧны.
Дояркаяс!
Тайӧ налӧн делӧ, шуан?
Трактористъяс дас кӧкъямыс час чӧж оз лэччывны трактор вывсьыс.
Рӧдилкатыр куканьяс.
И меным лоӧ быдӧн дінӧ да быдлаӧ удитны подӧн!
— Дмитрий Корнеевич, — ньӧжйӧник шуис Тося, — ме сійӧс нёль во чӧж эг аддзыв.
Алмазов сувтіс да гоз-мӧдысь воськовтіс дзескыд кухняӧд.
Шуйга киыс сылӧн вӧлі сюйӧма галифе зептас, веськыдас тшыналіс папироска...
Ньӧжйӧник, быттьӧ садьмигӧн да мыйкӧ казьтылігтыр, видзӧдліс сійӧ белитӧм ляпкыд йирк вылӧ, кӧні лӧзов мавтыштӧминъяс костын кӧнсюрӧ тӧдчис колянвося саыс.
Тося видзӧдіс мужик бӧрсяыс лапнитлытӧм радейтана синъясӧн.
— Пӧчинитӧма бура-мичаа? — надзӧникӧн юаліс Алмазов. — Некыт оз вияв?
— Бура ремонтируйтісны, норасьны нинӧм вылӧ, — вочавидзис Тося. — Бур олифа сетісны.
— А белитӧма абу зэв бура, — шуис Алмазов.
— Выльпӧв белита, — висьталіс Тося. — Тэрмасьӧмӧн белиті, век некор да некор, руль дорын пукалан лун и вой.
— Мыйла нӧ ті сійӧс сідзсӧ?.. — шуис Алмазов Коростелев дінӧ шыасигмоз. — Сійӧ нывбаба, сылы и гортас колӧ олыштны.
— Вот локтӧй миянӧ мӧд шопер пыдди, — шуис Коростелев, — сэк сідзи и лоас: сутки уджалін, а мӧд сутки пукав гортад, некод оз кут.
— А меысь нӧ мый сэн? — юаліс Алмазов. — Тайӧ абу менам специальность.
— А кутшӧм тіян специальностьыд?
Алмазов эз шыась, воськовтіс Коростелевлӧн кузь кокъяс вомӧн, муніс кухнясайса жырйӧ.
Вочавидзис Тося:
— Столяр сійӧ.
Столяр да плӧтник.
— Сідзкӧ нӧ мый сайын делӧыс.
Милости просим.
— Сэн тыдавны кутас.
Мед шойччыштас.
Воысь дырджык куйліс госпитальясын, шутка?
— А ӧні кыдзи — лючки-ладнӧ?
— Ладнӧсӧ ладнӧ, да мед ещӧ гуляйтыштас.
— Ёна жалитан сійӧс.
— А тіян ногӧн, оз ков жалитны? — юаліс Тося. — Да ті пӧрччӧй шинельтӧ, пуксьӧй миянкӧд сёйыштны, пыр пачысь пирӧг кыска.
— Некор меным тіянкӧд сёйнысӧ, — чеччигмоз шуис Коростелев. — И сідз нин дыр пукавсис.
Но, видза колянныд.
Аски мед вӧлін удж вылын, кылан?
— Аскомысь.
— Аски, аски! — порог дорсянь нин начальственнӧй гӧлӧсӧн шуис Коростелев. — А то, виччысь, лёк лоӧ.
Аски асывсяньыс!
«Эг выдержит, сеті сылы поблажка, — думайтіс сійӧ улич кузя ӧдйӧ восьлалігтырйи. — Заводиті кыдз колӧ «верд семьятӧ, и айда», а помалі — «лок аски».
И кутшӧм тайӧ дурацкӧй характер!
Тадзнад ставӧн кутасны вӧчны мый налы окота...
А ӧд сійӧ и аски оз пет удж вылӧ, кӧть заклад варт — оз пет.
Радейтӧ верӧссӧ...
Менӧ кӧ эськӧ кодкӧ тадзи кутіс радейтны, ме эськӧ кувтӧдз аттьӧалі сійӧс...»
Здук кежлӧ сылы лои шог сыысь, мый сійӧс некод оз радейт.
Вот — и том, и мукӧдсьыс абу мисьтӧмджык, а некод оз радейт.
Фронтвывса эсійӧ встречаясыд...
Кӧні сійӧ, зарни рӧма юрсиа нылыс, кодкӧд сійӧ тӧдмасис Белостокын?
Весиг письмӧ вылӧ эз вочавидз...
Кӧні сійӧ сьӧд синмаыс, коді шулывліс: «Ок, кутшӧм ті кузьӧсь, а мужикӧй ещӧ на кузьджык!» и век... мужикыслысь карточкасӧ петкӧдлывліс...
Ерунда тайӧ ставыс, ӧти шог сӧмын, а абу любовь.
Дыр мӧвпавны та йылысь кадыс эз вӧв: ӧні райкомлӧн бюро кутас кывзыны сылысь отчёт.
Недель сайын Горельченко, райкомса секретарь, воліс совхозӧ.
Кытшовтіс став фермаяссӧ, сёрнитіс йӧзкӧд.
Коростелев да Бекишев, партбюроса секретарь, ветлісны сыкӧд да ставсӧ висьтавлісны.
Сійӧ внимательнӧя кывзіс, ачыс видзӧдіс зумыша, нюмъявтӧг да сэсся шуис:
— Но мый нӧ, доложитанныд бюро вылын.
И эз висьтав, мый сійӧ думайтӧ совхоз делӧяс йылысь.
Коростелев, коді эз на разберитчы, — кажитчӧ сылы Горельченко али оз кажитчы, неуна разочаруйтчис: коллегиальность коллегиальностьӧн, но оз ӧмӧй нӧ вермы райкомса секретарь частнӧй сёрниын висьтавны ассьыс личнӧй мнениесӧ?
Ӧд эм, буракӧ, мыйысь миянӧс ошкыштны...
Локтіс Горельченко совхозӧ сизим час асылын да оліс ӧбедӧдз.
Корисны сійӧс сёйыштны (пусьысьяс нарошнӧ пуисны-пӧжалісны, кӧсйисны чӧскыдджыка гӧститӧдны); сійӧ шуис:
— Аттьӧ, ме чкаловсаяс ордын ӧбедайта.
И муніс Чкалов нима колхозӧ.
Ӧні Коростелевлӧн морӧс пань улыс быттьӧ доймыштіс: мый лоӧ бюро вылын?
Кӧть эськӧ ошкыштісны, медым заседание вылысь петны гажа чужӧмӧн, кыдзи колян раз петіс районоса заведующӧй, кодлы гижисны «лыддьыны уджсӧ удовлетворительнӧйӧн».
Мыйла Горельченко абу мелі сыкӧд?
Эз прӧста сэк ӧткажитчы сійӧ ӧбедсьыс да муніс чкаловечьяс ордӧ.
Став районса работникъяс мунӧны чкаловечьяс ордӧ, совхозӧ шоча кодкӧ пыралӧ.
Весиг Данилов, трестса директор, воліс сӧмын ӧтчыд: сійӧ лыддьӧ, мый совхоз «Яснӧй вадор» бурджык положениеын трестса мукӧд совхозъяс серти.
А збыльвылас положениеыс абу жӧ бур, кысь нин!
Коростелев Горельченкокӧд медводдзаысь тӧдмасис демобилизация бӧрын регыд мысти.
1945 вося арын зэв уна демобилизованнӧйяскӧд тшӧтш Коростелев муніс рытыввывсянь асыввылӧ.
Нёль во служитіс сійӧ Гӧрд Армияын да честьӧн бӧр локтіс гортас.
Эз сразу орны йитӧдъясыс рӧднӧй дивизияыскӧд: первой станцияясын паныдасявлісны уна тӧдса йӧз, пансьывлісны сёрнияс, сёрниясын кыптывлісны ӧткодь казьтылӧмъяс, казьтылісны тӧдса командиръяслысь нимъяссӧ...
Кымын ылӧджык дивизиясянь, сымын этшаджык тӧдса чужӧмъясыс...
Дивизияысь ылынджык — ни ӧти тӧдса чужӧм, и тэнӧ некод оз тӧд, а йӧзыс пыр унджык и унджык — йӧзлӧн лавина, йӧзлӧн вын!
Поездъяс мунісны расписание серти и расписание кындзи, но пыр ӧтмоза перегружённӧйӧсь.
Станцияясын жуӧны, кассаяс дорын кузь ӧчередьяс.
Кӧрттуйяс вӧлі тырӧмаӧсь шинеля йӧзӧн, кодъяслӧн пельпомъяс выланыс салдатскӧй багаж: мешӧк, ичӧтик сундук, сэні кӧлуйтор, мешӧкас нянь.
Ӧти узловӧй станцияын Коростелевлы дыр лои виччысьны пересадка.
Помтӧг кузя кыссьӧ вой, кор некытчӧ водны, — куткыртчӧмӧн пукалан чемодан вылын.
Сӧмын муртса дзузгис йирк бердын ӧти лампочка, да ӧшинь пыр кӧсӧя уси перронсянь кельыд югӧр.
Сук да курыд табак тшынӧн — талунъя, тӧрытъя, войдӧрлунъя тшынӧн — вӧлі тырӧма вокзал.
Табак тшына кымӧръяс пыр дзузгис лампочка.
Мешӧкъяс да сундукъяс вылын быдлаын узисны сапӧгъяса да шинельяса йӧз, — некытчӧ воськовтны...
Бӧрдіс кага; нывбабалӧн унзіль гӧлӧс ланьтӧдіс сійӧс:
— Шш...
Шш...
Бай, бай, бай...
Коростелев то вугыртліс, то садьмывліс, видзӧдіс часі вылӧ, позялӧм кокъяссӧ лӧсьӧдліс мӧдног.
Кага садьмӧдіс сійӧс, сійӧ восьтіс синъяссӧ, кипыдӧсъяснас зырыштіс чужӧмсӧ, мӧдіс куритчыны.
Неылын чеччис морт.
Кыскис папироска, кутіс чиркайтны зажигалкаӧн.
Чиркайтіс, чиркайтіс — би эз шед.
Коростелев перйис ассьыс, сетіс.
Морт ӧзтіс — тыдовтчис паськыд сьӧд синкымъяса паськыд чужӧм, кӧсичаас ыджыд шрам.
— А интереснӧ, — зажигалкасӧ бӧр сетігӧн шуис морт.
— Мый интереснӧ? — юаліс Коростелев.
— Вот тайӧ ставыс интереснӧ. — Морт индіс кинас ас гӧгӧрыс. — Гортъясӧ, сідзкӧ.
Делӧ вӧчим, и гортъясӧ.
Ӧти армияысь мӧд армияӧ: му вылын уджалысьяс, стрӧительяс армияӧ.
Историялысь листбоксӧ гижӧма помӧдз — заводитам выльӧс.
А ӧд кодсюрӧыс важъя профессиясӧ вунӧдісны, кутасны выльног овны.
Тіян кутшӧм специальностьныд вӧлі?
— Веттехник.
— Бӧр ветеринарӧ?
— Ӧдва кӧ.
— Эз кут кажитчыны?
— Вунӧді.
— Мися жӧ.
Найӧ сёрниысь джынвыйӧ садьмис ещӧ ӧти узьысь морт.
«Поездыс воис, воис поездыс?» — гӧгӧрвотӧма юаліс сійӧ, дженьыда ышловзис да бӧр лэдзис юрсӧ мешӧк вылӧ.
— Узь, сержант, узь! — шуис сьӧд синкыма морт...
— Воас поездыд тэнад,
сапӧгъястӧ уберит, а то суседыд ӧбидитчас...
Мынта тайӧ сапӧгъяснас прӧйдитӧма?
Артавны кӧ эськӧ общӧй километражсӧ?
Помнитанныд, кыдзи ставыс вӧрзис фронтъяс вылӧ?
Со — ӧні потокыс бӧр ызӧбтіс...
Ті гӧтыраӧсь?
— Абу, абу гӧтыра.
— Гӧтыртӧмлы кокньыдджык мунны.
— А гӧтыралы, колӧ чайтны, гажаджык локны бӧр, — шуис Коростелев.
— А общӧй километраж артавны позьӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис собеседник, — тӧлкӧн кӧ босьтчыны.
Ыджыд цифра артмас, а?
Астрономическӧй.
— Абу цифраын делӧыс, — шуис Коростелев.
— Но ӧд интереснӧ жӧ.
Сёрнитісны найӧ ньӧжйӧник.
Вокзал узис.
Лолалісны йӧз, ойзісны, шкоргисны.
«Бай... бай...» — кагасӧ унмовсьӧдігмоз унзіля да меліа шуышталіс тыдавтӧм нывбаба,
табак тшын пиын югнитлісны кык папироска, кык ичӧтик гӧрд битор.
— Баюшки, — тшӧтш шуис сьӧд синкыма морт. — Узьӧй пӧттӧдзныд, ребята, привал вылын.
Регыд дыр кежлӧ садьмӧдасны.
— Восстанавливайтны ковмас уна, — шуис Коростелев.
— Уна.
Коростелев кӧ эськӧ тӧдіс, мый вӧчсьӧ сыкӧд сёрнитысь морт морӧс пытшкын войся тайӧ сёрни дырйиыс, — дерт, эськӧ сэк Коростелев аддзис кывъяс, медым варовмӧдны сёрнитысьсӧ, гажмӧдны, деликатнӧя петкӧдлыны сы дінӧ внимание да сочувствие.
А Коростелев очсаліс да вочавидзис очсалігтырйи.
Кытысь нӧ сійӧ вермис тӧдны, мый Горельченко воштіс война вылын кыкнан писӧ, — ыджыдджыкыс уси Сталинград дорйигӧн, ичӧтджыкыс Берлин дорын.
Мунлісны воюйтны куимӧн, батьыс да кык пи, а бӧрсӧ локтіс Горельченко ӧтнас.
И переживайтіс-ӧ сійӧ победалысь вдохновеннӧй, гордӧй чувство; радуйтчис-ӧ установитчӧм мирлы да йӧзлӧн радлӧмлы; думайтіс-ӧ, кутшӧм гырысь уджъяс сувтӧны войтыр водзын и кутшӧм сылӧн, Горельченколӧн, тайӧ уджъясас пайыс, — а сы синъяс водзын пыр сулаліс шогсьысь мамлӧн, аслас вернӧй пӧдругалӧн образыс.
Кыдзи нӧ аддзысясны найӧ, кыдзи видзӧдласны ӧта-мӧд вылас?
Сылысь, батьлысь, шогыс визьйӧдліс чужӧмсӧ чукыръясӧн, едждӧдіс косичаяссӧ, — а мамыс?..
Коростелевлы некытысь вӧлі тӧднысӧ та йылысь, эз вермы казявны тайӧс.
Сійӧ перйис табак кӧшельсӧ да гӧститӧдіс собеседниксӧ табакӧн.
Кыкнанныс кутісны вӧчны сьӧлӧмлы муса удж: колӧ вӧлі косявны неыджыд газет тор да кусыньтны жӧлӧб моз; кисьтны табак да быдлаӧ ӧткодя разӧдны сійӧс жӧлӧб кузьтаыс; гартыштны чигарка, бумага дорсӧ кӧтӧдны кывнад да клеитны; ӧзтыны зажигалкаӧн би да кыскыштӧм бӧрын тырны тшынӧн, коді сёйӧ и горштӧ и синтӧ.
— Табакыд тэнад крепыд, — «тэ» вылӧ сёрнитны заводитӧмӧн шуис собеседник.
— Татшӧмыд ыджыд ощущениеяс радейтысьяслы.
Ёна юан?
— Оз позь шуны ёна, но юыштны верма.
— А ветеринарӧ, сідзкӧ, он кӧсйы?
А кытчӧ кӧсъян?
Команднӧй постъясӧ?
— Нинӧм против ог имеит, — неуна ӧбидитчӧмӧн шуис Коростелев.
— А оз кӧ сетны команднӧйяссӧ?
Чернорабочӧйӧ мунан?
— А кӧть и чернорабочӧйӧ, — шуис Коростелев. — Медым сӧмын действуйтны став вынӧн.
— Гажтӧмчин уджсьыд?
— Гажтӧмсьынысӧ некор вӧлі.
А ӧні — ёна, дерт, уджавнытӧ окота.
— На, юышт.
И Коростелев водзын лои ки, коді кутӧ вӧлі флягалысь вевтсӧ.
— Ю, тайӧ спиртыс тэнад табак кодьыд жӧ.
Удж вӧсна.
Команднӧй, сьӧд — ставпӧлӧс удж вӧсна!
И ачыс юыштіс флягасьыс.
Коростелев юис — спиртыс збыль вӧлӧма табак кодьыс жӧ крепыд.
— Медбӧръя заправка, — шуис собеседник, — Регыд менам поезд локтас.
Нёль час мысти ещӧ пересадка, а сэн — айда!
— Ылӧдз?
— Удж вылӧ.
— Сюри нин уджыс?
— Сюри.
Ылын-ылын слаба да чуксасьӧмӧн тутӧстіс паровоз; вына гудокӧн сылы шыасис станциявывса паровоз.
Собеседникыс чеччис да кутіс лӧсьӧдны ассьыс багажсӧ.
Радио юӧртіс сэтшӧмтӧ номера поезд локтӧм йылысь.
Гӧгӧр чеччалісны, кутісны ноксьыны.
Клопайтіс ӧдзӧс.
Сьӧд синкымъяса морт лэптіс чемодансӧ пельпом вылас, шуис «аддзысьлытӧдз» да муніс руд шинельяса йӧз чукӧрын.
Коростелев виччысьыштіс, кор бырӧ ӧдзӧс дорын тойласьӧмыс, да петіс перрон вылӧ.
Ывла вылас тӧдчыштіс нин югыд, асыввылын енэжыс неуна гӧрдӧдыштіс.
Кӧдзыдыс косьтӧма мусӧ.
Ылысса туй вылын сулаліс поезд; муніс посадка; вагонъяс дорын чукӧръясӧн сулалісны руд шинеляяс.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧн, мый, кажитчис, поездас ставныс оз тӧрны; но пырисны ставныс медбӧръя мортӧдз.
Перрон вылӧ некод эз коль.
Тутӧстіс паровоз, и поезд мӧдіс асыввывлань, кыалань, будущӧйӧ.
Тайӧ встреча бӧрас кык лун мысти Коростелев воис аслас чужан карӧ, мам да бабушка дінас.
Мамыс, Настасья Петровна, дас вит во уджаліс «Яснӧй вадор» совхозын; бабушка гортоліс.
Локтӧм бӧрас Коростелев олӧмын заводитчис выль, виччысьтӧм этап: сійӧс пуктісны совхозӧ директорӧн.
Корлісны первой областнӧй центрӧ, трестӧ, сэсся Мӧскуаӧ, и сэні инструктируйтісны.
А кор локтіс сійӧ Мӧскуаысь, партия райкомын вӧлі выль секретарь, Иван Никитич Горельченко.
Тайӧ сьӧд синкымъяса, ыджыд тушаа, паськыд чужӧма да кӧсичаас ыджыд шрама мортын Коростелев первой видзӧдлӧм бӧрас тӧдіс вокзалвывса ассьыс войся собеседниксӧ.
Коростелев эз висьтась сылы: Горельченко эз тӧд сійӧс, — но, и бур.
Эз сэтшӧм вӧв встречаыс, медым казьтывны сы йылысь...
Коростелев киын лои ыджыд овмӧс...
Война воясӧ сійӧс вӧлі зэв ёна запуститӧма, кор совхозас, асланыс мӧсъяс кындзи вӧліны Ленинград обласьтысь эвакуируйтӧм стадояс.
Кӧрымъяс омӧльтчисны; скӧтнӧй дворъясын вӧлі дзескыд; скӧтыс висис, удойяс чинісны.
Мужчинаяс мунісны фронт вылӧ.
Мужчинаясӧс — трактористъясӧс, скӧтникъясӧс, мувывса рабочӧйясӧс — вежисны нывбабаяс да подростокъяс.
Уна труд лои пуктыны налы, медым сьӧкыд военнӧй условиеясын видзны дона, радейтӧмӧн бӧрйӧм да быдтӧм совхознӧй стадо.
Совхоз создавайтчис первой пятилеткаын, 1930-ӧд воын.
Стрӧйбаяс вӧчалісны временнӧйӧс — пуысь, надейтчисны сы вылӧ, мый дас, дас кык во мысти вежны найӧс.
Найӧс вежӧм могысь войнаӧдз воӧн водзджык кутісны кыскавны совхозӧ строительнӧй материал.
Важ ичӧтик кирпичнӧй завод, коді вӧлі совхоз территория вылын, ыдждӧдісны, стрӧитісны выль кирпич косьтан пачьяс.
Война вӧсна строительнӧй уджъяс лои эновтны.
Война помасигкежас важ стрӧйбаяс омӧльтчисны, эз кутны туйны: капитальнӧй ремонт вӧчны эз вӧвны уджалысьяс.
Медым совхозыс ёнмис да быдмис, колӧ вӧлі медводз лӧсьӧдны бур кӧрымъяслысь ыджыд запас да скӧтлы выль помещениеяс.
Татӧг оз позь кыпӧдны удойяс, оз позь венны висьӧмъяс, оз позь быдтыны здоровӧй куканьясӧс.
Кор Коростелев заводитіс управляйтны, главнӧй бухгалтер Лукьяныч шуис сылы:
— Он-ӧ вермӧй ті, Дмитрий Корнеевич, ветлыны мекӧд этатчӧ, неылӧ, ӧти местаӧ?
Он кутӧй каитчыны.
Лукьяныч тӧдіс Коростелевӧс важӧн, детинкаӧн, Митькаӧн, но ӧні кутіс асьсӧ вывті вежливӧя.
Коростелев муніс Лукьянычкӧд.
Тося Алмазова сьӧкыда нуӧдіс машинасӧ весавтӧм туй кузя.
Тыртӧм муяс вылӧ усис тшӧкыд-тшӧкыд лым.
— Кытчӧ ми? — юаліс Коростелев.
— Терпитыштӧй.
Прӧйдитісны мӧд ферма дорті, бокын коли и коймӧд.
Усьысь еджыд лым пыр тыдовтчисны ӧшиньястӧм да ӧдзӧсъястӧм, идзасӧн да лымйӧн вевттьӧм, гырысь стрӧйбаяс.
— Стоп.
Петам, Дмитрий Корнеевич.
Машинасӧ колисны туй вылас, водзӧ му вомӧн мӧдісны подӧн.
Стрӧйбаыс вӧлі кӧкъямыс, бокъяссяньыс найӧс вӧлі тупкӧма фанера щитъясӧн, сімӧм важ кӧрт листъясӧн да пыклӧма майӧгъясӧн.
Лукьяныч нетшыштіс гоз-мӧд майӧг, усигӧныс грымӧбтісны кӧрт листъяс;
Коростелев аддзис ӧкуратнӧй штабельясӧ тэчӧм керъяс — стрӧитчан материал, зэв бур материал, дзонь сокровище.
— Кытысь тайӧ?
Любӧысла да лымйысла синъяссӧ куньтыралігтыр Лукьяныч тупкис розьсӧ кӧртӧн, пыкис майӧгъясӧн.
— Кыдзи кытысь?
Миян, «Яснӧй вадор» совхозлӧн.
Нелямынӧд да нелямын ӧтикӧд воясӧ вӧлі ваялӧма капитальнӧй строительство кежлӧ.
Мунам водзӧ.
И мукӧд стрӧйбаясын вӧлі чукӧрӧ мичаа тэчӧм вӧр.
— Пола, мый джынйыс сісьмис.
— Оз вермы лоны.
Сы вылӧ и вевттьывлім, медым оз сісьмы.
Мыйӧн торксисны миян планъясным — но, думайта, вӧр колӧ видзтыны!
Тані миян коркӧ скӧтвидзанін вӧлі, вевтъясыс колины, ми найӧс используйтім.
Ковмыліс пӧсявлыны: материалсӧ вӧлі разӧдӧма став фермаясӧ, йӧзыс оз тырмы, вӧвъяс оз тырмыны, — войяснас кыскалім, Дмитрий Корнеевич!
Тадзи думайтлім: ӧти-кӧ, видзны будущӧй строительство кежлӧ; а мӧд-кӧ, сэтшӧм случайын, ен мед видзас, воис кӧ миянӧдз Гитлер — ми эськӧ ставсӧ тайӧс ӧти здукӧ ӧзтім, — медым сылы эз сюр.
— И нинӧм эз гусявлыны?
— Охрана сувтӧдлі.
Сьӧкыд вӧлі.
Сулаліс охрана став форма серти.
Ачым дежуриті винтовкаӧн.
<rus>«Долинка»</rus> совхозын, сэні война чӧжӧн став стройматериалсӧ сотісны пес пыдди.
А ми видзим.
Примитӧй.
— Ыджыд делӧ тайӧ ті вӧчӧмныд, Лукьяныч.
— А ті чайтінныд.
Найӧ бӧр мӧдӧдчисны машина дінӧ.
— Трестын тӧдӧны?
— Зэв неокота вӧлі, Дмитрий Корнеевич, юӧртны, налы.
Спишитны, и ставыс! — кыдз «<rus>Долинка</rus>ын» спишитісны.
Коді мыждас?
А мӧд боксянь — кыдзи ме инвентаризация дырйи верма дзебны та мында материал, — тайӧ лоӧ государственнӧй преступление, а татшӧмтор ме ог радейт.
Ме радейта вӧчны закон серти.
— Пӧжалуй, трест кутас чинтыны миянлысь стройматериалъяс вылӧ смета, — сы вӧсна, мый тӧдӧ, мый миян эм запас.
— Обязательнӧ кутас.
Чинтіс нин.
Ме висьталі Даниловлы, мися протестуйта.
— А Данилов мый шуӧ?
— Данилов шуӧ: ме пӧ «<rus>Долинка</rus>лы» содті, а тіянлысь чинті, сы вӧсна мый налӧн абу, а тіянлы вит во кежлӧ тырмас.
— Вит во кежлад оз тырмы.
— И ме шуи, мый оз тырмы.
А Данилов шуӧ: война пӧ неважӧн на помасис, ас кадӧ тіян ставыс лоас, а фондъяс ӧні ичӧтӧсь на, тырмӧдчӧ план серти.
Кӧрт мужик, сійӧс он вен.
— Кӧрт, — подтвердитіс Коростелев.
Сійӧ удитіс тӧдмавны Даниловӧс, кор трестса директор инструктируйтіс Коростелевӧс.
Бӧр локтігас, машинаын, Коростелев да Лукьяныч сёрнитісны локтан строительнӧй уджъяс йылысь.
Телятникъяс — медводз! Телятникъяс да рӧдильнӧй отделениеяс.
Сэсся скӧтнӧй дворъяс, конюшняяс, нянь видзан складъяс.
— Гараж, — налань бергӧдчӧмӧн шуис Тося. — Кӧть кутшӧмӧс, лёкиникӧс кӧть.
А то порсь сералас — машинаӧс сувтӧда конюшняӧ, вӧвъяс дінӧ.
— <rus>Мечты, мечты, где ваша сладость</rus>! — шуис Лукьяныч. — Ставсӧ планируйтім, весиг и гараж, а уджалысьясыс?
Совхозса строительнӧй бригадаын вӧліны медсясӧ дас вит да дас квайт арӧса подростокъяс.
Найӧ вӧчисны ремонт, лӧсьӧдалісны джоджъяс да рамаяс, вежлалісны сісьмӧм плакаяс выльясӧн, краситісны вевтъяс.
Опытнӧйджык стрӧитчысьяс вӧліны этшаӧн, а строительствоӧн веськӧдлысь мортыс весиг эз и вӧв.
— Локтасны уджалысьясыс, — шуис Коростелев. — Эн падмӧдӧй йӧзсӧ.
Кор эм прамӧй удж, сюрӧны и уджалысьяс, оз вермы лоны, мый оз сюрны.
Нёль военнӧй тулыс бӧрын первой мирнӧй тулыс.
Выль пятилеткалӧн первой тулыс.
Сійӧс встречайтісны радпырысь да дружнӧя.
Уна йӧз чукӧртчисны Горельченко кабинетӧ.
Кӧдза кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь отчитывайтчыны локтӧмаӧсь колхозса председательяс, опытнӧй станцияса заведующӧй да Коростелев.
Коростелев дінын пукаліс Бекишев, совхозысь партбюроса секретарь, спокойнӧй, этша сёрниа морт, коді Коростелевлы первой лунсяньыс жӧ воис сьӧлӧм вылас.
И водзджык корсюрӧ Коростелевӧс корлісны райком бюро заседаниеяс вылӧ, но сылы сэні эз вӧв интереснӧ.
Неокотапырысь сійӧ эновтлывліс ассьыс занятиеяссӧ да мунліс заседайтны.
Пукаліс, думайтіс ассьыс думъяс да эз гӧгӧрволы, мыйла сійӧс корӧмаӧсь.
— Кӧсъянныд выскажитчыны? — юавліс Горельченко.
Коростелев вочавидзліс:
— Да ог, меным абу зэв гӧгӧрвоана...
Горельченко довкйӧдліс юрнас, быттьӧ сӧглашайтчис, мый Коростелевлы абу гӧгӧрвоана.
Ӧні Коростелевлы вӧлі интереснӧ, сы вӧсна мый сылы аслыс колӧ вӧлі докладывайтны.
— Ёртъяс, — гӧрд пызан дӧра вылӧ цифраяса листъяс паськӧдӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Совхоз заводитас кӧдзны кык лун мысти, и со мыйӧн ми локтам кӧдза кежлӧ.
Сійӧ висьталіс, мый став инвентарсӧ дасьтӧма вӧлі тӧвнас на — тракторъяссянь силосорезкаясӧдз.
Кӧйдысъяс весалӧма и протравитӧма.
Висьталіс, кыдзи воськов бӧрся воськов мунісны тулыслы воча — разӧдісны лым толаяс, медым муас равномернӧя йиджис ваыс, рудзӧг ӧзим вылысь весалісны йи коркаяс, ӧзимъяссӧ подкармливайтісны минеральнӧй удобрениеясӧн, небзьӧдалісны да гӧрисны муяс, кодъясӧс арнас эз гӧрлыны.
— Кӧрым йылысь юалӧм, ёртъяс, тайӧ совхоз олӧмын медся главнӧй юалӧм.
Концентратъястӧг оз вермыны лоны сэтшӧм ыджыд удойяс, мыйӧн совхоз славитчис войнаӧдз.
Таво ми бӧр вуджим научнӧй севооборот вылӧ, ми используйтам ассьыным став муяс и зілям босьтны муыслысь ставсӧ, мый сійӧ вермӧ сетны.
Со кыдзи ми дасьтім турнепс улӧ муяс: арнас гӧрим найӧс кызь вит сантиметр джуджда, тулыснас агсалім, гӧрим выль пӧв да бара агсалім, и быд гектар вылӧ петкӧдім нелямын тонна куйӧд.
Викасора зӧр да анькытшсора зӧр кутам кӧдзны нёль срокӧн, медым гожӧмбыд вердны скӧтӧс веж турунӧн, коді озыр белокӧн.
Тані ставыс, ёртъяс, абу торъя заслуга ӧтик мортлӧн, ни агрономлӧн, кӧть агроном миян зэв бур, ни дерт нин менам, сы вӧсна мый ме совхозын зэв на регыд...
Удж дінӧ ставлӧн желание и ставлӧн заслуга.
Доярка кӧть, конторщица кӧть, — босьтлісны зыр и окотапырысь да зіля разӧдлісны лым любӧй поводдяӧ.
И дзик тайӧ здукас, кор ме отчитывайтча тіян водзын, миян йӧз уджалӧны субботник вылын — весалӧны видзьяс.
Корчуйтӧны кустарникъяс, вундалӧны вутшъяс, васӧдінъясын кодйӧны канаваяс, медым визувтас лишнӧй ваыс.
Сенокосилка ӧні мӧдас сибавны дзик ю бердӧдзыс, турун лоӧ идралӧма ас кадӧ да ӧдйӧ.
Йӧзкӧд удж йылысь подробнӧйджыка висьталас Бекишев ёрт.
Бекишевлӧн, кор сійӧ заводитӧ сёрнитны паськыд черлыа гожъялӧм чужӧм вылас петӧны гӧрд чутъяс.
Сӧмын тайӧ чутъяс сертиыс позьӧ тӧдны, мый Бекишев волнуйтчӧ, мукӧд признакъяс абуӧсь; сёрнитӧ сійӧ рӧвнӧй гӧлӧсӧн, Коростелев красноречиетӧг.
Сійӧ тӧдӧ, мый кывъясыс сылӧн правильнӧйӧсь да дельнӧйӧсь, но яндысьӧ сёрнитны кузя, оз лыддьы позянаӧн босьтны уна кад тайӧ занятӧй йӧзыслысь, кодъяслы талун колӧ ещӧ кывзыны сы мында доклад.
Сылы оз тырмы Коростелевлӧн кодь пӧсь да простодушнӧй вераыс, мый дзик ставторйыс, медбӧръя мелочӧдз, коді вӧчсьӧ совхозын должен лоны интереснӧйӧн свет вылас ставлы сідз жӧ, кыдзи и сылы аслыс.
Ас йывсьыс Бекишев некор оз сёрнит.
Мыйда кӧть вын эз пукты кутшӧмкӧ делӧӧ, бокысянь кажитчӧ, мый тайӧ делӧыс артмӧма ачыс либӧ вӧчӧмаӧсь мукӧдъяс, — сэтшӧм тыдавтӧг, вуджӧр сайын моз кутӧ асьсӧ Бекишев.
И ӧні сійӧ висьтавлӧ дояркаяс костын ордйысьӧм йылысь сідз, быттьӧкӧ абу сійӧ организуйтӧма тайӧ ордйысьӧмсӧ, а кодкӧ мӧд.
Висьталӧ сы йылысь, мый Настасья Петровна Коростелева, совхозса знатнӧй кукань видзысь, босьтчис велӧдны том нывъясӧс аслас профессияӧ, — быттьӧкӧ эз сійӧ сувтӧд партбюро вылын опытнӧй специалистъяс дінӧ томйӧзӧс прикрепитӧм йылысь юалӧмсӧ.
Сійӧ висьталӧ, мый кадръяс гӧтӧвитӧм кузя удж пуктӧма лёка: кык комсомолкаӧс мӧдӧдӧма ветеринарнӧй фельдшеръяс курсъяс вылӧ, куим подросток велӧдчӧны каменщик — тайӧ ставыс, шуӧ Бекишев, а тайӧ сӧмын саридзӧ ва войт.
И татчӧ чукӧртчӧм йӧзлы колӧ вӧлі имеитны ыджыд опытность, медым тайӧ скуп кывъяс сайсьыс аддзыны, кутшӧм уна вӧчӧма дженьыд кадӧн том партработник Бекишев.
— Юалӧмъяс эмӧсь? — юаліс Горельченко.
Юалӧмъяс эз вӧвны.
Виччысьыштӧм бӧрын Горельченко шуис:
— Коростелев ёрт, висьталӧй дженьыдика совхозлӧн общӧй состояние йылысь и, такӧд тшӧтш, тіян строительнӧй планъяс йылысь.
Коростелев кыскис морӧс зепсьыс выль листокъяс да кутіс докладывайтны.
Тӧдчис, мый сійӧ бура тӧдӧ животноводство йылысь ЦК-лысь постановление, вайӧдіс цифраяс, бумагаяс вылӧ видзӧдтӧг висьтавліс медбур мӧсъясыслысь нимъяссӧ — Брильянтовӧй, Нега, Мушка, Печальница...
Сійӧ тӧдіс быд мӧскӧс: уна-ӧ йӧв сетӧ сійӧ, и кутшӧм потомство сетіс, и кутшӧм соцобязательство босьтӧма дояркаыс, коді обслуживайтӧ тайӧ мӧссӧ...
Йӧз нюмъялісны бурпырысь и нюмъялӧмнас тайӧ ошкӧмыс — Коростелев чувствуйтіс — относитчис эз сӧмын совхозлы, но и сылы, том руководительлы.
Скӧтлы колӧ лӧсьӧдны выль постройкаяс.
Вӧр эм, ӧні мог — лэдзны ставнас кирпичнӧй завод, вӧчны сы мындатӧ кирпич да стрӧитны сэтшӧмтӧ медся колана стрӧйбаяс.
— Менам юалӧм, — нервнӧя шуис районоса заведующӧй. — Артыштіс-ӧ Коростелев ёрт, уна-ӧ колӧ кирпичыс совхоз территория вылын стрӧитчысь школалы?
(Школасӧ заводитісны стрӧитны войнаӧдзыс, тайӧ гожӧмнас, план серти, сійӧс колӧ вӧлі помавны.)
Абу, Коростелев абу артыштӧма.
— Кыдз нӧ сідз? — шуис районоса заведующӧй.
— Юалӧм, — шуис райисполкомса председатель. — Артыштінныд-ӧ ті, мый тіян заводныд районын медся мощнӧй и мый войнаӧдз ми пыр вӧлім тіян заказчикъясӧн?
Абу, Коростелев и тайӧс абу артыштӧма.
— Войнаӧдз, — шуис сійӧ, — совхозлы оз вӧлі ков та мында кирпичыс, сы вӧсна сійӧ вермис босьтны заказъяс мукӧдлысь.
— Войнаӧдз и миянлы оз вӧлі ков та мында кирпичыс...
Чкалов нима колхозса председатель ӧчкиасис да кутіс мыйкӧ гижны блокнотас.
— Заводын оз тырмы йӧз, — шуис Коростелев, — ми ещӧ думайтам, кытысь йӧзсӧ босьтны; кыдзи нӧ ми вермам заказъяс босьтны?
— Ті висьтавлінныд сійӧ кад йылысь, кор йӧзыс лоӧ.
И сэки ми локтам заказъясӧн.
Учтитӧй.
— Позьӧ меным? — шуис Чкалов нима колхозса председатель.
Сійӧ сувтіс.
Заседаниеяс вылын сійӧ век сёрнитліс сувтсӧн, кӧть тайӧ сылы эз вӧв кокни, — шуйга кок пыддиыс сылӧн вӧлі протез.
Латшкӧс тушаа, дуб кодь крепыд, абу нин том морт, код йылысь мукӧд колхозъясса председательяс шулывлӧны, мый «чкаловса аслас пу кокнас ставнымӧс панъяс».
— Кирпич, ёртъяс, — шуис сійӧ, — колӧ ставлы, сійӧ и миянлы колӧ, Чкалов нима колхозлы.
Миян, дерт, план серти индӧма стрӧитны аслыным завод, но ми сӧмын на местаяс видлалам да места корсям, а кирпич миянлы со кутшӧма колӧ.
Менам эм Коростелев ёртлы делӧвӧй предложение.
Коростелев ёрт, тіян оборудование, миян уджалысьяс, — тіянлы кирпич и миянлы кирпич, и районлы кирпич, и тадзи ми таво кежлӧ петам положениеысь, а ӧд, збыль, ёртъяс, кирпичыд колӧ быдӧнлы.
— А кӧзяйствоыд оз торксьы, — юаліс Горельченко, — сезон шӧрын кӧ ті босьтанныд йӧзтӧ муяс вылысь да ыстанныд заводӧ?
— Оз, Иван Никитич, миян сідз оз вӧчсьы, медым торксис.
Бӧрынджык ме тіянлы подробнӧя висьтала йӧзӧс расставитӧм йылысь...
И ещӧ ӧтитор, миян йӧз найӧ заводын велӧдчыштӧм бӧрын коркӧ лоасны ас завод вылын главнӧй уджалысьясӧн, — тайӧ сідзжӧ артыштӧма.
— Мый нӧ, — шуис Коростелев, — тайӧн и ме сӧгласен.
— Зарни кывъяс! — шуис чкаловскӧй председатель. — Ӧтвылысь венам сьӧкыдлунсӧ.
Мукӧд колхозса председательяс пукалісны мый йылысь кӧ думайтӧмӧн:
«Бара ордйис!» — вӧлі гижӧма найӧ жугыль чужӧмъяс вылӧ.
— Некымын кыв, — шуис Горельченко.
Сійӧ заводитіс ньӧжйӧ; чуньясыс сылӧн вешталісны пызан кузя изтӧг кӧрӧбка, и ачыс сійӧ видзӧдіс кӧрӧбка вылас.
— Курӧгпиянӧс лыддьӧны арнас; уна на колӧ вӧчны «Яснӧй вадор» совхозса ёртъяслы.
Но кӧть мый, а заводитісны бура.
Ми ставӧн сьӧлӧмсянь кывзім бур удж йылысь бур доклад...
Но сійӧ, мый лои тані такӧд тшӧтш, зэв поучительнӧ, ёртъяс.
Коростелев ёрт — партияса том член, партияӧ пырис война воясӧ.
Армияын петкӧдліс асьсӧ кыдзи бур организатор.
Партия дӧверитіс сылы войтыр овмӧслысь зэв ответственнӧй участок...
«Кытчӧ сійӧ синӧ?» — думыштіс Коростелев.
— Ми ог первойысь аддзӧ Коростелев ёртӧс бюро вылысь.
Но талунӧдз тані сійӧ присутствуйтіс кыдзи гӧсьт.
Ӧзъяна сьӧкыд синъяс видзӧдісны Коростелев синъясӧ — син-син воча.
— Абу ӧмӧй тадз?
Коростелев казяліс, мый гӧрдӧдӧ.
Сійӧ заводитліс мездысьны:
— Ог гӧгӧрво, Иван Никитич...
— Гӧгӧрвоанныд.
Зэв бура гӧгӧрвоанныд!
Именнӧ гӧсьт моз пукалінныд, гажтӧмтчигтыр да кывзытӧг, кор ми занимайтчим районса делӧясӧн.
Ме вӧлі видзӧда да думайта: мыйла, мися, сійӧ локтӧма?
Абу лӧсьыд не локны, кор райком корӧ?
— Ме «Яснӧй вадор» совхозын выль морт, — шуис Коростелев да ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс, — эг удит тӧдмасьны...
— Эновтӧй.
Видзӧдланныд кӧ ті ас гӧгӧрныд, то казяланныд, мый тані джын йӧзыс — выль работникъяс.
Война сідз распорядитчис.
Ті асланыд совхоз кындзи нинӧм он кӧсйӧ тӧдны.
Районлӧн заказъяс тіянлы — бокӧвӧй заказъяс.
Районлӧн заботаяс тіянлы оз касайтчыны.
Тасянь ӧти воськов сэтчӧдз, мый государстволӧн заботаяс лоасны тіянлы бокӧвӧйӧн — сӧветскӧй государстволӧн заботаясыс.
Зэв лӧнь лои жырйын, некод эз вӧрзьыв, эз курит; ставныс кывзісны Горельченколысь да видзӧдісны Коростелев вылӧ.
— Сӧмын талун ті тані кутінныд сёрнитны.
Увлекитчӧмӧн, пӧся.
И ми внимательнӧя кывзім.
И поддержка ті тані получитінныд.
И урок тіянлы сетісны: не сӧмын ас йывсьыд думайтны.
Зэв бур, мый ті асланыд предприятиелӧн патриот.
Но ті кӧ партиялӧн член — олӧй аслад партийнӧй организация олӧмӧн!
Мӧд ногӧн, вот дзик тадзи чужӧны кыз портфельяса аснас дӧвӧльнӧй делягаяс.
Мунанныд тайӧ туй кузя — обывательщинаӧ исковтанныд, куш ӧти практицизмӧ, миянлысь великӧй идеяяссӧ вежанныд кӧпейкаяс вылӧ, узигкостаыд он аддзылӧй ыджыд процессъяссӧ, кодъяс мунӧны миян канмуын!
Горельченко сувтіс да прӧйдитіс пач да пызан костӧд.
— Ми, коммунистъяс, водзын мунысь отряд.
Кывкутам Сталин водзын, войтыр водзын ставсьыс, мый вӧчсьӧ районын.
Радъясысь эн кежӧ бокӧ.
Миянлы оз позь разӧдчыны; оз позь воштыны син водзысь единӧй цель.
Думыштӧй та йылысь, Коростелев ёрт.
Думыштӧй миян пӧвстын асланыд места йылысь и тіян олӧмын миян места йылысь, и государство олӧмын миян общӧй роль йылысь...
Доклад вылӧ кыв сетсьӧ Чкалов нима колхозса председательлы.
Заседание муніс водзӧ.
Коростелев кывзіс рассеяннӧя да рассеяннӧя видзӧдіс протокол гижысь секретарша ки вылӧ.
Сійӧ думайтіс Горельченко кывъяс йылысь.
«Збыль ӧмӧй ме лёк коммунист?
Збыль ӧмӧй деляга?
Тайӧс пӧсь йывсьыс шуис.
Сійӧ тӧлка, ставсӧ менсьым аддзӧ, но тані сійӧ абу прав.
Партияӧ пырны сьӧлӧмӧй менам прикажитіс...»
Доклад бӧрся доклад.
Районыс ставнас кутіс экзамен кӧдза водзвылын.
«Вот партучёбаысь ме эновтчи, колӧ вӧтӧдны, шыася Бекишев дінӧ, медым литература бӧръяс.
Гырысь требованиеяс йӧз дінӧ предъявляйтӧ Горельченко, зэв гырысьӧс...»
Заседание бӧрын Чкалов нима колхозса председатель петіс Коростелевкӧд да Бекишевкӧд.
— Кор воланныд миянӧ, — юаліс сійӧ, — медым сёрнитчыны?
— Ті нин миянӧ волӧй, — шуис Коростелев. — Оборудованиеыс миян.
— А уджалысьясыс кодлӧн? — заводитліс ехидничайтны чкаловскӧй председатель.
Но дум вылас усины думыштчӧм-жугыль чужӧмъясныс мукӧд председательяслӧн, эновтіс сералӧмсӧ да миролюбивӧя шуис:
— Мый нӧ вензьынысӧ.
Пыралам скверӧ, пукалыштам скамья вылын, сёрнитчам главнӧйторъяс йывсьыс — кирпичыс и миянлы колӧ, и тіянлы.
— Колӧ, — сӧгласитчис Коростелев.
И найӧ мӧдӧдчисны скверлань.
Ывлаас вӧлі югыд на, а контораын ӧзйисны настольнӧй лампаяс.
Старшӧй зоотехник Иконников пукаліс аслас пызан дорын да ньӧжйӧник гижис ыджыд небӧгӧ.
— Бур рыт, — шуис Коростелев.
— Бур рыт, — вочавидзис Иконников.
— Кутшӧм выльторъяс? — юаліс Коростелев.
— Дас сизим мӧс куканясис, — вочавидзис Иконников. — Тайӧ первой да мӧд фермаясын; коймӧд фермаысь сведениеясыс абуӧсь на.
Лунтыр лои ноксьыны.
«А тэныд нӧ кутшӧм ноксьӧм? — думыштіс Коростелев. — Эн тэ принимайт куканьяссӧ.
Чукӧртін сӧмын сводкаяс, кабинетысь петавтӧг».
— И коді нӧ талун куканясис? — юаліс сійӧ.
Сылы окота вӧлі лӧсьӧдны Иконниковкӧд бур отношениеяс: колӧ эськӧ медым Иконниковыс вӧлі сылӧн медся матыса отсасьысьӧн, став делӧясын мыджӧдӧн.
— Вот, видзӧдлӧй, — вочавидзис Иконников да Коростелевлань вештіс небӧгсӧ.
Коростелев видзӧдліс гижӧдъяссӧ: мӧсъяслӧн нимъяс, куканьяслӧн вес, стӧча индӧма чужан кад...
Мичаа пуктӧма Иконниковлӧн учёт, медся сюсь инспектор оз вермы крукасьны.
— Здорово! — шуис Коростелев. — Ещӧ, сідзкӧ, дас сизим юрӧн содіс миян стадо!
«Неужели сійӧ оз юав, мый вӧлі бюро вылын?
Неужели сылы тайӧ абу интереснӧ?
И ӧд важся работник».
Безопаснӧй бритва лезвиеӧн Иконников мичаа ёсьтіс карандашсӧ, тӧждысис, медым ёгыс гылаліс специальнӧ сы вылӧ пуктӧм лист вылӧ, а эз разав кытчӧсюрӧ. —
«Кутшӧма оз лӧсяв сылы тайӧ уджыс.
Татшӧм мужчиналы, самӧй пӧрнӧй кадӧ, татшӧм пельпомъясӧн гӧраяс эськӧ бергӧдлыны, а не карандашъяс ёсьтыны».
«А, гашкӧ, яндысьӧ юавнысӧ, виччысьӧ, медым ме ачым ставсӧ висьтала?»
— Но, вӧлім ми талун бюро вылын, — шуис Коростелев.
— Да? — юаліс Иконников. — И кутшӧм результатъяс?
— Результатъяс абу лёкӧсь.
Кирпич лоӧ, выль телятникъяс выль куканьяслы лоӧны миян тіянкӧд, Иннокентий Владимирович!
Иконников босьтіс бумажкасӧ чуньйывъяснас, мичаа пӧльыштіс ёгсӧ да буссӧ кӧрзинкаӧ, восьтіс пызан ящиксӧ да босьтіс сэтысь пакетик.
— Бур юӧръяс.
Сёйыштны он окотитӧй?
— Аттьӧ.
Ӧбедайті.
— Ме, эн дивитӧй, сёйышта, — шуис Иконников. — Мыйкӧ ӧбедыс талун эз вӧв бур.
Иконников — ыджыд тушаа блондин, абу мисьтӧм чужӧма, юрсисӧ поткӧдӧма, мичаа бритчӧма.
Сылӧн зэв еджыдӧсь синлысъясыс: еджыдӧсь, кузьӧсь, мыйкӧ зывӧктана наын, — дай киясыс кулӧмалӧн кодь еджыдӧсь.
Видзӧдласыс сылӧн стрӧг, серьёзнӧй.
Сійӧ сёнӧ сарделька, юрӧдыс сійӧс кутӧмӧн да кӧдзыд синъясӧн водзвылас видзӧдігтыр.
— Бур аппетит тіянлы, — жугыльпырысь шуис Коростелев да муніс бухгалтерияӧ Лукьяныч дінӧ.
Лукьянычкӧд кӧть лоӧ вӧлі видчыны, но зато тайӧ мортыс вӧлі страстнӧй, сылы быдторйӧдз вӧлі делӧ.
Главнӧй страстьясыс Лукьянычлӧн кык: годӧвӧй отчёт да пыж.
Годӧвӧй отчёт гижигӧн сійӧ пукавлӧ контораын войбыд, омӧльтчылӧ, сьӧдӧдӧ, чужӧмыс петкӧдлӧ азарт, радлун да мучитчӧм.
Гожӧмнас сійӧ став прӧст кадсӧ ветлӧдліс ю кузя аслас собственнӧй пыжӧн, кодӧс вӧчис аслас кияснас.
— Тайӧ менам санаторий, — шуӧ сійӧ, — менам физкультура да нервнӧй системалы шойччанін.
Совхозын сійӧ уджалӧ дас вит во; кольӧм арӧ празднуйтісны юбилей.
Ӧні бухгалтерияын помалӧны квартальнӧй отчёт.
Яра, ӧта-мӧдыскӧд ордйысигтыр, тотшкӧдчӧны щӧткияс.
Сяргӧ арифмометр.
Лукьянычлӧн ичӧтик тошкыс да дзор юрсиыс пешкыльтчӧмаӧсь боквыв, быттьӧ найӧс пӧльтӧ тӧв.
— Но, Лукьяныч, ставыс бур! — шуӧ Коростелев.
Лукьяныч тэрыба видзӧдлӧ сы вылӧ да дугдывтӧг тотшкӧдчӧ щӧтки мольясӧн.
— Ӧти минутка, — шуӧ сійӧ. — Эн, эн мунӧй!
Пуксьылӧй минут кежлӧ, тані аварийнӧй момент.
Ставыс бур?
Но, но.
Бӧрын висьталанныд.
Марья Васильевна, мый тіян сэні кывсьӧ?
— Ог вермы аддзыны, Павел Лукьяныч, — бӧрдан гӧлӧсӧн шыасьӧ бухгалтерлӧн помощникыс.
— Сідз! — радпырысь шуӧ Лукьяныч, аслас уджысь дугдывтӧг. — Ставыс бур, шуанныд? — Сійӧ то шыблалыштас мольяссӧ (кыдзкӧ торйӧн нин тэрыба да мичаа, веськыд киса шӧр да нимтӧм чуньяснас), то гижас итог, то пӧрӧдчылас мышнас улӧс вылӧ да думыштчӧмӧн видзӧдӧ щӧтки вылӧ.
Друг копыртчас щӧтки вылас да бара мӧдас точкӧдны, точкӧдіс сё сюрсъяс, вуджис миллионджын сайӧ, — мольясыс сідзи и лэбалӧны сутугаяс кузяыс, — лэптас кияссӧ щӧтки вылӧ, кыдзи клавишъяс вылӧ пианист, да горӧдӧ:
— Верманныд убедитчыны!
Со кӧні найӧ куим кӧпейкаыд!
— Кӧні, Павел Лукьяныч? — волнуйтчӧмӧн юалӧ бухгалтерлӧн помощникыс да, ассьыс арифмометрсӧ эновтӧм бӧрын, котӧртӧ Лукьяныч дінӧ.
— Со! — Лукьяныч босьтӧ пель сайсьыс карандаш да индӧ табличкаысь кутшӧмкӧ цифра вылӧ.
— Ті думыштлӧй! — шуӧ бухгалтерлӧн помощник да видзчысьӧмӧн нуӧ табличкасӧ аслас пызан вылӧ.
— Сӧмын кора тіянӧс, — шуӧ Лукьяныч Коростелевлы, — висьталӧй ставсӧ <rus>по-порядку</rus>, медым вӧлі ставыс гӧгӧрвоана.
— <rus>В общем</rus>, Лукьяныч, восьты сьӧм кӧшӧльтӧ.
И Коростелев висьталӧ подробнӧя; оз висьтав сӧмын Горельченкоӧн видӧм йылысь.
— Гӧгӧрвоанныд — вай налы кирпич, дай сӧмын!
Ме нин повзьылі: но, мися!..
И друг локтіс союзник — Чкалов нима колхоз — конкретнӧй отсӧгӧн.
— И ті сразу сӧгласитчинныд! — шуӧ Лукьяныч.
— А мыйла нӧ не сӧгласитчыны?
— Велӧда ог ме тіянӧс коркӧ овнысӧ? — юалӧ Лукьяныч.
— Он, — шуӧ Коростелев, — он велӧдӧй.
— Весьшӧрӧ, Дмитрий Корнеевич.
Ме кӧ эськӧ тіянӧс лёктор вылӧ веськӧді; а ӧд тайӧ явӧ и медся вежливӧя и медся ичӧт размеръясӧн.
Ме ачым ог ошкы, мортыс кӧ кутас ёна горшасьны: ог ӧд капитализм дырйи олӧй, слава богу, налӧн оланногыс абу миян климат серти, — ми ичӧтикаӧн, закон серти!
— Со, честнӧй кыв, — пресс-папье босьтігмоз шуӧ Коростелев, — ӧні жӧ тайӧн лыя.
— Но, мый нӧ ті вӧчинныд, Дмитрий Корнеевич?
Мыйла сӧгласитчинныд чкаловечьяс предложениеыскӧд?
Тшӧктінныд эськӧ мед меным...
Найӧс эськӧ песлӧдлыштны буриника, а сэсся предъявитны меморандум: уджалысьяс — уджалысьясӧн, а, сыысь кындзи, ковмас сетыштны миян служащӧйяслы порсь яйтор, ма, ӧтитор-мӧдтор...
Налӧн маыс помтӧм, найӧ ӧд богачьяс, Дмитрий Корнеевич, миллионеръяс, а ті накӧд церемонитчанныд!
— Кывзӧй, Лукьяныч, — шуӧ Коростелев, — ме кӧ тӧдла, мый ті мыйкӧ налысь перъянныд...
Сійӧ эз помав сёрнисӧ да ланьтіс: орчча пызан сайын нывка-счётовод чошкӧдӧма пельсӧ, бухгалтерлӧн помощникыс дугдіс бергӧдлыны арифмометр ручкасӧ, — кывзӧны сёрнисӧ...
Оз ков янӧдны пӧрысь мортсӧ.
Сы сознаниеын кӧть и эм капитализмлӧн пережитокъяс, но Лукьяныч — зэв ыджыд специалист.
Коростелев воис гортас рытнас сёрӧн.
Ылысянь на сійӧ аддзис — куимнан ӧшинь пырыс тыдаліс би.
Пырджык тайӧ кадас мудзӧм мамыс да бабушкаыс узьлывлісны нин.
Коростелевлы позис эськӧ овны совхозын; но сы вӧсна, мый вӧлі гӧтыртӧм на, лыддис бурджыкӧн овны пока мам дінас, велалӧминас, кӧні ставсӧ лӧсьӧдӧма, оз ков думайтны кӧлуй песлалӧм йылысь, пач ломтӧм йылысь, чай стӧкан йылысь да мукӧд сэтшӧм ерунда йывсьыс...
Бабушка встретитіс сійӧс посводзас.
— Мый вӧсна нин тіян татшӧм югыд? — юаліс Коростелев.
— Гӧсьт тэнӧ виччысьӧ.
Час куим нин пукалӧ, мойдъяс висьтавлӧ.
— Кутшӧм гӧсьт?
— Ылысь.
Овсӧ эг гӧгӧрво.
Сёрнисӧ кылӧм бӧрын гӧсьт петіс посводзас да шыасис:
— Дмитрий Корнеевич?
Зэв рад, лоам тӧдсаӧсь: Гречка, Иван Николаевич.
— Зэв рад, — шуис Коростелев, пемыдінас гӧсьтлысь кисӧ кутлігмоз.
Пырисны горничаӧ, биаинас, и Коростелевӧс шемӧсмӧдіс гӧсьтлӧн великолепиеыс: морӧс вылас сылӧн югъялісны да дзирдалісны кызь кымын орден да медаль.
Шуйга банбок кузяыс вомӧнӧн тӧдчис джуджыд раналӧн туй, шуйга пельйылыс эз вӧв.
Видзӧднысӧ гӧсьтлы вӧлі кызь вит арӧсысь не унджык.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис Коростелев.
Пызан вылӧ вӧлі вольсалӧма сӧстӧм пызан дӧра, сулалісны сёянъяс.
— Ме тшӧкті налы сёйны, — шуис бабушка, — найӧ ӧткажитчисны, тэнӧ виччысисны.
— Сёйыштныд, бабуся, ми удитам, — шуис Иван Николаевич Гречка.
— Медся главнӧйыс, бабуся, абу сёйӧм-юӧмын, а передӧвӧй йӧз костын ӧта-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧмын да ёрта-ёртлы отсӧгын.
Ті сӧгласенӧсь? — шыасис сійӧ Коростелев дінӧ.
— Да, отсӧг — зэв буртор, — шуис Коростелев да думыштіс талунъя бюросӧ.
— Ме тіянлы висьтала ӧти случай, — шуис Гречка.
И висьталіс, кыдзи частьыс, кӧні сійӧ служитіс, ас кадӧ воис отсӧг вылӧ партизанскӧй отрядлы, кодӧс жмитӧны вӧлӧм фашистъяс, и кутшӧм лёк лоӧма та бӧрын фашистъяслы да кутшӧм лӧсьыд миянлы.
Чужӧмыс Гречкалӧн вӧлі гажа, гӧгрӧс, простодушнӧй, рана туйыс эз портит сійӧс.
Ставыс, мый Гречка висьтавліс да вӧчис, артмис лӧсьыда, приятнӧя, — кыдз колӧ.
«Шань зонмыс, — думыштіс Коростелев. — Кутшӧм тӧлӧн сійӧс вайис татчӧ?»
— Ылысянь локтінныд? — юаліс сійӧ.
— Беларусьсянь, — вочавидзис гӧсьт, — замечательнӧй канму Беларусьсянь.
Сталин нима колхозса председатель.
Мунлі война вылӧ сӧмын томйӧз бригадаса бригадирӧн; бӧр локті — бӧрйисны председательӧ...
Татшӧм чудесаясыд миян канмуын быд воськов вылын овлӧны...
А жугӧдӧмаӧсь проклятӧйясыд ставсӧ, мый вӧлі!
Кольӧмаӧсь куш места да виӧм морт шой тыра юкмӧсъяс.
Быд керка, быд стрӧйба вӧч выльысь.
Ӧні нинӧм, сідз-тадз, ловзьыштім, медся коланасӧ лӧсьӧдім, государство ыджыд отсӧг сетӧ!
А вӧлі сэтшӧм — петан, гӧгӧрвоан, кӧдзны, а гӧрны нинӧмӧн!
И сё синъяс видзӧдӧны тэ вылӧ — дӧваяслӧн синъяс, сирӧтаяслӧн синъяс: висьтав пӧ, мый вӧчны, кыдзи положениесьыс петны...
Эк!
Дмитрий Корнеевич, ме висьтала тіянлы ӧти случай...
И Гречка висьталіс дас случай колхоз олӧмысь, кӧні джын йӧзыс усьӧма фашистскӧй оккупантъяскӧд тышын, а мӧд джынйыс победа бӧрын воалӧмаӧсь сотчӧминъясӧ да босьтчӧмаӧсь сувтӧдны кок вылас ассьыныс рӧднӧй овмӧссӧ.
— Дмитрий Корнеевич, тэ абу сьӧлӧмтӧм морт.
Ме чайтлі, веськыда кӧ шуны, мый тэ сьӧлӧмтӧм морт; а тіян, видзӧд, синваыд доршасьӧ!
И Гречкалӧн аслас синваыс доршасис.
— Мый вӧсна нӧ тэ чайтін, мый ме сьӧлӧмтӧм морт? — юаліс Коростелев.
— Ме тэныд гижи, а тэ эн вочавидз.
— Тэ гижлін меным?
— Эновт!
Эн висьтав, мый эн получайтлы.
Почта уджалӧ зэв бура.
Тэ получитін письмӧ и эн вочавидз.
Ме тэнӧ зэв ёна виді, со веськыда шуа.
Весиг собрание вылын виді, и йӧз высказывайтчисны эз тэнад пӧльза вылӧ.
Веськыда висьтала!
Но, вочавидзин эськӧ, мый он вермы.
А тэ менсьым сьӧлӧмсянь гижӧм письмӧӧс кӧрзинкаӧ, да?
Совхозӧ корсюрӧ волывлісны колхозъяссянь письмӧяс.
Колхозъяс гижисны пыр ӧтитор йылысь: оз-ӧ позь формальностьястӧг ньӧбны «Яснӧй вадор» совхозлысь, сылӧн славитчысь скӧт пиысь, племеннӧй ӧшпиӧс.
Первой гоз-мӧд татшӧм письмӧсӧ Коростелев лыддис, сэсся тшӧктіс ыставны колхознӧй корреспонденциясӧ Иконниковлы — и вунӧдіс на йылысь.
Тыдалӧ, тайӧ письмӧяс пӧвстас, кодӧс сійӧ весиг эз аддзывлы, вӧлі и Гречкалӧн письмӧыс.
Гречка сёрнитіс Коростелевлы пельпомас тапкӧдігтыр:
— Бюрократ, мися, лёкиник...
И кӧсйи тэкӧд видчыны зэв чорыда!
Ӧні видзӧда да — керкаыд тэнад менам колхозникъяс дорысь омӧльджык, и полочка вылын бур небӧгъяс, и бабушкаыд ӧти-мӧдтор висьталіс тэ йылысь.
Ӧні казялі, мый ми эг гӧгӧрвоӧ ӧта-мӧдӧс.
— Ставсьыс таысь ме вӧча вывод, — шуис Коростелев, — мый воин тэ ыджыд делӧӧн.
— Миян колхозлӧн посни делӧяс оз овлыны, — шуис Гречка. — Миян абуӧсь ичӧт масштабъясыс!
— Аддза, — шуис Коростелев. — Абу, тыдалӧ, ӧшибитчӧма колхозыд тэнӧ председателяд бӧрйигӧн.
Гречка сьӧлӧмсяньыс серӧктіс:
— Ӧбижайтчыны ог вермы: локта морт дінӧ ачым, сёрнитышта бура, — нинӧмын оз ӧтказывайтны.
Йӧз радейтӧны Гречкаӧс...
— И ме дінӧ, сідзкӧ, ачыд локтін.
— И тэ дінӧ ачым.
Аддзи прӧстджык кад — миян кызвыныс кӧдзсис нин — вай, мися, ветла, видчышта, гӧгӧрвоӧда положениесӧ.
Бара видчӧмыд эз артмы, а артмис бур сёрни...
Бабусяыд тэнад зэв тӧлка.
Ми тані тэӧдз весиг астрономия йылысь сёрнитім.
— Да, сійӧ миян наукаяс кузяыд зэв вына.
— Сідз, сідз.
Лӧсьыд тэ ордын.
Ӧтитор сӧмын лёк — том кӧзяйка абу.
Том кӧзяйкатӧг гортыд абу горт и радлун абу радлун.
Эн дивит татшӧм нескромнӧй юалӧмысь: сьӧлӧмыд оз лэпты али жӧ кадыс эз сюр гӧтрасьнысӧ?
— Кадыс эз вӧв.
Матӧ нёль во вӧлі передӧвӧй вылын.
— А меным сюри кадыс.
— Гӧтырыд бур?
— Ӧбижайтчыны грек.
— И челядь нин эмӧсь?
— Виччысям куим тӧлысь мысти.
— Молодец, збыльысь, — завидьпырысь шуис Коростелев.
Думнас представитіс аслыс, кутшӧм гӧтырыс Гречкалӧн: дерт, ыджыд тушаа, кызіник, ветлӧдлӧ тэрмасьтӧг; мыйлакӧ вообразитіс сійӧс паськыд сосъяса паськӧмӧн, сосъяссӧ вышивайтӧма уна рӧма сунисӧн, а шевкнитӧм киас сылӧн ичӧтик еджыд чышъян.
— Гӧтырӧс менсьым шуӧны Алёна Васильевнаӧн, — шуис Гречка. — И тӧдан, другӧ, ме сӧветуйта тэныд ньӧти нюжмасьтӧг ладмӧдны ассьыд любовнӧй делӧястӧ да лӧсьӧдны семейнӧй очаг, кыдз колӧ.
Быдладорсянь зэв долыд сьӧлӧмыдлы.
Коростелев эз висьтав сылы, мый любовнӧй делӧясыс сылӧн абуӧсь и ладмӧдны нинӧм.
Кадысь кадӧ Коростелев влюбитчывліс: друг сьӧлӧм вылас воас кутшӧмкӧ том чужӧм, чайтсьӧ быттьӧкӧ вӧрзяс сьӧлӧмыс...
Ветлӧдлӧ сэки Коростелев думыштчӧмӧн, вомгорулас сьылӧ тайӧ случаяс мыйкӧ лӧсяланаӧс: <rus>«сердце, тебе не хочется покоя, сердце, как хорошо на свете жить»</rus>, и чайтсьӧ сылы — со тайӧ, тыдалӧ, и этайӧыд и эм: вот ӧні встречаысь встречаӧ, мусаджык вочасӧн, воськов бӧрся воськов кутас матыстчыны сы дінӧ существо, коді лоӧ медматысаӧн да ки-ки воча мунас сыкӧд олӧмлысь туйсӧ...
Но быдлунъя уджъясын лэбас неделя, мӧд, и Коростелев воображениеын вочасӧн вунӧ сьӧлӧм вылас воӧм чужӧм, и любовнӧй мӧвпъяссӧ вӧтласны мукӧд мӧвпъяс, и шӧйӧвошӧ Коростелев: мый тайӧ пырӧма сылы юрас?
Но, муса ныв, — гӧгӧр муса нывъяс, — мыйысь босьтіс Коростелев, мый именнӧ тайӧ — сійӧ единственнӧйыс и эм?..
Чӧв олӧ сьӧлӧм.
И нывъяс кыдзкӧ пыдди эз пуктыны сылысь видзӧдласъяссӧ да намёкъяссӧ — буракӧ, чувствуйтісны, мый тайӧ абу збыльысь, мый сьӧлӧмыс сылӧн некодӧс на абу бӧрйӧма.
Гашкӧ, та вӧсна сы письмӧ вылӧ эз и вочавидз Белостокса эсійӧ зарни юрсиа нылыс...
Коростелев эз висьтав та йылысь Гречкалы: мый тані висьтавнысӧ, мыйӧн ошйысьны?
— Да винёв мортыд, — дыр чӧв олӧм бӧрын думыштчӧмӧн шуис Гречка.
— Важӧн-ӧ на гымаліс миян юр весьтын — став гымлы гым! — и нянь нин кӧдзӧма, керкаяс стрӧитӧма, ӧшиньяс вылын занавесъяс, — любӧ и видзӧднытӧ!
И гӧгӧрвоан, сьыланкывъяс нин сьылӧны, свадьбаяс справляйтӧны, водзӧ олӧм йылысь думайтӧны...
Со неважӧн на миян животноводъяс совещайтчисны; шуисны лӧсьӧдны чистопороднӧй колхознӧй стадо, кыдз тэд тайӧ кажитчӧ?
— Бур постановление.
— Гӧгӧрвоан, сэтшӧм стадо, медым сьӧлӧмыд радліс...
Думайтам кутчысьны холмогоркаясӧ.
— Миянын холмогорскӧйясӧс жӧ ёнджыка радейтӧны.
— Бур мӧсъяс.
— Абу лёкӧсь.
И удойяс, и жирность.
— Ёна эськӧ колӧ миянлы татшӧм мӧскыс.
Та вӧсна ме тэ дорӧ и локті, Дмитрий Корнеевич.
— А вот ӧні ме ог тӧд, кыдзи тэныд отсавны.
— Мый нӧ тэ!
Совхозса директор!
Коді нӧ тӧдас, тэ кӧ он тӧд!
Эновт!..
Кредитъясӧн менам ставыс лючки-ладнӧ, документъяс — пӧжалуйста, став основание эм...
Сӧмын вай лӧсьӧдчам, медым медся высшӧй сорт.
Абу мӧд, абу первой, и весиг абу элита, а элита-рекорд.
— Сдайталім ми и мӧд сорт, и первой, и элита, — шуис Коростелев. — И ставсӧ сдайтім.
— Сверхпланӧвӧй лыдысь.
— Сдайтім и сійӧ лыдсьыс.
Содтӧд наряд воліс.
Украиналы.
— Вай нелямын квайтӧд вося плансьыд.
— Ог вермы.
— Мыйла нӧ он вермы?
— Быттьӧ порядокъяссӧ он тӧд, Иван Николаевич.
Тэныд колӧ действуйтны аслад племконтора пыр.
Кыдзи мукӧдъясыс вӧчӧны?
Мунӧны асланыс пунктӧ, получайтӧны развёрстка серти, мый налы индӧма.
А тэ со кытчӧдз локтӧмыд!
— Друг, — шуис Гречка да кисӧ пуктіс Коростелевлы пидзӧс вылас, — порядок ме радейта.
Ме ассьым деятельностьӧс Айму вӧсна ыджыд тыш бӧрын сии сылы, медым лӧсьӧдны менам колхозын образцовӧй социалистическӧй порядок.
Ми тані тэкӧд ӧтсӧгласаӧсь и тайӧ юалӧмнас помалам.
Эм сэтшӧм моментъяс, кор оз позь вӧчны формальнӧя.
Ми, фронтовикъяс, гӧгӧрвоам тайӧс.
И тайӧ случаяс оз позь вӧчны формальнӧя.
Колхоз-боеч.
Колхоз-герой.
Аддзылісны йӧзыд шогсӧ юр вывтіныс!
Вот ме висьтала тэныд ещӧ ӧти случай. — Гречка висьталіс случай. — Мый найӧ, тэ ногӧн, эз заработайтны элита-рекорд?
— Да тайӧ яснӧ, мый заработайтісны, — падъялігтыр шуис Коростелев.
«Колӧ трестлысь юавны», — думыштіс сійӧ.
Но казьтыштіс Даниловлысь кӧдзыд чужӧмсӧ, сылысь ичӧтик высокомернӧй вомсӧ, кӧні дзирдыштліс зарни пинь, чопорнӧй выправкасӧ, — «Данилов оз разрешит».
— Шуан, власьтыд тэнад этша?
Тэ ӧд единоначальник.
И кутшӧм сёрни вермас лоны, ме ог гӧгӧрво.
Кык кукань. — Гречка петкӧдліс кык чунь.
— Куканьясӧс ньӧти ог сдайтӧй. Сӧмын ӧшпиянӧс.
— Ӧшпиян менам эмӧсь.
Тэ нин уважит, куканьясӧс вай.
— Кыкӧс — некыдзи ог вермы.
— Некыдзи?
— Кык йылысь оз вермы лоны некутшӧм сёрни.
— Сідзкӧ, кыкӧс эг заработайтӧй. — Гречка жугыля довкнитіс юрнас.
— Ме сета тэныд Брильянтовӧйлысь куканьсӧ, — шуис Коростелев, — унджык эн кор.
Таысь бур кукань миян абу.
Аслас лышкыдлунӧн шемӧсмӧм сійӧ сувтіс да прӧйдитчис жыр кузя.
— Тайӧ, тӧдан кӧ, ме сар моз нин ӧвтыштчи.
— Тэнад чужӧм вылысь аддза мучительнӧй сомнение, — шуис Гречка. — Сэтшӧмторйыс, медым бӧр босьтны ассьыд кывъяссӧ, абу тэнад характерын?
— Абу, — гордӧя шуис Коростелев, — сэтшӧм чертаыс менам абу.
«Даниловлы висьтала вӧчӧм бӧрас, сылы сюрӧ помка оформитны бӧрас нин.
А ӧд сэсся ме, збыльысь, единоначальник, а тайӧ делӧыс политическӧй; сідз и шуа Даниловлы, мый политическӧй.
Колхоз-боеч, председательыс — ставнас орденъяс пиын...
и кутшӧм мортыс ещӧ!»
Ӧшиньясын мӧдіс тӧдчыны югыд.
Сундук вылӧ гӧсьтлы вольсалӧм бӧрын бабушка важӧн муніс узьны,
кухня пӧлатьын вӧрзьывліс да очсаліс Настасья Петровна, Коростелевлӧн мамыс, — сылы регыд ковмас чеччыны да мунны удж вылӧ.
— Шойччы, — шуис Коростелев. — Тэныд вольпась лӧсьӧдӧма.
— Оз на лок унмыс, — шуис Гречка. — Фронт вылын чайтлі, мися, некор нин пӧттӧдз узьны эз сюрлы; а ӧні мыйкӧ оз на ков узьнысӧ.
А куритім ми тэкӧд!..
Найӧ петісны ывла вылӧ.
Муртса-муртса тӧдчыштіс уличьяс весьтын югыдыс, сійӧ вӧлі кӧдзыд, тулысся, а Коростелев да Гречка мунісны гимнастёркаяс кежысь, фуражкаястӧг.
Некод эз паныдась налы татшӧм водзсӧ; дорӧм каблукъясныс налӧн гораа тотшкӧдісны пу мосткияс кузя.
Ывла вылын лолавсис кокниа, вӧльнӧя.
— Кор позяс босьтны? — юаліс Гречка.
— А кор кӧсъян, — шуис Коростелев. — Кӧть аски, колӧ шуны, талун, — аскиыс воис нин.
— Да, бур эськӧ вӧлі талун, — шуис Гречка. — Лунъя поездӧн ме думайта мунны.
— Гортӧ?
— Ог, ог на гортӧ; колӧ ещӧ ӧти делӧ кузя ветлыны Вӧлӧгдаӧ.
«Тӧда, кутшӧм делӧӧн тэныд колӧ Вӧлӧгдаас, — думыштіс Коростелев, ачыс видзӧдліс Гречкалы восьса, гажаа нюмъялысь чужӧмас. — Локтан мӧд совхозӧ и тадз жӧ кутан висьтавлыны историяяс да бӧрдӧмсорӧн норасьны гӧльлун вылӧ, да ылӧдлан медся бур куканьяссӧ аслад породнӧй стадолы.
Да, збой председатель!
Кутш, а абу председатель.
Верма заклад вартны, мый тэ ладмӧдін нин делӧястӧ аслад колхозын: ачыд ылалін нин кывнад, мый тэнад колхозникъяслӧн керкаясыс менам дорысь бурджыкӧсь...
А ог-ӧ сет ме тэныд Брильянтовӧй кукань пыдди прӧстӧ бур холмогорка?»
Но сэки жӧ сылы лои яндзим, мый сійӧ кӧсйӧ пӧръявны заслуженнӧй мортӧс, кодкӧд сӧмын на тӧдмасис.
Мед нин лоас сідз, мый Брильянтовӧйлӧн куканьыс мунас Беларусьӧ, партизанскӧй колхозӧ.
— Тіян местаыд абу жӧ омӧль, — лёк сӧмын, мый вӧрыд посни.
— Мый нӧ кӧть посни вӧра, — шуис Коростелев. — Вот ме тэныд ю петкӧдла.
Татшӧм мичлуныс некӧн сэсся абу; ме тай эг аддзывлы-а.
А раскыс миян!..
Миян карным став обласьт пасьта нималӧ мичлуннас.
Кузь улича весьтын ӧзйис кыа; сылы паныд став трубаясысь кайис веськыд тшын.
Кыаыс первой вӧлі пӧим рӧма, сэсся лои розӧвӧйӧн, сэсся ӧмидз рӧма, — и вот ю вылӧ, рас вылӧ, мичлуннас нималысь кар вылӧ сявкнитіс шонді ассьыс югӧръяссӧ.
МӦД ГЛАВА
Ю, РАС ДА КАР
Юыс абу паськыд, абу нималана, но гажа, югыд ю.
Сэні олӧ и сир, и ёді, и ёкыш, и кельчи.
Старикъяс да детинкаяс азартнӧя кыйӧны чери.
Юыс визувтӧ оз веськыда, чукльӧдлӧ, мукӧдлаас баддьыс быдмӧ вадорас, ваыс бадьяс улас пемыд, сэтӧн тыдовтчывлӧны нильӧг кӧдзыд вужляяс.
Вадорса лыаыс сӧстӧм, виж, быттьӧ ю пӧлӧныс охраӧн визьнитӧмаӧсь.
Юас купайтчӧны, юас мыськасьӧны, ю дорас любовын объясняйтчӧны.
Ю — радлун, гажлун да ваӧн юкталысь: сійӧ сетӧ ва карлы, совхозлы, сельскохозяйственнӧй опытнӧй станцияса полеяс вылӧ.
Шуйга вадорыс ляпкыд, юыс сэті паськыда ойдлӧ ытва дырйи.
Тайӧ вадорса видзьяс вылысь ытшкӧны уна бур турун да чӧвтӧны зорӧдъясӧ.
Видз вылас йирсьӧны сера мӧсъяс да ю дорӧ лэччывлӧны юны.
Зарни ру ӧшалӧ шуйга вадор весьтас.
Веськыдладор джуджыд вадорын сулалӧ кар.
Асыввывсяньыс быттьӧ бордпӧлӧн кытшалӧма сійӧс рас.
Тулысын ветлӧны нывъяс раскӧ ландышъясла, гожӧмын — вотӧсла, арын — тшакла, гӧрд гобла, кӧч гобла и арся гӧрд, бронзовӧй, зарни коръясла, кодъясысь вӧчалӧны сэтшӧм мича букетъяс.
Миян нывъяслӧн абу мӧд сэтшӧм муса забава, кыдзи ландышъяс ӧктӧм.
Мунан дорвыв вольсыштчӧм ландыш коръяс вывті, кодъяс гырысьӧсь, югыдвиж рӧмаӧсь да кӧдзыдӧсь.
А дзоридзыс этша: быттьӧ кодкӧ таті дзик на ӧні прӧйдитӧма да ставсӧ нетшкӧма.
Но сувтан пидзӧс вылад, копыртан юртӧ улӧджык, видзӧдлан улісяньыс да боксяньыс и аддзан: сэні и тані, и сэні — ак, дзик пидзӧсъяс дінад, дзик ки дінад! — быдлаын, быдлаын, коръяс улӧ дзебсьӧмаӧсь, югъялӧны ландыш дзоридзлӧн жемчужнӧй шарикъяс!
Став виддзыс жемчуг пиын, нюжӧд китӧ, ӧкты кӧрзина тырыд!
Маа розъясӧн тырӧмаӧсь льӧм пуяс.
Розъявны заводитӧ розӧвӧй лежнӧг.
Кӧк сиӧ овны сюрс во.
Кар празднуйтӧ выль тулыс.
Олысьыс карас абу уна, но территориясӧ сійӧ занимайтӧ ыджыдӧс.
Кар шӧрас — мостовӧйяс, электрическӧй пӧнаръяс да каменнӧй керкаяс, кымынкӧ кык судта, а ӧти весиг куим судта.
Куим судта керкаас помещайтчӧны медся главнӧй учреждениеяс.
Керка водзас — площадь да сквер.
Война заводитчытӧдзыс школьникъяс садиталісны татчӧ пуяс, тайӧ пуясыс томӧсь на, пырыстыдаланаӧсь, на дінсянь кылӧ коръяслӧн кокниа кышӧдчӧм, вуджӧръяслӧн да шонділӧн кокни сеткаыс вӧрӧ туйяс кузя.
Сквер шӧрас сулалӧ памятник Сӧвет Союзса Герой Александр Локтевлы, коді пӧгибнитӧма Отечественнӧй война вылын.
Тайӧ Александр Локтевыс — Шура, Шурка Локтевыс вӧлі сійӧ школьникъяс лыдын, кодъяс садиталӧмаӧсь пуяссӧ.
Обелиск пуктӧма сы портрета неыджыд медальӧн, и том чужӧм видзӧдӧ йӧз вылӧ, кодъяс матыстчӧны обелиск дінас.
Сквер гӧгӧр сулалӧны: <rus>дом культуры</rus>, газетлӧн редакция, ветеринарнӧй техникум, поликлиника да почта.
Почта вылын эм телефон пыр междугородньӧй сёрнияс нуӧдӧм вылӧ кабина.
Татшӧм кар шӧрыс.
А сэсянь муналӧны кузь-кузь паськыд уличаяс, посйытӧмӧсь, пу тротуараӧсь, ыджыд дворъясаӧсь, садъясаӧсь да огородъясаӧсь.
Ӧти керкаяс видзӧдӧны улич вылӧ, мукӧдъяс дзебсьӧмаӧсь садъяс пытшкӧ.
Быд керкаын оліс уна поколение, быд йылысь позьӧ висьтавлыны кузь историяяс...
Кутшӧм сӧмын нимъяс абуӧсь уличаясыслӧн: Коммуна туй, Социализм туй, Октябр туй, Первомай туй.
Эм Ыджыд Мӧскуаса и Ичӧт Мӧскуаса, ыджданас кӧть найӧ и дзик ӧткодьӧсь; эм Пушкин нима улича и Лермонтов нима улича.
Кар бӧрйӧма медся гырысь да гора нимъяс.
Физкультура проспект, Коллективизация площадь, Первой Пятилетка улича, Мӧд Пятилетка улича...
Абу вунӧдӧма и наукаӧс: улича, код вылын сулалӧ электростанция, новлӧ Яблочковлысь ним, а опытнӧй станциябердса керка чукӧр шусьӧ Тимирязевскӧй слободкаӧн.
Кар кузя ветлӧны автобусъяс, кодъясӧс выльмӧдӧм могысь краситӧма югыдлӧз краскаӧн; найӧ жӧ и ваялӧны станциясянь локтысьясӧс.
Учреждениеяслӧн эмӧсь автомобильяс: сідз, райкомлӧн да райисполкомлӧн эм ӧти «газикӧн»; совхозлӧн эмӧсь грузӧвӧй машинаяс да ӧти «эмка».
Улича вылысь позьӧ аддзыны быдсяма экипажъяс, абу сідз, кыдз ыджыд каръясын: докторша ветлӧ висьысьяс дінас джуджыд бричкаын; редакция кыскалӧ бумагаяссӧ ляпкыдик линейка вылын...
А милицияса начальниклӧн эм мотоцикл.
Зэв ёна тратшкӧдчигтыр пӧлыньтчӧмӧн да сырмигтыр, лэбыштӧ сійӧ буса тӧв пиын, ёна гораджыка спокойнӧй, деловитӧй «газикъяс» дорысь.
Лэбыштас, и буса тӧвнырыс лӧняс, бусыс мӧдас пуксьыны слӧйӧн катшасинъяса канаваяс вылӧ, кодъясӧс кодъялӧма улича доръясас.
Карын ставыс заводитчӧ «рай» кывсянь: рай-исполком, рай-собес, рай-финотдел.
Асьсӧ карсӧ шуӧны: рай-центр.
И тулысын, кор уличаяссӧ тыртӧ еджыд дзоридз лепестокъясӧн да гӧнӧн, и воробейяслӧн дзольгӧмыс вевттьӧ рай-заготконтораса щӧткияслысь точкӧдчӧмсӧ, — кажитчӧ, мый тайӧ збыльысь рай.
КОЙМӦД ГЛАВА
АБУ КОКНИ ДИРЕКТОРАВНЫ
Дежурнӧй кукань видзысь, директор приказание серти, петкӧдіс стойлоысь Аспазияӧс, Брильянтовӧйлысь куканьсӧ.
Тані жӧ, дӧскаясӧн потшӧм служебнӧй помещениеын, Гречка да Коростелев вӧчисны акт Сталин нима колхозлы Аспазияӧс сетӧм йылысь.
Вежсисны распискаясӧн.
Телятник дорӧ жургигтыр матыстчис грузӧвик.
Аспазия збоя петіс ывлаӧ, сійӧс лэптісны машина вылӧ, Гречка кутліс Коростелевӧс, шуис: «Друг, некор ог вунӧд тэнсьыд услугатӧ.
Гиж!», пелька чеччыштіс кузовӧ, тотшнитіс шоперлы и грузӧвик муніс.
Коростелев видзӧдліс сы бӧрся.
«Тайӧ ме правильнӧ вӧчи, — думыштіс сійӧ, — сӧмын ӧдйӧджык колӧ оформитны, медым вӧлі, кыдз шулывлӧ Лукьяныч, картиналӧн полнӧй ясность».
Ывлаын Степан Степаныч, скӧтник, велӧдіс Чкалов нима колхозса том скӧтникъясӧс, кыдзи вӧдитчыны асныра ӧшкӧд, Фотографкӧд.
Кык недель сайын скӧтникъяс вайӧдісны Фотографӧс Степан Степаныч дінӧ да корисны: босьтлӧй регыд кежлӧ, сетӧй сылы направление, оз кӧсйы ветлыны доддялӧмӧн!
Ӧні скӧтникъяс локтісны выльысь, и Степан Степаныч велӧдіс найӧс:
— Некор сразу эн доддялӧ асныра ӧшкӧс, а войдӧр велӧдӧ сійӧс гӧгӧрвоны, мый сылы обязательнӧ кытчӧкӧ-мыйкӧ колӧ ветлывлыны.
Мый ме вӧчи?
Ме со сійӧс тадзи, кольчаӧдыс, куті новлӧдлыны юктавны дворсянь куимсё метр сайӧ.
Сійӧ куимысьӧн лун ветлӧдліс куим лун и велаліс.
Сэсся куті велӧдны сійӧс доддялӧмӧн ветлӧдлыны.
А кыдзи?
Видзӧд: сюя кольчаас водилӧ, водилӧ вылас пукта подпруга, сідз?
Тайӧ бокъясса кольчаяс пырыс нуӧда вӧжжи да кӧртала нырас ӧшӧдӧм кольчаас.
И ставыс.
Вермам доддявны.
Кут вӧжжи помъяссӧ, а тэ — водилӧ помсӧ.
Ӧні сувтӧдӧй сійӧс, сӧтанаӧс, додь вожъяс костӧ.
Доддялӧй, доддялӧй, эн полӧй!
Вай, сийӧсав!
Ӧні седелкаав!
Зэлӧд, эн видзӧд сы вылӧ.
Тадз.
Аддзан, ачыс мӧдіс: мый значитӧ велалӧмыд.
Велалӧма, мый доддялісны кӧ нин, мунны колӧ.
Ме сійӧн кыскасьлі нин.
Сӧмын первойсӧ уна эн сӧвтӧй; ичӧтикаӧн.
Ме велӧдны заводиті куим центнерсянь.
Ӧні босьтӧ тоннаджын.
А сэсся верманныд содтавны кӧкъямыс центнерӧдз.
Но, босьтӧй, пӧльзуйтчӧй кыдзи гажныд!
Ӧшкӧс нуӧдісны дворысь.
Степан Степаныч матыстчис Коростелев дінӧ да здоровайтчис.
— Бур делӧ вӧчанныд, — шуис Коростелев.
— Томиникӧсь, — шуис Степан Степаныч, — полӧны ӧш дінӧ кутчысьны...
Кытчӧ тайӧ куканьсӧ нуисны?
— Станцияӧ, — сідз-тадз шуис Коростелев да муніс контораӧ, Иконников дінӧ.
— Иннокентий Владимирович, — дзик жӧ сэтшӧм небрежнӧй тонӧн шуис сійӧ, — колӧ Аспазия куканьлысь документъяссӧ вуджӧдны со тайӧ адрес кузяыс.
Иконников босьтіс мыччӧм бумажкасӧ да лыддис.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ.
— Адрес, код кузя колӧ ыстыны документъяссӧ.
— Мыйла?
— Ми вузалім налы Аспазияӧс.
Иконников гӧгӧрвотӧма паськӧдіс еджыд синлысъяса синъяссӧ.
— Вӧлі ӧмӧй трестсянь распоряжение?
— Тайӧ менам распоряжение, — шуис Коростелев да петіс.
«Объясняйтчыны кута Даниловкӧд...»
Сылы паныд локтіс Бекишев, партбюроса секретарь.
Синъяс сертиыс Коростелев гӧгӧрвоис, мый сійӧ тӧдӧ нин Аспазия йылысь.
«И Бекишевлы висьталӧмаӧсь.
Этатшӧм событие — куимсё куканьысь ӧтикӧс вузалім».
Папироскасӧ ӧзтігмоз Коростелев нарошнӧ сувтіс Бекишевӧс виччысьны.
«Вӧчас кӧ сійӧ меным замечание, ме сылы инда, коді тані директорыс».
— Ті свободнӧйӧсь? — юаліс Бекишев.
— Абу, — вочавидзис Коростелев, — абу свободнӧй.
Муна мӧд фермаӧ агрономкӧд.
А тіянӧс кора сетны бухгалтерияӧ тайӧ актсӧ. — Медся эз вӧв окота ӧні сылы аддзысьны Лукьянычкӧд.
— Тайӧ актыс... — заводитіс Бекишев.
— Виноват, — шуис Коростелев. — Некор, ті сетӧй, главнӧй бухгалтер разберитчас.
(Матыстчис Муза Саввишна, агроном, муса нывбаба, коді тӧдіс сӧмын ассьыс делӧсӧ да некытчӧ эз сюйсьыв). — Муза Саввишна, виччыся тіянӧс, мунімӧй!
Дворын, конторасянь неылын, чукӧрын сулалісны работницаяс, сёрнитісны.
Бергӧдчисны да видзӧдісны Коростелев вылӧ, коді муніс Муза Саввишнакӧд бричка дінӧ.
Гӧгӧрвоана — сёрнитісны Аспазия йылысь.
Квайтӧд тӧлысь Коростелев веськӧдліс совхозӧн.
Веськыда кӧ шуны, сылы эз вӧв кокни.
Совхозлӧн могъясыс сылы вӧліны тӧдсаӧсь.
Но воас лун, и директор водзын уна быдсямапӧлӧс забота, гырысь и посни.
Выльвывсяньыд сразу он и разберитчы, кодыс ыджыд, кодыс ичӧт.
Шуан: «Но, тайӧ мелочь!», а тэныд воча шуасны: «Абу, Дмитрий Корнеевич, абу мелочь», — и докажитасны, мый абу мелочь; артмӧ, мый посниторйыс нинӧм абу, ставыс важнӧй, и тэ он тӧд, мый дорӧ босьтчыны пыр жӧ, а мый дорӧ ӧбед бӧрын, кытчӧ мӧдӧдны водзджык вӧлаясӧс, а мый позьӧ вӧчны сёрӧнджык.
Ньӧжйӧникӧн Коростелев гӧгӧрвоис, мый ӧти лунӧн, кӧть мед кутшӧм тӧлка эн вӧв, ставсӧ выль пӧв он вӧч и мый оз позь шыбласьны, — артмӧ хозяйствоыслы не бурджык, а лёкджык.
Уна практическӧй могъяс пиысь, кодьяс сулалӧны тэ водзын талун, колӧ бӧрйыны главнӧйсӧ да сійӧс решитӧм вылӧ колӧ мобилизуйтны главнӧй вынъяс.
Но сійӧ жӧ кадӧ кутны син водзын став овмӧссӧ, медым эськӧ не вунӧдны талунся тайӧ главнӧй могсӧ.
Кыдзи эськӧ вӧчны, медым не вунӧдны?
Коростелев думайтіс, думайтіс да думыштіс, кыдзи.
Быд тӧлысьын первой декадаас сійӧ кытшовтліс первой фермалысь став участокъяссӧ; мӧд декадаӧ обследуйтліс мӧд ферма, коймӧд декадаӧ ветлывліс коймӧдас.
И тадз быд тӧлысь.
Сійӧ поліс, мый фермаясын регыд казяласны тайӧ абу мудер схемасӧ да кутасны специальнӧ лӧсьӧдчыны — быд ферма аслас срок кежлӧ, — медым сійӧ эз су найӧс виччысьтӧг.
Но некод эз гӧгӧрволы, сылӧн ревизияыс пыр кажитчис виччысьтӧмӧн.
Нюмъялігтыр сійӧ видзис тайӧ ичӧтик секретсӧ.
Обходъяс сетісны Коростелевлы полнӧй представление сы йылысь, мый вӧчсьӧ совхозын.
Сійӧ босьтліс аскӧдыс кор Муза Саввишнаӧс, агрономӧс, кор Бекишевӧс, кор Лукьянычӧс.
Обход бӧрын чукӧртліс фермаса работникъясӧс да вӧчліс сӧвещанньӧ.
Сӧвещанньӧяс вылын вӧвлі сійӧ, кодӧс Бекишев шулывліс «вайӧдны йӧз сознаниеӧдз», а Коростелев шулывліс «петкӧдлыны гаж», «петкӧдлыны пуж».
Ӧні сійӧ мӧдног лыддьывліс фермаяссянь быдлунся рапортъяс.
Лыддис да шуліс: «А куйӧдсӧ тӧрыт бара абу петкӧдӧмаӧсь; ме ӧд тшӧктылі!..» и мӧдӧдліс кодӧскӧ пыр жӧ котыртны муяс вылӧ куйӧд петкӧдӧм.
Унаторйӧ велаліс Коростелев вит тӧлысьӧн.
Первой каднас сійӧ ставыскӧд обращайтчис сідз, быттьӧ вӧлі батальонса командирӧн, а сы гӧгӧр салдатъяс да младшӧй офицеръяс.
Сэсся гӧгӧрвоис, мый разнӧй йӧзкӧд колӧ обращайтчыны разнӧй ногӧн, кӧсъян кӧ, мед быд работник уджаліс тырвыйӧ аслас став способностьяс сертиыс.
Ӧтилы тырмымӧн шуны деловӧй сямӧн: «вӧч тадзи да тадзи», и сійӧ вӧчӧ.
Мӧдӧс кор аслад кабинетӧ, пуксьӧд, ошкышт бур уджысь, юав, кыдзи челядьыс, — сійӧ тэныд вӧчас ставсӧ.
Коймӧд радейтӧ, медым тэ пыралін сы ордӧ, видлін сылысь нянь-совсӧ.
Нёльӧдӧс колӧ сетны Бекишевлы, медым сійӧ лыддяс сылы неыджыд лекция текущӧй момент йылысь.
Витӧд — эм на ещӧ сэтшӧмъясыс — бур кывъяссӧ оз пыдди пукты, сылы обязательнӧ висьтав сэтшӧм кывъяс, кодъясӧс оз позь гижны челядьлы лыддян небӧгӧ; тэ сылы шуан вит татшӧм кыв, а сійӧ тэныд воча дасӧс — сьӧлӧмсӧ бурмӧдас да мӧдас уджавны сідз, мый видзӧдны любӧ.
Медся сьӧкыд морт — Лукьяныч.
Ичӧтдырйиыс Коростелев лыддис сійӧс бур старикӧн да эз чайтлы, мый сылӧн сэтшӧм сьӧкыд характер.
— Лукьяныч, — шуӧ Коростелев, — вай сюрс шайт.
— Кытчӧ тіянлы? — юалӧ Лукьяныч.
— Тьӧс сюрӧ, колӧ ньӧбны.
— Но мый нӧ, мед найӧ гижасны счёт, мынтысям банк пыр.
— Найӧ корӧны сӧмын наличнӧйӧн.
— Найӧ эськӧ мый оз корны да! — шуӧ Лукьяныч.
И кӧть кулакъяснад зымӧд, кӧть пидзӧс вылад сувт — оз сет ни ӧти кӧпейка.
— Лукьяныч, — шуӧ Коростелев, — вай витсё шайт.
— Кытчӧ? — юалӧ Лукьяныч.
— Куканьяслы попонкаяс вурны.
Профилакторийӧ.
— Тіян ӧд сэн эшкынъяс эмӧсь.
— Киссисны.
Кукань видзысь арталӧ, мый байковӧйясӧс ньӧбӧм дорысь бурджык вурны стежитӧмаясӧс.
Неыджыдъясӧс: со. — Коростелев пуксьӧ Лукьяныч пызан дінӧ матӧджык да петкӧдлӧ кияснас, кутшӧм ыдждаыс попонкаяслӧн.
— Сідз.
Но, а мыйла стӧч татшӧм сумма.
Кыдзи арталанныд?
— Арталӧй.
Дас попонка.
Ньӧбам донтӧм материал — ситеч.
— Босьтам ситеч. — Лукьяныч арталӧ щӧтки вылын.
— Сэсся увтыс.
— Увтыс.
— И вата.
И вурӧм.
Лукьяныч вешталӧ мольяссӧ. Збыльысь, витсё шайт.
— А стеганӧй матрасикъяс ог кутӧ лӧсьӧдны куканьяслы? — щӧтки вылӧ видзӧдігмоз юалӧ сійӧ.
Коростелев заводитӧ скӧрмыны.
— Ковмас кӧ, лӧсьӧдам и матрасикъяс.
— Лӧсьӧдны ставсӧ позьӧ.
Коді сӧмын меным расходсӧ утвердитас.
Татшӧм статьяыс смета серти абу.
— Мӧд статья кузя нуӧдам.
— А вот тайӧс — ме тіянлы сёысь нин висьтавлі — финансовӧй дисциплинаӧн категорически запретитӧма.
— Кор тіянлы колӧ кодлысь кӧ кыскыны аслыд... — лӧгалан гӧлӧсӧн шуӧ Коростелев.
— Содтӧй: да миян служащӧйяслы, — хладнокровнӧя содтӧ Лукьяныч.
— ...сэки ті онӧ думайтӧй, кутшӧм статья кузя тайӧс проведитасны, шуам кӧть, Чкалов нима колхозын.
— А мый вӧсна нӧ ме кута думайтны на пыдди?
Та вӧсна мед найӧ асьныс тӧждысьӧны.
Ме ас вӧсна кывкута.
Ті, асланыд неопытность вӧсна да асланыд характерӧн, аски, гашкӧ, кутанныд ньӧбны дзонь домна, а менсьым райфо юрӧс орӧдас.
— Ті менсьым киясӧс кӧрталінныд, — шуӧ Коростелев. — Ме ог вермы уджавны тіянкӧд!
— Дмитрий Корнеевич.
Ме — мам, ті — кага.
Ӧпаснӧйинъясті ме обязан босьтны тіянӧс киӧдыд да нуӧдны бокӧ.
Ті тӧданныд, мый сэтшӧмыс совхозса бухгалтер?
— Директор кӧ оз имеит право ньӧбны омӧлик попонаяс куканьяслы, — пыр ыджыдджык гӧлӧсӧн шуӧ Коростелев, чӧрту, сідзкӧ, тіянӧс, кӧзяйничайтӧй асьныд!
— Сулавлӧй.
Висьталӧй, мый сійӧ сэтшӧмыс, тіян ногӧн, совхозса бухгалтерыс?
Тӧданныд, мый ме йылысь шуис веськӧдлан котырса ӧти член?
Кӧть кутшӧма скӧрмӧма Коростелев, сылы окота тӧдны: мый шуис Лукьяныч йылысь веськӧдлан котырса член.
Сійӧ заводитӧ кывзыны.
— Веськӧдлан котырса член шуис тадзи: главнӧй бухгалтер, коді уна во уджаліс совхозын, вермас уджавны любӧй промышленнӧй предприятиеын.
Со кыдз миянӧс донъялӧны.
И збыльысь кӧ видзӧдлыны — миян овмӧс збыльысь медся сложнӧй...
— Ме думайті — сійӧ личнӧ тіян йылысь шуис.
— Эз.
Сэтшӧм известностьӧдзыс ме эг на во дай ог во.
Мамыд тіян шедӧдіс сійӧ известностьсӧ, ті, колӧкӧ, шедӧданныд жӧ, сьӧлӧмсянь сиа тіянлы...
а менӧ весиг небӧг почётаӧ некор оз гижны.
— Мый вӧсна?
— Сы вӧсна, мый та вылӧ колӧ, медым не сӧмын ме, но совхозын быд морт, директорсянь да трактористӧдз, помнитіс финансовӧй кывкутӧм йылысь; медым сійӧ кужис артавны ассьыс уджсӧ не сӧмын лыд серти, но и сы серти дона-ӧ сійӧ уджыс сувтіс государстволы.
А социализм дырйи татшӧм делӧ пуктӧмсӧ ми, кӧть тайӧ жаль, эг на шедӧдӧй.
Вермас лоны коммунизм дырйи, Дмитрий Корнеевич, самӧй полнӧй да развёрнутӧй коммунизм дырйи лоас сідз, мый трактористка тэныд и гӧрӧ, сэні жӧ и калькулируйтӧ...
— Ладнӧ, — шуӧ Коростелев, — матӧджык делӧ дінас.
Либӧ мед куканьяс кулӧны, либӧ вайӧ витсё шайт.
— И куканьяс оз кувны, и витсё шайт ог сет, — шуӧ Лукьяныч. — А эшкынъяс ті рыт кежас получитанныд, кӧть и бара байковӧйӧс, но сы пыдди сьӧм мынтытӧг, сідзи и висьталӧй мамыдлы.
Удж бӧрын Лукьяныч мунӧ детскӧй садйӧ да заведующӧйкӧд да кастеляншакӧд ӧтвылысь вӧчӧны эшкынъяс бракуйтӧм.
Дас кымын эшкын, кодъяс лёкджыкӧсь, сійӧ списывайтӧ актӧн; и тшӧктӧ кастеляншалы нуны найӧс Настасья Петровна Коростелевалы «месянь почтениекӧд тшӧтш».
Детсадса заведующӧйлы сійӧ шуӧ:
— Пыралӧй, ме тіянлы сьӧм выпишита выль эшкынъяс вылӧ; смета серти позьӧ тайӧс вӧчны.
И мунӧ победоноснӧй выражениеӧн, мунігмозыс кутшӧмкӧ детинкаӧс тшӧкаӧдыс чепӧльтас да шуас: «Кодлӧн нӧ тайӧ татшӧмыс?..
Но, ворс, ворс!»
Лукьянычӧс ёна донъялӧны трестын, сы вӧсна мый сійӧ водзджык мукӧд бухгалтеръяс дорысь сдайтӧ годӧвӧй отчёт.
Уджалысьяс сійӧс радейтӧны сы вӧсна, мый сійӧ оз задерживайт зарплата: мый кӧть сэн эз вӧв, Лукьяныч пуктас ловсӧ, но сетас зарплата стӧч дас витӧд числӧын.
Сійӧ жӧ рытас, кор Гречка нуис Аспазияӧс, Лукьяныч дінӧ контораӧ пырис Настасья Петровна, кукань видзысь.
— Директорыд эз на лок? — юаліс сійӧ.
Коростелев вӧлі сылӧн пи, гортас шуис сійӧс Митяӧн, а бокӧвӧйяс дырйи — директорӧн.
— Оз на тай тыдав, — вочавидзис Лукьяныч, чеччис да матыстіс сылы стул.
— Кыдзи нӧ тайӧ ті, Настасья Петровна, опытнӧй уджалысь, и эн вермӧй питӧ видзны неприятностьысь.
— Узи паччӧрын, — висьталіс Настасья Петровна, — узи и вӧтаси, и эг вӧтась весиг, мый найӧ сэні сёрнитчӧны.
Мый нин Марьяша гижӧ?
— Марьяша регыд локтас.
Май шӧрын заводитчӧны выпускнӧй экзаменъяс, — июль заводитчигӧн виччысям гортӧ.
Ӧні, арталӧй, став челядь миян кок йылынӧсь.
Но шензьӧдіс миянӧс ӧні Дмитрий Корнеевич.
Ми танӧсь тіянкӧд первой лунъяссяньыс, и татшӧм случайыс эз на вӧвлы.
— Меркулов эськӧ прӧститіс сійӧс, — шуис Настасья Петровна.
(Меркулов вӧлі Даниловӧс вежысьӧн, коді веськӧдліс трестнас война лунъясӧ, кор Данилов вӧлі армияын.) — Данилов оз прӧстит.
Страшнӧ оз радейт, нарушайтӧны кӧ порядок.
— Да думыштӧй: ми кӧ куканьясӧс, кодъясӧс индӧма стадоӧс ыдждӧдӧм вылӧ, пондам ӧтарӧ да мӧдарӧ...
— Том на, — шуис Настасья Петровна. — Эз аддзыв, кутшӧм сьӧкыда ставыс артмаліс да кутшӧм сьӧкыд вӧлі война кадӧ видзны.
Сійӧ первой классӧ пырис, кор заводитчис первой пятилетка.
Найӧ ичӧтысяньыс велалісны, мый сэні выль завод восьтӧма, сэні канал стрӧитісны, сэні сё выль МТС, налы кажитчӧ, мый век тадзи вӧлі да некутшӧм сэні сьӧкыдлун абу.
— Тшӧктан сылы мукӧд дырйиыс проявитны медся невиннӧй инициатива, — шуис дӧзмӧмпырысь Лукьяныч, — медым эськӧ кыпӧдны материально-бытӧвӧй уровень, а сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
А ӧні со сэтшӧмтор вӧчис, мый министерствоӧдз кывсяс...
Воссис ӧдзӧс, и пырис Коростелев.
Сійӧ кыліс Лукьянычлысь кывъяссӧ, зумыштчис, сувтлытӧг муніс кабинетас.
— Пыраланныд сы дорӧ? — юаліс Лукьяныч.
— Гортын сёрнитышта.
Расстроитчӧма сійӧ...
— Но, а ме пырала! — воинственнӧя шуис Лукьяныч.
Сійӧ восьтыштіс кабинет ӧдзӧссӧ.
— Позьӧ?
— Да? — юаліс Коростелев.
Сійӧ сулаліс шинеля да фуражкаа, лӧсьӧдчӧма мунны, да лыддьӧ рапортъяс, кодъясӧс ветлігкостіыс кольӧмаӧсь сылы пызан вылас.
— Дмитрий Корнеевич, — шуис Лукьяныч, — ме эсійӧ кукань йывсьыс.
— Сьӧмыс куканьсьыс поступитіс миян счёт вылӧ? — юаліс Коростелев.
— Поступитіс; но тайӧ оз имеит значение...
— Тіянлы сӧмын тайӧ имеитӧ значение, — шуис Коростелев. — Политическӧй сторонаысь кывкута ме.
Тіянлы кӧ менам вӧчӧмъяс кажитчӧны незаконнӧйӧн — шыасьӧй прокуратураӧ.
Энергичнӧя шинельсӧ кизялӧм мысти сійӧ петіс.
Но сӧмын на пӧдлассис сы бӧрся гора, зэлыд пружинаа, контора ӧдзӧс, сӧмын на воськовтіс дасысь кымын, кыдзи сійӧс чукӧстісны:
— Коростелев ёрт!
Сійӧс суӧдіс Бекишев.
Бекишев локтіс совхозӧ во заводитчигас.
Неыджыд тушаа морт, тӧлка да спокойнӧй чужӧма, паськыд, восьса плешка, веськыд русӧй юрсисӧ шыльыда сыналӧма бӧрвыв и нюммунӧмыс рам, серьёзнӧй.
Найӧ дыр сёрнитісны Коростелев кабинетын.
Коростелев ӧдвывсьыс кутліс шуны Бекишевлы «тэ», но сійӧ упорнӧя кутчысис «ті» вылӧ, — ковмис «ті» вылӧ вуджны и Коростелевлы.
Но та вылӧ видзӧдтӧг Бекишевкӧд вӧлі кокни, прӧстӧ.
Бекишев висьталіс ас йывсьыс: вӧлӧма фронт вылын политработникӧн, войнаӧдз велӧдчӧма университетын, помалӧма биологическӧй факультетлысь кык курс.
— Шуинныд водзӧ не велӧдчыны?
— Кута велӧдчыны заочнӧйын.
— Сьӧкыд лоӧ.
— Партия тшӧктіс мунны уджавны.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны ним-вичнад? — юаліс Коростелев.
— Бекишевӧн шуӧй, ним-вичнад оз артмы, — нюммуніс Бекишев.
И висьталіс, мый сылы сьӧкыд помнитны ним-вичьяссӧ и та вӧсна сійӧ быдӧнӧс кутас шуны фамилиенас.
Тадзи жӧ вӧлі, шуис сійӧ, и университетын, и армияын.
— Ладнӧ, вай сідз, — шуис Коростелев и сэки жӧ выльысь шуис: — Вайӧй сідз, Бекишев ёрт.
— Менам эм просьба, — шуис Бекишев. — Сетӧй меным совхозын практическӧй удж.
— Аддзан кадсӧ?
— Аддза.
— Тайӧс тэ правильнӧ, — шуис Коростелев. — Заочнӧй плюс практика — куим во мысти лоан специалист.
Первой фермаын вакантнӧй места зоотехниклӧн, арӧдзыс всё равно некодӧс оз сетны, босьтчӧй.
— Бур, — шуис Бекишев.
И кутіс уджавны, отсӧгла шыасьлывліс Иконников дінӧ да рабочӧйяс дінӧ.
Сылы вӧлі сьӧкыд; серьёзнӧй тӧждысян выражение шоча бырлывліс сы чужӧм вылысь.
Сӧмын кор сераліс — вошлывліс тайӧ выражениеыс, и чужӧмыс друг югдыліс том радлунӧн.
Райком рекомендация серти сійӧс бӧрйисны партбюроӧ секретарӧн.
Коростелев видзӧдіс: уджалӧ мортыс шумтӧг, а уджыс тӧдчӧ.
Заводитчис партучёба, коді вӧлі дзикӧдз сувтӧма.
Общественнӧй олӧмын оживление, весиг Иконников — и сійӧ тшӧтш гӧрд пельӧсын лыддьывлӧ лекцияяс.
Бекишев дінӧ воис гӧтырыс.
Сійӧ сьӧдов, мича, серам петкӧдлысь, пышнӧй сьӧд юрсиас тӧдчисны дзор пратьяс.
Паспортисткасянь кывсис, мый сійӧ кӧкъямыс арӧсӧн пӧрысьджык Бекишевысь.
Та кузя лоины сёрнияс и вензьӧмъяс.
Ӧтияс лыддисны, мый абу лӧсьыд, кор гӧтыр пӧрысьджык верӧссьыс.
Мӧдъяс лыддисны, мый радейтчӧмлы паспортнӧй даннӧйясыд веськодьӧсь.
Нывъяс пиысь кодсюрӧ шулісны сэтшӧм ногӧн, мый сӧмын томиникъясӧс позьӧ радейтны и сӧмын томиникъяс вермасны петны верӧссайӧ, а олӧма нывбабалы колӧ тӧдны ассьыс места.
Олӧмаяс возражайтісны: ещӧ мый!..
Сійӧ жӧ нывъясыс, кор кывлісны, мый Бекишевлӧн гӧтырыс вӧлӧма фронт вылын медсестраӧн, лӧсьӧдлісны трогательнӧй история: тайӧ нывбабаыс спаситӧма Бекишевлысь олӧмсӧ, Бекишев гӧтрасьӧма сы вылӧ благодарность ради.
Тадзи налы тайӧ гӧтрасьӧмыс вӧлі гӧгӧрвоанаджык, и найӧ миритчисны сыкӧд.
Вӧлі пасйӧма, мый гӧтырыскӧд Бекишев олӧ бура, век ӧтлаын овлӧны кино вылын, и кор кыкӧн мунӧны улича кузя, то гӧтырыс мыйкӧ сылы висьтавлӧ серамсорӧн, мунігмозыс мехӧвӧй шапочка улас ассьыс пышнӧй юрсисӧ сюйышталігмоз, а мӧдыс нюмъялігтыр кывзӧ, и синъясыс сылӧн кыдзкӧ аслысногӧн югъялӧны.
Гӧтырыс пырис уджавны карса поликлиникаӧ да лункосмӧсӧн ветліс дежурство вылӧ, а прӧст лунъясӧ песлаліс кӧлуй, мыськаліс джодж аслас патераын, вурсис да пӧжасис — уджаліс дугдывтӧг.
Тайӧ кажитчис посёлокса нывбабаяслы, найӧ кутісны волывлыны сы ордӧ да панны сыкӧд сердечнӧй сёрнияс.
Но кор локтас вӧлі Бекишев, сэки гӧсьтъяс мунлывлісны, сы вӧсна мый сійӧ пуксьывліс занимайтчыны: пызан вылас сылӧн стопкаясӧн куйлісны тетрадьяс да небӧгъяс, и быдӧн тӧдісны, мый сійӧ заочнӧй студент.
«Шӧркодь способностя морт, — думайтіс сы йылысь Коростелев, — енэжысь кодзувъяс оз кватлав, ставсӧ босьтӧ уджӧн, ме моз жӧ.
Со кыдзи олӧ: квайт час асылын фермаын нин, бӧр мунӧ сэтысь быдӧнысь сёр.
И ещӧ зачётъяс на сдайтӧ.
Уджач, и честнӧй, и тӧлка, зэв колана морт миян делӧын».
Асьсӧ Коростелев арталіс шӧркодь мортӧн жӧ, но тайӧ эз дӧзмӧд сійӧс: сійӧ вӧлі уверен, мый эм кӧ ыджыд желание, вынсӧ зэвтӧмӧн, самӧй шӧркодь способностя морт вермас добитчыны мый угоднӧ.
— Ті гортӧ? — юаліс Бекишев.
— Да.
— Ме колльӧдышта тіянӧс.
Сійӧ мӧдіс Коростелевкӧд орччӧн.
Коростелев видзӧдліс сы вылӧ син бӧжнас, вывсянь улӧдз, — Бекишев тушанас вӧлі ичӧтджык.
— Но, вот мый, — шуис Коростелев, — эм кӧ тіян мыйкӧ висьталантор та кузя, то ме кывза тіянлысь...
Бекишев видзӧдліс серьёзнӧя.
— Ме ог гӧгӧрво тіянлысь ирониятӧ.
— Ме ирониятӧг.
И водзвыв тӧда, мый ті висьталанныд.
— Ме эг кӧсйы висьтавны нинӧм.
Ме чайті ті меным висьталанныд.
— Мый висьтала?
— Талун ме дорӧ волісны кызь мортысь не этшаджык да юалісны — кытчӧ нуисны куканьсӧ.
— Контроль?
— Да, кӧсъянныд кӧ — да.
Коллективнӧй контроль.
— Кӧні нӧ сідзкӧ заводитчӧ единоначалиеыс?
— Единоначалиеыс сыын, мый коллектив выполняйтӧ тіянлысь распоряжениеяс, кодъясӧс веськӧдӧма предприятие укрепитӧм вылӧ да став войтырлӧн мог выполнитӧм вылӧ.
— Ме вӧча сійӧс, мый тшӧктӧ меным аслам партийнӧй сӧвесть.
— Ог думайт, мый сӧвестьныд тіян ӧні дзик сӧстӧм.
Бекишев сёрнитіс зэв спокойнӧя, Коростелев — скӧралігтыр да скӧрмӧмсӧ кутігтыр.
— Мый нӧ ті вӧзъянныд?
Конкретнӧя.
Корны куканьсӧ бӧр?
— Ог.
Ме думайта, мый тайӧ вӧлі эськӧ мӧд ӧшибка.
Ме эськӧ выступиті рабочӧйяс водзын да честнӧя висьтаси ӧшибкаас.
Медым найӧ гӧгӧрвоасны, мый ӧшибка артмис отсавны кӧсйӧмла ли, мый ли.
Тайӧ висьталӧмыс лэптіс эськӧ тіян дінӧ симпатияяс да ёнмӧдіс тіян дорӧ вера.
— Директор кӧ дзоньнас кывкутӧ предприятие вӧсна, вермас сійӧ веськӧдлыны сідз, медым некӧн и нинӧмын эз петкӧдчы сылӧн личнӧй воляыс?
— Тайӧс ме ог тӧд.
Некор эг вӧвлы директорӧн.
Думайта, мый коммунистлӧн первой местаын долг, и мӧд местаын нин — сылӧн личнӧй воля.
Татӧг нинӧм эськӧ эз вӧч.
И партия эськӧ эз вӧв.
— Партия — сійӧ единӧй цель вӧсна уна волялӧн добровольнӧя ӧтувтчӧм.
— И тайӧ уна воляясыслӧн единӧй партийнӧй долглы добровольнӧя подчинитчӧм.
Бекишев сёрнитіс убеждённӧя.
Синъясыс сылӧн кутісны югъявны, чужӧмыс лон пӧшти вдохновеннӧй.
«Ого! — думыштіс Коростелев. — Тэын, вӧлӧмкӧ, со кутшӧм би!»
— Ыджыд сёрни миян тэкӧд артмис, — шуис Коростелев, — но помкаыс сы вылӧ зэв нин ичӧт.
Огӧ кутӧй лэптыны тайӧ куканьсӧ принципиальнӧй высота вылӧ.
Бекишев нюммуніс.
— Ачыс куканьыс кукань и эм, дерт, оз сулав сы дон, медым лэптыны сійӧс принципиальнӧй высота вылӧ.
Мый вӧсна волнуйтчӧны йӧзыс?
Сы вӧсна мый сёрниыс мунӧ ценностьяс йылысь, кодъясӧс дӧверитӧма миян коллективлы.
Коростелев сувтіс да кутіс Бекишевӧс пельпомъясӧдыс.
— Тӧлка морт, прӧстӧйджыка, прӧстӧйджыка.
Сёрниыс мунӧ именнӧ кукань йылысь.
Зоологическӧй мирысь представительница йылысь, гӧгӧрвоанныд?
Нёль кок и ӧти бӧж.
Ми получитім сыысь стӧч сы мында шайт, мыйда сійӧ сулалӧ.
Тӧрыт совхозын чужис дас сизим кукань, талун кӧкъямыс.
Ставыс.
Юалӧмсӧ помалӧма.
<rus>Честное слово</rus>, ме тэрмася.
Тайӧ войнас ме синъясӧс эг куньлы.
Сійӧ решительнӧя прӧщайтчис Бекишевкӧд да мӧдӧдчис гортас.
Тося Алмазова век жӧ эз пет талун удж вылӧ.
Аски кӧ ещӧ оз пет — Коростелев сетас сійӧс судӧ.
Регыд ставныс пуксясны сылы сьылі вылас.
Кад петкӧдлыны, мый сэтшӧмыс директор.
Чорыда ковмас кӧ босьтны...
А эсійӧ кукань йывсьыд кӧ шуны, то сы йылысь сёрнитыштасны дай вунӧдасны.
Аддзӧмаӧсь сёрнитантор...
Кухняын виччысис сійӧс мамыс.
Сійӧ сӧмын на воӧма да пукаліс лабич вылын чышъяна да ватника, кияссӧ пуктӧма гӧститігӧнмоз.
Коростелев шыасьтӧг ӧшӧдіс шинельсӧ тувйӧ.
Ӧні и мамыс шуас мыйкӧ.
— Тадзи и кутам ӧні кӧзяйничайтны? — юаліс сійӧ. — Мый эм, сеталам йӧзлы, совхоз кисьтам?
Гашкӧ и Брильянтовӧйтӧ сватайтін нин кодлыкӧ, окотитысьясыд сюрӧны...
— Мама, унмӧй локтӧ! — шуис Коростелев. — Самокритика паськӧдӧй собрание вылын. — И игнасис аслас жырйӧ.
— Иннокентий Владимирович, — юаліс сійӧ аскинас, — ті ыстінныд документъяссӧ Беларусьӧ?
— Эг, — вочавидзис Иконников, — эг ысты.
— Дыр нюжмасянныд.
Колӧ ыстыны.
Иконников матыстіс бумага лист.
— Пӧжалуйста, гижӧй распоряжение.
— Кывйӧн тшӧктӧмыс тіянлы этша?
— Вывті ответственнӧ, Дмитрий Корнеевич.
Письменнӧй распоряжениетӧг ог вермы.
Коростелев босьтіс перӧ да гырыся гижис: «Иконников ёртлы.
Срочнӧ.
Ыстӧй «Аспазия» куканьлысь документъяс БССР-ӧ, Сталин нима колхозӧ, кыдзи выль владелецлы.
Адресуйтны колхозса председательлы, Гречка ёртлы.
Коростелев».
— Пасйӧ, пӧжалуйста, точнӧя: обласьт, район.
— Ме жӧ сеті тіянлы адрессӧ.
— Татчӧ, татчӧ пасйӧ.
Иконников колльӧдіс директорсӧ тӧждысяна видзӧдласӧн.
Коді сійӧс тӧдӧ, этайӧ Гречкасӧ, гашкӧ, сійӧ министрсянь разрешение босьтіс.
Дерт нин босьтіс кутшӧмкӧ разрешение, сетісны кӧ сылы куканьсӧ трестӧ шыасьлытӧг.
Он ысты бумагасӧ — вермасны лоны неприятностьяс...
А разрешениеыс кӧ всё-таки абу?
Директорыс кӧ распорядитчис самовластнӧя?
Кывкутӧм, быдлаын кывкутӧм.
Некытчӧ он мун сыысь.
Кымынысь сылы грӧзитіс опасность, мый назначитасны директорӧн.
Директорӧн!
Тайӧ жӧ сэтшӧм кывкутӧм!
Война кадӧ, кажитчис, не мынны нин сылы, не ӧткажитчыны; и бронь нин сылы перйис трест, «Яснӧй вадор» совхозӧ директорӧн индӧм могысь.
Мездіс военнӧй обстановка: вайисны Ленинград обласьтысь петкӧдӧм мӧсъяс, локтіс эвакуированнӧй совхозсьыс директор, властнӧй старичок, коді нинӧмысь эз кӧсйы янсӧдчыны аслас ответственнӧй должностькӧд.
Кыкнанныслы радлӧм вылӧ старичокӧс колисны директорӧн, а Иконниковӧс старшӧй зоотехникӧн.
Директор первойсӧ относитчис сы дінӧ видзчысигтыр, а сэсся казяліс, мый Иконников оз вежав сы места вылӧ, да кутіс относитчыны бура...
Война помасис, старичок муніс Ленинград обласьтӧ, войнаӧдзса «Яснӧй вадор» совхозса директорӧс демобилизация бӧрын босьтісны уджавны министерствоӧ.
Выль директор, Коростелев, зэв уджач, збой морт, кывкутӧм некод вылӧ оз вешты.
Татшӧм директоркӧд позьӧ овны каменнӧй стена сайын моз...
Но со ӧнія лоӧмторйыс: гӧгӧрво, кыдзи вӧчны.
Кутам рассуждайтны тадз: эм письменнӧй распоряжение, и ме, подчинённӧй морт, обязан сійӧс выполнитны.
А тайӧ кадӧ оз мешайт юӧртны тшӧтш Даниловлы, трестса директорлы.
«Уважаемӧй Иван Егорович, — гижӧ Иконников. — Талун Д. К. Коростелев сетіс меным татшӧм записка...»
Сійӧ мичаа перепишитӧ запискасӧ.
«Тайӧ распоряжениесӧ меным быть лоӧ выполнитны, но лыддя коланаӧн юӧртны та йылысь тіянлы.
И. Иконников».
Вот тадз.
Ӧні, мый кӧть оз ло, сылысь оз юавны.
Сійӧ абу мыжа ни совхознӧй начальство водзын, ни трестовскӧй водзын.
Дӧсаднӧ, кор татшӧмсяма беспокойствоыс дзугӧ луныслысь привычнӧй мунӧмсӧ.
Медся мустӧм уджсӧ, рационъяс составляйтӧм (мустӧм сы вӧсна, мый сійӧ медся ответственнӧй), Иконников вӧчӧ век асывсянь.
Кокни вӧлі рационъяс составляйтны войнаӧдз, кор кӧрымыс вӧлі мыйда колӧ; складъясыс тырӧмаӧсь вӧлі няньӧн, мӧсъясӧс вердісны концентратъяс смесьӧн, кодъяс вӧліны сизим, кӧкъямыспӧлӧс разнӧй компонентысь...
Ӧні, кымынкӧ во нин, концентратъяс сетчӧны сӧмын бурджык мӧсъяслы, и то зэв этша.
Главнӧй кӧрымыс — турун, идзас, корнеплодъяс, силос.
Торъя нин сьӧкыд тулысын: корнеплодъяс сёйӧма, коли сӧмын шобді идзас, коді абу пӧтӧса.
Вот сэні и комбинируйт.
Рационъясӧн помалӧма.
Гажмӧм чужӧма Иконников восьтӧ ассьыс радейтана графитӧм небӧгъяс.
Тайӧ учёт нуӧдан небӧгъяс.
Ньӧжйӧ, мичаа, сійӧ гижалӧ сэтчӧ удойяслысь да жирностьлысь цифраяс, пемӧсъяслысь номеръяс да кличкаяс, мерайтӧмъяс, порода да генерация йылысь сведениеяс да мукӧд сэтшӧмторъяс.
Волӧны представительяс трестсянь, министерствосянь.
Налы сьӧлӧм выланыс воӧ старшӧй зоотехник, найӧ велалӧмаӧсь аддзыны сійӧс тайӧ местаысь, сылӧн бура пуктӧма учёт, этша овмӧс вермас ошйысьны татшӧм учётӧн.
Сійӧ восьтӧ небӧгъяс да, синкымъяссӧ важнӧя лэптӧмӧн висьталӧ юр лыд йылысь, удойяс да племеннӧй удж йылысь медбӧръя даннӧйяс.
И ылӧдз паськалӧ легенда зэв бур работник йылысь, совхознӧй летописец йылысь, кодӧн колӧ дорожитны.
Но, а кор и пасъялӧмъяс помассьӧны, мортлы позьӧ и шойччыштны, сідз шуны, аслас служебнӧй деятельность рамкаясын: думыштны пемӧсъяслы ещӧ кымынкӧ кличка.
Кольӧм во Иконников бӧрйис кличкаяс «а» шыпас вылӧ, таво бӧръялӧ «р» шыпас вылӧ.
Иконников водзын куйлӧ кывкуд.
Шуйга киса кузь да еджыд чуньнас, коді веськыд да линейка кодь плавкӧс, нуӧдӧ столбечьяс кузя вылісянь уліӧ, бӧръялӧ кывъяс, кодъяс кажитчӧны сылы.
Веськыд киас сылӧн карандаш.
— Речитатив, — вӧсньыдик рӧвнӧй вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр шӧпкӧдӧ сійӧ.
— Ривьера.
Рокамболь.
(Ха-ха, тайӧ абу лёк — нимтыны ӧшпиӧс Рокамбольӧн.)
Ромашка.
Рона.
Чужас кукань, чужас аски, аскомысь либӧ тӧлысь мысти, а сылы нин и кличка дасьтӧма.
— Кӧні Рона?..
Рона.
Ромашка.
Кукань, Ромашка.
Рокамбольлӧн да Роналӧн ныв.
Ха-ха!..
Рулетка.
Русалка...
И некутшӧм кывкутӧм, и некод оз юав, мыйла Рулетка, мыйла Русалка; и турунвиж абажур улын мирнӧя ӧзйӧ казеннӧй лампа.
Кыдзи и чайтіс Коростелев, Аспазиялысь историясӧ регыд вунӧдісны.
Збыль, производственнӧй сӧвещанньӧ вылын чорыда видӧмаӧсь директорӧс, но Коростелев тайӧ сӧвещанньӧ вылас эз вӧв — коймӧд фермаӧ ветліс парникъяс видзӧдлыны.
А сэсся йӧзыслысь вниманиесӧ ылӧдісны мукӧд лоӧмторъяс.
Став бригадаясын заводитчис кӧдза, век помся куканясисны мӧсъяс, ыжъяс, порсьяс, скӧтӧс юклісны табунъяс вылӧ, видзьяс вылӧ ветлігкежлӧ; воис выль электропередвижка кирпичнӧй заводлы, Брильянтовӧй вайис кык кукань...
Дзикӧдз вунӧдісны Аспазияӧс.
Ӧтчыд Коростелев воис муяс вывсянь — сылы висьталісны, мый звӧнитлӧма Данилов, кӧсйӧма сёрнитны сыкӧд личнӧ, кутас звӧнитны ещӧ.
Коростелев виччысьыштіс, звонок сійӧ лунӧ сэсся эз вӧв, а аскинас, кор звӧнитіс Данилов, Коростелев бара эз лӧсяв контораын.
Кык лун мысти воис телеграмма: «Кутшӧм основаниеӧн вузалӧма кукань Аспазия ыстӧй объяснениеяс Данилов».
Коростелев игнасис кабинетас да нёль час чӧж пӧсь петтӧдзыс гижис докладнӧй записка.
Мӧдӧдіс заказнӧй почтаӧн, час мӧд ещӧ нервничайтыштіс, а сэсся увлекитчис тувсовъя пӧсь лунъяснас да ставсӧ вунӧдіс.
Кӧдзӧм помалісны срок кежлӧ, календарь серти, но коськӧмӧн ноксисны июньӧдз.
Тайӧ кад чӧжнас мӧдісны тӧдчыны свекла да турнепс муяс вылын веж визьяс, петаліс подсолнух — мун дӧзьӧрит, шочмӧд, небзьӧд мусӧ!
Первомайся праздникъяс бӧрын воисны Чкалов нима колхозысь йӧз, и полнӧй ходӧн кутіс уджавны кирпичнӧй завод: кирпич тіянлы, кирпич миянлы, кирпич районлы...
Коймӧд фермаын шырисны ыжъяс, садъясын тшынасисны бипуръяс — сотчисны гусеницаяслӧн позъяс, кодъясӧс чукӧртісны пуяс вылысь, ю вылын тотшкӧдчисны черъяснаныс плӧтникъяс — лӧсьӧдісны пос, тэрмасигтыр лӧсьӧдісны сійӧс, регыд тайӧ пос кузяыс совхознӧй стадо мунас видзьяс вылӧ.
Лэдзисны скӧтӧс видзьяс вылӧ, а гожӧм кежлӧ эновтӧм скӧтнӧй дворъясын Бекишев да веттехник Толя вӧчисны генеральнӧй дезинфекция: джоджъяс да кормушкаяс петкӧдалісны шонді водзӧ, весалісны, мыськалісны хлорнӧй известь растворӧн.
Скӧтник Степан Степаныч босьтіс плуг да гӧрис дворъяс костысь площадкаяс.
Важӧн бырины кӧдзыдъяс да кынмалӧмъяс, ставыс вежӧдіс, сьыліс, дзоридзаліс, сола пӧсьӧн кӧтасьліс дӧрӧм.
Друг воисны жар лунъяс.
Кӧнӧсь нӧ зэръясыс?
Зэръяс абуӧсь.
Первой гусьӧн, а сэсся гораджыка и гораджыка мӧдісны сёрнияс засуха йылысь.
Кодкӧ получитӧма Одесса дорсянь письмӧ: сэні ставыс сотчӧма, и муяс, и градъяс.
Кодлӧнкӧ рӧдняыс Молдоваын: гижӧны, кӧть эськӧ пӧ ӧтик зэр тусь войтыштіс енэжсянь!
— А миян подсолнухыд — аддзылін? — кык кор лэдзис, а сэсся оз вермы.
— Ӧнтай гудйышті ме мусӧ, — сійӧ со та судта кос...
Коростелев пыр узьлывліс спокойнӧя, а ӧні — и война вылын татшӧмыс эз вӧвлы — кутіс друг садьмывлыны войшӧрын — плешкыс пӧсялӧма.
Быд кымӧртор вылӧ видзӧдіс надейтчӧмӧн.
Но кымӧрыс мунліс, и бара помсянь помӧдз дзирдалысь, немжалиттӧм лӧз енэж...
Сӧмын мӧдлапӧвса ваӧн ойдлӧм видзьяслы нинӧм: коскӧдз быдмис турун.
Веж пастбищеяс вылын тӧждысьтӧг чӧскыда да пӧтӧса сёянӧн, шоныдӧн, гожся вӧляӧн радуйтчигтыр йирсьӧны мӧсъяс.
Мӧс — мый сійӧ гӧгӧрвоӧ...
Войнас Коростелев садьмис — вевт кузя сяргыштӧ шочиника: тук... тук... тук...
Зэр?
Чеччыштіс вольпась вылысь ӧшинь дорӧ, нюжӧдіс кисӧ: зэр!
Водіс да куйліс восьса синъясӧн, тэрмасьӧмӧн тіпкис сьӧлӧмыс, — да эн точкӧд тэ висьысь моз час мысти ӧти войтӧн, босьтчыв буриника!..
Тӧдлытӧг унмовсис.
Асывнас садьмис — сяргӧ мыйвынсьыс!
Ӧшинь сайын — руд, васӧд, дворын ва гӧпъяс — сійӧ, мый колӧ!
Шуда, котӧртіс сійӧ шливгысь зэр увті посёлоклань.
И посёлокын радлун, гажа чужӧмъяс, гораа зёльгӧны гӧлӧсъяс.
Жӧлӧбъяс улӧ нывбабаяс пукталӧны ведраяс, челядь кӧмтӧг котралӧны ва гӧпъясӧд.
— Но! — сёрнитӧны йӧз. — Засухалы пом.
Миянсянь заводитчис, миянсянь быдлаӧ паськаласны зэръяс.
Да, а мый ті чайтанныд?
Ӧтчыд вӧлі нин тадзитӧ, важӧн нин, ог сӧмын помнитӧ, кутшӧм воӧ.
Тадз жӧ миянсянь быдладорті кутіс зэрны, и засуха эз вӧв.
Ак, кутшӧм окота веритны, мый миян уджъяс эз вошны весьшӧрӧ, эг прӧста надейтчӧй, мый чукӧртам озыр урожай, мый тырыс да чукйӧн лоӧ тыртӧма няньӧн став амбаръяс сӧветскӧй му вылын!
Зэр прӧйдитіс, и сійӧс колльӧдісны бур кывйӧн.
Бара кутіс дзирдавны шонді да пуксисны мича лунъяс.
Турун пуктан кад.
Ытшкан машинаяс мунӧны видзьяс вывті, и чӧскыд дука турун водӧ гыясӧн.
Бур турун лоӧ таво.
Буртор ытшкан машинаыд, кыдзи эськӧ сытӧг ми справитчим асланым видзьясӧн?
Мыйда ытшкысь эськӧ ковмис «Яснӧй вадор» совхозлы, мыйда кад эськӧ ковмис ытшкӧм вылас?
Чорзисны эськӧ турунъяс, киссисны налӧн маа дзоридзьясыс, петісны эськӧ наысь сокъясыс да ароматъясыс, — кутшӧм польза татшӧм турунысь?
Буртор, зэв буртор ытшкан машина.
Но оз ставыс мерайтчы сӧмын пӧльзаӧн, свет вылын эм художество, уджлӧн художество.
Удж, кодӧс помтӧг радейтан, неокотапырысь сетан машиналы.
Кык морт водзвыв лӧсьӧдчисны ытшкигкежлӧ, тӧчитісны ытшкан косаяс — ассьыныс личнӧй косаяс, татшӧм косаӧн некодкӧд оз юксьыны, ни ёртлы, ни гӧтырлы сійӧс оз дӧверяйтны.
А ытшкан лунӧ тайӧ кык мортыс бритчисны да шырсисны, весалісны сапӧгъяс, пасьталісны еджыд дӧрӧмъяс — талун налӧн праздник, художестволӧн, благороднӧй ордйысьӧмлӧн да ыджыд радлунлӧн праздник.
Скӧтник Степан Степаныч да первой фермаса управляющӧй Макар Иванович мунӧны орччӧн.
Шензьӧдантор: восьлалӧны найӧ тэрмасьтӧг, быттьӧ гуляйтны петӧмаӧсь; киясыс вӧрӧны свободнӧя да кокниа, и пельпомъясын некутшӧм напряжение, — гӧгӧрвотӧм, мый вӧсна сэтшӧм кокниа нуӧны найӧ покоссӧ, и мый вӧсна покосыс сэтшӧм паськыд, и мый вӧсна шоръясӧн визувтӧ пӧсьыс мичаа бритӧм чужӧмъяс кузяыс.
И ещӧ ӧтитор оз позь гӧгӧрвоны: Степан Степаныч ичӧт тушаа, латшкӧс да дженьыд кока и век ветлӧ ичӧтик сьӧкыд воськовъясӧн, пидзӧсъяссӧ кусньӧдлӧмӧн; а Макар Иванович кузь, кос и век ветлӧ паськыд восьласӧн, ньӧжйӧ, важнӧя, кыдзи лӧсялӧ администрациялы.
Ытшкигӧн жӧ найӧ восьлалӧны сэтшӧм ӧттшӧтш, мый кажитчӧ — не кык морт восьлалӧны, а ӧти.
Жвич! жвич! жвич! — ӧттшӧтш кылӧ шы, быттьӧ эз кык косаӧн ытшкыштны, а ӧтикӧн.
Тайӧ кыдз жӧ?
Ӧд эз репетируйтчыны.
Дерт, эз репетируйтчыны.
Татшӧм мастеръяс репетицияясӧдз оз унижайтчыны.
Но, а кыдзи нӧ?..
А сідзи.
Художество.
Бара вошис Тося Алмазова чужӧм вылысь серам.
Руль дорын пукаліс жугыль, шог;
Коростелевӧс машинаӧн веськӧдлыны велӧдігӧн — сійӧ окотитіс велӧдчыны тайӧ делӧас, — дӧзмывліс быд нинӧм абусьыс да заводитліс несправедливӧя горзыны Коростелев вылӧ, а Коростелев ӧбижайтчис да сідзжӧ горзіс сы вылӧ, — абу велӧдчӧм, а веськыд мученье...
— Да мый тэ сэтшӧм? — юаліс сійӧ бӧръявылыс веськыда. — Мый тэкӧд лои, Тося?
Ыджыд вомыс Тосялӧн дрӧгмуні, доршасис синва.
Вочавидзис яндысьӧмӧн, шӧпкӧмӧн:
— Верӧскӧд абу лючки.
— Изменяйтӧ ли мый?
— Ой, мый ті! — весиг горӧдіс сійӧ. — Сійӧ менам абу сэтшӧм.
Юӧ ёна.
— Тэ эськӧ мед ёнджыка юнысӧ велӧдін сійӧс, — шуис Коростелев. — Сійӧс эськӧ воӧм бӧрас пырысьтӧм-пыр удж дінӧ индыны, а тэ кутін винаӧн пӧдтыны.
— Да ӧд сэтшӧм обычай, Дмитрий Корнеевич...
— Дурацкӧй обычай — радлігъясӧ юктӧдны мортӧс.
Тося чӧв олыштіс.
— Сьӧлӧм вылас кутшӧмкӧ секрет, сы вӧсна и юӧ.
— А тэ юав.
— Оз висьтав.
— А ме думайта, — шуис Коростелев, — мый тэ сійӧс прӧста пӧвадитін.
Сьӧм он кор, семьяысь кывкутӧм сы вылӧ некутшӧмӧс он пукты, сійӧ пӧвадитчис, кутіс гуляйтны; со и став секретыс сэні.
— Кӧть эськӧ мед гортын юис, — шуис Тося, — челядь дырйиыс эськӧ век жӧ яндысьыштіс лишнӧйсӧ юны...
А ӧні сійӧ тӧдсаяс дінас ветлывлӧ, Чкалов колхозӧ, сэтчӧ демобилизованнӧй локтіс, сылӧн тӧдса, сійӧ сы дінӧ и ветлывлӧ...
Тӧрыт шапкатӧг локтіс.
Юася — кӧні шапкаыд, висьтав кӧть, кыті локтін, ме челядьӧс ыста корсьны.
А сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ, быттьӧ оз гӧгӧрво, мый ме юала...
Синва визувтіс банбокъяс кузяыс.
— Сьӧкыд морт сійӧ меным веськаліс — чӧв олӧ.
Ме ог соссьы, сразу ставсӧ висьтала, мый менам думъясын.
А сылысь он тӧдмав.
Найӧ машинаӧн локтісны Костровосянь совхозӧ.
Веськыдвылын тыдовтчисны Чкалов нима колхозлӧн стрӧйбаяс.
Тося сувтӧдіс машинасӧ.
— Дмитрий Корнеевич, зарниӧй, — шуис сійӧ, — кежалам, а?
Гашкӧ, сійӧ тіянлысь авторитеттӧ пыдди пуктас, кывзас.
И сразу эськӧ сійӧс машинаӧн гортӧ.
— А сэні сійӧ? — юаліс Коростелев.
— Сэні.
Гортын эз сёй, татчӧ муніс.
Тосялӧн турунвижкодь синъясыс, кодъясӧс кытшалӧма сьӧд кытшӧн, кевмысьӧмӧн видзӧдісны Коростелев вылӧ.
— Но, вай кежалам, — шуис Коростелев.
Найӧ кежисны сиктӧ мунан туй вылӧ и дас минут мысти сувтісны кутшӧмкӧ керка дінӧ.
Йиркӧдчытӧг Тося пырис; Коростелев сы бӧрся.
Кӧзяиныс пукаліс пызан дорын да лӧсьӧдчис ӧбедайтны, кӧзяйка вайис сылы шыд.
Алмазов куйліс лабичын, и сы чужӧм серти позьӧ вӧлі казявны, мый сы вылӧ ӧні некутшӧм авторитетӧн он вермы воздействуйтны.
— Со мый ті вӧчанныд йӧзыскӧд!.. — шуис Тося кӧзяйкаыслы.
— Ми сылы мырдӧн вомас эг кисьтӧй, — шуис кӧзяйка. — Юис, мыйда колӧ.
— Сійӧ слаб тэнад, — шуис кӧзяин. — Мӧд рюмкаыс сійӧс уськӧдӧ.
Сьӧлӧмыс, ли мый ли, висьӧ.
Ме со сы дорысь куимпӧв унджык юи — и аппетитысь кындзи нинӧм ог чувствуйт.
— Чеччы! — шуис Тося да киӧдыс тракнитіс мужиксӧ.
— Оз чеччы, — шуис кӧзяйка. — Мый прӧстасӧ тракйыны?
Пӧдушка пукты юр улас сылы, и мед узяс.
— Ме сыла машинаӧн локті, — шуис Тося. — Сылӧн гортас аслас пӧдушкаяс эмӧсь. — Сійӧ босьтіс Алмазовӧс киняулӧдыс да заводитліс чеччӧдны.
— Сулав, вешйышт, — шуис Коростелев.
Сійӧ босьтіс ичӧтик Алмазовӧс да нуис машинаӧ.
— Тэ сыкӧд бӧрас пуксьы, — шуис сійӧ. — Ме нуа тіянӧс.
Кыкӧн найӧ пыртісны Алмазовӧс машинаӧ да кыдзкӧ пуксьӧдісны.
Мужиксӧ кутігмоз Тося пуксис орччӧн.
Коростелев пуксис руль дінӧ.
Мӧдӧдчисны.
Тося пукаліс-пукаліс кыв шутӧг да друг шуис:
— Главнӧй делӧ: пӧдушка пукты сылы юр улас, а ачыд мун.
Аддзылінныд?
Кострово станцияӧ поезд воис рытланьыс.
Костровосянь райцентрӧдз — автобусӧн комын верст.
Вӧлӧмкӧ автобус талун оз ло, сы вӧсна мый сійӧ ремонтын.
Пӧпутчикъяс некод жӧ эз вӧвны.
Марьяна лэптіс чемодансӧ пельпом вылас да мӧдӧдчис подӧн.
Чемоданыс вӧлі сьӧкыд, тыртӧма медсясӧ небӧгъясӧн: учебникъясӧн, методикаясӧн — приданӧй, кодӧс получитіс Марьяна педучилищесянь.
Вӧччан паськӧмыс чемоданас эз вӧв уна: кык блузка да искусственнӧй шӧлкысь еджыд чутӧсь лӧз платтьӧ, кодӧс Марьяна ёна видзис.
Сійӧ муніс рӧвнӧй шагӧн, корсюрӧ сувтыштліс, медым вежны чемодансӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧд пельпом вылас.
Квайт километр гӧгӧр мунӧм бӧрын сійӧ аддзис машина, коді гӧпъясӧ сунласигтыр петіс просёлочнӧй туй вывсянь шоссе вылӧ.
Марьяна сувтіс.
И машина сувтіс.
Воссис ӧдзӧс.
— Лок татчӧ, нылӧй, — шуис мужичӧй гӧлӧс.
Кузь тушаа морт копыртчӧмӧн петіс машинаысь да босьтіс Марьяналысь чемодансӧ.
— Митя! — сійӧс тӧдӧм бӧрын горӧдіс ныв.
И сэк жӧ выльысь шуис: — Дмитрий... вичтӧ ог помнит.
— Корнеевич, — шуис Коростелев. — Пуксьы, Марьяша.
Ныв неуна букыштчис: шуис кӧ сійӧ Коростелевӧс ним-вичнас, то Коростелев оз вермы шуны сылы «тэ» да «Марьяша».
Бӧръя воясӧ сійӧ ёнмис да быдмис, сійӧ ӧні абу нин нывка, кыдз войнаӧдз, сійӧ велӧдысь, сылӧн веськыда поткӧдӧм шыльыд причёска, сылӧн пилы регыд вит ар.
Сылӧн вӧлі привычка сёрнитны ас кежас быдпӧлӧс йӧзкӧд: тӧдсаяскӧд и тӧдтӧмъяскӧд, накӧд, кодъяс эмӧсь и кодъяс абуӧсь.
И думнас ӧні пыр жӧ шыасис Коростелев дінӧ сёрниӧн: «Ме нинӧм ог тӧд тіян йылысь, — шуис сійӧ сылы, — и ті нинӧм он тӧдӧй ме йылысь.
Мый нӧ сыысь, мый ми аддзысьлывлім челядь дырйи?
Торъя дружба миян костын эз вӧв, сідзкӧ некутшӧм основание фамильярностьлы абу.
Тіянлы эськӧ эз мешайт имеитны культурнӧйджык манераяс, гражданин!»
Гораа сійӧ нинӧм эз шу, вӧчис сӧмын гордӧй вид.
Найӧ пукалісны орччӧн, а на бӧрын кутшӧмкӧ мужчина да нывбаба, и сэк жӧ нывбабаыс топыда кутӧма мужчинасӧ.
Марьяна налань эз бергӧдчыв, видзӧдіс веськыда ас водзас.
Чкалов нима колхозса стрӧйбаяс весьтын петіс тӧлысь.
Машина муніс муяс шӧрті.
Восьса ӧшинь пыр ӧвтіс чужан му просторъяслӧн ыркыдыс.
— Велӧдчӧм помалін? — юаліс Коростелев.
Марьяна дженьыда вочавидзис.
— А ӧні мый?
— А ӧні муна районо распоряжениеӧ.
Коростелев эз внимательнӧя кывзы, став думъясыс сылӧн вӧліны машинаӧн веськӧдлӧм вылын.
— Кыдзи шуан? — выль пӧв юаліс сійӧ. — Ага, районо распоряжениеӧ...
Шуйгавылын ляпкыд стрӧйбаяс — кирпичнӧй завод.
Кор Марьяна вӧлі ичӧт на, тайӧ стрӧйбаясыс эз вӧвны, сэк му вылас чурвидзис кымынкӧ черепичнӧй вевт, а ӧні видзӧд мыйда стрӧитӧмаӧсь!..
Ылын тыдалӧны рӧчьяс да гуранъяс — тайӧ сёй карьеръяс, сэтысь босьтӧны сёй.
Кузь вуджӧръяс водӧны рочьяссянь, — тӧлыся дырйи кодь ландшафт, кутшӧмӧс серпасалӧны картинкаяс вылын... а гашкӧ, и абу сэтшӧм да.
Марьяна тадз думыштіс сӧмын мич вӧснаыс.
Тӧлысь кыпӧдчӧ вылӧджык, тӧлысь югыдас тыдовтчӧ рас.
Муса рас!
Со мунам сы дінті.
Но машина сувтӧ.
— Жугаліс? — повзьӧ Марьяна.
— Соловей сьылӧ, — шуӧ Коростелев. — Кывзы.
Раскын сьыліс соловей.
Тайӧ вына гӧлӧса сьылысь, сылӧн сьылӧмыс кыліс ылӧдз.
Сьыліс сійӧ тадз: фью, фью, фью — шутьляліс сійӧ меліа, — кажитчӧ, мый сьылігас сійӧ копыртӧ юрсӧ боквыв да куньӧ синъяссӧ,
щолк, щолк, щолк тэрыба да яснӧя вӧчліс сійӧ та бӧрын, быттьӧ ӧрешкияс поткӧдліс;
тр-тр-тррррррр... — кыліс бӧрвылас кузя сяргӧм да неыджыд кост бӧрын бара: фью, фью, фью...
Марьяна кывзӧ да думайтӧ: «Куим во сайын на, весиг кык во сайын ме эг вермыв кывзыны тайӧс, менам сьӧлӧмӧй потӧ вӧлі.
А ӧні меным сӧмын шог.
Тайӧ ӧд абу преступление, абу?
Вӧлі дой, висис, ӧні бурдіс, — оз вермы лоны, мый тайӧ преступление...»
— Мыйла нӧ телеграмма эн сет? — машинасӧ вӧрзьӧдігмоз юалӧ Коростелев. — Ми эськӧ ыстім машина.
— Но, вот... — шуӧ Марьяна. — Висьталӧй, ті онӧ тӧдӧй, Серёжа здоров?
— Ог тӧд.
Дерт, кӧнкӧ, здоров.
Висис кӧ — Лукьяныч висьталіс эськӧ.
Ме аддзылі сійӧс — важӧн кодь нин эськӧ, сэтшӧм детинка..
менӧ фамилияӧн шуӧ: Коростелев пӧ.
Марьяна нюммуніс, чужӧмыс сылӧн тыри радлунӧн.
Серёжа, пи, — тайӧ ставыс, мый колис сылы сы дженьыдик шудсьыс.
Тайӧ войнас Марьяна дыр пукаліс Серёжа крӧвать дінын: виччысьӧ, — гашкӧ, сійӧ садьмас.
Сійӧ узис нин, кор Марьяна воис.
Локтӧмыслӧн да встречаыслӧн шумыс эз садьмӧдны сійӧс.
Орчча жырйын юисны чай, воліс Настасья Петровна, волісны кык ныв, школьнӧй пӧдругаяс, — дозмукӧн зёльӧдчӧм, сёрнияс, — эз садьмы Серёжа.
Водӧма, ичӧтик кулаксӧ пуктӧма юр саяс.
Ичӧтик кулакӧй, ёна-ӧ тышкасис талун?
Коксӧ кусыньтӧма, быттьӧкӧ котӧртігӧн, коньӧр кокӧй менам, шудтӧм кокӧй менам, сэтшӧм ещӧ ичӧтик на, сэтшӧм ещӧ шӧлкӧвӧй, а лӧзӧдз нин доймалӧма, парсассьӧма.
Детинкаӧй, детинкаӧй менам, сэсся ме тэ дінысь некытчӧ нин ог мун, пыр ӧтлаын лоам...
Серёжа вӧрзьыштіс, дженьыдика ышловзис...
Садьмы, мусаӧй, минут кежлӧ садьмыв, сэки аддзан, мый ме тані, тэ дінын, унйывсьыд нюммунан меным, шуан менӧ: мама, — и бара унмовсян...
И Тося Алмазова оз узь тайӧ войнас, оз узь да бӧрдӧ.
— Виччыси, виччыси, — шуалӧ сійӧ, — уджалі, надейтчи и со — воин...
Алмазов куйлӧ мыш вылас, сылӧн висьӧ юрыс, сійӧ кылӧ Тосялысь гӧлӧссӧ стена сайысь моз...
Ньӧжйӧник воӧ ас садяс.
— Но, мый тэ бӧрдан? — шуӧ сійӧ. — Ыджыд тай шог — мужик юӧма.
— Шудыс абу, — нырнас чушнитігтыр шуӧ Тося.
— Мый тэныд колӧ шудыс вылӧ?
Медым эг ю?
— Медым эн ю.
— Ещӧ мый?
— Медым уджавны пырин, кыдзи став йӧзыс.
Дмитрий Корнеевич кымынысь шуліс...
— И ставыс?
Этша тэныд колӧ шудыд вылӧ.
Алмазов куньӧ синъяссӧ да быттьӧ вугралӧ.
Сэсся шуӧ:
— Кывзы, Тося, а Тося.
Аски муна сёрнитчыны удж йылысь.
Ӧти.
Вина — водзӧвылӧ оз ло, кыв сета.
Мӧд.
Рад?
Получайт ассьыд шудтӧ.
Со коді узьӧ став пыддиыс, кодъяс оз узьны, узьӧ чӧскыда, Серёжа дорысь оз лёкджыка, — тайӧ Коростелев.
Уналаті ветлӧдліс, волнуйтчис, сё делӧ вӧчис, сё сюрс кыв шуис, сӧвесть сылӧн сӧстӧм, дзоньвидзалун — ен мед сетас сэтшӧмсӧ ставыслы, некод йылысь сылы шогсьыны, нинӧм вӧсна ышлолавны, — мый вӧчны татшӧм мортыслы войнас, не кӧ узьны багатырскӧй унмӧн?
НЁЛЬӦД ГЛАВА
ДАЛЬНЬӦЙ УЛИЧА
Марьяналӧн керкаыс сулалӧ Дальньӧй улича вылын.
Уличаыс збыльысь ылысса, дорса; ылын вӧснаыс абу удитӧмаӧсь вежны сылысь нимсӧ.
Керкасӧ стрӧитлӧмаӧсь Субботинъяс — дедушкаыс да бабушкаыс.
Найӧ важӧн кулӧмаӧсь, портретъясыс налӧн ӧшалӧны столовӧйын ӧта-мӧдыслы паныдӧн, ӧткодь сьӧд рамаясын.
Дедушкаыс прӧстӧй мужиклӧн кодь чужӧма, ичӧтик тошка; бабушкаыс вывлань лэптӧм причёскаа, серьёзнӧй да замечательнӧй видзӧдласа, джуджыд юрйыла еджыд кофточкаа, морӧс вылас медальон.
Шулісны, мый Марьянаыс бабушкаыс кодь.
«Но, кысь нин меным! — портрет вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Марьяна. — Татшӧм ӧмӧй менам нырӧй.
Менам нырӧй ёнджыкасӧ дедушкалӧн кодь».
Дедыс вӧлі доктор.
Настасья Петровна Коростелева, коді коркӧ олӧма на ордын прислугаӧн, висьтавліс — бур, справедливӧй доктор вӧлі, быдӧнӧс лечитліс ӧткодя, эз видзӧд, мыйта сылы мынтӧны.
И весиг тадзи: корысь Кирюшка сы ордын справитчис, а богач Кулдымов кулі, а Кирюшкалӧн и Кулдымовлӧн висьӧмыс вӧлі ӧткодь...
И бабыс быдӧнӧс лечитіс да велӧдіс, кӧть и эз вӧв ни докторшаӧн, ни велӧдысьӧн, а помалӧма сӧмын благороднӧй происхождениеа сирӧтаяслы институт, и сійӧс, Настасья Петровнаӧс, велӧдӧма грамотаӧ да тшӧктывлӧма лыддьыны книжкаяс...
Ичӧтдырыс и том кадыс Марьяналӧн колины тайӧ ичӧтик югыд жыръяса, дворлань бана террасаа, террасасянь калиткаӧдз кирпичнӧй туя ичӧтик керкаас.
Терраса бердас быдмис ыджыд клён, ӧшиньясыс воссисны веськыда сирень кустъяс пиӧ.
Оліс Марьяна батьыскӧд, Фёдор Николаевич Субботинкӧд.
Мамыс кулі, кор Марьяналы вӧлі куим арӧс, батьыс мӧдысь эз гӧтрась.
Сійӧ вӧлі велӧдысь, сійӧ вӧлі — тайӧ кывъясыслысь значениесӧ Марьяна гӧгӧрвоис сёрджык — рабкор, общественник.
Кор заводитчис сплошнӧй коллективизация, сійӧ пырис партияӧ.
Сійӧс виисны Костровоса кулакъяс.
... Марьяна садьмис войнас йӧз гӧлӧсъяс шумысь.
Гӧлӧсъясыс кылісны орччӧн, столовӧйсянь.
Сёрнитісны дженьыда да гусьӧник, он гӧгӧрво мый йылысь.
Тешкодя, посниа восьлалісны джодж кузя уна кок.
— И некутшӧм рӧдвуж, ті думыштӧй, — шуис нывбаба гӧлӧс.
Мыйкӧ зымкнитіс.
Кодкӧ шуис:
— Видзчысьӧмӧнджык.
Друг гораа да ёся, вӧсни гӧлӧсӧн кутіс лимзавны нянька.
— Папа! — горӧдіс Марьяна.
Сылы эз вочавидзны.
Сійӧ вуджис крӧвать бокса сетка вомӧн да котӧрӧн петіс столовӧйӧ.
Сэні сулалісны уна йӧз и кушетка вылын кодкӧ куйліс нюжӧдчӧмӧн, сійӧс юрвывтіыс шебралӧмаӧсь простыняӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кузь, мый кушетка вылас эз тӧр, — кокъяс улас сылы вӧлі пуктӧма ичӧтик лабич.
И та вӧсна сійӧ эз вермы лоны папа: папаыс кушетка вылас тӧрліс.
Но со кодкӧ матыстчис да пуктіс стул вылӧ тӧдса сера пинжак.
— Папа? — шуис Марьяна.
А нянька век лимзіс.
...Нянька нуӧдіс Марьянаӧс киӧдыс туй кузя, кузь сю пӧвстті да кодлыкӧ висьтавліс, мый сылы бӧръя тӧлысьысь жалованье абу мынтӧмаӧсь и оз тӧд, кодсянь ӧні требуйтны.
— Некод вылӧ ог кут видзӧдны, — шуис нянька, — оз мынтыны — босьта покойниклысь стежитӧм эшкынсӧ да сырья дора пызан дӧрасӧ, и квитӧсь.
Марьяна кывзіс и эз гӧгӧрво.
Водзвылын нуисны горт да знамяяс.
Бӧрладорас сёрнитісны жӧ, — Марьяна гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧны сы йылысь.
— Унаӧн сӧгласитчӧны босьтны ас ныв пыдди.
Пётр Иванович сӧгласитчӧ, ме сӧгласитча...
— Оз артмы, — шуис властнӧй кыз гӧлӧс. — Ті ставныд занятӧй, делӧвӧй йӧз.
Нывкаыс ичӧтик на, сы бӧрся уход колӧ.
Настасья Петровна Коростелева — тайӧ медся бур.
И мукӧд гӧлӧсъяс сідзжӧ шуисны, мый тайӧ медся бур.
Настасья Петровна муніс сэні жӧ — ыджыд, жебиник, веськыд да чӧв оліс.
Сійӧ вӧлі унаторйӧн обязан пӧрысь Субботинъяслы, Фёдор Николаевич мам-батьлы.
Карын тӧдісны та йылысь, и ӧні пондісны сёрнитны, мый Настасья Петровналы колӧ мынтыны Субботинъяслы бурсьыс бурӧн жӧ да быдтыны Марьянаӧс сідз жӧ, кыдз сійӧ быдтӧ ассьыс писӧ Митясӧ.
И шензисны, и скӧралісны сы вӧсна, мый Настя мыйкӧ сэн ещӧ думайтӧ да оз сӧглашайтчы.
Эз гӧгӧрвоны йӧзыс, мый Настялы сэк эз вӧв посни долгъяс мынтӧмӧдз.
Том кадсянь олӧмыс сылӧн вӧлі сьӧкыд.
Керкатӧм батрачкалӧн незаконнӧй ныв, сійӧ ачыс кутіс кӧкъямыс арӧссянь батрачитны озыр мужикъяслы.
Шулывлӧны пӧрысь йӧз, быттьӧкӧ важӧн уна жӧ бурыс вӧлӧма и ставыс шензьымӧн донтӧм, мый нӧ, збыль, ставыс вӧлі: бур платтьӧяс, картинаяса книжкаяс, кӧпейкаӧн штука преникъяс; сӧмын не Настялы вылӧ.
Дас вит арӧса нывкаӧн сійӧ медасис Субботинъяс ордӧ.
Сэні сійӧс меліалісны; тӧждысисны сы вӧсна; велӧдісны лыддьысьны-гижны.
Водзӧссӧ сійӧ мыйвынсьыс зілис, медым услужитны...
Революцияӧдзыс регыд сійӧс кораліс шорник Коростелев, коді воис германскӧй фронт вывсянь коктӧм.
Сійӧ шуис: «Тырмас тэныд йӧзын овны; менам аслам керка, ачыд лоан кӧзяйка; босьтан мамтӧ да кутан шойччӧдны».
Настя муніс видзӧдлыны, кутшӧм Коростелевлӧн керкаыс (дзик сійӧ керкаыс, кӧні сійӧ олӧ ӧнӧдз: жыр, кухня, посводз, чулан).
Первой сераліс: «Но и керка!»
Бӧрыннас сулалыштіс горничаас, кодӧс вӧлі тыртӧма кучик торъясӧн, сулалыштіс посни турунӧн эжсьӧм ӧшинь улын...
и окота лои сылы, мед вӧлі аслас пельӧс, кӧні эськӧ сійӧ вӧлі кӧзяйкаӧн, мый босьтіс дай муніс верӧссайӧ шорник Коростелев сайӧ.
Сэки Настя вӧлі нин грамотнӧй, лыддьыліс небӧгъяс.
Став небӧгъясас гижисны любовь йылысь — сэтшӧм мичаа...
Сӧмын Настя пай вылӧ любовыс абу вӧлӧма.
Нинӧм, оліс и любовтӧг.
Лыддис асьсӧ весиг шудаӧн: мужикыс вӧлі зіль, эз ю, эз ӧбижайтлы.
Но и тайӧ гӧлиник шудыс вӧлӧма абу Настялы: кызь ӧтикӧд воын сылӧн мужикыс кулі сыпнӧй тифысь.
Бара муніс Настя поденщина вылӧ, медым вердны писӧ да мамсӧ.
Комынӧд воӧ кутіс стрӧитчыны «Яснӧй вадор» совхоз.
Настасья Петровна муніс строительство вылӧ.
Быд местаяссянь воалісны йӧз, фермаяс дінӧ тэрмасьӧмӧн стрӧитісны аслыныс оланінъяс, оланіныс эз вӧв тырмымӧн.
Настасья Петровна кольччис овны карӧ, аслас ичӧтик керкаас.
Сылы эз вӧв сьӧкыд ветлыны удж вылӧ и удж вывсянь кык-куим километр: ветлӧдлыны сійӧ вӧлі велалӧма, эз ёна удайтчыв нэмнас весь пукавны...
Первойысь сійӧ гӧгӧрвоис, мый позьӧ уджавны не нянь кусӧк вӧсна и не водзӧс мынтӧм ради.
Уджалісны разнӧй йӧз разнӧй местаясысь — и тыртӧм местаын быдмисны олан керкаяс, скӧт видзанінъяс, силос башняяс, складъяс, водопровод, электричество, мельнича, — ыджыд овмӧс, социалистическӧй овмӧс.
Ми и уджалысьяс, ми жӧ и кӧзяева.
И водзджыксӧ Настасья Петровна частӧ кывлывліс «социализм» кывсӧ, код дырйи лоӧ паськыд, югыд олӧм, шудӧн озыр, — но, веськыда шуны, сомневайтчыліс: «Лонысӧ сійӧ лоӧ, сэтчӧ нуӧдӧ сӧветскӧй власьт, но кор лоӧ?
Внукъяс миян, гашкӧ, аддзасны, а меным кытысь нин!..»
А йӧз, кодъяскӧд сійӧ стрӧитіс совхоз, шулісны: «Ми стрӧитам социализм, со тані сійӧ лоӧ, и не внукъяслы, а миянлы аслыным».
Шыбитіс Настасья Петровна став гираяссӧ кокъяссьыс — шогъяссӧ, мудзӧмсӧ, пиыс вӧсна тӧждысьӧмсӧ — «ладнӧ, оз пропадит; ыджыд нин, пионер; школа сыысь мортӧс вӧчас, а гортын бабушка видзас...»
И некутшӧм благодарность, некод дінӧ свет вылас эз вермы эськӧ бергӧдны сійӧс песласян вор дінӧ, гортса тӧждысьӧмъяс дінӧ, аслас нёль стенаа керка дінӧ.
Райисполкомса председатель корис Настасья Петровнаӧс да кутіс уговаривайтны лоны Марьяналы опекунӧн.
— Радпырысь, — шуис Настасья Петровна, — сӧмын воспитывайтны ог вермы.
Сійӧ бур семьяысь барышня, сы дінӧ ковмас став сьӧлӧмтӧ пуктыны, медым быдтыны сійӧс кыдзи пӧлагайтчӧ.
Ог вермы.
Вайӧ, лоа опекунӧн, а воспитывайтӧм кузя ме со мый предлагайта.
И висьталіс, мый строительство вылын эм бур йӧз, бухгалтер да сылӧн гӧтырыс, абу нин томӧсь, челядьтӧмӧсь.
Бухгалтерыс не сӧмын оз ю, но весиг оз куритчы; а гӧтырыс сылӧн прӧстӧй рабочӧй нывбаба, коді и песлалас кагаыслысь, и вурас, и юрсӧ сылысь сыналас, и некутшӧм кедзовтӧм кагаыс сысянь оз аддзы, — таысь сійӧ, Настасья Петровна, ручайтчӧ.
Найӧ воӧм йӧз, олӧны посёлокын ӧти жырйын и вӧтӧн аддзӧны кыськӧ корсьны ыджыдджык патера, нинӧм, кӧть и карын.
Та вӧсна насянь позьӧ на босьтны дон, кыдзи патерантъяслысь, кагалы пенсия дінас содтӧд.
— Мый нӧ, — думыштӧм бӧрын шуис председатель, — ті кӧ на вӧсна ручайтчанныд — видлам.
Тадзи Субботинскӧй керкаын лоины Лукьяныч да тётя Паша, сылӧн гӧтырыс.
— Донаӧй менам, — шуис Лукьяныч Марьяналы, коді видзчысигтыр видзӧдіс сы бӧрся, — первой, мый ми тэкӧд вӧчам, тайӧ ми вӧтлам тшӧгӧм мадамсӧ, тэнсьыд нянькатӧ.
Пашенька ачыс зэв бура справитчас, а лодырьяс миянлы оз ковны.
Нянькаӧс ыстісны.
— И мӧдтор — и ми тэкӧд лӧсьӧдам курӧгъяс.
И Лукьяныч пожйын вайис кызь инкубаторнӧй курӧг пи — нежнӧйясӧс, посньыдикъясӧс, вӧрысь да чипсысь гӧн ёкмыльясӧс.
— Лоӧны еджыд леггорнъяс, медся кольк вайысь курӧгъяс.
Суседъяслӧн вӧліны татшӧм жӧ курӧгпиян...
Медым не сорлавны, Лукьяныч пасъяліс ассьыс курӧгпиянсӧ: быдӧнлы мыш вылас серпасаліс сьӧд тушӧн кӧсӧй крест.
Суседъяс шензисны: колӧ жӧ думайтны!
Мыйдыра сулалӧ кар — некор на ӧнӧдз эз пасъявлыны курӧгъясӧс...
Курӧгпиян быдмисны, и серпасалӧм крестъясыс, природа законъяслы паныд, сідзжӧ быдмисны.
Суседъяс шензисны ещӧ на ёнджыка.
Лукьянычлӧн вӧлі ичӧтик пыж.
Сійӧ вӧчис пыжсӧ регыд мысти строительство вылӧ воӧм бӧрын.
Пыж сулаліс лыа вадорын, домалӧма сійӧс цепӧн майӧг дінӧ; цепас ӧшаліс ыджыд сімӧм томан.
Томаныс ӧшаліс весьшӧрӧ — пыжсӧ эськӧ некод эз босьт, ветлыны сійӧн вӧлі рискованнӧ, сӧмын Лукьяныч кужліс веськӧдлыны.
Тайӧ делӧас сійӧ велавліс ещӧ том дырйиыс на, кор уджавліс пуръяс вылын.
— Аски ме шойччысь, — шуліс сійӧ Марьяналы, — лӧсьӧдчы.
— Мунам? — юавліс Марьяна, доверчивӧя, радпырысь сылы синмас видзӧдігтыр.
Найӧ разьлісны цепсӧ, пыжсӧ лэдзлісны ваӧ да кывтлісны.
— Вот ме петкӧдла тэныд ӧти места, — шулывліс Лукьяныч.
И петкӧдлывліс лӧнин, код весьтын бадьясыс ӧшйӧмаӧсь сэтшӧм улӧ, мый увйывъясыс инмисны ваас, ваыс сэні вӧлі сьӧд рӧмпӧштан кодь, и сэні, паськыд коръяс вылын, вӧрзьывтӧг куйлӧны ваын быдмысь еджыд лилияяс.
— Петкӧдла тэныд ещӧ ӧти места.
И петкӧдлывліс ю чукыль сайысь ва ямӧминысь лыа бӧж, кӧні лыаыс «шонді кодь югыд», шуліс сійӧ, а югыд лыа вылын сёясӧн куйлісны кузьмӧс плоскӧй ракпаньяс...
Марьяна век оліс тані да нинӧм сэтшӧмсӧ эз тӧдлы, а Лукьяныч неважӧн на воис и ставсӧ тӧдӧ!
Тётя Паша татшӧм прогулкаясас эз участвуйтлы.
Олӧмас первойысь сылӧн вӧлі сэтшӧм бур патера; сійӧ радлігтыр занимайтчис патераӧн — идравліс сійӧс, мыськавліс, мичмӧдліс.
Но сэки жӧ, тётя Паша вежӧктіс Лукьянычӧс пыж дінӧ — сылы колӧ вӧлі, медым выходнӧй лунъясӧ мужикыс пукаліс гортас, сы дінын, да любуйтчис бур патераӧн, а эз шляйтчы некутшӧм уджтӧг ю кузя.
Первой лунсяньыс жӧ тётя Паша относитчис Марьяна дінӧ тӧждысьӧмӧн, кӧть торъя мелілун эз петкӧдлы.
Марьяналысь ичӧтик платтьӧяссӧ вӧлі мичаа песлалӧма да гладитӧма, некор татшӧм чӧскыда Марьяна эз сёйлыв.
Первойсӧ тётя Паша вӧчліс тайӧс сы вӧсна, медым Настасья Петровна, опекунша, эз придеритчы да эз ӧткажит патераысь, ен мед видзас.
А сэсся тётя Паша прӧста кутіс лыддьыны сійӧс ассьыс кодьӧн.
И Лукьяныч сідз жӧ да тӧждысьӧмӧн шулывліс:
— Колӧ эськӧ, Пашенька, чулкияс ньӧбны Марьяналы.
Сэки Лукьяныч эз на ещӧ куж сёрнитны культурнӧя, кыдзи велаліс пӧрысьладорыс, и кутшӧмсюрӧ кывъяс шулывліс неправильнӧ.
Первойсӧ Марьяна эз лысьтлы висьтавны сылы та йылысь, а сэсся кутіс висьтавны.
Лукьяныч интересӧн кывзыліс сылысь яндысигтыр шуӧм замечаниеяссӧ да шуліс:
— Учтитам.
Том дырйиыс сійӧ вӧлі грузчикӧн портын, сплавщикӧн, таможняын весовщикӧн, империалистическӧй война дырйи — рядовӧй салдатӧн, война бӧрас уджаліс дворникӧн.
И друг шуис гӧтырыслы:
— Кутам, Пашенька, писькӧдчыны интеллигенцияӧ, эм та вылӧ позянлунъяс.
— А кыдз нӧ, — юаліс тётя Паша, — ми писькӧдчам интеллигенцияас?
— Высшӧй образование пыр, — вочавидзис Лукьяныч. — Мӧдног некыдз оз артмы.
Сійӧ пырис взрослӧйяс школаӧ, сэсся <rus>счётоводство</rus> кузя курсъяс вылӧ.
Курссӧ помалӧм бӧрын куим во уджаліс счётоводӧн, муніс велӧдчыны бухгалтерӧ.
Строительство вылӧ локтіс сійӧ нин кыдзи бухгалтер, ыджыд жалованьеа солиднӧй да ответственнӧй личность.
Кыдзи быдмӧны уна миллион батя-мама нывкаяс, сідзи жӧ тётя Паша да Лукьяныч борд улын быдмис Марьяна, дзик батьтӧм-мамтӧм.
Ветлӧдліс школаӧ, велӧдлывліс урокъяс (мукӧд дырйиыс эз велӧдлыв), салют вӧчӧмӧн сулавлывліс пионерскӧй линейка вылын, волнуйтчис, кор медводдзаысь морӧс вылас пуктіс комсомольскӧй значок.
Лыддьыліс небӧгъяс, писатель вылӧ ӧбижайтчигтыр, геройясыс кӧ эз вӧвны тырмымӧн возвышеннӧйӧсь; шога помасигъясас бӧрдіс да бара ӧбижайтчыліс.
Шырис кӧсаяссӧ, сэсся быдтіс найӧс выльысь.
Дружитліс, пинясьліс, миритчыліс.
Гижліс дневник, эновтіс.
Списывайтліс тетрадьӧ кывбуръяс, кодъяс кажитчылісны.
Радейтліс праздникъяс, эз радейтлы алгебра, чукӧртліс ландышъяс, воображайтліс йӧзӧс, кодъяс паныдасясны сылы олӧмас, да ас кежас дыр сёрнитіс накӧд.
Аслас кадӧ висис корьӧн, аслас кадӧ кӧмаліс джуджыд каблука туфлияс, аслас кадӧ тӧдмаліс любовь.
Тайӧ вӧлі сійӧ том любовыс, кор оз юасьны, мыйла найӧ радейтӧны, мыйысь, мичмӧдас-ӧ любовыс налысь олӧмсӧ али сьӧктӧдас, и оз-ӧ ков босьтны асьтӧ киӧ да пӧдтыны ассьыд став желаниеястӧ, ӧткажитчыны тайӧ любовсьыс да виччысьыштны кутшӧмӧскӧ мӧдӧс, кутшӧмӧс код тӧдас, но коді, вермас лоны, лоас бурджык...
Юр садь тані эз участвуйт.
Меным лӧсьыд, кор тэ мекӧд орччӧн, меным гажтӧм, кор тэ абу.
Мыйысь радейта?
А мыйла сійӧс меным тӧднысӧ?
Радейта и радейта.
Збыльысь-ӧ тайӧ, нэм кежлӧ-ӧ?
Тешкодь юасьӧмъяс.
Дерт, збыльысь, дерт, нэм кежлӧ.
Мынла тэ тадзи чайтан?
Ме нинӧм ог чайт, ме тӧда.
Нинӧм йылысь найӧ эз думайтны, томиник нывка, коді эз на удит помавны школа да том велӧдысь Сергей Лавров, коді веськыда студенческӧй скамья вывсянь локтіс велӧдны роч литература вот татшӧм кӧсаа да возвышеннӧй йылысь мечтаяса нывкаяслы.
Сэтшӧма найӧ нинӧм эз думайтны, мый Марьяна эновтіс велӧдчӧмсӧ да лои сылӧн гӧтырӧн, гортса кӧзяйкаӧн, иждивенкаӧн, и Сергей радліс.
Кык во радліс и садьӧ воис сӧмын сійӧ лунӧ, кор радио пыр став канму пасьта юрӧбтіс кыв: война.
Кутшӧм мыжаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ Марьяна водзын прӧщайтчан часӧ.
Марьяналӧн чужӧмыс кымынкӧ лунӧн лон верстьӧ мортлӧн кодь.
Сылӧн вӧлі ыджыд кынӧм да пыдӧ вӧйӧм шогсяна синъяс.
Тӧлысь мысти сійӧ виччысис кага.
— Прӧстит менӧ! — шуис Сергей.
Марьяна эз юав, мыйӧн сійӧ мыжа, мыйысь колӧ прӧститны; видзӧдліс сы вылӧ верстьӧ мортлӧн кодь гӧгӧрвоысь синъясӧн да шуис:
— Ме тэнӧ радейта.
«... Тэ нинӧмысь абу мыжа, мусаӧй менам, — гижис Марьяна сэтчӧ, воинскӧй адрес серти, — ме мыжа, мый олі сэтшӧм тӧждысьтӧг, нинӧм кежлӧ дасьтысьтӧг.
Олі, кыдз вӧлі окота, а тэ эн ӧлӧд сы вӧсна, мый радейтан.
Кыдз сӧмын миянлысь детинкаӧс кутас позьны кольны, ме кута велӧдчыны».
Детинкаыс эз на вӧв; письмӧсӧ вӧлі гижӧма сы чужтӧдз лун водзджык.
Сергей Лавровӧс письмӧыс эз су ловйӧн.
Найӧ мечтайтлісны сэтшӧм лун йылысь, кор сійӧ локтас больничаӧ, мед босьтны сійӧс кагаыскӧд гортӧ.
— Ме вая тэныд вот татшӧм букет.
— Нинӧмла, дзик нинӧмла.
Коді кутас сійӧс нуны?
Ковмас детинкаӧс нуны.
— Детинкаӧс нуа ме, а тэ кутан нуны букет.
— Ме кута нуны паськӧм.
— Кутшӧм паськӧм?
— Кага рузумъяс.
Дӧрӧмъяс.
Сылысь кутшӧмсюрӧ рузумторъяс.
Збыль, кывзы, збыль.
Некутшӧм букетъяс!
Вывті абу лӧсьыд — улича кузя кагаӧн да букетӧн.
Кывзы, ме больничаас гажтӧмысла кула.
Кута век видзӧдны часі вылӧ.
Мыйла оз лэдзны рӧдитны гортын!
Ме ог вермы виччысьны, кор менӧ лэдзасны и тэ локтан миянла.
И нинӧм тадзсӧ эз вӧв.
Часі вылӧ сійӧ эз видзӧд.
Всё равно, сійӧ Марьянала оз лок.
Сійӧ ылын.
Фронт вылын.
Марьянаӧс выпишитісны.
Приёмнӧйын виччысис тётя Паша.
Окасисны, бӧрддзисны.
Тётя Паша босьтіс детинкаӧс да кутіс нуны гортӧ.
Марьяна муніс орччӧн, нуис рузумъяса тубрас.
Письмӧяс сэсянь эз вӧвны.
Арнас воис похороннӧй.
Кык во мысти Марьяна колис Серёжкаӧс тётя Пашалы да Лукьянычлы, а ачыс муніс областнӧй центрӧ да пырис педагогическӧй училищеӧ.
Гортӧ волывліс каникулъяс кежлӧ.
Ӧні воис пыр кежлӧ.
Керкаын вӧлі ӧти существо, коді эз гӧгӧрво смыслсӧ кывъяслысь: кулӧм, янсалӧм, шогсьӧм.
Сійӧ оліс мӧд, аслас олӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Серёжа.
Тётя Пашалӧн джаджъяс сулаліс ыджыд ыргӧн гыр, пытшкас ыргӧнысь вӧчӧм сьӧкыд тойин.
Серёжалы ёна кажитчис гырйыс, сійӧ корліс тётя Пашалысь: «Вайӧ мыйкӧ чирсыштам».
Тётя Паша босьтліс гырсӧ джадж вылысь, видзӧдліс пытшсӧ, дженьыд чорыд гыжнас перйыліс пыдӧсас сибдӧм крӧшкияс да сетлывліс Серёжалы сукар либӧ сакартор, медым сійӧ тойис.
Серёжа пуксьывліс джоджӧ, пуктыліс гырсӧ кокъяс костас и чирсіс, кытчӧдз эз петлы эбӧссьыс.
Из кодь чорыд сакарысь артмыліс порошок!
А кутшӧм музыка петліс гырсьыс, кутшӧм йиркӧдчӧм, гымӧдчӧм, звӧнитӧм кыліс керка пасьта!
Терраса гӧгӧр быдмис повитель.
(Тётя Паша шуліс тайӧ быдмӧгъяссӧ «граммофончикъясӧн».) Уліас тшӧкыда вольсасисны пемыдвеж коръяс; шӧртъяс кузя вывлань гартчисны кузь вӧсни быдмӧгъяс.
И выліас и уліас быдладорлань чурвидзисны ыджыд кузьмӧс бутонъяс, кодъяслӧн помъясыс вӧліны ёсьӧсь.
Войнас бутонъяс паськавлісны, дзоридзьясыс и збыль вӧліны граммофоннӧй труба кодьӧсь, гырысьӧсь, пемыдлӧз-гӧрдовӧсь, бархатистӧйӧсь, кутшӧмкӧ вӧвлытӧм мусаӧсь да гажаӧсь: кажитчӧ, мый видзӧдӧны веськыда тэ вылӧ да аддзӧны; быд граммофончик пытшкӧ дзебсьӧмаӧсь кымынкӧ ичӧтик еджыд сикӧтш мольяс — тычинкаяс...
Но кыптывліс шонді, и граммофончикъяс чукыртчывлісны, налӧн доръясыс мисьтӧма гартчывлісны, дзоридзыс сэк вӧлі няйт рузумтор кодь.
Сэк позьӧ вӧлі сійӧс нетшыштны да пӧльтны гадь моз, а сэсся клопнитны; курыд кӧр кольліс сы бӧрын вомад, — а мӧд асывнас терраса пасьтала бара нин вӧлі выль, паськыда воссьӧм, лиловӧй-лӧз бархат рӧма граммофончикъяс.
Уна мичатор аддзис Серёжа ас гӧгӧрсьыс.
Ог нин сёрнитӧй дадьяс йылысь, кӧлесаяс вылӧ пуктӧм пӧв йылысь, код вылын позьӧ вӧлі иславны ӧти кокнад йӧткыштчигмоз, Лукьяныч пыж йылысь, кытчӧ Серёжаӧс эз лэдзлыны, мыйда кӧть сійӧ эз бӧрдлыв, — вӧлісны разнӧй рӧма изъяс, кампет бумажкаяс, тыртӧм истӧг кӧрӧбъяс, рӧмпӧштан (медым вӧчавны шонді кӧчьяс), кӧрттувъяс (медым тувъявлыны стенъясӧ да стулъясӧ), майтӧг, коді ковмывліс сӧмын вӧчавны майтӧг полькъяс.
Но медся интереснӧйыс вӧлі — кодзувкотъяс, лэбачьяс, лягушкаяс, Букет нима пон да кань Зайка.
Кодзувкотъяс олісны двор улын да петавлісны ывлаас розьторъяс пыр да му потӧминъяс пыр.
Найӧ вӧліны зэв занятӧсь, пыр кытчӧкӧ тэрмасисны, — Серёжа некор эз аддзыв, медым кутшӧмкӧ кодзувкот пукаліс да шойччис.
Мамыс висьталіс, мый сэні, му улас, олӧны налӧн челядьыс, и найӧ новлӧны челядьыслы сёян.
Ӧбед бӧрын Серёжа чукӧртліс пызан вывсьыс нянь чиръяс да пиньтуйяс и коявліс кодзувкот розьяс гӧгӧр.
Кодзувкот котӧртас да зурасьӧ нянь чир вылӧ, недыр вӧрӧдыштас усъяснас — буракӧ, думайтӧ, мый эськӧ тайӧ татшӧмыс, сёянтор абу; сэсся кватитас чиртӧ да кыскас сійӧс кодзувкот кар пыранінӧ.
Унаысь чирйыс вӧлі вит-квайт пӧв ыджыдджык кодзувкот дорсьыс, но сійӧ эз пов доймӧмысь, кыскис.
А оз кӧ сылы удайтчы вӧрзьӧдны чирсӧ места вывсьыс, сэк котӧрӧн волывлісны мукӧд кодзувкотъяс, кӧть сійӧ найӧс эз и корлы, да отсавлісны.
Серёжа пукавліс лажыньтчӧмӧн да видзӧдіс кодзувкот вылӧ.
Сусед садйын быдмис пӧрысь нин пу.
Нин пуас вӧлі горс.
Горсъяс олісны удодъяс.
Найӧ горзісны дженьыда да кыза: «У-ду-ду!
У-ду-ду!»
Гусьӧникӧн кӧ матыстчыны, сэк позьӧ вӧлі аддзыны удодъяслысь писӧ, коді петкӧдчывлӧ горссьыс: кузь ныра, сьӧд синма, коричневӧй сорса ичӧтик юр.
Бать-мамсӧ виччысигмоз удодпи лолаліс сынӧдсӧ.
Ичӧтика шаркнитӧмысь сійӧ дзик пыр жӧ, гуӧ моз, вошліс горсйӧ.
Ӧтчыд орчча керкаса Васька нима детинка вайис поз, коді сюрӧма сылы раскысь.
Позйыс дзик кепысь кодь, кодӧс кыӧма кыдз колӧ, сӧмын кепысь чуняс розь.
Кепысьыс шоныд-шоныд, кыӧма гӧнысь, кытчӧсюрӧ гӧнас сибдӧмаӧсь турунъяс да чагторъяс.
Мам пуктіс кепысьсӧ ки вылас да шуис: «Видзӧдлӧй жӧ, кутшӧм шензьымӧн мича!»
— А вот татчӧ найӧ колькъяссӧ тэчӧны, — кыз гӧлӧсӧн шуис Васька, аслас аддзӧмторнас гордитчигмоз.
— А кӧні колькъясыс? — юаліс Серёжа.
— А ме наысь вӧчи яичница да сёйи, — зверь кодь чужӧм вӧчис да шуис Васька.
Тайӧ Васькаыс вӧлі некытчӧ туйтӧм морт, сійӧ вӧчис Серёжалы уна шог.
Сійӧ кутавліс жукъясӧс да кӧртавліс найӧс сунисӧн, кызь жукӧс ӧти сунис вылӧ.
Жукъяс лэбалісны да ызгисны быттьӧ ойзісны, но орӧдчыны эз вермыны.
Серёжа бӧрдліс да корліс Васькаӧс мездыны найӧс.
Васька первойсӧ эз сӧгласитчыв, сэсся шуас вӧлі:
— Ладнӧ.
Мынты кӧпейкаӧн быд жукысь, ме сета тэныд найӧс и вӧч накӧд, мый колӧ.
— Менам сы мында кӧпейкаыс абу, — вочавидзліс Серёжа.
— А тэ мамыдлысь кор, сійӧ сетас, — шулывліс лёк Васька.
Найӧ лыддьывлісны жукъясӧс, лыддисны Серёжалысь сьӧмсӧ, и Серёжа котӧртлывліс мам дінас да волнуйтчигтыр шулывліс:
— Мамочка, вай, верман кӧ, дас нёль кӧпейка, меным оз тырмы жукъяс вылӧ!
Медся уна лягушка оліс ю дорын, торйӧн нин бадювса васӧдінъясын.
Лягушка ляскӧма ассьыс ыджыд руд кынӧмсӧ муӧ, пукалӧ да быльӧдӧм синъяснас видзӧдӧ Серёжа вылӧ.
Серёжа кӧсйыліс кутны сійӧс, лягушка чеччыштліс ваӧ, бӧръя кокъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм кузьӧсь, мый Серёжалӧн петліс серамыс.
Зайка каньӧс босьтісны войнаӧдз на, сы вӧсна мый керкаын лоины шыръяс.
Зайка дырйи найӧ ланьтлісны, но дзикӧдз эз на бырны: Зайка вӧлі дыш.
Тӧвнас сійӧ лунтыр узьліс, шыръяс вельмывлісны да гуляйтлісны жыръясӧд.
Тётя Паша йӧткавліс Зайкаӧс, шлёпӧдліс да шуавліс: «Мун, мун, лодырь, мун, повзьӧдчысь», и шошаӧдыс кутӧмӧн шыбитліс чуланӧ да игнавліс.
Часджын мысти сійӧ бӧр лэдзліс Зайкаӧс; кань петавліс жугыль, вомас шыр кутӧмӧн, тэрмасьтӧг прӧйдитліс керкаӧд, быттьӧ петкӧдліс ставыслы: «Аддзанныд, ме ӧд ас службаысь ог ӧтказывайтчы!», да вӧлисти дыша сёйліс шырсӧ пемыд пельӧсын.
Сэсся дыр да зывӧкпырысь мыссьывліс да бара водліс.
Гожӧмнас Зайка неуна збоймыліс.
Сійӧ кыйӧдлывліс терраса вывсянь, кор пырас дворӧ Букет пон, да виччысьтӧг чеччыштӧмӧн, кучкывліс лапанас Букетлы нырас.
Букет никсігтыр пышйыліс.
Тайӧ вӧлі том, кокни мывкыда, нюмъялысь пон, сійӧ эз думыштлы, мый вермас повзьӧдны Зайкаӧс.
Серёжа вывті радейтіс каньсӧ, окавліс да кутліс сійӧс, сетліс сылы ассьыс сёянсӧ.
Зайкалӧн Серёжалы быдтор кажитчис: кыдзи Зайка несъялӧ, кыдзи мыссьӧ, кутшӧм Зайкалӧн бӧжыс.
Узьны водігас сійӧ водтӧдліс Зайкаӧс аскӧдыс и меліалӧмӧн да уговаривайтӧмӧн старайтчис кольӧдны сійӧс ас дінас; но Зайка оз кольччы, оз кӧсйы узьны Серёжакӧд, скӧрпырысь пукалӧ, ӧвтчӧ бӧжнас да медбӧрын пышйӧ.
А Серёжалы унмовсьны ӧтнаслы гажтӧм, сійӧ корӧ мамсӧ: «Пукалышт».
Марьяна пуксьӧ ӧшинь дорӧ, коді видзӧдӧ улич вылӧ.
(Жырйыс пельӧсса, мӧд ӧшиньыс видзӧдӧ дворӧ.)
Ӧшиньыс восьса.
Корсюрӧ ӧшинь дорӧ локтас кутшӧмкӧ тӧдса да сёрнитӧ Марьянакӧд.
Мукӧд дырйи волывлӧ Иконников.
— Бур рыт, — шуӧ сійӧ.
— Бур рыт, — вочавидзӧ Марьяна.
Минут вит кымын найӧ сёрнитӧны кутшӧмсюрӧ пустякъяс йылысь.
Сэсся сійӧ мунӧ.
А сэк кості Серёжа унмовсис нин, мамыс сэсся сылы оз нин ков.
Марьяна лэдзӧ занавеска да мунӧ аслас хозяйственнӧй могъясӧн.
Тётя Паша ыстіс Марьянаӧс град весавны.
Лукьянычлӧн огороднӧй участок вӧлі кирпичнӧй завод дінын матын.
Карысь петӧм бӧрын Марьяна пӧрччис туфлисӧ да мӧдіс кӧмтӧг: и кокъяслы кокньыдджык и кӧмкот оз киссьы.
Сійӧ радейтіс град весавны.
Некод эз вӧв паськыд му вылас, коді вӧлі вевттьысьӧма правильнӧй радъяса картупель кустъясӧн, кысьӧм коръяса ӧгурцы петасъясӧн, морковлӧн кудриа веж коръясӧн; сӧмын огородъяс мӧдар помас весасисны орччӧн кык нывбаба, да ыліті, туй кузя, мунас либӧ вӧла-доддя, либӧ машина, либӧ морт.
Марьяна чувствуйтіс асьсӧ вынаӧн, кокниӧн; лӧсьыд вӧлі тувччавны кӧмтӧм кокъясӧн коканӧн небзьӧдӧм свежӧй му вывті;
Марьяна весасис и сьыліс.
Луншӧрнас сійӧ пуксис му вылӧ да сёйыштіс нянь да пуӧм колькъяс, кодъясӧс пуктіс сылы мунігас тётя Паша.
Час куим кежлӧ ставсӧ помаліс да мӧдіс гортас.
Мунігмозыс купайтчис юас.
Ваӧ пырӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс аслас пельпомъяс вылӧ, кодъяс петісны ва веркӧсас, да друг сылы лои ӧбиднӧ да гажтӧм: кодлы колӧ сылӧн томлуныс?
Важмозыс сійӧс ӧнӧдз пыр шуисны Марьяна Субботинаӧн.
Но ӧтчыд неважӧн сійӧ мунӧ вӧлі улич кузя, сулалісны нывбабаяс, и на пиысь ӧти шуис:
— Лавровлӧн дӧва мӧдіс.
«Ме — дӧва», — думыштіс Марьяна да ёся бытшкис тайӧ кывйыслӧн шогыс и кӧдзыдыс.
Гӧгӧрвоис ассьыс нывбаба ӧткалунсӧ.
Сылы окота лои, медым эськӧ кодкӧ виччысис сійӧс гортас, встретитіс ӧдзӧс дорас, кутліс...
Некод сійӧс оз виччысь, тётя Пашаысь кындзи.
Серёжа котралӧ кӧнкӧ детинкаяскӧд.
Керка ӧшиньяс тупкӧма марляӧн гутъясысь, джоджъяс мыськӧма, — мед вӧлі ыркыдджык, сӧстӧм джодж дӧраяс кузя ньӧжйӧник ветлӧ еджыд чужӧма степеннӧй тётя Паша, оз кыв муса пӧсь гӧлӧс, оз кывны мужичӧй гора кокшыяс.
Кутшӧм этша вӧлі шудыс, кутшӧм сьӧкыд лоны томӧн да любовтӧг...
Ышловзьӧм бӧрын Марьяна пасьтасис да мӧдіс гортас.
Дерт, Серёжа абу, дворын тыртӧм, сӧмын курӧгъяс дыша кокасьӧны сирень кустъяс улын...
Тётя Паша петіс дворӧ шыбитны курӧгъяслы китыр ид.
Марьяна кутыштліс сійӧс да пуктіс юрсӧ сылы пельпом вылас, ичӧт дырйиыс моз кутіс шуавны:
— Ой, доймӧны менам лыяс, ой, мудзи, ой, вайӧ меным шыд!
— Мун, сёй, — шуис тётя Паша. — Мун, нылук.
И пуктіс сӧстӧм клеёнкаӧн вевттьӧм кухня пызан вылӧ тарелка.
Пызан вылын сёй кувшинын сулаліс ыджыд букет.
Зайка кань вуграліс лабичын ва пельса дорын, ӧти синмыс сылӧн топыда куньӧма, мӧдыс муртса-муртса кыйӧдчӧ: Зайка эськӧ сёйыштіс жӧ, но чеччынысӧ да нявзынысӧ дыш — узьны окота...
Ставыс тані важысянь нин тӧдса и муса: быд предмет и быд предметлӧн местаыс, и быд предметлӧн смыслыс.
Некор Марьяналӧн оз ло места таысь мусаджык, кутшӧм нӧ места колӧ ещӧ сы сьӧлӧмлы?..
— Мый нӧ он сёй? — юаліс тётя Паша.
— Ӧтнамлы гажтӧм, — шуис Марьяна, пуктіс паньсӧ да петіс дворӧ, сэсся калитка сайӧ, улич вылӧ.
— Серёжа! — горӧдіс сійӧ.
— «Гашкӧ, сійӧ кӧнкӧ тані матын садъяс пытшкын ворсӧ...»
Моски вылын кылісны кокшыяс, Марьяна видзӧдліс — Дальньӧй улича кузя муніс Коростелев.
«Миян ордӧ али оз миян ордӧ?» — думыштіс Марьяна.
Коростелев довкнитіс юрнас да шуис:
— Видза олан, Марьяна.
И муніс сувтлытӧг водзӧ, гашкӧ, эз и кыв, вочавидзис Марьяна сылы али эз.
Тӧждысян чужӧма, тэрмасьысь.
Коркӧ волывліс на ордӧ мамыскӧд Настасья Петровнакӧд — кузь тушаа, лӧз синъяса косіник детинка; ворсліс Марьянакӧд подкиднӧй йӧйысь; праздникъяс дырйи вӧлі найӧ волывлӧны, а ӧні Митя, Дмитрий Корнеевич оз и пыравлы.
Солиднӧй мортӧн лои, уджъяс сылӧн.
Со, муніс кытчӧкӧ аслас могъясӧн...
Марьяна видзӧдіс сы бӧрся.
Сійӧ воис пельӧсӧдз да секунда кежлӧ видзӧдліс бӧрвылас.
Кежис пельӧс сайӧ...
И мыйла эськӧ сійӧ сувтас Марьяна дінӧ!
Ворсӧмъяслӧн кадыс коли.
Мый налӧн общӧйыс?
Марьяналӧн аслас тӧждысьӧмъяс.
Сійӧ мунӧ ас туйӧдыс, аслас могъясӧн.
ВИТӦД ГЛАВА
ГОЖӦМ
Кутшӧм гожӧм тайӧ!
Кӧні зэр войт оз усь, кӧні вывті зэра, — абу бур гожӧм!
Ӧні и гадайтны нинӧм, и лачаясӧн асьтӧ ылӧдлыны нинӧм, тӧдчӧ — оз чукӧрт войтыр сы мында няньсӧ, мыйда кӧсйыліс чукӧртны; колӧ тӧждысьны, видзны мый позьӧ, бедасьыс петны.
Эк!
Абу первойысь ёнджыка зэлӧдлыны вӧньтӧ.
Петам, не татшӧмторъяс вӧвліны.
Сӧветскӧй государство оз сет войтырлы пропадитны.
Миян тіянкӧд, ёртъяс, мог — нинӧм вылӧ видзӧдтӧг кыпӧдны водзӧ совхоз.
Силос, унджык силос лӧсьӧдны скӧтлы.
Быдмас выль турун, кутас розъявны, ытшкам силос вылӧ.
Идралам капуста силос вылӧ.
Подсолнух — сійӧ миянын быдмӧ морт тушаысь кузьджыка, юръясыс — со! — Сӧмын оз во, — подсолнух мунас силос вылӧ.
Эжӧр сэтчӧ жӧ.
Свеклӧ коръяс.
Идзас лоас, йики лоас.
Турунӧн заптысям.
Ӧтрубъяс...
Мый кузя шебрас, сы кузьта кокъястӧ нюжӧд.
Бара шог: башняясыс миян вӧчӧма сідз, мый быд башняӧ индӧма пуктыны куимсё тонна силос, а збыльысьсӧ ковмас пуктыны кыксёӧн.
Важӧсь башняясыс, вевдорыс косьмӧмысла калькалӧма, а ремонтируйтны таво ог вермӧ...
Скӧтвидзысьяс, дояркаяс, пӧварикаяс, конторщицаяс, коді прӧст механикъяс пиысь, администрация, уборщицаяс, библиотекаӧн заведуйтысь, детскӧй садйысь няняяс, райцентрса комсомолечьяс — ставӧн силос дасьтӧм вылӧ!
<rus>Бюро прогнозов</rus> юӧртӧ: кузя зэра лоӧ.
Трестсянь звонок: идралӧй турун, ва улӧ пырас...
Мый тэ шуан!
Пӧварикаяс, конторщицаяс, скӧтвидзысьяс, коді сэн механикъяс пиысь свободнӧй, администрация, рабочкомовечьяс, няняяс, карса комсомолечьяс — ставӧн турун идралӧм кузя субботник вылӧ!
Куртан машинаяс и куранъяс, стогомётъяс, волокушаяс — ставсӧ делӧ вылӧ!
Рабочкомса председатель босьтӧма курансӧ киняулас, матыстчӧ претензияӧн: мыйла абу пуӧм ва.
Ак тэ, кыдз тайӧ артмис, ставсӧ артышті, пуӧм ва йылысь вунӧді.
Гирина ёрт, донаӧй, шыбит волокушатӧ, ветлы бакъясла, и медым столовӧйын обязательнӧ пузьӧдасны ва, а то рабочкомсянь сюрас меным.
Муртса удитісны зорӧдавны турунсӧ да вевттьыны сійӧс идзасӧн, кыдзи дзонь недель чӧж ньӧти дугдывтӧг мӧдіс кисьтны зэр.
Мукӧдлаас зэр войт оз усь, а миянын оз дугдыв.
Абу ӧмӧй тешитчӧм?
Няньяс усисны...
Бабка изучайтӧ астрономия; ӧнтай шуис, мын природаын явлениеяс артмӧны шондівывса пятнӧясысь.
Медым му пырыс мунасны пятнӧясыс, на понда кӧ тайӧ явлениеясыс.
Выль телятникъяслы фундаментъяс вӧлі лӧсьӧдӧма кольӧм гожӧмын на, ӧні лэптӧны стенъяс.
Строительнӧй площадка вылын кыліс чӧскыд уль стружкилӧн дукыс.
Стрӧитчӧмнас заведуйтіс Алмазов.
Сылӧн юӧмыс помасис.
Кыдзи кӧсйысьліс сэки Тосялы, мый сэсся оз инмӧдчыв вина дінӧ, сідз сійӧ лунсянь эз нин и юлы.
Сійӧ вӧлі зумыш — оз шутитышт, оз нюммун.
«Мыйкӧ сылы оз кажитчы, — думайтіс Коростелев, сы бӧрся следитігмоз. — Хозяйствоыс ли мый ли миян оз кажитчы, либӧ гортас абу ставыс лючки-ладнӧ, а гашкӧ, уджыс оз во сылы сьӧлӧм вылас?»
Абу, помкаыс абу уджын: Алмазов настоящӧй строитель, бура велӧдӧ томйӧзӧс, сійӧс начальникӧн пуктӧмсянь делӧыс мӧдіс ӧдйӧджык да бурджыка.
Алмазов корис, медым сійӧс тӧдмӧдісны строительстволӧн общӧй планӧн.
Коростелев вайис сылы чертёжъяс да сметаяс.
— Сметаясын ог разбирайтчы, — шуис Алмазов. — Интересуйтча объектъясӧн, налӧн лыдӧн да размеръясӧн.
Тіян телятникъяс индӧма таво кежлӧ, а дворъяс гырысь скӧтлы нелямын сизимӧд да нелямын кӧкъямысӧд кежлӧ, — мыйӧн руководствуйтчинныд?
— Куканьяслы колӧ медводз.
— Дворъяс сідз жӧ лёк состояниеын.
Ремонт лоӧ сьӧкыд.
Ковмас уна материал и йӧз.
Абу выгоднӧ.
— Ремонтируйттӧг кольны оз позь.
— Ме гӧгӧрвоа.
И ті кӧсъянныд, медым телятникъяс вӧліны дасьӧсь ар кежлӧ?
— Обязательнӧ.
Профилакторий да родилка сентябр первой лунысь не сёрӧнджык.
— А тӧлысьӧн джынйӧн кӧ сёрӧнджык, а сы пыдди нелямын сизимӧд да нелямын кӧкъямысӧд воясса планӧн справитчам локтан сезонӧ?
— Кыдзи сійӧ?
— Ме артала тадз.
Ӧні жӧ колӧ лӧсьӧдны став объектъяс, мый куканьяслы, мый мӧсъяслы.
Используйтны строительнӧй сезон.
— Но, мый ті.
— Позьӧ вӧчны.
Лэптыны стенъяс, вевттьыны.
— И пытшкӧссӧ лӧсьӧдны?
Ті тӧданныд, кутшӧм сійӧ уджыс?
Стойлояс, стокъяс, клеткаяс, кормушкаяс...
— Пытшкӧсса уджъяссӧ кутам вӧчны вевт улын, кор кӧдздӧдас.
Пытшкӧсса уджъяс пондам вӧчны тӧвбыд.
И рамаяс тэчны, и штукатуритны позьӧ тӧлын.
И нелямын сизимӧд вося гожӧмӧ помалам.
Татшӧм менам предложение.
— Тані мыйкӧ эм, — шуис Коростелев. — Ме думышта.
Алмазовлӧн дженьыд, тӧлка сёрниыс, делӧ дінас кӧзяйственнӧя относитчӧмыс, а медсясӧ — ассьыс уджсӧ бура вӧчӧмыс, Коростелевлы воис сьӧлӧм вылас.
Но предложениеыс век жӧ рискованнӧй.
Сувтӧдам стенъяс, ог удитӧй весиг пуктыны ӧшинь рамаяс, и куканьяс бара важ профилакторийын, и мӧсъяслы чужтысьны бара важ, некытчӧ туйтӧм, рӧдилкаын.
Иконников вӧлі решительнӧ прӧтив Алмазов проектлы.
Кыв шутӧг, нинӧм ог удитӧй помавны, и мый висьталам трестлы?
Кыдзи позьӧ босьтны ас вылӧ татшӧм кывкутӧм?
Вай, бурджык, стрӧитам, мый заводитім, медым сентябрын гижны отчётын: помалӧма профилакторий.
Огӧ вӧчӧ лишнӧйсӧ — миянлысь оз и юавны, а план выполниттӧмысь вермасны лоны гырысь неприятностьяс...
Но Алмазов дор сувтіс Бекишев: тӧлка проект, кӧзяйскӧй проект, дзонь во кежлӧ чинтӧ строительнӧй уджъяслысь срокъяс, сетӧ ыджыд сумма вылӧ экономия.
Сезонникъясӧс колӧ сетны Алмазовлы, вот, шуам, веттехникумса зонъяс каникулъяс дырйиыс сӧгласитчӧны уджавны, колӧ найӧс оформитны...
Кор Коростелев висьталіс, мый сылысь предложениесӧ примитӧма, лун-мӧд мысти локтасны сы дінӧ выль отсасьысьяс, Алмазов кывзіс тайӧ юӧрсӧ веськодьпырысь.
Кажитчис, мый сійӧс йирӧ висьӧм: сійӧ омӧльтчӧма, банбокъясыс сылӧн вӧйӧмаӧсь.
— Алмазов ёрт, тіян тыясыд оз висьны? — юаліс Коростелев. — Ветлінныд эськӧ рентген вылӧ.
Алмазов сулаліс сы водзын важ гимнастёркаа, вӧньтӧм, вӧсньыдик вомдоръяснас топӧдӧма папироска; папирос тшынысь куньтыртӧм синмыс сылӧн гудыра видзӧдіс Коростелев вылӧ.
— Ог, ме здоров, — шуис Алмазов да босьтіс рубанок.
Кӧрт сӧнъясыс сылӧн ичӧт кияс вылас зэлалісны.
«Гашкӧ, юӧмысь гажтӧмтчӧ», — думыштіс Коростелев да шуис:
— Вот помалам стрӧитчӧмсӧ — отметитам, юыштам.
— Ог ю, аттьӧ, — дженьыда шуис Алмазов. — Помалі сійӧ делӧсӧ.
Йӧз, кодъяс уджалісны сыкӧд, вӧліны свидетельясӧн, кыдзи сійӧ корсюрӧ дыр кежлӧ эновтас уджсӧ да мунас му вылӧ, мунас-мунас — и сувтас, оз кутшӧмкӧ мог вӧсна, а прӧста сідз: сулалӧ, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, дыр сулалӧ и быттьӧ мыйкӧ кывзӧ, сэсся ӧшӧдас юрсӧ да шогпырысь локтӧ аслас местаӧ.
— Контуженнӧй, — сёрнитісны ас костас йӧз. — Найӧ, контуженнӧйясыд, мыйсӧ оз вӧчны.
Нэм чӧжыс Алмазов плӧтничайтіс, столярничайтіс — стрӧитіс.
Сійӧ радейтліс ассьыс профессиясӧ.
Сылы кажитчис, мый сы уджысь государстволы эм тӧдчана пӧльза.
Кажитчис вӧчны вещьяс, кодъяс кутасны служитны дыр.
Вӧчас вӧлі мыйкӧ, видзӧдлас тэрыб видзӧдласӧн ас удж вылас, нинӧм оз шу, сӧмын вӧсньыдик вомдоръясас тыдовтчылас радуйтчана нюммунӧм, — и мӧдас уджавны водзӧ.
Кор сійӧс босьтісны армияӧ, сійӧ думайтіс: ог велав ме военнӧй олӧм дінад; салдат, колӧ чайтны, лоа мукӧдсьыс не омӧльджык, а велавны ог велав.
Но сійӧ регыд велаліс.
Морт здоровӧй, прӧстӧй обычайяса да смел сьӧлӧма, сійӧ кокниа нуис войналысь став сьӧкыдлунъяссӧ: жар, кӧдзыд, мудзӧм, горттӧг олӧм.
Служитіс сідз жӧ исполнительнӧя, кыдз и мирнӧй кадӧ уджаліс.
И весиг кажитчыны кутіс военнӧй олӧмыс, сы вӧсна мый сійӧ чувствуйтіс, мый вӧчӧ колана удж, мый сійӧ армиялы колана морт, мый сысянь тшӧтш зависитӧ рӧднӧй канмуыслӧн победаыс да фашизмысь мирсӧ спаситӧмыс.
Первой ранениеясыс сылӧн вӧліны пустяковӧйӧсь: санбатысь ылӧджык на вӧсна эз ветлы.
И служитліс, кыдзи мукӧдъясыс служитлісны.
Получайтліс гортсьыс письмӧяс и шочиника вочавидзліс на вылӧ (сійӧ эз радейтлыв тшӧкыдасӧ гижны).
Шойччанінъясын лыддьывліс газет, видзис табак, медым сійӧ эз кӧтась, радейтліс, медым кодкӧ ворсіс гудӧкӧн либӧ гитараӧн.
Пыр этшаджык сійӧ лыддис асьсӧ стрӧительӧн да лоис салдатӧн.
Век ылӧджык вешйис важся олӧмыс — горт, семья, удж.
И рӧднӧй канмуыс коли бӧрӧ: Алмазов воюйтіс австрийскӧй му вылын.
Венаын сійӧ сьӧкыда ранитчис юрас да кокъясас.
Тӧлысь нинӧм эз кыв ни эз аддзы, ни эз гӧгӧрво, кыліс сӧмын доймӧм.
Сэсся кутіс аддзыны и кывны, и сійӧс нуисны: нӧсилкаяс вылысь пуктылісны койка вылӧ, койка вывсянь нӧсилка вылӧ, уна поездъясӧн, уна госпиталь пыр, мучитчӧм да доймӧм пыр, нуисны и нуисны да вайисны Уралӧ.
Н-скӧй госпитальын сійӧ куйліс дыр.
Ранаясыс юрсьыс бурдісны; но ёна висисны кокъяс.
Докторъяс шулісны, мый сӧмын чудоӧн найӧс сійӧ видзӧма да мый найӧ бурдӧны.
Алмазов эз верит: кысь нӧ бурдӧны, кор сійӧс пӧдтӧ орӧн?
Сійӧ вӧлі брезгуйтысь и эз вермы велавны тайӧ дук дінас, коді сійӧс мучитіс ёнджыка доймӧм дорысь.
...Помасис нин война, гортъясас нин муналісны йӧз, а тэ куйлы койка вылын да дурмытӧдзыд ворс шашкиӧн.
Пукалӧ палата шӧрын сестра да ичӧтиклы моз лыддьӧ тэныд книжка.
Кыскалӧны тэнӧ то перевязкаяс вылӧ, то ваннаӧ, то кутшӧмкӧ лампа улӧ, и сэтчӧдз дугдан лыддьыны асьтӧ мортӧн, мый весиг он яндысь пасьтӧг петкӧдчыны нывбабаяс водзын.
И кӧсйытӧг пырӧ юрад, мый помасис тэнад олӧмыд, мый нинӧм вылӧ и некодлы тэ он ков, мый ноксьӧны тэкӧд сӧмын жалитӧм вӧсна, мый, дерт, сестрицаяслы зывӧк разявны тэнсьыд бинтъястӧ...
Сійӧ весиг скӧраліс сестрицаяс вылӧ — мыйла дзебӧны, мый налы зывӧк; мыйла сэтшӧма жалитӧны!
Но вот воис час, кор сійӧ чеччис да кӧстыльяс вылын, кужтӧг, неувереннӧя, мӧдіс палатаӧд, сэсся коридорӧд.
А сэсся сійӧс кутісны лэдзны петавны садйӧ.
Раненӧйяслы вӧлі гажтӧм гуляйтны садйын, найӧ вӧчисны заборын розь да розь пырыс петавлісны улича вылӧ.
Петіс и Алмазов.
Госпиталь сулаліс кар помын.
Войнаӧдз тайӧ вӧлі <rus>дом культуры</rus>.
Сійӧ ылысянь тыдаліс посньыдик керкаяс пӧвстын, кодъяс вӧліны сиктса керкаяс кодьӧсь.
Керкаяс гӧгӧр вӧліны садъяс.
Ӧшиньясын ӧшалісны прошви занавескаяс да сулалісны дзоридзьяс.
Ӧти татшӧм керкаӧ пырисны Алмазов да ещӧ кык раненӧй да корисны юыштны ва.
Налы юнысӧ эз ков, а прӧстӧ окота вӧлі видзӧдлыны кыдзи кодкӧ олӧ сійӧ олӧмӧн, кодӧс найӧ вунӧдісны...
Найӧс встретитіс юр гӧгӧрыс вылӧ гартыштӧм русӧй кӧсаа нывбаба.
Сійӧ сетіс ва да юасьыштіс кодъяс, кытысьӧсь.
Алмазовлы сьӧлӧм вылас воис сылӧн сёрниыс.
Кор петісны бӧр да ёртъясыс мужикъяс моз яндысьтӧг кутісны сёрнитны тайӧ нывбаба внешность йылысь, Алмазов скӧрмис...
Кымынкӧ лун мысти сійӧ пырис сы ордӧ ӧтнас.
Мыйла — эз тӧд: кӧстыльясыс асьныс кыскисны сы ворота дорӧ...
Нывбаба встретитіс сійӧс тӧдсаӧс моз.
Пукалыштісны, висьтасисны ӧта-мӧдныслы ас йывсьыс: Алмазов — Тося йывсьыс да челядь йывсьыс, нывбаба — сы йылысь, мый сылӧн мужикыс госпитальын жӧ, ылын, Мӧскуаын.
Сійӧ ачыс уджаліс заводын, моторъяс чукӧртанінын.
Алмазов кутіс пыравлыны сы дорӧ частӧджык и частӧджык, и кор медбӧрын сійӧс выпишитісны госпитальысь — бара локтіс да кольччис сы ордӧ.
Тайӧ войнас сійӧ унмовсис небыд, паськыд крӧвать вылын.
Нывбабалӧн шоныд ки куйліс сы морӧс вылын.
Вӧлі тайӧ киас и лӧньлун, и защита, и мамсяма мелілун, и овны кӧсйӧм, — награда, шойччӧм, чужан му, — горт!..
Керкаын вӧлі шоныд; кыліс пӧжалӧм нянь дук, пач сайын трачкӧдчис сверчок...
Некор сійӧ эз кыскасьлы бабаяс бӧрся и пыр лыддис, мый Тосякӧд найӧ оласны ӧтлаын нэм помӧдзыс сійӧ спокойнӧй дружитӧмӧн, коді воясӧн воис налӧн пӧсь радейтӧм пыдди.
Но тӧдіс ӧмӧй сійӧ, мый позьӧ тадзи радейтны?
Тӧдіс ӧмӧй, мый нывбаба вермас лоны тэныд светвывса йӧз пиын медся матыса мортӧн?
Муса нылӧс и мамӧс, и ёртӧс-другӧс, и муса кагаӧс — ставсӧ аддзан сыын.
Сійӧ кутас серавны — и тэныд гажа и кокни; сылы шог — тэныд ещӧ шогджык...
И мыйла тайӧ овлӧ морткӧд, коді гӧтрасьӧма нин да эм челядь, код вылын куйлӧ ыджыд справедливӧй долг?
Гашкӧ, том дырйи оз овлывлы.
Гашкӧ, колӧ прӧйдитны став сьӧкыд мужичӧй туйяссӧ, медым сьӧлӧмыд вермис татшӧмасӧ радейтны?
Тайӧ первойя войся асылӧ сійӧ садьмис — нывбаба узис на; пасьтасис, пасьталіс сылысь ватниксӧ — ассьыс шинельсӧ эз вӧв окота пасьтавны — да петіс дворӧ.
Кильчӧ вылын сулалігмоз заводитіс куритчыны.
Лымйӧн тырӧм керка вевтъяс весьтті лэптысис гӧрд кӧдзыд шонді...
Друг сійӧ аддзис восьса сарай ӧдзӧс пыр песъяс дінын туплясьысь чер.
Чер, медся первой плӧтничайтан инструмент, медся коланатор — олӧмын медся коланатор!
Алмазов лэччис кильчӧ вылысь, босьтіс черсӧ да нюммуніс: пуалӧма омӧля; сразу тӧдчӧ — нывбаба кияс пуалӧмаӧсь...
Сійӧ пыр жӧ лӧсьӧдіс.
Радпырысь чернас ӧвтчигтыр муніс двор кузя да корсис: мый эськӧ вӧчны.
Аддзис — жӧлӧбыс слаба кутсьӧ; лӧсьӧдіс.
Аддзис — потшӧс майӧгыс пӧлыньтчӧма; веськӧдіс.
Сэсся муніс сарайӧ пес поткӧдлыны.
Нывбаба садьмис шумсьыс, петіс кильчӧ вылас, банйӧм чужӧма, кыаыс кодь гажа:
— А ме садьми, кыла — кодкӧ кӧзяйничайтӧ дворын.
Унйывсьыд другтӧ эг гӧгӧрво...
...Куим тӧлысь Алмазов оліс сыкӧд, сы ордын, — салдат да салдатка, кодъясысь шудаджыкыс свет вылас некод эз вӧв!
Лунысь-лун сійӧ лои Алмазовлы донаджыкӧн (таысь донаыс оз овлыв, кажитчӧ!), и сійӧ радпырысь чувствуйтіс, мый и мӧдыслы сійӧ лунысь-лун матынджык да мусаджык...
И воис сы мужиксянь письмӧ.
Сійӧ гижис, мый кисӧ сылысь всё-таки ковмис вундыны — примитас оз гӧтырыс, сойпӧлаӧс?
Либӧ мунны мӧдлаӧ, ӧтнаслы лӧсьӧдчыны овны?
Найӧ янсӧдчисны.
Нывбаба сулаліс пидзӧсъяс вылас да пу сундукӧ пукталіс сылысь кӧлуйсӧ; ставсӧ сійӧ песлалӧма, гладитӧма, дӧмлӧма аслас киӧн.
Пукталіс видзчысигмоз, быттьӧ код тӧдас кутшӧм донаторъяс вӧліны найӧ, и югыд шорӧн чужӧм кузяыс визувтіс синваыс да войталіс сундучок вылӧ.
Алмазов пукаліс, видзӧдіс сы вылӧ да шуаліс:
— Но, а кыдзи меным овны?
Висьтав — кыдзи?
И дрӧжжитан шӧпкӧмӧн сійӧ висьталіс:
— Кыдзи колӧ, сідзи и кутам овны.
А мый миян радейтӧмыс эз артмы — некодлӧн сэтчӧдз абу делӧ, тэа-меа кындзи...
— Тэа-меалы тай ёна инмӧ, вот ӧд мыйын делӧыс, — шуис Алмазов мудзӧмпырысь.
Нывбаба вевттис кӧлуйсӧ сӧстӧм рузумӧн да шуис сідз жӧ шӧпкӧмӧн, быттьӧ сылӧн дзикӧдз воши гӧлӧсыс:
— Со кыдз гӧтӧвиті тэнӧ янсӧдчӧм вылад.
Алмазовлӧн эз тырмы выныс видзӧдны сы вылӧ, сійӧ петіс керкасьыс.
Заводитчӧ вӧлі апрель тӧлысь, пуяс вылын муртса тӧдчисны гаръяс; лӧзӧн лӧсталіс кокни, югыд енэж...
Алмазов кытшовтіс керка гӧгӧрыс, видзӧдліс аслас жӧлӧб вылӧ, код улын еджыд, мыськӧм изъяс вылын сулаліс пельса, аслас чер вылӧ, коді сулаліс сарайын, прӧщайтчис ставыскӧд...
И друг пемдіс синъясас: мыйла нӧ, всё-таки?
Коді тшӧктіс?
Абу приказыс, абу сэтшӧм законыс, медым йӧз тадзи мучитісны асьнысӧ!
Тайӧ мӧвпъясӧн сійӧ пырис да кутліс нывбабаӧс, ачыс шуаліс:
— Мыйла!..
Но мӧдыс кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, вештіс ас дінсьыс, пуксьӧдіс да шӧпкӧмӧн кутіс висьтавлыны сійӧ кывъяссӧ, кодъясӧс висьтавліс нин водзджык:
— Оз позь, донаӧй, оз позь...
Тэнад челядьыд виччысьӧны, витӧд во нин виччысьӧны...
И менам сойпӧла локтас, кытчӧ ме сійӧс вошта, кытчӧ сӧвестьӧс ассьым вошта?..
Мортӧн колӧ лоны, мортӧн, медбӧръя радлунӧй менам...
Шӧпкӧмыс пыр лои шочджык, синъяс куньсисны шогысла.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн Алмазов топӧдіс сійӧс ас бердас, медбӧръяысь дзебис чужӧмсӧ небыд, шоныд, муса пельпомӧ...
Кыдзи муніс сэсся, бӧрвылас видзӧдлытӧг, и кежанінын воштіс эбӧссӧ, видзӧдліс бӧрланьыс да аддзис, мый нывбабаыс сулалӧ дзиръя ӧдзӧс дорын, — кыдзи кежис пельӧс сайӧ да шудсӧ колис пельӧс саяс, — кыдзи сэсся сійӧс нуис поезд век ылӧджык, ылӧджык, — казьтывны оз позь: прӧстӧ оз ков, медым татшӧмыс вермис лоны олӧмын.
Аттьӧ Тосялы, мый муртса воӧм мысти радуйтчӧмысла пӧдтіс паметьсӧ винаӧн; а код тӧдас, мый сэк сійӧ эськӧ вӧчис.
Гашкӧ, пуксис поездӧ да муніс.
Гашкӧ, подӧн эськӧ муніс...
Кыдзи мунны, йӧй юр?
Челядь синъяс водзысь, кодъяс видзӧдӧны тэ вылӧ сэтшӧм веритӧмӧн:
«Папа воис!»,
Тося дінысь, коді виччысис тэнӧ нёль во?..
И кытчӧ муннысӧ?
Местасӧ займитӧма: пукалӧ сэн сойпӧла, тэ водзын нинӧмӧн абу мыжа, сэтшӧм жӧ салдат, кыдзи тэ...
Коростелевлы вайисны почта: бумагаяс трестсянь — инструкцияяс, отчётностьлӧн формаяс.
Приказысь выписка, кӧні пасйӧма «Яснӧй вадор» совхозлысь турун пуктігӧн гырысь темпъяс.
Аспазия кукань йылысь сэсянь, кыдзи мӧдӧдіс Коростелев докладнӧй записка, нинӧм эз кывсьы.
Тыдалӧ, Данилов удовлетворитчис сійӧ записканас.
Тайӧ письмӧыс кодсянь?
А, Иван Николаевич Гречкасянь.
«Дона друг! — гижис Гречка. — Кыдзи овсьӧ-вывсьӧ?
Мый вӧчлывлан?
Важӧн кӧсъя тэныд гижны, но век некыдз ог вермы пуксьыны, кадыс абу да.
Тайӧ гожӧмнас лои переживайтны вывті ыджыд тревога, кор аддзим, кыдзи засухаыс лунысь-лун кыссьӧ миян муяс дінӧ.
Оз балуйтны стихияясыд дона Рӧдинаӧс, война помасьӧм бӧрын мӧд вонас жӧ няньным миян косьмис!
Но миянладорын, кӧть и лои копрасьыштны матушка-мулы быд китыр сю вӧсна, шуа веськыда, нималана вӧръяс, кодъяс ас кадӧ дзеблавлісны партизанъясӧс изверг-фашистъясысь, спаситісны и миянлысь кӧдзаяс лёк бедасьыс, и ми чукӧртім нормальнӧй урожай, сідзкӧ и государстволы сетам няньсӧ и аслыным кольӧ олӧм вылӧ.
А ӧні висьтала тэныд со мый.
Неважӧн корліс менӧ Обкомса секретарь да ачыс личнӧ видіс менӧ сыысь, кыдзи сійӧ шуис, колхознӧй стадолы куканьяс приобретитӧмын партизанскӧй действиеясысь.
Обкомсянь локтігӧн, меным уси дум вылӧ, мый, вермас лоны, и тэнӧ суисны ме вӧсна неприятностьяс, мый менӧ эськӧ ёна огорчитіс да весиг шогӧдіс, сы вӧсна мый чувствуйта тэ дінӧ зэв ыджыд дружба и гажтӧмча тэнад приятнӧй да культурнӧй сёрниысь.
Гиж!
Привет многоуважаемӧй бабусялы.
А висьтавны кӧ Аспазия йывсьыд, то сійӧ олӧ да вылӧ и нормальнӧя содӧ весыс, да надейтчам, мый локтан восянь кутас служитны отечественнӧй порода воспроизводитӧм делӧлы.
Кланяйтчӧ тэныд менам гӧтыр Алёна Васильевна и челядь Петрусь да Галя.
Тэнӧ уважайтысь И. Гречка».
«Ак, молодечьяс, Иван Николаевич да Алёна Васильевна! — гажаа думыштіс Коростелев. — Сразу тэныд — и Петрусь и Галя...
А видісны всё-таки, голубчик, эз видзӧдны тэнад став орденъяс вылад...»
Сійӧ босьтіс перӧ да кутіс гижны вочакыв.
«Дона Иван Николаевич!
Медводз, поздравляйта тэнӧ.
Кӧсйи эськӧ аддзывны тэнсьыд став семьятӧ...»
И думыштчис: сӧрӧ Гречка дружескӧй чувствояс йывсьыс или оз сӧр?
Вермас ӧмӧй ӧти аддзысьлӧмысь чужны дружба?
Но ӧд сылы збыльысь окота аддзывны Гречкаӧс да сёрнитны сыкӧд, и вӧлі кӧ эськӧ кад, сійӧ окотапырысь ветліс эськӧ Беларусьӧ да видзӧдліс, кыдзи сэні олӧ да действуйтӧ Гречка.
Буракӧ, тадзи и заводитчӧ дружбаыс, — и мыйла эськӧ Гречкалӧн оз вермы лоны Коростелев дінӧ сэтшӧм жӧ интерес да симпатия?..
Вайисны телеграмма, Даниловлысь приказ: пыр жӧ локны трестӧ.
— Аддзӧмаӧсь коран кад, — шуис Коростелев. — Тані уборка заводитчис...
«Неужели кутасны сёрнитны этайӧ проклятӧй кукань йывсьыд?
Оз вермы лоны: куим тӧлысся чӧв олӧм бӧрын, приказын ошкӧм бӧрын...
Кутшӧмкӧ сӧвещанньӧ, буракӧ».
Корис Иконниковӧс да Лукьянычӧс, тшӧктіс вӧчны талунъя числӧ кежлӧ отчёт.
Кутіс гижавны — кодлы кутшӧм распоряжение сетавны аслас ветлігкості.
Гречкалы письмӧ коли помавтӧг.
Здание, кӧні помещайтчис трест, вӧлі выль пӧв краситӧма рудов-сиреневӧй краскаӧн, ӧдзӧс дорас ӧшаліс зарни шыпасъяса выль стекляннӧй дӧска, стеклӧяссӧ чышкалӧма, поссӧ мичаа мыськӧма.
Быдлаын тӧдчис Даниловлӧн тӧждысьӧмыс.
«Лӧсьӧдӧма нин порядок, — сьӧд клеёнкаӧн эжӧм директорскӧй ӧдзӧс дорӧ матыстчигӧн пырмунігмозыс думыштіс Коростелев. —
Ӧкуратнӧй».
Данилов сувтіс сылы паныд.
Сы вылын вӧлі погонтӧм офицерскӧй китель, сэтшӧм сӧстӧм да свежӧй, быттьӧ сӧмын тӧрыт на сетӧмаӧсь Даниловлы выль обмундирование.
Юрыс да чужӧмыс Даниловлӧн шыльыда бритӧма.
— Пуксьӧй.
Кыдзи воинныд?
Коростелев пуксис ыркыд клеёнчатӧй креслӧӧ.
— Кутшӧмӧсь делӧясыд?
— Убирайтам нянь.
Кирпич вӧчам кӧкъямыс сёӧд сюрс.
Со, босьті полнӧй отчёт.
— Отчёт, — сійӧ коланатор, — Коростелевлысь мыччӧм бумагаяссӧ листалігмоз шуис Данилов, — но абу тырмымӧн подробнӧй.
Кыдзи йӧзыс, настроениеыс йӧзыслӧн?
— Настроение вӧлі тревожнӧй, полім, мый зэръяс торкасны нянь уберитӧмлы.
— А ӧні?
— Збоймыштісны.
Коллектив миян крепыд.
— Тайӧ бур, — шуис Данилов, — мый ті ас кадӧ справитчинныд турун пуктӧмӧн.
Энӧ кӧ ас кадӧ справитчӧй, ыджыд беда эськӧ вӧлі совхозыдлы.
Трест отметитіс тіянӧс приказын, ті выпискасӧ получитінныд?
— Да.
Выпискаяс получайтам уна.
— Бумажнӧй руководство?
— А мый, Иван Егорын?
Воджын чӧжӧн кӧть эськӧ мед ӧти ловъя морт трестысь воліс миянӧ.
— Омӧль, дерт.
Но артыштӧй, мый трестлӧн аппарат ӧнӧдз на абу укомплектуйтӧма кыдз колӧ.
Министерство кӧсйысьӧ, но ӧнӧдз на некод оз тыдав.
А миян эм совхозъяс, кӧні лоӧ пукавны петавтӧг, муртса не аслыд босьтчыны куран дорӧ, медым лӧсьӧдны кӧть кутшӧмкӧ порядок.
«<rus>Долинка</rus>ын» дзикӧдз провалитісны турун пуктӧм...
— Тіян совхозыд, мукӧдъяс серти, зэв бур состояниеын.
«Оз, — думыштіс Коростелев, — сёрни Аспазия йылысь оз ло».
— Но некутшӧм дон вылӧ, Коростелев ёрт, оз ньӧбны преступление вылӧ право.
Коростелев сыркмуні став тушанас, чабыртіс креслӧ бокъяссӧ.
— Со кутшӧм формулировка?
— А кыдзи мӧдног тшӧктанныд формулируйтны, директорыс кӧ ас думыштӧм серти разӧдӧ сылы дӧверитӧм государственнӧй имущество?
— Кыдзи сійӧ разӧдӧ? — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ Коростелев. — Ӧти случай вӧлі, да и сійӧ чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи.
— Тӧда обстоятельствоястӧ.
Куимпӧв лыдди тіянлысь докладнӧй запискатӧ кузяла и вомӧн.
Кӧсйи сэтысь аддзыны мыйкӧ, мый эськӧ оправдайтіс тіянлысь поступоктӧ закон водзын.
— И нинӧм эн аддзӧ?
— Нинӧм.
Данилов пукаліс креслӧын статуя моз, паськыд пельпомъясыс сылӧн стройын моз веськӧдӧма.
— Сідз нинӧм и эн аддзӧй?
— Аддзи, мый сьӧлӧмыд тіян бур и мый мортыс ті лышкыд.
Хозяйственниклы тайӧ абу тырмымӧн.
Ёна дӧзмӧм вӧснаыс Коростелев тшӧкмуні.
— Сы вӧсна, мый ті абу фронтовик, — шуис сійӧ. — Ті, шуӧны, война чӧжыс санитарнӧй поездын замполитӧн ветлӧмныд.
А фронтсӧ колӧ ас синнад аддзывны, медым гӧгӧрвоны, мый сійӧ фронтыс да мый сійӧ сэтшӧм партизанскӧй колхозыс.
Данилов примитіс упрёксӧ — эз дрӧгнитны чугуннӧй пельпомъясыс, сӧмын неуна гӧрдӧдыштіс.
— И ті чайтанныд, мый тіян лышкыдлунтӧг партизанскӧй колхоз оз пет сьӧкыдлунъяссьыс?
Некод оз тӧждысь колхоз вӧсна, ӧтнас Коростелев ёрт, ен мед сетас сылы дзоньвидзалун...
И Коростелев гӧрдӧдіс — весиг плешкыс сылӧн лои пемыдгӧрд.
— Гречка висьталӧ...
— А меным веськодь, мый сэн висьталӧ Гречка.
Сійӧ и мукӧд миян совхозъясӧ волӧма; да абу артмӧма делӧыс — ӧткажитӧмаӧсь...
Ті тӧданныд, кутшӧм отсӧг сетӧ государство освобождённӧй районъяслы?
Ме тіянлы петкӧдла цифраяс: мыйда сэтчӧ нуӧма скӧт, инвентарь, стройматериалъяс.
Восстановлениелысь гигантскӧй масштабъяс плановӧй порядоктӧг оз позь пӧртны олӧмӧ.
А тіян благотворительностьыд нинӧм оз сулав.
Некодлы оз ков и нинӧм оз сет.
Ог нин сёрнитӧй сы йылысь, мый тані преступление, мыйысь следуйтӧ эськӧ вӧтлыны партияысь.
И тіянӧс, и Гречкаӧс.
Коростелевлӧн синводзыс гудыртчис; гырысь войтъясӧн кӧсича вылас чепӧсйис пӧсь.
Вӧтлыны партияысь!.
Эз, сійӧ, кажитчӧ шуис «следуйтӧ эськӧ».
Эськӧ.
Да-да, сійӧ шуис — «эськӧ»...
— Ті тӧдінныд сы йылысь, мый скӧт распределяйтӧм мунӧ централизованнӧя, Племзаготскот пыр?
Тӧдінныд, мый войтыр имуществоысь, кодӧс дӧверитӧма тіянлы, ті юрнад кывкутанныд?
Тӧдінныд, мый миян социалистическӧй овмӧс, а абу частнӧй лавочка?
Данилов юасис гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг вӧсни вомдоръяссӧ вӧрӧдігмоз.
Югъяліс зарни пинь...
— Воинскӧй рекомендацияясын пасйӧма тіянлысь дисциплинированность.
Чайтінныд, мый война помасис и дисциплина сэсся оз ков?..
Должен тіянлы висьтавны, мый ті юрси йылын моз ӧшалінныд, Коростелев ёрт, дзик сійӧ лунсяньыс.
Ёна лудісны менам кияс — вештыны тіянӧс, директоралӧмсьыд, мед мукӧдъясыслы эз вӧв пӧваднӧ.
Сэсся думышті: вай видзӧдла, кыдзи сійӧ выдержитас гожся сезон.
Обеспечитас совхоз кӧрымӧн, пуктас водзӧ сӧвмӧм вылӧ фундамент — прӧстита Аспазияысь, ог кут сувтӧдны юалӧм вештӧм йылысь...
Коростелев перйис носовик да чышкис чужӧмсӧ.
— Но партийнӧй инстанцияясын сёрни век жӧ должен лоны.
Ме ог допустит, медым менам трестын кытчӧсюрӧ разӧдісны племеннӧй скӧт.
Машинальнӧя чужӧмсӧ да сьылісӧ носовикӧн чышкалігмоз Коростелев кывзіс.
Данилов видзӧдліс внимательнӧя, чужӧмыс сылӧн бурмыштіс.
— Соображайтны колӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ мӧд тонӧн, дӧзмӧмӧн жалитӧмпырысь. — Он кӧ тіянлысь взыщит, мукӧдъяс сідз жӧ кутасны сетавны ӧтарӧ и мӧдарӧ.
Небыд сьӧлӧмаыд ӧд уна.
Ӧд став совхозъясас нин сёрниыс мӧдіс мунны.
Шутка — Брильянтовӧйлӧн ныв.
Брильянтовӧйӧс гижӧма уна йӧла скӧт лыдӧ всесоюзнӧй небӧгын.
Сы йылысь небӧгъяс гижӧма, и сы куканьяс йылысь и предокъяс йывсьыс.
Эн лыддьылӧ, кӧнкӧ?
Босьтӧй, тӧдмасьӧй, трестын эм...
И вот мый меным висьталӧй: шуам, Гречка эз тіянлысь, а кодлысь кӧ мӧдлысь, тэнад подчинённӧйяс пиысь, сьӧлӧмсӧ нормӧдіс, но кӧть Иконниковлысь, и Иконников сылы вот тадз, киысь киӧ, сетіс Брильянтовӧйлысь куканьсӧ — взыщитінныд эськӧ ті Иконниковлысь?
Вот висьталӧй ті: взыщитінныд эськӧ Иконниковлысь али эн?
— Взыщиті, — мӧдарӧ бергӧдчис да букышӧн вочавидзис Коростелев.
— Вот сійӧ и эм.
Делӧыс тайӧ принципиальнӧй.
Сёрниыс абу сӧмын кукань йылысь.
Сёрниыс став миян высшӧй порядок йылысь, колӧ гӧгӧрвоны. — Данилов бара босьтіс отчёт, кутіс листавны. — Кирпич кӧкъямысӧд сё помаланныд?
Бур.
И кытчӧ кӧсъянныд сетавны?.. — Найӧ мӧдісны сёрнитны строительство йылысь, и Аспазия йылысь сэсся эз вӧв шуӧма ни ӧти кыв.
Данилов воис августын.
Куим лун сійӧ оліс совхозын, ставсӧ видзӧдаліс: гумла, и вартанінысь няньсӧ, и стрӧйбаяс, и завод.
Кӧсйысис, мый локтан сезон кежлӧ совхоз получитас черепица вӧчан станок, сёрнитчӧма ленинградскӧй заводкӧд.
Кӧсйысис мӧдӧдны стройматериалъяс...
Вӧлі скӧтвидзанінын, видзӧдаліс скӧтсӧ, узис пастукъяскӧд мӧдлапӧлын.
Даниловӧс совхозын тӧдісны важысянь, войнаӧдзса кадсянь, и радейтісны, кӧть и стрӧг вӧлі.
Кыдзкӧ ӧти рытӧ Коростелев суис сійӧс скӧтвидзысь Степан Степаныч патераын, важысянь уджалысь рабочӧйяс компанияын.
Степан Степаныч ворсіс гудӧкӧн, а гӧсьтъяс, на лыдын и Данилов, сьылісны: «Болгария эськӧ бур канму, а Рочму ставсьыс бур!»
Трестса директорлӧн вӧлӧма вӧсни гӧлӧс-тенор, сійӧ частӧ фальшивитліс, но сьыліс мыйвынсьыс да серьёзнӧя, ачыс зыр моз лӧсьӧдӧм ыджыд кинас ӧвтчис...
«Тыдалӧ, сӧмын ме ӧтнам сыкӧд абу ёрт сяма йитӧдын, — думайтіс Коростелев, кор аддзис, кыдзи гӧгӧр ставныс прӧстӧя шыасьӧны Данилов дорӧ, — а мукӧдъяслы сійӧ бур мужик, на кодь жӧ».
Нёльӧд луннас Коростелевӧс корисны райкомӧ бюро вылӧ.
Кор пырис тӧдса жырйӧ да аддзис, мый пельӧсын диван вылын пукалӧ Данилов, — гӧгӧрвоис: ӧні лоӧ пуктӧма точка Аспазия делӧ кузя.
Первойсӧ сійӧ лои рад: мед точка; мед сетасны сылы взыскание, кутшӧмӧс аддзасны справедливӧйӧн, — и пом.
Водзӧ татшӧмыс оз ло.
Но друг думыштіс: а друг да вӧтласны?
Горельченко крут морт, ассяма...
Коростелев кельдӧдіс да вунӧдіс здоровайтчынысӧ, ньӧжйӧ пуксис ӧдзӧсдорса стул вылӧ.
Заводитісны гырысь юалӧмъяссянь: районын нянь вартӧм мунӧм йылысь, элеватор удж йылысь.
Данилов пукаліс веськыда, кывзіс, пидзӧс вылас пуктӧм блокнотӧ гижтіс кутшӧмкӧ сложнӧй чертёж.
Сылы мый, сійӧ вермӧ пукавны татшӧм спокойнӧя да гижтыны чертёжъяс...
Гӧгӧр тӧдса чужӧмъяс, кымынысь аддзыліс найӧс татысь Коростелев.
Кымынкӧ тӧлысь сайын тулыснас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тайӧ йӧз пиас увереннӧя, сёрнитіс накӧд кыдз ӧткодь правоа морт, аслас хозяйственнӧй замыселъясӧн гордитчигтыр.
И со ӧні сійӧ пукалӧ блед да жугыль.
Тайӧ йӧзыс, важнӧйджык делӧяс помалӧм бӧрын, видзӧдласны Коростелев вылӧ да обсудитасны сылысь... мый?
Ӧшибка, промах, преступление?
Кыдзи найӧ шуасны тайӧс?
Кыдзи нимтас тайӧс Горельченко?
Воссис ӧдзӧс, пырис Бекишев; пуксис Коростелевкӧд орччӧн.
Ок, кутшӧм дыр сёрнитӧ инженер, элеваторӧн заведуйтысь.
Ӧдйӧджык эськӧ мед помаліс.
Ӧдйӧджык мед решитчас судьба.
«Исключитасны — овны ог кут», — думыштіс Коростелев.
Но со помалӧ сёрнитны инженер, помалӧны сёрнитны быдӧн, кодлы вӧлі мый висьтавны элеватор йылысь, — нэм кузя тайӧ кыссис.
— Совхоз «Яснӧй вадор» йылысь информация.
Кыв сетсьӧ Данилов ёртлы.
Надзӧникӧн Данилов висьталӧ, мый вӧчӧма совхозын во заводитчӧмсянь.
Пасъялӧ тырмытӧмторъяс.
Дженьыда висьталӧ первоочереднӧй могъяс йылысь.
Коростелев кывзӧ, зільӧ гӧгӧрвоны не кывъяссӧ, а Данилов гӧлӧслысь интонацияяссӧ...
— Но вот, ёртъяс, «Яснӧй вадорын» ми паныдасим миянлысь став порядок вӧвлытӧма нарушитӧм факткӧд, номенклатурнӧй скӧтӧс разбазаривайтан факткӧд.
Тайӧ фактнас ме должен тӧдмӧдны тіянӧс.
Сёрниыс мунӧ став правилӧяс кытшовтӧмӧн, Аспазия куканьӧс ӧти белороч колхозлы незаконнӧя вузалӧм йылысь.
Прӧстӧя висьтавны кӧ, куканьсӧ петкӧдісны стойлоысь, лэптісны грузӧвик вылӧ да нуисны, а коллектив дивуйтчис.
— Сюся! — шуӧ Чкалов нима колхозса председатель пызанас чуньяснас тотшкӧдігтыр. — Сюся вӧчӧма!
Данилов лыддьӧ Коростелевлысь докладнӧй записка.
— Ӧні тіянлы гӧгӧрвоана Коростелевлӧн побуждениеясыс.
Личнӧй заинтересованность абу вӧлӧма.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, фактыс вӧвлытӧм, и выводъяс вӧчтӧг кольны оз позь.
— Юалӧмъяс эмӧсь? — юалӧ Горельченко.
Юалӧмъяс абуӧсь — Данилов висьталӧмысь да докладнӧй запискаысь ставыс гӧгӧрвоана.
Сӧмын Чкалов нима колхозса председатель юалӧ:
— Сідзи и петкӧдісны да нуисны, а?
— Коді кӧсйӧ сёрнитны?
Бекишев кӧсйӧ сёрнитны.
Оз кукань йылысь: сійӧ висьталӧ единоначалие, долг, воля йылысь.
Коростелев видзӧдӧ Горельченко вылӧ да оз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм выражениеӧн сійӧ вештылӧ ассьыс сьӧд синъяссӧ Бекишев вылысь сы вылӧ, Коростелев вылӧ.
— Коростелев ёрт?
Коростелев чӧв олӧ.
— Кӧсъянныд мыйкӧ висьтавны?
Коростелев сувтӧ, сійӧ вывті блед.
— Мый нӧ... — вежис ловсӧ.
— Нарушиті закон, вӧчи производстволы ущерб...
— Признайтанныд, сідзкӧ, мый партия должен тіянлысь взыщитны?
— Да, — шуӧ Коростелев.
Ӧні, кор венӧма сылысь упрямствосӧ, сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый первойсяньыс лыддис асьсӧ мыжаӧн: сійӧ минутсянь, кор видзӧдіс грузӧвик бӧрся, код вылын муніс Гречка...
Кывъясысь, кодъяс кылісны быдладорсянь, отчётливӧя кылӧ кыв: «выговор».
Сэсся «строгӧй выговор».
— Коді за, коді против, коді воздержитчис?..
Постановитім — сетны Коростелев ёртлы строгӧй выговор...
...Коростелев петӧ коридорӧ.
Тӧдса ӧдзӧс сайын, ӧтнасӧн, яндысигтыр чышкӧ сійӧ скуп синва, — ыджыд шоглысь, и кокняммӧмлысь синвасӧ...
Заседание бӧрын Горельченко нуӧдіс Даниловӧс ас ордас.
Вуджисны сквер, кӧні Александр Локтев памятник гӧгӧр гуляйтісны томйӧз, да мӧдісны Ыджыд Мӧскуаса кузя.
Заборъяс да плетеньяс сайсянь ӧшӧдчӧмаӧсь льӧм пуяслӧн сук да буса коръяс.
Рӧмдӧ.
— Ёна переживайтӧ зонмыс, — шуис Горельченко.
— Тайӧ пӧлезнӧ, — шуис Данилов. — Ӧні водзвыв кызьпӧв думыштас власьтсӧ вуджтӧдз.
— Пӧсь сьӧлӧма.
Ставыс пӧсь сьӧлӧм вӧснаыс.
— Вот, — шуис Данилов. — Татшӧмсӧ кӧ он кут чорыд киӧн, сійӧ вӧчас делӧяс.
— А зонмыс абу лёк.
Овны кутас.
— Кутас.
Сы вӧсна сыкӧд и бурногӧн сёрнитісны.
Шыбитана кӧ вӧлі мортыс — сылы эськӧ татшӧм история бӧрад директорскӧй пост вылад не овны.
Тайӧн эськӧ сылӧн хозяйственнӧй деятельностьыс и помасис.
— Локтіс дась вылас, — шуис Горельченко. — Эз аддзыв, кыдзи планӧвӧй хозяйствоыс стрӧитчис, мыйда ковмис тышкасьны, пӧсь кисьтны, жертвуйтны да быдсямаыс.
— Да, быдторйыс вӧвлі, — шуис Данилов.
И ланьтісны, кыкнанныслы дум вылас уси мыйкӧ аслас.
Эм мый казьтывны мортлы, коммунистлы, ветымын арӧс тыртігӧн.
Кӧть и вой нин вӧлі, ӧшиньясын бара тыдаліс би, гортын оз узьны, — неужели воис Гречка?
Сысянь позьӧ виччысьны.
Вот нин не пӧру...
Коростелев весиг сувтіс: пырны абу гортӧ, али усйысьны совхозӧ, узьны кабинетын?
Некодӧс эз вӧв окота аддзыны.
Скӧрмис ас вылас: йӧзысь полӧм?
Тайӧ ещӧ мый? —
зілис вӧчны тӧждысьтӧм выражение, пырис.
Некод абу, мамыс сӧмын.
Кинас юрсӧ пыкӧмӧн сійӧ пукаліс мудзӧм чужӧма.
Важӧн пӧра сылы шойччыны, а сійӧ пукалӧ, виччысьӧ.
Гежӧда тадзсӧ овлӧ.
Сідзкӧ, тӧдӧ нин.
Пызан вылын йӧв да вывлань пыдӧсӧн кымыньтӧм сӧстӧм стӧкан.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да видзӧдліс пиыс вылӧ аслас лӧз, югыд, гӧгӧрыс посни чукыръяса синъяснас.
Коростелев матыстчис да пуксис орччӧн.
Чӧв олыштісны.
— Ю йӧвсӧ.
Эн ӧд ӧбедайтлы?
— Эг удит.
— Колӧкӧ, рок шонта.
— Ог.
Ме йӧвсӧ...
— Но, ю.
— Вот кутшӧм, мама, делӧясыс, — друг шуис сійӧ.
На костса отношениеясын чувствительность некор эз вӧв.
Первой видзӧдлӧмсянь кажитчыліс, мый и родственнӧй матыслуныс абу, мый кыкнанныс олӧны асланыс олӧмӧн.
Мунлісны удж вылӧ и волісны разнӧй кадӧ, та вӧсна гортас пӧшти эз аддзысьлывны.
Удж вылын аддзысьлігӧн сёрнитісны делӧяс йылысь, и мамыс шуліс сійӧс: директор.
Кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧт, мамыс меліаліс да лелькуйтіс.
Сэсся муніс ыджыд олӧмӧ, писӧ колис бабыс ки вылӧ.
Коростелев лыддис, мый тайӧ правильнӧ.
Бабыс дӧмліс сылы гачьяссӧ да висьтавліс мойдъяс.
Таысь кындзи бабыс нинӧм вылӧ нин эз туй, а мамыс туйис.
Мамыслы сетісны орден.
Коростелев гордитчис мамнас.
Сійӧ радейтліс мамсӧ нежностьтӧг: мам вына, сыысь абу слабджык, мыйла сылы нежностьыс?
Мукӧд йӧзкӧд сылы вӧлі интереснӧджык.
Мукӧд дырйи сійӧ весиг вунӧдліс мам йывсьыс.
И сӧвестьлысь йирӧмсӧ эз чувствуйт, сы вӧсна мый тӧдіс, мый мамыс мукӧд дырйиыс вунӧдлӧ жӧ сы йылысь и мый сылы мукӧд йӧзкӧд интереснӧджык.
И арталіс, мый тайӧ сідз жӧ правильнӧ.
Но олӧмлӧн зэв важнӧй минутъясӧ налӧн мӧвпъясныс обращайтчылісны ёрта-ёрт дінас.
Кор Коростелев муніс фронт вылӧ, сійӧс мучитіс, мый эз удайтчы прӧститчыны мамыскӧд.
Война чӧж — оз-оз, да и кутас доймыны сьӧлӧмыс: «мамкӧд эг прӧститчы...»
Демобилизуйтчӧм бӧрын муніс веськыда сы ордӧ; и сӧмын сэк, кор аддзис сійӧс да кутліс — вешйис сьӧлӧм вывсьыс тайӧ сьӧкыдторйыс...
И ӧні сылы окота лои пуксьыны орччӧн.
— Ӧбиднӧ жӧ, — шуис сійӧ.
Мам небыда вочавидзис:
— Мый зарабатывайтам, пиук, сійӧс миянлы и сетӧны.
— Вермисны чуткӧйджыкӧн лоны.
Турун пуктӧмнад ми кутшӧма справитчим.
Ме кӧ эськӧ аслам зептӧ пукті...
— Та йылысь эн и сёрнит, — шуис мамыс. — Тайӧ дзик мӧд сёрни.
Аслыд зептад — сэк эськӧ дзик мӧд ногӧн бюро вылад тэкӧд сёрнитісны, и ме эськӧ мӧдног сёрниті.
Коростелевлы лои яндзим да сійӧ содтіс:
— Либӧ частнӧй мортлы эськӧ вузалі.
— Да кыдз тэ эськӧ лысьтін.
Мый тэ висьталан, Митя.
Брильянтовӧйлысь ныв — частнӧйлы!
Тайӧ эз вермы эськӧ лоны, эз та вылӧ тэнӧ велӧдны ичӧтысянь.
Мый и тӧлкуйтны сы йылысь, мый оз вермы лоны.
Сійӧ сёрнитіс спокойнӧй, неуна мудзӧм гӧлӧсӧн:
— Сӧвсем он сы йылысь думайт.
Быдсяматорйыс юрад, а делӧыс яснӧй: должен старайтчыны партия водзын заслужитны, медым снимитасны выговорсӧ, — вот тэнад линия.
А ӧбижайтчыны, да артасьны, да быдсяма фантазияяс выдумывайтны — абу партийнӧй линия...
Ме вот думайта: ӧд тэ хозяйственник абу омӧль, кытысь тэнад тайӧ, мый друг босьтан да и ӧвтыштчан, вӧчан делӧыслы ущерб, нинӧм думайттӧг?
И ме чайта, мый тайӧ тэнад войнасянь.
— Кыдзи сійӧ?
— Зэв уна война дырйиыс быдсяма хозяйствоыс гибнитіс.
Артавны вӧлі некор и жалитны сідзжӧ.
Асланым каръяс кузя ковмывліс лыйлыны, медым врагӧс вӧтлыны.
Бӧръя воясас воюйтінныд озыра: сё снаряд лэдзанныд, рабочӧйяс тіянлы сюрсъясӧн выльӧс ыстӧны; ӧти уськӧдӧм самолёт пыдди — налӧй, босьтӧй дасӧс...
А сэк кості, кор тэ татшӧм роскошнӧя воюйтін, ми тані быд кукань вылын дрӧжжитім, асланым юбкаясӧн сійӧс вевттьывлывлім, асланым пызь паёкӧн, сійӧ жӧ Брильянтовӧйсӧ, вӧлі вердлывлам, видзим тіянлы, армиялы, быд грамм нянь да быд йӧв войт...
Правильнӧ сетісны строгӧй выговор.
Справедливость.
Велӧдчы артавны миянлысь добрасӧ...
да йӧвсӧ ю, тшыг ӧд.
— Война йывсьыд — вывті нин ті пыдӧ вужъяс видзӧданныд, — букышӧн шуис Коростелев. — Прӧстӧ, йӧйталі ме эсійӧ Аспазиянас.
Быттьӧ кӧ ме ог признайт, мый йӧйталі.
Ме сӧмын шуа, мый первойсьыд эськӧ позис и небыдджыка.
— Оз позь тэнӧ, Митя, небыдджыкасӧ.
Тэнад характерыд сэтшӧм — тэнӧ колӧ кучкавны чорыдджыка.
Мӧд ногӧн тэ гыжъясьыштан и сразу вунӧдан.
Тэнӧ нэм чӧжыд кутасны зэв ёна кучкавны, ме нин аддза.
— Аттьӧ бур предсказаниесьыд, — шуис сійӧ жугыля.
И рӧднӧй мам сылы паныд.
И рӧднӧй мам шуӧ: «тэнӧ колӧ чорыдджыка».
Ланьт, Коростелев, ю йӧвсӧ.
Асывнас муртса югдігас на сійӧ муніс коймӧд фермаӧ. Тосялы тшӧктіс лоны дасьӧн: кыдзи сӧмын Данилов помалас делӧяссӧ — нуны сійӧс станцияӧ.
Коймӧд фермаын тӧлӧдісны шобді кӧйдыс.
Уджалісны кык веялка и триер.
Веялкаяс сулалісны чистӧя, еджыдӧдз чышкӧм гумла вылын, а триер — вевта помещениеын.
Триер улысь кӧйдыссӧ новлісны йӧртӧдъясӧ.
Веялка дінын уджалысь нывбабаяс торъя зільлунӧн да радейтӧмӧн чукӧртісны кӧйдыс да кисьталісны сійӧс мешӧкъясӧ.
Коростелев видзӧдліс йӧртӧдъясас и кутіс любуйтчыны сӧстӧм, гырысь, югыд кӧйдыснас.
Да, думыштчис сылӧн, вот бара кӧдзам, и бара кутас шептасьны муяс вылын нянь, — выль кытш, олӧмлӧн помасьлытӧм кытш...
Сійӧ лэдзис чуньяс костӧдыс сьӧкыд кӧйдысъяссӧ да эз кыв, кыдзи кодкӧ пырис зернохранилищеӧ.
Видзӧдліс, кор мужичӧй ки вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс.
Бекишев.
— Любуйтчанныд?
Коростелев сдержаннӧя здоровайтчис.
— Он тӧдӧй, — юаліс сійӧ, — Данилов муніс?
— Муніс.
Тіянӧс юасис.
— Мый сылы колӧ?
— Сідз. Кӧсйис прӧщайтчыны.
Привет ыстіс.
Коростелев сӧмын чушкыштіс нырнас.
Первой выговор, а сэсся привет.
Тактика...
Сылы эз вӧв лӧсьыд, мый Бекишев локтӧма сы бӧрся.
«Должен эськӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм менам настроение.
Гашкӧ, меным ӧтнамлы окота олыштны».
Сійӧ вочавидзис Бекишевлы дженьыда, сы вылӧ внимание обращайттӧг, сёрнитіс мукӧдъяскӧд.
Но Бекишев быттьӧ эз казяв тайӧс, сёрнитіс прӧстӧя, спокойнӧя да дружелюбнӧя, и вочасӧн Коростелев небзис.
А луншӧр кежлас радпырысь думайтіс, мый вот Бекишев эз эновт сійӧс сьӧкыд настроениенас да тактичнӧя петкӧдлӧ сылы ассьыс дружбасӧ.
«Бур морт Бекишев», — думайтіс Коростелев, кор муяс кытшовтӧм бӧрын, кӧні гӧрисны нин зябь, найӧ верзьӧмӧн локтісны фермаысь.
Локтісны веськыда вундӧм муяс вомӧн да петісны ю дорӧ.
Чужӧмас налы ӧвтыштіс чӧскыд васӧд ыркыдӧн.
— Ог купайтчӧй? — юаліс Бекишев.
— Позьӧ...
Домалісны вӧвъяссӧ да пӧрччысисны гож сайын, бадь улын.
Ю вылын тайӧ кадӧ некод эз вӧв, сӧмын сё кымын метраӧн вылынджык чеччалісны да ваӧн резсисны гожъялӧм яя, пасьтӧм детинкаяс.
Коростелев котӧрӧн лэччис вадорысь, суніс, бӧр петіс да кутіс вартчыны мичаа.
Бекишев вартчис орччӧн мыш вылас, синъяссӧ блаженнӧя куньтыртӧмӧн.
— Ак... лӧсьыд! — шуис сійӧ.
Вадорӧ петӧм бӧрын чувствуйтісны став телӧас свежесть, кыпыдлун, вирлысь ӧдйӧ ветлӧм.
Коростелев водіс кымыньӧн лыа вылӧ.
— Лӧсьыд! — мӧдпӧв шуис Бекишев.
— Быд лун эськӧ тадзи кыкысь кымын сунлывны, — банбоксӧ лыа бердӧ топӧдӧм бӧрын шуис Коростелев, — некутшӧм курорт оз ков.
— Ме быд лун купайтча.
— Ог гӧгӧрво, — шуис Коростелев.
— Мый он гӧгӧрвоӧй?
— Кыдзи ті верманныд быд лун.
Ме асывсяньыс кыдзи заводита котравны — сӧмын сэки дугда, кор став йӧзыс узьны водаласны.
Мукӧд дырйи думыштлан: эк, эськӧ ю дорӧ котӧртлыны! — и некыдз кадсӧ он аддзы.
— Вот — аддзим жӧ ӧні, — пасьтасигас нюммуніс Бекишев.
Гырддзаяссьыс вылӧджык пуджӧм сосъяса, еджыд дӧрӧма, латшкӧс тушаа, ён, сійӧ пукаліс Коростелевкӧд орччӧн, видзӧдтӧг бӧръяліс лыаысь ичӧтик гӧгрӧс ракпаньяс да шыблаліс ваӧ, кутшӧмкӧ сӧмын сылы тыдалана мишеньӧ.
— Ог тӧд, — шуис Коростелев неокотапырысь, — ола ме быттьӧкӧ правильнӧя...
— Тайӧ тіянлы сӧмын кажитчӧ, — шуис Бекишев да метитчӧмӧн шыбитіс ракпань.
— Тіян ногӧн — неправильнӧя ола?
— Абсолютнӧ неправильнӧя.
— Тайӧ нӧ мый серти?
— Весиг купайтчыны оз сюр кад.
Мый нӧ сэні правильнӧйыс?
Но, купайтчӧмыд — сійӧ нинӧм, мелочь; а вот сійӧ, мый ті он велӧдчӧй, сійӧ нин дзик неправильнӧ и весиг преступнӧ.
Тайӧ мӧвпыс не ӧтчыд воліс юрас Коростелевлы, сійӧ вӧлі тревожнӧй, Коростелев вӧтлывліс сійӧс.
«Кор нӧ меным! — думайтіс сійӧ. — Вот бурмасны делӧясыс, сэки кута велӧдчыны».
И ӧні сійӧ шуис:
— Кытчӧдз ог вайӧдӧ совхозсӧ дзоридзалан состояниеӧдз, меным велӧдчыны некор.
Данилов шуліс, тӧвнас кутшӧмкӧ курсъяс обласьтын воссясны совхозъясса директоръяслы, — сідзкӧ, ветла, велӧдчышта.
А мый купайтчӧм йывсьыд да мукӧдторъяс йывсьыд, то кымынысь, ещӧ весиг кор пионерӧн на вӧлі, составляйтлі лунся режим, и ӧти здукӧн тайӧ режимыс дзугсьыліс, ог тӧд мыйла.
— Ті уверенӧсь, — внимательнӧя помӧдзыс кывзӧм бӧрын юаліс Бекишев, — мый тіянлы удайтчас вайӧдны совхозтӧ дзоридзалан состояниеӧдз, систематическӧя да серьёзнӧя велӧдчытӧг?
Олӧмыс мунӧ водзӧ — онӧ полӧй бӧрӧ кольӧмысь?
— А практиканым? — ӧдйӧ чеччигмоз шыасис Коростелев.
— Практикасӧ ті нинӧм туйӧ он пуктӧй?
— Практикатӧм теориялы ог верит, — шуис Бекишев. — Ог верит теориятӧм практикалы.
Вит во мысти онӧ мӧдӧй вермыны руководитны совхозӧн.
Весиг водзджык: кык-куим во мысти. — Быд фраза бӧрын сійӧ ӧдйӧ да резкӧй движениеӧн шыбитліс ракпань. — Дас во мысти кутанныд чувствуйтны асьнытӧ балластӧн.
Сійӧ йӧзыс, кодъясӧн ті ӧні руководитанныд, панъясны тіянӧс.
И нинӧм сэк тіянлы оз отсав — ни боевӧй заслугаяс, ни практическӧй знаниеяс, ни сійӧ, мый тіянӧс радейтӧны, — да, тіянӧс радейтӧны, кутісны радейтны... зэв бура относитчӧны... но, кӧть мый, а бӧрӧ кольччӧм оз прӧститны.
— А кадыссӧ, кадыс! — горӧдіс Коростелев. — Кытысь ме сійӧс босьта, ӧд суткисӧ меным некод оз нюжӧд!
И сэки Бекишев скӧрмис — первойысь.
Быттьӧ кымӧр вевттис сылысь чужӧмсӧ, да видзӧдласыс лои скӧр.
— Ог кӧсйы уговаривайтны, быттьӧ ті ичӧтӧсь, — кӧдзыда шуис сійӧ, ачыс эз видзӧд Коростелев вылӧ. — Челядьлӧн мудералӧм.
Ті сійӧс думыштінныд, медым асьтӧ ас водзад оправдайтны.
А тані сӧмын дышлун, обыкновеннӧй детинкалӧн дышлун, вот кыдзи школьниклы абу окота велӧдны урокъяссӧ...
Мӧдім.
«Сійӧ прав, и нинӧм вочавидзны, — пасьтасигмозыс думайтіс Коростелев.
— Колӧ, колӧ велӧдчыны! — думайтіс сійӧ Бекишевкӧд вадор пӧлӧн орччӧн мунігӧн.
— Таво, буракӧ, сёр нин сетны заявлениесӧ; но мӧд во сета... обязательнӧ!
А то — збыль, колян, дзикӧдз колян, пропадитан!..»
Гожӧмнас олӧмыс лоӧ зэв нин шуда, гажа.
Гожӧмнас морт купайтчӧ юын, сэсся петӧ вадорӧ да туплясьӧ пӧсь лыа пиын, кыдзи сукаръяс пиын котлет, да сэні жӧ лыасьыс стрӧитӧ крепостьяс да каръяс, сэсся бара пырӧ ваас, и сы бӧрся чеччалӧны вадорсянь кузь кока лягушкаяс, а увйылын вугралігтыр пукалӧ дзирдалысь зарни юрсигусь да муртса-муртса качайтчыштӧ увйыскӧд тшӧтш.
Гожӧмнас раскыс, коді тӧвнас сэтшӧм ылын, вӧлӧмкӧ горт дінсяньыд дзик матын;
Серёжа быд лун ветлӧ сэтчӧ.
Тайӧ первой гожӧм, кор мамыс лэдзис сійӧс ветлӧдлыны раскас детинкаяскӧд, гырысьястӧг.
А кутшӧм лӧсьыд гырысьястӧгыс, найӧ кӧ эськӧ тӧдісны!
Гожӧмын оз ков шнуруйтны да разьны шнуркияссӧ ботинкиысь (лишнӧй удж, кодӧс думыштӧмаӧсь йӧзӧс мучитӧм могысь) и вообще воштыны кад пасьтасьӧм да пӧрччысьӧм вылӧ: котралан трусикӧн, и сӧмын рытнас мам горзӧ кильчӧ вывсянь:
— Серёжа, кӧні тэ, лок дӧрӧмась, ыркыд нин!
И быд лун лышкыда сетӧ виччысьтӧм открытиеяс да радлунъяс.
Серёжалӧн медся ыджыд радлуныс тайӧ гожӧмнас — чавкан.
Чавкансӧ вайис Васька.
Сійӧ вӧлі виж вома, лэбавны эз куж, муртса ветлӧдліс джоджӧ ляскысьлігтыр да бӧжсӧ кыскигтыр.
— Кытысь тэ сійӧс аддзин? — юаліс Серёжа.
— Миян садйысь, му вывсьыс, — вочавидзис Васька. — Позсьыс усьӧма.
— А мыйла тэ сійӧс позъяс бӧр эн пукты?
— Сы вылӧ абу гижӧма, кутшӧм позйысь сійӧ.
Сэн чавкан позйыс лыдтӧм.
Мӧд позйӧ кӧ пуктыссяс, найӧ кокаласны сійӧс кувтӧдзыс.
Чавкан восьтіс вомсӧ да горӧдіс: «Кау!»
— Сёйны корӧ, — шуис Васька.
Серёжа пуртӧн кодйис сирень куст улысь мусӧ, аддзис кымынкӧ нидзув да сетіс чавканлы.
Сійӧ, ас горшлун вӧснаыс виньдалігтыр, ньылыштіс найӧс да горӧдіс ещӧ гораджыка: «Кау! кау!»
— Козьнав сійӧс меным, — шуис Серёжа.
— А мый сы пыдди сетан? — юаліс Васька.
— Ме ог тӧд, — жугыля шуис Серёжа, ачыс чувствуйтіс, мый ӧні Васька сійӧс грабитас.
— Ладнӧ, артмӧдчам, — шуис Васька, сы вӧсна мый сразу эз вермы думыштны, кутшӧм дон корны чавкан вылӧ. — Тэ сійӧс, медсясӧ, бура верд, а то кулӧ.
Найӧ, катша-ракаыд, пӧтлытӧмӧсь.
Сійӧ муніс, а сьӧд, пашкыр гӧна, горзысь да юрсӧ бергӧдлысь лэбач коли Серёжа ордӧ.
Зайка-кань, кодӧс садьмӧдӧма чавканлӧн горзӧмыс, нюжмасигтырйи петіс терраса вылӧ да видзчысьӧмӧн кутіс исасьны.
— Эн лысьт! — горӧдіс сы вылӧ Серёжа. — Эн лысьт вӧрзьӧдны сійӧс!
Ме тэныд сета!
— Ок, Серёжа, — шуис Марьяна, — и вӧчин жӧ тэ аслыд удж...
Ӧні Серёжа асывсяньыс рытӧдзыс вӧлі уджалӧ: кодйис му да корсис чавканлы нидзувъяс.
Чавкан оліс сы жырйын, кубикъясысь ректӧм кӧрӧбкаын, кытчӧ уліас вӧлі вольсалӧма небыд рузумъяс да вата.
Лунтыр сылӧн требуйтана горзӧмъясыс кылісны керка пасьта.
Кадысь кадӧ сійӧс колӧ вӧлі юктавны: сійӧ чатӧртліс юрсӧ да восьтыліс вомсӧ, и Серёжа чайнӧй паньӧн кисьтліс сылы вомас ва.
Ӧдзӧс да ӧшинь лон видзны, медым Заика эз пыр жырйӧ.
— Мустӧм лэбач! — шуис Иконников. — Шензя, Марьяна Фёдоровна, мыйла ті лэдзанныд.
А кыдзи он лэдз, Серёжа кӧ вӧдитчӧ тайӧ лэбачыскӧд?
— Галя-Галя! — горзіс сійӧ дворсянь, ворсан ведраын сылы нидзувъяс вайигмоз, и чавкан шыасьліс жырсянь гораа «кау!» горзӧмӧн.
Сійӧ вердіс чавканӧс да шуаліс:
— Коньӧр!
Тшыг!
Но сёй, сёй, Галя-Галя-Галя!
Тадзи сійӧ велӧдіс чавканӧс тӧдны ассьыс нимсӧ.
Коли кык кымын недель, и чавкан ӧткажитчис пукавны кӧрӧбкаын.
Сійӧ требуйтіс, медым лэдзисны сійӧс ывла вылӧ.
Серёжа восьтіс ӧдзӧс.
Юрсӧ бергӧдлігтыр, син мольяснас югъялігтыр, чавкан вуджис порог вомӧн, прӧйдитіс столовӧйӧд да петіс терраса вылӧ.
Сэні стул улын нюжӧдчӧмӧн узис Зайка.
Сійӧ восьтіс синсӧ да видзӧдліс чавкан вылӧ.
Морӧссӧ чургӧдӧмӧн чавкан матыстчис сы дінӧ, каркнитіс да кокыштіс сылы синмас — Зайка муртса удитіс куньны синсӧ.
Кань пуксис да мыйкӧ дыра следитіс чавкан бӧрся; сэсся, тыдалӧ, решитіс, мый бурджык не кутчысьны сы бердӧ, жугыля да дӧзмӧмпырысь муніс жыръясӧ.
Чавкан быдмис.
Делӧвитӧй походкаӧн, шатласигтыр да чеччалігтыр, сійӧ ветлӧдліс керкаӧд да дворӧд.
Ачыс лукйысьліс сирень кустъяс улын — корсьліс нидзувъяс.
Сёйигӧн лэбзьывліс пызан вылӧ да кватлавліс тарелкаысь макаронъяс да капуста.
И Зайка, и Букет-пон полісны сыысь: сійӧ лэбзьывліс налы юр вылас да ёна кокавліс юр пыдӧсас.
Курӧгъяс шызьылісны, кор чавкан матыстчыліс на дінӧ.
Сійӧ гусявліс югъялан торъяс: кутісны вошласьны чайнӧй паньяс, воши Марьяналӧн ичӧтик ножич.
Эз сразу гӧгӧрвоны, мый корсьнысӧ найӧс колӧ чавкан кӧрӧбкаысь (узьліс сійӧ важмозыс Серёжа жырйын, кӧрӧбкаын).
Тётя Паша поліс пӧрччыны ӧчкисӧ: сӧмын на пуктас сійӧс пызан вылӧ либӧ ӧшинь вылӧ — видзӧдан да чавкан бара нин кыссьӧ на дінӧ, бокногӧн, чеччалігтыр, гусясьысь синнас видзӧдігтыр.
— Садӧкӧ колӧ пуксьӧдны сійӧс! — шуис Иконников.
Но некод сыкӧд эз сӧгласитчы: тайӧ керкаас некор эз видзлыны лэбачьясӧс садӧкын.
Дальньӧй уличавывса детинкаяс садь быртӧдзныс радейтісны чавканӧс.
— Галя-Галя! — лунтыр кыліс ывла вылын горзӧм.
— Кау! — вочавидзліс чавкан, но бокӧвӧй гӧлӧс вылӧ эз мун, мыйӧн ёна гордитчис Серёжа.
Сійӧ ветлывліс чавканкӧд прогулка вылӧ.
Серёжа мунӧ детинкаяс кытшын, а чавкан пукалӧ сы пельпом вылын.
Ӧтчыд чавкан воши гортысь.
Серёжа котраліс кар пасьта да чуксаліс: «Галя-Галя!»
Сійӧ эз шыасьлы.
Серёжа бӧрдіс да бара чуксаліс.
Рытнас Марьяна мырдӧн нуӧдіс сійӧс гортас да водтӧдіс вольпасьӧ.
Серёжа видзӧдліс тыртӧм кӧрӧбка вылӧ, коді сулаліс камод вылын, да бӧрддзис.
Друг ӧшинь сайын кустъяс кутісны шарӧдчыны, да чавкан лэбзис жырйӧ — и веськыда Серёжа дінӧ!
— Галя-Галя! — горӧдіс сійӧ чеччыштігмоз.
Чавкан кокын вӧлі рузумтор.
— Видзӧдлы, Серёженька, — шуис Марьяна, — сійӧс кӧртавлӧмаӧсь, а сійӧ орӧдӧма кӧртӧдсӧ и лэбӧма тэ дінӧ!
Но сэсся чавкан всё-таки эновтіс Серёжаӧс.
Сы дінӧ кутіс волывлыны мӧд чавкан, найӧ дыр гуляйтлісны ӧтлаын дворӧд да мый йылысь кӧ сӧвещайтчисны.
— Найӧ лэбасны, — шуис Марьяна. — Найӧ думыштӧмаӧсь вӧчны поз.
Такӧд нинӧм он вӧч, Серёженька.
Лэбач должен вӧчны поз.
И чавкан лэбзис.
Тайӧ вӧлі вывті шог, но нинӧм он вӧч — Серёжа гӧгӧрвоис, мый нинӧм он вӧч.
Кыкысь чавкан воліс гӧститны.
Ветлӧдліс терраса кузя, повзьӧдліс Зайкаӧс, кватайтіс шыд пиысь макаронъяс, а мӧдыс пукаліс ув вылын да видзӧдіс, кыдзи сылӧн пӧдругаыс безобразничайтіс гӧститігас.
Сэсся найӧ дугдісны волывлыны.
Тыдалӧ, найӧ вӧліны вывті занятӧсь поз лӧсьӧдӧмнас, и налӧн эз вӧв кадыс волывлыны гӧститны.
КВАЙТӦД ГЛАВА
АР
Со школа.
Сійӧс сӧмын на стрӧитісны.
Югыд кирпичьяс вылысь, кодысь тэчӧма школасӧ, абу на лэбӧма гӧрд бусыс.
Школа вевт вылын кык труба.
Кыкнансьыс тшын петӧ: ломтӧны пачьяс, кӧть кӧдзыдъясӧдзыс ылын на — лунъясыс вывті бурӧсь, мичаӧсь; ломтӧны, медым ӧдйӧджык косьмас зданиеыс.
Унасикас краска ковмис школа стрӧитігӧн: вевтыс турунвиж рӧма, джоджыс коричневӧй, классъяс — югыд-вижӧсь да еджыдӧсь, коридор — кельыдлӧз.
Став краскаясыс ӧти дукаӧсь: кылӧ выль, праздничнӧй дук.
Вайисны оборудование: партаяс, стулъяс, пызанъяс, шкапъяс, ыджыд класснӧй дӧскаяс, кык гӧгрӧс лӧз глобус да ва видзан бакъяс: восьтан кран — ваыс вомад фонтанӧн.
Кыскисны IV классӧ шкап, шкап вӧлі сьӧкыд, гижнитіс кӧсяк, выльӧн на краситӧм джоджӧ колис ассьыс грубӧй пу кокыслысь туйсӧ.
Воліс маляр, краситіс туйсӧ, тшӧктіс, медым кык лун некод эз пырав IV классӧ.
Школа гӧгӧрсӧ весалісны стружкиясысь, чагъясысь, кирпичторъясысь.
Весалӧм му вылӧ кӧрт зырйӧн, паличьясӧн, бечевкаӧн пасъялісны будущӧй аллеяяслысь визьяс, будущӧй клумбаяслысь, ягӧдникъяслысь, опытнӧй градъяслысь контуръяс.
Школаӧ волывлісны комиссияяс, ӧти бӧрся мӧд: строительяс, врачьяс, велӧдысьяс.
Ачыс райисполкомса председатель воис и ачыс партия райкомса секретарь Иван Никитич Горельченко.
Найӧ лӧсьыдтӧма пуксьывлісны ичӧтик партаяс сайӧ, кодъяс сайын некод на эз пукавлы, паныдӧн ыджыд сьӧд дӧскаяслы, кодъяс вылӧ нинӧм на эз вӧв гижӧма, и чужӧмъясыс налӧн лоліны смущённӧйӧсь, сы вӧсна мый ставныс найӧ тайӧ здукас казьтылісны ассьыныс школьнӧй вояссӧ, и быдӧнлӧн нормыліс сьӧлӧмъясныс, и быдӧн зілисны дзебны сійӧс.
Сӧмын Иконников татшӧм слабостьясыслы эз сетчыв.
— Но, кыдзи? — юаліс сылысь Коростелев. — Бур школаыс?
— Зэв ёна кылӧ краска дук, — шуис Иконников да сӧстӧм носовикӧн ӧвтчигтыр ӧдйӧджык петіс ывлаӧ...
Но чӧрт сыкӧд.
Талун, кор ставыс — выль, праздник, лӧсьыд, — ог кутӧй сёрнитны Иконников йылысь.
Сы йылысь мӧдысь, кор дзугсяс поводдяыс да лоӧ лёк настроение.
Август тӧлысьлӧн бӧръя лунъяс.
Школаӧ локтӧны батьяс да мамъяс, вайӧдӧны челядьӧс, вайӧны метрикаяс да оспа прививайтӧм йылысь справкаяс.
Кык мам пырисны канцелярияӧ.
Кык челядь, детинка да нывка, виччысьӧны найӧс коридорын.
— Меным важӧн нин сизим арӧс, — шуӧ нывка. — Менам чужан луныс вӧлі мартын.
А тэнад кор?
Сылӧн рыжӧй ичӧтик кӧсаяс, кодъясӧс кӧлачьясӧн кӧрталӧма пельяс весьтас, да сьӧд збой синъяс.
Детинка видзӧдӧ сы вылӧ шай-паймунӧмӧн.
— Ме верма серпасавны пароход, — шуис сійӧ.
— Фу, пароход! — шуӧ нывка. — Пароходтӧ быд йӧй кужӧ.
А тэ кужан серпасавны вӧв?
Небӧг стопа тырӧн мунӧ Марьяна.
— Кутас кӧ сійӧ сувтӧдны менӧ пидзӧс вылӧ, — шуӧ детинка, — ме кӧть мый, а ог сувт.
— Сійӧ оз кут сувтӧдны пидзӧс вылӧ, — шуӧ нывка. — Сійӧ кутас вӧтлывны миянӧс классысь.
И найӧ дыр видзӧдӧны Марьяна вылӧ.
...Сентябр первой лун, выль велӧдчан волӧн первой лун.
Оз жара югъяв сентябрся асъя шонді.
Треугольникӧн лэбзьӧ енэжын турияслӧн стая.
И челядь сумкаясас ӧвтчигтыр локтӧны муяс вывті.
Кор зильгис звонок, коді висьталіс урок помасьӧм йылысь, Марьяна сувтӧдіс челядьсӧ параясӧн, петкӧдіс ывлаӧ да сдайтіс мамъясыслы, кодъяс локтӧмаӧсь встречайтны ассьыныс быдтасъяссӧ.
Мамъяс син водзын первой класс организованнӧя мӧдіс посёлокъясӧ, гортъясӧ.
«Сэтшӧм жӧ ичӧтӧсь, кутшӧм и менам Серёжа, — на бӧрся видзӧдігмоз думыштіс Марьяна.
— Классын найӧ оз кажитчыны сэтшӧм посниӧсь...»
Марьяна бӧр пырис классӧ, пуксис парта вылӧ да юрсӧ кинас пыкӧмӧн пукалыштіс, сійӧ впечатлениеяссьыс шойччигмоз, кодъяс лоины сылӧн самостоятельнӧй уджын первой лунас.
Он вермы сразу помнитны, кодӧс кыдзи шуӧны.
Помнитсьӧны нимъясыс сӧмын налӧн, кодъяс дурисны, либӧ кыдзкӧ мӧд ногӧн петкӧдлісны асьнысӧ.
Рыжӧй кӧсаа нывкалӧн, кодлӧн кӧсаяссӧ гартӧма кӧлачӧн, нимыс Серафима, Фима.
Сійӧ пыр шӧпкӧдчӧ суседъясыскӧд; пинясис сы бӧрладорын пукалысь нывкакӧд.
Пинясисны вашкӧдчӧмӧн, но ставныс дугдісны кывзыны Марьяналысь да видзӧдісны пинясьысьяс вылӧ.
Лои торкны урок:
— Мый тіян сэні вӧчсьӧ, челядь?
— Сійӧ босьтіс менсьым резинка и оз сет! — шуис Фима, сьӧд синъясыс сылӧн югъялісны.
— Сувт! — шуис Марьяна. — Кор тэ дінӧ шыасьӧ преподаватель, колӧ сувтны.
Фима сувтіс.
— Ӧні вочавидз меным.
— Сійӧ босьтіс менсьым резинка и оз сет, — спокойнӧя нин висьталіс Фима.
— Пуктӧй резинкаястӧ, став мукӧдторъястӧ партаяс пытшкад, — шуис Марьяна. — Медым партаяс вылад нинӧм эз вӧв.
Пуктӧ киястӧ мышланьыд, со тадзи.
Видзӧдӧй ме вылӧ да внимательнӧя кывзӧй сы вӧсна мый сійӧ, мый ме ӧні висьтала, зэв важнӧ.
Ставӧн кутісны вӧрны — налы окота вӧлі выполнитны велӧдысьлысь тшӧктӧмъяссӧ, да и асьныс найӧ радӧсь вӧліны вӧрыштны, — и кутісны сюявны учебнӧй принадлежностьяссӧ партаясӧ,
найӧ вайӧмаӧсь школаӧ резинкаяс, краскаяс, уна рӧма карандашъяс да петкӧдлісны ӧта-мӧдыслы.
Детинка дінӧ, кодлӧн вӧлі зэв кыз карандаш, кодӧн позьӧ вӧлі гижны лӧзӧн, гӧрдӧн дай турунвижӧн, переменаяс дырйи волісны весиг мукӧд классъясысь — видзӧдлыны тайӧ интереснӧй карандашсӧ.
Найӧ веритісны велӧдысьлы, мый сылӧн висьталанторйыс зэв важнӧй, но кывзыны дыр эз вермыны.
Со кодлӧнкӧ ичӧтик вомыс паськаліс быттьӧ «О» шыпас да кузя очсыштіс; пыр жӧ кутісны очсавны и мукӧдъяс.
Бӧръя партаяссянь кыліс шӧпкӧм, юръяс кутісны бергавны, челядьлӧн синъясыс вешйисны Марьяна вылысь бокӧ, вылӧ, улӧ.
Синъяс лӧзӧсь и рудовӧсь, сьӧдӧсь и карӧйӧсь — станыс вешйисны...
Мӧд урок вылын друг тыдовтчис, мый нывка, коді пукаліс медводдза парта сайын веськыдладорас, абу.
Марьяна муніс корсьны нывкаӧс и аддзис велӧдысьяс жыр ӧдзӧс дорысь.
— Мый тэ тані сулалан? — юаліс Марьяна. — Мыйла он мун классӧ?
— Ме вунӧді, кытчӧ колӧ муннысӧ, — шуис нывка. — Ме ылалі.
Найӧ мӧдісны классӧ.
Классысь налы паныд петіс мӧд нывка, кутчысис Марьяна юбкаӧ да кутіс мунны орччӧн.
— Тётя, — шуис сійӧ, — менам горшӧй косьмӧ.
Мӧд урок бӧрын Марьяна нуӧдіс челядьсӧ му вылӧ да ворсыштіс накӧд.
Вадик нима детинка пыр котӧртліс бокӧ да шыблаліс нывкаяслы муӧн.
Сэсся Марьяна пуксис накӧд му вылӧ да гораа лыддьыштіс.
Лыддьӧмсӧ кывзісны окотапырысь, сӧмын Вадик бӧръявылас унмовсис.
— Вадик узьӧ, Вадик узьӧ, — пыр жӧ юӧртісны уна гӧлӧсӧн.
— Эн садьмӧдӧй сійӧс, — шуис Марьяна. — Мед шойччыштас.
Вадик медся уна видзис вынсӧ — котраліс, дурис, горзіс.
Узигас чужӧмыс сылӧн вӧлі невиннӧй, рам; синлысьяссьыс вуджӧрыс вӧлі чужӧм шӧрӧдзыс.
«Ставсьыс наысь йӧз лоасны, — думайтіс Марьяна. — Но кор на ещӧ тайӧ лоас, а ӧні кодсюрӧ оз тӧдны весиг, мый выльлун бӧрын мунӧ вторник...»
Ӧта-мӧд бӧрся кутісны кывтны уджалан лунъяс, кодъяс шусисны учебнӧй лунъясӧн, кодъясӧс юклӧма учебнӧй часъяс вылӧ.
Учебнӧй час дас вит минутӧн дженьыдджык обычнӧй часысь.
Марьяналы кажитчыліс сійӧ то вывті кузьӧн, то вывті дженьыдӧн: сӧмын на овладейтан челядь вниманиеӧн, сӧмын на казялан, мый тэнсьыд кывзӧны и гӧгӧрвоӧны, а сэн звонок, юръяс бергӧдчӧны ӧдзӧслань, кодкӧ чеччыштӧ парта сайсьыс, и уроклы пом.
Мыйсюрӧӧ сійӧ челядьӧс велӧдіс нин.
Кор сійӧ пырӧ классӧ, найӧ ӧні дружнӧя сувтлісны да здоровайтчисны.
Зільӧмысла налӧн здоровайтчӧмыс вӧлі артмӧ гора нестройнӧй «ура» кодь.
— Ньӧжйӧджык, челядь, ньӧжйӧджык колӧ здоровайтчыны.
Сійӧ тӧдіс ставнысӧ нимъясӧн и фамилияясӧн, тӧдіс, код вылӧ позьӧ надейтчыны, а код бӧрся колӧ дугдывтӧг следитны.
Урокъяс бӧрын сійӧ пыравліс гортаныс то ӧти ученик ордӧ, то мӧд ордӧ; тӧдмаліс, кыдзи ученикыс олӧ, эм-ӧ сылӧн занимайтчан места, кутшӧм йӧз семьяас.
Пӧшти пыр лолывліс, мый колӧ судзӧдны пальто вылӧ либӧ пес вылӧ ордер, либӧ устроитны детскӧй садйӧ ичӧтджык воксӧ, медым мездыны ыджыдджыксӧ кага видзӧмысь...
Челядьлӧн быдӧнлӧн аслас особенностьяс.
Саша — художник, фантаст.
Гижалӧ палочкаяс и друг сылы лоӧ гажтӧм, и сійӧ заводитӧ серпасавны: палочкаясысь вӧчалӧ трубаяс, кытысь петӧ тшын, а уліас серпасалӧ пароход.
Гӧрд юра Фима шуӧ <ns>«арихметика»</ns>.
И нинӧм оз позь вӧчны такӧд.
— Арифметика! — шуӧ Марьяна. — Со кывзы: <ns>арифффметика</ns>! — сійӧ мыйвынсьыс шуӧ «ф» шыпас.
— <ns>Ариххххххметика</ns>! — зіля шуӧ сы бӧрся Фима, мыйвынсьыс нюжӧдӧ «х» шыпас.
Вадиклы колӧ сетны кадысь кадӧ вӧрыштны: ыстывны мыйлакӧ либӧ тшӧктыны восьтыны форточка.
Мӧд ногӧн сійӧ либӧ унмовсяс, либӧ урок дырйи мыйкӧ вӧчас ковтӧмтор.
Гижисны «а».
Марьяна гижтіс дӧска вылӧ куим горизонтальнӧй визь и кымынкӧ кӧсӧй визь.
— Со, челядь, шыпас «а».
Тайӧ письменнӧй «а», письменнӧй ичӧт «а».
Ӧні ми кутам гижны тайӧ шыпассӧ.
Видзӧдӧй внимательнӧя менам ки бӧрся.
Заводитам тасянь, шӧрса визьсянь.
Нуӧдам вывлань, вылысса визь дінӧ.
Сэсся шуйгавылӧ, улӧ, уліса визь дінӧдз, сэсся веськыдвылӧ и вывлань.
Ӧні орччӧн вылісяньыс увлань нуӧдам палочка, личкӧмӧн, палочкалысь помсӧ чукыльтам, ті татшӧм палочкаяссӧ кужанныд нин гижнысӧ.
Артмис шыпас «а».
Гижам ещӧ ӧтчыд: вывлань, шуйгавылӧ, увлань, вывлань... да сы дінӧ пуктам палочка.
Гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим — кыліс нестройнӧй «ура» кодь горӧдӧм.
— Ставныдлы гӧгӧрвоана?
— <ns>Стааавлы</ns>!
— Гижӧй, — шуис Марьяна.
Кутісны дзуртны перӧяс.
Марьяна гижис дӧска вылӧ ещӧ кымынкӧ ыджыд мича «а», пуктіс мелсӧ, муніс партаяс костӧд, видзӧдліс тетрадьяс вылӧ да повзис.
Пӧшти ставныс пыр жӧ вунӧдӧмаӧсь, кытысянь заводитнысӧ.
Коді заводитӧма вылісянь, коді улісянь.
Кор катӧдісны перӧсӧ вывлань, перӧ дзуртіс, крукасьліс бумагаӧ да резіс листбок вылӧ черниласӧ.
Вадиклӧн весиг чужӧмас вӧліны посни чернила чутъяс...
Шыпасъяс пӧрӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ, шыпас визьясыс унджыкыслӧн артмӧмаӧсь чукыльӧн, бӧжъяссӧ збоя лэптӧмаӧсь вывлань.
«Мый нӧ тайӧ, — дӧзмӧмпырысь думыштіс Марьяна, — збыль ӧмӧй тайӧ сэтшӧм сьӧкыд...»
Сизим арӧсаяс уджалісны зіля.
Марьяна аддзис челядьлысь копыртӧм юръяссӧ, челядьлысь чукыртчӧм плешъяссӧ да чудовищнӧй знакъяс, кодъяс артмалісны тетрадьясын татшӧма зільӧмсьыс, и друг гӧгӧрвоис:
да, тайӧ зэв сьӧкыд — первойысь гижны «а» шыпас.
Сійӧ пуксис Вадик дінӧ, босьтіс сылысь парсассьӧм да чернилаӧсь ичӧтик кисӧ да новлӧдліс сійӧс сэтчӧдз, кытчӧдз киыс эз кут гижны правильнӧя.
Сэсся сійӧ сідз жӧ пуксис Катя дінӧ, сэсся Саша дінӧ...
Та вылӧ ковмис некымын урок; сэтчӧдз дӧзмис Марьяна «а» шыпасысь — весиг вӧтасис сы йылысь.
Дзуртӧны туйяс кузя сьӧкыда, джуджыда тэчӧм додьяс.
Котӧртӧны-мунӧны станциялань трёхтонкаяс да пятитонкаяс: колхозъясысь каръясӧ визувтӧ выль нянь.
Раскын гылалӧны коръяс, лэбачьяс эновтісны сійӧс, пемыд сім сёйис сылысь арся зарнисӧ.
Тӧв воӧм виччысигӧн сынӧдыс югыд да кос; ылӧдз да гораа кылӧ сэні и керасьӧм шы, и паровозлӧн горзӧм.
Огородъяс, кӧні вӧліны сэтшӧм рӧмъяс да быдсикас быдтасыс, куйлӧны гудйӧмаӧсь, тырӧмаӧсь мисьтӧм кор чукӧръясӧн.
Сӧмын ӧзим муяс вежӧдӧны мичаа да нежнӧя.
Выль школаса первой классын, велӧдысь Марьяна Фёдоровналӧн ученикъяс, велӧдісны нин дас шыпас.
Букварь кузя чуньнас новлӧдлігтыр найӧ лыддьӧны тешкодь ичӧтик рассказъяс:
<rus>«Рома мал.</rus>
<rus>Он малыш.</rus>
<rus>У мамы мыло.</rus>
<rus>Мама мыла Рому».</rus>
Тайӧ букварнӧй мамаыс пыр кодӧскӧ мыськӧ.
Кызьӧд листбок вылын сійӧ мыськис Шураӧс да Лушаӧс.
Кор кызь коймӧд листбок вылысь лыддисны:
<rus>«У мамы мыло.</rus>
<rus>На, Саша, мыло.</rus>
<rus>Саша сам мыл нос»</rus> —
ставныс кутісны шӧпкӧдчыны:
«Ачыс мыськис! Ачыс!»
Мам сӧстӧмлунысь мудзӧм челядь велалісны мудеритны.
Найӧ зэв кокниа помнитісны наизусть букварлысь кокньыдик текстъяссӧ да зэв бура помнитісны, кутшӧм текст, кутшӧм листбок вылын.
Картинкаяс вӧліны налы тӧдмалан пасъясӧн.
Тӧдісны, мый сійӧ листбок вылын, кӧні вӧлі серпасалӧма куим чушкан, гижӧма: <rus>«осы, росы, сыр, сор, сом»</rus> и водзӧ:
<rus>«Сыр у Ромы, а сом у мамы»</rus>.
Велӧдчысьяс эз лыддьыны шыпасъясӧн, а веськыда наизусть:
<rus>«Сыр у Ромы, а сом у мамы.</rus>
<rus>Мама, Саша, сало, мыло, сон, сын»</rus>.
Светлана эз видзӧдлы картинка вылӧ да лыддис «сон сын» сэн, кӧні вӧлі серпасалӧма майтӧг (быдлаын майтӧг) и кӧні колӧ вӧлі лыддьыны:
<rus>«У Шуры лом».</rus>
Та вылын и кыйис сійӧс Марьяна.
— Мый тэ лыддян? — юаліс сійӧ. — Кыті тэ лыддян?
— Таті, — шӧпкӧмӧн висьталіс Светлана рама ышловзигмоз. — Тані колӧ <rus>«у Шуры лом»</rus>.
— Но ӧд тэ аддзан, мый гижӧма <rus>«у Шуры лом»</rus>?
— Ме чайті, — шуис Светлана, — мый гижӧма <rus>«сыр у Ромы»</rus>.
— Кыдзи — чайтін?
Оз ков чайтны, а лыддьыны шыпасъясӧн.
Тэ пыр тадзи лыддян?
— Пыр, — пыдысянь ышловзьӧмӧн вочавидзис Светлана.
— Мыйла нӧ сідзкӧ тэ новлӧдлан чуньнад строчкаяс кузяыс, он кӧ видзӧд, мый гижӧма?
— Сы вӧсна, мый ті тшӧктанныд новлӧдлыны чуньӧн, — вочавидзис Светлана.
Мый нӧ артмӧ?
Сідзкӧ, найӧ оз велӧдчыны лыддьысьны сознательнӧя, а упражняйтӧны паметьсӧ.
А паметьыс налӧн и сытӧг вывті бур.
Кывбуръяс да сьыланкывъяс велӧдӧны зэв ӧдйӧ.
И некор найӧс оз дӧзмӧд кывбуръяс да сьыланкывъяс лыддьӧм, дасьӧсь кывзыны часъясӧн.
Мукӧдыс быттьӧ оз и кывзыны: видзӧдӧны бокӧ, бергалӧны места вылас, синъясыс рассеяннӧйӧсь;
а дугды лыддьынытӧ, юав: «Мый вылын ме дугді»? — вочавидзасны сорсьывтӧг...
Тыдаліс нин первой четвертьлӧн помыс.
Марьяна гордостьӧн думайтіс: «мый нӧ, менам первой итог оз ло омӧльджык настоящӧй, опытнӧй велӧдысьяс дорысь.
Со кутшӧм збоя ставныс лыддьысьӧны».
Вӧлӧмкӧ: оз лыддьысьны, а пызйӧны наизусть.
Марьяна гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд кывкутӧм куйлӧ сы вылын.
Войтырӧс велӧдысь.
Войтыр дӧверитіс сылы комын кык челядьлысь лов, комын кык судьба...
Сійӧ заводитліс представитны аслыс войтырсӧ, но тайӧ артмис сӧмын вывті уна йӧз, кыдзи ыджыд карын демонстрация вылын, вуджрасисны тӧдса чужӧмъяс преподавательяслӧн, кодъяс сійӧс велӧдісны, том зонъяслӧн да нывъяслӧн, кодъяс примитісны сійӧс коркӧ комсомолӧ, нывбабаяслӧн, кодъяскӧд сійӧ уджаліс турун пуктігӧн Чкалов колхозын, чужӧмъяс тыдовтчылісны да бӧр вошлісны...
Но вот мыччысис ӧти чужӧм, тӧдса медся посни чертаясӧдзыс, кӧть Марьяна аддзыліс сійӧс сӧмын портретъяс вылысь; и думнас сійӧ паніс сыкӧд сёрни:
«Сталин ёрт! — шуис сійӧ.
— Ме гӧгӧрвоа, кутшӧм тайӧ сьӧкыд.
Но ме сета сьӧлӧмӧс...»
Первой фермаын профилакторий эштіс, сьӧлӧм вылысь из быгыльтчис.
Настасья Петровна вуджӧдіс сэтчӧ ассьыс быдтасъяссӧ.
Югыд шоныд коридор йитӧ профилакторийсӧ выль рӧдилкакӧд: лӧсьыд, мича.
Зданиеыс кирпичнӧй, ыджыд ӧшиньяса, больничнӧй корпус кодь.
Ещӧ кык телятник да ӧти двор гырысь скӧтлы стрӧитӧма, вевттьӧма, вевтъяссӧ краситӧма, но абу на ни ӧшиньяс, ни ӧдзӧсъяс, ни джоджъяс, ставсӧ на колӧ вӧчны.
Мӧд кык дворыс, кыдзи водзвыв туналіс Иконников, эз эштыны: бара шливгӧ зэр, уджавны зэр улын оз позь.
Туйяс няйтсисны — ни подӧн, ни вӧлӧн он прӧйдит; муяс польдісны губка моз.
Кукань видзысьяс ветлӧны кузь гӧленя сапӧгъясӧн, юбкаяссӧ лэпталӧмӧн, медым оз пыр няйтыс куканьяс дінӧ.
Кӧтасьӧны эновтӧм стрӧйбаяс, видзӧдны на вылӧ гажтӧм.
— Сідзи ме и тӧді — шуӧ Коростелев Алмазовлы.
— Нэмсӧ ӧд оз зэр, — вочавидзӧ Алмазов, скӧрпырысь руд енэжӧ видзӧдігмоз.
— Дугдас.
— Кӧдздӧдас.
— Кӧдзыд дырйиыс помалам.
Важ, тыртӧм профилакторийӧ Алмазов лӧсьӧдіс мастерскӧй: сувтӧдіс мотора комбинированнӧй станок, механическӧй пила да уджаліс.
Ӧти бригада лӧсьӧдіс рамаяс, ӧдзӧсъяс, выль стрӧйбаяслы ӧградаяс, мӧд занимайтчис ремонтӧн да кутшӧмсюрӧ уджъясӧн: лӧсьӧдіс джоджъяс да кильчӧяс посёлокын, вӧчис трёхтонкалы выль кузов, а ӧні вӧчис додьяс турун кыскалігкежлӧ: матысмӧ тӧв...
Обеденнӧй перерыв дырйи Алмазов кольччывліс мастерскӧйӧ.
Керкаыс сылӧн вӧлі неылын, посёлокын; столовӧй зэв матын.
Но Алмазов вӧлі рад кольччывны кӧть час кежлӧ ӧтнасӧн.
Перйыліс сёян клеёнчатӧй сумкаысь, кӧні новлӧдліс инструментъяс, пуксьывліс кирпичысь тэчӧм пач водзӧ да закуситліс.
Пачын гажаа, югыда да яра сотчисны чагъяс да стружки.
Кор биыс ичӧтмывліс, Алмазов копыртчывліс, чеччывтӧг босьтліс джоджысь китыр стружки да шыбитліс пачӧ.
И видзӧдіс, кыдзи выль гажӧн ыргӧ югыд би.
Тося локтіс видлыны мужиксӧ.
Пырис быттьӧ мыжа — сійӧ кутіс полыштны мужикыслӧн упорнӧя чӧв олӧмсьыс да букыш синъяссьыс.
«Гашкӧ, контузия бӧрас сійӧ неуна «ненормальнӧй»? — корсюрӧ думайтліс сійӧ.
Ӧні сійӧ вайис йӧв да свежӧй, ещӧ пӧсь на рыська нянь.
— Но, тайӧ тэ дзик весьшӧрӧ, — шуис Алмазов, кор Тося пуктіс рыська няньяссӧ сылы пидзӧс вылас. — Мый нӧ ме, ичӧтик, медым меным юмов нянь?
Челядьлы коль.
— Тайӧ абу юмов, — шуис Тося. — Сӧмын колькйӧн мавтыштӧма, сы вӧсна и банйыштӧма.
Сійӧ пуксис да видзӧдіс мужикыс вылӧ.
Колӧ эськӧ сёрнитыштны сыкӧд...
Алмазов сёйис да чӧв оліс...
— Ме думайта... — заводитіс Тося.
— Ме, тӧдан, думышті — нинӧмла Надялы ӧні выль сапӧгъяс, регыд нин гынсапӧг ковмас.
А тӧвбыдӧн сылӧн кокыс век жӧ быдмас.
— Ладнӧ, — шуис Алмазов.
— А вот тэныд выль сапӧг колӧ.
Видзӧд, кыдзи киссьӧмаӧсь.
— Пӧчинита.
— Тайӧс пӧчинитам дай выльӧс вурам.
— Э, эновт! — шуис Алмазов. — Кутшӧм сэтшӧм гулянка кежлӧ!
Сійӧс скӧрмӧдіс Тосялӧн татшӧм тӧждысьӧмыс.
Дась мырддьыны челядьлысь ставсӧ, медым сӧмын бурджыка вердны да пасьтӧдны сійӧс.
Кодлы нӧ колӧны сылӧн сапӧгъясыс?
Ветлӧ дӧмасаӧн и кутас ветлыны.
— Челядь бӧрсяыд видзӧд бурджыка, — эз вермы асьсӧ кутны да шуис сійӧ. — Йӧзыслӧн, видзӧдан да, — став бурджыкторйыс челядьлы.
А тэ тьӧтка кодь.
— Ме тьӧтка кодь?
Мыжалӧмыс вӧлі сэтшӧм несправедливӧй да чорыд, мый Тося весиг эз сразу ӧбидитчы; падмӧмӧн сійӧ виччысис объяснениеяс.
Пачын биыс кусі.
Алмазов чагторйӧн вӧрӧдыштіс шомсӧ да шыбитіс стружкаяс; бара ӧзйис.
Сэсся сійӧ гартыштіс сёян колясъяссӧ газет пытшкӧ да пуктіс сумкаас.
Сэсся кутіс куритчыны.
Тыдалӧ, объяснениеяс сетны сійӧ эз кӧсйы.
Тося скӧрмис.
— Висьтавнытӧ тэныд нинӧм, — шуис сійӧ. — Прӧстӧ скӧрыдла усьласян.
Ен мед сетас, медым мукӧдыслӧн челядь вӧснаыс татшӧма висис сьӧлӧмыс, кутшӧма менам висьӧ.
Гашкӧ, не челядьыс кӧ...
Сійӧ эз помав, думыштчис...
— Но? — юаліс Алмазов. — Не челядьыс кӧ, сэки мый?
— Гашкӧ, эг и кут овны тэкӧд, — шуис сійӧ. — Мыйла меным?..
Став менам уджысь, став терпениеысь, сыысь, мый сӧмын тэ йылысь думайта...
— Вот сійӧ и эм, этшаджык ме йылысь думайт, — шуис Алмазов. — Тэ думайт челядь йывсьыд.
Ме и тэнад думтӧг ола.
Ӧдзӧс сайын кокшыяс.
Алмазов ланьтіс.
— Сэсся бара жӧ — тані абу места сёрнияслы, — шуис Алмазов бӧрынджык.
— Ӧні локтасны ребята сёйӧм бӧрын.
И быд минутӧ вермас кодкӧ пырны.
Тося чеччис да шыасьтӧг мӧдіс ӧдзӧслань.
Алмазовлы жаль лои сійӧ.
Окота лои шуны сылы мыйкӧ меліӧс, шуам кӧть: «Аттьӧ, йӧв вайӧмсьыд».
Но сійӧ эз шу.
Нинӧм ӧні он исправит некутшӧм кывъясӧн...
Либӧ мудзӧмыс, либӧ лёк поводдяыс действуйтіс Коростелевлы нервъяс вылӧ, — медся ичӧт нелючкиторйыс кутіс кыпӧдны шог да ӧбидалысь чувствояс.
«Ноксяна делӧ — овмӧсӧн веськӧдлыны», — кутіс думайтны сійӧ пыр частӧджык.
Быттьӧ нарошнӧ, помся кутісны лоны эз нелючкиторъяс, а гырысь неприятностьяс.
Первой неприятностьӧн вӧліны зэръяс.
Мӧдӧс вӧчис Чкалов нима колхозса председатель.
Ӧти мича лунӧ чкаловса колхозникъяс эз петны уджавны заводӧ.
Мый вӧсна?
Вӧлӧмкӧ, чкаловсаяслы тайӧ сезон кежас сэсся кирпичыс оз нин ков, а тулыссяньыс налӧн асланыс завод кутас уджавны.
Коростелев эз дышӧдчы — муніс колхозӧ.
— Тадз оз вӧчлыны.
Ме сувтӧда юалӧм райкомын.
Чкаловса председатель (чӧрт!) куньтыртіс синсӧ:
— А ті, Коростелев ёрт, тӧданныд, мый тіянлы запретитӧма вербуйтны уджалысьясӧс колхозъясын?
Думыштӧй асьныд, кытысь корсьны уджалысьяссӧ, ті — директор.
«Кутшӧм спокойнӧя позис эськӧ уджавны веттехникӧн.
Со миян Толя, муса зон, райскӧй олӧм сылӧн — и танцуйтны дом культураӧ ветлывлӧ, и самодеятельностьлы пьесаяс гижалӧ, быдтор вылӧ эм кад.
Ме тані пӧшти став велӧдлӧмсӧ нин дум вылӧ уськӧді и верми эськӧ бура уджавны веттехникӧн...
И пьесатӧ эськӧ сідзжӧ верми гижны.
А директорскӧй местасӧ мед займитас кужысьджык да хладнокровнӧйджык ёрт».
Октябр дас витӧд лунӧ чӧвтчис рекордистка Мушка.
Сійӧ должен вӧлі вайны витӧд кукань.
Первой куканясьӧмъясыс мунісны бура.
Веттехник Толя, муса зон, локтіс блед чужӧма да висьталіс, мый бедаыс лоӧма, тыдалӧ, сы вӧсна, мый Мушкалы сетавлӧмаӧсь ыджыд порцияясӧн силос.
— Коді разрешитіс сылы силоссӧ? — Толяӧс торкигмоз юаліс Коростелев.
— Рационсӧ Бекишев кырымалӧма, — шуис бледӧдӧм Толя.
— Ноко, корлы сійӧс.
Бекишев замещайтіс Иконниковӧс, коді муніс командировкаӧ.
— Бекишев, Бекишев! — шуис Коростелев. — Кыдз нӧ тайӧ?
Прӧстӧйтор: куканясьтӧдз кык недель водз мӧслы силос оз сетны.
— Менам мыж, — шуис Бекишев.
Щӧка лыясыс сылӧн нервнӧя вӧрисны.
— <ns>Ээк-ма</ns>! — ышловзис Коростелев.
Бекишевӧс мыждыны оз позь, сійӧ эз халатность вӧсна — аслас неопытность вӧсна.
Первойысь вӧчис мортыс рацион татшӧм ыджыд стадо вылӧ — дзугсис...
И мый кӧть ӧні эн висьтав Бекишевлы, кыдз кӧть сійӧс вид, кӧть кутшӧм взыскание пукты, нинӧм оз ло сыысь ёнджык, мый чувствуйтӧ ачыс Бекишев, мый сійӧ шуалӧ ачыс аслыс...
Со — ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, юрсӧ ӧшӧдӧма морӧс вылас, чужӧмыс быттьӧ висьӧм бӧрын...
Да, дона ёрт, ставыс сійӧ сідз, а куканьыс ӧд кулі, кыдз шусьӧ, нинӧм абуысь...
Да, ветеринарӧн лоны спокойнӧджык!
Гортас локтӧм бӧрын, сапӧгсӧ пӧрччигӧн, Коростелев шогсьӧмысла сэтшӧма ружтіс да ойзіс, мый Настасья Петровна шуис сылы:
— О, да дугды.
Кымын арӧс тэныд?
Котшнитісны ӧшиньӧ.
Локтісны почта вывсянь: мунӧй переговорнӧйӧ, тіянлы кутасны звӧнитны обласьтсянь.
Бара кӧмаліс ва сапӧгъяссӧ, проклинитіс ставсӧ, муніс.
Даниловлӧн гӧлӧс:
— Коростелев ёрт, мыйла он рапортуйтӧй зяб гӧрӧм помалӧм йылысь?
— Сы вӧсна, мый ме сійӧс эг на помав, — вочавидзис Коростелев.
— Мыйла эн помалӧй?
— Сы вӧсна мый зэр эз сет гӧрны.
— Сідзкӧ, дзугсинныд?
— Да, дзугси!
Но, и выговор, и настойчивӧй юалӧм: «Кор нӧ помаланныд?..»
«Ветеринарӧ, ветеринарӧ!» — гортас локтігӧн думайтіс Коростелев.
Тайӧ пемыд тӧла войнас крепыда узис кар.
Гежӧда кӧнсюрӧ тыдаліс ӧшиньын би.
Колӧ вӧлі тӧдны став уличаяссӧ сэтшӧма, кутшӧма тӧдіс Коростелев, медым мунны на кузя татшӧм пемыднас да няйтнас:
но Коростелев муніс ӧдйӧ, эз думыштлы, кытчӧ кок пуктыны, — сылы наизусть вӧлі тӧдса став посъясыс да гуранъясыс.
Сійӧ панйис векни мостки кузя беддьӧн мунысь ыджыд тушаа мортӧс.
Видзӧдліс бурджыка да тӧдіс Горельченкоӧс.
Здоровайтчисны.
— Тэ кытысянь? — юаліс Горельченко.
Коростелев висьталіс.
— Ёна сійӧ пыркӧдіс тэнӧ?
— Зэв ёна.
— Но, висьтав подробнӧя, кыдзи сійӧ пыркӧдіс тэнӧ.
Коростелев висьталіс подробнӧя.
— Сійӧ абсолютнӧ прав, — шуис Горельченко. — Арыс вӧлі первой сорт, вермин справитчыны зэръясӧдзыс.
Кытчӧдз он велав руководитны кыдз колӧ, уна татшӧм переживаниеяс на тэнад лоасны.
— Тырмас переживайтны! — шуис Коростелев. — Голяӧдз пӧт переживаниеяснад, сдайта годӧвӧй отчёт да лэдзӧй ветеринарӧ.
Ог кӧсйы руководитны.
Горельченко бергӧдіс сылань пемыдас муртса тӧдчысь ыджыд чужӧмсӧ.
— Ак, руководитны он кӧсйы?
А мый нӧ кӧсъян?
Поллитра кӧсъян?
Кывбуръяс сочиняйтны?
Енлӧн лэбач оз тӧд нин тӧждысьӧм, ни удж?
Висьтав, пӧжалуйста!
Мыйкӧ дыра мунісны чӧв олігтыр пемыд улича кузя, топыда пӧдлалӧм ставеньяса керкаяс бердті.
Воисны пельӧсӧдз.
Пӧнар югыд улас на водзын кутіс дзирдавны паськыд няйт гӧп.
Горельченко сувтіс, бедьнас туйсӧ корсигмоз, да друг шуис мӧдсяма, гажа гӧлӧсӧн.
— Тэ кӧчпи.
— Ог кӧсйы водзӧ нуӧдны татшӧмсяма сёрни, — шуис Коростелев. — Бюро вылын кутам сёрнитны.
— А вай тані.
Кутшӧм диктатор — медым ставыс вӧлі тэ ногӧн.
Руководитны — «ог кӧсйы», сёрнитны — «ог кӧсйы».
Запрещайтан меным сёрнитны.
— Ме заработайті, медым менам желаниеяскӧд артасисны, — дӧзмӧмӧн шуис Коростелев.
— Мыйӧн нӧ тэ заработайтін?
Найӧ сідзи и сулалісны пельӧс дорын.
Вуджны няйт улича вомӧн — кузь удж, коді требуйтӧ внимание; налӧн вниманиеыс вӧлі займитӧма ӧта-мӧднас.
— Висьтав конкретнӧя, мый тэ сэтшӧмсӧ уджалін?
— Воюйті нёль во.
— Миллионъяс воюйтісны, — чорыда шуис Горельченко. — Водзӧ мый?
— Водзӧ — кӧсъя, медым уджыс сьӧлӧм вылӧ воис.
— Сулавлы, вай помалам война йывсьыд.
Тэ нӧ мый, войнасӧ, кутшӧм сійӧ вӧлі, радейтін?
— Демагогия, Иван Никитич.
— Психология.
Интересуйтча психологическӧя разберитчыны тэнад настроениеын.
Воюйтім, сы вӧсна мый колӧ вӧлі воюйтнысӧ, сы вӧсна мый — тэ кӧ эн мун, да ме, да сійӧ, да найӧ — пом эськӧ миянлы вӧлі!
Сӧветскӧй государстволы пом, миян строительстволы пом, став миян мечтаяслы пом!
Со мыйла тэ воюйтін!
А ӧні ӧшлін орденъяс морӧс вылӧ, видзӧдтӧ, да явитчин: со тайӧ ме — герой, вайӧй пыдди менӧ пуктӧй, тайӧс кӧсъя, тайӧс ог кӧсйы...
А партия!! — вынӧн шуис Горельченко ассьыс гӧлӧссӧ кутігмоз. — Партия, коді татшӧм доналӧм мирӧвӧй атмосфераын, татшӧм войтыркостса обстановкаын коммунизм стрӧитӧ!
Думайтан тэ сы йылысь?
Сыкӧд лыддьысян?
Тэ мыйла партияас пырин?
Тӧв довкнитіс пӧнарсӧ, югыд визь чепӧсйис улича кузя — бӧрӧ-водзӧ.
— Став вынъяс чукӧртӧма! — Коростелев чужӧм дорті бокӧ видзӧдігмоз шуис Горельченко. — Поэтъяс сӧрӧны, мый тайӧ кокни.
Ӧтторъя праздник пӧ асылӧдз йӧктӧмӧн.
Сӧрӧм: сьӧкыд.
Но войтырын сэтшӧм кыптӧм, сэтшӧм веритӧм вынъясӧ, сэтшӧм целеустремлённость!
А тэ, кӧчпи, муртса на уджалін — и кутін вӧзйысьны мамыд моздорӧ...
— Ог кӧсйы кывкутны сы понда, мый зэрӧ, — шуис Коростелев.
— Дӧзми.
— А ме со таысь дӧзми! — Горельченко бедьнас зургис муас — резыштчис няйт...
— Со, гӧгӧрвоан и планын утвердитӧма, и средствояс сетӧма — туй вӧчны; а уджалысьыс абу!
Тэнӧ, али мый чӧвтны директорсьыд да сувтӧдны уличьяс вылӧ туй вӧчны?
Бара шуан — ог кӧсйы... —
Сійӧ бергӧдчис Коростелевлань мышнас да видзчысигтыр мӧдіс вуджны улича вомӧн, ачыс видзӧдіс кок улас.
Коростелев — сы бӧрся.
— Кӧсъян, — мӧдарладор пельӧсӧдзыс воӧм бӧрын да бара сувтӧм бӧрын шуис Горельченко, — ме висьтала, мый тэ ӧні думайтан?
Тэ со мый думайтан: эк, локті пӧ война вывсянь, ратнӧй подвигъяс вӧчӧм бӧрын, и ме дінӧ, партияса том член дінӧ, абу колана внимание да тӧждысьӧм, и весиг менам организацияса руководитель оз интересуйтчы, кутшӧмӧсь менам стремлениеясыс ӧнія кадӧ...
Тадз думайтан.
— Приблизительнӧ.
— Кывзы, ме тэныд дзик тайӧ жӧ претензиясӧ предъявляйта: а мый тэ ме йылысь тӧдан?
Сӧмын должность да фамилие.
А ме, гашкӧ, сідзжӧ кӧсъя, мед ёртъяс интересуйтчисны, мыйӧн ме лолала да кытчӧ стремитча.
Тэ ме дорӧ волан служебнӧй могӧн; воан да пырысь-пыр перъян зепъяссьыд кутшӧмкӧ шпаргалкаяс, а ме тэ вылӧ видзӧда письменнӧй пызан сайсянь.
Пукалыштны эськӧ миянлы вӧльнӧя да сёрнитыштны сьӧлӧмсянь.
— Ми тэкӧд ӧтчыд сідзсӧ пукавлім нин, — шуис Коростелев. — Тэ менсьым табак куритін, а ме юи тэнсьыд спирт, вокзалын тайӧ вӧлі <ns>Н-ын</ns>. Удж вӧсна юим.
— Тайӧ тэ вӧлін? — юаліс Горельченко. — А сэки тэ меным эн во сьӧлӧм вылӧ.
Меным сёрнитыштны колӧ вӧлі, сьӧлӧм вылын менам — ак, эз лӧсьыд вӧв!
А тэ вочавидзин гажтӧма.
— Менам кокъяс висисны, — шуис Коростелев, — и ун локтіс.
— Вывті нежнӧй тэ, совхозса директор, — шуис Горельченко. — Сэтшӧм жеб создание.
Вай куритчам.
Коростелев перйис папирос.
— А кӧні тэнад дальнобойнӧй табакыд?
— Некыдз ог вермы сорлавны: некор.
— Фронт вылын вӧлі кадыс?
— Фронт вылын — вӧлі.
Ылысянь, уличвывса репродукторсянь, кыліс кремлёвскӧй курантъяслӧн час лыд кучкалӧм.
Коростелев матыстіс синъяс дінас кисӧ, сверитіс часісӧ.
Курантъяс кучкалісны то гораа, то шыыс вошліс — тӧлыс нуліс сійӧс.
— Мӧскуа! — шуис Горельченко.
Коростелев перйис истӧг да, кипыдӧсъяснас сайӧдчӧмӧн, ӧзтіс Горельченколысь папироссӧ.
Кузь бикиньяс лэбзисны тӧв вылас.
Тӧв вӧльнӧя лэбаліс муяс да уличаяс весьтті, пӧльтіс папиросъяслысь бисӧ, разӧдіс помтӧм-дортӧм енэжті гимнлысь торжественнӧй шысӧ.
— Тайӧ часіыскӧд, — шуис Горельченко, — миянлы ковмас сверяйтны ассьыным часіясӧс нэм чӧж; и тайӧ музыка улас миянлы восьлавны нэм чӧж...
Меным веськыда, а тэныд?
— Меным татчӧ, Октябр туй вылӧ.
— Но, прӧщайтлы.
Кывзы: волы ме ордӧ аски рытнас.
Ме тэныд докажита, мый тэнӧ вӧчӧма стӧч сійӧ удж вылӧ, кутшӧм вылӧ индӧма; и уджыс вӧчӧма тэныд вылӧ.
Кыдз кыкысь кык нёль докажита.
Гортӧ волы.
Кияснас ӧвтчигтыр Коростелев котӧртіс вильыд мостки кузя.
«Частӧджык эськӧ тадзи сёрнитны, — думайтіс сійӧ, — а то збыльысь пыр уджъяс йылысь...»
Сійӧ сувтліс да кежис Дальньӧй улича вылӧ.
Мыйла сылы тайӧ ковмис? —
Кыдзкӧ гожӧмнас сійӧ муніс Дальньӧй кузя да аддзис Марьянаӧс, сійӧ сулаліс дзиръя дорас.
Коростелев здоровайтчис и муніс, а кор прӧйдитіс, сылы окота лои бергӧдчывны.
Марьяналӧн синъясыс вӧліны жугыльӧсь, и став чужӧмсӧ сылысь вӧлі кытшалӧма сӧстӧм светӧн...
Но тайӧ вӧлі лунын, неужели тэ думайтан, мый ӧні, сёр кӧдзыд войӧ, сійӧ сулалӧ дзиръя дорын?
Али тэ кӧсъян таркнитны ӧшиняс, пыравны?
Нинӧм сійӧ эз думайт и некутшӧм кӧсйӧм эз вӧв — прӧста муніс сы ӧшиньяс дорті.
Ӧшиньясыс вӧліны пемыдӧсь, и ставеньяснас абу тупкӧма.
Секунда кежлӧ сійӧ сувтліс: друг ӧзтасны жыръясас би?
Друг воссяс форточкаыс, мыччысяс чужӧм?..
Би эз ӧзйы, форточка эз воссьы, керка узис чӧскыд крепыд унмӧн.
И Коростелев муніс водзӧ — гортланьыс Октябр туй вылӧ.
СИЗИМӦД ГЛАВА
НАСТАСЬЯ ПЕТРОВНА
Бабушка кыпӧдіс ассьыс образованиесӧ.
Ӧбед пуигӧн, сійӧ сулаліс пач дорын, ӧчкиа, да лыддис небӧг.
Лыддьысьны первой велӧдіс сійӧс нылыс, Настасья Петровна, кор босьтіс ас дінас шойччӧм вылӧ; а сэсся бабушка ветлывліс ликбезӧ.
Романъяс сійӧ эз радейт, сійӧс интересуйтісны наукаяс.
Дом культураса библиотекарша тӧдіс, мый средаӧ обязательнӧ локтас ичӧтик старушка, кос да ыждалысь, и юалас мыйкӧ научно-популярнӧйӧс, и библиотекарша водзвыв дасьтывліс среда кежлӧ кутшӧмкӧ брошюра — нефть переработайтӧм йылысь, мазіяс олӧм йылысь либӧ Мичурин уджъяс йылысь.
Медся ёна бабушка радейтліс лыддьыны висьӧмъяс йылысь.
Сылӧн вӧлі идея, мый сылы кӧ сетісны образованиесӧ ичӧтсяньыс, кыдзи ӧні сетӧны ставыслы, то сійӧ вӧлі эськӧ нималана врачӧн.
Кутшӧмкӧ висьӧмлысь описаниесӧ лыддьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ аддзыліс тайӧ висьӧмсӧ ас вывсьыс да интересуйтчӧмӧн следитліс сылӧн мунӧм бӧрся.
Дыр сійӧ тадзи висис мус висьӧмӧн, но бӧрас, гипертония йылысь лыддьӧм бӧрын, аддзис, мый висьӧ именнӧ гипертонияӧн, а оз нинӧмӧн мӧдӧн; и дзоньнас переключитчис гипертония вылӧ, кыдз шулывліс Коростелев.
Сэсся изменитіс и гипертониялы, займитчис сьӧлӧм висьӧмъясӧн.
Врачьяслы сійӧ эз петкӧдчывлы, да таын и нуждаыс эз вӧв, сы вӧсна, мый бабушка пӧрысьлун вылӧ да важся сьӧкыд олӧм вылас видзӧдтӧг, вӧлі зэв на ён.
Ӧні сійӧ увлекайтчис астрономияӧн.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны мича да гӧгӧрвотӧм кывъяс: галактика, космос, спектральнӧй анализ.
Тайӧ вӧлі величественнӧйджык на висьӧмъяслӧн нимъяс дорысь: сепсис, инфаркт, психостения.
Мича кывъяса да грандиознӧй картинаяса мирын бабушка чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн.
Хозяйство вылӧ научнӧй занятиеясыс отражайтчисны бурногӧн.
Керка дорын бабушка вӧдитіс огород.
Сійӧ огородничайтіс научнӧй методъяс серти да ошйысьліс сійӧн, мый быдтасъясыс сылӧн вӧліны гырысьджыкӧсь да мичаджыкӧсь суседъяс дорысь.
Ӧгурцы солавліс сійӧ сідзжӧ научнӧя.
И быдсяма секретъяс тӧдіс — кыдзи бӧрйыны и мыськавны пух, медым пӧдушкаяс вӧліны джуджыдӧсь да небыдӧсь; мыйӧн клеитны потӧм чашка, медым потӧминыс эз тӧдчы; кыдзи пуны варенье, медым сійӧ эз шоммы да вывті ёна эз сукмы.
Енлы бабушка эз верит, сідзи и шуліс: «Енлы веритӧм — предрассудок, ме енлы ог верит и богородицалы ог верит, и сарство небеснӧйлы ог верит» — и сэки жӧ повзьывліс да пернапасасьліс, кывліс кӧ войын понлысь омлялӧм либӧ жугавліс кӧ рӧмпӧштан.
Аддзас кӧ, мый нянь куйлӧ улыс керканас вывлань, сійӧ скӧрпырысь шуліс: «Тадзи, дерт, керкаад некор оз ло тырмымӧн сёян-юаныд!» да пуктывліс няньсӧ кыдз колӧ.
— Кутшӧм ті, мама, суевернӧйӧсь, кӧть сэтшӧм тӧлкаӧсь, — шуліс Настасья Петровна.
Бабушка важнӧя шуліс воча:
— Тайӧ абу суеверие, а йӧзкостса приметаяс.
Кутшӧмсюрӧ приметаяслы и збыль позис веритны.
Быд рыт сійӧ петавліс видзӧдлыны шонді пуксьӧм вылӧ, а сэсся юӧртліс:
— Шондіыс кымӧръяс сайӧ лэччис, виччысьӧй зэр.
Либӧ:
— Гӧрд, зэв гӧрд вӧлі енэжыс шонді лэччигӧн, аски тӧла лун лоӧ.
И кыдзи шуас, сідзи и лоӧ.
Семьяын бабушка вылын серавлісны, но радейтӧмӧн.
Сійӧс уважайтісны и радуйтчисны, мый вермӧны шойччӧдны сійӧс пӧрысьладорыс.
А збыльвылас, бабушка керкаас настоящӧй кӧзяин: сытӧг некодлы эськӧ вӧлі ни ӧбед пуны, ни мӧс лысьтыны, ни дӧмны, ни идрасьны.
И наукаясӧн ещӧ удитӧ занимайтчыны.
Би, а абу бабушка.
— Лёк, Настя, мый тэ этша лыддьысян, — шуліс сійӧ нылыслы.
— Мый меным колӧ, мама, — ме лыддя.
Настасья Петровна лыддьывліс Сталинлысь речьяс.
Найӧ веськӧдлісны сійӧс олӧмас.
Кор сійӧ лыддьывліс Сталинлысь речь, сылы кажитчыліс, мый дзик тайӧс сійӧ важӧн нин думайтіс, сӧмын эз куж татшӧм бура висьтавнысӧ.
А вообще кадыс лыддьысьнысӧ сылӧн вӧлі этша, но сы пыдди сійӧ радейтліс лекцияяс да политинформацияяс, кодъясӧс лыддьывлісны гӧрд пельӧсын: тӧлка морт лыддяс тэ пыдди газетъяс да небӧгъяс, кутшӧмӧс колӧ, и ставсӧ тэныд висьталас вывті бура.
Пукалан компаниеын, оз ков мудзтӧдны синъяс, мыйкӧ кӧ он гӧгӧрво — пырысь-пыр юалан.
Коркӧ сійӧ лыддьывліс небӧгъяссӧ, медым вунӧдны аслас сьӧкыд олӧм йывсьыс; ӧнія олӧмыс сійӧс интересуйтіс небӧгъяс дорысь ёнджыка.
Война заводитчӧмыс суис Настасья Петровнаӧс Мӧскуаын, Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка вылын.
Нёль мӧс сійӧ воас вӧлі мӧдӧдӧма выставка вылӧ «Яснӧй вадор» совхозсянь; на лыдын — том на, но нималана нин Брильянтовӧй.
Накӧд тшӧтш Мӧскуаӧ локтіс делегация: кык доярка да Настасья Петровна, и делегациялӧн главанас — старшӧй зоотехник Иконников.
Настасья Петровна нэмнас первойысь вӧлі Мӧскуаын.
Сійӧ и водзджыксӧ тӧдіс, мый Сӧвет Союз зэв ыджыд, но кыдзкӧ эз вермы сійӧ аслыс тайӧс представитны.
А сэні — кыдзи чеччис зэв ыджыд шумнӧй вокзалӧ да петіс гӧгӧрбок вокзалъясӧн кытшалӧм зэв ыджыд площадь вылӧ, да площадь вывті тӧвзисны автомобильяс, да ыльӧбтісны оръявлытӧг йӧз — гӧгӧрвоис: со сійӧ мый!..
Воис выставка вылӧ; садитӧм дзоридзьяса кузь градъяс дорті пырис паркӧ.
Ворсіс музыка; шензьӧдана мича дворечьяс тыдалісны сэні и тані; дворечьясыс шусисны — павильонъясӧн.
Йӧзыс лыдтӧм, войвывсянь и лунвывсянь, еджыд чужӧмаӧсь и пемыд ыргӧн кодь мугов чужӧмаӧсь; разнӧй сёрнияс, разнӧй паськӧм.
Сэні, видзӧдан, ыджыд тушаа югыд синъяса рязаньсаяс пӧвстын сулалӧ кодкӧ стежитӧм рӧма халата (и абу жар сылы), зарни тюбетейкаа, мыйкӧ висьталӧ, тыдалӧ рочӧн, сы вӧсна мый рязаньсаяс кывзӧны да вочавидзӧны; сэні нывбаба муніс, шоколад рӧма гожъялӧм кияс вылас сылӧн паськыд браслетъяс, муніс паськӧмнас шонді водзын дзирдалігтыр, — саревна абу саревна, а Казахстанысь знатнӧй хлопковод.
Настасья Петровналӧн бергӧдчис юрыс.
Сійӧ муніс павильонӧ, кӧні мунысь лента вылын оръявлытӧг кывтісны разнӧй зверь куяс, кӧні еджыд руч куясысь вӧлі вӧчӧма гӧра, а гӧра вылас сулаліс ружьеа охотник.
Либӧ ветліс павильонӧ, кӧні лым пиын моз сулалісны хлопчатниклӧн кустъяс, кодъяс вылын пасьтала нежнӧй, еджыд, гӧгрӧс гӧнъяс.
Либӧ павильонӧ, кӧні стеклӧ сайын вӧлі сувтӧдӧма лӧз да алӧй кучикысь вурӧм сапожкияс да туфелькияс, кодъясӧс вышивайтӧма шӧвкӧн да эзысьӧн, и кутшӧм мастеръяс тайӧс вӧчӧны, и кодлы татшӧм кӧмкотыс?
Матыстчыліс армянскӧй павильон дінӧ, малыштліс ӧдзӧс вывсьыс зарни вӧсни узорсӧ.
Пыраліс чайханеӧ да сёйис тӧдтӧм сёян — плов, и юис тӧдтӧм чай — турунвиж рӧма, чӧскыд дука, сакартӧм, коді ключ ва моз веськӧдӧ горштӧ.
Чайханеас юктасьысь нывъяскӧд панліс сёрни рочӧн, и найӧ рочӧн висьтавлісны, кыдзи вӧчсьӧ пловыс да мыйла чайыс турунвиж рӧма.
Мудзӧм бӧрын шойччыліс туйдорса скамейка вылын, видзӧдіс ветлысь-мунысь йӧз вылас да кывзіс музыка да йӧзлысь сёрни.
А мукӧд дырйиыс пуксьывліс автобусӧ да мунліс карӧ.
Воліс <rus>Музей революции</rus>ӧ, аддзыліс Кремль да Гӧрд площадь, копыртчыліс Ильичлы.
Мукӧд делегатъяскӧд тшӧтш сійӧ кыкысь ветліс театрӧ.
Театр дорысь ёнджыка на сылы кажитчис метро.
Кажитчис, мый нуӧны ӧдйӧ, мый некодлысь нинӧм йылысь оз ков юасьны — гижӧдъяс сертиыс ставыс гӧгӧрвоана, мый сӧстӧм, мича, озыр.
«Нэмкежлӧ стрӧитам! — думайтіс сійӧ, муувса ыджыд мраморнӧй колоннаяссӧ гордостьӧн видзӧдалігмоз. — Уна нэмъяс кежлӧ!»
Сёрнитісны, мый кызьӧд числӧясын выставкавывса делегатъяс мунасны приём вылӧ Кремльӧ; ставныс волнуйтчисны — лоас али оз приём вылын Сталин?..
Тайӧ лун кежлас Настасья Петровна видзис медбур сатин платтьӧсӧ (выль, пасьтавлытӧм, дзоридзьяса) да пасьтавлытӧм посни лӧз чутъяса чышъян...
И ставсӧ дзугис сьӧд лун, ӧкаяннӧй лун, не вунӧдны сійӧс, — июнь 22 лун.
... Вӧлі терпитны позьтӧм жар, кор «Яснӧй вадор» совхозса делегатъяс петісны Мӧскуаысь.
Жарыс тіраліс ытшкытӧминъяс весьтын, пӧсь бус сотіс синъястӧ да горштӧ.
Сразу сьӧдасисны и нывбабаяслӧн еджыд чышъянъясыс, и Иконниковлӧн вышивайтӧм украинаса дӧрӧмыс, кодӧс сійӧ ньӧбис юркарын.
Пӧсь ру пытшті кывтісны железнодорожнӧй ичӧтик виж керкаяс, жар вӧснаыс жугыль пуяс, кияснас синъяссӧ шондіысь тупкӧм гожъялӧм чужӧмъяс...
Настасья Петровна видзӧдіс тайӧ став вылас, и сылы кажитчис, мый татшӧм жарыс некор эз вӧв, мый жарыс — война вӧсна, а Митяӧс, дерт, босьтісны нин армияӧ, и кутшӧм, кӧнкӧ, сьӧкыд полнӧй амунициянас Митялы татшӧм жар дырйиыс...
Мунісны ньӧжйӧ: быд разъезд вылын — сувтланін, и то паныд локтіс, то ордйыліс кузь поезд, кӧні мунісны фронт вылӧ йӧз.
Теплушкаяслӧн ӧдзӧсъясыс восьсаӧсь; ӧдзӧсъяс водзын — коді сулалӧ, коді пукалӧ, кыдз групповӧй карточка вылын — салдатъяс, салдатъяс!
Дӧрӧмъясыс ставныслӧн ӧткодьӧсь, защитнӧйӧсь, а чужӧмъясыс разнӧйӧсь, ӧтияс еджыд чужӧмаӧсь, мӧдъяс мугӧсь, быттьӧ пемыд ыргӧн...
«И Митя тадз мунас, ме ог и аддзыв», — думайтіс Настасья Петровна.
(Митя, Коростелев, войнаӧдз уджаліс веттехникӧн ылі совхозын, Кардор дінын.)
Станцияясын ковмывліс виччысьлыны уна часъясӧн.
Сэк дояркаяс да Настасья Петровна ветлывлісны корсьны матігӧгӧрысь да вайлывлісны мӧсъяслы свежӧй турун.
Мӧсъясӧс дӧзьӧритны кольлывлісны Иконниковӧс.
Жуялӧм, веськодь чужӧма, сійӧ довъяліс вагон дінын.
Кор сійӧс вежлісны, мунліс станцияӧ да ыстыліс совхозӧ телеграмма.
Мӧсъяс мучитчисны жарысла, тшӧкыда водлывлісны, сьӧкыда лолалісны, йӧв сетісны этша; Брильянтовӧй омӧльтчис син водзын.
Ӧти доярка висьмис, ковмис кольны сійӧс Ярославльӧ, больничаӧ.
Мӧдыс сідзжӧ петіс стройысь: война первой лунсяньыс пыр бӧрдіс, мый мужикыс сытӧг мунас фронт вылӧ, сійӧ оз колльӧд сійӧс, а кыдз аддзис, мый оз регыд веськав гортас, кутіс бӧрдны ещӧ ёнджыка, лёк вӧтъяс вӧтасис.
Настасья Петровна шуис:
— Тадз кӧ нин — старайтчы мунны миян дорысь водзджык, ме кыдзкӧ ӧтнам.
Доярка радысла бӧрддзис да кӧсйис копыртчывны Настасья Петровналы кок улӧдзыс.
Мӧдыс шуис:
— Ещӧ начальстволысь юав, лэдзас-ӧ.
— Ах, вӧчӧй мый кӧсъянныд, — ӧвтыштіс кинас Иконников. — Быттьӧ ӧні абу дзик веськодь ставыс!..
(Некымын лунӧн Иконников воштіс ассьыс став <rus>величавость</rus>сӧ; эз кут интересуйтчыны делӧясӧн, — ёна нервничайтіс мортыс.)
Доярка пуксис пассажирскӧй поездӧ да муніс.
Колины Настасья Петровна да Иконников.
— М-да, — шуис Иконников, — вермас лоны лёк история: меным воас пӧвестка, а ме тані задерживайтча.
— А ми докажитам, — шуис Настасья Петровна, — мый ті задержитчинныд удж вӧсна.
— Кӧні ті сійӧс докажитанныд? — ыджыд синлысъяс увсяньыс видзӧдліс сы вылӧ Иконников.
— Шуасны: эн тырмымӧн энергичнӧя зіль локны, злостнӧя задерживайтчин.
И лыйласны, кыдз дезертирӧс.
— Но мый нӧ, — думыштӧм бӧрын шуис Настасья Петровна, — мунӧй и ті водзджык, татшӧм делӧ кӧ.
— Ме эськӧ тіянӧс эг эновт, — шуис Иконников, — эз кӧ тшӧкты меным кывкутӧмлӧн чувство.
Ті ӧд сводкаяс серти аддзанныд, мый вӧчсьӧ.
Ӧні учёт вылын быд морт, коді вермӧ новлӧдлыны оружие.
Мӧд луннас Иконников сідзжӧ пуксис пассажирскӧй поездӧ да муніс областнӧй центрӧ, трестӧ, тӧдмавны бронь йылысь.
Настасья Петровна коли ӧтнас.
Сійӧ сулаліс станциясянь бокын видз вылын.
Орччӧн йирсисны сылӧн мӧсъясыс.
Немжалиттӧма доналӧма енэж, а ещӧ ёнджыка доналӧма му — станция, сэні чукӧрмӧм кӧрт, шом, буса да пӧсь телӧяс...
Поезд, кӧні муніс Иконников, вӧлі ылын нин — енэжтас вылын муртса тӧдчыштіс тшын.
Матысмис мӧд — гымгӧм, ру, биӧн лолалӧм, брезентӧн вевттьӧм орудиеяс...
Настасья Петровналӧн ичӧтик вагоныс сулаліс тупикын мукӧд шудтӧм вагонъяскӧд, кодъяс мунасны код тӧдас кор.
Диспетчер ӧнтай шуис:
— Аски мунанныд.
А гашкӧ, аскомысь. — Сійӧ видзӧдліс Настасья Петровна вылӧ узьтӧмысла гудыр синъясӧн. — А гашкӧ, недель мысти, мыйӧн ме тӧда.
Вешйӧй, меным абу мӧсъясӧдз.
Мӧсъяс ньӧжйӧ восьлалісны кӧртавлӧм кокъяснас да йирсигмозныс ышлолалісны.
Налӧн видыс вӧлі недовольнӧй, мудзӧм.
— Брильянтовӧй! — ньӧжйӧник чукӧстіс Настасья Петровна.
Брильянтовӧй бергӧдіс юрсӧ, видзӧдліс пельпом вомӧныс букыш синъясӧн да скӧрпырысь чушнитіс.
Настасья Петровна весиг серӧктіс.
— Донаӧй тэ менам, — шуис сійӧ, — мыйӧн нӧ ме тэ водзын мыжа...
«А вот мӧдӧдча ме накӧд подӧн, — думыштіс сійӧ, — муна и муна ньӧжйӧник вӧльнӧй сынӧдӧдыс.
Кымын лун сулалам да виччысям, тайӧ каднас кӧні нин эськӧ вӧлім...
Туй пӧлӧныс кута мунны и воа Костровоӧдз.
Мыйкӧ лоас кӧ — туйыс со — орччӧн, и документъяс менам сьӧрысь».
Сійӧ муніс станцияӧ да юаліс форменнӧй фуражкаа нывлысь:
— Костровоӧдз тіянсянь кымын километр?
Ныв эз тӧд, кӧні Кострово.
Настасья Петровна гӧгӧрвоӧдіс.
Кыкӧн арталісны: километр кыксё лоӧ.
«Воа, — думыштіс Настасья Петровна. — Абу нин сэтшӧм ылын».
Сійӧ пырис аслас вагонӧ, гартыштіс тубрасӧ нянь да сов, тубрассӧ кӧрталіс пӧдӧнча вугйӧ; босьтіс скребница да щӧтка; мукӧдторсӧ сдайтіс багажӧ — первойсӧ эз кӧсйыны босьтны, сэсся босьтісны, аттьӧ налы.
Кӧсйис пыравны станцияса начальник дінӧ, но сы дінӧ вӧлі ыджыд ӧчередь;
Настасья Петровна эз кут виччысьны, а висьталіс сійӧ жӧ форменнӧй фуражкаа нылыслы:
— Сэні вагон кольӧ, сійӧ ӧні прӧстмис, пӧльзуйтчӧй; а ми мӧдім.
— Но, бур туй тіянлы, — шуис ныв.
— Аттьӧ, — шуис Настасья Петровна. — А тэныд бура уджавны.
Сійӧ разяліс мӧсъяссӧ да ньӧжйӧник вӧтліс полотно пӧлӧн.
Сійӧ муніс лун, и мӧд, и коймӧд, уна лун.
Мӧсъяс гажмисны, збоя йирсисны, сулалісны рама, кор Настасья Петровна сувтӧдліс найӧс, медым лысьтыштны.
Сюрліс туй вылын ва — найӧ юисны, и Настасья Петровна юис.
Кор тыдовтчывлісны керкаяс, сійӧ кежліс сэтчӧ, и йӧз сетлісны сылы нянь да лэдзлісны узьны.
А керкаяс кӧ матын эз вӧвны, узьліс му вылын, енэж улын.
Пӧжис лунся шонді; ыркыдӧсь вӧліны войяс; вой и лун кӧрттуй кузя мунісны и мунісны поездъяс — восьса теплушка ӧдзӧсъяс дорын салдатъяс.
Война!
Кыдзи важся вӧт, бӧрвылӧ коли Мӧскуа — выставка, метро, музыка, праздник.
И эз нин думайтсьы выставка йылысь и Митя йылысь: мунны водзӧ, воны ва дорӧдз, ас кадӧ лысьтыны, видзны, вайӧдны местаӧдз...
Жарӧсь вӧліны лунъяс, ыркыдӧсь войяс; мунісны салдатъяс.
Луннас сійӧ чышъянасьліс, шонді лэччӧм бӧрын пӧрччывліс чышъянсӧ да муніс чышъянтӧг.
И тӧвру, коді ӧвтыштліс шонді пуксьӧм бӧрын, шыльӧдіс сылысь дзормысь юрсисӧ.
Лун бӧрся лун муніс сійӧ да воис «Яснӧй вадор» совхозӧ, и вайӧдіс мӧсъясӧс.
Помасис война, помасьӧ войнабӧрса первой во — сюрс ӧкмыссё нелямын квайтӧд.
Томиник доярка Нюша котӧрӧн локтіс Настасья Петровна дінӧ да висьталіс, мый Грация, буракӧ, беспокоитчӧ нин.
Бӧръя лунъясӧ Нюша частӧ пыравлывліс родилкаӧ.
Сійӧ поліс, мый Грациякӧд лоас сійӧ жӧ, мый вӧлі Мушкакӧд.
Грациялӧн куканясьӧмыс Нюшалы вӧлі ассьыс лачаяссӧ олӧмӧ пӧртӧмлӧн заводитчӧм.
— Беспокоитчӧ, — шуис Нюша. — То сувтас, то водас, то бӧр сувтас.
А найӧ ставныс мунісны партийно-комсомольскӧй актив вылӧ, и Дмитрий Корнеевич, и Анатолий Иваныч, и Бекишев...
Ӧтнас Иннокентий Владимирович гортас.
Ме котӧртла?
— Сулавлы, — шуис Настасья Петровна. — Тэныд висьталасны, кор котӧртны.
Мунам.
Настасья Петровна уджаліс профилакторийын.
Сійӧ дӧзьӧритӧ выльысь чужӧм куканьясӧс, кодъясӧс видзӧны сэні дас лун тыртӧдз.
Тайӧ кадас найӧ нежнӧйӧсь, сэки медся сьӧкыд видзны куканьӧс.
Настасья Петровналӧн эз кувлы ни ӧти кукань.
Весиг сьӧкыд война воясӧ видзис ставнысӧ, и куканьяс содтісны вессӧ нормаысь вылӧджык.
Таын вӧлі сылӧн слава и гордость.
Удж сылӧн сӧстӧм.
Джодж профилакторийын кос, киськалӧма опилкиӧн; кылӧ свежӧй турун да свежӧй йӧв дук.
Уджалӧ Настасья Петровна еджыд халата да еджыд чышъяна.
Сійӧ пӧрччис халатсӧ, пельпом вылас шыбитіс тулуп да югдӧдӧм коридор-переходӧд муніс Нюшакӧд Грация дінӧ.
Тайӧ кадӧ рӧдилкаын мӧскыс эз вӧв уна; йӧз эз вӧвны, дежурнӧй скӧтницаысь кындзи.
Сосъяссӧ пуджӧмӧн дежурнӧй мыськаліс Грацияӧс креолинӧн.
— Со, и тіянӧс вайӧдіс! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь. — Быттьӧкӧ ме ачым ог справитчы.
— А ме отсала сӧмын, — шуис Настасья Петровна. — Ставыс тіян дась?
— Ставыс, — торжественнӧй момент водзас неуна полігтыр вочавидзис Нюша. — Ме чукӧста Иннокентий Владимировичӧс.
— Быттьӧ наследнӧй принцӧс принимайтам, — шуис дежурнӧй скӧтница.
— Кӧні мешӧк дӧраыс? — юаліс Настасья Петровна.
Иннокентий Владимировичӧс корӧм дорысь — мешӧк дӧра мыччы.
— Иннокентий Владимировичыд тэнад оз ӧд и лок, — шуис дежурнӧй. — Сійӧ миян ӧкуратненькӧй, зывӧктысь.
Ковмывлас мӧс дінӧ матыстчывны — кык час сэсся кияссӧ мыськӧ да одеколонӧн душитӧ.
— Настасья Петровна, — шуис блед вомдоръяснас Нюша, — и Грациякӧд кӧ кутшӧмкӧ нелючки лоас, ме ог кут вермыны овны.
— Кут креолинсӧ! — тшӧктіс Настасья Петровна.
Грация вӧлі здоров, куканясис коймӧдысь; ӧні куканясис кокньыда.
Кукань петіс воддза кокъяснас, кокъяс вылас куйліс сылӧн юрыс.
Настасья Петровна примитіс сійӧс, чышкыштіс гӧнсӧ турунӧн да мешӧк дӧраӧн...
Со ещӧ ӧтик.
Кык сюрс да джын татшӧм ичӧтикыс, шӧлкӧвӧйыс, ловъя синъясаыс, кодъяс видзӧдӧны чужӧм бӧрас сразу, прӧйдитіс сы ки пыр дас вит воӧн.
— Мичаник! — тшӧкъялан гӧлӧсӧн шуис Нюша. — Нырвомыс еджыдик...
— Весав, Фрося, Грациясӧ, — шуис Настасья Петровна. — А тэ, Нюша, ветлы висьтав Иннокентий Владимировичлы, медым локтас прививкаяс вӧчны.
Да эн вунӧд — чӧжйӧвсӧ вай регыдджык, эн задержит.
Сійӧ гартыштіс куканьсӧ аслас тулупӧ да нуис профилакторийӧ.
Выль куканьлы вӧлі нин дасьтӧма креолинӧн мыськӧм ящик, джуджыд подставка вылын, медым джоджсяньыс эз лок кӧдзыдыс.
Ящикын вӧлі сӧстӧм турун, турун вылас сӧстӧм байкӧвӧй эшкын.
Мӧд эшкынӧн Настасья Петровна вевттис куканьсӧ.
Ещӧ куим клеткаын узисны куканьяс.
Сійӧ кывзыштіс налысь ловшысӧ — лолалісны найӧ рӧвнӧя, челядьяс моз...
... Опилкиӧн киськалӧм джодж кузя кокниа котшкӧдӧм: Нюша вайис чӧжйӧв.
— Миянӧс и небӧгӧ нин пасйӧма, — шуис сійӧ. — Аски нин миянлы висьталасны.
Кыдзи сӧмын локтас Анатолий Иванович, Иннокентий Владимирович шуис, — пырысь-пыр ыстас сійӧс вӧчны прививкаяс, кӧть лоӧ кык час вой.
Со ми кутшӧм важнӧйӧсь.
Настасья Петровна нёньӧ кисьтіс чӧжйӧвсӧ да сетіс куканьлы.
Первойсӧ кукань эз гӧгӧрво, мый сысянь кӧсйӧны, сэсся паськӧдліс ныррозьяссӧ, думыштчӧмӧн видзӧдліс да кутіс нёнясьны сідз, быттьӧ сійӧс велӧдӧмаӧсь тайӧторъяс.
— Кутшӧм образованнӧй, — ӧдзӧс дорын сулалігӧн шӧпкӧдіс Нюша (Настасья Петровна некодӧс эз лэдзлы пырны куканьяс дорӧ). — Нырвомыс еджыдик, нимтыны эськӧ Беляночкаӧн либӧ Снежнӧйӧн, либӧ Снежинкаӧн...
А нимтасны «р» шыпас вылӧ.
Нюша — скӧтник Степан Степанычлӧн ныв.
Сійӧ кутіс уджавны совхозын война кадӧ.
Первой вӧлі сьӧд удж вылын, сэсся сійӧс велӧдыштісны да индісны дояркаӧн.
Сійӧ вӧлі медся том да медся неопытнӧй.
Суитчыліс кӧ сійӧ опытнӧй дояркаяс сёрниӧ, найӧ эз торклыны сійӧс, а вӧчлісны вид, мый оз кывны: нывка — мый сыкӧд сёрнитнысӧ.
Сійӧс сӧмын велӧдісны быдӧн, кодлы абу дыш.
«А оз-ӧ тырмы велӧднытӧ? — думайтіс Нюша. — Ме тіянлысь, кажитчӧ, став курссӧ нин прӧйдиті.
Виччысьлӧй, воас кад, пыра вузӧ, бӧр локта тіян дінӧ старшӧй зоотехникӧн.
Иннокентий Владимировичӧс трестӧ вуджӧдасны, а менӧ сы местаӧ.
И ме тіянлы петкӧдла, ог он сідз, кыдзи сійӧ петкӧдлӧ...»
Ӧтчыд сійӧ смелмӧдчис: муніс директор дінӧ да корис, медым сетасны сылы бур мӧсъясӧс.
Директорыс вӧлі выль, Коростелев Дмитрий Корнеевич.
Сылы кажитчис, мый директорыс кывзіс сылысь внимательнӧя.
— Первой фермаын миян став скӧтыс бур, — шуис сійӧ.
— Бурнас эськӧ бур, — шуис Нюша, — да элита-рекордсӧ ставнас мукӧдъяс босьтісны.
И весиг прӧстӧ элитасӧ.
— Ладнӧ, — шуис Коростелев, — видзӧдлам, сетам тэныд мыйкӧ.
Кӧдзаӧн займитчӧм вӧсна Коростелев вунӧдіс тайӧ сёрни йывсьыс.
Но кыдзкӧ ӧтчыд, нёльӧд бригадаӧ волігӧн, сійӧ казяліс Нюшалысь скӧр да шог видзӧдлассӧ; сылы лои яндзим, мый сійӧ вунӧдіс Нюша йылысь.
— Помнита, помнита! — шуис сійӧ мунігмозыс. — Тэнад кыдзи комплектнад?
— Абу полнӧй! — тэрмасьӧмӧн висьталіс Нюша. — Комплектӧдзыс куим оз тырмы.
— Думыштлам, — шуис Коростелев.
Гожӧм помас коймӧд бригадаысь ӧти стадо юкисны.
Нюшалы тайӧ стадосьыс сетісны куимӧс «элита» классысь: Мушкаӧс, Грацияӧс да Стрелкаӧс.
И сэні сылы бара эз везит.
Главнӧй лачаыс сылӧн вӧлі Мушка вылӧ, кодлы колӧ вӧлі куканясьны мукӧдсьыс водз.
Но Мушка чӧвтчис.
«Сэтшӧм нин ме шудтӧм! — ӧбидапырысь думайтіс Нюша. — Мукӧдъяслы везитӧ, а меным оз.
Но тайӧ везиттӧмсӧ ме вена!
Ме сылы ог сетчы!»
Сійӧ эз верит, мый Мушка чӧвтчис силосӧн вердӧм вӧсна.
Мушка шань мӧс, прӧстӧй, оз фокусничайт; силосысь нинӧм сылы эськӧ эз ло.
Тані кутшӧмкӧ мӧд помка.
Собрание вылын, кор критикуйтісны Бекишевӧс тайӧ лёк, шудтӧм силос вӧснаыс, Нюша корис кыв да висьталіс ассьыс мнениесӧ.
Но сы вылӧ кутісны горзыны дояркаяс: мый сійӧ гӧгӧрвоӧ!
Гӧгӧрвоис кӧ эськӧ, эз сет силос дас лун куканясьтӧдз, исправитіс эськӧ Бекишевлысь ӧшибкасӧ.
Нюша повзис — вот ӧні босьтасны сылысь Мушкасӧ, а ӧттшӧтш и Грацияӧс Стрелкакӧд.
Но директор Дмитрий Корнеевич шуис: тайӧ уроксӧ сійӧ босьтас тӧдвылӧ; сійӧ, ёртъяс, уджалысь зіль...
Зарни морт директор Дмитрий Корнеевич.
Ӧні Нюша зэв возбуждённӧй.
— Ме тіян дінын неуна пукышта, — шуӧ сійӧ Настасья Петровналы, — позьӧ?
Кык вой сійӧ караулитіс Грацияӧс.
И со ставыс помасис бура, позьӧ мунны гортӧ.
Но гортын узьӧны нин, да и луннас сэні сёрнитнысӧ некодкӧд, ставныс ас уджнаныс занятӧсь.
А Нюшалы окота сёрнитыштны — Настасья Петровна тӧдӧ, мый йылысь.
— Пуксьы, пукышт.
Сійӧ вайис Нюшалы ичӧтик скамейка.
Нюша пуксис ӧдзӧс дорӧ, кутчысис кияснас вӧсньыдик пидзӧсъясас да заводитӧ ылысянь: да, интереснӧ, кыдзи нимтасны куканьсӧ, «р» шыпас вылӧ нимталісны во чӧж, и думыштнысӧ нин он вермы.
Со неважӧн нимтісны — Разводящӧй, Рея и Рогнеда, а кыдзи ещӧ позьӧ?..
Жӧсть колпакӧн вевттьӧм лампочка югдӧдӧ Нюшалысь чатӧртӧм мисьтӧминик чужӧмсӧ, югыдыс отражайтчӧ сылӧн узьтӧмысла вӧйӧм синъясас...
Настасья Петровна вочавидзӧ: «Но, нимтӧ эськӧ, кутшӧмӧс кӧ думайтасны да»...
а ас кежас нюмъялӧ: ставсӧ, ставсӧ гижӧма Нюшалӧн чатӧртӧм чужӧм вылас, сылӧн вдохновеннӧй синъясас.
Сёрнитыштам нимъяс йылысь, а сэсся вуджам мӧдтор вылӧ.
Со Нюша висьталӧ комсорг Таня йылысь, мый сійӧ збыльысь кутӧма радейтны Бекишевӧс, ставныс казялӧмаӧсь.
— Сӧрӧны, гашкӧ, — шуӧ Настасья Петровна.
— Кыдзи нӧ! — пӧся шуӧ Нюша. — Быдӧн кӧ казялӧмаӧсь.
Найӧ сёрнитӧны шӧпкӧмӧн — куканьяс узьӧны, гораа оз позь.
— Омӧль сылӧн делӧыд, — шуӧ Настасья Петровна. — Бекишев бура олӧ гӧтырыскӧд.
Нинӧм Танялӧн оз артмы, бӧрдӧмысь кындзи.
— А вот интереснӧ, — шуӧ Нюша, — ме кута радейтны кодӧскӧ али ог?
Воисны самӧй главнӧй сёрниӧдзыс.
— Неужели обязательнӧ быдӧн радейтӧны? — йиркӧ видзӧдігмоз да катласигмоз юалӧ Нюша. — Ме ог верит.
Настасья Петровна чеччӧ да мунӧ видзӧдлыны выльӧн чужӧм кукань вылӧ.
Кукань узьӧ спокойнӧя;
Настасья Петровна лӧсьӧдыштӧ сы вылысь эшкынсӧ да локтӧ бӧр.
— Узьӧ? — юалӧ Нюша.
— Узьӧ; восьтыліс синъяссӧ да бара унмовсис.
— Вот ме шуа, — водзӧ висьталӧ Нюша, — оз, буракӧ, быдӧн радейтны.
Эмӧсь вывті гордӧйяс либӧ вывті занятӧйяс. Найӧ оз радейтны.
Ещӧ мыйкӧ висьтавлӧ Нюша.
Настасья Петровналы дыш кывзынысӧ, сійӧ видзӧдӧ Нюша вылӧ да думайтӧ: со кыдз тэнӧ песовтӧма, нылӧй, гашкӧ, висьтавны Митялы?
Абу зэв мича, неуна аслыссяма, но, мый нӧ сы понда?
Гашкӧ, тайӧ мисьтӧмыскӧд да аслыссямаыскӧд сійӧ нэм чӧжыс шуда лоӧ.
Быттьӧ мичлунын делӧыс...
Оз ков, Митялы висьтавны нинӧмла: мед ачыс корсяс да аддзас, мый сылы колӧ...
— Ас йылысь ме чувствуйта, мый некор ог кут радейтны, — шуӧ Нюша чеччигмозыс. — Ме вывті гордӧй.
Сійӧ чышъянасьӧ сідз, мый юрсиыс плеш весьтас да ӧмидз ягӧд кодь исергаа ичӧтик пельыс кольӧны тупкытӧмӧн; сулалӧ, морӧс бердас кияссӧ ёна топӧдӧмӧн, киясас кутӧ чышъян помъяссӧ, синъясыс алмазъяс моз югъялӧны...
«Ок, кутшӧма ещӧ радейтны кутан, — думайтӧ Настасья Петровна, — радейтӧмыс тэын — тырмымӧн...»
Вӧлисти Нюша муніс.
Веттехникӧс виччысигмоз Настасья Петровна ветлӧдліс профилакторийӧд, сэсся петіс ывлаӧ.
Петӧмаӧсь кодзувъяс.
Муыс еджыд, быттьӧ киськалӧма солӧн: кынмӧма, пуксьӧ тӧв.
Мыйлакӧ Нюшалӧн ныв сёрниясыс вӧрзьӧдісны Настасья Петровналысь сьӧлӧмсӧ, — мыйла эськӧ, мыйысь?
«Вот тайӧ менам некор эз вӧв, — думайтӧ сійӧ, — эз вӧв, эз вӧв...
И оз ло.
Ме пӧрысь нин».
Пӧрысь?
А мый сійӧ пӧрысьлуныс?
«Но ӧд ме пӧрысьлунсӧ ог чувствуйт, — думайтӧ Настасья Петровна. — Меным и уджавсьӧ окотапырысь, и ветла кокниа, и сералыштны рад.
Мый нӧ сэтшӧмыс пӧрысьлуныс?
Кӧні сійӧ?
Мый коскӧй мукӧд дырйи висьӧ?
А томйӧзыслӧн ӧмӧй некор некыт оз вись?
Со менам киясӧй — омӧльджыкӧсь ӧмӧй найӧ важдорысь?
Томйӧз локтӧны ме дінӧ, и ме велӧда найӧс уджавны...
Вот вежӧр менам — сійӧ ӧні вынаджык.
А сьӧлӧмӧй менам — кусі ӧмӧй сійӧ?
Сотчӧ, и висьӧ, и радуйтчӧ важдорсьыс ёнджыка!..»
Кодкӧ мыйвынсьыс котӧртіс профилакторийлань.
Тэрмасьӧмысла муртса эз зурась Настасья Петровна вылӧ.
Нюша.
— Ой, тайӧ ті, Настасья Петровна!
— Бӧр воин?
Вунӧдін мыйкӧ висьтавны?
— Клипса вошті, абу-ӧ тані?
— Кутшӧм клипса?
— Но, исергаяс менам, зажимъяса, клипсаясӧн шусьӧны.
Узьны куті водны — видзӧда, ӧти абу.
Став лачаӧй, мый тані.
— Мун, корсь.
Нюша котӧрӧн пырис профилакторийӧ, бергалыштіс сэні да ӧдйӧ бӧр петіс.
— Тані, слава богу.
Табуретка улын куйлӧ.
Фу, слава богу.
Ме сэтшӧма повзи.
Меным Таня Мӧскуаысь вайис...
— Ладнӧ, котӧрт.
Настасья Петровна сулыштіс ещӧ минут мында, кывзіс, кыдзи ылыстчӧны Нюшалӧн тэрыб каблук шыясыс.
Кӧдзыд дзирдӧн пӧртмасисны кодзувъяс.
Двор едждӧдіс, быттьӧ сійӧс киськалӧма солӧн.
Пуксис тӧв.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
ТӦВ
Турун шапкаяс, зэв гырысьӧсь, нёль пельӧсаӧсь, мунӧны туй кузя.
Турун кыскалӧны тракторӧн видзьяс вылысь «Яснӧй вадор» совхозӧ.
Ёна думыштчӧма тракторист и оз аддзы паныд локтысь «газикӧс».
«Газик» сувтӧ да сигналитӧ.
Тракторист пыркнитчӧ, кежӧ туй бокӧ.
«Газик» видзчысьӧмӧн мунӧ водзӧ, турун клок кольӧ ӧдзӧс вугъяс...
Еджыд бока катшаяс яндысьтӧг вуджӧны туй вомӧн, оз повны ни машинаясысь, ни вӧвъясысь.
Руд енэжыс паськыд эрд весьтын быттьӧ тшӧтш думыштчӧма, мечтайтӧ: заводитны койны лым али виччысьыштны?
Быттьӧ кад нин: со пӧльыштіс нин кӧдзыд тӧв, тӧвся кад нылысь юӧр вайысь; думыштіс выль пӧв — дугдіс пӧльтны; и бара вугралӧ-мечтайтӧ немуджтӧм руд енэж.
Горизонт бердтіыс сійӧс кытшалӧма паськыд сьӧд визьӧн: он гӧгӧрво — вӧр али кымӧр.
Тайӧ сьӧд визь фон вылас руд дранкаӧн кышӧм силоснӧй башняяс югъялӧны свинеч рӧмӧн.
Ылісяньыс найӧ крепость башняяс кодьӧсь..
Совхозлӧн став фермаясыс первой видзӧдлас серти ӧткодьӧсь: уна стрӧйбаяс, пуысь и кирпичысь, вевтъяс — ӧтиясӧс вевттьӧма дранкаӧн, мӧдъясӧс кӧртӧн.
Быд фермаын олан керкаяс, скӧтнӧй дворъяс, телятникъяс, конюшняяс, складъяс, ледникъяс, овощехранилищеяс, садъяс, — но быдӧнлӧн на пиысь аслас торъя приметаяс и аслас места хозяйствоын.
Например, контора, мельнича да главнӧй нянь складъяс первой фермаын.
Подсобнӧй хозяйство — ыжъяс, порсьяс, курӧгъяс, дзодзӧгъяс — мӧд фермаын.
А коймӧдын быдтӧны племеннӧй ӧшъясӧс, кодъясӧс сэсся сдайтӧны племзаготконторалы.
Фермаяс ӧта-мӧдсьыс ылынӧсь: ӧтисянь мӧдыс муртса-муртса тыдалӧ, и то сӧмын мича поводдя дырйи.
Первой да мӧд ферма костын эрд вылын сулалӧ выль школалӧн турунвиж вевта кирпичнӧй здание.
Быд лун, уджалан лунъясӧ и праздникъясӧ, водз асылын совхозсянь петӧны йӧв тыра ыджыд бакъяса грузӧвикъяс.
Найӧ мунӧны Костровоӧ, йӧв сдайтан пунктӧ.
Костровоысь йӧвсӧ нуӧны асъя поездӧн молочнӧй консервъяс вӧчан заводӧ.
Йӧла край шӧрын сулалӧ завод, став матігӧгӧрса колхозъяс да совхозъяс — сылӧн поставщикъяс...
«Яснӧй вадор» совхозлӧн муяс куйлӧны ю ӧтар-мӧдар пӧлӧн; найӧ йитчӧны векньыд пу поскӧн.
Шуйга вадорас — ойдлан видзьяс, гожся пӧскӧтина, клевер кӧдзаяс.
Сійӧ мортыс, кодлы юрас воӧма мӧвп сетны совхозлы «Яснӧй вадор» ним, — кӧнкӧ, видзӧдіс веськыд вадорсянь шуйга вадорас тувсов лунӧ, кор ытваыс вӧлі абу на ямӧма и тувсов шонді улас зарни ру пытшкын сулалісны пидзӧсӧдзыс ваын томиник бадьяс, либӧ видзӧдіс сійӧ шуйга вадорас гожӧмын, кор видзьяс вывсӧ серӧдӧны уна рӧма дзоридзьяс и оз турун сулав, а тшӧкыд вӧр...
Но весиг ӧні, кымӧра да кӧдзыд лунӧ, тӧв пуксьӧм водзвылын, мича миян вадор!
Рудов тшынӧн тупкыштӧма сійӧс, тшын пиын бадьяс да джуджыд зорӧдъяс, а бадьяс сайын, зорӧдъяс сайын — помтӧм-дортӧм, быдладорлань паськӧдчӧм, вывті ёна радейтана роч простор...
Ичӧтик рӧмпӧштан водзын сулалӧ веттехник Толя, сійӧ жӧ Анатолий Иванович.
Анатолий Ивановичнас сійӧ лои неважӧн на, кор техникум помалӧм бӧрын пырис уджавны совхозӧ.
Ӧні сійӧ велаліс нин выль ним дорас да, медым сійӧс оправдайтны, муніс неыджыд жертваяс вылӧ: кутӧ асьсӧ солиднӧя, куритчӧ.
Толялы зывӧк табакыс;
Анатолий Ивановичлы кыдзкӧ абу лӧсьыд шуны: «аттьӧ, ог куритчы», кор вӧзйӧны папирос.
(Вермасны думыштны, мый Анатолий Иванович зэв том, чуть ли абу детинка.)
Сійӧ радейтӧ ассьыс специальностьсӧ, радейтӧ сідзжӧ гижны пьесаяс да ворсны наын серам петкӧдлысь рольяс.
Радейтӧ ассьыс мамсӧ, коді олӧ Саратовын да кодлы сійӧ быд получкаысь ыстыштӧ сьӧм.
Радейтӧ танцуйтны и танцуйтӧ бура.
Сылӧн кузь синлысъяса бур сьӧд синъяс да челядьлӧн кодь небыд вомдоръяс.
Ӧні сійӧ мӧдӧдчӧ карӧ, дом культураӧ, вечер вылӧ, кодӧс сиӧма Октябрлӧн XXIX во тырӧмлы.
Лоӧ торжественнӧй часть, сэсся концерт да танцы.
Концерт вылын выступитасны артистъяс, кодъяс воӧмаӧсь областнӧй центрсянь.
Танцуйтны, гашкӧ, локтас и Марьяна Фёдоровна.
Бӧръя вечерас Толя танцуйтіс сыкӧд да юаліс:
— Ті лоанныд тані ноябр квайтӧд лунӧ?
Марьяна Фёдоровна неуна зумыштчыліс да шуис: «Гашкӧ».
Думыштіс неуна да содтіс: «Ог тӧд».
Но кӧть мый, а «гашкӧ» шуӧма.
Тайӧ ёна кыпӧдӧ Толялысь настроениесӧ.
Мӧд морт, сы кодь кӧ мича вӧлі, заставитіс эськӧ любӧй мича нылӧс шуны не «гашкӧ», а «да».
Мӧд морт висьтавліс эськӧ мича нывлы комплиментъяс, заставитіс эськӧ серавны да кокетничайтны.
Тадзсӧ вӧчны Толя эз куж.
Мый эз куж, сійӧс эз куж.
Сійӧ кужис танцуйтны да зіля уджаліс кокъяснас.
Талун асывнас Толя корис суседкаыслысь, фермаӧн управляющӧй гӧтырлысь, парӧвӧй утюг да гладитіс ассьыс праздничнӧй костюмсӧ.
Гладитіс сійӧ эз омӧльджыка медся бур портнӧйысь.
Любӧ вӧлі видзӧдлыны, кутшӧмӧсь вӧліны гачыс да пинжак пӧлаясыс, кор Толя гладитіс найӧс кӧтӧдӧм рузум пыр.
Бур, мый туйыс кынмӧма да оз ков кӧмавны кузь гӧленя сапӧгъяс да пуджны гачсӧ, а то кор найӧс сэсся бӧр лэдзалан, налӧн некутшӧм вид абу.
Толя кӧрталӧ галстук.
Галстукыс выль, запонкияс выльӧсь (ичӧтик шахматнӧй пӧв кодьӧсь).
Часі киӧ.
abu
Ещӧ ӧтчыд сыныштны юрсисӧ, сэк жӧ шыльӧдны мӧд киӧн бӧрвыв...
Оз вермы лоны, медым Марьяна Фёдоровна эз казяв став тайӧ праздничнӧй мичлунсӧ.
Выль тӧвся пальтоа, воротникыс кодлӧн сэтшӧм куысь, кодӧс шуӧны «электрическӧй кроликӧн» либӧ «котик сяма кролик», Толя петіс жырйысь да паныдасис морткӧд, коді шуис:
— Тіянӧс корӧны коймӧд бригадаӧ.
Тшӧктісны, медым пырысь-пыр.
— А мый сэтшӧмыс? — юалӧ Толя.
— Да, буракӧ, Печальница кулан выйын, — шуӧ локтысь мортыс.
Толя вунӧдӧ Марьяна Фёдоровна йылысь, кватитӧ инструментъяс да сідзи и мичаа пасьтасьӧмӧн котӧртӧ скӧтнӧй дворӧ.
Печальница куйлӧ бок вылас, юрсӧ шыбитӧма бӧрвыв да сьӧкыда лолалӧ, мучитчӧмӧн киргигтыр.
Доярка Гирина сулалӧ сы дінын да бӧрдӧ.
— Важӧн?.. — юалӧ Толя.
— Ӧні на сӧмын, — шуӧ Гирина. — Сёйис да някляліс, а ме матыстчи лысьтыны — сійӧ со тадзи уси да кутіс киргыны, и мыйла — коді сійӧс тӧдас...
Толя пӧрччис пальтосӧ да пинжаксӧ, пасьталіс халат да, гач кок помъяссӧ пуджӧм бӧрын, лажыньтчис.
Мӧс пӧдӧ, ыджыд бокыс сылӧн джуджыд рӧч кодь быдмылӧ да чинлӧ Толя син водзын, бугыльясыс былялӧмаӧсь.
— Неужели начкыны ковмас? — юалӧ мӧд доярка.
Найӧ чукӧртчӧмаӧсь сэтчӧ став бригаданас да полігтыр видзӧдӧны, кыдзи куйлӧ Печальница.
— Явнӧй асфиксия, — бормочитӧ Толя. — Но помкаыс?
Шок?..
Сійӧ нинӧмысь эз повзьы?
— Дона мӧскӧй менам! — гораа нин заводитӧ бӧрдны Гирина. — Мыйысь нӧ сійӧ аслас дворын повзяс...
— Гусьӧнджык, пӧжалуйста, — шуӧ Толя. — Ме жӧ сьӧлӧмсӧ кывза.
Халатлӧн сосъясыс мешайтӧны сылы, сійӧ пуджӧ найӧс гырддзаӧдзыс, а ӧттшӧтш пуджӧ и ассьыс шӧвк дӧрӧм сосъяссӧ.
Видлалӧ горшсӧ да аддзӧ пыкӧс.
И тайӧ здукӧ воӧ Коростелев, чужӧмсӧ бритчигас вундалӧма: вечер вылӧ жӧ мӧдӧдчӧма.
— Горшас пыкӧс, — шуӧ сылы Толя. — Ковмас вӧчны трахеотубус.
— Но, мый тэ! — Толякӧд орччӧн лажыньтчигмоз шуӧ Коростелев.
— Мый тэ, мый тэ, мый тэ... — и ачыс видлалӧ пыкӧссӧ.
Ветеринар садьмӧ сыын, и став сылӧн коростелевскӧй решимостьыс, азартӧдз решимостьыс, садьмӧ.
— Представляйтан, трахеотобус тані дворын, гӧтӧвитчытӧг... —
кузь чуньяснас пыктӧминыслысь ыдждасӧ видлалігмоз шуӧ сійӧ. — Орӧсьтам сылысь голясӧ, чӧрту.
Вай татчӧ ртутнӧй мазь.
— А абу рискованнӧ? — юалӧ Толя. — Ми вызовитам обострение, коді вермас...
— Ставыс рискованнӧ.
Век жӧ рискыс этшаджык трахеотубус дорысь.
Вай, ӧдйӧджык, а то яй вылӧ мунас миян Печальницаыд.
Толя вайис мазь, и найӧ зыралӧны сійӧн Печальницалысь горшсӧ.
Пӧдтӧм сразу содӧ.
Мӧс нюжӧдӧ сьылісӧ, вомыс сылӧн восьса, синъясыс тырӧмаӧсь вирӧн да кулігдырся ужасӧн видзӧдӧны йиркӧ, киргӧмыс шоч да страшнӧй.
Дояркаяс сулалӧны шыасьтӧг, весиг Гирина ланьтіс.
— Мый? — юалӧ Коростелев.
— Аритмия, — шуӧ сьӧлӧмсӧ кывзысь Толя.
— Мортлӧн эськӧ важӧн нин сувтіс, — шуӧ дояркаяс пиысь ӧти. — Колӧ жӧ ӧд тадзи мучитчыны...
Бара чӧв-лӧнь да лёкысь киргӧм.
Быд киргыштӧм бӧрын виччысьӧны — вот ӧні пом.
— Бурмӧ, — шуӧ Толя.
— Но да? — надеяпырысь юалӧ Коростелев.
Печальница здук кежлӧ лэптылӧ юрсӧ да видзӧдлӧ йӧз вылӧ.
Ставныс кокньыда нюммунӧны.
— Ме вылӧ видзӧдліс, — шуӧ Гирина. — Матушкаӧй, менам, ме вылӧ...
Коростелев видлалӧ пыкӧссӧ — сійӧ тӧдчымӧн чинӧма — да шуӧ:
— Кутас овны.
Найӧ Толякӧд видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас и налӧн петӧ серамныс.
— Танцы вылӧ пасьтасин? — юалӧ Коростелев. — Сідз, сідз.
Сійӧ тэнӧ виччысьӧ, гӧгӧрвоан, а тэ тані...
Ӧні эн и мун: он оправдайтчы.
Шуас: миян костын ставсӧ помалӧма...
— Нинӧм эз и заводитчыв, — шуӧ Толя. — Кыкысь танцуйтім.
— Мый нӧ, и тайӧ абу этша...
Но тэ мун.
Эндоскоптӧ коль да мун.
— Но кыдзи нӧ...
— Ӧні нин тыдалӧ — час кык-куим мысти сувтас.
Ме, гашкӧ, удита на жӧ концерт вылас.
Пырала гортӧ вежсьыны да локта.
Толя сідзжӧ аддзӧ, мый мӧс регыд бӧр сувтас и мый сійӧ вермас мунны, Коростелев кӧ дежуритыштас.
Сылы окота мунны и абу лӧсьыд.
Медым оправдайтчыны, сійӧ шуӧ:
— Ме, збыль, кӧсйыси Марьяна Фёдоровналы, велӧдысьлы, мый талун локта.
— Со аддзан, — шуӧ Коростелев, — ме сідзи и тӧді, мый тэнад свиданье.
Позьӧ гӧгӧрвоны.
— Да абу свидание, — шуӧ Толя, ачыс расстроитчӧма пӧръялӧмысла. — Сідз прӧста...
— Мун, мун! — шуӧ Коростелев.
— Ботинкиястӧ няйтӧсьтӧмныд, — шуӧ Гирина. — Вайӧ, Анатолий Иванович, чышкышта.
Дояркаяс нуӧдӧны Толяӧс мыськыны кияссӧ, отсалӧны сылы пасьтасьны, пальто вывсьыс босьталӧны идзасторъяс.
Тайӧ бригадаас ставыс олӧма нывбабаяс, и пиӧс моз колльӧдӧны сійӧс праздник вылӧ.
Найӧ радейтӧны сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ том, бур да спаситіс Печальницаӧс.
Толя мунӧ гажӧдчыны.
Сійӧ мунӧ кӧрт кодь чорыд, кынмӧм туй кузя; кӧлеса туйяссӧ киськалӧма выль лым.
Водзын тыдалӧны карса бияс; дом культуры пыранінӧ лӧсьӧдӧм транспарантъяссянь енэжыс югыд.
Толя мунӧ да думайтӧ: кутшӧм лӧсьыд, мый ставыс помасис бура, — и, честнӧй кыв, сійӧ заслужитіс, медым еджыд чутъяса лӧз платтьӧа Марьяна Фёдоровна виччысис сійӧс танцовальнӧй залын.
А Коростелев кольччӧ Печальница дінӧ.
Муналӧны дояркаяс, войся стӧрӧж локтӧ смена вылӧ.
Лолалӧны, фыркайтӧны, рӧмидзтӧны мӧсъяс.
«И став тайӧ светыс, — думайтӧ Коростелев, — и ставыс тайӧ, кодъясӧс весиг нимтыны он куж, — сы вылӧ, медым бергалыштны зал кузя зонкӧд?
Тэ сы йылысь ен тӧдас мый думайтан, а сійӧ назначайтӧ свиданиеяс танцулькаяс вылын».
Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый абу справедливӧй; мӧд, справедливӧй гӧлӧс сыын насмешливӧя шуӧ: «Тэ йӧймин: мый нӧ вӧчны том нывбабалы праздник рытӧ?» — «Ог тӧд; мед пукалас гортас да лыддяс книжка; концерт кывзін, и мун гортӧ».
— «Да мыйла тэныд колӧ, медым сійӧ пукаліс ӧтнас, дӧва шогсӧ нуис?
Квайтӧд во сійӧ дӧвуйтӧ; мыйта позьӧ шогсьыны?
Мед гажӧдчыштас, сералыштас».
«Ог тӧд; тэнад кӧ сэтшӧм синъяс, сідзкӧ нинӧмла йӧктыны зонъяскӧд музыка улӧ.
Мукӧдъяс — пӧжалуйста, а сійӧ — ог кӧсйы».
Дас кыкӧд часын Печальница сувтіс да нюжӧдчис кормушкалань, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Во помасьӧ.
Быттьӧкӧ олім тайӧ восӧ кыдзи колӧ, нинӧмӧн эг лякӧсьтӧй ассьыным честьнымӧс.
Сдайтім государстволы йӧв, яй, вурун, нянь унджык, мыйда требуйтчис план серти.
Кӧрымъясӧн заптысим: эг на озыра, кыдзи заптысьлім войнаӧдзса воясӧ, но век жӧ скӧт лоӧ пӧт.
И выль скӧтнӧй двор, и кык выль телятник, профилакторийысь кындзи — эз подведит Алмазов! — январ первой лун кежлӧ лоӧ эштӧдӧма тырвыйӧ.
Дояркаяс да кукань видзысьяс арталӧны, уна-ӧ чукӧрмӧма налы вонас премиальнӧй.
Уналӧн чукӧрмӧма унакодь, сюрсӧн да унджык.
Лукьяныч да фермаяслӧн управляющӧйяс составляйтӧны производственно-финансовӧй план сюрс ӧкмыссё нелямын сизимӧд во кежлӧ.
А кузнечаын котшкӧдчӧ мӧлӧт, саӧссьӧм йиркас кайӧны жар бикиньяс: тӧлыс кӧть сӧмын на шебраліс мусӧ аслас эшкынӧн да сиис спокойнӧй узьӧм, — и кузь лоӧ тайӧ узьӧмыс, — но воас тулыс и пӧрччас еджыд эшкынсӧ, и ми водзвыв дасьтам ассьыным плугъяс да кӧдзан машинаяс, медым садьмӧм му вывтіыс нуӧдны выль бӧрӧздаяс да пуктыны сэтчӧ выль кӧйдыс.
Рытнас, гортас, Лукьяныч ворсӧ шахматӧн Чкалов нима колхозса председателькӧд.
Ворсӧ сійӧ лёка.
Чкаловса председатель, коді велалӧма ворсны шахматнас сӧмын армияас, Отечественнӧй война дырйи, ворсӧ ещӧ лёкджыка.
— Думайтӧй, думайтӧй! — шуӧ сылы Лукьяныч. — Тіян думайтігкості ме, позяс кӧ, газет лыддьышта.
Ход вӧчиг костъясӧ председатель панӧ сёрни, кутшӧм могӧн сійӧ воӧма.
— Ми тіян дінӧдз могӧн, — шуӧ сійӧ. — Вӧчӧй одолжение, отсалӧй колана ногӧн оформитны годӧвӧй отчёт.
— Конь тадзи оз ветлы, — шуӧ Лукьяныч. — Конь ветлӧ со тадз, либӧ со тадзи...
Ог тӧд, кыдзи ме отсала тіянлы.
Аслам уджыс тырмӧ.
— Гонорар лоӧ сэтшӧм, кутшӧмӧс асьныд урчитанныд, — коньсӧ ас местаас пуктігмоз шуӧ председатель.
— Ми Пашенькакӧд скромнӧй йӧз, миянлы уна оз ков.
Меным кӧ колӧ вӧлі, ме эськӧ сьӧм пиын ветлі юр вывсянь кок улӧдз.
— Висьталӧй ассьыныд условиеястӧ, ми вӧчам тіян ногӧн.
— Шах! — шуӧ Лукьяныч.
Председатель пробуйтӧ дзебсьыны, но быдладорсянь шахуйтӧны сійӧс, и сылы быть лоӧ сдайтчыны.
— Бура ті ворсанныд! — плеш вывсьыс пӧсьсӧ чышкыштігмоз шуӧ сійӧ, и найӧ Лукьянычкӧд пуксьӧны чай юны.
— Но кыдзи нӧ? — юалӧ председатель чай юигӧн.
— Ми таво петім обласьтын первой местаӧ.
Оборотъяс миллионнӧйӧсь, базар вылын миян продукция медся тӧдчана, — миян баланс вылӧ лоӧ особӧй внимание;
Мӧскуаӧ, вермас лоны, мунас миян балансным, — но кыдзи нӧ, Павел Лукьяныч?
— Да мый нин вӧчан.
Ковмас отсавны, кыдзи дружественнӧй державалы.
— А гонорарсьыд кыдзи-мый?
— А гонорар пыдди меным колӧ кер.
— Кер?
— Гожӧм кежас выль пыж кӧсъя лӧсьӧдны, важыс вывті омӧль нин.
— Эмӧсь сэтшӧм керъясыд, пӧжалуйста.
— Ме тӧда, мый тіян эмӧсь сэтшӧм керъясыс.
— Пӧжалуйста.
Сӧмын кутшӧм нӧ сійӧ гонорар тіян квалификация серти.
Сыысь кындзи, оз-ӧ ков матор, яблӧктор?
— Но позьӧ матор, яблӧктор, ӧтитор-мӧдтор, — шуӧ Лукьяныч веськодьпырысь. — Пашенькалы да Серёжалы чӧсмасьыштны.
Быдӧнлы окота представитны бура вӧчӧм годӧвӧй отчёт.
Кор отчёт оформитӧма кампет моз — хозяйство дінӧ уважение да интерес.
Чкаловса бухгалтершалӧн, кӧть и старайтчӧ нывкаыс, мичааыс оз на артмы.
Мичлуныд — сійӧ стажкӧд тшӧтш локтӧ.
Быд во январ первой лун водзын Лукьяныч зэв колана морт районын.
Коростелев кабинетӧ пырис Иконников, киас кутіс отчёт листъяс.
— Дмитрий Корнеевич, — коса да достоинствоӧн шуис сійӧ, — ме кора содтыны отчёт дінас неыджыд комментарий.
— Мый йылысь сійӧ? — юаліс Коростелев.
— Пасйыны, мый Мушка чӧвтчигӧн ме эг вӧв.
Помнитанныд кӧ, ме вӧлі сэк командировкаын.
Рацион составляйтчис метӧг.
Ме ёна кора пасйыны та йылысь торъя примечаниеын.
Коростелев веськыда видзӧдліс сы вылӧ.
— А он тӧдӧй, — шуис сійӧ, — кыдзи ӧні олӧ Мушкаыс?
Сійӧ тӧдіс юавтӧг, мый вочакыв оз получит: эз вӧв Иконников скӧтнӧй дворын, эз интересуйтчы Мушкаӧн, нинӧмӧн вообще эз интересуйтчы, аслас спокойствие кындзи.
Иконников неуна падмыліс, но Коростелевлысь видзӧдлассӧ выдержитіс.
— Ӧні менам сведениеяс абу.
Рыт кежас, пӧжалуйста, — верма вайны.
— Бумажка ваян.
Бумажкаясӧн кытшалан асьтӧ да сэтысь гудъян сведениеяс.
А кыдзи сэн производство вылас ловъя олӧмыс мунӧ — тэныд веськодь.
О, терпитны ог вермы.
— Ладнӧ, — шуис Коростелев, — вӧчӧй примечание.
Мед Бекишев кывкутӧ.
Иконников лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сӧгласитчӧй асьныд, Дмитрий Корнеевич, татшӧм случай дырйи тешкодь эськӧ вӧлі, Бекишев пыдди кӧ ме кывкуті.
Збыль, тайӧ эськӧ вӧлі тешкодь.
Збыль, мыжа Бекишев.
И кӧть мый, а Бекишевӧс уважайта, а тэнӧ терпитны ог вермы, — и мун тэ ӧдйӧджык менам син водзысь.
Тӧв.
Лым лэбӧ-усьӧ ӧшинь сайын.
Войвылӧ и лунвылӧ, асыввылӧ и рытыввылӧ — уна сюрс километр пасьта «Яснӧй вадор» гӧгӧр лым, лым.
Нывбаба, кодӧс радейтліс Алмазов, вӧлі тӧлка.
Заводитас вӧлі Алмазов висьтасьны сылы госпитальын куйлӧмдырся сьӧкыд думъяс йывсьыс либӧ кутас норасьны, мый уджсьыс ылыстчис, абу, чувствуйтӧ, важся пельклуныс да кужӧмлуныс, — мӧдыс кывзӧ чӧла, видзӧдӧ серьёзнӧй, мелі синъясӧн, сэсся пуктас Алмазов ки вылӧ ассьыс пӧсь кисӧ да шуас: «Но, мыйла нӧ волнуйтчан?
Мортлӧн олӧмыс оз сӧмын сёйӧм-юӧмысь артмы, быдсяматорйысь олӧмыс, донаӧй, артмӧ.
Войтыр пӧвстын олам, шудсӧ и шогсӧ войтыркӧд юкам: мый йӧзлы, сійӧ и миянлы».
Татшӧм кывъяссӧ сійӧ уна тӧдіс и кужліс шуны найӧс ас кадӧ да сьӧлӧмсяньыс отсавны мортлы.
Алмазов шензис: кытысь татшӧмыс?
Нёль класс помалӧма, конвейер вылын кутшӧмкӧ гайка винтитӧ, а тӧлкыс помтӧм!
И Алмазовлы окота вӧлі висьтавны сылы ставсӧ и став йывсьыс тӧдмавны сылысь мӧвпъяссӧ.
Тося сибӧдчас: висьтав, кыдзи тэ олін тайӧ вояссӧ, кӧні вӧлін кык во сайын тайӧ тӧлысяс, мый вӧчлін?
Сійӧ заводитас неокотапырысь.
Тося пыр жӧ мӧдас бокас швачӧдны кияснас да торкалӧ:
— Ок, да мый тэ!
Ок, со ужасыс!
Надя, кывзы мый папаыд висьталӧ!
Ок, и терпитісны жӧ йӧзыс!
И дзикӧдз бырӧ окота висьтавлыны...
Мӧд нывбабаыслӧн керкаыс вӧлі сӧстӧм, и ачыс пыр вӧлі сӧстӧм.
А Тосялӧн некутшӧм порядок абу: сӧмын эськӧ мужиксӧ вердны да пасьтӧдны, а ас бӧрсяыс оз видзӧд.
Став идрасьӧмыс сылӧн — ӧтчыд-мӧдысь ӧвтыштны корӧсьӧн, да пызан вылӧ шыбитны кыдзсюрӧ пызан дӧра.
И нывкаяссӧ уджӧ оз велӧд: тшӧктас сӧмын — вай тайӧс, мыччы сійӧс, а медым велӧдны найӧс асьнысӧ мыйкӧ вӧчны, тайӧ абу.
Надялы вӧлі нин дас кык арӧс, Катялы ӧкмыс.
Войнаӧдз найӧ вӧліны ичӧтикӧсь, интереснӧйӧсь.
Тёльгисны воробейяс моз;
Алмазов кывзіс налысь тёльгӧмсӧ да нюмъяліс.
Сійӧ вӧчис налы ичӧтик табуреткаяс да пызан.
Вӧчис аканьяслы керка.
Керка вевтыс босьтчыліс, кильчӧыс вӧлі ичӧтик перилӧяса, улі пос тшупӧдас ичӧтик скӧба кокъяс чышкавны: пельӧсса ӧшиньын форточка.
Суседъяс волывлісны видзӧдлыны керка вылӧ да шензисны — но и ворсантор вӧчӧма Алмазов аслас челядьлы.
Татшӧмсӧ некутшӧм магазинысь он ньӧб, некутшӧм сьӧм вылӧ!
Ӧні керкаыс эз вӧв: киссьӧма, пӧвъясыс вошалӧмаӧсь...
Нывъяс быдмӧмаӧсь.
Надя кутӧма мисьтӧма чукрӧдлыны чужӧмсӧ.
Кутӧ асьсӧ сідз-тадз.
Катя зільӧ быдторйын вӧчны сы моз.
Аканьясӧн найӧ эз нин ворсны, найӧ танцуйтісны.
Надя велӧдчӧма танцуйтны школьнӧй кружокын.
Танцуйтіс сійӧ школаӧ мӧдӧдчигӧн, школаысь локтігӧн, сёйны лӧсьӧдчигӧн.
Танцуйтіс гортын, дворын и улич вылын.
Танцуйтігас сьыліс: «ля-ля-ля-ля...»
И Катя сы вылӧ видзӧдӧмӧн сідзжӧ танцуйтіс да сьыліс.
Алмазовӧс тайӧ дӧзмӧдліс юр висьмытӧдзыс:
— Дугдӧй ті чеччавнытӧ!
Тося дорйыліс челядьсӧ.
— И танцуйтыштны челядьлы оз позь.
— Мед эськӧ делӧӧн займитчасны! — шуліс сійӧ. — Син водзын вералӧ.
— Танцуйтӧмыс — удж жӧ, — Надя йӧктысь кокъяс вылӧ видзӧдігмоз шуліс Тося. — Сылӧн ыджыд способностьяс.
Алмазовлӧн чужӧмбаныс заводитліс тіравны:
— Коді тэныд висьталіс, мый ыджыд способностьяс?
— Старшӧй вожатӧй.
— Балеринаӧ кӧсъян велӧдны?
— А мыйӧн лёк, балерина кӧ лоас?
— Мед эськӧ кӧть чулкияс дӧмлыны велӧдін.
— Век тэ недӧвӧльнӧй, — шогпырысь нин шулывліс Тося. — Нинӧм тэныд оз кажитчы, веськыда киясӧй лётмунӧны — овны абу окота!
И помавліс сёрнисӧ.
И Алмазов жалитліс сійӧс, сы вӧсна мый тайӧ шогыс сылӧн вӧлі збыль, шогысла сійӧ косьмис да пӧрысьмис.
Тося пӧся радейтліс мужиксӧ да челядьсӧ и ёна кӧсйис, медым семьяас быдӧнлы вӧлі зэв лӧсьыд, но эз тӧд, кыдзи тайӧс вӧчнысӧ.
Сійӧ босьтчыліс то ӧти удж бердӧ, то мӧд бердӧ, босьтліс ас вылас став тӧждысьӧмсӧ, ставыслы зілис угодитны, но ни мужикыс, ни челядьыс эз вӧвны благодарнӧйӧсь сылы таысь.
Ӧтчыд Алмазов чукӧстіс ыджыдджык нывсӧ:
— Надя!
Сійӧ ӧдйӧ пырис, «ля-ля-ля» сьылігтырйи да чайтіс, мый сійӧс корисны кутшӧмкӧ кокни делӧ вӧсна — камодысь перйыны батьыслысь сӧстӧм дӧрӧм либӧ котӧртлыны истӧгла.
— Мыськы вай джоджсӧ, — шуис бать. — Видзӧд кутшӧма няйтӧсьтӧмныд.
Нывка чуймис, но мыськыны заводитіс.
Друг шыбитіс ветексӧ, гораа бӧрддзис да шуис:
— Ме мамалы висьтала.
Мама ньӧтчыд оз тшӧкты мыськасьны.
— А ме тшӧкта! — шуис Алмазов. — И он кӧ мыськы, кружокӧ сэсся тэныд не ветлыны нин, гӧгӧрвоин?
Бӧрдігтыр сійӧ помаліс мыськыны джодж да пышйис гортсьыс
— «мамсӧ встречайтны, норасьны», — думыштіс Алмазов.
Эк, прӧста ӧмӧй сылы пыр колӧ вӧлі пи.
Сэтшӧма колӧ вӧлі пи, а Тося рӧдитіс нывъясӧс...
Тося локтіс шог, муртса видзӧдліс мыськӧм джодж вылас да шуис:
— Кӧть эн и лок гортӧ, збыль.
Менӧ тьӧткаӧн видін, а ачыд дядь дорысь лёкджык.
Кыдзи сійӧ мыськӧма?
Всё равно абу мыськӧм тайӧ.
— Ӧтчыд омӧля мыськас, — шуис Алмазов, — мӧдысь омӧля, сэсся велалас.
— Да мыйла нӧ челядьсӧ тшӧктыны, — шуис Тося. — Быттьӧкӧ ме ачым ог вӧч.
— Со сы вӧсна и эм, медым тэныд не мыськыны, ме сылы и тшӧкті.
Должен велӧдчыны.
— Менӧ квайт арӧссянь дед да баб тшӧктывлісны ставсӧ вӧчны, — неуна скӧрмыштӧмӧн шуис Тося, — мед менам челядь кокниа олӧны.
Тайӧ налы сӧветскӧй власьт сетӧ.
— Сӧвет власьт оз велӧд тэнӧ паразитъясӧн челядьтӧ быдтыны! — эз вермы кутны асьсӧ да горӧдіс Алмазов.
Сэки жӧ каитчис: тайӧ некытчӧ оз туй — горзыны Тося вылӧ.
— Олӧмыс, — шуис сійӧ аслас обычнӧй, эз гора гӧлӧсӧн, — оз сӧмын куш танцыясысь артмы.
Быдсяматорйыс сійӧ артмӧ.
Ачыд тӧдан.
И челядьтӧ олӧм кежас колӧ гӧтӧвитны.
Таысь юаласны миянлысь, тэнсьыд да менсьым.
Висьтавліс и аддзис: нинӧм сійӧ оз гӧгӧрво, мучитчӧ сӧмын.
«Неужели вот тадз и кутам нэм чӧж овны, ӧта-мӧд вӧсна мучитчигтырйи?
Дона умницаӧй менам, тадзсӧ тэ меным индін, гӧгӧрвоа, мый правильнӧ индін, — а сьӧкыд!..
Тэ, гашкӧ, лӧсьӧдін нин ассьыд олӧмтӧ; гашкӧ, ставсӧ нин вунӧдін; радуйтчан и сералан да розъялан, быттьӧ садйын дзоридз, — а меным сьӧкыд на...
Лым усьӧ ӧшинь сайын, месянь тэӧдз — лымъяслӧн сюрс километръяс».
Нюшалы дӧзьӧритны вӧлі сетӧма дас мӧс, быд мӧс корис уход, и быд мӧс вылӧ Нюталӧн вӧлі аслас расчёт.
Сійӧ муніс Иконников дінӧ да корис сетны сылы сведениеяс, кутшӧм удойяс вӧлӧмаӧсь Грациялӧн колян во да воддза воас.
Иконников перйис картотекаысь Грациялысь карточкасӧ да сетіс точнӧй справка: первой куканясьӧм бӧрас получитӧма 1710 килограмм, мӧд бӧрас — 4402, сідзкӧ, шӧркодя, суткинас 14,66 килограмм.
А кутшӧм вердасыс вӧлі мӧдысь куканясьӧм бӧрас?
Мыйӧн сійӧс вердісны, кор лысьтісны?
Медсясӧ — грубӧй да сочнӧй кӧрымӧн.
Ӧні концентратъяс вылӧ эн жӧ надейтчӧй.
— Миян эм ещӧ жмых, — шуис Нюша. — Йики пӧ кутасны вайны.
А Грация — зэв бур мӧс, элита...
Иконников лэптіс синкымъяссӧ да мыйкӧ мӧдіс гижны ёсь карандашӧн, тайӧн петкӧдліс, мый сёрни помасис.
Нюша думыштіс да муніс корсьны Коростелевӧс.
Сійӧс шыбитліс жарӧ, кор паныдасьліс Коростелевкӧд либӧ кывліс сылысь гӧлӧссӧ, и сійӧ поліс выдайтны асьсӧ, но век жӧ муніс сы дінӧ.
— Бара мыйкӧ абу лючки? — юаліс Коростелев.
Сійӧ сёрнитіс Нюшакӧд, кыдзи ыджыд морт ичӧткӧд — Нюша кажитчис сылы нывкаӧн.
Но Нюшаын вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ, тшӧктіс уважайтны сійӧс: сылӧн удж дінӧ пӧсь да волнуйтчана отношениеыс.
И ӧні сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс нывлӧн волнениеыс да Коростелев шуис:
— Ладнӧ.
Висьтала.
Сувтӧд Грацияӧс лысьтӧдны.
Лоӧны сылы концентратъяс.
«Кутшӧм бур морт! — думайтіс Нюша.
Сэтшӧм сочувствуйтысь, век отсалӧ».
Грация вылӧ, кыдзи и чайтліс Нюша, вердӧмыс ёна действуйтіс: сӧмын на кутісны вердны сійӧс бурджык кӧрымӧн, сійӧ мӧдіс содтыны йӧвсӧ да первой тӧлысь помас сетіс кызь кык литраӧн лун.
Кутісны сетны сылы пыр унджык и унджык бур кӧрым — йӧв содіс, лыбис комын кӧкъямыс литраӧдз, но друг Грация кутіс гажтӧмтчыны: дугдіс рӧмидзтыны, дугдіс сёйны.
Веситісны да аддзисны, мый сійӧ воштӧма сьӧктасӧ нелямын килограмм.
— Организмлӧн общӧй переутомление, — шуис Толя.
— Вывті старайтчим, — шуис Коростелев.
Лои чинтыны вердассӧ, —
йӧв пырысь-пыр чині, воис кызь — кызь кык литраӧдз суткиӧн да та вылын сувтіс.
Кызь кык литра — тайӧ абу этша; сідзкӧ лысьтан кадӧ позьӧ получитны вит сюрс литра, но, веськыда кӧ шуны, Нюша виччысис унджык.
Холмогорка Стрелка должен жӧ вӧлі регыд куканясьны.
Стрелка — ыджыд, видзӧднысӧ абу мича мӧс, зэв рам, но аслыссяма: оз кӧ кажитчы сылы сёяныс — сійӧ оз баксы, оз бунтуйт, но ӧшӧдас юрсӧ да сулалӧ, быттьӧ думайтӧ, да кӧрым дінӧ оз инмӧдчыв.
Нюша водзджыксӧ таысь скӧравліс Стрелка вылӧ да шулывліс: «Нинӧм дузъявны, сёй, кыдз ставныс сёйӧны!», а ӧні Нюша кужӧджык нин да гӧгӧрвоӧ, мый быд мӧслы колӧ торъя подход.
Босьтны сійӧ жӧ Грациясӧ: сылы, Нюшалы, Грация сетӧ кызь кык литра, а локтас Нюшалӧн сменщица — Грация нинӧмысь оз сет дас кык литраысь унджык.
Звёздочка радейтӧ, медым первой лысьтасны сылысь суседкаяссӧ, а сійӧс медбӧрын.
Крошка радейтӧ, медым лысьтігас сёрнитісны сыкӧд.
Мый найӧ мудритӧны, тайӧ мӧсъясыс, код тӧдас; но лоӧ налы угождайтны, кӧсъян кӧ унджык получитны насянь.
Нюша кутіс гӧтӧвитны Стрелкаӧс лысьтыны пыр жӧ сувтӧдӧм бӧрын: куканясигкежлӧ кӧ мӧс бур вердаса, унджык сетас йӧв.
Сӧмын мед эськӧ вывті не старайтчыны, вывті не вердны, а то вермас молочнӧй железаыс госсявны.
Концентратъяс Стрелкалы эз сетны; вердісны сійӧс турунӧн, йикиӧн, свеклаӧн, силосӧн.
Силос бӧрся Нюша видзӧдіс сюся: шыблаліс комӧкъяссӧ, исаліс: бур дук кӧ кылӧ — виналӧн, пӧжалӧм няньлӧн, кӧтӧдӧм яблоклӧн, няньысь вӧчӧм ырӧшлӧн, — сідзкӧ, бур, позьӧ сетны повтӧг.
Йикисӧ сійӧ дасьтіс тадз: пӧжліс пӧсь ваын, пуктыліс рокӧс, а вердӧм водзас сорлавліс посниа вундалӧм турнепскӧд.
Идзассӧ вердтӧдзыс суткиӧн водзджык вевттьывліс силосӧн, медым небыдджык лоӧ.
— Дзонь пӧварня лӧсьӧдӧмыд скӧтъяслы! — шуліс сменщица, коді вежаліс, мый Грация сетӧ йӧвсӧ Нюшалы сылы дорысь унджык.
— Но мый тэныд колӧ? — юавліс Нюша Стрелкалысь. — Мыйла он сёй?
Стрелка видзӧдіс сы вылӧ да эз инмӧдчыв вундалӧм да кормушкаӧ кисьтӧм свекла дінӧ.
— Гашкӧ, вундавтӧмыс колӧ? — юавліс Нюша да пуктыліс вундавтӧмӧс.
Стрелка босьтліс свекласӧ вомдоръяснас да заводитліс сёйны.
— Мудритысь!
Быд лун мыйкӧ думыштан.
Сарствуйтны кӧсъян ме вылын.
Нелямын квайтӧд восӧ Нюша помаліс бур показательясӧн: лысьтіс планысь вывті кӧкъямыссё кӧкъямысдас куим литра.
Тайӧ пӧшти ӧкмыс центнер, а ӧкмыс центнер — сійӧ пӧшти тонна.
Передовӧй стахановкаяс лыдӧ тайӧ показательясӧн Нюша эз веськав, но кодсюрӧӧс век жӧ колис бӧрӧ; воддза воясас тайӧ эз вӧвлы.
— Быдман, Нюша, — шулывлісны дояркаяс.
— Быдма, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн вочавидзліс Нюша.
«Да, вот быдма.
Видзӧдӧй, кыдз эськӧ мед тіянӧс ог панйы».
«Муні кӧ эськӧ ме верӧссайӧ Иннокентий Владимирович сайӧ, — думайтіс Марьяна, — колӧ оз эськӧ, медым Серёжа шуис сійӧс батьӧн?
Ӧти-кӧ, карточкаяс серти Серёжа тӧдӧ настоящӧй батьсӧ, сійӧ шуас: кутшӧм нӧ тайӧ папа, со миян папаыс, карточка вылын, дзик абу татшӧм...
Но, мӧд-кӧ, сэтшӧм лӧсьыд, кор кагалы эм кодлы шуны: папа.
Сэтшӧм лӧсьыд, кор гортын эм папа, бать, медся главнӧй морт, семья кутысь...»
Заводитчис сысянь, мый Иконников корсюрӧ волывліс Марьяна ӧшинь дорӧ да сёрнитліс сыкӧд.
Ӧтчыд сійӧ шутитігмоз шуис:
— Кор нӧ ті менӧ коранныд пыравны керкаад?
Марьяна смутитчис да корис.
Иконников локтіс индӧм рытӧ, юис чай, юаліс Серёжалысь, кымын арӧс сылы да кор мунас школаӧ; сэсся шуис:
— Зэв развитӧй детинка.
Сійӧ воліс тӧлысьнас кыкысь-куимысь.
Пукалісны, юисны чай, сёрнитісны.
Марьяна мунліс водтӧдны Серёжаӧс — Иконников паськӧдліс газет либӧ босьтліс полка вылысь небӧг и лыддис, кытчӧдз Марьяна эз волы бӧр.
Иконников?
«Сійӧ мича, интеллигентнӧй, — думайтіс Марьяна, асьсӧ сійӧ волна вылӧ настраивайтігмоз, коді шусьӧ любовӧн да верӧссайӧ мунӧмӧн. — Тыдалӧ, зэв порядочнӧй: комын во нин совхозын, и некод некор нинӧм лёксӧ сы йылысь эз шулы...»
Сійӧ воліс.
Мунігас юавліс:
— Разрешитӧй меным пыравны и водзӧ, кор кад лоӧ.
— Да, дерт жӧ, — вочавидзліс Марьяна, и сылӧн радлан чувствоыс сорласьліс зывӧктӧмкӧд (прӧтивнӧй, гнетущӧй чувство!). — Пӧжалуйста, ми лоам зэв радӧсь...
— Иннокентий Владимирович, ті коркӧ гӧтрасьлінныд?
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ сэтшӧм выражениеӧн, быттьӧ думайтіс: гӧтрасьліс сійӧ али эз.
— Да, вӧлі.
Ӧтчыд.
Зэв важӧн.
Тайӧ вӧлі томдырся ӧшибка.
Водзӧ висьтавны та йылысь сійӧ эз лыддьы коланаӧн.
Сэки сійӧ уджаліс мӧд обласьтын, карын, земельнӧй аппаратын.
Сылӧн гӧтырыс вӧлі фабричнӧй нывка, картонажница, но дойдіс сылысь сьӧлӧмсӧ мичлуннас.
(Сылы эз вӧв веськодь татшӧмторъясыд).
Олісны во; эз зэв бура овны.
Иконниковӧс скӧрмӧдліс сылӧн прӧстӧй сёрниыс, пӧлӧсӧн пуктӧм беретыс, гора серамыс; гӧтырыс мыйлакӧ петліс ку пытшсьыс сылӧн быд кывйысь.
Во мысти сійӧ эновтіс Иконниковӧс, прӧщайтчигас нимтіс бюрократӧн, слизнякӧн да дзик грубӧя — занудаӧн.
Шудыд вылӧ, челядь эз вӧвны.
Иконников сэсся эз нин гӧтрасьлы — кутіс видзчысьны.
Тайӧ ӧпаснӧй ворсӧм: недыр кадся увлечениеысь, ӧшибкаысь, збыльвылас, — закон да общество пуктӧны морт вылӧ зэв ыджыд кывкутӧм...
Ӧні сійӧ бытшкыссис, тадз сійӧ шуліс думсьыс, Марьяна мичлунӧ.
Повзьыліс тайӧ чувствосьыс, вермасис сыкӧд.
Сетліс аслыс кыв: сэсся ог мун, челядь сям, йӧйталӧм, мыйла меным тайӧ, меным и сідз лӧсьыд, весиг вывті лӧсьыд... и волывліс.
Воліс муса керкаӧ, кӧні вӧлі нывбаба, код дінӧ кыскис сійӧс, видзӧдіс сы вылӧ и сы кага вылӧ да думайтіс: «Оз, оз вермы лоны, ужаснӧ — ас вӧляӧн босьтны ас вылӧ татшӧм кывкутӧм.
Сійӧ кӧ эськӧ сӧгласитчис прӧстӧ сідз...»
Но сійӧ эз вермы предложитны Марьяналы тайӧ прӧстӧ сідзсӧ, — Марьяна вӧлі защититӧма аслас сӧстӧмлунӧн, аслас профессияӧн, аслас Серёжаӧн, бать нимнас, кык пӧрысь морт радейтӧмӧн, кодъяс олісны сы дінын.
«Пӧжалуй, тайӧ вӧлі эськӧ ещӧ лёкджык.
Лёкторйысь он мын».
Ковмас гӧтрасьны.
Но тані первой лунсяньыс сувтасны сложнӧй юалӧмъяс.
Медводз — кӧні овны гӧтрасьӧм бӧрын.
Сы керкаын? —
Совхозсянь ылын.
Сійӧ велалӧма нин, мый гортсяньыс контораӧдз куим минут мунны, тайӧ сэтшӧм лӧсьыд.
Велалӧма общежитиеса аслас сӧстӧм жыр дінӧ.
Сылӧн детинкаыс быдтор кутас вӧрӧдны, босьтавны джаджъяс вылысь сылысь небӧгъяс...
Овны сыкӧд общежитиеын?
И детинкаыс сэні жӧ?
Оз позь.
Медся бур вӧлі эськӧ разнӧй вевтъяс улын.
Верӧс и гӧтыр, пӧжалуйста, ставыс законнӧ и мынтӧма гербӧвӧй сбор, но олӧны торйӧн лӧсьыдджык вӧсна...
Марьяна оз сӧгласитчы.
— И медым Серёжа торйӧн — ещӧ нин оз сӧгласитчы.
Мун сэні решайт — кыдзи-мый вӧчны.
И кӧні гарантия, мый во-мӧд мысти Марьяна лоас сэтшӧма жӧ муса сылы?
А сійӧс пыр ёнджыка сутшкаліс тайӧ булавкаыс.
Муртса вермывліс мунны сы дінысь.
Вот-вот шуас лишнӧйӧс...
Быттьӧ нарошнӧ, Марьяна кутіс лоны пыр мичаджыкӧн.
Омӧльтчис, но тайӧ ещӧ мичмӧдіс сійӧс.
«Ме гибнита», — шуис аслыс Иконников.
Декабр тӧлысь помын сійӧ муніс командировкаӧ областнӧй центрӧ.
Сэні аддзысис Облзоса тӧдсаяскӧд, ужнайтіс накӧд ресторанын, и найӧ кутісны корны сійӧс уджавны областнӧй аппаратӧ.
Кад сылы локны бӧр карӧ...
Оз лэдзны?
Тайӧс позьӧ лӧсьӧдны, мед сӧмын сылӧн согласие вӧлі.
Иконников шутитыштіс: кысь нин сылы карӧ, сійӧ велаліс сиктса олӧмас, тані сійӧс трамвай талялас...
но ас кежас крепыда думыштчис.
Сійӧ кӧ дзикӧдз дзугсяс аслас гӧтрасьӧм делӧясӧн — карӧ вуджӧм, мӧд удж вылӧ, лоӧ медся бур петанінӧн...
Ӧтчыд Марьяна юаліс:
— Тіян эм гӧтырыдлӧн карточкаыс?
Петкӧдлӧй коркӧ меным.
— Мыйла?
— Меным интереснӧ!
Мый тайӧ лоӧ?
Дерт, Марьяна прӧста видзӧдны сылӧн волывлӧмъяс вылӧ эз вермы. — гӧгӧр быдӧн нин кӧнкӧ мыйкӧ чайтӧны...
«Но ме кӧ вая карточка, оз-ӧ сійӧ кут лыддьыны тайӧс на костын матысмӧмлы залогӧн?
Кажитчӧ, ме та вылӧ эг на сетлы некутшӧм повод...»
Всё-таки карточка сійӧ вайис.
Марьяна интересӧн босьтіс сійӧс.
Карточка вывсянь видзӧдліс сы вылӧ гажа том чужӧм.
Лукавӧя куньтыртӧм син быттьӧ мигнитіс Марьяналы: эй, чойӧй, видзчысь!
Нинӧм бурыс тані оз ло...
Дерт, буракӧ, тадзи и эм.
Да, тыдалӧ, бурсӧ нинӧм виччысьныс, кутшӧм кӧть сійӧ абу интеллигентнӧй да порядочнӧй.
Та вӧсна нин сӧмын не виччысьны, мый Марьяналӧн аслас абу сійӧ беззаветнӧй, радлан чувствоыс, кодӧс сійӧ испытайтлі коркӧ.
Видзӧдӧ веськодя да думайтӧ.
Сэні вӧлі любовь, а тані поз вӧсна гажтӧмтчӧм, поз лӧсьӧдны кӧсйӧм.
Яндзим, Марьяна Фёдоровна.
Мыйла яндзим?
Сы вӧсна мый радейттӧг.
Тіянлы окота матыстчыны сы дорӧ, инмӧдчыны?
Тӧдмавны, кыдзи сійӧ оліс тайӧ лунъясас тэтӧг?
Эн ылӧдлӧй: абу окота.
Видзӧданныд кӧдзыд синъясӧн...
Тіян эм пи, Марьяна Фёдоровна.
Тіян эмӧсь велӧдчысьяс.
Тіян эм мыйӧн лолавны: кислород тырмымӧн.
Ноко, шыбитӧй юрсьыныд сӧрӧмтӧ.
Нинӧмла тайӧ Иннокентий Владимировичыс.
Волывлыны мед волывлӧ, — развлечение...
и тешкодь вӧтлыны мортӧс прӧстӧысь...
а думайтны сы йылысь нинӧмла.
Марьяна ӧшиньлы паныд дворын вӧлі мича джуджыд тола.
Сійӧ заводитчис калитка дорсянь да муніс трӧпа пӧлӧн, коді вайӧдіс кильчӧ дорӧ; тола пыр водзӧ джудждаммис, кыдз гӧраяслӧн мусюр; кор петавліс шонді, лымйыс сэні ворсліс лӧз бикиньясӧн — синъясыд доймӧны видзӧдігас.
Медся лӧсьыд, кор югъялӧ шонді.
Но кор улӧдз лэччӧны руд кымӧръяс да заводитчӧ турӧб, зэв жӧ лӧсьыд.
Лэбӧ, лэбӧ лым, тупкӧ дзоньнас муа-енма костсӧ, тыртӧ пуяс да вевтъяс...
Гажа татшӧм поводдя дырйи вайны сарайысь пес да шумӧн пуктыны сійӧс пачводз дорӧ, и жара-жара ломтыны пач, кор дворын турӧб вӧсна нинӧм оз тыдав.
Гажа сэсся, кор лӧньыштас, кайны вевт вылӧ зырйӧн да шыблавны лым и горӧдлывны шоч ветлысь-мунысь вылӧ: «Видзчысь!»
Садьмывліс Марьяна квайт час асылын: репродуктор садьмӧдліс сійӧс гимнӧн.
Петавліс кухняӧ мыссьыны — асывводз кежлас ваыс пельсаас кынмывліс, и йи коркасӧ жугӧдлӧм бӧрын кӧш тырліс йиторъяснас.
Ӧшиньясӧд видзӧдчис на вой.
Марьяна тэрмасигтыр мыйкӧ сёйыштліс, пасьтавліс важмӧм тулупсӧ, коді сылы вӧлі ичӧт нин (сыысь ӧвтіс сундукӧн, ыж куӧн, челядьдырӧн), чышъянасьліс да мунліс школаӧ.
Тётя Паша тайӧ часас сӧмын на чеччыліс, а Лукьяныч узис на — сійӧ мунліс удж вылӧ ёна сёрӧнджык.
Тӧлын, кӧть медым кутшӧм пемыд, а лым вылын тӧдчӧ, мый морт мунӧ.
И тыдалӧ, коді мунӧ.
Марьянаӧс туй вылас вӧтӧдлывлісны удж вылӧ мунысь йӧз.
Школаӧ вотӧдз унакӧд паныдасьлан, сёрнитан да тӧдмалан выльторъяс.
Ӧтчыд Марьяна муніс Настасья Петровнакӧд.
Ыджыд тушаа морт — Марьяна тӧдіс сійӧс, но эз чукӧст — пидзӧсӧдзыс лым пиӧ вӧйласигтыр панйис найӧс да муніс водзӧ, гынсапӧгъясыс гӧльӧньӧдзыс лымйӧсьӧсь, сійӧ эз пыркӧд найӧс...
— Митя, — шуис Настасья Петровна, — видзӧд, оз и бергӧдчыв, котӧртіс...
Регыд мысти та бӧрын Марьяна вӧтасис.
Быттьӧ сійӧ муніс улич кузя да воштіс пӧлучкасӧ ставнас.
Туй вылысь сьӧм корсигмоз сійӧ мӧдіс бӧр; но сьӧмыс некытысь эз сюр.
Марьяналы паныд локтіс кителя, гожся паськӧма Коростелев.
Сійӧ лэптыштіс фуражкасӧ да меліа шуис: «Здравствуйте, Марьяна Фёдоровна.
Разрешитӧй колльӧдны тіянӧс».
Найӧ ӧтлаын мӧдісны кар кузя, но тайӧ эз нин вӧв налӧн карыс, тайӧ вӧлі ыджыд кар, кӧні Марьяна велӧдчис педучилищеын, и ыджыдджык на ещӧ, некор аддзывлытӧм паськыд уличаяса...
Мунісны, мунісны и воисны пирожокъяса лоток дінӧ.
Марьяналы окота лои сёйны, и сійӧ шуис: «Тӧданныд мый, гоститӧдӧй менӧ, пӧжалуйста, пирожокӧн, а то ме вошті став сьӧмӧс и меным нинӧм вылӧ ньӧбны».
— «Радпырысь», — шуис Коростелев да ньӧбис сылы пирожок.
Марьяна курччыштіс — повидло вӧлі зэв юмов — да шуис: «Аттьӧ, но ӧні меным колӧ садьмыны, видзӧдлыны тумбочкаӧ, — буракӧ, сьӧмыс сэні куйлӧ, тайӧ ме вӧтын найӧс вошті!»
Сійӧ киасьӧмӧн прӧщайтчис Коростелевкӧд;
Марьяналы вӧлі нимкодь, кор налӧн киясыс инмӧдчылісны; сійӧ весиг думыштіс: «Гашкӧ, не садьмӧдчыны, гашкӧ, видзӧдны вӧтсӧ помӧдзыс, мый водзӧ лоӧ?..» И садьмис.
Сійӧ лунас Марьяна оз-оз да и казьтыштлас вӧт йылысь да нюммунас: колӧ жӧ тадз, кутшӧм чепуха!..
Сэсся вӧтыс кутіс вунны, пӧшти дзикӧдз вуні; но некымын лун ещӧ оліс инмӧдчылӧм йылысь казьтылӧмыс.
Эз паметьын ов, эз юрын, эз сьӧлӧмын.
Оліс киын.
Чунь кусыньясын.
Кипыдӧсын.
Мам вайис гезторйӧн кӧртавлӧм да ичӧтик веж чӧрс кодь ёлка.
Чӧрссӧ пыртісны Серёжа жырйӧ, разисны мисьтӧм кыз гезсӧ, стволсӧ сюйисны пуысь вӧчӧм подставкаӧ.
Ёлка пырысь-пыр кутіс веськӧдлыны лапъяссӧ, паськавны, пашкыртчыны.
Керка пасьтала кутіс кывны тӧвся кӧдзыд вӧр дук.
Первой лунас Серёжа ёна волнуйтчис, пыртӧдліс ывлаысь ёртъяссӧ, медым найӧ тшӧтш любуйтчисны ёлканас.
Локтіс и некытчӧ туйтӧм Васька.
Бобриковӧй куртка зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн сійӧ порог дорсянь видзӧдліс пренебрежительнӧя.
— Мича? — юаліс Серёжа.
— Ерундаӧн, зонмӧ, занимайтчан, — шуис Васька. — Кутшӧмкӧ шаръяс ӧшлӧмыд...
— Тайӧ мама ӧшліс, — шуис Серёжа. — Ме сӧмын мыччалі.
— Чепуха тайӧ ставыс, — шуис Васька.
— А тіян мужскӧй школаад абу ӧмӧй ёлкаыс? — юаліс Серёжа.
— Миян абу татшӧм, — шуис Васька. — Миян со — йиркӧдз.
И ставнас электричество пытшкын.
Сисьяс ньӧти ог сотӧй, найӧ противопожарнӧйӧсь.
Электрическӧй лампочкаяс: сизимӧд класс проводка вӧчис.
Миян ёлка вылын самодеятельность и козинъяс сеталӧны.
А тіян тайӧ нинӧм абу кодь, корӧсь ыджда сӧмын.
Сувтӧдӧмаӧсь крӧвать дорӧ да радуйтчӧны.
— А тэ менӧ коран асланыд ёлка вылӧ?
— Но вот, шуан жӧ.
Верма ӧмӧй ме тэкӧд школаӧ локны?
Думыштасны, мый ме тэкӧд дружита.
И сэсся, ме занят лоа.
Ме самодеятельность вылын «Полтавскӧй бой» лыддя.
И нырсӧ лэптӧмӧн Васька муніс; чургӧдчӧм пельяса шапкаыс сы юр вылын пукаліс тшапа да збоя.
А Серёжа колис ичӧтик ёлка дінӧ жугыль, янӧдӧм да шудтӧм, да думыштчис, кор нӧ сэсся лоӧ сійӧ Васька кодь ыджыдӧн да независимӧйӧн?
Но сэки воис школаысь мамыс да шуис:
— Серёжа, ме тэнӧ босьта миян утренник вылӧ.
— А самодеятельность лоӧ? — юаліс Серёжа.
— Кутшӧм образованнӧй тэ, — шуис мама. — Да, самодеятельность лоӧ.
Кӧсъян кӧ, верман мыйкӧ лыддьыны жӧ.
<rus>«Проказница Мартышка, Осёл, Козёл»</rus>.
Сӧмын велӧд бурджыка, медым он торксьы.
Январ первой лунӧ вӧлі зэв кӧдзыд.
Шонді югъяліс сэтшӧма, мый гӧгӧр ставыс дзирдаліс да пӧртмасис — и лым, и енэж, и сынӧд.
Шоныда пасьтӧдӧм Серёжаӧс, коді вӧлі ыджыд небыд ноп кодь, пуксьӧдісны даддьӧ, и сійӧ муніс ёлка вылӧ.
Дадьсӧ кыскис мамыс.
Серёжа эз вермы видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ и аддзис сӧмын мамыслысь гынсапӧгъяссӧ, кодъяс восьлалісны ӧдйӧ и пыр ӧтмоз.
Серёжа дӧзмис видзӧдны гынсапӧгъяс вылӧ, и сійӧ корис:
— Сёрнитышт мекӧд.
Но сы вӧсна, мый тайӧс сійӧ шуис шарф пырыс, кодӧн вӧлі тупкӧма сылысь вомсӧ, то мама эз кывлы.
Серёжа ышловзис да кутіс лыддьыны басня: <rus>«Проказница Мартышка, Осёл, Козёл да Косолапый Мишка...»</rus>
Друг артмис гӧгӧрвотӧмтор: мамлӧн гынсапӧгъясыс кытчӧкӧ вошины, и дадь водзын кутісны восьлавны кодлӧнкӧ тӧдтӧм гырысь гынсапӧгъяс.
Тӧдтӧм гынсапӧгъяс весьтын вӧлі военнӧй шинель.
Серёжа чатӧртіс юрсӧ, медым видзӧдлыны, мый шинель выліас, да аддзис армейскӧй руд пеля шапка.
«Со тай!» — думыштіс Серёжа.
Сылы лои зэв любӧ, мый сійӧс кыскӧ военнӧй морт.
Мед эськӧ Васька аддзыліс тайӧс!
Дзирдалысь лымсӧ кок увсьыс резігтыр военнӧй кутіс котӧртны.
Серёжа лэбыштіс гӧра йылӧ, сэсся лэбис увлань гӧра йывсьыс, ачыс радысла гораа сераліс шарф пырыс.
Военнӧй сувтӧдіс дадьсӧ, копыртчис Серёжа дінӧ да шуис:
— Но, вокӧ, тырмас.
Мудзис вӧлыс.
Серёжа тӧдіс Коростелевӧс да неуна огорчитчис, сы вӧсна мый Коростелев абу нин военнӧй, а прӧстӧй морт, коді новліс погонъястӧм военнӧй шинель.
Матыстчис мамыс, кӧдзыдысла чужӧмыс банйӧма.
Коростелев мыйкӧ шуис сылы, сійӧ вочавидзис.
Коростелев бара мыйкӧ шуис, сійӧ бара вочавидзис.
— Ми сёрмам! — шуис Серёжа.
Сылысь эз кывны, но, шудыд вылӧ, мамыс ачыс друг кутіс тэрмасьны да кутіс прӧщайтчыны.
Коростелев кӧсйис ещӧ сёрнитны, сійӧ кутіс мамыслысь кисӧ, медым сійӧ эз мун, но мама мынтӧдіс кисӧ, шуис «аддзысьлытӧдз», да сэсся некытчӧ сувтлытӧг нин найӧ Серёжакӧд воисны школаӧ.
Школьнӧй раздевалкаын Серёжа гӧгӧр пыр жӧ кутісны чеччавны нывкаяс да горӧдісны «Ой, кутшӧма гартлӧма, кутшӧма гартлӧма!»
Лӧз халата нывбаба юаліс Серёжалысь:
— Тайӧ нӧ коді тэнӧ тадзисӧ гартліс?
— Мама, — висьталіс Серёжа.
— «Нинӧмысь сэсся водзӧ вылӧ ог сетчы татшӧм уна пасьтӧдны ме вылӧ, — думыштіс сійӧ. — Вода джоджӧ и ог сетчы».
— Челядь, — шуис мама, — коді босьтас шефство менам пи вылын?
— Ме, ме босьта шефство! — горӧдісны нывкаяс да уськӧдчисны Серёжа вылӧ.
Серёжа повзис.
Но пель дінас кӧртавлӧм рыжӧй кӧсаяса нывка мездіс сійӧс.
— Ме! — шуис сійӧ да топыда кутіс Серёжкаӧс киӧдыс. — Мунам мекӧд.
Серёжа муніс сыкӧд да видзӧдлывліс нывкаяс вылӧ, кодъяс ёна шумитісны.
— Эн видзӧд на вылӧ, — шуис рыжӧй кӧсаяса нывка.
— Ме петкӧдла тэныд миянлысь директорӧс.
— А ёлкаыд? — юаліс Серёжа.
— Фу, ёлкаыд! — шуис нывка. — Быттьӧ тэ некор эн аддзыв ёлкасӧ.
Директор зэв стрӧг.
Ӧтчыд сійӧ аддзис, мый ме кранысь киськалі аслым юр вылӧ, сійӧ пыр жӧ тшӧктіс корны бать-мамӧс.
Найӧ мунісны кузь паськыд жыр пыр, кӧні котралісны, чеччалісны да ызгисны уна детинкаяс да нывкаяс.
Ыджыд детинка, Васькаысь ыджыдджык, мигнитіс Серёжалы; мигнитіс асногыс — первой веськыд синнас, сэсся шуйганас, сэсся бара веськыднас, сэсся бара шуйганас.
— Тэ пыр тадзи ветлӧдлан? — юаліс рыжӧй нывка. — Лок, пӧжалуйста, ӧдйӧджык и эн бергав.
Но, видзӧд: со миян директор.
Ӧшинь дорын сулалісны сёрнитігтыр кык нывбаба.
— А мӧдыс завуч, — шуис нывка.
— А кӧні ёлкаыд? — юаліс Серёжа.
— Вот чудак.
Ми жӧ дзик ӧні на сы дінті мунім.
— Фима!
Фима! — чукӧстіс кодкӧ.
— Сулышт тані, — шуис нывка. — Менӧ корӧны.
И сійӧ сувтӧдіс Серёжаӧс стен дорӧ да котӧртіс.
Серёжа корсьыштіс синъяснас ёлкасӧ да аддзис сійӧс: сійӧ збыльысь вӧлі зэв матын, да ставсӧ сійӧс сэтшӧма гартлӧмаӧсь сикӧтшъясӧн, флажокъясӧн да зарни чераньвезъясӧн, мый тайӧ мичмӧданторъяс саяс дзикӧдз вошӧма сылӧн ловъя, вӧрса мичлуныс.
Ӧтилаын-мӧдлаын зарни чераньвезъясас шонді югыд водзас чусыда ӧзйисны уна рӧма электрическӧй лампочкаяс.
«Интереснӧ, — думыштіс Серёжа, — кутшӧм кранысь сійӧ киськаліс ассьыс юрсӧ?
Эз-ӧ ӧдзӧсдорса эсійӧ баксьыс?..»
И сійӧ кутіс велӧдчыны мигайтны сідзи, кыдзи мигайтліс эсійӧ детинкаыс:
кунис веськыд синсӧ, сэсся восьтіс сійӧс да кунис шуйгасӧ.
abu
Стен дорын сулалігмоз Серёжа увлекайтчӧмӧн мигайтіс.
Мигайтіс сійӧ и сэк, кор классъяс сувталісны стройӧ параясӧн да заводитчис самодеятельность — сьылӧм, йӧктӧм да кывбуръяс лыддьӧм.
Друг сійӧ кыліс, мый кодкӧ лыддьӧ <rus>«Проказница Мартышка»</rus>.
Сійӧ дугдіс мигайтны да жыр вомӧн муніс мам дінас.
— Ме тэныд мыйкӧ висьтала, — шуис сійӧ.
— Мый, Серёжа? — юаліс мамыс сылань копыртчӧмӧн да синкымъяссӧ читкыртігтырйи.
— Ме кӧсъя жӧ тайӧс висьтавны, — шуис сійӧ. — Ме велӧді.
— Ми тэкӧд сёрмим, — шуис мама. — Оз позь кыклы висьтавны ӧтитор.
Мӧдысь висьталан.
«Мыйла нӧ эськӧ ме велӧді?» — думыштіс Серёжа.
Юклісны козинъяс — чӧскыдторъяса ичӧтик мешӧкъяс.
Кутісны ворсны.
Серёжа заводитіс жӧ ворсны, но сійӧс ёна тойлалісны; сійӧ муніс аслас стен дорӧ да займитчис чӧскыдторъясӧн.
Еджыд сахарнӧй коркаа ыджыд преник сійӧ колис мамыслы.
Праздник помасис.
Челядь разӧдчисны.
Мамыс пасьтӧдіс Серёжаӧс да нуис гортас.
Даддьын Серёжа унмовсис.
Садьмис воротаті пыригӧн.
— Тэ менӧ пыр кыскин? — юаліс сійӧ.
— Да, — чуймӧмӧн вочавидзис мам.
— А Коростелев? — юаліс сійӧ да эз гӧгӧрво, мыйла мамыс серӧктіс да окыштіс сійӧс.
Мӧд лунас Дальньӧй уличавывса став детинкаяс велалісны мигайтны да панъясисны, коді ӧдйӧджык мигайтӧ.
— Йӧйяс, — шуис Васька. — Коді тіянӧс велӧдіс?
— Тайӧ совхознӧй школаын ӧти детинка меным петкӧдліс, — шуис Серёжа.
— Ме сэні ёлка вылын вӧлі.
— Да тадз ӧмӧй тайӧ вӧчсьӧ? — шуис Васька. — Со, челядь, видзӧдӧй! — и сійӧ кутіс мигайтны кыкнан синнас сэтшӧм ӧдйӧ, мый ставӧн аддзисны: совхознӧй школаса детинка Васька дінын кӧпейка оз сулав.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
НЮША
Нюшалӧн батьыс, Степан Степаныч, вӧлі гудӧкасьысь.
Сытӧг эз артмыв некутшӧм гаж гӧрд пельӧсын.
Рытъясын Яснӧй вадор пӧлӧн ылӧдз кылісны сы гудӧклӧн шыясыс.
Пемыд муяс вывті ветлысь-мунысьяс кылісны тайӧ шыяссӧ да шулісны:
— Степан Степаныч ворсӧ.
Нелямын кыкӧд воӧ Степан Степаныч муніс война вылӧ.
Гудӧкыс колис гортас.
Мамыс гартыштіс сійӧс шӧвк чышъянӧн да дзебис сундукӧ.
Нюша воліс школаысь — мам вӧлі удж вылын (сійӧ пырис контораӧ уборщицаӧн), — Нюша перйыліс гудӧк, пуксьыліс восьса сундук дорыш вылӧ да велӧдчис ворсны.
Вомдоръяссӧ калькнитлытӧг, лэптӧм вӧсни синкымъяссӧ напряжённӧя чукӧртӧмӧн, сьыліс сійӧ кутшӧмкӧ мелодия да зілис бӧрйыны аккомпанемент.
Мукӧд дырйи артмыліс, мукӧд дырйи эз.
Унджыкысь артмыліс.
Важ часі циферблат вылын, кытчӧ вӧлі серпасалӧма розаяс, стрелкаыс матыстчыліс куим часлань.
Нюша томнавліс гудӧксӧ сундукӧ да пуктыліс ключсӧ важ местаас.
Мам эз вермы эськӧ терпитны, медым кодлӧнкӧ кияс инмӧдчылісны бать гудӧк дінӧ.
Мамыс зэв ёна радейтіс верӧссӧ.
«Стёпушка», «Стёпушка» — сӧмын и кывлісны сысянь йӧзыс война кадӧ.
Эз век сійӧ татшӧма радейтлы сійӧс.
Кор мамыс вӧлі том да мича, сійӧ ёнджыка радейтліс мукӧд мужчинаясӧс.
Эз этша шог терпит сыкӧд Степан Степаныч.
Но мам водз нярмис: комын вит арӧс кежлӧ сы мичлунысь колины сӧмын сой кыза кӧсаяс да мичаа чангыльтчӧм ныр, код йылысь бабаяс шулывлӧны вӧлі, мый Шурка нырӧ влюбитчӧмысь оз вермы кутсьыны ни ӧти зон.
Сійӧс эз уважайтлыны да лёкногӧн шулісны — Шуркаӧн.
И вот — лои сійӧ олӧма мортӧн, примернӧй гӧтырӧн да тӧждысьысь кӧзяйкаӧн, и нинӧм лёкторйыс сы йылысь эз кывсьы, а ним-вичнас всё равно некод эз шу: сідзи Шуркаӧн и коли.
Нюша эз вӧв ни батьыс кодь, ни мамыс кодь — жебиник, сьӧдов, вӧсни лыа, векни чужӧм вылас джуджыд сингуранъяс...
Нелямын кыкӧд вося гожӧмын сійӧ помаліс сизим класс да пырис совхозӧ.
— Велӧдча сёрӧнджык, война бӧрас, — шуис сійӧ аслас велӧдысьяслы, кодъяс жалитісны, мый сійӧ, сэтшӧм способнӧй, оз помав десятилетка. — Миянӧ эвакуированнӧй мӧсъяс вайисны, йӧзыс мунӧны и мунӧны, кодлыкӧ уджавны колӧ.
Ок, кутшӧм сьӧкыд вӧлі сылы первой кадас!
Эз сы вӧсна, мый уджыс сьӧкыд: Нюша быдмис уджалысь йӧз пӧвстын и тӧдіс, мый кокни удж оз овлы.
Сы вӧсна сьӧкыд, мый гӧгӧрыс вӧліны гырысь йӧз, а Нюша вӧлі ичӧтик, дас вит арӧс на эз тыр.
Гырысьяс быдтор кужисны, а сійӧ нинӧм эз куж.
Паськыд пельпомъяса, вына кияса нывбабаяс лыддисны сійӧс жебиникӧн, вынтӧмӧн да шензисны — мыйла сійӧ тані.
Нюша страдайтіс...
Лӧсьыд Танялы, ӧнія комсорглы.
Сійӧ сӧмын кык арӧсӧн ыджыдджык Нюшаысь, а тушаыс! а походкаыс!
Тувччалӧ — джоджыс сы улын лайкъялӧ.
Серьёзность, солидность гӧлӧсас, чужӧм вылас.
Первой лунсяньыс сійӧс уважайтісны да дӧверяйтісны: ыстылісны курсъяс вылӧ, выдвинитісны ветсанитарӧ.
Кыдзи рӧвнӧйкӧд обращайтчисны сыкӧд гырысьяс, а Нюшалы шулісны:
— Ладнӧ, кысь нин тэныд, вай ме вӧча.
— О, да эн гартчы кок улас.
Мыйда колӧ вӧлі терпитны ӧбида, мыйда пуктыны зільӧм, медым угодитны эсійӧ гырысь, кужысь йӧзыслы, кодъяс оз веритны тэнад вынъяслы!
Настасья Петровна первойӧн донъяліс Нюшалысь зільӧмсӧ: сы вӧсна, гашкӧ, мый ачыс вӧлі вӧсни лыяса, эз вӧв ён тушаа да тӧдіс, мый делӧыс абу таын...
Настасья Петровна сёрнитіс директоркӧд (директорыс вӧлі сійӧ ленинградскӧй на, пӧрысиник) и сійӧ индіс Нюшаӧс дояркаӧн.
— Доярка — ыджыд фигура!
Совхозын быдӧн видзӧдӧны доярка вылӧ.
Сійӧ сетӧ план тыртӧм.
Сійӧ сетӧ совхозлы слава.
Нюша узис и вӧтасис — сетны совхозлы слава.
Сійӧ оліс канмуын, кӧні мортсӧ донъялӧны сы удж серти.
Кӧні уджыс равняйтчӧ подвиглы и зіля уджалысь — геройлы.
Кӧні геройясӧс тӧдӧ и уважайтӧ став войтыр.
И видзӧдлӧ, мый артмӧ: сідз гӧгӧр уджалӧны йӧз, мый бур удж бурӧн оз лыддьыссьы, бурӧн лыддьыссьӧ сӧмын вывті бур удж.
Ме кӧсъя уджавны вывті бура.
Кӧсъя, медым менӧ уважайтісны, медым ачыс Иосиф Виссарионович кутіс тӧдны Нюша Власова йылысь, ылі совхозса нывка йылысь.
Эм пӧ сэтшӧм Нюша, сідзжӧ стрӧитӧ коммунизм, и мукӧдъяс дорысь оз омӧльджыка...
Ме добитча!
Эм менам и тӧлк, и вын, эн видзӧдӧй ме вылӧ, кыдз медбӧръя морт вылӧ...
...Бать бӧр воис.
Костровосянь кодкӧ звӧнитіс контораӧ да юӧртіс, мый гармонист Степан Степаныч чеччис поездысь да пукалӧ станцияын автобус виччысигмоз.
Висьталісны Шуркалы.
Сійӧ уськӧдіс кисьыс корӧсьсӧ, кутіс бергавны контораӧд кипыдӧсъяссӧ банбокъясас топӧдӧмӧн:
— Стёпушка...
Стёпушка...
Сійӧс лэдзисны гортас.
Радысла инасьны вермытӧг сійӧ кутіс котравны керкаясӧд, ачыс горзіс: «Стёпушка станцияын, талун воас, ой, ог вермы!»
Кор Степан Степаныч воис, пызаныс вӧлі праздник дырйи моз лӧсьӧдӧма, гӧтырыс да нылыс праздничнӧя вӧччӧмаӧсь.
Сійӧ сывйыштіс найӧс, пӧрччис мешӧксӧ пельпомъяс вывсьыс
да юаліс:
— А гудӧкӧй менам кӧні?
Шурка уськӧдчис сундук дінӧ, перйис гудӧксӧ, сетіс сылы...
Степан Степаныч пуксис да кутіс ворсны.
Сійӧ ворсіс сьыланкыв бӧрся сьыланкыв, вальс бӧрся вальс,
и синваыс визувтіс сылӧн бриттӧм, бусӧссьӧм чужӧм кузяыс.
Гӧтырыс да нылыс видзӧдісны сы вылӧ да тшӧтш бӧрдісны.
Дыр сійӧ ворсіс, сэсся пуктіс гудӧксӧ, чеччис югдыштӧм, кӧтасьӧм чужӧмӧн
да шуис:
— Но, здравствуйте, семья!
Колян гожӧмын Нюша друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ влюбитчӧма, влюбитчӧма юр садьсӧ воштытӧдз.
Директор вылӧ, Дмитрий Корнеевич вылӧ.
Любовыс вӧлі всевластнӧй, жестокӧй, стӧч сэтшӧм, кыдзи гижӧны романъясын да весиг сёпӧв унджык.
Му вылас ставыс югдіс!
Таинственнӧй радлун тыдовтчыліс быдлаысь.
abu
Палисадникса дзоридзьяслӧн дукыс лои мӧднога — пӧсь, чӧскыд да гӧгӧрвотӧм.
Кылас Дмитрий Корнеевичлӧн гӧлӧс — Нюша кельдӧдас да пыдісянь ышловзяс морӧс доймытӧдзыс...
Первой вӧлі сӧмын шӧйӧвошӧм да шуд сыысь, мый со — кутіс радейтны...
Сэсся воисны думъяс.
Но думайтны прӧста да весьшӧрӧ сійӧ эз куж, сійӧ включитіс тайӧ думъяссӧ, олан планӧ.
Водзджык планыс вӧлі сӧмын уджалӧм да велӧдчӧм кузя, ӧні сэтчӧ крепыда пырис Дмитрий Корнеевич.
Ставыс лоӧ Нюшалӧн, ставыс.
Нюша шедӧдас зэв гырысь производственнӧй успехъяс.
Велӧдчас старшӧй зоотехникӧ.
Директор Дмитрий Корнеевич лоӧ сылӧн верӧс.
Кыдзи тайӧ лоӧ и кор — оз тӧд, но обязательнӧ лоӧ.
Дмитрий Корнеевич ветлӧдлӧ и оз тӧд, мый сійӧ Нюшалӧн верӧспу.
Весиг оз гӧгӧрво, мый Нюша сійӧс радейтӧ.
Тӧдіс кӧ сійӧ, кутшӧм тайӧ радейтӧмыс, — нинӧм йылысь сэсся эз вермы эськӧ думайтны...
...И гудӧкӧн Нюша велӧдчас ворсны.
Ставыс лоӧ.
Нюша кутіс дружитны Танякӧд.
Кысянь заводитчӧ нывъяслӧн дружбаыс?
Кымын во Нюша дузъяліс Таня вылӧ, чайтіс, мын сійӧ асьсӧ вылӧ пуктӧ.
Таня и сідзи и тадзи нин сы дорӧ матыстчыліс — и собрание вылын ошкывліс, и исерга, сы корӧм серти, Мӧскуаысь сылы вайис, — Нюша сьӧлӧм дінӧ ключ аддзыны эз вермы.
Но вот ӧтчыд сійӧ вӧтӧдіс Нюшаӧс, кор мӧдыс мунӧ вӧлі гортас, да кутіс висьтавны сылы аслас ӧбида йылысь: ставыс лыддьӧны, мый сійӧ влюбитчӧма Бекишев вылӧ, а тайӧ сӧрӧм, и коді лэдзӧма татшӧм сӧрӧмсӧ?!
Мортыс кӧ тэныд кажитчӧ симпатичнӧйӧн, то тайӧ нинӧм на оз значит.
Миян нывбабаяс взаимоотношениеяс вылӧ видзӧдӧны важ режим дырйи моз.
— Сӧмын авторитет уськӧдӧны, — шуис Таня.
— Ак, Танечка, коньӧрӧй! — сьӧлӧмсяньыс шуис Нюша.
Кутшӧма сійӧ войдӧр поддерживайтіс сёрнисӧ, кодӧс Таня шуис сӧрӧмӧн, сэтшӧма жӧ ӧні, Таня синъясысь синва казялӧм бӧрын, пӧся кутіс веритны сылы да скӧрмис больгысьяс вылӧ.
— Дерт, — шуис Таня, — меным, кыдзи ветсанитарлы, лоӧ шыасьлыны и Анатолий Иванович дінӧ, и сійӧ жӧ Бекишев дінӧ, и сідз жӧ, кыдзи комсорг, ме насянь получайта даннӧйяс комсомолечьяс производственнӧй удж йылысь, райком месянь требуйтӧ характеристикаяс...
Мыйла кӧ вот нинӧм оз сёрнитны ме йылысь да Анатолий Иванович йылысь, а пыр Бекишев да Бекишев.
Нюша сывйыштіс Таняӧс да шуис:
— Сьӧвзьы на вылӧ, Танечка.
Кутан тай ещӧ шогсьыны.
Кӧсъян, ме тэныд ас йылысь висьтала?
— Висьтав, — шуис Таня.
— Ме лӧсьӧді аслам олӧмлысь план, — шуис Нюша да чӧв ланьтіс.
— Но?
— Ок, подробнӧй план!..
Мыйкӧ меным эз ло окота висьтавнысӧ, Танечка.
— Ме ог гӧгӧрво! — шуис скӧрпырысь Таня. — Тайӧ нин некытчӧ туйтӧм.
Он кӧ кӧсйы висьтавны — эз ков кӧсйысьны.
Нюша висьталіс, мый тайӧ планыс сӧмын велӧдчӧм йылысь: гӧтӧвитчыны — и техникумӧ.
Школаын шулісны, мый сійӧ способнӧй, арлыд подходящӧй, яндзим весиг не велӧдчыны.
— И ставыс? — юаліс Таня. — Став томйӧзыслӧн планыс татшӧм, ставыс велӧдчӧны либӧ думайтӧны велӧдчыны.
Ой, ылӧдчан тэ, мыйкӧ дзебан меысь...
Нюша серӧктіс да кутіс сьывны...
Курыд синва, синва
Лоӧ дзебны нывлы...
Таня вомгорулас кутіс сьывны тшӧтш (сійӧ эз вермы кутчысьны, мый кодкӧ кӧ сьылӧ, да не отсавны):
Некод мед эз аддзыв,
Некод мед эз кывлы...
Найӧ мунісны кутчысьӧмӧн да гажа синъясӧн сьылісны нор сьыланкыв:
Радейтӧмӧй — шогӧй
Сьӧлӧм менсьым косьтӧ,
Некоді дзик светас
Шогас мем оз отсав...
И ӧттшӧтш дугдісны сьывны: контораысь петісны Анатолий Иванович, Бекишев да Коростелев.
Коростелев гораа сёрнитіс да ӧвтчис кияснас.
— Ог вермы велавны! — висьтавліс сійӧ. — Войнаӧдз, гашкӧ, эг сэтшӧма дӧзмы сы вылӧ; а ӧні аддза — сьӧлӧмӧй пуӧ.
Шензьӧдана делӧ: мукӧдъяс вывтіыс война став кӧлесаяснас прӧйдитіс, быдпӧлӧс кунва пиас мыськис, а йӧзыс войнасьыс петісны ещӧ крепыдджыкӧсь, ещӧ збойджыкӧсь!
А эсійӧс войнаыс абу вӧрзьӧдӧма, сійӧ тані контораын пукаліс.
И — кулӧм морт.
— Ті абу объективнӧйӧсь, — шуис Бекишев. — Сійӧ вывті видзчысьысь, зільӧ мынтӧдчыны лишнӧй кывкутӧмысь, тайӧ збыль.
Но уджалысь ён.
— Кабинетчик!
— Эм грек; но тайӧ, меным чайтсьӧ, абу на помка, медым аттестуйтны сійӧс кулӧм мортӧн.
— Помка! — шуис Коростелев. — Кулӧм морт сійӧ, кулӧм морт и эм.
Тайӧ абу сӧмын кывкутӧмысь полӧм, тайӧ веськодьлун — веськодьлун став дінас, мый вӧчсьӧ!
Оз ковны сылы ни Ромашка кукань, ни Рокамболь ӧш, ни ми тіянкӧд, ни делӧыс, код вӧсна ми олам!..
Здорово, нывъяс.
— Здорово, — шуис и Бекишев.
Таня зумыша читкыртіс еджыд синкымъяссӧ, на вылӧ видзӧдтӧг шуис: «Здравствуйте».
Некод на пиысь эз казяв радейтана, повзьыштӧм видзӧдлассӧ, кутшӧмӧн видзӧдліс Нюша Коростелев вылӧ.
Ӧтнас Толя казяліс, ышловзис да думыштіс:
«Кыдзи сійӧ сы вылӧ видзӧдліс.
Марьяна Федоровна кӧ эськӧ коркӧ тадзи видзӧдлас ме вылӧ...»
Тайӧ лунсянь Нюша да Таня кутісны дружитны.
Аддзысьлігъясӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны.
Собраниеяс вылын пуксьылісны орччӧн.
Политучёба кузя конспектъяс составляйтісны ӧтлаын.
Таня кутіс вышивайтны украинаса серӧн аслыс блузка, и Нюша аслыс кутіс вышивайтны украинаса серӧн.
Кутасны кӧ кодъяскӧ сёрнитны Таня да Бекишев йылысь — Нюша дорйысьӧ: тешкодь!
Сійӧ сы дінӧ, производственнӧй даннӧйясла кындзи, нинӧмла оз и шыасьлы.
Ті взаимоотношениеяс вылӧ видзӧданныд важ режим дырйи моз.
Холмогорка Стрелка куканясис январ кызь, кӧкъямысӧд лунӧ, вайис ён, бур веса кукань.
Куканясьӧм бӧрас первой лунъясас сійӧ сетіс сизим-кӧкъямыс литраӧн йӧв, витӧд лунас удойыс кыптіс дас кык литраӧдз.
Быд лун йӧлыс пыр содіс: дас куим, дас квайт, дас сизим, дас кӧкъямыс да джын.
— Стрелочка! — шуис Нюша Бекишев дырйи. — Ӧддзӧдчыв, донаӧй, тэ вылӧ менам став лачаӧй!
Бекишев видзӧдліс Нюша вылӧ, нинӧм эз шу, но аскинас вайис ыджыд графитӧм бумага лист.
— Менам татшӧм жӧ, — шуис сійӧ. — Быд лун кутам пасъявны Стрелкалысь удойсӧ, сэсся сы серти аддзам содӧмсӧ.
Стрелка кутіс получайтны жмыкъяс.
Подсолнечнӧй жмык Нюша кӧтӧдліс обратӧн, машина пыр лэдзӧм йӧлӧн, а шабді жмык сетлывліс коснас, сы вӧсна мый кӧтӧдӧмнас сійӧ сибдӧ мӧслы вом пытшкас.
Стрелка кутіс сетны ещӧ унджык йӧв: дас ӧкмыс, кызь куим, кызь нёль литр...
Друг йӧв мӧдіс чинны: кызь куим, дас ӧкмыс, дас сизим...
Нюша повзис; котӧрӧн локтіс Анатолий Иванович, тшӧктіс свекла эновтны, а сы пыдди вердны клеверӧн, — мыйкӧ Стрелкалӧн желудокас лоӧма.
Тшӧктіс сідзжӧ вердны неыджыд порцияясӧн, но частӧджык.
Локтісны директор Дмитрий Корнеевич да Бекишев — артмис дзонь производственнӧй сӧвещанньӧ.
Бекишев вайӧдіс Иконниковӧс.
Иконников видзӧдліс удойлӧн график вылӧ, Стрелка рацион вылӧ (Нюша найӧс пасъявліс торъя тетрадьӧ) да сӧгласитчис Бекишев кывъяскӧд, мый Стрелкалысь вердӧм индивидуализируйтӧм имеитӧ смысл да сылысь удойсӧ содтӧм могысь используйтны став кӧрым, кутшӧм эм совхозас.
Лышкыд лоис!
Нюша первой лунсяньыс гӧгӧрвоис, мый Стрелка унапӧв мынтас ставсьыс, мыйда сы вылӧ видзасны.
Стрелка ӧдйӧ справитчис; удой бара мӧдіс содны.
Ковмис лысьтыны Стрелкаӧс суткинас нёльысь, сэсся витысь, сэсся квайтысь.
Нюша волывліс скӧтнӧй дворӧ водз, югдытӧдз на, нёльӧд час заводитчигӧн.
Сетліс Стрелкалы асъя кӧрым: посниа вундалӧм да зӧр пызьӧн киськалӧм свекла (бара разрешитіс Анатолий Иванович).
Стрелкалы тайӧ сёяныс кажитчис.
Нёль часын Нюша пуксьывліс лысьтыны Стрелкаӧс.
Лысьтӧм бӧрас сетліс комбинируйтӧм кӧрым, сю, кодӧс Стрелка сёйис зэв окотапырысь да ёна юис свежӧй ва.
Квайт часын, кор Нюша мӧдысь нин лысьтыліс Стрелкаӧс, воліс Бекишев, асъя мыссьӧмсьыс гӧрд чужӧма на, бӧрвылас мича шыльӧдӧм ва юрсиа.
Сійӧ пыр шулывліс ӧтипӧлӧс кывъяс:
— Бур асыв.
Но, кыдзи?
И гижліс тӧрытъя удойлысь цифра.
Цифраыс вӧлі ыджыд, матыстчис нелямынӧдз...
Ӧні и Коростелев нин лӧсьӧдіс график да быд лун жӧ пыравліс Нюша дінӧ, мукӧд луннас весиг кыкысь, куимысь.
Синъясыс сылӧн азартнӧя югъялісны.
Сійӧ пыр тӧждысис, мед эськӧ Стрелка эз вошты аппетитсӧ.
— Сёйӧ? — юавліс сійӧ минут кежлӧ пыравлігӧн.
— Сёйӧ! — синъяснас воча югнитлігмоз вочавидзліс Нюша. — Ме думайта, Дмитрий Корнеевич, абу обязательнӧ сылы сӧмын куш клевер, позьӧ и эжӧр, вомсӧ вежӧм ради, сійӧ эжӧрсӧ бура сёйӧ.
— Ладнӧ, диктуйт! — шуліс Коростелев. — Ме висьтала старшӧй зоотехниклы.
Кутас сетны ставсӧ, мый коран.
Тэныд тыдаланаджык.
Со кыдзи ӧні сійӧ сёрнитіс Нюшакӧд, кутшӧма дӧверяйтіс сылы!
Пыравліс Таня: «Мый выльыс?»
Дояркаяс удж вылӧ локтігӧн медводз пыравлісны Нюша дорӧ: «Содтіс?»
Нюша вочавидзліс дженьыда.
Сылы эз кажитчы, мый сы мындаӧн волывлӧны.
Мӧсъяс дӧзмӧны.
Мӧс радейтӧ чӧв-лӧнь.
Бать, Степан Степаныч, гӧгӧрволіс та йылысь.
Ветлӧдлӧ двор гӧгӧр, гартлӧ ассьыс чигаркаяссӧ, ышлолалӧ, а Нюша дінӧ оз пырав.
Сӧмын рытнас, гортас, юалас:
— Мунӧ делӧыс?
— Мунӧ!
— Тэ сійӧс кор купайтін?
— Тӧлысьнас ӧтчыд ме майтӧгӧн мыськала найӧс.
Неважӧн мыськи.
— А мыськы лишнӧйысь.
Аппетит ради.
Медым лӧсьыдджык сылы вӧлі.
Бур сӧветъяс сетӧ бать.
Бекишев специальнӧ лыддьӧ мӧсъяс лысьтӧм йылысь книжкаяс.
Лыддяс мыйкӧ выльтор — и пырысь-пыр Нюша дінӧ.
— Аттьӧ, — шуӧ Нюша. — Пробуйта.
— Ті гижӧй.
Вайӧй, ме тіянлы гижа.
— Аттьӧ; гижтӧг запомнита.
Мукӧд дырйиыс сэтшӧмтор висьталас Бекишев, мый олӧмаджык дояркаяслӧн серамыс петӧ.
— Виччысьлӧй, — шуас, — выль скӧтнӧй дворъясын ми сэтшӧм условиеяс лӧсьӧдам!..
Ӧшиньясас шторъяс ӧшлам — югыдсӧ регулируйтӧм могысь; да пуктам радиолаяс — кутасны мӧсъяс лысьтыны радиола ворсӧм шы улын.
— Мый нӧ — музыкасьыс удойясыс содасны? — юалӧны сылысь.
— Именнӧ, содасны.
Нывбабаяс сералӧны.
Нюша лэптыштлӧ векньыдик пельпомъяссӧ: мыйла серавнысӧ?
Морт серьёзнӧй, тӧдӧ, мый висьталӧ.
Сылы представляйтчӧ, кутшӧм лоӧ тані кык-куим во мысти: полнӧй механизация, чистота.
И мича, лӧнь музыка.
Абу ӧмӧй лӧсьыд?
Зэв лӧсьыд.
Сёрнитӧны Коростелев да Бекишев.
— Мӧс-Вита швиц лысьтіс квайтымын ӧкмыс литра, симменталка Фрея сизимдас кыкӧс, а мирӧвӧй рекордсӧ, сизимдас сизим да сизимдасӧд юкӧн, — вӧчис всё-таки холмогорка Вольница.
— Абу на сёр, — шуӧ Коростелев, — ми огӧ тӧдӧй, кӧні Стрелкалӧн пределыс.
— Гашкӧ, абу нин и сэтшӧм ылын сылӧн пределыс, — шуӧ Бекишев.
Нюша видзӧдӧ электрическӧй доильник ичӧтик ӧшинь пыр, кыдзи ӧдйӧ-ӧдйӧ визувтӧ резиновӧй трубка кузя йӧв да думайтӧ: да, абу на сёр.
Код тӧдас, вермас лоны, мый Стрелка лоӧ прославленнӧй Вольницаысь не омӧльджык.
А Бекишев сідзи и ветлӧ орччӧн, и Анатолий Ивановичӧс аскӧдыс новлӧдлӧ.
Видзӧдӧны Стрелка вылӧ, кывзӧны сылысь сьӧлӧмсӧ, — видзӧны...
Мӧдӧдісны обласьтӧ телеграмма, молочнӧй совхозъяс трестӧ, трестса директор Даниловлы:
«Доярка Анна Власова медводдзаӧн шыасис ЦК-лӧн февралься пленум решение вылӧ, Стрелка мӧслысь суткися удой кыпӧдіс 52,7 литрӧдз да ассьыс тӧлысся плансӧ тыртіс 143 процент вылӧ.
Босьтіс обязательство лысьтыны тайӧ мӧссьыс лактация кадӧ дас сюрс литр.
Совхозса директор Коростелев.
Парторг Бекишев».
И мӧдісны лэбавны телеграммаяс!
Горельченко телеграфируйтіс партия обкомӧ; рабочком — профсоюзлӧн обкомӧ; трест телеграф кузя поздравитіс Нюшаӧс, Коростелевӧс да Бекишевӧс; сэсся локтісны поздравлениеяс партия обкомсянь, профсоюз обкомсянь, совхозъяс министерствосянь.
— Мый, Нюша? — шуис Коростелев. — Тадзи заводитчӧ слава.
Нюша сулаліс да кутіс киас министрӧн кырымалӧм телеграмма: векньыдик казеннӧй бланок, кусыньӧдыс чорыд, виж клейӧн клеитӧм кывъяслӧн рядъяс...
Чужӧмыс Нюшалӧн сотчис.
Шуда да шӧйӧвошӧм, челядьсяма ышловзьӧмӧн сійӧ вочавидзис:
— Ог гӧгӧрво, мый найӧ особеннӧйсӧ аддзӧны.
И дзебис телеграммасӧ зептас.
Воис райцентрысь треножника фотограф.
Сьӧд прӧстыняӧн вевттьысьӧмӧн дыр фотографируйтіс Нюшаӧс.
Мӧд фотограф локтіс рытъя поездӧн областнӧй центрысь.
Сійӧ снимайтіс прӧстынятӧг, сотіс магний, лӧз вспышкаясӧн ёрис Нюшалысь синъяссӧ; да тшӧктіс Нюшалы босьтны пельсьыс исергаяссӧ, сылысь муса клипсысӧ: мыйлакӧ найӧ сылы эз кажитчыны.
Коймӧд фотограф локтіс асъя поездӧн Мӧскуасянь, совхозӧ сійӧс вайисны райисполкомса «газикӧн».
Мӧскуаса медъёна воис сьӧлӧм вылас Нюшалы.
Сійӧ шуис: «Со ті кутшӧмӧсь, а ме чайті, ті олӧма морт — мамаша!»
Нюша заводитліс босьтны пельяссьыс исергаяссӧ;
Мӧскуаса фотограф шуис: «Мыйла тайӧ?
Мед олас сідз, кыдз вӧлі, а исергаясыс тіянлы лӧсялӧны».
Сійӧ фотографируйтіс торйӧн Нюшаӧс да Стрелкаӧс, сэсся Нюшаӧс Стрелкакӧд орччӧн, сэсся Нюшаӧс нёльӧд бригадаса дояркаяскӧд, сэсся Нюшаӧс Танякӧд.
Кӧсйис снимайтны Нюшаӧс Бекишевкӧд, но Бекишев снимайтчыны ӧткажитчис...
Мӧскуаса фотографлӧн фотоаппаратыс вӧлі ичӧтысь-ичӧт, кипыдӧс вылӧ тӧрис.
Москвич муніс, кӧсйысис ставыслы ыстыны карточкаяс.
Вайисны районнӧй газет, сэні Нюшалӧн портрет.
Портрет уліас вӧлі печатайтӧма: «Анна Власова» — зэв гырыся, и тайӧ бур, сы вӧсна мый портрет вылас Нюша ньӧти эз вӧв ас кодьыс, сэні сійӧ вӧлі пӧрысь да кыз, весиг батьыс да мамыс эз тӧдны эськӧ гижӧдтӧгыс...
Воисны трестсянь старшӧй зоотехник да старшӧй ветврач, найӧс ыстӧма Данилов.
Бара заводитчисны Стрелка дорын сӧвещанньӧяс.
Весиг Иконников ӧні частӧ волывліс скӧтнӧй дворӧ — либӧ мыйкӧ ёна волнуйтіс сійӧс, либӧ эз вӧв лӧсьыд начальство дырйи дізьвидзны-пукавны контораын...
Нюша эз вермы участвуйтны сӧвещанньӧяс вылын, сылӧн эз вӧв кадыс: Стрелка сетіс ветымын вит литр нин, лысьтыны сійӧс лои сизимысьӧн лун;
Нюша видліс весиг лысьтыны кӧкъямысысь, но Стрелка кутіс бастуйтны — кӧкъямысӧд лысьтігас эз сет ни ӧти войт.
«Мый, Нюша?
Тадзи заводитчӧ слава».
Нюша омӧльтчис
— «истӧгтув кодьӧдз, истӧгтув кодьӧдз омӧльтчин»! — шулывліс мамыс.
Синъясыс вӧйины джуджыд сьӧд гуранъясӧ.
Первой лысьтӧмыс вӧлі асывнас куим час да джынйын, а медбӧръяыс дас час да джынйын рытнас — омӧльтчан сэки...
Быд лун Коростелев да Бекишев, бригадир и дояркаяс вӧтлісны Нюшаӧс
— «босьт выходнӧй, йӧймин, больничаӧдз асьтӧ вайӧдан, быттьӧ тэтӧг некодлы вӧчнысӧ!» — сійӧс жалитігмоз да жальысла скӧралігтыр горзісны дояркаяс.
Нюша эз кывзы налысь: кутшӧм сэні выходнӧй!
Мунны, кор вӧлисти збыльмӧны сылӧн желаниеясыс?!
Водзджыксӧ лунъясыс вӧліны дженьыдикӧсь; медся нин тӧвся лунъяс, кор югдӧ сёр, пемдӧ водз.
Быттьӧкӧ сӧмын на чеччин да мыссин — а сэн нин и узьны водан кад.
И оз пырысь-пыр усь дум вылад, мый вӧлі четвергӧ, мый средаӧ, сы вӧсна мый четвергыс вӧлі среда кодь, а средаыс вторник кодь...
Ӧні лунъясыс лоины зэв кузьӧсь: асывсянь войӧдз сы мында событие, встреча, сёрни!
И абу нин вторникыс среда кодь, сы вӧсна мый ӧтитор вӧчсьыліс вторникӧ, а мӧдтор — средаӧ.
И быд происшествие пырӧ паметьӧ нэм кежлӧ, и Нюшалӧн став нервъясыс зэлалӧмаӧсь да сьылӧны...
— Нюшка, ныр вылад усян!
Ой, видзчысь, нылӧй, усян!
— Вешйӧй сэсь!
Ог усь!
Совхозын партия обкомлӧн инструктор; сыкӧд Иван Никитич Горельченко.
Ветымын ӧкмыс литра лысьтіс Нюша Стрелкалысь...
Ещӧ газет, областнӧй, сэні портрет, неуна сы кодь, но исергаястӧм, кутшӧм ӧбиднӧ!..
Данилов воис, летучка вылын объявляйтӧ Нюшалы благодарность.
Нюшалысь опытсӧ изучайтны воис министерствосянь представитель...
Стрелка, Стрелка, эн подведит...
Квайтымын кык да ӧти дасӧд юкӧн...
Коді сӧмын абу ӧні совхозын — райзо, облзо, зональнӧй станция, колхознӧй животноводъяс.
Коді локтӧ подӧн, коді локтӧ доддьӧн, коді поездӧн, коді машинаӧн.
Ӧтияс олыштасны да мунасны, мӧдъяс кольччӧны овны.
Став служащӧйяс ордын нин эмӧсь олысьяс.
Бекишев пӧ гӧтырыскӧд джоджас нин узьлӧны, крӧватьсӧ да дивансӧ гӧсьтъяслы сетӧмаӧсь.
Квайтымын куим литр...
Ветеринаръяс оз вешйывны Стрелка дінысь.
Министерствоса представитель лыддьӧ коланаӧн содтӧд вердны нёль час да кызь минутын: зӧр пызь да сёркни...
Квайтымын вит литр.
Коростелев, Дмитрий Корнеевич, ӧнтай локтіс, юасьӧ быдлунъя моз:
«Сёйӧ?» — «Сёйӧ»
— «А тэ сёян?» — Друг юалӧ.
Нюша серӧктіс, а сійӧ пуктіс сы плеш вылӧ кисӧ, букыштчӧмӧн видліс, абу-ӧ сылӧн жар.
Кутшӧм сэн жар...
Данилов тшӧктіс совхозъясса директоръясӧс обсудитны Нюшалысь опытсӧ собраниеяс вылын...
Министерствосянь бара телеграмма — медым быд лун вӧчасны Стрелкалы ветосмотр; а сылысь и сідз нин то температура мерайтӧны, то пульс, то лолалӧм.
Кык журнал лӧсьӧдӧма Стрелкалы: дзоньвидзалун бӧрся наблюдениеяслӧн журнал да кӧрымъяс раскодуйтӧм кузя журнал...
Квайтымын квайт да кӧкъямыс дасӧд юкӧн...
Облзо да зональнӧй станция босьтісны ас выланыс научнӧй консультация Стрелкаӧс вердӧм кузя; ӧнӧдз «Яснӧй вадор» совхозын татшӧм честьнас пӧльзуйтчис сӧмын Брильянтовӧй...
Бара телеграмма министрсянь!
Тӧждысьӧ: кыдзи совхозын кӧрымъясӧн, оз-ӧ ков ыстыны концентратъяс.
Да, да, да!
Ыстӧй!
Да унджык!
Воис центральнӧй газет: и Нюша, и исергаясыс — быттьӧ ловъяӧсь!..
Телеграмма академикъяссянь; сійӧс вайигӧн Нюша лысьтысис; лыддис пельпом вывтіыс.
Дӧзмис нин сійӧ телеграммаясысь.
Бурджык эськӧ, медым локтісны, кӧть видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ, академикъясыс...
И найӧ локтӧны, быттьӧ заказ серти; весиг оз локны, а лэбӧны, специальнӧ налы сетӧмаӧсь самолёт, медым лэбзьыны Нюша дінӧ.
Кык академик, кыкнаныс дзориникӧсь, ӧтиыс бритӧм юра, мӧдыс ичӧтик тошка.
Ветлӧдлӧны асланыс ботинкияснас скӧтнӧй дворса пу москияс кузя, а мукӧдъясыс ставныс на бӧрся, быттьӧ свита...
Академикъяс постановитісны: «Мӧслы войся кадӧ дырджык шойччӧг сетӧм могысь лӧсьӧдны квайтысь лысьтӧм, медбӧръя лысьтӧмсӧ 23.30 чассянь вуджӧдны 22 час кежлӧ...» Но, Стрелка, но, зарниӧн менам!
Квайтымын кӧкъямыс да вит дасӧд юкӧн...
Зэв ыджыд рационъяс выписывайтсьӧны Стрелкалы.
«Сёйӧ?» — «Сёйӧ!»
Сизимдас ӧти.
Нюша пукаліс да мӧс лысьтіс, ӧмидз кодь исергаяса ичӧтик нывка; академикъяс, хозяйственникъяс да партийнӧй работникъяс почтительнӧя сулалісны да видзӧдісны, кыдзи сійӧ лысьтӧ.
Куканясьӧм бӧрын ветымын квайтӧд лун кежлӧ Стрелкалы вердісны ӧкмысдас кык килограмм кӧрым, сы лыдын обрат.
Сійӧ лолаліс паровоз моз, но сёйис.
Тайӧ лунас сійӧ сетіс сизимдас кык да ӧкмыс дасӧд юкӧн литр йӧв.
Мӧд лунас ӧткажитчис сёйны.
— Стоп! — шуис ичӧт тошка академик.
— Збыль? — жугыля шуис Коростелев.
Бекишев да Толя мунісны служебкаӧ да гижисны акт: «Татшӧмтӧ числӧ кежлӧ мӧслысь общӧй состояниесӧ да уна лысьтігӧн рационын индӧм кӧрымъяс слаба сёйӧмсӧ тӧдвылӧ босьтӧмӧн, удой содтӧм могысь мӧскӧс водзӧ лысьтӧм да рекорднӧй удой водзӧ нуӧдӧм лыддьыны нецелесообразнӧйӧн да опаснӧйӧн пемӧс дзоньвидзалунлы».
Неуклюжӧй фразаяслысь смыслсӧ сьӧкыда гӧгӧрвоигтырйи Нюша ньӧжйӧ лыддис актсӧ.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый быттьӧ сійӧ котӧртіс, котӧртіс, котӧртіс, кокъяснас муас муртса инмӧдчалігтыр, и друг сійӧс кутісны да сразу сувтӧдісны...
— Ме муна, — шуис сійӧ.
— Ковмас кольччывны ещӧ час-мӧд кежлӧ, — шуис Бекишев. — Ми тасянь гӧрд пельӧсӧ.
Сэні колхозъяссянь дояркаяс локтісны, корӧны, медым ті налы висьталінныд, кыдзи тайӧ тіян артмис.
— А мый артмис? — юаліс Нюша. — Нинӧм сэтшӧмыс.
Вольница сетіс сизимдас сизим да сизим дасӧд юкӧн.
— Но, тӧданныд! — шуис ичӧтик тошка академик. — Тырмас тіянлы первойсьыд.
— Делӧыс абу рекордын, — шуис Бекишев. — Ті петкӧдлінныд, мый позьӧ добитчыны.
Аддзыланныд, кыдзи ӧні кыптас соревнование.
Гӧрд пельӧсын ноксис рабочком: ӧшлісны флажокъяс, ваялісны столовӧйысь стулъяс.
Воддза скамьяяс вылын пукалісны колхозъясысь локтӧм вӧччӧм нывбабаяс.
Нывъяс-комсомолкаяс нюжӧдісны гӧрд полотнище, кытчӧ гижӧма: «Привет соцсоревнованиеын победительницалы Нюша Власовалы!»
Шыпасъясыс полотнище вылас вӧліны ваӧсь на, лякӧсьталісны чуньяс.
Йӧз пыригӧн клопайтісны ӧдзӧсъяс, — собрание вылӧ локталісны мӧд фермаса дояркаяс, кукань видзысьяс, свинаркаяс, птичницаяс.
Кодӧс интересуйтіс кывзыштны, кодӧс прӧстӧ видзӧдлыны Нюша вылӧ: сійӧс помнитісны тані со этатшӧм нывкаӧн...
Да, вот тіянлы и нывка!
Вӧтчы ӧні тайӧ нывкаыс бӧрся!
Сійӧ пырӧ, а сы бӧрся мыйта йӧзыс!
Карсаяс, портфельясаӧсь.
Сійӧ пырновлан руд чышъяна, кодӧс гартӧма сьылі гӧгӧрыс.
Омӧльтчӧма; тыдалӧ, лоӧма уджалыштны...
Пуксьӧдӧны сійӧс главнӧй местаас; сы ӧтар-мӧдар бокас дзориник старикъяс («тайӧ, тӧданныд, — Академияысь»), мукӧдъясыс — коді кытчӧ.
Водзӧ петӧ Данилов ёрт, трестса директор, — висьтавны речь...
Данилов висьталіс, сэсся Горельченко, сэсся Коростелев.
Нюша кывзіс — ставыс сы водзын кывтіс ру пиын моз...
«Сы успехъясӧн гордитчӧ коллективыс ставнас», — шуӧ Коростелев.
«И сійӧ гордитчӧ, Дмитрий Корнеевич, менам мусаӧй,» — думайтӧ Нюша.
Сёрнитӧны премия йылысь...
Тайӧ бур, премия; сійӧ ньӧбас аслыс моднӧй туфли...
Почёт небӧгӧ...
Кодӧс тайӧ?
А, сійӧс, Нюшаӧс, почёт небӧгӧ.
Ак, бур, ставыс бур.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ бур, эз чайт сӧмын, мый татшӧм ӧдйӧ...
Всё-таки, вот ӧні сылы сетасны кыв, мый нӧ сійӧ висьталас?
А мый сэні мудритнысӧ, сувтас да висьталас, кыдзи сійӧ дӧзьӧритіс Стрелкаӧс.
Висьталас аттьӧ ставныслы, коді сылы отсаліс да велӧдіс.
И ставыс.
Нинӧм страшнӧйыс абу...
Пырис Нюшалӧн мамыс.
Сійӧ рама сувтіс ӧдзӧс дорӧ — сійӧ тӧдіс ассьыс местасӧ, эз ӧд прӧста чуть не дзормытӧдзыс нимтыны сійӧс Шуркаӧн.
Но ӧдзӧс дорын чукӧрӧн сулалысь нывбабаяс топӧдчыштісны, сетісны сылы туй, а ӧти шуис:
— Матӧджык, матӧджык мун.
Нывтӧ тэнсьыд чествуйтам.
Сэки сійӧ друг гӧгӧрвоис ассьыс правосӧ да муніс водзӧ.
Лукьяныч, коді пукаліс медводдза радын, бергӧдчыліс да сувтіс, сылы места сетіс.
Мамыс пуксис да горделивӧя лӧсьӧдыштіс кӧсаяссӧ.
Гӧгӧр пукалісны гӧстяяс, колхозъясса нывбабаяс.
Сійӧ кыліс шӧпкӧдчӧм:
— Тайӧ мамыс.
— А мамыс коді?
— Контораын уджалӧ.
— Кыдзи нимыс?
Доярка Гириналӧн тӧдса гӧлӧс вочавидзис:
— Александра Михайловна.
«Мый, Нюша?
Тадзи заводитчӧ слава».
ДАСӦД ГЛАВА
ТУЛЫС
Мича тола, коді лӧз бикиньясӧн дзирдаліс шонді водзын, сьӧдӧдіс.
Сы вылын артмис сьӧд слӧй.
Сылігас тола кутіс ляпкавны, вевттьысис вӧсни стекляннӧй коркаӧн, коркаыс потласис да жугласис.
Ляпкаліс-ляпкаліс толаыс да лои ичӧтик, мисьтӧм, дзоньнас сьӧд, и кутіс визувтны сы улысь вӧсньыдик югыд шор.
Шорыс визувтіс двор вомӧн, писькӧдіс аслыс туй йи пытшті да петіс дзиръя сайӧ.
А сэні нин, йи порогъяс вылын гартчигтыр, дзольгис паськыд шор.
Ичӧтик шор ӧтлаасис ыджыд шоркӧд да сыкӧд веськӧдчис юлань.
Кыз йи сыръяс, кодъяс ӧшалісны керка вевтъяс дорын, сылісны шонді водзын; на вылысь усялысь ва войтъяс гораа точкисны йи вылӧ; быд уличаясын войтъяс сьылісны тулыслысь сьыланкывъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі луннас.
Но мыйӧн шонді увтасмыліс лэччанінланьыс — гусьӧник бӧр волывліс кӧдзыд: войяснас сійӧ вӧлі на владыкаӧн.
Кынмывлісны ичӧт шоръяс и гырысь шоръяс, ланьтлісны ва войтъяс.
А шонді вӧчис ассьыс делӧсӧ бур рабочӧй моз, — муяс вылын петісны лым улысь лым кутан щитъяс, петіс веж ӧзим, кутісны тӧдчыны туйяс да уличьяс пӧлӧн туйяс — трӧпаяс.
Асъядорыс век на волывлӧ кӧдзыд, но ыджыдалӧмыс сылӧн пыр дженьыдджык да тӧдчытӧм; и радлӧны ловъя вынъяс, кодъясӧс ловзьӧдіс шонді.
И висьтавны та йылысь позьӧ сӧмын кывбуръясын, пьесаӧ татшӧмторйыс оз тӧр.
Толя эновтӧ заводитӧм пьесасӧ да гижӧ кывбуръяс.
Найӧс сиӧма Марьяна Фёдоровналы, но сійӧ оз вермы лыддьыны найӧс сылы: Марьяна Фёдоровна кӧ лэптас синкымъяссӧ да лоӧ веськодьӧн — Толяӧс тайӧ виас.
А сійӧ непременнӧ лэптас синкымъяссӧ да лоӧ веськодьӧн, Толя тайӧс чувствуйтӧ.
Кывбуръясын повторяйтчӧ нэмӧвӧйся лӧж, поэтъяслӧн челядьсяма невиннӧй лӧж.
Марьяна Фёдоровналӧн юрсиыс веськыд, русӧй, — гӧгӧрвотӧм, кутшӧм зарниа кудрияс йылысь гижӧ Толя, коді тырӧма чувствоясӧн да рифмаясӧн.
Руд синъясыс Марьяналӧн сравнивайтсьӧны то незабудкаяскӧд, то катшасинъяскӧд, то фиалкаяскӧд (кӧть тӧдса, мый фиолетовӧй рӧма синъяс мортлӧн оз овлыны), то лунвыв саридзьяслӧн лазурькӧд, кодӧс Толя эз на аддзыв (аддзылас таво гожӧмнас: сылы кӧсйисны сетны путёвка Новый Афонӧ)...
«Тэ мунін ме дінті, и лӧз синъяс меліа нюммунісны меным» — обычнӧй сӧрӧм, тувсовъя вӧт, томкадся тшӧкмунӧм!
Ямбъяс, хорейяс, сравнениеяс, многоточиеяс, восклицательнӧй знакъяс!
Кывбур кывбур бӧрся, тетрадка тетрадка бӧрся!
Дженьыд и кузь строкаа столбечьяс пӧдтӧны Толяӧс, сылы колӧ лыддьыны найӧс кодлыкӧ, — кодлы нӧ?
Коростелевлы, сійӧ том да гӧтыртӧм, гӧгӧрвоас!
Пинжак зепъясас тетрадкаяссӧ сюялӧм бӧрын Толя мунӧ Коростелев дінӧ.
— Бур, честнӧй кыв! — кывзӧм бӧрын шуӧ Коростелев.
Поэзияын Коростелев разбирайтчӧ омӧля; ставыс, мый гижӧма рифмаӧн, сылы кажитчӧ вывті бурӧн.
Найӧ кыкӧн.
Толя лыддьӧ сувтсӧн, Коростелев пукалӧ коксӧ кок вылас пуктӧмӧн («дзик быттьӧ Пушкин да Пущин картина вылын!»).
Толя мунӧм бӧрын Коростелев локтӧ ӧшинь дорӧ, нетшыштӧ рамасӧ, — гылалӧ краска, дзажгӧны-косяссьӧны бумага лентаяс, кодъясӧн клеиталӧма рама пазъяссӧ, — сьӧд енэжыс кодзула, чизыр горш тӧв пырӧ жырйӧ...
— Йӧймин, Митя.
Коді нӧ мартын восьтлывлӧ ӧшиньяс!
Абу зарни кудрияс, абу катшасин кодь синъяс, — юрсиыс веськыд, русӧй, синъясыс рудӧсь, — ак тэ мусаӧй менам, тэ мичаӧй менам, кытчӧ нӧ ме водзджыксӧ видзӧді, кӧні ме водзджыксӧ вӧлі, некод мӧд сэсся абу свет вылас, чукӧст тэ менӧ ӧні — сюрс километръяс сайсянь котӧрті эськӧ тэнад чукӧстӧм вылӧ!
Кывбуръяс сочиняйтны ог куж.
Сӧмын ӧтчыд сочиниті стишок велӧдысь йылысь, коді меным пуктіс арифметика кузя «неуд».
Радейт менӧ кывбуръястӧг, шӧвк галстукъястӧг, тӧдчана заслугаястӧг, прӧстӧйӧс, тэнӧ радейтысьӧс!
Шуӧны: сьӧлӧм сьӧлӧмлы пӧ юӧр сетӧ — абу вернӧ!
Аддзан сійӧс, шуас: «Здравствуйте, Дмитрий Корнеевич», — и мунӧ ас туйӧдыс, оз сувтлы.
Чукӧст менӧ, Марьяша.
Сӧрӧ сійӧ аслас кывбуръясас, быттьӧ кыйлывлӧма тэнсьыд видзӧдластӧ.
Ог верит!
Ог сы вӧсна, мый сійӧ абу достойнӧй та вылӧ — буракӧ, достойнӧй, бур зонмыс, талантливӧй, честнӧй: а вот ог верит, и ставыс.
Чукӧст менӧ, Марьяша.
Ачыс эз мун.
Сідз жӧ поліс мунны чукӧсттӧг, кыдзи поліс Толя лыддьыны сылы кывбуръяс.
Прӧст рытъяс колляліс Горельченко ордын.
Иван Никитич да сылӧн гӧтырыс Анна Сергеевна — гостеприимнӧйӧсь, бур сьӧлӧмаӧсь.
Ыджыд пиръяс оз вӧчавлыны, а пырас гӧсьт — ставсӧ, мый эм керкаын, вайӧны пызан вылӧ.
Пыралӧны быдсяма йӧзыс — районнӧй работникъяс, колхозникъяс, велӧдысьяс, фронтовикъяслӧн дӧваяс (Анна Сергеевна уджалӧ райсобесын).
Рытывбыдӧн морт дас пыраласны, юасны чай стӧкан, сёрнитасны делӧ йылысь, висьталасны выльторъяс да мунасны, а Коростелев пукалӧ, кузь кокъяссӧ стул улӧ дзебӧмӧн, медым некод эз крукась, юӧ чай стӧкан бӧрся стӧкан и мунны оз кӧсйы.
«Мый значитӧ вежӧр да принципиальность!» — Горельченколысь кывзігӧн думайтӧ сійӧ.
«Мый значитӧ интеллигентность!» — думайтӧ сійӧ Анна Сергеевналысь кывзігӧн.
«Мый значитӧ, кор верӧс да гӧтыр костын татшӧм уважение да внимание! — думайтӧ сійӧ Горельченко да Анна Сергеевна бӧрся наблюдайтігӧн.
— Кор татшӧм отношениеяс, сэки керкаын шоныд и лӧсьыд сэтчӧ пырны...»
Анна Сергеевналӧн да Иван Никитичлӧн кыкнан пиыс усины война вылын, налӧн карточкаясыс сулалӧны пызан вылын; став карыс тӧдӧ, мый корсюрӧ Анна Сергеевна волывлӧ скверӧ, пуксьӧ Александр Локтевлӧн обелиск дорӧ лабич вылӧ — быттьӧ сійӧ пияныслӧн гуыс, — пукалыштас да мунас.
Но некор ни сійӧ, ни Иван Никитич оз сёрнитны йӧзкӧд асланыс шог йылысь, оз норасьны, оз сетчыны сьӧкыд казьтылӧмъяслы.
Иван Никитич увлекитчӧма кӧрттуйӧн.
Вит вося план серти нелямын кӧкъямысӧд воын карӧдз лоӧ нуӧдӧма железнодорожнӧй ветка; строительнӧй уджъяс заводитчасны таво гожӧмнас.
Выль позянлунъяс воссьӧны кар водзын, колхозъяс водзын, став район водзын!
Чкаловса председатель сідзи и бергалӧ Иван Никитич гӧгӧр; председательлӧн усъясыс щӧть моз сувтлӧны терпиттӧм вӧснаыс, гырысь планъясысь, буйнӧй хозяйственнӧй думъясысь.
И мукӧд йӧз, кодъяс волывлӧны Горельченко ордӧ, сёрнитӧны вокзал йылысь, пакгаузъяс, холодильникъяс йылысь, вокзалсянь став кар пыр асфальтируйтӧм трасса йылысь...
Быдмыны карлы, розъявны карлы, озырмыны карлы!
— Ноко, старожилъяс, — шуӧ Горельченко, — ноко, местнӧй йӧз, мыйла тіян ӧнӧдз кӧрттуй эз вӧв, а костровосаяслӧн вӧлі, коді висьталас?
Некод оз вермы висьтавны.
— Ладнӧ, старожилъяс, ладнӧ, местнӧй йӧз.
Кывзӧй лекция кар история йылысь.
Областьын, архивысь сюри.
Сизимдас вит во сайын стрӧитлісны туй миян обласьт пыр — сэкся губерния пыр, — и тайӧ туйыс, первой проект серти, должен вӧлі мунны миян кар пыр.
Но — кутісны ыръянитны матігӧгӧрса помещикъяс: оз ков миянлы: и сытӧг, шуӧны, крестьянаӧс мездӧм бӧрын олӧмыс лои неустойчивӧй, лэдзӧй кыдзкӧ кӧть овны кувтӧдз лӧня, эн жуглӧй дедъяслысь позъяссӧ...
Пемыд йӧз вӧліны помещикъяс.
— Ыстісны Петыркарӧ петиция.
Петицияыс архивын абу сохранитчӧма, туйясыс сӧмын, а жаль: лӧсьыд гижӧд, буракӧ, вӧлӧма...
Татчӧс помещикъясыд — мый, ичӧтик йӧз, налӧн петиция вылӧ некод эськӧ эз видзӧдлы, но кутшӧмкӧ госпожа Ломакиналӧн, кутшӧмкӧ татчӧс Коробочкалӧн, вӧлӧма племянник сарскӧй дворын, влиятельнӧй морт; тётушка корӧм серти кодлыкӧ шӧпнитӧма сэні кыв; а тайӧ сылы кӧпейка оз сулав...
Дворянскӧй петиция уважитісны.
— Вот и муніс туй карсянь комын верст сайті, Кострово сикт пыр.
А кыдзи сӧмын воссис тайӧ туйыс и кутіс Кострово быдмыны эз лунъясӧн, а часъясӧн, и сэтчӧс помещикъяс кутісны куимпӧв донӧнджык сдайтавны ассьыныс участокъяссӧ, — дед позъясаныс кутісны омлявны лӧнь олӧм дорйысьяс!
Со мый вӧчим!
Асьным асьнымӧс грабитім!
А ставсьыс пӧ мыжа пӧрысь выжыв Ломакина аслас племянниккӧд...
Горзісны, видчисны, сэсся выль петиция гижисны: ми выль пӧв думыштім; медым кӧрттуйыс и миянын лоӧ, ми сӧгласенӧсь.
Но тайӧ послание вылӧ вочакыв эз нин вӧв.
И кар коли — кутшӧм кӧть, а административнӧй центр — туйысь бокын...
Горельченко висьталӧ лӧсьыда, гажаа нюммунӧмӧн куньтыртчылӧны сылӧн синъясыс.
Меліа да сюся видзӧдӧ верӧс вылас Анна Сергеевна, и сылӧн кельыд чужӧмыс нюмъялӧ жӧ...
Лӧнь пемыд уличаясӧд Коростелев мунӧ гортас.
Шоныд пемыдас тотшкӧдчӧны тыдавтӧм войтъяс.
Найӧ тотшкӧдчӧмын кӧсйӧм, лача, радлун.
Чукйӧн тырӧма лачаясӧн Коростелевлӧн сьӧлӧмыс, и став бурыслы и великӧйыслы восьса сійӧ, тайӧ прӧстӧй сьӧлӧмыс.
Мунӧ Коростелев ӧтнас, но быд керкаысь, пӧдса ставеньяс сайысь, кылӧ йӧзлысь олӧм.
И муяс вылын йӧз жӧ, йӧзлӧн оланінъяс.
И став сӧветскӧй му пасьта — йӧз, кодъяскӧд йитсьӧма ӧтипӧлӧс виччысьӧмъясӧн да делӧясӧн: ӧти курссаяс-ӧ, кодъяскӧд ӧтлаын велӧдчывліс; ӧти полксаяс-ӧ, кодъяскӧд орччӧн дорйис ставсӧ, мый муса олӧмас, али найӧ, кодъясӧс тӧдан сӧмын асланыс великӧй уджъяс кузя заводъясын, шахтаясын, муяс вылын...
Гашкӧ, и найӧ буретш тайӧ войнас кывзӧны войтъяслысь точкӧмсӧ да нюмъялӧны асланыс лачаяслы.
Ылі Мӧскуаын, гашкӧ, восьтіс ӧшиньсӧ, ӧзтіс трубкасӧ, кутіс кывзыны войтъяслысь точкӧмсӧ мирас медся дона морт, войтырлӧн любовь и слава — Сталин...
Ыджыд, ыджыд му пасьтала, ыджыд, ыджыд тулыс му вылын!
Коростелев кытшовтӧ, прӧйдитӧ Дальньӧй улича кузя, сылӧн пемыд ӧшиньяс дорті.
Узь, менам донаӧй.
Сӧстӧм да радостнӧй удж вылын коли тэнад луныд, и вӧтъясыд тэнад, дерт, кокниӧсь, гажаӧсь.
И кыдзи сійӧ сідзи, — олін тэ и олін, и ме эг думайт, кыдзи тэ олан, кутшӧм тэ, лӧсьыд тэныд али сьӧкыд...
И друг лоин тэ матысаӧн меным нэм кежлӧ, тэныд кӧ лоӧ сьӧкыд, ме ог нин вермы терпитны, — мыйла ог вермы, мый вӧсна друг татшӧмыс, кыдз нӧ тайӧ артмӧ?
Заводитчис со кыдзи: ме муні улича кузя и ньӧти эг думайт тэ йылысь, и друг аддза — тэ сулалан дзиръя дорад.
Абу бокӧвӧй и гордӧй, кутшӧмӧн вӧлін сэк туй вылад аддзысигӧн, а прӧстӧй да жугыль.
Чулкитӧм, и прическаыд дзугсьӧма...
Ме бергӧдчылі, тэ видзӧдін ме вылӧ аслад синъясӧн...
Тэын радлун.
Тэын ясность да мелілун, да том материнство, и нывбабалӧн мича лӧньлуныс.
Тайӧ правильнӧ, мый тэ велӧдан посни челядьӧс.
Да, именнӧ тэ должен велӧдны посни челядьӧс! — и челядь быдмасны бурӧсь.
И сӧмын татшӧм ставеньяса керкаын тэ должен овны.
И карыс — бурджыксӧ тэныд вылӧ он думышт.
И Серёжа — дзик татшӧм мамлы пи.
Ставыс правильнӧ, кыдзи колӧ.
Радейта тэнӧ, Марьяша.
Но, водзӧ мый?
Гӧститны волывлыны тэ ордӧ?
А друг он меліа встретит, — ӧд ме сэк пышъя и сэсся ог нин лок, и ставыслы пом!..
Кино вылӧ тэнӧ нуӧдны, клубын бергалыштны тэкӧд музыка ворсігӧн?..
Ог кӧсйы.
Ӧбиднӧ.
Чувствоясыс абу сэтшӧмӧсь.
Тэ меным разрешит сразу висьтавны медся главнӧй кывъяссӧ.
И вочавидз: да, ог.
... Бур уджалысь моз зільӧ шонді.
Чепӧсйисны му пытшкысь том турунйывъяс, польдісны пу вылын гаръяс, да контора ӧшинь улын, гож водзын, заводитіс дзоридзавны первой одуванчик.
Лукьяныч вӧчӧ выль пыж.
Тӧвнас на, доддя туйӧн, субботинскӧй керка дінӧ кыскисны нарошнӧ сы вылӧ лӧсьӧдӧм доддьын зэв ыджыд кер; кыскисны сійӧс куим вӧв.
Лукьяныч петіс керкасьыс, важнӧй; кытшовтіс кер гӧгӧрыс, тотшкӧдыштіс — кос-ӧ; юаліс:
— Сійӧ, кодӧс ме бӧрйылі?
— А кыдзи нӧ, Павел Лукьяныч! — шуисны возчикъяс. — Со тіян пасныд.
— Ладнӧ, лэдзасьӧ, — шуис Лукьяныч.
Возчикъяс лэдзалісны вӧвъяссӧ да мунісны.
Керйыс и доддьыс колины улича вылӧ.
Шондӧдіс, лым сылыштіс, пуксьыштіс; пуксьыштіс и кер тыра додь.
Тувсов няйт лои — доддьыс пыр ёнджыка вӧйи няйтас.
Зэрлывліс, кӧдздӧдліс, шонді шонтіс, кер кӧтасьліс, вылысыс йизьыліс, сывліс, косьмис тӧв вылын.
Кор няйтыс косьмыштіс, Лукьяныч босьтчис удж бердӧ.
Совхозсянь гортӧ локтӧм мысти сійӧ пасьтавліс важ гач да свитер и петавліс аслас кер дінӧ.
Керсӧ колӧ гогнавны, дӧлбитны, шыльӧдны, сиравны.
Уджыс тырмас тулысбыд кежлӧ.
Тётя Паша пукавліс ворота дорын лабич вылын да видзӧдіс, кыдзи уджалӧ верӧсыс.
Тётя Паша эштӧдіс талун кежлӧ ассьыс став уджъяссӧ, воис сылӧн шойччан кад.
Шойччыштны эськӧ ӧтлаын: пуксисны эськӧ кык пӧрысь, сёрнитыштісны дружнӧя...
Сёрнитыштан!
Кор со гӧтырыс прӧст, сійӧ, видзӧд, кыдзи босьтчис уджавны!
Лэбӧны чагъяс, камгӧ чер, дзажгӧ струж, ачыс пӧсялӧма — аддзылінныд стахановецӧс?
Тётя Пашалы окота шуны мыйкӧ ӧбиднӧйӧс.
— Шензя, — шуӧ сійӧ, кор мӧдыс медбӧрын сувтӧ шойччыштны да черыс дугдӧ камгыны, — коді тайӧ чкаловсаясыслӧн сетіс тэныд татшӧм ыджыд керсӧ?
Дерт, незаконнӧ.
Дерт, кыдзи эрдӧ петас, следствие мӧдас мунны.
— Тэ следствие улас сюран, — шуӧ Лукьяныч. — Клеветаысь.
Тайӧ менам гонорар баланс мичлунысь.
— Татысь мыйтӧм пес позьӧ пилитны, — шуӧ тётя Паша. — Кубометр квайт петас.
Али квайтыс оз ло?
Век эськӧ кутшӧмкӧ пӧльза вылӧ муніс, делӧ вылӧ, а эз глупость вылӧ.
— Тэныд кӧ тшӧктасны управляйтны, — шуӧ Лукьяныч, — тэ эськӧ и керкаяс, и пароходъяс, и фабрикаяс пилитін пес вылӧ.
— Небось, кор ме том вӧлі, тэ мекӧд рытывбыд вӧлі пукалан.
— А сэки ме ачым том вӧлі да йӧй; вот и пукавлі рытывбыд немуджтӧг.
— То тэнад сверхурочнӧйяс, то колхозъясӧ вошласян.
Этша жалованньӧыд али мый?
Ставыс горшлун — кытысь эськӧ ещӧ сё шайт босьтны...
— Грека морт, — шуӧ Лукьяныч, — радейта уджыштны, радейта сьӧм заработайтыштны, радейта, медым керка пытшкын ставыс тырмымӧн вӧлі.
— Тэ менӧ радейтлін, — шуӧ тётя Паша жугыльпырысь. — И ме тэнӧ радейтлі.
— Збыльысь, вӧлі сэтшӧм делӧ.
— А кутшӧм ме шань вӧлі!
Кутшӧм ме тэныд шань сюри!
Помнита, кыдзи ме ярманка вылӧ пасьтаси, кор тэнӧ первойысь встретиті.
Юбка турунвиж, галунӧн вурлӧма, а ковта китайскӧй кисеяысь, сосъяс вылас нёль рада оборка, и косаын гӧрд лента.
— А кӧні сійӧ лентаыс? — юалӧ Лукьяныч. — Ме жӧ сійӧс тэнсьыд сэки на память корлі.
Сійӧ тэныд эз веськавлы ки улад?
— Грубиян, збыльысь, грубиян.
Повзьӧдчысь.
Нинӧм оз помнит.
Ме ордын сійӧ лентаыс, дзебӧма.
Веничайтчан сисьяскӧд ӧтлаын.
— А, тайӧ тэ молодчина, мый дзебин.
Тэ меным коркӧ петкӧдлы сійӧс.
— Со тадзи и нэм чӧж олі нинӧм помниттӧм грубиянкӧд.
Мый эськӧ не пукалыштны, тэрмасьтӧг чай юыштны, сёрнитыштны, казьтыштлыны...
— Аддзан, Пашенька, тані мужскӧй да женскӧй психологияяслӧн торъялӧм.
Том кад прӧйдитӧм бӧрас нывбаба интересуйтчӧ медсясӧ казьтылӧмъясӧн.
А мужчина, сійӧ кӧ настоящӧй мужчина, и пӧрысьладорыс кутш.
Сійӧ интересуйтчӧ и уджӧн, и политическӧй положениеӧн, и благороднӧй спортӧн.
— Кутш.
Кутшӧм спортсмен, видзӧдлӧй сы вылӧ.
Став уличасӧ потшис кернас.
Шоперъяс видчӧны туйсӧ тупкӧмысь.
Спорт.
— Но тырмас, пӧжалуй, — шуӧ Лукьяныч. — Сёрнитыштім, казьтыштім — кад уджыштны.
И сійӧ босьтӧ струж.
Тайӧ сёрниыс заводитчис во кызь сайын.
Сёрнитӧны найӧ вашкӧдчӧмӧн, веськодьпырысь, оз лёкысь.
Кутшӧмкӧ лунӧ кӧ эськӧ сёрниыс эз вӧв, найӧ эськӧ кутісны гажтӧмчыны да шогӧ усисны.
Кӧдзан кад да гӧтрасян кад.
Пуктыссьӧ фундаментыс выль семьяяслы да зданиеяслы.
Ремонтируйтам кык косьтысян пач, кодъяс киссисны война кадӧ, кирпич вӧчӧм вайӧдам кык миллион штукаӧдз.
Кутам стрӧитны выль конюшняяс став фермаясын.
Шефзавод ыстіс рельсъяс, механизируйтам скӧтнӧй дворъясысь куйӧд петкӧдӧм: дворъяссянь муяс вылӧдз нуӧдам рельсъяс да лэдзам вагонеткаяс.
Вагонеткаяссӧ вӧчӧ Алмазов аслас мастерскӧйын.
Кутшӧм морт вӧлӧма Тосялӧн мужикыс!
Прорабӧ сійӧс колӧ вуджӧдны.
Син водзын быдмӧ.
Кутшӧма велӧдіс томйӧзӧс!
Стрӧительнӧй делӧысь пырысь-пыр ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
Сы йылысь важӧн нин кывлісны, сы дінӧ велӧдчыны вӧзйысьӧны томйӧз, кодъяс кӧсйӧны велӧдчыны столярнӧй да плӧтничайтан мастерствоӧ.
Райцентрын тотшкӧдчӧны мӧлӧтъяс: посйӧны кык улича — Коммуна туй да Первомай туй.
Тайӧ уличаяс кузяыс кутасны ветлыны обтекаемӧй формаа выль автобусъяс, автобусъяслы стрӧитсьӧ выль гараж.
Электростанцияын мунӧ капитальнӧй ремонт.
Шуӧны, ваясны пӧ выль двигатель, выныс тырмас районлы ставнас, — сувтӧдав столбъяс да нуӧд сутуга, кытчӧ кӧсъян.
Горельченко ветлӧ кар кузя, синсӧ куньтыралӧ, шутитӧ, вомгорулас мургӧ сьыланкыв: <rus>«А мы придем в сад зеленый, в сад криниченьку копать»</rus>.
Виччысям станок, кодӧс кӧсйысьліс сетны Данилов.
Черепица вӧчан станок, и мыччысис нин миян енэжтас дорӧ Чкалов нима колхозса ланьтлытӧм председатель.
Пукаліс Коростелев кабинетын, ворсіс чуньяснас пызан вылын: «черепичка тіянлы, черепичка миянлы».
Оз артмы, дона ёрт.
Помнита, кыдзи ті колян во ылӧдінныд миянӧс.
Тадзи йӧз костын оз овлы.
— Зэв дыр ті лёксӧ помнитанныд, неужели тырмымӧн уджалысьясыд?
— Тырмӧ кӧть оз, а миян асланым самолюбие эм.
— Самолюбиенад, тӧданныд, производствотӧ водзӧ он нуӧд.
Миян ӧні асланым кирпич эм, со мыйын делӧыс; миянлы аслыным квалифицированнӧй йӧз ковмис, та вӧсна и босьтім ассьыным йӧзӧс.
А черепица миян абу, а черепица колӧ.
Ме и пукті самолюбиесӧ зептӧ да локті поклонӧн.
Меным первой местаас колхоз, а самолюбие дасӧд местаын, и тіян, ме чайта, сідз жӧ...
Эк, Коростелев, ӧти делӧлы ӧд служитам — рӧднӧй государстволӧн крепыдлунлы да ёнлунлы.
Вензьыштӧм бӧрын Коростелев кырымаліс контракт.
Кужӧ чкаловса председатель уговаривайтны йӧзӧс.
Гречкаысь не омӧльджыка.
Тулыс, сола ньылӧм, планъяс, виччысьӧмъяс.
«Ку-ку!
Ку-ку!» — сюрсысь помся горзӧ ю сайын кӧк.
Весиг Иконников неуна лоӧма кыпыдджык, сылы чайтсьӧ, мый сійӧ смел, остроумнӧй, мича, мый талун-аски сійӧ висьталас ставсӧ Марьяна Фёдоровналы...
Шутка, сійӧ оз вермы унмовсьны Марьяна йылысь думайтӧм вӧсна.
Тӧдіс кӧ эськӧ сійӧ, кутшӧма нин дӧзмӧма сыысь Марьяна Фёдоровна.
Ок, курыд кушманысь ёнджыка.
Муртса на аддзас ӧшиньӧд сылысь важнӧй, солиднӧя матыстчысь фигурасӧ, Марьяна жугыльмӧ: бара кыссьӧ, бара рытывбыд лоӧ гажтӧм!
Влюбитчӧма, али абу влюбитчӧма — тайӧ ӧні оз имеит некутшӧм значение.
Марьяна жӧ сійӧс оз вермы радейтны, — со мыйын делӧыс; некыдзи оз вермы!
Марьяналы сыкӧд гажтӧм, сьӧкыд, терпитны позьтӧм.
Но кыдзи висьтавны сылы та йылысь, олӧма мортлы, важнӧй мортлы?
Кыдзи гӧгӧрвоӧдны, медым эз волывлы сэсся, мый некутшӧм дружба налӧн оз артмы?
— Иннокентий Владимирович, ті извинитӧй, — шуӧ Марьяна да повзьӧ аслас неделикатностьысь, — менам вывті уна велӧдчысьяслӧн тетрадь, меным колӧ прӧверитны...
— О, пӧжалуйста! — шуӧ Иконников, весиг быттьӧ радпырысь (сы вӧсна мый сёрнитнысӧ налы нинӧм йылысь нин, олӧмысь став случайяссӧ висьталӧма, став небӧгъяс да кинофильмъяс обсудитӧма). — Пӧжалуйста, а ме пукалышта тіян дорын, ог мешайт?
И пукалӧ.
Лыддьӧ газет либӧ прӧста новлӧдлӧ сы вывті рӧмтӧм синъяссӧ, мый йылысь кӧ думайтігмоз.
Марьяна прӧверяйтӧ тетрадкаяс кыдз позьӧ ньӧжйӧджык, кык пӧв прӧверяйтӧ быд тетрадка, медым сыкӧд не сёрнитны.
Но кыдзи кӧть эн старайтчы, а тайӧ уджыд дыр кежӧ оз тырмы, — кутшӧм сэні первой класса челядьлӧн уджъяс!
Мучитчана нюмӧн муртса нюммунігтыр Марьяна сувтӧ, а сэні тётя Паша пыртӧ самӧвар и корӧ пуксьыны Иконниковӧс пызан сайӧ.
Неуна кӧ ещӧ и потіс эськӧ Марьяналӧн терпениеыс.
И яндысьысь, асьсӧ кутны вермысь, интеллигентнӧй велӧдысь вӧтліс эськӧ Иконниковӧс, кыдзи вӧтліс сійӧс коркӧ асьсӧ кутны вермытӧм и неинтеллигентнӧй картонажница, сылӧн гӧтырыс.
Но тайӧ эз ло, артмис мӧдтор.
— Сэтшӧм делӧыс, — шуис Лукьяныч Настасья Петровналы, — мый регыд кутам гуляйтны Марьяна свадьба вылын.
— Век ветлӧ? — юаліс Настасья Петровна.
— Веськыда шуны — частӧ кутіс волывлыны.
— А Марьяша?
— Коді тӧдӧ.
Оз вӧтлы.
Нывбабалысь сьӧлӧмтӧ другӧн он гӧгӧрво.
Аддзам — быттьӧкӧ гажтӧмчӧ...
Мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд, Настасья Петровна?
— А ті мый ме вылӧ видзӧданныд, Павел Лукьяныч?
— Ми тіянкӧд ог имеитӧ право личкыны сы психика вылӧ.
— Дерт, сылы решайтны, сійӧ самостоятельнӧй морт...
— И мый ми вермам висьтавны Иконников йылысь омӧльторсӧ?
Рытнас, гортас, Настасья Петровна висьталіс пиыслы:
— Кельыд чужӧмаыд...
Гӧтрасьны лӧсьӧдчӧма.
— Кутшӧм кельыд чужӧма?
— Иннокентий Владимирович.
— Видзӧдтӧ.
Кодӧс нӧ вайӧ?
— Марьяшаӧс.
Коростелев эз сразу гӧгӧрво.
— Кыдзи Марьяшаӧс?
— Да вот сідз.
Сійӧс.
Ок, ог тӧд.
Быттьӧ мортыс абу лёк, а оз во сьӧлӧм вылӧ.
Мам вывсьыс синсӧ чӧвтлытӧг Коростелев кывзіс измӧм кодь чужӧмӧн.
Друг сувтіс, босьтіс тув йылысь шинель, кыв шутӧг петіс.
«Тешкодь Митя, — думыштіс Настасья Петровна, нинӧм гӧгӧрвотӧг, — всё-таки Марьяна миянлы абу бокӧвӧй...»
А Коростелев муніс Марьяна ордӧ.
Виччысьтӧм скӧр решимость лэптіс сійӧс да вӧтліс.
Действуйтан планыс сылӧн эз вӧв — прӧстӧ лоны сэні, аслыс убедитчыны, торкны!
Дальньӧй улича шӧрын тӧлысь югӧр улын Лукьяныч мырсис аслас пыж дінын.
Чагйыс да стружкиыс сы гӧгӧрын югъялісны тӧлысь улын.
— Ті ме дінӧ?
— Ог, — шуис Коростелев. — Марьяна дінӧ.
Сійӧ нетшыштӧмӧн восьтіс дзиръя да гораа йиркӧдчис чёрнӧй ходсянь.
Петіс тётя Паша.
— Митя! — шуис сійӧ. — Миян абу игана, пыр.
Кыдзкӧ локтін жӧ!
Марьяна да Иконников вӧліны столовӧйын.
Пызан вылын самӧвар, чашка-блюдъяс, кӧлачьяс...
«Дзик семейнӧй ногӧн».
Марьяна тэрыба бергӧдіс юрсӧ Коростелев гӧлӧс вылӧ, чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдіс.
Смутитчис и Иконников.
«Видзӧдтӧ, яндысьӧ; кутшӧм детинка».
— Видза оланныд, Дмитрий Корнеевич.
— Видза оланныд, — кӧдзыда шуис Коростелев да пуксис.
— Чайсӧ юыштӧй, Митя.
— Юи нин, оз ков.
Кутшӧма оланныд?
Тётя Паша простодушнӧй откровенностьӧн кутіс висьтавлыны, кутшӧма сійӧ олӧ.
Коростелев видзӧдіс Иконниковлӧн стрӧг, правильнӧй чужӧм вылӧ, сылӧн еджыд синкымъяс вылӧ, линейка кодь веськыд чуньяса еджыд ки вылас, кодӧн кутіс паньсӧ...
«Барышня моз чальсӧ чургӧдӧма.
Лэдзис синъяссӧ.
Яндысьӧ, мый сійӧс татысь суисны?»
Марьяна мыйкӧ вурис юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн.
«Неужели нин решитӧма?
Неужели найӧ нин жӧник да невеста?»
Иконников нюжӧдіс кисӧ, босьтіс ичӧтик кӧлач.
«Кӧзяинӧн асьсӧ чувствуйтӧ.
Марьяна вылын, Серёжа вылын кӧзяинӧн лоӧ тайӧ мортыс, кодлы веськодь ставыс.
Чери вир, сьӧлӧмтӧм лёльӧ, кодӧс и кватитнысӧ оз позь — чуньясыд вильдӧны...»
— Серёжа нӧ кӧні? — тётя Пашаӧс торкӧмӧн лӧсявтӧг юаліс Коростелев.
Вӧлӧмкӧ, Серёжа важӧн нин узьӧ.
— Абу дивӧ, — нюммуныштӧмӧн шуис Иконников. — Дас кыкӧд час нин.
— Да, — шуис Коростелев, — сёр, сёр.
Марьяна лэптіс юрсӧ, видзӧдліс сы вылӧ, сэсся Иконников вылӧ.
Муса, мудер нюмъёвтӧм югнитіс Марьяна синъясын.
Окалі эськӧ сійӧс тайӧ нюмъёвтӧмсьыс!
Тётя Паша дӧзмис, мый сійӧс торкисны да кутіс висьтавлыны водзӧ.
Марьяна ещӧ улӧджык лэдзис юрсӧ, нюмыс сідзи и йӧктіс сы вомдоръяс гӧгӧр.
Мый вылӧ тэ, мусаӧй менам, сералан, мыйла тэныд татшӧм гажа, менам горшдінӧй гӧрддзасьӧма, а тэныд серам!
Ме вылын ӧмӧй сералан, радейтан ӧмӧй сійӧс?
Да ӧд нинӧм радейтнысӧ, видзӧдлы бурджыка!
Иконников видзӧдліс часі вылӧ да шуис: «Ого!»
Коростелев век пукаліс.
Дӧзмӧм чужӧма Иконников чеччис.
— Мунам ӧтлаын, — шуис Коростелев.
Марьяна колльӧдіс найӧс ӧдзӧс дорӧдзыс.
Коростелев лэдзис Иконниковӧс ас водзас, пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да шуис:
— Марьяша, кӧсъян кӧ аслыд да Серёжаыдлы бур, тайӧ мортыс тані не должен лоны.
Чужӧмсӧ дӧверчивӧя сылань лэптӧмӧн сулаліс Марьяша, синъясас сылӧн вӧлі радлана повзьӧм.
— Нинӧм оз радейт, трус да эгоист.
Вӧтлы сьылідзирйӧдыс.
Кылан?
И сійӧ котӧртіс Иконников бӧрся.
Мыйкӧ горӧдіс сылы Лукьяныч — Коростелев эз кыв, эз бергӧдчыв.
Сылы эз терпитсьы вӧтӧдны ӧдйӧджык Иконниковӧс.
Мӧдыс виччысигмоз бергӧдчыліс сы кокшыяс вылӧ.
— Ме вот мый кӧсйи... — шуис Коростелев.
— Ме тіянлы кӧсйи висьтавны, медым ті вунӧдінныд туйсӧ тайӧ улича вылас.
— Ог гӧгӧрво, — шуис Иконников.
— Он гӧгӧрвоӧй.
Бур, содта: вунӧдӧй туйсӧ тайӧ керкаас.
Мӧсъясӧс тіянлы верма на дӧверитны; но мӧсъясысь кындзи нинӧм.
— Энлӧй.
Вывті грубӧя ті сёрнитанныд.
— Веськодь.
Кыдзи шусис, сідзи шуи.
Кывбуръясӧн ог куж...
И ме ог кыдзи директор, а кыдзи частнӧй морт, та вӧсна трестӧ заявление гижны оз сулав.
Аддзысьлытӧдз.
Сійӧ кежис мӧдарлань сэтшӧм видӧн, мый быттьӧ вӧчис сьӧкыд да важнӧй делӧ.
Иконников видзӧдліс сы бӧрся, воис ас садяс, нарошнӧ серӧктіс гораа, театрально-снисходительнӧй серамӧн:
— Ха-ха-ха.
Улича пельӧсӧдз воӧм мысти Коростелев видзӧдліс Марьяна керка вылӧ.
Пельӧсса ӧшиньӧд, занавеска пыр тыдаліс би югӧр...
— Ог кӧсйы, Марьяша, медым тэ вӧлін сэні, а ме тані.
Кӧсъя ӧтлаын, Марьяша.
О, паськыдысь-паськыд эрдъяссянь, сьӧд муяссянь да кодзула енэжсянь пӧльтысь чӧскыд да чизыр тӧлӧй.
Кӧсйӧмъясӧн тырӧм чӧв-лӧньӧй.
Тулыслӧн нэмӧвӧйся, нежнӧй, торжествующӧй сьыланкыв.
ДАС ӦТИКӦД ГЛАВА
РАДЛУНЪЯС ДА ШОГЪЯС, ВСТРЕЧАЯС ДА ЯНСӦДЧӦМЪЯС
Кутшӧма быдмӧмаӧсь найӧ тӧвбыдӧн!
Светлана школаӧ пырис зэв ичӧтикӧн, кияс вылас сылӧн вӧліны гуранторъяс, быттьӧ ичӧт кагалӧн; ӧні нюжаліс, классын ставсьыс кузь; киясыс да кокъясыс вӧсниӧсь, кузьӧсь; платтьӧясыс лоины вывті дженьыдӧсь, мамыс норасьӧ — ставсӧ пӧ колӧ вурны выльӧс.
Ёна быдмис рыжӧй Фима.
Сы бӧрын, кыдзи сылы ньӧбисны форма (коричневӧй платтьӧ да сьӧд партук), сылы друг окота лои лоны примернӧйӧн, шензьӧдны аслас отличнӧй поведениеӧн став мирсӧ.
Некодкӧд оз видчы, переменаяс дырйи гуляйтӧ важнӧя, быттьӧ ыджыд (кӧть кынӧмыс чургӧдчӧ дзик кагалӧн моз); быд воськов вылын — «аттьӧ», «пӧжалуйста».
Интереснӧ, дырӧ кежлӧ тырмас татшӧм бур сямыс, Фима визув морт...
Вадик нюжаліс жӧ, эз кут унмовсьлыны школаын, но дурӧмъясыс важкодьӧсь на: то косясьӧма, то парта гижйӧдлӧма, то чеччыштӧма восьса ӧшиньӧд да доймӧма.
Вадик, тӧдін кӧ эськӧ тэ, мыйта вир тэ менсьым юин, — ачыд эськӧ кутін шензьыны, мый тэ татшӧм виръюысь.
Дурысь Вадикысь сьӧкыдджык на вӧлі рам Сашакӧд, серпасасьыськӧд да фантазёркӧд.
Вадик кӧть волывлӧ ӧкуратнӧя, ни ӧти урок эз пропустит, асывъясын локтӧ медводз.
Дурысьяс век нин чукӧртчӧны медводз: школаыс пӧдса на, стӧрӧжика помалӧ на коридорысь джодж мыськыны, а дворын да кильчӧ вылын тырыс нин детинкаяс, найӧ котралӧны, шумитӧны, кучкалӧны ӧта-мӧдыслы сумкаяснас, на вӧсна и Марьяналы лоӧ асывнас водз локны школаӧ.
Квайтымын процент уроксӧ Саша пропуститіс — век висьӧ.
Сійӧ висис корьйӧн, кузя висис колитӧн и <rus>воспаление лёгких</rus>ӧн.
Тайӧ серьёзнӧй висьӧмъяс костас сійӧ висьліс унапӧлӧс кокньыдджык висьӧмъясӧн — гриппӧн, ангинаӧн, ветрянкаӧн да диатезӧн.
Детинка тӧдӧ нин, мый сэтшӧмыс изолятор, рентген, амбулаторнӧй приём, инкубационнӧй период.
Дерт, олӧмыс сылӧн абу кокни, дерт, сылы окота овны сідз, кыдз олӧны мукӧд детинкаяс, — котравны, ворсны, иславны даддьӧн.
Но сійӧ висьӧ терпеливӧя, лечитчӧ сознательнӧя, ыждалӧмъясӧн некодӧс оз мучит: куйлӧ горшсӧ кӧрталӧмӧн либӧ кынӧм вылас грелкаӧн, ньылалӧ микстураяссӧ да серпасалӧ ассьыс пароходъяссӧ.
Мамыс сылӧн оптимистка, сійӧ шуӧ: «Но вот, Саша, корьйысь тэнӧ страхуйтӧма, корь кыкысь оз овлы».
И найӧ кокнипырысь черкнитӧны тайӧ висьӧмсӧ унапӧлӧс висьӧмъяслӧн зэв ыджыд списокысь: Сашалы, тыдалӧ, ковмас висьны тайӧ став уна висьӧмъяснас.
Марьяна волывліс сы ордӧ, пуксьывліс крӧватка дорӧ да занимайтчывліс сыкӧд.
Марьяналы зэв ёна вӧлі колӧ, медым сійӧ эз коль мӧд во кежлӧ.
Ставныс вуджасны мӧд классӧ, а сійӧ кольӧ первойӧ, поснияскӧд?
Саша примитас тайӧс синватӧг, мужчина моз, но кутшӧм жугыльӧсь лоӧны сылӧн синъясыс...
Ставныс вуджасны мӧд классӧ.
И тэ, Саша, сідзжӧ.
Мыйла нӧ тэнӧ оз переведитны?
Тэ мукӧдъяс моз жӧ велалін лыддьысьны, висьтавны лыддьӧмторсӧ, тӧдан, мый куимысь ӧкмыс кызь сизим, кужан подпишитны тетрадкатӧ.
Мӧд классын, челядь, ковмас занимайтчыны ещӧ ёнджыка, сэні задачкаяс, например, зэв серьёзнӧйӧсь...
Кыдзи нӧ ог аддзысьлӧй, гожӧмбыд кутам аддзысьлывлыны, ми жӧ ӧтлаын кутам дӧзьӧритны ассьыным градъяс.
Муса челядьӧй менам, некытчӧ ті ме дінысь он мунӧй, нёль во ме лоа тіянкӧд.
Вот кодъяслы збыльысь колӧ Марьяна — том али пӧрысь, мича али мисьтӧм, сӧмын медым бур вӧлін! — аслад челядьлы.
Налы сійӧ первой морт мамыс да батьыс бӧрын: велӧдысь, наставница, кыдзи сійӧс шуӧны пӧрысь йӧз.
Дыр челядьлы быдмыны.
Уна велӧдысь мӧдасны найӧс велӧдны.
Унаӧн, гашкӧ, лоасны ыджыд йӧзӧн, — он-ӧ тэ, Саша?
Он-ӧ тэ Вадик? — разӧдчасны, нюмъялігтыр кутасны казьтывны ассьыныс челядьдырсӧ.
«Кутшӧм ме вӧлі тешкодь», — шуас Фима.
Сійӧ, Марьяна, лоас старукаӧн, а найӧ казьтыштасны томиник Марьяна Фёдоровнаӧс, кодкӧд лыддьылісны букварь да садитавлісны дзоридзьяс.
...«А Иннокентий Владимирович дугдіс, медбӧрын, волывлыны.
Митя мыйкӧ шуис сылы...
Тешкодь Митя, лэбыштліс сэки, йӧймӧм морт кодь...
Тайӧ прӧста дружба вӧсна: кодсянькӧ мыйкӧ кывліс Митя, пыраліс сетны сӧвет.
Важся тӧдса кузяыс.
А кутшӧм тӧдсаяс ми?
Кымын во торйӧн олам, нинӧм лючки огӧ тӧдӧй ёрта-ёрт йылысь, а сійӧ всё-таки пыраліс сӧвет сетны, а ме кӧсъя, медым сійӧ ещӧ волас...
Волы, Митя, ещӧ».
Мортыд горш.
Шензьыны он вермы, мыйта быдсяматорйыс колӧ сылы, медым шудаӧн лоны.
Иннокентий Владимирович лӧсьӧдчис янсӧдчыны «Яснӧй вадоркӧд».
Коростелевкӧд эсійӧ сёрни бӧрын гортас воис сійӧ ёна расстроитчӧмӧн.
Первойсӧ чувствояс пӧвстын медся вынаӧн вӧлі ёна скӧрмӧм.
Сійӧ стрӧитіс планъяс, кыдзи водзсасьны да водзӧс босьтны.
Аски жӧ сійӧ сетас партбюроӧ заявление: «Кора воздействуйтны директор вылӧ, коді вӧчис вӧвлытӧм выходка — весиг «безобразнӧй выходка» — весиг «хулиганскӧй выходка».
Кутшӧмджык лоӧ Коростелевлы объясняйтчыны, ӧд и воыс на эз коль, кыдзи сійӧ получитіс партийнӧй взыскание, а ӧні выль делӧ — беспартийнӧй специалистӧс травитӧм.
И аски жӧ сійӧ, Иконников, мунас Марьяна дінӧ и тшӧктас, медым Коростелевлӧн кокыс эз вӧв Марьяна керкаын.
Гижны-ӧ Даниловлы?
Мед тӧдас, кыдзи сложитчисны тані взаимоотношениеясыс.
Оз тадз, бурджык со кыдз вӧчны: гижны трестса старшӧй зоотехниклы письмӧ, дзик частнӧй письмӧ, шог да лирическӧй тонӧн, — мый мудзи вывті ёна, уна вося сьӧкыд удж влияйтӧ дзоньвидзалун вылӧ, мыйкӧ сьӧлӧмлы абу лӧсьыд, нервъяслы, а сэні ещӧ ас директорсянь дикӧй да мисьтӧм выпадъяс...
Трестса старшӧй зоотехник мунас тайӧ письмӧнас Данилов дінӧ, тадзи лоӧ ёна бурджык: и делӧыс артмас, и быттьӧкӧ эг норасьлы, сідз сӧмын казьтышті частнӧй письмӧын.
А друг Коростелев босьтас да ставсьыс соссяс?
Свидетельяс абуӧсь, зэв бура позьӧ соссьыны.
Удж вылысь Коростелевӧс всё равно оз чӧвтны, удитіс асьсӧ бура петкӧдлыны Аспазиякӧд история вылӧ видзӧдтӧг.
Кутасны миритны найӧс, тшӧктасны бурасьны.
«Олӧм оз ло, — думыштіс Иконников, — сійӧ скӧрмас да кутас менӧ быдногыс вӧйтны да вайӧдны лёк делӧӧдз, и коркӧ подведитас».
«Татшӧм отношениеяс дырйи уджавны оз позь, — думайтіс сійӧ войшӧр кадӧ. — Абу-ӧ бурджык зык лэптытӧг воспользуйтчыны Пётр Иванович да Иван Петрович предложениеӧн да заводитлыны вуджны облзоӧ?»
Тайӧ перспективаыс друг кажитчис сылы мичаӧн: накажитны совхозсӧ аслас мунӧмӧн, пышйыны Коростелев водзӧс босьтӧмысь, а ӧттшӧтш — мездысьны и гӧтрасьӧм делӧясысь.
«Муна кыксё верст сайӧ да пырысь-пыр паляла.
Мыйла меным гӧтрасьнысӧ?
Но, мыйла?
Ещӧ предложение на эг вӧч, а скандалъяс да лёкторъяс эмӧсь нин; мый но водзӧсӧ лоӧ?»
И заявлениеяс да норасьӧмъяс пыдди Иконников пуксис гижны письмӧ облзоӧ тӧдсалы, — письмӧ, кодсянь заводитчис кузь переписка выдающӧйся специалист Иконниковӧс «Яснӧй вадор» совхозысь лэдзӧм йылысь да сійӧс областнӧй земельнӧй аппаратӧ вуджӧдӧм йылысь, кӧні сылысь опытсӧ да способностьяссӧ лоӧ используйтӧма колана масштабъясын.
— Правильнӧ вӧчӧ, — шуис Коростелев Бекишевлы. — Тайӧс сійӧ думыштӧма гениальнӧя, честнӧя шуны!
Ме эськӧ Данилов местаын эг кут сійӧс ньӧти: облзоын аппарат ыджыд, должностьяс уна, аддзысяс миян кабинетчиклы штатнӧй пукалан места — пукав стул вылын мыйта колӧ.
Лоӧ статистикӧн, да учётысь кындзи сылысь нинӧм оз юавны, — и сысянь пӧльза, и сылы бур, сідзи?
А миянлы мортыд сюрӧ, Бекишев, эн сомневайтчӧй, мед абу сэтшӧм стажа, но туянаджык, — ловъя мортӧс, Бекишев, аддзам!
— Но, — шуис Бекишев Нюшалы, — и мый водзӧ?
Нюша быттьӧ эз гӧгӧрво:
— Ті мый йылысь, Бекишев ёрт?
Бекишев видзӧдіс сы вылӧ любопытнӧй синъясӧн да чӧв оліс.
Интереснӧй ныв.
Лэптіс вӧсни синкымъяссӧ, чужӧмыс невиннӧй да серьёзнӧй, а ӧд бура тӧдӧ, мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны.
Кокетка.
Увереннӧй лоӧма...
Удж вылын мудзлытӧм.
Ыджыд будущӧй сылӧн.
Кымынысь Бекишев аддзыліс татшӧмсӧ: олас-олас морт тыдавтӧг, быттьӧ сысянь торъя пӧльза нинӧм и виччысьны, да друг дзирдыштас да шензьӧдас.
Миян йӧз — найӧ сэтшӧмӧсь.
— Велӧдчыны тіянлы колӧ, со мый, — шуис Бекишев.
— Велӧдчыны? — юаліс выль пӧв Нюша. — Ті чайтанныд?
— А ті асьныд он ӧмӧй чайтӧ?
Меным комсорг висьталіс — тіян пӧ дзонь план.
Найӧ сулалісны дворын.
Синкымъяссӧ лэптӧмӧн, думыштчӧмӧн нюмъялігмоз Нюша ньӧрйӧн визьйӧдліс мусӧ.
Мед сулалыштас сы дорын парторг Бекишев ёрт.
Мед уговаривайтыштас.
— Ме думайта тадз, — шуис Бекишев. — Бӧр мунны школаӧ тіянлы нинӧмла.
Областьын эм техникумӧ гӧтӧвитан краткосрочнӧй курсъяс.
Гожӧмнас велӧдчанныд курсъяс вылын да пыр жӧ студентӧ.
Куим во мысти — зоотехник.
Мыйӧн лёк?
— Да, дерт, абу омӧль, — нюжӧдӧмӧн, вӧсньыдика шуис Нюша. — Но сӧмын ме ог на тӧд.
Гашкӧ, ме ещӧ думышта ветеринарнӧйӧ.
И сэсся, вермасны лоны личнӧй олӧмлӧн планъяс, кыдзи ті чайтанныд?
— Верӧссайӧ али мый кӧсъянныд?
— Быдтор вермас лоны, — шуис Нюша да еджыд пиньяснас курччис ньӧр помсӧ.
— Кывзӧй, оз сулав, — шогпырысь шуис Бекишев. — Первой помалӧй велӧдчӧмтӧ.
Водз на тіянлы.
— А чувство кӧ ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн?
— Чувствоыд некытчӧ оз вош.
— А сёрнитчӧма кӧ нин?
— Виччысьыштас!
— Виччысьыштас?
— А оз кӧ виччысьышт — кытчӧ нӧ, Нюша, туйӧ сійӧ та бӧрын?
— Со ті кыдз чайтанныд.
Ті, сідзкӧ, веританныд вечнӧй чувстволы?
— Верита! — серьёзнӧя шуис Бекишев. — И верита сыӧ, мый ті зэв колана морт и тіянлы колӧ велӧдчыны.
Да тіянлы и аслыныд окота.
Мыйла нӧ тіянлы ӧтказывайтчыны велӧдчӧмсьыс?
Нюша лэптіс синъяссӧ да видзӧдіс сы пельпом дінті вежӧдысь, шондіа, тувсовъя лунсӧ.
— Думайтӧй ӧдйӧджык да гижӧй заявление.
— Метӧг Стрелка чинтас удойсӧ.
Некод оз кут дӧзьӧритны сійӧс ме моз.
— А тайӧ нин прӧстӧ ӧбиднӧ кывзыны.
Ме тіянлы сета кыв, мый Стрелка бӧрся лоӧ сэтшӧм уход, кутшӧм дінӧ сійӧ велаліс.
— А Дмитрий Корнеевич менӧ лэдзас? — юаліс Нюша.
— Лэдзас.
Ме сёрниті.
«Кокниа лэдзӧ», — думыштіс Нюша.
— Дерт, сылы абу окота тіянӧс лэдзнысӧ, — жугыльмӧм видзӧдлас сертиыс да чужӧм гӧрдӧдыштӧм сертиыс сылысь мӧвпсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис Бекишев, — тӧдӧмысь.
Но тайӧс ме вӧчи.
Ме висьталі сылы, мый тайӧ колӧ производстволы.
Велӧдчӧм бӧрад ті бӧр локтанныд татчӧ, «Яснӧй вадорӧ».
Ми тіянӧс некодлы огӧ сетӧй.
Нюша чатӧртіс юрсӧ да любӧысла серӧктіс.
— Ещӧ локта-ӧ на, ті юалӧй.
— Юасьны ог кут.
Локтанныд.
Сідзкӧ гижам, Нюша, заявлениесӧ? —
Бекишев мыччис кисӧ.
— Но, мый меным вӧчны тіянкӧд, гижам! — вочавидзис Нюша да пуктіс ассьыс вӧсни чорзьӧм чуньяссӧ сылы ыджыд спокойнӧй киас.
Лукьянычлӧн зэв кыпыд настроение.
Мӧд ферма, коді состоитӧ хозрасчёт вылын, срокысь водз помаліс кӧдза уджъяс.
Фермасӧ хозрасчёт вылӧ вуджӧдӧм — Лукьянычлӧн инициатива; весиг Данилов, хозрасчёт радейтысь, сомневайтчис, шуліс — водзджык на пӧ.
Со тіянлы и водзджык, Иван Егорыч!
Лукьяныч тӧдӧ, мый вӧчӧ!
Первой да коймӧд фермаясӧс ме тіянлы эг предлагайтлы вуджӧдны хозрасчёт вылӧ!
Кредиторъяскӧд мынтысисны, банкса счёт дінӧ претензияяс абуӧсь, банкса директор век ачыс личнӧ петӧ Лукьянычлы паныд да здоровайтчӧ сыкӧд киасьӧмӧн...
А поводдяыс кутшӧм!
Праздник.
Лэптан синъястӧ щӧтки вылысь — восьса ӧшиньясын лӧз, зарни, дзирд, ма кодь чӧскыд дук пырӧ бухгалтерияӧ.
Сӧмын личкы бумагаястӧ прессӧн, медым ӧдзӧс восьтігъясӧ эз нӧбӧд тӧлыс.
Лӧсьыд Лукьянычлы.
Локтас кӧ сы дінӧ зарни чери да юалас, мойдын моз: «Мый тэныд колӧ, дедӧ!» — А тайӧ меным и колӧ, шуас, мый ӧні эм: овны Яснӧй вадорын, сарствуйтны совхознӧй финансъяс вылын, да медым Пашенька меным пуис и пӧжаліс аслас кинас, и медым йӧзыс менӧ пыдди пуктісны да кевмысисны меным: локтӧй, Павел Лукьяныч, прӧверитӧй миянлысь балансъяс, оформитӧй миянлысь отчётъяс, а ми тіянлы та пыдди гонорарчик — ӧтитор, мӧдтор...
А вадорын сулалӧ выль пыж.
Лукьяныч пробуйтліс нин сійӧс — бур пыж, абу дзибыр, абу сьӧкыд, лӧсьыд пыж.
Сыкӧд встреча йылысь Лукьяныч мечтайтӧ сьӧлӧм доймытӧдзыс.
Талун сійӧ мукӧддырся дорысь водзджык мунас удж вывсьыс, используйтны, сідз шуны, отгульнӧй час-мӧд (сылӧн тайӧ часъясыс сюрсъяс; нэмчӧжӧн он отгуляйт), талун сійӧ кӧсйысис гуляйтӧдны челядьӧс.
Окотитысьяс уна.
Збыль кӧ шуны, кор делӧясыс бурмасны, — во-мӧд мысти, мыйла эськӧ совхозлы не ньӧбны моторнӧй пыж — ювывса сэтшӧм автомобиль — гуляйтӧдны челядьӧс, мед радуйтчасны; но, и служебнӧй делӧяс вылӧ...
Ставыс, ёртъяс, водзын на и ставыс тіян киясын, а ӧні, челядь, ті унаӧнӧсь, пыжыс ӧти, и гуляйтӧда ме найӧс, кодъяслы важӧн нин кӧсйысьлі.
Серёжа меным внук пыдди.
Кымын во нин корӧ — пыжнад гуляйтӧдышт.
Марьяша эз лэдзлы, а таво лэдзис.
Сергей радысла местаас оз инась, виччысьны оз вермы.
Некыдз оз позь сійӧс не босьтны...
Васька, сусед: сійӧс гуляйтӧдны кӧсйысьӧма сыысь, мый героическӧй усилиеясӧн вуджис коймӧд классянь нёльӧдӧ.
Мам эз чайт, бӧрддзис нимкодьысла;
Васькаӧс колӧ наградитны.
Эм ещӧ менам ӧти тӧдса рыжӧй красавица.
Кичышкӧд йылын сійӧс новлӧдлі ветлӧдлыны велӧдчигас, — кутшӧмкӧ Фимочка, помбухгалтер Марья Васильевналӧн ныв да Марьяналӧн ученица.
Ӧнтай юалӧ Марья Васильевна: «Павел Лукьяныч, ті ӧд босьтанныд менсьым рыжӧйсӧ?»
Кутшӧм нӧ сёрни вермас лоны.
Рыжӧй, да медым оз мун?
Мӧд барышнякӧд тӧдса неважӧн на, но сыкӧд тӧдмасьӧм оз вермы вунны.
Дом культураын петкӧдлісны школьнӧй самодеятельность, и сійӧ барышняыс ставсӧ шензьӧдіс кыдзи техника совершенствоӧн, сідзжӧ и мудзтӧмлуннас: танцуйтіс не то сизимысь, не то кӧкъямысысь, и шарфикӧн, и шарфиктӧг, и каблучокъяс вылын, и носки кежсьыс.
Надяӧн шуӧны.
Исключительнӧй успех лои сылӧн.
И мый нӧ вӧлӧма — Тося Алмазовалӧн ныв, миян коллективса член.
Сеті шоколадка да кӧсйыси гуляйтӧдны пыжӧн.
Индӧм кадӧдзыс часӧн-джынйӧн гӧгӧр водзджык Лукьяныч пыж дорын чукӧрмисны Серёжа, Васька да Фима.
— Со тайӧ нывкаыс, — гусьӧн шуис Серёжа Васькалы, — вӧлі ёлка вылын совхознӧй школаын, сійӧс шуӧны Фимаӧн.
— Нывкаяс вылад ме сьӧвзьыны ог кӧсйы, — горакодь шуис Васька.
Серёжа сы дырйи эз лысьт здоровайтчыны Фимакӧд; лажыньтчис да кутіс ворсны уль лыаӧн.
Но сійӧ чувствуйтіс, мый вӧчӧ лёка, и сылы вӧлі зэв яндзим.
Сійӧ думыштіс мудеритны: кутіс кодйыны траншея пыжлань; пыж борт вылын гожъялӧм ён кокъяссӧ вызывающӧя ӧшӧдӧмӧн пукаліс Фима.
Серёжа, лыасӧ ӧдйӧ кодйӧмӧн, пыр матыстчис сы дорӧ; кор Фима сандалилӧн подошваясыс вӧліны нин сы юр весьтын, сійӧ шуис:
— Здравствуй.
— Здравствуй, — вылісянь вочавидзис Фима. — Тэ мыйкӧ ньӧти абу быдмӧмыд; кутшӧм ичӧтик вӧлін, сэтшӧм на и ӧні.
Серёжа гӧгӧрвоис, мый Фима скӧрмӧма сылӧн подлостьысь да водзӧс босьтӧ.
Сійӧ рама мӧдіс уйны бӧр траншея пӧлӧн, сы йылысь думайтігтыр, кутшӧм абу лӧсьыд лоны лёк вӧчысьӧн — некод оз радейт.
— Но, — шуис Васька дас минут виччысьӧм бӧрын, — тыдалӧ, миянӧс старикыд пӧръяліс.
Матыстчис Надя, еджыд блузкаа, пионерскӧй галстука да виж шляпаас гӧрд лентаа.
— Йӧймӧма али мый сійӧ, — шуис Васька. — Сӧмын нывъяс.
Тӧді кӧ, эг лок.
Кор пелыссӧ пельпом вылас кутігмоз Лукьяныч локтіс вадорӧ, челядь пукалісны жугыльӧсь, виччысьӧмсьыс мудзӧмаӧсь, дӧзмӧмаӧсь.
Серёжа да Фима горзігтыр уськӧдчисны Лукьянычлы паныд:
— Ми чайтім, ті онӧ локтӧй!
Нюмъялігтыр Лукьяныч перйис зепсьыс часі, петкӧдліс:
— Вит минуттӧм вит час.
Сёрнитчылім вит час кежлӧ.
Ті тані, кӧнкӧ, асывсяньыс?
Ӧбедтӧмӧсь?
Ладнӧ, ӧні мӧдӧдчам.
Ещӧ ӧтчыд висьтала, ёртъяс, помнитӧй: пыж — абу пароход, оз позь чеччавны, оз позь дор вылас ӧшӧдчыны.
Он кутӧ пукавны рама — мӧдысь ог босьт.
Налы, кут пелыссӧ.
Восьтӧны томан, зёльӧдчӧ цепь, мудзӧмыс быттьӧ эз и вӧвлы, сьӧлӧмъяс тіпкӧны, синъяс югъялӧны, — кутшӧм лӧсьыд, регыд мӧдӧдчам, кутшӧм шуда сійӧ детинкаыс, кодлы сетісны пелыссӧ...
Сӧмын Надя гажтӧм да рам, сійӧ ыджыд, балерина, оз кӧсйы петкӧдлыны радлунсӧ.
— Босьтлӧй, отсыштӧй!
<rus>Эй, дубинушка, ухнем!</rus>
<rus>Раз-два</rus> — босьтім!
Быдӧнлы кажитчӧ, мый сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ кутчысис пыж дорас да мыйвынсьыс личкис морӧснас пыжӧ, — пыж вӧрзис, ньӧжйӧ дзажгигтыр вӧрзис уль лыа кузя да кутіс лэччыны валань.
— Ещӧ, ещӧ, багатыръяс!
Пыж ва вылын.
— Пуксям.
Нывкаяс ӧтарладорас, детинкаяс пыж мӧдарладорас.
— И не вунӧдны лозунг: — ньӧти не вӧрны!
Пыж бокын кутіс лӧставны визув эзысь ва.
— Ва, ва! — тэрыба шуис Фима да сюйис кисӧ ваӧ.
Надя сюйис жӧ, чирӧстіс да шуис:
— Кӧдзыд.
Васькалы зэв окота вӧлі сюйны кисӧ ваас, но сійӧ тайӧс эз вӧч, медым нывкаяс эз думыштны, мый сійӧ на вылӧ видзӧдӧмӧн вӧчӧ.
Серёжа пукаліс рама да видзӧдіс орччӧн кывтысь волшебнӧй вадоръяс вылӧ.
А поводдяыс вӧлі мича, тревожнӧй — шонді и енэжын чукӧра, тшӧкыд, гӧгрӧс кымӧръяс, тӧвлӧн пӧльыштӧмъяс, шонді пӧжӧ, а тӧв кӧдзыд.
Пыр на пӧльтӧны кӧдзыд тӧвъяс, ӧнӧдз оз позь весиг купайтчыны, купайтчӧны сӧмын Васька кодь детинкаяс; старикъяс шуӧны, мый настоящӧй гожӧмыс заводитчас сы бӧрын, кор лоас гыма шливган зэр.
Катісны ю паныд.
Тӧлыс пӧльыштліс кывтыдсянь, катны эз вӧв сьӧкыд.
Лукьяныч веськӧдліс видзчысьӧмӧн.
— Ӧні ме тіянлы петкӧдла ӧти места.
Вадорас вылын быдмисны пӧрысь пипуяс.
Кор пӧльыштліс тӧв, налӧн эзысь коръясыс ворсісны ваыс моз жӧ, и юас ворсісны налӧн вуджӧръясыс.
Пипуяс вылын горзісны чавканъяс.
— Тайӧ местаыс? — юаліс Фима.
— Абу, — шуис Лукьяныч. — Сійӧ местаыс чукыль саяс.
Ми сэтчӧ, гашкӧ, сувтлам, и ті, барышняяс, чукӧртанныд ваын быдмысь запанкияс.
Ме Серёжалысь мамсӧ сэтчӧ нуӧдлывлі, кор сійӧ ичӧт на вӧлі.
Серёжа мыйкӧ кывзіс.
— Кыдз тэ чайтан, — юаліс сійӧ Васькалысь, — тайӧ оз Галя-Галя горзы?
— Ещӧ мыйкӧ думышт, — шуис Васька. — Тэнад чавкан кындзи сэсся чавканъяс абуӧсь нин.
— Кутшӧм Галя-Галя? — юаліс Фима.
— Сылӧн кипом чавкан вӧлі, — висьталіс Васька. — Ме сылы судзӧдлі.
— Сійӧс шуисны Галя-Галяӧн, — шуис Серёжа. — Сійӧ лэбзис.
Серёжа пыр на кывзіс.
Синъясыс сылӧн лоины ыджыдӧсь да тревожнӧйӧсь.
Друг сійӧ ёна гӧрдӧдіс, весиг пельясыс гӧрдӧдісны, да ыджыд надеяпырысь горӧдіс мыйвынсьыс:
— Галя-Галя-Галя!
«Кар!» — гораа да яснӧя кыліс воча, да кутшӧмкӧ сьӧдтор вирдыштіс эзысь пипуяс костӧд.
— Галя-Галя! — мыйвынсьыс горӧдіс Серёжа, сувтіс да уськӧдчис пыж дорышлань, кӧні пукалісны нывкаяс.
Сы бӧрся уськӧдчис Васька.
Пыж катовтчис, гумовтіс ва, и челядь, анькытшъяс моз, гылалісны ваӧ.
Ставыс тайӧ артмис ӧти секундаӧ.
Лукьяныч эз удит весиг ас садяс воны.
Сійӧ пукаліс ӧтнас тыртӧм пыжын, ланьтігмозыс пыж катласис пыр ньӧжйӧджык; пипуяс костын горзісны чавканъяс.
— Ааак! — шуис Лукьяныч да тэрыба кутіс пӧрччыны кокъяссьыс сапӧгъяссӧ.
Тэрмасьӧмӧн пӧрччысигӧн видзӧдіс гӧгӧр: повзьӧмысь былялӧм сьӧд синъяса Фима пон моз вартчис пыж дорлань.
— Эн татчӧ!
Эн татчӧ! — горӧдіс Лукьяныч. — Вадорланьыс вартчы, сэні лыа бӧж матын!
Пыжыс всё равно кывтас!
Фима деловитӧя бергӧдчис да веськӧдчис вадорлань.
— Молодец! — горӧдіс сылы Лукьяныч да чеччыштіс ваӧ.
Орччӧн петіс ваысь Васька, сьӧвзис, сульсис шуйга кинас — веськыднас кутіс Серёжаӧс юрсиӧдыс.
— Вадорлань! — шуис Лукьяныч. — Воан?
— Ещӧ мый юаланныд? — упкигтыр шуис Васька, да шуйга кинас курасигтыр вартчис вадорлань.
— Кӧні Надя? — горӧдіс Лукьяныч.
Васька эз вочавидз: тыдалӧ, сылы вӧлі сьӧкыд.
Лукьяныч суніс, петіс ветымын метрӧн кымын кывтыдӧджык, видзӧдліс гӧгӧр: ньӧжйӧ лайкъялігтыр кывтіс сы водзын пыж, а пыж борся кывтіс шляпа — ва визулыс ворсіс лента помъяснас.
«Шляпасӧ эз вермы нетшыштны, — думыштіс Лукьяныч, — сійӧс резинаӧн кӧрталӧма, резинкаыс дзик тшӧка улас.
Кӧні шляпа, сэні, сідзкӧ, и юрыс...»
...Сійӧ кыскис лӧзӧдӧм, садьсӧ воштӧм Надяӧс вадорӧ.
Кутіс вӧчны искусственнӧй дыхание, — нывкаӧс восӧдіс ваӧн, сійӧ кутіс дрӧжжитны, синъясыс воссисны.
Лыаыс сы улын кӧтасис, кутіс визувтны кизьӧриник визьясӧн...
Кыдзи сійӧ вартчынысӧ кужтӧг эз вӧй?
Гашкӧ, привычка сертиыс, тӧдтӧгыс вӧрӧдіс кокъяссӧ...
Эк, танцуйтны велӧдӧмаӧсь, а вартчыны абу велӧдӧмаӧсь, воспитательяс!
Матыстчис ва паськӧма Васька...
Ылын вадорын тыдалісны мӧдарӧ котӧртысь ичӧтик кык фигура — Фима да Серёжа.
— Ме найӧс гортаныс ысті, — шуис Васька. — Тшӧкті медым котӧрӧн мунісны.
Прӧстудитчасны ещӧ.
Нывкаыс ачыс вартчис...
Лукьяныч видзӧдіс пыж бӧрся.
Пыж вӧлі ылын, — пробка моз бергалігтыр кывтіс сійӧ ю кузя.
Лукьяныч кӧмтӧм кокъяснас зымнитіс муас да ымӧстіс...
Найӧ эз на воны карӧдз, кыдзи аддзисны налы паныд котӧртысь йӧзӧс: аддзӧмаӧсь кӧтасьӧм, повзьӧм челядьӧс, юасьӧмаӧсь налысь да уськӧдчӧмаӧсь отсӧг вылӧ.
Надяӧс нуӧдісны больничаӧ.
Фимаӧс Серёжакӧд вайӧдісны тётя Паша ордӧ.
Тётя Паша паныдаліс найӧс керка дінас.
Сійӧ ачыс тіраліс лихорадкаын моз, но вӧлі распорядительнӧй да сёрнитіс крепыд гӧлӧсӧн.
Марьяна эз вӧв гортын.
Челядьӧс водтӧдісны вольпасьӧ, юктӧдісны пӧсь йӧлӧн, на гӧгӧр пукталісны пӧсь ва тыра бутылкаяс.
Лукьяныч медицинскӧй отсӧгысь ӧткажитчис, тшӧктіс тётя Пашалы ломтыны пывсян да ньӧбны пол-литра вина.
— Вина! — шуис тётя Паша. — Лучше аспирин ю.
Некор эн юлы, кытчӧ тэныд пол-литраыс?
Пыж — ен сыкӧд, му пырыс мед мунас, вот бур сапӧгъясыс жаль!
Но Лукьяныч нинӧм эз кӧсйы кывзыны и нинӧм йылысь сёрнитны эз кут.
Чукӧстіс Васькаӧс, тшӧктіс и сылы пывсьыны да юны вина: «Ю, кутш!»
Петіс пывсянысь свекла кодь гӧрд, водіс вольпасьӧ да войӧдзыс ымзіс яндзимысла да шогысла.
Тайӧ лунас асывсяньыс Алмазов эз вӧв совхозын.
Воис Ленинградсянь черепица вӧчан станок.
Совхозса механик, коді вайис станоксӧ, повзьӧмӧн локтіс станцияысь: кӧрттуйвывса начальство пыр жӧ тшӧктӧма освободитны платформа, нюжмасьтӧг босьтны станоксӧ, кадсӧ сетӧны нёль час.
А кыдзи сійӧс, чӧртӧс, босьтан, сьӧктаыс кӧ сылӧн кӧкъямыс тонна.
Коростелев корис грузӧвик да муніс станцияӧ Алмазовкӧд, механиккӧд да кык плӧтниккӧд.
На бӧрся ЧТЗ трактор кыскис площадка, кодӧс водзвыв вӧлі вӧчӧма станок вайӧм вылӧ.
Запаснӧй туйяс вылын, кутшӧмкӧ забор сайын, пельӧсын, сулаліс платформа вылын станок.
Алмазов видзӧдаліс сійӧс гӧгӧрбок да шуис, мый тайӧс оз позь босьтны, он кӧ слегаяс кузя лэдз.
Сэні жӧ Костровоын водзӧсалісны кооперациялысь керъяс и пукталісны слегаяссӧ рельсъяс вылӧ.
Рельсъяс кузяыс вайӧдісны станоксӧ слегаяс дінӧ.
Слегаяс кузя станок вуджис площадка вылӧ...
Ӧдйӧ мойд висьтавсьӧ, да оз ӧдйӧ делӧыс вӧчсьы, — железнодорожникъясӧн индӧм час кежлӧ всё равно эз эштыны, сӧмын час витын локтіс Алмазов гортас.
Ни Тося, ни челядь эз вӧвны.
«И узьышта жӧ ме ӧні!» — думыштіс Алмазов.
Кынӧм эз сюмав — Костровоын заправляйтчисны, директор гӧститӧдіс станционнӧй буфетын.
Сӧмын ва юыштіс, кӧдзыдӧс, свежӧйӧс: ведрасӧ пӧлыньтыштіс да юис веськыда ведра дорсьыс, дыр, горша.
Пӧрччысис, вежис бельёсӧ, водіс крӧвать вылӧ, наслаждайтчигтыр нюжӧдчис — пыр жӧ эськӧ унмовсис, но друг кутісны йиркӧдчыны.
Локтіс стройбригадаысь детинка да вайис письмӧ.
Конвертыс чукрасьӧма, конверт вылас абу ни марка, ни настоящӧй адрес, а сӧмын гижӧма карандашӧн: «Яснӧй вадор» совхоз, Алмазовлы.
Детинка висьталіс, мый письмӧсӧ асывнас на вайис тӧдтӧм морт, тшӧктіс сетны пыр жӧ да сӧмын аслыс киас; бригадаса детинкаяс некымынысь пыралісны Алмазов ордӧ, но сійӧ эз вӧв.
Алмазов косяліс конвертсӧ, лыддис...
— Ладнӧ, — шуис сійӧ. — Мун.
Кор детинка муніс, сійӧ ещӧ ӧтчыд лыддис дженьыдик запискасӧ, ставсӧ гӧгӧрвоис да дрӧжжитысь кияснас кутіс пасьтасьны.
Кутшӧм шуткаяс ворсӧ судьбаыс!
Сійӧ Костровоын тӧрытъя рытсянь корсьӧ Алмазовӧс, корӧ аддзысьлыны, а Алмазов лунджын колльӧдіс Костровоын, и найӧ эз встретитчыны.
Мунӧ рытъя поездӧн.
Поезд мунӧ дас ӧти часӧ.
Ӧні вит час да джынйысь абу унджык.
Удита.
Аддзыла.
Вӧлі нин порог сайын, друг казяліс, мый лёка нямӧдасьӧма, сапӧгыс зыртӧ коксӧ.
Тадзи кык километр мысти кутан чотны и некытчӧдз он во.
Бергӧдчис, нямӧдасис кыдз колӧ.
Позьӧ мунны.
Сійӧ жӧ туйӧд, кыті Алмазов кыкысь нин талун прӧйдитіс грузӧвик вылын Костровоӧдз бӧра-водза, муніс ӧні подӧн, салдатскӧй рӧвнӧй восьласӧн, кияснас ӧвтчигтырйи.
Алмазов чайтіс, мый сійӧ и думайтнысӧ сы йылысь вунӧдіс.
Сёрнитчылісны, мый кутасны ӧта-мӧдыслы гижны, <rus>до востребования</rus>.
Алмазов гижис кык письмӧ, мӧдыс эз вочавидз ни ӧти кывйӧн.
Кымынысь эз юасьлы карын почта вылын — Алмазов ним вылӧ нинӧм эз вӧв.
А ӧні гижӧ: «Юӧрта тэныд, мый ме ӧні Кострово станцияын, туйын, тӧрыт вои и талун рытъя поездӧн муна водзӧ, волы непременнӧ, сы вӧсна и кольччи сутки кежлӧ, медым аддзысьлыны».
Медым аддзысьлыны!
«Узьны лэдзис менӧ нывбаба, и корсь тэ менӧ железнодорожникъяс общежитиеысь, мӧдӧд судтаас квайтӧд жыр.
Тэнӧ радейтысь...»
Тэнӧ радейтысь.
Вӧлі и коли радейтысьӧн.
Бурдлытӧм нэмӧвӧйя дойӧй менам!
Кыдзи нӧ, кыдзи нӧ, ме вӧлі сэні, сійӧ общежитиесяньыс кык воськов сайын, тэсянь кык воськов сайын, и эг тӧд, и эг аддзысьӧй...
Вӧтася али мый?
Тӧдтӧм, йӧз жырйын пукалӧ муса нывбаба, любовь, друг, гӧтыр.
Сійӧ лӧсьӧдчӧма туйӧ: кокъяс дінас сылӧн дӧраӧн кӧрталӧм кӧрзина, пельпомъяс вылас гӧрд сера шаль.
Венеч моз дзирдалӧ юр гӧгӧрыс зэлыда кӧрталӧм кӧса.
Сы пидзӧсъяс вылын узьӧ кага.
— Пи?
— Пи.
— Уна-ӧ сылы?
— Регыд сизим тӧлысь.
— Мый нимыс?
— Егорушка, Егорка.
Егорий — сійӧ лоӧ победитель.
Сёрнитӧны найӧ этша.
Мый сэн сёрниыд.
Сӧмын дугдывтӧг видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас.
— Ылӧдз мунан?
— Ылӧдз.
Энька ордӧ.
— Кутшӧм энька?
— Верӧслӧн мам.
Сійӧ радейтӧ менӧ.
Кагаӧс кӧсйӧ видзӧдлыны.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс — нывбабалӧн подлость либӧ высшӧй мудрость?
— Получиті отпуск — вай, мися, ветла старука дінас, гӧститышта.
— Эг нин чайт аддзывны тэнӧ.
— Думышті аддзысьлыны.
Гажтӧмчи...
Татчӧс кӧзяйкаыс зэв бур нывбаба, жырйӧ лэдзис да билет меным перекомпостируйтіс, быттьӧкӧ ме кагаӧн поездысь коли...
Гажтӧмӧсь письмӧясыд тэнад.
— Письмӧясыд мый.
— Всё-таки гиж корсюрӧ.
— А тэ?
— Ме лёка гижа.
— Тэ зэв бура гижан!
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— Тэнсьыд запискатӧ лыдди.
Сійӧ серӧктіс:
— Йӧюк...
И шаль помнас чышкыштіс синвасӧ.
— Нинӧм, донаӧй, он вӧч.
Сьӧкыд, а колӧ терпитны.
Тэ шаньмӧмыд, гожъялӧмыд, ёнмӧмыд...
Тэнад ловъяӧсь-дзоньвидзаӧсь?
— Ничего.
— Менам вахтёрӧн служитӧ, удж бердӧ приспособитчис.
Миян заводын жӧ, проходнӧйын.
Ставыс ньӧжйӧник ладмас.
Таркнитісны ӧдзӧсӧ.
— Поездӧ петӧй, кад.
Нывбаба чеччис.
— Аттӧ, эг верд.
Поездын ковмас вердыштны.
Со чайник, тэ меным кипяток ваян?
Радейта ветлыны, а каганад абу лӧсьыд, медся нин гожӧмнад: сквознякъяс.
— Кывзы! — шуис Алмазов. — Мый ме кӧсйи тэныд висьтавны?..
Да: ме сэсся ог вермы терпитны, медым тэ эн гиж.
Тӧдны, мый тэ олан свет вылас, и сійӧ ладнӧ.
Нывбаба матыстіс сылань узьысь кагасӧ да стрӧга тшӧктіс:
— Окышт сійӧс.
Сійӧ окыштіс ичӧтик шоныд чужӧм.
Горшыс гӧрддзасис...
— Прӧщай.
Гажаджыка гиж.
Гашкӧ, удайтчас на аддзысьлыны мыйкӧдыра мысти...
...И поезд муніс.
Со и ставыс.
Восьлав, Алмазов, гортланьыд.
Мунігас сійӧ ёна мудзис да пуксис шойччыштны туйдорса мыльк вылӧ.
Мича, югыд рыт куйліс муяс весьтын.
Ньӧжйӧник вӧрисны турун сияс.
Тратшкӧдчис чирк.
Гажтӧм кажитчис Алмазовлы ас гӧгӧрыс, и горттӧм сирӧтаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ.
Уджалӧм бӧрын быдӧн мунӧны гортӧ, а сылы мунны некытчӧ.
Кӧні сылӧн гортыс?
Турунъяс кутісны ёнджыка лайкъявны, тӧлыс ылісянь вайис кӧлесаяслысь мернӧя таркӧдчӧмсӧ:
тах-тах-тах-тах... тах-тах-тах-тах...
Тайӧ сылӧн поездыс мунӧ.
«Тадзи оз позь», — друг думыштіс Алмазов.
Овны тадзи оз позь.
Ӧти туй должен лоны мортлӧн.
Кытчӧкӧ ӧти дорӧ колӧ кутчысьны, ӧтитор вылын успокоитчыны...
И бара ланьтісны турунъяс.
Мудзи ме, гӧгӧрвоан.
Тайӧ абу ме серти.
Бӧрйыны колӧ.
Инавны сьӧлӧм, лӧсьӧдны олӧм.
Овны колӧ.
Сёр вой, а керка ӧдзӧс гурйыв восьса, нывбаба гӧлӧсъяс сёрнитӧны кильчӧ вылын:
— Тэ, Тося, эн шогсьы.
Шу аттьӧ, мый тадзи на артмис.
— Лун-мӧд мысти выпишитасны.
— Да жарыс ӧд нелямын да кык дасӧд юкӧн, — шуӧ Тося жугыль гӧлӧсӧн.
— Повзьӧмысла жарыс.
Татшӧм повзьӧмысь сьӧлӧм вермас потны, не сӧмын жар.
Мый лои?
— Со мужикыс локтіс, — шуӧ кильчӧ вылын гӧлӧс, — успокоитас гӧтырсӧ.
Кыкӧннад кутшӧм кӧть лёктор кокньыдджык.
Вод, шойччы, Тося.
Узьӧмнад нервъясыд успокоитчасны.
Кор быдтан этайӧ челядьтӧ — уна синва кисьтан...
Кык нывбаба лэччӧны кильчӧ вылысь.
Алмазов пырӧ керкаас.
Ӧзйӧ электричество.
Тося пукалӧ кухняын, пельпомъяссӧ да юрсӧ пуктӧма пызан вылӧ.
Катя дӧрӧм кежсьыс пукалӧ крӧвать вылын, видзӧдӧ ыджыд синъяснас.
Надя абу.
— Тося, мый лои?
Кӧні Надя?
Тося лэптӧ руд чужӧмсӧ.
— Балеринаыд миян... — шуис сійӧ да бара юрсӧ лэдзӧ кияс вылас...
— Надя вӧйи, — шуӧ Катя. — Сійӧс водтӧдісны больничаӧ.
Сылӧн нелямын да кык дасӧд юкӧн.
Алмазов пуксьӧ пызан дінӧ.
Сійӧс оз кутны кокъясыс.
— Энлӧй.
Тося, тэ вӧлін больничаын?
— Вӧлі, — лӧз вомдоръяснас висьталӧ Тося, — но сы дінӧ оз лэдзны.
Температурасӧ висьталісны, а палатаӧ оз лэдзны.
Ме дырйи докторша телефон пыр обласьтӧ висьталіс, кутшӧмкӧ лекарство корис, ме эг гӧгӧрво.
Найӧ мыйкӧ страшнӧйӧс думайтӧны да дзебӧны.
Ме шуа: висьталӧй, ӧд менам нылыс, ме имеита право тӧдны!
А найӧ шуӧны: «Мунӧй, мамаша, гортаныд, аски ставыс выяснитчас».
Юрӧс эськӧ ме ассьым жугӧда, сійӧ кӧ оз ло ловъя!
Некод менам абу мусаджык Надичка дорысь!
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис горӧдӧмӧн.
Горӧдӧм бӧрын ёна бӧрддзис, сыркъяліс да шуаліс: «Надичка! Надичка!» Надичка!»
Алмазов кывзіс тайӧ горзӧмъяссӧ, найӧ кучкалісны сылы чужӧмас.
Ӧні, кор Надя тӧкӧтьӧ эз вӧй (оз вермы лоны, мый кулӧ; тайӧ Тосялӧн полӧм; а друг кулӧ?) — ӧні сылы, Тосялы моз жӧ, кажитчис, мый став матысаяс пиысь Надя медся муса да дона; мый сійӧ вӧлі сы дінӧ несправедливӧй — этша радейтліс, этша жалитіс, придирайтчис, эз воспитывайт, эз видз — гӧгӧр мыжа! — мый светыс пемдас, оз кӧ ло Надя нылыс, сьӧд кытш пиын рудов синъяса нывкаыс.
Сійӧ видзӧдіс улӧдз ӧшӧдӧм Тося юр вылӧ, коді бӧрдӧмысла тірзис, да бура аддзис дзормӧм юрсисӧ, — водзджык эз аддзыв, — и тӧдіс, мыйла кадсьыс водз кутіс дзормыны Тося.
И гӧгӧрвоис, кутшӧм преступлениеӧн эськӧ вӧліс — эновтны нывкаясӧс, эновтны Тосяӧс сылӧн материнствонас, сылӧн дзор юрсияснас, тревогаяснас да шогъяснас.
И сэтшӧм жальӧсь лоины найӧ — сьӧлӧмыс потіс.
— Но, тырмас, — шуис сійӧ. — Тырмас, Тося. — И, матыстчӧм мысти, малыштіс сылысь юрсисӧ.
Тося быдсӧн лигышмуніс сы инмӧдчӧмысь; бӧрдӧмыс лои лӧньджык.
Сійӧ малаліс, малаліс сылысь юрсисӧ, кытчӧдз Тося дзикӧдз эз дугды бӧрдны.
— Ӧні мун, — шуис сійӧ, — шойччышт.
Асывнас ӧтлаын ветлам больничаӧ.
Сійӧ нуӧдіс Тосяӧс жырйӧ.
Тося водіс крӧватьӧ да пырысь-пыр унмовсис.
А сійӧ пукаліс орччӧн, куритчис да думайтіс: мый кӧть оз ло — не мунны сылы татысь; тайӧ оланінсьыс, Тося дінысь, Надя да Катя дінысь — мый кӧть оз ло — сьӧлӧмнас не мунны.
Столовӧйын узьӧ нёль эшкынӧн вевттьӧм рыжӧй Фима,
сы дінӧ нёровтчӧмӧн унмовсис Марья Васильевна, Фималӧн мамыс.
Лукьяныч ӧдзӧс сайсянь кылӧны кузь, шогпырысь «а-а-ах!» — тайӧ Лукьяныч переживайтӧ ассьыс позорсӧ да пыж воштӧмсӧ.
Марьяна локтіс больничаысь; чулки кежысь, передньӧйын туфлисӧ пӧрччӧм бӧрын, мунӧ аслас жырйӧ.
Серёжа узьӧ, а пызан вылын ӧзтӧма лампа, медым Серёжалы эз вӧв страшнӧ, садьмас кӧ.
Лампа сайӧдӧма бумажкаӧн, медым югыдыс эз садьмӧд Серёжаӧс.
Чорыда узьӧ Серёжа, эшкынсӧ чужъялӧма, пӧдушка вылысь исковтӧма...
Марьяна лӧсьӧдыштіс эшкынсӧ, пуктӧ Серёжалысь юрсӧ пӧдушка вылӧ, окалӧ юрсӧ; та дырйи сійӧ висьтавлӧ, мый вӧчсьӧ:
«Йӧюк, йӧюк, эшкынъяс чужъялӧмыд, пӧдушка вылысь исковтӧмыд, пӧдушкаыд бокын, ачыд бокын жӧ, мама пуктас пӧдушка вылӧ, мама шебрӧдас, йӧюк, йӧюк...»
Сійӧ думыштчис, крӧвать юрас кутчысьӧмӧн да пи вылас видзӧдӧмӧн; чужӧмыс сылӧн лои скӧр.
Тайӧ янсалӧмыс, коді тӧкӧтьӧ эз ло, вӧлі эськӧ медся ужаснӧй янсӧдчӧмӧн.
Серёжа вӧрзьыштіс, вӧсньыдика, тешкодя бӧрддзис унйывсьыс; ӧнтаясӧ сійӧ вӧтасьӧ...
Узь, мусаӧй, мусаӧй, мамаыд тані, би ӧзйӧ, нинӧм абу страшнӧ!
Кокшыяс, ӧдзӧсӧ видзчысьӧмӧн таркнитӧм.
— Пырӧй, — шуис Марьяна.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ Коростелев.
Рытывбыд тӧдіс, мый сійӧ тайӧ рытас локтас.
И сійӧ локтіс, кӧть сёрӧн.
Эз повзьы локны сёр кадӧ.
Полігтыр копыртчӧмӧн, кок чунь йылас сійӧ матыстчис крӧватка дорӧ, видзӧдліс:
— Узьӧ...
Жарыс абу?..
— Абу.
— Тося нывлӧн комын кӧкъямыс да кӧкъямыс дасӧд юкӧн.
Полісны менингитысь.
Ӧні шуӧны — абу пӧ менингит.
— Ме тӧда.
Ме сӧмын на больничасянь.
— Но!
Вӧлін?
Ме звӧнитлі.
Менингит — сійӧ зэв страшнӧ?
— Зэв.
Слава богу, мый абу менингит.
— Думыштлы, мый вермис лоны.
Тэ думыштлы.
— Ставсьыс мыжа менам Серёжка.
— Неужели?
— Сы вӧсна путкыльтчӧма пыжыс.
Ме быттьӧ тӧді, мый оз позь сійӧс лэдзны.
Ме мыжа.
— Мусаӧй, да мыйын нӧ тэ верман лоны мыжаӧн, тэ и тэнад Серёжка...
Налӧн киясныс орччаӧсь крӧватка юр вылын.
— Марьяша! — шуӧ Коростелев да пӧсь плешсӧ пуктӧ Марьяна ки вылӧ. — Ме тэнӧ радейта.
Эн вӧтлы менӧ.
Кык лун мысти гымалӧмӧн зэрис, и заводитчис жар лунъяса да шоныд рытъяса настоящӧй гожӧм.
Шоныд рытӧ муяс вылын кылӧ то гажа, то нора гудӧк шы.
— «Степан Степаныч ворсӧ», — шуӧны йӧз, тайӧ гӧлӧссӧ кылігӧн.
Гӧрд пельӧсын гажӧдчӧны войбыд — колльӧдӧны Нюшаӧс, аски сійӧ мунӧ велӧдчыны.
Нывъяс мудзисны танцуйтны да, носӧвикъясӧн чышкасигтырйи, пуксялісны Степан Степаныч гӧгӧр.
Сьылісны радейтана сьыланкывъяс: «Катюша», «Менам Мӧскуа», «Петіс донецкӧй степӧ том зон».
Сэсся Степан Степаныч кутіс ворсны важ романсъяс.
«Эн вур тэ меным, матушка, гӧрд сарапан», — гажа хорӧн кутісны сьывны нывъяс.
Тайӧ вӧлі радейтана час Степан Степанычлӧн: кор томйӧз, зал кузя бергалӧмысь мудзӧм мысти, сибӧдчылісны сы гудӧк дінӧ.
Найӧ вермисны сьывны асылӧдз.
Нюша пукаліс Таня да Анатолий Иваныч костын, банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдӧмаӧсь.
То сійӧ гораа сераліс, то синъясыс сылӧн лампочкаяс югӧр улын югъялісны синваысь.
Но-но, не шогсьыны!
Сійӧ всё равно лоӧ менам.
Кодлӧн радейтӧмыс вермас лоны ме дорысь вынаджык?
Муна и локта, а сійӧ лоӧ менам.
Эй, ті он на ещӧ тӧдӧ Нюшаӧс!
Мый кӧсъяс Нюша, сійӧс и добитчас!
«Водз на кӧсаясӧс менсьым кык пельӧ торйӧдны...»
Виччысьыштан, менам зарниӧй, мичаӧй!
Курыд синва, синва,
Лоӧ дзебны нывлы... —
сьылісны нывъяс.
И Анатолий Иваныч, Толечка, невернӧй баритонӧн отсаліс:
Некод мед эз аддзыв,
Некод мед эз кывлы.
Радейтӧмӧй-шогӧй
Сьӧлӧм менсьым косьтӧ...
Ньӧти абу шог, ньӧти оз косьты.
Радейтӧм — гажӧдчӧм, радлун, радейтӧм — торжество!
А мый, висьтавны кӧ сылы?..
Весиг стулыс быттьӧ катовтчис Нюша улын, кор сійӧ та йылысь думыштіс; сьӧлӧмыс тіралыштіс да кынмис...
Зэв прӧстӧ, матыстчыны да висьтавны: Дмитрий Корнеевич, ті менӧ, смотри, виччысьӧй...
И сэки гӧрд пельӧсӧ пырис Коростелев.
И сыкӧд Марьяна Фёдоровна, велӧдысь, кодӧс сійӧ радейтіс.
И Марьяна Фёдоровна радейтіс Коростелевӧс.
Найӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь гӧтрасьны...
На любовь йылысь да планъяс йылысь некод эз висьтавлы Нюшалы, сійӧ ачыс пырысь-пыр казяліс — сы серти, кыдзи пырисны, кыдзи видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, кыдзи мыйкӧ шуис Марьяналы Коростелев, Дмитрий Корнеевич...
Некоді дзик светас
Шогас мем оз отсав! —
сьылісны нывъяс, и накӧд тшӧтш сьыліс Нюша.
— Ёртъяс, — гораа шуис Коростелев, — кора ставнытӧ столовӧйӧ, колльӧдам миянлысь дона стахановкаӧс банкетӧн. — И видзӧдліс Марьяна вылӧ да висьталіс мыйкӧ ньӧжйӧник — сӧмын сылы кывмӧн...
Вӧлі, вӧлі, вӧлі
Сэтшӧм матын шудыс.
Дзебсис, кыдзи тӧлысь,
Кывтіс визув ю моз!
Банкет, тостъяс, бара гудӧк.
Томйӧз дугдӧны сёйны-юны, вешталӧны стулъяс, бара мунӧны залӧ — танцуйтны.
И бара локтӧны пызан дінӧ, и бара тостъяс, сьылӧм, серам...
Коростелев муніс Марьянакӧд югдандорыс.
Марьянаӧс колльӧдӧм бӧрын муніс гортас да мӧдіс садьмӧдны мамсӧ.
— Мама!
Ті узянныд, мама?
Сійӧ узис эз пӧлатьын, а гожся моз сарайын.
Сарайсӧ вӧлі вӧчӧма керка вевт улӧ, посводзсянь сэтчӧ вӧлі пуктӧма пос.
Коростелев сулаліс уліас пос дінас да сэсся ньӧжйӧник чуксаліс.
— Но, ог узь, — медбӧрын шуис мамыс. — Мый тэныд?
— Нинӧм, сідз, — шуис сійӧ. — Ме тіянлы кӧсйи висьтавны сӧмын, мый Иконников сы вылӧ оз гӧтрась.
Ме сы вылӧ гӧтрася.
Узьӧй сэсся, мама.
Эн дӧзмӧй, мый садьмӧді.
А банкет бӧрын Нюша муніс прӧйдитчыштны, прӧщайтчыны рӧднӧй местаяскӧд.
Ӧнӧдз сійӧ весиг лун кежлӧ эз янсӧдчыв на дінысь, и тешкодь вӧлі думайтны сылы, мый аски сійӧ тані оз ло, — мыйкӧ выльтор, велавтӧмтор лоӧ сы син водзын, кутшӧмкӧ выль олӧм заводитчас...
— Танечка, — шуис сійӧ пӧдругаыслы, коді эз кольччыв сыысь, — тэ мун, пӧжалуйста чӧла, нинӧм эн сёрнит.
— Нюшечка, ме гӧгӧрвоа, — вочавидзис Таня. — Ме кута чӧв овны.
Сійӧ муніс Нюшакӧд эз орччӧн, а воськов-мӧд бӧрынджык, да честнӧя чӧв оліс мунігчӧжыс, сӧмын гораа ышлолаліс, чувствояс вӧснаыс.
И Нюшалы вӧлі лӧсьыд, мый Таня сэні матын да сочувствуйтӧ сылы.
Муртса югдыштіс.
Мунісны узьысь посёлок кузя да петісны паськыд муяс вылӧ.
Сёрнитчытӧг пӧрччисны туфлияссӧ: джуджыд каблукъяс вӧсна, танцуйтӧм вӧсна кокъяс мудзисны.
Туйвывса бусыс вӧлі кыз да небыд, ещӧ войся кодь на ыркыд.
Рудов рӧма гыяс котӧртлісны кузь зӧр вывті.
«Сідзкӧ, — думайтӧ Нюша, — весьшӧрӧ дзоридзаліс любовь...»
Садьмисны лэбачьяс; гажа дзольгӧм кыліс рассянь.
«И мыйӧн Марьяна смилитіс Коростелевӧс?
Нинӧм сыын сэтшӧм особеннӧйыс абу...»
Найӧ петісны кирпичнӧй завод дінӧ.
Уджалан лун эз на ещӧ заводитчы, некӧн некод абу; ыджыд трубаа пачьясысь, кӧні тӧрыт на ӧжигайтісны кирпич, муртса тӧдчымӧн петіс тшынтор, и кыліс котшӧс дук.
Дзоридзалісны катшасинъяс.
Карьеръясын кельыдгӧрд сёй гуранъяс.
«Кутшӧм ыджыдӧсь катшасинъясыс», — думыштіс Нюша, нетшыштіс дзоридзсӧ да сюйис юрсиас пель весьтас.
И Таня нетшыштіс катшасинсӧ да сюйис юрсиас...
«Особеннӧйыс дзик нинӧм.
И тайӧ абу справедливӧ.
Тайӧ медся ӧбиднӧйтор.
Сійӧ жалитас на.
Ми ещӧ аддзысям на, и сійӧ жалитас.
Эк, думыштас, абу сійӧс любитсьӧма, колі меным Нюшаӧс радейтны...
Сідз, инӧ.
Эз артмы менам любовь.
Но став мукӧдторйыс артмас, вот артмас, кӧть мый сэсся сэні!
Ордйысьӧмын менам победа, и водзӧвылӧ быдлаын лоӧ менам победа, ме докажита!
Синваӧн на бӧрдас Дмитрий Корнеевич, мый менӧ прӧзевайтіс!»
«Звон... звон...» — кыліс ылісянь.
Тайӧ асъя сигнал удж вылӧ петны; сетӧ сійӧс мӧд фермаса стӧрӧж, мӧлӧтӧн кучкалӧ стальнӧй рельсӧ.
— Мунам, Нюшечка, бӧр, — нор гӧлӧсӧн шуис Таня. — Меным уджавны колӧ мунны.
— Мун, — шуис Нюша, — ме ещӧ прӧйдитча на.
Сійӧ муніс кар пыр.
Дальньӧй улича.
«Со тайӧ керкаас Марьяна олӧ.
Мича, дерт.
Но, и мый?
Мунны тай колӧ, а эськӧ вермасьыштім на да, Марьяна Фёдоровна!
Код тӧдас, кодным эськӧ вермим.
Велӧдчӧмаӧсь ті и мичаӧсь, а ещӧ <ns>ни-нӧм</ns> на он тӧд...»
Марьяна Фёдоровна тайӧ кадас чӧскыда узис.
Вӧтасис сійӧ шуда вӧтъяс, и эз тӧд, эз чайт сійӧ сы йылысь, мый сы керка дінті улич мӧдарладорӧдыс мунӧ ичӧтик нывка, шог сьӧлӧма да сы вылӧ ӧбидитчӧма.
Шуйгаладор вадорын, лӧнинын, шоныд тӧв улын ньӧжйӧник ветлісны мӧсъяс.
На пиысь Нюша корсис Стрелкаӧс.
— Но, прӧщай, — шуис сійӧ. — Эн вунӧд.
Стрелка дугдіс турун йирны да бергӧдіс юрсӧ Нюшалань сэтшӧм дӧвӧльнӧй, разнежитчӧм видӧн, кутшӧм овлӧ мӧсъяслӧн гожся пӧскӧтина вылын.
— Да, вот муна, да! — тёльган гӧлӧсӧн шуис Нюша. — Ог ме ӧні ло тэ дінын, да, да.
А тэ нинӧм он гӧгӧрво!
Стрелка ӧвтыштіс кузь бӧжнас да друг бакӧстіс — сэтшӧм тревожнӧя да грознӧя, мый быдладорсянь кутіс кывны воча баксӧм.
Нюша серӧктіс, бӧрддзис да муніс прӧщайтчыны аслас мукӧд мӧсъяскӧд...
Бӧр локтігас, ӧбед бӧрын нин, мудзӧм да бӧрдӧм чужӧма, сійӧ ещӧ ӧтчыд пыраліс профилакторийӧ.
Настасья Петровна зэв занят: кызь сизим выльӧн чужӧм кукань!
Век жӧ сійӧ эновтліс уджсӧ да сулалыштіс Нюшакӧд порог дорын.
Шондіыс ыпъяліс да пӧжис, и Настасья Петровналӧн асьныс куньтыртчисны синъясыс, кор сійӧ петіс ыркыд профилакторийысь, кӧні кыліс свежӧй турун дук.
— Мунан?
— Муна? — ышловзьӧмӧн чӧвтіс Нюша.
— А гажтӧмчыны оз ков, — шуис Настасья Петровна. — Кымынысь на ещӧ волан да бӧр мунан.
И колльӧдӧмъяс, и встречайтӧмъяс — ставыс на лоӧ.
— Ставыс лоӧ, збыль? — вӧнь помнас ворсігтыр мӧдпӧв юаліс Нюша.
— Ставыс.
Нюша дженьыда, пыдісянь ышловзис да сывйыштіс Настасья Петровнаӧс.
— До свиданья, — шуис сійӧ Настасья Петровна пельпомӧ.
...Рытъявылыс керка дінын сулаліс бур вӧлӧн доддялӧм тарантас.
Степан Степаныч лӧсьӧдіс бурджыка турунсӧ да вевттис сійӧс коврикӧн: медбур вӧв да тарантас сетіс совхоз Нюшалы.
Нывъяс, кодъяс локтӧмаӧсь колльӧдны, чукӧрӧн сулалісны бокын.
Степан Степаныч петкӧдіс чемодан, а мамыс сёян тыра кӧрзинка; кӧрзинка вугъяссӧ вӧлі кӧрталӧма ӧтлаӧ, медым сёяныс эз пыркав да эз гылав; кӧрзинкасьыс чурвидзис йӧв тыра бутылка.
— Йӧвсӧ регыдджык ю, — шуис мам, — мед эськӧ эз шоммы.
— А тэ сійӧс пузьӧдін? — юаліс Степан Степаныч.
— Эг, — кияссӧ ӧшӧдӧмӧн шуис мамыс. — Эг пузьӧд.
— Пузьӧдӧмыс оз шоммы, — шуис Степан Степаныч.
— Кыдзи нӧ ме пуӧда, — шуис мамыс, — пузьӧдӧмсӧ сійӧ некор на эз юлыв.
Найӧ сёрнитісны волнуйтчӧмӧн да серьёзнӧя, быттьӧ код тӧдас мый зависитіс тайӧ йӧвсьыс.
Тэрмасигтыр матыстчис Таня, ставнас гӧрд: гӧрд ковта, гӧрд чужӧм, киас гӧрд роза.
— Ой, жар! — шуис сійӧ.
— Да, — шуис Степан Степаныч. — Гожӧм ассьыс вӧчӧ.
— Тӧвнад бурджык, — шуис Таня. — Вот ог тӧд мыйла — кор кӧдзыдджык, сэк кокньыдджыка менам лолавсьӧ.
— Тӧлыд бур, — шуис Степан Степаныч, — а гожӧмыд век жӧ бурджык.
И найӧ кутісны обсуждайтны тайӧ юалӧмсӧ.
И нывъяс мӧдісны сёрнитны.
Вомдоръяссӧ шогпырысь топӧдӧмӧн Нюша кывзіс: вот пыр тадзи — кор кодкӧ мунӧ, быдӧн чӧв олӧны, либӧ сёрнитӧны нинӧм абу йылысь, и некод оз сёрнит главнӧй йывсьыс.
Настасья Петровна ӧтнас висьталіс главнӧй йывсьыс.
— Но, пӧра! — шуис Степан Степаныч.
Кокъяссӧ подножка вылӧ пуктӧмӧн Нюша пукалӧ вӧлыслы бокӧн, батьыслы мышнас.
Батьыс шуӧ: «Н-но!» — вӧв нетшыштсьӧмӧн вӧрзьӧ.
Нюша видзӧдӧ: нывъяс вӧтчӧны телега бӧрся, ӧвтчӧны, горзӧны мыйкӧ ӧтвылысь; мамыс сулалӧ туй шӧрын, а орччӧн гӧрд розаа Таня; синъяссӧ чышкалігтыр мыйкӧ тшӧтш горӧдіс...
Нюша лэптіс кисӧ, ӧвтыштіс...
Посёлоклӧн уличыс тыртӧм тайӧ часас: йӧзыс удж вылынӧсь.
Помасис улича; и пыр жӧ туйыс пырӧ зӧрйӧн кӧдзӧм му вылӧ.
Ичӧтик кык нывка сулалӧны зӧр му дорын, кутчысьӧмаӧсь ки-ки воча да видзӧдӧны, кыдзи мунӧ Нюша...
Кутшӧм сьӧкыда кӧть эз янсӧдчы морт тӧдса местакӧд, кутшӧм ыджыд юкӧн сьӧлӧмыслӧн кӧть эз коль сэтчӧ, а туйыс эм утешение, и лача, и чуксалысь радлун.
Туй гартчӧ муяс да видзьяс пыр, муяс да видзьяс вееръясӧн гартчӧны горизонтсянь горизонтӧдз, тӧвру пӧльтыштӧ чужӧмад, воссьӧ зэв ыджыд мир, и тайӧ мирас тэ мунан аслад судьбала!
Кӧнкӧ шуйгаладорын жургӧ трактор
— «тайӧ миян трактор», — думайтан тэ.
Недыр мысти жургыны кутіс мӧдарсянь, веськыдладорсянь:
«тайӧ чкаловечьяслӧн», — думайтан тэ.
Ылын муяс вылын тшӧкыда пуркнитлӧ еджыд тшын, тӧв вылын кылӧ локомобильлӧн упкӧм, — «а тайӧ нӧ кодлӧн?..» Шонді лэччӧм водзын гӧрдӧдӧм доръяса гӧгрӧс еджыд кымӧр сулалӧ енэжас вылын да вӧрзьывтӧг.
«Татчӧ кольччан, — кымӧр вылас видзӧдігмоз, думайтан тэ, — а ме — кӧні ме лоа аски?»
Тӧвруыс первойсӧ слабиник да пӧсь, сэсся ыдждӧ да ыркалӧ; станцияӧ локтігкості шонді пуксис тэнад мыш сайӧ, и гожся рӧмыдыс, муг да нежнӧй, лэччис зэв ыджыд мир вылӧ.
Рӧмыдас омӧля тӧдчӧны Костроволӧн керкаяс да садъяс.
Керкаяс да садъяс сайын муг, рытся тревожнӧй енэжын ӧзйӧ ӧти пӧнар.
Кымӧр, коді луннас вӧлі дзирдавтӧдз еджыд, а шонді лэччигӧн гӧрдӧдыштіс доръяссяньыс да вочасӧн лои чим гӧрдӧн, — ӧні сійӧ югыдгӧрд, сулалӧ орччӧн ӧтка пӧнарыскӧд, и кажитчӧ, мый именнӧ тайӧ кымӧрсяньыс водӧ му вылӧ татшӧм нэр, аддзыны позьтӧм сукмысь рӧмыдыс...
Гӧгӧр лӧнь, и друг сикт сайын, станцияын, горӧдіс паровоз, и тэныд кажитчӧ — горӧдӧмнас тэрмӧдлӧ тэнӧ: ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, тэрмась аслад судьба бӧрся!..
Верзьӧма морт тӧвзьӧ телега бӧрся, вӧтӧдӧ сійӧс: сувтӧ стременаяс вылас, тэрмӧдлӧ вӧвсӧ, копыртчӧ сылы крут сьылі вылас, — тэрмасьӧ верзьӧма морт!
Телега весьтӧдз воис да надзмӧдіс вӧвсӧ, серӧктіс, югнитліс пиньясыс, — Толя, Анатолий Иваныч.
— Всё-таки вӧтӧді!
Нюша шензьытӧг и радлытӧг чӧв олӧ, видзӧдӧ сы вылӧ.
— Мекӧд весиг эн прӧщайтчы.
Пыри тіян ордӧ, шуӧны — час сайын пӧ нин муніс.
Кыдзи нӧ сідзи — ӧтлаын уджалім...
Сійӧ зэв рад, мый вӧтӧдіс Нюшаӧс.
Мунӧны орччӧн.
Станция.
Толя чеччыштӧ вӧв вывсьыс, босьтӧ Нюшалысь кӧрзинкасӧ да чемодансӧ и нуӧ перрон вылӧ, ассьыс вынсӧ петкӧдлігмоз (кӧрзинкаыс сьӧктанас пуд гӧгӧр; кыз пӧвйысь вӧчӧм чемодан кык сы сьӧкта).
Багажсӧ лэптыштлігӧн жӧ сійӧ шуӧ.
— Ого, Нюша!
А кыдзи нӧ тэ карас ӧтнад?
Тэныд ковмас носильщикӧс босьтны.
— Нинӧм, — шуӧ Степан Степаныч. — Сылӧн лыыс вӧсни, а выныс эм.
Вермас.
Сійӧ гӧститӧдӧ Толяӧс махоркаӧн.
— Аттьӧ, — шуӧ Толя да мучитчигтыр заводитӧ куритны.
— Мый, — юалӧ Степан Степаныч, — папиросыс бурджык?
— Абу, мыйла нӧ, — шуӧ Толя. — Ӧткодь.
— Папиросъяснад ме ог пӧт, — шуӧ Степан Степаныч. — Медся пӧтӧс куритчантор — махорка, ме чайта.
Нюша видзӧдӧ сэтчань, кысянь локтас поезд.
Сійӧс дӧзмӧдісны нин код тӧдас мый йылысь сёрниясыс.
Мед эськӧ ӧдйӧджык поездыс локтас...
Тыдовтчис тшынтор, сэсся паровозлӧн сьӧд юрыс.
Матыстчигӧн юрыс пыр ыдждӧ, — сійӧ ыдждӧ первойсӧ ньӧжйӧник, сэсся пыр ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, да кажитчӧ, мый сы бӧрын нинӧм абу, некутшӧм вагонъяс.
И сӧмын кор паровоз тӧвзис перрон пӧлӧн — сэки нин бура кутіс тыдавны поездыс ставнас, кузь вагонъяс, кӧні тырыс тӧдтӧм йӧз, кодъяс мунӧны быдӧн асланыс судьбала.
Чемоданӧн Толя котӧртіс перрон кузя.
Нюша повзис, мый оз удит пуксьыны, да мӧдіс котӧртны сы бӧрся.
Повзьӧмысла сійӧ чеччыштіс подножка вылӧ да скӧрмис проводник вылӧ, коді потшис сылысь туйсӧ да корис билет да плацкарт.
Поезд сулаліс регыд.
Пассажиръяс отсӧгӧн Нюша муртса удитіс пуктыны багажсӧ полка вылӧ, кыдзи кыліс свисток, мыйкӧ грымкнитіс, — мӧдім!
— Нюша, ми танӧсь! — восьса ӧшиньӧ горӧдіс Толя.
Нюша матыстчис ӧшинь дорӧ да нюммуніс батьыслы и Толялы.
Найӧ мунісны вагон бӧрся, сэсся саялісны.
И станционнӧй стрӧйбаяс саялісны, и платформа пом вылын сулалысь флажока морт, и Кострово.
Ставыс.
Бара мӧдісны паськавны горизонтӧдз муяс, муяс.
Нюша сулаліс ӧшинь дорын да думайтіс: «Прӧщай, любовь, муні ме тэ дінысь»...
Насыпь вылын сулалӧ морт да пельпом вылас кутӧ трезуб, тыдалӧ, локтӧ удж вылысь да сувтіс, медым видзӧдлыны мунысь поезд вылӧ.
Мортыс вӧлі том да стройнӧй; сылысь сьӧдов юрсисӧ вӧрӧдӧ тӧв.
Секунда кежлӧ Нюшалӧн синъясыс паныдасисны сы синъяскӧд...
И лэбис поезд, и насыпь тыртӧм, и первой кодзув ӧшиньын вӧтчӧ поезд бӧрсяыс, оз кольччы ни ӧти воськов.
«БССР.
Сталин нима колхоз.
Колхозса председательлы Иван Николаевич Гречкалы.
Дона Иван Николаевич!
Ме сэки тэныд эг вочавидз тэнад дружескӧй письмӧ вылӧ, сы вӧсна мый как раз получиті наказание миян тэкӧд ӧтувъя ӧшибкаысь, и эз дружескӧй письмӧясӧдз вӧв.
Ог тӧд, кыдзи тэнсьыд юр садьтӧ веськӧдісны, а менсьым веськӧдісны сідз, мый нэм ог вунӧд.
Но, да та йылысь нинӧм уна сёрнитны.
Чайта, ӧшибка мӧдысь ог вӧч — и тэ он вӧч.
Дыр эз вӧв окота гижны тэныд и весиг думайтны тэ йылысь, а ӧні друг окота лои.
Тэ абу ёнджыка мыжа ме дорысь, и миян костын вермис эськӧ лоны дружба принципиальнӧй большевистскӧй подувъяс вылын.
И татшӧм подувъяс вылас — вай кутам дружитны!
Поздравит менӧ: тэнад сӧвет серти ме вайӧді порядокӧ став сердечнӧй делӧясӧс...»
Коростелев гижӧ тайӧ письмӧсӧ субботинскӧй керкаса терраса вылын.
Кадыс рытлань, важ клён улын шонді югӧр водзас ноксьӧны гебъяс, кузь кокъяса, мышъясас сьӧд крестъяса курӧгпиян ӧта-мӧд бӧрсьыс мунӧны сарайӧ узьны.
— Тӧдан, Марьяша, сійӧ вӧлі уверен, мый ме чӧртыс тӧдӧ кутшӧм Дон-Жуан.
«Таысь кындзи, ещӧ ӧти серьёзнӧй вежсьӧм менам личнӧй делӧясын: примитісны заочникӧн биологическӧй факультетӧ.
Арсяньыс кута велӧдчыны.
Тайӧ кыв шутӧг колӧ!
Мӧд ногӧн бӧрӧ колям ми тэкӧд, Иван Николаевич, и кутшӧмкӧ вит, дас во мысти ог кутӧ туйны миян олӧмын.
Гашкӧ, ещӧ аддзысьлам на тэкӧд.
Вермас лоны, весиг не ӧтчыд.
Ме эськӧ кӧсйи.
Привет Алёна Васильевналы и челядьыдлы.
Тэнад Д. Коростелев».
Надялы кокньыдджык.
Сылӧн вӧлі <rus>воспаление лёгких</rus>, ӧні прӧйдитіс, недельӧн джынйӧн мысти Надяӧс лэдзасны больничаысь.
Алмазовлӧн чужӧмыс югдыштіс да бурмыштіс, — видзӧд, шуӧны йӧзыс, рад, мый нывкаыс бурдӧ...
Тося ветлӧ омӧльтчӧма, рад чужӧма, шудысла лӧньӧма.
Надичка, муса балерина, кутас овны!
И Надялӧн сьӧкыд висян лунъясӧ збыльмисны Тосялӧн пӧсь кӧсйӧмъясыс: верӧс-опора, верӧс-друг да ёрт, верӧс-юр — сы дінын!
Лӧсьыд лои керкаын: ни пинясьӧмъяс, ни сьӧкыд чӧв олӧм.
Кутас сёрнитны Тося — верӧсыс вочавидзас сылы; мыйкӧ оз сідз вӧч Тося — сійӧ прӧститас.
Ӧтлаын ветлывлӧны больничаӧ видлывны Надяӧс (ӧні сы дінӧ лэдзлӧны нин).
Гӧснечьяс дінӧ, кодъясӧс Тося пуас-пӧжалас гортас, батьыс обязательнӧ пуктас ассьыс гӧснечьяс — кампетъяс, пряникъяс.
И сэтшӧм лӧсьыд Тосялӧн сьӧлӧм вылас, кор найӧ верӧсыскӧд орччӧн мунӧны туй кузя да нуӧны нылыслы гӧснечьяс, а йӧзыс аддзӧны да думайтӧны: лӧсьыд Тосялы, бур мужик сылӧн.
Лукьяныч видлывлӧ жӧ Надяӧс да вайлӧ сылы шоколад да жель йылын петушокъяс, — а Тосяыд сійӧс нерлывліс!
И велӧдысь Марьяна Фёдоровна, Дмитрий Корнеевичлӧн гӧтырыс, волывлӧ больничаӧ, и ачыс Дмитрий Корнеевич, докторша висьтавліс, куимысь звӧнитлӧма, юасьӧма Надя йылысь.
Кутшӧм дружнӧйӧсь йӧзыс гӧгӧр, мыйтӧм бурыс олӧмас!
Ӧтчыд Коростелев шуис Алмазовлы:
— Прораб ёрт, ті рытнас, пӧжалуйста, некытчӧ энӧ мунӧй, ме тіянӧ гӧститны локта.
И ог ӧтнам.
Удж вылысь локтӧм бӧрын Алмазов висьталіс Тосялы.
Сійӧ муртса на сувтӧдӧма машинасӧ гаражӧ (выль гараж, сӧмын на эштӧдісны) да локтіс гортас, а сэні юӧр: пыр жӧ гӧсьтъяс воасны.
Тося уськӧдчис пӧжавны ватрушкаяс да ягӧда пирӧгъяс.
Пирӧгъяс пӧжасисны, а некод эз лок.
Ӧзтісны нин электричество, и гӧсьтъясӧс виччысьӧмысь мудзӧмысла Катя унмовсис, сэки воис Коростелев, сыкӧд Бекишев да Иван Никитич Горельченко.
Алмазов шӧйӧвошӧмӧн сувтіс, мыйкӧ вӧвлытӧмтор виччысис.
Коростелев перйис галифе зепъяссьыс кык бутылка да ӧдвывсьыс сувтӧдіс пызан вылӧ:
— Закуска, видзӧда да, гӧтов нин.
Умница Тося, гӧгӧрвоӧма.
Нюмъялігтыр Бекишев шуис:
— Ті нарушайтанныд индӧм порядок.
— Парторг ёрт, вай талун торжественнӧй частьтӧг!
— Доклад вӧчны ковмас.
Татӧг оз артмы.
— Ладнӧ, сідз кӧ.
Кыв сетсьӧ Бекишев ёртлы.
Бекишев нюмъялігтырйи:
— Бурджык, Коростелев ёрт кӧ вӧчас.
Тайӧ сылы право серти колӧ.
— Ті пуксьӧй! — кевмысис Тося.
Гӧсьтъяс пуксисны.
Коростелев восьтіс бутылка да кисьтіс стӧканъясӧ вина.
— Кыв сетӧма меным.
Ёртъяс, парторг Бекишев инициатива серти вӧлі вӧчӧма миян достижениеяслы да матыса перспективаяслы подробнӧй анализ.
Анализсӧ вӧлі вӧчӧма миян замечательнӧй бухгалтерияӧн парторг Бекишев ёрт веськӧдлӧм улын.
И лои яснӧ, колӧ шуны, сэтшӧмтор, мый таво миян эмӧсь став позянлунъяс, миян кадръясӧн да материал запасъясӧн, тыртны вит вося план совхозын кӧкъямысдас вит процент вылӧ, мӧд ногӧн кӧ сӧмын дас вит процент оз кут тырмыны полнӧй план тырӧмӧдз.
— Он точнӧя выражайтчӧй, — шуис Бекишев. — Не сӧмын эм позянлун, но тайӧ, сідз шуны, быть лоӧ миян строительяслӧн ӧнія темпъясӧн уджалігӧн...
— Эн торкалӧй докладчикӧс, — шуис Коростелев. — И вот ми, Алмазов ёрт, локтім тіянлы та йылысь юӧртны и вайим товарищескӧй большевистскӧй аттьӧ сылы, коді дженьыд кадӧ велӧдіс татшӧм кадръяс.
— Сулавлы, — шуис Горельченко. — Сідзкӧ, строительство кузя вит вося план ті помаланныд нелямын кӧкъямысӧд воӧ первой джынъяс?
— Дерт, — шуис Бекишев.
— Артмӧ, — шуис Горельченко, аслас сьӧд синъясӧн Алмазов вылӧ видзӧдігӧн, — ті во мысти лоанныд следующӧй пятилеткаын?
Ми ещӧ тайӧын на, а ті воськовтанныд следующӧйӧ?
— Сідз артмӧ, — думыштӧм бӧрын шуис Алмазов.
— Кутанныд уджавны сюрс ӧкмыссё ветымын ӧтикӧд вося счёт вылӧ.
— Ветымын ӧтикӧд вося счёт вылӧ.
— А локтан пятилеткаыскӧд управитчанныд во куимӧн — водзӧ мӧдӧдчанныд?
Коммунизмӧ первой ротаын воанныд?
— Ёртъяс, мый вӧчсьӧ! — Коростелев чеччис, гораа вештіс стулсӧ; прӧйдитчис векни кухня кузя — кык воськов пызансянь пачӧдз, кык воськов бӧр...
— Ӧд матын нин, а?
Ми, ми, со тайӧ рабочӧй сапӧгъясаӧсь, мунам коммунизмӧ и воам!
Алмазов кельдӧдіс, синъясыс сылӧн югъялісны, папироскаа киыс дрӧжжитіс...
Горельченколӧн кывъясыс будущӧй пятилетка йылысь да первой рота йылысь шемӧсмӧдісны сійӧс, некор сійӧ эз представляйтлы тайӧс аслыс сэтшӧм нагляднӧя.
«Но да, сідзи и эм, сюрс ӧкмыссё ветымын ӧтикӧд во меным заводитчис нелямын кӧкъямысӧд восянь.
Да, сідзи и эм, ми мунам коммунизмӧ и воам...»
Выльногӧн аддзис асьсӧ Алмазов, югыд свет улын моз тыдовтчис сылӧн прӧстӧй да привычнӧй уджыс.
Тайӧ югыд свет водзас сьӧлӧмпытшса шогъясыс да неудачаясыс кажитчисны пустяковӧйӧн; мича чужӧм гӧгӧрыс зарни кытша, пидзӧс вылас кагаа нывбабалӧн образыс, — весиг тайӧ образыс вешйис этайӧ вывті ыджыд да дзирдалысь водзас, кодӧс аддзис Алмазов дзик ас дінсьыс.
— Сӧмын мед эськӧ американечьяс эз торкны, — шуис сійӧ.
Шуис сӧмын сы ради, медым лӧньӧдны асьсӧ волнуйтчӧмсьыс: эз верит сійӧ тайӧ минутӧ, мый кодкӧ вермас торкны сылы да ёртъясыслы мунны водзӧ и водзӧ!
— Немечьяс пробуйтлісны жӧ торкны, — шуис Бекишев и лэптіс стӧкан.
— Юам, ёртъяс, сійӧ кад вӧсна, кодын миянлы усис шуд овны!
— Кутшӧмӧн сэтчӧ пырам, коммунизмад? — думыштчӧмӧн шуис Коростелев.
— Достойнӧйӧсь-ӧ?
— Вермам кӧ стрӧитны — коді шуас, мый абу достойнӧйӧсь? — паныдаліс Алмазов.
— Всё-таки колӧ висьтавны, — шуис Коростелев, — мый миян пытшкын эмӧсь капитализмлӧн колясъясыс.
Вот, веськыда шуны — ставсӧ-ӧ, мый меын эм, ме кӧсъя босьтны аскӧд коммунизмӧ?
Дерт, ог ставсӧ.
— Сы вылӧ и партияыс миянӧс воспитывайтӧ, — шуис Бекишев, — медым ми мынтӧдчим важ олӧмса колясъяссьыс.
Мыйтӧм водзӧ стрӧитам, сы мында унджык весалам асьнымӧс.
Йӧз вӧчӧны эпоха, а эпохаыс вежӧ йӧзӧс.
Торйӧдны позьтӧм процесс.
Алмазов эз гӧгӧрво, кытчӧ друг кежис сёрниыс.
«Но, позьӧ на аддзывны йӧзысь мыйсюрӧ, коді не должен лоны, — думыштіс сійӧ, — но всё-таки: Рӧдинаӧс фашистъясысь ми дорйим?
Каръяс восстанавливайтам, нянь кӧдзам, сталь кисьтам, — коді? — обыкновеннӧй сӧветскӧй йӧз.
Сідзкӧ, абу омӧльӧсь ми; мыйла коньӧртчынысӧ?..»
И быттьӧ тӧдіс сылысь мӧвпсӧ Горельченко да шуис:
— Крепыд лыыс сӧветскӧй мортлӧн и вераыс крепыд.
Отечественнӧйын нуӧдіс миянӧс Сталин, и ми победитім.
Нуӧдӧ миянӧс Сталин, и ми пӧртам олӧмӧ медся ыджыд — ыджыдджыкыс абу! — человечестволысь мечтасӧ.
Эм на кӧ йӧз сознаниеын кутшӧмсюрӧ важ кышыс — ставсӧ шыблалам туй вылас, коммунизмӧ сійӧс ог вайӧй.
А мыйта бурсӧ ваям, ёртъяс?
Артыштӧй.
И вына мужскӧй кияс лэптісны стӧканъяссӧ пызан весьтӧ, чокнитчисны тост вӧсна, кодӧс предложитіс Бекишев.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
АСЫВ, СТАВНЫС МУНӦНЫ УДЖ ВЫЛӦ
Звоннн... звоннн... кылӧ муяс весьтын.
Тайӧ мӧд фермавывса стӧрӧж кучкис рельсӧ, юӧртіс выль уджалан лунлысь заводитчӧмсӧ.
Чеччӧй, йӧз, петіс шонді!
Мӧдарладор вадорас, паськыд видзьяс вылын, кӧні лэбувъяс улын узьлӧны мӧсъяс, заводитчӧ ноксяна олӧм: дзуртӧны юкмӧс кӧлесаяс, клёнӧдчӧны ведраяс, — гортӧм, оръясьысь шумӧн визувтӧны сё пӧдӧнчаясӧ йӧвлӧн еджыд струяяс.
Грузӧвик виччысьӧ — пыр жӧ грузитасны сы вылӧ ыджыд бидонъяс, и ыркыд дырйиыс на шопер нуас станцияӧ асъя йӧв и тӧрытъя йӧв, кодӧс видзӧны тані жӧ идзасӧн вевттьӧм джуджыд ледникъясын.
Степан Степаныч доддялӧ телегаӧ ӧшкӧс, видлӧ ассьыс нималана косасӧ: ытшкас том турун — зӧрсора анькытш, ваяс скӧтлы пӧтӧс веж кӧрым.
Пӧрысь ӧш тӧдӧ порядок, ачыс кежӧ зӧр му дінӧ, сувтас кытчӧ колӧ, сӧмын шу: «Воим».
Бекишев да Толя мунӧны пос кузя.
Бекишев мыссьӧма гӧрдӧдтӧдзыс, свежӧй, подтянутӧй.
Толя мунӧ юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да сочиняйтӧ неудачнӧя помасьӧм любовь йылысь кывбуръяс:
«Абу, тэ абу меным.
Сэтшӧм судьба...»
И сэки жӧ машинальнӧя зільӧ тувччавны выль, свежӧй, атласнӧй пӧвъяс кузя, кодъяс сэні и тані еджыдӧн лӧсталісны пос вылын...
Том гӧтырсӧ гортас кольӧм бӧрын кузь кокъяснас мерайтӧ совхозлань туйсӧ Коростелев.
Петіс стройка вылӧ Алмазов, гартӧ медводдза чигарка, виччысьӧ, кор чукӧрмасны строительяс.
Со найӧ локтӧны нин, черъясаӧсь, пилаясаӧсь, — первой фермасянь, мӧдсянь, — местаыс рӧвнӧй, тыдалӧ ылісянь.
Райкомлӧн «газик» сулалӧ лӧнь улича вылын, кӧні льӧм пулӧн бусӧсь коръясыс ӧшӧдчӧмаӧсь заборъяс да потшӧсъяс вомӧн.
Шопер кузь туй водзын лэптіс мотор вевтсӧ да прӧверайтӧ моторсӧ, гудйысьӧ сэні.
Петіс улича вылӧ Горельченко, пуксис машинаӧ, шопер лэдзис мотор вевтсӧ, кутчысис руль дінӧ, улича кузя кутіс гартчыны бус, — Иван Никитич муніс колхозъясӧ.
Сёрӧнджык, муяс вывті, кодъяс гыалӧны школа гӧгӧрын, кывтас еджыд чутъяса лӧз платтьӧ — велӧдысь Марьяна Фёдоровна мунас аслас питомечьяс дінӧ.
А ю дорті, веськыдладор джуджыд вадор кузя, карсянь ыліті мунӧ Серёжа.
Сійӧ сандалияса да трусика, шапкатӧм; тӧвру вӧрӧдыштӧ сылысь небыд еджыд юрсисӧ.
Гӧгӧрыс виж сурепкаяслӧн, катшасинъяслӧн, йӧла турунъяслӧн паськыд саридз.
Ӧти йӧла турунъяс зарниаӧсь, муртса на воссьӧмаӧсь, мукӧдъясыс нин гӧна гӧгрӧс шарикъясаӧсь.
Серёжа нетшыштӧ йӧла турунсӧ да пӧльыштӧ — лэбзьӧ гӧн.
Серёжа мунӧ пӧрысь пипуяс дінӧ.
Та вӧсна сійӧ эз мун мамыскӧд школьнӧй градъяс вылӧ, — сылы колӧ ветлыны пӧрысь пипуяс дінӧ да прӧверитны, абу-ӧ сылӧн чавканыс, Галя-Галяыс.
Серёжа уверен, мый сэки вӧлі сійӧ: кутшӧм нӧ мӧд лэбач вермис шыасьны сы гӧлӧс вылӧ?
Мед сералӧ Васька мыйта окота.
Ставныс уважайтісны Васькаӧс геройӧс моз, мам шуис, мый сійӧ пӧ зэв бур зон, зэв бур ёрт да мый Серёжа обязан сылы олӧмнас.
Збыльысь, Васька бура вӧчис, мый пырысь-пыр кыскис Серёжаӧс ваысь.
Серёжа ёна повзис, кор сійӧ уси ваӧ, и сійӧ зэв благодарен Васькалы, но всё-таки оз ков веритны ставсӧ, мый висьталӧ Васька.
Тайӧс Серёжа бура тӧдіс уна вося опыт серти.
Чавкан йылысь Васька кыв шутӧг ӧшибайтчӧ.
Тайӧ вӧлі Галя-Галя.
Еджыд бобув лэбис Серёжа водзын: лэбис — быттьӧкӧ танцуйтіс.
Пуксяс дзоридз вылӧ, топӧдас бордъяссӧ, — Серёжа сӧмын на кӧсъяс кутны сійӧс — бобув повзяс да лэбзяс ылӧджык, мӧд дзоридз вылӧ.
И бара жбыркнитӧ, да бара лэбӧ.
Тадзи муніс Серёжа джуджыд вадор кузя, тӧвру вӧрӧдіс сылысь небыд юрсисӧ, и еджыд бобув лэбис сы водзын, дзоридз вылысь дзоридз вылӧ лэбышталігтыр.
1949
{Елена Ильина (комиӧдіс Айбабин В.) @ Нёльӧд высота @ повесьт @ Елена Ильина. Нёльӧд высота @ 1951 @ Лб. 5‒255.}
Елена Ильина
Нёльӧд высота
МЕНАМ ЛЫДДЬЫСЬЫСЬЯС ДІНӦ
Тайӧ дженьыдик олӧмыслысь историясӧ абу выдумайтӧма.
Нылӧс, код йылысь гижӧма тайӧ небӧгас, ме тӧдлі ещӧ сэки, кор сійӧ вӧлі кагаӧн, тӧдлі сідзжӧ школьница-пионеркаӧн, комсомолкаӧн.
Меным лолі встречайтны Гуля Королёваӧс и Отечественнӧй война лунъясӧ.
А сы олӧмысь сійӧторсӧ, мый меным эз удайтчы аддзывны аслам синъясӧн, содтісны бать-мамыслӧн, велӧдысьясыслӧн, пӧдругаясыслӧн, вожатӧйясыслӧн, боевӧй ёртъясыслӧн рассказъясыс.
Меным уси шуд сідзжӧ лыддьыны сылысь письмӧяссӧ медся ичӧтдырсяньыс заводитӧмӧн — школьнӧй тетрадьлӧн линуйтӧм листбокъяс вылысь — да медбӧръя письмӧясӧн помалӧмӧн, кодъясӧс вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн блокнот листбокъяс вылӧ бойяс костын.
Ставыс тайӧ отсаліс меным тӧдмавны, быттьӧ ас синмӧн аддзыны Гулялысь яркӧй да напряжённӧй олӧмсӧ дзоньнас, представитны аслым не сӧмын сійӧс, мый сійӧ сёрнитліс да вӧчліс, но сідзжӧ и сійӧс, мый сійӧ думайтліс да чувствуйтліс.
Ме лоа рад, налы кӧ, кодъяс тайӧ небӧг листбокъяс серти тӧдмаласны Гуля Королёваӧс, сійӧ лоӧ кӧть неуна сэтшӧм матыса мортӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі налы, кодъяс тӧдлісны да радейтісны, сійӧс олӧмын.
Ильина Елена
БИТОР
— Эн мун, — шуис Гуля. — Меным пемыд.
Мам копыртчис крӧвать решётка весьтӧ.
— Пемыдысь, Гуленька, ньӧти эн пов.
abu
abu
Пемыдінас тэ вӧтасян зэв лӧсьыд вӧтъяс!
Мам шоныдджыка шебраліс нывсӧ.
Но Гуля бара лэптіс юрсӧ.
Сійӧ видзӧдіс ӧшинь вылӧ, коді лӧз штора пыр муртса югъялыштіс ывлавывса пӧнаръяс биысь.
— А эсійӧ биторйыс ӧзйӧ?
— Ӧзйӧ.
Узь.
— Петкӧдлы сійӧс меным.
Мамыс босьтіс Гуляӧс ки вылас, нуис ӧшинь дорӧ.
Паныдсӧ, Кремль стенаяс весьтын, дӧлаліс флаг.
Сійӧс вӧлі увсяньыс югдӧдӧма да ыпъяліс би пламя моз.
Тайӧ флагсӧ ичӧтик Гуля и шуис «биторйӧн».
— Аддзан, биторйыд ӧзйӧ, — шуис мам.
— Сійӧ пыр кутас ӧзйыны, Гулюшка,
оз кус некор.
Гуля пуктіс юрсӧ мамыслы пельпом вылас да чӧла видзӧдліс пемыд енэжын ыпъялысь би пламя вылӧ.
Мам нуис Гуляӧс крӧватьӧ.
— А ӧні сэсся узь.
И сійӧ петіс жырйысь, нывкаӧс ӧтнассӧ колис пемыдінӧ.
КУИМ АРӦСА АРТИСТКА
Сійӧс кутісны шуны Гуляӧн, кор сылы эз на ещӧ вӧв арӧсыс.
Крӧватьын куйлігӧн сійӧ быдӧнлы нюмъяліс, да жырйын лунтыр сӧмын и кыліс:
— Гу-гу...
Тайӧ гулю моз гульгӧмсьыс и кутісны сійӧс шуны Гуленькаӧн, Гулюшкаӧн.
И некод эз казьтыв весиг, мый настоящӧй нимыс Гулялӧн — Марионелла.
Медводдза кывъясысь ӧтиӧн, кодӧс Гуля шуис, вӧлі кыв «ачым».
Кор первойысь сійӧс сувтӧдісны джоджӧ, сійӧ дернитіс кисӧ да горӧдіс:
— Ачым! — катовтчис да мӧдӧдчис.
Сійӧ воськовтіс ӧтчыд, мӧдысь да шлёпкысис чужӧм вылас.
Мам босьтіс сійӧс ки вылас, но Гуля бӧр лэччис джоджӧ да, пельпомъяссӧ упрямӧя лэптыштлӧм бӧрын, бара кутіс восьлавны.
Сійӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ, ӧти жырйысь мӧдӧ, и мамыс ӧдва сы бӧрся вӧтчис.
Гуля быдмис.
Пыр смелджыка восьлалісны сылӧн ичӧтик кокъясыс жыръясӧд, коридорӧд да кухняӧд, патераын кутіс лоны пыр шумаджык, частӧджык да унджык кутісны жугласьны чашкаяс да тарелкаяс.
— Но, Зоя Михайловна, — шуліс Гуля мамлы няня, кор вайӧдліс Гуляӧс прогулка вылысь гортас, — уна челядь ме видзлі, а татшӧм кагаӧс некор на эг аддзыв.
Би, а абу кага.
Некыдз сыкӧд он ладмы.
Кыдзи пуксяс даддьӧ, сідз сэсся сэтысь бӧр он нин чеччӧд.
Дасысь чой йывсянь исковтас, а сылы век этша.
«Ещӧ, — горзӧ, — ещӧ!»
abu
Мыйта синва, мыйта горзӧм, вензьӧм!
abu
Гуляӧс сетісны детскӧй садйӧ.
Детскӧй садйын Гуля раммис.
Гортын сійӧ ни ӧти минут спокойнӧ эз пукавлы, а тані сійӧ дзонь часъясӧн пукаліс лӧня, чӧла да мыйкӧ лепитіс пластилинысь, кодлы сетіс дженьыдик ним — лепин.
Радейтліс сійӧ сідзжӧ стрӧитны джоджын кубикъясысь быдсяма керкаяс да башняяс.
И ёна вӧлі сюрлывлӧ сійӧ челядьлы, кодъяс лысьтлісны жугӧдны сылысь стрӧйбасӧ.
Ӧбидаысь гӧрдӧдӧм чужӧма, сійӧ чеччыштліс да аскӧдыс тшӧтшъясӧ сэтшӧма тівкӧдліс, мый мӧдыс заводитліс равзыны став детскӧй сад пасьта.
Но челядь век жӧ радейтлісны Гуляӧс да гажтӧмчылісны, кор сійӧ эз волы детскӧй садйӧ.
— Сійӧ кӧть и тышкасьысь, зато сыкӧд лӧсьыд ворсны, — шулісны детинкаяс. — Сійӧ кужӧ век выльтор думыштны.
Мамыс Гулялӧн сэки уджаліс кинофабрикаын.
И режиссёръяс, Королёвъяс ордӧ волігӧн, Гуля вылӧ видзӧдігӧн, шулісны:
— Вот эськӧ Гулькаӧс миянлы киноӧ!
Налы кажитчис Гулялӧн збой гажалуныс, сылӧн сюсь руд синъясыс да зэв живӧй характерыс.
И ӧтчыд мамыс шуис Гулялы:
— Детскӧй садйӧ талун тэ он мун.
Ми ветлам тэкӧд чериясӧс да лэбачьясӧс видзӧдлыны.
Тайӧ лунас ставыс вӧлі мӧднога, мукӧд дырся дорысь.
Керка дінӧ воис автомобиль.
Гуля пуксис автомобильӧ мамыскӧд орччӧн.
Воисны найӧ кутшӧмкӧ площадка вылӧ, кӧні вӧлі сы мында йӧз, мый оз позь вӧлі весиг подӧн писькӧдчыны.
Быдладорсянь кыліс петукъяслӧн быдсяманога горзӧм, курӧгъяслӧн котсьӧм.
Кӧнкӧ гогзісны дзодзӧгъяс да, быдӧнысь ёнджыка горзыны зільӧмӧн, мыйкӧ зэв ӧдйӧ лопочитісны индюкъяс.
Йӧз костті прӧйдитігӧн мам босьтіс Гуляӧс киӧдыс.
Му вылын и пызан кодьяс вылын сулалісны лэбачьяс тыра да ловъя черияс тыра садокъяс.
Ва пытшкын ньӧжйӧник уялісны унзіль гырысь черияс да вывлань и увлань пелька визлалісны ичӧтик зарни черияс, кодъяслӧн бӧжъясыс вӧліны бордъяс кодьӧсь, прошвияс кодьӧсь, пырыс тыдаланаӧсь.
— Ой, мама, мый нӧ тайӧ? — горӧдіс Гуля. — Вапытшса лэбачьяс!
Но сэки кутшӧмкӧ паськыд пельпома, кучик тужуркаа тӧдтӧм морт матыстчис Гуля дінӧ да, мамыслы юрнас лайкнитӧм мысти, босьтіс Гуляӧс кияс вылас.
— Ме тэныд пырысь-пыр мыйкӧ петкӧдла, шуис сылы сійӧ да кутіс кытчӧкӧ нуны.
Гуля бергӧдчыліс да видзӧдліс мам вылас.
Сійӧ думайтіс, мый мамыс мырддяс сійӧс «ку паськӧма дядь» киысь, но мамыс сӧмын кинас сылы ӧвтыштіс.
— Нинӧм, Гуленька, эн пов.
Гуля эз и думайт повны.
Сӧмын сылы эз вӧв окота пукавны йӧз киын, тӧдтӧм морт ордын.
— Ме ачым муна, — шуис Гуля, — лэдз менӧ.
— Сейчас, сейчас, — шуис дядя, вайис сійӧс стекляннӧй ящик дінӧ да лэдзис му вылӧ.
Сэні, веж сук турун пиын, веглясисны кутшӧмкӧ кузь, кыз гезъяс.
Тайӧ вӧліны ужъяс.
Гуля дыр думайттӧг кватитіс ӧтикӧс на пиысь да кутіс кыскыны.
— Но и смел жӧ тэ нывка! — кыліс Гуля ас весьтсьыс «кучик дядьӧлысь» гӧлӧс.
Куим арӧса Гуля эз чайт, мый тайӧ дядьӧыс вӧлі кинооператор да мый нывкаӧс сэки снимитісны выль кинокартина вылӧ.
Сійӧ воясӧ Трубнӧй площадь вылын быд вежалунӧ тӧргуйтісны быдсяма лэбачнас да звернас.
Лэбачьясӧс, чериясӧс, быдсяма ичӧтик зверьясӧс радейтысьяс тані пыр вермисны бӧрйыны асланыс вкус серти и сьылысь канарейкаӧс, и щеглӧс, и пелыськайӧс, и породистӧй охотничӧй кычанӧс, и черепахаӧс, и весиг заморскӧй попугайӧс.
Кинооператоръяс вайисны Гуляӧс Трубнӧй площадь вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ лунӧ сэні найӧ снимайтісны «Каштанка» картина, Чехов рассказ серти.
Тайӧ картинаас Каштанка пон веськалӧ Трубнӧй базар вылӧ да гырысь йӧз да челядь пӧвстын воштӧ ассьыс кӧзяинсӧ.
Некымын лун мысти Гуля Королёвалы ыстісны кинофабрикасянь сылысь первой нажеткасӧ — кык шайт.
Ӧти шайтсӧ вӧлі видзӧма сійӧ жӧ лунас.
Гортын случайнӧ эз лӧсяв сьӧмыс, да Гулялӧн шайтыс <rus>как раз</rus> ковмис лекарство вылӧ аслыс жӧ Гулялы.
Мӧд шайтсӧ — ыджыд, вылиник, виж рӧмаӧс — Гулялӧн мамыс хранитӧ ӧнӧдз.
Сійӧс дзебӧма коробочкаӧ Гулялӧн кага дырся шабді рӧма шӧвк кодь юрсиыскӧд орччӧн.
СЛӦН ДА ГУЛЯ
Гуляӧс нуӧдісны Зоопаркӧ.
Сійӧ муніс мамыскӧд лыаӧн киськалӧм туй вывті кузь радӧн сулалысь клеткаяс дінті, кӧні вӧліны кыз сюра козёлъяс, межъяс да тошка ӧшъяс.
Джуджыд кӧрт ӧграда дінӧ найӧ сувтісны.
Решетка сайысь Гуля аддзис мыйкӧ зэв ыджыдӧс, клыкъясаӧс, кузь — дзик муӧдзыс — ныраӧс.
— Ой, кутшӧм! — мам дінас жмитчигмоз горӧдіс Гуля. — Мама, мыйла сійӧ татшӧм ыджыд?
— Сэтшӧм быдмӧма.
— А ме сыысь пола?
— Он, он пов.
— А коді сійӧ сэтшӧмыс?
— Слӧн.
Сійӧ бур, и сыысь оз ков повны.
Аслас гортас сійӧ весиг ичӧт челядьӧс няньчитӧ.
— Босьт сійӧс меным нянькаӧ! — шуис Гуля.
— Сійӧс татысь оз лэдзны, — сералігтырйи вочавидзис мам. — Да и местаыс сылы миянын этшакодь.
Та бӧрын Гуля дзонь во казьтыліс ыджыд бур слӧнӧс.
И кор Гуляӧс бара вайӧдісны Зоопаркӧ, сійӧ медвойдӧр нуӧдіс мамсӧ слӧн дінӧ.
Сійӧ матыстчис решетка дорӧ, киас кутіс гӧрд да лӧз рӧма ыджыд мач.
— Бур асыв, слӧн! — вежливӧя здоровайтчис Гуля. — Ме тэнӧ помнита.
А ті менӧ?
Слӧн нинӧм эз вочавидз, но копыртіс ассьыс тӧлка ыджыд юрсӧ.
— Поминтӧ, — шуис Гуля.
Мамыс перйис сумочкасьыс гривенник.
— Гуля, видзӧд, — шуис мамыс, — ме сылы сьӧм шыбита.
Слӧн корсьысьыштіс хоботнас му вывсьыс да лэптіс сьӧмсӧ быттьӧкӧ чуньпомъяс вылын да пуктіс стӧрӧжлы зептас.
А сэсся кватитіс стӧрӧжӧс воротникӧдыс да кыскис ас бӧрсяыс.
Стӧрӧж эз вермы кутчысьны кок йылас да, детинка моз чеччалігтырйи, котӧртіс.
Гуля гораа сераліс.
Сералісны и мукӧд челядь.
— Мама, кытчӧ кыскӧ сійӧс слӧныс? — юаліс Гуля.
— Сійӧ корӧ стӧрӧжлысь мыйкӧ чӧскыдтор.
Мун, шуӧ, вай.
Прӧста али мый сеті тэныд ассьым сьӧмӧс?
Стӧрӧж муніс орчча жырйӧ, кӧні вӧлі слӧнлӧн кладовӧй, а слӧн тэрмасьтӧг, небыда, быттьӧкӧ гынсапӧга, восьлаліс сы бӧрся.
— Мама, слӧныд радейтӧ булка?
Позьӧ сылы шыбитны?
Гуля шыбитіс слӧнлы булка.
Слӧн лэптіс хоботсӧ вывлань, улыс черлыыс сылӧн ӧшӧдчис, да булка веськаліс веськыда вомас.
Но сэки Гулялӧн мачыс уси кисьыс да гӧгыльтчис решетка увті слӧн дінӧ.
— Мачӧй! — горӧдіс Гуля. — Слӧн, вай, пӧжалуйста, мачсӧ!
Слӧн лапнитіс пельяснас, кулакӧ моз топӧдіс мачсӧ хоботнас да видзӧдліс Гуля вылӧ ичӧтик сюсь синнас.
— Но вот, — шуис Гулялӧн мамыс, — сідз ме и тӧді.
Ме тэныд шулі — коль мачтӧ гортӧ!
Но тайӧ минутӧ слӧн лэдзис хоботсьыс мачсӧ да сійӧ быгыльтчис му кузя, инмис решеткаӧ да быгыльтчис бӧр слӧнлы дзик кок улас.
— Энлы, Гуля, — шуис мам, — регыд локтас стӧрӧж да судзӧдас тэнсьыд мачтӧ!
Но Гуля эз нин вӧв сыкӧд орччӧн.
Мамыс ӧдйӧ видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
— Кӧні нӧ сійӧ?
— Кага, кага слоновникас! — горӧдісны сы гӧгӧрын.
Мам видзӧдліс решетка вылӧ.
Сэні, решетка мӧдарладорас, дзик слӧн кок улын сулаліс сылӧн Гуляыс да татшӧм сусед дінын кажитчис ещӧ нин ичӧтджыкӧн.
Слӧн вӧрзис, и став йӧзыс акнитісны.
Ещӧ секунда, и слӧнлӧн паськыд, сьӧкыд кок лапаыс тальччас тайӧ рӧма ёкмыль вылас да лязӧдас сійӧс.
— Стӧрӧж, стӧрӧж! — горӧдісны йӧз.
Но слӧн видзчысьӧмӧн тальччис ӧти кок вывсьыс мӧд вылас да бӧрыньтчис.
Гуля вештіс хоботсӧ кинас да спокойнӧя лэптіс мачсӧ муысь.
— Мый ті ставныд горзанныд? — решетка прутъяс костӧд петігмоз шуис сійӧ. — Мама висьталӧ, мый слӧнъяс пӧ весиг ичӧт челядьӧс няньчитӧны.
Гортӧ Гуля муніс чӧла.
Мамыс сыкӧд эз сёрнит.
Сійӧ, тыдалӧ, ӧнӧдз на эз вермы успокоитчыны Гулялӧн татшӧм проделка бӧрын.
— Мамочка, прӧстит менӧ, пӧжалуйста, — шуис Гуля. — Тэ ӧд ачыд висьтавлін, мый ме сыысь ог пов.
Мыйла нӧ тэ ме вӧсна повзин?
Парк пытшкысь кылісны пароход свисток модаа кутшӧмкӧ аслыс нога шыяс.
— Тайӧ тэнад слӧныд горзӧ, — шуис Гулялы мамыс. — Со кутшӧм лёк сійӧ овлывлӧ, скӧрмӧдан кӧ.
А коді сійӧс скӧрмӧдіс?
Тэ!
Мӧдысь, пӧжалуйста, юасьтӧг эн сюйсьы слӧнъяс дінӧ!
БАРМАЛЕЙ ВОИС!
Уна ӧшиня домса ыджыд, паськыд подъезд дінӧ сувтіс легковӧй автомобиль.
Тайӧ кинофабрика студияӧ вайисны вит арӧса Гуляӧс.
Колян рытнас Гуля мам ордӧ воис сылӧн важ приятельыс, кинофабрикаса режиссёр.
Сійӧ кадӧ фабрикаын снимайтісны «Рязанскӧй бабаяс» нима картина.
— Выручитӧй миянӧс, ен могысь, — шуис сійӧ, — вайӧй миянлы «Рязанскӧй бабаяс» снимайтігкежлӧ ассьыныд Гулятӧ.
И сійӧ висьталіс, мый нывка, коді должен вӧлі снимайтчыны тайӧ картинаас, сэтшӧма повзьӧма югыд лампаясысь, аппаратъясысь, мый дзикӧдз ӧткажитчис снимайтчӧмысь.
— Тіян Гуляыд смел, сійӧ миянӧс оз подведит, — шуис режиссёр.
— Смелнад смел, — шуис мам, — да пола водз на сылы снимайтчынысӧ.
— Нинӧм, ӧтчыдтӧ позьӧ, — успокоитіс сійӧс режиссёр.
И со Гуля пырис кутшӧмкӧ аслыснога жырйӧ, кодлӧн став пытшкӧсыс вӧлі тырӧма рӧмпӧштанъясӧн, джуджыд лампаясӧн да быдсяма гӧгӧрвотӧм кӧлуйӧн.
Режиссёр пуксьӧдіс Гуляӧс аслыс пидзӧс вылас.
— Тэныд колӧ повзьӧдны со тайӧ тётясӧ, — шуис сійӧ да индіс сера платтьӧа да чышъяна мича ыджыд синъяса нывбаба вылӧ. — Сы ордӧ воас скӧр дядя.
Тэ первой сійӧс аддзан, котӧртан тётя дінӧ да горӧдан: «Дядя воис!»
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — шуис Гуля.
И репетиция заводитчис.
Гуляӧс пасьтӧдісны дзоридзьяса кузь сарапанӧн, юрас кӧрталісны неыджыд чышъян.
— Но, мыйӧн абу рязанскӧй баба? — сералігтырйи шуалісны Гуля гӧгӧр чукӧртчӧм актёръяс.
И друг лампаяс зэв югыда ыпнитісны.
Гуля кунис синъяссӧ.
Югыд, пӧсь лампа бияс брызьнитісны сылы веськыда синъясас.
— Мама! — тӧдлытӧгыс горӧдіс Гуля.
Син ёран югӧръяслӧн поток локтіс сы вылӧ быдладорсянь, веськыда сотіс синъяссӧ.
Кытысянькӧ тайӧ югыд поток сайсяньыс сы дінӧдз кыліс режиссёрлӧн тӧдса гӧлӧс:
— Нинӧм, Гуленька, тайӧ лампаясыс сэтшӧмӧсь.
Но, кыдзи тэ тётя Настяӧс повзьӧдан?
Коді сы ордӧ воис?
Гуля неуна думыштіс да, страшнӧй синъяс вӧчӧмӧн, горӧдіс:
— Настя, Настя, пышйы!
Бармалей воис!
Тайӧ вӧлі ставыс, мый колі Гулялы вӧчны тайӧ сценаас.
Сылы позьӧ вӧлі мунны мам дінас, коді виччысис сійӧс мӧд жырйын.
Но сылы окота вӧлі тӧдны, мый лоӧ коньӧр Настякӧд.
Гуля пырис пызан улӧ, видзӧдіс паськыд синмӧн да, Бармалейлы кулаксӧ петкӧдлігтыр, шӧпкӧдіс:
— Мун татысь, йӧй!
Мун татысь!
И кор водзӧ действиелӧн мунӧм серти «кулӧм» Настяӧс кияс вылын пыртісны керкаӧ, Гуля, сы вылӧ видзӧдігӧн, топӧдіс ичӧт кулакъяссӧ чужӧм бердас да гусьӧник бӧрддзис.
Картина эштӧдӧм бӧрын некымын тӧлысь мысти режиссёръяс вайисны Гулялы сылысь портретсӧ медічӧт рязанскӧй баба рольын.
Тайӧ портрет вылас вӧлі гижӧд:
«Талантливейшӧй актрисалы благодарнӧй режиссёръяссянь».
ЛӦЗ ВЕДРА
— Мама, мама, видзӧд!
Лӧз ведраяс! — радысла горзіс Гуля да кыскис мамсӧ витрина дінӧ, кӧні вӧлі выставитӧма чачаяс.
Витрина стеклӧ сайын вӧлі уна быдсяма добраыс — аканьяс, ошпиян, визя гача кӧчьяс, грузовикъяс, паровозъяс, — но Гуля видзӧдіс сӧмын лыаӧн ворсан ведраяс вылӧ.
Найӧс вӧлі краситӧма эмалевӧй лӧз краскаӧн, да быд ведра вылын вӧлі серпасалӧма дзоридзьяслысь букет.
Гуля важӧн нин мечтайтіс татшӧм ведра йылысь.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі кутыштны сійӧс киас, тыртны сійӧс лыаӧн, новлӧдлыштны садйӧд туй кузя!
Унаысь сійӧ корліс мамыслысь ньӧбны сылы татшӧм ведра, и мамыс кӧсйысис, но сӧмын оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, регыд-ӧ сійӧ ньӧбас.
«Ньӧба, кор сьӧм лоӧ», либӧ: «Ньӧба, кор лоан шань нылӧн».
А кор тайӧ лоӧ?
И друг талун Гулялӧн мечта виччысьтӧг збыльмис.
Сійӧ получитіс ведра, а сы дінӧ ещӧ содтӧд сэтшӧм жӧ лӧз совок.
Ведранас гажаа ӧвтчигтырйи Гуля мӧдӧдчис мамыскӧд орччӧн.
— Гуля, мун кыдзи следуйтӧ, — шуис сылы мамыс, — тэ быдӧнӧс тойлалан.
Но Гуля, кажитчӧ, нинӧм эз кыв.
Ведра качайтчис сы киын, и сійӧ унаысь инмыліс ветлысь-мунысьяслы.
Мам скӧрмис.
— Тэ кӧ пырысь-пыр жӧ он дугды, ме босьта тэнсьыд ведратӧ да сета сійӧс мӧд нывкалы!
— Шаньлы? юаліс Гуля.
— Дерт нин тэысь шаньджыклы! — шуис мам.
Гуля видзӧдліс мамыс вылӧ да сэтшӧма ӧвтыштіс ведранас, мый кучкис сійӧн юрас скамейка вылын пукалысь сапӧг весалысьлы.
Мам повзис.
— Прӧститӧй! — горӧдіс сійӧ да кватитіс Гуля киысь ведрасӧ. — Тэ кучкин дядяӧс, дурнӧй нывка!
— Ме тӧдлытӧг, — шуис Гуля.
— Нинӧм, гражданочка! — гажаа нюмъялігтыр шуис сьӧд синма чистильщик. — Свадьбаӧдз бурдас!
— А кор тіян свадьбаныд? — юаліс Гуля.
Но мам эз нин кывзы ни чистильщиклысь, ни Гулялысь.
Решительнӧя, тэрмасигтырйи сійӧ муніс туйвежын сулалысь милиционер дінӧ.
— Тӧварыш милиционер, — шуис сійӧ, — челядь тіян эм?
— Эм, — шуис милиционер.
— Сетӧй тайӧс налы.
И сійӧ мыччис милиционерлы ведрасӧ.
Мӧдыс сэтшӧма чуймис, мый нинӧм эз удит шуны.
Мам ӧдйӧ нуӧдіс ассьыс нывкасӧ, а милиционер сідзи и коли мостовӧй шӧрын сулавны, киас лӧз ведраӧн.
Гуля муніс чӧла, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Садйын сійӧ пуксис скамья вылӧ.
Свежӧй виж лыа чукӧр дорын ворсісны челядь.
Нёль ичӧтик ведра сулалісны туй вылын.
Кутшӧмкӧ нывка ичӧт зырйӧн тэчис сэтчӧ лыа, а мукӧд челядьыс пырысь-пыр жӧ сійӧс кисьталісны бӧр.
Вӧлі зэв гажа.
Но Гуля налань весиг эз видзӧдлы.
Мам гусьӧник видзӧдіс сы бӧрся.
Сійӧ виччысис, мый нывка бӧрддзас.
Но Гуля эз бӧрддзы.
Кор воисны гортас, сійӧ спокойнӧ висьталіс батьыслы, коді пукаліс диван вылын да лыддис газет.
— Папа, тӧдан-ӧ, ми козьналім милиционерлы ведра.
— Кутшӧм ведра? — чуймис бать. — Кутшӧм милиционерлы?
Гуля нюммуніс.
— Ворсан ведра — настоящӧй милиционерлы.
А кор Гуля петіс жырйысь, мам висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс.
— Ме ачым тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы, кор накажитӧм могысь мырдди сылысь чачасӧ.
Сійӧ ӧд сэтшӧма мечтайтіс ведра йылысь!
А сійӧ весиг нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый сылы жаль да ӧбиднӧ.
Некымын лун мысти, батьыслы пидзӧс вылас пуксигмоз, Гуля бара висьталіс:
— Тӧдан, ми ӧшинь пыр шыбитім менсьым аканьӧс, Наташаӧс.
— Кодъяс нӧ «миыс»?
— Ми мамакӧд.
И ладнӧ, мый шыбитім: аканьыс вӧлі лёк.
Пафнутий Иванович ёна бурджык.
Визя, чангыль ныра клоунӧс, Пафнутий Ивановичӧс коркӧ батьыс вайис сылы театрысь, кӧні сійӧ уджаліс.
Гуля кӧсйӧ нин вӧлі лэччыны джоджӧ.
Но батьыс сійӧс кутіс:
— Энлы, тэ меным висьтав: кыдзи нӧ тайӧ лои, мый аканьӧс шыбитінныд ӧшинь пыр?
Гуля видзӧдліс кытчӧкӧ бокӧ.
— А сідзи и лои, — шуис сійӧ. — Ми аканькӧд пукалім ӧшинь вылын, а мама миянлы эз тшӧкты пукавны сэні.
Мама шуӧ: «Ӧшинь вылын оз позь пукавны — усянныд!»
А ми эгӧ лэччӧй...
— Но и мый нӧ?
— Мый нӧ...
Мама менӧ лэдзис джоджӧ, а сійӧс шыбитіс ывлаӧ.
— И тэныд ньӧти абу жаль?
— Неуна жаль, — шуис сійӧ да зумыштчӧмӧн котӧртіс аслас жырйӧ.
ИСПАНИЯӦ ПЫШЙӦМ
Прӧйдитіс ещӧ кык во.
Матысмӧ вӧлі Октябрся революциялӧн годовщина.
Керкаын неважӧн помасис ремонт.
Кыліс свежӧй клеевӧй краска дук.
Жыръясын вӧлі чӧв-лӧнь.
Но со передньӧйын кыліс звонок.
Ӧти, мӧд, коймӧд...
— Кыла, кыла!
Наказание, а абу кага! — броткис стрӧг нывбаба, Настасья Петровна, да муніс восьтыны ӧдзӧс.
Котӧрӧн передньӧйӧ пырис Гуля, моздортырыс сылӧн ньӧбӧмторъяс.
— Видзӧдлы, кутшӧм картинкаяс ньӧбис меным мама праздник кежлӧ! — шуис сійӧ. — Броненосеч «Потёмкин», крейсер «Аврора»!
Синъясыс сылӧн югъялісны радысла.
Но Настасья Петровна весиг эз видзӧдлы Гуля покупкаяс вылӧ да петіс кухняӧ.
Гуля котӧртіс аслас жырйӧ да ас бӧрсяыс топыда пӧдлаліс ӧдзӧс.
Сэні сійӧ пыр жӧ босьтчис удж бердӧ.
Стен вылын краска вӧлі свежӧй, да бумага кокниа сы бердӧ клеитчис.
Керка пытшкын лои вӧвлытӧм лӧнь.
Настасья Петровна кутіс беспокоитчыны — эз-ӧ нин мыйкӧ вӧч тайӧ нывкаыс?
Восьтіс жыр ӧдзӧс да сӧмын кияссӧ паськӧдіс.
Дзик выль краситӧм стенъяс вӧлі клеиталӧма картинкаясӧн.
Гулялӧн платтьӧыс, чулкиыс и нырыс вӧлі лӧз краскаӧсь.
— Безобразие! — горӧдіс Настасья Петровна. — Став стенъяссӧ тшыкӧдӧмыд!
— Кыдзи верманныд ті тадзи шуны? — возмутитчис Гуля.
— Ӧд тайӧ броненосеч «Потёмкин»!
Крейсер «Аврора»!
Кыдзи ті тайӧс он гӧгӧрвоӧй!
Но Настасья Петровна эз кӧсйы кывзыны Гулялысь некутшӧм висьтавлӧм да ӧдйӧ кутіс кулявны стенысь картинкаяс.
Гуля кыкнан кинас кутчысис сылы платтьӧас.
Сійӧ бӧрдіс, горзіс, зымӧдіс кокъяснас, но весьшӧрӧ.
Регыд ставыс вӧлі помалӧма.
Настасья Петровна пинясигтырйи муніс рынок вылӧ, а Гуля бӧрдігтырйи шыбитчис крӧвать вылӧ.
Краскаӧн мавтчӧм банбокъяс кузяыс сылӧн визувтіс синва да ещӧ ёнджыка мавтіс чужӧмсӧ.
«Мый вӧчны? — думайтіс Гуля. — Мам лунтыр удж вылын, а Настасья Петровнакӧд овны водзӧ ӧтлаын дзик он вермы!
Кӧть эськӧ медым деревняӧ муніс сійӧ.
Но оз, оз мун, ӧні сійӧ нарошнӧ оз мун.
Вот босьта, — решитіс Гуля, — да ачым гортысь пышъя.
Нарошнӧ, сылы лёк вылӧ».
Но кытчӧ мунны?
Дачаӧ?
Сэні кӧдзыд.
Ӧшиньяс тувъялӧма пӧвъясӧн.
Чердакын шутьлялӧ тӧв.
Ог, мунны кӧ, то кутшӧмкӧ шоныд канмуясӧ.
Например, Испанияӧ.
Эм сэтшӧм канму (киноын петкӧдлісны).
Но, дерт, Испанияӧ!
Сӧмын колӧ кодлыськӧ юавны ывлаын, кӧні Испанияыс.
Гуля чеччис, кичышкӧдӧн чышкис синваӧсь чужӧмсӧ да заводитіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Медвойдӧр сійӧ босьтіс этажерка вылысь медся радейтана книжкаяссӧ — «Ичӧт пиян садокын» да «Аладдинлӧн лампа».
Сэсся думыштіс да мам пызан ящикысь босьтіс некымын эзысь гривенник да ыргӧн сьӧм.
Та бӧрын восьтіс бельевӧй шкап да ӧкуратнӧя тэчӧм бельё чукӧрысь кыскис простыня.
«Тайӧ лоас менам палатка, — решитіс Гуля. — Ӧд меным ковмас вой узьны веськыда полеын либӧ вӧрын».
Сійӧ сюйис прӧстынясӧ ичӧтик чемоданӧ.
Выліас пуктіс книжкаяс да ассьыс важ другсӧ, Пафнутий Ивановичӧс.
Став посни сьӧм, мый сюри пызанысь, пуктіс водздӧра зептас.
«Пальто колӧ жӧ босьтны, — думыштіс Туля. — И зонтик.
А то Испанияад друг ещӧ зэрмас».
Сійӧ перйис шкапысь ассьыс дор гӧгӧрыс прӧшвиӧн вурӧм розовӧй ичӧтик зонтиксӧ.
И, увереннӧй сыын, мый сылӧн лои ставыс, мый вермас ковмыны олӧмын, Гуля пасьтасис, босьтіс киас ичӧтик чемодан, зонтик да мӧдӧдчис кузь туйӧ.
Ывлаын сійӧ прӧщайтчис став тӧдса челядькӧд.
Кор Настасья Петровна воис гортас, тӧдса челядь спокойнӧя сылы висьталісны:
— А тіян Гуляыд Испанияӧ муніс.
Настасья Петровна уськӧдчис корсьны Гуляӧс да час кык мысти аддзис сійӧс вокзал вылысь — нывка пукаліс скамья вылын, виччысис дачнӧй поездлысь мунӧм.
Муртса сійӧ кыскис пышъялысьӧс гортӧ.
Гуля пыксис да бӧрдіс.
Суседъяс звӧнитісны мамыслы удж вылӧ.
Кор сійӧ пырис жырйӧ, Гуля бӧрдігтырйи шыбитчис сылы воча.
— Ме ог вермы сэсся тадзи овны! — шуис сійӧ.
Мам пуксис диван вылӧ да босьтіс нывкаӧс ас дінас...
— Но, вай, висьтав, мый лои.
Бара Настасья Петровнакӧд эн ладмы?
Синва пӧдтіс Гуляӧс.
— Нинӧм сійӧ оз гӧгӧрво! — ӧдва вермис шуны Гуля да ещӧ ёнджыка бӧрддзис. — Тэ да папа лунтыр абу гортынӧсь, а сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво.
Ме сэтшӧм мичаа клеиталі стенӧ тэнсьыд картинкаястӧ, чайті — сійӧ рад лоӧ, а сійӧ шуӧ: «Стенъяс тшыкӧдін», да ставсӧ чашйис, пуртӧн вуштіс.
Сетӧ менӧ школаӧ!
— Ладнӧ, Гуленька, ми мыйкӧ думыштам.
Сӧмын юасьтӧг Испанияӧ мӧдысь эн пышйы.
Мам водтӧдіс нывкаӧс диван вылӧ да шебраліс сійӧс.
Гуля ланьтіс да унмовсис.
А мам, сылысь юрсӧ мольӧдігтыр, дыр на пукаліс сы дінын.
Гулялӧн небыд шабді кодь кудрияс костас затылок вылас неуна тӧдчисны пемыд каштан рӧма юрсияс.
«Быдмӧ менам нывка, — думайтіс мам, — со и юрсиыс кутіс пемдыны.
Кыдзи бара артмас сылӧн олӧмыс?..»
«АДАМ»
Гулялы вӧлі сизимӧд арӧс.
Сійӧ важӧн нин кужис лыддьысьны — ӧдвакӧ эз вит арӧссянь, — но школаӧ сетны сійӧс вӧлі водз на.
Тӧдсаяс сӧветуйтісны мамлы сетны сійӧ группаӧ, кодӧн руководитіс пӧрысь велӧдысь-француженка: нывка кутас гуляйтны да ворсны мукӧд челядькӧд ӧтлаын да и французскӧй кывйӧ ещӧ велалас.
И со Гуля первойысь воис велӧдысь ордӧ.
Вушйӧм, важ мебельяса да стенъяс вылын зэв уна фотографическӧй карточкаяса жырйын Гуля кындзи вӧліны ещӧ кыкӧн: кудриа кузь юрсиа, нывка кодь зонка Лёлик да шырӧм юра зон кодь нывка Шура.
Челядь пуксисны ляпкыдик пызан сайӧ, а старушка-велӧдысь босьтіс турунвиж рӧма рузумысь вӧчӧм кӧчӧс да кутіс сьывны гӧгӧрвотӧм сьыланкыв.
Кӧч сы киын кутіс йӧктыны пызан вылын кутшӧмкӧ тешкодь танец.
Сылӧн чеччалісны пельясыс да бовъялісны кокъясыс, челядь сералісны да велӧдысь бӧрся шуалісны песнялысь гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ.
Гуля ставныс вылӧ видзӧдіс чӧла, букышӧн.
Но со сійӧ решитіс мыйкӧ юавны.
— Адам, — шуис сійӧ, — мыйла...
— Мый тэ шуин?
Выльпӧв шу, — чуймис француженка.
— Адам, — бара шуис Гуля.
— Абу «адам», а колӧ шуны «мадам».
— Мадам, — выль пӧв шуис Гуля, — роч кылыс ӧмӧй сэтшӧм лёк, мый колӧ ещӧ велӧдны французскӧйӧс?
Сылы тайӧ кажитчис шензянаӧн.
Мыйла колӧ сьывны гӧгӧрвотӧм кыв вылын сьыланкывъяс, кор свет вылын эм сэтшӧм бур, сэтшӧм гӧгӧрвоана роч кыв?
Да сыкӧд тшӧтш, мыйла колӧ йӧктӧдны тайӧ турунвиж рӧма кӧчсӧ?
Гортас Гулялӧн вӧлі жӧ кӧч, сӧмын эз турунвиж рӧма, а кельыдлӧз, но во куим нин сійӧ куйліс мукӧд важ чачаяскӧд ящикын.
Гулялы колӧ регыд пырны школаӧ, а сійӧс, ичӧтӧс моз, ворсӧдӧны.
Старушка эз тӧд, мый вочавидзны Гулялы.
Сійӧ думайтыштіс неуна да тшӧктіс челядьлы устроитны хоровод.
Мадам босьтіс киясӧдныс Лёликӧс да Шураӧс, а Шура мыччис кисӧ Гулялы.
Но Гуля эз босьт сылысь кисӧ да пуксис улӧс вылӧ.
— Ме ог радейт танцуйтны асывводзын, — шуис сійӧ. — Ме асывводзын радейта лыддьысьны.
Француженка дӧзмӧмпырысь лайкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Тэ кывзысьтӧм нывка.
Но, ладнӧ, ми кутам лыддьысьны.
Но вӧлӧмкӧ, мый тайӧ группаын лыддьысьӧны оз жӧ роч кыв вылын, а французскӧй вылын
и лыддьӧны оз мойдъяс, а сӧмын на азбука.
Мадам сеталіс челядьлы картинкаяс на вылӧ серпасалӧм шыпасъясӧн: а, бе, се, де...
Уджыс эз вӧв сьӧкыд.
Гуля ӧдйӧ запомнитіс став шыпасъяссӧ.
Эз прӧйдит и тӧлысь, кыдзи сійӧ велаліс нин прамӧй ӧдйӧ лыддьысьны французскӧй кыв вылын.
Прогулкаяс дырйи садйын ассьыс «адамсӧ» сійӧ пыр тэрмӧдліс гортӧ:
— Мунамӧй, неуна ещӧ лыддям тіянлысь французскӧй книжкатӧ.
А тӧв помасигкежлӧ сійӧ велаліс не сӧмын лыддьысьны, но и гижны.
Кор урокъяс вылын сійӧ вывті нин мӧдліс балуйтны. мадам пенснэасьліс да шуліс:
— Ланьтӧй!
Ӧні ми кутам гижны диктант.
Но Гуля и тайӧ уроксӧ пӧртліс ворсӧмӧ.
— Потанын куйлӧ кага, — рӧвнӧй гӧлӧсӧн диктуйтіс мадам французскӧй фразаяс. — Пу вылын пукалӧ лэбач.
Бабушка кыӧ чулки.
Дедушка куритӧ каллян.
А тетрадьӧ Гуля гижис:
«Потанын куйлӧ бабушка.
Кага куритӧ каллян.
Лэбач кыӧ чулки.
Пу вылын пукалӧ дедушка».
И, серамсӧ кутны зілигтыр, зэв серьёзнӧй видӧн сетіс тетрадьсӧ аслас «адамлы».
Француженка лӧсьӧдіс ныр вывсьыс пенснэсӧ да гораа заводитіс лыддьыны Гулялысь каракуляяссӧ.
— Мый тайӧ? — дӧзмӧмӧн шуис сійӧ.
Лэбач кыӧ чулки?
Кага куритӧ каллян?
Нинӧм ог гӧгӧрво!
Гуля сераліс мыйвынсьыс, а сыкӧд тшӧтш — Лёлик да Шура.
Бур старушка прӧщайтліс Гулялы тайӧ балуйтчӧмсӧ.
Сійӧ лыддис, мый ворсігӧн, французскӧй кывъяс ас ногыс местаясӧн вежлаліг, Гуля ӧдйӧджык кутас помнитны найӧс.
Сійӧ сӧмын следитіс сы бӧрся, медым быд кыв вӧлі гижӧма правильнӧ, ӧшибкаястӧг.
Тадзи гажаа да мирнӧя мунісны занятиеяс.
И группаын некод эз чайт, кутшӧм выльтор Гуля лӧсьӧдчӧ вӧчны.
Ӧтчыд, кор шоныд тувсов лунӧ став группа гуляйтіс улича кузя, Гуля друг сувтіс куим судта каменнӧй керка подъезд дорӧ.
— Мадам, — шуис сійӧ, — пӧжалуйста, виччысьыштӧй менӧ тані, ме пырысь-пыр локта бӧр.
Восьтіс сьӧкыд ӧдзӧс и пырис сэтчӧ.
— Мадам, а тайӧ ӧд школа! — шуис Шура. — Аддзан гижӧма?
И сійӧ индіс ӧдзӧсӧ тувъялӧм вывеска вылӧ.
— Сулалӧй тані кыкнанныд, — шуис француженка. — Ме ветла видзӧдла.
Лёлик да Шура колины ӧтнаныс.
Найӧ кутчысисны ки-ки воча да жмитчисны керка стен бердӧ, медым не сюрны машина улӧ.
Первойӧн воис Гуля.
— А кӧні адам? — юаліс сійӧ. — Мадам, колӧ шуны?
— Муніс тэнӧ корсьны, — ӧттшӧтш вочавидзисны Лёлик да Шура. — А тэ кӧні вӧлін?
— Бӧрын висьтала!
Тайӧ кадӧ школа ӧдзӧсысь котӧрӧн петіс ёна дӧзмӧм мадам.
— Лёк нывка! — кутіс пинявны сійӧ Гуляӧс. — Кӧні ветлӧдлін?
Волнуйтчигас сійӧ пыркадся дорысь ещӧ на омӧльджыка сёрнитіс рочӧн.
Гуля неуна чӧв олыштіс, а сэсся верстьӧ морт моз серьёзнӧя шуис:
— Мадам, прӧститӧй.
Ме школаӧ велӧдчыны пыри.
Первой классӧ.
Аски ковмас метрика нуны.
Мадам сӧмын кияссӧ паськӧдліс.
Мӧд лунас Гулялӧн мамыс нуис школаӧ документъяс.
Тадзикӧн Гуля ачыс асьсӧ сетіс школаӧ.
ПЕРВОКЛАССНИЦА
Первой классын Гуля тушанас вӧлі быдӧнысь ыджыд, арлыднас кӧть и вӧлі ставсьыс томджык.
Первой кадӧ сылы эз вӧв кокни.
Кутшӧмкӧ вильыш детинкалы кажитчис сылӧн кудриа юрсиыс.
Сійӧ тӧдлытӧг матыстчывліс сы дінӧ бӧрсяньыс, сюйліс юрси пытшкас чуньсӧ да дернитліс.
Вӧлі дойдӧ и ӧбиднӧ.
Та йылысь Гуля висьталіс гортас, но мамыс сылӧн норасьӧм вылӧ спокойнӧя шуис:
— Ачыд нин ладмӧдчы накӧд.
Он вермы ладмӧдчыны, водзӧс косӧд.
А велӧдысьлы эн норась.
И водзӧ Гуля эз нин кут сетны асьсӧ ӧбидитны.
Школаын сылы ёна кажитчис.
Партаын сылӧн вӧлі дзонь хозяйство.
Ӧти пельӧсын куйлісны выль книжкаяс да тетрадьяс, мӧдын сулаліс лакируйтӧм пенал, а пеналас мыйыс сӧмын эз вӧв!
И карандашъяс, и югъялысь перӧяс, и резинкаяс.
Ӧтчыд Гуля сьӧрас вайис классӧ ичӧтик шерстянӧй обезьянаӧс да кутіс сылы небӧгъясысь да пеналысь вӧчны поз.
Сійӧ эз и казявлы, кыдзи классӧ пырис велӧдысь.
Заводитчис урок.
Велӧдысь мыйкӧ дыр гораа лыддис, но Гуля нинӧм эз кывлы.
— А ӧні тайӧ рассказсӧ миянлы лыддяс Гуля Королёва, — друг шуис велӧдысь.
— Кутшӧм рассказ? — сувтіс да юаліс Гуля.
— Сійӧс, кодӧс ме ӧні тіянлы лыдди.
— Ме нинӧм эг кывлы, — шуис Гуля да лэдзис юрсӧ.
— Яндысь, Королёва, — шуис велӧдысь. — Тэ невнимательнӧй, и таысь ме тэныд пукта «плохо».
Регыд кинофабрикаса ӧти жырйын, кӧні уджаліс Гулялӧн мамыс, звӧнитіс телефон.
— Корӧ менсьым мамӧс!
Королёва ёртӧс! — кыліс телефон трубкаын волнуйтчан гӧлӧс. — Мама, тайӧ тэ?
Мама, менам омӧль.
Мам тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс телефоннӧй трубкасӧ.
— Гуленька, мый тэкӧд?
Пырысь-пыр мун школьнӧй врач дінӧ.
Ме тэла локта школаӧ.
— Ме абу школаын, — кыліс трубкаын. — Ме гортын нин.
— Но и бур, мый гортын.
Ӧдйӧ вод вольпасьӧ.
Мый тэнад висьӧ?
— Мама, тэ он гӧгӧрво, — шуис Гуля. — Абу меным омӧль, а менам омӧль отметка «плохо».
— Кыдзи плохо?
Висьтав тӧлкӧн.
Кыті тэнад висьӧ?
Юрыд?
Горшыд?
— Да мый тэ, мама!
Ме жӧ висьтала, меным абу плохо.
Меным роч устнӧйысь пуктісны «плохо»!
Мам кокньыдпырысь ышловзис.
— Сідз эськӧ медым и висьталін.
Тайӧ ещӧ нинӧм на, сӧмын кӧ роч устнӧйысь.
— Да, нинӧм!
Тэныд век нинӧм, — ӧбидитчис Гуля. — А меным тайӧ «плохосьыс» зэв сьӧкыд!
Мӧдысь, кор Гуля збыльысь висьмис, мамыс эз верит сылы.
— Кутшӧм предметысь «плохо», — юаліс сійӧ: — устнӧйысь али письменнӧйысь?
— Горшӧй висьӧ! — ӧдва вермис шуны Гуля. — И шогӧдӧ мыйкӧ...
Кор мам воис гортас, Гуля куйліс нин крӧватьын, ставнас сотчӧ — гӧрд.
Доктор видзӧдліс сійӧс да шуис сӧмын ӧти кыв, кодысь сэтшӧма полӧ быд мам:
— Скарлатина.
БОЛЬНИЦАЫН
Ыджыд садйын улыс судтаса ӧшинь водзын сулаліс Гулялӧн мамыс.
Шога видзӧдіс сійӧ кузь дӧрӧма да халата, шырӧм юра жебиник нывка вылӧ, коді ӧні, висьӧм бӧрас, дзик эз вӧв важ гажа Туля кодь.
Топыда пӧдлалӧм ӧшинь сайысь Гулялӧн гӧлӧсыс эз кыв.
Но чужӧмыс Гулялӧн петкӧдліс сылысь шогсьӧмсӧ.
Ӧшинь дор вылын сійӧ мыйкӧ ӧдйӧ гижис ыджыд бумага лист вылӧ да сэсся петкӧдліс ӧшинь пыр ассьыс каракуляяссӧ мамыслы.
Кыдзсюрӧ вӧлі гижӧма:
«Мама, босьт менӧ татысь!
Менам став куӧй кульсис.
Ме сэсся ог вермы овны тані!»
Мам вочавидзис сылы блокнот листъяс вылӧ гижӧмӧн:
«Гуленька, терпит ещӧ неуна.
Регыд ме босьта тэнӧ гортӧ.
Гортын тэнӧ виччысьӧны зэв бур козинъяс».
Вомдоръясыс да тшӧкаыс Гулялӧн дрӧжжитісны, но сійӧ кутчысис да эз бӧрддзы, кӧть эськӧ сылы вӧлі сӧмын на кӧкъямыс арӧс.
Мам мунӧм бӧрын Гуля мӧдӧдчис кухняӧ, медым тӧдмавны, мый лӧсьӧдӧма талун ужин кежлӧ.
Тайӧ вӧлі зэв интереснӧ — куимысь луннас котӧртлыны кухняӧ, а сэсся ветлыны аслас отделениеын быд палатаӧ да висьтавлыны вольпасьын куйлысь челядьлы, мый лоӧ завтрак кежлӧ, ӧбед либӧ ужин кежлӧ.
— Макароннӧй запеканка да кисель! — торжественнӧя юӧртӧ Гуля.
Но, вӧлӧмкӧ, орчча палатаысь кутшӧмкӧ кузь тушаа бритӧм юра нывка удитӧма нин Гуляысь водзджык котӧртлыны кухняӧ, да тайӧ юӧрыс некодлы нин эз вӧв выльторйӧн да интереснӧйӧн.
Гуля пуксис крӧвать вылӧ да ышловзис.
Ужинӧдз коли ещӧ дзонь час.
Сійӧ шӧпкӧдӧмӧн кутіс декламируйтны аслас радейтана поэт Некрасовлысь кывбуръяс.
И друг, аслыс тӧдлытӧг, сылӧн юрас кутісны тэчсьыны кутшӧмкӧ выль, кывлытӧм кывъяс да строчкаяс, гортас кольӧм, ичӧтик рыжӧй кычи Петька йылысь:
<rus>Что ты, родименький,</rus>
<rus>Что ты, собачечка,</rus>
<rus>Что ты сидишь там в углу?</rus>
<rus>Скучно собачечке,</rus>
<rus>Скучно родименькой</rus>
<rus>Тихо сидеть там в углу.</rus>
<rus>Ну, подойди, я тебя приласкаю.</rus>
<rus>Хлебушка нету в дому.</rus>
<rus>Вот засыпает мой рыженький, маленький</rus>
<rus>В тихом своём уголку</rus>.
«Кыдзи тайӧ менам артмис? — думыштіс Гуля. — Тайӧ нин абу сэтшӧм йӧй руа кывбуръяс, кыдзи воддзаяс, Африка йылысь».
И сылы тӧдвылас уси сылӧн первой кывбурыс, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс, кор сылы вӧлі нёль арӧс:
<rus>Птицы скоро улетают</rus>
<rus>Стаями домой,</rus>
<rus>Африка для них душиста,</rus>
<rus>Африка им край родной.</rus>
«Петька йылысь кывбур ковмас гижны», — решитіс Гуля.
Сійӧ босьтіс карандаш, бумага тор да гырысь шыпасъясӧн гижис:
ПЕТЬКА ЙЫЛЫСЬ СТИХ
И друг сылӧн кутіс унмыс локны.
Синъяс кутісны куньсьыны, юр лои сьӧкыд, и Гуля кымыньӧн уси пӧдушка вылас.
Кор вайисны ужин, миска тыр пӧсь макарон, Гуля узис нин крепыд унмӧн.
ДРУГЪЯС ДА ВРАГЪЯС
Кор Гуля воис больницаысь, гортсьыс аддзис дзонь библиотечка.
Полочка вылын сулалісны дзик выль книжкаяс, кодъяс вӧліны ульӧсь на типографскӧй краска вӧсна.
Медся ёна Гулялы сьӧлӧм вылас воисны путешествиеяс йылысь книжкаяс.
«Вот эськӧ ӧдйӧджык быдмыны, — думайтіс Гуля, — да аслым лоны путешественницаӧн!»
И друг виччысьтӧг Гулялӧн мечта исполнитчис.
Мамыскӧд ӧтлаын Гуля муніс ылӧ-ылӧ, Арменияӧ.
Мамлы тайӧ вӧлі служебнӧй командировка, а Гулялы — медся гажа поездкаяс пиысь ӧти.
Дворас тайӧ керкаыслӧн, кытчӧ найӧ сувтісны, кыліс чад дук ичӧтик очагсянь, кодӧс вӧлі тэчӧм изйысь дзик ӧдзӧсыслы паныд.
Очаг водзын лажыньтчӧмӧн пукаліс зэлыда кыӧм сьӧд кӧсаяса нывка.
Нывка мыйкӧ гудраліс ыджыд паньӧн ыргӧн тазйын.
Тазйысь кайис юмов ма дук, и ма дукыс кыліс весиг ывлаын.
Кадыс вӧлі аръявыв нин.
Шонді эз нин сот гожӧмын моз, а шонтіс спокойнӧя да видзчысьӧмӧн.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс Гуля нывкалысь.
Нывка лӧсьӧдыштіс кыкнан ичӧтик кӧсасӧ да кутіс видлавны ассьыс паньсӧ, быттьӧкӧ первойысь сійӧс аддзис.
— Гаянэ, — ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ.
— Тэ велӧдчан школаын? — юаліс Гуля.
— Велӧдча, дерт, — нюркйӧдлыштӧмӧн шуис Гаянэ.
— И тэ ассьыд школатӧ радейтан?
— Радейта, дерт.
— А пӧдругаяс тэнад эмӧсь?
— Эмӧсь, дерт.
— А мекӧд дружитны кӧсъян?
— Кӧсъя, дерт, — нюммуніс Гаянэ.
— А кӧні тэнад школаыд, матын?
— Абу зэв матын, — вочавидзис Гаянэ, — ылынкодь.
Гуля пуксис Гаянэкӧд орччӧн пос вылӧ.
Нывка вочасӧн лои сёрниаджык, и Гуля тӧдмаліс сысянь, мый лымъя кык гӧраыс, кодъяс кыптӧмаӧсь кымӧръяс сайӧдз, шусьӧны Араратӧн, да мый армяна важног шуӧны найӧс Сис да Масис — Ичӧт Арарат да Ыджыд Арарат.
А Гуля висьтавліс Гаянэлы, мый сійӧ мамыскӧд поезд вылын прӧйдитіс кутшӧмкӧ гӧраяс пыр да мый, кор найӧ водз асылын петісны Алагёз станция вылӧ, вӧлі зэв кӧдзыд.
— Гӧраяс вылын век сідзи овлывлӧ, — шуис Гаянэ. — Со Алагёз гӧра, — и сійӧ индіс кинас гӧра вылӧ, коді сулаліс дзик паныдӧн Араратлы. — Менам ыджыдджык вок Каро дзик выліӧдзыс кайліс.
— А ӧні кӧні сійӧ? — юаліс Гуля.
— А со, — индіс Гаянэ меховӧй шапкаа детинка вылӧ.
Детинка пукаліс изйысь тэчӧм ӧграда вылын да ки увтіыс видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
— Тайӧ видзӧдӧ сійӧ, медым боковӧй детинкаяс миянлысь грушаяс да айва эз гусявлыны, — гӧгӧрвоӧдіс Гаянэ.
— Жаль, мый менам ыджыдджык вок Эрик абу тані, — ышловзис Гуля. — Эрик эськӧ налы петкӧдліс!
Гуля шуис тайӧс думайттӧг да шензис аслас кывъяс вылӧ.
Эрик эз вӧв сылы вокӧн, сійӧ вӧлі дзоля дырсянь ёртӧн, но тайӧ минутӧ Гулялы лои завидь, мый Гаянэлӧн эм вок, и выдумайтіс ыджыдджык вокӧс аслыс.
Эриклӧн да Гулялӧн дружба заводитчис сэки на, кор налы кыкнанныслы вӧлі куим арӧс.
Колӧ шуны, мый сійӧ кадъясӧ Гуля эз гежӧда ӧбидитлы Эрикӧс.
Ӧтчыд сійӧ нуис гортас Эриклысь еджыд плюшевӧй слӧнсӧ да дыр эз кӧсйы сыкӧд янсӧдчыны.
Сійӧ шуаліс:
— Слӧн меным ачыс висьталіс — сійӧ оз кӧсйы овны Эрик ордын, сійӧ кӧсйӧ овны ме ордын.
Эрик дыр да терпитӧмӧн виччысис, кор слӧнлы окота лоас бӧр локны аслас настоящӧй кӧзяин ордӧ.
Но частӧджык лолі, мый Гуля сетавліс ассьыс чачаяс Эриклы.
Сійӧ козьналіс сылы весиг ассьыс радейтана клоунсӧ Пафнутий Ивановичӧс.
Сэсся найӧ Эриккӧд пырисны разнӧй школаясӧ да аддзысьлыны кутісны гежӧдджыка.
Но век жӧ найӧ пыр олісны ӧти карын.
А ӧні Эрик Еревансянь вӧлі сюрсъяс верст сайын — Мӧскуаын.
— А сійӧ ыджыд, тэнад вокыд? — юаліс Гаянэ.
— Ыджыд, — шуис Гуля, — весиг тэнад Кароысь, гашкӧ, ыджыдджык.
И Гуля видзӧдліс сылань, кӧні вӧлі меховӧй шапкаа детинка.
Детинка кодлыкӧ, ӧграда сайын сулалысьлы, петкӧдліс кулаксӧ да мыйкӧ скӧра горзіс аслас кыв вылын.
Друг ӧграда сайсянь кодъяскӧ кутісны шыблавны сылы сёй ёкмыльясӧн.
Гуля чеччыштіс места вывсьыс да котӧртіс ӧградалань.
Сійӧ зэв ӧдйӧ кайис да горӧдіс:
— Эй ті, детинкаяс!
Пырысь-пыр жӧ кӧ ті онӧ дугдӧй, ме чукӧста ыджыдджык вокӧс Эрикӧс.
Сылӧн эм настоящӧй охотничӧй ружьё!
Неприятельяс чуймӧмӧн видзӧдісны тӧдтӧм нывка вылӧ, коді ньӧти эз вӧв чӧв да полысь сійӧ нывкаяс кодь, кодъясӧс найӧ велалӧмаӧсь аддзывны асланыс карса уличаяс вылын.
На пиысь ӧти, медся смуглӧй да крепыдыс, видзӧдіс Гуля вылӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн да синсӧ лапнитлытӧг.
— Сулав, сулав! — шуис Гуля. — Тэ меным сюрлан на!
Гӧгӧрвоис-ӧ сылысь кывъяссӧ детинка, шуны сьӧкыд, но сӧмын сійӧ крута бергӧдчис да котӧртіс.
Сы бӧрся уськӧдчисны котӧртны и мукӧдъяс.
— Ӧні найӧ мӧдар помсянь локтасны, — шуис Каро, — ме нин найӧс тӧда!
— А тэ эн зевайт.
Котӧрт налы воча! — прикажитіс Гуля. — Да, ковмас кӧ, горзы: «Эрик!»
Каро исковтіс ӧграда вывсянь да мыйвынысь котӧртіс дворлӧн мӧдар помӧ.
Регыд сэсянь кыліс горзӧм:
— Эрик!
Татчӧ!
Э-рик!
Гуля уськӧдчис отсӧг вылӧ.
— Эрик локтӧ! — горӧдіс сійӧ котӧртігмозыс. — Ружьё зарядитӧ!
Каро сулаліс ньывкӧс керка вевт вылын.
Сійӧ зэв радпырысь ӧвтчис кияснас:
— Пышйӧны!
— Ага! — горӧдіс Гуля. — Повзисны!
Каро исковтіс му вылӧ.
— А тэнад збыль эм Эрик вок? — юаліс сійӧ.
Гуля ӧвтыштіс юрнас:
— Двоюроднӧй...
— А ӧні кӧні сійӧ?
Гортад пукалӧ?
— Гортын...
Мӧскуаын.
Каролӧн сьӧд синкымъясыс лыбисны вылӧ.
Но друг сійӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис да кутіс серавны:
— Но и сюсь!
Вокыс Мӧскуаын, а сійӧ вокнас став Еревансӧ повзьӧдлӧ.
— Кӧсъян мекӧд дружитны? — юаліс Гуля.
Каро тувччис ӧти кок йывсьыс мӧд вылас да нюммуніс:
— Менам Гаянэ чой эм.
Ереванын, а абу Мӧскуаын.
Сыкӧд дружитны позяс.
— А тэкӧд оз позь?
Каро смутитчис.
— Мыйла оз позь?
Быдтор позьӧ.
И тайӧ лунсянь Гуля дружитчис Гаянэкӧд да Карокӧд.
А неприятельскӧй армия ылысянь завидьпырысь видзӧдіс, кыдзи чоя-вока бӧрйисны локтӧм нывкалы медся бур грушаяс.
Регыд и врагъяс кутісны ёна уважайтны тайӧ локтӧм нывкасӧ.
Лои тайӧ тадзи.
Найӧ двор пытшкын оліс домӧд йылын ыджыд, скӧр пон Абрек.
Ылӧ гӧгӧр кылӧ вӧлі сылӧн скӧра лёкысь увтӧмыс.
Некымынысь Гуля сувтовкерліс ворота дінын, код сайын оліс Абрек, да видзӧдлывліс калиткаӧ, но Абрек оз вӧлі тыдав.
Медбӧрын, Гуля смелитчис, кайис каменнӧй ӧградаса тшупӧд вылӧ да аддзис ыджыд руд овчаркаӧс.
Пон отчаяннӧя бергӧдліс юрсӧ, зілис мынтӧдчыны кыз гезйысь, кодӧс вӧлі кӧрталӧма сылы цепь пыдди.
— Пырысь-пыр ме тэныд отсала! — горӧдіс Гуля, чеччыштіс ӧграда вомӧн да котӧртіс веськыда пон дінӧ.
— Кытчӧ?!
— сылы бӧрсяньыс друг горӧдіс кытыськӧ ӧграда вылӧ воӧм Каро. — Косявлас!
Торпыригӧдз косявлас!
— Нинӧм, — шуис Гуля, — оз косявлы.
Абрек букыша дулӧдіс синъяссӧ Гуля вылӧ да, водзлань уськӧдчӧмӧн, сэтшӧма кутіс увтны, мый пырысь-пыр воштіс гӧлӧссӧ.
Гуля сувтовкерис.
— Абрек, — шуис сійӧ мелі гӧлӧсӧн, — эн пов, ичӧтик, ме тэнӧ ог ӧбидит...
Абрек сэтшӧма чуймис, мый весиг пуксис бӧр кокъяс вылас.
А Гуля матыстчис страшнӧй пон дінӧ, малыштіс сійӧс пель косттіыс да кутіс разьны гез.
Понйыс радысла, кажитчӧ, йӧймис.
Сійӧ чеччаліс Гуля гӧгӧр, сэсся сувтіс бӧр кокъяс вылас да водз кокъяссӧ пуктіс сылы пельпомъяс вылас.
Абрекӧс разьӧм бӧрын Гуля босьтіс сійӧс ошейникӧдыс, и сторожевӧй пон, кодысь полісны став матігӧгӧрса олысьясыс, спокойнӧя да кывзысигтырйи муніс нывкакӧд орччӧн да видзчысьӧмӧн восьлаліс дзик кокъяс дінас.
И тайӧ лунсянь став улича кузя Гуля йылысь мӧдіс слава, мый сійӧ свет вылын некодысь да нинӧмысь оз пов.
Но вот воис Гулялӧн гортӧ мунан лун.
Ворота дінын сулаліс тарантас.
Каро петкӧдіс чемоданъяс.
Каролӧн мамыс, ичӧтик нывбаба, мыччис Гулялы виноград розъяс тыра кӧрзинка.
Матыстчис Гаянэ.
Сійӧ бӧрдіс.
Гуля сывйыштіс сійӧс, окаліс.
— Эн бӧрд, Гаянэ.
Волы миянӧ Мӧскуаӧ.
Неылын чӧла сулалісны суседса детинкаяс, кодъяс коркӧ вӧліны Гулялӧн врагъясӧн, а ӧні бур ёртъяс.
Кор тарантас вӧрзис, Гуля ӧвтыштіс налы кинас.
И пырысь-пыр ватагаыс ставнас уськӧдчис сы бӧрся, а кыкӧн медся пелькъясыс ӧшӧдчисны тарантас бӧр вылӧ.
Ямщик мыйкӧ налы горӧдіс ас кыв вылас, детинкаяс серӧктісны да ещӧ крепыдджыка кутчысисны тарантас дорӧ.
Но тайӧ эз на вӧв ставыс.
Улича вылӧ чеччыштіс пашкыр гӧна Абрек, ас бӧрсяыс кыскӧ гез.
Некымынысь чеччыштӧмӧн сійӧ суӧдіс став компаниясӧ да кутіс котӧртны тарантас водзын.
— Абрекушка! — горӧдіс Гуля. — Мама, босьтам сійӧс аскӧд!
Мамыс сӧмын кинас ӧвтыштіс.
Но, со тарантас мӧдӧдчис гӧра увлань, и детинкаяс тарантас бӧрвылысь чеччыштісны.
— Прӧщайтлӧй! — горӧдіс Гуля, и найӧ кыкнанныс пӧрччисны шапкаяссӧ да ӧвтісны Гулялы сэтчӧдз, кытчӧдз тыдаліс тарантас.
ГУЛЯ ДА ЭРИК
Ньӧжйӧ да торжественнӧя матыстчис мӧскуаса перрон дінӧ поезд.
Паровоз тыдовтчис ылысянь — сэсянь, кӧні ещӧ оз на вӧлі заводитчы платформа.
Эрик уськӧдчис матыстчысь паровозлы паныд.
Вагон площадкаяс вылӧ чукӧрмӧмаӧсь нин пассажиръяс, чуксалӧны носильщикъясӧс.
Эрик видзӧдіс чужӧмъяс вылӧ, синнас корсис Гуляӧс.
Пассажиръяс петісны нин платформа вылӧ, а Гуля век на абу.
И друг Эрик кыліс тӧдса ёсь гӧлӧс:
— Эрастик!
Тадзи сійӧс шуліс сӧмын ӧтнас Гуля.
Сійӧ мыччысис ӧшинь пыр, дзикӧдз сьӧдӧдӧма лунвыв шонді улын.
Эрик тэрмасьӧмӧн, чемоданъясӧ да кулёкъясӧ джӧмдалігтыр, йӧз чукӧр пыр уськӧдчис вагон дінӧ.
Перрон пӧвъяс йиркакылісны сы кокъяс улын.
И Эрик радысла вунӧдіс асьсӧ, эз кыв весиг сы бӧрся котӧртысь мамыслысь гӧлӧссӧ, чеччыштіс вагон площадка вылӧ.
А площадка вылын, терпениесӧ воштӧмӧн, сулаліс Гуля, киас кутіс ыджыд гӧгрӧс кӧрзина.
— Тані тэныд виноград! — горӧдіс сійӧ.
А уліас сэні персикъяс.
Сӧмын найӧ небзисны нин.
Ковмас найӧс ӧдйӧджык сёйны либӧ прӧстӧ шыбитны...
А ещӧ кӧсйи ме вайны тэныд ӧти кычанӧс, но буракӧ, сійӧ вӧлі бешенӧй.
— Да, буракӧ, сійӧ тэнӧ, Гуля, курччӧма, — шуис мамыс. — Видзӧдлы, со сулалӧ тётя Маша, а тэ сыкӧд весиг он здоровайтчы, сӧмын больган мыйкӧ нинӧмтор йывсьыс.
— Машенька! — горӧдіс Гуля, чеччыштіс перрон вылӧ да ӧшйис Эрик мам сьылі вылӧ.
— А тіян патераыд, донаясӧй менам, эз на эшты, — шуис тётя Маша. — Ылӧдіс миянӧс маляр да коймӧд лун нин эз лок.
Тіянлы ковмас сувтны миянӧ.
— Ура! — горӧдіс Гуля. — Маляр молодчина.
Ура!
— Ура! — ещӧ гораджыка содтіс Эрик.
И регыд тётя Машалӧн ичӧтик жырйыс тыри шумӧн, серамӧн да сэтшӧм аслыс нога ноксьӧмӧн, коді век овлывлӧ аддзысигъясын первойя минутъясӧ.
Пызан вылын лои армянскӧй чӧсмасянтор — виноградӧн начинитӧм чухчель, вӧсньыдик нянь лаваш да лепешкияс.
Кыліс персикъяслӧн чӧскыд дук.
Стӧканъясын дзирдаліс ереванскӧй гӧрд вина.
А ичӧтик жыр ӧшинь вывті котралісны нин розовӧй синъяса да кузь куш бӧжа кык ыджыд крыса.
Тайӧ Гуля удитӧма нин ветлыны аслас школаӧ, коді вӧлі сэн жӧ матын улича пельӧс сайын, да вайны живӧй уголокысь крысаясӧс.
Крысаяс ньӧжйӧник котралісны ӧшинь вывті.
Эрик да Гуля вердісны найӧс нянь крӧшкиясӧн, а пӧрысь няня, Эриклысь воксӧ ичӧтик Микаӧс узьны водтӧдіг, кӧсӧя видзӧдіс Гуля вылӧ да броткис:
— И сідзи нин дзескыд, нинӧмӧн кагалы лолавны, а сійӧ татшӧм пежъясӧс гортӧ вайис!
— Да мый ті, нянечка, найӧ сӧстӧмӧсь! — уверяйтіс Гуля. — Видзӧдлы, кутшӧм мичаникӧсь!
Мамыс сылӧн сӧмын кинас ӧвтыштіс.
— Оз вермы Гулька аслас зверинецтӧг овны.
Дзик беда сыкӧд.
Ереванын сы бӧрся вӧтлысисны гырысь лёзь понъяс.
Наысь полісны став детинкаыс, а сійӧ найӧс радейтіс сідзи жӧ, кыдзи ассьыс тайӧ крысаяссӧ.
Кор кыкнан мамыс мунісны гортысь, Гуля шӧпнитіс Эриклы — сідзи, медым няня эз кывлы:
— Ме тэныд кӧсъя висьтавны мыйкӧ гусьӧн.
— Мунам коридорӧ, — предложитіс Эрик.
Челядь котӧртісны пемыд, векньыдик коридорӧ, коді нуӧдіс кухняӧ.
— Ме ог тӧд, мый вӧчны, Эрик, — заводитіс Гуля, — школаын дзик ӧтнас пукалӧ морскӧй свинка.
Челядь пиысь некод абу гӧгӧрвоӧма сійӧс босьтны гожӧм кежлӧ!
— Босьтам сійӧс ми ордӧ! — шуис Эрик.
— А няняыд?
Сійӧ и сідзи нин крысаяс вӧсна броткӧ.
— Ми сійӧс крӧвать улӧ пуксьӧдам! — шуис Эрик.
— Кодӧс крӧвать улӧ? — сераліс Гуля. — Нянятӧ?
— Свинкасӧ.
— Крӧвать улӧ пуксьӧдны свинкаӧс оз позь.
Крӧвать улын сылы лёк лоӧ.
Сылы колӧ сынӧд да свежӧй турун.
— А кытысь босьтны турунсӧ? — юаліс Эрик. — Ме думышті!
Мӧскуа ю вадорын туруныс мыйда колӧ.
Мунам вундам!
И, кухняӧ пырӧм бӧрын, минут мысти Эрик котӧрӧн петіс сэтысь, киас вӧлі кухоннӧй пурт.
— А турун улӧ кӧрзинка? — казьтыштіс Гуля.
— Позьӧ босьтны сійӧс, кодын тэ вайин виноградтӧ, — шуис Эрик.
И кор няня унмовськӧдіс Микаӧс да ачыс ойбыртіс, Эрик да Гуля котӧртісны гортсьыныс.
Вадоръяс, кодъясӧс сійӧ воясӧ эз на вӧв вевттьӧма гранитӧн, вижӧдісны джынвыйӧ нярмӧм арся турунӧн.
Эрик да Гуля зэв пӧся босьтчисны удж бердӧ, и кӧрзина регыдӧн тыри.
Кор кыкнан мамыс воисны гортӧ, найӧ ещӧ коридорын на кылісны пӧрысь нянялысь скӧр гӧлӧс:
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Да кӧні тайӧ аддзылӧма?
Кӧть гортысь пышйы...
— Мый сэні лои? — юаліс Гулялӧн мамыс да ӧдйӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
Жыр пельӧсын свежӧй турун чукӧр вылын, сьӧкыда лолалігтырйи, пукаліс рыжӧй морскӧй свинка.
Эрик да Гуля юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн сулалісны ӧшинь дорын.
Гулялӧн чужӧм кузяыс визувтіс синва.
— Машенька, — шуис Гулд да видзӧдліс Эрик мам вылӧ кевмысьӧмӧн да отчаяниеӧн, — школаын свинкаыс кулӧ тшыгла да шогысла!
Но некутшӧм кевмысьӧмъяс эз вермыны убедитны гырысьясӧс сыын, мый свинкаӧс колӧ кольӧдны гортӧ.
Турун моздорӧн ӧти киас да свинкаӧн — мӧдас Гуля петіс керкаысь.
Сійӧ топӧдіс свинкасӧ сьӧлӧм бердас да ёна бӧрдіс.
Сы бӧрся муніс Эрик да кыдзи сӧмын вермис бурӧдіс Гуляӧс.
***
ПЕРВОЙ ВЫСОТА
Скалистӧй саридз вадор весьтын, сук веж акацияяс пытшкын дзебсьӧмаӧсь украинаса кинофабрикалӧн стекляннӧй стрӧйбаяс.
Ылісянь тыдалісны гӧрд черепицаа керка вевтъяс.
Тайӧ садсьыс позьӧ вӧлі аддзыны кӧмтӧм челядьлысь ватага да ставсьыс медводз — украинаса вышивайтӧм дӧрӧма да ситеч юбкаа гожъялӧм гажа нывкаӧс.
Тайӧ вӧлі кинокартинавывса героиня — нинӧмысь повтӧм Василина.
Снимайтісны картина «Партизанлӧн ныв».
Василинкаӧн вӧлі Гуля.
Артмис сідзи, мый мамыскӧд тшӧтш сійӧ муніс Украинаӧ.
Кинофабрикаса режиссёръяс, Гуляӧс аддзӧм бӧрын, пыр жӧ шуисны, мый Василинка должен лоны дзик Гуля кодьӧн.
Мамлы оз вӧлі ков, медым Гуля лои киноартисткаӧн, но режиссёръяс корисны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз сӧгласитчы.
Гулялы ковмис кутчысьны зэв сьӧкыд да серьёзнӧй удж бердӧ.
Картинаын вӧлі сцена, кӧні Василинка верзьӧмӧн босьтӧ препятствие.
Медым ворсны тайӧ сценасӧ, Гулялы ковмис велӧдчыны ветлыны верзьӧмӧн седлӧӧн и седлӧтӧг.
Кинофабрика дворӧ красноармееч вайӧдіс ыджыд еджыд вӧлӧс.
Крутӧй, мольыд мышкӧдыс ассьыс красавецсӧ малалігтыр сійӧ висьталіс:
— Тайӧ зэв бур вӧв.
Татшӧм бур вӧв, кутшӧм Сивко, мӧд абу.
Но «бур» вӧв вӧлӧма лёк да асныра, кор сы вылӧ пуксьӧдісны Гуляӧс.
Сійӧ сідзи шыбитчис водзӧ, мый Гуля пыр жӧ исковтіс бӧрӧ да тӧкӧтьӧ эз лэб сы вылысь увлань юрӧн.
Муртса удитісны кутны.
— Ті мунӧй орччӧн, — шуис режиссёрлы Гуля, — а ме ещӧ ӧтчыд пробуйтла.
Сійӧ лӧсьыдджыка пуксис да дернитіс поводті.
Сивко эз вӧрзьы местасьыс.
Гуля топӧдіс кокъяснас вӧвлысь бокъяссӧ, но вӧв эз вӧрзьыв.
Красноармееч малыштіс вӧлӧс сьыліӧдыс да шуис:
— Мый нӧ тэ, йӧюк?
Мун!
Мун, ӧдйӧджык!
Гуля бара дернитіс поводӧд.
Сивко друг кутіс йӧктыны, чепӧсйис бӧрвыв, и Гуля уси сылы сьылі вылас.
Сійӧс бара удитісны кутны.
Гуля гӧрдӧдіс.
— Мый, повзин? — юалісны сылысь режиссёр да оператор.
abu
— Повзи, — шуис Гуля. — Думайті — виас.
— Но, гашкӧ, талун кежлӧ тырмас?
— Оз, вайӧ ещӧ, — вочавидзис Гуля.
Сивкоӧс то поводъясӧд кутыштӧмӧн, то вӧтлыштӧмӧн Гуля тшӧктіс сійӧс медбӧрын кывзысьны.
Асныра Сивко гӧгӧрвоис, мый сылы ичӧтик наездницаысь не мынны.
Велӧдчӧм муніс и мӧд лун и коймӧд.
А кор Гуля велаліс ветлыны и восьлӧн, и гӧнитӧмӧн, и скачӧн, парк туй вылын сувтӧдісны джуджыд барьер.
Смела да гажаа пуксис Василинка седлӧӧ.
Сивко сразу шыбитчис водзлань, но дзик барьер водзын чепӧсйис кытчӧкӧ боквыв.
Гуля ӧдва кутіс сійӧс.
Сивко чужъясис, ӧвтчис юрнас, вомкӧртсӧ курччаліс.
Гуля тӧкӧтьӧ эз усь седлӧсьыс и выль пӧв веськӧдіс да вӧтліс вӧвсӧ водзӧ.
Гуля тӧвзис барьерлань, и тӧв кучкаліс сылы веськыда чужӧмас.
Сивко воис барьер дінӧдз да бара чепӧсйис боквыв.
Сійӧ, быттьӧкӧ, решитіс кӧть мый, а шыбитны ас вывсьыс тайӧ кокни, но беспокойнӧй ношасӧ.
Гулялӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Сійӧ мыйвынсьыс кутчысис поводъясӧ.
— Дугӧдӧй репетиция! — рупор пыр горӧдіс режиссёр.
Но Гулялы эз вӧв окота сетчыны:
— Нинӧм, менам артмас.
Колӧ артмыны!
Сійӧ крепыдджыка пуксис, копыртчис вӧв сьылілань:
— Но, Сивко, эн выдайт! — да бара тӧвзис барьерлань.
Сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис ещӧ ёнджыка.
Но Сивко выдайтіс.
Дзик барьер водзын сійӧ бара, коймӧдысь, чепӧсйис боквыв.
— Эновт, Гуля, оз ков! — горзіс режиссёр.
Гуля нинӧм эз кыв.
Пиньяссӧ курччӧмӧн, пружина моз зэвтчӧмӧн, сійӧ вӧтліс вӧвсӧ скачӧн.
Барьер дінӧ воӧм мысти топӧдіс кокъяснас вӧвлысь бокъяссӧ, вӧв эз и казявлы, кыдзи чеччыштіс, и Гуля, бордъяс вылын моз, лэбзис кытчӧкӧ вывлань.
Секунда — и вӧв бара плавнӧя гӧнитіс туй кузя.
Барьер вӧлі босьтӧма.
Тадзи дас кык арӧса Гуля аслас олӧмын босьтіс первой высота.
ВЫЛЬ ДРУГЪЯС
Кинофильм «Партизанлӧн ныв» арнас нуисны просмотр вылӧ Мӧскуаӧ.
Вӧлі тешкодь, мый татшӧм ыджыд картина, код вылын трудитчисны сы мында йӧз, тӧрис ичӧтик чемоданӧ.
Режиссёрӧс вокзал вылӧ колльӧдігӧн Гуля корис сылысь:
— Пӧжалуйста, петкӧдлӧй картинасӧ менам папалы.
Ме кӧ нин ог вермы аддзывны сійӧс, мед кӧть папа ме вылӧ видзӧдлас!
Сылы и аслыс зэв окота вӧлі волыны Мӧскуаӧ, аслас важ патераӧ, мӧскуаса улича вылӧ, аслас мӧскуаса школаӧ.
Но мамлы некыдз оз вӧлі позь мунны Одессаысь.
Колӧ вӧлі велавны выль олӧмӧ да выль школаӧ.
А велавны эз вӧв сэтшӧм кокни.
И партаяс классын кажитчисны неудобнӧйӧн, и доска сулаліс эз сійӧ местаын, и челядьяс абу сэтшӧмӧсь.
Гортас Гуля норасис, мый переменаяс дырйи шумсьыс пеляд тіньгӧ, мый детинкаяс дугдывтӧг конъявлӧны либӧ кӧсаӧд дергайтӧны и мый тайӧ школаын велӧдчыны некутшӧма оз позь.
— Нинӧм, велалан, — шулывлісны сылы гортас.
— Некор ог велав! — скӧрмыліс Гуля.
Выль школалы сійӧ эз вермы прӧститны медвойдӧр сійӧс, мый школаыс вӧлі Одессаын, а эз Мӧскуаын.
Ӧтчыд, урокъяс помӧдз муртса пукалӧм бӧрын, кор петісны школаысь, Гуля шуис аслас одноклассницаяслы:
— И кутшӧм тайӧ школа!
Подӧн эськӧ ме муні татысь Мӧскуаӧ.
Тайӧс детинкаяс кывлісны.
— А коді нӧ тэнӧ кутӧ? — горӧдіс ӧти. — Аттӧ кутшӧм москвичка!
— Ёна тэ миянлы колан! — содтіс мӧд. — Мун, кытчӧ кӧсъян.
Ми тэныд и туй петкӧдлам и туй вылӧ сетам...
И сійӧ кӧсйис нин сетны Гулялы сьылідзиръяс, но кымынкӧ нывка сувтісны сы дор.
— Эн вӧрзьӧд сійӧс, — ӧтвылысь горӧдісны найӧ. — Кутшӧм тіянлы мог, мый йылысь ми сёрнитам!
— А медым нырсӧ оз лэптав.
Абу ӧд королева, а Королёва!
— Но мый нӧ, Королёва кӧ.
Сійӧ миян артистка.
— Артистка! — зывӧкпырысь шуис детинка,
и ставныс серӧктісны.
— Да, да! — горӧдісны нывкаяс. — Настоящӧй артистка.
«Партизанлӧн ныв».
— Но? — юаліс кодкӧ детинкаяс пиысь.
— Честнӧй пионерскӧй, — шуисны нывкаяс. — Сійӧ сэні и верзьӧмӧн скачитӧ, и вӧлӧс нюрысь петкӧдӧ, и кулаккӧд воюйтӧ, не ті коддемъяслы паныд!
— Всё равно, медым асьсӧ вылӧ оз пукты! — Гуля вылӧ интересӧн видзӧдігмоз шуис сьӧд синма латшкӧс детинка.
Да друг содтіс:
— А кӧні ӧні тэнад вӧлыд?
— Сійӧ абу менам, — шуис Гуля. — Сійӧ красноармейскӧй.
— Красноармейскӧй вылын колӧ кужны ветлыны, — шуис кодкӧ.
— Ме первойсӧ эг и куж, — шуис Гуля. — А сэсся неуна велалі.
— Неуна! — горӧдіс Гулялӧн партасайса суседкаыс, Снегирева Лёля. — Тэ ӧд барьеръяс босьтлін!
— Да, лолывліс...
Ни Гуля, ни мукӧд школьникъяс да школьницаяс — некод эз казяв, кыдзи вензьӧмыс ачыс кусі, заводитчис делӧвӧй да весиг дружескӧй сёрни.
Ставыс тайӧ помасис сійӧн, мый Гуля став компаниясӧ нуӧдіс гортас, садитӧм липаяса улича вылӧ, коді шусьыліс Уютнӧй уличаӧн, да гӧститӧдіс ассьыс выль ёртъяссӧ став чӧскыдторнас, мый сӧмын сюри гортсьыс, — банйӧм сочнӧй яблокъясӧн да малина вареньеа няньӧн.
И регыд Гулялы кутіс кажитчыны, мый школаын абу нин сэтшӧм шума, мый нывкаяс зэв ладаӧсь да мый весиг детинкаяс костын эмӧсь абу омӧль челядь.
Но сӧмын на сійӧ кутіс велавны тайӧ школа дінас, кыдзи ковмис сылы бара мунны.
Тайӧ раз — Киевӧ, кӧні гӧтӧвитчис выль картиналӧн съёмка.
***
Ышлолалігтыр Гуля кутіс сӧвтны чемоданас ассьыс кӧлуйсӧ.
ВАРЬКА ДА ВАСИЛИНКА
Киевскӧй фабрика вӧлӧмкӧ ёна на ыджыд одесскӧйысь.
Тані Гулялы ставыс воис сьӧлӧм вылас — и съёмкавывса небыд голубоватӧй свет, коді эз сот синтӧ, и ыджыд съёмочнӧй павильонъяс, и сійӧ, мый фабрика вылын сійӧс встретитісны, кыдзи важ артисткаӧс.
Режиссёр сёрнитіс сыкӧд сідзи жӧ серьёзнӧя, кыдзи став мукӧд актёръяскӧд.
Сійӧ подробнӧя висьтавліс быд эпизод йылысь, кодын Гулялы колӧ вӧлі участвуйтны, быд сцена йылысь, и Гуля кутіс пыр яснӧйджыка да пыдіджыка гӧгӧрвоны актёр искусство йылысь.
А сылӧн рольыс тайӧ разӧ эз вӧв кокни.
Гулялы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны да перечувствуйтны ыджыд шогъяс, кодъяс усины пӧрысь шахтёрлӧн внучка Варька пай вылӧ.
Сы вӧсна, медым сійӧ бурджыка гӧгӧрвоис ассьыс рольсӧ, режиссёр новлӧдліс сійӧс рудникъясӧд, лэччыліс сыкӧд шахтаясӧ.
Тіпкысь сьӧлӧмӧн Гуля кывзіс пӧрысь шахтёръяслысь висьтъяс сы йылысь, кутшӧм ӧпаснӧ вӧлі уджавны важ кадӧ лёка лӧсьӧдӧм шахтаясын.
Бур оборудование вылӧ кӧзяева жалитісны сьӧмсӧ, и шахтаясын частӧ вӧвліны обвалъяс.
Гуля представляйтіс аслыс, кутшӧм страшнӧ вӧлі шахтёрлӧн гортсаясыслы кывны кӧлӧкӧллысь дас кыкысь кучкӧм.
Тайӧ кучкӧмъясыс значитісны, мый шахтаын лоӧма беда.
Картинаын, кодын Гуля ворсіс, кыліс кӧлӧкӧлӧн дас кыкысь кучкӧм.
Шахтёрлӧн внучка, Варька, (тайӧ и вӧлі Гуля), тэрмасьӧмӧн чышъянасис да гырысьяс бӧрся уськӧдчис шахтаяслань, медым тӧдмавны, код вылӧ тайӧ раз уси ыджыд шог.
Нӧсилка вылысь брезент улысь сійӧ тӧдмаліс тӧдса кияс, пельпомъяс, юр.
И со Варька копыртчӧмӧн сулалӧ гортйын куйлысь шахтёр-дед весьтын.
Сулалӧ сійӧ чышъяна, кодӧс керкаысь котӧртігас тэрмасьӧмӧн плавгис юр вылас.
Повзьӧм синъясӧн видзӧдӧ сійӧ стариклӧн! вӧрзьывтӧм чужӧм вылӧ, да кажитчӧ сылы, мый сійӧ тӧдӧ тайӧ дзормыны заводитчӧм сьӧд уска-тошка суровӧй шахтёрсӧ зэв нин важӧн, помнитӧ, кыдзи сійӧ баййӧдліс да шуаліс сійӧс внучкаӧн, кор сійӧ вӧлі ещӧ ичӧтик на.
И, дзикӧдз вунӧдчӧмӧн, мый сійӧ абу Варька, а Гуля Королёва, сійӧ зэв шога бӧрдӧ.
Но режиссёрлӧн гӧлӧс дугӧдӧ тайӧ чӧв сценасӧ:
— Первойсяньыс!
Ворсны выль пӧв став сценасӧ!
И бара Варька улӧдз копыртӧ юрсӧ.
Сы водзын гортйын куйлысь морт.
Синъясыс сылӧн куньӧма, мудзӧм ыджыд кияссӧ пуктӧма морӧс вылас.
Гулялӧн синъясыс тырӧны синваӧн, и гырысь войтъясӧн синва войталӧ морӧс вылӧ пуктӧм тайӧ кияс вылас.
Кор съёмка помасис, и Гуля котӧртіс гортас, актёр, коді ворсіс дедӧс, папирос ӧзтігтырйи, шуис:
— А тӧданныд, меным кажитчис, мый ме збыльысь кулі.
Куйла да чувствуйта, кыдзи менам ки вылӧ настоящӧя войталӧ синва.
Колӧ шуны, мый менам юр вылын повзьӧмла весиг юрсиӧй вӧрзис!
Ставныс серӧктісны.
А мӧд актёр, кодлы некыдзи эз сетчы сылӧн рольыс, содтіс:
— Тешкодь, но тайӧ нывка дырйи фальшивӧя, неискренньӧя ворсны кыдзкӧ абу лӧсьыд.
Тэ велӧдӧм роль ворсан, а сійӧ сэні жӧ орччӧн збыльысь шогсьӧ, полӧ, бӧрдӧ.
Кыдзи сэки фальшивитан?
И ставныс сыкӧд сӧгласитчисны, мый Гуля дырйи некыдз оз позь ворсны омӧля.
— Тайӧ нывкаыс миянысь ставысь бурджыка ворсас, — шуис режиссёр. — Картинаыс кӧ петас, миян Варька прославитчас!
Тайӧ лои водзджык, экран вылӧ выль картина петтӧдз на.
Варькаӧс панйис партизанлӧн ныв Василинка.
Кор Гуля воис Одессаӧ, сійӧ аддзис кар пасьтала ӧшлӧм ыджыд рекламаяс вылысь еджыд юра нывкаӧс — то верзьӧмӧн, то пидзӧсӧдзыс нюрын, то еджыд кыдз бердын.
Тайӧ вӧлі партизанлӧн ныв, Василинка.
И тайӧ вӧлі Гуля Королёва.
— Шуда! — шулісны школаын Гулялӧн выль пӧдругаясыс. — Вот шуда!
А Гуля сӧмын зумыштчывліс да скӧрысь довкйӧдліс юрнас.
— Абу зэв ыджыд шуд, — шуліс сійӧ. — Гортын сӧмын и кылан: «эн зазнавайтчы» да «эн зазнавайтчы».
А кӧні нин сэні зазнавайтчан, кор ме, сійӧс и видзӧд, мӧд во кежлӧ коля.
Ни ӧти предмет кузя отметка абу.
Да и эг нин сэтшӧм бура ме ворс Василинкаӧс.
Вот Варька — тайӧ, кажитчӧ, менам артмис бурджыка.
Но Василинкаӧн кӧ ачыс Гуля эз вӧв зэв довольнӧй, то фабрикаын ичӧтик артисткалысь трудсӧ всё-таки донъялісны.
Ӧтчыд Гуляӧс мамыскӧд корисны сэтчӧ вечер вылӧ выль картина лэдзӧм кузя.
— Но вот, — шуис мам, — тэныд мӧдӧдісны торъя приглашение.
Сӧмын, пӧжалуйста, эн зазнавайтчы!
Гуля пуктіс пызан вылӧ приглашениесӧ.
— Бара «эн зазнавайтчы»?
Бурджык нин, ме кӧ сэтчӧ ог мун.
— Кыдз окота, — шуис мамыс.
Гуля кутіс сьывны кутшӧмкӧ сьыланкыв да сӧстӧм бумагаӧн тубравны учебникъяслысь важмӧм переплётъяссӧ.
Кор мам вӧлі дась нин мунны, сійӧ медбӧръяысь юаліс Гулялысь:
— Мый нӧ, кольччан гортӧ?
— Угу, — шуис Гуля, — гортӧ.
Мамыс серӧктіс.
— Ладнӧ нин, пасьтась.
Гуля лои зэв рад да ӧдйӧджык пасьталіс ассьыс выль платтьӧсӧ.
Но всё-таки найӧ сёрмисны.
Кор Гуля мамыскӧд гусьӧник пырисны залӧ да пуксисны бӧръяджык радӧ, торжественнӧй заседание джынвыйӧ вӧлі эштӧма нин.
Гуля кутіс корсьны йӧз чукӧрысь тӧдсаяссӧ и друг кыліс:
«Партизанлӧн ныв» фильмын отличнӧй уджысь Гуля Королёва премируйтсьӧ...
Гуля дернитіс мамсӧ соскӧдыс:
— Мама!
Мам бергӧдчис.
— Сӧмын эн зазнавайтчы! — шуис сійӧ да сералігтыр тапкӧдыштіс Гуляӧс пельпомӧдыс.
— ... премируйтсьӧ великӧй роч писательяс портретъясӧн...
— Тайӧ нӧ кымын портрет сетасны? — шӧпкис Гуля да кутіс артавны чуньяс вылас: — Пушкин, Гоголь, Лермонтов, Некрасов...
Мама, Жуковский великӧй абу?
— Ньӧжйӧджык, — шуис мамыс, — кывзы водзӧ.
— ... великӧй роч писатель портретъясӧн, библиотекаӧн, куим настольнӧй играӧн да аквариумӧн.
Ставыс кутісны клопайтны.
Перерыв дырйи Гуля юаліс мамыслысь:
— Мама, а кытчӧ ми сувтӧдам аквариумсӧ?
Миян ӧд и сідзи дзескыд.
— Аквариумыс кӧ зэв ыджыд, корам суседъясӧс сувтӧдны на ордӧ.
— Но да, найӧ мунасны удж вылӧ, а черияс тшыгла кулӧны.
Мама, кыдзи тэ думайтан, оз позь корны кутшӧмкӧ мӧд премия?
— Кутшӧмӧс?
— Вот эськӧ велосипед!
— Но, сэки урокъяс вылад кадыс тэнад дзик нин оз коль.
abu
Ӧні тэнад кад зэв дона — колӧ класстӧ вӧтӧдны.
— Ох, сідзкӧ ме эськӧ кори ӧтитор, коді ньӧти оз босьт кад!
Да и места этша занимайтӧ.
— Мый нӧ нин сійӧ сэтшӧмыс?
— А сійӧ, коді петкӧдлӧ кад.
Часі!
Браслетка вылын.
Ах, мама, кутшӧма колӧ меным браслета часі, тэ и думыштнытӧ он куж!
— Кыдзи нӧ ог куж, кор тэ та йылысь меным дзонь во долян!
Но ладнӧ, сьӧм лоӧ — ньӧба тэныд часі.
— Тэ тайӧс дзонь во жӧ нин висьталан, а сьӧм тэнад ме вылӧ некор оз овлы.
Гуля ышловзис.
И некымын лун мысти сійӧс бара корисны фабрикаӧ, директор кабинетӧ.
Директор серьёзнӧя топӧдліс сылысь кисӧ да юаліс, доволен-ӧ сійӧ козинъяснас.
— Зэв, зэв, — шуис Гуля. — Сӧмын меным эськӧ колӧ вӧлі мыйкӧ мӧдтор.
Дерт, позьӧ кӧ.
— А мый тэныд колӧ?
— Вот эськӧ ичӧтик часі! — шӧпкӧмӧн шуис Гуля. — Медым кӧть медся ичӧтикӧс, но браслеткаа!
— Мый нӧ, позьӧ, — шуис директор, быттьӧ сёрниыс муніс эз браслеткаа часі йылысь, а мыйкӧ самӧй обыкновеннӧйтор йылысь. — Лоӧ тэнад часі.
И збыль, мӧд лунас ки вылас Гулялӧн кутіс тічкыны ичӧтик часі, зэв ичӧтик, но став стрелкаяса, винтъяса, кӧлесаяса, кутшӧмъяс овлӧны настоящӧй часіяслӧн.
— Но, ӧні, — торжественнӧя шуис мамыслы Гуля, — менам оз вош ни ӧти минут весьшӧрӧ!
— Видзӧдлам, — шуис мамыс.
ГУЛЯЛӦН КАНИКУЛЪЯС
Матысмисны экзаменъяс.
— Думыштны сӧмын, — шуис Гуля пӧдругаясыслы ӧтлаын накӧд школаысь локтігӧн, — думыштны сӧмын, мый ми долженӧсь вуджны сизимӧд классӧ!
Тайӧ сэтшӧм тешкодь, весиг веритны оз позь.
Меным кажитчӧ, мый ме неважӧн на вӧлі нёльӧд классын.
Сулаліс нин тувсов поводдя.
Пӧльтіс саридз дука да водоросль дука шоныд тӧв.
Приморскӧй бульвар вылын вӧлі уна йӧз.
Нывкаяс вузавлісны медводдза тувсов дзоридзьяс, и шонді гож водзын збоя нин муніс мороженӧйӧн тӧргуйтӧм.
Кор экзаменъяс кежлӧ дыр занимайтчӧм бӧрын Гуля пӧдругаясыскӧд котӧртліс улича вылӧ, сылы кажитчис, мый карын кутшӧмкӧ праздник да мый вот-вот должен лоны мыйкӧ зэв буртор.
Экзаменъяс прӧйдитісны лючки-ладнӧ.
Тайӧ кад чӧжнас Гуля и думайтны вунӧдіс, мый сійӧ коркӧ вӧлі артисткаӧн — Василинкаӧн, Варькаӧн, — да тӧдіс сӧмын ӧтиӧс: мый сійӧ школьница, кодлы непременнӧ колӧ вуджны классысь классӧ.
И сійӧ вуджис.
А та бӧрын сійӧс бара корисны Киевӧ, кӧні сэки заводитчис удж «Шондіа маскарад» нима челядьлы выль картина лӧсьӧдӧм кузя.
Быттьӧкӧ нарошнӧ, поводдя тайӧ картинаыслы сувтіс лӧсявтӧм.
Гежӧда-гежӧда кымӧръяс сайысь петкӧдчывліс шонді.
Гожӧм вӧлі зэра, и постановщикъяс, лётнӧй поводдя виччысьысь пилотъяс моз, дугдывтӧг видзӧдлывлісны енэж вылӧ да пинялісны «небеснӧй канцелярияӧс».
Та пыдди челядь-актёръяс радлісны кымӧра лунъяслы.
Татшӧм лунъясӧ найӧ вӧліны дзик прӧстӧсь, налӧн вӧлі каникулъяс, кыдзи став школьникъяслӧн.
Шойччигӧн Гуля придумайтіс аслыс выль занятие.
Ӧтлаын аслас Валя пӧдругаыскӧд, кодлы вӧлі колӧ снимайтчыны жӧ картинаас, сійӧ кутіс ветлывлыны зоопаркӧ.
Гуля пыр радейтіс пемӧсъясӧс, но, кажитчӧ, та мында кад на вылӧ некор эз сетлы, кыдзи тайӧ гожӧмнас.
Сійӧ лои юннаткаӧн да весиг босьтіс шефство кык ичӧтик ошпи вылын — Гришка да Мишка вылын.
Сійӧ ачыс вердіс найӧс жӧч ворйысь рыськӧн, видзӧдіс, кыдзи найӧ кавшасьӧны решетка кузя вывлань либӧ, переменаӧн палич вильӧдігмоз, кеслӧны пиньяссӧ.
Регыд ошпиян кутісны сійӧс тӧдны, мыччылісны сылы решетка пыр лапаяснысӧ да, кор сійӧ пыравліс на дінӧ клеткаӧ, кыдзи каньпиян, зыртчисны сы кокъяс бердӧ.
— А тэ на дінӧ эн ветлыв, бурджык лоӧ, — шулывліс Валя. — Найӧ кӧть и ичӧтӧсь, а век жӧ ошъяс.
Кыдзи тяпнитасны тэнӧ кокӧдыд, сідзи став кусӧ и кулясны!
— Но вот ещӧ, кута ме ошпиянысь повны! — вочавидзліс Гуля. — Ме и кӧин дінӧ клеткаас пыравлі.
Тӧдан, сы дінӧ, куш плешка, пӧрысь кӧин дінас.
— Кӧин дінӧ?! — ахайтіс пӧдругаыс.
— Да мый тэ! — успокаивайтіс сійӧс Гуля. — Кӧинӧс кӧ вердыштны, сійӧс позьӧ сэсся малавны, понйӧс моз, а сійӧ кутас мыш вылас куйлыны да радысла пиньяссӧ жерйӧдлыны.
Видлы кӧть ачыд!
Но Валялӧн эз вӧв некутшӧм окота видлыны...
Шонді век на эз петкӧдчыв.
Гожӧм кутіс помасьны.
Киностудия решитіс мунны Киевысь корсьны шондіа места.
Мунӧм водзладорын Гуля ещӧ ӧтчыд ветліс зоопаркӧ — прӧщайтчыны аслас ошпиянкӧд.
Гожӧмбыдӧн найӧ ёна быдмисны да лоины прамӧй ош кодьӧсь.
Но Гуля, коді волывліс на дінӧ пӧшти быд лун, тайӧс эз казявлы.
Мунӧм водзын медбӧръя лунӧ сійӧ, кыдзи и век, пырис на дінӧ клеткаас да кутіс ворсны Гришкакӧд.
И друг сійӧ казяліс, мый бӧрвывсянь сійӧс кодкӧ кыскӧ кокӧдыс.
Сійӧ видзӧдліс бӧрвыв.
Тайӧ вӧлі мӧд ошпи — Мишка.
Сійӧ сулаліс бӧр лапаяс вылас, шатласис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Гуля копыртчыліс ва тасьтілань да резыштіс сылы ныр-вомас.
Ош пырснитіс, пыркнитчис да друг, тыдалӧ, дӧзмӧмысла, сэтшӧм топыда кутіс лапаяснас Гуляӧс, мый сійӧ кыліс, кыдзи сылӧн лыясыс кутісны трачкакывны.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань.
Ошъяс — сы бӧрся.
Гуля дернитіс ӧдзӧссӧ — оз воссьы.
Игналӧма ортсысянь.
Да мый нӧ тайӧ?
Коді вермис сійӧс игнавны клеткаӧ ошъяскӧд?
А ошъяс веськыда сылы чужӧмас лолалӧны, зільӧны кутны.
То ли ворсӧны, то ли скӧралӧны.
Гуля муртса мынтӧдчис сьӧкыд ош лапаясысь да кавшасис клеткаын сулалысь приставнӧй лестница кузя.
Кыкнан ошкыс пырысьтӧм-пыр жӧ кавшасисны сы бӧрся.
Со нин медбӧръя пос — водзӧ кавшасьны некытчӧ.
Гуля видзӧдліс гӧгӧр и, сразу решитчӧмӧн, чеччыштіс увлань му вылӧ.
Ошъяс лэччытӧдз, кодъяс пыр жӧ кутісны лэччыны сы бӧрся, сійӧ ӧдйӧджык пырис кормушкаӧ да бауӧн петіс ортсӧ.
— Мый нӧ тэ эн горзы? — кыліс ас юр весьтсьыс кодлыськӧ повзьӧм гӧлӧс.
Сійӧ сувтіс кокъяс вылас да аддзис ассьыс кык приятельӧс-юннатъясӧс, Клюкваӧс да Килькаӧс.
Нимъясныс налӧн кыкнанныслӧн вӧлі Николай, а Клюкваӧн да Килькаӧн нимтісны сӧмын торйӧдӧм могысь.
Клюквалӧн вӧлі зэв гӧрд чужӧмбаныс, а Килька вӧлі вӧсньыдик да пельк, кыдзи килька-чери.
— Мый нӧ тэ эн горзы? — выль пӧв юаліс Килька. — Миян Клюквакӧд вӧлі сёрнитчӧма: кыдзи сӧмын тэ горӧдан, восьтыны.
А тэ быттьӧ вом тырыд ва босьтӧмыд — чӧв олан.
Ми и думайтім мый ставыс ладнӧ.
— Тайӧ, сідзкӧ, ті менӧ игналінныд?
— Ми.
— Мыйла нӧ?
— Но, сы вӧсна, медым видзӧдлыны... — шуис Килька.
Медым испытайтны тэнсьыд повтӧмлунтӧ, — суитчис сёрниӧ Клюква. — Валька миянлы висьтавліс, быттьӧкӧ пӧ тэ некодысь он пов, весиг пӧрысь кӧин дінӧ клеткаас пыравлӧмыд.
Вот ми и кӧсйим прӧверитны асьным...
— Прӧверитны кӧсйинныд? — шуис Гуля ошъяскӧд ноксьӧм бӧрын ӧдва лолалігтырйи. — А вот ме тіянӧс кыкнанныдтӧ пӧдлала клеткаас тигръяс дінӧ да прӧверита, кутшӧмӧсь ті лоанныд!..
— Да тэ эн скӧрмы, Гуля, — мыжапырысь шуис Клюква. — Тэ кӧ эськӧ неуна кӧть гӧлӧстӧ сетін, ми эськӧ тэнӧ пырысь-пыр лэдзим, а тэ чӧв олан.
Гуля нинӧм эз шу, сӧмын ӧвтыштіс кинас да муніс зоопарк вороталань.
Туйвежын сійӧ бергӧдчыліс.
Килька да Клюква век на сулалӧны места выланыс да, кияснаныс ӧвтчигтыр, мый йылысь кӧ зэв пӧся сёрнитӧны.
Аскинас студия муніс Киевысь.
Карпатскӧй посньыдик гӧраяс костын, Буглӧн веж вадоръяс вылын, челядь колльӧдісны гожӧм пом.
Кытчӧ сӧмын оз вайӧдлы, оз шыбитлы киноактёрӧс судьба!
Мукӧд челядьыскӧд ӧтлаын Гуля оліс еджыд колхознӧй хатаын, рытъясын сьыліс украинаса сьыланкывъяс, купайтчис визув горнӧй юын.
Тайӧ вӧлі зэв лӧсьыд кад...
Небӧгъяс, кодъясӧс Гуля вайліс сьӧрас, сідзи и куйлісны чемодан пыдӧсын.
Гежӧдіника сӧмын съёмка дырйи либӧ ылыс интереснӧй прогулка вылысь локтігӧн шойччанінын Гуля тревожитчӧмӧн казьтыштліс аслас школьнӧй делаяс йылысь.
«Налы лӧсьыд, — гырысь актёръяс вылӧ видзӧдлывлігмоз думайтіс сійӧ. — Снимайтчы мыйта кӧсъян — мӧд во кежлӧ тэнӧ оз кольны.
А тэ он тӧд, мый и вӧчны: то ли снимайтчыны, то ли купайтчыны, то ли география повторяйтны.
Э, ладнӧ!
Карын мӧда велӧдны юяс да гӧраяс, а тані эм асланым — настоящӧйяс!»
Но и карын школьнӧй делаясӧн занимайтчыны сылы эз удайтчы.
Киевысь воӧм мысти первой лунас жӧ сійӧ висьмис да водіс вольпасьӧ.
Первой сійӧ водіс минут кежлӧ, весиг пӧрччысьтӧг.
Сылы кажитчис, мый сійӧ прӧстӧ мудзис туй бӧрын.
Висис юр, юкаліс пель.
Зэв окота вӧлі кодлыкӧ норасьны, но мам эз вӧв карын — муніс кытчӧкӧ куим-нёль лун кежлӧ командировкаӧ.
А йӧзлы норасьны сійӧ эз радейт.
— Мый тэкӧд, Гуля? — юаліс сылысь суседкаыс. — Тэ висян?
— Ог, ог.
Тайӧ ме роль велӧда.
Картинаын меным ковмас ворсны висьысь нывкаӧс, — выдумайтіс Гуля.
— Зэв нин тэ бура тайӧ рольсӧ ворсан, — шуис суседка. — Вайлы жӧ ме тэнсьыд кымӧстӧ малышта.
Со ӧд, и температура весиг лыбӧма.
Сійӧ шебраліс Гуляӧс эшкынӧн да ньӧжйӧник петіс керкаысь.
Некымын час мысти Гулялӧн мам получитіс телеграмма:
«Локтӧй пырысь-пыр Гуля висьӧ».
«СӦМЫН ЭСЬКӦ МЕД НЕ ГОРӦДНЫ»
Жырйын вӧлі шынитӧв да пемыд.
Настольнӧй лампасӧ мам вевттис аслас шӧвк чышъяннас, ӧшинь вылысь штораяс вӧлі лэдзалӧма.
— Кӧні нӧ висьысьыс? — ӧчкисӧ чышкалігтырйи юаліс старик-доктор.
Мам лэптыштіс абажур вылӧ ӧшӧдӧм чышъян.
— Со сійӧ, доктор, любуйтчӧй.
Доктор пуксис улӧс вылӧ Гуля вольпась дінӧ.
— Ме сідз и тӧді, мый тайӧн помасяс, — Гуля юр вылысь кӧртӧд разигӧн жалуйтчис мам. — Ті думыштлӧй, татшӧм кӧдзыд ар, а сійӧ шливган зэр улын снимайтчис ӧти платтьӧӧн.
— Ми тайӧ зэрсӧ сӧмын и виччысим, — шуис Гуля. — Первой миянлы колӧ вӧлі шонді, а сэсся настоящӧй шливган зэр.
Доктор довкнитіс юрнас.
— Да, профессия тэнад, нывка, абу кокни.
Зэв абу кокни.
Сійӧ копыртчис Гуля весьтӧ.
— Доктор, вундӧй менсьым тайӧ проклятӧй пельсӧ, — друг шуис сійӧ решительнӧя.
— Тайӧ ещӧ мыйла? — чуймис доктор.
— Медым некодлы вӧлі висьнысӧ!
Доктор серӧктіс.
— А юр кӧ висьӧ, прикажитан сідзкӧ и юрсӧ вундыны?
Ог нин, мусаӧй, пель тэныд ме коля, а бытшкыны сійӧс бытшка.
Кокниа-кокниа.
Тэ эн пов.
— А ме ог и пов, — шуис Гуля.
— Збыль? — юаліс доктор. — Видзӧдлам!
Асывводзнас сійӧ воис чемодан тыр инструментъясӧн.
— Сідзкӧ, збыльысь он пов? — юаліс сійӧ, Гуля вылӧ ӧчкияс увтіыс видзӧдіг. — Тӧрыт, гашкӧ, думышттӧг ошйысьыштін?
Температураыд тэнад вӧлі вель ыджыд.
— И талун ме ог пов, — шуис Гуля. — Сӧмын бытшкӧй ӧдйӧджык!
— Видзӧд тэ, кутшӧм тэрмасьысь! — шуис доктор да сӧстӧм салфетка вылӧ кутіс пуктавны кутшӧмкӧ дзирдалысь ичӧтик пуртъяс да кузь емъяс.
Гуля синбӧжнас видзӧдлывліс став тайӧ эзысь кӧлуйторъяс вылас да думайтіс: «Сӧмын эськӧ мед не горӧдны!
А то шуи, мый ог пов, а друг горш тырӧн горӧда!
Вот лоӧ яндзим...»
— Но, бур нылӧй, — шуис доктор, мыйкӧ ёсь да югъялантор киас кутӧмӧн вольпась дінӧ матыстчиг, — мамыд тэнӧ неуна кутыштас.
— Оз ков, — шуис Гуля. — Кор кутӧны, страшнӧйджык.
Ме ачым мӧда кутны мамӧс киӧдыс, бурджык лоас.
И сійӧ ёна топӧдіс аслас пӧсь чуньяснас мамыслысь кисӧ.
— Но вот и ставыс, — шуис доктор.
Гуля сьӧкыда лолыштіс да восьтіс синъяссӧ.
Мам ки вылын тӧдчисны Гулялӧн став чуньтуйясыс — вит гӧрд визь.
— Ёна доймис? — юаліс мам.
— А тэнад?
Мам серӧктіс.
А доктор видзӧдліс Гуля вылӧ кыдзкӧ торъя серьёзнӧя да меліа.
— Уважайта, сьӧлӧмсянь уважайта! — шуис сійӧ да кутіс тэчны аслас чемоданӧ дзирдалысь емъяс да пуртъяс.
Кор доктор муніс, Гуля шуис мамыслы:
— Ме мыйлакӧ зэв рад.
И ачым ог гӧгӧрво мыйла.
Гӧгӧрвоа, дерт.
Ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый меным кокньыдджык.
Мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый операция прӧйдитіс нин, а коймӧд-кӧ, сы вӧсна, мый ме эг горзы.
Тэ тӧдан, менам ӧд зэв ёна доймис да вӧлі страшнӧ.
— Тӧда, Гуленька, — шуис мамыс. — Ме тӧда, мый тэ молодец менам.
А ӧні старайтчы унмовсьыны — операция бӧрын тэныд колӧ бура шойччыны.
— И старайтчыны нинӧм. — шуис Гуля. — Меным ещӧ некор на эз вӧв татшӧм окота узьны, кыдзи ӧні.
Да и тэ меысь шойччыштан.
И сійӧ унмовсис ёна, крепыда.
Тадз заводитчис бурдӧм.
Гуля куйліс сӧстӧм, свежӧй вольпасьын, ачыс мыссьӧма, гажа, киас сылӧн книжка.
Сылы вӧлі любӧ видзӧдны ӧшиньӧ да кыйӧдны, кыдзи быд часӧн пыр ёнджыка кортӧммисны пуяс.
Любӧ вӧлі лыддьыны выльторъяс и важсӧ лыддьыны выль пӧв.
Сылы кажитчис, мый некор на сійӧ эз гӧгӧрволы быдтор татшӧм бура да яснӧя, а кывбуръяс некор эз велӧдлы татшӧм ӧдйӧ, ӧнія моз.
Тӧдса челядь частӧ волісны сійӧс видлыны да сьӧрас вайлісны то медбӧръя дзоридзьяс, то медводдза яблокъяс да грушаяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор Гуля эз лыддьысь, а прӧста куйліс, киас кутіс Лермонтовлысь восьса небӧг да помтӧг повторяйтіс пыр ӧти строчкаяс:
<rus>Да, я не изменюсь и буду тверд душой,</rus>
<rus>Как ты, как ты, мой друг железный...</rus>
передньӧйын кыліс слабиник звонок.
Ӧдзӧс восьтісны, но жырйӧ дыр некод эз пыр.
Гуля кыліс сӧмын кодлыськӧ кызӧдӧм да оръясьысь, ньӧжмыд шӧпкӧм.
— Мый нӧ сэні?
Мама, коді локтіс?
— Ми Килькакӧд!
Ми Клюквакӧд! — передньӧйсянь вочавидзисны кык гӧлӧс.
— Но, мый нӧ ті сэні жӧдзанныд? — горӧдіс Гуля. — Пырӧй ӧдйӧджык!
Найӧ пырисны да пуксисны ӧти улӧс вылӧ орччӧн.
— Но, висьтавлӧ вай!
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Кутшӧм выльторъяс зоопаркын?
— Некутшӧм, — шуис Килька. — Сӧмын вот выль змейясӧс вайисны.
Тропическӧйясӧс.
— Субтропическӧйясӧс, — поправитіс Клюква. — Абхазияысь.
— Кымынӧс? — юаліс Гуля.
— Ветымын нёльӧс, — шуис Клюква.
— Ветымын квайтӧс, — поправитіс Килька.
— Да ӧд тайӧ жӧ зэв уна!
— Унакодь, — сӧгласитчис Клюква.
Гуля дивуйтчис:
— А ті шуанныд выльторъяс абу!
Но, ещӧ мый?
— Пӧрысь кӧин кулі.
— Да мый тэ!
Кутшӧм жаль!
— Сы пыдди вайисны выль куим кӧинпиӧс.
Ми на вылын босьтім шефство.
Кыкыс рамӧсь, а коймӧдыс пырысь-пыр пышйис да джагӧдіс кык павлинӧс.
Гуля весиг чеччыштіс.
— Кыдз нӧ сідз?
— Стӧрӧжыс прӧзевайтӧма.
Сійӧс кутісны да томан сайӧ йӧртісны.
— Кодӧс?
Стӧрӧжсӧ?
— Кӧинписӧ!
— А ті нӧ мый видзӧдінныд?
— Ми сэки змейясӧс видзӧдім.
— Эх, ті!
Абу шефъяс, а ракаяс!
Килька да Клюква яндысьӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Сэсся Килька ышловзьӧмӧн паськӧдіс газет тубрас да перйис сэтысь кык павлин гӧн.
— Тайӧ тэныд на память.
Гуля дивитӧмӧн видзӧдліс на вылӧ да шуис:
— Кольӧй аслыныд на память.
Лоанныд павлин гӧна ракаяс.
Детинкаяс серӧктісны.
— Ми и сідз кутам помнитны.
А тэ босьт.
Мичаӧсь гӧнъясыс.
abu
abu
Ещӧ неуна чӧла пукалыштӧм бӧрын Килька да Клюква лӧсьӧдчисны мунны.
Ӧдзӧс дорын найӧ сувтісны.
— Да, тӧкӧтьӧ эг вунӧд! — казяліс Килька. — Миян вӧлі собрание.
Ставнымӧс юкисны куим группа вылӧ — ударникъяс вылӧ, ударникӧ кандидатъяс да срывщикъяс вылӧ.
— А кытчӧ ме веськалі?
Срывщикъясӧ, кӧнкӧ?
— Эн, ударникъясӧ.
— Да ме жӧ вися!
— Мый нӧ кӧть?
Со ми здоровӧсь, а веськалім сӧмын кандидатъясӧ.
— Павлинъяс вӧсна, — шуис Клюква.
— Кӧинпи вӧсна, — поправитіс Килька.
И найӧ мунісны.
ГЕОГРАФИЯКӦД ИСТОРИЯ
Гуля бурдіс.
Сійӧс ещӧ некымынысь на снимитісны «Шондіа маскарад» картина вылӧ (ӧні нин эз ывла вылын, а кинофабрика павильонын), и Гуля муніс Одессаӧ — аслас школаӧ.
Мунтӧдзыс неуна водзджык сійӧ заводитіс занимайтчыны, медым вӧтӧдны классӧс.
Но тыдовтчис, мый уджӧ босьтчӧма вывті сёрӧн.
Класс удитӧма мунны ёна водзӧ.
И Гулялӧн заводитчис зэв сьӧкыд кад.
Сылы вӧлі сьӧкыд чувствуйтны асьсӧ «неуспевающӧй» велӧдчысьӧн ещӧ и сы вӧсна, мый сійӧ ӧні вӧлі быдӧнлы тӧдса.
Сы йылысь гижисны газетъясын, унаӧн помнитісны сійӧс кинокартинаяс кузя, и дзик боковӧй челядь сійӧс тӧдмавлісны улича вылын:
— Видзӧд, киноысь Василинка!
— Збыль!
Сійӧ, сійӧ.
Партизанлӧн ныв!
Гырысьяс, Гулякӧд тӧдмасиг, пырджык шулывлісны сылы:
— А, Гуля Королёва!
Кыдз нӧ, кыдз нӧ, тэ йылысь тӧдам, аддзылім.
Но, а кыдзи тэ велӧдчан?
Дерт, отличница!
— Абу, — букышӧн вочавидзліс Гуля да зілис мунны ӧдйӧджык бокӧ.
Мӧскуасянь Одессаӧ кинофабрикаӧ воис журналистка.
Гуляӧс сійӧ помся юасис: важӧн-ӧ Гуля снимайтчӧ, кутшӧм рольяс ассьыс ёнджыка радейтӧ, доволен абу аслас уджӧн.
— Абу доволен, — шуис Гуля.
— Ах, вот кыдзи?
И тэ он кӧсйы лоны артисткаӧн?
— Ог кӧсйы.
— Интереснӧ, — шуис журналистка да кутіс мыйкӧ гижны аслас блокнотӧ.
Тайӧ дзикӧдз смутитіс Гуляӧс, и сійӧ дугдіс вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ.
Но журналистка эз эновтчы:
— Мый нӧ чӧв олан?
Сьӧкыд снимайтчыны?
— Сьӧкыд, — шуис бӧрыннас Гуля.
— Мыйла сьӧкыд?
— Колӧ сулавны вӧрзьывтӧг, а гутъяс курччалӧны кокъястӧ.
Журналистка швачкерис кияснас да серӧктіс.
Гуля и ачыс эз вермы кутчысьны да нюммуніс.
— Но, а кутшӧма тэ велӧдчан?
Дерт, отличнӧя?
— Омӧля, — шуис Гуля, и нюмыс сылӧн пырысь-пыр воши.
— Неужели омӧля? — чуймис журналистка да вештіс блокнотсӧ.
Гуля нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ эз вермы висьтавны, мый бӧръя кадӧ велӧдчӧм сылӧн лои медся слаб места.
Ӧтчыд сійӧ бӧрдігтырйи воис школаысь гортас.
Диван вылӧ сумкасӧ скӧрысь шыбитӧм бӧрын сійӧ пуксис ӧшинь вылӧ да кутіс барабанитны чуньяснас стеклӧӧ.
— Но вот, — шуис сійӧ, — ӧні дзонь история!
— А мый бара лои? — юаліс мамыс. — Кутшӧм история?
— Географиякӧд! — вочавидзис Гуля. — Талун юалісны, а мый ме висьтала, кор нинӧм ог тӧд?!
— Мыйла нӧ тэ нинӧм он тӧд?
— Да ме жӧ воджын коли!
И, кипыдӧсъяснас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн, сійӧ нора бӧрддзис.
— Вот честнӧй пионерскӧй, — бӧрдігтырйи шуис сійӧ, — ӧні нэм чӧж кута занимайтчыны сӧмын ӧти географияӧн.
Ен сыкӧд, кинокӧд, сы вӧсна кӧ татшӧм неприятностьяс!
Мам некымын минут чӧж видзӧдіс Гуля вылӧ чӧла.
— Вот мый, Гуля, — медбӧрын шуис сійӧ, — вай сёрнитыштам тэкӧд серьёзнӧя.
Мый вӧсна тэ бӧрдан?
Тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм яндзим вӧлі меным талун география вылын, эн эськӧ тэ юась!
— А коді таын мыжа?
— Да ӧд ог жӧ вермы ме ӧтпырйӧн кыктор вӧчны — и снимайтчыны и велӧдчыны!
— Сідзкӧ, дугды снимайтчыны.
— Зэв жаль.
— Сідзкӧ эновт школатӧ.
— Мый тэ, мама!
Позьӧ ӧмӧй тайӧс?
— А мыйла нӧ оз позь?
Татшӧм велӧдчӧм дорсьыд, кыдзи ӧні тэ велӧдчан, бурджык дзикӧдз эновтны.
Кино тані абу мыжа.
Прӧстӧ тэнад абу характер.
Гуля видзӧдліс мам вылас ӧбидитчӧмӧн да косӧдз чышкис синвасӧ.
— Кыдзи нӧ абу? — юаліс сійӧ.
— Дерт, абу, — шуис мам. — Мыйта йӧз свет вылын долженӧсь и уджавны и велӧдчыны.
И зэв бура успевайтӧны.
А тэ нинӧм он вевъяв.
Чемодан тыр небӧгъяс новлӧдлан сьӧрсьыд, а он вермы заставитны асьтӧ восьтывны найӧс.
Но, мый нӧ вӧчан!
Тыдалӧ, ковмас отсавны тэныд...
— Кыдзи отсавны?
— Босьтны репетиторӧс ли мый ли.
Медым сійӧ подтянитас тэнӧ.
Гуля курччис вомдорсӧ.
— Аски вот муна тіян директор дінӧ, — спокойнӧя водзӧ висьталіс мам, — и юала сылысь, оз-ӧ вермы сійӧ рекомендуйтны кутшӧмкӧ студентӧс либӧ старшеклассникӧс.
А гашкӧ, тіян классысь отличникӧс.
— Оз ков, — ньӧжйӧник шуис Гуля да упрямӧя лэдзис юрсӧ увлань. — Ог кӧсйы ме.
— Мыйла нӧ?
Тэныд ӧд лоӧ кокньыдджык.
— Оз ков! — места вывсьыс решительнӧя сувтігмоз выль пӧв шуис Гуля. — Репетитор меным оз ков.
Таӧдз делӧ ещӧ эз на во.
МӦД ВЫСОТА
Некымын тӧлысь Гуля вермасис географиякӧд, историякӧд, алгебракӧд, а медсясӧ — аскӧдыс.
Бура велӧдны урокъяс аски кежлӧ, ӧтикысь отлично вылӧ висьтавны эз вӧв вывті сьӧкыд.
Но суӧдны став воштӧмсӧ, кольӧмсӧ, дугдывтӧг вӧтӧдны, вӧтӧдны, бергӧдчывны бӧрвыв, велӧдны сійӧс, мый мукӧдъяс важӧн нин велӧдісны, — та вылӧ и збыльысь колӧ вӧлі уна характер.
Воисны экзаменъяс.
Балкон ӧдзӧс да ӧшиньяс восьсаӧсь гурйыв, жырйӧдз локтӧ липаяслӧн да акацияяслӧн ма дукыс.
Дзик матын, лӧнь улича пельӧс сайын, гыалӧ да шумитӧ саридз.
Татшӧм лунӧ абу зэв кокни пукавны гортын, торйӧн нин кор тэныд сӧмын на дас куим арӧс да вадорын тэнӧ виччысьӧ пыж.
Но Гуля паськӧдіс пызан вылӧ небӧгъяс, ӧшӧдіс стенӧ географическӧй карта и пӧдругаясыскӧд тшӧтш лӧсьӧдчӧ экзамен кежлӧ.
— Миян канму — мирын став мукӧд канмуясысь медся ыджыд, — торжественнӧя заводитӧ сійӧ висьтавны география учебникысь первой главасӧ.
Гуля висьтавлӧ, а сылӧн пӧдругаясыс, кодъяслы сійӧ сетіс тешкодь прозвищеяс — Лёля Пончик да Лина Блин — сідзжӧ оз весьшӧрӧ воштыны кад: Лина виж карандашӧн краситӧ география учебникысь Батуми набережнӧй вылысь пальмаяс, а Лёля алгебраическӧй задачник обложка вылын серпасалӧ почтмейстер Шпекинлысь портрет.
Гуля стрӧга да веськыда видзӧдӧ Лёля да Лина вылӧ.
— Рисование кузя экзамен оз ло, — шуӧ сійӧ, — а география вылын ті провалитчанныд.
Ті весиг он кывзӧ, мый ме висьтала.
Лёля да Лина вештӧны бокӧ карандашъяссӧ.
— Но мый тэ!
Кыдзи ог кывзӧ?
Висьтавлы!
Гуля гырысь воськовъясӧн прӧйдитіс пельӧсысь пельӧсӧ.
— Медым вуджны курьерскӧй поездӧн миянлысь канму рытыввыв границасянь Владивостокӧ, колӧ мунны дас кык сутки...
— Вот эськӧ лӧсьыд! — задумчивӧя шуӧ Лина. — Мунан, мунан — и некутшӧм тэныд географияяс...
— Но, географиятӧг ылӧ он мун, — шуӧ Гуля да восьтӧ учебникысь выль лист бок. — Ӧні саридзьяс.
Пончик, кӧсъян тэ саридзьяс кузя плавайтыштны?
— Ме и сідз кута экзаменъяс вылын плавайтны.
Тэ висьтавлы, а ме запомнита.
Гуля дыр висьтавлӧ саридзьяс йылысь, а Лёля да Лина, пызан вылӧ гырддзаасьӧмӧн, кывзӧны, кыдзи ӧшинь сайын шумитӧ настоящӧй саридз.
— Купайтчыны эськӧ! — ышловзьӧ Лина.
— Нӧрӧвитлы, — шуӧ Гуля, — эштан.
Ӧні — гӧраяс.
Висьтавлы тэ.
— Ме? — повзьӧ Лина. — Ме тӧда сӧмын тундраысь пемӧс мир.
— Ачыд тэ тундра!
Но, висьтавлы, эн дышӧдчы.
— Тэ заводит, а ме бӧрас...
Куимӧн, кадысь-кадӧ небӧгӧ видзӧдлӧмӧн, найӧ венӧны гӧраяс.
— Жар! — няргӧ Лёля. — Но мунам, кӧть ӧтчыд купайтчам.
Свежӧйджык лоӧ юръясным!
— Ог, — неумолимӧя шуӧ Гуля. — Занимайтчыны кӧ, занимайтчыны!
Колӧ прӧйдитны географиясӧ ставсӧ.
— Ставсӧ!
Ӧтпырйӧ!
А аски?
— Аски кутам повторяйтны.
— А кор нӧ купайтчыны?
Гуля нинӧм эз вочавидз.
Вит час рытӧдз сійӧ кутіс жырйын Лёляӧс да Линаӧс.
Кор сійӧ медбӧрын тупкис небӧгсӧ, найӧ весиг эз кӧсйыны веритны асланыс шудлы:
— Гуля, неужели помалім?
— Помалім!
Ӧні — саридз дорӧ!
Ті мый — думайтанныд, меным эз вӧв окота купайтчыны?
Тіянысь ещӧ ёнджыка на.
И куимнанныс, ӧта-мӧдыскӧд панъясигтыр, котӧртісны переулокӧд, сэтчӧ, кысянь кыліс сьӧкыд, юралысь морскӧй шум.
Гӧрд визя еджыд пыж йӧткыштчис вадорсянь.
— Мед сійӧ ачыс кывтӧ, — шуис Гуля, лэптіс пелыссӧ и ачыс водіс пыж бӧжӧ.
Упругӧй веж гыяс пыр ӧтмоз качайтісны пыжсӧ.
Сола ыркыд тӧв кипыдӧснас инмӧдчывліс нывкаяслы пӧсь чужӧмбанъясас, летіс налысь юрсияс да воротникъяс.
Гуля горша ньылаліс чӧскыд морскӧй сынӧдсӧ.
— Ой, нывъяс, — шуис сійӧ, — кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм интереснӧ свет вылын овны!
— Да, вӧлі эськӧ лӧсьыд, — ышловзис Лина, эз кӧ эськӧ вӧвны экзаменъяс.
Гуля минут кежлӧ думыштчыліс.
— А ме радейта экзаменъястӧ, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Кӧть и страшнӧ овлывлӧ, а лӧсьыд.
— Гулька, тэ ылӧдлан!
— Ог, честнӧй кыв, ог ылӧдлы.
Тӧданныд, нывъяс, экзамен водзын менам овлывлӧ сэтшӧм чувство, кыдзи ваӧ чеччыштӧм водзын.
И кӧдзыд и страшнӧ, а чеччыштан — и сразу лоӧ жар и гажа.
Лёля йиджнитіс пельпомъяссӧ:
— Но, кодлы гажа, а кодлы и абу зэв.
— А тайӧ тэсянь зависитӧ, медым вӧлі зэв.
И вот воис экзамен лун.
Асылыс вӧлі кутшӧмкӧ особеннӧй — лӧз, сӧстӧм, быттьӧкӧ сійӧс бергӧдӧмаӧсь морскӧй тӧвъяс, мыськӧмаӧсь морскӧй валъяс.
Гуля пасьталіс еджыд, сӧмын на гладитӧм платтьӧ.
Сылы вӧлі приятнӧ, мый платтьӧыс сэтшӧм еджыд, свежӧй — ни ӧти чукыртор, ни ӧти чуттор.
Зеркалӧӧ внимательнӧя видзӧдігӧн сійӧ сыналіс юрсисӧ да муніс школаӧ.
Мам дыр сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс сы бӧрся.
Татшӧм сосредоточеннӧйӧн да долыдӧн Гуля войдӧр мунлывліс сӧмын съёмка вылӧ.
Классын вӧлі шынитӧв да торжественнӧ.
Доска вылын ӧшаліс СССР-лӧн коричневӧй, турунвиж да кельыдлӧз дзоридзьяса карта.
Дзор юрсиа, спокойнӧй, тӧдтӧм параднӧй платтьӧа, география кузя велӧдысь Вера Андреевна экзаменуйтіс Гулялысь пӧдругасӧ Лёляӧс.
Ассистентъяс внимательнӧя кывзісны Лёлялысь муртса кылысь шӧпкӧмсӧ.
Указка сы киын шӧйтіс карта кузя, быттьӧ эз тӧд, мый вылын сувтны.
— Провалитчис, — повзьӧмӧн шӧпкис Гулялы пель водзас сылӧн суседкаыс, Лина. — И ме тожӧ провалитча.
Ой, кутшӧма ме пола!
А тэ?
Гуля думыштіс: «Пола?»
Да вочавидзис:
— Ог, ог пов!
И кор сыӧдз кыліс Вера Андреевналӧн чукӧстӧм: «Королёва!», Гуля ӧдйӧ чеччыштіс места вывсьыс.
Челядь пиысь кодкӧ весиг серӧктіс.
Но сійӧ, бӧрвылас видзӧдлытӧг, уськӧдчис экзаменаторъяс пызан дінӧ сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв пызан, а барьер, кодӧс сылы кӧть мый, а колӧ вуджны.
Сылы кажитчис, мый Вера Андреевна видзӧдліс сы вылӧ кыдзкӧ бокысянь, полӧмӧн да недоверчивӧя, и Гулялы пыр жӧ уси тӧдвылӧ сійӧ шудтӧм да позорнӧй луныс, кор сійӧ, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, сулаліс тайӧ жӧ самӧй «немӧй» карта дорас да эз вермы индыны ни ӧти ю, ни ӧти гӧра.
Тешкодь. Сэки и збыльысь сійӧ вӧлі немӧй, тайӧ ыджыд географическӧй картаыс, и нинӧмтор, дзик нинӧмтор Гулялы эз висьтав, а ӧні сулалӧ сӧмын сы вылӧ видзӧдлыны, и сійӧ аслас быд визьторйӧн, быд чукыльӧн уськӧдӧ тӧдвылӧ да висьтыштӧ.
— Королёва, босьт билет, — шуис Вера Андреевна.
Гулялӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс да быттьӧкӧ сувтіс.
Сійӧ видзӧдліс ӧткодь клетчатӧй бумага листокъяс вылӧ.
«Коді на пиысь менам?
Но, мед этайӧ — шуйгавывсянь коймӧдыс».
Сійӧ паськӧдіс билет да гораа лыддис:
— «СССР-лӧн Асыввыв Сибырса юкӧн».
И пыр жӧ тӧдвылас уси учебниклӧн самӧй сійӧ лист бокыс, код вылын вӧлі гижӧма:
«Асыввыв Сибырса гӧраӧсь му расположитчӧма Енисей ю да Лӧнь океан вадоръяс костын».
И зілигтыр, медым не висьтавны кывйысь кывйӧ учебник серти, Гуля пыр жӧ кутіс висьтавлыны.
Кузь пу указка, сылӧн висьталӧм бӧрся вӧтлысигмоз, кокниа ветлӧдліс карта вывті, то ю чукыльяс кузя, то тыяслӧн кельыдлӧз гӧгыльяс гӧгӧр.
Вера Андреевна кывзіс сылысь первойсӧ полігтыр, сэсся дивуйтчӧмӧн, сэсся задумчивӧя нюмъялігтырйи.
Кор Гуля минут кежлӧ лэдзліс увлань указкасӧ, Вера Андреевна гордӧя да юалӧмительнӧя видзӧдліс аслас ассистентъяс вылӧ.
Кажитчӧ, сійӧ кӧсйис юавны налысь: «Аддзанныд, кутшӧм?»
— Зэв бур!
Зэв бур!
Отлично! — ӧти гӧлӧсӧн шуисны ассистентъяс.
И Гуля, пызан вылӧ указка пуктӧм бӧрын, надзӧник муніс аслас местаӧ.
Чужӧмыс сылӧн сотчис, а вомдоръясыс асьныс пыр на вӧрисны — найӧ, буракӧ, век на мыйкӧ висьтавлісны Асыввыв Сибыр йылысь.
Гортӧ сійӧ пырис тӧвныр моз.
— Мама!
«Отлично»!
— горӧдіс сійӧ порог дорсянь на.
И друг, быттьӧ кутшӧмкӧ виччысьтӧм мӧвпысь, ёна чуймӧмӧн, ланьтіс да, ки вылас юрсӧ лэдзӧмӧн, пуксис пызан сайӧ.
— Мый йылысь тэ, Гуленька? — юаліс мам.
— Ог тӧд, кыдзи тэныд шуны, — задумчивӧя вочавидзис Гуля. — Неуна гажтӧм.
— Гажтӧм? — шензис мам. — Мый вӧсна нӧ?
Тэ ӧд талун победительница.
— Да абу, абу гажтӧм.
Ме эг сідз шу.
Быттьӧкӧ ставыс помасис.
Вот гӧгӧрвоан, сы мында лун ме тэрмаси, суӧді, полі удиттӧмысь.
А ӧні быттьӧ мунігас чеччышті поезд вылысь.
Вои!
Сэсся некытчӧ.
Мам довкнитіс юрнас.
— Мый тэ, Гуля!
Кутшӧм воӧм — туйыд тэнад сӧмын на заводитчӧ.
Тэ ӧмӧй ачыд он чувствуйт?
— Да, дерт, — шуис Гуля. — А тӧдан, мама, талун экзамен вылын мыйлакӧ меным уси тӧдвылӧ, кыдзи ме барьер вомӧн чеччыштлі.
Помнитан, «Партизанлӧн нылын»?
Сивко ас вывсьыс тӧкӧтьӧ эз шыбит сэки менӧ.
И шыбитіс эськӧ, ме кӧ зэв ёна эг скӧрмы сы вылӧ.
— А ӧні тэ код вылӧ скӧрмин?
— Ас вылӧ...
Шутка ли, делӧ воис сэтчӧдз, мый тэ тӧкӧтьӧ меным репетиторӧс эн медав!..
— Тайӧ ме тэнӧ повзьӧдлі, Гуля!
— Мудер, тӧдан, мыйӧн повзьӧдны.
Но вот, ме и повзи да расхрабритчи.
Босьті мӧд барьер.
— Тайӧ барьерыс, Гуленька, джуджыдджык воддзасьыс.
А водзӧ лоӧны и ещӧ джуджыдджыкӧсь.
— И найӧс босьтам! — горӧдіс Гуля да шыбитіс трубкаӧ гартыштӧм карта дзик йиркӧдзыс.
— Ньӧжйӧджык, Гуля, мый, кутшӧм неуважение география дінӧ!
Гуля пелька кутіс картасӧ усигкостіыс.
— Абу, ме сійӧс уважайта, ме сійӧс зэв ёна уважайта.
Сӧмын арӧдз став тайӧ картаяссӧ ме дзеба кытчӧкӧ пыдӧджык!
Да и учебникӧс тшӧтш.
БЫДЛАСЯНЬ ПИСЬМӦЯС
Но и картаяс и география кузя учебник Гулялы бара на ковмисны.
И весиг зэв регыд.
Сылӧй заводитчис зэв удивительнӧй переписка, кодын разберитчыны эськӧ эз вӧв кокни, эз кӧ вӧв матын СССР-лӧн карта да география кузя важ, заслуженнӧй учебник.
Гуля ним вылӧ кинофабрика адрес кузя миян канмулӧн быд помсянь кутісны воны лыдтӧм письмӧяс.
Дыр видзӧдлывліс Гуля карта вылӧ, обласьтъяс да каръяс корсиг, кысянь воавлісны тайӧ письмӧясыс.
«Дона, уважаемӧй артистка Гуля!
Картина, кӧні ті ворсанныд, видзӧді ме ёна волнуйтчӧмӧн.
Да эг сӧмын ме ӧтнам, а менам став ёртъяс — Дальневосточнӧйса красноармеечьяс.
Гашкӧ, ті эськӧ верминныд волыны миян дінӧ татчӧ, видзӧдлыны, кыдзи ми, дальневосточникъяс, олам тані, сопкаяс костын?
Менам регыд помасьӧ срок, и ме муна Воронеж обласьтӧ аслам колхозӧ.
Он кӧ удитӧ волыны татчӧ, то обязательнӧ волӧй миян колхозӧ.
Аддзыланныд, кутшӧм сэні лоӧ замечательнӧй олӧм.
Ме петкӧдла тіянлы ставсӧ.
Хозяйство миян лои бур, кыпӧдам сійӧс ещӧ вылӧджык.
А ӧні досвидание, дона, уважаемӧй артистка Гуля.
Коля тіян неизменнӧй друг».
Гуля видзӧдіс миян канмулӧн окраина вылӧ — Ылі Асыввыв вылӧ — да думайтіс сы йылысь, кутшӧм сійӧ тешкодь да дивӧкодь, мый сэтшӧм ылын, зэв ылын кодкӧ тӧдӧ сы йылысь, одесскӧй школаын велӧдчысь йылысь.
Сэсся карта вылысь сійӧ корсис Воронеж обласьт да решитіс, мый обязательнӧ коркӧ ветлас гӧститны самӧй тайӧ колхозас, кӧні стрӧитісны сэтшӧм замечательнӧй олӧм.
Но мӧд, коймӧд, нёльӧд письмӧ восьтӧм бӧрын Гуля шӧйӧвошис.
Сійӧс корисны гӧститны и Сумы карӧ, и Полтаваӧ, и ылыс Ташкентӧ, и Кардорӧ...
Сумы карса комсомолеч гижис Гулялы, мый сійӧ «зэв ӧкуратнӧя справитчӧма аслас рольӧн» и мый кутас кӧ сійӧ ас вылас уджавны водзӧ, то, навернӧ, лоас Войтыр артисткаӧн.
И быдӧн, код гижис Гулялы, мыйкӧ висьталіс ас йывсьыс, аслас олӧм йывсьыс.
Лыддьыны тайӧ письмӧяссӧ вӧлі зэв интереснӧ да увлекательнӧ.
Но медся ёна чуймӧдіс сійӧс письмӧ, кодӧс получитіс комсомолеч-морякъяссянь Лӧнь океан вылысь.
Найӧ гижисны Гулялы, мый плавайтігӧн найӧ аддзисны корабльса гӧрд пельӧсысь газет, кӧні вӧлі Гулялӧн портретыс.
Письмӧ тон серти вӧлі тӧдчӧ, мый найӧ, кыдзи и унаӧн мукӧдъяс, чайтӧны сійӧс верстьӧ артисткаӧн, коді ворсӧ нывкалысь роль.
Найӧ корисны Королёва ёртӧс, том, талантливӧй артисткаӧс, подробнӧйджыка висьтавны налы артистическӧй мирын олӧм йылысь, аслас творческӧй замыселъяс йылысь, сійӧ картинаяс йылысь, кодъясын Гуля участвуйтіс либӧ лӧсьӧдчӧ участвуйтны.
Тайӧ письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын Гуля думыштчис.
— Мама, — шуис сійӧ, — сӧветуйт, кыдзи меным сы вылӧ вочавидзны.
— А мый?
— Да ӧд найӧ чайтӧны, мый ме верстьӧ артистка.
Да, да, верстьӧ!
И кӧсйӧны, медым ме налы гижи артистическӧй мир йылысь да творческӧй замыселъяс йылысь.
А мый ме верма налы та йылысь гижны?
— Нинӧм, — шуис мам. — Гиж налы прӧстӧя, кымын арӧс тэныд, кутшӧм классын велӧдчан — и некутшӧм творческӧй замыселъяс.
А кутан кӧ притворяйтчыны ыджыдджыкӧн да ассьыд тӧлкаджыкӧн, письмӧыд лоӧ глупӧй.
Гуля сідзи и вӧчис.
Сійӧ гижис морякъяслы подробнӧй письмӧ аслас олӧм йылысь, школа йылысь, медбӧръя экзаменъяс йылысь, и сы йылысь, мый важӧн нин киноын оз снимайтчы.
Письмӧ бокас содтіс:
«Збыль-ӧ, мый военнӧй корабльяс вылын век овлӧны морякъясӧн радейтана кутшӧмкӧ зверпиян?
Абу-ӧ тіян корабль вылын кутшӧмкӧ ошпи либӧ ручпи?
Ме важ юннатка да зэв радейта быдпӧлӧс пемӧсъясӧс, ёжъяссянь да еджыд крысаяссянь слӧнъясӧдз».
Ӧтветсӧ Гуля получитіс ӧтпырйӧ некымын письмӧ.
Серьёзнӧя да уважениеӧн морякъяс гижисны «важ юнӧй натуралисткалы» корабль вылын олӧм йылысь, сы йылысь, кутшӧм дивӧкодь морскӧй пемӧсъяс, дзоридзьяс кодьӧсь, олӧны Лӧнь океан пыдӧсын, сы йылысь, кутшӧм удивительнӧй олӧм мунӧ саридз пыдӧсын.
Кӧть и жаль, но ошпиян, ни ручьяс корабль вылын эз вӧвны.
Животнӧй мирса став представительяс пиысь корабль вылын вӧлі сӧмын ӧти, и то медся прӧстӧйыс — Васька кань.
Сійӧ вӧлі аслыспӧлӧс сӧмын сійӧн, мый кык пӧрйӧ ветліс му гӧгӧр путешествиеӧ да Куба ді вылын кутіс шырӧс.
— «Лӧнь океан», — карта дінын сулалігӧн лыддис Гуля ним, кодӧс вӧлі гижӧма бледно-кельыдлӧз рӧмӧн краситӧм, ыджыд пространство вылын. — «Куба ді».
И, Сӧвет муысь корабльяс йылысь думайтіг, кодъяс вуджисны океан вомӧн, Гуля мечтайтіс нин сы йылысь, медым ӧдйӧджык быдмыны да мунны жӧ ылыс путешествиеӧ.
Сылӧн мечтаыс збыльмис водзджык сы чайтӧм дорысь.
Дерт, сылы колӧ вӧлі мунны не сэтшӧм нин ылӧ, сӧмын Крымӧдз, но и тайӧс позис вообразитны настоящӧй путешествиеӧн.
АРТЕК
«Дона папочка, менам зэв ыджыд радлун — ме муна Артекӧ!
Тайӧ награда киноын ворсӧмысь, а сідзжӧ сыысь, мый ме бура вуджи кӧкъямысӧд классӧ...»
Пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын Гуля тэрмасьӧмӧн гижис.
Орччӧн, улӧс вылын, сулаліс тыртӧм чемодан, а диван вылын вӧлі ӧкуратнӧя пукталӧма Гулялӧн став неыджыд «вӧччанторйыс» — сылӧн еджыд платтьӧыс, мыйын сійӧ сдайтіс экзамен, визя сарапанъяс, майкаяс.
«...Сӧмын думышт, папочка, ме муна Ялтаӧдз пароходӧн, а сэні — Гурзуфӧдз машинаӧн!
Гортын миян ӧні, дерт, Артек йылысь сӧмын и сёрни.
Ме весиг кӧлуйӧс нин чукӧрті, кӧть талун на май кызь коймӧд лун, а мунны меным сӧмын июнь первой лунӧ.
Та дыра виччысьны!
Путёвка меным сюри Нижньӧй лагерӧ, сэтчӧ, коді саридз вадорын.
Вот красота!
Меным сэтшӧм долыд, мый висьтавны он вермы!»
Ньӧжйӧ кыссисны тайӧ недельын лунъясыс.
Гулялы кажитчис, мый сылӧн ичӧтик часі вылын стрелкаясыс ньӧти оз мунны.
И Гуля дугдывтӧг матыстліс часісӧ пель дінас, кывзіс, мунӧ оз.
Но олӧмын ставторлы воӧ аслас кад.
***
Быдладорсянь воисны Артекӧ челядь.
Тані вӧліны и сибирякъяс, и кавказечьяс, и белорусъяс, и узбекъяс...
Небыд нюркйӧдлана украинаса сёрникӧд кылӧ Волга вывса окайтысь сёрни.
***
МОСКВАӦ, МОСКВАӦ!
Гажаа да казявлытӧг коли дзонь тӧлысь.
Гӧгӧр вӧлі сы мында выльтор, мый Гуля эз тӧд, мый вылӧ войдӧр видзӧдны, мый бердӧ босьтчыны.
Матысмис бӧр мунан кад.
Гулялы луныс эз тырмы, мунтӧдзыс сылы окота помавны сюрс удж — чукӧртны краеведческӧй музейлы Артекса изъясысь коллекция, велӧдчыны Барасбилысь верзьӧмӧн ветлӧмын ещӧ некымын медся сьӧкыд приёмъясӧ да сдайтны БГТО значок вылӧ нормаяс.
Пӧшти ставыс нин вӧлі сдайтӧма — и плавание, и сынӧм, колины Гулялы медся сьӧкыдъясыс — лыйсьӧм да граната шыблалӧм.
А стрелкаяс сылӧн ичӧтик часі вылас, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны ӧні кыдзкӧ торъя ӧдйӧ...
***
Поезд тӧвзис нин Украина степьяс да муяс кузя.
Вагон ӧшинь сайын бӧрвыв котӧртісны топольяс, кодъяс вылысь киссисны нин кос, виж коръяс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — тэрмӧдліс Гуля поездӧс.
Сылы вӧлі колӧ, медым украинаса еджыд хатаяс, ветрянӧй мельничаяслӧн бордъяс, ставыс, кодъясӧс сійӧ сэтшӧма радейтіс, ӧні ӧдйӧджык колины бӧрӧ, на пыдди мед воисны керйысь вӧчӧм керкаяс да муса гӧрд кырся пожӧмъяс.
***
Воис медбӧръя вой.
Ӧшинь сайын тыдовтчис тӧлысь, и вӧлі дивӧкодь, мый сійӧ оз кольччы поездысь, кӧть эз вӧрзьыв места вывсьыс.
«Ещӧ ӧкмыс час мунны — и Мӧскуа», — ӧшинь дорын куйлігӧн думайтіс Гуля,
а вылыс полка вывсянь сійӧс пельпомӧдыс вӧрзьӧдӧ Барасбилӧн чорыд киыс.
— Гуля, узян?
Регыд Мӧскуа.
Челядь пиысь некодлӧн войнас эз узьсьы.
Ставныс джынвыйӧ ойбырасигтырйи кывзӧны, кыдзи стучитӧны кӧлесаяс.
То ӧтик, то мӧд вештыштлас занавес да видзӧдлас ӧшиньӧ.
Сэні, пемыдінас, лэбӧны гӧрд бикиньяс, вуджрасьӧны ӧшиньяслӧн югыд квадратъяс.
И вот медбӧрын Мӧскуа.
Перрон пӧвъяс йиркакылӧны пассажиръяслӧн кокъяс улын.
Перрон вылын йӧз чукӧр вешйис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Лэдзӧй пионеръясӧс!
Выль лӧз автобусъясын Артек мӧдӧдчис Мӧскуа кузя.
Гуля бура тӧдіс став тайӧ уличаяссӧ да казявліс сытӧг лэптӧм быд выль дом.
Автобусъяс сувтісны гостиница водзӧ.
Гажа чукӧрӧн челядь тыртісны вестибюль.
Гостиница!
Кутшӧм интереснӧ овны гостиницаын, кӧні олӧны сӧмын командировкаясӧ локтысьяс, верстьӧ йӧз!
Аслас номер ӧшинь пыр Гуля бара аддзис Кремль.
Башеннӧй часілӧн сьӧд циферблат вылын зарни стрелаяс матыстчӧны «10» цифра дінӧ.
Кутшӧм дыр ещӧ колӧ виччысьны аскиӧдз!
Гуля звӧнитіс батьыслы удж вылӧ — театрӧ:
— Папочка, волы ӧдйӧджык.
А то ми аскомысьӧдз ог аддзысьӧй.
Талун ми мунам <rus>Дом пионеров</rus>ӧ.
А аски ми лоам Кремльын!
Сэсся звӧнитіс Эриклы:
— Эрастик!
Збыль, тайӧ зэв бур, мый ме вои?
Аскомысь локта тіянӧ.
Аски ми лоам Кремльын.
Тэ гӧгӧрвоан, а?
Талун мунам Пионеръяс дворечӧ.
Ой, Эрик, кутшӧма ме пола!
Меным поручитісны висьтавны Молотов ёртлы приветствие.
...Спасскӧй башнялӧн зарни стрелкаясыс петкӧдлӧны ӧкмыс час рыт.
Гуля сӧмын на локтіс Пионеръяс дворечысь.
Сійӧ видзӧдӧ ӧшинь пыр югыд, паськыд улича вылӧ:
— Ӧдйӧджык мед эськӧ коли тайӧ войыс!
Пемыд арся енэжын яръюгыд рубинъясӧн югъялӧны кремлёвскӧй кодзувъяс.
А со и сійӧ гӧрд флагыс, кодӧс сійӧ шуліс «биторйӧн», кор вӧлі зэв на ичӧт.
И вот коркӧ воис асыв.
Выль автобусъяс, кодъяс тырӧсь параднӧй матросскӧй бушлата детинкаясӧн да нывкаясӧн, пырӧны кремлёвскӧй воротаӧ да исковтӧны ичӧтик козъясӧн садитӧм аллеяӧд.
***
ОКТЯБРЯТАЛӦН ВОЖАТӦЙ
Гуля локтіс гортас, Одессаӧ.
— Кутшӧма миян вежсьӧма ставыс! — гӧгӧр видзӧдігтыр шуис сійӧ мамыслы. — Йиркъясыс улынджыкӧсь лоины ли мый ли?
— А гашкӧ, тайӧ тэ джуджыдджык лоин? — сералігтырйи вочавидзис сылы мамыс.
Вӧлі нин ар, но Гулялы кажитчис, мый тайӧ дивӧ кодь праздничнӧй гожӧм Артекӧ да Мӧскуаӧ путешествуйтӧмӧн век на эз помась.
Гулялӧн воан первой жӧ лунас сы ордӧ котӧрӧн локтісны Лёля да Лина, и куимнан нывкаыс мӧдӧдчисны кинофестиваль вылӧ.
Кинофестиваль муніс дас лун.
Челядьлы петкӧдлісны кык картинаӧн лун, и Гуля гортас воліс пыктӧм синъясӧн.
— Кывзы, Гуля, — шуис медбӧрын сылы мамыс. — Кор помасясны тайӧ помтӧм развлечениеясыд?
Кор тэ босьтчан удж бердӧ?
Тэ мый думайтан — дзонь во бездельничайтны да небӧгъяс бердӧ босьтчыны сӧмын экзаменъяс водзвылын?
— Ог, мама, — серьёзнӧя шуис Гуля. — Тэ гӧгӧрвоан, ме и ачым мудзи удовольствиеяссьыс да кӧсъя занимайтчыны.
Но ребята метӧг оз вермыны ветлыны киноӧ.
Ме налы объясняйта съёмкаяслысь секретъяс.
— Оласны кыдзкӧ тэнад объяснениеястӧг, — шуис мам. — А талун кӧ тэ он пуксьы урокъяс сайӧ, школаын тэнад бара лоӧны зэв гырысь неприятностьяс.
Тэнад «географияыдкӧд историяысь» серьезнӧйджыкӧсь на.
Сідзи и тӧд.
Гуля эз кут споритны.
Сійӧ и ачыс нин гӧгӧрвоис, мый важӧн вӧлі колӧ босьтчыны занимайтчыны.
И сійӧ весиг радпырысь думайтіс сы йылысь, мый яркӧй праздничнӧй лунъяс пыдди, кодъяс кыссисны та дыра нин, воасны медбӧрын спокойнӧй, трудовӧй лунъяс.
Гуля босьтчис удж бердӧ.
Сылӧн пызан вылас бара быдмис учебникъяслӧн гӧра.
Пызан дорын стен вылын лои занятиеяслӧн расписание, коді вӧлі поездъяслӧн расписание кодьӧн.
Тані вӧлі точнӧя индӧма «воӧм» да «петӧмлӧн» часъяс — «Вольпась» станциясянь петӧмлӧн час — «Пызан сай» станцияӧ воӧм.
Вӧлі точнӧ индалӧма школьнӧй предметъяслысь нимъяс да разделъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі прӧйдитны, либӧ, кыдзи вӧлі сійӧ шуӧ, «скачитны».
Ӧні Гуля ачыс ӧтказывайтчыліс, кор сійӧс нуӧдлісны киноӧ либӧ театрӧ.
— Меным колӧ тӧвзьыны кык кокйыв, — шуліс сійӧ, — медым косӧдны Мӧскуаӧ ассьым ветлӧм.
Меным мукӧд дырйи кажитчӧ, мый ме лои скорӧй поезд кодь: дугдывтӧг кытчӧкӧ тӧвзя.
Сійӧ ставнас сетчис школьнӧй занятиеяслы да пионерскӧй уджлы, ӧтказывайтчыліс став мукӧд делӧясысь.
Сійӧ ӧні вӧлі октябряталӧн вожатӧй.
Сійӧс ёна заинтересуйтіс сьӧкыд мог — воспитывайтны посни челядьӧс, сӧвмӧдны наын характер, вӧля, смелость.
Зэв дыр Гуля думайтіс сы йылысь, кыдзи нуӧдны первой сбор, медым челядьлы вӧлі интереснӧ.
И сійӧ решитіс дасьтыны кутшӧмкӧ страшнӧй мойд.
«Ичӧт челядь радейтӧны страшнӧй мойдъяс.
Да сэк жӧ тайӧ и лоӧ первой испытаниеӧн.
Сӧмын колӧ, медым мойдыс бура помасис».
Школаӧ мунігӧн Гуля лӧсьӧдіс тайӧ бур пома страшнӧй мойдсӧ.
Рытнас пионерскӧй жырйын чукӧрмис кызь кымын челядь: первой класс «Б».
Найӧ вӧліны настоящӧй школьникъясӧн нин да асьныс, колльӧдысьястӧг, воисны асланыс октябрятскӧй сбор вылӧ.
Коридорӧ пыригӧн Гуля кыліс волнуйтчана гӧлӧсъяс.
— А друг сійӧ оз лок? — шуис ичӧтик кӧсаяса нывка, кодӧс шуисны Ликаӧн.
Детинкаяс видзӧдлісны коридорӧ.
— Локтӧ! — горӧдіс Ликалӧн вокыс, Мика. — Чур-чур, сыкӧд орччӧн пукся ме!
— А ме, чур, мӧдарсяньыс! горӧдіс Лика.
— Ребята, ланьтӧй, — ас бӧрсьыс ӧдзӧс пӧдлалігмоз шуис Гуля. — Ті регыд лоанныд пионеръясӧн, а шумитанныд ичӧтъяс моз.
Челядь пырысь-пыр ланьтісны.
— Но, мый тіянлы висьтавны? — юаліс Гуля, кор ставныс пуксисны сы гӧгӧр. — Страшнӧй мойд кӧсъянныд?
— Кӧсъям! — горӧдісны октябрята.
— А повны онӧ кутӧй?
— Огӧ!
— А ме кӧ кусӧда бисӧ да кута висьтавлыны пемыдінын?
— Всё равно огӧ.
— Но, видзӧдлам, смел челядь ті али абу.
Гуля чеччис, стенысь бергӧдіс выключатель.
Лои сэтшӧм пемыд, мый сылы ковмис кималасӧн корсьны ассьыс стулсӧ.
— Но, кывзӧй...
Олісны-вылісны чоя-вока.
Воксӧ шуисны Иванушкаӧн, а чойсӧ Алёнушкаӧн.
Вот ӧтчыд Иванушка и шуӧ:
«Кывлі ме, мый свет вылын эм кутшӧмкӧ лёк, а некутшӧм лёкӧс ме эг аддзыв.
Мунам, Алёнушка, лёкӧс корсьны».
Вот найӧ и мӧдӧдчисны.
Мунісны, мунісны да вӧрӧ пырисны.
Пемыд-пемыд, тшӧкыд вӧр...
Гӧгӧр нинӧм оз тыдав...
— Кыдзи миян тані, — шуис октябрята пиысь кодкӧ.
— Чӧлӧй!
Челядь пукалісны лолышттӧг.
Жырйын лои сэтшӧм чӧв, мый тайӧ кадӧ коридор кузя мунысь пионервожатая Люба чуймис.
«Кутшӧм нӧ сэні сбор мунӧ?» — думыштіс сійӧ да восьтыштіс класс ӧдзӧс.
Векньыдик щельӧд кыліс гортӧм, но яснӧй гӧлӧс.
— ...Мунісны Алёнушка Иванушкакӧд да аддзисны вӧрын ичӧтик керка.
Пырисны, а сэні некод абу.
Тыртӧм, пемыд.
Пач трубаын тӧв шутьлялӧ: у-у-у...
И друг кылісны — топ-топ.
Кодкӧ посводзын восьлалӧ да джодж бердӧ кӧрт беддьӧн тотшкӧдӧ.
Пырис керкаӧ старука — жеб, кӧсӧй, ӧтик синма.
Юбкаыс сы вылын сьӧд, кофта сьӧд, чышъян сьӧд.
Видзӧдліс старука челядь вылӧ аслас ӧти синнас да шуӧ:
«А-а, гӧсьтъяс воӧмаӧсь?
Вот и бур!
Менам ужин кежлӧ как раз нинӧм абу».
«А ми пӧтӧсь», — шуӧны Иванушка да Алёнушка.
«Зато ме тшыг.
Вот тіянӧс жарита и сёя...»
Гулякӧд орччӧн кодкӧ ньӧжйӧник ойкнитіс.
— Мый, поланныд? — юаліс Гуля.
— Нинӧм, висьтавлы, — шуис Мика.
И Гуля кутіс висьтавлыны водзӧ ассьыс страшнӧй мойдсӧ:
— Босьтіс старука киас зыр да и шуӧ Иванушкалы:
«Пуксьы, ме тэнӧ пачӧ сюя».
Алёнушка бӧрддзис:
«Ой, мый нӧ вӧчны!»
А Иванушка шыбитіс Алёнушка вылӧ гуга пась да ньӧжйӧник и шуис сылы:
«Вӧчсьы, Алёнушка, ыжӧн, люкась да баксы: «Ме-е-е!»
Алёнушка сідзи и вӧчис.
Шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ керка пытшкын да горзӧ:
«Ме-е-е!
Ме-е!»
«Вот йӧй ыжыд!» — шуӧ старука.
Кватитіс Алёнушкаӧс да шыбитіс сійӧс ӧдзӧс сайӧ.
Сулалӧ Алёнушка ӧтнас пемыд вӧрын, пӧдлалӧм ӧдзӧс дорын да бӧрдӧ:
«Иванушка, вокӧй менам!
Иванушка!..
Челядь пиысь кодкӧ бӧрддзис.
— Свет ӧзтыны? — юаліс Гуля.
— Оз ков, — пемыдінын кылісны гӧлӧсъяс.
И Гуля водзӧ висьталіс:
— Алёнушка бӧрдӧ, а Иванушка шуӧ старукалы:
«Велӧд менӧ, кыдзи зыр вылӧ пуксьыны.
А то ме ог тӧр пачӧ».
«Велӧдны абу дыр, — вочавидзӧ старука. — Со, видзӧд».
Пуксис сійӧ ачыс зыр вылӧ, а Иванушка кыдзи сюяс зыртӧ пачӧ!
Старука и горӧднысӧ эз удит.
Пӧдлаліс Иванушка пач пӧданӧн — да ӧдйӧджык керкаысь.
А сэні Алёнушка виччысьӧ.
Шыбитіс сійӧ ас вывсьыс ыжку пась да шуис:
«Прӧщай, лёкӧ!
Терпитім ми тэсянь лёкӧс!»
И котӧртісны найӧ кыкнанныс гортас.
Воисны да мӧдісны овны важсьыс бурджыка...
Мойд помасис.
Пемыд жырйын вӧлі сэтшӧм чӧв, мый кажитчис — октябрята унмовсьӧмаӧсь.
Гуля бергӧдіс выключатель, и резыштіс ставлы синманыс яръюгыд би.
Куньтырасиг челядь лэптісны юръяссӧ.
И сэки жӧ воссис ӧдзӧс.
Пырис Люба.
— Мый тані тіян вӧчсьӧ? — юаліс сійӧ.
— Ми страшнӧй мойд кывзім, — хорӧн вочавидзисны октябрята. — Пемыдінын!
— Мыйла пемыдінын? — дивуйтчис Люба. — Талун школаын миян биыс пыр, кажитчӧ, вӧлі.
— Ми нарошнӧ кусӧдім, — шуис Гуля.
Люба чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Гуля смутитчис.
— А мый, оз ӧмӧй позь?
— Та йылысь миян тэкӧд лоас торъя сёрни, — шуис Люба. — А ті, ребята, мунӧй гортаныд, пӧра нин.
И кор челядь петісны жырйысь, Люба думыштіс да серьёзнӧя заводитіс:
— Тэ мойдъяс висьтавлан бура, тайӧ колӧ признайтны.
Ӧдзӧс дорын сулалігӧн ме ачым сьӧлӧмсянь кывзі.
Но, пожалуйста, висьтав меным, мыйла тэ повзьӧдлан челядьсӧ?
— Ме ог повзьӧдлы найӧс, — шуис Гуля. — Ме наын характер воспитывайта.
Ме кӧсъя, медым найӧ вӧліны смелъясӧн да страшнӧй мойдъясысь эз повны.
— А мыйла тэныд ковмис кусӧдны би?
Медым вӧлі ещӧ страшнӧйджык.
Театрын спектакль дырйи век ӧд овлӧ пемыд.
— Тешкодь тэ, Гуля, — нюммуніс Люба. — Театрын пемыд сӧмын зрительнӧй залын, а сцена вылын югыд.
— Но, а сцена вылын кӧ вой?
— Всё равно, кутшӧмкӧ освещение эм.
Мӧдног ӧд некод нинӧм оз аддзы.
— Да ӧд менам и сцена и зрительнӧй зал — ставыс ӧти жырйын, — эз дугды Гуля.
— Тэнад вообще абу театр, а октябрятскӧй сбор.
Тайӧ жӧ посни челядь!
Тэ найӧс сэтшӧма повзьӧдан, мый найӧ войнас оз кутны узьны...
Татшӧм опытъяссӧ вӧчтӧдз колӧ вӧлі юавны сӧвет кодлыськӧ старшӧйяслысь.
Характер воспитайтӧм — абу сэтшӧм прӧстӧйтор.
Гуля ӧбидитчис, видзӧдіс букышӧн да кӧсйис нин мыйкӧ воча шуны, но сэки друг виччысьтӧг сылы уси тӧдвылӧ, кыдзи дзик неважӧн на Килька да Клюква пӧдлалісны сійӧс клеткаӧ ошпиянкӧд, медым прӧверитны сылысь храбростьсӧ...
— Ладнӧ, — шуис сійӧ, — ме лоа осторожнӧйджыкӧн.
Кута сӧветуйтчыны.
Сӧмын эн босьтӧй менсьым октябрятаӧс.
Тайӧ сёрни бӧрын Гуля эз нин смелитчыв рискуйтана воспитательнӧй опытъяс вылӧ.
Кутшӧмкӧ выль ворсӧм заводиттӧдз либӧ октябряталы книжка бӧрйытӧдз, сійӧ зілис уськӧдны тӧдвылӧ, мый сійӧ медся ёна радейтліс ачыс, кор вӧлі на кодьӧн, мый повзьӧдліс сійӧс сэкся кадъясӧ, мый вӧлі гӧгӧрвоана и мый эз.
Сійӧ кутіс серьёзнӧя лӧсьӧдчыны сборъяс кежлӧ.
Небӧг листайтӧм бӧрын думайтіс, оз-ӧ ковмы сылы мыйкӧ гӧгӧрвоӧдны челядьлы либӧ содтӧд висьтавны.
Гуля радейтіс «висьтавлыны содтӧд», и челядьлы кажитчис, кор сійӧ заводитліс содтавны лыддьӧм рассказ дінӧ либӧ мойд дінӧ.
Частӧ сійӧ ветлывліс челядькӧд ылі прогулкаясӧ — трамвайӧн и подӧн — да вӧчис наысь настоящӧй спортивнӧй команда.
Челядь ошйысисны асланыс вожатӧйӧн да муртса вермисны виччысьны быд сбор.
Но эз дыр удайтчы Гулялы ноксьыны посни челядькӧд.
Мамсӧ бара вуджӧдісны уджавны Киевӧ, а сыкӧд тшӧтш лоӧ вӧлі мунны и Гулялы.
Мунтӧдзыс лун водзджык на прощанье сійӧ нуӧдіс октябрятаӧс киноӧ.
Сэні сылӧн лои дзик виччысьтӧм встреча.
Картина бӧрын, сеанс помын, петкӧдлісны кинохроникалысь медбӧръя номер.
Зрительяс син водзын прӧйдитісны мӧскуаса уличаяс, ӧти столичнӧй стадион вылын спортивнӧй состязание, Мӧскуа-Волга канал...
И друг Гуля аддзис сылы сэтшӧм тӧдса Кремлёвскӧй дворечлысь овальнӧй зал, бронзӧвӧй украшениеяса джуджыд ӧдзӧс да артековскӧй морскӧй формаа пионеръяслысь чукӧр.
Муртса довкнитчисны и дзик сы синъяс дорӧ сувтісны тӧдса чужӧмъяс: Барасби Хамгоков, Мамлякат, сійӧ гожъялӧм пионер-геологыс, коді вайис Артекысь Сталин ёртлы изъяслысь коллекция.
А со и сійӧ ачыс — Гуля Королёва.
Абу партизанлӧн ныв, абу Василинка и абу Варька, а школьница, пионерка — пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм ӧні, сӧмын неуна ичӧтджык тушаа.
— Гуля!
Гуля!
Тайӧ тэ! — горӧдісны октябрята.
— Ланьтӧ, мый ті горзанныд! — шуис Гуля.
— Ӧні петас Молотов ёрт...
И збыльысь, воссис ӧдзӧс и петіс Молотов.
Сійӧ сідз жӧ нюммуніс, кыдзи сійӧ замечательнӧй лунас, да шуис сійӧ жӧ кывъяс, кодъясӧс висьталіс сэки.
Гулялӧн тіпкис сьӧлӧмыс.
Сылы вӧлі долыд и дивӧкодь аддзыны аслас синмӧн ставсӧ сійӧс, мый сійӧ сэтшӧма видзис паметяс.
Тайӧ разӧ сійӧ, пӧжалуй, аддзис весиг унджык: уна быдсяма подробностьяссӧ, кодъясӧс сэки радысла да волнуйтчӧмысла эз удит казявны.
И, дерт нин, сӧмын экран вылын сійӧ вермис аддзыны ачыс асьсӧ, Гуля Королёваӧс, Кремльын приём вылын.
Хроника видзӧдӧм бӧрын сійӧ вуджӧдіс челядьӧс туй вомӧн, а ачыс бӧр муніс киноӧ, медым ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны Молотов ёрт ордын гӧститысь артековечьяс вылӧ.
Сійӧ кольччис эськӧ и коймӧд и нёльӧд сеанс вылӧ, да сылӧн эз тырмы сьӧмыс.
КӦДЗЫД БАЛКА
Тулыс кежлӧ Гуля мамыскӧд мунісны Киевӧ.
Позьӧ вӧлі надейтчыны, мый тайӧ разӧ найӧ овмӧдчасны нин выль местаын прочнӧя да дыр кежлӧ.
Гулялы ёна кажитчисны киевскӧй выль патераыс, уличаыс, кӧні найӧ олісны, а медсясӧ сійӧс радуйтіс, мый сылӧн ӧні эм аслас жыр.
Олӧмын первойысь сійӧ устраивайтчис ас ногыс, аслас вкус серти.
Ӧти стена сылӧн вӧлі «тӧвся» — сэні ӧшаліс коньки, а пельӧсын сулалісны лыжияс, мӧд стена — «гожся», сэні вӧлі тенниснӧй ракета да сетка пытшкын мачьяс.
Небӧг джадж вывсянь пызан вылӧ да пызан вывсянь ӧшинь дор вылӧ гажаа лэбаліс зоопаркысь босьтӧм небыд гӧна ур.
Гуля ордын сійӧ лои дзик ручнӧй урӧн. Пуксяс вӧлі сылы пельпом вылас да аслас сикӧтш тусь кодь сьӧд, югъялан синъяснас видзӧдӧ книжкаӧ.
Ставыс ӧні Гулялӧн вӧлі выль — выль жыр, выль школа, выль пӧдругаяс и сылы чайтсис, мый став олӧмыс сылӧн ӧні кутас мунны выльног.
Но торкис тайӧс «важ» висьӧм.
Важӧн нин коркӧ, киносъёмка дырйи, Гуля ёна прӧстудитчис.
Сэсянь кадысь-кадӧ сійӧс мучитісны ревматизмлӧн приступъяс.
— Таысь колӧ ӧдйӧджык мездысьны, — шуис доктор, кор видзӧдліс Гуляӧс. — Ми вот мӧдӧдлам сійӧс Одессаӧ, лиман вылӧ.
Бара Одессаӧ!
Гуля и рад вӧлі и шогсис.
Окота вӧлі волыны тӧдса карӧ, лолыштны морскӧй сынӧдӧн, бара аддзысьлыны важ ёртъяскӧд.
А жаль вӧлі ӧткажитчыны выль олӧм вылӧ лачаясысь.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, гожӧм заводитчӧм бӧрын Гуляӧс мӧдӧдісны лиман вылӧ.
Овны Одессаын сылы удайтчис сӧмын часӧн джынйӧн гӧгӧр, и сійӧ весиг эз удит котӧртлыны важ патераас да аддзӧдчывны важ пӧдругаясыскӧд.
Сылы вӧлі весиг неуна шог сы вӧсна, мый тані, тайӧ тӧдса карас, ӧні сійӧ чувствуйтіс асьсӧ случайнӧй гӧстяӧн, мунысь пассажиркаӧн.
Быттьӧ нарошнӧ, вокзал вылын да вокзалбердса уличаяс вылын сійӧ эз аддзыв ни ӧти тӧдсаӧс.
Гуля муніс сборнӧй пунктӧ видзӧдлыны, кодъяс сыкӧд тшӧтш мунӧны санаторийӧ.
Сэні вӧліны некымын детинка, Гуляысь ёна томджыкӧсь, да ӧти нывка, тыдалӧ, сыкӧд ӧттшӧтшъя.
Нывкалӧн вӧліны кузь сьӧд кӧсаяс да неуна куньтыртӧм сьӧд синъяс.
Кор сійӧ кӧсйис мый вылӧ кӧ видзӧдлыны, сійӧ перйыліс зепсьыс роговӧй оправаа ӧчки да здук кежлӧ матыстліс сійӧс синъяс дінас.
— Ті лиман вылӧ жӧ? — юаліс Гуля.
— Да, лиман вылӧ.
— Кытысьӧсь?
— Киевысь.
— И ме Киевысь!
Гулялы пырысь-пыр лои гажаджык.
Да и нывкаыс, тыдалӧ, рад жӧ лои, мый аддзис попутчицаӧс, землячкаӧс да ӧттшӧтшъяӧс.
Найӧ пуксисны асланыс чемоданъяс вылӧ, перйисны ассьыныс туйвыв припасъяссӧ да, медбӧръя бутербродъясӧн да яблокъясӧн мӧда-мӧдсӧ гӧститӧдігтырйи, кутісны варовитны.
Нывкаӧс, вӧлӧмакӧ, шуӧны Мирра Гарбель и сійӧ велӧдчӧ консерваторияын рояль класс кузя.
Гулялы кажитчисны тайӧ кывъясыс — «рояль класс кузя», и сійӧ пырысь-пыр кутіс чувствуйтны аслас выль пӧдруга дінӧ кутшӧмкӧ уважение.
Водзӧ кыкнан нывкаыс мунісны ӧтлаын нин да ӧти минут эз янсӧдчывны.
Сулалісны орччӧн дзик катер нырас да видзӧдісны, кыдзи ӧтарӧ-мӧдарӧ котӧртӧны быгъя кык визь, кыдзи жар вадорса туманысь надзӧник петӧ матыстчысь вадорлӧн муртса тӧдчана визьыс.
Мирра ӧчкиасис да эз нин босьтлы сійӧс пристаньӧдз.
Сійӧ первойысь аддзис саридз, дельфинъясӧс да татшӧм уна дугдывтӧг горзысь, горш каляясӧс.
Сикт, кӧні вӧлі расположитчӧма детскӧй санаторий, шусис Кӧдзыд Балкаӧн.
Гӧгӧрвотӧм, кытысь босьтчис тайӧ нимыс.
Тані нинӧм эз вӧв кӧдзыдыс — весиг изъясыс тані вӧліны пӧсьӧсь.
Локтысь челядьлы паныд пристань вылын котӧртісны кутшӧмкӧ смуглӧй чужӧмъяса, еджыд костюмъяса да еджыд панамаяса тэрыб кокъяса детинкаяс.
На пиысь ӧти кӧсйис босьтны Гулялысь чемодансӧ.
— Аттьӧ, — шуис Гуля. — А ті санаторийысь?
Важӧн нин тані оланныд?
— Ме испанскӧй, — нюмъёвтӧмӧн шуис детинка. — Роч омӧля гӧгӧрвоа.
— Мирра, тэ кылан?
Тайӧ испанечьяс!
Но сэки ыджыд тушаа том зон, тыдалӧ, вожатӧй, сетіс кутшӧмкӧ команда аслас отрядлы.
Детинка неуна смутитчис, вомгорулас шуис кымынкӧ кыв <rus>по-испански</rus>, пуктіс Гулялысь чемодансӧ му вылӧ да котӧртіс аслас местаӧ.
Вожатӧй бӧрся отряд мӧдӧдчис вадор пӧлӧн, а выль воысь челядь дінӧ локтіс кельыдлӧз платтьӧа томиник ныв.
— Ну вот, ті и воинныд, — шуис сійӧ. — Ми тіянӧс важӧн нин тані виччысям.
Мунамӧй завтракайтны.
Менӧ шуӧны Вераӧн.
— А ті тані лечитчанныд жӧ? — юаліс Мирра.
— Мый ті? — шуис Вера. — Ті, кӧнкӧ, чайтанныд менӧ нывкаӧн?
Ме педагог, младшӧй группалӧн воспитательница.
И сійӧ нуӧдіс выльӧн воӧм челядьӧс ичӧтик еджыд керкаӧ, коді вӧлі пӧшти вевтӧдзыс дзебсьӧма сук сиреневӧй кустъяс пӧвстын.
— Висьталӧй, пӧжалуйста, Верочка, — мунігас юаліс Гуля, — збыльысь ӧмӧй тайӧ Испанияысь локтӧм испанечьяс?
— Да Испанияысь, испанечьяс, — вочавидзис Вера. — Зэв бур челядь.
Ставнысӧ найӧс ми зэв ёна радейтам.
— Геройяслӧн челядь? — юаліс Мирра.
— А эмӧсь на пӧвстын и асьныс геройяс, — шуис Вера. — Найӧ стрӧиталӧмаӧсь баррикадаяс, кодйӧмаӧсь окопъяс.
Медся гырысьяс письыс кодсюрӧыс весиг воюйтлӧмаӧсь.
— Мирра, котӧртам на дінӧ! — пӧдругасӧ киӧдыс босьтігмоз шуис Гуля. — Бӧрын завтракайтам!
— Оз позь, — сувтӧдіс найӧс Вера. — Первой лунъясас ті пукыштанныд карантинын.
Ӧні жӧ ме тіянӧс передайта тіян воспитательница Ольга Павловналы, и сійӧ ставсӧ тіянлы гӧгӧрвоӧдас.
Ольга Павловна, олӧма стрӧг нывбаба, дзормыны заводитчӧм сьӧд юрси вылас парчевӧй тюбетейкаа, встретитіс нывкаясӧс нюмъявтӧг.
Тайӧ артмис налӧн спальня ӧдзӧс дорын.
Кыкнан нывкаыс удитӧмаӧсь нин пасьтавны купальнӧй костюмъяс, а вывсяньыс — сера сарафанъяс да пельпом выланыс пуктӧм полотенцыясӧн лӧсьӧдчӧмаӧсь котӧртны пляж вылӧ.
— Врачӧн видзӧдлытӧдз — некутшӧм купайтчӧм! — шуис Ольга Павловна.
— Меным врачьяс пыр разрешайтлісны купайтчыны! — вомгорулас недовольнӧя шуис Гуля. — Воддза воӧ Артекын ме сдайті плавайтӧм да сынӧм кузя нормаяс.
— Мыйыс эськӧ эз вӧв колӧкӧ воддза воӧ Артекын.
Тайӧ первой встречасянь Гулялӧн Ольга Павловнакӧд заводитчис война.
Ольга Павловна вӧлі зэв стрӧг.
Карантин кӧ карантин: пукав гортад либӧ аслад палисадникын.
Мед кӧть став санаторий гажӧдчӧ: ветлӧ киноӧ, прогулкаяс вылӧ, купайтчыны, а тэ быттьӧ арест улын, да тэныд некутшӧм пӧтачкаяс оз полагайтчыны.
Мёртвӧй час кӧ мёртвӧй час: куйлы и эн лысьт шуны суседъясыдлы весиг некымын кыв.
— Ті воинныд татчӧ лечитчыны, и ми тіянӧс лечитам, — шулывліс Ольга Павловна, — кӧсъянныд кӧть ті тайӧс либӧ он кӧсйӧ.
Гулялы, дерт, окота вӧлі бурдны, но, таысь кындзи, сылы быд лун вӧлі окота ещӧ мыйкӧ: ветлыны пыжӧн, панласьны, купайтчыны, рытын гуляйтны вадор пӧлӧн да любуйтчыны тӧлыся рытӧ саридзӧн, а мёртвӧй час дырйи Мирракӧд ӧтлаын велӧдны испанскӧй кывъяс.
Та вӧсна сылы чуть ли не быд лун лои вензьыны Ольга Павловнакӧд.
Гуля скӧраліс кусьыс петтӧдз, а Ольга Павловна кольліс важногыс спокойнӧйӧн, деловитӧйӧн да стрӧгӧн, и тайӧ ещӧ ёнджыка скӧрмӧдліс Гуляӧс.
— Кос сукар, — шуліс Гуля, — некутшӧм морт чувствояс сылӧн абуӧсь!
— Сьӧкыд нывка, — шуліс Ольга Павловна. — Сюсь, но сьӧкыд характера.
Медся нин жалитіс Гуля, мый суровӧй режим вӧсна сылы эз удайтчыв коллявны испанскӧй челядькӧд кад, мыйта колӧ вӧлі сылы.
Дзонь вежон олісны карантинын.
Сэсся лечитчӧм, лечитчӧм, лечитчӧм, грязевӧй ваннаяс, электризация да часӧн-джынйӧн лун мёртвӧй час!
А лун тані дженьыдик, любӧй лагерь дорысь, сы вӧсна мый рытъя лысва бӧрын оз позь петны садйӧ.
И век жӧ Гуля удитіс дружитчыны испанскӧй челядькӧд.
Сійӧ, налысь кывсӧ тӧдтӧг, кыдзкӧ вермис сёрнитны накӧд, — жестъясӧн, нюмъялӧмӧн, некымын французскӧй, роч да испанскӧй кывъясӧн, кодъясӧс сійӧ тӧдмаліс пырмунігмоз.
— Сӧмын думышт, — шуліс сійӧ Мирралы, — кутшӧм тешкодь налӧн Испанияас школаясыс!
Ӧти воӧн найӧ прӧйдитӧны ставнас алгебра, ставнас геометрия, ставнас физика.
А мӧд воас — ставсӧ сійӧс жӧ, но подробнӧйджыка да серьёзнӧйджыка.
А урокъяс костын переменаяс налӧн абу.
Велӧдчӧны лунджын шойччытӧг.
— Кыдзи нӧ ставсӧ тайӧс тэ тӧдмалін? — юаліс Мирра.
— Найӧ меным висьталісны.
— Да кыдзи висьталісны?
— Но, кыдзи... ог тӧд кыдзи.
Сӧмын ставсӧ ме гӧгӧрвои.
Ме весиг велӧді тӧрыт ӧти испанскӧй сьыланкыв.
Зэв лӧсьыд сьыланкыв — кутшӧмкӧ Пепе йылысь, коді веськалӧма птичӧй дворӧ.
Сійӧ сьыланкывъяс зэв бура кылӧ, кыдзи герчкӧны дзодзӧгъяс да котсьӧны курӧгъяс.
<rus>По-испански</rus> тайӧ артмӧ зэв бура!
Тэ тайӧ сьыланкывйыслы непременнӧ подберит музыка.
А, Мирра, подберитан?
И Гуля бара котӧртіс испанечьяс дорӧ.
Ыджыдджыкъясыскӧд Гуля дружитчис настоящӧя, торъя нин Кончита Харабо нима нывкакӧд да детинка Хавьер Гонсалескӧд.
Тайӧ кыкыс мукӧдсьыс бурджыка сёрнитісны рочӧн, и Гуля эз мудзлы юасьны налысь война йылысь, кодӧс найӧ аддзылісны да кодын весиг асьныс участвуйтісны.
— Тані сэтшӧм лӧнь енэжыс, — юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн, гожся лӧз енэжӧ видзӧдігтырйи, ӧтчыд шуис Кончита.
— Лӧнь?
Мый тэ кӧсъян шуны? — юаліс Гуля, но, войдӧр, кыдзи удитіс вочавидзны Кончита, сійӧ гӧгӧрвоис ачыс, мый йылысь висьтавлӧ ичӧтик испанка.
Кутшӧм страшнӧ кӧнкӧ, кор татшӧм мирнӧй лӧз енэжын кутасны жургыны вражескӧй самолётъяслӧн моторъяс, кор самолётъяс стаяӧн гӧгралӧны кар весьтын, а взрывъясысь тэ гӧгӧр киссьӧны керкаяс да дрӧжжитӧ муыс!
«Неужели и миянлы коркӧ ковмас аддзывны да переживайтны татшӧмсӧ» — думайтіс Гуля.
И сійӧ жальпырысь да меліа видзӧдіс тайӧ смуглӧй пельк челядь вылас, кодъяслӧн вӧліны сэтшӧм сюсь да збой синъяс, косіник лӧсьыд чужӧмъяс да еджыд-еджыд пиньяс.
Испанечьяс костын унаӧн вӧліны поснияс, кодъяс уськӧдлісны Гулялы тӧдвылас сылысь октябрятасӧ.
Тайӧ челядьыс вӧліны гажаӧсь, здоровӧсь, но колӧ вӧлі аддзыны, кутшӧм радпырысь найӧ котӧртӧны асланыс ыджыдджык вокъяс да чойяс либӧ землякъяслы паныд, кодъяскӧд найӧ ӧтлаын воисны татчӧ, медым гӧгӧрвоны, кутшӧм ёна найӧ гажтӧмчӧны гортсьыс, асланыс рӧднӧйяссьыс.
Гуля эз тӧд, мыйӧн найӧс радуйтыштны.
Быд лун сійӧ ньӧбліс налы мандаринъяс, леденечьяс, картинаа открыткаяс, бумажнӧй вееръяс, ракпаньясысь сикӧтшъяс да мукӧд быдсяма чачаяс.
Ичӧт челядь шуисны сійӧс «Мадреситаӧн» — «Ичӧтик мама».
Кампет кышъяс найӧ мичаа шыльӧдлісны да дзеблісны кыдзи Гуля йылысь паметь.
А мандаринъяс сёйлісны зэв уна.
— Нинӧм шензянаыс, — шуліс Гуля. — Испанияын апельсинъяс воӧны вонас нёльысь.
Апельсинтӧг испанечьяс овны оз вермыны.
Вот кыдзи ми тэкӧд ог вермӧ овны картошкатӧг.
И сійӧ бара чуксаліс Мирраӧс ветлыны вадорӧ ларёкӧдз, ньӧбны испанскӧй челядьлы мандаринъяс да «карамелос», а аслыс да пӧдругаыслы — двойнӧй порция мороженӧй да книжнӧй киоскын — киножурналлысь медбӧръя номеръяс.
ТЕЛЕГРАММА
Гулялы коли овны санаторийын сӧмын нин ӧти недель, кор сійӧ друг казяліс, мый сьӧмыс, кодӧс сетліс мамыс Киевӧдз бӧр локтӧм вылӧ билет ньӧбны да туйвыв рӧскодъяс вылӧ, ставыс кытчӧкӧ быри.
Шойччан часӧ садйын гож сайын куйлігӧн (сылы да Мирралы врач разрешитіс мёртвӧй час нуӧдны садйын) Гуля гусьӧнмоз артыштіс ассьыс рӧскодъяссӧ:
— Одессаын мороженое — ӧти рубль дон да тані дас кык дон; ичӧт испанечьяслы козинъяс — ракпаньясысь вӧчӧм кӧрӧбкаяс кӧкъямыс штука нёль чӧлкӧвӧйӧн — комын кык чӧлкӧвӧй, ставыс лоӧ нелямын вит.
Кампетъяс да пирожнӧйяс — комын квайт чӧлкӧвӧй; нелямын вит да комын квайт — кӧкъямысдас ӧти.
Мандаринъяс...
ог помнит мыйта...
А сикӧтшъяс, эзысь пряжкиа выль тасма, открыткаяс, журналъяс, вееръяс...
— Мый тэ сэні шӧпкан? — юрсӧ пӧдушка вылысь лэптігмоз юаліс Мирра. <rus>Таблица умножения</rus> пӧрысьӧ-нэмӧ повторитны решитін?
— Кутшӧм сэні <rus>таблица умножения</rus>! — ышловзис Гуля. — Менам коли сӧмын ӧти шайт!
— А бӧр мунӧм вылад тэ кольӧдін?
— Эг.
— И та йылысь тэ татшӧм спокойнӧя сёрнитан? — шензис Мирра.
— А мый нӧ меным вӧчны?
Бӧрдны?
— Не бӧрдны, но кыдзи тэ гортад мунан, кӧсйи эськӧ ме тӧдны.
Тайӧс и ме эськӧ кӧсйи тӧдны, — нюммуніс Гуля. — Пароходӧн да поездӧн мунны ме некыдзи оз вермы.
Верма мунны сӧмын подӧн.
Гашкӧ кылӧй Киевӧдз вайӧдас!
— А Одессаӧдз кыдзи — вартчан?
— Одессаӧдз вартчыны...
Мирра видзӧдіс Гуля вылӧ синтырнас.
— И кыдзи тэ, Гуля, кутан овны свет вылас? — юаліс сійӧ.
— Ог тӧд, кыдзи... — думыштчӧмӧн шуис Гуля. — Кыдзкӧ-мыйкӧ.
Но, нинӧм, гортӧ ме ыста телеграмма.
— А телеграмма вылад кытысь босьтан?
— Тэнсьыд удждысьла.
Мирра серӧктіс:
— А меным билет вылӧ кытысь босьтан?
Менам ӧд сӧмын медбӧръяыс жӧ, туй вылӧ.
— Кодлыськӧ мӧдлысь удждысьла.
А, гашкӧ, сійӧ кад кежлас гортысь получита.
И Гуля заводитіс гораа сочиняйтны телеграмма, кыв лыдсӧ чунь вылын арталігмоз:
— «Сьӧм быри.
Точка.
Он скӧрмы?
Юалан пас.
Мӧдӧд, пӧжалуйста, туй вылӧ мыйта верман.
Окала
Гуля».
Ставыс дас нёль кыв.
Да ещӧ адрес.
— Да, Гуля, тэ дзик на кага! — дивуйтчис Мирра. — Мыйла юасьны, скӧралӧ оз, да телеграммаясын сувтӧдлыны быдсяма точкаяс да юалӧмительнӧй знакъяс?
Ӧд ставыс тайӧ лишнӧй кывъяс.
Ме эськӧ гижи прӧстӧ: «Мӧдӧд сьӧм.
Окала».
Куим кыв.
Дженьыд и гӧгӧрвоана.
— Мый тэ, Миррка! — Гуля повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. — Татшӧм телеграмма бӧрын оз позь петкӧдчыны мамлы син водзас.
— Ме ногӧн кӧ, и сідз оз позь.
Тэ жӧ ачыд шулін, мый тіян Киевӧ вуджӧм вӧсна мамыдлӧн сьӧмнас зэв дзескыд.
— Да-а, — ышловзис Гуля, — некытчӧ туйтӧм сылӧн нылыс.
Позьӧ шуны — дрянь нывка...
Туля дзикӧдз гажтӧммис.
Медым успокоитны пӧдругасӧ, Мирра пуксис сы дінӧ крӧвать вылас, но тайӧ здукас кыліс ратшмунӧм, и складнӧй пу крӧвать пӧри му вылӧ.
Турун вылӧ усьӧм нывкаяс гажаа серӧктісны.
— Тӧдан, Мирра, — шуис Гуля, — вай эновтам тайӧ сьӧкыд сёрнисӧ, а то, аддзан, весиг крӧвать эз выдержит, да кокъясыс сылӧн вежыньтчисны.
Нывкаяс кутісны лӧсьӧдны крӧвать, зэлӧдны сы вылӧ парусина, но тайӧ кадӧ сад туй вылын тыдовтчис Ольга Павловна.
Сійӧ пыр волывліс именнӧ сэки, кор сійӧс медэтша виччысисны.
— Тадзи ті шойччанныд? — юаліс сійӧ. — Ме висьтавлі докторлы, мый садйын шойччӧмысь нинӧм бур оз вермы лоны.
Пырысь-пыр жӧ мунӧй веранда вылӧ.
А тэнад мамлы, Гуля Королёва, ме непременнӧ гижа, мый тэ он куж кутны режим.
Гуля нинӧм эз шу.
Сійӧ босьтіс пельпом вылас пӧдушка, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ зэв сьӧкыдтор, да ньӧжйӧник мӧдӧдчис еджыд павильонлань, кӧні олісны ыджыдджык нывкаяс.
«Мый сылысь босьтан, и збыльысь гижас! — думайтіс Гуля. — Вот сэки лоӧ: первой менам телеграмма, а сэсся этатшӧм письмӧ...
Кӧть гортӧ эн петкӧдчы!»
Но вӧчны вӧлі дзик нинӧм, и сійӧ жӧ рытас телеграф ӧшиньӧ вӧлі мыччӧма срочнӧй телеграмма:
«Лоины непредвиденнӧй экстреннӧй рӧскодъяс мӧдӧд пӧжалуйста билет вылӧ окала Гуля».
Рытгорув саридз вадор пӧлӧн бӧр локтігӧн Гуля да Мирра думайтісны, кутшӧм рӧскодъяс позьӧ лыддьыны «экстреннӧйясӧн» да непредвиденнӧйясӧн».
Текст вӧлі составитӧма Мирра сӧвет серти, и ӧні Гуля думайтіс, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоӧдас ассьыс телеграммасӧ гортас.
— Асылыс рытысь тӧлкаджык, — шуис медбӧрын Гуля. — Да и Киевӧдз ещӧ ылын на.
Но вӧлӧмкӧ, мый и асылӧдзыс на ещӧ ылын.
Вольпась вылын куйлігӧн Гуля думайтіс, кыдзи сылы петны тайӧ дзугсьӧм положениесьыс, кутшӧмӧ сійӧ веськаліс.
Сылы сьӧмыс вӧлі колӧ не сӧмын Киевӧдз билет вылӧ.
Сылы уси тӧдвылас, мый сійӧ уджйӧза быдӧнлы, кодлы сӧмын позьӧ: и Вералы, и пионервожатӧй Алёшалы, и весиг Мирралы, кодлысь босьтіс сьӧм телеграмма вылӧ.
Сійӧ яндысьӧмӧн зэв яснӧя вспомнитіс, кыдзи, вокзал вылӧ коллялігӧн, мамыс корис лоны тӧлкаджыкӧн, не воштыны туйын сьӧм, и станцияяс вылын мыйсюрӧ не ньӧбавны.
А сійӧ татшӧм кокниа кытчӧсюрӧ видзис ставсӧ, мый сетліс сылы мамыс!
«Мый ӧні вӧчны?
Ак, мый нӧ ӧні вӧчны?»
Сійӧ кутіс артавны, уна-ӧ видзис шӧркодя быд лун.
Но тайӧ арталӧмысь кокньыдджык сылы эз ло.
Сійӧ весиг повзис.
Артмӧ... кызь кык чӧлкӧвӧйӧн!
И тайӧ гӧтӧвӧй сёян-юан дырйи!
abu
Гулялӧн висьмис юрыс.
«Колӧ кӧть мый, а корсьны тайӧ положениеысь кутшӧмкӧ петан туй.
Оз позь, медым ме вӧсна сьӧмӧн мучитчисны мам да бать.
Но мый вӧчны?
Вузавны мыйкӧ?
Мый нӧ позьӧ вузавны?
Кельыдлӧз сарафан?
Сійӧ нин абу выль, быгаліс шонді вылын».
И друг дум вылӧ уси: часі!
Вот тайӧ збыльысь донатор!
Гуля кималасӧн босьтіс пызан вылысь ассьыс ичӧтик часісӧ.
Матыстіс сійӧс пель дінас.
Дзоляник кӧлесаяс тотшкисны сідз, быттьӧ тіпкис ичӧтик сьӧлӧм.
— Менам муса часі! — шуис Гуля полированнӧй вевтсӧ малалігӧн.
Сійӧ эз вермы весиг представитны аслыс, кыдзи сійӧ вермас нэм кежлӧ сетны часісӧ йӧз киясӧ.
Но мӧд петан туй эз вӧв.
Гортысь кӧ сьӧм оз ыстыны, ковмас татӧні сійӧс вузавны.
А ыстасны кӧ, сэки Киевын, медым сетны мамлы уджйӧз...
Та вылын Гуля успокоитчис да асъядорыс нин унмовсис.
ГУЛЯЛӦН МЫЖ
Санаторийын медбӧръя лунъяс Гулялӧн прӧйдитісны эз гажаа.
Зэв нин беспокойнӧй сылӧн вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сійӧ скӧраліс ас вылас и став вылӧ, весиг Мирра вылӧ.
Но медся ёна, кыдзи и пыр, сійӧс скӧрмӧдліс Ольга Павловна.
На костын вензьӧмъяс пыр лоины чорыдджыкӧсь.
Гуля муртса кутіс асьсӧ, медым не грубитны, а Ольга Павловна лолі пыр спокойнӧйджык.
Гулялы мукӧд дырйи кажитчис, мый тайӧ суровӧй, педантичнӧй нывбабаыс кӧ кӧть ӧти минут кежлӧ скӧрмис кусьыс петтӧдз либӧ скӧрджыка горӧдіс, Гуля прӧститіс эськӧ сылы ставсӧ.
Но Ольга Павловна кольліс спокойнӧйӧн весиг медъёна вензигъясӧн.
— «Памятник!
Статуя!
Мумия!» — думайталіс сылы нимъяс Гуля.
А «статуя», кӧть кажитчис кӧдзыдӧн да ньӧжмыд вӧрасаӧн, пыр удитліс лоны как раз сэні, кӧні вӧлі непорядок, и Гуля дугдывтӧг чувствуйтіс ас вылас сылысь ёсь, внимательнӧй синъяссӧ.
Налӧн медбӧръя вензьӧм лои Гулялӧн мунан лунсьыс воддза лунас, рытгорув.
Площадка вылын, коді эз на вӧв косьмӧма дженьыдик, но ыджыд зэр бӧрын, челядь ворсісны волейболӧн.
Ольга Павловна кӧ эськӧ вӧлі гортын, уль площадка вылын тайӧ рытъя матч, дерт, эськӧ эз вӧв.
Но артмис сідз, мый тайӧ рытас сійӧ муніс пристаньӧ — колльӧдны волысь профессор-консультантӧс.
Площадка вылын ворсіс мужскӧй команда женскӧйлы паныд.
Венӧны вӧлі детинкаяс, но некымын меткӧй удар виччысьтӧг бергӧдісны став делӧсӧ.
— Нывкаяс, кутчысьӧй!
Ми налы петкӧдлам! — медбӧръя лунъясса став бедаяс да неприятностьяс вунӧдӧмӧн горзіс Гуля.
Но дзик тайӧ минутас енэжтас вылын тыдовтчис ёсь капюшона клетчатӧй дождевӧй плаща Ольга Павловна.
— Тайӧ мый? — места вылас вӧрзьывтӧг сулаліг шуис сійӧ. — Пырысь-пыр жӧ помещениеӧ!
— Ольга Павловна!
Ми пырысь-пыр помалам!
Ӧти минут! — горзісны нывкаяс.
— Ольга Павловна, менам талун медбӧръя лун, — кыдз позьӧ меліа сёрнитны старайтчӧмӧн шуис Гуля.
— Мый нӧ, тэ кӧсъян висьмыны именнӧ медбӧръя лунас? — кыдзи и пыр чорыда шуис Ольга Павловна.
— Ӧні жӧ мун павильонӧ.
Шонді пуксьӧм бӧрын да ещӧ зэр бӧрын тэныд оз позь лоны ывлаын!
— Но, Ольга Павловна, ӧд аски туйын меным всё равно лоӧ петавны шонді лэччӧм бӧрын.
— Сідзкӧ талун ещӧ нин ёнджыка колӧ видзчысьны.
Гуля мыйвынсьыс шыбитіс мачсӧ муӧ да, юрсӧ лэдзӧмӧн, котӧртіс аслас спальняӧ.
Сэні сійӧ скӧрпырысь кутіс лӧсьӧдны вой кежлӧ вольпась.
— Тэ мый, узьны нин лӧсьӧдчан? — юаліс Мирра.
— Да!
— А ужнайтны?
— Ог кут!
Меным колӧ видзчысьны!
Вот вода вольпась вылӧ, кокъяссянь юрӧдз мавтча йодӧн да юр вылӧ пукта компресс.
— Да мый тэкӧд, Гуля?!
Гуля нинӧм эз вочавидз да, синвасӧ ньылалігмоз, ещӧ лёкджыка кутіс тракйӧдлыны прӧстыняяссӧ.
— Гуля, ньӧжйӧджык, косялан!
Тӧлка Мирра тӧдлытӧг шуис Гулялы кивыв ӧпаснӧй кывъяс.
— И косяла! — горӧдіс Гуля.
Прӧстыня дорсӧ пиньяснас курччыштӧм бӧрын сійӧ нетшыштіс пельӧсъясӧдыс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Прӧстыня дзажгысис-косяссис.
— Йӧймин! — акнитіс Мирра.
Ньӧти эг йӧймы! — шуис Гуля да дивуйтчӧмӧн видзӧдіс кык еджыд лӧскут вылӧ, кодъяс артмисны прӧстыняысь. — Сылы тайӧ наука.
Ставнас гожӧмсӧ менсьым отравитіс!
Мирра эз шу кыв ни джын да петіс жырйысь.
А Гулялы пыр жӧ лои яндзим да сьӧкыд.
Сійӧ босьтіс ем, сунис да тэрмасьӧмӧн, дугдывтӧг ӧдзӧс вылӧ видзӧдлігтыр, кутіс вурны прӧстынясӧ.
Раз мӧд чукӧстлісны сійӧс коридорсянь, корисны ужнайтны, а сійӧ, ассьыс уджсӧ сайӧдӧмӧн, шыасьліс, мый сылӧн висьмис юрыс да сёйны сылы оз ков.
Сылы и збыльысь сёйны вӧлі оз ков.
«Мисьтӧм!
Яндзим! — думайтсис сылы. — Мам прав: менам характер абу, выдержка абу, настоящӧй вӧля абу.
Исковта кыр вывсянь моз и кутсьыны ог вермы.
Бур «партизанлӧн ныв», коді сӧветскӧй санаторийын прӧстыняяс косявлӧ!
А главнӧйыс — мый вӧсна?
Волейбол вӧсна!
Бурджык нин не вурны.
Медым быдӧн аддзыласны, мый ме вӧчи!»
Но всё-таки прӧстынясӧ сійӧ вурис помӧдз да Мирра да мукӧд нывкаяс вотӧдз водіс вольпась вылӧ.
Войбыд кыліс ас увсьыс тайӧ вурыссӧ, коді казьтыліс сылӧн мыж йылысь.
«Нинӧм, — унмовсигас сёрнитіс сійӧ аскӧдыс. — Кӧть ме и вури, а аски всё равно муна Ольга Павловна дінӧ да висьтала.
Медым вӧчӧ мекӧд мый колӧ.
Вот сылӧнтӧ настоящӧй характер, абу менам кодь.
Молодчина!
Биа из!
Ни ӧтчыд весиг эз горӧдлы ме вылӧ, а ӧд позьӧ вӧлі горӧдны дисциплина нарушайті, сьӧмӧс ставсӧ кыдзсюрӧ видзи...
Думыштны яндзим!»
Мӧд лун асылӧ, сӧмын на Гуля садьмис, вайисны сылы мамсянь сьӧм.
Но тайӧ весиг эз обрадуйт.
Сійӧ быдӧнлы мынтіс, кодлы вӧлі уджйӧза, да кӧсйис нин мунны Ольга Павловна дінӧ висьтавны аслас мыжъяс йылысь, но Ольга Павловна, киас письмӧ кутігтыр, ачыс пырис сылӧн спальняӧ.
— Со, тайӧ письмӧсӧ сетан мамыдлы, — шуис сійӧ.
— Мамлы? — юаліс Гуля да эз нин кут каитчыны.
Ольга Павловна внимательнӧя видзӧдліс, бура-ӧ кӧрталӧма Гулялӧн багажсӧ, сылы да Мирралы тшӧктіс кизясьны став кизьяснас, сы вӧсна мый талун ыркыд, муніганыс кӧсйысис колльӧдны найӧс пристаньӧдз да муніс.
Гуля век на кутіс киас письмӧсӧ.
Письмӧ эз вӧв клеитӧма — тыдалӧ, Ольга Павловна абу на воштӧма сы дінӧ став довериесӧ.
Письмӧсӧ зептас дзебӧм бӧрын Гуля котӧрӧн пыравліс став павильонъясӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои кокньыдджык — быдӧн сэтшӧм меліа сыкӧд прӧщайтчисны, шуалісны сылы сэтшӧм бур кывъяс, сійӧс ошкисны, мыйыськӧ аттьӧалісны.
«Сідзкӧ, ме абу нин сэтшӧм лёк», — котӧрӧн павильонӧ пыригмоз, кӧні олісны ичӧтик испанечьяс, думайтіс Гуля.
Тані сійӧс сэтшӧм топыда кутлісны киясӧдыс, окалісны и весиг бӧрдісны, мый сылӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
На память сылы сеталісны фотографияяс дзонь чукӧр, ичӧтик изъяс, ракпаньяс, кодкӧ козьналіс маслина косточкаясысь вӧчӧм сикӧтш, кодкӧ — лыысь вӧчӧм браслет...
Сійӧ, дерт, эськӧ сёрмис катер вылӧ, Мирра кӧ эз тэрмӧдлышт сійӧс.
Кор катерӧн найӧ воисны пристань вылӧ, кымӧр сайысь мыччысис шонді, коді яркӧя зарниаліс катерлысь перилӧяссӧ да ставсӧ, мый вӧлі вӧчӧма ыргӧнысь.
Гуля дзикӧдз гажмис — кыдз быттьӧ став лёкыс сылӧн олӧмас век кежлӧ коли бӧрӧ.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — горзісны гӧгӧрын. — Сёрманныд!
Нывкаяс котӧрӧн кайисны трап кузя.
Сӧмын катер палуба вывсянь найӧ аддзисны Ольга Павловнаӧс.
Сійӧ сулаліс ставсьыс бокын, аслас вежлывтӧм, шондісьыс быгалӧм тюбетейкаа, да ньӧжйӧник ӧвтіс кинас.
Гулялы мыйлакӧ кажитчис, мый Ольга Павловналы шог.
Челядьлысь кымын смена сійӧ колльӧдліс тайӧ пристаньсяньыс — ӧтка, тӧждысьысь, мудз!
И некод сылы весиг тӧлкӧн аттьӧ эз шулыв...
«Сӧмын мыйла сійӧ мамлы письмӧсӧ гижис? — жальпырысь думыштіс Гуля. — Мамалы лоӧ ӧбиднӧ, а менӧ «бать-мамлы запискаяснад» он исправит...»
И кор вадор дзикӧдз воши туман пытшкӧ, Гуля друг решитчис да шедӧдіс восьса конверт пытшкысь письмӧ да кутіс лыддьыны рӧвнӧй, зэв разборчивӧй строчкаяс.
Тайӧ вӧлі дзик не сэтшӧм письмӧ, кутшӧмӧс сійӧ виччысис.
«...Тіян нывныд зэв тӧлка да бур ныв... — гижис Ольга Павловна. — Миянын быдӧн сійӧс ёна радейтісны — и воспитательяс и челядь.
Но докторъяс шуӧны (Ті, кӧнкӧ, тайӧс асьныд нин тӧданныд), мый ревматизм мыйкӧ мында отразитчис сы сьӧлӧм вылӧ.
Сылы колӧ строгӧй режим, кодӧс кутны сылӧн живӧй характерӧн зэв сьӧкыд.
Ме эськӧ Тіянлы сӧветуйті...» Водзӧ кык лист бок вылын пыр мунісны быдсяма нога сӧветъяс, наставлениеяс, видзчысьны тшӧктӧмъяс.
И ни ӧти норасьӧм сылӧн вензьӧм йылысь да дисциплина нарушайтӧм йылысь!
Письмӧ дінӧ вӧлі пуктӧма печатя бумажка:
«Июнь 20-ӧд лунсянь август 20-ӧд лунӧдз лечение вылын вӧлысь Киевскӧй школаса ученица Гуля Королёвалы характеристика.
Режим выполняйтіс, асьсӧ кутіс отличнӧя.
Эм саннавыкъяс, опрятнӧй.
Ёна радейтӧ коллектив, ёртъясыс радейтӧны сійӧс».
Гуля чуймӧмӧн пуксис морскӧй быгйӧн кӧтасьӧм скамья вылӧ.
«Нинӧм тай ме ог аддзы ас гӧгӧрысь, нинӧм ог гӧгӧрво! — шуаліс сійӧ аслыс, сылань видзӧдігмоз, кытчӧ саяліс ичӧтик пристань. — Вот эськӧ ӧні кӧ бӧр бергӧдчыны сійӧ вадорас, ме эськӧ тӧді, мый шуны Ольга Павловналы...»
Но катер муніс сійӧ вадорсянь пыр ылӧджык и ылӧджык.
Поездын Гуля карандашӧн гижис татшӧм письмӧ:
«Муса, дона Ольга Павловна.
Аттьӧ Тіянлы став Тіян тӧждысьӧмъяс вӧсна, да, пӧжалуйста, прӧститӧй менӧ сыысь, мый ме вӧлі сэтшӧм недисциплинированнӧй нывкаӧн.
Ті ещӧ, навернӧ, он на тӧдӧй менсьым став мыжъясӧс.
Тіянлы кӧ петкӧдласны кык торйысь вурӧм прӧстыня, то тӧдӧй: сійӧ менам удж.
Ме и косялі, ме и вури.
Но сета ме Тіянлы кыв, мый водзӧ татшӧмтор менам оз ло.
Ме век кута помнитны, кыдзи Ті кужанныд асьнытӧ кутны кианыд.
Ещӧ ӧтчыд кора Тіянӧс прӧститны менӧ.
Ставлы ыджыд, ыджыд привет.
Гуля»
Кымын ёнджыка матыстчис Гуля гортланьыс, сымын тревожнӧйджык вӧлі сылӧн сьӧлӧм вылас.
Вагонын на сылы ӧтчыд воис юрас мӧвп, мый мамыс сы вӧсна ӧткажитчис отпускысь, и мед кӧть мый, а растратитӧм сьӧм колӧ сетны бӧр мамлы.
Та вӧсна сійӧ воан первой жӧ лунас нуис ассьыс ичӧтик часісӧ часовщик ордӧ да тшӧктіс вузавны сійӧс.
— Татшӧм часітӧ вузавны абу сьӧкыд, — шуис часовщик. — Часі бур.
Гуля сьӧкыда лолыштіс да петіс улич вылӧ.
Рытын чай юигӧн мамыс юаліс, кутшӧм сэтшӧм «экстреннӧй» рӧскодъяс сылӧн вӧліны санаторийын.
— Да быдсямаыс, — шуис Гуля. — Ӧти кылӧн кӧ, личнӧйяс.
Мам дивуйтчис да кутіс юасьны Гулялысь санаторий йылысь, кутшӧмӧсь сэні порядокъясыс.
— Вот тайӧ кадӧ ми лӧсьӧдчылім нин узьны, — шуис Гуля да, важ привычка сертиыс, видзӧдліс ки вылас.
— А кӧні нӧ, Гуля, тэнад часіыд? — юаліс мамыс. — Мыйла тэ сійӧс он новлы?
— Браслетыслӧн томаныс жугаліс.
— Петкӧдлы вай.
Гашкӧ, асьным лӧсьӧдам.
— Да ог!
Часіыс торксис жӧ, и ме сеті сійӧс часовщиклы.
— Кор нӧ сійӧ эштас?
Гуля решительнӧя пыркнитіс юрнас.
— Мама, ме сеті часіӧс эг лӧсьӧдны, а вузавны.
— Тайӧ ещӧ мыйла?
— Медым тэныд мынтысьны сыысь, мый ме видзи санаторийын.
Ӧд тайӧ, веськыда кӧ шуны, вӧліны не «экстреннӧй» рӧскодъяс, а прӧста дурацкӧй — мороженӧйяс вылӧ, конфетъяс вылӧ, тасма вылӧ да быдсяма ерунда вылас.
Сӧмын сійӧ сьӧмыс абу жаль, кодӧс ме видзи испанскӧй челядь вылӧ.
А став мукӧд рӧскодъясыс вермисны и не лоны.
Медым ӧні часіӧс вузалӧны.
Ас вӧсна ме ачым кывкута!
Мамыс нинӧм эз шу, сӧмын кӧсӧйтчыліс Гуля вылӧ.
— Тэ думайтан? — ньӧжйӧникӧн да кыдзкӧ шога, медбӧрын, юаліс сійӧ. — Он, Гуля!
Тэ вывті кокниа торксян туй вылысь да вывті кокниа каитчан.
Тадзи тӧлк оз ло!
— Тэ думайтан, меным кокни вӧлі янсӧдчыны часікӧд? — шуис Гуля. — Ме радейта сійӧс сідзи, быттьӧкӧ сійӧ ловъя...
Но ме кӧсъя сетны тэныд сьӧм.
— Делӧыс абу сьӧмын.
Аски жӧ асывводзсянь мун часовщик ордӧ да босьт бӧр часітӧ.
Вузавны сійӧс ме ог разрешит, а сьӧмӧн кыдзкӧ бергӧдчам.
Ме ӧні босьті отпускнӧй, а мунны кытчӧкӧ меным всё равно оз удайтчы: уджыс уна.
Гулялы вӧлі яндзим сознавайтчыны аслыс, но сійӧ вӧлі рад сыын, мый сьӧкыд сёрни, кодысь сійӧ сэтшӧма поліс, ӧні коли бӧрӧ.
Кутшӧм лӧсьыд, мый часі бара лоӧ сы ордын да бара кутас кокньыдика тічкыны ки вылын!
Сӧмын мед эськӧ часовщик эз вузав сійӧс талунъя рытӧ!
Ӧд сійӧ ачыс шуліс, мый татшӧм часі вузавны кокни — быдӧн ньӧбасны.
Но, гашкӧ, оз вузав, оз удит.
Гуля копыртчис мам пель дінас да шуис:
— Вот тэ аддзан, кыдзи ӧні кутас мунны менам олӧм.
Тэ, мамочка, весиг удивитчан!
РАДЛУН ВЫЛӦ ПРАВО
Но дивуйтчыны мамлы эз ковмы.
Олӧм мӧдӧдчис сідзи, кыдзи Гулялӧн сійӧ векджык мунліс ӧнӧдз — то вывлань, то увлань, то победа, то поражение.
Тӧрыт сійӧс ошкисны сочинениеысь став класс водзын, весиг сочинениесӧ гораа лыддисны, а талун физика кузя «плохо», да Гуляӧс видӧны бара жӧ став класс водзын:
— Способнӧй ученица, а некутшӧм система, некутшӧм дисциплина абу.
Ах, тӧдісны кӧ эськӧ найӧ ставсӧ, кутшӧма Гуля мечтайтӧ выработайтны аслас характерлысь именнӧ тайӧ свойствояссӧ — систематичность, дисциплинированность!
Сӧмын кытысь найӧс босьтан, на дінӧ кӧ ичӧтысянь абу велалӧма!
Тайӧ ӧд абу коньки вылын велавны вӧчны медся сьӧкыд фигураяс либӧ дженьыд дистанция вылӧ котӧртӧмын босьтны рекорд.
Да сэсся свет вылын вывті уна интереснӧйыс!
Со нин Гуля исправитіс физика кузя отметка — ӧти «плохо» бӧрын кык «отлично», штурмӧн босьтіс геометрия да наизусть велӧдіс роч история кузя став хронологиясӧ.
И друг — выль радлун, кодысь резьдӧ став вурысъясыс муртса на ладмӧм «системалӧн да дисциплиналӧн».
Гуля локтӧ вӧлі каток вылысь банйӧм чужӧма, гажа, киняулас коньки.
Нимкодьпырысь сійӧ думайтіс сы йылысь, мый сылы коли сӧмын краситны серпасалӧм нин географическӧй карта.
А тайӧ уджыс сылы ёна кажитчӧ!
Рисуйтны Гуля радейтіс, и картаяс сылӧн артмылісны классын быдӧн дорысь бурджыка.
Синъясас сылӧн век на югъялісны катоквывса бияс, кодъяс отразитчӧмаӧсь катоклӧн йи рӧмпӧштанын.
Пельясас юргис на гажа марш, коді вундіс кӧдзыд сынӧдсӧ.
Вомгорулас сьылігтыр Гуля котӧрӧн кайис пос вылӧ да почтовӧй ящик решетка сайысь аддзис конверт.
— Кодсянь эськӧ тайӧ?
Гуля перйис письмӧсӧ да тӧдіс Эриклысь почерксӧ.
Сэні жӧ, пос площадка вылас, сійӧ лыддис письмӧсӧ помсянь помӧдз.
Письмӧыс вӧлі дженьыдик.
Эрик корис Гуляӧс каникул кежлӧ Мӧскуаӧ.
Сійӧ гижис, мый таво Мӧскуаын тӧлыс чудеснӧй, лымъя, мый Сокольникиын лоӧ замечательнӧй лыжнӧй кросс и беговӧй конькияс вылын «мировӧй» состязание.
А письмӧ помас гижис, мый Гулялӧн батьыс виччысьӧ жӧ сійӧс да кӧсйысис судзӧдны билетъяс быд театрӧ.
Мӧскуаӧ!..
Куш ӧти ветлӧм йывсьыс мӧвпысь Гулялӧн сувтліс лолыс.
Думыштны сӧмын — волыны став театрӧ, музейӧ, Третьяковскӧйсянь Зоологическӧйӧдз да Этнографическӧйӧдз!
Шӧйтны Эриккӧд важ местаясӧд, кӧні найӧ котралісны ичӧт дырйиыс.
А рытын чай юигӧн пукыштны папакӧд, висьтавлыны сылы быдтор йылысь, мый вӧлі сытӧг, да сёрӧн-сёрӧн, час дас кыкын, друг мунны сыкӧд мӧскуаса уличаяс кузя гуляйтны кокньыдик усьысь лым улын да кывзыны Гӧрд площадь вылын часілысь звӧн...
Сӧмын кытысь босьтны сьӧмсӧ туй вылас?
Позьӧ видзны зэв этша, босьтны билет плацкарттӧг, медым лои донтӧмджык.
Ӧд ньӧти абу обязательнӧ узьны вагонын.
Мыйтӧм колӧ позяс узьны бӧрын.
Мӧскуаын уна сьӧм оз жӧ ков — сӧмын буди метро вылӧ.
А мый пропуститас школаын, сійӧс Гуля вӧтӧдас каникулъяс бӧрын — кутас занимайтчыны дзонь суткиӧн.
Сылы абу нин первойысь вӧтӧдны.
Гуля эз пыр, а лэбыштіс жырйӧ да, пӧрччысьтӧг, ӧтпырйӧн висьталіс мамыслы ставсӧ аслас Мӧскуаӧ ветлӧм йылысь.
Тайӧ кадас мам вӧлі гижӧ пызан сайын.
Сійӧ чӧла кывзіс Гулялысь.
Сэсся веськыда видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Некытчӧ тэ он мун.
Радлун вылӧ право первой колӧ заработайтны.
Водзӧ мам нинӧм эз шу.
Но тайӧ кывъясыс вӧлі тырмымӧн.
Гулялы кажитчис, мый татшӧм вернӧй да суровӧй кывъяс шуис эз мам, а сійӧ ачыс.
Радлун вылӧ право колӧ заработайтны, а ӧнӧдз сійӧс абу на заработайтӧма.
Ах, кутшӧм окота Мӧскуаӧ мунны — зэв окота!
Но, гашкӧ, бурджык на ас окоталы паныд кольччыны гортӧ да вештыны праздниксӧ сійӧ лунъясӧдз, кор позяс тыр праваӧн сетны аслыд отпуск?
А тӧв прӧйдитас?
Но и мед прӧйдитӧ — мӧд тӧв лоӧ!
Сэсся Мӧскуа йылысь сійӧ ни ӧтчыд нин эз сёрнитлы мамыскӧд.
Мам видзӧдлывліс сы вылӧ весиг кутшӧмкӧ тревогаӧн.
Сійӧ вӧлі тӧдӧ, кутшӧм ёна Гуля кужӧ мыйкӧ кӧсйыны да кутшӧм сьӧкыд сылы овлӧ эновтчыны аслас планъясысь.
Но Гуля вӧлі спокойнӧй, приветливӧй и кыдз быттьӧ мый вылӧ кӧ весиг рад.
Мый вылӧ нӧ тайӧ?
А Гулялӧн нин чужис выль план.
ГУЛЯЛӦН ТАЙНА
Домын ставыс на узисны, кор Гуля садьмис.
«Медбӧръя кадас мый вӧлі бурыс? — думыштіс сійӧ.
Татшӧм нин сылӧн вӧлі привычка: асывводзӧ садьмигӧн видзӧдлыны тӧрытъя лун вылас. — Эриксянь письмӧ?
Абу, письмӧ вайис сӧмын огорчение.
Конькиӧн ислалӧм?
Абу, абу сійӧ...
Ах, да!
Менам план!
Менам тайна...»
И Гуля кутіс ӧдйӧ пасьтасьны.
«Талунсянь ставыс мӧдас мӧдног».
Сійӧ чеччыштіс, восьтіс форточка.
Жырйӧ чепӧсйис свежӧй сынӧд.
Гуля ньӧжйӧникӧн кутіс сьывны:
<rus>Нас утро встречает прохладой,</rus>
<rus>Нас ветром встречает река...</rus>
<rus>Кудрявая, что ж ты не рада.</rus>
<rus>Весёлому пенью гудка?</rus>
Тайӧ вӧлі выль фильмысь сьыланкыв.
Зарядка вӧчӧм бӧрын Гуля кутіс лӧсьӧдны крӧватьсӧ.
Пӧдушка вылӧ вышивайтӧм накидка пуктӧмӧн Гуля старайтчис аслас еджыд крӧватьлы сетны аккуратнӧй да строгӧй вид.
Сійӧ и ассьыс пызан вывсӧ сэтшӧма пелькӧдіс, мый пызаныс лои дзик мӧднога.
Войдӧр пызан вылын небӧгъяс куйлісны тетрадьяскӧд сорӧн, сэні жӧ валяйтчисны карандаш помъяс, чернила доз сулаліс пӧлӧса да пыр угрожайтіс пӧрны библиотекаса небӧгъяс вылӧ.
Ӧні жӧ ставыс сувтіс аслас местаӧ: небӧгъяс вуджисны асланыс постояннӧй патераӧ — джадж вылӧ, а тетрадьяс ӧкуратнӧй стопкаӧн куйлісны пызан помын.
Металлическӧй вевта чернила доз кавшасис аслас мраморнӧй пос кузя медся вылыс площадка вылас.
Медбӧрын воис ӧчередь и карандашъясӧдз.
Гуля ставсӧ найӧс ёсьтіс, и налӧн ёсь помъясыс ӧні гажаа чурвидзисны пу бокалысь.
Мраморнӧй площадка вылын, медся почётнӧй местаын, тшап чернила дозкӧд орччӧн куйліс Гулялӧн часіыс.
Став тайӧ пелькӧдчӧмысь повзьӧм ур кавшасис медся вылысса джадж вылӧ и, кыз кывкуд сайӧ дзебсьӧм бӧрын, чуймӧмӧн видзӧдлывліс увлань, вӧвлытӧм порядок вылӧ.
Гуля грӧзитыштіс сылы чуньнас да пуксис сӧстӧм, спокойнӧй, уютнӧй пызан сайӧ.
Патераын вӧлі сійӧ лӧсьыд асъя чӧв-лӧньыс, кор сэтшӧм лӧсьыда думайтсьӧ, сэтшӧм прӧстӧя да кокниа ставыс запоминайтсьӧ.
Тӧдлытӧг коли асыв.
Водзын ещӧ дзонь лун, а Гуля удитіс нин решитны дас кымын задача алгебра кузя да лыддьыны ставсӧ, мый вӧлі история кузя прӧйдитӧма недель чӧжӧн.
«Тадз кӧ мӧдас, — школаӧ мунігмоз думайтіс сійӧ, — вермас лоны, мый отличницаӧн лоа.
Сэки нин, тӧдӧмысь, добитча ассьым».
Коли некымын лун.
Мам видзӧдіс Гуля вылӧ да шензис.
Мый сыкӧд лои?
То муртса-муртса вӧлі удайтчас ыстыны сійӧс ас кадӧ школаӧ, а ӧні чеччӧ югыд тӧдчытӧдзыс на.
Войдӧр вӧлі котӧртас и вольпасьсӧ эновтас убериттӧг, пызан вылын мыйыс эз вӧв, матыстчыны сы дорӧ вӧлі оз позь, а ӧні сы мунӧм бӧрын и убирайтны нинӧм оз ков.
Школаысь воас — занимайтчӧ, да и удитӧ на прислуга Фросялы отсыштны.
«Старайтчӧ Мӧскуаӧ ветлӧм заработайтны», — думайтіс мам.
А Гуля Мӧскуаӧ ветлӧм йылысь дзикӧдз вунӧдіс.
Сылӧн ӧні вӧлі дзик мӧд тӧждысьӧм.
Пионеръяс дворечын сійӧ гижсис ваӧ чеччалысьяс группаӧ.
«Займитча воднӧй спортӧн, — думайтіс Гуля, — кыдзи следуйтӧ тренируйтча, сэки обязательнӧ нин примитасны.
Сӧмын юрсиӧс ассьым колӧ шырны».
Сійӧ сюйис портфеляс ассьыс купайтчан костюмсӧ да Пионеръяс дворечӧ мунігмоз пыраліс парикмахерскӧйӧ.
— Шырӧй менӧ зон моз, — креслӧӧ пуксигмоз шуис сійӧ парикмахерлы.
Парикмахер босьтіс сынан да ножич да, юрсӧ довкйӧдлігтыр, шуис:
— Гражданочка, бӧрын он кутӧй жалитны?
Бурджык, шырсинныд кӧ гожӧм кежлӧ...
— Нинӧм, — шуис Гуля, — гожӧм кежлас мӧдысь шырся.
И лэчыд ножич улын Гуля пельпомъяс вылӧ пуктӧм прӧстыня кузя сявкнитісны югыд гырысь юрси пратьяс.
«Абу нин сэтшӧм омӧль, — думыштіс сійӧ, кор аддзис рӧмпӧштанын збой детинка юр, — сӧмын сьылілы кӧдзыдджык».
И Гуля котӧртіс Пионеръяс дворечӧ.
Сійӧ представляйтіс аслыс, мый кыдзи сӧмын пырас бассейн залӧ, сійӧс пырысь-пыр жӧ нуӧдасны вышка вылӧ.
Но вӧлӧмкӧ, мый чеччалӧмъясӧдз ылын на.
Залӧ пыртӧдз, кӧні вӧлі бассейн, новичокъяслы колӧ вӧлі прӧйдитны некымын этап: найӧс видлаліс врач, сэсся найӧ принимайтісны душ да вӧчисны гимнастика.
Гуля тӧдмаліс, мый зэв уна сложнӧй гимнастическӧй упражнениеяс, кодъясӧс сылы ковмис вӧчны, колӧны мышцы сӧвмӧдӧм вылӧ.
Свежӧй, бодрӧй, морӧсас еджыд каляа купальнӧй костюма, Гуля бӧръя помас пырис бассейнлӧн югыд залӧ.
Ӧшиньяс сайын уси коръя лым, а тані вӧлі гожӧм — настоящӧй гожӧм, небыдик шоныдӧн да ва плескайтчӧмӧн.
— Заводитам ӧти метр судтасянь, — шуис сьӧд юрсиа да лӧз купальнӧй костюма ныв.
Тайӧ вӧлі Олеся, женскӧй группаса тренер.
Гуля кайис сыкӧд тшӧтш крутӧй металлическӧй пос кузя некымын ступень.
Пӧшти дзик кок улас ньӧжйӧник плескайтчис ва.
Первой чеччыштӧмъясыс Гулялы сетчисны прӧстӧя да кокниа, сійӧ ӧд Артекын кыртаяс вывсянь не ӧтчыдысь чеччыштлывліс ваӧ.
— А ӧні, — шуис Олеся, кор Гуля неуна шойччыштіс, — кутан чеччавны куим метр судтасянь.
И сійӧ катӧдіс Гуляӧс ещӧ некымын ступень вылӧджык.
Гуля видзӧдліс площадка вывсянь увлань.
«Нинӧм, абу нин сэтшӧм страшнӧ», — думыштіс сійӧ, казьтылігтыр, мый артековскӧй вадорын кыртаяс вӧліны сӧмын неуна улынджыкӧсь.
— Но вот, — шуис Олеся.
И сійӧ гӧгӧрвоӧдіс Гулялы, мый первой чеччыштӧмъяс, кодъяссянь заводитчӧ тренировка, шусьӧны оз чеччыштӧмъясӧн, а «усьӧмъясӧн», и мый служитӧны найӧ ваӧ чеччыштӧмъяс кежлӧ подготовкаӧн.
Олеся сувтіс валань чужӧмӧн.
— Колӧ со тадз веськӧдчыны, — шуис сійӧ, — и, кусыньтчытӧг, усьны водзвыв.
Сэки тэ обязательнӧ ваӧ пыран юрнад.
— Ме тадз ог вермы, — шуис Гуля. — Тайӧ зэв страшнӧ — усьны увлань юрӧн.
— Велалан и оз ло страшнӧ, — шуис Олеся.
И, кусыньтчытӧг, быттьӧ сылы тайӧ нинӧм эз сулав, сійӧ кокниа, став тушанас, нёровтчис водзвыв да лэбис...
Ӧти здук — и сійӧ юрнас пырис ваӧ.
— Ой! — горӧдіс Гуля и весиг куньтыртіс синсӧ.
Но Олеся вӧлі петӧ нин ваысь, быттьӧкӧ сыкӧд нинӧм эз вӧв.
Ӧні вӧлі колӧ чеччыштны Гулялы.
«Сьылідзирйӧс бергӧда, кувтӧдз дойма!» — думыштіс сійӧ, но кутчысис да нинӧм эз шу.
Веськӧдчӧмӧн, команда виччысьтӧг сійӧ вӧрзьывтӧг сулаліс места вылас.
— Чеччышт! — горӧдіс Олеся.
Гулялӧн кутісны дрӧжжитны пидзӧсъясыс.
Шумӧн да сёлькнитӧмӧн сійӧ сунгысис ваӧ.
— Нинӧм, абу лёк — шуис Олеся, кор Гуля, мунігмозыс пыркӧдчигтырйи, кайис бассейнысь вывлань. — Сӧмын оз ков йӧткыштчыны кокъяснад, кор кутан усьны.
Нолтӧ вай ещӧ ӧтчыд.
И тренировка заводитчис.
Кор Гуля велаліс пырны ваӧ кусыньтчытӧг да кокъяснас йӧткыштчытӧг, Олеся шуис:
— А ӧні кутан чеччавны салдатикӧн.
— Кыдзи «салдатикӧн»? — чуймис Гуля да думыштіс: «Вот лӧсьыд!
Тайӧ, буракӧ, месянь и требуйтсьыны кутас».
Олеся бара сувтіс валань чужӧмӧн, топӧдіс кияссӧ бокъясас сідзи, быттьӧкӧ киясыс сылӧн вӧліны спояйтӧма туша дінас, да чеччыштіс ваӧ увлань кокъясӧн.
Гуля бара здук кежлӧ куньліс синъяссӧ.
Но Олеся, ловъя да дзоньвидза, петӧ нин вӧлі ваысь.
Гуля чӧла матыстчис площадкадор йылӧ.
Веськӧдчӧм бӧрын сетісны команда «чеччышт», сійӧ торйӧдчис площадкаысь да лэбис увлань...
— Бур, — бассейн ступенькаяс вылын Гуляӧс встречайтігӧн шуис Олеся. — Велалан — кутан чеччавны ласточкаӧн.
— Ласточкаӧн! — радліс Гуля. — А регыд тайӧ лоӧ?
— Мый, оз терпитсьы?
Ставыслы аслас кад.
И ласточка эз жӧ ӧтпырйӧн велав лэбавны.
— А меным эськӧ ӧтпырйӧн колӧ, — шуис Гуля.
Но «ӧтпырйӧн» нинӧм оз вӧчсьы.
Спортивнӧй упражнениеясын да экзамен кежлӧ лӧсьӧдчӧмын лунъяс колины ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Да ставсӧ тайӧс колӧ вӧлі вӧчны гусьӧн, мукӧд делаяс костын, медым Гуля тайна йылысь некод эз казяв.
И вот медбӧрын воис дыр виччысян лун.
Керкаысь петӧм бӧрын Гуля ачыс почувствуйтіс, мый сійӧ ӧні воддза дорсьыс кутсьӧ кыдзкӧ мӧдног.
Бӧръя тӧлысь чӧжнас сійӧ веськаліс да подтянитчис.
Керка пельӧсын сійӧс виччысис Мирра Гарбель.
Мирралы ӧтнаслы Гуля висьталіс аслас тайна йылысь.
— Но мыйла налы менӧ не примитны? — Мирра код орччӧн восьлалігӧн да мужичӧй ногӧн сійӧс киӧдыс кутыштӧмӧн рассуждайтіс Гуля. — Кыдзи тэ, Мирра, думайтан, примитасны ӧд?
Дзоньвидзалун — аттьӧ енлы бур.
Мама висьталӧ, мый кор пӧ вӧлі сӧмын на ӧти арӧса, дзоньвидзалун кузя ме получиті нин премия.
— А ревматизмыд? — казьтыштіс Мирра.
— Вӧлі да прӧйдитіс, — шуис Гуля.
— Санаторийын менӧ всё-таки бурдӧдісны зэв бура, аттьӧ Ольга Павловналы.
А кутшӧм ме винёв, тэ ачыд тӧдан.
Полӧм менам быттьӧкӧ абу жӧ.
Да и велӧдчӧмӧн ӧні лои бур, пӧшти отлично.
— Примитасны, дерт, — бурӧдіс сійӧс Мирра, но мыйлакӧ ышловзис.
Гуля сюся видзӧдіс сы вылӧ:
— Тэ, тыдалӧ, прӧтив...
Он ошкы?
— Тэныд ме ог кӧсйы мешайтны.
Тадз кӧ нин решитін, поступайт.
Но ме кӧ тэ местаын, дерт, муні эськӧ театральнӧй школаӧ, вӧлі эськӧ бурджык.
Тэнад, тыдалӧ, талант...
— Вот ещӧ!
Кутшӧмкӧ сэн талант!
Гуля пыркнитіс юрсӧ да кутчысис ыджыд, сьӧкыд ӧдзӧс вугйӧ.
Мирра горӧдіс сылы бӧрвывсяньыс.
— Ни лы ни ку!
Гуляӧс виччысигмоз Мирра дыр ветлӧдліс тротуар кузя.
Вӧлі мича, шондіа лун.
Лым заводитчис сывны, и дворникъяс куралісны зыръясӧн панельяс вылысь сьӧдасьӧм, уль лым.
Мирралы вӧлі неуна гажтӧм.
«Йӧзыд свет вылас со тадзи и янсалӧны, — думайтіс сійӧ. — Гулькалӧн ӧні заводитчас дзик мӧд олӧм.
И аддзысьлыны, пӧжалуй, ог мӧдӧй, не сӧмын дружитны.
И мыйла сійӧс сэтшӧма кыскӧ медся сьӧкыдас?..»
И Мирралы тӧдвылас уси лермонтовскӧй «Парусысь»:
<rus>А он, мятежный, просит бури,</rus>
<rus>Как будто в бурях есть покой</rus>.
Коли часысь унджык.
Мирралӧн кынмисны кокъясыс.
Шонді вуджис мӧдар бокӧ да ыркнитіс рытъяӧн.
Медбӧрын бара воссис сьӧкыд ӧдзӧс.
Каблукъяснас тотшкӧдчигтыр да гажаа сёрнитігтыр ступеньяс кузя котӧртісны некымын том зон.
Чёткӧя восьлалігтыр найӧ кутісны мунны улича кузя.
«Вот тайӧясӧс, тӧдӧмысь, примитісны, — думыштіс Мирра. — А нывкаяс мыйкӧ оз тыдавны.
Неужели Гуля ӧтнас поступайтӧ военнӧй школаӧ?»
И вот, медбӧрын, дубӧвӧй ӧдзӧс бара дзуртыштіс, и порог дорын тыдовтчис Гуля.
— Но мый? — сӧмын вомдоръяснас юаліс Мирра.
Гуля ӧвтыштіс кинас.
— Синъясысь мыйкӧ аддзисны, — скӧрысь буркнитіс сійӧ. — Век на аддзи бура, театрын весиг бинокль эг босьтлыв, а тані тшӧктісны пӧшти верст сайсянь кутшӧмкӧ бестолковӧй чепуха лыддьыны — шыпасъяс: «а»... «щ»... «ы»...
Весиг, буракӧ, «ять» да «фита»...
Тӧді кӧ, мый тайӧ таблицаяссӧ сэні ӧшӧдӧма, водзвыв эськӧ найӧс наизусть велӧді...
Вот и ставыс.
— А кытысь эськӧ тэ найӧс босьтін? — серӧктіс Мирра.
— Кыськӧ эськӧ босьті нин.
Любӧй глазниклысь. — Остроуховлысь либӧ Финкельштейнлысь.
— Да ӧд быд глазниклӧн вермас лоны аслас таблица, — шуис Мирра. — Ме нин тайӧс тӧда бура.
— А тэ, буракӧ, радлан, мый менӧ эз примитны?
Со, весиг гажмин.
Бур пӧдруга тай!
— Гуля, эн скӧрав, — шуис Мирра. — Оз позь шуны, мый ме рад, но, ме ногысь, нывкалы ньӧти абу обязательнӧ велӧдчыны военнӧй школаын.
Но ачыд думышт, мыйла тэныд колӧ непременнӧ военнӧй карьера?
— Да оз, делӧыс ньӧти абу сыын, — шуис Гуля. — Но тэ гӧгӧрвоан, меным мукӧд дырйи овлӧ сэтшӧм сьӧкыд овны!..
Ме надейтчи, мый тайӧ школаыс меным отсалас... велӧдас менӧ настоящӧй дисциплинаӧ.
Дзик тайӧ кадас нывкаяс дінті ӧдйӧ прӧйдитіс ыджыд роговӧй ӧчкиа военнӧй.
— Аддзан, аддзан? — сэтшӧм гораа шуис Гуля, мый туйвывса йӧз бергӧдчылісны. — Военнӧй — и ӧчкиа.
Мыйла сылы позьӧ, а меным оз позь?
Ме шуи: «Сідзкӧ, выпишитӧй меным ӧчки да примитӧй школаӧ».
А врач пыксис, эз примит.
Гортас локтӧм бӧрын Гуля водіс вольпась вылӧ.
Фрося чукӧстіс сійӧс ӧбедайтны, но Гуля сӧмын шуис:
— Фросенька, бӧрынджык, — да бергӧдчис стенлань чужӧмӧн.
Рытъявылыс сійӧ унмовсис да унйывсьыс чувствуйтіс, кыдзи мамыслӧн киыс ньӧжйӧник малалӧ сылысь кымӧссӧ.
Минут кежлӧ Гулялы кажитчис, мый сійӧ бара лои зэв ичӧтик да пырысь-пыр мамыс босьтас сійӧс киас.
— Некыт оз вись, мамочка, — юасьӧм виччысьтӧг шуис Гуля, — эн тӧждысь.
Куйлышта — и прӧйдитас.
А мый именнӧ «прӧйдитас», сійӧ и ачыс эз тӧд.
«Кыдз меным овны водзӧ? — думайтіс Гуля топыдджыка синъяссӧ кунигмоз да пельпомъяс вылӧ важ кыӧм чышъян зэвтігмоз. — Меным нин дас вит арӧс, а ме нинӧм на, нинӧм буртор, полезнӧйӧс эг вӧч.
Вынъяс кӧть чинты, а кытчӧ сійӧс видзны?
Неужели бара конькияс вылын дурмытӧдз быд рыт котравны?
Бурджык нин эськӧ вӧлі киноын снимайтчыны.
Всё-таки настоящӧй удж
и сэсся сэтшӧм сьӧкыд асьтӧ кутны киын, не срывайтчыны...
***
Коді эськӧ отсалас?»
Гуля унмовсис паськӧмнас.
А мӧд лунас лои сэтшӧм событие, коді пырысь-пыр бырӧдіс сылысь став шогъяссӧ да тревогаяссӧ.
КОЙМӦД ВЫСОТА
Школьнӧй залын, кыдз пыр овлӧ переменаясӧ, юргис уна гӧлӧса шум.
Велӧдчысь нывкаяс кутчысьӧмӧн ньӧжйӧник ветлӧдлісны, а детинкаяс котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и нывкаяс броткисны, мый найӧ гартчӧны «кок улын».
Тайӧ порядоктӧм, гажа школьнӧй шумыс талун дӧзмӧдіс Гуляӧс.
Сійӧ пырис ещӧ тыртӧм классӧ, пуксис аслас парта сайӧ, коді сулаліс ӧшинь дорын коймӧд радын, да восьтіс кутшӧмкӧ книжка, коді сюри ки улас.
Но тайӧ минутас воссьыштіс ӧдзӧс, и классӧ видзӧдліс Муся Лебедева, школаса комсорг.
— А, Гуля Королёва! — шуис сійӧ. — Ме корся тэнӧ.
Меным тэкӧд как раз колӧ сёрнитны.
— Мекӧд? — чуймис Гуля да вешйыштіс.
Муся пуксис орччӧн.
— Делӧыс вот мыйын, — заводитіс сійӧ коса да деловитӧя. — Ми казялім, мый бӧръя кадас тэ, Королёва, ёна вежсин.
— Кыдзи сійӧ «вежси»? — юаліс Гуля.
«Неужели и тані казялісны?» — думыштіс сійӧ.
— Вежсин бурлань, — нюмъялігтыр гӧгӧрвоӧдіс Муся. — Быдмин, тыдалӧ, ли мый ли.
Кутін настоящӧя уджавны ас вылад, сознательнӧйджыка относитчыны ас дінад...
Но, <rus>в общем</rus>, ми арталам тэнӧ тырвыйӧ достойнӧйӧн лоны комсомолын.
Гуля падмыштіс и рад лои.
«Тайӧ <rus>как раз</rus> сійӧ, мый меным колӧ, именнӧ сійӧ, мый колӧ меным!» — думыштіс сійӧ да тэрыба чеччыштіс места вывсьыс.
— Тэ заводитін сэтшӧм ногӧн, — шуис сійӧ, мый ме верми думыштны, быттьӧкӧ ме вӧчи мыйкӧ ужаснӧйӧс.
Мусенька, да ӧд тайӧ меным ыджыд шуд!
Тэ весиг он тӧд, кутшӧм сьӧкыд овлывлӧ меным ӧткӧн.
Ме кута старайтчыны лоны настоящӧй комсомолкаӧн!
Муся нюмъялӧмӧн видзӧдіс Гуля вылӧ да думайтіс:
«Интереснӧй характер — збой, пӧсь, деятельнӧй.
Колӧ, колӧ кыдз следуйтӧ сылы отсавны.
Сыысь артмас тӧлк».
Коридорын гажаа кутіс зильгыны звонок.
— Но, вот, ӧні кежлӧ ставыс, — чеччигмозыс шуис Муся. — Первой ставсӧ асьным вӧчам, а сэсся прӧверитасны райкомын.
— Тайӧ мый, экзамен? — юаліс Гуля.
— Да, пӧжалуй, экзаменысь важнӧйджык на, — шуис Муся.
Сійӧ муніс.
Класс пырысь-пыр тыри сійӧ шумӧн, коді ӧні на сӧмын ызгис коридорын.
«Но мый нӧ, — думайтіс Гуля, — военнӧй школаӧ эз примитны, сы пыдди принимайтӧны комсомолӧ.
Сӧмын эськӧ выдержитны тайӧ экзаменсӧ!»
Кык недель мысти Гуля локтӧ вӧлі гортас райкомысь.
Пӧльтіс лэчыд февралься тӧв.
Воротникъяс лэптӧмӧн да кыӧм шарфсӧ гартовтӧмӧн, тротуар кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ жуисны лымйӧсь йӧз.
А Гулялы кажитчис, мый ставныслы налы сэтшӧм жӧ лӧсьыд да долыд, кыдзи и сылы...
Гортас Гуля пырис котӧрӧн да тӧкӧтьӧ эз уськӧд кок йывсьыс Фросяӧс.
— Фросенька, мама локтіс?
— Эз на.
— Фросенька, поздравит менӧ, — шуис Гуля, — ме комсомолка.
Самӧй настоящӧй!
И сійӧ котӧртіс телефон дінӧ:
— Мамочка, менам выльтор...
Эн тӧждысь — буртор!
Райком утвердитіс!
Да, да, утвердитіс!
Ставсӧ миянӧс вит мортӧс примитісны.
Ньӧти эз вӧв официальнӧй, а кыдзкӧ зэв дружескӧй.
Менсьым юалісны: верми-ӧ эськӧ ме петкӧдлыны волялысь вын, вӧчны мыйкӧ особеннӧйӧс, но, например, мӧдӧдасны кӧ, мунны кытчӧкӧ ылӧ.
Либӧ мыйкӧ мӧдтор.
Вообщем, петкӧдлыны смелость.
Ме шуи, мый постарайтча.
А ӧні ме муна бассейнӧ...
Ог, ме ӧтнам гортын пукавны ог вермы...
Ладнӧ, ладнӧ, ог прӧстудитчы и ог вӧй...
Гуля ӧшӧдіс трубкасӧ.
— Ой, Фросенька, кутшӧм ме рад, веськыда кӧ шуны, шуда!
Гӧгӧрвоан, комсомолӧ примитісны.
Меным кутасны поручайтны быдсяма делӧяс, зэв ответственнӧйясӧс.
И ме кӧ ог справитчы, лоӧ зэв яндзим.
Юрнас лайкйӧдлігтыр Фрося кывзіс чӧв-лӧнь, а сэсся фартук пельӧснас чышкыштіс синъяссӧ.
— Фрося, тэ нӧ мый тайӧ? — повзис Гуля.
— Да ӧд тайӧ ме радӧйла, — шуис Фрося. — Татшӧм томиник, а комсомолын нин.
Гуля серӧктіс:
— Да ӧд сы вылӧ и комсомолыс, медым томъясӧс принимайтны.
Фросенька, тӧдан, ме талун кута чеччавны ласточкаӧн!
— Ой, кыдз нӧ сідзсӧ? — повзис Фрося.
— А тадзи! — Гуля шевкнитіс кияссӧ. — Эн пов, мекӧд нинӧм оз ло!
И Фросяӧс окалӧм бӧрын сійӧ котӧрӧн муніс.
«Кутшӧмӧсь талун ставныс лӧсьыдӧсь, мусаӧсь, — куим пос вомӧн чеччалігтыр лэччигӧн думайтіс Гуля. — Ещӧ неважӧн на вӧлі сэтшӧм шог рыт, а талун нин кутшӧм лӧсьыд!
Кӧть эськӧ талун, татшӧм лун кузяыс удайтчис меным чеччыштны ласточкаӧн!»
Воддза разас Олеся шуис Гулялы, мый сылӧн артмӧ оз ласточка, а воробейпи.
Ӧні, небыд лымъя еджыд улича кузя восьлалігӧн, Гуля зілис яснӧя представитны аслыс быд движение, кодӧс колӧ вӧлі сылы вӧчны чеччыштны лӧсьӧдчигӧн.
Электрическӧй светӧн югдӧдӧм бассейнлӧн еджгов кельыдлӧз кафельыс дзирдаліс.
Гуля ӧдйӧ пӧрччысис кабинкаын да, кыдзи обычнӧ, купальнӧй костюма, кайис куим метр судтаӧ.
— Талун кутан чеччавны вит метр судтасянь! — улісянь горӧдіс сылы Олеся.
— Витсянь? — юаліс Гуля. — Но, бур.
И пос кузя сійӧ кайис воддза дорысь ещӧ кык метр вылӧджык.
Площадка вылын сійӧ кӧсйис кутчысьны перилӧясӧ, но перилӧясыс эз вӧвны.
И та вӧсна Гулялы кажитчис, мый площадкаыс кыкпӧв вылынджык, мыйтӧм вӧлі збыльвылас.
Гулялӧн кокъясыс кутісны неуна сырмыштны.
Но увсянь кыліс нин команда:
— Чеччышт!
И, ас вылас усилие вӧчӧм бӧрын, Гуля ӧддзӧдчис, тойыштчис, бордъяс моз шевкнитіс кияссӧ да лэбзис увлань...
Сійӧ лэбис став тушанас нюжӧдчӧмӧн, быттьӧкӧ чикыш.
Ӧти здук — и сійӧ юрнас дзуммуніс ваӧ.
Сэні, кӧні ӧнӧдз спокойнӧя дзирдаліс валӧн веркӧсыс, фонтанысь моз сявкнитіс ва.
— Бур! — гажаа горӧдіс Олеся. — Сӧмын тэ эн артав судтасӧ, и сы вӧсна ёна резыштіс.
Тойыштчин сідз жӧ, кыдзи куим метр судтасянь.
Вот тренируйтчыштан, сэки и тайӧ тырмытӧмторсӧ бырӧдан.
Гуля бара кайис вышка вылӧ да чеччыштіс сідз, кыдзи велӧдіс Олеся.
— Отлично! — шуис инструкторша.
— Ӧні позяс мунны? — юаліс Гуля.
— Позьӧ.
Мун выліӧ.
— Выліӧ?
Мыйла выліас?
— Чеччавны!
— Куим метрсянь, — юаліс Гуля, — либӧ ещӧ ӧтчыд витсянь?
— Он.
Кӧкъямыссянь.
— Кӧкъямыссянь?!
— А мый, полан?
— Пола, — признайтчис Гуля.
Олеся нюмъёвтіс.
— Кор велалан, кутан дассянь чеччавны.
— Некор ог велав, — шӧпкӧмӧн шуис Гуля да ышловзис. — Но, мый нӧ, пробуйта кӧкъямыссянь.
Сійӧ кайис пос кузя.
Со куим метр судта площадка, кысянь сэтшӧм неважӧн на Гуля велӧдчис чеччавны, со водзӧ — вит метр судта.
Сідзкӧ, ещӧ вылӧджык.
«Ух, кутшӧм вылын! — думыштіс Гуля. — Кувтӧдз дойма!»
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис, кор сійӧ видзӧдліс увлань кӧкъямыс метр судта вышка вывсянь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ сулалӧ куим судта керка вевт вылын.
«Кӧкъямыс метр, — мӧвпаліс Гуля, — да бассейнлӧн джудждаыс нёль метр, ставыс — дас кык метр!»
Сӧдз ва пырыс югъяліс бассейнлӧн пыдӧсыс.
«Ог, ог вермы, — думыштіс Гуля, — страшнӧ...»
Но улісянь кыліс нин Олесялӧн команда:
— Чеччышт!
— Олеся! — тіралан, не ас гӧлӧсӧн горӧдіс Гуля. — Ме ог вермы!
Улісянь кыліс ещӧ повелительнӧйджыка:
— Чеччышт!
Гуля топыда курччис пиньяссӧ.
«Ме шуи налы райкомын, мый постарайтча вӧчны смелӧй поступок, — уси сылы дум вылас, — а ӧні «ог вермы»...
Яндзим.
Ог пов!»
И, синъяссӧ куньтыртӧмӧн, сійӧ бара котӧртыштіс площадка кузя, чеччыштіс и бара лэбзис кыдзи птица, кияссӧ бордъяс моз шевкнитӧмӧн.
Лэбис сійӧ кымынкӧ секунда, но тайӧ секундаясыс сылы кажитчисны помасьтӧмӧсь.
— Ой, кутшӧм дыр ме лэби! — юрнас пыркӧдчигтыр ваысь мыччысигмоз шуис Гуля.
Ступенька вывсянь Олеся ӧвтіс сылы кинас.
— Тадз кӧ кутасны мунны тэнад делӧясыд, — шуис сійӧ, — то восьмое марта кежлӧ мунам разряднӧй соревнование вылӧ.
Гуля чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс вывлань — кӧкъямыс метр судта вышка вылӧ:
— А позьӧ меным ещӧ ӧтчыд чеччыштны?
— Кӧть сёысь! — гажаа вочавидзис Олеся. — Талун ӧтчыд, аски мӧдысь, а сэсся ещӧ ӧкмысдас кӧкъямысысь.
Гуля бара кайис кӧкъямыс метр судта площадка вылӧ да ньӧти повтӧг нин, быттьӧкӧ сылӧн быдмисны бордъяс, кокниа мынтӧдчис пу джодж бердысь да чеччыштіс увлань, сӧдз ваас.
ФИЗИКА ДА ЛЕМЕШЕВЛӦН КОНЦЕРТ
Матысмисны экзаменъяс.
Гуля нуис ассьыс урсӧ вежӧдӧм вӧрӧ, колляліс Сочиӧ мунысь мамсӧ вокзалӧдз да бӧр локтіс тыртӧммӧм патераас.
Сыкӧд коли Фрося.
— Но, Фросенька, — шуис Гуля, — ог чеччы тайӧ местасьыс, кытчӧдз ставнас ог прӧйдит физика.
И Гуля пуксис аслас пызан сайӧ.
Кияснас юрсӧ пыкӧмӧн сійӧ кутіс лыддьыны учебник.
Жырйыс тырӧма июнься шонді югӧръясӧн.
Ӧшинь улын коръяссьӧма акация.
«Кутшӧм лӧсьыд ӧні Днепр вылын! — шогпырысь думайтіс Гуля. — Босьтны эськӧ байдарка да кывтны ва кывтчӧс.
А сэсся водны еджыд лыа вылӧ да видзӧдны енэжӧ!»
Но тайӧ бӧрыннас, экзамен бӧрын.
А ӧні колӧ вунӧдны свет вылысь ставсӧ, физика кындзи.
«Теплота»...
Кыдз быттьӧ нарошнӧ, повторяйтны колӧ тайӧ несчастнӧй «теплотасӧ», кор и сідз нин жарсьыс некытчӧ воштысьны.
Тайӧ кадас кухняысь кыліс нюркйӧдлана украинаса сьыланкыв <ukr>«Чому ж я не козаченько, що тебе я так люблю»</ukr>.
«И кор сӧмын Фрося удитӧ ставсӧ эштӧдны? — думайтіс Гуля. — Он удит бергӧдчыны — сылӧн ставыс дась, и сійӧ бара нин пукалӧ да сьылӧ ассьыс «<ukr>козаченька</ukr>сӧ».
Вот эськӧ кодлысь велӧдчыштны меным!»
И збыльысь: ӧкмыс час кежлӧ патераын ставыс нин пелькӧдӧма, дзирдалысь сӧстӧм керосинка вылын ньӧжйӧник пусьӧ ӧбед, а Фрося вурсьӧ ӧшинь дорын да сьылӧ.
Сьыліс сійӧ векджык тадзи: заводитас песнясӧ и кывджын вылас сувтас — то сылы колӧ пиньнас сунис курччыны, то мыйкӧ шуны Гулялы, то лӧсьӧдыштны керосинка.
А сэсся водзӧ нуӧдӧ сьыланкывсӧ самӧй сійӧ местасяньыс, мый вылын сувтліс, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Гуляӧс скӧрмӧдісны тайӧ сувталӧмъясыс, и та вӧсна частӧ вӧвліны сылӧн Фросякӧд вензьӧмъяс.
Сідзи и талун.
Нюжӧдіс ассьыс медрадейтана песнясӧ:
<ukr>Чо-ому ж я не казаченько, що тебе я так...</ukr>
И ланьтіс.
Гуля кывзігмоз виччысис водзӧ сьылӧм.
Фрося чӧв оліс.
— Фросенька! — кевмысьны кутіс Гуля. — Мый нӧ тэ ланьтін?
— Гуленька, — кыліс кухнясянь Фросялӧн быттьӧкӧ скӧр гӧлӧс, — кыдзи окота, сідзи и сьыла.
И Фрося бара кутіс сьывны:
<ukr>...що тебе я так...</ukr>
Бара ланьтіс.
— Фрося, сьыв!
Но дзик тайӧ минутас кодкӧ таркнитіс ӧдзӧсӧ.
— Гулька! — горӧдіс Фрося. — Кылан али он тэ?
Торкӧдчӧны!
А менам керосинка кусӧ.
— Но и мед торкӧдчӧны, — аслас жырсянь шыасис Гуля.
— Меным занимайтчыны колӧ.
Найӧ кыкнанныс паныдасисны ӧдзӧс дорын да кыкӧн восьтісны ӧдзӧс.
Передньӧйӧ пырис Гулякӧд ӧти классын велӧдчысь Надя, классын медся вӧччӧма да мича нывка.
— Гулька, — пошкигтыр шуис Надя, — эновт ставсӧ!
Киевын Лемешев!
Мирӧвӧй концерт.
Эм кык билет!
— Тэ мый, вежӧра-ӧ? — юаліс Гуля. — А физика?
— Физика виччысьыштас.
Неужели тэ жертвуйтан Лемешевӧн несчастнӧй физикалы?
Гуля чӧв оліс.
— Ме войнас кута «теплота» велӧдны, — рӧмпӧштан водзын бергаліг юрсисӧ да платтьӧ вывсьыс складкаяссӧ лӧсьӧдалігтыр шуис Надя.
Гуля видзӧдліс сы вылӧ нюмъялігмоз да синъяссӧ неуна куньтыртӧмӧн.
— Висьтавны тэныд, — юаліс сійӧ, — кутшӧм эпиграмма сочинитӧмаӧсь тэ вылӧ школаын?
— Ме вылӧ?
Коді сочинитӧма?
Кутшӧм телеграмма?
— Абу телеграмма, а эпиграмма.
Со кывзы:
<rus>Надя-Надежда</rus>
<rus>Надежду лелеет,</rus>
<rus>Что чуб и одежда</rus>
<rus>Сердца одолеют.</rus>
— Тэ ачыд сочинитін тайӧ диаграммасӧ! — шуис Надя да неуна гӧрдӧдыштіс.
— Да тэ эн дӧзмы, Надежда!
Но Надя эз и думайт дӧзмыны — классын частӧ шутитлывлісны сы вылын, и сійӧ важӧн нин велалӧма таӧ.
— Тӧдан, Гулька, — шуис сійӧ, — ме вежси миян ӧти нывкакӧд: ме сылы сеті папироса Лемешевӧс, а сійӧ меным сетіс шляпаа Лемешевӧс.
— Вешйы сэсь папироснад и шляпанад.
Позьӧ шуны, мый морт, бӧръя помас, умвыв пуксис...
— Тайӧ тэ сэтшӧм мортыс, коді умвыв пуксис? — серӧктіс Надя.
— Ме, Надька, ог шутит, — серьёзнӧя шуис Гуля. — Тэ ӧд тӧдан, мый меным недыр ставсӧ эновтны, торъя нин татшӧм концерт кӧ.
Лоӧ ачымӧс со кыдз кутны!
Думайтан, меным зэв лӧсьыд татшӧм жарас пӧжсьыны?
Но ӧд коли ещӧ этша вылӧ ветымын лист бок.
Аддзан?
— Да ӧд во чӧжнас тэ найӧс велӧдін нин.
— Дерт эськӧ велӧді да!
И тэ ӧд велӧдін, а, тӧдӧмысь, нинӧм он помнит.
— Нинӧмсӧ ог помнит! — синбӧжнас рӧмпӧштанӧ видзӧдігмоз шуис Надя.
— Мый нӧ бурыс?
Экзамен вылад провалитчан.
Надя сӧмын йиджнитліс пельпомъяснас.
— Тэ, Гулька, и ассяньыд и йӧзсянь век требуйтан мыйкӧ вермытӧмтор.
Но, мырдысьӧн райӧ оз кыскыны.
Пукав да зубрит!
И Гулялысь банбоксӧ окыштӧм мысти Надя котӧрӧн муніс.
Эз на удит сы бӧрся пӧдласьны ӧдзӧс, кыдз кыліс телефоннӧй звонок.
Детинкалӧн яндысяна гӧлӧс корис Гуляӧс Днепр вылӧ — пыжӧн гуляйтны.
— Ог вермы!
Ме занимайтча!
Эновтчӧй ставныд меысь! — бӧрдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Гуля да, трубкасӧ пуктӧм бӧрын, вевттис телефонсӧ диванвывса пӧдушкаӧн.
— Ог матыстчы сэсся, кӧть мый! — шуис сійӧ и локтіс аслас небӧгъяс тыра пызан дінӧ.
Рытӧдз чеччывтӧг пукаліс сійӧ физика вылын.
А ужин бӧрын Фросялы шуис:
— Эх, Фросенька, тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм концерт ме пропуститі!..
Сьыв кӧть меным Лемешев пыддиыс!
И Фрося нюжӧдіс ассьыс «<ukr>козаченька</ukr>сӧ» да сьыліс тайӧ разӧ помӧдзыс.
ОПАНАС ДЯДЬ ДА НАДЯ
Югдандор.
Енэжыс вӧлі сӧдз да сэзь, и сы вылын яснӧя тӧдчисны акацияяслӧн увъясыс.
Кымын татшӧм асывводз удитіс нин встретитны Гуля экзаменъяс кежлӧ гӧтӧвитчигас!
Ваннӧй жырйын кӧдзыд ваӧн киськасигӧн Гуля думайтіс:
«Ӧні, кор ме комсомолка, вӧлі эськӧ дзик позорнӧ сдайтны не «отлично вылӧ».
Кыдз ме видзӧдла ставныслы налы синманыс?
Ух, страшнӧ!»
Кӧдзыд ваысь да волнуйтчӧмысь Гуляӧс кутіс пыркӧдны лихорадка дырйи моз.
Сійӧ ӧдйӧ кутіс чышкысьны гӧна кичышкӧдӧн.
«А дрӧжжитны пипу кор моз, дерт, йӧйталӧм жӧ.
Кӧкъямыс метр судта вышка вывсянь чеччышті — и нинӧм, ставыс дзоньвидза.
Но, а экзамен вылын, кӧть мый сэні оз ло, юрыд век жӧ кольӧ пельпомъяс вылад.
Кӧть и тыртӧм, кутшӧм кӧть эз вӧв, а юр...»
Гуля ӧдйӧ вӧчис некымын гимнастическӧй упражнение, пасьтасис, сёйыштіс кухняын да петіс гортсьыс.
Фрося колльӧдіс сійӧс порог дорӧдз да, перилӧяс костӧд увлань видзӧдігмоз, дыр на сулаліс пос площадка вылын.
Лӧнь, ыркыд уличаяс вылын некод на эз тыдав.
Сӧмын еджыд фартука дворникъяс чышкисны тротуаръяс.
— «Некодлы ог петкӧдлы, мый неуна пола, — збодера улича кузя восьлалігӧн думайтіс Гуля. — Вот вӧча сэтшӧм чужӧм, и некод оз казяв, мый муна экзаменъяс вылӧ.
А век жӧ шудаӧсь дворникъяс, мый налы оз ков сдавайтны физика!..»
И сійӧ кутчысис школа ӧдзӧс вугйӧ.
Пӧрысь банъяссӧ кипыдӧснас пыкыштӧмӧн кузь коридор помын ичӧтик пызан сайын пукаліс школьнӧй стӧрӧж Опанас дядь.
Старик вуграліс.
Воськовъяс кылӧм бӧрын сійӧ лэптіс юрсӧ.
— А, медводдза лэбач! — нюмъёвтіс сійӧ Гулялы.
— Здравствуйте, Опанас дядь, — шуис Гуля да пуксис ӧшинь дор вылӧ. — Кутшӧм мича лунъяс пуксисны!
А тайӧ экзаменъяс вӧсна пукалан и пӧжсян душнӧй жырйын.
Колӧ эськӧ Днепр дорӧ мунны...
Старик довкнитіс юрнас.
— Нинӧм.
Уна на лоӧ мича луныс:
Днепрыд некытчӧ оз мун.
Гуля дружитіс Опанас дядькӧд.
Сійӧ вайлывліс сылы гортсьыс табак, сы диктовка улӧ гижліс внукъясыслы Полтаваӧ письмӧяс.
Но не та вӧсна радейтліс да уважайтліс сійӧс старик, а сы вӧсна, мый вӧлі сійӧ «вежӧра нывка».
Босьтчас кӧ нин делӧ бердӧ, сэк нинӧмысь оз эновтчы.
Опанас дядь нелямын во нин уджалӧ школаын, и школаса олӧмыс аслас став долыдлунъяснас и нелючкияснас лоис сылы горт пыдди и семья пыдди.
Сійӧ видзӧ школьнӧй картаяс, став кабинетъясысь ключьяс да медся радейтӧ присутствуйтны физическӧй кабинетын, кор преподаватель петкӧдлӧ опытъяс.
Частӧ овлывліс, мый преподавательлӧн опыт дырйи мыйкӧ эз ладитчыв.
И сэки отсӧг вылӧ воліс Опанас дядь.
Сійӧ увереннӧя босьтліс аслас дрӧжжитан пӧрысь кияснас прибор, бергӧдліс сійӧс син водзас да бӧръя помас пӧшти пыр аддзыліс нелючкилысь помка.
— Со таті топӧдыштам, медым вӧлі дзик топыд, ставыс и лоӧ ладнӧ, Николай Петрович.
Вот, аддзанныд?
И ставыс ладмывліс: сотчис, пуис, искритчис да варгис, кыдзи колӧ вӧлі.
— Опанас дядь, — сылы пельпом вылас кисӧ пуктӧмӧн шуис Гуля, — ме важӧн тэнсьыд кӧсъя юавны.
Кыдз нӧ сідз?
Ті ӧд физика эн прӧйдитлӧй, а мукӧд дырйи опытъяс вӧчанныд Николай Петрович дорысь бурджыка.
— А кыдзи нӧ? — чигаркасӧ гартігтыр спокойнӧя вочавидзис Опанас дядь. — Уджалан кӧ школаад нелямын вотӧ, мыйӧкӧ и велалан.
— А висьталӧй, Опанас дядь, Николай Петрович зэв стрӧга экзаменуйтӧ?
Ме сылы ни ӧтчыд на эг сдавайтлыв.
— Вот аддзан, — загадочнӧя шуис Опанас дядь да мудера видзӧдліс Гуля вылӧ.
Гуля тревожнӧя ышловзис да чеччыштіс ӧшинь дор вылысь.
«Кӧть мед ӧдйӧджык нин!» — коридор кузя ветлӧдлігмоз думайтіс сійӧ.
Клопнитіс коридорӧ пыран ӧдзӧс.
Гулялы паныд тэрмасьӧмӧн локтіс Надя.
Сійӧ важ ногыс вӧлі мичаа вӧччӧма, но юрсисӧ сыналӧма кыдзсюрӧ да кружевнӧй воротничокыс пешкыльтчӧма пытшлань.
— Ме пӧгибниті... — кулысь морт моз шӧпнитіс Надя. — Провалита, вот аддзылан — провалита!
И сійӧ ӧдйӧ кутіс листавны треплитчӧм да физика кузя кузяла и вомӧн серпасалӧм учебник.
— Тӧдан-ӧ, талун меным некыдз оз везит...
Приметаяс лёкӧсь...
Туйӧс кань вомӧналіс...
Ни ӧти гӧрбаӧс эг паныдав...
Нарошнӧ быттьӧ!
Шуда кельыдлӧз платтьӧӧс менсьым песлалӧны!
А сэні ещӧ бабушка!..
Сэтшӧма нин ме сійӧс кори чуньсӧ чернилаӧ сюйлыны, а сійӧ — нинӧм вылӧ оз кӧсйы!
— Бабушкаӧс?
Чернилаӧ?
А мыйла сійӧ?
— Кыдзи мыйла?
Тэ он тӧд? — шензис Надя. — Тайӧ замечательнӧй примета.
Кодкӧ кӧ тэнад гортад чуньсӧ кутӧ чернилаын, кор тэ сдайтан экзамен, тэ непременнӧ выдержитан «отлично» вылӧ.
Но, кӧть «хорошо» вылӧ.
Гуля серӧктіс, и та вӧсна сылы пыр жӧ лои кокни да спокойнӧ.
— Коньӧрӧй бабушкаыд тэнад! — шуис сійӧ. — Тэ эськӧ мед тшӧктін сылы чернилаас купайтчыны.
— Тэныд век серам!
Вот ачыд кӧ провалитан, сэк он кут серавны! — ӧбидитчӧмӧн шуис Надя да муніс мӧд ӧшинь дінӧ, кӧні вӧлі чукӧртчӧма нин школьникъяслӧн дзонь компания.
Мыйӧн сӧмын Надя воис на дінӧ, компанияыс ставыс кутіс сёрнитны, ызгыны, жӧдзны.
Опанас дядь букыша, синкымъяс увтіыс видзӧдліс челядь вылӧ.
Сэсся киас босьтіс кӧлӧкӧльчик.
И, кыв ни джын шутӧг, зилькнитіс сэтшӧм скӧра, мый виччысьтӧмысла ставныс дрӧгмунісны да видзӧдлісны сы вылӧ.
— Гулька! — горӧдіс Надя. — Кутан подсказывайтны?
Кевмыся!
Опанас дядь презрительнӧя видзӧдліс Надя вылӧ да бара кутіс зильӧдны.
Челядь котӧртісны классъясӧ.
Велӧдысьяс жырйысь петісны велӧдысьяс — ас школаса и тӧдтӧмъяс.
Ньӧжйӧник сёрнитігмоз найӧ прӧйдитісны тыртӧм коридор кузя.
Классъяслӧн ӧдзӧсъяс ӧти мӧд бӧрся пӧдлассисны.
Экзаменъяс заводитчисны.
Коридорын гӧгрӧс стеннӧй часі вылын стрелкаяс матыстчисны нин дас кыклань.
А лӧньӧм классъясын век на решайтчис школьникъяслӧн судьбаныс: коді перейдитас, коді кольӧ.
Матовӧй стеклӧа ӧдзӧсъяс сайын вӧлі сійӧ напряжённӧй, торжественнӧй чӧв-лӧньыс, коді пыр овлывлӧ экзамен лунъясӧ.
Коридоръяс кузя ветлӧдліс сӧмын Опанас дядь.
Но вот девятӧй класс «Б»-ысь виччысьтӧг воссис ӧдзӧс, да коридорӧ ызӧбтіс ученикъяслӧн да ученицаяслӧн чукӧр.
Кольӧм тревогасьыс возбуждённӧйӧсь на, волнуйтчӧмӧн ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, найӧ висьтавлісны Опанас дядьлы да ёрта-ёртыслы, коді кыдзи выдержитіс либӧ провалитіс.
Тыртӧм классын бӧръя парта сайын пукалісны Надя да Гуля.
Душитӧм да синваӧн кӧтасьӧм чышъяннас Надя чышкаліс синъяссӧ да нырсӧ.
А Гуля шуаліс сылы:
— Но, ладнӧ, дугды.
Вот босьтчан кыдз колӧ да ар кежлас сдайтан выль пӧв.
Гожӧм чӧжӧн уна позьӧ вӧчны.
— Гожӧм чӧжӧн? — лимзіс Надя. — Гожӧмын да физикаӧн занимайтчыны?
И сійӧ ещӧ ёнджыка бӧрддзис.
— Да ме тэныд отсала! — шуис Гуля.
— Отсалан! — ышловзис Надя. — Мыйла тэныд тайӧн мустӧмторнас занимайтчыны, кор тэнад «отлично!»
Киас рузум кутігмоз классӧ пырис Опанас дядь.
Сійӧ чышкис доскасӧ, кӧні вӧлі тӧдчӧны на кутшӧмкӧ формулалӧн следъясыс, восьтіс класс ӧшинь, сувтӧдіс места вылас велӧдысьлысь улӧс.
Сэсся видзӧдліс бӧрдысь Надя вылӧ да нето жалитӧмпырысь нето дивитӧмпырысь шуис:
— Аттӧ, физикаыд кытчӧдз воштӧма нывсӧ!
ВА КЫВТЧӦС
Медся сьӧкыд экзамен коли бӧрӧ, и Гуля разрешитіс аслыс ӧти рыт не занимайтчыны да шойччыны.
Ӧбед бӧрын сійӧ муніс Днепр дорӧ.
Воднӧй станцияын Гуля босьтіс байдарка, тойыштчис вадорысь, лӧсьыдджыка пуксис да кутчысис пелысӧ.
«Муна ва кывтчӧс, — решитіс сійӧ, — кокньыдджык сынны».
И пелыс вылас кокньыдика мыджсялӧмӧн Гуля йӧткыштчис вадорысь.
Пыж бӧрся котӧртіс кудриа след.
Топольяслӧн ёсь йывъясыс кутісны качайтчыны ваын.
Пыж кокньыдика кутіс кывтны.
Веж вадоръяс ӧдйӧ мунісны бӧрвыв.
Дзик вадорса лыаа пляж кажитчис нин векньыдик виж визьӧн.
Лолавны лои кокни да долыд.
«Нэм чӧж эськӧ видзӧдны Днепр вылӧ, — думайтіс Гуля, — свет вылын бурджыкыс нинӧм абу».
Сійӧ видзӧдліс бӧрвылӧ.
Кар кутіс вошны рытъя ру сайӧ.
«Ого, кутшӧм ылӧ менам кывтсьӧма нин!
Километр кык, а, гашкӧ, и унджык лоӧ.
Абу-ӧ кад гортӧ мунны?»
Гуля кутіс сынны, медым бергӧдны пыжсӧ, но визулыс некыдз эз сет бергӧднысӧ.
Визулыс бергӧдіс сылысь пыжсӧ нырнас ва кывтчӧс да нуис водзӧ Днепр кузя.
Гуля зэвтіс став вынсӧ.
Пыж эз бергӧдчы.
Сійӧс нуис век ылӧджык и ылӧджык, сэтчӧ, кытчӧ юыс кӧсйис.
Сы вӧсна, мый Гуля важӧн нин эз сынлы да вынсьыс вывті зэлӧдчис, сылӧн кутісны ёнтыны пельпомъясыс, киясыс, мышкуыс.
«Йӧй!
Вот йӧйыд! — ачыс асьсӧ пиняліс Гуля. — Мыйла нӧ татчӧдз ме вой улас локті!
Тадзнадтӧ менӧ устьеӧдз нуас, оз кӧ путкыльт».
Днепр кутіс гызьыны.
Тӧлыс рытладорыс кутіс пыр ёнмыны.
Матын вадорын эз тыдав ни ӧти хата, ва вылын эз вӧв ни ӧти пыжа.
Отсӧг виччысьны вӧлі некысянь.
А век пемдіс и пемдіс.
Вомдорсӧ курччӧмӧн Гуля мыйвынсьыс вермасис Днепркӧд.
То венліс сійӧ, то венліс Днепр.
«Оз, — думайтіс Гуля, — таысь тӧлк оз артмы — менам киясӧй и пелыссӧ нин оз кутны.
Колӧ шойччыны!»
И сійӧ дугдіс вермасьны юкӧд, пуктіс пелыссӧ.
Днепрлы быттьӧ сійӧ и колӧ.
Кокньыдика качайтігмоз сійӧ нуис Гулялысь пыжсӧ сэтчӧ, кытчӧ нуис ставсӧ, мый сылы сюрлі, — увлань и увлань.
«Нинӧм, нинӧм, ылӧ он ну! — сёрнитіс Гуля.
Вот неуна шойччышта и сэки бара вермасьыштам!»
Сылы уси дум вылас ичӧтысянь радейтана песня, и сійӧ кутіс сьывны:
<rus>Будет буря — мы поспорим</rus>
<rus>И помужествуем с ней</rus>!
Тайӧ мича да смел кывъяссьыс, а гашкӧ, и аслас сэтшӧм том да юралана гӧлӧссьыс, сылы лои спокойнӧйджык.
Некымын минут мысти сійӧ почувствуйтіс, мый киясыс сылӧн шойччисны и пельпомъясыс веськалісны.
Сійӧ бара босьтчис пелысӧ да тэрмасьтӧг, ӧтмоза, кыдзи сійӧс велӧдісны Артекын, кутіс сынны кыкнан пелыс помнас, то ӧтинас, то мӧднас.
— Шуйга, сын, веськыд, табанит! — командуйтіс сійӧ аслыс. — Шуйга, сын!
И пыжыс бӧрын кутіс кывзысьны.
Сійӧ сьӧкыда бергӧдчис бӧрнас устьелань, нырнас карлань да, быд гы вылын сунласигмоз, кутіс ньӧжйӧник матыстчыны — метраӧн-метраӧн киевскӧй пристаньлань.
<rus>Там, за далью непогоды,</rus>
<rus>Есть блаженная страна</rus>! —
сьыліс Гуля.
Кор сійӧ воис воднӧй станция дорӧ, дзик нин пемдіс.
Старик-лодочник, сылысь пыжсӧ принимайтіг, дыр видчис:
— Медбӧръяӧн воин!
Мый нӧ меным тіян вӧсна узьны тані али мый?
— Прӧститӧй, дедушка, — вочавидзис Гуля. — Ме и ачым эг кӧсйы ылӧ кывтны, да менӧ визулӧн нуис.
Мудзӧмысла Гуля ӧдва воис гортӧдзыс.
Некор на, кажитчӧ, сійӧ эз чувствуйтлы асьсӧ татшӧма мудзӧмаӧн.
Фрося жалитыштіс сійӧс да ужинсӧ вайис вольпась вылас.
— Гӧгӧрвоан, Фросенька, — висьтавліс Гуля, кыкнан вомкӧтшас вишняа вареникъяс нямляліг, кодъясысь сідзи и брызьйӧдліс сок, — гӧгӧрвоан, муні ме талун тренируйтчытӧг, кыдзи шуасны, чӧртлы сюр вылас...
— Ай-ай-ай, тренируйтчытӧг!.. — жальпырысь качайтіс юрнас Фрося.
— Сыын и став делӧыс!
Тӧкӧтьӧ менӧ эз ну, гӧгӧрвоан.
Но тайӧ урокыс меным сгӧдитчас, ачыд аддзылан.
Вот помала экзаменъяс и кута быд лун сынны, медым бура велавны.
Днепрсӧ ставнас прӧйдита вывсянь улӧдз и увсянь вылӧдз.
— Да мый тэ! — горӧдіс Фрося.
— Да, да, Днепрсӧ ставнас.
Сӧмын ӧні ме лоа вежӧраджык.
Кытчӧдз выныд уна, ва паныд мун, а кор мудзан, позьӧ и увлань!..
Аски асывнас Гуля муніс Надя ордӧ, медым босьтны сылысь задачник.
Локтӧ вӧлі выль экзамен — геометрия.
Надя эз вӧв гортас.
Сылӧн бабушкаыс, жебиник, сӧстӧминик (буретш сійӧ, коді ӧткажитчис кутны чуньсӧ чернилаын), корис Гуляӧс виччысьыштны Надя вотӧдз.
Ӧбӧдайтан пызан вылын куйліс сойясӧдыс паськӧдӧм гожся кельыдлӧз платтьӧ (буракӧ, буретш сійӧ — «шуда» — платтьӧыс).
Бабушка гладитіс платтьӧлысь сборкаяссӧ.
— Ог тӧд, мый меным и вӧчны сыкӧд, — чуньнас пӧсь утюгӧ инмӧдчылігмоз висьтавліс сійӧ. — Дзикӧдз вельмис менам Надюшка!
Аслыс оз песлав, оз гладитышт.
Вот вӧччыны, гуляйтыштны — тайӧ сылӧн удж.
Кӧза, да и сӧмын.
Скӧра дзижгигтыр духовӧй утюг кутіс ветлыны бӧра-водза уль кельыдлӧз полотно кузя.
— А тӧрыт дзикӧдз менӧ расстроитіс, — водзӧ нуӧдіс бабушка: — «Ме, шуӧ, геометрия сдавайтны ог кут.
И вообще сэсся сдавайтны нинӧм ог кут».
— «Кыдз тайӧ — он кут?!» — шуа.
«А ме, шуӧ, ар кежлӧ кора вуджӧдны.
Арын физикакӧд ӧтпырйӧ сдайта.
Всё равно, шуӧ, гожӧмыс воши!»
Бабушка личкыштіс утюг вылӧ, и пӧсь металл улын кельыдлӧз полотно кельдӧдіс.
Утюг пыр ёнджыка пӧсяліс, пыр ёнджыка и ёнджыка ярмис, быттьӧ сійӧ бабушка моз жӧ вӧлі скӧр Надя вылӧ.
— Став экзаменъяс ар кежлӧ? — чуймис Гуля. — Да сійӧ жӧ нинӧм вылӧ оз сдайт.
— Ме сійӧ и шуа, оз сдайт, — ышловзис бабушка. — Тӧрыт сійӧ менӧ синваӧдз воштіс. — Старука ӧвтыштіс утюгнас, медым неуна кӧдзӧдыштны сійӧс. — Гортйӧ вӧтлас менӧ тайӧ вежнясьысьыс!
И, синвасӧ чышкыштӧм бӧрын, бабушка медбӧръяысь нуӧдіс утюгнас кельыдлӧз ткань кузя да пуктіс сӧстӧмлунӧн дзирдалысь платтьӧсӧ вольпасьвывса кружевнӧй покрывало вылӧ.
Передньӧйысь кыліс ключӧн зильӧдчӧм.
— Со и сійӧ, яндысьтӧм синмыд, — шуис бабушка. — Да жаль меным сійӧ: век жӧ сирӧта, быдмӧ мамтӧг, батьыс пыр командировкаясын, вот и вӧчӧ мый окота...
Надя, кудриа юрсиа, вӧсни кока, кокньыдик, и збыльысь кӧза кодь, котӧрӧн пырис жырйӧ да, котӧртігмозыс бабушкасӧ, а сэсся Гуляӧс окалӧм бӧрын, пыр жӧ муніс крӧвать дінӧ.
— Вот аттьӧ, бабушка!
Ме как раз судзӧді Орлова концерт вылӧ билет, и меным колӧ гладитӧм платтьӧ.
Ах, тайӧ менам абу бабушка, а сӧстӧм зарни!
И, думыштӧм бӧрын, содтіс:
— Дерт, кор оз броткы.
Бабушка сӧмын ышловзис да муніс кухняӧ.
— Тэ нӧ, Надя, мый думыштӧмыд? — заводитіс Гуля. — Школатӧ эновтны, али мый?
— Бабушка удитіс нин норасьны тэныд? — юаліс Надя. — Ме ог думайт эновтчыны школаысь.
А кӧсъя сӧмын тайӧ чӧртовскӧй экзаменъяссӧ кольны ар кежлӧ.
Всё равно арын колӧ сдайтны физика, ӧтпырйӧ нин став предметсӧ.
— Сибдан тэ, помӧдз, Надька, аслад «ӧтпырйӧӧн».
Важӧн-ӧ на бӧрдін физика вылын?
— Мыйла сибда?
Думышт ачыд...
И Надя кутіс доказывайтны Гулялы, мый вӧсна сылы колӧ кольны экзаменъяссӧ ар кежлӧ.
Первой-кӧ, сійӧ сэтшӧма мудзис во чӧжӧн, мый ӧні сылы нинӧм оз пыр юрас, а гожӧмнас сійӧ шойччас да чукӧртас вын...
Мӧд-кӧ, гожӧмын зэра лунъясӧ занимайтчыны зэв приятнӧ («Всё равно мунны некытчӧ!»).
Коймӧд-кӧ, велӧдысьяс гожӧмын шойччыштасны да лоӧны ёна бурджыкӧсь.
— Нёльӧд-кӧ, — водзӧ нуӧдіс Надя, — меным бӧръя кадӧ вообще оз везит, определённӧ оз везит!
Бурджык лоас ӧні не рискуйтны.
Юрнас довкйӧдлігтыр Гуля кывзіс сылысь.
— Тӧдан, — шуис сійӧ, — кывтны ва кывтчӧс зэв кокни, ӧти удовольствие.
Пыжыд быттьӧ ачыс мунӧ.
А пробуйт — бергӧд бӧр.
Тэнӧ кыдзи клеснитас, мый он пет!
Надя шай-паймунӧмӧн видзӧдіс Гуля вылӧ:
— Ог гӧгӧрво, мый йылысь тэ сёрнитан!..
Сійӧ пыж, а тайӧ экзамен.
Дзик разнӧйторъяс!
— И дзик абу разнӧйторъяс! — пӧся шуис Гуля. — Тэ гӧгӧрво — тайӧ быдтор дінӧ ладмӧ, решительнӧ быдтор дінӧ.
Сӧмын сет аслыд вӧля, заводит овны кыдзи позьӧ кокниа, и тэнӧ нуас сідзи, — мый бӧр он кыпты.
Тайӧс колӧ нэм чӧж помнитны.
Тайӧ медся, медся главнӧйыс!
Гуля сэтшӧма сёрнинас ылаліс, мый эз казяв, кыдзи жырйӧ бӧр пырис бабушка.
Киас кофейник босьтӧмӧн сійӧ сулаліс порог дорын да кывзіс Гулялысь.
— Мый збыль, сійӧ збыль, — бӧръя помас шуис сійӧ. — Ме сизимдасӧд во ола, а шуа кывйысь-кывйӧ сійӧс жӧ.
Ӧпаснӧ кывтны ва кывтчӧс...
— Да тэ ӧд некор и пыжас эн пуксьыв! — торкис сійӧс Надя.
— Вӧвлі кад — катайтчывлі, да тэысь на унджык, — нюммуніс бабушка.
Передньӧйын кыліс телефоннӧй звонок.
Надя котӧрӧн петіс жырйысь.
— Гуля, тайӧ тэнӧ! — разочаруйтчис сійӧ.
— Менӧ? — чуймис Гуля.
Телефоннӧй трубкаын мыйкӧ лёкногӧн сяргис да варгис.
Гуля пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Фрося звӧнитӧ.
Фрося век горзывліс трубкаӧ сідз, быттьӧкӧ вӧлі Киевсянь кымынкӧ сюрс километр сайын.
— Фросенька, — шуис Гуля, — сёрнит ньӧжйӧджык, ме нинӧм ог гӧгӧрво...
Фрося кутіс сёрнитны неуна спокойнӧйджыка да бӧръя помас Гуля кыліс:
— Котӧрт вай ӧдйӧджык гортӧ, тэнӧ батьыд Мӧскуасянь чуксалӧ!
Ӧдйӧджык!
— Папа! — радпырысь горӧдіс Гуля. — Котӧрта!
abu
Кор сійӧ локтіс гортас, сылӧн сэтшӧма тіпкис сьӧлӧмыс, мый сійӧ эз тӧд, вермас-ӧ шуны батьлы кӧть ӧти кыв.
Но междугородньӧй станция эз сразу звӧнит, и Гуля удитіс шойччыштны.
Сійӧ эз кыв ставсӧ, мый висьталіс батьыс, но главнӧйсӧ разберитіс: сійӧ звӧнитіс сылы сӧмын сы вӧсна, медым поддержитны экзаменъяслӧн сьӧкыд кадӧ.
Батьлӧн муса, тӧдса гӧлӧсыс кыліс ылісянь омӧлиника, да сы вӧсна юргис ещӧ меліа да небыда мукӧд дырся дорысь.
И телефоннӧй трубкасӧ кинас меліа малалігтырйи Гуля горзіс торъя радпырысь.
— Да, да, кутчыся папочка!
Физика кузя «отлично»!
И литература кузя «отлично»!
Мусаӧй, донаӧй менам, аттьӧ, мый звӧнитін!..
ЕЩӦ ӦТИ ИСПЫТАНИЕ
Ступенькаысь ступенькаӧ кайис Гуля экзаменъяслысь сьӧкыд да крут став поссӧ.
Ӧти ступенька вӧлі улынджык, мӧд вылынджык, ӧти водзын ковмыліс гӧтӧвитчыны дырджык, мӧд водзын — регыдджык.
А кор бӧръя помас став ступенькаяссӧ лои прӧйдитӧма, поскыс Гулялы эз нин кажитчы сэтшӧм джуджыдӧн.
Экзаменъяс вӧлі сдайтӧма отличнӧя, но шойччыны Гулялы эз удайтчы.
Водзын вӧліны выль испытаниеяс — ӧні нин физкультурнӧйяс: плавайтӧм да чеччалӧм кузя общегородскӧй соревнование.
Небӧгъяс сайын пукалӧм бӧрын Гулялы торъя приятнӧ вӧлі котравны воднӧй станцияӧ.
Вӧлі нин тыр гожӧм, и занятиеяс бассейнысь вуджӧдісны воднӧй станцияӧ, Днепр вылӧ.
Гулялӧн гожъяліс нырыс, и ачыс сійӧ ставнас лои шоколаднӧй кодь, сӧмын юрсиыс ещӧ ёнджыка едждіс.
Подготовка муніс бура — кӧть аски чеччав вышка вывсянь став Киев син водзын.
Эз тырмы ӧтитор: резинӧвӧй шапочка.
Но, быттьӧ нарошнӧ, тайӧ гожӧмнас шапочкаяс эз вӧвны ни ӧти магазинын.
— Тӧдан мый? — кыдзкӧ шуис сылы Мирра Гарбель, коді Гуля делӧясын век принимайтліс медся матыса участие. — Выпишитам шапочкатӧ Ленинградысь, веськыда «Треугольникысь».
— Йӧймин! — шуис Гуля.
— Да эг, тэ ӧд всё-таки артистка.
Гашкӧ, найӧ тэнӧ тӧдӧны.
— Уна татшӧм артистъясыд! — шуис Гуля.
Но Мирра решительнӧя босьтіс чернильница, бумага лист да пуксис сочиняйтны письмӧ.
Некымын минут мысти Гуля водзын куйліс Мирралӧн вӧсни, мича подчеркӧн гижӧм письмӧлӧн черновик.
«Гӧрд куимсэрӧг» фабрикаса комсомол комитетӧ.
Дона ёртъяс!
Прӧститӧй, мый тіян дінӧ обращайтча.
Ог тӧд, помнитанныд-ӧ ті менӧ.
Ме снимайтчылі уна кинофильмъясын — «Партизанлӧн ныв» и мукӧдъясын.
Ӧні меным колӧ участвуйтны плавайтӧм да чеччалӧм кузя общегородскӧй соревнованиеясын.
Ме должен чеччыштны дас метр судта вышка вывсянь, а менам абу резинӧвӧй шапочка.
Он-ӧ вермӧ меным отсавны ті...»
Гуля ӧдйӧ лыддис письмӧлысь черновиксӧ да босьтіс перӧ.
— «Дас метр судта» оз ков.
Абу ӧмӧй налы ӧткодь, кутшӧм вышка вывсянь ме кута чеччавны...
«И мукӧдъяс» оз ков.
Эг нин ме сэтшӧм уна киноын снимайтчыв...
— Да тадзнад тэ ставсӧ шыблалан! — шуис Мирра да тупкис черновиксӧ кинас.
— И колӧ эськӧ ставсӧ шыбитны, — броткыштіс Гуля. — Мӧдӧдны яндзим.
Сы мында и делаясыс фабрикаын, медым пустякъясӧн занимайтчыны, кыдзи менам шапочка.
— Да ӧд шапочкаыс колӧ тэныд не мич вылӧ, а общегородскӧй состязание кежлӧ.
— Ладнӧ нин, ыстам! — шуис Гуля. — Видзӧдлам, мый тайӧ нахальствоысь артмас.
И букыштчӧмӧн сійӧ перепишитіс письмӧсӧ.
Но казьтывны та йылысь вӧлі яндзим и дӧсаднӧ.
Сійӧ воддзамоз котраліс магазинъясӧд, корсис шапочка.
И друг соревнованиеӧдз кык лун водзджык, водз асылын, повзьӧм Фрося садьмӧдіс сійӧс.
— Почтальон воис!
Гижсьыны колӧ.
Унзіль синъяса Гуля босьтіс перӧ да гижсис.
А сэсся разис шнурок, кодӧн вӧлі кӧрталӧма ленинградса штампеля да «Гӧрд куимсэрӧглӧн» треугольника аккуратнӧй пакетик.
Пакетикас вӧлі кык мича резинӧвӧй шапочка — кельыдлӧз виж визьяса да гӧрд еджыд визьяса.
И тайӧ ещӧ эз на вӧв ставыс.
Сійӧ жӧ пакетас вӧлі кык гоз резинӧвӧй туфли гӧн кодь кокниӧсь.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый найӧ вӧліны Гулялы дзик кокъяс сертиыс.
— И кыдзи тайӧ фабрикаас угадайтӧмаӧсь менам лапалысь номерсӧ? — тапочкаяссӧ кокас мерайтіг да ремешокъяссӧ кизяліг дивуйтчис Гуля.
Фросялӧн весиг синваыс петіс.
— Мойд вылын кодь, — шуис сійӧ.
Кельыдлӧзсӧ ме аслым босьта, — шуис Гуля, — а гӧрд туфелькияссӧ да шапочкасӧ Мирралы козьнала.
Сійӧ сьӧдіник, сылы гӧрдыс ладмас.
Гуля тубыртіс пӧдарокъяссӧ газетӧ и сӧмын сэки казяліс пакет кышӧдысь ичӧтик письмӧ:
«Дона Василинка! — гижисны сылы «Гӧрд куимсэрӧгса» комсомолечьяс. — Вылын кут миянлысь комсомольскӧй знамя, а ми мӧдӧдам тэныд сы мында шапочка, мыйта ковмас став состязаниеяс вылас.
Пӧсь комсомольскӧй приветӧн «Гӧрд куимсэрӧгса» комсомолечьяс».
Гуля лыддис тайӧ письмӧсӧ даспӧв да котӧрӧн муніс Мирра ордӧ.
Пос кузя лэччигӧн сійӧ думайтіс Ленинград йылысь, тӧдтӧм ёртъяс йылысь, кодъяс ыстісны сылы татшӧм бур письмӧ, сы йылысь, мый сійӧ непременнӧ ветлас Ленинградӧ, аддзылас дворечьяс, паркъяс, сылысь гранитнӧй набережнӧйяс, сылысь важ нималана заводъяссӧ.
«Фрося веськыда висьталіс, — думыштіс Гуля, — мойдын кодь!..»
А Фрося, Гуля бӧрся ӧдзӧс пӧдлалӧм бӧрын, петіс балкон вылӧ да, решетка вылӧ гырддзаяснас пыксьӧмӧн, дыр видзӧдіс аслас любӧтор бӧрся.
abu
abu
...И вот воис физкультурнӧй праздник лун.
Гуля аслас купальнӧй костюма да резинӧвӧй шапочкаа кайис легысь пос кузя дас метр судта вышка вылӧ.
Улын тыдаліс ки пыдӧс вылын моз Днепрлӧн вадор.
Сійӧс вӧлі быттьӧкӧ кӧдзӧма югыд рӧма чутъясӧн — тайӧ ӧшкамӧшкалӧн став рӧмъясӧн югъялісны шонді водзын лыдтӧм-тшӧттӧм видзӧдысьяслӧн платтьӧясыс, шляпаясыс.
Духовӧй оркестр ворсіс вадорын кутшӧмкӧ гажа марш.
И кымын вылӧджык кайис Гуля, сымын тревожнӧйджык да тшӧтш долыдджык лои сылӧн сьӧлӧм вылас.
Чеччалӧм кузя соревнованиеяс вӧлі помасьӧны нин.
Гулялы колӧ вӧлі чеччыштны медбӧръяӧн.
Эз на лӧньны аплодисментъясыс, кодъясӧн ошкисны сы водзын чеччыштысьӧс, кор Гуля кайис нин медся выліас да сувтіс пӧвйысь вӧчӧм платформа шӧрӧ.
Ылын уліын коли кӧкъямыс метр судта площадка.
Гулялы уси тӧдвылас, кутшӧм страшнӧ вӧлі сылы первойысь чеччыштны сэтшӧм вылісянь — сійӧ лунӧ, кор сійӧс примитісны комсомолӧ.
Некымын секунда сулыштӧм бӧрын Гуля лӧсьӧдчис нин ӧддзӧдчыны, но сэки кӧнкӧ дзик орччӧн кузя да кыза тутӧстіс теплоход.
Вышкаыс ставнас дрӧгнитіс да качнитчис, кыдзи качайтчылӧ тӧв вылын джуджыд пулӧн туган.
Гуля муртса кутчысис кокъяс вылас.
Вышкаыс дзоньнас легис.
Но вот теплоход муніс водзӧ, и ю вылын гыяс лӧнисны.
Вышка бӧр сувтіс места вылас.
Гуля видзӧдліс увлань.
Тренируйтчигас сійӧ велаліс нин татшӧм джудждаас, но сэки улын вӧлі веж вадор и эз вӧвны тайӧ уна сюрс синъясыс, кодъяс видзӧдісны сы вылӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис сэтшӧма, мый сьӧкыд лои лолавны.
Сылы колӧ вӧлі вӧчны сложнӧй прыжок — сальтоӧн джынйӧн водзӧ.
«Пола? — думыштіс Гуля. — Ог, ог пов!».
Сійӧ йӧткыштчис, сынӧдас нин ставнас топӧдчис ӧти ёкмыльӧ да, кияснас пидзӧсъяссӧ кутігтыр, лэбзис.
Лэбигас, сынӧдын, сійӧ вӧчис оборот, сэсся пружина моз веськӧдчис, да дзик шумтӧг, резсьытӧг пырис ваӧ.
Лэбӧмлӧн тайӧ секундаясыс Гулялы кажитчисны помасьтӧмӧн.
А кор сійӧ бара мыччысис ваысь да вартчис траплань, сійӧ пельтӧммис уна сюрс киӧн аплодируйтӧмсьыс.
Йӧзӧс сійӧ эз аддзы.
Сылы кажитчис, мый кияснас клопайтӧ ставнас вадорыс, став Днепрыс.
Сійӧ видзӧдліс суддяяслань да аддзис вылӧ лэптӧм некымын щит.
Быд щит вылын югъяліс гӧрд цифра «9».
Тайӧ вӧлі высшӧй оценка, кодӧс сетісны талунъя соревнование вылын чеччалысьяслы.
Стадион вылысь гортас сійӧ локтіс сёр рытын.
Кыдзи и пыр, локтіс сійӧ аслас вернӧй другыскӧд — Мирра код.
— Везитӧ тэныд, Гуля, — сылысь кисӧ топӧдлігмоз шуис Мирра, — быдтор тэныд удайтчӧ.
— Абу, абу везитӧмын делӧыс, — думыштӧм бӧрын шуис Гуля, — а прӧстӧ ме зіля ставсӧ добивайтчыны.
Ме ногӧн, быдӧн ачыс асьсӧ везитӧ.
И ме ачым жӧ ачымӧс везита.
— Ме ёна верита тэныд, — серьёзнӧя шуис Мирра.
А мӧд лун асывнас сійӧ котӧрӧн воис Гуля ордӧ зэв рад да взволнованнӧй:
— Гулька, «Сӧветскӧй Украинаын» тэнад портрет!
И сійӧ мыччис Гулялы газетлысь свежӧй номер.
Гуляӧс вӧлі снимитӧмаӧсь купальнӧй костюмӧн, тушатырнас.
Снимок улын вӧлі украинаса кыв вылын гижӧд:
«Вымпел» нима воднӧй станцияысь медбур чеччалысь Гуля Королёва».
— Кутшӧма тэныд кажитчӧ тайӧ «медбур чеччалысьыс»?
— юаліс Мирра.
Гуля видзӧдіс снимок вылӧ:
— Аттӧ!
Снимитӧмаӧсь!
Да ещӧ тушатырӧн!
Сӧмын тані ме абу фокусын.
abu
— Зэв весиг фокусын.
Ӧшӧд портретсӧ стенад! — шуис Мирра.
— Вот ещӧ!
Бурджык ме сійӧс папалы мӧдӧда.
Ме тӧда, сылы лоӧ приятнӧ.
А ӧні мӧдӧда бать-мамлы телеграммаяс.
Ӧд всё-таки налӧн ӧтка нылыс перейдитіс дасӧд классӧ да выдержитіс общегородскӧй соревнованиеяс!
Тайӧ оз быд лун овлы.
И нывкаяс мунісны почтамт вылӧ.
Пызан дорӧ пуксьӧмӧн Гуля гижис кык ӧткодь телеграмма Сочиӧ и Мӧскуаӧ:
«Экзаменъяс сдайті соревнование тоже юр дзонь эг прӧстудитчы эг вӧй окала».
— И гижис: «Десятиклассница».
Телеграммаяс мӧдӧдӧм бӧрын Гуля почувствуйтіс, мый тайӧ минутсянь сылӧн заводитчис шойччан кад.
НАДЯ БАРА ВЕЖӦ РЕШЕНИЕСӦ
— Гулька, бара тэныд письмӧ! — шуис Фрося, кор Гуля воис гортас.
И сійӧ мыччис Гулялы ичӧтик, но кызіник конверт.
Сы вылын пӧлӧса, дзик челядь почеркӧн вӧлі гижӧма: «Личнӧ Гулялы».
Письмӧ вӧлі Надясянь.
«Дона Гуля, — гижис сійӧ, — эн думайт, мый ме йӧйми либӧ менам 40 градус температура.
Ме решиті экзаменъяс не сдавайтны да кольччыны мӧд во кежлӧ.
***
Дерт, эг на помӧдз решит.
Войдӧр ме кӧсъя тэкӧд сӧветуйтчыны.
Тэ ӧд менам единственнӧй пӧдруга, и, тэысь кындзи, менам некод, некод абу.
Бабушкакӧд та йылысь сёрнитны ме ог вермы.
Да и вообще сыкӧд ме нёльӧд лун ог сёрнит.
Сійӧ, дерт, думыштас, мый ме прӧстӧ дыш, да ог кӧсйы занимайтчыны гожӧмын.
Ми сыкӧд и сідз нин вывті уна сёрнитлім менам несчастнӧй экзаменъяс йылысь.
А висьтавны сылы, мый ме ачым, ас вӧляысь решиті кольччыны, та йылысь и думайтны нинӧм.
Воображайта, кутшӧм зык кыптас гортын миян!!! Бурджык та йылысь висьтавны арын, кор нин лоӧ сёр...
Ме тані век гажтӧмча.
Дачаын тані зэв лёк.
Дача гӧгӧр местаяс зэв лёкӧсь.
Ог гӧгӧрво, мый дачникъяс аддзӧны бурсӧ татчӧс вӧрсьыс да шорсьыс.
Нинӧм торъяыс наын абу.
Поводдя, правда зэв бур, но терпитны позьтӧм жар.
Сӧмын рытъясын, кор енэжын мыччысясны кодзувъяс, а гӧгӧр лоӧ чӧв-лӧнь, ещӧ мыйкӧ-мында позяна.
Тӧдан-ӧ, Гуля, гажтӧмысла ме весиг кывбуръяс куті гижны, — рифма менам артмӧ.
Лыддьы да гиж ассьыд мнениетӧ.
Посвящайтӧ К. Гулялы
<rus>Я помню чудное мгновенье</rus>,
(тайӧ строчкасӧ ме босьті Лермонтовлысь, но водзӧ ставыс аслам)
<rus>С тобой ходили мы гулять.</rus>
<rus>Вокруг звенело птичек пенье,</rus>
<rus>И звезды начали сиять.</rus>
<rus>И месяц в голубом просторе</rus>
<rus>Глядел, сияя, с высоты,</rus>
<rus>У наших ног шумело море...</rus>
<rus>Сидели молча я и ты.</rus>
<rus>Теперь сижу я одиноко</rus>
<rus>С раскрытой книгой у окна.</rus>
<rus>Мой милый друг теперь далёко,</rus>
<rus>А я одна, одна, одна...</rus>
Тайӧ дзик тадзикӧн, Гуля.
Ме збыльысь дзик ӧтнам (дерт, бабушкаӧс кӧ он артав).
Зэв гажтӧм.
Тӧдсаяс пиысь ни ӧти лов.
Гӧгӧр кутшӧмкӧ посни челядьяса дачникъяс.
Весиг некытчӧ выль платтьӧӧс пасьтавны.
Папа волывлӧ сӧмын выходнӧй лунъясӧ.
А бабушка беспокоитчӧ сӧмын ӧтитор йылысь: сёян-юан йылысь.
Быттьӧкӧ свет вылас абу некутшӧм умственнӧй интересъяс!
Дачаын тані вӧчны решительнӧ нинӧм.
Не кӧ кофточка, кодӧс ме тані заводиті кыны, аслым, ме эськӧ гажтӧмысла кулі.
(Тайӧ лоӧ дзик суйӧрсайса джемпер!
Гӧрд куимсэрӧг, лӧз куимсэрӧг, а сосъясыс гӧрдӧсь, лӧз помъяса.
Зэв мича артмӧ!
Кор ме дӧзма кыны, сетла джемперсӧ баблы.
Сійӧ неуна броткыштас, но кыӧ).
Тӧдан-ӧ, Гуля, ме думайта, мый кольччыны ӧкмысӧд классӧ мӧд во кежлӧ имеитӧ смысл, ӧд экзаменъяс ме всё равно ог выдержит.
Таысь кындзи, меным кокньыдджык лоас велӧдчыны да кольӧ кад литература лыддьыны.
Лыддя став классикъясӧс да мыйкӧ научнӧйӧс.
Гиж меным аслад олӧм йылысь.
Шуда тэ, ме кывлі, вышкаяс вывсянь тэ чеччалан, рекордъяс босьталан, — он ме моз, кодлы, коньӧрлы, тайӧ дачаас лоӧ пукавны.
Миян тані зэв уна дзоридзьяс.
Рытын найӧ зэв чӧскыд дукаӧсь, эз кӧ эськӧ вӧвны номъяс...
Виччыся вочакыв, кыдзи соловей виччысьӧ гожӧм...
Ёна окала тэнӧ.
Тэнӧ радейтысь пӧдруга Надя».
Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын Гуля ёна сераліс.
«Но и Надька! — думыштіс сійӧ.
— «Кольччыны мӧд во кежлӧ имеитӧ смысл».
И медым кольччӧ на дзоньвидзалун.
Мирралы ковмас петкӧдлыны письмӧсӧ — вот нин серамыд лоас!»
Гуля звӧнитіс Мирралы телефон пыр:
— Пӧжалуйста, волы.
Срочнӧй делӧ.
Эз коль и часджын, кыдзи воис Мирра.
Диван вылӧ пуксьӧдӧм мысти Гуля сетіс сылы Надялысь письмӧсӧ.
Мирра матыстіс письмӧ листсӧ дзик синъяс бердас.
Первой сійӧ лыддис чӧла, неуна букыштчӧмӧн, сэсся друг шыбитчис диван вылӧ, вак-вакӧн сераліс.
— Тӧдан мый? — синвасӧ чышкалігтыр шуис сійӧ. — Ме ногӧн тэнад Надяысь сюсьджык морт свет вылас некод абу!
Дерт, сылы сӧмын и коли кольччыны мӧд во кежлӧ ӧкмысӧд классӧ, оз кӧ вермы вуджны дасӧдӧ.
Но, мый тэ сылы вочавидзан?
Ӧд сійӧ виччысьӧ вочакыв, кыдзи соловей гожӧм.
— Сідзи и вочавидза: «Ассьыд сьӧлӧм тэ эн мучит — лэччы увлань!
Он кӧ вермы вуджны, кольччы».
— А кывбуръяс йылысь мый гижан?
— Сӧветуйта лыддьыны классикъясӧс да тӧдны, кодлысь гусявлан кывбуръяс.
А то босьтӧма строчка Пушкинлысь, а шуӧ — Лермонтовлысь!...
Гуля аддзис Надяӧс сӧмын арнас, кор заводитчисны нин занятиеяс.
Найӧ паныдасисны ыджыд переменаӧ школьнӧй коридорын.
Надя кольччӧма мӧд во кежлӧ, и найӧ велӧдчисны ӧні разнӧй классъясын.
— Королёва, меным колӧ тэкӧд сёрнитыштны... Ӧтнанымлы! — коса шуис сійӧ Гулялы.
— Но, вай мунам ӧшинь дорӧ, — предложитіс Гуля. — Вот и лоам ӧтнаным.
Найӧ пуксисны ӧшинь дор вылӧ.
Надя чӧв оліс.
— Но? — юаліс Гуля.
— Неужели тэ ачыд он гӧгӧрво? — шуис Надя.
— Ӧні нинӧм на ог.
— Сідзкӧ миянлы сёрнитны сэсся нинӧм йылысь! — шуис Надя да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Дугды тэ, Надька, ворсны комедия!
Кӧсъян кӧ мыйкӧ висьтавны, то и висьтав.
Надя ӧдйӧ бергӧдчис Гулялань.
— Комедиятӧг?
Ладнӧ!
Тэ он куж лоны настоящӧй другӧн.
Ме некор, некор эг чайтлы, мый миян дружба вермас тадзи помасьны.
Аттӧ дивӧ!
Сійӧ — дасӧд классын, а ме — ӧкмысӧдын...
Кутшӧм нӧ миян вермасны лоны общӧй интересъяс?..
Тэ переменаяс чӧж ветлӧдлан то Холодовакӧд, то Аганянкӧд, то Жуков Шуркакӧд, а ме вылӧ — <rus>ноль внимания</rus>...
Быттьӧкӧ ме кулі!
Да и покойникъяслы ёртъясыс дзоридзьяс вайлӧны гу вылас... —
Надялӧн синъясас мыччысис синва.
— Ме век чайтлі, мый дружба — сійӧ дружба!
Тэ Войвыв полюс вылын, а ме Лунвывса вылын, и всё-таки ми дружитам!
А мый миянӧс торйӧдӧ?
Ӧти стена!
— Оз, — серьёзнӧя да ньӧжйӧник шуис Гуля. — Оз ӧти стена.
— Кык, али мый?
— Унджык.
Гӧгӧрвоан, Надежда, вот ми тэкӧд пукалам ӧшинь вылын дзонь дас минут, и сёрнитны миянлы нинӧм йылысь.
Эгӧ вермӧй ӧти кывйӧ воны нинӧм кузя...
Холодова, Аганян, Войвыв полюс, Лунвывса — кутшӧм пустякъяс!
Ми тэкӧд абу нин ичӧтӧсь, медым ӧтлаын лыаӧн ворсны.
А пӧшти верстьӧ йӧзлы пустякъяс вылӧ кад воштыны нинӧмла.
Ме кужа дружитны, тайӧс тэ неправда шуин!..
— Тайӧ аслад сьӧд Мирраыдкӧд, али мый?
— Да, Мирракӧд.
Ме сійӧс и радейта, и пыдди пукта.
— Сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ тэнӧ вывті ошкӧ.
«Гулька, тэ талант!» «Гулька, тэ гений!»
А тэныд сійӧ и колӧ.
Он радейт правдасӧ кывзыны.
А ме нин сэтшӧм: мый думайта, сійӧс и синмӧ шуа!..
Гашкӧ, тайӧ зэв грубӧ, мый ме тэныд шуи...
— Абу грубӧ, а глупӧ, кӧсъян кӧ тӧдны! — ӧшинь вылысь лэччигмоз шуис Гуля. — Водзӧ объясняйтчыны тэкӧд ме ог кӧсйы.
— Висьтав привет да окалӧм аслад Гарбель-Фарбельлы! — горӧдіс Надя.
Юрсӧ бергӧдӧмӧн Гуля видзӧдліс сы вылӧ да сӧмын нюммуніс.
— Вот тэ нин гений, Надежда, — шуис сійӧ. — Настоящӧй гений!
Кык лун мысти Гуля получитіс городскӧй почта кузя письмӧ.
«Гуля! — гижис Надя. — Тайӧ кык войнас ме зэв уна думайті выль пӧв.
Миянлы колӧ ещӧ ӧтчыд сёрнитыштны ӧтнанымлы.
Аски ыджыд перемена дырйи ме пета лестница вылӧ да кута виччысьны.
Тэ он тӧд, кутшӧма ме переживайта.
Тэныд вернӧй да тэнӧ радейтысь Надежда».
Улынджык вӧлі содтӧма: «Сӧмын, пожалуйста, эн петкӧдлы тайӧ письмӧсӧ Мирра Г-лы.
Сійӧ тэнӧ оз лэдз...
И вообще сылы эн доверяйт!
Тэ кӧ эськӧ ставсӧ сы йылысь тӧдін...»
Письмӧыс вӧлі глупӧй да неприятнӧй, но Гуля всё-таки решитіс петны лестница вылӧ.
Кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд ӧткажитчыны вӧвлӧм пӧдругакӧд сёрниысь.
Муртса на кыліс звонок, и сійӧ петіс лестница площадка вылӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
Некод эз тыдав.
Гуля лэччыштіс улӧджык да аддзис Надяӧс, гӧгӧрыс — сійӧ классысь некымын нывка.
Надя пукаліс пос ступенька вылын чулки кежысь туфлиястӧг, а нывкаяслы петкӧдліс ассьыс лакированнӧй, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс кисточкаяса, выль туфлияссӧ.
— Аддзанныд, аддзанныд!.. — азартӧн висьтавліс Надя. — Миян татшӧмсӧ оз вӧчны.
Тайӧ лакыс нинӧмысь оз пот, кӧть ваӧд ветлы.
И каблукыс стӧканчик модаа!
Нывкаяс видлалісны туфлияссӧ, а Надя висьтавліс водзӧ:
— Мича, збыль ӧд?
Тайӧс меным папа командировкасьыс вайис.
Но, вай туфлисӧ.
Менӧ вылын виччысьӧны.
Но вылын сійӧс некод эз виччысь.
Гуля важӧн нин бӧр муніс коридорӧ, медым не мешайтны Надялы ошйысьны аслас выль туфлиясӧн да переживайтны ассьыс важ огорчениеяссӧ.
ОВНЫ ЛӦСЬЫД!
Тайӧ вӧлі школаын велӧдчӧмлӧн медбӧръя во.
Октябр кутіс помасьны нин, но шонді шонтіс гожся моз на.
Кажитчӧ, мый гожӧмыс нарошнӧ ньӧжмӧдіс ассьыс мунӧмсӧ, медым йӧзыс удитасны пӧттӧдзныс любуйтчыны лӧнь лӧз енэжнас, бронзово-коричневӧй, быттьӧкӧ торйӧдӧм кучикысь вундалӧм, дуб коръясӧн.
Трамвайясын йӧз вайисны кар сайысь арся быдсяма рӧма веткаяс дзонь букетъясӧн.
Тротуаръяс вылын, быттьӧкӧ кисьтӧма зарни сьӧм, тыр вӧлі липа да кыдзпу кор.
Школьницаяслӧн небӧгъясас да тетрадьясас листбокъяс костын куйлісны клёнлӧн багровӧй гӧрд лапъяс.
Комсомолечьяс тайӧ кадас лӧсьӧдчисны асланыс торжественнӧй вечер кежлӧ, коді должен вӧлі лоны Опернӧй театрын.
Комсомоллӧн городскӧй комитетын Гулялы шуисны:
— Тэ миян артистка.
Кутан лыддьыны кывбуръяс.
Бӧрйы ачыд, мый тэ ёнджыка радейтан.
— Да ӧд ме абу драматическӧй артистка, — смутитчис Гуля. — Ме сӧмын киноын снимитчылі, и сійӧ важӧн нин.
А лыддьыны кывбуръяс, да ещӧ Опернӧй театрса ыджыд сцена вывсянь, нинӧмысь ме ог лысьт.
— Ладнӧ, ладнӧ, колӧ смелджыкӧн лоны!
И Гулялы бара ковмис лоны смелджыкӧн.
Дыр сійӧ листаліс радейтана поэтъяслысь лист бокъяс да некыдз эз вермы бӧрйыны кывбуръяс.
То сылы окота вӧлі лыддьыны Лермонтовлысь «Кинжал», то Некрасовлысь «Роч женщинаясысь» отрывок, то Блоклысь «Куликовӧй поле вылын».
Медбӧрын сійӧ бӧрйис эз сійӧс, ни мӧдӧс, ни коймӧдӧс, а Маяковскийлысь поэма «Хорошо».
<rus>Я</rus>
<rus>земной шар</rus>
<rus>чуть не весь</rus>
<rus>обошёл, —</rus>
<rus>и жизнь</rus>
<rus>хороша,</rus>
<rus>и жить</rus>
<rus>хорошо! —</rus>
жыр кузя ветлӧдлігӧн, тыр гӧлӧсӧн сійӧ повторяйтіс да друг гордӧя лэптӧм юрӧн сувтовкерліс.
<rus>...А в нашей буче,</rus>
<rus>боевой, кипучей,</rus>
<rus>и того лучше!</rus>
Гуля лэптыліс кисӧ, а кухняысь мыччысьліс Фросялӧн повзьӧм чужӧмыс.
— Нинӧм, нинӧм, Фросенька, — шуаліс Гуля, — тайӧ ме кывбуръяс велӧда.
Фрося довкнитліс юрнас да саявліс ӧдзӧс сайӧ.
Рытнас Гуля котӧртіс Мирра ордӧ тӧдмавны, кыдзи мунӧны сылӧн делӧясыс. — Мирралы колӧ жӧ вӧлі выступайтны Опернӧй театрса концертын.
— Нинӧм оз артмы, — отчаяниеӧн шуис Мирра. — Кияс оз ветлыны, оз ветлыны и сӧмын.
Провалитча ме тайӧ концерт вылад.
И концерттӧ провалита.
— Он, тэ вӧсна ме ог пов, — шуаліс Гуля. — А вот тӧдан, коді провалитчас?
Ме!
— Он, тэкӧд сэтшӧмыс оз овлыв.
— Да тэ, Мирра, ачыд думышт!
Медбӧръяысь сцена вывсянь кывбуръяс ме лыддьылі, кор меным вӧлі дас кык арӧс, — пионерскӧй слёт вылын.
Маяковскийӧс жӧ — «Мыйӧн лоны».
А сэсянь сэсся меным эз лолы...
— Всё равно он провалитчы, — шуис Мирра.
— Ме тэнӧ тӧда!
Татшӧм сёрни муніс пӧшти быд лун дзик концертӧдзыс.
А кор Гуля Мирракӧд торжественнӧй заседание заводиттӧдз часджын водзджык воисны Опернӧй театрӧ да кулисаяс сайсянь видзӧдлісны ыджыд, тыртӧм залӧ, налӧн сьӧлӧм выланыс лои ещӧ тревожнӧджык.
— Ух!
Быттьӧ кӧдзыд ваӧ пырны! — шӧпнитіс Мирра.
— А меным жар, — шуис Гуля.
— Но, сідзкӧ шонты менсьым киясӧс.
Найӧ менам дзикӧдз кынмисны.
Кыдзи ме кута ворснысӧ!
Гуля кутіс зыравны Мирралысь кӧдзыд чуньяссӧ.
А сы кості ыджыд зал ньӧжйӧникӧн тырис йӧзӧн.
Кыдзсюрӧ кутісны ызгыны оркестрын скрипкаяс, флейтаяс да контрабас.
Распорядительяс лӧсьӧдісны пызан вылын гӧрд скатерть.
А сэсся друг ставыс лӧнис.
Занавес вӧрзис, вешйис, и заводитчис вечерлӧн торжественнӧй часть.
Гуля да Мирра сулалісны кулисаяс сайын.
Сцена вывсянь кывъяс кылісны кыдзикӧ мӧдног: кӧть и матынджык, а омӧльджыка.
Аплодисментъяс кыптісны увсянь, быттьӧ морскӧй шум.
Ораторъяслӧн увереннӧй, ён гӧлӧсъясыс успокоитісны Гуляӧс.
Сійӧ топыда кутліс Мирралысь кисӧ да шӧпнитіс сылы:
— Ставыс лоӧ бур.
Вот аддзылан!
Сійӧ нин ӧні ёнджыкасӧ волнуйтчис эз ас вӧснаыс, а Мирра вӧсна.
Перерыв дырйи Гуля мунігмозыс минут кежлӧ котӧртліс рӧмпӧштан дорӧ.
Стеклӧ пыдӧссянь сы вылӧ видзӧдліс пӧшти верстьӧ нывка, еджыд юрсиа, сьӧд шӧвк платтьӧыс сылӧн кружевнӧй еджыд воротничока.
Чужӧмыс сылӧн неуна паськыдкодь, гӧгрӧс да чорыд щӧкаа; спокойнӧй да нежнӧй вомдоръяса, повелительнӧй, веськыда видзӧдысь синъяса.
«Ог, ме збыльысь ог провалитчы!» — думыштіс сійӧ.
А сцена вылӧ пыртісны нин рояль, лэптісны сылысь дзирдалан вевтсӧ, да сыын, быттьӧкӧ рӧмпӧштанын, югъёвтісны люстраяслӧн биясыс.
Мирра кельдӧдіс да ваӧ вӧйысь моз видзӧдліс Гуля вылӧ.
— Мендельсон! — торжественнӧя горӧдіс эстрада вывсянь комсомолеч Миша, быттьӧкӧ татчӧ чуксаліс асьсӧ Мендельсонсӧ. — <rus>«Рондо каприччиозо»</rus>!
Мендельсон пыдди эстрада вылӧ полігтырйи петіс лӧз бархатнӧй платтьӧа жебиник нывка, кодлӧн сьӧд кӧсаяссӧ мичаа гартыштӧма юр гӧгӧрыс.
— Киевскӧй консерваторияысь ученица Мирра Гарбель! — представитіс сійӧс публикалы Миша да муніс кулисаяс сайӧ сэтшӧм видӧн, быттьӧкӧ медся важнӧй делӧыс лои вӧчӧма нин.
Мирра пукаліс рояль водзын да видзӧдіс клавишъяс вылӧ.
«Мыйла сійӧ оз заводит? — повзьӧмӧн думыштіс Гуля. — Неужели волнуйтчӧмысла ставсӧ вунӧдіс?»
Но дзик тайӧ минутӧ Мирра лайкнитчыштіс аслас улӧс вылын, решительнӧя лэптіс кияссӧ да лэдзис найӧс клавишъяс вылӧ.
Залын кылісны полысь да лӧнь первойя шыяс.
«Заводитчигас, кажитчӧ, тадзи лӧня и колӧ, — успокоитчӧмӧн думыштіс Гуля да скӧрысь видзӧдліс первой радын пукалысь кутшӧмкӧ кыз морт вылӧ, кодӧс сэк кежлӧ кутіс кызӧдны.
Мирра ворсіс пыр увереннӧйджыка.
Быд шыын чувствуйтчис, мый сійӧ овладейтіс аснас, инструментнас, кывзысьяснас.
Кулисаяс сайын Гулякӧд орччӧн сулалісны кыкӧн: актерскӧй внешностя мужчина да олӧма мича нывбаба.
— Поздравляйта тіянӧс, — шӧпкӧмӧн шуис мужчина: — сійӧ настоящӧй, пӧшти законченнӧй артистка.
Гуля гӧгӧрвоис, мый дзормыны заводитчӧм нывбабаыс — Мирралӧн профессор.
«Нолы жӧ, нолы жӧ, мый найӧ ещӧ шуасны?»
Гуля матӧджык матыстчис налань.
— Чудеснӧй талант, — шӧпкӧмӧн висьтавліс аслас суседлы профессор-нывбаба, — свежӧй, тонкӧй.
И сэтшӧма кужӧ уджавны!..
Ӧні Гуля торъя меліа видзӧдіс аслас пӧдруга вылас, коді сэтшӧм этша висьтавлывліс аслас удачаяс йылысь да сэтшӧм вылӧ донъявліс Гулялысь быд удача.
«Менам муса нывка! — думайтіс сійӧ. — Кутшӧм лӧсьыда, кутшӧм прӧстӧя кутӧ сійӧ асьсӧ эстрада вылын!
Позьӧ думыштны, мый сійӧ сёысь нин выступайтӧма тані, Опернӧй театрын...
А кутшӧма волнуйтчис!
Настоящӧй талант век скромнӧй».
Гуля эз удит ставсӧ тайӧс висьтавны Мирралы.
Муртса на помасисны аплодисментъяс да радлігтырйи мыччысис кулисаяс сайсянь Мирра, эстрада вывсянь юрӧбтіс Мишалӧн гажа гӧлӧс:
— Владимир Маяковский, «Хорошо», лыддяс Гуля Королёва.
— А лёка кӧ лыддяс? — мунігмозыс шӧпнитіс сылы Гуля да, волнуйтчигтыр, петіс эстрада вылӧ.
— Кутшӧм сійӧ!
Ещӧ и шутитӧ! — бӧрсяньыс сылы шуис Миша.
А джуджыд, паськыд сцена вылын юралісны нин буретш сійӧ кывъясыс, кодъясӧс бӧръя недель чӧж быд лун кыліс Фрося.
<rus>Я</rus>
<rus>земной шар</rus>
<rus>чуть не весь</rus>
<rus>обошёл, —</rus>
<rus>и жизнь</rus>
<rus>хороша,</rus>
<rus>и жить</rus>
<rus>хорошо!</rus>
Кывзысьяс кыдзкӧ пырысь-пыр кутісны веритны и Маяковскийлы и Гулялы.
Тайӧ ён, стройнӧй нывка вомын сэтшӧм убедительнӧйӧн кажитчисны прӧстӧй, юралана кывъяс:
<rus>...и жизнь</rus>
<rus>хороша,</rus>
<rus>и жить</rus>
<rus>хорошо!</rus>
Гуля чувствуйтіс, мый ставныс гӧгӧрвоӧны сійӧс, соглашайтчӧны сыкӧд, тӧдлытӧгныс гусьӧник повторяйтӧны кывбуръяслысь сійӧ строчкаяссӧ, кодъясӧс сійӧ койӧ сцена вывсянь.
И та вӧсна сылӧн гӧлӧсыс пыр лои ёнджык, ыджыдджык, озырджык:
<rus>Лет до ста</rus>
<rus>расти</rus>
<rus>нам</rus>
<rus>без старости.</rus>
<rus>Год от года</rus>
<rus>расти</rus>
<rus>нашей бодрости.</rus>
<rus>Славьте</rus>
<rus>молот</rus>
<rus>и кывбур,</rus>
<rus>землю молодости!</rus>
Гуля помаліс.
— Вот тайӧ аплодисментъяс! — кулисаяс сайын сійӧс встречайтігӧн шуис сылы Мирра. — Тэ сӧмын кывзышт, кыдзи тэныд клопайтӧны.
— Тайӧ оз меным, тайӧ Маяковскийлы, — шуис Гуля. — А вот кор клопайтісны тэныд, так сійӧ нин збыльысь вӧлі тэныд!
— А, гашкӧ, Мендельсонлы?
— Дерт, неуна и Мендельсонлы! — серӧктіс Гуля.
И кыкнанныс найӧ кокни сьӧлӧмӧн котӧртісны залӧ видзӧдны, кыдзи концертын участвуйтысьяс пиысь мукӧдъяс кутасны волнуйтчыны.
МЫЙӦН ЛОНЫ?
Бара лышкыд, гостеприимнӧй, мелі гожӧм.
Гуля сдайтіс нин медбӧръя экзаменъяс, и выпускникъяс гажаа отпразднуйтісны школа помалӧм.
Ӧні став тӧрытъя школьникъяс водзын серьёзнӧ сувтіс юалӧм: мыйӧн лоны?
Гуля вӧлі велалӧма став йывсьыс сӧветуйтчыны Мирракӧд.
И, дачаысь сылысь воӧмсӧ виччысьтӧг, Гуля мӧдӧдчис сы ордӧ ачыс, медым ӧтлаын думыштны да тӧлкуйтыштны.
Пожӧма ягын кыліс лун чӧжӧн шоналӧм лыслӧн сир дук.
Воис Гуля квайт часса поездӧн.
Рытъя шонді паськыд визьясӧн водіс лыскӧн вевттьӧм му вылӧ да пожӧмъяслӧн гӧрдов стволъяс вылӧ.
Мирра аддзис Гуляӧс ӧшинь пыр кухнясянь, кӧні вӧлі лӧсьӧдчӧны ужин кежлӧ.
Радлігтырйи сійӧ горӧдіс «Гулька воис!» да, ӧшиньӧд мыччысьӧмӧн, ӧвтіс кухоннӧй пуртӧн.
— Тэ, кажитчӧ, менӧ кӧсъян начкыны? — сералігтыр шуис Гуля.
Сійӧ котӧрӧн пырис кухняӧ да пырысь-пыр жӧ кутіс отсавны сёян дасьтыны.
— Мирра, вай меным водздӧра, — шуис сійӧ.
И, водздӧра пасьталӧм бӧрын, сосъяссӧ пуджӧмӧн, Гуля босьтчис удж бердӧ — весаліс дзонь миска картупель, а сэсся пӧв вылын кутіс крӧшитны свекла да морковь.
Мирралӧн мамыс меліа видзӧдлывліс Гуля вылӧ, любуйтчис сылӧн гажаа уджалӧмӧн, кухняын кӧзяйничайтӧмӧн.
— Тэнад Гуляыд — зэв шань, — шуис сійӧ аслас нывлы, кор Гуля босьтіс ведраяс да котӧртіс вала.
— А ме мый шулі тэныд? — гордитчӧмӧн шуис Мирра.
— Кытчӧ нӧ ми водтӧдам миянсьыным гӧстянымӧс? — юаліс Мирралӧн мамыс, но Гуля воис ва ведраясӧн.
— Ме вӧсна эн тӧждысьӧй, — шуис сійӧ. — Ме аслым места бӧрйи нин.
Тіян тані эм зэв лӧсьыд ичӧтик чердак.
— Но ӧд сэні нинӧм вылын узьнытӧ.
— Ми Мирракӧд турун вольсалам.
Чеччам югдандор — и купайтчыны.
Да, Миррочка?
Мый ещӧ мортлы колӧ?
Мирра вӧлі сӧгласен Гулякӧд, мый мортлы сэсся нинӧм оз ков.
Войнас ичӧтик чердакын, веж турун моздоръяс вылын, кысянь ӧвтіс полынь да мята дукӧн, нывкаяс нуӧдісны ыджыд да серьёзнӧй сёрни.
— Тӧдан-ӧ, мый меным воис юрӧ? — висьтавліс Гуля. — Ме кӧсъя поступитны Гидромелиоративнӧй институтӧ.
Помала сійӧс и кытчӧкӧ пустыняӧ — кодъявны каналъяс, вермасьны пустыняса лыаяскӧд.
— Пустыняӧ?!
Со ещӧ сюри пустынница!
Да ӧд тэ йӧзтӧгыс овны он вермы.
Оз, тайӧ тэныд дзик оз лӧсяв.
— Лӧсялӧ! — упрямӧя шуис Гуля. — Пустыняяс йылысь, Мирра, неправильнӧ думайтӧны.
Меным висьтавліс ӧти том морт, коді неважӧн воис экспедицияысь, мый сэні пӧ мунӧны дивуйтчана уджъяс.
Сійӧ менӧ ёна уговаривайтӧ мунны тайӧ институтас.
— Но и мед уговаривайтас!
Эн кывзы сылысь.
Пустыня — сійӧ сэтшӧм мертвечина.
Да сэсся тэ сэтшӧма радейтан ва, плавайтӧм, а пустыняын ваыд лоӧ сӧмын кутшӧмкӧ походнӧй бутылкаын!
— Сыын и делӧыс, мый пустынялы колӧ сетны ва, — торкис сійӧс Гуля. — И сэки сійӧ ставнас вежӧдас, лоас садйӧн.
И тайӧ вермас лоны тэнад синъяс водзын, тэнад кияс помысь.
Ог, ме кӧсъя пустыняӧ!
— А театр, кино?
Ме пыр думайті, мый тэ пыран театральнӧй школаӧ.
А сэні друг — видзӧдлы, кутшӧмкӧ гидро... мидро... весиг шуны ог куж.
— Ме и ачым первойсӧ кӧсъя вӧлі мунны театральнӧй школаӧ.
Но тӧдан, вӧлі кӧ эськӧ ме настоящӧй, чужӧмсянь артистка, ме эськӧ и думайтны нинӧм мӧдтор йылысь эг вермы, сцена кындзи.
А менам сюрспӧлӧс кӧсйӧм.
И медся ёна меным окота участвуйтны кутшӧмкӧ сьӧкыд, серьёзнӧй делӧын, окота тышкасьны, аддзысьлыны разнӧй йӧзкӧд, ветлӧдлыны миян канму пасьта.
— Тэ, Гуля, зэв ёна радейтан овны.
Со мыйын делӧыс!
— Да, збыльысь, радейта.
Меным кӧ куим олӧм сетісны — и сійӧ эськӧ этша вӧлі — вай нёльӧдӧс.
А кор запасын сӧмын ӧти олӧм, вот сэки он тӧд, мыйсянь и заводитны...
И тайӧ кӧсъя, и мӧдӧс — и ставсӧ тарелка тырӧн!
— Горш морт, — шуис Мирра.
— Да!
Гуля гусьӧникӧн серӧктіс пемыдас.
— Збыльысь, Миррочка, збыльысь, донаӧй, ме горш.
Но тэ эн думайт, ме и лышкыд.
Меным уна колӧ — и нинӧм абу жаль.
Меным кажитчӧ, мый кутшӧмкӧ ыджыд делӧ вӧсна ме эськӧ и олӧмӧс сеті.
Весиг эг и думыштчыв эськӧ.
Тэ веритан меным?
Ме ог ошйысь.
— Верита, — гусьӧник шуис Мирра. — Ме тэын тайӧс и радейта.
Сӧмын меным тэ вӧсна кыдзкӧ век страшнӧ.
— Но, мый нин!
Гуля пемыдас корсис Мирралысь вӧсни, хрупкӧй, но ён чуньяса кисӧ да малалыштіс сійӧс.
— Эн пов, Миррушка.
Ставыс артмас зэв бура.
Миян водзын замечательнӧй олӧм.
Эг прӧста ми чужӧй татшӧм кадӧ да татшӧм канмуын.
Ичӧт чердак ӧшиньӧд видзӧдліс тӧлысь да быттьӧкӧ лымйӧн вевттис небыд турун моздоръяс.
Нывкаяс тӧдлытӧгныс лэптісны юръяссӧ.
— Кутшӧм лӧсьыд! — ӧттшӧтш шуисны найӧ.
Кыкнанныс серӧктісны тайӧ ӧткодь мӧвпъяс да кывъяс вылас.
— Мунам ветлӧдлыштам, — шуис Гуля.
— А ме сӧмын на кӧсйи шуны тэныд тайӧс жӧ!
Найӧ кималасӧн корсисны ассьыныс туфлияссӧ турун пиысь да, тшайподӧн найӧс кӧмалӧм бӧрын, ньӧжйӧник лэччисны чердаксянь садйӧ.
Пемыд енэж вӧлі тшем тырӧма кодзувъясӧн, а тӧлысь быттьӧкӧ пукаліс сьӧд тополь туган вылын.
Мирра, синъяс дорас ӧчкисӧ кутігмоз, дыр видзӧдіс вывлань.
— Аддзан, — шуис сійӧ, — тайӧ Кассиопея, сэтшӧм созвездие...
Не музыка кӧ, ме эськӧ непременнӧ лои астрономӧн.
Но меным бӧрйысьны оз ков, менам ӧти туй.
— Тайӧ тоже шуд! — шуис Гуля.
Мирра лайкнитіс юрнас.
Кутшӧмкӧ войся гагъяслысь зыньгӧмсӧ кывзіг тӧдлытӧгныс чӧвланьтӧмӧн найӧ мӧдӧдчисны туй кузя, кодӧс вӧлі вомӧнавлӧма тӧлысь югӧр визьясӧн да пуяслӧн сьӧд вуджӧръясӧн.
— Мирра! — друг ньӧжйӧник шуис Гуля. — Тэ менсьым кылан?
Мирра дрӧгнитіс да бергӧдіс сылань тӧлысь водзын кельдӧдӧм чужӧмсӧ.
— Мый, Гуленька?
— Ог тӧд, кыдзи тэныд и шуны... — букыштчӧмӧн заводитіс Гуля. — Тайӧ зэв, зэв серьёзнӧ.
Сійӧ пыдісянь лолыштіс да чегис ростор, кодӧс кутӧ вӧлі киас.
— Гӧгӧрвоан, меным кажитчӧ, ме радейта ӧти мортӧс...
Да оз, оз кажитчы!
Ме сійӧс сэтшӧма радейта, мый меным и страшнӧ, и гажа, и весиг доймӧ кыдзкӧ...
Ме тӧда, тайӧ нин оз прӧйдит.
Тайӧ нэм кежлӧ.
Мирра аслас кокни чуньяснас меліа малыштіс сылысь кисӧ.
— Коді нӧ сійӧ, Гуленька? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ.
Гуля минут чӧв олыштіс.
— Ог на висьтав.
Тэ ме вылӧ эн скӧрмы.
Меным ӧні мыйлакӧ сьӧкыд шуны сійӧс нимнас.
Гӧгӧрвоан?
Ӧд ӧнӧдз та йылысь тӧдім сӧмын ме да сійӧ.
И меным кыдзкӧ жаль на дзикӧдз янсӧдчыны аслам тайнакӧд...
Лучше ме коркӧ сійӧс вайӧдла тэ ордӧ.
Тэ, дерт, пырысь-пыр казялан, мый тайӧ сійӧ.
Сӧмын, пӧжалуйста, петкӧдлы асьтӧ, мый нинӧм эн казяв.
А ӧні эн юась менсьым нинӧм.
Ладнӧ?
— Кыдз кӧсъян, — шуис Мирра. — Ме тэ вӧсна зэв рад, зэв рад...
Найӧ дыр на ветлӧдлісны тӧлыся туйясӧд, лысваӧн югъялысь турун вывті, шудаӧсь да ёрта-ёртыслы благодарнӧйӧсь.
Мирра чувствуйтіс асьсӧ гордӧйӧн сы вӧсна, мый именнӧ сылы первойлы доверитӧма татшӧм муса, татшӧм дона тайна.
А Гуля, Мирра вылӧ бокысянь видзӧдлывлігӧн, думайтіс, мый свет вылас абу мӧд морт, коді небыдджык да чуткӧйджык сьӧлӧма.
ЮГДІГӦН
Лун бӧрся лун, тӧлысь бӧрся тӧлысь — коли ещӧ ӧти во.
Воис нелямын ӧтикӧд вося июнь.
Войясын вӧліны шоныд кисьтысь зэръяс.
Луннас лӧзаліс сэзь енэж.
Кыліс каштан да роза свежӧй коръяслӧн дук.
Розаяссӧ вузавлісны быд пельӧсын — гӧрдӧсь, еджыдӧсь.
Цвет тыра кӧрзинаяс сулалісны веськыда тротуаръяс вылын.
Став Киев пасьта вӧлі клеиталӧма ыджыд афишаяс:
Вежалунӧ июнь 22 лунӧ лоӧ Хрущев нима стадион восьтӧм.
Гуля вуджис Гидромелиоративнӧй институтлӧн мӧд курсӧ.
Сійӧ вӧлі нин верӧссайын самӧй сійӧ том морт саяс, коді сэтшӧм лӧсьыда висьтавліс сылы пустыняяс йылысь.
Тайӧ сійӧс — Сергейӧс, Серёженькаӧс, Серьгаӧс эз кӧсйы сійӧ шуны нимнас сэкся вунлытӧм тӧлыся вояс, кор найӧ Мирракӧд кыкӧн шӧйтісны сад туйяс кузя.
Сергей вӧлі сэтшӧм жӧ заядлӧй спортсмен, кутшӧм сійӧ и ачыс.
Выль стадион восьтӧм кыкнанныслы налы вӧлі событиеӧн да настоящӧй праздникӧн.
Но, быттьӧкӧ нарошнӧ, рытсянь енэжыс кымӧртчис.
Ӧшинь пыр видзӧдлӧм бӧрын Гуля шуис Сергейлы:
— Аски кежлӧ кӧть мед эськӧ мичаммис!
А то праздникыс дзоньнас вошӧ!
Вой вӧлі лӧнь, пемыд, уль.
Ни ӧти увйӧн вӧрзьӧдчытӧг сулаліс ӧшинь улын акация.
Жырйын вӧлі пӧдтан жар.
Войшӧр-войын садьмӧм бӧрын Гуля думыштіс: «Буракӧ, гымавны кӧсйӧ.
Кӧть эськӧ ӧдйӧнджык нин!
Лолавны нинӧмӧн».
И збыльысь, вӧтӧн моз сійӧ кыліс кутшӧмкӧ ылысса шыяс, быттьӧкӧ муралӧм.
Водз асывнас Гуляӧс садьмӧдісны мамыс да Сергей.
Кыкнанныс найӧ вӧліны нин пасьтасьӧмаӧсь.
— Кымынӧд час? — юаліс Туля. — Миянлы ӧмӧй пӧра нин?
— Пӧра, Гулюшка, — шуис мамыс, — Пӧра.
Пасьтась ӧдйӧнджык.
Гуля внимательнӧя видзӧдліс на вылӧ кыкнан вылас да налӧн вӧвлытӧм суров чужӧмъяс серти гӧгӧрвоис: мыйкӧ лоӧма.
— Мый лои? — юаліс сійӧ.
Тэрмасьӧмӧн, дженьыдика висьтавлісны сылы ставсӧ.
Муртса югдігас на немецкӧй бомбардировщикъяс шыбитісны Киев гӧгӧрса олысьяс вылӧ ассьыныс страшнӧй грузсӧ.
Соломинкаын сотчӧ аэродром, сотчӧ Волынский пост.
— Сідзкӧ, тайӧ эз вӧв гым, — шуис Гуля. — Сідзкӧ, тайӧ война!
И сӧмын ӧні, тайӧ кывъяссӧ шуигӧн, Гуля зэв бура гӧгӧрвоис, мый воддза шуда да мирнӧй олӧмкӧд дыр кежлӧ помалӧма, мый канмуӧ сюйсис жестокӧй враг да сійӧ нин тані — дзик кар весьтын.
— Но, ме муні, — шуис Сергей да босьтіс ассьыс кепкасӧ, быттьӧкӧ мӧдӧдчис институтӧ, лекция вылӧ.
— Военкоматӧ? — юаліс Гуля.
Сергей довкнитіс юрнас, окыштіс сійӧс да петіс.
— Буракӧ, сылы ковмас дасьтыны кӧлуй, — шӧйӧвошӧмӧн шуис мам. — А мый босьтӧны сьӧрсьыс армияӧ?
— Самӧй прӧстӧйтор, — шуис Гуля. — Белье смена, кичышкӧд...
Кажитчӧ, пань.
— Ой, беда! — тайӧ лӧсьӧдчӧм йылысь сёрни кылӧм бӧрын кутіс лыддьӧдлыны Фрося, но Гуля видзӧдліс сы вылӧ стрӧга да дивитӧмӧн.
— Мый тэ, Фрося! — шуис сійӧ. — Миян ӧмӧй эм кад бӧрдны?
И Фрося кывзӧмӧн чышкис синвасӧ.
Луншӧр кадӧ ставныс куим нывбаба ляскысисны репродукторлӧн сьӧд диск дінӧ, и Гуля кыліс Молотовлысь челядь кадсянь тӧдса гӧлӧссӧ. Да, тайӧ вӧлі сійӧ жӧ самӧй гӧлӧсыс, кодӧс кывліс Артекын да Кремльын, но ӧні сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм да решимость.
«...Талун, 4 час асылын, — висьталіс став сӧветскӧй йӧзлы Вячеслав Михайлович, — Сӧвет Союзлы кутшӧм-либӧ претензияяс предъявиттӧг, война объявиттӧг германскӧй войска уськӧдчисны миян канму вылӧ, атакуйтісны уна местаясын миянлысь границаяс да асланыс самолётъяссянь бомбитісны миянлысь каръяс — Житомир, Киев, Севастополь, Каунас да некымын мукӧдъясӧс, та дырйи лои виӧма да ранитӧма кыксё мортысь унджык...»
Гуля кывзіс, кӧть ӧти кыв пропуститны полігтыр, а кор репродукторын тӧдса гӧлӧс шуис торжественнӧй да прӧстӧй кывъяс: «Миян делӧ правӧй.
Врагӧс лоӧ жугӧдӧма.
Победа лоас миян сайын»,
сылы кажитчис, мый сӧмын тайӧ кывъяссӧ сійӧ и виччысис.
Ӧні нин нинӧм абу страшнӧ.
Уджавны вынысь вывті, воюйтны, терпитны став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъясӧс ваяс война.
abu
abu
Гуля видзӧдліс мамыс вылӧ да Фрося вылӧ.
Налӧн чужӧмъясныс вӧліны торжественнӧйӧсь да спокойнӧйӧсь.
ЁЖИК
Сёр войын, пемыд тыртӧм уличаяс кузя писькӧдчигмоз, Гуля мамыскӧд муніс рӧднӧй карысь.
Киев насторожитчӧма, быттьӧ мыйӧкӧ кывзысьӧ.
Сӧмын на помасис воздушнӧй тревогалӧн отбой.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, медым выль тревогаӧдз удитны поезд вылӧ.
Час мысти ылӧ асыввылӧ мунӧ вӧлі наукаяс Украинаса Академиялӧн эшелон.
Тайӧ эшелоныскӧд мунӧ вӧлі и Гуля.
Киас сійӧ нуис неыджыд чемодан.
Сэні куйлісны зэв ичӧтик кофточкаяс, дӧрӧмъяс, ичӧтик прӧстыняяс сылӧн виччысян кагалы.
Кутшӧм любӧпырысь мамыскӧд да Фросякӧд тшӧтш Гуля лӧсьӧдіс став тайӧ кага приданнӧйсӧ!
Занятиеяс костын быд прӧст минутӧн пӧльзуйтчӧмӧн сійӧ шӧраліс, кыис, вышивайтіс.
Кутшӧм увереннӧй сійӧ вӧлі сыын, мый сійӧ кагалӧн лоӧ ставыс, мый сэтшӧма колӧ олӧмлӧн первой воясӧ, — югыд жыр, ичӧтик лӧсьыд крӧвать, ичӧтик ванна, коляска.
Но артмис мӧдног.
Сылӧн став кӧлуйыс тӧрис ӧти кокньыдик чемоданӧ.
Мый лоас тайӧ ичӧтик, ещӧ чужтӧм на мортыскӧд?
Гуля муніс пемыдын, челядь кадсянь тӧдса уличаяс тӧдтӧг.
Сылы кажитчис, быттьӧкӧ ланьтӧм керкаясыс букыша дивитӧмӧн колльӧдӧны сійӧс.
Но эськӧ муніс ӧмӧй сійӧ кытчӧкӧ ылӧ тылӧ, не кӧ кагаыс?
Сійӧ босьтіс эськӧ винтовка — лыйсьыны сійӧ кужӧ — да Сергейкӧд ӧтлаын муніс эськӧ фронт вылӧ.
А ӧні сійӧс всё равно оз босьтны.
Да сійӧ, кӧть мыйӧ эськӧ эз сувт, должен видзны ассьыс писӧ (сійӧ мыйлакӧ вӧлі уверен, мый сылӧн непременнӧ чужас пи).
Видзны смертьлы паныд, коді гыма кымӧр моз локтӧ став ловъя вылас.
Гулялӧн кагаыс первойысь восьтіс синъяссӧ фронтсянь ылі карын — Башкириялӧн юркарын, Уфаын.
Сэні сійӧ и оліс ассьыс первой тӧвсӧ.
Степвывса кӧдзыд тӧв гартӧ му вылысь лым бус да шутьлялӧ трубаын.
Ӧшиньяс сайын — карпомса улича, коді помасьӧ лымйӧн тырӧм оврагӧн.
Куим судта еджыд керкаын ӧти жырйын крӧвать вылын пукалӧ Гуля.
Орччӧн куйлӧ пӧдушка вылын сылӧн ичӧтик пиыс.
Гуля нетшышталӧ сылысь еджгов юрсисӧ, кодъяс вӧсна сійӧ, сылӧн ичӧтик Сашаыс, получитіс ним «Ёжик».
Небыд кияссӧ эшкын улысь мыччӧмӧн Ёжик нёдзласьӧ да мамыслы петкӧдлӧ кык ичӧтик розовӧй кулак.
Гуля бура нин тӧдӧ сылысь став муса сямъяссӧ: и садьмӧм бӧрын тайӧ нёдзласьӧмсӧ и сылысь гулюяс моз пыдысянь кургӧмсӧ, и кокъяснас тэрыба вӧрӧмсӧ — переменаӧн то ӧтинас, то мӧднас.
— Мама, видзӧдлы! — сералӧ Гуля. — Ёжик быттьӧкӧ велосипед вылын катайтчӧ!
Кага кажитчис Гулялы сэтшӧм рӧднӧйӧн да важсяӧн, быттьӧ сійӧ вӧлі сылӧн нэм чӧжыс.
Тайӧ еджыдіник, гажа зонканас любуйтчигӧн сійӧ улӧ-улӧ копыртчыліс сы весьтӧ да гильӧдліс сійӧс аслас юрсинас, а кага, кык улыс пиньсӧ петкӧдлігтыр, ёна да гажаа сераліс, первойысь кыӧм башмачока ичӧтик кокъяснас радпырысь чужъяліс мамыслы юрас.
Ёжик вӧлі ӧні Гулялы медся ыджыд радлунӧн.
Сытӧг — кор сійӧ узис либӧ гуляйтіс бабыскӧд — сылы вӧлі терпитны позьтӧм сьӧкыд.
***
Арнас, ӧти пемыд, зэра лунӧ Мӧскуасянь радио юӧртіс страшнӧй кывъяс:
«Уна лунся ожесточённӧй бойяс бӧрын миян войска эновтісны Киев».
Гуля лунтыр куйліс вольпась вылын.
Тайӧ кадсяньыс сулалӧ вӧлі сылы сӧмын куньны синъяссӧ, кыдзи сійӧ водзвывсьыс аддзис Киев, ассьыс челядь дырся кадсӧ, ассьыс том дырся кадсӧ.
Тайӧ ставыс вӧлі сэтшӧм на матын, мый мукӧд дырйи Гулялы кажитчис: ёна кӧ кӧсйыны, ставыс вермас бӧр косны, кыдзи вӧвлі челядьдырся кадӧ, кор вӧтассьӧ лёк вӧт.
Вӧтасигӧн вӧлі думыштан: медым ставыс бара лоӧ бур!
Бергӧдчан мӧд бок вылӧ, да такӧд тшӧтш и вӧтыд бергӧдчас мӧд ногӧн.
Гуля зілис не думайтны Киев йылысь.
И эз вермы не думайтны сы йылысь.
Сылӧн вӧлі кӧдзавлӧ сьӧлӧмыс, кор сійӧ кӧть ӧти минут кежлӧ представляйтіс аслыс, мый налӧн патераын, сылӧн жырйын кӧзяйничайтӧны немечьяс, мый тулысын ӧшинь улын бара кутас розъявны акация и мӧдас дзоридзавны немечьяс дырйи, мый сідзжӧ могучӧя да паськыда ойдас Днепр и пыр сідз жӧ воднӧй станция дорын топольяс да вербаяс кутасны отражайтчыны Днепрын, кыдзи рӧмпӧштанын.
Самӧй сійӧ воднӧй станция дорас, кодӧс найӧ Сергейкӧд сэтшӧма радейтісны да шулісны «миян ювывса горт».
И Гулялы уси дум вылас Днепр вылын шондіа да тӧла лун.
Кыкӧн найӧ кывтӧны пыжӧн, гожся соревнованиеяс кежлӧ тренируйтчигмоз.
Сьӧкыд гыяс кыпӧдігтыр ылын локтіс ыджыд еджыд теплоход.
Юрнас довкнитӧмӧн Гуля индіс сылань, кысянь котӧртісны налань гыяс.
Сергей кывъястӧг гӧгӧрвоис сійӧс.
Нюмъялігтыр сійӧ зэлӧдчис сынны, и пыж ӧдйӧ котӧртіс дом судта джуджыд теплоход бортлань.
Крут, упругӧй гы кыпӧдіс найӧс аслас мыш вылын да быттьӧ зэрӧн койыштіс васӧ юръяс да пельпомъяс выланыс.
Тадзи, быттьӧ качай вылын найӧс качайтыштӧм бӧрын, зэв ыджыд теплоход муніс аслас туйӧд, а найӧ Сергейкӧд, юрсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧмаӧсь да шудаӧсь, кыдзи челядь, бара бергӧдчисны воднӧй станциялань.
Сійӧ жӧ рытас найӧ кыкӧн дыр шӧйтісны кельыдлӧз тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм чӧв уличаяс кузя, и Сергей лыддис Гулялы любовь йылысь кывбуръяс.
— А ӧні лыддьы мый йылысь кӧ мӧдтор йылысь, — корис Гуля.
— Мӧдтор йылысь ог вермы, — шуис Сергей,
и Гуля вӧлі рад, мый Сергей оз вермы лыддьыны мӧдтор йылысь нинӧм.
Кутшӧм неважӧн ставыс тайӧ вӧлі!
Кутшӧм важӧн тайӧ вӧлі!
Гуля эз вермы некыдз миритчыны сійӧ мӧвпӧн, мый тайӧ мича, садъя уличаяссӧ, Днепрлысь тайӧ лӧз васӧ, тайӧ муса карсӧ, кӧні прӧйдитіс сылӧн томдырся кадыс, сылӧн шуда любовыс — ставсӧ тайӧс ӧні сылысь мырддьӧма, запретитӧма сылы.
Сылӧн вӧлі вирыс кынмӧ, кор думыштас, мый ставыс тайӧ вӧлі враг киын, фашистъяс киын, мый найӧ вермӧны ӧні видзӧдны Киев вылӧ джуджыд гӧра вывсянь да аддзыны, кутшӧм паськыда да вӧльнӧя пластнитчӧма сійӧ ю весьтын.
Налы ӧмӧй стрӧитсисны тайӧ дворечьясыс да паркъясыс, налы ӧмӧй лӧсьӧдсис муса выль стадионыс?
Но, гашкӧ, Киевысь колины сӧмын киссьӧм керкаяс?
Дзонь-ӧ школа?
***
Кӧні ӧні коньӧр пӧрысь Опанас дядь?
Гашкӧ, фашистскӧй палачьяс кувтӧдзыс сійӧс мучитісны?
abu
Мый лои Фросякӧд?
Сійӧ эз мун Гулякӧд, эз кӧсйы эновтны пӧрысь бать-мамсӧ, кодъяс вӧліны деревняын.
Код тӧдас, мый сыкӧд вӧчисны фашистъяс.
Буракӧ, мӧдӧдісны Германияӧ, фашистскӧй рабствоӧ, кыдзи уна мукӧд украинаса нывбабаясӧс.
А Мирра?
Сы йылысь мӧвпыс Гуляӧс мучитіс лун и вой.
Мирра ӧд еврейка, а гитлеровечьяс виалӧны став еврейясӧс, весиг Ёжик кодь ичӧтикъясӧс.
Мый, эз кӧ удит Мирра мунны Киевысь?
А кӧні ӧні испанскӧй челядь? — думайтіс Гуля. — Налӧн ӧд эм асланыс артасьӧм фашистъяскӧд.
А кӧні смел, гажа Барасби?
Кӧні челядьдырся медся бур друг Эрик?
Дерт, ставныс найӧ фронт вылынӧсь, ставныс воюйтӧны...
Ах, муса детинкаяс, муса ёртъяс, кутшӧм паськыд олӧм ті водзын вӧлі воссьӧ, быттьӧкӧ шонді водзын дзирдалысь саридз, вадоръястӧм да помтӧм, кутшӧмӧс аддзан Артек гӧра вывсянь...
И со ставыс ори.
Ранитчӧм, фугасъясӧн гӧрӧм, сьӧкыд танкъяс улын вынтӧммӧм, рӧднӧй Украина сулаліс Гуля синъяс водзын, да быд лунӧн пыр ёсьджык кутіс лоны Мӧскуа вӧсна, свет вылас самӧй донатор вӧсна, тревожитчӧм.
Гулялы сьӧкыд вӧлі представитны аслыс Мӧскуаӧс пемыдӧн да суровӧн, щӧтьсӧ лэптӧмаӧн.
Сылы кажитчис, мый Мӧскуа пыр сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі войнаӧдз, — югыд, шума, праздничнӧй, кӧні олӧмыс пуӧ, мый век сідзжӧ войясын дзирдалӧны Кремльлӧн рубиновӧй кодзувъясыс.
Шога да полігтырйи кывзіс Гуля радио кузя сводкаяс.
Пыр матӧджык и матӧджык Мӧскуалань локтіс враг...
Сьӧкыд ненависть, миритчытӧм ӧбида содіс Гуля сьӧлӧмын...
А кутшӧмкӧ пытшкӧс гӧлӧс шуаліс: «Эн сетчы шоглы, эн вошты мужествотӧ!
Мститны!»
«Верма-ӧ? — думайтӧ Гуля.
— Тырмас-ӧ вын, упорство?
И кыдзи мунан?
Ӧд со сійӧ тані, менам став олӧмӧй!»
Гуля копыртчис Ёжик весьтӧ, а сійӧ горша кватитіс мамсӧ юрси пратьӧдыс да сэтшӧма кыскыштіс асланьыс, мый Гуля весиг чилӧстіс доймӧмсьыс.
«Кутшӧм вына! — думыштіс сійӧ.
— Кутӧ, быттьӧкӧ оз кӧсйы лэдзны.
Ог, ог вермы мунны Ёжик дорысь...
Колӧ овны сы ради.
А гашкӧ, бурджык, правильнӧджык кувны сы вӧсна?
Ӧд морӧсӧн кӧ он тупкы татшӧмъяссӧ, кыдзи сійӧ, миян челядьлӧн и олӧмыс оз ло.
abu
abu
А Ёжик сӧмын заводитӧ овны...
Сідзкӧ, колӧ тупкыны морӧсӧн... сьӧлӧмӧн!»
ГОСПИТАЛЬЫН
Меховӧй жакеткаа, нелямын градуса мороз улын дзормӧм Гуля котӧртіс улича кузя.
Керкаяс, пуяс, изъяс — гӧгӧр ставыс, кыдзи мойдса йи сарствоын, вӧлі вевттьысьӧма шонді водзын дзирдалысь гыӧрӧн.
Гулялӧн йизисны весиг синлысъясыс.
Меховӧй сосъясас кияссӧ дзебӧмӧн сійӧ котӧртіс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Стӧч куим час мысти сылы вӧлі колӧ волыны гортас вердны Ёжикӧс.
Первойысь тайӧ кузь тӧлысьяс чӧжнас сылӧн сьӧлӧм вылас вӧлі кокни да нимкодь.
Талун асылын радио вайис нимкодь юӧр:
миян частьяс Мӧскуа бердын одержитӧмаӧсь победа!
Немечьяс бӧрыньтчӧны, ас бӧрсяыс колялӧны жугӧдлӧм да сотӧм танкъяс, сюрсъясӧн виӧмъясӧс да ранитчӧмъясӧс.
<rus>Мӧскуа... как много в этом звуке</rus>
<rus>Для сердца русского слилось!</rus>
<rus>Как много в нём отозвалось! —</rus>
мунігмозыс лыддис Гуля пушкинскӧй строкаяс.
Талун сійӧ чувствуйтіс вынлысь вӧвлытӧма содӧм.
Кокниа, ӧти здукӧн, сійӧ котӧрӧн кайис военнӧй госпиталь посъяс кузя.
Сійӧ мӧдӧд тӧлысь нин уджаліс тані.
Кутшӧм лӧсьыд, мый комсомол сійӧс мӧдӧдіс татчӧ!
Кор Гуля воис госпитальӧ первойысь, сійӧ шуис военкомлы, мый дась вӧчны любӧй удж, кӧть джоджъяс мыськыны.
Сылы вӧлі окота босьтны кутшӧмкӧ сьӧкыдджык удж, медым переживайтны кӧть ичӧтик юкӧн сылысь, мый лои переживайтны став тайӧ йӧзыслы, кодъяс ӧні куйлӧны койкаяс вылын.
Но сылы поручитісны сӧмын лыддьыны раненӧйяслы газетъяс да журналъяс да гижны на пыдди письмӧяс.
«Но дерт жӧ, — нюмъялігтыр думайтіс Гуля, — сэсся нинӧм вылӧ менам сямӧй абу, кыдз сӧмын лыддьыны газетъяс да журналъяс да гижны письмӧяс...»
Тӧрыт рытнас палатаын сійӧ гораа лыддис Алексей Толстойлысь статья «Родина».
«Нинӧм, миян вынъяс тырмасны».
Тайӧ кывъясыс медся ёна воисны сьӧлӧм вылас Гулялы.
— «Миян рӧдина, — гораа лыддис Гуля, — вӧлі паськалӧ да ёнмӧ, и нинӧм эз вермы сійӧс шатовтны.
Сідз жӧ колястӧг сійӧ ньылыштас и тайӧ фашистскӧй ордаяссӧ.
Тадз вӧлі, тадз лоӧ».
«Нинӧм, миян вынъяс тырмасны».
Пидзӧс вылас газет лэдзӧм бӧрын Гуля видзӧдліс гӧгӧр.
Быд боксянь сы вылӧ видзӧдісны нюмъялысь, неуна куньыштӧм, мудеркодь синъяс.
— «Тырмасны!» — шуис кодкӧ.
— Тӧдӧмысь, тырмасны! — шыасисны мӧд пельӧссянь.
Тайӧ шуалісны йӧз, кодъяс сы мында страдайтісны и фронт вылын и госпитальлӧн тайӧ еджыд стенаяс пытшкын.
Гуля чӧла видзӧдіс на вылӧ да думайтіс:
«Найӧ кӧ нин тайӧс шуӧны, сідз кӧ и збыльысь миян вынъяс тырмасны!»
Тайӧ вӧлі тӧрыт рытын — Мӧскуа дінын победа йылысь юӧрӧдз на.
Тӧдӧны-ӧ нин найӧ, сылӧн тӧрытъя кывзысьясыс, долыд юӧрсӧ?
Палатаын эмӧсь сьӧкыда висьысьяс — радио сэні оз век включайтны.
Госпитальын вӧлі шоныд да уютнӧ.
Раненӧй боечьяс, кӧстыльяс вылӧ мыджсьӧмӧн, встретитісны Гуляӧс пос площадка вылын.
Найӧ важӧн виччысисны сылысь воӧм.
И кор Гуля, ставнас еджыдын, ывла бӧрын гӧрд банъяса, «ветлӧдлысь» раненӧйяс кытшын пырис палатаӧ, койкаяс вылын куйлысь йӧз кыпӧдчыштісны, медым лӧсьыдджыка сійӧс аддзыны, бурджыка кывны сылысь збодер, гажа гӧлӧссӧ.
Пуксьыны вевъявтӧг Гуля кывйысь-кывйӧ лыддис карандашӧн тэрмасьӧмӧн гижӧм медбӧръя сводка.
Кутшӧмкӧ здук палатаын вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Сэсся ставныс кутісны ызгыны, сёрнитны.
Гулялы тшӧктісны лыддьыны сводкасӧ ещӧ и ещӧ ӧтчыд.
И ӧні заводитчис сёрни — мужскӧй, военнӧй — стратегическӧй положение йылысь да сы йылысь, мый позьӧ виччысьны матыса лунъясӧ.
Гуля неуна кывзыштіс, а сэсся муніс ӧшиньлань, кӧні дорса койка вылын куйліс палатаын медся том офицер — младшӧй лейтенант Саша Климов.
Тайӧ вӧлі руд синма, мылькъя джуджыд кымӧса, ар кызя кымына том морт.
Гуляӧс аддзӧм бӧрын сійӧ гажаа нюмъёвтіс, и Гуля гӧгӧрвоис, мый сійӧ важӧн нин виччысис минут, кор Гуля локтас сы койка дорӧ.
— Но мый, Саша? — юаліс Гуля. — Делӧыс мунӧ справитчӧмлань?
Сійӧ старайтчис не видзӧдны эшкын вылӧ, код улын тӧдчисны Сашалӧн вундӧм кокъясыс.
Сылысь вӧлі вундӧма и кокъяссӧ и ки чуньяссӧ.
— Да, кажитчӧ, кавшася, — вочавидзис Саша. — А ӧні ещӧ татшӧм юӧръяс...
Кокъястӧг йӧктыны кутан.
— Да, Саша, дзикӧдз разгромитӧмаӧсь! — нимкодьпырысь шуис Гуля. — Пылльыштісны фашистъясӧс!
— Заводитчис! — ньӧжйӧник шуис Саша.
— Ӧні нин, ме думайта, сідзи и мӧдас!
Главнӧйыс тані — бергӧдны...
Эх, олыштны эськӧ меным помӧдзыс, самӧй победаӧдзыс!
— Олам, — шуис Гуля. — Олам, дерт!
Саша ышловзис.
— Олӧмын ме верма на ещӧ мыйкӧ вӧчны.
Кокъяс кӧ абуӧсь — зато эм юр.
Вот куйла ме тані, а паметьын пыр математическӧй формулаяс вуджрасьӧны.
И тешкодьтор — бура помнита, быттьӧкӧ син водзын лист боксӧ восьтӧма.
И Саша висьталіс Гулялы, мый сылӧн ас ордас кольӧма ичӧтик записнӧй книжка-дневник, кытчӧ сійӧ, партизанскӧй отрядын олігас, гижалӧма задачаяс решайтӧм да быдсяма мӧвпъяс — математическӧйясӧс да прӧстӧйясӧс.
— Сійӧ, тайӧ ичӧтик книжкаыс, ёна меным отсаліс, — шуис Саша. — И тайӧ дзик чудӧ, мый книжка коли дзоньӧн.
Ӧд сӧмын думыштны, кӧні сійӧ мекӧд вӧлі!
Мекӧд со мый вӧчисны, а сійӧ коли дзонь.
Саша чӧв олыштіс.
— Со сійӧ, книжкаыс, менам пӧдушка улын, содтіс сійӧ. — Перйы вай, лыддьы.
— Позьӧ? — нимкодь лои Гулялы.
Сійӧ осторожнӧя лэптыштіс пӧдушка пельӧс да перйис сьӧд клеёнкаа переплёта ичӧтик записнӧй книжка.
Книжкасӧ вӧлі сука гижӧма бисер кодь зэв посньыдик строчкаясӧн да цифраясӧн.
— Дивӧ, кутшӧм гижӧд! — шуис Гуля. — Веськыда ювелирнӧй удж.
— Тайӧ ме сійӧн сэтшӧм посньыда гижи, — шуис Саша, — медым унджык тӧрис.
Сэні, вӧрад, лишнӧй бумагаыд миян эз вӧв.
Первой лист бок вылысь Гуля лыддис Пушкинлысь кывбуръяс:
<rus>Пока свободою горим,</rus>
<rus>Пока сердца для чести живы,</rus>
<rus>Мой друг, отчизне посвятим</rus>
<rus>Души прекрасные порывы.</rus>
Саша видзӧдіс Гуля вылӧ вазьӧм, волнуйтчана синъясӧн.
Вӧлі тыдалӧ, мый книжка лыддьӧм сылы сетӧ кутшӧмкӧ курыд радлун.
— Лыддьӧй водзӧ, — шуис сійӧ.
И Гуля лыддис водзӧ.
<rus>Покажет русь, что есть в ней люди,</rus>
<rus>Что есть грядущее у ней</rus>.
Некрасов
«Да, — думыштіс Гуля, — эм йӧз, оз ков ылысь корсьны...»
Сійӧ меліа видзӧдліс Саша вылӧ да кокньыдика малыштіс сійӧс детинкалӧн кодь шырӧм юрӧдыс.
— А юрсиыд быдмыштӧма нин, — шуис Гуля.
— Регыд позяс сынавны. Сідз жӧ, кыдзи карточка вылад, кодӧс тэ меным петкӧдлін.
— Но, и юрситӧг позьӧ овны, — серӧктіс Саша да бара ышловзис. — Бурдны эськӧ ӧдйӧнджык — да гортӧ.
Вай, Гуля, гижам менам старикъяслы письмӧ.
— Гижам, — шуис Гуля да восьтіс ассьыс ичӧтик портфельсӧ.
Минут мысти Саша койка дорын тумбочка вылын сулаліс чернила доз, и Гуля, водзладорас бумага лист пуктӧмӧн, Саша диктовка серти гижис.
Пӧдушка вылӧ нёровтчӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн Саша надзӧник шуаліс:
— «Видза оланныд, менам донаяс папа, мама да Верочка чой!
Ме бурда, регыд выпишитча госпитальысь.
Операция, шуӧны, прӧйдитӧма бура.
Дерт, ме абу сэтшӧм, кутшӧм вӧлі войдӧр, но век жӧ ловъя, и ми ещӧ аддзысям на.
Ыстӧ меным ӧдйӧнджык письмӧ...»
Саша мудзис.
— Водзӧ гиж ачыд, мый ме йылысь тӧдан.
Да медым посылкаяс оз мӧдӧдны.
Менам ставыс эм...
Гуля шебраліс сійӧс шоныдджыка да ньӧжйӧник петіс палатаысь, помавтӧм письмӧсӧ нуис сьӧрсьыс.
Сійӧ жӧ лунӧ Гуля помаліс письмӧ гижӧм да мӧдӧдіс сійӧс.
Эз кокни вӧв гижны тайӧ письмӧсӧ.
Колӧ вӧлі гижны веськыда ставсӧ сы йылысь, кутшӧм операция вӧлі Сашалӧн, да сэк жӧ не повзьӧдны старикъясӧс.
Гуля уна кывліс Сашасянь на йылысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ачыс эз ӧтчыд вӧвлы ичӧтик керкаын, на ордын, неылын станциясянь — Сашалӧн батьыс вӧлі железнодорожник, — кывзіс, кыдзи ворсӧ гитара вылын Сашалӧн Верочка чойыс, кыдзи Сашалӧн батьыс, пӧрысь волжанин-черикыйысь, лӧсьӧдӧ вугыръяс.
Гуля гижис, мый став семья вермас гордитчыны татшӧм пинас да татшӧм вокнас, мый Саша зэв бура кутіс асьсӧ фронт вылын да госпитальын да мый медся сьӧкыдыс кольӧма нин бӧрӧ.
Регыд сійӧ лоӧ здоров, вӧчасны сылы протезъяс, и сійӧ вермас бӧр локны гортас.
Но гортӧ мунны Сашалы эз удайтчы.
САША ДА СЕРГЕЙ
Саша куйліс биалӧма.
Гуля дежуритіс сы вольпась дорын да зілис тӧдмавны сылысь быд кӧсйӧм.
Сійӧ куйліс куньса синъясӧн да дугдывлӧмӧн сьӧкыда лолаліс.
Кодкӧ ньӧжйӧник пырис палатаӧ.
Гуля бергӧдчис.
Тайӧ вӧлі няня.
Сійӧ петкӧдліс Гулялы кинас знакъяс, медым Гуля петас коридорӧ.
— Профессор корӧ сійӧс ас ордас.
Пӧрысь профессор пукаліс креслӧын да чуньяснас тотшкӧдіс пызанӧ.
Сійӧ виччысис Гуляӧс.
— Вот мый, донаӧй... — надзӧник шуис сійӧ.
Гуля тревогаӧн да повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, поліс кывны сійӧс, мый сійӧ висьталас сылы...
— Сашаӧс колӧ петкӧдны дорса палатаӧ.
Сідз и эм!
Гулялӧн быттьӧкӧ мыйкӧ ори сьӧлӧмас.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ лоӧ — петкӧдны висьысьӧс.
Дорса палатаӧ пырджык петкӧдлывлісны кулысьясӧс, медым сылӧн суседъясыс эз аддзывны кулӧмсӧ да эз тӧдны сы йылысь.
— Ог, — решительнӧя шуис Гуля. — Сэтчӧ кӧ сійӧс петкӧдны, сійӧ гӧгӧрвоас.
Оз-ӧ позь сійӧс петкӧдны дежуркаӧ?
— Ладнӧ, — шуис профессор. — Мед дежуркаӧ.
Синвасӧ муртса кутігтыр Гуля муніс сестраяслӧн дежурнӧй жырйӧ.
Сэні некод эз вӧв.
Гуля чукӧстіс няняӧс.
Кыкӧн найӧ босьтчисны удж бердӧ: няня мыськис джодж, а Гуля выльног сувтӧдаліс мебель, медым лӧсьыдджыка позис пуктыны висьысьӧс, ӧшиньяс вылӧ ӧшліс сӧстӧм марляысь занавескаяс.
Яръюгыд шондіыс тувсовъя моз пырис веськыда ӧшиньӧ.
Сашаӧс пыртісны.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да пырысьтӧм-пыр куньтыртіс.
Гуля кыскис шкапысь ыджыд папка да сувтӧдіс сійӧс Саша крӧватьдінса тумбочка вылӧ, медым сайӧдны сылысь синъяссӧ шонді югӧръясысь.
Сашалӧн эз нин вӧв выныс сёрнитнысӧ, но сійӧ синкымъяснас петкӧдліс Гулялы, мый оз ков сійӧс сайӧдны шондісьыс.
Гуля уберитіс папкасӧ, и Саша кокньыдика лайкнитіс юрнас.
Сідзкӧ, сійӧ сылысь гӧгӧрвоис.
Саша весьтӧ копыртчӧмӧн Гуля зілис тӧдмавны, мый ещӧ сылы колӧ.
Сійӧ ньӧжйӧник вӧрзьыштіс.
— Жар, — сӧмын вомдоръяснас шуис сійӧ. — Босьт ме вылысь эшкынсӧ.
Гуля колис Саша вылӧ сӧмын прӧстыня.
Сійӧ бара чуть-чуть довкнитіс юрнас:
«Тадзи лӧсьыд».
Гуля кутіс Сашалысь чуньтӧм кисӧ аслас киас да лыддис пульс.
— Докторӧс, сестраӧс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ нянялы.
Саша дрӧгмуні да восьтіс синъяссӧ.
— Нинӧм, нинӧм, Сашенька, — успокоитіс сійӧс Гуля. — Пӧра лекарство примитны.
Ӧдзӧс воссис, и дежуркаӧ пырисны профессор, доктор да старшӧй сестра.
Но Саша весиг эз видзӧдлы на вылӧ.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, да кажитчис, сылӧн эз нин вӧв выныс нинӧм мукӧдтор вылӧ.
Гуля гӧгӧрвоис, мый сылы некод нин оз отсав — ни доктор, ни профессор.
Сійӧ эз казяв, дыр-ӧ сулаліс Саша вольпась дінын, вунӧдчӧмӧн быдтор йылысь, весиг Ёжик йылысь...
Кулӧм бӧрас Сашалӧн чужӧмыс лои югыд, стрӧг, яснӧй.
— Но мый нӧ, — шуис сылы профессор, кыдзи шулӧны медся матыса йӧзлы, — тані нинӧм вӧлі оз позь вӧчны.
Мунӧй гортад, мусаӧй, шойччӧй.
Гортӧ воӧм мысти порог вывсянь на Гуля казяліс, мый мамыс шог да волнуйтчӧ.
— Мый лои?
Ёжик висьмис? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ, сылӧн крӧватка вылӧ видзӧдігмоз.
— Эз, сійӧ здоров, — вочавидзис мам да мыйкӧ ӧдйӧ дзебис пызан ящикӧ.
— Сергей? — ещӧ ньӧжйӧнджык юаліс Гуля.
Да, Гуленька, — прӧстӧя шуис мам. — Сылӧн ёртыс гижӧ... — Но ӧд тайӧс колӧ на прӧверитны.
Гашкӧ, ӧшибка...
Гуля секунда кежлӧ куньліс синсӧ.
— Петкӧдлы, — шуис сійӧ да сьӧкыда пуксис крӧвать вылӧ.
Мамыс мыччис сылы куимсэрӧгӧн кусыньтӧм письмӧ.
Надзӧн, быттьӧкӧ турдӧм чуньясӧн, Гуля паськӧдіс ичӧтик бумага лист.
Пидзӧс вылас сылы уси фотографическӧй карточка.
Да коді нӧ тайӧ?
Карточка вывсянь сы вылӧ видзӧдіс тӧв вылын дӧлалысь юрсиа сералысь нывка.
Эз сразу тӧд асьсӧ Гуля тайӧ неважӧнся карточка вывсьыс, кодӧс вӧлі козьналӧма Сергейлы медся шуда минутъясысь ӧтиын, а ӧні бӧр воис кыдзи лёк юӧр вайысь.
«...Тіянлысь верӧстӧ, — вӧлі гижӧма письмӧас, — виис кӧсичаас веськалӧм вражескӧй снаряд осколок.
Сылӧн комсомольскӧй билетсьыс ми аддзим тэнсьыд фотокарточкатӧ...»
— Вод, Гулюшка, — важиник шерстянӧй чышъянӧн шебралігмоз шуис сылы мамыс. — Тэ кыдзи лихорадка дырйи, ставнад тіралан.
Гуля водіс да дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, паськыда восьтӧм синъяснас ӧшинь сайса пемыд енэж вылӧ видзӧдігмоз.
Сійӧ эз вермы бӧрдны.
Мӧвпъясыс сылӧн дзугсисны.
Сразу сійӧ думайтіс и Сергей йылысь и Саша йылысь, сы йылысь, мый найӧ оз нин аддзывны победа.
Садьмис Ёжик.
Сійӧ горӧдіс гораа, ӧбидитчӧмӧн, быттьӧкӧ ставныс вӧліны мыжаӧсь сыын, мый сылӧн узьсис аслас ужин кадыс.
Гуля босьтіс сійӧс, и сылы лои быттьӧкӧ кокньыдджык сыысь, мый сылӧн киясас вӧрӧ тайӧ ичӧтик, шоныд, требовательнӧй существоыс.
— Ёжинька, Серёженька, — шуис сійӧ, немвиччысьтӧг детинкаӧс бать нимнас чукӧстӧмӧн, кодӧс сылы ӧні не нин аддзывны.
Кагаӧс вердӧм бӧрын сійӧ бӧр водтӧдіс сійӧс крӧваткаӧ да, сы весьтын некымын минут сулыштӧм мысти, пуксис гижны письмӧ приволжскӧй карӧ Саша бать-мамлы.
Сійӧ гижис, быд шыпас йылысь думыштӧмӧн, светвывса став кывъясысь медся меліясӧс да бурӧданъясӧс бӧръялӧмӧн.
А письмӧ помас сійӧ гижис:
«Ми ог прӧститӧй враглы тайӧ смертьсӧ.
Ми ог вунӧдӧй миян верӧсъяс, пияс да вокъяс пӧгибнитӧм йылысь, кодъяс сідз жӧ, кыдзи Саша, радейтісны олӧм, шонді, сідз жӧ кӧсйисны овны.
Кӧсйыся тіянлы, мый ми отомститам тіян муса детинкаысь».
Вӧлі нин сёр вой, кор Гуля помаліс письмӧсӧ.
Тайӧ минутӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый решитіс мунны фронт вылӧ.
Письмӧкӧд тшӧтш Саша бать-мамлы Гуля мӧдӧдіс сылысь сьӧд записнӧй книжкасӧ, кӧні тырыс вӧліны цифраяс да сӧдз том мӧвпъяс.
ГОРТЫН
Мунісны лунъяс.
Тӧв вӧлі нин помасьӧ.
Гуля уджаліс кияссӧ личӧдлытӧг.
Сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны быдлаысь — и стойка сайын библиотекаын, и перевязочнӧйын, кӧні, раненӧй весьтӧ копыртчӧмӧн, сійӧ видзчысьӧмӧн кӧртавліс рана, и яркӧя югзьӧдӧм госпитальнӧй клуб эстрада вылын, кор, халатсӧ пӧрччӧм бӧрын, аслас коричневӧй бархатнӧй платтьӧа, сійӧ лыддис кывбуръяс бинтуйтӧм юръяса, кӧртӧд вылын ӧшалан кияса, вӧрзьытӧг кӧрталӧм кокъяса йӧзлы.
Казьтыштӧм бӧрын, мый сійӧ сёрмӧ Ёжикӧс вердны, Гуля тэрмасьӧмӧн пасьтасьліс да котӧртліс гортас.
А тайӧ кадӧ Ёжик сьӧмдытӧдзыс бӧрдіс...
Гулялӧн мамыс эськӧ зілис юктавны сійӧс юмов ваӧн, но Ёжик тойыштліс ас дорсьыс паньсӧ да заводитліс горзыны ещӧ ёнджыка да скӧрысь.
Сэки коньӧр бабушка пондыліс сыкӧд ветлӧдлыны жыр кузя, сьыліс сылы песняяс, висьтавліс мойдъяс, но нинӧм эз отсав.
Ёжиклы вӧлі оз ковны ни мойдъяс, ни песняяс, сылы колӧ вӧлі йӧв.
И кор Гуля котӧрӧн пыравліс жырйӧ, сійӧ пыригмозыс шыбитліс вылыссьыс жакеткасӧ да, Ёжиккӧд крӧвать вылӧ пуксигӧн, правдайтчис челядь моз:
— Мамочка, прӧстит, ме эг тӧд, кымынӧд час.
— Пиыдлысь кор прӧщеньесӧ, а эн менсьым! — шулывліс том бабушка. — Тэ сійӧс прӧстӧ тшыглы виан.
А ланьтӧм Ёжик гораа тяпкӧдіс нин вомнас да унзільпырысь новлӧдліс аслас ичӧтик небыдик, быттьӧкӧ сунисӧн кӧрталӧм, кинас Гуля банӧд.
Гуля вомдоръяснас кыйис да окавліс тайӧ ичӧтик кисӧ да, ньылӧдӧм джуджыд кымӧссӧ малалігтыр, синвапыр видзӧдіс пи вылас.
«Кыдзи ме янсӧдча тэкӧд, менам донаӧй?» — думайтіс Гуля.
Дерт, сійӧ бура ачыс гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд мамлы Ёжиккӧд вӧдитчыны, кор сійӧ абу гортын.
Ёжик велаліс нин ачыс кок вылӧ сувтны аслас катласьысь кыӧм ичӧтик крӧватьын, да сійӧс весиг минут кежлӧ оз вӧлі позь ӧтнассӧ кольны.
Лунтыр новлӧдлыны ки вылын сійӧс вӧлі зэв сьӧкыд.
Сизим тӧлысся Ёжик вӧлі нин ыджыдджык да сьӧкыдджык арӧса кагаысь.
Гуля сідзжӧ зэв бура представляйтіс аслыс, кутшӧм сьӧкыд ватнӧй эшкынӧ гартовтӧм Ёжикӧс быд лун петкӧдлыны коймӧд этажсянь дворӧ гуляйтны дадь вылын.
Ставсӧ тайӧс Гуля зэв бура тӧдіс, и сылы вӧлі сьӧкыд видзӧднысӧ, кутшӧма мудзӧма да омӧльтчӧма мамыс.
Но Гуля тӧдіс нин и мӧдтор, мый йылысь ӧні эз на сёрнит гортас, — мый некутшӧм мӧд туй сылы абу.
Лунысь-лун сылӧн ёнмис уверенность сыын, мый сылӧн места сэні, кӧні мунӧны медся ён бойяс, — фронтлӧн передовӧй линия вылын.
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Воис тулыс, бурнӧй, шондіа башкирскӧй тулыс.
Уличаяс вылын ызгисны визув шоръяс.
Вӧлі Май первой лун.
Первой военнӧй май...
Гуля котӧрӧн воис гортас.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма военнӧй моз, кузь шинеля, тасмаа.
Сійӧ важӧн нин уджаліс дивизия штабын, и мам эз чуймы, кор аддзис сійӧс военнӧй формаӧн.
— Мый сэтшӧм водз? — юаліс сійӧ.
— Мама, — неуна сырмыштан гӧлӧсӧн шуис Гуля, — ме локті прӧщайтчыны.
Ме муна фронт вылӧ.
— Неужели тэнӧ мобилизуйтісны?
Ӧд тэнад кага...
— Мама, ме муна добровольнӧ.
Ме ог вермы мӧдног.
Ёжик вӧсна тэ меысь бурджыка кутан тӧждысьны.
Прӧстит менӧ, мый ме коля тэныд тайӧ заботасӧ.
Мам чӧла видзӧдіс Гуля вылӧ, быттьӧкӧ эз гӧгӧрво сылысь кывъяссӧ.
Сэсся ньӧжйӧник юаліс, весиг дзик спориттӧг:
— Кор нӧ тэ мӧдӧдчан?
— Эшелон мунӧ часӧн-джынйӧн мысти.
Но штабын колӧ лоны ещӧ водзджык.
И, кыдз позьӧ гажаджыка сёрнитны зілигтыр, сійӧ содтіс:
— Мамочка, пӧжав меным туй вылӧ ӧладьяяс!
Сэсся сійӧ матыстчис кыӧм ичӧтик крӧвать дорӧ.
Ёжик эз нин узь, а крӧвать дорас кутчысьӧмӧн сулаліс да ӧти кокнас таляліс пӧдушкасӧ.
— Мама! — шуис сійӧ ичӧтик басӧн да быдсӧн нюжӧдчис Гулялань.
Аслас олӧмын сӧмын на коймӧдысь либӧ нёльӧдысь шуис сійӧ тайӧ «мама» кывсӧ.
Гуля чувствуйтіс, мый ещӧ неуна, и сылӧн кутас визувтны синваыс.
Чӧла босьтіс сійӧ ки вылас Ёжикӧс да пуксис сыкӧд ӧшинь дорӧ.
Кор мамыс лӧсьӧдіс сійӧс туйӧ, Гуля кутіс Ёжикӧс пидзӧс вылас да дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Ёжик чукрӧдліс еджыд синкымъяссӧ, видлаліс мам пилотка вылысь звездочкасӧ да мыйкӧ аслас, гӧгӧрвотӧм кыв вылын шуаліс.
А Гуля зілис бурджыка запомнитны сылысь посньыдик гыжъяса ичӧтик кияссӧ, гӧгрӧс джуджыд кымӧссӧ, югыд небыд юрсиа ичӧтик балябӧжсӧ.
Со найӧ, гортын медбӧръя минутъясыс.
***
— Но, донаӧй, — шуис сійӧ сувтігмозыс, — меным кад.
Киевын миян встретитчытӧдз!
И, мамыслы Ёжикӧс сетӧм бӧрын, мамсӧ кутлӧм бӧрын, сійӧ босьтіс киас неыджыд тубрас, кодӧс мамыс тэрмасьӧмӧн дасьтіс сылы туй вылас, да петіс.
Ӧдзӧс дорын сійӧ ещӧ на бергӧдчӧмӧн видзӧдліс, куньтыралыштіс синъяссӧ да, крута бергӧдчӧмӧн, пӧшти котӧрӧн петіс.
Кор сы бӧрся пӧдласис ӧдзӧс, мамлы кажитчис, мый жыр пыр жӧ тыртӧммис.
Ставыс коли сідз жӧ, кыдзи и Гуля дырйи, — ӧшинь вылын куйліс сылӧн важиник ку сумочка, пельӧсын сулаліс сылӧн лыжи, пызан вылын куйліс Гулялӧн вунӧдӧм кывбуръяса тетрадка.
И вӧлі кыдзкӧ думыштны позьтӧм, мый нывка, коді неважӧн на переписывайтіс газетъясысь да журналъясысь аслас тетрадьӧ кывбуръяс, кран улын мыссигӧн сьыліс гажа украинаса песняяс, — муніс фронт вылӧ, войналӧн став сьӧкыдлунъяслы, лишениеяслы да опасностьяслы паныд.
ТУЙЫН
Кӧлесаяснас йиркакылігтыр, поездъяс мунісны асыввывсянь рытыввылӧ: вагон бӧрся вагон, чуть не километр кузьта помтӧм составъяс — теплушкаяс, санитарнӧй вагонъяс, брезентӧн вевттьӧм орудиеяса грыма-грамакылысь платформаяс.
Воча котӧртісны вежӧдӧм мылькъяс, рощаяс да, поездкӧд орччаасьӧм бӧрын, мунісны бӧрвыв.
Гуля пукаліс санитарнӧй вагон ӧшинь дорын орччӧн аслас выль пӧдругаясыскӧд, Лида да Ася медсестраяскӧд, да думайтіс.
Думайтіс сы йылысь, мый Ёжик регыд велалас ветлыны кокӧн, а сійӧ весиг оз аддзыв, кыдзи сійӧ первойысь кутас тапиктыны джодж кузя.
Думайтіс Гуля и аслас неважся, дженьыдик да бергӧдны позьтӧм шуд йылысь.
Сылы дум вылас усины самӧй прӧстӧй, но ӧні мыйлакӧ торъя дона мелочьяс.
Со найӧ Сергейкӧд локтӧны театрысь, «Пиковӧй дама» видзӧдӧм бӧрын, да кыкнанныс ӧчередьӧн сьылӧны мужскӧй да женскӧй арияяс.
И кодкӧ бӧрвывсяньыс налы шуис:
— Шудаӧсь!
Кӧсйи эськӧ ме на местаын лоны!
А ӧтчыд кыдзкӧ Гуля жугӧдіс мамыслысь медся радейтана лампасӧ, и Сергей, ичӧтик детинка моз, став мыжсӧ босьтіс ас вылас.
Мама и ӧнӧдз, кӧнкӧ, думайтӧ, мый лампасӧ жугӧдіс дзик мыжтӧм, коньӧр Серёжа.
Но мыйлакӧ торъя ёна вӧрзьӧдліс сылысь сьӧлӧмсӧ да сьӧкыд вӧлі казьтывны Мӧскуаӧ — батьыс ордӧ — ветлӧм йылысь.
Тайӧ вӧлі неважӧн нин войнаӧдз.
Гуля пыр радейтліс поездӧн ветлӧм.
Но поездын некор сылы эз вӧв сэтшӧм уютнӧ, беспечнӧ, кокни.
Кажитчӧ вӧлі, мый станцияяс вылын некор эз вузавлыны сы мында дзоридзьяс, некор эз вӧвны вагонын сэтшӧм приветливӧй суседъяс.
Некор эз вӧвлыны сэтшӧм рытъяс, кыдзи «Киев — Мӧскуа» поездын.
Сэки сійӧс тревожитіс сӧмын ӧтитор: воас-ӧ батьыслы сьӧлӧм вылас Сергей да Сергейлы батьыс.
Сылы сэтшӧма вӧлі колӧ, медым найӧ ёрта-ёртныслы воисны сьӧлӧм выланыс!..
Сійӧ кадъясас быд кӧсйӧм сылӧн исполнитчывліс.
И тайӧ сідзжӧ исполнитчис.
Найӧ куимӧн, кыдзи ёртъяс, дружнӧя да мудзлытӧг ветлӧдлісны Мӧскуа кузя, музейясті, театръясті да стадионъяс вывті, и Гуля любуйтчис аслас муса спутникъяснас, кодъяс вӧліны сэтшӧм тӧждысьысьӧсь да гажаӧсь, но медся ёна сійӧ гордитчис Мӧскуаӧн, кодӧс сійӧ петкӧдліс Сергейлы, кыдзи ассьыс рӧднӧй горт...
— Мый йылысь тэ? — юаліс сылысь школьница кодь раминик сьӧдов синъяса Беларусьса нывка, Ася.
Мӧвпъяснас занятӧй Гуля эз дзик пыр вочавидз, и Ася полігтырйи кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Гуля пыркнитіс юрсисӧ, быттьӧкӧ кӧсйис вӧтлыны ас дорсьыс шог мӧвпъяссӧ.
— Нинӧм, — нюмъёвтіс сійӧ. — Быдсямаыс юрад пырӧ, кор кӧлесаяс йиркӧдӧны.
Вай, Асенька, сьылам мыйкӧ!
Гуля тӧдіс — сійӧ кӧ шогӧ усьӧ, Ася да Лида кутасны шогсьыны сыысь ёна.
Оз позь дзик фронт дорын ёртъясӧс слабмӧдны.
— Но, Ася, Лида!
Заводитам.
И вагонын, кӧлесаяс йиркӧдчӧм улын, заводитчис челядь дырсянь тӧдса песня:
<rus>Запрягайте, хлопцы, коней</rus>!..
Вагон купеӧ пырис комиссар Оленик, а сы бӧрся том боеч Башкирияысь Кадыр Хабибулин.
Нывъяс, военнӧй ног найӧс приветствуйтӧмӧн, сувтісны.
Оленик нюмъёвтіс, пуксис.
Пуксис и Кадыр.
— Но, кыдзи олӧмыс, нывъяс?
— Ставыс лючки! — гажаа вочавидзис Гуля. — Сӧмын окота ӧдйӧджык воны местаӧдз.
— И меным сідзжӧ, — шыасис Лида.
— Ладнӧ, тэрмӧдыштам машинистӧс, — шуис Оленик. — Сідзи и шуам: миян нывъяс кӧсйӧны ӧдйӧджык бойӧ.
— Лӧсьыд нывъяс, — шыасис Кадыр Хабибулин.
— Кадыр, тӧдан мый? — шуис Оленик. — Медым ӧдйӧджык муніс кад, ворс вай миянлы мыйкӧ аслад курай вылад.
Ылын сійӧ тэнад?
— Мыйла ылын?
Мекӧд мунӧ, — вочавидзис Кадыр.
Сійӧ лукавӧя нюмъёвтіс да петіс купеысь.
— Бура сійӧ ворсӧ, — висьталіс сы йылысь Оленик.
— Вот асьныд кывланныд.
Сійӧ ӧд вӧлі колхозникӧн-пчеловодӧн, рам, мирнӧй специальность.
Пукав пасека вылын, кывзы, кыдзи мазіяс ызгӧны, да ворс аслад курай вылын.
А боеч сыысь лоӧ бур — сразу тыдалӧ.
abu
— Кор ме вӧлі ичӧтик, ме пыр шулывлі, мый верӧссайӧ муна сӧмын пчеловод сайӧ, — виччысьтӧг шуис Ася.
— Но, мый нӧ, корасям, — шуис Оленик. — Кадыр миян, буракӧ, гӧтыртӧм.
— Сылы прӧстӧ ма ковмис, — серӧктіс Гуля. — Пырысь-пыр ме тэнӧ, Асенька, гӧститӧда.
Меным мама дзонь банка тыр пуктіс.
Тайӧ минутас тамбурысь кыліс камыш пӧлянлӧн нежнӧй шы.
— Кадыр локтӧ, — шуис Оленик.
Нывъяс ланьтісны.
Гуля чӧла сувтӧдіс ӧшинь дорӧ откиднӧй пызан вылӧ ма тыра банка.
Хабибулин купеӧ пырис да пырысь-пыр жӧ казяліс матӧ.
— Менам эм жӧ маыд, — шуис сійӧ. — Дукыс ещӧ бурджык.
Пырысьтӧм-пыр вая.
Сійӧс кутісны:
— Водзджык ворсышт.
Кадыр пуксис, матыстіс вом дорас курайсӧ, вомдоръяснас кӧтӧдыштіс розьяссӧ, пӧлялыштіс ставсӧ ӧти-ӧтиӧн да заводитіс ворсны нюркйӧдланаӧс да нораӧс.
Вагонын кутісны кывны приглушитӧм да гортаннӧй шыяс.
Пӧльыштіс башкирияса сынӧдӧн, сы степьяслӧн вӧльнӧй просторӧн, степвывса тӧлӧн.
Ворсіс Хабибулин думыштчӧмӧн, тэрмасьтӧг.
Дум вылас Гулялы усины фиолетовӧй тшынӧн моз вевттьыштчӧм мылькъяс, паськыд Белая ю, кодӧс башкиръяс шуӧны Идэльӧн, либӧ меліа — Агидэлькай, и Идэль вадорын сулалысь кар, кытчӧ колины Ёжик да мамыс.
Кадыр дугдіс ворсны да увлань лэдзис ассьыс пӧлянсӧ.
— Мый йылысь тайӧ песняыс? — юаліс Оленик. — Кывъясӧн сійӧс сьылӧны?
— Сьылӧны.
Коді мый кӧсйӧ, сійӧ и сьылӧ.
Быдӧн аслас йылысь.
— А тэ мый йылысь ворсін?
Кадыр думыштчис. Сэсся, синкымъяссӧ букыштӧмӧн, кутіс объясняйтны.
— Ме тадз ворсі, — шуис сійӧ надзӧник да яндысигтыр. — Эм Ашкадар ю.
abu
Сэні гӧра Торатау.
Гӧра бокъясас быдмӧ тростник, курай.
Со дзик татшӧм.
Аддзан?
Кадыр петкӧдліс ассьыс пӧлянсӧ.
abu
— Вот та йылысь ме и ворсі — Ашкадар ю йылысь, Торатау гӧра йылысь, курай йылысь, сы йылысь, кыдзи на вылын соловейяс сьылӧны, кыдзи курайын тӧв шутьлялӧ.
— Вот-вот, тадзи ме и думайті, — шуис Гуля. — Тэ зэв гӧгӧрвоана ворсан!
Кадырлӧн югнитісны пиньясыс.
— А ӧні мый йылысь ме кута ворсны?
Кывзы.
И сійӧ кутіс ворсны кутшӧмкӧ зэв ёсь шыяса да грознӧй песня.
— Тайӧ война йылысь, — шуис Гуля.
Кадыр довкнитіс юрнас.
— Вернӧ, — шуис сійӧ. — Татшӧм песнясӧ миян батырьяс сьывлісны, кор воюйтны ветлывлісны.
Гуля надзӧник кутіс сьывны, тайӧ кывлытӧм, тӧдтӧм степнӧй мелодиясӧ повторитны зілигтыр.
— Лӧсьыд, — шуис Кадыр, — дзик башкирскӧй ныв.
Кадыр да Оленик дыр на пукалісны санитарнӧй вагонын, сёйисны маа нянь да сёрнитісны эновтӧм рӧднӧй местаяс йылысь да война йылысь.
Гуля висьталіс, кыдзи сійӧ муніс Киевысь, Ася — Минскысь аслас мунӧм йылысь.
Кадыр чӧла кывзіс, а сэсся шуис:
— Кытчӧдз синъяс мӧдасны аддзыны му, кутам тышкасьны!
abu
***
Войнас поезд дыр сулаліс кӧнкӧ степын.
Мӧвпъяс вӧсна, казьтылӧмъяс вӧсна, тревога вӧсна Гулялӧн эз узьсьы.
Сійӧ чеччис да петіс вагонысь, медым лолыштны войся ыркыд сынӧднас.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Сӧмын ӧти платформа дінын, код вылын сулалісны брезент улын орудиеяс, пемыдас кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Кыліс украинаса небыд сёрни, и Гуля ас тӧдлытӧгыс сувтіс, кыдз быттьӧ сійӧс чукӧстіс кодкӧ украинаса ёртъясысь.
— Сьӧлӧмшӧр менам, голубушка! — меліа да нежнӧя шуаліс том гӧлӧс. — Ми тэкӧд ещӧ унатор на аддзылам да кывлам.
Вот кыдзи помалам фашистъяскӧд, бӧр воам гортӧ, овмӧдчам сэки.
Вӧрӧ ветлам...
«Кодкӧд тайӧ Костя сёрнитӧ?» — думыштіс Гуля.
Сійӧ гӧлӧс сертиыс тӧдіс Костяӧс.
Тайӧ вӧлі Харьков дорысь том зон, рам да яндысьысь.
Гуля частӧ сійӧс аддзывлывліс штабысь, кӧні сійӧ вӧлі посыльнӧйӧн.
«Буракӧ, тайӧ кутшӧмкӧ зэв лада ныв, татшӧм кадӧ кӧ Костя решитчис сылы висьтавны ассьыс чувствояссӧ.
Ог мӧд мешайтны налы».
А Костя водзӧ шуаліс ассьыс пӧдругасӧ медся нежнӧй кывъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын позьӧ придумайтны.
Гулялы зэв окота лои тӧдмавны.
«Но, коді нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
Кӧть мед эськӧ воча ӧти кыв шуис!
Нинӧмӧн сійӧс он вӧрзьӧд.
Немӧй сійӧ али мый?»
Гуля эз выдержит да матыстчис матӧджык.
Костя сулаліс пост вылын дзик ӧтнас.
Матігӧгӧрын ни ӧти лов.
— Кодкӧд тэ, Костя, неважӧн сёрнитін? — чуймӧмӧн гӧгӧр видзӧдалігмоз юаліс Гуля.
Костя яндысьӧмӧн кызӧктіс да тувччис ӧти кок вывсьыс мӧд вылас.
— Ме тайӧ аслам винтовкакӧд сёрнита, — шуис сійӧ, — сёрнитыштны некодкӧд.
Гуля серӧктіс.
— А ме думайта, мися мыйла сійӧ пыр чӧв олӧ?
— Сійӧ сӧмын ӧні чӧв олӧ, — шуис Костя. — Кор бойӧ мунам, сэк сійӧ оз кут чӧв овны.
Гуля сёрнитыштіс на Костякӧд, медым сылы эз вӧв сэтшӧм гажтӧм военнӧй груз охраняйтігӧн сулавны пост вылын, а сэсся муніс аслас вагонӧ, да, кор югыд лои, гижис аслас записнӧй книжкаас боечлысь винтовкаыскӧд тайӧ войся сёрнисӧ.
***
БОЙ ПОЛЕ ВЫЛЫН
Дивизиялӧн воӧм частьяс укрепитчисны донскӧй степьясын, Донлӧн рытыввыв вадорын.
Немецкӧй войска мый вынсьыс писькӧдчисны татчӧ, Дон дінӧ.
Бойяс мунісны мулӧн быд клӧк вӧсна.
Сулалісны зэв жар гожся лунъяс.
Паськыда пластнитчӧмаӧсь сотысь шонді улын вижӧдӧм степьяс.
Весиг тӧв ныр эз вай ыркыдсӧ, и сылӧн пӧльыштӧм улын сӧмын неуна качайтчисны косьмӧм росъяс кодь степвывса турунъяс — ковыль да типчак.
Кыліс курыд полынь дук.
Оврагъясын, балкаяс кузя жмитчисны сёйӧн мавтӧм еджыд хатаяса станицаяс да хуторъяс.
Фронтлӧн передовӧй линиясянь некымын километр ылнаын тайӧ еджыд хатаясас разместитчис дивизиялӧн штаб, а передовӧйсянь ещӧ ылынджык — санитарнӧй часть.
Тані, госпитальын, Лида да Ася пӧдругаясыскӧд ӧтлаын овмӧдчис Гуля.
Налы тырмис удж и тані — госпитальӧ быд лун вайисны раненӧйясӧс, —
abu
но Гуля первой лунсяньыс жӧ кутіс вӧзйысьны передовӧй вылӧ.
— Эштан на, — нюмъялігтыр шулывліс сылы госпитальӧ волывлысь дивизияса командир, — неуна терпитышт, шойччышт.
Водзын ыджыд удж.
Гуля ланьтлывліс, а сэсся смелмӧдчывліс да выльысь шыасьлывліс командир дінӧ пыр сійӧ жӧ просьбаӧн — лэдзны сійӧс передовӧй вылӧ.
И медбӧрын сійӧ добитчис ассьыс.
Тайӧ лунас немечьяс водз асывсянь заводитісны артиллерийскӧй подготовка.
Передовӧйсянь кыліс орудиеяслӧн дугдывлытӧм сьӧкыд гымгӧм.
Сэсся гымакылӧм ланьтіс.
Гежӧдджыка кутісны кывны неприятельскӧй снарядъяслӧн разрывъяс.
Прӧтивник муніс атакаӧ.
Луншӧр кад кежлӧ, кор лои тӧдса, мый атака отбитӧма, санитарнӧй машина ӧдйӧ мӧдӧдчис раненӧйясла передовӧй вылӧ.
Сійӧ муніс буса просёлочнӧй туйӧд.
Передовӧй дінӧ матыстчигӧн машина ньӧжмӧдіс ходсӧ.
Гуля видзӧдліс кабинасянь да аддзис, мый степь абу нин степь кодь, а ставыс кодйӧма воронкаясӧн, окопъясӧн, траншеяясӧн.
Машина ӧні муніс ньӧжйӧ, быттьӧкӧ кималасӧн.
Гуысь гуӧ чеччалігтырйи сійӧ лэччис мыльк бокті увлань, сёнӧ, да сувтіс.
Санитарнӧй сумка лӧсьӧдыштӧм бӧрын Гуля чеччыштіс му вылӧ.
Сы бӧрся кузовысь чеччыштісны санитаръяс.
Шӧйӧвошӧмӧн Гуля видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый машиналы водзӧ мунны оз позь, сійӧ вермас сюрны обстрел улӧ, да гӧгӧрвоис сідзжӧ, мый сылы аслыс колӧ мунны водзӧ степӧ, сэтчӧ, кӧні вермасны лоны раненӧйяс.
Сэк кості, кор санитаръяс перъялісны нӧсилкаяс, Гуля котӧртіс водзӧ, мыльк пӧлӧн вывлань, но эз удит вӧчны и вит воськов, кыдзи неылын, мыльк йылын, ухнитіс да разорвитчис снаряд.
Гуляӧс сэтшӧма оглушитіс, мый сійӧ, асьсӧ помниттӧг, пласьт уси му вылӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн сьӧкыда тіпнитіс да здук кежлӧ дзикӧдз сувтліс.
Сӧмын некымын секунда мысти сылӧн петіс садьыс, и сійӧ заставитіс асьсӧ сувтны кок йылас.
«Оз позь, оз позь сетчыны тайӧ слабостьыслы...»
Юрсӧ пельпомъяс бердас топӧдӧмӧн Гуля шыбитчис водзӧ.
И сійӧ жӧ здукас ещӧ ӧти снаряд омлялігтырйи да лёкысь дзужгигтыр разорвитчис кӧнкӧ неылын бокладорын да лэптіс мулысь да тшынлысь сьӧд фонтан.
Гуля бара водіс.
Сійӧ пасйис синъяснас ӧти точка — неыджыд мыльк, кытчӧдз решитіс воштысьны мӧд перебежкаӧн, да ёся, синъяс доймытӧдзыс видзӧдіс сылань.
Но нетшыштны асьсӧ му бердысь зэв вӧлі сьӧкыд, пӧшти позьтӧм.
Гуля мый вынсьыс зілис овладейтны аснас.
«Ог, ог пов, ог пов!» — дугдывтӧг долис Гуля.
И сійӧ чувствуйтіс, кыдзи надзӧник сылӧн воляыс бара кутіс лоны сылӧн став чувствояс да мӧвпъяс вылас командирӧн да кыдзи, командир приказлы повинуйтчиг, сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны рӧвнӧйджыка да спокойнӧйджыка, нервъяс кутісны воны равновесиеӧ.
Тайӧ минутъясас Гуля гӧгӧрвоис: морт пытшкын эм пемыд, синтӧм сила, коді вермас тойыштны сійӧс пышйыны бой поле вылысь, но эм и мыйкӧ ёнджык тайӧ овны кӧсйӧм синтӧм жадность дорсьыс, и тайӧ — разумнӧй воля.
«Ӧд, збыльвылас, бойыс нин абу, а разрывайтчӧны сӧмын случайнӧй снарядъяс», — шуис сійӧ аслыс да, кокниа сувтӧм мысти, ӧдйӧ да увереннӧя котӧртіс сэтчӧ, кытысь вернӧджык позьӧ аддзыны раненӧйясӧс, — окопъяс дінӧ.
Сідзи и эм, окоп пыдӧсын вӧлӧма раненӧй.
Гуля лэччис сы дінӧ.
Вирӧсь, няйт бинтӧн гартӧм юрсӧ бӧрвыв шыбитӧмӧн раненӧй куйліс садьтӧг.
Тыдалӧ, кор киясыс кывзысьӧмаӧсь на сылысь, сійӧ ачыс кыдзсюрӧ вӧчӧма аслыс перевязка.
Гуля осторожнӧ бинтуйтіс сылысь юрсӧ выль пӧв да, сьӧктасӧ пӧшти чувствуйттӧг, кыскис тайӧ ыджыд сьӧкыд мортсӧ окоп кузя.
Сэк кежлӧ, шуд вылӧ, удитісны воны санитаръяс.
Гуля отсаліс водтӧдны нӧсилка вылӧ раненӧйӧс да шойччытӧг мӧдӧдчис бӧр.
Сылы колӧ вӧлі вӧчны перевязка ещӧ ӧти боечлы.
Сійӧс Гуля аддзыліс, кор лэччӧ вӧлі увтасӧ — машина дінӧ.
Сійӧ куйліс снарядӧн кодйӧм джуджыд воронкаын.
Гуля кыссис сы дінӧ увлань.
Му бердӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн раненӧй сьӧкыда ымзіс.
Гуля заводитліс сійӧс лэптыны.
— Донаӧй менам, — шуис сійӧ, кор чувствуйтіс, мый сылы сійӧс не лэптыны, — вай отсав меным, вай сувтам...
Сійӧ видзӧдліс сылы чужӧмас да ойӧстіс:
— Кадыр!
Хабибулин!
Сійӧ бергӧдчис, тӧдіс Гуляӧс да, муӧд коксӧ кыскигмоз, заводитліс сувтны.
Сӧмын сэки Гуля казяліс, мый сылӧн кокыс ставнас вирӧсь, да виж гач кокпӧлыс сапӧг гӧленьӧдзыс сьӧдӧдӧма вирсьыс.
Лэчыд пуртӧн Гуля вундіс сапӧг гӧленьсӧ да вӧчис Кадырлы перевязка.
Сійӧ шогпырысь, весиг кыдзкӧ мыжаа видзӧдіс Гуля вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны сылы: «Эг тадзи кӧсйы ме воюйтны.
Дзик эг тадзи!»
— Нинӧм, донаӧй менам, — гажаа да меліа шуис сылы Гуля, — воюйтам на ещӧ.
На, юышт!
Сійӧ отвинтитіс флягаыслысь вевтсӧ да пуктіс флягасӧ сылы косьмӧм вом дорас.
Сылы аслыс терпитны позьтӧма вӧлі окота юны, и та вӧсна сійӧ казяліс Кадырлысь горш косьмӧмсӧ.
Кадыр горша топӧдіс вом дорас фляжкасӧ да сэтшӧм тэрмасьӧмӧн юис, мый быттьӧ олӧмын тайӧ ва войтъяссьыс кындзи сылы нинӧм сэсся вӧлі оз ков.
Медбӧрын Кадыр орӧдчис фляжка бердысь да кокнипырысь ышловзис.
Фляжка вӧлі тыртӧм.
Гуля кывнас кӧтӧдыштіс вомдоръяссӧ.
«Но, нинӧм, — шуис сійӧ аслыс, — терпитышта».
Кадыр нюмъёвтіс:
— Лӧсьыд!
Сылы лои кокньыдджык — и васьыс, и тайӧ югъялысь руд синъяссьыс, и мелі гӧлӧссьыс, и сылысь кок бинтуйтысь чуньяслӧн кокньыдика инмӧдчылӧмсьыс.
И гажмӧм мысти Кадыр ачыс кыпӧдчис.
Гуля кыскис сійӧс вылӧ да киысь киӧ сетіс санитаръяслы.
И вот машина грузитӧма.
Ӧні сӧмын эськӧ нуӧдны санчастьӧдз став тайӧ йӧзсӧ, кодъяс дінті сэтшӧм маті муніс смерть!
— Мӧдімӧ! — нимкодя шуис Гуля шопер-боечлы да чеччыштіс кабина подножка вылӧ.
Машина кутіс сыркакывны места вылас, шумитны да вӧрзис.
Гуля дугдывтӧг видзӧдӧ енэжӧ.
Вылын сӧстӧм, кымӧртӧм лӧз енэжас тыдовтчис сьӧд чут.
Со сійӧ матыстчӧ, пыр ыдждӧ и ыдждӧ...
Вывсянь кылӧ нин ылысса жургӧм.
Гуля оз сы мында кыв, мыйдтӧм водзвыв нин тӧдӧ тайӧ зывӧк, сьӧлӧмӧдз йиджысь шысӧ: з-з-у-у...
«Немечьяс!» — гӧгӧрвоис Гуля.
И сійӧ горӧдӧ шоперлы:
— Сувт!
Машина сувтіс.
Гуля да санитаръяс чеччыштісны муӧ да кутісны петкӧдавны раненӧйясӧс да отсасьны налы водавны туйбокса канаваясӧ да гуясӧ.
Сьӧкыда ранитчӧмаясӧс решитісны машинаысь не вӧрзьӧдны.
Лишнӧй вӧрзьӧдӧм налы вермис лоны сэтшӧм жӧ ӧпаснӧйӧн, кыдзи и немецкӧй снарядлӧн осколок.
Гуля босьтіс машинаысь водзвыв заптӧм веж росъяс.
Сійӧ тӧдіс — степын он быдлаын аддзы веж куст, да передовӧй вылӧ петтӧдз на лӧсьӧдіс аслыс веж росъяслысь запас.
Полігтырйи енэж вылӧ видзӧдлывлігмоз сійӧ тэрмасьӧмӧн кутіс маскируйтны машинасӧ веж росъясӧн.
А сэсся кайис кузовӧ аслас раненӧйяс дорӧ.
— Но, кыдзи сэні? — енэжын жургӧм содӧмсӧ кылігӧн юалӧны йӧз.
— Ставыс лючки, — вочавидзис Гуля.
— Миянӧс найӧ оз казявны.
— Ми зэв бура маскируйтчим.
И збыльысь, немецкӧй лётчикъяс эз казявны веж росъяс улысь туй бокын сулалысь санитарнӧй машина.
Лёкногӧн жургигтыр найӧ мунісны бокті, да нуисны ассьыныс смертоноснӧй грузсӧ кытчӧкӧ ылӧ.
— Вӧрзьӧд! — шуис Гуля, кор став раненӧйясыс бара пуксялісны асланыс местаясӧ.
И со бара кутіс уджавны мотор,
раненӧй тыра сьӧкыд машина бара кутіс тӧвзьыны шыбӧльяс да гуранъяс вомӧн.
Некымын лун мысти, кор Гуля эз нин ӧтчыд вӧвлы передовӧй вылын, сійӧ пуксис гижны батьыслы письмӧ.
«И заводитчис бой...»
Тадзи заводитіс сійӧ ассьыс письмӧсӧ, казьтыштіс пушкинскӧй строкаяс да лэдзис карандашсӧ.
Сійӧ мый Гуля аддзыліс да переживайтіс ачыс, дзик эз вӧв сэтшӧм бой, кутшӧм йылысь сійӧ лыддьыліс пушкинскӧй «Полтаваысь».
Кыдзи, кутшӧм кывъясӧн гижны ставсӧ, мый сійӧ испытайтіс талун?
Кыдзи передайтан передайтны позьтӧмсӧ?
«Он, эн кӧ вӧвлы бойясын, — гижис Гуля, — эн кӧ испытайт став сьӧкыдлунъяссӧ аслад пельпомъяс вылын, он вермы помӧдз прочувствуйтны победалысь радлунсӧ.
Кор боечьяс мунӧны атакаӧ, кор кылан муралысь гымсӧ «а-а-а» — тайӧ унагӧлӧса «уралысь» йӧлӧгасӧ, — нинӧм он тӧд, нинӧм он помнит.
Тэ водзын сӧмын бойлӧн поле, и тэ следитан, следитан помтӧм паськыд степь вылысь быд точка бӧрся, следитан синъяс доймытӧдз.
Сэні кодкӧ уси...
Котӧрӧн котӧртан водзӧ, и ни пуляяслӧн шутьлялӧмыс, ни стрӧг горзӧмъясыс оз вермыны сувтӧдны тэнӧ.
И сӧмын сэки, кор раненӧйясӧн грузитӧм машинаыд тэнад петас лыйлан зонаысь, напряжениеыд чинӧ...»
Гуля гижис, а ӧшинь сайын кылӧны привычнӧйӧн нин лоӧм горзӧмъяс: «Сынӧд!»
И регыд сы пельясӧдз кутіс кывны тӧдса дӧзмӧдчана, сьӧлӧмтӧ гудыртана омлялӧм немецкӧй самолётъяслӧн.
«Месянь кӧ дыр оз лоны письмӧяс, — тэрмасьӧмӧн гижыштіс Гуля письмӧ помас, — эн тӧждысь: сідзкӧ уна удж.
И кӧть мед мый оз ло, тӧд ӧтитор: нылыд тэнад эз вӧвлы трусӧн да честнӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ Рӧдина вӧсна...»
Удж збыльысь вӧлі уна.
Заводитчис сійӧ ыджыд уджыс, код йылысь Гулялы шуліс дивизияса командир.
Именнӧ удж.
Мунісны жестокӧй бойяс Дон вӧсна.
Лунъяс и войяс ӧні вӧлі тырӧмаӧсь опасностьясӧн, лишениеясӧн, вывті сьӧкыд уджӧн.
Гуля ставнас сетчис быдлунъя тӧждысьӧмъяслы.
Сійӧ корсяліс да нӧсилкаяс вылӧ водтӧдаліс сьӧкыда ымзысь да садьтӧм йӧзӧс, вӧчаліс налы перевязкаяс, найӧс мыськис, ньӧжйӧник пӧрччӧдіс на вылысь вира рузум кодь паськӧмъяссӧ.
Вир да му дук вӧтлысис сы бӧрся быдлаын.
Сылы вӧлі дзик некор мӧвпавны, казьтывны, шуны кывъясӧн ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс да чувствуйтіс.
И сӧмын дженьыдик шойччан минутъясӧ, гортсаяслы письмӧ гижиг, сійӧ тэрмасьӧмӧн вайӧдліс порядокӧ ассьыс быдсяма мӧвпъяссӧ.
«...Быд лун тырӧма унапӧлӧс происшествиеясӧн.
Косясим ми ӧти хутор вӧсна, — гижис Гуля. — Косясим дзонь лун, некымынысь босьтлім хутор, некымынысь бӧр сійӧс эновтлім.
Крепыда кутчысис сэні немеч.
Муні ме петкӧдны раненӧйӧс, куйліс сійӧ дзик немецкӧй окопъяс дорын.
Фашистъяс менӧ казялісны, кӧсйисны босьтны ловйӧн.
Кысся ме, и найӧ кыссьӧны, а менам бӧрвылын сетісны огневӧй пулемётнӧй завеса, медым миян йӧз меным отсӧг вылӧ эз воны.
Мый тані вӧчны?
Бӧр кыссьыны сёр нин.
Водзын — раненӧй.
А фашистъяс босьтӧны кытшӧ.
Босьті ме киӧ граната, решиті — лэдза фашистъясӧс матӧджык да гранатаясӧн лыйла.
Вошны кӧ нин, кӧть найӧс унджыкӧс вины.
Друг кыла ас бӧрся: «Водзӧ!..»
Миян йӧз!
Ме чеччышті — да накӧд...
Вӧлӧмкӧ, ӧти боеч пыр следитӧма ме бӧрся окопсянь.
Сійӧ аддзӧма, мый менам делӧ омӧль да кыдзи горӧдас: «Хлопцы, миян Гуля пӧгибайтӧ!»
— И — ме дінӧ.
Ёртъясыс сы бӧрся.
Сэтшӧма кучкисны, мый фашистъясысь сӧмын гӧныс лэбзис, кӧть эськӧ найӧ вӧліны ёна унджыкӧнӧсь.
А сійӧ раненӧйсӧ, кодла ме кысси, меным удайтчис петкӧдны.
Сійӧ нин, коньӧр, абу и надейтчӧма...
...А неважӧн ме неуна соті кокӧс.
Но ставыс нин прӧйдитіс, и тэ, мамочка, эн тӧждысь.
Соті ме тадзикӧн.
Бой дырйи тӧдлытӧг менам тальыштчис горючӧй жидкостя бутылка вылӧ.
Бутылкаыс поті менам кок улын, да пырысь-пыр ме вылын ставыс ыпнитіс.
Киясӧс соталігтыр ме муртса пӧрччи сотчысь сапӧгъясӧс, гимнастёркаӧс да талялі.
И кор ме дінӧ котӧртісны зыръясӧн сапёръяс, медым коявны менӧ муӧн (ӧд мӧдног кусӧдны сотчысь жидкость сьӧкыд), ме нин вӧлі пасьтася, а вот сапӧгъясӧс сідзи эг и вермы кӧмавны — лёкног чукыртчисны, дзикӧдз вошины.
Сідзи и муні водзӧ кӧмтӧг, кыкнан кокӧн чотігтыр.
И сӧмын бой бӧрын вӧчи аслым перевязка.
Со и ставыс».
Тадзи Гуля гижліс письмӧас мамыслы аслас необычайнӧй приключениеяс пиысь ӧти йылысь («приключениеясӧн» Гуля шуліс аслас боевӧй олӧмысь торъя рискованнӧй эпизодъяс).
А став дивизия пасьта нин Гуля йылысь кывсис юӧр.
Ӧти боечсянь мӧдлы паськаліс легенда ныв йылысь, коді «и биын оз сотчы», ныв йылысь, коді мунӧма вражескӧй окопъяс дінӧ, кыдзи ловъя факел, ставнас биӧн ыпъялігтыр.
И регыд кодкӧ лӧсьӧдіс «биа ныв йылысь» сьыланкыв.
Тайӧ сьыланкывйыс, кыдзи ыргысь би, тасянь вуджис Рытыввыв фронтӧ.
Быд войсковӧй частьын тайӧ песнясӧ сьылісны аслыспӧлӧс мотивӧн, но кывъяс быдлаын вӧліны ӧткодьӧсь.
<rus>Девушка вспыхнула,</rus>
<rus>Путь осветила,</rus>
<rus>Огненной птицей</rus>
<rus>Летела в бой.</rus>
И тайӧ кадсянь дивизияын Гуляӧс кутісны шуны «биа нылӧн».
БИ ПЫР И ВА ПЫР
***
Став вынъяссӧ враг шыбитіс Дон да Волга костса паськыд степьяс вылӧ.
Н-скӧй дивизиялӧн частьяс вынужденӧсь вӧлі бӧръяпомас эновтны Донлысь рытыввыв вадорсӧ, код вӧсна вӧвлытӧм упорствоӧн косясисны гожӧмбыд.
Вӧлі нин ар.
Кырссис кӧдзыд зэр, кор войска вуджисны мӧдар вадорӧ.
Посъяс вӧлі взорвитӧма нин.
Вӧлі тӧла, да Дон вылын ветлісны гырысь гыяс, кодъяс дугдывтӧг пессисны джуджыд вадорын.
abu
Ю вылӧ сьӧкыда шлёпйӧдлысь снарядъяс дугдывтӧг взрывайтісны сылысь джуджыд пемыд васӧ.
***
Сульк ваӧдз кӧтасьӧм Гуля кыскӧмӧн кыскис небзьӧм вадор кузя вуджанінӧ ассьыс плащ-палаткасӧ, код вылын куйліс раненӧй боеч.
Юрсӧ сьӧкыда бергӧдлігмоз сійӧ мыйкӧ горзіс Гулялы.
Но сылысь гӧлӧссӧ вевттисны вуджанінса зык да тӧвлӧн шумыс.
Медым велавны сылысь кывъяссӧ, Гуля копыртчис раненӧй весьтӧ:
— Мый тэныд, донаӧй?
— Винтовка корся, — ас гӧгӧрсьыс плащ-палаткасӧ малалігтыр шуис сійӧ.
И дзик тӧдлытӧг, кӧть и кадыс эз вӧв казьтывны, Гулялы тӧдвылас уси сійӧ боечыс, коді лӧнь гожся войын эшелон сулалігӧн меліа сёрнитіс аслас винтовкакӧд.
***
— Да со жӧ сійӧ, тэнад винтовкаыд, тэнад бок улад!
Плащ-палатка вылын куйлысь боеч кутыштіс кинас винтовкасӧ, и тайӧ вӧрзьыштӧмсьыс доймис сылӧн ранаыс.
Сійӧ кутіс ымзыны.
— Терпитышт, донаӧй! — тӧв шум пырыс горӧдіс Гуля. — Пырысь-пыр ме тэнӧ Дон сайӧ вуджӧда.
Раненӧй довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ оз надейтчы Гуля вынъяс вылӧ.
Да и збыльысь, сьӧкыд вӧлі веритны, мый татшӧм лёк поводдяӧ тайӧ нылыс вуджас Дон, да ещӧ сьӧкыд грузӧн.
Раненӧй мыйкӧ шуис вомгорулас.
Гуля кыліс сӧмын:
— Ачыд вудж!
— Мый тэ! — шуис Гуля. — Да ме ӧмӧй коля тэнӧ?
— А зэв кӧ нин тэныд сьӧкыд лоӧ, эновт менӧ! — шуис раненӧй.
— Ладнӧ, ладнӧ, чӧв ов, — торкис сійӧс Гуля.
Лы-вемӧдз йиджысь кӧдзыдыс сотыштіс сьӧлӧмсӧ.
Гыыс плетьӧн моз кучкис чужӧмас.
Шуйга кинас раненӧйӧс кутӧмӧн, веськыд кинас курасигтыр, Гуля мӧдіс вартчыны.
Вартчис веськыда сьӧд ва шӧрӧ, дугдывтӧг сьӧлаліс вомас пырысь васӧ.
Кадысь кадӧ югыда ыпнитлывліс Дон весьтын енэжыс, кыліс гымалӧм, и джуджыд гы шыблаліс Гуляӧс аслас муртса ловъя ёртыскӧд.
Качӧдліс вывлань да шыбитліс кытчӧкӧ улӧ, пропастьӧ.
Кажитчис, ещӧ минут — и сьӧд кӧдзыд ваыс нэм кежлас вевттяс найӧс юр вывтіныс.
«Ог во», — думайтіс Гуля.
И друг сылы лои быттьӧкӧ кокньыдджык.
Тайӧ, ас садяс воӧм раненӧй кутӧма чувствуйтны, мый сылӧн спасительницаыс петӧма эбӧссьыс.
Сійӧ аслас медбӧръя вынъяснас, кыдзкӧ лӧсьӧдчӧмӧн, кутӧма курасьны здоровӧй кинас.
«Донаӧй менам, отсасьӧ!» — благодарностьӧн думыштіс Гуля.
Сук туман пыр мӧдар вадорыс оз вӧлі тыдав.
Сӧмын ракетаяслӧн еджыд ыпнитлӧмъяс югзьӧдлісны ӧтпырйӧ ставсӧ: и йӧзӧс, кодъяс вуджисны уйӧмӧн да верзьӧмӧн, и орудиеяса понтонъяс.
Раненӧй бара дзикӧдз слабмис да та вӧсна лои кыкпӧв сьӧкыдджык.
Но Гуля чувствуйтіс нин, мый медся страшнӧйыс бӧрын.
«Должен воны, воа!» — шуаліс сійӧ аслыс.
Став мускулъясыс сылӧн уджалісны настойчивӧя, упрямӧя, кужӧмӧн.
Со кор сылы ковмис спортивнӧй мастерствоыс!
Со мыйла колӧ вӧлі сэтшӧм ёна тренируйтчыны сэні, шондіа Днепрлӧн воднӧй станция вылын!
Ставыс, мыйӧ велӧдчыліс Гуля олӧмас, ӧні сылы ковмис, быттьӧкӧ сылӧн став челядьдырыс, став том кадыс вӧлӧмаӧсь сӧмын подготовкаӧн тайӧ суровӧй боевӧй испытаниеяс кежлӧ.
И Гуля воис вадорӧдз.
Вадор вылын сійӧ мынтӧдіс аслас сьылі вылысь боечлысь кынмӧм кияссӧ.
Сійӧ лэччысис му вылӧ да сьӧкыда лолыштіс.
— Но, со ми и воим, — шуис Гуля, санитарнӧй сумкасьыс перйис фляжка, кынмӧм раненӧй вомӧ кисьтіс некымын войт водка: — Юышт, шонтысь!
Гуля пуксьӧдіс сійӧс первой сюрысь санитарнӧй повозкаӧ, а ачыс, неуна шойччыштӧм бӧрын, бара муніс вадорлань.
Мукӧд раненӧйясыскӧд сылы вӧлі кокньыдджык.
Сійӧ аддзис пыж да дзик асывводзӧдзыс вуджӧдаліс йӧзӧс ӧти вадорсянь мӧд вадорӧ.
Дерт, и тайӧ вӧлі ӧпаснӧй да сьӧкыд удж — эз вӧв кокни нуӧдны сьӧкыд пыж гыа ю вомӧн дугдывтӧм обстрел улын, — но Гуля и тайӧ делӧнас справитчис.
Не ӧти олӧм сійӧ спаситіс тайӧ кузь арся войнас, не ӧтиысь сійӧ вуджаліс пыжӧн ӧтар вадорсянь мӧдарӧ...
***
«КАТЮША» ДА «АНДРЮША»
Донлӧн асыввыв вадорын мунісны бойяс...
abu
Пӧльтісны кӧдзыд тӧвъяс, дугдывтӧг кисьтісны арся зэръяс, а йӧзлы некор вӧлі шойччыштны, шонтысьны.
Окопъясын да траншеяясын пидзӧсӧдз ваын сулалігӧн найӧ яростнӧя отстреливайтчисны.
Сӧмын войулӧ, кор немечьяслӧн слабмыштліс лыйсьӧм, неуна лӧньліс.
Водтӧдзыс, тайӧ передышка минутъясас, Гуля пыравліс «гӧститны» кутшӧмкӧ аслас выль ёртъяс ордӧ.
Со и талун сідз жӧ.
Тӧкӧтьӧ сӧмын лӧньыштіс, Гуля муніс землянкаӧ, кӧні олісны первой ротаса боечьяс.
Муніс сійӧ сообщение ходъясӧд.
Зэрны дугдіс, кымӧръяс тӧвнас разалыштісны, да на костӧд вуджрасис тӧлысь.
Землянкаын, чуть-чуть югъяліс, чадитіс дзузган би.
Кӧрт пач трубаын шутьляліс тӧв.
— А, Гуля! — быдладорсянь кылісны тӧдса гӧлӧсъяс. — Мыйкӧ важӧн эн пыравлы?
Миян нин гаж быри!
Чай кӧсъян?
Некымын минут мысти неыджыд кӧрт пач вылын, вевтсӧ лэпталігтыр пузис жӧч чайник.
Кодлӧнкӧ кужан киын ньӧжйӧник, варовитны мешайттӧг, кутіс ворсны баян.
И Гулялы кажитчис, мый ещӧ некор на нэмнас сылы эз вӧв татшӧм уютнӧй да спокойнӧй, кыдзи тайӧ сьӧд ичӧтик землянкаас, тайӧ, бойясысь мудзӧм, мучитчӧм, йӧз костас, кодъяс чукӧртчисны миян ыджыд канмулӧн быдладорсянь.
Сійӧ пукаліс дзик пач дінын, нимкодя шонтысис да веськыда видзӧдіс бияс вылӧ, кодъяс шомысь шомӧ чеччалісны пач пытшкын.
Найӧ, тайӧ гажа биясыс, вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧліны и сэні, ылыс Уфаын.
И татшӧм жӧ зарни кывъяс ворсісны пачын сійӧ кадъясӧ, кор Гуля вӧлі ещӧ ичӧтик на да сылы эз разрешайтлыны босьтны киас коколюка.
Думыштны сӧмын, кутшӧм неважӧн тайӧ вӧлі!
А ӧні сійӧ фронт вылын, войналӧн самӧй би пытшкас, и некод сылы оз шу: «Гуля, сотчан!»
Дзик землянка весьтті омлялігтыр лэбис мина.
— Налӧн «Ванькаыс» сьылӧ, — шуис кодкӧ, пӧсь чай юигмоз.
Гуля сӧмын чӧла лайкнитіс юрнас.
Сійӧ, кыдзи и быд боеч, бура нин вӧлі кужӧ тӧдмавны «Ванькаӧн» нимтӧм немецкӧй миномётлысь гӧлӧссӧ.
Асланыс листовкаясын фашистъяс ошйысисны, мый налӧн «Иван» венас миянлысь «Катюшаӧс».
— Нинӧм, оз вен, — шуис олӧма боеч, кодӧс быдӧн шулісны папашаӧн. — Кысь нин сылы миян «Катюшакӧд» лӧсявны!
— Тайӧ точнӧ, — сӧгласитчис сылӧн суседыс, пидзӧс вылас чегис пӧвтор да пуктіс би вылӧ. — А вот ме кывлі, мый миян татӧні виччысьӧны ещӧ «Андрюшаӧс».
Тайӧ наведитас порядок.
— Кутшӧм сэтшӧм «Андрюша»?
— юаліс Гуля.
— «Катюшалӧн» пиыс.
Вот лупитӧ кӧ и лупитӧ!
Мамсьыс сӧстӧмджыка.
Кӧкъямысдас метр ылнаӧдз сӧмын куш воздушнӧй волнанас уджалӧ. Осколкияслысь виан вынсӧ артышттӧг.
Минут-мӧд быдӧн чӧв усьлісны, и тайӧн воспользуйтчис баян.
Сійӧ кутіс ворсны гораджыка, смелджыка, веськыда сьылӧм вылӧ пукалігмоз.
<rus>Вьётся в тесной печурке огонь,</rus>
<rus>На поленьях смола, как слеза, —</rus>
кутіс сьывны Гуля, а орччӧн кодкӧ кутіс отсавны тенорӧн:
<rus>И поёт мне в землянке гармонь</rus>
<rus>Про улыбку твою и глаза...</rus>
Сьывсис ӧти песня, заводитісны мӧдӧс.
Сьылісны ӧтвыв ставныс и ӧткӧн.
— Тадз эськӧ и сьылі тікӧд асывводзӧдз, — места вывсьыс чеччигмоз шуис Гуля. — Да нинӧм он вӧч, пӧра меным мунны...
— Кытчӧ тэныд?
— Асяӧс вежны.
Збыльвылас, Ася дежурстволӧн срокыс эз на помась.
Но Гуля жалитіс да видзис санбат кузя ассьыс ёртсӧ — сійӧ самӧй жебиник, школьница кодь нывсӧ, коді воис фронт вылӧ сыкӧд да Лидакӧд ӧти эшелонын.
Гуля вӧлі аслас кыкнан пӧдругасьыс ыджыдджык.
Сылы нин пӧшти кызь ар, а налы эз на тыр и дас кӧкъямыс.
И Гуля кыкнан дінас относитчис неуна покровительственнӧя, шуліс найӧс «менам муса нывкаяс» да думыштчытӧг босьтліс ас вылас медся сьӧкыд да ӧпаснӧй уджсӧ.
А удж пыр содіс и содіс, олӧм пыр сьӧктіс.
И горт йылысь, семья йылысь казьтылӧмъяс Гулялы кажитчисны нин кутшӧмкӧ мойдын кодьӧн, пӧшти позьтӧмӧн.
Да и кӧні сійӧ «гортыс»?
Уфаын, кӧні мам да Ёжик олӧны случайнӧй, йӧз жырйын, али немечьясӧн займитӧм Киевын, али Мӧскуаын, кысянь бать ысталӧ ёна тревожитчана да тӧждысяна письмӧяс?..
«Пӧжалуй, война помӧдз менам горт тані — землянкаын, санбатын, — ӧти землянкасянь мӧд землянкаӧдз котӧртігӧн думайтіс Гуля. — И семья менам тані: Лида, Ася и став тайӧ дона йӧзыс, кодъяскӧд ми ӧтлаын олам, смертьсянь сэтшӧм матыс олӧмӧн!»
***
ПӦДРУГАЯС
Заводитіс кынмавны.
Зэръясӧн мыськӧм, сьӧд лощинаяс да мылькъяс едждісны пужйӧн.
Фронт вылын пыр на вӧлі затишье.
Аслас медводдза разведкаысь югдігӧн воӧм бӧрын, кытчӧ вӧзйысьліс сійӧ ачыс, Гуля шонтысис пач дорын, юис пӧсь чай (ставсӧ тайӧс водзвыв лӧсьӧдӧма Ася) да водіс.
Ася шебраліс сійӧс кучик полушубокӧн.
— Ставыс тайӧ, Асенька, абу нин сэтшӧм страшнӧ, — мудзӧмысла да шоныдысла нюжмасигтыр шуис Гуля. — Страшнӧ сӧмын, кор кылан друг гӧлӧсъяс.
Кыссян му кузя, некод тэ гӧгӧрын абу, и друг тайӧ увтчысь немецкӧй сёрниыс.
Сэки збыльысь овлӧ лӧсьыдтӧм...
Кӧть и тӧдан, мый тэ абу ӧтнад разведкаын, мый тэкӧд орччӧн, асланым йӧз, разведчикъяс, а век жӧ шуштӧм овлӧ.
И торксялігтыр, унзільысла кывъяссӧ вунӧдалӧмӧн, Гуля кутіс висьтавлыны сы йылысь, мый вӧлі тайӧ вояс.
Гулялысь кывзігӧн Ася думайтіс: «Мыйла тайӧ тадз?
Ӧтлаын олам, ставным ӧткодя чувствуйтам, а сэтшӧм ми разнӧйӧсь?
Ме эськӧ, нинӧмысь эг мун разведкаӧ!
Дерт, муні эськӧ, ыстісны кӧ, а ачым эськӧ эг вӧзйысь...
Думыштны сӧмын — друг фашистъяс ловйӧн босьтасны...»
— Да тэ он кывзы, Аська! — шуис Гуля. — А ме старайтча...
Но, сідзкӧ, ме узя.
Сійӧ бергӧдчис аслас му керка кын стенлань чужӧмӧн, да сійӧ жӧ минутас Ася кыліс сылысь спокойнӧй, рӧвнӧй лолалӧм.
Ася пукаліс сы кокъяс дорын, поліс вӧрзьӧдчыны, медым не садьмӧдны пӧдругасӧ.
Но сылӧн полӧмъясыс вӧліны весьшӧрӧ.
Дзонь сутки, враглӧн тылын ветлігӧн, Гуля эз куньлы синъяссӧ, да ӧні пӧшти сутки кежлӧ сійӧс водтӧдіс здоровӧй, том, чорыд ун.
Ася дугдывтӧг котраліс видзӧдлыны, эз-ӧ садьмы Гуля, но сійӧ куйліс важмозыс сідз жӧ, кыдзи водіс — стенлань чужӧмӧн, кисӧ юр улас сюйӧмӧн.
***
Сӧмын мӧд вояс сійӧ восьтіс синсӧ.
— Но и узьышті жӧ ме!
Дерт, час кык кымын! — нюжмасигтыр шуис Гуля. — Ася, тэ тані?
Ася копыртчыліс сы весьтӧ.
— Унмыд веськаліс?
— Ой, кутшӧма веськаліс!
Нэм кежлӧ.
Мый нӧ ӧні — лун али вой?
— Вой, Гуленька.
— Кутшӧм?
— Кутшӧм овлӧ.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис Гуля. — Талун — ещӧ талун на али аски нин?
— Пӧшти аски, — сераліс Ася. — Тэ узин дзонь лун да пӧшти дзонь вой.
Регыд асывводз.
— А тэ мыйла эн вод?
— Тэ вӧсна тӧждыси...
Пӧдругаяс пуксисны пач дінӧ.
Гуля гӧгӧрвоис, мый Ася сы ради войбыд пестіс би да котёлокын шонтіс ужин.
— Тӧдан, ӧні кажитчӧ, — кӧрт паньӧн котёлокысь пӧсь шыд панялігмоз шуис Гуля, — мый ставсӧ тайӧс ме аддзылі вӧтын.
Тайӧ степсӧ, хуторсӧ, немецкӧй часӧвӧйсӧ, кодӧс ми виим...
— Ме эськӧ бурджык та йылысь книжкаысь лыдди, — шуис Ася, — либӧ, ещӧ бурджык, киноын видзӧдлі.
А ачым ме пола, ме абу сэтшӧм.
Туля серӧктіс:
— Дзик на тэ ичӧт нывка, Ася.
И мыйла сӧмын тэ фронт вылас воин?
— Мыйла? — юаліс Ася да бокӧ бергӧдчис.
— Тэ ӧбидитчин? — шуис Гуля да лэдзис паньсӧ. — Прӧстит менӧ, Асенька.
Честнӧй кыв, ме эг кӧсйы ӧбидитны тэнӧ.
Скӧралан?
— Менам ун локтӧ, — Гуля вылӧ видзӧдтӧг шуис Ася. — Думайтан, тэнад кӧ унмыд веськаліс, сэсся некодлы нин узьны оз ков?
Сійӧ кутіс вольсасьны аслыс пельӧсӧ.
Вӧрӧшитыштіс турун, вывсяньыс шыбитіс шинель.
— Вод нар вылӧ, — шуис Гуля.
Ася нинӧм эз вочавидз, водіс да бергӧдчис Гулялань мышкӧн.
Гуля матыстчис, пуксис орччӧн да окыштіс сылысь юрсӧ:
— Дугды, Асенька.
Война вылын оз позь лӧгавны.
Бӧрын жалитны кутан, да сёр лоӧ.
Ася видзӧдліс Гуля вылӧ да друг синваӧн бӧрддзис:
— Тэ ачыд тӧдан, кутшӧма ме тэнӧ радейта!
Сӧмын гӧгӧрво, мый ме ог вермы лоны тэ кодьӧн.
Но ме старайтча, ме ставсӧ вӧча.
— Ставсӧ, ставсӧ, Асенька, — шуис Гуля. — Тэ уджалан отличнӧ...
Но тӧдан мый, ме всё-таки сёрнитла штабын, медым тэнӧ лэдзасны гортад.
— Оз ков! — горӧдіс Ася. — Ме ог кӧсйы!
Ме лоа тані помасьтӧдзыс.
Тіянкӧд!
— Ася! — Гуля малыштіс сылысь сьӧд мольыд юрсисӧ. — Ася, ме ӧд аддза, мый тэ ёна, зэв ёна мудзин.
А олӧмыс тані сэтшӧм сьӧкыд.
Тэ думайтан, миянлы Лидакӧд абу сьӧкыд?
Вывті сьӧкыд!
Но ми сӧмын крепыдджыкӧсь тэысь...
— Ме велала, — шуис Ася да вевттис кокъяссӧ аслас шинель пӧлаӧн. — Тэ сӧмын некодлы эн висьтав, медым менӧ мӧдӧдісны тылӧ.
Кылан тэ, ме ог кӧсйы!
— Но ладнӧ, ладнӧ!
***
Ася регыд унмовсис, а Гуля дыр на пукаліс, ас вӧчӧм легысь ичӧтик пызан вылӧ мыджсьӧмӧн, да видзӧдіс тайӧ жебиник сьӧд юра ныв вылас, коді ёкмыльтчӧма челядь моз.
Гуля тӧдіс сы йылысь зэв этша: мый сійӧ Минск дорысь, мый сылӧн вокыс мӧд фронт вылын да важӧн оз гиж, батьыс важӧн кулӧма, а мамыс Асялӧн ичӧтджык чойыскӧд Уфа дінын кутшӧмкӧ колхозын да сідзжӧ важӧн оз гижны.
Со и ставыс.
А кутшӧм матыса мортӧн кажитчис сылы тайӧ нывкаыс!
Быттьӧ ӧти карын чужисны, ӧтлаын быдмисны да ветлісны ӧти школаӧ...
«Да, война — бур школа!»
***
КУИМ ТУЙВЕЖЫН
Гуляӧс примитісны партияса членӧ кандидатӧн.
Тайӧ вӧлі сылы ыджыд да нимкодь событиеӧн.
Унапӧв сійӧ лыддис боевӧй характеристика, кодӧс сылы сетіс сійӧс партияӧ рекомендуйтысь полкса командир:
«...Комсомолка Королёва аслас храбростьлӧн да геройстволӧн личнӧй примерӧн вдохновляйтӧ боечьясӧс пыр выль и выль подвигъяс вылӧ».
«Неужели тайӧс ме йылысь гижӧма?» — шензьӧмӧн думайтіс Гуля.
Тайӧ лунъясас сылы кажитчис, мый сійӧ сразу быдмис, лои верстьӧ мортӧн да должен лӧсьӧдчыны ещӧ сьӧкыдджык испытаниеяс кежлӧ.
А кад вӧлі напряжённӧй, переломнӧй.
Миян частьяс, прӧтивникӧс кутігмоз, гӧтӧвитісны вынъяс локтан наступление кежлӧ, решительнӧй бойяс кежлӧ...
Лида Ракитина муртса на помаліс раненӧйяслысь выль партия кӧртӧдавлӧм.
Сійӧ аслас дежуркаын жӧч мыссян доз улын мыськис кияссӧ, кор виччысьтӧг порог вылын мыччысис Гуля.
— Тэ мыйла он шойччы? — юаліс Лида. — Ӧд дзонь вой уджалін?
— Тэ гӧгӧрвоан, — думыштчӧмӧн шуис Гуля, — менӧ ӧні корлісны штабӧ.
— Мыйла?
Гуля пӧрччис полушубоксӧ да пуксис табуретка вылӧ.
— Кыдз тэныд шуны?..
Помнитан, Илья Муромец йылысь былинаын эм сэтшӧм места.
Илья Муромец сувтӧдӧма вӧвсӧ куим туйвежӧ да еджыд из вылысь лыддьӧ гижӧд: ӧти туй кузя мунны — озырӧн лоны, мӧд туй кузя мунны — гӧтыраӧн лоны, коймӧд туй кузя мунны...
Гуля эз помав.
«Виӧмаӧн лоны», — тӧдвылас уси Лидалы, но мыйлакӧ, сідзжӧ эз решитчы шуны тайӧ кывъяссӧ.
— Но и вот, — шуис Гуля, — ме сідзжӧ сулала куим туйвежын.
Меным предлагайтӧны бӧрйыны: уджавны дивизияса политотделын секретарӧн либӧ мунны Мӧскуаӧ, командиръяслӧн курсъяс вылӧ.
— А коймӧдсӧ мый предлагайтӧны? — юаліс Лида. — Коймӧд туйыс кутшӧм?
— Да сэсся оз и предлагайтны.
Но делӧыс сыын, мый менӧ оз устраивайт ни первойыс, ни мӧдыс.
Ме ӧмӧй аслам энергияӧн дыр выдержита секретарскӧй удж вылын?
Ачыд думышт.
А Мӧскуаӧ ме ог кӧсйы.
Мӧдарӧ, ме зэв ёна кӧсъя, тэныд и висьтавны ог куж, кутшӧм эськӧ ме рад вӧлі аддзывны Мӧскуа, папаӧс...
Меным и велӧдчыны окота.
Сы мында кад нин небӧг эг кутлы киын.
Да вообще ӧти кыв «Мӧскуа» тэ ачыд тӧдан, мый значитӧ меным.
Но ме ог вермы мунны татысь.
И Гуля, дежуркаті пельӧссянь пельӧсӧдз ветлӧдлігмоз, кутіс пӧся висьтавлыны Лидалы, мый сійӧ прӧста оз вермы торйӧдчыны йӧзкӧд, кодъяскӧд прӧйдитіс би пыр и ва пыр, да мунны тылӧ именнӧ сэки, кор налӧн полкыс да дивизияыс гӧтӧвитчӧны медся ён бойяс кежлӧ.
Лида нинӧм эз шу, но тӧдлытӧгыс думыштіс:
«Сідзкӧ, коймӧд туй...»
И ачыс повзис тайӧ кывъяссьыс.
«Ох, и мыйла бара сійӧ казьтыштіс ассьыс Илья Муромецсӧ!»
Лида дӧзмӧмӧн пыркнитіс юрнас да, медым пӧдтыны ассьыс тревожнӧй мӧвпъяссӧ, гажаа гӧлӧсӧн шуис:
— Сідзкӧ, сідз и решитін миянкӧд кольччыны?
Но ладнӧ, кутам лыддьыны, мый тэ бӧр нин воин Мӧскуаысь.
Рытнас, лоас кӧ лӧнь, воӧмтӧ тэнсьыд празднуйтам.
Восьтам консервъяс.
Чукӧстам Болотников ёртӧс, Толинӧс, кутам сьывны песняяс, ладнӧ?
— Ладнӧ, — шуис Гуля, и синъясыс сылӧн лоины гажаӧсь, пӧшти збойӧсь. — Тӧдан, Лидушка, медся сьӧкыд свет вылын — бӧрйысьны.
А бӧрйин кӧ нин, водзӧ ставыс кокни.
АСЯ
Пач дорын шонтысигӧн Гуля выль пӧв лыддяліс сӧмын на пӧлучитӧм письмӧяс.
Ӧти вӧлі фронтвывса — Эриксянь, мӧд — гортсаяссянь, тӧждысяна, тырӧма быдсяма муса, мирнӧй юӧръясӧн: кодлыкӧ валегиас Ёжик дзебӧма чайнӧй паньяс, ва тыра ведраӧ вӧйтӧма башмаксӧ, косясьӧма суседса детинкакӧд, коді сыысь ыджыдджык дзонь кык тӧлысьӧн.
Гуля дыр кутіс кипыдӧс вылас ичӧтик фотографическӧй карточка:
— Со кутшӧма сійӧ быдмӧма, менам Ёжик!
Абу нин кага, а настоящӧй детинка!
И сійӧ представитіс аслыс лымйӧн тырӧм уфимскӧй двор да гӧна пася Ёжиксӧ ассьыс, коді ӧти кокнас тойыштӧ ичӧтик дадь.
Эрик гижис сылы сӧмын некымын строка.
Тыдалӧ, сылы вӧлі некор.
Ыстіс аслас полевӧй почталысь номер, кӧсйысис регыд ещӧ гижны, сӧмын удайтчас кӧ бара кутны киас карандаш да бумага.
Гуля гӧгӧрвоис тайӧ письмӧсьыс быд кыв, быд визьтор.
Сійӧ эськӧ и ачыс гижис дзик татшӧм жӧ письмӧ, тӧдіс кӧ войдӧр адрессӧ Эриклысь, коді корсьӧма сійӧс фронт вылысь.
Дежурка пызан вылын куйліс ещӧ ӧти конверт.
Не то челядь киӧн, не то пӧрысь киӧн сы вылын вӧлі гижӧма Асялысь нимсӧ.
Со сійӧ, уфимскӧй колхозсянь дыр виччысян письмӧыс!
Ӧдйӧджык эськӧ мед Ася воас...
Медбӧрын воссис ӧдзӧс.
Пырис Ася, ставыс лымйӧн киськалӧм.
Кынмӧм, лӧзӧдӧм чуньяснас сійӧ муртса-муртса разис полушубокыслысь воротниксӧ.
— Пуксьы ӧдйӧджык пач дорас, — шуис Гуля. — Шонтысь...
Но мый, лӧсьыд тэныд?
— Лӧсьыд!
— А ӧні ещӧ лӧсьыд лоӧ!
И Гуля пуктіс сылы пидзӧс вылас ичӧтик конверт.
— Гортсаяссянь! — шӧпкӧмӧн шуис Ася.
Вомдоръяссӧ вӧрӧдігмоз, юрнас довкйӧдлігтыр, сійӧ дыр лыддис тайӧ письмӧсӧ.
— Но мый? — юаліс Гуля.
— Гижӧны, мый ӧні налӧн ставыс бур, — пыдісянь шуис Ася. — Устроитчӧмаӧсь, олӧны оз омӧля...
Чойӧс колхозӧ счетоводӧн босьтӧмаӧсь, мам вурсьӧ.
И воксянь открытка пӧлучитӧмаӧсь — ловъя.
Ася топӧдіс чужӧм бердас письмӧсӧ да друг серӧктіс:
— Аттӧ, кутшӧм ме рад!
— Со аддзан, ме тэныд шулі...
— А меным, нывъяс, нинӧм талун эз вӧв? — дежуркаӧ пыригас да ӧтчыд видзӧдлӧмӧн пӧдругаяс киясысь письмӧяс казялӧм бӧрын юаліс Лида.
— Тэныд аски лоӧ, — шуис Гуля. — Менам сэтшӧм предчувствие.
— Но, смотри, мед вӧлі письмӧ!
А то меным ті вылӧ видзӧдны завидь.
Со ті кутшӧм гажаӧсь талун!
Кӧть нин висьталӧй меным ассьыныд выльторъястӧ, менам кӧ аслам абу.
И куимнан нылыс, пач дінӧ пуксьӧмӧн, кутісны выль пӧв лыддьыны гортса письмӧяс.
Кадыс вӧлі рытъявыв нин да кажитчис, мый луныс сідз и мунас спокойнӧя, бойястӧг, кыдзи друг виччысьтӧг кӧнкӧ сяркнитіс пулемётнӧй очередь, сяргыны кутісны автоматъяс.
Заводитчис перестрелка.
Боевӧй тревога кузя Гуля да Ася чеччисны, пасьтасисны, пельпом вомӧныс ӧшӧдісны ассьыныс сумкаяссӧ да петісны землянкаысь.
...Вой кежлӧ бой ланьтіс.
Еджыд, пужъялӧм степь кузя, окопъяс да траншеяяс кытшовтӧмӧн, писькӧдчис санитарнӧй машина.
Санитаръяс петкӧдісны машинаысь нӧсилкаяс.
Шинель вылас пасьталӧм халата Лида котӧрӧн петіс встречайтны раненӧйясӧс.
Ылысянь на сійӧ кыліс Гулялысь гӧлӧс:
— Ньӧжйӧнджык, видзчысьӧмӧн, эн пыркӧдӧй!
Кокньыдика лайкъялігтыр нӧсилка мӧдӧдчис кильчӧлань.
Лида привычнӧя копыртчыліс да видзӧдліс раненӧйлы кельдӧдӧм чужӧм вылас.
— Ася!
Гуля чӧла довкнитіс сылы юрнас.
— Думайтан, серьёзнӧ?
— Мгм... — вомсӧ восьтлытӧг вочавидзис Гуля.
Сэсся найӧ ас костаныс эз сёрнитны.
Колӧ вӧлі вӧчны быдлунъя удж — принимайтны, перевязывайтны раненӧйясӧс.
А самӧй тайӧ кадас дивизионнӧй хирург вӧчис Асялы операция.
Нюжмасьны вӧлі оз позь — положениеыс вӧлӧма зэв серьёзнӧй.
И вот операция помасис.
Ася вӧрзьытӧг куйлӧ койка вылын.
Гуля да Лида дугдывтӧг видзӧдӧны сылӧн пырысь-пыр омӧльтчӧм чужӧм вылӧ, гырысь югъялан синъяс вылас.
— Нывъяс, — сьӧкыда шуӧ Ася да нюлыштӧ кос вомдоръяссӧ, — мый найӧ шуӧны?
Коля ме ловйӧн?
— Дерт жӧ! — увереннӧя да спокойнӧя вочавидзӧ Гуля.
Ася видзӧдлӧ сы вылӧ лихорадочнӧй видзӧдласӧн.
— Да, да, Асенька, медся страшнӧйыс коли нин бӧрӧ.
Кутшӧм тэ миян молодец!
Доктор шуӧ — тэ героиня.
Ася муртса нюмъялыштӧ сӧмын вомдоръяснас:
— Абу, ме абу героиня...
Ме сӧмын терпеливӧй...
— Тайӧ и эм настоящӧй героизмыс!
Ася синлысъяслысь вӧрзьыштӧмсӧ казялӧм бӧрын Гуля копыртчис пӧдругаыслань.
— Мый, Асенька, мый?
— Меным зэв окота овны, лоны тіянкӧд!
Ме ӧд пыр вӧлі тіянкӧд! — ньӧжйӧник, пӧшти вомгорулас шуаліс Ася. — Но ме кӧ кула...
— Оз ков, мусаӧй, тадзикӧн думайтны, — торкис сійӧс Гуля. — Куйлы ньӧжйӧник, эн вӧр.
— А кӧні Лида? — юалӧ Ася.
Но койка дорын Лида эз вӧв.
Сійӧ абу вермӧма терпитнысӧ да петӧма ӧдзӧс сайӧ — бӧрдны.
— Лекарствола муніс, — шуӧ Гуля.
— Медым ӧдйӧджык локтас, — шӧпкӧ Ася.
Лида и збыльысь регыд бӧр воис, но Ася сійӧс оз нин аддзы.
Сійӧ шуалӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс, тшӧктӧ гудрыштны пачысь ӧгыр, шуалӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧзлысь нимъяс, чуксалӧ мамсӧ.
Сэсся сійӧ дзикӧдз ланьтӧ.
Югдытӧдз Гуля да Лида ӧчередьӧн дежуритӧны сы койка дінын.
А водз асылын, кулӧм Асяӧс прӧстыняӧн вевттьӧм бӧрын, найӧ ньӧжйӧникӧн петӧны кӧдзыд ывла вылӧ.
Кӧнкӧ сьӧкыда гыпкӧны орудиеяс.
Заводитчӧ войналӧн выль лун.
— Вот и абу миян Аська... — шуӧ Лида да кепысьнас чышкӧ кӧтасьӧм банъяссӧ.
— Кыдзи «абу»? — стрӧга да весиг скӧрысь торкӧ сійӧс Гуля. — Колӧ кужны помнитны!
Помнитны ставсӧ — быд кыв, быд вӧрзьыштӧм, быд ружӧктӧм...
Сійӧ сетіс олӧмсӧ со тайӧ муыслы, миянлы, олӧмыслы...
А тэ шуан — сійӧ абу!
Лида чуймӧмӧн видзӧдліс Гуля вылӧ.
— Тайӧ правда, — полігтыр шуис сійӧ. — А век жӧ...
— Ме ачым тӧда, мый век жӧ!..
И кипыдӧсъяснас синъяссӧ тупкӧмӧн Гуля ӧдйӧ котӧртіс дзуртысь лым кузя землянкалань.
ӦТТШӦТШ КЫК ПРАЗДНИК
Октябр помын усьӧм лым ӧдйӧ сыліс, да пуксьылысь тӧв бара вежсис пемыд арӧн.
Воис Октябрлы кызь витӧд годовщиналӧн рытъя.
Войнас кыптіс ыджыд бушков.
Кажитчис, мый тӧлыс дзик йӧймис.
abu
Сап пемыдын, сьӧд, гуранӧсь му кузя писькӧдчигмоз Гуля локтӧ вӧлі аслас ротаӧ ранаясысь бурдӧм Кадыр Хабибулинкӧд да сійӧ жӧ подразделениеса мӧд боечкӧд, Митя Гришинкӧд.
Куимнанныс мунісны чӧла, кималасӧн, зілисны тувччавны кыдз позьӧ гусьӧнджык.
А вывсянь кисьтіс зэр, и сапӧгъясын и сапӧгъяс улын шлячкакыліс ва.
Гулялы кажитчис, мый найӧ некор нин оз петны тайӧ сап пемыдсьыс да кӧдзыдсьыс, и сылы окота вӧлі крепыдджыка топӧдны ёртыслысь кисӧ, медым бара чувствуйтны ловъя шоныдсӧ, чувствуйтны, мый му вылын эм на олӧмыс.
Быттьӧкӧ сы мӧвпъяслы шыасьӧмӧн Кадырлӧн шоныд киыс корсис сылысь кисӧ пемыдінас да увереннӧя кыскис сійӧс кытчӧкӧ веськыдвывлань.
— Айда ме бӧрся, — шуис Кадыр. — Воим.
Кок увсьыс Гуля кыліс муӧ кодйӧм послысь тшупӧдсӧ да кутіс лэччыны Кадыр бӧрся.
Бӧрвыланыс локтіс Гришин.
Кадыр восьтіс ӧдзӧс да дзузганлӧн гажа биыс, кыдз ичӧтик маяк, югнитіс синъяс водзын.
Пӧльыштіс оланінса шоныд руӧн.
Юръяссӧ копыртӧмӧн ӧта-мӧд бӧрся куимнанныс пырисны землянкаӧ.
Сэні узисны нин — коді наръяс вылын, коді джоджын турун вылын, полушубокъясӧн да шинельясӧн шебрасьӧмӧн.
Эз узь сӧмын ӧти том зон.
Сійӧ ноксис пач дорын.
— Но, кыдз? — пач вылысь пузьӧм чайник босьтігмоз юаліс сійӧ. — Ловъяӧсь?
— Ачыд аддзан, — вочавидзис Кадыр.
— Удайтчис?
— Ещӧ кутшӧма!
Гуля пыдзыртіс ас вывсьыс юбкасӧ да, скамья дор вылӧ пуксьӧмӧн, кутіс пӧрччыны коксьыс кӧтасьӧм сьӧкыд сапӧгъяссӧ.
— Ещӧ кутшӧма удайтчис! — выль пӧв шуис сійӧ да ньӧжйӧник серӧктіс. — Вот югдас, любуйтчыштанныд!
— Дзик фашистъяс ныр улӧ лӧсьӧдім, — шуис Гришин. — Буретш окопъяс водзас.
— Но, аски обстреливайтны кутас, подлецыд, — шуис том зон да кисьтіс быдӧнлы чай кружкаӧн. — Шонтысьӧй, ребята!..
И мый кутшӧм повтӧм нывъяс ӧні лоины! — кос нянь китырысь ӧти еджыдджык тор бӧрйигмоз да Гулялань сійӧс вештыштігмоз содтіс сійӧ.
Гуля дыр косьтысис пач дорын, шонтысис пӧсь чайӧн.
Сэсся сійӧ шебрасис шинельнас да никыльтчис пельӧсӧ.
Но узьны сылы эз вӧв окота.
Муртса на югдыштіс, сійӧ муніс видзӧдлыны ассьыс уджсӧ.
Некымын метр сайын немецкӧй окопъяс водзладорын жугӧдӧм танк вылын дӧлаліс, тӧв вылас шлопкӧдчигтыр, сӧветскӧй флаг.
Паськыд флаг небыд складкаясӧн ворсіс да югъяліс.
Сійӧ быттьӧкӧ шыбитіс вызов враглы, и фашистъяс, тыдалӧ, тайӧс почувствуйтісны.
Окопысь петіс первой ӧти фриц, сэсся ещӧ кыкӧн.
Сӧмын тайӧ и колӧ вӧлі миян снайперъяслы.
Кыліс лыйӧм, мӧд.
Кык руд фигура колины куйлыны уль му вылын.
Коймӧд фашист ляскысис му бердӧ да, муртса тӧдчымӧн бӧрыньтчигмоз, кыссис аслас окоплань.
— Ӧні миян снайперъяслы удж тырмас! — шуис тӧдлытӧг Гуля дінӧ воӧм Гришин.
— А тэ, Королёва, мун вай землянкаӧ.
Штабсянь вызывайтӧны.
Кор Гуля бӧр воис аслас землянкаӧ, сійӧ ӧдзӧс сайсянь на кыліс кузь телефоннӧй звонок.
— Коймӧдысь тэнӧ чуксалӧны, — дӧзмӧмӧн шуис связист.
Гуля босьтіс трубка.
— Сержант Королёва? — кыліс сійӧ батальонса командир Куприяновлысь тӧдса гӧлӧссӧ. — Поздравляйта тэнӧ ӧттшӧтш кык праздникӧн.
— Аттьӧ, товарищ капитан...
Сӧмын мыйла нӧ кыкӧн? — юаліс Гуля.
— А кыдзи нӧ!
Октябрлӧн годовщинаӧн да орденӧн!
— Кутшӧм орденӧн?
— Боевӧй Гӧрд Знамя орденӧн!
Гулялӧн кисьыс тӧкӧтьӧ эз усь телефоннӧй трубкаыс.
— Честнӧй кыв?
Капитан серӧктіс:
— Честнӧй пионерскӧй!
— А ещӧ кодъясӧс миянысь наградитӧмаӧсь?
Ставӧс?
— Но, вот ещӧ, ставӧс!
Кодӧс следуйтӧ, найӧс и наградитісны!
— А менӧ ӧмӧй следуйтіс?
— Артмӧ, мый сідз.
Трубкаын лотшмуні.
Сёрни помасис.
Гуля сулаліс телефон дорын волнуйтчигтыр, шӧйӧвошӧмӧн.
Гурйыв воссис ӧдзӧс.
Землянкаӧ пырис Лида.
— Мый тэкӧд? — тревожнӧя юаліс сійӧ. — Мыйкӧ лои?
— Эз...
Да, лои!
Ме орден получиті!
Лида уськӧдчис кутлыны сійӧс.
— Ме сідзи и тӧді, сідзи и тӧді — долис сійӧ.
— А вот меным и юрӧ эз пырав, — думыштчӧмӧн шуис Гуля. — Зэв тешкодь...
— Нинӧм тешкодьыс! — скӧрмис Лида. — Этша ӧмӧй раненӧйӧс тэ аслад пельпом вылын кыскалін?
Этша йӧзӧс спаситін?
А кымынысь разведкаӧ ветлін?
И некод ӧд эз ыстыв, ас окотаӧн...
— Абу, ӧні менам вӧляӧй скӧр, — шуис Гуля. — Сӧмын эськӧ наступлениеӧдз овны!
...Рытнас Гуляӧс да Лидаӧс корисны капитан Куприянов ордӧ блиндажӧ.
Командиръяс кындзи, тані вӧліны орденъясӧн наградитӧм боечьяс.
Пӧвъясысь тувъялӧм пызан вылын, муысь вӧчӧм джаджъяс вылын вӧлі тэчӧма быдсяма угощение — копчёнӧй колбаса, кампетъяс, преникъяс, — ставсӧ, мый ыстісны тайӧ лун кежлас кулёкъясын да ящичокъясын ылыса тылысь.
Ыджыд жӧч банкаясын вижӧдіс сук, сьӧкыд ма.
Тайӧ пӧдароксӧ Башкирия мӧдӧдӧма дивизиялы, коді сформируйтчис сы му вылын.
Козинъясӧн грузитӧм эшелон прӧйдитіс фронт би пыр да верстьӧ йӧзлы вайис нимкодьлун — пӧшти челядьлы моз.
Блиндажын кутіс кывны кутшӧмкӧ гортса, уютнӧй чӧскыд кӧр.
— Праздник дук кылӧ, — шуис кодкӧ.
Стӧканъясӧ да кружкаясӧ Куприянов кисьталіс вина.
Кадыр Хабибулин, кодӧс Гулякӧд ӧттшӧтш наградитӧмаӧсь орденӧн, торжественнӧя босьтіс киас ассьыс стӧкансӧ.
— Товарищ капитан, разрешитӧй кыв шуны, — шыасис сійӧ Куприянов дінӧ.
— Висьтав, Хабибулин, висьтав.
Ог тӧд, кыдзи шуны... — думыштчӧмӧн заводитіс Кадыр. — Кор ме вӧлі со та ыджда, — петкӧдліс сійӧ кинас мусяньыс аршин судтаӧ, — ме батьсянь ӧти кыв кывлі.
А менам бать тайӧ кывсӧ кывлӧма аслас батьсяньыс.
Быттьӧкӧ миян джигитъяс аслас командирныскӧд Парижӧдз волӧмаӧсь (сэтшӧм кар эм), кор Наполеонӧс вӧтлӧмаӧсь.
Вот ме и кӧсъя юны, медым миян дивизия воас Берлинӧдз!
— Эм сэтшӧм кар!
Воам сэтчӧдз! — шуис Куприянов, и ставныс дружнӧя кутісны клопайтны кияснаныс.
Хабибулинлӧн шурыд кывъяс бӧрын ставныс лоины гажаӧсь.
Вина вӧлі этша, и та вӧсна пӧшти быд юыштӧм водзвылын висьтавлісны тостъяс.
Юисны ылыс каръяс да сиктъяс кузя разалӧм гортсаяс вӧсна, мукӧд фронтвывса ёртъяс вӧсна, сійӧ каръяс вӧсна, кӧні чужисны либӧ кодъясӧс мунісны бойясӧн.
— Ёртъяс! — ньӧжйӧник шуис Алексей Толин, артполкса командир.
Блиндажын вӧлі шума, но быдӧн кылісны сылысь шуӧмсӧ да бергӧдчисны.
— Ёртъяс! — выльысь шуис Толин.
— Тӧрыт рыт ми кывзім Мӧскуаӧс.
Радио пыр миянӧдз кыліс сылӧн гӧлӧсыс, коді нуӧдӧ миянӧс победаӧ.
«Регыд и миян улича вылын лоӧ праздник», — шуис Сталин ёрт.
А Сталин кӧ нин шуис, сідзкӧ, сідзи и лоӧ.
Юамӧй жӧ вай миян победа вӧсна, миян улича вылын праздник вӧсна!
Сталин вӧсна!
abu
Ӧттшӧтш вӧрзисны, ӧта-мӧдныскӧд тотшнитчӧм бӧрын, жӧч да алюминиевӧй кружкаяс.
— Юӧй пыдӧсӧдзыс! — предложитіс кодкӧ. — Толинысь бурджыка всё равно некодлы не висьтавны!
— Энлӧй, — шуис Гуля, — кольӧй кӧть ӧтчыд ньылыштны.
Тайӧ вернӧ, мый миян медбӧръя тостысь бурджыка нинӧм он висьтав.
Та вӧсна ме ог и мӧд нинӧм висьтавны.
Вайӧй чӧла, кывъястӧг, юамӧй миян сійӧ ёртъяс вӧсна, кодъяс тӧрыт на вӧліны миянкӧд да кодъяс ӧні абуӧсь нин.
— Ася вӧсна! — шӧпкӧмӧн шуис Лида.
— И сы вӧсна!
Блиндажын лои чӧв-лӧнь.
Но эз дыр кежлӧ.
Дружнӧй да грознӧй залп пыркнитіс сынӧдсӧ.
Став станковӧй пулемётъяс, став автоматъяс да винтовкаяс лыйлісны фашистскӧй окопъяс кузя.
— Тайӧ локтысь победалы миян салют! — шуис Куприянов.
— Абу, сійӧ лоас гораджык! — вочавидзис Гуля.
БОЕВӦЙ ПРИКАЗ
<ns>Н-скӧй</ns> дивизиялӧн частьяс, кодъяс сулалісны Сталинградысь рытыв-войвылын, Донлӧн кытшолын, став Донскӧй армиякӧд ӧтлаын виччысисны наступление йылысь приказ.
***
Кӧдзыд ноябрся войӧ первой батальонса командиръяс да политработникъяс чукӧртчисны блиндажӧ.
Тайӧ вояс ни ӧти минут кежлӧ некод эз водлы.
Калляннас тшынӧдігтыр батальонса командир Болотников висьтавліс ёртъясыслы сы йылысь, мый вӧчсьӧ Сталинградын.
— Аттӧ, и пӧсь жӧ сэні! — ньӧжйӧник, но яснӧй гӧлӧсӧн, кыдзи командуйтны велалӧм морт, висьтавліс сійӧ. — Муыс оз выдерживайт, сувтсӧн сулалӧ.
Волга сотчӧ — нефтеналивнӧй суднояс взорвитӧмаӧсь.
Ставыс киссьӧ — из, бетон, кӧрт.
А йӧз, прӧстӧй йӧз — сэтшӧмӧсь, кыдзи ми тікӧд, яйысь да вирысь — кутчысьӧны!
Мӧвпыштны он куж, а кутчысьӧны.
Болотников калляннас тотшкӧдыштіс кулакас да, чӧв олыштӧм бӧрын, кутіс висьтавлыны водзӧ:
— Вот, шуам, «Гӧрд Октябр» завод, коді сулалӧ дзик Волга дінын вадорас.
Ӧні сійӧс помӧдз жугӧдӧма.
Но йӧз — боечьяс и асьныс, заводскӧйяс — косясьӧны быд из вӧсна.
Кутӧны дас метр пасьта полосаяс мулысь.
Гӧгӧр ставыс сотчӧ, кок улын муыс сырмӧ, а йӧз сулалӧны.
Сулалӧны насмерть.
И уверенӧсь, мый помӧдз сулаласны...
Вот, ёртъяс, чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ, — ми найӧс подведитны некыдз ог вермӧ.
Сэтшӧм право ог имеитӧ.
Блиндажӧ пӧльыштіс свежӧй сынӧдӧн.
Ӧдзӧс воссис, и порог дорын тыдовтчис Гуля.
Сійӧ муртса ӧні на машина вылын нуӧдіс раненӧйясӧс да бӧр воис частьӧ, сьӧрсьыс вайис почта.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ пырис блиндажӧ, аслас кучик полушубок вылас пасьталӧм еджыд маскировочнӧй халата.
Меховӧй кепысьяссӧ пӧрччӧм бӧрын Гуля восьтіс санитарнӧй сумкасӧ.
— Тэ тайӧ мыйӧн миянӧс гӧститӧдны кӧсъян? — юаліс кодкӧ.
— Татшӧм гӧститӧдӧмысь некод оз ӧткажитчы! — шуис Гуля да сумкасьыс перйис письмӧяс пачка, кодъясӧс кутіс сетавны командиръяслы.
— Да кытысь нӧ тэ тайӧс войнас корсин?
— Военнӧй тайна! — сералігтыр вочавидзис Гуля. — Ӧтитор верма висьтавны: эг ачым гиж.
«Кутшӧм лӧсьыд, мый меным удайтчис вайны тайӧ письмӧяссӧ дзик бой водзладорын!» — йӧзлӧн гажмӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн думайтіс сійӧ.
Ставныс матыстчисны билань да пӧшти сайӧдісны сійӧс.
Быдӧн лыддис асногыс: ӧти — букышӧн, мӧд — нюмъялігтыр да юрнас довкйӧдлігтыр, коймӧд — волнуйтчигтыр бергӧдлӧ письмӧ листбокъяссӧ, то помас видзӧдлас, то бара вылісянь заводитас лыддьыны.
Кутшӧма радейтіс Гуля тайӧ йӧз письыс быд мортӧс!
Мыйта накӧд ӧтлаын вӧлі переживайтӧма, кымынысь накӧд ӧтлаын вӧвлі сійӧ смертькӧд орччӧн!
Ӧні, письмӧяс лыддигӧн, найӧ кажитчисны сылы ичӧт детинкаясӧн, кодъяс горша видлалӧны важӧн виччысян козинъяс.
А ӧд пӧшти ставныс найӧ сыысь ёна ыджыдджыкӧсь.
abu
abu
Болотников весиг мыйӧнкӧ напоминайтӧ сылысь батьсӧ, кӧть ньӧти абу сы кодь.
Ах, муса батьӧй!
Мый бара сійӧ вӧчӧ ӧні аслас Мӧскуаын?
Сійӧ ӧд сёрӧдз пукалӧ войясын. Гашкӧ, и ӧні оз узь...
Волыны эськӧ сы ордӧ Сивцев-Вражек вылӧ, котӧрӧн кайны поскӧд да виччысьтӧг звӧнитны ӧдзӧс дорын...
И Гуля зэв яснӧя аслыс представитіс сылӧн виччысьтӧг воӧмысла батьыслысь чуймӧм да волнуйтчана чужӧмсӧ.
Чужӧмыс векньыдик, ещӧ том на, кӧть неуна и мудзӧма.
Сійӧ босьтіс ныр вывсьыс ассьыс паськыд оправаа ӧчкисӧ да видзӧдӧ сы вылӧ напряжённӧя, синъяссӧ неуна куньтыртӧмӧн...
А мый вӧчӧ ӧні мама?
Менам муса, дона мамочка!
Тӧдӧмысь, пукалӧ лампаӧн югзьӧдӧм пызан сайын, ылыс Уфаса жырйын да гижӧ письмӧ аслас вӧсньыдик, посни почеркӧн, ачыс кадысь кадӧ видзӧдлывлӧ пемыд пельӧсӧ, кӧні узьӧ аслас крӧватьын Ёжик.
И Гуля быттьӧкӧ выльысь аддзис мамыслысь дзормысь юрсисӧ, сылысь мелі руд синъяссӧ, кыліс сылысь кызіник, пыр волнуйтчана гӧлӧссӧ...
Бара клопмуні ӧдзӧс.
Блиндажӧ пырис штабса связнӧй.
Пырысь-пыр ставныс бергӧдчисны сылань, тэрмасьӧмӧн ассьыныс письмӧяссӧ кусняліг да дзебиг.
Батальонса командир Болотников видзчысьӧмӧн распечатайтіс вайӧм пакет да кутшӧмкӧ торъя вниманиеӧн лыддис бумагасӧ.
— Ёртъяс, — заводитіс сійӧ торжественнӧя, — получитӧма приказ: кӧкъямыс час да комын минутын...
— Наступлениеӧ! — сыкӧд тшӧтш шуис некымын гӧлӧс.
Болотников довкнитіс юрнас.
«Заводитчис!» — думыштіс Гуля да аслыс виччысьтӧг шуис:
— Командир ёрт, прӧща кора!
Тіянӧс ёна зэв кора лыдӧ босьтны менсьым просьба.
Позволитӧй меным участвуйтны бойын...
Кӧть рядӧвӧй боечӧн, оз кӧ позь сетны меным подразделение!
Болотников сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Сэні тыдавны кутас, — шуис сійӧ да, связнӧйӧс лэдзӧм мысти, кутіс разъясняйтны командиръяслы приказлысь смыслсӧ.
— Миянлы колӧ босьтны, — ньӧжйӧн да вескӧя висьтавліс сійӧ, — противниклысь главнӧй опорнӧй пунктъясысь ӧтиӧс: высота 56,8.
Тайӧ высота вылас мыджсьӧмӧн ми долженӧсь лоам обеспечитны батальонъяслысь мунӧм 12‒00 час кежлӧ главнӧй туйӧдз, коді петӧ Паньшино сиктсянь...
Тадзи висьтавліс командир.
Быдӧн гӧгӧрвоисны, мый тайӧ приказ — сӧмын ичӧтиктор сійӧ ыджыд задачаыслӧн, коді сулалӧ Дон да Волга костын чукӧртӧм миян войска водзын.
А тайӧ ыджыд задачаыс вӧлі сыын, медым босьтны кытшӧ прӧтивниклысь куим сё сюрса армия, вражескӧй кытш гӧгӧр вӧчны кытш, пӧдлавны сылы петан туй да уничтожитны.
Тайӧ наступлениесьыс зависитіс ставыс — не сӧмын Сталинградлӧн судьбаыс, код дінӧ мыйвынсьыс писькӧдчис враг, но и миян став Рӧдиналӧн судьбаыс.
И вот тайӧ великӧй, решающӧй наступлениеыс заводитчис.
Осаждённӧй да помӧдз жугӧдӧм Сталинградлӧн геройяс кылісны нин войвывсянь миян канонадалысь грымгӧм.
И ӧні матысмис минут, кор найӧ долженӧсь вӧлі кывны миян орудиеяслысь грымгӧм рытыв-войвывсянь — сэсянь, кӧні вӧлі высота 56,8...
Болотников паськӧдіс карта да кутіс подробнӧя объясняйтны подразделениеса командиръяслы, мый ковмас вӧчны быд командирлы.
— Но кыдз, ставыс яснӧ? — юаліс сійӧ.
— Яснӧ! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Сідзкӧ, ёртъяс, местаяс вылӧ.
Приказӧн тӧдмӧдӧй быд боечӧс.
Командиръяс чеччисны да ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны.
Матысмис югдан кад.
Блиндажын лои тыртӧм.
Гуля пасьталіс полушубок, шапка, прӧверитіс ассьыс автоматсӧ да петіс Куприяновкӧд ӧтлаын.
***
НЁЛЬӦД ВЫСОТА
Сигналӧдз коли некымын минут.
Гӧгӧр куйлісны вӧсньыдик туманӧн вевттьӧм лымъя мылькъяс да сёнъяс.
Тані, передовӧй вылын, пӧшти быд мыльклӧн, быд вывтаслӧн вӧлі аслас военнӧй ним.
Водзын тыдалісны 56,8 высотаӧн шусяна мыльклӧн скатъяс.
Шуйгавылысь позьӧ вӧлі аддзыны Артиллерийскӧй высота.
Кыкнан высотаыс вӧлі займитӧма немечьясӧн.
abu
Кӧть йӧзыс важӧн нин терпиттӧг виччысисны наступление вылӧ сигнал, сійӧ лои ставныслы виччысьтӧмӧн.
Кӧнкӧ орччӧн сэтшӧма грыммуні, мый муыс сыркнитчис, да мыйкӧ ёсь, ойӧстӧм шыӧн лэбыштіс враглань.
***
«Катюшаяс» заводитісны ворсны! — думыштіс Гуля, и сылӧн нимкодя кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс. — Со сійӧ, важӧн виччысянторйыс!»
И пырысь-пыр жӧ, быттьӧкӧ подхватитіс «катюшаяслысь» тайӧ грӧза сьылӧмсӧ, грымӧбтіс миян артиллерия.
Заводитчис сійӧ, мый шусьӧ «наступление кежлӧ артиллерийскӧй подготовкаӧн».
Гӧгӧр ставыс грымгис, да оз нин вӧлі позь торйӧдны тайӧ дугдывтӧм, пӧшти терпитны позьтӧм грымгӧмас торъя залпъяс.
Енэж тыри моторъяслӧн жургӧмӧн.
Тайӧ мӧдӧдчисны миян самолётъяс немецкӧй позицияяс штурмуйтны.
Дугдывтӧм взрывъясысь сыркакыліс муыс.
«Кылӧны оз миянӧс найӧ сэні, Сталинградын? — дум вылас уси Гулялы. — Оз вермы лоны, медым оз кывны.
И кутшӧма, кӧнкӧ, радуйтчӧны!».
И друг канонада ланьтіс.
Мӧдӧдчисны.
Дымовӧй завеса сайын вӧрзисны атакаӧ миян стрелковӧй подразделениеяс.
abu
abu
Тэрмасьӧмӧн кутісны сяргыны пулемётнӧй да автоматнӧй очередьяс — то кузьӧсь, то дженьыдӧсь.
***
Кыссьӧмӧн да перебежкаясӧн Куприянов подразделениеса боечьяс мунісны водзӧ 56,8 высоталань.
Куприяновкӧд орччӧн траншеяын сулалігӧн Гуля видзӧдіс ылӧ водзӧ — сэтчӧ, кӧні тшын пытшкын муртса тыдаліс высота.
Тшын ньӧжйӧник разаліс, и кор помӧдз сылі асъя еджгов сынӧдас, Гуля аддзис, кыдзи шуйга флангын, высоталӧн асыв-лунвывса скатъяс вылын, тыдовтчис гӧрд флаг.
— Товарищ капитан! — нимкодя горӧдіс Гуля. — Высота миян!
Син бердсьыс бинокльсӧ босьтлытӧг Куприянов важӧн нин видзӧдіс сылань.
— Миян! — волнуйтчӧм вӧсна неуна сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Тайӧ первой рота воис сэтчӧ...
Молодцы!
Тайӧ минутас Куприяновкӧд орччӧн мыччысис связнӧй.
Сійӧ сетіс комбат Болотниковсянь приказ мунны высоталӧн асыв-лунвывса скатъяс вылӧ, кодъясӧс сӧмын на ӧні босьтіс первой рота, — мунны да подкрепление вотӧдз став вынъясӧн кутны ас сайын тайӧ флангсӧ.
— Ме тіянкӧд, — кевмысьӧммоз шуис Гуля, — сэні, тӧдӧмысь, уна раненӧй!
— Оз, оз позь, — вочавидзис Куприянов, — кольччы татчӧ.
Бурджык ми найӧс татчӧ мӧдӧдам.
— Товарищ капитан...
Куприянов веськыда видзӧдліс Гуля вылӧ да думыштчис.
Тайӧ яснӧй синъясас вӧлі сы мында решимость, страсть, пӧшти вдохновение, мый капитан кӧсйытӧгыс довкнитіс юрнас да шуис:
— Ладнӧ.
Мунам.
Некымын минут мысти неыджыд отряд мӧдӧдчис высоталань.
Тані вӧлі и Митя Гришин — тайӧ разӧ сійӧ вӧлі вооружитчӧма ручнӧй пулемётӧн — и Кадыр Хабибулин.
Высота, кажитчис, зэв матын.
Но тайӧ туйыслӧн быд воськов сулаліс дзонь километр мында.
Гуля кыссис-муніс Куприянов бӧрвылын.
Но со кӧнкӧ дзик матын сысянь окнитіс да ляскысис му бердӧ боеч.
Гуля видзӧдліс гӧгӧр.
Ранитчис?
Сідзи и эм.
И, ассьыс санитарнӧй сумкасӧ лӧсьыдджыка босьтӧм бӧрын, сійӧ кутіс кыссьыны раненӧй дінӧ.
Некор на сылы эз лолы уджавны татшӧм сьӧкыд обстановкаын.
Оз позь вӧлі лэптыны юртӧ, сувтны пидзӧсъяс вылад.
Водсӧн, гырддза вылас пыксьӧмӧн, Гуля муртса бинтуйтіс рана да видзӧдліс гӧгӧр: мый нӧ ӧні вӧчны?
Отряд муніс ылӧ водзӧ.
Найӧ кыкӧн колины снарядъясӧн гӧрӧм поле шӧрӧ — сійӧ да раненӧй боеч.
Не шыбитны жӧ сійӧс татчӧ ӧтнассӧ!..
Неылысь эновтӧм окоп аддзӧм бӧрын Гуля кыскис сэтчӧ раненӧйӧс.
Кыссьыны да вӧтӧдны ассьыным йӧзӧс!
Кыссьыны да вӧтӧдны!
Но окоплань кыссигӧн сійӧ ещӧ аддзис ӧти боечӧс, коді вӧлі чукыртчӧма му вылас.
Первой раненӧйсӧ окоп пыдӧсӧ водтӧдӧм бӧрын Гуля кыссис мӧдыс дінӧ.
И бара жӧ сійӧ сьӧкыд, лӧсьыдтӧм удж, бара сійӧ жӧ кузь туй взрывайтчысь снарядъяс костӧд эновтӧм окоплань.
Сійӧ воис высотаӧдз, траншеяясӧн кодйӧм мылькйӧдз сӧмын сэки, кор высотасӧ дорйысьяс укрепитчӧмаӧсь нин вӧлі да займитӧмаӧсь ассьыныс местаяс.
— Воин жӧ кыдзкӧ! — ылісянь Гуляӧс аддзӧм бӧрын горӧдіс Куприянов, и сы гӧлӧс серти Гуля гӧгӧрвоис, кутшӧм сійӧ рад, мый сійӧ ловъя, да кутшӧма сійӧ асьсӧ пиняліс сыысь, мый босьтіс сійӧс аскӧдыс.
Найӧ эз удитны шуны ёрта-ёртыслы весиг некымын кыв.
Векньыдик сёнын, коді муніс артиллерийскӧй высотасянь 56,8 высоталань, тыдовтчисны фашистъяс. Найӧ локтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс,
да еджыд лым вылын тайӧ местатіыс снарядъясӧн гӧртӧм на му вылын зэв бура тыдалісны налӧн сьӧд фигураясыс.
Миян йӧзлӧн неыджыд чукӧр серти найӧ вӧліны зэв унаӧн — некымын сё морт.
«Контратака!» — гӧгӧрвоис Гуля.
— Враг кузя — би! — кинас ӧвтыштӧм бӧрын горӧдіс Куприянов.
И пырысьтӧм-пыр сяркнитісны автоматъясысь лыйӧмъяс, кутісны сяркӧдны пулемётъяс.
Немечьяс бӧрыньтчисны.
Ставыс ланьтіс.
Но регыд найӧ бара мыччысисны сійӧ жӧ сёнас.
Заводитчис высотасӧ выль пӧв штурмуйтӧм.
Гуля то кӧртавліс раненӧйясӧс, то боечьясыскӧд орччӧн лыйліс враг кузя автоматысь.
А немечьяс пыр ёнджыка содтісны бисӧ да быд минутӧн век матыстчисны высоталань.
Но мый тайӧ значитӧ?
Здук кежлӧ лыйсьӧмысь дугдылігӧн Гуля аддзис миян боечьяслысь группа, кодъяс лэччисны орчча скат кузя.
«Неужели эз выдержитны?
Отступайтӧны?!» — думыштіс Гуля.
Сійӧ эз удит разберитчыны сыын, мый вӧчсьӧ, да гӧгӧрвоӧмысь водзджык почувствуйтіс медся важнӧйсӧ: фашистъяс орччаӧсь да вот-вот босьтасны высота.
Сообщение кодъяс кузя Гуля котӧртіс траншеяысь пановтны боечьясӧс найӧ туй вомӧн да збоя, увереннӧя, весиг повелительнӧя, быттьӧкӧ важӧн нин велалӧма командуйтны, горӧдіс:
— Ёртъяс, ме бӧрся!
Йӧз сувтісны.
— Ме бӧрся, ёртъяс! — ещӧ ӧтчыд горӧдіс Гуля да, кок увсьыс мусӧ кывтӧг, котӧртіс водзӧ. Сійӧ пӧшти лэбис чой горув, ачыс на эз тӧд, вӧтчӧны-ӧ оз сы бӧрся найӧ, кодъясӧс сійӧ чукӧстіс ас бӧрсяыс.
И друг сійӧ бӧрвывсьыс кыліс сьӧкыд кокшыяс.
Винтовкасӧ <rus>наперевес</rus> босьтӧмӧн пановтіс сійӧс ыджыд тушаа боеч, сы бӧрся мӧд, коймӧд.
Накӧд тшӧтш сійӧ чеччыштіс окопӧ, кодӧс удитӧмаӧсь нин займитны немечьяс.
А тайӧ каднас Куприяновлӧн отрядыс мыйвынсьыс отбивайтіс враглысь атакаяссӧ.
Патронъяслӧн запас кутіс помасьны.
— Нинӧм, нинӧм, — ышӧдӧм могысь шуаліс Куприянов, — мӧдӧдасны, сідз миянӧс оз эновтны!
Боечьяс веритісны сылы, но ачыс сійӧ беспокоитчӧмӧн видзӧдлывліс гӧгӧр.
Делӧыс лёк.
Тадзикӧн дыр он кутчысь.
Сӧмын и кольӧ, мый честьӧн кувны.
И друг траншея помын кыськӧ пемыдінсьыс быйкмуні-мыччысис Гуля.
Сы бӧрся локтісны боечьяс, кианыс вайисны ящикъяс.
— Товарищ капитан, — гажаа горӧдіс сійӧ, — отсӧг воис!
Патронъяс ваям!
***
Некод ӧні эз юась, кутшӧм донӧн йӧзыслы сюрины тайӧ драгоценнӧй ящикъясыс.
Бара збоя да гажаа кутісны сяргыны пулемётъяс, автоматъяс, и немечьяс бара бӧрыньтчисны.
Лои лӧнь.
***
Куприянов матыстчис Гуля дінӧ.
— Голубушка, — шуис сійӧ, — бура жӧ тэ выручитін миянӧс!
Кытысь нӧ тэ судзӧдін тайӧс ставсӧ, а?
Гуля тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавлыны капитанлы аслас вылазка йылысь да друг, мучительнӧя чужӧмсӧ чукыртӧмӧн да вомдорсӧ курччӧмӧн, ланьтіс.
— Голубушка, мый тэкӧд? — тревожнӧя юаліс Куприянов.
abu
Гуля видзӧдліс сы вылӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— А он вӧтлӧй, висьтала кӧ?
— А кытчӧ тэысь воштысян!
— Кокӧс менсьым гыжйыштісны.
— Ёна?
— Да прамӧя.
И сэні жӧ, траншеяас, Куприянов отсӧгӧн Гуля кутіс вӧчны аслыс перевязка.
Куприянов жальпырысь довкнитіс юрнас:
— Эх, и мӧдӧдны тэнӧ ӧні некытчӧ оз позь! Виасны мунігад...
— Да ме некытчӧ ог и мун, — шуис Гуля, — нинӧм меным оз ло, рана абу ыджыд!
***
Передышка вӧлі недыр.
Мыйкӧ зэв ёна гымнитіс да взорвитчис кӧнкӧ матын.
Немечьяс заводитісны выль атака, выльысь штурмуйтны высота 56,8.
***
Кутіс нин пемдыны, а высота вӧсна бой век на муніс.
Куприянов отрядлӧн батальонкӧд связь важӧн ори.
Ещӧ югыднас на Куприянов пробуйтліс йитчыны Болотниковкӧд.
Сійӧ мӧдӧдіс сы дінӧ ассьыс медся сюсь да пельк боечӧс, Хабибулинӧс.
Но, буракӧ, батальонӧдз воштысьны Кадырлы сідз эз и удайтчы.
Важӧн виччысян отсӧг век на эз вӧв.
А кутчысьны помӧдз вӧлі колӧ кӧть мед мый...
Аслас рана йылысь вунӧдӧмӧн Гуля уджаліс шойччывтӧг.
Сійӧ вӧчаліс раненӧйяслы перевязкаяс, а сы бӧрын бара босьтліс автомат.
Гӧгӧр ставыс грымакыліс — то кузя муркйӧдлӧмӧн, то дженьыдика да тшӧкыда, и тайӧ зыкас да биас сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ.
***
Гуля ӧні сулаліс неылын пулемётчик Гришин дорсянь.
Сылӧн пулемётыс дугдывтӧг сяргис.
— Молодец, Митя! — сійӧс ызйӧдігмоз горзіс Гуля. — Сідз найӧс, дявӧлъясӧс!
abu
abu
Пулемёт бердысь вешйывтӧг Гришин мыйкӧ горзіс сылы воча, но сылысь кывъяссӧ оз вӧлі позь гӧгӧрвоны.
И друг сылӧн пулемётыс ланьтіс.
— Митя, мый нӧ тэ?
Гуля пуктіс автоматсӧ да котӧртіс Гришин дінӧ.
Сійӧ куйліс аслас пулемёт бердӧ юрнас топӧдчӧмӧн.
Шапка увсьыс кымӧс кузяыс визувтіс вир.
Гуля кватитіс ассьыс санитарнӧй сумкасӧ, но тайӧ оз нин вӧлі ков.
Сійӧ видзчысьӧмӧн лэдзис сылысь сьӧктӧм юрсӧ му вылӧ, виӧм Митялысь окыштіс кымӧссӧ да ачыс займитіс сы пулемёт дінысь места.
***
Немечьяс матыстчисны пыр матӧджык.
abu
Меткӧй очередьӧн Гуля сувтӧдіс найӧс, кодъяс матыстчисны сыладорсянь.
Немечьяс водалісны.
Но вот пулемётнӧй диск помасис.
Гуля корсьыштіс ас гӧгӧрыс да гӧгӧрвоис: лыйлыны нинӧмӧн.
Став лача гранатаяс вылӧ.
Тасма костсьыс Гуля нетшыштіс граната, чорыда топӧдіс сійӧс киас да лӧсьӧдчис...
А но, матыстчӧй, матыстчӧй!
И тайӧ здукас сійӧ почувствуйтіс, мый шуйга киыс сылӧн позяліс, лои сьӧкыд, быттьӧкӧ эз вӧв аслас, да соскыс тыри мыйӧнкӧ пӧсьӧн да сибдаланаӧн.
Юрыс сылӧн бергӧдчис...
«Сӧмын эськӧ не усьны!»
Гуля мурчкурччис пиньяссӧ, ещӧ чорыда топӧдіс гранаталысь воропсӧ да, немечьясӧс матӧджык лэдзӧм мысти, шыбитіс сійӧс налань.
Бура!..
Точнӧ!..
Гуля перйис мӧд граната, медбӧръясӧ.
Тайӧс оз нин вӧлі позь шыбитны — тайӧс вӧлі колӧ кольны аслыс, медым ловйӧн не сетчыны враглы.
Ноябрся рытъя пемыдыс быдладорсянь кутіс вевттьыны высотасӧ.
И, тайӧ пемыдас пӧшти тыдавтӧг, пыр матӧджык и матӧджык локтісны фашистъяслӧн фигураяс...
И друг пемыдас кӧнкӧ дзик орччӧн кылісны гӧлӧсъяс.
Роч сёрни!
Асланым!..
Ыпнитіс врагӧн шыбитӧм ракета да еджыд югыдӧн югзьӧдіс красноармеечьяслысь дзонь взвод.
***
«Отсӧг!» — гӧгӧрвоис Гуля.
Да, тайӧ вӧлі отсӧг.
Боечьяс писькӧдчисны высота дінӧдз, вайисны боеприпасъяс.
***
Но воисны найӧ асланыс командиртӧг.
Немецкӧй снаряд осколокӧн сійӧс виӧма наповал.
И бара быттьӧ кутшӧмкӧ бушков кыпӧдіс Гуляӧс.
Сылы лои жар, гажа.
Сійӧ вунӧдіс дойсӧ, мудзӧмсӧ, полӧмсӧ — свет вывсьыс ставсӧ.
— Ёртъяс! — горӧдіс сійӧ да быттьӧ ылысянь кыліс ассьыс ён да гора гӧлӧссӧ.
— Сталин вӧсна, Рӧдина вӧсна!
Водзӧ!
— Сталин вӧсна, Рӧдина вӧсна! — гораа подхватитісны мужскӧй чирӧм гӧлӧсъяс, и ставыс, мый высота вылын вӧлі ловъяыс, шыбитчис чой горув — фашистъяслы воча, кодъяс заводитісны нин занимайтны траншеяяслысь первой радсӧ.
***
Немечьяс эз удитны весиг отступитны.
Найӧ век кежлӧ колины тайӧ траншеяясас.
Высота 56,8 — Гуля олӧмын медбӧръя высота вӧлі босьтӧма, завоюйтӧма, мынтӧма вирӧн.
КЫК ПИСЬМӦ
Куим судта еджыд керкалӧн ӧти жырйын, пӧрлӧдлӧм улӧсъяс да шыблалӧм кубикъяс костын, думыштчӧмӧн уджаліс Ёжик.
Сійӧ удитӧма нин мӧдар путкыль путкыльтны ставсӧ, мый вермис, и ӧні судзӧдчис уськӧдны ӧшинь вылысь тарелка.
Сылӧн бабушкаыс сӧмын на котӧртіс передньӧйӧ восьтны кодлыкӧ ӧдзӧс, и Ёжик решитіс воспользуйтчыны сы ветлӧмӧн.
Тайӧ сылы удайтчис.
Тарелка лэбис джоджӧ да пусь-пась жугалі.
Ёжик повзис да чепӧсйис бӧрвыв.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдіс тарелка торпыриг вылӧ, гӧгӧрвотӧг, кыдзи ӧти ыджыд тарелкаысь вермис лоны татшӧм уна ичӧтик тарелка.
Ёжик видзӧдліс передньӧйӧ.
— Бабӧ! — чукӧстіс сійӧ. — Видзӧд!
— Энлы, Ёжик! — письмӧ видлалігмоз шуис сылы том бабушка.
Конверт вылысь сійӧ аддзис тӧдтӧм почерк да полевӧй почталысь штамп.
— Но, воис жӧ!
Тайӧ, дерт, сы письмӧ вылӧ вочакыв.
Кык тӧлысь сайын сійӧ, Гуляысь гусьӧн, гижис дивизияса командирлы письмӧ, кӧні корис лэдзлыны нывсӧ кӧть кымынкӧ лун кежлӧ отпускӧ.
«Неужели ӧткажитас?
Оз вермы лоны...»
Сійӧ косяліс конверт.
«Тіян нывныд, — вӧлі гижӧма письмӧас, — геройски кутіс асьсӧ тайӧ бойясын.
Сійӧ молодец, повтӧм, миян Рӧдиналӧн славнӧй ныв.
Сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны раненӧйясӧн ки вылас, сійӧс позьӧ вӧлі аддзыны и ас бӧрсяыс боечьясӧс атакаӧ нуӧдысьӧн, сійӧ удитліс вайны и донесениеяс.
Ноябр 24 лунӧ тіян нывныд геройски пӧгибнитіс...»
Письмӧ, быттьӧ ловъя, дрӧжжитіс мам киын, шыпасъяс двӧитчисны, сорласисны сылӧн син водзас.
Сійӧ эз гӧгӧрво тайӧ строкаяссӧ...
— Бабӧ! — бара чукӧстіс Ёжик да лэптіс джоджысь конверт.
— Энлы, Ёжик, — шуис сійӧ да, жырйӧ пырӧм мысти, пуксис крӧвать вылӧ, сійӧ век на эз гӧгӧрво письмӧыслысь смыслсӧ, эз верит сылы, эз вермы веритны.
Ланьтӧм Ёжик чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
А мӧд лунас воис ещӧ ӧти фронтовӧй письмӧ — Ракитина Лидасянь.
«Видза олан, Гулялӧн дона мам!
Гижӧ тіянлы ныв, коді дружитіс тіян Гулякӧд.
Меным пыр зэв окота гижны тіянлы, успокоитны тіянӧс, кӧть ме и тӧда, мый воштыны татшӧм нылӧс, кутшӧм вӧлі Гуленька, тайӧ сьӧкыд, зэв сьӧкыд шог.
Но, крепитчӧй, донаӧй.
Ӧд Гуленька эз мун миян дінысь дзикӧдз, сійӧ пыр лоас миянкӧд.
Рӧдина оз вунӧд ассьыс героинясӧ.
А тіянӧс, коді воспитайтіс Рӧдиналы татшӧм преданнӧй нылӧс, татшӧм славнӧй воинӧс, уна нывъяс миян канмулӧн патриоткаяс, шуасны мамӧн...
Ме зэв дыр вӧлі Гулякӧд ӧтлаын, торъя нин бӧръя куим тӧлысьсӧ.
Ме неуна сыысь томджык, да сійӧ пыр ме дінӧ относитчис зэв заботаӧн, велӧдіс менӧ, радуйтчис, удайтчыліс кӧ мыйкӧ меным, да шуліс менӧ: «Муса ныв».
Ми сыкӧд уджалім санбатын, ӧтлаын вӧвлывлім быдсяма переплётас, кытысь петавлім муртса ловъяӧн, ӧтлаын сьывлім да шутитлім.
Бойяс дырйи ми, дерт, вӧвлім разнӧй участокъяс вылын, но зато бӧрас, наступление бӧрын, аддзысям — бусӧссьӧмаӧсь, мудзӧмаӧсь, — крепыда окасям.
И бара сёрнияс, помтӧм сералӧм.
Пыр сійӧ вӧлі гажа, и сӧмын ӧтчыд аддзылі ме сійӧс бӧрдігӧн.
Сійӧ ёна гажтӧмчис аслас Ёжик вӧсна, торъя нин тіянлӧн письмӧяс бӧрын.
Частӧ казьтывліс тіянӧс, батьсӧ, ті йылысь пыр сёрнитліс сэтшӧм ньӧжйӧника, кутшӧмкӧ шогпырысь.
Медбӧръяысь сыкӧд ми аддзысьлім наступлениеӧдз кымынкӧ лун водзджык.
Тайӧ лунас меным тыри дас кӧкъямыс арӧс, а главнӧйыс — ме получиті правительственнӧй награда, медаль.
Миян ордын весиг вӧліны гӧсьтъяс да ми зэв гажаа коллялім рытсӧ.
А кор ставныс мунісны, сыкӧд ми колим кыкӧн.
Ми тӧдім, мый регыд кутам наступайтны, сідзкӧ — виччысим быдторсӧ...
Вӧлі кутшӧмкӧ тревожнӧй настроение.
Пуксим кокъяснаным крӧвать вылӧ, топӧдчим ёрта-ёрт бердӧ да дыр, зэв дыр сідзи пукалім.
Миян вӧлі важнӧй сёрни.
Сёрнитім быдтор йылысь — и олӧм йылысь, и любовь йылысь, и ёртъяс йылысь, и гортсаяс йылысь.
Мый йылысь сӧмын вермасны сёрнитны кык пӧдруга, сы йылысь ми сыкӧд и сёрнитім.
И бӧръя помас ми сёрнитчим, кытчӧ гижны да мый висьтавны, виасны кӧ коднымӧскӧ.
И вот лои сідз, мый эз Гулялы, а меным ковмис гижны татшӧм письмӧ.
Помнита, войын сёрӧн петім ми сыкӧд землянкаысь.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі!
Гӧгӧр ставыс еджыд, пужъялӧма, вой кӧдзыд, кодзула и мыйлакӧ тайӧ лунас дзик лӧнь, весиг перестрелкаяс эз кывны, быттьӧкӧ некутшӧм война эз вӧв.
«Кутшӧм всё-таки лӧсьыд да удивительнӧй олӧмыс!.. — шуис Гуля. — Проклятӧй фашистъяс!»
Тайӧ, кажитчӧ, вӧлі медбӧръя сёрни миян.
А сэсся заводитчис подготовка, сэсся кутім наступайтны.
Миянӧс, кыдзи и век, мӧдӧдісны разнӧй участокъяс вылӧ, и та бӧрын ме сійӧс сэсся эг аддзыв.
Ӧтчыд войын сійӧ волӧма ме ордӧ, а ме эг вӧв гортын.
Кольӧма сӧмын привет записнӧй книжкаса бумага лист вылӧ.
Бумага листыс ичӧтик, клеткаа, а дорас кольӧма раненӧй боечьясӧс кӧртавлысь килӧн муртса тӧдчыштысь вир туй.
Мӧд лун рытас ме кывлі, быттьӧкӧ ун йывті, мый Гуля погибнитӧма.
Менӧ снимитісны передовӧй вылысь, шогысла ме эг аддзы аслым места, татшӧм ыджыд шогысла весиг кокъясӧй эз новлӧдлыны: менӧ пыр увлань кыскис, ме пыр гылалі пидзӧсъяс вылӧ.
И ещӧ мыйта миян ёртъяс пӧгибнитісны сэки Гулякӧд ӧтлаын, ставныс томӧсь, славнӧйӧсь, сэтшӧмӧсь, мый и висьтавнытӧ он куж!
Со кыдзи шеді сэки миян тайӧ ыджыд победаыс.
А миянын медся ёна жалитӧны Гуляӧс да Алексей Толинӧс, артполкса командирӧс.
Тайӧ вӧлі замечательнӧй морт!
И Гуля ёна дружитіс сыкӧд.
Найӧ бура сьылісны ӧтлаын.
Найӧс и дзебисны ӧтлаӧ.
Но вот, быттьӧкӧ и ставыс.
Абу, абу, абу ставыс!
Ёжик коли мамтӧг, но сійӧ лоӧ миян дивизиялӧн пиӧн.
Ми ставным кутам тӧждысьны сы йылысь, кытчӧдз ловъяӧсь лоам.
Меным зэв окота успокоитны тіянӧс, отсавны тіянлы, ӧд менам тоже эм мам, ме тӧда, кутшӧм дона ме сылы.
А мамъяс ставныс ӧткодьӧсь.
Олӧмын мый вермас лоны сьӧкыдджык кагаӧс воштӧм дорысь?
Но ӧд тайӧ война, ӧд жертваяс долженӧсь лоны.
А Гитлер — сійӧ миянлы мынтысяс ставсьыс.
Ми ӧні фашистъясӧс чорыда нӧйтам.
Найӧ пышйӧны нин бӧрвылас видзӧдлытӧг, но тайӧ сӧмын на первой помыс!
Окалӧй ме пыдди Ёжикӧс.
Медым лоӧ сійӧ крепыд, дзоньвидза детинкаӧн.
Медым гордитчӧ аслас мамнас.
Сійӧ вӧлі настоящӧй героиняӧн.
Ме лоа рад, ті кӧ гижанныд меным вочакыв кӧть некымын кыв.
Окала.
Коммунистическӧй приветӧн Лида Ракитина.
Донаӧй, видзӧй асьнытӧ, ті коланныд Ёжиклы и миянлы ставнымлы».
МЕДБӦРЪЯ ТУЙ
Дон вадорын, Паньшин сиктдорса хуторын, гвардейскӧй полк дзебис ассьыс геройяссӧ — Гуля Королёваӧс да Алексей Толинӧс.
Кыкнан гортйыс сулалісны дивизионнӧй клубын джуджыд подставкаяс вылын.
Жырйын вӧлі дзескыд.
Боечьяс да командиръяс воисны татчӧ веськыда передовӧй вывсянь, медым прӧститчыны асланыс радейтана ёртъяскӧд.
Тані вӧліны и Болотников, и Куприянов, и Кадыр Хабибулин...
Лида Ракитина сулаліс юръяс дорас да дугдывтӧг видзӧдіс Гулялы да Алексейлы вӧрзьывтӧм спокойнӧй чужӧмъяс вылас.
Видзчысигтыр сійӧ лӧсьӧдыштіс Гуля бан бердӧ сибдыштӧм юрси пратьсӧ, вештыштіс Алексей кымӧс вылӧ лэччӧм сутшкасьысь лыссӧ.
***
Немвиччысьтӧг ӧшинь улын кутіс гораа ворсны полковӧй оркестр.
Траурнӧй маршлӧн торжественнӧй, нора шыясыс пырисны да аснаныс тыртісны ставнас жырсӧ.
Лида кунис синъяссӧ, а кор восьтіс найӧс, сійӧ аддзис, быттьӧкӧ туманын, кыдзи кыкнан гортйыс вӧрзисны подставка вылысь да надзӧник мӧдісны мунны ёртъяс ки вылын петанінлань.
Со и кодйӧм кык гу.
Тасянь бура тыдалӧ Донлӧн рытыввыв вадорыс, самӧй сійӧ вадорыс, кытысянь пемыд арся войӧ Гуля вуджӧдаліс раненӧйясӧс.
Но ӧні врагӧн захватитӧм вадор сайӧдӧма лӧзов руд туманӧн.
А хуторсянь лунвылынджык, сэні, высота 56,8 сайын, гымалӧны на бойяс.
Енэжыс ыпъялӧ биӧн.
Свежӧй кӧдзыд сынӧдын муралӧ орудиеяслӧн сьӧкыд грымгӧмыс.
Ёртъяслӧн киясныс видзчысьӧмӧн лэдзисны му вылӧ кык прӧстӧй, краситтӧм горт.
Дзор, видзӧднысӧ суровӧй морт, дивизияса артиллериялӧн начальник, петіс водзӧ да надзӧник видзӧдліс ставныс вылӧ.
— Ёртъяс! — шуис сійӧ. — Тані, миян водзладорын, куйлӧ Алексей Толин, либӧ, кыдзи ми сійӧ шулім, Алёша.
Храбрӧйяс смертьясӧн уси Алексей Толин, артиллерийскӧй полкса командир.
***
Став синъясыс бергӧдчисны тайӧ сӧстӧм да яснӧй том чужӧмлань, тайӧ тӧдса кияслань, ещӧ неважӧн на сэтшӧм ён да сяма кияслань.
А командир висьталӧ водзӧ Алексей Толин йылысь, зэв бур ёрт йылысь, замечательнӧй командир йылысь, коді зэв бура тӧдіс ассьыс делӧсӧ.
— Прӧщай, Алёша! — шуис сійӧ.
— Тэнад вӧлі веськыд, восьса, бур олӧм да сэтшӧм жӧ кулӧм.
Здук кежлӧ сійӧ ланьтліс, а сэсся вуджӧдіс синъяссӧ мӧд горт вылӧ.
Став юръяс бергӧдчисны Гуля Королёвалань.
Тӧв тӧкӧтьӧ вӧрзьӧдыштіс сылысь ичӧтик юрси пратьсӧ, и нежнӧй чужӧм кузяыс муніс кокньыдик вуджӧр, коді муртса ловзьӧдыштіс сылысь суровӧй вӧрзьытӧмсӧ.
abu
— Коді эськӧ вермис думыштны, — шуис командир, — мый тайӧ, пӧшти нывка кодь, том нывбаба сьӧлӧмас вӧлӧма враг вылӧ сэтшӧм грознӧй вын, любовлӧн да лӧглунлӧн вын, сэтшӧм збыльысь величайшӧй геройство?
Ёртъяс, Гуля Королёва петкӧдіс бой мунан поле вылысь сёысь унджык раненӧй боечӧс да командирӧс, и сійӧ жӧ боечьяскӧд ӧтлаын штурмӧн босьтіс немецкӧй окопъяс 56,8 высота вылын!
Вирӧн киськалӧм тайӧ высота вӧснаыс бойлӧн сьӧкыд здукӧ сійӧ кыпӧдіс командиртӧг кольӧм взвод да нуӧдіс сійӧс атакаӧ...
Со тайӧ мича, том, ставнымлы миянлы муса нывкаыс...
Ёртъяс, отомститам враглы миян дона ёртъясысь, Алёша Толинысь да Гуля Королёваысь!
Пӧдлассисны гортъяслӧн вевтъясыс.
Сьӧкыда лайкнитчӧмӧн боевӧй знамяяс нёровтчисны геройяс весьтӧ.
Юрнысӧ копыртӧмӧн чӧла сулалісны найӧ, кодъясӧс сэтшӧма радейтіс Гуля, — сылӧн боевӧй ёртъясыс.
Квайт орудиеа батарея сулаліс гу дорын ассьыс дулояссӧ враглань веськӧдӧмӧн.
Кыліс команда:
— Рӧдиналӧн врагъяс кузя — би!
Гора грымнитіс прӧщальнӧй салют.
Орудиеяслӧн стволъясыс йӧткыштчисны бӧрвыв.
И бара:
— Залпӧн — би!
Дасысь грымнитісны орудиеяс, и дасысь ёся шутёвтӧмӧн снарядъяс лэбисны врагъяс сулаланінӧ.
«ЗАРНИ КУДРИА НЫВ»
Коли воджын.
Сэні, кӧні гымалісны войнаяслӧн историяын вӧвлытӧм бойяс, лои чӧв-лӧнь.
Сыркакылысь му, коді бойяс дырйи шыасьліс быд залп вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ ачыс доймис, ӧні ланьтіс.
Воис тулыс.
Волга да Дон костын пласнитчӧм, оврагъясӧн кодйӧм степьяс вевттьысисны ляпкыдик веж турунӧн.
Быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, вӧрзьӧдчытӧг сулалӧны жугӧдӧм грузовикъяс, самолётъяслӧн гартовтчӧм бордъяс, путкыльтчӧм, джынвыйӧ сотчӧм машинаяс.
Дон вадорын ичӧтик лӧнь хутор дінын ылысянь тыдалӧ обелиск.
Шпиль вылын дзирдалӧ металлическӧй кодзув.
Памятник дінӧ локтігӧн йӧзыс внимательнӧя лыддьӧны сы вылысь гижӧд.
Но и гижӧдтӧг найӧ тӧдӧны, коді куйлӧ тайӧ обелиск улас.
Дивизия, коді косясис тані мулӧн быд вершӧк вӧсна, муніс ылӧ водзӧ тайӧ местаяссьыс.
Но эз мун татысь слава Гуля йылысь да став геройяс йылысь, кодъяс усины тайӧ му вӧснаыс.
Вӧлі шоныд тувсов рыт.
Боечьяс да хуторса йӧз кытшын сержант-украинеч Хома Онищенко куритіс каллян да тэрмасьтӧг висьтавліс:
— Вӧлі тані орчча дивизияын зарни кудриа ныв.
Сэтшӧм, мый эз тӧд некутшӧм полӧм.
Со ӧтчыд аддзӧны немечьяс — миян часть бойӧ мунӧ.
А водзладорас — ныв, ставыс ыпъялӧ биӧн.
Немецкӧй окопъясӧдз воис, а ачыс оз сотчы.
Босьтіс окопсӧ да муніс водзӧ.
Нимыс тайӧ нылыслӧн вӧлі не то Королёва, не то Короленко, а гашкӧ и Король.
— А асьныд ті, сійӧс эн аддзылӧй? — пемыдінсянь юаліс волнуйтчысь нывбаба гӧлӧс.
— Ачым ме эг аддзыв, а кывлі уна йӧзлысь.
Сы йылысь быдӧн сёрнитӧны.
Хома ланьтыштліс, куритчыштіс, а сэсся тэрмасьтӧг да чорыда содтіс:
— Тайӧ нылыс зэв лӧсьыда сьыліс!
Кыдзи сӧмын кыласны немечьяс тайӧ песнясӧ, «войтыр бать йылысь, рӧднӧй Сталин йылысь», пырысьтӧм-пыр жӧ заводитасны лыйлыны, медым эз мӧд кывны.
Да позьӧ ӧмӧй вевттьыны лыйсьӧмӧн тайӧ песнясӧ, кор сійӧ став фронт кузя юралӧ?
Хома помаліс куритчӧмсӧ, чеччис да муніс.
Тайӧ минутас сійӧ эз чайт, мый нывбаба, коді сэтшӧм тревожнӧя юасис «зарни кудриа ныв» йылысь, вӧлӧма сылӧн мамыс да мый сійӧ воӧма татчӧс крайӧ сӧмын сы вӧсна, медым аддзывны йӧзсӧ, кодъяс тӧдлӧмаӧсь Гуляӧс, медым кывлыны сы йылысь кӧть ӧти кыв...
КРЕМЛЬ ВЕСЬТЫН БИЯС
Бабушкаыскӧд Ёжик воис Уфаысь Мӧскуаӧ рытын.
Зэв уна ӧшиня домлӧн ыджыд жырйӧ, коді кыпӧдчӧма Мӧскуа ю весьтын, пырис кык арӧса детинка.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр, видзӧдліс чемоданъяс да кӧрзинаяс вылӧ, кодъясӧс вайӧма татчӧ вӧлі лифтӧн, да шуис:
— Бабӧ, мунам вай гортӧ!
— Тайӧ и эм, Ёжик, миян гортным.
Сейчас ме тэныд лӧсьӧда вольпась да водтӧда узьны.
Ёжик матыстчис ӧшинь дорӧ, восьтіс шторы.
— Оз позь, донаӧй, — шуис лифтерша.
— Мыйла оз позь? — юаліс Ёжик.
— Мӧскуаын миян пемдӧдӧма!
— Ага, — шуис Ёжик, быттьӧкӧ гӧгӧрвоис.
Тайӧ кадас кутіс сёрнитны радио:
— Ёртъяс!
Талун, кӧкъямыс час рытын, радио кузя лоӧ юӧртӧма важнӧй юӧр!
Кывзӧй миянлысь радиопередачаяс!
— Со быттьӧ специальнӧ тіянлы! — шуис лифтёрша. — Регыд мысти тіян детинкалы ми петкӧдлам салют.
Жырйын кусӧдісны би, вештісны шторыяс.
Ӧшинь сайын грымӧбтіс орудиеяслӧн залп.
Сы бӧрся тратшкӧдчигтыр енэжӧ вылӧ качисны гӧрд, виж да лӧз бияслӧн розъяс.
И пырысь-пыр кутіс тыдавны ставыс — быдсяма рӧма биясӧн дзирдалісны Кремльса дворечлӧн ӧшиньясыс, яркӧя югзисны пиня-пиня стенъясыс, зарниӧн югнитісны башеннӧй часілӧн стрелкаясыс, улын воляліс Мӧскуа юлӧн ваыс.
И бара грымӧптісны пушкаяс.
— Бух, — шуис Ёжик да серӧктіс.
Биясӧн югзьӧдӧм ваӧ гылаліны ракетаяс.
Ёжик, паськӧдӧм синъясӧн, орӧдчытӧг видзӧдіс ӧшиньӧ, кытчӧдз эз кусны медбӧръя бияс.
— А ӧні Ёжик узьны.
Вольпасьын куйлігӧн сійӧ корис:
— Бабӧ, ещӧ бух!
— Аски лоӧ «бух».
А ӧні узь.
Ёжик пуктіс юрсӧ пӧдушка вылӧ:
— Бабӧ, висьтав.
— Мый висьтавны?
— Мама Гуля йылысь, — бергалігмоз да пӧдушкасӧ юрнас ляскӧдігмоз шуис Ёжик.
— Ладнӧ, Ёжик.
Кывзы.
Самӧй тайӧ домас, тайӧ жырас оліс мама Гуля.
Сэки сійӧ вӧлі ещӧ сэтшӧм на ичӧтик, кутшӧм и тэ.
— А ме? — юаліс Ёжик да пуксис. — Ме кӧні вӧлі?
— Тэ сэки эн на вӧв.
Ёжик чуймӧмӧн видзӧдліс аслас «баб» вылас.
Кыдзи сідз вермас лоны, медым сійӧ эз вӧв?
Дзикӧдз эз вӧв?
— Ме тожӧ вӧлі! — скӧрмис Ёжик.
— Но ладнӧ, вӧлін.
Сӧмын кунь синъястӧ.
Ёжик водіс, а сэсся бара пуксис:
— Бабӧ, петкӧдлы бияссӧ!
— Найӧ ӧні абуӧсь.
— Восьт! — сійӧ петкӧдліс шторы вылӧ.
— Оз позь, Ёжик.
Ёжик эз верит да видзӧдіс ӧшинь вылӧ.
Сылы кажитчис, мый сулалӧ сӧмын вештыны шторы, и пемыд енэжын бара кутасны югъявны бияс, а стеклӧяс кутасны дрӧжжитны орудиеяслӧн грымгӧмысь.
И «мама Гулялӧн» югыд образыс сы представлениеын йитчис нин тайӧ мича биясыскӧд, кодъяс ӧзйисны Кремльлӧн пиня-пиня стенаяс весьтын.
{И. Новиков (комиӧдіс К. И. Туркин) @ Сӧветскӧй велӧдысьлӧн высокӧй призвание @ водзкыв @ Ф. Вигдорова. Менам класс @ 1951 @ Лб. 3‒5.}
СӦВЕТСКӦЙ УЧИТЕЛЬЛӦН ВЫСОКӦЙ ПРИЗВАНИЕ
Быд во ноябрся лунӧ миян школаын чукӧртчывлӧны кольӧм воясса выпускникъяс.
И сэки школаын овлывлӧ необычнӧй зрелище: партаяс сайын пукалӧны оз подростокъяс, оз том зонъяс, а верстьӧ йӧз и весиг олӧма йӧз — рабочӧйяс, инженеръяс, врачьяс, архитекторъяс, учёнӧйяс да воинъяс — Айму вӧсна ыджыд тышса геройяс.
Важысянь нин установитчӧм традиция серти найӧ висьтавлӧны сы йылысь, кыдзи олӧны, кыдзи уджалӧны, кутшӧм планъяс стрӧитӧны водзӧ кежлӧ.
И пыр тайӧ разнӧй арлыда да профессияа йӧзыс, кодъяс помавлӧмаӧсь школасӧ уна во сайын, аддзӧны асланыс велӧдысьяслы радейтана да благодарнӧй кывъяс.
Ӧтиӧс педагог велӧдӧма серьёзнӧя, добросовестнӧя уджавны, мӧдлы отсалӧма венны неуверенностьсӧ аслас вынъясын, коймӧдӧс туйдӧма радейтана удж вылӧ.
И ставнысӧ велӧдысь велӧдӧма кужны торйӧдны бурсӧ лёксьыс, благороднӧйсӧ низкӧйсьыс, велӧдӧма гӧгӧрвоны, мыйын шудыс да олӧмыслӧн смыслыс, мыйын долгыс сӧветскӧй мортлӧн.
Важӧн тайӧ вӧлі, но и уна во мысти дасӧд класс помалӧм бӧрын тайӧ йӧзыс волнуйтчигтыр сёрнитӧны сы йылысь, кутшӧм вунӧдны позьтӧм след колис на олӧмын школа, сы йылысь, кутшӧм дона налы ставыс, мый йитчӧма школакӧд, велӧдысьяскӧд.
Найӧ и ӧні, ыджыд дырйиыс, ассьыныс поступокъяссӧ прӧверяйтігӧн, юалӧны ассьыныс: а мый шуис эськӧ, мый сӧветуйтіс эськӧ сійӧ, коді велӧдіс менӧ ичӧт дырйи?
Кутшӧм жӧ настоящӧй, душевнӧ озыр мортӧн колӧ лоны, медым лышкыда юксьыны челядькӧд — воысь-воӧ, поколениеысь поколениеӧ — став медбурнас, мый тэын эм, сетны налы вежӧрлысь да сьӧлӧмлысь медбур вынъяссӧ и, сетӧмкӧд тшӧтш, пыр, лунысь-лун лоны душевнӧ озырджыкӧн!
Михаил Иванович Калинин, коді сьӧлӧмсяньыс пӧчитайтліс велӧдысьлысь уджсӧ, шуліс: «Велӧдысь сетӧ ассьыс энергиясӧ, вирсӧ, ставсӧ, мый сылӧн эм донаыс, аслас велӧдчысьяслы, войтырлы...
Велӧдысь, ӧтарладорсянь, сетӧ, а мӧдарладорсянь, губка моз кыскӧ ас пытшкас, босьтӧ став медбурсӧ войтырлысь, олӧмлысь, наукалысь, и тайӧ медбурсӧ бара сетӧ челядьлы».
Да, велӧдысьлӧн уджыс збыльысь требуйтӧ мортсянь ставсӧ и такӧд тшӧтш вӧчӧ сійӧс шудаӧн, сы вӧсна мый тайӧ ыджыд шуд — аддзыны, кыдзи тэ отсӧгӧн быдмӧны да артмӧны выль йӧз, кыдзи кисьмӧ налӧн мысльыс, кыдзи формируйтчӧ характерыс.
Тіян пиысь быдӧн, лыддьысьысьяс, думыштчывланныд сы вылын, кутшӧм удж бӧрйыны аслыныд олӧмын.
И, тӧдӧмысь, унаӧн тіян пиысь ӧні нин, школьнӧй скамья вылын, юаланныд ассьыныд: а не лоны-ӧ меным велӧдысьӧн?
Но медым решитны тайӧс, колӧ видзӧдлыны профессия пытшкӧсас, тӧдмавны сы сьӧкыдлунъяс йылысь да сы йылысь, кутшӧм качествояс сійӧ требуйтӧ мортсянь.
Со мыйла сэтшӧм важнӧйӧсь да донаӧсь миянлы небӧгъясыс велӧдысьяслӧн, небӧгъясыс, кӧні педагогъяс висьтавлӧны асланыс удж йылысь, юксьӧны асланыс опытӧн да думъясӧн.
«Менам класс» повестьын авторыс, ачыс профессия сертиыс педагог, висьталӧ том ныв йылысь, коді сӧмын на заводитӧ уджавны школаын, сы йылысь, кыдзи сійӧ корсьӧ, думайтӧ, мукӧд дырйиыс серьёзнӧя ӧшибайтчӧ, дзугыльмывлӧ да радуйтчӧ, велӧдӧ челядьӧс и такӧд тшӧтш велӧдчӧ ачыс, опыт вылын тӧдмалӧ, кутшӧм ыджыд шуд лоны сӧветскӧй велӧдысьӧн.
Оз на ставыс ладмы сы уджын, но челядьӧс радейтӧмыс, найӧс тӧдмавны зільӧмыс отсалӧны сылы унджыкысьсӧ аддзыны вернӧй туй.
Велӧдысь, код нимсянь гижӧма тайӧ небӧгсӧ, висьтавлӧ аслас удж йылысь правдивӧя да прӧстӧя, тайӧ и заставляйтӧ лыддьысьысьясӧс волнуйтчыны сыкӧд тшӧтш, думайтны висьталӧмтор йывсьыс.
Меным кажитчӧ, мый тайӧ небӧгсӧ интересӧн да аслыс пӧльза вылӧ лыддяс и педагогическӧй вузса студент, и том велӧдысь, и пионервожатӧй.
А старшеклассник, том велӧдысь гижӧдъясӧн тӧдмасьӧм бӧрын, воддза дорсьыс ёнджыка думыштчас велӧдысь йылысь да сылӧн сьӧкыд, но благороднӧй да радуйтана удж йылысь.
РСФСР-са заслуженнӧй велӧдысь,
педагогическӧй наукаяс кузя кандидат,
Мӧскуаса 110-ӧд школаысь директор
И. НОВИКОВ.
{Ф. Вигдорова (комиӧдіс К. И. Туркин) @ Менам класс @ повесьт @ Ф. Вигдорова. Менам класс @ 1951 @ Лб. 7‒314.}
Ф. ВИГДОРОВА
МЕНАМ КЛАСС
УЧИТЕЛЬНИЦАЛӦН ГИЖӦДЪЯС
I
ТУЙЛӦН ЗАВОДИТЧӦМ
СЕНТЯБРЬ 1-й ЛУН
Чӧв-лӧнь переулокті, мостовӧй шӧрӧдыс, восьлалӧ ар сизима детинка, кузь брюкиа да зарни кизьяса курткаа.
Киас сылӧн портфель, а чужӧм вылас сэтшӧм выражение, мый он и вермы висьтавнытӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, уверен, мый став синъясыс дзоргӧны сы вылӧ.
Сійӧ зільӧ лоны скромнӧйӧн, но сознаниеыс, мый сійӧ, татшӧм вӧччӧма да делӧвитӧй, мунӧ школаӧ, тыртӧ сійӧс шуда волнуйтчӧмӧн.
Ме тожӧ муна школаӧ и тожӧ первойысь.
Киын менам учебникъяслӧн список.
Шочиника ме видзӧдлывла сы вылӧ да лыддя овъяссӧ, кодъясӧс тӧда наизусть нин: Антонов Володя...
Выручка Ваня...
Меным мыйлакӧ кажитчӧ, мый сійӧ кузь тушаа, косіник.
Гай Саша...
Ильинский Витя — мекӧд ӧти ова...
Кутшӧмӧсь найӧ ставныс?
Кымын матынджык школаӧдз, сымын унджык челядь мунӧны сэтчаньӧ и сымын тревожнӧйджык менам сьӧлӧм вылын.
Веськыда шуны, ме пола.
Меным кажитчӧ, мый классӧ пырӧм бӧрын ме вунӧда ставсӧ, мый лӧсьӧдчи висьтавны.
«Здравствуйте, челядь, — шуа ме шӧпкӧдӧмӧн. — Ме тіян велӧдысь.
Менӧ шуӧны...»
Со сійӧ, школаыс — ыджыд каменнӧй здание.
Дворас унаӧнӧсь да шума, и ме зэв бура аддза ставсӧ, мый вӧчсьӧ.
Быдлаын оживлённӧй, гораа сёрнитысь челядь чукӧръяс.
Посньыдъясыс, сэтшӧм жӧ торжественнӧйӧсь да вӧччӧмаӧсь, кыдзи сійӧ, коді первойӧн паныдасис улича вылын, кутчысьӧмаӧсь мамъясыслы киясаныс.
Кузь тушаа майор неуна копыртчыштӧмӧн сёрнитӧ абу нин том нывбабакӧд, тыдалӧ, велӧдыськӧд, да видзчысьӧмӧн, тӧкӧтьӧ асланьыс топӧдӧмӧн кутӧ пельпомӧдыс писӧ; а сылӧн чужӧм вылас первойя полыштӧм пырыс сідзи и сявкйӧ любопытство.
Дзик кильчӧ дорас ещӧ ӧтик ичӧтик детинка нора, гораа бӧрдӧ да синва пырыс дольӧ:
— Ог кӧсйы первой классӧ...
Кӧсъя мӧдӧдӧ, Вова дінӧ!
Неуна шӧйӧвошӧм Вова сулалӧ орччӧн.
— Ми сыкӧд ӧти патераын олам, — висьталӧ сійӧ. — Ме тайӧс вайӧді, а сійӧ...
— и смутитчӧмысь неуна справитчӧм бӧрын содтӧ: — ичӧт на, оз гӧгӧрво.
Быдладорсянь кылӧны гажа приветствиеяс, шензяна горӧдӧмъяс:
— Кутшӧма быдмӧмыд!
Он и тӧд!
— Мый нӧ тэ эн гижлыв?
— Классджынйыс миян выльяс — аддзылінныд списоксӧ?
Быдса кӧкъямыс морт!
Кӧть и тешкодь, но ставсӧ тайӧс ме аддза, кыла, запоминайта и... чувствуйта, мый сьӧлӧмӧй менам тіпкӧ мукӧддырся дорысь ёна тэрыбджыка.
Школа ӧдзӧсӧд петӧ Людмила Филипповна, директор.
Кык лун сайын, кор ме сы кабинетын сёрниті сыкӧд, сійӧ кажитчис меным ичӧтик, омӧлик, неуна гӧрбыльтчыштӧм старушкаӧн, коді ёна вӧлі мунӧ менам суседка Татьяна Ивановналань.
Но ӧні ме ог аддзы нинӧм ӧтсямасӧ: Людмила Филипповна тэрыба, пӧшти гӧрбыльтчытӧг, мунӧ дворӧд, кокниа кайӧ пӧвйысь вӧчӧм трибуна пос кузя.
Ставныс ланьтӧны.
И директор дзик том, гора да ён гӧлӧсӧн поздравляйтӧ миянӧс ставнымӧс, велӧдчысьясӧс и велӧдысьясӧс, велӧдчан во заводитчӧмӧн.
— Тайӧ войнабӧрса первой велӧдчан во, — висьталӧ сійӧ.
— Ми, тіянкӧд нэм кежлӧ запомнитам сійӧс, запомнитам тайӧ сентябрся сэзь асывсӧ и сійӧс, кыдзи ми чукӧртчим школа ӧдзӧсъяс дорӧ, медым заводитны занятиеяс сӧстӧм, свободнӧй енэж улын.
И талун, татшӧм ыджыд, праздничнӧй лунас, ме кӧсъя казьтыштны тіянлы сійӧ йӧз йывсьыс, кодъяслы ми обязанӧсь асланым свободаӧн, шудӧн, на йылысь, кодъяс храбрӧя да самоотверженнӧя тышкасисны врагкӧд Отечественнӧй война фронтъяс вылын.
Тайӧ бойясас пӧгибнитісны миян вӧвлӧм велӧдчысьяс — Гриша Данилов, Павлик Медведев, Нина Полянская...
Ми кывзам сылысь чӧв ланьтӧмӧн.
Людмила Филипповна сиӧ миянлы успех, надейтчӧ, мый ми кутам упорнӧя да бура уджавны.
Сэсся сійӧ лэптӧ кисӧ — мыйкӧ югъялӧ: тайӧ кӧлӧкӧльчик.
Став двор пасьта зильгӧ сылӧн гажа горыс, и сы чукӧстӧм серти паськыда воссьӧны миян водзын школа ӧдзӧсъяс.
НЕЛЯМЫН ВИТ МИНУТА
— Мый нӧ, пӧра, — висьталӧ учебнӧй частьӧн заведуйтысь Анатолий Дмитриевич.
— Ӧні ӧтлаын пырам классӧ, и ме тӧдмӧда тіянӧс челядькӧд.
— А позьӧ меным аслым?
Сійӧ сюся видзӧдӧ ме вылӧ да, падъялыштӧм бӧрын, висьталӧ:
— Оз пӧлагайтчы...
Но да ладнӧ, мунӧй.
И оз ков сэтшӧма волнуйтчыны, пӧжалуйста...
И вот ме восьта ӧдзӧс да пыра классӧ.
Аддза гурйыв восьтӧм ӧшинь, сы сайысь сэзь кельыдлӧз енэжсӧ да паныда керкалысь гӧрд вевтсӧ, но ог аддзы ни класслысь стенаяссӧ, ни велӧдчысьяслысь чужӧмъяссӧ.
Кодсюрӧыс челядь сувтӧны, мукӧдыс пыр на пукалӧны.
Ме чӧв-чӧв сулала пызан дорын да виччыся.
Вочасӧн, тэрмасьтӧг, гыма-гамакылігтыр кыпӧдчалӧны мукӧдъясыс.
— Здравствуйте!
Пуксьӧй! — шуа ме гораа и ог тӧд ассьым гӧлӧсӧс.
Горшдінӧй менам гӧрддзасис, пельын шумитӧ.
Сідзи жӧ гораа, быттьӧкӧ меным колӧ вевттьыны гӧлӧсӧн горзысь йӧз чукӧрӧс, ме висьтала водзӧ: — Менӧ шуӧны Марина Николаевна.
Ме тіян класснӧй руководительница...
(«Ӧд ме весиг гижавлі ставсӧ, мый висьтала, — вуджрасьӧ менам юрын. — И нинӧмсӧ-нинӧмсӧ ог помнит... кыдзи нӧ сідз?»)
География урокъяс вылын ми тіянкӧд кутам изучайтны ассьыным канмунымӧс — сылысь вӧръяссӧ да юяссӧ, долинаяссӧ и гӧраяссӧ.
Естествознание урокъяс вылын ми кутам...
Медбӧръя парта вылын кыкӧн шӧпкӧдчӧны, а шуйгаладорын пукалысь детинкаяс весиг гӧлӧснысӧ оз чинтыны: налы, тыдалӧ, дзик веськодь, кыла али ог ме налысь сёрнисӧ.
— Пӧжалуйста, ланьтӧй, — кора ме.
Найӧ внимательнӧя, весиг чуймӧмӧн видзӧдлӧны ме вылӧ, ланьтлӧны стӧч секунда кежлӧ — и бара сёрнитӧны.
Ӧтиыс на пиысь — сьӧд синъяса, визув, тӧлка чужӧма.
Мӧдыс — еджыд юрсиа, жебиник; лӧз дӧрӧм воротникыс свободнӧя болтайтчӧ вӧсни, кузь сьылі гӧгӧрыс, синъясыс видзӧдӧны сюся да неуна насмешливӧя.
Сэки ме босьта киӧ нёльӧд класслы хрестоматия да заводита лыддьыны зэв ньӧжйӧник:
— «Оліс-выліс свет вылын лягушка-квакушка.
Пукаліс сійӧ нюрын, куталіс номъясӧс да гебъясӧс, тулысын аслас пӧдругаясыскӧд тшӧтш гораа квакайтіс.
И нэм чӧжыс эськӧ сійӧ лючки-ладнӧ оліс — дерт, аист кӧ сійӧс коркӧ эз сёй.
Но лои ӧти происшествие...»
Шум оз лӧнь.
Гӧлӧс содтытӧг ме лыддя водзӧ.
Матынджык пукалысьясыс зільӧны кывзыны лыддьӧмсӧ.
— «...Ме придумайті!
Ме корси!
Кык утка мед босьтасны воманыс ньӧр, а ме сэтчӧ шӧрас кутчыся...»
— Ньӧжйӧджык, ті!
Эн мешайтӧй кывзыны! — броткӧ кодкӧ.
Ме вӧча вид, быттьӧ нинӧм от казяв, да лыддя водзӧ.
Надзӧникӧн лоӧ чӧв-лӧнь, и сӧмын медся тешкодинъясас кыптылӧ дружнӧй серам.
Со лягушка лэбӧ видзьяс да вӧръяс весьтӧд, ставныс шензьӧны сы вылӧ, а сылы оз терпитсьы ошйысьыштны аслас выдумкаӧн, и медбӧрын сійӧ квакайтӧ мыйвынсьыс: «Тайӧ ме! Ме!»
Мойд помсӧ ме лыддя дзик чӧв-лӧнь дырйи, челядьлӧн оживлённӧй, нюмъялысь чужӧмъяс.
Кор зилькнитіс звӧнок, найӧ кытшалӧны менсьым пызанӧс да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, заводитӧны юасьны:
— А менам хрестоматияын тайӧ мойдыс абу — мыйла?
— А английскӧй язык миян лоӧ?
— А тетрадкаяс кутасны сетавны?
А то менам сӧмын кык и кыкнаныс клеткаа.
Ме зіля вочавидзны быдӧнлы.
Гӧлӧсӧй менам быдлунся кодь нин, и ме вунӧді, мый нелямын вит минут сайын ме зэв ёна полі.
Кодысь повнысӧ?
Челядьысь?
Но вот ми накӧд сералыштім храбрӧй, ошйысьысь лягушка вылын и чувствуйтам асьнымӧс сідз, быттьӧкӧ абу первой лун тӧдсаӧсь.
... Эг этша ӧшибка вӧч ме аслам тайӧ первой урок вылас: эг нуӧд перекличка, эг висьтав вступительнӧй кыв да лыдди Гаршинлысь мойдсӧ, кодӧс ньӧти эг лӧсьӧдчыв Лыддьыны.
Веськыда кӧ нин висьтавны, ме прӧстӧ дзебси этайӧ лягушка саяс, медым выиграйтны кадсӧ да справитчыны аслам волнуйтчӧмкӧд.
Ме нинӧм эг выполнит, мый кӧсйылі, кор муні урок вылӧ.
Но тайӧ первой нелямын вит минутыс велӧдісны менӧ прӧстӧй да зэв колана правилӧӧ, кодӧс, кӧть и тешкодь, ме ӧнӧдз эг тӧдлы: кӧсъян кӧ, медым тэнсьыд кывзісны, эн горзы.
И ещӧ уна прӧстӧй, абу сложнӧй истинаяс усвоиті ме сійӧ лунъясас, кодъяс ылӧ нин кольӧмаӧсь, но сэтшӧм памятнӧйӧсь, быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі тӧрыт.
МЫЙСЯНЬ ЗАВОДИТНЫ?
Рыт.
Ме пукала аслам пызан сайын.
Ме водзын тетрадь чукӧр — первой диктант.
Орччӧн пукалӧ Галя.
Сы водзвылын тожӧ тетрадь, киас сьӧд карандаш.
Нырнас чушйӧдлігтыр, юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань пӧлӧстлывлӧмӧн сійӧ зіля гижалӧ палочкаяс.
Еджыд юрсиыс ӧтарӧ лэччӧ сылы плеш вылас.
Меным тыдалӧ сӧмын тайӧ кывзытӧм юрсиыс, банбок дорыс да чангыля нырыс.
Галя — патера серти менам суседка.
Ми сыкӧд тӧдсаӧсь сизим во нин — сы чужан лунсянь.
Сійӧ менӧ помтӧг уважайтӧ: таво сійӧ пырис первой классӧ и тырӧма почтениеӧн ставыс дінӧ, мый йитчӧма школакӧд да велӧдчӧмкӧд.
Ми сыкӧд пыр дружитім, но ӧні ме велӧдысь — тайӧ абу шутка!
Галя, коді зыбкасяньыс шуис менӧ Маринаӧн, ӧні кутіс шуны менӧ ним-вичӧн.
Кадысь-кадӧ сійӧ лэптывлӧ ме вылӧ гӧгрӧс карӧй синъяссӧ да гусьӧник ышлолалӧ.
Ме эг тшӧкты мешайтны меным, и сійӧ добросовестнӧя чӧв олӧ, но ме аддза, мый сылы абу кокни.
Регыд ме вунӧді Галя йылысь да зіля куті видлавны тетрадьяс.
Гӧрд карандаш весь оз ов — ме подчёркивайта ӧти кыв бӧрся мӧдӧс (ӧшибкасӧ исправляйтны мӧдасны асьныс велӧдчысьяс).
Со сӧстӧм, ӧкуратнӧй тетрадь, мича, рӧвнӧй почерк.
Кодлӧн тайӧ?
Толя Горюновлӧн...
Ага, сэтшӧм неыджыд тушаа, нэриник да омӧлик.
Велӧдчысьяс нимтӧны сійӧс Тоняӧн, и збыльысь сійӧ нывка кодь: тӧкӧтьӧ кӧ мыйкӧ лоӧ, сразу яндысьӧ да гӧрдӧдӧ.
Сылӧн абу ни ӧти ӧшибка.
А вот мӧд тетрадьын став шыпасъясыс чурвидзӧны, ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧны, полеяс абуӧсь, и помас — зэв ыджыд клякса.
Кира Глазков?
Ог, ог помнит, кутшӧм сійӧ.
Ӧшибкаясыс Киралӧн кутшӧмкӧ тешкодьӧсь: «<rus>мальчик</rus>» мягкӧй знактӧм, кыклаын кольӧма кывъяс и «<rus>корзинка</rus>» пыдди мыйлакӧ «<ns>курзинка</ns>».
Коймӧд тетрадьлӧн видыс менӧ дзикӧдз повзьӧдіс: няйт, почеркыс абу разборчивӧй, быд кывйын ӧшибка.
Со ещӧ сэтшӧм жӧ тетрадь, ещӧ...
Ме пуктала найӧс бокӧ.
— Мый, лёка гижӧны? — кыла ме Галялысь сочувствуйтысь гӧлӧс.
— Лёка, — шуа ме скӧрысь да думайта: мый вӧчны татшӧмъясыскӧд?
Тані весиг он гӧгӧрво, мыйсянь заводитны...
— Галя, ужнайтны да водны! — кылӧ коридорсянь, и ӧдзӧсӧд видзӧдлӧ Татьяна Ивановна, Галялӧн бабушкаыс.
— Ньӧжйӧджык! — стрӧга шуӧ Галя. — Марина Николаевна тетрадьяс прӧверяйтӧ.
Бабушка тэрмасьӧмӧн тупкӧ кипыдӧснас вомсӧ: яснӧ, мый ме занимайтча зэв важнӧй делӧӧн и мешайтны меным оз позь.
Сійӧ казялӧ менсьым дӧзмӧм чужӧмӧс да меліа юалӧ, дзик Галя моз:
— Мый, лёка гижӧны?
— Со, видзӧдлӧй, — висьтала ме: — ичӧтик диктант, ӧти листбок и эм, а ӧшибкаясыс...
— <ns>Да-а</ns>, — думыштчӧмӧн шуӧ Татьяна Ивановна. — Кӧть кыдз эн шу, а войнаыд тожӧ мыжа.
Челядьыд Мӧскуаысь мунавлісны, мукӧдыс эз ӧти школа вежлавны.
Велӧдчысьяслы сьӧкыд — и хозяйство кузя, и магазинӧ ветлыны, и посньыдджыкъясӧс дӧзьӧритны.
Сэсся ӧд и гожӧм неважӧн коли, вунӧдісны ставсӧ.
Но, немтор, ньӧжйӧник бӧр усьӧ дум выланыс.
Галя да бабушка мунісны, а ме бара босьтчи удж бердӧ.
ОБЫКНОВЕННӦЙ КЫВЪЯСЛӦН ТАЙНАЯС
Грамматика кузя медматыса урок вылын ми кутім разбирайтны первой диктантын вӧчӧм ӧшибкаяс.
— Мыйла тэ гижин «<ns>мидведь</ns>»?
— юаси ме Ваня Выручкалысь, коді, вӧлӧмкӧ, ньӧти абу кузь тушаа да косіник, а мӧдарӧ, паськыд пельпомъяса, ичӧтик да ён детинка.
Сійӧ чӧв оліс.
— Висьтав, мый шусьӧ кыв кореньнас?
Тайӧ юалӧм вылас Ваня вочавидзис збоя, лючки, но тайӧ эз веж делӧсӧ: ме водзын пызан вылын куйліс диктант, и сэні Ваня киӧн сідз жӧ яснӧя да мичаа вӧлі гижӧма «<ns>мидведь</ns>».
— Но ӧні думышт, кутшӧм кореньыс «<rus>медведь</rus>» кывйын, — водзӧ нуӧді ме.
— «<rus>Мёд</rus>» и «<rus>вед</rus>»!
— кутшӧмкӧ тешкодь да рад шензянлунӧн горӧдіс аслас местасянь Толя Горюнов.
Класс радпырысь шызис: быдӧнлы кажитчис зэв тешкодьӧн, мый роч кыв «медведь» артмӧма сэсянь, мый мишка кужӧ ведайтны (видлавны) <rus>мёд</rus> (ма).
И Толя кӧть и эз правилӧяс серти вӧч (сійӧ должен вӧлі лэптыны кисӧ да вочавидзны сӧмын сы бӧрын, кор ме тшӧкта), менам эз тырмы смеллун вӧчны сылы замечание.
— Кодсюрӧыс тіян пиысь думайтӧны сідз, — шуи ме: — грамматическӧй правилӧяс асьныс аснаныс, а грамотность ачыс аснас.
Ӧтиыс мӧдыслы оз касайтчы: позьӧ гижны правильнӧ и правилӧяс тӧдтӧг.
Тайӧ невернӧ.
Дерт, прӧстӧ кӧ велӧдны правилӧсӧ, кыдзи Ваня, не думыштлыны сы йылысь, мый ошъяс радейтӧны чӧсмасьны маӧн — <rus>мёд</rus>ӧн, тӧлк оз босьт.
Но правилӧяссӧ кӧ велӧдны осмысленнӧя да помнитны на йылысь гижигад, сэки мӧд делӧ.
Сійӧ мортыс, коді тӧдӧ, мый кореньыс тайӧ кывйыслӧн «<rus>перст</rus>», мӧд ногӧн кӧ чунь, оз жӧ гиж «<ns>пирчатка</ns>».
— А <rus>напёрсток</rus>! — бара горӧдіс Толя. — Сійӧс ӧд чунь йылӧ жӧ пуктӧны.
— И перстень сідз жӧ!— шыасис пыр на дӧска дорын сулалысь Ваня.
— Вот-вот.
Видзӧдӧй, кутшӧм интереснӧ тӧдны кывлысь артмӧмсӧ, сылысь гуся смыслсӧ.
Быдӧн ті, дерт, тӧданныд, мый подушка — сійӧ вещь, кодӧс пуктӧны пель улӧ — <rus>под ухо</rus>.
А тайӧ жӧ кореня ещӧ кутшӧм кывъяс ті меным висьталанныд?
Лыбисны кияс:
<rus>— Ушат!</rus>
<rus>— Наушник!</rus>
<rus>— Ушанка!</rus>
А Толя бара чуймӧдіс миянӧс аслас сюсьлунӧн.
— <rus>Оплеуха</rus>! — висьталіс сійӧ зэв радпырысь.
— Тайӧ прӧстӧй корень, — ызйӧді ме. — А коді висьталас, кутшӧм кореньысь артмӧма непривычнӧй, тешкодя миянлы звучитысь кыв «скопидом», мӧд ногӧн кӧ скуп морт, скупердяй?
Недыр падмыштлӧм бӧрын некымын велӧдчысь корсисны разгадкасӧ:
— Тані кык корень «<rus>копить</rus>» и «<rus>дом</rus>».
Скуп, вот сійӧ и копитӧ-куралӧ!
«Кӧть мый эн шу, а урок вылын кӧ интереснӧ — джын уджыс вӧчӧма, — решиті ме. — Важнӧ, медым велӧдчысьяс гӧгӧрвоисны: грамматика — ньӧти абу гажтӧм предмет».
УЧИТЕЛЬСКӦЙЫН СЁРНИ
Менам век вӧлі запасын уна рӧма мелъяс.
Найӧ отсалісны наблюдайтны кывлысь составсӧ: гӧрд мелӧн гижӧм суффикс либӧ приставка кокньыдджык вӧлі тӧдмавны да бурджыка запоминайтчисны.
Быд урок кежлӧ ме зіли лӧсьӧдны кутшӧмкӧ занятнӧй, виччысьтӧм примеръяс и некор эг вермы норасьны велӧдчысьяс кывзытӧм вылӧ: найӧ бура кывзісны и бура запоминайтісны.
И программа кузя ме муні зэв ӧдйӧ.
Ми велӧдім приставкаяслысь правописание <ns>-из, -воз, -низ, -раз, -без, -чрез, -через</ns>, и медым челядьлы яснӧджык лои глухӧй да звонкӧйяс костын торъялӧмыс, ме думышті ворсӧм.
Да, тайӧ вӧлі пӧшти ворсӧм.
— Кыдзи роч кыв вылын шусьӧ местаыс, кӧні нянь вартӧны?
Нолтӧ, Серёжа.
— Ток!
— А места, кӧні ремонтируйтӧны суднояс?
Коді тӧдӧ?
— Док!
— Кыдзи шусьӧ помещение, кӧні ми олам?
— Дом! — кылӧ гӧлӧсъяслӧн дружнӧй хор.
— А сочинениеяс собраниелӧн торъя небӧг?
— Том, том! — горзӧны челядь.
Ми бӧръялім уна татшӧм параяс, уна кывъяс, кодъяс торъялӧны ӧта-мӧдсьыс сӧмын первой согласнӧйнас: ӧти кывйыс заводитчыліс звонкӧй согласнӧй звукӧн, мӧдыс — глухӧйӧн.
Месянь классӧ и классянь мелань мачьяс моз лэбалісны кывъяс: жар — шар, зуд — суд, бот — пот...
Та дырйи медся ёна петкӧдлісны асьнысӧ Боря Левин, Толя Горюнов и Саша Гай — найӧ вочавидзисны меным водзджык, кор ме эг на удитлы помӧдзыс шуны кывсӧ.
Ме вӧлі зэв довольнӧй: ме вылӧ видзӧдӧны сералысь, югъялысь синъяс, ставлы интереснӧ — и меным абу омӧльджыка.
Но урок мунігчӧжыс ме пыр помниті, мый пельӧсас медбӧръя парта сайын пукалӧ Анатолий Дмитриевич.
Сійӧ пукалӧ ме ордын нёльӧд лун нин помся.
И кӧть чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, невозмутимӧй, меным кажитчис: мыйкӧ сылы оз во сьӧлӧм вылас, мыйкӧ ме вӧча ог сідз.
Урокъяс бӧрын, велӧдысьяс жырйын, сійӧ шуис меным:
— Вайӧй сёрнитыштам, Марина Николаевна.
Ме пукси паныдӧн, киясӧс пукті пидзӧсъяс вылӧ и ачым чувствуйта, мый вид менам мыжмӧм ученицалӧн кодь.
Анатолий Дмитриевичлӧн чужӧмыс неподвижнӧй, пӧшти букыша, синъяс весьтас лэччӧмаӧсь тшӧкыд, кыз синкымъяс.
Меным быдӧн эз ло лӧсьыд.
Со восьтӧ сійӧ ассьыс блокнотсӧ да висьталӧ:
— Живӧйӧсь тіян урокъясныд.
Найӧ садьмӧдӧны велӧдчысьяслысь мӧвпсӧ, заставляйтӧны найӧс вӧрны.
Именнӧ тайӧс ті ӧд и кӧсъянныд добитчыны?
— Да, дерт жӧ.
— Ме рад, мый ті гӧгӧрвоанныд: оз ков прӧста занимайтчыны грамматикаӧн — колӧ велӧдны челядьӧс искусствоӧ восьтыны тайнасӧ обыкновеннӧй кывъяслысь.
Тайӧ увлекательнӧй корсьысьӧмъяс.
И запоминайтнысӧ кӧ отсалӧ ворсӧм, кодӧс нуӧдінныд ті талун — таын тожӧ абу лёкыс.
Но ме кӧсъя тіянӧс ӧлӧдны,
казьтыштӧй, унаӧн-ӧ велӧдчысьясыд принимайтісны участие талунъя урокад?
— Унаӧн!
Дерт, унаӧн.
Помнитанныд...
Анатолий Дмитриевич оз сет меным помавны.
Кажитчӧ, сійӧ нюмъялӧ дзик вомдор йывнас.
— Дом да том йывсьыд гӧгӧрвоисны ставныс, — висьталӧ сійӧ.
— Но, а босьтны кӧ мукӧдторсӧ, ӧд медсясӧ лэптывліс кисӧ ӧтик детинка — сэтшӧм смуглӧй, сьӧд синъяса, кыдзи сійӧс...
— Горюнов.
— Да.
И ещӧ Гай — сійӧс ме тӧда, вокыс сылӧн велӧдчӧ миян школаын кӧкъямысӧд классын.
А вот мекӧд орччӧн пукаліс детинка, ӧд сійӧ веськыда эз удит следитны тіян юасьӧмъяс бӧрся.
А тіянлы, буракӧ, чайтсис, мый быдӧнлы гӧгӧрвоана.
Ті бура объясняйтанныд, но онӧй на удитӧй закрепитны, мунанныд нин водзӧ.
Ме пола, мед эськӧ энӧ вунӧдӧй ті быдлунъя, черновӧй удж йывсьыс.
Велӧданныд кӧ челядьӧс вот татшӧм особеннӧй, развлекательнӧй урокъяс дінас, найӧ кутасны виччысьны мыйкӧ сэтшӧм вӧвлытӧмторъяс да неокотапырысь мӧдасны занимайтчыны прӧстӧй, быдлунъя упражнениеясӧн
— Но ӧд урокъясыс не долженӧсь лоны гажтӧмӧсь?
— Оз, дерт,
но колӧ велӧдны челядьӧс аддзыны интереснӧйсӧ и обычнӧй уджсьыс...
Висьталӧй, — друг торкис асьсӧ Анатолий Дмитриевич, — кутшӧм ӧшибкаяс вӧчалӧны тіян велӧдчысьясыд?
— Кыдзи «кутшӧм ӧшибкаяс»?
Быдсямасӧ...
— Кутшӧм правилӧ вылӧ медся уна ӧшибкаыс?
Безударнӧй гласнӧйяс вылӧ?
Сомнительнӧй согласнӧйяс вылӧ?
Тайӧс ме эг тӧд.
Ме помниті, мый менам дас двойка диктант кузя, но эг вермы висьтавны, кодъяслӧн кутшӧм ӧшибкаяс.
— А тайӧ зэв, зэв важнӧ, — пасйыштіс Анатолий Дмитриевич.
РЕГЫД МОЙД МОЙДСЬӦ...
Да, тайӧ вӧлі зэв важнӧ.
Ме гӧгӧрвои тайӧс, кор мӧд диктантын Ваня Выручка гижис «<rus>ночное</rus>» кывйӧ «а».
А кажитчис, ӧні сійӧ бура вӧлі должен тӧдны, кутшӧм внимательнӧя колӧ думайтны кывйыслӧн смысл вылас, сы вылын, кутшӧм сылӧн кореньыс.
Ме аддзи, мый гӧгӧрвоӧм да навык абу ӧтитор.
Позьӧ гӧгӧрвоны, тӧдны, а киыд сэк кості век жӧ гижӧ ассьыс, велалӧмасӧ.
Анатолий Дмитриевич сӧвет серти, ме куті бура видзӧдны, кодлӧн кутшӧм ӧшибкаясыс.
Ӧні ме тӧдны нин куті, мый Выручкалӧн абу ладнӧ безударнӧй гласнӧйясӧн, Лабутинлӧн — падежнӧй окончаниеясӧн, а Глазков прӧстӧ рассеяннӧй да омӧля кывзӧ — та вӧсна и «<ns>курзинка</ns>» да «<ns>малчик</ns>».
Кор гӧгӧрвои, кодлӧн кутшӧм слабиныс, ме куті чувствуйтны ачымӧс увереннӧйджыка, кыдзи врач, коді первойсӧ ассьыс висьысьяссӧ кӧсйыліс лечитны быд висьӧмъясысь ӧтмоз, а сэсся казяліс, мый син, пель, мус, сьӧлӧм да ты — дзик разнӧйторъяс!
Да, сійӧ первой лунъясас да недельясас быдторйӧ ковмыліс велӧдчыны.
Со, пример пыдди, урок кыссьӧ нелямын вит минут — мый накӧд вӧчны?
Гӧтӧвитчи ме мыйвынысь, зіли артыштны быд минут, но менам арталӧмъясӧй пыр дзугсьывлісны.
Либӧ тэрыба ставсӧ висьтала, повторита челядькӧд, а видзӧдан — звонокӧдз ещӧ кызь минут, и он тӧд. мыйӧн найӧс тыртны.
Мукӧд дырйиыс, кажитчӧ, и гӧгӧр видзӧдлыны эг на удит, эг висьтав и джынсӧ, мый кӧсйылі, — звонок нин...
Роч кыв кузя первой четвертьса программа ме прӧйдиті класскӧд ӧти тӧлысьӧн.
Ме чайті, мый ставсӧ тӧлкӧн висьтавла, велӧдчысьяс бура гӧгӧрвоӧны, но бӧрыннас ме бара убеждайтчылі, кутшӧм кузь да сьӧкыд туй гӧгӧрвоӧмсянь навыкӧдз.
Гӧгӧрвои ме и мӧдтор: колӧ думайтны не сӧмын на йылысь, кодъяс гӧгӧрвоӧны объясняйтӧмсӧ ӧдйӧ, пырысь-пыр.
Колӧ помнитны на йылысь, кодъяс дінӧ ковмас шыасьлыны оз ӧтчыд и оз кыкысь, кытчӧдз он убедитны: да, ӧні сійӧ гӧгӧрвоис.
Выльысь и выльысь менам гӧрд карандашӧй вӧтлаліс тетрадьясысь неправильнӧй окончаниеяс, лишнӧй мягкӧй знакъяс, и выльысь ме юаси Ванялысь: «Сідзкӧ, кутшӧм жӧ кореньыс: «<rus>лесник</rus>» кывйын?»
Либӧ петавліс дӧска дінӧ Серёжа Селиванов, велалысь, абу вежӧртӧм детинка, да заводитліс, джӧмдалігтыр да дзуглігтыр, некутшӧм препинание знакъяс соблюдайттӧг, лыддьыны «<rus>У лукоморья дуб зелёный</rus>»:
<rus>Там на невиданных дорожках</rus>
<rus>Следы невидимых зверей...</rus>
Абу, абу сідз!
<rus>... на невидимых дорожках</rus>
<rus>Следы невиданных зверей...</rus>
мӧдног висьтавліс сійӧ, став класс сералігӧн.
Бӧрыннас сійӧ дзикӧдз дзугсьывліс да ланьтлывліс, ачыс беспомощнӧя видзӧдӧ ме вылӧ.
И сэки челядьлы ме висьталі история, кодӧс помнита ичӧт дырсянь.
Ӧти небӧгын, кодлысь нимсӧ вунӧді нин, висьтавсьӧ татшӧм случай.
Ӧти детинкалы тшӧктӧмаӧсь велӧдны наизусть басня «<rus>Волк и Ягнёнок</rus>».
Пельсӧ чуньяснас тупкӧмӧн, небӧг весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ дугдывтӧг, гашкӧ кызьпӧв висьталіс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс: «<rus>Ягнёнок в жаркий день зашёл к ручью напиться...</rus>
<rus>Ягнёнок в жаркий день...</rus>
<rus>Ягнёнок в жаркий день...</rus>
<rus>в жаркий день...»,</rus>
но кывъясыс некыдз эз кутсьыны паметяс: то ӧти, то мӧд вошавлісны, и ковмывліс заводитны первойсяньыс.
Тайӧ гажтӧм зубрёжкасӧ кывзіс мӧд детинка.
«А ме тӧда нин», — шуис сійӧ недыр мысти да ньӧти сорсьывтӧг став баснясӧ лыддис наизусть.
И чуймӧм ёртыслы сійӧ гӧгӧрвоӧдіс, кутшӧм ногӧн сылы удайтчис татшӧм ӧдйӧ да кокниа запомнитны ставсӧ.
«Тэ шуалан кывъяссӧ и он думайт, мый найӧ означайтӧны.
А ме, кор лыддя, зіля представитны аслым ставсӧ, мый гижӧма басняас.
Жар лун — сідзкӧ, шонді пӧжӧ, туруныс веж, и шор визувтӧ да жургӧ.
А орччӧн сук, пемыд вӧр, сэтысь петӧ тшыг кӧин — лыясыс гирвидзӧны, скӧр, кузь пиньяса.
Аддзис баляӧс вадорысь, рад лои — и сы дінӧ!
А баляыс дзик еджыд, синъясыс гӧгрӧсӧсь — повзис.
Ме сідзи ставсӧ вообразита аслым, быттьӧкӧ картинка вылын, и сэсся ог нин вунӧд, ог сорлав».
Кор сійӧ висьтавліс тайӧс, первой детинкаыс сідзжӧ яснӧя аддзис и кӧинӧс, и баляӧс, и шор дорын налысь паныдасьӧмсӧ.
Став кывъясыс сувталісны асланыс местаясӧ, тырины ловъя да гӧгӧрвоана значениеӧн, и басняыс регыдӧн запомнитчис дзоньнас...
— Кӧин йылысь да баля йылысь — тайӧ кокни представитны, а кыдзи представитан аддзывлытӧм зверьясӧс?
Найӧс ӧд некод эз аддзыв, — вочавидзис Серёжа.
— Вайӧй видламӧй представитны аслыным, кутшӧмӧсь найӧ, — шуи ме.
Недыр думайтӧм бӧрын кисӧ лэптіс Саша Гай:
— <rus>Неведомые дорожки</rus> — тайӧ, значит, сэті некутшӧм йӧз эз ветлывны, некод найӧс оз тӧд, найӧ эжсьӧмаӧсь, сэтшӧм загадочнӧйӧсь.
А <rus>невиданные звери</rus> — тайӧ мойдса зверьяс.
Вот учёнӧй кань, Конёк-горбунок, кутшӧмкӧ аслыссяма зверьяс кык юраӧсь.
И жар-птица...
— Кутшӧм нӧ зверь жар-птицаыс? — критическӧя пасйыштіс кодкӧ.
— Но, абу зверь, а век жӧ аддзывлытӧм лэбач, мойдса.
Дерт, сійӧ сэні эм жӧ.
Саша паніс сёрнисӧ; сы бӧрын сьӧкыд нин вӧлі дугӧдны челядьӧс: быдӧн содталісны ассьыныс подробностьяс аддзывтӧм, вӧвлытӧм зверьясӧс опишитігӧн.
И та бӧрын пушкинскӧй строкаяс лыддигӧн некод нин эз сорлав да эз шу зверьясӧс аддзыны позьтӧмӧн (невидимӧйӧн), а туйяс аддзывлытӧмӧн (невиданнӧйӧн).
ШАХМАТӦН ӦТИ ПАРТИЯ ВОРСӦМ
Ӧтчыд урокъяс бӧрын ме аддзи, мый кодсюрӧ велӧдчысьяс пиысь оз мунавны: чукӧртчисны Горюнов гӧгӧр.
Толя перйис шахматнӧй дӧска да сувтӧдалӧ фигураяс.
— Коді тіян пиысь ворсӧ? — матыстчӧм бӧрын юалі ме.
— Ме, — висьталіс Толя. — Да вот Саша, — юрсӧ довкнитліс сійӧ Гайлань, — и Глазков.
— Позяс меным видлыны? — юалі ме.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, и Толя аслас обыкновение серти гӧрдӧдіс да висьталіс:
— Пӧжалуйста, Марина Николаевна.
Ті кодкӧд кутанныд ворсны?
— Кӧсъян, ворсам тэкӧд?
Дӧскасӧ ми нуим менам пызан вылӧ, пуксим ёрта-ёртлы паныд, челядь топыда кытшалісны миянӧс — и сражение заводитчис.
Толя вӧлӧмкӧ серьёзнӧй прӧтивник — тӧлка, водзвыв артыштысь, видзчысьысь.
Ме ворсі неуна бурджыка сыысь и немвиччысьтӧг куті чувствуйтны, мый волнуйтча.
Ӧти-кӧ, меным кажитчис, мый став симпатияыс Толя дор, ставныс желайтӧны сылы удача, а тайӧ — тэ гӧгӧрсаяслӧн отношениеыс уна значитӧ!
Сэтчӧ жӧ ме друг гӧгӧрвои, тайӧ партия помасьӧмсьыс унатор зависитӧ, и решиті, мый меным быть колӧ воны.
Синкымъяссӧ чукыртӧмӧн, вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн менам противник изучайтіс дӧскасӧ.
Орччӧн сулаліс сылӧн приятельыс Саша Гай, и сы чужӧм вылын тыдаліс ставыс, мый вӧчсис бой поле вылын.
Саша сэтшӧма переживайтіс Толялысь быд ход, быттьӧкӧ тайӧ сійӧс, а эз Толяӧс, виччысисны победа либӧ поражение.
Ме эг зэв бура вермы наблюдайтны менӧ кытшалысьяс бӧрся, но не аддзыны, кыдзи кутӧ асьсӧ Боря Левин, оз вӧлі позь.
Сійӧ «висис» сы вӧсна, кодлы изменяйтіс шудыс.
Сійӧ эз сы мында радлы бур ходъяс вылӧ, мыйта дӧзмыліс, ми кӧ коднымкӧ вӧчлім, сы мнение серти, неправильнӧй ход.
Сулалӧ вӧлі меным либӧ Толялы кутчысьны фигура дінӧ, кыдзи кывліс отчаяниеӧн тырӧм «Эх...»
Мукӧд дырйиыс сійӧ весиг бергӧдчывліс мӧдарӧ, эз тырмыв выныс видзӧдны миян збыль либӧ воображаемӧй промахъяс вылӧ.
— Тэ мешайтан, — видзчысьӧмӧн шуис медбӧрын Толя. — Он кӧ вермы спокойнӧя видзӧдны, мун.
Боря раммис.
Мыйкӧ дыра мысти ме, аслам сьӧд коньӧн маневрируйтӧм бӧрын, снимиті Толялысь слӧнсӧ.
Положениеыс еджыдъяслӧн пыр лёкмис.
Ме видзӧдлі Толялӧн серьёзнӧй чужӧм вылӧ, синкымъяс костас артмӧм чукыр вылӧ, да, кӧть вӧлі ворсӧмсьыс азартын, друг думышті:
«Мыйла ме сэтшӧма зіля вонысӧ?
Ӧд сійӧ дзик на челядь.
Сетчывла жӧ ме мукӧд дырйиыс Галялы воны менӧ шашкиӧн.
Сійӧ огорчитчас, а меным ворссьӧмыс — абу ыджыд беда».
Вӧлі менам ход — сійӧ, буракӧ, решайтіс партияыслысь судьбасӧ: слӧн бӧртиыс ме верми заставитны Толяӧс жертвуйтны ладьянас, и сэки...
Но ме сюся куті видзӧдавны дӧскалысь мӧдарладор пельӧссӧ, быттьӧкӧ обдумывайті кутшӧмкӧ дзик выль комбинация, и вешті пешка, медым сетны Толялы позянлун воспользуйтчыны виччысьтӧм преимуществонас.
Но сійӧ видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм тӧдчана чуймӧмӧн, мый меным эз ло лӧсьыд, а ланьтлӧм челядь кутісны вӧрны, и кодкӧ, буракӧ, разочаруйтчӧмӧн шӧпнитіс: «Сетчӧ...»
— Ті ӧшибитчинныд, Марина Николаевна, — шуис Толя. — Бӧр босьтӧй ходтӧ.
— Ме ачым мыжа, водзӧ кежлӧ осторожнӧйджык лоа, — вочавидзи ме, а ачым чувствуйті, мый гӧрдӧда жӧ.
Но Толя эз воспользуйтчы менам великодушиеӧн, сійӧ эз кӧсйы победасӧ, кодӧс перйӧма уступкаӧн.
Сійӧ вӧчис кутшӧмкӧ нейтральнӧй ход, и сэки ме петі сідзи, кыдзи кӧсйылі водзынсӧ.
Еджыдъяс нӧшта вӧчисны некымын попытка дорйысьны, но весьшӧрӧ: некымын ход бӧрын кутіс тыдавны, мый положениеныс налӧн безнадёжнӧй.
— Мат! — ӧттшӧтш шуисны челядь.
Толя лэптіс ме вылӧ пемыд синъяссӧ да друг чужӧмтырнас нюммуніс.
Ставныс гораа ышловзисны, и пансис татшӧм случайяс дырйи обычнӧй сёрни: «А вот Горюнов кӧ эськӧ дӧгадайтчис...», «Марина Николаевна кӧ эськӧ вештіс эсійӧ пешкасӧ...»
Ме видзӧдлі часі вылӧ: партия нюжалӧма нелямын минут.
Толякӧд кӧ ме сёрниті дугдывтӧг нелямын минут, тӧдмалі-ӧ ме сы йылысь унджык, ӧнія дорысь?
Ӧдвакӧ.
«ПЕРВОЙ МЕ СЫЛЫ СДАЧА СЕТІ...»
Ӧтчыд перемена дырйи дежурнӧй педагог Елена Михайловна вайӧдіс ме дінӧ кык детинкаӧс — менсьым ученикӧс Боря Левинӧс да ещӧ ӧтикӧс, тӧдтӧмӧс.
Кыкнанныс вӧліны дзугсьӧм юрсиаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь.
Боря — сійӧ вӧлі косясьысь петук кодь: ставнас тшӧтьсӧ сувтӧдӧма и весиг сылӧн дженьыд еджыд юрсиыс кыдзкӧ збоя пашкыртчӧма.
— Левинныд тіян кутӧ асьсӧ некытчӧ туйтӧма, — кылі ме. — Дзик нинӧмысь нӧйтіс Женя Волковӧс — ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ уськӧдчис сы вылӧ.
— Мый лои? — юалі ме Левинлысь да кылі некытчӧ лӧсявтӧм вочакыв:
— Первой ме сылы сдача сеті...
— Сдача сетлывлӧны оз первой, а воча, — муртса нюмсӧ кутігтыр шуис Елена Михайловна. — Тасянь оз заводитлывны.
Тадзи ми сыкӧд нинӧм эг и добитчӧй.
Кыкнанныс зілисны убедитны миянӧс, мый сійӧ прав, но висьтавлігас найӧ сорласисны да торксялісны.
Левин вӧлі быдӧн вылӧ воысь и пузьыліс быдторйысь: сійӧ скӧраліс небӧгса персонажъяс вылӧ, кодъяс оз вӧлі воны сьӧлӧм вылас, зэр вылӧ, коді бара торкас урокъяс бӧрын ывлаын мачасьӧм, башмаксьыс орӧм шнурок вылӧ.
Классӧ пыригӧн ме корсюрӧ кывлывлі: «У, чӧрт!» либӧ: «Вот кыдзи сетышта!»
Но урокъяс вылын Боря эз мешайт; мӧдарӧ, велӧдчис сійӧ сьӧлӧмсяньыс.
Сылӧн серамбана, беринъясӧн лышкыда зарниӧдӧм чужӧм вывсьыс ме век верми лыддьыны аслам мысльяслысь отражениесӧ: сійӧ думайтіс мекӧд тшӧтш да сэтшӧм ёна переживайтіс ставсӧ, мый ме висьтавлі, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі сыкӧд аскӧдыс.
География кузя ми заводитім велӧдны тема: «СССР-са население олӧмлӧн да природалӧн картинаяс».
Дас лун мысти Левин вайис тетрадь, кытӧн вӧлі опишитӧма став зонаяссӧ, кӧть ме и удиті на висьтавны сӧмын полюс зона йылысь да тундра йылысь.
Сійӧ лыддьӧма учебниксӧ дзоньнас, помсяньыс помӧдзыс, и абу прӧстӧ перепишитӧма быд зоналысь приметаяссӧ, но вӧчӧма воображайтана путешествие.
Быд выль раздел тетрадяс заводитчис сысянь, мый Боря пуксьыліс транспортлӧн выль вид вылӧ.
«Тӧвзя ме кӧръяс вылын, — гижис сійӧ. — Гӧгӧр, мыйтӧм синмыд судзӧ, пласнитчӧма лымъя шыльыдін.
Тайӧ тундра.
Чизыр тӧлыс шутьлялӧ пельын, оз сет лолыштны.
Но тайӧ мый?
Быттьӧкӧ уна рӧма прожекторъяс ветлӧдлӧны енэжӧд».
Водзӧ мунӧ вой кыа опишитӧм, коді тӧдӧмысь, ёна эськӧ шензьӧдіс полярникъясӧс: Боря описывайтіс сійӧс дзик сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧ салют Гӧрд площадь вылын.
«Ме пукси самолёт вылӧ — и вот ме тайгаын...» — лыдди ме.
— «Пельпом сайын менам охотничайтан ружье», — висьтавсис водзӧ.
Мӧдӧд главаас юӧртсис: «Меным оз нин ков мехӧвӧй шоныд паськӧм.
Ме муна верблюд вылын».
Тадзи сійӧ воліс Донбассӧ и Заволжьеӧ, Артекӧ и Сахалинӧ — ме муртса удита вӧлі следитны пейзаж бӧрсяыс, встречаяс бӧрся, климат, растительнӧй да пемӧс мир описывайтӧм бӧрся.
И быдлаын сылӧн вӧлі ас синнас аддзылысьлӧн пӧсь, убедительнӧй интонация.
— Тэ нин ньылыштін учебниксӧ ставнас, мыйӧн нӧ тэ мӧдан занимайтчыны география урокъяс вылын? — юалі ме.
— Меным всё равно интереснӧ, — юрнас энергичнӧя довкнитӧм бӧрын висьталіс сійӧ.
И тайӧ вӧлі збыль.
Мый йылысь кӧть мед ме эг висьтавлы, Борялы пыр сюрлывлі, мый содтыны.
Быдтор йылысь сійӧ висьталіс сідз, быттьӧкӧ аддзылӧма тайӧс ас синъяснас.
— Кировск кар бердын эм опытнӧй сельскохозяйственнӧй станция, и сэні, сэтшӧм кӧдзыдінас, кын нюр вылын, быдтӧны картупель, капуста — весиг клубника! — юӧртлывліс сійӧ ыджыд кыпыдлунӧн. — Со этатшӧмӧсь ягӧдъясыс, — содтывліс сійӧ неувереннӧйджыка, ачыс петкӧдліс чуньяснас, мый ыджда клубника быдтӧны войвылын.
Паметьыс сылӧн вӧлі ёсь, надежнӧй.
Немвиччысьтӧг сійӧ пӧся цитируйтліс гырысь отрывокъяс меным тӧдтӧм кутшӧмкӧ небӧгъясысь:
— Кызь во сайын хибинскӧй крайяс вӧліны тыртӧмӧсь — куш ӧти тундра, вӧр да из.
А ӧні тайӧ местаас, лӧз ты вадорын, быдмис Кировск кар, веськыда мойдын моз.
Сэні и телефон эм, и телеграф, заводъяс, фабрикаяс, рудникъяс, школаяс, техникумъяс.
А гӧра вылас турунвиж изйысь артмӧм кытш — тайӧ апатит.
Тайӧ сы вӧсна ставыс ловзис таті.
Хибины — тайӧ <ns>мине...</ns> — сійӧ тшӧкмунлӧ, но бур паметьыс мездӧ, и сійӧ ӧтпырйӧ, пыр сэтшӧм жӧ ыджыд кыпыдлунӧн тэрыба шуӧ тайӧ сьӧкыд кывсӧ — минералогическӧй рай!
Кутшӧм изъяс сэні абуӧсь!
Эмӧсь гӧрдъяс, шусьӧны эвдиалитъясӧн — на йылысь эм мойд, мый тайӧ едӧм вир войтъяс.
А ещӧ эмӧсь турунвиж эгиринъяс, фиолетовӧй плавиковӧй шпатъяс.
И ещӧ сфенаяс — найӧ зарни кодьӧсь!
Збыль, унатор йылысь и ме висьтавлі, унатор йылысь висьтавсьӧ учебникын.
Но «минералогическӧй рай» йылысь ни ме, ни учебник эгӧ казьтыштлӧй.
Источникъяс вылӧ ыстысьны и юрас эз пырав Борялы: став лыддьӧмасӧ сійӧ пырысь-пыр усваивайтліс и эз нин артав йӧзлысь пыдди.
ДОРЙЫСЬ
Ёна интересуйтіс менӧ Лёша Рябинин.
Топыд, ён детинка, сійӧ эз вӧв варов да эз тӧдчы мукӧдъяс пиас, но ме вӧлі аддза, мый мукӧдыс кывзӧны сылысь кыв шутӧг.
Дежуритӧ кодкӧ, эбӧссьыс петӧ — некыдз оз вермы вӧтлавны челядьӧс коридорӧ, а Лёша сӧмын чукыртлас синкымъяссӧ — и ставнысӧ быттьӧкӧ тӧлӧн пӧльыштас классысь.
Сійӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧдсьыс, буди сӧмын тушанас: сійӧ вӧлі классын медся кузь и, тыдалӧ, медся ён.
Кӧть и тешкодь, но регыд ме казялі сылысь мыйкӧ ӧткодьӧс Боря Левинкӧд.
Ӧтчыд, школаысь петігӧн, дворысь ме кылі шум.
Матыстчи шызьӧм челядь чукӧр дінӧ да аддзи, мый пыр спокойнӧй да видзчысьысь Лёша босьтӧма Чесноковӧс воротникӧдыс да пыркӧдӧ мыйвынсьыс, ачыс пинь пырыс шуалӧ:
— Пробуйтлы ещӧ, сэки казялан!
Вот пробуйтлы!
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ эз лэдз Чесноковӧс, но пыркӧдны дугдіс.
— Мый тіян тані вӧчсьӧ? — скӧрысь юалі ме.
Рябинин чӧв оліс.
— Ме юала, мый лои?
Мыйла тэ нӧйтан Чесноковӧс?
Мый сійӧ вӧчис?
— Медым ачыс висьталас, мый сійӧ вӧчис, — неокотапырысь вочавидзис Лёша.
— Висьтав, — шыаси ме Чесноков дінӧ.
Бокӧ видзӧдігтыр сійӧ чӧв оліс.
Чӧв олісны и мукӧдыс.
— Мыйын нӧ, всё-таки, делӧыс? — выль пӧв шуи ме.
И сэки кытш пиӧ воськовтіс Юра Лабутин:
— Марина Николаевна, Рябинин абу мыжа.
Сійӧ менӧ дорйис...
Чесноков кӧсӧйӧн менӧ нимтӧ, — содтіс сійӧ ньӧжйӧджык.
Рябинин лэдзис Чесноковӧс, Гай ордысь босьтіс шапкасӧ да сюйис сійӧс дзик синкымъясӧдзыс.
Сӧмын та бӧрын сійӧ кутіс сёрнитны:
— Ме сылы бурӧн шулі, Марина Николаевна: эновт Лабутинӧс, эн понды, эн вӧрзьӧд.
А сійӧ пыр ассьыс: то кӧсӧйӧн, то ӧчкиаӧн нимтӧ.
Лабутин и ӧчкисӧ дугдіс новлыны.
А оз кӧ мӧд сійӧ ӧчки новлыны, кӧсӧйтчӧмыс сылӧн оз быр.
Тадзи доктор шуӧма.
— Тадзи вӧлі делӧыс? — юалі ме Чесноковлысь.
— Да... — ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ.
— И абу яндзим тэныд?
Сійӧ бара чӧв оліс.
— Ми ставным сылы шулім, — кыліс Гайлӧн гӧлӧс. — Лабутин мыжа али мый, мый сылӧн синъясыс висьӧны?
Мыйла нӧ сійӧс дразнитнысӧ!
— Ме сэсся ог нин кут, — юрсӧ лэптытӧг вочавидзис Чесноков.
ЛИСТБОК БӦРСЯ ЛИСТБОК
Мый вермас лоны устнӧй счётысь прӧстӧйджыкӧн?
Арифметика урок заводитчигӧн сӧмын дас минут.
Но тайӧ дас минут чӧжнас сулалӧ видзӧдны челядь бӧрся.
Рябинин арталӧ спокойнӧя, дӧска вылӧ видзӧдігмоз, муртса вомдоръяссӧ вӧрӧдігтыр.
Сійӧ лэптӧ кисӧ медбӧръяяскӧд тшӧтш, но ме ог помнит, медым сійӧ кӧть ӧтчыд ӧшибитчис.
Лабутин жӧ нюжӧдӧ кисӧ, кор ме муртса помала висьтавны.
И вит пиысь куимысь ӧшибайтчӧ.
Трофимов зільӧ гусьӧн артавны письменнӧ.
Ӧтчыд ме матыстчи да нинӧм шутӧг пукті киӧс сы пельпом вылӧ — сійӧ гӧрдӧдіс да ӧдйӧ дзебис бумагасӧ.
Кира Глазков и тані вернӧй аслыс: кор став класс делитӧ, сійӧ умножайтӧ; кор ставныс складывайтӧны, сійӧ вычитайтӧ.
Та вӧсна ме видзӧда сы вылӧ торйӧн сюся да внушительнӧя шуала: «54 умножитан 15 вылӧ.
Кылан, Кира?
Умножитан!»
И сійӧ нюмъялӧ да горнас довкнитӧ воча.
Кира Глазковӧс первойсӧ ме запомниті тетрадяс нелепӧй ӧшибкаяс кузя: мыйӧн вӧлі сійӧс аддза, пыр жӧ усьӧ дум вылӧ «<ns>курзинку</ns>» либӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
Сійӧ вӧлі вывті рассеяннӧй.
Ӧтчыд, кор сійӧ дӧска дорын решитіс задача, сылӧн артмис, мый классын 40½ ученик.
Сійӧ сідзи и гижис: «Вочакыв — 40½ морт».
И сӧмын став класслӧн гораа серӧктӧм заставитіс сійӧс бурджыка видзӧдлыны дӧска вылӧ.
— Мый йылысь тэ пыр думайтан? — юалі ме, ачым муртса куті нюмӧс, кор аддзи сылысь чуймӧм чужӧмсӧ.
— Сійӧ маркаяс чукӧртӧ! — вочавидзис Кира пыдди Саша Гай.
«Ӧпаснӧй увлечение!» — думышті ме.
Тайӧс ме помниті аслам велӧдчӧм вояс серти: мукӧдыс мӧдас чукӧртны маркаяс да свет вывсьыс ставсӧ вунӧдас.
Устнӧй счёт приёмъяс вылӧ Боря сьӧлӧмсяньыс шензьӧ, кыдз быттьӧ велӧда ме сійӧс вӧчавны настоящӧй чудесаяс.
Например, ме объясняйта, мый двузначнӧй число сё да ӧти вылӧ умножайтігӧн множимӧйсӧ колӧ гижны думсьыд кыкысь (шуам, 44 × 101 = 4444).
И вот Боря быд перемена дырйи умножайтӧ двузначнӧйясӧс сё да ӧти вылӧ.
Мукӧд дырйиыс результатсӧ сійӧ прӧверяйтӧ бумага вылын и быд раз выльысь и выльысь шензигтыр горзӧ: «Артмис!
Вернӧ!»
Либӧ велӧдчысьяс придумывайтӧны предложениеяс кутшӧмкӧ грамматическӧй правилӧ вылӧ.
Чесноковлӧн пӧшти век сійӧ жӧ предложениеясыс, кутшӧмъясӧс вайӧдлывлі пример вылӧ ме.
А Саша Гайлӧн пыр мыйкӧ аслас, и колӧ кӧ придумайтны некымын предложение, найӧ пырджык йитчӧмаӧсь ӧта-мӧд костаныс сэтшӧм ногӧн, мый артмӧ быттьӧкӧ ичӧтик рассказ.
Например, со кыдзи сійӧ склоняйтіс «ош» кыв.
«Ковмис ошлы (дательнӧй) видлыштны ма.
Корсис ош (именительнӧй) улейяс да кӧсйӧ нин вӧлі чӧсмасьыштны.
Аддзисны мазіяс ошкӧс (винительнӧй), уськӧдчисны сы вылӧ да кутісны чушкыны.
Эз тырмы ошлӧн (родительнӧй) терпениеыс, и сійӧ уськӧдчис пышйыны.
Ошкӧн (творительнӧй) вӧчӧм ӧбидаысь мазіяс босьтісны водзӧс.
Вот и став висьтыс ош йылысь (предложнӧй)».
Либӧ сы тетрадьысь ме аддза татшӧм грамматическӧй разбор:
«Астрономия (подлежащӧй) — зэв интереснӧй наука (сказуемӧй).
Ме (подлежащӧй) кӧсъя лоны (сказуемӧй) астрономӧн.
Ме кӧ (подлежащӧй) восьта (сказуемӧй) выль планета, то нимсӧ сылы пукта «Коммунизм».
...Володя Румянцевӧс первой кадас думнам ме нимті «Ми Андрюшакӧд».
Банйӧм, гӧгрӧс чужӧма, югъялысь карӧй синъяса, сійӧ пукаліс ӧти парта сайын Андрей Морозовкӧд — жебиник, кельыд чужӧма да чӧволысь детинкакӧд.
Кӧть кытчӧ да кодӧс ми ог вӧлі бӧрйӧ, Володя пыр ӧтмоз горзіс: «Морозовӧс!»
Кӧть мед мый сійӧ эз вӧч, мый йылысь эз висьтав, сійӧ пыр заводитліс ӧтмоз: «А вот ми Андрюшакӧд...»
А тайӧ кадас Андрюша йылысь ме верми висьтавны сӧмын ӧтитор: кыв шутӧг грамотнӧй, зэв ӧкуратнӧй, зэв бур ученик.
Урок висьталігӧн Андрюша точнӧя, сьӧлӧмсяньыс излагайтӧ учебник, а Толя Горюнов век висьталӧ аслас кывъясӧн, содталӧ сійӧс, мый кывліс менсьым урок вылын либӧ тӧдмалӧма мукӧд небӧгъясысь.
Да ставсӧ он вермы лыддьӧдлыны!
Мо ставыс, мый лолывлӧ классын, перемена дырйи, урокъяс вылын и на бӧрын, — ставыс тайӧ меным выль небӧг, кӧні быд листбок вайӧ мыйкӧ выльӧс да интереснӧйӧс.
И лунысь-лун ме аддзи, мый лоа пыр наблюдательнӧйджыкӧн, заводита обращайтны внимание сэтшӧм мелочьяс вылӧ, кодъясӧс, дерт, водзджыксӧ эг казяв эськӧ.
ДАС ПЛЕНКА
Унджыкысьсӧ переменаяс дырйи ме эг пыравлы велӧдысьяс жырйӧ, а сувтлывлі коридорӧ, ӧшинь дорӧ; челядь кытшавлісны менӧ, и ми сёрнитлім ӧтпырйӧ сюрстор йылысь.
Частӧ татшӧм сёрни бӧрас ме ветлывла вӧлі библиотекаӧ да кора «Занимательнӧй физика», либӧ «Следопытлысь спутник», либӧ ещӧ кутшӧмкӧ небӧг, кодӧс велӧдчысьяс, вӧлӧмкӧ, тӧдӧны чуть ли оз наизусть, а ме эг лыддьыв.
Ферсманлысь «Занимательнӧй минералогия» лыддьӧм бӧрын, ме куті тӧдны дзонь листбокъяс, кодъясӧс висьтавліс миянлы урокъяс вылын Боря: эгиринъяс да плавиковӧй шпатъяс йылысь сведениеяссӧ сійӧ босьталӧма именнӧ татысь.
Ӧтчыд Лабутин юаліс менсьым, мыйла пӧ пипулӧн коръясыс пыр тіралыштӧны, и сӧмын звонок, коді юӧртіс урок заводитчӧм йылысь, мездіс менӧ позорысь.
Рытнас ме босьті Дмитрий Кайгородовлысь небӧг «Роч вӧр йылысь рассказъяс» и сэки гӧгӧрвои, мый ме кӧть и сьӧлӧмсянь радейта вӧрсӧ, тӧда сы йылысь уна кывбуръяс да рассказъяс, но вӧрсӧ асьсӧ ньӧти ог тӧд.
Пуяс, налӧн особенностьясыс да привычкаясыс, вӧрлӧн ловъя олӧмыс — тайӧ став йывсьыс ме тӧдмалі уна выльӧс, виччысьтӧмӧс.
Водзджыксӧ ме чайтлі, мый начальнӧй школаын велӧдны вермас быд грамотнӧй морт, а меным нин, менам высшӧй образованиеӧн, тайӧ дерт, оз ло сьӧкыд.
А вӧлӧмкӧ мӧднога: кӧсъян кӧ велӧдны учебник серти, кывйысь кывйӧ, — пӧжалуйста, сэки буретш тырмас сійӧ, мый тэ тӧдан.
Но вочавидзны кӧ быд «мыйла» вылӧ да вызывайтны выль «мыйла», сэки колӧ дугдывтӧг лыддьысьны, корсьны, видзӧдны тыр синмӧн, и быд раз мӧдан убеждайтчыны: этша тэ тӧдан!
И ещӧ ме казялі: кымын унджык ме тӧдмала ачым, сымын унджык окота тӧдны велӧдчысьяслы.
Вот талун ме висьтавлі налы миян Войвыв йылысь; аскинас некымын морт вайӧны войвыв природалысь видъяс, челюскинечьяс йылысь, папанинечьяс йылысь небӧгъяс.
Коричневӧй пластелинысь Серёжа Селиванов лепитӧма юрта, Витя Ильинский гижӧма кывбуръяс.
Ӧтчыд, кор ми лыддим Чеховлысь «Ванька», лои тешкодь случай.
Ме вайи классӧ аллоскоп, и рассказ ловзис.
Со скамья, сы вылын бумага лист, орччӧн — пидзӧсчанясьӧм детинка.
Выль картинка: дед Константин Макарыч шоныда гартчӧма зэв ыджыд тулупӧн, ветлӧдлӧ усадьба гӧгӧр, котшкӧдчӧ колотушкаӧн.
Водзӧ — кӧзяйкаыс кучкалӧ селёдкаӧн Ванькалы чужӧмас.
Ещӧ мӧд картинка вылын — вӧр, гыӧртӧм том козъяс; дедушка да Ванька воӧмаӧсь керавны козсӧ праздник кежлӧ.
И друг ыпмуні-ӧзйис аллоскоплӧн плёнкаыс.
Тыдалӧ, лампочкаыс вӧлӧма вывті матын объективсяньыс.
Ме зэв тэрыба нетшышті штепсельсӧ, но плёнка сотчис.
Челядь усины шогӧ.
Перемена дырйи найӧ кытшалісны менӧ да ставныс ӧттшӧтш горзісны, мый непременнӧ колӧ помӧдз видзӧдны Ванька Жуковлысь историясӧ.
— Мӧд татшӧм плёнкаыс менам абу, — гӧгӧрвоӧді ме.
Челядь водзӧ юасьны эз мӧдны, эз сёрнитчыны ас костаныс, но мӧд лунас ме ордын лот дас плёнка Ванька Жуков историяӧн.
Бӧрыннас тӧдім, мый чуть ли абу став классыс асывнас зэв водз петӧма плёнка корсьны, а дас детинкалы удайтчӧма аддзыны сійӧс.
Классӧ пыригӧн быдӧн найӧ торжественнӧя объявляйтісны:
— Марина Николаевна, а менам эм...
— Плёнка! — ӧтпырйӧ горӧдлісны мукӧдыс.
Да, тайӧ вӧлі бур!
Вочасӧн ме костын да класс костын кутіс лоны матысмӧм, гӧгӧрвоӧм, взаимнӧй интереслӧн чувство.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, мый менам уджӧй быттьӧкӧ ладмыштіс, ме чувствуйті ачымӧс зэв лёка.
Медся ыджыд помканас менам огорчениелы вӧліны Воробейко вокъяс да Коля Савенков.
МЫЙ ВӦЧНЫ?
Медводз висьтала Коля йылысь.
Сійӧ мыйлакӧ первойсяньыс эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Сылӧн вӧліны ичӧтик, пыдын пукалысь синъяс да чурвидзысь ыджыд пельяс.
Буракӧ, синкымъяссӧ вылӧ лэптыны велалӧм вӧсна плеш вылас сылӧн артмӧмаӧсь джуджыд чукыръяс; чужӧмыс сылӧн вӧлі букыш да абу мелі.
Первой лунъясас Коля Савенков некытчӧ шыасьлытӧг пукаліс бӧръя парта сайын да, тыдалӧ, эз обращайт ме вылӧ внимание.
А ме кадысь кадӧ видзӧдлывлі сыланьӧ да мӧді ёнджыка следитны сы бӧрся.
— Школаӧ оз позь локны татшӧм няйт гыжъясӧн, — шуи ме сылы ӧтчыд.
— Ыджыд тай, — буркнитіс сійӧ.
Ме ыпмуні:
— Позьӧ ӧмӧй тадзи сёрнитны велӧдыськӧд?
— А мый?
Ме нинӧм эг шу, — вочавидзис сійӧ веськодьпырысь да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ме ог кут прӧверяйтны тэнсьыд тетрадьястӧ, — шуи ме коркӧ мӧдысь. — Видзӧдлы, кутшӧм найӧ чукрассьӧмаӧсь, няйтӧсь.
Киӧ босьтны — и то зывӧк!
— Но оз и ков.
Эн босьтӧй.
Ме весиг ог вермы шуны, мый Савенков вочавидзис грубӧя, — эз.
Сы гӧлӧсын кыліс кӧдзыд веськодьлун.
Аслас став видыс сылӧн быттьӧкӧ висьталіс: «Меным веськодь, эм-ӧ абу тэ свет вылас.
Эн понды ме дінӧ».
Первойсӧ Савенков весиг эз мешайт.
Унджыкысьсӧ сійӧ прӧста видзӧдіс ӧшинь пыр либӧ мыйкӧ вӧлаліс перочиннӧй пуртӧн.
Но ӧтчыд урок вылын сійӧ лэдзис бумажнӧй гулюӧс.
Ме скӧрми да чорыда виді сійӧс.
Савенков спокойнӧя кывзіс выговор да дугдывтӧг видзӧдіс менам чужӧм вылӧ кӧдзыд, тӧдмавны кӧсйысь синъясӧн.
Сылы быттьӧкӧ сьӧлӧм вылас воис, мый ме сы вӧсна скӧрала, волнуйтча, торка урок.
Мӧд лунас урок дырйи сійӧ друг чеччис да надзӧникӧн муніс классӧд.
Ме тшӧкті сылы пуксьыны.
Сійӧ дышпырысь, пельпом вывтіыс видзӧдліс мелань да сідз жӧ тэрмасьтӧг муніс ас местаас.
Тайӧ кадсяньыс эз кольлыв лун, медым Савенков эз дӧзмӧд менӧ кутшӧмкӧ выходкаӧн.
Меным чайтсис, мый сылӧн эм ӧти цель: дӧзмӧдны, ӧбидитны, скӧрмӧдны менӧ.
Переменаяс дырйи сійӧ котраліс коридор кузя либӧ заводитліс чеччавны партаяс вомӧн, и дежурнӧйяс некыдз эз вермыны вӧтлыны сійӧс классысь.
Урокъяс вылын, аслас настроение серти сійӧ либӧ вуграліс, либӧ лэдзаліс бумажнӧй гулюясӧс.
Сентябр чӧжӧн сійӧ эз выполнит ни ӧти гортса удж, ни ӧтчыд эз вочавидз бура-мичаа дӧска дорын.
Унджыкысьсӧ сійӧ эз и петав дӧска дорӧ, а кор ме шулывлі сылысь овсӧ, местасяньыс букыша да вызывающӧя висьтавлывліс, мый урокъяс абу велӧдӧма.
И не ӧтчыд, кор ме кодӧскӧ велӧдчысьяс пиысь ошкывлі удачнӧй вочакывйысь, бура лыддьӧм кывбурысь, ме казялі, мый Савенков видзӧдлывлӧ ме вылӧ скӧрысь, лӧгпырысь.
Колӧ сетны велӧдчысьяслы справедливость: найӧ зілисны отсавны меным, ӧлӧдісны Савенковӧс.
— Но мый тэ чепсасян весьшӧрӧ? — юавліс Рябинин.
— А тэныд кутшӧм делӧ!..
— Эн мешайт кывзыны, — ньӧжйӧник корис Горюнов.
— Подлиза! — вочавидзис Савенков.
— Ланьт ӧні жӧ, а то сюрас! — пузьывліс Левин.
— Видзӧдлам ещӧ, кодлы сюрас...
Татшӧм вочакыв бӧрас, кыдзи правилӧ, Савенков кучкывліс.
Мый вӧлі вӧчны?
Помнита, педагогика кузя лекцияясын миянлы не ӧтчыд висьтавлісны, мый татшӧм нога случайяс дырйиыс колӧ кыдз позьӧ регыдджык поручитны велӧдчысьлы кутшӧмкӧ ответственнӧй удж.
И ме предложиті велӧдчысьяслы бӧрйыны Коля Савенковӧс класснӧй организаторӧн.
Висьтала веськыда: найӧс ёна чуймӧдіс тайӧ предложениеыс.
Но найӧ эз кутны вензьыны.
Коляӧс лои бӧрйӧма, и регыдӧн ми убедитчим, мый тайӧ эз вӧч сылы некутшӧм впечатление.
— Дежурнӧйяслысь список тэ составита? — шыасьлі ме сы дінӧ.
— Мед Гай составляйтӧ, сійӧ медся ӧкуратнӧй, — зумыша вочавидзліс Николай.
— Нуӧд, пӧжалуйста, велӧдчысьясӧс раздевалкаӧ, — шулывлі ме.
— Асьныс лэччасны, абу ичӧтӧсь.
Переменаяс дырйи челядькӧд ӧшинь дорын сулалігӧн, ме не ӧтчыд казявлі, мый Савенков кывзысьӧ, быттьӧкӧ кӧсйӧ матыстчыны да тшӧтш участвуйтны миян сёрниын.
Но, менсьым видзӧдлӧмӧс казялӧм бӧрын, сійӧ пырысь-пыр вӧчліс некодысь повтӧм чужӧм да петкӧдлывліс ассьыс кутшӧмкӧ обычнӧй «номер»: шутьляліс, лёкысь горзігтыр уськӧдчыліс челядь чукӧрӧ либӧ заводитліс мырдӧн сюйсьыны классӧ, кытчӧ вӧлі оз позь пырны перемена дырйи.
Важ мозыс сійӧ эз кывзы ни менсьым, ни кодлыськӧ мӧдлысь.
Сійӧ эз выполнит ни ӧти поручение менсьым и эз сьӧктӧд асьсӧ урокъяс велӧдӧмӧн.
— Тэнӧ, тыдалӧ, лоӧ вӧтлыны школаысь, — шулывлі ме.
— Но и вӧтлӧй! — вочавидзліс сійӧ.
— Савенков, ӧні жӧ пет классысь! — мукӧд дырйиыс шулывлі ме, кор нин дзикӧдз скӧрмывлі сылӧн возмутительнӧй поведение вылӧ.
— Но и пета! — зумыштчӧмӧн шулывліс сійӧ, босьтліс сумкасӧ да мунліс гортас.
Ме эг аддзы некутшӧм туй, эг тӧд, мый вӧчны.
Ме казьтылі ассьым велӧдчан воясӧс, ассьым велӧдысьӧс — сійӧ велӧдіс миянӧс первой классянь сизимӧдӧдз.
Ми веськалім сы дінӧ кӧкъямыс арӧса малышъясӧн, а прӧститчим дас вит арӧсаясӧн.
Миянлы сійӧ вӧлі медся бур мортӧн свет вылас, медся мывкыдаӧн, справедливӧйӧн да бурӧн.
Ми кывзім сылысь кыв шутӧг, — да, пожалуй, тайӧс оз позь шуны кывзӧмӧн, тані вӧлі мыйкӧ мӧдтор.
Анна Ивановналӧн быд кывйын, быд мелочын ми чувствуйтім сылысь правотасӧ, ми гӧгӧрвоим: колӧ вӧчны сӧмын сідз, кыдз сійӧ виччысьӧ миянсянь.
И ӧні зіли гӧгӧрвоны: мыйӧн жӧ завоюйтіс миянӧс Анна Ивановна?
Мый тайӧ вӧлі сэтшӧмыс — синмӧн аддзытӧмыс да пӧкӧряйтысьыс?
Сюрӧ-ӧ меным тайӧ секретыс, овладейта-ӧ ме сійӧн?
Мучительнӧя корсигӧн, мый вӧчны Коля Савенковкӧд, дум вылӧ меным уси коркӧ менӧ чуймӧдысь случай.
Тайӧ вӧлі война дырйи на.
Школаын, кӧні ме вӧлі педагогическӧй практика вылын, нёльӧд классын ӧти детинка, дзиглясигтыр да вежнясигтыр, горӧдлывліс: «Хайль», подражайтіс «Бравӧй салдат Швейклӧн похождениеяс» фильмса кутшӧмкӧ персонажлы.
Мукӧдъяссӧ тайӧ мустӧм кывйыс раздражайтіс, найӧ дугӧдісны детинкаӧс, но сійӧ некыдз эз вермы ланьтны.
Классӧ пырӧм бӧрын преподавательница кыліс тайӧс.
И сэки шуис сійӧ челядьлы:
«Сувтӧй ставныд, кодлӧн батьныд, мамныд, чойныд либӧ вокныд ӧні фронт вылынӧсь».
Сувтісны морт дас вит.
«Сувтӧй, кодъяслӧн кодкӧ рӧдняяссьыд воис фронт вылысь инвалидӧн».
Бара кыпӧдчисны некымын морт.
«Сувтӧй найӧ, кодъяслӧн батьныс пӧгибнитіс война вылын».
Пуксьӧм чӧв-лӧньын сувтісны куим детинка.
«Аддзан, — стрӧга шуис велӧдысь, ачыс веськыда синмас видзӧдіс озорниклы, — со кодъясӧс тэ ӧбижайтін аслад йӧйнога горзӧмъяснад, со кодъясӧс тэ лысьтін оскорбитны!
Тэ обязан извинитчыны!»
Детинка ӧшӧдіс юрсӧ.
Тайӧс казьтылігӧн ме думышті: «Вот ме Савенковкӧд веськыд и скӧр, а мыйӧ тайӧ вайӧдӧ?
Лунысь-лун сійӧ ведитӧ асьсӧ лёкджыка и лёкджыка.
Ог, ог куж ме корсьны выход».
И сэтшӧм сьӧкыд лунъяс тайӧ меным вӧліны, мый мукӧд дырйиыс и школаӧ мунны эз вӧв окота.
Ме гӧгӧрволі: колӧ сёрнитны Анатолий Дмитриевичкӧд, но самолюбие эз лэдз.
Мый нӧ, эг на и удит заводитны, а отсӧг нин кора?
И ме зіли шочджыка веськавлыны сы син улӧ, а кӧнкӧ школьнӧй коридорын паныдасьлігӧн ӧдйӧджык мунлі дінтіыс.
Сійӧ волывліс менам урокъяс вылӧ, ошкис сыысь, мый челядь спокойнӧя пукалӧны да интересӧн кывзӧны.
Сӧветъясыс сылӧн пыр вӧліны прӧстӧйӧсь: «Тіянлы эз ӧмӧй висьтавлыны, мый юалӧм сетны колӧ став класслы, медым ставныс думайтісны сы вылын, а сэсся вӧлисти чукӧстны велӧдчысьӧс?
Ӧд ті кыдзи вӧчанныд: «Саша, кутшӧм существительнӧйяс относитчӧны первой склонение дінӧ?»
Вот тіян и думайтӧ сӧмын ӧтнас Саша Гай, а мукӧдыс чайтӧны, мый первой склонениеыс налы ньӧти оз касайтчы».
Кор Анатолий Дмитриевич пырас вӧлі классӧ, Савенков пукалӧ рама.
Тайӧ зэв ёна возмущайтіс менӧ.
«Кутшӧм трусость, — думайті ме: — завучысь сійӧ полӧ и сы дырйи чӧв олӧ, а мекӧд чувствуйтӧ асьсӧ безнаказаннӧйӧн».
МЕДСЯ ГЛАВНӦЙЫС
— Тӧданныд, — шуис ӧтчыд Анатолий Дмитриевич, — ветлывлӧй вай ті Наталья Андреевна урокъяс вылӧ.
Сійӧ чудеснӧй морт да талантливӧй педагог.
И ӧд опытыс зэв ыджыд — шутка ӧмӧй, нелямын во морт сетіс школалы!
Видзӧдлӧй, кывзыштӧй, тіянлы лоӧ интереснӧ.
Но ме эг мун.
Ӧні весиг гӧгӧрвоны тайӧс ог вермы, но ме пытшкын вӧлі гӧгӧрвоны позьтӧм упрямство да кӧсйӧм корсьны выход, корсьны аслым, кӧть мед мыйӧ тайӧ эз сувт.
Кыдзкӧ Наталья Андреевна велӧдысьяс жырйын матыстчис ме дінӧ да меліа шуис:
— Позяс волыны тіян урок вылӧ?
— Дерт жӧ, — вочавидзи ме.
Сійӧ воліс — и эз ӧтчыд, эз кыкысь.
Пуксяс бӧръя парта сайӧ да кывзӧ, видзӧдӧ.
Веськыда шуны, ме ог зэв радейт, кор урок вылын менам пукалӧны бокӧвӧй йӧз.
Тайӧс сьӧкыд казявны, но велӧдчысьяс кутӧны асьнысӧ кыдзкӧ мӧдног: ми накӧд абу нин ӧтнаным син на син, и ас тӧдлытӧгныс, буракӧ, найӧ ме моз жӧ чувствуйтӧны асьнысӧ кӧрталӧмаӧн, мый тані эм бокӧвӧй морт.
По кор классӧ воліс Наталья Андреевна, татшӧмыс пӧшти эз вӧв.
Сысянь ӧвтіс сэтшӧм доброжелательность, сэтшӧм спокойствие!
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс сераліс, кор ме либӧ челядь шутитім, сюся кывзіс налысь вочакывъяссӧ да одобрительнӧя довкйӧдліс юрсӧ, вочавидзисны кӧ бура.
Меным сійӧ шулывліс: «Тайӧ зэв бур, мый велӧдчысьясӧс ті шуанныд нимнаныс», либӧ: «А ті аддзанныд, со эсійӧ детинкаыс пыр чӧв олӧ и чӧв олӧ.
Мыйла сійӧ тіян сэтшӧм сёрнитӧм?».
Ӧтчыд сійӧ корис менсьым:
— Висьталӧй меным подробнӧйджыка асланыд велӧдчысьяс йылысь.
Ме висьталі сылы Горюнов йылысь, Левин да Гай йылысь.
Висьталі и Савенков йылысь.
Кывзіс сійӧ зэв внимательнӧя, то синкымъяссӧ кӧрлігтыр, то чуньяснас парта дорӧ ньӧжйӧник котшкӧдігтыр, и ме аддзылі: сійӧ матӧ сьӧлӧм дінас принимайтӧ менсьым волнуйтчӧмъясӧс и дӧзмӧмъясӧс.
Бӧрыннас сійӧ шуис:
— Волӧй ме ордӧ, ме тіянлы висьтала жӧ аслам велӧдчысьяс йылысь.
Ме куті волывлыны сы ордӧ.
Наталья Андреевналӧн классас пыр вӧлі оживление, кутшӧмӧс создавайтӧ сӧмын дружнӧй да бура пуктӧм удж.
Пукалыштны сы урок вылын, кывзыны, кыдзи сёрнитӧ сійӧ велӧдчысьяскӧд кыдзи окотапырысь да тӧлкӧн найӧ вочавидзӧны, збыльысь вӧлі радлӧ сьӧлӧмыд.
И татшӧм часъясас менам вӧлі кутшӧмкӧ неяснӧй чувство, быттьӧкӧ ставыс тайӧ коркӧ вӧлі нин мекӧд.
Эг дзик пыр ме гӧгӧрво: тайӧ вӧлі велӧдчан воясӧ; вот тадз жӧ радліс сьӧлӧмыд да вӧлі интереснӧ Анна Ивановна урокъяс вылын.
Урокъяс дорсьыс на интереснӧйджыкӧсь вӧліны Наталья Андреевналӧн висьтъясыс аслас велӧдчысьяс йылысь.
Сылысь кывзігӧн ме тӧдмалі на йылысь сэтшӧм подробностьяс, кодъясӧс вермас тӧдны сӧмын медся матыс морт — пӧжалуй, сӧмын тӧлка да наблюдательнӧй мам.
И ме казялі: торъя оживлениеӧн да любӧпырысь Наталья Андреевна висьтавліс эз медся бур да примернӧй велӧдчысьяс йылысь, но на йылысь, кодъясӧс сьӧкыд велӧдны.
Ӧти велӧдчысь сылӧн во олӧма оккупированнӧй местностьын.
Ӧтчыд фашист мыйлакӧ тшӧктӧма сылы вайны чер.
Детинка повзьӧма: «Кералас» — и бырӧма сёрниыс.
Абу мӧдӧмаӧсь новлӧдлыны и кокъясыс.
Бурдіс сійӧ эз пыр и эз помӧдз — кутіс мыктавны.
Первой классӧ сійӧ пырис кык воӧн сёрӧнджык — сылы тырӧма нин вӧлі ӧкмыс арӧс.
Урокъяс вылын сійӧ пукаліс чӧв оліг, безучастнӧй да доршасьысь синваа синъяснас видзӧдіс ӧшинь пыр, виччысис, кор сыла локтас мамыс.
Чувствуйтчис — сійӧ ёна яндысьӧ, мый сійӧ сэтшӧм ыджыд — абу арлыднас сӧмын быдӧнысь ыджыд, но и тушанас быдӧнысь кузь, тӧкӧтьӧ абу юрӧн джуджыдджык.
Наталья Андреевна мӧдӧма тӧдчӧдны тайӧс кыдзи достоинство.
«Вот Витя миян медся кузь тушаа, сійӧ отсалас картина ӧшӧдны», — шулывлӧма сійӧ.
«Витя, тэ быдӧнысь кузьджык, отсав меным судзӧдны небӧгъяс вылыс полка вылысь».
Тӧдмалӧм мысти, мый детинка мучительнӧя яндысьӧ, кор немвиччысьтӧг юаласны сійӧс урок вылын, Наталья Андреевна зілис сетны тӧдны сылы водзвыв та йылысь сы вылӧ видзӧдлӧмӧн либӧ кутшӧмкӧ случайнӧй фразаӧн:
«Гижам ӧні со тайӧ предложениесӧ, а сэсся Витя висьталас миянлы...».
И Витя вевъявліс лӧсьӧдчыны.
Витялӧн ни ӧти удача эз кольлыв пасйытӧмӧн, ни ӧти шыпас, кодӧс гижис талун Витя мичаджыка, эз вӧв вунӧдӧма.
Гусьӧникӧн, воськов бӧрся воськолӧн Наталья Андреевна заставитіс детинкаӧс веритны аслас вынъясӧ.
Ӧні Витя велӧдчис нёльӧд классын.
Сійӧ вочасӧн выравняйтчис, дружитны кутіс велӧдыськӧд, но пыр на вӧлі ёртъяссьыс бокын.
— Гӧгӧрвоанныд, — висьтавліс Наталья Андреевна, — сылы мешайтіс самолюбиеыс.
Сійӧ аддзис, мый мукӧдыс бурджыка велӧдчӧны, збойджыка, свободнӧйджыка асьнысӧ чувствуйтӧны.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ кыпӧдны сійӧс класс водзын.
Сюри помка и та вылӧ.
Витя удачнӧя серпасалӧма тетрадяс тӧвся вӧр да мыйвынсьыс котӧртысь повзьӧм кӧчӧс.
Ме тшӧкті сылы выльысь серпасавны картинкасӧ торъя ыджыд лист вылӧ.
Сэсся ӧшӧдім сійӧс дӧска вылӧ да став классӧн лӧсьӧдім рассказ: мый татчӧ изобразитӧма, мый вӧлі сыӧдз, кытчӧдз кӧч эз повзьы да котӧрт вӧрті, мый сыкӧд лои бӧрыннас...
Кыкысь кымын ме шуи: «Тайӧс Витя бура серпасалӧма, выразительнӧя.
Видзӧдлӧй, кутшӧм повзьӧм синъясыс кӧчлӧн, кыдзи сійӧ топӧдӧма пельяссӧ!
Ми важӧн нин эгӧ рассказывайтлӧй татшӧм бур картинка кузя».
И мый жӧ?
Детинкаяс видзӧдлісны Витя вылӧ уважениеӧн, а мортыд лоӧ ёнджык, кор сыӧ веритӧны мукӧдъяс.
Збыль ӧд?..
Но вот Витяын кӧ колӧ вӧлі поддержитны муртса тӧдчыштысь быд кӧсйӧм бурмыны, кыпӧдны юрсӧ, видзӧдлыны гӧгӧр, то Валякӧд ковмис поступитны дзик мӧдног.
Тайӧ детинкаыс воис школаӧ чорыд убеждениеӧн: «Ме медся бур.
Ме медся тӧлка.
Ставыс, мый ме вӧча, бур».
Дерт, тайӧ ӧтка пи.
Классын менам дас сизим ӧтка пиыс — веськыд мат!
Сэні нин, тӧданныд, помкаыс абу Валяын, а Валя мамын — тайӧ сійӧ чайтӧ, мый сылӧн пиыс быдӧнысь медбур.
А тӧданныд, мый вӧча ме татшӧм случаяс?
Мам-батьсӧ корлывла школаӧ.
Налы ньӧти абу вреднӧ волыны урокъяс вылӧ да бура тӧдмавны, мый налӧн пиныс ньӧти абу бурджык ни омӧльджык мукӧдсьыс.
Зэв пӧлезнӧ тӧдмавны, мый мукӧд челядьыс ӧдйӧджык лыддьысьӧны да бурджыка арталӧны устнӧ.
— А аскӧдыс Валяыскӧд ті мый вӧчинныд?
— Валякӧд?
Ме сійӧс ог ӧлӧд, дугдывтӧг ог доль: «Эн ышнясь, ныртӧ эн лэптав», но лэптысьны аслас ёртъяс водзын ог лэдз.
Вот сійӧ ёгӧсьтіс и кӧсйӧ, медым сылысь ёгсӧ весалас ёртыс.
Но оз, медым ачыс весалас!
Со сійӧ быдӧнысь медводз решитӧма задача и победоноснӧя видзӧдалӧ гӧгӧр.
А ме сылы: «Сійӧ бур, мый тэ задача решитін, но полеыд кӧні?
И мыйла сэтшӧм мисьтӧма гижӧмыд?
Клякса вылын клякса.
И тетрадьыд тэнад чукырӧсь, абу сӧстӧм...»
Тӧданныд, сыкӧд, пӧжалуй, Витя дорысь сьӧкыдджык,
характерыс сэтшӧм нерӧвнӧй да шванитчысь!
И колӧ веськӧдны ас кадӧ, а то став тайӧ лёкторъясыс чорзясны, помӧдз оформитчасны — морт быдмас омӧлик ёртӧн, лёк уджалысьӧн...
Да... абу кокни тайӧ.
— Вот именнӧ, — ышловзьӧмӧн вочавидзи ме.
— Но, а найӧ, кодъяс бура велӧдчӧны, — благополучнӧй челядь, успевайтысь велӧдчысьяс?
Ті чайтанныд, накӧд кокни?
Вот, пример босьтам, Володялӧн да Митялӧн тетрадьясас пыр ӧти и сійӧ жӧ — пятёркаяс.
Табельясныс ӧткодьӧсь.
А асьныс разнӧйӧсь.
Володялӧн суседыс путкыльтіс чернильница, лякӧсьтіс партасӧ.
Володя заставитіс сійӧс ставсӧ чышкавны да мыськыны, а меным нинӧм эз висьтав.
А Митя?
Сійӧ быд минутын нюжӧдӧ кисӧ: «Наталья Андреевна, Коля марайтіс ассьыс тетрадьсӧ!
Наталья Андреевна, Коля корис тіянлысь учебник, а сылӧн аслас эм!»
А ме сылысь спокойнӧя юала: «Тэ ӧмӧй Коля?
Ковмас кӧ, Коля меным ачыс ставсӧ висьталас».
Наталья Андреевнакӧд ми пукалім сылӧн тыртӧм классын.
Вӧлі пемыд нин, а ми пыр на эг биасьӧй.
Зэр сяркӧдіс ӧшиньӧ, и, кӧть ме и кывзі сылысь ыджыд вниманиеӧн, меным вӧлі зэв гажтӧм.
Ме гӧгӧрвои ставсӧ, мый висьтавліс Наталья Андреевна, и такӧд тшӧтш некыдз эг вермы решитны медся главнӧйсӧ, мый йылысь дугдывтӧг думайті: мый нӧ меным вӧчны Колякӧд?
Вот Наталья Андреевна тӧлка, талантливӧй, думайті ме, сійӧ пыр аддзӧ веськыд туй.
А менам абу тайӧ бикиньыс, кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс дарованиеыс, ме нинӧм ог вермы думыштны — и нинӧм менам оз артмы.
— Но мый нӧ, мый нӧ медся главнӧйыс миян уджын? — юалі ме ньӧжйӧник. — Ме гӧгӧрвоа, дась рецептъяс абуӧсь, быд разын колӧ вӧчны разнӧй ног.
Но неужели жӧ абу мыйкӧ медся главнӧйыс, коді отсалас весиг медся сьӧкыд, медся дзугсьӧм случайын?
— Медся главнӧйыс? — думыштчӧмӧн выль пӧв шуис Наталья Андреевна. — Вот ме висьтала тіянлы сэтшӧм случай.
Уджаліс миянын томиник велӧдысь.
Вӧвлі ме сы урокъяс вылын.
Быттьӧкӧ абу лёкӧсь.
Урокъяс дзик методика правилӧяс серти.
Юала: «Бурӧсь тіян велӧдчысьясыд?» — «Бурӧсь», — шуӧ.
«Висьталӧй, со эсійӧ, первой парта сайсаыс, кутшӧм сійӧ ачыс?» — «Зэв бур детинка.
Сылӧн ставыс пятёркаяс.
Зэв развитӧй да тӧлка».
— «А эсійӧ, сьӧд синъясаыс, кельыдлӧз дӧрӧмаыс?» — «Сійӧ тростник, шӧрвыйӧ велӧдчысь.
Но дисциплинированнӧй».
— «А со эсійӧ, чангыль ныраыс, беринӧсь чужӧмаыс?» — «А сылӧн вообще четвёркаяс, но арифметика кузя пятьысь улын оз овлы...»
И, гӧгӧрвоанныд, — водзӧ висьталіс Наталья Андреевна, — друг тайӧ детинкаясыс — сьӧд синмаясыс и лӧз синмаясыс сьӧдов, еджыд юрсиаясыс, беринӧсь чужӧмаясыс, — ставныс лоины ӧти чужӧмаӧсь, и сӧмын ӧтиӧн торъялӧны найӧ: четвёрочник, троечник, двоечник, отличник...
Но, думыштлӧй асьныд, позьӧ ӧмӧй характеризуйтны велӧдчысьӧс куш отметкаясӧн!
Кыдз быттьӧ отметка вермас петкӧдлыны мортсӧ дзоньнас, кӧть сійӧ весиг и кӧкъямыс арӧса на сӧмын!
Вот тайӧс ме сылы и шуи.
А сійӧ меным сідзи спокойнӧя: «Менам нелямын велӧдчысь, ог вермы ме тӧдны быдӧнӧс торйӧн».
Висьтала ме тіянлы: меным страшнӧ лои.
Кыдзи нӧ уджалан челядькӧд, он кӧ тӧд найӧс?
Кыдзи велӧдан найӧс — весиг орфография либӧ <rus>таблица умножения</rus> кузя?
Нелямын детинка — тайӧ нелямын разнӧй характер, и сэні, веритӧй, абу кык ӧткодьыс, кодъясӧс позяс сорлавны ёрта-ёртыскӧд.
Велӧдысьлы не тӧдны ассьыс челядьсӧ — сідзкӧ синтӧммыны да уджавны синтӧг, успех вылӧ некутшӧм лачатӧг.
Веськыда юрсадь воштӧм!
Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся мӧдіс сёрнитны спокойнӧя:
— Ті висьталінныд, мый тіян Савенков ёна тшыксьӧм детинка.
И збыль, сылӧн уна неприятнӧйыс: зумыш, ёсь кывъя, радейтӧ нарошнӧ лёк вӧчны.
А всё-таки видзӧдлӧй сы бӧрся внимательнӧйджыка.
А ті гортас сы ордын вӧлінныд?
— Эг.
— Мый ті!
Непременнӧ колӧ ветлыны.
— Ме тӧда, мый колӧ.
Но гӧгӧрвоанныд, Наталья Андреевна, менам сы дінӧ абу зэв бур чувство.
Содтӧд ставыс дінӧ, сійӧ ещӧ трус: Анатолий Дмитриевич дырйи ведитӧ асьсӧ рама, а мыйӧн сӧмын сійӧ петас ӧдзӧс сайӧ, бара заводитӧ лёкысь дӧзмӧдны став классӧ и менӧ.
— Да, тайӧ, дерт сьӧкыд, — надзӧник шуис Наталья Андреевна, — но ме уверен, мый бӧрыннас ті и сійӧс гӧгӧрвоанныд.
Тӧданныд, вот нин нелямын во ме школаын — и ог вермы припомнитны случай, медым немтор, дзик немтор оз позь вӧлі вӧчны.
Со ті юаланныд, мый пӧ медся главнӧйыс.
Воспитательлы медся главнӧйыс, медся важнӧйыс — гӧгӧрвоны велӧдчысьӧс.
Овлывлӧ, сёрнитан велӧдчыськӧд урокъяс вылын, экзаменъяс вылын, оценивайтан сылысь знаниеяссӧ, лолывлӧ весиг — сетан сылы характеристика и пыр на настоящӧя нинӧм сы йылысь он тӧд.
И виччысян, кыян, кыйӧдан сійӧ минутсӧ, сійӧ мукӧд дырйиыс виччысьтӧм случайсӧ, коді восьтас тэныд мортлысь гусяторсӧ.
Татшӧм минутъясас, прожектор луч улын моз, ставыс югдӧ, ставыс лоӧ яснӧ...
ВЫЛЬ БАШМАКЪЯС
Ӧтчыд меным сетісны ордеръяс кӧмкот вылӧ да паськӧм вылӧ, колӧ вӧлі найӧс юкны-сетавны.
Пырджык татшӧм юалӧмъяссӧ ми решайтлім челядькӧд ӧтвыв: найӧ бурджыка тӧдісны, коді мыйӧн нуждайтчӧ, и ме кывзі налысь мнениеяссӧ.
— Савенковлӧн башмакъясыс дзикӧдз киссьӧмаӧсь, — нерешительнӧя шуис Саша Гай.
— Но, Савенковлы сетны оз позь, — вочавидзис Юра Лабутин. — Да и ачыс сійӧ оз кор, гӧгӧрвоӧ, мый сылы ордер вылӧ надейтчыны оз ков.
«А всё-таки сетны колӧ», — решиті ме.
Савенков збыльысь ветлӧдліс киссьӧм башмакӧн.
Кор сійӧ воис школаӧ (кыдзи и пыр, дзонь урок вылӧ опоздайтӧм бӧрын), ме сеті сылы ордер.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, збыльысь чуймӧмӧн, мый меным эз ло лӧсьыд.
Ордер сійӧ босьтіс и мӧд лунас локтіс выль кучик башмака.
Перемена дырйи ме казялі, мый сійӧ коридорын абу, да восьтышті класс ӧдзӧс.
Николай сулаліс ӧшинь дорын, коксӧ пуктӧма центральнӧй отопление батарея вылӧ да видзчысьӧмӧн чышкалӧ башмаксӧ носӧвикӧн.
Ме гусьӧник пӧдлалі ӧдзӧс да ньӧжйӧник муні велӧдысьяс жырйӧ.
Сьӧкыдпырысь ме помалі тайӧ лунас занятиеяс да ньӧти нюжмасьтӧг муні гортӧ.
Меным вӧлі зэв ёна, мучительнӧя яндзим.
Тайӧ детинкаыс дӧзмӧдіс менӧ, мешайтіс меным.
Ме эг радейт сійӧс, и сійӧ тӧдіс тайӧс.
Ӧд казьтыштны кӧ, сійӧ лунысь-лун асьсӧ кутіс пыр лёкджыка и лёкджыка.
Эз-ӧ вӧв тайӧ вочакывйӧн менам мустӧмтӧмлы?
И мыйла ме сійӧс эг мӧд радейтны первой лунсяньыс?
Мый ме тӧді сы йылысь, сыысь кындзи, мый сійӧ зумыш, абу мелі, мый сылӧн няйт тетрадьыс да абу сӧстӧм киясыс?
Ӧд Савенков сӧмын на дас ӧти арӧса детинка.
Кыдзи нӧ ме допуститі, медым миян заводитчис ӧта-мӧд вылӧ тайӧ тыдавтӧм лӧгалӧмыс?
Мыйла менам эз сюр мелі кыв сылы?
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Мӧд лунас ме муні Савенков ордӧ гортас.
Сійӧ аддзис менӧ ещӧ дворас на, но эз матыстчы, эз здоровайтчы, а сӧмын видзӧдліс букыша да подозрительнӧя.
— Колька, тэ дінӧ велӧдысь локтіс, норасьны мӧдас! — кылі ме аслам мыш сайысь.
Николай шутёвтіс да веськодьпырысь тӧвзис ывла вылӧ.
Ме звӧнитышті, и минут мысти меным восьтіс ӧдзӧс ар комын вита нывбаба, зумыш, мудзӧм чужӧма.
— Тіянлы кодӧс?
— Ме Савенковъяс ордӧ... школасянь.
— Школасянь? — сюся видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Пӧжалуйста, прӧйдитӧй.
Ме муні сыкӧд омӧля югдӧдӧм коридор помӧ.
Неыджыд пельк жырйын пызан сайын пукаліс ар квайта нывка, мыйӧнкӧ казявны позьтӧмӧн ӧткодь Николайкӧд: сэтшӧм жӧ паськыд лыяса чужӧм, сэтшӧм жӧ руд синъяс, сӧмын видзӧдласыс абу сэтшӧм букыш да вомдоръясыс дзик челядь сямаӧсь — бурӧсь, кызіникӧсь.
Кор ме пыри, сійӧ чеччис да виччысьӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Коді нӧ ті лоанныд? — сідз жӧ виччысигмоз ме вылӧ видзӧдігӧн юаліс нывбаба. — Велӧдысь?
— Да, ме тіян Николайлӧн велӧдысь.
А ті мам сылӧн?
— Абу.
Сійӧ менам тьӧтпом пи.
Мужикӧс война вылын виисны, вот ме и коли ӧтнам накӧд кыкыскӧд.
Сійӧ шуис тайӧс прӧстӧя, весиг быдлунъя ногӧн, но ме сразу почувствуйті, мый ме водзын мудзӧм, шогӧн личкӧм морт.
— Мый, збыль озорничайтӧ Николайыс? — юаліс сійӧ.
— Да оз, ме эг сы вӧсна, — висьталі ме. — Прӧстӧ меным окота вӧлі видзӧдлыны, кыдзи сійӧ олӧ.
— Но, мӧдас кӧ балуйтны, висьталӧй: дядяыс сійӧс тасмаӧн велӧдыштас.
Сэтшӧм порядок миян, сійӧ и ачыс нин тӧдӧ.
Вот колян разын дворысь ӧшинь жугӧдӧма, сэки дядяыс сыкӧд ас ногыс сёрнитіс.
А гортынсӧ сійӧ ничево, отсасьысь.
И нывкаӧс видзыштас, и ӧбед столӧвӧйысь ваяс, и пес поткӧдлас.
Миян сёрнитігкості Николайлӧн чойыс матыстчис ме дінӧ да сувтіс орччӧн, ачыс внимательнӧя кывзӧ да сюся чӧвталӧ синъяссӧ мамыс вывсянь ме вылӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юалі ме.
— Лида.
— Радейтӧ сійӧ Коляӧс, — небыда шуис мамыс. — Найӧ менам дружнӧя олӧны.
Коля такӧд паркӧ ветлывлӧ гуляйтны, серам петкӧдлысь мойдъяс сылы лыддьӧ...
Кутшӧмкӧ «Мойдодырӧс»...
— Сійӧ чӧв ланьтыштіс минут кежлӧ, сэсся шуис ньӧжйӧджык:
— Коля сьӧлӧмсяньыс радейтліс батьсӧ.
Кор воис усьӧм йывсьыс юӧрыс, сійӧ эз ло ас кодьыс — сьӧдӧдіс, омӧльтчис.
А водзсӧ гажа вӧлі...
Ми сыкӧд бать йывсьыс огӧ сёрнитӧй.
А талы сійӧ висьтавлӧ, кутшӧм батьыс вӧлі, да кыдзи вӧлі ветлӧдлӧ, да мый висьтавлывліс.
Лида ӧд сійӧс ньӧти оз помнит...
Ставсӧ тайӧс нывбаба висьтавліс спокойнӧя, эз гора, но рӧвнӧй гӧлӧсӧн.
Синваыс визувтіс сы банбокъяс кузя; сійӧ эз чышкав синвасӧ, а гашкӧ, и эз казяв.
Ме ӧдйӧ вешті синъясӧс.
Сійӧ содтіс:
— Ми ӧд батьнысӧ виччысим, дзикӧдз лӧсьӧдчылім встречайтны.
Вииснысӧ сійӧс победаысь недель водзджык, а усьӧм йылысь юӧрыс воис война бӧрас нин...
Ме тӧді: колӧ эськӧ вӧлі ещӧ пукыштны, юасьыштны, но гӧгӧрвои, мый ӧні ог вермы вӧчны тайӧс.
Ещӧ ӧтчыд Савенковаӧс эскӧдӧм бӧрын, мый эг норасьны волы, ме прӧщайтчи да муні.
Ӧдзӧс дорас, пос вылын виччысис Николай.
Сійӧ веськыда, скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ, и тайӧ видзӧдлассьыс ме лыдди: «Норасин?
Рад?»
Сійӧ виччысис, кор ме лэччи некымын пос, сэсся решительнӧя бергӧдчис, пырис патераас да швачкис-пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
ГОРТӦ МУНІГӦН
Аскинас ме паныдаси сыкӧд неылын школасянь.
Сійӧ муніс мукӧддырся серти ньӧжйӧ да, тыдалӧ, кодӧскӧ виччысис.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс, виччысьыштіс да, кор ме вои сы весьтӧдз, ньӧжйӧник шуис:
— Здравствуйте, Марина Николаевна.
— Здравствуй, — шыаси ме.
Ми ӧтлаын воим школаӧдз, чӧв-чӧлӧн кайим вылыс судтаас, классӧ.
Урок вылын Николай эз шумит.
Лунтыр ме ветлӧдлі сэтшӧм ощущениеӧн, быттьӧкӧ лои мыйкӧ важнӧй да буртор, кӧть ме и эг вермы эськӧ висьтавны, мый именнӧ.
Мӧд лунас, школаысь петігӧн, ме паныдаси Савенковкӧд улича вылын; кияссӧ зептас пыдӧ сюйӧмӧн сійӧ ветлӧдліс забор пӧлӧн.
— Мый тэ тані вӧчан? — тӧдлытӧг юалі ме.
— Сідз... — шыасис сійӧ неопределённӧя да мӧдіс восьлавны мекӧд орччӧн.
Ме боксяньыс видзӧдлывлі сы вылӧ.
Сійӧ, тыдалӧ, мый йылысь кӧ ёна думайтіс — вӧрӧдіс синкымъяссӧ, топӧдавліс вомдоръяссӧ.
Чужӧмыс сылӧн талун эз нин кажитчы меным сэтшӧм букышаӧн да неприятнӧйӧн.
— Ті Лидаӧс аддзылінныд? — друг юаліс сійӧ.
— Чойтӧ тэнсьыд?
Кыдзи нӧ...
Дзик тэ кодь.
— Чужӧмнас?
— Но да.
Характерсӧ ӧд ме ог тӧд, сійӧс ӧтчыдӧн он аддзы.
— Кутшӧм вермас лоны сылӧн характер! — вочавидзис Николай. — Сійӧ ещӧ ичӧт на.
Чӧв ланьтыштлім.
И друг сійӧ шуис:
— До свиданья, Марина Николаевна, — и ӧдйӧ кежис проходнӧй дворӧ.
Ме муні водзӧ, ачым шай-паймунышті.
Зэв нин тешкодь артмис миян сёрниным, и ещӧ ёнджыка тешкодя ори.
«Гашкӧ, мыйкӧ ме эг сідз шу?
Сійӧ, тыдалӧ, ӧбидитчис!» — думышті ме.
Тайӧ кадсяньыс пӧшти быд лун Николай виччысис менӧ школа ворота дорын да муніс мекӧд миян переулок помӧдз.
Сёрни миян пӧшти пыр вӧлі дженьыдик.
Коркӧ туй чӧжыс Николай шуис сӧмын некымын кыв:
— Вот быдӧн шуӧны: тьӧт, тьӧт... и небӧгъясын сідзжӧ...
А сійӧ абу сэтшӧм.
Сійӧ некор оз ӧбидит.
Гӧгӧрвоана, сійӧ сёрнитіс аслас тьӧт йылысь.
Но эг на и вевъяв ме вомӧс восьтыны, кыдзи Савенков аслас обычнӧй «До свиданья, Марина Николаевна» шуӧм бӧрын воши пельӧс сайӧ.
Миянкӧд кӧ муніс ещӧ кутшӧмкӧ велӧдчысь — а тайӧ овлывліс зэв частӧ, — Николай эз шулывлы ни ӧти кыв и сы чужӧм серти оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, кывзӧ-ӧ сійӧ миянлысь сёрнисӧ али думайтӧ мӧдтор йылысь.
Ӧтчыд, кор ми сыкӧд кыкӧн мунім кутшӧмкӧ зэв зэра да кымӧра лунӧ, сійӧ предложитіс:
— Вайӧй ме нуа тетрадьястӧ.
— Аттьӧ, — шуи ме. — Сӧмын, пӧжалуйста, видзчысьӧмӧнджык, медым оз чукрассьыны.
Сійӧ лӧсьыда босьтіс менсьым кыз пакет.
— Марина Николаевна, а овлывлӧ сідз, мый воис усьӧм йылысь юӧр, а мортыс ловъя? — Николайлӧн гӧлӧсас кыліс шоглун да упрямӧй надейтчӧм. — Вот меным висьтавлісны: локтӧма ӧти старушка ордӧ фронт вывсянь морт да шуӧ: «Тэнсьыд питӧ виисны, ме ас синмӧн аддзылі».
Дерт, сійӧ бӧрдӧ, юасьӧ.
Коли тӧлысь.
Пукалӧ старушка рытын ӧтнас патераас, друг — звонок.
Петӧ сійӧ восьтыны, юалӧ: «Коді сэні?», а сылы ӧдзӧс сайсянь: «Мама, восьтӧй!»
А сылысь писӧ абу и виӧмаӧсь, сӧмын ранитӧмаӧсь...
Николай чӧв ланьтіс да сюся видзӧдліс ме вылӧ.
— Овлывлӧ, — вочавидзи ме эг дзик пыр. — Быдтор овлывлӧ.
Вот вок менам пӧгибнитіс, ме дыр надейтчи, мый сійӧ бӧр воас.
Но куим во нин коли...
Тыдалӧ, збыль пӧгибнитӧма.
Ми сулалам менам подъезд дорын нин — тайӧ разын Савенков эз прӧщайтчы мекӧд аслас кежанінын.
— Пырав ме ордӧ, — шуи ме.
Сійӧ первойсӧ бӧрыньтчис, а сэсся друг решитчӧм бӧрын воськовтіс ӧдзӧсӧд да, кипыдӧсъяснас перилӧясӧ шлопӧдігтыр, мӧдіс кайны ме бӧрся поскӧд.
Томанын ключ бергӧдігӧн ме казялі сы чужӧм вылысь меным тӧдса нин шӧйӧвошӧм да ёна думыштчӧм выражение.
— Пӧрччысь, пуксьы, — шуалі ме минут мысти, ачым эг видзӧд Николай вылӧ.
Пукталі асланыс местаясӧ портфель, тетрадьяс, босьті кичышкӧд да майтӧг и петі кухняӧ мыссьыны.
Кор локті бӧр, Николай сулаліс книжнӧй шкап дорын.
— Небӧгыс мыйта! — стеклӧсӧ кинас малалыштігмоз шуис сійӧ.
— Кутшӧмӧскӧ бӧрйы аслыд вылӧ, — вӧзйи ме.
Николай тэрыба видзӧдліс ме вылӧ, ёна гӧрдӧдіс да бара бергӧдчис шкаплань.
— Мыйла, мый тайӧ ті... — кылі ме чуймӧм, недоверчивӧй вочакыв.
— Босьт, — шкап ӧдзӧссӧ восьтігмоз мӧдысь шуи ме. — На память.
Со аддзан: «Каштанка» Чеховлӧн.
Тайӧ небӧгсӧ козьналіс меным коркӧ менам велӧдысь Анна Ивановна, и ме видза сійӧс ӧнӧдз.
Аддзан, гижӧма: «Мариналы на память школаын олӧмдырся воясын миян крепыд дружба йылысь».
— Кымын арӧс нӧ тіянлы сэки вӧлі?
— Дас кык.
— Кыдзи нӧ ті дружитінныд?
Велӧдысьяскӧд ӧмӧй дружитӧны?
— Ёна дружитім!
И ӧнӧдз на дружитам, — вочавидзи ме. — Но, бӧрйы, кутшӧм тэныд колӧ.
Николай неувереннӧя нуӧдіс кисӧ небӧг переплётъяс кузя да, ӧти медся кыз небӧгӧ кутчысьӧмӧн, кыскис «<rus>Основы электротехники</rus>».
Тайӧ небӧгыс вӧлі воклӧн.
Кутчысьны вермытӧг ме нюммуні да шуи:
— Тайӧ, пӧжалуй, тэныд лоӧ гажтӧмджык.
Гашкӧ, бурджык со тайӧс? — И ме мыччи сылы Горькӧйлысь «<rus>Детство</rus>».
— Тайӧс, — ещӧ ёнджыка гӧрдӧдігмоз шуис Николай, сюйис небӧгсӧ противогаз новлӧдлан, быгалӧм сумкаӧ да муніс ӧдзӧслань.
— Энлы, кытчӧ тэ! — Ме весиг шӧйӧвошлі.
— Ог, ме муна.
Аттьӧ, Марина Николаевна!
И эг на вевъяв ме кутны сійӧс, ни прӧщайтчыны, кыдзи сійӧ котӧрӧн лэччис нин пос кузя, куим тшупӧд вомӧн чеччалігтыр.
КОСЯСЬӦМ
Урокъяс вылын Коля ӧні пукаліс шынитӧв — кажитчӧ, ме эськӧ верми вунӧдны сы йылысь, мыйкӧ объясняйтігӧн кӧ эг паныдасьлы сылӧн внимательнӧй видзӧдласкӧд.
Регыд мысти сійӧ вайис меным ассьыс гортса удж кузя тетрадьсӧ, кытчӧ перепишитӧма медбӧръя недельчӧжся урокъяссӧ.
Почеркыс пыр на вӧлі лёк: быд шыпас — пӧла бока чудовище; но эз вӧв ни ӧти клякса, а полеяс вӧліны.
Отметкаяс кындзи пырджык ме гижлывлі тетрадьясӧ некымын кыв: «Сӧстӧм и ӧкуратнӧй» либӧ «Няйт», «Небрежнӧй», «Эн вунӧд полеяс йылысь».
Прӧверитӧм тетрадь получитӧм бӧрын велӧдчысьяс пырысь-пыр жӧ видзӧдлісны, мый гижӧма помас, такӧд тшӧтш ставыс босьтсьыліс лыд вылӧ: кутшӧм карандашӧн гижӧма — лӧзӧн али гӧрдӧн, гырысь шыпасъясӧн али посньыдӧн.
Гӧрд карандаш арталісны медся бурӧн, лӧз эз сэтшӧма, турунвиж либӧ коричневӧй мыйлакӧ огорчайтіс.
Коля удж помӧ ме гижи: «Сӧстӧм, но почерк омӧль».
— Петкӧдлы, мый тэнад? — шуис Гай.
— Ог сет, — аслас местаӧ мунігмоз пинь пырыс шуис Николай.
— Ме аддзылі! — сюйсис Морозов. — Марина Николаевна гижӧма: «Сӧстӧм».
А сійӧ сӧмын перепишитіс ӧтпырйӧ — тайӧ абу удж, тадзи быдӧн кужасны.
Колӧ быд лун гижны кыдзи следуйтӧ.
Николай пукаліс нин аслас парта сайын, и видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сёрниыс оз сы йылысь мун.
Сӧмын сы тэрыб видзӧдлас серти, кодӧс сійӧ чӧвтіс Морозов вылӧ, ме гӧгӧрвои, мый сійӧ эз прӧпустит ни ӧти кыв.
Урокъяс бӧрын ме муртса верми торйӧдны найӧс.
Вот кор, збыльысь, менам киясӧй лигышмунісны!
Кажитчӧ, ӧні на муртса ставыс ладмис, и вот бара косясьӧм, бара ставыс первойсяньыс!
Меным нинӧмла вӧлі юасьны, коді первой заводитіс: Морозов некор эз участвуйтлыв некутшӧм косясьӧмъясын, и ӧні косьсӧ паніс, дерт, Савенков.
— Мыйысь тэ сійӧс?
— А кутшӧм сылы делӧ!
Мый сійӧ сюйсьӧ, кытчӧ оз юавны!
— Ог гӧгӧрво.
Мый йылысь тэ сёрнитан?
— Ті гижӧмныд тетрадьӧ «сӧстӧм».
А сійӧ сюйсис: «Тайӧс быдӧн кужасны, колӧ быд лун чистӧя гижны».
Кутшӧм делӧ сылы?
— Сійӧ прав, урокъяс век колӧ вӧчны чистӧя.
Но весиг тэ кӧ и скӧрмин эн прӧстаысь, неужели тэ думайтан, мый кучкасьӧм — сэтшӧм нин бур объяснение?
— Да ӧд мӧдногыс сійӧ оз гӧгӧрво.
Тайӧ сылы медся бур наука, — убеждённӧя вочавидзис Савенков.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Урокъяс бӧрын Галя шогиник воис гортас.
«Но, кыдзи, — юалі ме, — мый шуис Зинаида Павловнаыд тэнад форма йылысь?»
«Нинӧм эз шу, — гажтӧмпырысь висьталіс Галя. — Тешкодь кутшӧмкӧ: ачыс тшӧктіс, а ачыс оз радлы».
Ӧтчыд асылын Галяӧс дыр эз вермыны садьмӧдны: сійӧ эз кӧсйы мунны школаӧ.
«Мыйла? — юасим ми. — Мый лои?»
Недыр мысти, мытшасьлігтыр, сійӧ висьталіс, мый Зинаида Павловна пӧ тшӧктіс нывкаяслы гортаныс кӧртавны ӧтлаӧ дас истӧг тув.
«Ме кӧрталі, бабушка аддзыліс.
А классын шӧртыс ори.
Ме перйи катушка да выльысь куті кӧртавны истӧг тувъяссӧ.
А Зинаида Павловна видзӧдліс да шуӧ: «Тэ мыйла гортса уджтӧ классын вӧчан?
Ме тэныд пукта двойка».
Ме сылы висьталі, мый прӧстӧ шӧртыс ори.
А Зинаида Павловна шуӧ: «Нывкаяс, коді аддзылінныд, кыдзи сійӧ гортса уджсӧ вӧчис классын?»
Лена лэптіс кисӧ дай шуӧ: «Ме аддзылі».
Сэки Зинаида Павловна гӧгӧрвоӧдіс ставлы, мый ме пӧръяся.
Мыйла нӧ сійӧ Леналы веритіс, а меным эз верит?»
«Ыджыд тай, важность! — шуис бабушка. — Но эз верит, некутшӧм беда тані абу.
Пасьтась и котӧрт».
Галя пасьтасис, чукӧртіс небӧгъяссӧ, и ӧшиньсянь ме аддзылі, кутшӧм гажтӧма сійӧ довгис школаӧ, код йылысь сэтшӧма мечтайтіс гожӧмбыд.
Ӧтчыд Галя абу ӧкуратнӧя вӧчӧма уроксӧ: артмӧма клякса, вӧчӧма ӧшибка.
Сійӧ огорчитчӧма, став гижӧмасӧ босьтӧма скобкаӧ да гырысь шыпасъясӧн гижӧма: «Тайӧ лёк.
Гижа ещӧ».
И ӧкуратнӧя ставсӧ гижӧма выль пӧв.
Велӧдысь гӧрд карандашӧн кресталӧма листбоксӧ да уліас пуктӧма двойка.
Ме казялі, мый тайӧ кадсяньыс Галя сэсся эз нин мӧд выль пӧв вӧчны кыдзсюрӧ выполнитӧм уроксӧ.
Гашкӧ, быд тайӧ случайыс торйӧн абу нин сэтшӧм важнӧй, но ме аддза вӧлі: лунысь-лун Галялӧн бырӧ школасӧ радейтӧмыс.
И меным тайӧ вӧлі зэв серьёзнӧй, зэв нагляднӧй урокӧн.
Ме гӧгӧрвои: ме водзын морт.
Абу важнӧ, мый сылы сӧмын на сизим арӧс, — ме должен уважайтны сійӧс.
Сійӧ ставсӧ чувствуйтӧ, ставсӧ гӧгӧрвоӧ, радейтӧ привет да мелілун, оз прӧщайт веськодьлун да несправедливость.
ВОРОБЕЙКО ВОКЪЯС
«Воробейкояс» — Саша да Вася, кодъяс йылысь юасьлывліс Галя да коді вӧлі уверен, мый найӧ «бара эз воны школаӧ» — вӧліны двӧйнияс.
Саша чужӧма свет вылас дзик ӧти часӧн водзджык Васяысь, но ведитіс асьсӧ сідз, быттьӧкӧ вӧлі ыджыдджык этша вылӧ вит арӧсӧн.
Вася кыв шутӧг кывзіс сылысь ставсӧ: сійӧ зэв вылӧ пуктіс воксӧ, веритіс сылы да кыдз-мый вермис зілис вӧчны сы моз.
Ортсысяньыс найӧ дзик эз вӧвны ӧта-мӧдныс кодьӧсь.
Саша — ыджыд тушаа, кузь чужӧма да векни, зэв спокойнӧй да збой синъяса;
Вася — ичӧтик, добродушнӧй, чангыль ныра, веськыдладор синкым весьтас сылӧн сьӧдов пудпас — сійӧ мыйлакӧ сетӧ Вася чужӧмлы тешкодь, чуймӧм выражение.
Кыкнанныс найӧ второгодникъяс и веськаліны ме ордӧ мӧд школаысь октябр шӧрын.
Вунӧдны позьтӧма да аслысногӧн заводитчис менам тӧдмасьӧм Саша Воробейкокӧд.
Ыджыд перемена дырйи челядькӧд ме петі классысь.
Бӧр локтӧм бӧрын ме аддзи, мый важ мозыс пызан вылын куйлӧ портфель, тетрадь стопа, но сумка абу.
Ме видзӧдлі гӧгӧр, кыскылі пызан ящик, видзӧдлі шкапысь — сумка абу.
— Мый ті корсянныд, Марина Николаевна? — юаліс Рябинин.
— Сумка.
Татчӧ ме сумка кольлі, и сійӧ абу.
— Воробейкояс кытӧнӧсь?
Сашаыс — дежурнӧй, сійӧ кольлі классӧ, — кылісны гӧлӧсъяс.
Воробейкояс эз вӧвны — ни Саша, ни Вася.
Найӧ мунӧмаӧсь висьтасьтӧг, и школаӧ локтісны сӧмын мӧд лунас.
— Кӧні сумкаыс? — паныдалісны найӧс челядь.
— Кутшӧм сумка? — юалӧм вылӧ юалӧмӧн вочавидзис Саша.
— Тӧрыт тэ дежуритін, сумка куйліс пызан вылын, а кор Марина Николаевна локтіс перемена вылысь, ни тэ, ни сумка эз вӧвны, — спокойнӧя, внушительнӧя шуис Рябинин.
— Некутшӧм сумка ме эг аддзыв.
— Тэ дежурнӧй — тэ и кывкутан, — чорыда шуис Рябинин. — Мыйла мунін урок вывсьыс?
— Колӧ вӧлі — вот и муні.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Саша пуксис аслас парта сайӧ, весиг ни ӧтчыд Лёша вылӧ видзӧдлытӧг.
Тані эськӧ колӧ вӧлі меным суитчыны, висьтавны Сашалы, мый сійӧ оз вермы мунны школаысь, кор окотитас, занятие шӧрын, — буракӧ, став велӧдчысьяс виччысисны, мый ме шуа мыйкӧ татшӧм ногаӧс.
Но ме чӧв олі.
Веськыда кӧ висьтавны, ме прӧстӧ полі мыйкӧ шуны.
«Ен сыкӧд, сумканас, — думышті ме. — Сытӧг кыдзкӧ обойдитчас».
Но, дерт, эз обойдитчы.
Неделя мысти Гайлӧн воши рӧма карандаш тыра кӧрӧбка, ещӧ некымын лун мысти — Лабутинлӧн пенал.
Класс ызгис, быттьӧ чушканзі поз: переменаяс дырйи и урокъяс бӧрын сёрнитісны сӧмын гусясьӧмъяс йылысь.
— Тайӧ налӧн жӧ удж, кодъяс и сумкасӧ гусялісны, — кывлывлі ме.
— Тӧдны кӧ эськӧ коді — сеті эськӧ ме <ns>п-подлецлы</ns>! — волнуйтчӧмысла мыкталігтыр шуис рам Глазков.
Сӧмын Воробейкояс — Саша, а сідзкӧ и Вася, — кажитчӧ ньӧти эз интересуйтчыны лоӧмторъяснас и эз участвуйтны тайӧ сёрниас.
Школаӧ найӧ частӧ эз волыны, урокъяс велӧдӧмӧн эз сьӧктӧдны асьнысӧ, и журналысь на овъяс весьтысь сьӧкыд вӧлі аддзыны мӧдтор, двойкаяс кындзи.
Поведение менам — ме гӧгӧрвои тайӧс — вӧлі некытчӧ туйтӧм.
«Сійӧ, дерт, сералӧ ме вылын, чайтӧ, мый ме синтӧм либӧ пола сыысь», — думайті ме «ыджыдджык» Воробейко йылысь и... чӧв олі.
— Мӧдысь ковмас ставнымӧс шобны, — шуис ӧтчыд Рябинин. — Сыысь лёкыс абу, кор быдӧн мӧда-мӧдыс вылӧ кӧсӧя видзӧдӧны и некод некодлы оз верит, а ӧти гад ветлӧ да радлӧ.
Но ме эг вермы представитны аслым, мый мӧда корсьысьны нинӧмын мыжтӧм челядь портфельясын.
Мый эськӧ, ме кӧ вӧлі пукала парта сайын, тӧда, мый нинӧмӧн абу мыжа, и друг менӧ кутісны шобны?
Ме эг вунӧд Галясянь получитӧм уроксӧ: ме чорыда тӧді, мый асланыс достоинство чувствоыс эм быд мортлӧн, весиг медся ичӧт арлыдалӧн.
И кор Рябинин шуис меным: «Марина Николаевна, мый ті сомневайтчанныд, тайӧ ӧд Воробейкояслӧн удж!» — ме вочавидзи:
— Абу кӧ кутӧма — абу вӧр, Лёша.
А друг ми ӧшибайтчам?
Сэки мый?
— Да ог ӧшибайтчӧ, Марина Николаевна!
Вот помнитлӧй менсьым кыв!
И ме «помниті».
Ӧтчыд велӧдысьяс жырйӧ перемена дырйи пырис милиционер.
— Ті лоанныд Ильинская ёрт? — вежливӧя здоровайтчӧм бӧрын шуис сійӧ. — Разрешитӧй босьтны отделениеӧ тіянлысь велӧдчысьӧс Воробейко Александрӧс.
Эм сы вылӧ серьёзнӧй норасьӧм, — тшӧкыда гижӧм бумага лист меным мыччигмоз шуис сійӧ.
Ме син пыр нуӧді бумагасӧ, но волнуйтчӧм вӧсна нинӧм бура-мичаа эг гӧгӧрво: сёрни муніс кутшӧмкӧ яблокъяс тыра грузовик йылысь, кодӧс Саша приятельясыскӧд кӧсйӧма ректыны.
«Вот и пом, — вуджӧртіс мӧвп: — босьтасны сійӧс — и делӧыс помасяс».
И друг, тӧдлытӧг, весиг кутшӧмкӧ не аслам гӧлӧсӧн ме шуи:
— Тайӧ менам ученик, и ме ог вермы лэдзны сійӧс урокъяс вылысь, ог.
Рытнас ме ачым пырала милицияса начальник ордӧ да сёрнита сыкӧд.
Кор ме петі коридорӧ, велӧдысьяс жыр ӧдзӧс дорӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин челядь, и вӧлі яснӧ, мый найӧ ставсӧ нин тӧдӧны.
Классӧ пырӧм бӧрын найӧ ещӧ на мыйкӧ дыра эз вермыны успокоитчыны, и ме кылі, кыдзи кодкӧ вомалӧм сямӧн шуис Сашалы:
— Вот, Марина Николаевна дорйис тэнӧ...
И тайӧ детинкаыс, збыльвылӧ повзьӧм, пыр на кельдӧдӧм, вермис корсьны ас пытшсьыс вын вочавидзны пинь пырыс:
— Зэв тай колантор!
Урокъяс бӧрын дзик пыр ме муні Саша ордӧ гортас.
Менӧ бура встретитіс Воробейко-бать, паськыд пельпомъяса, ыджыд тушаа кыз мужчина.
Сійӧ сетіс меным улӧс, ачыс пуксис крӧвать вылӧ мекӧд паныд да внимательнӧя кывзіс ставсӧ, мый ме висьталі.
— Классын, дерт, тайӧ Сашка гусясис, — шуис сійӧ, кор ме помалі. — Ньӧти ог сомневайтчы.
И висьтасьны тіянлы веськыда, Марина Николаевна, ме важӧн нин макниті сы вылӧ киӧн.
Веритӧй меным, сылы ӧтик туй — трудӧвӧй колонияӧ.
— Мый ті... — заводитлі ме шӧйӧвошӧмӧн.
Но сійӧ эз сет меным помӧдз висьтавны:
— Энлӧй, ті нин веритӧй меным.
Ме лунтыр удж вылын, челядь ӧтнаныс, дӧзьӧритӧм, веськыда шуам, некутшӧм.
Верма, дерт, Сашаӧс мӧдӧдны деревняӧ гӧтыр дінӧ — но вермас ӧмӧй нӧ сійӧ ладмыны сыкӧд?
Сылӧн сэні ещӧ кыкӧн.
А Сашка и воксӧ тшыкӧдӧ и ачыс дзикӧдз вӧйи.
Сійӧс и видзӧд, вӧчас кутшӧмкӧ уголовщина.
Тшыки, дзикӧдз тшыки!
Сійӧ шуис тайӧс шогсьытӧг, спокойнӧя да веськодьпырысь, быттьӧ сёрнитіс орчча керкаса суседъяс йылысь, улича кузя ветлысь-мунысьяс йылысь, Марс вылын олысьяс йылысь, сӧмын олӧ кӧ кодкӧ сэні.
Мый вӧчны?
Нравоучениеяс лыддьыны?
Возмущайтчыны, доказывайтны, мый сійӧ, менам велӧдчысьяслӧн бать, коді должен лоны менам отсасьысьӧн да союзникӧн, оз лысьт тадзи сёрнитны аслас челядь йылысь?
— Прӧститӧй, но, ме чайта, ті асьныд мыжаӧсь сыын, мый найӧ распуститчисны, — шуи ме пӧшти повзьӧмӧн аслам резкӧй тонысь:
век жӧ тайӧ мортыс вӧлі тӧкӧтьӧ эз кык мындаӧн ме дорысь олӧмаджык.
Но ме эг нин вермы кутчысьны. — И мыйла ті татшӧм кокниа решитінныд трудӧвӧй колония йылысь?
Некод оз имеит право ассьыс челядьсӧ воспитайтӧм вештыны йӧз пельпомъяс вылӧ.
— А ме, тӧданныд, ог верит уговорӧн воспитайтӧмлы:
«Саша, эн гусясь, да, Саша, дугды...»
Сійӧс колӧ накажитны.
Колонияын аддзасны сылы управа, а ми тіянкӧд тані немтор ог вермӧ вӧчны.
Эн лӧгасьӧй: мый думайта, сійӧс и висьтала.
Ме муні сы ордысь шӧйӧвошӧмӧн.
Менӧ ёна возмущайтіс тайӧ дыш, спокойнӧй веськодьлуныс, и сэки жӧ...
Збыль ӧд, мый ме верма вӧчны Сашакӧд?
Батьыс арталӧ сійӧс безнадёжнӧйӧн: ӧд и збыль, быдмӧ вӧр.
И пӧръясьлысь.
Кыдзи ме сійӧс мӧдногнас вӧча?
Абу-ӧ бурджык сетны сійӧс чорыдджык, опытнӧйджык киясӧ?
Тайӧ мӧвпъясыс мучитісны менӧ и гортын.
Ме сулалі кухняын аслам чайник дорын, эг казяв, мый сійӧ зэв ёна чушкӧ да сьӧласьӧ, да думысь пиняси Воробейко-батькӧд, кытчӧдз Мария Фёдоровна, суседка, эз шу меным шензьыштӧмӧн:
— Мариночка, мый ті видзӧданныд?
Чайникыд важӧн пуӧ...
И мый вӧсна тіян чужӧмныд сэтшӧм мудз?
— Абу мудз, а дӧзмӧм, ме нин аддза, — поправитіс Татьяна Ивановна. — Мый лои?
Ӧдйӧджык висьтав.
— Да мый...
Эм ӧти детинка менам классын.
Гусясьӧ.
Милициясянь волісны.
— А мам-батьыс? — юаліс Татьяна Ивановна.
— Мамыс деревняын, батьыс шуӧ: трудӧвӧй колонияӧ — ӧтик туй.
— Вот и зэв бур! — горӧдіс Мария Фёдоровна. — Мый нӧ ті расстраивайтчанныд?
Батьыс кӧ нин сідзи арталӧ, сідзкӧ, сійӧс босьтасны и киястӧ тіянлысь разясны.
Буракӧ, тайӧ сӧветыс меным эз и тырмы.
Тэрмасигтыр чай юӧм бӧрын ме мӧдӧдчи милицияӧ.
— Да, — шуисны меным детскӧй жырйын, — налӧн дворас чукӧртчӧма збой компания.
Тыдалӧ, эм тайӧ мелюзга дорсьыс арлыдаджык да опытнӧйджык руководитель.
Тіян Воробейконыд ӧнӧдз нинӧмӧн на эз вӧв уличитӧма, а вот ӧні ми видзӧдлам, мый сійӧ сэтшӧмыс...
Оз ков вызовитны сійӧс?
Мыйла оз ков вызовитны?
Ті сы вӧсна ручайтчанныд?
(Сэки видзӧдлісны ме вылӧ торъя вниманиеӧн, быттьӧ донъялісны, лоӧ-ӧ меысь надёжнӧй поручитель.)
Но ӧд тайӧ абу прӧстӧй кыв «ручайтча».
— Ручайтчанныд кӧ, сідзкӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ, мӧданныд кывкутны сы пыдди...
Но ладнӧ, видзӧдлам.
Телефон тіян абу?
Адрес кутшӧм?
Ладнӧ, вайӧй мӧдам связь кутны.
Мӧд лунас урокъяс бӧрын ме тшӧкті Сашалы кольччыны.
Ми виччысим, кытчӧдз велӧдчысьяс эз разӧдчыны, и ме заводиті ассьым первой серьёзнӧй сёрни.
Веськыда шуны, настоящӧй сёрниыс эз вӧв: сёрнитысьыс упорнӧя чӧв оліс.
— Тэ эн волнуйтчы эсійӧ грузӧвик да яблокъяс историяыд вӧсна.
Ме тӧрыт вӧлі милицияын да пӧручитчи тэ вӧсна.
Но ме кӧсъя сёрнитны тэкӧд ещӧ со мый йылысь.
Тэ ӧд тӧдан, классын тшӧкыдджыка лоины гусясьӧмъяс.
Тайӧ зэв абу лӧсьыд.
Прӧстӧ оз позь гӧгӧрвоны, коді мыжа.
(Саша синкым увтіыс видзӧдліс ме вылӧ тэрыб да, кажитчӧ, насмешливӧй видзӧдласӧн.)
Но вот, ме кӧсъя тшӧктыны тэныд: босьт, пӧжалуйста, ас вылад шкап дӧзьӧритны.
Тӧдан, сэні ми видзам ассьыным тетрадьяс, небӧгъяс.
Со тэныд ключ, босьт и следит, медым ставыс вӧлі лючки.
Колӧ лоны справедливӧйӧн Саша дінӧ: сійӧ видзӧдліс тайӧ ключ вылас, кыдзи гремучӧй змея вылӧ, сійӧ, кыдзи вермис, мынтӧдчис тайӧ честьысь, кодӧс ме кӧвъялі сылы:
— Ог тӧд...
ог вермы...
Да кыдзи нӧ ме верма кывкутны?
Да мый ме верма вӧчны?..
Но ключ ме сылы сеті.
Мыйла ме тайӧс вӧчи?
Ӧд эг друг ме решит, тайӧ сёрнисӧ ме обдумывайті тӧрыт и войнас дыр эг вермы унмовсьыны.
Ме чайті: шыася ме медся бур дінас, мый эм Сашалӧн.
Тӧдвылӧ меным уси картина «Путёвка в жизнь».
Сэні беспризорнӧйяс колонияса руководитель (ворсіс сылысь рольсӧ чудеснӧй артист Баталов) вот тадз жӧ сетіс Мустафа-вӧрлы сьӧм.
Меным уси дум вылӧ сылӧн скӧр, волнуйтчана чужӧмыс, кӧрсьӧм синкымъясыс: воас-ӧ бӧр Мустафа али пышъяс сьӧмнас?
Сыкӧд тшӧтш виччысьӧ да волнуйтчӧ кино видзӧдысь.
И Мустафа бӧр локтӧ: ыджыд, виччысьтӧм довериеыс мыйкӧ путкыльтіс сы пытшкысь, вӧчис сійӧс мӧд мортӧн.
Тайӧ вӧлі правда, талы оз вӧлі позь не веритны.
И ӧд Макаренко действуйтліс со тадз жӧ, та йылысь висьталӧма «Педагогическӧй поэмаын»: тӧрытъя вӧрлы Карабановлы сійӧ сетіс доверенность получитны витсё шайт и, кор Семён вайис сьӧмсӧ, весиг эз мӧд лыддьыны сійӧс выльысь.
А сэсся сійӧ поручитіс Карабановлы получитны ещӧ ыджыдджык сумма, и кор мӧдыс кутіс требуйтны, медым Антон Семёнович прӧверитас сьӧмсӧ, Макаренко чорыда шуис: «Ме тӧда, тэ морт сэтшӧм жӧ честнӧй, кутшӧми и ме.
Ме тайӧс и водз тӧдлі, тэ ӧмӧй эн казявлы тайӧс?»
Тайӧ вӧлі смелӧй поступок да бур, смел сёрни.
Мыйла нӧ Сашакӧд сёрнитӧмысь менам абу радлуныс, а сӧмын гудыр коляс сьӧлӧм вылын, и ачыс сёрниыс нин кажитчӧ фальшивӧйӧн, абу настоящӧйӧн?
Тыдалӧ, оз позь прӧста подражайтны кодлыкӧ, а быд разын колӧ аслыд думайтны, аслыд решайтны, кыдзи вӧчны.
Гусясьӧмъяс миян классын бырины, но меным эз ло кокньыдджык: Воробейко вокъяс кыдзи вӧліны классын бокӧвӧйясӧн, сідзи и колины бокӧвӧйясӧн.
Найӧ пыр шочджыка волывлісны школаӧ, и ӧтчыд Рябинин шуис:
— Марина Николаевна, Воробейко сетіс меным шкап ключтӧ.
Шуӧ: «Тэныд кивывджык следитны тетрадкаясыд бӧрся, а ме школаад пӧшти ог волывлы».
Ме босьті ключсӧ.
Немтор?
— Немтор, — шуи ме нор гӧлӧсӧн.
МИЯН ВОЖАТӦЙ
А олӧмыс муніс аслас черӧдӧн.
Классын ми лэдзим нин «Дружба» нима газет.
Ӧти номер ми посвятитім краснодонцылы, мӧдӧс — Александр Матросовлы.
Лои ещӧ ӧти важнӧй событие: миянӧ локтіс пионервожатӧй.
Лёва Виленский велӧдчис ӧкмысӧд классын.
Ме сійӧс тӧда вӧлі: унаысь сулывлі Наталья Андреевна ордысь.
Сійӧ вӧвлӧма сылӧн велӧдчысьӧн начальнӧй школаын, и найӧ кольӧмаӧсь бур ёртъясӧн.
Кажитчӧ, эз кольлы лун, медым перемена дырйи либӧ урокъяс бӧрын Лёва эз пыравлы сы дінӧ.
Думайта, мый именнӧ Наталья Андреевна сӧветуйтіс комсомол комитетын ме классӧ мӧдӧдны вожатӧйӧн Лёваӧс.
— Бур отсасьысь тіян лоӧ, — шуис меным Наталья Андреевна. — Быдторйын верманныд сы вылӧ надейтчыны.
Лёваӧс тӧдіс сійӧ дас ӧтик арӧссянь, сы классӧ Лёва воис война воӧ.
Школаса интернаткӧд ӧтлаын найӧ эвакуируйтчисны Горькӧй обласьтӧ.
Сэні некодлы, медся нин первойысьсӧ, эз вӧв кокни — и велӧдчысьяслы и велӧдысьяслы.
Первойя кадъясас школасӧ эз ломтывны: чернила кынмывліс, пыктӧм чуньяс муртса вӧлі вермӧны кутны карандаш.
Домын би эз вӧв, кузь рытъяс коллявлісны куим дзузган биӧн.
И сэки нин вӧлі тыдалӧ, мый Лёва абу сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс няргӧны, кор сьӧкыд лоӧ.
Сылысь некор эз кывлыны ки мудзӧм вылӧ норасьӧм, ни уджысь ӧткажитчӧм; унатор сійӧ кужис вӧчны ачыс и ещӧ унатор вылӧ велаліс.
Наталья Андреевна висьтавлывліс, мый гожӧмнас велӧдчысьяс отсасисны колхозлы: уджалісны муяс вылын, градъяс вылын; пӧшти ставныслы тайӧ вӧлі велавтӧм удж и эз вон кокни — тайӧ сідзжӧ вӧлі испытаниеӧн эз сӧмын выносливостьлы, но и характерлы.
И жебиник тамыш Лёва выдержитіс экзамен.
— Ті асьныд аддзанныд, кутшӧм сійӧ делӧ вылас, — шуис Наталья Андреевна да сералігтыр содтіс: — Юасьӧй сылысь механическӧй мастерскӧй йылысь — пырысь-пыр тӧдмасянныд!
Бӧрыннасджык ме збыль юалі Лёвалысь, кутшӧм сэтшӧм механическӧй мастерскӧй тайӧ вӧлі, и со мый сійӧ висьталіс меным:
— Нелямын нёльӧд воӧ ми бӧр воим эвакуацияысь, медводз кытшовтім ставсӧ, видзӧдлім — кыдзи-мый школаын, дворын.
А дворын, дзик пельӧсас, сулаліс ичӧтик керка, водзсӧ сэні вӧлӧма кутшӧмкӧ мастерскӧй.
Пырим ми сэтчӧ.
Шуштӧм-гажтӧм, няйт, джоджыс пӧлӧстчӧма, тырыс ёг.
И сэні жӧ быдсяма металлическӧй шыбитас — эновтӧм, некытчӧ туйтӧм станокъяс.
Шуны кӧ, дзикӧдз ставсӧ эновтӧма.
Но и босьтчим ми, позьӧ шуны, сосъяс пуджӧмӧн — он жӧ видзӧд татшӧмторйыс вылӧ, збыль!
Анатолий Дмитриевич отсаліс, велӧдысьяс...
Сэтшӧм мастерскӧй лӧсьӧдім!
Уджалісны желайтысьяс...
но и ме тшӧтш накӧд.
Сійӧ эз висьтав, мый первой лунсяньыс ачыс вӧлі душаӧн тайӧ затеяыслы.
— Мый нӧ вӧчаліс тіян мастерӧкӧйныд? — юалі ме.
— Танкъяслы шыльыд вал! — висьталіс Лёва.
И кыдзи висьталіс!
Выразительнӧйджыка, ыджыдджык гордостьӧн оз позь вӧлі шуны.
Да и вӧлі мыйӧн гордитчыны!
Колӧ шуны, кор муніс тайӧ сёрниыс, ме бура нин тӧда вӧлі Лёваӧс.
Но кор сійӧ, ӧчкиа, кузь тушаа, омӧлик, первойысь пырис классӧ, велӧдчысьяс эз вермыны дзебны ассьыныс разочаруйтчӧмсӧ.
КУЖЫСЬ КИЯС
Вӧлі сійӧ рам, тайӧ Лёваыс, вежливӧй, но, кӧть и жаль, менам велӧдчысьяс вылӧ тайӧ качествоясыс эз вӧчны некутшӧм впечатление.
— Мамлӧн пи, — шуис Левин.
— Ӧчки новлысь! — вундыштіс Выручка.
— Вот витӧд «А»-лӧн вожатӧй так вожатӧй!
Медбур вратарыс став школаын, — итог вӧчис Румянцев.
Ме янӧді найӧс, висьталі, мый Лёва бур комсомолеч, медбур велӧдчысь аслас классын, но некутшӧм бур кывъясӧн ме эськӧ эг выручит сійӧс, ачыс кӧ сійӧ эз выручит асьсӧ — и эз кывйӧн, а делӧӧн.
Регыд мысти миян ордӧ воӧм бӧрын да челядькӧд тӧдмасьӧм бӧрын, Лёва шуис меным:
— Марина Николаевна, вайӧй нуӧдам анкета, дзик ӧти юалӧмӧн: «Мыйӧн эськӧ тэ кӧсйин займитчыны прӧст кадӧ?»
— А мыйла анкетасӧ?
Гашкӧ, сідз юалам велӧдчысьяслысь, мый найӧс интересуйтӧ?
— Ӧти висьталас, мӧд чӧв олас — анкета, ме ногӧн, бурджык.
Ме сӧгласитчи.
Ми сетім велӧдчысьяслы тайӧ юалӧмсӧ да тшӧктім вочавидзны письменнӧ.
Ӧтветъяс вӧлі зэв уна, и ставсӧ кӧ ӧтлаӧдны, ставныс найӧ висьталісны ӧтитор йылысь: кӧсъя тӧдны, кӧсъя велӧдчыны.
«Эмӧсь-ӧ йӧз мукӧд планетаяс вылын?»
«Дзикӧдз кӧдзалас оз Шонді?»
«Кыдзи лои первой морт?»
«Кыдзи пӧчинитны электрическӧй чайник?»
«Кыдзи тэчны радиоприёмник?»
Левин жӧ гижӧма дженьыдика да энергичнӧя: «Кӧсъя велӧдчыны резина клеитны».
И кӧть сійӧ эз гӧгӧрвоӧд, мыйла сылы колӧ «велӧдчыны резина клеитны», ми Лёвакӧд гӧгӧрвоим, мый Борялы колӧ тӧдны, мый вӧчны, потӧ кӧ камераыс футбольнӧй мачлӧн.
Отрядса сбор вылын Лёва шуис челядьлы:
— Мыйла эм рисование, пение, танцы кружокъяс, а кружок, кӧні велӧдчӧны уджавны, абу?
Вайӧй лӧсьӧдам сэтшӧм кружоксӧ да кутам велӧдчыны уджавны.
Быдтор вӧчны колӧ кужны.
Абу лӧсьыд, морт кӧ йӧрмӧ жугалӧм улӧс водзын либӧ перегоритӧм пробка дорын.
Ме тӧда ӧти детинкаӧс, ӧд сылӧн кӧ орӧ кизьыс, сійӧ лунтыр вӧтлысьӧ мамыс бӧрся, чойыс бӧрся, бабыс бӧрся да кевмысьӧ: «Вурыштӧй, вурыштӧй», а налы кӧ некор, сійӧ сідзи и кольӧ кизьтӧг.
— Мый нӧ, — ироническӧя юаліс Боря Левин, — тэ, гашкӧ, кӧсъян лӧсьӧдны шӧрасян да вурсян кружок?
— И тайӧ эськӧ эз вӧв лёк, — челядь сералӧм вылӧ внимание обратиттӧг спокойнӧя шуис Лёва. — Жаль сӧмын, мый татшӧм кружокнас руководитны ме ог вермы: ог куж ни шӧравны, ни вурсьыны.
Но ме верма велӧдны тіянӧс пӧчиняйтны электрическӧй приборъяс — и утюг и чайник.
Боря Левинлы верма петкӧдлыны, кыдзи клеитны резина.
И радиоприёмник верма вӧчны.
Кружокӧ гижсисны сизим морт, но регыд соді ещӧ сы мында жӧ.
Быд раз, кор колӧ вӧлі петкӧдлыны урок вылын диапозитивъяс, ми мучитчим: портьераяс эз вӧвны, шторыяс, кодъясӧн военнӧй кадӧ тупкавлісны ӧшиньяс, киссисны, и ми ӧшиньяс тупкавлім быдсяматорнас.
Та вылӧ мунліс уна кад и эз вӧв надёжнӧй — медся критическӧй моментас мыйкӧ да мыйкӧ непременнӧ усьӧ, пӧрӧ.
Лёвалӧн кружковечьясыс заводитісны сысянь, мый газетнӧй бумагаысь вӧчисны югыд кутысь шторыяс да гӧгрӧс бедьяс вылӧ ӧшлісны найӧс ӧшинь курич весьтӧ; ӧні любӧй минутӧ позьӧ вӧлі ӧдйӧ да бура «пемдӧдчыны».
Сэсся Лёва велӧдіс найӧс резина клеитны, и челядь асьныс мӧдісны пӧчиняйтны ассьыныс колошъяссӧ.
Сэсся классӧ вӧчисны найӧ книжнӧй полка.
Збыльысь, Лёвалӧн вӧлӧмаӧсь зарни кияс: сійӧ кужис вӧчны ставсӧ и кӧть мый дінӧ эз кутчысьлыв — ставыс артмыліс бура, ӧдйӧ, точнӧя.
Сійӧ зэв бура ворсіс шахматӧн, и велӧдчысьяс пиысь некодлы ни ӧтчыд эз удайтчыв воны сійӧс.
Сійӧ кужис вочавидзны любӧй юалӧм вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мыйла трачкакылӧ ӧзйысь бипур, мыйла козъя вӧрын абу ни гӧрд, ни виж, ни лӧз дзоридзьяс, мыйла вӧрын тӧлӧн пӧрӧдӧм уна пуяс, а эрд вылын ӧтка пу дырджык сулалӧ тӧв йылын.
Ме казялі, мый челядь зільӧны подражайтны Лёвалы.
Сійӧ зэв бура тӧдіс Морзелысь азбука, и ставныс найӧ кутісны тотшкӧдны: «<rus>Бес-са-раб-ка</rus>...
<rus>Ва-ви-лон...</rus>
<rus>Звон бу-ла-та...</rus>
<rus>Щу-ро-гла-зый...</rus>»
— Гӧгӧрвоанныд, Марина Николаевна, — кыпыдлунӧн висьтавлісны меным велӧдчысьяс, — слог, кӧні эм «а» шыпас, означайтӧ точка!
Став мукӧд слогъясыс — тире.
Вунӧдін кӧ, кыдзи изображайтсьӧ шыпасыс, —думышт кыв, коді заводитчӧ тайӧ шыпассяньыс, шу сійӧс слогъясӧн — и ставыс ладмас!
Лёва висьталіс, мый ми отрядӧн непременнӧ мунам походӧ.
Сы отсӧгӧн миян шкапын лои походнӧй аптечка.
Юра Лабутинӧс бӧрйисны санитарӧн, и водзвылын мӧдіс вуджрасьны кутшӧмкӧ заманчивӧй да увлекательнӧйтор: поход!
«И ГРУЗӦВИККӦД ТОЖӦ МЕ...»
Ёлка кежлӧ лӧсьӧдчигӧн ми инсценируйтім Крыловлысь басняяс, лӧсьӧдалім уна шарадаяс.
Воробейко вокъяс вӧліны бокынӧсь тайӧ ставсьыс.
Шочиника и найӧ кольччывлісны урокъяс бӧрын, но вӧліны бокӧвӧй, веськодьпырысь видзӧдысьясӧн, а ми — участникъясӧн, кор найӧ вӧліны миян дінын, миянлы, пӧжалуй, весиг эз вӧв лӧсьыд.
Ӧтчыд ме лыдди велӧдчысьяслы забавнӧй сцена; действуйтысьясыс вӧліны велӧдысь да кык велӧдчысь: ӧтиыс, шӧйӧвошӧма, — дӧска дорын, мӧдыс — подсказывайтысь.
Сценкасӧ заводитлім ворсны.
Трофимов исполняйтӧ велӧдысьлысь рольсӧ некутшӧм воодушевлениетӧг, но артмис эз лёка: получитчис сэтшӧм скӧр, чорыд сьӧлӧма педагог, сёрнитіс сійӧ скӧрысь, кӧдзыда, и сійӧс ньӧти эз вӧрзьӧд урок велӧдтӧм учениклӧн мучитчӧмыс.
Подсказывайтіс Володя Румянцев.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс увлекитчис рольнас: шӧпкӧдіс мыйвынсьыс, шенасис кияснас, сувтӧдліс синъяссӧ.
Артмис зэв тешкодя.
Лодырлӧн делӧыс вӧлі лёкджык:
Кира Глазков добросовестнӧя шуаліс рольлысь кывъяссӧ, но артмис омӧля, эз убедительнӧя.
— Гашкӧ, бурджык вежсьыны Володялы да Киралы? — предложитіс Лёва. — Володя сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс подсказывайтӧ, мый, ме чайта, и подсказкасӧ кыйны кутас сідз жӧ сьӧлӧмсяньыс.
Челядь серӧктісны.
И друг Саша Воробейко шуис:
— Вайлӧ жӧ меным!
— Мый ваям? — эг дзик пыр гӧгӧрво ме.
— Вайлӧ ме видла ворсны сійӧс, коді дӧска дорас.
Ставныс кутісны вӧрны, шумитны.
Кира дасьпырысь шуис:
— Збыль, мед видлӧ!
Саша петіс дӧска дорӧ.
Сійӧ шуаліс репликаяссӧ сэтшӧм выразительнӧя, сэтшӧм теш петкӧдлана да вернӧя, сэтшӧм естественнӧя кывзіс подсказкасӧ, сорласис да дзуглаліс, мый ми серавтӧг эг вермӧй кывзыны да дружнӧя кутім клопайтны сылы.
Сэки ме аддзи, мый Александр Воробейколы абу веськодь ошкӧмыд.
Сійӧ гӧрдӧдіс, синъясыс югъялісны, и кӧть сійӧ зілис, медым чужӧмыслӧн выражениеыс вӧлі быдлунся кодь полунасмешливӧй, но сылы омӧля удайтчис тайӧ.
Субӧтаӧ бара вӧлі репетиция.
Выходнӧй лункӧд паныдӧ ми разрешитім аслыным дырджык кежлӧ кольччыны школаӧ.
Велӧдчысьяс котӧртлісны гортаныс, ӧбедайтісны да бӧр локтісны.
Саша котӧрӧн воис мукӧдысь медводз.
И ми аддзим, мый сійӧ абу весь воштӧма кадсӧ: тайӧ лунъяс чӧжнас сійӧ думайтӧма абу этша выльторъяс.
Сійӧ вӧчис вид, быттьӧкӧ сылӧн мыйкӧ гижӧма кипыдӧсас, либӧ гусьӧник кыскывліс зепсьыс бумажка тор да видзӧдлывліс сы вылӧ.
Велӧдысь вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг, сійӧ сэки жӧ сідзи нюжӧдлывліс сьылісӧ подсказчиклань, сувтліс кок чунь йылас, вежнясис, лэпталіс синкымъяссӧ, мый збыль кутіс кажитчыны: со миян син водзын быдмӧ сылӧн шуйга пельыс!
Сійӧ вӧлі зэв гордӧй аслас выдумкаясӧн — и эз весьшӧрӧ: медся ыджыд успех ёлка вылын уси сы пай вылӧ.
Тайӧ кадсяньыс Саша вӧлі чуть ли эз медся зіль участникӧн миян псувтланінъяс вылын да век пӧся добивайтчис выль рольяс.
Ӧтчыд лолі ворсны сылы патетическӧй роль, и ми убедитчим, мый тайӧ сылы ньӧти оз удайтчы.
Ме дась вӧлі жертвуйтны миян самодеятельностьлӧн художественнӧй достоинствоясӧн, медым сӧмын аддзыны Сашаӧс мукӧдыскӧд ӧтлаысь, но полі, мый челядь — придирчивӧй да стрӧг судьяяс — мырддясны сылысь рольсӧ.
Но тайӧ эз ло.
Детинкаяс ёрта-ёртсӧ торкалігтыр сеталісны сылы сӧветъяс: «Тэ сьӧлӧмсяньыдджык сёрнит, сьӧлӧмсяньыдджык».
Либӧ: «Да прӧстӧйджык тэ, мый омлялан?
И кинад эн ӧвтчы, кыдзи тӧв мельнича».
Роль колисны Сашалы.
Висьтавны, мый вӧлі водзӧ, меным сьӧкыд, сы вӧсна мый ме ог вермы уськӧдны тӧдвылӧ некутшӧм лоӧмторъяс.
Да найӧ эз и вӧвны.
Сашакӧд сёрнитны лои кокньыдджык да прӧстӧйджык.
Отношениеяс сыкӧд миян лоины пӧшти дружескӧйӧсь — тайӧ унатор вылӧ обязывайтіс сійӧс.
Рытын кӧ ставныс, накӧд тшӧтш и Саша, пӧся, азартнӧя обсуждайтісны, кыдзи сувтӧдны выль шарада, то сылы эз вӧв лӧсьыд, яндзим вӧлі аскинас локны школаӧ гортса удж вӧчтӧг, либӧ лёка, сорласьӧмӧн вочавидзны дӧска дорын.
А урокъяссӧ кӧ велӧдіс Саша, то велӧдіс найӧс и Вася.
И медся важнӧйыс: найӧ эз лоны классын бокӧвӧйӧсь.
Ёна сёрӧнджык Саша Воробейко шуис меным:
— Марина Николаевна, а ӧд тайӧ ме гусясьлі сэкитӧ, и грузӧвикыдкӧд тожӧ ме...
— Тӧда, — вочавидзи ме.
— И ме тӧді, мый ті тӧданныд, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
ПЕЛЯ ШАПКА
Кыдзкӧ урокъяс бӧрын, гортӧ мунігӧн, ме аслам привычка серти видзӧдлі классӧ да аддзи Лёваӧс, кодӧс кытшалӧма челядь чукӧр:
сэні вӧліны Гай, Горюнов, Ильинский, Выручка, Саша Воробейко да Рябинин.
Лёва пӧся объясняйтіс мыйкӧ, ачыс медсясӧ обращайтчис Лёша Рябинин дінӧ, а мӧдыс сулаліс гӧрдӧдӧм, яндысьӧм да быттьӧкӧ недовольнӧй.
— Да тэнад ӧмӧй тайӧ сьӧмыс, мый тэ наӧн распорядитчин — кылі ме Лёвалысь кывъяссӧ.
— А мый, сійӧ ас вылас, али мый, видзис? — вочавидзис Саша Воробейко.
Ме нинӧм эг гӧгӧрво.
— Мыйла сійӧ ньӧбис? — скӧраліс Лёва.
— Тайӧс школа должен вӧлі вӧчны, а эз сійӧ.
Мый бурла Савенков кутас босьтны сысянь козинъяс?
— Да ӧд оз жӧ месянь, а ставсянь! — дӧзмӧмпырысь горӧдіс Лёша.
— Мый тіян лои? — суитчи ме.
Ставныс ӧттшӧтш бергӧдчисны да ӧтпырйӧ кутісны объясняйтны.
Коли эз этша кад, кытчӧдз ме эг гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Миян век вӧвлі шайт сизимдас кымын общӧй класснӧй сьӧм.
Тайӧ сьӧм вылас ми ньӧбавлім рӧма бумага, краскаяс, писательяслысь портретъяс, мукӧд дырйиыс и небӧгъяс класснӧй библиотекаӧ.
Сьӧмсӧ пырджык видзим классын, миян шкапын, но кыдзкӧ ачыс лои сідз, мый сьӧмнас распоряжайтчис хозяйственнӧй Лёша Рябинин: сійӧ пыр тӧдіс, мый именнӧ колӧ ньӧбны.
И вот, кор аддзис, мый кӧдзыдъяс дырйи Коля Савенков ветлӧ киссьӧм шапкаӧн, Лёша ачыс, некодлысь юасьтӧг распорядитчӧма:
сійӧ босьтӧма класснӧй сьӧм, ньӧбӧма пеля шапка и вит минут сайын вручитӧма сійӧс чуймӧм Лёвалы да шуӧма: «Сет Савенковлы».
Вожатӧй пондылӧма объясняйтны, мый «частнӧй благотворительность» тані оз лӧсяв, мый сійӧ вермас сӧмын ӧбидитны Николайӧс, мый колӧ действуйтны мӧдног, школа пыр...
Но Лёша, а сы бӧрся и мукӧдыс сулалісны ас кыв выланыс: мыйысь нӧ Савенковлы дӧзмыны ёртъяс вылас?
Ӧд шапкасӧ Лёша ньӧбис эз аслас сьӧм вылӧ, а общӧй, класснӧй сьӧм вылӧ.
— Медводз тэ должен вӧлі сӧветуйтчыны мекӧд да Лёвакӧд, — шуи ме. — Мыйла тэ эн юав миянлысь?
— Дак ӧд, Марина Николаевна, кор нӧ вӧлі юавнысӧ! — рассудительнӧя заводитіс Лёша. — Муна ме улича кузя, корся клей да кнопкаяс, и ещӧ ті шулінныд корсьны Чеховлысь портрет.
Сьӧм ордын.
Видзӧда — кутшӧм лӧсьыд шапка!
Ті сӧмын видзӧдлӧй — шоныд, бур!
Но, ме и ньӧби.
Мый нӧ меным вӧлі вӧчны — пропуститны сійӧс, али мый?
Ми Лёвакӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ, и, ме бура тӧда, тайӧ минутас сійӧ думыштіс сійӧс жӧ, мый и ме:
а вот ми прӧпуститім, эг думыштлӧй сы йылысь, мый Коля Савенков ветлӧдлӧ розя шапкаа и бур эськӧ ньӧбны сылы выльӧс.
А Лёша думайтӧма та йылысь, и сьӧкыд упрекнитны сійӧс сыысь, мый сійӧ вӧчӧма.
— Мый нӧ, Лёва, — шуи ме: — ті, дерт, правӧсь, но мый вӧчӧма, вӧчӧма.
Гашкӧ, всё-таки сетам шапкасӧ Николайлы — он жӧ бӧр ну сійӧс магазинӧ!
Лёва прӧйдитчис классӧд ӧтчыд, мӧдысь.
Серьёзнӧй минутъясӧ сійӧ пыр ветлӧдлывліс бӧрӧ да водзӧ.
— А кыдзи жӧ ми тайӧс вӧчам? — юаліс сійӧ.
— Вручитам отряднӧй сбор вылын! — горӧдіс Витя Ильинский.
Ме веськыда кӧдзавлі.
Неужели челядь и збыль вӧчасны татшӧмтор?
Меным зэв кокньыд лои, кор Саша Воробейко ёся шуис:
— Бара выдумайтіс!
Гашкӧ, нӧшта музыкаӧн вручайтны сійӧс?
— Сетны колӧ ӧтнаслы.
Бурджык сетас мед Лёва, медым Николай эз яндысь, — сы дор шуис Саша Гай.
А ме ногӧн, бурджык сетны Коля мамлы.
Висьтавны, мый школасянь, и ставыс.
А сійӧ ачыс козьналас сылы, — шуис Толя Горюнов.
— Точнӧ! — вынсьӧдіс Воробейко.
Тайӧ мынны позьтӧм кывйыс, кӧть ме кыдз эг протестуйт, веськыда серӧдліс челядьлысь сёрнисӧ: сійӧс употребляйтісны ставныс.
Сідзи и решитім.
Лёва нуис злополучнӧй пеля шапкатӧ (колӧ шуны, мый Лёшалӧн вкусыс абу вӧлӧма лёк: збыльысь, шапка вӧлі бур да шоныд) Савенков мамлы.
— Ме сылы шуи: «Вот школасянь Николайлы выль шапка».
Первой сійӧ чуймыліс, кутіс ӧтказывайтчыны, но ме сылы бура-мича гӧгӧрвоӧді, мый тайӧ школасянь и, сідз шуны, делӧвӧй порядокӧн: медым юрыс эз кынмы да эз дугды соображайтны урокъяс вылын, — бӧрыннас доложитіс меным Лёва да медбӧръя кывъяссӧ шуигӧн яндысьыштӧмӧн да неуна ироническӧя нюммуніс, сідз мый ме пырысь-пыр гӧгӧрвои:
Савенковалы тайӧс сійӧ, дерт, эз шу, а шуис кутшӧмкӧ прӧстӧйджык да бур кывъяс, кодъясӧс эз кӧсйы мӧдысь шуны.
— Но, а сійӧ аттьӧаліс — и ставыс лючки-ладнӧ.
ГОРА КЫВЪЯСТӦГ
Та бӧрын шапка йылысь ме эг сёрнитлыв, некод эз и казьтыв сы йылысь.
И друг лун дас мысти Лёва веськыда уськӧдчис-пырис велӧдысьяс жырйӧ.
Ме чуйми: татшӧмторйыс сыкӧд некор эз вӧвлы; пырджык, сылы кӧ вӧлі колӧ сёрнитны мекӧд, сійӧ пыравліс чиннӧя, ачыс гӧрдӧдас да извиняйтчас.
Ӧні сійӧ тэрыба мыччис меным посни гижӧда листок да горӧдіс:
— Энлӧй, ті сӧмын видзӧдлӧй, Марина Николаевна!
И найӧ кӧсйӧны поместитны тайӧс школьнӧй стенгазетӧ!
Лёва бӧрся велӧдысьяс жырйӧ пырис стенгазетлӧн редактор Юрий Лаптев, ӧкмысӧд классын велӧдчысь.
Недовольнӧя Лёва вылӧ видзӧдлывлігмоз сійӧ матыстчис миян дінӧ да сувтіс; сылӧн видыс вӧлі сэтшӧм мортлӧн кодь, коді виччысьӧ, медым капризнӧй ичӧтик детинка медбӧрын дугдіс буянитны.
Ме босьті листоксӧ да лыдди:
«Товарищескӧй чуткость йылысь»
Чуткость — торйӧдны позьтӧм качество сӧветскӧй мортлӧн, и сійӧс колӧ воспитывайтны миян быдмысь поколениеын.
Неважӧн 9-Б классын висьмис велӧдчысь Сазонов; ёртъясыс волывлісны сы ордӧ гортас, вайлывлісны урокъяс да объясняйтісны прӧйдитӧмасӧ.
Кор Сазонов бурдіс да бӧр локтіс классӧ, вӧлӧмкӧ, мый сійӧ абу кольӧма бӧрӧ мукӧд велӧдчысьяссьыс.
Медсясӧ отсалісны Сазоновлы велӧдчысьяс Вальдман, Павловский да Глебов.
Мӧд пример: 4-В класс петкӧдліс товарищескӧй чуткость да тӧждысьӧм Коля Савенков йылысь.
Детинкаяс тӧдмалӧмаӧсь, мый Савенковлӧн омӧль материальнӧй положениеыс да мый шоныд шапка абутӧм вӧсна сійӧ оз вермы регулярнӧя волывлыны школаӧ.
Найӧ тэчсьӧмӧн ньӧбисны Савенковлы шапка, тайӧн петкӧдлісны асьнысӧ бур ёртъясӧн да настоящӧй пионеръясӧн».
— Оз, — шуи ме, — печатайтны тайӧс оз позь.
— Но мыйла нӧ, Марина Николаевна! — шӧйӧвошӧмӧн да ӧбидитчӧмӧн горӧдіс Лаптев.
Ме эг вевъяв вочавидзны: миян дінӧ матыстчис Анатолий Дмитриевич, коді велӧдысьяс жырйӧ Лёва пырӧмсянь, пызан сайын пукалігӧн, син бӧжнас видзӧдіс, наблюдайтіс, мый вӧчсьӧ.
— Разрешитӧй видзӧдлыны, — ӧчкиасигмозыс шуис сійӧ.
Внимательнӧя, тэрмасьтӧг сійӧ лыддис заметкасӧ да бергӧдчис Лаптевлань:
— Коді нӧ тайӧс гижис?
Кывйыс нин зэв... суконно-казеннӧй.
— Гижӧма лёка, — сӧгласитчис том морт. — Но ӧд ме тӧда: и Лёва и Марина Николаевна ньӧти оз та вӧсна оз кӧсйыны, медым тайӧ заметкасӧ эз печатайтны.
А ме ногӧн: обязательнӧ колӧ печатайтны — ми долженӧсь воспитывайтны велӧдчысьясӧс бур примеръяс вылын.
— Долженӧсь, — сэки жӧ сӧгласитчис Анатолий Дмитриевич. — Но тӧдан, ме ногӧн, татшӧм заметка вермас велӧдны челядьӧс сӧмын ӧтитор вылӧ...
(ӧчкисӧ ньӧжйӧник чышкалігмоз да дзебигмоз — ме чайта, нарошнӧ — сійӧ ланьтіс.
Детинкаяс насторожитчисны, кыкнанныслысь чужӧм вывсьыс позьӧ вӧлі лыддьыны: «Да но жӧ, висьталӧй регыдджык!»)...
Ме ногӧн, сійӧ велӧдас сӧмын нечуткостьӧ да бестактностьӧ, — помаліс Анатолий Дмитриевич. — Вот, артыштлы ачыд, мый особеннӧйсӧ вӧчисны велӧдчысьяс, кодъяс волывлісны Сазонов ордӧ?
Неужели вӧлі эськӧ естественнӧйджык эновтны ёртсӧ ӧтнассӧ?
Либӧ со шапканад — мыйла татшӧм событиесӧ петкӧдлыны сэтшӧм пышнӧя?
Медым тӧдчӧдны: со, видзӧд, Савенков, кутшӧм ми бурӧсь да чуткӧйӧсь?
Ті эськӧ медым строй водзын тайӧ шапкасӧ сетінныд сылы, барабанӧн ворсігтыр!
(«Тадзи шуис Саша Воробейко: «музыкаӧн», — дум вылӧ уси меным.)
А тэ он думайт, Юра, мый Савенковлы сьӧкыд лоӧ повлыны тайӧ шапкасӧ?
Сылӧн ӧд эм и самолюбие и аслас достоинстволӧн чувство.
Мыйла нӧ усложняйтны татшӧм прӧстӧй делӧсӧ?
Вомдоръяссӧ курччалігтыр Лаптев кывзіс помӧдз сійӧ быттьӧкӧ эз сӧглашайтчы завучкӧд да колебайтчис на.
— Ме гӧгӧрвои, Анатолий Дмитриевич... — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
Сэки зилькнитіс звонок, и ми разӧдчалім асланым классъясӧ.
Но урокъяс бӧрын велӧдысьяс жырйын бара пансис сёрни лоӧмтор йылысь.
— А тӧданныд, миян редакторным абу нин сэтшӧм мыжа, — шуис меным Наталья Андреевна. — Со видзӧдлӧй, мый йӧзыс гижӧны, — и сійӧ мыччис меным восьтӧм книжка.
«...кор кодкӧ челядь пиысь юӧртас, например, мый талун сійӧ аслас патераас отсалӧма старушкалы пес пыртлыны, татшӧм поступок йывсьыс тӧдӧ миян детскӧй коллектив да приветствуйтӧ найӧс», — лыдди ме.
— Тайӧс гижӧ мӧскуаса велӧдысь, — висьталіс Наталья Андреевна, — опытнӧй, тӧдысь морт, абу миян дас сизим арӧса редактор кодь.
И заметитӧй, сійӧ, сідзи жӧ кыдзи и тайӧ детинкаыс, руководствуйтчӧ справедливӧй мӧвпӧн: колӧ воспитывайтны бур примеръяс вылын.
А ті представитӧй, кыдзи польдӧ гордостьысла детинка, кодӧс приветствуйтӧны — думыштны сӧмын: приветствуйтӧны! — сыысь, мый сійӧ отсаліс старушкалы пес пыртлыны!
Сы пыдди, медым ӧлӧдны ковтӧм гора кывъясысь да петкӧдчана жестъясысь — приветствуйтӧны!
Наталья Андреевна сьӧкыда чеччис диван вылысь.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны, сук синкымъясыс топалісны.
Первойысь ме аддзи сійӧс татшӧма возмутитчӧмаӧн.
— Вот и кутас сійӧ «вӧчавны бур поступокъяс» сӧмын сы могысь, медым ошкисны сійӧс да бурӧн шуисны йӧзыс, ачыс кыйӧдӧ сы бӧрся видзӧдысьясӧс, — водзӧ висьталіс Наталья Андреевна. — А видзӧдысьясыс кӧ абуӧсь, сійӧ, пӧжалуй, ещӧ думыштас, сулалӧ-ӧ бурнас лоны...
Жырйын вӧліны унаӧн, сэні жӧ и велӧдысьяс, сэтшӧм жӧ томӧсь, кутшӧм и ме, — и ставным ми интересӧн кывзім Наталья Андреевнаӧс.
— Кымынысь, — шуис сійӧ, — ме лыддьылі: детинкалы случайнӧ сюрӧма сьӧм тыра кӧшелёк да бӧр сетӧма сійӧс владелецыслы — кутшӧм благороднӧй, кутшӧм мича поступок!
Да энлӧ, кыдзи нӧ ещӧ сійӧ вермис поступитны — босьтны кӧшелёкад аслыс?
Сідзкӧ мыйла нӧ оз объявляйтны торъя благодарность, коді оз косясь, оз пинясь, оз гусясь?
Мыйла обыкновеннӧй, нормальнӧй дзик правильнӧй поступок йылысь сёрнитӧны, кыдзи кутшӧмкӧ необычайнӧйтор йылысь?
Быттьӧкӧ тайӧ подвиг, коді требуйтӧ став душевнӧй и умственнӧй вынъяс: не присвоитны йӧзлысь вещь!
— А тӧданныд, ме всё-таки от вермы тырвыйӧ сӧгласитчыны тіянкӧд, — думыштчӧмӧн шуис биология кузя преподавательница Елена Михайловна. — Вот ми лыддям мукӧд дырйиыс челядь йылысь, кодъяс предотвратитӧмаӧсь поездлысь крушение либӧ уськӧдчӧмаӧсь отсӧг вылӧ ваӧ вӧйысьлы, мый нӧ, тіян ногӧн, и та йылысь оз ков гижны?
— Донаӧй! — горӧдіс Наталья Андреевна да виччысьтӧмысла весиг ланьтліс. — Да тайӧ ӧмӧй ӧтитор?
Збыль, вӧвлывлі сідз, мый челядь предотвратитӧны поездлысь крушение, пырӧны сотчысь керкаӧ — да ӧд татчӧ колӧ смеллун, решительность, колӧ кужанлун не повны опасностьысь, рискуйтны аснад йӧз вӧсна.
А медым не присвоитны йӧзлысь вещь, йӧзлысь сьӧм, колӧ сӧмын ӧтитор — лоны честнӧйӧн!
— Дзик сӧгласен тіянкӧд, Наталья Андреевна, — шуис Виктор Михайлович, старшӧй классъясын физика кузя преподаватель, коді ме моз жӧ уджалӧ первой во. — Гӧгӧрвоана, челядьлы колӧ висьтавлыны бур, благороднӧй поступокъяс йылысь, но вӧчнысӧ тайӧс колӧ тӧлкӧн, некутшӧм гора кывъястӧг.
Ӧд кор тӧдчӧдан он поступокъяслысь существосӧ, а налысь формасӧ, тайӧн рискуйтан вызовитны кӧсйӧм не сӧмын бӧр сетны сюрӧмторсӧ, кымын получитны благодарность.
Вернӧ ме шуа?
Тайӧс юаліс сійӧ дзик детинка моз, быттьӧ школьник, коді виччысьӧ ошкӧм, — и ми ставным серӧктім.
Велӧдысьяс жырйын мунысь татшӧм сёрнияссӧ ме зэв ёна радейта — найӧ пансьӧны мукӧд дырйи зэв ичӧт помка кузя.
Кодкӧ преподавательяс пиысь локтӧ урок вылысь, ачыс шог либӧ рад, думыштчӧма либӧ чуймӧма, да висьталӧ случай йылысь, коді ӧні на вӧлӧма сы классын, либӧ кутшӧмкӧ велӧдчыськӧд сёрни йылысь.
Сылысь кывзӧны, сэсся унджыкысьсӧ заводитчӧ кывлӧмтор йывсьыс споруйтӧм либӧ прӧстӧ сёрни — гораа думайтӧм.
Вот и талун.
Но, дерт, быдӧн тӧдӧны, кутшӧм важнӧ велӧдны да воспитывайтны примеръяс вылын, кодъяс достойнӧйӧсь подражайтны.
Бур поступок, яркӧй характер, бур ыджыд мысль ӧдйӧ сибалӧны челядь сьӧлӧмъяс дінӧ, чужтӧны наын кӧсйӧм лоны сэтшӧмӧн жӧ да поступитны сідз жӧ.
Но кыдзи тайӧс вӧчны?
Ме дзик сӧгласен: колӧ сідз, кыдзи шуис Виктор Михайлович, — прӧстӧя, шумтӧг, гора кывъястӧг.
РОДИТЕЛЬСКӦЙ СОБРАНИЕ
Первой родительскӧй собрание ме чукӧрті сӧмын октябрын, первой четверть помын.
Бӧрыннас нин ме гӧгӧрвои, мый бурджык эськӧ вӧлі классын виччысьны мам-батьлысь воӧмсӧ:
ме эськӧ тӧдмаси быд локтыськӧд, и бӧрыннас кокньыдджык эськӧ вӧлі сёрнитны ставныскӧд ӧтлаын.
Но ме эг дӧгадайтчы тадзсӧ вӧчны.
Небӧг лыддигмоз ме пукалі велӧдысьяс жырйын да, сӧмын кор часі кутіс петкӧдлыны сизим час, муні классӧ, ачым волнуйтчи, кажитчӧ, эг этшаджык, челядькӧд первой встреча дорысь.
Классын вӧліны морт дас кык.
Кажитчис, тайӧ верстьӧ йӧзыс видзӧдӧны ме вылӧ оз бурпырысь да жалитӧны, мый налӧн челядьныс веськалӧмаӧсь татшӧм том да неопытнӧй велӧдысь дінӧ.
Ме висьталі налы нёльӧд класса программа йылысь, гӧгӧрвоӧді, кутшӧм тайӧ сьӧкыд да ответственнӧй во велӧдчысьяслы, да корн лӧсьӧдны сідз, медым гортаныс челядьлӧн вӧлі торъя места занимайтчыны.
Сёрниті ме лёка, официальнӧя и кӧть водзвыв лӧсьӧдчи да думайті, мый висьтавны, ӧні сьӧкыда сюралісны кывъясыс.
«Вӧлі эськӧ вывті важнӧ, челядьлы нӧ гортаныс занимайтчыны создайтӧма вӧлі нормальнӧй условиеяс», — боксянь кылі ме ачымӧс.
А ӧд ме нэм чӧж мустӧмті вот татшӧм кос, канцелярскӧй кывсӧ.
И ме ёна полігтыр думайті, мый мам-батьлы тожӧ прӧтивнӧ менсьым кывзыны.
Кӧнкӧ, шуӧны аслыныс:
«Вот бумажнӧй душаыд,
кутшӧмджык сы дінын челядьлы...»
Кор ме помалі, первой парта сайын пукалысь, пухӧвӧй шаля, олӧма нин нывбаба друг шуис:
— А детинкаясыд дӧвӧленӧсь тіянӧн, Марина Николаевна.
Менам кыдзи воас школаысь, дзик пыр докладывайтӧ: мый велӧдысь шуис, да кыдзи видзӧдліс, да мый тшӧктіс велӧдны.
Ме куті чувствуйтны, мый гӧрдӧда пельӧдз, и эг тӧд, мый вочавидзны.
— Дӧвӧленӧсь, збыль, — шуис гӧгрӧс чужӧма сӧдзлӧз синъяса нывбаба (тайӧ синъяс сертиыс ме пырысь-пыр жӧ решиті, мый тайӧ Саша Гайлӧн мамыс). — Менам шуӧ: миян велӧдысь бур, быдӧнӧс нимъясӧн шуӧ, урокъяс вылын шутитӧ, соралӧ да объясняйтӧ гӧгӧрвоана.
— Ставыс тайӧ бур, а всё-таки накӧд колӧ стрӧгджыка.
Тайӧс шуис морт, кодӧс ме «тӧді» жӧ: сылӧн цыганлӧн кодь мугов чужӧмыс да са-сьӧд юрсиыс первой жӧ секундант казьтыштісны меным Серёжа Селивановӧс.
И сёрнитіс Серёжа татшӧм жӧ ньӧжмыд, не арлыд серти солиднӧй кыз гӧлӧсӧн, тыдалӧ, подражайтіс батьыслы.
Селивановлӧн кывъясыс заставитісны ставсӧ бергӧдчыны сылань.
— Но, эн висьталӧй, — вочавидзис пуховӧй шаля нывбаба, — кодкӧд кыдз.
— Сэтшӧмъяскӧд, кутшӧм менам, определённӧ стрӧга колӧ, — ас кыв вылас сулаліс Селиванов. — Да ме чайта, мый и ставныслы оз мешайт.
Детинкаяслы колӧ крепыд ки, чорыд дисциплина, тайӧ нин вернӧ...
Ме тіянлысь кора, — шыасис сійӧ ме дінӧ, — менам кӧ малышыс кутас вӧльничайтны, ті висьталӧй меным.
Ми нӧйтыштам сійӧс — и ставыс бур лоӧ!
— Бур, мый ті предупредитінныд менӧ, — смутитчытӧг нин висьталі ме. — Отсӧгла тіян дінӧ ӧні ме ог шыась, кӧть мед кутшӧм сьӧкыд меным лоӧ тіян Серёжакӧд.
Позьӧ ӧмӧй нӧйтны кагаӧс?
— А мый нӧ?
Челядь дырйи менӧ ещӧ кутшӧма нӧйтлісны — и немтор, быдми мортӧн.
Ме эг удит вочавидзны.
Ме пыдди вочавидзис косіник нывбаба, коді ӧнӧдз чӧв пукаліс пельӧсын:
— Тайӧс ті эновтӧй.
Ӧні абу важ пӧра, школаын ӧні оз наказывайтны сідзи, медым унижайтны челядьӧс.
— Гортын — абу школаын, — спокойнӧя вочавидзис Селиванов. — Нинӧм унизительнӧйыс сэні абу.
Бать — абу бокӧвӧй морт, мыйла нӧ не велӧдыштны детинкаӧс?
Сылы пӧльза вылӧ жӧ вӧчсьӧ.
— Бур пӧльза, — серамсорӧн горӧдіс Сашалӧн мамыс. — Дугды, тӧварищ, тайӧс ті весьшӧрӧ.
Али, гашкӧ, ті шутитанныд?
— Мыйла шутитны!
Ме сӧмын думайта, ті менӧ мӧдарӧ гӧгӧрвоинныд.
Ме жӧ ог шу, мый колӧ вирӧдз нӧйтны.
Велӧдыштны — значит, неуна повзьӧдыштӧм могысь.
— Со мый, — вӧлисти заводиті ме сёрнитны: — сӧмын сэк ме верма шыасьны тіян дінӧ, ёртъяс, отсӧгла да сӧветъясла, ті кӧ меным кӧсйысянныд, мый некутшӧм татшӧм «велӧдӧмыс» и дум выланыд оз ло.
— Ті зэв на томӧсь ещӧ, — скӧрмытӧг, быттьӧкӧ весиг сочувственнӧя шуис меным Селиванов, — та вӧсна он вермӧй гӧгӧрвоны...
— Томлун — абу тырмытӧмтор, — видзчысьӧмӧн шуис кузь тушаа, ӧчкиа морт. — И ми аддзам ӧні, мый томыс рассуждайтӧ тӧлкӧн да справедливӧя.
Ме благодарностьӧн видзӧдлі сы вылӧ.
Селиванов лэптыштліс пельпомъяссӧ, но, тыдалӧ, сылы эз вӧв лӧсьыд: вывті яснӧ вӧлі, мый мукӧдыс абу сӧгласенӧсь сыкӧд.
Кор делӧвӧй юкӧныс помасис, ме объявиті, мый собрание миян помасис, и сэки ставныс матыстчисны менам пызан дорӧ.
— Вайӧй тӧдмасямӧй! — шуис ӧчкиа морт. — Овӧй менам Горюнов, ме Толялӧн бать.
— А ме мам Саша Гайлӧн, — висьтасис лӧз синъяса нывбаба, тайӧн подтвердитіс менсьым догадкаӧс.
— А ме Румянцева, — представитчис косіник нывбаба, коді споруйтіс жӧ Селивановкӧд. — Кыдзи тіян ордын менам Володя, оз ёна дур?
Сійӧ вӧлі дзик на том, неыджыд тушаа, — сійӧс позьӧ вӧлі чайтны нывкаӧн, и менам вуджӧртіс мӧвп, мый Володя регыд панъяс мамсӧ тушанас.
Дзик мӧднога вӧлі мамыс Кира Глазковлӧн: олӧма нин, неуна гӧрбыльтчыштӧма, сійӧ кынмигӧн моз гартчис пуховӧй чышъянӧн; юрсиыс сылӧн вӧлі пӧшти дзик дзор.
Ме тӧда нин вӧлі, мый сылӧн вит челядь, Кира — медічӧтыс.
Но видзӧдласыс тайӧ олӧма, мудзӧм нывбабаыслӧн вӧлі дзик дас ӧти арӧса пиыслӧн кодь.
Собрание вылын пукалігӧн сійӧ юасяна ногӧн да быттьӧ шензьӧмӧн видзӧдіс веськыда чужӧмас быд выступайтысьлы.
И ме думышті: «Кывзӧ дзик Кира моз!»
— Ме став делӧяснытӧ тіянлысь тӧда, — гажаа шуис Гайлӧн мамыс. — Детинкаяс быд лун волывлӧны миянӧ, сёрнисӧ налысь ме кыла.
Мукӧд дырйиыс, тӧданныд, весиг кажитчӧ, мый ас синмӧн ставсӧ аддзылі: и кыдзи ӧткодь дас плёнка тіянлы вайисны и кыдзи Третьяковскӧй галлереяӧ ветлінныд...
— И кутшӧм бур газет лэдзӧмаӧсь; — содтыштіс Румянцева. — Пель сьӧдмытӧдз висьтавліс меным Володя.
— Петкӧдлӧй миянлы газетъястӧ, интереснӧ видзӧдлыны, — корис Выручка.
Ме восьті шкап, перйи сэтысь кык газет, сэсся петкӧдлі медбӧръя номерсӧ, кодӧс куим лун сайын вӧлі ӧшӧдӧма дӧскакӧд орччӧн.
Мам-бать любопытствоӧн видзӧдалісны заметкаяс, сералісны остроумнӧй карикатураяс вылӧ, кодъясӧс серпасавліс миян художник, Толя Горюнов.
Дугдывтӧг кывліс кодлӧнкӧ шензяна да довольнӧй горӧдӧм: мам тӧдіс писӧ либӧ аддзис сылысь нимсӧ кутшӧмкӧ заметка улысь.
— Со кыдз!
А менам, вӧлӧмкӧ, кывбуръяс сочинитӧма! — чуймӧмӧн горӧдыштіс Ильинская, кор кывбуръяс улысь аддзис Витялысь подписьсӧ:
<rus>Вот известный наш атлёт —</rus>
<rus>Это Боря-самолёт.</rus>
<rus>Он и ловкий, он и гордый,</rus>
<rus>У него во всём рекорды.</rus>
<rus>Он вратарь, и он бегун,</rus>
<rus>Он и лыжник, и прыгун,</rus>
<rus>И, как чайка над морями,</rus>
<rus>Он летает над скамьями.</rus>
Тані жӧ красуйтчис пӧшти дзик сы кодь изображениеыс Боря Левинлӧн — збыльысь пельк гимнастлӧн, коді бӧръя кадас увлекайтчис чеччалӧмӧн быдсяма туяна и туйтӧм препятствиеяс вомӧн.
Татшӧм заметкаясыс — рисунок и текст — пӧльзуйтчисны миянын зэв ыджыд популярностьӧн, кывбуръяссӧ сьылісны частушкаясӧс моз, а немвиччысьтӧм ударениеясыс, кыдзи шуам «<rus>скамьями</rus>» да «<ns>атлёт</ns>» некодӧс эз смущайтны.
Сэсся ме петкӧдлі медбур тетрадьяс, висьталі, мыйысь пуктыссьӧ пятёрка, мыйысь — тройка.
— А Ванялӧн со ӧшибкаясыс абу, а четвёрка сулалӧ — тайӧ нӧ мыйла? — вежаланаа юаліс Выручка.
— А кляксаыс?
И со ещӧ «не» пропуститӧма.
Таысь отметка чинтыссьӧ, — висьталі ме.
— Тайӧ бур, мый ті накӧд стрӧгӧсь ӧкуратность вӧснаыд, — шуис Кира Глазковлӧн мамыс. — Менам гырысьджыкъясыс, кор велӧдчисны, сэтшӧм неряхаясӧн вӧліны — беда!
И нырныс пыр чернилаӧсь и тетрадьясыс чернилаӧсь.
И Кирюша водзсӧ сэтшӧм жӧ вӧлі, а ӧні, видзӧда, сӧстӧмджыка кутіс гижны — и мамыдлы абу яндзим видзӧдлыны.
— А кыдзи ведитӧ асьсӧ Боря? — гӧлӧсас кылысь полыштӧмӧн юаліс Левина. — Ме аддза, сійӧ тіян тані скамьяяс вывті лэбалӧ.
— Урокъяс вылын бура, а перемена дырйи некутшӧм тӧлк мукӧд дырйи сыкӧд абу, — висьталі ме. — Зэв косясьысь!
— Тайӧ «<rus>он и ловкий, он и гордый</rus>?»
И шуӧ: «Первой ме сылы сдача сеті?» — юаліс Горюнов, и ставныс серӧктісны.
— Сійӧ самӧй.
Сійӧ пыр заводитӧ сысянь, мый сдача сетӧ.
— А тӧданныд, челядь сійӧс радейтӧны, — шуис Гайлӧн мамыс.
— Саша висьтавлывлӧ, мый Боря пӧ юксьӧ велӧдчысьяскӧд маркаясӧн, небӧгъяс сетӧ лыддьыны.
Саша сы йылысь шуӧ: «Турӧб кодь, а бур ёрт».
— Да, маркаяс йывсьыд и меным Кирюша висьтавліс, — сы дор шуис Глазкова.
— Менам ӧд марочник жӧ.
Сӧмын, тыдалӧ, ни сылы, ни Борялы не чукӧртны сэтшӧм коллекция, кутшӧм Морозовлӧн.
Сійӧ чуть ли оз квайт арӧссянь чукӧрт.
— А ме эг и тӧдлы, мый Морозов маркаяс чукӧртӧ! — чуймышті ме.
— Кыдз жӧ! — шуис Горюнов. — Сылӧн зэв бур коллекция, зэв ыджыд и чукӧртӧма бура делӧсӧ тӧдӧмӧн.
«Кутшӧм топыд вома! — думышті ме. — Ӧд ни ӧтчыд ни ӧти кывйӧн эз гаравлы».
— А менам Сергей — охотник, — шуис Селиванов. — Сійӧ заметка гижӧма газетӧ, да стесняйтчис сетнысӧ.
Со, ме вайи тіянлы. — И сійӧ яндысьыштӧмӧн нюмъёвтіс да мыччис меным листок, кодӧс гижӧма вӧлі Серёжалӧн гырысь кӧсӧй почеркӧн.
...Гортын медпервой ме перйи портфельысь листоксӧ, кодӧс сетіс меным Селиванов.
Со мый ме лыдди:
«Колян гожӧмнас ми олім деревняын дедушка ордын.
Аслам ружье менам абу.
Кута корны батьлысь, а сійӧ сетас да шуас: «Босьт, сӧмын всё равно нинӧм он ви».
А ме шуа: «Виа».
А сійӧ сералӧ да шуӧ: «Дерт, ассьыд коктӧ виан».
Кор мунан лыйсьыны, асывнас водз чеччан — и дзик пыр ты дорӧ.
Видзӧдан, уткаяс уялӧны.
Пукалан, виччысян.
Сӧмын на найӧ тэлань локны кутасны, сьӧлӧмыд сідзи и кынмас.
Но, думайтан, сейчас!
Но друг уткаяс жбыркнитасны да лэбасны мӧд ты вылӧ.
Сувтан шогпырысь, мунан мӧд ты дорӧ, а найӧ сэні абуӧсь.
Коймӧдын абуӧсь жӧ.
Сьӧлыштан да мӧдӧдчан гортӧ.
Локтігмоз кежалан первой ты дорӧ, кӧні вӧлін асывнас.
Уткаяс сэнӧсь.
Пуксян, ланьтан.
Видзӧдан, уткаяс мунісны мӧдар вадорлань.
Дӧзмӧм босьтӧ.
Сӧмын на кӧсъян чеччыны, друг кодкӧ — бах! — уткаяслы!
Найӧ мелань.
Ме чургӧді ружьеӧс — бах! — и эг инмы.
Лэбисны.
Муна гортӧ, воа рытнас нин.
Став семьяӧн пуксям ужнайтны.
Бать шуӧ: «Утка яйнад ужиныд чӧскыд».
Ставныс сералӧны, а менам пельясӧй сотчӧны.
Помнита, кор меным вӧлі кӧкъямыс арӧс, ме ньӧби жонь куим шайтысь.
Пуксьӧді сійӧс садокӧ — паччӧр вылӧ, медым бать оз аддзы.
Пукалам ми рытын, а жоньыд и кутіс сьывны.
Бать шуӧ: «Кутшӧм лэбач тайӧ тэнад?»
А ме шуа: «Абу, тайӧ, буракӧ, ывлаын».
Сэсся бара жоньыд кутіс сьывны.
Ме сэки висьтаси да лэдзи сійӧс паччӧрысь.
А бать эз вид, сӧмын серӧктіс да шуӧ: «Ладнӧ, видз лэбачьясӧс, сӧмын водзӧвылӧ эн пӧръясь».
Дыр ме пукалі Серёжа листок дінын да пыр думайті, кутшӧм поверхностнӧй представление менам йӧз йылысь.
Собрание вылын Селиванов кывъяс серти, ме решиті, мый сійӧ грубӧй, чорыд морт.
А Серёжалӧн заметка серти видзӧдіс дзик мӧд морт, абу сэтшӧм, кутшӧмӧн ме сійӧс чайті.
* * *
Ӧтчыд занятиеяс бӧрын коридорын ме дінӧ матыстчис неыджыд тушаа мугов чужӧма морт, пыдын пукалысь сюсь синъясыслӧн видзӧдласыс вӧлі пристальнӧй.
— Ті лоанныд Марина Николаевнаыс?
— Да, ме.
— А ме Виктор Ильинскийлӧн бать.
— Зэв рад.
Ми киасим.
Ме кори сійӧс велӧдысьяс жырйӧ; ми пуксим диван вылӧ, и ме виччысьӧмӧн видзӧдлі Ильинский вылӧ, ачым эг гӧгӧрво, мый вермис вайӧдны сійӧс ме дінӧ.
— Тӧданныд-ӧ, Марина Николаевна... — чӧв олыштӧм бӧрын заводитіс сійӧ.
— Ме кӧсйи юавны тіянлысь, кыдзи Виктор ведитӧ асьсӧ школаын.
— Зэв бура.
Нинӧм вылӧ ог вермы норасьны, — вочавидзи ме.
— А ёртъясыскӧд кыдзи?
— Ме ногӧн, бура.
Найӧ уважайтӧны сійӧс.
Сійӧ ӧд звеноын вожатӧй миян.
Велӧдчӧ бура жӧ — тайӧс ӧд ті и табель серти тӧданныд.
— Тайӧстӧ ме збыльысь тӧда, — думыштчӧмӧн шуис Ильинский. — А локті ме тіян дінӧ со мыйла.
Виктор, ме ногӧн, ёна мӧдіс гордитчыны.
Локтас школаысь да быд раз юӧртӧ: «Вожатӧй шуис, мый менам бур организаторскӧй способностьяс.
А ещӧ сійӧ шуӧ, ме пӧ зэв инициативнӧй.
А Марина Николаевна шуис, мый менам веськыда математическӧй шишка!»
Гӧгӧрвоана, ме рад, мый сійӧ способнӧй...
Сӧмын, тӧданныд, пола, медым эськӧ эз зазнайтчы.
И ёртъясыс оз кутны радейтны, и характерыс тшыксяс.
Гӧтыр важӧн нин тӧлкуйтӧ меным: «Пырав велӧдысь дінӧ, зэв нин мыйкӧ ёна Виктор кутіс воображайтны ас йывсьыс.
Тӧрыт бабыслы грубитӧма, талун няньла эз мун: «Менам пӧ, шуӧ, отрядлӧн сбор, тайӧ важнӧйджык тіян булочнӧй дорысь!»
Ме кывзі и шензи.
Школаын Виктор вӧлі пыр ӧткодь вежливӧй велӧдысьяскӧд да спокойно-дружелюбнӧй ёртъясыскӧд.
Ме эг казявлы сылысь ни зазнайство, ни верховодитны кӧсйӧм.
«Эх, — скӧрысь думышті ме, — дзонь лун коллялан накӧд школаын, думайтан на йылысь гортын, а збыльвылас нинӧмсӧ на он тӧд!
Непременнӧ колӧ быдӧн ордӧ волыны гортаныс, видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ семьяас, а то артмӧ, аддзан сӧмын правдаыслысь джынсӧ».
САША ГАЙ ОРДЫН ГӦСТИТӦМ
И артмис сідз, мый лун кык мысти тайӧ сёрни бӧрас локтіс ме дінӧ Саша Гай да яндысьыштӧмӧн шуис:
— Марина Николаевна, миян ордӧ дедушка воис Тулаысь... мамалӧн батьыс...
Сійӧ шуӧ: «Висьтав аслад велӧдысьлы, мый ме кӧсъя тӧдмасьны сыкӧд да кора сійӧс гӧститны».
Ставсӧ тайӧс Саша шуис эз гора, а мыкталігтырйи да видзӧдіс ме вылӧ неуна полыштӧмӧн: ог-ӧ ӧбидитчы ме, ог-ӧ скӧрмы.
— Ыджыд аттьӧ висьтав дедушкаыдлы да шу, мый ме аски непременнӧ локта тіянӧ, — вочавидзи ме.
Мӧд лунас (тайӧ вӧлі вӧскресенье) ме гладиті ассьым медбур блузкаӧс, и Татьяна Ивановна кӧрталіс меным ассьым радейтана, анькытш кодь чутъяса лӧз галстукӧс.
Татьяна Ивановна да Галя пыр сьӧлӧм дінаныс матӧ принимайтӧны ставсӧ, мый мекӧд лоӧ.
Сійӧ кадсяньыс, кор уси менам вок, и ме коли ӧтнам, Галялӧн бабыс вӧчис менӧ аслас семьяса членӧн.
Война дырйи на, институтысь либӧ читальняысь гортӧ воӧм бӧрын, ме аддза вӧлі креслоысь шоныд чышъянӧн надежнӧя гартлӧм чайник, а пӧдушка улысь — рок.
Вӧскресеньеӧ менӧ чукӧстлывлісны ӧбедайтны либӧ юасьтӧг вӧчлывлісны ӧбед ме ордын.
Прӧстӧ Татьяна Ивановна пырас вӧлі кастрюляӧн да шуас: «Но вот, талун ӧбедайтам тэ ордын».
Сідз жӧ прӧстӧ сёрнитчытӧг сійӧ коляс вӧлі ме ордӧ Галяӧс, аслыс кӧ колӧ вӧлі ветлыны кытчӧкӧ, и сідз жӧ водзвыв мекӧд сёрнияс панлывтӧг ӧтчыд ачыс белитӧма менсьым жырйӧс.
Ӧти бур лунӧ, кор ме институтысь локті гортӧ, аддзи, мый жырйын менам ставсӧ мӧдарӧ путкыльтӧма, а Татьяна Ивановна пызан вылӧ лэптӧма табуретка да сулалӧ тайӧ сооружение вылас, киас сылӧн зэв ыджыд кисть, ачыс критическӧя видзӧдӧ медбӧръя мавттӧм пельӧс.
Кор аддзис, мый ме сюръя моз кынми порог дорын, сійӧ шуис сӧмын:
«Мый видзӧдан?
Менам жырйын сэні эм шыд, пӧрччысь да сёй».
И вот ӧні сідзи жӧ критическӧя видзӧдліс ме вылӧ юрсянь кок улӧдз да шуис:
— Ветлы, ветлы гӧститнытӧ.
Нинӧм дугдывтӧг пукавны да зунясьны книжкаясын...
Галя, вайлы мамыдлысь флакончиксӧ, пырысь-пыр ми сійӧс душитыштам.
Мый и сёрнитны, лӧсьӧдчӧмъяс артмисны торжественнӧйӧсь да неуна тешкодьӧсь, но и збыль ӧд ме сэтшӧм важӧн эг ветлыв гӧститны!
Сьӧлӧм вылын менам вӧлі долыд, мый ме муна Гай семья ордӧ ог делӧӧн, а именнӧ гӧститны.
Долыд, мый со Тулаысь воӧма Сашалӧн дедушкаыс и кӧсйӧ тӧдмасьны мекӧд, Сашалӧн велӧдыськӧд.
Саша виччысьӧ вӧлі параднӧй ӧдзӧс дорын да, менӧ аддзӧм мысти, лои зэв рад.
Нёльӧд этажӧдз кайигчӧж сійӧ эз ланьтлы ни ӧти минут кежлӧ.
— А ме думайті, ті онӧ локтӧй!
А дедушка шуӧ: «Раз шуис, мый локтас, сідзкӧ локтас».
А ме шуа: «А гашкӧ, Марина Николаевна талун оз эшты?»
А сійӧ шуӧ: «Раз Марина Николаевна кӧсйысис, сідзкӧ...» — Сэки Саша энергичнӧя личкис кнопка вылӧ, и зэв гора кутіс зильгыны звонок.
Ӧдзӧс восьтіс Сашалӧн мамыс.
— Сылы оз нин терпитсьы — кызьысь кымын котӧртліс тіянӧс встречайтны, — здоровайтчигмоз висьтавліс сійӧ да пыртӧдіс менӧ ыджыд да джуджыд жырйӧ.
Ме дзик пыр куті чувствуйтны татысь спокойнӧй да бур уют.
Жыр шӧрас сулалӧ сера скатертьӧн вевттьӧм ыджыд пызан, кодӧс лӧсьӧдӧма ыджыд семьялы.
Стенас, сьӧдасьӧм дӧра вылын стариннӧй рама пытшкын, тӧвзьӧны пила пиньяс кодь вӧрлань воинъяс сэтшӧм тэрыб, кузь бурыся, крут сьыліа вӧвъяс вылын, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын мойдъясын...
Пызан сайсянь меным паныд сувтӧ косіник дзор морт.
— Здравствуйте, лоам тӧдсаӧсь! — сьӧд крепыд кисӧ дружелюбнӧя меным нюжӧдігмоз шуӧ сійӧ. — Иван Ильич.
А тіянӧс шуӧны Марина Николаевна, правильнӧ?
Менӧ пуксьӧдісны пызан сайӧ.
Иван Ильич пуксис паныд.
Саша сувтіс сы дінӧ да сюся видзӧдіс ме вылӧ, зілис тӧдны, воӧ оз меным сьӧлӧм вылӧ дедушкаыс.
— Вот вои видлыны ассьым йӧзӧс...
гожӧмсяньыс эг аддзысьлӧй, — внимательнӧя ме вылӧ видзӧдігмоз шуис Иван Ильич.
— А кутшӧм ті томӧсь, ме видзӧда да.
Кымын арӧс нӧ тіянлы?
— Кызь кык, — висьтала ме да друг чувствуйта, мый тайӧ и збыльысь мыйкӧ абу уна.
— Кызь кык!
И образование кутшӧм?
— Высшӧй.
Ме помалі Педагогическӧй институт.
— Кызь кык арӧсӧн — институт...
А ме кызь кык арӧсӧдзыд дас ӧти во нин заводын уджалі.
И образованиеӧн вӧлі приходскӧй школаса куим класс, — думыштчӧмӧн висьтавлӧ Иван Ильич. — Меным ӧні квайтымын ӧти, а ас заводын ме уджала нин ветымын во.
Тульскӧй оружейнӧй — тӧданныд?
Миян Тулаын вӧвлінныд?
— Эг, эз удайтчыв.
— Волӧй.
Локтан гожӧмнас волӧй.
Миянын лӧсьыд.
Сад эм.
Сійӧ кӧть и кипыдӧс ыджда, а быдторйыс сэтысь сюрӧ — и крыжовник, и клубника, и сэтӧр, и дзоридзьяс.
Помнитан, кутшӧм дзоридзьясыс, а, Сашок?
— Видзӧдлінныд кӧ эськӧ ті, Марина Николаевка! — сьӧлӧмсяньыс висьталӧ Саша. — Сэні и катшасинъяс, и розаяс, и гвоздикаяс!
А медся ыджыд клумба вылас шӧрас — каныяс, — тӧданныд, сэтшӧм гӧрдӧсь-гӧрдӧсь...
— Ми сыкӧд радейтам уджавны садйын.
Гожӧмбыд лукйысим муын вурдысьяс моз, — шпыньмунӧ Иван Ильич.
Нюмъялӧ сійӧ дзик том ногӧн, кӧть ускыс дзор; сылӧн сӧдз, неуна куньтыртӧм синъясыс томӧсь жӧ и, тыдалӧ, оз ков налы ӧчки.
И ме юала, буракӧ, дзик сэтшӧм жӧ тонӧн, кыдзи и менсьым мукӧд дырйиыс юалӧ мый йылысь кӧ урок вылын Саша:
— Иван Ильич, а мый нӧ ті вӧчинныд заводад, кор тіянлы вӧлі дас ӧти арӧс?
— Заводитлі детинкаӧн, ыставлісны ӧтилаӧ-мӧдлаӧ, — тэрмасьтӧг висьталӧ сійӧ. — Сэсся сдельнӧ уджавны куті, видзӧдалі ставсӧ, лӧсьӧдчи удж бердӧ.
Балябӧжӧ сійӧ кадад сетыштлывлісны эз этшаысь.
Ӧкмыссё дасӧд во кежлӧ вӧлі нин мастерӧн.
А ӧні цехса начальниклӧн помощник.
— Дедушкалӧн ветымын во чӧжнас, праздникъясысь кындзи, эз вӧв сэтшӧм лун, медым сійӧ эз мун заводӧ.
Ӧні сылӧн отпуск, — содтыштӧ Саша.
— Да, тайӧ збыль.
Ог помнит сэтшӧм случай, медым заводӧ эг мун.
Нелямын ӧтикӧд воын первойысь татшӧмыс лои: немечьяс вӧліны нин дзик Тула бердынӧсь, Косая гӧра вылынӧсь.
Медбур оборудованиесӧ, ценнӧй станокъяссӧ — тайӧс ставсӧ ми мӧдӧдім Уралӧ.
Завод эз уджав.
Асыв воӧ, а тэныд муннытӧ некытчӧ, и сэтшӧм пустота — ог тӧд, кытчӧ воштысьны, нинӧм киӧ оз пыр...
Сьӧкыд вӧлі.
Быттьӧ кодӧскӧ гуалі-дзеби.
Минут кежлӧ сійӧ ланьтіс, неважӧнсясӧ, но сэтшӧм нин ылыс кадсӧ — войналысь первойя тӧлысьяссӧ — казьтылігтыр...
Чужӧмыс сылӧн лои стрӧгджык, быттьӧкӧ друг омӧльтчыштіс, мичаа мӧдісны тыдавны чукыръяс, кодъясӧс ме эг казявлы водзджыксӧ,
и ме первойысь гӧгӧрвои, мый ме водзын старик, коді уна аддзывлӧма, уна нуӧма ас вылас.
— И сэки, самӧй тайӧ сьӧкыд лунъясас, мела ыстӧны заводсянь, — водзӧ висьталӧ сійӧ.
— Ме буретш эг вӧв гортын.
Вои — гӧтырӧй меным шуӧ:
«Тэнӧ корны волісны, директор тшӧктӧма заводӧ локны».
Ме сэки жӧ керкаӧ пыравтӧг, — заводӧ.
Менӧ кыв шутӧг лэдзисны директор дінӧ.
Сувтіс сійӧ менӧ встречайтны, здоровайтчис да шуӧ: «Завод колӧ восстанавливайтны, Иван Ильич».
А ме сылы: «Аттьӧ вунӧдтӧмныд вылӧ, ме дась кӧть ӧні».
Мӧдім мунны ми завод кузя.
Цехъясын кӧдзыд, ӧшиньяс абуӧсь, корпус джынйыс йиӧн тырӧма.
А станокъяс сулалӧны...
ставыс торпыриг, ставыс ӧти торпыриг, некытчӧ туйтӧм утиль!
Кыдзкӧ-мыйкӧ муртса пукталім ми стеклӧяс, лӧсьӧдім временнӧй пачьяс, кералім йисӧ, заводитім ремонтируйтны станокъяс.
Кокни шунытӧ — «восстановитны», а кутшӧмджык вӧлі вӧчны тайӧс!
Ни напильникъяс, ни резечьяс, ни фрезъяс, ни ӧти исправнӧй станок — нинӧм эз вӧв.
Лым улысь перъялім некытчӧ туйтӧм инструментъяс, шыблалӧм детальяс, корсялім ставсӧ, мый сӧмын позьӧ вӧлі, и вӧлі кӧ мыйкӧ муртса-муртса станок кодь, ремонтируйталім да кыским заводӧ даддьӧн, тачкаясӧн, коді кыдз вермис...
— Мама висьтавліс сы йылысь: локтас пӧ гортӧ, а киясыс сылӧн кынмӧмаӧсь, быдсӧн пыктӧмаӧсь, — ньӧжйӧник шуӧ Сашалӧн мамыс.
— А мукӧдыс нӧ кыдзи? — небыда вочавидзӧ Иван Ильич. — Ме, мӧд, коймӧд — быдӧн отсалісны.
И аслыным асьным эг веритӧй, шензим, радлім: кытысь ставыс босьтчис?
Ремонтируйтім ставсӧ, мый вӧлі шыбитӧма ломӧ...
Быд вещь аслас местаын, абу дзескыд и меститӧма ставсӧ тӧлкӧн: быд отделениелӧн аслас пельӧс.
Токарнӧй станокъяс кӧ нин — токарнӧйяс, фрезернӧйяс кӧ — фрезернӧйяс.
И самӧй осада дырйиыс, кор немеч вӧлі карӧ пыранінын, завод миян уджаліс став вынъяснас.
Йӧз волывлісны, юасьлісны: коді тадзи планируйтӧма, коді тадзи вӧчӧма?
А миянлы некод эз планируйт, ми ставсӧ асьным.
И менам пилӧн заводас дзик тадзи жӧ вӧлӧма.
Сійӧ менам оружейник жӧ.
Ми ставным оружейникъяс, став рӧдыс...
Иван Ильич висьтавлігкості Ольга Ивановна, Сашалӧн мамыс, лӧсьӧдіс пызан, кисьталіс миянлы чай.
Саша отсасис сылы кӧзяйничайтнысӧ: тэрыба да лишнӧй шумтӧг вайис дозмук, котӧртлывліс кухняӧ да вӧчис ставсӧ, кыдзи школаын, — окотапырысь, дӧзмытӧг.
Но быд минутӧ, кор Саша вӧлі жырйын, сійӧ кывзіс сёрнисӧ, кӧть став сертиыс и тыдалӧ вӧлі: тайӧ висьталӧмъяссӧ сійӧ кылӧ оз нин первойысь.
Передньӧйын бара кутіс зильгыны звонок — воис Сашалӧн батьыс, кузь тушаа, еджыд юрсиа, тестьыслӧн моз жӧ тшӧтшӧдӧм да дзормыны заводитӧм уска.
Сійӧ гажаа здоровайтчис, ӧдйӧ муніс кухняӧ мыссьыны да сэсся локтіс миян дінӧ.
Неуна сёрӧнджык воис Сашалӧн ыджыдджык вокыс — миян школаса кӧкъямысӧд классын велӧдчысь.
Меным вӧлі лӧсьыд на діныш — прӧстӧ и свободнӧ, кыдзи важ тӧдсаяскӧд.
Ме и ас йылысь висьталышті неуна — тайӧ менам овлывлӧ оз частӧ и кыдзкӧ пыр торксялӧмӧн,
а ӧні меным окота лои висьтавны, кыдзи ме квайт арӧссянь олі воккӧд ӧтлаын, кыдзи велӧдчи сизимӧд классӧдз Анна Ивановна ордын, кыдзи та бӧрын война дырйиыс нин, велӧдчи институтын да кыдзи нелямын кыкӧд вося тулысын получиті юӧр, мый Гжатск бердын пӧгибнитӧма дзик ӧти рӧднӧй морт менам — ыджыдджык вок...
и кыдзи тайӧ арнас вои школаӧ и вот — лои Сашалӧн велӧдысьӧн.
— Сьӧкыд тіянлы накӧд, детинкаясыдкӧд? — юаліс Иван Ильич да сэки жӧ, меным вочавидзны сеттӧг, вуджӧдіс сёрнисӧ мӧдтор вылӧ: буракӧ, сійӧ думыштіс, мый Саша дырйи сёрнитны та йылысь оз ков, и решитіс эновтлыны тайӧс удобнӧйджык минутӧдз.
— А ӧні ми петкӧдлам тіянлы ассьыным став семьянымӧс, — шуис Сашалӧн мамыс, и пызан вылӧ вайис семейнӧй альбом.
Ми дыр листалім сійӧс.
Меным петкӧдлісны ставнысӧ: медся ыджыд воксӧ, кӧзырёктӧм матрос шапкаа да мелі, челядь сяма, дзик Саша кодь жӧ нюмъёвтаса, Сьӧд саридзса том морякӧс, и асьсӧ Иван Ильичӧс том дырйиыс, и сійӧс жӧ во дас сайын пидзӧс вылас пуксьӧдӧм ичӧтик Сашакӧд
(Саша яндысис: сылы эз вӧв лӧсьыд, мый друг петкӧдлӧны меным сійӧс, нёльӧд классын велӧдчысьӧс, кор сійӧ вӧлӧма польдӧм банбокъяса ичӧтик платтьӧа бутузӧн).
Ӧти бӧрся мӧдӧс меным петкӧдлісны фотографияяс — то важмӧмысла быгалӧмаясӧс, то дзик на выльясӧс — да висьтавлісны рӧдвужъяс йывсьыс да ёртъяс йывсьыс.
Меным кажитчис, мый ме зэв нин важӧн тӧда тайӧ йӧзсӧ, важӧн лои ас мортӧн тайӧ керкаас.
Медбӧрын ме мӧдӧдчи мунны.
Иван Ильич да Саша петісны колльӧдны менӧ.
Вӧлі тӧвся небыд рыт, сынӧдас дышпырысь бергалісны гежӧдик лымчиръяс.
Саша котӧртіс водзӧ, исковтіс йизьӧм туй кузя.
— Шань морт тайӧ ичӧтыс, — шуис дед да выль пӧв юаліс ӧнтаясӧ: — А сьӧкыд, дерт, тіянлы детинкаяскӧд?
— Овлывлӧ зэв сьӧкыд, — висьтаси ме.
— Тайӧ гӧгӧрвоана.
Ас удж йылысь ме шуа: быд машиналӧн аслас характер, быд дінӧ колӧ аслыссяма подход.
А ловъя йӧз дінад, да ещӧ челядьяс дінад...
Ми воим трамвайнӧй сувтланін дорӧдз.
— Рад, зэв рад вӧлі тіянкӧд тӧдмасьны! — прӧщайтчигӧн шуис Иван Ильич, менсьым киӧс топыда топӧдлігмоз, и ме дзик матысянь аддзи сылысь серьёзнӧй да мелі синъяссӧ, кодъяс тома видзӧдісны уна пӧрысь чукыръяс пыр.
Ме дзик сьӧлӧмсянь сідз жӧ топӧдлі сылысь кисӧ, прӧститчи Сашакӧд да чеччышті матысмӧм вагон подножка вылӧ сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧкӧ тайӧ мортыс эз прӧстӧ трамвай дорӧдз колльӧд менӧ, а колльӧдіс ылі, сьӧкыд туй вылӧ.
СЕМЬЯЫН МЕДЫДЖЫДЫС
Патераӧ, кӧні олісны Рябининъяс, лэдзис менӧ суседкаыс.
Ме матыстчи ӧдзӧс дорӧ, код вылӧ индіс сійӧ меным, да сувті: ӧдзӧс сайсянь кыліс Лёшалӧн гора гӧлӧсыс:
— Первой склонениеӧ относитчӧны женскӧй рода существительнӧйяс, например: «вода», «земля».
Мӧдӧд склонениеӧ относитчӧны...
«Урокъяс велӧдӧ», — думышті ме да таркӧдышті.
— Пырӧй!
Ме йӧткышті ӧдзӧссӧ.
Лёша ньӧжйӧник акнитіс виччысьтӧмысла, ме тожӧ сувті: чайті аддзыны сійӧс учебник сайысь, а сійӧ сулалӧ фартука, пуджӧм сосъяса, киас кутӧ тарелка, кытысь войталӧ ва, да видзӧдӧ ме вылӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧмӧн.
— Со тэ кыдзи вевъялан — и урокъяс велӧдны и дозмук мыськыны, ставсӧ ӧтпырйӧ? — гажаа шуи ме.
— Ставсӧ ӧтпырйӧ... — яндысьыштӧмӧн подтвердитіс Лёша.
Сійӧ чышкис кияссӧ, сетіс меным улӧс да мӧдіс разьны фартуксӧ.
— Мыськав ставсӧ, мый нӧ тэ! — шуи ме да видзӧдлі гӧгӧр.
Жырйыс эз вӧв ыджыд, но зэв сӧстӧм — медся бур киподтуя нывка эськӧ эз вермы идравны бурджыка.
Выліас, антресольын, вӧлі складнӧй крӧвать да Лёшалӧн учебникъяс тыра пызан.
«Ме сэні узьла и занимайтча», — тӧдмӧдіс сійӧ да, кыдзи и пыр, тӧлкӧвӧя да ньӧти тэрмасьтӧг висьталіс меным аслас олӧм-вылӧм йылысь.
Мамыс — проводник кӧрттуй вылын, семьяас куим челядь, Лёша — медыджыд.
Сы вылын куйлӧ став хозяйствоыс.
Водз асылын сійӧ нуӧдӧ поснияссӧ детскӧй садйӧ да мунӧ школаӧ.
Урокъяс бӧрын идралӧ жырсӧ, лӧсьӧдӧ ӧбед, вайӧдӧ ичӧт вокъяссӧ гортӧ, вердӧ, водтӧдӧ узьны и сӧмын та бӧрын настоящӧй ногӧн пуксьӧ урокъяс велӧдны.
Куим лун пытшкас ӧтчыд волывлӧ мамыс — песласьӧ, дӧмсьӧ да бара мунӧ, став керкасӧ кольӧ Лёша вылӧ.
Неуна сёрӧнджык, кор лолі меным мӧдысь пыравны Рябининъяс ордӧ, ме тӧдмаси Лёша мамкӧд, Анисья Матвеевнакӧд; сійӧ буретш воӧма вӧлі рейсысь.
Сэки ме убедитчи, мый Анисья Матвеевна уважайтӧ ассьыс спокойнӧй, тӧлка детинкасӧ.
Мамыс сӧветуйтчис сыкӧд быдтор йылысь, кыдзи равнӧйкӧд.
— Валенкитӧ Фёдорыдлы кутам ньӧбны? — юаліс сійӧ ме дырйи.
И Лёша вочавидзис:
— Оз ков.
Ме сетлі дӧмны — видзӧд, выль кодьӧсь.
Тӧвбыд бура тырмас.
А та пыдди лоӧ тэныд пухӧвӧй чышъян, кынмалан тэ...
Мамыс заводитліс паныд шуны, но Лёша торкис сійӧс:
— Бӧрыннас решитам.
Марина Николаевналы абу интереснӧ кывзыны татшӧмторъяс йывсьыд.
Тайӧс шуис сійӧ решительнӧя, но ньӧти эз грубӧя, а спокойнӧя да прӧстӧя.
Кыдзи и первойысь волігӧн, керкаыс вӧлі сӧстӧм, пелькӧдӧма.
Посниясыс, спокойнӧйӧсь да добродушнӧйӧсь, быттьӧкӧ кык ошпи, кыв шутӧг кывзысисны ыджыдджык вокыслысь.
Ставнас сійӧ вӧлі лада, бурсяма, пыр ӧтмоз делӧвитӧй да трудолюбивӧй.
Ас кадӧ, кор сійӧ получитіс Саша Воробейкосянь ключ, сійӧ дзик пыр жӧ лӧсьӧдіс класснӧй шкапын образцовӧй порядок: сосъяссӧ пуджӧмӧн чышкаліс став полкаяссӧ ва рузумӧн, пукталіс-лӧсьӧдаліс небӧгъяс да нагляднӧй пособиеяс; быд мелоч сылӧн аслас местаас, ставыс ки улас, ставсӧ кокни корсьны.
Быд лун сійӧ кнопкаясӧн тувъявліс менам пызан вылӧ ыджыд еджыд бумага лист, а занятиеяс бӧрын бӧр дзебліс сійӧс шкапӧ.
И ставсӧ, мый кӧть он тшӧкты Лёшалы, вӧчӧ сійӧ ӧдйӧ, окотапырысь да тӧлкӧн.
Частӧ ме думайта: кутшӧмӧн сійӧ лоӧ, кор ыджыдӧдз быдмас?
Тӧдӧмысь, лоӧ сійӧ бур мастерӧн любӧй делӧ кузя, спокойнӧй, абу шыбласьысь, и сыдінса йӧзыс кутасны кывзыны сылысь быд кыв.
Лёша йылысь думайтігӧн, ме первойысь гӧгӧрвои, кутшӧм увлекательнӧ водзвыв тӧдны, кутшӧмӧн лоӧны менам детинкаяс дас во мысти, кызь во мысти!
Мый наысь артмас?
И кыдзи найӧ казьтыштасны менӧ, начальнӧй школаса велӧдысьӧс?
МИШАЛӦН МАМЫС
Первойысьсӧ, кор ме тӧдмасялі аслам велӧдчысьяс мам-батькӧд, менам вӧлі кутшӧмкӧ неуверенность.
Ме эг на вунӧд Воробейко батькӧд встречасӧ.
Та вылӧ вӧлі и мӧд помка.
Миян патераын, меысь кындзи, Татьяна Ивановна да сылӧн ныв да внучка кындзи, олӧ ещӧ ӧти семья: бать, мам да ӧтка пи — дас нёль арӧса Миша.
Школаысь воӧм бӧрын сійӧ заводитӧ висьтавлыны урокъяс йылысь, велӧдысьяс йылысь — пӧшті век сералӧм могысь, чуть ли оз издевайтчӧм ногӧн, — и сылысь ироническӧй тонсӧ тырвыйӧ ошкӧны мам-батьыс.
— Талун Елена Ивановна, коньӧр, дзикӧдз йӧрмис.
Ме корси Гогольлысь куим верст кузя ӧти предложение да кора сылысь: мися, разберитӧй, пӧжалуйста.
Заводитӧ сійӧ разбирайтны — и оз тӧд, кутшӧм предложение тайӧ.
Первойсӧ шуис: «сложносочинённӧй», сэсся — «сложноподчинённӧй», гӧрдӧдіс ёна — и ни водзӧ, ни бӧрӧ...
— Недоучка... — дженьыда резюмируйтӧ Мишалӧн мамыс, Мария Фёдоровна.
Сёрниыс мунӧ кухняын.
Мишалӧн мамыс жаритӧ котлетъяс, Татьяна Ивановна пӧжалӧ ӧладдяяс.
Бабушкалы явӧ абу лӧсьыд.
— Мыйла нӧ ті тадзи велӧдысь йывсьыд? — заводитӧ дорйыны сійӧ.
— Но сійӧ збыльысь недоучка, — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Мария Фёдоровна. — Ог гӧгӧрво, кыдзи сылы разрешитӧмаӧсь велӧдны старшӧй классъясын.
А география кузя преподавательница?
Миша тӧдӧ сы дорысь куим пӧв унджык!
Некымын лун мысти Миша юӧртӧ, мый диктантысь сылы пуктӧмаӧсь тройка.
Мария Фёдоровна лёкалӧ:
— Тайӧ водзӧс мынтӧ сійӧ тэныд!
Ме пырыс аддза сійӧс.
Ӧні сійӧ мӧдас придирайтчыны тэ дінӧ быд воськов вылын.
— Вай меным видзӧдлыны тэнад диктант вылӧ, — кори ме Мишалысь.
Детинка вайис тетрадьсӧ.
Грамматическӧй ӧшибка абу, но синтаксическӧй — квайт.
— Отметка заслуженнӧй, — шуа ме. — Мишалӧн тані квайт ӧшибка, и ставыс грубӧйӧсь.
Мишалӧн мамыс заводитӧ споруйтны, доказывайтӧ меным, мый синтаксическӧй ӧшибкаяс оз позь рӧвняйтны орфографическӧйяскӧд, утверждайтӧ, мый сизимӧд класслы диктантсӧ босьтӧма сьӧкыдӧс: татшӧм текстсӧ кӧ диктуйтны аслыс Елена Ивановналы, сійӧ оз жӧ справитчы сыкӧд...
Мария Фёдоровнакӧд споруйтны весьшӧрӧ.
Эг ӧтчыд пондылӧй ми гӧгӧрвоӧдны сійӧс, мый татшӧм тонӧн пиыслӧн велӧдысьяс йылысь сёрнитӧмӧн сійӧ воспитывайтӧ писӧ сідзи, медым сійӧ эз кут уважайтны велӧдысьяссӧ.
Весьшӧрӧ!
«А мыйысь найӧс уважайтнысӧ? — вочавидзӧ сійӧ. — Тайӧ велӧдысьясыс пӧшти ставныс безграмотнӧй йӧз, и Миша тайӧс аддзӧ ме дорысь бурджыка...
Ті извинитӧй, Марина Николаевна, ме, дерт, ог сёрнит на йылысь, кодъяс татӧнӧсь...»
Школаӧ сійӧ оз волывлы, быдторйын мыджсьӧ пиыс мнение вылӧ да дугдывтӧг дорйӧ сійӧс.
И ме думайта: сюрас-ӧ сэтшӧм велӧдысь, коді висьталіс эськӧ челядьлы либӧ гырысьджыкъяслы: «Тэнад мамыд безграмотнӧй, абу вежӧра нывбаба, эн кывзы сылысь»?
Дерт, оз — татшӧм велӧдысь миян абу и оз вермы лоны.
Ме верма чувствуйтны ачымӧс сюрс пӧв правӧн менам велӧдчысьлӧн мамкӧд либӧ батькӧд споруйтігӧн, но ме некор ог позволит аслым, весигас зэв меліа, петкӧдны ассьым накӧд разногласиеясӧс челядь суд вылӧ.
Мыйла нӧ тайӧ нывбабаыс, ньӧти думыштчывтӧг, оскорбляйтӧ йӧзӧс, кодъяс воспитывайтӧны да велӧдӧны сылысь писӧ?
Первойысьсӧ мам-батьӧс школаӧ корлігӧн ме быдпӧрйӧ думайті: «А мый, воас кӧ ӧні татшӧм Мария Фёдоровнаыс?
Кыдзи ме мӧда ачымӧс кутны, мый шуа?»
И вот ӧтчыд меным кутіс кажитчыны, мый татшӧм сёрниыс быть лоӧ...
БАТЬ ДА ПИ
Колӧ вӧлі сёрнитыштны Юрий Лабутин батькӧд.
Гортса уджъяссӧ Юра вӧчаліс бура.
Но мыйӧн ме шулывлі: «Объяснит, кыдзи тэ решитін задачасӧ?» — сійӧ йӧрмывліс.
Мукӧд дырйиыс дӧска дорӧ корӧм мысти ме сетлывлі сылы сэтшӧм жӧ типа задача, кутшӧмӧс сійӧ дзик правильнӧя решитіс гортас, но сійӧ сӧмын видзӧдіс ме вылӧ беспомощнӧя да чӧв оліс.
Первойсӧ ме думайті, мый сійӧ яндысьӧ; ме помниті, мый сійӧ яндысьӧ аслас ӧчкияс вӧсна да висьысь синъясыс вӧсна.
— Но ӧд гортад тэ решитін дзик, жӧ татшӧм задача, Юра, — шулывлі ме. — Видзӧдлы, тайӧ ӧд дзик прӧстӧй задача.
Нолтӧ, кыдзи тэ решайтін гортад?
Думышт!
Сійӧ чӧв оліс.
Сэки ме тшӧкті сылы сетны батьыслы записка, кӧні кори сійӧс, медым пыралас школаӧ.
Батьыс эз вочавидз и эз лок.
Куимысь ме звӧниті сылы заводӧ — ставыс весьшӧрӧ.
Менӧ шензьӧдіс и скӧрмӧдіс, мый бать татшӧм невнимательнӧй аслас пиыслӧн делӧяс дінӧ, но кор Лабутин медбӧрын воис ме дінӧ, аддзи, мый скӧравны нинӧмла.
Тайӧ кузь тушаа, абу нин том мартыс вӧлі ёна смутитчӧма да сьӧлӧмсяньыс корис прӧститны:
— Пӧжалуйста, Марина Николаевна, лоӧй бурӧсь, извинитӧй менӧ, — унаысь шуис сійӧ, ассьыс ён, опернӧй бассӧ чинтыны зілиг. — Гӧгӧр мыжа, тӧда.
По веритӧй: сэтшӧм занят — юр гыжйыштны некор.
Гортӧ воа войшӧр бӧрын, муртса югдігас муна.
Юраӧс пӧшти ог аддзывлы.
Да, да, ме гӧгӧрвоа, мый «некор» — тайӧ абу оправдание, но вот некыдз эг вермы водзджыксӧ...
И тэрыба, пӧся, дзик жӧ сідзи, кыдзи Боря Левин сёрнитлывліс футбол йылысь либӧ Кара Глазков — маркаяса альбом йылысь, Лабутин висьталіс меным: сійӧ придумайтӧма приспособление, коді кокньӧдас да упроститас электросварщиклысь уджсӧ.
Но аслас сылӧн высшӧй образование абу, сӧмын эм ыджыд опыт, а окота, инженеръяс суд вылӧ ассьыс «рационализациясӧ» петкӧдтӧдз, аслыс ставсӧ быд мелочӧдз думыштны помӧдз.
Вот сійӧ и пукалӧ заводын сутки чӧжӧн...
— Всё-таки меным зэв ёна колӧ вӧлі аддзысьлыны тіянкӧд, — шуи ме Лабутинлы. — Аддзанныд-ӧ, математика кузя гортса уджъяс Юра вӧчӧ пыр зэв бура, а вот классын сійӧ оз вермы решитны и сыысь кокньыдджык задача.
Кыдзи тіян ногӧн, мыйӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны?
Тешкодь вӧлі видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ гӧрдӧдіс.
— Делӧыс сыын, — висьтасис сійӧ, — мый рытъясын Юра пыр виччысьӧ менсьым воӧм, кӧть мед кутшӧм сёрӧн ме эг во, да корӧ отсавны:
«Менам, шуӧ, задача оз артмы».
А ме воа мудзӧма, ун личкӧ.
Юалан: «А классад объясняйтісны тіянлы?»
— «Объясняйтісны, — шуӧ, — да ме вунӧді».
Вот, босьтан дай решитан...
— А сылы кольӧ сӧмын перепишитны?!
Ме эг вермы гӧгӧрвоны: морт муртса ӧні на висьтавліс меным, кыдзи пессьӧ сійӧ сьӧкыд задача разрешитӧм вылын, кӧть мед мый, кӧсйӧ решитны сійӧс ачыс, и тайӧ жӧ мортыс тэрмасьӧ отсавны пиыслы первой жӧ неудача дырйи.
Да мый сэні — неудача дырйи!
Юра, тыдалӧ, оз босьтчыв ачыс разберитчыны урокъясын, сійӧ тӧждысьтӧг виччысьӧ батьсӧ, ачыс тырвыйӧ эскӧ, мый мӧдыс оз сӧмын отсав, а ставсӧ вӧчас сы пыдди.
— Вот юавны тіянлысь, — шуи ме: — кутшӧм качествояс мортлысь ті донъяланныд?
Ті, дерт, шуанныд и воля, и настойчивость, и упорство, ті асьныд сэтшӧм энергичнӧя, сэтшӧм сьӧлӧмсяньныд добивайтчанныд ассьыныд.
А пиыдлысь воспитывайтанныд нярлун, безволие.
— Ті гӧгӧрвоӧй менсьым, — вочавидзис сійӧ. — Сьӧкыд ӧткажитнысӧ сылы: гашкӧ, и збыль сійӧ оз велав урокъяс вылад?
Ми дыр сёрнитім, весиг споруйтім.
Эз сразу сӧгласитчы сійӧ мекӧд да кӧсйысь, мый заставитас Юраӧс ас вынъяснас добивайтчыны задача решитӧмын вернӧй вочакывъяс.
Тайӧ вӧлі сёрни кык мортлӧн, кодъяс уважайтӧны мӧда-мӧдсӧ.
Ни ӧтик секундаӧ ме эг чувствуйт, мый Лабутин ӧбидитчӧма ме вылӧ либӧ ачыс зільӧ шуны меным мыйкӧ ӧбиднӧйӧс.
Эз, Юра батькӧд встречаысь менам эз коль дзик некутшӧм шог.
Тайӧ кадас, помнита, ме частӧ куті волывлыны велӧдчысьяс ордӧ гортас и регыд мысти волі уна ордӧ.
Веськыда висьтавны, ме ачым ёнджыка велӧдчи, налы сӧветъяс да наставлениеяс сеталӧм дорысь — сӧветъяс да наставлениеяс сеталӧм вылӧ менам эз вӧв ни опытӧй, ни тӧдӧмлунӧй.
Но ме чувствуйті: опытыс лунысь-лун содіс — тӧдчытӧг, зэв ичӧтикаӧн.
Унатор аддзи ме аслам велӧдчысьяс семьяясысь и ӧні ёна бурджыка гӧгӧрвои найӧс.
Урок вылын, Ваня Выручкалысь рассеяннӧй видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын ме эг вӧчлы сылы гора замечание, сы вӧсна мый тӧді: сылӧн зэв ёна висьмӧма мамыс.
Кор аддзи, кыдзи менам юалӧм вылӧ: «Коді талун эз велӧд уроксӧ?» — Лёша Рябинин гӧрдӧдіс да лэптіс кисӧ, ме сӧмын занятиеяс бӧрын юаси сылысь помкасӧ, сы вӧсна мый тӧді, кутшӧм уна тӧждысьӧм водӧ дас кык арӧса детинка пельпомъяс вылӧ.
А сійӧ лунсяньыс, вернӧджык шуны — рытсяньыс, кор ми Лёва Виленскийкӧд вӧлім Володя Румянцев семья ордын, заводитчис выль полоса миян класс олӧмын.
«ПАПА ВОИС!»
Володя Румянцев вӧлі неыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, карӧй сӧдз синъяса детинка.
Ме висьтавлі нин, мый сійӧ дружитіс Андрей Морозовкӧд — детинкакӧд, коді нинӧмӧн эз вӧв сы кодь.
Володя вӧлі добродушнӧй, гажа да небыд сьӧлӧма.
Андрей — абу варов, букыш да радейтӧ ошкӧм.
Володя вӧлі преданнӧй другӧн, сійӧ ставсӧ босьтліс сьӧлӧм бердас матӧ, мый лолі Андрейкӧд, да некор эз шулы: «Ме», а пыр: «Ми Андрюшакӧд».
Морозов зілис вочавидзны сылы татшӧм ногӧн жӧ, но тайӧ омӧля удайтчывліс сылы: сійӧ эз куж дружитны.
Сійӧ Володякӧд тшӧтш локтӧ вӧлі школаӧ и сыкӧд тшӧтш мунӧ, но некор эз радлы Володялӧн удачнӧй вочакывъяс вылӧ, и сійӧс омӧля вӧрзьӧдліс, Володялы кӧ лолывліс получитны двойка.
А кор Андрейлы пуктывлісны четверка, Володялӧн гӧгрӧс, банйӧм чужӧм вывсьыс мичаа позьӧ вӧлі лыддьыны огорчение.
Володя оліс мамыскӧд да бабыскӧд.
Уна окотапырысь сійӧ висьтавліс батьыс йылысь, быдтор кузя ыстысьліс сы мнение вылӧ: «Вот папа шуӧ...» Тайӧс шулывліс сэтшӧм тонӧн, кыдз быттьӧ найӧ батьыскӧд эз янсӧдчывны ни ӧти лун кежлӧ.
А ӧд Володялӧн батьыс, кадрӧвӧй офицер, нёль во нин эз волы гортас, сӧмын гижис частӧ.
Ӧні сійӧ должен вӧлі воны гортас, сійӧс лунысь-лун виччысисны, и Володялӧн став висьтъясыс да планъясыс заводитчывлісны татшӧм кывъясӧн: «Вот папа воас да...»
Тӧвся каникулъясысь неуна водзджык Володя висьмис.
И кӧть эз вӧв сійӧ ни класснӧй организатор, ни звеноын вожатӧй, но ми ставным чувствуйтім, мый сійӧ классын оз тырмы.
Прӧстӧ оз тырмы сылӧн гажа да бурсяма присутствуйтӧмыс миян дорын.
Олӧ вӧлі сійӧ ме дорсянь неылын, и ме решиті гортӧ мунігмоз пыравны сы ордӧ.
Мекӧд тшӧтш муніс и Лёва.
Ӧдзӧссӧ восьтіс ачыс Володя.
Сылӧн флюс.
Зэв ёна пыктӧм банбоксӧ сылысь кӧрталӧмаӧсь шоныд руд чышъянӧн; помъясыс сылӧн тешкодя чургӧдчӧмаӧсь юрчук весьтас да, сылӧн чужӧмыс вӧлі дзик шогсьысь кӧчпилӧн кодь.
Миянӧс аддзӧм мысти Володя лои зэв рад да весиг чеччыштіс ӧти кок йылас.
— Эк, кутшӧм лӧсьыд, мый ті локтінныд! — пыкӧс вӧснаыс неуна пыскыль кывйӧн кутіс висьтавны сійӧ. — Пӧрччысьӧй, пӧжалуйста, пӧрччысьӧй!
Эг на удитӧй ми пӧрччысьны, кыдзи передньӧйын кыліс кузь, настойчивӧй звонок.
Володя шайпаймунӧмӧн видзӧдліс первой миян вылӧ, сэсся ӧдзӧс вылӧ:
— А тайӧ нӧ коді?
Ӧдзӧс дорын медматын сулалысь Лёва восьтіс сійӧс.
Порог дорын сулаліс кузь тушаа военнӧй морт, киас сылӧн вӧлі чемодан.
Места вылас кынмӧм Володя видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмӧн да шӧйӧвошӧмӧн, весиг вомсӧ калькнитіс: то ли эз тӧд сійӧ пырысьсӧ, то ли эз верит аслас синъясыслы.
А мӧдыс чӧволігтыр, тыдалӧ, волнуйтчӧмсӧ кутігмоз, да сідзжӧ юасян синъясӧн видзӧдіс детинка вылӧ.
Орчча жырса ӧдзӧсӧд мыччысис кузь тушаа дзор нывбаба.
— Вася... — зэв ньӧжйӧник шуис сійӧ.
И сэки Володякӧд лои мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
Сійӧ уськӧдчис миян дінӧ, сэсся батьыс дінӧ, сэсся бара ме дінӧ.
— Марина Николаевна!
Бабушка!
Тайӧ папа!
Папа воис! — горзіс сійӧ асьсӧ помниттӧг, бӧрддзан гӧлӧсӧн.
Батьыс бергӧдчис сылань, кутліс, окаліс, но детинка эз дугды чепсасьны.
Радлуныс эз лэдз сійӧс овны спокойнӧя, корсис петанін.
Сійӧ уськӧдчывліс то бабушкаыс дінӧ, то телефон дінӧ: колӧ звӧнитны мамалы удж вылас — кыдзи нӧ маматӧг? — то бара миян дінӧ: «Пуксьӧй, Лёва, Марина Николаевна!
Бабушка, да мый нӧ тэ пукалан?»
А дзикӧдз эбӧстӧммӧм бабушка збыльысь пукаліс да кыкнан кинас топыда кутіс пиыслысь кисӧ, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧ нетшыштчас да мунас.
Румянцев сулаліс сы дінын, пыр на шинеля, и чужӧмыс сылӧн вӧлі помтӧм шуда...
— Ми мунам... извинитӧй... — гашкӧ, дасӧдысь нин гусьӧник шуис Лёва.
И сэки — кажитчӧ, первойысь — Румянцев аддзис миянӧс.
— Ме — Володялӧн велӧдысь, — шуи ме, сылы чӧла юалӧм вылӧ вочавидзигмоз.
— А ме пионервожатӧй, — содтіс Лёва.
Румянцев тэрыба воськовтіс миянлань да повзьӧмӧн юаліс:
— Ті нӧ мый, норасьны Володька вылӧ?
Ми кыкнанным ас тӧдлытӧг серӧктім.
— Мыйла нӧ непременнӧ норасьны? — успокоитӧмӧн шуис Лёва. — Эгӧ, ми прӧстӧ видлыны —
И бара шуис: — Ті извинитӧй...
— Тайӧ ті миянӧс извинитӧй, — шыасис Румянцев. — Сӧмын кӧсйысьӧй, мый непременнӧ воланныд мӧд раз. Ладнӧ?
И ме тіянӧ непременнӧ вола — школаад, тіян челядь дінӧ.
Володька уна гижлывліс меным, кӧсъя видзӧдлыны, тӧдмасьны.
Позьӧ?
— Дерт жӧ!
Ми прӧщайтчим да петім.
Лёва ньӧжйӧ лэччис пос кузя.
Пельпомъясыс сылӧн лэччисны, сійӧ друг кажитчис меным зэв мудзӧмаӧн.
Площадка вылын сійӧ джӧмдіс, сувтліс да лӧсьӧдіс ӧчкисӧ.
— Кымынысь, кымынысь ме представляйтлі аслым, кыдзи бать бӧр гортӧ локтас! — шуис сійӧ нормӧм гӧлӧсӧн. — Тӧдӧмысь, ме чувствуйті эськӧ ачымӧс Володя моз жӧ: эг эськӧ тӧд, кытчӧ воштысьны шудысла.
Ті аддзылінныд, кутшӧм сійӧ вӧлі?
Ме чӧв олі.
— Бать менам пӧгибнитіс нелямын кыкӧд воын Смоленск дорын, — муртса кывмӧн помаліс Лёва.
ОТРЯДЛӦН СБОР
Василий Дмитриевич Румянцев збыльысь локтіс миянӧ отрядлӧн сбор вылӧ.
Челядь тыр синмӧн видзӧдісны сылӧн статя, кузь тушаа фигура вылӧ, яснӧй чужӧмыс вылӧ, любопытствоӧн видзӧдалісны орденъяс да медальяс вылас.
Унаысь Володя висьтавлывліс миянлы бать йывсьыс, а ӧтчыд вайис школаӧ «Гӧрд Кодзув» газетысь вырезка, кӧні казьтывсис капитан Румянцевлӧн нимыс.
Василий Дмитриевич эз пуксьы менам пызан сайӧ — муніс сійӧ класс шӧрӧ, пуксис парта сайӧ Лёша Рябинин дінӧ да, став дінӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Но, ёртъяс, мый йылысь жӧ тіянлы висьтавны?
Минут кежлӧ ставныс чӧв ланьтлісны, думыштчылісны.
Сэсся медылыс пельӧссяньыс кыліс Ваня Выручкалӧн гӧлӧсыс:
— Висьталӧй орденъяс йывсьыд, кодӧс мыйысь!
Челядь мӧдісны ошкӧмпырысь ызгыны.
Василий Дмитриевич думыштчӧмӧн видзӧдліс на вылӧ, прӧйдитчис классӧд, бӧр пуксис Лёша дінӧ да заводитіс:
— Ме тӧда, ті чайтанныд: орден кӧ, сідзкӧ, мыйкӧ необыкновеннӧйӧс вӧчӧма морт.
А ме тіянлы нинӧм сэтшӧмсӧ ог вермы висьтавны.
Со менам орден Днепр форсируйтӧмысь.
Эг кӧ ме бура куж плавайтны, ичӧт дырсянь кӧ, кор вӧлі детинкаӧн, эг упражняйтчы пельклун да выносливость ёнмӧдны, то тӧдӧмысь пӧгибниті эськӧ ю вомӧн вуджигӧн, эг эськӧ пет...
А вуджны-вартчыны ковмис неприятель би улын, сэтчӧ жӧ эз пасьтӧг, а вылыс паськӧмӧн да оружиеӧн.
Збыльысь, весиг ог и тӧд, мый ещӧ висьтавны тайӧ орден йывсьыс...
А со мӧдыс, Гӧрд Знамя жӧ, — тайӧ сыысь, мый ротаӧс петкӧді окружениеысь...
Да меын ӧмӧй вӧлі тані делӧыс?
Эз, ёртъяс: став делӧыс йӧзын, кодъяс мунісны мекӧд да ставсӧ тайӧс вынеситісны.
А мыйла вынеситісны, кыдзи тіян ногӧн?
Найӧ ӧмӧй сэтшӧм нин багатыръяс вӧліны, вӧвлытӧм силачьяс?
Збыль, солдатлы колӧ лоны вынаӧн, выносливӧйӧн закалитчӧмаӧн, но тайӧ ещӧ абу на ставыс...
Василий Дмитриевич чӧв олыштіс, мыйкӧ уськӧдіс дум вылас.
— Ӧні ме висьтала тіянлы асланым медицинскӧй сестра йылысь — Наташа Ильина йылысь.
Сійӧ вӧлі дзик на том ныв, муртса на помалӧма дасӧд класс, медсестраяслысь курсъяс — и дзик пыр веськалӧма франт вылӧ, передӧвӧй вылӧ.
Помнита, первой лунъясас ме видзӧді, кыдзи сійӧ куньтыртлывліс синъяссӧ да дрӧгнитлывліс пуля шутёвтігӧн, да думайті: кутшӧмджык тэ лоан бойын?
Ме аддзи, мый и сійӧс мучитӧ тайӧ жӧ мӧвпыс, сылы окота вӧлі регыдджык испытайтны асьсӧ.
Сійӧ вӧзйысис, медым лэдзасны сійӧс разведчикъяскӧд, но сылы шуисны: виччысьлы.
Но регыд артмис сідз, мый сылы лои дзик пыр, ньӧти лӧсьӧдчытӧг сунны медся чорыд бояс.
Куим сутки чӧж дугдывтӧг, шойччывтӧг сійӧ сеталіс первой помощь раненӧйяслы, кӧртавліс найӧс, кыскаліс би увсьыс.
И миян пиысь некод эз кывлы сылысь норасьӧм мудзӧм вылӧ, кӧть тайӧ куим сутки чӧжнас и некодлы вӧлі вежны сійӧс.
Сэсся Наташаӧс ыстісны разведкаӧ.
Разведчикъяслысь командирсӧ ранитӧма немечьяс расположениеын.
Сылӧн бырӧма садьыс.
Наташа уськӧдчӧма лымъяс сыкӧд орччӧн и лэччысьӧма кулӧм улӧ.
На дінті ветлысь немечьяс тойлалӧмаӧсь сійӧс, ӧтик чужйӧма сапӧга кокнас чужӧмас — Наташа абу горӧдӧма, абу восьтӧма синсӧ.
Кор пемдӧма, сійӧ кыскӧма командирсӧ ас йӧз дінас.
Сійӧ кыссьӧма сыкӧд лымйӧд километр вит кымын сёйтӧг, пӧшти шойччывтӧг, кынтӧма да вирӧдз дойдалӧма кияссӧ, но абу сувтӧма, кытчӧдз абу кыссьӧма ас йӧз дінӧдзыс.
Джын туй вылас командирлӧн петӧма садьыс, и сійӧ шуӧма сылы: «Эновт менӧ, всё равно помӧдз кыскыны он вермы», но ныв весиг абу вочавидзӧма, быттьӧ абу и кывлӧма...
Но вот, кыдзи тіян ногӧн, мый отсаліс тайӧ нылыслы?
— Буракӧ, сійӧ вӧлӧма тренируйтчӧм физкультурница, — недыр чӧв олыштӧм мысти шуис Селиванов.
— Сійӧ вӧлі крепыд ныв, тайӧ збыль.
Но тайӧс, мый сійӧ вӧчис, эз вермыны вӧчны и сыысь крепыдджык йӧз, — вочавидзис капитан Румянцев.
— Сійӧ вӧлі ыджыд вӧляа! — горӧдіс Саша Воробейко.
Румянцев внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Да, тэ прав: сылӧн вӧлі чорыд характер, крепыд воля.
А тайӧ зэв уна.
Помнита, том дырйи ме лыдди письмӧяс Феликс Дзержинскийлысь.
Некор найӧс ог вунӧд!
1914 воын Феликс Эдмундович пукаліс тюрьмаын.
Сэні вӧлі кӧдзыд, тшыг, гажтӧм; заключённӧйяс кулаліны чахоткаысь, сыпнякысь да брюшнӧй тифысь.
А Дзержинскийлӧн дзоньвидзалуныс вӧлі зэв жеб, и быдӧн думайтісны, мый сійӧ оз коль ловйӧн.
Но кывзӧй, мый сійӧ гижліс гортсаясыслы (бок зепсьыс Румянцев кыскис записнӧй книжка да листайтыштіс сійӧс): «Кӧсъя бӧр воны и воа, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, сы вӧсна мый менам дзоньвидзалун тані дзоньнас зависитӧ менам воляысь, подлиннӧй менам вӧляысь».
Кажитчӧ эськӧ, кыдзи воля вермас чегны висьӧмсӧ?
Но сійӧ шуис аслыс: ме ловъяӧн коля.
Ме кола войтырлы, ме должен тышкасьны, должен овны.
И кӧдзыд вылӧ, тшыг вылӧ да висьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ коли ловъяӧн.
Вот сэки ме гӧгӧрвои: эм мыйкӧ вынаджык на весиг физическӧй вын дорысь, — тайӧ сьӧлӧмлӧн выныс.
Миян йӧз война вылын вӧліны ён сьӧлӧмаӧсь, со мыйла найӧ вынеситісны ставсӧ.
Со мыйла и Наташа, пӧшти нывка на, вӧчис тайӧс, коді, чайтсьӧ, вӧлі сы вынъяс дорысь сьӧкыдджык.
Сійӧ вӧлі комсомолка, а морт, коді радейтӧ ассьыс войтырсӧ, воюйтӧ идея ним вӧсна, кодысь ыджыдджыкыс да справедливӧйджыкыс абу свет вылас, и веритӧ победаӧ, — тайӧ медся воляа, медся вына да медся непобедимӧй боеч свет вылын...
Тэ мый кӧсъян юавны? — торкис асьсӧ Василий Дмитриевич, кор казяліс, мый Гай лэптіс кисӧ.
— Ме кӧсъя... — Саша сувтіс, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — Ме кӧсъя юавны: а воля выныс кӧ абу, сэки мый?
— А тэ думайтан, мый мортыс сідзи и чужӧ ён воляа?
Оз, другӧ, волятӧ колӧ жӧ асад воспитывайтны.
— Кыдзи? — ӧтпырйӧ кыліс некымын гӧлӧс.
— Кыдзи?
Да медся ичӧтсянь заводитӧмӧн, мый эм медся ичӧт мелочсяньыс.
Эм сэтшӧм кыв: дисциплина.
— А-а, <ns>дис-цип-ли-на</ns>... — нюжӧдіс Воробейко сэтшӧм выразительнӧя, мый Румянцев, тыдалӧ, дзик пыр гӧгӧрвоис, кутшӧм частӧ Сашаӧс вомавлісны-вӧйплісны тайӧ кывнас.
— Мый, вокӧ, он нин первойысь та йылысь кыв? — юаліс сійӧ, чеччис, прӧйдитчис партаяс пӧлӧн, сувтіс Саша дінӧ да бара мӧдіс сёрнитны: — Вайӧй думыштлам со мый йылысь.
Садьминныд ті асылын, колӧ мӧдӧдчыны школаӧ.
Пемыд на, кадыс тӧвся, но би ӧзйӧ, ва и газ сетӧма.
Карса хозяйствоын уджалысьяс тайӧ тӧждысьӧмаӧсь сы йылысь, медым перебойястӧг снабжайтны карсӧ ваӧн, газӧн, электрическӧй энергияӧн.
Петанныд ывлаӧ.
Тіян дінті тӧвзьӧны трамвайяс, исковтӧны троллейбусъяс, нуӧдалӧны йӧзӧс удж вылӧ, метроын быд куим минут мысти мунӧны поездъяс...
Магазинъяс восьсаӧсь — быдӧнлӧн асланыс тӧждысьӧм, асланыс могъяс, быдӧн удж вылынӧсь.
Челядь кывзісны, видзӧдлывлісны ёрта-ёрт вылас, асьныс неуна озадаченнӧйӧсь татшӧм сёрнинас.
— Ставыс тайӧ сэтшӧм быдлунъя, мый тіянлы и юраныд оз пырав думыштчыны та вылын.
А ті всё-таки видзӧдлӧй гӧгӧр да думыштлӧй сы вылын, мыйтӧм йӧз уджалӧны тіян вылӧ.
Тадзи вермас лоны, — водзӧ висьталіс Румянцев, — сӧмын сы вӧсна, мый йӧзлӧн эм ӧтувъя ыджыд сӧгласие, эм дисциплина.
А тайӧ означайтӧ: раз тэ коллективса член, куж подчиняйтчыны ӧтувъя правилӧлы, чорыда установитӧм порядоклы.
Татӧг став олӧмным миян эськӧ пусь-пасьмуніс, ставыс эськӧ вӧлі пӧлӧс да вежыня.
Ті, кӧнкӧ, думайтанныд: ставыс тайӧ зэв прӧстӧйтор да быдӧнлы яснӧй, сідзкӧ, мыйла ме та йылысь сёрнита?
А со мыйла.
Быдӧн ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм ёна колӧ дисциплина производство вылын да армияын.
Но, а классын кыдз жӧ, школаын?
Сёрниыс мунӧ медся обыкновеннӧйторъяс йылысь: не сёрмыны, не сёрнитны урок дырйи, ӧкуратнӧя гӧтӧвитны гортса уджъяс, дженьыда кӧ шуны — подчиняйтчыны ӧтувъя правилӧяслы.
И, збыль, унаӧн думайтӧны: да таысь ӧмӧй зависитӧ, лоа-ӧ ме бур уджалысьӧн да храбрӧй воинӧн?
Ӧд менам талунъя школьнӧй обязанностьясыд — пустяки, мелочь сы серти, мый менӧ виччысьӧ ыджыд олӧмас.
Сідз ӧд?
Мыйла нӧ ті арталанныд, мый мускулъяс закаляйтны колӧ ичӧтысянь, а закаляйтны воля, характер — абу обязательнӧ?
Вына воляыс ӧмӧй ачыс воас?
Оз, дерт.
И ставныд ті бура тӧданныд, мый тіян воспитаниеныд зависитӧ оз сӧмын тіян велӧдысьяссянь да мам-батьяссянь, а и тіянсянь ассяньныд.
Лыддьылӧй биографияяссӧ гырысь, настоящӧй йӧзлысь, и ті аддзанныд: ичӧтдырсяньыс найӧ воспитывайтлісны асаныс сэтшӧм качествояссӧ, кодъясӧс ми уважайтам да ценитам.
Тайӧ зэв важнӧ.
Фронт вылын медся сьӧкыд вӧлі налы, коді абу велалӧма дисциплинаӧ войнаӧдзса олӧмын.
Вот ме и кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд: кор ті аддзанныд военнӧй морт морӧс вылысь орденскӧй ленточка, тӧдӧй: эз обязательнӧ вӧч сійӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм подвиг, но обязательнӧ тайӧ отличие знак саяс дзебсьӧма воля, кужӧмлун венны ставсӧ, весиг медся ыджыд сьӧкыдлунъяссӧ.
Ме пукалі парта сайын Коля Савенковкӧд орччӧн.
Ме полі, мый сылӧн доймӧ сьӧлӧмыс, кор аддзӧ мортӧс, коді бӧр воӧма аслас семьяӧ, аслас пиыс дінӧ, — воӧма сэтысянь, кытчӧ век кежлӧ коли сылӧн батьыс.
Но Коля синъяссӧ чӧвтлытӧг видзӧдіс Румянцев вылӧ, шог мӧвп эз вуджӧртны сы чужӧм вывті, кӧні, кыдзи и мукӧд челядь чужӧмъяс вылын, отражайтчис ставыс, мый висьталіс капитан.
Кор Румянцев помаліс да челядь чукӧртчисны сы гӧгӧр, Коля Савенков сюйсис водзӧ да пыр, кытчӧдз мӧдыс вочавидзис быдладорсянь юасьӧмъяс вылӧ, кутіс сійӧс соскӧдыс.
А Василий Дмитриевич, буракӧ мый йылысь кӧ догадайтчӧм бӧрын, некымынысь малыштіс кинас детинкалысь упрямӧй шырӧм юрсӧ.
Гортӧ мунігӧн ме думайті: мыйта ме лыдди челядьлы Отечественнӧй войналӧн геройяс йылысь, мыйта висьтавлі, а вот татшӧм впечатлениеыс эз вӧв.
Да, дерт, ас синнас аддзылысьлысь да участниклысь висьталӧм оз позь сравнитны нинӧмкӧд!
Но таысь кындзи, ме куті чувствуйтны, мый Румянцевлӧн вӧлі ещӧ ӧти важнӧй секрет: сійӧ висьтавліс сідзи, мый подвигыс лои челядьлы кылана и аддзана; героическӧйыс, возвышеннӧйыс лои матысаӧн да гӧгӧрвоанаӧн.
ЗОЯЛӦН УЧИТЕЛЬНИЦА
Кыдзкӧ перемена дырйи Лёва пырис менам классӧ, мыйлакӧ ачыс волнуйтчӧ.
— Марина Николаевна, — тэрыба шуис сійӧ, — ме тӧдмалі ӧти зэв важнӧй адрес.
Ме тӧда, кӧні олӧ велӧдысь, код ордын нёльӧд классын велӧдчылӧма Зоя Космодемьянская.
Ті гӧгӧрвоанныд, Зоялы вӧлӧма сэки дас ӧтик арӧс — кыдзи и миян челядьлы.
Колӧ ветлыны сы ордӧ, збыль?
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас волыны миянӧ.
Ме уверен, мый тайӧ лоас сэтшӧм жӧ бур да интереснӧ, кыдзи сбор вылын Румянцевкӧд беседаын.
Кыдзи тіян ногӧн?
— Ветлам ӧтлаын, — шуи ме.
Лёва рад лои: сійӧ и ачыс кӧсйӧма корны менӧ та кузя.
Тайӧ жӧ рытас ми мунім сыкӧд Лидия Николаевна Юрьева ордӧ.
Дыр ми ветлӧдлім-корсьысим кутшӧмкӧ ичӧтик керкаяс дінті, кодъяс гобъяс моз вӧліны ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Ме ӧтарӧ вӧйласи толаӧ да, бӧрыннас дзикӧдз нин лача воштӧм мысти, шуи:
— Лёва, вайӧй эновтлам корсьысьӧмтӧ вӧскресеньеӧдз, ми сэки югыднас локтам.
Но сэки сійӧ горӧдіс:
— Да со жӧ сійӧ, сизимӧд номера керкаыс!
Кык минут мысти ми нин вӧлім зэв ичӧтик жырйын, кытчӧ муртса тӧрӧмаӧсь кык крӧвать да пызан, коді быттьӧкӧ лясмунӧма ученическӧй тетрадьяслӧн джуджыд стопаяс улын.
Ӧшинь костса стенсьыс пызан весьтсьыс ме пыр жӧ аддзи портрет мича восьса чужӧма, ар дас сизима том зонлысь.
— Тӧдмасьӧй, менам бать, — шуис Лидия Николаевна, кор миянлы паныд чеччис неыджыд тушаа, лунь кодь дзор, лым еджыд кузь тошка старик. — А тайӧ — племянник...
(Сэки сӧмын ми аддзим гӧгрӧс чужӧма, ар нёля детинкаӧс, коді тыр синъясӧн видзӧдіс миян вылӧ).
Сы вӧсна-ӧ, мый ми таӧдз сы дыра кытшлалім, либӧ сы вӧсна, мый тайӧ жырйыслӧн став обстановкаыс вӧлі кутшӧмкӧ стрӧг, но ми Лёвакӧд кыкнаным ӧтмоз смутитчим, эг дзик пыр гӧгӧрвоӧй, кытчӧ миянӧс пуксьӧдӧны, и бӧрыннас, ёрта-ёртлы отсавны зілигтыр, ёна торксялігтыр кутім объясняйтны, мыйла ми воим.
Лидия Николаевна, ичӧтик, жебиник, кывзіс да чӧволігтыр изучайтіс миянӧс пристальнӧй видзӧдласӧн.
Помӧдзыс кывзӧм бӧрын сійӧ ещӧ неуна чӧв олыштіс, сэсся пыдісянь, быттьӧкӧ мыйвынсьыс, шуис:
— Сьӧкыд лоӧ меным тайӧ... меным сьӧкыд сёрнитны та йылысь.
И Зоялӧн пӧгибнитӧмыс и менам пилӧн пӧгибнитӧмыс — ставыс тайӧ топыда йитчӧма да сэтшӧм сьӧкыд.
Пола, мый нинӧм оз артмы.
Лёва кельдӧдіс да заводитліс сувтны.
— Ті извинитӧй миянӧс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Дерт, тадзи кӧ, то оз ков... ми эг тӧдӧй...
— Энлӧй, — дугӧдіс Лидия Николаевна, юрнас довкнитӧмӧн, индіс сылы, медым бӧр пуксяс.
Ми чӧв олім, кыдзи кажитчис меным, зэв дыр.
— Колӧ ветлыны, — друг шуис старик. — Ме ногӧн, колӧ ветлыны.
— Ме гӧгӧрвоа, — ньӧжйӧник шуис нылыс.
Найӧ сёрнитісны сідз, быттьӧкӧ ми Лёвакӧд эгӧ вӧлӧй жырас.
— Ме гӧгӧрвоа, ме жӧ ачым велӧдысь.
Но, пола, лёка артмас.
— Бура артмас.
Висьтав нывка йывсьыс и Володя йылысь висьтав...
и ставыс лоӧ, кыдзи колӧ, — чорыда помаліс старик.
Лидия Николаевна чеччис да петіс жырсьыс.
— Шогсьӧ, — расстроитчӧм Лёва вылӧ внимательнӧя видзӧдігмоз шуис велӧдысьлӧн батьыс. — Мыйтӧм кад коли, а оз ланьт — висьӧ.
Внук пӧгибнитіс Зоя бӧрын регыд мысти, Зоя призыв серти муніс... —
Сійӧ некымын секунда чӧж видзӧдіс портрет вылӧ. — Вот ме сы ордӧ овны локті, медічӧт внучоксӧ вайӧді, медым сійӧ эз вӧв сэтшӧм ӧткаӧн.
Дзескыд, дерт, а ӧтлаад пыр жӧ бурджык...
Тайӧ минутас бӧр воис Лидия Николаевна, киас сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ пакет.
Тетрадь стопасӧ бокӧ вештӧм мысти пакетсӧ сійӧ пуктіс пызан вылӧ, паськӧдіс сійӧс да перйис группӧвӧй ыджыд фотография.
— Вот, — шуис сійӧ: — тайӧ выпуск нёльӧд класслӧн, кӧні велӧдчис Зоя.
Со сійӧ, аддзанныд?
А тайӧ сылӧн вокыс, Шура.
А тайӧ Зоялӧн тетрадьыс — видзӧдлӧй, кутшӧм сӧстӧм: ни ӧти помарка.
А тайӧ менам Володялӧн тетрадьыс...
тані помаркаыд мыйтӧм колӧ... —
Сійӧ нюммуніс синва пырыс.
Сійӧ петкӧдліс миянлы ставсӧ, мый вӧлі пакетас: школьнӧй тетрадьяссӧ Зоя да Шура Космодемьянскӧйяслысь да Володя Юрьевлысь, налысь челядьдырся рисунокъяссӧ, фотографияяссӧ, да прӧщайтчигӧн шуис:
— Сідзкӧ инӧ, субӧтаӧ, сизим час рытын.
Энӧ тӧждысьӧй — локта, ме ӧд гӧгӧрвоа, мый тайӧ колӧ.
...Мыйкӧдыра ми мунім чӧв.
— Лёва, — неувереннӧя заводиті сёрнитны ме, — гашкӧ, весьшӧрӧ ми сійӧс тревожитім?
Пӧжалуй, оз вӧлі ков корны...
— Старикыс ачыс шуис, мый колӧ, — убеждённӧя вочавидзис Лёва. — А сійӧтӧ нин гӧгӧрвоӧ!
И ме эг вермы не сӧгласитчыны сыкӧд.
ГЕРОЙЯСЫД ТЭКӦД ОРЧЧӦН
Отряд сбор вылӧ Лидия Николаевна воис минутысь минутӧ — стӧч сизим часын.
Сійӧ вӧлі шыльыда сынасьӧма, сьӧд костюма, сьылі гӧгӧрыс лым еджыд воротника.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны меліа, и таысь тӧдтӧмӧдз вежсьӧма сылӧн чужӧмыс дзоньнас: миян колян встреча дырйи видзӧдласыс сылӧн вӧлі, оз позь шуны, мый неприветливӧй, но замкнутӧй, пӧшти зумыш, и тайӧ первой минутсяньыс сэтшӧма смутитіс миянӧс Лёвакӧд.
А тані, миянлысь челядьӧс аддзӧм мысти, сійӧ дзикӧдз югдіс.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ, спокойнӧя пуктіс сы вылӧ кияссӧ да кутіс сёрнитны сэтшӧм прӧстӧя да естественнӧя, быттьӧкӧ нэм джынсӧ колльӧдӧма тайӧ пызан саяс да сёысь нин беседуйтлӧма миян челядькӧд:
— Дас ӧти во сайын, 1935 вося сентябр первой лунӧ, ме вои нёльӧд классӧ — ме должен вӧлі велӧдны челядьӧс да лоны налӧн класснӧй руководительницаӧн, кыдзи тіян Марина Николаевна.
И вот локтӧ ме дінӧ ичӧтик, смуглӧй нывка да шуӧ:
«Лидия Николаевна, пӧжалуйста, пуксьӧдӧй менӧ воккӧд ӧти парта сайӧ.
Сэки сійӧ бурджыка кутас кывзыны».
А вокыс сылӧн сулалӧ детинкаяс пӧвстын да мый йылысь кӧ гажаа сёрнитӧ накӧд.
Кор ме пуксьӧді сійӧс чойыскӧд орччӧн, сійӧ зумыштчис да синкым увтіыс видзӧдліс ёртъясыс вылӧ — но, кыдзи вӧчис эськӧ, тӧдӧмысь, тіян пиысь быдӧн.
Ті ӧд радейтанныд мукӧд дырйиыс шуны нывкаяс йылысь этадз ныр лэптӧмӧн: «Нывка!»
Но и мукӧд детинкаясӧс ме пуксьӧдала нывкаяскӧд ӧтлаӧ, сідзкӧ, артмӧ быдӧнкӧд ӧткодя.
А ачым видзӧдлывла чоя-вока вылӧ да думайта: «Кутшӧм разнӧйӧсь!»
Тайӧ — Зоя да Шура Космодемьянскӧйяс.
Зоя серьёзнӧй, сосредоточеннӧй, урокъяс вылын кывзӧ внимательнӧя.
А Шура визув, места вылас оз ӧшйыв.
Характеръясныс кӧть налӧн и разнӧйӧсь, но найӧ зэв ёна дружитӧны, тайӧ сразу тыдалӧ.
Школаӧ локтӧны ӧтлаын и гортаныс мунӧны ӧтлаын — и пыр гажаа сёрнитӧны, сералӧны.
А урокъяс вылын мукӧд дырйиыс овлывлӧ тадз: Шура первой пукалас чӧв, сэсся парта вылас сылӧн кыськӧ воас бумажнӧй чача, и сійӧ нин ворсӧ сійӧн, нинӧм оз кывзы.
Видзӧда, Зоя чӧволігтыр пуктӧ кисӧ бумажка вылӧ.
Чорыда думыштчӧмысла плеш вылас сылӧн артмӧ ичӧтик чукыр: тыдалӧ, сійӧ полӧ, кыдзкӧ эськӧ медым эз прӧзевайт мыйкӧ менам объясняйтӧмысь.
И Шура ни ӧти кыв шутӧг сетӧ чачасӧ.
Урокъяс бӧрын Зоя частӧ кольччывліс школаӧ да отсавліс ёртъясыслы: ӧтиклы гӧгӧрвоӧдам, кыдзи решайтны задача, мӧдлы висьтавлас грамматическӧй правилӧ, кытчӧдз сійӧ оз гӧгӧрво.
Помнита, Любовь Тимофеевна, сылӧн мамыс, локтіс ме ордӧ просьбаӧн не задерживайтны нывкаӧс урокъяс бӧрын.
Ме кӧсйыси.
Но Зоя муніс гортас зэв огорчённӧй.
Мӧд лунас занятиеяс бӧрын ме казьтышті сылы, мый дзик пыр колӧ мунны гортас.
А сійӧ вочавидзӧ: «Тӧданныд, ме войбыд думайті и решиті, мый ме прав.
Ме сёрниті мамакӧд, и мама лэдзис менӧ отсавны ёртъяслы».
И сэки ме думышті: со нывкалы муртса на дас кык арӧс, а сійӧ кужӧ убедитны гырысьясӧс сыын, мый лыддьӧ важнӧйӧн, коланаӧн, справедливӧйӧн, кужӧ сулавны аслас мнение дор оз ыръянитӧмӧн, а аслас правоталы чорыда эскӧмӧн.
Коркӧ, челядькӧд беседуйтігӧн, ме шуи — ог нин помнит кутшӧм помка кузя, — мый менам абуӧсь «любимчикъяс».
Мекӧд сӧгласитчисны ставныс, но недыр мысти ӧти велӧдчысь менам, Боря, юаліс:
«Лидия Николаевна, ті вот шуанныд, мый тіян абуӧсь любимчикъяс, а Зоя Космодемьянскаяӧс ӧмӧй ті он радейтӧй?»
Первой минутас ме весиг шӧйӧвошлі, а сэсся решиті: юалӧм сетӧма прӧстӧя, сідзкӧ и вочавидзны колӧ сідз жӧ прӧстӧя.
«Зояӧс?
Радейта, дерт, — шуи ме. — А позьӧ-ӧ сійӧс не радейтны?
Отсавліс сійӧ тэныд задачаяс решайтны?»
«Отсавліс», — вочавидзӧ Боря.
«А тэныд отсавліс?» — юала ещӧ кодлыськӧ.
«Отсавліс».
«А тэныд?
А тэныд?»
Видзӧдлісны менам челядь ӧта-мӧд выланыс.
Аддзӧны, мый Зоя быдӧнлы вӧчӧма кутшӧмкӧ буртор.
Мӧд тӧвнас Зоя да Шура эз нин ме ордын велӧдчыны.
Найӧ быдмисны, вуджисны классысь классӧ, вежсисны дерт, — тіян арлыдын куим-нёль во ёна вежӧны мортӧс —
но мыйкӧ главнӧйыс кольлывлӧ вежсьытӧг.
И кор ме кывлывлі, мый висьтавлӧны велӧдысьяс Зоя йылысь, кор сылы вӧлі дас вит арӧс, дас сизим арӧс, ме бара тӧдлывлі ичӧтик Зояӧс — сійӧс, коді велӧдчис ме ордын нёльӧд классын.
Сійӧ важ мозыс скромнӧй.
Кыдзи и водзсӧ, велӧдчӧ бура.
Пыр сідз жӧ дружитӧ вокыскӧд, и мӧдыс важ мозыс кывзӧ сылысь, но оз кыдзи ичӧтджык ыджыдджыкысь, оз обязанность серти, а сы вӧсна, мый радейтӧ да уважайтӧ чойсӧ.
И пыр тӧдчымӧнджык лоӧ Зоя характерын ӧти свойство...
кыдзи эськӧ определитны сійӧс тіянлы?..
Лидия Николаевна думыштчис.
— Вот тэ, — веськыда сы водзвылын пукалысь Толя Горюнов дінӧ шыасигмоз немвиччысьтӧг шуис сійӧ, — кыдзи тэ думайтан: подсказывайтны — бур?
— Урок вылын?
Подсказывайтны?
Абу, абу лӧсьыд, — пельӧдзыс гӧрдӧдіс Толя, коді чуймис татшӧм ногӧн сёрни вежсьӧм вылас.
— Но, а ёртыд кӧ корас тэнсьыд: отсав, пӧ, подскажит, — тэ подскажитан?
Здук кежлӧ Толя падмыліс, видзӧдліс ме вылӧ, ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс да висьтасис ышловзьӧмӧн:
— Подскажита...
— Кыдзи нӧ сідз: лыддян, мый абу лӧсьыд, а всё-таки подскажитан?
Мыйла нӧ?
— Да ӧд ёртыд ӧбидитчас! — эз вермы терпитнысӧ Боря Левин.
— Вот-вот!
Гӧгӧрвоан, мый абу лӧсьыд, но полан ӧбидитны.
А вот Зоя мыйынкӧ кӧ вӧлі уверен, сэки нин нинӧмысь эз пов.
Ӧтчыд вӧлі татшӧм случай.
Диктант дырйи ӧти нывка юаліс Зоялысь, кыдзи гижсьӧ кутшӧмкӧ кыв.
Зоя ӧткажитчис вочавидзны.
Нывка скӧрмис.
Зоялысь поступоксӧ обсудитісны собрание вылын, и унаӧн сёрнитісны, мый сійӧ ведитіс асьсӧ эз товарищескӧя.
Но Зоя чорыда сулаліс ас кыв вылас: сійӧ пыр дась гӧгӧрвоӧдны, тӧдмӧдны гӧгӧрвотӧмторйӧн, но контрольнӧй удж дырйи подсказывайтны оз кут, сы вӧсна мый лыддьӧ тайӧс неправильнӧйӧн да нечестнӧйӧн.
Медым тадзи вӧчны да сэсся тадзи дорйыны ассьыд мнениетӧ, колӧ лоны настоящӧй мортӧн.
Ті ӧд асьныд тӧданныд, кутшӧма челядь оз радейтны омӧлик ёртъясӧс, кутшӧм недружелюбнӧя относитчӧны быдӧн дінӧ, кодӧс лыддьӧны омӧлик ёртӧн.
И не меным висьтавлыны тіянлы — зэв унаӧн тіян пиысь чайтӧны, мый подсказка колӧ: он кӧ подскажит — сідзкӧ, подведитан ёрттӧ.
Сідз ӧд?
Зоя некор эз ӧткажитчывлы отсавны налы, кодъяс таын нуждайтчылісны.
Но способнӧй да сэтчӧ жӧ дыш велӧдчысьлы сійӧ вермыліс шуны веськыда да ёся: «Ачыд должен велӧдчыны.
Быдӧн ӧтмоз вермасны вӧчны тайӧс, а тэ прӧстӧ он кӧсйы занимайтчыны».
Рискуйтіс сійӧ аслас веськыда шуӧм вӧсна воштыны ёртъясыслысь радейтӧмсӧ?
Да, рискуйтіс.
Но сійӧ эз пов таысь.
Сылы оз ков вӧлі радейтӧмыс, кодӧс ньӧбӧма снисхождениеӧн, уступкаясӧн.
Ті тӧданныд татшӧм кыв— принципиальнӧй?
Вот Зоя и вӧлі принципиальнӧй мортӧн, сійӧ нинӧмысь эз пов и пыр поступайтіс сідз, кыдз арталіс правильнӧйӧн да справедливӧйӧн.
И челядь гӧгӧрвоисны тайӧс.
Найӧ уважайтісны Зояӧс, сы вӧсна мый аддзисны: сійӧ требовательнӧй абу сӧмын мукӧдъяс дінӧ, но медводз ачыс ас дінас.
И ыджыд и ичӧт делӧын.
Помнита, войнадырся первой арын старшӧй класса велӧдчысьяс мунісны картупель керны.
Уджавны вӧлі сьӧкыд — быд лун шливгис зэр; туфлияс, колошъяс вӧйласисны няйтас, вӧлі оз позь ветлӧдлыны.
Коркӧ рытын, кор мукӧд челядьыс унмовсисны нин, Зоя ставныслы лӧсьӧдіс тесёмкаяс, медым колошъяс кӧртавлыны кок бердӧ.
Аскинас ставныс вермисны петны удж вылӧ.
Мӧдысь, зэв нин кӧдзыд да мисьтӧм лунӧ, некод эз пет удж вылӧ.
Зоя петіс му вылӧ ӧтнас да уджаліс, зэр вылӧ да слӧт вылӧ видзӧдтӧг.
Мыйла ме тайӧс висьтавла тіянлы?
Сы вӧсна мый кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд: ставыс, мый вӧсна ми уважайтам да радейтам Зояӧс: веськыдлун, стойкость, мужество — ставыс тайӧ быдмис да ёнмис сыын челядьдырсяньыс.
Ӧтчыд Зоя юаліс менсьым:
«Лидия Николаевна, вот ті шуинныд, мый позорнӧ висьтавны неправда.
А лоӧ кӧ сідз, мый сюран врагъяслы?
Сэки нӧ кыдз?
Ӧд сэки правда висьтавны оз позь».
Ме вочавидзи, мый дзебны правда Рӧдиналӧн врагъясысь — сідзкӧ выполнитны ассьыд долгтӧ.
Зоя кывзіс чӧв олігтыр, сэсся шуис:
«Да, позяс вочавидзны: ог висьтав, ог вермы висьтавны».
Тайӧ вӧлі комын витӧд воын.
А нелямын кыкӧд вося январ кызь сизимӧд лунӧ «Правдаысь» ме лыдди сы йылысь, кыдзи Зоя вочавидзӧма фашистъяслы допрос вылын: «Ог, ог висьтав!»
Сійӧ коли вернӧйӧн сылы, мый гӧгӧрвоис да решитіс челядь дырйиыс...
И бара Лидия Николаевна ланьтіс да думыштчис.
Ме видзӧдлі аслам детинкаяс вылӧ: ставныс сосредоточеннӧя, синъяснысӧ чӧвтлытӧг видзӧдісны Зоялӧн велӧдысь вылӧ да виччысисны сылысь водзӧ висьталӧм.
Лидия Николаевна кутіс висьтавны важ мозыс эз гораа, спокойнӧя, сӧмын чуньясыс сылӧн, кодъяс водзджыксӧ спокойнӧя куйлісны пызан вылын, ӧні топыда кысисны ӧта-мӧдыскӧд.
— Кор Зоя пӧгибнитіс, миян школаысь, менам велӧдчысьяс, квайт том зон добровольнӧ мунісны Гӧрд Армияӧ.
На пиын вӧлі и Шура Космодемьянский.
Аслас ёртъясыскӧд ӧттшӧтш сійӧ писькӧдчӧма сэтчӧ, кӧні вӧлӧм расположитчӧма самӧй сійӧ фашистскӧй дивизияыс, кодлӧн офицеръясыс да салдатъясыс мучитісны и виисны Зояӧс, да отомститӧма чойыс вӧсна.
Накӧд тшӧтш вӧлі и менам детинкаӧй, менам пиӧй, Володя.
Дас сизим арӧсӧн сійӧ помаліс танкӧвӧй училище да лои лейтенантӧн, танкса командирӧн.
Сійӧ храбрӧя тышкасис врагкӧд, вӧлі наградитӧма Отечественнӧй война куим орденӧн, и сійӧ, сідз жӧ кыдзи и Шура, пӧгибнитіс победаӧдз неуна водзджык.
Классӧд муніс мыйкӧ, быттьӧкӧ ставныс нелямын челядьыс тӧдлытӧг ышловзисны ньӧжйӧник.
Но Лидия Николаевна эз дугдыв висьтавнысӧ: кияссӧ ӧта-мӧд дінсьыс торйӧдӧм мысти сійӧ перйис сэні жӧ орччӧн пызан вылын куйлысь пакетысь карточка.
— Матыстчӧй талань, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Видзӧдлӧй, со найӧ: Зоя, Шура, Володя...
И менам пыр шума челядь эз чепӧсйыны местаяс вывсьыныс, эз уськӧдчыны сы дінӧ, мӧда-мӧдсӧ тойыштны да панйыны зілигтыр, — найӧ чеччисны дзик шынитӧв и сідзжӧ шынитӧв, горӧдавлытӧг да тойласьтӧг, матыстчисны пызан дінӧ да ӧта-мӧд бӧрсяыс кутісны видзӧдавны ставсӧ сійӧс, мый ми Лёвакӧд аддзылім некымын лун сайын Лидия Николаевналӧн ичӧтик жырйын: тетрадьяс, портретъяс, рисунокъяс...
Ог тӧд, кыдзи точнӧйджыка шуны тайӧ чувствосӧ, кодӧс кыпӧдіс тайӧ сёрниыс.
Пӧжалуй, медся вернӧй лоӧ шуны тадз: геройяс тэкӧд орччӧнӧсь.
Видзӧд бурджыка ассьыд ёртъястӧ, найӧс, коді велӧдчӧ и олӧ тэкӧд орччӧн: ставыс, мый наын эм нин ӧні, бӧрыннас, олӧмас вужъясяс-нырсялас, быдӧн вермасны лоны геройӧн, и тэ тшӧтш.
Тэ справедливӧй, честнӧй, стойкӧй?
Татшӧмӧн тэ лоан и ыджыд дырйиыд.
Тэ пӧръялін?
Тэ он куж справитчыны аскӧдыд, он велӧдчы, дышӧдчан?
Смотри, думышт та йылысь ӧні, бӧрыннас лоӧ ёна сьӧкыдджык веськӧдны асьтӧ, бырӧдны пыдӧ пырӧм лёк привычкатӧ.
Тэ думайтан, мый комсомолечӧн позьӧ лоны сӧмын дас нёль арӧссянь?
Но ӧд качествояссӧ, кодъястӧг абу коммунист, абу комсомолеч, тэ верман воспитайтны асад ӧні нин.
Лидия Николаевнакӧд встреча бӧрын челядь асьныс вӧзйисны Лёвалы лӧсьӧдны классын торъя уголок — выставка, коді висьталас Отечественнӧй война вылын участвуйтысьяс йылысь, миян школаын вӧвлӧм велӧдчысьяс йылысь.
Лёва поддержитіс найӧс.
И челядь пӧся босьтчисны пӧртны олӧмӧ ассьыныс затеянысӧ.
Тайӧ вӧлі пуана, сьӧлӧмсянь вӧчана удж.
Челядь юасялісны велӧдысьяслысь, кодъяс ордын коркӧ велӧдчывлӧмаӧсь будущӧй воинъясыс, аддзысьлісны кодсюрӧкӧд на пытшкысь.
Ньӧти виччысьтӧг, медым ме либӧ Лёва ещӧ мыйкӧ гӧгӧрвоӧдім, челядь сюся корсисны медся главнӧйсӧ: кыдзи том зонъяс, кодъяс неважӧн на пукалісны тайӧ жӧ классас, тайӧ жӧ партаяс саяс, лоины мужественнӧй, храбрӧй боечьясӧн.
Со мый гижис миян выставкавывса ӧти портрет улӧ Ваня Выручка:
«Юрий Антонов велӧдчис миян школаын.
Школасӧ помаліс сійӧ дзик война заводитчигас да сэсся муніс фронт вылӧ.
Ю. Антонов вӧлі десантник.
Сійӧ храбрӧя справляйтчис став сьӧкыдлунъясыскӧд.
Сійӧ вуджаліс паськыд юяс вомӧн, уна час чӧж вӧвлі йиа ва пиын.
Сійӧ переноситліс жар и кӧдзыд.
Ӧтчыд сійӧ нинӧм эз сёйлы помся дас лун чӧж.
Сійӧ закаляйтчис ичӧтсяньыс.
Вокыскӧд найӧ радейтлывлісны ветлывлыны походъясӧ.
Найӧ век сёрнитчывлісны не норасьны ни шонді вылӧ, ни зэр вылӧ.
Туй выланыс кӧ найӧс сулывліс бушкола чардбиа зэр, найӧ всё равно мунісны мудз тӧдтӧг.
Кор вокъяс вӧліны вит арӧсаӧсь, найӧ велӧдчисны иславны конькиӧн да лыжиӧн.
Кор найӧ вӧліны дас арӧсаӧсь, найӧ нин кужисны ветлӧдлыны настоящӧй велосипед вылын, а дас вит арӧсӧн кужисны веськӧдлыны машинаӧн.
Найӧ вӧліны ёна закалитчӧмаӧсь и войнасӧ встретитісны ньӧти повтӧг.
Ыджыдджык вокыс миян школаын эз велӧдчыв, но вӧлі геройӧн жӧ.
Ю. Антонов вӧлі бур другӧн да пыр мездывліс ёртсӧ бедаысь.
Бой поле вылысь сійӧ петкӧдіс ранитчӧм командирсӧ.
Наталья Андреевна висьталіс, мый кор Ю. Антонов велӧдчӧма сы ордын первой классянь нёльӧд классӧдз, то тожӧ вӧлӧма бур ёртӧн и быдӧнлы отсавлӧма да первой думайтлӧма йӧз йылысь, а сэсся ас йывсьыс.
Ӧні сійӧ Ылі Асыввылын.
Кор сійӧ воас Мӧскуаӧ, то обязательнӧ волас миян школаӧ да ачыс став йывсьыс висьталас».
ВАЖ ДРУГ
Сійӧ луннас школасянь ме муні Ленинскӧй библиотекаӧ.
Студенческӧй вояссянь ме радейта аслыссяма чӧв-лӧньсӧ тайӧ джуджыд залыслысь — чӧв-лӧньсӧ, кӧні уджалӧны уна морт.
Рӧвнӧй югӧр югдӧдӧ небӧг листбокъяс, конспектъяс гижавны восьса тетрадьяс, топӧдӧм карандаша ки, коді сувтӧма кывджын вылын медся колана, вот-вот дась воссьыны мысль корсигмоз, и мӧд ки, кодын сідзи и котралӧ бумага вывті перӧ, строка бӧрся строка гижаліг.
И минут кежлӧ ассьыд уджтӧ эновтлігӧн, мыйсӧ сӧмын он лыддьы тайӧ чужӧмъяс вывсьыс, частӧджык том, напряжение вӧснаыс зумыш, сюсь видзӧдласа, топӧдӧм вомдоръяса чужӧмъяс вывсьыс, кодъяс вылын дрӧгнитлас здук кежлӧ шуда шом (тайӧ лоӧ: меным сюри, мый корси, ме прав, менам догадка вернӧй!) либӧ шензяна шом (сійӧ означайтӧ: кутшӧм тайӧ чудеснӧй!
Ме эг и чайтлы, мый татшӧмтор вермас лоны!).
Мекӧд орччӧн пукаліс ар дас кӧкъямыса ныв; банбокъяссӧ кипыдӧсъяснас топӧдӧмӧн сійӧ лыддьысис.
Тыдалӧ, свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧмӧн, сійӧ сӧмын шочиника дугдыштлывліс да пыдысянь ышловзьыліс.
Меным окота вӧлі видзӧдлыны сы книжкаӧ, тӧдмавны, мый жӧ тайӧ нылыс лыддьӧ, но эз удайтчыв: гырддзаыс сылӧн сайӧдіс листбоксӧ.
Сэсся ме вунӧді сы йылысь да зіля куті лыддьыны Короленколысь «<rus>История моего современника</rus>».
Мыйкӧ дыра мысти ме кылі, кыдзи суседкаӧй менам клопнитіс книжкасӧ да нёровтчис улӧс бӧр вылас.
Ме лэпті юрӧс, паныдаси сыкӧд видзӧдласнам, и сійӧ чӧволігтыр нюммуніс да шуис:
— «Италия йылысь мойдъяс» Горькӧйлӧн...
Первойысь лыдди!
Тайӧс сійӧ вермис и не содтыны — ставыс вӧлі тыдалӧ сы чужӧм серти, синъясыс серти.
Горькӧйлысь чудеснӧй итальянскӧй мойдъяссӧ, кыдзи и радейтана мукӧд небӧгъяс, восьтіс меным Анна Ивановна.
И ӧні, кыдзи овлывлӧ мукӧд дырйиыс, паметьӧй менам кутчысис сылы шыбитӧм идзас сиас да ловзьӧдіс ме водзын школаӧс, ёртъясӧс, челядьдырся олӧмӧс...
Ме муні кӧдзыд чӧв-лӧнь уличаяс кузя да думайті сы йылысь, кутшӧм важӧн нин ме эг аддзысьлы некодкӧд аслам важ ёртъяс пиысь.
Став кадӧй менам, став мӧвпъясӧй занятӧсь классӧн, уджӧн.
Менӧ сэтшӧма тайӧ шымыртіс, мый кодкӧдкӧ тӧдсаяскӧд паныдасигӧн ме нинӧм мӧдтор йылысь ог сёрнит да, и кор ӧтнам кольлывла, нинӧм мӧдтор йылысь ог думайт.
Но ӧні, читальняысь гортӧ локтігӧн, ме друг гӧгӧрвои, мый аслым отчёт сеттӧг пыр помниті ставныс йылысь, коді вӧлі меным дона да матысса.
И школаӧс помниті сідзи, быттьӧкӧ сӧмын тӧрыт на медбӧръяысь вуджи сы порог вомӧн, и Анна Ивановнаӧс, и челядьӧс, и Шура Черемшанскийӧс, торъя нин Шураӧс — медся матыс, медся беспокойнӧй сійӧ воясса другӧс...
Со во кымын нин, кыдзи ме пӧшти нинӧм от тӧд сы йылысь.
Восьтіс меным Галя:
— Марина Николаевна, а тіянӧс виччысьӧ кутшӧмкӧ дяденька.
Ме сылы шулі: «Сійӧ, буракӧ, школаын, вайӧй ме колльӧда тіянӧс».
А сійӧ шуӧ: «Ог, ме бурджык тані виччысьла, а то ещӧ туй вежӧн лоам».
Галя чужӧм вылын — висьтавны позьтӧм любопытство.
Сылы интереснӧ став выльторйыс.
Тӧдсаясӧс менсьым тӧдӧ ӧтитӧг, и ӧні, дерт, мучитӧ сійӧс юалӧм: коді жӧ тайӧ выль мортыс?
— Сійӧ шуӧ: «Ме тэнӧ тӧда, сӧмын тэ сэки вӧлін зэв на ичӧтик и менӧ он помнит».
Бабушка пыртӧдіс сійӧс миянӧ.
Мыйла нӧ сылы кухняас пукавны, збыль ӧд?
Галя жырйысь ӧдзӧсыс воссис — и порог дорын...
— Черемшанский?
Шура? — шуа ме неувереннӧя.
— Черемшанский, Шура, — вочавидзӧ сійӧ.
Ме кватита сійӧс киӧдыс да кыска аслам жырлань; ключӧй менам некыдз оз веськав, кытчӧ колӧ, и оз бергӧдчы.
Шура вештӧ менсьым киӧс да восьтӧ ӧдзӧс.
— Висьтавлы, но вай висьтавлы ӧдйӧджык!
Кӧні тэ вӧлін?
Мыйла эн гижлыв?
Ме сӧмын на ӧні думайті тэ йылысь — и тэ тані!
Первой миян сёрниным дзугсялӧ, дугдывтӧг торкалам ӧта-мӧднымӧс и мыйлакӧ кыкнаным сулалам.
Сэсся ме кватитчи да пуксьӧді сійӧс аслам единственнӧй креслӧӧ да бара кора:
— Висьтав, ставсӧ помся висьтав, дзик заводитчӧмсяньыс.
...Ми велӧдчывлім ӧтлаын коймӧд классянь дасӧдӧдз.
Ми косясьлім коймӧд классын и нёльӧдын, а витӧдсянь ёна кутім дружитны.
Шура вӧлі зэв способнӧй: литература и математика, химия и история, музыка и рисование — ставыс сетчис сылы шензьӧдана кокньыда.
«Торъя ыджыд способностьяс сылӧн точнӧй да гуманитарнӧй наукаяс кузя», — воысь воӧ гижлісны сійӧ характеристикаӧ.
Анна Ивановна пыр шулывліс, мый полыштӧ тайӧ разносторонньӧй способностьяссьыс: абу бур, морт кӧ оз куж сосредоточитны ассьыс желаниеяссӧ да стремлениеяссӧ кутшӧмкӧ ӧтитор вылын.
«Мед эськӧ дилетантӧн эз ло — быдтор ичӧтикаӧн».
Но кӧкъямысӧд классын Шура заявитіс, мый лоас велӧдысьӧн, и чорыда сулаліс та вылын.
«Татшӧм способнӧй — и велӧдысьӧн! — шулывлісны унаӧн. — Да ӧд тэныд став ӧдзӧсъясыс восьсаӧсь — татшӧм способностьяснад мун кытчӧ колӧ, кӧть профессорӧ, кӧть артистӧ».
— «Вот и бур, эм кӧ способностьяс, — спокойнӧя вочавидзліс Шура. — Кодлы нӧ найӧ медъёна колӧны, оз кӧ велӧдысьлы».
Ме думайта, тайӧ решениеыс сылӧн лои сідз жӧ, кыдзи и менам: ми зэв ёна радейтім Анна Ивановнаӧс.
Дзик челядьдырсянь сійӧ вӧлі миянлы сэтшӧм мортӧн, код кодьӧн окота вӧлі лоны быдӧнлы.
«Тӧдан, — частӧ шулывліс Шура, — ӧд быдпӧлӧс настроениеыс овлывлӧ.
Мукӧд дырйиыс кажитчӧ: ставыс менам лёк и некор нинӧм бурыс оз ло...
Муна Анна Ивановна дінӧ, пукышта неуна — и бӧр муна сідзи, быттьӧкӧ ставыс бур и нинӧм лёкыс абу и вӧлӧма.
Шоныд сы дінын!
Шоныд и яснӧ.
Кужӧ сійӧ ас гӧгӧрыс лӧсьӧдны сэтшӧм аслыссяма климат.
Вежалана качество — миянлы эськӧ лоны сэтшӧмӧн!»
Шуралӧн аслас характерыс вӧлі дзик мӧд.
Сійӧс классын эз ставныс радейтны.
Унаӧс дӧзмӧдіс сылӧн насмешливӧй ёсь кывйыс; тайӧ эз нин вӧв Анна Ивановналӧн кодь юмор, а ирония — и зэв лёк ирония.
Но Анна Ивановна шулывліс: «Сійӧ миян черепаха кодь — панцырыс чорыд, а пытшкӧсыс небыд».
И тайӧ вӧлі збыль.
Накӧд, кодъяс дінӧ велавліс, кодъяскӧд дружитліс, Шура кужліс лоны зэв небыд сьӧлӧмаӧн да вок кодь меліӧн.
Дасӧд класс ми помалім война заводитчытӧдз.
Воккӧд ме муні Ленинградӧ.
Шура лӧсьӧдчис мунны туристъяскӧд Кавказӧ.
Кор ми бӧр воим Мӧскуаӧ, сійӧс эгӧ нин суӧй.
Сӧмын туйыс сійӧс нуӧдӧма абу Кавказӧ, а Горьковскӧй артиллерийскӧй училищеӧ и сэтысянь воджын мысти — фронт вылӧ.
Сійӧ гижліс Анна Ивановналы, и меным, и ещӧ кодъяслыкӧ миян школьнӧй ёртъяслы, но письмӧясыс тайӧ кутісны воавны пыр шочджыка, пыр скупджыка, а медбӧръя кадас дзикӧдз дугдісны воны.
Ми тӧдім сӧмын, мый Шура ловъя, и ӧні кӧнкӧ Украинаын.
И со сійӧ тані, ме ордын, пукалӧ да привычка сертиыс чуньяснас котшкӧдӧ менам креслӧ дорӧ.
Ортсысянь видзӧдны сійӧ пыр сэтшӧм жӧ: джуджыд плеш вылас еджыд юрси; юрсисьыс сьӧдджык сук синкымъяс улас пыдын пукалысь руд синъясыс видзӧдӧны сюся да серамсорӧн; ичӧтик чорыд вомыс вӧрзьылӧ сэтшӧм жӧ сутшкасьысь шпыньмунӧмӧн.
Сійӧ жӧ мортыс — и всё-таки мӧд, абу сы кодь, менам школьнӧй важ ёрт кодь.
Мый нӧ сыкӧд вӧлі?
Фронт.
Окружение Киев бердын.
Воӧн-джынйӧн партизанскӧй отрядын Украинаын.
Ранитчӧм, госпиталь, бара фронт.
Сійӧ оз куж либӧ оз кӧсйы висьтавны подробностьяссӧ.
Ме рад, мый сійӧ тані.
Сыкӧд позьӧ сёрнитны вок йылысь — сійӧ тӧдліс да радейтліс сійӧс.
Сыкӧд вӧлі йитчӧма менам олӧмын сы мында донаыс да важнӧйыс!
— Кутшӧм тешкодь, — мӧдысь шуа ме: — локтігчӧж тэ йылысь думайті, и вот, пӧжалуйста, тэ тані!
— А ме зэв частӧ представляйтлі аслым, кыдзи тайӧ лоӧ.
Сэтшӧм частӧ, мый нинӧм тешкодьсӧ ог нин аддзы.
— Но мыйла тэ эн гижлыв?
— Зэв окота вӧлі аддзывны.
— Но извинит, тайӧ нин некытчӧ лӧсявтӧм объяснение!
— Ме тӧда, мый некытчӧ лӧсявтӧм.
Но тэ верит: сэтшӧм окота вӧлі аддзывны, мый эг вермы гижны — кывъясыс артмавлыны мӧдногаӧсь.
— Да ме нин эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ гӧгӧрвои, абу ӧд сӧмын ӧти лун тӧдсаӧсь.
Кодкӧд кӧть он паныдась, первой юалӧм: «Кӧні Шура?»
И Анна Ивановна сідзжӧ: «Гиж Шура йылысь, кыдзи сійӧ, мый сыкӧд?»
А ме ачым нинӧм ог тӧд.
— Гӧгӧрвоан, ме ёна надейтчи волыны Мӧскуаӧ, меным колӧ вӧлі аддзывны да сёрнитны, а гижны эг вермы.
Тэ нин верит! — мӧдысь шуис сійӧ. — Татьяна Ивановна висьталіс меным, кор ме пукалі сы ордын, тэнад олӧм-вылӧм йылысь.
Шуӧ, некодӧс пӧ он аддзывлы, некытчӧ он ветлывлы, сӧмын школаӧ.
Скӧралӧ, шуӧ: «Дзикӧдз белӧй светсӧ оз аддзы тайӧ детинкаяснас!»
Збыль?
— Пӧжалуй, збыль.
Но артышт ачыд: нёльӧд класс, да ещӧ детинкаяс — тайӧ абу кокни.
— Вежала! — Шура сувтіс, прӧйдитчис пельӧсысь пельӧсӧдз, сэсся пуксис креслӧ дор вылӧ. — Зэв ёна вежала тэныд! — выльысь шуис сійӧ. — Зэв окота школаӧ!
Фронт бӧрти воддза дорысь ещӧ ёнджыка!
Сы серти, кыдзи юргис Шуралӧн кызіник гӧлӧсыс, кыдзи ловзис сылӧн чужӧмыс, код вылысь воши серамсора обычнӧй выражениеыс, ме гӧгӧрвои: мый тайӧ и эм сылӧн ӧні самӧй главнӧйыс.
Но ӧд и менам тайӧ главнӧй жӧ.
— Тӧдан, ме ёна ӧбидитчылі первой, кор меным сетісны нёльӧд класс.
Весиг ӧбиднӧ вӧлі: помалі институт — и друг начальнӧй школаӧ.
А ӧні весиг рад.
Зэв интереснӧ заводитны нёльӧд классянь.
— Дерт жӧ!
Но тӧдан, ме ногӧн, и тайӧ на этша.
Ме босьта первой класс — гӧгӧрвоан, первой! — и нуӧда сійӧс дасӧдӧдз!
Вот сэки тыр правоӧн позяс шуны: менам велӧдчысьяс!
— Авторскӧй самолюбие? — серӧкті ме. — Абу, абу, ме гӧгӧрвоа, эн скӧрмы.
— Ме ог и думайт ӧбижайтчыны.
Лоны кӧ миянлы сэтшӧм авторъясӧн, кыдзи Анна Ивановна...
сэки и миян произведениеясным, гашкӧ, оз лоны лёкджыкӧсь.
Сылӧн ӧд — тайӧ случаяс висьтала ас йылысь — киас эз век вӧв благодарнӧй материал...
Ме аски жӧ муна тэнад классӧ, пукалышта тэнад урокъяс вылын.
Тайӧс позьӧ?
— Ох, бурджык эськӧ он кӧ лок!
Ме велалі нин, мый гырысьяс овлывлӧны урокъяс вылын — и директор, и завуч, и методистъяс.
Но медым тэ, либӧ Анна Ивановна...
ог, та йылысь ме и думайтны ог вермы!
Аслад йӧз дырйи абуджык лӧсьыд...
— Но, кывзы, тайӧ ӧд некытчӧ лӧсявтӧм!
Воны Мӧскуаӧ и не вӧвны тэнад урокъяс вылын — извинит, тайӧ веськыда позьтӧмтор.
Ме эськӧ лэдзи тэнӧ — и лэдза, аддзылан!
— Сідзкӧ, тэ эн ӧвсьы аслад кӧсйӧмысь?
— Ме сэсся таысь кындзи нинӧм йылысь ог вермы думайтны — тайӧ вернӧджык.
Менӧ примитісны нин математическӧй заочнӧйӧ.
— Кутшӧм институтӧ?
— Киевскӧй педагогическӧйӧ.
— Сідзкӧ, тэ эн дзикӧдз вылӧ лок?
— Эг, бӧр муна Украинаӧ.
Ӧні меным предлагайтӧны уджавны «Комсомольскӧй правдаын» корреспондентӧн, Сталин обласьт кузя.
Тайӧ зэв интереснӧ, сӧмын ог тӧд, справитча-ӧ.
Ӧд школьнӧй сочинениеяс кындзи да письмӧяс кындзи, тэ тӧдан, ме эг занимайтчыв литературнӧй уджӧн.
Но кӧть мед мый сэні эз ло, мӧда уджавны и велӧдчыны.
Гӧгӧрвоан, медбӧръя тӧлысьясас уджалі обкомын школаяс кузя инструкторӧн, унаысь вӧвлывлі челядь пӧвстын, велӧдысьяс пӧвстын — и сэтшӧма оз терпитсьы локны классӧ не гӧсьтӧн, не тӧдмасьны, а велӧдны!
Некутшӧм кывъясӧн он висьтав, кутшӧм интереснӧ!
Сійӧ бара сувтіс да кутіс ветлӧдлыны жырйӧд.
— Аддзылін кӧ эськӧ тэ, мый сэні миян вӧчсьӧ!
Пӧшти став школаяссӧ вӧлі жуглӧма.
Но и сэні, кытӧн дзоньӧн кольӧмаӧсь, нинӧмыс абу, куш стенъясыс.
Сӧмын нимыс, мый школа.
Ни небӧгъяс, ни нагляднӧй пособиеяс.
Уналаын челядь асьныс восстанавливайтісны школаяссӧ: штукатуритісны, кресталісны, пачьяс тэчалісны — ставсӧ асланыс кияснаныс.
Кутшӧм чудеснӧй челядь, тэ кӧ эськӧ аддзылін!
А ӧти сиктын вӧлі любопытнӧй история.
Сэні сідзжӧ челядь асланыс киӧн лэптісны школа, стрӧитісны.
Заводитчисны занятиеяс, а найӧ шогсьӧны: абу сійӧ школаыс, коді вӧлі водзсӧ.
Войнаӧдз, гӧгӧрвоан-ӧ, найӧ вӧліны богачьяс, районлӧн гордость — и кабинетъяс, и пособиеяс, и зэв ыджыд библиотека.
А ӧні тыртӧм.
Медся ёнасӧ гажтӧмтчисны найӧ небӧгъясысь — тайӧ кадас печатайтӧм быд листбок вӧлі зарни дон.
И вот ӧти збыльысь шуда лунӧ воӧ посылка.
Ним некодлысь абу индӧма — прӧстӧ сэтшӧмтӧ школаӧ.
Восьтӧны посылкатӧ — небӧгъяс!
Да кутшӧм небӧгъясыс!
Однотомникъяс: Гоголь, Чехов, Белинский, Добролюбов, «Тихий Дон», «Том гвардия» — ӧти кывйӧн шуны, кызь кымын название, и ставыс зэв колана.
Кытысь?
Кодсянь?
Некод нинӧм оз тӧд.
Тӧлысь кык мысти бара небӧгъяс тыра посылка — и бара ставыс выль небӧгъяс, кодъяс петісны Мӧскуаын медбӧръя каднас.
И тадзи во чӧж.
Мый вӧчсис челядькӧд, кывйӧн он вермы висьтавны.
Нимкодясьны эз вермыны тайӧ небӧгъяс вылас, быдногыс гадайтісны: коді мӧдӧдалӧ налы татшӧм козинъяссӧ?
И сӧмын дзик неважӧн выяснитчис: тайӧ школасӧ помалӧма ӧти нывка, коді бӧрыннас мунӧма Мӧскуаӧ рӧдня дінас да висьтавлӧма, кыдзи челядь восстанавливайтісны школанысӧ да кутшӧм сьӧкыд ӧні небӧгъястӧг.
А нывкалӧн дядьыс — инженер, небӧгъяс ёна радейтысь, сылӧн зэв бур библиотека.
Вот сійӧ и кутӧма мӧдӧдавны налы посылкаяс.
Ме ордын челядьлӧн письмӧ сылы: тшӧктісны киас сетны да висьтавны сылы быдсяма пӧсь кывъяс.
Ветла сы ордӧ, аддзӧдла.
Ми некыдз эг вермӧ сёрнитны сьӧлӧм бурмытӧдз.
Сы коста, кор ме лӧсьӧді сёян, Шура пыр ветлӧдліс жырті: сэсся ми ужнайтім, ме убериті пызан вылысь, мыськалі тасьті-пань, а сійӧ бара кутіс ветлӧдлыны пельӧсысь пельӧсӧ да висьтавліс; сэсся заводитліс юасьны менсьым да сюся кывзіс, а сэсся, ёрта-ёртӧс торкалігтыр, ми казьтылім школанымӧс да ставнысӧ, кодъяскӧд велӧдчылім, — ӧд Шура пӧшти некод йылысь нинӧм эз тӧд.
— Ме дӧзмытӧдзыд висьтавлі тэныд! — кватитчис сійӧ. — Тайӧ сы вӧсна, мый ми сэтшӧм дыр эг аддзысьлӧй.
Тэ некытчӧ эн ветлыв, пыр вӧлін Мӧскуаын?
— Пыр.
Ме кӧсйи, медым Шура суис менӧ татчӧ, бӧр кӧ воас.
— Сьӧкыд вӧлі?
— Кыдзи и быдӧнлы, эз унджык и эз этшаджык.
Дежуриті керка вевтъяс вылын, кусӧдалі зажигалкаяс — тайӧн тэнӧ он шензьӧд.
— Шензьӧмтӧ ме эг на вунӧд...
Тӧдан, ӧти медся яркӧй казьтылӧм менам тайӧ воясас йитчӧма Артеккӧд.
— Артеккӧд?
Мыйла?
— Аддзылін мед тэ, мый вӧчӧмаӧсь фашистъясыд лагерыскӧд!
— Ме тӧда, ме лыддьылі.
И сэсся, тайӧ гожӧмнас Артекын вӧлі менам ӧтик велӧдчысь, сійӧ висьтавліс.
— Сійӧ вӧлі нин восстановитӧм лагерын, сійӧ эз аддзыв сійӧс, мый ми аддзылім.
Тэ бура помнитан Артектӧ?
— Кыдзи нӧ!
— Видлы представитны сійӧс дзик тыртӧмӧн, кулӧмаӧн.
Тайӧ дикость!
Жыр ӧдзӧсъяссӧ абу восьталӧма, а жугӧдлӧма, нетшкӧма дзир йывсьыс.
Краеведческӧй музейын — конюшняяс.
Помнитан Верхньӧй лагерлысь парксӧ?
И вот, тайӧ паркас скӧтӧс йирӧдісны.
Лечебницаысь перъялӧмаӧсь ваннаяссӧ, сэтысь юкталӧмаӧсь скӧтӧс.
А Нижньӧй лагерсьыс пальмаа аллеясӧ помнитан?
Веернӧй пальмаясысь коръяссӧ чегъялӧмаӧсь корӧсьяс вылӧ.
Суук-Су двореч сотӧмаӧсь.
Тэ шуан — лыддьылі пӧ.
А ме аддзылі.
Меным уси дум вылӧ: сизимӧд класс помалӧм бӧрын миянӧс — став школаысь нёльӧс — ыстісны Артекӧ.
Некор сыӧдз ме эг аддзывлы саридз, гӧраяс, пальмаяс, весиг эг чайт, мый вермас лоны сы мында шонді, сы мында зэв гырысь, яркӧй дзоридзьяс да сэтшӧм чудеснӧй двореч, кӧні юраліс сьылӧм да серам!
— Нелямын нёльӧд воӧ, мыйӧн сӧмын мездісны Ялта, Артекӧ воалісны уна важ сотрудникъясыс, — висьтавліс Шура. — Заводитісны восстанавливайтны.
Но мый сэні позьӧ вӧлі вӧчны куш киӧн!
А ми сулалім неылын.
Локтісны найӧ миян генерал дінӧ, видзчысьӧмпырысь корисны: «Выделитӧй грузӧвӧй машина, некыдз ог вермӧ асьным справитчыны, отсыштӧй миянлы».
Унджыксӧ найӧ эз виччысьны, ни эз корны, мед кӧть грузӧвик получитны: найӧ ӧд ставсӧ ас выланыс кыскалісны.
Генерал кывзіс-кывзіс да шуис, мый ачыс ветлас да видзӧдлас, кыдзи да мый сэні.
Нуӧдісны сійӧс парк кузя, петкӧдлӧны: тайӧ сотӧм дворечас челядь ӧбедайтлывлісны, этатӧн вӧлі пристань, тані костёръяс ӧзтавлісны...
Сэсся вайисны войнаӧдзса артековскӧй альбом — видзӧма кодкӧ.
Быд листбок вывсянь видзӧдӧны гажа челядь, нюмыс вом тырныс, банбокъяс гӧгрӧсӧсь...
Генерал ветлӧдлыштіс, видзӧдаліс.
«Мый нӧ ті, — шуӧ, — ӧти машина коранныд?
Вӧчны кӧ нин, вӧчны настоящӧя».
И вот, воим ми Артек восстанавливайтны.
Ремонтируйталім дачаяс, кухняяс, столовӧйяс.
Отдельнӧй Приморскӧй армия ыстіс электротехникъясӧс, найӧ восстановитісны электростанция.
Аддзылін кӧ тэ, кыдзи йӧзыс уджалісны!
Сьӧлӧмсяньыс, радпырысь, кыдзи праздник вылын.
А сэсся ми мунім рытыввывлань, а лагерь тайӧ кадас лӧсьӧдчис принимайтны челядьӧс — первой челядьӧс, гӧгӧрвоан?
Вот мый вылӧ эськӧ ме кӧсйи видзӧдлыны: кыдзи сэки Артекӧ воалісны челядь Беларусьысь, Украинаысь, Ленинградысь, Сталинградысь.
Тӧдӧмысь, вӧлі лӧсьыд...
— Ме лыддьылі, кыдзи...
— Лыддьылі!..
Ме кӧсйылі аддзывны тайӧс ас синмӧн!
Кажитчӧ, ме куті гӧгӧрвоны Шуралысь вежсьӧмсӧ.
Водзсӧ сійӧ зэв гежӧда, весиг матысса ёртъясыскӧд, вермис сёрнитны татшӧм пӧся, татшӧм восьсӧн.
А ӧні черепахалӧн панцырыс, код йылысь коркӧ сэтшӧм меткӧя шуис Анна Ивановна, эз нин вӧв.
«А ӧд сійӧ зэв бур», — думышті ме.
Сійӧ абу лоӧма бурджыкӧн, абу, сійӧ пыр вӧлі татшӧм, но ӧні эз яндысь таысь.
ТӦДМАСЬӦМ
Менам велӧдчысьяс кӧть и ёна ыджыдджыкӧсь Галяысь, но Шураӧс встретитісны найӧ сэтшӧм жӧ любопытнӧй, терпитны вермытӧм видзӧдласъясӧн.
— Ті, кӧнкӧ, кысянькӧ представитель? — юаліс збой Саша Воробейко.
— Абу, ме прӧстӧ локті тӧдмасьны тіянкӧд, видзӧдлыны, кутшӧмӧсь ті.
Шуралӧн вочакывйыс сетіс право выль юасьӧмъяс вылӧ.
— Энлӧй, збыль, ті миянӧ мыйла?
Тӧдмасьнысӧ миянкӧд мыйла?
Кытысь ті?
Кор найӧ кылісны, мый Шура воӧма Сталиноысь, юасьӧмъяс лоины ещӧ унджык.
Вӧвлі-ӧ сійӧ Покровское сиктын?
Аддзыліс-ӧ челядьӧс-подпольщикъясӧс, кодъяс тышкасьӧмаӧсь фашистъяскӧд?
И тайнӧй пещера, кӧні вӧлӧма подпольнӧй штаб?
Неужели сы ыджда пещераыс, мый сэтчӧ позьӧ вӧлі дзебны нывъясӧс фашистскӧй каторгаӧ нуӧдӧмысь?
Детинкаяскӧд Шура сёрнитіс, кыдзи тшӧтшъяяскӧд, кыдзи тӧрыт мекӧд.
Сійӧ висьтавліс покровскӧй пионеръяс йылысь, украинаса школьникъяс йылысь, Артек йылысь.
— Кыдзи тэнад овыд? — друг юаліс сійӧ Киралысь. — Глазков?
Но, кыдзи нӧ, тӧда: маркаяс чукӧртан...
А тэкӧд ми тьӧзкаяс, шуӧны тэнӧ Александр Воробейко.
Вернӧ?..
Тэ, дерт, абу кодкӧ мӧд, а Борис Левин.
Правильнӧ? — шы а силіс сійӧ чуймӧм детинкаяс дінӧ ӧти бӧрся мӧд дінӧ.
Веськыда шуны, тайӧ шензьӧдіс и менӧ.
Ме некыдз эг вермы думайтны, мый Шура запомнитас ставсӧ, мый ме сылы висьтавлі.
Но тыдовтчис сылӧн шуда паметьыс да Шуралӧн меным ичӧтдырсянь тӧдса виччысьтӧм выдумкаяс радейтӧмыс.
— Тайӧс тіянлы Марина Николаевна висьтавлӧма ставным йылысь! — горӧдіс Борис.
— Тэ чайтан?
А кӧсъян, ме висьтала, кодлы кымын арӧс тіянлы?
— Тайӧ абу сьӧкыд: пӧшти быдӧнлы миян пиысь дас ӧти арӧс либӧ дас кык, раз ми нёльӧд классынӧсь, — вочавидзис Толя.
— Да, тэ прав.
А кӧсъян, ме тӧдмала, кымын арӧс, тэнад мамыдлы?
— Кӧсъя!
— Но вот, босьт бумага, босьт карандаш.
Эн, тэ эн петкӧдлы меным, пуксьы бокӧджык.
Вот тадз.
Ӧні гиж номерсӧ кӧмкотыслысь, кодӧс новлӧ мамыд.
Гижин?
Умножит кык вылӧ.
Содты витӧс.
Содтін?
Артмӧм суммасӧ ӧні умножит ветымын вылӧ.
Умножитін?
А произведение дінас ӧні содты 1696. А ӧні чинты мамыдлысь чужан восӧ.
Вӧчин?
Уна-ӧ тэнад лои?
— 3634.
Шура вӧчис вид, быттьӧкӧ зэв ёна думайтӧ, да минут мысти шуис:
— Тэнад мамыд комын нёль арӧса — вернӧ?
— Да, — сӧмын и вермис шуны чуймӧм Толя.
Ставныс уськӧдчисны Толя листок дінӧ.
Толя мамлӧн кӧмкот номерыс вӧлі 36.
Толя удвоитіс сійӧс — артмис 72, содтіс 5 — лои 77, умножитіс 50 вылӧ — лои 3850, содтіс 1696 — лои 5546. Толя мамлӧн чужан воыс 1912, сійӧс вычитайтӧм бӧрын артмис 3634: первой кык цифраыс (36) кӧмкот номерыс, мӧд кыкыс (34) — арлыдыс.
Мый тані заводитчис!
Лёшалы окота лои, медым Шура тӧдмалас арлыдсӧ сылӧн кык воклысь.
Саша Гай уси шогӧ сыысь, мый эз тӧд дедыс кӧмкотлысь номерсӧ...
— И пыр правильнӧ кутас артмыны? — юаліс Борис.
— Тайӧ воын непременнӧ, — шуис Шура. — А вот, шуам, 1950 воын умножение бӧрас ковмас нин содтыны оз 1696, а 1700, а 1951 воын — 1701 нин.
Шуралысь кывъяссӧ пырысь-пыр жӧ прӧверитісны — и ставныс ӧтитӧг убедитчисны, мый сійӧ вермас отгадайтны свет вывсьыс ставсӧ.
Збыльысь, сэки жӧ тыдовтчис, мый Шура кужӧ решитны любӧй кроссворд, вочавидзны загадка-шуткаяс вылӧ, кодӧс предлагайтліс челядьлы «Пионерскӧй правда», и кужӧ аддзыны петанін сэні серпасалӧм любӧй лабиринтысь.
Челядь регыдӧн мӧдісны чувствуйтны асьнысӧ сыкӧд, кыдзи важ тӧдсакӧд.
Не ӧтчыд на Шура воліс менам классӧ, пукаліс урокъяс вылын, переменаяс колльӧдіс челядькӧд да быдтор йылысь подробнӧя юасяс.
...Мӧскуаысь сійӧ муніс дасӧд лунас.
Сылӧн ставыс артмис сідз, кыдзи ми думайтлім: Шура бӧр муніс гортас «Комсомольскӧй правдалӧн» корреспондентӧн.
— Кута ветлӧдлыны, видзӧдавны, гижны, — редакциясянь медбӧръяысь воӧм бӧрын шуис сійӧ. — Збыль ӧд, интереснӧ?
Сьӧрсьыс сійӧ нуис зэв ыджыд посылка: миян школаса велӧдчысьяс чукӧртісны небӧгъяс Покровское сиктса пионеръяслы да школьникъяслы, и Шура кӧсйысис мӧдӧдны найӧс назначение серти.
ВЫЛЬ ДРУГЪЯС
Шура мунӧм бӧрын недель кык мысти «Комсомольскӧй правдаысь» ме аддзи ыджыд очерк помысь сылысь овсӧ.
«Вот молодец, гижӧма нин!
Кор нӧ сійӧ вевъяліс?» — думышті ме.
Куті лыддьыны — и друг гӧгӧрвои, мый сёрниыс мунӧ менам класс йылысь, менам велӧдчысьяс йылысь.
Ме повзи, весиг дӧзми.
Мыйла сійӧ вӧчис тайӧс?
Но лыддигӧн ме аддзи, мый сійӧ гижис эз ме йылысь, а велӧдысь удж йылысь, сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд да кутшӧм интереснӧ корсьны ключ челядь характер дінӧ.
Ставсӧ, мый йылысь ми сёрнитім, мый сэтшӧма занимайтіс менӧ, ме аддзи тайӧ очерксьыс да куті чувствуйтны, мый тайӧ очеркыс уна том велӧдысьӧс заставитас думыштчыны.
Но мыйла нӧ сійӧ меным нинӧм эз висьтав?
Вот характер!
Велӧдчысьяслысь овъяссӧ да кутшӧмсюрӧ подробностьяс вӧлі вежӧма, школалысь номерсӧ абу индӧма.
Менам велӧдчысьяс пиысь некод эз обратитлы вниманиесӧ очерк вылас.
Сӧмын Гай шуис пырмунігмоз:
— «Комсомольскӧй правдаын» статья печатайтӧма, и сэні велӧдысь Марина Николаевна йылысь тшӧтш жӧ гижӧма.
Мунісны лунъяс.
Ӧтчыд, коридорын мекӧд паныдасигӧн, Анатолий Дмитриевич тшӧктіс меным пыравны сы ордӧ недыр кежлӧ. Пызан ящиксьыс сійӧ перйис письмӧяслысь ыджыд пачка да сійӧс меным сетігмоз шуис:
— Вот, получитӧй.
Тайӧ тіянлы.
— Меным?
Кытысянь?
— Ыстӧмаӧсь «Комсомольскӧй правдасянь».
Редакцияас мӧдӧмаӧсь воавны тіян ним вылӧ письмӧяс сійӧ очерк бӧрад, помнитанныд?
Кытысянь сӧмын оз гижны!
Видзӧдлӧй: Кардорысь, Киевысь, Свердловскысь, Ригаысь.
А со и Мӧскуаысь кымынкӧ.
Ыджыд почта, а?
И збыль, ме куті получайтны письмӧяс меным дзик тӧдтӧм йӧзсянь, каръяссянь, кытчӧ ме нэмнам эг волывлы, мукӧд дырйиыс сэтшӧм ылыс, глухӧй пельӧсъяссянь, мый найӧс ме эг вермы весиг корсьны карта вылысь.
Гижисны быдсяма арлыда да профессияа йӧз, и немвиччыстьтӧг ме аддзи, мый ставныслы налы школалӧн уджыс да челядьӧс воспитайтӧм — матыса, рӧднӧй делӧ.
Подробнӧя, сьӧлӧмсяньныс да пӧсь участиеӧн юасисны менсьым сійӧ челядь судьбаяс йывсьыс, кодъяс казьтывсисны очеркын, сеталісны сӧветъяс, корисны гижны.
И кӧть вочавидзны тайӧ письмӧяс вылас эз вӧв кокни, насянь лои кыдзкӧ зэв долыд сьӧлӧм вылын, и ыджыд благодарность чувство эз эновтлы менӧ: сэтшӧм важнӧ, сэтшӧм долыд тӧдны, мый уджыд тэнад радейтана да интереснӧй уна и уна йӧзлы!
Получитӧм письмӧяс пиын вӧлі ӧти ылі Войвывсянь.
Тайӧ письмӧыс кыпӧдіс уна лоӧмторъяс да мукӧд письмӧяс гижӧм, и та вӧсна ме перепишита сійӧс дзоньнас:
«Здравствуйте, Марина Николаевна!
Тіянлы кажитчас тешкодьӧн получитны письмӧ тӧдтӧм мортсянь.
Кора Тіянӧс: эн огорчайтчӧй да прӧститӧй менӧ дӧзмӧдчӧмысь.
Гижӧ Тіянлы Войвыв флотса моряк.
Корабль вылӧ талун вайисны «Комсомольскӧй правда» газет, и сэтысь ме лыдди статья Тіян класс йылысь.
Тайӧ статьяас подробнӧя висьтавсьӧ, кыдзи Ті воспитывайтанныд ассьыныд велӧдчысьястӧ и кутшӧм интереснӧй велӧдысьлӧн уджыс.
И вот меным невольнӧ окота лои гижны Тіянлы да висьтавны ассьым мнение.
Ті тӧданныд, Марина Николаевна, ме тожӧ вӧвлі сэтшӧм, кыдзи Тіян ӧти велӧдчысь.
Ме сідзжӧ ставсӧ вӧлі вӧча мӧдарӧ, ме зіли дӧзмӧдны, скӧрмӧдны, ӧбидитны велӧдысьӧс.
Ме весиг ог гӧгӧрво ӧні, мыйла ме тайӧс вӧчлі!
Ме сідз весьшӧрӧ асныралі.
Меным дум вылӧ усьлывлӧ школаын вӧвлӧм случай.
Ме велӧдчи витӧд классын.
Украинаса кыв велӧдіс миянӧс том велӧдысь, коді, тыдалӧ, муртса на помалӧма Педагогическӧй институт, — Тамара Ивановна.
И сы пыдди, медым кывзыны сылысь урокъяссӧ, ме ветлӧдлі классӧд, чиршӧдлі нывкаясӧс да детинкаясӧс, горзі, сералі да чувствуйті ачымӧс геройӧн.
Тайӧс ме зэв бура помнита, кӧть меным и кызь куим арӧс нин и челядьдырӧй кольӧма.
И вот колӧ висьтавны Тіянлы, мый менам олӧмын зэв ыджыд роль ворсіс класснӧй руководитель Иван Петрович Усик.
Ме сылы зэв унаӧн обязан.
Сійӧ велӧдіс менӧ уважайтны йӧзӧс, петкӧдліс меным, мый ме абу герой, а грубиян и хулиган, сійӧ вӧчис сідз, мый меным лои яндзим.
И меным кажитчӧ, мый Ті воспитывайтанныд ассьыныд велӧдчысьястӧ сідз жӧ, кыдзи воспитайтлывліс менӧ Иван Петрович.
Сиа Тіянлы успех, Марина Николаевна!
Оз кӧ ло сьӧкыд Тіянлы, гижыштӧй меным, кыдзи ӧні велӧдчӧны Тіян ученикъясыд.
Пӧжалуйста, эн ӧткажитӧй таын: меным лоӧ зэв интереснӧ.
Передайтӧй налы привет да висьталӧй, медым найӧ вӧліны отличникъясӧн.
Меным зэв интереснӧ тӧдны, кыдзи найӧ олӧны да велӧдчӧны.
Меным кажитчӧ, мый найӧ менам ичӧтджык вокъяс.
Сиа Тіянлы успех.
Анатолий Александрович Нехода».
Урок помасьтӧдз минутӧн водзджык ме висьталі челядьлы, мый получиті письмӧ Долгая Губасянь, и висьталі налы чолӧм Еджыд саридзса тӧдтӧм матроссянь.
Детинкаяс чукӧртчисны менам пызан гӧгӧр; дежурнӧй кӧть и скӧрысь тшӧктывліс петны классысь, но некод эз пет — быдӧнлы окота вӧлі тӧдны, кутшӧм моряк, воюйтлӧма-ӧ сійӧ, важӧн-ӧ нин Войвылын.
Тадзи и суис миянӧс проветриттӧм да убериттӧм классын Елена Сергеевна, рисование кузя велӧдысь.
Ме извинитчи сы водзын, велӧдчысьяс пуксялісны асланыс местаясӧ, а ме муні велӧдысьяс жырйӧ тетрадьяс прӧверяйтны.
Кор урокъяс помасисны, велӧдысьяс жыр ӧдзӧс дорӧ чукӧртчӧмаӧсь джын дорсьыс унджыкӧн менам класса велӧдчысьяс.
— Марина Николаевна, — порог вомӧн воськовтігӧн на кылі ме, — ми решитім гижны эсійӧ морякыдлы Войвылад. Позьӧ?
— Позьӧ, дерт.
Адресыс менам эм.
— Сӧмын тӧданныд, ми тшӧктім Лёвалы, медым гижас, а ми ставным кырымасям.
А сійӧ шуӧ: «Ог и думыштлы, гижӧй асьныд...» Ті сылы шуӧй!
— Мый нӧ ме сылы шуа?
Сійӧ дзик прав.
Ті ӧмӧй первоклассникъяс, асьныд он вермӧй гижны?
Пуксьӧй и гижӧй.
— Мари-и-на Николаевна! — норапырысь нюркнитіс Боря Левин.
— Да мый ті, ребята?
Мыйла тіян пыдди Лёва должен гижны?
— Да со Лабутин гижис колян переменаяс, а быдӧн шуӧны — лёка пӧ артмӧма...
— Вайлӧй, ме лыддя.
Листок вылын, кодӧс мыччис меным Лабутин, гижӧма вӧлі со мый:
«Дона ёрт Нехода!
Ми, нёльӧд «В» класса велӧдчысьяс, ыстам Тіянлы привет гӧрд юркарсянь.
Аттьӧ Тіянлы приветыд вылӧ да корам гижны унджык асланыд олӧм йылысь, а ми обязуйтчам велӧдчыны отличнӧя».
— А тэныд аслыд воӧ сьӧлӧм вылад тайӧ? — юалі ме.
— Оз, — честнӧя висьтасис Лабутин.
— А мыйла оз?
Ставныс чӧв ланьтісны.
— Таысь нинӧм он гӧгӧрво, — думыштӧм бӧрын шуис Горюнов. — Быттьӧкӧ тайӧ абу и миянсянь.
— Дзик вернӧ.
Анатолий Александрович лыддяс да тіян йылысь нинӧм оз и тӧдмав и оз гӧгӧрво, мый ті кӧсъянныд тӧдны сы йылысь.
Гижӧй прӧстӧй да гӧгӧрвоана письмӧ сы йылысь, кыдзи ті оланныд, мый вӧчлывланныд.
Челядь бӧр мунісны классӧ да ставныс ӧтвылысь заводитісны сочиняйтны письмӧ.
Сійӧс лои гижӧма — ыджыдӧс, подробнӧйӧс — став школьнӧй делӧяс йылысь: сы йылысь, кыдзи класс завоюйтіс первенство волейбол кузя, кыдзи миян мастеръяс лӧсьӧдчӧны шахматнӧй турнир кежлӧ...
«Ті аддзылінныд метро? — юасисны челядь. — Эн кӧ аддзылӧй, сообщитӧй миянлы.
Ми Тіянлы ставсӧ опишитам и серпасалам, кодсюрӧяс миян бура кужӧны серпасасьны.
Ми Тіянлысь корам: гижӧй, кутшӧм природаыс Войвылас.
Аддзывлінныд-ӧ Ті вой кыа?
Воюйтлінныд али эн?
Опишитӧй медся интереснӧйсӧ, мый Тіянкӧд вӧлі война вылын.
И гижӧй, мый вӧчны сэтшӧм челядьлы, кодъяс кӧсйӧны лоны морякъясӧн жӧ.
Ӧти велӧдчысь миян, Воробейко Александр, кӧсйӧ лоны морякӧн, сӧмын оз Войвылын, а Сьӧд саридзын».
Бӧръяпомас челядь ыстісны Анатолий Александрович Неходалы «привет да ыджыд бурсиӧмъяс Тіян морскӧй службаын».
Гижис Гай, коді вӧлі гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма ассьыс миссиясӧ кыдз позьӧ бурджыка выполнитны кӧсйӧмысла; мукӧдыс висьтавлісны сылы.
Сашалы кӧ кажитчыліс мый-кӧ лӧсявтӧмӧн, сійӧ чӧволігтыр, кинас решительнӧя ӧвтыштӧмӧн ӧлӧдліс.
Тайӧ кадас ме пукалі бӧръя парта сайын, прӧверяйті тетрадьяс.
Шочиника челядь шыасьлывлісны ме дінӧ консультацияӧн: «Марина Николаевна, кыдзи гижны «сообщитӧй»: кык «о» али ӧти?»;
«Марина Николаевна, а сылы интереснӧ лоас миян выставка йылысь?»
Сэсся Саша сетіс меным тшӧкыда гижӧм куим лист, ме исправиті ӧшибкаяссӧ (натӧм эз ло), и письмӧ сетісны Чесноковлы, кодлӧн почеркыс вӧлі классын медмича.
Челядь кӧсйисны, медым сійӧ ӧні жӧ заводитіс переписывайтны, но ме ӧлӧді: пӧра вӧлі гортӧ мунавны.
Аскинас Чесноков вайис зэв мичаа перепишитӧм письмӧ, и урокъяс бӧрын ми бара чуть ли эг став классӧн мунӧй улича пельӧсӧдз, кӧні письмӧсӧ торжественнӧя лэдзим почта ящикӧ.
Челядь кутісны виччысьны вочакыв, кӧть и яснӧ вӧлі, мый письмӧяс сэтчӧсінъясысь воӧны оз регыдӧн.
Асывнас, менӧ встречайтігӧн, обязательнӧ юавлісны, эз-ӧ во вочакыв.
— Да мый ті, ребята!
Думыштлӧй асьныд, вермас ӧмӧй лоны тайӧ?
Но челядь эз кӧсйыны лыдӧ босьтны ни Долгая Губасянь миянӧс торйӧдысь костсӧ, ни сійӧ прӧстӧйторсӧ, мый моряк Неходалӧн вермасны лоны и мукӧд делӧяс, тӧдтӧм мӧскуаса детинкаяскӧд гижасьӧм кындзи.
А кутшӧмкӧ асылӧ кӧ менсьым некод эз юав гораа, то классӧ пыригӧн юалӧмыс сэтшӧм бура тыдаліс на видзӧдласъясын, мый ме ачым дзик пыр жӧ шулывлі:
— Письмӧ абу на.
ПИСЬМӦ
Но вот коркӧ и воис сійӧ — кыз, сьӧкыд письмӧ, конверт вылас уна рӧма гырысь куим марка, и ме сійӧ жӧ лунас лыдди сійӧс гораа.
Должен висьтавны, мый ме эг вермы норасьны челядь кывзытӧм вылӧ: классын вӧлі образцӧвӧй тишина, вывті сосредоточитчӧмыс вӧсна сӧмын Володя Румянцев чушкис нырнас, и листбок бергӧдігӧн быд раз ме аддзылі ас водзысь сылысь дзик гӧгрӧс синъяссӧ.
Тӧдтӧм морт, ылі Войвыв флотса моряк, гижис тадзи:
«Дона, муса челядь менам!
Став сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс сыысь, мый ті гижинныд меным, ме вӧлі зэв рад тіян письмӧ вылӧ.
Сы вӧсна, ни ӧти минут воштытӧг, тэрмася сетны вочакыв, медым не кольны тіян водзын уджйӧзаӧн.
Кор лыдди тіянлысь письмӧнытӧ, невольнӧ казьтышті челядьдырся кадӧс да окота босьтіс лоны детинкаӧн, велӧдчыны школаын да ворсны футболӧн.
Кадыс ӧні 23 час да 20 минут, ывлаас шоныд — сӧмын вит градус кӧдзыдыс.
Войыс югыд.
Енэжын вой кыа.
Ті кӧ эськӧ сӧмын аддзылінныд, кутшӧм мича!
Сынӧдыс сӧстӧм да юмов кӧра, зэр бӧрын кодь.
Лолалан и он пӧт лолалӧмнас, видзӧдан и он пӧт видзӧдӧмнас — сэтшӧм лӧсьыд!
Меным чайтсьӧ, Войвылысь мичаыс абу.
И, ме ногӧн, Александр Воробейко (ог тӧд, Шура сійӧ али Саша) абу прав, мый оз кӧсйы служитны Войвывса флотын.
Кӧсйӧ кӧ лоны сійӧ истиннӧй морякӧн, то сійӧ обязательнӧ должен мунны служитны Войвылӧ.
Сы вӧсна мый Войвыв воспитывайтӧ волевӧй качествояссӧ настоящӧй моряклысь, коді оз пов ни штормысь, ни туманъясысь, ни лым турӧбъясысь.
А моряк, ті асьныд тӧданныд, должен лоны вынӧсливӧйӧн, смелӧйӧн, отважнӧйӧн.
Оз ӧд весьшӧрӧ шуны морякъяс йылысь: «Шуны, мый моряк повтӧм, смелӧй, выносливӧй — сійӧ дзик сэтшӧм жӧ мый шуны: мортлӧн эм кык кок да кык ки».
Та вӧсна Саша должен мунны Войвыв флотӧ.
Ме, например, сэтшӧма велалі Войвыв дінас, мый и думыштны ог вермы, кыдзи сійӧ ме верма служитны мӧдлаын.
Помнита, 1945 воӧ ме вои Германияӧ ӧти задание выполнитӧм могысь.
Сэні недыр олӧм бӧрын ме думайті, мый ог вермы виччысьны сійӧ лунсӧ, кор ме бӧр воа рӧднӧй Баренц саридзлӧн скалистӧй вадоръяс дінӧ.
И кор ме эновті порт Свинемюнде да муна вӧлі Скандинавскӧй полуостров гӧгӧр ас местаӧ, Войвылӧ, ме быттьӧкӧ шыбиті ас вылысь сё кило сьӧкта груз.
Со мый значитӧ Войвылӧс радейтӧмыс!
Оз, Саша кӧ решитіс лоны морякӧн, ме ещӧ сылы шуа: сӧмын Войвылӧ!
Но морякӧн лотӧдз колӧ бура велӧдчыны.
Саридзыд оз радейт безграмотнӧй, дыш, полысь йӧзӧс — тайӧс ті, дерт, и асьныд тӧданныд.
Ме талун сувті вахта вылӧ — дежурнӧй рулевӧйӧн, та вӧсна узьыштны войнас тӧдӧмысь оз удайтчы.
И ме пыр думайта тіян йылысь, ребята.
Ті коранныд опишитны боевӧй эпизодъяс.
Вот кывзӧй.
Делӧыс вӧлі 1944 воӧ гожся кампания дырйи.
Гитлеровечьяс торйӧн ёна курччасисны тані, Войвылын.
Мукӧдъяскӧд тшӧтш менам корабль должен вӧлі мунны Борис Вилькицкий вис дорлань, Челюскин мыс дінті, да виччысьны сэні транспортъяс, кодъяс мунісны Владивостоксянь Кардорӧ (карта вылысь корсьӧй Б. Вилькицкийлысь вис, Челюскин мыс, Кардор да Владивосток каръяс, и ті аддзанныд, кӧні ме вӧлі сэки и кутшӧм задание вӧлі миян).
Куим сутки найӧс виччысьӧм мысти ми петім туйӧ.
Муніс нёль транспорт.
Ставыс муніс бура.
Мунім нин джын туйсӧ, и друг акустик (морт, коді приборъяс отсӧгӧн пельнас кывзӧ подводнӧй лодкаяс), горзӧ: «Контакт!»
Сетісны боевӧй тревога.
Ме сулалі штурвал дорын.
Вӧлӧмкӧ, вражескӧй подводнӧй лодка кӧсйӧма вӧйтны миянлысь ӧти транспорт, коді муніс ценнӧй груз тырӧн.
Кор ставным лоим местаяс вылынӧсь, боевӧй тревога серти заводитім вӧйтны лодкасӧ.
Но абу ка сэтшӧм кокни вӧйтны врагӧс ва улын.
Акустик сӧмын докладывайтӧ: «Лодка мунӧ норд-остлань».
Командир передавайтӧ меным: «Кутны норд-ост».
Тайӧ значитӧ: ме должен вӧлі веськӧдлыны корабльӧн да лӧсьӧдны сылысь нырсӧ норд-остлань, мӧд ногӧн кӧ асыв-войлань.
Ме куті точнӧя.
Некымын минут мысти кыліс команда: «Бомбаяс лӧсьӧд!», «Бомбаяс борт сайӧ!» — и тані ми заводитім утюжитны врагӧс глубиннӧй бомбаясӧн.
Минут 15‒20 мысти ва увсяньыс кыптіс ящик, спасательнӧй пояс да ва вылын тыдовтчис маслянӧй пятно.
Лои яснӧ, мый лодкасӧ вӧйтӧма.
Став караваныс муніс водзӧ, коли сӧмын миян корабль.
Эг на удитӧй ми весиг пӧсьнымӧс чышкыны, кыдзи енэжтас сайсянь мыччысис самолёт.
Сійӧ тэрыба матыстчис миянлань, а ми ещӧ тэрыбджыка дасьтім сылы гӧстинеч.
Сійӧ вӧчис кытш да кӧсйис пикируйтны, но пулемётлӧн очередьыс вурыштіс сійӧс.
Тайӧ бояс ме ранитчи кокӧ, но пост вылысь эг мун и помӧдзыс веськӧдлі корабльӧн.
Ті юаланныд, кытысь босьтчис самолётыс.
Ӧтветита: фашистскӧй подводнӧй лодка вевъялӧма радио пыр корны самолётсӧ.
Но артмис сідз, мый и самолётыс муніс сэтчӧ жӧ, кытчӧ и лодкаыс, — саридз пыдӧсас.
Бӧрыннас тӧдмалім, мый тайӧ лодкаыс океанскӧй, сё метр дорысь кузьджык.
Миян бомбаясысь сійӧ тшукӧма нырнас лыаӧ.
Вот и ставыс.
Кардорӧ ми воим лючки-ладнӧ, и пырысь-пыр жӧ вӧчисны банкет, и сыысь, мый ми вӧйтім враглысь подводнӧй лодкасӧ, миянлы, морскӧй закон серти, сетісны жаритӧм порсьпи.
Морякъяслӧн сэтшӧм традиция.
Мӧд письмӧын висьтала, кыдзи миянлысь корабльнымӧс кыкысь торпедируйтлыны, но сӧмын сэтшӧм уговорӧн, мый тіян письмӧныд лоӧ куим пӧв кузьджык первойя дорсьыс, бур?
Привет тіянлы менам ёртъяссянь да ёртъяссянь — морякъяссянь.
Ставныс найӧ сиӧны тіянлы медбур успехъяс тіян олӧмын.
Аддзысьлытӧдз.
Терпениетӧм виччыся вочакыв.
Тіян друг Анатолий Нехода».
Колӧ-ӧ висьтавны, мый тайӧ вочакывсӧ вӧлі гижӧма пырысь-пыр, и збыльысь артмис воддза письмӧ дорсьыс пӧв куим ыджыдджык.
Колӧ-ӧ висьтавны, мый Саша Воробейко сэки жӧ решитіс лоны прамӧй войвывса морякӧн, да и мукӧд велӧдчысьясыс пӧшти ставныс лӧсьӧдчисны изучайтны Войвыв, мунны Войвылӧ, плавайтны Войвылын.
Саша вӧлі вывті рад сійӧн, мый пӧшти письмӧыслысь джынсӧ вӧлі сиӧма сылы, и, ӧтувъя воча письмӧ кындзи, Долгая Губаӧ муніс ещӧ ӧти письмӧ — личнӧ Александр Васильевич Воробейкосянь.
Сійӧ тадзи и кырымасис полнӧя: нимнас, вичнас да овнас.
Анатолий Александрович кутіс гижны частӧ.
Сійӧ эз сӧмын вочавидзлы челядь письмӧяс вылӧ, но мукӧд дырйиыс гижліс ӧчередьтӧг.
Коркӧ челядь казьтыштісны, мый найӧ мӧдӧдісны небӧгъяс Покровское сиктӧ.
Бӧрынджык Неходасянь воӧм письмӧысь ми лыддим татшӧм строчкаяс:
«Покровскоетӧ ме тӧда.
Ме ачым Украинаысь.
Сійӧ местаясас овлісны менам бать-мам, кык вок да чой.
Гитлеровечьяс сотісны миянлысь сиктнымӧс, и став рӧдняӧй менам пӧгибнитіс.
Став семьясьыс ме коли ӧтнам».
— Тані он тӧд, мый и вочавидзны, — гусьӧник шуис Гай, кор Лёва помаліс лыддьыны.
Помнитсьӧ, найӧ ни ӧти кывйӧн эз казьтыштны та йылысь воча письмӧас, но, меным кажитчис, найӧ кутісны чувствуйтны, мый тайӧ письмӧасьӧмыс колӧ оз сӧмын налы, но и Анатолий Александровичлы.
Гижлісны велӧдчысьяс ӧчередьӧн, сэсся лыддьывлісны письмӧсӧ классын и ставӧн ошкӧм мысти мӧдӧдлывлісны.
Но ӧтчыд, кор Борис шуис: «Ме вочавидзи Анатолий Александровичлы, лыддьыны?» — Рябинин веськодьпырысь шыасис:
— Мый нӧ талун мӧдӧднысӧ?
Диктантысь талун вит двойка.
А рисование дырйи тэнӧ вӧтлісны классысь — та йылысь кыдз, гижин жӧ?
Збыльысь, гижны та йылысь эз вӧв лӧсьыд, и Борис яндысьӧмӧн дзебис листоксӧ.
Нехода обычнӧ юасис то ӧтиклӧн, то мӧдлӧн делӧяс да успехъяс йылысь.
Кутшӧмсюрӧ ов бӧрйӧм бӧрын (первой письмӧас кырымасисны ставныс), сійӧ корис юӧртны: кыдзи велӧдчӧ тайӧ детинкаыс?
Кутшӧм предмет медъёна радейтӧ?
Кодкӧд дружитӧ?
Кутшӧм спортӧн увлекайтчӧ?
Дӧвӧлен-ӧ сыӧн ме, велӧдысь?»
Тадзи сійӧ тӧдмасис унакӧд.
Сійӧ лунас, кор кодкӧ получитліс лёк отметка, челядь эз гижлыны Войвылӧ: налы окота вӧлі ыставны сэтчӧ сӧмын бур юӧръяс.
И сійӧ, коді получитліс двойка, чувствуйтліс, мый подведитіс классӧ, ставӧс лишитліс удовольствиеысь ас кадӧ вочавидзны другыслы.
Миян унджык лои радлуныс, выль дружбаыс лои миян олӧмысь янсӧдны позьтӧмторйӧн.
МАРТ КӦКЪЯМЫСӦД ЛУН
Тадзи казявлытӧг воис март.
Асывъяснас вӧлі кӧдзыд на и сынӧдыс чепляліс ныртӧ, но енэжыс лӧзаліс нин тувсовъя моз, и кымӧръясыс сэті кывтісны кокньыдӧсь да пырыстыдаланаӧсь.
А март кӧкъямысӧд лунӧ миян переулок пельӧсӧ явитчис лотокысь дзоридзьяс вузалысь; лоток вылас гажаа вижӧн пӧртмасисны первой мимозаяс, и сылӧн яркӧй шарикъясыс вӧліны сэтшӧм пушистӧйӧсь, быттьӧкӧ ветка вылас пукалісны эз дзоридзьяс, а зэв ичӧтик, муртса на кышысь петӧм чипанпиян.
Ме пыри классӧ да чуйми: менам пызан вылын сулаліс мимозаясысь вӧчӧм зэв ыджыд букет, а сы водзын ыджыд металлическӧй чернильница, пемыдлӧз мича переплёта, кыз общӧй тетрадь да шоколад кӧрӧбка.
Велӧдчысьяс сулалісны торжественнӧйӧсь, праздничнӧйӧсь да тыр синмӧн видзӧдісны ме вылӧ.
Чернильница дінын куйліс кузь еджыд бумага полоса, и сы вылын куим строчка, кодӧс гижӧма сэтшӧм старательнӧя, мый ме весиг эг вермы тӧдны почерксӧ:
Дона Марина Николаевналы Войтыркостса аньяс лунӧ сылӧн велӧдчысьяссянь, — лыдди ме.
Мый вӧчны?
Ме эг тӧд, да и ӧні ог тӧд, лӧсьыд тайӧ али абу лӧсьыд — принимайтны велӧдчысьяссянь пӧдарокъяс.
Помнита, кор ми вӧлім школьникъясӧн, ми козьнавлывлім дзик сьӧлӧмсянь и, дерт, ӧбидитчим эськӧ, подарокнымӧс кӧ миянлысь эз босьтны.
Но ӧні ме сулалі шӧйӧвошӧмӧн, эг тӧд, мый вӧчны.
— Ыджыд аттьӧ, — медбӧрын шуи ме. — Но, честнӧй кыв, ребята, меным эськӧ вӧлі медся ыджыд пӧдарокӧн, талунъя диктанттӧ кӧ ті гижинныд ӧшибкаястӧг.
— Но, сідзи ме и тӧді, сідзи и тӧді, мый ті тадз шуанныд! — горӧдіс Боря, и сы гӧлӧсын ӧттшӧтш кыліс и торжествуйтӧм и возмутитчӧм.
— А ӧні ми со мый вӧчам, — кӧрӧбка восьтігмоз висьталі ме водзӧ: — вайӧй празднуйтам Женскӧй лун.
Нолтӧ, Толя, угощайтчы!
Горюнов весиг кияссӧ дзебис мыш саяс, топыда топӧдіс вомдоръяссӧ да кутіс пыркӧдны юрсӧ.
— Энлы, энлы, кор гӧститӧдӧны, ӧтказывайтчыны оз позь.
Босьт регыдджык, меным ӧд колӧ ставӧс гӧститӧдны, — настаивайті ме.
(Толя шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да падъялігтыр босьтіс ӧти кампет) — Ӧні тэ, Саша.
Босьт, босьт!..
Ӧні тэ, Лёша, Боря, Володя... — шуалі ме партаяс костӧд мунігмоз.
Неудовольствиеыс да шӧйӧвошӧмыс челядь чужӧмъяс вылысь вочасӧн кутіс вежсьыны нюмъялӧмӧн, и кор ме бӧр муні аслам пызан дорӧ (шудыд вылӧ, тырмис быдӧнлы, и меным тшӧтш), кӧрӧбка вӧлі тыртӧм.
— А тетрадьнас тӧданныд мый вӧчам? — шуи ме. — Вайӧй кутам гижавны сэтчӧ интереснӧй выль небӧгъяс йылысь, кодъясӧс ми лыддим.
— Кыдзи гижны — ставлы ӧттшӧтш? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Ильинский.
— Огӧй, ӧчередьӧн.
Лыддин интереснӧй небӧг — Лёшалысь шкапсьыс босьт тетрадь и гиж.
А мукӧдъясыс видзӧдласны да окота жӧ лоӧ лыддьыны тайӧ книжкасӧ.
— А мый гижнысӧ?
— Вот ӧні артыштам.
Ме важӧн нин та йылысь думайті.
Гижавны мӧдам тадз (ме босьті мел да куті гижавны дӧска вылӧ, челядь босьталісны тетрадьяснысӧ): медводз, дерт, авторсӧ; мӧдкӧ, небӧгыслысь нимсӧ...
— И содержаниеыс дженьыдика? — водзӧ висьталіс Саша Гай.
— Оз ков, — вочавидзис Борис, — сэки оз ло интереснӧ лыддьыны.
Тӧда кӧ ме, мыйӧн помасьӧ, мыйла ме босьта тайӧ небӧгсӧ?
— Вайӧй сідз: авторлысь нимсӧ, книжкалысь нимсӧ да сійӧ местасӧ, кыті медъёна сьӧлӧм вылад воис, — предложиті ме.
— Вот вернӧ: медся интереснӧй местасӧ, медым сразу вӧлі тыдалӧ, кутшӧм книжка тайӧ, — поддержитіс Боря.
— Мый нӧ тайӧ артмӧ: ставыс ӧтувъя, а тіянлы нинӧм эг и козьналӧй? — скӧрысь шуис Саша Воробейко.
— А дзоридзьясыс? — шуи ме.
— И чернильница, — содтіс Рябинин. — Тӧданныд, сійӧс Ильинскийлӧн батьыс заводын вӧчис.
Тайӧ тіянлы!
— Меным? — шуи ме. — Вот и зэв бур!
Чернильница и кутас мичмӧдны менсьым пызанӧс миян классын.
Мый правда, сійӧ правда: диктант тайӧ лунас эз состоитчы.
И тайӧ, дерт, омӧль.
ОБЩӦЙ ТЕТРАДЬ
Челядь ёна радейтлісны лыддьысьны, и урокъяс бӧрын ми ӧтлаын уна лыддьывлім.
Миян школьнӧй библиотекаӧн заведуйтысь Вера Александровна шуткаӧн моз эз ӧтчыд вомавлы менӧ паныдасигъясӧн: «Тіян вӧсна менам век зэв уна ноксьӧм.
Коді-коді, а ме быдӧнысь медбура тӧда, мый йылысь ті сёрнитанныд асланыд велӧдчысьясыдкӧд.
Первой перемена дырйиыс жӧ найӧ пырысь-пыр ме дінӧ: вай налы ӧні жӧ сійӧ книжкасӧ, код йылысь висьтавліс Марина Николаевна!»
Мукӧд дырйиыс ме дженьыдика висьтавлывлі интереснӧй случай небӧгысь, кодӧс найӧ эз на лыддьывны.
«А водзӧсӧ мый вӧлі?
А таӧдзсӧ мый вӧлі?» — быдладорсянь кылісны юасьӧмъяс.
«Корсьӧй небӧгсӧ и тӧдмаланныд», — пыр ӧтмоз шулывлі ме.
Либӧ заводита вӧлі висьтавлыны небӧглысь содержаниесӧ да сэсся, медся интереснӧйинас сувтӧм бӧрын, шулывла: «А водзӧсӧ ті асьныд лыддянныд!»
Татшӧм случайяс дырйиыс Боря Левин веськыда петавліс ку письыс.
Стремительнӧй да терпениетӧм, сійӧ сьӧлӧмсяньыс интересуйтчис геройяс судьбаӧн да та вӧсна эз вермы выноситны тӧдмавтӧмторсӧ.
— Ті сӧмын висьталӧй, помыс бур али лёк? — допытывайтчис сійӧ.
Челядь сувтлывлісны сы дор да ставныс кевмысьлісны:
— Но, Марина Николаевна, но, пӧжалуйста!
Ті сӧмын висьталӧй, бурӧн помассьӧ али лёкӧн?
Но ме ньӧти эг сетчыв.
Книжкасӧ, кодкӧд тӧдмасьӧмыс заводитчыліс вот татшӧм загадкасянь, челядь корсьлісны непременнӧ, кӧть саридз пыдӧсысь, а судзӧдлывлісны — сэтшӧм окота вӧлі аслыныс лыддьыны налы, тӧдмавны помӧдз сы йылысь, мый йылысь ме висьтавлывлі.
И пемыдлӧз переплёта общӧй тетрадь кутіс ворсны миян олӧмын ыджыд роль.
Первойсӧ эз этша курьёзъяс вӧвны.
Сідз, веритны кӧ Витя Ильинский гижӧдлы, «Гулливерлӧн путешествиеяс» небӧглӧн авторыс вӧлӧма кутшӧмкӧ Свист.
А Саша Воробейко, кор лыддьӧма ненецкӧй мойд «Кӧк», — кӧні висьтавсьӧ мам йылысь, коді пӧртсьӧма кӧкӧ да лэбзьӧма сьӧлӧмтӧм челядь дінсьыс, — добросовестнӧя перепишитӧма сійӧс тетрадьӧ ставнас, медводдза кывсяньыс медбӧръяӧдзыс.
Ми удовольствиеӧн лыддим тайӧ вежӧра да шог мойдсӧ, но всё-таки индім Сашалы, мый тадзи оз шогмы: оз ков ставсӧ помысь-помӧдз переписывайтны, а сӧмын сійӧ местасӧ, коді медся ёна сьӧлӧм вылад воис.
— А ставыс кӧ меным сьӧлӧм вылӧ воис? — резоннӧя вочавидзис Саша.
— А тэ, гашкӧ, и «Капитан Грантлӧн челядьӧс» дзоньнас перепишитан? — шуис Горюнов.
— Колӧ пукалыштны, мӧвпалыштны да бӧрйыны, — сувті ме Толя дор, а ас кежын думышті, мый и збыль сьӧкыд бӧрйыны тайӧ мойдсьыс кутшӧмкӧ ӧти места — сэтшӧм сійӧ вӧсньыдик, рӧшкыд да сыкӧд тшӧтш цельнӧй, быттьӧкӧ шензьӧдана удж войвывса художникъяслӧн — лы кузя резчикъяслӧн.
Вочасӧн челядь велалісны бӧрйыны лыддьӧм небӧгысь ичӧтик выразительнӧй отрывокъяс, и ме век ыджыд интересӧн лыддялі тайӧ гижӧдъяссӧ.
Гайдарлӧн «Кельыдлӧз чашкаысь» Горюнов выпишитӧма татшӧм места:
«— Но, мый? — унзіль каньпиӧс сьӧрас босьтігмоз юаліс менсьым мудер Светланка.
— А олӧмыс ӧмӧй ӧні миян лёк?
Мӧдӧдчим и ми.
Зарни тӧлысь дзирдаліс миян сад весьтын.
Гымакыліс-муніс войвывлань поезд.
Жургис и саяліс кымӧръяс пӧвстӧ войшӧръя лётчик.
А олӧмыс, ёртъяс... вӧлі зэв бур!»
А «Тимур да сылӧн командаысь» Гай выпишитӧма со мый:
«— Ов спокойнӧя! — думыштчӧмысь пыркнитчигмоз шуис Тимурлы Ольга. — Тэ йӧз йылысь век думайтін, и найӧ тэныд мынтасны сійӧн жӧ.
Тимур лэптіс юрсӧ.
Эз, со и ӧні эз вермы сійӧ вочавидзны мӧд ногӧн, тайӧ прӧстӧй да муса детинкаыс!
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ ёртъясыс вылӧ, нюммуніс да шуис:
— Ме сулала...
ме видзӧда.
Ставлы лӧсьыд!
Ставӧн спокойнӧйӧсь.
Сідзкӧ, и ме тшӧтш спокойнӧй».
Тайӧ строкаясыс да кывъясыс пыр ме друг заводиті аддзыны челядьлысь ассьыныс мыйкӧ пытшкӧссасӧ, гусясӧ.
Сы серти, мый найӧ бӧрйывлісны небӧгысь, частӧ позьӧ вӧлі тӧдмавны налысь мӧвпъяссӧ, сійӧс, мый интересуйтӧ найӧс.
Сэсся и прӧстӧй выпискаяс да цитатаяс эз кутны удовлетворяйтны детинкаясӧс.
Кыдзкӧ ачыс гижӧдъясын лои ещӧ ӧти, нёльӧд пункт, кодӧс позьӧ вӧлі, пӧжалуй, шуны: «Кыдзи ме относитча тайӧ небӧг дінас».
Первойсӧ гижлісны дженьыдика: «Зэв бур небӧг.
Лыдди да лыдди эськӧ дугдывтӧг».
Либӧ: «Небӧг замечательнӧй!
Лыдди сійӧс витысь!»
Вочасӧн тайӧ отзывъясыс лоины подробнӧйджыкӧсь да обоснованнӧйджыкӧсь.
«Меным зэв жаль, — гижис Горюнов «Нывка корсьӧ батьсӧ» повесть йылысь, — мый Колялӧн да Леналӧн став мучитчӧмъясыс лоины весьшӧрӧ.
Ме ногӧн, писатель неправильнӧ заставитіс найӧс мучитчыны нинӧм абу вӧсна».
И ме думышті, мый Толялӧн замечаниеыс зэв вернӧй: небӧг лыддьӧм бӧрын кольӧ именнӧ татшӧм шӧйӧвошӧм шог чувство.
Вӧлӧмкӧ, Лена да Коля ас тӧдлытӧгныс пышъялӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыс, и Колялӧн став зільӧмъясыс, медым спаситны, дорйыны опасностьысь нывкаӧс, вӧліны дзик ковтӧмӧсь.
Мыйла нӧ тайӧ?
Позьӧ примитны да оправдайтны любӧй страдание, любӧй жертва, найӧ кӧ необходимӧйӧсь да осмысленнӧйӧсь, найӧ кӧ колӧны зэв ыджыд да справедливӧй цельлы.
Но препятствиеясыс кӧ выдуманнӧйӧсь и найӧс венӧмыс абу збыльнога, и лоӧмторъяссӧ кӧ небӧгас пысавлӧма ӧтисӧ мӧд вылас прӧста занимательность вӧсна, тайӧ зэв лёк и некутшӧм буртор вылӧ оз вермы велӧдны.
Ӧтикъяс лыддисны унджык и гижисны частӧджык, мукӧдъяс — шочджыка, но некод эз коль бокӧ лӧз тетрадьысь.
Позьӧ-ӧ вӧлі, шуам, не лыддьыны книжка, кор аддзан, мый сы йылысь гижӧма Боря Левин!
Сійӧ пырджык выражайтчыліс дженьыдика, но энергичнӧя: «Лыдди «Нёльӧд высота».
Меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воис, кутшӧм мужественнӧй да нинӧмысь повтӧм вӧлі Гуля Королёва.
Сійӧ нинӧмысь эз пов!»
Либӧ: «Лыдди Амундсен олӧм йылысь да приключениеяс йылысь.
Асывъясын заводиті киськасьны кӧдзыд ваӧн».
Тайӧ детинкаыс зілис ставсӧ пырысь-пыр пӧртны олӧмӧ,
небӧгысь быд кыв принимайтіс, кыдзи руководство действуйтӧмлы.
Да и эз сӧмын сійӧ ӧтнас.
Кор Горюнов дыр висьӧм бӧрти воис классӧ, яснӧ вӧлі, мый сійӧ ёна кольӧма английскӧй кыв кузя.
— Колӧ кӧ, ме сёрнитла кодкӧдкӧ старшеклассникъяс пиысь, медым тэныд отсаласны вӧтӧдны? — юалі ме.
— Оз ков, аттьӧ, — вочавидзис Толя. — Ме ачым.
— Но тэныд ӧд сьӧкыд лоӧ, класс ылӧдз нин муніс...
Ми тшӧктам Лёвалы, и сійӧ...
— Оз, оз ков.
Ме ачым, — вежливӧя, но чорыда мӧдысь шуис Толя да, кор казяліс, мый ме шензя, гӧгӧрвоӧдіс: — Кор Гуля Королёва коли география кузя, сійӧ жӧ ачыс вӧтӧдіс да ӧткажитчис отсӧгысь, помнитанныд?
ЭКЗАМЕНЪЯС
Ещӧ январын на овмӧдчис миян классӧ кыв: экзаменъяс.
Шутка шуны — первой экзаменъяс!
Йӧзӧс велӧдан юкӧдса представительяскӧд!
Ассистентъяскӧд!
Кажитчӧ, ме волнуйтчи ёнджыка велӧдчысьяс дорысь.
Мукӧд дырйиыс ме вӧтасьлывлі: Анатолий Дмитриевич восьтӧ конверт, кыскӧ диктант вылӧ либӧ изложение вылӧ текст ме лыддя сійӧс — и аддза, мый менам велӧдчысьяслы нинӧм вылӧ, мирас некутшӧм буртор вылӧ не справитчыны тайӧ уджнас: правилӧясыс, кодъясӧн ме эг тӧдмӧдлы, кывъясыс, кодъяс и меным аслым тӧдтӧмӧсь...
Тайӧ вӧлі зэв неприятнӧй ощущение, и ме куті полыштны, мед эськӧ эз ковмы испытайтны тайӧс вемӧсӧн.
Тулысла вылыс воисны школаӧ экзаменационнӧй билетъяслӧн текстъяс.
Ми горша уськӧдчим на вылӧ, лыддим, выль пӧв лыддялім, артышталім ӧтиног и мӧдног.
Вын сертиныс-ӧ тайӧ челядьлы?
Справитчасны-ӧ найӧ?
Вочасӧн успокоитчим.
Киралӧн мамыс машинка вылын печатайтіс билетъяслысь текстъяссӧ арифметика кузя да роч кыв кузя, тадзинад быдӧн получитісны ӧтик экземплярӧн.
Унаӧн занимайтчисны ӧтлаын.
Ме тӧді, мый Горюнов, Гай да Левин чукӧртчывлӧны Саша ордӧ да повторяйтӧны билет бӧрся билет, а мукӧд дырйиыс Горюнов Саша Воробейкокӧд ӧтлаын волывлӧ занимайтчыны Румянцев ордӧ.
Ильинский занимайтчис Селивановкӧд, Выручка — Глазковкӧд.
Всё-таки ме настоящӧя волнуйтчи.
А найӧ, ме чайта, волнуйтчисны медсясӧ порядок вӧсна: сідз нин пӧлагайтчӧ, сідз примитӧма — повны экзаменъясысь; найӧ кылісны та йылысь нёль во чӧж нин и весиг водзджык гырысьджыкъяслысь.
«Мый ті тась гӧгӧрвоанныд! — пренебрежительнӧя шулывліс Боря Левинлы сылӧн чойыс, сэтшӧм жӧ чангыль ныра да лӧз синъяса пятиклассница, орчча женскӧй школаса велӧдчысь.
Да помавліс многозначительнӧя: — Вот виччысьлы, лоасны тэнад экзаменъяс, сэки аддзан...»
Татшӧм сёрнияссӧ унаысь кывлӧм бӧрын Боря локтіс ме дінӧ:
— Марина Николаевна, а тайӧ збыль страшнӧй?
Ті миянлы висьталӧй, кутшӧмӧсь вӧвліны экзаменъясыс важ школаын.
Вот, вӧлӧмкӧ, куттӧм почтеннӧй арлыда существоӧн чайтӧмаӧсь менӧ велӧдчысьясӧй менам: Боря, тыдалӧ, збыльысь чайтӧма, мый ме ловъя свидетель да участник сарскӧй гимназияса экзаменъяслы!
Ми гижалім изложениеяс, разбирайтім ӧшибкаяс, и ме, радуйтчигтыр да аслым веритны полігтыр, выль пӧв убеждайтчылі, мый кывйыс челядьлӧн лои бурджык, свободнӧйджык, и ӧшибкаяс найӧ вӧчалӧны воддза дорысь ёна этшаджыкӧс.
Но ӧд тӧдам: ӧти делӧ — изложение, кодӧс гижӧма быдлунъя обстановкаын, и дзик мӧдтор — контрольнӧй удж экзамен вылын.
Эг, ме некыдз эг вермы чувствуйтны ачымӧс спокойнӧйӧн.
Первой экзаменӧдз ӧти лун водзджык мичмӧдім класс, ньӧбим дзоридзьяс — менам пызан вылын и быд ӧшинь вылын еджговлӧзӧн пӧртмасисны сиреньлӧн розъясыс, и ачыс сынӧдыс классын лон чӧскыд кӧра.
— Оз нярмы аскиӧдзыд? — волнуйтчисны челядь. — А кутшӧм паськӧмӧн локны?
Еджыд дӧрӧмъясӧн да галстукъясӧн?
Ак, а друг кӧ мама эз гладит менсьым еджыд дӧрӧмӧс!
— А ме нин аслым ставсӧ гладиті, — юӧртіс Гай.
Ставыс тайӧ вӧлі праздник кежлӧ лӧсьӧдчӧм кодь.
Сӧмын неважӧн на, майся лунъяс водзвылын, миян тожӧ мунісны торжественнӧй да шума лӧсьӧдчӧмъяс.
Но ӧні то ӧти, то мӧд чужӧм вылын корсюрӧ тыдовтчыліс выль, пытливӧй да серьёзнӧй выражение, быттьӧкӧ детинка кывзысис ассьыс, юасис, кыдзи юаліс менсьым Левин: «А тайӧ збыль страшнӧ?
Кыдз нин ме аскисӧ?
Справитча-ӧ?»
И тайӧ разас, кыдзи и занятиеяс заводитчан первой лунӧ, чеччи ме югыд тӧдчигас на, тэрмасьӧмӧн пасьтаси, мысси да петі ывлаӧ.
Май кызьӧд лун.
Тайӧ менам чужан лун.
Кызь куим арӧс — абу нин сэтшӧм этша: кыкпӧв унджык менам быд детинка дорысь, — и менам олӧмын первой экзаменъяс.
Да, именнӧ тайӧ и эм менам первой экзаменъяс.
Ставыс, мый вӧлі водзсӧ — выпускнӧй экзаменъяс школаын, кор ме помалі дасӧд класс, и весиг государственнӧй экзаменъяс институт помалігӧн, — тайӧс ставсӧ оз позь сравнитны сыкӧд, мый ме испытывайта ӧні.
Именнӧ талун ме кута сдайтны настоящӧй экзамен и став кольӧм вояссьыс — школа кузя, институт кузя...
Менам улича дзик на ыркыд, лӧнь.
Веськыдладорын, орчча дворса решеткаа ӧграда сайсянь, нюжӧдчӧмаӧсь увъяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь сук, яркӧй, веж коръясӧн: войнас зэрӧма, и тӧдса пӧрысь нинпу, коді мыйлакӧ сёрмӧма таво, тэрмасис ӧтлаасьны став вежыс дінӧ, коді некымын лун нин тыртіс матігӧгӧрса садъяссӧ да бульваръяссӧ.
Ме водзвылын муніс нывбаба ар дас кыка нывкакӧд.
Нывкалӧн воротник весьтас, зэлыда кыӧм ичӧтик кык кӧса костас, немвиччысьтӧг да тешкодя чурвидзис вывлань гӧрд галстуклӧн пельӧсыс: буракӧ, зэв ёна тэрмасьӧма пальтосӧ пасьталігӧн.
— Эн вунӧд, Лена: приставкаяс «из, воз, низ, раз, без, чрез» гижсьӧны сідз, кыдз кылӧны.
Он вунӧд?
«Тожӧ нёльӧд классын», — думыштсис менам.
А школьнӧй дворын вӧлі шума да уна йӧз, кыдзи ыджыд перемена дырйи.
Татшӧм лунъясас, тыдалӧ, некодлӧн оз узьсьы.
Ме ӧдйӧ корси ассьым челядьӧс; найӧ вӧліны сэтшӧм оживлённӧйӧсь, мича паськӧмаӧсь, быттьӧкӧ и збыль праздник вылӧ воӧмаӧсь.
И Лёва вӧлі на дінын, а эз аслас ӧкмысӧд классаяс дінын, кӧть ӧд и збыль, тайӧ лунас сылӧн вермисны лоны аслас тӧждысьӧмъяс да волнуйтчӧмъяс.
А мӧдарӧ кӧ шуны, мыйысь сылы волнуйтчынысӧ!
Ӧкмысӧд классын первой экзамен — география кузя, и сы серти, кутшӧм козяйскӧй воськовъясӧн мукӧд дырйиыс сборъяс вылын Лёва мӧдӧдчывліс миян челядькӧд географическӧй карталӧн любӧй точкаӧ (ещӧ тӧвсяньыс на сійӧ лӧсьӧдіс сэтшӧм ворсӧм) позьӧ вӧлі ёна не тӧждысьны сы вӧсна.
— Здравствуйте!
Здравствуйте, Марина Николаевна! — кылӧ меным паныд.
— Здравствуйте, и поздравитӧй менӧ, — шуа ме: — талун менам чужан лун.
— А кымын арӧс тіянлы? — деловитӧя пыр жӧ юалӧ Воробейко гажа хорӧн поздравляйтӧмъяс дырйи.
— Ӧти воӧн этшаджык, воддза дорысь, — шутита ме.
— Кыдзи сідз?!
Мыйла?
— Но, кыдзи нӧ: вӧлі тэнад вит шайт, ӧтиӧс видзин — уна-ӧ тэнад кольӧ?
Ӧти шайтӧн этшаджык.
Ме олі ещӧ во — сідзкӧ, коли менам ӧти воӧн этшаджык, — челядь чукӧр пыр ӧдзӧс дорлань писькӧдчиг серьёзнӧя объясняйта ме.
Меным окота регыдджык пырны школаӧ.
Гашкӧ, регыд нин восьтасны изложение текстъяса конвертъяс.
Сералігтыр да поздравляйтігтыр челядь колльӧдӧны менӧ.
И вот коридорын пырысь-пыр жӧ ме паныдаси Анатолий Дмитриевичкӧд.
— Ӧдйӧджык, — корӧ сійӧ менӧ, — колӧ мунны кабинетӧ Людмила Филипповна дінӧ, дзик пыр кутам конвертъяс восьтавны.
Людмила Филипповна восьтӧ ассьыс шкапсӧ да перйӧ пакет.
Тані ме абу ӧтнам, танӧсь став велӧдысьяс, и, кажитчӧ, ставным ми, томъяс и пӧрысьяс, опытнӧйяс и первой заводитысьяс, ӧткодь чувствоӧн, ловшы ланьтӧдӧмӧн, видзӧдам, кыдзи сійӧ жугӧдӧ конверт вылысь печатьсӧ.
Боксянь видзӧдігӧн тайӧ минутас ми, тыдалӧ, этшаӧн торъялім экзаменводзвывса волнениеӧн шымыртӧм миян велӧдчысьясысь.
... Медбӧрын изложениелӧн текстыс ме ордын!
Ме заводита лыддьыны сійӧс и первойсӧ веськыда нинӧм ог аддзы.
— Тырмас, тырмас, — кыла ме Наталья Андреевналысь гӧлӧссӧ. — Зэв бур рассказ, ребята справитчасны сыкӧд зэв бура.
Вот аддзанныд — именинницаӧн лоанныд.
Ме ӧд тӧда, кыдзи гижӧны тіян велӧдчысьясыд.
Зильгӧ звонок, челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс кайӧны миян нёльӧд этажӧ.
Сэсся зэв шынитӧла, ме вылысь синъяснысӧ чӧвтлытӧг, найӧ пуксялісны асланыс местаясӧ да тшӧк ланьтісны виччысигас.
И ме лыддя налы рассказ «<rus>Лесенка</rus>» — лётчик Трусов йылысь, коді спаситіс олӧмъяссӧ аслас ёртъяслысь.
Борис заводитӧ гижны пыр жӧ, мыйӧн ме вевъялі лыддьыны медбӧръя кывсӧ.
Горюнов сосредоточеннӧя видзӧдӧ сы водзын куйлысь печата бумага лист вылӧ и, тыдалӧ, обдумывайтӧ первой фразасӧ.
Савенков видзӧдӧ ме вылӧ и, сӧмын менсьым воча видзӧдлас да нюмъёвтӧм кыйӧм бӧрын, копыртчӧ листок весьтӧ.
Коли минут, мӧд, и вот ставныс гижӧны.
Классын зэв чӧв, сӧмын дзуртӧны перӧяс да гежӧдика кодкӧ пыдісянь ышловзяс.
Юръяс улӧдз копыртчисны парта весьтӧ, перӧяс вильсъялӧны бумага кузя.
А паськыда восьтӧм ӧшиньяс сайын гораа пинясьӧны воробейяс и кӧнкӧ зэв ёна зильӧдӧ трамвай.
Но ортсыса мирыс сылӧн став краскаяснас да шыяснас челядьлы быттьӧкӧ бӧрыньтчис кытчӧкӧ, ӧні кежлӧ выключитчис сознаниесьыс — найӧ зіля уджалӧны.
Ме видзӧда на вылӧ.
Во сайын ме весиг эг тӧд найӧ существуйтӧм йылысь.
А ӧні быдӧн найӧ донаӧсь меным и быдӧнлы налы сьӧлӧмсянь ме сиа удача.
Минут дас кымын срокысь водз челядь заводитӧны сдавайтны первой уджъяс, и кор кылӧ звонок, став нелямын листыс куйлӧны нин менам пызан вылын.
Челядь чукӧртчӧмаӧсь гӧгӧр, ме вӧтлала найӧс.
Тӧдісны кӧ эськӧ найӧ, кыдзи оз терпитсьы меным ӧдйӧджык лыддьыны сійӧс, мый найӧ гижисны!
— Аскиӧдз, аскиӧдз, — шуа ме. — Аски квайт часын консультация, а аскомысь...
— ...устнӧй роч! — хорӧн горӧдӧны найӧ.
...Найӧ, менам челядьыд, бура гижӧмаӧсь: сэтшӧм прӧстӧя да веськыда, быттьӧкӧ рассказыслӧн геройыс — налӧн бур ёрт.
Со ме водзын Володя Румянцевлӧн листокыс: «Ӧтчыд капитан решитіс: «Самолёт менам джуджыд, пырны сэтчӧ сьӧкыд.
А друг кӧ ковмас ёртӧс спаситны, кыдз нӧ сэки?
Вӧча ме гезйысь пос».
Шуӧма — вӧчӧма.
Лётчик Трусов гезйысь кыис аслыс пос, и бӧрыннас сійӧ сылы ёна сгӧдитчис».
Водзӧ Володя опишитӧма, кыдзи тайӧ лои, да помалӧма татшӧм кывъясӧн: «Тадзи капитан Трусов выполнитіс миян воинъяслысь законсӧ: некор не эновтны бедаӧ сюрӧм ёртъясӧс».
А Серёжа Селиванов контрольнӧй помас содтӧма: «Тадзи вӧчис и менам ыджыдджык вокӧй».
Серёжа гӧгӧрвоӧма, мый тайӧ нин некутшӧм отношение оз имеит экзаменационнӧй удж дінӧ, и кольӧма некымын строка да гижӧма тайӧс листок улысас.
Но дзик нинӧм не висьтавны вок йывсьыс сійӧ прӧстӧ эз вермы: сылӧн аслас олӧмлы вывті матын вӧлӧма рассказыслӧн правдаыс.
Час куим мысти ме петі ывлаӧ.
Луныс кутшӧм мича!
Шондіыс кутшӧм!
Кутшӧм лӧз енэжыс!
Весиг ог и помнит, кор менам чужан лунӧ вӧлі та мында шондіыс.
Паныд локтӧны кык том морт.
— Кутшӧм тема вылӧ гижин? — шуӧ па пиысь ӧтиыс.
Ме видзӧда сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧн.
— Ті дасӧд классысь? — гӧгӧрвоӧ юавны мӧдыс.
— Меным талун тыри кызь куим арӧс, ме велӧдысь, — зэв скӧрысь на вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуа ме.
И сӧмын бӧрыннас, кор дугда нин кывны мыш сайысь налысь яналӧм да гажа извиняйтчӧмъяссӧ, гӧгӧрвоа, мый ӧбижайтчыны, пӧжалуй, эз сулав.
...Ӧти лун мысти вӧлі устнӧй экзамен роч кыв кузя.
Ассистентӧн вӧлі ачыс Анатолий Дмитриевич.
Сійӧ некодӧс эз пропустит, быдӧнлы сетіс дополнительнӧй юалӧмъяс.
Савенковлысь билет вылас вочавидзӧмсӧ бура кывзӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ӧні нолтӧ гиж дӧска вылӧ: «<rus>Чижа захлопнула злодейка-западня</rus>»...
тадз... и разберит кывсикасъяс серти.
Ас пытшкысь неприятнӧй йирмӧг чувствуйтігтыр ме виччыси: месӧ тӧді, кутшӧм гусятор дзебсьӧма та улӧ.
— «Чижа» — существительнӧй, одушевлённӧй, нарицательнӧй, мужскӧй род, ӧтка лыда, а падежыс...
(сійӧ ланьтышліс, и сэки ме весиг эг кыв, а дӧгадайтчи вомдоръяс вӧрӧм сертиыс, мый Николай шӧпкӧдӧ ас кежас:
«<rus>Чижиху</rus>...»)... винительнӧй падежа! — помаліс сійӧ.
— А абу родительнӧй? — юаліс Анатолий Дмитриевич.
— Но, мый ті! — горӧдіс Коля. — А ті пуктӧй сы пыдди женскӧй рода существительнӧй, и тыдовтчас!
Анатолий Дмитриевич нюммуніс да тшӧктіс Колялы мунны местаас.
...Арифметика кузя экзаменъяс вылын лои ӧти недоразумение.
— Кутшӧм воын ми олам? — Саша Гайлысь юаліс менам ассистент Лидия Игнатьевна, кор Гай ӧдйӧ да точнӧя решитіс задача.
— Сюрс ӧкмыссё нелямын квайтӧдын.
— Кымын тыр столетие?
— Дас ӧкмыс.
— А кутшӧм нэмын ми олам?
И сэки Саша чуймӧдіс ставнымӧс:
— Ми олам кызь ӧтикӧд нэмын, — шуис сійӧ.
И, кыдзи тайӧ мукӧд дырйиыс овлывлӧ, ёна яналӧм вӧснаыс сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны ӧшибкасӧ да сулаліс ас кыв вылас:
— Ӧні миян кызь ӧтикӧд нэм...
— «<rus>И жить торопится, и чувствовать спешит</rus>», — декламируйтіс Лидия Игнатьевна.
Куим морт классысь получитісны похвальнӧй грамотаяс.
Найӧс сэтшӧма ошкисны да приветствуйтісны, мый ме куті полыштны, оз-ӧ бергӧдчы налӧн юрныс.
Толя Горюнов вӧсна тӧждысьны вӧлі нинӧмла, Борис вӧсна тожӧ — тайӧ, пӧжалуй, вывті кокни мывкыда, медым лоны настоящӧй ногӧн честолюбивӧйӧн.
Но Морозов веськыда польдіс гордостьысла, удовольствиеысла, шудысла.
Сійӧ дыр сулавліс стеннӧй газет дорын, кӧні казьтывсис сылӧн нимыс, да витрина дорын, кӧні школаса отличникъяскӧд ӧтлаын красуйтчис сылӧн портретыс.
Но дзик ставныслӧн настроениеныс вӧлі медся радостнӧй, гожся, думъястӧм.
Гожӧм локтӧ — шондіа кузь праздник!
Бӧрвылын — бур, кӧть и абу кокни во.
А гашкӧ, сійӧн и бур, мый сьӧкыд!
II
ВИТӦД «В»
ВОЛГА ВЫЛЫН
Гожся каникулъяс заводитчытӧдз на ме тӧді, мый гажтӧм лоӧ меным челядьтӧг.
Зэв. бура гӧгӧрвои тайӧс сӧмын сэк, кор янсалі наысь.
Ме муні Волга вылӧ, дом отдыхаӧ.
Челядь дырсянь ме радейта вӧр и, кажитчӧ, тӧлысь чӧж дугдывтӧг верми эськӧ ветлӧдлыны веж вӧрӧд.
А тані и вӧрыслы пом ни дор эз вӧв, и Волга пӧкӧритіс менӧ первой минутсяньыс, и ме гӧгӧрын вӧліны выль йӧз...
Еджыд небыд, шондінас шоналӧм лыа вылӧ нюжӧдчӧмӧн ме видзӧді, кыдзи помтӧг, мудзлытӧг, дзирдалігтыр да сялькӧдчигтыр, кывтіс ме дінті юлӧн ыркыд ловъя эзысьыс, да... казьтылі ассьым челядьӧс.
Мыйла сэтшӧм частӧ кутісны видчыны Володя Румянцев да Андрей Морозов?
Водзынсӧ ӧд найӧ вӧліны торйӧдчывтӧм ёртъясӧн.
Да, вот Морозов...
Всё-таки омӧля ме сійӧс тӧда.
Способнӧй, но сэтшӧм честолюбивӧй!
Ортсысяньыс быттьӧкӧ ставыс бур, но сійӧ оз лок, оз висьтав, мукӧдъяс моз, мый сійӧс занимайтӧ, волнуйтӧ.
Мыйла тадзи?
Ог тӧд...
Сійӧ, збыль, способнӧй да настойчивӧй, ӧтмоз бура велӧдчӧ естествознание кузя и роч кыв кузя, арифметика и география кузя, но ме важӧн аддза, мый ни ӧти предметӧн сійӧ оз увлекайтчы.
Абу ӧмӧй интереснӧ сылы велӧдчынысӧ?
Збыльысь, ме казьтыла: Морозов пыр шыльыда, рӧвнӧй тонӧн висьталӧ ставсӧ, мый требуйтчӧ, решайтӧ задачаяс, декламируйтӧ кывбуръяс, и ставсӧ тайӧс вӧчӧ кыдзкӧ веськодьпырысь, кӧдзыда.
А вот кор ме шуа: «Пуксьы.
Пукта тэныд пять» — сылӧн вӧсни вомдоръяса векни чужӧм вылас мелькайтӧ сьӧлӧмсяньыс нимкодясьӧм.
Тыдалӧ, мый сылы важнӧ сӧмын ачыс ӧтметкаыс.
Быттьӧкӧ сійӧ оз прӧстӧ велӧдчы, а чукӧртӧ пятёркаяс, чукӧртӧ сьӧлӧмсяньыс, упорнӧя; кыдзи настоящӧй скуп морт, любуйтчӧ наӧн, ставсӧ найӧс арталӧ.
И ещӧ усьӧ дум вылӧ: Морозов — менам велӧдчысьяс пиысь пӧшти ӧти, кодъяскӧд ме йитчӧма сӧмын учебнӧй делӧясӧн.
Сійӧ бура вочавидзӧ дӧска дорын, и ме пукта сылы пятёрка.
Ӧшибкатӧг сійӧ гижӧ ӧчереднӧй диктант, и ме бара пукта пятёрка.
Кажитчӧ, ми долженӧсь лоны дӧвӧленӧсь ӧта-мӧдӧн.
Но ми абу дӧвӧленӧсь.
Абу зэв кокни тайӧс гӧгӧрвоӧдны, но мыйӧнкӧ ми огӧ ладмӧй.
Ме важӧн чувствуйта: Андрей Морозов кӧсйӧ лоны первойӧн, пыр и быдлаын, тайӧ сылӧн цель и сылӧн став удовольствиеясыслӧн источник.
Миян ещӧ эм ӧти честолюбец — Витя Ильинский; сылӧн батьыс воліс коркӧ ме дінӧ сёрнитны аслас маитчӧм йылысь: кыдз эськӧ пиыс эз мӧд зазнавайтчыны!
Но Ильинскийлӧн тщеславиеыс кутшӧмкӧ мӧд нога, непосредственнӧйджык, ли мый ли.
Сійӧ откровеннӧя радейтӧ, кор сійӧс ошкӧны.
И кӧть ме гӧгӧрвоа, мый злоупотребляйтны тайӧн оз позь, но Витяӧс ошкыштны приятнӧ: сійӧ лоӧ ещӧ рад да старайтчӧ ещӧ ёнджыка.
Батьыскӧд сёрнитӧм бӧрын ме лои осторожнӧйджык да убедитчи, мый Витя кӧть и гордитчӧ аслас «математическӧй шишкаӧн», юрыс сылӧн оз бергӧдчы успехъяссьыс, и сувтны ёртъяссьыс вылӧджык сійӧ оз зіль.
Но, а Вася Воробейко?
Мый ме тӧда Вася йылысь?
Зэв этша, пӧшти нинӧм.
Табеляс сылӧн пӧшти ставыс тройкаяс.
Двойкаяс оз овлыны, но и четверка — шоч гӧстя; четвёрка получитӧм бӧрын Вася гӧрдӧдыштӧ нимкодьысла, но чӧв олӧ.
А Саша Воробейко, кодлӧн и аслас тройкаясыс ёна унджык четвёркаяс дорсьыс, вокыслӧн бур отметкаяс вылӧ радлӧ гораа и, мый менӧ неуна забавляйтӧ, шуӧ покровительственнӧя:
«Вот тайӧ лӧсьыд!
Тэ эськӧ мед частӧджык тадзсӧ!»
Либӧ: «Зільышт, Вася, зільышт, гашкӧ, и тӧлк лоӧ тэысь».
Саша командуйтӧ вокыс вылын, и мӧдыс кыв шутӧг кывзысьӧ.
Васякӧд обращайтчигӧн Саша волывліс весиг сэтчӧдз, мый тшӧктывліс ӧти кывйӧн: «Мун, вӧч, вай, уберит!»
И Вася кӧ мунӧ, вӧчӧ, сетӧ либӧ убирайтӧ оз сэтшӧм тэрыба, овлывлӧ, мый и тувкнитас сійӧс.
Но некод мӧд оз лысьт вӧрзьӧдны Васяӧс.
«Ачым ӧбидита, а мӧдлы ӧбидитны ог сет» — вот смыслыс Сашалӧн вокыс дінӧ относитчӧмлӧн.
И сійӧ, коді видліс торкны тайӧ правилӧсӧ, должен вӧлі имеитны делӧ Саша Воробейкокӧд аскӧдыс, а быдӧн тӧдісны, мый тайӧ абу шутка.
— Мый тэ сійӧс доръян?
Сійӧ абу ичӧт и ачыс асьсӧ ӧбидитны оз сет, — шуи ме ӧтчыд Сашалы.
— Именнӧ мый сетас.
Сійӧ и косясьнысӧ бура оз куж.
— А тэ ачыд мыйла сійӧс ӧбижайтан?
— Ме?!
— Саша дзик збыльысь чуймис: сылӧн кучкӧмъясыс воклӧн кодь добродушнӧйӧсь, неужели найӧ вермасны ӧбидитны!
— Дерт жӧ, ӧбижайтан, — настаивайта ме. — Сӧмын сулалӧ кывзыштны, кыдзи тэ сыкӧд сёрнитан: «Котӧртлы сэтчӧ, лок татчӧ, мыччы тайӧс, вай эсійӧс...» Сійӧ ӧд тэкӧд оз тадз сёрнит, збыль ӧд?
Секунда кежлӧ Саша думыштчылӧ.
— Ме — ыджыдджык.
— Кутшӧм нӧ тэ ыджыдджык, ті кӧ двойнияс!
— Абу, ме водзджык чужи.
— Вот Лёва ставныд дорысь ыджыдджык, — вочавидза ме, — и сійӧ вожатӧй тіян, а тэ кывлін коркӧ, медым сійӧ сёрнитіс тіянкӧд сідзи, кыдзи тэ Васякӧд?
Саша интересӧн кывзӧ менсьым доводъясӧс, но пыдди оз пукты.
Теориянас, пӧжалуй, сійӧ сӧгласитчӧ мекӧд.
Но вокыскӧд отношениеясыс тэчсисны воясӧн, пӧрины привычкаӧ, и сэсся Вася сэтшӧм кокньыда кывзӧ, сэтшӧм окотапырысь подчиняйтчӧ...
Ӧні Воробейкояс сиктынӧсь, бабушка орданыс.
А Коля Савенков муніс лагерӧ.
Сійӧ сэні лоӧ Лёвакӧд, а Лёва кӧсйысис гижны меным.
Коля йылысь ме думайта частӧ.
Коркӧ, тулыснас нин, сійӧс вайӧдіс ме дінӧ скӧрмӧм Вера Кондратьевна, пение кузя велӧдысь.
Коля пыксис, эз кӧсйы мунны.
— Сійӧ торкӧ урок, оз кӧсйы сьывны ставыскӧд тшӧтш, — норасис Вера Кондратьевна. — Ме некымынысь вӧчлі сылы замечание, а сійӧ чӧв олӧ.
Быдӧн кӧ кутасны чӧв овны, тайӧ оз ло пение урок, а чӧв олӧмысь ворсӧм.
— Мыйла тэ эн сьыв? — юалі ме.
Коля эз вочавидз и видзӧдіс, воддза мозыс букышӧн, синкым увтіыс.
Кор ме муна вӧлі гортӧ, сійӧ, кыдзи и век, паныдаліс менӧ переулокын да, кыдзи и век, некутшӧм водзкывъястӧг шуис:
— Ставӧн сьылісны: «Бӧр гортаныс воисны батьяс».
Мыйла нӧ ме панда тайӧс сьывны?
Бӧръя кадас сыкӧд кутіс дружитны Гай.
Коля волӧма Саша ордӧ гортас — тайӧ бур.
А гожӧм кежлас Саша мунӧма Тулаӧ, Иван Ильич ордӧ.
Ме сэтшӧм бура представляйта аслым кыкнаннысӧ — и дедсӧ, и внуксӧ: кӧнкӧ, кӧзяйничайтӧны эсійӧ садъяс, кӧні «быдмӧ свет вылас ставыс», кӧть дзоньнас сійӧ кипыдӧс ыджда сӧмын.
А Горюнов Артекын.
Кутшӧм уна выльтор сійӧ аддзылас, мыйта интереснӧйтор тӧдмалас!
Тадзи думайтігтыр кольліны часъяс.
Шондіыс кыпӧдчис пыр вылӧджык.
«Сотча, пӧжалуй», — кватитчывлі ме, кор куньӧм синлапъяс водзын кутлісны бергавны алӧй кытшъяс.
— Мый йылысь думыштчин? — кылӧ гажа гӧлӧсыс Нина Станицыналӧн, жыр да сёянін серти суседкалӧн. — Купайтчыны!
Купайтчыны!
И дзик ӧбедӧдз ми плавайтам, бара шонтысям шонді водзын да бара уськӧдчам ваӧ.
Нина велӧдчӧ транспорт кузя инженеръясӧс гӧтӧвитан Институтын, Люба Тимошенко — Строительнӧйын.
Ми олам ӧти жырйын и столӧвӧйын пукалам ӧти пызан сайын.
ВОЙСЯ СЁРНИ
Коркӧ сёр рытын, кор ми водім, заводитчис сёрни, коді сэтшӧм естественнӧя ӧні пансьӧ йӧз костын, кор муртса на тӧдмаласны найӧ ёрта-ёртсӧ: ми казьтылім, коді кыдзи встретитіс июнь 22 лун, а сэсся — Победа лун.
Первой ме кывзі Ниналысь да Любалысь сёрнисӧ, сэсся дугді весиг кывны налысь гӧлӧсъяссӧ — сэтшӧм бура, сэтшӧм отчётливӧя тӧдвылӧ усины меным июнь 22 лун да май 9 лун...
... Война суис менӧ Ленинградӧ.
Шура, вокӧй менам, сійӧ гожӧмнас помаліс аспирантура, сылы сетісны отпуск.
И сійӧ босьтіс менӧ аскӧдыс.
Кыкнанным ми вӧлім первойысь тайӧ чудеснӧй карас.
Ветлывлім островъяс вылӧ, вӧвлім Эрмитажын, а июнь 21 лунся рытын, концерт вылысь локтігӧн, дыр шӧйтім еджыд войӧн шебралӧм карті, шӧйтім мудзлытӧг, видзӧдім сы вылӧ — и эг вермӧ пӧтны видзӧдӧмнас.
Лӧсьыд вӧлі миянлы!
Мыйтӧм чудеснӧй, радостнӧй планъяс ми стрӧитім водзӧ кежлӧ!
Чеччим, дерт, сёрӧн, завтракайтім быттьӧкӧ нинӧм эз вӧвлы, а сэсся петім ывлаӧ, и сэні миянлы кучкис кыв: война!
Ми бӧр мунім Мӧскуаӧ.
Регыд мысти Шура муніс армияӧ.
Нелямын кыкӧд вося мартын сійӧ пӧгибнитіс Гжатск бердын.
...А Победа лун!
Ме садьми войшӧр-войын друг топалӧм сьӧлӧмӧн: пос кузя кодкӧ котӧртіс вылыс этажсянь да кулакъяснас таркӧдіс дзик быд ӧдзӧсӧ.
Ме эг на удит гӧгӧрвоны, мый лоӧма, сӧмын пытшкӧсын мыйкӧ дрӧгмуні.
Дум вылӧ уси: тадзи нелямын ӧтикӧд да нелямын кыкӧд воӧ войясын таркӧдчывлісны ӧдзӧсӧ да пос пролётъясын кыліс горзӧм: «Тревога!
Граждана, тревога!»
Но ӧні?..
Тайӧ минутас кутісны таркӧдны менам ӧдзӧсӧ, и ме кылі детинкалысь гӧлӧс: «Войналы пом!
Войналы пом!»
Овлывлӧ радлун, кодкӧд ни ӧти. минут кежлӧ оз позь кольччыны ас кежад.
И кӧть вӧлі сёр вой, ми ставным петім асланым жыръясысь да лэччим дворӧ.
Сэні вӧлі тыр йӧз.
Быттьӧкӧ вуджӧр муніс син водзті...
Бара дум вылӧ меным усины эсійӧ ылӧ кольӧм войясыс, кор сук пемыдас, дзескӧдчӧмӧн, ловшысӧ кутігмоз, истӧг ӧзтыны полігтыр, жуисны тайӧ дворас йӧз, виччысисны ӧчередь бомбоубежищеӧ пыранінын.
Уси дум вылӧ, кыдзи мудзӧмысла да тревогаысла кельдӧдӧм чужӧма мамъяс отбой бӧрын петкӧдлывлісны кияс выланыс узьысь челядьсӧ.
Кыдзи, ӧти татшӧм вой бӧрын пӧдвалысь петігӧн, йӧзыс куньтыралісны синъяснысӧ да мигайтісны виччысьтӧмысла:
став дворыс дзирдаліс кустӧм на тӧлысь югӧр улын чуткасьысь неестественнӧй дзирдӧн.
abu
Тайӧ вояс бомба взорвитчӧма дзик матӧ и ӧшиньясысь усялӧма стеклӧыс.
Да, ставыс тайӧ уси дум вылӧ, эз вермы не усьны, но и эз вермы кусӧдны шудсӧ, коді сявкйис быд чужӧм вылын.
Тайӧ вояс позьӧ вӧлі пырны любӧй тӧдтӧм керкаӧ, таркӧдчыны быд ӧдзӧсӧ, панны сёрни быд паныдасьыськӧд — ставныс вӧлі тырӧмаӧсь ӧти чувствоӧн: помасис война!
И сэсся — аслысногӧн югъялысь шондіӧн ойдӧм асыв да лун...
Мӧда-мӧдкӧд сёрнитчытӧг ми ставным мунім Гӧрд площадь вылӧ.
Шондіӧн шонтӧм еджыд трибунаяс вылын пукалісны дзонь семьяясӧн, кыкнан кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн старикъяс, чышъяна да нопторъя старукаяс.
Топыда кутчысьӧмӧн котралісны челядь, прӧйдиталісны нюмъялысь нывъяс, кылісны праздничнӧй, гора гӧлӧсъяс.
Колины часъяс.
Майся югыдлӧз енэжыс пемдыштіс, лои кельыдлӧз, сэсся чимлӧз.
А йӧзыс пыр локталісны и локталісны.
И кор кыліс дикторлӧн гӧлӧсыс, площадь вылын ӧтпырйӧ лои шынитӧв, но шынитӧлыс сэки жӧ взорвитчис кыпыд горзӧмъясӧн: кутас выступайтны Сталин!
Но первой жӧ прӧстӧй да зэв лӧсьыд кывйыс «Ёртъяс!» бара дзикӧдз ланьтӧдіс ставсӧ.
Мекӧд орччӧн сулаліс кузь тушаа олӧма нывбаба.
Веськыда ас водзас вӧрзьытӧг видзӧдігмоз сійӧ топыда топӧдӧма вомдоръяссӧ, и банбокъяс кузяыс сылӧн дугдывтӧг визувтіс синваыс.
А кык воськов сайын батьыс пельпом вылын пукалысь детинка видзӧдіс сы вылӧ помтӧм, шог чуймӧмӧн, пӧшти упрёкӧн: мый йылысь позьӧ бӧрдны татшӧм лунас?
Ме тӧді мый йылысь, и унаӧн, унаӧн тайӧ площадь вылас тӧдісны жӧ.
Но вот кылісны и помасисны кывъяс: «Победаӧн тіянӧс, менам дона соотечественникъяс да соотечественницаяс!»
Прожекторъяслӧн югӧръясыс кысисны енэжын югъялысь ловъя сеткаӧн, и та вӧсна енэжыс вӧвлытӧма кыптіс миян весьтын, лои вывті джуджыд.
Ещӧ ӧти здук — и тайӧ еджговлӧз рӧмыдас койыштісны билӧн да югӧрлӧн фонтанъяс — салют!
И Спасскӧй башня сулаліс сэтшӧм веськыд, ставнас ӧддзӧдчӧма вывлань, зэв мича, кыдзи величиелӧн да покойлӧн символ.
А Кремльса двореч весьтын ыджыд алӧй лэбачӧн дӧлаліс флаг.
Чудеснӧй, шуда лун — радостнӧй и сьӧкыд...
И сэки, быттьӧкӧ садьмӧм мысти, ме кылі Ниналысь гӧлӧссӧ:
— Медся шуда событие менам олӧмын? — нюркйӧдлӧмӧн шуаліс сійӧ. — А менам олӧмын кӧ эз вӧвлыны некутшӧм лоӧмторъяс!..
«Дерт! — думышті ме. — Казьтыштісны май 9 лун и кутісны сёрнитны шуд йылысь!»
— Но, абу событие, — воча шуис Люба, — а лун, кор тэ чувствуйтін асьтӧ зэв-зэв шудаӧн.
— А ме пыр чувствуйта ачымӧс шудаӧн, — вочавидзис Нина.
— Ме жӧ шуа: зэв-зэв шудаӧн, гӧгӧрвоан? — нетерпеливӧя мӧдысь шуис Люба. — Абу сідз, кыдзи быд лун, а медся шудаӧн?
Ланьтісны чӧв.
Ме виччыси, меным окота вӧлі кывны, мый шуас Нина.
И вот сійӧ кутіс сёрнитны:
— Ладнӧ, сӧмын учтитӧй: лоӧмторъяс менам эз вӧвны.
Менам зэв обыкновеннӧй олӧм.
По всё-таки ме висьтала.
Сӧмын оз ло интереснӧ тіянлы.
Ладнӧ, асьныд тшӧктінныд...
Война дырйи ме уджалі поездын проводникӧн.
Миян вӧлі проводникъяслӧн комсомольскӧй бригада.
Ми велӧдчим малярнӧй, слесарнӧй, столярнӧй делӧӧ, сы вӧсна миянлы эз ковмывлы туйын ремонтнӧй бригада.
Ми ветлӧдлім Мӧскуа-Новосибирск маршрут кузя.
Мӧскуаӧ вайлывлім военнӧйясӧс либӧ командировочнӧйясӧс, а Новосибирскӧ — нывбабаясӧс да челядьӧс Украинаысь, Беларусьысь, ленинградечьясӧс.
Унджык челядьыс мунӧны вӧлі ӧтнаныс, бать-мамыс налӧн пӧгибнитӧмаӧсь, и найӧ вӧліны сэтшӧм одинокӧйӧсь, рамӧсь, шогӧсь, веськыда эз вӧв вын видзӧдны на вылӧ.
Сэки и решитім ми лӧсьӧдны асланым поездын детскӧй вагон да оборудуйтны сійӧс кыдзи следуйтӧ.
Кор бригада сулаліс на ещӧ Новосибирскын шойччӧг вылын, ми тэчсим, чукӧртім сьӧм да ньӧбим чачаяс, ваялім коді дозмук, коді книжкаяс, коді дзоридзьяс.
Ми вӧлім кызь сизим ныв, да вещиыс чукӧрмис уна.
Сэсся ӧти ныв предложитіс устроитны вагонын нёнясян кагаяслы ӧшалан зыбкаас.
Позьӧ шуны, устроитім зэв бур вагон: артмис уютнӧй и мича.
Гырысь сувтланінъяс вылын котӧртлывлім пӧсь сёянла.
Вагонын дугдывтӧг пуис самӧвар.
И сэсся ещӧ корим мӧд бригадаса — ташкентскӧй поездса — нывъяслысь вайны миянлы вурун да мӧдім кыны челядьлы кепысьяс да носкияс.
Туйын ми зілим гажӧдны челядьӧс — висьтавлім налы мойдъяс, лыддим книжкаяс, сьылім.
И збыль, найӧ неуна гажмывлыны, весиг нюмъявны заводитчывлісны.
А тайӧ нин... — секунда кежлӧ Нина ланьтыштліс и сэсся тэрыба помаліс:
— Тӧданныд, медся лёк, кор малыш сэтчӧдз мучитчӧма, мый нюмъявнысӧ оз вермы...
Да, мый йылысь нин ме висьталі?
Но вот, а сэсся, миян пример серти, детскӧй вагонъястӧ кутісны лӧсьӧдавны и мукӧд поездъясын.
И ми вӧлім зэв радӧсь...
Шудаӧсь, — муртса дугдыштлӧм мысти содтіс Нина.
И сы вӧсна, мый ми чӧв олім, извиняйтчан тонӧн сійӧ шуис:
— Ме жӧ шулі, мый оз ло интереснӧ...
— Неправда, зэв интереснӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуис Люба. — Зэв интереснӧ, Ниночка! — меліа мӧдпӧв шуис сійӧ.
Ӧшинь сайын вӧлі сап пемыд.
Дом отдыха правилӧяс серти, миянлы важӧн нин колӧ вӧлі узьны, а не сёрнитны.
Ме видзӧді тайӧ сьӧд, быттьӧкӧ бархатӧн тупкӧм ӧшиняс да думайті: вот та йылысь колӧ висьтавны челядьлы.
Ӧд тайӧс налы, дас кык арӧсаясыдлы, медся сьӧкыд гӧгӧрвоӧдны, а колӧ медым найӧ гӧгӧрвоисны: шудыд — абу прӧстӧ личнӧй удачаын, шудыд — овны йӧз вӧсна и уджавны па вылӧ, думайтны да тӧждысьны не сӧмын ас йывсьыд.
Тадз со ставсӧ, мый вӧрзьӧдіс да радуйтіс менӧ, ме ас думӧн висьтавлі челядьлы.
Мукӧд дырйиыс волывліс юрӧ: абу-ӧ узость тайӧ, абу-ӧ ограниченность?
Мыйла олӧмсьыс ставсӧ, ассьым став мӧвпъясӧс, встречаясӧс да впечатлениеясӧс ме ӧтлаӧда ӧтилаӧ?
Но абу: ӧд тайӧ ӧтиыс и лои менам олӧмын медся главнӧйнас да медся нимкодьнас!
Ме велӧдысь — тайӧ медся важнӧйыс да медся бурыс, мый ме тӧда ас йылысь!
СЕНТЯБРЬ
И бара воис лун, кодӧс ме век аслам календарысь босьта кытшӧ гӧрд карандашӧн: Сентябр Первой лун!
И бара ме восьлала тӧдса переулокті.
Нин пуяс абу на вевъялӧмаӧсь воштыны ассьыныс пемдыштӧм зарнисӧ, и сӧмын шочиника кок улын кышакылыштӧ косьмӧм кор.
Тайӧ асылас ставыс кажитчӧ торъя нин сӧстӧмӧн да чёткӧйӧн: и шыльыд асфальтыс, и тӧдса керкаясыс, и забор решеткаыс, и кымӧртӧм кельыд енэжыс.
Тадзи овлывлӧ, кор видзӧдан ывла вылӧ праздник кежлӧ муртса на мыськалӧм ӧшинь пыр.
— Марина Николаевна!
Здравствуйте! — кылі ме да, бергӧдчӧм мысти, аддзи Лёша Рябининӧс.
Сійӧ кутіс киӧдыс сизим арӧса воксӧ, Петяӧс.
— Здравствуй, Лёша.
Да кутшӧма тэ быдмӧмыд!
Тушанад тэ тӧкӧтьӧ абу ме ыджда!
А Петя мыйла тэкӧд?
— Первой классӧ мунӧ, — гордӧя вочавидзис Лёша. — Наталья Андреевна ордӧ!
Векньыдик тротуар потшӧмӧн ми сулалім да ставным нюмъялім, кыдзи встреча дырйи первой минутъясӧ.
Лёша збыль быдмӧма.
И сылӧн век сэтшӧм жӧ, аслыс веритысь, хозяйственнӧй мортлӧн добродушнӧй да ледовитӧй вид.
Петя сулалӧ орччӧн, сӧстӧма мыссьӧма, ӧкуратнӧя вурӧм еджыд воротничока.
Башмакъяссӧ сылысь весалӧма дзирдавтӧдз, юрыс шырӧма, синъяссӧ паськыда восьтӧма.
Муртса на ми вӧрзим водзлань, кыдзи тротуар мӧдарладорсянь, гораа горзігтыр «Марина Николаевна!
Лёшка!» миянлань уськӧдчис Боря Левин: сійӧ сьӧдӧдз гожъялӧма, юрсиыс быгалӧма, дзик идзас рӧма лоӧма.
— Ох, здравствуйте! — шуӧ сійӧ тшӧкъялігтыр. — Кутшӧма менам гаж быри школаысь — муртса терпитны верми!
Селивановӧс ті эн на аддзылӧй?
Сійӧ со этатшӧм черепахаӧс вайис! — Борис паськӧдіс кияссӧ, тӧкӧтьӧ эз уськӧд портфельсӧ: черепахаыс, тыдалӧ, вӧлӧма кӧлеса ыджда. — А Горюнов вайӧма Артекысь ракушкаяс, быдсяма изъяс!
Ветлысь-мунысьяслы мешайтчигтыр ми мунам нёльӧн, но миян вылӧ некод оз скӧрав — миянысь кежӧны, видзӧдалӧны бурпырысь да любопытствоӧн.
А Борис пыр висьтавлӧ, висьтавлӧ.
Ме ог торкав сійӧс и ог зіль юасьны: сійӧ сідз нин тырӧма аслас аддзылӧмторъясӧн, мый кытчӧдз оз висьтав став впечатлениеяссӧ, всё равно оз кут кывзыны.
Муртса ми воськовтім школьнӧй дворӧ, быдладорсянь миян дінӧ уськӧдчисны челядь.
Ме эг удит здоровайтчыны, эг вевъяв бура видзӧдны ӧтикӧс, кыдзи ме водзӧ, быттьӧкӧ му увсьыс, мыччысьліс мӧд.
Нюжалӧма, пӧшти юр судтаыс быдмӧма Ильинский, зэв ёна гожъялӧма Горюнов.
Мыйӧн сӧмын дворӧ пырас вӧлі кодкӧ миян классысь, ми встречайтім сійӧс хорӧн:
— А со и Юра Лабутин!
Здравствуйте, Воробейкояс!
Ставлы радлӧм вылӧ воротаын мыччысис Серёжа Селинанов, киас сылӧн ыджыд сьӧд черепаха.
Толя Горюнов Артекысь вайис изъяслысь коллекция да рисунокъяса альбом.
Лабутин, коді гожӧмсӧ колляліс Кавказын, вайис самшитӧвӧй пулысь ыджыд тор.
И быдӧнлы окота вӧлі пырысь-пыр, тані жӧ, школьнӧй дворын, кытчӧ ми чукӧртчим звонок сеттӧдз водзджык, висьтавны аслас гожся, куим тӧлысьчӧжся став приключениеяс йылысь.
— Тайӧ ті — витӧд «В»?
— юалӧ кодкӧ.
Бергӧдчим.
Миян водзын — тӧдтӧм детинка.
Кыдзи и став челядь, сійӧ ёна гожъялӧма гожӧмбыднас, а дженьыда шырӧм еджыд юрсиыс, пӧшти ӧтлаасьӧм сук синкымъясыс и синлысъясыс дзикӧдз быгалӧмаӧсь.
Тешкодь аддзыны еджыд синлысъяс сайысь вӧрса кисьмӧм ӧрекъяс кодь неыджыд сьӧдов синъяс.
Детинкалы буракӧ, абу лӧсьыд, мый ставӧн чӧволігтыр видзӧдалӧны сійӧс, но сійӧ зільӧ лоны независимӧйӧн.
— Ме выль морт, — висьталӧ сійӧ. — Менӧ ыстісны тіян дінӧ.
Ті витӧд «В»?
— Нёльӧд «В», — шуӧ Румянцев, и сэки жӧ ставӧн серӧктӧны, и сійӧ яндысьӧмӧн ӧвтчӧ кинас.
— Кутшӧм нёльӧд?
Витӧд нин! — гажаа поправляйтӧны сійӧс быдладорсянь.
Выль воысь виччысьӧ, кор челядь неуна ланьтыштасны, да висьталӧ:
— Овӧй менам Соловьёв.
— Списокын сэтшӧмыс эм, — шуа ме. — Здравствуй, Игорь Соловьёв.
Кодкӧ юалӧ, кӧні сійӧ водзсӧ велӧдчӧма, мыйла вуджӧма миян школаӧ.
Но ме ог зэв внимательнӧя кывзы.
Ме дзик ӧні аддзи Лёшалысь неуна тӧждысяна да сыкӧд тшӧтш довольнӧй видзӧдлассӧ да видзӧда сыланьӧ жӧ:
миянсянь неылын сулалӧ сылӧн ичӧт вокыс Петя, морӧс бердас топӧдӧма ыджыд букет.
Сы бӧрладорӧ выстроитчӧмаӧсь ещӧ кызь пара челядь, Петя моз жӧ вӧччӧмаӧсь да взволнованнӧйӧсь, сэтшӧм жӧ гӧгрӧс синъясаӧсь.
Наталья Андреевна внимательнӧя видзӧдалӧ ассьыс тайӧ отрядсӧ.
— Кор воанныд школа ӧдзӧс дорӧ, пӧрччӧй шапкаяснытӧ, эн вунӧдӧй, — висьталӧ сійӧ.
Петя шай-паймунӧмӧн видзӧдлӧ гӧгӧр: а сылы мый вӧчны?
Сылӧн ӧд шапкаыс абу.
Лёша успокоительнӧя сылань довкйӧдлӧ юрсӧ.
Детинкаяс мунӧны кильчӧлань.
Найӧ кывзӧмӧн пӧрччалӧны шапкаяснысӧ да надзӧник, осторожнӧй воськовъясӧн кайӧны кильчӧ пос кузя.
Секунда кежлӧ ме вунӧдлі аслам челядь йылысь да чӧволігтыр видзӧда Наталья Андреевна бӧрся.
Талун сійӧ янсӧдчис детинкаяскӧд, кодъясӧс велӧдіс нёль во;
со найӧ сулалӧны асланыс выль класснӧй руководительница дорын.
А Наталья Андреевна ӧні выльысь, дзик первойсяньыс кутас нуӧдны тайӧ малышъяссӧ...
— Марина Николаевна, звонок, ми построитчим нин, — кыла ме Гайлысь гӧлӧссӧ.
Ми каям коймӧд этажӧ, челядь пырӧны классӧ, шӧйӧвошӧмӧн сувталӧны.
— Пуксялам, кыдзи колян во, — шуӧ Рябинин, — а сэсся разберитчам.
— Пуксьы мекӧд, — гостеприимнӧя предлагайтӧ Выручка выль велӧдчысьлы, и найӧ удобнӧя пуксьӧны ӧшинь дорӧ.
— Ӧні, — шуа ме, — лоӧ тіян ботаника.
Ме муна витӧд «А»-ӧ.
Расписание серти первой урокыс менам сэні.
Коймӧд урок вылын ми тіянкӧд бара встретитчам.
Сӧмын ӧні, ме чайта, челядь настоящӧй ногӧн гӧгӧрвоисны, мый найӧ пятиклассникъяс.
Таво ставыс выль ногӧн: ме пета вӧлі, а ӧдзӧс дорын сулаліс нин ботаника кузя преподавательница Елена Михайловна.
Детинкаяс сувтісны,
Классӧс преподавательницакӧд тӧдмӧдӧм бӧрын, ме петі коридорӧ.
Пӧшти став велӧдысьясыс муналӧмаӧсь нин асланыс классъясӧ, пӧра и меным витӧд «А»-ӧ.
Но секунда кежлӧ ме невӧляысь ньӧжмӧда воськовъясӧс: пӧдса ӧдзӧс сайсянь кылӧ Наталья Андреевналӧн гӧлӧсыс:
— А ӧні вайӧй кывзыштам, кутшӧм шынитӧв школаын!
Посни челядь ланьтӧны, чудесаӧс моз кывзӧны.
Школаын кӧкъямыссё детинка, но кутшӧм шынитӧв...
ЛУН БӦРСЯ ЛУН
И сідз, ме класснӧй руководительница и, таысь кындзи, преподавайта роч кыв да литературнӧй чтение аслам да ӧти параллельнӧй витӧд классын.
Менам челядьлӧн ӧні быд предмет кузя разнӧй велӧдысьяс, но найӧ эз на велавны та дінӧ и важ мозыс шыасьлывлӧны ме дінӧ либӧ география, либӧ арифметика кузя юалӧмъясӧн.
Мыйӧн сӧмын звонок юӧртӧ занятиеяс помасьӧм йылысь, ме муна аслам челядь дінӧ, а витӧд «А»-ысь детинкаяс, Наталья Андреевналӧн колян вося велӧдчысьясыс, пырысь-пыр мунӧны сы дінӧ.
Разницаыс миян костын сӧмын сійӧ, мый ме муна ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг, кыдзи и пӧлагайтчӧ преподавательницалы, а найӧ лэбӧны панласигтыр, куим пос тшупӧд вомӧн чеччалігтыр.
Ещӧ колян тӧвнас на, кор эз на вӧв списокыс ӧнія первой класслӧн и некод эз тӧд, кутшӧм именнӧ челядь кутасны сэні велӧдчыны, Наталья Андреевна шуис аслас велӧдчысьяслы:
— Арнас ті лоанныд пятиклассникъяс, а ме кута велӧдны посниясӧс.
Колӧ бура встретитны найӧс, на воигкежлӧ лӧсьӧдны разрезнӧй азбукаяс, наборнӧй полотно да ещӧ уна мукӧдтор.
Коді отсалас меным?
Коді нӧ вермис ӧткажитчыны!
Отрывнӧй календарысь челядь вундалісны гырысь сьӧд цифраяс да клеиталісны картон вылӧ.
Ӧні быд первоклассниклӧн эмӧсь став цифраясыс ӧтиксянь кызьӧдз.
Сэсся вайисны школаӧ колян воясся детскӧй календарьяс, бӧръялісны красочнӧй картинкаяс, кывбуръяс, мойдъяс.
Ставсӧ тайӧс вундалісны да доръяссӧ клеиталісны бумагаясӧн.
Серпасалісны дзонь сё закладкаяс учебникъясӧ, медым первоклассникъяс эз тшыкӧдлыны книжкаяссӧ, эз куснявны листбокыслысь пельӧсъяссӧ.
Вундалісны звёздочкаяс.
Дасьтісны уна рӧма мелъяс да водзвыв радлісны, кыдзи чуймасны посни детинкаяс, кор аддзасны, мый кыв позьӧ гижны сьӧд дӧска вылӧ гӧрдӧн, вижӧн, лӧзӧн — и дӧскаыс ставнас кутас дзоридзавны.
Ӧні ставыс, мый найӧ лӧсьӧдісны, гӧдитчис.
И Наталья Андреевналы кӧ мыйкӧ колӧ, быд детинка витӧд «А»-ысь дась отсавны сылы.
Найӧ новлӧдлӧны «первачокъясӧс» буфетӧ, раздевалкаӧ, асывнас встречайтӧны найӧс школа дорын.
Кор расписаниеын менам «ӧшинь» — занятиеяс костын свободнӧй час, — ме муна аслам классӧ ботаника либӧ история урокъяс вылӧ.
Интереснӧ видзӧдлыны аслад челядь вылӧ боксянь.
А найӧ, кор кодкӧ кӧ бура вочавидзӧ дӧска дорын, быттьӧ команда серти, бергӧдӧны юрнысӧ мелань, гӧгӧрвоӧны, мый меным тайӧ сідзи жӧ важнӧ, кыдзи и налы.
Мӧд витӧд классыскӧд ме тӧдмаси ыджыд трудтӧг.
Уна велӧдчысьясӧс ме тӧда вӧлі ещӧ колян восянь на.
А главнӧйыс, менам лои выль чувство: ме пыра классӧ и бура тӧда, мый менсьым кутасны кывзыны — всё равно, лоӧ-ӧ интереснӧ либӧ ковмас занимайтчыны гажтӧм чернӧвӧй уджӧн.
И челядь гӧгӧрвоӧны тайӧс.
Но ме кӧ надейтчи, мый ӧнісянь ставыс кутас мунны шыльыда, то регыд убедитчи: тайӧ абу тадз...
ФУТБОЛ
— Марина Николаевна, тіян велӧдчысьясныд пышйисны!
— Кыдзи пышйисны?
Кытчӧ?
Ме чуймӧмӧн видзӧда английскӧй кыв кузя преподавательница Софья Алексеевна вылӧ.
Сійӧ первой во школаын, и немвиччысьтӧм происшествиеыс кежӧдіс сійӧс туйсьыс.
Сылӧн шӧйӧвошӧм дӧзмӧм чужӧм.
Заводитчӧ вӧлі медбӧръя урок, менӧ виччысисны витӧд «А»-ын, но Софья Алексеевнакӧд тшӧтш ме мӧдӧдчи аслам витӧд «В»-ӧ, восьті ӧдзӧссӧ да сувті порог дорас: класс вӧлі пӧшти тыртӧм, партаяс сайын пукалісны дас мортысь не унджыкӧн.
— Кӧнӧсь нӧ мукӧдыс?
Чӧв олӧны.
— Лёша, кӧнӧсь мукӧдыс?
Рябинин мыжапырысь зумыштчис.
— Талун футбол, — кылі ме ньӧжйӧникӧн шуӧм вочакыв. — «Спартак» — «ЦДКА».
— Но и мый?
— Но, матч лоӧ вит часын.
А «Динамоӧ» ӧмӧй писькӧдчан...
йӧзыс мыйта...
Вот и мунісны английскӧй вылысь.
А то сёрмисны эськӧ...
Мӧд лунас ме локті классӧ сьӧд кымӧрысь букышджык.
Ме шуи челядьлы, мый меным яндзим на вӧсна.
Мый налӧн поступокыс — неуважение школа дінӧ, Софья Алексеевна дінӧ, ме дінӧ, кыдз налӧн класснӧй руководительница дінӧ.
Мый найӧ долженӧсь извинитчыны Софья Алексеевна водзын.
И мый водзӧвылӧ татшӧмторъясыс не долженӧсь лоны.
Некор!
Найӧ пукалісны рамӧсь, мыжаӧсь.
Класс нимсянь Гай извинитчис, кӧсйысис, мый «водзӧвылӧ татшӧмыс оз ло».
И збыль, матч лунъясӧ челядь сэсся эз нин пышйывлыны школаысь.
Но кокньыдджыкыс эз ло.
Ӧні найӧ мудзлытӧг гӧняйтӧдлісны мач школа дворын: урокъясӧдз и на бӧрын и весиг дженьыд переменаяс дырйи; эз сӧмын шондіа лунӧ, но и зэригӧн и слӧтитігӧн.
Найӧ кӧтасьӧмаӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь медбӧръя секундаас котӧрӧн пыралісны классӧ, коді доймӧм пидзӧса, а коді и лӧз синдора.
Яснӧ вӧлі: мӧвпъясныс налӧн ылынӧсь, налы веськыда абу вын сертиныс решайтны кузь примеръяс прӧстӧй дробь вылӧ либӧ повторяйтны глаголъяслысь правописание.
Дугдывтӧг кывлывліс пӧсь шӧпкӧдчӧм:
— Кутшӧм тэ судья!
Татшӧм судьясӧ асьсӧ колӧ судитны!
— А татшӧм вратарсӧ сӧмын сюръя бердӧ ляскӧмтыны колӧ!
Перемена дырйи вензьӧмъяс эз дугдыны, и мукӧд дырйиыс тӧкӧтьӧ косьӧдз эз волыны.
— Тэ тожӧ бур! — горзіс Саша Воробейко. — Сувтӧдісны кӧ вратарӧн, и сулав, нинӧмла йӧз воротаяс дінӧ котравны гол забивайтны!
— Асьныд кӧ ті онӧ вермӧй, мый нӧ вӧчан? — ещӧ ёнджыка воча горзіс Румянцев. — Тіянлы забивайтӧны, а ті мыйкӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вомнытӧ паськӧдланныд!
— Сійӧн и вомнымӧс паськӧдлам, мый асланым тыртӧм ворота вылӧ видзӧдлывлам, а вратарыс некӧн оз тыдав!
Норасисны бать-мам.
Норасисны велӧдысьяс.
— Тіян велӧдчысьясныд, Марина Николаевна, ставсӧ свет вылысь вунӧдісны футболысь кындзи, — дугдывтӧг кылі ме. — Витӧд «В»-ын дисциплина чотӧ кыкнан кокнас.
Пӧра лӧсьӧдны порядок.
Ме кывзі тайӧ упрёкъяссӧ, ачым чувствуйті, мый пельясӧй сотчӧны.
Вочавидзны вӧлі нинӧм: футболӧн увлекайтчис школаыс ставнас, первоклассникъяссянь выпускникъясӧдз (да и педагогъяс пиысь кодсюрӧ, кажитчӧ, вӧліны грешнӧйӧсь).
Но менам витӧд «В» мыйлакӧ вӧлі медся ланьтлывтӧм.
— Лёва, — шулывлі ме шогпырысь, — мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Менам надежнӧй другӧй да отсасьысьӧй велӧдчис ӧні дасӧд классын да вермис и не лоны миян пионервожатӧйӧн, но сійӧ кольччис миянкӧд, и ме, кыдзи и колян во, быдтор йылысь сӧветуйтчи сыкӧд.
А Лёва, кӧть и вӧлі ӧчкиа да важысянь ёна радейтліс шахмат, бура тӧдіс, мый сэтшӧм футболыс детинкаяс душалы.
И сійӧ шуис магическӧй кывъяс:
— Футбольнӧй команда!
Ми висьталім челядьлы: «Вайӧй создайтамӧй ассьыным футбольнӧй команда!»
Збыльысь, кутшӧм удовольствие лунтыр мач гӧняйтӧдлыны быд раз выль ворсысьяскӧд, настоящӧй правилӧяс соблюдайттӧг, ворсны корсюрӧ, систематӧг, плантӧг!
Он, тадзи нинӧмӧ он велав.
Футбол — серьёзнӧй ворсӧм, сылы колӧны оз сӧмын ён кокъяс, но и пельпомъяс вылад юр.
Тайӧ вӧлі зэв шума собрание.
Да, команда, команда непременнӧ!
Капитан — Гай.
Полузащита?
Кодныс бурджыкӧсь — Ильинский али Румянцев?
А вратарь?
Медся главнӧйыс — вратарь!
Сы бӧрын, кыдзи вӧлі ставсӧ установитӧма, ми решитім:
1. Ворсны недель пиын ӧтчыд, средаясӧ.
2. Предложитны организуйтавны футбольнӧй командаяс мукӧд классъясын, вызовитны найӧс соревнование вылӧ.
3. Мукӧд лунъясӧ футбол йылысь не думайтны.
Вӧлі миян ӧти чорыд условие: талун кӧ тэ футбол вӧсна эн вевъяв велӧдны урокъястӧ, аски жӧ он ло командаын.
Тайӧ правилӧсӧ святӧя соблюдайтісны.
Тайӧс нарушитӧмысь вӧтлісны командаысь Ильинскийӧс да Выручкаӧс.
Та бӧрын челядь эз нин волыны классӧ пӧсялӧмаӧсь да ёна гӧрдӧдӧмаӧсь, урокъяс вылын эз сёрнитлыны дугдывтӧг футбол йылысь.
А ворсны найӧ мӧдісны бурджыка.
И, гашкӧ, тайӧ кажитчас тешкодьӧн, но меным вӧлі приятнӧ, мый первой места футболӧн ворсӧмын витӧд-сизимӧд классъяс костын завоюйтіс миян витӧд «В».
Муртса на ми вевъялім веськӧдны футбольнӧй висьӧмсӧ кутшӧмкӧ руслоӧ, кыдзи ыпнитіс мӧд «эпидемия».
Переменаяс дырйи менам класс дорын кутісны кывны пель чунӧдана лыйсьӧмъяс, кодъяслысь происхождениесӧ некод эз вермы гӧгӧрвоӧдны.
Ме некымынысь юавлывлі челядьлысь — найӧ чӧв олісны.
Велӧдысьяс норасисны, мый лыйсьӧм вӧвлывлі мукӧд дырйи весиг урокъяс вылын.
Немвиччысьтӧг кывліс пель чунӧдана тратшнитӧм и бара шынитӧв да челядьлӧн зэв спокойнӧй чужӧмъяс.
И ӧтчыд ме шуи:
— Аскиа лунсянь ті онӧ кутӧй ветлывлыны тирӧ.
Школаын кӧ ті лӧсьӧдінныд стрельбище, то и тайӧ тырмас тіянлы.
Колӧ висьтавны, мый тирӧ челядь ветлывлісны зэв радпырысь (найӧс нуӧдлывліс сэтчӧ военнӧй руководитель).
Найӧ упражняйтчисны лыйсьӧмын, лӧсьӧдчисны соревнование кежлӧ — веськыда шуны, увлекитчисны тайӧ делӧнас.
И друг: сэсся овӧ мунӧй стрельбище вылӧ!
Мӧд лунас ме пыри классӧ.
Челядь сувтісны.
— Здравствуйте.
Пуксьӧй!
Ставныс сулалӧны, эз пуксьыны.
— Ті кӧсъянныд занимайтчыны сувтсӧн? — чуйми ме.
— Марина Николаевна! — кылі ме Гайлысь гӧлӧссӧ. — Ми сэсся огӧ мӧдӧй лыйсьыны школаын, разрешитӧй миянлы ветлывлыны тирӧ.
— Бур.
Но коді жӧ лыйсис?
Ме ог кӧсйы, медым тіян пиысь ӧти висьталіс мӧд вылӧ, мед висьталас сійӧ, коді мыжа.
Некымын секунда чӧж вӧлі нерешительнӧй чӧв олӧм, и дӧска дорӧ петіс Володя Румянцев.
— Тайӧ ме лыйси, — шуис сійӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧс тэ вӧчин?
И сэки ӧттшӧтш ставныс кутісны объясняйтны:
— Марина Николаевна, тайӧ зэв прӧстӧ, видзӧдлӧй: со сунис тюрик — аддзанныд писькӧдӧма? — татчӧ колӧ пуктыны сера, а сэсся...
Ме внимательнӧя кывзі, вежливость ради бергӧдлышті киын тюриксӧ, коді сэтшӧм дыр дӧзмӧдіс миянӧс, да пукті аслам портфельӧ.
Челядь колльӧдісны сійӧс шог, жалитана видзӧдласӧн.
ЛОВЪЯ УЧЕБНИК
— Марина Николаевна, а кыдзи лыйсьӧ тюрикыс, кодӧс ті босьтӧмныд Румянцевлысь?
Петкӧдлӧй, пӧжалуйста, — корӧ Галя.
— Мыйла тэныд?
— Ме асланым нывкаяслы петкӧдла.
— Сӧмын тайӧ эз тырмыв!
Тэ лучше висьтав, мыйла тэнад чужӧмбанъясыд да нырыд чернилаӧсь?
— Тайӧ ме думайті задача вылын...
Галя меным — педагогическӧй ловъя учебник.
Таво сылӧн мӧд велӧдысь — Евгения Павловна.
Ме сыкӧд абу тӧдса, кыдзи эг вӧв тӧдса и колян вося велӧдысьыскӧд, Зинаида Павловнакӧд, но бура представляйта кыкнансӧ, весиг ог сы мында Галя висьтавлӧм серти, мыйта школа дінӧ сылӧн выль отношение сертиыс.
— Вежалун помасис!
Вежалун помасис! — горзӧ сійӧ асывъясын быд выльлунӧ. — Ме муна школаӧ!
Ме муна школаӧ!
Нинӧм татшӧмыс эз вӧвлы колян тӧлын, кор Галя терпитны вермытӧг виччысис вежалун, а выльлун асылӧ нинӧм вылӧ эз кӧсйы садьмыны.
— Марина Николаевна, со видзӧдлӧй, — рассуждайтӧ сійӧ. — Колян воӧ менам ставыс вӧліны тройкаяс, четвёркаясыс зэв этша.
А ӧні четвёркаяс да пятёркаяс.
— Мыйла нӧ тайӧ?
— Евгения Павловна зэв бур.
Тӧданныд, сійӧ быдӧн вӧсна сэтшӧма тӧждысьӧ, пыр огорчайтчӧ, кодкӧ кӧ висьмас.
И сійӧ зэв ёна нюмъялӧ.
Кор нывкаяс сыкӧд прӧщайтчӧны, сійӧ быдӧнлы нюмъялӧ — быдӧнлы тырмӧ да ещӧ кольӧ на, збыль ӧд!
Мӧд разын Галя висьтавлӧ:
— Менам суседка Сёмина Таня воштӧма ассьыс ручкасӧ да шуӧ: «Тайӧ тэ босьтін!»
Ме сылы вочавидза: «Ме вылӧ шуӧм дорысь корсь бурджыка».
Сійӧ корсис да аддзис парта увсьыс и всё равно меным шуӧ: «Тайӧ тэ босьтлін, а сэсся шыбитӧмыд».
А Евгения Павловна кыліс да весиг горӧдіс сы вылӧ.
Тӧданныд, кыдзи сійӧ шуис?
«Кыдзи тэ лысьтан оскорбляйтны мортӧс!»
И ме невольнӧ думышті: кутшӧм невернӧ тайӧ, кутшӧм неправильнӧ — велӧдчыны Мӧскуаын нёль во и не тӧдны Мӧскуаса сэтшӧм велӧдысьясӧс, кыдзи сійӧ жӧ Наталья Андреевнаӧс либӧ Галялысь ӧнія велӧдысьсӧ, Евгения Павловнаӧс!
Позьӧ-ӧ представитны аслыд студент-медикӧс, коді эськӧ эз тӧд нимъяс Бурденколысь либӧ Вишневскийлысь!
Архитектурнӧй вузса студентӧс, коді абу тӧдса важ да ӧнія мӧскуаса зодчестволӧн медбур образечьясӧн!
Художественнӧй училищеса велӧдчысьӧс, коді ни ӧтчыд эз вӧвлы Третьяковскӧй галереяын!
Театральнӧй студияса студентӧс, коді эз аддзыв юркарса став медбур актёръясӧс!
А ми, педагогическӧй вузса студентъяс, аддзылім сӧмын сійӧ велӧдысьясӧс, кодъяс уджалісны школаын, кӧні ми нуӧдім педагогическӧй практика, да и то аддзывлім унджыкысьсӧ сідз, случайнӧ.
Вузын миян эз вӧв позянлун тӧдмавны йӧзӧс, кодъяс медся убедительнӧя вермисны петкӧдлыны миянлы, мый сэтшӧмыс педагог да сылӧн уджыс.
«ТЭ СЭССЯ АБУ НИН МЕНАМ ВЕЛӦДЧЫСЬ»
Выль велӧдчысьяс пиын вӧлі менам ӧти, овыс сылӧн Лукарев.
Сійӧ ӧдйӧ тӧдмасис челядькӧд, лои классын ас мортӧн.
Переменаяс дырйи сійӧ пыр вӧлі шумитысь да сералысь кытш шӧрын: мыйкӧ гораа висьтавліс, нявзіс, чуксасис петук моз (тайӧ артмӧ вӧлі сылӧн артистическӧя).
Урокъяс вылын сійӧ гримасничайтіс, челядь пиысь нерис кодӧскӧ, а то и велӧдысьӧс.
Артмыліс сэтшӧм бура, челядь фыркайтісны, и Лукарев татшӧм минутъясас, тыдалӧ, чувствуйтіс асьсӧ геройӧн.
Ачыс сійӧ та дырйи некор эз серав, сӧмын шочиника нюмъяліс кутшӧмкӧ тэрыб, дженьыд нюмӧн.
Сылӧн омӧль чужӧм вылас ыджыд, вӧрысь вомыс кажитчис ӧтдорӧн.
Ӧтчыд, кор география кузя преподаватель лэдзис сійӧс дӧска дорысь да копыртчис журнал весьтӧ, Лукарев муніс аслас парта дорӧ кияс вылас.
Челядь серӧктісны.
Алексей Иванович лэптіс юрсӧ, но Лукарев вӧлі кокъяс вылас нин и торжествуйтан видӧн пуксьӧ вӧлі места вылас.
Мӧдысь — тайӧ вӧлі первой урок, звонок бӧрын коли минут дас кымын — коридорын кыліс быттьӧкӧ гораа банбокӧ кучкӧм, ӧдзӧс грымакылӧмӧн воссис, классӧ лэбис портфель, а сы бӧрын джӧмдалігтыр, быттьӧкӧ сійӧс ёна тойыштісны, уськӧдчис Лукарев да нюжӧдчис джоджӧ.
Ми шай-паймунім, эг гӧгӧрвоӧй, мый лоис.
Лукарев шумӧн, нарошнӧ укшаля сувтіс да, эз менам чужӧм вылӧ, а кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтыр, заводитіс кузя объясняйтны:
— Марина Николаевна, ме абу мыжа.
Ме. сёрми.
Сулала ӧдзӧс дорын, думайта: мый вӧчны?
А сэки мунӧ кутшӧмкӧ ыджыд зон, буракӧ, дасӧд классысь.
Ме сійӧс эг вӧрзьӧд, а сійӧ друг кы-ыдз сетыштас меным, а сэсся кы-ыдз тойыштас менӧ — вот ме и лэбовті...
Сійӧ ещӧ дыр на висьталіс мыйкӧ, а ме видзӧді сылӧн вуджӧртысь пӧлӧс нюм вылӧ, синъясыс вылӧ, кодъяс упорнӧя эз кӧсйыны паныдасьны менам синъяскӧд, да думайті: «Ставыс лӧж.
Некод тэнӧ эз вӧрзьӧд ни эз тойышт.
Тэ ачыд кучкин ки-ки воча, медым вӧлі банбокӧ кучкӧм кодь, ачыд восьтін ӧдзӧс...» Но докажитны тайӧс ме эг вермы.
— Пуксьы, — шуи ме коса да довольнӧя шпыньмунӧм сертиыс, коді здук кежлӧ вӧрзьӧдліс сылысь выразительнӧй вомсӧ, гӧгӧрвои, мый ме эг ӧшибитчы: сійӧ нарошнӧ ворсіс став тайӧ комедиясӧ.
А регыд мысти лои со мый.
Вӧлі мунӧ менам урок.
Дӧска дорын сулаліс Серёжа Селиванов да гижис предложение: «<rus>Как только наступит зима и землю запушит белым снегом, ждёшь не дождёшься снегирей</rus>».
Челядь гижисны нюмъялігтыр, найӧ тӧдісны Серёжалысь тайӧ гӧрд морӧса лэбачьясӧс ёна радейтӧмсӧ.
Меным кажитчис, мый частица «не» гижӧма глаголыскӧд ӧтлаӧ, и ме матыстчи матӧджык да тупки дӧскасӧ Федя Лукаревлы, коді пукаліс первой парта сайын шуйгаладорас.
И друг сійӧ ярскӧба шуис:
— Но вот, пу моз сувтіс, нинӧм оз тыдав!
Ме бергӧдчи, чувствуйтӧмӧн, мый кельдӧда.
Сырмыны кутісны менам киясӧй, ме уськӧді карандаш; шынитӧлас вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ котшкигтыр гӧгыльтчис джоджӧд.
Класс чӧв оліс.
Тайӧ шынитӧлыс медся ёна повзьӧдіс менӧ.
«Мыйла найӧ чӧв олӧны? — вуджӧртіс менам юрын. — Кыдзи найӧ лысьтӧны чӧв овны, кор этійӧ детинкаыс сэтшӧма ӧбидитіс, сэтшӧма оскорбитіс менӧ?»
И ещӧ: «Лукарев велӧдчӧ миянкӧд тӧлысьӧн-джынйӧн нин, кыдзи нӧ сійӧ эз гӧгӧрво, мый татшӧм кывъясӧн, татшӧм тонӧн мекӧд оз ков, оз позь сёрнитны!»
Ставсӧ тайӧс ме вевъялі думыштны зэвтчӧм чӧвлӧньыслӧн дженьыдик секундаясӧ.
И сэтшӧм жӧ ӧдйӧ артмис решение.
— Вот мый, — шуи ме. — Ӧнӧдз ме вӧлі тэнад велӧдысьӧн, а тэ — менам велӧдчысьӧн.
Но ӧні ме аддза, мый тэ он уважайт менӧ.
И та вӧсна тэ сэсся абу нин менам велӧдчысь.
Менам шуд вылӧ, тайӧ кадас зильгис звонок, и ме петі классысь.
Кор ме пыри Анатолий Дмитриевич кабинетӧ, сійӧ лэптіс юрсӧ, внимательнӧя видзӧдліс ме вылӧ да шуис небыда, но настойчивӧя:
— Висьталӧй, мый лом!
Ме висьталі Лукарев йылысь да сы йылысь, мый ӧні лои урок вылын.
— А тӧданныд, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Анатолий Дмитриевич, — Наталья Андреевналӧн вӧлі коркӧ татшӧм кодь велӧдчысь.
Локтев, кажитчӧ... да, Локтев.
Детинка-второклассник, кривляйтчыны радейтысь.
Ӧтчыд сійӧ урок вылын вӧчӧма татшӧмтор: пуксьӧма парта улас да объявитӧма, мый сэні и кутас занимайтчыны.
Наталья Андреевна сӧмын серӧктіс да шуӧ: «Мый нӧ, тэныд кӧ лӧсьыдджык, пукав джоджын, а ми кутам пукавны партаяс сайын».
И озорник вылӧ внимание обращайттӧг, кутіс занимайтчыны челядькӧд.
Мӧдыс регыд гӧгӧрвоис, мый поступокыс сылӧн глупӧй.
Гӧгӧрвоанныд, сійӧс вӧлі дзикӧдз янӧдӧма сералӧмнас.
Вот ме мый вӧсна тайӧс висьтала: абу-ӧ бурджык кыдзкӧ мӧдног петкӧдлыны Лукаревлы, мый сійӧ поступитіс лёка?
Спокойнӧйджыка, скӧравтӧг?
— Абу, — шуи ме, ачым зіли, медым эз дрӧжжит гӧлӧсӧй. — Локтев вӧлі ӧкмыс арӧса, а Лукаревлы дас кык арӧс — разницаыс ыджыд...
И сэсся, ме велӧдысь, но такӧд тшӧтш ме морт жӧ!
И, кыдзи быд ловъя морт, имеита право скӧрмыны и ӧбидитчыны, верма оскорбитчыны, возмутитчыны, гӧлӧс ыдждӧдны.
Збыль ӧд?
Эг сӧмын Лукарев понда, а ас понда ме эг вермы мӧд ногӧн...
— Тайӧ рискованнӧй воськов.
— Ме гӧгӧрвоа.
Анатолий Дмитриевич довкйӧдлыштіс юрсӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Ӧні сёр нин рассуждайтны — делӧсӧ вӧчӧма.
Видлам... видзӧдлам...
Ме аддзӧдлі Лукаревлысь мамсӧ, тшӧкті сылы бурджыка следитны, кыдзи ӧні Федя кутас урокъяс велӧдны.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь кывзіс менсьым объяснениеясӧс.
— Со ӧд озорник, вежӧртӧм, кутшӧм мода босьтӧма, — шуис сійӧ бӧрыннас. — Эн маитчӧй, метӧ сы бӧрся следитышта.
А сійӧ медым кутас чувствуйтны: кыдзи пӧ ме йӧз дінас, сідзи и найӧ мӧдасны донъявны менӧ.
Эн маитчӧй, — мӧдысь шуис сійӧ, — ме следитышта.
АС КЫВЪЯСӦН
Первойсӧ Лукарев мӧдліс вӧчны вид, быттьӧкӧ нинӧм эз ло.
Переменаяс дырйи гажӧдчис, быдӧнысь ёна котраліс, шумитіс, горзіс, сераліс.
Корсюрӧ мукӧдъяскӧд тшӧтш матыстчывліс ме дінӧ, но ме эг шыасьлыв сы дінӧ.
Челядь вылӧ ме скӧрмылі весьшӧрӧ.
Найӧ менсьым ӧбидаӧс примитісны матӧ сьӧлӧм дінас.
Думайтыштӧм бӧрын ме гӧгӧрвои: сійӧ первой здукас найӧ ланьтлісны, сы вӧсна, мый шай-паймунісны ме дорысь эз омӧльджыка.
Тайӧс ме чувствуйті быдторйын.
Найӧ сёрнитісны Лукаревкӧд, но сӧмын колӧм кузя.
Федя Лукарев зэв мичаа серпасасис, но некод эз шыасьлыв сы дінӧ, кыдзи важӧн, корны оформитны стенгазет.
Сійӧ мукӧдъяс дорысь бурджыка ворсіс шахматӧн, но шахматнӧй кружокӧ старӧстаӧн бӧрйисны эз сійӧс, а Игорь Соловьёвӧс.
Но мый медся ёна чушис Лукаревлы — тайӧ сылӧн шуткаяс дінӧ челядьлӧн отношениеыс.
Некодлысь нин серамсӧ эз петкӧдлыны сылӧн вежнясьӧмъясыс, мыйта колӧ сійӧ вермис нявзыны, увтны, кукарекуасьны — некод эз бергӧдчыв сылань.
А кор сійӧ петкӧдліс (и, веськыда шуны, зэв бура), кыдзи кружокса занятиеяс вылын Лёва близорукӧя видзӧдалӧ кодлыськӧ самоделкасӧ, сэки Рябинин зывӧкпырысь шуис:
— Йӧзыс делӧ вӧчӧны, а этайӧ сӧмын и кужӧ вежнясьны...
Обезьяна беспӧлезнӧй!
Лукарев эз мӧд пинясьны, эз юав, кыдзи вӧчис эськӧ водзджыксӧ: «А кутшӧм обезьяна пӧлезнӧйыс — тэ, али мый?»
Сійӧ быттьӧкӧ эз кывлы Лёшалысь кывъяссӧ, да надзӧник вешйис бокӧ.
Урокъяс вылын ми лыддим Горькӧйӧс.
Программа серти колӧ вӧлі лыддьыны сӧмын некымын отрывок «Челядьдыр» да «Йӧзын» повестьысь, но ме гӧгӧрвои, мый тайӧ абу тырмымӧн.
Челядь сэтшӧма заинтересуйтчисны, сэтшӧма кӧсйисны тӧдны ставсӧ тайӧ шензьӧдана олӧм йывсьыс, мый ми кутім кольччывны урокъяс бӧрын да гораа лыддим «Челядьдыр».
Макаренколысь ме ӧтчыд лыддьывлі ӧтувъя переживаниеяс йылысь, сы йылысь, кутшӧм важнӧйӧсь, кутшӧм коланаӧсь найӧ сы вылӧ, медым чужис настоящӧй коллектив.
Ӧні ме убедитчи опыт вылын: оз позь ӧтлаын лыддьыны Алёша Пешков бабушка йылысь, сылӧн чудеснӧй мойдъяс йылысь, Цыганок йӧктӧмъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи Алёша аддзис небӧг дінӧ туй, — оз позь ставлы ӧтлаын лыддьыны та йылысь да кольны мӧда-мӧд дінӧ важ отношениеясӧн.
Ловшынысӧ кутӧмӧн челядь кывзісны сьӧкыд, гажтӧм челядьдырся олӧм йылысь повестьсӧ.
Мукӧд минутас налӧн мӧдлісны югъявны вазьӧм синъясыс, кадысь кадӧ кодкӧ да кодкӧ сьӧкыда ышловзьыліс, кодкӧ, аслыс казявтӧг, ёна топӧдлывліс орччӧн пукалысьлысь пельпомсӧ.
Быдӧн ас тӧдлытӧгныс корсисны сочувствие да ощущайтісны, мый мукӧдъясыс переживайтӧны тайӧс жӧ.
И тайӧ йитіс миянӧс.
Ми бурджыка гӧгӧрвоим ёрта-ёртӧс, окотапырысьджык висьтавлім ёрта-ёртнымлы ассьыным мӧвпъяснымӧс да планъяснымӧс, частӧджык сӧветуйтчим.
Пыр дружнӧйджык лои миян коллектив, миян класс.
А Лукарев кольліс таысь бокын.
Сійӧ тожӧ пукаліс миян пӧвстын, тожӧ кывзіс — и век жӧ сійӧ вӧлі бокӧвӧй.
Ӧтчыд кодкӧ челядь пиысь предложитіс чукӧртчыны урӧкъяс бӧрын да ас кывйӧн расскажитны Алексей Максимовичлӧн челядьдырся олӧм йылысь: медым быдӧн лӧсьӧдчасны да висьталасны кутшӧмкӧ случай.
— Ме висьтала, кыдзи Алёша да бабушкаыс ветлісны вӧрӧ и кӧин эз вӧрзьӧд найӧс, — шыасис Селиванов.
— А ме сы йылысь, кыдзи Алёша узис шойна вылын! — тэрмасис Рябинин.
— А ме пӧжар йылысь!
— А ме дедыс йылысь!
Лукаревлысь некод эз юав, оз-ӧ кӧсйы и сійӧ примитны участие тайӧ затеяас.
Недель мысти ми чукӧртчим да кутш висьтавлыны.
Висьтавлісны текстыс моз, драгоценнӧй горьковскӧй кывъяссӧ видзчысьӧмӧн передайтны зілигтыр.
— Горзӧны щеглпиян, щёлкайтӧны любопытнӧй пыстаяс, найӧ кӧсйӧны ставсӧ тӧдны, ставсӧ вӧрзьӧдыштны и ӧти бӧрся мӧд сюрӧны дзугйӧ, — висьтавлӧ Серёжа Селиванов, коді ассьыс отрывоксӧ нимтӧма «Лэбачьясӧс кыйӧм».
— Боярышник куст вылӧ пуксис чижъяслӧн стая, — мечтательнӧя висьталӧ сійӧ водзӧ. — Чижъяс радӧсь шонділы да чипсӧны ещӧ гажаджыка.
Ухваткаясыс налӧн детинка-школьникъяслӧн кодь.
Горш домовитӧй тотшкай сёрмӧма лэбны шоныд крайясӧ.
Сійӧ пукалӧ лежнӧг ув вылын да аслас сьӧд синъяснас кыйӧдӧ добыча.
А стаясьыс янсалӧм жонь пукалӧ ловпу вылын, ачыс гӧрд, важнӧй, да сьӧд нырнас довйӧдлігмоз скӧрысь дзуртышталӧ.
— Аптекарь велӧдіс Алёшаӧс:
«Кывъясыд, дружище, пу вылын коръяс кодьӧсь, и медым гӧгӧрвоны, мыйла корйыс татшӧм, а абу мӧд нога, колӧ тӧдны, кыдзи пуыс быдмӧ, — колӧ велӧдчыны!
Небӧгыд, дружище, бур сад кодь, кӧні быдторйыс эм: и приятнӧйыс и пӧлезнӧйыс», — воодушевлениеӧн водзӧ висьталӧ Ваня Выручка.
Саша Воробейко оз вермы придерживайтчыны точнӧй текстас.
— И вот Алёша уджйӧза лои лавочниклы небӧгъясысь нелямын сизим кӧпейка, — пӧся, тэрмасьӧмӧн висьтавлӧ сійӧ. — Алёша корӧ: виччысьыштлӧй, мынта ме тіянлы тіянлысь сьӧмтӧ, а лавочник мыччӧ ассьыс маслӧӧсь, польдӧм, ӧладья кодь кисӧ да шуӧ: «Окав, виччысьла!»
А Алёша вӧлі пӧсь сьӧлӧма.
Сійӧ кватитіс гира да кыдз тай ырыштчас лавочник вылӧ!..
Ӧти висьтавліс бурджыка, мӧд лёкджыка, но некодлы эз вӧв веськодь.
Быдӧн асногыс, найӧ скӧралісны, шогсисны да радлісны Алёшакӧд ӧттшӧтш.
Жестъясас, чужӧм выражениеас тыдовтчис висьталысьяслӧн характерыс.
Минут нелямын мысти ме юалі:
— Гашкӧ, тырмас нин?
Гашкӧ, кольлам мӧдысьӧдз?
Некод и кывзыны эз кӧсйы та йылысь.
Коли ещӧ часджын, и ме пӧшти мырдӧн мӧдӧдалі челядьӧс гортаныс.
Школаысь ми петім ставным ӧтлаын.
Сёр арыс немвиччысьтӧг нимкодьӧдіс миянӧс кымынкӧ шензьымӧн сэзь, шоныд лунъясӧн, и тайӧ рытыс вӧлі югыд да лӧнь.
Шыльыд кос асфальтыс гораа шыасис миян воськовъяс вылӧ, быттьӧкӧ корис панласигтыр котӧртны переулокӧдыс.
Но менам челядь немтор эз казявны — сэтшӧма тырӧмаӧсь найӧ вӧліны сійӧн, мый нуисны талун школаысь,
ощущайтісны, мый мукӧдъясыс переживайтӧны тайӧс жӧ.
И тайӧ йитіс миянӧс.
Ми бурджыка гӧгӧрвоим ёрта-ёртӧс, окотапырысьджык висьтавлім ёрта-ёртнымлы ассьыным мӧвпъяснымӧс да планъяснымӧс, частӧджык сӧветуйтчим.
Пыр дружнӧйджык лои миян коллектив, миян класс.
А Лукарев кольліс таысь бокын.
Сійӧ тожӧ пукаліс миян пӧвстын, тожӧ кывзіс — и век жӧ сійӧ вӧлі бокӧвӧй.
Ӧтчыд кодкӧ челядь пиысь предложитіс чукӧртчыны урӧкъяс бӧрын да ас кывйӧн расскажитны Алексей Максимовичлӧн челядьдырся олӧм йылысь: медым быдӧн лӧсьӧдчасны да висьталасны кутшӧмкӧ случай.
— Ме висьтала, кыдзи Алёша да бабушкаыс ветлісны вӧрӧ и кӧин эз вӧрзьӧд найӧс, — шыасис Селиванов.
— А ме сы йылысь, кыдзи Алёша узис шойна вылын! — тэрмасис Рябинин.
— А ме пӧжар йылысь!
— А ме дедыс йылысь!
Лукаревлысь некод эз юав, оз-ӧ кӧсйы и сійӧ примитны участие тайӧ затеяас.
Недель мысти ми чукӧртчим да кутім висьтавлыны.
Висьтавлісны текстыс моз, драгоценнӧй горьковскӧй кывъяссӧ видзчысьӧмӧн передайтны зілигтыр.
— Горзӧны щеглпиян, щёлкайтӧны любопытнӧй пыстаяс, найӧ кӧсйӧны ставсӧ тӧдны, ставсӧ вӧрзьӧдыштны и ӧти бӧрся мӧд сюрӧны дзугйӧ, — висьтавлӧ Серёжа Селиванов, коді ассьыс отрывоксӧ нимтӧма «Лэбачьясӧс кыйӧм».
— Боярышник куст вылӧ пуксис вижъяслӧн стая, — мечтательнӧя висьталӧ сійӧ водзӧ. — Чижъяс радӧсь шонділы да чипсӧны ещӧ гажаджыка.
Ухваткаясыс налӧн детинка-школьникъяслӧн кодь.
Горш домовитӧй тотшкай сёрмӧма лэбны шоныд крайясӧ.
Сійӧ пукалӧ лежнӧг ув вылын да аслас сьӧд синъяснас кыйӧдӧ добыча.
А ставсьыс янсалӧм жонь пукалӧ ловпу вылын, ачыс гӧрд, важнӧй, да сьӧд нырнас довйӧдлігмоз скӧрысь дзуртышталӧ.
— Аптекарь велӧдіс Алёшаӧс: «Кывъясыд, дружище, пу вылын коръяс кодьӧсь, и медым гӧгӧрвоны, мыйла корйыс татшӧм, а абу мӧд нога, колӧ тӧдны, кыдзи пуыс быдмӧ, — колӧ велӧдчыны!
Небӧгыд, дружище, бур сад кодь, кӧні быдторйыс эм: и приятнӧйыс и пӧлезнӧйыс», — воодушевлениеӧн водзӧ висьталӧ Ваня Выручка.
Саша Воробейко оз вермы придерживайтчыны точнӧй текстас.
— И вот Алёша уджйӧза лои лавочниклы небӧгъясысь нелямын сизим кӧпейка, — пӧся, тэрмасьӧмӧн висьтавлӧ сійӧ. — Алёша корӧ: виччысьыштлӧй, мынта ме тіянлы тіянлысь сьӧмтӧ, а лавочник мыччӧ ассьыс маслӧӧсь, польдӧм, ӧладья кодь кисӧ да шуӧ: «Окав, виччысьла!»
А Алёша вӧлі пӧсь сьӧлӧма.
Сійӧ кватитіс гира да кыдз тай ырыштчас лавочник вылӧ!..
Ӧти висьтавліс бурджыка, мӧд лёкджыка, но некодлы эз вӧв веськодь.
Быдӧн асногыс, найӧ скӧралісны, шогсисны да радлісны Алёшакӧд ӧттшӧтш.
Жестъясас, чужӧм выражениеас тыдовтчис висьталысьяслӧн характерыс.
Минут нелямын мысти ме юалі:
— Гашкӧ, тырмас нин?
Гашкӧ, кольлам мӧдысьӧдз?
Некод и кывзыны эз кӧсйы та йылысь.
Коли ещӧ часджын, и ме пӧшти мырдӧн мӧдӧдалі челядьӧс гортаныс.
Школаысь ми петім ставным ӧтлаын.
Сёр арыс немвиччысьтӧг нимкодьӧдіс миянӧс кымынкӧ шензьымӧн сэзь, шоныд лунъясӧн, и тайӧ рытыс вӧлі югыд да лӧнь.
Шыльыд кос асфальтыс гораа шыасис миян воськовъяс вылӧ, быттьӧкӧ корис панласигтыр котӧртны переулокӧдыс.
Но менам челядь немтор эз казявны — сэтшӧма тырӧмаӧсь найӧ вӧліны сійӧн, мый нуисны талун школаысь,
— Медся ёна радейта сы йылысь, кыдзи йӧктӧ Цыганок. — висьталіс Гай.
— А ме весиг ог вермы висьтавны, мый медъёна радейта.
Меным ставыс сьӧлӧм вылӧ воӧ, — ньӧжйӧник вочавидзис Горюнов.
— Кутшӧм бура висьталіс Алёша йылысь да лавочник йылысь Воробейко!
Бура ӧд, да, Марина Николаевна? — торкӧ сійӧс Румянцев.
Ми эгӧ вермӧй янсӧдчыны, пельӧсӧ сувтім да ещӧ дыр на сёрнитім, обсуждайтім паметяным листалім лист бок бӧрся лист бок, жалитім, мый некод эз висьтав Королева Марго йылысь, сы нылысь, кыдзи Алёша первойысь лыддис «Русланӧс да Людмилаӧс»...
Лукарев муніс миянкӧд ӧтлаын, но туй чӧжыс эз шу ни ӧти кыв.
Кор ми сувтім, сійӧ сулыштіс жӧ недыр, сэсся пӧрччис шапкасӧ, качӧдліс, бӧр шапкааліс да прӧщайтчытӧг ӧтнас муніс водзлань.
Ме видзӧдлі сы бӧрся да друг кылі пытшкӧсысь ыджыд тревога.
Тайӧ тревогаыс важӧн нин оліс ме пытшкын, но ӧні ме куті чувствуйтны: сійӧ сэсся оз эновт менӧ.
«Неужели сылы ставыс веськодь? — думышті ме. — Неужели сылы кокни со тадзи, чӧв-чӧлӧн кольччыны бокӧ миян олӧмысь?»
Ме тӧді: Федя способнӧй, абу вежӧртӧм детинка.
Программаӧн требуйтанторсӧ сійӧ тӧдӧ.
Та вӧсна позьӧ вӧлі не тӧждысьны.
Но ӧд став мукӧдторйыс, кодъяс абуӧсь некутшӧм программаын, сылӧн абу.
Ми видзӧдлім фильм «Челядьдыр», вӧлім Горькӧй Музейын, помтӧг юксим впечатлениеясӧн.
А Лукарев пыр вӧлі кӧнкӧ орччӧн, матын, но век жӧ эз миянкӧд.
Но гӧгӧрволіс-ӧ сійӧ тайӧс?
Спокойствие, аслам правотаын уверенность эновтісны менӧ.
Мый кӧть ме эг вӧч, ме эг вермы не думайтны Лукарев йылысь.
Тайӧ горьковскӧй вечер бӧрас сійӧ лои шогджык, эз ло сэтшӧм гажаӧн да шумитысьӧн.
Ме сӧмын эг тӧд, мый вӧсна тайӧ: жалитӧ-ӧ сійӧ сы йылысь, мый лои, али лӧгалӧ?
И ачыс сынӧдыс классын лои мӧд нога, кӧть ортсысяньыс быттьӧкӧ нинӧм эз вежсьы.
Тадзи овлывлӧ, кор семьяын кодкӧ висьӧ да быдӧн условитчасны та йылысь не сёрнитны, но не думайтны оз вермыны.
Тадзи вӧлі и миян: ми эг казьтылӧй лоӧмтор йывсьыс, но и вунӧдны эг вермӧй.
ПАМЯТНӦЙ УРОК
Лун куим мысти менӧ корис ас ордас Анатолий Дмитриевич.
— Кыдзи тіян Лукаревкӧд? — юаліс сійӧ.
— Важмозыс, — висьталі ме.
— Ті пыр на уверенӧсь, мый правильнӧя вӧчинныд?
Ме эг дзик пыр вочавидз:
— Абу, ӧні ме тайӧс ог тӧд.
Анатолий Дмитриевич ветлӧдліс кабинетӧдыс; сэсся сувтіс ӧшинь дорӧ да кутіс видзӧдны ывла вылӧ.
— Пола, ковмас переведитны сійӧс витӧд «Б»-ӧ, Елена Михайловна дінӧ, — шуис сійӧ бӧрыннас. — Тайӧ лӧжнӧй положение.
Ті шуинныд: «Тэ абу менам велӧдчысь».
Сійӧ эз извинитчы.
Дыр тадзи оз вермы лоны.
Переведитны мӧд классӧ!
Тайӧ шӧйӧвоштіс менӧ.
Вуджӧдны ассьыд шогтӧ йӧз пельпомъяс вылӧ, сетны кодлыкӧ мӧдлы исправляйтны да ладмӧдны сійӧс, мый эг куж, мыйӧн эг справитчы ме?
— Ог, ог! — виччысьтӧг шусис менам.
— Но, а кыдзи нӧ? — меліа вочавидзис Анатолий Дмитриевич.
Да недыр чӧв олыштӧм мысти содтіс: — Думыштлӧй ещӧ, дона ныв.
Да гӧгӧрвоӧй: нюжмасьны тайӧн оз позь.
...Рытнас ме таркӧді меным зэв тӧдса ӧдзӧсӧ.
— Виччысьлӧй, сійӧ пырысь-пыр воас, — Наталья Андреевналысь жырсӧ восьтігӧн шуис меным сылӧн суседкаыс: — Сійӧ эз дыр кежлӧ, няньла петіс.
Тшӧктіс, кодкӧ кӧ пӧ локтас, медым пукыштлас.
Ставыс нин вӧлі меным тӧдса тайӧ жырас: уютнӧй диван, стенъясын челядьыслӧн фотографияяс, небӧг тыра полкаяс, велӧдчысьяслӧн письмӧяс тыра ыджыд шкатулка.
Тані куйлӧны фронтӧвӧй куимсэрӧгъяс, кусыньясӧдыс вушйӧм записка, кодӧс гижӧма ӧти десятиклассник, коді пыравлӧма аслас важ велӧдысь дінӧ некымын минутӧн водзджык фронт вылӧ мунтӧдз да абу суӧма сійӧс; вижӧдӧм листокъяс, кодъясӧс получитлӧма кызь да комын во сайын...
Ме пукси пызан дорӧ да мӧді листайтны челядьлысь тетрадьяссӧ.
«Мыйтӧм тетрадь прӧверитӧма нелямын во чӧжӧн!» — вуджӧртіс менам юрын.
Медводдза тетрадьсӧ восьтӧм бӧрын ме аддзи ассьыс Наталья Андреевналысь почерксӧ.
Кутісны мелькайтны челядьлӧн нимъяс... Митя, Саша, Володя...
«Дневник?» эг вевъяв сообразитны ме да друг аддзи кывъяс:
«...ме радейта найӧс олӧм дорысь ёнджыка».
Тэрмасьӧмӧн тетрадьсӧ тупкӧм бӧрын ме вешйи пызан дорысь.
Лои сідзи, быттьӧкӧ тӧдлытӧг, нескромнӧя ме видзӧдлі медся гусяинас, кодӧс некодлы оз петкӧдлыны, мый йылысь думайтӧны сӧмын ӧткӧн ас кежас.
Суседкалы тэрмасьӧмӧн гӧгӧрвоӧдӧм бӧрын, мый ме ог вермы виччысьны Наталья Андреевнаӧс, ме муні, но тайӧ и абу важнӧ: аски школаын ми аддзысям да сёрнитам.
Ме муні и думайті: делӧыс абу сыын, мый ме поступиті эг сідзи, кыдзи Наталья Андреевна эсійӧ случай дырйиыс поступитіс Локтевкӧд, код йылысь висьтавліс меным Анатолий Дмитриевич.
Тайӧ нинӧм на оз значит.
Ставным ми разнӧйӧсь, и быдӧн долженӧсь поступайтны ас ногӧн.
Ӧд кор сёрни мунӧ живописец йылысь, музыкант йылысь, быдӧн гӧгӧрвоӧны, мый тані ставлӧн разнӧйӧсь характеръясыс, и Шишкин, шуам, абу ӧткодь Куинджикӧд.
Но велӧдысьяс ӧмӧй ставныс долженӧсь лоны ӧткодьӧсь?
Дерт, оз.
Но шуны: «Тэ абу менам велӧдчысь...» Кыдзи нӧ тадз?
Ме должен сёрнитны и вӧчны сійӧс, мыйлы верита, и заводитӧм бӧрын нуӧдны помӧдзыс.
Ме шуи Лукаревлы, мый сійӧ абу менам велӧдчысь.
Но ӧд сійӧ менам!
Ме кывкута сы вӧсна и ог вермы мынтӧдчыны тайӧ кывкутӧмсьыс — сійӧ сьӧкыд, но сійӧ дона меным.
Мый жӧ вӧчны?
Переведитны мӧд классӧ?
Тайӧ тожӧ воспитательнӧй мера, тайӧ испытание и наказание: Лукарев привыкнитіс класс дінӧ, радейтӧ сійӧс, и сылы сьӧкыд лоӧ янсӧдчыны ёртъясыскӧд.
Но ме ог кӧсйы тайӧс!
Мӧд луннас ме вӧлі муна коридорӧд урокъяс бӧрын да аддзи: Лукарев сулалӧ да бӧрдӧ.
— Марина Николаевна! — чукӧстіс менӧ паныд локтысь Анатолий Дмитриевич. — Тайӧ тіян велӧдчысь?
Ме эг удит вочавидзны.
— Тіян, тіян, ме тіян велӧдчысь! — горӧдіс Федя.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис ме дінӧ да синванас виньдалігтыр шуис:
— Марина Николаевна, прӧститӧй менӧ.
Накажитӧй, кыдз окота, сӧмын мед ме лоа бӧр тіян велӧдчысьӧн!
Дерт, сійӧ мучитчис да уна думайтіс тайӧ лунъясас.
Ме чайта, мый сійӧ гӧгӧрвоис человеческӧй общежитиелысь прӧстӧй истинасӧ: кӧсъян кӧ, медым тэнӧ уважайтісны, ачыд уважайт мукӧдсӧ, — сӧмын сэки тэ лоан коллективлӧн равноправнӧй членӧн и быдӧн кутасны относитчыны тэ дінӧ, кыдзи ёрт дінӧ.
Но и меным тайӧ случайыс лои урокӧн нэм кежлӧ.
Ме гӧгӧрвои: Лукарев, кыдзи и быдӧн менам детинкаяс пиысь — мед кӧть сійӧ зыксьысь, асныра, медым сыкӧд сьӧкыд, — менам велӧдчысь.
Медым кӧть мый эз ло, — став лёкнас и бурнас, мый сыын эм — менам.
СЛУЧАЙ ВӦРЫН
Ӧти сентябрся вежалунӧ ми челядькӧд — чукӧртчисны морт дас вит — мунім Здравница станция вылӧ, коді неылын Звенигородсянь.
Луныс вӧлі зэв мича: вӧрыс ылӧдз пырыс тыдаліс, и кӧнкӧ сы пыдӧсын ыпъялісны, сырмисны да вералісны зарнилӧн да чим гӧрдлӧн став рӧмъясыс.
Гӧгӧр кыліс пӧсь тшак дук; водзвылын то тані, то сэні ӧзъявліс бархатнӧй банйӧмӧн гӧрд гоблӧн гӧгрӧс шапкаыс, а белӧй грибъяс тыдовтчавлісны быдса чукӧръясӧн неуна бокынджык, гож сайын: ӧтик ыджыд, а сы гӧгӧрын — кыз бока ичӧтик тшакъяс ещӧ еджыд шляпааӧсь на.
Радысла тшӧкъялігтыр челядь ваявлісны тшакъяссӧ мунас няйтӧссьӧм кипыдӧсъяс выланыс.
Найӧ дзикӧдз коддзисны чӧскыд кӧра сынӧдысь, котралісны ёрта-ёрт бӧрсяыс, кавшасьлісны пуяс вылӧ, воинственнӧй горзӧмъясӧн охотитчисны то уж бӧрся, то лягушка бӧрся...
Бӧрыннас ми чукӧртчим шойччыштны да сёйыштны.
Пуксим тӧщӧ пытшкӧса джуджыд кыдз улӧ.
Детинкаяс дыр да весьшӧрӧ пондылісны кавшасьны кыдз вылас да тӧдмавны, «коді сэні олӧ», но быд раз вильсковтлісны, и налӧн гожъялӧм кокъяс вылас тӧдчисны гыжйыштчӧм еджыд визьяс.
Бумага вылӧ челядь пукталісны ассьыныс сёянторъяссӧ да шумнӧя заводитісны сёйны, ёрта-ёртныслы вӧзъялісны нянь, ӧгурцы, помидоръяс.
«Мый он сёй, Трофимов?» — юаліс кодкӧ.
«Оз ков».
— «Вот чудак, абу тшыгъялӧма!
А ме дзик тшыг зверь кодь.
Босьт кӧлачсӧ!»
Тайӧ кадас ме объясняйті Румянцевлы, кутшӧм овлывлӧны трюфелияс да, кор кылі, мый Трофимов ӧткажитчис кӧлачысь, вуджӧртіс дум? эз-ӧ висьмы сійӧ, эз-ӧ вывті мудз котралӧмсьыс.
Сэсся челядь бара разӧдчалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и сэки немвиччысьтӧг матыстчис ме дінӧ Трофимов, перйис сумкасьыс ыджыд пирӧгтор, шоколад плитка да шуис гусьӧник:
— Сёйӧй, пӧжалуйста, Марина Николаевна!
Ме видзӧдлі веськыда сылы синмас да ӧткажитчи.
Сійӧ муртса-муртса яндысьыштіс да, неылӧ вешйыштӧм бӧрын, кутіс сёйны ачыс.
Бӧр локтім ми сёрӧн; пукалім рӧмыд вагонын да выльысь казьтылім лунся впечатлениеяссӧ.
И друг Серёжа шогпырысь нюркнитіс:
— Но мый тэ кутан вӧчны — бара нин кынӧм сюмалӧ!
Портфельысь ме перйи булка, шӧралі вӧсни шӧрӧмъяс вылӧ да сеталі быдӧнлы.
Челядь кутісны ӧтказывайтчыны.
— Сёйӧй асьныд, Марина Николаевна, миянлы оз ков, — ылыс пельӧссянь уверяйтіс менӧ самӧй сійӧ Селивановыс, коді дзик на ӧні аслас нора горӧдӧмӧн казьтыштіс миянлы кынӧм сюмалӧмсӧ.
— Ог, — вочавидзи ме, — походын ветлігӧн ёртъяслӧн ставыс должен лоны ӧтувъя.
Мый нӧ, ті кӧсъянныд, медым ме муні вагон мӧдар помас да пӧттӧдз сёйи ӧтнам?
Тайӧ убедитіс найӧс, и быдӧн босьтісны ассьыныс пайсӧ.
— Збыль, — шуис Румянцев, — сійӧ нин медся прӧтивнӧ — дзебсьыны ёртъяссьыд да сёйны гусьӧн.
Ме видзӧдлі Трофимов вылӧ: весигас тайӧ муртса тӧдчысь мигайтысь югыд водзас тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ гӧрдӧдіс синва петтӧдзыс.
Ме ӧдйӧ вешті сы вылысь синъясӧс, кор гӧгӧрвои, мый тӧдлытӧгныс сетӧм урокыс челядьлӧн воис цельӧдз.
Регыд мысти Трофимов муніс миян школаысь: батьыс сылӧн семьянас муніс удж вылӧ Горькӧйӧ.
Ме дыр мучитчи, кор думайті отзыв вылын, кодӧс колӧ вӧлі сетны сылы выль школаӧ пыригкежлас.
«Вася Трофимов способнӧй детинка, быд предмет кузя успевайтіс бура, торъя интерес петкӧдліс арифметика дінӧ.
Зэв дисциплинированнӧй».
Тайӧс гижӧм, бӧрын ме гӧгӧрвои мый ещӧ нинӧм на эг шу детинка йылысь.
А думыштлыны кӧ, мый нӧ ещӧ ме верми шуны?
Мый ӧтчыд прогулка дырйи эз юксьы ёртъясыскӧд пирӧгӧн да ӧтнас сёйис шоколад плитка?
Отзывад тайӧ лои эськӧ зэв мисьтӧм.
А гижны, мый сійӧ омӧль ёрт, ме эг имеит право, сы вӧсна мый кӧть Вася велӧдчис ме ордын воысь дыр, збыльвылас, ме сы йылысь нинӧм эг тӧд и, эз кӧ вӧв тайӧ случайнӧй обстоятельствоыс, сідзи эськӧ эг и гӧгӧрволы, кутшӧм ӧшибочнӧй да поверхностнӧй менам представлениеӧй сы йылысь.
Трофимов муніс, нуис аскӧдыс менсьым ошкана отзыв, коді сідзи нэм чӧж и кутас куйлыны менам сӧвесть вылын.
Меным сӧмын окота думайтны, мый мӧд велӧдысь, ме дорысь проницательнӧйджык, аддзас сыысь сійӧс, мый эг вермы аддзыны ме, поддержитас да быдтас сійӧ бурсӧ, мый сыын эм.
ДИМА КИРСАНОВ
Выль воысьяс пиысь миян классын вӧлі ӧтик, коді воӧма Ростовысь; шуисны сійӧс Дима Кирсановӧн.
Бать-мамсӧ Дима воштӧма ичӧтысянь да сійӧ кадсяньыс олӧма дядьыс ордын.
Аслас, дядьыслӧн, челядьыс абу вӧлӧма, и сійӧ да сылӧн гӧтырыс относитчисны детинка дінӧ сідз, кыдзи оз шоча относитчыны мам-бать ӧтка, да сэтчӧ жӧ и висьӧдчысь кага дінӧ: тревожнӧй вниманиеӧн да дугдывтӧг тӧждысьӧмӧн.
Дима кӧ вӧлі час четверть дырджык задержитчас урокъяс бӧрын, школаӧ котӧрӧн локтас вӧлі Дималӧн тётяыс Евгения Викторовна да тӧждысьӧмпырысь юасяс, эз-ӧ мыйкӧ ло детинкакӧд.
Асывнас кӧ висис Дималӧн юрыс, тайӧ луннас эськӧ сійӧс эз нин лэдзлывлыны школаӧ мунны, но эз лэдзлыны и мӧд лунас и коймӧд лунас, кӧть мед сійӧ и вевъяліс нин вунӧдны юр висьӧм йывсьыс.
Дима тӧдчымӧн яндысис таысь, медся нин сэк, кор челядь пиысь кодкӧ — шуам кӧть, ланьтлытӧм Левин — непрочь вӧліны чӧвтны пространствоӧ ёсь кыв лишнӧй нежностьяс йылысь да сы йылысь, мый овлывлӧны пӧ сэтшӧмъяс, кодъяс йылысь он гӧгӧрво, детинка тайӧ, али нывка, али нёньпом кага: школаӧ найӧс колльӧдӧны, урокъяс бӧрын нала волывлӧны, и код тӧдас, оз-ӧ паньысь вердны найӧс гортаныс.
Дима кутіс асьсӧ сідз, быттьӧкӧ тайӧ ёсь кывъясыс эз относитчыны сылы.
Менӧ шензьӧдіс тайӧ: ме эг помӧдз гӧгӧрво, мый тайӧ: ыджыд самообладание али сы арлыдлы абу обычнӧй веськодьлун «эльтчӧмъяс» дінӧ?
Но дыр шутитны ӧти и сійӧ жӧ помка кузя дӧзман, и мыйкӧ дыра мысти челядь дугдісны эльтны Кирсановӧс.
Мукӧд выль воысьясыс первой лунсяньыс жӧ тӧдмасялісны быдӧнкӧд, классын лӧсьӧдалісны ёртъясӧс, лӧгасьлывлісны накӧд да бӧр миритчывлісны.
Но Дима пыр вӧлі ӧтнас.
Сійӧ зэв бура велӧдчис став предметъяс кузя и кӧть тайӧ ставыс сетчис сылы кокниа, ме эг казявлы сылысь ёна частӧ татшӧм случайяс дырйи овлысь небрежностьсӧ: сійӧ вӧлі зэв добросовестнӧй велӧдчысьӧн, урокъяс велӧдіс бура, тетрадьясыс сылӧн век вӧліны сӧстӧмӧсь, и ме тӧді, мый дзик ӧти клякса вӧсна сійӧ вӧлі дась перепишитны ставсӧ выльысь.
Но, тайӧ спокойнӧй, ӧкуратнӧй выль воысь йывсьыс думайтігӧн, ме испытывайті лӧсьыдтӧм ощущение.
Сійӧ вӧлі дас кык арӧса, но кор ме сыкӧд сёрниті, ме невольнӧ вунӧдлывлі та йылысь: меным кажитчис, мый мекӧд сёрнитысьыс этша вылӧ мекӧд тшӧтшъя.
Сійӧ вӧлі дзик верстьӧ мортӧн, тайӧ детинкаыс.
Верстьӧ морт видзӧдіс ме вылӧ сылӧн сочинениеяс листбокъяссянь.
И сёрнитіс сійӧ верстьӧ морт моз: зэв литературнӧя, свободнӧя пӧльзуйтчис сложнӧй предложениеясӧн, причастнӧй да деепричастнӧй оборотъясӧн.
Эз челядь моз, а сдержаннӧя, быд кыв думыштӧмӧн, отзывайтчис сійӧ лыддьӧм небӧгъяс йылысь, класса ёртъяс йывсьыс.
И Дима вӧлі дзик ӧтнас, коді эз участвуйт Войвылӧ письмӧяс гижӧмын.
— Ог думайт, мый Анатолий Александровичлы сэтшӧм нин интереснӧ письмӧасьны миян класскӧд, — шуис сійӧ ӧтчыд.
— А мыйла нӧ эськӧ сійӧ гижӧ миянлы, абу кӧ интереснӧ сылы? — сьӧлӧмсяньыс шензьӧмӧн юаліс Гай.
— Сылы эз вӧв лӧсьыд не вочавидзны, кор сылы гижисны.
Тайӧ вӧлі эськӧ прӧстӧ невежливӧ.
— Тэ абу прав, — суитчи ме. — Вежливость могысь, обязанность кузя гижӧм письмӧяс овлӧны дзик мӧдногаӧсь.
Тэ ӧмӧй он чувствуйт, мый Анатолий Александрович гижӧ миянлы сьӧлӧмсяньыс да пӧся?
Ме шуи сійӧс, мый думайта, — спокойнӧя вочавидзис Дима.
— Но мыйла нӧ тэ тадзсӧ думайтан? — возмутитчис Левин. — Кутшӧм основаниеяс тэнад?
— Ме думайта тадз, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый Анатолий Александрович тіянӧс оз тӧд.
Кутшӧм интерес письмӧасьны тӧдтӧмъяскӧд?
И, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ верстьӧ морт, а ті — челядь.
Сійӧ тадзи и шуис: «ті — челядь».
— А тэ ачыд коді? — Борис дась вӧлі сюйсьыны косьӧ и, ме чайта, сюйсис эськӧ, ме кӧ эг вӧв сэні.
— Ме ог лӧсьӧдчы споруйтны тэкӧд, — кӧдзыда вочавидзис Кирсанов.
— И эн споруйт! Лоӧма, воображало! — скӧрысь горӧдіс Борис.
Тайӧ кличкаыс чорыда сибдіс сы бердӧ.
«Кирсанов уна ас йывсьыс думайтӧ», «Кирсанов зэв нин ёна ас йывсьыс воображайтӧ», — тайӧс ме кывлі зэв унаысь.
Ни Горюновӧс, ни Гайӧс, ни Левинӧс — некодӧс медбур велӧдчысьяссӧ мукӧд детинкаяс эз мыжавны вылӧ лэптысьӧмысь зазнавайтчӧмысь, а вот Кирсановӧс лыддьылісны ыджыдӧ пуксьысьӧн.
И збыль, ёртъяс дінас сылӧн отношениеас быттьӧкӧ вӧлі ыджыдӧ пуксьӧм.
Но мыйкӧ мешайтіс думайтны, мый сійӧ прӧста «вылӧ пуксьӧ».
Сылӧн вӧліны сэтшӧм тӧлка, гажтӧм синъяс, и сійӧ кыдзкӧ кужтӧг шулывліс кӧдзыд, весигас чорыд кывъяс.
Татшӧм минутъясас меным кажитчис, мый сійӧ вот-вот бӧрддзас и сылӧн чорыд кывъясыс — сӧмын асьсӧ дорйӧм.
Но мыйла сійӧ ӧтдортчӧ ёртъяссьыс?
Мыйысь полӧ?
Ӧтчыд, школаысь мунігӧн, ворота сайын ме суӧді Димаӧс:
— Тэ мый талун сэтшӧм сёрӧн?
— Кӧсйи помӧдзыс лыддьыны небӧг, медым вежны библиотекаын.
— Мый нӧ тэ босьтін?
— Андерсенлысь мойдъяс.
— Тэ ӧмӧй эн лыддьыв найӧс водзджыксӧ? — шензи ме.
— Лыддьылі, дерт.
Но меным окота лои выль пӧв лыддьыны «Снежнӧй королеваӧс».
Ме зэв ёна радейта тайӧ мойдсӧ.
И быд мойд радейта.
Мукӧд дырйиыс мойдысь позяс унджык гӧгӧрвоны, кутшӧмкӧ мукӧд серьёзнӧй небӧг дорысь.
Ывла вылын, кор сёрни пансьӧ некутшӧм лӧсьӧдчытӧг, кор ас тӧдлытӧг зілян восьлавны ӧттшӧтш да сэки жӧ колӧ кытшовтны тӧрытсянь косьмытӧм ва гӧпъяс да позьӧ не видзӧдны ӧта-мӧдыдлы чужӧмад, — вот тадз, мунігмоз, сёрнитсьӧ прӧстӧйджыка, кокньыдджыка, мукӧддырся дорысь откровеннӧйджыка.
Димакӧд ми мунім тэрмасьтӧг, и ме чувствуйті, мый ӧні верма юавны сылысь сы йылысь, мый йылысь эз удайтчыв юавны дженьыд переменаяс дырйи ноксигӧн, шума да тэрмасяна класснӧй олӧмын.
— Висьтав Дима: меным сідз кажитчис, али збыльысь тэ классын некодкӧд он дружит?
— Тайӧ збыль, — видзчысьӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Мыйла нӧ сідз?
— А кодкӧд нӧ меным дружитнысӧ?
Ме збыльысь чуйми:
— Миян ӧмӧй этша бур детинкаыс?
Горюнов, например.
— Кыдзи нӧ ме верма дружитны Горюновкӧд, сійӧ кӧ дружитӧ нин Гайкӧд.
— А дружитны ӧмӧй позьӧ сӧмын ӧти морткӧд?
— Дерт жӧ!
Тайӧс шуис сійӧ зэв ыджыд убеждениеӧн, и ещӧ ӧти нота кыліс сы гӧлӧсын: сійӧ лыддис менсьым тайӧ юалӧмсӧ лӧсявтӧмӧн.
— Ме абу сӧгласен тэкӧд, — чӧв олыштӧм бӧрын шуи ме. — Челядьдырся кадӧ менам вӧліны уна ёртъяс.
— А ӧні? — юаліс сійӧ тэрыба.
— И ӧні уна.
И Гай дружитӧ оз сӧмын ӧти Толякӧд, а и Савенковкӧд и Румянцевкӧд.
А вот небӧгъясын пыр ӧти друг.
Помнитанныд, Гердалӧн — Кай, Петялӧн — Гаврик.
— А Тимурлӧн уна ёртъяс.
— Но быдӧнысь медъёна сійӧ дружитіс Женякӧд, — упрямитчигтыр настаивайтіс Дима.
— Но и мый нӧ?
— Но ог жӧ ме кут дружитны Горюновкӧд, Гай кӧ сылы матынджык!
Меным тешкодь вӧлі кывзыны тайӧс.
«Мый унджыкыс тайӧ детинкаас — растительность али самолюбие?» — юаси ме ассьым.
Гораа ме шуи:
Неужели и Ростовын, школаад, кӧні тэ велӧдчин водзсӧ, тэнад эз жӧ вӧвны ёртъяс?
— Менам вӧлі ӧти друг, но меным сійӧ эз кут сьӧлӧм вылӧ воны, — эз дзик пыр висьтав детинка.
Сійӧ шуис тайӧс сідз, мый ме эг мӧд юасьны, мыйла именнӧ сылы абу кутӧма сьӧлӧм вылас воны.
— Миян бур, дружнӧй класс, — шуи ме. — И верит меным, унаӧн эмӧсь, кодъяс достойнӧйӧсь тэкӧд дружитны.
И некор оз ков уна думайтны сы йылысь, коді кодлы лоӧ матынджык.
Радейтан кӧ мортсӧ, веритан кӧ сылы — сідзкӧ, сійӧ тэныд друг.
А сійӧ кӧ ещӧ кодкӧдкӧ дружитӧ, сідзкӧ, уна бур йӧзыс свет вылас.
Абу ӧмӧй тадз?
— Тадз, буракӧ...
Но меным эськӧ окота вӧлі имеитны настоящӧй, дзик ӧти другӧс и нэм кежлӧ.
Миян важӧн нин мунсьӧ вӧлӧм дзик мӧдарлань.
— Евгения Викторовна кутас тӧждысьны, — шуи ме. — Вай бӧр петкӧда ме тэнӧ Спиридоновка улича вылӧ...
Тайӧ зэв бур: друг нэм кежлӧ.
Но сӧмын ӧтитор ме ог гӧгӧрво: мыйла нӧ дзик ӧти?
— Настоящӧй друг — обязательнӧ дзик ӧти, — ассьыс мӧвпсӧ упрямӧя, пӧшти ӧтчаяннӧй решимостьӧн дорйыны кӧсйӧмӧн шуис Дима.
ГОРТСА СОЧИНЕНИЕ
Кирсановкӧд сёрнитӧм бӧрын регыд мысти ме сеті велӧдчысьяслы тема гортса сочинение вылӧ: «Менам ёртъяс».
Кутшӧм уна интереснӧйтор тӧдмалі ме тайӧ сочинениесьыс челядь йылысь, налӧн дружба йылысь, сы йылысь, мый донъялӧны найӧ ёртыслысь, кутшӧм мнениеныс налӧн ёрта-ёрт йывсьыс!
«Борис меным друг, — гижис Румянцев, — но дружитны сыкӧд сьӧкыд, сы вӧсна мый сійӧ вывті пузьысь.
Мукӧд дырйиыс и нинӧм абуысь пинялас.
Но всё равно сійӧ меным друг и ёрт, сы вӧсна мый сійӧ честнӧй и вернӧй и некор оз подведит.
Водзсӧ ме дружиті Морозовкӧд, но сійӧ вывті вылӧ пуксьӧ.
Задачка кӧсйӧ решитны непременнӧ первойӧн и абу рад, кодкӧ кӧ мӧд решитас первойӧн.
Меным тайӧ оз во сьӧлӧм вылӧ».
Гай гижис:
«Миян классын кодсюрӧыс думайтӧны, мый Горюновлӧн характерыс абу мужественнӧй.
Тайӧ неправда.
Вот ме вайӧда пример.
Кор Толя висьмис дифтеритӧн, сылы вӧчисны укол.
И сійӧ весиг эз ойӧстлы, сы вӧсна мый орчча жырас вӧлі дедушкаыс.
Дедушкаыслы кӧкъямысдас арӧс, сійӧ ёна висьӧ, сылы вреднӧ волнуйтчыны.
Толя кужӧ киас кутны асьсӧ, сійӧ зэв сдержаннӧй.
Толя зэв уна лыддьысьӧ и уна тӧдӧ и пыр кӧсйӧ ещӧ унджык тӧдмавны.
Сійӧ зэв бур ёрт и пыр рад отсавны быдӧнлы».
Менӧ эз шензьӧд, мый пӧшти классджынйыс гижис Гай йылысь, ас йывсьыс, кодӧс лыддьылісны вернӧй другӧн да бур ёртӧн.
Но менӧ неуна шензьӧдіс да радуйтіс, мый унаӧн тадз жӧ гижисны Саша Воробейко йылысь.
Челядь кутісны радейтны сійӧс, ме важӧн казялі тайӧс, но сочинениеяс висьталісны меным уна выльтор.
«Ӧтчыд, — гижис Селиванов, — миян дворса челядь кӧсйисны нӧйтны менӧ.
Найӧ чайтісны, мый ме школаӧ нуи налысь футбольнӧй мачсӧ, а тайӧ неправда.
Найӧ нёльӧн кыйӧдӧмаӧсь менӧ пельӧс сайын да уськӧдчисны.
Сэки, код тӧдас кытысь уси, Александр Воробейко; сійӧ лев моз уськӧдчис дзик на пӧвстӧ да ставнысӧ разӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Не сійӧ кӧ, менӧ эськӧ ёна пӧвсалісны.
Тайӧ случайсьыс тыдалӧ, мый менам друг Александр Воробейко храбрӧй да пыр дась дорйыны ёртсӧ».
Быдӧн висьтавлісны асланыс кык-куим ёрт йылысь.
И сӧмын ӧтнас Дима Кирсанов сетіс меным листок, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Ёртъяс менам абуӧсь».
А улынджык четверостишие:
<rus>Как хорошо, когда есть друг!</rus>
<rus>Как тяжело и одиноко</rus>
<rus>Среди чужих тебе людей,</rus>
<rus>Когда любимый друг далёко!</rus>
— Тайӧс тэ ачыд сочинитін? — юалі ме.
— Да.
— Кутшӧм пӧ ылыс друг йылысь тэ висьталан?
Сы йылысь, кодкӧд тэ дружитін Ростовын?
— Ог, ог сы йылысь.
Тайӧ сідз, вообщӧ.
Прӧстӧ кывбуръяс — и ставыс...
Евгения Викторовнакӧд первойысь паныдасигӧн жӧ ме юалі сылысь, кутшӧм детинкакӧд Дима дружитіс Ростовын да мыйла лӧгасис сыкӧд.
— Тӧданныд, тайӧ сэтшӧм шог история! — горӧдіс Дималӧн тётяыс. — Аддзанныд-ӧ, нёльӧд классын Димочка кутіс дружитны Юра Лебедевкӧд.
Зэв бур детинка.
Таӧдз Димочка некодкӧд эз лӧсявлы и быдмис ӧтнасӧн.
Юра — дзик абу сы кодь: гажа, визув.
Ми мужикнымкӧд вӧлім радӧсь, мый сійӧ кутіс волывлыны миянӧ.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Но представитӧй, коркӧ велӧдысьыс тшӧктӧма Дималы гораа лыддьыны классын кутшӧмкӧ рассказ.
Вот сійӧ вӧлӧм лыддьӧ, а Юра варовитӧма кутшӧмкӧ детинкакӧд да мый вылӧ кӧ серӧктӧма.
А рассказас, гӧгӧрвоанныд-ӧ, сёрниыс вӧлӧм мунӧ зэв нораторъяс йылысь, и Дима ёна дӧзмӧма да шуӧма, мый водзӧ оз кӧсйы сыкӧд дружитны.
Ми ёна зэв огорчитчим, но сійӧ сэтшӧм асныра...
Ме дзикӧдз чуйми.
Дерт, оз век ков миритчыны аслад ёртъяслӧн тырмытӧмторъяскӧд и оз ставсӧ ков прӧщайтны налы.
Компромисс — абу зумыд подув дружбалы, но янсӧдчыны другкӧд сы вӧсна, мый сійӧ вермӧ серӧктыны не сэк, кор тайӧс требуйтӧ небӧглӧн текстыс, — тайӧс ме эг вермы гӧгӧрвоны.
Кытысь татшӧм ёсьмӧм, татшӧм ыджыд скӧрлуныс дас кык арӧса детинкалы?
И вот ӧтчыд — тайӧ вӧлі ноябрын, дзик пыр праздникъяс бӧрын, — классысь петігӧн ме паныдаси ӧдзӧс дорын Евгения Викторовнакӧд.
Сійӧ вӧлі бӧрдӧм синъяса, киясыс сырмисны, кор сійӧ мыччис меным кутшӧмкӧ тубрас:
— Вот, Дима тшӧктіс передайтны...
Библиотекаса небӧгъяс тайӧ.
Гашкӧ, челядь пиысь кодкӧ лоас сэтшӧм бурӧн да сдайтас найӧс библиотекаӧ.
— А мый лои Димакӧд, мыйла сійӧ талун эз лок школаӧ? — тревогаӧн юалі ме (миянӧс топыда кытшалісны нин челядь).
— Ах, Марина Николаевна... — Сійӧ сыркмуніс.
— Да ті пырӧй, пуксьӧй, — ньӧжйӧник шуис менам пельпом сайсянь Саша Воробейко.
Ме нуӧді Кирсановаӧс классӧ, пуксьӧді медводз веськалӧм парта сайӧ, и сійӧ кутіс висьтавлыны.
Вӧлӧмкӧ, Димаӧс быд во прӧверяйтӧны диспансерын — лючки-ӧ тыясыс.
Медбӧръя рентгеныс петкӧдліс шуйгаладор тысьыс кутшӧмкӧ гӧгрӧс пятно, и профессор чайтӧ, мый тайӧ эхинококк.
Димаӧс водтӧдӧмаӧсь нин больничаӧ.
Недель куим, буракӧ, кутас мунны исследование, а сэсся эхинококкыс кӧ сюрӧ, ковмас вӧчны операция.
— Ті гӧгӧрвоанныд, ми зэв ёна полам сы вӧсна, — бӧрдӧмсорӧн висьтавліс нывбаба. — Сійӧ сэтшӧм жебиник.
А ачыс Дима зэв ёна шогсьӧ.
Шуӧ: «Кыдзи нӧ ме кута?..
Ме коля классысь!»
Сылы зэв абу окота кольччыны мӧд во кежлӧ.
— Мыйла нӧ кольччынысӧ?
Ми кутам нуавны сылы урокъяс, — шуис Горюнов сыысь водзджык, мый ме эг и вевъяв шуны ни ӧти кыв.
— А позяс сылы занимайтчыны больничаас? — юалі ме.
— Врач шуис, мый операцияӧдзыс пӧ позяс.
Но ме чайта, тайӧ абу реальнӧ.
Ме ӧд удж вылын, ме ог вермы частӧ волывлыны школаӧ урокъясла.
— Ми асьным мӧдам!..
Ми кутам нуавны!..
Эн тӧждысьӧй! — кыліс быдладорсянь.
Кутшӧмкӧ неыджыд недовериеӧн Евгения Викторовна видзӧдліс челядь вылӧ.
Аслас шогӧн тырӧм вӧсна тайӧ минутӧдзыс сійӧ, буракӧ, эз казявлы найӧс.
Благодаритіс, ещӧ ӧтчыд корис не вунӧдны библиотекаса небӧгъяс йылысь —Дима сэтшӧма волнуйтчӧ на вӧсна — да муніс.
1 №-А ДА 2 №-А ТЕТРАДЬЯС
— Первой муна ме, — некутшӧм паныд кыв шуӧм допускайттӧм тонӧн аскинас объявитіс Саша Воробейко. — А сэсся кутасны ветлывлыны быдӧн ӧчередьӧн, партаяс серти, кыдзи пукалам.
Быд кык лун мысти.
Сы вӧсна мый ветлывлыны кӧ ӧтчыд недельын, то сэки мыйта урокыс лоӧ?
Дас вит задача ӧтпырйӧ?
А наизусть мыйта велӧдны? — И сійӧ укоризненнӧя видзӧдліс ме вылӧ.
Сэсся Саша корис Рябининлысь кык тетрадь: «Специальнӧ Кирсановлы урокъяс вылӧ: ӧтикыс сы ордын больничаын, мӧдыс миян ордын, и быд раз кутам вежлавны.
Гӧгӧрвоин?»
Экономнӧй Лёша видзӧдліс сы вылӧ неыджыд сомнениеӧн, но тетрадьяс сетіс.
Урокъяс бӧрын Воробейко вокъяс мӧдӧдчисны больничаӧ и мӧд лунас вайисны моздортыр выль юӧръяс.
Ӧти-кӧ, Саша вӧлӧма Дима дінын палатаас; мӧдног кӧ шуны, сылы удайтчӧма сэтшӧмтор, мый йылысь сӧмын мечтайтіс да мый эз вермы добитчыны Дималӧн тётяыс.
Первойсӧ сійӧ кӧсйылӧма пӧрччысьны гардеробӧ, но тайӧ, гӧгӧрвоана, абу удайтчӧма сылы.
Сэки дыр думайттӧг сійӧ сюйыштӧма вокыслы пальтосӧ да шапкасӧ, а ачыс, кок йылын ветлысь висьысьяс мыш сайӧ да тэрмасьысь, тӧждысьысь санитаркаяс мыш сайӧ дзебсясигтыр, котӧртӧма пос кузя коймӧд судтаӧ.
Сэні, сійӧ виччысис стрӧка, кор коридорыс тыртӧммис, уйкнитіс 12-ӧд палатаӧ да регыд аддзис Димаӧс.
— Сійӧ, дерт, ёна чуймис, весигас синъяссӧ паськӧдіс, — висьтавліс Саша.
— А ме сылы шуа:
«Шензьыны некор, со тэныд урокъяс, а со записка Марина Николаевнасянь.
Висьтав, кыдзи тэ татӧні устроитчин».
Сійӧ шуӧ: «Устроитчи лӧсьыда, сӧмын зэв гажтӧм.
Татчӧ позьӧ пыртны сӧмын выль небӧгъяс, а тані челядьыс зэв посниӧсь, весиг сёрнитны некодкӧд.
Ыджыд аттьӧ, шуӧ, тэныд, мый тэ волін, ме тэныд зэв благодарнӧй, и урокъяссьыд аттьӧ.»
Ме шуа: «Урокъястӧ ми кутам ваявны тэныд быд кык лун мысти, тэ эн тӧждысь.
«Верман гижны карандашӧн, сӧмын ӧкуратнӧя».
Сійӧ шуӧ: «Ог, крӧватьӧй менам ӧшинь дорын, эм кытчӧ чернильницасӧ пуктыны, и ӧні ме ас кок йылын на, верма пуксьыны пызан сайӧ».
Но, ми тадзи сёрнитыштім, а ӧти детинка ӧдзӧссӧ пӧдлаліс, медым менӧ коридорсянь эз аддзыны.
Друг кылам: «Мый тайӧ дас кыкӧд палатаас сэтшӧм подозрительнӧй шынитӧв?» — и пырӧ сестра.
Сэки сійӧ менӧ аддзис да кыдз тай мӧдіс горзыны!
«Ме, шуӧ, тэнӧ чайта вӧлі тӧлка, ыджыд детинкаӧн!»
Тайӧс шуӧ Кирсановлы.
А ме сылы сэки шуа: «Мыйӧн нӧ сійӧ мыжа, ме кӧ ачым сы дінӧ локті?»
А сійӧ шуӧ: «Ме весиг сёрнитнысӧ тэкӧд ог кӧсйы, и, пӧжалуйста, пырысь-пыр жӧ мун татысь!»
И весиг быдсӧн гӧрдӧдіс.
Но, ме босьті дай муні.
Всё ровно меным сэні вӧчнысӧ сэсся вӧлі немтор.
Мый колӧ вӧлі, ме и сыӧдз вевъялі!
Ставсӧ тайӧс Саша висьтавліс сэтшӧм победоноснӧй видӧн, мый позьӧ вӧлі думайтны, быттьӧкӧ больничаысь колльӧдӧмаӧсь сійӧс абу видчигтыр, а музыкаӧн да дзоридзьясӧн.
— Кыдзи сійӧ — кӧнкӧ, полӧ операциясьыд? — юаліс Горюнов.
— Ме эг удит юавнысӧ, мӧдысь ветлігӧн юала, — спокойнӧя вочавидзис Воробейко, и ме гӧгӧрвои: сійӧ оз сомневайтчы, мый сяммас волыны Дима дінӧ ещӧ оз на ӧтчыд либӧ кыкысь.
— Аски мунас Румянцев, а <rus>четырнадцатое</rus> — Левин.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, партаяс серти, кыдзи дежурство, — распоряжайтчис сійӧ. — Румянцев, босьт!
Тайӧ 2 №-а тетрадь.
Мунан, сетан санитаркалы да виччысьлан, кытчӧдз Кирсанов бӧр оз мӧдӧд первой тетрадьсӧ.
Гӧгӧрвоин?
Уліас виччысьлан, сэні скамейка эм.
— А сэсся, — шуи ме видзчысьӧмӧн, — позяс гижны Дималы письмӧ да юасьны сылысь быдтор йылысь.
Менам предложениеӧй эз кыпӧд некутшӧм энтузиазм.
— Кутшӧм интерес сылы миянкӧд письмӧасьны? — гусьӧник шуис Борис. — Ми жӧ «челядьяс»...
— И абу яндзим тэныд? — ӧлӧдіс сійӧс Рябинин.
Но тайӧ разын сідзи некод эз и гиж Дималы.
Румянцевкӧд Дима ыстӧма зэв ичӧтик записка обращениетӧг.
«Ыджыд, ыджыд аттьӧ урокъяс выланыд» — гижӧма сэтчӧ.
Таысь кындзи, менам записка вылӧ сійӧ вочавидзӧма письмӧӧн, кодӧс урокъяс бӧрын ме лыдди челядьлы.
«Дона Марина Николаевна! — гижис сійӧ. — Кутшӧм неудачнӧя тайӧ ставыс артмис: висьми во шӧрын и, чайта, дыр кежлӧ.
Менӧ тані мучитӧны быдсяма исследованиеяснас, быд лун тотшкӧдӧны, кывзӧны, юктӧдӧны кутшӧмкӧ курыд лекарствоясӧн, кыкысь лун мерайтӧны температура, и ставсьыс таысь ме зэв ёна дӧзми.
Но мӧд ногӧн оз позь, и колӧ терпитны.
Ыджыд аттьӧ тіянлы письмӧныд вылӧ и Саша Воробейколы сыысь, мый воліс ме дінӧ.
Ме вӧлі зэв благодарнӧй сылы.
Сійӧ висьталіс, мый ребята решитӧмаӧсь ваявны меным татчӧ урокъяс, но ме сомневайтча.
Та вылӧ ӧд колӧ вывті уна кад.
Тайӧ письмӧсӧ, буракӧ, сетас тіянлы тётя Женя.
Став бурыс тіянлы.
Привет ставлы.
Д. Кирсанов».
Письмӧыс кӧть вӧлі кыв шутӧг грамотнӧй, и став запятаяясыс сулалісны ас местааныс, но сійӧ менӧ эз радуйт.
И бара — кымынӧдысь нин! — ме думышті Дима йылысь: сьӧкыд сылы.
Сьӧкыд ӧні, и лоӧ ещӧ сравнитны позьтӧм сьӧкыдджык, нинӧм кӧ оз вежсьы.
Мыйла артмис сідз, мый Гай, Горюнов, Рябинин да мукӧд челядь кокниа веритӧны бур кыв вылӧ да виччысьӧны матігӧгӧрсаяссянь дружба, привет, дасьлун отсавны, а тайӧ детинкаыс гижӧ:
«...ме сомневайтча. Та вылӧ ӧд колӧ вывті уна кад»?
Ме уверен, мый сійӧ жӧ Левин, вӧлі кӧ сійӧ Дима местаын, гижис эськӧ дзик мӧд ногӧн:
«Ребята, ёна кора тіянлысь, ваялӧй меным урокъяс.
И, позяс кӧ, частӧджык», — и некод эськӧ эз шензьы тайӧ корӧм вылас.
* * *
«Здравствуй, Дима!
Письмӧтӧ тэнсьыд Марина Николаевналы сетіс эз тэнад тётяыд, а Румянцев, сы вӧсна мый ми кутам ваявны тэныд урокъяс быд кык лун мысти.
Та вылӧ оз ковмы зэв уна кад, сы вӧсна мый классын миян 40 морт и быдӧн вылӧ воас ӧтчыдӧн.
Ми надейтчам, мый сэк кежлӧ, кор больничаӧ ковмас мунны Игорь Соловьёвлы, тэ важӧн нин лоан гортад.
Урокъяс кындзи ыстам тэныд «Два капитана» — тайӧ небӧгыс кӧть и абу нин выль, но видзӧднысӧ бур на, переплётыс дзик вылькодь.
Лыддьы.
Гиж, мый ещӧ ыстыны тэныд.
Привет тэныд став ребятасянь».
Тайӧ письмӧсӧ Дималы гижис Горюнов, и больничаӧ нуис сійӧс Левин.
Тадзи и заводитчис лунысь-лун — кокньыда, прӧстӧя, шумтӧг.
1 №-а да 2 №-а тетрадьяс ӧкуратнӧя кутісны путешествуйтны школасянь больничаӧ да бӧр.
Кодкӧ кӧ челядь пиысь эз вермы ветлыны сійӧ лунас, кор воліс ӧчередьыс, шыасьлывліс Саша Воробейколы.
Сійӧ распоряжайтчис ставнас, мый касайтчис Дималы да больничалы, и сылысь окотапырысь кывзісны.
— Эн вунӧд температурасӧ видзӧдлыны, — шулывліс сылы Саша, коді аски должен вӧлі мунны больничаӧ. — Мыйӧн пыран, веськыдладорас ӧшалӧ ыджыд лист.
Корсь первой хирургическӧй отделение да видзӧд: Кирсанов — помсяньыс мӧдыс.
Ачыс Саша ветлывліс больничаӧ ӧтчыд, а то и кыкысь недельнас ӧтлаын вокыскӧд — аслас вернӧй отсасьыськӧд да оруженосечкӧд.
Тайӧ гӧгӧрвоны позьтӧм, но кодлы удайтчывліс мукӧд дырйиыс писькӧдчыны <rus>святая святых</rus>ас — больничаса 1-й хирургическӧй отделениеӧ, тайӧ именнӧ сӧмын Сашалы.
Ме чӧволігтыр сӧмын шензи, кор ӧти санитарка — абу нин том, энергичнӧй да серьёзнӧй чужӧма, неуна чусмыштӧм кельыдлӧз синъясыслӧн внимательнӧй видзӧдласа — шуис меным Саша йылысь:
— Радейта татшӧмъяссӧ.
Дисциплина гӧгӧрвоӧ.
Висьталан сылы: «Лэдза тэнӧ дас минут кежлӧ, а дырджык оз позь», ӧд сійӧ лишнӧй минут оз пукав палатаын.
Тшӧктан сёрнитны гусьӧник — ни ӧтчыд гӧлӧссӧ оз ыдждӧд.
И вежливӧй.
Некор оз грубит.
Ме зэв ёна уважайта татшӧм челядьсӧ.
А врач кыдзкӧ пырмунігмозыс шуис:
— Сійӧ бура действуйтӧ висьысь вылӧ: успокаивайтӧ да лэптӧ кыпыдлунсӧ.
Положительнӧй натура.
Да, во сайын ме эськӧ нинӧмысь эг верит, мый велӧдчысь Александр Воробейколӧн лоӧ татшӧм бур характер!
Ставсӧ сійӧ вӧчис прӧстӧя да окотапырысь, ставыс удайтчывліс сылы.
Гашкӧ, медся замечательнӧй чертанас тайӧ паськыд плешка, беринӧсь, грубӧй ухваткаяса детинкаыслӧн вӧлі чуткость, асьсӧ кутны кужанлун.
Пеля шапкакӧд важся нин, но вунӧдтӧм история дырйи именнӧ Саша паныд сувтіс Ильинский предложениелы торжественнӧя вручитны Савенковлы подароксӧ сбор вылын.
И сэтысянь кымынысь дзик разнӧй обстоятельствояс дырйи сійӧ дыр думайттӧг поступайтліс дзик сідз, кыдзи вӧлі бурджык да правильнӧйджык!
Вижов векни синъясыс сылӧн важмозыс видзӧдісны насмешливӧя, сёрнитігас сійӧ вӧлі резкӧй, но вот, вӧлӧмкӧ, сійӧ кужӧ лоны и тӧждысьысьӧн и меліӧн.
— Да ті энӧй расстраивайтчӧй, — бурӧдіс сійӧ Евгения Викторовнаӧс. — Аддзылі ме Димаӧс — чужӧм вылас шань, температураыс нормальнӧй.
Сӧмын тіянысь ёна гажтӧмчӧ, — думыштӧм бӧрын содтіс сійӧ, — а сідзсӧ ставыс бур.
Мыйла сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс участвуйтіс быдлаын, мый относитчӧ Дималы?
Классын кӧ вӧлі детинка, коді миян дінӧ Кирсанов воӧмсянь эз шулы сылы и кык кыв, тайӧ вӧлі именнӧ Саша.
Но сылы збыльысь касайтчис ставыс, мый вӧчсис классын: ставыс — ыджыдторйыс и ичӧтторйыс.
Сійӧ став сьӧлӧмсӧ пуктіс Неходакӧд письмӧасьӧм вылӧ, вӧлі медся ыджыд поклонникӧн Лёва талантъяслы.
Драмкружок йылысь и сёрнитны нинӧм: сулалӧ вӧлі босьтчыны выль пьеса пуктыны, и Саша дась вӧлі пукавны репетицияяс вылын кӧть войшӧрӧдз.
Ме думайта, сійӧ татшӧм жӧ пӧсь увлечениеӧн ректавліс ас кадӧ яблок тыра грузӧвикъяс; ставсӧ, мый сійӧ вӧчліс, сійӧ вӧлі вӧчӧ ревностнӧя, пӧся, сьӧлӧмсяньыс.
Популярностьыс, кодӧн кутіс пӧльзуйтчыны сійӧ челядь костын, кыв шутӧг радуйтіс сійӧс, шонтіс да гажӧдіс, и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ школаын и классын, кыдзи ваын чери.
ОПЕРАЦИЯ
Димасянь запискаяс кутісны воавны частӧджык, и эз нин менам ним вылӧ, а класс ним вылӧ.
Кадысь кадӧ челядь судзӧдавлісны сылы выль небӧгъяс, журналъяс, ыставлісны сылы больничаас «Пионерскӧй правда» да журнал «Пионер».
Ноябр помын исследованиеяс дзикӧдз подтвердитісны: да, шуйгаладор тыас детинкалӧн эхинококк.
Декабрся первой вторник кежлӧ вӧлі назначитӧма операция.
Ми волнуйтчим тайӧ лунас.
Челядь омӧля кывзісны урокъяс вылын, и велӧдысьяслӧн эз тырмы вынныс скӧравны на вылӧ.
Евгения Викторовна дзик асывсяньыс пукаліс больничаын, и сэтчӧ жӧ урокъяс бӧрын муніс, тӧдӧмысь, классджынйыс.
Ми суим Евгения Викторовнаӧс вестибюльса скамья вылысь.
— Ӧні мунӧ операция, — вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдігтыр шуис сійӧ, кор ми матыстчим, да пыр жӧ ланьтіс, тыдалӧ, эз вермы сёрнитнысӧ; сэсся кыв ни джын шутӧг мыччис меным записка:
«Дона тётя Женя, часджын мысти операция.
Ачымӧс чувствуйта бура, эн волнуйтчы, ставыс лоӧ лючки.
Тэнад Дима».
— Тайӧ, буракӧ, ставныс Кирсанов школаысь? — нюмъялігтыр шуис миян дінті мунысь томиник сестра, синъёрмӧн еджыд халата да кудриа юрси вылас чӧвтӧм сэтшӧм жӧ еджыд кӧсынкаа. — Вот шудаыд, сы дінӧ пӧшти быд лун волывлӧны школасянь!
— Кирсановлӧн талун операция, — стрӧга шуыштіс Саша.
— Ах, со мый, операция!..
И сочувственнӧя миян вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сестра саяліс, а ми колим да виччысям... виччысям дыр...
Евгения Викторовналӧн мучитчӧм чужӧм вылас пыр ёнджыка тӧдчӧны пӧрысь чукыръясыс: беспокойнӧй, шӧйӧвошӧм синъяснысӧ челядь чӧвтӧны сы вылысь ме вылӧ, а ме чувствуйта, мый меын содӧ мынтӧдчыны позьтӧм, повзьӧдлысь тревога.
Збыльысь, детинка сэтшӧм жебиник, а операция, буракӧ, серьёзнӧй.
И мыйла татшӧм дыр?...
Витӧд часын вестибюльӧ лэччис дежурнӧй врач да, синъяснас Кирсановаӧс корсьӧм бӧрын, тэрыба матыстчис миян дінӧ.
— Сӧмын на помалім операция.
Ставыс бур, ставыс лючки, — тэрыба шуис сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, кутшӧм терпениетӧг да тревогаӧн виччысьӧны тайӧ кывъяссӧ.
Евгения Викторовна нӧшта ёнджыка кельдӧдіс, а челядь радпырысь кутісны шумитны.
— Кӧнӧсь ті асьныд?
Ланьтӧй пырысь-пыр жӧ, а лучше петӧй ывла вылӧ! — скӧрысь шуис врач.
И мӧдысь тшӧктӧм виччысьтӧг челядь петалісны ывлаӧ.
Евгения Викторовна нинӧм вылӧ эз кӧсйы мунны больничаысь; пӧшти мырдӧн ми нуӧдім сійӧс гортас, асьным доказывайтім, мый телефон кузя любӧй минутӧ сійӧ вермас сёрнитны больничакӧд да тӧдмавны не этшаджык сы дорысь, мыйта тӧдмалас тані, вестибюльын пукалігӧн.
— Да кысь нин, — висьтавліс мӧд асылас Саша. — Пукавсяс ӧмӧй сылӧн гортас!
Сійӧ дзик пыр жӧ бӧр муніс больничаӧ да сёр войӧдз пукаліс сэні.
— А тэ кытысь тӧдан?
— Ме ачым пукалі сыкӧд, — шуыштіс Саша да гордӧя висьталіс водзӧ: — А Кирсановыд молодец!
Врачыс шуӧ: муніс пӧ операция вылӧ да кӧть мед синсӧ лапнитліс!
Ни ӧти войт эз пов!
Температура нормальнӧй, — водзӧ висьталіс сійӧ. — Урокъяс нуавны ӧні оз на ков, сійӧ кутас куйлыны да занимайтчынысӧ оз вермы.
Но челядь ветлывлісны больничаӧ и урокъястӧг: нуавлісны запискаяс, юасисны температура йылысь, самочувствие йылысь.
Воробейко сяммӧма котӧртлыны больничаӧ водз асывнас, урокъяс заводитчытӧдз на, да первой звонокӧдз юӧрталіс медбӧръя выльторъяс.
Дас лун мысти Димаӧс выпишитісны.
Мӧд лунас миянӧ локтіс Евгения Викторовна — пӧрысьмӧма, омӧльтчӧма, но шуда да зэв рад.
— Ми сэтшӧм шудаӧсь, мый ставыс лои лючки-ладнӧ и Дима ӧні гортын! — шуис сійӧ. — Марина Николаевна, донаӧй, гашкӧ, пыраланныд миянӧ?
И, гашкӧ, кодкӧ челядьяс пиысь пыралас?
Дималы сэтшӧм окота ставнысӧ аддзывны!
Рытнас ми мӧдӧдчим Дима дінӧ: Воробейко вокъяс, Горюнов да ме.
Сійӧ куйліс джуджыд пӧдушкаяс вылын, зэв блед, пӧшти пырыстыдалана.
Синъясыс лоӧмаӧсь гырысьӧсь да видзӧдісны миян вылӧ внимательнӧя да юасяна.
Ми пуксим крӧвать дінас.
— Ме зэв рад, мый ті локтінныд, — шуис Дима.
— И ми радӧсь, — спокойнӧя вочавидзис Саша. — Со тэныд письмӧяс, босьт: тайӧ Гайсянь, этайӧ Рябининсянь, а со книжка «Менам дона детинкаяс» — Бориссянь.
Интереснӧй.
Тэ ордӧ ставныс кӧсйисны локны, но ме шуи: «Ми патераас огӧ тӧрӧй, ставным кӧ тшӧтш явитчам».
— Ме, буракӧ, бӧрӧ коли. — Ичӧтик гӧлӧсас Дималӧн кыліс тревога. — Мый ӧні ті велӧданныд?
Меӧд дас лун нин ньӧти ог занимайтчы.
— Но, ӧні повторение, а сэсся тӧвся каникулъяс, — шуи ме. — Буретш дас лун, мый дыра тэ эн занимайтчы, зэв бура верман суӧдны.
Саша эз ланьтлы ни ӧти минут кежлӧ — и эз сы вӧсна, ме чайта, мый поліс, медым эськӧ чӧв олігӧн эз ло нелӧсьыд, эз, мӧд помка вӧсна.
Сійӧ, тыдалӧ, рассудитіс тадзи: локтін гӧститны — колӧ, медым быдӧнлы вӧлі гажа.
Сійӧ висьтавліс школаса став выльторъяссӧ:
— Аддзылін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм джадж вӧчис Ильинский!
Серамыс вӧлі!
Лёва шуӧ: «Пола, сы вылын небӧгъяс оз кутны сулавны».
А Ильинский сылы: «А ми сійӧс пӧлӧн ӧшӧдам, гашкӧ, сэки кутасны сулавны?»
А Левинлы сэтшӧм марка сюрӧма — Морозов веськыда вижӧдіс вежалӧмысла.
Пыр шуалӧ: «Вежсям, вежсям», а Борис нинӧм вылӧ оз.
«Меным, шуӧ, аслым колӧ сійӧ, мыйла ме кута вежласьны?»
И збыль, мыйла сылы вежсьынысӧ, маркаыс кӧ татшӧмыс шоч.
Эх, кутшӧм зэлыд
Морозовыд!
Ме кӧ эськӧ Борис местаын сеті сылы маркатӧ — нэмсӧ эськӧ помнитіс.
А Селиванов пӧдарок пыдди кӧсйис ыстыны тэныд гулюӧс, муртса вермим дугӧдны.
Но мый эськӧ тэ кутін вӧчны гулюнас?
Тэныд куйлыны колӧ, а оз гулюясӧс гӧняйтӧдны...
Дима вочавидзис надзӧник, тӧдчымӧн сьӧкыда.
Ме зіли регыдджык бӧр мунны, но сійӧ некымынысь дугӧдліс:
— Энлӧй, эн на мунӧй... ещӧ неуна пукалыштӧй!
Медбӧрын ме решительнӧя чеччи да выразительнӧя видзӧдлі челядь вылӧ.
Найӧ тожӧ чеччисны.
— Волӧй ещӧ, — корис Дима. — Привет висьталӧй ставныслы...
Марина Николаевна, гашкӧ, ті босьтанныд менсьым тетрадьясӧс, кытчӧ ме вӧчалі урокъяс больничаын?
Найӧ ӧд прӧвериттӧмӧсь...
Ме босьті тетрадьяссӧ, и ми прӧщайтчим.
МИ ПОВТОРЯЙТІМ ГЛАГОЛЪЯС
Гортын ме видзӧдалі тайӧ тетрадьяссӧ — роч кыв да арифметика кузя — да ещӧ ӧтчыд шензи: ставсӧ вӧлі выполнитӧма зэв ыджыд зільлунӧн — и грамматика кузя упражнениеяс, и задачаяс, и примеръяс.
Аслам предмет кузя ме ёна радпырысь пукті тетрадьӧ «пять», а мӧд тетрадьсӧ сеті Лидия Игнатьевналы, коді преподавайтіс арифметика менам классын.
— Кутшӧм молодец! — тетрадьсӧ восьтӧм мысти шуис сійӧ.
Сэсся мӧдіс видзӧдавны первойсӧ ӧдйӧ, сэсся пыр надзӧнджык да внимательнӧйджыка да, юрнас довкнитӧм бӧрын, убеждённӧя шуис мӧдысь: — Веськыда молодчина!
Прӧститӧй, кор нӧ вӧлі сылӧн тайӧ операцияыс?
Декабр квайтӧд лунӧ?
Видзӧдлӧй, тайӧ задачаяссӧ сійӧ решайтӧма лунӧн водзджык...
Да, тӧданныд, тайӧ детинкаыслӧн эм мыйкӧ ещӧ, сыысь кындзи, мый сійӧ зэв способнӧй...
И ме сӧгласитчи сыкӧд.
Дималӧн бурдӧмыс буретш веськалі пӧсь лунъяс кежлӧ: помасьӧ вӧлі мӧд четверть, лунысь-лун мунісны контрольнӧй уджъяс, и, таысь кындзи, ми лӧсьӧдчим каникулъяс кежлӧ, выль во кежлӧ, ёлка кежлӧ.
Быдӧнлӧн чудеснӧй, нимкодясян настроение.
Овлывлӧны сэтшӧм удачнӧй лунъяс, кор став неприятностьясыс да шогъясыс кольӧмаӧсь бӧрӧ, а выльясыс, чайтан, некор оз и лоны.
Важмоз жӧ быд куим-нёль лун мысти кодкӧ пыравлывліс Дима ордӧ, и ӧтчыд Борис шуис меным:
— А сійӧ, Кирсановыд, ньӧти весиг оз ышнясь.
Прӧстӧ характерыс сылӧн сэтшӧм, да ӧд?
Тешкодь характер — збыль, Марина Николаевна?
Меным долыд лои, мый весиг Борис, коді мукӧдысь ёнджыка эз радейт Димаӧс, бӧрыннас гӧгӧрвоис:
быдӧнлӧн аслас характер, ӧтиклӧн гӧгӧрвоана да кокни, а мӧдлӧн — сьӧкыдджык, и оз позь гӧгӧрвоны мортӧс первойя, ортсыса признакъяс серти.
Выль волы паныд лунӧ ме бара волі Дима ордӧ.
Сійӧ вермис нин ветлӧдлыны жырйӧд да бара велӧдіс урокъяс.
(«Весиг вывті дыр пукалӧ, ме чайта, — передньӧяс на норасис меным Евгения Викторовна. — Некыдз он дугӧд.
А ме, тӧданныд, маитча, оз-ӧ лёкджык ло сылы — ӧд сы дыра пукавны тетрадьяс сайын!») Дима чеччис менӧ встречайтны, и ме думышті, мый сы видзӧдласын, чужӧм вылын абу нин важъя замкнутостьыс да вежливӧй ӧтдортчӧмыс.
Став ӧбликыс сылӧн лоӧма небыдджык, бурджык, быттьӧ мыйкӧ сылӧма сы пытшкын, жугалӧма кутшӧмкӧ йитор.
— Кыдзи асьтӧ чувствуйтан, Дима?
— Бура, аттьӧ.
Сӧмын ёна дӧзми гортын пукалӧмысь.
Ме гажтӧмчи.
— Школаысь?
— Школаысь, ребятаысь...
— Но вот, каникулъяс бӧрын быдӧнкӧд аддзысян.
Классын виччысьӧны тэнӧ.
— Виччысьӧны? — выль пӧв юаліс сійӧ да нюмъёвтіс меным тӧдтӧм, смутитчӧм да довольнӧй нюмӧн.
А январ дас ӧтикӧд лунӧ висьӧм бӧрас первойысь Дима локтіс школаӧ.
Тайӧ асылас ме пыри классӧ звонок сеттӧдз да ас тӧдлытӧг сувті ӧдзӧс дорас.
Некор ме эг аддзыв Димаӧс челядь чукӧр шӧрысь, та мында гажа да доброжелательнӧй чужӧмъяс пӧвстысь.
— Эн дӧзмӧдӧй сійӧс, — шуи ме. — Сійӧ операция бӧрын, сыкӧд колӧ осторожнӧя обращайтчыны...
А ӧні пуксьӧй, менам эм тіянлы выльвося козин.
— Мый?
Мый?
Кутшӧм козин? — горӧдісны быдладорсянь.
— Тӧдӧй!
— Министерствосянь диктант? — шмонитана нюмъялігтыр юаліс Горюнов.
— Письмӧ! — горӧдіс Борис.
— Правильнӧ, письмӧ.
Со кывзӧй: «Дона ёртъясӧй менам!
Ыджыд, ыджыд аттьӧ тіянлы письмӧясныд вылӧ да Мӧскуаӧ волыны корӧмныд вылӧ.
Ме надейтча, мый вола тіян ордӧ и ті петкӧдланныд меным ассьыныд школатӧ, ассьыныд класстӧ — и Мӧскуаӧс.
Меным окота ветлӧдлыны сэті помысь помӧдз да быдтор вылӧ видзӧдлыны аслам синъясӧн.
Но медся ёна меным окота видзӧдлыны тіян вылӧ — ставныд вылӧ ӧттшӧтш и быдӧн вылӧ ӧткӧн-ӧткӧн.
Гижӧй меным регыдджык, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ Дима Кирсанов, ме ёна беспокоитча сы вӧсна...»
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн ставныс бергӧдчисны Дималань да видзӧдлісны сы вылӧ, а сійӧ чуймӧмӧн восьтіс синъяссӧ да друг, мыйкӧ гӧгӧрвоӧм мысти, зэв ёна гӧрдӧдіс.
Ме помӧдзыс лыдди Анатолий Александровичлысь письмӧсӧ да заводиті урок.
Ми повторяйтім глаголъяс.
Звонок лотӧдз дас вит минут водзджык ме сеті челядьлы самостоятельнӧй удж: придумайтны куим предложение ӧтка да уна лыда глаголъяс вылӧ, а ачым куті ветлӧдлыны партаяс костӧд.
Ме надзӧник ветлӧдлі ӧти парта дінсянь мӧд дінӧ, копыртчыштлі да прилежнӧя копыртӧм юръяс сайсянь видзӧдлывлі тетрадьяс вылӧ.
«Ме талун гижа (ӧтка лыда) письмӧ Долгая Губаӧ», — лыдди ме Дима Кирсанов пельпомъяс сайсянь.
«Ми получитім (уна лыда) письмӧ асланым ылысса другсянь», — гижис Гай.
«Каникулъяс ми колльӧдім (уна лыда) зэв гажаа», — зіля выводитіс Селиванов.
«Миян залын, ӧнӧдз на сулалӧ (ӧтка лыда) ыджыд ёлка», — дзик лючки-ладнӧ помалӧ вӧлі ичӧтджык Воробейко, но эз вермы кутчысьны да медбӧръя «а» вылас вӧчис клякса.
А ме ветлӧдлі ӧти парта дінсянь мӧд дінӧ да ӧти линейкаа ученическӧй тетрадьяс весьтысь, кодъясӧс гижалӧма тӧдса почеркӧн, быттьӧкӧ аддзи мӧд строкаяс, чудеснӧй, мудрӧй кывъяс:
«Быд морт, быттьӧ стеклӧ тор, аслас душа пырыс отражайтӧ кутшӧмкӧ ичӧтик частица, оз шымырт ставсӧ, но быдӧнын дзебсьӧма аслас бубенчик, а мортӧс кӧ пыркнитан кужӧмӧн, сійӧ вочавидзӧ, кӧть и оз увереннӧя, но меліа».
Тайӧс шуис Горькӧй, менам медся радейтана писатель.
И, кыдзи быд кыв сылӧн, тайӧ вӧлі сьӧлӧмсянь, мудрӧй да справедливӧй.
БОЛШЕВОӦ ВЕТЛӦМ
— Коді воӧма!— кылі ме Лёша Рябининлысь радпырысь горӧдӧм.
Муртса на зильгис медбӧръя звонок.
И ӧдзӧс дорын медматын пукалысь Лёша гурйыв восьтіс сійӧс да, буракӧ, аддзис зэв колана мортӧс.
Но ме помала вӧлі журналӧ гижӧм и ещӧ эг на аддзы, коді вӧлі сэні, ӧдзӧс дорас.
— Здравствуйте!
Здравствуйте! — горзісны челядь.
Ме лэпті юрӧс.
Порог дорын сулаліс Шура.
— Век ӧтмоз, письмӧтӧг, телеграмматӧг, водзвыв юӧрттӧг, — киӧс сылы сетігмоз шуи ме.
— Кор виччысьтӧг, ещӧ бурджык! —убеждённӧя заявитіс Борис.
— Дзик сідз, — подтвердитіс и Шура.
— Ті дыр кежлӧ?
Ті миянӧ воланныд на ещӧ?
Ми тіянлы мыйяс петкӧдлам! — кыліс быдладорсянь.
— Аски жӧ вола.
Тэ кӧсйылін маркаяс петкӧдлыны меным, — казьтыштіс сійӧ Киралы. — И ті меным петкӧдланныд Анатолий Александровичлысь письмӧяссӧ, ладнӧ?
Найӧс, тӧдӧмысь, тэ шкапад видзан, Лёша?
— Гашкӧ, ӧні жӧ? — шкаплань воськовтігмоз дасьпырысь шыасис Лёша.
— Ог, энлы, ме ӧд веськыда вокзалсянь.
Но аски стӧч кык час да джынйын ме лоа тані.
Ми прӧщайтчим челядькӧд да петім.
Переулоксӧ вӧлі тыртыштӧма муртса на усьӧм, небыд лымйӧн.
— Мый нӧ, — юалі ме, кыдзи верми ехиднӧя, — бара локтін статьялы материалла?
Шура весиг сувтыштліс секунда кежлӧ:
— Неужели тэ скӧралан?
Вот нин дзик весьшӧрӧ!
Тэ думыштлы, зато кымын выль друг тэнад!
Тэ ӧд ачыд та йылысь гижлін меным.
— Да, збыль.
Ме прӧстӧ шутиті.
Тӧдан, ме сідзи и думайті: тэ кӧ ланьтін, сідзкӧ, лӧсьӧдчан локны...
Дыр кежлӧ?
— Лун дас кежлӧ.
Вайи газетӧ дзонь полоса... но, мӧд ногӧн кӧ, лист бок.
И, кажитчӧ, интереснӧйӧс.
А подскажитісны сійӧс меным тожӧ тэнад челядьыд.
— Кыдзи сідз?
— Колян во ме видзӧдлі тіян выставка вылӧ, и сійӧ кадсяньыс менам юрысь эз петав со кутшӧм мӧвп.
Тіян сэні сӧмын войнавывса участникъяс.
А мый, босьтны кӧ школьнӧй выпуск — гӧгӧрвоан, дзонь выпуск... шуам, войнаӧдзса кад, нелямын ӧтикӧд во!
Сэтысянь коли пӧшти квайт во.
Кыдзи коллялісны тайӧ вояссӧ зонъяс да нывъяс, кодъяс дзик война заводитчигас петісны самостоятельнӧй олӧм вылӧ?
Кыдзи сложитчис налӧн судьбаыс?
Интереснӧ?
— Интереснӧ, ме ногӧн.
Но кыдзи нӧ ставнысӧ корсян?
— Вот воам гортад, ме тэныд ставсӧ петкӧдла... —
Шура ланьтіс, и сы чужӧм серти ме гӧгӧрвои, мый сійӧ думыштіс мӧдтор йылысь. — Менам тані эм ӧти поручение, — выльысь заводитіс висьтавны сійӧ.
— Неважӧн менам ёртлы юӧртісны, мый война дырйи вошлӧм пиыс сылӧн ӧні Мӧскуа бердса детдомын.
Ёртӧйлы заводсӧ эновтны ӧні оз позь, а менам буретш командировка Мӧскуаӧ, вот сійӧ и тшӧктіс меным вайӧдны писӧ.
Думыштлы, сійӧ став вояс чӧжыс корсис детинкаӧс, воштіс став лачасӧ — и вот, пӧжалуйста: детинка Болшевскӧй детскӧй домын, верманныд получитны!
Здорово?..
А со ми и гортынӧсь!
* * *
Кыдзи и кӧсйысьліс, Шура аскинас локтіс менам челядь дінӧ.
Сійӧ висьталіс налы, кыдзи ветлӧма Покровскоеӧ, кыдзи передайтӧма миянлысь небӧгъяс сиктса школьнӧй библиотекаӧ.
Висьталіс Украинаӧд аслас ветлӧмъяс йылысь да весиг сы йылысь, мый должен нуӧдны аслас ёртыслы сылысь, писӧ, кодӧс батьыс абу аддзылӧма дзонь квайт во.
Тані, дерт, ковмис висьтавны ставсӧ подробнӧя: детинкалӧн батьыс вӧлӧма фронт вылын, мамыс пӧгибнитӧма бомбёжка дырйи, кольӧма кык арӧса малыш, коді кужӧ вӧлӧм висьтавны ас йывсьыс сӧмын ӧтитор, мый шуӧны сійӧс Вова Синицынӧн а мамсӧ — Марусяӧн.
Таысь кындзи, пальто зепсьыс сылӧн сюрӧма карточка, кӧні вӧлі сійӧ снимайтчӧма, тыдалӧ, мам-батьыскӧд, — и тайӧ вӧлі сылӧн дзик ӧти документӧн.
Заведующӧйыс детскӧй домсьыс, кытысь сюри ӧні Вова Синицын, гижӧма Шура ёртлы, Григорий Алексеевичлы:
«Уважаемӧй Синицын ёрт!
Став признакъясыс лӧсялӧны, детинка, збыльысь, сюрӧма Псков бердысь 1942 воӧ.
Сійӧ висьталӧма, мый шуӧны сійӧс Воваӧн, а мамсӧ — Марияӧн.
Карточкасӧ, кӧні снимайтчӧма Вова мам-батьыскӧд (детинка пукалӧ батьыс пидзӧс вылын, мамыс — шуйгаладорас, галстука еджыд блузкаа, батьыс сьӧд костюма), ме ыстыны Тіянлы ог вермы, сы вӧсна мый Вовалӧн тайӧ дзик ӧти документ.
Тайӧ кӧ вошӧ, сылӧн нинӧм оз коль, мый серти позяс эськӧ удостоверитны сылысь личностьсӧ.
Тайӧ лунъясас ме выль пӧв снимайта карточкасӧ да ыста.
Но лучше волӧй асьныд.
Детинкалӧн синъясыс кельыдлӧзӧсь да юрсиыс еджыд, вомдор весьтас шуйгаладорас сьӧд пудпас.
Такӧд тшӧтш, ыста сылысь ӧнія фотографиясӧ, но ӧдвакӧ Ті верманныд тӧдны кӧкъямыс арӧса детинкаын ассьыныд кык арӧса пинытӧ.
Виччысям Тіянлысь волӧм.
Л. Залесская».
Письмӧ ветлӧдліс киысь киӧ.
Сэсся Шура кыскис бумажниксьыс карточка, кытчӧ вӧлі изобразитӧма сьӧд костюма нюмъялысь мужчинаӧс, коді кутіс пидзӧс вылас кыз банбокъяса, гырысь синъяса малышӧс, да сыкӧд орччӧн пукалысь, галстука еджыд блузкаа том нывбабаӧс.
— Сідзкӧ, заведующӧйыс всё-таки ыстӧма карточкасӧ? — юаліс Борис.
— Эз, Григорий Алексеевичлӧн сэтшӧмыс мӧд вӧлӧма.
Сійӧ сетіс меным сійӧс сьӧрысь.
Вообщесӧ ыджыд коланлуныс таын абу: ме и сідз гӧгӧрвоа, Григорий Алексеевич-ӧ снимайтчӧма эсійӧ фотография вылас, коді хранитчӧ детдомас.
— Тӧданныд мый... — нерешительнӧя заводитіс Горюнов.
— Ті кор сэтчӧ мунанныд?
— Аскомысь.
— Босьтӧй миянӧс аскӧдныд! — ӧттшӧтш горӧдісны некымын морт.
— Вежалунӧ миян лыжнӧй поход, — казьтыштіс Ильинский.
— Но и мый нӧ?
Босьтам лыжияс.
Мунам Болшевоӧдз поездӧн, а сэні лыжиӧн...
Босьтӧй миянӧс!
Пӧжалуйста! — настойчивӧя кевмысисны челядь.
Юасьӧм сямӧн Шура видзӧдліс ме вылӧ.
— Марина Николаевна сӧгласен! — ӧтпырйӧ горӧдісны, буракӧ, гӧлӧс дас вит кымын, а ме эг на и вевъяв шуны ни ӧти кыв.
... Кор ми Болшевоын петім поездысь, Дима Кирсанов, Кира Глазков, Федя Лукарев да ме кольччим виччысьны «кукушкаӧс»: операция бӧрын Дималы оз на вӧлі позь ветлыны лыжиӧн, Киралӧн эз вӧв лыжиыс, а Федя чегӧма лыжисӧ туй вылас и ӧні вӧлі вывті букыш.
Мукӧдъясыс, туй юасьӧм бӧрын, Шуракӧд тшӧтш мӧдӧдчисны вӧрлань.
— Ме пыр думайта: а мый, тайӧ детинкаыс кӧ абу настоящӧй Вова Синицын? — тӧждысьӧмпырысь шуис Дима.
— Всё равно сійӧ настоящӧй, — резоннӧя вочавидзис Кира.
Но Дималӧн, тыдалӧ, вӧліны аслас мӧвпъяс.
Туй чӧжыс сійӧ чӧв оліс да терпениетӧг видзӧдіс ӧшинь пыр — дыр-ӧ огӧ воӧй?
«Кукушка» ӧдйӧ вайис миянӧс станцияӧдз.
Ми петім вагонысь да, некодлысь юасьтӧг, веськыд паськыд туйӧд вуджим гӧра-кӧдза му вомӧн, сэсся еджыд да лӧнь вӧр, коді коскӧдзыс вӧйӧма тӧрыт на нӧбӧдӧм лым толаясӧ.
Но вот пу дінъяс костӧд кутісны тыдавны беседка да узора джуджыд решеткаӧн кытшалӧм дача.
Кытысянькӧ кылісны зильган гӧлӧсъяс, серам.
Дерт, тайӧ и вӧлі детскӧй дом.
Ми эг мунӧй ворота дорӧ: колӧ вӧлі виччысьны ассьыным йӧзӧс.
Шӧйтыштім неуна вӧрӧд, варовитыштім.
Дима воддзамозыс жӧ чӧв оліс, а Федя гажмис, кор вунӧдіс аслас чегӧм лыжи пӧв йылысь; сійӧ да Кира эз сетлыны гажтӧмчыны ни меным, ни ёрта-ёртыслы.
Ме эг зэв ёна гӧгӧрво, кутшӧм туйӧд мунісны миян йӧз, да полі, кыдзкӧ эськӧ медым эз кынмы менам тройкаӧй.
Та могысь ми мӧдім лымйысь лепитны лыжникӧс.
Федя увлекитчис да лымйысь вӧчӧм миян богатырлы пуктіс киас дзоньӧн кольӧм лыжи пӧвсӧ, кодӧс ӧнӧдз кыскаліс сьӧрсьыс, бедь вылӧ моз сы вылӧ мыджсялігтыр.
Лыжи бедьяссӧ нуис Кира.
Лымйысь вӧчӧм лыжниклӧн синъясыс, нырыс да вомыс вӧлі вӧчӧма кольясысь да весигас шлем модаа вӧлі вӧчӧма коз лапъясысь.
Бӧрыннас, часӧн-джынйӧн кымын мысти, пуяс сайын мӧдісны вуджрасьны тӧдса фигураяс, банйӧм чужӧмъяс да кывны кутісны гӧлӧсъяс, кутшӧмъяс вермисны лоны сӧмын Левинлӧн да Саша Воробейколӧн.
Тайӧ кыкыс эз тӧдлыны полутонъяс; весиг кор найӧ сёрнитісны мекӧд син на син, ме эг вермы мынтӧдчыны ощущениеысь, мый найӧ сёрнитӧны этша вылӧ ветымын морта аудиториякӧд.
Миян дас вит лыжник локтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, костныс налӧн вӧлі кык-куим метр.
Тайӧ вӧлі ыджыд отряд.
Медводзын локтіс Шура; медся бӧрас, кыдзи и век, — Лёша Рябинин.
Ми ӧвтчыштім налы, и найӧ исковтісны миян дінӧ — банйӧм чужӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, гажаӧсь, югъялан синъясаӧсь.
Лабутин пырысь-пыр восьтіс аптечкасӧ да придирайтчигтыр кутіс видзӧдавны ставӧс ӧти-ӧтиӧн.
Со сійӧ нин заводитӧ доказывайтны Гайлы, мый сылӧн кынмӧма банбокыс.
Ми гораа сералам: Саша банйӧма яблок моз.
— Борислӧн пельясыс еджыдӧсь! — уверяйтӧ Лабутин.
— А тэныд мый колӧ: медым найӧ менам вижӧсь вӧліны? — юалӧ Боря.
— Еджыдӧсь кӧ, сідзкӧ, кынмӧмаӧсь!
Вай ме зыралышта кепысьӧн, а сэсся мавта.
— Мавтчы ачыд, пӧжалуйста!
Лабутинлы зэв окота вӧчны кодлыкӧ массаж да бырӧдыштны вазелин запассӧ, но вот бедаыс: некод некыт абу кынтӧма!
— Но, со мый, — шуӧ Шура. — Ставнымӧс миянӧс детдомӧ, тӧдӧмысь, оз лэдзны — быдсямапӧлӧс <ns>инсфекцияыс</ns> да мукӧдторйыс сэні,
та вӧсна виччысьыштӧй неуна ӧграда дорас.
Ме пырала да, мыйӧн сӧмын выяснита ставсӧ, бӧр локта тіян дінӧ.
Ми сувтім ылӧкодь, а Шура муніс калитка дінӧ.
Решетка пырыс ми аддзим, кыдзи сійӧ матыстчис кильчӧ дінӧ, звӧнитіс, сылы восьтісны, и сы бӧрвылын ӧдзӧсыс пӧдлассис.
Челядьӧс босьтіс настоящӧй лихорадка.
Ме эг вермы ылӧдны найӧс ни сы йылысь юасьӧмъясӧн, кыдзи найӧ воисны татчӧдз, ни сы йылысь висьтавлӧмъясӧн, кыдзи ми «кукушкаӧн» воим татчӧдз да кыдзи сэсся лымйысь лепитім лыжникӧс.
Налы тайӧ веськодь: найӧ виччысьӧны.
Бӧрыннас ӧдзӧс бара воссис, и тыдовтчис Шура кузь тушаа, олӧма нывбабакӧд, кодлӧн пельпомъяс вылас чӧвтӧма пальто.
Ми внимательнӧя видзӧдам кыкнанныс вылӧ, зілям лыддьыны вочакыв найӧ чужӧмъяс вылысь, но найӧ локтӧны тэрмасьтӧг, мый йылысь кӧ сёрнитӧны да весиг оз видзӧдны миянлань.
Румянцев да Воробейко уськӧдчӧны вороталань, мукӧдыс — на бӧрся.
— Александр Иосифович!
Но мый нӧ?
Кыдзи?
Сійӧ али абу сійӧ?
Шура сувтіс да лэптіс кыкнан кисӧ: кыкнанас вӧлі карточка — ӧткодь кык снимок, сӧмын ӧтиыс ёнджыка быгалӧма да вижӧдӧма.
И кыкнан снимок вывсьыс ми аддзим ӧтитор: еджыд блузкаа том нывбабаӧс да батьӧс, код пидзӧс вылын пукалӧ детинка.
— <ns>Ур-ра</ns>! — горӧдіс Гай, и ставныс дружнӧя горӧдісны тшӧтш.
Вывлань лэбисны шапкаяс Лабутинлӧн, Савенковлӧн, ещӧ кодлӧнкӧ, да, дерт, кыптіс висьтавны позьтӧм шум; но сійӧ ӧдйӧ вежсис яндысьӧм чӧв олӧмӧн, сы вӧсна мый нывбабаыс шуис неуна кӧритӧмӧн: «Здравствуйте, ребята».
Сэки ми гӧгӧрвоим, мый раднымла вунӧдім здоровайтчыны, вунӧдім свет вывсьыс ставсӧ, ӧтитор кындзи;
Вова Синицын вӧлӧма збыль дзик сійӧ, настоящӧй и, сідзкӧ, Шуракӧд тшӧтш ӧні мунас батьыс дінӧ.
Ме извинитчи ас вӧсна и челядь вӧсна.
Шура представитіс миянлы детскӧй домса заведующӧйӧс, Людмила Ивановна Залесскаяӧс.
А еджыд дача ӧшиньяс бердӧ сибдалісны кодъяслӧн кӧ чужӧмъясныс да кипыдӧсъясныс, лясмунісны кодъяслӧнкӧ любопытнӧй ныръясныс.
— Мунамӧй, — шуис Людмила Ивановна, — ме юктала тіянӧс пӧсь чайӧн.
— А кыдзи нӧ инфекциянас? — юаліс Лабутин.
Людмила Ивановна внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ да сылӧн гӧрд креста сумка вылӧ:
— Нинӧм он вӧч, он жӧ кынты тіянӧс тані.
— Вот тайӧ правильнӧ, — джын гӧлӧсӧн, но сідз, медым ставныс кылісны, шуис Воробейко. — Локтіганым став микробъяс миян вылысь кынмисны.
— Ме петкӧдла тіянлы Воваӧс, — керкаас миянӧс пыртӧдігӧн шуис Людмила Ивановна. — Но ті ӧні нинӧм эн висьталӧй сылы, эн ызйӧдӧй сійӧс.
Ми сыкӧд бӧрынджык тӧлкуйтыштам.
Детинкаяс чышкалісны лыжияссӧ, колисны найӧс посводзӧ, пӧрччысялісны, вылыс паськӧмъяссӧ пукталісны передньӧйӧ паськыд скамья вылӧ да, видзчысьӧмӧн восьлалігтыр, быттьӧкӧ полісны мыйкӧ чукыртны да йӧткыштны, пырисны ыджыд югыд жырйӧ, код ӧдзӧс вылӧ индіс миянлы Людмила Ивановна.
Жыр шӧрас стул вылын сулаліс паськыд плешка, еджыд синкымъяса, ар вита детинка да этшсьыс петмӧн горзіс:
— Ӧдйӧджык!
Кывбуръяс придумайті!
Ӧдйӧджык кывзӧй!
Ӧдйӧджык, а то вунӧда!
Сы гӧгӧр жуисны посни челядь; мукӧдъясыс вӧліны сы дорысь на ичӧтӧсь, медся ыджыдъясыслы вӧлі ар ӧкмыс-дас, не унджык.
Паськыд плешка детинка восьтіс вомсӧ, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧ вӧлі висьтавны ассьыс произведениесӧ, но аддзис миянӧс, чеччыштіс стул вывсьыс да уськӧдчис миянлы паныд.
Миянӧс пырысь-пыр кытшалісны, и ӧти минутӧн менам челядь сорласисны кӧзяевакӧд.
— Мый нӧ тэ думыштін? — юалі ме паськыд плешка малышлысь.
Сійӧс эз ков унаысь тшӧктыны; еджыд синкымъяссӧ лэпталігтыр, синъяссӧ паськӧдӧмӧн да вомсӧ тешкодя гӧгрӧстӧмӧн сійӧ декламируйтіс ассьыс кывбуръяссӧ; найӧ, кыдзи и налӧн авторыс (сы внешность да интонация серти), вӧліны зэв жизнерадостнӧйӧсь:
Тӧлын ми кыр йывсянь ислалім!
Вӧлі миянлы гажа, и ми сералім!
А со ещӧ:
Машина туй кузя журӧдӧ
И бияснас югдӧдӧ!
Миянлы югыд
И долыд!
И ещӧ:
Вӧрӧд ош мунӧ!
Коз кольяс нуӧ!
Ачыс сьылӧ!
Челядь — ставныс ӧтитӧг: и менам и татчӧсъяс — гораа кутісны клопайтны поэтлы, но сійӧ эз на и вевъяв лолыштнысӧ да пырысь-пыр горӧдіс:
— А ӧні тӧдмалӧй, мый татшӧмыс: абу детинка, а шуӧны Мишкаӧн, ветлӧдлӧ вӧрті да увъяс чегъялӧ?
— Ыджыд тай, нӧдкыв, — веськодьпырысь шуӧ Соловьёв. — Яснӧ: ош.
Паськыд плешка детинка разочаруйтчис.
— Йӧй! — дӧзмӧмӧн шуӧ Игорьлы Рябинин да тшӧктӧ: — Нолтӧ, нӧд ещӧ.
Вочакыв пыдди кылӧны уна гӧлӧсъяс: тыдалӧ, быдӧнлӧн эм запасын дзонь чукӧр нӧдкыв.
Но паськыд плешка и сэні первой местаын — ставсьыс гораа сійӧ горзӧ:
— Мудер, рыжӧй, курӧгъясӧс гусявлӧ — тайӧ мый?
Збыль, мый эськӧ татшӧмыс вермас лоны?
— Ур? — ёртъяссӧ шензьӧдмӧн шуӧ деликатнӧй Лёша.
Кӧзяева торжествуйтны:
— Эн тӧд!
Эн тӧд!
Урыс ӧмӧй курӧгъяссӧ гусявлӧ?
Сійӧ ачыс курӧгсьыс ичӧтджык!
— Кӧза? — дӧгадывайтчӧ Лёша.
Бара радлана серам.
Соловьёв эз вермы терпитнысӧ да висьталіс:
— Руч!
— А мый сэтшӧмыс — нёль кока, кык мышка, мый вылын узьлӧны? — юалӧ ичӧтик сьӧдов нывка.
Ӧні нин ми гӧгӧрвоам, кыдзи колӧ ведитны асьнымӧс.
— Диван? — полана дӧгадка висьталӧ Шура.
— Скамья? — юалӧ Савенков
— Крӧвать! — победоноснӧя объявляйтӧ нывка.
Кор жырйӧ бӧр пырӧ Людмила Ивановна, ми ставным чувствуйтам асьнымӧс важ тӧдсаясӧн.
Миянлы окота тӧдмавны ещӧ ӧти нӧдкыв: коді тані Вова Синицын?
— Тӧдмасьӧй, — шуӧ Людмила Ивановна. — Тайӧ со Егор Вареничев (паськыд плешка стихотворец довкнитӧ миянлы юрнас), тайӧ Валя Смирнова (сійӧ индӧ сьӧдов нывка вылӧ, коді нӧдіс крӧвать йылысь), тайӧ Вова Синицын, тайӧ Павлик Волков, тайӧ...
Сійӧ висьтавлӧ ним-овсӧ став челядьлысь, но ми нин видзӧдам сӧмын паськыд пельпомъяса, кельыдлӧз синъяса детинка вылӧ, коді ачыс внимательнӧя видзӧдӧ миян вылӧ.
— Правильнӧ! — пӧся шӧпкӧмӧн юӧртӧ меным Воробейко. — Вомдор вылас пудпас, аддзанныд?
Ме эськӧ сійӧс пырысь-пыр тӧді, сійӧ дзик сэтшӧм, кутшӧм карточка вылас.
Кутшӧм жӧ любопытнӧ аддзыны челядьӧс тайӧ выль обстановкаас!
Толя Горюнов яндысьӧмпырысь видзӧдлывлӧ зэв ичӧтик нывка вылӧ, коді ветлӧдлӧ сы бӧрся ньӧти кольччывтӧг да кадысь кадӧ чуксалӧ сійӧс: «Детинка, а детинка!»
— Мый тэныд? — медбӧрын решитчӧ Толя.
— А ме кужа гижны «у» шыпас!
Толя шӧйӧвоши, оз тӧд, мый колӧ вочавидзны татшӧм случайяс дырйи.
Зато Кира Глазков, коді быдмӧ уна чойяс да вокъяс пӧвстын, Селиванов да Савенков, кодъяслӧн гортаныс ичӧтджык чойяс, Лёша, коді ачыс быдтӧ вокъяссӧ, да ещӧ унаӧн чувствуйтӧны асьнысӧ малышъяскӧд зэв бура.
Дима, Саша Гай, Воробейкояс кыкнанныс да Боря Левин оз вештывны синъяснысӧ Вова вылысь.
Найӧ матыстчӧны сы дінӧ, и ме кыла, кыдзи пансьӧ сёрни:
Дима.
Тэныд лӧсьыд тані?
Вова.
Лӧсьыд.
Боря.
А ковмас кӧ мунны?
Вова (шай-паймуныштӧмӧн).
А мыйла меным муннысӧ?
На дінӧ матыстчӧ Шура, пуксьӧ скамья вылӧ, кыскӧ асланьыс Воваӧс.
Детинка неуна чуймӧма, но кутӧ асьсӧ воддзамоз, прӧстӧя да непринуждённӧя.
— Ті тайӧяслӧн велӧдысь? — юалӧ сійӧ Шуралысь.
— Абу, ме прӧстӧ локті на ордӧ гӧститны.
Первой на ордӧ, а сэсся накӧд тшӧтш — татчӧ, тіян ордӧ.
— А тіянлы миян ордын лӧсьыд?
... Сэсся ми юам чай.
Гӧсьтъясыс ёна этшаджыкӧсь кӧзяева дорсьыс, но детдомса быд малыш непременнӧ кӧсйӧ пукавны орччӧн кодкӧдкӧ миянкӧд.
Бӧрыннас ми пуксялім.
Быдӧн водзын тарелка вылын руалӧ пӧсь картошка, и тайӧ ёна ладмис: ставнымлӧн миян — лыжникъяслӧн и абу лыжникъяслӧн — зэв ёна сюмалӧ кынӧмным.
Сёйӧм бӧрын челядьлы шойччӧг сетӧм мысти ми Шуракӧд заводитім тэрмӧдлыны найӧс гортӧ.
Ӧшинь улын сукмӧ нин лӧз рӧмыдыс.
Пӧра прӧщайтчыны.
Челядь дышпырысь пасьтасьӧны, босьталӧны лыжияс.
— Прӧщайтлӧй, до свиданья, волӧй ещӧ! — кылӧ миян бӧрвылын.
И бара вӧр, эрд, «кукушкалӧн» джынвыйӧ пемыд вагон, пересадка Болшевоын...
Ӧшинь сайын муртса тӧдчымӧн вуджрасьӧны пожӧмъяслӧн силуэтъясыс, унмовськӧдана таркӧдӧны кӧлесаяс...
Челядь ланьтісны.
Найӧ ме моз жӧ волнуйтчӧны.
Сӧмын ӧні на миян син водзын бергӧдчис мортлӧн судьбаыс, детинка Вова Синицынлӧн да Сталино карса тӧдтӧм инженерлӧн судьбаыс.
Ӧні найӧ кутасны овны ӧтлаын.
— Дзик небӧгын кодь, — ышловзигтыр шуӧ Борис.
— Александр Иосифович, — друг юалӧ Дима, — а тайӧ Вова Синицыныс кӧ абу сійӧ, абу пи тіян ёртыдлӧн, сэки мый?
— Меным Григорий Алексеевич шуис: «Всё равно вайӧд, лоӧ пиӧн», — вочавидзис Шура.
МАРКАЯС БӦРСЯ ОХОТНИКЪЯС
Мӧд луннас сӧмын и вӧлі сёрни детскӧй домӧ ветлӧм йылысь.
Юасьӧмъяс сідзи и киссисны: «Кутшӧм ачыс Воваыс?», «Тӧдӧ оз сійӧ, мый батьыс сылӧн сюрӧма?», «Уна-ӧ челядьыс детскӧй домын?», «А кор Александр Иосифович бара сэтчӧ ветлас?», «А меным позяс сыкӧд тшӧтш ветлыны?», «А меным?», «А меным?», «Эх, мыйла ме тӧрыт кино вылӧ ветлі!», «Л месӧ!
И мый менӧ сэки каток вылӧ кыскис!..»
Найӧ, кодъяслы тӧрыт эз удайтчы ветлыны Большевоӧ, ёна каитчисны.
Весиг Морозов каитчис.
Но зато сійӧ вайис маркаяса альбом.
Сійӧ кывлӧма, кыдзи Шура казьтыштӧма Киралы маркаяс йылысь, и, тыдалӧ, решитӧма петкӧдлыны ассьыс коллекциясӧ.
Киралӧн парта вылас тожӧ куйлісны зэв лӧсьыда гартыштӧм альбомъяс.
— Да разь, петкӧдлы! — быд перемена дырйи дӧзмӧдчис сылы Борис.
Небыд сьӧлӧма Кира сӧмын довкйӧдліс юрсӧ: сылысь коллекциясӧ челядь аддзывлісны зэв нин унаысь, но талун делӧыс вӧлі вывті серьёзнӧй, и сійӧ эз видзӧд кевмысьӧмъяс вылӧ.
А Андрейлысь некод оз и кор: ставныс тӧдӧны, мый назначитӧм часӧдз сійӧ нинӧм вылӧ оз петкӧдлы ассьыс озырлунсӧ.
Кира да Андрей вежалӧмӧн видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
Мукӧдъясыслӧн терпитны вермытӧмыс содіс часысь часӧ.
Медбӧръя урок помасигас ме куті полыштны: друг мыйлакӧ Шура оз вермы пыравны миянӧ стӧч талун, кор сійӧс сэтшӧма виччысьӧны?
Но сійӧ воис, кыдзи кӧсйыліс, ни ӧти минут вылӧ сёрмытӧг, медбӧръя звонок кежлӧ.
— Глазков маркаяс вайис!
И Морозов тожӧ! — приветствие пыдди горӧдіс Борис.
Андрей первойӧн паськӧдіс ассьыс коллекциясӧ.
Медводз мунісны маркаяс Тувинскӧй республикалӧн.
Сэні вӧліны квадратъяс, куимсэрӧгъяс, ромбъяс — кельыдлӧзъяс, турунвижъяс, алӧйяс, коричневӧйяс.
Вӧліны шензьӧдана мича видъяс: ылысса лымъя гӧраяс фон вылын тонкӧя гижтӧм козъяс, крут вадоръяс костӧ унмовсьӧм тыяс.
Уна вӧлі быдсямапӧлӧс зверьясыс: пашкыр бӧжа ур; пружинистӧй, гибкӧй тушасӧ дзоньнас кусыньтӧм, чеччыштны лӧсьӧдчӧм тулан; льӧбсӧ ӧшӧдӧм верблюд; паськыд сюръяса зэв ыджыд ӧш; букыштчӧм ош, коді, чайтсьӧ, укшаля да решительнӧя восьлалӧ веськыда миян вылӧ.
А со дзонь сценкаяс.
Воинъяс да охотникъяс садьтӧгныс тӧвзьӧны вӧвъяс вылын.
Охотник арканӧн кутӧма котӧртігас да сувтӧдӧма кык бӧр кок йылас уна вожа сюръяса зэв ыджыд йӧраӧс.
Чери кыйысь, пыж дорас пидзӧснас пыксьӧмӧн, сутшкӧ азьласӧн зэв ыджыд черилы, коді кыпӧдчӧма ва веркӧсас.
Ещӧ охотник — шыӧн сутшкӧ ошкӧс.
Стрелок зэлыда зэвтӧма луныслысь тетивасӧ.
Верблюдъяслӧн караван пустыняын.
Мастерица вышивайтӧ узоръяса ыджыд ковёр.
А со и ёсь бордъяса самолёт тӧвзьӧ вылі енэжті.
Олӧмыс, уджыс, поэзияыс дзонь войтырлӧн отразитчӧма тайӧ пиня доръяса уна рӧма бумага торъясас.
— Мича! — помся ышловзьӧ кодкӧ да кодкӧ. — А кутшӧм интереснӧ!
Ук, видзӧдлы, вот тайӧ вӧв!
Оз гӧнит — лэбӧ!
Сэсся кутісны мелькайтны маркаяс мукӧд канмуяслӧн — коронаа герцогъяслӧн да корольяслӧн портретъяс, чудеса кодь быдмӧгъяс, пемӧсъяс, орнаментъяс.
Либерияса маркаяс вылын — кокосовӧй пальма;
Того маркаяс вылын зэв уна пальмаяс.
Со Мозамбик — апельсинӧвӧй пу.
Борнео — орангутанг, крокодил, павлин.
Со Ниассы маркаяс вылын жираф.
И ещӧ и ещӧ — слӧнъяс, змейяс, антилопаяс...
Краскаяслӧн уна рӧма зэр.
Андрей видзчысьӧмӧн листалӧ.
Шочиника сійӧ сетӧ дженьыдик пояснениеяс:
— 1854 воын Рытыввыв Австралияын появитчис марка, кытчӧ изобразитӧма дикӧй юсьӧс...
А тайӧ китайскӧй пагода...
Тайӧ египетскӧй пирамида.
1868 воын Оранжевӧй республика лэдзис марка, кодӧс...
— Оранжевӧй республика, — выльысь шуӧ Шура. — А кӧні сійӧ сэтшӧмыс?
Андрей оз удит вочавидзны: рам Горюнов, мунігмозыс кодлыськӧ портфельсӧ джоджӧ уськӧдӧм бӧрын, тэрыба петӧ карта дінӧ.
— Африкаын! — горзӧ сійӧ. — Лунвылын! — И кватитчӧм мысти яндысьӧмӧн, пӧшти шӧпкигтыр помалӧ: — Трансвааль граница бердын.
— А кӧні Тонг діяс? — юалӧ Шура. — Энлы, тані изобразитӧма хлебнӧй пу — тэ сы йылысь тӧдан мыйкӧ?
— Ме тӧда! — горӧдӧ Борис. — Плодъясыс сылӧн татшӧмӧсь: пытшкӧсас небыд сьӧмӧс, сійӧс гартыштӧны кор пиӧ да пӧжалӧны, и артмӧ нянь кодь.
А кырсьыслӧн сибдалысь сок, сійӧн приманивайтӧны лэбачьясӧс.
Кокосовӧй пальмалысь коръяссӧ сёйӧны жӧ, найӧ овощи кодьӧсь.
Плод сияссьыс вӧчалӧны цыновкаяс да канатъяс, найӧ зэв ёнӧсь.
— Со тэ, вӧлӧмкӧ, мыйта интереснӧйтор тӧдан, — долыда пасйыштӧ Шура да бергӧдчӧ Андрейлань
(чужӧмыс Морозовлӧн неуна букыштчис тайӧ абу сылы адресуйтӧм ошкӧм вӧснаыс):
— Интереснӧй тэнад коллекцияыд.
Тӧлка, унапӧлӧс.
А тувинскӧяс кындзи, миянлысь маркаяс тэ он чукӧрт?
— Сӧмын неважӧн на заводиті.
— А вот Глазковлӧн — сӧветскӧй маркаяс! — гордостьӧн юӧртӧ Рябинин.
КИРАЛӦН АЛЬБОМ
Ещӧ колян во на, кор ме тӧдмалі, мый классын менам куим марочник — Кира, Борис да Андрей, — ме корси некымын руководство филателия кузя да внимательнӧя лыдди найӧс.
Тайӧ пособиеясыслӧн авторъясыс ставныс утверждайтісны, мый коллекционируйтӧм велӧдӧ Лоны ӧкуратнӧйӧн, внимательнӧйӧн, система да порядок соблюдайтысьӧн да воспитывайтӧ уна зэв бур качествояс.
Но, кыдзи ме шогпырысь убедитчи, Кира дінӧ тайӧ эз имеит некутшӧм отношение.
Сійӧ вӧлі шензьытӧдз рассеяннӧй, тетрадьясыс сылӧн вӧліны серӧдлӧмаӧсь кляксаясӧн да ӧшибкаясӧн.
Збыль, альбомъясыс сылӧн вӧліны чуймӧдана ӧкуратнӧйӧсь да сӧстӧмӧсь.
Сійӧ некодлы эз сетлыв чуньнас инмӧдчывны маркаясӧ, ачыс босьтавліс найӧс пинцетӧн, а топыд, бура вурлӧм альбом листъяссӧ бергӧдавліс сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ найӧ вермисны лэбзявны кокньыдика пӧльтыштӧмысь.
Ӧні Кира займитіс Андрейлысь местасӧ менам пызан сайын да, сосредоточеннӧя зумыштчӧмӧн, кутіс паськӧдны ассьыс коллекциясӧ.
— Ме чукӧртала роч да сӧветскӧй маркаяс, — медводдза листбоксӧ восьтігмоз гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
Ми аддзим прямоугольнӧй неыджыд маркаяслысь нёль рад, маркаяс коричневӧйӧсь, шӧрас еджыд кутш.
— У, ставыс ӧткодьӧсь! — нюркйӧдлӧмӧн шуис Выручка.
— И ньӧти абу ӧткодьӧсь! — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Кира. — Он аддзы, али мый: тайӧяс пиняӧсь, а этайӧяс пиньтӧмӧсь.
Тані пиньясыс гырысьджыкӧсь, а этані посньыдджыкӧсь, ставныслӧн аслыспӧлӧс.
Та вылын штемпельыс гӧгрӧс, а эта вылын квадратнӧй.
Миян ӧмӧй ӧні татшӧмӧсь штемпельясыд?
А эта вылын видзӧд кутшӧм штемпельыс — точкаясысь!
А со этайӧяс ньӧти штемпелюйттӧмӧсь.
Уна тэ гӧгӧрвоан — «ставыс ӧткодьӧсь»!
Ӧбидаыс Кира гӧлӧсын вежсис презрениеӧн.
Ваня дзикӧдз жугыльмис.
Шура синъясын гажа бикиньяс.
Кира листалӧ листбок бӧрся листбок.
Со маркаяс, кодъясӧс сиӧма Романовскӧй сарскӧй династиялы куимсё во тырӧмлы, русско-японскӧй война паметьлы маркаяс.
— Миян!
Со миян маркаяс! — класстырӧн горзӧ Румянцев.
Да, миян, сӧветскӧй маркаяс.
Мирӧвӧй филателия историяын первойысь изобразитӧма маркаяс вылӧ прӧстӧй йӧзӧс: рабочӧйӧс, крестьянинӧс, красноармеечӧс.
Мечӧн вооружитчӧм вына ки кералӧ цепьяс.
Героическӧй Октябр лунъясӧ Смольный.
Рабочӧй виӧ драконӧс.
Воысь воӧ маркаяс лоӧны мичаджыкӧсь, яркӧйджыкӧсь, унапӧлӧсӧсь.
Найӧ быттьӧкӧ посньыдик уна рӧма кадръяс историческӧй ыджыд киноленталӧн: наын отразитчӧма миян канмулӧн летописьыс, войтырлӧн сьӧкыд да славнӧй туйыс.
Менам челядь встречайтӧны найӧс то уважайтана шӧпкӧмӧн, то нимкодьпырысь горзӧмъясӧн.
— Ме медъёна радейта Ленинлысь сэтшӧм портрет — кӧні сійӧ куньтыртыштӧма синъяссӧ да неуна нюмъялыштӧ.
— А тані сійӧ ичӧтик.
Куим арӧса.
— А этайӧ Гӧрд Армиялы дас во тырӧм, аддзанныд?
И пехотинец, и матрос, и конник, и лётчик.
— Первой всесоюзнӧй пионерскӧй слёт! — радпырысь горзӧ Гай. — Аддзанныд, и со ещӧ!
Дзик торйӧн пионерскӧй маркаяс!
— Эстӧні, водзас, менам ещӧ дзонь пионерскӧй серия, — объясняйтӧ Кира. — Вот ми воам — аддзанныд.
А со броненосеч «Потёмкин»!
И ӧкмыссё витӧд вося баррикадаяс.
Гӧрд флага — тайӧ Гӧрд Пресня, видзӧдӧй.
— Эх, а дирижабльыс кутшӧм!
Аддзанныд, кор заводитӧмаӧсь миян стрӧитны найӧс!
— А со Максим Горькӧй!
— Тайӧ комын кыкӧд воын.
Сэки празднуйтісны, мый сійӧ нелямын во нин писатель.
— Ук, кутшӧм мичаӧсь!
Кир, мый тайӧ?
— Этнографическӧй серия, — лабутнӧя, важнӧя шуӧ Кира. — СССР-са став войтыръяс.
Республикаяс серти.
Со Узбекистан, — керкаясыс Мӧскуаса Горькӧй улича вылын кодьӧсь жӧ.
А этайӧ, гӧрдыс, — туркменскӧй.
Хлопок чукӧртӧны, верблюдъясӧн нуалӧны, сэні жӧ грузӧвӧй машинаяс — и веськыда фабрикаӧ.
— Здорово!
Выль лист бокъяс — выль горӧдлӧмъяс.
Со революциялӧн славнӧй деятельяс — Фрунзе, Киров, Дзержинский.
Бакуса кызь квайт комиссар.
Герой-стратонавтъяс.
Первопечатник Иван Фёдоров и Лев Толстой, Пушкин, Чехов и Маяковский.
Гажа шызьӧм кыпӧдӧны маркаяс, кодъясӧс сиӧма челюскинечьяслы, папанинечьяслы, лётчикъяслы — полюсдорса лэбалӧмъяслӧн нималана геройяслы.
А мӧскуаса метро!
А спортивнӧй серия!
А авиапочталӧн уна мотора бордъя красавечьяса маркаясыс!
А Гӧрд Армиялы кызь во тырӧм честь кузя маркаясыс, кӧні Сталин приветствуйтӧ Первой Коннӧйлысь боечьяссӧ!
Зэв ыджыд впечатление вӧчисны антивоеннӧй маркаяс, кодъясӧс лэдзӧма 1934 воын: чардбиӧн вундалӧм сьӧд енэжсянь зэрӧн киссьысь фашистскӧй бомбаяс, сотчысь керкаяс, повзьӧм челядьяса мам, коді котӧртӧ кытчӧкӧ биӧн ыпъялысь керка дорсянь...
Сэсся выльысь кутісны воавны лыжникъяслӧн да бегунъяслӧн изображениеяс, Кавказлӧн да Крымлӧн чудеснӧй видъяс, метролӧн мупытшса дворечьяс да юркарлӧн зэв мича выль зданиеяс, Всесоюзнӧй сельскохозяйственнӧй выставка...
Цветнӧй квадратъяс вывсянь видзӧдӧны нюмъялысь чужӧмъяс йӧзлӧн, кодъяс гордӧйӧсь да шудаӧсь асланыс уджӧн.
И со, медбӧрын, дзик нин. матысса, сійӧ, мый мунліс менам челядь помнитігӧн нин: Отечественнӧй война, победа, мирнӧй строительстволӧн заводитчӧм.
Кира петкӧдлӧ водзӧ да пыр ёнджыка увлекайтчигтыр висьтавлӧ быд марка йылысь, сы йылысь, мый сы вылӧ изобразитӧма.
— Кытысь тэ тайӧс ставсӧ тӧдан? — бӧрыннас юалӧ Лабутин.
— Мыйӧн сюрӧ меным марка — сы вылын кӧ портрет, корся тайӧ морт йывсьыс небӧг либӧ видзӧдала, мый сы йылысь гижӧны журналын, — гӧгӧрвоӧдіс Кира.
— Кира, Кира, зэв бур коллекция тэнад, доныс сылы абу! — чеччигмоз да классӧд ветлӧдлігмоз шуис Шура. — Тэ видзӧд: быд марка — дзонь повесть.
Интереснӧ чукӧртны маркаяс, зэв интереснӧ!
Дерт, он кӧ прӧстӧ ньӧбав да клеитав, а вот кыдзи тэ — тӧдны, мый быдӧн на пиысь значитӧ.
— А ті чукӧртанныд маркаяссӧ?
— Кыдзи нӧ, чукӧртлывлі — вот кор ми Марина Николаевнакӧд школаын велӧдчим.
Сӧмын коллекцияӧй менам воши война дырйи...
Да!
Кывзы, Кира, менам, кажитчӧ, эм тэныд пӧдарок.
Менам сохранитчис некымын марка, и на пиысь ӧти тэныд гӧдитчас, сэтшӧмыс тэнад коллекцияын абу.
Сійӧ путешествуйтіс менам записнӧй книжкаын война вояс чӧж.
— Кутшӧм?
Кутшӧм марка? — горӧдісны челядь.
— Ыста — аддзанныд.
Бур марка!
Меным ӧні нинӧм сыысь, раз коллекция абу.
И тэныд лоӧ марка, Андрюша.
Ыста, мыйӧн сӧмын воа гортӧ...
— Пола, мый талунъя лунсяньыс, филателистъяс менам классын содасны, — шуи ме Шуралы, кор ми сыкӧд мунім школаысь.
— Тӧдӧмысь, —сералігтыр сӧгласитчис сійӧ.
— Кывзы, а кутшӧм маркаяс тэ решитін козьнавны ребяталы?
— Секрет кӧ секрет.
Тэ, ме аддза, любопытнӧй жӧ.
Ыста — аддзан.
МАЛЫШЪЯС
Недель мысти Шура бӧр муніс гортас да сьӧрсьыс нуис Вова Синицынӧс.
Но детскӧй домса воспитанникъяскӧд миян тӧдмасьӧмным эз помась.
Ӧти матысса вежалунӧ Лёвакӧд мунісны Болшевоӧ найӧ, кодъяс эз вӧвны миянкӧд первойысьсӧ.
— Заведующӧйыс корис миянӧс: «Волывлӧй частӧджык, ми тіянлы зэв радӧсь!» —висьтавліс Выручка. — А малышъясыс прӧстӧ ӧшӧдчисны миян вылӧ да эз кӧсйыны лэдзны.
Ещӧ кык недель мысти детдомӧ муніс челядьлӧн группа козинъясӧн: нуисны книжкаяс да уна рӧма карандашъяс.
Болшевосаяскӧд йитӧд пыр кутіс лоны ёнджык.
Лоины выль тӧдсаяс.
— Тӧданныд, колян разас Егор юаліс менсьым: «А Гитлерлӧн вӧлі эз бӧж?» — висьталӧ Лабутин, и ставныс сералӧны.
— А Валя пукалӧ, серпасасьӧ.
Ме юала: «Мыйла тэнад куим шонді?» —
А сійӧ шуӧ: «Медым шоныдджык вӧлі!» — юӧртӧ Савенков. —
Людмила Ивановна видӧ Митяӧс: «Тэ мыйла он кывзы?» —
А сійӧ сылы: «Ме нечаяннӧ ог вӧлі кывзысь!»
Детдомын вӧлі ветымын челядь; медічӧтыс куим арӧса, медыджыдыс — дас ӧти арӧса.
Ӧтиясӧс вайӧмаӧсь самолётӧн Украинаысь, Беларусьысь, мукӧдъясыс сюрӧмаӧсь смоленскӧй туйяс вылысь; кулӧмвыйӧдз кынмӧм ӧти нывка сюрӧма вӧрысь, мӧдӧс вайӧдӧмаӧсь татчӧ мӧскуаса эвакопунктысь.
Эз ставныс найӧ вермыны висьтавны, мый накӧд лои.
Вит арӧса Лёва Зотов висьталіс сӧмын некымын прӧстӧй, но страшнӧй кыв: «Ми мамакӧд вӧлі котӧртам, сэсся мама джӧмдіс да уси.
И унмовсис.
Ме садьмӧді сійӧс, садьмӧді, некыдз эг вермы садьмӧдны.
Сідзи сійӧ эз и чеччы».
Тая, Витя да Вова Любимовъясӧс батьыс вайӧдіс фронт вылӧ мунтӧдзыс часӧн водзджык — и бӧр эз волы сэсся...
Людмила Ивановна висьталіс: первойсӧ ставныс найӧ — и гырысь и посни — вӧліны зэв чӧв олысьӧсь да зумышӧсь, шӧйтісны пельӧсысь пельӧсӧ либӧ кынмывлісны места выланыс, быттьӧкӧ абу ловъяӧсь, эз сёрнитны, эз ворсны.
Найӧ, кодъяс ыджыдджыкӧсь, весиг эз бӧрдны: найӧ сӧмын чӧв олісны.
Мый вӧлі вӧчны?
Висьысьясӧс бурдӧдісны, позьӧ шуны, регыдӧн.
Сьӧкыдджык вӧлі накӧд, кодъяслӧн гажныс бырӧма неважӧн на пӧгибнитӧм мамсьыс, некутшӧм юӧртӧг вошӧм батьсьыс, гортсьыс, семьясьыс.
Ни челядь, ни воспитательяс оз радейтны казьтывны сы йылысь, мый вӧлӧма: вывті тайӧ сьӧкыд да курыд.
Но эг ӧтнам ме — ми ставным, и юасьтӧг гӧгӧрвоим, мыйтӧм любовь да тӧждысьӧм сетӧма тайӧ малышъясыслы.
— Меным частӧ сочувствуйтӧны: посниясыдкӧд, пӧ, уна маетаыс, — коркӧ ӧтчыд висьталіс Людмила Ивановна. — Но кутшӧм нӧ семья посниястӧг?
Найӧ создавайтӧны шоныд, уют, на йылысь колӧ ставнымлы ӧтлаын тӧждысьны.
Абу, посниястӧгыс вӧлі эськӧ ещӧ сьӧкыдджык.
Ӧні тайӧ и збыльысь настоящӧй семья, ыджыд да шумнӧй.
Тані эмӧсь и рамъяс, и споруйтысьяс, и ӧкуратнӧя кыӧм ичӧтик кӧсаяса да наставительнӧй, неуна ехиднӧй гӧлӧса нывкаяс («И век тэ, Павлик, краскаяс кыдзсюрӧ шыблалан пызан вылӧ, он вермы ас бӧрсяыд идравны!..»), и ланьтывтӧм детинкаяс, кодъяс пыр дойдӧмаӧсь ныръяснысӧ либӧ пидзӧсъяснысӧ да косялӧмаӧсь дӧрӧм сос гырддзаяснысӧ кӧрттувйӧ либӧ увйӧ — сӧмын вевъяв штопайтны!
Ми тӧдім, мый Толя болтун, Лёня косясьӧ, Вера оз радейт гуляйтны, а Женя оз кӧсйы узьны «мёртвӧй час» дырйи.
Ми тӧдім ставсӧ, мый тані вӧчсис.
Кор Соняӧс, Женя Смирновлысь чойсӧ, кӧсйисны босьтны детдомысь воспитание вылӧ ӧти мӧскуаса семьяӧ, классын миян дыр да оживлённӧя обсуждайтісны: сетны Соняӧс али не сетны, и ставныс удовлетворитчисны, кор тӧдісны, мый Людмила Ивановна решитӧма не янсӧдны чоя-вокаӧс.
Детскӧй домлӧн вердысьыс коллективнӧй: колхозъяс, мыйта эмӧсь найӧ районас, детскӧй домсӧ лыддьӧны асланысӧн да снабжайтӧны сійӧс ставнас, мый колӧ челядьлы.
Кӧзяинӧн чужӧм Лёша Рябинин торйӧн ёна интересуйтчис делӧнас практическӧй боксянь.
Болшевоысь бӧр воӧм мысти сійӧ докладывайтліс:
— Марина Николаевна, колян неделяс «Заря социализма» колхозса председатель переведитӧма банкӧ детдомлы вылӧ комын вит сюрс шайт — специальнӧ жиръяс вылӧ.
— Тайӧ бур, — вынсьӧдӧ Лабутин, — жиръястӧг челядь оз быдмыны.
— Колхоз «Вперёд» козьналӧма налы мӧс, — водзӧ висьталӧ Лёша. — А пианиноыс, вӧлӧмкӧ, — партия райкомлӧн пӧдарок.
— Налы ыстӧмаӧсь ещӧ чачаяс да краскаяс, — бара суитчӧ Лабутин. — И зэв мича альбомъяс.
Тайӧ быд раз райисполком мӧдӧдалӧ.
Ми вӧлім шефъясӧн, старшӧй ёртъясӧн.
Миянӧс тӧдісны, радейтісны, терпеньетӧг виччысисны гӧститны.
Менам челядь лоины детдомсаяслы сыӧн, мыйӧн налы аслыныс вӧлі Анатолий Александрович.
Найӧ зэв бура тӧдісны малышъясӧс: характеръяссӧ, склонностьяссӧ, коді кодкӧд дружитӧ, коді кодкӧд оз лӧсяв; найӧ дугдывтӧг соображайтісны, мый эськӧ сьӧлӧм выланыс воанаӧс придумайтны посни челядьлы, казьтылісны, коді мый шуис да вӧчис тешкодьтор либӧ интереснӧйтор, кодкӧд мый лон.
И Толя Горюновлы ӧні збыль вӧлі интереснӧ, мый Павлик вӧчӧма лӧсьыдик кӧрӧбка, а Лида велалӧма гижны «ш» да «щ» шыпасъяс и сэсся оз нин сорлав, кодыс бӧжа.
МИЯН БОТАНИК
Но кыдзи нӧ вермис лоны, мый Борис эз вӧв марка коллекцияяс видзӧдалігӧн?
Делӧыс вӧлі тадз.
Борис чукӧрталіс маркаяс увлекайтчӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс, кыдзи вӧчлывліс сійӧ ставсӧ, мый бердӧ босьтчывліс.
Чукӧрталіс сійӧ став маркаяссӧ, бӧрйысьтӧг.
Сійӧ судзӧдавліс найӧс, сэсся козьналавліс, вежлавліс да бара озырмывліс.
И вот юрас сылы воӧма выль мӧвп, збыльысь замечательнӧй план.
Сійӧ кывлӧма, мый Ботаническӧй садйӧ пӧ воӧны письмӧяс став светсьыс: татчӧ ысталӧны конвертъясын кӧйдысъяс, а конверт вылас, дерт, маркаяс став канмуяслӧн.
Сійӧ думыштӧма ньӧбны билет, пырны Ботаническӧй садйӧ, тӧдмасьны сэні кутшӧмкӧ садовниккӧд либӧ научнӧй работниккӧд либӧ медся бурджык налӧн челядькӧд (эм жӧ ӧд налӧн челядьыс!) да шуны примернӧ тадз: «Ме филателия.
Тіянӧ локтӧны письмӧяс став канмуяссянь.
На вылын маркаяс.
Найӧ тіянлы оз ковны.
Сеталӧй, меным, пӧжалуйста, тыртӧм конвертъяссӧ».
Но артмӧма мӧд ногӧн.
Августовскӧй ӧти мича лунӧ Борис пырис Ботаническӧй садйӧ, видзӧдаліс гӧгӧр, и...
эз на и кольлас минут, кыдзи сійӧ вунӧдіс маркаяс йылысь.
Сійӧ ветлӧдліс дорожкаяс кузя, видзӧдаліс дзоридзьяс да быдмӧгъяс, сэсся ӧтлаасис экскурсантъяс дорӧ; и кор шыасис экскурсовод дінӧ, то юаліс эз маркаяс йылысь, а сы йылысь, абу-ӧ сад бердас школьник-натуралистъяслӧн кружок.
Воис сентябр, и занятиеяс заводитчӧм первой лунсянь, ми гӧгӧрвоим, мый став класслы оз ло покой, кытчӧдз ми ог вӧлӧй Ботаническӧй садйын.
Борис панлывліс та йылысь сёрни пӧшти быд лун.
Сійӧ корсьлывліс кад волыны сэтчӧ кыкысь кымын недель чӧжӧн да нуӧдлывліс челядьӧс ӧтикӧс, то мӧдӧс, то куимӧс ӧтпырйӧ.
Сёрӧнджык, тӧвнас, муні сыкӧд и ме.
Сад вӧлі тыртӧм, гажтӧм.
Луныс вӧлі уль, лымйыс сьӧдӧдӧма, няйтӧссьӧма, пасьтӧм увъяс гажтӧма нюжӧдчӧмаӧсь увтасмӧм руд енэжлань.
Но Борис восьлаліс зэв гажапырысь, быттьӧкӧ эз казяв гажтӧм картинасӧ.
Сійӧ вайӧдіс менӧ оранжерея дінӧ да авъя кӧзяин тонӧн шуис:
— Пырӧй, пӧжалуйста.
Стекляннӧй вевта ичӧтик керкаын вӧлі шоныд да кыліс сэтшӧм кӧр, кутшӧм овлывлӧ турунӧн тырӧм пруд дорын.
Тешкодь вӧлі друг аддзыны та мында веж быдмӧг.
Пальмаяслӧн гӧна стволъясыс вӧліны мыйӧнкӧ ӧткодьӧсь ошкӧд, укшальӧсь, но веж коръяслӧн вееръясыс паськӧдчӧмаӧсь паськыда, свободнӧя, быттьӧкӧ ён фонтанлӧн струяясыс.
Зарни пулӧн коръяс вылас — виж чутъяс, быттьӧ шонділӧн кынмӧм войтъяс.
Тешкодь да важнӧй видыс кактусъяслӧн: ӧти — вӧсньыд, дзик веськыд: мӧд — чукля, причудливӧй, быттьӧкӧ нюжӧдӧ миянлы йӧнгыльӧсь сутшкасьысь кияссӧ, а со дзик гӧгрӧс — тайӧ ставсьыс лӧсьыдджык, зэв ёна скӧрмӧм ёж!
Борис новлӧдліс менӧ оранжерея кузя да велалӧм экскурсовод тонӧн объясняйтіс:
— Тайӧ тис.
Европаын пӧшти ставыс быри.
Олӧ сюрсӧн-джынйӧн воӧдз.
Тис пу ён, крепыд, сьӧмӧсыс гӧрд.
Мукӧд лыска пуясысь торъялӧ сійӧн, мый талӧн сирыс абу. — Сэсся, полігтыр гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, небыдика малыштіс матысса уввожсӧ да содтіс: — Лыскыс зэв небыд.
Ньӧти оз сутшкась, видлӧй.
Вообщесӧ видлавны оз позь, но зэв кӧ видзчысьӧмӧн, сылы оз вредит.
Ме юаси.
Борис вочавидзис, удовольствиесӧ дзебтӧг.
Первойысь ми вежсим рольяснаным: ме юаси, сійӧ сеталіс объяснениеяс.
— Тайӧ схинус.
Та сирӧн сиралӧны канатъяс.
Коръягыс бурдӧдӧны мыльяс да пыкӧсъяс...
Тайӧ дримус...
Тайӧ крестовина...
Школьнӧй библиотекаын Борисысь эз вермыны мынтӧдчыны — сійӧ лыддис помся ставсӧ, мый вӧлі сэні дзоридзьяс да пуяс йылысь.
Ботаника кузя преподавательница первой урокъяссяньыс жӧ обратитіс сы вылӧ внимание.
— Сылӧн шензьымӧн серьёзнӧй да уна тӧдӧмлунъяс веж сарство йылысь, — шулывліс сійӧ. — Оз вермы лоны, медым тайӧ вӧлі прӧстӧй интерес.
Ме чайта, таын сылӧн призвание.
— Ог кӧсйы тіянӧс разочаровывайтны, но...
колян во ме вӧлі убедитчӧма, мый сійӧ лоас географӧн, — висьталі ме.
— Ті нин веритӧй меным, — настойчивӧя водзӧ висьталіс Елена Михайловна. — Детинкалӧн эм и увлечение, и упорство, а тайӧ уна значитӧ.
Боря мам чайтӧм серти, ботаника вӧлі медся безобиднӧйӧн сылӧн увелечениеяс пиысь.
Сійӧ некыдз абу вермӧма вунӧдны колян вося историясӧ: пиыс велӧдчӧма заливайтны калошъяс да горшпырысь кӧсйӧма видлыны делӧ вылын ассьыс искусствосӧ, а ки улас буретш абу сюрӧма киссьӧм калош гоз...
Выль явитчӧм мастерӧс суӧмаӧсь сэк, кор сійӧ кӧсйӧма розьӧдны калошсӧ ыджыдджык чойыслысь.
«Но, мый ті сэтшӧма нин возмущайтчанныд! — оправдайтчис сійӧ. — Нинӧм ме эг тшыкӧд.
Клеиті эськӧ, сэки бурджык лои.
Выль дорсьыс крепыдджык...»
Ӧні Боря тыртӧма гортсьыс став ӧшиньвывъяссӧ.
Ӧшинь вылын лоины дзоридзьяс.
Збыль, миян ботаниклы дугдывтӧг ковмис воюйтны чойыскӧд: Боря киськаліс ваӧн эз сӧмын мусӧ, кытчӧ садитӧма дзоридзсӧ, но вывсянь резіс коръяссӧ, а такӧд тшӧтш, овлывліс, и пызансӧ, код сайын чойыс вӧчис урокъяс.
— Да тэ гӧгӧрво, — убедительнӧя вочавидзис детинка чойыс протестуйтӧм вылӧ: — колӧ жӧ мыськыны коръяссӧ.
Налӧн эм нораяс, быдмӧгыс на пыр лолалӧ, яснӧ?
А пораясыс кӧ тупкысясны бусӧн, кыдзи сэки лолалан?
Тэ сӧмын представит, мый лоӧ, тупкыны кӧ тэнсьыд вомтӧ да ныртӧ!
Живӧй уголокын да гортас самостоятельнӧй удж кузя заданиеяс Борис выполняйтіс зэв бура.
Ӧтчыд сійӧ воис школаӧ расстроитчӧма.
— Гортад мыйкӧ лои тэнад?
— Лои... — дзугыля вочавидзис сійӧ.
Вӧлӧмкӧ, Борислы ковмӧма тӧдмавны, кыдзи шоныд влияйтӧ зӧр кӧйдыс чужӧм да быдмӧм вылӧ.
Сійӧ корӧма мамыслысь куим тарелка, лӧдӧма сэтчӧ кӧтӧдӧм опилки да быд тарелкаӧ пуктӧма кызь зӧртусь.
Сэсся ӧти тарелка пуктӧма кухняӧ, пельӧсас («сійӧ миян кӧдзыд, оз ломтывлыны»), мӧдӧс — жырйӧ, аслас пызан улас, коймӧдӧс — неылӧ батареясянь.
Недельӧн-джынйӧн мысти кымын позьӧ вӧлі вӧчны вывод, кутшӧм температура дырйи кӧйдыс чужӧ ӧдйӧджык да дружнӧйджыка.
По первой жӧ лунас кухняын сулалысь тарелка вылӧ суседкаыс пӧрӧдӧма табуретка, а сы вылӧ, коді сулаліс батарея дінын, тальыштӧма батьыс.
Дзоньӧн кольӧма сӧмын ӧти — Боря пызанувса.
Мамыс дзикӧдз ӧткажитчис сетны выль тарелкаяс, и жугалӧм тарелкаяс пыдди выльясӧс Боря эз получит.
Ме кывзі тайӧ шог повестьсӧ, нюммунӧмӧс кутны зілигтыр, но челядь сьӧлӧмсяньыс серӧктісны.
Первойсӧ Борис видзӧдліс дзугыля, сэсся ставныскӧд тшӧтш серӧктіс.
Аскинас Савенков вайис сылы кык зэв бур гырнич.
«На вылӧ кӧть кутшӧма эн таляв, некор оз жугавны», — висьталіс сійӧ.
Со кыдзи лои, мый Боря кутшӧмкӧ кадӧдз дугдіс чукӧртны маркаяс...
ЛӦГӦДАНТОР
Шура и збыльысь секретсӧ видзис помӧдз.
«Марина, дружище, — гижис сійӧ, — ыста Андрейлы да Киралы кӧсйылӧм маркаяс.
Чайта, кыкнанныс дзик налы лӧсяланаӧсь да нимкодьӧсь лоӧны челядьлы.
Тэ эн восьты пакетъяссӧ, сет тадзи, печатайтӧмнас, ладнӧ?»
Аскинас, классӧ пырӧм бӧрын, конвертъяссӧ ме сеті Киралы да Андрюшалы:
— Тайӧс тіянлы Александр Иосифович ыстӧма.
Весиг ог тӧд, кутшӧм сокровищеяс сэтӧні!
Челядь кытшалісны коллекционеръясӧс:
— Ӧдйӧджык восьтӧй!
Мый ті!
Кыкнанныс восьтісны ассьыныс пакетъяссӧ сэтшӧм ньӧжйӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ сэні вӧлі эз бумага тор, а ртуть шарик, коді дась усьны да разавны уна сё посни, ӧктыны позьтӧм чиръясӧдз.
Медбӧрын Андрей первойӧн справитчис аслас задачанас.
И со киас сылӧн ыджыд, дзик сьӧд марка.
Са кодь сьӧд, бархатистӧй фон вылын гравируйтӧма цифра «60»; визьясыс строгӧйӧсь, тӧдчанаӧсь.
Морозовлӧн чужӧмыс банйыштӧ удовольствиеысла.
Сійӧ любуйтчӧ марканас, оз тэрмась вочавидзны челядь юасьӧмъяс вылӧ.
— Бразильскӧй! — сы пыдди юӧртӧ Борис.
Ставныс вешйыштісны матӧджык, видзӧдлісны, ошкисны.
И пырысь-пыр жӧ видзӧдласъясныс вуджисны Кира вылӧ.
Кипыдӧс вылас сылӧн куйліс пиньястӧм ичӧтик коричневӧй марка.
Марка шӧрас — кельыдлӧз овал шӧрын — еджыд кутш.
Первой здукас и челядьлы и меным кажитчис, мый Кира ӧбидитчӧма: Андрейлӧн сэтшӧм ыджыд, мича марка, а тайӧ ичӧтик, синмӧ шыбитчытӧм.
Но друг, волнуйтчӧмысла мыкталігтыр, Кира шуис:
— Марина Николаевна... ребята... ті сӧмын видзӧдлӧй!
Первой роч марка!
Да меным эськӧ сійӧс некор нэмын...
Тайӧ, тӧданныд, кутшӧм дона?
Энлӧй, ті сӧмын думыштлӧй...
Ті гӧгӧрвоанныд...
— Но, но, — ланьтӧдігмоз шуи ме, — ставыс зэв бур.
И ми зэв радӧсь, мый тэнад ӧні эм татшӧм замечательнӧй марка.
А ӧні пуксьы, звонок нин.
Кира муніс аслас парта дінӧ.
— Чепӧльтны тэнӧ, али мый? — юаліс Лукарев, кор Кира пуксис местаас. — Тэ быттьӧкӧ узян.
Кира паляліс, видзӧдліс гӧгӧр, ме вылӧ — и видзчысьӧмӧн дзебис маркасӧ тетрадь листъяс костас.
... Тайӧ лунас вӧлі педагогическӧй сӧвет, и ме петі школаысь час ӧкмысын кымын рытнас.
Ме муна вӧлі думыштчӧмӧн, но друг кылі кывъяс:
— ... любӧй марка менам коллекцияысь!
Ме лэпті юрӧс.
Водзвылын мунісны кык детинка.
Ӧтиыс тувччаліс неуна укшаля, кияссӧ сюйӧма зепъясас, дзоргӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ; мӧдыс восьлаліс рӧвнӧя да, кепысь пӧвнас кыткӧ сёрнитысьыс пель дінті ӧвтчигтыр, чужӧмсӧ сылань бергӧдӧмӧн, мыйкӧ доказывайтіс.
Тӧдса фигураяс!
Ме куті кывзыны.
— Мый меным тэнад маркаясысь, суйӧрсайсаясӧс ме ог чукӧрт.
— Но висьтав, кутшӧм тэныд колӧ?
Ме тшӧкта папалы, и сійӧ ньӧбас...
— Да некутшӧм меным оз ков.
И ог гӧгӧрво весиг, мыйла тэ...
— Кира, Андрюша! — чукӧсті ме.
Детинкаяс сувтісны. — Мый ті тані вӧчанныд татшӧм сёрнас?
— Морозов пыраліс мела, шуӧ: «Вай пӧ прӧйдитчыштам».
Вот ми и гуляйтам, — жугыль гӧлӧсӧн вочавидзис Кира.
— Тайӧ бур, мый ті гуляйтанныд.
Поводдяыс чудеснӧй.
А мый йылысь тіян сёрниыс мунӧ?
Кыкнанныс чӧв олісны.
Ме эг мӧд настаивайтны.
Ми сёрнитыштім школьнӧй делӧяс йылысь;
Киралысь ме юалі, дыр-ӧ оз выпишитны больничаысь сылысь ичӧтджык чойсӧ, коді вӧлі висьӧ дифтеритӧн.
Кира водзсӧ пыр вӧлі висьтавлывлӧ гортсаяс йывсьыс, а ӧні вочавидзис неокотапырысь.
— Но, гуляйтӧй, а ме муна.
Менам ещӧ дзонь моздортыр диктантъяс.
Аскиӧдз! — И ме содті воськовъясӧс.
Лун кык мысти, аслас велалӧм серти, менӧ школасянь колльӧдігмоз, Савенков шуис:
— Марина Николаевна, Морозов Глазковлы некутшӧм спокой оз сет, вежсям да вежсям маркаясӧн!
Сылы колӧ эсійӧ, кодӧс Александр Иосифович ыстіс.
— Мый сылы сыысь?
Сійӧ ӧд роч маркаяс оз чукӧрт.
— Кира сылы дзик тайӧс жӧ шуис.
А сійӧ: «Заводита чукӧртны».
Ми сылы шуам: «Глазковлы эз дзик пыр сюр татшӧм маркаыс, терпитышт и тэ.
Кутан чукӧртны, гашкӧ, и тэныд шуд усьӧ.
Глазков ӧд оз кор тэнсьыд бразильскӧйтӧ».
А сійӧ пыр ассьыс: вежсям, вежсям!
Синъясыс сылӧн сэтшӧмӧсь... вежалысьӧсь ли мый ли...
Ещӧ лун-мӧд мысти рытын таркӧдчис ме ордӧ Татьяна Ивановна, и сы гӧлӧсысь ме кылі нюмъёвтӧм, кор сійӧ торжественнӧя объявитіс:
— Тэ дінӧдз локтісны, принимайт гӧсьтӧс!
Ме восьті: шапкасӧ киас бергӧдлігтыр, зэв ёна яндысьӧмӧн коридорын сулаліс Кира.
— Гӧсьт, да ещӧ кутшӧм шоча волысь! — шуи ме. — Пыр, пыр, Кира.
Гортад ставыс лючки-ладнӧ?
Соняыд воис нин?
— Сойпос аски выписывайтӧны, ми папакӧд сыла ветлам...
Марина Николаевна, ме со мыйла...
Ме тіян дінӧдз эг норасьны, а сӧветуйтчыштны.
— Кывза тэнсьыд.
Торксялігтыр, тэрмасьӧмӧн Кира кутіс висьтавлыны сы йылысь, мый нылысь збыльвылӧсӧ, ме тӧда нин вӧлі: кутшӧм настойчивӧя, лунысь-лун Андрей вӧзйӧ Киралы вежны сылы сьӧлӧм вылас воӧм марка.
— Марина Николаевна, мыйла ме кута вежны сійӧс?
Ме татшӧм йывсьыс, тӧданныд, мый дыра мечтайті?
Сулалі магазинын, видзӧді, любуйтчи...
Сійӧ сэтшӧм дона, ме некыдз ог вермы ньӧбны сійӧс.
Морозов шуӧ: «Шу любӧйӧс, бать менам ньӧбас».
Но и мед батьыс сылы ньӧбӧ.
А мыйла сылы менамыс?
— Висьтав сылы решительнӧя, мый вежсьыны он кут, вот и ставыс.
— Марина Николаевна, — пӧшти отчаяниеӧн шуис Кира, — а сійӧ меным шуӧ: «Жадина!
Скуп тэ, шуӧ, — ёртыдлы маркатӧ сетны жалитан.
Ме, шуӧ, тэкӧд дружитны ог кут, татшӧм кӧ тэ горш».
Ме папалысь юалі, мый меным вӧчны, а папа шуӧ: «Тэ пыдди думайтны ме ог вермы, велӧдчы ачыд принимайтны решениеяс.
Думышт, шуӧ, артышт ачыд ас кежад да вӧч сідз, кыдзи тэ ногӧн правильнӧ».
Ме абу горш, а сӧмын решиті не вежсьыны!
Кира висьталіс тайӧс ставсӧ ӧтчыд лолыштігкості...
Сійӧ вунӧдіс аслас яндысьӧм йылысь да веськыда видзӧдіс меным синъясӧ.
— Ме ногӧн, тэ прав, — шуи ме.
— Ме абу горш! — настойчивӧя мӧдысь шуис детинка.
— Тӧда, Кира.
Колян во Боря петкӧдліс меным, кымын марка тэ сылы козьналӧмыд.
— Меным Лукарев пыр шуӧ, медым ме ог вежсьы.
Сійӧ меным шуис: «Вот юав Марина Николаевналысь, сійӧ тэныд тадз жӧ шуас».
Тіян дінӧ ӧд сійӧ вайӧдіс менӧ.
Уліын сійӧ виччысьӧ менӧ.
— Кыдзи виччысьӧ?
Мыйла нӧ сійӧ эз пыр?
— Сійӧ яндысьӧ.
Ме ачым яндыси.
Сійӧ шуӧ: «Тэ пырав, тэнад делӧ эм, а ме мыйла пыра?»
— Пырысь-пыр жӧ котӧртлы сыла да шу, мый ме тшӧкті сылы кайны.
Но ладнӧ, энлы...
Галя! — коридор ӧдзӧс восьтігӧн чукӧсті ме. — Пасьтась да котӧртлы уліӧ, сэні дворас виччысьӧ пеля сьӧд шапкаа детинка.
Тайӧ Лукарев.
Тшӧкты сылы кайны ме ордӧ.
— Лукарев?
Тайӧ Федя, да?
— Да, да, котӧртлы ӧдйӧджык.
— Котӧрта!
Ӧти здукӧн Галя пасьтасис, котӧртіс уліӧ да минут мысти жырйӧ пыртӧдіс Федяӧс.
Ме кори Галяӧс пукыштны миянкӧд.
Сійӧ вайис ассьыс радейтана вертолинасӧ.
Вӧлӧмкӧ, ни Кира, ни Федя тайӧ ворсӧмсӧ оз тӧдны.
Галя висьталіс, кыдзи тайӧн ворсӧны:
— Со дурпоп, сэтчӧ сэтшӧм квадратик вӧчӧма, а уліас шыпасъяс.
Со ме бергӧдла, сэсся дурпоп сувтас...
Аддзанныд, квадратикас тыдалӧ «В»?
Ӧні колӧ босьтны карточка.
Сэні унапӧлӧс юалӧмъяс, аддзанныд?
«Мыйӧн озыр миян республика?»
Вӧрӧн.
Позьӧ ӧд шуны, мый миян республика озыр вӧрӧн?
— Позьӧ, — висьталӧ Федя.
— Но вот.
А тайӧ карточка вылас — «Мый колӧ охотниклы либӧ чери кыйысьлы?»
Сідзкӧ, колӧ мыйкӧ придумайтны тайӧ шыпас вылас.
— Вугыр колӧ чери кыйысьлы, гӧгӧрвоа, — шуӧ Кира.
— Вот-вот.
Тані унапӧлӧс юалӧмъяс эмӧсь — природа явлениеяс йылысь, полезнӧй ископаемӧйяс йылысь, характер йылысь.
И тайӧ шыпасыс вылӧ колӧ шуны.
Сӧмын дыр думайтны оз позь, колӧ пырысь-пыр жӧ вочавидзны.
Коді медводз шуас, сылы очко.
Вайӧй ворсыштам?
— Вай, — нерешительнӧя вочавидзисны детинкаяс: найӧ тӧдчана уважениеӧн кывзісны Галялысь объясняйтӧмсӧ да, тыдалӧ, полісны яналӧмысь.
Галя мыйвынсьыс бергӧдіс дурпопсӧ да сэки жӧ нюжӧдіс кисӧ карточкаяслань:
— Шыпас «Ч»!
Композитор!
— Чайковский, — шуис Кира.
— Молодец, ӧдйӧ вочавидзис..
Шыпас «К»!
Мый колӧ туристлы?
— Кокъяс... — нерешительнӧя шуис Федя.
Ми Киракӧд серӧктім.
— Мый нӧ ті сераланныд? — вомаліс Галя. — Сійӧ правильнӧ вочавидзис.
Коктӧм туристъяс ӧмӧй овлӧны?
Шыпас «Ш»
Предмет, коді ёна колӧ гортса овмӧсын!
— Шыд! — шуис Федя.
— Неправильнӧ! — дӧзмис Галя. — Шыд —тайӧ абу предмет, а сёянтор!
— Шебрас! — выручитіс Кира.
— Шыпас «Ӧ»!
Мый тэныд сьӧлӧм вылад воӧ шуйгаладорад пукалысь суседыдлӧн?..
Марина Николаевна, ті пӧ мыйла нинӧм он висьтавлӧй?
Тіянлы мый сьӧлӧм выланыд воӧ шуйгаладорад пукалысь суседыдлӧн?
Ме видзӧдлі Кира вылӧ.
Сійӧ весиг вомсӧ калькнитіс виччысьтӧмысла да видзӧдіс ме вылӧ.
— Ӧкуратность, — шутиті ме.
Детинкаяс серӧктісны.
Сэсся ме пукси уджавны, а челядь ещӧ дыр на ворсісны, коръясӧкӧ ме тӧдлытӧг кывзі налысь горӧдӧмъяссӧ.
Мукӧд дырйиыс Галя чуймӧдлывліс детинкаясӧс аслас сюсьлунӧн, мукӧд дырйиыс найӧ йӧртлывлісны сійӧс, сы вӧсна мый сійӧ, второклассница, эз вермы висьтавны корабльлысь частьсӧ «Ю» вылӧ («Ют!» — шуис Лукарев), эз тӧд персонажъяссӧ древньӧй мифъясысь «Г» вылӧ («Геракл, Геркулес!» — ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр горзісны Кира да Федя) и, кор ковмис шуны известнӧй битва, эз гӧгӧрво, мый сэтшӧмыс Аустерлиц.
Юалӧм вылӧ: «Висьтась, кутшӧм тырмытӧмтор тэнад «Н» шыпас вылӧ», Кира дзик пыр вочавидзис:
— Нерешительность.
— А тэ мый чӧв олан? — Лукаревлань бергӧдчис Галя.
Минут кежлӧ Федя ланьтліс.
— Менам, тӧдан, абу «Н» шыпас вылӧ, — шуис сійӧ.
— А кутшӧм вылӧ?
— Висьтась, мый нин сэні! — шуис Кира.
— Да мый сэні... быдӧн тӧдӧны, кутшӧм тырмытӧмтор менам.
— Кодъяс тӧдӧны?
— Марина Николаевна тӧдӧ, — меладорлань кӧсӧйтчылігмоз, ньӧжйӧник шуис Федя.
Тайӧ рытас Кира да Федя мунісны ме ордысь зэв дӧвӧленӧсь.
Но Шура маркалӧн историяыс та вылын эз помась.
«БУРА ПРИДУМАЙТӦМЫД!»
Корсюрӧ ыджыд перемена дырйи детинкаяс ылавлісны ворсӧмӧн, коді шусьӧ «Зверь — лэбач — чери».
Ставныс сувтавлісны кытш джынйӧн, и кутасьысьыс рӧвнӧй гӧлӧсӧн чуксаліс: «Зверь — лэбач — чери! Зверь — лэбач — чери! Зверь...» — и друг, код вылӧ кӧ чуньнас индӧм бӧрын, горӧдлывліс: «Лэбач» да тэрыба лыддис куимӧдз.
Тайӧ кад чӧжнас колӧ вӧлі шуны нимсӧ кутшӧмкӧ лэбачлысь (либӧ зверлысь, черилысь).
Шуам, ӧтчыд кӧ шуисны нин жонь, ёкыш, тигр, мӧдысь шуны найӧс оз нин позь.
Уна челядьлӧн регыд бырлывлі нимъяслӧн запасыс.
— Низь!— шуас волі Румянцев.
— Низьсӧ шулісны нин.
— Сан! — мӧдліс ӧпасайтчыны Володя.
— Сансӧ ме шулі нин! — вочавидзліс Толя.
И сӧмын Серёжа Селивановлӧн эз бырлы запасыс.
— Турач! — горзывліс сійӧ.
— Тайӧ мый?
Эм ӧмӧй татшӧм лэбачыс?
— Эм.
Сійӧ фазан кодь.
Либӧ:
— <ns>Чо</ns>!
— Кыдзи сідз «<ns>чо</ns>»?
Татшӧм зверыс абу!
— А вот и эм!
Тайӧ гӧрд кӧин.
Сійӧ неуна ичӧтджык настоящӧй кӧинысь да руч кодь рыжӧй.
И бӧжыс сылӧм ручлӧн кодь — кузь да пушкыр.
Серёжалӧн зоологическӧй «выльторъясыс» сэтшӧм частӧ чуймӧдлывлісны да вӧліны веритны позьтӧмӧсь, мый сійӧ дзик пыр жӧ заводитлывліс объясняйтны, эз виччысьлыв юалӧм сетӧмсӧ.
— Лэбач! — горӧдліс сылы кутасьысь.
— Кекликъяс! — вочавидзліс Серёжа да тэрмасигтыр содтыліс: — Горнӧй курӧгъяс.
— Зверь!
— Сивуч!
Морскӧй лев, зэв ыджыд!
Овлывлӧ, веситӧ дзонь ӧкмыссё килограмм.
Джудждаыс нёль метр, кызтаыс — куим.
Ӧтчыд, кор колӧ вӧлі висьтавны лэбач ним, Серёжа шуис дзик нин виччысьтӧг:
— Лӧз лэбач!
— Тайӧ сӧмын мойдын, — вочавидзис Горюнов.
Но Серёжа шуис, мый лӧз лэбач пӧ збыль существуйтӧ.
Тайӧ лилӧвӧй дрозд.
Сылӧн гӧныс лилӧвӧй либӧ пемыдлӧз, и сійӧс сідзи и шуӧны: «лӧз лэбач».
Олӧ сійӧ Кавказын, овмӧдчӧ лымъяс дінӧ: «Кытчӧ лым, сэтчӧ и сійӧ.
Тӧвнас лэччӧ увланьджык, а гожӧмнас кайӧ вылӧ гӧраяс вылас».
Серёжаӧс йӧртны оз вӧлі позь: зверьясӧс да лэбачьясӧс тӧдіс сійӧ бура — эз сӧмын небӧгъяс серти, нимъясӧн: тӧдіс налысь олан сямсӧ, характеръяссӧ.
Ме и водзсӧ тӧдлі, мый батьыс сылӧн охотник, мый Серёжа став ичӧтдырся кадсӧ коллялӧма сиктын и ӧні терпитны вермытӧг виччысис гожӧм.
Кор ми ветлывлім вӧрӧ (арнас — тшакла, тӧлын — лыжи вылын), Серёжа чувствуйтіс асьсӧ гортын моз; сійӧ зэв бура тӧдіс тшакъяс, и найӧ сюраліны сылы, а миянлы некодлы эз сэтшӧма сюравны; коркӧ ӧтчыд лым вылысь сійӧ аддзис кӧч коктуй да сьӧлӧмсяньыс объясняйтіс, мыйла тӧдӧ, мый таті котӧртӧма именнӧ кӧч, а абу кодкӧ мӧд.
Первой кадас Серёжа чайтіс, мый быд зверь дінӧ сылӧн пристрастиесьыс сералӧны, кыдзи ковтӧм, нинӧм сулавтӧм ышмӧм вылын.
Но ӧтчыд, кольӧм во на, ме вайи сылы небӧг «Нёль кока ёртъяс менам».
abu
Сэсся ме сеті сылы Дуровлысь запискаяс, Пришвинлысь небӧгсӧ.
Сійӧ дугдывтӧг лыддис тайӧ небӧгъяссӧ да некымын строчкаӧн гижліс налысь содержаниесӧ миян лӧз тетрадьӧ (тайӧ вӧлі нин выль тетрадь, но сідзжӧ лӧз переплёта).
Ӧтчыд урок вылын, кор сёрни муніс пословицаяс йылысь, сійӧ друг шуис:
— А абу быд пословица правильнӧй.
Вот шуӧны: «Кӧть кутшӧма кӧинӧс эн верд, сійӧ пыр вӧрӧ видзӧдӧ».
Необязательнӧ вӧрӧ.
Кӧинъяс олӧны и нюръясын, и степын, и пустыняын, медым сӧмын скӧт видзисны сэні-а.
И ещӧ эм пословица: «Понъя-каня моз косясьӧны», а миян Трезор зэв ёна дружитіс Васькакӧд.
Некод классын эз лыддьы сэтшӧм выражениеӧн Некрасовлысь кывбуръяс:
<rus>Плакала Саша, как лес вырубали,</rus>
<rus>Ей и теперь его жалко до слёз.</rus>
<rus>Сколько тут было кудрявых берёз!</rus>
<rus>Там из-за старой, нахмуренной ели</rus>
<rus>Красные гроздья калины глядели,</rus>
<rus>Там поднимался дубок молодой...</rus>
Наизусть лыддигас Серёжа пырджык видзӧдіс ӧшиньӧ, и ме бура тӧда, мый сійӧ ӧдйӧ представляйтіс ставсӧ, мый йылысь висьтавліс поэт.
— Марина Николаевна, ті радейтанныд каньясӧс? — коркӧ юаліс сійӧ. — Он ӧмӧй радейтӧй?
Да мыйла нӧ?
Найӧ бурӧсь да быдтор гӧгӧрвоӧны.
Васька миян медъёна радейтӧ менсьым мамаӧс.
Сійӧ пыр встречайтӧ сійӧс передньӧйын, пон моз вӧтлысьӧ сы бӧрся, леститчӧ.
А кутшӧм тӧлка!
Сійӧ весиг служитны кужӧ.
Кор велӧдім ми сійӧс, ми эг наказывайтӧй, эг повзьӧдлӧй, а пыр меліӧн, и нёль лунӧн сійӧ велаліс.
И оз гусясь.
Вот пуктӧй сы водзӧ кӧть йӧв, кӧть яй — нинӧм вылӧ оз вӧрзьӧд, сӧмын куньтыралӧ синъяссӧ да мӧдарӧ бергӧдчӧ, медым вежыс оз пет.
Кыдзи быдӧнлы, коді мыйӧнкӧ увлекитчӧма пӧся, сьӧлӧмсяньыс, Серёжалы окота вӧлі юксьыны аслас тӧдӧмлунъяснас да наблюдениеяснас.
Челядь окотапырысь кывзісны сылысь «зверинӧй висьтъяссӧ».
Вӧльнӧй темаяс вылӧ сочинениеяс Серёжа пыр гижис пемӧсъяс либӧ лэбачьяс йылысь.
Киралысь да Андрейлысь коллекцияяссӧ видзӧдалӧм бӧрын да маркаяс йылысь висьтъяс кывзӧм бӧрын Серёжа предложитіс:
— Вайӧй став классӧн кутам чукӧртны!
— Став классӧн оз позь.
Маркаяс пыр чукӧртлывлӧны ӧткӧн, — вочавидзис Морозов.
— Мыйла нин?
Вайӧй тадз: ме кута чукӧртны маркаяс, кодъяс вылын эмӧсь пемӧсъяс...
— Зоопарк альбомын, — висьталі ме.
— Вот-вот! — Серёжа благодарнӧя видзӧдліс ме вылӧ.
Таысь кындзи сылы нинӧм эз ковмы висьтавны.
— Менам лоӧны быдмӧгъяса маркаяс! — горзіс нин Боря Левин. — Кирсановлӧн — художникъяс йылысь...
Дим, колӧны художникъяс?
— Сэтшӧм маркаыс этша, — неувереннӧя, но видзӧдласас тӧдчысь интересӧн шуис Дима.
— Сідзкӧ художникъяс да музыкантъяс йылысь, — суитчис Кира. — Вот и артмас уна.
Эмӧсь маркаяс Репинлӧн, Суриковлӧн, Чайковскийлӧн, Римский-Корсаковлӧн.
Художник Шишкинлӧн Мишкаяс эмӧсь — некымын краскаа, дзик настоящӧй картина кодь.
— Бура придумайтӧмыд! — вынсьӧдіс Лёша да сэки жӧ пуксис гижавны темаяс:
«Айму вӧсна ыджыд тыш.
Миян Рӧдиналӧн великӧй йӧз:
1. Писательяс, художникъяс да музыкантъяс.
2. Учёнӧйяс, изобретательяс да путешественникъяс.
Сынӧдын лэбалӧм.
Архитектура.
Спорт.
Марочнӧй ботаническӧй сад.
Марочнӧй зоопарк».
— Сӧмын вайӧй сёрнитчамӧй: ог куш чукӧрталӧй да клеиталӧй, а объяснениеясӧн, — шуи ме. — Например, некрасовскӧй марка.
Сы улын колӧ дженьыдика, некымын строчкаӧн, висьтавны, мый ті тӧданныд Некрасов йылысь: кор сійӧ чужи да кулі, кутшӧм произведениеяс гижис.
Марка вылын кӧ изобразитӧма пу, гижӧй, кутшӧм крайясын сійӧ быдмӧ да мыйӧн замечательнӧй.
Здание кӧ — кӧні стрӧитӧма, мый ті тӧданныд сы йылысь.
— А сэсся кутам лыддьыны ёрта-ёртлысь! — водзӧ висьталіс Борис.
Лӧсьӧдім альбомъяслысь план: колӧ вурлыны ватманскӧй бумагаысь гырысь листъяс, визьйӧдлыны марка да подпись местаяссӧ.
Альбомъяс видзны решитім шкапын Лёша ордын.
Мӧд лунас ме пыри классӧ урок заводитчытӧдзыс некымын минутӧн водзджык (вӧлі первой урок).
Менӧ аддзӧм мысти Морозов сувтіс.
— Марина Николаевна, со ме вайи ӧтувъя коллекцияӧ, — шуис сійӧ.
Тайӧ вӧлі зэв мича тувинскӧй марка — турунвиж, изобразитӧма сэтчӧ тешкодь, быттьӧкӧ чуймӧм ур.
— Тайӧ развод вылӧ! горӧдісны челядь — Молодец!
— Ур — тайӧ менам юкӧнын! — рад лои Серёжа.
— Тэ придумайтін, тэ и заводитан первойӧн, — шуи ме.
— Интереснӧ, кодӧс Глазков вайӧдіс?
Ошкӧс? — лукавӧя юаліс Толя.
— А гашкӧ, Кирилл нинӧм эз вай, — эльтыштіс сійӧс Лёша. — Эз дӧгадайтчы — и ставыс.
— Дӧгадайтчи, — шуис Кира.
Менам синъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ матыстчис, конверт пиысь осторожнӧя перйис марка да пуктіс меным пызан вылӧ.
— Кутшӧмӧс вайӧма?
Кутшӧмӧс? — кыліс быдладорсянь.
Ме эг удит нинӧм шуны.
Дзик менам пызанлы паныда первой парта сайын пукалысь Гай чуймӧмӧн горӧдіс:
— Первой роч!
Кодӧс Александр Иосифович козьналіс!
Ставныс кынмисны.
Дзик сійӧ маркаыс, кодкӧд Кира нинӧм нылӧ эз кӧсйы янсӧдчыны!
Дзик сійӧ, код вӧсна вӧлі сы мында волнуйтчӧм да вензьӧм!
— Весьшӧрӧ тайӧс тэ, — бӧрыннас шуис Лёша.
— Мыйла весьшӧрӧ? — гӧлӧсас кылысь ӧбидаӧн юаліс Кира.
— Аслыд тэныд сійӧ колӧ.
— А тэ ногӧн меным колӧ вӧлі вайны, коді аслым оз ков?
Да ӧд... козьналӧмтор оз козьнавлывны! — Эз падмы Лёша. — Тайӧ маркасӧ тэныд козьналісны, сідзкӧ, тэ он имеит право некодлы сетны сійӧс.
Гӧгӧрвоин?
Ме видзӧді Кира вылӧ.
Радлун, мый бӧр позьӧ босьтны маркасӧ, сомневайтчӧм, неуверенность — лӧсьыд-ӧ лоӧ тадзсӧ вӧчӧмыс, яндысьӧм, Лёшалы благодарность сылӧн венны позьтӧм доводъясысь, — ставыс сорсис тайӧ чужӧм вылас.
Сійӧ гӧрдӧдіс сэтшӧма, мый еджгов шочиник синкымъясыс мӧдісны кажитчыны дзик еджыдӧн, а неуна чурвидзысь пельясыс лоины галстукыскӧд ӧти рӧмаӧсь.
Вомдоръясыс сырмыштлісны.
— Аддзан, Кира, — тэрмаси суитчыны ме: — маркаыд тэнад замечательнӧй, ценнӧй, но сійӧ оз пыр миян ни ӧти темаӧ.
А тэнад альбомын сійӧ колана.
Тэ босьт сійӧс.
Ми зэв благодарнӧйӧсь тэныд.
— Сідзкӧ ме вая Кирсановлы вылӧ...
Ме вая Маяковскийӧс, Руставелиӧс, Чеховӧс да Некрасовӧс.
— Вот и зэв бур!
А ӧні Федя мунас дӧска дінӧ да висьталас миянлы Короленколысь биографиясӧ.
Дӧска дорӧ Лукарев мунігкості, ме видзӧдлі Морозов вылӧ: сійӧ пукаліс зумыштчӧмӧн, вомдорсӧ курччӧмӧн.
ВЫЛЬ МОРТ
— Талун Лёва оз вермы локны миян звеноса сбор вылӧ, — шуӧ Рябинин. — Сійӧ гижӧ сочинение литература кузя.
Ставӧн гӧгӧрвоӧны, мый тайӧ значитӧ.
Любовь Александровна, старшӧй классъясын литература велӧдысь, — стрӧг морт.
Кор Лёвалы ковмывлӧ сдавайтны сочинение, сійӧ выль пӧв лыддьӧ ставсӧ, мый позьӧ корсьны сетӧм тема кузяыс, дыр мырсьӧ план вылын, мукӧд дырйиыс сӧветуйтчӧ мекӧд да пыр зільӧ придумайтны интереснӧй, абу пыр ӧткодь заводитчӧм.
Сійӧ, да и старшеклассникъяс пиысь некод, оз лысьтны гижны, мый литературнӧй герой «являйтчӧ представительӧн»: ставныс тӧдӧны, кутшӧм чорыда серамвыв лэптас Любовь Александровна сэтшӧм велӧдчысьӧс, коді эз радейт думайтны, а прӧстӧ босьтіс дась формулировка.
Учебникысь либӧ водзкывъясысь списывайтӧм йылысь и сёрнитны нинӧм.
Некор сылӧн презрениеыс да серамвыв лэптӧмыс оз овлыны сэтшӧм немжалиттӧмӧн, кыдзи сійӧ случайяс дырйиыс, кор сійӧ кодлыськӧ казялас кӧсйӧм ошйысьны йӧз мӧвпъясӧн.
Коркӧ ӧтчыд, ещӧ колян во на, аслас ӧти сочинениеын Лёва употребитӧма татшӧм оборот: «<rus>целиком и полностью</rus>».
Сійӧ ӧнӧдз помнитӧ, кыдзи Любовь Александровна видӧма сійӧс.
«И нэм чӧж кута помнитны», — уверяйтӧ Лёва.
Любовь Александровна стрӧг аслас велӧдчысьяскӧд, мукӧд дырйиыс беспощаднӧй, но найӧ некор оз чувствуйтны асьнысӧ оскорбитӧмаӧн.
Ме гӧгӧрвоа: велӧдысьлӧн жестокӧй, язвительнӧй видӧмъясын найӧ чувствуйтӧны збыльысь найӧс уважайтӧм.
Ӧд тадзи он понды сёрнитны накӧд, коді оз вермы гӧгӧрвоны, он кут уна требуйтны сылысь, кодлӧн всё равно оз тырмы выныс выполнитны требуйтанторсӧ.
Школаӧ мунігӧн ми частӧ паныдасьлывлам Любовь Александровнакӧд бульвар вылын; муннысӧ миянлы кольӧ дас минут, тайӧ кад чӧжнас унатор йылысь позьӧ сёрнитны.
И пырысь-пыр жӧ пансьӧ миян обычнӧй сёрни: «А вот менам ӧти детинка...» Либӧ: «Аддзылінныд кӧ эськӧ ті, кутшӧм сочинение сетіс меным тіян Саша Гайлӧн ыджыдджык вокыс!..» Тадзи лои и ӧні: ми вевъялім сёрнитны унатор йылысь сэк кості, кор ми воим школадорса переулокӧдз, и сэні паныдасим письмоносечкӧд.
— Вайӧй газетъяссӧ, — ӧттшӧтш шуим ми. — Мыйкӧ ещӧ эм на?
— Эм, — вочавидзис ныв да мыччис газет пачка да открытка.
Ме видзӧдлі да чуйми:
— Тайӧ тіянлы, Любовь Александровна.
Мыйла тіянлы гижӧны школа адрес вылӧ?
— Меным?
Тешкодь.
Кодсянь эськӧ тайӧ?
Сійӧ сувтіс да син пырыс нуӧдіс открыткасӧ.
Ме шай-паймунӧмӧн казялі, мый банбокъясас сылӧн чепӧсйисны гӧрд чутъяс, а сьӧд синкымъяс костас ещӧ ёнджыка кутіс тӧдчыны скӧр чукыр.
— Видзӧдлӧй, — шуис сійӧ тэрыба да мыччис меным открыткасӧ.
Некутшӧм обращение эз вӧв.
Ме лыдди:
«Ме бать 9-ӧд классын велӧдчысь Горчаков Владимирлӧн.
Менам аслыссяма служба вӧсна волывлыны школаӧ да юасьны тіянлысь менам пи велӧдчӧм йылысь ме ог вермы, а та вӧсна менам куш ӧти позянлун следитны да принимайтны колана мераяс сӧмын табель пыр, коді быд недельын отражайтӧ ставсӧ.
Видзӧдлыны кӧ табельсӧ, то тыдалӧ, мый ті ноябр чӧжӧн да декабр первой джынйын весиг абу соизволитӧмныд видзӧдлыны табеляс, а такӧд тшӧтш предъявляйтанныд требованиеяс мам-батьлы сыын, мый найӧ оз интересуйтчыны аслас детинка велӧдчӧмӧн.
Ме настаивайта вочавидзны тайӧ юалӧм кузяыс, мый сетас позянлун решитны менсьым действиеясӧс водзӧвылӧ».
Недыр ме ланьтӧмӧн сулалі Любовь Александровна водзын, эг тӧд, мый шуны, эг решайтчы бӧр сетны сылы тайӧ вижоват прямоугольниксӧ, кодӧс гижӧма небрежнӧй почеркӧн, улыс пельӧсас сылӧн замысловатӧй кырымпас.
Рытнас, гортӧ воӧм бӧрын, ме включиті радио, перйи письменнӧй пызанйӧр да куті лӧсьӧдавны сэні порядок.
Бокӧ вешті воклысь письмӧяссӧ — выль пӧвсӧ ме гежӧда лыддьывлі найӧс.
Шыбиті кутшӧмкӧ туплясьысь, ковтӧм бумагаяс.
Медбӧрын ылісса пельӧссьыс кыски Анна Ивановналысь письмӧяс пачкасӧ да мӧді лыддявны ӧти бӧрся мӧдӧс.
Со вӧлисти сійӧ, кодӧс ме корси.
Тайӧ письмӧсӧ гижліс меным Анна Ивановна пӧшти кык во сайын, кор ме вӧлі помала институт.
«...Ог кут лыддьӧдлыны туйӧ колльӧдан кывъяс да наставляйтны, — гижис сійӧ, — ог кут сетавны тэныд сӧветъяс.
Тэ ачыд ставсӧ тӧдан, и олӧмыс и уджыс ещӧ унатор вылӧ на велӧдасны тэнӧ.
Ме сӧмын кӧсъя шуны: тэ — велӧдысь, помнит та йылысь гордостьӧн.
Медым некор оз изменит тэныд аслад достоинстволӧн чувствоыд.
Эн лэдз ни поступайтны, ни сёрнитны тэкӧд грубӧя, да бестактнӧя, мӧд ногӧн тэ унизитан он сӧмын асьтӧ, но и ассьыд югыд, благороднӧй уджтӧ.
Эн сетчы, кор тэ прав, святӧя видз ассьыд достоинствотӧ.
Эн вунӧд: тэ — велӧдысь, а сійӧ, коді новлӧдлӧ тайӧ нимсӧ, право серти вермӧ гордитчыны тайӧн».
Тайӧ вӧліны справедливӧй кывъяс.
Но ӧд ӧти делӧ — гӧгӧрвоны, и дзик мӧдтор — кужны дорйыны ассьыд достоинствотӧ.
Мый вӧчас Любовь Александровна?
Мый эськӧ сы местаын вӧчи ме?
Тайӧс ме эг тӧд...
* * *
Тӧвся каникул бӧрын менам классӧ воис выль велӧдчысь — Валя Лавров.
Сійӧ вӧлі еджыд юрсиа да лӧз синъяса, нежнӧя банйӧм чужӧмбанас сылӧн сьӧд пудпас.
Первой лунсяньыс Валя чуймӧдіс менӧ сійӧн, мый окотапырысь да зэв самоувереннӧя сёрнитіс любӧй тема вылӧ.
Мый йылысь сійӧ сӧмын эз рассуждайтлы, тайӧ дас кык арӧса детинкаыс!
Ӧтчыд, гортсьыс вайӧм «Литературная газет» восьтӧм бӧрын, сійӧ шуис Лёвалы:
— А Маршак переведитчӧ дзик оз лёка.
— Ме эськӧ шуи весиг, мый тайӧс вӧчӧ сійӧ бура, — вочавидзис Лёва.
И Валя снисходительнӧя сӧгласитчис:
— Да, пӧжалуй...
Челядь любопытствоӧн кывзісны тайӧ гырысь йӧзлӧн кодь, тӧлка сёрнисӧ.
Меладорсянь кӧть и вӧлі тайӧ жестокӧйӧн, но ме юалі:
— А кутшӧм переводъяс сылысь тэ тӧдан?
Пауза паузакӧд абу ӧткодьӧсь.
Тайӧ паузаыс вӧлі сэтшӧм кузь, мый эз вермы не янӧдны Валяӧс.
Сылӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны сук краскаӧн.
А Горюнов нюмъялігтыр декламируйтіс:
Куим мудрец ӧти тазйын
Петісны саридзӧ татшӧм дозйын.
Вӧлі кӧ ёнджык
Зэв важ таз,
Лои кузьджык
Сэк менам рассказ.
Ставныс серӧктісны.
И кӧть меным окота вӧлі шуны, мый нинӧм оз позь висьтавлыны йӧз кыв кузя, кор ачыд он тӧд, мый йылысь сёрниыс, но ме кутчыси: эз сулав коньӧр Валяӧс тувъявны позорнӧй столб бердӧ.
Валя пырысь-пыр жӧ чуймӧдіс челядьӧс ещӧ и сійӧн, мый волывліс школаӧ и бӧр мунлывліс гортас югъялысь югыдруд автомобильӧн — тайӧ маркаыс сэки вӧлі выльторйӧн.
Коркӧ ӧтчыд детинкаяс вӧлі кытшалӧмаӧсь машинасӧ, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр обсуждайтісны сылысь достоинствояссӧ.
Медся ёна пуис Борис, сійӧ доказывайтіс, мый тайӧ машина сертиыс мукӧдъясыс ёна нин важмӧмаӧсь.
Сійӧ обследуйтіс рӧмпӧштан кодь югъялысь, руд красавецӧс гӧгӧрбок, пырис весиг кузов улас да бӧрыннас петіс, сувтіс, ачыс лёзьмӧма да довольнӧй, пыркӧдіс лымсӧ пеля шапка вывсьыс.
— А ходыс талӧн бур? — юаліс сійӧ Лавровлысь.
— Зэв бур, — вочавидзис Валя да кыдзи авъя кӧзяин восьтіс ӧдзӧссӧ: — Пуксьы, мунам менам горт дорӧдз.
Боря эз виччысь мӧдысь тшӧктӧм.
Сы бӧрся пырысь-пыр сюйсисны машинаӧ ещӧ куимӧн.
Найӧ лӧсьӧдчисны прокатитчыны эз кӧ нин кар мӧдар помӧдзыс, то кӧть нин ылӧдзкодь.
Но найӧс виччысис зэв чорыд разочаруйтчӧм: куим минут мысти машина сувтіс ыджыд, быдӧнлы тӧдса дом дінӧ, код дорті унаӧн ветлывлісны кыкысь луннас; тані, школасянь дзик матын, и оліс Валя Лавров.
Челядь бӧр воисны школаӧ висьтавны позьтӧма чуймӧмаӧсь: вӧлӧмкӧ — сійӧ олӧ пельӧс сайын, а сыла ыстывлӧны машина!
Тайӧ лунсяньыс Валялы эз сетлыны воськовтны:
— Эй, Лавров, буфетад ачыд ветлан, али машина виччысьны кутан?
Лавров, тэ, пӧжалуй, дӧска дорӧдзыд он во, кор, медым машина ыстасны!
Колӧ лоны справедливӧйӧн Валя дінӧ: сылӧн вӧлӧма зэв уна добродушиеыс — сійӧ эз ӧбижайтчы, эз пондыв вочавидзны чорыд кывъясӧн, но пыр чувствуйтіс асьсӧ лӧсьыдтӧма.
Ещӧ ӧти случай воштіс Валялысь репутациясӧ.
Дежурство лунӧ сылы ковмис чышкыны класс.
Нор зрелище вӧлі тайӧ!
Челядь чукӧртчӧмаӧсь ӧдзӧс дорӧ да любопытствоӧн видзӧдӧны: Валя щӧткасӧ босьтӧма кужтӧг, видзчысьӧмӧн, пӧжалуй, весиг полыштӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ эз вӧв щӧтка, а бритва, да мӧдіс чышкыны веськыда аслас кокъяс вылӧ.
— Мый нӧ тэ тадзи чышкысян? — эз вермы кутчысьнысӧ Лабутин.
Валя заводитліс висьтавны мыйкӧ сэтшӧм ногаӧс, мый сійӧ абу нывка и горт гӧгӧр идрасьӧм абу сылӧн специальность, но татшӧм сяма сёрниясыс важӧн нин абу модаынӧсь миян классын.
— Ӧти кывйӧн кӧ — кияс-крукъяс! — шуис Савенков. — Сӧмын и кужан машинаӧн ветлыны.
Вочасӧн тыдовтчис, мый тайӧ самоувереннӧй детинкаыс, коді гырысьяс моз шыльыда сёрнитіс, оз зэв бура велӧдчы: сійӧ муртса кутчысис сы весьтын, кӧні сійӧ и видзӧд, мый тройка вермас вуджны двойкаӧ.
— Юав мамыдлысь, оз-ӧ вермы сійӧ пыравны школаӧ, — шуи ме ӧтчыд: — меным колӧ сёрнитыштны сыкӧд.
Сы вӧсна мый Валя видзӧдліс ме вылӧ юасьӧм ногӧн, беспокойствоӧн, ме висьталі:
— Тэ зэв ёна кольӧмыд арифметикаысь, збыль ӧд?
Вот ми и решитам, кыдзи отсавны тэныд.
И вообще меным окота вӧлі тӧдмасьны тэнад мамыдкӧд.
Ме тӧда мам-батьсӧ быд велӧдчысьлысь, а тэнсьыд ог тӧд.
Мамыдлӧн кӧ эм прӧст кад, мед пыралас.
Висьталан?
— Висьтала.
Мӧд лунас коридорын сійӧ матыстчис ме дінӧ да, кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігмоз, мыкталігтыр, шуис:
— Мама шуис... мама шуис: колӧ кӧ пӧ тіянлы сёрнитны сыкӧд, верманныд звӧнитны телефон кузя.
Буракӧ, ме ёна гӧрдӧді, но, неуна нӧрӧвитӧм бӧрын, шуи:
— Тӧдан-ӧ, гортын менам телефон абу.
А школаын, канцелярияын, пыр зэв шума и, кор сёрнитан, нинӧм оз кыв.
Вот ме и кора вӧлі мамтӧ пыравны, медым сёрнитыштны спокойнӧя, медым миянлы некод эз мешайт.
А мый, мамаыд оз эшты?
Уджалӧ?
— Оз, оз уджав, сійӧ гортын.
Но сійӧ шуӧ: сылӧн пӧ абу кадыс ветлывлыны школаӧ.
Всё-таки некымын лун мысти сійӧ локтіс: кузь тушаа, мича, лӧсьыда пасьтасьӧма, дзик Валялӧн кодь сьӧд пудпас нежнӧй розӧвӧй банбокас.
Омӧля дзебӧм пренебрежениеӧн сійӧ видзӧдліс менӧ юрсянь кок улӧдз:
— Ті коринныд менӧ пыравны?
Мый лоп?
Ме висьталі, мый Валя бӧрӧ коли классысь, частӧ волывлӧ школаӧ арифметика кузя задачаяс решиттӧг либӧ решитас найӧс невернӧ.
— Сідзкӧ, классын велӧдысь оз куж объясняйтны кыдзи колӧ.
Дзик ӧти вывод, кодӧс позьӧ вӧчны таысь, — шуис Лаврова.
— Арифметика миян классын велӧдӧ опытнӧй велӧдысь.
Велӧдчысьяс радейтӧны сылысь предметсӧ да зэв бура усваивайтӧны сылысь объяснениеяссӧ.
Делӧыс сыын, мый Валя кольӧма йӧзсьыс.
Ӧд сы бӧрын, кор ті локтінныд Ленинградысь, сійӧ эз дзик пыр лок школаӧ.
— Сэки нӧ мыйла эськӧ велӧдысьыс оз кольччыв сыкӧд урокъяс бӧрын да оз гӧгӧрвоӧд сійӧс, мый абу гӧгӧрвоӧма детинка?
— Эз сӧмын ӧтчыд кольччыв сыкӧд Лидия Игнатьевна, — шуи ме, ачым чувствуйті, мый тайӧ высокомернӧй тоныс заводитӧ петкӧдны менӧ терпениеысь. — Но колӧ, медым и гортас кодкӧ видзӧдыштіс сы бӧрся, помӧдзыс-ӧ Валя вӧчалӧ урокъяссӧ али эновтӧ джын туй вылас, мыйӧн оз мӧд сылӧн артмыны мыйкӧ.
— Тіянлы оз кажитчы, мый ті татшӧм жӧ успехӧн верминныд юӧртны меным тайӧс ставсӧ телефон пыр?
— Оз, оз кажитчы.
Ме думайта, мый мам-бать да велӧдысь долженӧсь тӧдны ёрта-ёртсӧ.
Ті ӧмӧй мӧдног думайтанныд?
Вочакыв пыдди сійӧ тӧкӧтьӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сэсся заводитіс висьтавны:
— Висьталӧй, а тіянлы оз кажитчы, мый тіян мог следитны челядь костын взаимоотношениеяс бӧрся?
А ті вунӧданныд та йылысь.
Челядь эльтӧны Валяӧс сыысь, мый сійӧ школаӧ волывлӧ автомобильӧн, и сійӧ меным шуис, мый кутас ветлыны подӧн.
— Мый нӧ, сійӧ прав, — вочавидзи ме. — Мукӧд дырйиыс урокъяс бӧрын сійӧ виччысьӧ машинасӧ пӧшти часджын, а гортӧдзыс мунны — дас минутысь регыдджык.
Ӧд оланныд ті дзик орччӧн!
— Кутшӧм нелепӧй пуританизм! — горӧдіс Лаврова.
Муртса кутчысьны вермӧмӧн ме шуи ньӧжйӧник:
— Ті сёрнитанныд мекӧд неуважительнӧя.
— Ме аддза, миянлы вообще нинӧм йылысь сёрнитны, — шуис сійӧ, сувтіс, бергӧдчис да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Кутшӧм мича презрение!
«Нывка! — висьталіс сылӧн быд вӧрзьыштӧм. — Ог кӧсйы обращайтны тэ вылӧ внимание!»
Эк, эськӧ и збыльысь кӧ ме верми тайӧ минут ас ведитны ачымӧс, кыдзи нывка, — кутшӧм сьӧлӧмсянь эськӧ висьталі ме сылы ставсӧ, мый думайті!
Но ӧдзӧс крапкысис, а ме пыр на сулалі чӧволігтыр, кыкнан киӧн мыйвынысь улӧс бӧрсӧ топӧдӧмӧн.
Мӧд лунас первой перемена дырйи на Валя нуӧдіс менӧ бокӧ да, ёна гӧрдӧдігмоз, шуис:
— Марина Николаевна, мама кӧсйӧ сетны менӧ мӧд школаӧ, а ме нинӧм вылӧ!
Ме велалі нин и ог мун!
Висьталӧй сылы!
— Ог, Валя, ме ог мӧд ӧлӧдны тэнсьыд мамтӧ.
— Ті кӧсъянныд, медым менӧ босьтісны тіян классысь? — ӧбидапырысь юаліс сійӧ.
— Ог, ньӧти ог.
Ми тожӧ велалім тэ дінӧ да кӧсъям, медым тэ кольччан миян дінӧ.
Но таын тэ ачыд должен убедитны мам-батьтӧ.
— Папа ӧні Ленинградын, а мама...
— Со мый, Валя, кӧсъян кӧ тэ кольччыны, старайтчы гӧгӧрвоӧдны мамыдлы, мый тэ велалін нин класс дінӧ да велӧдысьяс дінӧ.
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас тэкӧд.
Ог тӧд, кыдзи тайӧ удайтчис Валялы, но сійӧ кольччис миян дінӧ.
Ме нин висьтавлі, мый сійӧ унатор йылысь рассуждайтіс йӧз кыв серти да шензьымӧн самоувереннӧя.
Сійӧ сідзи и кояліс кыськӧ сюрӧм да юрас пырӧм формулаяс, татшӧм сямаясӧс: «Теннис — благороднӧй спорт» либӧ: «Искусство мичмӧдӧ олӧм».
Некутшӧм менам ӧлӧдӧмъяс да замечаниеяс («Эн сёрнит йӧз кывйӧн», «Мыйла тэ сёрнитан сы йылысь, мый йылысь он гӧгӧрво!») эз эськӧ сэтшӧма действуйтны, кутшӧма действуйтіс челядьлӧн отношениеыс Валялӧн тайӧ слабость дінас.
— Збыльвылас, «Спартак» ворсӧ сідз-тадз, — шуис сійӧ ӧтчыд, аслыс шог вылӧ.
Эх, и сюри жӧ сылы!
Сы вылӧ ӧттшӧтш уськӧдчисны и «Спартак» вӧсна висьысьяс и «Динамо» вӧсна висьысьяс.
Пырысь-пыр сылы докажитісны, мый футбол кузя сійӧ немтор оз гӧгӧрво: оз куж торйӧдны защита полузащитаысь, оз тӧд «Спартаклысь» ворсысьяссӧ да вообще оз тӧд командаяслысь составсӧ да весиг оз тӧд, коді сэтшӧмыс Хомич.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, злополучнӧй Валяӧс вӧлі янӧдӧма.
Тайӧ случай бӧрас сылӧн пышнӧй фразаясыс дзикӧдз дугдісны действуйтны челядь вылӧ.
«АСЛЫССЯМА СЛУЖБА» ДА ШКОЛА ЙЫЛЫСЬ
Тайӧ лунас ме пыри миян директор Людмила Филипповна ордӧ: колӧ вӧлі петкӧдлыны сылы коймӧд четверть кежлӧ вӧчӧм план.
Эз на и удит сійӧ видзӧдлыны менсьым планджынсӧ, кыдзи кыліс ӧдзӧсӧ настойчивӧя таркӧдчӧм.
— Пырӧй, — шуис Людмила Филипповна.
Пырис кузь тушаа, ар нелямына кызіник морт; юрсиыс сылӧн тӧдчымӧн нин дзормӧма, вӧрасыс тэрмасьтӧм да увереннӧй.
— Горчаков, — Людмила Филипповналӧн юасяна видзӧдлас вылӧ вочавидзис сійӧ.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
Ме чеччи, медым петны, но Людмила Филипповна дугӧдіс менӧ:
— Пукыштӧй...
Тӧдмасьӧй: миян преподавательница Марина Николаевна Ильинская, а тайӧ — миян велӧдчысьлӧн бать, Горчаков ёрт.
Со мӧдысь нин кыліс тайӧ овыс.
«Тӧдса ов, кытысь нӧ ме тайӧс кывлі?» — пызан дінӧ бӧр пуксигмоз зіли ме уськӧдны дум вылӧ.
И сэки ме аддзи, мый Людмила Филипповна мыччӧ локтӧм мортлы кутшӧмкӧ открытка:
— Любовь Александровналы ті гижинныд тайӧ открыткасӧ?
Ах, со вӧлӧм мый!
Ме син водзӧ сувтіс Любовь Александровна сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн ме сійӧс аддзылі сэки, — скӧрмӧмысла да ӧбидитчӧмысла кельдӧдӧм чужӧма.
— Да тайӧс ме гижи, — вочавидзис Горчаков.
— Ті тӧдсаӧсь Любовь Александровнакӧд?
— Абу, эз удайтчыв.
Сійӧ сӧмын ӧтчыд волӧма миянӧ, но ме буретш эг вӧв гортын.
Ті менӧ корлінныд.
Дерт, мыйкӧ пи вӧсна?
— Эг, эг пиыд вӧсна, а тіян вӧсна.
— Ме вӧсна? — Ӧні сы чужӧм вылын и гӧлӧсас вӧлі нин явнӧй, дзебтӧм чуймӧм.
— Ті бура помнитанныд ассьыныд открыткатӧ?
— Быттьӧкӧ помнита.
Да сэні нинӧм сэтшӧмыс эз и вӧв.
— Выльысь лыддьӧй, пӧжалуйста.
Сійӧ син пырыс нуӧдіс открыткасӧ.
— Позьӧ-ӧ шуны: «Менам аслыссяма служба вӧсна ме ог вермы лолавны сынӧдӧн, ог вермы пӧткӧдны кымӧм да веськӧдны горш косьмӧм»?
— скӧрлунсӧ кутӧм вӧснаыс кыз гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны Людмила Филипповна. — Яснӧ, тадзи некод оз шу.
Лолавны, сёйны, юны естественнӧй и коланатор мортлы, кӧть медым кутшӧм занят сійӧ эз вӧв.
Ті сӧгласенӧсь, збыль ӧд?
Но, а тіян кӧ эм пи, мый нӧ, ті абу долженӧсь воспитывайтны сійӧс?
Тайӧ ӧмӧй абу жӧ сэтшӧм естественнӧй да коланатор?
Велӧдыськӧд тшӧтш ті ӧмӧй он кывкутӧй сылӧн успеваемость вӧсна?
И абу ӧмӧй долженӧсь ті тӧдны тайӧ велӧдысьсӧ личнӧ?
Ме видзӧдлі Горчаков вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі шӧйӧвошӧм.
— Ті со гижанныд, мый он эштӧй, мый тіянлы некор волывлыны школаӧ.
Любовь Александровналӧн куим класс — сё кызь велӧдчысь.
Гортас — груда тетрадьяс, пайӧс колӧ ас кадӧ прӧверитны.
А ті тӧданныд, кутшӧм сочинениеяс гижӧны ӧкмысӧд классын велӧдчысьяс?
— Сизим-кӧкъямыс листбокъясӧн.
Ме ог нин шу урокъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧм йылысь.
И всё-таки Любовь Александровна корсьӧма час да волӧма тіян ордӧ гортаныд.
А ті?
Кымын челядь тіян?
— Володя ӧтнас...
— Ӧтка пи...
Тіянлы ӧмӧй Любовь Александровна дорысь сьӧкыдджык пыравны школаӧ?
— Да мый нӧ особеннӧйыс письмӧас, директор ёрт?
Письмӧ письмӧ и эм... — Горчаков, тыдалӧ, волнуйтчис.
— Вот Марина Николаевна колян во велӧдіс нёльӧд классын ассьыс велӧдчысьяссӧ письмӧ гижны.
И тӧлкуйтіс налы, мый письмӧ заводитігӧн колӧ сувтӧдны обращение.
Азбучнӧй истина, прӧстӧй вежливостьлӧн правилӧ.
И кор ті гижанныд тӧдсаыдлы либӧ ӧтлаын уджалысь ёртыдлы, тӧдӧмысь нин ті гижанныд заводитігад: «Уважаемӧй Иван Иванович!»
Либӧ: «Здравствуйте, Пётр Петрович!»
Мыйла нӧ ті вунӧдінныд тайӧ прӧстӧй правилӧ йывсьыс, кор заводитінныд гижны асланыд пилӧн воспитательницалы?
— Но, сӧгласен, открытка... невежливӧй, ли мый ли...
Мыжа.
Но ті меным висьталӧй: мыйла Любовь Александровна оз гижав табельӧ отметкаяссӧ?
— Ноябрын и декабрын сійӧ висис.
Володяныд тіян зэв бура тӧдӧ.
Но делӧыс абу таын.
Велӧдысь вермас и ӧшибитчыны — уджыс сылӧн сьӧкыд да сложнӧй.
Но ӧд позьӧ, аслыссяма служба вылӧ видзӧдтӧг, пыравны школаӧ, сёрнитыштны велӧдыськӧд, збыль ӧд?
Либӧ нин кӧть гижны вежливӧя.
А тані, мӧдысь шуа, и ӧшибкаыс эз вӧв.
Быд разын «аслыссяма служба» йылысь казьтыштігӧн Горчаков чукыртчыліс.
Ме гӧгӧрвои: сылы абу лӧсьыд, яндзим.
— Ӧти сайын, — водзӧ висьталіс Людмила Филипповна, — мыйла ті татшӧм тешкодя гижанныд: «Менам куш ӧти позянлун следитны да принимайтны колана мераяс сӧмын табель пыр»?
Табельӧ кӧ нинӧм абу пасйӧма, оз ӧмӧй позь прӧстӧ юавны пиыдлысь, кутшӧм отметкаяс сійӧ получитӧма?
Ӧд сійӧ верстьӧ зон, ӧкмысӧд классын велӧдчысь.
Али сэтшӧм службаныд тіян, мый занятиеяс йывсьыс пиыдлысь юавны некор?
— Ох, директор ёрт, тырмас нин аслыссяма служба йывсьыд!
Делӧыс абу сыын.
Делӧыс сыын, мый...
сэтшӧм делӧ...
Пӧръясьны кутіс Владимир менам.
Но, гӧгӧрвоанныд-ӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, оз век веськыда висьтав.
— Сідзкӧ, ті он веритӧй пиыдлы?
По сэки нин дзик вӧлі колӧ локны школаӧ да сёрнитыштны Любовь Александровнакӧд.
Менам сӧвет тіянлы: тӧлкуйтыштӧй сыкӧд.
Сійӧ зэв бура тӧдӧ ассьыс велӧдчысьяссӧ, гӧгӧрвоӧ налысь характеръяссӧ, склонностьяссӧ.
Сӧветуйтчыштӧй сыкӧд, эн эновтӧй тайӧс.
Тӧданныд, Руставелилӧн эмӧсь татшӧм кывъяс:
«Лӧж — став шоглунлӧн источник, лӧж — быд мучитчӧмлӧн заводитчӧм».
Ми, велӧдысьяс, зэв бура тӧдам тайӧс.
А висьталӧй...
Но сэк кості воссьыштіс ӧдзӧс, и менӧ чукӧстісны телефон дінӧ.
— Марина Николаевна, миян тані, тыдалӧ, сёрниыс лоӧ кузь, сідзкӧ, ті нин аски пыралӧй ме ордӧ планъяснад тайӧ кадӧ, бур? — шуис Людмила Филипповна.
Ме прӧщайтчи да петі.
...Час мысти, коридорӧд мунігӧн, ме аддзылі, кыдзи Горчаков петіс директор кабинетысь.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі думыштчӧм, тӧждысяна.
Сійӧ матыстчис старшӧй классъяслы расписание дінӧ да кутіс мыйкӧ гижавны книжкаӧ.
«Эх, — думышті ме, — вот тадзи эськӧ сёрнитыштны Людмила Филипповналы Валя Лавров мамкӧд!»
ВОСЬКОВ БӦРСЯ ВОСЬКОВ
А Валякӧд вӧлі сьӧкыд.
Нэмын первойысь меным паныдасис татшӧм дзугсьӧм характер.
Шензьымӧн тешкодя сыын кысисны ӧта-мӧдыскӧд медся лӧсявтӧм свойствояс: немвиччысьтӧм самоуверенность да аслыс, аслас вынъяслы да способностьяслы ньӧти вериттӧм.
География кузя урок висьталігӧн Валя друг сувтлывліс да беспомощнӧя шулывліс:
— Водзӧсӧ ме ог помнит, вунӧді.
— Уськӧд тӧдвылад, думышт, — спокойнӧя предлагайтіс Алексей Иванович.
— Ог, всё равно меным дум вылӧ оз усь.
Паметьӧй менам лёк, — бӧрданкодь гӧлӧсӧн уверяйтіс Валя.
— Но ӧд тэ жӧ запомнитӧмыд урокыслысь первойя юкӧнсӧ?
— А водзӧсӧ вунӧді.
Ог, ме ог вермы дум вылӧ уськӧдны, ме тӧда, мый ог вермы...
Яснӧ вӧлі, мый татшӧм минутъясӧ турунвиж, коричневӧй да лӧз краскаясыс карта вылын сорласьлісны сылӧн сплошнӧй, нинӧм висьтавтӧм пятноӧ и сійӧ, пӧжалуй, збыльысь оз вермы торйӧдны Сьӧд саридз Белӧйысь.
И тані ме ӧтнам некор эськӧ эг вермы справитчыны, отсӧг вылӧ кӧ эз воны став велӧдысьяс.
Мунӧ арифметика урок.
Лидия Игнатьевна прӧйдитӧ партаяс костӧд.
Детинкаяс копыртчӧмаӧсь тетрадьяс весьтӧ да зіля уджалӧны.
Первойсӧ и Валя, кыдзи ставныс, думайтӧ задача вылын.
Но со сійӧ вештіс тетрадьсӧ да заводитӧ мыйкӧ гижтыны промокашка вылӧ.
Лидия Игнатьевна матыстчӧ сы дінӧ.
— Мыйла тэ он уджав? — гусьӧник юалӧ сійӧ.
— Менам нинӧм оз артмы, — зумыштчӧмӧн вочавидзӧ Валя.
— Оз вермы лоны.
Должен артмыны.
Думыштлы ещӧ.
— Всё равно оз артмы, ме видлі нин.
Лидия Игнатьевна босьтӧ тетрадьсӧ киас,
— Заводитӧмыд тэ вермӧ, — шуӧ сійӧ. — Сӧмын прӧверит вычислениеяссӧ со таті и таті...
Валя бара заводитӧ уджавны.
Мукӧд дырйиыс сійӧ видзӧдлывлӧ Лидия Игнатьевна вылӧ, и мӧдыс довкнитӧ юрнас.
Неуна сложнӧйджык быд задача бӧрын Лидия Игнатьевна юалӧ: «Коді решитіс мӧдног?
Кыдзи позьӧ решитны мӧд способӧн?
А решениелӧн код способыс правильнӧйджык?»
И тані оз позь прӧстӧ шуны мый веськалӧ — тайӧыс али мӧдыс, сы вӧсна мый пырысь-пыр жӧ кылас юалӧм: «Докажит мыйла».
Быдӧн, коді пукалӧ Лидия Игнатьевна классын, должен думайтны да имеитны ассьыс мнение, и быдӧн дасьӧсь сэк кежлӧ, мый сылысь дзик ӧні юаласны.
Ме аддза, кыдзи Валялӧн чужӧмыс бара кымӧртчӧ.
Сійӧ сьӧкыда ышловзьӧ да бокӧ пуктӧ ручкасӧ, но шыасьны Лидия Игнатьевна дінӧ, тыдалӧ, оз решайтчы.
Велӧдысь ачыс матыстчӧ сы дінӧ, копыртчӧмӧн висьталӧ ньӧжйӧник:
— Он тӧд, мый колӧ вӧчны водзӧ?
Но ӧд тэ пӧшти помалӧмыд нин.
Со видзӧдлы: колӧ тоннаяссӧ вуджӧдны килограммъясӧ, и сэки...
— Часлӧй, ме заводитла, — торкӧ Валя.
Минут мысти кылӧ сылӧн торжествуйтысь гӧлӧс:
— Артмис!
Ӧтветыскӧд ӧткодь!
— Но, дерт, артмис.
Гӧгӧрвоана, вочакывйыскӧд ӧткодь, кыдзи нӧ мӧдногыс? — спокойнӧя шуӧ Лидия Игнатьевна.
* * *
— Марина Николаевна, — ӧтчыд шуис меным Валя, — ме вылӧ детинкаяс воӧны.
— Кутшӧм детинкаяс?
Миян?
— Абу, витӧд «Б»-ысь.
— Кыдзи нӧ найӧ воӧны?
— Йӧткасьӧны.
Юрӧ меным печлалӧны... —
Сійӧ падмыштліс, но сэсся веськыда висьтасис: —
Ӧтчыд ме весиг бӧрддзи.
Вот ті видзӧдлӧй перемена дырйи — воськовтны весиг оз сетны.
«Муса друг, — думышті ме, — сӧветуйтчин эськӧ мед тэ Борискӧд, сійӧ эськӧ висьталіс тэныд, мый колӧ вӧчны татшӧм случайяс дырйиыс!»
Гораа ме шуи:
— Ладнӧ, ме сёрнитла ребятакӧд.
Збыльысь, мыйӧн сӧмын Валя кутіс мунны коридорӧд, кыдзи «Лавров локтӧ!» горзігтыр чепӧсйисны орчча классянь кыкӧн, потшисны сылы туйсӧ, да айӧыс, кодыс кузьджык тушаа, лӧсьӧдӧма нин вӧлі чуньсӧ, медым печиктыны сылы юрчутас.
Валя топӧдіс юрсӧ пельпомъяс бердас да коньӧр моз видзӧдліс гӧгӧр.
Ме матыстчи да скӧрысь шуи челядьлы, медым найӧ водзӧвылӧ эз лысьтны вӧрзьӧдны Валяӧс.
— Мыйла витӧд «Б»-са челядь воӧны Лавров вылӧ? — юалі ме Борялысь.
— Тӧданныд, Марина Николаевна, Лавров чирзӧ, чирзӧ — веськыда серам петӧ.
Найӧ ӧд оз нӧйтны сійӧс, сӧмын печлалӧны.
И мый сійӧ видзӧдӧ на вылӧ, ог гӧгӧрво...
«Ме чайта, тэ эськӧ эн мӧд видзӧдны на вылӧ», — сылысь гӧгӧрвоӧдӧмсӧ кывзӧм бӧрын думышті ме.
Лун куим коли спокойнӧя, а сэсся Валя бара локтіс ме дінӧ да юӧртіс, мый витӧд «Б»-ысь Андреев да Петухов пондӧны сы дінӧ улич вылын: «Аддзасны кӧ, мый ме муна ӧтнам, миян велӧдчысьястӧг, пырысь-пыр мӧдасны пондыны.
И котӧртӧны ме бӧрся дзик школа дорӧдз.
А мыйӧн аддзасны кодӧскӧ миян пиысь — Рябининӧс либӧ Воробейкоӧс, пыр жӧ эновтчасны».
Эг жӧ ме вермы шуны сылы:
«Сдача сет!»
А дзик тайӧс и окота вӧлі меным сӧветуйтны.
Думыштӧм бӧрын ме шуи дипломатическӧя:
— А тэ эн сет асьтӧ ӧбижайтны.
— Ладнӧ.
Школаысь мунны ме кута Воробейкокӧд тшӧтш.
— А Воробейко кӧ висьмас да оз волы школаӧ?
Видлы ачыд дорйыны асьтӧ.
— Видла, — ышловзигтыр шуис сійӧ, и ме почувствуйті, мый сылы ньӧти абу гӧгӧрвоана, кыдз тайӧс вӧчны.
Чӧв олыштӧм мысти сійӧ содтіс:
— А ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кыдзи найӧ полӧны Воробейкоысь!
Петухов муртса на аддзис сійӧс — и пырысь-пыр котӧртны.
А Саша горӧдіс сылы:
«Эх тэ, кӧч бӧрся вӧтлысьысь понпи!»
Валя висьталіс тайӧс дзик сьӧлӧмсяньыс.
Кыдзи тыдалӧ, нинӧм ӧбиднӧйсӧ сійӧ эз аддзы Саша кывъясысь да весиг эз думыштчыв, коді жӧ тані ворсӧ «кӧчлысь» рольсӧ.
Коли ещӧ некымын лун.
— Но кыдзи, Валя, — юалі ме неуна тӧждысьӧмӧн, — Андреев да Петухов пыр на пондӧны тэ дінӧ?
— Оз, ӧні оз нин пондыны.
Тӧданныд, Марина Николаевна, найӧ мӧдлісны ме вылӧ воны, а ме тай кыдз сетышті налы! — найӧ и эновтісны.
Тайӧс сійӧ шуис гордостьӧн, кыдзи морт, коді сэсся некодлы нин оз сетчы, медым печлалісны сылы юрчутас.
Сьӧкыд положение вӧлі менам тайӧ минутас.
Мый шуны?
Не ошкыны жӧ Валяӧс сыысь, мый сійӧ «сетыштіс» ӧбидитысьяслы!
* * *
— Тӧданныд, меным зэв окота гижсьыны тіян кружокӧ, — неувереннӧя да лачаӧн Лёва вылӧ видзӧдігмоз шуис ӧтчыд Валя.
— Мый сайын нӧ делӧыс?
Гижсьы.
— Но ме ӧд нинӧм ог куж.
— Вот и велалан.
Аддзылін мед тэ, кыдзи Левин да Лабутин заводитісны кружокын уджавны!
Тожӧ нинӧм вӧлі оз кужны.
Мыйта добра тшыкӧдіс Левин — беда!
А Ильинский сэтшӧм пӧлӧс джадж вӧчис небӧгъяслы, мый сы вылӧ любуйтчыны быд классысь волывлісны: небӧгъясыс сэні нинӧм вылӧ эз сулавны, пыр пӧрласисны боквыв.
— А Гай уна кужис?
— Уна кужис ӧтнас Рябинин.
А мукӧдыс нинӧм эз кужлыны.
Дзик тэ кодьӧсь жӧ.
Валя локтіс кружоклӧн занятие вылӧ.
Лёва сетіс сылы первой прӧстӧй удж: вӧчны книжка-самоделка миян класснӧй библиотекалы.
«Пионерскӧй правдаысь» колӧ вундавны сэні печатайтчысь повесть да вырезкаяссӧ клеитавны ӧтлаӧ вурлӧм гырысь бумага листъяс вылӧ.
Челядь чукӧртчисны Валя гӧгӧр, но некымын минут мысти Савенков чорыда, паныд шуны позьтӧм тонӧн шуис:
— Вешъялӧй татысь! Мый синнытӧ сувтӧдінныд?
Тайӧ абу цирк тіянлы, — и ачыс пуксис орччӧн.
— Вай ме тэныд петкӧдла, — броткӧмсорӧн висьталіс сійӧ водзӧ.
— Видзӧд, кыдзи вӧчны!
Абу сідз, абу сідз!
Эк тэ, полокалӧ, крука ки!
Со аддзан кыдзи?
Ӧні ачыд заводитлы...
Помысь помӧдз Валя ставсӧ вӧчис ачыс: и вундаліс, и вурліс, и клеиталіс.
Такӧд тшӧтш ачыс мавтчис-лякӧссис пельӧдзыс да ныр йылӧдзыс.
Небӧг артмис, оз позь шуны, зэв ӧкуратнӧй, но крепыд: «переплётчиклӧн» зэв ыджыд зільӧмыс чувствуйтчис быд вурысын, быд бумажнӧй полосаын, кодъясӧн доръяс пӧлӧныс клеиталӧма каркас бердас газетысь вундалӧм листъяссӧ
(Лёвалӧн выдумка: самоделкалысь текстсӧ миян оз мавтны клейӧн; артмӧ ӧкуратнӧйджык: оз йидж бумага пырыс, оз пемды шрифтыс).
— Вот колӧ вӧлі сӧмын босьтчыны — и делӧыс мӧдіс, — шуис Лёва.
— Менам первой книжка-самоделкаӧй вӧлі та дорысь ёна лёкджык! — гажаа казьтыштіс Гай.
Валя видзӧдліс сы вылӧ недоверчивӧя.
— Збыль, збыль, — мӧдысь шуис Саша, — сиа лёкджык: клей вӧснаыс менам артмалісны няйт визьяс.
Лёва весиг эз примит уджсӧ.
Збыль ӧд, Лёва?
— Збыль, —вынсьӧдіс Лёва. — Веськыда шуны, молодец, Валя.
Мӧдысь получитан сьӧкыдджык удж.
— Постановитім: признайтны, мый книжкалы мичлуныс оз на тырмы, но и мичлунтӧгыс сійӧ сё во олас, — Валялысь первой творениесӧ донъяліс ыджыдджык Воробейко.
А некымын лун мысти Валя юӧртіс школаын выльтор:
— <rus>Дом пионеров</rus>ын воссьӧма выставка.
Сэні эм миян кодь жӧ кружок, сӧмын миян нимтӧм, а налӧн шусьӧ «Кужысь кияс»!
— Кутшӧм школаысь?
Детинкаяс али нывкаяс сэні?
Мый сэні выставитӧма? — ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр юасисны челядь:
ставныслы вӧлі окота тӧдны, кутшӧм кужысь кияс да мый найӧ кужӧны вӧчны сэтшӧмсӧ, мый ог кужӧй вӧчны ми.
— Вайӧй вежалунӧ ветламӧй сэтчӧ! — предложитіс Лавров.
И тайӧ дельнӧй мӧвпыс сылӧн вӧлі первой вкладӧн миян ӧтувъя уджӧ, миян витӧд «В» олӧмӧ.
<rus>ДОМ ПИОНЕРОВЫН</rus>
Вежалунӧ ми чукӧртчим Стопани переулок пельӧсын, минут вит виччысим сёрмысьясӧс (чукӧртчисны ставныс, медбӧръяӧн котӧрӧн воис кашкысь Кира Глазков) да лючки, параӧн, пырим <rus>Дом пионеров</rus>ӧ.
Челядь тэрмасьӧмӧн пӧрччысисны, и ми кайим выставка залӧ.
Мыйыс тані сӧмын эз вӧв!
Он тӧд, мый вылӧ видзӧдны.
Стендъяс* пыдын, пызанъяс вылын — зэв мича гербарийяс, минерал коллекцияяс, боевӧй корабльяслӧн, самолётъяслӧн модельяс, быдсямапӧлӧс альбомъяс, вышивкаяслӧн образечьяс, кыӧмторъяс...
Ми эськӧ дыр кежлӧ ылалім первой жӧ щит дорас, Валя кӧ гӧститӧдчысь кӧзяин моз эз кор миянӧс мунны стенд дорӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Ленинскӧй районса 7 №-а школа».
— Со сійӧ кружокыд.
Витӧд класс жӧ, кыдзи и ми, — многозначительнӧя шуис Валя.
Ыджыд щит бердӧ вӧлі ӧшӧдӧма мича переплётъяса ӧкуратнӧй книжка-самоделкаяс, пыжлӧн модель, зэв ичӧтик радиоприёмник, кодӧс вӧчӧма-чукӧртӧма папироснӧй кӧрӧбкаӧ, ичӧтик скворечник, ёг чукӧртан ящик.
Ме куті гораа лыддьыны мича шрифтӧн гижалӧм гырысь гижӧдъяс:
— «Миян отрядса пионеръяс тайӧ во чӧжнас велалісны:
вӧчавны авиамодельяс — 13 морт,
(челядь менам дзугыля видзӧдлӧны ӧта-мӧд выланыс)
вӧчавны книжка-самоделкаяс — 20 морт,
(кокньыдджыка ышловзьӧм: самоделкаясӧн миян ставыс лючки-ладнӧ)
вӧчавны скворечникъяс — 26 морт,
(Лабутин: «Тайӧс и ми кужам!»)
вӧчны-чукӧртны детекторнӧй приёмникъяс — 8 морт,
(Румянцев: «А миян сӧмын кыкӧн!»)
проводитны электричество — 6 морт,
(Левин: «Миян — Рябинин ӧтнас!»)
вышивайтны— 7 морт,
(Воробейко: «Вот тэныд и на!»)
носки штопайтны — 30 морт,
(уна гӧлӧсъяс: «Вот тайӧ да!»)
джодж мыськыны — ставныс».
Челядь заводитлісны ызгыны, но ме куті лыддьыны водзӧ:
— «Миян отряд ремонтируйтіс школалы став нагляднӧй пособиеяссӧ...
Миян отряд вӧчис младшӧй классъяслы ёг чукӧртан 19 ящик...
Миян отряд переплетайтіс школьнӧй библиотекалы 120 небӧг...»
Челядь чӧв олӧны.
— Но мый нӧ, — шуа ме, — ті кужанныд жӧ и скворечникъяс вӧчавны, и небӧгъяс переплетайтны.
— Ми ещӧ кужам вӧчны небӧг видзан джаджъяс! — шуӧ Ильинский.
Тайӧ висьталӧм вылас ставныс серӧктӧны: быдӧн помнитӧны, кутшӧм джадж мастеритіс Витя.
— Ми кужам пӧчиняйтны калошъяс, а тані сы йылысь нинӧм абу шуӧма, — оз сетчы Воробейко.
— Но кружокын миян постояннӧйыс дас кык морт, а тані отрядыс дзоньнас, — думыштчӧмӧн шуӧ Лёва.
Ми ещӧ дыр на видзӧдалім, мый вӧчалӧмаӧсь асланыс киӧн 7-ӧд школаса витӧд классын велӧдчысьяс.
Сэсся мунім мукӧд стендъяс дорӧ.
И тані ми убедитчим, мый миянкӧд орчча женскӧй школаса нывкаяс — накӧд ми, буракӧ, быд лун паныдасьлывлам, — кужӧны оз сӧмын вышивайтны да носки штопайтны: найӧ, кыдзи и 7-ӧд школаса детинкаяс, стрӧитӧны авиамодельяс, вӧчӧны-чукӧртӧны радиоприёмникъяс, столяритӧны, пӧчиняйтӧны электрическӧй приборъяс.
«Мый ме, нывка, медым чышкысьны?», «Мый ме, нывка, медым вурсьыны?», «Сійӧ дзик нывка кодь, нинӧм оз куж!» — татшӧмторъяссӧ коръясӧкӧ кывлывлан на ещӧ.
И со, пӧжалуйста, нывкаяс!
Налӧн зӧлӧтӧйӧсь киясныс и зӧлӧтӧйӧсь юръясныс!
Ӧд колӧ не сӧмын уна кужны, но и уна тӧдны, медым чукӧртны минералъяслысь татшӧм тӧлка коллекция либӧ вӧчны катерлысь плавайтысь модель.
— Тайӧ сизимӧд класс, — заводитлӧ бурӧдны асьсӧ Лабутин.
Но ставныс гӧгӧрвоӧны: нывкаяс да детинкаяс, кодъяс йылысь сэтшӧм выразительнӧя висьталӧ выставка, уджалӧны миянысь бурджыка да интереснӧйджыка.
Вочасӧн челядь разӧдчалӧны зал пасьта; ӧтияс листалӧны альбомъяс, мӧдъяс видзӧдалӧны фотографияяс, коймӧдъяс некыдз оз вермыны вешйыны радиоприёмник дінысь, кодӧс тэчӧма папироснӧй кӧрӧбка пытшкӧ.
— А тӧданныд, мый налӧн бурджык? — гортӧ локтігӧн шуӧ меным Лёва. — Ӧти-кӧ, сійӧ, мый миян кужӧны вӧчны дас-дас кык морт, налӧн тӧдӧны да кужӧны пӧшти ставныс.
Мӧд-кӧ, найӧ велӧдчӧны уджавны оз прӧстӧ сы могысь, медым велавны — тайӧ, пӧжалуй, ещӧ важнӧйджык на, — найӧ унатор вӧчӧмаӧсь школалы, а абу сӧмын асланыс класслы.
«ПИОНЕРСКӦЙ ФАБРИКА»
Аскинас ме эг на вевъяв воськовтны школа порог вомӧн, кыдзи ме дінӧ уськӧдчисны челядь:
— Ми решитім тадз: первой звено кутас ремонтируйтны нагляднӧй пособиеяс, мӧд — переплетайтны небӧгъяс школьнӧй библиотекалы, — юӧртӧ Румянцев.
— Миян звено вӧчас первой классъяслы ёг чукӧртан дас ӧкмыс ящик, — сы бӧрся висьталӧ Воробейко.
— А гашкӧ, налы и ньӧти оз ковны ёг чукӧртан ящикъясыд, да ещӧ и дзонь дас ӧкмыс?
Минут мында шӧйӧвошӧмӧн чӧв олӧм, сэсся ставныс серӧктӧны.
Яснӧ: 7-ӧд школаын челядь вӧчалӧмаӧсь ёг чукӧртан ящикъяссӧ, а ми ӧні гипнотизируйтчӧмаӧсь сійӧн, мый аддзылім стенд вылысь, и дасьӧсь подражайтны ньӧти бӧрйысьтӧг.
Урокъяс бӧрын — отрядлӧн сбор.
Ӧтвылысь обсудитам думыштӧмторсӧ.
— Вай вӧчам сідз, быттьӧкӧ ми — фабрика! — места вывсьыс чеччыштӧм бӧрын вӧзйӧ Лабутин. — Настоящӧй фабрика.
Быд звено — цех.
Переплётнӧй, столярнӧй...
Сэсся кутам вежласьны: коді вӧлі переплётнӧйӧн, лоас столярнӧйӧн, и сэки ставныс велаласны.
Сідзи и нимтам: «Пионерскӧй фабрика».
— И кутам принимайтны заказъяс став школасянь!
— А Лёва лоӧ миян директор!
— Ог, ме кыдз вӧлі вожатӧйӧн, сідзи и коля.
Но, Чесноков, гижав.
И Митя гижӧ аслас гырысь, чёткӧй почеркӧн:
«Миян отрядса быд пионер во помасигкежлӧ должен кужны переплетайтны небӧгъяс, вӧчавны скворечникъяс, небӧг видзан джаджъяс, приводитны электричество, штопайтны носки».
Зэв пӧсь вензьӧм лыблӧ сы гӧгӧр, позьӧ-ӧ гижны, мый ставныс велаласны вӧчны-чукӧртны детекторнӧй приёмникъяс да стрӧитны авиамодельяс.
Воӧны ӧти кывйӧ, мый оз.
Решайтӧны босьтчыны ремонтируйтны географическӧй картаяс школалы; уна карта чукӧрмӧма завхоз жырйын, найӧ ӧні некытчӧ оз шогмыны — зыртчӧмаӧсь кусыньястіныс либӧ дзикӧдз сырйыссьӧмаӧсь.
Рябининлӧн звено босьтчӧ вӧчны первой классаяслы ёг чукӧртан ящикъяс; найӧ, вӧлӧмкӧ, збыль колӧны, но оз дас ӧкмыс штука, а сӧмын нёль.
(Меным усьӧ дум вылӧ, мый Савенков кытчӧкӧ вошлі да сэсся пошкигтыр бӧр пырис классӧ.
Сійӧ котӧртлӧма завхоз дінӧ тӧдмавны, колӧны-ӧ первой классъяслы ёг чукӧртан ящикъяс.)
Морозовлӧн звеноыс решитіс вӧчны мукӧд кык витӧд классъяслы пемдӧдчан штораяс, а то ӧшиньяс тупкыссьӧны сӧмын миян, а мукӧдыслы пыр колӧ корсьны места, кор ковмас петкӧдлыны диапозитивъяс.
Занятиеяс бӧрын миян классӧ вӧлі вайӧма вит географическӧй карта.
Пызан вылын сулаліс клей тыра банка, куйлісны кистьяс да кисточкаяс.
Медся важмӧм картаяссӧ удобство вӧсна вольсалісны джоджӧ; океанъяс, горнӧй мусюръяс, полюсдорса йияс да синмӧн судзтӧм веж степьяс вольсыштчисны ӧдзӧс дорсянь дзик ӧшинь дорӧдз да класснӧй дӧскасянь дзик первой партаясӧдз, кӧть налысь радъяссӧ и топӧдісны дзик стен бердӧ, медым тыртӧммӧдны унджык места.
Шумитыштӧм да вензьыштӧм бӧрын Гайлӧн звеноыс босьтчис удж бердӧ да кутіс зіля уджавны.
Ме, кыдзи тайӧ частӧ вӧвлывлі, кольччи классӧ, но эг суитчыв, занимайтчи аслам делӧясӧн; прӧверяйті тетрадьяс.
Челядь гӧлӧсъяслӧн мургӧм шыыс ньӧти оз мешайт меным.
Кадысь кадӧ ме видзӧдлывлі детинкаяс вылӧ да пырысь-пыр бӧр босьтчывлі аслам удж бердӧ.
И друг тӧдлытӧг ме дугді уджавны — мыйкӧ вежсис: классын лои дзик шынитӧв.
Ме лэпті юрӧс:
стулъяс вылӧ сувтӧмӧн Лавров да Гай кыкнанладорсяньыс кутісны зэв ыджыд карта, мукӧд челядьыс, ме моз жӧ, дугдӧмаӧсь уджавны да сувтӧмӧн видзӧдісны карта вылӧ.
Налӧн талунъя уджыслӧн первой плод!
Тайӧ вӧлі СССР-лӧн ыджыд карта.
Саридзьяслӧн да океанъяслӧн лӧзӧн лӧсталӧмыс сливайтчис степса кельыдлӧз краска код.
Ме чеччи да матыстчи матӧджык.
— Марина Николаевна, — шуис Дима, — видлӧй, малыштӧй сійӧс кинад.
Кипыдӧсӧн ме нуӧді карта кузяыс.
Сійӧ вӧлі шершавӧй, быттьӧкӧ ранитчалӧма.
Тайӧ вӧліны флажокъяслӧн туйясыс, кольӧм бойяслӧн дой вурысъясыс.
Ме бӧрся детинкаяс ӧти-ӧтиӧн инмӧдчавлісны картаӧ, асьныс видзчысьӧмӧн мольӧдісны сійӧс.
Синмӧн ме корси Гжатск.
Селиванов корсис Киев.
Валя, стул вылын сулалігмоз да ассьыс карта пельӧссӧ вылын кутны зілигтыр, думыштчӧмӧн видзӧдіс вывсянь рытыввывлань, Ленинград вылӧ.
Борислӧн сьӧдов синъясыс видзӧдісны карта уліӧ — Сьӧд саридзлӧн пемыдлӧз вылӧ;
вомыс сылӧн вӧлі топыда топӧдӧма, банбокъясыс кельдӧдісны.
Ме тӧді, мый йылысь думайтӧны найӧ ставныс.
Селивановлӧн вокыс пӧгибнитіс Киев дорйигӧн.
Валялӧн дедыс, ленинградскӧй пӧрысь профессор, кулі блокада дырйи.
Массӧвӧй казньяс дырйи Одессаын пӧгибнитісны Боря батьлӧн рӧдняясыс.
Валя да Саша помалісны первойясӧн.
Час четверть мысти вӧліны дасьӧсь и мукӧд картаясыс.
Найӧ вӧліны ульӧсь на клейысла, и детинкаяс эз мӧдны гартлыны найӧс: найӧ клянитчисны уборщица Наталья Павловналы, мый аски водзджык локтасны да уберитасны ставсӧ, да колисны картаяссӧ джоджӧ ӧтлаӧдлӧм партаяс вылӧ вольсалӧмӧн.
— Алексей Иванович кутшӧм рад лоӧ! — долис Валя. — Вит карта ми сылы пӧчинитім.
И ещӧ пӧчинитам!
— Обязательнӧ пӧчинитам, — шуис Гай. — Ӧні сылӧн быд классын кутасны ӧшавны картаяс.
— Но, дерт жӧ, — водзӧ нуӧдіс Лавров.
— Тайӧ жӧ абу рациональнӧ — быд раз ставсӧ кыскавны классысь классӧ.
* * *
Кружок уджаліс, кыдзи и войдӧр.
Сэні вӧчалісны пыр сійӧ жӧ операцияяс: выльяс велӧдчисны вундавны да вӧлавны пуртӧн пу, пилитны трезубӧн, велӧдчисны медся прӧстӧя ӧтлаӧдлыны кӧрттувъясӧн пуяс; опытнӧйджыкъясыс «создавайтісны» джаджъяс, скворечникъяс, вӧчалісны-чукӧрталісны приёмникъяс, переплетайтісны небӧгъяс.
Но и унатор вежсис: ми чувствуйтім асьнымӧс школаын колана йӧзӧн.
Лабутинлӧн шурыд кывъяс серти, миянӧс школаын шуткаӧн шуисны «Пионерскӧй фабрикаӧн».
— Колӧ эськӧ улыс коридорӧ ещӧ пуктыны ёг чукӧртан ящик, — гораа размышляйтіс завхоз. — Ветлыны витӧд «В»-ӧ юавны...
— Лёва, — шулывліс Кирсанов, — Вера Александровна корӧ клеитыштавны книжкаяс, сылӧн «<rus>Вечера на хуторе</rus>» дзикӧдз сырйыссьӧмаӧсь.
Позьӧ, ме вая кружок вылӧ?
— Марина Николаевна, оз-ӧ вермыны тіян велӧдчысьясныд вӧчны менам класслы джадж? — юалӧ первой класса руководительница Нина Петровна. — Миянлы некытчӧ пуктавны тетрадьяс.
Ми лоим популярнӧйӧсь.
Заказъясӧн сідзи и тыртісны.
Та вӧсна ми заведитім чорыд порядок: быд просьбаӧн да предложениеясӧн «заказчикъяслы» колӧ вӧлі шыасьны Лёва дінӧ, и сійӧ принимайтіс, ӧтказывайтліс либӧ лӧсьӧдавліс ӧчередь сы серти, уна-ӧ вӧлі уджыс мастеръяслӧн.
Но колӧ шуны, мый кужысь ки ӧні вӧлі уна: уджалісны ставныс.
Ме петкӧдлі детинкаяслы, кыдзи вурыштны кизь, штопайтны, кыдзи вӧчны кизь петляяс.
Та дінӧ челядь отнеситчисны зэв серьёзнӧя ещӧ и сы вӧсна, мый неважӧнъя письмӧас Анатолий Александрович гижліс: «Моряк и любӧй военнӧй морт должен кужны ас гӧгӧрыс ачыс вӧчны ставсӧ — и вурыштны, и дӧмыштны, и песласьыштны, и ӧбед пуны».
Тайӧ вӧліны вескӧй кывъяс.
Сэсся бара жӧ 7-ӧд школаса да ещӧ уна школаса детинкаяс, кодъяслысь вӧчӧмторъяссӧ ми аддзылім выставка вылын, кужисны и вурсьыны, и вышивайтны, и кыны.
А быд удж йылысь, коді вӧчсьыліс детскӧй дӧмлы, и сёрнитны нинӧм: сійӧс выполняйтӧны торъя нин зіля, сьӧлӧмсяньныс.
Сӧветскӧй Армиялӧн лун кежлӧ быд малышлы ми дасьтім пӧдарок.
Тайӧ вӧліны самоделкаяс: рисунокъяс, пуысь вундалӧм-вӧчӧм пыжъяс, мичаа переплетайтӧм альбомъяс, пластелинысь вӧчӧм унапӧлӧс рӧма фигураяс зверьяслӧн.
Зэв кужӧмӧн лепитіс Дима: гогнитӧм юра вӧвъясӧс, кузь пеля каньпиянӧс, кӧчьясӧс, слӧнъясӧс, верблюдъясӧс.
Быд чача вылын вӧлі гижӧд: «Егор Вареничевлы Ваня Выручкасянь», «Светлана Поляковалы Саша Гайсянь», «Надя Величкиналы Дима Кирсановсянь».
«МЫЙ СЭТШӦМЫС ГЕРОИЗМ?»
Школаса вестибюльын кык недель чӧж нин ӧшалӧ ыджыд яркӧй объявление:
ЛӦСЬӦДЧӦЙ ДИСПУТ КЕЖЛӦ ТАТШӦМ ТЕМА ВЫЛӦ:
«МЫЙ СЭТШӦМЫС ГЕРОИЗМ?»
Диспут лӧсьӧдӧны комсомолечьяс, гӧтӧвитчӧны сэк кежлӧ ставныс.
Библиотекаысь вӧвлытӧма босьталӧны великӧй йӧз йылысь небӧгъяс, гражданскӧй да Отечественнӧй война йылысь небӧгъяс, коридоръясысь дугдывтӧг кылан сёрнияс тайӧ жӧ тема вылас.
— Марина Николаевна, а миянӧс лэдзасны диспут вылас? — юалӧ Саша Гай.
— Оз, дерт.
Тайӧ старшӧйяслы, сизимӧд классянь да вылӧджык.
— Мыйла сідз? — Саша гӧлӧсын ӧбида.
— Темаыс сложнӧй, абу на тіян вын серти.
Терпитышт во кык кымын, сэки и тіян лоӧны татшӧм диспутъясыс.
— Кык во мысти... — броткӧ Саша Воробейко. — Диспутсӧ устраивайтӧ Лёва, сійӧ сэні налӧн ставнас веськӧдлӧ.
А миянлы и кывзыштны оз позь?
...Воис очереднӧй клубнӧй лун.
Школаса зал тырӧма йӧзӧн.
Миян старшеклассникъясысь кындзи локталӧмаӧсь гӧсьтъяс: орчча женскӧй школаысь велӧдчысьяс да унаӧн на пиысь, коді колян во помавлӧма миянлысь школа, — вӧвлӧм выпускникъяс, а ӧні студентъяс.
— Темаыс зэв отвлечённӧй, — висьталӧ кузь тушаа, рогӧвӧй ыджыд ӧчкиа зон.
— Абу отвлечённӧй, а бесспорнӧй, — вочавидзӧ неыджыд тушаа тэрыб руд синъяса мӧд зон. — Абу зэв яснӧ, кутшӧм диспут вермас артмыны, кор ставыс сэтшӧм гӧгӧрвоана.
Зильгӧ звонок, залӧ пыртлӧны медбӧръя стулъяс, тэрмасигтыр писькӧдчӧны сёрмысьяс.
Вочасӧн лоӧ шынитӧв, а кафедра вылӧ кайӧ дасӧд классын велӧдчысь Юра Лаптев...
Случайнӧ ме бергӧдчи да друг аддзи дзик ӧдзӧс дорсьыс Толяӧс, Саша Гайӧс, Саша Воробейкоӧс, Димаӧс да Борисӧс.
Детинкаяс оз видзӧдны ме вылӧ, но, дерт нин, тӧдӧны, мый ме аддзылі пайӧс.
Быд серти тыдалӧ, мый найӧ дасьӧсь унаторйӧн мынтысьны, сӧмын мед эз вӧтлыны найӧс залысь.
— Лёва, — шӧпкӧда ме, — видзӧдлӧй: явитчисны витӧд «В»-ысь представительяс.
Первойсӧ Лёва кӧсйыліс чеччыны да матыстчыны челядь дінӧ.
Но сэки жӧ кватитчис: кыдзи тані чеччан?
Залын шынитӧв, ставныс внимательнӧя кывзӧны....
И Лёва лачатӧг ӧвтыштіс кинас.
Сэк кості, кор ми сыкӧд шӧпкӧдчим, Лаптев висьталӧ заключительнӧй кывъяс:
— Ме нарошнӧ дженьыда докладывайті да, дерт, темасӧ эг висьтав помысь помӧдз.
Ме чайта, диспут юалӧм вылас вочавидзны ми долженӧсь ӧтвылысь.
Но ме настаивайта ӧти бесспорнӧй положение вылын: героическӧй поступок — сійӧ сэтшӧм поступок, коді вӧчсьӧ справедливӧй делӧ вӧсна, передӧвӧй идея вӧсна.
Муртса сійӧ помаліс, залсянь кыліс ныв гӧлӧс:
— Позьӧ юавны?
Тайӧ вӧлі ӧти гӧстя, женскӧй школаса велӧдчысь.
Сійӧ матыстчӧ кафедра дорӧ да шурк бергӧдчӧ заллань.
— Ті представитӧй, — заводитӧ сійӧ волнуйтчигтыр: — сотчӧ керка.
Биыс ыпъялӧ, вот-вот усьӧ керка вевтыс.
Йӧз чукӧрын нывбаба горзӧ: «Сэтчӧ коли менам кагаӧй!»
Сэки ме уськӧдча биӧ, аслам олӧмӧн рискуйтігтыр кавшася балкаяс кузя да сэсся, ачым сотчалӧма, бӧр локта кагаӧн нин.
Кыдзи ті лыддянныд: героическӧй поступок тайӧ?
Залын дженьыдик думыштчӧм, чӧв-лӧнь, сэсся настороженнӧй детинка гӧлӧс:
— Но, шуам сідз.
Мый жӧ тэ кӧсйин висьтавны?
— А ме кӧсъя висьтавны: а мый, ме кӧ кӧсйи прӧстӧ прославитчыны?
Сідзкӧ, артмӧ, мый важнӧ поступокыс, важнӧ действиелӧн результатыс, а абу сійӧ, кутшӧм чувствоӧн тэ сійӧс вӧчан.
Ӧнӧдз залын кывзісны зэв внимательнӧя.
Но тайӧ кывъясыс пырысьтӧм-пыр вӧчӧны взрыв.
Первой минутас ставныс висьталӧны ӧтпырйӧ, но сэсся ланьтӧны, кывзӧны ӧти гӧлӧс: зал помас сувтӧ кузь тушаа, паськыд пельпомъяса зон («Кузнецов, дасӧд «А» классысь», — висьталӧ меным Лёва).
— Абу! — лӧгпырысь шуӧ Кузнецов, и чужӧм вылас сылӧн — скӧрлун. — Артмӧ, мый тэ способнӧй подвиг вылӧ, сӧмын кор тэ вылӧ видзӧдӧны.
А некод кӧ эз видзӧд тэ вылӧ тайӧ минутас, тэ эськӧ эн кут рискуйтны олӧмнад?
Ныв век на сулалӧ кафедра вылын.
А вензьӧмыслӧн биыс вуджӧ зал мӧдар помас.
— Со, например, Стахович «Том гвардияын», — Кузнецовлысь мӧвпсӧ водзӧ нуӧдӧ Митя Гай, миян Сашалӧн ыджыдджык вокыс. — Стаховичлы кажитчис, мый комсомольскӧй удж — сійӧ прӧстӧ быдсяма торжественнӧй собраниеяс да заседаниеяс.
Сэні сійӧ кужліс петкӧдлыны асьсӧ.
А кор воис сьӧкыд час, настоящӧй испытание, сійӧ обанкротитчис, со и ставыс.
Сылы вӧлі колӧ тӧдны, мый славаыс сылӧн кывсяс став свет пасьтаыс, а вот палачкӧд син на син сійӧ эз устоит.
Л мыйла?
Сы вӧсна мый характерас сылӧн главнӧй чертаясыс — тщеславие, честолюбие, первой мӧвпыс сылӧн пыр ас йывсьыс.
— Кывзылӧй, — шуӧ Людмила Филипповна.
(Сійӧ председатель тайӧ диспут вылас.) — Кора тіянӧс соблюдайтны порядок.
Корӧй кыв, петӧй кафедра вылӧ да висьталӧй ставсӧ, мый кӧсъянныд шуны, но места вывсянь энӧ горзӧй.
И пырысь-пыр чеччӧ ӧкуратнӧй лӧз костюма, еджыд юрсиа, паськыд плешка зон.
— Людмила Филипповна, вайӧй, пӧжалуйста, меным кыв!
— Висьтав, Малеев!
И Малеев кайӧ кафедра вылӧ.
Колян во сійӧ помаліс миянлысь школа.
Ӧні сійӧ студент.
— Ме абу сӧгласен докладчик мыслькӧд, мый подлиннӧй героизм пӧ вермас лоны сӧмын передӧвӧй мировоззрениеа йӧзлӧн.
Казьтыштам Савонаролаӧс — сійӧ вӧлі фанатик, сійӧ соталіс картинаяссӧ великӧй мастеръяслысь, торпыригӧдз жугліс зэв мича статуяяс.
Но кор сылы предложитісны докажитны аслас идеялысь истинностьсӧ, сійӧ сӧгласитчис весиг биӧн испытайтӧм вылӧ.
Сійӧс эз повзьӧдны ни биӧн сотӧм, ни ӧшӧдӧм, сійӧ веритіс и аслас вераыс вӧсна вӧлі дась быдтор вылӧ.
Мый нӧ, сійӧ ӧмӧй абу герой?
Бесспорнӧ, герой.
Ӧд и сійӧ, фанатикыс, дорожитіс: олӧмнас, а всё-таки жертвуйтіс сійӧн идея вӧсна!
Малеевлӧн выступлениеыс ыджыд тӧвныр моз гызьӧдіс залсӧ.
Збыль-ӧ, мый быдӧн, коді рискуйтӧ аснас, достоин шусьыны геройӧн?
Выступлениеяс лоалісны пыр дженьыдджыкӧсь.
— Правильнӧ кӧ ме тэнсьыд гӧгӧрвои, тэ арталан, мый личностьяс, кодъяслӧн абу некутшӧм принципъяс, вермасны жӧ вӧчны героическӧй подвиг?
Сідзкӧ, и бандит, коді рискуйтӧ аслас олӧмнас, тэ ногӧн, герой жӧ? — ироническӧя юалӧ кодкӧ.
И сэки кафедра вылӧ кайӧ Лёва.
— Кодӧс миян пиысь вермас вдохновитны Савонаролалӧн шуштӧм подвигыс? — висьталӧ сійӧ. — Некодӧс.
А йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньныс дорйисны истина, нэм кежланым колясны миян сознаниеын мужестволӧн, стойкостьлӧн, героизмлӧн олицетворениеӧн.
Но ӧд тайӧ век — асланыс эпохаса передӧвӧй йӧз, найӧ дорйисны передӧвӧй, прогрессивнӧй идеяяс.
Сідзкӧ, ми бӧр бергӧдчам спор заводитчӧмлань: героизм определяйтчӧ доръян идеялӧн правотаӧн.
Став делӧыс сыын, мый вӧсна тышкасьӧ морт.
«Вообще» героизм абу.
И сӧмын сэтшӧм поступок, кодӧс вӧчӧма справедливӧй делӧ вӧсна, ми вермам шуны героическӧйӧн.
— Разрешитӧй меным споруйтысьяслы реплика шуны, — шуис Людмила Филипповна, кӧть Лёва и эз на ещӧ лэччы кафедра вывсьыс. — Ме кӧсъя юавны: мыйла ті ставныд сёрнитанныд героизм йылысь, кыдзи кутшӧмкӧ ӧти здука, обязательнӧ олӧмӧн серпасалӧмтор йылысь?
Тайӧн ӧмӧй помассьӧ героизмыс?
Например, Чернышевский.
Сылӧн ӧмӧй глушын, ссылкаын, ӧтнасӧн олӧмыс, сылӧн дугдывлытӧм уджыс да гордӧй вераыс — абу ӧмӧй подвиг?
— Вайӧй меным кыв, Людмила Филипповна, ме буретш та йылысь и кӧсъя висьтавны! — сувтіс дасӧд классын велӧдчысь Орлов. — Меным кажитчӧ, омӧль, мый докладчик нинӧм эз висьтав быдлунъя героизм йылысь.
Ме эськӧ кӧсйи вайӧдны татшӧм пример: ленинградскӧй завод «Электросила» эз дугдыв уджавны блокадалӧн медся сьӧкыд лунъясӧ.
Йӧз уджалісны, и киясныс налӧн сибдавлісны металл бердас, и век жӧ найӧ эз прӧстӧ уджавны, а перевыполняйтісны норманысӧ.
Тайӧ ӧмӧй абу героизм?
— Героизм, дерт! — волнуйтчигтыр шуӧ югыдлӧз синъяса, еджыд юрсиа ныв, менам суседка. — Но ӧд тэ бара пример вылӧ вайӧдан йӧзӧс, кодъяс уджалісны исключительнӧй условиеясын.
Л йӧзыс кӧ прӧстӧ бура уджалӧны быдлунъя обстановкаын, тайӧ, ме ногӧн, абу героизм...
И бара ыпнитӧ пӧсь вензьӧм.
Ныв кывъяс вылӧ шыасялӧны, и унаӧн бара и бара сёрнитӧны сы йылысь, мый подвиг, героизм на вежӧрын йитчӧма мыйкӧдкӧ исключительнӧйкӧд, вӧвлытӧмкӧд, яркӧйкӧд.
— Ме ог кут разубеждайтны найӧс, кодлы кажитчӧ, мый героическӧй непременнӧ дзирдалана, — шуӧ сэки Анатолий Дмитриевич. — Ме лыддя тіянлы письмӧ Наташа Ковшовалысь...
Киас Анатолий Дмитриевичлӧн куим пельӧса конверт.
Сійӧ восьтіс сійӧс да заводитіс:
— «Здравствуй, муса Олюшкаӧй менам!
Уна кад коли миян медбӧръя аддзысьлӧмсянь.
Сійӧ кадсяньыс зэв унатор вежсис, уна ковмис переживайтны.
Ме 1941 вося октябр 15 лунсянь армияын да 1942 вося февраль 11 лунсянь фронт вылын.
Колльӧді кӧдзыд тӧвсӧ, участвуйті уна бойясын.
Май 20 лунӧ ранитчи кыкнан киӧ и кыкнан кокӧ.
Но меным, кыдзи и пыр, везитіс: став ранениеясыс вӧліны кокниӧсь, сӧмын шуйга киӧй гырддзаысь вылітіджык ёнджыка ранитчыліс.
Тані нерв, сы вӧсна первой кадас чуньясӧй ньӧти эз вӧрны.
Госпитальӧ ме эг мун, лечитчи выздоравливайтысьяс ротаын.
Ӧні дзик здоров.
Ранаяс менам бурдісны, сӧмын вурысъясыс висьӧны, медся нин зэра поводдяӧ.
Но ме та вылӧ ог обращайт внимание.
Ветлывла «охота» вылӧ.
Ми менам пӧдружка Машенькакӧд бӧръя кадас велӧдім эг этша том снайперъясӧс.
Лунысь-лун миян радъяс содӧны, счёт быдмӧ...
Позьӧ шуны, выльтор уна, ставсӧ он вермы гижны.
Но, а тэ кыдзи олан, важ другӧй менам?»
Анатолий Дмитриевич помӧдзыс лыддис письмӧсӧ.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Быдӧнлы кажитчис, мый Наташа ачыс участвуйтӧ споруйтӧмын, — и тайӧ вӧлі зэв убедительнӧй, вескӧй кыв.
И сэки друг ставныс казялӧны, мый Лёва пыр на сулалӧ кафедра вылын.
— Да, — шуис сійӧ, быттьӧкӧ ни ӧти минут кежлӧ сійӧс эз торклыны, — ме уверен, мый ставыс заводитчӧ ичӧтторсянь, быдлунъясянь.
Оз ков виччысьны кутшӧмкӧ особеннӧй случай — случайяс, кодъяс отсалӧны воспитывайтны асьтӧ настоящӧй мортӧн, быдӧнлӧн миян мыйта колӧ.
Тіянӧс, тӧдӧмысь, чуймӧдас сійӧ, мый йылысь ме ӧні висьтала, мукӧдъяслы, гашкӧ, кажитчас, мый тайӧ оз относитчы делӧ дінас.
Но всё-таки ме висьтала.
Вот колян лунъясӧ миян дасӧд классын вӧлі татшӧм случай.
Ті помнитанныд, школаын торксис отопление.
Анатолий Дмитриевич специальнӧй комиссиякӧд муніс тӧдмавны помкасӧ.
И вӧлӧмкӧ: отопление оз уджав сы вӧсна, мый кодкӧ бергӧдӧма крансӧ да тшыкӧдӧма батареясӧ.
Анатолий Дмитриевич юаліс: «Коді?»
Тайӧс вӧчис миян пиысь ӧти.
Но сылӧн эз тырмы мужествоыс висьтасьнысӧ, сійӧ повзис кывкутӧмысь.
Но, а олӧмыс кӧ сувтӧдас сійӧс настоящӧй, ыджыд испытание водзӧ, мый нӧ, сійӧ повзяс жӧ?
Ставныс ёна чуймӧмаӧсь диспутлӧн татшӧм оборотнас.
Выльысь — кымынӧдысь нин! — ыпнитӧ вензьӧм.
Людмила Филипповналы зэв сьӧкыд лои ӧлӧдны челядьӧс.
Мекӧд орччӧн пукалысь ныв дугдывтӧг взорвитчывлӧ, быттьӧкӧ ракета: чеччыштлӧ, горзӧ, ӧвтчӧ кияснас.
Ме видзӧда аслам детинкаяс вылӧ.
Ӧні найӧ оз нин притворяйтчыны, найӧ збыльысь оз казявны менсьым видзӧдлӧмъясӧс.
Найӧс дзоньнас захватитӧма сійӧ, мый мунӧ на гӧгӧрын, и найӧ, синнысӧ паськӧдӧмӧн, кӧть ӧти кыв пропуститны полігтыр, горша кывзӧны.
«Гӧгӧрвоӧны-ӧ найӧ? — думайта ме. — Дерт, гӧгӧрвоӧны».
Чужӧмъяс выланыс — страстнӧй, збыль ыджыд интерес; кажитчӧ, ещӧ неуна — и найӧ оз вермыны кутчысьнысӧ да тшӧтш сюйсясны споруйтны.
Медбӧрын кыв босьтіс Любовь Александровна.
Сійӧ бура сёрнитіс — дженьыда, яркӧя, тӧлка, и меным ёна запомнитчис, кыдзи сійӧ помаліс:
— Позьӧ-ӧ шуны, мый тайӧ диспут вылас ми разрешит став юалӧмъяссӧ, кодъясӧс сувтӧдлім ас водзӧ?
Дерт, оз.
Но, ми думыштчим на вылын — со мый важнӧ.
И ме кӧсъя казьтыштны тіянлы: томлун — медся бур кад морт олӧмын.
Михаил Иванович Калинин не ӧтчыд казьтывліс, мый томдырся олӧм — тайӧ медмича, мӧдысь лолытӧм кад, став югыдыслӧн и бурыслӧн будущӧйӧ источник.
Именнӧ томдырся кадӧ определяйтчӧ, мыйӧн вына лоӧ морт, мыйӧн дона да колана лоӧ обществолы.
Меным колӧ эськӧ, медым диспут бӧрын ті ставныд видзӧдлінныд ас пытшканыд да юалінныд: а кутшӧм жӧ ме?
Кутшӧм чертаяс должен воспитывайтны ме ас пытшкын, медым олӧмсӧ овны достойнӧя да честнӧя, медым лоны ёнӧн любӧй испытаниеын, кодӧс олӧмыс сувтӧдас менам туй вылӧ?
ДИСПУТ БӦРЫН
Мӧд лунас ставныс, кодъяс вӧліны диспут вылын, переменаяс дырйи пӧся юксисны асланыс впечатлениеясӧн.
Медся мудзлытӧм рассказчикӧн вӧлі Воробейко.
— А главнӧйыс, коді герой?
Малеев шуӧ: «Смертьысь кӧ он пов — сідзкӧ, герой».
Сэки ставныс кыдз тай горӧдасны!
А Лёва кыдзи выступайтіс!
Медбура! — висьтавліс сійӧ.
Диспут бӧрын регыд мысти Александра Фёдоровна, история кузя преподавательница, мӧдӧдӧма нылыскӧд древньӧй Греция картаяслысь пачка — менам челядьлӧн уджъяс.
— Мама висьӧ, — гӧгӧрвоӧдіс нывка, — но сійӧ тӧдӧ, мый детинкаяс виччысьӧны отметкаяс, та вӧсна сійӧ тӧрыт прӧверитіс картаяссӧ.
Со ме вайи найӧс.
Мама тшӧктіс висьтавны, мый сійӧ зэв довольнӧй.
Сійӧ пуктӧма дас пятёрка.
Ме аттьӧалі да, картаяс босьтӧм бӧрын, муні урок вылӧ, а перемена дырйи куті сетавны найӧс челядьлы.
— Кут, Толя, ассьыд Грециятӧ.
Сы вылӧ прӧстӧ любӧ видзӧдны.
Пелопоннесыд тэнад сэтшӧм виж, быттьӧкӧ муртса на кыш письыс петӧм чипанпи.
Зэв мичаа краситӧмыд!
Видзӧд, кутшӧм отметкаыс: пять плюсӧн!
Толя гӧрдӧдіс пельӧдзыс —сэтшӧм кутны вермытӧм яналӧм банйӧмӧн, коді вӧчліс сійӧс яналысь нывка кодьӧн, мый вӧсна частӧ шулывлісны сійӧс «Тоняӧн».
— Выручка Ваня, кӧні нӧ тэ? — водзӧ висьталі ме. — Со тэнад картаыд.
Кыдзи удайтчис тэныд татшӧм мичаа краситны саридзсӧ?
Ме помнита, карандашӧй менам некор эз гижлы татшӧм рӧвнӧя, пыр артмывлісны визьяс.
— А тайӧ Горюнов велӧдіс менӧ, — вочавидзис ёна радлысь Ваня. — Тӧданныд, кыдзи?
Колӧ пуртӧн вуштыны карандаштӧ — артмас сэтшӧм лӧз бустор, а сэсся босьтны сійӧс рузумтор вылӧ да саридз кузяыс разӧдны.
Артмӧ рӧвнӧй, кельыдлӧз.
— Зэв бура артмӧ.
Водзӧ — Игорь.
Кӧні сійӧ?
Тожӧ медбуръяс пиысь ӧти карта.
Александра Фёдоровна торйӧн отметитӧма.
Дима, тэ йылысь сёрнитны нинӧм; бурысь-бур карта.
Веськыда шуны, молодечьяс!
Александра Фёдоровна вывті довольнӧй.
Ме думайта, сы воигкежлӧ позяс вӧчны медбур картаяссьыс выставка.
— Ме выльысь серпасала! — ышловзьӧмӧн шуис Глазков, коді тшӧтш получитӧма тройка.
— Толя, гашкӧ, тэ бӧръян медбур картаяссӧ?
— Ог, ог вермы, — вӧлі немвиччысьтӧм вочакыв.
— Мыйла?
Ставныс чӧв олӧны.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ме видзӧдлі Толя вылӧ.
Со и ӧні гӧрдӧдіс сійӧ тӧкӧтьӧ эз синва петтӧдзыс, но сылӧн синъясыс упрямӧя да зумыда выдержитісны менсьым видзӧдлӧмӧс.
— Мыйла? — мӧдысь юалі ме. — Тэ он эшты?
— Эшта, но ог.
Миян пиысь получитіс пятёрка сэтшӧм картаысь, кодӧс эз ачыс серпасав, — эз гораа, но ярскӧба шуис Толя. — Меным ковмас бӧрйыны и тайӧ картасӧ, а ме ог кӧсйы.
— Тэ бура тӧдан, мый он весьшӧрӧ подозревайт ёрттӧ?
— Бура тӧда.
— Сідзкӧ, — шуи ме, — выставка вӧчны ми огӧ кутӧй.
Челядь мӧдісны шӧпкӧдчыны.
Ваня сулаліс, ачыс шӧйӧвошӧма да зэв ёна гӧрдӧдӧма.
Игорь гӧрдӧдіс жӧ, сэсся букыштчис да курччаліс вомдоръяссӧ.
Дима, синкымъяссӧ чукыртӧмӧн, видзӧдіс Горюнов вылӧ.
Менсьым юасяна видзӧдлӧмӧс казялӧм бӧрын сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки жӧ лэдзис синъяссӧ.
«Но ӧд тайӧ сёрниыс абу на йылысь, — шуи ме аслым.
— Найӧ и асьныс зэв бура серпасасьӧныс».
Ме ещӧ виччысьышті.
Ме чайті, мый вот пырысь-пыр челядь пиысь кодкӧ сувтас да шуас: «Тайӧс вӧчи ме».
По некод эз сувт и эз висьтась.
* * *
«Коді эськӧ вермис вӧчны тайӧс?» — дугдывтӧг бергаліс менам юрын мӧвп.
Дӧска дінӧ челядьӧс коригӧн, налысь тетрадьяссӧ прӧверяйтігӧн ме пыр выльысь и выльысь юаси ассьым:
«Абу-ӧ сійӧ?
Абу-ӧ тайӧ?»
Ме выль пӧв видзӧдалі став картаяссӧ.
Пятёркаяс вӧліны Кирсановлӧн, Горюновлӧн, Гайлӧн, Левинлӧн, Соловьёвлӧн да мукӧдъяслӧн, кодъяс бура серпасасисны.
Подозревайтны некодӧс на пиысь ме эг вермы.
Босьтны кӧ Ваня Выручкаӧс, то сійӧ рисунокъяс вылӧ ме обратиті внимание ещӧ колян во заводитчигӧн на: отчётливӧйӧсь, яснӧйӧсь, строгӧйӧсь.
«Со коді лоӧ первойӧн черчение кузя», — думайті ме.
Дерт, менам челядь эз ӧтчыд пакӧститчывны.
Но ӧнӧдз пыр на вӧлі сідз, мый сулалӧ вӧлі юавны: «Код тайӧс вӧчис?» — и мыжаыс сувтас вӧлі да висьталас: «Тайӧс ме», — и аслас характер серти да проступокыслӧн характер серти содтывліс: «Ме эг нарошнӧ, Марина Николаевна.
Прӧститӧй», «Ме эг кӧсйы и эг чайт, мый тадзи артмас», «Ачым ог тӧд, кыдзи тайӧ артмис», «А ме эг тӧд, мый тайӧс оз позь», либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм сямаӧс.
Тадзи вӧлі «тюрикысь лыйсьыськӧд» — Румянцевкӧд, тадзи вӧлі Серёжа Селивановкӧд, коді сяммӧма жугӧдны живӧй уголокысь аквариум да ачыс тӧждысис та вӧсна медъёна.
Сійӧ ачыс котӧрӧн мунӧма естествознание кузя преподавательница дінӧ да висьтасьӧма мыжаӧн.
Тадзи вӧлі Савенковкӧд, кор сійӧ тшыкӧдіс миянлысь дзик ӧтик стружнымӧс.
Ӧтчыд, Лукарев да Глазков диктантысь дзик ӧткодь ӧшибкаяс аддзӧм бӧрын, ме юалі веськыда:
— Коді кодныдлысь видзӧдлывлінныд?
— Ме!.. — недыр чӧв олыштӧм бӧрын сьӧкыда ышловзьӧмӧн висьталіс Федя. — Ме первойсӧ гижи «тростник», а сэсся аддза — Киралӧн «тросник», босьті дай исправиті...
Да, найӧ век честнӧя висьтасьлісны асланыс грекъяс йылысь.
А ӧні...
— Толя, — юалі ме ӧтчыд, кор суи сійӧс библиотекаӧ, кӧні сійӧ зэв зіля бӧрйис аслыс небӧг, — ме пыр думайта: коді нӧ йӧзлысь уджсӧ миян выдавайтӧ ассьыс пыдди?
— Ме ог вермы висьтавны, — гӧрдӧдігмоз да меным синмӧ веськыда видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Но тэ должен сёрнитыштны сыкӧд, коді тайӧс вӧчӧ.
— Висьтавлі ме сылы.
И Саша висьтавліс, и Дима, а сійӧ вочавидзӧ: «Абу тіян делӧ».
Ми сулалім орччӧн, кыкнанным думыштчӧмӧн лыддим ассьыным небӧгъяс.
Ме чайті, мый Толя вунӧдіс нин миян сёрни йылысь, но сійӧ друг шуис:
— Та йылысь ме важӧн тӧда.
Меным прӧтивнӧ вӧлі, но ме чӧв олі.
А диспут бӧрад, тӧданныд, Марина Николаевна, ме думышті: оз позь чӧв овны.
Весиг ог и тӧд, мыйла тадзи артмис.
Сэні нинӧм та йылысь эз сёрнитны.
Но сӧмын ме думышті: раз аддза, мый морт вӧчӧ нечестнӧя, кутшӧм право менам эм чӧв овны?
— Тэ прав, — шуи ме. — Подлостькӧд миритчыны оз позь.
А тайӧ ичӧтик, но подлость нин.
— А ичӧтик подлостьысь бӧрыннас пыр быдмӧ ыджыдӧдз, — друг суитчис Вера Александровна, коді, тыдалӧ, важӧн кывзӧма миянлысь сёрнинымӧс.
«АБУ ӦМӦЙ ТЭНЫД ЯНДЗИМ?..»
— Гижӧй: «Кузь обоз надзӧник муніс бусӧсь туй кузя; додьяс дзуртісны да катласисны».
Разберитӧй предложениеса членъяс серти.
Игорь Соловьёв нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ дӧска вылӧ.
Дзугсис, дзикӧдз дзугсис.
— Вай схема серпасалам, — шуа ме.
Соловьёв ньӧжйӧник мӧдіс визьйӧдлыны дӧскасӧ мелӧн — и друг меным юрӧ воис:
кутшӧм чукляӧсь, неувереннӧйӧсь визьясыс...
прямоугольникыс пӧлӧс бока.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ волнуйтчӧ, оз гӧгӧрво, кыдзи разборсӧ вӧчны?
— Чышкы, выльысь серпасав.
Мисьтӧм артмис.
Бара нюжӧдчисны пӧлӧс, неряшливӧй визьяс.
— Линейка босьт, — шуи ме.
Но и линейка этша отсаліс: схема вӧлі гижтӧма посредственнӧя.
— Пуксьы.
Валя Лавров, дӧска дінӧ!
* * *
... А дзик звонок водзын ме шуи:
— Соловьёв, кольччыв, пӧжалуйста, урокъяс бӧрын.
Нелямын гоз син внимательнӧя видзӧдлісны ме вылӧ: мыйла?
Мый лои?
Горюнов да Гай видзӧдӧны торъя напряжённӧя, Ваня — тревогаӧн, Соловьёв — шай-паймунӧмӧн.
По тайӧ шай-паймунӧмыс эз вошты менӧ тӧлк вылысь.
И мыйӧн сӧмын ми колим ӧтнанным, ме, ӧшибитчыны повтӧг, шуа:
— Неужели тэныд приятнӧ, кор тэнӧ ошкӧны уджысь, кодӧс вӧчӧма мӧд морт?
— Тайӧс тіянлы Горюнов висьталіс? — вочакыв пыдди тэрыба юалӧ сійӧ.
— Эз, ме ачым гӧгӧрвои.
Тэ серпасасян лёкиника.
Ваня серпасасьӧ зэв бура.
Картатӧ серпасалӧма тэнад вывті мичаа.
Мыйла тэ тайӧс вӧчан?
Сійӧ йӧжгылясьӧ, вӧрӧдӧ галстуксӧ.
— Выручка ачыс предложитіс меным.
Шуӧ: «Вай пӧ ме тэныд серпасала».
А меным некор вӧлі.
Вот и серпасаліс.
— Тайӧ ӧтчыд сӧмын вӧлі?
Вара дыр чӧв олӧм.
Игорь колебайтчӧ:
— Э... эз, эз ӧтчыд.
— Частӧ?
— Век, кор колӧ вӧлі серпасавны.
Ботаника кузя опытъяс.
Алексей Ивановичлы контурнӧй картаяс.
И со тайӧс... древньӧй Грециясӧ...
Ме внимательнӧя видзӧда сы вылӧ.
Сійӧ улӧдз копыртӧ юрсӧ.
— Ог кут объясняйтны тэныд, кутшӧм лёктор тайӧ.
Тэ и ачыд зэв бура гӧгӧрвоан.
Абу ӧмӧй тэныд яндзим ёртъяс водзад, кор тэнӧ ошкисны, а найӧ тӧдісны, мый тайӧ весьшӧрӧ?
— Некод эз тӧд.
Сӧмын Горюнов да Гай.
И Кирсанов, буракӧ, дӧгадайтчӧма.
— А Горюнов кытысь тӧдіс?
— Сійӧ велӧдӧма Выручкаӧс гижны нормальнӧй шрифтӧн.
И ещӧ велӧдӧма краситавны картаяс сідзи, медым артмис ӧтсяма рӧм.
Выручка и аслыс и меным тадзи вӧчліс.
Горюнов аддзис дай шуӧ: «Тайӧс тэ абу ачыд серпасалӧмыд».
А сылы кутшӧм делӧ?
— Мыйла тэ сэки эн висьтась?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый миян ребята век асьныс висьталӧны?
Помнитан, кор Селиванов жугӧдіс аквариумтӧ, сійӧ ачыс локтіс да висьталіс.
А тэ нӧ мый, накажитӧмысь полін?
Вара дыр чӧв олӧм.
— Яндзим вӧлі, — шуӧ сійӧ бӧрыннас.
* * *
Мӧд лунас расписание серти первой кык урокыс менам эз вӧв.
Ыджыд перемена кежлӧ звоноккӧд тшӧтш ме муні аслам классӧ, кытысь муртса на петіс Алексей Иванович, да... сувті порог дорас.
Челядь тӧкӧтьӧ оз косясьны: ставныс горзӧны, ӧвтчӧны кияснаныс.
Первой, мый шыбитчӧ меным синмӧ, — дзугсьӧм юрсиа, скӧр да гӧрдӧдӧм Борис, кельдӧдӧм, но тожӧ скӧр чужӧм Соловьёвлӧн да решимостьӧн тырӧм чужӧм Толялӧн.
— Мый тіян тані мунӧ? — юала ме. — Мый лои?
— Соловьёв ябедаӧн шуис Горюновӧс, и Соловьёвлы таысь сетыштісны кыдз следуйтӧ, — вочавидзӧ Борис.
— Коді сетыштіс?
— Ме, — ньӧти смущайтчытӧг шуис Саша Гай.
— Поздравляйта тэнӧ.
Тайӧ, дерт, медся бур способ докажитны ассьыд правотатӧ.
А тэ, Игорь, мыйысь ябедаӧн шуин Толяӧс?
— А мыйла сійӧ шӧпкӧдіс тіянлы карта нылысь?
Кельдӧдӧм чувствуйтігмоз ме юала Игорьлысь.
— Тэ меным веритан?
— Верита, — оз дзик пыр да ме вылӧ видзӧдтӧг вочавидзӧ сійӧ.
— Сідзкӧ со мый, мӧдпӧв ме висьтала тэныд, мый Толя нинӧм эз висьтав меным.
Таысь на унджык: ме юавлі сылысь, и сійӧ шуис, мый вочавидзны оз вермы.
Ме тэныд тӧрыт гӧгӧрвоӧді, мый ставсӧ гӧгӧрвои ачым, Толя отсӧгтӧг.
— Висьталі кӧ эськӧ ме Марина Николаевналы, ме эськӧ вӧлі гусьӧн висьтасьысь мортӧн.
Но ме некодлы Нинӧм эг висьтавлы.
Сӧмын Гайлы.
Весиг Кирсановлы эг висьтавлы, сійӧ ачыс дӧгадайтчис, — ньӧжйӧник шуис Толя.
— Кӧсъян кӧ тӧдны, ме кӧ тэ местаын вӧлі, именнӧ эськӧ висьталі, — суитчӧ Николай. — Эг гусьӧн, дерт, а именнӧ классын, став дырйи.
Гораа.
Обязательнӧ эськӧ висьталі!
— Да мыйла сійӧ «ябеда»?
— горзӧ Левин. — Ябеда — сійӧ кӧ эськӧ пельӧс сайсянь шӧпкӧдӧ.
— Ме тадзи Толялы и висьтавлі, — поддерживайтӧ Саша. — Ме ногӧн, тожӧ первой колӧ вӧлі сёрнитыштны Соловьёвкӧд, но сійӧ кӧ нин оз гӧгӧрво, сэки висьтавны став класс дырйи, вот и ставыс.
— Мисьтӧмтор артмис, — думыштчӧмӧн шуӧ Лёша. — Сійӧс Елена Михайловна сэтшӧма ошкис...
Шуӧ: «Тэнад став опытъяссӧ зэв мичаа серпасалӧма».
Вот тэныд и зэв мичаа!
И друг суитчӧ Ваня Выручка: ӧнӧдз сійӧ эз шу ни ӧти кыв, ме весиг эг дзик пыр аддзы сійӧс мукӧдъяс бӧрвывсьыс.
— Игорь абу мыжа, — гораа шуӧ сійӧ. — Тайӧ ме ачым сылы серпасалі.
Сійӧ эз тшӧктыв.
— Эновт тэ! — чорыда торкӧ Николай. — Тожӧ, бур: вӧтлысян сы бӧрся, кыдзи ичӧтик!
— Сійӧ менам ёрт! — горӧдӧ Ваня.
— Но и мый нӧ, кӧть и ёрт?
Вот Горюнов Гайкӧд да Левинкӧд ёртъяс.
И ме Гайкӧд дружита.
Сійӧ ӧмӧй ме пыдди решайтӧ задачкаяс?
Кирсанов ӧмӧй серпасалӧ картаяс Воробейко пыдди?
Да и кутшӧм ті ёртъяс!
Прӧста сійӧ гӧняйтӧдӧ тэнӧ, кыдзи ичӧтикӧс: вӧч да вай, а тэ и кывзан.
Ваня лэдзис юрсӧ.
Друг лоӧм шынитӧлас. кылӧ Дималӧн спокойнӧй гӧлӧсыс:
— Соловьёв пыр сераліс Лавров вылын, эльтіс сійӧс.
А вот ме ӧтчыд отсалі Валялы оформитны задание ботаника кузя, сэки сійӧ веськыда и шуис Елена Михайловналы: «Тайӧс ме эг ачым, меным Кирсанов отсаліс».
Кӧть сылысь некод эз юав, и ме сэні зэв этша вӧчи.
Ставныс бара чӧвтӧны синъяснысӧ Игорь Соловьёв вылӧ.
Сійӧ надзӧник лэптӧ юрсӧ да висьталӧ оз гораа, но чорыда:
— Став картаяссӧ ме выльысь серпасала ачым.
— Вот и миян артмис диспут, — друг сьӧлӧмсяньыс висьталіс Воробейко. — Сёрнитыштім, и ставыс гӧгӧрвоана лои.
ЗВЕНОЛӦН СБОР
Дӧска дінын вочавидзис Володя Румянцев.
Уроксӧ абу вӧлӧм велӧдӧма, и сійӧ нямлясис.
Ышлолаліс, дзӧрис места вылас, нетшкис дӧрӧм кизьсӧ, и весиг эз бурӧд сійӧс ёртъясыслӧн сы вылӧ сочувственнӧя видзӧдӧмъясыс.
— Мыйла нӧ тэ эн велӧд уроктӧ? — юалі ме медбӧрын.
— Ме... Ті менӧ колян разын юалінныд... и ме думайті...
— Ме гӧгӧрвоа, мый тэ думайтін.
А вот регыд-ӧ ті гӧгӧрвоанныд, мый урокъяссӧ велӧдӧмыс колӧ аслыныд тіянлы, а оз велӧдысьлы?
Да, ме ӧд гӧгӧрвоа, Марина Николаевна! — ӧтчаяниеӧн шуис Володя. — А сӧмын ті менсьым колян разын юалінныд, вот ме и думышті...
— Пуксьы.
Морозов, дӧска дінӧ.
Андрюша петіс да вочавидзис, кыдзи и век, чёткӧя да тӧлкӧн.
— Отлично.
Пуксьы.
Каблукъяснас котшкӧдігтыр сійӧ муніс ас местаас.
Секунда кежлӧ синъясӧс журнал вылысь лэптӧм бӧрын ме эг нин аддзы сылысь чужӧмсӧ, а сӧмын аддзылі неуна гӧрдӧдыштӧм пельяссӧ да балябӧжсӧ; сійӧ пуксис зэв веськыда.
— И рад, и рад! — кыліс Левинлӧн язвительнӧй гӧлӧс.
— Рад, дерт, — суитчи ме. — Мыйла нӧ не радлыны бур отметкалы?
— Да сійӧ абу та вӧсна рад, а сы вӧсна мый Румянцевлӧн двойка!
— Кутшӧм сӧрӧм!
Ме видзӧдлі Андрей вылӧ.
Сійӧ пукаліс зумыштчӧмӧн, вомдоръяссӧ топыда топӧдӧмӧн, и ме аддзи сы вылӧ веськӧдӧм испытующӧй, насмешливӧй некымын видзӧдлас.
— Саша, дӧска дінӧ!
Гай петіс, бура висьталіс Некрасовлысь биографиясӧ, лыддис наизусть «<rus>Орина — мать солдатская</rus>» поэмаысь отрывок да, пятёрка получитӧм бӧрын, муніс места вылас. Челядь колльӧдісны сійӧс дружелюбнӧй, нюмъялан синъясӧн.
Тайӧ вӧлі медбӧръя урок.
Звонок бӧрын, кыдзи и пыр овлӧ, челядь чукӧртчисны менам пызан гӧгӧр, и ми заводитім тӧлкуйтны ӧтитор-мӧдтор йылысь.
Но сэки ме казялі, мый Андрей сосредоточеннӧя ноксьӧ аслас портфельӧн, то тадз, то этадз пукталӧ небӧгъяссӧ да тетрадьяссӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ оз весьшӧрӧ.
Пырджык Морозов лӧсьӧдчывліс мукӧдъяссьыс водзджык да первойӧн петавліс классысь, а ӧні сійӧ сэтшӧм зіля корсьысьӧ аслас портфельыс быттьӧкӧ думайтӧ аддзыны кутшӧмкӧ вошӧмтор...
Ме куті тэрмӧдлыны челядьӧс.
Найӧ разӧдчисны, и ми Андрейкӧд колим кыкӧн тыртӧм классӧ.
Сійӧ пыр на ноксис аслас портфельӧн.
— Мыйла ребята думайтӧны, быттьӧкӧ тэ радлан Володя двойка вылӧ? — юалі ме.
— Неправда, ме ньӧти эг радлы.
Прӧстӧ ми Румянцевкӧд дугдім дружитны.
И, дерт, сэтысянь сійӧ омӧльджыка велӧдчӧ.
Войдӧр ме сылы отсавлывлі, а ӧні сійӧ урокъяссӧ гӧтӧвитӧ ӧтнас.
— Ӧтнас ӧмӧй?
Ме ногӧн, Володя занимайтчӧ Толякӧд, Сашакӧд.
А мыйла ті сэсся он нин дружитӧй?
— Таын сійӧ мыжа.
Сійӧ пыр шулывліс, мый ме пӧ ачымӧс вылӧ пукта, мый ме ку пиысь петтӧдз зіля, медым лоны первойӧн.
А ме ньӧти ог зіль.
Ме абу мыжа, мый ме первой.
Тайӧ способностьяс сайын.
— Кывзы, — шуи ме. — Помнитан, ми гижим сочинение татшӧм тема вылӧ: «Менам ёртъяс»?
Тэ тӧдан: некод, ни ӧтик морт эз гиж тэ йылысь.
Мыйла сідз?
Ӧд войдӧр тэ дружитлін и Володякӧд и Борискӧд, а ӧні кыкнанныскӧд лӧгасин.
Водзджыксӧ ребята относитчылісны тэ дінӧ ёна бурджыка.
— Найӧ завидуйтӧны меным.
— Кыдз тэныд абу яндзим!
Мый тэ сёрнитан!
Думыштлы ачыд: ӧд Горюнов зэв способнӧй и велӧдчӧ зэв бура, Гай — тожӧ, и ещӧ унаӧн миян велӧдчӧны бура.
Мыйла нӧ на вылӧ некод оз завидуйт?
Омӧльтор тэ думайтан аслад ёртъяс йылысь.
— И сэсся, — вочавидзтӧг шуис Андрей, — ребята кӧсйӧны бӧрйыны мӧд вожатӧйӧс.
Шуӧны, ме . пӧ ог шогмы.
А ме уджала ог лёкджыка мукӧдъяссьыс.
«Ак, со тэ мыйла кольччӧмыд!» — думышті ме. Да шуи:
— Но, инӧ, кывзам сбор вылын, мый шуасны ребята.
* * *
Аслыссяма сбор вӧлі тайӧ.
Неуна кывзыштӧм бӧрын ме юалі:
— Мый йылысь нӧ всё-таки сёрниыс тіян талун?
И Саша Воробейко вочавидзис исчерпывающӧя:
— Кодлӧн кыті висьӧ, сы йылысь сійӧ и сёрнитӧ.
Збыльысь, сбор заводитчис шумӧн да порядоктӧг.
— Миян звено медлёк, — висьталіс Чесноков. — Дневникӧй менам дзик тыртӧм, весиг гижавнысӧ нинӧм.
— Кодлӧн медуна двойкаыс?
Миян! — водзӧ нуӧдіс Ваня Выручка.
— Волейбольнӧй сборнӧй командаӧ миян звеноысь ин ӧти морт эз веськав! — скӧрысь горӧдіс Лукарев.
— Энлӧй, — суитчис Лёва. — Андрей, нуӧд сборсӧ, мӧд ногӧн нинӧм оз артмы.
— Кора сёрнитны ӧти-ӧтиӧн, — букыша шуис Морозов. — Корӧй кыв.
— Ме кора кыв да ӧні жӧ висьтала ставсӧ помысь помӧдз. — Ваня Выручка сувтіс да, сэтшӧм жӧ букыш да скӧр, минут дыра чукӧртіс мӧвпъяссӧ.
Тешкодь вӧлі аддзыны букышаӧн сылысь беринӧсь синкымтӧм чужӧмсӧ, кодӧс быттьӧкӧ создайтӧма меліа нюмъявны. — Чесноков прав: миян звено медлёк.
Ми нинӧм ог вӧчӧй, нинӧм интереснӧйӧн ог занимайтчӧй.
Наметитлім план, а мый артмис?
Нинӧм!
Гайлӧн звеноыс кутшӧм альбом вӧчис Мӧскуалы кӧкъямыссё во тыриг кежлӧ!
Сэсся найӧ ставныс ӧтлаын ветлісны Ленин Музейӧ.
Ветлісны театрӧ.
Сборъяс вылын налӧн пыр ворсӧмъяс.
А Рябинин звенолӧн кутшӧм поход вӧлі лыжияс вылын!
Со Лабутин, и Лукарев, и Воробейко накӧд ветлісны, мед висьталасны!
(«Кутшӧм ещӧ походыс вӧлі!» — шыасис Саша.)
А миян?
Ми ог и чукӧртчылӧй ньӧти.
И нинӧм ог вӧчӧй.
Ваня пуксис.
— А мыйла тайӧ ставыс? — кутіс висьтавны Саша. — Ставыс сы вӧсна, мый Морозовлы некутшӧм делӧ абу звеноӧдз.
Сылы сӧмын ас дорӧдзыс делӧ: ёртъяс вылас сійӧ сьӧлыштны оз кӧсйы.
— Энлӧй, ме висьтала! — чеччыштіс Лабутин. — Вот быдӧн шуӧны: колян во Морозов бура уджаліс.
А тӧданныд мыйла?
Сэки сійӧ вӧлі отрядса сӧветын председатель, со мыйын делӧыс!
Тайӧ сылы сьӧлӧм вылас воис, сэні сійӧ виднӧй, сэні сылы почёт!
А звеноын вожатӧй — тайӧ этша сылы.
Сійӧ радейтӧ лоны первойӧн.
Тайӧ ладнӧ на: ло первойӧн, пӧжалуйста!
Абу жаль!
Но мыйла сійӧ оз радейт, кор мӧд морт первой жӧ?
Вот сійӧ некор, некор некодлы оз висьтышт...
Марина Николаевна, но мый ті сэтшӧма ме вылӧ видзӧданныд?
Ме ачым тӧда, мый подсказывайтны оз позь, и миян пӧшти некод оз подсказывайт, ме ог та йылысь сёрнит.
Но Морозов... сійӧ оз сідз, кыдзи ставным.
Сійӧ оз прӧстӧ пукав да оз подсказывайт.
Но ӧд овлывлӧ: сулалан дӧска дорын и он тӧд... а сійӧ сӧмын дзугӧ.
Нюжӧдчӧ мыйвынсьыс, медым сійӧс юаласны, шпыннялӧ, топӧдлывлӧ пельпомъяссӧ.
Тэ пӧ йӧй, нинӧм он тӧд, а ме вот тӧда.
Кор кодкӧ мӧд бура вочавидзӧ, сылы оз кажитчы.
— Сӧран! — скӧрпырысь горӧдіс Андрей.
— Збыль, збыль!
Оз сӧр!
Мыйла сӧрӧ?
Збыль! — дзик пыр кыліс некымын гӧлӧс.
— Докажит!
Первойысь ме аддза, медым тайӧ дисциплинированнӧй да сыгӧгӧрсаяс дінӧ равнодушнӧй детинкаыс татшӧмӧдз воштіс самообладаниесӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі чирӧма, черлыяс вылас чепӧсйисны нерӧвнӧй гӧрд чутъяс.
— Оз быдтор позь докажитны, — вочавидзис Лабутин, — но сӧмын тайӧс миян классын быдӧн тӧдӧны.
— А ме докажита, — бара заводитіс сёрнитны Саша Воробейко. — Вот колян разӧ Лидия Игнатьевна шуӧ: «Тайӧ задачасӧ позьӧ решитны мӧд ногӧн.
Думыштлӧй».
Ми пукалам, думайтам.
Румянцев юалӧ Морозовлысь: «Видзӧдлы, правильнӧ ме заводиті?»
А Морозов весиг оз видзӧд да шуӧ: «Ог тӧд».
А сэсся, минут на эз коль, лэптӧ кисӧ: «Лидия Игнатьевна, ме решиті!»
— Румянцев ачыс вӧлі должен думайтны! — скӧра вочавидзӧ Андрей.
— Да ӧд сійӧ ачыс и придумайтіс, и заводитӧма вӧлі правильнӧя, вӧлӧмкӧ — сідзи жӧ, кыдзи и тэнад.
Мыйла нӧ тэ пӧръялін, мый он тӧд?
— А мый сылысь юасьнысӧ! — броткӧ Лукарев. — Оз первойысь мун сёрниыс та йылысь.
Ставныс сёрнитісны ӧтпырйӧ, и Лёвалы бара ковмис суитчыны:
— Мый нӧ ті предлагайтанныд, ребята?
— Бӧрйыны мӧдӧс!
Мӧд вожатӧйӧс! — дзик пыр кыліс некымын гӧлӧс.
Лои шынитӧв.
— Тэ сӧгласен сійӧн, мый тэ йылысь шуисны? — шыаси ме Андрей дінӧ.
— Звено, дерт, уджалӧ лёка, — букыша вочавидзис сійӧ.
— А мыйла?
Мед висьталас, мыйла лёка? — бара горӧдісны челядь.
— Звенолӧн уджыс абу сӧмын ӧти вожатӧй сайын.
Ме нуӧда вӧлі ребятаӧс «<rus>Белеет парус одинокий</rus>» кино вылӧ, а найӧ эз мунны.
Бара лыбис шум.
Вӧлӧмкӧ, ставныс, Андрей кындзи, аддзылӧмаӧсь тайӧ картинасӧ, и абу ӧтчыд сӧмын, та вӧсна и ӧткажитчӧмаӧсь мунны.
А кор челядь мунӧмаӧсь видзӧдны «<rus>Клятва Тимура</rus>», Андрей абу мунӧма, сы вӧсна мый сійӧ буретш видзӧдлӧма нин сійӧс.
— Шуны кӧ, колӧ бӧрйыны мӧд вожатӧйӧс, — заключайтӧ Лабутин.
Недыр падъялыштӧм бӧрын кыв босьтіс ӧнӧдз пыр чӧв олысь Румянцев.
— Ме предлагайта кольны Морозовӧс вожатӧйӧн, — ньӧти виччысьтӧг заявляйтӧ сійӧ. — Ӧд сёрнитам ми та йылысь сӧмын первойысь на.
— Кыдзи сідз — первойысь?
— Но, быдӧн торйӧн, гашкӧ, и сёрнитлісны.
А кыдз следуйтӧ, ставӧн ӧтлаын эг сёрнитлӧй.
Вот ӧні ми сылы ставсӧ висьталім, и мед сійӧ тӧдӧ.
Мед коляс вожатӧйӧн да бура уджалас.
А оз кӧ кут бура уджавны, сэки бӧръям мӧдӧс, — ёртъяс вылас доверчивӧя видзӧдігмоз помаліс Володя.
Дерт, бара кыптіс вензьӧм.
Лабутин да Лукарев — решительнӧ прӧтивӧсь.
Весиг Ваня, Ваня, коді пыр вӧлі дась виччысьны ёртъяссяньыс сӧмын бурӧс, категорическӧя шуӧ:
— Ерунда тайӧ, всё равно некутшӧм тӧлк оз ло!
— И сэки немвиччысьтӧг да ньӧжйӧник Вася Воробейко шуӧ:
— Мый нӧ, сійӧ абу морт, али мый?
И Коля Савенков поддерживайтӧ:
— Мед петкӧдлӧ, мый вылӧ шогмӧ.
Видзӧдлам.
Мӧдӧс бӧрйыны век на вевъялам.
Гӧлӧсуйтӧны.
Гӧлӧсъяс юксьӧны: нёльӧн сы дор, медым бӧрйыны мӧдӧс, квайтӧн сы дор, медым Морозовӧс кольны.
Колӧ веськыда шуны: абу зэв ыджыд да почётнӧй большинство, но всё-таки большинство.
И сэки, ставӧс чуймӧдмӧн, Саша Воробейко, коді ӧні на гӧлӧсуйтіс Андрейлы против, мыйкӧ думайтігтыр зыртӧ плешсӧ да миролюбивӧя висьталӧ:
— Но и мый, ладнӧ.
Мед уджалӧ. — И Морозовлань бергӧдчӧмӧн содтӧ: — Тэ эн лӧгась, тэныд висьталӧны оз лёк кузя, а тэныд жӧ пӧльза вылӧ.
Андрейлӧн чужӧмыс дзик гӧрд, вомдоръяссӧ топӧдӧма мукӧддырся дорысь топыдджыка, но гӧлӧсыс пӧшти нин рӧвнӧй.
— Вайӧй составитам уджалан план, — висьталӧ сійӧ. — Предлагайтӧй.
Неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын ми петім школаысь Лёвакӧд кыкӧн.
— Лёва, — шуа ме сылы, — ті думыштлӧй сӧмын: Саша Воробейко велӧдӧ Андрей Морозовӧс!
Сӧгласитчӧй, но сайын ми некыдз эськӧ эг вермӧ думыштны, мый вермас лоны татшӧмтор.
— А Андрей мыйкӧ кӧть гӧгӧрвоис? — думыштчӧмӧн шуӧ Лёва.
— Эз ставсӧ... но мыйяскӧ, тӧдӧмысь, гӧгӧрвоис!
ВӦЛЬНӦЙ ТЕМА ВЫЛӦ СОЧИНЕНИЕЯС
Роч кыв урок вылын ме висьтала велӧдчысьяслы:
— Талун ме вайи вӧльнӧй тема вылӧ тіянлысь сочинениеястӧ.
Эмӧсь сочинениеяс: «Каникул дырйи», «Вӧрӧ тшакла».
Ӧтияс казьтылӧны гожӧм, мӧдъяс — тӧвся каникулъяс.
Эмӧсь сочинениеяс лыжнӧй поход йылысь, футбольнӧй матч йылысь, радейтана небӧгъяс йылысь.
Но ӧні ме кӧсъя лыддьыны тіянлы кык сочинение ӧти и сійӧ жӧ тема вылӧ — миян детскӧй дом йылысь.
Со первойыс.
Кывзӧй:
«Ӧтчыд ми ветлім Болшевскӧй детскӧй домӧ и сэсся кутім частӧ ветлывлыны сэтчӧ.
Ми кутім дружитны челядькӧд, кӧть найӧ и ичӧтӧсь на.
Ставныс найӧ сирӧтаяс, малӧн абу ни мам, ни бать.
Марина Николаевна эз разрешит миянлы нинӧм йылысь юасьны, медым найӧ эз казьтывны асланыс шог йылысь.
Ми эг и юасьӧ нинӧм йылысь, но мукӧд дырйиыс и сідзи тыдалӧ.
Толя Поповлӧн киас гижӧма номер, кодӧс сетлӧмаӧсь сылы фашистскӧй лагерын.
Номерыс кельыдлӧз, и тайӧ краскаыс оз мыськыссьы.
Тані юасьны нинӧм, ставсӧ ачыд гӧгӧрвоан.
Ещӧ ме кӧсъя висьтавны Соня Смирнова йылысь да Женя Смирнов йылысь.
Найӧ чоя-вока.
Соня вит арӧса, Женя — дас арӧса.
Детскӧй домын найӧ олӧны зэв важысянь, налӧн абу жӧ ни бать, ни мам.
Найӧ зэв ёна быдӧн дінӧ велалісны, а Людмила Ивановналы Соня шуӧ «мама».
Ме велӧді Саняӧс тӧдмавны шыпасъяс, но сійӧ ичӧт на.
«О» шыпас йылысь сійӧ шуӧ: «Тайӧ ичӧтик мач», а «е» — «жугалӧм ичӧтик мач».
Женя радейтӧ сійӧс да некор оз кедзовт.
Сійӧ велӧдчӧ коймӧд классын.
И вот детскӧй домӧ ӧтчыд воӧма нывбаба да шуӧ: «Воспитайтӧм вылӧ ме кӧсъя босьтны кагаӧс».
И кутӧма корны, медым сылы сетасны Соняӧс, да шуӧ: «Вайӧй меным тайӧ нывкасӧ, ме ордын сылы лӧсьыд лоӧ».
А Женя бӧрддзис да горӧдіс: «Ог сет, ог сет!
Вомӧнӧн вода, а ог сет!
Всё равно сылы некӧн оз ло лӧсьыдджык!»
Но тайӧ нывбабаыс зэв ёна корис, и быдӧн полісны, мый Людмила Ивановна сетас Соняӧс.
Но сійӧ эз сет, и ставныс вӧліны радӧсь.
Ме ногӧн кӧ, зэв бура да правильнӧ вӧчис Людмила Ивановна, мый эз сет.
Сэні тэнад гортыд, кӧні тэнӧ радейтӧны да жалитӧны.
Нинӧмла Сонялы муннысӧ, детскӧй домын кӧ сійӧс радейтӧны да жалитӧны и сэні сылӧн эм вок».
Помӧдзыс лыддьӧм бӧрын ме неуна виччысьышті, сэсся шуи:
— Ӧні кывзӧй мӧд сочинение:
«Миян подшефнӧй детдом помещайтчӧ зэв лӧсьыд, просторнӧй дачаын, сійӧ вӧлӧма коркӧ озыр купечлӧн.
Ветымын челядь — нывкаяс да детинкаяс — олӧны сэні, кодъясӧс радейтӧны да ласкайтӧны.
На йылысь тӧждысьӧны и воспитательяс, и заведующӧй, и матігӧгӧрса колхозъяс, кодъяс снабжайтӧны челядьӧс кӧм-паськӧмӧн и сёян-юанӧн.
Детскӧй дом расположитчӧма мичаинын, сук вӧрын.
Ыджыдджык челядьыс ветлывлӧны школаӧ, а ичӧтъясыс асывсянь котӧртӧны гуляйтны, и лунтыр вӧрын юргӧ налӧн гора, гажа серамныс.
Миян класса ребята вӧчисны челядьлы зэв лӧсьыд йи гӧра.
Таысь кындзи, ми лӧсьӧдалім налы пӧдарокъяс, кодъяс вылӧ найӧ лоины зэв радӧсь.
Детскӧй домын быдлаті сӧстӧм да порядок.
Крӧватьяссӧ вевттьӧма лым еджыд эшкынъясӧн, ӧшиньвывъясын дзоридзьяс, стенъясын ӧшалӧны картинаяс.
Залын сулалӧ пианино, а шкапъясын уна интереснӧй детскӧй небӧгъяс.
Челядь радейтӧны серпасасьны, та вылӧ налӧн эмӧсь уна рӧма карандашъяс да краскаяс.
Рытъясын да прӧст часъясӧ воспитательяс гораа лыддьӧны челядьлы небӧгъяс, и лыддьӧмсӧ кывзыны — налӧн радейтана занятие.
Кор ми волывлам, ми лыддьывлам жӧ челядьлы гораа.
Медъёна налы воӧ сьӧлӧм выланыс «Зарни ключик» йылысь Алексей Толстойлӧн повесть».
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын ме бара юалі:
— Кыдзи, тіян ногӧн, код сочинениеыс бурджык?
— Первойыс! — кыліс дружнӧя горӧдӧм.
— Мыйла?
Та вылӧ эз нин вӧв сэтшӧм прӧстӧ вочавидзны хорӧн.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын Гай шуис:
— Тыдалӧ, мый сійӧыс, коді гижӧма первой сочинениесӧ, частӧ волывлӧ Болшевоӧ и радейтӧ челядьӧс.
А мӧдыс... сійӧ абу сьӧлӧмсяньыс...
— Сійӧ шыльыд, но гажтӧмджык, — поддержитіс Борис.
Ме видзӧдлі гӧгӧр.
Саша Воробейколӧн чужӧм вылас сявкйис радлун, вомдоръясыс сылӧн кутісны шудаысь-шуда нюмъявны.
Вася вӧлі чуймӧма да эз верит аслас пельяслы.
— А коді гижӧма? — юаліс Дима.
— Первой сочинениесӧ гижӧма Вася Воробейко, — шуи ме. — Мӧдсӧ — Андрей.
Первойыслы ме пукті «четыре», сы вӧсна мый сэні кык ӧшибка, но сійӧс гижӧма сьӧлӧмсянь да шоныда.
Андрейлы ме пукті «пять», сылӧн абу ӧшибкаяс да гижӧма зэв чистӧя.
Но сылӧн сочинениеыс меным омӧльджыка воис сьӧлӧм вылӧ.
Ме сӧгласитча Сашакӧд да Борискӧд: тайӧ сочинениеыс равнодушнӧй.
Бур, кор морт кужӧ гижны правильнӧй, мича кывъяс, но тайӧ этша.
Тайӧ жӧ шыльыд, мича, правильнӧй кывъяссӧ позьӧ гижны любӧй детскӧй дом йылысь, и некод сыын оз тӧд миянлысь, болшевскӧй, домтӧ, миянлысь малышъястӧ.
А Вася сочинениеын ми тӧдім болшевскӧй челядьӧс, аддзылім, кыдзи найӧ олӧны, почувствуйтім, мый Вася найӧс радейтӧ, и тайӧ зэв бур.
Перемена дырйи Саша Воробейко гораа радліс:
— Васькаыд! Васькаыд!
А? — шуаліс сійӧ да ошкӧм петкӧдлӧм могысь чорыда дізьӧдіс вокыслы мышкас.
Ачыс Вася эз сы мында радлы, мыйта шензис.
— Зэв бура гижӧма, — шуис сылы Дима. — Тӧдан, ми корам Марина Николаевналысь сетны тэнсьыд сочинениетӧ газетӧ.
— Вот тайӧ правильнӧ! — горӧдіс Валя. — Ме важӧн нин артала, мый ми долженӧсь подробнӧя освещайтны печатьын детдомлысь олӧмсӧ.
— Тэ нин висьталан: «освещайтны печатьын»!
— юрсӧ довкйӧдлыштіс Рябинин. — И кор тэ велалан сёрнитны йӧз моз?
Но тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма дзик добродушнӧя, и кор Валя поправитіс асьсӧ: «Энлӧй, збыль, Васялӧн артмӧма зэв бур заметка», ставныс дружнӧя сӧгласитчисны сыкӧд.
— Андрюша, — урокъяс бӧрын юалі ме Морозовлысь, — тэ гӧгӧрвоан, мыйла тэнад сочинениеыд омӧльджыка воис сьӧлӧм выланыс ребяталы, Васялӧн дорысь?
— Гӧгӧрвоа, — бокӧ видзӧдігмоз вочавидзис сійӧ.
«Эн ставсӧ, но мыйяскӧ тэ, дерт, гӧгӧрвоин!» — бара думышті ме.
ПОХОДӦ!
Тадзи ми и олім — лун бӧрся лун, недель бӧрся недель, — кадыс котӧртіс, ми эг вевъялӧй видзӧдлыны гӧгӧр...
Мартын вӧлі получитӧма письмӧ Анатолий Александровичсянь.
«Дона ёртъясӧй менам! — гижис сійӧ. — Талун ме сеті рапорт корабльвывса командирлы.
Ог тӧд, кутшӧм лоӧ вочакыв, но думайта, оз ӧткажит.
Лоӧ кӧ «бур» (отпускӧ разрешитӧм), ме гижа тіянлы, а петігӧн сета телеграмма — бур?»
Кыдзи нӧ нин абу бур!
Тайӧ письмӧыс вайсис миян классӧ выль радлун.
Некод челядь пиысь эз сомневайтчы ни ӧти минут: тайӧ ылі Войвывса тӧдтӧм мортыс непременнӧ аддзас кад, медым волыны да аддзӧдчывны накӧд.
«Бокӧвӧй», «тӧдтӧм» — тайӧ кывъясыс, збыльвылас, важӧн нин эз лӧсявны Анатолий Александрович дінӧ: сійӧ лои асӧн — тайӧ кывйыслӧн медся ыджыд, медся истиннӧй значениеын.
Ми решитім экзаменъяс бӧрын дзик пыр жӧ мӧдӧдчыны кыклунъя походӧ.
Людмила Ивановна, коді ӧні тӧдлывліс миянлысь став делӧяснымӧс да планъяснымӧс, шуис, мый миян маршрут кӧ мунӧ Болшево пыр, ми вермам надейтчыны узьны детскӧй домлӧн ӧти флигельын.
Тайӧ решитіс делӧсӧ.
Ми зіля да бура изучитім Подмосковьелысь картасӧ да велӧдім наизусть туйсӧ Мытищисянь Болшевоӧдз.
Челядь тӧдмалӧмаӧсь подӧн мунан нормаяс: 12‒13 арӧса детинкаяслы — 10 километрӧн лун, мунан ӧдыс — 3,5 километр часӧн, грузлӧн сьӧктаыс — 4 килограмм.
Тӧдмалім, кыдзи бурджыка вӧчны походлысь маршрут да график, кыдзи пелькджыка, лӧсьыдджыка да экономнӧйджыка пуктавны снаряжение.
Ог на вӧлі тӧдӧй, кодлы врач разрешитас мунны, но походлӧн идеяыс шымыртіс ставнысӧ.
Весиг Дима, коді зэв бура тӧдіс, мый мунны сійӧс оз лэдзны, лӧсьӧдчигӧн принимайтіс медся деятельнӧй участие.
Лӧсьӧдчисны звеноясын.
Серпасалісны туйвыв пасъяс, велӧдчисны тэчны вещӧвӧй мешӧкъясӧ кӧлуй.
Кор Лёва тшӧктіс Лукаревлы тэчны рюкзаксӧ, сійӧ ставсӧ вӧчис сідз, быттьӧкӧ кӧсйис петкӧдлыны, кыдзи оз ков вӧчны: мышланьыс пуктіс котелок, а мӧдарладорас — свитер; няньсӧ пуктіс медся улӧ, кӧні сійӧ часджын мысти должен вӧлі дзикӧдз крӧшитчыны; посни торъяссӧ сюяліс кытчӧ веськалӧ и вит минут мысти эз нин вермы вспомнитны, кодарладорсьыс мый колӧ корсьны.
Сэсся Лёва ӧдйӧ да точнӧя петкӧдліс, кыдзи колӧ пуктавны, и ставныс ӧти-ӧтиӧн выль пӧв вӧчисны тайӧ нагляднӧй уроксӧ.
Быдӧн заптісны важ кинолента тор (отсалас биасьны!) да котелок.
Быдӧн вӧчисны аслыныс метр кузьта бедь да тшупӧдъясӧн пасъялісны сэтчӧ дециметръяс да сантиметръяс — друг ковмас мыйкӧ мерайтны!
Поход йылысь челядькӧд беседуйтігӧн Лёва висьталіс налы уна пӧлезнӧйтор:
— Со мый колӧ бура запомнитны: походын кӧ мыйкӧ босьтін ёртыдлысь, бӧр сет непременнӧ сылы, мӧд ногӧн мыйкӧ вермас вошны либӧ вунны.
Кутӧй тӧдвылад: быд походса участникъяс пыр старайтчӧны отсавны сэтчӧс олысьяслы.
Например, кӧсйӧ зэрмыны — сідзкӧ, колӧ уберитны турун.
Но, тайӧ, гӧгӧрвоана, оз овлыв июньын.
Но вообще, кутшӧмкӧ кӧ беда — наводнение, пӧжар, код тӧдас мый вермас лоны, — пионеръяс лыддьӧны асьнысӧ мобилизуйтӧмаӧн.
Челядь кывзӧны, и найӧ чужӧмъяс вылысь абу сьӧкыд лыддьыны, мый найӧ абу прӧтивӧсь веськавны пӧжар вылӧ либӧ наводнение вылӧ: сэні найӧ петкӧдласны асьнысӧ!
Найӧ мездасны!
Сэтчӧс олысьяс вермасны лоны спокойнӧйӧсь: найӧ оз сетны налы страдайтны стихийнӧй бедствиеясысь!
— Ещӧ ӧти правилӧ, — водзӧ висьталӧ Лёва. — Тайӧ тэныд относитчӧ, Лукарев, лӧсьӧдчан кӧ тэ босьтны походӧ ассьыд аппараттӧ.
— Факт, лӧсьӧдча!
— Сідзкӧ: тэ кӧ кодӧскӧ сэтчӧс, олысьяс пиысь снимайтан, гырысьясӧс либӧ челядьӧс, да кӧсйысян ыстыны карточкаяс, обязательнӧ ысты, гӧгӧрвоан?
А то походын ветлысь мукӧд фотографыс снимайтас-снимайтас, кӧсйысяс-кӧсйысяс, а сэсся снимокъяссӧ клеиталас аслыс альбомас да успокоитчас.
А сэсся сійӧ местаясас жӧ воас мӧд фотограф, и сылы оз нин веритны, шуӧны:
«Тӧдам тіянӧс, татшӧмъястӧ...»
Кыв кӧ сетін — выполняйт.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! Гӧгӧрвоана!
— Стоянка колӧ кольны нинӧм вӧрзьӧдтӧг, тайӧ нин сідз гӧгӧрвоана.
Бипурдорса титанъяс, кольӧм пес колӧ ӧкуратнӧя тэчны — сэки мукӧд путешественникъяс бурӧн казьтыштасны тіянӧс.
Ме ог нин висьтав сы йылысь, мый бипур колӧ кусӧдны кыдз пӧлагайтчӧ, медым и бикинь эз коль.
Тайӧ, колӧ чайтны, быдӧнлы гӧгӧрвоана.
— Тӧдам, абу ичӧтӧсь, — кыз гӧлӧсӧн шуис Кира Глазков да кызӧктіс.
— А медся главнӧйыс походын — не няргыны! — неуна челядьлы виччысьтӧма помалӧ Лёва. — Ме лыддьылі «Педагогическӧй поэма» — зэв бур, замечательнӧй небӧг! — сэні челядь весиг ӧшӧдӧмаӧсь стенас татшӧм плакат: «Не няргыны!»
Кӧть мед кутшӧм сьӧкыд оз ло — зэр, кӧдзыд, няйт, жар — не няргыны, не норасьны, ныр не ӧшӧдны!
Санитарӧн бӧрйисны Лабутинӧс.
Збыльысьсӧ, тайӧ званиеас сійӧ миян оліс колян вася карсайса прогулкаяссянь нин; ставныс помнитісны случай, кыдзи сійӧ ӧдйӧ да пелька перйис ёсь ув, коді писькӧдӧма Борислысь коклябӧрсӧ, ёна йодаліс ранасӧ да вӧчис, неуна кельдӧдӧм, но храбрӧя нюмъялысь Борис шуӧм серти, «артистическӧй перевязка — кӧть пукты санитарнӧй оборона кузя выставка вылӧ!»
Котралысьӧн лоны окотитісны ставныс, и некод эз кӧсйы лоны пӧварӧн, кытчӧдз Лёша Рябинин эз заявит, мый пӧварӧн лоас сійӧ, и «весиг ыджыд удовольствиеӧн».
Сэки пырысь-пыр некымын чужӧмъяс вылын вуджӧртіс выражение, кутшӧмӧс позьӧ казявны сэтшӧм морт чужӧм вылысь, коді тӧдлытӧг упуститӧма мыйкӧ соблазнительнӧйӧс.
Саша Воробейколӧн весиг шусис: «Эх, гашкӧ и збыль...»
Кадыс миян вӧлі зэв этша: ми бара лӧсьӧдчим экзаменъяс кежлӧ, а ӧд ӧні найӧ вӧліны колян вося дорысь серьёзнӧйджыкӧсь.
Ӧд миянлы колӧ вӧлі вуджны квайтӧд классӧ!
— Шудтӧм йӧз, кодъяс кутасны овны сюрс во мысти миян бӧрын: мыйта быдсяма событиеыс лоӧ тайӧ кад чӧжнас, и налы ставсӧ ковмас велӧдны! — история повторяйтігӧн меланхолическӧя шулывліс Саша Воробейко.
А ӧд история кындзи вӧлі ещӧ и арифметика, и география, и литература, и роч кыв, и английскӧй...
Но кӧть кутшӧм этша вӧлі кадыс, а поход кежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ ми сяммылім корсьны кутшӧмкӧ часъяс.
МАЙ 9-ӧд ЛУН
— Телеграмма!
Миянлы телеграмма!
Коридор кузя тӧвзисны Воробейко вокъяс.
Саша котӧрӧн матыстчис первойӧн да, сьӧкыда лолалігтыр, сетіс меным бумага лист.
Телеграмма вӧлі адресуйтӧма «Витӧд «В» класслы», да сэні гижӧма:
«Воа ӧкмысӧд лунӧ Ленинградскӧй вокзалсянь, встречайтӧй».
Лыбис висьтавны позьтӧм суматоха.
Кӧть челядь и тӧдісны, мый Анатолий Александрович воас, и лӧсьӧдчисны тайӧ встреча кежлас да виччысисны, мый тайӧ лоӧ непременнӧ майын-июньын, но телеграфнӧй бланк йӧймӧдіс найӧс сідз жӧ, кыдзи велӧдчан во заводитчигӧн футбол.
— Локтӧ!
Кыдзи ми сійӧс встретитам?
Кӧні сійӧ кутас овны?
Вӧлі решитӧма: вокзал вылӧ челядь мунасны стройӧн.
«Ми сійӧс огӧ тӧдӧй, но сійӧ миянӧс пырысь-пыр тӧдас!» — лицемеритӧмӧн висьтавлісны найӧ, но сьӧлӧманыс быдӧн чайтісны, мый тӧдасны Неходаӧс.
Овны сувтны позьӧ Гай ордӧ, Ильинский ордӧ, Лукарев ордӧ да Кирсанов ордӧ.
Ковмис пудъясьны.
Шудыс уси Сашалы.
Тадзи май 9-ӧд лун лои миянлы кыкпӧвса праздникӧн.
Асывсяньыс челядь стройӧн мунісны вокзалӧ.
Лёва ньӧбис пероннӧй билетъяс, и, чёткӧя восьлалысь нелямын гоз кок улын йӧлӧгаӧн шыасьысь зал вомӧн вуджӧм бӧрын, детинкаяс выстроитчисны платформа вылӧ.
Ставныс найӧ вӧліны еджыд дӧрӧмаӧсь, гӧрд галстукаӧсь, смотр вылын моз зэвтчыштӧмаӧсь.
Сулалісны найӧ кык радӧн, и кор Лёва сетіс команда «вольно», бӧръяясыс терпениетӧг кутісны нюжӧдавны сьыліяснысӧ, зілисны водзджык аддзыны, оз-ӧ лок поезд.
Кутшӧм напряжённӧйӧсь, волнуйтчанаӧсь налӧн чужӧмъясныс!
Кажитчӧ, найӧ дасьӧсь кутчысьны кыкнан кинаныс вокзалса часілы зэв ыджыд стрелкаас, коді дышпырысь чеччалӧ ӧти черточкасянь мӧдӧ, да кыскыштны сійӧс, кытчӧ колӧ.
И ставныс, кодъяс миянкӧд тшӧтш виччысьӧны поезд, коді регыд мысти должен локны тайӧ платформа дінас, любопытствоӧн видзӧдлывлӧны миян вылӧ.
Бӧрыннас часі стрелкаяс заводитісны ведитны асьнысӧ приличнӧя.
Став синъяс дзоргӧны сыланьӧ, кытысянь кылӧ требовательнӧй, кыз гӧлӧса гудок.
Кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм гажа встречайтны!
Пошкакылігтыр да грымакылігтыр дыр виччысян поезд матыстчӧ аслас асфальтӧвӧй пристань дінӧ, и ми Лёвакӧд муртса удитам кутны челядьӧс, кодъяс дасьӧсь чепӧсйыны местасьыс.
Вагон номерсӧ ми огӧ тӧдӧй, лоӧ виччысьны.
Кымын военнӧй петӧ — и танкистъяс, и артиллеристъяс, и лётчикъяс!
Но ми виччысям морякӧс.
А моряк абу.
Кӧні нӧ сійӧ?
Челядь оз ӧшйыны места вылас да горш синъясӧн дзоргӧны локтысьяс чужӧм вылӧ.
Со чукӧрӧн локтӧны морякъяс, найӧ гажапырысь видзӧдӧны миян вылӧ, но сувтлытӧг мунӧны дінтіным.
Сӧмын кор платформаыс пӧшти тыртӧммис нин, сы помын тыдовтчис кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, морскӧй формаа морт...
Кыкнан киас сійӧ кыскис кык ыджыд чемодан.
Миянӧс ылісянь аддзӧм мысти сійӧ пуктіс ӧти чемодансӧ да ӧвтчыштіс кинас.
Лёвалысь команда да разрешение виччысьтӧг челядь чепӧсйисны сы дінӧ.
Анатолий Александрович топӧдавліс быдладорсянь нюжӧдалӧм кияс, кутышталіс да пельпомъясӧдыс пыркӧдышталіс найӧс, кодъяс сулалісны матынджык, сералігтыр видзӧдаліс гӧрдӧдӧм, зэв радлысь чужӧмъяс вылӧ.
Пола, мый шума приветствиеяссьыс сылӧн регыд кутіс тиньгыны пельясас, но сійӧ сідз жӧ чужӧмтырнас, добродушнӧя нюмъяліс дзик быдӧнлы, кыдзи ыджыдджык вок, коді бӧр воӧма аслас семьяӧ, кӧні сійӧс ёна нин виччысьӧмаӧсь да кӧні сідз нин велалӧмаӧсь: мыйӧн дырджык абу аддзысьлӧмаӧсь, сійӧн шумнӧяджык да радпырысь встречайтӧны.
Медбӧрын сійӧ шуис:
— Виччысьыштлӧй, ӧні ми ректыштам ӧти чемодансӧ, а то сійӧ сьӧкыдкодь...
Зялькнитіс томан, воссис вевт, и сэні жӧ, перрон вылас, быдӧнлы вӧлі сетӧма пӧдарок.
Мыйыс сӧмын эз вӧв тайӧ чемоданас!
Рисунокъяс — войвыв природалӧн картинаяс, патрон гильзаяс, планшеткаяс, морж лыысь вӧчӧм вставочкаяс...
Некодӧс абу вунӧдӧма.
Ми Лёвакӧд получитім ӧти вундасян пуртӧн, кодлӧн вороп вылас вӧлі тюлень.
Быд пӧдарок встречайтісны дружнӧй торжествуйтана ойӧстӧмӧн.
Регыд мысти миян ставнымлӧн кианым лои ичӧтик тубрас, но та пыдди чемодан тыртӧммис, и сійӧс нуис висьтавны позьтӧм гордӧй Саша Воробейко, ачыс зіля восьлаліс Анатолий Александровичкӧд ӧттшӧтш, кодлы сійӧ вӧлі пӧшти щӧкаӧдзыс.
(«Ого, кутшӧма тэ быдмӧмыд — настоящӧй моряк лоан!»
И, кажитчӧ, тайӧ ошкана пасйыштӧмсьыс Саша миян син водзын быдмис ещӧ сантиметр дас мында...)
Ми колльӧдім Анатолий Александровичӧс гостиницаӧдз («Бурджык ме сэтчӧ сувта, мыйла ме кута дзескӧдны тіянӧс?» — небыда, но решительнӧя шуис сійӧ ӧбидитчӧм Сашалы) да прӧщайтчим сыкӧд... недыр кежлӧ:
сэсся бара встретитім сійӧс школа дорысь да нуӧдім ас ордӧ.
Сійӧ пырис классӧ; миянлысь объяснениеяс виччысьтӧг кутіс видзӧдавны газет, выставка, марочнӧй коллекция, видзӧдліс самоделка тыра шкапӧ.
Тайӧ «инспекторскӧй смотрсӧ» вӧчигӧн сійӧ гажапырысь дженьыдика шуаліс:
— Джаджйыс лӧсьыд, а вот ящикыс неуна пӧлӧс бока.
Кодлӧн нӧ уджыс тайӧ?..
Со сійӧ мый!
Ті и пилитавны кужанныд...
Но, молодечьяс!
А модельясыс мыйла этша?
Быдӧнлы кыдзкӧ дзик пыр лоины привычнӧйӧсь, наизусть тӧдсаӧсь сылӧн тэрмасьтӧм, увереннӧй походкаыс, сералысь сӧдз синъясыс, тэрыб, паськыд, зэв бур нюмъялӧмыс да весиг сійӧ, мый зумыд, том чужӧмсӧ Неходалысь вӧлі муртса серӧдыштӧма пистиӧн, а плеш вылас, син доръясас да вом гӧгӧрыс, гӧрдов, гожъялӧм кучик вылас, чёткӧя тӧдчисны еджгов чукыръяс.
Сэсся челядь ӧтлаӧ вешталісны партаяс, пуксялісны матӧджык Анатолий Александрович дінӧ да кывзісны, кывзісны, сы вӧсна мый Нехода вӧлӧма зэв бур рассказчик и сылӧн вӧлі мый йылысь висьтавны.
А рытнас ми новлӧдлім сійӧс кар кузя да сэсся, набережнӧй вылын, дзик Москворецкӧй пос дінын, топыд чукӧрӧн, сулалігӧн видзӧдім, кыдзи качлӧны Гӧрд площадь весьтын, Кремль весьтын, юлӧн лӧнь, надзӧн визувтысь ва весьтын рӧмпӧштанын моз сэні тыдалысь зарни, турунвиж, алӧй бияс салютлӧн — Победа лун честь кузя коймӧд салютлӧн.
* * *
И вот ме вои талунъя лунӧдз.
Рыт.
Ме пукала аслам письменнӧй пызан сайын, код вылын стопкаӧн куйлӧны менам челядьлӧн тетрадьясыс, а турунвиж абажур увсянь лампа койӧ яръюгыд югӧръяссӧ тайӧ кыз тетрадь листбокъяс вылӧ.
Выльпӧв ме казьтыла кольӧм кык восӧ, казьтыла тӧрытъя праздник, миян другнымлысь воӧмсӧ да висьтавлӧмъяссӧ, кодъясӧс ми вермим эськӧ кывзыны лунтыр дай рытывбыд, и Мӧскуа кузя прогулка, и салют...
Водзын локтӧ уна сьӧкыдлун.
Водзын экзаменъяс.
Ми волнуйтчам Лёва вӧсна.
Ми сэтшӧма кӧсъям, медым сійӧ получитас зарни медаль!
А сэсся Анатолий Александрович кӧсйысис челядьлы накӧд тшӧтш ветлыны детскӧй домӧ.
А сэсся лоӧ поход.
Гожӧмнас отпускӧ волыны кӧсйысис Шура, гашкӧ и сійӧ мунас миянкӧд.
Унатор водзын — выльыс, бурыс, интереснӧйыс.
Но ӧні ме бара видзӧдла бӧрлань.
Меным зэв окота, медым Вася лоас тӧдчана, самостоятельнӧй мортӧн.
Меным зэв окота, медым Андрейлӧн честолюбиеыс эз пӧртмав сылысь синъяссӧ да эз мешайт аддзыны олӧмсӧ, школасӧ, ёртъяссӧ.
Меным зэв окота, медым Боря Левин шочджыка волывліс классӧ лӧз да доймӧм нырӧн.
Меным зэв окота, медым Саша Воробейко этшаджык думайтас футбол йылысь да унджык — грамматика да география йылысь.
Меным зэв окота, медым Дималы сюрӧ друг, медым Валялӧн характерыс лоӧ чорыдджык, а Лукаревлӧн — небыдджык.
Меным окота, медым ставныс найӧ лоины настоящӧй сӧветскӧй йӧзӧн, веськыд да вернӧй йӧзӧн, испытание часӧ стойкӧй, удж вылын мудзлытӧм да ассьыс уджсӧ сьӧлӧмсяньыс радейтысь йӧзӧн.
Медым первой думайтісны асланыс делӧ йылысь, рӧднӧй канму да войтыр водзын долг йылысь, а сэсся вӧлисти ас йывсьыныс...
Да, меным унатор окота.
И кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм долыд желайтны тайӧс, думайтны та йылысь, добивайтчыны тайӧс!
Налӧн быд бур сочинение, тӧлкӧн решитӧм быд задача — менам радлун.
Налӧн быд выль мӧвп — и менам мӧвп.
И налӧн быд неудача — менам неудача.
Но мый нӧ, мый сетісны меным тайӧ кык воыс?
Мый ме куті гӧгӧрвоны?
Мыйӧн лои озырджык?
Мый чорыда тӧда?
Став йывсьыс ӧтпырйӧ он висьтав, но ӧтитор йылысь ме ог вермы не висьтавны.
Италия йылысь мойдъяс пиын Горькӧйлӧн эм ӧти мойд — бать да пи йылысь, кодъяс сюрӧмаӧсь бедаӧ: саридз вылын найӧс суӧма бушков.
Гыясыс немжалиттӧг шыблалісны ичӧтик пыжсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, а вадорыс пышйис пыр ылӧджык и ылӧджык.
Мездысьны вермытӧм смерть водзын бать кутіс висьтавны том пиыслы став йывсьыс, мый вылӧ велӧдӧма сійӧс олӧмыс, — удж йылысь, йӧз йылысь...
Чери кыйысь, сійӧ медводз висьталіс, медся важнӧйсӧ аслас ремеслӧ йылысь, зілис передайтны пиыслы ставсӧ, мый тӧдіс, черияс олӧм да повадкаяс йылысь.
Сэсся кутіс сёрнитны сы йылысь, кыдзи колӧ овны йӧзкӧд.
Омляліс тӧв, гыясыс кучкалісны чужӧмӧ, и стариклы лоӧ вӧлі горзыны, медым пиыс кыліс сылысь:
— Некор эн матыстчы морт дінӧ, думайтан кӧ, мый сыын лёкторйыс унджык бур дорсьыс, — думайт, мый бурыс сыын унджык, тадзи тайӧ и лоӧ!
Йӧз сетӧны сійӧс, мый корӧны налысь!
Тайӧ кадсяньыс пиыс олӧма кузь нэм, и вот, ёна пӧрысь дырйиыс нин, благодарностьӧн казьтыштӧма батьыслысь справедливӧй да мудрӧй кывъяссӧ,
Ме тожӧ казьтыла найӧс,
Радейтны.
Тӧдны.
И быд мортысь дугдывтӧг корсьны бурӧс.
Велӧдны челядьӧс и аслым велӧдчыны налысь.
И радейтан кӧ найӧс, а найӧ радейтӧны тэнӧ да веритӧны тэныд — ставыс лоӧ бур.
Тэ венан медся сьӧкыдсӧ, аддзан туй медся упорнӧй сьӧлӧм дінӧ да лоан шуда, зэв шуда.
Шудыс сыын, медым лоны коланаӧн йӧзлы.
Коді нӧ сэки велӧдысьысь шудаджык?
И ещӧ ме думайта: садовод олӧ садйын, кодӧс сійӧ быдтіс, писатель кольӧ йӧзлы наследствоӧ ассьыс небӧгъяссӧ, художник — картинаяс.
А велӧдысь?
Велӧдысь олӧ аслас велӧдчысьясын, налӧн поступокъясын да мӧвпъясын.
Таын — сылӧн творчествоыс и кувлытӧмлуныслӧн юкӧныс.
{Осеева В. А. (комиӧдіс Туркин К. И.) @ Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс @ роман @ В. Осеева. Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс @ 1953 @ Лб. 3‒399.}
В. ОСЕЕВА
ВАСЁК ТРУБАЧЁВ ДА СЫЛӦН ЁРТЪЯСЫС
КОЙМӦД КНИГА
1 глава
РӦДНӦЙ МЕСТАЯС
— Нюра!
Нюра!
Тайӧ Чехов улича!
Со таті ми мунім походӧ!
— А со школьнӧй принадлежностьясӧн вузасян магазин.
Мама менам татысь тетрадьяс ньӧблывліс меным...
— Котӧртам!
Котӧртам!
— Сева! Вай китӧ!
Нюра, Лида да Сева Малютин котӧртӧны рӧднӧй кар улича кузя.
Ставыс, мый кольӧма бӧрӧ, кажитчӧ налы страшнӧй вӧтӧн.
— Ми гортынӧсь, гортынӧсь! — волнуйтчигтыр дольӧ Нюра.
Быд тӧдса переулок кыпӧдӧ сыын сьӧлӧмсяньыс радлӧм, быд изтор кажитчӧ рӧднӧйӧн.
— Тайӧ жӧ ставыс миян, миян!
— Мамочка... мамуська... мамаӧй менам! — сьӧлӧм бердас кияссӧ топӧдӧмӧн, волнуйтчӧмысла джӧмдалігтыр шуалӧ Лида.
Сева котӧртӧ нывкаяскӧд орччӧн.
Сійӧ оз вермы сёрнитнысӧ, сійӧ шуда, мый бара аддзӧ ассьыс рӧднӧй карсӧ, и сьӧлӧмсӧ сылысь вӧрзьӧдісны сэні лоӧм вежсьӧмъясыс: тыртӧммӧм уличаяс, ӧшиньясын крестӧн-крестӧн клеиталӧм еджыд визьяс, пӧдвалъяс весьтын гырысь сьӧд гижӧдъяс — «Бомбоубежище».
Сідзкӧ, и тані тшӧтш этайӧ страшнӧй войнаыс!
Сійӧ воӧма и татчӧ, налӧн ичӧтик мирнӧй карас, кӧні ставыс на тырӧма пӧсь казьтылӧмъясӧн, кӧні тулыснас школьнӧй дворын, гажаа тойласигтыр, детинкаяс и нывкаяс чукӧртчывлісны экскурсияяс вылӧ, кӧні тӧвся каникулъяс дырйи петлывліс кар сайӧ лыжникъяслӧн шума чукӧр.
Сійӧ шуда кадас Выль вокӧд паныд быд раз лымъя уличаяс кузя надзӧник восьлавліс школалань банйӧм чужӧма дед Мороз, кодлӧн мыш саяс козинъяс тыра дзонь мешӧк, а уличаяс вылын жуисны тэрмасьысь, кыпыд йӧз, ӧшиньясын югъялісны ёлкавывса бияс, и быд ӧшинь сайын вӧлі праздник.
Сева сюся видзӧдӧ тувъявлӧм ӧшиньяса керкаяс вылӧ, магазин дорысь аддзӧ старикъяслысь да нывбабаяслысь кузь очередь.
Мыйла найӧ сулалӧны сэні?
Магазиныс ӧмӧй пӧдса на?
Кутшӧм мудзӧсь чужӧмъясныс тайӧ нывбабаясыслӧн...
Сева думайтӧ аслас мам йылысь.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкӧ, и нимкодясян нюм бара тыдовтчӧ вомдоръясас.
Гашкӧ, ӧні мамыс мыйкӧ гижтӧ ыджыд пызан сайын.
Сева аддзӧ мамыслысь копыртӧм юрсӧ, муртса-муртса лёзьнитчыштӧм небыд юрсисӧ.
«Мама, тэ нинӧм на он тӧд, а ме нин тані!»
Йӧзыс чуймӧмӧн видзӧдӧны улича кузя котӧртысь челядь вылӧ.
Куимнанныслӧн ош куяс кодь байкӧвӧй ковтаяс да нимкодь, шуда чужӧмъяс.
Йӧзыс сэтшӧма гажтӧмчӧмаӧсь челядьлӧн шуда чужӧмъясысь...
...Со сквер!
Со переулок!
Колонка!
Тані, калитка сайын, тыдалӧ нин Петя Русаковлӧн керкаыс.
И ичӧтик флигель, кӧні олӧ Мазин.
Нывкаяс надзмӧдӧны воськовъяссӧ, сьӧкыда лолалӧны.
— Пыравны?
Висьтавны, мый найӧ локтӧны нин?
— Огӧ, огӧ!
Тайӧ бӧрти!
Первой гортӧ!
Миян мамаяс дінӧ!
Найӧ котӧртӧны ещӧ ӧти улича.
Школа!
Со сійӧ, гӧрд вевтыс рӧднӧй школалӧн!
— Школаӧй, мусаӧй!
Мый ӧні сэні?
Мунӧны-ӧ урокъяс?
Гашкӧ, став велӧдысьясыс мунісны фронт вылӧ, а велӧдысьясыс посни челядькӧд мунісны татысь.
Ӧд став мамъясыс нуӧдалісны ассьыныс челядьсӧ!
Кодкӧд нӧ велӧдчӧны ребятаыс?
А гашкӧ, найӧ мунісны жӧ татысь?..
И кӧні ӧні Сергей Николаевич?
Регыдджык эськӧ тӧдмавны, гижлывлӧ оз сійӧ!
Гашкӧ, ӧти минут кежлӧ пыравны школаас?
Огӧ! Огӧ!
Тайӧ бӧрти...
Ӧні мам-бать дінӧ!
Ещӧ и ещӧ переулокъяс, уличаяс...
Тані тӧдса быд ичӧтик столб, быд двор...
И со нин...
Куимнанныс сувтӧны турунвиж калитка дорӧ.
— Менам керкаӧй! — шуӧ Сева; аслас лолыс тырӧма.
Нывкаяс гурйыв восьтӧны калиткасӧ:
— Котӧрт жӧ, котӧрт, Сева!
— А ті нӧ... кыдзи? — падъялігтыр юалӧ детинка. — Ӧтнаныд?..
Лида кыскӧ сійӧс соскӧдыс калиткалань.
— Гашкӧ, пыравны тэкӧд, Сева?
Гашкӧ, миянлы Нюракӧд пыравны? — юасьӧ сійӧ, ачыс видзӧдлывлӧ то Сева кильчӧ вылӧ, то кузь улича вылӧ, кӧні сулалӧ сылӧн керкаыс да кӧні виччысьӧ сійӧс мамыс.
— Энӧ, энӧ, локтӧй... ме ӧтнам...
Мунӧй ӧдйӧджык!
— Ми танӧсь... ми матӧдз, — нурбыльтӧ Нюра.
Нывкаяс кольӧны сійӧс да, бӧрвыланыс частӧ видзӧдлывлігтыр, котӧртӧны водзӧ.
Весиг тані, рӧднӧй карас, налы страшнӧ янсӧдчыны.
Сева ӧвтчӧ кинас, котӧртӧ кильчӧланьыс.
Ӧдзӧсыс восьса, но патераас некод абу.
Общӧй кухняын оз кыв примусъяслӧн дзужгӧмыс.
Суседъяслӧн ӧшалӧ томан.
Сева надзӧник восьтӧ ассьыныс жыр ӧдзӧссӧ.
Занавесалӧм ӧшиньяс пыр муртса-муртса писькӧдчӧ югыдыс.
Мамыслӧн вольпасьыс крӧвать вылас идравтӧм, пызан вылын куйлӧны лук да няньтор...
Кодлӧнкӧ няйт, сёйӧн лякӧссьӧм башмакъяс туплясьӧны кок улын...
Пельӧсӧ, письменнӧй пызан вылӧ, пукталӧма Севалысь учебникъяссӧ...
Сева видзӧдалӧ, корсьӧ записка.
Мунігас мамыс частӧ кольлывлӧ вӧлі сылы запискаяс...
Улича вылын грымакылӧ грузӧвик; грубӧй салдатскӧй стёганкаа кутшӧмкӧ нывбаба чеччыштӧ машина вылысь да локтӧ кильчӧлань.
Сева видзӧдлӧ ас жырсяньыс коридорӧ:
— Он-ӧ ті тӧдӧй, кӧні менам мамаӧй?
Нывбаба сувтӧ порог дорас, нетшыштӧ юрсьыс чышъянсӧ:
— Сева!..
Господи...
Сева!..
Сева топӧдчӧ чужӧмнас салдатскӧй стёганка бердӧ:
— Мама!
Ме вои...
* * *
Лидалӧн мамыс удж вылын.
Нывка котӧртӧ сы дорӧ тӧдтӧм учреждениеӧ, дыр сулалӧ ворота дорас да корӧ дежурнӧйлысь лэдзны сійӧс мамыс дінӧ.
Дежурнӧй звӧнитӧ телефон пыр.
Лида нюжӧдчӧ трубка дінӧ, чеччалӧ.
— Тайӧ ме, мамочка, зарниӧй, рӧднӧйӧй!.. — горзӧ сійӧ.
Сёрни торксьӧ.
Дежурнӧй малалӧ Лидалысь юрсӧ:
— Котӧртӧ тэнад мамыд, котӧртӧ...
Ӧти, мӧд секунда кажитчӧны нывкалы зэв кузьӧн.
Сэсся коридор помын гурйыв воссьӧ пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧс, и Лидалӧн мамыс, ловъя, настоящӧй мамыс, уськӧдчӧ аслас ныв дінӧ.
Сійӧ малалӧ нылыслысь юрсӧ, пельпомъяссӧ, окалӧ синъяссӧ, банбокъяссӧ, сералӧ и бӧрдӧ, бӧрдӧ и сералӧ...
— Кор нӧ?
Кытысь тэ?..
Ті ставныд воинныд?
Митякӧд?
Лида кыйӧ мамыслысь кияссӧ, кутлӧ мамсӧ, видзӧдӧ сылы синъясас.
— Эг, ми прӧстӧ... мамочка, сэні сэтшӧм война... ми ӧтнаным... самолётӧн... — кыдзсюрӧ висьтавлӧ сійӧ окасигъяс костас. — Миянӧс куим лун видзисны Мӧскуаын, кӧсйисны кытчӧкӧ эвакуируйтны.
Ми муртса-муртса вермим уговоритны, веськыда бӧрдім...
Мамочка, рӧднӧйӧй!..
А мӧд улича вылын пӧвйӧн топыда тувъявлӧм ӧдзӧс дорын сулалӧ Нюра Синицына.
— Мунӧмаӧсь... мунӧмаӧсь... — шӧйӧвошӧмӧн дольӧ сійӧ.
Надзӧник кытшовтӧ ичӧтик тыртӧм дворсӧ да, юрнас забор бердӧ нёровтчӧмӧн, видзӧдӧ улича вылӧ:
— Мунӧмаӧсь...
Сева Малютин аслас мамыскӧд котӧртӧ мостовӧй кузя.
Сева котӧртӧ тротуар вылӧ, пельпомнас тойыштӧ калиткасӧ, босьтӧ Нюраӧс киӧдыс:
— Со сійӧ, мама!
Со сійӧ!
Севалӧн мамыс малалӧ нывкалысь юрсӧ, кутлӧ сійӧс пельпомъясӧдыс:
— Нюрочка!
Тэнад папаыд должен вӧлі мунны татысь, сійӧс командируйтісны Уфаӧ.
Сійӧ зэв ёна поліс кольны ӧтнассӧ тэнсьыд маматӧ, а мамаыд бӧрдіс да эз кӧсйы мунны, сійӧ пыр виччысис тэнӧ.
Лида мамакӧд ми пыралім сы дінӧ мунтӧдзыс да кӧсйысим, мый тэ ӧні олыштан миян ордын.
Мунам миянӧ, Нюрочка, ӧд ті Севакӧд ёртъяс.
Синвасӧ чышкалігмоз Нюра сӧгласитчӧ.
Улича вылын сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдлӧ аслас керка вылӧ.
А пельӧсын найӧс вӧтӧдӧ тревожитчӧм Лида.
— Энлы, Сева, энлы! — пӧдругасӧ кутлігтыр шуалӧ сійӧ. — Нюра мунас миян ордӧ, ми сыкӧд некор огӧ янсӧдчӧй, нэм чӧжным ми лоам ӧтлаын!
2 глава
ТЁТЯ ДУНЯ
Кор Павел Васильевич писӧ виччысьтӧг муніс фронт вылӧ, тётя Дуня коли ӧтнас.
Таня велӧдчис сестраяслӧн краткосрочнӧй курсъяс вылын да уджаліс госпитальын, кӧні коллявліс лунъяссӧ и войяссӧ.
Мукӧд дырйиыс сійӧ пыравлывліс юавны, оз-ӧ мыйкӧ кывсьы Васёк йылысь, Павел Васильевич йылысь.
Тётя Дуня висьтавліс сылы ассьыс шогсӧ, быд раз некымынпӧв лыддьывліс Павел Васильевичлысь письмӧяссӧ, кӧні сійӧ гижис, мый уджалӧ машинистӧн санитарнӧй поездын, передӧвӧйысь петкӧдалӧ раненӧйясӧс, мый письмӧяс сылы важӧн нин эз волыны да оз тӧд, воис-ӧ эз на сылӧн Рыжикыс.
Быд строчкаын чувствуйтчис батьлӧн курыд шог:
«... Аддзыла-ӧ коркӧ, кутла-ӧ ассьым дзуг юрсиаӧс?»
Таня топӧдчывліс тётя Дуня пельпом бердӧ, бӧрдліс сыкӧд тшӧтш.
Сэсся чеччыштлывліс, тэрмасигтыр чышкавліс синвасӧ:
— Мунны колӧ!..
— Энлы, чай юыштам ӧтлаын...
карточкаяс кузя меным кампет сетісны, — эз лэдзлывлы сійӧс Евдокия Васильевна.
— Некор.
Котӧрта ме, уджыс миян уна! — тэрмасис Таня.
Карын вӧлі тревожнӧ.
Бомбёжкаяс мӧдісны лоавны пыр частӧджык.
Магазинъяс да лавкаяс дорын, ылын лыйсьӧм да кымӧрсайса жургӧм кывзігмоз, чӧв олігтыр сулалісны очередьяс.
Пу керкаяс дорын гырысьджык челядь ваӧн тыртавлісны бӧчкаяс, кыскавлісны улича кузя лыа тыра мешӧкъяс; зыръяса нывъяс тэрмасигтыр котралісны, мунігмозныс сёйисны сӧмын ӧні на пӧлучитӧм нянь; мостӧвӧйяс кузя грымӧдісны машинаяс, мунісны красноармеечьяс; депосянь кылісны паровозъяслӧн тутсӧмъяс.
Сиреналӧн омлялысь шыыс вӧтлаліс йӧзӧс.
Воротаяс дорӧ петавлісны противогазъяса дежурнӧйяс, гырысьджык челядь кепыся кияснаныс да рузумъясӧн кватитлісны зажигательнӧй бомбаяс, тыртлісны найӧс лыаӧн, кавшасьлісны керка вевтъяс вылӧ да, юрнысӧ чатӧртӧмӧн, возбуждённӧя следитісны воздушнӧй бой бӧрся.
Мукӧд дырйи рытнас пемдӧдӧм кар вылӧ врагъяс шыбитлывлісны ракета.
Сылӧн кельыд-еджгов югӧр улын бурджыка тӧдчисны керкаяс да палисадникъяс...
Военнӧй обстановкаыс вочасӧн кыскис ас дінас и тётя Дуняӧс.
Став нывбабаясыскӧд ӧтмоза сійӧ дежуритіс дворын, делӧвитӧя распоряжайтчис гырысьджык челядь вылын, вӧтлывліс бомбоубежищеӧ падмӧм йӧзӧс...
Мирнӧй олӧмыс сылӧн торксис.
Дежурство вылын сулалігӧн тётя Дуня видзӧдіс прожекторъяслӧн дугдывтӧг вӧрысь ичӧтик еджыд сюръяяс вылӧ да думайтіс радейтана рӧднӧй Паша вок йывсьыс да Васёк йылысь.
«Юнкерсъяслӧн» да «мессершмиттъяслӧн» жургӧмысь сьӧлӧмыс сылӧн заводитліс ёна тіпкыны, шогӧдліс,
и кор, врагӧс суӧдігмоз, енэжын тыдовтчывліс тэрыб «ястребок», тётя Дуня тіралысь кияснас пернапасавліс сійӧс ылісянь:
— Господи, отсав сылы!
Господи, эн сет пӧгибнитны!
Таня ордӧ госпитальӧ ӧтчыд ветлӧм бӧрын сійӧ воис гортас рам, чукӧртіс пакетӧ Васёклы вылӧ дасьтӧм кампетъяс да нуис найӧс раненӧйяслы.
— Босьт... босьт...
Сэні юканныд ас костаныд...
Чай юыштанныд... — боеч киӧ сюйис сійӧ пакетсӧ.
— Но, сідзкӧ, аттьӧ, мамаша...
Дерт, и кампеттӧг позьӧ овны — но вниманиеыс дона, — козинсӧ босьтігмоз шуис раненӧй.
— Ӧтка ме... — бӧрдіс тётя Дуня. — Племянник менам вӧлі, вок...
— Ми ставным кодъяслӧнкӧ племянникъяс да вокъяс... да пиян, а рӧдинаным ставнымлӧн ӧти, ставнымӧс ас борд улас видзӧ... — ышлолаліс раненӧй.
— Тыдалӧ, война дырйиыс ставным рӧдняяс лоам, — синвапырыс нюмъяліс тётя Дуня.
И частӧ шулывліс Танялы:
«Гашкӧ, отсыштны мыйкӧ колӧ, тэ висьтав, котӧртлы татчӧ».
* * *
Тайӧ лунас тётя Дуня эз ломтыв пачсӧ.
Пидзӧсъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ пукаліс ӧтнасӧн тыртӧм, кӧдзыд жырйын.
Пызан вылын сулаліс тӧрытъя шыд.
Пельӧссянь видзӧдісны тётя Дуня вылӧ Трубачёвъяслӧн тӧдса, муса чужӧмъясныс.
Павел Васильевич меліа кӧритӧммоз нюмъяліс чойыслы, быттьӧкӧ видӧ сійӧс сы йылысь тӧждысьӧмысь.
Васёклӧн мамыс видзӧдіс рамка пытшсянь пыдӧстӧм сӧдз синъяснас; тайӧ синъясыс быттьӧкӧ кодъясӧскӧ корсисны жырсьыс и эз аддзыны найӧс, кодъясӧс корсисны, да видзӧдісны тётя Дуня вылӧ.
Васёклӧн рӧма фотографияыс сайӧдіс бать-мамыслысь портретъяссӧ.
Детинкалӧн лӧз синъясыс сералісны, зарни чубыс чурвидзис вывлань, матросскӧй курточка соскас дзирдаліс якӧр.
Тётя Дуня надзӧник вештыліс синъяссӧ, и сы банбокъяс кузя визувтіс синва.
Ывлаын вӧлі нин сёр ар, ӧшиньясӧ гыжъясисны пуяслӧн кортӧм вожъясыс.
Вӧлі гажтӧм да шуштӧм и ывлаын и жырйын.
Тётя Дуня чеччис, вылысас чӧвтіс шаль.
«Ветлыны домоуправлениеӧ тӧдмавны — гашкӧ, мыйкӧ колӧ отсыштны».
Уліын швачнитіс ӧдзӧс, кодкӧ тэрыба кайис пос кузя, быттьӧкӧ кык гоз кокъяс панласисны ӧта-мӧдныскӧд.
— Евдокия Васильевна!
Евдокия Васильевна!
Тётя Дуня уськӧдіс шальсӧ, чепӧсйис кухняӧ, сьӧкыдпырысь пуксис табуретка вылӧ.
Нывкаяс сёрнитісны тэрыба, ёрта-ёртсӧ торкалігтыр:
— ... Васёк локтӧ нин!
Найӧ ставныс ӧтлаынӧсь — Одинцов, Мазин, Саша Булгаков, Русаков!
Миянӧс мӧдӧдісны самолётӧн, но ми быдса куим лун олім Мӧскуаын.
Найӧ регыд, регыд воасны гортаныс!
Найӧ нин, тӧдӧмысь, вуджисны фронт вомӧн да пуксисны поездӧ...
Тётя Дуня воис ас садяс, лэптіс кельдӧдӧм чужӧмсӧ, ньӧжйӧник вӧрӧдыштіс кос вомдоръяссӧ:
— Васёк... фронт вомӧн?..
— Но да...
Ті энӧ полӧй!
Накӧд Митя и дядя Яков.
Дядя Яков тӧдӧ быд трӧпатор.
Найӧ нин, тӧдӧмысь, вуджисны!
Энӧ полӧй на вӧсна! — успокаивайтісны нывкаяс.
Тётя Дуня друг нюмъёвтіс, топыда кутліс кыкнаннысӧ да видзчысьӧмӧн шуис:
— Мый нӧ, мӧда виччысьны.
Аттьӧ тіянлы, нылукъясӧй...
Кор Лида да Нюра мунісны, сылы дум вылас уси, мый колӧ вӧлі бура-мичаа юасьны налысь, тӧдмавны, кытчӧ кольччис Васёк, кутшӧм фронт вомӧн сійӧ кутас вуджны.
Мӧвпъясыс тётя Дунялӧн сорласисны.
Фронт йылысь представлениеыс артмыліс кодъяслӧнкӧ висьтавлӧмысь, лыддьылӧм небӧгъясысь да, медсясӧ, киновывса военнӧй картинаясысь.
Син водзас сувтісны сьӧкыд танкъяс, кодъяс кыссьӧны кодйыссьӧм му кузя, сьӧд тшын сюръяяс, чегъясьӧм сутшкасьысь сутуга, гылалысь йӧз...
и на пӧвстын Васёклӧн ичӧтик тушаыс...
Тётя Дуня кутчысис аслыс юрас, кутіс ымзыны...
Войнас сійӧ вӧтасис страшнӧй вӧтъяс.
Сьӧкыдпырысь бок вывсьыс бок вылӧ катласигтыр Васёк вылӧ локтӧ фашистскӧй танк...
Тётя Дуня пессис крӧвать вылас.
... Кежышт, Васёк, муса пи...
Лямӧдас!..
А кытысянькӧ плакат вывсянь чеччалісны кӧрт каскаа кузь кока чудовищеяс да веськӧдлісны Васёк вылӧ пулемётъяссӧ.
Сэсся мышланьыс бертовтлісны сылысь кияссӧ...
Тётя Дуня стрӧга видзӧдіс племянникыслы нинӧмысь повтӧм лӧз синъясас:
«Помнит, Васёк: ми Трубачёвъяс.
Кувнысӧ ӧтчыд!»
Югдӧмыс сувтӧдіс тётя Дуняӧс кокъяс йылас, разӧдіс лёк вӧтъяссӧ.
Сьӧлӧмсӧ сылысь друг сотыштіс пӧсь радлун, мый Васёк ловъя, мый сійӧ, гашкӧ, матын нин...
Рытнас карын кутіс омлявны сирена.
Тётя Дуня спокойнӧя петіс дежурство вылӧ, ачыс противогаза, да, дворӧд восьлалігмоз, гораа командуйтіс:
— Граждана!
Лэччалӧй бомбоубежищеӧ!
Спокойнӧя, донаясӧй, спокойнӧя!
Слава богу, эмӧсь миянӧс дорйысьяс!
Ставыс миян эм, и правдаыс миянладорын...
3 глава
ФРОНТӦВӦЙ ЁРТЪЯС
Васёк Трубачёв, Саша Булгаков, Коля Одинцов, Мазин да Русаков воисны рытнас сёрӧн.
Рӧднӧй карыс встретитіс найӧс сиреналӧн грознӧй, видзчысьны тшӧктысь омлялӧмӧн.
Ӧти керка дорсянь мӧд керка дорӧдз котӧрталігмоз, орудиеяс гымгигӧн-лыйсигӧн ёртъяс писькӧдчисны уличаясӧд.
Вокзалын Саша встретитіс суседыслысь писӧ, коді висьталіс, мый Саша Булгаковлӧн семьяыс заводыскӧд тшӧтш муніс Уралӧ.
Первойсӧ Саша шӧйӧвошлі тайӧ юӧрсьыс, но кор кар весьтті вуджисны немецкӧй «мессершмиттъяс» да орудиеясысь лыйсьӧмысь кутіс сыркакывны муыс, сійӧ кыкнан кинас тупкис пельяссӧ да котӧртігмозыс горӧдіс Трубачёвлы:
— Поснисьыс посниясыс ылынӧсь!
Сэні спокойнӧ!
Молодечьяс найӧ, мый мунісны татысь!
— Ме ордӧ котӧртам! Ме быдӧнысь медматын! — эз кыв сылысь да вочавидзис Васёк.
Трубачёвъяс двор дорын сулаліс тётя Дуня, кучик курткаа, бокас ӧшӧдӧма противогаз.
Васёк да сылӧн ёртъясыс тӧкӧтьӧ эз уськӧдны сійӧс кок йывсьыс и, кор тӧдісны, сувтісны сюръяяс моз.
— Тётя Дуня! — Васёк ӧшӧдчис сылы сьылі вылас. — Тётенька, здравствуйте!
Тётя Дуня окнитіс, кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, кыскис керкаас.
Яндысьыштӧмӧн нюмъялігтыр ёртъясыс мӧдӧдчисны на бӧрся.
Ичӧтик кухняын чусыда ӧзйис лампа.
Челядь шыблалісны порог дорӧ вещӧвӧй мешӧкъяссӧ.
— Аттӧ, ловъя воис!..
Пашаӧй, Пашаӧй тӧдмалас!.. — Васёкӧс гӧгӧр бергӧдлігмоз да ас бердас топӧдлігмоз бормочитіс тьӧтка.
— Папа кӧні?
Тётенька, папа кӧні? — сы киясысь нетшкысигмоз горзіс Васёк. — Кӧні сійӧ?
— Гижлывлӧ, гижлывлӧ миянлы батьыд.
Тӧрыт письмӧ ыстіс — раненӧйясӧс новлӧдлӧ...
Вот вежся дежурство вылысь, корся письмӧсӧ...
Со, сёйышт ӧні... да ассьыд гӧсьтъястӧ гӧститӧд! — тэрмасигтыр висьтавліс тётя Дуня.
— Тайӧ абу гӧсьтъяс — тайӧ менам фронтӧвӧй ёртъяс! — сьӧлӧмсяньыс шуис Васёк. — Тэ нинӧм эн жалит налы, тётенька.
Медбӧръя кусӧксӧ ми ставнымлы юклывлім.
— Да меным ӧмӧй мыйкӧ жаль?
Мый тэ?
Мый тэ, ен тэкӧд!..
Сёйӧй, юӧй, мед сӧмын ловъяӧсь вӧлінныд-а... — пызан вылӧ быдсяма кулёкъяссӧ, банкаяссӧ ваялігмоз ноксис тётя Дуня. — Сёйӧй, сёйӧй, а ме котӧрта...
* * *
«Аттӧ дивӧ, Васёк менам гортын!
Бомбоубежищеӧ, али мый, нуӧдны найӧс?
Мед кӧть эськӧ мыйкӧ эз жӧ ло!» — волнуйтчигтыр думайтіс сійӧ ас кежас, ачыс гораа убеждайтіс гражданаӧс, медым эз тӧждысьны.
А тайӧ кадас мудзӧм да тшыг челядь, тётя Дунялысь став запассӧ регыдӧн бырӧдӧм мысти, сулалісны занавесалӧм ӧшинь дорын, кывзісны зениткаяслысь сьӧкыда гыпйӧдлӧмсӧ да самолётъяслысь жургӧмсӧ.
— Мунам! — терпитны вермытӧг тувкӧдіс Мазинлы Петя Русаков. — Менӧ мам виччысьӧ.
— Миянӧс виччысьӧны жӧ!
Ми мунам, Трубачёв! — тэрмасисны Мазин да Одинцов.
— Энлӧ, виччысьлӧй! — ӧлӧдіс найӧс Саша. — Друг виасны?
Дзик порог дорад, думыштлӧй сӧмын!
Дзик керка дорад!
Васёк падъяліс.
Сійӧ гӧгӧрвоис ёртъясыслысь терпитны вермытӧмсӧ.
Но ывлаас вӧлі нин вой, и орудиеяс гыпйӧдлӧмысь мыш кузяыд визувтліс мустӧм йирмӧг.
Но мый, осколок кӧ либӧ воздушнӧй волна!
— Энӧ мунӧй, ребята!
Сӧмын асылӧдзыс кольччӧй.
А то ми Сашкакӧд ог мӧдӧй весиг и тӧдны, воинныд ті гортӧдзныд али энӧ.
Но, кӧть бомбёжка дырйиыс энӧ мунӧй...
Вайӧй каямӧ ставным папа крӧвать вылӧ да виччысьыштам, ладнӧ? — корис Васёк.
Челядь сӧгласитчисны.
Васёк чеччыштіс бать вольпась вылас, кыкнан кинас кутчысис пӧдушка гӧгӧрыс да, чужӧмсӧ сэтчӧ ляскӧм бӧрын, шудаа серӧктіс.
— Ставныд, ставныд кавшасьӧй!
Местаыс ставнымлы тырмас, — стен дорлань вешйигмоз корис сійӧ ёртъяссӧ.
Павел Васильевичлӧн паськыд, лӧсьыд крӧвать вылӧ тӧрисны витнанныс, и часджын мысти, ёрта-ёрт бердас топӧдчӧмӧн, челядь чорыда узисны.
Васёк унмовсис медбӧръяӧн.
Небыд пӧдушкаыс, быттьӧкӧ батьыслӧн шоныд киыс, куйліс сылӧн пӧсь банбок улас, унзіль синъяс водзас качайтчисны да копрасисны челядьдырсянь тӧдса кӧлуйяс: «Здравствуй, Васёк, здравствуй, Рыжик...»
Васёк читкыраліс синъяссӧ, быттьӧкӧ шонді водзын.
Но унмовсьӧмсӧ сылысь частӧ торклывліс зенитнӧй орудиеяслӧн сьӧкыда гыпйӧдлӧмыс.
Детинка матӧджык топӧдчывліс ёртъясыс бердӧ.
Мӧвпъясыс сылӧн пышйывлісны бӧрлань — Митя дінӧ.
Сылы дум вылас уси кӧтасьӧм сьӧкыд вӧр, дзугсялӧм трӧпаяс, водзын мунысь дядя Яков да Митя.
Шочиника найӧ мыйкӧ шулывлісны ӧта-мӧдныслы, мый йылысь кӧ сӧветуйтчисны.
Некымынысь, челядьлань серьёзнӧй, стрӧг чужӧмсӧ бергӧдӧм бӧрын, Митя гусьӧник командуйтліс: «Водӧй!»
Найӧ водавлісны да, уль му бердас топӧдчӧмӧн, кыссьылісны.
Ӧтчыд, насянь дзик маті, тӧвзисны мотоциклъяс вылын фашистъяс.
Мӧдысь, рытъявылыс, ичӧтик ю вомӧн келігӧн, найӧ аддзылісны немецкӧй салдатӧс, коді вӧлі песлалӧ бельё...
Ӧпаснӧй минутъяс дырйи Митя тэрыба видзӧдлывліс челядь вылӧ, чужӧмыс сылӧн лолі чорыд, быттьӧкӧ сійӧс изйысь вӧчӧма.
Кор опасностьыс кольлі бӧрӧ, Митя нюмъяліс налы, довкйӧдліс юрсӧ, а Яков Пряник гусьӧник шутитышталіс, ышӧдаліс гажа прибауткаясӧн.
Тадзи найӧ мунісны лун да вой, ещӧ лун да ещӧ вой и сӧмын коймӧд лунас югдандор вуджисны фронт.
Васёк гӧгӧрвоис тайӧс сэки, кор сук вӧрысь петісны винтовкаяса куим красноармееч...
Васёклы дум вылас уси, кыдзи прӧщайтчигас Митя кутліс сійӧс да мукӧд челядьсӧ, ӧти-ӧтиӧн быдӧнӧс, дыр видзӧдіс быдӧнлы чужӧманыс, тэрмасигтыр шуаліс:
«Но, ставыс...
Мунӧй гортаныд...
Копыртчылӧй ме пыдди школалы, челядь...»
А дядя Яков вывлань лэптӧма ассьыс быгалӧм сук синкымъяссӧ да прӧщайтчӧм могысь думыштчӧмӧн шуис:
«Главнӧйыс мортын — честность.
Сысянь став качествоясыс».
Бур кывъяс Яков Пряниклӧн,
на йылысь колӧ ещӧ думыштлыны, но ӧні абу окота думайтны.
Васёк думсьыс ещӧ ӧтчыд кутлӧ Яков Пряникӧс, Митяӧс, тшӧктӧ висьтавны привет Генкалы.
Сійӧ казьтылӧ, кыдзи мунігас Митя некымынысь бергӧдчыліс бӧрвылас да довкйӧдліс юрсӧ...
Казьтылӧмъясыс Васёклӧн дзугсьӧны, чорыд ун личкӧ сылысь юрсӧ батьыс пӧдушка вылӧ.
Дежурство вылысь котӧрӧн воӧм мысти тётя Дуня дыр видзӧдіс тешкодь, унзіль чужӧмъяс вылӧ, кага сямӧн калькнитӧм вомдоръяс вылӧ, лёзь юръяс вылӧ.
Видзчысьӧмӧн лӧсьӧдыштіс Мазинлысь лёкногӧн кусыньтӧм коксӧ, Петькалысь юрсӧ пуктіс пӧдушка вылӧ, ставнысӧ витнаннысӧ шебраліс эшкынӧн да меліа шуис:
— Со ӧд, фронтӧвӧй ёртъяс...
4 глава
ТЫРТӦММӦМ ШКОЛАЫН
Школьнӧй стӧрӧж Иван Васильевич пукалӧ аслас каморкаын пос улын.
Дзонь пачка письмӧяс куйлӧны сы водзын пызан вылын.
Ныр вылас ӧчки пуктӧм бӧрын сійӧ надзӧник паськӧдалӧ уна почеркъясӧн гижалӧм листокъяс, внимательнӧя лыддялӧ найӧс, сортируйтӧ, сэсся перйӧ ящикысь кык линейкаа ученическӧй тетрадь да ышлолалігтыр гижӧ вочакыв.
Ручкаыс бергалӧ сылӧн велавтӧм чуньяс костас, гырысь, сьӧд кляксаяс сӧльнитчӧны бумага вылас.
— Экма... — ружтӧ школьнӧй стӧрӧж. — Абу зэв кокни и письмӧяс вылад вочавидзны...
Со письмӧ Магнитогорсксянь Саша Булгаков мамсянь директор ним вылӧ:
«... дзикӧдз сьӧлӧмным косьмис миян детинка вӧсна.
Эмӧсь кӧ кутшӧмкӧ юӧръяс, гижыштӧй, дона Леонид Тимофеевич!
Помӧдз мучитчим ми, аслыным места огӧ аддзӧй...»
Иван Васильевич нёровтчӧ улӧс бӧр вылӧ да, тайӧ строчкаяс вылас видзӧдігмоз, довкйӧдлӧ юрсӧ:
— Мый нӧ гижнысӧ...
Не сӧмын Саша Булгаковлӧн семьяыс эз аддзы аслыс места.
Удж вывсянь котӧртлісны татчӧ Лида Зориналӧн мамыс и Петя Русаковлӧн тьӧтыс.
Дыр эз лысьтны таркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Кар мӧдар помсяньыс кыссьыліс Коля Одинцовлӧн бабушкаыс.
Бӧрдіс кильчӧ вылын пукалігӧн.
Уралӧ мунӧм водзвылын волісны Митялӧн старикъясыс да, чӧв олігтыр пукалыштӧм бӧрын, мунісны.
Коля Мазинлӧн мамыс куйліс больничаын, сійӧ эз юась нинӧм йылысь.
Саша мамлысь письмӧсӧ Иван Васильевич вештіс бокӧ да босьтіс мӧд конверт.
Конверт пытшкӧссьыс уси ещӧ конверт, маркаа да обратнӧй адреса: «Уфа кар, детскӧй дом».
Гижис Валя Степановалӧн воспитательницаыс:
«Прӧститӧй, мый частӧ беспокоита тіянӧс, дона Иван Васильевич.
Абу-ӧ юӧръяс миян челядь йылысь?
Ме гижлі Свердловскӧ Леонид Тимофеевичлы, но сійӧ ачыс виччысьӧ юӧрторъяс тіянсянь, сы вӧсна мый письмӧясыс воӧны школаӧ.
Меным зэв шог.
Валя воис детскӧй домӧ дзик на кагаӧн да быдмис менам ки вылын...»
Иван Васильевич мудзпырысь ниртӧ плешсӧ.
Синъяс улас сылӧн польтчӧмаӧсь мешӧкъяс, чужӧмыс омӧльтчӧма, синъясыс пемдӧмаӧсь; войясын кутіс висьны мышкыс.
«Помӧдз мучитчим ми тіянкӧд, Иван Васильевич, сьӧлӧм абу местаын», — старик дінӧ волывлігӧн унаысь шулывліс Трубачёвлӧн тьӧткаыс.
Грозный перйӧ пачкасьыс ещӧ ӧти письмӧ — гижӧны Нюра Синицыналӧн бать-мамыс:
«Примитӧй срочнӧй мераяс, медым корсьны миянлысь нывнымӧс...»
— Эк, челядь, челядь! — ышлолалӧ Иван Васильевич. — Уна синва кисьтӧма тіян вӧсна...
Кор Сергей Николаевич вайӧдіс челядьлысь первойя партиясӧ, кольысьяслӧн бать-мамыс мӧдісны тревожитчыны, котӧрӧн воисны школаӧ, но, кор тӧдмалісны, мый тайӧ лунъясас позьӧ виччысьны Митяӧс, бӧр муналісны гортаныс, кутісны надейтчыны.
Коли мучительнӧй куим лун.
Ни Митя, ни челядь эз воны.
Школа вӧчис ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, медым корсьны найӧс: Жуковкаӧ лэбисны телеграммаяс, поездӧн локтан туйвывса медгырысь станцияясысь юасисны, Сергей Николаевич некымынысь звӧнитліс Киевӧ.
Ӧтветъяс воалісны эз зэв бурӧсь: Жуковкасӧ вӧлі жуглӧма, врагъяс бомбитӧмаӧсь шоссейнӧй туйяс, быдлаын муніс челядьӧс эвакуируйтӧм.
Челядьлӧн ичӧтик чукӧр вожатӧйыскӧд ӧтлаын воши лоӧмторъяс пӧвстӧ.
Бать-мам чукӧртчывлісны школаӧ, юасялісны велӧдысьлысь, но Сергей Николаевич и ачыс эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла Митя челядькӧд ӧнӧдз абу.
Ӧд легкӧвӧй машина сійӧ жӧ рытас должен вӧлі вайӧдны найӧс станцияӧ, и мӧд поездыс Киевлань петӧ вӧлі сійӧ жӧ вояс...
Велӧдысь помысь-помся висьтавліс ставсӧ кыдзи вӧлі.
Кельдӧдӧм чужӧма, челядь вӧсна тӧждысьӧмысь мучитчӧм, Сергей Николаевич лои сэтшӧм морт кодь, коді висьӧма сьӧкыд висьӧмӧн.
Синъяс улас сылӧн кутісны тӧдчыны сьӧд вуджӧръяс, чужӧмыс омӧльтчис.
Леонид Тимофеевич эз вошты лачаяссӧ да кыдзи вермис успокаивайтіс челядьлысь бать-мамсӧ.
А кар весьтын тыдовтчывлісны нин вражескӧй бомбардировщикъяс...
Быд семья колльӧдіс фронт вылӧ ассьыс матысса йӧзӧс.
Сергей Николаевич муніс военкоматӧ, сылы сетісны направление частьӧ, и сійӧ должен вӧлі регыд мысти мунны.
Велӧдысь янсӧдчис карыскӧд сьӧлӧм вылас зэв сьӧкыд тӧждысьӧмӧн.
Узьтӧм войяс вӧснаыс рудӧдӧм, сійӧ восьлаліс аслас выль фронтӧвӧй ёртъясыскӧд ӧтлаын, ачыс суров да беспощаднӧй враг дінӧ.
Туйвывса бусыс пуркъяліс сы кокъяс улын, и син водзас вешйывтӧг сулалісны челядьлӧн чужӧмъясныс.
Сергей Николаевичлӧн фронт вылӧ мунӧм бӧрын регыд мысти карын заводитчис эвакуация.
Муналісны детскӧй домъяс, школаяс, заводъяс, фабрикаяс.
Фронт вылӧ муніс Петя Русаковлӧн батьыс, ополченечьяскӧд муніс Лида Зориналӧн батьыс, заводыскӧд тшӧтш эвакуируйтчис Саша Булгаковлӧн семьяыс.
Синицынъяс эз вермыны виччысьны нывсӧ да мунісны Уфаӧ.
Сэтчӧ жӧ нуӧдісны Валя Степановалысь детскӧй домсӧ.
Роносянь Леонид Тимофеевичлы воис распоряжение нуӧдны челядьӧс Свердловскӧ.
Вокзалын жуисны мунны лӧсьӧдчӧм школьникъяс.
Накӧд тшӧтш мунісны, найӧс колльӧдӧм могысь, вожатӧйяс да велӧдысьяс.
Уна велӧдысьяс ополченечьясӧн мунісны фронт вылӧ.
Тыртӧммӧм школаӧ Грозный коли ӧтнас.
Ключ чукӧрӧн зильӧдчигтыр сійӧ быд асыв ветлӧдліс коридорті, восьтлывліс классъяссӧ, чышкаліс буссӧ пызанъяс да партаяс вылысь.
Сэсся пуксьывліс школаса ичӧтик сцена пос вылӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кывзіс, кыдзи йирк бердас ызгӧны арся гутъяс.
Рытъявылыс сійӧ бӧръяліс школа адрес кузя воӧм письмӧ пачкаяс.
Плеш вывсьыс чепӧсйӧм пӧсьсӧ чышкалігмоз старик часъясӧн пукавлывліс аслас пызан сайын.
Мукӧд дырйиыс, юрсӧ кинас пыкӧмӧн, сійӧ ас тӧдлытӧгыс вугыртлывліс.
Унйывсьыс сійӧ кывлывліс кузя зильгысь школьнӧй звонок, школьникъяслысь ёсь гӧлӧсъяс, коридорысь дружнӧй кокшыяс...
«Ывлаӧ, ывлаӧ петалӧй!
Кӧні гуляйтны прикажитӧма тіянлы?
Кутшӧмӧсь ті!» — горзіс Грозный да, аслас горзӧмысь садьмӧм бӧрын, полігтырйи видзӧдаліс тыртӧм каморкасӧ.
* * *
Ӧні Грозный оз узь, и оз вӧтӧн, а вемӧсӧн сійӧ кылӧ кокшыяс кильчӧ вылысь, кылӧ тӧдса челядь гӧлӧсъяс.
Сійӧ надзӧник веськӧдчӧ, нюжӧдӧ кисӧ аслас гӧна шапкалань.
Кильчӧ вылын швачнитӧ ӧдзӧс, видзчысигтыр котшкӧдӧны коридорын кодлӧнкӧ ичӧтик каблукъяс, дзуртыштӧмӧн воссьӧ ӧдзӧс.
— Эй, коді сэні? — горзӧ школаса стӧрӧж.
Синъясыс сылӧн югъялӧны, гӧлӧсас кылӧны тӧдса скӧр шыяс. — Коді сэні ветлӧдлӧ?
Шум пырысь-пыр ланьтӧ.
Видзчысьӧмӧн воссьӧ ӧдзӧс, сэті мыччысьӧны нывкаяслӧн юръяс, на сайын тыдалӧ ещӧ некымын юр:
— Тайӧ ми...
Грозный кыкысь воськовтӧ водзӧ да сувтӧ.
— Иван Васильевич, мусаӧй!
Энӧ тӧдӧй миянӧс?
Тайӧ ми, нёльӧд «Б»...
колӧ шуны, витӧд «Б»...
— Иван Васильевич, здравствуйте!
Лида да Нюра тормошитӧны старикӧс:
— Энӧ тӧдӧй миянӧс?
Энӧ тӧдӧй миянӧс?
Детинкаяс быдладорсянь кытшалісны школаса стӧрӧжӧс:
— Здравствуйте, Иван Васильевич!
Здравствуйте!
Ключьясыс зильмунігмоз усьӧны старик киысь.
* * *
Школаса стӧрӧж каморкаӧ видзӧдчӧ арся кельыд шонді.
Челядь пукалӧны сундук вылын, крӧвать вылын, пызан дорӧ вештӧм табуреткаяс вылын.
Грозный тэрмасьтӧг ӧчкиасьӧ, видзчысьӧмӧн перйӧ конвертысь почтӧвӧй бумага лист, кодӧс гижӧма велӧдысьлӧн гырысь почеркӧн.
— Абу меным гижӧма тайӧ письмӧсӧ, но вот босьті лов вылӧ грек — восьті, — висьталӧ Иван Васильевич.
— Лыддьӧй!
Лыддьӧй! — терпитны вермытӧг вашкӧдӧны челядь.
— «Здравствуйте, дона Леонид Тимофеевич!
Ещӧ сэтшӧм на неважӧн янсӧдчим ми тіянкӧд, а кажитчӧ — колины нин вояс...»
Челядь кывзӧны ловшынысӧ кутӧмӧн, полӧны пропуститны кӧть ӧти кыв.
Грозный надзӧник бергӧдӧ лист боксӧ:
— «... Эвакуируйтӧмъяс пӧвстысь, кодъяс паныдасьлісны миянлы туй вылын, ме аддзылі уна челядьӧс.
Ставныс найӧ кажитчисны меным миян челядь кодьӧн.
Шойччигъясӧ ёртъяс казьтывлісны ассьыныс семьяяссӧ.
Ме кывзі налысь сьӧлӧмсяньныс петысь, гусьӧник сёрнияссӧ да думайті челядьлӧн ичӧтик чукӧр йылысь, коді воши кытчӧкӧ украинаса туйяс вылӧ: думайті Митя йылысь, думсьым представляйті аслым Трубачёвӧс, Сева Малютинӧс, нывкаясӧс, Мазинӧс да Русаковӧс, Коля Одинцовӧс...
Асывнас ми мунім бойӧ.
Быдӧнлӧн миян вӧлі мый защищайтны.
Ме веськыда эг тӧд тӧрытъя мирнӧй йӧзсӧ, кодъяс шойччиганыс казьтылісны ассьыныс челядьяссӧ да гӧтыръяссӧ — найӧ тышкасисны бешенӧя да упорнӧя, дорйисны асланыс мулысь быд вершӧк...»
Грозный дугдылӧ лыддьынысӧ да ӧчки вывтіыс видзӧдӧ челядь вылӧ.
— Лыддьӧй! — шӧпкӧдӧны сы пельпом сайсянь волнуйтчысь гӧлӧсъяс.
Грозный лыддьӧ.
Каморкаӧ ньӧжмыда пырӧ рӧмыд, арся руд кымӧръяс дзикӧдз тупкӧны шонділысь жебиник, вижов югӧрсӧ.
Старик вешйӧ матӧджык ӧшиньлань:
— «...Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй, дона Леонид Тимофеевич!
Кутлӧй миянлысь бур Иван Васильевичӧс и, воасны кӧ менам челядь, висьталӧй налы, мый воас победалӧн шуда лун, и ми бара лоам ӧтлаын».
Грозный куснялӧ письмӧсӧ.
— Энлӧй, Иван Васильевич!
Вайлӧй, вайлӧй кырымпассӧ видзӧдлам!
Челядь сувталӧны да, письмӧ весьтӧ копыртчӧмӧн, горша видзӧдӧны дженьыдик кырымпассӧ: «Сергей Николаевич».
5 глава
МЫЙ ВӦЧНЫ?
Шуштӧм, гажтӧм ар шымыртіс ичӧтик карӧс.
Быттьӧкӧ некор эз вӧвлы югыд шонді, веж пуяс, палисадникъясын свежӧй турун.
Пуяслӧн сьӧд стволъяс кузя котӧртӧны зэр войтъяс, ляскысьӧма му бердӧ нярмӧм турун...
Шонді абу!
Но некод оз и казьтыв шондісӧ, веж пуяссӧ, свежӧй турунсӧ.
Йӧз оз видзӧдны зэр вылӧ, тӧв вылӧ, няйт да шляча вылӧ.
Карын абу спокойнӧ, абу спокойнӧ кар гӧгӧрын, зумыша восьлалӧны уличаяс кузя йӧз, оз кывны гора гӧлӧсъяс.
Ставныс тӧдӧны — врагъяслӧн полчищеяс матыстчӧны Мӧскуа дінӧ.
Йӧз лихорадочнӧя да упорнӧя уджалӧны оборона вылӧ.
Шоч морт войсӧ узьӧ гортас — унджык кадсӧ быдӧн коллялӧны сэні, кӧні найӧ колӧны тайӧ здукас.
Коли ноябр 7 лунся праздник.
Вождьлӧн вунӧдны позьтӧм кывъясыс кыпӧдісны вынъяс, ёнмӧдісны победаӧ веритӧм.
Дружнӧй семьяӧн ӧтувтчис сӧветскӧй войтыр.
Быдӧн кутісны чувствуйтны асьнысӧ юкӧнӧн сійӧ великӧй преградаыслӧн, кытчӧ вӧлі должен жугавны враг.
Йӧз уджалісны кинысӧ лэдзлытӧг.
Севалӧн мамыс уджаліс заводын.
Петя Русаковлӧн тьӧтыс, Екатерина Алексеевна, войбыдъясӧн пукавліс районнӧй газет редакцияын, медым кар вермис тӧдны водз асылын выль юӧръяс.
Уна нывбабаяс вурисны да кыисны боечьяслы шоныд кӧлуй.
Больничаысь петӧм бӧрын Коля Мазинлӧн мамыс, тожӧ кутіс кыны кепысьяс да носкияс армиялы.
Гажтӧмчысь Коля видзӧдіс, кутшӧм тэрыба вӧрӧны кысян емъясыс мамыслӧн жебиник чуньяс костас.
Коля мучитчис нинӧм вӧчтӧмла.
Воздушнӧй тревога объявитӧм бӧрын сійӧ первойӧн котӧртліс улича вылӧ да, зажигательнӧй бомбаяс бӧрся кыйсигмоз, быдӧнӧс чуймӧдліс аслас пельклунӧн.
Петя Русаковкӧд Колялӧн дружитӧмыс мукӧд дырйи торксьывліс пинясьӧмӧн.
Петя быдторйын зілис отсавны мамыслы и уна кад коллявліс гортас.
Мазин гажтӧмчис ёртыстӧг.
Ӧтчыд, кор Петя тыдовтчис сы керка порог дорын, Мазин бергӧдчис мӧдарӧ да грубӧя горӧдіс:
— Шыть!
Мун татысь, пиук!
Петя скӧрмис да чеччыштіс ёртыс дорӧ:
— Тэ мый, косясьны кӧсъян?
Мазин чуймис, пуджис сосъяссӧ, но сэсся мӧдарӧ думыштіс да, гажтӧма нюмъялігтыр, шуис:
— Меным удж колӧ, а оз косясьӧм!
Эз сӧмын ӧтнас Мазин гажтӧмчы настоящӧй уджысь — нинӧм вӧчтӧмыс мучитіс и сылысь ёртъяссӧ.
Челядь инаныс эз ӧшйыны сы вӧсна, мый найӧ друг лоины некодлы ковтӧмӧсь татшӧм кадӧ, кор став йӧзыс гӧгӧр мудзлытӧг уджалӧны.
Ещӧ сэтшӧм на неважӧн Украинаын найӧ кыдзи вермисны отсасисны гырысьяслы.
Налы окота вӧлі эськӧ и ӧні став йӧзыскӧд ӧтлаын мыйкӧ вӧчны общӧй пӧльза вылӧ.
А лунъяс колины ӧти бӧрся мӧд, и велавтӧм нинӧм вӧчтӧмыс пыр лои сьӧкыдджык.
Саша Булгаков оліс Васёк ордын.
Найӧ кыкнанныс частӧ волывлісны Сева ордӧ.
Сэтчӧ жӧ волывлісны нывкаяс, Коля Одинцов, Мазин да Русаков.
Ӧтлаӧ чукӧртчӧм бӧрын зумыша видзӧдісны ёрта-ёрт выланыс.
— Мыйла ми локтім татчӧ? — вомалӧм ногӧн юавліс Мазин. — Кутшӧм пӧльза миянысь тані?
— Ме шулі тіянлы: кольччамӧй, а ті пыр Трубачёвлысь кывзысинныд, вот и пукалӧй ӧні! — сы дор сувтлывліс Петя Русаков.
Васёк пузьывліс скӧрысла:
— Ме эг распоряжайтчы!
Сэні гырысьджыкъяс вӧліны!
— Мыйла сэні Васёкыс?
Миянлы шуӧма вӧлі мунны — и ставыс.
Кыдзи сійӧ ми вермим кольччыны? — шензис Сева. — Мый йылысь ті сёрнитанныд?
— Неблагодарнӧйяс!
Вот нин неблагодарнӧйяс! — скӧрысь горзіс Лида.
— «Неблагодарнӧйяс! — шуис сэки сылы Дуб...» — заводитліс шутитны Петя,
но Нюра Синицына скӧрысь торкис сійӧс:
— Эновт!..
Ме шензя тіян вылӧ, ребята!
Регыдӧн жӧ ті вунӧдінныд ставсӧ!
Да ещӧ Трубачёв вылӧ усьласянныд, а сылы быдӧнысь медуна Украинаад сюри.
Чайтанныд, кокни сылы вӧлі...
Челядь яндысьыштӧмӧн заводитлісны правдайтчыны:
— Васёк, тэ эн думышт мыйкӧ, тайӧс ми сідзи!
— Шогысла! — шпынняліс Мазин да, Трубачёв дінӧ матыстчӧм бӧрын, меліа видзӧдлывліс сылы синъясас: — Тэ эн скӧрав.
Миянлы удж колӧ... гӧгӧрвоан, удж!
Васёк эз скӧрав.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ лёк командирӧн, коді распуститіс ассьыс отрядсӧ.
Сійӧ ачыс мыжаліс асьсӧ сыысь, мый сылӧн отрядыс нинӧм оз вӧч.
— Кольччыны ми эгӧ вермӧй, гӧгӧрвоана?
И та йылысь сёрни колӧ помавны.
И геройство йылысь мечтайтны миянлы нинӧмла, а то сы кості, кор ми думайтам ӧтарӧ да мӧдарӧ, став йӧзыс уджалӧны, а ми немуджтӧг шӧйтам.
И весиг огӧ велӧдчӧй! — зумыштчӧмӧн висьтавліс сійӧ ёртъясыслы.
— Дерт жӧ!
Лишнӧй сёрни тайӧ, ребята, — сы дор сувтліс Коля Одинцов.
— И вообще... кыдзкӧ лёкнога артмӧ...
Йӧзыс быдлаын уджалӧны, некутшӧм уджысь оз повны, мед сӧмын пӧльза вылӧ.
Ремесленникъяс туйяс вӧчӧны, керкаяс ремонтируйтӧны, дворъясысь челядь бутылкаяс чукӧртӧны, а ми пыр корсям мыйкӧ аслыссямаӧс.
— Вайӧй ӧні кежлӧ кӧть бутылкаяс либӧ кӧрт лом чукӧртамӧй, тайӧ ставыс колана фронтлы.
Вайӧй збыльысь, ребята? — шуис Саша.
Челядь сӧгласитчисны, но немвиччысьтӧг сюри налы мӧд удж.
6 глава
ГОСПИТАЛЬ
Буситыштӧ арся зэр.
Школа ворота дорӧ сувтӧ грузӧвик, сэтчӧ тырыс сӧвтӧма кӧрт крӧватьяс.
Кык рабочӧй тэрмасьӧмӧн шыблалӧны крӧватьяссӧ муӧ, чеччыштӧны кузовӧ да бӧрыньтчӧны.
— Ӧдйӧ уберитӧй!
Пырысь-пыр матрацъяс ваям! — горзӧны найӧ кык нывлы-санитаркаяслы, кодъяс котӧрӧн петӧны дворысь.
Турунвиж краскаӧн краситӧм крӧватьяс штабельясӧн куйлӧны забор дорын.
— Шыбитісны ворота дорӧ да и бӧр мунісны!
Кӧть эськӧ мед дворас пыртісны! — скӧралӧны санитаркаяс, кор кутчысьӧны сибдалысь краскаа крӧвать бӧръясӧ.
Тэрыб воськовъясӧн кильчӧ вылысь лэччӧ Грозный, тасмаӧн зэлӧдӧ вижӧдӧм, важ пальтосӧ.
Грозныйӧс панйигмоз пос тшупӧд вывсянь чеччыштӧ Васёк Трубачёв.
— Ребята, татчӧ!
Крӧватьяс вайисны!
Тэрыба! — котӧртігмозыс горзӧ сійӧ. — Коля!
Саша!..
Крӧватьяс!
Дворсянь, кытчӧ чукӧрӧн шыблалӧма керъяс, котӧртӧны челядь.
Ворота дорын мӧдіс пуны удж.
— Лэпты!
Лэпты!
— Бокног, бокног бергӧд!
Кокӧдыс кутыштав!
— Кытчӧ нунысӧ?
— Залӧ?
— Иван Васильевич, залын лоӧ дас квайт крӧвать — ми лыддим!
— Ребята, кыкӧн-кыкӧн кутчысьӧй!..
Кытчӧ кысканныд? — горзӧны санитаркаяс.
Ружтігтыр Грозный ноксьӧ крӧватьяс дорын, сэсся котӧртӧ кильчӧлань.
— Кокъяснытӧ чышкалӧй!
Коридорсӧ ставнас лякӧсьтанныд!
Мыйла джодж дӧрасӧ пуктӧма? — броткӧ сійӧ санитаркаяс вылӧ.
— Ладнӧ, дедушка!
Асьным няйтӧсьтам — асьным и мыськам.
Он аддзы — матрацъяс нин вайӧны, а ми пыр на крӧватьясӧн ноксям!
— Эк ті, санитаръяс!
Менам став челядьыс кокъяснысӧ чышкавлісны, татӧг ме найӧс ни ӧтикӧс классӧ эг лэдзлыв, — броткӧ Грозный.
— Сашка, котӧрӧн, котӧрӧн!..
Нывъяс, залӧ мунӧй! — командуйтӧ Трубачёв.
— Васёк, матрацъяс вайӧны!
Детинкаяс пыртлӧны крӧватьяс,
Лида да Нюра лӧсьӧдлӧны найӧс залӧ.
— Лида, тані тумбочкаыс абу.
Босьт классысь, сэні лишнӧй.
Пукты крӧватьяс костас!
Сева котралӧ рузумӧн, чышкалӧ ваӧсь кӧрт сеткаяссӧ.
Ворота дорын буксуйтӧ машина.
Сы вылӧ тэчӧма дзонь гӧра гӧрд визя матрацъяс, кодъясӧс вывсяньыс вевттьӧма брезентӧн.
— Тӧлкныд тіян абу!
Кытчӧ зэригас матрацъяссӧ ваянныд?
Кӧні найӧс косьтан? — видчӧ Грозный.
— Прикажитӧма, батьӧ...
Босьт, босьт!
Весьшӧрӧ эн пинясь!
Тэрмасьны колӧ, нинӧм он вӧч...
А нолтӧ, нолтӧ, ребята!
Пельпом выланыд пуктӧй...
Вот тайӧ молодечьяс!
Матрац сьӧкта улын копыртчӧмӧн, ӧта-мӧд бӧрсяыс челядь котӧртӧны дворті.
Ён нывъяс-санитаркаяс босьтӧны кык матрацӧн да ньӧжйӧник восьлалӧны кильчӧлань.
— Ӧдйӧджык, мича нывъяс!
Видзӧд, зэрыс кӧтӧдас! — тэрмӧдлӧны найӧс рабочӧйяс.
Васёк швачнитӧ аслыс плешкас:
— Эк, эгӧ гӧгӧрвоӧй сразу!
Сашка, ме бӧрся!
Мазин!
Сійӧ уськӧдчӧ восьса ӧдзӧса сарайӧ, Сашакӧд петкӧдӧны сэтысь раненӧйяслы лӧсьӧдӧм нӧсилка.
— Дядя, пуктав!
Унджык пуктав!
— Вот тайӧ юр!
Вот тайӧ стахановец! — гораа ошкӧны рабочӧйяс! — Сулав!
Тырмас налы. Сьӧкыд лоӧ.
Санитаркаяс тожӧ босьтӧны нӧсилка.
Машина ӧдйӧ тыртӧммӧ да бӧрыньтчӧмӧн вешйӧ ворота дорысь.
Залті койкаяс костӧд ветлӧдлӧ Грозный, кинас видлалӧ матрацъяссӧ.
— Пач ломтыны колӧ.
Котӧртлы, Малютин, истӧгла, менам пызан вылысь босьт, а ме пес вая.
Сева котӧртӧ истӧгла.
Иван Васильевич пыртӧ пес, грымӧдчӧ пач пӧданъясӧн да, пач вом дорӧ лажыньтчӧмӧн, гусьӧник броткӧ:
— Эк, вӧравны мунны — понъясӧс вердны!
Водзджык эськӧ колӧма ломтыны!
Лида пукталӧ сы дорӧ кос чагъяс.
Васёк Трубачёв, Мазин, Саша да Одинцов боевӧй дасьлунӧн сулалӧны ворота дорын.
— Вайӧны!
Вайӧны! — горзӧны найӧ, кор аддзисны улича вылысь грузӧвӧй машина.
Машина матыстчӧ ворота дорӧ.
Челядь пыртлӧны эшкынъяс, пӧдушкаяс, столбикӧн тэчӧм бельё.
Дворӧ локтӧ кузь тушаа, халат вылас пасьталӧм сьӧд пальтоа стрӧг сестра.
Сійӧ кытшовтӧ классъясӧд, залӧд, пырмунігмоз здоровайтчӧ школаса стӧрӧжкӧд, лэччӧ раздевалкаӧ, сеталӧ замечаниеяс санитаркаяслы.
— Тайӧ нин кутшӧм лэбач татшӧмыс? — зумыштчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ Грозный.
— Тайӧ старшӧй сестра, Нина Игнатьевна, — мунігмозыс висьталӧ сылы санитарка.
— Мыйла челядьяс танӧсь?
Мыйла найӧ танӧсь? — коридорсянь кылӧ старшӧй сестралӧн гӧлӧсыс.
Челядь гусьӧникӧн тювкнитӧны кильчӧ вылӧ.
— Мунамӧй пес поткӧдлыны, — зумыша шуӧ ёртъясыслы Васёк, — пескыс этша.
Старшӧй сестра видзӧдӧ ӧшиньӧд.
Стеклӧӧ точӧдчӧны посньыдик зэр войтъяс.
Сарай дорын ноксьӧны челядь.
Одинцов да Саша пилитӧны кӧтасьӧм кер, Васёк поткӧдлӧ пес, Лида да Сева пыртлӧны сарайӧ пес плакаяс, Нюра ӧктӧ чаг, Петя да Мазин кыскалӧны керъяс.
— Тайӧ кодлӧн челядьыс? — юалӧ Нина Игнатьевна.
— Тайӧ школьникъяс, тайӧ школаса воспитанникъяс, — сы пельпом сайӧ друг быттьӧ чужи да достоинствоӧн висьталіс Грозный, сэсся кресталіс кияссӧ бӧрвылас да важнӧя муніс аслас каморкаӧ.
Рытъявылыс шоныд, уютнӧй школаӧ воӧны первойя раненӧйяс.
Челядь полӧмӧн да сочувствиеӧн видзӧдӧны, кыдзи санитарнӧй машинаысь нӧсилкаяс вылын петкӧдалӧны эшкынӧ тӧбӧм йӧзӧс, пӧдушкаяс вылысь аддзӧны вижӧдз кельдӧдӧм чужӧмъяс, лихорадочнӧя югъялысь синъяс, кылӧны ойзӧмъяс...
Чотігтыр да санитаркаяс вылӧ мыджсигтыр дворӧд мунӧны том, устӧм да олӧма, тошка, боечьяс.
Нина Игнатьевна сулалӧ кильчӧ вылын, томиник сестра видзчысьӧмӧн вайӧдӧ раненӧй красноармеечӧс.
— Немтор, немтор, муса пи, пырысь-пыр ми тіянӧс водтӧдам, перевязка вӧчам... — небыдика шуӧ старшӧй сестра.
Военнӧй гимнастёркаяс вылас чӧвтӧм еджыд халатъяса врачьяс принимайтӧны раненӧйясӧс вӧвлӧм велӧдысьяс жырйын.
Иод да ещӧ кутшӧмкӧ лекарствояслӧн дук кылӧ коридоръясын.
— Ребята, аски муртса югдігас бара татчӧ.
Удж сюрӧ! — ёртъясыслы шуӧ Васёк.
* * *
Кад муніс.
Васёк да сылӧн ёртъясыс уджалісны госпитальын.
Старшӧй сестра эз нин юась, кодлӧн тайӧ челядьыс: сійӧ тӧдіс найӧс ставнысӧ нимъяснас да сералігтыр шуліс «скорӧй помощӧн».
— Сестричка, ыстӧй челядьӧс, медым газет лыддьыштасны, — корисны раненӧйяс.
— Васёк, ысты кодӧскӧ витӧд палатаӧ письмӧяс гижны!
— Нюра, пукалышт Петров дінын.
Сылӧн зэв ёна гажыс бырӧма нывсьыс, сёрнитышт сыкӧд! — шулывліс Нина Игнатьевна.
Рытъяснас челядь лыддьывлісны раненӧйяслы школаса библиотекаысь босьтӧм небӧгъяс.
Еджыд кузь халатъяса ичӧтик тешкодь фигураяс петкӧдлісны красноармеечьяслысь мелі нюмъяс.
— Татчӧ, татчӧ, профессор!
Шӧрас пуксьы, медым некодлы эз вӧв ӧбиднӧ...
Госпитальысь челядь мунлісны гортаныс сӧмын сёрӧн рытнас.
Накӧд тшӧтш госпитальын уджаліс и тётя Дуня.
Пӧварикалысь скромнӧй местасӧ сійӧ примитіс волнуйтчигтыр да благодарностьӧн.
Раздевалкаын, кытчӧ вӧчисны кухня, зэв ыджыд плита вылын югъялісны дзирдавтӧдзыс весалӧм пӧртъяс.
Водз асылын пӧртъясын булькайтіс нин ва; тётя Дуня кисьталіс пӧртъясӧ шыдӧс, сэсся босьтліс киас кузь пу пань да гудравліс рок.
Подносъясӧн таркӧдчигтыр санитаркаяс нуалісны кухняысь завтрак и луншӧр кадӧ волывлісны ӧбедла.
Еджыд халата, пӧсь плита дорас гӧрдӧдӧм чужӧма тётя Дуня вомнас видлывліс быд сёян да чӧвтлывліс тарелка тырыс.
— Тэ юав, чӧскыд-ӧ.
Гашкӧ, оз во сьӧлӧм выланыс менам пуӧмыс? — тӧждысис сійӧ.
Но «пуӧм» воис сьӧлӧм выланыс.
Нина Игнатьевна ошкис пӧварикаӧс, а раненӧйяс почтительнӧя шулісны тётя Дуняӧс «мамашаӧн» да прӧстӧя шыасьлісны сы дінӧ, медым сійӧ вӧчас шома ырӧш либӧ номсӧдлыштас сола ӧгурцыӧн.
Тётя Дуня сувтӧдліс ырӧш, дозмук мыськысьӧс ыстывліс кӧбрегӧ ӧгурцыла да, лунтыр педзӧмсьыс мудзӧм, тэрмасис гортас, медым асывнас бара сувтны плита дорӧ.
* * *
Саша важмозыс оліс Васёк ордын.
Рытъяснас найӧ кавшасьлісны Павел Васильевичлӧн паськыд крӧвать йылӧ, сёрнитісны госпиталь йылысь, Саша мам-бать йылысь, Митя йылысь да быдӧн йылысь, кодъяс колины партизанскӧй лагерӧ.
Сэсся ляскысьлісны пӧдушка бердӧ да кыкнанныс чӧв ланьтлісны.
— Васёк, код йылысь тэ ӧні думайтан? — юрсӧ лэптыштлӧмӧн юавліс Саша.
— Папа йылысь, — шӧпкӧмӧн вочавидзліс Васёк. — А тэ?
— Мама йылысь.
— Узьӧй, узьӧй! — кухнясянь шыасьліс тётя Дуня. — Аски водз чеччыны!
Пӧртъясӧ менам ва кисьтавтӧм, пескыс уль...
О, господи!
Но Васёклӧн эз узьсьы.
Думъясыс сылӧн дыр кежлӧ сувтлывлісны то ӧти, то мӧд матысса морт вылӧ.
Важӧн эз волы Таня...
Васёк аддзысьліс сыкӧд сӧмын ӧтчыд.
Ӧти минут кежлӧ пыралігӧн Таня топыда топӧдіс ас бердас сылысь юрсӧ, бӧрддзис, гусьӧник вашнитліс сылы пеляс:
— Зарниӧй тэ менам, мыйтӧм жӧ ме бӧрді тэ вӧсна!..
Васёк мӧдіс мыйкӧ висьтавлыны сылы, но сійӧ тэрмасис, эз кывзы:
— Бӧрти, бӧрти висьталан!
Ӧні некор.
Та бӧрын сійӧ эз нин волы.
— Тётя, а кӧні миян Таня? — гажтӧмпырысь юавлывліс Васёк. — Мыйла сійӧ оз волывлы?
— Этша ӧмӧй уджыс сылӧн...
Сійӧ ӧд комсомолка, быдӧнысь медводзын должен лоны, — вочавидзліс тётя Дуня.
7 глава
ПӦДРУГАЯС
Ӧдйӧ рӧмдӧ.
Жырйын муртса тыдалыштӧ еджыд эшкынӧн вевттьӧм крӧвать, да гудыра югъялыштӧ стенын рӧмпӧштан.
Нывкаяс шторыӧн тупкалӧны ӧшиньяс да биасьӧны.
Лидалӧн мамыс удж вылын, суседъясыс — тожӧ.
Патераыс кажитчӧ тыртӧмӧн да лӧньӧн.
Лида да Нюра пукалӧны орччӧн папаыслӧн ыджыд креслӧын да выль пӧв лыддьӧны письмӧсӧ тётя Анялысь, сійӧ детскӧй домса, кӧні овліс Валя, воспитательницалысь:
«...Аттьӧ тіянлы, нылукъясӧй, бур письмӧныд вылӧ.
Детскӧй домын уна челядь, кодъяс донаӧсь меным, но мамлӧн кӧть мыйта челядь эз вӧв, ӧтиыс мӧдсӧ некор оз веж.
Сьӧкыд меным Валятӧг.
Мыйӧн сӧмын позьны кутас, ветла Макаровкаӧ, видзӧдла, кӧні сійӧ оліс, пукалышта вӧрдорса тіян эрд вылын.
Гижӧй меным частӧджык.
Ставсӧ, мый дум выланыд усьӧ Валя йылысь...
Сёрнитлывліс-ӧ менам дона нывкаӧй ме йылысь, казьтывліс-ӧ ассьыс тётя Анясӧ?..»
— Сёрнитлывліс... век сёрнитлывліс...
Помнитан, Нюра?
Нывкаяс син водзӧ сувтӧ вӧрдорса эрд.
Югыд шондіыс ойдӧдӧ паськыд мырсӧ.
Зарниа вӧсни сунисъясӧн лёзьнитчыштӧма Валялӧн пушистӧй юрсиыс, вомдоръясас сылӧн — гажаа нюммунӧм.
«...Тётя Аня пыр тӧдлывліс, кодлы мый колӧ.
И кыдзи сійӧ пыр тӧдлывліс?» — шензигтыр шуис сэки Валя.
Казьтылӧмъяссӧ торкӧ синва.
Лида топыда кутлӧ Нюраӧс сьыліӧдыс.
— Валялы эськӧ оз волі ков, медым ми татшӧма бӧрдім, — кӧтасьӧм чышъянӧ сульсигмоз шуӧ сійӧ.
— Мый кӧть ме ог вӧч, мый кӧть ог сёрнит, ме некор ог вунӧдлы сійӧс... — ньӧжйӧник вочавидзӧ Нюра.
Лида перйӧ конверт да бумага.
Нывкаяс гижӧны письмӧ детскӧй домӧ:
«Ми пыр бӧрдам, тётя Анечка.
Миянлы сэтшӧм сьӧкыд.
И ті миянлы кыдзи рӧднӧй, сы вӧсна мый ті тожӧ радейтлінныд Валяӧс.
Ті вӧлінныд сылы медся донаӧн, сійӧ пыр казьтывліс тіянӧс».
Лида думыштчӧ.
— Мыйла детинкаяс некор оз гижлыны тётя Анялы?
Найӧ быттьӧкӧ дзикӧдз вунӧдісны Валяӧс, — шогпырысь висьталӧ сійӧ. — Ме весиг таысь ӧбижайтча на вылӧ.
— Детинкаяс — дзик мӧднога йӧз, — небыда дорйӧ ёртъяссӧ Нюра. — Найӧ бурӧсь, сӧмын оз ставсӧ висьтавны.
На дырйи кӧ мыйкӧ казьтыштан да бӧрддзан, то найӧ пыр жӧ зумыштчасны да чӧв ланьтасны, а миянлы сёрнитыштны окота.
Вот и тётя Ульянаӧс найӧ шоча казьтывлӧны, и Марусяӧс, и Павликӧс.
А ӧд ми на ордын олім ас семьяын моз.
Тётя Ульяна вӧлі смел да бур, жалитліс миянӧс.
Маруся тожӧ рӧднӧй кодь.
А Павликтӧгыд кутшӧм гажтӧм!
Помнитан, вӧрад ми сійӧс тӧбим эшкынӧн да ӧчередьӧн ставным босьтлывлім сійӧс моздорӧ, медым сійӧ узяс?..
Но, да мый казьтывнысӧ!
Гиж, Лида!
Нывкаяс бара заводитӧны гижны письмӧ:
«Муса тётя Анечка, ми сэтшӧм бура овлім водзсӧ, а война ставсӧ мырддис миянлысь.
И миянлысь Валяӧс...
Ми ӧтлаын сэтшӧма мечтайтлім школа йылысь...»
Тэрыб синва войт котӧртӧ Лида банбок кузя да войтыштӧ лист вылӧ.
Лида тэрыба чышкӧ чышъян помнас ва пятносӧ.
— Эн гиж сэтчӧ, а то чернилаыс паськалас, — серьёзнӧя ӧлӧдӧ сійӧс Нюра. — И вообщӧ сэсся оз ков Валя йылысь.
Вай мукӧд челядь йылысь мыйкӧ гижам.
Нывкаяс дыр пукалӧны да гижӧны письмӧ.
— Всё-таки абу лӧсьыд, мый детинкаяс ни ӧтчыд эз гижны сылы.
Налы пыр сюрӧны кутшӧмкӧ мукӧд делӧяс... — висьталӧ Лида. — Кыдзи тэ чайтан, бӧрдӧны-ӧ найӧ, кор казьтылӧны ставсӧ, мый вӧлі Украинаын?
— Бӧрдӧны, буракӧ, сӧмын сідзи, медым некод эз аддзыв, — ышловзьӧ Нюра. — Найӧ ӧд тожӧ быдӧнӧс радейтлісны, сӧмын найӧ мужчинаяс...
— Да, мужчинаяс! — тэрыба висьталӧ Лида. — А помнитан, кыдзи найӧ первойысь воисны миян дінӧ вӧрдорса эрд вылад?
Сьӧдӧсь, омӧльтчӧмаӧсь...
И сэтшӧм повзьӧмаӧсь сулалісны, весиг нинӧм эз сёрнитны первойсӧ.
Быттьӧкӧ ичӧтикъяс...
Меным найӧ бӧрыннас сэтшӧм жальӧсь лоины!
Нюра кияснас кутіс пидзӧсъяссӧ да шогпырысь думыштчис.
Сэсся сылӧн чужӧмыс гажмыштіс.
— А помнитан, кыдзи ми прӧщайтчим тётя Ульянакӧд?
И Павликкӧд?
Павлик сэтшӧм топыда-топыда кутчысис меным сьыліӧ — повзис, мый ми мунам... —
Нюралӧн гӧлӧсыс кутіс тіравны.
— А Маруся эз бӧрд, — дум вылас уси Лидалы. — Сійӧ крепыд...
Сійӧ сӧмын шуис: «Нӧйтам Гитлерӧс — бӧр локтӧй, ӧти семьяӧн кутам овны».
— Вот эськӧ кодкӧ кӧ миянлысь козинъяс налы вермис нуны!
Нюра кыскис крӧвать увсьыс ичӧтик заветнӧй ящик.
Сэтчӧ вӧлі тэчӧма нывкаяслысь став сокровищеяссӧ, кодъясӧс лӧсьӧдӧма ыстыны Макаровкаӧ:
пеля шоныд шапка и дзирдалысь вылиник паровоз Павликлы;
лента да общӧй тетрадь Марусялы;
кампет да картинкаа книжкаяс мукӧд челядьлы;
Лида мамлӧн шоныд чышъян Мирон гӧтырлы.
Ящикас вӧлі ещӧ уна места на.
— Вот меным мамыд тэнад унапӧлӧс рузумторъяс сетіс — гашкӧ, носӧвикъяс Павликлы вурам?
Найӧс сійӧ пыр воштывліс.
Веськыда ог тӧд, мый сыкӧд вӧчны, сэтшӧм рассеяннӧй детинка! — тӧждысьӧмпырысь шуис Нюра.
— Колӧ сылы вурны ичӧтик сумка пельпом вомӧныс.
Со татысь! — Рузум чукӧр пиысь Лида перйис турунвиж ной тор.
Нывкаяс крӧвать пасьталаыс разӧдісны уна рӧма рузумторъяс.
— Тайӧс позьӧ Марусялы воротничок вылӧ, а тайӧс — Фенялы...
Видзӧд, лӧсьыд?
Мерайтісны, сӧветуйтчисны, решайтісны.
— Ставыс згӧдитчас.
Ӧні налӧн сэні нинӧмыс абу.
Помнитан, кыдзи ми тюбетейка вурим Павликлы?
Бара мӧдісны казьтывны.
8 глава
МУСА ЮӦРЪЯС
Сашалы воис мамыссянь письмӧ.
Кор конвертысь уси карточка и Саша аддзис ассьыс мамсӧ, коді киас кутӧ Витюшкаӧс, да ассьыс став мукӧд поснисьыс поснияссӧ, синваыс шорӧн чепӧсйис сы синъясысь.
Челядь повзисны.
— Мый сэні Саша?
Мый лои?
— Нинӧм... нинӧм эз ло...
Со найӧ... ставныс танӧсь... мамакӧд... — сыркъяліс Саша да, аслас синваысь яндысьӧм вӧсна, правдайтчис:
— Ті энӧ думайтӧй, мый ме няргун кутшӧмкӧ либӧ шляпа...
ме прӧстӧ нимкодьла...
— Но мый тэ, Саша!
Ми огӧ думайтӧй, ми тӧдам, — эскӧдісны сійӧс ёртъясыс. — Тайӧ ӧд тэнад рӧднӧйяс.
— Яснӧ.
Бӧрд мыйта тэныд колӧ, коді тэныд мешайтӧ, — бурпырысь разрешитіс Мазин да сэки жӧ, карточка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, серьёзнӧя содтіс:
— Ме эськӧ ачым бӧрддзи, та мында кӧ найӧ вӧліны менам!
Сашалӧн мамыс гижис, мый найӧ надейтчӧны регыд бӧр воны гортас, аттьӧалісны тётя Дуняӧс да Васёкӧс сыысь, мый найӧ видзӧны сылысь писӧ.
Тайӧ вӧрзьӧдіс тётя Дунялысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ тшӧктіс Сашалы гижны мам-батьыслы, мый сійӧ, тётя Дуня, оз лыддьы Сашаӧс бокӧвӧйӧн да быдлаын пуктӧ Васёккӧд ӧтмоза.
Карточка ветлӧдліс киысь киӧ, ёртъясыс бура разбирайтісны, коді код кодь, кутшӧм характера да кыдзи кодӧс колӧ воспитывайтны.
abu
— Нывкаяссӧ — кывйӧн, а детинкаясыслы колӧ и шлёпнитлыны корсюрӧ.
— Мӧда, мӧда!..
Сӧмын ог доймымӧн, а сідзи, — радпырысь сӧглашайтчис Саша.
Булгаков мам письмӧ бӧрын случайнӧй оказиякӧд школа ним вылӧ воис письмӧ Митясянь.
Челядь вывті ёна волнуйтчисны, ӧчередьӧн кутісны письмӧсӧ кианыс, видзӧдісны Митялысь почерксӧ да пыдісянь ышлолалісны.
— Думыштны сӧмын, кытысь тайӧ письмӧыс!
Самӧй лагерысь, вӧрысь!
Меным кажитчӧ, мый сысянь весиг кылӧ лыс дук! — банбок бердас письмӧсӧ топӧдігмоз шуис Лида.
— Оз лыс дук, а медся обыкновеннӧй порох дук, — нырнас исыштӧм бӧрын висьталіс Мазин.
— Дерт жӧ!
Со тадзи Митя пукаліс, а пызан вылас тадзи винтовка куйліс.
А гашкӧ, и порох...
Зэв весиг лӧсялӧ! — ёртыс дор сувтіс Петя.
— Ланьтӧй ті!
Вайӧй регыдджык лыддямӧ, — тэрмӧдліс Васёк. — Одинцов, лыддьы.
Письмӧсӧ лыддисны госпитальса сарайын, керъяс вылӧ пуксялӧмӧн.
«Видза оланныд, менам дона ребята! — гижис Митя. — Частӧ меным окота овлӧ сёрнитыштны тіянкӧд, гижала кузь письмӧяс, дыр новлӧдла найӧс зептын, виччыся случайнӧй оказия, медым мӧдӧдны.
Мый вӧчан, письмӧыд — абу лэбач.
Но талун нин случайыс вернӧй, тайӧ письмӧыс воас тіянлы.
Сідзи и аддза тіянлысь чурвидзысь юрсиа юръяснытӧ, кодъясӧс ті копыртӧмныд менам листок весьтӧ...
Горшдінӧй гӧрддзасьӧ весиг...
Мукӧд дырйиыс сэтшӧма мӧдас кыскыны рӧднӧй би дорӧ, гортӧ...
Яндзим меным, пӧрнӧй дядялы, а висьтала тіянлы гусьӧн, мый уна эськӧ сеті ме, мед кӧть ӧти минут кежлӧ пыравны ас керкаӧ мам дорӧ.
Небось, кымын выль чукыр сылӧн соді ме вӧсна!
Но ладнӧ!
Висьталӧй сылы — ёна ме нӧйта фашистъясӧс.
Неважӧн ыстылісны миянӧс Макаровкаӧ заданиеӧн.
Кодсюрӧӧс ас йӧз пиысь колӧ вӧлі мездыны.
Вот мунам.
Вой, шынитӧв...
Кок уланым вильыд му.
Туйсӧ лёка тӧдам.
Ме сӧмын ӧтчыд Яковкӧд тіянла волі, и то сідзжӧ войын.
Но, кӧть мый, а заданиесӧ выполнитім, ёртъясӧс мездім, сӧмын «гусьӧнсӧ» эз удайтчы — ковмис гранатаяс шыблавны.
Дженьыда висьтавны, шызьӧдім пеж позсӧ, лыбис шум.
Мунны колӧ...
А кытчӧ?
Петім сикт сайӧ, лэччим оврагӧ — друг аддза, дубъяс сайын мыйкӧ югыдкодь тыдалӧ пемыдас.
Видзӧдлі бурджыка — а тайӧ кыдз улын ыджыд букет куйлӧ, букетсӧ вӧчӧма еджыд дзоридзьясысь.
Пыр тӧді местасӧ — Валялӧн эрдыс.
Вӧрыс орччӧн — сідзкӧ, туй сюри.
И сьӧлӧм вылын, ребята, лои сэтшӧм долыд, быттьӧкӧ ещӧ ӧтчыд удайтчис меным аддзывны тіянлысь ичӧтик пӧдруганытӧ.
Но, ме йылысь тырмас, окота сёрнитыштны тіян йылысь.
Велӧдчанныд-ӧ ті, отсасянныд-ӧ гырысьяслы?
Генка велӧдчӧ.
Сійӧ оз кӧсйы пропуститны восӧ.
И ӧні, кор лолӧ свободнӧй рыт, пукалӧ землянкаын небӧгӧн да, пиньяссӧ топӧдӧмӧн, зіля гижалӧ кывъяс, кодъясӧс диктуйтӧ тётя Оксана, либӧ занимайтчӧ Коноплянкокӧд.
Тіянлы сідзжӧ колӧ обязательнӧ велӧдчыны.
Таво кӧ школаын занятиеяс абуӧсь, босьтчӧй небӧг бердӧ асьныд.
Мортыд тшыксьӧ велӧдчытӧгыд, сьӧкыд лоӧ бӧрыннас асьтӧ босьтны киад.
Дерт, ӧні тылын олӧмыс тожӧ сьӧкыд...
Кыдзи ті оланныд, ме омӧля представляйта, но велӧдчӧм — тайӧ тіян главнӧй мог.
Велӧдчӧм и удж.
Пельпомъясныд тіян ёнӧсь, юръясныд вежӧра, сӧвестьныд пионерскӧй.
Оз позь тіянлы кыккирудз пукавны.
Ті энӧ ӧбижайтчӧй — ме тіянлы аслым моз верита.
Гижа, мый кыв вылӧ воис.
А вот тіянлы кӧ колӧ отсӧг гырысьяссянь, мунӧй комсомол райкомӧ, сӧветуйтчӧй.
Помнитӧй век, мый комсомолечьяс — тіян ыджыдджык вокъяс, накӧд колӧ сёрнитны прӧстӧя да дзик веськыда.
Энӧ воштӧй кадсӧ.
Тышкасьӧй, ребята, велӧдчӧм вӧсна, энӧ полӧй некутшӧм уджысь, медым тайӧ сьӧкыд кадас тіян сӧвесть вылын эз вӧв ни ӧти ичӧтик пятно.
Но, а ӧні вайӧй меным ассьыныд гожъялӧм лапаяснытӧ.
Кор нин ещӧ удайтчас ыстыны юӧртор!
<rus>На всякий случай</rus> кутчысьлам!
Тіян Митя».
Одинцов перйис носӧвик да гораа сульсис.
— Ставыс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ да письмӧсӧ лэдзис пидзӧс вылас.
— Митя гижӧ, мый сійӧ омӧля тӧдӧ ӧні миянлысь олӧмнымӧс, а дзик мӧдарӧ, — гӧгӧрвотӧма шуис Лида.
Нюра босьтіс письмӧсӧ, вешйыштіс бокӧ да гусьӧник лыддис выль пӧв кутшӧмкӧ строчкаяс.
Плешсӧ чукрӧдлігмоз да певсӧ курччалігмоз Васёк мый йылысь кӧ думайтіс.
— Генка партизанскӧй землянкаын небӧг сайын пукалӧ, а ми мый? — немвиччысьтӧг гораа шуис Одинцов.
— А ми уджалам... — падъялігтыр вочавидзис Петя.
— «Уджалам»!
Позьӧ и велӧдчыны и уджавны, — Васёк вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын буркнитіс Мазин. — Тшыксям велӧдчытӧгыд, сэки коді лоӧ мыжа?
— Колӧ вообщӧ думыштлыны.
Миян во пропадайтӧ...
Став ребятаыс, кодъяс мунісны татысь, велӧдчӧны, а ми нӧ мый, второгодникъясӧн лоам? — нораа юаліс Сева.
Челядь звирк чеччисны:
— Ещӧ мый он висьтав!
Васёк тэрыба лэптіс юрсӧ:
— Второгодникъясӧн!
Нинӧм вылӧ!
Колӧ ӧні жӧ босьтчыны велӧдчӧм бердӧ!
— Чудак!
Миян ичӧтик карын ставыссӧ кык школа — миян да начальнӧй.
И вообщӧ, школаяссӧ тупкӧма.
Уна велӧдысьяс ополчениеӧ мунісны, а мукӧдыс челядькӧд Уралӧ мунісны.
Кор на ещӧ школаыс воссяс! — шуис Нюра.
Васёк чеччыштіс кер вылӧ:
— Асьным мӧдам занимайтчыны!
Любӧй ногӧн!
Висьталӧй веськыда, коді кыдзи кӧсйӧ, медым сэсся не бӧрыньтчыны.
Кутам тышкасьны велӧдчӧм вӧсна али кольччам мӧд во кежлӧ?
— Кутам тышкасьны!
— <rus>Но, смотрите</rus>!
Медым бӧрыннас энӧ мӧдӧй шуасьны...
Ми ещӧ огӧ на тӧдӧй, мый велӧдӧны витӧд классас, гашкӧ, зэв сьӧкыд лоӧ.
Сэки мед эз вӧв норасьӧмъяс!
Одинцов, тэ кыдзи?
— Второгодникӧн ме ог ло!
— Ладнӧ.
Нюра Синицына?
— Ме ог ло! — повзьӧмӧн пыркӧдыштіс юрсӧ Нюра.
— Мый он ло?
— Второгодницаӧн ог ло!
— Бур.
Петя Русаков, Саша, Малютин, Лида?
— Второгодникъясӧн ми огӧ лоӧй!
— Мазин?
— Ме ку пиысь пета, а вуджа квайтӧд классӧ!
— Мазин кучиктӧгыс пырас квайтӧд классӧ! — серӧктыштіс Петя.
Но Васёк скӧрысь югнитліс сы вылӧ синъяснас:
— Сідзкӧ, решитім?
— Решитім!
— Кыдзи фронт вылын: тышкасьны победаӧдз, — нюмъёвтіс Коля Одинцов. — Сӧмын мыйсянь заводитам?
— Мунамӧй ӧні жӧ комсомол райкомӧ, — збоймис Васёк.
— Кытчӧ? Кытчӧ?..
Тэ йӧймин!
Налӧн сэні асланыс уджыс уна!
Да мыйла ми мунам?
— Кыдзи мыйла?
Сӧветуйтчыны!..
— Энлы!
Оз позь тадзи, сразу — колӧ сёрнитчыны, — кутіс тӧждысьны Одинцов.
— Дерт жӧ, кытчӧ нӧ тайӧ ми сідзи юртӧг-садьтӧг?
— Кутшӧм ещӧ сэні юртӧг-садьтӧг?
Миянлы колӧ велӧдчыны!
— Мый эськӧ миянлы оз ков да!
Ӧні война, быдӧн занятӧсь, а ми воам сэтчӧ быттьӧкӧ йӧйяс: здравствуйте, восьтӧй миянлы школа! — кӧрыштліс чужӧмсӧ Петя.
Ёртъясыс серӧктісны.
Васёк ӧвтыштіс кинас:
— Миян пыр тадзи: ни ӧти делӧ оз позь решитны — кутшӧмкӧ дурацкӧй шуткаяс заводитчасны...
— Да ӧд тэ ачыд серӧктін! — уськӧдчисны сы вылӧ челядь.
— А ме мый, абу сэтшӧм жӧ морт?
Челядь бара серӧктісны.
— Энлӧй, збыль, мунамӧй бурджык гортаным да ставсӧ гӧгӧр думыштламӧй, а то ми ӧні сэтшӧма расстроитчӧмаӧсь, — миритӧм могысь шуис Петя, ачыс муртса кутіс петысь серамсӧ.
— Збыльысь, мунамӧй.
Челядь петісны госпиталь ворота сайӧ.
Улича вылын выль пӧв лыддисны Митялысь письмӧсӧ.
Горт дорас воигӧн Васёк сувтӧдіс ёртъяссӧ да серьёзнӧя шуис:
— Талун ме думышта, кӧні да кыдзи миянлы велӧдчыны, а ті энӧ больгӧй сэсся.
Тырмас!
Рытнас сійӧ дыр ветлӧдліс жырйӧдыс.
Мый вӧчны, кодкӧд занимайтчыны?
Вольпась вылӧ водӧм бӧрын пӧдушка увсьыс перйис батьыслысь заветнӧй письмӧяссӧ.
Павел Васильевич тӧдіс нин, мый сылӧн Рыжикыс воӧма гортас.
Письмӧясыс вӧлі тырӧмаӧсь нимкодь лачаясӧн водзын локтысь олӧм вылас.
«...Кор ми победитам, Рыжик, миянысь шудаджыкыс некод оз ло свет вылас.
Вот сӧмын велӧдчӧмтӧ, пиук, эн вунӧд...»
Мӧд лунас Васёк чукӧртіс челядьӧс:
— Вот мый! Корам Екатерина Алексеевнаӧс занимайтчыны миянкӧд.
Асывнас мӧдам велӧдчыны, ӧбед бӧрын уджавны госпитальын, а рытнас урок велӧдны.
— А коді нӧ кутас чукӧртны лом да бутылкаяс? — шпыньмуніс Мазин.
Челядь думыштчисны.
— Вот ӧтпырйӧ мыйтӧм удж чукӧрмис!
Весиг кадыс став вылас оз тырмы, — нимкодьпырысь шуис Одинцов. — А ми эгӧ тӧдӧй, мый бердӧ кутчысьны.
* * *
Екатерина Алексеевна окотапырысь сӧгласитчис занимайтчыны челядькӧд, но кор тӧдмаліс, мый найӧ кӧсйӧны прӧйдитны витӧд класса программасӧ дзоньнас, решительнӧя ӧлӧдіс:
— Мый ті, ребята!
Витӧд классад ӧд уна предмет.
Оз сулав и босьтчыны татшӧм сьӧкыд удж бердӧ.
Вайӧй бурджык повторитамӧй прӧйдитӧм материалсӧ, гижамӧ диктантъяс, сочинениеяс, решайтамӧ задачаяс.
Челядь чӧв олісны.
— Ми огӧ кӧсйӧй восӧ воштыны, мама, — висьталіс Петя.
— Колӧ судзӧдны витӧд класслысь программа, — ёртъясыс дінӧ шыасигмоз шуис Васёк.
Екатерина Алексеевна лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Но мый нӧ, судзӧдӧй программасӧ, видзӧдлам ӧтлаын.
9 глава
ЛОИ ЗАВОДИТӦМА
Челядь котӧртісны школаӧ, Грозный отсӧгӧн корсисны витӧд класслысь программа, учебникъяс.
Екатерина Алексеевна ордӧ кыскисны класснӧй дӧска да дзонь пакет мел.
Екатерина Алексеевна пукталіс пызан вылӧ учебникъяс, копыртчис программа весьтӧ.
— «География»...
«Ботаника»...
«Древньӧй мирлӧн история»...
«Роч кыв да литературнӧй чтение»...
«Арифметика», — надзӧник лыддис сійӧ да ас бӧрвывсьыс кыліс ныръясӧн дружнӧя чушкӧм. — Арифметика! — Сійӧ лэптіс юрсӧ. — Но, ті асьныд аддзанныд, кымын предмет!
Челядьлӧн чужӧмъясныс нюжалісны, рудӧдісны.
— Нинӧм сэтшӧм особеннӧйыс... — заводитіс Петя.
— Ми мӧдам зільны мыйвынысь! — кевмысьӧм ногӧн кияссӧ пуктігмоз шӧпнитіс Лида.
Мазин кутіс дзоргыны учебникъяс вылӧ, думыштчӧмӧн веситіс найӧс кипыдӧс вылас.
Челядь серӧктісны.
— Но вот! — долыдджыкпырысь шуис Екатерина Алексеевна. — Убедитчинныд?
— Эгӧ, — тэрыба вочавидзис Васёк, — ми ньӧти эгӧ убедитчӧй.
Ми кутам тышкасьны велӧдчӧм вӧсна.
— Кадыс ӧд миян уна на — збыль, ребята? — шуис Лида.
— Дерт жӧ!
Неужели огӧ прӧйдитӧй?
Ми ставсӧ прӧйдитам! — гӧгӧр кутісны ызгыны челядь.
— Мамочка, тэ сӧмын сӧгласитчы занимайтчыны миянкӧд! — корис Петя.
Екатерина Алексеевна дӧзмӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ:
— Да гӧгӧрвоӧй ті медбӧрын, мый ӧти морт оз вермы справитчыны тайӧн!
Но, шуам, ме прӧйдита тіянкӧд витӧд класслысь роч кыв кузя курссӧ...
ме ачым ёна радейта тайӧ предметсӧ...
но, шуам, ме ещӧ верма босьтны ас вылӧ история, но ӧд ме жӧ абу специалист.
Эмӧсь ӧд и мукӧд предметъяс.
Арифметика, например, меным зэв сьӧкыд.
И кутшӧм асныралӧм татшӧмыс, ог гӧгӧрво!
Мыйӧн сӧмын воссясны школаяс, ставсӧ тайӧс ті спокойнӧя прӧйдитанныд витӧд классын...
Ме, дерт, гӧгӧрвоа, мый тіянлы зэв жаль воштыны восӧ, но мый нӧ вӧчан! — Сійӧ видзӧдліс раммӧм челядь вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Эновтӧй думайтны та йылысь!
Вайӧй ӧні кутам повторяйтны важсӧ.
Сӧмын локтӧй быд лун асывнас буретш дас час кежлӧ.
— Локтам!
Ми ещӧ водзджык на кутам локны! — кӧсйысисны рад лоӧм челядь.
Ывлаӧ петӧм бӧрын Васёк гажаа зыралыштіс кияссӧ:
— Но, лои заводитӧма!
Мукӧдторсӧ думыштлам бӧрын.
Аски чукӧрталӧй книжкаястӧ, тетрадкаястӧ, карандашъястӧ — заводитам велӧдчыны! — Сійӧ тапкӧдыштіс пельпомас нимкодясьысь Петькалы: — Молодец тэнад мамыд!
Бур нывбаба!
— Зэв бур! — дружнӧя вынсьӧдісны челядь.
10 глава
ПЕТЯ РУСАКОВЛӦН КЕРКА
Украинаысь воӧм бӧрын Петя Русаков бура гӧгӧрвоис, мый сійӧ аслас мам-бать керкаын.
Сійӧ бура помнитіс, кыдзи ещӧ колян во на видзчысьӧмӧн матыстчывліс тайӧ керка дорас, кыдзи пемыд палисадниксянь мустӧма видзӧдісны сы вылӧ налӧн патераса нёль ӧшинь.
Дум вылас уси зумыш батьыс, кӧдзыд ӧбед, кодӧс сійӧ тэрмасьӧмӧн сёйліс ӧтнас тыртӧм жырйын.
Дум вылас уси ӧтка олӧмысь нэм чӧжыс полӧм да куш ӧти радлун, тайӧ Мазинкӧд дружитӧм.
Дум вылас Петялы уси, кыдзи тӧвся каникул водзвылын ёртъясыс коравлісны ӧта-мӧднысӧ гӧститны, а сійӧ некор некодӧс эз вермыв корны ас ордас, сы вӧсна мый сылӧн эз вӧв керкаыс.
Керкаыс вӧлі сы батьлӧн, а сылӧн, Петялӧн, вӧліны сэні сӧмын лӧсьӧдтӧм крӧвать ширма сайын да чернилаӧн лякӧссьӧм пызан, код сайын сійӧ велӧдіс урокъяс, тревожнӧя кывзіс батьыслысь сьӧкыд воськовъяссӧ да видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ.
Петя зэв ёна радейтіс Мазинӧс, вӧлі благодарнӧй сылы дружбасьыс, некод эськӧ эз вермы Петялы вежны Мазинӧс, но ӧні Петя Русаков эз нин вӧв ӧтка.
Выль мам воӧмыскӧд тшӧтш сы олӧмын лои нимкодь чудо: сылӧн лои настоящӧй мам-батьлӧн керка, кӧні быд пельӧс казьтыліс сылы ӧні, мый сійӧ, Петя, тані кӧзяин.
Керка, кытчӧ сійӧ вермис вайӧдны ассьыс ёртъяссӧ, и не сӧмын вайӧдны гӧститны — найӧ олӧмын тайӧ медся сьӧкыд кадас Петялӧн керкаыс челядьлы лои быттьӧкӧ школаӧн, а сылӧн, Петялӧн, мамыс — налӧн велӧдысьӧн.
Ӧд тайӧ первойысь сійӧ вермис мыйкӧ вӧчны ёртъясыслы.
Первойысь!
Петялы кажитчис, мый сійӧ кыдзкӧ быдмис, веськӧдчис, лои мортӧн...
Тайӧ вояс Петя дыр эз вермы унмовсьны.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый со ӧні сылӧн мамыс уджалӧ кӧнкӧ редакцияын, мый сійӧ воас гортас сӧмын водз асылын.
И век жӧ сійӧ сӧгласитчис быд лун занимайтчыны накӧд.
Петя син водзӧ сувтлывліс мамыслӧн муса, мудзӧм чужӧмыс.
Тайӧ чужӧмас сылы вӧлі дона быд чукыртор.
Сьӧд синкымъяс, неуна нюрсмуныштӧм банбокъяс, лӧзов кытшъяс син улас...
Мам!
Мама!..
Кыдзи мамыс встретитіс сійӧс, кор Петя кашкигтыр котӧрӧн пырис тайӧ жырас да, сы пидзӧсъяс бердӧ чужӧмсӧ ляскӧмӧн, мыйсюрӧ бормочитіс: «Тэ ловъя, ловъя, мама...» Сійӧ чӧв олігтыр сӧмын топыда кутліс Петяӧс, быттьӧкӧ кодкӧ кӧсйис мырддьыны сійӧс, и киясыс сылӧн тіралісны, кор сійӧ чышкаліс Петялысь синвасӧ, эз казяв, мый и аслас став чужӧмыс кӧтасьӧма.
И бӧрдігтыр беспомощнӧя долис: «Эн бӧрд, эн жӧ борд...»
Петя эз узь...
Екатерина Алексеевна вӧчис сылы ставсӧ, мый эськӧ вермис вӧчны рӧднӧй мам.
Сійӧ сӧгласитчис отсавны Петя ёртъяслы, сійӧ вӧчис сійӧс равноправнӧйӧн да независимӧйӧн, и тайӧ уважениеыс да благодарностьыс, кодъясӧс чувствуйтісны сы дінӧ сылӧн ёртъясыс, сы дінӧ, сылӧн мам дінӧ, тыртісны Петялысь сьӧлӧмсӧ гордостьӧн да шудӧн.
Петя кӧсйис эськӧ тайӧс ставсӧ висьтавны мамыслы, но поліс, мый оз сяммы.
... Асывнас, кор мамыс воис удж вылысь, Петя уськӧдчис сылы паныд, отсаліс пӧрччыны пальтосӧ да, сылы мудзӧм синъясас видзӧдлӧм бӧрын, волнуйтчигтыр шуис:
— Аттьӧ тэныд ставсьыс, мама... ме вӧсна... менам ёртъяс вӧсна...
Мамыс сывйыштіс сійӧс, аслас кӧдзыд банбокнас топӧдчис сы банбок бердӧ:
— Аттьӧ и тэныд, Петя.
Кор ме татчӧ вои, тэ вӧлін ичӧтик детинка, а ӧні тэ — ыджыд пи...
— И, быттьӧкӧ мый вылӧ кӧ шензигтыр, радпырысь серӧктіс да мӧдысь шуис: — Менам пи!..
А сэсся найӧ кыкнанныс мӧдісны ноксьыны, лӧсьӧдны занимайтчан жыр.
Пуктісны ыджыд пызан, сувтӧдісны дӧска.
Сарайысь Петя вайис скамейка.
Ассьыныс крӧватьяссӧ да вурсян машинасӧ петкӧдісны ичӧт жырас.
Чай юисны тэрмасигтыр.
И ӧти сакартор курччалігмоз сералісны.
— Вот чуймасны ребята!
Настоящӧй класснӧй жыр миян лои!
Челядь збыльысь чуймисны да лоины нимкодьӧсь.
Найӧ видзчысьӧмӧн пукталісны пызан вылӧ ассьыныс учебникъяссӧ, жырсӧ видзӧдалігӧн яндысигтыр нюмъялісны.
И Петялы кажитчис — весиг здоровайтчиснысӧ найӧ кыдзкӧ аслысногӧн:
— Здравствуйте, Екатерина Алексеевна!
Здравствуй, Петя!
А Мазин дыр эз пуксьы аслас местаӧ, видзӧдіс Екатерина Алексеевна вылӧ мелі карӧй синъяснас,
и чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм мелі да долыд, мый Одинцов эз вермы кутчысьнысӧ да шутитыштіс:
— Мазин, тэ дзик тестӧысь вӧчӧм жаворонок кодь!
Занятиеяс заводитчисны нёльӧд класса курс повторяйтӧмсянь.
Челядь гораа радлісны быд удачнӧй вочакыв вылӧ, ӧдйӧ уськӧдлісны дум выланыс прӧйдитӧм материалсӧ да ставсӧ, мый видзӧма налӧн крепыд паметьныс, принимайтісны кыдзи зэв донатор.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ ыджыд праздник вылын моз да, мел торсӧ радпырысь кианыс кутігтыр, гижалісны кывъяс да цифраяс тӧдса школьнӧй дӧска вылӧ.
Прӧйдитӧм материалсӧ тӧдісны бура.
— Повторение вылӧ пуктам кык недель, — шуис Екатерина Алексеевна. — А сэсся надзӧник кутам мунны водзӧ, прӧстӧ медым тіянлы вӧлі кокньыдджык велӧдчыны витӧд классын да медым энӧ вунӧдӧй занимайтчӧмсӧ.
Главнӧй предметъясыс, дерт, арифметика да роч кыв.
— Тэ кӧсйылін ещӧ история кузя миянкӧд занимайтчыштны, — видзчысьӧмӧн казьтыштіс Петя.
— Эн мудерит, пӧжалуйста, — нюмъёвтіс Екатерина Алексеевна. — Ме кӧ весиг босьта ас вылӧ арифметика, роч да история, то кольӧны на мукӧд предметъяс.
Коді ӧні вермас отсавны тіянлы?
Васёклы ки улас сюри зепсьыс Митялӧн письмӧыс, и сійӧ решитіс аски жӧ мунны комсомол райкомӧ.
11 глава
СӦВЕТЛА ДА ОТСӦГЛА
Войнас усьӧма посни кос лым.
Кынмалӧмъяс вӧсна чорзьӧм муыс тупкысьӧма посни шыдӧсӧн.
Чизыр тӧлыс нӧбӧдіс тайӧ шыдӧссӧ бусыскӧд тшӧтш да скӧрысь шыблаліс чужӧманыс ветлысь-мунысьяслы.
Трубачёвӧс да Мазинӧс челядь колльӧдісны дзик сійӧ здание дорӧдзыс, кӧні сьӧд стеклӧысь вӧчӧм дӧска вылӧ вӧлі гижӧма зарни шыпасъясӧн: «Райком ВЛКСМ».
Бӧрйӧмаяслы вӧлі сетӧма важнӧй, ответственнӧй поручение.
Комсомолечьяскӧд сёрнитігӧн Васёк должен вӧлі дженьыда да ӧдйӧ висьтавны, мый налы колӧ.
Мазинлы вӧлі поручитӧма сёрнитны сӧмын сьӧкыдджык случайяс дырйи.
Ёртъяссӧ колльӧдӧм бӧрын челядь бӧр муналісны.
Васёк да Коля Мазин восьтісны ӧдзӧс да пырисны ыджыд югыд коридорӧ.
Кыкнанладор стен пӧлӧныс сэні сулалісны стулъяс да пу диванъяс.
Коридорӧ петкӧдісны ӧдзӧсъяс уна жыръяссянь.
Быд ӧдзӧсӧ вӧлі тувъялӧма номера ичӧтик дӧска.
Коридорӧд детинкаяс дінті ветлӧдлісны кутшӧмкӧ йӧз, том военнӧйяс, шинеля нывъяс; найӧ ветлӧдлісны тэрыб делӧвӧй походкаӧн, сёрнитісны гӧлӧснысӧ чинтӧмӧн.
Ӧшинь дорын сулалысь кык рабочӧй мый йылысь кӧ пӧся споруйтісны.
Коридор помас ичӧтик пызан сайын пукаліс тшӧтшкӧртӧм юрсиа ныв да мыйкӧ гижаліс ыджыд журналӧ.
Сы дінын тожӧ сулалісны томйӧз.
Жыр ӧдзӧсъяс дугдывтӧг воссьывлісны да пӧдласьлісны, сэті петавлісны йӧз да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, номеръяс серти корсялісны жыръяс, кытчӧ налы сідзжӧ вӧлі колӧ мыйлакӧ пыравны.
Стенъясас ӧшалісны синмӧ шыбитчан плакатъяс да лозунгъяс.
Ӧти плакат дінті мунігӧн Мазин друг сувтіс да надзӧник тувкнитіс Трубачёвлы.
Плакат вывсянь, быттьӧкӧ ловъя, видзӧдіс красноармееч да, чуньнас веськыда детинкаяс вылӧ индігмоз, стрӧга юасис: «А тэ мыйӧн отсалін фронтлы?»
Сылӧн веськыда юалӧмыс да делӧвӧй обстановкаыс, коді вӧлі тані быдлаын, шӧйӧвоштіс детинкаясӧс.
Мазин индіс синнас диван вылӧ:
— Пуксям.
Видзӧдыштлам первой.
Ёртъяс пуксисны.
Васёк видзчысьӧмӧн ышловзис да вашнитіс:
— Тані ставныс сэтшӧм занятӧсь...
Мазин копыртіс сылань юрсӧ:
— Велӧдчӧм — абу жӧ ичӧтик делӧ.
Детинкаяс ещӧ ӧтчыд чӧвтлісны синъяснысӧ жыр ӧдзӧсъяс весьтӧ тувъявлӧм номеръяс вылӧ.
— Кытчӧ жӧ миянлы муннысӧ?
Ывласянь бокса ӧдзӧсӧд пырисны кымынкӧ детинка, найӧ вӧліны кизявтӧм пальтоаӧсь, гӧрд галстукаӧсь.
Найӧ надзӧник восьлалісны краситӧм джоджӧд, шапкаяснысӧ кутісны кианыс.
Мазинлӧн синъясыс ёся югнитісны:
— А тайӧяс кытчӧ?
Васёк кутіс кыскыны сійӧс киӧдыс:
— Мунам и ми на бӧрся.
Детинкаяслӧн чукӧр муніс витӧд жырлань.
Гимнастёркаа ныв потшис налы туйсӧ:
— Тіянлы коді колӧ, ребята?
— Миянлы Миша ёрт колӧ, — юрсисӧ кинас шыльӧдігмоз да дзирдалысь пряжкаа тасмасӧ лэптыштігмоз шуис медводдзаыс.
— Миянлы Миша ёрт дінӧ колӧ, — выль пӧв шуис мӧд детинка, визя тельняшкаа, кипыдӧссӧ руд бинтӧн кӧрталӧма. — Миянӧс корисны.
— Бутылкаяс?
Лом? — нюмъялігтыр юаліс ныв да неуна вешйыштіс.
Детинкаяс пырисны жырйӧ.
Мазин да Трубачёв пырисны тӧдтӧм детинкаяс бӧрся.
Пызан сайын пукаліс том комсомолеч.
Васёк аддзис еджыд юрсиа юр, ныр вывсьыс сьӧд ӧчки да муртса тӧдчыштысь устор вылыс вомдор вывсьыс.
Водзын мунысь детинка сувтіс веськыда да рапортуйтіс:
— Фрунзе уличаса пионерскӧй отрядлӧн штаб воис тіян распоряжение улӧ!
Трубачёв да Мазин сюся видзӧдлісны детинкаяс вылӧ.
«О-о, штаб!» — думыштісны найӧ кыкнанныс.
— Воинныд? — юаліс Миша ёрт. — Зэв бур!
Ме кӧсъя сетны тіянлы ӧти поручение.
Сійӧ листалыштіс бумагаяс, кодъяс куйлісны пызан вылын, блокнотсьыс нетшыштіс ӧти лист да мыйкӧ гижис сэтчӧ.
Сэсся видзӧдліс детинкаяс вылӧ:
— Тіян улича вылын олӧ красноармееч Большаковлӧн семья.
Пиыс фронт вылын, гортас сӧмын пӧрысьяс кольӧмаӧсь.
Медбӧръя бомбёжка дырйи налӧн керкаыс ёна жугавліс.
Ковмас отсавны налы вуджны мӧд патераӧ.
Босьтӧй тӧлка ребятаӧс, тайӧ новлысьӧмсьыс энӧ вӧчӧй некутшӧм событие, энӧ лэптӧй шум, вӧчӧй ставсӧ спокойнӧя, ӧкуратнӧя, тэрмасьтӧг.
Со адрес.
Дзирдалысь пряжкаа детинка делӧвитӧя босьтіс бумажкасӧ да дженьыда юаліс:
— Сэсся нинӧм?
— Но кыдзи «нинӧм»!
Видзӧдлӧй, мый сэні колӧ.
Гашкӧ, пес лӧсьӧдны, ва пыртны.
Вообщӧ тіян сэні эм нин некымын семья, кодъяслы ті отсасянныд, заводитӧй и налы отсасьны.
Пыравлывлӧй сэтчӧ частӧджык!
— Миша ёрт! — друг петіс водзӧ сьӧд синъяса детинка, коді вӧлі визя тельняшкаа да кӧрталӧм кипыдӧса. — Асланым улича вылысь ми аддзим «Ваяс» гижӧда важ палатка.
Сэтысь сюри тыртӧм бутылкаяс тыра кык ящик.
Мый, найӧс позяс сдайтны?
Али оз ков вӧрзьӧдны?
Миша зумыштчис:
— Палаткаыс кӧ тыртӧм, некод сэні оз тӧргуйт — сдайтӧй, дерт.
— Есть! — гажаа шыасисны детинкаяс, крута бергӧдчисны да мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Мазин да Трубачёв кӧсйылісны нин шыасьны Миша ёрт дінӧ, но сэки друг воссис орчча жыр ӧдзӧс, и кык комсомолеч, мый йылысь кӧ споруйтігтыр, матыстчисны пызан дорӧ.
— Вот, Михаил!
Дзугис ӧтилаті Гончаренко и оз кӧсйы веськӧдны! — рабочӧй спецовкаа комсомолечлы пельпомас тапнитӧм бӧрын шуис кельыдлӧз синъяса зон да пуксис пызан дор вылӧ.
— Ме сійӧс кори татчӧ сёрнитыштны.
abu
— Неладнӧ тэнад артмис, Гончаренко ёрт!
Мый нӧ тэ сідзи немдумайттӧг вӧчан?
Комсомолеч, а йӧз дінӧ сибӧдчыны он куж.
Кузьмичёв — важся мастер, уджалӧ гырысь показательясӧн, ми сійӧс ёна донъялам, а тэ босьтін да лэдзин старикӧс стенгазетӧ.
Неладнӧ...
— Мый «неладнӧ»?—
Гончаренко матыстіс стул.
Сьӧд синъяс весьтас сылӧн чурвидзисны бусӧссьӧм кодь синкымъяс, вӧрысь нырбордъяса паськыд нырыс да вомыслӧн насмешливӧй выражениеыс вӧчисны сылысь чужӧмсӧ тэрыб вӧрасаӧн да скӧрӧн.
— Мый «неладнӧ» — дӧзмӧмпырысь повторитіс сійӧ.
— Ни ӧти собрание миян оз мун кузь речьястӧг.
Миянлы кадыс дона!
Рабочӧйяс быд минут лыд вылӧ босьтӧны, а Кузьмичёв куняс синъяссӧ да сьылӧ соловей моз!
— Но, а мортыс кӧ сёрнитӧ делӧ йылысь... — заводитіс Миша.
— Оз делӧ йылысь!
Вот буретш оз делӧ йылысь!
Сулалӧ да дольӧ ӧтиторсӧ.
Вот сійӧ, пӧ, важ мастер, велалӧма уджавны сідзтӧ и сідзтӧ, а тіянлы, томъяслы, колӧ на велӧдчыштны.
Мӧдас вайӧдавны быдсяма примеръяссӧ — и мырддяс дзонь час.
А сэсся обязательнӧ шуас: «Вот, ёртъяс, колӧ артыштны быд секунда!»
А миян эмӧсь зонъяс, кодъяс недельясӧн оз ветлыны гортаныс.
Петров сідзи и висьталіс мамыслы: «Кытчӧдз война — менам горт заводын!»
Кузьмичёв уджалӧ бура, но сійӧ болтун!
Васёк тэрыба видзӧдліс Мазин вылӧ да гусьӧник вашнитіс:
— Смотри, эн больгы уна!
— Но, тэ эськӧ мед сёрнитін сыкӧд кӧнкӧ ӧтнасыскӧд ли, мый ли, — водзӧ висьталіс Миша, — а то босьтін да и лэдзин газетӧ, а сійӧ ме дінӧ норасьны.
Оз лӧсьыда всё-таки артмы.
И кор тайӧ тэ поэтнас лоӧмыд? — шпыньмуніс сійӧ, паськӧдіс листок да надзӧник лыддис мыйкӧ ас кежас, сэсся шуис: — Ӧти-кӧ, тэ сійӧс тані краснобайӧн видӧмыд и вообщӧ...
<rus>...Час сглотнёт</rus>
<rus>и два проглотит,</rus>
<rus>Но поставит всем на вид,</rus>
<rus>Что в цеху одной минутой</rus>
<rus>Он, как часом, дорожит...</rus>
Куимнанныс друг ӧтвылысь серӧктісны.
Миша босьтіс сьӧд ӧчкисӧ, дзугис ассьыс кузь юрсисӧ.
— Честнӧй кыв, абу омӧль! — друг сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ да дружескӧя шыасис Гончаренко дінӧ: — Но тэ <rus>всё-таки</rus> Кузьмичёвкӧд уладит.
Старик уджалӧ лун и вой, оз артась аслас вынъясӧн.
Но, радейтӧ сёрнитыштны, варов...
Колӧ вӧлі сідз прӧстӧ сёрнитыштны сыкӧд, индыны.
А тэ тадзи сералін!
— Сійӧ медсясӧ кывбуръяс вӧснаыс ӧбидитчӧма.
Мыйла пӧ, шуӧ, рифмаӧн, позьӧ вӧлі прӧстӧйджыка! — шуис комсомолеч, коді пукаліс пызан вылын.
Миша нюмъёвтіс.
— Но мый нӧ, — ышловзис Гончаренко, — старайтча уладитны. — Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ да мӧдіс тэрмасьны: — О-о, сёр нин!
Дырджык кӧ пукала тані, сэки ковмас аслым ачымӧс газетӧ гижны.
До свиданья!
Гончаренко петіс.
Миша бергӧдчис детинкаяслань.
— А ті мый танӧсь? — чуймӧмӧн юаліс сійӧ, кор аддзис ӧдзӧс дорын сулалысь Мазинӧс да Трубачёвӧс.
— Ми асланым могӧн, — волнуйтчигтыр шуис Васёк.
Пызан вылын пукалысь комсомолеч тожӧ бергӧдчис да сюся видзӧдліс детинкаяс вылӧ аслас неуна мылькъя кельыдлӧз синъяснас.
— Но, висьталӧй, кутшӧм мог тіян?
Детинкаяс матыстчисны пызан дорӧ.
— Миянлы сӧветуйтчыштны колӧ, — серьёзнӧя шуис Васёк. — Ми кӧсъям велӧдчыны.
Миян школаын госпиталь.
Челядь ставныс муналісны коді кытчӧ.
Унаӧн велӧдчӧны Свердловскын...
— Ми огӧ кӧсйӧй воштыны восӧ, — тэрмасигтыр торкис Мазин.
— Энлӧй, ребята, — дугӧдіс найӧс Миша. — А мыйла нӧ ті энӧ эвакуируйтчӧй?
Ми ӧд школьникъяссӧ мӧдӧдім Свердловскӧ.
Ті эськӧ ӧні велӧдчинныд сэні. — Сійӧ бергӧдчис мӧд комсомолечыслань: — Со, гӧгӧрвоан, Костя, абу мунӧмаӧсь ас кадӧ...
А вообщӧсӧ ті ӧні мый вӧчанныд? — шыасис сійӧ детинкаяс дорӧ.
Васёклы дум вылас уси плакатвывса красноармееч, коді стрӧга индіс на вылӧ чуньнас.
— Ми уджалам госпитальын.
Ми кӧкъямыс морт.
Дзонь отряд.
— Тайӧ кодъяс, ставныс тіян класса пионеръяс?
Но и уджалӧй кытчӧдзкӧ.
Молодечьяс!
А воссяс школа — кутанныд велӧдчыны.
Мыйӧн нӧ ӧні ми вермам отсавны тіянлы?
— Митя шуис, медым ми мунім комсомол райкомӧ, — упрямӧя висьталіс Мазин.
— А коді тайӧ Митяыс? — синкымъяссӧ лэптігмоз юаліс Костя.
— Тайӧ миян вожатӧй.
Васёк перйис зепсьыс письмӧ.
Кыкнан комсомолечыс внимательнӧя лыддисны сійӧс, шочиника видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
— Энлы жӧ! — письмӧсӧ пызан вылӧ пуктігмоз друг шуис Миша. — Ӧд тайӧ гижӧ Митя Бурцев. — Сійӧ тэрыба видзӧдліс челядь вылӧ: — Сідзкӧ, тайӧ тіянӧс ми тані корсьысим быд туйяс вылысь война первойя лунъясас?
— Миянӧс, буракӧ, — шуис Васёк.
Ыджыд интересӧн комсомолечьяс мӧдісны юасьны быдтор йылысь.
Васёк дженьыдика висьталіс аслас отряд йылысь да помаліс сійӧн, мый ребята решитісны кӧть мед мый не воштыны восӧ.
— Миян эм велӧдысь роч кыв кузя и арифметика кузя.
— И история кузя, — тэрыба содтіс Мазин. — Миянлы колӧ сӧмын география кузя да ботаника кузя.
— А-а!
Да налӧн нин главнӧй предметъяс кузяыс эм кодкӧд занимайтчыны, — нюмъёвтіс Миша да друг вӧрзьӧдіс ёртсӧ пельпомӧдыс: — Кывзы, Костя.
Тэ ӧд миян школаын вӧлін первойӧн география кузяыд, ми тэнӧ весиг географӧн нимтылім.
Отсав вай ребятаыслы, а?
Детинкаяс лачаӧн видзӧдлісны Костя вылӧ.
Мӧдыс читкыртіс синъяссӧ, ниртыштіс плешсӧ:
— Кадыс менам зэв этша.
Челядьлӧн чужӧмъясныс нюжалісны.
Миша тапкӧдыштіс Костялы пельпомас:
— Но, ӧти частӧ луннас кыдзкӧ аддзан...
А ті вот мый, — шыасис сійӧ челядь дінӧ. — Мунӧй ӧні гортаныд, а ми тані думыштлам.
Аски пыраланныд.
Детинкаяс кӧсйисны ещӧ мыйкӧ висьтавны, но тайӧ кадас ӧдзӧс гурйыв воссис, и жырйӧ пырисны некымын том красноармееч.
Костя чеччыштіс пызан вылысь да уськӧдчис на дінӧ:
— Но?
Гӧтовӧсь нин?
Миша сувтіс, пӧрччис ӧчкисӧ.
Чужӧмыс сылӧн друг лои зэв томӧн да волнуйтчанаӧн.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ пырысьяслы:
— Кутчысьлам, ёртъяс!
Васёк да Мазин тэрыба тювкнитісны ӧдзӧс сайӧ.
— Ассьыныс ёртъяссӧ фронт вылӧ колльӧдӧны... — шӧпнитіс Васёк.
12 глава
ВЕЛӦДЧӦМ
Мӧд лунас Трубачёв да Мазин бара ветлісны комсомол райкомӧ.
Миша да Костя оз вӧлі эштыны, детинкаяслы ковмис дыр виччысьны.
Но рытнас найӧ котӧрӧн воисны челядь дінӧ нимкодь юӧрӧн:
— География кузя велӧдысь миян эм нин!
Костя сӧгласитчис!
— А кыдзи нӧ ботаника кузя? — юаліс Лида. — Ой, ботаникатӧгыд жӧ миян всё равно нинӧм оз артмы!
Мый нӧ ті энӧ сёрнитӧй лючки?
Мазин скӧрмис:
— Асьныд эськӧ мед ветлінныд!
Чайтанныд, велӧдысьяс пукалӧны да сӧмын тіянӧс виччысьӧны?
— Костя кӧсйысис сёрнитны аслас важ велӧдысьыскӧд.
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас, — успокоитіс челядьӧс Васёк.
— А всё-таки правильнӧ Митя тшӧктіс миянлы райкомӧ ветлыны, — шуис Одинцов.
Екатерина Алексеевна ошкис жӧ детинкаяслысь райкомӧ ветлӧмсӧ.
— Но ладнӧ, ребята, велӧдчыны кӧ и велӧдчыны! — немвиччысьтӧм кыпыда шуис сійӧ. — Неужели огӧ вермӧй ӧдӧлитны арифметика! — Секунда кежлӧ сійӧ думыштчыліс, сэсся решительнӧя ӧвтыштіс кинас: — Тырмас сёрнитны!
Тадзи кӧ, сідзкӧ оз ков воштыны кадсӧ.
Пуксялӧй асланыд местаясӧ, видзӧдлам, мый миянлы коли повторитны колян восяысь.
* * *
Челядьлӧн заводитчис выль олӧм — став мӧвпъяссӧ налысь занимайтіс ӧні велӧдчӧм.
Екатерина Алексеевнакӧд занимайтчӧм бӧрын, муніганыс пальтоасигмоз, котӧртлісны Костя ордӧ.
Костя оліс ичӧтик, дзескыд жырйын, кӧні сулалісны сӧмын крӧвать, ыджыд пызан да некымын табуретка.
Костя-географ, кыдзи ас костаныс шулісны сійӧс челядь, пӧшти эз волывлы гортас.
Сійӧ пыр кытчӧкӧ тэрмасис, но, сылӧн аслас кывъяс серти, радейтіс делӧсӧ вӧчны «тэрыба, крепыда, тӧлкӧн да зумыда».
Кор эз сулывны сійӧс гортсьыс, челядь частӧ виччысьлывлісны кильчӧ вылас.
Неыджыд тушаа, лыжнӧй курткаа, сійӧ тэрыб воськовъясӧн пырлывліс дворӧ да, виччысьысь челядьӧс аддзӧм бӧрын, сывйыштлывліс найӧс ӧти кинас, гажаа водзвылас лэдзигмоз:
— Но, мунамӧ-пырамӧ!
Первой урок вылӧ сійӧ вайис сьӧрсьыс глобус, пуктіс сійӧс пызан вылӧ, зыралыштіс кияссӧ да шуис:
— Вот, ребята, ми тіянкӧд мӧдам занимайтчыны зэв интереснӧй предметӧн — географияӧн.
Мый сэтшӧмыс география?
<grk>Гео</grk> — греческӧй ногӧн му, <grk>графия</grk> — описание.
Муӧс описывайтӧм. — Сійӧ лэптіс вывлань учебниксӧ: — Тайӧ небӧгыс тыр необычайнӧй да мортлы зэв колана сведениеясӧн.
Медым судзӧдны миянлы вылӧ тайӧ сведениеяссӧ, трудитчис эз ӧти морт — трудитчисны учёнӧйяс, великӧй путешественникъяс...
— Костя листыштіс некымын лист бок.
— «Но ті, тӧдӧмысь, весиг онӧ и вермӧй чайтны, мыйта ковмис пуктыны труд, кад, вын да весиг морт олӧмъяс, медым тӧдмавны му йылысь ставсӧ, мый гижӧма тайӧ небӧгас.
Мыйта походъяс да путешествиеяс ковмис вӧчны, медым тӧдмавны мусӧ дзоньнас.
Мыйта экспедицияяс пӧгибнитісны йияс пӧвстӧ, жар пустыняясӧ, гӧраясӧ, писькӧдчыны позьтӧм сьӧд вӧр шӧръясӧ».
— Костя тупкис небӧгсӧ. — Ме лыдди тіянлы сӧмын некымын строка.
Быдтор йылысь ме ещӧ кута подробнӧя висьтавлыны, а ӧні ме тайӧс висьтала тіянлы сы могысь, медым ті заводитінныд велӧдны географиясӧ ыджыд уважениеӧн да благодарностьӧн на дінӧ, коді наука вӧсна сетіс ассьыс олӧмсӧ.
Костялӧн вступлениеыс вӧрзьӧдіс челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ.
Учебник, кытчӧ вӧлі гижӧма «Физическӧй география», лои налы ловъя свидетельствоӧн наукаса геройяслӧн зэв ыджыд трудлы.
Тӧдтӧм лист бокъяс друг ловзисны, лоины шоныдӧсь да кутісны кыскыны ас дінаныс.
— Ӧні заводитам урок, — шуис Костя да, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, прӧйдитчис жырйӧд.
Костя висьтавліс лӧсьыда, интереснӧя.
Сылысь кывзігӧн челядь уважениеӧн думайтісны: сійӧ ачыс коркӧ лоӧ великӧй путешественникӧн...
Костякӧд занятиеяс мунісны быд лун ӧбед кад дырйи, дас кыксянь часӧдз.
Екатерина Алексеевна занимайтчис асылын, дас чассянь дас кыкӧдз.
Газетын войся удж бӧрти сійӧ волывліс гортас сизим час асылын, и челядь воавтӧдз Петя сьӧлӧмсяньыс видзис сылысь унсӧ.
Сійӧ ачыс велӧдчис завтрак лӧсьӧдны да, ёртъясыс кӧ воавлісны водзджык, гусьӧник шӧпкӧдчис накӧд, медым не садьмӧдны мамсӧ.
Екатерина Алексеевна некор эз норасьлыв мудзӧм вылӧ.
Челядьлысь гӧлӧсъяссӧ кылӧм бӧрын сійӧ тэрыба чеччыштлывліс да, гажаа здоровайтчигмоз, вомавліс Петяӧс:
— Мый нӧ тэ эн чуксав менӧ водзджык!
Ӧні Петя частӧ аддзывліс ассьыс мамсӧ письменнӧй пызан сайысь; мамыс копыртчӧма учебникъяс весьтӧ.
А ачыс мамыс, школаса тӧдӧмлунъяссӧ паметьсьыс корсялігмоз, аддзыліс асьсӧ форменнӧй сьӧд платтьӧа волнуйтчысь нывкаӧн...
И, «Древньӧй мир историялӧн» тӧдса лист бокъяс вылӧ видзӧдігӧн, «Рӧднӧй литература» кузя хрестоматия листалігӧн да Киселёвлӧн арифметика кузя учебник сайын пукалігӧн, сійӧ чуймӧмӧн кӧрлывліс синкымъяссӧ да надзӧник шуаліс ас кежас:
«Велӧдчӧм бӧр томмӧдӧ».
* * *
Ботаника кузя велӧдысь йылысь юалӧм важмозыс беспокоитіс челядьӧс, но найӧ эз нин лысьтны сэсся ветлыны комсомол райкомӧ да воштыны кадсӧ Мишалысь.
Костя, кажитчӧ, дзикӧдз вунӧдіс налысь корӧмсӧ.
Но ӧтчыд сыкӧд тшӧтш урок вылӧ воис кузь тушаа дзор старик да, челядькӧд здоровайтчӧм бӧрын, шуис:
— Но, ті, буракӧ, ёна виччысинныд менӧ?
— Вот, ребята, — висьталіс Костя, — ме кори Анатолий Александровичӧс тулысӧдзыс занимайтчыны тіянкӧд ботаника кузя.
Смотри энӧ янӧдӧй асьнытӧ.
Ӧд Анатолий Александрович — тіян школаса важ велӧдысь.
Ті долженӧсь помнитны сійӧс: сійӧ велӧдіс ботаника старшӧй классъясын.
Челядь эз помнитны, но нимкодьпырысь нюмъялісны.
Выль велӧдысь, Анатолий Александрович, корис челядьӧс ас ордас.
Сійӧ встретитіс найӧс меліа да ассьыс уроксӧ заводитіс висьтӧн сы йылысь, кыдзи сійӧ зон дырйиыс первойысь веськалӧма природаӧс великӧй преобразователь Мичурин садйӧ:
— Помнита, сійӧ кадас медся ёнасӧ менам вежӧй петліс сы садса банйӧм гырысь яблокъяс вылӧ.
Татшӧм яблоксӧ видлыны кӧсйӧм дыр эз сетлы меным спокой, и ӧтчыд асылын ме збоймӧдчи да вуджи забор вомӧн.
И сэки ме садса туй вылысь аддзи мортӧс, коді вӧлі нуӧ ва тыра кык ведра.
Ме чайті, мый сійӧ ӧні жӧ мунас, да, пу улӧ дзебсьӧмӧн, виччыси.
Но тайӧ мортыс эз мун садсьыс.
Сійӧ кисьтіс васӧ ӧти пу улӧ, тэрыба муніс ме дінті да минут мысти бара воис ва тыра ведраясӧн.
Тадзи сійӧ ветліс унаысь.
Ме эг лысьт петны аслам дзебсянінысь да невӧляысь видзӧді, кыдзи сьӧкыдысла надзӧник личкыссисны сылӧн пельпомъясыс, кыдзи плеш вылас сылӧн чепӧсйис пӧсьыс.
Меным эз нин кут ковны яблокыд.
И кор садса кӧзяин пуксис шойччыны да пидзӧсъяс вылас пуктіс мудзӧм кияссӧ, ме петі садйысь.
Тайӧ лунсяньыс ме куті интересуйтчыны тайӧ мортнас да мӧді радейтны сійӧ делӧсӧ, кодлы сиис сійӧ ассьыс олӧмсӧ.
Анатолий Александровичлысь висьталӧмсӧ челядь кывзісны ыджыд интересӧн.
Выль велӧдысь лои налы друг гӧгӧрвоана да матысса.
Сылӧн мӧд урок вылӧ найӧ мунісны торъя кыпыдпырысь.
Жырйыс Анатолий Александровичлӧн вӧлі ыджыд, ӧшиньвывъясын сулалісны дзоридзьяс тыра да кутшӧмкӧ быдмӧгъяс тыра гырничьяс.
Жырас ыджыд места занимайтісны небӧг тыра шкапъяс.
На костын вӧлі ӧти шкап, кытчӧ пукталӧма кутшӧмкӧ таинственнӧй приборъяс, банкаяс, склянкаяс.
Тайӧ шкапсьыс велӧдысь частӧ перйывліс микроскоп, и челядь интересӧн видзӧдалісны быдмӧгъяслысь пытшкӧсса строениесӧ.
«Природа дінӧ колӧ относитчыны меліа да радейтӧмӧн, кыдзи ловъя лов дінӧ», — радейтліс висьтавлыны Анатолий Александрович.
13 глава
ТӦВ
Толаяс улӧ тырӧм пуяс чорыда узьӧны.
Но кор кӧдзыдыс ёсь емъясӧн сутшкалӧ едждӧдӧм увъяссӧ, вӧрын кылӧ ньӧжйӧника, нориника трачкӧдчӧм.
Сійӧ повзьӧдлӧ гӧрд морӧса жоньясӧс да ичӧтик пыстаясӧс.
Кӧдзыд да страшнӧ том лэбачьяслы, кодъяс чужисны тулысын, шоныд позъясын, да некор на эз аддзывны тӧвсӧ.
Но челядьӧс кӧдзыдыд оз повзьӧд.
Шоныд костюмъясаӧсь, найӧ делӧвитӧя ветлӧдлӧны лыжиясӧн джуджыд толаяс вывті, кыскӧны ас бӧрсяныс кузь дадьяс да, лэчыд черъясӧн ӧвтчигтыр, бӧрйӧны ёлка.
Кӧзяйскӧя видзӧдалӧны найӧ ӧти пу, мӧдӧс, сёрниталӧны ӧта-мӧдныскӧд.
— Помнитанныд, кутшӧм ёлка вайлісны колян во школаӧ?
Йиркысь джуджыдджык!
Йывсӧ ковмис чинтыны!
— Да, шань ёлка вӧлі!
Грозный шуӧ — став игрушкаясыс пӧ миян дзоньӧсь.
Вот вӧччӧдам!
Мед боечьяс видзӧдласны.
— Ӧні ещӧ шаньджык колӧ — абу ӧд аслыным вылӧ, ми абу ичӧтъяс, —
юрсӧ чатӧртӧмӧн шуӧ Мазин.
— Сетны, али мый, эсійӧс, Петька, а?
— Миянлысь? —
Петька перйӧ щӧкасӧ шарп письыс да жальпырысь пыркӧдӧ юрсӧ:
— Оз позь...
Гожӧмнас сійӧ прудйын тыдалӧ и землянканымӧс тупкӧ.
Мича!
Жаль керавнысӧ...
— А кӧні землянканыд, Мазин?
Петкӧдлы землянкатӧ!
Кӧні сійӧ вӧлі? — горзӧны челядь.
— Да сійӧ тані, неылын.
Мунам, Петька, петкӧдлам!
Пуяс гӧгӧр пелька кытшлалігтыр ӧта-мӧд бӧрсяыс челядь лэччӧны пруд вылӧ, кайӧны мӧдарладор вадорас да сувталӧны кузь лапъяса пемыдвеж коз улӧ, лымйӧн тырӧм джуджыд гу дорӧ.
— Со сійӧ, миян землянканым!
— Бура вӧчӧма!
— Окопъяс кодь!
Позьӧ лыйсьыны татысянь.
Раз!
Раз! — Саша укшаля вильснитӧ гуӧ да вӧйӧ дзик коскӧдзыс; челядь гораа сералӧны.
Лыжиясыс сылӧн чурвидзӧны вывлань.
Ӧта-мӧд бӧрсяыс челядь чеччышталӧны сы дінӧ да тойласигтыр заводитӧны лым мачьясӧн лыйлыны тыдавтӧм врагӧс.
— Лыйлӧй, ребята, дадьясас!
Пруд шӧрӧ эновтӧм дадьяс лоины мишеньӧн.
— Кывзӧй команда!
Лӧсьӧдчӧй!
Пли! — ышмӧмӧн горзӧ Васёк.
Лымйӧссьӧмсьыс дзажакылӧны кепысьяс, кӧдзыдыс заводитӧ ёна чеплявны чуньяснысӧ.
Челядь бӧр кавшасьӧны выліӧ да, кӧдзыдысла чеччалігтыр, пыркӧдӧны гынсапӧгъяссьыс лымсӧ.
— Кӧдзыднад миянӧс он босьт!
А вот фашистъяслы миян кӧдзыдъяссьыд омӧль лоӧ.
Збыль ӧд, Трубачёв?
— Збыль.
Найӧ абу велалӧмаӧсь!
Эк, бура вӧтлӧмаӧсь найӧс Мӧскуа дорысь!
Ӧти раненӧй висьтавліс меным...
— Тайӧ Волоколамскӧй шоссе вылын, Васёк?
— Быдлаын вӧтлӧмаӧсь.
Найӧс веськыда сюрсъясӧн вольсалӧмаӧсь.
— Ӧні сэсся оз сюйны нырсӧ!
— Кыськӧ нин!..
— Миян боечьяс морӧснаныс дорйисны Мӧскуатӧ!
— Дерт жӧ!
Ассьыным мунымӧс ми некодлы огӧ сетӧй.
— Сергей Николаевичсянь важӧн нин письмӧ абу, — друг дум вылас уси велӧдысьыс да жугыльпырысь шуис Одинцов.
— Ребята, а гашкӧ, и сійӧ тшӧтш Мӧскуатӧ дорйис?
И кӧнкӧ сулаліс да видзӧдіс полевӧй бинокль пыр, а?
Ӧд Мӧскуасяньыд ми абу ылынӧсь всё-таки, а? — шуӧ Саша, и сылӧн югъялысь сьӧд синъясас сявкйӧ нимкодь лача.
Челядь оз вочавидзны.
Васёк видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ толаяс саяс, пуяс саяс, парк пытшкӧ.
Кӧдзыдысла кудриассьӧм гӧна еджыд шапкаыс вӧсна, еджыд синкымъясыс да синлысъясыс вӧсна да щӧка улас гыӧртӧм шарпыс вӧсна сійӧ дзик ёлкавывса дед Мороз кодь, коді лӧз-лӧз синъяса да гӧрдӧдӧм банбокъяса.
Челядьлы дум выланыс усьӧ ёлка.
— Мунамӧй!
А то сёр нин, — шуӧ Мазин.
— Сулавлӧй! — корӧ Сева. — Вайӧй кунямӧ синъяснымӧс, чӧв олыштам да сэсся сразу шуам, коді кыдзи чувствуйтӧ — аддзылам на ещӧ Сергей Николаевичӧс, али ог?
— Вайӧй! Вайӧй!
Челядь топыда куньӧны синъяснысӧ да секунда чӧж чӧв олӧны, сэсся сразу, быттьӧкӧ команда серти, нимкодьпырысь горӧдӧны ӧттшӧтш:
— Аддзылам!
Аддзылам!
— Но, сідзкӧ — ура!
Ёлкала!
Мунамӧй!
— Сулавлӧй!
А кыдзи нӧ Митя йылысь, и Генка йылысь, и Степан йылысь, и тётя Оксана йылысь? — юалӧ Саша.
Челядь бара куньӧны синъяснысӧ:
— Аддзылам!
Тожӧ аддзылам!
— Эк, вот эськӧ шудыс вӧлі!
Регыдджык эськӧ победитны миянлы Гитлерӧс!
Сэки ставыс миян лоӧ — и школа лоӧ, и Сергей Николаевич, и Митя, — гораа мечтайтӧ Васёк.
— И папаыд тэнад воас, и менам папаӧй, и Лидалӧн...
— И менам поснисьыс посниясыс воасны, — меліа нюмъялӧ Саша.
— Да найӧ нин быдмисны, тэнад поснисьыс посниясыд, найӧ ӧні гырысьӧсь нин, — эскӧдана шуӧ Одинцов. — Тэ найӧс, пӧжалуй, он и тӧд!
— Но, мый тэ! — повзьӧ Саша. — Ме ставнысӧ тӧда...
Ме эськӧ найӧс уна-уна во мысти тӧді, весиг найӧ кӧ нин пӧрысьӧсь вӧліны!
— И збыльысь, ребята, кажитчӧ, быттьӧкӧ вояс нин колины сійӧ кадсяньыс, кор бать-мам колльӧдісны миянӧс Украинаӧ, а коли сӧмын на некымын тӧлысь.
Вот тешкодь! — шензьӧ Сева.
— Кутшӧм некымын тӧлысь.
Меным аслым нин сё арӧс тыри, — уверяйтӧ Мазин.
— Меным тожӧ! — сідзжӧ шуӧ Петька. — Сё арӧс, а вежӧр абу!
— Тырмас!
Кынмам дзикӧдз!
Мунамӧй ёлкала! — тэрмӧдлӧ Васёк.
Лӧзов рӧмыд тупкис нин керкаяссӧ да уличаяссӧ, кор даддьӧ доддясьӧм детинкаяс вайӧны школаӧ кералӧм ёлка.
Кыкнанладорас павкнитчӧм гӧна веж лапъясыс ньӧжйӧник кышакылігтыр чышкӧны лымсӧ; бӧрсяньыс, сук йывсӧ кутыштігмоз, локтӧны Нюра да Лида.
— Кытчӧ тайӧс та ыдждасӧ кыскинныд? — шензьӧны санитаръяс.
— Миян школааным век татшӧм вӧвлі! — гордитчӧмӧн висьталӧны мудзӧм челядь.
14 глава
ВЫЛЬЫСЬ ЯНСӦДЧӦМ ВОДЗВЫЛЫН
Ичӧтик карӧ Выль во пырис праздничнӧй шумтӧг, кыдзи рам гӧсьт, и керкаясын кӧть и вӧлі шуштӧм да гажтӧм, быд семьяын встретитісны сійӧс лачаӧн да гӧлиндзи ужин сайын лэптісны бокалъяс победа вӧсна.
На вӧсна, кодъяс фронт вылынӧсь.
Коли некымын тӧлысь гитлеровечьяслӧн вероломнӧй уськӧдчӧмсянь.
abu
abu
abu
Гӧрд Армия, коді ёнмис да калитчис бойясын, шыбитіс сюйсьысь врагӧс Мӧскуа дорысь да мӧдіс зырны сійӧс рытыввывлань.
Айму вӧсна ыджыд тыш историяӧ гижӧма уна подвигъяс, кодъясӧс вӧчӧма рӧднӧй юркар бердын.
Фашистъяс, кодъяс получитісны сьӧкыд удар, мырдӧн сюйсисны на ещӧ миян государстволӧн быд ӧдзӧсъясӧд.
Гитлер аддзис рочьяслысь скӧрысь да упорнӧя водзсасьӧмсӧ да шыблаліс Сӧвет Союз вылӧ дивизия бӧрся дивизия.
Гитлеровечьяс усяліны Гӧрд Армия ударъяс улын, дзонь эшелонъясӧн гибниталісны партизанъяслӧн водзӧс мынтысь киясысь.
Фронт вылын мунісны чорыд бойяс.
Став сӧветскӧй войтыр кыпӧдчис тышкасьны врагкӧд.
Тылын йӧз уджалісны кыкмында вынъясӧн да горша кывзісны юӧръяс фронт вывсянь.
Быд урок бӧрын географ Костя кыскывліс зепсьыс трубкаӧ гартыштӧм газет да, бойяс мунанінъяс карта вылысь петкӧдлігмоз, лыддис асывъя сводка.
Ӧтчыд Костя лыддис челядьлы том партизанка Таня подвиг йылысь, коді вӧлӧма Петрищево сиктын.
Комсомолка Танялӧн мужествоыс да повтӧмлуныс, звермӧм врагъяс дінӧ сылӧн гордӧй зывӧктӧмыс вӧрзьӧдісны челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ.
Костялысь кывзігӧн быдӧн найӧ думсьыныс пуктылісны асьнысӧ тайӧ ныв-героиня местаас, быдӧн кӧсйисны лоны сыкӧд орччӧн, дорйыны сійӧс, сыкӧд тшӧтш тышкасьны помӧдз.
Очерксӧ лыддьӧм бӧрын Костя дзебис газетсӧ зептас да дыр ветлӧдліс жырйӧд, весиг вунӧдіс и урок йылысь и челядь йылысь.
Тайӧ лунсяньыс Костя кыдзкӧ вежсис.
Сылӧн кельыдлӧз синъясыс частӧ гудыртчывлісны пытшкӧсса тревогасьыс.
Мукӧд дырйи урок шӧрас сійӧ сувтлывліс ӧшинь дорӧ да, еджыдӧн дзирдалысь лым вӧснаыс синъяссӧ куньтыралігтыр, терпитны вермытӧг шулывліс:
— Воас жӧ ӧд тулысыс коркӧ!
И сэки жӧ торклывліс асьсӧ да тэрмасьӧмӧн заводитліс занимайтчыны.
Костя урокъяс вылын кадыс кольлі тӧдлытӧг.
Задание юасигӧн Костя обязательнӧ пуктывліс отметка.
Челядь велӧдчисны сьӧлӧмсяньныс, и ставныс вочавидзлісны «отлично» вылӧ.
Ӧтметкаа тетрадьсӧ Костя видзис ас ордас.
Ӧтчыд, сійӧс видлалігӧн, Костя довкйӧдлыштіс юрсӧ да пӧшти дӧзмӧмӧн шуис:
— Мый тайӧ тіян ставыс «отлично» да «отлично»?
— А тайӧ ӧмӧй омӧль? — серӧктіс Лида Зорина.
— Пӧжалуй, мый и омӧль.
Татшӧм ӧтметкаяс сертиыд ме некыдзи ог вермы тӧдмавны, кӧні тіян слабиныс.
Неужели нин сэтшӧм бура ставсӧ тӧданныд?
Ковмас вӧчны прӧверка.
— А тэ эськӧ мед эн висьтав водзвыв, Костя, мый лоӧ прӧверка, — сӧветуйтіс сылы Одинцов.
— Мыйла нӧ?
Лӧсьӧдчӧй!
Кутшӧм нӧ смысл, медым ті ӧшибайтчинныд!
Костя унаысь, быттьӧкӧ сідзи прӧстӧ, висьтавліс сы йылысь, мый тулыс кежлас налӧн занятиеясыс долженӧсь помасьны.
Ӧтчыд Трубачёвъяс ордӧ воис Таня.
Сійӧ частӧ аддзывліс Костяӧс комсомол райкомысь.
— Гажтӧмчӧма тіян Костяныд, фронт вылӧ вӧзйысьӧ.
Тулыснас, буракӧ, мунас.
Васёк да Саша шогӧ усины.
— Анатолий Александрович тулыснас, буракӧ, тожӧ мунас.
Сійӧ висьтавліс, мый сійӧс комсомолечьяскӧд ыстасны колхозӧ уджавны.
Кольӧ миян ӧти велӧдысь, — тӧждысьӧмпырысь шуис Васёк.
— Тулыснад уна ва визувтас, — шутитыштіс Таня да, ышловзьӧм бӧрын, кутіс прӧщайтчыны.
— Бара дыр кежлӧ мунан?
Тэ дзикӧдз вунӧдін миянӧс! — ӧбидаӧн шуис сылы Басӧк.
Таня сывйыштіс сійӧс:
— Некор эн шу тадзи.
Ме ӧд велӧдча и уджала, боевӧй подготовка велӧда!
— Тайӧ нӧ мыйла нин тэныд ковмис? — стрӧга юаліс тётя Дуня.
— Мало ли мыйла!
Уна комсомолкаяс велӧдӧны!
Васёк видзӧдліс Таня вылӧ уважениеӧн.
Таня казяліс сылысь видзӧдлӧмсӧ да серӧктіс.
Басӧк представитіс аслыс, кыдзи сійӧ маршируйтӧ, да тшӧтш серӧктіс.
— Но, энӧ на вунӧдӧй ассьыныд гигзьӧмнытӧ-сералӧмнытӧ? — бурпырысь шутитыштіс тётя Дуня.
— Эг, эгӧ вунӧдӧй, — вочавидзис Таня, но серавнысӧ сійӧ друг дугдіс.
Сійӧ тэрыба чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порог дорын бергӧдчыліс да немвиччысьтӧг вашнитіс:
— А Петрищево сиктад эсійӧ партизанкаыд миянысь, мӧскуаса, комсомолка. Зоя Космодемьянская.
15 глава
4-ӧд БАТАРЕЯСА СНАРЯД ВАЯЛЫСЬ
Кӧть и вӧлі нин март тӧлысь и лым кымӧръяс пыр шочиника писькӧдчывліс шонді, поводдяыс вӧлі кӧдзыд, чизыр тӧлыс улича кыкнанладорас нӧбавліс толаяс.
Заборъястӧм дворъясӧд йӧзыс, весьтасалӧм могысь, талявлісны выль туйяс, кодъяс вӧліны чукля уличаяс да переулокъяс кодьӧсь.
Мукӧд дырйи кытысянькӧ парксянь ичӧтик кар вылӧ лэбліс лым бус да кык воськов сайысь дзебліс мортысь тӧдса кильчӧ.
А то еджыд кымӧръясысь мӧдліс усьны му вылӧ ньӧжмыд, рам, мелі лым; сійӧ пуксис шапкаяс вылӧ, воротникъяс да юрси вылӧ да сэки жӧ сыліс морт шоныдсьыс.
Ӧти татшӧм лунӧ госпитальӧ вайӧдісны сьӧкыда ранитчӧмаясӧс.
Челядькӧд ӧтлаын Васёк сулаліс дворын да видзӧдіс, кыдзи санитаръяс видзчысьӧмӧн петкӧдлӧны машинаысь нӧсилкаяс, кыдзи халата да шоныд шаля старшӧй сестра тӧждысьӧмпырысь индалӧ, кутшӧм палатаясӧ нуавны раненӧйясӧс.
Нина Игнатьевна оз лэдз челядьӧс отсасьны, но найӧ сулалӧны дасьӧсь, гусьӧник лӧсьӧдышталӧны вешйыштӧм эшкынъяс, паськыдджыка восьталӧны ӧдзӧсъяс, колльӧдӧны быд нӧсилка.
Налы окота шуны раненӧйяслы кутшӧмкӧ мелі кывъяс, инмӧдчывны кодлыкӧ кельыд киас, висьтавны сочувствуйтӧм, мелілун.
— Ті энӧ полӧй, ті бурданныд.
Миян докторъяс бурӧсь, — шӧпкӧдӧ пальтотӧгыс дворӧ петӧм Нюра олӧма нин, тошка красноармеечлы.
Олӧма красноармеечьяс бӧрся санитаръяс петкӧдӧны машинаысь нӧсилка, кӧні куйліс томиник, дзик детинка кодь боеч.
Челядь видзӧдӧны кельдӧдӧм, устӧм чужӧм вылӧ; биалӧмысла косьмӧм кызіник вомдоръяс вылӧ, кодъяс горша кыскӧны кӧдзыд сынӧдсӧ; лихорадочнӧя банйӧм шнёпмунӧм банбокъяс вылӧ.
Кӧртавтӧм пеля шапкаа юрыс раненӧйлӧн беспокойнӧя вешйӧ пӧдушка вылысь, садьсӧ воштӧмысла синъясыс кылалӧмаӧсь.
Челядь матыстчӧны матӧджык.
Нӧсилкасӧ кутышталігмоз Васёк мунӧ орччӧн.
— Вешйы, вешйы — сестра скӧрмас! — букыша шӧпкӧдӧ санитарка.
Неокотапырысь Васёк вешйӧ.
Раненӧй бергӧдӧ юрсӧ, сылӧн беспокойнӧй синъясыс колльӧдӧны детинкаӧс да пыксьӧны джуджыд толаӧ, кодӧс нӧбалӧма кильчӧ дорас.
Небыд лымчиръяс сылӧны пӧсь банбокъяс вылас да ваӧсьтӧны найӧс.
— Комбат ёрт...
Тайӧ ме, Вася Кондаков...
Комбат ёрт! — пӧдушка вывсьыс кыпӧдчигмоз друг нораа чукӧстӧ раненӧй.
Старшӧй сестра тэрыба матыстчӧ санитаръяс дінӧ:
— Сӧрӧ...
Нуӧй ӧдйӧджык!
— Сійӧ сьӧкыда ранитчӧма?
Кутшӧм палатаӧ?
Мый сыкӧд? — гырысьяслысь юасьӧны челядь.
— Энӧ мешайтчӧй тані! — скӧралӧ Грозный. — Кӧні онӧ вермӧй отсавны, сэні энӧ мешайтчӧй.
Детинкаяс да нывкаяс школаса стӧрӧж бӧрся мунӧны сы каморкаӧ, пуксялӧны сера джодж дӧраӧн вевттьӧм сундук вылӧ.
— Комбат...
Коді сійӧ комбатыс? — тревожнӧя юалӧ Лида.
— Комбат — сійӧ батареяса командир, да ӧд, Иван Васильевич? — юалӧм ногӧн Грозный вылӧ видзӧдігмоз шуӧ Коля Одинцов.
— А ачыс сійӧ — Вася Кондаков, — шӧпкӧ Нюра.
— Кӧть эськӧ тӧдмавны, мый сылӧн! — ышлолалӧ Сева.
— Нина Игнатьевна ачыс на оз тӧд.
Бӧрти позяс юавны, — шуӧ Саша Булгаков. — Пукалыштам тані неуна, а врачьяс обход бӧрын — юалам.
— Нинӧм тані пукавны, муналӧй гортаныд! — торкӧ найӧс Грозный.
— Тэ мыйла ӧти платтьӧ кежысь чепӧсйӧмыд? — друг уськӧдчӧ сійӧ Нюра вылӧ. — Кӧні тэнад пальтоыд?
Пасьтасьӧй пырысь-пыр жӧ да муналӧй гортаныд!
— Да ми сӧмын тӧдмалам тайӧ Вася йывсьыс! — кевмысьӧ Лида.
Но Иван Васильевич вӧтлӧ найӧс госпитальысь:
— Мунӧй, мунӧй!
Тіянтӧг тані овсяс.
Васёк да сылӧн ёртъясыс неокотапырысь мунӧны.
Лымйыс усьӧ тшӧкыдджыка, но челядь оз казявны, мый налӧн воротникъяс вылас да шапкаяс вылас содӧ еджыд гӧн.
— Мыйла сійӧ сідзи горӧдіс: «Комбат ёрт...
Тайӧ ме, Вася Кондаков!»?
— думыштчӧмӧн казьтылӧны найӧ.
* * *
А палатаын, кӧні вӧліны сьӧкыда ранитчӧмаяс, куйлӧ том комсомолеч Вася, 4-ӧд батареяса снаряд ваялысь.
Сылы каститчӧ, мый сійӧ пидзӧс вылас сулалӧ ыджыд ящик дорын, коді портсигар кодь, да зіля чышкалӧ рузумӧн снарядъяс вылысь маслосӧ.
Гӧгӧр паськыда шыльквидзӧ лымъя эрд, сы еджыдлунысь доймӧны синъясыд, кӧдзыдыс чеплялӧ чуньястӧ.
Батарея лӧсьӧдчӧ бой кежлӧ.
Кӧдзыдысла крахмалитӧм, еджыд полотнищеясӧн вевттялӧм, враг синъяслы тыдавтӧм орудиеяс вӧліны ӧткодьӧсь тола мылькъясыскӧд.
Мӧдӧд сутки сулалӧ восьса эрд вылын нёльӧд номера батарея.
Сылӧн задача — прикрывайтны миян обороналысь флангсӧ.
Васясянь неылын сулалӧ батареяса командир, шинель вылысас пельпомъяс вылас сійӧ чӧвтӧма маскировочнӧй халат да бинокль пыр видзӧдӧ ылын тыдалысь лымъя овраг вылӧ, кыті фашистъяс гусьӧн да немвиччысьтӧг вермасны вайӧдны танкъяс.
Но мыйӧн сӧмын танкъяс кутасны петавны эрд вылӧ, батарея встретитас найӧс биӧн.
Комбат индӧ овраг дорыш вылӧ да нюмъялігтыр шуӧ Васялы:
— Вот тані со ми и встретитам найӧс!
Вася шыбитӧ эшкынсӧ да тревожнӧя видзӧдӧ палата пельӧсӧ.
Сылӧн воспалитчӧм юр вемас вуджӧртчӧны неважӧнся бойлӧн картинаясыс.
Сійӧ аддзӧ комбатлысь спокойнӧй, стрӧг чужӧмсӧ, сы вомдоръяс вылысь немвиччысьтӧм паськыда нюммунӧмсӧ да сьӧд синкымъяс увсьыс серьёзнӧй руд синъяссӧ.
Сійӧ аддзӧ, кыдзи комбат ветлӧдлӧ орудиеяс дорті, привычнӧй шуткаӧн ышӧдӧ йӧзсӧ да прӧверяйтӧ бой кежлӧ дасьлун.
«Татшӧм командирыдкӧд дзик адскӧй би шӧрас пыран — и сьӧлӧмыд оз дрӧгнит», — шуӧны сы йылысь боечьяс.
Оз нин первойысь паныдась 4-ӧд батарея фашистскӧй танкъяскӧд.
— Но мый, зонъяс, вӧчам фашистъяслы фейерверк? — гораа шутитӧ комбат.
— Вӧчам, комбат ёрт! — кыпыда шыасьӧны боечьяс.
Шуткаыс вуджӧ орудиесянь орудие дінӧ, небзьӧдӧ скӧр чужӧмъяссӧ.
И друг ставныс чошнитӧны пельяснысӧ.
Ылісянь, первойсӧ ньӧжйӧник, сэсся нин бура, кылӧ кӧрт-кӧрт воча дзажгӧм.
Лым бусӧн тупкыссьӧм первойя танк надзӧник петӧ оврагысь.
Фашистскӧй креста еджыд краскаӧн краситӧм броняыс сылӧн пӧшти сӧльнитчӧ лымйыскӧд.
Первойя танклӧн кӧрт мыш сайын локтӧны мукӧд танкъяс.
Расчётъяс вӧрзьӧдчытӧг кынмисны орудиеяс дорӧ.
— Фашистскӧй танкъяс кузя, батарея, беглӧй <rus>огонь</rus>! — гораа командуйтӧ комбат.
Бронебойнӧй снарядъяс шутьлялігтыр кучкысьӧны броняӧ, сявкнитӧны бикиньяс.
Жугӧдӧм танк ыпнитӧ югыд биӧн.
И пӧшти тайӧ жӧ кадас фашистскӧй снарядлӧн сьӧкыд удар кучкӧ батареяса ӧти орудиеӧ.
Вася аддзӧ неылысь кӧрт чукӧр, лымсьыс чурвидзысь кӧлесаяс, вирӧн кӧтасьӧм шинельяс да маскировочнӧй халатъяс.
Батареялань бергӧдчигмоз да водзладорса кыз бронянас снарядъясысь тупкысигмоз оврагысь кыссьӧны ӧта-мӧд бӧрсяыс танкъяс.
— <rus>Огонь</rus>! — кылӧ комбатлӧн гӧлӧс.
Бушуйтысь би паськалӧ эрд кузя виж да лӧз кывъясӧн...
— Сотчӧны, гадъяс! — торжествуйтӧмӧн горзӧ Вася.
Старшӧй сестра меліа водтӧдӧ сійӧс пӧдушка вылӧ, ва кичышкӧдӧн кӧтӧдӧ сылысь плешсӧ:
— Успокоитчы, муса пи, успокоитчы, Кондаков.
Но Вася оз кыв сылысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ лихорадочнӧя мыччалӧ снарядъяс.
Дыр-ӧ мунӧ бойыс?
Оврагсянь кыссьӧны выль и выль танкъяс.
На орудиеяслӧн жерлоясыс шыблалӧны би кывъяс, грымакылысь снарядъяс сыркӧдӧны батареясӧ.
Шутьлялігтыр лэбӧны да резсьӧны ёсь осколокъяс.
Йӧз гылалӧны.
— <rus>Огонь</rus>!
Водзладорса броня оз спасайт кӧрт чудовищеясӧс.
Зэв ыджыд бипуръяс ыпъялӧны нин кырлӧдлӧм эрд вылын.
Тшын тупкӧ овраглысь дорсӧ да кусньӧдлӧм кӧрт чукӧръяс.
Но нёльӧд номера батареяын кольӧ сӧмын ӧти орудие.
Сысянь неылын лыбӧ сьӧд му сюръя.
Вася вылӧ сьӧкыда усьӧ виӧм боечлӧн тушаыс.
Орччӧн усьӧ мӧд...
— Наводчик да заряжайтысь усины! — горзӧ Вася да затворӧ сюйӧ снаряд.
Комбат тэрмасигтыр веськӧдӧ орудиесӧ танк вылӧ.
Вася видзӧдлӧ батареяса жуглӧм орудиеяс вылӧ.
— Ми колим сӧмын кыкӧн! — бара горзӧ сійӧ.
— Тырмымӧн! — ёся горӧдӧ комбат. — Снарядъяс!.. <rus>Огонь</rus>!..
Орудие сыркакылӧ лыйлӧмъяссьыс.
— <rus>Есть, готов</rus>! — кыпыда горзӧ Вася.
Бой мунан поле вылӧ кольӧ сӧмын ӧти дзонь танк.
Сійӧ упорнӧя кыссьӧ батареялань.
Сы орудиеысь нетшыштчӧ муртса тыдавлыштысь би.
Усьысь Вася киысь комбат кватитӧ снаряд...
* * *
Кольӧ вой...
Старшӧй сестра ни ӧти минут кежлӧ оз эновтлы сьӧкыда ранитчӧмаӧс.
Мукӧд дырйи Вася ланьтлывлӧ, горша юӧ кружкаысь сылы сетӧм ва, дзоргӧ-видзӧдӧ сы весьтӧ копыртчӧм Нина Игнатьевна чужӧм вылӧ.
Сэсся сылӧн гудыртчӧм юр вемас бара кыптӧны кутшӧмкӧ казьтылӧмъяс...
Со сійӧ куйлӧ лым вылын, кодкӧ шебралӧма комбат шинельӧн.
Но кӧні нӧ ачыс комбатыс?
— Сувтӧдіс али эз сувтӧд сійӧ танксӧ? — ланьтӧм палатасӧ синнас кытшовтігмоз скӧрысь юалӧ Вася.
16 глава
НИМКОДЬ ВСТРЕЧАЯС
Матысмис тулыс.
Колины лун бӧрся лунъяс.
Рӧдняяссянь письмӧяс тревожнӧя виччысьӧмӧн, фронт вывсянь юӧръяс виччысьӧмӧн тырӧм уджалан лунъяс эз сетлыны йӧзлы позянлун ставсӧ гӧгӧрвоны, думыштлыны ас йывсьыныс.
А тувсов шонді зарниӧдіс нин палисадникъяс, койис беринъяс том чужӧмъяс вылӧ да ас кӧсйытӧгныс петкӧдліс нюмнысӧ гырысьяслысь.
Ичӧтик кар ловзис.
Быд лун ылысса поездъяс вайӧдавлісны выль семьяясӧс.
Война помассьӧмсӧ виччысьтӧг йӧз горша кыссисны асланыс юр сюянінъясӧ, вокзалсянь локталісны челядьныскӧд мамъяс.
Тыртӧм, тувъявлӧм ӧшиньяса керкаясысь пӧвъяс чуктӧдлігӧн котшкӧдчисны мӧлӧтъяс, заборъяс вылын ӧшалісны поездъясын бусӧссьӧм эшкынъяс да тӧвся паськӧм.
Челядь радпырысь виччысисны ассьыныс матысса йӧзсӧ.
Занятиеяс мунісны пыр ӧтмоза, но быд раз кодкӧ вайлывліс волнуйтысь выль юӧр.
Бӧр воисны Нюра Синицыналӧн мам-батьыс, челядьыскӧд воис Саша Булгаковлӧн мамыс.
Медся нимкодь лои быдӧнлы Саша семьялӧн воӧмыс.
Тайӧ лунас весиг торксисны занятиеяс.
Волнуйтчысь Саша Булгаков водзвыв юӧртіс челядьлы тайӧ событие йывсьыс, и индӧм кад кежлӧ, поезд вотӧдз кык час водзджык, ёртъяс ставныс ветлӧдлісны нин перрон вывті, топыда кытшавлісны нимкодясьысь, шуда Сашаӧс.
— Локтӧ! — друг горӧдлывліс кодкӧ, кор ылысса туйяс вылысь аддзыліс тшынтор. — Сашка, локтӧ!
— Кӧні, кӧні? — шыасьлывліс Саша.
— Оз кӧ лок, сідзкӧ, воас! — сылы пельпомас тапкӧдігтыр успокаивайтіс Мазин. — Ӧнітӧ воасны нин, эн пов!
Поезд воигкежлӧ перрон вылӧ чукӧрмис уна йӧз, но челядь тойласигтыр писькӧдчылісны быд вагон дорӧ, и кор паськыд ӧдзӧсын вуджӧртчис шыльыда сыналӧм юрыс нывбабалӧн, коді тревожнӧй синъясӧн корсис встречайтысьяс пӧвстысь ассьыс писӧ, гора, торжествуйтысь горзӧмъяс пельтӧммӧдісны сэні волысьясӧс:
— Сашка!
Татчӧ!
— Танӧсь!
Воисны!
Со найӧ!
— Мама!..
Абу зэв пельк, йӧз чукӧрӧ ылалӧм, Саша кутіс тэрмасьны.
Ёртъясыс тойыштісны сійӧс водзӧ.
Лида да Нюра уськӧдчисны сы бӧрся, асьныс кутісны ӧтар-мӧдар бокъяссянь топӧдысь йӧзӧс:
— Лэдзӧй, лэдзӧй...
Сійӧ аслас мамыс дінӧ...
Тайӧ сылӧн мам!
Семьяыс кажитчис зэв ыджыдӧн,
и йӧз, сочувственнӧя нюмъялігтыр, видзӧдісны синванас кӧтасьӧм чужӧма ещӧ том на нывбаба вылӧ да посниясысь поснияс вылӧ, кодъяс ӧшӧдчалісны Сашалы сьылі вылас да гажа дзользьӧмӧн тыртлісны перронсӧ.
— Ребята! Босьталӧй кӧлуйсӧ!
Ёртъяс шумӧн петкӧдлісны вагонысь нопторъяс да кӧрзинкаяс, ӧчередьӧн матыстчавлісны Саша мам дінӧ.
— Аттӧ!
Быдмӧмаӧсьсӧ кутшӧма! — найӧс быдӧнӧс кутлігтыр да нывкаяслысь ичӧтик кӧсаяссӧ малалігтыр шуаліс сійӧ. — Мусаясӧй ті менам!
А Саша бара кутіс чувствуйтны асьсӧ семьяын медыджыдӧн и кӧзяинӧн да гораа, ёнмӧм гӧлӧсӧн сеталіс распоряжениеяс ёртъясыслы:
— Ребята, босьталӧй мый сьӧкыдджык!..
Васёк, босьт Витюшкаӧс!
Валерка, мун Мазинкӧд...
Нюта!
Эк, и ыджыд жӧ тэ лоӧмыд!..
Русаков, тэныд ноп нуны...
Мама, вай китӧ!
Шествиеыс занимайтіс тротуарсӧ ставнас.
Йӧзыс вешъялісны мостовӧй вылӧ, медым сетны туй воысьяслы.
Васёк нуис Витюшкаӧс.
Малыш топыда кутӧма сійӧс сьыліӧдыс да ланьтлывтӧг мыйкӧ висьтавліс, ассьыс дзользьӧмсӧ торклывліс кузя да ёся тутӧстлӧмъясӧн.
Васёк видзӧдлывліс Витюшкалы сьӧд синъясас, кодъяс вӧліны Сашалӧн кодь жӧ гӧгрӧсӧсь, да нежнӧя топӧдліс ас бердас ичӧтикӧс.
Мазин босьталӧма нопъяс да кӧрзинкаяс да, зэв ыджыд чайникӧн зёльӧдчигтыр, гордӧя муніс медводзын.
Нывкаяс жмитчисны Саша мам дінӧ, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр мыйкӧ висьтавлісны сылы, а Саша, кодлӧн бритӧм гӧгрӧс юра тушаыс вӧлі ёна ыджыдджык чойяс пӧвстас, восьлаліс семья водзас, киӧдыс нуӧдіс Валеркаӧс.
Булгаковъяс патераын Лида да Нюра лӧсьӧдӧмаӧсь нин уютнӧй порядок.
Жыръясыс лоӧмаӧсь сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь вӧлӧмаӧсь водз, сӧмын визя матрацъяса детскӧй крӧватьяс вӧлі вевттьӧма газетъясӧн.
Мам сувтіс порог дорӧ да копыртчыліс аслас важ, тӧдса оланінса стенъяслы.
Витюшка тапсьӧдіс чачаяс тыра ящиклань.
Челядь чӧв олігтыр пукталісны кӧлуйсӧ джоджӧ.
— Вот миян керка! — серьёзнӧя да торжественнӧя шуис Саша.
Сэсся югъялысь синъяссӧ чӧвтліс аслас став поснисьыс поснияс вылӧ:
— Быдмӧмаӧсьсӧ кутшӧма!..
Ребята, а ми ещӧ думайтлім, коді кутас чукӧртны лом да бутылкаяс!
Со найӧ, уджалысьясыс!..
Нюта, тэ менам лоан бригадирӧн.
Аски жӧ босьт Вовкаӧс да Таткаӧс — мӧданныд лом чукӧртны.
Канмулы колӧ лом!
Гӧгӧрвоан?
abu
abu
Кельыдлӧз анькытш сера ситеч платтьӧа, щӧкаас гуранторъя да сюсь синъяса Нютка дасьпырысь довкнитіс юрнас:
— Лом — тайӧ став кӧртторъясыс...
да ӧд, Саша?
— Да, да...
Ме ставсӧ тэныд висьтала.
Кӧрт, ыргӧн — ставыс колӧ...
Орчча керкаын уна челядь,
вот чукӧртчанныд ставныд ӧтлаӧ да кытшовтанныд патераясті — быд кӧзяйкалӧн мыйкӧ да мыйкӧ сюрӧ.
Гашкӧ, и Валеркаӧс тшӧтш мӧдан аскӧдыд босьтлывлыны? — быдмӧм вокыс вылӧ видзӧдігмоз шуис Саша.
Челядь серӧктісны:
— Да найӧ зэв на ичӧтӧсь!
— Но, Валерка, пӧжалуй, ещӧ ичӧт на, — сӧгласитчис Саша, — а этайӧ поснияссьыс посниясыс быдмӧмаӧсь нин.
Быдӧн должен уджавны — збыль, Нюта?
— Збыль, — серьёзнӧя вочавидзис вокыслы Нюта.
Саша сывйыштіс кыкнан кинас ассьыс чойяссӧ да вокъяссӧ.
— Найӧ мунасны!
Найӧ кутасны уджавны! — вазьӧм сьӧд синъяснас мамыс вылӧ видзӧдігмоз долис сійӧ.
— Дерт жӧ, Сашенька,
сы вылӧ ми найӧс и быдтім, — пиыслы нюмъёвтӧм бӧрын шуис мамыс. — Кӧть и ичӧтик делӧ, а век жӧ пӧльза государстволы.
abu
abu
abu
— Правильнӧ, Саша, — сы дор сувтіс и Одинцов.
* * *
Нюра Синицыналӧн мам-батьыс воисны тӧдлытӧг.
— Мыйла нӧ тэ миянлы нинӧм эн висьтав?
Ми эськӧ найӧс встретитім! — чуймисны челядь.
— Да сідз кыдзкӧ...
Папалы удж вывсяньыс машина сетӧмаӧсь, — ньӧжйӧник вочавидзис Нюра.
Ассьыс кӧлуйсӧ Лида ордысь босьтігӧн сійӧ друг бӧрддзис.
Лида тожӧ бӧрддзис.
— Кутшӧм лӧсьыда ми олім ӧтлаын!
Кутшӧм гажтӧм миянлы лоӧ ӧні!
— Да ті мый, йӧйминныд кыкнанныд? — серӧктіс Лидалӧн мамыс. — Ӧд Нюра дінӧ папаыс и мамаыс воисны!
Ме кӧ эськӧ сы местаын котӧрӧн гортӧ котӧрті...
Тэныд ӧмӧй абу нимкодь налӧн воӧмыс, Нюра?
— Кыдзи нӧ, мый ті, меным нимкодь!
Сӧмын ми Лидакӧд велалім нин ӧтлаын овны.
Нывкаяс ещӧ ӧтчыд кутчысьлісны.
Нюра муніс.
Но челядьлы эз во сьӧлӧм выланыс на пӧдруга мам-батьлӧн татшӧм воӧмыс.
— Ми ӧд Нюралы кыдзи вокъяс ӧні, ӧтлаын Украинаын вӧлім...
Мый нӧ, найӧ весиг аддзӧдлыны миянӧс оз кӧсйыны?
Дзик мӧднога Сашалӧн мамыс!
Ми сылы ас йӧз кодьӧсь!
— Гашкӧ, Нюра ачыс мыжа таын?
Эз висьтав налы нинӧм, гусьӧн видзӧ, вот найӧ и оз тӧдны миянӧс, — видзчысьӧмӧн пасйыштіс Саша.
— Но оз!
Нюра оз гусьӧн видз, а прӧстӧ мам-батьыс сылӧн кутшӧмкӧ неправильнӧйӧсь, — пӧся шуис Петя.
— Но да! — шпыньмуніс Мазин. — Тешкодьӧсь кутшӧмкӧ!
Ме помнита, ӧтчыд найӧ школаӧ праздник вылӧ воисны.
Батьыс топыд, ичӧтик тушаа, а мамыс ыджыд тушаа, шӧвк платтьӧа, кышакылӧ мунӧ!..
Тешкодьӧсь!
— Ланьтӧй! — зумыштчис Васёк. — Та вылын оз позь серавны — тайӧ миян пӧдругалӧн мам-бать.
Кыдзи абу яндзим тэныд, Мазин!
— И вообщӧ нинӧм миянлы вӧйпны тані ни найӧс, ни Нюраӧс... Абу лӧсьыд тайӧ, син сайын! — скӧрмис Одинцов.
— Правильнӧй мам-бать, неправильнӧй — абу миян делӧ!
— А Нюра кӧ ачыс эз окотит, медым ми сы ордӧ локтім?
Колӧ эськӧ веськыда юавны сылысь, — серьёзнӧя шуис Сева Малютин. — Али тайӧ тожӧ абу миян делӧ?
Детинкаяс чӧв ланьтлісны.
— А гашкӧ, сылӧн гортас мыйкӧ абу лючки? — шуис Одинцов.
Мазин решительнӧя ӧвтыштіс кинас:
— Всё равно.
Кытчӧдз оз норась — абу миян делӧ.
Ме эськӧ юрсӧ орӧді сылысь, коді юасьтӧг сюйсис менам делӧӧ.
Норасяс, висьталас — сэки и разбирайтны кутам.
— Вернӧ, Мазинчик!
Вот умник! — серӧктісны челядь.
— Умник! Умник!
Молодец детинкаыс! — Мазинлы пельпомъясас тапкӧдігтыр да юрсӧ сылысь малалігтыр шутитіс Петя Русаков.
— Ӧтчыд шеныштӧмӧн ставсӧ решитіс!
Сразу став юалӧмъяс кузяыс висьталіс!
— Дерт жӧ!
А мый сэні дырсӧ варовитны! — ёртъяссьыс дорйысигмоз горзіс Мазин. — Малютинлы сӧмын сюрлы, сылӧн любӧй юалӧм лювъялысь кампет моз вом вылысад сибдӧ.
Ме сійӧс тӧда!
Сева Малютин тожӧ сераліс, но мунігас жугыля шуис Трубачёвлы:
— А всё-таки Нюралӧн абу долыд сьӧлӧм вылас.
И кӧть мед мый ті энӧ висьталӧй, ме тайӧс чувствуйта.
17 глава
ТУВСОВ ЛУН
— Кутшӧм кад жӧ воыслысь ті радейтанныд медся ёна? — юалӧ челядьлысь Анатолий Александрович.
Сійӧ мунӧ шапкатӧг.
Тувсов тӧлыс вӧрӧдӧ сылысь эзысь юрсисӧ, банйӧдӧ томмӧм банбокъяссӧ.
Чеччалігтыр челядь котӧртӧны водзӧ, налӧн кокъясныс вильсъялӧны уль му вывтіыс, синъясныс куньтырасьӧны шондісьыс.
— Ми ставсӧ радейтам!
Кор воас тӧв, кажитчӧ, мый тайӧ медся бур кад, а кор арын мунан вӧрӧ, то кажитчӧ, мый медся бурыс — тайӧ ар! — гажаа висьталӧ Васёк.
— А тулысын — тулыс.
А гожӧмын — гожӧм.
Ми ставсӧ радейтам! — гораа висьталӧны челядь.
— А ме радейта тулыс! — морӧссӧ чургӧдігмоз да чабыртӧм кулакъяснас физкультурнӧй тэрыб вӧрасӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧвтыштігмоз гораа висьталӧ Костя.
Тулыс!
Шонді югӧръясӧн ойдӧдӧм уль сьӧд му, медбӧръя руд лым улысь петӧм кӧдзаяслӧн изумруднӧй вежӧдыс, туй сьӧртасъясын гажа гудыр шоръяс...
— Ребята!
Сувтӧдӧй пас кежанінас.
Но, коді ӧдйӧджык?
Вайӧ котӧртамӧ тайӧ туй участоксӧ!
Челядь шумӧн тӧвзьӧны кежанінӧдз.
Лида вильдӧ да сералігтыр усьӧ ӧти пидзӧс вылас.
Лэчыд пуртӧн Петя тшӧтшӧдӧ коръястӧм куст.
Детинкаяс жӧдзӧны кежанінын, уль муӧ сутшкӧны пас да, гырддзаяснысӧ бокъяс бердас топӧдӧмӧн, тӧвзьӧны бӧр.
Налӧн колошъясныс да ботинкиясныс няйтӧссьӧмаӧсь, пуджӧм гачьяс вылас косьмӧны сёйторъяс.
Челядь пӧрччалӧны колошъяссӧ да чышкалӧны найӧс колян вося уль турунӧ.
«И ті танӧсь!
И ми танӧсь!» — горзӧ туй вылысь жбыркнитысь воробей чукӧр.
«Буль-буль-буль! Ся-ля-ля!» — рӧч йывсянь котӧртігмоз, тшӧкъялігтыр сьылӧ тувсов шор.
Кутшӧм лӧсьыд эськӧ вӧлі, эз кӧ вӧв войнаыс, сьӧлӧм вылӧ кӧ эськӧ эз личкы сьӧкыд из...
Сьӧлӧм дой рӧднӧй му вӧсна, матыссаяс вӧсна, ставныс вӧсна, коді, гашкӧ, ӧні, вот тайӧ минутас, ойдӧма вирӧн, куйлӧ тайӧ уль му вылас да косьмӧм вомдоръяснас нюжӧдчӧ тувсов шор дорӧ...
Но ранитчӧм боеч местаӧ сувтӧны сё да сюрс боечьяс, ыджыд вынӧн вӧтлӧны найӧ врагӧс кырлӧдлӧм му кузя, вӧйталӧны нюръясӧ, суӧдӧны биӧн.
abu
Некутшӧм пӧщада абу враглы!
abu
Оз кут сійӧ видзӧдны миян лӧз-лӧз енэж вылӧ, гуӧн лоӧ сылы миян муным!
* * *
— Ребята, кодлӧн эм планшет?
Саша Булгаков ориентируйтӧ планшетсӧ да булавкаӧн пасйӧ точка.
Челядь чукӧртчӧны сы пельпомъяс сайӧ, терпитны вермытӧг висьтавлӧны:
— Визирнӧй линейкасӧ веськӧд пас вылас!
— Да ме ачым тӧда! — кортӧм сӧветчикъясысь дорйысьӧ Саша.
— Бур челядь!
Прӧстӧ жаль меным янсӧдчыны накӧд! — нюмъялігтыр висьталӧ Костя Анатолий Александровичлы.
— Кор мунанныд? — гусьӧник юалӧ мӧдыс, ачыс видзӧдӧ, кутшӧм зіля челядь мерайтӧны воськовъясӧн костсӧ тасянь кежанінӧдз.
— Регыд, — муртса кывмӧн вочавидзӧ Костя.
Гырысьяс думайтӧны, мый челядь кӧ оз кывны налысь, то оз и гӧгӧрвоны, мый йылысь мунӧ сёрниыс.
Но гырысьяс частӧ ӧшибайтчӧны.
Туйыслысь участоксӧ гижӧма планӧ.
Ӧні ещӧ позьӧ планӧ гижны пу чукӧръяс, но челядь сулалӧны ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн да оз вӧрзьӧдчыны места вывсьыныс.
— Костя регыд мунӧ! — волнуйтчигтыр шӧпкӧдӧ ёртъясыслы Васёк.
— Мыйӧн тэ тӧдан?
Сійӧ ӧмӧй висьтавліс? — Костя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын тревожнӧя юалӧ Петя.
— Эз, сійӧ эз висьтавлы, но ме тӧда.
— И ме тӧда.
Бӧръя кадас сійӧ прӧверяйтӧ ставсӧ, мый ми велӧдім.
А талун ас тӧдлытӧгыс шуис: «Прӧйдитчам кӧть шондіаинтіыс ӧтлаын...» — жугыля содтӧ Сева.
— А ме чужӧм сертиыс ставсӧ аддза, меным и висьтавны оз ков, — ышловзьӧ Нюра.
— Сӧмын чӧв олӧй, медым ачыс висьталас, — ӧлӧдӧ ёртъяссӧ Одинцов.
— Эй, эй!
Кытчӧ ті сэні сибдінныд? — гажаа чукӧстӧ челядьӧс Костя.
— Волӧй татчӧ, том войтыр! — чуксалӧ Анатолий Александрович.
Сійӧ сулалӧ ыджыд кыдз пу дорын да копыртчӧмӧн мыйкӧ видзӧдалӧ сы ствол вылысь.
Челядь уськӧдчӧны чукӧстӧм вылӧ.
— Видзӧдлӧй, кыддзыслӧн зарава нин виялӧ.
Со тані кутшӧмкӧ любитель писькӧдӧма нин сюмӧдсӧ да чӧсмасьыштӧма зараванас.
Жаль пуыс.
Тайӧ тувсов синва, сідз шусяна быдмӧгъяслӧн бӧрдӧм.
Тайӧ зараваас, ваысь кындзи да минеральнӧй совъяс кындзи, эм ещӧ сакар.
Челядь ӧти-ӧтиӧн пуктылӧны вомдоръяссӧ кыдз ствол бердӧ.
Мазин ружӧктӧ да вешйывтӧг дыр юӧ.
— Ме важысянь радейта тайӧ заравасӧ, — вомдоръяссӧ кипыдӧснас чышкалігмоз шуӧ сійӧ.
Ичӧтик экскурсия петӧ кӧдзӧм му вылӧ,
ӧзимыс вольсасьӧма му вылас югыдвеж бархатӧн.
Анатолий Александрович улӧдз копыртчӧ веж ӧзим весьтӧ да видзчысьӧмӧн лэптӧ мусьыс вӧсньыдик быдмӧгъяссӧ...
Ӧбед кежлӧ челядь бӧр воӧны карӧ.
Прӧщайтчигас Костя быдӧнлы ӧти-ӧтиӧн нюжӧдліс кисӧ.
— Регыд ме висьтала тіянлы ӧти секрет, — шуӧ сійӧ; неуна мылькъя, кельыдлӧз синъясыс сылӧн югъялӧны.
Эк, Костя, кутшӧм секрет позьӧ дзебны челядьысь!
А ачыд неважӧн на ещӧ вӧлін школьникӧн!
18 глава
КОСТЯ МУНӦ
— Колян урок вылас ми гижим «Петя Ростовлысь история»... —
Екатерина Алексеевна пуктіс пызан вылӧ тетрадь пачка.
Пырджык быд изложение лыддьывлісны гораа да сэки жӧ обсуждайтлісны.
Челядь лӧсьӧдчисны кывзыны.
Екатерина Алексеевна торъя радейтӧмӧн относитчис рӧднӧй литература кузя занятиеяс дінӧ.
Тайӧ урокъясыс сылы вӧліны шойччӧгӧн, а челядьлы — ыджыд удовольствиеӧн.
Кор дежурнӧй, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, юӧртліс, мый урок помассис, челядь заводитлісны корны:
— Ещӧ неуна.... кӧть дас минут...
А ачыс Екатерина Алексеевна шензис:
— Помассис ӧмӧй нин?
Мыйкӧ зэв нин ӧдйӧ!
Урокъяслы кадсӧ юклісны тадзи.
Первой муніс сьӧкыд урок — арифметика.
Задачаяс да примеръяс решайтігӧн челядь дыр сулавлывлісны дӧска дорын.
Обыкновеннӧй дробь велӧдігӧн челядь честнӧя уджалісны гортаныс и классын, но частӧ кутшӧмкӧ задача пикӧ воштыліс вочавидзысьӧс.
Екатерина Алексеевна нервничайтіс, выльысь бергӧдчыліс прӧйдитӧм материаллань.
Тайӧ занятиеяс йывсьыс сійӧ ачыс шогпырысь шулывліс: «Арифметика миян мунӧ сідзи: воськов водзӧ — кык воськов бӧрӧ!»
Мӧд урокӧн пырджык вӧвлі роч кыв.
Кывсикасъяс кузя разбор кокниа сетчыліс челядьлы, диктантъяс радуйтісны велӧдысьӧс.
Но медся радейтана урокӧн вӧлі литературнӧй чтение.
Екатерина Алексеевна лыддьывліс челядьлы отрывокъяс великӧй роч писательяслӧн произведениеясысь.
Сійӧ кыпӧдліс налысь интерессӧ лыддьысьны, и челядь сьӧкыда судзӧдӧм небӧгъяссӧ лыддьывлісны весиг войясын.
Изложениеяс гижлісны эз частӧ, и найӧс разбирайтӧмыс мунліс пыр кыпыда.
Екатерина Алексеевна муртса восьтіс первойя тетрадьсӧ, кыдз ӧдзӧсӧ кодкӧ таркӧдчис да жырйӧ пырис Костя.
— Прӧститӧй, Екатерина Алексеевна!
Не ас кадӧ ме вои тіян ордӧ, но... —
Сійӧ паськӧдіс кияссӧ да видзӧдліс челядь вылӧ,
— сідз нин неногӧн артмис.
Вои прӧститчыны аслам челядькӧд, пырысь-пыр ме муна.
Колӧ налы прӧщайтчан кыв висьтавны.
Ті нин прӧститӧй, пӧжалуйста!
Челядь чеччышталісны местаяссьыныс, шӧйӧвошӧмаӧсь, огорчитчӧмаӧсь.
Костя перйис питшӧгсьыс география кузя чукрассьӧм учебник да серӧктіс:
— Со вот, асывбыд тайӧ книжкасӧ сьӧрысь кыскала.
Кӧсйи водзджык пыравны, но эг слӧймы.
— Костя, кор тэ мунан?
Костя, кытчӧ тэ? — волнуйтчисны челядь.
— Энлӧй, юасянныд бӧрынджык.
Первой делӧвӧй сёрни. — Сійӧ листайтіс учебниксӧ.
— Вот, Екатерина Алексеевна, кора и тіянлысь отсӧг.
География кузя программасӧ витӧд класслысь ми эгӧ помалӧй. — Костя лэптіс водз чуньсӧ да видзӧдліс челядь вылӧ: — Челядьлӧн кӧ эм ыджыд кӧсйӧм, найӧ и асьныс вермасны помавны курссӧ, учебникас тані ставыс эм и зэв яснӧя гижӧма.
А ті кӧ ещӧ неуна отсыштанныд налы, то найӧ бура вермасны справитчыны кольӧм материалнас.
— Гӧгӧрвоана!
— Но, а кыдзи мукӧд занятиеясыс?
Кыдзи мунӧ история, арифметика, роч?
— История да роч кыв менӧ оз тревожитны, а арифметикаӧн ковмас, тыдалӧ, ноксьыштны.
Но немтор, справитчам! — кыпыда помаліс Екатерина Алексеевна.
Костя кыкнан кинас босьтіс сылысь кисӧ да ёна топӧдліс.
Сэсся бергӧдчис челядьлань:
— До свиданья, ребята!
Муна фронт вылӧ!
* * *
Тайӧ лунас рытъявылыс ичӧтик кар колльӧдіс фронт вылӧ ассьыс комсомолечьяссӧ.
Военнӧй выль обмундированиеаӧсь, статяӧсь, пелькӧсь, найӧ мунісны уличаяс кузя, восьлалісны чёткӧя.
Кыпыд том чужӧмъясныс налӧн вӧліны суровӧсь да повтӧмӧсь.
Чӧла да торжественнӧя, быттьӧкӧ ыджыд парад дырйи, тротуаръяс вылын сулалісны йӧз.
Йӧз чукӧръяссьыс оз вӧлі позь тӧдны фронт вылӧ мунысь комсомолечьяслысь мамъяссӧ да чойяссӧ; тайӧ часас став нывбабаясыс вӧліны мамъясӧн да чойясӧн.
Рӧдиналы медся донасӧ сетігӧн найӧ видзӧдісны мунысьяс вылӧ кос, стрӧг синъясӧн.
Кар весьтын кыптіс да паськаліс сьыланкыв, сылӧн кывъясыс пуксисны паметяд нэм кежлӧ:
... <rus>Идёт война народная, священная война</rus>...
Комсомолечьяскӧд орччӧн мостовӧй дорӧд восьлаліс быдмысь челядьлӧн армия.
Мунісны лом да бутылкаяс чукӧртысьяс, красноармееч семьяяслӧн ёртъясыс да отсасьысьясыс, том санитаръяс да санитаркаяс, кодъяс уджалісны госпитальясын, мунісны комсомолечьяслӧн ичӧтджык вокъясыс — пионеръяс.
Важ костюмъясаӧсь, дӧмасъяса да удж вылын бусӧссьӧм курточкаясаӧсь, найӧ мунісны да шензьӧдісны чистӧя видзӧм, гладитӧм гӧрд галстукъяснаныс.
Тайӧ челядь пӧвстас восьлалісны Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс; найӧ зілисны писькӧдчыны матӧджык сійӧ шеренга дінас, кӧні мунісны Костя да Миша.
19 глава
БУР ПЕТАСЪЯС
Васёк пуксис стул вылӧ, шапкасӧ пуктіс пидзӧс вылас да чорыда думыштчис.
Олӧмыс лои чуткасьысь ыджыд ёж кодь — кӧть кодарсянь он инмӧдчы, пыр чуткасьӧ.
Кор воліс батьсяньыс письмӧ, Васёк радліс сы вылӧ да, тӧдса почерк вылӧ видзӧдігӧн, думайтіс: ловъя.
Кор жӧ мӧдліс артавны, дыр-ӧ локтӧма письмӧыс, радлуныс бара вежсьыліс беспокойствоӧн: сэки вӧлі ловъя, а ӧнісӧ мый?
Коли сӧмын на некымын тӧлысь сійӧ кадсяньыс, кор вокзалын сійӧ медбӧръяысь кутліс батьсӧ, а ставыс, мый переживайтӧма тайӧ кад чӧжыс, тырмас эськӧ вояс кежлӧ...
Мыйта бур йӧз вӧліны сыкӧд орччӧн!
Сійӧ кыліс налысь гӧлӧсъяссӧ, аддзис дона чужӧмъяссӧ, став сьӧлӧмнас кыссис на дінӧ да курыд шогӧн шогсис на вӧсна, кодъяс эз нин вӧвны ловъяӧсь.
Но морт оз прӧйдит ассьыс туйсӧ кольтӧг, быдӧн на пиысь, кодӧс сійӧ тӧдліс да радейтліс, колис сы сьӧлӧмӧ джуджыд туй да ловъя память.
Тадзи мунісны сы олӧмысь ылыс украинаса ёртъясыс, муніс Сергей Николаевич, Митя.
Муніс кельыдлӧз синма географ Костя...
И ещӧ эз на и успокоитчы сьӧлӧмыс, кыдзи Костя бӧрся муніс Таня.
Кытчӧ сійӧ муніс?
Войнас сёрӧн унзіль Васёкӧс чеччӧдіс крӧвать вывсьыс тётя Дуня да гусьӧник шӧпнитіс:
— Таня мунӧ...
Прӧститчы, Васёк!
Синъяссӧ тілигмоз Васёк чеччыштіс.
Таня сулаліс сы водзын шинеля, кодӧс зэлыда тасмаалӧма кучик тасмаӧн, выль пилотка увсяньыс югъялісны сылӧн зарни рӧма карӧй синъясыс.
— Таня!
Кытчӧ тэ?
Таня!.. —
Васёк кутчысис кияснас сылӧн чорыд шинельӧ.
— Кытчӧ тэ?
Кытчӧ? — кыдзсюрӧ юасис Васёк, ачыс водзвыв нин сьӧлӧмнас тӧдіс вочакывсӧ.
Таня тӧдліс да радейтліс сылысь мамсӧ, сылысь батьсӧ.
Сійӧ овліс накӧд, Васёккӧд ӧтлаын сійӧ видзис память сы челядьдыр йылысь.
А ӧні сійӧ сулаліс орччӧн, шинеля да пилоткаа...
Васёклы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ нин сы тасма костысь гранатаяс.
Сы син водзӧ сувтісны сьӧд пемыд, тӧдтӧм вӧрса трӧпаяс.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис, кытчӧ мунӧ Таня, и сылӧн сьӧлӧмыс раммис...
Найӧ дыр пукалісны кыв ни джын шутӧг.
Сэсся Таня, кыдзи вӧвлі водзсӧ, водтӧдіс сійӧс крӧватьӧ, бура шебрӧдіс эшкынӧн.
— Поклон висьтав батьыдлы, Васёк...
Рӧднӧйяс ті меным...
На босьт месянь на память.
Сійӧ перйис зепсьыс небыд, пушистӧй кӧртӧд.
Пиньнас разис кӧртӧдсӧ, эшкын вылӧ пуктіс нывлысь кыз кӧса...
И муніс...
Васёк сьӧлӧмын содіс выль тревога, выль дой — морт век кольӧ ас йывсьыс казьтылантор.
Неважӧн тані оліс Саша.
Найӧ ӧтлаын волывлісны госпитальсянь, ӧтлаын велӧдлывлісны урокъяс да унмовсиганыс висьтавлісны ӧта-мӧдныслы ассьыныс став шогъяссӧ...
Медым не мешайтны налы, тётя Дуня овмӧдчис ичӧтик жырйӧ, кӧні водзджыксӧ овліс Таня.
И детинкаяс сёрӧдз пукавлісны кыкӧн, ӧта-мӧдныслы дружескӧя висьтасьӧмъясӧн кокньӧдлісны ассьыныс тревогасӧ, бурӧдлісны ёрта-ёртсӧ да ӧтлаын мечтайтлісны рӧднӧйясыслӧн бӧр воӧм йылысь.
Ӧні Саша муніс...
Ичӧтик патераыс тыртӧммис...
Тӧждысьысь, муса Саша быттьӧкӧ нуис сьӧрсьыс найӧ керкалысь шоныд уютсӧ.
Сійӧ сэтшӧм кужӧмӧн да сьӧлӧмсяньыс идравліс тайӧ жырсӧ, тшӧктывліс Васёкӧс тасьті-пань мыськавны; найӧ кыкӧн пулывлісны шыд да тётя Дуня воигкежлӧ шонтывлісны чайник.
Саша век тӧдіс, кодлы мый колӧ, да сьӧлӧмсяньыс тӧждысьлывліс быдӧн вӧсна.
Кор найӧ кыкнанныс рытнас волывлісны гортас, сійӧ эз водлы узьны, а виччысис тётя Дуняӧс.
— Тэ тӧдан, лунтырнас сійӧ сэтшӧма мудзас, мый войнас ойзӧ, — тӧждысьӧмпырысь шулывліс сійӧ. — Сылӧн кокъясыс висьӧны.
Колӧ пуктыны найӧс пӧсь ва тыра тазйӧ, тайӧ ёна отсалӧ.
И, кор сылы удайтчывліс убедитны тётя Дуняӧс сюйны коксӧ ва тыра тазйӧ, сійӧ нимкодясис; тётя Дуня ышлолалігтыр шулывліс:
— А ӧд и збыль отсалӧ, Сашенька.
Аттьӧ тэныд, пиукӧй менам!
Сашалӧн чукӧрмӧма тані сы мында удж, мый, гортас тэрмасигӧн, сійӧ некыдзи эз вермы мунны да пыр велӧдіс Васёкӧс:
— Жыртӧ тэ идрав асывнас.
И тасьті-паньтӧ мыськав сразу сёйӧм бӧрад.
А воан рытнас — пыр жӧ пукты шонтыны ва.
Тётя Дунялы сьӧкыд, сійӧ пӧрысь нин...
И вот ещӧ мый, Васёк, — Саша чинтыліс гӧлӧссӧ: — водтӧдзыд тэ видзӧдлывлы сы жырйӧ.
Сійӧ пыр вурӧ мыйкӧ да пуксӧн и унмовсьӧ.
Колӧ надзӧник садьмӧдны сійӧс и бисӧ кусӧдны, а то, тӧдан, код тӧдас мый вермас лоны...
Васёк шензис:
— Да мыйӧн тэ тӧдан, мый унмовсьӧ?
— Да ме сійӧс унаысь садьмӧдлывлі.
Тэ эн вунӧд тайӧс, Васёк!
Медбӧръя рытас, Сашалӧн семья воӧм водзвылын, детинкаяс дыр эз водны узьны.
Тётя Дуня тожӧ пукаліс накӧд да ышлолаліс.
— Гажтӧмчыны мӧдас ӧні менамыс, — Васёк вылӧ видзӧдлывлігмоз шуис сійӧ да надзӧник, медым не ӧбидитны племянниксӧ, содтіс: — И меным, старукалы, тэтӧг, Сашенька, гажтӧм лоӧ.
— Ме кута волывлыны тіян ордӧ.
Ми Васёккӧд некор огӧ янсӧдчӧй, — бурӧдіс сійӧс Саша.
— Олӧмыс ыджыд — колӧкӧ и торъяланныд.
Помаланныд школатӧ, разаланныд коді кытчӧ...
А мыйӧн нӧ тэ лоан, Сашенька?
Кутшӧм профессия тэ аслыд мечтайтан, сьӧлӧмшӧрӧй?
— Ме? — Саша зэв ёна гӧрдӧдіс, яндысьыштіс. — Ме велӧдысьӧн лоа.
Дерт, верма кӧ...
босьтасны кӧ менӧ!
— Велӧдысьӧн?
— Дерт жӧ!
Ме эськӧ кӧсйи...
А оз кӧ босьтны менӧ, сэки нин... —
Сьӧд синъясыс Сашалӧн лоины жугыльӧсь, сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сэки нин кӧть кутшӧмкӧ учёнӧйӧн лоа...
— Учёнӧйӧн? — Васёк гораа серӧктіс. — Чудак!
«Кӧть кутшӧмкӧ учёнӧйӧн»...
Да ӧд учёнӧйнас лоны сьӧкыдджык велӧдысьӧн дорысь!
Тётя Дуня нюмъёвтіс жӧ:
— Мый тайӧ тэ, Сашенька, учёнӧйӧс велӧдыськӧд рӧвняйтін.
— Ме эг и рӧвняйт!
Ньӧти эг рӧвняйт!
Учёнӧйӧн быдӧн вермас лоны.
Та могысь сӧмын небӧгъяс да юр колӧны.
Велӧдчы, велӧдчы — и лоан!
А вот велӧдысьӧн — оз быдӧн.
Велӧдысьыд ӧд ловъя йӧзӧс быдтӧ.
Сылы колӧ лоны сэтшӧмӧн, медым ставсӧ гӧгӧрвоны, колӧ лоны справедливӧйӧн — и наказывайтны весьшӧрӧ оз позь, и прӧщайтны весьшӧрӧ оз позь...
Но, этша ӧмӧй на ещӧ колӧ, медым лоны велӧдысьӧн!
Кокни ӧмӧй нӧ кутшӧмкӧ лёк мортысь вӧчны бурӧс?
А кымын морт сылӧн классас пукалӧ — оз ӧд ставныс бурӧсь овлыны.
Да, ме тӧда, мый висьтала!
Та йылысь ме частӧ думайта! — пӧся шуис Саша. — Но мый тэ сералан, Васёк?
— Ха-ха-ха!
«Кӧть кутшӧмкӧ учёнӧйӧн»...
Вот и Сашка! — гигзис-сераліс Васёк.
Но тётя Дуня эз нин серав.
— Ог тӧд, мыйӧн лоан, — серьёзнӧя шуис сійӧ Сашалы, — но кӧть мед кӧні тэ эн вӧв, йӧзыс тэнӧ донъяласны.
— А менӧ? — вежӧгтӧмӧн юаліс Васёк.
Тётя Дуня любӧпырысь видзӧдліс племянникыс вылӧ, сэсся, быттьӧкӧ сійӧс аслас ёртыскӧд сравнивайтігмоз, вештіс синъяссӧ Саша вылӧ:
— Сы вылын и муыс сулалӧ, медым йӧзыс вӧліны разнӧйӧсь.
Тэ, Васёк, ассьыд босьтан, но Сашаӧн тэныд не лоны.
— Не лоны, тётя, — сӧгласитчис Васёк. — Саша ачыс аснас, а ме ачым аснам.
* * *
Ӧні Саша муніс аслас рӧднӧйясыс дорӧ.
Васёк да тётя Дуня колины ӧтнаныс.
Васёк видзӧдліс часі вылӧ да чеччыштіс:
«Сёр нин!
Мый нӧ меным колӧ вӧчны?
Чайник шонтыны?
Да тётя Дуня водіс нин, кӧнкӧ!»
Кок чунь йылас сійӧ петіс кухняӧ, видзӧдліс ичӧтик жырйӧ.
Пызан весьтӧ юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн тётя Дуня чорыда узис.
«Чай ютӧг унмовсьӧма... мудзӧма, тыдалӧ, ёна».
Сійӧ видзӧдліс сунис моз веськыда поткӧдӧм дзор юрсиа юр вылас.
Кутшӧмкӧ важся, челядьдырся казьтылӧм топӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Неужели тайӧ сійӧ, Васёк, шуліс коркӧ тётя Дуняӧс ведьмаӧн?
Васёк видзӧдыштіс сьӧд пятнояса гаддьӧсь кос кияс вылас, зыртчӧм пӧтшваа важ башмака кокъяс вылас.
«Абу пӧрччӧма весиг...» — думыштіс сійӧ, уськӧдчис кухняӧ да кватитіс таз.
Но тазйыс уси сы киысь да гиль-голь уси плита вылӧ.
Тётя Дуня дрӧгнитіс, садьмис:
— Васёк!
Васёк уськӧдчис сы дінӧ, топӧдчис сы пельпом бердӧ:
— Нинӧм ме ог куж...
Тётя, эн узь, ме тэныд ва шонта!
— Мый тэ, мый тэ! — шӧйӧвоши тётя Дуня. — Ме ачым шонта васӧ.
Вод узьны, муса пи.
Но Васёк всё-таки котӧртіс кухняӧ, шонтіс ва да тшӧктіс тётяыслы сюйны кокъяссӧ ва тыра тазйӧ.
— Тайӧ тэ Саша пыдди, али мый, менӧ тешитан? — юаліс тётя Дуня.
— Сійӧ тшӧктіс, — висьтасис Васёк.
— Видзӧдтӧ... — надзӧник шуис тётя Дуня да, кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігмоз, думыштчис.
Васёк эз тӧд, мый йылысь сійӧ думайтӧ, но сійӧ аддзис, кыдзи вочасӧн югдісны сылӧн синъясыс, кыдзи рыжӧй, быттьӧкӧ шонді водзас быгалӧм, синлысъяс вылас сӧдзтысис войтышттӧм, скуп синва.
Васёк друг представитіс сійӧс ӧтнассӧ, тайӧ жырас, радейтана вок йывсьыс, племянник йывсьыс лун и вой юӧръяс виччысьысьӧс.
Наысь кындзи сылӧн некод эз вӧв свет вылас...
— Видзӧдтӧ! — мӧдысь шуис тётя Дуня, и ылӧ видзӧдысь видзӧдласыс сылӧн сувтіс племянник вылас. — Со ӧд кыдзи...
Олыштіс миянкӧд Саша и муніс.
А аслас бур сьӧлӧмысь и миянлы тэкӧд мыйкӧ колис, мыйӧнкӧ бурӧн юксьыштіс миянкӧд.
Быттьӧкӧ кӧдзис бур кӧйдыс тэнад Сашаыд, а ми видзӧдам...
Быттьӧкӧ найӧ чужисны миян ордын, быдмисны...
Васёк мӧдіс волнуйтчыны.
Тьӧткаыс мыйӧнкӧ кажитчис сылы батьыс кодь, сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧвлывлі рытъясын сьӧлӧмсянь сёрнитігӧн.
Васёк вӧлі скӧрысь вашкӧдӧмӧн норасьӧ батьыслы этайӧ тьӧткаыс вылӧ, а батьыс, меліа нюмъялігтыр, шулывліс:
«Дерт, Рыжик, морт сійӧ важнога, велалӧма аслас кӧрӧбкаӧ йӧршитчыны, а вот олыштас миянкӧд, выль йӧзӧс аддзылас — и надзӧник заводитас ылыстчыны важсьыс.
Оз на ещӧ гӧгӧрво выль олӧмсӧ, мый сыкӧд вӧчан... —
И, Васёкӧс ас дінас матыстӧм бӧрын, мудера нюмъялігтыр, вашкӧдіс сылы пеляс: — Сійӧ пыр быттьӧкӧ велӧдны кӧсйӧ миянӧс тэкӧд, а ми сійӧс надзӧникӧн асланьным кусыньтам...
Душаыссӧ сылӧн сӧветскӧй, но и шыасьӧ.
Сӧмын ньӧжйӧник колӧ, Рыжик...
Пӧрысь йӧз дінӧ томъяс пыр долженӧсь лоны меліӧсьджык, тайӧс тэ запомнит...»
Васёк зілис лоны меліӧн.
Но ӧні тайӧ оз нин вӧлі ков.
Ставыс, мый висьтавліс да вӧчліс тётя Дуня, кыпӧдліс Васёклысь гордость да уважение чувство.
Выльногӧн встретитіс сійӧ сылысь ёртъяссӧ, выльногӧн относитчис йӧз дінӧ, и весиг асланыс дворысь, нывбабаяс дінті мунігӧн, Васёк частӧ кывлывліс:
«Колӧ юавны Евдокия Васильевналысь.
Сійӧ мортыс нинӧмӧн оз ӧткажит, век аддзас, мыйӧн отсавны...»
— Тётя Дуня, — серьёзнӧя шуис Васёк, — меным да батьлы тэ медся рӧднӧй.
Видзышт асьтӧ...
Ме тэныд ставсӧ мӧда вӧчны, сӧмын висьтав, ачым кӧ ме мыйкӧ ог дӧгадайтчы...
20 глава
ДЕЖУРСТВО ВЫЛЫН
Вӧвлӧм нёльӧд «Б» классын радъясӧн сулалісны больничнӧй койкаяс.
Вӧсни байкӧвӧй эшкынъясӧн шебрасьӧм раненӧйяс гырддза выланыс лэччысьӧмаӧсь пӧдушкаяс вылӧ да куйлісны нисьӧ пукалісны.
Крӧватьяс дінӧ матыстӧм еджыд тумбочкаяс вылын сулалісны марляӧн вевттьӧм стӧканъяс, стопаясӧн куйлісны газетъяс, журналъяс да гортсаяссяньыс письмӧяс.
Восьса ӧшиньӧд пӧльыштлысь тӧв тыртліс жырсӧ том вежӧд дукӧн.
Вӧлі ӧбедбӧрса чӧв-лӧнь час, но некод эз узь.
Комсомолеч Васялы талун вӧчисны сьӧкыд операция.
Кадысь кадӧ палатаӧ пыравліс старшӧй сестра да ньӧжйӧник видлывліс Васялысь кисӧ, тэрыб, кужысь чуньяснас тӧдмаліс пульссӧ.
Раненӧйяс лэптывлісны юръяснысӧ пӧдушкаяс вылысь да сочувствиеӧн видзӧдісны кельыд чужӧм вылас, кыз вомдоръяса ыджыд вом вылас да топыда куньӧм синъяс гӧгӧрса сьӧдов кытшъяс вылас.
Вася вӧлі палатаын медся том, и олӧмаджык боечьяслӧн сы дінӧ вӧлі батьлӧн кодь нежность.
— Операцияыс мунӧма лючки, но вирсӧ уна воштӧма, — суседланьыс нюжӧдчӧмӧн шӧпкӧдіс бинтуйтӧм киа боеч.
— Но ӧд сэні врачьяс, найӧ нин тӧдӧны...
А палатаӧ кӧ вайӧдісны, сідзкӧ, немтор, — ньӧжйӧник шыасис кодкӧ аслас койка вывсянь.
Нина Игнатьевна скӧрысь видзӧдліс сёрнитысьяс вылӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ.
Нюра Синицына пукаліс олӧма раненӧй сержант вольпась дорын да, небӧг вылӧ бумага лист пуктӧмӧн, сы диктовка серти гижис письмӧ.
— Но вот!
Тайӧс ми тэкӧд ставсӧ гижим, — висьталіс сылы раненӧй. — А ӧні тэ ассяньыд гижышт.
Менам нывкаӧй ӧд пионерка жӧ.
Вот и гиж сылы, кыдзи пӧдружкалы.
Эм-ӧ налӧн сэні госпиталь?
Гиж, медым мунас сэтчӧ да вайтыштас раненӧйяс бӧрся.
Радӧсь пӧ миян вылӧ боечьяс, радейтӧны челядьӧс.
Быдӧнлӧн аслас семьяыс ылын, гажтӧмчӧны найӧ, дона налы миян мелілунным.
Ассяньыд гижышт...
Нюра босьтіс сӧстӧм листок:
«Здравствуй, дона пӧдружка...»
Раненӧй сержант видзӧдліс первойя, нерешительнӧй строчкаяс вылас да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Вот-вот...
А кыдзи нӧ шуан тэ сэсся сійӧс?
Дерт, пӧдружка...
Ӧшинь сайын надзӧник лайкнитчис вӧсньыдик кыдз пу, ӧшинь вылӧ пуктіс кокньыдик тувсов коръя вожъяссӧ да видзӧдліс жырйӧ.
Вася пыдісянь ышловзис да вӧрзис.
Сӧстӧм плеш вылас сылӧн чепӧсйисны посньыдик ньылӧм войтъяс.
Старшӧй сестра копыртчис висьысь дінӧ, марляӧн чышкис сылысь плешсӧ да надзӧник чукӧстіс:
— Вася...
Нюра тэрыба видзӧдліс гӧгӧр; доймӧмысла чукрасигтыр раненӧйяс кыпӧдчышталісны койкаяс выланыс.
Вася восьтіс сӧдз синъяссӧ, косьмӧм вомдоръяснас горша апыштіс сынӧдсӧ.
— Горшыс косьмӧ, — гусьӧник шуис кодкӧ ылысса койка вывсянь.
Нюра кватитіс стӧкан, зилькнитіс графинӧн.
— Тс... оз позь сылы наркоз бӧрас... — быдладорсянь кутісны шумитны сы вылӧ раненӧйяс.
Нина Игнатьевна зумыштчис:
— Ньӧжйӧджык!
Вася бара восьтіс синъяссӧ.
Ыджыд вомыс сылӧн дрӧгнитіс слабиника нюммунӧмысь:
— Ме тӧда... оз позь меным...
Ставныс кутісны нюмъявны.
— Но вот, ӧні ставыс лючки-ладнӧ.
Рытнас, пӧжалуй, шахматӧн ворсыштам! — плеш вылас лэччӧм кӧртӧдсӧ лӧсьӧдігмоз шутитыштіс том красноармееч.
Вася нюжӧдіс кисӧ, малыштіс эшкынсӧ, тревожнӧя да юасян ногӧн видзӧдліс сестра вылӧ.
— Ставыс бур, Вася!
Ӧні бурдны кутан! — эскӧдіс сійӧс Нина Игнатьевна. — Куйлы спокойнӧя.
Сійӧ чеччис, пызан вылысь босьтіс ва тыра графин, вевттис сійӧс кичышкӧдӧн да петкӧдіс коридорӧ.
Вася аддзис Нюралысь тӧждысян чужӧмсӧ, синъяснас корис сійӧс ас дінас.
Нюра тэрмасигтыр уськӧдчис сы дінӧ.
— Кокъясӧс ог чувствуйт... — выныштчӧмӧн юрсӧ лэптігмоз шӧпнитіс Вася.
Том красноармееч, кодлысь вӧлі кӧрталӧма плешсӧ, матыстчис сы крӧвать дінӧ, босьтіс эшкынсӧ.
Вася видзӧдліс аслас бинтуйтӧм кокъяс вылӧ да, кокняммӧмпырысь ышловзьӧм бӧрын, лэдзчысис пӧдушка вылас.
— Но, аддзылін, мый кокъясыд дзоньӧсь, ӧні куйлы спокойнӧя! — кыз гӧлӧсӧн шуис олӧма, тошка сержант Егор Иванович, код диктовка серти Нюра гижис письмӧ. — Вешйы сы дінысь, нывка!
А кытчӧ ті чукӧртчинныд, зонъяс?
Сетӧй сылы спокой.
Вевъяланныд на сёрнитнытӧ! — ӧлӧдіс сійӧ раненӧйясӧс, кодъяс матыстчисны ёртыс крӧвать дорӧ.
Но некымын том боеч пуксисны нин Вася дорӧ да, кузь халатъяснысӧ кизявлігмоз, меліа видзӧдісны сы чужӧм вылӧ.
— Ӧні здоров лоан, Вася!
Ещӧ и воюйтыштан на!
— Мунӧй, пӧжалуйста, энӧ сёрнитӧй, — корис Нюра. — Вот миян ребята радӧсь лоӧны! — шӧпнитіс сійӧ Васялы. — Найӧ ӧд оз на тӧдны, мый операцияыс бура помасис.
Уна кад нин коли сэксянь, кор Вася воис госпитальӧ.
Первойя операцияыс нинӧм бурсӧ эз сет.
Вася дыр вӧлі сьӧкыд состояниеын, а кор медбӧрти воис ас садяс, вӧлӧмкӧ сійӧ варов да авъя.
Ӧтчыд, кор аддзис дежурство вылысь челядьӧс, лои нимкодь:
— Здорово, пионеръяс!
Ме — комсомолеч, войнаӧдзыс вожатӧйӧн вӧвлі.
И, эшкын увсьыс ассьыс омӧльтчӧм кисӧ перйӧм бӧрын, нюжӧдіс сійӧс детинкаяслы.
Детинкаяс ӧчередьӧн чабыртлісны тайӧ кисӧ, сэсся пуксялісны сы койка вылӧ да варовмисны.
Найӧ висьталісны сылы, кыдзи олісны Украинаын, кыдзи бӧр локтісны, кыдзи заводитісны велӧдчыны.
Вася сьӧлӧмсяньыс интересуйтчис ставнас, юасис, корис частӧджык волывлыны сы дінӧ.
Тайӧ кадсяньыс челядь мӧд ногӧн эз шулыны Вася йылысь, а сӧмын «миян Вася».
Нина Игнатьевна водтӧдіс комсомолечӧс «4 Б» палатаӧ.
Вӧвлӧм класс ӧдзӧсас тайӧ гижӧдыс сідзи и кольӧма вӧрзьӧдлытӧг, та вӧсна и палатасӧ регыд мысти мӧдісны шуны «4 Б палата».
Челядь медся ёна радейтісны дежуритны тайӧ палатаас.
Вася вочасӧн висьталіс налы, кӧні да кыдзи сійӧ ранитчӧма, казьтыштіс 4-ӧд батарея йылысь да дыр, нимкодьпырысь висьтавліс аслас командир йылысь.
Тайӧ командирсӧ палатаын ӧні шуисны прӧстӧ «Васялӧн герой».
Том комсомолеч радейтліс сёрнитны сы йылысь рытъя часъясын, кор, крӧвать бӧр вомӧн ӧта-мӧдланьыс копыртчӧмӧн, красноармеечьяс сьӧлӧмсяньныс сёрнитісны горт йывсьыныс, рӧднӧйяс йывсьыныс, ылыссаяс и матыссаяс йылысь.
Рӧднӧйяс вӧліны и Васялӧн, но некод йылысь сійӧ эз казьтыв сэтшӧм пӧся, кыдзи аслас командир йылысь, коді, тӧдӧмысь, коли куйлыны ылын-ылын лымъя эрд вылын, кӧні Васякӧд ӧтлаын, ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, 4-ӧд батарея вылын найӧ бырӧдалісны враглысь танкъяссӧ.
Вася вӧлі ранитчӧма, и кор петіс сылӧн садьыс, ставыс гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, вӧлі сьӧд пемыд вой.
Сійӧ куйліс лым вылын, кодкӧ тӧждысьӧмпырысь шебрӧдӧма сійӧс командир шинельӧн.
Но кӧні вӧлі ачыс командирыс?
Вася заводитліс вӧрзьӧдчыны, но вирыс кырсь моз едӧма сылӧн ранитчӧм кокъяс вылас, кокъясыс вӧліны ӧтдорӧсь, кулӧмаӧсь.
Сэки сійӧ мӧдіс кыссьыны, ачыс гырддзаяснас вӧйласис толаас да чуксаліс командирсӧ.
Сэсся Вася нинӧм эз помнит.
Садяс воис сійӧ санитарнӧй поездын да ачыс эз верит, мый ловъя...
Раненӧйяс пӧвстын командирыс эз вӧв, и туй чӧжыс, кытчӧдз муніс поездыс, Вася пессис да бийывсьыс сӧрис, мый сэні, лым пиас, эрд вылын, куйлӧ храбрӧйяссьыс храбрӧйыс, медбуръяссьыс медбурыс — сылӧн, Васялӧн, радейтана командирыс.
Васялӧн историяыс да сылӧн висьтъясыс дзикӧдз завоюйтісны челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ.
— Помасяс война — корся ме ассьым командирӧс, ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс корся.
А гашкӧ, ещӧ и война вылысь на кыськӧ аддзыла сійӧс, — думыштчӧмӧн висьтавліс Вася да сэки жӧ эскӧдӧмӧн содтывліс: — Оз вермы татшӧм морт пӧгибнитны!
Эз, эз пӧгибнит сійӧ...
Ми кыкӧн кольлім, кыкнанным ми и ловъяӧсь...
Коді нӧ эськӧ менӧ шинельнас шебрӧдіс, эз кӧ сійӧ!
Командирсӧ корсьны вӧлі Васялӧн мечта.
И тайӧ мечтаыс вуджис челядьлы; найӧ гӧгӧрволісны тайӧ мечтасӧ да сьӧлӧмсяньыс сочувствуйтісны Васялы.
Но мый лоӧ, Вася кӧ кольӧ коктӧг?
Ӧні, мӧд операция бӧрас, тайӧ опасностьыс быри, палатаса ёртъясыс кытшалісны Васяӧс, и сійӧ шудаа нюмъяліс кос, вирпастӧм вомдоръяснас.
— Молодец, Вася!
Миян комсомолечьяс оз вишкыны да няргыны! — ышӧдісны сійӧс боечьяс.
21 глава
ВЫЛЬ ВОЫСЬ
Вокзал дорысь вӧлі мӧдӧдчӧ поезд.
Площадка вылын сулалігӧн Анатолий Александрович меліа довкйӧдліс юрсӧ сійӧс колльӧдысь челядьлы: «Регыд аддзысьлытӧдз, ёртъясӧй менам!
Ме надейтча, мый ми тіянкӧд встретитчам квайтӧд классын».
Поезд муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, челядь дыр котӧртісны орччӧн.
Ӧшиньясӧд тыдалісны юръясныс том нывзонлӧн, кодъяс мунісны уджавны колхозӧ.
— Э-эй!
Пионеръяс, мунамӧ миянкӧд армиялы трудоденьяс зарабатывайтны! — гажаа горзісны найӧ челядьлы.
Кор поезд муніс, Васёк сувтіс платформа дорӧ да вежалӧмпырысь видзӧдыштіс сы бӧрся:
— Мунісны!
И ми эськӧ вермим колхозын армиялы вылӧ уджалыштны!
— Миянӧс арифметика кутӧ, — дӧзмӧмӧн шуис Саша.
Челядь ньӧжйӧник мӧдӧдчисны петанінлань.
А тайӧ кадас чистӧя чышкӧм пу платформа дорӧ матыстчис мӧд поезд.
Вагонысь петіс олӧма морт да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, энергичнӧй воськовъясӧн мӧдӧдчис карлань.
Выль воысь, тыдалӧ, уналы вӧлі тӧдса.
Сійӧ муніс улича кузя, и ӧтилаын и мӧдлаын йӧзыс меліа здоровайтчисны сыкӧд.
Мукӧдъяс сувтлывлісны, быттьӧкӧ кӧсйисны сёрнитыштны сыкӧд, мукӧдъяс уважениеӧн видзӧдісны сы бӧрся.
Ӧти пельӧсын некымын том морт, кузь тушаа выль воысьӧс аддзӧм бӧрын, мый йылысь кӧ кутісны пӧся споруйтны; кык детинка, гораа сёрнитігтыр, дыр мунісны сы бӧрся, тыдалӧ, эз решитчыны чукӧстны сійӧс да сэки жӧ кӧсйисны мыйынкӧ убедитчыны.
— Ме тэныд висьтала — тайӧ мӧдӧд школаса директор?
Тайӧ сійӧ!
Ме сійӧс пырысь-пыр тӧді! — висьталіс ӧтиыс.
— Директор, а школаыс абу! — зумыша вочавидзис сылы ёртыс.
— Но, мед сӧмын вӧлі директор...
Выль воысь бергӧдчыліс да нюмъялігтыр содтіс:
— ... а школа лоӧ!
Госпиталь ворота дорын выль воысь неуна надзмӧдыштіс воськовъяссӧ, сэсся пӧрччис шляпасӧ, носӧвикӧн чышкис паськыд плешсӧ да пырис калиткаті.
Веж турун вылын да пуяс улын сулалісны скамейкаяс.
Сэні пукалісны раненӧйяс.
Школьнӧй кузь пызан сайын, кодӧс вевттьӧма вушйӧм гӧрд нойӧн, вурдысьяс ворсісны шахматӧн.
Выль воысь меліа довкнитіс налы юрнас да мӧдӧдчис кильчӧлань.
Тайӧ кадас жыр ӧшиньсянь, кӧні оліс школаса стӧрӧж, мыччысьліс да бӧр саяліс дзор юр, сэсся ӧшиньыс пӧдлассис, кылісны тэрмасьысь пӧрысь кокшыяс, и, ӧдзӧссӧ гурйыв восьтӧм бӧрын, Иван Васильевич сувтіс выль воысь водзӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі чуймӧма да нимкодь, сук ускыс чурвидзис, томмӧм синъясыс югъялісны ӧшӧдчӧм синкымъяс увтіыс.
— Леонид Тимофеевич!
Кор нӧ тайӧ ті?..
Кӧть мед эськӧ юӧртінныд!
Директор ёна топӧдліс стариклысь кисӧ:
— Здравствуйте, Иван Васильевич!
Но, кыдзи-мый тіян тані?
Стӧрӧж довкнитіс юрнас раненӧйяслань:
— Да вот, гижлі ме тіянлы, госпиталь миянын...
А школаыд абу!
Абу школаыд, Леонид Тимофеевич! — юӧртіс сійӧ друг, быттьӧкӧ немвиччысьтӧм, шог выльтор.
— Нинӧм, старина, ставыс лоӧ!
Ноко, пыралам тіян каморкаӧ, сёрнитыштам, — шуис директор.
— Пӧжалуйста, пӧжалуйста...
Шӧйӧвоши ме радысла, Леонид Тимофеевич...
Ӧд немтӧдлытӧг-немвиччысьтӧг воинныд, — дона гӧсьтӧс аслас каморкаӧ колльӧдігмоз бормочитіс стӧрӧж. — Дзик пыр чай шонта..
— Чай — тайӧ бӧрынджык.
А ӧні пуксьӧй, висьтавлӧй.
Письмӧяс вӧліны?
— Кыдзи нӧ, гижӧны, гижӧны...
Медсясӧ выпускникъяс да велӧдысьяс.
Коді кӧні...
А Сергей Николаевичсянь ӧти письмӧ ме тіянлы ыстылі, а сэсся юӧръяс эз волыны.
Гашкӧ, тіян адрес кузя сійӧ гижліс?
Директор пыркнитіс юрсӧ:
— Эз...
Ме надейтчи татысь суны письмӧсӧ.
Чӧв олыштісны.
— Но, а ребята кыдзи? — юаліс директор.
— Ребята танӧсь, госпитальын уджалӧны.
Бура уджалӧны...
Со и ӧні нывкаяс танӧсь.
Чукӧстны? — мӧдіс тэрмасьны Иван Васильевич.
— Карын уна челядь... — стӧрӧжлы вочавидзтӧг, думыштчӧмӧн шуис директор.
— Ар кежлас ещӧ уна лоӧ.
Бӧр воасны Свердловскысь миян велӧдчысьяс.
Ме передайті нин делӧяссӧ сэні выль директорлы.
Гортӧ кыскӧ, ассьыным школа восстанавливайтны колӧ.
Иван Васильевич ловзис, варовмис:
— Тӧдана делӧ, Леонид Тимофеевич!
Школатӧг челядьыд сирӧтаяс...
Ӧні эськӧ миянлы сӧмын помещение корсьны, а оборудованиеыд миян ставыс дзонь.
Та йылысь энӧ нин тӧждысьӧй...
Партаясыс сарайын неуна зыртчышталӧмаӧсь, но тайӧс позьӧ лакӧн выльдӧдны.
Вот помещение эськӧ мед сӧмын сюрӧ... —
Грозный юасяна ногӧн видзӧдіс директор вылӧ.
— Помещениетӧ аддзам, — аслас записнӧй книжкаӧ видзӧдлывлігмоз шуис Леонид Тимофеевич, сэсся казяліс стариклысь виччысяна видзӧдлассӧ да дружескӧя тапкӧдыштіс сылы пельпомас:
— Ставыс лоӧ бур!
А ӧні чукӧстлӧй ребятаӧс, коді ӧні дежуритӧ тані.
Нывкаяс?
Тайӧ Трубачёв отрядысь?
А мый кывсьӧ Митя йылысь?
Письмӧ воліс?
Но, ӧні найӧ меным асьныс ставсӧ висьталасны...
Чукӧстлӧй найӧс, коді сэні прӧст.
— Дзик пыр, дзик пыр! — Школаса стӧрӧж тэрмасигтыр пасьталіс еджыд халат. — Мӧдногыс оз лэдзны сэтчӧ, — директорлысь сералысь видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын вашнитіс сійӧ. — И то сӧмын сестра дорӧдз лэдзасны...
Стрӧглуныс — беда ыджыд!
Сійӧ пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да тэрыб воськовъясӧн тотшсьӧдіс коридорӧд.
Директор видзӧдліс часі вылӧ да, кык чуньнас пызанӧ котшкӧдігмоз, чорыда думыштчис.
22 глава
ВАЖНӦЙ ВЫЛЬТОРЪЯС
Нюра сулаліс школаса стӧрӧж водзын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ чуймӧм гырысь синъяснас:
— Директор?
Кутшӧм директор?
Грозный дзебис ускас дӧвӧльнӧя шпыньмунӧмсӧ:
— Но вот, свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧма!
Мун, шуа, чукӧст пӧдругатӧ, и медым ӧти здукӧн кыкнанныд вӧлінныд!
Школьница, а юалӧ, кутшӧм директор!
Нюра швачнитіс кияснас да уськӧдчис корсьны Лидаӧс:
— Пӧрччы халаттӧ, мунам!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
— Да кутшӧм директор? — мунігмозыс халатсӧ пӧрччигӧн юасис Лида.
Иван Васильевич ӧдзӧс дорӧ кыкнанныс сувтісны.
— Тайӧ миян директор! — пӧдругасӧ киӧдыс кватитігмоз друг шӧпнитіс Лида. — Ме чувствуйта...
Миян, миян!
Тайӧ Леонид Тимофеевич!
Ньӧти падъявтӧг Нюра восьтіс ӧдзӧссӧ.
Нывкаяс чужӧм вылӧ тамыш синъяснас видзӧдігтыр Леонид Тимофеевич чеччис воча.
— Здравствуйте, Леонид Тимофеевич! — дружнӧя да радпырысь шусис кыкнанныслӧн, но гӧлӧсъясныс налӧн дрӧгнитісны, и найӧ эз лысьтны кутлыны ассьыныс директорсӧ да яндысьӧмпырысь топӧдчисны ӧта-мӧд бердас.
— Вот тэныд и на!
А ме чайтлі — аддза сэтшӧм крепыд, бойясын закалитчӧм пионеркаясӧс, — на вылӧ сералысь, мелі синъяснас видзӧдігтыр шутитыштіс Леонид Тимофеевич. — Чайтлі, отсасьысьяс менам лоӧны, ӧтлаын школа мӧдам стрӧитны...
— Школа?
Стрӧитны?
— Мый, повзинныд?
А ме вот эг повзьы!
Мый нӧ, думайта, эмӧсь менам сэтшӧм отсасьысьяс, кыдзи Трубачёвлӧн отряд.
Вот Лида Зорина, шуам, мыйла эськӧ сылы выльысь не стрӧитны нёльӧд «Б» класс!
Но, мыйла?
Леонид Тимофеевич шутитіс, нывкаяс яндысисны.
— Ті, гашкӧ, шутитанныд, Леонид Тимофеевич?
— А гашкӧ, и ог шутит, — нюмъяліс директор.
— Сэки...
Нывкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ми, дерт, кутам стрӧитны...
Сӧмын ми ещӧ некор на нинӧм эгӧ стрӧитлӧй...
— Энӧ стрӧитлӧй школаяс?
— Эгӧ! — серӧктісны нывкаяс.
Директор лои серьёзнӧй:
— Стрӧитны выльӧс ми, дерт, огӧ кутӧй.
Ме гижлі татчӧс начальстволы да предложиті босьтчыны ремонтируйтны кутшӧмкӧ шогманаджык керка, медым арнас восьтыны сэтчӧ школа.
Ӧти татшӧм керка приметиті, но аски ме ещӧ кытчӧсюрӧ ветла да дзикӧдз сёрнитча.
Директор думыштчӧмӧн видзӧдліс нывкаяслӧн волнуйтчысь чужӧмъяс вылӧ да восьтіс записнӧй книжкасӧ.
— Лун-мӧд мысти ме юӧрта тіянлы Иван Васильевич пыр, кор да кытчӧ локны.
Сёрни помасигас Нюра полігтыр юаліс:
— А витӧд «Б»-са миян ребята регыд воасны?
— Ставныс лӧсьӧдчӧны.
Дерт, найӧ, кодъяс эвакуируйтчисны мам-батьныскӧд, навернӧ, кольччасны война помассьытӧдзыс — налӧн батьясныс да мамъясныс уджалӧны нин сэні заводъясын да фабрикаясын.
Йӧзыд быдлаӧ колӧны, уджтӧ ӧні он эновт.
Но унаӧн гожӧмнас обязательнӧ воасны.
Ӧні экзаменъяс налӧн помасисны нин.
И тіян витӧд «Б» классныд лои нин квайтӧдӧн.
Нывкаяслӧн синъясас вуджӧртчис беспокойство.
— Но немтор, немтор.
Ӧти во тіянлы ковмас пропуститны, мый вӧчан!
Зато арнас нин заводитчасны регулярнӧй занятиеяс, — успокоитіс найӧс директор да сэки жӧ юаліс: — А ті кӧть мыйтакӧ занимайтчинныд-ӧ тайӧ тӧвнас?
— Ми занимайтчим, ми бура занимайтчим! — тэрмасигтыр эскӧдіс Лида. — Ми и ӧні занимайтчам.
— Тайӧ зэв бур.
Но ӧні нин июнь, заводитчис гожӧм, ковмас шойччыштны, вынъяс чукӧртны.
Вот видзӧдлам, кутшӧм ремонт ковмас.
Гашкӧ, и тіянлы сюрӧ сэтысь кутшӧмкӧ удж.
Физическӧй удж вӧльнӧй сынӧд вылын быдӧнлы пӧлезнӧй...
А мый Митя? Гижліс сійӧ? — немвиччысьтӧг юаліс директор.
— Гижліс.
Сӧмын важӧн нин вӧлі письмӧыс, — жугыля шуис Лида.
— Ещӧ арнас на, — содтіс Нюра. — Сэтысь ӧд шоча волывлӧны.
Директор да школьницаяс сёрниӧ Грозный эз суитчыв.
И сӧмын прӧщайтчигас, кор директор шыасис сы дінӧ да шуис: «Вот и Иван Васильевич отсалас миянлы стрӧитчыны», — школаса стӧрӧж скромнӧя вочавидзис:
— Стрӧитчӧм — тайӧ веськыда миян делӧ, Леонид Тимофеевич.
* * *
Директоркӧд прӧщайтчӧм бӧрын нывкаяс котӧртісны Трубачёв ордӧ.
Васёк вӧлі занимайтчӧ.
Небӧгсӧ ас водзвылас кутігтыр сійӧ ветлӧдліс жырйӧд, повторяйтіс грамматика кузя сетӧм задание.
— Васёк! — пос вывсяньыс на горӧдіс Лида. — Миян зэв бур выльтор!
Васёк чепӧсйис нывкаяслы паныд.
— Директор миян воӧма! — горӧдісны кыкнанныс ӧтпырйӧ. — Леонид Тимофеевич!
Васёк шыбитіс учебниксӧ, корис нывкаясӧс жырас:
— Висьталӧй ставсӧ!
— Да мый — ставсӧ?
Но, воӧма!
Кутас керка ремонтируйтны школа вылӧ.
А лун-мӧд мысти сійӧ висьталас Иван Васильевичлы, кытчӧ миянлы локны.
Вот!
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, колӧ висьтавны ребяталы! — тэрмасигтыр висьтавліс Лида.
— И ещӧ бур выльтор: Васялӧн операцияыс прӧйдитіс лючки!
Сылӧн петіс нин садьыс.
Привет тшӧктіс висьтавны тіянлы, — пӧдругасӧ торкалігтыр висьтавліс Нюра.
Васёк кывзіс нывкаяслысь да нимкодьпырысь шуаліс:
— Кутшӧм выльторъяс!..
Вася...
Директор...
Директорлӧн воӧмыс ёна волнуйтіс сійӧс.
Школа ӧні обязательнӧ нин лоӧ.
Мӧд выльторйыс сідзжӧ радуйтіс детинкаӧс.
Ещӧ тӧрыт на, Васякӧд сёрнитігӧн, челядь ёна тревожитчисны сы вӧсна, ӧні став тревогаясыс колины бӧрӧ.
Васёк кватитіс тюбетейкасӧ:
— Да мый нӧ ми пукалам?
Мунам, ребяталы висьталам ставсӧ!
И миянлы ещӧ колӧ ветлыны Вася дінӧ...
— Вася дінӧ ӧні оз позь, — ӧлӧдіс Нюра. — Нина Игнатьевна и сідзи нин скӧралӧ, мый быдӧн волывлӧны Вася дінӧ.
— Да ми эськӧ сӧмын ӧти минут кежлӧ...
Но ладнӧ, бӧрынджык ветлам, медым сӧмын ставыс лючки вӧлі-а...
А мый шуис Леонид Тимофеевич?
Лун-мӧд мысти?
Сідзкӧ, средаӧ-четвергӧ.
Коді мӧдас дежуритны вторникӧ рытнас, энӧ вунӧдӧй юавны Грозныйлысь, кытчӧ миянлы локны.
Ӧні жӧ колӧ висьтавны ребяталы ставныслы.
Мунамӧй Булгаков ордӧ.
— Ті мунӧй, а меным колӧ гортӧ, — шуис Нюра.
— Да мунам!
Сэтшӧм выльторъяс!
Мунам, ми ог дыр кежлӧ! — корис сійӧс Лида.
— Ог, менӧ и сідз нин пыр видӧны.
Меным колӧ гортӧ!
Кор Лида да Васёк, тувсов ва гӧпъяс вомӧн чеччалігтыр да ӧта-мӧдсӧ панлалігтыр, кежисны пельӧс сайӧ, Нюра сувтіс да шогпырысь вежалӧмӧн видзӧдліс бӧрвылас.
«Мукӧд мам шуис эськӧ: «Котӧрт, дерт, висьтав, радуйтчыштӧй ӧтлаын», а менам сӧмын пыр скӧралӧ! — аслас мӧвпъясыслы вочавидзигмоз думыштіс сійӧ. — Гашкӧ, ме ачым неправильнӧ вӧча — пыр чӧв ола, нинӧм ог висьтавлы, — мӧдліс сійӧ правдайтны ассьыс мамсӧ.
И сэки жӧ бара вочавидзис ачыс аслыс уверенностьӧн:
— Да позьӧ ӧмӧй нӧ мыйкӧ висьтавны!
Сылӧн ӧд ставыс лёк.
И ребята миян лёкӧсь, и котраласӧ ме весьшӧрӧ, и велӧдчӧм йылысь нинӧм ог думайт...
И Екатерина Алексеевна йылысь шуис, мый сійӧ абу настоящӧй велӧдысь.
Бурджык эськӧ мед аттьӧ висьталіс сылы!
А то ещӧ нимтысьӧ «абу настоящӧй велӧдысь»!
Быттьӧкӧ Екатерина Алексеевна обязан занимайтчыны миянкӧд...»
Аслас мӧвпъясысь расстроитчӧм Нюра ӧдйӧ кайис кильчӧ вылас, тотшӧдыштіс кокъяснас да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Воин жӧ! — шуис мамыс. — Ме думайті, мый тэ бара нин кутшӧмкӧ аслад приятельница ордӧ овмӧдчин.
— Некытчӧ ме эг овмӧдчы! — чорыда вочавидзис Нюра. — Ме госпитальын вӧлі.
Миян выльтор — директор миян воис, со мый!
Директор воӧм йылысь сійӧ висьталіс скӧр гӧлӧсӧн, сы вӧсна мый вӧлі бура тӧдӧ, мый гортас некод оз интересуйтчы сы делӧясӧн и весиг бур юӧр некодӧс тані оз вермы радуйтны.
Но мамыслӧн чужӧмыс друг ловзис:
— Директор?
Леонид Тимофеевич?
Мый нӧ тэ сразу эн висьтав? — Сійӧ муніс нылыс бӧрся, мунігмозыс топӧдіс фланелевӧй халат пӧласӧ да лӧсьӧдыштіс дзормыштысь шыльыд юрсисӧ. — Тайӧ выльтор!
Мый нӧ тэ сразу эн висьтав?
Гашкӧ, велӧдчыны кутанныд?
— Ми асьным на нинӧм лючкиа огӧ тӧдӧй, мама.
Воис — и ставыс, — дженьыдика вочавидзис Нюра.
Мамыс ышловзис да муніс кухняӧ.
— Некор нинӧм оз кӧсйы висьтавны мамлы, кӧть клещиӧн перйы сылысь быд кыв! — норасис сійӧ суседкаыслы.
А Нюра сувтіс жыр шӧрас да бара шогпырысь вежалӧмӧн думыштіс:
«А ребятаыс ӧні!
Радлӧны, шумитӧны...
Тӧдӧмысь, быдӧн дорӧ нин котӧртлісны.
Ӧд директор воис!
Керка ремонтируйтны кутас...
И ещӧ выльтор — Вася...
Эк, радуйтчыштны эськӧ ӧтлаын!
Ӧд сэтшӧм важнӧй выльторъяс!»
23 глава
ВЕЖ ПУСТЫРЬ
Средаӧ рытнас Грозный сетіс челядьлы выль школалысь адрес да тшӧктіс мӧд лунас жӧ дас час асыв кежлӧ лоны места вылын.
Тайӧ юӧрсьыс шызьӧм челядь ставныс ӧтитӧг стӧч ӧкмыс час да джын кежлӧ чукӧртчисны Сева палисадникӧ.
Эз вӧв сӧмын Саша.
Сійӧс виччысисны, волнуйтчисны, видзӧдісны часі вылӧ.
— Виччысьыштам ещӧ.
Некор сійӧ эз сёрмывлы, пырысь-пыр котӧрӧн воас! — висьталіс Васёк.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый зэрис гожся гырысь зэрӧн и паськӧмъясныс челядьлӧн кӧтасисны, настроениеныс вӧлі праздничнӧй, кыпыд.
— Нето демонстрация вылӧ мунам, нето походӧ мӧдӧдчам — прӧстӧ кокъясыд оз сулавны места вылын!
И кытчӧ тайӧ Сашкаыс воши? — терпитны вермытӧг висьталіс Одинцов.
— И овлӧны жӧ татшӧм йӧз, збыльысь!
Тані тэрмасян, а тані сулав йӧй моз!
Эк, олӧм! — броткис Мазин.
— А мыйла миянлы сулавнысӧ?
Мунамӧй сы ордӧ асьным, — шуис Нюра.
Шоныд гӧпъясті шлёпайтігтыр челядь тӧвзисны уличаясӧд.
Дворас, лом чукӧр весьтӧ копыртчӧмӧн, Саша бӧръяліс кӧртторъяс да мыйкӧ объясняйтіс сы гӧгӧр чукӧртчӧм посни челядьлы.
Мам чышъяннас чышъянасьӧм Нютка сулаліс вокыс водзын да, банйӧм банбокъяссьыс зэр войтъяс чышкалігмоз, сьӧлӧмсяньыс норасис сылы суседъяслӧн детинка вылӧ:
— Ме шуа: «Светляк, Саша эз тшӧкты чукӧртны жӧчьяссӧ, колӧ чукӧртны мукӧдтор», а сійӧ оз кывзы.
— Колӧ сылы гӧгӧрвоӧдны, тэ старшӧй, — стрӧга шуис чойыслы Саша.
Ребята сувтісны ворота дорӧ.
— Виччысьыштам, — шуис Одинцов, — миян кадыс эм на ещӧ.
Мед Саша помалас сёрнисӧ.
Гораа бӧрдігтыр калиткаті друг котӧрӧн пырис кызіник, укшаль детинка.
Кыкнан кинас сійӧ топӧдӧма ас бердас чугуннӧй важ скӧвӧрда да, Саша дорӧдз котӧртӧм бӧрын, юрнас зурасис сыӧ:
— Мамка... мырддьӧ...
Детинка бӧрся вӧтчис сьӧд кӧсынкаа, долыд чужӧма том нывбаба.
— Светляк! — сералігтыр горзіс сійӧ. — Ой, ог вермы!
Кутшӧм нӧ зон тайӧ татшӧмыс!
Медбӧръя скӧвӧрдаӧс менсьым пышйӧдіс.
Ме шуа — пукты, а сійӧ — бӧрдны, — Саша дінӧ матыстчӧм бӧрын шуис сійӧ. — Нинӧмӧн картупель жаритыштны, збыльысь!
Ме нин сылы чардакысь ставсӧ чукӧрті, важ ыргӧн кастрюля сетлі.
Оз ков!
Кватитіс скӧвӧрда — и котӧртны!
Челядь серӧктісны:
— Вот теш петкӧдлысьыд!
Но Саша весиг эз бергӧдчыв.
Светлякӧс сывйыштӧмӧн сійӧ гусьӧник да убедительнӧя мыйкӧ шуис сылӧ.
Видзчысьӧмӧн босьтіс детинка киысь скӧвӧрдасӧ, сетіс орччӧн сулалысь нывбабалы да сэки жӧ распорядитчис:
— Котӧртлӧй кастрюляысла.
Ыргӧн миянлы ёна колӧ.
Котӧртлы Нютакӧд, Светляк!
Тэ миян бур уджалысь, сӧмын юасьтӧг нинӧм оз позь босьтны.
Светляк успокоитчис, и Нютка юрнуӧдӧм улын челядь чукӧрӧн мӧдӧдчисны дворӧд детинкаяс дінті.
Саша котӧрӧн матыстчис ёртъясыс дорӧ:
— Но, ӧні мунамӧй! — гажаа шуис сійӧ.
— А кытчӧ нӧ тэ найӧс зэригас ыстін? — посни челядь бӧрся видзӧдігмоз шпыньмуніс Васёк.
— Но кутшӧм тайӧ зэр!
Мед быдлаӧ велалӧны, — кинас ӧвтыштіс Саша.
— Правильнӧ, Сашка!
Вот и Сашка! — ёртсӧ пельпомӧдыс кутлігмоз кыпыда шуис Одинцов.
Ӧкмыс час да ветымын минут кежлӧ челядь воӧны нин вӧлі индӧм местаӧ.
Зэр дугдіс.
Пустырь вылын васӧда дзирдаліс веж турун.
Двор пытшкас сулаліс кык судта руд керка.
Стенъясыс сылӧн вӧліны крепыдӧсь, но сьӧдӧн дзуввидзысь ӧшиньяс пыр тыдалісны потласьӧм йиркъяс, джоджас туплясис пластъясӧн гылалӧм штукатурка, дворладорса параднӧй пыранінсӧ пӧдлалӧма сьӧкыд дубӧвӧй ӧти ӧдзӧс пӧвнас, мӧдыс куйліс кильчӧыслӧн паськыд каменнӧй посъяс вылас.
Дворас туплясисны кирпичторъяс, кок улын руза-разакыліс жугавлӧм стеклӧ, ӧшинь улас чурвидзисны жугавлӧм ӧшинь рамаяс.
Тыртӧм ыджыд дворсӧ нинӧмӧн эз вӧв потшӧма уличасяньыс.
Муртса тӧдчыштысь туйяс вылас быдмӧмаӧсь турун да виж юра дзоридзьяс.
Гӧгӧр сюся видзӧдаліг челядь полігтыр пырисны пустырь вылӧ.
Некӧн эз кыв ни ӧти гӧлӧс.
— Водз на, — шуис Лида.
Сувтісны кирпичторъяс чукӧр дорӧ.
Керкаыслӧн жугалӧм пельӧсыс вӧлі тырӧма пӧвъясӧн да кирпичӧн.
Лямӧдӧм ва лэччан трубаыс бовъяліс вевт улас да, стенас куч-касигӧн, сысянь кыліс жерган, нор шы.
Керка саяс тыдаліс джуджыд сьӧд гу, коді тырӧма ваӧн.
— Воронка! — шуис Петя. — Татчӧ, тыдалӧ, бомба веськалӧма.
— А кутшӧм мича керкаыс вӧлӧма... — ышловзьӧмӧн нюркнитіс Нюра.
— Сійӧ дзик на выль.
Сійӧс войнаӧдзыс стрӧитлӧмаӧсь.
Ми татысь пӧвторъяс босьтавлім землянкаӧ нуны.
Помнитан, Мазин?
— Помнитнысӧ помнита... — неопределённӧя шуис Мазин.
Ставныс зумыша да шогпырысь видзӧдісны будущӧй школалӧн тыртӧм кильчӧ вылӧ да синтӧм стенъяс вылӧ.
Кирпичторъяс вывті Васёк матыстчис керка дорӧ, пельсӧ пуктіс стен бердас, кӧзяйскӧя кучкалыштіс сэтчӧ беддьӧн:
— Стенъясыс крепыдӧсь...
Мазин видзӧдліс ӧшинь пырыс да надзӧник шутёвтіс:
— Став пачьясыс киссьӧмаӧсь.
Ӧдзӧсъясыс джоджас туплясьӧны...
— Но и мый?
Повзинныд?
Ыджыд тай, ӧшиньяс да ӧдзӧсъяс абуӧсь!
А кияс эмӧсь? — ышмӧмӧн шуис Лида да, кор аддзис, мый Мазин шпыннялӧ, уськӧдчис сы вылӧ: — А тэныдсӧ, Коля, дзик нин яндзим!
Здоровӧй, дзик кыдзи эсійӧ...но...
— Буйвол! — тэрмасигтыр висьталіс Одинцов.
Челядь серӧктісны.
Лида эз жӧ вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс.
— Ме, дерт, эг сійӧс кӧсйы шуны.
Выныд миян быдӧнлӧн эм!
Но, мый миянлы страшнӧыс?
— Да коді тэныд шуис, мый страшнӧ?
Ми ӧд сӧмын на видзӧдалам, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Одинцов, — а мый шуасны, сійӧс и кутам вӧчны.
Тэ пыр водзӧджык сюйсян!
— Да сы вӧсна, мый ті пыр жӧ жугыльминныд.
Аддзинныд, мый сьӧкыд лоӧ, и жугыльминныд, — Лида дор сувтіс Нюра.
— Да энлӧй ті споруйтӧй!
Вот миян велалӧма, ме казялі: кыдзи мыйкӧ серьёзнӧйджык — ми пырысь-пыр и мӧдам споруйтны.
Мунамӧй бурджык видзӧдлам! — шуис Сева Малютин.
— Вернӧ!
Мунамӧй жыръяссӧ видзӧдлам! — горӧдіс Петя Русаков да котӧрӧн кайис паськыд посъяс кузя кильчӧ вылӧ.
— Мунамӧй!
Челядь уськӧдчисны Петя бӧрся.
— Аддзан-ӧ, кутшӧм комиссия!
Инженеръяс! — на вылын сераліс Нюра.
— А ті — инженершаяс!
Но, кайӧй, энӧ полӧй...
Лида, эн кутчысь ӧдзӧсас, а то ещӧ нетшыштчас.
Бовъялӧ сійӧ вески моз!
Дзир йывсьыс усьӧм ӧдзӧсӧд пырӧм бӧрын челядь веськалісны ыджыд коридорӧ.
Сэтысянь вывлань катӧдӧ паськыд пос.
— Поскыс!
Поскыс!
Дзик сэтшӧм жӧ, кутшӧм миян воддза школаын, сӧмын ещӧ ыджыдджык! — радліс Лида.
Челядь пыралісны быд жырйӧ, кайисны мӧдӧд судтаас, сьӧлӧм выланыс воис видзӧданторйыс да единогласнӧя решитісны, мый керкаыс тырвыйӧ туйӧ школа вылӧ.
— Тайӧ буретш сійӧ, мый колӧ, — висьталіс Васёк.
— Дерт жӧ!
И керкаыс бур, и дворыс ыджыд.
Позьӧ сад садитны.
Видзӧдӧй! — Сева матыстчис ӧшинь дорӧ.
Но Лида друг кватитіс сійӧс киӧдыс да кияснас петкӧдлӧмӧн корис мукӧд челядьӧс:
— Ньӧжйӧджык!
Директор!
И ещӧ кодкӧ...
Челядь чукӧртчисны ӧшинь дорӧ.
Жугавлӧм кирпичысь артмӧм джуджыд чукӧр вылын сулалісны некымын морт.
Леонид Тимофеевич кисӧ лэптӧма вывлань да гораа висьталӧ:
— Мӧдӧд судтаас ме думайта лӧсьӧдны классъяс, посвесьтса ичӧтик жырйыс лоӧ велӧдысьяслӧн.
Некымын класс удайтчас вӧчны уліас.
Сэні жӧ — ыджыд школьнӧй зал, пионерскӧй жыр...
Ки-ки воча кутчысьӧм челядь муртса кутісны волнуйтчӧмсӧ.
— Ньӧжйӧнджык, ньӧжйӧнджык...
Со эсійӧ веськыдвылас — Круглов ёрт партия райкомысь, ме сійӧс тӧда, миянсянь куим керка сайын олӧ.
А мӧдыс, ичӧтик тошкаыс, тайӧ ёртыс роноысь...
Помнитанныд, сійӧ воліс миян школаӧ.
— А сэні ещӧ кодкӧ, со торйӧн сулалӧ.
— Тс...
Тайӧ Грозный...
Чудачка!
Грозныйӧс эн тӧд!
— Энӧ шӧпкӧдчӧй!
Лэдзӧй кывзыны!
Улісянь кыліс роноса ёртлӧн гӧлӧс:
— Ставыс тайӧ бур, но вот кыдзи уджалысьяснас? — Сійӧ шыльӧдыштіс векньыдик тошсӧ да бергӧдчис Круглов ёртлань.
Райкомса секретарь чӧв олігтыр видзӧдліс керка вылӧ, сэсся вештіс видзӧдлассӧ Леонид Тимофеевич вылӧ.
Дзирдалысь, тэрыб синъясас сылӧн югнитіс лукавӧй бикинь.
— А ті кыдзи чайтлінныд? — юаліс сійӧ директорлысь.
Леонид Тимофеевич вочавидзис сылы сэтшӧм жӧ лукавӧй, сералысь видзӧдласӧн:
— Ме, дерт, надейтчи тіян отсӧг вылӧ.
— Гашкӧ, ремесленникъясысь позяс котыртны бригада? — юаліс роноса ёрт.
— Ӧдвакӧ.
Ремесленникъяс миян оз эштыны, найӧ вӧчӧны зэв ыджыд удж.
На пельпомъяс вылӧ водіс ыджыд нагрузка.
Миян кадӧ тайӧ вежны позьтӧм кадръяс.
Райкомса секретарь тэрыба бергӧдчис Леонид Тимофеевичлань:
— Ті энӧ видзӧдӧй, мый найӧ дас нёль арӧсаяс.
Найӧ сэтшӧм делӧяс вӧчӧны, мый оз кольччыны гырысьясысь.
— Ой, кыланныд!
А митӧ?
А митӧ? — синъяссӧ гӧгрӧстӧмӧн мӧдіс шӧпкӧдны Лида.
— Мунамӧй! — друг уськӧдчис Васёк. — Ми тожӧ вермам уджавны!
Ми огӧ полӧй уджысь!
Кирпичьяс да чагъяс вомӧн чеччалігтыр челядь чепӧсйисны дворӧ.
Няйтӧссьӧмаӧсь, известкаӧн да бусӧн пачкайтчӧмаӧсь, найӧ немвиччысьтӧг, ӧта-мӧд бӧрсяыс чеччыштісны кильчӧ вылысь да сувталісны асланыс директор водзӧ.
— Здравствуйте, Леонид Тимофеевич!
Ми воим тіян полнӧй распоряжение улӧ! — чорыда шуис Васёк, ачыс эз вермы дзебны ассьыс директорсӧ встретитӧм вӧсна сійӧс шымыртысь радлунсӧ, да содтіс тэрыба да волнуйтчигтыр: — Здравствуйте!
Ми тіянӧс виччысим, виччысим...
— Ми виччысим, сэтшӧма виччысим!.. — мӧда-мӧдсӧ торкалігтыр горӧдісны челядь.
Гырысьяс гажаа шпыньмунӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны то челядь вылӧ, то директор вылӧ.
Леонид Тимофеевич пӧрччис пенснесӧ, нюмъёвтіс, котӧртіс рӧч вылысь:
— Здравствуйте, здравствуйте!
Воинныд?
Но, молодцы!
Ме ӧд ещӧ эг на аддзыв тіянӧс, со нывкаясӧс сӧмын...
Кыкнан кинас сійӧ топӧдліс челядьлысь кияссӧ, видзӧдіс на вылӧ томмӧм, гажа синъясӧн.
— Леонид Тимофеевич, ми кутам уджавны!
Мыйвынысь ми кутам уджавны! — горзісны челядь.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн да кияссӧ шевкнитігмоз Круглов ёрт гораа серӧктіс:
— А ми тані тӧлкуйтам, кытысь босьтны уджалысьясӧс!
— Вот тіянлы и миян школьникъяс! — шӧпнитіс сылы роноса ёрт.
— Энлӧй... таын ещӧ нинӧм на реальнӧйыс абу.
Тайӧ отсасьысьяс, а татчӧ колӧны основнӧй уджалысьяс. —
Круглов ёрт матыстчис челядь дінӧ да, шпыньмунӧмсӧ сьӧд синъясас дзебӧм бӧрын, серьёзнӧя юаліс:
— Но кыдзи, пионеръяс: ми кӧ поручитам тіянлы ремонтируйтны тайӧ керкасӧ школа вылӧ — босьтчанныд?
— Босьтчам! — ӧттшӧтш вочавидзисны челядь.
— Ладнӧ! — Круглов перйис портсигарсьыс папирос, тэрмасьтӧг ӧзтіс истӧг, кыскыштіс тшынсӧ,
синъяснас индіс керка вылӧ:
— А ӧд унакодь тані уджыс, збыль?
И абу кокни уджыс.
Колӧ кужны вӧчны выль рамаяс, колӧ выльысь тэчны пачьяс, лӧсьӧдавны ӧдзӧсъяс, штукатуритны стенъяс.
А? Но мый, босьтчанныд?
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Кӧсйысьнытӧ кокни, но кӧсйысьӧмсӧ колӧ выполнитны.
Думыштлӧй, бурджыка!
Леонид Тимофеевич чӧвтліс синъяссӧ роноса ёрт вылӧ, и найӧ кыкнанныс гусьӧник нюмъёвтісны.
— Ми ставсӧ нин думыштім, — смела шуис Васёк. — Кӧть мед мый, а миянлы колӧ школа.
Гожӧмнас ещӧ воасны миян ребята, тожӧ мӧдасны отсасьны.
А ми кӧ мыйкӧ огӧ кужӧй, сэки Леонид Тимофеевич...
— Леонид Тимофеевич абу столяр и абу плӧтник, сійӧ директор.
Сійӧ кутас сӧмын распоряжайтчыны, — челядьӧс эльтігмоз нюмъёвтіс Круглов ёрт.
— Немтор! — друг водзӧ воськовтіс Мазин. — Ми, ковмас кӧ, быдӧнӧс корсям.
Комсомол райкомӧ мунам! — Мазин чургӧдіс улыс вомдорсӧ да важнӧя содтіс кытыськӧ кывлӧм кывъяс: — Ми общественность привлекитам!
Райкомса секретарь читкыртіс сьӧд синъяссӧ, шпыньмуніс:
— О-о, да ті став туйяссӧ тӧданныд!
Но, сідзкӧ, и сёрнитны нинӧм йылысь!
Сійӧ бергӧдчис Леонид Тимофеевичлань да мыйкӧ шуис сылы.
Гырысьяс дыр сералісны.
Челядь сулалісны бокынджык да виччысисны.
Мунігас Круглов ёрт меліа да серьёзнӧя шуис налы:
— Школа, дерт, колӧ, и ставсӧ, мый позяс, ми вӧчам.
Сӧмын отсасьны нин ковмас сӧвесть серти, пионерскӧй сӧвесть серти, гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
— Но, ме тіян дінӧ ещӧ вола на коркӧ.
До свиданья, пионеръяс!
Челядь сьӧлӧмсяньныс радлісны.
— Миянлы кӧть эськӧ ӧти плӧтникӧс, да столярӧс, да печникӧс — сӧмын эськӧ видзӧдлыны, кыдзи да мый.
А то ми и асьным велалам! — тшӧкъялігтыр висьталіс Петя Русаков.
Ассьыс гӧсьтъяссӧ колльӧдӧм бӧрын Леонид Тимофеевич бӧр локтіс челядь дінӧ.
Грозный тожӧ пуксис на дорӧ.
— Но, ӧні висьтавлӧй! — шуис директор.
— Челядь шӧйӧвошины, эз тӧдны, мыйсянь заводитны.
— Сы мында быдтор вӧлі, Леонид Тимофеевич! — довкйӧдлыштіс юрсӧ Лида.
Детинкаяс заводитісны висьтавлыны.
Казьтыштісны Украинаын коллялӧм сьӧкыд лунъяс, ассьыныс ылысса ёртъяссӧ, казьтыштісны Макаровка...
И, юръяснысӧ ӧшӧдӧмӧн, чӧв ланьтісны.
— А Валялысь кыдз пусӧ важ школа дорысь ми ваям да садитам татчӧ, ӧшинь улас, — ньӧжйӧник шуис Нюра.
— Тайӧ бур.
Буретш улыс судтаас миян лоӧны старшӧй классъяс, — шуис Леонид Тимофеевич.
Сёрни бара вуджис керка ремонтируйтӧм вылӧ.
Мыйсянь заводитны?
— Заводитны ковмас ёг уберитӧмсянь, — шуис директор. — Но тайӧс вӧчны колӧ тӧлкӧн, сы вӧсна мый жугавлӧм кирпичьяс пӧвстас эмӧсь дзонь кирпичьяс да кирпичджынъяс — найӧ вермасны згӧдитчыны.
Гырысь стеклӧ торъяс тожӧ ковмасны.
Вот и заводитӧй бӧрйӧмсянь.
Жугавлӧм кирпичторъяссӧ гуалам кытчӧкӧ ылӧджык...
Двор да керка уберитӧм кузя руководительӧн назначитам Иван Васильевичӧс.
Грозный гажаа мигнитіс челядьлы:
— Тайӧс ми вӧчам, вӧчам!
Веж пустырь вылысь мунігӧн челядь чувствуйтісны нин асьнысӧ выль школалӧн кӧзяеваясӧн.
— Со стеклӧ тор... видзчысьӧмӧнджык!
Ӧні жӧ вештӧй бокӧ!
Энӧ тальыштӧй! — горзісны найӧ ӧта-мӧдныслы.
— Эк, пӧдлавны эськӧ воротасӧ, да воротаыс абу...
* * *
Некымын лун мысти Трубачёвъяс ордӧ пырис Иван Васильевич.
Тётя Дуня эз тӧд, кытчӧ и пуксьӧдны старикӧс.
Но Грозныйлӧн вӧлі делӧвӧй вид, сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис чай юӧмысь да важнӧя шуис Васёклы:
— Аски ассьыд бригадатӧ ысты пустырь вылӧ, а ачыд мунан Леонид Тимофеевичкӧд делӧяс кузя клопочитны.
— Кытчӧ? — эз гӧгӧрво Васёк.
— Кытчӧ — тайӧс меным эз висьтавны, тайӧс ачыс директор тӧдӧ.
А сӧмын эн сёрмӧдчы, ӧкмыс час асыв кежлӧ лок важ школаӧ обязательнӧ.
Леонид Тимофеевич сэтчӧ пыралас.
<rus>До свиданья, Евдокия Васильевна, привет да почтение!</rus>
— Аддзан, кутшӧм важнӧй лоӧма старикыс, — бурпырысь шуис тётя Дуня, ачыс видзӧдіс, кыдзи Грозный, увйӧсь бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, муніс дворті.
— Да кыдзи нӧ!
Ӧд заводитчӧ керка ремонтируйтӧм.
А сэсся сійӧ миян ёг уберитӧм кузя главнӧй, — директор корӧм йылысь думайтігмоз веськодьпырысь шуис Васёк.
— Пасьтась бурджыка.
Еджыд дӧрӧм менам лӧсьӧдӧма.
Шӧвк галстук босьт, ответственнӧй йӧзкӧд сёрнитны кутан, — тӧждысис тётя Дуня.
24 глава
ГЕНЕРАЛ КУДРЯВЦЕВЛӦН ПИ
Васёк ветлӧдліс директор бӧрся, ачыс эз гӧгӧрво, мыйла Леонид Тимофеевич босьтіс сійӧс аскӧдыс.
Найӧ делӧвитӧя восьлалісны уличаяс кузя, пыравлісны кутшӧмкӧ учреждениеясӧ, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь Васёклы сӧмын нимъяс сертиыс: «Райисполком», «Райсӧвет», «Роно».
Леонид Тимофеевич дыр сёрнитлывліс унапӧлӧс йӧзкӧд, сэсся тэрыба довкнитлывліс Васёклань юрнас:
— Пукалышт тані! — да вошлывліс кутшӧмкӧ кабинет ӧдзӧс сайӧ.
Сэні сійӧ бара кодкӧдкӧ сёрнитліс, а Васёк нинӧм вӧчтӧмысла видзӧдаліс тані пукалысь йӧзӧс; ставныс найӧ мыйкӧ виччысисны, гурйысисны асланыс портфельясын, бӧръялісны кутшӧмкӧ бумажкаяс.
Леонид Тимофеевич петлывліс тӧждысьысь чужӧма, чышъянӧн чышкавліс плешсӧ да, бара Васёклань юрнас довкнитӧм бӧрын, мунліс водзӧ кузь коридорӧд, мӧд кабинетӧ.
Ӧтчыд кальк кольӧм ӧдзӧс костӧд Васёк кыліс сылысь дӧзмӧм гӧлӧссӧ:
— Ёрт! Ме нинӧм ог кор личнӧ аслым вылӧ — ме кора школалы.
Куш киӧн ремонтируйтны керка оз позь...
Пытшкӧссяньыс кодкӧ пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ, и Васёк эз кыв, мый сёрнитісны водзӧ.
Сійӧ пукаліс да тӧждысис Леонид Тимофеевич вӧсна, чувствуйтіс ӧбида сы вӧсна да дӧзмыліс морт вылӧ, коді мыйкӧ эз кӧсйы вӧчны налысь школасӧ ремонтируйтӧм могысь.
Но кор ӧдзӧсыс бара воссис, сэтысянь видзӧдліс мудзӧм, руд чужӧма военнӧй да, директорӧс водзвылас лэдзигмоз, топыда кутліс сылысь кисӧ да шуис:
— Но, клопочитӧй, клопочитӧй!
Мый верма, вӧча!
Леонид Тимофеевич гажаа нюмъёвтіс Васёклы:
— Но, кажитчӧ, ми тэкӧд мыйсюрӧ добитчим.
Мунам сёйыштам да бурджыка думыштам, мый вӧчны водзӧ.
Найӧ пырисны столӧвӧйӧ.
Сёян ваялысь ныв босьталіс ӧбед вылӧ талонъяс да тэрыба шуаліс:
— Первойыс — борщ, мӧд блюдоыс — пшённӧй запеканка.
Васёклӧн сюмалӧма кынӧмыс, и сійӧ сёйис кык пыдди.
Леонид Тимофеевич перйис кутшӧмкӧ письмӧ:
— Но, вот тэныд поручение.
Тайӧс колӧ сетны лесопильнӧй заводса директорлы.
Тані эм адрес и фамилия.
Смотри, эн вошты да кӧть мед мый, а письмӧсӧ сет.
Сэтчӧ, кажитчӧ, пропусктӧг оз лэдзны.
Но, юав дежурнӧйыслысь.
Вообщӧ, аддзан места вылас.
А меным колӧ ветлыны рабочӧйяс йылысь сёрнитыштны.
Муртса уговориті сетны меным кровельщикӧс да плӧтникъясӧс, а вот печник эз сюр...
Васёклы воис сьӧлӧм вылас, мый директор сёрнитӧ сыкӧд ыджыд морткӧд моз.
Сійӧ босьтіс письмӧсӧ да прӧщайтчигас шуис военнӧй ногӧн:
— Лоӧ нуӧма заводса директорлы!
— Смотри, эн ылав, лесозаводыс кар помас, — ӧлӧдіс сійӧс Леонид Тимофеевич.
— Немтор, кывйыд Киевӧдз нуӧдас!
Но юасьны Васёк яндысис и сы вӧсна, директоркӧд янсӧдчӧм бӧрын, пыр жӧ вӧчис лишнӧй кытш боклань.
Сэсся бӧр бергӧдчис, муніс ещӧ некымын улича, ачыс лыддис пельӧсъяссьыс нимъяссӧ.
Васёк тӧдіс, мый лесопильнӧй завод кар помын, парк сайын ылын, но сійӧ некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні заводитчӧ Заводскӧй уличаыс.
Ковмис юавны.
Бура-мичаа тӧдмалӧм бӧрын Васёк кутіс мунны ӧдйӧджык.
«Мед кӧть ог жӧ сёрмы!» — парксӧ прӧйдитӧм бӧрын думайтіс сійӧ.
Медбӧрын тыдовтчис пӧвйысь вӧчӧм руд забор да ворота дорын будка.
Двор пытшкас лэбулын тыдалісны тьӧс чукӧръяс да кер чукӧръяс.
Проходнӧй будка пыр петалісны да пыралісны рабочӧйяс.
Бокланяс тыдаліс мича здание, и пыранін весьтас вӧлі гижӧма: «Клуб», «Столӧвӧй».
Ӧти ӧдзӧсын ӧшаліс пӧвтор, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Контора».
Васёк сувтіс проходнӧй будка дорӧ:
— Меным колӧ сетны письмӧ директорыслы.
— Пропуск? — быдладорсянь сійӧс видзӧдалігмоз веськодьпырысь юаліс вахтёр.
— Меным колӧ сӧмын письмӧ сетны, — шуис Васёк.
Бӧрвылас мӧдіс шумитны машина да, кӧлеса туйясас чукӧрмӧм васӧ резігтыр, сувтіс.
— Вешйыштӧй бокӧ! — тэрыба шуис вахтёр.
Машинаысь петіс генерал да чотыштігтыр мӧдӧдчис будкалань.
Васёк аддзис соссьыс нашивкаяс да уна рӧма ленточкаясӧн мичмӧдӧм морӧс.
Васёк сувтіс веськыда, лэдзис кияссӧ.
Генерал меліа довкнитіс сылы юрнас да пырис будкаӧ.
— Вольно! — дзик Васёк пель дорын кыліс серамсора гӧлӧс.
Васёк бергӧдчис.
Машина дорын сулаліс лӧз ной курткаа детинка.
Морӧс вылас сылӧн векньыдик змей моз дзирдаліс застёжка-молния.
— Тэ мый командуйтан? — дӧзмӧмпырысь шпыньмуніс Васёк.
Сылысь кывъяссӧ пыдди пуктытӧг детинка матыстчис матӧджык, юрнас довкнитіс проходнӧй будка вылӧ:
— Аддзылін генералсӧ?
Васёклы дум вылас уси военнӧйлӧн чотыштысь походкаыс.
— Да.
Тыдалӧ, унаысь ранитчылӧма.
Боевӧй генерал! — уважениеӧн шуис сійӧ.
Детинка мигнитіс:
— Дерт жӧ боевӧй!
Тайӧ генерал Кудрявцев! — Сійӧ кресталіс кияссӧ мышкас да веськодя содтіс: — Менам бать!
Васёк чӧв олігтыр видзӧдліс выль тӧдса вылӧ.
Чужӧмыс детинкалӧн вӧлі сӧстӧм, сьӧд синкымъяса, серамсора, гажа синъяса да щӧкаас гӧгрӧс гуранторъя.
«Гордитчӧ!» — думыштіс Васёк, тӧдвылас сылы уси письмӧыс да бара матыстчис вахтёр дінӧ:
— Меным колӧ сетны директорлы спешнӧй письмӧ.
Со сійӧ.
— Пырӧй контораӧ, сэні эм дежурнӧй.
Письмӧяс ме ог босьтав, — вочавидзис вахтёр, юрсӧ мыччыліс будкаысь да индіс мӧд ӧдзӧс вылӧ.
Васёк бергӧдчис, медым мунны, но лӧз курткаа детинка вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс да гусьӧник шӧпнитіс:
— Энлы, ме тэнӧ пыртӧда пропусктӧг.
Тӧдса кузя.
— Оз ков, ме и сідзи пыра, — дӧзмӧмпырысь шуис Васёк да мӧдӧдчис конторалань.
— Кыдз гажыд.
Пукалыштан метӧг, — горӧдіс сы бӧрсянь выль тӧдса.
— Ыджыд тай!
Тэрыб воськовъясӧн Васёк пырис контораӧ.
Пызан сайын пукаліс олӧма морт, пель дорас кутіс телефон трубка, мыйкӧ гижаліс бумага лист вылӧ.
Васёк сувтіс пызан дорӧ, киас кутіс письмӧсӧ.
Телефонӧн сёрнитысь нюжӧдіс кисӧ письмӧлань, кык чуньӧн перйис конвертсьыс бумагасӧ да сёрнитігас тэрыба лыддис сійӧс.
Сэсся пуктіс трубкасӧ, ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ да, Васёк вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, меліа нюмъёвтіс:
— Школа ремонтируйтанныд?
Но-но!
Кутшӧмсюрӧ материал аддзам.
Ӧні жӧ сета директорлы.
Директор ордын кодкӧ эм? — чеччигмозыс да перегородкавывса ичӧтик ӧшинь пыр видзӧдлігмоз юаліс сійӧ.
— Директор ордын менам бать, генерал Кудрявцев, — Васёк бӧрвывсянь вочавидзис тӧдса гӧлӧс.
— Ковмас виччысьыштны, — лӧз курткаа детинка вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын да письмӧсӧ бокӧ пуктігмоз шуис дежурнӧй.
Васёк пуксис.
Генерал пи пуксис сы креслӧ дор вылӧ.
— Ме шулі — пукалыштан! — серамсорӧн нюмъялігтыр шуис сійӧ.
Чӧв олігтыр Васёк вешйыштіс.
Детинка бовйӧдлыштіс коксӧ, терпитны вермытӧг некымынысь видзӧдліс аслас делӧӧн занят дежурнӧй вылӧ, сэсся чеччыштіс да матыстчис телефон дорӧ:
— Разрешитӧй звӧнитны папалы?
Чӧв олігтыр дежурнӧй босьтіс сы киысь трубкасӧ.
— Гортад папаыдкӧд сёрнитан пӧттӧдзыд.
Генерал занят.
«Вот тэныд и тӧдса кузя!» — ас кежас шпыньмуніс Васёк.
Детинка казяліс сылысь шпыньмунӧмсӧ да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, шуис:
— Тэныд жӧ отсавны кӧсйи...
Васёклы эз ло лӧсьыд, окота лои сёрнитыштны сыкӧд дружескӧя.
— Мый тэнад нимыд? — юаліс сійӧ.
— Алёша.
— Тэ пионер?
— Пионер, дерт. — Алёша лэдзис увлань молниясӧ — куртка увсьыс сьыліас тыдовтчис пионерскӧй гӧрд галстук.
— Кутшӧм классын велӧдчан?
— Квайтӧдӧ вуджи.
Отличник.
Ми Молотовсянь мамакӧд воим.
Госпиталь бӧрын папаӧс татчӧ назначитісны.
Вот ми сы дінӧ и воим.
А кутшӧм школаяс тіян эмӧсь?
Ме ещӧ ог на тӧд, кӧні кута велӧдчыны.
Васёк мӧдіс висьтавлыны выль школа йылысь, велӧдчан во пропуститӧм йылысь, ремонт йылысь да сы йылысь, мый сійӧ да сылӧн ёртъясыс тожӧ кутасны уджавны гырысьяскӧд ӧтлаын.
— Асьныд мӧданныд ремонтируйтны?
Вот тайӧ да!
Ме, пӧжалуй, тожӧ тіян дінӧ локта.
Ме сэні ӧдйӧ став уджсӧ ладмӧда.
Организуйта ребятаӧс — ме тайӧс кужа.
Обязательнӧ локта.
— Лок, — коса шуис Васёк да друг, эз вермы кутчысьнысӧ да, содтіс: — Сӧмын тэ ошйысьысь.
Татшӧмъястӧ миян оз радейтны.
— Ме — ошйысьысь? — Алёша чеччыштіс, матыстчис дзик Васёк дінӧдз, мерайтіс сійӧс лӧг петан видзӧдласӧн. — Да тэ прӧстӧ меным вежалан! — гӧрдӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Васёк скӧрмис:
— А мый вылӧ меным вежавнысӧ?
Тэ сэтшӧм жӧ школьник, кутшӧми и ме, сӧмын уна воображайтан ас йывсьыд.
Немвиччысьтӧг дежурнӧй лэптіс юрсӧ:
— Тайӧ збыль.
И бурджык тэныд, генерал пи, весьшӧрӧ не шлёнъявны тані.
Пионер могӧн локтӧма, а тэ мый?
— Ме тожӧ могӧн.
Ме батькӧд локті! — дерзкӧя вочавидзис Алёша да шутьлялігтыр петіс ӧдзӧс сайӧ.
Васёклы эз ло лӧсьыд.
«Весьшӧрӧ ме сійӧс сразу ошйысьысьӧн шуи, всё-таки сійӧ кӧсйыліс отсавны меным», — думыштіс сійӧ.
Дежурнӧй идраліс пызан вывсьыс ассьыс бумагаяссӧ, босьтіс письмӧ да шуис:
— Пукалышт тані.
Ме пырысь-пыр ачым пырала директор дінӧ.
Васёк виччысис дыр.
Контораӧ чукӧртчисны кутшӧмкӧ йӧз.
Тожӧ виччысисны.
Ывлаын тутӧстіс машина.
Васёк видзӧдліс ӧшинь пыр — Алёша сулаліс машина дорын.
Юрсӧ копыртӧмӧн, тэрмасьтӧг генерал пуксис небыд пуклӧс вылӧ.
Алёша швачнитіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ, чеччыштіс шоперскӧй кабинкаӧ.
Шопер вӧрзьӧдіс рульсӧ — машина тӧвзис.
Васёк видзӧдіс сы бӧрся да скӧраліс ас вылас детинкакӧд пинясьӧмысь.
Контораӧ дугдывтӧг пыралісны йӧз, но дежурнӧй эз вӧв.
Сы пызан сайын пукаліс нин мӧд да принимайтіс воалысьясӧс.
Васёк мӧдіс ёна беспокоитчыны.
Сійӧ поліс письмӧ вӧсна, кодӧс сетіс сылы Леонид Тимофеевич.
Но дежурнӧй медбӧрын петіс, киас сылӧн вӧлі дзонь папкатыр кутшӧмкӧ делӧяс.
— Дзик пыр, дзик пыр! — юрнас довкнитіс сійӧ Васёклы. — Дӧзмин виччысьнытӧ?
Но, зато ставсӧ нин лои вӧчӧма.
Материал тіянлы сетасны.
Волӧй аски куим часӧдз.
Со разрешение.
Эн вошты!
— Аттьӧ, дежурнӧй ёрт! — Васёк кватитіс разрешениесӧ да котӧртіс ӧдзӧслань.
Сійӧ вӧлі шуда и гордӧй, мый сылы удайтчис исполнитны директорлысь поручениесӧ. — До свиданья!
Аттьӧ! — ещӧ ӧтчыд горӧдіс сійӧ порог дорсянь.
«Ӧні пыр жӧ веськыда пустырь вылӧ!
Леонид Тимофеевич, тӧдӧмысь, сэні нин.
И ребята сэнӧсь...
Вот радӧсь лоӧны!» — думайтіс сійӧ, ачыс котӧртігмозыс лыддис машинкаӧн гижӧм бумага: «Лэдзны 2-ӧд №-а школалы...»
Шыпасъясыс йӧктісны, наысь артмалісны гӧгӧрвотӧм кывъяс: обаполкаяс, шляховкаяс... штахетъяс...
— Эк, кутшӧм бура артмис!
25 глава
РЕМОНТ ЗАВОДИТЧИС
Кор Васёк, дона бумагасӧ киас топӧдӧмӧн, котӧрӧн воис пустырь вылӧ, сійӧ аддзис выльӧн сувтӧдӧм сюръя да сы вылысь татшӧм гижӧда пӧвтор:
2-ӧд №-а ШКОЛА
Школа!
Кутшӧм нӧ тайӧ школа!
Весиг абу на заборыс, коді эськӧ торйӧдіс пустырсӧ уличасьыс, быд мунысь-локтысьлы на тыдалӧны ёг чукӧръяс!
Васёк скӧрмис забеднӧысла.
Сералӧм, али мый?
Сійӧ кӧсйис нетшыштны пӧвторсӧ, но эз решитчы, поліс, мый сійӧс тувъявны тшӧктӧма Леонид Тимофеевич.
Пустырь вылын ноксисны челядь.
Грозный чукӧрталіс жугавлӧм рамаяс, пукталіс найӧс ӧтчукӧрӧ керка дорас.
Кутшӧмкӧ тошка дзор старик вӧчис кӧзла верстаклы.
«Рабочӧй!» — волнуйтчӧмӧн думыштіс Васёк да, сы дінті мунігӧн, вежливӧя здоровайтчис:
— Здравствуйте, дедушка!
Керка дорас сулаліс кузь кӧрт пос.
Кысянькӧ керка вевт вывсяньыс кыліс Леонид Тимофеевичлӧн гӧлӧсыс.
Васёк лэптіс юрсӧ да ва лэччан труба дорысь аддзис мортӧс.
Вывлань чашнитчӧм кӧрт листӧ мӧлӧтӧн кучкышталігмоз сійӧ мыйкӧ объясняйтіс директорлы.
«Кровельщик воӧма!» — гӧгӧрвоис Васёк да, кок чунь йылас кыпӧдчыштӧмӧн, кутіс ӧвтчыны бумаганас:
— Леонид Тимофеевич!..
Директор аддзис, довкнитіс юрнас.
Пустырь пельӧсын Мазин да Русаков кодйисны ыджыд гу.
Саша, Сева да Коля Одинцов нуалісны сэтчӧ ёг.
Нывкаяс бӧръялісны шогмана стеклӧ торъяс да столбикъясӧ тэчисны кирпичджынъяс.
— Васёк воӧма!
Эй, Трубачёв! — Васёк дінӧ котӧртісны Саша да Мазин. — Но мый, сетісны материалсӧ?
— Сетісны!
Сетісны!
— Эй, ребята!
Материал сетӧмаӧсь! — гажаа юраліс пустырь пасьтала.
Васёк дінӧ матыстчис Леонид Тимофеевич:
— Но, кыдзи миян делӧясным?
Васёк мыччис сылы разрешение.
— Шуӧны, аски пӧ позяс босьтны, асывнас бурджык.
Колӧ машина судзӧдны, — тэрыба объясняйтіс сійӧ. — А тьӧскыс эм, уна.
И штахетъяс, и обаполкаяс.
— Бур, бур, аски ветлам, — бумагасӧ лыддигмоз довкйӧдліс юрсӧ Леонид Тимофеевич.
Сэсся, мунігмозыс Васёкӧс ошкыштӧм бӧрын, мӧдӧдчис плӧтник дінӧ.
Керкаысь петіс ещӧ ӧти рабочӧй, сувтіс директор дорӧ да делӧвитӧя кутіс видзӧдны бумагасӧ.
— Ок, уджалысьяссӧ мыйта ыстӧмаӧсь! — кыпыда шуис Васёк, сэсся дум вылас уси сюръяӧ тувъялӧм пӧвтор да уськӧдчис челядь вылӧ: — Коді тайӧс тшӧктіс тіянлы?
Медым йӧзыс сералісны?
Кӧть эськӧ неуна ремонтируйтыштім, а сэки и шуны кутім школаӧн!
— Да тайӧс Мазин тувъяліс, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Одинцов.
— Тэ нӧ мый, Мазин, эн гӧгӧрво? — шензигтыр юаліс Васёк.
— Зэв бура гӧгӧрвои, — бусӧссьӧм кияссӧ гачас чышкалігмоз висьталіс Мазин.
— Кыдзи тайӧ?
— А сідзи.
Коді уджалас?
Ми этшаӧн.
А челядьыс карас уна.
Кыдзи найӧс чукӧртан?
Дась вылад бӧрыннас быдӧн локтасны!
А тані быд морт колана.
Гӧгӧрвоана?
Кипыдӧснас сійӧ чышкис известкаӧн едждӧм банбокъяссӧ да кинас ӧвтыштіс сюръя вылӧ:
— Мӧдӧд номера школа.
Ылӧдз тыдалӧ!
Аски уджалысьяссьыс дзескыд лоӧ тані.
И талун нин ӧти локтіс, со сулалӧ.
Витӧд класса.
Чёрноморскӧй моряклӧн вок.
Помнитан, райкомысь ми сійӧс аддзылім...
Э-эй!
Витя Матрос!
Волы татчӧ.
Гожъялӧм крепыд детинка, вушйӧм тельняшкаа, матыстчис детинкаяс дінӧ.
Лукавӧй бикиньяса сьӧд синъясыс сылӧн тэрыба котӧртісны челядь чужӧмъяс кузя.
— Коді тіян тані главнӧйыс? — збоя юаліс сійӧ.
— Ребята пиын главнӧйыс миян Трубачёв, — Васёк вылӧ индігмоз шуис Саша.
Детинка сувтіс веськыда, кияссӧ лэдзис увлань.
— Виктор Бобров, прӧзвище серти Матрос! — чужӧмнас Трубачёвлань бергӧдчигмоз збодьӧра рапортуйтіс сійӧ.
— Здорово! — сьӧлӧмсяньыс сы вылӧ видзӧдігмоз вочавидзис Васёк. — Уджавны кутан?
— А кыдзи нӧ! — шпыньмуніс Витя. — Сы могысь и локті!
Висьтав, мый вӧчны?
— Со ми ӧні ёг уберитам.
Ребята гу кодйӧны — сувт, отсась!
— Ладнӧ, — юрнас довкнитіс Витя Матрос. — Уджтӧг ме ог ло!
— Вайӧй, вайӧй, уджалӧй! — ылісянь кыліс Иван Васильевичлӧн чукӧстӧм.
Витя кватитіс муысь кодлыськӧ зырсӧ да тӧвзис чукӧстанінӧ.
— Тэрыб зонмыс, ӧдйӧ аддзис аслыс местасӧ, — удовольствиеӧн шуис Одинцов.
— Но и мудер жӧ тэ, Мазин!
Абу весьшӧрӧ ӧшӧдӧмыд объявлениетӧ! — серӧктісны челядь.
— Мунамӧй и ми уджавны! — дӧрӧмсӧ пӧрччигмоз шуис Васёк.
Гожъялӧм сойясас сылӧн крепыд рӧчьясӧн тӧдчисны мускулъясыс.
Ылісянь кыліс нывкаяслӧн сьыланкыв:
<rus>«Смелого пуля боится, смелого штык не берёт...»</rus>
Первой лунас уджалісны перерывтӧг.
Пӧсьвывсьыс пропуститісны ӧбедсӧ, гортаныс муналісны тшыгӧсь, мудзӧмаӧсь, но аснаныс дӧвӧльнӧйӧсь.
Сёрнитісны, кутшӧм ногӧн ӧдйӧджык уберитны дворсӧ:
— Кирпичсӧ позьӧ конвейерӧн мыччавны да керка дорас матӧджык тэчны!
— А ёгсӧ ме веськыда мешӧкӧн кыскалі, — висьталіс Мазин. — Нӧсилкаыс этша.
Кор на найӧс ваясны, а тадзи: раз-раз!
— Гырысь стеклӧ торъясыс став форточкаяс вылас тырмасны, — делӧвитӧя тӧлкуйтіс Лида Зорина. — И улыс судтасьыс ӧти рама ми аддзим пӧшти дзоньӧс.
Мыйӧн аддзис плӧтник Фёдор Миронович, мый ми кыскам рамасӧ, сылы весиг нимкодь лои!
— А вот эсійӧ, тошка дедушкаыс — столяр.
Гажа сэтшӧм!
Сійӧ миянлы пыр объясняйтіс, кыдзи рамаяс тэчны, — нюмъёвтіс Нюра.
Гортаныс мунігчӧж сёрнитісны удж йылысь.
Сэсся Петя Русаков тӧждысьӧмпырысь шуис:
— Ремонтыд ремонтӧн, а вот кыдзи велӧдчӧмнаным, ребята?
Ӧд ми кык лун нин пропуститім! — Сійӧ видзӧдліс ёртъясыс вылӧ мудзӧм синъясӧн. — Кыдзи аски мӧдам?
Бара асывсяньыс уджавны?
А велӧдчынысӧ кор?
Челядь сразу шызисны.
— И збыль, кык лун пропуститім!
Да водзджыксӧ ещӧ... — шуис Одинцов.
— И вообщӧ, колӧ кыдзкӧ юкны кадсӧ.
Миян и госпитальын дежурствояс, и велӧдчӧм пропускайтны оз позь, и ремонт ӧні.
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс артмас?
Гортын тожӧ отсасьны колӧ.
Вайӧй сӧветуйтчыштамӧй, Васёк, — шуис Лида.
Васёк думнас артыштіс кадсӧ.
Асывсяньыс кӧ велӧдчыны, коді нӧ кутас уджавны?
Удж вылӧ кӧ ветлывлыны переменаӧн, то ми этшаӧнӧсь, — кывмӧн шуис сійӧ, сэсся сылы дум вылас уси Мазинлӧн тувъялӧм пӧвторйыс, и сійӧ ыштыштіс: гашкӧ, и збыль объявлениеыс чукӧртас эвакуацияысь воӧм став школьникъяссӧ?
А сӧветуйтчыштны, дерт, колӧ. — Тэ, Петя, висьтав мамыдлы, мый ми пропуститам ещӧ сӧмын тайӧ лунъяссӧ.
Аски Леонид Тимофеевич материалъясла мунас, гашкӧ, ми ковмам, да и ректігас ковмас отсавны.
А сэсся ми ставсӧ суӧдам.
— Миян и госпитальын ӧні делӧясыд оз бура мунны, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Одинцов. — Васяӧс ми дзикӧдз эновтім, ӧтнанныс нывкаяс дежуритӧны.
— Вот и колӧ мыйкӧ думыштны.
Тэ эськӧ мед индін, кодлы кытчӧ, Васёк, — шуис Саша.
Васёк думыштчыліс:
— Но ладнӧ.
Аски кӧкъямыс часын Мазин да Булгаков мунасны мекӧд пустырь вылӧ.
Лида — асывсяньыс ӧтнас госпитальӧ, а ӧбед бӧрын кӧкъямысӧдз — ӧтнас Нюра.
Мукӧдыс асывсяньыс мунасны занимайтчыны, а ӧбед бӧрын ставным, Нюра кындзи, удж вылӧ, — распорядитчис Васёк, ачыс эз зэв бура гӧгӧрво, мый сетас бурсӧ тайӧ тэрмасьӧмӧн вӧчӧм распоряжениеыс.
Гортас Васёк дыр эз вермы унмовсьны — делӧяс, гырысь и посни, кыдзсюрӧ кавшасялісны ӧта-мӧд вылас да быдмисны сы водзын, быттьӧкӧ зэв ыджыд гӧра.
«Велӧдчӧм — тайӧ главнӧйыс, сійӧс некыдзи оз позь пропускайтны, — думайтіс Васёк. — Уджалӧм — тожӧ главнӧй, мӧд ногӧн ремонт нюжалас.
А госпиталь эновтны тожӧ оз позь, тайӧ миян пионерскӧй делӧ...
И Петька Русаков дзугыльмӧма.
Дерт, мамыс водзын абу сылы лӧсьыд миян вӧсна.
Велӧдчӧм — тайӧ всё-таки главнӧйыс...»
Тадзи думайтігас Васёклы тӧдвылас уси, мый талун рытнас эз видзӧдлы тётя Дуня жырйӧ, и кӧмтӧм кокъяснас джоджӧд ньӧжйӧник восьлалігтыр, кухня пыр муніс сы жыр дорӧ.
Но лампочкасӧ тётя Дуня вӧлі кусӧдӧма, а кухня ӧшиньӧд видзӧдіс асъя руд югыд.
Васёк бӧр муніс ас жырас.
Вӧлі войшӧр бӧрти кык час.
«Но и кад!
Он вевъяв гӧгӧр бергӧдчыны, кыдзи сійӧ котӧртас водзӧ!» — аслас вольпась вылӧ водігмоз да юр улас пӧдушкасӧ пуктігмоз дӧзмӧмпырысь думыштіс Васёк.
Но ун эз лок...
«Ӧд ми ни ӧти делӧ тӧлкӧн огӧ вӧчӧй!
Пыр котралӧм кутшӧмкӧ.
Весиг Вася дінӧ операция бӧрас эгӧ вермӧй ветлыны.
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Колӧ ставсӧ первойсяньыс выль пӧв думыштлыны, ставсӧ первойсяньыс выльысь юклыны...
Папа кӧ эськӧ ме дінын вӧлі!..
Эк!..»
26 глава
ВАСЯЛӦН ГЕРОЙ
Сэтысянь, кор Вася мӧдіс бурдны да салдатскӧй эшкын улысь кутіс кывны кыкнан коксӧ, палатаын быттьӧкӧ лои праздник.
— Да... сетышті ме тані уджтор докторъяслы, тайӧ збыль, — ёртъясыслы висьтавліс Вася.
Благодарнӧй да яндысьыштӧм нюммунӧм паськӧдліс сылысь ыджыд вомсӧ, омӧльтчӧм банбокъясас тыдовтчылісны гуранторъяс. — Сӧмын эз весьшӧрӧ найӧ уджавны.
Ме — боеч, став мӧвпъясӧй менам фронт вылынӧсь. — Вася нюжӧдліс косіник, кузь кияссӧ да видлаліс мускулъяссӧ. — Ӧні эськӧ медым регыдджык чеччыны!
А мый, эз висьтавлыны врачьясыс, кор чечча?
Ме йылысь, мӧд ногӧн кӧ, кор, значит, выпишитасны? — ёртъясыслы чужӧмъяс вылас горша видзӧдігмоз юавлывліс Вася.
— Куйлы нин, кутшӧм тэныд выписка...
Муртса ловъяӧс операционнӧйысь вайисны, а сійӧ — выписка... — бурпырысь броткис Егор Иванович.
— Быдтор вылӧ, зонмӧ, и терпение и кад колӧ.
— Абу менам терпениеӧй, тайӧ збыль, — сӧглашайтчис Вася. — Ещӧ менам командирӧй на бой водзвылын пуктас вӧлі меным пельпом вылӧ этадзи кисӧ да шуас: «Терпение, Вася!»
А ме муртса сулала места вылын, став сӧнъясӧй менам тіралӧны-сырмӧны...
Эк, вот командирыс вӧлі, быд мортӧс пырыс аддзис!
— Да кутшӧм командир?
Став сёрниыд тэнад сы гӧгӧр бергалӧ.
Герой, али мый? — шыасьӧ устӧм, том боеч, коді неважӧн на воис госпитальӧ.
— Герой! — убеждённӧя висьталӧ Вася. — Сыкӧд ӧтлаын ме эг вӧв дыр, но нэм кежлӧ запомниті сійӧс.
Особеннӧй морт.
Йӧзӧс жалитіс, а ас йывсьыс эз думайт.
Ӧтчыд бой дырйи ранитіс сійӧс осколокӧн пельпомас — бой помассьытӧдзыс сійӧ некодлы ни ӧти кыв эз висьтав.
Зэв терпитысь!
Коді тӧдас сійӧс, кыдзи терпитіс.
Чужӧны жӧ татшӧм йӧзыс! — Вася горша апыштіс сынӧдсӧ да чӧв ланьтіс.
— Бывалӧй, тыдалӧ, командирыс, выдержкаа, — шуис кодкӧ палатаын.
— Да абу нин сэтшӧм бывалӧй — том на, сӧмын кӧсичаясыс дзорӧсь.
Миян син водзын дзормис командирным миян...
Вӧлі тайӧ ӧти сиктын, — бара заводитіс висьтавны Вася. — Сӧмын на миян йӧз вӧлі вӧтлӧмаӧсь сэтысь фашистъясӧс.
И ми, значит, воим буретш ас кадӧ.
Аддзам — сэні керка сотчӧ, сэні — мӧд, сарайяс ыпъялӧны...
Мунан — чужӧмад тэныд жарӧн койӧ, и виӧм йӧз сэні жӧ туплясьӧны.
А тӧв, кӧдзыд!
Вирыс лым вылас сідзи и тшыналӧ.
Ловъяяс оз тыдавны, сӧмын ӧти нывбаба котӧртӧ миянлы паныд.
«Мусаясӧй, — горзӧ, — донаясӧй! — и пӧжар вылӧ кинас ӧвтӧ. — Челядьясным миян школаын сотчӧны, став йӧзсӧ сэтчӧ палачьясыд чукӧртісны да ӧзтісны».
Ми — школалань.
А школасьыс сӧмын стрӧпилӧясыс нин кольӧмаӧсь да гӧлӧвняяс туплясьӧны.
Но, ставнымлы сьӧлӧмъясӧдз йиджис.
Сулалыштім ми, пӧрччалім шапкаяснымӧс.
Сэсся разӧдчим.
А командир асылӧдзыс эз лок.
Боечьяс висьтавлісны — войбыд пӧ сійӧ ӧтнас пукалӧма тайӧ пӧжар местаас.
А асывнас ми петім сиктысь — видзӧдам, кӧсичаясыс сылӧн дзорӧсь, быттьӧкӧ гыӧртӧма юрсиыс.
Том боеч, Васялӧн суседыс, беспокойнӧя кутіс вӧрны койка вылас.
— Эк, чеччыны эськӧ регыдджык!
Сьӧлӧмӧй сотчӧ, кор татшӧмсӧ кыла, — стенлань бергӧдчигмоз шуис сійӧ.
Раненӧйяс видзӧдлісны сы вылӧ сочувствуйтӧмӧн, и Егор Иванович чинтӧм гӧлӧсӧн юаліс:
— А тэ, Вася, висьтавлывлін, сылӧн пӧ аслас семьяыс пӧгибнитӧма?
Гортладорас, али мый?
— Да, висьтавлісны зонъяс, семья сылӧн вӧлӧма, челядь...
Сӧмын сійӧ ас семья йывсьыс нинӧм оз висьтав.
Пуксяс вӧлі миянкӧд би дорӧ, быдӧн йылысь юасяс — кодлӧн эм гӧтыр, кодлӧн мам.
Фотографияяс видзӧдалас, а гортсаясыс йылысь — кыв ни джын.
И ми чӧв олам — страшнӧ выль пӧв дойдны мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Сідзи, шутитыштас сійӧ миянкӧд, юыштас чай да заводитас висьтавлыны, кыдзи мӧдам овны война бӧрын, кыдзи воам коммунизмӧ.
Сувтас вӧлі сэки миян водзӧ мирнӧй, шуда олӧм, и сэтшӧма лӧгыд кутас петны фашистъяс вылӧ, мый бойын быдӧн дас пыдди тышкасьӧ...
Кутшӧм мортыс вӧлі!
Коді тӧдліс сійӧс, сійӧ оз вунӧд.
Вечнӧй морт!
Васялӧн синъясыс ыдждывлісны да яра югъявлыны.
Ассьыс командирсӧ Васялӧн радейтӧмыс вочасӧн вуджис и сылысь кывзысьяслы;
Вася геройлӧн судьбаыс волнуйтіс став раненӧйяссӧ.
Но тайӧ судьбаыс вошлі лымъя эрд вылӧ, кӧні выдержитіс сьӧкыд бой 4-ӧд батарея.
— Босьтӧмаӧсь менӧ ас йӧз.
Гашкӧ, и сійӧс аддзисны.
Сӧмын вот фамилиясӧ сылысь ме некор эг юавлы, кыдзкӧ нинӧмла вӧлі.
«Комбат ёрт» да «комбат ёрт!»
Кодӧскӧ кӧ эськӧ аддзывны миян частьысь, гашкӧ, тӧдӧны, — висьтавліс Вася.
— Сьӧкыд корсьны, ассьыд частьтӧ кӧ воштін.
Война — тайӧ гыалысь саридз, — ышлолаліс орчча койкаса сусед.
— Ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс — корся! — упрямӧя да жугыльпырысь шулывліс Вася. — Меным мед кок йылӧ сӧмын сувтны-а. — Сійӧ надзӧник вӧрӧдіс кокъяссӧ прӧстыня улын. — А фронт вылын лоа — рӧщӧтайтча фашистъяскӧд!
Ставсӧ налы казьтышта!
Красноармеечьяс сочувственнӧя видзӧдісны устӧм кельыд чужӧм вылӧ, челядьлӧн кодь вӧсни кияс вылӧ, кодъяс малалісны прӧстыня дорсӧ...
Вася виччысис челядьӧс.
Найӧ важӧн нин эз волыны, а сылы окота вӧлі висьтавны ассьыс радлунсӧ, висьтавны аслас лачаяс йылысь, сы йылысь, мый сійӧ, Вася, регыд сувтас кок йылас да вӧзйысяс медся пӧсь бояс.
Некод эз кужлы сідзи сочувствуйтны Васялы, кывзыны сэтшӧм сьӧлӧмсянь, некод эз кужлы сэтшӧма гӧгӧрвоны да мечтайтны том комсомолеч моз жӧ, кыдзи челядь.
Васялӧн тӧдтӧм геройыс — нинӧмысь повтӧм командир сувтлывліс на син водзӧ ставнас, уськӧдліс тӧдвыланыс то Митяӧс, то велӧдысьӧс, то Степан Ильичӧс.
И, Вася крӧвать дорӧ табуреткаяс вылӧ пуксялӧм бӧрын, найӧ асьныс сёӧдысь висьтавлісны том боечлы ставсӧ, мый аддзылісны да переживайтісны Украинаын.
— Абу ӧти герой миян — став войтырыс миян герой, — налӧн пӧсь сёрниӧ суитчигмоз кыз гӧлӧсӧн шыасьлывліс аслас пельӧссянь Егор Иванович.
Ассьыс ёртъяссӧ виччысигмоз Вася быд минутӧ видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ.
— Локтасны! — бурӧдіс сійӧс Нина Игнатьевна. — Операция йылысь найӧ тӧдӧны нин, а видлыны котӧртласны.
Но, колӧ шуны, мый дежуритӧм кузя бӧръя кадас мыйкӧ налӧн неладнӧ.
Медсяджык пыр нывкаяс волывлӧны.
Налӧн ӧд вӧвлӧм директорыс воӧма, школа вылӧ керка кутасны ремонтируйтны.
Вот и ноксьӧны.
Тэ эн гажтӧмчы, котӧртласны!
Но ӧбед водзвылын пыраліс ӧтнас Лида.
Кор Вася тӧдмаліс сысянь, мый ставныс занятӧсь удж вылын, первойсӧ шогӧ усьлі, сэсся юасис быдтор йылысь да, челядьлӧн ӧтувъя настроениеӧн ӧзйӧм бӧрын, шуис:
— Эк, и ме эськӧ ӧні отсалі тіянлы комсомольскӧй ногӧн!
27 глава
АБУ НАСТОЯЩӦЙ УЧИТЕЛЬНИЦА
Кор выль делӧясӧн увлекитчӧм челядь дыр кежлӧ вошлывлісны пустырь вылӧ, Екатерина Алексеевна нервничайтіс да скӧраліс ас вылас сыысь, мый босьтчис сэтшӧм сьӧкыд делӧ бердӧ, кыдзи квайтӧд классӧ челядьӧс гӧтӧвитӧм.
«Да, думыштлыны сӧмын!
И кыдзи тайӧс ме босьті, ачым ог гӧгӧрво.
Веськыда жальӧсь лоины челядьыс.
Но кутшӧм жӧ тӧлк тайӧ ставсьыс?
Мыйла найӧ оз волывлыны?
Тайӧ прӧстӧ некытчӧ туйтӧм».
Нервничайтігас сійӧ уськӧдчывліс Петя вылӧ:
— Мый ті, збыльысь, думайтанныд, Петя?
Июнь нин помасьӧ, а ми и сідзи кималасӧн водзӧ мунам.
Ме ӧд всё-таки абу велӧдысь, меным аслым колӧ выль пӧв велӧдны ставсӧ.
Ӧні ещӧ география помавны колӧ, а ті сідз-тадз мӧдінныд относитчыны занятиеяс дінӧ.
Кӧні Трубачёвыд тэнад?
Мый нӧ тайӧ, збыльысь?
Мыйӧн ті быдса лунъяс занятӧсь.
Тайӧ каднас ёна быдмӧм да омӧльтчӧм Петя лапйӧдліс синъяссӧ, мамыс вылӧ видзӧдіс кевмысян синъясӧн:
— Мамочка, ми тожӧ беспокоитчам, но миян ӧні медся пӧсь кад.
Тэ тӧдан, тӧрыт рабочӧйяскӧд ми ветлім лесозаводӧ материалла.
Сэні столбъяс абуӧсь, сӧмын обаполкаяс...
Леонид Тимофеевич делянка клопочитӧма.
Асьным кутам кер пӧрӧдны.
Миянлы лесовоз колӧ... — расстроитчӧмӧн нурбыляліс Петя.
— Тэ виччысьышт, миянлы нин вот рабочӧйясӧс сетісны.
Мазин объявление ӧшӧдіс, и вӧвлӧм велӧдчысьяс чукӧртчӧны.
Ӧні нин сизимӧд классысь куимӧн воисны...
— Сідзкӧ, Леонид Тимофеевич надейтчӧ ремонтсӧ помавны ар кежлас?
— Да, дерт жӧ!
Сентябр первой лунӧ заводитчасны занятиеяс.
Тайӧ стӧч, мама!
Екатерина Алексеевна бара кутіс волнуйтчыны:
— И вот, водзвыв висьтала: ставыс кӧ тадзи кутас водзӧ мунны, ті пуксянныд витӧд классӧ.
И вообщӧ, Петя, колӧ сёрнитыштны директорныдкӧд, гашкӧ, сылы сюрӧ настоящӧй велӧдысь, татчӧ колӧ опытнӧй морт.
Колӧ ветлыны, Леонид Тимофеевич дінӧ, вот мый!
— Мыйла, мама?
Ми, мӧдарӧ, нинӧм огӧ кӧсйӧй висьтавны сылы, кытчӧдз огӧ гӧтӧвитчӧй арифметика кузя.
Ӧд ӧні кӧ сійӧ прӧверитас, мый ми прӧйдитім, сэки и сёрнитны оз мӧд — прӧстӧ пуксьӧдас миянӧс витӧд классӧ! — збыльысь ёна повзис Петя.
— Энлы, энлы...
Сідзкӧ, ті Леонид Тимофеевичлы весиг энӧ висьталӧй, мый гӧтӧвитчанныд квайтӧд классӧ?
— Кыдзи нӧ, ми висьталім.
Но прӧстӧ сідзи, мый занимайтчим тӧвбыд, вообщӧ...
— Но, а сійӧ мый?
— А сійӧ шуӧ, мый гожӧмын пӧ колӧ шойччыштны, уджалыштны свежӧй сынӧд вылын, вообщӧ...
Екатерина Алексеевна сюся видзӧдліс Петя вылӧ да ньӧти падъявтӧг шуис:
— Ме ачым ветла Леонид Тимофеевич дінӧ, меным колӧ сӧветуйтчыштны сыкӧд.
Гашкӧ, збыльысь нинӧмла тільсьыны эбӧсысь петтӧдз.
Локтӧ гожӧм, колӧ шойччыштны, а арсяньыс нин — велӧдчыны.
— Кыдзи, пуксьыны витӧд классӧ?
Мый тэ висьталан, мама!
Мыйла нӧ ми сэтшӧмасӧ старайтчим?
Ми жӧ пӧшти программасӧ дзоньнас прӧйдитім.
Анатолий Александрович миянӧс ошкис, и Костя тожӧ.
География кузя сэні зэв нин этша коли.
А роч кузя тэ ачыд шулін, мый ми бура тӧдам.
А ӧні кӧсъян, медым ми витӧд классӧ пуксим! — Петя тӧкӧтьӧ эз бӧрд. — Ребята миян некод та вылӧ оз сӧгласитчыны, ми кыв сетім ёрта-ёртлы, мый мӧдам тышкасьны велӧдчӧм вӧсна!
— Тӧдан, Петя, ме век сёрнита тэкӧд ыджыд морткӧд моз, но мукӧд дырйиыс, кӧть меным и зэв жаль, ме убеждайтча, мый тайӧ водзджык на.
Тадзи и ӧні.
Главнӧй делӧыс кӧ тіян — велӧдчӧм, то мыйла нӧ ті онӧ юкӧй ассьыныд кадтӧ сідзи, медым кӧть не пропускайтны занятиеяссӧ!
Вот арифметика миян лёка мунӧ.
Тэнад Трубачёвыд медводз бӧрӧ кольӧ арифметика кузя.
А Мазинӧс ме веськыда ог тӧд!
Тӧрыт юала сылысь, мыйла ті онӧ волывлӧй, а сійӧ сулалӧ дурачок моз да мыкталӧ: огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй...
Некор тайӧс эг виччысь Мазинсянь!
И кытысь сійӧ босьталӧма тайӧ коньӧр кодь кывъяссӧ?
Сӧветскӧй школьниклӧн татшӧм кывъясыс весиг не долженӧсь лоны!
Эг кӧсйы эськӧ коркӧ кывны найӧс аслам писянь! — Екатерина Алексеевна довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Ме найӧс ог кут шуавны...
abu
Но ӧд и збыль ми унатор огӧ вевъялӧй вӧчны.
— Вот-вот!
Висьтав ещӧ ӧтчыд!
Огӧ вевъялӧй, огӧ вермӧй, родам, полам — став тайӧ коньӧр кодь кывъясыс петкӧдлӧны, мый ті онӧ кужӧй правильнӧя юклыны ассьыныд кадтӧ.
Весиг кывзынысӧ тайӧс меным зывӧк...
Вот ме тэныд гижала бумага вылӧ став тайӧ кывъяссӧ, велӧд найӧс наизусть да шыбит аслад паметьысь! — скӧраліс Екатерина Алексеевна.
— Да мыйла нӧ меным наизустьсӧ велӧдны, тэныд кӧ колӧ, медым ме дзикӧдз вунӧді найӧс? — серӧктіс Петя.
— Мыйла? — Екатерина Алексеевна тожӧ серӧктіс да ӧвтыштіс кинас.
— Веськыда ме ог нин тӧд, кыдзи воспитывайтны тэнӧ, Петя!
И вообщӧ, ме мудзи тіянысь.
Ті кутшӧмкӧ сложнӧй олӧм лӧсьӧданныд аслыныд и мукӧдъяслы.
Ставсӧ тіян ёна ыдждӧдӧма да унатор тӧлктӧм...
джынвыйӧ делӧ, джынвыйӧ фантазия.
А ставсьыс таысь велӧдчӧм торксьӧ.
Арифметика — сэтшӧм серьёзнӧй предмет, а ті...
Петя уськӧдчывліс аслас пызан дорӧ, восьтыліс задачниксӧ да заводитліс занимайтчыны.
Сылӧн вӧлі ещӧ ӧти гуся делӧ, код вӧсна сійӧ уна вой эз узьлыв.
Мамсӧ радейтӧм вӧсна сійӧ сыкӧд тшӧтш ас вӧлясьыс босьтіс ас вылас кывкутӧм гӧтӧвитчыны квайтӧд классӧ.
Та могысь сійӧ мыйвынсьыс кыссис ачыс, войясын дыр пукавліс да решайтіс задачаяс, медым дась вӧлі урок кежлӧ да тайӧн кокньӧдны мамыслы ёртъясыскӧд занимайтчӧмсӧ.
— И кыдзи тайӧ тэ сразу тӧдан ставсӧ, Петя?
Веськыда шензя! — пиыс вылӧ видзӧдігӧн радліс Екатерина Алексеевна. — Тэныд зэв кокньыда сетчӧны задачаясыс!
Унзіль синъяссӧ лапйӧдлігтыр Петя шудаа нюмъяліс.
Серьёзнӧй, тӧждысяна выражение ӧні некор эз бырлы сы чужӧм вылысь.
Аслас важ друг вылӧ сюся видзӧдігӧн Мазин казявліс, мый сыын лоӧмаӧсь выль, тӧдтӧм вежсьӧмъяс да, неопределённӧя ымӧстлӧм бӧрын, шулывліс:
— Мый тайӧ тэнӧ, Петька, быттьӧкӧ турунвиж краскаӧ сюйлӧмаӧсь?
— А мый? — шогпырысь юавліс Петя.
— Да нинӧм.
Сӧмын тэ лоӧмыд дзик абу ас кодьыд.
Тэныд колӧ ӧчки ньӧбны донтӧм-донысь.
Петя эз скӧрмыв.
Сійӧ тӧдіс, мый и Мазинлӧн олӧмыс абу кокни.
Но Мазин чӧв оліс.
Сійӧ некор и нинӧм вылӧ эз норасьлы,
а ӧд сійӧ оліс висьысь мамыскӧд да отсасис суседкаясыслы, кодъяслӧн мужикъясныс вӧліны война вылын.
Керкаас Мазин лыддьыссис дзик ӧти мужчинаӧн, и медся сьӧкыд делӧясыс водлісны сы вылӧ.
Сійӧ вӧрысь кыскаліс пес, а удж вылысь нывбабаяс воигкежлӧ ломтыліс общӧй плита, пыртліс ва.
Сӧмын ӧтчыд Петя суис сійӧс расстроитчӧмаӧн да дӧзмӧмаӧн.
Тайӧ лои сэки, кор ӧти суседка вӧлі висьмӧма и Мазинлы быть лои видзны сылысь куимнан челядьсӧ.
Но и тайӧ случай йывсьыс ачыс Мазин пыр висьтавлывліс бурпырысь шпыннялігтыр:
— Но, колисны меным.
И ставныс удж вылӧ мунісны.
Морсысь пуим кисель.
Челядьлы ме сеталі паньяс, пукті тайӧ кисельсӧ пызан вылӧ.
Локті бӧр — куимнанныс ӧмидз кодь гӧрдӧсь да равзӧны-бӧрдӧны.
Коді паньнас плешкас котшкӧдӧ, коді веськыда кинас куралӧ.
Но, мый сэні накӧд вӧчны?
Кывйӧн найӧ оз гӧгӧрвоны, ичӧтӧсь на.
Ме пуксьӧдалі найӧс стулъяс вылӧ ӧта-мӧдсьыс ылӧджык да киӧ босьті корӧсь.
Тадзи и стӧрӧжиті, кытчӧдз Петька эз во, — шпыннялігтыр помавліс ассьыс висьтсӧ Мазин.
Да, сылӧн олӧмыс эз жӧ вӧв долыд, и Петя эз скӧрав ёртыс вылӧ.
Мӧднога лои олӧмыс, и тайӧ олӧмас некор вӧлі ӧні обращайтны внимание быдсяма посниторъяс вылас.
Петя тӧждысис велӧдчӧм вӧсна.
Колян разас Васёк кӧсйысис, мый бара ладмӧдас сідзи, мый ӧкуратнӧя кутасны волывлыны урок вылӧ.
Петя волнуйтчис, виччысис да заводитліс воны отчаяниеӧдз.
Петякӧд сёрниясыс эз успокаивайтлыны Екатерина Алексеевнаӧс.
И кыдзи быд морт, кодӧс мучитӧны кутшӧмкӧ тӧждысьӧмъяс, сійӧ ачыс аскӧдыс нуӧдліс кузь сёрнияс — то мыжаліс асьсӧ сыысь, мый сӧгласитчис челядь решениекӧд ӧдӧлитны витӧд класс, то пӧся паныд сувтліс аслыс: кыдзи вӧлі позьӧ не сӧгласитчыны!
Сэтшӧм окота велӧдчыны...
Челядь самолюбивӧйӧсь!
Коді тӧдас, кыдзи эськӧ на вылӧ действуйтіс мӧд во кежлӧ ӧти классӧ быть кольччӧмыс.
Петя муртса-муртса вӧтӧдіс, сылӧн другыс Коля Мазин — тожӧ.
А мыйта удж вӧлі пуктӧма, медым тайӧ детинкаясыс кутісны радейтны велӧдчӧм!..
Екатерина Алексеевна казьтыліс сійӧ лунъяссӧ, кор сійӧ пырис Русаковъяс керкаӧ да аддзис ӧтка, эновтӧм Петяӧс, коді велалӧма быдногыс мудеритны батьыс водзын.
Детинка сэки видзӧдіс сы вылӧ полігтыр да недоверчивӧя — ӧд Екатерина Алексеевна сылы вӧлі сӧмын «тьӧт».
Та йылысь казьтылігӧн Екатерина Алексеевна шогпырысь нюмъяліс.
Некод оз тӧд, кутшӧм сьӧкыд сылы вӧлі миритӧдны батьсӧ пиыскӧд!
Сійӧ босьтіс ас вылас кывкутӧм детинкаӧс воспитайтӧм кузя, сійӧ эз сет батьыслы повзьӧдлыны писӧ нӧйтӧмъясӧн.
И лунысь-лун Петя мӧдіс лоны бурджык.
Кутшӧм нимкодьпырысь сійӧ вайис колян во отличнӧй переводнӧй ӧтметкаяс!
Кутшӧм радпырысь шуліс сійӧс «мамаӧн», а Екатерина Алексеевналы тайӧ кывйыс вӧлі медся ыджыд наградаӧн.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі лоны Петялы бур мамӧн!
Буретш та вӧсна, Петя вӧсна да сылӧн ёртъясыс вӧсна, Екатерина Алексеевна сӧгласитчис занимайтчыны накӧд, гӧтӧвитчис урокъяс кежлӧ, нервничайтліс, войяссӧ эз узьлы.
Екатерина Алексеевна мечтайтіс сійӧ кад йывсьыс, кор помасяс война, гортас воас Петялӧн батьыс.
Налӧн лоӧ дружнӧй трудӧвӧй семья.
Екатерина Алексеевнаӧс беспокоитіс детинкалӧн батьыс дінӧ веськодьпырысь относитчӧмыс.
Петя шоча казьтывліс сы йылысь; ёна частӧджык, сьӧлӧмсяньыс беспокоитчӧмӧн сійӧ сёрнитліс аслас велӧдысь йылысь, Митя йылысь.
Екатерина Алексеевна частӧ сёрнитлывліс Петякӧд бать йывсьыс, вочасӧн сюйис сылы юрас мӧвп, мый батьыс — сылы матысса, дона морт.
Сійӧ эз дорйы батьыслысь Петякӧд скӧрысь обращайтчӧмсӧ, но сійӧ корсьлывліс мыж вештысь, ыджыд помкаяс.
Петялӧн сьӧлӧмыс шоналіс надзӧник, вочасӧн...
Тайӧ ставтор йывсьыс думайтігӧн Екатерина Алексеевналӧн мӧвпъясыс бара вуджлісны занятиеяс вылӧ.
Мый жӧ вӧчны?
Эновтны ӧні — сёр нин.
Челядь мыйвынсьыныс велӧдчисны тӧвбыд!
Медбӧрын сійӧ решитіс, челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ став предметъяс кузя лючкиа прӧверитӧм мысти, ветлыны Леонид Тимофеевич дінӧ, висьтавны сылы ставсӧ веськыда да корны сӧвет.
«Июль, август...» — думнас арталіс Екатерина Алексеевна.
Водзын вӧлі сӧмын кык тӧлысь.
28 глава
НЮРА СИНИЦЫНА
Нюра сулаліс палатаын ӧшинь дорас да кывзіс, кыдзи шумитӧ тӧв, кыдзи, ӧшинь вылӧ вожъяссӧ пуктӧмӧн, гусьӧник кышакылігтыр, сылы киас инмӧдчывлігмоз, качайтчӧ Валялӧн кыдз пуыс.
Пемыдас Нюра аддзис том пулысь вӧсньыдик еджыд стволсӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс топавліс Валя вӧсна кӧдзавлытӧм шогысла.
Палатаын эз биасьны.
Койкаяс вылын куйлігмоз раненӧйяс видзӧдісны восьса ӧшиньӧд пемыдас тыдалысь кустъяс вылӧ, еджыд забор йывъяс вылӧ, пуяс костӧ ӧшлӧм песлалӧм халатъяс вылӧ, ставыс вылӧ, мый вӧлі тыдалӧ ӧшинь пыр да аскӧдыс пыртӧ палатаӧ кутшӧмкӧ разнообразие.
«4 Б палатаын» кӧнъясынкӧ кыліс нин узьысьяслӧн лолалӧм, сёрни лӧнис.
Рӧмыдас гудыра тыдалісны еджыд чужӧмъяс, вӧрисны юр сайӧ пукталӧм кияс.
Кодкӧ, туфлинас видзчысьӧмӧн чушкигтыр, петаліс коридорӧ...
Нюра пельӧдз кыліс гусьӧник шӧпкӧм.
Пӧдушка вылас гырддза йылас лэдзчысьӧмӧн Вася висьтавліс орчча койкаса суседыслы:
— ...Мунам ми, сук вӧръяс.
Кӧдзыдыс быттьӧкӧ стеклӧ шыблалӧма кок улад.
Увъяс ратшкакылӧны...
Аддзам — узьмӧдчыны колӧ.
Зыртім ми лымсӧ коз улысь, вольсалім лапъяс, вылысас палатка пуктім, водім нёльӧн, ёрта-ёрт дінын шонтысям...
Нюра матӧдз копыртчӧ веж кыдз лап бердӧ.
Дум вылас сылы усины кузь еджыд кӧсаяс, кодъяслысь помъяссӧ сюялӧма тасма костас, киас топӧдӧм тетрадьяслӧн лӧз трубка да Мирон гӧтырлӧн кузь ковта вылын букет, кодӧс вӧчӧма катшасинъясысь да коді киссьӧма.
— ...Но, шебрасим палаткаӧн, муртса шоналыштім...
Видзӧдлі ме.
Тӧлыся, югӧрыс сылӧн писькӧдчӧ пу увъяс костӧд.
И сулалӧ сійӧ пидзӧсӧдзыс лымйын... бинокля.
Шапкаыс лымйӧссьӧма, дзирдъясӧн югъялӧ, синкымъясыс да синлысъясыс сідзжӧ едждӧдӧмаӧсь кӧдзыдсьыс.
Быдӧн узьӧны, а сійӧ сулалӧ...
Вася висьтын мыйкӧ тревожитӧ Нюраӧс.
Код йылысь тайӧ висьталӧ сійӧ?
Командир йывсьыс, буракӧ...
Мыйла нӧ командирыс оз узь?..
Сійӧ надзӧник вешйӧ ӧшинь дорысь, кывзӧ, и сы син водзӧ сувтӧ еджыд-еджыд эрд, лымйӧн тырӧм сьӧкыд коз лапъяс, турӧбӧн небзьӧдӧм толаяс да сэні коскӧдзыс вӧйӧм командир, коді боеч шинеля да би кодь гӧрд кодзула лымйӧсь шапкаа...
Палата пельӧсын кылӧ Егор Ивановичлӧн гӧлӧсыс:
— Юыштны эськӧ, нылукӧй...
Видзчысьӧмӧн Нюра мунӧ койкаяс костӧд, чашкаӧ кисьтӧ ва да нуӧ сійӧс раненӧйлы.
Качайтчыштігмоз Егор Иванович пукалӧ койка вылас.
Пемыдас тыдалӧны зэлыда бинтуйтӧм киыс да мугов сьылі вылас паськыд бинт.
— Юкалӧны лыясӧй, терпитны ог вермы...
Вот недель мысти эликтризация вылӧ назначитасны.
Ме нин кори Нина Игнатьевналысь, медым тэ менӧ сэки нуӧдлывлін, нылукӧй.
Тані туй мӧдарас, абу ылын...
Медым сӧмын регыдджык назначитісны, — паськыд плешсӧ кӧрлӧдлігмоз да Нюра вылӧ узьтӧмысла мудзӧм синъяснас видзӧдігмоз надзӧник висьталӧ сійӧ. — Шонтӧмсьыс доймӧмыс ланьтӧ, лолавнытӧ кокньыдджык.
— Мыйӧн сӧмын доктор тшӧктас, пыр и мунам, — меліа шуӧ Нюра. — Тані абу ылын, ми надзӧникӧн...
Егор Ивановичӧс юктӧдӧм бӧрын сійӧ бара мунӧ ӧшинь дорӧ, пуксьӧ ӧшинь вылӧ да видзӧдӧ, кыдзи вочасӧн пемдӧ и пемдӧ ывлаыс.
Талун Нюра ёна пинясис мамыскӧд.
Ныв бӧрас ӧдзӧссӧ пӧдлалігӧн мамыс шуис скӧрысь:
— Медбӧръяысь тэнӧ лэдза!
Кутшӧм тайӧ безобразие, ни ӧти лун тэ он пукав гортын!
Со ӧні рыт.
Став шань нывкаясыс важӧн нин гортанысӧсь.
Но кытчӧ тэ мунан?
Нюра чӧв оліс.
Сійӧ частӧ упрямӧя чӧв олӧ, оз видзӧд мамыслы синмас.
А мамыс виччысьӧ, корӧ вочакыв;
Нюралӧн чӧв олӧмыс дзикӧдз скӧрмӧдӧ сійӧс.
«Но позьӧ ӧмӧй мыйкӧ висьтавны сылы! — шогпырысь думайтӧ Нюра. — Сэсся ӧд сійӧ тайӧн жӧ укӧрайтны мӧдас!»
— Нюра, тэ олан миянкӧд, быттьӧ бокӧвӧй... — шуис талун мамыс.
Кыз щӧкаыс сылӧн кутіс тіравны, синъясас доршасис синва.
Нюра полігтыр видзӧдіс, кыдзи мамыс топӧдлывліс синъяс дорас чышъянсӧ, тіралігтыр чабраліс сійӧс киас.
— Мыйла тэ пыр чӧв олан, Нюра?
Мамыс друг, быттьӧкӧ терпениесьыс петіс, мӧдіс скӧрысь упрекайтны:
— Тэныд ёртъясыд донаджыкӧсь мам-бать дорсьыд!
Тэ быдса лунъяс тӧлктӧг шӧйтан накӧд кар кузяыс...
Но ме тайӧс ог эновт тадзи!
Ме эг сы вылӧ воспитайт ассьым нылӧс, медым сійӧ немуджтӧг шляйтчис кутшӧмкӧ приятельяскӧд...
— Тайӧ абу кутшӧмъяскӧ...
Тэныд оз позь шуны тадзи, мама!
Мам да ныв видзӧдісны ӧта-мӧд вылас кӧдзыд, лӧг синъясӧн.
Сэсся Нюра вештіс синъяссӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Уджыс сэтшӧм уна!
Найӧ содӧны пыр унджык и унджык.
Ӧні уджыс заводитчӧ нин дзик водз асывсяньыс.
Ӧд став челядьыс удж вылынӧсь!
Мый гӧгӧрвоӧ татысь мам!..
Сёр рытын гортас воӧм бӧрын тіпкысь сьӧлӧма Нюра пыр кылӧ ӧти и сійӧ жӧ горӧдӧм:
— Воин жӧ!
И сэк кості, кор Нюра пыригмозыс пӧрччӧ пальтосӧ да уйкнитӧ жырйӧ, мамыс, сьӧкыда лолалігтыр, пырӧ сы бӧрся, быттьӧкӧ скӧр судья, кодлӧн эм право грӧзитны, наказывайтны да норасьны.
— Медбӧръяысь медым тайӧ вӧлі!
И помнит: тэ кӧ менӧ пӧрйӧдлан...
тэнад кӧ став эсійӧ висьтавлӧмъясыд, мый тэ ветлывлан госпитальӧ, лоӧны лӧжӧн...
— Мам таркӧдӧ пызанӧ чуньяснас, гӧлӧсыс сылӧн кыптӧ горзӧмӧдз: — Ме главврач дінӧ ветла!
Ме тэнӧ ог мӧд жалитны...
Лунтыр ме йӧй моз чепсася и ог тӧд, кӧні менам нылӧй...
Да этша ӧмӧй ми батьыдкӧд тэ вӧсна шогсим, кор тэ эсійӧ Украинаас сибдін!
Этша вой ӧмӧй менам узьтӧг коли!
Неблагодарнӧй!
Эбӧссьыс петӧм мам пуксьӧ стул вылӧ, чужӧмсӧ тупкӧ кияснас; гырысь синва войтъяс йиджтысьӧны сы чуньяс костті.
— Неблагодарнӧй тэ!
Вот колян мамтӧг, сэки казьтыштан ставсӧ.
Повзьӧм да жалитӧм шымыртӧны Нюраӧс.
Сійӧ уськӧдчӧ мамыс дінӧ, заводитлӧ вештыны сылысь кияссӧ, топӧдӧ на бердӧ чужӧмсӧ:
— Мамочка, ме ӧд абу ӧтнам, став ребятаыс тадзи!
И ме нинӧмӧн тэнӧ эг пӧръяв — ми ставным уджалам.
— Коді «ставыссӧ»? — скӧрысь юалӧ мамыс.
— Коді?
Тэнад Трубачёвыд?
Буретш сійӧ компаниеыс, коді дзикӧдз тшыкӧдіс тэнӧ!
Кӧні менам нылӧй?
Ме сійӧс эг мӧд тӧдны...
Мися жӧ найӧ татчӧ и нырнысӧ оз петкӧдлыны!
Яндзим налы...
Тэ вылӧ ме став вынъясӧс пукті.
Но тэ дась первойя паныдасьысь вылӧ вежны ассьыд мам-батьтӧ.
Яндысьтӧм син!
Тэныд некод абу жаль!
Нюра оз нин кывзы, кыдзи бӧрдігтыр да скӧрысь видӧ сійӧс мамыс, — всё равно сійӧ оз вермы докажитны, мый прав.
Войнас сёрӧн, кор заводысь локтӧ батьыс, мам-бать жырйын пансьӧ сьӧкыд спор.
Нюра куйлӧ крӧвать вылын, восьса синъясӧн видзӧдӧ пемыдас да горша кыйӧ батьыслысь быд кыв.
Мый вӧчны?
Кыдзи овны?
Гашкӧ, папаыс гӧгӧрвоас сійӧс?
Папа пыр заводын йӧзкӧд, сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый ӧні быдӧн долженӧсь уджавны мыйвынсьыс...
Бать чеччӧ зэв водз, нылыскӧд видчӧмысь мудзӧм мамыс узьӧ на.
Ӧти дӧрӧм кежысь Нюра котӧртӧ передньӧйӧ, уськӧдчӧ батьыс дінӧ:
— Папа, энлы мун!
Сёрнитышт мекӧд!
— Нюрочка, муса ныв, мый нӧ сэні сёрнитнысӧ?
Жалитышт мамтӧ, нылук...
Быдӧнлы сьӧкыд, и сылы сьӧкыд.
Война...
Гӧгӧрво тайӧс, Нюрочка.
Тэ ӧд абу нин ичӧт...
Ми ставным юрӧн и кокӧн сетчим уджлы.
Мӧдног оз позь.
А мамтӧ колӧ жалитны.
Мамыд миян висьӧ, тэ вӧсна сійӧ пыр бӧрдӧ.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны, нылук. — Батьыс малалӧ Нюралысь юрсӧ, видзӧдӧ сы вылӧ дӧзмӧм, кевмысяна синъясӧн. — Войнаӧдз ме олі семьялы вылӧ — тэныд вылӧ, мамыдлы вылӧ, а ӧні менам сэтшӧм уна уджыс, гортӧ ме вола сӧмын некымын час кежлӧ.
Тэ ӧд ыджыд нывка, Нюра, тэ пионерка.
Тэныд колӧ гӧгӧрвоны, мый миян быдӧнлӧн эм долг канму водзын... ыджыд долг... —
Бать шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлӧ гӧгӧр, корсьӧ убедительнӧй кывъяс. — Вот вӧлі кӧ эськӧ тэнад вожатӧйыд — сійӧ сэні кужӧ сёрнитнысӧ тіянкӧд — сійӧ эськӧ гӧгӧрвоӧдіс тэныд.
А ме со тэрмася ӧні... — Бать чӧвтӧ вылысас пальто, пырмунігмозыс окыштӧ нывсӧ.
— Жалитышт жӧ папасӧ, нылук...
Ло бур нывкаӧн, эн дӧзмӧд мамтӧ, эн сьӧктӧд аснад гырысьяслысь олӧмсӧ.
Ме ог вермы ӧні бура гӧгӧрвоны тіянлысь пинясьӧмъяснытӧ, ме должен уджавны, ме ог вермы мӧд ногӧн... — петігмозыс нурбыльтӧ батьыс.
— Папа, папа... ме ог жӧ вермы мӧдногыс! — беспомощнӧя бӧрдӧ Нюра да кутӧ батьыслысь кисӧ, медым сувтӧдлыны сійӧс, медым висьтавны сылы, мый сылӧн ичӧтик олӧмас эм аслас обязанностьяс Рӧдина водзын.
Нюра бӧрдӧм вылӧ спальняысь петӧ мамыс.
Нывка лэдзӧ батьыслысь кисӧ да котӧртӧ аслас жырйӧ.
Некодлы, некодлы висьтавны, некодкӧд юксьыны аслад шогнад...
Сёрнитлыны кӧ та йылысь Лидакӧд, ёртъясыскӧд!
Но Нюра абу уна сёрниа.
Сылы яндзим мам-батьыс вӧсна, сійӧ оз кӧсйы, медым кодкӧ мыжаліс сылысь мамсӧ.
Сійӧ весиг некор некодӧс оз корлы ас гортас — полӧ мамсьыс.
Мам вермас заводитны пинясьны, скӧравны, вомавны.
Позьӧ ӧмӧй нӧ татшӧм керкаӧ волыны ёртъясыслы?
И, шогсӧ дзебӧмӧн, Нюра чӧв олӧ.
Гортас сійӧ зільӧ отсасьны мамыслы.
Асывъясын чӧв олігтыр босьтӧ карточкаяс да мунӧ булочнӧйӧ няньла.
Няньла сійӧ пыр ветлывлӧ тайӧ булочнӧяс, коді улича пельӧсас.
Коля Одинцов тайӧ жӧ булочнӧяс прикрепитіс ассьыс карточкаяссӧ, кӧть тайӧ булочнӧйыс и ылын вӧлі сы оланінсянь.
Коля ылісянь на аддзӧ Нюраӧс.
Сійӧ занимайтӧ сылы ӧчередь да босьтӧ сё грамм банйӧм, кос сукар.
Коля зільӧ не видзӧдны пӧдругаыслӧн бӧрдӧмсьыс пыктӧм синъяс вылӧ да, кор Нюра петӧ булочнӧйысь, сюйыштӧ сылы киас ассьыс сукарсӧ:
— Босьт!..
Но мый ещӧ тэ... босьт!
— Да ог, меным оз ков!
Лучше бабушкаыдлы ну, — слаба пыксьӧ Нюра.
— Да босьт, сёй!
Бабушкалы ме еджыд нянь босьті, — уговаривайтӧ Одинцов.
Сукар сёйигтыр найӧ мунӧны улича кузя.
Нюралӧн бӧрдӧм синъясыс тревожитӧны сылысь ёртсӧ, но сійӧ оз лысьт юавны, мыйла Нюра бӧрдӧма.
Нюра ӧд ставсӧ соськӧ.
А мыйла соськынысӧ?
Ӧд и Коля и став ёртъясыс важӧн аддзӧны, мый сылӧн гортас кыдзкӧ неладнӧ.
Неважӧн найӧ ставныс уськӧдчисны Лида вылӧ:
«Мыйла тэ он юав?
Тэ жӧ ӧд сылӧн пӧдруга!»
— «Ме юавлі, ме кызьысь юавлі, но сійӧ оз кӧсйы, медым ме тӧді.
И ті менӧ энӧ мыжалӧй!
Ме ачым ог тӧд, мый вӧчны!»
Лида ёна скӧрмис на вылӧ сійӧс мыжалӧмысь.
— Регыд меным ковмас дядя Егор Ивановичӧс ӧбед бӧрын нуӧдлывлыны электризация вылӧ, — мыйкӧ аслас йылысь думайтігмоз мудзпырысь шуӧ Нюра.
— Вай тэ пыдди ме мӧда! — тэрыба шуӧ Одинцов.
— Оз позь.
Сійӧ мекӧд кӧсйӧ.
Сылӧн гортас ме кодь жӧ ныв, вот сійӧ пыр мекӧд и дружитӧ.
— Нюра, — видзчысьӧмӧн шуӧ Одинцов, — гашкӧ, тэ вылӧ мамыд скӧралӧ мыйыськӧ?
Тэ висьтав миянлы...
Гашкӧ, тэныд сэтшӧм частӧсӧ оз позь гортсьыд мунны?
Нюра чӧв олӧ, и Одинцов ачыс повзьӧ аслас юалӧмысь.
Но всё равно нин — заводитӧма кӧ и заводитӧма.
— Нюра, ми ӧд ставным ёртъяс, ӧта-мӧдысь нинӧм огӧ соськӧй...
Тэ сӧмын висьтав миянлы, гашкӧ, ми тэнад мамыд дінӧ ветлам, сёрнитыштам сыкӧд...
Гашкӧ, Севалы ветлыны либӧ Трубачёвлы?
Нюра пыр жӧ чошкӧдӧ пельяссӧ:
— Оз ков, мый тэ!
Менам... нинӧм особеннӧйыс...
Прӧстӧ мама нервнӧй — сійӧ оз радейт, кор ме муна гортысь.
— Гырысьясыд, дерт, ставныс нервнӧйӧсь, — нурбыльтӧ Коля.
Но Нюра немвиччысьтӧг чорыда шуӧ:
— Но тэ эн тӧждысь, ме всё равно кута мунны гортысь.
Колӧ кӧ и колӧ.
Помнитан, кыдзи поход дырйиыд ми воим кӧдзыд, джуджыд ю дорӧ да ставным повзим, мый ковмас сійӧс келӧмӧн вуджны, а Валя пӧрччис тапочкияссӧ да сэтшӧм прӧстӧя шуис: «Колӧ кӧ и колӧ»?
Помнитан?
Одинцов эз помнит, но пӧдруга паметь дінас уважение вӧсна шогпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Вот и ме ӧні сідзи жӧ мӧда.
Колӧ кӧ и колӧ! — шуӧ Нюра.
— Всё-таки тэныд сьӧкыд мам-батьыдкӧд, — бара заводитӧ Одинцов.
Но Нюра, коді дась дорйыны ассьыс семьясӧ, видзӧдӧ сы вылӧ сюся да коса.
Коля яндысьыштӧмӧн курччӧ медбӧръя сукарсӧ да мыччӧ сійӧс Нюралы.
— Тэ эн думайт, ме нинӧм ог шу...
На, босьт ещӧ сукарсӧ, менам тӧдлытӧг курччысис...
Гашкӧ, зывӧктан?
— Ой, кыдзи абу яндзим! — ыпнитӧ Нюра да докажитӧм могысь тэрмасьӧмӧн сюйӧ сукарсӧ вомас.
Сукар кажмунӧмӧн чегӧ шӧри сылӧн ён пиньяс костас.
— Вот буретш!
На тэныд джынсӧ! — радлӧ Нюра.
— Лючки жугаліс — дзик шӧри! — торъя удовольствиеӧн ассьыс джынсӧ кажгигмоз шуӧ Коля.
Некутшӧм помкатӧг кыкнанныслы лои гажа, и найӧ сералӧны да варовитӧны.
И дзик горт дорӧдзыс, кор Нюракӧд орччӧн мунӧ сылӧн другыс да ёртыс, сійӧ оз нин казьтыв сэсся мамыскӧд ёна ладмытӧм йылысь.
29 глава
2-ӧд №-а ШКОЛА
Вӧвлӧм пустырь синмас шыбитчис ичӧтик карса быд олысьлы.
«2-ӧд №-а школа» — лыддисны найӧ объявление ляпкыдик сюръя вылысь, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма сійӧ местаас, кӧні лоӧ аллеяӧ пыранін.
Йӧз сувтлывлісны да видзӧдлісны паськыд двор вылӧ, ыджыд керка вылӧ, кодӧс гӧгӧрыс кытшалӧма вымоскаясӧн.
Вевт вылас гораа котшкӧдчис кровельщиклӧн мӧлӧтыс, плӧтникъяс пукталісны рамаяс, а дворӧд котралісны тачкаяса, нӧсилкаяса да зыръяса школьникъяс.
Детинкаяслӧн кӧтасьӧм гожъялӧм мышъясныс жара дзирдалісны шонді водзас; нывкаяслӧн чышъянӧн кӧрталӧм юръясныс уна рӧма макъяс моз вуджрасисны пустырь вылын.
Дворсӧ вӧлі уберитӧма нин, ёг тыра гусӧ ӧкуратнӧя тыртӧма да рӧвняйтӧма муыскӧд, чаг-ёгысь мездӧм турун сувтӧма, и турун пӧвстас дзоридзалӧны виж да лӧз дзоридзьясыс иван-да-марьялӧн, посньыдик катшасинъяс да мукӧд дзоридзьяс.
— Давай, давай!
Босьталӧй! — кыліс рабочӧйяслӧн горзӧм.
Тьӧсъяс да рамаяс лэпталісны мӧдӧд судтаас гезйӧн.
Ён кокъяснаныс муӧ пыксьӧмӧн челядь кутісны кӧрт пос, мыччалісны инструментъяс.
— Эй, ребята, коді тіян сэні пелькджык, катӧдӧй татчӧ клещи! — керка вевт вывсянь кыліс кровельщиклӧн гӧлӧсыс.
— Есть катӧдны клещи!
Ёртъяссӧ панйигмоз визя тельняшкаа детинка уськӧдчыліс пос дорӧ да, кипыдӧсас сьӧлалыштӧм бӧрын, ӧдйӧ, быттьӧкӧ ӧбезьяна, кавшасьліс вывлань.
Сы бескӧзыркалӧн сьӧд ленточкаясыс дӧлалісны сынӧдас, и здук мысти вильыш гӧлӧс кыліс вевт вывсянь нин:
— Приказ выполнитӧма!
Есть лэччыны бӧр!
Бескозыркалӧн ленточкаясыс бара дӧлалыштлісны сынӧдын, и детинка чеччыштліс муӧ.
Машиналысь тутсӧмсӧ кылӧм бӧрын кыпыда горзігтыр челядь котӧртлісны улича вылӧ, мунігмозыс ӧктісны шыбитӧм пӧвъяс да кӧрт лист торъяс:
— Вайӧны!
Вайӧны!
— Вешйӧй, граждана!
Кежыштӧй!
Пустырь вылӧ пырис известкаӧн едждӧм машина.
Гора тутсӧмыс сылӧн тыртліс дворсӧ.
Сьӧкыд бокыс грымакылігтыр воссьыліс, и еджыд бус кыза пуксьыліс школьникъяслы юръяс вылас да пельпомъяс вылас.
Известкасӧ кисьталісны дасьтӧм гуӧ, зыръяс гораа гирскисны грузӧвиклысь пыдӧссӧ.
Кабинкасянь видзӧдысь шопер сетліс задньӧй ход:
— Эй, ичӧт уджалысьяс!
Вешйӧй бокӧджык!
— Бергӧдчы, дядя, бергӧдчы!
— Сулав, сулав!
Тьӧс вылас каян!
Ӧти машина шыбитіс дзик сюръя дорас кӧрттув тыра ящикъяс да сьӧкыд кӧрт листъяс.
Грозный кык рабочӧйкӧд кутісны новлыны кӧрт листъяссӧ.
Плеш вывсьыс жарысла кӧтасьӧм чубсӧ бӧрвыв вештыштӧм мысти Васёк ӧвтыштіс кинас:
— Эй, ребята! Нӧсилкаяс татчӧ!
Лида да Нюра видзӧдлісны, кватитісны нӧсилка да котӧртісны сы чукӧстӧм вылӧ.
Васёк кыкнан кинас кватитіс кӧрттув тыра ящик, зілис лэптыны сійӧс мусьыс.
Сылы отсӧг вылӧ быдладорсянь уськӧдчисны ёртъясыс.
Сьӧкыдджык ящикъяссӧ кыскисны муӧдыс, турун вылас кольлі туй.
Любопытствуйтысь граждана эз вермывны кутчысьнысӧ — ыджыда воськовтлісны черта сайӧ, кӧні сулаліс муӧ сувтӧдӧм сюръя, кер чукӧръяс вылӧ шыблавлісны пинжакъяссӧ да босьтчылісны удж бердӧ.
— Сулавлӧй, ребята!
Гезъяс колӧны!
Гезъяс вайӧй!
— Эй, ге-езъяс!
Ге-езъяс вайӧй! — юраліс двор пасьтала.
Кӧрттув тыра ящикъяс кӧртавлісны гезйӧн да кыскылісны мӧдӧд судтаӧ.
Югъялысь еджыд кӧрт листъяс, шонді водзас дзирдалігтыр, йӧз юръяс вывті кывтісны керкалань.
Воддза пустырыс лои кыпыд, удж радейтысь кодзувкот кар кодь.
Мазинлӧн объявлениеыс чуксаліс став карсьыс важ велӧдчысьясӧс.
Челядь пыравлісны дворӧ, быттьӧкӧ эз веритны асланыс синъяслы, шудаа, шензьӧмӧн нюмъялігтыр видзӧдісны уджалысь школьникъяс вылӧ, тӧдлісны ӧта-мӧдсӧ, нимкодьпырысь здоровайтчылісны.
— Кӧні директор?
Ребята, кӧні Леонид Тимофеевич?
— Сійӧ лесовоз клопочитӧ!
Делянка вылӧ муніс!
— Эй, мый юасян!
Школаыс тэнад?
— Но кыдзи нӧ!
Мӧдӧд!
Менам!
Ме витӧд классын велӧдчи, эн тӧд?
Кыдзи эз тӧдны!
Тӧдісны.
Пӧся швачнитлісны уджалӧмысла бусӧсь кипыдӧсъяснас воысьлы сӧстӧм кипыдӧсас.
— Пӧрччы майкатӧ!
Сувт уджавны!
Выль школьник пӧрччыліс майкасӧ, босьтчыліс удж бердӧ.
Улича кузя грымакыліс трёхтонка.
Горзӧмъясӧн шоперлысь пельяссӧ чунӧдысь челядь кыйкнитлывлісны кабинкаӧ.
Сэтысь тэрмасьтӧг петавліс директор, карӧй синъяснас бурпырысь нюмъялігтыр встречайтліс выль воысьясӧс, дум вылас уськӧдліс фамилияяссӧ, топӧдавліс нюжӧдӧм кияссӧ.
— Здравствуйте, здравствуйте!
Аддзис тіянӧс школаныд?
Зэв рад...
Кутшӧм класс?
Квайтӧд?
Зэв бур!
Сувтӧй уджавны.
Со Иван Васильевич петкӧдлас кытчӧ.
— Да мыйкӧ вывті нин уна отсасьысьясыс лоины?
Локтӧны и локтӧны! — броткис Грозный.
— Тадзнад уджалӧм пыдди ӧти ноксьӧм артмас накӧд.
Мазинлӧн мудеритӧмыс кыскис пустырь вылӧ не сӧмын школьникъясӧс, но и мам-батьяссӧ.
Объявление лыддьӧм бӧрын найӧ тэрмасисны гижӧдны ассьыныс челядьсӧ школаӧ.
Директор принимайтіс сы дінӧ волысьясӧс веськыда дворын.
Вевт вылын сяракыліс кӧрт, керка гӧгӧр вымоскаяс вывті ветлӧдлісны рабочӧйяс, стенъясысь киссис жугласьӧм штукатурка, муын куйлісны стружки гӧраяс.
— Школаыс ещӧ абу на.
Вот помалам ремонтсӧ, сэки мӧдам гижавны челядьӧс, — мудзпырысь объясняйтіс директор.
Ремонт муніс тыр ӧдӧн.
Директорлы ковмывліс ветлыны Мӧскуаӧ, ветлӧдлыны быдпӧлӧс учреждениеясӧд, клопочитны материал.
Пустырь вылӧ бӧр воӧм мысти сійӧ пыр юавлывліс:
— Кыдзи миян делӧясным?
— Тьӧс вайисны!
Мазин да дедушка Мироныч ветлісны! — збоя докладывайтіс сылы Васёк Трубачёв.
— А мӧд Миронычыс кыдзи?
Помаліс рамаяс вӧчӧмсӧ?
— Пукталӧ нин!
Кык плӧтникӧс, кыдзкӧ тешкодя слӧймӧм серти, шуисны ӧткодь вичьясӧн — Миронычьясӧн.
Ыджыдджыкыс — дедушка Мироныч, тошка, кудриа дзор юрсиа — вӧлі век кыпыд да варов; томджыкыс — дядя Мироныч, — мӧдарӧ, пыдӧ дзебліс синъяссӧ кӧрӧм синкымъяс улас да, медым весьшӧрӧ кывсӧ не песны, чукля чуньнас выразительнӧя котшкӧдіс мышкас сы дінӧ сувтӧдӧм отсасьысьыслы, синкымъяснас индіс сылы коланатор вылӧ.
Кыкнан плӧтникыс уджалісны сьӧлӧмсяньныс, окотапырысь.
— Ми, директор ёрт, уджалам на сӧвесть.
Ми вынтӧ огӧ жалитӧй, сы вӧсна мый челядьлы колӧ школа...
Сьӧм тіянлысь ми огӧ корӧй, сы вӧсна мый миянӧс ыстіс татчӧ завод.
Ми воим рабочӧй коллективсянь.
Делӧыс тайӧ почётнӧй, и Рӧдина миянӧс оз вунӧд, — тьӧсъяс шыблалігмоз варовитіс дедушка Мироныч.
— Вот, дерт, удж бӧрын кӧ сур кружка мыччанныд — таысь ми огӧ ӧткажитчӧй, тайӧс, сідз шуны, ми правӧсь вӧчны.
Кыдзи тэ думайтан, Мироныч, а?
— Меным тайӧ веськодь, — директор вылӧ синбӧжнас видзӧдігмоз вочавидзліс томджык Мироныч, — жарысла буди-а.
Леонид Тимофеевич ыстывліс Грозныйӧс сурла.
Старик Мироныч вылӧ дивитана видзӧдлывлігтыр Грозный довкйӧдліс юрсӧ, сӧветуйтіс:
— Рытнас гӧститӧдӧй, удж бӧрас.
А то зэв нин варов дед веськалі!
Керкаыслӧн ортсыладорыс вочасӧн выльмис.
Позьӧ вӧлі заводитны вӧчны улыс судтасьыс жыр пытшкӧсъяссӧ.
Уджыс падмывліс сы вӧсна, мый эз вӧв печник.
— Мый тэ мӧдан вӧчны? — шогсис школаса стӧрӧж.
— Абу и абу!
Леонид Тимофеевич дзикӧдз нин майшасис!
И кытчӧ найӧ ставныс вошӧмаӧсь карсьыс?
— Дефицитнӧй тӧвар.
Уналаӧ найӧ колӧны, — авторитетнӧя висьтавліс олӧмаджык Мироныч.
— Кыдзи гажныд, а корсьӧй.
Пачтӧм школа оз вермы лоны, — зумыша пинь пырыс сӧдзӧдліс томджыкыс.
Жырйын сулалісны ӧкуратнӧя тэчӧм кирпич чукӧръяс.
Челядь пыртлісны лыа, сёй, но печник эз вӧв.
Грозный отсӧгӧн ассьыс вӧччан костюмсӧ весалӧм бӧрын Леонид Тимофеевич быд асыв ветлывліс корсьны печникӧс.
Ӧтчыд, бӧр воӧм мысти, сійӧ гажаа тапнитіс стӧрӧжлы пельпомас:
— Тайӧ лунъясас печник лоӧ!
— Кытысь? — повзьыштіс Грозный.
— Комсомол райкомысь, — лукавӧя шпыньмунӧм бӧрын вочавидзис Леонид Тимофеевич.
Стӧрӧж лэптіс синкымъяссӧ.
— Тайӧ нин ӧшибкатӧг! — уважениеӧн шуис сійӧ.
30 глава
КЫДЗИ ЧУЖӦ МЕЧТА...
Шонді пожӧмсьыс кӧнсюрӧ тротуаръяс вылын лоаліны чукля потасъяс, бусыс кыза пуксис кустъяс вылӧ, заборъяс вылӧ.
Медся зіля уджалігӧн уличасянь веж пустырь вылӧдз друг юрӧбтыліс тӧдса гора гӧлӧс дикторлӧн, коді передавайтіс медбӧръя сводка.
Уджавны дугдывлісны, гырысьяс и челядь котӧртлісны улича вылӧ да, юръяснысӧ громкоговорительлань бергӧдӧмӧн, кывзісны фронт вывсянь юӧръяс.
Найӧ, кодъяс эз вермыны эновтны уджнысӧ, терпитны вермытӧг юасисны бӧр воысьяслысь:
«Но, мый сэні кывсьӧ?
Кутшӧм делӧясыс фронт вылын?»
Талун, сводка висьталӧмсӧ кылӧм бӧрын, Васёк котӧртіс улича вылӧ Витя Матроскӧд тшӧтш.
Ӧта-мӧдсӧ панъялігтыр найӧ тӧвзисны диктор гӧлӧслань, сувтісны ветлысь-мунысьяс бӧрӧ да кывзісны асъя юӧртӧм.
Витя Матрос сулаліс Васёккӧд орччӧн да синъяссӧ лапйӧдлытӧг видзӧдіс громкоговоритель вылӧ аслас пӧсь, шом кодь сьӧд синъяснас.
Став думъясыс Витялӧн вӧліны военнӧй лоӧмторъяс йылысь, сійӧ эз пропуститлы ни ӧти сводка, горша кывзіс геройяс йылысь висьтъяс да ачыс мечтайтіс подвигъяс йылысь.
Витя керкаын, чардак ӧшинь дорын, дыр куйліс бок вылас важ ящик, коді коркӧ вӧлі сылӧн корабльӧн.
Ещӧ неважӧн на Витя кайлывліс чардакӧ, вообразитліс асьсӧ капитанӧн да командуйтліс тыдавтӧм матросъяслы: «Команда, выліӧ!
Идравны снастьяс!
Шторм локтӧ!
Корны ме дінӧ Виктор Бобровӧс!»
— «Тані Виктор Бобров!» — ачыс аслыс вочавидзліс Витя.
«Виктор Бобров!
Тіянлы ковмас тӧдмавны прӧтивниклысь расположениесӧ.
Босьтӧй запаснӧй пыж да мунӧй пырысь-пыр!» — «Есть, капитан!»
Важ ящик сэки лолі пыжӧн, сійӧ дзуртіс да лёкысь пӧлнясис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мамыс таркӧдіс йиркӧ щӧткаӧн.
«Витя, Витя! — горзіс сійӧ. — Мый тэ сэні вӧчан, мустӧм детинка!
Йирксьыс штукатуркаыс киссьӧ».
Витя ланьтыштліс, но эз дыр кежлӧ.
«Морт усьӧма ваӧ!» — друг мыйвынсьыс горзіс сійӧ, ӧдвывсьыс чеччыштліс пыжсянь важ диван вылӧ, коді вӧлі киссьӧма и вата письыс чурвидзисны пружинаясыс.
Ворсӧм ӧддзывліс выльысь.
Но сійӧ кадсяньыс, мыйӧн заводитчис война да Витялӧн радейтана вокыс муніс фронт вылӧ, детинка вунӧдіс ассьыс челядь ворсӧмсӧ.
Чардак ӧшиньыс тупкысис чераньвезйӧн, и кӧдзыд тӧлын Витя ачыс кераліс ассьыс важ ящиксӧ мамыслы пес вылӧ.
Ӧні Витя Матрослӧн мӧвпъясыс лэблісны Севастополь бердса изъя вадоръяс дорӧ, кӧні тышкасис сылӧн ыджыдджык вокыс — Черноморскӧй флотса моряк Николай Бобров.
Волнуйтчӧмысла едждӧдӧм чужӧма детинка горша кывзіс дикторлысь быд кыв:
«Куслытӧм славаӧн кытшалісны асьнысӧ Севастопольӧс дорйысьяс.
Найӧ стойкӧя да мужественнӧя видзӧны фашистскӧй захватчикъясысь Сӧветскӧй мулысь быд вершӧк...» *
Васёк чӧвтлывліс синъяссӧ Витя вылӧ, надзӧник топӧдліс сылысь вӧсньыдик гожъялӧм чуньяссӧ.
«Воксӧ казьтылӧ...» — сьӧлӧмсяньыс жалитӧмпырысь думайтіс сійӧ.
Сводка помасис.
Чукӧртчӧм йӧз вочасӧн разӧдчисны, а Витя пыр на сулаліс да вунӧдчӧмӧн видзӧдіс вывлань, громкоговоритель вылӧ.
Васёк вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Мунам!
Витя надзӧник бергӧдіс сылань юрсӧ.
Синъясас сылӧн дзирдаліс синва.
Васёк кутіс волнуйтчыны.
— Витя! Сійӧ бӧр воас, тэнад вокыд, тэ эн пов, — тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ, медым бурӧдны детинкаӧс.
Синлысъясыс Витялӧн дрӧгнитісны, чӧвтісны югыд синва войтъяс, вомдоръясыс кутісны вӧрны, но сійӧ нинӧм эз шу, сӧмын довкйӧдлыштіс юрсӧ да питшӧгсьыс перйис письмӧ пачка, кодъясӧс гартовтӧма газетӧн.
Письмӧясыс вӧлі чукрассьӧмаӧсь, унаысь лыддьӧмаӧсь, вушйӧм, сӧльнитчӧм шыпасъясаӧсь.
Витя паськӧдіс ӧтиӧс да лыддис дона кывъяссӧ, кодъясӧс гижӧма сылы вокыс бой водзвылын.
Письмӧыс вӧлі суровӧй, строкаяс костӧдыс писькӧдчис ичӧтджык воксӧ нежнӧя, ёна радейтӧм.
Помасис письмӧыс тадзи:
«... Морякъяс сулалӧны насмерть.
Мед сӧветскӧй йӧз чорыда надейтчасны миян вылӧ, кутам тышкасьны медбӧръя вир войтӧдз.
И тэ, Витька, помнит: бӧр кӧ оз во тэнад вокыд, сідзкӧ, храбрӧйяс смертьӧн пӧгибнитіс сійӧ аслас пост вылын.
И бӧрдны сы вӧсна, вокӧй, оз ков.
Бурӧд мамтӧ, видз сійӧс ас пыддиыд и ме пыдди.
Быдман — лоан морякӧн.
Пет саридзӧ, видзӧдлы герой-кар Севастополь вылӧ, миян вирӧн киськалӧм вадорса изъяс вылӧ да пӧрччы, Витька, шапкатӧ славнӧй дорйысьяс, Сьӧд саридзса матросъяс водзын.
Вӧлі на пӧвстын и вокыд тэнад Николай...»
Детинка лэдзис письмӧсӧ.
Синъясас сылӧн югнитіс гордӧй решимость:
— Помала школа — лоа морякӧн.
И Сталин кӧ сетас меным кутшӧмкӧ приказ, ме ог янӧд вокӧс!
Ыджыд уважениеӧн Васёк видзӧдіс детинка вылӧ, коді не челядь нога суровӧя веніс ассьыс шогсӧ да бура тӧдіс ассьыс водзын лоысь туйсӧ.
Ачыс кӧ Иосиф Виссарионович аддзыліс ӧні тайӧ будущӧй моряксӧ, кывліс кӧ эськӧ сылысь кывъяссӧ, кодъясӧс шуӧма клятва моз торжественнӧя!
Васёк представитіс аслыс, кыдзи ачыс Сталин пуктіс эськӧ кисӧ Витя пельпом вылӧ, видзӧдліс сылы ӧзъян сьӧд синъясас...
А сійӧ, Васёк, сулаліс эськӧ орччӧн да нимкодясис ёртыс вӧсна, а сэсся кыйӧдіс лӧсялана минут да тожӧ шуис эськӧ: «И меным сетӧй приказ, и ме ставсӧ выполнита...»
Радейтана вождькӧд встретитчӧм йылысь мечтайтігӧн Васёк сэтшӧма вунӧдчис, мый эз кывлы, кыдзи Витя надзӧникӧн тракнитіс сійӧс соскӧдыс да мыйкӧ шуис.
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ гӧгӧрвоис сӧмын, мый ёртыс висьталӧ саридз йылысь, кыті, неспокойнӧй гыяслысь мышъяссӧ вундігмоз, мунӧны враг вылӧ сӧветскӧй боевӧй корабльяс... кӧні вадорас насмерть тышкасьӧны севастопольскӧй морякъяс... кӧні рукопашнӧй тышысь не мунны врагъяслы ловйӧн...
Витя висьтавліс гораа, возбуждённӧя, и сы кывъяслӧн выныс шымыртліс Васёкӧс.
Сэсся Витя ланьтіс.
Чужӧм вылас сылӧн сявкйис гуся мечтаыслӧн кывйӧн висьтавны позьтӧм мичлуныс.
— Мунам саридзӧ, Трубачёв! — кыпыда друг шуис сійӧ. — Тэ он тӧд, кутшӧм саридзыс!
Ме быдми вадорын...
Ме аддзылі джуджыд, керка судта, гыяс, найӧ шыблавлісны зэв гырысь изъяс да торпыригӧдз жуглісны найӧс...
Но морякъяс нинӧмысь оз повны.
Мунам корабль вылӧ, Трубачёв!
Тэ он тӧд, кутшӧм войтыр морякъяс!
Витялӧн гӧлӧсыс йиджӧ Васёклы сьӧлӧмас.
Лоны смел сӧветскӧй морякӧн... служитны аслад Рӧдиналы, дорйыны сійӧс врагъясысь... сулавны насмерть, кыдзи сулалӧны Севастополь бердын черноморскӧй морякъяс...
Васёк чатӧртӧ юрсӧ.
Паськыд лӧз енэжті кытчӧкӧ ылӧ кывтӧны сьӧкыд еджыд кымӧръяс.
Кажитчӧ: ылыс, аддзывлытӧм саридзӧд мунӧны враг вылӧ боевӧй корабльяс, палуба вылын сулалӧны сьӧд бушлата морякъяс да, шонді югӧрӧн киськалӧм, джуджыд мачта вылын дӧлалӧ сӧветскӧй флаг...
— Мунам саридзӧ, Трубачёв! — настойчивӧя шӧпкӧдӧ Витя.
Олӧмын овлывлӧ тревожнӧй да нимкодь здук, кор морт сьӧлӧмын чужӧ мечта.
Васёк чувствуйтӧ нин сылысь бордъя инмӧдчылӧмсӧ...
— Но тайӧ ӧд оз на регыд ло, Витя.
Миянлы ещӧ колӧ помавны школа, — сьӧкыдпырысь асьсӧ аслас делӧяс дінӧ, аслас ӧнія олӧм дінӧ бӧр бергӧдігмоз рассеяннӧя висьталӧ Васёк.
— Дерт жӧ, дерт жӧ!
Ми помалам школа да морскӧй училище...
миянлы ещӧ уна на колӧ велӧдчыны! — радпырысь водзӧ висьталӧ Витя.
— Тэ сӧмын висьтав меным — мунан?
Васёк топыда кутлӧ сійӧс пельпомъясӧдыс:
— Муна...
Аттьӧ тэныд, Витя... мыйыськӧ зэв бурысь аттьӧ...
Васёк оз тӧд, мыйысь сійӧ аттьӧалӧ тайӧ сьӧд синма детинкасӧ, но чувствуйтӧ, мый Витя Матрос быттьӧкӧ козьналіс сылы лӧз саридзсӧ боевӧй корабльнас, и моряклысь бушлатсӧ, и будущӧй подвигъяссӧ.
Тадзи чужӧ мечта...
31 глава
ПРУД ДОРЫН
Рыт кежлас пустырь вылын удж ланьтіс.
Рабочӧйяс разӧдчалісны гортаныс.
Партукъяссӧ трубкаӧ гартыштӧм бӧрын да найӧс верстак улӧ пуктӧм бӧрын мунісны и кык Мироныч.
Помаліс уджсӧ кровельщик да, ва лэччан выль трубаӧ мӧлӧтӧн котшкӧдігтыр, виччысис директорӧс.
Кык нывбаба тэрмасигтыр мыськалісны пос да мӧдӧд судтасьыс жыр, кодӧс вӧлі индӧма велӧдысьяс жыр пыдди.
Челядь чукӧртісны дворас шыблалӧм инструментъяс да пыртлісны найӧс керкаас.
Передньӧйын, чукӧрӧ шыблалӧм дранкияс да ӧбрезкияс дорын, табуретка дінӧ лажыньтчӧмӧн Грозный пузьӧдіс керосинка вылын чай.
Леонид Тимофеевич видзӧдліс мӧдӧд судтаса ӧшиньӧд да кинас ӧвтыштіс челядьлы:
— Помалӧй!
Помалӧй!
Пӧра гортӧ!
Васёк чукӧртіс зыръяс, вевттис найӧс брезентӧн да веськӧдчис.
Гыжъяссьӧм, шондіысла да няйтысла сьӧдасьӧм пельпомъясыс сылӧн юкалісны мудзӧмысла.
Но сійӧ эз кыв мудзсӧ. Сьӧлӧмас сылӧн пыр на юраліс Витя Матрослӧн пӧсь чуксалӧмыс. Кутшӧмкӧ выль вынъяс пырисны сы пытшкӧ.
Кажитчӧ, ставсӧ позьӧ венны олӧмын.
Нывкаяс вайисны кружкаӧн ва да кисьталісны ӧта-мӧдныслы кияс вылас.
Чӧв олігтыр Мазин босьтіс на киысь кружкасӧ, горша юис дэбыдик васӧ да, сьӧлыштӧм бӧрын, шуис асьсӧ правдайтігмоз:
— <rus>Всёравно</rus> дзикӧдз онӧ мыссьӧй тані.
Нинӧмла и няйтсӧ нильзьӧдны.
Некодлы эз вӧв окота вензьыны.
Чӧв олігтыр ставныс пыркӧдісны платтьӧсьыс известка буссӧ, турунӧн чышкалісны едждӧдӧм тяпияссӧ.
— Вот и ещӧ лун коли... — кыдзкӧ тӧдчӧдӧмӧн да шогпырысь шуис Одинцов.
Васёк лэптіс синъяссӧ да паныдасис Петькалӧн гажтӧмчысь синъяскӧд.
— Мунам пруд дорӧ! — кыпыда шуис Васёк. — Сэні и мыссям и сёрнитыштам.
Сійӧ тӧдіс, мый быдӧнлӧн сьӧлӧм вылас куйлӧ сьӧкыд из — велӧдчӧм вӧсна тӧждысьӧм.
Ӧкуратнӧя урокъяс вылӧ волывлӧм пыр на эз вӧв лӧсьӧдӧма, быд лун кодкӧ да кодкӧ эз волыв.
— Колӧ сӧветуйтчыштны, — кыдзи век сьӧкыдторкӧд паныдасигӧн шуис Одинцов.
Луныс вӧлі помассьӧ нин, но водзын вӧлі ещӧ кузь рыт.
— Пруд дорӧ!
Пруд дорӧ! — збоймисны челядь. — Нывъяс, энӧ разӧдчӧй!
— Меным колӧ гортӧ мунны, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Нюра.
— Васёк, ме талун кӧсйыси мамалы водзджык локны.
Ӧні сійӧ зэв уна занимайтчӧ политучёбаӧн, гортын ставсӧ ме вӧча.
Меным колӧ ещӧ ужин пуны да тасьті-пань уберитны, — надзӧник шуис Лида. — А аски мама уджалӧ, и, гашкӧ...
— Тырмас, миян сэсся абуӧсь аскиа лунъяс.
Ми вермам воштыны квайтӧд класс, гӧгӧрвоана?
— Важӧн гӧгӧрвоана! — буркнитіс Мазин.
— Пруд дорын талунъя сборсӧ объявляйта обязательнӧйӧн, — решительнӧя помаліс Васёк.
Сбор!
Тӧдса кывйыс шызьӧдіс да пырысь-пыр мобилизуйтіс челядьӧс, ставныс гажмисны.
Петя Русаков благодарнӧя видзӧдліс Трубачёв вылӧ.
— Молодец! — ошкыштіс Одинцов.
Лида да Нюра дінӧ матыстчис Сева Малютин:
— Ті кытчӧ?
— Мунам, мунам, миян сбор!
Ӧні Трубачёв объявитіс!
— Кыдзи?
А ме нинӧм ог и тӧд!
Меным весиг эз висьтавны! — ӧбидитчис Сева.
— Да ӧд тайӧ сӧмын ӧні на.
Ми тожӧ нинӧм на эгӧ тӧдӧй — друг сійӧ шуӧ: сбор! — волнуйтчигтыр шӧпкӧдісны нывкаяс.
— Важӧн эгӧ кывлӧй! — шпыньмуніс Мазин да, Одинцов моз жӧ, ошкана шуис: — Молодец, Трубачёв!
Васёк муніс водзын, бӧрвылас бергӧдчывтӧг, но кыліс ставсӧ, мый сёрнитісны ёртъясыс.
«Сбор» кывйыс петіс сылӧн немвиччысьтӧг,
и ӧні сійӧс асьсӧ волнуйтіс тайӧ дженьыдик да торжественнӧй казьтыштӧмыс сы йылысь, мый найӧ пионеръяс, мый налы колӧ пионерскӧй удж, кӧні эм ставыс, мый налы оз тырмы олӧмас да уджас.
Сыын эм чёткость, мужество, дисциплина да уна мукӧдтор, кодъяс вӧчӧны олӧмсӧ увереннӧйджыкӧн да прӧстӧйджыкӧн да оз сетны позянлун весьшӧрӧ воштыны ассьыныс кадсӧ.
Минут сайын на Васёк эз тӧд, мый йылысь кутас сёрнитны ёртъясыскӧд и кыдзи петасны найӧ асланыс сьӧкыд положениеысь.
Но ӧні сійӧ тӧдіс.
Да, сбор!
Сбор вылын век решайтчисны медся серьёзнӧй юалӧмъясыс.
Васёк муніс зумыд, увереннӧй воськовъясӧн да чувствуйтіс, мый сылӧн ёртъясыс тожӧ лоины спокойнӧйӧсь да кыпыдӧсь.
Шоча овлысь шойччан часъясӧ челядьлӧн радейтана местаӧн вӧвлі важ пруд.
Турунсялӧм да эновтӧм, сійӧ казьтыліс налы Слепӧй овражек йылысь.
Тадзи жӧ шонді лэччигас турунвиж ваас тыдалісны шонділӧн югыд югӧръясыс, тадзи жӧ качайтчисны юр весьтын шумитысь лапъяс да лэбигмозыс горзісны лэбачьяс.
Сӧмын эз вӧв ваӧ вӧйӧм вужляыс.
Тані, козъяс пӧвстын, пемыд вадорын, быттьӧкӧ случайнӧй гӧстя, видзӧдчис прудйӧ вӧччӧм еджыд кыдз пу.
Сылӧн нежнӧй ствол вылас тӧдчисны сьӧд шыпасъяс, кодъясӧс пуртӧн гижтыліс Мазин: «Р. М. 3. С.».
А вӧвлӧм землянка дорын, кузь лапъяссӧ паськыда шевгӧдӧмӧн, зумыда пукаліс муас пӧрысь коз.
Эз, тайӧ эз вӧв Слепӧй овражек!
Пруд дор гӧгӧрас эз быдмы сук орешник, тані эз вермыны повзьӧдны челядьӧс тӧдтӧм, страшнӧй кокшыяс...
Но сук вуджӧраинас, туруна пруд дорын, усьліны дум вылӧ дона, тӧдса чужӧмъяс, и кажитчис, мый нюжӧдан кӧ китӧ — и пуктан сійӧс орччӧн пукалысь Генкалы гожъялӧм шоныд пидзӧс вылас, а кунян синъястӧ — и сулалӧ тэ водзын кубанка шапкаа Игнат, топыда чукыртӧма ныр весьтас синкымъяссӧ...
А Игнат мыш сайсянь видзӧдласны мылькъя руд синъясыс Федькалӧн...
И Грицко нюжӧдас ёртъяс юр вывтіыс ён кыпыдӧссӧ:
«Здорово, <ukr>хлопче</ukr>, вай ассьыд китӧ...»
А либӧ друг гӧрдӧдас прудъяс ваыс, и каститчас сэтысь челядь сяма чуймӧм чужӧмыс кулӧм Ничипорлӧн, мыччысяс эзысь юрыс Николай Григорьевичлӧн, а сыкӧд орччӧн мӧд — ӧшӧдчӧм сук синкымъяса да вурыса банбока...
Юкалан дойӧн ёнтыштас сьӧлӧмыд, надзӧник ружтыштас юр весьтад кыдз пу, и страшнӧя казьтыштсяс омӧлик, нюжӧдчӧм тушаыс Михайло дедлӧн.
Ой, энӧ жӧ вунӧдӧй, пионеръяс, сійӧс, мый аддзылінныд, мый кывлінныд, энӧ вунӧдӧй миянлысь лёк вӧрӧгӧс!..
Абу, абу Слепӧй овражек кодь рӧднӧй прудйыс, сӧмын казьтылӧмыс тані ёнджыка йиджӧ сьӧлӧмад да быттьӧкӧ матынӧсьджык ылысса ёртъясыд.
Та вӧсна и челядь кутісны радейтны тайӧ лӧнь местасӧ...
— Мыссьӧй! — шуӧ Васёк да нимкодьпырысь сюйӧ ваӧ бусӧсь пӧсь кияссӧ.
Челядь вӧчӧны сы моз жӧ да сюся следитӧны, кыдзи сійӧ ванас шыльӧдӧ ассьыс кывзысьтӧм чубсӧ, тэрмасьтӧг кӧрталӧ галстуксӧ.
Со сійӧ дась нин — сӧстӧм, свежӧй, шыльӧдчӧма.
Ваӧсь чужӧм вылас лӧз синъясыс тӧдса югъялігтыр видзӧдӧны ёртъясыс вылас.
Ставныслӧн киясныс ас тӧдлытӧгныс лыбӧны галстукъясланьыс, зіля шыльӧдӧны налысь помъяссӧ.
— Ми пионеръяс, — висьталӧ Васёк, — и ӧні, тайӧ сбор вылас, миянлы колӧ разберитны ассьыным став делӧяснымӧс.
Мый миян артмӧ?
Урокъяс ми пропускайтам, госпитальӧ некыдзи огӧ веськалӧй, весиг Васяӧс видлыны огӧ вермӧй.
Удж вылын лунтыр жуам ставным ӧтчукӧрын.
А сэсся ветлӧдлам ёрта-ёрт бӧрся да юасям: мый вӧчны велӧдчӧмӧн?
Вернӧ ме шуа?
Чӧв олігтыр челядь копыртісны юръяснысӧ.
— Да ӧд тэ ачыд тӧдан — кадыс оз тырмы, — пельпомъяссӧ лэптыштліс Мазин.
— Кадыс? — выльысь юаліс Васёк. — А кӧні миян расписаниеным?
Казьтыштлӧй, кымын урок вӧвлі школаын, кымын кружок... да мыйта ми конькиӧн да лыжиӧн иславлім да кино вылӧ ветлывлім...
Тайӧ ставторйыс вылӧ миян вӧлі кадыс?
Лида Зорина лэптіс кисӧ:
— Ме ногӧн, ӧніякӧд тайӧс оз позь сравнивайтны.
Сэки ӧд миянкӧд и Сергей Николаевич вӧлі и Митя.
Найӧ асьныс быдтор бӧрся следитісны.
И дисциплина кутісны.
Васёк тэрыба бергӧдчис Лидалань:
— А тэныд мый колӧ, медым ӧні, кор мунӧ школа ремонтируйтӧм, босьтісны да прикрепитісны тэ дінӧ велӧдысьӧс да вожатӧйӧс нарошнӧ сы могысь, медым кутны тэнсьыд дисциплинатӧ?
Сы вӧсна мый тэ ачыд нинӧм он вермы?
Ичӧтик?
— Мыйла тайӧ ме? — дӧзмис Лида. — Ме ӧмӧй ас йылысь сёрнита?
Челядь кутісны шумитны.
— Васёк правильнӧ висьталӧ! — горӧдіс Одинцов. — Ми пионеръяс, ми долженӧсь асьным ас выланым надейтчыны, да ещӧ и гырысьяслы отсасьны татшӧм сьӧкыд кадас.
— Миянлы нинӧмла барчукъясӧн петкӧдлыны асьнымӧс да нянькаясӧс аслыным корсьны! — скӧрысь шуис Мазин.
— Энлӧй! — дугӧдіс ёртъяссӧ Басӧк. — Лоӧ миян школа — лоӧны и велӧдысьяс и вожатӧйяс.
А ӧні миянлы, дерт, ковмас надейтчыны сӧмын ас выланым.
Сідзкӧ, вайӧй решитамӧй, мый миян быдӧнысь медглавнӧйыс?
Велӧдчӧм.
А велӧдчыны колӧ кад.
А кадыс миян, кыдзи пожйын ва.
Вот тайӧ, ме ногӧн, медся лёкыс.
Нюра шыбитіс пельпом вывсьыс гожӧмбыднас быдмыштӧм кӧсаяссӧ:
— Васёк збыль шуис, мый кадыс миян, кыдзи пожйын ва!
Уджалам ми бура, ме нинӧм ог шу, некод оз дышӧдчы, но став мукӧдторъяс кузяыс ми веськыда кутшӧмкӧ неуспевающӧйяс!
А сы серти, мый вӧлі войдӧр, кор ми... вообщӧ... кыдзи челядьяс вӧлім... миян дзик мӧднога олӧм лои...
— Сійӧс, мый вӧлі войдӧр, — сувтігмозыс шуис Одинцов, — ми огӧ кутӧй казьтывны.
Ӧні война, и быд мортлы сьӧкыдджык лои.
— Да ми ӧмӧй нӧ мый вылӧ кӧ норасям? — торкис сійӧс Мазин.
— Миянлы медтӧкӧ кадыс тырмис-а.
Война бӧрас ми, гашкӧ, ещӧ унджык кутам уджавны.
Мыйтӧм ставсӧ миянлысь фашистъяс жугӧдісны да кисьтісны!
Кымын сикт сотісны!
Ми ас синнаным аддзылім.
А коді кутас тайӧс стрӧитны?
Уджыс быдӧнлы тырмас!
Вот этайӧ кияснас и кутам стрӧитны! — Мазин нюжӧдіс кияссӧ, кимышъяссӧ бергӧдіс увлань, видзӧдаліс ассьыс сарӧгӧсь, чорзьӧм кипыдӧсъяссӧ да удовлетворитчӧмӧн шуис: — Нинӧм, стрӧитам!
Челядь серӧктісны:
— Мазин веськыда инженерӧ синӧ!
abu
abu
abu
— Энлӧй! — горӧдіс Нюра. — Мый тайӧ ми — то водзлань видзӧдам, то бӧрлань бергӧдчылам!
А вот ӧні делӧыс миян сулалӧ.
Разберитчыны колӧ, мыйла ми нинӧм огӧ вевъялӧй!
Васёк довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Миянлы колӧ точнӧй расписание, медым ми тӧдім, кытчӧ миян кадыс кольӧ.
Петя Русаков лэптіс кисӧ:
— Трубачёв, вай меным кыв!
Васёк довкнитіс юрнас.
— Менам мама шуӧ... — заводитіс Петя,
но Мазин чукыртчыліс, быттьӧкӧ пиньыс висьӧ, да ӧвтыштіс кинас:
— Некодлӧн мамыс миянлы тані оз отсав!
— Мазин! — скӧрысь горӧдіс сы вылӧ Васёк.
Петя гӧрдӧдіс, курччис вомдоръяссӧ.
— Но, висьтав, мый шуӧ тэнад мамыд? — неуна яндысьыштӧмӧн сӧгласитчис Мазин.
Но Петя скӧрмис нин.
— Сійӧ шуӧ, — зэв скӧрысь горӧдіс сійӧ ёртыслы чужӧмас, — мый тэ пӧ чукӧртӧмыд аслыд коньӧр кодь кывъяс да новлӧдлан найӧс, кыдзи йӧй писанӧй торбасӧ!
— Мый?
Мый? — Мазин чуймӧмӧн синъяссӧ быльӧдіс ёртыс вылӧ.
— Мый тэнад мамыд шуӧ? — кутісны юасьны челядь.
— Выльысь висьтав, Петя, — шуис Васёк.
— Сійӧ шуӧ, мый Мазин пӧ чукӧртӧма аслыс кутшӧмкӧ коньӧр кодь кывъяс: огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй, огӧ справляйтчӧй — и мый татшӧм кывъяссӧ пӧ дзикӧдз колӧ вунӧдны да шыбитны,
сы вӧсна мый сӧветскӧй морт не должен найӧс шуавны! —
тэрыба сяргис Петя.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Вот тайӧ бура артмис! — кыпыда шуис Одинцов.
Мазин друг пӧлӧстіс юрсӧ боквыв, кунис синъяссӧ да уськӧдчис чатӧрӧн муӧ.
— Виис!
Дзикӧдз виис! — кокъяснас чужъясигтыр горӧдіс сійӧ.
Челядь гораа серӧктісны.
Весиг Петя эз вермы кутчысьнысӧ да нюмъёвтіс.
Но Васёк чеччыштіс Мазин дінӧ да скӧрысь дернитіс сійӧс киӧдыс:
— Эн вежнясь!
Сідз тэныд и колӧ!
И миянлы ставнымлы сідзи и колӧ!
Мый йылысь ми тані сёрнитам?
Мый вылӧ норасям?
Огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй, огӧ справляйтчӧй...
Екатерина Алексеевна миянӧс быдӧнӧс сквӧзь аддзӧ!
И тайӧ лунсяньыс... —
Васёк пыркнитіс юрсӧ да кипыдӧснас личкис кымӧс вылас лэччӧм юрсисӧ, — тайӧ лунсяньыс мед некод миян пиысь эз шулы сэсся тайӧ кывъяссӧ, — надзӧник да ньӧти падъявтӧг шуис сійӧ.
— Сева Малютин, гиж!
Тэрмасигтыр Сева перйис зепсьыс карандаш да записнӧй книжка.
— Гиж тадзи: «Постановитім...» Энлы! — юалан ногӧн Трубачёв видзӧдліс Петя вылӧ.
— «Не шуавны коньӧр кодь кывъяс», — тэрмасигтыр висьталіс Петя.
Васёк довкнитіс юрнас Севалы:
— Гиж!
Сева гижис.
— Водзӧ?
— «Вӧчны точнӧй расписание...» — диктуйтіс Васёк. — Гиж: «Постановитім единогласнӧя: учитывайтны быд час...»
— Энлы, Васёк, а мыйкӧ кӧ... но, немвиччысьтӧм лоӧ? — юаліс Лида.
— Да збыль, мыйкӧ кӧ лоӧ?
Вайӧй нин ӧттшӧтш урчитамӧй та вылӧ кадсӧ! — шуис Нюра.
— Дерт жӧ!
Миян ӧд пыр кутшӧмкӧ случайяс да случайяс.
Друг бара мыйкӧ лоӧ, а кадсӧ та вылӧ миян абу урчитӧма! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Саша.
Челядь думыштчисны:
— А ӧд и збыль, Васёк!
Кыдзи тэ думайтан?
Васёк терпитны вермытӧма довкнитіс юрнас Малютинлы:
— Гиж: «Виччысьтӧм случайяс вылӧ пуктыны часджынйӧн лун.»
— Этша кодь! — нурбыльтіс Мазин, но, Васёк вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, споруйтны эз решитчы.
— Кодлы поручитам расписаниесӧ составитны? — юаліс Малютин.
— Ме ачым босьтча, — кисӧ нюжӧдіс Басӧк да, Сева книжкаысь листоксӧ питшӧгас дзебӧм бӧрын, торжественнӧя объявитіс:
— Пионеръяс! Сбор лыддя помассьӧмаӧн.
32 глава
ВУНӦДЛӦМ ДНЕВНИК
Мӧд луннас Васёк корис ас ордас челядьӧс, медым сетавны налы составитӧм расписаниесӧ.
Асъя часъяссӧ ӧбедӧдз вӧлі индӧма занимайтчыны Екатерина Алексеевнакӧд, ӧбед бӧрса часъяссӧ, час лунсянь квайт час рытӧдз — уджавны, рытъя часъяссӧ — госпитальӧ ветлӧм вылӧ да урокъяс гӧтӧвитны.
Виччысьтӧм случай вылӧ ковмис сетны ставсӧ часджынйӧн лун, сэки, кор тайӧ «случайыс лоӧ».
Дас ӧти чассянь шуӧма вӧлі узьны, сы вӧсна мый асывнас кӧкъямыссянь дасӧдз вӧлі сетӧма гортса делӧяс вылӧ.
abu
abu
Кажитчӧ, ставыс вӧлі прӧстӧй.
Беспокоитіс сӧмын сійӧ, мый асывъяснас оз удайтчы уджавны пустырь вылын.
— Кыдзкӧ абу лӧсьыд Леонид Тимофеевичысь татшӧм сёрӧн петны удж вылӧ!
Думыштас ещӧ, мый дышӧдчам! — висьталіс Васёк.
— Дерт, вермас думыштны, но мый вӧчан!
Бур, мый йӧзыс ӧні содіс, эмӧсь отсасьысьяс, — успокоитіс ёртсӧ Одинцов.
— Меным Иван Васильевич висьтавліс — ещӧ кодъяскӧ выльяс кыкӧн волӧмаӧсь, квайтӧд классаяс, — тӧдвылас уси Петялы.
Васёк бара видзӧдліс расписание вылӧ.
Да, кутшӧм прӧстӧя ставыс артмис!
Позьӧ и уджавны и велӧдчыны!
Дерт, сьӧкыд всё-таки, но зато кутшӧм школа лоӧ!
Гырысь ӧшиньяс, пытшкас паськыд коридор, уліас ыджыд зал.
Ставыс кыдзи пӧлагайтчӧ!
Ӧти жыр, коридор помас, водзвыв нин индӧма квайтӧд класслы.
Тайӧ жырйыс улыс судтаас...
Тӧрыт найӧ жыр ӧшинь увсьыс весалісны ёг да неуна кодйыштісны мусӧ.
Челядь кутісны мечтайтны...
Регыд мысти найӧ ставныс заводитасны вӧчны пытшкӧсса отделка да ӧграда.
Ӧградасӧ найӧ вӧчасны зэв мичаӧс, краситасны турунвиж краскаӧн да арнас школаса дворӧ садиталасны пуяс.
Вӧлі сёр нин.
Васёк кутіс тэрмасьны:
— Но, ребята, ӧні ме сета тіянлы быдӧнлы бумага лист, мичаа перепишитӧй расписаниесӧ, и сэсся мед некутшӧм сёрнияс эз нин лоны!
Васёк матыстчис шкап дорӧ:
— Тані папалӧн бумага эм.
И дневникным миян тані куйлӧ.
Важӧн нин ме сійӧс эг видзӧдлы!
— Кутшӧм дневник?
Петкӧдлы, Васёк!
Павел Васильевичлӧн замысловатӧя вӧчӧм ичӧтик гӧгрӧс шкапыс бергӧдчис аслас ось вылын.
Васёк восьтіс ӧдзӧсъяссӧ да джаджсьыс босьтіс быдӧнлы тӧдса клеёнчатӧй кыз тетрадь.
Первой лист бок вылас сэні вӧлі гижӧма гырысь печатнӧй шыпасъясӧн:
МИЯН ОТРЯДЛӦН ОЛӦМ.
1941 во
Челядь чеччыштісны, морӧсъяснаныс ӧшӧдчалісны пызан вылӧ.
Волнуйтчигтыр Одинцов видліс шыльыд сьӧд обложкасӧ:
— Миян дневник!
— Кыдзи тайӧ ми вермим вунӧдны сы йылысь! — чуймисны челядь. — Ӧд татчӧ ставсӧ гижӧма!
И Митя йылысь, и Матвеич йылысь, и Степан Ильич йылысь...
Одинцов восьтіс медбӧръя лист боксӧ.
— «<ns>Хвеко-хвеля Хвео-хведин-хвецов</ns>...» — надзӧник лыддис сійӧ дневник помсьыс.
— Ми долженӧсь помавны тайӧ дневниксӧ да козьнавны сійӧс школалы, медым став ребятаыс тӧдісны, кутшӧм геройясӧн вӧліны Михайло дед, Матвеич, Николай Григорьевич! — пӧся шуис Васёк.
— Тайӧ дневниксӧ ми пуктам пионерскӧй жырйӧ, медым став пионеръясыс вермисны лыддьыны Марина Ивановна йылысь, миян Валя йылысь, став йывсьыс... — тетрадьӧ видзӧдігмоз шуис Лида.
— Дерт жӧ!
Одинцов, поручайтам тэныд гижны тайӧ дневниксӧ помӧдзыс! — торжественнӧя шыасис ёртыс дінӧ Васёк. — Верман?
— Верма, дерт!
Ме ставсӧ помнита.
А мыйкӧ кӧ вунӧда, и ті отсаланныд.
Пырысь-пыр жӧ ме заводита гижны! — окотапырысь сӧгласитчис Коля Одинцов.
Сылы лои нимкодь, мый дӧверяйтӧны ёртъясыс, сійӧ видзчысьӧмӧн гартовтіс тетрадьсӧ трубкаӧ да дзебис сійӧс питшӧгас.
— Энлы дзеб.
Гашкӧ, лыддям ӧні?
Интереснӧ ӧд, кыдзи ставыс вӧлі! — юасьӧм ногӧн челядь вылӧ видзӧдігмоз шуис Петя Русаков.
Но Васёк довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Ӧні абу кад.
Вайӧй гижӧй расписаниесӧ...
Да, Коля, сэк кості, кор тэ кутан гижны дневниксӧ, тэ эн ветлыв госпитальӧ.
Одинцов шогӧ уси:
— Меным зэв окота Васяӧс аддзӧдлыны.
Ме сӧмын ӧтчыд ветла, ладнӧ?
33 глава
СІЙӦ ЖӦ РЫТАС
Кор челядь муналісны, жырйӧ ньӧжйӧник пырис тётя Дуня, Васёк водзӧ пуктіс чай чашка.
Васёк казяліс, мый чашкаыс да блюдйыс сы киын тіралӧны.
«Мудзӧма...» — думыштіс сійӧ да надзӧник шуис:
abu
abu
abu
— Пукышт ме дінын, тётя. Ме ӧдйӧ гижышта.
— А мый тайӧ? — интересуйтчыштіс тётя Дуня.
Васёк дженьыдика висьталіс сылы аслас делӧяс йылысь: велӧдчӧм йылысь, ремонт йылысь.
Ставсӧ тайӧс тётя Дуня унаысь нин кывліс, но пыр относитчыліс сьӧлӧмсяньыс.
— Директор талун аслыс пызан нин пуктіс велӧдысьяс жырйӧ, а Иван Васильевич госпитальысь регыд вуджас выль школаӧ.
Сылӧн тані дзик сэтшӧм жӧ комнатка раздевалка дорын.
Ӧні сійӧ сэні и узьлӧ — полӧ, медым эськӧ кодкӧ материалсӧ эз нуав.
— Но, тайӧ нин весьшӧрӧ! — скӧрмис тётя Дуня. — Коді нӧ эськӧ школаысь материал нуас!
Да татшӧм злӧдейясыс и став кар пасьтасьыс оз сюрны.
Эк ӧд, кутшӧм подозрительнӧй старикыс лоӧма!
— Да абу, гашкӧ, и оз сы вӧсна узьлы, а прӧстӧ окота сылы стӧрӧжитны... но, аслас специальность кузя уджавны ли, мый ли.
— Специальность кузя — тайӧ мӧд делӧ.
А йӧз вылӧ клевещитны нинӧмла.
Школаыд быдӧнлы дона.
Дугдывтӧг йӧзыс сы дінын жуӧны...
Ме тожӧ тӧрыт муні сы дінті.
Видзӧдлі дворас.
Керкаыссӧ кутшӧм мича лоӧ!
А школьникъяссӧ нин — детинкаяссӧ да нывкаяссӧ дворсьыс — артавнытӧ он вермы!
И тэнӧ аддзылі, сӧмын эг чукӧстлы.
Сійӧ юыштіс аслас чашкаысь чай, ичӧтика курччыштіс сакар тор, сэсся мӧдіс кызны, перйис носӧвӧй чышъян да помнас чышкыштіс синъяссӧ.
— Помнита, кор муніс гортсьыным батьыд...
Воис шинеля, пуксис со татчӧ орччӧн, кутіс менӧ.
А ме бӧрда.
«Мый нӧ, — шуа, — Паша, донаӧй, тэсянь висьтавны Васёклы?
Гашкӧ, прӧщайтчӧм могысь кӧсъян мыйкӧ висьтавны?»
А сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ да шуӧ: «Оз ков, чоюкӧй.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ, мый ме верма висьтавны».
— «Да кытысь нӧ, Паша, сійӧ тӧдӧсӧ?»
Нюмъёвтіс сійӧ меным да бара ассьыс:
«Тӧдӧ, чоюкӧй!
Бур пи век тӧдӧ, мый шуас ӧти либӧ мӧд случайын бать».
— Тётя Дуня пыкис щӧкасӧ кипыдӧснас да гусьӧник юаліс: — А тэ и збыль тӧдан-ӧ?
— Тӧда, ме век тӧда! — нимкодьпырысь нюмъёвтіс Васёк. — Вот и ӧні тӧда...
Сійӧ эськӧ синпӧвнас мигнитіс меным тэ вылӧ да шуис:
«Мыйкӧ миян тётя Дунялӧн синъясыс ӧні васӧдінынӧсь...
А нолтӧ, Рыжик, матыстчыв сы дінӧ меліджыка...» — Васёк чеччис да, тьӧткасӧ кутӧм бӧрын, ассьыс банбокъяссӧ топӧдіс сы банбокъяс бердӧ.
— Немтор, — шуис сійӧ, — кыдзкӧ-мыйкӧ олам...
— Ог сэсся ме вермы терпитны... — сылысь юрсӧ ас бердас топӧдлігмоз шӧпнитіс тётя Дуня.
— Письмӧясыд миян абуӧсь... письмӧясыс кытчӧ вошины?
— Немтор, немтор, письмӧяс воасны.
Ӧд овлывлӧ — туяс задерживайтчывлӧны.
Тэ сӧмын эн бӧрд, ставыс лоӧ бур! — шогпырысь спокойнӧя бурӧдіс тьӧткасӧ Васёк.
Тайӧ минутас сылы кажитчис, мый батьыс кылӧ сылысь да ошкӧмпырысь довкйӧдлӧ сылань юрнас: «Эн сет, эн сет сылы бӧрдны, Рыжик...
Пӧрысь сійӧ, висьӧ.
Коді сійӧс, тэысь кындзи, жалитыштас...»
— Вай, тётя, карта вылысь видзӧдлам, кӧні бойясыс мунӧны.
Васёк вайис карта, паськӧдіс сійӧс пызан вылӧ, ичӧтик кӧрӧбкаысь перйис гӧрд флажокъяс:
— Со, видзӧд, кӧнӧсь ӧні миян йӧзыс!
Тётя Дуня перйис зепсьыс ӧчки.
Синваыс сылӧн косьмис и, Васёккӧд тшӧтш гӧрд флажокъяс пукталігӧн, сійӧ скӧрысь шуис:
— Немтор, воас миян кад!
Ми найӧс дзик Берлинӧдзыс кутам вӧтлыны!
— Тэныд эськӧ фронт вылӧ колӧ мунны, тётя Дуня! — шутитыштіс Васёк.
Узьны водісны сёрӧн.
Войнас Васёк вӧтасис батьсӧ.
Вӧталіс, мый кӧнкӧ ыджыд эрд вылын тшын пыр да би пыр тӧвзьӧ санитарнӧй поезд.
Васёк дінті паровознӧй будкаын вуджӧртчис батьыслӧн кельдӧдӧм, зумыштчӧм чужӧмыс, кельыдлӧз серьёзнӧй синъясыс, увлань ӧшӧдчӧм, тӧдса ускыс.
Васёк уськӧдчис поезд бӧрся, но тшын кымӧр пӧвстсянь чепӧсйис вражескӧй бомбардировщик, и сьӧкыд снаряд кучкис паровозлы бокас.
Васёк горӧдіс, кутіс пессьыны и, унйывсьыс, ещӧ дыр на нетшкысис кодлӧнкӧ шоныд киясысь...
Сэсся восьтіс синъяссӧ да аддзис тревожитчысь тётя Дуняӧс.
— Садьмӧдчы, садьмӧдчы, Васёк, муса пи... — сійӧс кутігмоз меліа шӧпкӧдіс сійӧ.
Васёк топӧдіс юрсӧ пӧдушка бердас.
— Письмӧяс, письмӧяс абуӧсь, тётя Дуня... — ымӧстіс сійӧ.
— Немтор, немтор, письмӧяс воасны...
Ӧд овлывлӧ — туяс задерживайтчывлӧны, — бурӧдіс сійӧс тётя Дуня.
34 глава
АНДРЕЙКА
Асывнас Васёк дыр думайтіс аслас вӧт йылысь.
Шогыс, быттьӧкӧ зэв ыджыд из, личкис сылысь сьӧлӧмсӧ.
Матысса, рӧднӧй морт — тётя Дуня, но батьтӧгыс аслас гортыс кажитчӧ тыртӧмӧн да гажтӧмӧн.
«Талун ветла депоӧ», — думайтӧ Васёк.
Депоын ставыс казьтылӧ детинкалы батьсӧ.
Сэні мунӧ аслас олӧм, и рабочӧйяс ветлӧдлӧны сэтшӧм жӧ, маслӧӧссьӧм да паровоз тшын дука, курткааӧсь, кутшӧм вӧлі и батьыслӧн;
сэні югыд мастерскӧйын и ӧні ӧшалӧ стахановечьяскӧд ӧтлаын батьыслӧн портретыс, а сы улысӧ гижӧма ыджыд печатнӧй шыпасъясӧн: «Коммунист, стахановец Павел Васильевич Трубачёв».
Васёк петӧ гортсьыс да горша видзӧдӧ сэтчань, кӧні уличаяс да переулокъяс сайын муртса тыдалыштӧ вокзаллӧн джуджыд вевтыс, а сы сайын кӧрттуй линия пӧлӧн — деполӧн руд кузь зданиеыс.
Падмыштӧмӧн Васёк сулалӧ ворота дорас.
Ӧкмыс час кежлӧ сійӧ должен лоны пустырь вылын, кытчӧ чукӧртчасны нин сылӧн ёртъясыс.
Найӧ сёрнитчисны мунны Екатерина Алексеевна ордӧ ставныс ӧтлаын.
Пропуститӧм урокъяс бӧрын некод оз кӧсйы локны первойӧн.
Но ӧні водз на.
Котӧртлыны кӧ депоӧ... кӧть часджын кежлӧ!
Васёк чепӧсйӧ места вывсьыс да, гырддзаяссӧ бокъяс бердас топӧдӧмӧн, котӧртӧ улича кузя.
Керкаяс, палисадникъяс, воротаяс, калиткаяс да магазинъяс вуджрасьӧны сылӧн син водзас.
Со и вокзал...
Кӧрттуй линияяс крестасьлӧны, кузь сьӧд змейяс моз куйлӧны шпалъяс вылын рельсъяс.
Васёк мӧдіс мунны надзӧн, горша ньылаліс тӧдса дуксӧ, коді вӧлі ру вӧснаыс уль да шом бус вӧснаыс душнӧй...
Кутшӧмкӧ нывбаба тэрыба вомӧналіс сылысь туйсӧ.
Ведраын сылӧн ыпъялӧ паровозысь шыблалӧм сотчысь шом.
Васёк пуксьӧ рӧч йылӧ.
Татысянь тыдалӧ деполӧн воротаыс.
Запаснӧй туй вылын сулалӧ паровоз.
Брезентӧвӧй комбинезона рабочӧйяс кыскӧны брандспойтъяс.
Васёк тӧдӧ — паровоз ӧні кутас принимайтны душ.
Сэсся, дзирдалысь, сьӧд, мича, сійӧ мӧдӧдчас кытчӧкӧ выль туйӧ...
Депо ворота сайӧ бокӧвӧйясӧс оз лэдзны.
Васёк оз лыддьы асьсӧ бокӧвӧйӧн, но сылы абу окота, медым сувтӧдісны сійӧс ӧдзӧс дорас.
Тайӧ эськӧ ӧбиднӧ вӧлі сылы.
Бурджык пукалыштны рӧч йылын да виччысьлыны ассьыс тӧдса зонкасӧ Андрейкаӧс.
Андрейка — еджыд юрсиа, ичӧтик, тӧждысьысь.
Депоӧ сійӧс босьтісны война дырйиыс нин.
Андрейка и ачыс на оз тӧд, кутшӧм должностьыс сылӧн, сійӧ зільӧ отсасьны ставныслы и быдӧнлы.
Васёк тӧдмасис сыкӧд случайнӧ.
Ӧтчыд ӧбед дырся перерыв дырйи, Васёкӧс ӧтнассӧ рӧч йылысь аддзӧм бӧрын, аслас кӧтӧдтӧм брезент плащнас ышнясигтыр, еджыд юрсиа Андрейка тэрмасьтӧг кайис сы дінӧ да пуксис орччӧн, шондінас шонтӧм сёй насыпь вылӧ.
Сӧдз синъяссӧ читкыртӧмӧн да беринъясӧн серлӧдлӧм чужӧмсӧ кӧрлӧдлігтыр сійӧ дыр да немъяндысьтӧг видзӧдіс аслас сусед вылӧ.
Сэсся питшӧгсьыс кыскис косьтӧм вобла да нянь тор.
Кыкнан детинкаыс чӧв олісны.
Васёк синбӧжнас видзӧдіс, кыдзи «деповщик» кульӧ воблаыслысь косьмӧм кучиксӧ да сёйӧ, чӧскыдпырысь курччалӧ еджыд ён пиньяснас чорыд черисӧ, кыдзи плеш вылас сылӧн шобді рӧма вижов юрси улас чукӧрмӧны посньыдик ньылӧм войтъяс.
Чӧв овны эз ло интереснӧ.
— Уджалан тані? — деполань юрсӧ довкнитлӧм бӧрын уважениеӧн юаліс Васёк.
— Уджала. — Андрейка чушнитіс чангыль нырнас. — Отсасьысьӧн.
— Кодлы отсасян? — интересуйтчис Васёк.
— А коді сійӧс тӧдӧ...
Кодлы ковмас!
Паровозъяс дорын ветлӧдла.
А то сортировочнӧйӧ ыстывлӧны.
Андрейка бергӧдлыштіс киас вильӧдӧм вобласӧ, сюся видзӧдаліс гӧгӧр, абу-ӧ кольӧма кытчӧкӧ чери лы вылас яйыс, да друг подозрительнӧя юаліс:
— А тэ мый тані жӧдзан?
Ме тэнӧ унаысь нин аддзылі татысь.
И ӧні тэ вӧсна пӧсь ватӧг ӧбедайта. — Сійӧ кӧрис еджгов синкымъяссӧ. — Гашкӧ, тэ шпион?
Либӧ кодкӧ ыстӧма тэнӧ?
Смотри, ме эрдӧда регыд!
— Йӧй тэ, а абу отсасьысь! — скӧрмис Васёк. — Бать менам тані уджавліс депоас.
Павел Трубачёв, коммунист, стахановец.
— Видзӧдтӧ! — чуймӧмӧн шуис Андрейка. — Павел Трубачёвӧс ме аддзылі...
Сійӧс портрет вылӧ серпасалӧмаӧсь.
Машинист?
Збыль!
Миянлы и собрание вылын сійӧс пример пыдди вайӧдлісны!
— А ме — сылӧн пи! — гордӧя шуис Васёк.
Андрейка ошкӧмпырысь видзӧдліс выль тӧдсаыс вылӧ да, комбинезон пӧлаас кисӧ чышкӧм бӧрын, нюжӧдіс сійӧс Васёклы:
— Тӧдмасям.
Андрей Иванович!
Васёк ёна пыркнитіс сылысь шом буснас сьӧдасьӧм кисӧ да волнуйтчигтыр юаліс:
— А мый менам бать йылысь сёрнитӧны?
Андрейка шӧри чегис коляс няньсӧ да мыччис Васёклы банйӧм гӧрбушка:
— Сёйышт!
Машинист Трубачёв йылысь ме кывлі сортировочнӧйын.
Герой сійӧ.
Раненӧйяс тыра поездъяс новлӧдлӧ, дзик фашистъяс ныр увті писькӧдчывлӧ.
— А кытчӧ нуӧдалӧ сійӧ найӧс, раненӧйяссӧ, эн кывлы?
— Эг, эг кывлы.
Тӧдӧмысь, кытчӧкӧ матӧджык.
Ӧтчыд миян туй кузя мунліс, сӧмын сувтлытӧг, Мӧскуаӧ.
Васёклӧн гудыртчисны синъясыс.
— Миян туй кузя... таті..? — гусьӧник юаліс сійӧ.
— Но да.
Ответственнӧй поезд нуӧдіс...
Да тэ мый едждӧдін быдӧн?
Тайӧ ӧд важӧн вӧлі, ещӧ сэки на, кор фашистъяс вӧлі матыстчӧны Мӧскуа дорӧ.
— Батьӧс ме эг аддзыв война заводитчӧмсяньыс...
Ме сійӧс виччыси, виччыси...
А сійӧ прӧйдитӧма... миян дінті мунӧма... — отчаяниеӧн нурбыльтіс Васёк.
Андрейка зумыштчис:
— Могӧн муніс, эз ӧд гулянка вылӧ...
А тэ мый сэтшӧма батьыд бердӧ кутчысян?
Тэ и ачыд абу ичӧт, ачыд асьтӧ инавны верман, уджыд быдлаын эм.
Ме вот тожӧ мам-бать бердӧ кутчысьлі, а кор воисны миян сиктӧ фашистъяс, сэки нин ставыс сорласис:
и бать партизан, и пиыс партизан...
пӧрысь дедъяс — и найӧ партизанъяс...
Асланыс арлыд вылӧ некод эз видзӧд.
Буди нёньпом кага мамыс дінӧ кольлі...
Васёк пыр на думайтіс батьыс йылысь:
— Эз и гижышт, миян дінті мунӧма, а ме эг и тӧдлы немтор...
— Война — мый сэні вӧчан!
Вот виисны менсьым мам-батьӧс, и коли ме ӧтнам.
Сӧмын дас кык арӧсӧдз и челядялі.
Ӧні ачым ас вӧсна тӧждыся.
Васёк бӧр воис ас садяс да жалитӧмпырысь видзӧдліс «деповщик» вылӧ:
— И некод-некод тэнад тані абу?
— Кыдзи абу!
Ме карӧ ветлывла частӧ — сэні менам быдлаын землякъяс.
— Землякъяс?
Тіян сиктысь?
— Мыйла обязательнӧ менамысь.
Став сиктъясыс миян, — комбинезон вывсьыс крӧшкияс пыркнитігмоз спокойнӧя вочавидзис Андрейка да сэки жӧ юаліс: — А тэ коді сэтшӧмыс?
Школьник?
— Дерт жӧ.
Пионер-школьник.
Васёк мӧдіс висьтавлыны ас йывсьыс, аслас ёртъяс йылысь.
Сэсся сувтіс, кутіс тэрмасьны:
— Но, прӧщай, Андрей Иваныч!
— Удж вылын ме «Андрей Иваныч», а сідзи, прӧстасӧ, дерт, Андрейкаӧн шуӧны менӧ.
— А ме — Васёк.
Васёк Трубачёв.
Волан кӧ карас — пырав ме ордӧ.
Васёк висьталіс ассьыс адрессӧ, зепсьыс кыскис карандаш:
— Гижышт, а то вунӧдан.
— Ог вунӧд, паметь менам бур.
Ме пукала комсомольскӧй собраниеяс вылын да ставсӧ ӧти кывйӧдз запоминайта, — ошйысьыштіс Андрейка.
Васёк шпыньмуніс:
— Да тэ ӧмӧй комсомолеч? — Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ Андрейкалӧн жебиник туша вылӧ да скӧра шуис: — Эн ошйысь весьшӧрӧ!
Андрейка ӧбидитчис:
— Ме эг и ошйысь!
Комсомолечӧ менӧ босьтасны во мысти.
Арлыдӧй оз судзсьы.
А открытӧй комсомольскӧй собраниеяс вылӧ ме ветлывла ас окота кузя.
Миянын регыд вечерньӧй школа воссяс, и сэтчӧ кута ветлывлыны.
Кыдз-некыдз, а образование ассьым получита тырвыйӧ, — увереннӧя шуис сійӧ.
Васёк нюжӧдіс кисӧ:
— Но, до свиданья, Андрейка!
Бур зон тэ.
Андрейка радпырысь топӧдліс сылы нюжӧдӧм кисӧ:
— Кыдзи кывла мыйкӧ тэнад бать йылысь — котӧрӧн вола.
А тэ мыйӧн гажтӧмчан, пыр жӧ и волы.
Тайӧ кадсяньыс детинкаяс кутісны дружитны.
Рӧч йылын кыкӧн пукалігӧн висьтавлісны ёрта-ёртныслы асланыс могъяс йылысь.
Ӧтчыд Андрейка норасис младшӧй мастер вылӧ:
— Том на, а оланногыс важ режим дырся кодь.
Лёк кывъясӧн видчӧ, талун мазут тыра ведраӧн ме вылӧ ырыштчыліс.
Васёк скӧраліс:
— А тэ нӧ мый чӧв олан?
Босьтін мед да висьталін сы йылысь гырысьджыкъяслы.
Косіник кинас Андрейка пыкис юрсӧ да сьӧкыда ышловзис:
— Оз позь.
Сійӧ шуӧ: «Ме пӧ вися, нервнӧй».
Кыдзи ме кута норасьны висьысь вылӧ?
Коркӧ ӧтчыд партийнӧй комитетса секретарь, бур старик, корис менӧ ас ордас да юалӧ: «Тэ мый, Андрей Иваныч, гажтӧм?
Гашкӧ, ӧбижайтӧ кодкӧ?» — Андрейка читкыртіс векньыдик руд синъяссӧ. — Чӧв олі ме.
Мыйла зыксӧ панны!
Висьысь мортлысь мый босьтан?
«Ньӧти, — шуа, — менӧ некод оз ӧбижайт, а вот ті эськӧ мед младшӧй мастерлы санаторий клопочитінныд, тайӧ, дерт, и менӧ эськӧ мездіс».
Том мастерӧс збыльысь мӧдӧдӧмаӧсь лечитчыны,
и Васёк дыр сераліс, кор Андрейка висьталіс сылы, мый сійӧс кедзовтысьлы клопочитӧма санаторий.
Андрейкакӧд улича вылын неважӧн паныдасигӧн Васёк норасис сылы, мый оз тырмы кадыс велӧдчыны, уна уджыс ремонт вӧчанінын, а рабочӧйясӧс корсьны ӧні сьӧкыд.
— Сідзкӧ, мый нӧ тэ чӧв олан?
Менам землякъяс — боевӧй йӧз.
Сӧмын чукӧст — ставныс локтасны...
Став рабочӧй классыс, быдсикас специальностяыс.
Тэ сӧмын висьтав!
Васёк мыйлакӧ представитіс аслыс железнодорожникъяслысь дзонь армия да серӧктіс.
— Висьтала, ковмас кӧ, — кӧсйысис сійӧ, медым не ӧбидитны выль другсӧ.
Ӧні, рӧч йылын сулалігӧн, Васёклы дум вылас уси, мый Андрейка кӧсйысьліс пыравны сы ордӧ, да сідзи эз и пырав.
И ӧні оз лок аддзӧдлыны ассьыс другсӧ.
Васёк дыр сулалӧ да, синъяссӧ кинас тупкыштӧмӧн, видзӧдӧ деполӧн восьса ворота вылӧ, крестасьлӧм кӧрттуйяс вылӧ, маслӧӧссьӧм комбинезонъяса рабочӧйяс вылӧ.
Некӧн оз тыдав Андрейкалӧн еджыд юрыс.
«Уджалӧ, буракӧ.
Асывнад сійӧс он аддзы, колӧ ӧбед кад дырйи волыны», — жугыльпырысь думайтӧ Васёк да, ӧткӧн пукалыштӧм бӧрын, тэрмасигтыр мунӧ карӧ.
Челядь виччысьӧны сійӧс, дас часын найӧ ставныс ӧттшӧтш мунасны Екатерина Алексеевна ордӧ.
Плӧщадь вылын часі петкӧдлӧ ӧкмыс час.
35 глава
ВАЖ ДА ВЫЛЬ ЁРТЪЯС
Челядь вӧліны пустырь вылын нин.
Васёк кытшовтіс синъяснас дворсӧ.
Сылы кажитчис, мый школьникъяс лоӧмаӧсь ещӧ унджыкӧнӧсь.
Кутшӧмкӧ нывкаяс кутлісны Лидаӧс да Нюраӧс.
Сійӧс аддзӧм бӧрын найӧ ставныс уськӧдчисны сылы паныд:
— Васёк!
Здравствуй, Васёк!
— Трубачёв, здорово!
Васёк синъяс водзын кутісны вуджрасьны тӧдса чужӧмъяс, быдладорсянь нюжӧдчалісны сылань дружескӧй кияс.
— Васёк!
Ми квайтӧн воим!
Миянлы ставсӧ нин висьталісны Украина йывсьыд.
Ой, ми сэтшӧма виччысим тіянӧс сэки! — тэрыба-тэрыба пондісны висьтавлыны кык нывка.
— Ми воим, а тані выль школа ремонтируйтӧны!
Вот шудыс!
И ті ставныд танӧсь! — радпырысь нюмъялігтыр висьталіс Надя Глушкова.
— Молодец тэ, Трубачёв! — Васёклы пельпомас тапнитіс сыкӧд ӧти классын велӧдчысь Коля Чернышёв. — Ребята миянлы ставсӧ висьталісны.
Ме тэнӧ весиг эг чайтлы аддзывны Украина бӧрад!
А сэсся друг локтім важ школаӧ, а миянлы висьталӧны, мый ті ловъяӧсь и мый школа ӧні лоӧ мӧдлаын...
А тэ мыйын тані?
Бригадир, дерт?
Ми тожӧ уджавны кутам.
Кодлӧнкӧ сутшкасьысь ёжика шырӧм еджыд юрыс друг быдмис Васёк водзвылӧ.
— Белкин!
Лёня Белкин!
Детинкаяс топыда кутчысьлісны.
— Но, ловъя?
Ме сідзи и тӧді, мый тэ ловъя!
Весиг эг думайтлы некор... — еджыд синлысъяссӧ лапйӧдлігтыр да пыр на Васёкӧс кутлалігтыр нурбыляліс Лёня Белкин.
— Видзӧд, Васёк, со Медведев сулалӧ!
Ичӧтик тушаа ӧкуратнӧй детинка, волнуйтчӧмӧн нюмъялігтыр, матыстчис Трубачёв дінӧ.
— Ме вои жӧ... — яндысьыштӧмӧн шуис сійӧ.
— Ми аддзысьлім нин Леонид Тимофеевичкӧд.
Тэ йылысь сійӧ талун юаліс.
Сэтчӧ печник воӧма, — Васёкӧс соскӧдыс дергайтігмоз дзользис банйӧм чужӧма кызіник нывка. — А ми Уралын вӧлім, велӧдчим.
Квайтӧд классӧ вуджим...
Васёк муртса вевъяліс вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ да топыда кутліс кияссӧ вӧвлӧм ёртъясыслысь.
— Гӧгӧрвоан, Васёк, печникыс — нывбаба, — синкымъяссӧ лэптыштіс да таинственнӧя висьталіс сылы Саша.
— Но и мый нӧ, кӧть и нывбаба? — суитчис Лида Зорина, кодӧс кытшалӧмаӧсь аслас важ пӧдругаясыс.
— Кыланныд, нывъяс, печникыс — нывбаба!
Вот тайӧ интереснӧ, збыль?
— А кӧні сійӧ?
Кӧні сійӧ?
— Сулавлӧй, энӧ видзӧдӧй ставныд ӧттшӧтш, — матыстчис на дінӧ да шуис Нюра. — Абу мича.
Быттьӧкӧ некор эгӧ аддзылӧй нывбаба печникӧс.
— Одинцов, — горӧдіс Васёк, — мый найӧ сэні сёрнитӧны?
Печник — нывбаба?
— Но да!
Пырысь-пыр аддзан.
Сійӧ сёрнитӧ Леонид Тимофеевичкӧд...
А со выль ребята! — Одинцов ӧвтыштіс кинас неылын сулалысь детинкаяслы:
— Локтӧй татчӧ, ребята!
Тайӧ Васёк Трубачёв!
Тӧдмасьӧй!
— Менӧ шуӧны Боря Тишин, а тайӧ менам ёрт Гриша Петрусин.
Васёк здоровайтчис.
— Ті кутшӧм классысь?
— Ми вуджим квайтӧд классӧ, миян ставыс пятёркаяс, отличникъяс, — дженьыд кыз чуньяса зыр кодь паськыд кипыдӧссӧ чургӧдігмоз шуис Тишин. — Миянлы интереснӧ, вообщӧ, ёртъяссянь тӧдмавны, кыдзи лоӧ школа кузяыс.
Мыйкӧ оз тыдав, медым сійӧ эштас сентябр первой лун кежлӧ.
— Мӧдногыс, ті асьныд гӧгӧрвоанныд, миянлы нинӧмла локны татчӧ уджавны да, дженьыда кӧ шуны, лойны татысь няйтсӧ, — вӧсни гӧлӧсӧн шуис Петрусин.
Васёк сюся видзӧдліс выль ёртъяс вылӧ.
Кыкнанныс вӧліны сӧстӧминик курткааӧсь, гладитӧм гачьясаӧсь.
Тишин вӧлі ичӧтджык тушаа, руд синъясыс сылӧн видзӧдісны синкым увтіыс, вывлань лыбыштӧм вылыс вомдор весьтас ичӧтик паськыд дженьыд нырыс вӧлі тырӧма виж берин чутъясӧн.
Петрусинлӧн, мӧдарӧ, чужӧмыс вӧлі мичаник, посни чертаяса, ӧкуратнӧй нырыс пукаліс веськыда, сёрнитысь вылӧ синъясыс видзӧдісны меліа, и лӧсьыдик фигураыслӧн став вӧрасас тӧдчис ичӧтысяньыс пельклун.
— Миянлы нинӧмла... — бара заводитіс сійӧ,
но Васёк торкис сійӧс:
— Школа ремонтируйтӧны.
Сы могысь медым сентябр первой лунсянь миянлы занимайтчыны, ковмас быдӧнлы уджавны.
Верманныд пуктыны кытчӧкӧ бокӧджык ассьыныд курткаяснытӧ, раздевалкаыс абу на эштӧма.
Кутанныд уджавны быдӧнкӧд ӧтлаын.
Ме пырысь-пыр тӧдмала, мый колӧ вӧчны талун.
Тэрыб воськовъясӧн сійӧ мӧдӧдчис директорлань.
Мазин кывліс тайӧ сёрнисӧ да надзӧник матыстчис детинкаяс дорӧ.
— Кора пӧрччысьны! — серамсорӧн шуис сійӧ.
Но детинкаяс падъялігтыр вешйисны бокӧ мый йылыськӧ ёрта-ёртыскӧд сёрнитігтыр.
Саша вӧчліс Мазинлы скӧр синъяс да, пельпомӧдыс сійӧс кутӧмӧн, нуӧдіс Васёк бӧрся:
— Ветлам печниксӧ видзӧдлам.
И мыйла тэ сідзи сразу сюйсян?
— Ыджыд тай, налы нинӧмла! Тшапмӧмаӧсь! — скӧраліс Мазин.
— Вок менам, черноморскӧй моряк, сьылідзиръяныс эськӧ сеталіс налы да вӧтліс татысь, — пинь пырыс сьӧлыштӧм мысти шуис Витя Матрос.
— Зэв тай колӧны найӧ миянлы тані!
— Ньӧжйӧджык, Матрос, мый тэ грубитан? — на дінті мунігӧн тапнитіс сылы пельпомас Одинцов. — Абу лӧсьыд тадзи.
Витька югнитіс синъяснас да чӧв ланьтіс.
Леонид Тимофеевич петкӧдліс выль печниклы керкасӧ.
Кор детинкаяс матыстчисны кильчӧ дорӧ, директор, пос вывті лэччигӧн, висьтавліс:
— Пачьяс, дерт, колӧ вӧчны медводз, сытӧг ми огӧ вермӧй заводитны жыръяс белитӧм.
Сыкӧд орччӧн мунысь ныв аддзис кильчӧ дорын сулалысь челядьӧс да гусьӧник мыйкӧ шуис, ачыс кӧрыштліс сук сьӧд синкымъяссӧ.
Ныв вӧлі молния замока кельыдлӧз теннискаа, сьӧд юбкаа да спортивнӧй еджыд туфлиа.
Юрсиыс вӧлі еджыд, дженьыда шырӧма, помъясыс читкыльтчӧмаӧсь пытшлань; спокойнӧй ыджыд плеш улас пемыдлӧз синъясыс видзӧдісны сюся да стрӧга.
Киняулас сійӧ кутіс кутшӧмкӧ тубрас, а киас — дженьыдик пу зыр.
Мазин синбӧжнас видзӧдліс Одинцов вылӧ да гырддзанас надзӧник тувкнитіс Васёклы:
— Вот и печник!
— Здравствуйте, Леонид Тимофеевич! — яндысьыштӧмӧн шуис Васёк, ачыс зілис не видзӧдны гӧстя вылӧ. — Ми локтім тӧдмавны...
— Здравствуйте, здравствуйте! — торкис сійӧс директор да, сералысь синъясӧн «печник» вылӧ видзӧдігмоз, висьталіс: — Вот, Елена Александровна, буретш тайӧяс и эмӧсь Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс!
Ме тіянлы на йылысь висьтавлі.
Тайӧ, сідз шуны, подув пуктысьяс, первой пионеръяс, кодъяс мекӧд тшӧтш осваивайтісны тайӧ веж пустырсӧ.
Тані найӧ абу на ставныс, на пӧвстын эмӧсь и нывкаяс.
И ещӧ ребята воалісны вӧвлӧм нёльӧд «Б»-ысь.
Вообщӧ став классъясыс нин вочасӧн укомплектуйтчӧны, ӧні кежлӧ школа дворын на, — шутитыштіс директор, — но тайӧ ребятаыс воисны медводз...
Вот, Трубачёв, тӧдмасьӧй.
Елена Александровна зэв любезнӧя сӧгласитчис миянлы отсавны, буретш сійӧ и эм эсійӧ волшебник-печникыс, кодтӧг ми тіянкӧд китӧмъяс кодьӧсь!
— Здравствуйте... — яндысьыштӧмӧн места выланыс педзигмоз приветствуйтісны выль печникӧс челядь.
— Здравствуйте! — гажаа довкнитіс юрнас ныв.
Морӧс вылас сылӧн югнитіс комсомольскӧй значок, и челядь тӧдлытӧгныс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Елена Александровна синъяснас кытшовтіс дворсӧ.
— Ме видзӧдалі нин тіянлысь став овмӧстӧ, и меным кажитчӧ, мый заводитам ми ог пачьяссянь.
Ме думайта, заводитны колӧ уджсӧ бура организуйтӧмсянь.
Ті тані зэв унаӧн, эмӧсь школьникъяс старшӧй классъясысь и младшӧйясысь.
Вайӧй вӧчамӧй неыджыд производственнӧй собрание да быд класслы индам ассьыс уджалан участок.
А гашкӧ, тіянӧс ставнытӧ юклам бригадаяс вылӧ, а то некод точнӧя оз тӧд, мый сылы вӧчны.
— А ми ставсӧ вӧчам!
Мый аддзам, сійӧс и вӧчам! — шуис Мазин.
— А мый ті кӧсйылінныд вӧчны талун? — юаліс Елена Александровна.
— Талун, буракӧ, кутам отсасьны рабочӧйяслы дранка тувъявлыны.
Да ещӧ Леонид Тимофеевич шуліс, делянка вылӧ пӧ ковмас мунны, — висьталіс Васёк.
— Но, мунны миянлы, кӧть и жаль, нинӧмӧн на ещӧ! — тӧждысьӧмпырысь шуис Леонид Тимофеевич да, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кутіс тэрмасьны: — Елена Александровна, ті, пӧжалуйста, лоӧй тані кӧзяйка пыдди, сёрнитчӧй ребятакӧд собрание йывсьыд, а ме муна делӧясӧн.
Леонид Тимофеевич муніс.
Елена Александровна мыччис ассьыс тубрассӧ да зырсӧ Мазинлы.
— Мазин, — прӧстӧя шуис сійӧ, — идрав кытчӧкӧ тайӧ кӧлуйсӧ, найӧ меным оз ковмыны талун. — И кор аддзис, мый Мазин нюжмасьӧ, юаліс: — Тэ ӧд Мазиныс?
— Ме Мазин.
Места вылас укшаля педзигтыр Коля босьтіс Елена Александровналысь тубрассӧ да зырсӧ.
— Ну Грозныйлы, — тэрыба шуисны челядь.
Елена Александровна пуксис кильчӧ пос вылӧ.
— Пуксялӧй, сёрнитыштам.
Директор тшӧктіс талун жӧ гижны списокӧ став ребятасӧ, быд класс торйӧн.
Тайӧс ме кӧсъя поручитны тіянлы.
А кор списокыс эштас, чукӧртам производственнӧй собрание.
— Кодкӧ воис, — друг шуис Саша.
Дворӧ збоя пырис легкӧвӧй машина да бергӧдчигас инмис сюръяӧ, кытчӧ вӧлі ӧшӧдӧма объявление «2 №-а школа».
Кабинаысь чеччыштіс кузь тушаа лӧз курткаа детинка.
— Тайӧ тані мӧд номера школаыс? — гораа горӧдіс сійӧ.
Некымынӧн челядь эновтісны уджнысӧ да кытшалісны машинасӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс Елена Александровна.
— Тайӧ Алёша Кудрявцев, — сорласьӧм кыкпӧлӧс чувствоӧн — дӧзмӧмӧн да радпырысь — шуис Васёк.
Сійӧ сразу тӧдіс, мый воысьыс сылӧн неважӧнся тӧдсаыс, да, мыйӧн дум вылас уси сыкӧд пинясьӧмыс, зумыштчис.
Одинцов да Саша чуймӧмӧн видзӧдісны Трубачёв вылӧ.
— А мый нӧ, тайӧ Кудрявцевыс тіянкӧд ӧтлаын уджалӧ?
Мыйла сійӧ машинаӧн локтіс? — юаліс Елена Александровна.
— Ми сійӧс первойысь аддзам, — Васёк вылӧ видзӧдігмоз шуис Одинцов.
— Сійӧ кӧсйӧ вӧлі велӧдчыны миян школаын, — ёртъясыслӧн чуймӧм видзӧдласъяслы вочавидзтӧг гӧгӧрвоӧдіс Васёк, — а машинаыс тайӧ батьыслӧн, генерал Кудрявцевлӧн.
Машина дорӧ чукӧртчисны нин челядь.
Кияснас ӧвтчигтыр Алёша мыйкӧ висьтавліс.
Тишин да Петрусин сулалісны сыкӧд орччӧн.
Тишин малаліс машиналысь дзирдалысь кузовсӧ, а Петрусин, еджыд ёсь пиньяса вомсӧ калькнитӧмӧн, видзӧдіс Алёша вылӧ да сылӧн быд кыв шуӧм бӧрын гораа сераліс.
— О-о, да тані быдса двореч!
И ребята унаӧн!
Ме тожӧ кута уджавны тані.
Примитанныд менӧ, ребята? — юаліс Алёша.
— Примитам, примитам! — гораа да гажаа кыліс кильчӧ дорӧдз.
— Гашкӧ, тэныд, Трубачёв, колӧ ветлыны тӧдмавны, мый сэні сэтшӧмыс? — шуис Елена Александровна.
Васёк чеччис да падъялігтыр мӧдӧдчис машиналань.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи пинясьӧм бӧрас встретитчас сыкӧд Кудрявцев, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пустырь вылын ас мортӧн да лыддис коланаӧн здоровайтчыны выль воыськӧд.
— Здравствуй, Кудрявцев, — Алёша дінӧ матыстчигӧн шуис сійӧ.
Но Алёша эз вочавидз.
Мӧдарлань бергӧдчӧмӧн сійӧ веськодьпырысь ӧшӧдчис гырддзаяснас машина вылӧ да быттьӧкӧ нинӧм казявтӧг мый йылысь кӧ мӧдіс сёрнитны суседыскӧд.
— Эй, выль воысь... кыдзи тэнӧ...
Кудрявцев!
Тэкӧд здоровайтчӧны!
Тэкӧд Трубачёв здоровайтчӧ! — быдладорсянь горӧдісны челядь.
— Трубачёв? — синъяссӧ читкыртіс Алёша. — Ог тӧд сэтшӧмсӧ.
Васёк пузис.
— А ме тэнӧ тӧда! — гораа шуис сійӧ да видзӧдліс веськыда аслас прӧтивниклы дерзкӧй сӧдз синмас.
Тайӧ синъясас тӧдчис восьса лӧглун да сералӧм.
Васёк падмис.
— Этша тӧдан! — сы падмӧм вылӧ нимкодясигтыр да молния цепочканас ворсігтыр шпыньмуніс Кудрявцев.
Челядь чукӧртчисны на гӧгӧр да сюся видзӧдісны кыкнанныслы чужӧманыс, виччысисны зык лыбӧм.
Трубачёвлӧн гудыртчисны синъясыс, киясас зэвтчисны мускулъясыс, но сійӧ нюжмасис.
А Кудрявцев, кодӧс ышӧдіс школьникъяслӧн вниманиеыс, веськыда нин сераліс сылы синмас, петкӧдліс мурч-курччӧм еджыд пиньяссӧ.
Кудрявцевкӧд орччӧн, ӧшпи моз юрсӧ копыртӧмӧн да быттьӧкӧ противникыслысь вынсӧ мерайтігмоз, сулаліс Тишин.
Бокас, мыйкӧ виччысигмоз нюмъялігтыр, мыччасис Петрусин.
— Тэ кытысь? — друг скӧрысь чепӧсйис йӧз чукӧрысь Мазин. — Трубачёв, мый тэ видзӧдан!
Шыбит татысь тайӧ ышнясьысьсӧ аслас машинаыскӧд тшӧтш!
Витя Матрос сулаліс Васёккӧд орччӧн да, косьӧ кӧ воасны, дась вӧлі сувтны сы дор.
Но кось эз ло.
Трубачёв лэптіс юрсӧ да, кулакъяссӧ разигмоз, гораа шуис:
— Ми тані кӧзяева, а сійӧ — миян гӧсьт! — и пельпомъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын муніс Кудрявцев дінті, а челядь гораа да ошкӧмпырысь горзісны.
— Молодец, Трубачёв!
Честнӧй кыв, тэ настоящӧй пионер!
Ме ставсӧ аддзылі, — матыстчис Васёк дінӧ сизимӧд класса велӧдчысь кузь тушаа Толя Соколов.
— И эг ме ӧтнам аддзыв, а со коді... —
синъяснас сійӧ индіс бокынджык сулалысь Елена Александровна вылӧ.
Сы йылысь ставныс быттьӧкӧ вунӧдлісны.
Сійӧ сулаліс ӧтнас, и еджыд юрси улас сьӧд синкымъясыс сылӧн скӧрысь чукыртчисны, а синъясыс видзӧдісны веськыда Кудрявцев вылӧ.
Васёк бергӧдчыліс, но Елена Александровна сійӧс эз казяв.
— Мазин, чукӧст ребятасӧ, миянлы пӧра урок вылӧ, — шуис Васёк да петіс улича вылӧ.
Васёк мунӧм бӧрын Елена Александровна тэрыб воськовъясӧн матыстчис Кудрявцев дінӧ да гораа юаліс:
— Кодлӧн машинаыс?
— Менам, — вежливӧя вочавидзис Алёша.
— Ог гӧгӧрво, кытысь тэныд машинаыс?
Мый тэ — ответственнӧй работник?
Коді тэ сэтшӧмыс? — скӧрысь юаліс Елена Александровна.
— Менам бать генерал.
Тайӧ сылӧн машинаыс, — падъявтӧг вочавидзис Алёша.
— Сідзи и висьтав, мый тайӧ машинаыс батьыдлӧн.
Сувтӧд сійӧс кытчӧкӧ бокӧ да заводит уджавны.
Нинӧмла татчӧ чукӧртны йӧзсӧ да шӧйтны немуджтӧг.
А тіян вылӧ, ребята, ме веськыда шензя, — шыасис сійӧ челядь чукӧр дінӧ.
— Быттьӧкӧ некор нэмнаныд ті абу аддзылӧмныд машинасӧ!
Но, мый ті чукӧртчинныд татчӧ?
Ме кӧ тэ местаын, Кудрявцев, веськыда эськӧ ӧбидитчи: видзӧдӧны тэ вылӧ, кыдзи зоопаркын ӧбезьяна вылӧ! — Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ да серӧктіс.
Петрусин гораа, некытчӧ лӧсявтӧг, серӧктіс.
Тишин видзӧдліс сы вылӧ чуймӧм, лӧг видзӧдласӧн.
Кудрявцев кельдӧдіс да шутьлялігтыр пырис машинаас.
— Эй, кыдзи тэнӧ...
Тишин, пуксьы, виччысьлам директорсӧ! — быттьӧкӧ орччӧн сулалысь Елена Александровнаӧс казявтӧг шуис сійӧ.
— Директор талун оз ло! — горӧдіс сылы Толя Соколов. — Вешйы татысь дзоньӧн-видзаӧн!
Дӧзмӧм чужӧма Алёша вӧрзьӧдіс рульсӧ.
Машина вӧрзис.
Петрусин чепӧсйис места вывсьыс да, кияснас ӧвтчигтыр, мӧдіс котӧртны машина бӧрся.
— Эй, тэ!
Вӧтӧд, вӧтӧд! Кут бӧжӧдыс, а то мунас! — сы бӧрвылын сералісны челядь.
36 глава
УРОК ВЫЛЫН
— Локтӧны!
Мама, ставныс локтӧны! — котӧрӧн гортас пыригмоз кыпыдпырысь горзіс Петя Русаков.
Екатерина Алексеевна вӧчис скӧр чужӧм:
— Вот ме налы ӧні петкӧдла!
Сы мында пропуститны!
Безобразие!
Челядь пырисны полігтырйи, ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Нывкаяс медводз матыстчисны Екатерина Алексеевна дінӧ, ӧтар-мӧдарладорсяньыс видзӧдлісны сылы синмас:
— Скӧраланныд миян вылӧ?..
Ой, скӧраланныд!
Ми прӧстӧ полім локнысӧ...
— Скӧрала, дерт, — ас дінсьыс найӧс вешталігмоз коса шуис Екатерина Алексеевна да бергӧдчис детинкаяслань.
Детинкаяс мыжапырысь сулалісны ӧдзӧс дорын.
Некод на пиысь эз пуксьы.
Накӧд встреча кежлӧ Екатерина Алексеевна дасьтыліс уна чорыд да скӧр кывъяс но, аслас велӧдчысьяслӧн омӧльтчӧм чужӧмъяс вылас видзӧдлӧм бӧрын, сӧмын дженьыдика ышловзис да кинас индіс стулъяс вылӧ:
— Пуксьӧй!
Бӧръя кадас миян занятиеясным торксисны.
Тайӧ зэв лёк, медся нин налы, кодъяс слабӧсь арифметика кузя, — синъяссӧ сійӧ чӧвтліс Трубачёв вылӧ.
Васёк вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ, чышкис плешсӧ.
Екатерина Алексеевна пызан вылӧ пуктіс программа:
— Вот, ребята, ме видлалі ставсӧ, мый миян коли, и стӧча юклі миянлысь занятиеяснымӧс гожӧм кежлӧ.
Кадыс миян абу нин сэтшӧм уна.
Та вӧсна медбӧръяысь висьтала тіянлы: занимайтчыны колӧ ӧкуратнӧя, быд лун.
Чӧв олігтыр челядь пуксялісны пызан сайӧ.
Екатерина Алексеевна восьтіс учебник:
— Ми тіянкӧд сибдім дробьяс юклӧм вылын.
Тайӧ арифметика кузя.
Роч кыв кузя делӧяс миян мунӧны бурджыка: ми помалім программасӧ пӧшти дзоньнас, кутам сӧмын повторяйтны.
История кузя ми прӧйдитам ӧні мифъяс.
Таысь кындзи, ми тэрыбакодь прӧйдитім сійӧс, мый колис миянлы Костя.
Сідзкӧ, ковмас ещӧ повторяйтны география.
Челядь чӧв олісны.
— Талун заводитам главнӧйсяньыс — арифметикасянь.
Саша Булгаков, пет дӧска дорӧ!
Неувереннӧй воськовъясӧн Саша матыстчис дӧска дорӧ, лӧсьӧдыштіс курткасӧ.
— Гиж пример: юк, пӧжалуйста, 8⅚ 2⅓ вылӧ.
Саша ӧкуратнӧя гижис примерсӧ да заводитіс смешаннӧй числӧяссӧ вуджӧдны неправильнӧй дробӧ.
Тайӧс вӧчӧм бӧрын сійӧ друг чӧв ланьтіс дӧска дорын да дыр сулаліс вӧрзьывтӧг.
Сылы отсӧг вылӧ Екатерина Алексеевна петкӧдіс дӧска дорӧ Лидаӧс.
Ӧтвылысь найӧ решитісны примерсӧ да мыкталігтыр висьталісны правилӧсӧ.
Урокыс муніс зэв сьӧкыда.
Петя Русаковысь кындзи некод эз вермы ӧтнасӧн решитны ни ӧти пример деление вылӧ.
Урок помасигас Екатерина Алексеевна шуис:
— Вот аддзанныд; ті бара вунӧдӧмныд ставсӧ.
А колян урок вылас делӧыс миян муніс ёна бурджыка.
Ковмас ещӧ пукалыштны дробьяс юклӧм вылын.
Мӧд урокыс вӧлі история.
История урокъяс вылын, сідз жӧ кыдзи и мукӧд урокъяс вылын, Екатерина Алексеевна стрӧга следитіс не сӧмын сы бӧрся, медым челядь точнӧя висьталісны велӧдны тшӧктылӧмторсӧ, а ещӧ и сы бӧрся, медым сёрниныс налӧн вӧлі правильнӧй.
Челядь тӧдісны тайӧс и, гортаныс урок гӧтӧвитігӧн, пыр висьтавлісны сійӧс гораа аслыныс.
Тайӧ разас, аргонавтъяс йылысь миф висьтавлігӧн, Мазин некыдзи эз вермы лючкиа стрӧитны ассьыс висьтсӧ:
— Грекъяс... радейтлісны плавайтны... но вообщӧ... ылысса канмуясӧ.
И вот ӧти сар... кыдзи сійӧс... Пелей... тшӧктіс... ӧтилы сэні... эсійӧ, но... Ясонлы, судзӧдны этайӧ... зарни руносӧ...
Но, и сійӧ, сідзкӧ, муніс ылыс туйӧ...
Но, вообщӧ... зэв ӧпаснӧй туй...
— Дугдыв, Коля, — торкис Мазинӧс Екатерина Алексеевна. — Кыдзи тайӧ тэ висьтавлан?
«Вообщӧ, эсійӧ, эсійӧс, но, но...» Кутшӧм тайӧ нокайтӧм?
Роч кыв зэв озыр да красочнӧй, сэні эмӧсь решительнӧ став кывъясыс, кодъяс тэныд колӧны.
Колӧ жӧ, медбӧрын, велӧдчыны правильнӧя пӧльзуйтчыны наӧн.
Тэ сорлалін ассьыд висьттӧ ковтӧм, лишнӧй кывъясӧн, тэнад сёрниын уна ёг туруныс.
Ми тіянкӧд сы мында лыддьысям, подробнӧя разбирайтам быд произведение.
Мыйла ми тайӧс вӧчам? — Сійӧ бергӧдчис челядьлань. — Велӧдчӧй жӧ, медбӧрын, правильнӧя сёрнитны!
Следитӧй ас бӧрсяныд, поправляйтӧй ёрта-ёрттӧ.
Оз жӧ позь тадзи!
История урок вылын челядьлы веськыда эз везит.
Зэв бура велӧдчысь Сева, Мазинлы сетӧм выговорысь повзьӧмла, Геракл йылысь миф висьталіс пӧшти наизусть, мыйвынсьыс зэвтіс ассьыс зрительнӧй паметьсӧ.
Помаліс сійӧ стӧч сідзи, кыдзи вӧлі гижӧма учебникын:
«Уна подвигъяс бӧрын Гераклӧс медбӧрын Зевс босьтіс енэжӧ да вӧчис енмӧн».
Екатерина Алексеевна дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ме ог помнит, медым ме коркӧ тшӧктылі наизусть велӧдны мифъяс.
Шензя весиг, мыйла тэ вӧчин татшӧм сьӧкыд уджсӧ.
Сева шӧйӧвоши, эз гӧгӧрво, мыйысь мыжалӧ сійӧс Екатерина Алексеевна, да тэрмасигтыр шуис:
— Но ӧд сійӧс и збыль ловйӧн босьтісны енэжӧ.
Челядь серӧктісны.
— Тайӧ урокъяс бӧрас менӧ, буракӧ, тожӧ ловйӧн босьтасны енэжӧ, — шутитыштіс Екатерина Алексеевна. — Но вот, ребята, водзӧвылӧ зільӧй висьтавлыны асланыд кывъясӧн, сӧмын энӧ сідзи, кыдзи талун Мазин.
Менӧ тайӧ ёна дӧзмӧдіс.
Муніганыс челядь торжественнӧя висьталісны асланыс велӧдысьлы, мый налӧн ӧні точнӧй расписание и, «кӧть кув», некутшӧм пропускъяс сэсся оз лоны.
— «Кӧть кув» — тожӧ лишнӧй кывъяс, — ӧдзӧс дорас нин поправитіс найӧс Екатерина Алексеевна.
37 глава
ВАСЯ ДІНЫН
Ӧбед кадӧ челядь решитісны видлыны Васяӧс.
Мунігас Васёк висьталіс ёртъясыслы Кудрявцевкӧд аслас первой тӧдмасьӧм да пинясьӧм йылысь.
— Мый нӧ тэ чӧв олін? — чуймисны челядь. — Позьӧ вӧлі сразу жӧ ёрт ногӧн ӧлӧдны сійӧс, медым эз лэптав нырсӧ!
— Ме нарошнӧ эг висьтав.
Эг кӧсйы, медым водзвыв ставныд тӧдінныд, мый сійӧ баквал, чайті — гашкӧ, сійӧ мӧд ногӧн асьсӧ мӧдас кутны.
Та вӧсна и здоровайтчи первойӧн...
Ӧд всё-таки сійӧ кӧсйыліс отсавны меным лесозаводад...
и вообщӧ сійӧ воис меным сьӧлӧм вылӧ, ачыс веськӧдлӧ машинаӧн...
— М-да...
Сразусӧ ме сідзжӧ нинӧм лёкторсӧ эг казяв сыысь, — шуис Саша.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм барчонок! — зумыштчис Одинцов.
— Но абу, сійӧ абу барчонок кодь! — вочавидзис Васёк. — Сійӧ ачыс висьтавліс меным, мый радейтӧ уджавны.
Прӧстӧ баквал!
— Но немтор!
Миян ребята сійӧс переделайтасны ас ногныс.
Вот сӧмын эсійӧ кыкыс мыйла сы дінӧ сибдӧмаӧсь? — юаліс Саша.
— А, Тишиныс да Петрусиныс?
Найӧ ӧд тожӧ выльяс.
Гашкӧ, машина вӧснаыс, — шуис Петя.
— Меным мыйлакӧ эсійӧ кыкыс пыр жӧ мустӧмӧсь лоины, — чукыртчыліс Сева. — Веськыда пыр жӧ!
Челядь серӧктісны:
— О-о!
Миян Севкалы кӧ нин кодкӧ мустӧм лои, сідзкӧ, эм мыйысь!
— Но, мый ті думайтанныд, ме нин сідзи быдӧнӧс радейта?
Ме сӧмын гораа ог висьтав да косясьны ог куж, а то эськӧ...
Челядь ещӧ гораджыка серӧктісны.
Сева ӧбидитчис:
— Да мый нӧ менам, тіян ногӧн, аслам мнение абу?
— Эм, мнение тэнад эм и мортӧс бура-мичаа разберитны тэ кужан, а сэсся заводитан правдайтны сійӧс: тайӧ сы вӧсна, а тайӧ сы вӧсна...
Тэ бур, бур, Севка!
— Весьшӧрӧ ті тадзи думайтанныд ме йылысь, — дӧзмӧмӧн шуис Сева. — Ме, гашкӧ, и бур и нинӧм абусьыс морт дінӧ ог крукась, но ни ӧти подлость меысь оз пышйы.
Ме сійӧс некодлы ог прӧстит!
И збыльторсӧ веськыда синмас шуа!
— Севка жебиник, но ёнысь оз повзьы, — думайтыштӧм бӧрын шуис Васёк.
— Тайӧ збыль.
Севка нинӧмысь повтӧм, — серьёзнӧя шуисны челядь.
Мазинлы друг дум вылас уси Елена Александровна:
— Мыйкӧ сійӧ абу печник кодь.
Воис быттьӧкӧ ас гортас.
Кутшӧмкӧ тубрас меным сетіс да зыр! — серӧктіс сійӧ.
— Мыйла абу печник кодь?
Сійӧ образованиеа печник.
Ӧні уна татшӧмъясыс.
Аддзылінныд сылысь комсомольскӧй значоксӧ? — варовмис Трубачёв.
— Сійӧ настоящӧй печник.
Ӧд ачыс Леонид Тимофеевич корӧма сійӧс пачьяс тэчны.
Но делӧыс сыын, мый сійӧ комсомолка и, дерт, кор аддзӧ нелючкияс, то пыр жӧ и суитчӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Одинцов.
— Тіянладорсянь, зонъяс, абу лӧсьыд.
Муртса на морт воис, а ті пырысь-пыр и критикуйтанныд сійӧс, — дӧзмӧмпырысь шуис Нюра. — И вообщӧ нинӧмла вӧйпны, коді сійӧ.
Печник кӧ и печник.
Код тӧдас кутшӧм постъяс вылӧ выдвигайтӧны миян нывбабаясӧс!
Ӧні война вылын и майоръяс и полковникъяс — нывбабаяс.
Мый тайӧ налы, сідзи прӧстӧ сюри?
— Да ми нинӧм огӧ шуӧй, — яндысьыштіс Одинцов.
— Кыдзи онӧ, шуанныд, — пӧдругаыс дор сувтіс Лида. — Мазин радейтӧ быдӧн вылын сералыштны.
А война вылын нывбабаяс геройясӧн петкӧдлӧны асьнысӧ!
И тылын кыдзи уджалӧны!
Мама менам сёрӧн войнас локтӧ удж вылысь.
Да ӧні ещӧ партияӧ пырны лӧсьӧдчӧ, и мукӧд дырйиыс асылӧдзыс пукалӧ.
Гортын ӧні ме ставсӧ ачым вӧча, мед сӧмын сійӧ занимайтчас.
— Партияӧ пырӧ? — тэрыба юаліс Одинцов. — Вот тайӧ да!
Тэ и збыль бура должен отсасьны гортад.
Ӧд кор принимайтӧны, быднога юалӧмъяссӧ сеталӧны — друг сійӧ оз мӧд тӧдны мыйкӧ!
— Но, сійӧ тӧдӧ бура, менам мама юрсӧ оз янӧд! — кутіс волнуйтчыны Лида.
Челядь ошкӧмпырысь да гордитчӧмӧн видзӧдісны пӧдругаыс вылӧ.
— Тэ миянлы шӧпнит, кутшӧм лунӧ, ми кутам поздравляйтны!
Нюра чӧв оліс.
Дум вылас сылы уси аслас гортыс, халата мамыс, коді пыр расстроитчӧма гортса делӧясӧн.
Некор нэмнас сы мамлӧн оз ло татшӧм торжественнӧй луныс...
Коді шуас сы йылысь бур кывъяс, сійӧ кӧ нинӧмӧн оз отсав йӧзыслы, некӧн оз уджав!
Нюралы сьӧлӧм доймытӧдзыс друг лои жаль мамыс.
Сійӧ ӧшӧдіс юрсӧ да надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Одинцов тревожнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэ мый, Нюрочка? — гусьӧник юаліс Сева.
— Нинӧм. — Нюра благодарнӧя нюммуніс ёртыслы.
Сева век кужліс ас кадӧ матыстчыны, юавны, мый мортлӧн сьӧлӧм вылас.
Сійӧ эз пов шуны пӧдругасӧ мелі нимӧн, сійӧ эз яндысьлы йӧз дырйи меліавны ассьыс мамсӧ.
Сева — нинӧмысь повтӧм, сійӧ оз пов сералӧмъясысь.
«Ме ог пов бӧб йӧзысь, ме ачым пола лоны бӧбӧн», — ӧтчыд шуис сійӧ ачыс аслыс.
Нюра ещӧ ӧтчыд благодарнӧя видзӧдліс ёртыс вылӧ.
Тӧдіс кӧ эськӧ Сева, кутшӧм сьӧкыд сылы, Нюралы!
Но петкӧдан ӧмӧй керкасьыд ёгтӧ?
Мед мый лоӧ лоас!
Вот и тӧдса калитка.
Важ школа кажитчӧ ичӧтӧн пустырвывса ыджыд керка серти.
— Ми быдмим, и школа быдмис, — шутитӧ Васёк.
Но ставныслы лои мыйлакӧ жаль воддза, важ школаыс.
Мыйтӧм бурыс вӧлі тані!
Васёклы друг дум вылас уси, кыдзи мамыс первойысь пыртӧдіс сійӧс школаӧ.
Кыдзи радліс мамыс!
И вот тані, калитка дорас, найӧ сувтлісны ӧти минут кежлӧ.
Мамыс тэрыба окыштіс сійӧс, лӧсьӧдыштіс сылысь курткасӧ, лӧсьӧдыштіс ассьыс шарпсӧ.
Васёк улӧдз копыртӧ юрсӧ да мунӧ кильчӧ дінті, ӧшиньяс дінті, турунӧн тырӧм туй кузя.
— Васёк!
Ребята, кытчӧ сійӧ мунӧ?
— Энӧ горзӧй... — шӧпкӧдӧ Сева.
— Сійӧ муніс Вася дінӧ ӧшинь улас...
Челядь надзӧник мунӧны Васёк бӧрся.
Госпитальын ӧбед кад.
Дворас некод абу.
Пуясувса пызанъяс вылӧ эновтӧма шашкияс, шахматъяс, домино.
Санитаръяс петкӧдалӧны паськыд пӧвъяс, пукталӧны на вылӧ эшкынъяс, пӧдушкаяс.
Обед бӧрын вурдысьяс узьӧны сынӧд вылын.
— Не ас кадӧ воим, Нина Игнатьевна скӧрмас! — полігтыр видзӧдалӧны гӧгӧр челядь.
— Ми сӧмын минут кежлӧ...
Кок чунь йыланыс найӧ матыстчӧны ӧшинь дорӧ.
Сук коръя веж кыдз кышакылігтыр вештӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ассьыс лапъяссӧ.
— Вася!..
Палата кажитчӧ тыртӧмӧн.
Вурдысьяс ӧбедайтӧны столӧвӧйын.
Вася ӧтнас пукалӧ койка вылын, пидзӧсъяс вылас кутӧ суп тыра тарелка.
Азымпырысь сійӧ курччалӧ нянь, банбокъясыс сылӧн вӧрӧны,
пинь улас кажакылӧ жаритчӧм корка.
— М-м... — ымӧстӧ сійӧ тыра вомнас да, тарелкасӧ тумбочка вылӧ пуктӧм бӧрын, ӧвтӧ кинас: — Локтӧй татчӧ!
Некод абу!
Пырӧй ӧшиньӧдыс!
Детинкаяс, кияс выланыс нюжӧдчӧмӧн, кайӧны ӧшинь вылӧ, чеччышталӧны палатаӧ; нывкаяс оз жӧ кольччыны детинкаясысь.
Ставныс ӧти-ӧтиӧн матыстчылӧны Вася дінӧ, топыда кутлӧны сылысь кисӧ.
— Но, кыдзи тэ, Вася? — койка дорын сулалігӧн тэрмасигтыр юасьӧны найӧ.
— Ме — зэв бур!
Ӧні бурдны кута.
Главнӧйыс, мый фронт вылӧ кыв шутӧг лӧсялӧ! — гажаа висьталӧ Вася.
— Меным ребята висьтавлісны, мый тэныд бурджык, сӧмын ме ачым некыдзи эг вермы волыны татчӧ.
Эк, Вася!
Мыйӧн кок йылӧ сувтан — волы миянӧ школаӧ.
Миян регыд ремонт помасяс, лӧсьыд лоӧ!
Волан? — юалӧ Васёк.
— Кыдзи нӧ ог волы!
Вӧзйысьла и вола.
Ме ог мӧд дыр куйлыны.
Татчӧс врачьяс меным шуӧны: организмыд пӧ тэнад ён и выдержка эм, а вот терпениесӧ енмыс абу сетӧма!
Вася сералӧ, банбокъясас сылӧн артмӧны гуранторъяс,
сэсся друг, аслыс плешкас кучкӧм бӧрын, сійӧ тэрыба сюйӧ кисӧ пӧдушка улас.
— Энлӧй!
Мый нӧ тайӧ ме?
Ӧд тіянлы письмӧ Украинасянь.
Ӧтик детинка вайис. — Вася перйӧ кузь руд конверт, кодӧс доръясӧдыс вурӧма сунисӧн да пельӧсъясӧдыс крепитӧма сургучӧн. — Вот!
Став сертиыс тыдалӧ — серьёзнӧй письмӧ!
Челядь видзӧдӧны письмӧ вылӧ, падъялӧны босьтны сійӧс.
Коді тӧдас, мый сы пытшкын!
И пельӧсъясас сургучыс и сунисыс, коді нерӧвнӧй вурысъясӧн дорӧсалӧ руд конвертсӧ, кажитчӧны сэтшӧм вӧвлытӧмӧн да страшнӧйӧн.
Пионеръяс отрядлы.
Отрядса командирлы
Васёк Трубачёвлы да сылӧн ёртъяслы, —
ӧкуратнӧй гырысь почеркӧн гижӧма конверт вылас.
— Генкасянь...
Генкасянь...
Ребята, тайӧ Генкасянь!
Трубачёв босьтӧ Вася киысь письмӧсӧ да тэрмасигтыр пиньнас орӧдалӧ суниссӧ.
Видзчысьӧмӧн перйӧ топыда пукталӧм листокъяс.
— Лыддьы ӧдйӧджык! — шӧпкӧдӧны ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧм челядь.
38 глава
УКРАИНАСЯНЬ ПИСЬМӦ
«Дона ёртъяс!
Ылысса Украинасянь лэбӧны тіянӧдз менам партизанскӧй привет и менам думъясӧй.
Юӧрта тіянлы, мый ми мыйвынсьыным нӧйтам фашистъясӧс, унаӧс найӧс, гадъясӧс, виалім нин, но и ассьыным уна дона йӧзӧс воштім.
Менам вернӧй вӧв Гнедко бой поле вылысь петкӧдіс ранитчӧм боечӧс, тіянлысь вожатӧйтӧ Митяӧс.
Вирӧн ойдӧмаӧс вӧв гӧнитӧдіс сійӧс лагерӧдз и ачыс, кокас ранитчӧм вӧсна, уси муӧ миян землянка дорӧ.
Сьӧкыда ранитчӧма бойын тіян Митяныд.
А тайӧ вӧлі тадзи.
Югдігӧн петіс сійӧ разведкаӧ Яков Пряниккӧд, накӧд вӧліны ещӧ вит боеч.
И паныдасьӧмаӧсь найӧ фашистъяслӧн да полицайяслӧн ыджыд отрядкӧд.
Писькӧдчӧмаӧсь бойӧн, гранатаясӧн уськӧдӧмаӧсь нелямын мортӧс...
Чорыда тышкасьӧмаӧсь партизанъяс, но оз позь вӧлі вермыны врагӧс.
Тшӧктӧма тіян Митяныд ёртъясыслы писькӧдчыны лагерлань, а ачыс ӧтнасӧн кольччӧма виӧм Яков Пряник дінӧ.
Шыблалӧма враг вылӧ гранатаяс, а кор бырӧмаӧсь гранатаясыс, чеччыштӧма сійӧ Гнедко вылӧ, перйӧма лэчыд саблясӧ да мунӧма бойӧ — ӧтнасӧн ставныслы паныд, рукопашнӧй бойӧ.
Куимысь нин вӧлӧм ранитчӧма тіян геройныд Митяныд, сӧмын казялӧма менам вернӧй вӧлӧй — визувтӧ сы пельяс костӧд пӧсь вир, тыртӧ синъяссӧ.
Усьӧма боеч сылы сьылі вылас, личалӧма киас поводыс...
И чеччыштӧма менам боевӧй вӧлӧй вывлань, талялӧма ас гӧгӧрсьыс врагъясӧс да тӧвныр моз тӧвзьыштӧма партизанскӧй лагерлань...
Кыкысь вӧтӧдлӧма сійӧс вражескӧй пуля, сьӧкыда ранитӧма Гнедкоӧс кокас да бокас, сорласьӧма вирыс боечлӧн да вӧвлӧн...
Ылысь вӧрысь ме кылі кокшы да гӧрдлӧм.
Юртӧг-садьтӧг котӧрӧн петі землянкаысь...
Босьтім ми седлӧ вылысь Митяӧс, кӧртавлім сылысь ранаяссӧ.
Кӧртавлім ранаяссӧ и Гнедколысь.
Юӧрта тіянлы, дона ёртъясӧй менам: сьӧкыда ранитчӧма тіян Митяныд.
Командир клопочитіс нуӧдны сійӧс госпитальӧ, но оз позь сійӧс вӧрзьӧдны места вывсьыс.
Вешйывтӧг пукала ме сы дінын, мыйӧн верма отсася сестраяслы; сӧмын талун войнас первойысь восьтіс сійӧ синъяссӧ, дум вылас сылы уси виӧм Яков Пряник да сьӧкыда ышловзис.
«Ысты, — шуӧ, — менам ребяталы менсьым комсомольскӧй привет.
Гашкӧ, абу сиӧма сэсся аддзысьлыны миянлы.
Да висьтав, медым ребята гижасны письмӧ мам-батьлы...
Кытчӧдз ловъя, ме кута на воюйтны смертькӧд, а старикъясӧс дасьтыны век жӧ колӧ».
Ыста тіянлы, ёртъясӧй менам, тайӧ письмӧсӧ вернӧй морткӧд.
Вӧлі и ме бойын, отвагаысь менӧ наградитісны медальӧн, нӧйті врагӧс и эг пов смертьысь!
А ӧні пукала Митя дорын да бӧрда.
Быттьӧкӧ рӧднӧй вокӧс вошта.
И партизанъяс миян лунтыр пукалӧны землянка дорын, он вермы вӧтлыны найӧс, он вермы ыстыны бурӧн.
Вот тадз, ёртъясӧй менам, ёртъясӧй, огӧ лэдзӧй ми смертьсӧ тіян Митя дінӧ, кытчӧдз лоӧ миян вынным...
А Гнедко менам нэм чӧжыс кутас чотны.
Воюйтсис менам бур вӧвлӧн!
Почёт и уважение сылы став партизанъяссянь, а помасяс война, босьта ме сійӧс ас ордӧ, мӧдам колхозын овны ӧтлаын.
Мукӧдъясыс миян ӧні кежлӧ ставныс на ловъяӧсь, ыстӧны тіянлы ассьыныс партизанскӧй привет.
Юӧртӧй, мый тӧданныд асланыд велӧдысь йылысь, тётя Оксана зэв ёна шогсьӧ сы вӧсна.
А Степан Ильич орчча сиктысь гусьӧн вайӧдіс нималана докторӧс.
Тайӧ докторыслӧн чемоданас быдсяма инструментъясыс эмӧсь.
Гашкӧ, и бурдас миян Митя...
А тіянлы тӧдса доблестнӧй боечӧс Яков Пряникӧс дзебим почётнӧй местаӧ, Иван Матвеевичкӧд да Николай Григорьевичкӧд орччӧн.
Сэні и дедӧй менам куйлӧ накӧд орччӧн.
Ещӧ кланяйтчӧны тіянлы пионерскӧй приветӧн Грицько да Федька Гузь.
А Игнат йылысь кутім тӧдны, мый сійӧ связнӧйын мӧд отрядын, аддзысьлӧма сыкӧд Коноплянко.
Гӧра гӧракӧд оз паныдасьлыны, а морт ас мортӧс век аддзас.
Велӧдчам ми и велӧдчӧм огӧ вунӧдӧй.
Тайӧ тулыснас экзамен сдайтім Степан Ильичлы да Мирон Дмитриевичлы квайтӧд классӧ.
А гӧтӧвитіс миянӧс Коноплянко.
Помасяс война, сійӧ миян школаӧ локтас Марина Ивановна местаӧ.
Прӧщайтлӧй, дона ёртъяс!
Ещӧ висьталі эськӧ ме торъя кывъяс тіян Севалы, да, гашкӧ, воас час, пуксям орччӧн, топыда кутам ӧта-мӧдӧс киясӧд, сэки и висьтала...
Сӧмын эськӧ мед эз кув тіян вожатӧйныд Митяныд, доблестнӧй боеч и партизан, вернӧй аслас комсомольскӧй кывлы.
А победа миян абу нин зэв ылын.
Кольчча вернӧй пи аслам Рӧдиналӧн да аслам батько Сталинлӧн боеч партизан Гена Наливайко».
Челядь чӧв олігтыр бӧрдісны.
Письмӧсӧ кывзӧм бӧрын Вася друг шуис:
— Эз радейтлы синваястӧ менам командир.
Сійӧ шулывліс тадзи: «Оз ков бӧрдны пӧгибнитӧм ёрт вӧсна, а сы паметь кузя колӧ вӧчны гырысь да славнӧй делӧяс!»
Вот кыдзи шулывліс менам командир! — гудырмӧм синъяснас кытчӧкӧ веськыда видзӧдігмоз мӧдысь шуис Вася.
Госпитальын ӧбед помасис.
Палатаӧ кутісны пыравны раненӧйяс.
Коридорын кыліс старшӧй сестралӧн гӧлӧсыс.
Трубачёв кутіс тэрмасьны:
— Ми мунам, Вася!
— Ми мунам! — сы бӧрся шуисны челядь.
Ӧти бӧрся мӧд найӧ видзчысьӧмӧн петісны ӧшиньӧд да вошины син водзысь.
— Вот тайӧ гӧсьтъяс!
Видзӧд, мый думыштӧмаӧсь!
Сестраысь повзисны, али мый? — сералісны боечьяс.
А челядь мунісны улича кузя, асьныс эз тӧдны, кытчӧ да мыйла найӧ мунӧны.
Ылын-ылын, Украинаын, партизанскӧй лагерын, ранаясысь сьӧкыда мучитчигтыр, куйліс налӧн другныс да ыджыдджык ёртныс Митя.
Друг Васёк сувтіс:
— Ребята!.. — Гӧлӧсас сылӧн тиньгис на синва, но синъясыс вӧліны сӧдзӧсь да сӧстӧмӧсь, быттьӧкӧ мыськӧма найӧс тувсов зэрӧн.
— Ті кывлінныд, мый шуӧма Васялӧн командирыс? — Васёк кӧрис синкымъяссӧ, зілис точнӧя уськӧдны дум вылас командирлысь кывъяссӧ:
— «Оз ков бӧрдны пӧгибнитӧм ёрт вӧсна, а сы паметь кузя колӧ вӧчны гырысь да славнӧй делӧяс».
Татшӧм кывъясыд, ребята, нэм кежлад запомнитчасны.
И ми запомнитам жӧ найӧс. — Васёк видзӧдліс ёртъяс вылас да чорыда шуис: — Мунамӧй уджавны.
Расписание серти нёль часын ми долженӧсь лоны удж вылын!
39 глава
ПРОИЗВОДСТВЕННӦЙ СОБРАНИЕ
Собраниесӧ вӧлі назначитӧма квайт час рыт кежлӧ.
Васёк тшӧктіс Белкинлы вӧчны список квайтӧд класса велӧдчысьяслысь.
Мукӧд классъясса школьникъясӧс гижавны кӧсйысис сизимӧд классын велӧдчысь Толя Соколов.
— Трубачёв! А этайӧ кыкыс — Тишиныс да Петрусиныс — миян квайтӧдӧ жӧ веськалісны.
И Кудрявцев тожӧ, — еджыд синкымъяссӧ кӧрлӧдлігтыр шӧпкӧдіс Белкин. — И вообщӧ ме эг тӧд, кытчӧ гижны тэнӧ, Мазинӧс, Одинцовӧс, Синицынаӧс...
но, найӧс, кодъяс тэкӧд... витӧдӧ али квайтӧдӧ?
— Дерт, квайтӧдӧ! — лэптыштліс пельпомъяссӧ Васёк.
— Чудак жӧ тэ, Лёнька! — серӧктіс Мазин. — Эн тӧд, кытчӧ гижны!
Мый нӧ ми, второгодникъяс, али мый?
— Но, ме сідзи и гижи!
А то, думайта, кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?
Миян став ребята лоӧны квайтӧдын, а отряд сӧветса председатель — витӧдын!
Ерунда кутшӧмкӧ!
— Елена Александровна тшӧктіс, медым быд класс вӧлі торъя бригадаӧн.
А миян бригадирыс нин эм! — шуис Одинцов.
Собрание муніс ывлаын.
Челядь ваялісны ящикъяс, на вылӧ пукталісны пӧвъяс, петкӧдісны чернилаӧн киськассьӧм важ школьнӧй пызан, лӧсьӧдалісны гырысьяслы скамьяяс.
Пызан сайӧ пуксялісны Елена Александровна, кык Мироныч, Грозный, кровельщик, сійӧ жӧ маляр, и младшӧй классъясса велӧдысь Федосья Григорьевна — олӧма нывбаба, коді ӧні на сӧмын воӧма.
Председатель местаӧ пуксис Леонид Тимофеевич.
Пызансянь неуна ылынджык пукалісны да сулалісны классъясӧн чукӧртчӧм выль школаын велӧдчысьяс.
Сизимӧдын найӧ вӧліны сӧмын куимӧн, и найӧ чувствуйтісны асьнысӧ старшӧйясӧн да сулалісны пызан дорын матынджык, а Толя Соколов, кок чунь йылас кыпӧдчыштлӧмӧн, дугдывтӧг горӧдлывліс кызіник гӧлӧсӧн:
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык!
Дисциплина кутӧй, ребята!
Квайтӧд класс пӧшти дзоньнас вӧлі тані.
Чукӧр шӧрас сулаліс Трубачёв да нёльӧд «Б» классын вӧвлӧм велӧдчысьяс.
Выльяс пиысь вӧліны сӧмын некымын детинка; на пӧвстын торъяліс кузь тушаа, стройнӧй Алёша Кудрявцев, сы дінын банйӧм чужӧма, ӧтарӧ-мӧдарӧ кодзлалысь синъяса, лӧсьыдик Петрусин да ӧшпи моз видзӧдысь, зумыш Тишин.
— Школа ещӧ абу на, но велӧдчысьяслӧн штат пӧшти тыр нин, — шутитыштіс Леонид Тимофеевич. — Но, матыстчӧй ставныд татчӧ матӧджык, и миянлысь производственнӧй собрание заводитам.
Ме зэв рад, мый ті ставныд сэтшӧм сьӧлӧмсянь да дружнӧя уджаланныд ассьыныд школа ремонтируйтігӧн.
И висьтала тіянлы веськыда, мый, кор ме босьтчи тайӧ сьӧкыд делӧ бердас — восстановитны тайӧ керкасӧ, ме дзик стӧча артышті, мый отсасьысьяс менам лоӧны.
Ӧтиыд, кыдз шуласны, поле вылын абу воин...
— Ура Леонид Тимофеевичлы!
Ура! — гажаа горӧдіс Толя Соколов.
— Ура!
Ура! — сы бӧрся дружнӧя горӧдісны челядь.
— Ребята!
Висьталам пасибӧ миян директорлы!
Три-четыре!
— <ns>Па-си-бӧ Ле-о-нид Ти-мо-фе-е-вич-лы</ns>! — хорӧн горзісны школьникъяс.
— Энлӧй!
Энлӧй! — кутіс ӧвтчыны кияснас директор.
Но шум эз ланьт.
Елена Александровна тэрмасьтӧг котшкӧдыштіс мӧлӧтнас пызанӧ.
— Дугдӧй шумитны, Леонид Тимофеевич сёрнитӧ. — Гӧлӧсыс печниклӧн вӧлі гора, челядь казялісны сэтысь ёсь, повелительнӧй ноткаяс да видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Леонид Тимофеевич носӧвикӧн чышкис плешсӧ, босьтіс ӧчкисӧ:
— Ме кӧсъя висьтавны тіянлы, ребята, мый ещӧ водз на «ура» горзыны.
«Ура» горзыны ми вевъялам на.
А ӧні ме тшӧктылі Елена Александровналы чукӧртны тіянӧс ставнытӧ сы могысь, медым уточнитны миянлысь уджнымӧс.
Кор ті вӧлінныд этшаӧнӧсь, быдӧн вӧчинныд сійӧс, мый верминныд асланыд вынъяс серти, мӧд ногӧн кӧ, отсасинныд быдлаын, кӧні колӧ вӧлі тайӧ отсӧгыс, бура лӧсьӧдтӧм плантӧг.
Но плантӧг уджавны ӧні миянлы сьӧкыд.
Быд класс вермас нин лоны торъя бригадаӧн да кывкутны сылы поручитӧм участок вӧсна.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана!
— И вот, школа воссьытӧдз, колӧ шуны, сентябр первой лунӧдз, коли тӧлысьӧн-джынйӧнысь неуна унджык.
Керкаыслысь основнӧй ремонтсӧ абу на помалӧма, а жыр пытшкӧсъяс вӧчӧм, миянлысь участок ӧградитӧм да помӧдз устроитчӧм тожӧ босьтасны уна кад.
Вот буретш тані эмӧсь миян специалистъяс — плӧтникъяс Иван Миронович да Фёдор Миронович, — орччӧн пукалысь Мироновичьяс вылӧ индыштіс Леонид Тимофеевич, — корам найӧс висьтавны, мый ещӧ ковмас миянлы вӧчны.
Челядь кутісны клопайтны.
Старик Мироныч довкйӧдлыштіс юрсӧ, сувтіс да корис кыв.
Томджыкыс тожӧ сувтіс, но кыв эз кор и, ящиксӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, бурджыка пуксис сы вылӧ.
— Ме, ребята, тадзи шуа тіянлы: удж, дерт, ещӧ эм на.
Уджысь миянлы не пышъявны, а сылы миян бӧрся не вӧтлысьны!
Пытшкӧс вӧчтӧг жыр оз ло жырйӧн, а партаястӧг и класс оз ло классӧн.
Вернӧ ме висьтала? — Дедушка Мироныч мигнитіс челядьлы, веськыд кинас шамыртіс дзор тошсӧ да сералысь, лукавӧй синнас индіс Елена Александровна вылӧ: — Печник миян эм.
Да...
И, кӧть мед мый эз вӧв, а пачьяс лоӧны.
Мый ті шуанныд, пачьяс лоӧны, а? — мудера юаліс старик.
Гажа любопытствоӧн челядь видзӧдісны Елена Александровна вылӧ.
— Пачьяс лоӧны, — ассьыс вӧсни кияссӧ мыш саяс пуктігмоз да Мироныч вылӧ нюмъявтӧг видзӧдігмоз спокойнӧя шуис Елена Александровна.
— Но вот!
Заявка, сідзкӧ, вӧчӧма! — мӧдіс тэрмасьны старик. — Ӧні ещӧ юалӧм, медым уточнитны, сідзкӧ, официальнӧя.
Вот миян кровельщик ёрт имеитӧ сідзжӧ малярлысь квалификация.
Вернӧ ме висьтала? — шыасис сійӧ кровельщик дінӧ. — Сійӧ, дерт, ассьыс заявкасӧ тіянлы тожӧ вӧчас официальнӧя.
Кровельщик, паськыд пельпомъяса, сьӧд синъяса, ичӧтик куш плешка, кодӧс тупкыштӧма сылань сыналӧм юрсинас, делӧвитӧя шуис:
— Ме сайын делӧ оз сувт.
Кыдзи Леонид Тимофеевич шуас, сідзи и вӧча.
Кыті <rus>под шёлк</rus>, кыті под мрамор.
Позьӧ вӧчны <rus>под бронзу</rus>.
Ӧти кывйӧн кӧ, классъяс да зал, например, оз нин позь ӧти ногӧн вӧчны.
Тайӧ факт.
Вайӧй точнӧй план, а ме ассьым делӧ тӧда.
— Но вот, бара жӧ квалификация.
Сідзкӧ, делӧ миян вернӧй, — довкйӧдлыштіс юрсӧ Мироныч.
— Но и пуксьы, вернӧй кӧ, — зумыша шуис томджык Мироныч, ачыс дзуртігтыр бергалыштіс аслас ящик вылын. — Кадыс лишнӧй больгӧмтӧ оз радейт.
Пуксьы, шуа.
Пӧрысьджык Мироныч неокотапырысь пуксис пызан сайӧ.
— Но вот, став руководящӧй вынъяссӧ, сідз шуны, миян выяснитӧма.
Колӧ сӧмын быд участок дінӧ прикрепитны отсасьысьясӧс, — шуис Леонид Тимофеевич. — Кутшӧмсюрӧ уджъяс, шуам, ӧграда вӧчӧм, ті верманныд вӧчны асьныд пӧшти самостоятельнӧя.
Тіянлысь уджалан кадсӧ юклыны да бригадаяс организуйтны ми тшӧктам Елена Александровналы.
Елена Александровна сувтіс, матыстіс асланьыс списокъяс:
— Ребята! Ме видзӧдалі тайӧ списокъяссӧ.
Кӧть быд классын ещӧ зэв на этша велӧдчысьыс — унаӧн ещӧ эз на воавны, а унаӧн, медсясӧ старшӧй классъяс, уджалӧны ӧні колхозъясын, — но велӧдчан во заводитчигкежлӧ школаын велӧдчысьяс содасны.
Ӧні жӧ кызвыннас кутшӧмсюрӧ классъяс сформируйтӧма нин.
Сідзкӧ, ребята, тайӧ классъясас колӧ организуйтавны пионерскӧй отрядъяс.
Радлана шум кыптіс школьникъяс пӧвстын.
Елена Александровна лэптіс кисӧ да спокойнӧя висьталіс водзӧ:
— Эм кӧ отряд, сідзкӧ должен лоны сэні и отряд сӧветса председатель.
Гашкӧ, кытчӧдз ми огӧ укомплектуйтчӧй дзикӧдз, мӧд ногӧн кӧ шуны, велӧдчан во заводитчытӧдз, отряд сӧветса председательясӧн кольны воддза ребятаӧс, кодъясӧс бӧрйылісны водз, важ школаын.
А сэні, кӧні найӧ абуӧсь, тіянлы ковмас временнӧ бӧрйыны аслыныд председательӧс.
А сы вӧсна мый ӧні миян мунӧ зэв ыджыд удж, то быд отряд лоӧ рабочӧй бригадаӧн, а отряд сӧветса председатель — бригадирӧн.
Сӧгласенӧсь?
— Сӧгласенӧсь!
Сӧгласенӧсь!
Челядь шызисны.
Найӧ пыр жӧ кутісны чувствуйтны, мый бара ловзьӧ налӧн школьнӧй пионерскӧй организацияыс, мый найӧ ӧтувтчӧмаӧсь отрядъясӧ, мый найӧ настоящӧй школьникъяс нин.
И, таысь кындзи, найӧ, кыдзи гырысьяс, лоӧны рабочӧй бригадаясӧн.
— Заводитам старшӧй классъяссянь.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый уджыслысь медся ответственнӧй участокъяссӧ кутасны поручайтны старшӧйяслы... — бара заводитіс Елена Александровна.
— Гӧгӧрвоана!
Гӧгӧрвоана! — мӧдісны шумитны школьникъяс.
Но кодлӧнкӧ киыс друг лыбис вывлань да вӧрзьӧдчытӧг чурвидзис сынӧдас.
Елена Александровна мышкыртчыштіс:
— Кодлы абу гӧгӧрвоана?
Йӧз чукӧрысь петіс Тишин.
— Ӧткымынлы абу гӧгӧрвоана, мыйла ӧтлаӧ сорлалӧмаӧсь кык класс, — читкыртыштӧм дерзкӧй синъяснас Елена Александровна вылӧ синкым увтіыс видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Кыдзи сійӧ — сорлалӧмаӧсь кык класс?
Кутшӧм классъяс? — списокъяссӧ киас бӧрйӧдлігтыр юаліс Елена Александровна.
Школьникъяс чӧв ланьтісны да любопытствоӧн кывзісны.
— А сідзи, сорлалӧмаӧсь! — юрсӧ боквыв пӧлӧстігмоз, серамсорӧн шуис Тишин. — Витӧдӧс да квайтӧдӧс сорлалӧмаӧсь.
Мазин тэрыба тувкнитіс Трубачёвлы.
Васёк чошкӧдіс пельяссӧ.
Лёня Белкин волнуйтчигтыр мыйкӧ шӧпнитіс челядьлы.
Нывкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Татчӧс велӧдчысь Лёня Белкин, списоксӧ составляйтігӧн, вунӧдӧма, мый, шуам, Трубачёв да ещӧ некымын детинка, а накӧд и кык нывка — второгодникъяс.
— Мый, второгодникъяс?
Трубачёв — второгодник?
Сійӧ сӧрӧ!
— Тишин сӧрӧ!
— Аддзан-ӧ — выль велӧдчысь, а кыдзи асьсӧ петкӧдлӧ!
— Энӧ кывзӧй сылысь!
Челядь мӧдісны жуны, скӧрысь шумитісны.
Леонид Тимофеевич сувтіс:
— Тайӧ мый татшӧмыс?
Тані мунӧ собрание, казьтышта тіянлы.
Коді оз куж асьсӧ кутны да оз уважайт ассьыс рабочӧй коллективсӧ, мед петас татысь да корсяс аслыс мӧд места!
Лои дзик чӧв-лӧнь.
Леонид Тимофеевич пуксис:
— Висьталӧй водзӧ, Елена Александровна!
— Трубачёв, волы татчӧ, пӧжалуйста! — чукӧстіс Елена Александровна.
Челядь вешйыштісны, сетісны туй.
Васёк кутіс асьсӧ спокойнӧя, но сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис.
— Сентябр первой лунӧ ми воам квайтӧд классӧ.
Витӧд класслысь программасӧ ми прӧйдитам гортын.
Вот мыйла Белкин гижис миянӧс квайтӧд классӧ, — гораа шуис сійӧ.
Челядь пӧвстын кыліс лӧг серам Петрусинлӧн да серамсора гӧлӧс Кудрявцевлӧн:
— Мыйла нӧ эськӧ не сизимӧдӧ, висьталӧй пӧжалуйста?
Елена Александровна дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ да бара шыасис Трубачёв дінӧ:
— Но кыдзи жӧ тэ ногӧн, справедливӧя лоӧ — стройка кежлӧ кольны тіянӧс квайтӧд класса списокӧ али вуджӧдны витӧдӧ?
— Миянлы дзик ӧткодь, кӧні уджавны, и споруйтны та вӧсна ме ог мӧд, — мыйвынсьыс асьсӧ кутігмоз шуис Васёк.
— А ми мӧдам!
— Ми ставным мӧдам споруйтны! — школьникъяс чукӧрысь кылісны волнуйтчысь гӧлӧсъяс.
— Трубачёв миян! — горзіс Лёня Белкин. — И ми сійӧс витӧд классӧ огӧ сетӧй!
— Трубачёв пыр вӧлі миян отряд сӧветса председательӧн, а ӧні лоӧ бригадирӧн миян бригадаын.
Лэптӧй кинытӧ, ребята, коді сы дор? — ящик вылӧ чеччыштігмоз гораа шуис Коля Чернышёв.
Вӧвлӧм нёльӧд «Б» класса челядь тойласигтыр писькӧдчисны водзӧ, лэпталісны кияснысӧ.
— Ми ставным Трубачёв дор! — горӧдіс Надя Глушкова. — И ми асланым став ребята дор — Нюра Синицына дор, Лида Зорина дор, Петя Русаков дор...
Кинас тэрыба ӧвтыштӧмӧн Елена Александровна дугӧдіс шумсӧ:
— Тырмас!
Ми чукӧртчим татчӧ, медым сёрнитыштны сы йылысь, кыдзи бурджыка пуктыны удж.
Уджсӧ лоӧ юклӧма отрядъяслы.
Трубачёв да сылӧн ёртъясыс кольччасны витӧд класскӧд.
Ланьтӧй!
Ме ог разрешайт сэсся водзӧ споруйтны.
Предлагайта квайтӧд класслы бӧрйыны аслыс отряд сӧветса выль председательӧс.
Йӧз чукӧрын кыліс дӧзмӧм шӧпкӧдчӧм.
Кылісны ньӧжйӧник шуӧмъяс:
— А мыйла сійӧ сюйсьӧ?
Мед Леонид Тимофеевич висьталас!
Елена Александровналӧн банбокъясыс неуна гӧрдӧдыштісны, плешкас тыдовтчис ёна тӧдчысь чукыр.
Леонид Тимофеевич довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Меным яндзим тіян вӧсна Елена Александровна водзын и став ёртъяс водзын, кодъясӧс ми корим асланым собрание вылӧ.
Ме ог вермы представитны, мый менам вӧвлӧм велӧдчысьяс кутшӧмкӧ ӧти воӧн сэтчӧдз вунӧдӧмаӧсь дисциплина да воштӧмаӧсь сӧвестьнысӧ, мый сы пыдди, медым решайтны кутшӧмкӧ дельнӧй юалӧмъяс, найӧ вынуждайтӧны миянӧс тані кывзыны бурнӧй выяснениеяс — кытчӧ гижны Трубачёвӧс: витӧд али квайтӧд класс дінӧ! — Директор паськӧдліс кияссӧ.
— Гашкӧ, тіянлы водз на вӧвны собраниеяс вылын, кӧні решайтчӧны серьёзнӧй юалӧмъяс?
— Абу... абу... — омӧлика дорйысисны школьникъяс.
— Миян ещӧ абу на вожатӧй.
И ме кори Елена Александровнаӧс отсавны тіянлы асланыд пионерскӧй делӧясын.
Но ті асьнытӧ кутанныд сідзи, мый ме пола, мед эськӧ Елена Александровна эз ӧткажитчы. — Леонид Тимофеевич чӧв ланьтіс да синъяснас кытшовтіс челядьӧс.
— Ме предлагайта, — бара заводитіс сійӧ, кор ставныс дзикӧдз ланьтісны, — мед аски жӧ быд класс сетас меным список аслас бригадалысь да индас бригадирӧс.
Тайӧ значитӧ, мый быд отряд должен бӧрйыны аслыс отряд сӧветса председательӧс.
Елена Александровна отсалас тіянлы таын.
А бригадаяс костын уджсӧ юкла ме ачым!
Та вылын ми ассьыным собраниенымӧс помалам.
И запомнитӧй бура, мый быдсяма посни артасьӧмъяс да ёрта-ёрт дінӧ недружелюбнӧй отношение сӧмын кутас торкны миянлысь ӧтувъя уджсӧ.
Челядь гӧгӧрвоисны, мый директор дӧзмӧма.
Дӧзмӧма вӧлі и Елена Александровна.
Синкымъясыс сылӧн чукрасисны, а синъясыс видзӧдісны скӧра да кӧдзыда.
Васёк чувствуйтіс асьсӧ унижённӧйӧн, быттьӧкӧ казялісны сійӧс пӧръясигӧн, сылысь сьӧлӧмсӧ дойдіс сознание, мый ставныс найӧ лоины витӧд классын, кыдзи второгодникъяс.
Ставыс тайӧ вӧлі зывӧк, окота вӧлі шошаӧдыс кыскыны йӧз чукӧрысь Тишинӧс да ырыштчӧмӧн сетыштны сылы сьылідзиръяс...
А челядь чукӧрын, аслас победа вӧсна торжествуйтігтыр, Тишин горзіс, мый сійӧ дзикӧдз эрдӧдас став баквалъяссӧ да ышнясьысьяссӧ.
Васёк бура тӧдіс, кытысянь петӧ тайӧ грӧзитчӧмыс.
Но главнӧй мыжаыс, Алёша Кудрявцев, сӧмын ылісянь чӧвтлывліс сы вылӧ серамсора видзӧдласъяс да, Петрусинкӧд орччӧн сулалігӧн, висьтавліс сылы мыйкӧ гажаӧс, ас тӧдлытӧгныс челядьлысь вниманиесӧ кыскис ас дінас восьса, смел чужӧмнас да заразительнӧя сьӧлӧмсяньыс сералӧмнас.
Васёклы дум вылас усины аслас ёртъясыс.
Бур, мый Тишин выступайтігӧн некод найӧ эз шуны ни ӧти кыв.
Весиг Мазин аддзис ас пытшсьыс вын, медым чӧв овны.
Но кӧнӧсь нӧ найӧ ӧні?
Классъяс вылӧ юксьӧм школьникъяс бӧръялісны нин аслыныс отряд сӧветса председательясӧс.
То ӧтилаын, то мӧдлаын кыліс Елена Александровналӧн гӧлӧсыс.
Велӧдысь дінті мунігӧн Леонид Тимофеевич гораа шуис:
— Тайӧ случай йывсьыс миян тіянкӧд ковмас на ещӧ сёрнитыштны.
Васёк гӧгӧрвоис, мый сёрниыс мунӧ сы йылысь да сылӧн ёртъяс йылысь, но сійӧ весиг эз бергӧдчыв.
Квайтӧд классаяс чукӧрын выступайтіс Петрусин:
— Ме, ребята, Кудрявцев дор!
Сыкӧд ми огӧ пропадитӧй!
— Кудрявцевӧс!
Кудрявцевӧс! — горзісны выльяс.
— Бӧрйӧй, кодӧс кӧсъянныд, меным дзик веськодь! — кыліс Надя Глушковалӧн ӧбидитчӧм гӧлӧсыс.
Нёльӧд «Б» класс серти Васёклӧн воддза ёртъясыс зывӧкпырысь чӧв олісны.
Васёк аддзис бокысьджык витӧд классаясӧс.
Накӧд орччӧн сулалісны сылӧн ёртъясыс.
«Быттьӧ мыжаяс», — шогпырысь думыштіс Васёк, и друг сы пельӧдз кыліс торжествуйтысь, гораа горзӧмъяс:
— Тру-ба-чёв!
Тру-ба-чёв!
И кымын матӧджык сійӧ матыстчис, сымын гораджыкӧсь лоины приветствуйтысь горзӧмъясыс витӧд классаяслӧн:
— Тру-ба-чёв!
Тру-ба-чёв!
— Васёк Трубачёв!
Ура! — ассьыс бескозыркасӧ вывлань шыбитӧм бӧрын нимкодьпырысь равӧстіс Витька Матрос.
Васёклӧн вӧрзис сьӧлӧмыс.
abu
— Тэнӧ единогласнӧ бӧрйим отряд сӧветса председательӧн и бригадирӧн, — шуис сылы Одинцов.
Васёк нюмъёвтіс, довкнитіс юрнас:
— Но и мый нӧ, кутам уджавны!
abu
Сылань лэптӧм чужӧмъяс вылын тӧдчис дасьлун мунны сы бӧрся биӧ кӧть ваӧ.
Сыын садьмис командир:
— Аски ме тӧдмала, кутшӧм участок сетасны менам бригадалы да тіянӧс ставнытӧ сувтӧдала асланыд местаясӧ.
А ӧні верманныд мунавны!
Сійӧ ещӧ ӧтчыд нюмъёвтіс, но синъясыс сылӧн вӧліны жугыльӧсь, и сӧмын ёртъясыс гӧгӧрвоисны, мый сылы вӧлі сулалӧ тайӧ нюмъёвтӧмыс.
Кор витӧд классаяс шумӧн да гажаа разӧдчисны, Васёк ньӧжйӧник шуис:
— Колльӧдӧй менӧ.
Лида босьтіс сійӧс сойбордйӧдыс.
— Помнитан, челядь дырйиыд, кор вӧлі <rus>гололедица</rus>, ми частӧ ветлывлім ки-ки воча кутчысьӧмӧн, — меліа шуис Лида.
Васёк довкнитіс юрнас.
— Ме некыдзи ог гӧгӧрво, кытчӧ сійӧ воши, тайӧ челядьдырыс?
Ӧд миян абу нин сэтшӧм ыджыд арлыдным! — шога шуис Васёк.
40 глава
ПРИНЦИПИАЛЬНӦЙ МОРТ
Гортас Васёкӧс виччысис шоча волысь гӧсьт — Андрейка.
Сійӧ важнӧя пукаліс пызан сайын тётя Дунялы паныд да, ёсь пиньяснас сакар курччалігмоз, блюдйысь ырскис-юис чай.
— Юӧй ещӧ ӧти чашка, Андрей Иваныч! — сьӧлӧмсяньыс гӧститӧдіс сійӧс тётя Дуня.
— Аттьӧ тіянлы...
Буди пукалышта да ещӧ юышта... — ньылӧм войтъяссӧ плеш вывсьыс чышкалігмоз солиднӧя висьталіс Андрейка.
Тётя Дуня вештывліс сылань чай тыра чашка, и Андрейка, неуна думайтыштӧм бӧрын, бара заводитліс юны.
Васёкӧс аддзӧм бӧрын сійӧ сувтыштліс да зэв вежливӧя мыччис сылы кисӧ.
— Но вот, и кӧзяин миян воис! — шуис тётя Дуня дзик жӧ сідзи, кыдзи коркӧ шулывліс Павел Васильевич йылысь.
Тайӧ кывъяссьыс да Андрейкалӧн зэв вежливӧя шыасьӧмысь Васёк сразу лои быттьӧкӧ ыджыдджык арлыда.
— Но, кыдзи делӧяс? — пызан дінӧ пуксигмоз юаліс сійӧ.
— Бур, миян ставыс лючки-ладнӧ. — Андрейка тэрыба видзӧдліс другыс вылӧ да деликатнӧя юаліс: — А тэ мый быттьӧкӧ абу весел?
— Да сідзи... удж вылын неприятностьяс, — шпыньмуніс Васёк.
— Удж вылын?
Тайӧ кӧні жӧ — школаад али госпитальын? — кутіс тӧждысьны тьӧткаыс.
— Школаын, — ышловзьӧмӧн шуис Васёк да кутіс висьтавлыны собрание йылысь.
Кор сёрниыс воис Тишин выступлениеӧдз, тётя Дуня скӧрысь швачнитіс кияснас:
— Ак биа син сійӧ!
Генерал пи бӧрся кисӧ нюжӧдӧ!
И кытысь нӧ найӧ, этатшӧм биа синъясыс, босьтсьӧны?
И ставсӧ найӧ тӧдӧны, кор да код водзын бӧжсӧ легнитны...
— Важся коляс... — бара чашка босьтігмоз важнӧя шуис Андрейка.
— Татшӧмъяссӧ эрдӧдны колӧ.
Ӧти татшӧм важся коляслы ме санаторий клопочиті — чайті, висьысь.
Но, а сійӧ и сэні давай ассьыс «ме» петкӧдлыны.
Сӧмын врачьясыдкӧд он ёна ышмы.
— Тайӧ эсійӧ мастерыд, коді издевайтчис тэ вылын? — тэрыба юаліс Васёк.
— Издевайтчыны эз издевайтчы настоящӧй ногӧн, а юрсиӧ кутчысьлывліс да шуаліс некультурнӧй кывъяс.
— Но, и мый сыкӧд ӧні?
— А мый?
Эрдӧдӧмаӧсь дзикӧдз.
Некутшӧм пӧ нерв висьӧмъяс тіян абуӧсь, сӧмын хулиганство.
Андрейка долыдпырысь нёровтчис стул бӧр вылӧ да рассудительнӧя шуис:
— Аслыд асьтӧ распуститны оз ков.
Кӧрттуй — ответственнӧй пост.
Миянын медбур йӧзыс уджалӧны.
Эм код серти рӧвняйтчыны.
Мастерскӧйын, пример пыдди, и тіян Павел Васильевич Трубачёвныд эм портрет вылын.
— Аттьӧ бур казьтылӧмыд вылӧ, Андрей Иваныч!
Со ӧд йӧзыс помнитӧны...
и томъяс сы пример кузя мунӧны...
Да ті нӧ мый чашкатӧ эновтінныд, Андрей Иваныч?
Юыштӧй пӧсь чайсӧ! — кутіс ноксьыны тётя Дуня.
— Оз ков сэсся, мамаша, аттьӧ тіянлы, — решительнӧя чашкасӧ ас дорсьыс ылӧджык вештігмоз шуис Андрейка.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ колана гӧсьтӧн гӧститӧдысь да уважайтана Трубачёвъяс ордын.
Чангыль ныра чужӧмыс сылӧн лӧсталіс, еджыд юрсиыс сибдӧма плеш вылас, синъясас тӧдчис удовольствие, и ачыс сійӧ, новлӧм пинжака, виериник, кутіс асьсӧ ыджыд достоинствоӧн.
«Коді кӧть ме абу, а аслым донсӧ тӧда», — первойсяньыс жӧ быттьӧкӧ шулывліс быдӧнлы Андрейка.
Вӧсньыдик, уджалӧмсьыс чорзьӧм чуньясыс Андрейкалӧн, челядьлӧн кодь сьыліас йиджӧм шом бусыс, важиник пинжакыс ас тӧдлытӧгыд кыпӧдлісны Андрейка дінӧ уважение.
Васёк гордитчис аслас сыкӧд дружбаӧн.
Кор Андрейка мӧдӧдчис мунны, тётя Дуня чукӧстіс Васёкӧс кухняӧ да нораа шӧпнитіс:
— Васёк, батьыдлысь гачсӧ эськӧ сылы сетны.
Ӧд сылӧн гачыс дзикӧдз киссьӧма.
Ас бӧрладорсьыс дӧмассӧ сійӧ кинас тупкӧ...
Сет сылы гачсӧ!
— Да мый тэ!
Сійӧ нинӧм вылӧ оз босьт.
Ӧбидитчас ещӧ! — кутіс ӧвтчыны кияснас Васёк.
— Кыдзи тайӧ сідзи — ӧбидитчас!
Ті жӧ ёртъяс!
И мам-батьыс сылӧн абу, некодлы бурджыка дӧмассӧ дӧмны.
Сійӧ перйис сундукысь Павел Васильевичлысь нафталин дука рабочӧй гачсӧ да, нюм улас ассьыс зэв ёна яндысьӧмсӧ дзебигмоз, матыстчис Андрейка дінӧ:
— Андрей Иваныч, муса пи, вежӧй гачнытӧ...
— Мый вылӧ вежны? — эз гӧгӧрво Андрейка.
— Да со тайӧ бурджык лоӧ.
Ме пырысь-пыр тайӧс тіян туша серти дженьдӧда.
А ассьыныд кольлӧй татчӧ.
Всё равно ме Васёклысь дӧмла жӧ, ӧттшӧтш и тіянлысь дӧма, — Андрейкалӧн юасяна сӧдз синъясысь повзьӧм бӧрын тэрмасис тётя Дуня.
— Зэв благодарнӧй тіянлы, мамаша...
Сӧмын кыдзи нӧ тайӧ ме тіянлысь гач гачала?
И мый вӧсна ті ме вылӧ уджавны кутанныд...
И бара жӧ, выходнӧй менам регыд мысти оз ло, тіянлысь гачтӧ ме верма кисьтны удж вылын, — гӧгӧрвоӧдіс Андрейка.
Васёк сулаліс кухняын да поліс пырны жырас.
— Да ме тіянлы тайӧс козин пыдди сета, Андрей Иваныч!
Павел Васильевичсянь козин, — чужӧмтырнас нюмъялігтыр шуис тётя Дуня.
Андрейка яндысьыштіс:
— Козинъяс, мамаша, ме ог босьтав.
Ме ачым ачымӧс верда.
Тайӧ меным принципиальнӧй юалӧм.
Ме — рабочӧй морт.
И сэсся бара жӧ менам успехъясысь став обмундирование регыд меным полнӧя сетасны.
Зэв ыджыд аттьӧ тіянлы, мамаша, сӧмын гачтӧ ме ог босьт. — Сійӧ чеччис, шуйга кинас тупкис дӧмассӧ, коді куимсэрӧгӧн тӧдчис сы гач вылын, да ньӧти падъявтӧг босьтіс кепкасӧ.
Тётя Дуня ёна гӧрдӧдіс, сюйыштіс гачсӧ крӧвать пельӧсӧ да шӧйӧвошӧмӧн сувтіс жыр шӧрас.
— Тэ нӧ мый, Андрейка, гачсӧ он кӧсйы босьтны?
Тётя ӧд дружба кузя тэныд сетӧ! — жырйӧ пыригмоз шуис Васёк.
— Дружбасӧ ме и сідзи донъяла.
Сӧмын прӧста меным нинӧм оз ков, аслам уджысь ме получайта.
Но, волы депоӧ, Васёк.
Гашкӧ, мыйкӧ кывлам Павел Васильевич йылысь.
Собраниеяс вылын миян частӧ висьтавлывлӧны герой-железнодорожникъяс йылысь.
— Вот-вот...
Ті нин кыдзкӧ юӧртӧй мыйкӧ кӧ кывсяс, Андрей Иваныч.
Сьӧлӧмъясным миян Васёккӧд косьмисны, оз воны сылы письмӧясыс батьсяньыс, — кутіс синсӧ лапйӧдлыны тётя Дуня.
Кор Андрейка муніс, тётя Дуня босьтіс вольпась пельӧсӧ шыбитӧм гачсӧ да, сійӧс сундукӧ дзебигмоз, шуис:
— Миян понятиеа мортыс, стрӧг, принципиальнӧй!
Кутчысь сы бердӧ, Васёк!
41 глава
БОКӦВӦЙЯС
Тревожитчигтыр Нюра видзӧдіс часі вылӧ.
Госпитальын тӧрыт дежуритіс Сева Малютин да занятиеяс вылын висьталіс сылы, мый ӧбед бӧрын Егор Ивановичлы назначитӧмаӧсь мунны электризация вылӧ.
— Нимкодясьӧ сійӧ, быттьӧкӧ нимлун.
Корис, мед тэ он сёрмы.
Васёккӧд ме сёрниті нин.
Сійӧ лэдзӧ тэнӧ удж вылысь.
Сӧмын смотри эн сёрмы!
— Но кыдзи ме верма сёрмыны! — мамыс йылысь думайтігмоз веськодьпырысь шуис Нюра.
Бӧръя кадас найӧ пӧшти эз сёрнитны ӧта-мӧдыскӧд.
Нюра котӧрӧн волывліс гортас сӧмын ӧбедайтны, рытъяснас тожӧ сёрӧдз овліс госпитальын.
Мамыслӧн тӧждысьӧмыс да дӧзмӧмыс пыр содіс.
Ӧні, кор аддзис, мый нывка кытчӧкӧ тэрмасьӧ, мам чувствуйтіс сьӧлӧмас пузьысь ӧбида.
Ӧбедайтісны чӧв олігтыр.
— Чай юышт, — шуис мамыс.
Нюра тэрыба видзӧдліс часі вылӧ да пӧкӧритчис.
Мамыс кисьтіс сылы чашкаӧ пӧсь ва, пуктіс сэтчӧ кык паньтыр молочнӧй порошок, гудраліс сакар, пуксис нылыслы паныд да щӧка улас пуктіс яя кияссӧ.
Нюра эз видзӧд сы вылӧ, но тӧдіс, мый мамыслӧн синъясыс дугдывтӧг следитӧны сылӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрся.
Часі ньӧжйӧник кучкаліс куим час.
Куим да джынйын заводитчӧ вӧлі врач ордын приём.
Нюра думнас представитіс аслыс, кыдзи нёльӧд палатаын санитаркаяс отсалӧны Егор Ивановичлы сюйны соссӧ висян ки вылас, кыдзи сійӧ тӧждысьӧмпырысь видзӧдлывлӧ ӧдзӧс вылӧ.
Нюра матыстіс ас дінас чашкасӧ да сотчалігтыр ньылыштіс едждӧдӧм пӧсь васӧ.
— Тэрмасян? — лӧгпырысь да кӧдзыда юаліс мамыс.
Повзьӧмпырысь Нюра чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ, топӧдіс вомдоръяссӧ.
— Но, помнит, Нюра, ме тэныд унаысь кӧсйысьлі, но талун ассьым кӧсйысьӧмӧс вӧча...
Ме муна школаад тэнад директор дінӧ, ме муна госпитальӧ... — Мамыс котшкӧдыштіс пызанӧ чуньнас.
Сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны нылыскӧд, но сылы кажитчис, мый воис кад пырысь-пыр примитны мераяс, медым исправитны сійӧс. — Кылан, Нюра, ме ог лэдз, медым менам ныв асывсянь рытӧдз немуджтӧг шляйтчис.
Ме ставсӧ тӧдмала! — Мамыслӧн гӧлӧсыс то чинліс грӧзитана вашкӧдӧмӧдз, то кыптыліс горзӧмӧдз. — Ме заставита директортӧ суитчыны тайӧ безобразиеас!
Ӧнӧдз ми батьыдкӧд вӧчлім тэныд вылӧ ставсӧ, мый вермим!
Ми пуктім тэ вылӧ став вынъяснымӧс, став олӧмнымӧс, и Украинаӧ ветлытӧдз тэ вӧлін кывзысьысь, бур нывкаӧн.
Но, кор тэ кольччин аслад приятельяс компаниеӧ, тэ дзикӧдз тшыксин.
И сыысь, мый мам-бать тӧждысисны тэ вӧсна, тэ дзикӧдз лёкмин на вылӧ...
Мамыс здук кежлӧ ланьтлӧ да мыйкӧ виччысигмоз видзӧдӧ нылыс вылӧ.
Но Нюра чӧв олӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн кӧдзалӧ майшасьӧмысла, сыын абу ӧні мамсӧ ни радейтӧм, ни жалитӧм.
Нюра весиг оз кывзы сылысь, мый сылы шуалӧны, кывъясыс сӧльнитчӧны ӧтлаӧ да кучкалӧны пельясӧ нервнӧй горзӧмӧн.
Нюралы яндзим, мый мамыслысь горзӧмсӧ кылӧны суседъясыс.
Найӧ век кылӧны и ставсьыс мыжалӧны сійӧс, Нюраӧс.
Часілӧн минутнӧй стрелкаыс матыстчӧ куим час да джынлань.
Ӧні нин ковмас котӧртны, медым суны.
«Колӧ кӧ и колӧ», — думнас шуӧ Нюра, вештӧ стулсӧ да тэрыба мунӧ ӧдзӧслань.
— Нюра, помнит!
Бурджык бергӧдчы! — сы бӧрся горзӧ мамыс.
Но нывка швачнитӧ нин калиткасӧ да, ветлысь-мунысьясӧс панъялігтыр, котӧртӧ улича кузя.
Сійӧ сёрмис, сёрмис!
Мостовӧй вылын сьӧкыд грузӧвик чепӧсйӧ бокӧ вӧсньыдик нывкаысь, коді котӧртӧ туй вомӧн.
Шопер мыччысьӧ кабинасьыс да скӧрысь горзӧ:
— Тэ мый, юртӧ воштін?
Сюйсьӧны дзик кӧлесаяс улас, а сэсся кывкут на вӧсна!
Но Нюра оз кыв, сылӧн пеляс пыр на тиньгӧ мамыслӧн гӧлӧсыс.
Госпиталь дворын пукалӧны и сулалӧны раненӧйяс.
Палатаясын куйлӧмысь дӧзмӧм бӧрын найӧ радӧсь прӧйдитчыны мӧдӧд зданиеӧдз электризация вылӧ.
Шондіыс ёна пӧжӧ, и сы югӧръяс улын туруныс ляскысьӧ му бердас да нярмӧ.
Егор Иванович сулалӧ кильчӧ вылын, здоров кинас крепыда кутчысьӧма перилӧас.
Сылӧн му рӧма кельыд чужӧм вылас тӧдчӧ быд чукыр.
— Со, со, нылукӧй котӧртӧ...
Сійӧ менӧ и нуӧдас.
Энӧ тӧждысьӧй, пӧжалуйста, — шуӧ сійӧ сестралы.
Пошкигтыр Нюра котӧрӧн пырӧ дворӧ:
— Мунамӧй, дядя Егор, мунамӧй!
Сійӧ лӧсьӧдӧ раненӧйлы ассьыс омӧлик пельпомсӧ, вештыштӧ плеш вылас сибдӧм юрсисӧ.
— Ӧшӧдчӧй, дядечка, ёнджыка ӧшӧдчӧй: ме ён!
Егор Иванович топӧдӧ ас бердас кӧртӧд вылын ӧшалысь висян кисӧ да надзӧник мунӧ Нюракӧд орччӧн.
— Ми тэкӧд, нылукӧй менам, быттьӧкӧ дуб ичӧтик кыдз пукӧд, — любӧпырысь нывка вылӧ видзӧдігмоз шутитӧ сійӧ.
42 глава
ВЫЛЬ ШКОЛАЫН
Елена Александровна отсӧгӧн Леонид Тимофеевич точнӧя юкліс рабочӧй участокъяс быд бригадалы.
Сизимӧд классаяс куимӧн веськалісны жыр пытшкӧсъяс вӧчны маляр да старик Мироныч распоряжение улӧ.
Квайтӧд да витӧд классъяслы вӧлі индӧма сувтӧдны забор.
Руководитны да отсасьны на дінӧ индісны томджык Миронычӧс.
Алёша Кудрявцев эз окотит уджавны Трубачёв бригадакӧд ӧтлаын.
— Вайӧй меным торъя участок, ме ог кӧсйы кывкутны йӧз уджысь, — висьталіс сійӧ Елена Александровналы.
Быдӧн сӧгласитчисны выль забор улӧ местасӧ юкны шӧри.
Юкӧм бӧрас кыкнан бригадаыс сёрнитчисны, кор кежлӧ помавны уджсӧ, и Кудрявцев чукӧстіс Трубачёвӧс соревнование вылӧ.
Пач тэчӧм вылӧ Елена Александровна босьтіс аслыс отсасьысьясӧс коймӧд да нёльӧд классъясысь.
Сӧмын зэв поснияслы нинӧм эз индыны, но и найӧ эз кольны уджтӧг.
Налӧн велӧдысьныс, Федосья Григорьевна, ноксьысь да зіль, ӧдйӧ чукӧртіс ас гӧгӧрыс став посни челядьсӧ и асывсяньыс, кӧсынкаӧн кӧрталӧм юра, лэбаліс став двор пасьталаыс, накӧд тшӧтш босьтчыліс уджавны то ӧти, то мӧд бригадакӧд, сэки жӧ став школьникъяссӧ, кӧть мед кутшӧм арлыдаӧсь найӧ вӧліны, сійӧ шуаліс «<rus>деточка</rus>яс» да «челядьпиян?».
— Мазин, <rus>деточка</rus>, мед менам челядь тіян участокысь чагсӧ ӧктасны!
Локтӧй, локтӧй татчӧ, челядь!
Ӧктӧй!
Со тадзи...
Вот и сӧстӧм лоӧ...
Ӧктӧй, ӧктӧй!
Мӧдӧд классаяс, быттьӧкӧ воробей стая, жбыркнитлісны сы чукӧстӧм вылӧ, тӧлктӧг бергалісны кокъяс дорас да мешайтісны уджавны.
Гырысьджык челядь скӧралісны.
Мазин вӧчлывліс страшнӧй синъяс, но вензьыны Федосья Григорьевнакӧд вӧлі весьшӧрӧ.
— Немтор, немтор!
Найӧ тіянлы оз кутны мешайтны!
Но, быдӧнлы жӧ уджавны колӧ! — пельпомъяссӧ вывлань лэптӧмӧн да вомалӧмӧнмоз челядь вылӧ видзӧдігтыр шуаліс Федосья Григорьевна.
— А ті мунӧй печник дінӧ.
Сэні колӧ лыа ваявны, — мудеритліс кодкӧ школьникъяс пиысь.
— Немтор, немтор, ми быдлаӧ тырмам, уджтӧг пукавны огӧ мӧдӧй!
Вернӧ, челядьпиян?
— Вернӧ, вернӧ! — горзісны мӧдӧд классаяс.
Чагъяс ӧктӧм бӧрын Федосья Григорьевна мунлывліс,
и сылӧн гӧлӧсыс кыліс нин двор мӧдарпомас:
— Челядьпиян!
Челядьпиян!
— Чипанпиян!
Чипанпиян! — бурпырысь дразнитіс Мазин.
«Печник» дорӧ Федосья Григорьевна ассьыс ичӧтъяссӧ эз нулывлы — сэні вӧлі буса да душнӧ, кирпичьяс сьӧкыдӧсь, сёйыс сибдалӧ кокад.
Ӧткымын бригадаяслы отсасьӧм кындзи Федосья Григорьевна пыр мый йылысь кӧ клопочитіс аслас челядьлы — то сылы колӧ вӧлі весалӧм площадка челядьлы ворсны, то гож сайын скамейка.
Леонид Тимофеевич неокотапырысь торкліс уджалӧмсьыс плӧтникъясӧс, частӧджык ыстывліс гырысьджык велӧдчысьясӧс.
Велӧдчысьяс дӧзмывлісны, но кыв шутӧг вӧчлісны ставсӧ, мый тшӧктыліс мӧдӧд класса велӧдысь.
Федосья Григорьевнакӧд татшӧмногӧн тӧдмасис и Саша Булгаков.
— Бур велӧдысь, — мӧвпалігтыр шуис сійӧ челядьлы. — Ковмас меным Нюткаӧс сы дінӧ вайӧдны, ышмӧ сійӧ гортын.
Нюткаӧс Федосья Григорьевна дінӧ вайӧдӧм бӧрын уджалігас Саша ылісянь следитіс ичӧт чойыс бӧрся.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Нютка быдлаӧ вӧтлысис велӧдысь бӧрсяыс да мыйвынсьыс зілис выполняйтны сылысь заданиеяссӧ.
И кор гортас Нютка мӧдіс дугдывтӧг дольны: «Миянлы тшӧктісны!
Миянлы шуисны!» и кор ӧтчыд сійӧ дыр бӧрдіс сыысь, мый прӧстудитчӧма да оз вермы мунны уджаланінас, Саша кутіс чувствуйтны, мый велӧдысь быттьӧ юксис сыкӧд кывкутӧмнас сылысь ӧти чойӧс воспитайтӧмын.
— А сэсся и мукӧдъяссӧ школаӧ сета! — гажаа висьтавлывліс сійӧ ёртъясыслы. — Тадзи вочасӧн ставныс прамӧй йӧз и лоӧны.
* * *
Трубачёвлӧн бригадаыс уджаліс кык сменаӧн.
Первояс, кор мунісны занятиеяс Екатерина Алексеевнакӧд, петалісны удж вылӧ став витӧд классаяс.
На пӧвстын Васёклӧн веськыд киӧн вӧлі Витька Матрос.
Пельк да гӧгӧрвоысь, Витька вӧлі мудзлытӧм уджалысьӧн.
Васёклысь задание получитігӧн сійӧ веськыда видзӧдіс сы вылӧ шом кодь сьӧд синъяснас да тэрыба довкнитлывліс юрнас, тайӧн петкӧдліс, мый сійӧ вӧчас ставсӧ, мый сылы тшӧктӧны.
Уджсӧ «младшӧй» бригадалы Васёк сетлывліс кокньыдӧс, та йылысь первойсяньыс сёрнитчис зумыш дядя Миронычкӧд.
Дядя Мироныч чукӧртлывліс ас гӧгӧрыс став челядьсӧ да петкӧдлывліс налы, кыдзи колӧ мерайтны пӧвъяссӧ шнур кузя, медым заборыс вӧлі мича да рӧвнӧй.
Кык челядьӧс ӧта-мӧдсьыс мыйкӧ ылнаӧ сувтӧдӧм бӧрын Мироныч тшӧктывліс налы лажыньтчыны да, ӧта-мӧд костаныс зіб нюжӧдӧм мысти, кутны сійӧс улын му бердас.
— Вот, шуам, ті миян быттьӧкӧ сюръяяс, а зібйыс быттьӧкӧ потш, кодӧс тувъялӧны сюръяяс бердас улӧ и вылӧ.
Сідз...
Шуам, потшъяссӧ тувъялӧма, костсӧ налысь мерайтӧма, позьӧ тувъявлыны пӧвъяс. — Сійӧ босьтлывліс вӧсньыдик пӧвторъяс, кодъяслысь вылыс помсӧ ёсьтӧма куим пельӧсӧн. — Тайӧ пӧвторъяссӧ шуӧны штахетъясӧн.
Но кыдзи нӧ найӧс тувъявлан, ӧтиыс кӧ кузьджык, а мӧдыс дженьыдджык!
— Чинтыны! — тэрыба дӧгадывайтчылісны челядь.
— Правильнӧ.
Колӧ чинтыны.
Сідзкӧ, мерайтам, джуджыдӧс-ӧ кӧсъям вӧчны заборсӧ. — Пӧвторсӧ Мироныч пуктывліс потш бердӧ да юасьӧмногӧн видзӧдіс челядь вылӧ. — Позьӧ вылӧджык, а позьӧ и улӧджык, сы серти, мый миянӧс интересуйтӧ.
— Вылӧджык, а то став челядьыс кутасны кавшасьны, — ас выланыс ручайтчытӧг сӧветуйтісны школьникъяс.
— Сідзкӧ, учреждениелысь характерсӧ арталӧмӧн кутам вӧчны джуджыдджыка.
Ӧні сантиметрӧн точнӧя мерайтам джудждасӧ да пӧвсӧ визьнитам карандашӧн.
Но вот.
Тайӧ, сідзкӧ, миян мерка.
Пуктам сы дінӧ мӧд пӧвтор, ӧдйӧ вӧчӧм могысь сы вылӧ позьӧ пуктыны ещӧ ӧтиӧс, и карандашӧн визьнитӧминтіыс заводитам пилаӧн вундавны помъяссӧ. — Карандашсӧ Мироныч пуктіс пель саяс. — Гӧгӧрвоана?
Но, а гӧгӧрвоана кӧ, заводитӧй уджавны!
Челядь босьтавлісны трезубъяс, сетавлісны ӧта-мӧдныслы «меркаяс».
Мироныч тэрмасьтӧг ӧзтывліс папирос.
— Сӧмын чур, уджыд радейтӧ ӧкуратность.
Медым ни ӧти сантиметр вылӧ эз вӧв ӧшибитчӧма.
Син выланыд энӧ надейтчӧй!
И тэрмасьны миянлы некытчӧ, сюръяясыс миян абуӧсь на.
Забор сюръяясыс, Леонид Тимофеевич висьталӧм серти, «быдмисны» на делянка вылын.
Медым вайны найӧс, колӧны вӧлі машинаяс, но машинаяс эз вӧвны.
Плӧтникъяскӧд сӧветуйтчӧм бӧрын Леонид Тимофеевич решитіс вӧчны поход делянка вылӧ, бӧрйыны сэтысь шогмана пуяс, места вылас гогнавны найӧс да лӧсьӧдны вайӧм вылӧ.
А ӧні кежлӧ Трубачёв да Кудрявцев, медым весьшӧрӧ не воштыны кадсӧ, кыкнанныс асланыс участокъяс вылын пасъялісны сюръя местаяс, тувъявлісны бедьторъяс да заводитісны кодъявны гуяс.
Муыс вӧлі изъя, и уджыс лои сьӧкыд.
— Тэ смотри, Матрос, — ӧлӧдліс Васёк, — кодйӧй шойччӧмӧн, ӧчередьӧн, а коді мудзас, медым пукалӧ — кӧрттувъяс веськӧдлас либӧ пӧвъяс мерайтас.
— Ладнӧ, — юрнас довкнитлывліс Матрос, но, кор кольлі ӧтнас аслас витӧд классаыскӧд, кватитліс зыр да, кипыдӧсас сьӧлалігтыр, дугдывтӧг горзіс ёртъяс вылас: — Эй, тэрыбджыка!
Нолтӧ, трубачёвцы!
Шыблалӧй мусӧ!
Кыскалӧй нӧсилкаяссӧ!
Коді вынтӧмджык, мунӧй кӧрттув веськӧдлыны!
Та дырйи тэрыб синъясыс сылӧн дугдывтӧг кӧсӧйтчывлісны накӧд соревнуйтчысь Кудрявцев бригадалань.
Матрос зэв бура тӧдіс, мый сэні вӧчсьӧ.
Быд асыв, ставсьыс медводз, кор эжа вылын куйліс на лысва, сійӧ воліс школьнӧй дворӧ, ӧдйӧ да точнӧя определяйтліс, уна-ӧ луннас вӧчӧма Кудрявцев, кымын гу сылӧн кодйӧма, кыдзи бӧръялӧма пӧвторъяссӧ да кутшӧм ногӧн чукӧртӧма инструментъяссӧ.
Обед бӧрын, делӧяс мунӧм йылысь Васёклы докладывайтігӧн, кодзлалан синъяса Матрос висьтавлывліс:
— Налӧн йӧзыс унджык.
Асывнас найӧ миянӧс панйӧны, а рыт кежлас ми рӧвняйтчам.
А миянлы колӧ водзын лоны.
— Немтор.
Всё равно регыд мысти нинӧм лоӧ вӧчны ни налы, ни миянлы — сюръяяс абуӧсь, — зумыша шулывліс Васёк да мунліс директор дінӧ.
Керкаас кыліс краска дук, коридорас вӧліны гудыр ва гӧпъяс.
Сійӧ жыръясас, кӧні вӧлі тэчӧма нин пачьяс, рабочӧйяс белитісны йиркъяссӧ, краситісны стенъяссӧ.
Тыртӧм керкаын гораа юраліс дедушка Миронычлӧн гӧлӧсыс.
Медся частӧ старик вензис Грозныйкӧд:
abu
— Вот тэ шуан, Иван Васильевич, классъяс пӧ колӧ мавтны маслянӧй краскаӧн.
А тэ сійӧс он артав, мый маслянӧй краскаыс босьтӧ став сынӧдсӧ и татшӧм классас челядьлы нинӧмӧн лоӧ лолавнысӧ.
А миянсянь Рӧдина требуйтӧ, медым ми уджалім сьӧлӧмсянь, арталім здравоохранениелысь требованиеяссӧ...
Улыс судтаас уджаліс печник.
Сёйӧн да лыаӧн няйтчӧм комбинезона Елена Александровна, коді дженьыдик еджыд юрсисӧ кӧрталӧма кӧсынкаӧн, отсасьысь кисьыс босьтліс кирпич, пелька да тэрыба зырторйӧн шляпнитліс сы вылӧ ведраысь кизьӧртӧм сёй, видзӧдтӧг нюжӧдліс кисӧ мӧд кирпичла, дорышнас сувтӧдліс сійӧс первой вылас да, ва тыра ведраӧ кисӧ сюйлӧм бӧрын, ваӧсь кипыдӧснас шыльӧдліс быдмысь стенасӧ.
Та дырйи, виж бусӧн тырӧм чужӧмсӧ кӧрлӧдлігмоз да кимышнас кӧсынкасӧ лӧсьӧдышталігмоз, сійӧ коръясӧкӧ шулывліс дженьыдик приказание:
— Ва!
Лӧсьӧдӧй сёй!
Вайӧй дзонь кирпич!
Печник удж вылӧ видзӧдлыны волывлісны ставныс.
Юрсӧ довкйӧдлігтыр Грозный недоверчивӧя видзӧдлывліс тэчӧм пач пытшкӧ да пач вом дорас матыстлывліс ӧзтӧм бумага.
Бумагаыс нетшыштчыліс сы киысь да ыпъялысь ёкмыльӧн лэбліс тшын петанінӧ.
Старик успокоитчывліс.
Леонид Тимофеевич любопытствоӧн видзӧдлывліс Елена Александровна удж вылӧ да, челядьлы мигайтігмоз, шулывліс:
— Но тӧлын кӧ школаын лоӧ кӧдзыд, Елена Александровналысь ми штрап босьтам!
— А жар кӧ лоӧ? — юавлісны челядь.
— Сэки тожӧ штрап!
— Абу справедливӧ, абу справедливӧ, — горзісны челядь.
Леонид Тимофеевич вӧчліс чуймӧм синъяс:
— Кыдзи нӧ абу справедливӧ?
Елена Александровна ӧд печник!
Водзвыв должен артыштны температурасӧ.
— Пола, мый директорлы водзджык колӧ артыштны, мый гожӧмыс помассьӧ, а сылӧн пескыс на абу! — мудера шулывліс печник.
— А-а!
А-а! — чеччалісны нывкаяс. — Пескыс на абу!
Пескыс на ещӧ абу!
Леонид Тимофеевич оліс вылыс судтаас, ичӧтик жырйын, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма велӧдысьяс жыр вылӧ.
Грозный тожӧ частӧ узьлывліс раздевалкадорса ичӧтик жырйын.
— Регыдджык эськӧ миянлы, Леонид Тимофеевич, став кӧлуйнымӧс колӧ вайны госпитальсьыд.
Тӧвбыднас, гашкӧ, партаясыс ульсалісны, лӧсьӧдыштавны ковмас, — шулывліс школаса стӧрӧж, — да и менсьым жырйӧс сестра тшӧктӧ освободитны кладӧвӧй пыдди.
— Ставсӧ вӧчам, старик!
Вот помалам ремонтсӧ и заводитам овмӧдчыны, — гажаа вочавидзліс Леонид Тимофеевич.
Сійӧ пыр кажитчис кыпыдӧн да гажаӧн, кӧть быдсяма делӧяс кузя лунтыр клопочитӧм да котралӧм бӧрын, ботинкияссӧ пӧрччигӧн да пӧтшваяссӧ пытшкӧссяньыс видлалігмоз, гораа шензьывліс, мый стелькиыс шыльыд да некӧні оз чурвидзны кӧрттувъяс.
— Тешкодь, меным кажитчис, мый ме веськыда кӧрттувъяс вылас ветлӧдла, — пельпомъяссӧ лэптыштлігмоз шулывліс сійӧ Грозныйлы.
— Шойччыштны эськӧ тіянлы, Леонид Тимофеевич, — ышлолаліс старик.
— А ме эг мудз.
Менам шойччӧмыс — удж, — нюмъяліс директор.
43 глава
НЮРА СИНИЦЫНАЛӦН МАМЫС
Елена Александровна пӧрччис комбинезонсӧ, мыськис чужӧмсӧ да кияссӧ, кӧтӧдӧм сынанӧн сыналіс лёзьнитчӧм юрсисӧ да пуксис шойччыштны.
Велӧдысьяслӧн жыр кажитчис тыртӧмӧн, сэні вӧлі ыркыд да сӧстӧм.
Пызан дорын сулалісны кык креслӧ да белитӧм стен дорын — кучикӧн эжӧм небыд диван.
Леонид Тимофеевич муніс могӧн, мунігас тшӧктіс Елена Александровналы сёрнитны сы пыдди, кодкӧ кӧ рабочӧйяс пиысь мӧдас юасьны сійӧс.
Ӧтнас кольӧм бӧрын Елена Александровна пызан дорӧ матӧджык вештіс креслӧсӧ, кинас пыкис юрсӧ да думыштчис.
Сійӧ думайтіс директор йылысь, коді абу повзьӧма босьтны ас вылас та ыджда удж, кыдзи киссьӧм керка ремонтируйтӧм.
Тӧдвылас уси собрание.
Пушистӧй синкымъясыс сылӧн корсисны, лӧз синъясыс лоины джуджыдджыкӧсь да шогджыкӧсь.
«Дисциплина абу...
И эсійӧ зонкаыс, Тишиныс, коді выступайтӧ аслас будущӧй ёртыслы паныд, и Кудрявцев...
И аслыссяма история Трубачёвкӧд...
Ковмас бурджыка разберитчыны таын... — Елена Александровна сьӧкыда ышловзис.
— И вообщӧ, кадыс мунӧ, школа абу гӧтов...
Ак да, — дум вылас уси сылы, — колӧ жӧ объявитны челядьлы, мый аскомысь Леонид Тимофеевич нуӧдас найӧс делянка вылӧ.
Буретш тайӧ лоӧ выходнӧй лун.
Вӧрын ӧні лӧсьыд.
Ӧвтӧ сир дукӧн, ягӧд дукъясӧн.
Гож сайын ыркыд...
Ме ачым нывка моз радла мунӧм вылас.
А бур эськӧ вӧлі сетны челядьлы позянлун котралыштны, шойччыштны...
Сьӧкыд налы ӧні...»
Улын кыліс нывбабалӧн гора гӧлӧс:
— Меным колӧ аддзӧдлыны директорӧс!
— Леонид Тимофеевичӧс? — любезнӧя юалӧ школаса стӧрӧж. — Сійӧ абу, муніс делӧясӧн.
— Кыдзи абу?
Кутшӧм делӧясӧн?
Школаысь кындзи некутшӧм делӧяс сылӧн не долженӧсь лоны.
Челядь бӧрся колӧ видзӧдны, а не ветлӧдлыны делӧясӧн! — ёсь гӧлӧсӧн висьталӧ воысь морт.
— Сылы, гражданка Синицына, тыдалӧджык, мый бӧрся колӧ видзӧдны: сійӧ директор, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзӧ Грозный.
Елена Александровна ньӧжйӧник лэччӧ улӧ, кывзӧ сёрнисӧ.
Дзормысь юрси вылас сьӧд кӧсынкаа олӧма нывбаба встречайтӧ сійӧс аслас турунвиж синъяслӧн лӧг видзӧдласӧн.
— Мыйын делӧыс? — юалӧ Елена Александровна. — Гашкӧ, ме верма сёрнитны директор пыддиыс?
Прӧйдитӧй, пӧжалуйста, велӧдысьяс жырйӧ.
Нывбаба чӧв олӧ, но Елена Александровна, сылысь вочакывсӧ виччысьтӧг, крута бергӧдчӧ да тэрыб, кокни воськовъясӧн бӧр кайӧ пос кузя, восьтӧ выльӧн на краситӧм еджыд ӧдзӧс.
Тӧдтӧм нывбаба неокотапырысь мунӧ сы бӧрся.
— А ті, веськыда кӧ шуны, коді лоанныд тані? — дӧзмӧмпырысь юалӧ сійӧ креслӧӧ пуксигмоз.
— Ӧні ме замещайта директорӧс, — спокойнӧя висьталӧ Елена Александровна да тэрыба видзӧдӧ гӧгӧр тӧдтӧм нывбабаӧс.
Кытысь нӧ сійӧ аддзывліс татшӧм жӧ турунвиж синъяссӧ?
Нывбаба беспокойнӧя пукалӧ креслӧын.
— Ладнӧ.
Ме заводитла сёрнитны тіянкӧд, кӧть ті зэв на томӧсь да, буракӧ, энӧ на вӧлӧй мамӧн.
Менам овӧй — Синицына.
— Ті Нюра Синицыналӧн мам? — тэрыба юалӧ Елена Александровна.
Сылы сьӧлӧм вылас воӧ Нюра, и гӧлӧсыс сылӧн юргӧ меліа.
— Да, ме мам.
И буретш та вӧсна и ме вои юавны тіянлысь, мый менам нывкӧд...
Ме сійӧс ог аддзывлы.
Сійӧ лунтыръясӧн занят.
Кӧні — ог тӧд.
Кутшӧмкӧ госпитальын, кутшӧмкӧ челядькӧд ӧтлаын...
Бара жӧ ме тайӧ челядьсӧ ог тӧд.
Кымынӧн кӧ найӧ, тыдалӧ, сылӧн вӧвлӧм классысь.
Найӧ вӧліны Украинаын да сьӧкыдпырысь мыніны оккупацияысь.
— Ме тӧда налысь историясӧ директорсянь, — юрнас довкнитӧм бӧрын шуӧ Елена Александровна. — Тайӧ зэв бур челядь, медбуръясыс школаын — Трубачёв да сылӧн ёртъясыс.
— Ог тӧд, медбуръясыс али медлёкъясыс, — шогпырысь нюмъялӧ Синицына, — но ёртъясыс кӧ лоӧны мамсьыс донаджыкӧсь, налӧн любӧйлӧн авторитетыс кӧ мам-бать авторитет дорысь вылынджык, то тайӧ абу нормальнӧ...
Ме быдса лунъясӧн ог аддзывлы ассьым нылӧс, сійӧ оз лыддьы коланаӧн висьтавлыны меным аслас делӧяс йылысь, мамыс сылы — некод.
Нюра заявляйтӧ меным да батьыслы, мый сылӧн эмӧсь аслас обязанностьяс.
Ме кӧсъя тӧдны дзик точнӧя, кутшӧм обязанностьяс тайӧ.
Ме — мам!
Ме сійӧс воспитывайта и некодлы ог сет жуглыны менсьым воспитаниеӧс!
Синицына мырдысь кутӧ ассьыс скӧрмӧмсӧ; пызан вомӧн аслас чӧв олысь собеседницалань копыртчӧмӧн сійӧ висьтавлӧ тэрыба да нервнӧя, быттьӧкӧ быд кыв котшкӧдӧ пишущӧй машинка вылын:
— Татшӧм сьӧкыд кадӧ, кор менам мужик уджалӧ лун и вой, а ме, висян сьӧлӧмнам, котрала ӧчередьясті, медым вердны семьяӧс, менсьым мырддисны спокой.
Но тайӧн некод оз артась!
Ныв менам быдмӧ асьсӧ радейтысьӧн, кодлы некутшӧм делӧ абу мамӧдзыс.
А ме... — Синлапъясыс Синицыналӧн гӧрдӧдӧны, гӧлӧсас кылӧ синва. — Ме должен пуктыны талы пом, — чышъяннас синъяссӧ чышкалігмоз вашкӧдӧмӧн помалӧ сійӧ.
Елена Александровна шогпырысь да чуймӧмӧн довкйӧдлӧ юрсӧ:
— Успокоитчӧй, гражданка Синицына...
Но, мыйӧдз ті асьнытӧ вайӧдӧмныд?
Ӧд тайӧ дзик абу сідзи, кыдзи ті представляйтанныд аслыныд...
Ме тӧда тіянлысь нывнытӧ и тӧда сылысь ёртъяссӧ.
Уна буртор ме кывлі на йылысь, — меліа бурӧдӧ сійӧ скӧрмӧм нывбабаӧс.
— Мый нӧ сэні бурыс?
Ме аддза налысь влияниесӧ менам ныв вылӧ, — бӧрдӧ Синицына.
Сійӧ оз кывзы, мый сылы висьталӧ тайӧ бокӧвӧй нылыс.
Сылы кокни висьтавны — сійӧ бокӧвӧй.
И ошкыны кокни.
Вот тайӧ ошкӧмъясыс и тшыкӧдӧны челядьӧс.
А мый нӧ бурыс тайӧ ёртъясыслӧн, найӧ кӧ велӧдӧны ассьыныс пӧдругасӧ пинясьны мамыскӧд да ставсӧ соссьыны сыысь!
Нюра некор оз овлы гортын...
Елена Александровна выльысь и выльысь заводитлӧ бурӧдны Синицынаӧс.
Мый нӧ сэні лёкыс, мый нывка уджалӧ госпитальын?
Ӧні став йӧзыс — гырысьяс и поснияс — отсасьӧны асланыс Рӧдиналы.
Кодъяс тайӧ йӧзыс?
Честнӧй граждана, коммунистъяс, комсомолечьяс, пионеръяс.
Став ёртъясыс Нюралӧн уджалӧны, сійӧ оз вермы и не должен торйӧдчыны коллективысь.
Елена Александровна кывъясын эм сійӧ жӧ, мый бӧрдігтыр горӧдлывлӧ аслас мам-батьыслы Нюра.
И тайӧ беситӧ Синицынаӧс.
Сійӧ сувтӧ да тіралысь кияснас лӧсьӧдыштӧ кӧсынкасӧ:
— Ми сёрнитам разнӧй кывъясӧн!
Меным нинӧмла пукавны тані да кывзыны тіянлысь велӧдӧмнытӧ.
Ме тожӧ сӧветскӧй нывбаба, агитируйтны менӧ оз ков.
Но ме ещӧ и мам!
Мам!
Тайӧс ті онӧ гӧгӧрвоӧй!
Синицына прӧщайтчытӧг швачнитӧ ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Грозный копыртчылӧм вылӧ вочавидзтӧг да уджалысь школьникъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ мунӧ дворӧд, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Немтор!
Сійӧ ачыс справитчас нылыскӧд, школа кӧ оз кӧсйы отсавны сылы.
Сійӧ мунас госпитальӧ главврач дінӧ...
Сійӧ тӧдмалас, кытчӧ вошлывлӧ сылӧн нылыс...
Этайӧ нылыслы ставыс кажитчӧ сэтшӧм кокниӧн да прӧстӧйӧн.
Да, коді тайӧ татшӧмыс?
Но, абу важнӧ.
Жаль сӧмын, мый сійӧ, Синицына, эз вевъяв весиг висьтавны сылы, мый Нюралӧн абу настоящӧй велӧдчӧм, мый Нюра кольӧ мӧд во кежлӧ ӧти классӧ, сы вӧсна мый оз кывзы мамыслысь да вӧтлысьӧ ёртъясыс бӧрся!
Кодкӧд найӧ занимайтчӧны?
Ӧти детинка тьӧткӧд.
Дерт, тайӧ зэв бур сыладорсянь.
Мед кӧть сійӧ весиг приличнӧй нывбаба, но ӧд сійӧ абу велӧдысь!
Мыйӧн нӧ тайӧ вермас помасьны?
И мам должен сулавны бокын да чӧв олігтыр видзӧдны, кыдзи пропадайтӧ сылӧн нылыс!..
Синицына сувтыштлӧ.
Сійӧ сэтшӧма мудзис...
Тані неылын сылӧн керкаыс.
Гортас сійӧ ставсӧ сідзи эновтіс, весиг эз вешты плита вылысь шыд тыра кастрюля.
Но мый нӧ, медым ставыс пропадитӧ!
Бурджык эськӧ колӧма сетны, суседкалы, сылӧн посни челядь да и мужикыс война вылын...
Суседка сэтшӧма аттьӧалӧ, кор сыкӧд мыйӧнкӧ юксьыштан.
А юксьыштны колӧ, ӧні оз позь думайтны сӧмын ас йывсьыд.
Тайӧс ӧмӧй сійӧ, Синицына, оз гӧгӧрво?
А кутшӧмкӧ бокӧвӧй ныв лыддьӧ сылы нотацияяс, быттьӧкӧ мамлы оз ков, медым сылӧн нылыс быдмис порядочнӧй мортӧн!
А коді нӧ, эз кӧ мамыс, радліс нылыс успехъяс вылӧ да быд асыв, школаӧ колльӧдігӧн, гладитліс сылысь пионерскӧй галстуксӧ!
Но кытчӧ жӧ мунны?
Гортӧ?
Госпитальӧ?
Синицына ньӧти падъявтӧг кежӧ госпитальлань.
Пельӧс сайсянь сійӧ аддзӧ, кыдзи важ школалӧн восьса воротаӧд, кӧстыльясӧн надзӧник восьлалігтыр, санитаркаяс вылӧ пыксьыштӧмӧн, мунӧны раненӧйяс.
Синицына надзмӧдӧ воськовъяссӧ.
Господи, господи, мыйта шогыс!
И ӧд быдӧнлӧн эм мам, гӧтыр, челядь...
Сылӧн аслас шог, а эсійӧ мамъясыслӧн — асланыс...
«Вот пукалан гортын да пыр сӧмын плита дорын жӧдзан.
И некодлы тэысь некутшӧм тӧлк абу...
Колӧ кӧть папирос мӧдӧдны налы Нюра пыр, — раненӧйясӧс синнас колльӧдігмоз думайтӧ Синицына, — Ак, господи, господи, бурджык эськӧ не аддзыны тайӧс ставсӧ!..»
Мостовӧй вылын вуджрасьӧны тӧдса ичӧтик сарапан да лӧз ленточкаяса дженьыдик еджыд кӧсаяс.
Раненӧйкӧд ӧттшӧтш восьлавны зілигмоз Нюра видзчысьӧмӧн нуӧдӧ сійӧс улича вомӧн.
Сылӧн омӧлик пельпомыс неуна личкысьыштӧма сьӧкыд сьӧд ки улын.
Со найӧ вуджӧны тротуар вылӧ...
Йӧз сайӧ дзебсясигтыр Синицына надзӧник мунӧ нылыс бӧрся.
Гашкӧ, Нюралы сьӧкыд нуӧдны раненӧйсӧ, сійӧ эськӧ вермис отсыштны нылыслы.
Но мый йылысь тайӧ раненӧйыс висьталӧ сылӧн нывкалы?
— Вот, нылукӧй менам, аттьӧ тэныд, рӧднӧйӧй.
И тэнад мамлы аттьӧ, тадзи и висьтав.
Бура воспитайтӧма сійӧ тэнӧ.
Абу этша, тыдалӧ, вын пуктӧма.
Татшӧм оз нин овлы.
Мам — сійӧ мам...
И та йылысь сылӧн сьӧлӧмыс висьӧ и сы йылысь.
А главнӧйыс, мортӧ пӧртны ассьыс дитясӧ.
Вот тайӧ сылӧн мам заслугаыс и эм...
Сьӧлӧмыс сылӧн бур, небось?
— Бур, — кок улас сюся видзӧдігмоз надзӧник шуӧ Нюра.
Но кӧть кутшӧм надзӧник оз висьтав Нюра, мамыс кылӧ сылысь быд кыв, быд ышловзьӧм.
— Вот и аттьӧ сылы нывсьыс.
Вечнӧй аттьӧ мамлы бур мортысь.
Дерт, радейтан тэ сійӧс? — нывкалы чужӧмас меліа видзӧдӧ Егор Иванович.
— Радейта.
Нюра гӧлӧсын кылӧ синва.
Бокӧвӧй морт тайӧс оз кыв, но мамыс кылӧ тайӧс.
Сійӧ надзӧник бергӧдчӧ да, быттьӧкӧ мыйкӧ ас сьӧлӧмсьыс повзьӧдны полігтыр, тэрыба мунӧ гортас.
«Сӧмын эськӧ мед Нюра эз аддзыв менӧ, сӧмын эськӧ мед эз аддзыв!» — пельӧс сайӧ дзебсьыны тэрмасигтыр думайтӧ сійӧ.
44 глава
ДИРЕКТОР
Синицына волӧм йылысь кывлӧм бӧрын Леонид Тимофеевич дыр сёрнитіс Елена Александровнакӧд.
Елена Александровна скӧрысь да пӧся мыжаліс Нюралысь мамсӧ.
— Ті онӧ вермӧй представитны аслыныд, Леонид Тимофеевич, кутшӧм тайӧ нывбаба!
Бӧрдӧ, горзӧ, весиг оз кывзы, мый сылы вочавидзӧны.
Тайӧ веськыда некытчӧ туйтӧм!
Ме прӧстӧ эг тӧд, кыдзи бурӧдны сійӧс.
Леонид Тимофеевич сьӧкыда бергаліс креслӧын, читкыраліс серьёзнӧй карӧй синъяссӧ.
— Сійӧ тіянлысь эз кывзы, а ті бура кывзінныд сылысь? — немвиччысьтӧг юаліс сійӧ.
Елена Александровна юалӧм ногӧн видзӧдліс директор вылӧ:
— Дерт жӧ.
Ме мыйвынысь зіли докажитны сылы...
— Но, докажитны мыйкӧ татшӧм нывбабалы сьӧкыд, а кывзыны сылысь внимательнӧя быть колӧ.
Сы вӧсна мый сійӧ век жӧ мам.
Сійӧ локтіс школаӧ.
Сійӧ волнуйтчӧ, бӧрдӧ.
Сідзкӧ, дзикӧдз воштӧма аснас веськӧдлан рульсӧ.
Шуам, мый ми сыкӧд абу сӧгласенӧсь, скӧрмим сы вылӧ, но став тайӧ пуан сёрниас, став тайӧ мыжалӧмъясас, кодъясӧс сійӧ водтӧдіс школа вылӧ, ме вылӧ, тіян вылӧ, став тайӧ дзугӧмас ковмас бура разберитчыны.
Аддзанныд-ӧ, татшӧм Синицынаыс — выльтор тіянлы, но абу меным.
Ті — морт том, пузьысь... — Леонид Тимофеевич меліа нюмъёвтіс.
— Мыжавнытӧ ӧд век кокньыдджык правдайтӧм дорысь.
А помка эм век и быдторйын.
Нинӧм оз овлы помкатӧг.
Гашкӧ, тані кӧнкӧ эм и миян мыж...
Елена Александровна кывзіс нюммунтӧг, директор вылысь стрӧг лӧз синъяссӧ вештывтӧг.
— Ме ог гӧгӧрво, кутшӧм оправдание ті кӧсъянныд корсьны Синицыналы?
И тіянлы кӧ сюрӧ сійӧ, ме кута мыжавны тіянӧс... — Елена Александровна гӧрдӧдіс, пушистӧй синкымъясыс сылӧн ёсь емъясӧн ӧтлаасисны ныр весьтас.
— Ме кута мыжавны тіянӧс, Леонид Тимофеевич, ковтӧм сентиментальностьысь, жалитӧмысь...
Ме ог имеит право тадзи сёрнитны тіянкӧд, но всё-таки ме кута мыжавны тіянӧс! — скӧрыськодь висьталӧ сійӧ.
Леонид Тимофеевич сувтіс.
— Сійӧ мам.
Тайӧ ыджыд кыв.
И пола, мый всё-таки ме аддза сылы кутшӧмсюрӧ оправдание.
И тӧданныд мыйын?
Миян ӧшибкаясын!
— Мый нӧ, гражданка Синицына нимкодьпырысь лыддьӧдлас тіянлы миянлысь ӧшибкаястӧ, — шпыньмунӧмӧн шуис Елена Александровна.
— Но да, дерт!
Ме сылы сета тыр позянлун вӧчны тайӧс.
Аддзанныд-ӧ, кор морт локтӧ миян дінӧ разрешитны кутшӧмкӧ юалӧм, то ми долженӧсь, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, корсьны способ сёрнитыштны сыкӧд сьӧлӧмсянь.
А висьталӧй, асланыд сёрнитігӧн ті кыдзи сійӧс ыдждӧдлінныд: гражданка Синицына али нимнас да овнанас?
— Ме эг тӧд сылысь нимсӧ да овнасӧ, — лэптыштліс пельпомъяссӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич нюммунӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— А колӧ вӧлі юавны.
Мортӧс кӧ шуӧны ним-вичнас, то таын чувствуйтчӧ кутшӧмкӧ внимание сы дінӧ, официальнӧй тоныс небзьӧ, и кык морт костын сёрниыс лоӧ прӧстӧйджык, веськыдджык.
Вообщӧ, ме ӧні жӧ ачым ветла сы дінӧ да тӧдмала, мый сійӧс дӧзмӧдіс.
Леонид Тимофеевич мышкыртчӧмӧн босьтіс пызан вылысь шляпасӧ.
Порог дорын сійӧ бергӧдчыліс, мудера нюммунӧмӧн видзӧдліс Елена Александровналы челядь сяма асныра щӧка вылас, сылӧн кӧрӧм синкымъяс вылӧ да бать ногӧн шуис:
— А тіянӧс тожӧ велӧдны колӧ.
Ті ещӧ томӧсь на, лыйлывтӧм воробей.
Школа — тайӧ школа быдӧнлы: мам-батьлы, велӧдысьяслы, вожатӧйяслы! — Сійӧ гажаа шпыньмуніс.
— А ті, небось, думайтлінныд — сӧмын челядьлы?
* * *
Буситіс зэр.
Нюра пыркнитіс панамка вывсьыс бисер кодь югыд ва войтъяссӧ да видзчысигтыр пырис керкаас.
— Тіян ордын директор, — передньӧйын шӧпнитіс сылы суседкаыс.
Нюралы окота лои пышйыны, дзебсьыны.
Сійӧ сувтіс вешалка улӧ, бокӧвӧй пальтояс костӧ, тіралысь чуньяснас разявліс, сэсся бӧр кизявліс ассьыс жакеткасӧ.
Кутіс кывзыны.
Жырсянь кыліс кык гӧлӧс: ӧтиыс тэрыб, гусьӧник, кывъяснас тшӧкъялысь; мӧдыс — рӧвнӧй, спокойнӧй.
И быд раз, кор первой гӧлӧсыс ёся кыптыліс, мӧдыс меліа небзьӧдліс сійӧс надзӧник воча юалӧмӧн.
Нюра сулаліс дыр-дыр.
Сійӧ и эз кывзы сёрнисӧ и эз лысьт мунны.
Леонид Тимофеевичлӧн гӧлӧсыс вочасӧн смелмӧдіс сійӧс.
«Пыра!» — думыштіс сійӧ.
Но ӧдзӧс воссьыштіс, и водзӧ висьталігмоз директор шуис:
— Но вот тадзи, Мария Ивановна: разрешитны позьтӧм нинӧм абу.
Сідзкӧ, ми тіянкӧд сёрнитчим.
А пыранныд миян родительскӧй активӧ, кутам частӧджык паныдасьлыны да ӧтлаын решайтны юалӧмъяссӧ.
Вот сідз, пӧжалуйста, локтӧй!
Волӧй занятиеяс заводитчытӧдз, ми век лоам радӧсь тіян отсӧг вылӧ.
— Ог тӧд... веськыда ог тӧд кыдзи... — шӧйӧвошӧмӧн нурбыляліс мамыс. — Мыйӧн ме верма отсавны тіянлы?
Ме ӧд нинӧм ог куж...
И зэв надзӧникӧн, быттьӧкӧ извиняйтчигмоз, сійӧ содтіс:
— Беспокоиті ме тіянӧс, Леонид Тимофеевич...
Нюра, полігтыр, мый сійӧс казяласны, яндзимысла гӧрдӧдӧма, ляскысис чужӧмнас кодлӧнкӧ мехӧвӧй воротник бердӧ.
Леонид Тимофеевич муніс сы дінті, шляпасӧ кутіс киас.
Мамыс муніс сы бӧрся.
Нюралы друг дум вылас уси, мый ывлаын зэрӧ.
Сійӧ кватитіс батьыслысь зонтиксӧ да котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ.
— Леонид Тимофеевич, босьтӧй зонтик!
Со зонтик! — яндысигтыр мӧдысь шуис сійӧ, кор казяліс, мый мамыс видзӧдӧ сы вылӧ чуймӧм нюммунӧмӧн.
Но Леонид Тимофеевич эз чуймы.
— Немтор, немтор, нылук!
Ставыс лоӧ бур, ставыс лоӧ бур, — зонтиксӧ юр весьтас восьтігмоз шуаліс сійӧ.
Кушмысь юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн да шляпасӧ киас кутігтыр сійӧ мӧдӧдчис калиткалань.
Мам да ныв сулалісны кильчӧ вылын да видзӧдісны сы бӧрся.
Кыкнанныслы кажитчис, мый на ордӧ воліс чудеснӧй доктор, коді мынтӧдіс найӧс тӧдтӧм да сьӧкыд висьӧмысь.
45 глава
КӦТЬ МЕД МЫЙ ОЗ ЛО
Сы бӧрын, кор челядьӧс собрание вылын гижисны витӧд класса списокӧ, найӧ мыйвынсьыс заводитісны велӧдчыны.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый витӧд классаяс кыв шутӧг выполняйтісны тшӧктӧмъяссӧ асланыс бригадирлысь да отряд сӧветса председательлысь, Васёк эз вермы да и эз кӧсйы миритчыны сыкӧд, мый сійӧс да сылысь ёртъяссӧ гижисны витӧд классӧ, кыдзи второгодникъясӧс.
Васёк омӧльтчис, сылӧн самолюбиеыс зэв ёна страдайтіс.
Рытъяснас сійӧ дыр занимайтчис, ветлӧдліс жырйӧдыс да, киас книжка кутігмоз, урок йылысь вунӧдӧмӧн, немвиччысьтӧг шулывліс: «Кӧть мед мый оз ло...»
Екатерина Алексеевна сӧгласитчис сы вылӧ, медым ӧні урокъяс вылын пыр пукаліс кодкӧ вӧвлӧм нёльӧд «Б» класса ученикъяс пиысь, кодъяс тӧвнас велӧдчисны Свердловскын витӧд классын.
Медчастӧ пукавліс отличник Медведев.
Сійӧ пукаліс дӧска дорын, ачыс ичӧтик, куткыртчӧма, сьӧдов сюсь синъяса, да, ёртъясыслысь вочакывъяссӧ кывзігӧн, тэрыба лапйӧдліс синлысъяссӧ, а мукӧд дырйиыс ӧкуратнӧя лэптывліс кисӧ да повзьӧмпырысь шулывліс:
— Ӧтветыс невернӧ.
Позьӧ меным.
Екатерина Алексеевна разрешитлывліс.
И Медведев, зільпырысь мелӧн шыпасъяс да цифраяс гижалігмоз, объясняйтліс задачасӧ.
Коркӧ ӧтчыд Васёк абу вермӧма гортас решитны пример да корис Екатерина Алексеевнаӧс петкӧдны сійӧс дӧска дорӧ.
Примерсӧ решайтісны ӧтвылысь.
Кыдзи и век, медся ӧдйӧ гӧгӧрвоис Петя Русаков,
и урок бӧрын Медведев серьёзнӧя шуис:
— Арифметика кузя Русаков мунӧ тіян медводзын.
Свердловскса школаын сійӧ эськӧ вӧлі отличникӧн.
Мазин паськӧдіс синъяссӧ да, аслас приятельыс вылӧ дзоргигтыр, надзӧник сьыліс:
<rus>Учились вместе в школе</rus>
<rus>Друзья РМЗС,</rus>
<rus>Покинул Петя Колю —</rus>
<rus>В отличники залез...</rus>
Ха-ха!
Челядь серӧктісны,
Екатерина Алексеевна тожӧ нюмъёвтіс.
Мазин матыстчис Петя дінӧ да немвиччысьтӧг топыда кутліс сійӧс:
— Бур зон тэ лоин, Петька, кӧть тэ вылӧ ме и бротка мукӧд дырйиыс...
— Но, а ӧні став предметъяс кузяыс, арифметика кындзи, ме тіянӧн дӧвӧлен, — коркӧ ӧтчыд шуис челядьлы Екатерина Алексеевна.
— Арифметикатӧ подтянитам! — радпырысь кӧсйысис Петя.
— Ог арифметикасӧ, а арифметика кузя кольччысьяслы колӧ подтянитчыны, — серьёзнӧя уточнитіс Медведев да сэні жӧ, чуньяссӧ водзлань чургӧдӧмӧн, гораа да немжалиттӧг шуис нимъяссӧ кольччысьяслысь:
— Ме ногӧн, тайӧ Трубачёв — ӧти, Мазин — мӧд, Нюра Синицына — коймӧд...
— Кыдзи, ме? — шӧйӧвошӧмӧн Екатерина Алексеевна вылӧ видзӧдігмоз юаліс Нюра.
— Дерт жӧ.
Тэ зэв омӧля решайтан примеръяс, — вынсьӧдіс Екатерина Алексеевна.
Нюра чорыда думыштчис: «Гашкӧ, мукӧд дырйиыс мама збыль шуӧ, мый ме пыр котрала.
Медся главнӧйыс ӧд — велӧдчӧм... »
46 глава
СОПЕРНИКЪЯС
Школаӧ пыранінын пу щит вылын ӧшаліс выльӧн лэдзӧм стенгазет.
Ыджыд бумага лист вылын мичаа тыдаліс заголовокыс: «Рабочӧй листок».
Заголовок уліас художник Сева Малютин серпасалӧма ведраа да кистя пионерӧс; пионер сулалӧ керка стен дорын, вывлань лэптӧма кистьсӧ, кытысь войталӧ краска, да чужӧмтырнас нюмъялӧ, чуксалӧ уджавны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі банйӧма, а синъясыс чим лӧзӧсь.
Тайӧ вӧлі первойя газет, кодӧс лэдзис коллективыс ӧтвылысь.
Ӧтсӧгласӧн редакторнас бӧрйисны сизимӧд класса велӧдчысьӧс Толя Соколовӧс, а редакторлы отсасьысьӧн — Одинцовӧс.
Заметкаяс вӧліны мыйта колӧ.
Вӧліны серьёзнӧй статьяяс сы йылысь, мый регыд воас велӧдчан кад, сы йылысь, кыдзи мунӧ уджыс стройка вылын, а «Разнӧйтор» отделын кодсюрӧӧс и критикуйтыштӧмаӧсь.
Картинка улын, кытчӧ вӧлі серпасалӧма легкӧвӧй машина да сы пытшкын чатӧртчӧмӧн пукалысь куим детинкаӧс, вӧлі гижӧд:
<rus>Если дружба за машину —</rus>
<rus>Этой дружбе грош цена!</rus>
Вӧлі и мӧд загадочнӧй картинка, кытчӧ серпасалӧма кымӧръяс пӧвстӧд кывтысь кузь керъяс тыра лесовозӧс.
Тайӧ картинка улас гижӧдыс эз вӧв.
Сэсся вӧлі лэдзӧма ёсь заметка, картинкатӧг нин:
«Талун миян уважаемӧй кровельщик дядя Сёма корис уважаемӧй дедушка Миронычӧс отсавны сылы лэптыны керка вевт вылӧ кӧрт лист.
Но дедушка Мироныч вочавидзис: «Тэнад аслад удж, а менам — аслам».
Редакция лыддьӧ, мый стройка вылын став уджыс — ӧтувъя».
Уліас вӧлі кырымпас: «Помред Одинцов».
Газет дорын асывсяньыс жуисны челядь.
Дедушка Мироныч лыддис заметкасӧ да чукӧстіс ас дінас Коля Одинцовӧс.
— Тэ, Одинцов ёрт, ичӧт на гырысьяслы индавны, — ӧбидитчӧмӧн шуис сійӧ да кавшасис керка вевт вылӧ отсасьны кровельщиклы.
Алёша Кудрявцев эз кӧсйы матыстчыны газет дорӧ, Тишин сылы висьталӧма нин, мый сійӧс ёртъясыскӧд серпасалӧмаӧсь, и сійӧ скӧрмӧма да вайис Одинцовлы ассьыс заметка.
— Со, лэдз, пӧжалуйста, — серамсорӧн шуис сійӧ да мыччис Колялы ӧкуратнӧй бумага лист. — Тэнад сэні местаыс эм на, ӧні жӧ позьӧ клеитны.
Одинцов тэрыба лыддис листоксӧ.
«Зэв жаль, — гижӧма заметкаас, — мый газетӧ ответственнӧй редакторъяс пиысь ӧтиӧн бӧрйисны Одинцовӧс, коді аслас ёртъясыскӧд тшӧтш кӧсйис сюйсьыны квайтӧд классӧ, а заслугаяс сертиыс коли витӧдӧ».
Одинцов лыддигкості, Алёша сулаліс орччӧн да читкыртӧм синъяснас видзӧдіс веськыда сылы чужӧмас, зілис аддзыны Коля чужӧм вылысь яндысьӧм либӧ скӧрмӧм.
Сійӧ виччысис, мый Одинцов веськыда ӧткажитчас печатайтны татшӧм заметкатӧ, и зэв ёна чуймис, кор Одинцов прӧстӧя шуис:
— Ӧні жӧ клеитам.
Алёша гӧрдӧдіс да босьтіс сы киысь заметкасӧ.
— Ме эг на ещӧ решит, — тэрыба шуис сійӧ.
И чукраліс заметкасӧ да сюйис сійӧс зептас.
Сылы друг лои гажтӧм, и аслас поступокыс кутіс кажитчыны мстительнӧйӧн да некытчӧ шогмытӧмӧн.
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ да муніс аслас участоклань.
Сэні ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Сюръяяс улӧ лӧсьӧдӧм гуяс вӧлі стӧча мерайтӧма, ӧтджудждаӧсь; ӧти мера серти бӧрйӧм пӧвъяс вӧлі тэчӧма быд гу дорӧ, медым челядьлы эз ковмы кыскавны найӧс общӧй чукӧрысь, воштыны та вылӧ лишнӧй кад.
Ставыс вӧлі дась.
Эз вӧвны сӧмын сюръяяс да потшъяс, медым заводитны забор вӧчны.
Алёшалӧн лудісны киясыс, да и заданиесӧ выполнитан срокыс вӧлі матын нин.
Вӧлі помасьӧ июль, ремонт кузя став уджъяссӧ колӧ вӧлі помавны август сизимӧд лун кежлӧ.
Кудрявцев дінӧ матыстчисны Петрусин да Тишин.
Алёша нинӧм эз висьтав ёртъясыслы заметка йывсьыс, но эз вермы пыкны ас пытшкас пуысь скӧрлунсӧ да едкӧя чӧвтіс:
— Бездельничайтам директор мыж вӧсна!
— И збыль, мыйла тайӧ Леонид Тимофеевичыс нюжӧдӧ?
Кӧсйысис миянкӧд мунны делянка вылӧ и нюжӧдӧ мыйлакӧ, а ми уджтӧг пукалам.
Важӧн нин эськӧ позис сюръяяссӧ вайны да заводитны уджавны, — Кудрявцев пельпом сайсянь кыйкнитігмоз шуис Петрусин.
— Трубачёвцылы нинӧм жӧ вӧчнысӧ, — шпыньмуніс Тишин, — со чукӧрӧн пукалӧны.
Алёша сувтіс аслас участок помӧ, перйис батьыслысь полевӧй бинокльсӧ да мӧдіс видзӧдны участоксӧ аслас соперникыслысь.
Тишинлӧн вежалана югнитісны синъясыс.
Сійӧ видзчысьӧмӧн нюжӧдіс кисӧ да терпитны вермытӧг вӧрӧдыштіс чуньяссӧ:
— Чур, Кудрявцев бӧрын видзӧда ме!
Петрусин кӧрис нырсӧ да, синсӧ читкыртӧмӧн, зілис видзӧдлыны кӧть ӧти стеклӧ пырыс.
Но Кудрявцев вештыштіс сійӧс гырддзанас да, бинокль пыр век на видзӧдіг, нетерпеливӧя шуыштіс кыкнанныслы:
— А ноко, энӧ мешайтӧй!..
Трубачёв бригадаын ставыс жӧ вӧлі дась, сідзжӧ ӧта-мӧдсьыс ӧтылнаын тыдалісны кодйӧм сьӧд гуяс, куйлісны чипасӧ тэчӧм пӧвторъяс.
Алёша веськӧдіс бинокльсӧ Трубачёв вылӧ.
Витӧд классаяслӧн бригадир паськӧдӧма эжа вылӧ кутшӧмкӧ лист, доръясас пуктіс ичӧтик нёль из да мыйкӧ шуис Матрослы, коді синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс сы вылӧ.
Мӧдыс югнитіс сынӧдас гожъялӧмысла сьӧд кокъяснас да чеччалігтыр тӧвзис керкалань.
Алёша бергӧдлыштіс бинокльсьыс ичӧтик кӧлесасӧ да тэрыба шуис:
— Петрусин, тӧдмав, мый налӧн сэні сэтшӧмыс!
Бинокль пыр бура вӧлі тыдалӧ ыджыд лист весьтӧ копыртӧм юрыс Трубачёвлӧн.
Челядь кымынӧнкӧ топыда кытшалӧмаӧсь ассьыныс бригадирсӧ.
Пошиктысь Матрос котӧрӧн бӧр воис, киас кутіс пенал модаа ичӧтик кузь ящик.
— Флажокъяс вайисны.
Карта видзӧдны кутасны... — дышпырысь шуис Тишин.
— Асьнысӧ кӧсйӧны петкӧдлыны культурнӧйясӧн.
— Но кытысь найӧ босьтісны картасӧ? — интересӧн юаліс Алёша.
— Картасӧ вайӧма Елена Александровна.
Сійӧ кӧсйӧ ӧшӧдны сійӧс пионерскӧй жырйӧ.
А флажокъяссӧ нывкаяс вӧчалӧмаӧсь ленточкаясысь, — тэрмасигтыр юӧртіс бӧр воысь Петрусин.
— Несправедливӧ!
Мыйла сійӧ налы сетӧма? — зумыштчис Алёша.
— Мироныч висьтавліс, мый аски кежлӧ пионерскӧй жыр лоӧ гӧтов нин.
Елена Александровна ачыс уджаліс сэні тӧрыт.
И плакатъяс нин ньӧбӧмаӧсь, — тэрмасигтыр висьтавліс Петрусин. — А ӧні Трубачёв ветлӧма да корӧма картасӧ.
— Трубачёв — любимчик, — пинь пырыс сӧдзӧдіс Тишин, — Елена Александровна нинӧм оз жалит сылы!
— Ыджыд тай!
А мый сійӧ распоряжайтчӧ тані!
Пач тэчис и воображайтӧ! — серӧктіс Петрусин.
Чӧв олігтыр Алёша сюйыштіс сылы киас бинокльсӧ да ньӧти падъявтӧг мӧдіс восьлавны керкалань.
Елена Александровна вӧлі пионерскӧй жырйын.
Сійӧ восьталӧма ӧшиньяс и ӧдзӧсъяс да, выльӧн краситӧм джоджас пукталӧм пӧвторъяс вылӧ видзчысьӧмӧн тувччалігтыр, пукталіс пызан вылӧ кутшӧмкӧ ворсанторъяс, плакатъяс да гӧрд кумачӧн гартовтӧм портретъяс.
— Видзчысьӧмӧнджык, Кудрявцев, джоджыс абу на косьмӧма.
Мый тэныд колӧ?
— Вайӧй меным карта! — шуис Алёша.
— Карта Трубачёв ордын.
Сійӧ клеитӧ сійӧс полотно вылӧ.
Талун рытнас ми сійӧс ӧшӧдам татчӧ да быд лун мӧдам пасъявны флажокъясӧн фронтлысь линиясӧ, — висьталіс Елена Александровна.
— А тэ кӧ кӧсъян видзӧдлыны картасӧ, мун Трубачёв дорӧ.
— Ме ог мун Трубачёв дорӧ!
Медым ачыс Трубачёв волывлас ме дінӧ, — пузис Алёша, — а меным нинӧмла унижайтчыны сы водзын.
Ме абу первоклашка.
Ме верма картасӧ босьтны аслам батьлысь.
Менам бать — генерал, и сылӧн татшӧм картаясыд...
Елена Александровна шумӧн вештіс шахмат тыра ящик да бергӧдчис Кудрявцевлань:
— Ми ставным нин кывлім, мый тэнад батьыд генерал!
Тэ верман гордитчыны аслад батьӧн, тэ верман зільны лоны сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧм тэнад батьыд, но ӧні кежлӧ тэ нинӧм на эн вӧч, и ошйысьны дугдывтӧг, мый тэ генераллӧн пи — тайӧ яндзим, зывӧк и йӧйталӧм. — Елена Александровна гӧрдӧдіс. — Запомнит, Кудрявцев: яндзим, зывӧк и йӧйталӧм! — скӧрысь шуис сійӧ мӧдпӧв.
— Кыдзи ті лысьтанныд!
Ті — кутшӧмкӧ печник!.. — нурбыльтіс шӧйӧвошӧм Алёша.
— Пет татысь!
И кор успокоитчан, лок сёрнитыштны мекӧд! — ӧдзӧслань индігмоз шуис Елена Александровна.
— Ме некор ог лок сёрнитны тіянкӧд!
Энӧ виччысьӧй! — грубӧя горӧдіс ӧдзӧс сайсянь Алёша.
Сійӧ котӧртіс пос кузя увлань, сулалыштіс кильчӧ вылын да минут мысти бӧр локтіс.
Юрси вылас сылӧн дзирдалісны зэр войтъяс, синъясыс видзӧдісны скӧрысь.
— Ме — отличник!
И уджала ог лёкджыка мукӧдъяссьыс.
— Уджалан тэ бура.
Но, буракӧ, зэрмис... — Елена Александровна тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Висьтав, медым ваясны картасӧ.
Алёша бара воши ӧдзӧс сайӧ.
— Эй, Петрусин!
Мун висьтав витӧд классаясыслы, медым ваясны картасӧ! — кыліс кильчӧ вылын сылӧн гора скӧр гӧлӧсыс.
Елена Александровна пыдісянь ышловзис да бара мӧдіс бӧрйыны ворсанторъяссӧ.
— Клеитінныд? — юрсӧ лэптывтӧг юаліс сійӧ Трубачёвлысь, кор сійӧ вайис картасӧ.
— Клеитім, сӧмын эз на косьмы.
— Пукты пызан вылас да висьтав ребятаыдлы, медым муналасны гортаныс.
Да, тӧкӧтьӧ эг вунӧд!
Вежалунӧ поход делянка вылӧ.
Чукӧртчыны татчӧ сизим час кежлӧ.
Объявит бригадиръяслы.
— Пырысь-пыр!
Васёк вольсаліс пызан вылӧ картасӧ да петіс ывлаӧ.
— Вежалунӧ поход делянка вылӧ.
Мунасны став гырысь челядьыс! — радпырысь объявитіс сійӧ да, Кудрявцевӧс ылысь аддзӧм бӧрын, ӧвтыштіс сылы кинас: — Кудрявцев, вежалунӧ поход делянка вылӧ!
Чукӧрт ассьыд йӧзтӧ!
Чукӧртчыны сизим час кежлӧ.
Кудрявцев чуймӧмӧн лэптыштліс синкымъяссӧ да кӧсйис вочавидзны, но Тишин надзӧник шутёвтіс да серамсорӧн шуис:
— Гордитчӧ тэ водзын, кӧзяинӧн асьсӧ петкӧдлӧ.
Помнитан, кыдзи сійӧ шуис: «Ми тані кӧзяева, а сійӧ — миян гӧсьт!»
Петрусин мӧдіс довкйӧдлыны юрсӧ:
— Збыль, збыль!
Алёшалӧн синъясыс бара ӧзйисны, гудыртчисны.
Трубачёвлы прӧстӧя вочавидзны здук кежлӧ кыптылӧм кӧсйӧмыс пыр жӧ быри.
— Ми ещӧ видзӧдлам на, коді тані кӧзяиныс! — кияссӧ зепъясас сюйигмоз шуис сійӧ.
47 глава
ЛЫЙЛЫТӦМ ВОРОБЕЙПИ
Елена Александровна лэдзаліс челядьӧс, бӧр кайис велӧдысьяс жырйӧ да, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн креслӧӧ пуксьӧм бӧрын, зэрлӧн посньыдик сетка пыр кутіс видзӧдны ывлаӧ.
«Пӧра нин эськӧ Леонид Тимофеевичлы локны.
И мый йылысь позьӧ та дырасӧ сёрнитны?»
Сылы вӧлі жаль пӧрысь директорыс, но тайӧ чувство дінас сорласис раздражение да тӧждысьӧм.
«И мыйла сійӧ ачыс муніс?
Позьӧ вӧлі тайӧ Синицынасӧ асьсӧ корлыны татчӧ.
Сійӧ, пӧжалуй, думыштас, мый директор повзис сы мыжалӧмысь.
И вообщӧ сылӧн вывті ыджыд бурлуныс вермас сӧмын лёктор вӧчны школалы.
Сійӧ кӧть эськӧ мед эз жӧ нормы сэні дзикӧдз да эз босьт ас вылас став мыжсӧ сыысь, мый Нюра оз кывзы мамыслысь да вӧчӧ ассьыс общественнӧй уджсӧ...
Да, кутшӧм лӧсявтӧмтор, збыльысь!»
Елена Александровна гажтӧма серӧктіс.
«Водзӧ кӧ татшӧм лоӧ, то ме ог вермы тані уджавны», — думыштіс сійӧ, и сылы тӧдвылас уси сійӧ луныс, кор сійӧс, томиник велӧдысьӧс, комсомол райком мӧдӧдіс татчӧ удж вылӧ.
Сійӧ воис веж пустырь вылӧ, кӧні челядь асланыс директор веськӧдлӧм улын ремонтируйтісны аслыныс школа.
Сылӧн батьыс вӧлі печник и челядь дырйиыс сійӧ частӧ отсасьлывліс сылы.
Тайӧ кужӧмлуныс ӧні ёна згӧдитчис сылы.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс уджаліс тані — тэчис пачьяс, зілис организуйтны челядьӧс.
Но татшӧм школа йылысь ӧмӧй мечтайтліс сійӧ?
Сылы ӧд колӧны опытнӧй велӧдысь-ёртъяс, сійӧ некӧн на эз уджавлы.
Збыль, директор встретитіс сійӧс бать моз меліа и первойсӧ кажитчыліс сылы настоящӧй, чорыд мортӧн.
Сылысь быдӧн кывзісны, а сылӧн быд кыв школьникъяслы — незыблемӧй закон.
Но вот Синицынакӧд историяыс яснӧя петкӧдліс сылысь вывті небыдлунсӧ.
Сійӧ ӧд веськыда бур сьӧлӧма морт, характертӧм бур сьӧлӧма морт!
Кыдзи нӧ том велӧдысь кутас уджавны сыкӧд?
Но мыйла нӧ всё-таки сылы абу окота бӧр мунны татысь?
«Уджыс кыскӧ ас дінас мортӧс,» — шулывліс сылы батьыс.
Школа ремонтируйтӧмыс и сылы лои сьӧлӧмсяньыс колана уджӧн.
Сійӧ оз вермы мунны татысь, кытчӧдз оз эшты школа.
Сійӧ муртса-муртса на кутіс тӧдавны челядьӧс.
Тэрмасис оборудуйтны пионерскӧй жыр, медым вӧлі позянлун кӧнкӧ нуӧдны сборъяс, интереснӧй занятиеяс, бурджыка тӧдмасьны челядькӧд.
Елена Александровна чеччыштіс да волнуйтчигтыр кутіс ветлӧдлыны жырйӧд.
Кӧть мед регыдджык эськӧ помасис ремонтыс да воисны мукӧд велӧдысьяс.
Велӧдысь да вожатӧй — тайӧ ыджыд вын.
Вообщӧ, дерт, тані челядьыс бурӧсь...
Но эмӧсь быдсямаыс...
Тишин — зэв неприятнӧй детинка, собрание вылын Елена Александровна некыдзи эз вермы бура видзӧдлыны сылӧн читкыртӧм синъяс вылӧ.
А талун этайӧ Кудрявцевыс!
И мыйысь налӧн лӧгныс петӧ Трубачёв вылас?
Дерт, вермис ӧмӧй том велӧдысь чайтны, мый став челядьыс лоӧны бурӧсь!
И век жӧ ӧбиднӧ, кор мунан на дінӧ бур сьӧлӧмӧн, а найӧ оз яндысьны шуны тэныд грубость...
Елена Александровна бара пуксис креслӧӧ кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пуктіс юрсӧ кипыдӧсъяс вылас да кутіс кывзыны керка вевт вылын зэрлысь шумитӧмсӧ.
«Но кӧні нӧ этайӧ бур сьӧлӧма директорыс?
Воображайта, мыйяс сылы шуалас сэні эсійӧ мамашаыс!..»
Дзуркнитіс ӧдзӧс.
Иван Васильевич видзчысьӧмӧн сюйис пӧсь чайник кутысь кисӧ да кок чунь йылас матыстчис пызан дорӧ:
— Чай шонтышті.
Ывлаас зэрӧ.
Воас Леонид Тимофеевич — юыштас чашка...
Сійӧ пуктіс чайниксӧ пызан вылӧ, гартовтіс гӧна кичышкӧдӧн, видзӧдліс Елена Александровна вылӧ:
— А ті нӧ мый сирӧта моз пукаланныд?
— Леонид Тимофеевичӧс виччыся, — ышловзис Елена Александровна.
— Да пӧра нин воны сылы!
Но делӧыс сылӧн сэтшӧм деликатнӧй, кор сёрнитӧдан да варовитӧдан...
— Бур сьӧлӧма морт сійӧ тіян! — скӧрысь шуис Елена Александровна.
— Да, нималана морт.
Сійӧ накӧд кужӧ, та йылысь нинӧм и шуны, — Елена Александровналысь кывъяссӧ чайтіс ошкӧмӧн да окотапырысь шуис Грозный. — Та вылӧ нин сійӧ специалист.
И быд кага дінӧ сибӧдчыны кужас, и быд мамаша дінӧ, и вот тіян дінӧ, велӧдысьяс дінӧ, тожӧ кужӧ ладмӧдчыны.
Настойчивӧй и, кӧні колӧ, ӧбидиттӧг, ассьыс босьтас.
Сурьёзнӧй, мый и шуны, ӧти кывйӧн — директор!
Елена Александровна лэдзис кокъяссӧ джоджӧ, лӧсьӧдыштіс юрсисӧ.
Аслас директор йылысь сёрнитыштӧм бӧрын Иван Васильевич муніс.
Зэр пыр на резіс ӧшиньясӧ, посни, гажтӧм, дӧзмӧдчысь.
Коркӧ и тыдовтчис улича вылын тӧдса фигура.
Леонид Тимофеевич тэрыб воськовъясӧн прӧйдитіс дворті, сы юр весьтын зонтикыс пӧлнясис то веськыдвывлань, то шуйгавывлань, спицаяс кузяыс пальто воротник костас войталіс ва.
Елена Александровна чеччыштіс да, неважӧнся школьнӧй привычка сертиыс кык пос тшупӧд вомӧн чеччалігтыр, котӧртіс пос кузя увлань.
Иван Васильевичкӧд найӧ пӧрччӧдісны директор вылысь кӧтасьӧм пальтосӧ.
— А ме ньӧти эг и кӧтась! — сьылісӧ чышъянӧн чышкалігмоз гораа шуис сійӧ.
Велӧдысьяс жырйын Леонид Тимофеевич тэрмасьтӧг перйис пызан йӧрысь блокнот, мыйкӧ гижис сэтчӧ, медым эз вун, да, кор аддзис Елена Александровналысь терпитны вермытӧм видзӧдлассӧ, шуис:
— Но вот...
Нюра Синицына мамкӧд, ме чайта, ставыс вочасӧн ладмас, ми сійӧс гижам асланым будущӧй родительскӧй комитетӧ да мӧдам, сідз шуны, видзны сійӧс асланым наблюдение улын.
Таын миянлы отсаласны мукӧд мамъяс.
— Сійӧ сӧгласитчис? — вериттӧг юаліс Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич довкнитіс юрнас:
— Сійӧ оз верит аслас вынъяслы.
Но, тӧданныд, пыр гортас пукалӧма, мужик мыш саяс, абу велалӧма.
Но вочасӧн сійӧ велалас коллектив удж дінӧ, школалӧн интересъяс дінӧ...
Тайӧ частӧ овлывлӧ тадзи... — Думыштчӧмӧн сійӧ котшкӧдыштіс пызанӧ чуньяснас.
— Менӧ ӧні беспокоитӧ мӧдтор.
Аддзанныд-ӧ, Синицына — морт абу уравновешеннӧй, а татшӧм йӧзыскӧд частӧ овлывлӧ, мый найӧ дӧзмасны ӧти помка вӧсна, а горзӧны дзик мӧдтор йылысь.
Но вот, сёрнитігас ме и тӧдмалі, мый ми век жӧ мыжаӧсь.
Елена Александровна муртса нюммуныштіс.
«Сідзи ме и думайті», — висьталіс сылӧн видзӧдласыс.
Но директор быттьӧкӧ эз казяв тайӧс.
— Да, ми век жӧ мыжаӧсь, а ёна-ӧ — тайӧ регыд мысти тыдовтчас.
Делӧыс сыын, мый пока ми тані стрӧитчим да ноксим, радлім, мый челядь тані сьӧлӧмсяньныс отсасьӧны, Трубачёв да сылӧн ёртъясыс зільӧмаӧсь вӧтӧдны ассьыныс классӧ.
Кор ме вои татчӧ, нывкаяс меным висьталісны, мый тӧвнас найӧ бура занимайтчӧмаӧсь, и ме думайті, мый найӧ прӧстӧ повторяйтісны прӧйдитӧм материалсӧ, ме дінӧ жӧ некод эз волы сёрнитны, сӧветуйтчыштны.
И тӧданныд, Елена Александровна, сӧмын некымын лун сайын, собрание вылад, ми тіянкӧд думыштчим Трубачёвлӧн тешкодь объяснение вылын да кӧсйылім тӧдмавны, зэв-ӧ серьёзнӧй тайӧ.
А вот Нюра Синицыналӧн мамыс важӧн тревожитчӧ аслас ныв вӧсна: кӧні сійӧ пропадайтӧ, кыдзи да кор сійӧ занимайтчӧ, мыйла сійӧ абу гортас ни асылын, ни рытын, и кутшӧм ногӧн та ыджда нагрузканас сійӧ веськалас квайтӧд классӧ, кодкӧд прӧйдитӧ сійӧ витӧд класса курссӧ.
Ставыс тайӧ быдлунъя юасьӧмъяс мамлӧн, и ме зэв бура гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Елена Александровна кывзіс директорлысь зэв внимательнӧя.
— Да, но найӧ кӧ збыль занимайтчӧны... — неувереннӧя заводитіс сійӧ.
Но Леонид Тимофеевич торкис сійӧс:
— Занимайтчӧны-ӧ?
И уна-ӧ налӧн кадыс кольӧ занимайтчӧм вылас?
Ӧд тӧдім кӧ ми та йылысь водзджык, налӧн стройка вылын уджалӧм йылысь эськӧ эз вермы лоны некутшӧм сёрни.
А ӧні зэв ёна дӧзмасны тайӧ челядьыс, сы вӧсна кӧ, мый гырысьяс ас кадӧ эз отсавны налы велӧдчыны, найӧ пуксясны витӧд классӧ!
Елена Александровналы дум вылас уси собрание, кельдӧдӧм чужӧмыс Трубачёвлӧн да сылӧн увереннӧй гӧлӧсыс...
Велӧдысь кутіс волнуйтчыны:
— Найӧ оз пуксьыны, найӧ нин чувствуйтісны асьнысӧ квайтӧд классаясӧн!
Ме думайта, мый найӧ сьӧлӧмсяньныс гӧтӧвитчӧны ӧні.
И кӧть ме найӧс гижи витӧд класса списокӧ, но ӧд тайӧ сӧмын арӧдзыс.
Некыдзи оз позь лыддьыны найӧс второгодникъясӧн!
— А кодъясӧн найӧс лыддьыны — квайтӧд классаясӧн али витӧд классаясӧн, — миянлы лоӧ яснӧ сӧмын налысь тӧдӧмлунъяссӧ прӧверитӧм бӧрын.
И мыйкӧ поправитны лоӧ сёр, сы вӧсна мый июль тӧлысь пом нин.
Леонид Тимофеевич сувтіс да сюся видзӧдліс Елена Александровна вылӧ.
Сійӧ пукаліс юрсӧ кияснас пыкӧмӧн да видзӧдіс директор вылӧ пемдӧм тревожнӧй синъясӧн.
— Вот тадз, ті ӧні гӧгӧрвоанныд, мыйла колӧ кывзыны быд мамлысь висьталӧмсӧ и мыйын ми вермам лоны мыжаӧсь?
Елена Александровна чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Леонид Тимофеевичлӧн жальыс петіс сы вылӧ.
— Синицына висьталіс меным, мый найӧ занимайтчӧны Петя Русаков мамкӧд.
Тайӧ зэв тӧлка нывбаба.
Гашкӧ, найӧ зэв бура занимайтчисны — кадыс налӧн вӧлі тырмымӧн, — меліа нюмъёвтӧм бӧрын шуис сійӧ. — Но, вообщӧ, ми тайӧс тӧдмалам регыд.
Вежалунӧ миян поход делянка вылӧ, а поход бӧрас ми аддзӧдчылам Русаков мамкӧд да ставсӧ тӧдмалам...
А ӧні мунӧй гортаныд, воробейпи!
48 глава
КЫК ПИСЬМӦ
Челядь чукӧртчисны Васёк ордӧ, медым гижны письмӧ Митя мам-батьлы.
Эз вӧв кокни юӧртны старикъяслы найӧс суысь шог йылысь.
Челядь пукалісны чорыда думыштчӧмӧн, эз тӧдны, мыйсянь заводитны.
Жырас вӧлі чӧв-лӧнь.
Тётя Дуня дыр эз во госпитальысь.
Электричество эз ӧзйы, и Васёк сувтӧдіс пызан вылас гӧгрӧс лампа, кодлӧн стеклӧ дорыс вӧлі жугалӧма.
Ыпнитлігӧн лампа югдӧдліс челядьлысь серьёзнӧй чужӧмъяссӧ.
Сева киас кутіс ручка да, быд минутӧ перӧсӧ чернила дозйӧ тшукӧдлӧм бӧрын, вештывліс сійӧс бумагасьыс бокӧ, медым оз войтышт чернилаыс.
Челядь чӧв олісны, думайтісны...
— Некод оз тӧд, кутшӧм морт Митя, кыдзи сійӧ дядя Яковкӧд мунӧма миян коктуй кузя; кыдзи вайӧдіс миянӧс лагерӧ... — шогпырысь шуис Саша.
— А дядя Яковыс кутшӧм жаль! — шӧпнитіс Петя Русаков.
— Неужели ми и Митяӧс сэсся огӧ аддзылӧй? — нораа юаліс Нюра.
Васёк пыдісянь ышловзис:
— Кыдзи татшӧм письмӧсӧ гижан?
Ми ӧд унаысь нин думайтлім.
И пыр нинӧм эз артмыв.
А ӧд колӧ жӧ медбӧрын юӧртны мам-батьыслы.
Малютин бара тшукнитліс перӧсӧ чернила дозйӧ да асланьыс матыстіс бумагасӧ.
— Медся главнӧйыс — заводитны, — тӧждысьӧмпырысь шуис Саша.
— «Митялӧн муса мам-бать!» — сьӧлӧмсяньыс диктуйтыштіс Лида.
Сева гижис.
— Ӧні колӧ зэв видзчысьӧмӧн, — повзьӧмӧн ӧлӧдіс сійӧ.
Лӧсялана кывъяс корсигмоз челядь чӧв олісны.
— Медся бур — гижны веськыда, — решитіс Мазин: — «Миянлы юӧртісны, мый Митя сьӧкыда ранитчӧма...»
— Йӧймин! — скӧрмисны нывкаяс. — Позьӧ ӧмӧй тадзи?
Митялӧн мамыс пӧрысь нин, сійӧ дзик пыр повзяс.
— Дерт жӧ.
Медводз колӧ олӧм йылысь... вообщӧ... кыдзи найӧ олӧны...
Мый тэ думайтан, Васёк? — юаліс Одинцов.
— Ме эськӧ тожӧ веськыда висьталі, — падъялігтыр шуис Васёк.
— Оз позь, бурджык дасьтыны, мый вот уналӧн ӧні шог, сы вӧсна мый война, — лампа би вылӧ видзӧдігмоз заводитіс Нюра. — «Митялӧн муса мам-бать!
Кыдзи ті оланныд?
Быдӧнлӧн ӧні уна шог...»
— Гашкӧ, и збыль... — ышловзисны челядь.
— Вайӧ гижамӧй <rus>начерно</rus>, а сэсся перепишитам, — Нюралысь кывъяссӧ гижигмоз шуис Сева.
Но делӧыс водзӧ эз мун.
Челядь предлагайтісны то ӧтитор, то мӧдтор, но быдӧнлы кажитчис, мый тайӧ абу сійӧ кывъясыс, мый наын абу бурӧдӧмыс да шоныдлуныс.
— Асланым сьӧлӧмъясным висьӧны, да ещӧ гижны колӧ та йылысь, — расстроитчӧмӧн нурбыльтіс Мазин.
— И кыдзи тайӧ ми огӧ вермӧй гижны! — шога шуис Одинцов.
— Да ӧд тайӧ абу прӧстӧй письмӧ, — серьёзнӧя вочавидзис сылы Малютин.
Васёк видзӧдліс часі вылӧ — вӧлі зэв нин сёр.
— Вот мый, ребята: вайӧй разӧдчалам гортаным!
Аски миянлы колӧ делянка вылӧ мунны.
Талун ковмас письмӧтӧ эновтлыны, но медым быдӧн бура думыштас.
Аски чукӧртчам бара.
Зумышӧсь да аснаныс недӧвӧльнӧйӧсь, челядь чӧв олігтыр видзӧдісны, кыдзи Васёк дзебис пызан йӧрас гижны заводитӧм бумага листсӧ.
Кор ставныс мӧдӧдчисны мунны, друг воссис ӧдзӧс, и пырис ӧдйӧ локтӧмсьыс пошиктысь тётя Дуня.
— Васёк! — куим пельӧсӧн кусыньтӧм ичӧтик руд письмӧ вывлань лэптігмоз горӧдіс сійӧ порог дорсянь на. — Тэныд госпитальӧ воӧма.
Лыддьы ӧдйӧджык!
Ме локтігчӧж котӧрті.
Кодсянь эськӧ тайӧ?..
Бур йӧзӧй!
Васёк кватитіс письмӧсӧ да уськӧдчис лампалань:
— Ребята! Генкасянь! — Киясыс сылӧн тіралісны.
Челядь немӧймисны повзьӧмнысла да виччысьӧмнысла.
Письмӧын вӧлі тэрмасьӧмӧн гижӧм некымын строка.
«Дона ёртъяс, ёртъясӧй менам!
Ӧти морт кӧсйысис меным нуны тіянлы тайӧ юӧрторсӧ, и сы вӧсна тэрмася висьтавны, мый тіянлысь Митятӧ ми мырддим смерть киысь, дзоньвидза ӧні лоӧ боеч Митя, энӧ бӧрдӧй сы вӧсна, ёртъясӧй менам.
Тіян Митяныд кок йылас ещӧ оз на сувтлыв и гижны ачыс оз вермы, но медым ті веритінныд, мый сылӧн ранаясыс бурдісны, ыстӧ ассьыс кырымпассӧ да комсомольскӧй пӧсь привет.
Тіян Гена Наливайко.»
Уліас сулалісны нерӧвнӧй кык шыпас: «М. Б.»
— Митя Бурцев! — шудысла пӧдігмоз шӧпнитіс Васёк.
— Митя!.. Митенька!.. — Нывкаяс топыда кутлісны ӧта-мӧдсӧ.
— Кутшӧм шудыс!..
Челядь эз веритны асланыс синъяслы, видзӧдісны Генкалӧн каракуляяс вылӧ да уліас волшебнӧй шыпасъяс вылӧ: «М. Б.»
— Пуксьы пызан сайӧ, Севка! — кепкасӧ джоджӧ швачнитӧм бӧрын друг равӧстіс Мазин. — Кӧні мам-батьыслы письмӧыс?
Выльысь кутам гижны.
Чистӧя, черкайттӧг!
Пуксьы, Севка!
— Пуксьы, пуксьы! — пуксьӧдісны ёртъясыс Севаӧс да, радысла тшӧкъялігтыр, быдладорсянь диктуйтісны сылы выль письмӧ.
— Аттӧ дивӧ!
Да ті кӧть энӧ ставныд ӧттшӧтш!
Пеляс сылы энӧ горзӧй! — на вылӧ видзӧдігӧн нюмъяліс тётя Дуня.
— Нинӧм, нинӧм... — нурбыляліс Сева, ачыс тэрмасис гижны ставсӧ, мый сылы диктуйтісны челядь.
Выль письмӧ серти артмис, мый Митя Бурцев, аслас Рӧдиналӧн вернӧй пи, геройскӧя тышкасьӧма фашистъяскӧд да, смертельнӧя ранитчылӧм бӧрын, дзикӧдз бӧр бурдӧма да регыд мысти бара мунас бой вылӧ.
«Слава мам-батьлы, кодъяс воспитайтісны татшӧм писӧ,
шуд миянлы, мый миян татшӧм вожатӧй!
2-ӧд №-а школаса пионерскӧй отряд», — торжественнӧя гижис письмӧ помас Сева Малютин.
Сэсся челядь быдӧн пуктісны письмӧ помас асланыс нимлысь да овлысь первойя шыпасъяссӧ.
Васёк тожӧ кырымасис дзик Митя моз: «В. Т.».
49 глава
ДЕЛЯНКА ВЫЛЫН
Сизим час асыв кежлӧ челядь чукӧртчисны школа дорӧ.
Леонид Тимофеевич вӧлі сэні нин да мый йылысь кӧ пӧся варовитіс кык Миронычкӧд.
Челядь ӧдйӧ босьталісны черъяс, пилаяс.
Елена Александровна ещӧ рытсяньыс на дасьтӧма нянь да ӧгурцы и ӧні сеталіс найӧс челядьлы.
Петісны улича вылӧ.
— Энӧ паськӧдчӧй мостовӧй пасьталаыс, — шуис Елена Александровна, — карӧд мунны колӧ организованнӧя.
Кӧть и вӧлі водз асыв на, но йӧз тэрмасисны нин удж вылӧ.
Грузӧвикъяс вылын мунісны красноармеечьяс, прӧйдитісны уджалан спецовкаа ремесленникъяс.
Паныдасисны военнӧй формаа нывъяс.
— Удж вылӧ мунанныд? — гажаа шыасисны найӧ пионеръяс дорӧ.
— Удж вылӧ.
Вӧрӧ.
Кер пӧрӧдны! — кыпыда, сорті-кос-тіӧн вочавидзисны налы челядь.
Кар помланяс мӧдісны паныдасявлыны мешӧкъяса, зыръяса огородникъяс.
Челядь петісны кар сайӧ, прӧйдитісны шлагбаум.
Синъяс водзын тыдовтчис паськыд рӧвнӧй шоссе.
Васёк видзӧдліс ёртъяс вылас.
Найӧ вӧліны унаӧн — важъяс и выльяс, испытаннӧй ёртъяс и прӧстӧ ӧти классын велӧдчысьяс.
Вӧліны тані шань ребята мукӧд классъясысь, накӧд сійӧ тӧдмасис сӧмын неважӧн стройка вылын.
Ставныс найӧ относитчисны сы дінӧ меліа, дружескӧя.
Но школьникъяс лыдын вӧліны и сэтшӧмъяс, кыдзи Тишин, Петрусин.
Нинӧмысь Васёк весиг думнас эз вермы пуктыны накӧд орччӧн Алёша Кудрявцевӧс.
Трубачёвлӧн важ ёртъясыс туй чӧжыс мунісны сыкӧд ӧтлаын, сёрнитісны военнӧй лоӧмторъяс йылысь, Митя йылысь, сы йылысь, мый регыд помасяс война и Митя велӧдысьыскӧд ӧтлаын бӧр воас школаӧ.
Выль школаӧ, кодӧс стрӧитӧма на отсӧгӧн.
Шоссе пӧлӧн заводитчис тшӧкыд вӧр.
Леонид Тимофеевич, Елена Александровна да кык Мироныч мунісны веськыда туй вывтіыс, найӧс кытшалӧмаӧсь школьникъяс.
Йӧз чукӧрын кылісны шутитӧм, серам, гора гӧлӧсъяс.
Немвиччысьтӧг Васёклы дум вылас усины вӧвлӧмторъясыс.
Кажитчис, сулалӧ сӧмын куньны синтӧ — и аддзан украинаса свежӧй асыв, Митяӧс, Сергей Николаевичӧс, вӧла-доддяӧс, кӧні муніс велӧдысьлӧн батьыс...
Ставыс тайӧ вӧлі дзик на неважӧн...
Вот тадзи муніс Сергей Николаевич, а вот тадзи, шоссе дорӧдыс, Митя...
И Валя муніс, нетшкис гырысь еджыд катшасинъяс...
А сэсся шоссе кузя мунісны фронт вылӧ бусӧссьӧм скӧр чужӧма боечьяс.
И тайӧ поток пӧлӧныс челядьлы паныд локтіс велӧдысь да пӧлясис горнӧн, медым петкӧдлыны налы, мый сійӧ тані...
Некор оз вунӧд Васёк, кыдзи, прӧщайтчигас, Сергей Николаевич ӧтлаӧдіс налысь кияссӧ аслас кипыдӧсъяс костын...
Васёк видзӧдліс гӧгӧр.
Саша лэптіс сы вылӧ ассьыс гырысь нор синъяссӧ да пыдісянь ышловзис.
Нывкаяс мунісны вӧрдорса трӧпа вывті.
Нюра бӧрӧ кольӧма пӧдругаяссьыс, и сылӧн еджгов сарапаныс вуджрасис пуяс сайын.
Важ привычка сертиыс Петя зырсис Мазинлань, а Мазин зумыша видзӧдіс муӧ да муніс.
И, быттьӧкӧ торксьылӧм сёрни водзӧ нуӧдігмоз, Одинцов, некод дінӧ шыасьтӧг, друг шуис:
— Вот ми ас йӧз пӧвстынӧсь ӧні, а сэні пыр на врагъяс быдлаын.
И, гашкӧ, ӧні, тайӧ минутас, мунӧ бой. — Сійӧ инмӧдчыліс Васёклы пельпомас: — Помнитан, кыдзи сэки, войнас, туй вылас?
Васёклы пыр жӧ уси дум вылас пуяслӧн войся кышӧдчӧм, ылісянь кылысь вӧв кокшы, гнедӧй вӧв вылын гӧнитысь боеч...
Васёк пыркнитіс юрсӧ да бергӧдчис ёртъясланьыс.
— Мый тайӧ ми сэтшӧм бӧрӧ кольччим, ребята? — Сійӧ ӧвтчӧ кинас да гораа горзӧ:
— Эй, Белкин!
Виччысьлӧй миянӧс!..
Нывъяс! Петӧй шоссе вылас!
Кытчӧ мунінныд?
— Тэрмасьӧны ставныс, быттьӧкӧ пӧжар вылӧ! — броткӧ Мазин.
Нывкаяс котӧрӧн петӧны трӧпа вылысь.
Трубачёв содтӧ воськовъяссӧ.
Елена Александровна сувтіс туй вылӧ да виччысьӧ.
Тӧлыс вӧрӧдӧ сылысь еджгов юрсисӧ, коді петыштӧма берет увсьыс; нывкаяс быдладорсянь сюйӧны сылы киас дзоридзьясысь вӧчӧм ичӧтик букетъяс.
Леонид Тимофеевич да кык Мироныч тожӧ ньӧжмӧдӧны воськовъяссӧ, видзӧдлӧны бӧрвыланыс.
Челядь вӧтӧдӧны найӧс да мунӧны орччӧн.
Дедушка Мироныч висьталӧ вӧрын вӧвлысь пӧжаръяс йылысь:
— Но вот, дед менам вӧлі лесник и нэмсӧ вӧр помысь кынӧмсӧ вердіс...
Вот ӧтчыд сійӧ узьмӧдчӧма вӧрӧ, юр улас пуктӧма дукӧссӧ да черсӧ и вугыртӧма.
Друг кылӧ — быттьӧкӧ кодкӧ ружтӧ, да сэтшӧм сьӧкыда, уна гӧлӧсӧн ружтӧ.
И жарӧн лолалӧ чужӧмас...
Садьмӧма сійӧ, пуксьӧма.
А юр весьттіыс лэбачьяс лэбӧны, увйысь увйӧ уръяс чеччалӧны, и кӧчьяс веськыда кок вывтіыс скачитӧны, и став вӧрса тварыс котӧртӧ дінтіыс...
Чеччыштӧма сійӧ.
Ывлаас вой, а пуяс костӧдыс би югӧр тыдалӧ, биыс турун кузя змей моз кыссьӧ.
И пеляс шувгӧ.
Котӧртӧма сійӧ вӧр дорас...
Вӧр сотчӧ...
Бур йӧзӧй!
Усьӧма дед пидзӧсъяс вылас, бӧрддзӧма:
«Вердысьӧй тэ менам, рӧднӧйӧй!».
А вӧр ружтӧмӧн ружтӧ, быттьӧкӧ морт...
Пернапасасьӧма дед — да сиктӧ.
Но, котӧрӧн воалӧмаӧсь йӧз, багыръясаӧсь, зыръясаӧсь, заводитӧмаӧсь канаваяс кодйыны, ваӧн киськавны.
Ведраясӧн васӧ ичӧтик юсянь ваялӧмаӧсь — пӧжарнӧйяс йывсьыд сэки эз и кывлывлыны сиктад.
Но, и сотчӧма вӧрыс, сӧмын куш ӧти мыръяс чурвидзны кольӧмаӧсь...
А ӧні вот ме аслам чужанінӧ ветлі — тайӧ местаас кузь сю шептассьӧ.
Пыран — и юр вывтіыд сунан нянь пӧвстас.
Он тӧд сійӧ местасӧ, кӧні пӧжарыс вӧлӧма да кӧні дедӧй менам бӧрдлӧма.
Ӧні выль вӧръяс садиталісны, бур, строевӧй вӧръяс...
— А мыйысь нӧ пӧжарыс лоӧма? — юаліс кодкӧ челядь пиысь.
— Тӧданныд ӧд мыйысь: мӧс видзысьяс ӧзтӧмаӧсь.
Йӧзыс сэки несознательнӧйӧсь вӧліны.
Биасьӧмаӧсь да унмовсьӧмаӧсь — вот тэныд и пӧжар! —
Дедушка Мироныч видзӧдліс туй дорын сулалысь кузь, стройнӧй пожӧмъяс вылӧ.
— Вот, Леонид Тимофеевич, тайӧ мачтӧвӧй пожӧмъяс.
Аддзан, найӧ ньӧв кодь веськыдӧсь! — Сійӧ матыстчис пу дорӧ, черпунас кучкалыштіс пожӧм дінмас: — Бурӧсь пожӧмъясыс!
А вот войнаӧдз ме шойччывлі ӧти санаторияын Сьӧд саридз дорын, и сэтысь ме аддзылі пожӧм рас.
Аслыссикас пуяс!
Лысъясыс кузьӧсь, кӧть кӧса кы, а колльыс тайӧ пожӧмыслӧн кулак ыджда...
Челядь пиысь кодкӧ казьтыштіс, мый Артекысь аддзылӧма пробкӧвӧй пуяс.
Мироныч бара мӧдіс мыйкӧ висьтавлыны.
Елена Александровна матыстчис Васёк дінӧ:
— Висьтав меным аслад делӧяс йылысь, Трубачёв.
Кыдзи тіян сэні велӧдчӧмнад?
Васёк шӧйӧвоши.
— Ми занимайтчам Петя Русаков мамкӧд.
Ми кутам велӧдчыны квайтӧд классын! — чуймӧмӧн вочавидзис сійӧ.
— Медым велӧдчыны квайтӧдын, колӧ прӧйдитны витӧд класслысь программасӧ ставнас, — серьёзнӧя шуис Елена Александровна. — Леонид Тимофеевич тшӧктіс меным прӧверитны тіянлысь тӧдӧмлунъястӧ.
Висьтав, пӧжалуйста, Екатерина Алексеевналы, мый аски ме локта сы урок вылӧ.
— Ладнӧ, — вочавидзис Васёк, ачыс чувствуйтіс тревога да шӧйӧвошӧм.
Челядь пыр жӧ казялісны сы чужӧм серти, мый лоӧма кутшӧмкӧ важнӧйтор.
— Мый йылысь сійӧ сёрнитіс тэкӧд? — юаліс Одинцов.
— Бӧрти висьтала, — кинас ӧвтыштіс Васёк.
Сійӧ эз кӧсйы тайӧ лунас торкны настроениесӧ ребяталысь.
— Бӧрти, бӧрти! — кӧсйысис сійӧ сы дінӧ матыстчысь ёртъясыслы.
Алёша Кудрявцев тожӧ некымынысь бергӧдчыліс бӧрвылас.
— Трубачёв сёрнитіс печниккӧд, а ачыс пыр миянладорӧ видзӧдіс — буракӧ, норасис тэ вылӧ, — вевъяліс шӧпнитны Тишин.
— Мед норасяс!
Сылы жӧ лоӧ лёкджык, — скӧрмис Алёша.
Карсянь делянкаӧдз вӧлі квайт километр.
Кор пырисны вӧрӧ, Леонид Тимофеевич тшӧктіс ставныслы шойччыштны да сёйыштны.
Челядь перъялісны вещевӧй мешӧкъяссьыс нянь да, мунігмозныс сёйигтыр, разӧдчисны коді кытчӧ.
Вӧрыс вӧлі тшӧкыд, тырӧма посни пуясӧн, вуджӧра.
Веж пипуяс да кыдз пуяс костӧд тыдалісны пожӧмъяслӧн пемыдвиж стволъясыс.
Елена Александровна горӧдіс челядьлы, медым ылӧ эз мунавны, да нывкаяскӧд котӧртіс орешниклань.
— Локтӧй татчӧ! — увъяссӧ пелька вештышталігмоз горзіс сійӧ.
— Видзӧдлӧй, мыйта ӧрешкиыс!
Вит штукаӧн ӧти чукӧрас.
Сы чукӧстӧм вылӧ котӧрӧн локталісны челядь.
Увъяс куснясисны, ратшкакылісны;
ӧрешкиясыс ещӧ вӧліны вежӧсь на, пытшкӧсас налӧн, быттьӧкӧ вата пиын, куйлісны ичӧтик ядрояс.
Челядь видлісны ӧрешкисӧ да котӧртісны ягӧд корсьны.
Леонид Тимофеевич кык Миронычкӧд муніс лесник ордӧ.
Сы ветлігкості детинкаяс вундалісны аслыныс бедьяс, кавшасьлісны пуяс вылӧ, вӧтлысисны уръяс бӧрся.
Витя Матрос вайис Елена Александровналы лэбач поз, сэні куйлісны кельыдлӧз мичаник кольк кыш торъяс.
— А кӧні лэбач пияныс? — юаліс шырӧм юрсиа сьӧдіник нывка витӧд классысь.
— Лэбачпиян лэбалӧны нин, — серӧктіс Елена Александровна да серьёзнӧя содтіс: — Но вӧрӧдны позъяссӧ всё равно некор оз ков.
Мазин пырис орешник пӧвстӧ, вӧчис пӧлян да гораа пӧлясис, а сы гӧгӧр чукӧрмис дзонь ӧчередь, быдӧнлы вӧлі окота пӧлясьыштны.
— Но, но, уджалысьяс ті менам!
Ланьтыштлӧй! — кыліс Леонид Тимофеевичлӧн гажа гӧлӧсыс.
Сійӧ вайӧдіс лесникӧс.
Лесник индіс делянкасӧ да муніс.
Кыкнан Миронычыс шыбитісны пинжакъяснысӧ да мӧдісны видзӧдавны пуяс.
Кымынӧскӧ найӧ пасйисны мелӧн.
— Вот этайӧясӧс, веськыдъяссӧ, пӧрӧдам сюръяяс вылӧ, — висьталісны найӧ челядьлы, — а чукляяссӧ сӧмын пес вылӧ позьӧ пӧрӧдны.
Леонид Тимофеевич да Толя Соколов бӧрйисны аслыныс ӧти пу, лажыньтчисны сы дінӧ да мӧдісны пилитны.
Тӧчитӧм пиньяснас шонді водзын дзирдалігмоз вӧрын кутісны дзажгыны пилаяс.
Пилитчыштны окотаысла Мазинлӧн ӧзйисны синъясыс.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис дедушка Мироныч дінӧ:
— Дедушка, вайӧй ме тіянкӧд пилитышта!
Тайӧ уджсӧ ме сёысь вӧчлі!
— Сёысь вӧчлін? — шпыньмуніс плӧтник да довкнитіс юрнас томджык Миронычлань: — Вот ӧні Фёдор Миронычкӧд ми пӧрӧдам тайӧ пусӧ, сэсся сійӧ мӧдас увйыны сійӧс, а ми тэкӧд пилитыштам.
Кор пусӧ пӧрӧдісны, дедушка Мироныч воськовтіс пӧрысь пожӧмлань.
— Сувт, сёысь кӧ вӧчлін, — кипыдӧсъясас сьӧлалігтыр да ӧти пидзӧс вылас сувтігмоз корис сійӧ Мазинӧс.
Мазин тожӧ сьӧлалыштіс кипыдӧсъясас, сувтіс пидзӧс вылас да, вынъяссӧ артышттӧг, лёкысь тойыштіс пиласӧ ассяньыс.
Пила вильснитіс, нора тиньмуніс да ёсь пиньяснас гирснитіс пу вывтіыс.
Плӧтник серамсорӧн видзӧдліс Мазин вылӧ:
— Абу сёысь, а ни ӧтчыд тэ абу вӧчлӧмыд тайӧ уджсӧ!
Эн тойлав пиласӧ, а кыскы асланьыд.
Тожӧ мастер!
На гӧгӧрын ставныс серӧктісны.
— А ті вешйӧй татысь, ребята, — шуис Мироныч. — Пӧрӧ пуыс тіян вылӧ — беда лоӧ!
Вот кор пӧрӧдам, сэки увйыны мӧданныд.
Пилитӧм пуяс нёрлісны боквыв да, орчча пуясас увъяснас крукасьлігтыр, шумӧн пӧрліны.
— Вешйы!
Вешйы!
Пӧрӧ! — горзісны челядь.
Васёк аслас витӧд классаяс бригадакӧд увйысис.
— Со найӧ кӧнӧсь, сюръяясыд! — нимкодясис Витька Матрос, кодлӧн сьӧд синъясыс пӧся дзирдалісны, да, черӧн ӧвтчигмоз, медводз уськӧдчыліс пӧрӧм пу дорӧ. — Мичаджыка увйӧй, ребята!
Тайӧ ӧд сюръяяс миян заборлы! — горзіс сійӧ витӧд классаяслы.
Тишин бергӧдлывліс сылань юрсӧ да серамсорӧн видзӧдіс синкым увтіыс.
Тайӧ видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын Витька пыркнитліс юрсӧ да ещӧ сьӧлӧмсяньысджык командуйтіс:
— Лэпты!
Лэпты!
Кыскы Фёдор Мироныч дорӧ!
Фёдор Мироныч лӧсьӧдчӧма ыджыд мыр дорӧ, ӧкуратнӧя лӧсалӧ быд кер да челядь отсӧгӧн пукталӧ бокӧджык шыльыд сюръяяссӧ.
Вӧрын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кӧзяинӧн да, пилитӧм пуяслысь сир дуксӧ лолалігтыр, друг лолі варовджык.
— Вот, шуам, кыдз пу: мича пу и пӧлезнӧй.
А мукӧд озорникыс оз гӧгӧрво тайӧс.
Кулясны сылысь ствол гӧгӧрсьыс сюмӧдсӧ, быттьӧкӧ ловъя ловлысь кучиксӧ кулясны!
И веськодь налы!
А пуыс гибнитӧ...
Алёша Кудрявцев отсасис Миронычлы.
Дасьтӧм сюръяяссӧ ӧтлаӧ пукталігмоз сійӧ чукыртліс сьӧд синкымъяссӧ да тӧждысьӧмпырысь юавліс:
— А мый, Фёдор Мироныч, кутшӧмъяс забор вылад туйӧныджык?
Ӧтиыс кӧ кузьджык, мӧдыс дженьыдджык — тайӧ немтор?
Позьӧ пыдӧджык сюйны муас либӧ пилаӧн чинтыны, а?
— Позьӧ и пыдӧджык сюйны, позьӧ и чинтыны, тайӧ ставыс миян киын, — бурпырысь вочавидзліс Мироныч. — Сӧмын и муас сюйны абу прӧстӧ.
Помсӧ колӧ сиравны либӧ би вылын чишкавны, он кӧ, сійӧ мӧдас сісьмыны муас, а тайӧ тожӧ некодлы абу интереснӧ.
Забор вӧчӧны оз ӧти во кежлӧ и оз кык во кежлӧ...
Алёша кывзіс внимательнӧя да ён, пельк кияснас быгльӧдліс бокӧ медся шыльыд да веськыд керъяссӧ.
Тишин отсасис сылы да тайӧ сюръяяссӧ гусьӧник пасъяліс гӧрд карандашӧн.
Насянь неылын Елена Александровна нывкаяскӧд чукӧрӧ пукталіс кералӧм увъяссӧ.
— Тайӧ туяс пач ломтыны.
Нинӧм оз ков шыблавны, — кӧзяйскӧя распоряжайтчис сійӧ.
Уджалісны зіля ӧбедӧдз.
Обед кежлӧ лесниклӧн гӧтырыс вайис чугунтыр пӧсь картупель да сола ӧгурцы.
Кыкнан Миронычыс пуксисны керъяс вылӧ, мешӧкъясысь кыскисны нянь да сов.
Леонид Тимофеевич пуктіс юр вылас носӧвик да пуксис накӧд ӧтлаӧ.
Челядь тожӧ пуксялісны гӧгӧр, кианыс быдӧнлӧн пӧсь картупель.
Сёрни муніс стройка йылысь.
— Аслад киӧн быдтор ӧдйӧджык артмӧ.
Вот ми ӧні заготовка вӧчам места вылас, мыйта вевъялам, а сэсся ещӧ гоз-мӧдысь волам татчӧ Миронычкӧд да помалам.
А сэки дась вӧчӧмъяссӧ и нуам.
Тьӧсъяс, дерт, ми огӧ тані пилитӧй, та могысь нин ковмас лесопилкалы кевмысьны, а став мукӧдторйыс пӧжалуйста...
Тані и пожӧм, тані и кыдз, и кӧнсюрӧ дуб эм...
Делянканас эз ӧбидитны миянӧс, — варовитіс дедушка Мироныч.
Томджык Миронычыс аслас варов ёрт дырйи пырджык чӧв оліс, сӧмын коръясӧкӧ торклывліс сійӧс дженьыдик фразаясӧн:
— Мый эм, сы йылысь и сёрнитны нинӧм, а мый абу, сійӧс колӧ судзӧдны.
— А мый тэныд оз тырмы? — гажа синъясӧн мигайтігмоз юавліс дед.
— Быдӧн тӧдӧны мый — машинаяс.
Вӧр кыскавны машинаяс.
А то зэрны кутас и туйсӧ тшыкӧдас, — директор вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын гӧгӧрвоӧдіс томджык Мироныч.
— Машина ме судзӧда тайӧ лун-вой, — довкйӧдліс юрсӧ директор.
— Машина, директор ёрт, колӧ, тайӧ збыль.
Вӧрсӧ кыскавны корӧй машина.
Докладывайтӧй начальстволы, мый пуяс пӧрлӧдлӧма, куйлӧны вӧрын...
А кадыс оз виччысь, пӧра школасӧ занятиеяс кежлӧ лӧсьӧдны, — велӧдіс Леонид Тимофеевичӧс пӧрысьджык Мироныч.
Сёйыштӧм бӧрын бара заводитісны уджавны.
Рыт кежлас кералӧм прӧсека вылын куйлісны сӧстӧм, виж сюръяяс, быдмисны чукӧртӧм увъясысь артмӧм гӧраяс.
Кузь, веськыд пожӧмъяс, кодъясӧс вӧлі позьӧ пилитны тьӧс вылӧ, вӧлі дасьтӧма нуӧм вылӧ.
Челядьлӧн ёнтісны киясныс и пельпомъясныс, но найӧ зілисны не петкӧдлыны, мый мудзисны.
— Уна ми вӧчим, Леонид Тимофеевич?
Кымын плака петас ӧти пожӧмсьыс?
Тырмас джоджъяссӧ вӧчны? — дугдывтӧг юасисны найӧ директорлысь.
— Кодъяслӧн эмӧсь гезпомъяс?
Босьтӧй быдӧн морт ӧти нӧбйӧн кералӧм увъяссӧ! — командуйтіс Елена Александровна.
— Да оз ков, пӧжалуй.
Найӧ мудзисны, мед котӧртасны, — дугӧдіс сійӧс Леонид Тимофеевич.
— Да мыйла нӧ тыртӧгыс мунны!
Ми ӧд унаӧн, мыйта пес ӧтпырйӧ ваям! — пес нӧб аслыс кӧрталігмоз вочавидзліс Елена Александровна.
— Дерт жӧ!
Дерт жӧ!
Ми эгӧ мудзӧй!
Ми ставным неунаӧн босьтыштам!
Босьталісны нӧбъяс да мӧдӧдчисны гортланьыс.
Васёк муніс аслас бригадакӧд да гораа висьтавліс:
— Вот ӧні ми бара кутам уджавны асланым участок вылын.
Сюръяяс эмӧсь нин.
Мыйӧн сӧмын найӧс ваясны, пырысь-пыр и заводитам уджавны!
— Миянлы колӧ вӧтӧдны да панйыны Кудрявцевӧс!
Ми — трубачёвечьяс! — гордостьӧн висьталіс Витя Матрос да, Алёшалань видзӧдлывлігмоз, шӧпкӧдіс: — А то мудерӧсь найӧ...
— Эн шӧпкӧдчы! — скӧрысь дугӧдіс сійӧс Васёк. — Мый тӧдан, висьтав гораа, старукаяс сӧмын шӧпкӧдчӧны.
Витя эз янав.
— А найӧ пыр шӧпкӧдчӧны, — шуис сійӧ. — Пырысь-пыр ветла тӧдмала, мый йылысь.
И, Трубачёв дінысь торйӧдчӧм бӧрын, некод казявтӧг кутіс мунны Кудрявцев бӧрся.
— Квайт морт миянлы колӧ, гӧгӧрвоана?
Мукӧдъясыс медым ӧбед бӧрын петасны, — вашкӧдіс Алёша.
Тишин гӧгӧрвоана довкйӧдліс юрсӧ.
— Аски сизим час асылын лоӧй места вылын! — кыліс ещӧ Витя.
Сэсся ёртъяс кутісны сёрнитны вашкӧдчӧмӧн.
На дінӧ локтіс и Петрусин.
Витя уськӧдчис Трубачёв дінӧ.
— Найӧ мыйкӧ кӧсйӧны вӧчны! — сьӧд синъяссӧ паськӧдлігмоз шуис сійӧ.
Трубачёв серӧктіс, любӧпырысь кутіс сылысь шырӧм юрсӧ да тапкӧдыштіс чурвидзысь чорыд юрсисӧ:
— Вот пӧсь сьӧлӧма зон!
Следопыт!
— Дзик ме кодь! — мигнитіс Мазин.
Витя гӧрдӧдіс радысла, шлочнитіс чуньяснас да шуис:
— Ме найӧс эрдӧда дзикӧдз, Трубачёв!
Аски ставсӧ тӧдмала. — И сэки жӧ решитіс ас кежас: «Ачым сизим часын локта стройка вылӧ».
А Васёк ньӧти эз думайт Кудрявцевӧн лёктор вӧчӧм йылысь.
Сійӧ муніс аслас ёртъяс костын да висьтавліс налы Елена Александровнакӧд ассьыс сёрнисӧ.
— Аски сійӧ миян ордӧ урок вылӧ локтас.
Висьталіс, мый Леонид Тимофеевич тшӧктӧма сылы прӧверитны миянлысь тӧдӧмлунъяснымӧс.
Аски кежлӧ бурджыка лӧсьӧдчӧй, ребята!
— Эк, олӧм! — дум вылас усины Мазинлы радейтана кывъясыс да, балябӧжсӧ гыжъялыштӧм бӧрын, шуис:
— Ме сідзи и тӧді, мый тайӧ печниксяньыс быдтор позьӧ виччысьны!
50 глава
АЛЁША КУДРЯВЦЕВ
Тишин колльӧдіс Алёшаӧс дзик горт дорӧдзыс.
Приятельыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын Кудрявцев муніс дворӧд ичӧтик флигель дорӧ.
Пӧвйысь вӧчӧм, тольӧн вевттьӧм гараж дорын машина дінын ноксис шопер Егор Иванович.
Алёша мыйлакӧ кытшовтіс машина гӧгӧрыс, видліс кинас запаснӧй кӧлесасӧ да бӧрса буферсӧ, видзӧдліс машина пытшкӧсас, синнас мерайтіс ӧдзӧсыслысь пасьтасӧ да юаліс:
— Папа гортын?
Шопер бергӧдіс сылань мелі чужӧмсӧ, кӧні ныр дорас вӧліны сьӧд чутъяс, да юрнас довкнитіс флигельлань:
— Генерал гортас.
Алёша пырис керкаас, минут мысти бӧр петіс, киас петкӧдіс кык щӧтка, пӧрччис курткасӧ да кутіс весавны.
— Кытысь нӧ тэ та мында буссӧ куралӧмыд? — юаліс шопер, ачыс видзӧдіс, кыдзи Алёша куртка гӧгӧр лэбалӧ кымӧр кодь бус.
— Удж вылысь, — вочавидзис Алёша да мӧдіс весавны башмаксӧ.
Весасьӧм бӧрын да юрсисӧ шыльӧдӧм бӧрын сійӧ пырис ыджыд жырйӧ-передньӧйӧ, нырнас кыскыштіс сынӧдсӧ да видзӧдліс кухняӧ.
Мамыс эз вӧв гортын.
Плита дорын ноксис старука — рӧдня Анна Петровна.
— Кытчӧ нӧ тэ вошлін та дыра кежлас?
Важӧн нин ӧбедайтім да уберитім ставсӧ, — шуис сійӧ.
— Ме сёйышта кухняын, энӧ тӧждысьӧй, — вежливӧя вочавидзис Алёша, ачыс перйис шкапысь тарелка да пызан дорӧ матыстіс стул.
Анна Петровна пуктіс сы водзӧ ӧбед
— Папаыд юасьӧ вӧлі... — гусьӧник шӧпнитіс сійӧ.
— Ме жӧ висьталі мамалы, мый муна делянка вылӧ.
Ми став школаӧн ветлім вӧрӧ кер пӧрӧдны.
Анна Петровна пыр жӧ мӧдіс волнуйтчыны:
— Мися жӧ ме аддза, мый ӧти лунӧн вежсьӧмыд, дзик абу ас кодьыд лоӧмыд.
Омӧльтчӧмыд, нырыд сӧмын кольӧма.
Алёша теш петкӧдлана кӧрліс чужӧмсӧ, пӧльтліс банбокъяссӧ да гажаа шуис:
— А вот ӧні сёя ӧбедсӧ да бӧр кыз лоа!
Алёша регыдӧн сёйис ставсӧ, мый сетіс сылы Анна Петровна, чеччис, чупкылӧ окыштіс старукалысь банбоксӧ да мӧдӧдчис батьыс дінӧ.
Кабинет дорас матыстчӧм бӧрын дернитыштіс курткасӧ, лӧсьӧдіс галстуксӧ да таркӧдчыштіс.
Ӧдзӧс сайсянь кыліс ньӧжмыд гӧлӧс:
— Пӧжалуйста.
Алёша сувтіс порог дорас:
— Тайӧ ме, папа.
Позьӧ тэ дінӧ?
— А, Алексей!
Генерал бергӧдіс юрсӧ пиыслань.
Дзор юрсиыс, чужӧмыслӧн бронзӧвӧй рӧмыс да кельыдлӧз сӧдз синъясыс вӧчлісны генераллысь чужӧмсӧ мичаӧн да, кӧть и дзор вӧлі, томӧн.
Ветлӧдліс сійӧ беддьӧн, но паськыд, веськыд пельпомъясыс да тушасӧ кутан модаыс пӧшти дзеблісны сылысь чотӧмсӧ.
Бать да пи костын вӧлі кутшӧмкӧ аддзыны позьтӧм ӧткодьлун.
Кияссӧ паськыда шевкнитлӧмӧн генерал индіс пиыслы диван вылӧ:
— Извинит, пӧжалуйста!
Ме пырысь-пыр помала ассьым делӧясӧс.
Пуксьы!
Алёша пуксис диван дор йылас.
Генерал прӧверяйтіс кутшӧмкӧ счётъяс, кырымавліс бумагаяс да тэрмасьтӧг пукталіс найӧс портфельӧ.
Сэсся, портфельсӧ пызан йӧрӧ сюйӧм бӧрын, сійӧ бергӧдчис пиыслань:
— Но, кутшӧмӧсь тэнад делӧясыд?
Ме маитчи, мыйла тэ та дыра эн во.
Мый ті сэні вӧчинныд делянка вылас?
Директорныд тіянкӧд тшӧтш жӧ ветліс?
— Ставныс ветлісны: и директор, и ещӧ ӧти комсомолка-печник... — заводитіс Алёша.
— А, эсійӧ томиник велӧдысьыс!
Елена Александровна, кажитчӧ?
— Велӧдысь? — чуймис Алёша. — Да сійӧ прӧстӧ печник!
И кытысь тэ тӧдан, мый сійӧс шуӧны Елена Александровнаӧн?
— А ме тӧдмаси тіян директоркӧд, — нюмъёвтіс батьыс да быттьӧкӧ сідз-тадз содтіс: — Елена Александровна лоӧ тіян класса руководительӧн.
Алёша чеччыштіс:
— Папа, тэ ӧшибайтчан, сійӧ жӧ прӧстӧ печник!
Ме ачым аддзылі, кыдзи сійӧ пачьяс тэчис! — Сійӧ весиг серӧктіс: — Тэ ставсӧ дзугӧмыд, папа!
— Тайӧ тэ, ме аддза, дзугсьӧмыд мыйынкӧ.
Тэныд оз веритсьы, мый велӧдысь тэчис пачьяс.
Но ӧти профессия некор оз мешайт мӧдлы.
Мӧдарӧ, быд профессия озырмӧдӧ мортӧс выль тӧдӧмлунъясӧн.
— Но кутшӧм ногӧн сійӧ вермас лоны миян класса руководительӧн? — нурбыльтіс Алёша.
Генерал бергӧдчис пиыслань да внимательнӧя видзӧдліс сылы синмас.
— Меным кажитчӧ, мый тэ кыдзкӧ неуважительнӧя сёрнитан Елена Александровна йылысь! — скӧрыськодь шуис сійӧ. — Кӧть мед и вӧлі сійӧ весиг сӧмын печникӧн, тайӧ оз сет тэныд право сёрнитны сы йылысь татшӧм лӧг тонӧн.
Алёша чӧв оліс.
Сы син водзӧ сувтіс Елена Александровналӧн ӧбидитчӧм да скӧрмӧм чужӧмыс.
«Ті — кутшӧмкӧ печник!» — горӧдіс сэки сылы Алёша...
— Колӧ шуны, — висьталіс батьыс, — директор ёна ошкис тіянӧс.
Висьталіс, мый ті сэні ставныд ёна уджаланныд.
Молодцы!
Ассьыныд школатӧ лӧсьӧданныд.
Корис менӧ волыны, видзӧдлыны. — Генерал видзчысьӧмӧн вештыштіс висян коксӧ да водзӧ висьталіс: — Меным зэв нимкодь, мый тэ веськалін татшӧм крепыд коллективӧ...
Да, сэні эм пионерскӧй отряд, коді война первойя лунъясӧ йӧрмылӧма Украинаӧ.
Тайӧ пионеръясыс, кажитчӧ, асьнысӧ ведитӧмаӧсь сэні зэв стойкӧя да мужественнӧя, отсасьӧмаӧсь гырысь йӧзлы вермасьны оккупантъяскӧд.
Энлы, энлы...
Директор висьталіс меным весиг овсӧ пионерыслысь, коді вӧлӧма командирӧн тайӧ отрядас. — Генерал зыралыштіс плешсӧ.
— Ак да, уси дум вылӧ: Трубачёв!
Эм тэнад татшӧм ёрт?
Сійӧ, кажитчӧ, тэнад классысь жӧ?
— Трубачёв миян эм, но сійӧ абу менам классын.
Сійӧ второгодник, и ме сыкӧд ог дружит! — сувтігмозыс чорыда шуис Алёша да, водзӧ юасьӧмъясысь полігтыр, тэрмасис вежны сёрнисӧ:
— Папа, ме кӧсъя корлыны тэнсьыд аски асыв кежлӧ машинатӧ.
Дерт, тэ кӧ некытчӧ он мун.
Генерал думыштчӧмӧн видзӧдіс пиыс вылӧ.
— Ме обязательнӧ вола тіян школаӧ, — надзӧник шуис сійӧ, быттьӧкӧ вочавидзис аслас мӧвпъяс вылӧ.
Сэсся казяліс, мый пиыс сулалӧ, да тэрыба юаліс: — Машина?
А мыйла ковмис тэныд машинаыс?
— Ребятакӧд ми кӧсъям мыйсюрӧ вайны.
Тэ жӧ ачыд шулывлін, мый ме бура кужа веськӧдлыны, — кутіс тэрмасьны Алёша.
— Машинаӧн веськӧдлыны тэ кужан, но сы вылӧ, медым ветлӧдлыны уличаяс кузя, колӧ имеитны право.
И вообщӧ, Алексей... — Генерал бара индіс диван вылӧ:
— Да тэ пуксьы!
Ми эгӧ на помалӧй сёрнисӧ.
Алёша пуксис.
— Меным кажитчӧ, Алексей, мый тэ радейтан, тіян ногӧн шуны, ошйысьны ребята водзын...
И аслад, стӧчджыка шуны — батьыд машинаӧн и, гашкӧ, сійӧн, мый тэ — генерал пи...
Алёша ёна гӧрдӧдіс:
— Папа...
— Энлы.
Тэ эн соссьы сразу.
Тайӧ кӧ меным сӧмын кажитчӧ, ассьым кывъясӧс ме окотапырысь бӧр босьта.
Ӧти-кӧ, ме аддза, мый тэ неуважительнӧя относитчан Елена Александровна дінӧ сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ печник.
Мӧд-кӧ, став челядьыс школаад тӧдӧны нин, мый тэ — генераллӧн пи.
А ӧні мыйлакӧ тэ коран машина...
Колӧ шуны, тэ ӧтчыд босьтлӧмыд нин сійӧс менам тшӧктытӧг.
Ӧбидитчӧмпырысь Алёша чӧв оліс.
— Тэнад поведениеыд, Алексей, меным кажитчӧ нескромнӧйӧн.
Думыштлы та йылысь.
Тайӧ кӧ абу тадзи, ме лоа зэв рад.
И машинаыс кӧ колӧ делӧ вылӧ, то ме тшӧкта Егор Ивановичлы аски ӧбедӧдз ветлыны тэкӧд машинанас.
— Машина колӧ меным делӧ вылӧ, — батьыс вылӧ видзӧдтӧг шуис Алёша.
— Ладнӧ.
Чукӧст татчӧ шоперсӧ.
Алёша тэрыба чеччыштіс да петіс.
Батьыс мӧдіс котшкӧдны чуньяснас пызанӧ да думыштчӧмӧн видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Пи корӧ мыйкӧ вайны машинаӧн школалы, — шуис сійӧ пырысь шоперлы. — Ті нин, пӧжалуйста, отсалӧй сылы.
— Ладнӧ, генерал ёрт! — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис Егор Иванович.
«Мый позьӧ вайны легкӧвӧй машинаӧн? — думыштіс сійӧ ас кежас. — Кутшӧмкӧ небӧгъяс, али мый?»
Рытнас Алёша дыр эз вермы унмовсьны.
Медым не беспокоитны мамсӧ да Анна Петровнаӧс, сійӧ петіс кухняӧ, пуксис ӧшинь вылӧ да чорыда думыштчис.
Батьыскӧд сёрниыс кыпӧдіс сыын протестуйтӧм да ӧбида.
Но тайӧ сёрниас вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, коді заставляйтіс думыштны ас кежас ставтор йывсьыс, мый вӧлі сы олӧмын бӧръя кадас.
Дерт, Елена Александровна дінӧ пренебрежительнӧя относитчӧмысь батьыс вӧлі прав.
И кӧть Алёша вӧлі уверен, мый батьыс ӧшибитчӧма, кор чайтӧма Елена Александровнаӧс велӧдысьӧн, но сійӧ чувствуйтіс ассьыс мыжсӧ.
«Буракӧ, директор код йылысь кӧ мӧд йылысь висьталӧма сылы...»
Медся мустӧмӧн Алёшалы вӧлі сійӧторйыс, мый батьыс шуис сійӧс ошйысьысьӧн.
Коді вермис норасьны батьыслы?
Директор?
А директорлы коді?
Трубачёв?
Али Елена Александровна?
Алёшалы друг уси дум вылас Трубачёв, и сійӧ пузис лёкысла.
Дерт, тайӧс вӧчис сійӧ!
Тишин важӧн ӧлӧдліс, мый Трубачёв кӧнсюрӧ пыр шуӧ сійӧс, Алёшаӧс, баквалӧн.
Збыль, Тишинлысь оз позь быдтор веритны, сійӧ да Петрусин некор оз лоны сылӧн настоящӧй ёртъясӧн: найӧ велалӧмаӧсь действуйтны гусьӧн, а Алёша радейтӧ веськыд да смел йӧзӧс.
Ас кӧсйытӧгыс детинка водзӧ сувтіс Трубачёвлӧн чужӧмыс, юрсисӧ сыналӧма бӧрвыв, видзӧдласыс смелӧй да веськыд.
Кымынысь Алёша гусьӧник видзӧдлывліс Трубачёв вылӧ, вунӧдліс на костын лӧгалӧм йылысь да чувствуйтіс сы дінӧ венны вермытӧм симпатия!
Ещӧ сэки на, лесопильнӧй завод дорын первойысь паныдасигӧн, Алёшалы сьӧлӧм вылас воис тайӧ тӧдтӧм пионерыс, и сійӧ весиг пыр жӧ решитіс, мый мунас велӧдчыны сійӧ школаас, кӧні лоӧ Трубачёв.
И кымын ёнджык лои тайӧ гӧгӧрвотӧм чувствоыс, сымын ыджыдджык лои ӧбидаыс.
Алёшалы тӧдвылас уси, кыдзи школаын Трубачёв муніс сы дінті, кияссӧ сюйӧма зепъясас да, снисходительнӧя нюмъялігтыр, шуис:
«Ми тані кӧзяева, а Кудрявцев — миян гӧсьт!»
Алёша чеччыштіс да скӧрысь мӧдіс ветлӧдлыны кухняӧд.
Шынитӧлас сылӧн кокшыясыс гораа кылісны керкаас.
Генерал кывзыштіс, восьтіс коридорӧ петан ӧдзӧссӧ да видзӧдліс кухняӧ.
Сэсся бӧр пырис аслас жырйӧ да эз кусӧд бисӧ, кытчӧдз эз дугдыны кывны пиыслӧн кокшыясыс.
51 глава
РАЗВЕДКА
Витя Матрос омӧля узис тайӧ вояс: Кудрявцевлӧн Тишинкӧд сёрнитчӧмыс эз сетлы сылы спокой.
«Квайт морт» кывъяс, кодъясӧс пырмунігмоз шуис Кудрявцев, эз петавны детинка юрысь.
«Мыйла сылы вӧлі колӧ квайт мортыс?
И мыйла сӧмын квайт, а абу бригадаыс дзоньнас?»
Тайӧ кажитчис Витялы подозрительнӧйӧн, а аддзысьны водз индӧм часыс дзик убедитіс сійӧс сыын, мый тані делӧыс абу ладнӧ.
Витя радейтіс став необыкновеннӧйсӧ и весиг гортас медся прӧстӧйторъяссӧ сійӧ вӧчліс таинственнӧйӧн.
Мамыс кӧ тшӧктывліс сылы шыбитны ёг ящикӧ жугалӧм дозмук, то Витя петавлывліс рытын палисадникӧ, кустъяс пӧвстӧ кодйывліс гу да, торпыригсӧ сэтчӧ пукталігӧн, представляйтіс асьсӧ морскӧй пиратӧн, коді овтӧм ді вылӧ дзебӧ зэв дона клад.
Мукӧд дырйиыс сылӧн выдумкаясыс помасьлісны лёка.
Колян тулыснас Витя тӧкӧтьӧ эз вӧй, кор чеччаліс йиторъяс вывті Мӧскуа ю вомӧн.
Ӧні Витя водзын сулаліс настоящӧй удж — эрдӧдны Тишинлысь да Кудрявцевлысь лёк загӧвӧрсӧ.
Вӧлі квайт часӧдз дас вит минуттӧм, кор гортас ставныс на узисны, а Витя Матрос петіс ывлаӧ.
Пӧлӧсӧн пуктӧм бескозыркаыс збодьӧра чурвидзис юр вылас, а сы улысь тыдаліс топӧдӧм гӧрд пель йылыс.
Вокыслӧн визя тельняшкаыс, кодӧс выльысь вурӧмаӧсь мамыслӧн тӧждысьысь киясыс, лӧсьыда зэвтӧма челядь морӧссӧ, а дзирдавтӧдзыс весалӧм пряжкаа тасмаыс югъяліс зарни якӧрӧн.
Некымын улича прӧйдитӧм бӧрын детинка воис школа дорӧ да видзчысьӧмӧн видзӧдліс дворас.
Сэні некод эз вӧв.
Пӧдлалӧм ӧдзӧсъяса да ӧшиньяса керкаыс кажитчис йӧзтӧмӧн, мӧдӧд судтаас вӧлі сувтӧдӧма пос, ӧти тас вылын ӧшаліс краска тыра ведра, кодӧс, тыдалӧ, вунӧдӧмаӧсь идравны вой кежлас.
Участок пӧлӧныс тыдалісны сьӧд гуяс, кодъясӧс кодйӧма сюръяяслы, на дінын тыдалісны тэчӧм еджыд пӧвъяс.
Некӧн эз вӧв ни ӧти морт.
Витя копыртчис улӧдз да котӧртіс Кудрявцев участок вылӧ.
Сійӧ кытшовтіс став гуяссӧ, лэптыштліс брезент, код улӧ вой кежлас вӧлі дзеблывлӧны зыръяс да инструмент тыра ящикъяс.
Син улас сылы уси важ, косьмӧм бӧчка, кодӧс сувтӧдӧма вывлань пыдӧсӧн.
Тайӧ бӧчка вылас пырджык пуктывлісны кӧрттувъяс да мӧлӧт, а уджалігас чукӧрӧ пуктавлісны лишнӧй паськӧмсӧ.
Витя видлалыштіс сімӧм асыкъяссӧ, паськӧдышталіс пӧв костъяссӧ.
Сэсся видзӧдліс гӧгӧр, кывзысьыштіс да пырис бӧчка улас.
«Разведка кӧ и разведка», — шуис сійӧ аслыс, ачыс мӧдіс лӧсьӧдчыны дзескыд помещениеӧ да вылӧджык лэпталіс ассьыс ёсь пидзӧсъяссӧ.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Витя читкыртіс ӧти синсӧ, бӧрйис паськыдджык щель да бӧчкаыскӧд тшӧтш бергӧдчис уличалань.
Мостӧвӧй кузя да тротуар кузя тэрмасигтыр восьлалісны йӧз.
Шочиника грымакывліс-мунліс грузӧвик.
Кад муніс...
Витялӧн позялісны кокъясыс.
Бӧчкасӧ лэптыштлӧмӧн сійӧ нюжӧдлывліс найӧс ортсӧ да, турун пӧвстын кокъяссӧ вӧрӧдыштӧм бӧрын, бара кыскывліс асланьыс.
Медбӧрын улича вылын кутісны кывны тӧдса гӧлӧсъяс.
Витя чошкӧдіс пельяссӧ да ляскысис щель бердӧ.
Дворӧ пырисны некымын детинка; мый йылысь кӧ сӧветуйтчигтыр найӧ сувтісны бӧчкасянь неылӧ.
Тайӧ жӧ кадас швачнитіс-воссис керка ӧдзӧс, и сэтысянь кыліс Грозныйлӧн гӧлӧсыс:
— Мый тайӧ ті, уджалысьясӧй, зэв водз чеччӧмныд талун?
— Мог эм, — вочавидзис кодкӧ ӧти.
Витя тӧдіс Тишинлысь гӧлӧссӧ да зэвтіс вниманиесӧ.
Дворӧ пырисны ещӧ некымын детинка.
— Кымынӧн ставным? — юаліс Тишин.
Петрусин лыддис:
— Тэа-меаӧн витӧнӧсь!
Кудрявцев лоӧ квайтӧд!
Радысла Витя шлочнитіс кывнас.
— А мый кутам вӧчны? — бӧчка вылӧ гырддзанас лэдзчысигмоз юаліс челядь пиысь ӧти.
— Пырысь-пыр тӧдмалан, — таинственнӧя вочавидзис Тишин.
Улича вылын кутіс шумитны машина да, дворлань крута кежӧм бӧрын, сувтіс.
Сэтысь чеччыштіс Алёша:
— Ставныд танӧсь?
Но, мунамӧй!
Витялӧн ёкмуні сьӧлӧмыс.
Ӧні нин вӧлі яснӧ, мый тайӧ асъя водз часас найӧ думыштӧмаӧсь вӧчны кутшӧмкӧ злӧдейскӧй делӧ.
«Кытчӧ найӧ мунӧны машинанас?
Бӧр воасны оз татчӧ?»
И, быттьӧкӧ сы мӧвп вылӧ вочавидзигмоз, Алёша гораа шуис:
— Удж заводитчигкежлас ми долженӧсь бӧр воны татчӧ.
Челядь пырисны машинаӧ.
Щель пыр Витя Матрос аддзис тӧждысяна чужӧмсӧ шоперлысь, коді видзӧдіс кабинкасянь, да кыліс Кудрявцевлысь гӧлӧссӧ:
— Да немтор, тӧрӧдчам кыдзкӧ-мыйкӧ.
Шлагбаум сайӧ куим морт чеччасны.
Энӧ тӧждысьӧй, Егор Иванович!
Мыйӧн сӧмын машина вӧрзис, Витя пӧрӧдіс бӧчкасӧ да ньӧв моз лэбовтіс улича вылӧ.
— Шуйгавывлань кежис... — мостӧвӧй вылын сулалігӧн нурбыльтіс сійӧ.
— Шуисны — бӧр татчӧ воны.
Ладнӧ.
Кокъяссӧ веськӧдлӧм могысь Витя ветлӧдлыштіс улича кузя, сэсся бара пырис бӧчка улӧ.
Сійӧ дыр пукаліс плешсӧ щель бердас топӧдӧмӧн да чӧскыда очсалігтыр.
Дворыс вочасӧн кутіс ловзьыны.
Удж вылӧ воисны кык Мироныч зэв сьӧлӧмсяньныс мый йылысь кӧ варовитігтыр.
Тэрмасьӧмӧн котӧртісны старшӧй школьникъяс.
Мунігмоз накӧд здоровайтчӧм бӧрын могӧн муніс директор Леонид Тимофеевич.
Мыйкӧ туй вывсьыс ӧктігмоз керкалань тэрмасис Федосья Григорьевна.
Двор тыри школьникъясӧн.
Керкаас заводитчис удж — кутісны котшкӧдчыны мӧлӧтъяс, зёльӧдчыны ведраяс.
Бӧчкаын мӧдіс лоны душнӧ.
Витя ӧшӧдіс юрсӧ пидзӧс вылас да унмовсис...
52 глава
ТАИНСТВЕННӦЙ ЭКСПЕДИЦИЯ
Алёша пуксис шоперкӧд орччӧн, мукӧдыс кыдзсюрӧ тӧрӧдчисны машинаӧ.
Егор Иванович дӧзмӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрсӧ да быд кежанінын, синбӧжнас челядь вылӧ видзӧдігмоз, зумыша юавліс:
— Кежны али веськыда?
— Миянлы кар саяс колӧ, Егор Иванович!
Шоссе кузя!
Алёша кинас сеталіс челядьлы знакъяс, медым найӧ чӧв оласны да нинӧм йылысь оз юасьны.
— Ог тӧд, кытчӧ тіянлы колӧ, а сӧмын генерал кӧ эськӧ аддзыліс, мый ті татчӧ быттьӧ бӧчкаӧ сельдияс сӧвтчинныд, сійӧ эськӧ нинӧмысь эз разрешит татшӧм катайтчӧмтӧ, — броткис шопер.
— Да ӧд ребята петасны!
Мыйӧн сӧмын ми воам кар сайӧ, пыр и петасны! — эскӧдіс сійӧс Алёша.
— Но, шуам, петасны, а сэсся бӧр пырасны — кытчӧ найӧ воштысясны шоссе вылас! — йӧз кывмӧн думайтіс шопер.
Мунӧмыслӧн таинственностьыс увлекитіс челядьӧс — найӧ пукалісны шынитӧв, сӧмын шочиника шӧпкӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд.
Мыш саяс чӧв олӧмыс дзикӧдз нин шогӧ уськӧдліс шоперӧс.
— Кӧть мед сьыланкывъяс сьылінныд!
Онӧ ӧд крематорийӧ мунӧй, а кар сайӧ.
Кытысь тайӧ тэ татшӧм чӧв олысьяссӧ чукӧртін? — юасис сійӧ Алёшалысь.
— Мыйла чӧв олысьясӧс?
Найӧ гажмасны регыд.
Ребята, вайӧй мыйкӧ сьылыштам! — ёртъясыслы мигайтіс Алёша.
Челядь заводитісны сьывны «Катюша».
Шопер гажмыштіс, кутіс отсавны сьывнысӧ.
Кӧрттуй вомӧн вуджигӧн шлагбаум гостеприимнӧя лыбис, машина тювкнитіс кӧрттуй вомӧн.
— А мый, Егор Иванович, тані, шоссе вылас, ме чайта, милицияыс абу? — ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын юаліс Алёша.
— Выль делӧ... — подозрительнӧя нюркнитіс шопер. — Мый тайӧ тэ милициясьыс повзин?
— Да эг, ме эг повзьы...
Ме сӧмын юала, мый милицияыс — дежуритӧ шоссе вылас али оз?
Челядь дугдісны сьывны да кутісны кывзыны.
— Балуйтысьястӧ милицияыд быдлаысь аддзӧ, — тӧдчӧдана шуис шопер, ачыс дӧвӧлен лои аслас вочакывйӧн да ӧзтіс папирос.
Но Алёша немвиччысьтӧг чеччыштіс да дзик сы пель водзын горӧдіс:
— Стоп!
Виччысьтӧмысла Егор Иванович крута тормозитіс да дзикӧдз скӧрмис:
— Но мый тэ горзан!
Ме жӧ думайті, мися гашкӧ, мортӧс талялім!
— Да эгӧ, прӧстӧ ребяталы колӧ чеччыны татчӧ, — кабинкаысь чеччыштігмоз правдайтчис Алёша. — И мыйла ті татшӧм нервнӧйӧсь, Егор Иванович?
А ещӧ фронт вылын вӧлӧмныд!
— Фронт — ӧтитор, а тыл — мӧдтор! — шуыштіс Егор Иванович, ачыс видзӧдіс, кыдзи челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс петалӧны машинаысь.
— Петӧй кык морт.
Петрусин, коймӧд, пет жӧ, и виччысьӧй миянӧс тані! — командуйтіс Алёша, сэсся друг вежливӧя шыасис шопер дінӧ: — И ті петӧй, Егор Иванович!
— А ме кытчӧ? — синсӧ сувтӧдіс сы вылӧ шопер.
— Но, вот тані пукалыштӧй эжа вылас, неуна куритчыштӧй, — мудеритіс Алёша.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм тӧждысьысь! — машинаысь петӧм бӧрын да эжа вылӧ пуксигмоз шпыньмуніс Егор Иванович.
— Куритчыштны, дерт, позьӧ,
а водзӧ мый кутам вӧчны?
Но Алёша эз вочавидз сылы, чеччыштіс сы местаӧ да вӧрзьӧдіс машинасӧ.
— Ми пырысь-пыр бӧр воам, энӧ тӧждысьӧй! — горӧдіс сійӧ да сетіс полнӧй ход.
— Но, сюрыштас жӧ тэныд гортад! — места вылас измӧм шопер вылӧ машинасянь видзӧдігмоз серӧктіс Тишин.
Машина тӧвзис веськыда вӧрлань.
Тишинкӧд орччӧн пукаліс Кудрявцев бригадаса детинка, коді велӧдчылӧма Трубачёвкӧд ӧти классын.
— Мый татшӧмсӧ ті думыштӧмныд? — юасис сійӧ, ачыс эз гӧгӧрво, кытчӧ да мыйла найӧ мунӧны.
Тишин гӧгӧрвоӧдіс сылы.
— Легкӧвӧй машинаӧн сюръяяс кыскавны?
Да ті йӧймӧмныд!
— Ог сӧмын сюръяяс — и слегаяс кыскалам! — горзіс Алёша.
— Да карын миянӧс милиция сувтӧдас!
— Чудак!
Мый нӧ, весьшӧрӧ ми ребятасӧ колим шлагбаум дорас?
Карад машинаыд оз ковмы миянлы, асьным гезъясӧн кыскалам.
Тишин перйис пуклӧс улӧ дзебӧм гезъяс.
— Да мыйла нӧ миянлы ас выланым сюръяяссӧ кыскавны? — шензис квайтӧд класса.
— «Мыйла, мыйла»!
— нерис сійӧс Тишин. — Медым соревнование выиграйтны, со мыйла!
Кор на ещӧ Леонид Тимофеевич став сюръяяссӧ кыскалас школа дорӧдз, а миян нин мыйкӧ мында заборсӧ лоӧ вӧчӧма.
Гӧгӧрвоин?
— Энлыв!
Тайӧ нечестнӧ.
Трубачёвлы паныд ме ог мун! — скӧрмис детинка, коді велӧдчылӧма Трубачёвкӧд ӧти классын.
— Кыдзи сійӧ «ог мун»?
Тэ жӧ миян бригадаын и соревнуйтчам Трубачёв бригадакӧд.
Сідзкӧ, всё равно мунан паныд.
Детинка скӧрмис:
— Соревнуйтчыны колӧ честнӧя.
Кудрявцевлӧн эм машина, а Трубачёвлӧн абу.
Мыйӧн сійӧ сюръяяссӧ аслыс кыскалас?
Тишин читкыртіс синсӧ, тапкӧдыштіс ёртыслы пельпомас да шуис:
— Да ладнӧ, артмам кыдзкӧ-мыйкӧ.
Ковмас кӧ нин, позяс налы машинасӧ сетлыны лун кежлӧ.
Мыйын делӧыс!
— Артмам кӧ, ме сӧгласен.
Машинаӧн матыстчыны дзик делянка вылӧдзыс эз удайтчы.
Тишинӧс колисны машина видзны, а Кудрявцев ёртыскӧд муніс вӧрӧ.
Бокӧ пукталӧм гӧрд паса сюръяяс войбыднас ульсалӧмаӧсь да кажитчисны зэв сьӧкыдӧн.
Челядь бӧрйисны нёль сюръя да нёль слега.
Пельк да ён детинкаяс сюръяяссӧ кӧртавлісны гезъясӧн да муӧдыс кыскисны шоссе дорӧ.
Восьтісны машинасьыс кыкнан ӧдзӧссӧ да Тишин отсӧгӧн пыртісны сюръяссӧ машинаас.
Кузь кер номъясыс чурвидзисны кыкнанладорас.
— Ӧдзӧсъяссӧ ковмас кутыштавны, — шуис Алёша, — медым мунігас найӧ эз гирснитчыны тайӧ керъясас.
Слегаяссӧ кӧрталісны бӧрса буфер бердас сідзи, мый найӧ кыссисны муӧдыс.
Кор челядь пуксялісны, Алёша чеччыштіс кабинкаас да вӧрзьӧдіс машинасӧ.
— Эк тэ, <ns>разлюли</ns>-люли ягӧда-малина! — збоя горӧдіс сійӧ да сетіс полнӧй ход.
Бӧрас кӧрталӧм слегаясыс мӧдісны чеччавны туй вывтіыс.
Дзикӧдз шӧйӧвошӧм Егор Иванович котӧртіс туй кузя скачитысь чудовищелы паныд.
Сійӧ эз тӧд ассьыс машинасӧ.
Сійӧ быттьӧкӧ туктӧма, потӧма, и сы пытшкӧссянь быдладорӧ чурвидзисны кутшӧмкӧ керъяс; весиг бӧрвылас, зэв ёна шумитігтыр, кыссисны сы бӧрся кыз бедьяс.
— Да ті мый, чудакъяс али йӧйяс! — мыкталігтыр шуис сійӧ, кор машинаыс сувтіс.
53 глава
БӦЧКАЫН МОРТ
— Федосья Григорьевна!
Детинкаяс керъяс вайисны! — чирӧстіс Нютка.
Бӧчка дорын грымакылігтыр мыйкӧ уси муас.
Витя Матрос пыркнитчис, юрсӧ ёна зургис бӧчка пыдӧсӧ да садьмис.
Алёша участок вылӧ чукӧртчӧмаӧсь нин бригадаса став йӧзыс.
Челядь гораа шензисны, малалісны сюръяяссӧ да слегаяссӧ, мый йылысь кӧ вензисны.
Керкаысь петіс томджык Мироныч, видлаліс материалсӧ, ошкӧмпырысь ружӧктіс да ыстіс сирла.
Сы бӧрся пыр жӧ воис Федосья Григорьевна аслас посньыд школьникъяскӧд:
— Челядь! Ӧні миян лоӧ удж...
Детинкаяс, мый ті кутанныд вӧчны?
Ми тіянлы отсалам!
— Да некутшӧм удж налы тані абу, — скӧрыськодь шыасис Петрусин.
— Но, сідзкӧ, ми мӧдам видзӧдны, кыдзи сиралӧны сюръяяссӧ, — шуис Нютка.
— Федосья Григорьевна, видзӧдлам, кыдзи сиралӧны сюръяяссӧ.
Сюръяяссӧ аддзӧм бӧрын Витялӧн сьӧлӧмыс ёкмуніс:
«Панйыны кӧсйӧны миянлысь бригада!
Вӧлӧмкӧ, со кытчӧ найӧ ветлӧмаӧсь!
А миян ни ӧти сюръя абу.
Колӧ котӧртны Трубачёв дінӧ!»
Сійӧ кӧсйыліс нин гусьӧник петны бӧчка улысь ортсӧ, кыдзи друг Тишин пуксис бӧчка вылас да, кокъяснас сэтчӧ кучкалігтыр, гораа шуис:
— Вот выиграйтам соревнованиесӧ да и видзӧдлам сэки, коді баквал, а коді уджалысь!
Алёша матыстчис дзик бӧчка дорӧдзыс.
— А мыйкӧ ӧмӧй Трубачёв шуліс? — пельяссӧ чошкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ!
Сійӧ вообщӧ лыддьӧ тэнӧ лодырӧн.
— Сӧран! — бӧчкасӧ пӧрӧдігмоз да кок йылас сувтігмоз чеччыштіс Витя. — Трубачёв некор эз шулы тайӧс!
Тишин уси турун пӧвстӧ да видзӧдіс Матрос вылӧ.
Алёша чӧвтліс синъяссӧ кыкнанныс вылӧ да гораа серӧктіс.
— Бӧчкаын морт! — не аслас гӧлӧсӧн чирӧстіс Нютка. — Федосья Григорьевна, бӧчкаын морт!
Пӧв чукӧръяс вомӧн чеччалігтыр Витя котӧртіс улича вылӧ да, туйсӧ бӧрйытӧг, мӧдіс тӧвзьыны Трубачёв дінӧ.
Но Трубачёвлӧн патераыс вӧлі томана.
Ӧдзӧс дорас сулаліс еджыд юрсиа детинка.
Киас сійӧ кутіс записка да тӧждысьӧмпырысь видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Васёк Трубачёвӧс тӧдан? — юаліс сійӧ Витялысь.
— Тӧда.
— Вӧч услуга, сет сылы со тайӧс.
Висьтав — Андрей Иваныч воліс.
Сӧмын обязательнӧ сет.
Сійӧ сюйыштіс Витя киӧ кыкпельӧ кусыньтӧм бумажка да муніс.
Витя ёнакодь грымӧдыштіс коклябӧрнас ӧдзӧсӧ да виччысьыштіс кильчӧ вылын.
Сэсся, мыйкӧ думыштӧм бӧрын, бара уськӧдчис котӧртны.
54 глава
ПЕРВОЙЯ ПРӦВЕРКА
Елена Александровналӧн немвиччысьтӧм воӧмыс волнуйтіс и радуйтіс Русаковаӧс.
Тайӧ вӧлі отсӧг, кодӧс сійӧ важӧн виччысис.
Елена Александровна воис урок заводитчытӧдз да, челядь чукӧртчытӧдз, вевъяліс юасьны Екатерина Алексеевналысь сы йылысь, кыдзи мунлісны занятиеяс, уна-ӧ коли прӧйдитны программа серти и кутшӧм предмет медся сьӧкыд челядьлы.
Асланыс велӧдчысьяс воавтӧдз кыкнан велӧдысьыс удитісны тӧдмасьны да лоны матыссаясӧн.
— Ме важӧн нин мӧдӧдча Леонид Тимофеевич ордӧ, — шуис Екатерина Алексеевна, — но пыр унджык прӧйдитны кӧсъя вӧлі накӧд.
Прӧверка заводитісны арифметикасянь.
Петя, кыдзи и век, вочавидзис бура.
Мазин, дӧска дорын сулалігӧн да вочакывъясас дзугсялігтыр, медбӧрын век жӧ решитіс обыкновеннӧй дробьяса задача.
Мукӧдъясыс отсалісны сылы местасяньыс.
Тӧдӧмлунныс ставныслӧн эз вӧв ӧткодь.
Васёк, коді решитіс пример десятичнӧй дробьяс кузя, эз тӧд кызь вит вылӧ юксьысь признакъяс.
Елена Александровна яндысьыштіс и тревожитчис.
— Екатерина Алексеевна кӧ абу прӧтив, ме босьта ас вылӧ арифметика, — шуис сійӧ, — но ми кутам занимайтчыны быд лун кык час.
Екатерина Алексеевналы лои нимкодь, но кор мӧдісны индавны занятие часъяссӧ, тыдовтчис, мый челядьлӧн зэв этша кад кольӧ сетӧм урокъяс велӧдӧм вылӧ.
Васёк петкӧдліс расписаниесӧ.
Елена Александровна внимательнӧя лыддис сійӧс, сэсся, зумыштчӧмӧн, ньӧти падъявтӧг визьнитіс гӧрд карандашӧн госпитальын дежурствояс да стройка вылын уджалӧм.
— Госпитальӧ ми ыстам ӧні мукӧд ребятаӧс, мед найӧ вежасны тіянӧс, и ремонт кузя удж вылысь тожӧ вештам.
Челядь кутісны волнуйтчыны.
— Госпитальӧ позьӧ ыстыны мукӧдъясӧс, но ремонт — тайӧ миян асланым делӧ! — висьталіс Одинцов.
— Миян соревнование квайтӧд класса бригадакӧд! — шуис Васёк. — Регыд ваясны материал, и ми долженӧсь уджсӧ помавны.
Ми босьтім ас выланым обязательство вӧчны забор, ми огӧ вермӧй ӧткажитчыны!
— Но кор нӧ ті мӧданныд вевъявны и велӧдчыны и уджавны?
Тіян кадыс этша, — убеждайтіс найӧс Елена Александровна.
— Ми долженӧсь ставсӧ вевъявны.
Ми вообщӧ решитім, мый миян олӧмын оз вермыны лоны татшӧм кывъяс: огӧ вермӧй, огӧ вевъялӧй! — чорыда шуис Васёк, ачыс видзӧдіс Екатерина Алексеевна вылӧ. — Ми этшаджык кутам узьны, а вевъявны долженӧсь ставсӧ, мый индім аслыным.
— Тіян ӧні должен лоны ӧти цель — выдержитны экзамен квайтӧд классӧ.
И тайӧ — главнӧй цель.
Тіян кольӧ ӧти тӧлысь — август.
Мый вӧчны тіян уджкӧд, ме думыштла, — прӧщайтчигас висьталіс Елена Александровна.
Челядьӧс шӧйӧвоштіс сылӧн ньӧти падъявтӧг висьталӧмыс, и вензьыны водзӧ найӧ эз мӧдны.
— О-о, кыдзи сійӧ босьтчӧ! — юрсӧ довкйӧдлыштіс Мазин.
— Вот тэныд и печник! — нимкодьпырысь шуис Саша.
— Интереснӧя артмис, — серӧктіс Петя. — Сійӧ воис печникӧн, сэсся друг лои вожатӧйӧн, а ӧні лои велӧдысьӧн!
— Нинӧмла сылы лонысӧ! — торжествуйтігтыр висьталіс Лида. — Арифметикатӧ сійӧ ассьыс вит чуньсӧ моз тӧдӧ.
Муртса кӧ кодкӧ ӧшибитчас — пырысь-пыр аддзӧ.
Настоящӧй велӧдысь!
— А мый сійӧ экзаменъяс йывсьыс шуис?
Миян ӧмӧй экзаменъяс лоӧны?
Ме ногӧн, миянӧс прӧстӧ вуджӧдасны квайтӧд классӧ, прӧйдитам кӧ ми программасӧ, — гарыштіс Петя.
— Ме тӧда ӧтитор: раз Леонид Тимофеевич тшӧктӧма Елена Александровналы отсавны миянлы, сылысь колӧ ставсӧ кывзыны, — шуис Саша.
— А сійӧ кӧ миянлы оз разрешит уджавны стройка вылын? — кутісны тӧждысьны челядь.
— Оз кӧ разрешит — и оз разрешит, — суитчис Екатерина Алексеевна. — Мый йылысь сэні сёрнитнысӧ!
Аттьӧ Леонид Тимофеевичлы, мый сійӧ мӧдӧдӧма Елена Александровнаӧс миян дінӧ!
Кор челядь петісны ывлаӧ, Мазин аддзис туй мӧдарладорсьыс Витяӧс да тувкнитіс Трубачёвлы:
— Видзӧд, Матрос став парусъяссӧ лэптӧмӧн тӧвзьӧ!
— Гашкӧ, мыйкӧ лои? — кутіс тревожитчыны Саша.
— Да Витькалӧн век щӧтьыс сувтӧма, быттьӧкӧ мыйкӧ лоӧма! — серӧктіс Нюра Синицына.
— Эй, Витя! — чукӧстіс Васёк.
Матрос бергӧдчыліс да, канава вомӧн чеччыштӧм бӧрын, уськӧдчис сы чукӧстӧм вылӧ.
— Трубачёв... — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ, — найӧ вайисны сюръяяс!
— Коді «найӧыс»?
— Кудрявцев ёртъясыскӧд.
Шоссе кузя генеральскӧй машинаӧн вайисны, а кар кузяыс ас выланыс кыскисны.
Найӧ кӧсйӧны панйыны миянӧс! — Витялӧн синъясыс терпитны позьтӧма югъялісны, быттьӧкӧ сэтысь киссисны бикиньяс. — Трубачёв, мӧдӧд миянӧс вӧрӧ! — кевмысигмоз содтіс сійӧ.
Немвиччысьтӧм выльторнас дзикӧдз чуймӧм челядь чӧв олісны.
— Ми кӧ эськӧ мунім вӧрӧ, — надзӧник шуис Трубачёв, — то материалсӧ эськӧ вайим ставныслы, а эг сӧмын асланым бригадалы, сы вӧсна мый стройка — ӧтувъя делӧ.
Кудрявцев меным абу указ. — Сійӧ дӧзмӧмпырысь помаліс: — Ме ог кӧсйы босьтны сылысь пример!
Витя сьӧкыда ышловзис да ӧшӧдіс юрсӧ.
Челядь пиысь некод эз шу ни ӧти кыв.
Чӧв олігтыр воисны школа дорӧдз.
Дворын, Алёша участок вылын, куйлісны дасьтӧм сюръяяс.
Помъяссӧ налысь вӧлі сука сиралӧма.
Неылын туплясисны вылиник слегаяс.
Алёша, кодӧс кытшалӧмаӧсь челядь, мый йылысь кӧ пӧся споруйтіс.
— Нечестнӧй йӧз! — зумыша шуис Мазин.
— Да-а-а... — ньӧжйӧник шыасисны челядь да синъяснысӧ вештісны злополучнӧй сюръяяс вылысь.
— Генерал абу жалитӧма легкӧвӧйсӧ, — язвительнӧя шуис Саша.
— Интереснӧ, кыдзи найӧ вайисны?
Кузов вылас, али мый? — кӧсйис тӧдмавны Петя.
Но сылы некод эз вочавидз.
Квайтӧд класса бригадаысь немвиччысьтӧг торйӧдчис Тишин, матыстчис Трубачёв дінӧ да вежливӧя шуис:
— Кудрявцев вайис сюръяяс да слегаяс.
Сійӧ кӧсйӧ юксьыштны тэкӧд, Трубачёв!
Верманныд босьтны ӧти сюръя да кык слега!
Тишин пӧлӧстіс юрсӧ боквыв, зілис дзебны торжествуйтана нюммунӧмсӧ.
Трубачёв мерайтіс сійӧс юрсяньыс кокулӧдзыс зывӧктана видзӧдласӧн.
— Убирайтчы татысь! — ньӧжйӧник да скӧрысь шуис сійӧ сы дінті мунігӧн.
— Найӧ сетӧны миянлы сійӧс, мыйӧн оз позь заводитны удж: ӧти сюръя! — ёртъясыслань бергӧдчыліс да гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
Кор Тишин бӧр муніс Кудрявцев дінӧ, сійӧс кытшалісны челядь, кодъяс велӧдчылісны Трубачёвкӧд ӧти классын.
— Но кыдзи?
Мый сійӧ шуис?
Босьтас? — гораа юасисны быдладорсянь.
Алёша терпитны вермытӧг виччысис вочакыв.
— Ӧткажитчис, — пӧсялӧм плешсӧ кипыдӧснас чышкалігмоз вочавидзис Тишин.
Челядь видзӧдлісны Кудрявцев вылӧ:
— Мый?
Ми висьтавлім тэныд?
Сы вылӧ сійӧ и Трубачёв, медым ӧткажитчыны!
Лёня Белкин, Медведев да Надя Глушкова матыстчис ны Алёша дінӧ:
— Ми огӧ кутӧй уджавны!
— Ми тожӧ! — на бӧрся горӧдісны мукӧд челядьыс.
— Ми ӧтказывайтчам уджавны, кытчӧдз быдӧнлы оз вайны материалсӧ! — горзісны гӧгӧр.
— Трубачёвлы паныд ми огӧ мунӧй!
Алёша пузис:
— Ми честнӧя вайим!
Кар вомӧныс ми кыским ас выланым.
Найӧ тожӧ вермасны вайны аслыныс!
— Неправда!
Ті вайинныд машинаӧн, ті сӧмын кар кузяыс ас выланыд кыскинныд.
— Ребята! Мунам Трубачёв дінӧ!
Мед сійӧ ачыс висьталас, уджавны миянлы али абу! — горзіс Надя Глушкова.
Челядь уськӧдчисны Трубачёв дорӧ.
Васёк да сылӧн ёртъясыс жӧч банкаясын кизьӧртісны краска.
Волнуйтчысь квайтӧд классаяс матыстчисны Васёк дінӧ.
— Вот Белкин да Медведев ӧтказывайтчӧны уджавны, нывкаяс — тожӧ, ми — тожӧ, — ёрта-ёртсӧ торкалігтыр объясняйтісны найӧ.
— Вот тайӧ да! — эз вермы терпитны Мазин.
Но Васёк кӧдзыда видзӧдліс ёртыс вылӧ да кӧрис синкымъяссӧ:
abu
abu
— Кутшӧм кадсянь ті вунӧдінныд дисциплина йылысь?
Тіян эм бригадир, и ті обязанӧсь кывзысьны сылысь!
— Да, но ми лыддям, мый сійӧ вӧчис неправильнӧ, — яндысьыштіс Надя Глушкова.
— Сійӧ вӧзйыліс тэныд ӧти сюръя да кык слега.
Кык сюръятӧг нинӧм оз позь вӧчны! — скӧрысь горӧдіс Лёня Белкин.
— Дерт, оз позь!
Сійӧ аслыс куим сюръя колис!
Сійӧ мудер!..
Тайӧ ставсӧ Тишин гудрӧдлӧ! — кутісны шумитны гӧгӧр.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — небыда шуис Васёк, — но ми не долженӧсь торкны дисциплина.
Мунӧй уджавны!
Белкин, бӧр лӧсьӧд дисциплинасӧ!
Челядь надзӧникӧн вешйисны.
Васёк бергӧдчис аслас ёртъяслань.
— Ӧні кӧ Елена Александровна шуас миянлы — эновтны уджалӧмсӧ, то Кудрявцев думыштас, мый ми повзим, — челядь сяма ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Но, та вылӧ некод миян пиысь оз сӧгласитчы.
Нинӧм вылӧ!
Ку пиысь петам, а огӧ уступитӧй! — равӧстіс Мазин.
— Кӧть мед мый эз ло, а ӧні колӧ миянлы выиграйтны соревнованиесӧ, — шуис Саша.
— А Елена Александровна кӧ шуас?
Сылы мый, сійӧ ӧмӧй миянлысь делӧтӧ гӧгӧрвоӧ! — шогпырысь шуис Одинцов. — Сійӧ ас ногыс думайтӧ!
— Сідзкӧ, колӧ честнӧя гӧгӧрвоӧдны сылы, и сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас.
Вайӧй висьталам! — вӧзйис Сева.
— Трубачёв! — бара немвиччысьтӧг кытыськӧ чепӧсйис Матрос. — Ме тэ ордӧ волі.
Сэні кутшӧмкӧ зонка записка тэныд ыстіс.
Со сійӧ.
Тӧкӧтьӧ ме эг вунӧд сы йылысь.
Васёк паськӧдіс блокнотысь нетшыштӧм листок.
Гижис Андрейка:
«Уважаемӧй Васёк ёрт!
Аски волы депоӧ.
Ӧбед кадӧ миян лоӧ митинг.
Бокысь воӧм железнодорожник, Сӧвет Союзса Герой, висьталас, кыдзи мунӧ налӧн уджыс фронт вылын.
Волы!
Андрейка»
Васёк петкӧдліс запискасӧ ёртъясыслы.
— Аски мунам ставным!
Важӧн нин колӧ вӧлі тіянлы тӧдмасьны Андрейкакӧд.
Зэв бур зон сійӧ!
— Ветлам кӧть часджын кежлӧ!
Тэнад Андрейкаыд молодец!
Аддзан, митинг вылӧ корӧ...
Сознательнӧй зонмыс, обязательнӧ ветлам! — окотапырысь сӧгласитчисны челядь.
— А ӧні колӧ корсьны Елена Александровнаӧс.
Сійӧ шуліс — талун пӧ кутам пионерскӧй жыр лӧсьӧдны...
Витя, — тшӧктіс Одинцов, — котӧртлы вылыс судтаас, видзӧдлы, кӧні Елена Александровна.
Челядь мунісны коридор кузя.
Улыс судтаас ремонтсӧ вӧлі помалӧма нин.
Сӧстӧма мыськӧм джоджас вольсалӧма газетъяс, еджыд ӧдзӧсъяссӧ топыда пӧдлалӧма.
Пионерскӧй жырйӧ пыран ӧдзӧс гурйыв восьса.
Челядь пырисны.
Пызан вылын куйлісны ӧтчукӧрӧ пукталӧм ворсанторъяс, небӧгъяс, плакатъяс.
Выльӧн на белитӧм стенъяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Сӧмын диван весьтын, кодӧс вайӧмаӧсь важ школаысь, яркӧя торъяліс Сталинлӧн ыджыд портрет.
Каллянсӧ ӧзтігмоз Иосиф Виссарионович быттьӧкӧ корис челядьӧс пуксьыны.
Челядь пуксисны.
— Иосиф Виссарионович видзӧдӧ миян вылӧ... — яндысьыштӧмӧн шуис Саша.
abu
abu
55 глава
УЧИТЕЛЬСКӦЙЫН
Елена Александровна пукаліс письменнӧй пызан сайын Леонид Тимофеевичлы паныд да подробнӧя висьтавліс Русакова ордӧ аслас волӧм йылысь да челядьлысь тӧдӧмлунсӧ прӧверитӧм йылысь.
Екатерина Алексеевна йылысь сылӧн кольӧма зэв бур впечатление.
Случайнӧй велӧдысьлӧн аслас велӧдчысьяс йылысь волнуйтчигтыр висьтавлӧмыс ёна вӧрзьӧдӧма сьӧлӧмсӧ Елена Александровналысь.
Но Екатерина Алексеевналӧн бедаыс сыын, мый сійӧ кужтӧг юклӧма учебнӧй материалсӧ, и та вӧсна арифметика кузя челядьлӧн тӧдӧмлунъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь.
Елена Александровна вӧлі тревожитчӧма и ассьыс тревожитчӧмсӧ эз дзеб директорысь.
— Ме, дерт, ӧні заводита накӧд мыйвынысь занимайтчыны, но коли сӧмын ӧти тӧлысь.
Кутшӧм жаль, мый ми водзджык эгӧ суитчӧй тайӧ делӧас!
— <ns>Д-да</ns>... — думыштчӧмӧн шуис Леонид Тимофеевич.
— Кадыс этша.
Тӧлысь чӧжӧн позяс сӧмын укрепитны тӧдӧмлунъяссӧ, кутшӧмъяс эмӧсь быд предмет кузя, но ӧдвакӧ удайтчас усвоитны мыйкӧ выльӧс. — Сійӧ довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Ме вообщӧ думайта, мый тайӧ ребятаыслы век жӧ бурджык кольччыны мӧд во кежлӧ.
— Мӧд во кежлӧ?
Тайӧ оз позь! — пӧся вочавидзис Елена Александровна.
— Тайӧ налӧн интересъяс вӧсна, — серьёзнӧя шуис директор. — Найӧ воштасны во, но налӧн лоӧны основательнӧй тӧдӧмлунъяс.
Збыль, миян школаын пӧшти эз вӧвлыны второгодникъяс, но татшӧм случайыс исключительнӧй, и меным аслым шог кольны найӧс мӧд во кежлӧ, ӧд тайӧ став ребятаыс — отличникъяс.
Сэтшӧм пика-кӧзыръяс, кыдзи Мазин да Русаков, вӧліны зэв неустойчивӧйӧсь нёльӧд классын, но выль велӧдысь дырйи, Сергей Николаевич дырйи, найӧ вӧтӧдісны мукӧдъяссӧ да бура помалісны велӧдчан восӧ.
Тайӧ ребятаыслы велӧдчынысӧ мешайтіс война.
Мый нӧ вӧчан? — кияссӧ паськӧдліс Леонид Тимофеевич. — Ме сӧветуйта тіянлы лун кык кымын ещӧ ветлӧдлыны на дінӧ, бура прӧверитны налысь тӧдӧмлунъяссӧ быд предмет кузя, и кутас кӧ позьны, медым сдайтасны экзамен, а оз кӧ, дасьтӧй найӧс сы вылӧ, мый найӧ кольӧны витӧд классӧ.
— А вуджӧдны кӧ найӧс квайтӧд классӧ условнӧ?
Первой четвертяс ӧд ми век прӧверяйтам прӧйдитӧм материалсӧ! — заводитліс паныд шуны Елена Александровна.
Но Леонид Тимофеевич вӧчис отрицательнӧй движение:
— Ме абу сӧгласен таӧн.
Либӧ налы ковмас сдайтны экзамен, либӧ найӧ прӧстӧ кольӧны мӧд во кежлӧ.
Вообщӧ, старайтчӧй точнӧйджыка тӧдмавны, кутшӧмджыка найӧ дасьӧсь, и ставыс лоӧ яснӧ. — Леонид Тимофеевич видзӧдліс Елена Александровналы тӧждысян чужӧм вылас да меліа нюммуніс.
«Абу морт, а из! — шогпырысь думыштіс Елена Александровна. — Но ме вӧча ставсӧ, мый верма, ме ог допустит, медым найӧ колины.
Сійӧ оз гӧгӧрво, кутшӧм тайӧ удар ребяталы, медся нин сэтшӧмъяслы, кыдзи Трубачёв!»
Директор быттьӧ лыддис сылысь мӧвпъяссӧ.
— Дерт, лоӧ зэв жаль, тадзи кӧ артмас, но ещӧ жальджык лоӧ, тайӧ ребятаыс кӧ отличникъяссянь лоӧны классын медбӧръя велӧдчысьясӧн.
— Найӧ некӧн оз лоны медбӧръяясӧн! — ньӧти падъявтӧг шуис Елена Александровна. — Ме ручайтча та вӧсна.
Директор эз удит вочавидзны.
Кодкӧ ньӧжйӧник таркӧдыштіс ӧдзӧсӧ, и ӧдзӧс костӧд мыччысис Витя Матрослӧн юрыс.
Леонид Тимофеевич друг гораа серӧктіс:
— А, бӧчкаса морт!
Пырав, пырав!
Висьтав миянлы, мыйла тэ сэтчӧ пыралін?
Бӧчкаын лоӧмторсӧ тӧдісны нин быдӧн.
Елена Александровна тожӧ нюмъёвтіс.
— Да, мый тіян сэні артмис сэтшӧмыс Кудрявцевкӧд? — тэрыба юаліс сійӧ.
Витя заводитіс висьтавлыны.
Синъясыс сылӧн кутісны югъявны лӧгысла, кор воис сійӧ местаӧдзыс, кор Тишин вӧзйис Трубачёвлы ӧти сюръя да кык слега.
— Ӧти сюръя да кык слега!
Тайӧ серамвыв лэптӧм могысь!
Мый бердӧ тайӧ слегаяссӧ тувъявлан?
Тайӧ ставыс Трубачёв вылӧ лӧг петӧмла!
Директор да Елена Александровна видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, а Витя торжествуйтігмоз висьталіс водзӧ, кыдзи квайтӧд классаяс ставныс ӧткажитчисны уджавны да котӧрӧн локтісны Трубачёв дінӧ, а Трубачёв...
Тані Витя чушнитіс нырнас да ӧвтыштіс кинас.
— Но и мый нӧ Трубачёвыс? — ӧттшӧтш юалісны Елена Александровна да директор.
Витя пыдісянь ышловзис:
— Ыстіс найӧс уджавны.
Оз пӧ позь, шуӧ, торкны дисциплина да вообщӧ колӧ кывзыны асланыд бригадирлысь.
Директор гажаа ниртыштіс кияссӧ:
— Бур, зэв бур!..
Но, мун, Витя, да висьтав ребятаыдлы, мый аски став материалыс лоӧ тані.
Гӧгӧрвоин?
Витя радпырысь довкнитіс юрнас да воши ӧдзӧс сайӧ.
Елена Александровнаӧс друг шымыртіс азарт.
— Леонид Тимофеевич, обязательнӧ аски ыстӧй материалыдла.
Оз позь воштыны ни ӧти лун!
Пӧжалуйста, аски жӧ! — пӧся шуис сійӧ.
Директор серӧктіс:
— Ті тожӧ кӧсъянныд выиграйтны соревнованиесӧ?
— Кӧсъя!
Ме — Трубачёв дор, — дзик школьница моз шуис Елена Александровна.
Директор довкнитіс юрнас:
— Аски материал лоӧ тані.
Ме сёрнитчи нин кыкнан Миронычыскӧд.
Найӧ мунасны сэтчӧ асывсяньыс.
А тӧданныд-ӧ ті, коді кӧсйысис судзӧдны лесовозсӧ? — друг кыпыда юаліс сійӧ. — Генерал Кудрявцев.
Зэв симпатичнӧй морт!
Бать этайӧ Алёшаыдлӧн!
Ме тӧдмаси сыкӧд райкомса секретарь ордын.
— Сэтшӧм бур морт батьыс и татшӧм пи! — довкйӧдлыштіс юрсӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич кутіс сійӧс киӧдыс:
— Донаӧй! Тіян невернӧй представление челядь йылысь.
Миян ордӧ оз ангелъяс локтавны — миян ордӧ локталӧны настоящӧй ловъя челядь асланыс став тырмытӧмторъяснас.
Велӧдчӧй радейтны найӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь.
Коді сэтшӧмыс Алёша?
Ошйысьысь, задористӧй зонка, честолюбивӧй, такӧд тшӧтш куш вит вылӧ велӧдчысь, бур уджалысь и весиг, ме тадзи думайта, абу лёк ёрт.
Тишин — тайӧ мӧд делӧ... — Леонид Тимофеевич лои зэв серьёзнӧй.
— Вот Тишин вылӧ миянлы ковмас обратитны торъя внимание — тайӧ детинкаыс зэв сьӧкыд, воспитаниесӧ сылысь эндӧдӧма.
Миянлы ковмас чорыда тышкасьны сы вӧсна, медым лои сыысь морт.
— А Петрусин? — казьтыштіс Елена Александровна.
— Но, Петрусин — сійӧ прӧстӧ йӧз бӧрся вӧтлысьысь.
Сыкӧд справитчыны лоӧ кокньыдджык. — Директор бара лои кыпыдджык: — Ті чайтанныд, Кудрявцевлы ёна колӧны тайӧ кык другыс?
Ньӧти оз!
Найӧ колӧны ӧні сы могысь, медым найӧ отсаласны сылы Трубачёвкӧд вермасигӧн, и ме уверен, мый тайӧ дружбаыс случайнӧй.
Алёша яндысьӧ тайӧ ёртъяссьыс, оз верит налы, сьӧлӧмсяньыс лӧгыс петӧ на вылӧ.
Елена Александровна недӧверчивӧя нюммуніс:
— А код вылӧ нӧ сылӧн лӧгыс оз пет?
Кодӧс сійӧ пуктӧ ассьыс вылӧджык либӧ кӧть аскӧдыс ӧтвылнаӧ?
— Трубачёвӧс! — немвиччысьтӧг вочавидзис Леонид Тимофеевич да, Елена Александровналань крута бергӧдчӧм бӧрын, мӧдысь шуис: — Трубачёвӧс!
Ас дорсьыс вылӧджык, став ребятасьыс вылӧджык!
Трубачёвлы противникӧн выступайтігӧн Алёша сьӧлӧмсяньыс уважайтӧ сійӧс и весиг, вермас лоны, ас тӧдлытӧгыс, мечтайтӧ сыкӧд дружба йылысь.
Кудрявцев восхищайтчӧ Трубачёвӧн!
Елена Александровна паськыда паськӧдіс синъяссӧ да эз тӧд мый вочавидзны.
56 глава
ПИОНЕР ЖЫР
Муртса удитіс Витя юӧртны челядьлы, мый шуис директор, кыдзи жырйӧ пырис Елена Александровна.
— Аски мунасны материалла, — диван вылӧ пуксигмоз шуис сійӧ. — Ме кӧсйылі корны директорлысь сетны кодлыкӧ мӧдлы тіянлысь участоктӧ, но ме гӧгӧрвоа, мый ӧні тіянлы сьӧкыд ӧткажитчыны соревнованиесьыд.
Ӧні кежлӧ велӧдчӧм вылӧ часъяссӧ ковмас освободитны сӧмын госпитальын уджалӧмысь эновтчӧмӧн.
Тіян пыдди ме назначита мукӧд ребятаӧс.
Тайӧ ладмас.
А занятиеяс йылысь ме сёрниті Леонид Тимофеевичкӧд.
Сы ногӧн бурджык лоӧ, медым ті кольччинныд мӧд во кежлӧ.
— Мӧд во кежлӧ?..
Ми?.. — Васёк чеччыштіс да волнуйтчигтыр сувтіс Елена Александровна водзвылӧ.
— Леонид Тимофеевич тадзи шуис?
— Нинӧм вылӧ!
— Ми огӧ кольччӧй!
— Ми огӧ кутӧй асьнымӧс янӧдны став школа водзын! — гораа кутісны сёрнитны челядь.
— Кывзӧй менсьым помӧдз, — серьёзнӧя шуис Елена Александровна. — Коли ӧти тӧлысь.
Ми пуктам став вынъяс, медым ті верминныд вуджны квайтӧд классӧ.
Но тайӧ кӧ лоӧ позьтӧмӧн, сэки ковмас петкӧдлыны мужество спокойнӧя сӧгласитчыны директоркӧд...
— Нинӧм вылӧ! — торкис сійӧс Васёк.
— Некор ми огӧ сӧгласитчӧй лоны второгодникъясӧн! — сы бӧрся шуисны челядь. — Ми мӧдам занимайтчыны войясын!
— Ме, дерт, быдногыс отсала тіянлы, — шуис Елена Александровна, — ме прӧверита тіянӧс став предметъяс кузя, и некымын лун мысти кутас тыдавны, верманныд ті вуджны квайтӧд классӧ али онӧ.
Тайӧ юалӧмсӧ кутас решайтны директор, — бурнӧя протестуйтӧмсьыныс шӧйӧвошигмоз чорыда содтіс сійӧ.
Челядь чӧв ланьтісны.
Сёрнитны сэсся вӧлі нинӧм йылысь.
Елена Александровна матыстчис пызан дорӧ, паськӧдіс карта.
— Ме думайта, со тані, ӧшинь дорас, миян лоӧны геройяслӧн портретъяс, — быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв, шуис сійӧ. — Вайӧй меным мӧлӧт да кнопкаяс.
Челядь заводитісны уджавны.
«Пионерскӧй» нима жыр школьникъяслӧн пыр вӧлі радейтана местаӧн.
Сійӧс лӧсьӧдігӧн челядь неуна вунӧдісны ассьыныс тревогасӧ, кодӧс кыпӧдіс Елена Александровнакӧд сёрниыс.
Найӧ нимкодясисны радейтана ворсанторъяс вылӧ, гӧрд нойӧн вевттьӧм пызан вылӧ, рӧма плакатъяс вылӧ, ыджыд, став стен пасьтаыс, карта вылӧ.
— Вот тані миян лоӧ места стенгазетлы.
Сева, тэ эськӧ мед серпасалін заголовоксӧ сентябр первой лун кежлӧ, пӧра нин лӧсьӧдчыны! — висьталіс Лида Зорина.
Детинкаяс отсасисны Елена Александровналы.
Вождьлӧн, генералиссимус Сталинлӧн портрет гӧгӧр ӧшлісны портретъяссӧ маршалъяслысь, генералъяслысь да боечьяслысь — Сӧвет Союзса Геройяслысь.
Геройяс пӧвстын вӧлі Зоя Космодемьянскаялӧн портретыс.
Самӧй пӧся уджаліганыс пырис Леонид Тимофеевич Нюра Синицына мамкӧд.
— Мама!.. — ыпмуніс да шӧпнитіс Нюра.
— Вот, тӧдмасьӧй!
Мария Ивановна кӧсйысис миянлы отсавны жыръяснымӧс мичмӧдны.
Найӧ кыкӧн Федосья Григорьевнакӧд мыйкӧ думыштасны, медым вӧлі уют, гашкӧ, занавескаяс ӧшиньясӧ.
А ті, кӧнкӧ, энӧ и гӧгӧрволӧй, мый занавескаяс колӧны? — мигнитіс челядьлы Леонид Тимофеевич.
— Кисеяысь мыйсюрӧ позьӧ вӧчны, эм кӧ тіян кисеяныс, — яндысьыштігмоз шуис Синицына.
Елена Александровна меліа нюжӧдіс сылы кисӧ:
— Кисея эм, ме пырысь-пыр вая.
Пуксьӧй!
Кисея миян уна, позяс и ыджыд залӧ ӧшӧдны — всё-таки лоӧ уютнӧджык!
Тэрмасигтыр сійӧ петіс.
Синицына пуксис.
Чуймӧмнысла челядь быттьӧкӧ сибдісны джодж бердас.
— Нюра, — быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, шуис Леонид Тимофеевич, — тӧдмӧд ёртъястӧ аслад мамыдкӧд.
Мария Ивановна важӧн нин найӧс эз аддзыв, колӧкӧ, вунӧдіс нин, кутшӧмӧсь найӧ вӧліны кольӧм во.
Нюра повзьӧмпырысь видзӧдліс челядь вылӧ.
— Трубачёв... Васёк... — тіралан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ.
Васёк тӧдіс, мый Нюралӧн мамыс оз зэв радейт сійӧс да сылысь ёртъяссӧ, но пӧдруга дінас ыджыд сочувствие вӧсна зэв тэрыба матыстчис Синицына дорӧ да улӧдз копыртчыліс.
Мария Ивановна подозрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ да нюжӧдіс кисӧ.
— Быдмӧмыд... ыджыд лоӧмыд... — меліӧн лоны зілигмоз шуис сійӧ сьӧдас.
Ёртъяс матыстчылісны ӧти бӧрся мӧд, копрасисны, яндысигтыр нюмъялісны.
Мазин тожӧ копыртчыліс да, шпыньмунӧм бӧрын, гораа шуис:
— Ми абу лёк челядь вообщӧ...
Леонид Тимофеевич, коді видзӧдіс тайӧ сцена бӧрсяыс, гажаа серӧктіс.
Мария Ивановна серӧктіс жӧ, аслас нывлӧн «компание» водзын полӧмыс тӧдлытӧг быри, и, Лида Зоринаӧс асланьыс матыстігмоз, сійӧ весиг шуис:
— Мый нӧ тэ менам Нюра дінӧ он волывлы?
Волы, кор прӧст.
Елена Александровнакӧд тшӧтш жырйӧ пырис Федосья Григорьевна; ӧдзӧс сайӧ коли посни челядьлӧн чукӧр.
— Оз позь сэтчӧ, велӧдысь эз тшӧкты, — гораа шӧпкӧмӧн ӧлӧдіс ассьыс тшӧтшъяяссӧ Нютка.
Елена Александровна пуктіс пызан вылӧ гырысь еджыд кисея кусӧкъяс.
Федосья Григорьевна кутіс ноксьыны:
— Мария Ивановна, вайӧ мерайтам ӧні жӧ став ӧшиньясас да заводитам уджавны.
— Ме думайта, гашкӧ, первой мичӧдам унапӧлӧс краскаӧн?
Позьӧ вижӧн, турунвижӧн, — шуис Синицына.
— А пионерскӧй жырйӧ вӧчалам флажокъяс, — тэрыба шуис Федосья Григорьевна, чукӧртіс пызан вылысь кисея чукӧрсӧ да шуис: — Петамӧй дворӧ, сэні миян эм скамейка да ичӧтик пызан, пуксям лӧсьыда.
Петамӧй, петамӧй!
Мария Ивановна муніс младшӧй классъясса велӧдысь бӧрся.
— Челядь, челядь! Локтӧй ставныд ме бӧрся, ме тіянлы удж вая!
Зэв бур удж! — кыліс коридорын Федосья Григорьевналӧн кызіник гӧлӧсыс.
Елена Александровна казяліс директорлысь видзӧдлассӧ да нюммуніс.
Сылы дум вылас уси Синицыналӧн школаӧ первойысь волӧмыс.
Нюра, шуда, мый ставыс артмис лючки-ладнӧ, вашкӧдӧмӧн висьтавліс Лидалы:
— Ой, кутшӧма ме повзи!
Ме сӧмын тіян вылӧ и надейтчи.
Тэ ӧд тӧдан, мама эз ачыс лок, Леонид Тимофеевич важӧн нин корӧ сійӧс.
Челядь бара босьтчисны удж бердӧ.
Дворӧ кутісны воавны мукӧд класса велӧдчысьяс.
Быдӧн тӧдісны, мый талун мӧдасны гажӧдны пионерскӧй жыр.
Кымынӧнкӧ вайӧмаӧсь гортсьыныс плакатъяс, открыткаяс, портретъяс.
Леонид Тимофеевич корис Васёкӧс да индіс сылы скромнӧй места пельӧсысь, гӧгрӧс пызан весьтысь.
— Но, ме думайта, татчӧ позяс пуктыны и миянлысь семейнӧй фотография, — шутитыштіс сійӧ. — Мунам мекӧд, Трубачёв!
Нинӧм гӧгӧрвотӧг Васёк котӧртіс директор бӧрся велӧдысьяс жырйӧ.
Портфельсьыс фотография перйӧм бӧрын — фотография вылас вӧлі снимайтчӧмаӧсь велӧдысьяс — Леонид Тимофеевич петкӧдліс сійӧс детинкалы.
Васёк чӧвтліс синъяссӧ тӧдса чужӧмъяс вылӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс кынмис шудысла, кор аддзис Сергей Николаевичӧс да сыкӧд орччӧн Митяӧс.
Леонид Тимофеевич челядьсянь кывліс, мый Митя вӧлі сьӧкыда ранитчӧма, да эз надейтчы сы бурдӧм вылӧ, и та вӧсна водзджыксӧ эз кӧсйы петкӧдлыны школаса имущество пӧвстысь сюрӧм фотографиясӧ, медым лишнӧйысь не казьтывны челядьлы найӧс суӧм шог йылысь.
Ӧні Митя бурдӧ нин, и Леонид Тимофеевич решитіс сетны фотографиясӧ пионерскӧй жырйӧ.
Васёк дыр видзӧдіс Митя вылӧ, велӧдысьыс вылӧ, сэсся волнуйтчигтыр юаліс:
— А мый, Леонид Тимофеевич, нинӧм оз кывсьы миян Сергей Николаевич йылысь?
Челядь частӧ юавлывлісны та йылысь асланыс директорлысь, но велӧдысьлысь судьбасӧ некод эз тӧд, и, кыдзи век, Леонид Тимофеевич шогпырысь вочавидзис:
— Оз, Трубачёв, оз кывсьы. — И сэки жӧ, медым детинка вунӧдчас, мӧдіс тэрмӧдлыны сійӧс: — Но, котӧрт уліӧ, лӧсьӧд сэтчӧ места, а ме пырысь-пыр вая фотографиясӧ.
Да ребяталы нинӧм эн висьтав, мед тайӧ лоӧ налы сюрпризӧн.
— Чышкӧй ичӧтик пызансӧ бурджыка да сэтчӧ нинӧм энӧ ӧшлӧй!
Тайӧ местаыс занят! — пионерскӧй жырйӧ котӧрӧн пыригмоз горӧдіс ёртъясыслы Васёк.
Леонид Тимофеевич дыр эз лок.
— Пырысь-пыр сійӧ ваяс...
Пырысь-пыр ваяс мыйкӧ.
Сэки аддзанныд — мый, — быд минутӧ коридорӧ видзӧдлывлігтыр долис Васёк.
Сылӧн волнуйтчӧмыс вуджис челядьлы.
Найӧ жӧдзисны ӧдзӧс дорын, шӧпкӧдчисны ӧта-мӧдныскӧд, быдногыс зілисны тӧдмавны водзвыв.
— Асьныд аддзанныд, асьныд аддзанныд... — долис Васёк.
Елена Александровна заинтересуйтчис челядьлӧн терпитны вермытӧг виччысьӧмнас да муніс директорлы паныд.
— Мый ті кӧсйысинныд налы? — юаліс сійӧ коридорын, ачыс завидьпырысь видзӧдіс ыджыд фотография вылӧ, кодӧс вӧлі гартыштӧма папироснӧй бумагаӧн.
— Радейтана велӧдысьсӧ да радейтана вожатӧйсӧ, — нюмъёвтіс директор.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ пионерскӧй жырйӧ.
Сэні вӧлі шынитӧв.
— Вот тіянлы менам пӧдарок, — фотография вывсьыс бумагасӧ надзӧник разигмоз да сійӧс вывлань лэптігмоз шуис Леонид Тимофеевич.
Челядьлӧн синъясныс горша видзӧдісны фотография вылӧ.
Лоӧм чӧв-лӧняс друг кыліс Лидалӧн чуймӧм да нимкодясян гӧлӧсыс:
— Сергей Николаевич!
Митя!.. Ребята! Сергей Николаевич!
Директор гӧгӧрын ставыс мӧдіс шумитны, вӧрны.
Ёртъясыс пельпомъяс вылӧ ӧшӧдчӧмӧн челядь нюжӧдчисны фотографиялань.
— Со найӧ — Сергей Николаевич, Митя! — радпырысь да кыпыда горзісны челядь, ёрта-ёртныслы индалісны тӧдса дона чужӧмъяс вылӧ.
Снимок вылын Митя скромнӧя сулаліс велӧдысь стул сайын, быттьӧкӧ сетіс сылы главнӧй местасӧ.
— Сергей Николаевич... Сергей Николаевич... — нежнӧя да тревожитчигтыр шуалісны челядь.
Елена Александровна сулаліс неуна бокынджык.
Синъясыс сылӧн вӧліны паськыдӧсь, чуймӧмаӧсь, быттьӧкӧ сійӧ кӧсйис мый йылысь кӧ юавны, но падъяліс.
— Тайӧ миян велӧдысь... — ставныслысь волнуйтчӧмсӧ сылы гӧгӧрвоӧдігмоз шуис Васёк.
Елена Александровна чӧв олігтыр тэрыба довкнитіс сылы юрнас да мыйкӧ мӧдіс идравны пызан вылысь.
* * *
Кор Леонид Тимофеевич да Елена Александровна петісны, фотография дорӧ чукӧртчӧм челядь кутісны вашкӧдчыны.
— Коньӧр Сергей Николаевич... — велӧдысьлы чужӧмас видзӧдігмоз друг шуис Лёня Белкин. — Тані снимок вылас сійӧ сэтшӧм спокойнӧй, весиг оз тӧд водзвыв, кутшӧм шог сы вылӧ усьӧ...
Ті ӧд онӧ на тӧдӧй ставсӧ, мый тані вӧлі! — пӧся содтіс Лёня.
— Кор ми бӧр воим татчӧ, мам-бать встретитісны миянӧс вокзалын.
А мукӧдыс сэні жӧ мӧдісны мыжавны велӧдысьӧс, мый сійӧ миянкӧд муніс, а мукӧд ребятасӧ колис Митякӧд.
Ёртъясыс повзьӧмӧн видзӧдісны Лёня вылӧ.
— Мыжалісны? — волнуйтчӧмысла тшӧкъялігтыр юаліс Лида.
— Кыдзи нӧ тайӧ... — шӧйӧвошӧмӧн шӧпнитіс Саша.
Васёк крута бергӧдчис Белкинлань да кватитіс сійӧс пельпомъясӧдыс:
— И ті чӧв олінныд?
Ті энӧ висьталӧй, кыдзи вӧлі ставыс?
— Кысь нӧ эг! — сы киысь мынтӧдчигмоз горӧдіс Белкин. — Ми заводитлім висьтавны, нывкаяс бӧрдісны...
— Сергей Николаевич шуис сэки, медым ми гырысьяс делӧясӧ эгӧ суитчӧй... — бӧрддзигмоз нурбыльтіс Надя.
— Кыдзи нӧ сідз?
Ӧд сійӧ судзӧдіс машина, ставнымӧс пуксьӧдіс.
Ме ачым кывлі, кыдзи тшӧктӧ вӧлі сійӧ Митялы мунны водзын.
Сійӧ кӧсйис вӧчны кыдзи бурджык,
мыйысь найӧ мыжалісны сійӧс? — юасис ӧзъян банбокъяса Лида.
— Ой, кутшӧм ӧбиднӧ сылы!.. — шӧпнитіс Нюра.
Сьӧкыда лолалігтыр Мазин чӧв оліс да лӧгпырысь видзӧдіс Белкинлы чужӧмас, быттьӧкӧ Лёня, татшӧм юӧрсӧ висьталігӧн, вӧлі тожӧ мыйӧнкӧ мыжа.
— Мыйысь найӧ мыжалісны сійӧс? — скӧрысь юаліс Одинцов.
— Но, вообщӧ...
Мыйла сійӧ пасекаӧ муніс, мыйла ассьыс батьсӧ нуӧдіс...
— Пасекаӧ сійӧ муніс Матвеичла,
ми сбор вылын та йылысь корим сійӧс!
— Сідзкӧ, сійӧ миянкӧд ӧти сайысь эз вермы нуӧдны батьсӧ, да?
А миянӧс велӧдӧны, медым ми вообщӧ пӧрысьяс дінӧ чуткӧйӧсь вӧлім, а сылы оз позь, да? — Лёня вылӧ наступайтігмоз горзіс Нюра.
— И ещӧ висьтавлісны, мый колис миянӧс Митякӧд ӧтнаннымӧс!
А ми нэм чӧж лагерьясын походӧ ветлывлім вожатӧйкӧд ӧтнаскӧд и узьлім вӧрын, некутшӧм велӧдысьястӧг!
— Да ме налы ставсӧ висьталі! — правдайтчис Лёня. — Кор ми воим вокзалӧ Жуковкаӧ, мыйта сэні йӧзыс вӧлі!
Сергей Николаевич сёрнитчис станцияса начальниккӧд, медым мыйӧн сӧмын ті Митякӧд воанныд, сійӧ ставнытӧ пуксьӧдас вагонъясӧ.
Коді тӧдіс, мый тайӧ жӧ вояс фашистъяс жугӧдасны вокзалсӧ!
— А коді тӧдіс вообщӧ, мый лоӧ война? — кияссӧ морӧс вылас пуктігмоз шӧпнитіс Лида. — Коді тӧдіс?
— Сергей Николаевич пӧшти став ребятасӧ аскӧдыс босьтіс.
Мый ещӧ сійӧ вермис вӧчны? — веськыда Белкинлы чужӧмас видзӧдігтыр скӧрысь шуис Одинцов.
Стен бердӧ топӧдӧм Леня бӧрдігтыр горӧдіс:
— Да мыйла ті меным тайӧс ставсӧ висьтавланныд?
Уськӧдчинныд ме вылӧ!
Быттьӧкӧ ме мыйӧнкӧ мыжа!
А ме тіян моз жӧ дорйи Сергей Николаевичӧс, ми ставным дорйим, кытчӧдз сійӧ ачыс эз тшӧкты миянлы ланьтны...
Челядь воисны ас садяныс.
— Эновтӧй сійӧс, мый ті, збыльысь! — сы дор сувтіс Лида.
Челядь уськӧдчисны Белкин дінӧ.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн сійӧ бӧрдіс.
— Лёня, ми ӧд эг тэ вылӧ — ми прӧстӧ огӧ вермӧй тайӧс терпитны!
Лёня, эн бӧрд! — бурӧдісны сійӧс ёртъясыс.
— Ме и сэки бӧрді, кор шуисны, мый сійӧ тіянӧс колис...
А ті ме вылӧ уськӧдчинныд... — сыркъяліс Лёня.
— Абу лӧсьыд, збыль, тіянладорсянь, ребята... — бӧрддзис и Надя Глушкова.
Васёк, коді сьӧлӧмсяньыс оскорбитчис аслас радейтана велӧдысь вӧсна, мыйкӧ ас кежас думайтігмоз, надзӧник шуис:
— Сійӧ пыр вӧлі миянкӧд, сійӧ некытчӧ и некор эз кольлыв миянӧс...
Сійӧ вӧлі менам син водзын вӧрын эсійӧ вояс, кор ми огӧ вӧлі тӧдӧй, кытчӧ мунны...
Ми век крепитчим, сы вӧсна мый помнитім сійӧс... — Васёк пыдісянь ышловзис да видзӧдліс челядь вылӧ.
Шог нюм вӧрзьӧдіс сылысь вомдоръяссӧ. — И ӧні ми кутам ещӧ ёнджыка радейтны сійӧс...
Ребята тӧдӧны правдасӧ асланыс велӧдысь йылысь...
Ставныс чӧв ланьтісны.
Фотография вывсянь ловъя моз видзӧдіс Сергей Николаевич.
— Кутшӧм несправедливӧя нападайтӧны йӧзыс!
Весиг оз думыштлыны бурджыка, оз пуктыны асьнысӧ мӧд местаас, — шогпырысь шуис Сева.
Мазин друг нетшыштчис места вывсьыс:
— Эк, Сашка, а тэ ещӧ кӧсъян лоны велӧдысьӧн!
Да ӧд велӧдысьтӧ быдӧн торъяс вылӧ косявлӧны!
Мый асьныс оз вермыны, тайӧс велӧдысьлысь требуйтӧны.
И мыйкӧ кӧ лоыштас — сійӧ жӧ быдторйысь мыжа.
Сергей Николаевич кӧ ыстіс ребятаӧс Митякӧд, а ачыс кольччис — шуисны эськӧ, мый сійӧ классӧ дзоньнас вожатӧй вылӧ эновтіс, а ачыс бӧрйис сӧмын сизим мортӧс, медся крепыд ребятасӧ...
Этша ӧмӧй на ещӧ вермисны шуны!
Да, Сашка, ребята быдӧнысь медбура гӧгӧрвоӧны ассьыныс велӧдысьсӧ.
Вот колян во вӧлі миян сбор, и ме сійӧс ӧнӧдз помнита.
И сійӧ кывсӧ, кодӧс сеті Сергей Николаевичлы, ог вудж.
Ме докажита на сылы, кутшӧм ёрт ме! — возбуждённӧя помаліс Мазин.
— Тэ докажитін нин Мазин!..
Тэ вӧчин сідзи, кыдзи шулін, Коля! — пӧся шуисны быдладорсянь.
— И ещӧ докажита!
Ме эг ӧтчыд кежлӧ кывсӧ сетлы — ме ӧні нэм чӧж тайӧ кывйыскӧд кута овны!
Мазин кучкис кулакнас пызанӧ да чӧв ланьтіс.
Жырйын лои шынитӧв.
Сэсся Саша шуис:
— Ме, дерт, всё равно лоа велӧдысьӧн.
Ме ог повзьы некутшӧм сьӧкыдлунъясысь.
Челядь кӧ сӧмын кутасны менӧ радейтны...
Кыдзи ті чайтанныд, кутасны?
Ёртъясыс видзӧдлісны Булгаков вылӧ внимательнӧй, быттьӧкӧ прӧверяйтысь синъясӧн.
Тайӧ видзӧдласъяс улас Саша сувтіс веськыда, машинальнӧя шыльӧдыштіс аслас гӧгрӧс юр вывсьыс кузя нин быдмӧм юрсисӧ да паськыдджыка восьтіс серьёзнӧй сьӧд синъяссӧ.
Кутасны али оз кутны радейтны сійӧс будущӧй велӧдчысьясыс — Сашалы вӧлі зэв ёна колӧ тӧдны.
— Кутасны! — дыр мысти шуис Одинцов.
— Кутасны, кутасны! — увереннӧя шуисны сы бӧрся ёртъясыс.
— Сӧмын тэ асьтӧ кут накӧд стрӧга, кыдзи Сергей
Николаевич.
Эн вельмӧд, гӧгӧрвоан?
И шуин кӧ нин колана кыв, то сідзи, медым сійӧ нэм кежаныс запомнитчас.
Но, а шутитыштін кӧ либӧ нюмъёвтін, мед тожӧ ставныслӧн вомъясныс пельӧдзныс паськавлісны, гӧгӧрвоан? — ёртыслы сӧветуйтіс Мазин, быттьӧкӧ Саша Булгаков вӧлі нин велӧдысь да ӧні сылы колӧ первойысь мунны классӧ аслас велӧдчысьяс дорӧ.
— Небыд сьӧлӧма йӧзтӧ оз радейтны, гӧгӧрвоан?
— А ме ӧмӧй небыд сьӧлӧма? — повзис Саша.
— Тэ, дерт, бур, но абу небыд сьӧлӧма, — успокоитны сійӧс ёртъясыс.
— И сэсся, тэ ӧні упрямӧй, а кор вочасӧн воспитайтчан, упрямствоыд тэнад вуджас настойчивостьӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Малютин.
— Ӧти кывйӧн шуны, тэ зіль быдторйын лоны Сергей Николаевич кодьӧн, — ыджыд убеждениеӧн содтіс Васёк.
* * *
Гортас Васёк муніс Витякӧд.
Матрос важӧн корсис случай сёрнитыштны Трубачёвкӧд ас кежас, но Васёк вӧлі зэв занят и сӧмын шочиника юавліс пырмунігмоз: «Воксяньыд письмӧ абу?»
Письмӧ эз вӧв.
Мечтаыс, коді коркӧ йитіс кык ёртӧс кыпыд тайнаӧн, ӧнӧдз на оліс кыкнанныс сьӧлӧмын, но сёрнитны сы йылысь пӧся тэрмӧдлан удж дырйи эз вӧв окота.
Ӧні тожӧ эз вӧв сыӧдз.
И век жӧ, кор Витя друг юаліс: «Тэ эн веж думъястӧ, Трубачёв?» — Васёк бура гӧгӧрвоис, мый йылысь сійӧ сёрнитӧ, да, нюммунӧм бӧрын, вочавидзис:
— Эг, дерт.
Ме сӧмын ог сёрнит та йылысь и весиг думайтны меным некор, а кор куня синъясӧс, сідзи и аддза саридз.
И тэа-меаӧс корабль вылысь.
Гашкӧ, миян ёртъяс пиысь ещӧ кодкӧ мунас морякӧ?
Сӧмын найӧ нинӧм на оз тӧдны и саридзсӧ некор эз аддзывны.
Витя перйис питшӧгсьыс книжка:
— Со, лыддьышт, Трубачёв, бур писатель гижӧ, Новиков-Прибой.
Саридз йывсьыд сылӧн ставыс правильнӧ.
Васёк босьтіс небӧгсӧ, листалыштіс лист бокъяссӧ да жальпырысь бӧр сетіс сійӧс Витялы:
— Оз позь ӧні меным лыддьысьны, урокъяс менам уна.
Ӧд сыысь он вермы дугдыны, заводитан кӧ.
Тэ видзлы, ладнӧ?
Бӧрыннас сетан меным.
Витя кӧсйысис.
Прӧщайтчигас Васёк сьӧлӧмсяньыс шуис:
— До свиданья, вокӧ!
— До свиданья, моряк! — гордӧя вочавидзис Витя.
57 глава
ОДИНЦОВЛӦН ДНЕВНИК
Ёртъясыслысь поручениесӧ помавны дневник Коля Одинцов примитіс радпырысь.
Урок вӧчӧм бӧрын быд рыт сійӧ сёрӧдз пукаліс аслас клеёнчатӧй тетрадь дорын, то мыйкӧ казьтыліс, то тэрмасигтыр гижаліс лоӧмторъяссӧ.
Коля выль пӧв лыддис став важ гижӧдъяссӧ, содталіс, мукӧдсӧ гижис выльысь.
Аслас паметьын сьӧкыд картинаяссӧ казьтылігӧн, коді вӧлі неважӧн, Коля Одинцов волнуйтчис, чеччыштлывліс, ветлӧдліс жырйӧд либӧ вунӧдчӧмӧн видзӧдіс ас водзӧ, ачыс нинӧм эз аддзыв.
Ичӧтик керосинӧвӧй лампа заводитліс мигайтны, сылӧн биыс векняммыліс.
Бабушка тӧждысис:
— Да мый нӧ тэ пыр гижан, Коленька?
И лампаыд нин тэнад кусӧ...
Кутшӧм сэтшӧм урокъяс нин татшӧмъясыс? — пызан весьтӧ копыртчӧмӧн юавлывліс сійӧ внукыслысь.
Коля тэрмасьӧмӧн идравліс тетрадьсӧ:
— Да тайӧ сідз, бабушка, ӧти удж меным тшӧктіс вӧчны отряд, мыйсюрӧ гижыштны колӧ.
— Да мыйла нӧ тайӧ войяснас пукавнысӧ!
Вод, муса пи!
Зэв нин ёна тэ ӧні уджалан,
тадзнад некутшӧм дзоньвидзалун оз выдержит.
— Выдержитас! — гажаа эскӧдіс Коля.
Ӧтчыд, аслас челядьдырся привычка серти, бабыс морӧс бердӧ юрнас топӧдчӧм бӧрын да кыкнан кинас сылысь косіник пельпомъяссӧ сывйыштӧм бӧрын, Колялы дум вылас уси, кыдзи бӧрдігтыр муніс сійӧ хатаӧд Ивга бабкӧд тадзжӧ юрнас сы ковта бердӧ топӧдчӧмӧн.
Казьтылӧмыс вӧлі сэтшӧм яркӧй, мый сылы весиг кыліс кӧнкӧ матын Ивга баблӧн нюркйӧдлана гӧлӧсыс:
«Эн бӧрд, эн бӧрд, дитяӧй менам...»
Одинцов уськӧдчис пызан дінӧ да кватитіс дневниксӧ.
Перӧыс сылӧн кутіс тэрыба котравны.
Пельпом сайсяньыс, внукыс юр весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн, бабушка муртса вермис лыддьыны некымын кыв:
«Ивга баб вӧлі миянлы мам кодь...»
Бабушка муніс ӧчкила, но Коля дзебис тетрадкасӧ пызан йӧрӧ да водіс узьны.
Мӧд луннас старушка ветлӧдліс жырйӧд нормӧм сьӧлӧма, а рытнас Коля суис сійӧс аслас письменнӧй пызан сайысь.
Кӧтасьӧм носӧвикӧ частӧ сульсигтыр да синваӧссьӧм ӧчкисӧ ныр вылас вештӧмӧн сійӧ лыддис сылысь дневниксӧ.
— Бабушка! — уськӧдчис сы дінӧ Коля. — Но мый тэ вӧчан?
— Бӧрда... — нора шуис сійӧ, ачыс видзӧдіс внукыс вылӧ аслас гӧрд синлапъяса чусмӧм, кельыдлӧз синъяснас. — Бӧрда, Коленька...
Нинӧм тэ меным татшӧмсӧ эн висьтавлыв, мый вӧлі Украинаад, а ӧні вот и тӧдмалі ме...
Пуксьы, муса пи, мый кӧть водзӧсӧ вӧлі — гиж!
Гиж, гиж! — тетрадкасӧ Колялань тэрыба вештігмоз пызан сайӧ пуксьӧдіс сійӧс бабушкаыс. — Гашкӧ, ещӧ спаситчас на сійӧ, Михайло дедыд, а?
Коля дӧзмӧмпырысь ӧвтчис кинас:
— Но коді тэныд тшӧктіс лыддьынысӧ!
Пыр тэ, бабушка, мыйкӧ думыштан...
Но бабушка ноксис нин кухняын, шонтіс Колялы ужин.
Ичӧтик тушаа, ыджыд арлыдысла мышкыртчӧм, сійӧ сулаліс плита дорын да бӧрдіс курыд, шог синваӧн.
— Бур йӧзӧй, и мый нӧ тайӧ став мирыс татшӧм злодеяниесӧ лэдзӧ!
Кыпӧдчисны мед эськӧ став йӧзыс быдладорын, бырӧдісны мед эськӧ эсійӧ фашистъяссӧ дзикӧдз!
И чужӧ жӧ му вылӧ этатшӧм палач племя... — кыліс Коля сылысь скӧра шӧпкӧдӧмсӧ.
Тайӧ кадсяньыс быд рыт, гортас воӧм бӧрын, Коля сулывліс бабушкасӧ бӧрдігӧн.
Мырддьыны сылысь дневниксӧ оз вӧлі позь некутшӧм ногӧн, и Одинцов тэрмасис регыдджык помавны сійӧс, медым нуны школаӧ.
— Лыддьӧ — и ставыс, — норасис сійӧ ёртъясыслы. — А дзебан пыдӧджык — дӧзмӧ!
Талун, гортас водзджык воӧм бӧрын, Коля пукаліс сёр войӧдз, гижаліс медбӧръя лоӧмторъяс.
Дневниксӧ пӧдушка улас дзебӧм бӧрын сійӧ водіс, ачыс решитіс аски жӧ нуны сійӧс школаӧ.
Садьмис сійӧ югдігас на.
Бабушкаыслӧн вольпасьыс вӧлі тыртӧм.
Юрсӧ кияснас пыкӧмӧн старушка узис креслӧын.
Сылӧн чукырӧсь банбокъяс вылын тӧдчисны синва туйяс.
Колялӧн дневникыс ӧчкиыскӧд ӧтлаын куйліс пидзӧс вылас.
«Лыддьӧма!» — думыштіс Коля да, стенлань бергӧдчӧм бӧрын, кунис синъяссӧ.
Асывнас, занятиеӧдз на, сійӧ котӧртліс школаӧ да пуктіс дневниксӧ пионерскӧй жырйӧ гӧгрӧс пызан вылӧ, велӧдысь фотография улӧ.
Екатерина Алексеевна ордын занимайтчигӧн сійӧ шуис Трубачёвлы:
— Дневниктӧ ме нуи.
Рытнас, гашкӧ, босьтлан гортад, прӧверитан?
— Коркӧ ставным ӧтлаӧ чукӧртчам да лыддям! — вочавидзис Васёк. — Мед ӧні куйлыштас сэні.
Тэ ӧд став правдасӧ гижин?
— Дерт жӧ! — весиг ӧбидитчис Коля.
— Эн ӧбижайтчы, ме ӧд сідз сӧмын юала, — нюммуніс Васёк.
58 глава
МЕДБӦРЪЯ ПРӦВЕРКА БОРЫН
Став предметъяс кузя челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ прӧверитӧм Елена Александровна помаліс сэтшӧм чувствоӧн, кытчӧ сорласис лача и тревога.
Изложение да диктант ёна радуйтісны сійӧс.
История, география, ботаника вӧлі усвоитӧма тожӧ абу лёка.
Тӧлысь чӧжӧн Екатерина Алексеевна тырвыйӧ вермӧма удитны закрепитны челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ тайӧ предметъясыс кузя.
Важмозыс омӧль делӧыс вӧлі арифметика кузя.
Елена Александровна подробнӧя висьталіс директорлы ставсӧ, кутшӧм вӧлі положениеыс.
— И всё-таки, — содтіс сійӧ, — меным кажитчӧ, мый ме кӧ эськӧ ачым занимайтчи накӧд кык час быд лун арифметика кузя, а Екатерина Алексеевна — мукӧд предметъяс кузя, ми ӧтлаын вевъялім эськӧ подготовитны найӧс.
Директор волнуйтчигтыр кутіс ветлӧдлыны жырйӧд:
— Энлӧй!
Артмӧ сэтшӧм картина: арифметика кузя найӧ слабӧсь да и мукӧд предметъяс кузяыс сідзжӧ абу дзик дасьӧсь.
Гожӧмыс налӧн коли шойччытӧг.
Ме категорическӧя протестуйта татшӧм ыджыд нагрузкасьыс.
И ог сӧветуйт тіянлы ышӧдны челядьӧс тайӧ лӧжнӧй лачаяснас.
Бурджык зільӧй убедитны найӧс, мый нинӧм страшнӧйыс абу сыын, мый найӧ кольӧны витӧд классӧ.
Леонид Тимофеевич сувтіс да, Елена Александровналӧн топыда топӧдӧм вомдоръяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, ӧвтыштіс кинас:
— Ыстылӧй найӧс ме дінӧ, ме сёрнитышта накӧд ачым.
Чӧв олігтыр Елена Александровна петіс жырйысь.
Сійӧ кык урок чӧжнас, кор Елена Александровна прӧверайтіс челядьлысь тӧдӧмлунъяссӧ, Трубачёв да сылӧн ёртъясыс пыр жӧ кутісны чувствуйтны, мый тайӧ настоящӧй велӧдысь.
Елена Александровналӧн ни ӧти минут эз вош весьшӧрӧ, ни ӧти здук кежлӧ сылӧн вниманиеыс эз кежлы бокӧ, быд ӧшибка вылӧ сійӧ сувтлывліс и сэні жӧ места вылас челядькӧд ӧтвыв разбирайтіс сійӧс, на паметьын закрепляйтіс правильнӧй вочакыв.
Том велӧдысь пыртліс пӧсь азарт ставас, мый сійӧ вӧчис, и аслас пӧсьлуннас увлекайтіс ас бӧрсяыс велӧдчысьясӧс.
— Бура велӧдӧ! — кыпыдпырысь висьталіс Мазин. — Веськыда быттьӧкӧ кӧрттувъяс юрад тувъявлӧ!
Котшнитас шляпкаас — и нэмыд кежлӧ!
Пиньнад он перйы!
Челядь гажмисны, лоины кыпыдӧсь, кыйисны быд кыв выль велӧдысьлысь, асьныс благодарностьӧн видзӧдісны сылы синъясас.
— Сӧмын сы прӧверка бӧрын ме гӧгӧрвои, мый ми тӧдам и мый огӧ тӧдӧй, — серьёзнӧя висьталіс Саша.
— Аттьӧ Екатерина Алексеевналы, сійӧ кӧть мукӧд предметъяс кузяыс миянӧс подтянитіс, — пасйыштіс Нюра.
— И Анатолий Александровичлы аттьӧ, и Костялы.
Эк, Костя!.. — ышловзис Одинцов.
— Кутшӧм бур сійӧ вӧлі, збыль ӧд?
Висьталӧны, Ленинград бердын пӧ воюйтӧ.
Витька Матрос комсомол райкомысь тӧдмалӧма.
— А мыйла нӧ сійӧ нинӧм оз гиж?
Вунӧдіс, тыдалӧ, миянӧс! — шогсьыштіс Лида.
— Эз, сійӧ абу сэтшӧм, медым вунӧдны, сӧмын абу миянӧдз ӧні сылы, — вочавидзис Сева. — Сійӧ, кӧнкӧ, передӧвӧй вылын.
— Костя занимайтчис миянкӧд медбӧръя лунӧдзыс, — благодарностьӧн казьтыштіс Васёк. — Географиятӧ ми всё-таки бура тӧдам!
— История кузя да ботаника кузя миян тожӧ абу лёк! — ошйысьыштіс Петя.
— Нӧрӧвитлӧй ті радлынытӧ! — дугӧдіс Лида. — Гашкӧ, Елена Александровна ещӧ ӧткажитчас на занимайтчыны миянкӧд.
Челядь эз и кужлыны чайтны, мый налӧн выль велӧдысьныс сёрнитӧма нин директоркӧд.
Челядь пыр на надейтчисны.
Талун, ӧбед кежлӧ занятие помалӧм бӧрын, Васёк казьтыштіс ёртъясыслы, мый найӧс корліс Андрейка.
Нывкаяс — Нюра да Лида — эз вермыны мунны депоӧ.
Тайӧ лунас найӧ решитісны ветлыны видлыны Егор Ивановичӧс да Васяӧс.
Госпитальын некымын лун нин некод эз вӧв.
Сэні ӧні уджалісны мукӧд школьникъяс Белкинкӧд да Надя Глушковакӧд ӧтлаын.
— Егор Иванович да Вася гажтӧмчӧны — буракӧ, думайтӧны, мый ми найӧс дзикӧдз эновтім, — майшасисны нывкаяс.
Челядь тшӧктісны висьтавны налы пӧсь приветъяс да мунісны депоӧ.
59 глава
МИТИНГ ВЫЛЫН
— Расписание серти миянлы пӧлагайтчӧ сӧмын ӧбедайтан час, а сэсся стройка вылӧ колӧ котӧртны.
Талун материал ваясны, — ёртъясыскӧд тшӧтш тӧдса вокзальнӧй уличаӧд восьлалігтыр казьтыштіс Васёк.
Сёрни пансис Кудрявцев йылысь.
— Ме сы вылӧ ньӧти ог лӧгав, — шуис Васёк. — Меным сӧмын жаль, мый татшӧм зон — и дружитчӧма Тишинкӧд!
— Тишинӧс тожӧ некытчӧ он вошты.
Мӧдам кӧ велӧдчыны квайтӧд классын, ковмас тайӧ добрасӧ тӧлквыв пуксьӧдны, а то сійӧ став школа пасьталаыс миянлысь класснымӧс янӧдас, — ышловзис Одинцов.
— Сэні аддзам... — броткыштіс Мазин.
Но некод эз серӧкты.
— И кытысь мортыслӧн татшӧм лёкыс босьтсьӧ?
Ӧд со Андрейка.
Быдмӧ ӧтнас, мамтӧг-батьтӧг, и ачыс асьсӧ воспитывайтӧ.
А мукӧдыслӧн и мам-бать эм — и всё равно сійӧ лёк, — думайтігтыр шуис Саша.
— Андрейка абу ӧтнас, — вочавидзис Васёк. — Андрейка гӧгӧрын бур йӧз — депоса рабочӧйяс.
И ещӧ карын кутшӧмкӧ землякъяс сылӧн эмӧсь...
Вот видзӧдлӧй ӧні менам Андрейка вылӧ, пырысь-пыр шуанныд — настоящӧй морт!
— А оз шӧйӧвош сійӧ, мый ми татшӧм унаӧнӧсь? — юаліс, Сева. — Гашкӧ, абу лӧсьыд ставнымлы муннысӧ?
— Но, шӧйӧвошас!
Зонмыс прӧстӧй, ёрт!
Сійӧ рад лоӧ!
Сёрнитіганыс детинкаяс ас тӧдлытӧгныс матыстчисны тӧдса мыльк дорӧ да пуксялісны сёй насыпь вылӧ, кытчӧ петӧма шочиник сутшкасьысь турун.
— Вот тані ме пыр пукавлывла, а сійӧ аддзас менӧ и котӧртӧ.
Депо дорын вӧлі уна йӧз.
Сэні жуисны железнодорожникъяс, чукӧртчывлісны чукӧръясӧ, варова сёрнитісны.
— Митинг налӧн, — дум вылас уси Васёклы, и сійӧ кутіс беспокоитчыны. — Гашкӧ, оз лок Андрейка?
— Локтас! Ачыс корис, — успокаивайтісны сійӧс челядь.
Найӧ интересӧн видзӧдісны туйяс вылын сулалысь паровозъяс вылӧ, мастерскӧйяслӧн решеткаа гырысь ӧшиньяс вылӧ, железнодорожнӧй формаа рабочӧйяс вылӧ.
Одинцов да Саша кутісны казьтывны, кыдзи налы ӧтчыд ковмыліс чеччыштны тӧварнӧй вагонысь.
Васёк кывзіс да веськодьпырысь нюмъяліс.
Кутшӧмкӧ тӧдны позьтӧм тревога топӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ кӧсйыліс нин та йылысь висьтавны ёртъясыслы, кыдзи друг аддзис Андрейкаӧс.
Еджыд юр вылас ичӧтик шапкасӧ пӧлӧсӧн пуктӧмӧн сійӧ кытчӧкӧ тэрмасигтыр писькӧдчис гырысьяс костӧд.
— Андрейка! — горӧдіс Васёк.
Андрейка чатӧртіс юрсӧ, сувтіс, тӧдіс ёртсӧ да, медым мунны веськыдджыка, тювкнитіс вагонъяс улӧ.
Секунда мысти сійӧ петіс дзик насыпь дорӧ да, мыйкӧ горзігтыр, кутіс ӧвтчыны кинас.
Васёк котӧртіс сылы паныд.
Андрейка тӧкӧтьӧ эз люкась сыкӧд, кватитіс сійӧс киӧдыс да кыскис ас бӧрсяыс:
— Миянын фронтвывса железнодорожник, висьтавлыны кутас!
Мунам ӧдйӧджык!
Васёк шӧйӧвоши, нинӧм эз удит висьтавны ёртъясыслы.
Митинг вӧлі заводитчӧма нин.
Кузь тушаа, шинеля морт сулаліс мастерскӧйысь петкӧдӧм пызан дорын да, кисӧ лэптӧмӧн, зілис ланьтӧдны йӧзсӧ.
Гора аплодисментъяс вӧсна сійӧ эз вермы заводитны ассьыс речьсӧ.
Васёк эз помнит, кыдзи найӧ Андрейкакӧд веськалісны йӧз чукӧр шӧрас.
Сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи писькӧдчигас Андрейка гораа шуаліс:
— Лэдзӧй, граждана, Павел Васильевичлысь писӧ!
Лэдзӧй Трубачёвлысь писӧ!
Пӧрысь мастер меліа довкнитіс Васёклы юрнас да, сійӧс ас дінас кыскӧм бӧрын, сувтӧдіс аскӧдыс орччӧн пызан дорӧ.
Железнодорожникъяс видзӧдісны детинка вылӧ любопытствоӧн да меліа.
— Железнодорожник ёртъяс! — шуис кузь тушаа морт. — Ме вайи тіянлы пӧсь привет насянь, кодъяс ассьыныс олӧмсӧ жалиттӧг, нуӧдӧны поездъяс вражескӧй би пыр, спасайтӧны Рӧдина дорйысьясӧс, кодъяс ранитчӧмаӧсь.
Уна Сӧвет Союзса Герой ми вок железнодорожникъяс пӧвстын...
Воӧм морт ланьтіс, сы вӧсна мый торкисны сійӧс гора аплодисментъяс.
Андрейка да Васёк тожӧ клопайтісны ставыскӧд тшӧтш, но Васёклӧн сьӧлӧмыс тіпкис сэтшӧм ёна, быттьӧкӧ вот ӧні жӧ сы олӧмын должен лоны мыйкӧ зэв важнӧй да решительнӧй.
А кузь тушаа морт висьтавліс железнодорожникъяслӧн быдлунъя подвигъяс йылысь, опаснӧй рейсъяс йылысь, взорвитӧм туйяс йылысь, кодъясӧс ковмывлӧ срочнӧя лӧсьӧдны неприятель би улын.
Сійӧ висьталіс почётнӧй пост вылын пӧгибнитӧм, Васёклы тӧдтӧм, фамилияяс.
Железнодорожникъяс мӧдісны волнуйтчыны да вӧрны, и лои шог чӧв-лӧнь.
Васёклӧн кокъясыс лётмунісны.
Андрейка чорыда, доймытӧдзыс, чабыртлывліс сылысь лэдзӧм кисӧ да полігтыр видзӧдіс выступайтысь мортлы чужӧмас.
Пӧрысь мастер тожӧ кутіс беспокоитчыны, тіралысь сьӧд чуньяснас дзор уссӧ гартлігтыр сійӧ пыдісянь, старик моз кызӧктышталіс да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, видзӧдіс аслас кок улӧ.
— Железнодорожник ёртъяс!
Миян полевӧй госпитальын... — Кузь тушаа морт секунда кежлӧ ланьтыштліс да видзӧдліс чукӧртчӧм йӧз вылӧ, — куйлӧ тіянлы тӧдса морт, знатнӧй машинист-стахановец Павел Васильевич Трубачёв...
Батьыслысь нимсӧ кылӧм бӧрын Васёк чепӧсйис да измис, сьӧлӧмас кыліс ыджыд курыд шог.
Сійӧ эз кыв, кыдзи воӧм морт висьтавліс санитарнӧй поезд йылысь, кодӧс Павел Трубачёв петкӧдӧма би линия пыр, сійӧ эз кыв гӧгӧр кыптӧм шумсӧ да гора аплодисментъяссӧ, сійӧ эз аддзы, кыдзи ораторӧс вежис пӧрысь мастер, кыдзи, сӧнӧсь сьӧд кисӧ вывлань лэптӧмӧн, сійӧ чуксаліс став железнодорожникъясӧс Рӧдиналы тайӧ сьӧкыд кадас сулавны асланыс пост вылын, кыдзи сулалісны пӧгибнитӧм геройяс, кыдзи сулаліс налӧн ёртыс — коммунист-стахановец Павел Трубачёв.
Немӧймӧм да повзьӧм, Васёк виччысис ӧти кыв... ӧти кыв, мый батьыс кольӧ ловъя, мый сійӧ ещӧ бӧр на воас сы дінӧ, пиыс дінӧ...
Сійӧ виччысис, а сы вылӧ видзӧдігӧн железнодорожникъяс волнуйтчигтыр сёрнитісны ас костаныс, нервнӧя тэрмасьӧмӧн гартісны чигаркаяс, сэки жӧ киськалісны махоркасӧ да лэдзалісны вомсьыныс тшын ёкмыльяс.
Васёк друг казяліс, мый Андрейка лэдзис сылысь кисӧ да кытчӧкӧ воши.
Сійӧ ас тӧдлытӧгыс лэптіс юрсӧ.
Ичӧтик деповщик сулаліс кузь тушаа железнодорожник водзвылын да, сылы чужӧмас видзӧдігтыр, стрӧга допрашивайтіс:
— Павел Трубачёв ловъя?
Кутшӧм ранаяс сылӧн?
Мый нӧ сразу энӧ висьталӧй, ёрт?
Пиыс сылӧн тані, сочувствуйтны колӧ!
— Ловъя, ловъя!
Сылӧн сьӧкыд контузия.
Надейтчыны колӧ — бурдны мӧдас! — синъяснас Васёкӧс корсигмоз тэрыба висьталіс воӧм морт.
Кодкӧ ошкӧмпырысь тапкӧдыштіс Андрейкалы пельпомас.
Железнодорожникъяс шызисны, матыстчывлісны Васёк дінӧ, меліа панлісны сыкӧд сёрни.
Пӧрысь мастер, кодлӧн синва петтӧдзыс вӧрзьӧма сьӧлӧмыс, топӧдіс Васёклысь юрсӧ паровознӧй маслӧ дука куртка бердас да торжественнӧя шуис:
— Гордитчы аслад батьнад, Васёк, да видзӧд, медым и сійӧ вермис радуйтчыны пи вылас!
А йӧз чукӧрын вуджрасисны нин тӧждысьысь чужӧмъясныс Саша Булгаковлӧн, Одинцовлӧн, Малютинлӧн да мукӧд челядьлӧн.
Андрейка яра писькӧдіс налы туй, ачыс гораа шуаліс:
— Кежыштӧй, граждана!
Лэдзӧй Васёк Трубачёвлысь ёртъяссӧ!
Лэдзӧй Трубачёвлысь ёртъяссӧ!
60 глава
МИТИНГ БӦРЫН
Кор митинг помасис, садьсӧ воштӧм Васёк котӧртіс госпитальӧ.
— Ме тётя Дуня дінӧ муна! — тэрмасигтыр мыльк йылӧ кайигмоз ёртъясыслы горӧдіс Васёк.
— Лок стройка вылад! — мунігас казьтыштісны сылы челядь.
Ставныс волнуйтчисны да шызисны немвиччысьтӧм юӧр вӧснаыс.
Выль тӧдсаяссӧ Андрейка колльӧдіс вокзальнӧй уличаӧдз.
— Мунан нин? — сылысь ичӧтик ён кисӧ топӧдлігтыр жалитӧмпырысь шуалісны челядь.
— Уджавны колӧ!
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Муртса на дружитчим — и колӧ нин янсӧдчыны! — ӧбижайтчис Мазин.
— Тӧдан мый, Андрейка?
Уджтӧ помалан — волы миян дорӧ стройка вылӧ.
Ми талун дыр сэні лоам, — шуис Саша.
— Дерт жӧ.
Видзӧдлан миянлысь школанымӧс.
Да и вообщӧ кыдзкӧ янсӧдчынысӧ абу окота.
Сэтшӧм выльтор миян!
Сы дыра Павел Васильевичсянь письмӧ эз вӧв...
А Васёкыс, Васёкыс!
Ме тӧкӧтьӧ эг бӧрддзы, честнӧй кыв! — нора висьталіс Одинцов.
— Ӧні сійӧ тётя Дунялы висьталас. Вот сійӧ кутас волнуйтчыны! — тӧждысис Саша.
— Железнодорожник шуис, мый Павел Васильевич бурдас, — казьтыштіс Сева.
Детинкаяс сувтісны.
— Волы, Андрейка, а?
Волан?
Андрейка меліа нюммуніс.
Синъясыс сылӧн вӧліны бурӧсь, сӧдзӧсь, чужӧмыс нежнӧя банйӧма.
Саша друг сывйыштіс сійӧс:
— Бур морт тэ, Андрейка!
Андрейка шӧйӧвоши да ньӧти падъявтӧг шуис:
— Обязательнӧ вола!
Уджӧс помала — и локта!
Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй.
Челядь мӧдӧдчисны школалань.
Ёрта-ёртсӧ торкалігтыр мунігчӧжныс найӧ сёрнитісны немвиччысьтӧм юӧр йылысь.
Первой морт, кодӧс найӧ аддзисны улича вылысь школа дорысь, вӧлі Нюра Синицыналӧн мамыс.
Пошкигтыр сійӧ муніс тротуар вывті, киас нуис кельыдвиж краскаӧн краситӧм кисея чукӧр.
— Мария Ивановна, миян сэтшӧм выльтор!
Васёклӧн батьыс сюри!
Сійӧ госпитальын!
Бурдӧ! — быдладорсянь уськӧдчисны сы дінӧ челядь.
Немвиччысьтӧмысла Синицыналӧн мамыс шайпаймуні, синъяссӧ чӧвтліс возбуждённӧй чужӧмъяс вылӧ.
— Сійӧ важӧн нин эз гижлы, ми сэтшӧма полім сы вӧсна...
Васёклӧн мамыс абу, ӧти бать! — тэрмасигтыр, быттьӧкӧ асланыс матысса мортлы, объясняйтісны челядь.
— Васёк котӧртіс аслас тётяыс дінӧ!
Пырысь-пыр сылы висьталас, — шуис Петя Русаков.
Мария Ивановналӧн вомдоръясыс дрӧгнитісны, синъясыс тырины синваӧн.
— Вот кыдзи овлӧ олӧмад!
Вот кыдзи овлӧ йӧзыдкӧд! — надзӧник, быттьӧкӧ ачыс аслыс вочавидзигмоз, нурбыльтіс сійӧ да друг, керка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тӧждысьӧмпырысь шӧпнитіс: — Школаын гӧсьтъяс — ачыс генерал Кудрявцев да райкомса секретарь...
А ме кисеяяс краситі занавесъяс вылӧ, сӧмын ӧшлынысӧ эг удит.
Со гортӧ сыла ветлі.
Котӧртӧй, детинкаяс, вылыс судтаас — гашкӧ, кор найӧ лоӧны уліас, ми кӧть велӧдысьяс жырйӧ ӧшлам!
— Гӧсьтъяс?..
Генерал Кудрявцев?
Райкомса секретарь? — кутісны интересуйтчыны челядь.
— Секретарь!
Тайӧ сійӧ, коді вӧлі миянын, помнитанныд? — шуис Сева.
— Котӧртӧй, котӧртӧй ӧдйӧджык!
Мӧлӧт босьтӧй, кӧрттувъяс... — тэрмӧдліс Мария Ивановна.
— Да найӧ воисны керкасӧ видзӧдлыны, миян занавескаясыд налы веськодь, — шуис Петя Русаков.
— Мый кӧть и керкасӧ!
Занавескаяс тожӧ колӧны, — Мария Ивановна киысь кисея чукӧрсӧ босьтігмоз торкис сійӧс Мазин. — Саша, котӧрт кӧрттувъясла, юав Грозныйлысь.
Мунамӧй, Мария Ивановна.
Ми пырысь-пыр ставсӧ вӧчам!
Челядь мӧдӧдчисны Мазин бӧрся.
Алёша Кудрявцев участок дінті мунігӧн найӧ акнитісны, сувтісны.
Тайӧ асывнас заборыс тані быдмӧма ыджыда.
Тыдалісны виж сюръяяс да ӧкуратнӧя тувъявлӧм пӧвторъяс.
Алёша Кудрявцевкӧд тшӧтш некымын детинка ещӧ ноксисны на неылын, мыйкӧ вӧчисны.
— Энӧ сувтӧй и энӧ видзӧдӧй! — тэрыба шӧпнитіс Одинцов. — Налы водз на ещӧ торжествуйтнысӧ!
— Материалсӧ вӧрсьыс вайисны нин? — Синицыналысь юаліс Саша.
— Пырысь-пыр, буракӧ, ваясны.
Асывсяньыс мунісны, — вочавидзис Синицына.
Детинкаяс мунісны выль забор дінті, асьныс зілисны петкӧдлыны, мый налы веськодь.
* * *
А госпитальса кухняын, тётя Дуняӧс сьыліӧдыс кутӧмӧн, Васёк ньӧжйӧник бурӧдіс сійӧс, ачыс гусьӧник чышкаліс соснас и ассьыс синвасӧ.
Юӧр сы йылысь, мый Павел Васильевич ловъя да куйлӧ госпитальын, дзикӧдз вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ Евдокия Васильевналысь.
Син водзас сылы сразу воис палата, кӧні койка вылын пессьӧ да страдайтӧ сылӧн Пашаыс.
Сійӧ эз вермы котӧртны сы дінӧ, отсавны, кокньӧдны мучитчӧмсӧ матысса, рӧднӧй мортыслысь, и сійӧ ньӧжйӧник бӧрдіс, эз чышкав банбокъясӧдыс визувтысь кутны вермытӧм синвасӧ.
— Тётечка... Миян ӧд ставныс бурӧсь — и врачьяс и сестраяс...
Ёна кӧ висьӧ, найӧ сетӧны лекарство, впрыскивайтӧны мыйкӧ... — вашкӧдӧмӧн бурӧдіс сійӧс Васёк.
Но тётя Дуня чӧв олігтыр довкйӧдліс юрсӧ.
Сылы дум вылас уси Пашаыс аслас мам-батьлӧн сиктса керкаын, кор сійӧ, ичӧт дырйиыс на, утка моз катласигтыр, сӧмын заводитіс кокӧн ветлыны; сылы дум вылас уси сійӧ бокас ӧшӧдӧм сумкаа школьникӧн, выль картуза, кодӧс козьналӧма вежаньыс; сылы дум вылас уси сійӧ верстьӧ мортӧн, коммунистӧн-стахановецӧн Павел Васильевич Трубачёвӧн да надейнӧй, тӧждысьысь вокӧн Пашаӧн...
Казьтыліс и бӧрдіс...
А кухня ӧшиньӧд скупа койис югӧръяссӧ ӧбед бӧрся шонді, и плита вылын, ыджыд пӧртйын пӧжсигмоз, сьӧкыда пушкис салдатскӧй рок.
61 глава
ВАСЯ МӦДӦДЧӦ
Вася вӧтлысис старшӧй сестра бӧрся да дӧзмӧм гӧлӧсӧн висьтавліс:
— Морт кӧ чувствуйтӧ асьсӧ здоровӧйӧн, то нинӧмла сійӧс видзны госпитальын.
Меным, сестрица, важӧн пӧра выпишитчыны.
— Вася, ме нин тіянлы шуи — неделя помас!
Колӧ жӧ кывзыны врачьяслысь, ті абу кага, — скӧраліс сестра.
— Бара пыр ӧтиӧс! — дӧзмӧмпырысь паськӧдліс кияссӧ боеч. — Да ті кӧть меным шинельӧс вайӧй.
Став кӧлуйыс менам ӧти шинель и эм.
Мый нӧ тайӧ, сестричка, ичӧтик просьба онӧ вермӧй исполнитны!
Сестра сувтлывліс да, юрсӧ довкйӧдлігмоз, нюмъялігтыр видзӧдіс кузь тушаа дженьыдик халата зон вылӧ:
— Дзикӧдз мучитін тэ менӧ, Вася, честнӧй кыв!
— Да ӧд шинельыс менам командирлӧн...
Кӧть ме сійӧс киын кутышта.
И беспокоитча ме — мед эськӧ эз вежны сійӧс...
Ӧд садьтӧг вайӧдісны менӧ, эз мед эськӧ кӧть сорлавны тіян кладӧвӧяд.
— Нинӧм миян оз сорлавны, ставсӧ аслас номеръясӧн пасъялӧма.
А палатаӧ шинель сетны ме ог вермы.
Энӧ мешайтӧй меным уджавны! — заводитліс скӧравны сестра.
Вася мунліс палатаӧ да, кияснас юрас кутчысьӧмӧн, пуксьывліс аслас койка вылӧ.
— Мый, некыдзи он вермы вӧзйысьны татысь? — меліа эльтісны сійӧс раненӧйяс.
— Мый оз позь — то оз позь, — пызан вылӧ небӧг пуктігмоз резоннӧя шулывліс Егор Иванович.
— Врачьяс тӧдӧны миян дорысь бурджыка!
Вот лыддин эськӧ мед, кыдзи наука водзӧ восьлалӧ!
Мыйла кадсӧ весьшӧрӧ воштыны?
Война бӧрын тайӧ тӧдӧмлунъясыс миянлы быд воськов вылын ковмасны.
Егор Иванович да Вася кыкнанныс вӧліны бурдысьяс да лӧсьӧдчисны выписка кежлӧ.
Вася ветлӧдліс нин, зілис кутны асьсӧ молодецӧн да не чотны.
Врачьяс кӧсйисны лэдзны сійӧс неделя помас.
Ӧні быд лун кажитчис Васялы кузьджыкӧн, во дыраӧн.
— Э-э-эк! — старик моз ружтіс Вася. — Видзӧны мортӧс, асьныс оз тӧдны мыйла!
А фронт вылын йӧз колӧны...
Лида да Нюра суисны Васяӧс да Егор Ивановичӧс дворас.
Найӧ пукалісны скамейка вылын пу улын да варовитісны.
— А, пионерочкаяс миян воисны! — нимкодясис Егор Иванович. — Пуксьы ме дінӧ, нылук...
Регыд ме муна.
Сэки нин сӧмын война бӧрын аддзысьлам.
Волан миян ордӧ, колхозӧ, гӧститны...
Вот меным нылӧй гижӧ — озыр урожай найӧ босьтӧмаӧсь, а ӧд уджалӧмаӧсь сӧмын нывбабаяс да челядь...
Лыддьы! — Егор Иванович перйис получитӧм письмӧяссӧ.
Орччӧн пуксьӧм бӧрын Нюра терпеливӧя лыддис найӧс, ачыс шензис да акайтіс.
Кыдзи и вӧвлі водзсӧ, Нюра кӧсйысис гижны Егор Иванович диктовка серти вочакыв.
Егор Иванович пуджис халат соссӧ, петкӧдліс висьысь кисӧ, вӧрӧдыштіс чуньяссӧ:
— Ӧні ачым справитча.
Медицина вӧчӧ чудесаяс.
Вот быдман, велӧдчы врачӧ.
И аслам нывлы тадз жӧ тшӧкта.
Бур врач — великӧй делӧ...
Егор Ивановичӧс корисны палатаӧ.
Вася Лидакӧд сёрнитісны челядь йылысь.
Нюра пуксис на дінӧ матӧджык.
— Велалі ме тіян дінӧ.
Дерт, всё равно регыд янсӧдчыны, а век жӧ пыравлӧй частӧджык.
Кыдзи тіян сэні велӧдчӧмнаныд, кыдзи ремонт мунӧ?
Лида висьтавліс, передавайтіс приветъяс.
— Тайӧ лунъясас некыдзи оз позь вӧлі волыны.
Миянлы ӧд тожӧ окота видзӧдлыны тэнӧ, Вася.
Тэ кӧть мунӧм водзвылад пырав школаӧ.
— Обязательнӧ пырала!
Да ӧд со оз на лэдзны некытчӧ, а то эськӧ ме лун-мӧд уджалі тіянкӧд стройка вылад.
Ме вӧлі ребятакӧд лунтыр школадорса участок вылын нокся.
Ы-ыджыд участок миян школалы сетіс колхоз!
Вася заводитліс висьтавлыны аслас сиктса школьникъяс йылысь, зепсьыс кыскывліс получитӧм письмӧяс.
— Этшалы ме тасянь гижлі, а всё-таки аддзисны менӧ менам ребята.
— Вот мунан тэ татысь, Вася, и гажтӧм-гажтӧм миянлы лоӧ...
Волы татчӧ кӧть война бӧрас, Вася, ладнӧ? — корисны нывкаяс.
Вася сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс:
— Аттьӧ тіянлы, чойясӧй!
Обязательнӧ вола.
Ме тіянӧс нэм кута помнитны!
Командир менам шуліс тадзи: бур мортӧс оз казьтывны, ачыс казьтывсьӧ.
Кор нывкаяс мунісны, Вася водіс койка вылас да, кияссӧ юр саяс пуктӧм бӧрын, кутіс думайтны: «Вот помасяс война...
Ставным ми бӧр воам фронт вылысь, разӧдчам коді кытчӧ.
Мирнӧй олӧмын быдӧнлы сюрас удж.
Сӧмын эськӧ регыдджык победаӧдз воны!»
Вася син водзӧ сувтіс победалӧн благословеннӧй луныс, син ёрысь шонді да Мӧскуа весьтын флагъяс,
думнас аддзис шуда йӧз чукӧръяс да трибуна вылысь Сталин ёртӧс.
«Но мый? Рассчитайтчин врагкӧд, Вася?»
— гажаа юалӧ сылысь Сталин.
«Рассчитайтчи, Иосиф Виссарионович!»
abu
abu
Вася восьтіс мечтасьыс гудыртчӧм, сӧдз синъяссӧ да Друг аддзис аслас койка дорысь Трубачёвӧс.
Сійӧ чеччыштіс да топыда кутліс детинкаӧс.
— Кор нӧ тэ локтін?
А ме эг и кывлы — не то унмовсьлі, не то ёна думайті!
— Вася!
А ме аслам бать йылысь тӧдмалі.
Сійӧ полевӧй госпитальын, контузитчӧма, — юӧртіс Трубачёв.
— Да мый тэ...
Збыль-ӧ?
Васёк висьталіс железнодорожникъяслӧн митинг йылысь.
— Ӧні виччысь письмӧ.
Обязательнӧ письмӧ воас, морт кӧ заводитӧ бурдны, — эскӧдіс сійӧс боеч. — А вот ме, кор вӧлі ёна вися, нинӧм эг гижлы гортсаяслы.
Мыйла весьшӧрӧ повзьӧдлыны! — Вася меліа малыштіс детинкаӧс пельпомӧдыс.
— Вермин жӧ медбӧрын виччысьны юӧртор!
Ранитчӧма — тайӧ абу виӧма, врачьяс сувтӧдасны кок йылас.
— Ме вӧлі войнас садьма — и страшнӧ меным лоӧ: друг виасны?
Ӧні кӧть тӧда! — шуис Васёк.
— Молодец тэ, крепыда кутчысин.
Вот и збыль командир менам шулывліс: лачаыд и медбӧръя минутас олӧ.
— Ме став кывъяссӧ тэнад командирлысь запоминайта! — кыпыда шуис Васёк. — Меным найӧ олӧмын отсалӧны.
И сэки, кор получитім письмӧ Генкасянь, отсалісны жӧ.
Помнитан, кыдзи сійӧ шуис, мый оз ков бӧрдны ёрт вӧснаыд, а сы честь кузя вӧчны славнӧй делӧяс?
— Сійӧ весьшӧрӧ кывъяснад эз шыблась.
Шуас, быттьӧкӧ вундас.
Да ещӧ аслас примерӧн подкрепитас.
Кыдзи сылы он верит!
Кор госпитальын лои ӧбед бӧрся узян час, Васёк прӧщайтчис аслас другыскӧд да котӧртіс стройка вылӧ.
Сійӧ ёна тэрмасис, сы вӧсна мый первойысь торкис ассьыс вӧчӧм расписаниесӧ.
62 глава
ГӦСТЬЯС
Гӧсьтъяс суисны кӧзяевасӧ пӧсь удж сайын.
Вылыс судтаас коридорын некымын нывка мыськисны джоджъяс.
Видзчысьӧмӧн, медым не тувччыны гудыр ва гӧпъясӧ, челядь петкӧдлісны мешӧкъясӧн кирпичторъяс да косясьлӧм важ обойторъяс.
Ӧти классын, ляпкыдик пос вылын сулалігмоз, Леонид Тимофеевич белитіс йирк.
Сійӧ тшуклаліс ведраӧ кузь кисть, вылӧ лэптыліс сійӧс юр весьтас, еджыд войтъяс резсисны вывсянь да чутъясӧн сӧльнитчисны лӧз комбинезон вылас.
Жыр мӧд пельӧсас Толя Соколов вольсалӧма джоджас обойяс да ножичьясӧн ӧкуратнӧя вундалӧ бордюр.
Витӧд класса школьник отсасис сылы, сійӧ разяліс обойлысь кузь трубкаяс да мерайтіс ӧткузьта торъяс.
Орчча жырйын Елена Александровна нывкаяскӧд ӧтлаын тэчис медбӧръя пач.
Некымын школьниккӧд Грозный рузумъясӧн да газетъясӧн мыськалісны ӧшиньяс.
Ыджыд залын кылісны рабочӧйяслӧн гӧлӧсъяс да мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧмъяс — сэні вольсалісны джоджъяс.
Уліас, пионерскӧй жырйын, посни челядь отсӧгӧн Федосья Григорьевна ремонтируйтіс нагляднӧй пособиеяс.
Челядь ӧкуратнӧя пукталісны пызанъяс вылӧ уна рӧма таблицаяс, картаяс да клеиталісны найӧс марля вылӧ.
Пионерскӧй жыр вӧлі идралӧма нин, весиг ӧшиньяс вылас и пызан вылын сулалісны дзоридзьяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь школьникъяс.
Некод эз кывлы, кыдзи матыстчис машина.
Нютка первойӧн юӧртіс аслас велӧдысьлы:
— Федосья Григорьевна!
Миянӧ кутшӧмкӧ военнӧй дяденькаяс воисны!
Гӧсьтъяс прӧйдитісны улысса коридорӧд, видзӧдлісны пионерскӧй жырйӧ.
— А-а!
Да тані, кажитчӧ, занятиеяс нин мунӧны! — Федосья Григорьевнакӧд здоровайтчигӧн чуймӧмпырысь шуис райкомса секретарь. — Тайӧ нӧ кутшӧм класс — сизимӧд али дасӧд? — яндысьыштӧм первоклассницаӧс ичӧтик кӧсаӧдыс кутӧм бӧрын шутитыштіс сійӧ.
— Дасӧд!
Дасӧд! — сы шутка вылӧ радлігтыр горӧдісны нывкаяс.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн Нютка ньӧти повтӧг видзӧдіс генерал морӧс вылысь орденъяс да медальяс.
— Дяденька, ті герой? — матӧджык матыстчӧм бӧрын юаліс сійӧ. — А то миян тані эмӧсь став геройясыслӧн портретъясыс.
— Ковмас тіянлы, генерал ёрт, козьнавны налы ассьыныд портреттӧ, — нюммуніс райкомса секретарь.
Кыкнанныс матыстчисны портретъяс дорӧ.
— Но, тіян тай геройясыс тані унаӧн? — пионерскӧй жырсӧ видзӧдалігмоз шуис генерал.
Гӧсьтъяс воӧм йылысь юӧр кывсис вылыс судтаын уджалысьяслы.
— Леонид Тимофеевич, миянӧ воисны райкомса секретарь да генерал! — юӧртісны волнуйтчысь школьникъяс.
— Генерал воис! — тӧвнырӧн жырйӧ лэбигмоз горӧдіс Витя Матрос.
— Зэв рад, зэв рад, но здоровайтчыны ог вермы, — сералігтыр встретитіс гӧсьтъясӧс директор, ачыс петкӧдліс мелӧн лякӧссьӧм кияссӧ. — Толя Соколов, уджалӧй водзӧ, а ме ветла гӧсьтъяслы петкӧдлыны ассьыным достижениеяснымӧс! — Ведра весьтын сійӧ мыськыштіс кияссӧ, чышкис найӧс кичышкӧдӧн, здоровайтчис.
— Но, директор ёрт, поздравляйта!..
Ті онӧ вермӧй представитны аслыныд, — генерал дінӧ шыасис Круглов ёрт, — кутшӧм ыджыд удж вӧчӧма тані!
Кор ме первойысь татчӧ волі, тайӧ пустырь вылас сулаліс киссьӧм керка, ӧшиньястӧм, ӧдзӧсъястӧм...
Молодцы!
Зэв бура уджалӧмныд!
Леонид Тимофеевич нуӧдіс гӧсьтъясӧс видзӧдавны классъяс.
Ошкӧмысь ыштӧм школьникъяс мунісны на бӧрся.
— Вот тайӧ миян, сідз шуны, сӧстӧм помещениеяс нин — витӧд да квайтӧд классъяс, — ӧдзӧсъяс восьталігмоз висьтавліс директор. — Вот тані мӧдасны на джоджсӧ лӧсьӧдны, талун мунісны материалла, а вот татчӧ ми решитім камин пыддиыс тэчны пач.
Тӧдмасьӧй, пӧжалуйста; тайӧ миян главнӧй печник — Елена Александровна.
Джынйӧдзыс тэчӧм пач дорын пидзӧс вылас сулалігмоз Елена Александровна лэптіс юрсӧ.
— Ми тӧдсаӧсь нин, — шуис Круглов ёрт.
— А ме зэв рад тӧдмасьны, — Елена Александровна вылӧ любопытствоӧн видзӧдігмоз нюммуніс генерал да, кор сылы уси дум вылас пиыскӧд сёрниыс, шутливӧя юаліс: — Кымын жӧ профессия тіян, Елена Александровна?
— Ӧні кежлӧ сӧмын кык, а вообщӧ сы мында, мыйта ковмас уджалігӧн, — серӧктіс ныв.
Гӧсьтъяс кытшовтісны быдлаті.
Алёша ылісянь аддзис батьсӧ да кутіс волнуйтчыны.
— Тэнад батьыд воис, Кудрявцев!
Тэнад батьыд! — тормошитісны сійӧс школьникъяс.
Петрусин да Тишин гусьӧникӧн вӧтлысисны нин генерал бӧрся быдлаті.
Велӧдысьяс жырйын Мария Ивановнакӧд ӧтлаын Мазин да Русаков тэрыба тувъявлісны занавескаяс.
— Вот, Круглов ёрт, ті юаланныд, кыдзи ми вӧчам ассьыным ремонт.
А ми, позьӧ шуны, вӧчам сійӧс дружнӧй коллектив вынӧн.
Уджалӧны велӧдысьяс, школьникъяс.
Завод сетіс миянлы рабочӧйясӧс.
А со и велӧдчысьлӧн мамыс локтіс миянлы отсасьны.
Тайӧ мам миян ӧти школьницалӧн.
Тӧдмасьӧй, пожалуйста: Марья Ивановна Синицына!
Отсасьӧ челядьлы лӧсьӧдны школаын уют...
Круглов ёрт топӧдліс Синицыналысь кисӧ:
— Ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд.
Сознательнӧй мам-бать — тайӧ школалӧн опора.
Синицына ыпмуніс, зэв ёна яндысис, эз тӧд, мый шуны.
Мазин тэрмасигтыр уськӧдчис сійӧс выручитны:
— Мария Ивановна младшӧй классъяскӧд быдсяма вышивайтчӧмнас занимайтчӧ, пионерскӧй жырлы ковёр вышивайтӧ!
Ичӧтик мешӧкъяс боечьяслы козин вылӧ вураліс.
— А тэ он вышивайт? — шутитыштіс райкомса секретарь.
— Кыдзи нӧ! Тайӧ менам радейтана занятие, — синсӧ лапнитлытӧг шутка вылӧ вочавидзис Мазин.
Ставныс серӧктісны.
Мария Ивановна, кор неуна быри яндысьыштӧмыс, тшӧтш суитчис ӧтувъя сёрниӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн ёнмис, синъясыс югъялісны, и кор райкомса секретарь директоркӧд тшӧтш петіс велӧдысьяс жырйысь, челядь дінӧ шыасигмоз сійӧ шуис:
— Детинкаяс, ме думайта — ӧти ковёрыд этша.
Колӧ эськӧ и велӧдысьяс жырйӧ коврик вӧчны!
— О-о! — ымӧстіс Мазин.
Леонид Тимофеевич да райкомса секретарь пырисны ӧти классӧ, медым обсудитны школалысь уджсӧ, а генерал, кодӧс колльӧдісны челядь, ветлӧдліс участокті.
Алёша муніс сыкӧд орччӧн, явӧ гордитчис батьнас.
Заборыс, кодӧс сӧмын на вӧлі вӧчӧма Кудрявцев участок вылын, обратитіс генераллысь вниманиесӧ.
— Тайӧ нӧ коді стрӧитӧ? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ менам бригада.
Ми соревнуйтчам витӧд классаяскӧд, — шуис Алёша. — Ме бригадир.
— Тайӧ зэв бур, мый соревнуйтчанныд.
Сӧмын ме ог аддзы, мый мӧд бригадаыс уджалӧма.
Коді сэні бригадирыс?
Алёша чӧв оліс.
— Трубачёв, — шуис ӧти школьник.
— Трубачёв? — Генерал сюся видзӧдліс пиыс вылӧ да бергӧдчис челядьлань: — Корлӧй ме дінӧ Трубачёвӧс.
Некымын школьник уськӧдчисны исполняйтны сылысь тшӧктӧмсӧ.
— Папа, ми лӧгынӧсь, — ньӧжйӧник ӧлӧдіс батьсӧ Алёша.
Батьыс эз удит нинӧм шуны.
Васёк, коді сӧмын на воӧма госпитальысь, локтіс нин генерал чукӧстӧм вылӧ.
— Здравствуйте, генерал ёрт! — почтительнӧя шуис сійӧ, лэдзис кияссӧ увлань да зілис сулавны веськыда.
— Тэ Трубачёв?
Генерал видзӧдліс пионерлы открытӧй чужӧм вылас.
Веськыд, смел видзӧдласыс, гожъялӧм ыджыд плеш весьтас зарни рӧма чубыс петкӧдіс нюмсӧ генераллысь.
Сійӧ вештіс синъяссӧ пиыс вылӧ.
Алёша сулаліс зумыштчӧмӧн, сы чужӧм вылын тӧдчис неуверенность да беспокойство.
— Ме кывлі писянь, мый тіян бригадаясныд соревнуйтчӧны.
Алексей заводитӧма нин уджавны.
Мыйла нӧ тэнад бригадаыд оз тэрмась, Трубачёв? — детинка вылӧ сюся видзӧдігмоз юаліс генерал.
— Менам материалыс абу, — вочавидзис Васёк.
— Тэнад абу, а Алексейлы сюрӧма.
Буракӧ, тайӧ сійӧ сюръяясыс, кодӧс ті тӧрыт ваинныд менам легковӧй машинаӧн?
— Тайӧс ме вайи, — тэрыба шуис Алёша.
— Ме заводита гӧгӧрвоны... — Батьыс скӧрысь видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Тэ пӧльзуйтчин менам машинаӧн, медым вайны материал аслыд да панйыны соперниктӧ?
— Папа, ме висьталі нин тэныд: ми кар вомӧныс вайим ас вылын... — мӧдіс тэрмасьны Алёша.
— Эн объясняйт! — скӧрысь шуис батьыс. — Ме ставсӧ гӧгӧрвоа.
Тэ вермин эськӧ висьтавны меным прӧстӧя, мый тіян абу грузӧвикныд материалсӧ вайны.
Алёша вылӧ вӧлі жаль видзӧднытӧ.
Вомдоръясыс сылӧн тіралісны, синъясас доршасис синва.
— Тэ кутан асьтӧ лёка, Алексей!
Школьникъяс кывзісны чӧв олігтыр.
Алёша лэптіс синъяссӧ да паныдасис Трубачёвлӧн тревожнӧй видзӧдласкӧд.
— Генерал ёрт, — чорыда шуис Васёк, — разрешитӧй гӧгӧрвоӧдны.
Алёша вӧзйыліс меным юксьыштны...
Школьникъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, дугдісны лолавны.
— Сійӧ вӧзйыліс тэныд юксьыштны? — тэрыба юаліс генерал да бергӧдчис пиыслань: — Мыйла нӧ тэ чӧв олан?
Алёша сувтіс веськыда, синъясыс сылӧн скӧрысь югнитісны:
— Тайӧ эз вӧв тадзи!
Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ висьтавны, но эз вермы да бергӧдчис мӧдарӧ.
Лои шынитӧв.
Генерал нюжӧдіс Трубачёвлы кисӧ да индіс пиыс вылӧ:
— Коркӧ кӧ тіян отношениеясныд бурмасны, ме лоа сьӧлӧмсянь рад.
Васёк чӧв олігтыр копыртіс юрсӧ да вешйис.
Школьникъяс мӧдӧдчисны сы бӧрся, асьныс шӧпкӧдчӧмӧн сёрнитісны лоӧмтор йывсьыс.
— Справедливӧй генерал!
— Дерт жӧ!
Сы вылӧ сійӧ и генерал!
— А Трубачёвыссӧ!
Сійӧ, шуӧ, вӧзйыліс меным юксьыштны!
— Алёшкаыс тожӧ молодец, эз ылӧд!
— <ns>М-ми-ча-а артм-мис</ns>... — мыкталігтыр нюжӧдіс гырысь синъяса косіник детинка квайтӧд классысь.
Васёк мӧдіс мунны ӧдйӧджык.
Сійӧ аддзис ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧм ёртъяссӧ, на пӧвстысь Андрейкаӧс.
Найӧ мый йылысь кӧ сёрнитісны, асьныс видзӧдлывлісны улича вылӧ.
— Трубачёв! Лок ӧдйӧджык!
Сюръяяс вайӧны! — горӧдіс Петя Русаков.
Дворӧ грымакылігтыр пырис грузӧвик, кытчӧ тырӧдз тэчӧма чӧскыд дука свежӧй плакаяс.
— Стоп!
Стоп! — кабинаысь чеччыштігмоз шоперлы горӧдіс Мироныч дед. — Сулав тані, муса морт, а то йӧзсӧ талялан...
А ноко, ребята, корӧй кодъясӧскӧ гырысьджыкъясӧс — ректыны мӧдам!
— Ректыны, ректыны!
Локтӧй ставныд машинаысь ректыны! — кутісны кывны дворын горзӧмъяс.
Туй вылын тыдовтчисны Леонид Тимофеевич, райкомса секретарь да генерал.
На бӧрвылын тэрмасис Грозный старшӧй челядькӧд.
— Вот радлуныс кӧні!
Дзонь событие! — нюмъялігтыр шуис Круглов ёрт, ачыс видзӧдіс, кыдзи кыкнан Миронычыс челядькӧд тшӧтш босьталӧны машинаысь плакаяс да шыблалӧны найӧс муӧ.
— Видзчысьӧмӧнджык, видзчысьӧмӧнджык!
Вешйӧй машина дорсьыс!
Челядь, вешйӧй машина дорсьыс! — ноксьӧ Федосья Григорьевна.
Сёйӧн лякӧссьӧм Елена Александровна кайӧма грузӧвик вылас да задорнӧя горзӧ:
— Кайӧй татчӧ!
Босьталӧй слегаяссӧ! — и кыкнан кинас босьтӧма сюръя да вынӧн кыскӧ сійӧс машина дорлань. — Трубачёв, тайӧс тэныд!
Забор вылӧ!
Андрейка уськӧдчӧ сылы отсӧг вылӧ; сылӧн юрсьыс усьӧ вылиник железнодорожнӧй фуражкаыс.
Орччӧн, укшаля, ош моз, кватитӧма сразу кык сюръя да кыскӧ найӧс аслас участок вылӧ Мазин.
Нюра да Лида муӧд кыскӧны кузь слегаяс.
— Кудрявцев!..
Кӧні Кудрявцев? — волнуйтчӧны ӧтувъя азартнас заразитчӧм квайтӧд классаяс.
Леонид Тимофеевичкӧд прӧщайтчигӧн генерал топыда топӧдлӧ сылысь кисӧ.
Райкомса секретарь пуксьӧ машинаӧ.
— Но, ӧні нин ми сэсся сӧмын зданиесӧ примитны волам! — шуӧ сійӧ директорлы.
Гӧсьтъяс мунӧны.
* * *
Кыкнан бригадаыс сёрӧдз уджалӧны асланыс участокъяс вылын.
Шонді лэччӧ нин, а гӧлӧсъяслӧн шум да пӧсь сирлӧн сук дукыс пырӧны велӧдысьяс жырйӧ восьса ӧшиньӧд.
— Колӧ висьтавны ребяталы, медым муналасны гортаныс, — шуӧ Леонид Тимофеевич.
— Мый ті, найӧ ещӧ эз на сиравны сюръяяссӧ!
Мунасны ӧмӧй найӧ! — лэптыштлӧ пельпомъяссӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич видзӧдӧ томиник велӧдысь вылӧ бурпырысь шпыннялігмоз:
— Да, гашкӧ, найӧ тані войбыд кутасны ноксьыны?
— Гашкӧ, и войбыд.
Трубачёвлы некыдз оз позь мунны: Кудрявцевлӧн уна нин вӧчӧма, а сійӧ сӧмын на заводитӧ! — директорлысь нюммунӧмсӧ казявтӧг пӧся объясняйтӧ Елена Александровна.
Леонид Тимофеевич видзӧдӧ часі вылас.
— Висьталӧй ребяталы, медым найӧ пырысь-пыр жӧ муналасны гортаныс! — стрӧга шуӧ сійӧ. — А Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ ыстылӧй ме дінӧ.
Кыкнан участок вылас ӧзйӧны бипуръяс.
Би весьтӧ ӧшӧдӧм ведраясын шоналӧ сир.
Сэні жӧ эжа вылас косьмӧны радӧн пукталӧм сиралӧм сюръяяс.
Андрейка пукалӧ аслас выль ёртъяскӧд ӧтлаын.
Би югӧрыс зӧлӧтитӧ сы фуражкалысь околышексӧ да котралӧ челядьлӧн возбуждённӧй чужӧмъяс кузя.
Андрейка тӧдӧ нин ставсӧ Кудрявцев да Трубачёв костын лӧгалӧм йылысь.
— Лӧгавны соревнование дырйи оз позь.
Тайӧ ӧтувъя делӧ, — юрсӧ довкйӧдлігмоз важнӧя шуӧ сійӧ. — Ми ставным долженӧсь отсавны ёрта-ёртнымлы.
Челядь босьтӧны би вылысь сир тыра ведра, тэрмасигтыр мавталӧны медбӧръя сюръяяс да бисӧ кусӧдӧны ваӧн.
— Ӧкуратнӧяджык кусӧдӧй, медым ни ӧти ӧгыр эз коль, — велӧдӧ найӧс Андрейка.
Елена Александровна матыстчӧ бипур дорӧ.
Андрейка быдӧнкӧд прӧщайтчӧ киасьӧмӧн да нюжӧдӧ кисӧ и сылы:
— <rus>До свиданьица</rus>!
Ме ещӧ тіянӧ вола на.
— Коді тайӧ? — гусьӧник юалӧ Васёклысь Елена Александровна.
— Тайӧ миян Андрейка! — ӧттшӧтш вочавидзӧны сылы сразу некымын гӧлӧс.
Елена Александровна чуймӧмӧн видзӧдӧ еджыд юрсиа зонка бӧрся да сэсся шуӧ:
— Кӧкъямыс час нин, муналӧй гортаныд.
А тэ, Трубачёв, аслад ребятакӧд пырав директор дорӧ.
63 глава
ВАЖНӦЙ СЁРНИ
Челядь котӧрӧн пырӧны керкаӧ.
Кок чунь йыланыс кайӧны пос кузя, сувтӧны велӧдысьяс жыр дорӧ да видзӧдлӧны джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд.
Директор пукалӧ пызан сайын, щӧкасӧ пыкӧма кинас да мый йылысь кӧ думайтӧ.
— Пукалӧ... — зумыша вашкӧдӧ Мазин.
— Пукалӧ? — повзьӧмӧн выль пӧв юалӧ Петя Русаков.
— Пукалӧ... пукалӧ... — вашкӧдӧмӧн висьталӧны ӧта-мӧдныслы мукӧдъясыс.
Леонид Тимофеевич юрсӧ бергӧдӧ налань:
— Мый ті сэні шӧпкӧдчанныд?
Локтӧй татчӧ.
Челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс пырӧны велӧдысьяс жырйӧ.
— Пуксялӧй, — кучикӧн эжӧм паськыд диван вылӧ индігмоз шуӧ Леонид Тимофеевич. — Менам тіян дінӧ серьёзнӧй сёрни, и со мый йылысь...
Видзчысьӧмӧн ставныс пуксялӧны диван вылӧ.
Синсӧ лапниттӧг Васёк видзӧдӧ директорлы чужӧмас.
Мый йылысь кӧсйӧ сёрнитны накӧд Леонид Тимофеевич?
Сьӧлӧмыс сылӧн тревожнӧя тіпкӧ.
Директор бергӧдлӧ киас карандаш;
карӧй синъяссӧ читкыртӧмӧн ньӧжйӧник шуӧ выльысь:
— Да, со мый йылысь...
Меным висьталіс Елена Александровна, мый ті зэв ёна занимайтчанныд.
Тӧда сідзжӧ, мый сэтшӧм важнӧй предмет кузя, кыдзи арифметика, тіянлы абу удайтчӧма бура закрепитны ассьыныд тӧдӧмлунъястӧ...
— Ми закрепляйтам, — тэрыба шуис Петя Русаков.
Директор лэптыштліс кисӧ да торкис сійӧс:
— Ті пыр вӧлінныд отличникъясӧн.
Ме думайта, миян ӧтувъя желание, медым ті и водзӧ велӧдчинныд «отлично» вылӧ.
Та вӧсна ме предлагайта тіянлы ӧні не кыссьыны вынсьыныд вывті да спокойнӧя дасьтыны асьнытӧ сійӧ мӧвп дінас, мый ті кутанныд велӧдчыны витӧд классын.
Директор видзӧдліс челядь вылӧ.
Найӧ пукалісны чӧла, эз лысьтны торкны сійӧс, но чӧв оліганыс налӧн чужӧмъяс вылын тӧдчис решительнӧя протестуйтӧм.
— Коли ӧти тӧлысь занятиеяс заводитчытӧдз.
Бура думайтӧй ас костаныд менам предложение йылысь, сӧгласитчӧй тайӧ мӧвпыскӧд, мый ті колянныд витӧд классӧ, да спокойнӧя шойччӧй велӧдчӧм водзвылад.
Думыштӧй бурджыка: ӧти во лоӧ пропуститӧма, но та пыдди ті получитанныд настоящӧй тӧдӧмлунъяс витӧд класс кузя...
Директор сёрнитіс зэв меліа, ланьтыштлывліс, быттьӧкӧ виччысис вочакыв, но челядь упрямӧя чӧв олісны.
— Ті долженӧсь гӧгӧрвоны, мый меным аслым эськӧ зэв окота вӧлі, медым ті вуджинныд квайтӧд классӧ, ме уважайта тіянлысь настойчивостьтӧ и зэв благодарен Екатерина Алексеевналы, коді тіянкӧд занимайтчис, но ме аддза, мый тайӧ прӧстӧ тіянлы абу вынъяс сертиныд.
— Ми огӧ лоӧй второгодникъясӧн, — ньӧжйӧник да ньӧти падъявтӧг шуис Васёк.
Директор паськӧдіс кияссӧ:
— Но, сідзкӧ, тіянлы ковмас экзамен сдайтны.
Коді сдайтас, сійӧ кутас велӧдчыны квайтӧд классын, а коді оз сдайт — кольччас витӧдӧ.
Ставныс дыр кежлӧ чӧв ланьтісны.
Васёк ньӧжйӧник чеччис:
— Мӧдам сдайтны экзамен.
— Мӧдам сдайтны экзамен, — места вывсьыс чеччалігӧн чорыда шуалісны сы бӧрся ёртъясыс.
— Ладнӧ, мунӧй! — мыйсюрӧ пызан вывсьыс машинальнӧя вешталігмоз дженьыдика шуис Леонид Тимофеевич.
Ёрта-ёртыс вылӧ видзӧдтӧг челядь петісны велӧдысьяс жырйысь.
Кор на бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, директор волнуйтчигтыр нёровтчис креслӧ бӧр вылӧ: «Молодцы!
Крепыд йӧз!»
Минут мысти велӧдысьяс жырйӧ пырис Елена Александровна.
— Менӧ победитісны! — кияссӧ шевкнитігмоз шуис сылы Леонид Тимофеевич. — Занимайтчӧй!
64 глава
МАТЫСТЧӦ РАЗВЯЗКА
Асывнас, кор Трубачёвлӧн ребята занимайтчӧны, удж вылӧ петӧ Витя Матрос аслас витӧд классаяскӧд.
Но кӧть кутшӧма оз зіль Витя, Кудрявцевлӧн бригадаыс ёна панйӧ сійӧс.
Ачыс Алёша оз тэрмась.
Сы бӧрын, кор батьыс сёрнитіс Трубачёвкӧд, Алёшалӧн воши кӧсйӧмыс унизитны ассьыс соперниксӧ.
Думыштчӧмӧн витӧд классаяслань видзӧдлывлігмоз да аддзигмоз, кыдзи найӧ мыйвынсьыс зільӧны вӧтӧдны сылысь бригадасӧ, сійӧ дыр лукйысьӧ кӧрттув ящикын, тэрмасьтӧг тувъявлӧ пӧвъяс, сэсся кытшовтӧ участоксӧ, придирчивӧя видзӧдалӧ уджъяссӧ аслас отсасьысьяслысь.
— Колӧ вӧчны мичаа да бура.
А тайӧ мый тэнад?
Перйы кӧрттувтӧ, тувъяв выльысь! — заборысь пӧлӧсӧн тувъялӧм пӧв нетшыштігмоз шуӧ сійӧ.
Алёша ачыс оз тӧд, мый сылы колӧ.
Тишин, коді водзвыв торжествуйтіс победа, гажаа шуис:
— Собрание вылын постановитісны, медым август витӧд лун кежлӧ став уджъяссӧ вӧлі помалӧма.
Август сизимӧд лунӧ мӧдасны нин принимайтны зданиесӧ.
Аски заводитасны ваявны партаяс важ школаысь.
— Но и мый? — зумыша юалӧ Алёша.
— А сійӧ, мый август витӧд луныс аски!
Ассьыным забортӧ ми помалам, а Трубачёв некыдз оз удит.
Сідзкӧ, сійӧ оз сӧмын миян соревнованиеын ворссьы, а ещӧ и став школа водзас медбӧръяӧн кольӧ!
Алёша ньӧжйӧник бергӧдӧ юрсӧ да чуймӧмӧн видзӧдӧ Тишин вылӧ.
Сэсся дӧзмӧмпырысь вештыштӧ сійӧс кинас:
— Вешйы!
Ставсьыс таысь ме дӧзми!
Но Тишин оз успокаивайтчы.
Ӧбед бӧрын, кор Трубачёв участок вылын пуӧ бешенӧй удж, сійӧ бокногӧн матыстчӧ Сева Малютин дінӧ да, полігтыр неылын уджалысь Мазин вылӧ видзӧдлывлігмоз, ньӧжйӧник шуӧ:
— Омӧль делӧныд тіян, ребята!
Ми пӧшти помалам нин.
Куим пролёт керка саяс коли.
Соревнование ті ворссянныд, тайӧ яснӧ.
Делӧыс абу таын.
А вот аски став ремонтыс помасьӧ, колянныд ті ӧтнанныд!
Яндзим всё-таки школатӧ подведитны!
Сева уджалӧ мукӧд челядькӧд ӧтмоза.
Курткасӧ сійӧ шыбитӧма эжа вылӧ, лажыньтчӧма забор дорӧ да, кӧрттувъяссӧ вомас кутігмоз, тувъявлӧ пӧвъяс.
Сылы некор видзӧдны ӧтарӧ-мӧдарӧ и некор сёрнитны.
Но Тишинлӧн нарошнӧ вӧчӧм мелі гӧлӧсыс петкӧдӧ Севаӧс терпениесьыс.
Сійӧ чеччыштӧ, вомсьыс сьӧлыштӧ кӧрттувъяссӧ да горзӧ:
— Мун татысь, а то тэысь нинӧм оз коль!
Тишин повзьӧмӧн бӧрыньтчӧ.
Челядь лэптӧны юръяснысӧ.
— О-о! — уважениеӧн шуӧ Мазин. — Севка ёнмис!
Любопытствоӧн челядь видзӧдлывлӧны Малютин вылӧ, но сійӧ бара нин зіля уджалӧ и сӧмын недыр мысти, быттьӧкӧ правдайтчигмоз, шуӧ:
— ... да сы вӧсна мый лёк морт тайӧ Тишиныс...
Рытъявылыс локтӧ Андрейка.
Челядь встречайтӧны сійӧс чӧв олігтыр, асьныс зумышӧсь.
Мый йылысь сёрнитны!
Андрейка и ачыс, аслас синъяснас аддзӧ Кудрявцев бригадалысь вылиник заборсӧ, сюръяяс костын помавтӧм куим пролёт; аддзӧ и заборыслысь мӧдарладорсӧ Трубачёв участок вылысь — выльӧн на муӧ сюйӧм сюръяяс, на бердӧ тувъявлӧм слегаяс да ёсь йыла пӧвъяслысь муртса заводитӧм визьтор.
— Аски помассьӧны став уджъясыс.
Миронычьяс тэрмасьӧны — талун краситісны джоджъяс, пос.
Ми сӧмын кольччам, — лачатӧг шуӧ Петя Русаков.
— Ребята, кольччамӧй вой кежлас! — вӧзйӧ Мазин.
— Войнас сӧмын каньяс аддзӧны, — резоннӧя висьталӧ Андрейка.
Трубачёвлӧн мудзӧм синъяс и чужӧм вылас сьӧдов пӧсь банйыштӧм.
Сылы яндзим витӧд классаяс водзын, кодъяс бӧрйисны сійӧс асланыс бригадирӧн, сійӧ оз вермы видзӧдны Витя Матрослы тревожнӧй сьӧд синъясас.
Мый думайтӧ Витя?
Важмозыс-ӧ кутас мечтайтны служитны сыкӧд ӧти корабль вылын?
Абу ӧмӧй яснӧ быдӧнлы, мый делӧыс матысмӧ развязкалань, мый аски тайӧ часас Кудрявцев кутас торжествуйтны победа!
Гашкӧ, сійӧ кутас торжествуйтны и сэки, кор тӧдлас, мый Васёк да сылӧн ёртъясыс долженӧсь ещӧ сдайтны экзамен, медым веськавны квайтӧд классӧ!
Васёклӧн душевнӧй вынъясыс слабмӧны.
«Олӧмыс сэтшӧм сьӧкыд.
Ми ворссям соревнование», — лӧсалӧм слегаяс сюръя бердӧ зіля тувъявлігмоз шогпырысь думайтӧ сійӧ.
Дерт, ребята пиысь некод оз сдайтчы, ставныс уджалӧны пиньяссӧ мурч курччӧмӧн.
Оз кӧ эськӧ вӧлі аски асывнас ков мунны урок вылӧ, найӧ эськӧ, гашкӧ, эштӧдісны.
Но та йылысь ӧні нинӧм и сёрнитны.
Витя Матрос шыбитӧ орччӧн моздорсьыс пӧвъяс да тіралан гӧлӧсӧн шуӧ:
— Ми талун водз петім...
Гашкӧ, тэ думайтан, Трубачёв, мый ме лёка уджалі?
Васёк зэвтӧ ассьыс вынъяссӧ да нюмъялӧ ёртыслы.
— Ме тӧда, тэ молодец, Витя.
Тэ вернӧй ёрт. — Сійӧ тапнитӧ детинкалы пельпомас. — Уджав, Матрос!
Большевикъяс некор оз сдайтчыны!
Андрейка сулалӧ неылын да видзӧдӧ, кыдзи Мазин яра талялӧ мусӧ сӧмын на муӧ сюйӧм сюръя гӧгӧр, кыдзи нывкаяс гезйӧн мерайтӧны пӧвъяслысь ёсьтӧм помъяссӧ, кыдзи, ёрта-ёртныслы отсалігмоз, челядь тэрмасьӧны да ноксьӧны, кыдзи надзӧник содӧ заборлӧн рӧвнӧй виж визьыс.
Андрейка сулалӧ, кыдзи гӧсьт: важнӧй, думыштчӧма, серьёзнӧй.
Сійӧ тӧдӧ, мый кӧзяеваыслы ӧні абу сыӧдз.
— Тэ эн ӧбижайтчы, Андрейка, — шуӧ сылы Васёк. — Аддзан — тэрмасям ми...
Андрейка нинӧм оз вочавидз да, сулалыштӧм бӧрын, мунӧ.
Рӧмыдыс ньӧжйӧник паськалӧ дворӧд.
Кильчӧ вывсянь Елена Александровна аддзӧ копыртӧм юръяс, еджыд майкаяс.
— Ме тіянӧс зэв ёна кора, Фёдор Мироныч, аски отсавны витӧд классаяслы.
Локтӧй, пӧжалуйста, кыдз позьӧ водзджык, — волнуйтчигтыр висьталӧ сійӧ плӧтниклы.
Томджык Мироныч тэрмасьтӧг пӧрччӧ ассьыс уджалан халатсӧ, ӧшӧдӧ сійӧс ӧдзӧс дорас кӧрттув йылӧ да нюмъялігтыр шуӧ:
— Аски, гражданочка, миян тані выходнӧй.
Ми дедкӧд уджалам заводын.
Ме эськӧ радпырысь.
— Фёдор Мироныч, найӧ ворссьӧны соревнование!
Волӧй кӧть ӧти час кежлӧ! — корӧ Елена Александровна.
— Ӧти час кежлӧ — тайӧ сӧмын ветлӧм-мунӧмыс.
Сэтчӧ да бӧр.
Кад воштӧм.
А соревнование йывсьыд ті энӧ тӧждысьӧй.
Тайӧ нин пыр сідз — ӧти ворссьӧ, мӧд воӧ.
Мед сӧмын уджсӧ вӧлі вӧчӧма-а!
Мироныч мунӧ.
Аслас пӧрысь покодканас Грозный мунӧ дворті, думыштчӧм велӧдысь дінті:
— Гортъясаныс нин эськӧ пӧра челядьыслы, Елена Александровна, а? — И, вочакыв виччысьыштӧм бӧрын, содтӧ: — Тӧрыт войӧдз, талун войӧдз...
Леонид Тимофеевич таысь оз ошкы...
— Ме ачым тӧда, кор налы пӧра мунны, — дӧзмӧмпырысь торкӧ сійӧс Елена Александровна.
Збыльвылас сійӧ тӧдӧ сӧмын ӧтитор: трубачёвечьяс ворссьӧны соревнованиесӧ.
65 глава
АНДРЕЙКАЛӦН ЗЕМЛЯКЪЯС
Большевикъяс оз сдайтчыны!
Витя Матрос тожӧ эз сдавайтчы.
Войнас сійӧ унаысь чеччыштлывліс вольпась вывсьыс да, пемыд занавеска вештыштӧм бӧрын, видзӧдіс пуяссайса енэж визь вылӧ.
Аслас витӧд классаяскӧд рытсяньыс сёрнитчӧм бӧрын, мый найӧ воасны водзджык, Витя чепӧсйис гортсьыс, весиг эз видзӧдлы часі вылӧ.
Ывлаын вӧлі ыркыд.
Пу увъяс сьӧктаммӧмаӧсь лысваысла, тротуаръяссӧ быттьӧкӧ сӧмын ӧні на мыськӧмаӧсь.
Асылыс вӧлі кӧдзыд, кодӧс абу на удитӧма шонтыны шондіыс — лӧзов енэжас быттьӧкӧ места вылас кынмӧм кымӧръяс пыр эз писькӧдчы ни ӧти шоныд югӧр.
Витя пель йылӧдзыс лэптӧма курткасӧ, тшайподӧн кӧмалӧм башмакъяснас изъяс вывті котшкӧдігтыр, котӧртіс йӧзтӧм улича кузя.
Дзик стройка дорас сійӧ сувтіс, быттьӧкӧ кынмис места вылас, сэсся нёровтчис сюръя бердӧ, кытчӧ вӧлі тувъялӧма еджыд пӧвтор «2-ӧд №-а школа», паськыда восьтіс синъяссӧ да надзӧник пуксис муӧ.
На участок вылын, тэрыба да пелька мӧлӧтъяснас котшкӧдчигтыр, уджалісны том зонъяс.
Ставныс найӧ вӧліны ӧткодь кизьяса ӧткодь костюмаӧсь.
Муӧ сюйӧм сюръяяс вылын забор пӧлӧн чурвидзисны налӧн чорыд сьӧд шинельясныс да фуражкаясныс.
Том зонъяс уджалісны чӧв олігтыр да зіля.
Налӧн кужысь кияс улын Витя син водзын тэрыба, быттьӧкӧ мойдын, быдмис дыр виччысяна забор.
Витя эз радейтлы мойдъяс да эз веритлы чудесаяслы.
Но тайӧ разын сійӧ ёна чуймис.
Мӧвпъясыс, быттьӧкӧ воробей стая, кыдзсюрӧ жуисны сы юрын.
Сьӧд шинельяс да сьӧд фуражкаяс сюръяяс йылын, чӧв олігтыр вӧрысь мыгӧръяс, мӧлӧтъяслӧн таинственнӧй котшкӧдчӧмъяс да став пустырыс, коді тайӧ водз часас вӧлі дзик необитаемӧй остров кодь, чужтісны Витя юрын необыкновеннӧй да великолепнӧй фантазия:
«Сьӧд саридзсаяс! Том капитанъяс!»
Со, тэрмасигтыр полушубоксӧ пасьталігмоз, керкаысь петіс школаса стӧрӧж.
Сылы паныд уджалысьяс чукӧрысь торйӧдчис еджыд юра зон.
Витя чошкӧдіс пельяссӧ, но кыліс сӧмын ӧти кыв: «Землякъяс...»
Тошсӧ гыжъялігтыр школаса стӧрӧж дыр сулаліс шӧйӧвошӧмӧн.
Витялы весиг кажитчис, мый старикӧс прӧстӧ тувъялісны места вылас таинственнӧй кывнас, кодӧс шуис том капитан.
Здук кежлӧ ланьтыштлӧм мӧлӧтъяс бара кутісны котшкӧдчыны ещӧ ёнджыка.
Но Витя эз вӧв полысь рӧдысь.
Сійӧ эз кӧсйы сідзи позорнӧя бӧрыньтчыны, кыдзи бӧрыньтчис пӧрысь стӧрӧж.
Таысь кындзи, быдмысь заборыс убеждайтіс сійӧс, мый немвиччысьтӧг воысьяслӧн абу лёк думъяс.
Детинка лэдзис воротниксӧ, кыскыштіс вывлань да алӧй бутонӧн лӧсьӧдіс ассьыс пионерскӧй галстуксӧ, топыдджыка зэвтіс пель вылас бескозыркасӧ да петіс дзебсянінсьыс.
— Честь имеита представитчыны!
Черноморскӧй флотса моряклӧн вок, Трубачёв бригадаса пионер, Виктор Бобров, прӧзвище серти Матрос! — збоя рапортуйтіс сійӧ.
Таинственнӧй «землякъяс», уджсӧ эновтлытӧг, приветствуйтісны сійӧс:
— Здорово, ёрт!
Разочаруйтчӧм Витя аддзис матысь том зонъяслысь обыкновеннӧй чужӧмъяссӧ, кодъяслӧн банбокъясас вӧліны берин чутъяс да челядь сяма збой синъяс.
— Здравствуй, Виктор! — друг шуис сылы тӧдса гӧлӧс.
Еджыд юрсиа зон нюмъялігтыр вӧрзьӧдіс сійӧс пельпомӧдыс. — Со менам землякъяс локтісны отсавны тіянлы.
Найӧ уджавнытӧ пелькӧсь!
Ворота тшӧтш тіянлы сувтӧдасны.
Йӧз сознательнӧйӧсь, компанейскӧйӧсь...
Витя видзӧдіс сылы чужӧмас гудыртчӧм синъясӧн.
И кор сылӧн великолепнӧй фантазияыс сылі, тӧдвылас сылы уси ставыс: торжествуйтысь Тишин, соревнование ворссьысь бригадаыс, Трубачёв...
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс быдмӧм забор вылӧ, и ыджыд нимкодьлун шымыртіс сылысь став существосӧ.
— Мед оласны Андрейкалӧн землякъяс! — горштырнас равӧстіс сійӧ да вывлань шыбитліс ассьыс бескозыркасӧ.
Уджсӧ эновтлытӧг ремесленникъяс гажаа видзӧдлісны сы вылӧ.
Витя сюйсис на костӧ да тожӧ босьтіс мӧлӧт.
Часджын мысти участок вылӧ воисны став витӧд классаясыс.
Найӧ, кыдзи и Витя Матрос, сувталісны пыранінас да паськыда паськӧдӧм синъясӧн видзӧдісны то ремесленникъяс вылӧ, то вой чӧжӧн быдмӧм выль забор вылӧ.
Сэсся мӧдіс чукӧртчыны Кудрявцевлӧн бригадаыс.
Челядь шӧйӧвошисны да, нинӧм гӧгӧрвотӧг, мыйын делӧыс, кыдзсюрӧ тойласисны Тишин дорын.
Юрсӧ копыртӧмӧн Тишин надзӧник чӧвтлывліс синъяссӧ ремесленникъяс вылӧ, кодъяс тувъявлісны медбӧръя пӧвъяс Трубачёв участокса заборӧ.
— Ворссим... — вашкӧдӧмӧн шуис кодкӧ.
Алёша Кудрявцев матыстчис ёртъясыс дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн вежыньтчыштісны нюмъёвтӧмысь, сьӧд синкымъясыс дрӧгнитлывлісны.
— Ми ворссим... — ещӧ ӧтчыд шуис кодкӧ.
Алёша эз вевъяв вочавидзны.
Кымынкӧ ремесленник Андрейка юрнуӧдӧм улын вуджисны сы участок вылӧ да, быттьӧкӧ асланыс ёртъясныскӧд соревнуйтчигтыр, кутісны котшкӧдны мӧлӧтъясӧн.
— Найӧ и миянлы стрӧитӧны! — чуймӧмӧн шуис кодкӧ.
Кияссӧ зептас сюйӧм бӧрын Алёша муніс ремесленникъяс дінӧ.
Мукӧдыс тревогаӧн видзӧдісны асланыс бригадир бӧрся.
— Школа — тайӧ ӧтувъя делӧ, — Кудрявцевлы гӧгӧрвоӧдіс Андрейка. — Соревнованиеыс абу сыын, медым ӧтикыс мӧдыс вылӧ зверӧн видзӧдіс.
Соревнование — тайӧ ӧтувъя пӧльза вылӧ.
Вот менам землякъяс и решитісны — отсалам школьникъяслы стрӧитны забор.
И тэ гӧгӧрво тайӧс правильнӧ!
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Алексей?
А менӧ шуӧны Андрей.
Тайӧ делӧ вылас ми и дружитчам тэкӧд!
Падъялігтыр Алёша топӧдліс сылы нюжӧдӧм кисӧ.
Сэсся друг пыркнитіс юрсӧ да серӧктіс:
— Лӧсьыда тайӧс ті думыштӧмныд!
А ме, пӧжалуй, и рад!
Сійӧ друг кутіс чувствуйтны, мый сылӧн сьӧлӧм вывсьыс уси сьӧкыд из.
Да, сійӧ эз кӧсйы унизитны Трубачёвӧс, сылы эз ков победаыс Васёк Трубачёв вылын да сылӧн ёртъяс вылын!
И та вылӧ вӧлі ыджыд гуся помка...
Тӧрыт Алёша гусьӧник нуис пионерскӧй жырйысь Одинцовлысь дневниксӧ.
Трубачёв да сылӧн отряд йылысь историясӧ сійӧ сӧмын кывліс.
Веськыда юасьны ёртъясыслысь аслас соперник йылысь Алёшалы и юрас эз волы — сійӧ вӧлі вывті самолюбивӧй.
Но школаӧ веськалӧм дневник вӧрзьӧдіс сылысь любопытствосӧ.
— Ми мӧдам ставным ӧтлаын лыддьыны сійӧс, — кӧсйысис школьникъяслы Елена Александровна.
Но Алёша эз кӧсйы ставныскӧд ӧтлаын кывзыны тайӧ историясӧ, сійӧ век вӧчліс вид, мый тайӧ историяыс сійӧс ньӧти оз интересуйт.
Тӧрыт, здук кыйӧдӧм мысти, кор челядь вӧліны удж вылынӧсь, сійӧ гусьӧник пыраліс пионерскӧй жырйӧ да нуис дневниксӧ.
Лист бок бӧрся лист бок ньӧжйӧник листалігтыр сійӧс босьтліс ыджыд волнение на вӧсна, кодъяс йылысь сэтшӧм радейтӧмпырысь гижис Одинцов.
Алёша эз удит помӧдз лыддьыны тайӧ лист бокъяссӧ, но унмовсигас сійӧ аддзис ас водзсьыс Трубачёвӧс, сійӧ сулаліс сыкӧд орччӧн, сійӧ тэрмасис исполняйтны сылысь поручениеяссӧ, сійӧ признайтіс сійӧс аслас командирӧн...
И ӧні, Андрейкакӧд сёрнитігӧн, чувствуйтіс кокняммӧм да нимкодьлун сыысь, мый сійӧ ӧні абу нин Трубачёвлӧн противник.
Андрейка тожӧ нимкодясис:
— Вот и бур, мый тэ сознательнӧй!
Васёк ӧд нинӧм эз тӧд, землякъясӧс ме гусьӧн вайӧді!
Ассьыс ёртъяссӧ успокоитӧм бӧрын Кудрявцев Андрейкакӧд тшӧтш бумага вылӧ вӧчис мича вороталысь чертёж.
Тайӧ чертёжсӧ ремесленникъяскӧд обсуждайтігӧн сійӧ шуис:
— Колӧ Трубачёвлысь юавны.
Кыдзи сылы — воӧ сьӧлӧм вылас али оз?
А директорлы мед сюрприз лоӧ!
Бригадаяс друг ӧтлаасисны ӧтлаӧ, кутісны дружнӧя ноксьыны.
Мӧдӧд судтаын велӧдысьяс жыр ӧшиньсянь видзӧдіс директор.
— Муртса югдігас воисны, — сы мышкын вашкӧдіс Грозный. — Ме петі — дивӧыд, забор вӧчӧны!
А вот эсійӧ чангыль ныра железнодорожникыс — важнӧй зонка сэтшӧм...
Тайӧ пӧ, шуӧ, менам землякъяс, отсавны воисны...
Леонид Тимофеевич перйис носӧвӧй чышъян, чышкис ӧчкисӧ:
— Вот и ми тэкӧд, старик, асланым уджысь получайтам награда.
Да сӧмын ӧти та вӧсна позьӧ сетны челядьлы став олӧмтӧ!
— Менам и то сьӧлӧмӧй вӧрзис, — юрсӧ довкйӧдлыштіс школаса стӧрӧж.
Восьса ӧшиньӧд кылісны гора гӧлӧсъяс, дружнӧй команда.
— Сюръяяс вороталы сувтӧдӧны, — ӧшинь пыр видзӧдлӧм бӧрын шуис директорлы Грозный.
66 глава
ШУДА ЛУН
Тётя Дуня войбыд эз узь.
Васёк кыліс кухняысь сылысь ньӧжйӧник ветлӧдлӧмсӧ да, сідз жӧ кыдзи и тётяыс, думайтіс бать йывсьыс.
Сылы син водзас воліс сьӧкыда ранитчӧмаяслӧн палата.
Татшӧм палатаыс вӧлі налӧн госпиталяс.
Сэні пыр дежуритісны врачьяс да сестраяс, челядьӧс сэтчӧ эз лэдзлыны.
Коридорӧд мунігӧн джынвыйӧ восьса ӧдзӧсӧд Васёк унаысь аддзывліс вӧрзьывтӧм, койка вылӧ нюжӧдчӧм фигураяс; ёсь, кельыд чужӧмъяс, бинтъяс увсянь видзӧдысь, лихорадочнӧя югъялысь синъяс.
Тайӧ жыр дінтіыс мунлывлісны кок чунь йылын...
Ӧні Васёк думсьыс представляйтіс, мый татшӧм жӧ палатаын куйлӧ сылӧн батьыс, сійӧ аддзис сылысь кулӧма кодь кисӧ, коді ӧшӧдчӧма койка вывсянь...
Васёк майшасис войбыд.
Сійӧ восьтлывліс синъяссӧ, бергӧдлывліс синванас кӧтасьӧм пӧдушкасӧ, бара аддзыліс ас водзсьыс сьӧкыда ранитчӧмаяслы госпитальса палата, кыліс тётя Дуня жырйысь кышакылӧмъяс, унмовсьліс, бӧр садьмыліс...
Ывлаын ньӧжйӧник югдіс.
Медбӧрын, сьӧкыда беспокоитчӧм вӧсна мучитчӧмысь сійӧ чорыда унмовсис.
И друг чеччыштіс кок йылас, сылӧн сьӧлӧмыс ёна тіпкис.
Ӧшинь пыр видзӧдіс югыд асыв, а уліын пыран ӧдзӧс дорын кыліс почтальонлӧн гора гӧлӧс:
— Тӧдсаясӧй!
Письмӧ получайтӧй!
Важӧн-важӧн эз садьмӧдлы найӧс тайӧ гӧлӧсыс...
Тётя Дуняӧс панйӧм бӧрын Васёк ӧти дӧрӧм кежсьыс чепӧсйис ывлаӧ, почтальон киысь кватитіс письмӧ...
Ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясьӧм шыпасъясыс конверт вылын нинӧмӧн эз казьтывны Павел Васильевичлысь рӧвнӧй почерксӧ, и век жӧ Васёк чувствуйтіс, мый тайӧ письмӧыс батьсяньыс.
«Ловъя!» — вуджӧртіс Васёк юрын нимкодь мӧвп.
— Ачыс-ӧ гижӧ? — видзӧдігмоз, кыдзи дрӧжжитысь кинас племянникыс косялӧ конверт, шӧпнитіс тётя Дуня.
Павел Васильевич гижис ачыс.
Сійӧ юӧртіс, мый куйлӧ госпитальын, мый веськалӧма сэтчӧ, кор сьӧкыда контузитчӧма.
«Куйлі ме, донаясӧй менам, быттьӧкӧ кулӧма.
Вӧлі пельтӧм, немӧй.
Эг тӧд, кор вой, кор лун.
Ӧні вочасӧн понді воны ас садьӧ, но дзоньвидзалуныд оз сразу бӧр во.
Первой заводиті сёрнитны, сэсся мӧді вӧрыштны, а ӧні со гижа шуйга киӧн.
Тэ, Рыжик, татшӧм каракуляяссӧ эн гижлы и мӧдӧд классын, а ме со гижа и нимкодяся.
Врачьяс кӧсйысьӧны надзӧникӧн бурдӧдны менӧ, гашкӧ, ещӧ и служитышта на Рӧдиналы...
Тэ, Васёк, сюся видзӧд тьӧткаыд бӧрся, сійӧ миян муртса кӧ мыйкӧ — пыр жӧ бӧрдны...
Синватӧ колӧ, Дунюшка, кутыштны, ёнджык закалка имеитны.
А ті бурджык радуйтчӧй, менам донаясӧй, сы вӧсна мый меным присвоитӧма Сӧвет Союзса Геройлысь высокӧй звание...»
Бать гижис ещӧ, мыйӧн сӧмын петас госпитальысь, обязательнӧ волас гортас.
«Вот и аддзысьлам ми бара.
Кыдзи думъясӧн воа тайӧ минутӧдзыс, сідзи и томма сьӧлӧмӧн...»
Васёк уськӧдчис кутлыны тётя Дуняӧс:
— Воас! Воас!
Сійӧ бурдӧ!
— Энлы, энлы!
Лыддьы выльысь!
Ме эг на ещӧ гӧгӧрво, кыдзи да мый...
Мыйла сійӧ гижӧ шуйга кинас?
Нинӧм ме бура эг гӧгӧрво.
Кор нӧ кӧть воассӧ?
Ӧд Геройлысь ним получитіс батьыд!
Лыддьы, муса пи, первой строкасяньыс, кыдзи сійӧ гижӧ...
Васёк лыддис первой строкасяньыс медбӧръяӧдзыс.
Бара заводитліс первойсяньыс...
Ӧчкисӧ лӧсьӧдігмоз тётя Дуня видзӧдлывліс сы пельпом сайсянь.
— Синва йывсьыссӧ лыддьы...
Видзӧдтӧ, медым не бӧрдны сы вӧсна!
Кутшӧм распоряжение сетӧ, видзӧдтӧ!..
Лыддьы первой строкасяньыс.
Аттӧ дивӧ!
Лыддьы, лыддьы!
Нинӧм ме бура ог гӧгӧрво...
Вайлы кӧть ӧчки пыр аслам синъясӧн видзӧдла, — пыр ӧтисӧ долис тётя Дуня.
Васёк муртса вермис корны сылысь письмӧсӧ, медым лыддьыны ёртъясыслы.
Сійӧ решитіс петкӧдлыны сійӧс занятиеяс бӧрын, поліс торкны урок вылын дисциплина, сы вӧсна мый тӧрытъя лунсянь налӧн велӧдысьӧн дзикӧдз лои Елена Александровна.
Сійӧ воис урок вылӧ да ньӧти падъявтӧг висьталіс:
— Ӧні ми тіянкӧд кутам занимайтчыны арифметикаӧн кык час быд лун.
Мукӧд занятиеяссӧ мӧдас нуӧдны Екатерина Алексеевна, кыдзи и водзджык нуӧдліс.
Сылӧн воӧмыс бара ышӧдіс челядьӧс.
Зэв сюся найӧ кыйисны сылысь быд кыв.
Но талун Васёк век жӧ эз выдержит.
— Ме получиті батьсянь письмӧ, — немвиччысьтӧг гораа шуис сійӧ.
Письмӧсӧ лыддисны ставныс.
Екатерина Алексеевна окыштіс Васёкӧс.
— Миянлы Петякӧд бать гижӧ частӧ, но ме гӧгӧрвоа, мый ті переживайтінныд тётя Дунякӧд, кор эз вӧвны письмӧясыс, — шуис сійӧ.
Елена Александровна Павел Васильевичлысь письмӧсӧ лыддис гораа, сэсся ас кежас.
Аслас ёрт батьӧн гордитчигтыр челядь терпитны вермытӧг да нимкодьпырысь виччысисны, мый сійӧ шуас.
Елена Александровна нинӧм эз шу письмӧ йылысь, а аслас обычнӧй кыпыдлунӧн матыстчис пызан дінӧ да тшӧктіс:
— Пуксьӧй!
Ми ӧні жӧ гижам Павел Васильевичлы ставным ӧттшӧтш!
Ладнӧ, Васёк?
Сійӧ первойысь шуис Васёкӧс нимнас, и Васёклы тайӧ зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Но сійӧ медся ёна нимкодясис сы вылӧ, мый найӧ ставныс ӧтлаын гижасны письмӧ батьыслы.
Гижисны ставныс.
Олӧм радейтан, кыпыд строчкаясын чувствуйтчис ыджыд лача шуда выль олӧм вылӧ.
Ӧбедӧдз занимайтчӧм бӧрын челядь кутісны тэрмасьны стройка вылӧ.
Ставныс бура гӧгӧрвоисны, мый Кудрявцевлысь бригадасӧ вӧтӧдны оз удайтчы.
— Ворссьӧм вылӧ мунам! — ассьыс небӧгъяссӧ чукӧртігмоз шутитыштіс Мазин.
«Бать отличайтчӧ, а ме янала...» — шогпырысь думыштіс Васёк.
Мукӧд ребятаыс чӧв олісны.
Уналы дум вылас уси кӧсйысьӧм, кодӧс найӧ сетлісны ёрта-ёртыслы сбор вылын: ставсӧ вевъявны, ставсӧ вермыны, не шуавны коньӧр кодь кывъяс да нинӧмысь не ӧтказывайтчыны!
— Ми огӧ и ӧтказывайтчӧй!
Ми ӧмӧй ӧтказывайтчам? — расстроитчӧмӧн нурбыляліс Петя Русаков. — Ми ещӧ воюйтыштам на!
Но воюйтны налы эз ковмы.
Витя Матрос, коді частӧ котӧртлывліс улича вылӧ, ылісянь аддзис локтысь челядьӧс.
Сійӧ чеччыштіс тротуардорса ляпкыдик столб вылӧ да кутіс ӧвтчыны налы кияснас, сеталіс кутшӧмкӧ сигналъяс.
Елена Александровна муніс челядькӧд ӧтлаын.
Витя Матрослӧн немвиччысьтӧм тыдовтчӧмыс серамсӧ петкӧдіс сылысь.
— Вот выдумщик!
Видзӧдлӧй, мый тайӧ петкӧдлӧ сійӧ!
— Sos! Sos! — шпыньмуніс Мазин.
Витя друг чеччыштіс тротуар вылӧ да кутіс тӧвзьыны налы паныд.
— Трубачёв!
Заборыд — со!
Тишин — фьють!..
Землякъяс!..
Ворота!.. — мыйкӧ горзіс сійӧ котӧртігас, паськӧдліс ассьыс радлунӧн дзирдалысь сьӧд синъяссӧ.
— Сулав, сулав, зонмӧ! — кватитіс сійӧс пельпомӧдыс Мазин. — Вайлы ме юртӧ малышта, мыйкӧ тэ абу-ӧ лоӧмыд...
— Ме нинӧм эг ло, ме нинӧм эг ло! — мездысигмоз тэрыба висьталіс Витя. — Первойсӧ ме ачым думыштлі, мый мекӧд мыйкӧ лои, а мекӧд нинӧм эз ло...
Елена Александровна дугдіс серавнысӧ да стрӧга шуис:
— Эн вежнясь, Витя!
Терпитны ог вермы, кор кодкӧ йӧй улӧ лэдзчысьӧ!
— Да ме ог лэдзчысь, честнӧй кыв!
Ӧні асьныд аддзанныд!
Мунӧй ӧдйӧджык — и аддзанныд!
Елена Александровна коли нывкаяскӧд, челядь котӧртісны водзӧ.
— Тэ кӧть висьтав тӧлкӧн, мый лои? — волнуйтчигтыр юасис Витялысь Трубачёв.
Но Витя пыр долис ӧтиӧс:
— Асьныд пырысь-пыр аддзанныд!
Челядь котӧрӧн воисны стройка дорӧдз.
На син водзын пыранінсянь ӧтар-мӧдарладорас тыдаліс вижов выль забор.
Школьникъяс да тӧдтӧм том зонъяс дружнӧя вӧчисны ворота.
Найӧ крепитісны муӧ джуджыд сюръя, асьныс кутісны сійӧс быдладорсянь да гораа командуйтісны:
— Веськыдджыка кутӧй!
— Тыртӧй мунас, ребята!
— Энлӧй, ме чеччышта, неуна талялышта мусӧ!
Челядь чукӧрӧ пырӧм бӧрын Витя тожӧ кутчысис сюръя бердӧ.
Васёк видзӧдліс аслас ёртъясыс вылӧ.
Найӧ сулалісны дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь.
Налысь чуймӧм чужӧмъяссӧ аддзигӧн школьникъяс гажаа сералісны.
Налы паныд тэрмасигмоз локтіс Андрейка, нюмъяліс да довкйӧдліс юрсӧ.
— Здорово, ёртъяс! — на дінӧ матыстчӧм бӧрын да быдӧнлы ӧти-ӧтиӧн кисӧ сетігмоз шуис сійӧ. — Энӧ ӧбижайтчӧй менам землякъяс вылӧ — найӧ тані тіянтӧг кӧзяйничайтыштісны неуна.
Ремесленникъяс!
Пельк йӧз!
— Андрейка, да ӧд тайӧ веськыда чудеса кутшӧмкӧ! — паськыда паськӧдӧм синъяснас сы вылӧ видзӧдігмоз шӧпнитіс Васёк.
— Чудесаыс мойдын овлывлӧ, а миян тайӧ ёртъяслы отсӧгӧн шусьӧ, со и ставыс.
Вот помасяс война — менам землякъяс мунасны жугӧдӧм сиктъяс выльысь стрӧитны.
И менсьым сиктӧс стрӧитасны, ме накӧд сёрнитчи нин, мый меным сэні колӧ.
Ассьым сиктӧс ме выль план серти кута стрӧитны!
abu
Челядь пыр на эз вермыны воны ас садяныс.
Сэсся Мазин гораа серӧктіс:
— Но чуймӧдін тэ миянӧс!
Ми ещӧ тайӧ стройка вылас на огӧ вермӧй помӧдз дивуйтчыны, а сійӧ нин сикт йылысь тӧлкуйтӧ!
— Водзӧ видзӧдны некор абу вреднӧ, — шутитыштіс Андрейка да, кор аддзис, мый сюръясӧ сувтӧдӧма нин, кутіс тэрмасьны: — Но, мунамӧй, тӧдмӧда землякъяскӧд!
Со найӧ сулалӧны, виччысьӧны!
Челядь мунісны тӧдмасьны.
Найӧ топыда топӧдлісны ремесленникъяслысь кияссӧ, яндысьӧмпырысь аттьӧалісны отсӧг сетӧмысь.
— Но, кутшӧм тайӧ удж — тайӧ миянлы дзик нинӧм оз сулав!
Ми уджалам гырысь стройкаяс вылын!
На дінӧ матыстчис Елена Александровна.
Ыджыд волнениесьыс сылӧн синъясыс кажитчисны чим лӧзӧсь.
— Ремесленник ёртъяс, директор кӧсйӧ личнӧ аттьӧавны тіянӧс.
Пырамӧй керкаас!
— Пырамӧй, пырамӧй!
Ми тіянлы ассьыным школанымӧс петкӧдлам! — кутісны шумитны челядь.
Школьникъяслӧн шума чукӧрын ремесленникъяс мӧдӧдчисны керкалань.
— Андрейка, менам талун сэтшӧм шуда лун!.. — аслас другыслысь кисӧ топыда кутлігмоз вашкӧдіс Васёк. — Мед эськӧ унджык татшӧм лунъясыс, Андрейка!..
Ремесленникъяс тӧдмасисны директоркӧд, зэв бура видзӧдалісны керкасӧ ставнас, дыр сулалісны классъясын, ас костаныс сёрнитісны специалистъяслӧн сійӧ особӧй кывйӧн, коді шӧйӧвоштӧ тайӧ делӧсӧ тӧдтӧм мортӧс да кыпӧдӧ ыджыд уважение йӧзлысь.
Прӧщайтчисны найӧ быдӧнкӧд киасьӧмӧн да аттьӧалӧмсӧ принимайтісны сдержаннӧя, достоинствоӧн.
— Бур ребята ті! — сьӧлӧмсяньыс шуис Андрейкалы Леонид Тимофеевич. — Сӧмын мыйла тэ шуан найӧс аслад землякъясӧн?
Ті ӧмӧй ӧти сиктысь?
— Кутшӧм сэн ӧтиысь!
Татчӧ чукӧртчӧмаӧсь миян мулӧн быдладор помсянь, коді кытысь! — шпыньмуніс Андрейка да серьёзнӧя содтіс: — А всё равно землякъяс — Рӧдинаыс быдӧнлӧн ӧти!
Ремесленникъяс мунісны сідзи жӧ мичаа, кыдзи и уджалісны.
Налӧн ӧткодь формаыс да фуражкаясыс, кытчӧ вӧлі зарниӧн гижӧма «Трудрезервы», кыв шутӧг индісны сы вылӧ, мый тайӧ мунӧ труженикъяслӧн сплочённӧй отряд — асланыс канмулӧн том строительяс.
Леонид Тимофеевич думыштчӧмӧн видзӧдіс на бӧрся, сэсся казяліс аскӧдыс орччӧн сулалысь Алёша Кудрявцевӧс да юаліс:
— А мыйӧн жӧ помасис тіян соревнованиеныд?
— Соревнование помасис ничьяӧн, — спокойнӧя вочавидзис Алёша.
— Победитісны землякъяс! — шутитыштіс кодкӧ челядь пиысь.
67 глава
ЛИДА ОРДЫН ПРАЗДНИК
Занятиеяс бӧрын Лида нуӧдіс челядьӧс бокӧджык да торжественнӧя шуис:
— Мамаӧс примитӧмаӧсь партияӧ!
— Вот тайӧ да!
Поздравляйтам тэнӧ, Лида! — нимкодясисны челядь.
— Вай ассьыд китӧ! — нюммуніс Мазин, кодлы дум вылас уси Грицько.
— Молодец тэнад мамаыд!
Пӧдругасӧ колльӧдӧм бӧрын вӧчисны спешнӧй сӧвещанньӧ.
— Вайӧ гижамӧй Лида мамалы письмӧ! — вӧзйис Сева.
— Мыйла письмӧ?
Прӧстӧ мунам асьным да поздравитам!
Тайӧ ӧд ӧтчыд нэмнас овлӧ мортыслӧн татшӧм событиеыс!
— Мися жӧ ме видзӧда — Лида воис талун сэтшӧм долыд! — шуис Саша.
— А ме тӧді!
Ме дзик асывсяньыс нин тӧді! — ошйысьыштіс Нюра.
— Но, сідзкӧ, кыдз нӧ кутам поздравляйтны, ребята? — юаліс Васёк.
— Ме думайта, прӧстӧ мунам рытнас да висьталам, мый ми ставным зэв радӧсь да желайтам успехъяс, — вӧзйис Одинцов.
Лидалӧн выльтор йылысь ребята висьталісны асланыс гортсаясныслы.
— Обязательнӧ ветлӧй!
И месянь поздравитӧй! — шуис Васёклы тётя Дуня. — Ме эськӧ ачым пыралі, да сёрӧн помала уджӧс.
Войнас абу лӧсьыд!
Рытнас челядь чукӧртчисны Лида керка дінӧ.
— Водз воим.
Ирина Николаевна ещӧ удж вылын на, — шуис Петя Русаков. — Бурджык мунамӧ бӧр.
— Вообщӧ абу лӧсьыд сулавны тані.
Он жӧ ывлаын сувтӧд мортӧс, медым поздравитны! — шутитыштіс Одинцов.
Челядь мунісны улича кузя.
Гортас пукалігӧн Лида аддзис найӧс ӧшинь пыр да волнуйтчис.
Кор нин дзикӧдз пемдіс, тротуар вылын кутісны кывны тэрыб кокшыяс, и Лидалӧн мамыс прӧйдитіс ворота сайӧ дзебсьӧм челядь дінті.
— Локтіс... — гусьӧник шуис Петя.
— Ӧні пырамӧй!
— Энлы.
Мед кӧть ӧбедайтыштас, сійӧ ӧд удж вылысь воис! — ӧлӧдісны сійӧс ёртъясыс.
Бара гуляйтыштісны улича кузя.
Сэсся Одинцов решитіс:
— Ме думайта, позьӧ нин.
Кильчӧ вылын чышкалісны кокъяснысӧ.
Видзчысьӧмӧн звӧнитісны пыран ӧдзӧс дорын.
— Ӧта-мӧд бӧрсяныд пырӧй! — ӧлӧдіс Васёк.
Восьтіс Лида.
— А! Здравствуйте!
А ме думайта, коді тайӧ? — притворяйтчӧмӧн шензис сійӧ.
— Здравствуй, Лида!
Ми тэнад мама дінӧ.
Позьӧ сійӧс аддзӧдлыны? — ассьыс чубсӧ шыльӧдігмоз юаліс Васёк.
Лидалӧн мамыс петіс передньӧйӧ:
— Коді менӧ юасьӧ, Лидуша?
Челядь уськӧдчисны сы дінӧ ставныс ӧттшӧтш.
Одинцов эз вевъяв висьтавны дасьтӧм речсӧ.
— Поздравляйтам тіянӧс, Ирина Николаевна!
— Ми локтім поздравитны тіянӧс партияӧ пырӧмӧн!
— Ми ставным зэв радӧсь тіян вӧсна!
И Лида вӧсна радӧсь, мый сылӧн мамыс — коммунистка! — передньӧйын жуигмоз горзісны челядь.
— Аттьӧ, аттьӧ!
Ті ёна вӧрзьӧдінныд менсьым сьӧлӧмӧс, ребята!
Пырӧй жырйӧ...
Лидок, кор ёртъястӧ жырйӧ! — сылы нюжӧдӧм кияссӧ топӧдлігтыр висьталіс Лидалӧн мамыс. — Аттьӧ тіянлы, донаясӧй!
Тайӧ зэв ёна вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс, мый ті локтінныд!
Жырйын Одинцов ещӧ ӧтчыд официальнӧя поздравитіс Ирина Николаевнаӧс «сылы тӧдса пионеръяс нимсянь» да желайтіс быдсяма успехъяссӧ.
Лидалӧн мамыс, гажа, мелі, сэтшӧм жӧ пельк да тэрыб, кутшӧм и Лида, пыр воліс сьӧлӧм выланыс челядьлы.
Пӧдруга ордас волывлігӧн найӧ чувствуйтісны асьнысӧ прӧстӧя, яндысьтӧг.
Ӧні жӧ симпатия чувство дінӧ соді ыджыд уважение.
Кор Лидалӧн мамыс пырлывліс жырйӧ, ставныс ӧттшӧтш чеччыштлывлісны места вывсьыныс, сетлісны сылы места.
— Пукалӧй, пукалӧй!
Пырысь-пыр кутам чай юны...
Вот кутшӧм немвиччысьтӧм гӧсьтъяс талун менам! — пызан вылӧ стӧканъяс пукталігмоз висьталіс Ирина Николаевна.
Детинкаяс ӧдйӧ освоитчисны да пуксисны ворсны шашкиӧн.
Небӧг тыра этажерка дінӧ лажыньтчӧмӧн Лида да Нюра варова сёрнитісны.
Сэсся Нюра юаліс:
— Ирина Николаевна, збыль, мый ті став тайӧ небӧгъяс кузяыс велӧдчинныд?
— Кутшӧмсюрӧ кузя велӧдчи, а мукӧдсӧ прӧстӧ лыдди.
Нюра дыр да внимательнӧя видзӧдіс небӧгъяс вылас.
Пызан сайын челядь гажаа варовитісны, Лида мамлы висьтавлісны школаса медбӧръя лоӧмторъяс йылысь, Вася йылысь, выль велӧдысь Елена Александровна йылысь да сы йылысь, мый найӧ сы отсӧгӧн обязательнӧ вуджасны квайтӧд классӧ.
Рассеяннӧя нюмъялігтыр да аслас мам йылысь думайтігтыр Нюра кывзіс.
Сійӧ кадсяньыс, кор Мария Ивановна кутіс волывлыны школаӧ, нылыскӧд отношениеясыс сылӧн вежсисны.
Мария Ивановна ӧні быдтор вылӧ видзӧдіс Леонид Тимофеевич синъясӧн.
«Сдайтасны — сідзкӧ, сдайтасны экзаменъяс, а оз сдайтны — сідзкӧ, кутасны велӧдчыны витӧд классын», — ӧтчыд шуис сылы директор.
Мария Ивановна вӧлі рад кӧть мыйкӧ мында ассьыс тӧждысьӧмъяссӧ вуджӧдны Леонид Тимофеевич вылӧ да томиник велӧдысь вылӧ.
Таысь кындзи, кор сійӧ увлекитчис школаса уджӧн да бурджыка тӧдмасис Нюра ёртъяскӧд, сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый сылӧн полӧмъясыс вӧлӧмаӧсь весьшӧрӧ, да, быттьӧкӧ ассьыс мыжсӧ ныв водзас бырӧдны зілигтыр, частӧ шулывліс:
«Расстроитчӧм морт овлывлӧ и несправедливӧй, корсьӧ, коді мыжа, мыйла сылы шог, да веськалӧ мыжтӧмъяс вылӧ.
Тадзи и ме тэнад ребята йылысь думайтлі».
Мамыскӧд миритчӧм бӧрын Нюра тожӧ вочасӧн успокоитчис, мамыс дінӧ сылӧн бара лои нежность да радейтана чувство.
Кор сійӧ видзӧдіс, кутшӧм зіля да серьёзнӧя мамыс отсасьӧ Федосья Григорьевналы вурны занавескаяс школалы вылӧ, кыдзи челядь кытшын шӧралӧ ичӧтик мешӧкъяс боечьяслы козинъяс вылӧ, Нюра нимкодясис, мый сылӧн мамыс оз нин пукав гортас, а участвуйтӧ ӧтувъя школьнӧй уджын.
Весиг ортсысяньыс видзӧдны Мария Ивановна ёна вежсис.
Сійӧ новліс ӧні сьӧдов платтьӧ да юрас скромнӧй кӧсынка.
И кор ӧтчыд Нютка, скакалка вомӧн чеччалігӧн, аддзис сунис тупыль да наивнӧя юаліс, кутшӧм велӧдысьлы тайӧс сетны — Федосья Григорьевналы али Мария Ивановналы, Нюра топыда окыштіс нывкаӧс да гусьӧник шӧпнитіс:
— Сет Мария Ивановналы!
Ӧні, пӧдруга ордас нимкодь событие празднуйтігӧн, сійӧ ас тӧдлытӧгыс сравнивайтіс Лидалысь мамсӧ аслас мамыскӧд да бара кутіс чувствуйтны сьӧлӧмсӧ дойдана жальлун сы йылысь думайтігӧн, мый сылӧн мамыслы, гашкӧ, некор абу сиӧма сувтны ӧти радӧ татшӧм йӧзыскӧд, кыдзи Лидалӧн мамыс.
И тайӧ думъяссьыс Нюра сьӧлӧмын кыптыліс пӧсь кӧсйӧм отсавны аслас мамыслы лоны мукӧдъяскӧд равнӧйӧн.
Пызан сайын пукалігӧн да чашкаысь ньӧжйӧник кӧдзалӧм чай юигӧн сійӧ вунӧдчӧмӧн видзӧдіс полка вылӧ, кӧні вӧліны небӧгъяс, кодъяс кузя велӧдчӧма Лидалӧн мамыс.
А кор челядь мӧдӧдчисны мунны и Ирина Николаевна минут кежлӧ сувтыштліс жырас, Нюра, синва петтӧдзыс яндысигтыр, гусьӧник корис:
— Вайӧй менам мамалы ӧти небӧг...
Со сэтысь, полка вывсьыс.
Ирина Николаевна чуймис, сэсся рад лои:
— Дерт жӧ!
Дерт жӧ, босьт!
Пырысь-пыр ме тэныд ачым корся.
Сійӧ корсис кык книжка да, найӧс газетӧ гартыштіг-моз, шуис:
— Висьтав мамаыдлы, мыйкӧ кӧ лоӧ гӧгӧрвотӧм — ме радпырысь отсала.
Мед сійӧ оз яндысь, ме ачым на ещӧ унатор ог тӧд, ми ӧтлаын кутам велӧдчыны!
Нюра босьтіс небӧгъяссӧ да, челядькӧд тэрыба прӧститчӧм бӧрын, котӧртіс гортас.
Рытнас сёрӧн, пызан весьтӧ копыртчӧмӧн, Мария Ивановна надзӧник листаліс небӧг, думыштчӧмӧн видзӧдіс обложка вылас, кытчӧ гырысь шрифтӧн вӧлі печатайтӧма: «Всесоюзнӧй Коммунистическӧй партиялӧн история...»
Мамыс пельпом бердӧ пӧсь банбокнас топӧдчӧмӧн Нюра волнуйтчигтыр висьталіс:
— Ирина Николаевна тэныд отсалас, мамочка...
Ті кутанныд велӧдчыны ӧтлаын!
68 глава
ТАНЯ
Вӧлі сёр нин, и Васёк, Лида ордысь петӧм бӧрын, решитіс пыравны тётя Дуняла.
— Регыд заводитчасны пемыд рытъяс.
Тэныд ковмас быд лун встречайтны тётя Дуняӧс, — предупредитіс сійӧс ӧтчыд Саша: — пемыднас сійӧ омӧля аддзӧ.
— Ме ӧтнам ог вермы быд рыт, ковмас миянлы ставнымлы ӧчередьӧн, — серьёзнӧя вочавидзис Васёк.
— Но мый нӧ, мӧдам ӧчередьӧн, — сӧглашайтчисны ёртъясыс.
Тётя Дуня йылысь тӧждысьны быдӧн лыддисны асланыс долгӧн — ӧд тайӧ сійӧ первой морт примитіс найӧс, кор найӧ бӧр воисны Украинаысь.
Талун, Лида ордысь югыд жырйысь петӧм бӧрын, Васёк быттьӧкӧ синтӧммис пемыдас да пыр жӧ кутіс ёна беспокоитчыны:
— Котӧрта, ребята!
Прӧщайтлӧй!
Аскиӧдз!
Тётя Дуняӧс сійӧ паныдаліс туй вылын.
Сійӧ локтіс мостовӧй шӧрӧд, неувереннӧя тувччаліс сьӧкыд башмака кокъяснас.
Васёк уськӧдчис сы дінӧ радлігтыр, мый найӧ ӧтлаын мунасны пемыд, шуштӧм уличаӧд, мый ӧтлаын восьтасны томналӧм керка ӧдзӧс да пырасны асланыс шоныд, уютнӧй оланінӧ.
— Арнас ме пыр мӧда встречайтны тэнӧ.
А кор ог вермы, то ребята ӧчередьӧн, — сійӧс киӧдыс босьтігмоз шуис Васёк.
Но тётя Дуня друг кутіс протестуйтны:
— Тайӧ ещӧ мый думыштӧмныд?
Киӧд кутасны новлӧдлыны!
Сюрӧмаӧсь умникъяс!
— Да ӧд тэ сёрӧн удж вывсьыд локтан, — шӧйӧвоши Васёк.
— Кор пӧлагайтчӧ, сэки и локта.
Чеччавны ог чеччав, и юртӧг-садьтӧг котӧртны меным нинӧмла.
А тіян и метӧг занятиеясыс тырмӧны...
Кутшӧм колльӧдысьяс сюрӧмаӧсь!
Васёк серӧктіс:
— Повтӧм тэ, тётя Дуня!
— Закалитчи нин.
Абу кад ӧні асьтӧ тешитны.
Вот и синва йывсьыд тожӧ.
Правильнӧ гижӧ тэнад батьыд: синва абу отсасьысь, сылы паныд позьӧ жӧ закалка имеитны!
— Но вот! — нимкодясис Васёк. — Сідзкӧ, сэсся он мӧд бӧрдны?
— Нинӧмысь ог мӧд.
Нинӧмла тайӧ.
Характер менам чорыд, трубачёвскӧй! — гордостьӧн шуис тётя Дуня.
Васёк нюмъяліс да, тьӧткасӧ кутыштігмоз, сылы казявтӧг веськӧдліс пемыдас сылысь неувереннӧй воськовъяссӧ.
Найӧ матыстчисны керка дінас.
Васёк копыртчис, медым босьтны кильчӧ улысь ключсӧ, но ключ эз вӧв.
— Некыдз ог аддзы ключсӧ, — пемыдас кинас гурйысигмоз шуис сійӧ.
— Корсь, сійӧ ас местаас должен лоны, — кутіс беспокоитчыны тётя Дуня.
— Гашкӧ, ми сійӧс вунӧдім ӧдзӧсас? — шуис Васёк да котӧрӧн кайис кильчӧ вылас.
Ӧдзӧссӧ вӧлі игналӧма пытшкӧссяньыс.
— Аттӧ дивӧ!
Ас йӧзысь кындзи ӧд некод оз тӧд, кытчӧ ми ключсӧ пуктывлам.
Коді нӧ эськӧ тайӧ? — шӧпнитіс тётя Дуня.
Васёк чорыда тракнитіс вугйӧдыс.
Вылын кыліс воссьысь ӧдзӧслӧн дзуркнитӧм, и пос кузя мӧдісны котшкӧдны кодлӧнкӧ кокшыяс.
Ӧдзӧс гурйыв воссис, и порог дорӧ сувтіс ныв.
Сійӧ вӧлі шинеля, шапкатӧм, дженьыдик пушыд юрси пратьясыс лэччӧмаӧсь чорыд воротник вылас.
— Таня! — горӧдіс Васёк.
— Рӧднӧйясӧй менам, мусаясӧй!.. — юрӧбтіс тӧдса ныв гӧлӧс.
Тётя Дуня топӧдіс чужӧмсӧ Таня шинель бердӧ:
— Нылукӧй!..
Таня кутліс тётя Дуняӧс, окаліс сылысь юрсисӧ, чукырӧсь банбокъяссӧ...
Сэсся топӧдіс ас бердас Васёкӧс.
Ичӧтик кухняын югыда ӧзйис лампа, кутіс дзижгыны чайник.
Таня, коді вӧлі томиник красноармееч кодь, военнӧй гимнастёркаа, пукаліс пызан сайын.
Васёк видзӧдіс сылы зарни югӧръяса карӧй синъясас да эз тӧд воддза Таняӧс.
Челядьдырсянь тӧдса тайӧ синъясас дзебсясис непривычнӧй скӧрлун, гӧрд вомдоръяс гӧгӧрыс лоӧма джуджыд чукыр.
Васёк эз тӧд, кытысь воис Таня, кӧні олӧ да кыдзи вермасьӧ врагъяскӧд.
— Землянкаын олан, Таня? — вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ, кор дум вылас уси ставыс, мый кывліс мӧд ныв-партизанка йылысь, код подвиг йылысь коркӧ ӧтчыд лыддис налы Костя. — Вӧрын?
Таня довкнитіс юрнас, читкыртіс синъяссӧ:
— Зэв гырысь вӧръяс миян, Васёк!
И эг тӧдлы ме, мый эмӧсь свет вылын сэтшӧм сук вӧръяс.
Тётя Дуня тревожнӧя видзӧдліс сы вылӧ:
— Бур йӧзӧй!
Сук вӧрад и кӧин вермас сёйны!
Васёк да Таня нюмъёвтісны.
— Фашистъясыд кӧинъяс дорсьыд лёкджыкӧсь, — тётя Дуняӧс пельпомъясӧдыс кутлігмоз шуис Таня.
— А фашистъясыс нӧ кӧні сэні тэныд паныдасьлӧны?
Ӧткӧн-ӧткӧн ветлӧдлӧны али чукӧрӧн? — повзьӧмпырысь юаліс тётя Дуня, коді зілис гӧгӧрвоны, мый вӧчӧ Таня сук вӧрын, кӧні омлялӧны кӧинъяс да шӧйтӧны кык кока зверьяс — фашистъяс.
— Да оз найӧ меным паныдасьлыны, а ме ачым найӧс паныдавла, — шпыньмуніс Таня, и сылӧн синъясыс югнитісны.
— Аттӧ!.. — гӧрдӧдӧм синъяссӧ чышъяннас чышкалігмоз шӧпнитіс тётя Дуня. — Кутшӧм ышмӧм тэын лоӧма!
Ныв тэ том...
виасны ӧд, калечитасны...
— Ми найӧс унджык виим!
Танялӧн кызіник вомдоръясыс друг топыда топалісны да лоины вӧсньыдикӧсь, чорыдӧсь, синкымъясыс ӧтлаасисны ныр весьтас, тайӧн ёнджыка тӧдчӧдісны скӧрлунлысь сійӧ выль выражениесӧ, кодӧс Васёк аддзис сы синъясысь первой видзӧдлӧмсяньыс жӧ.
Тётя Дуня чӧв ланьтіс.
— Страшнӧ тэныд, Таня? — Танялысь кисӧ топыда кутлігмоз юаліс Васёк.
— Овлывлӧ и страшнӧ.
Петан войын — вӧр, сьӧд пемыд вӧр.
Быттьӧ сьӧдас мунан, нинӧм он аддзы,
кустъясӧ крукасьлан, турунъясӧ, кыті кыссьӧмӧн, кыті пидзӧсъяс вылын, и пыр кажитчӧ — орччӧн кодкӧ пӧрӧм пуяс улас шарӧдчӧ, вот-вот кватитас...
А сэсся синъясыд велаласны — и немтор...
Лӧг петӧмыд полӧмсьыд ёнджык, сійӧ кӧть кытчӧ нуӧдас.
«А кытчӧ тэ ветлывлан, Таня?» — кӧсйӧ юавны Васёк, но оз юав — гашкӧ, тайӧс сійӧ не должен висьтавны.
— Унаӧн сэтшӧмъясыс, кутшӧм тэ?
Ёртъясыд тэкӧд унаӧн?
— Вит мортӧс миянӧс лэдзисны, а ӧні ми партизанъяскӧд ӧтлаасим — сэні ми унаӧнӧсь.
Васёк горша паськӧдӧ синъяссӧ.
— Кыдзи лэдзисны?
Парашютӧн? — шӧпкӧдӧ сійӧ.
Таня довкйӧдлӧ юрсӧ.
Лэптыштӧ дженьыд юрсиыслысь еджыд пратьсӧ да петкӧдлӧ Васёклы джуджыд кузь вурыс пель дорсьыс.
— Первойысь ме вӧлі лэчча.
Кыдзи тай менӧ мӧдіс кыскыны парашютыс... вутшъяс вывті, нюрті...
Вайлы рӧмпӧштан, ме видзӧдла — ёна-ӧ дойдӧма? — дзик ныв моз беспокоитчӧ сійӧ, ачыс рӧмпӧштан пыр видзӧдӧ банбокса вурыс вылас.
— Да абу, нинӧм оз тыдав юрси улад! — тэрмасьӧ эскӧдны сійӧс Васёк.
— Видзӧдтӧ! — шензьӧ тётя Дуня. — Смерть йылысь он думайт, а мичлун вӧсна полан.
Таня гӧрдӧдӧ, и важся гажа нывкалӧн смутитчӧм муса чужӧмыс яркӧя казьтыштӧ Васёклы сійӧ кад йывсьыс, кор сылы ковмывліс дорйыны сійӧс тьӧткасьыс.
— Дерт, тётя, мый тані сэтшӧмыс?
Некодлы оз ков, медым банбокас вурыс вӧлі, — кужтӧг дорйӧ сійӧ ассьыс пӧдругасӧ. — Таня миян мича...
— «Мича, мича»... — броткӧ тётя Дуня.
Сылы кажитчӧ, мый нывлӧн эм томлунлӧн задор, безрассудство, некодлы ковтӧм смеллун, мый вӧсна сійӧ ачыс сюйсьӧ враг логовоӧ...
— Коді кӧть тіян старшӧйыс сэні?
Командир али мый?
Али ставныд татшӧм томиникӧсь? — ышловзигмоз юаліс сійӧ.
— Эмӧсь и старшӧйяс.
Командир миян — тожӧ комсомолеч, кӧть и быдӧнысь ыджыдджык, — думыштчӧмӧн висьталӧ Таня, и чужӧмыс сылӧн друг югдыштӧ. — Неважӧн ми мырддим фашистъяслысь ассьыным уна йӧзӧс.
Найӧ кӧсйӧмаӧсь мӧдӧдны Германияӧ, а туй вылас ми мырддим.
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Висьтав, Таня, — корӧ Васёк.
Тётя Дуня пуксьӧ пызан дорӧ:
— Мырдинныд, шуан?
— Но да...
Сиктсянь котӧрӧн воис ичӧтик детинка, бӧрдӧ: сиктсьыс джын йӧзсӧ пӧ, шуӧ, фашистъяс босьтісны — томъясӧс и пӧрысьясӧс, нывбабаясӧс и нывъясӧс, нуӧдісны станцияӧ вагонъясӧ пуксьӧдавны.
Но, ми и котӧртім туйлань.
Дзебсим канаваӧ.
Витӧн ми вӧлім.
Аддзам — збыль, нуӧдӧны.
Ставнысӧ ӧтлаӧ, ёрта-ёртныскӧд, кӧртавлӧмаӧсь радъясӧн...
Командир и шуӧ миян ӧти комсомолечлы...
Серёжаӧн сійӧс шуисны... шань сэтшӧм вӧлі...
— Виисны? — повзьӧмпырысь юаліс Васёк.
— Эз, ёна ранитісны...
Вайӧдім ми сійӧс...
Но вот, командир сылы тшӧктіс лыйлыны охранасӧ, кор воасны матӧджык, медым паника вӧчны... — Танялӧн синъясыс зывӧкпырысь читкыртчисны.
— Став конвойыс миян йӧз мышъяс сайӧ дзебсис, кор кыліс лыйсьӧмтӧ.
Фашистъяс ӧд подлӧйӧсь да зэв полысьӧсь.
Кӧрталӧм йӧзыс чукӧрӧ чукӧртчисны туй вылас, а конвой найӧ мышъяс сайсянь воча лыйлӧ...
— Аминьӧй!.. — слабитігмоз шӧпнитіс тётя Дуня.
— Нывбабаяс горзӧны...
Страшнӧ! — Васёклы паськыда паськӧдӧм синъясас видзӧдігмоз водзӧ висьталіс Таня.
— И кыдзи жӧ ті?
— Ми медводдза йӧз дінас уськӧдчим да мӧдім йӧзсӧ разявны...
Кималасӧн вундалім гезъяссӧ.
Кодъясӧс мездам, найӧ миянкӧд тшӧтш конвой вылӧ уськӧдчӧны, коді мыйӧн вермӧ...
Конвой шӧйӧвоши, лыйлӧ кытчӧ веськалӧ, а ми сы вылӧ быдладорсянь зырӧдам.
Ог вермы ме вунӧдны ӧти старукаӧс.
И кытысь сійӧ воис татчӧ?
Тыдалӧ, вӧрӧд внукыс бӧрся локтӧма.
Детинкасӧ сылысь сиктсьыс босьтӧмаӧсь.
Сьӧд, синъясыс — быттьӧ ӧгыръяс...
Чепӧсйис кустъяс сайсянь зоръя — и конвой вылӧ!
Ми сы дорӧ уськӧдчим.
«Бабка, — горзам, — вешйы!»
А сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
Мый тэ сыкӧд вӧчан! — меліа нюммуніс Таня.
— Ставнысӧ мездінныд? — юаліс Васёк.
— Ставнысӧ.
Вӧрын миянкӧд олӧны.
Тётя Дуня чеччис, кияснас сывйыштіс Танялысь юрсӧ:
— Аттьӧ, нылук!
А месӧ, йӧйыд, нинӧм тіян делӧясын эг разбирайтчы, чайті — ӧти ышмӧм тэын...
Пукалісны дыр.
Таня юасис Васёклысь да тётя Дунялысь налӧн делӧяс йылысь, лыддис Павел Васильевичлысь письмӧяссӧ...
Югдігас Таня муніс.
Тётя Дуня да Васёк сулалісны кильчӧ вылын.
Нывлӧн гора кокшыяс дыр кылісны тыртӧм уличаса чӧв-лӧняс.
Тётя Дуня бӧрдіс.
— Ӧд со...
Паша ӧлӧдӧ синва йылысь, а тані, видзӧдтӧ, кутшӧм случайыс..:
Таня воис... ловъя-дзоньвидза... — Васёклысь расстроитчӧм видзӧдлассӧ казялӧм бӧрын правдайтчис сійӧ.
69 глава
ВЫЛЬ ХОЗЯЙСТВОӦ
Коли август сизимӧд лун.
Тайӧ вӧлі став школалы торжественнӧй лун: государственнӧй комиссия примитіс выль здание, кодӧс вӧчӧма школаса коллектив киясӧн.
Райкомса секретарь мукӧд тӧдтӧм йӧзкӧд тшӧтш бара кытшовтіс став зданиесӧ, внимательнӧя видзӧдаліс йиркъяс, стенъяс, джоджъяс да вевтсӧ.
Том строительяс ылісянь видзӧдісны воӧм йӧз бӧрся да волнуйтчисны сэтчӧдз, кытчӧдз райкомса секретарь эз объявит торжественнӧя, мый зданиесӧ примитӧма.
Директорӧс да челядьӧс школа восстановитӧмысь пӧся поздравитӧм бӧрын сійӧ желайтіс успехъяс велӧдчӧмын да, локтан велӧдчан во чӧжнас унаысь на волыны кӧсйысьӧм бӧрын, муніс.
Сыкӧд тшӧтш мунісны и тӧдтӧм йӧз, кодъяс принимайтісны зданиесӧ.
Челядь уськӧдчисны директор дінӧ.
— <ns>Ур-ра! Ур-ра</ns>! — ставныс ӧттшӧтш горзісны найӧ, асьныс ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмаӧсь пос вылас велӧдысьяс жыр дорӧ.
— <ns>Ур-ра! Ур-ра</ns> Леонид Тимофеевичлы!
Леонид Тимофеевич петіс на дінӧ, тӧдчис, мый сылӧн вӧрзьӧма сьӧлӧмыс да ачыс рад.
Ещӧ ӧтчыд найӧс и асьсӧ удж бура помалӧмӧн поздравитӧм бӧрын сійӧ лэптіс кисӧ да шуис:
— Но делӧ миян абу на помасьӧма!
Абу помасьӧма!
И медся главнӧйыс — водзын!
Челядь пырысь-пыр чӧв ланьтісны да видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Директорлӧн синъясыс сералісны, но сійӧ эз шутит.
— Мый, думыштчинныд?
А загадкаыс, ме ногӧн, ньӧти абу сьӧкыд.
Нолтӧ, думыштлӧй, мый миян главнӧйыс водзын?
Елена Александровна ас тӧдлытӧгыс петіс водзӧ, гӧрдӧдыштіс да вешйис бокӧ.
— Вот ме аддза, мый Елена Александровна гӧгӧрвоис нин, но ме сылысь ог юав, — яндысьыштӧм велӧдысь вылӧ лукавӧя видзӧдігмоз серӧктіс директор. — Ме кӧсъя, медым школьникъяс вочавидзисны меным, мый ещӧ водзын медся главнӧйыс.
Челядь мӧдісны висьтавлыны ассьыныс чайтӧмъяссӧ:
— Идравны классъяс!
— Партаяс ваявны!
— Пригласитны велӧдысьясӧс!
— Вайны важ школаысь кӧлуй!
— Ставыс тайӧ вернӧ: идравны классъяс, вуджны важ школаысь выль хозяйствоӧ, пригласитны велӧдысьясӧс — ставыс тайӧ вернӧ и дзик колана.
Но главнӧйыс всё равно кольӧ водзын, — эльтіс школьникъясӧс Леонид Тимофеевич.
Челядь друг ставныс ӧтпырйӧ дӧгадайтчисны.
— Главнӧйыс — бура велӧдчыны!
Велӧдчыны!
Велӧдчыны «отлично» вылӧ! — гажаа горзісны найӧ.
— Но вот, медбӧрын уси дум выланыд, мыйла стрӧитім школасӧ! — сераліс на вылын директор.
Школьникъяс пӧвстын сулалігӧн Васёк тревожнӧя видзӧдіс аслас ёртъяс вылӧ, а найӧ сы вылӧ.
«А мисӧ... а мисӧ кыдзи?» — думайтісны быдӧн.
Елена Александровна казяліс налысь волнуйтчӧмсӧ да юрсӧ чатӧртӧмӧн сулаліс решительнӧй да непоколебимӧй, ачыс видзӧдіс водзӧ упрямӧй лӧз синъяснас.
Сӧмын сылӧн мыш саяс пуктӧм киясыс зэв ёна чабыртчисны.
Решитӧма вӧлі пырысь-пыр жӧ заводитны вуджны важ школаысь.
Челядь кутісны котравны пос кузя, шумитны.
Елена Александровна мынтӧдчис аслас мӧвпъясысь.
— Петӧй ставныд ывлаӧ! — командуйтіс сійӧ. — Ме ачым юкла тіянӧс.
Ті шызьӧданныд госпитальсӧ ставнас!
Строитчӧй ывлаын...
Иван Васильевич, ті мунанныд кык нывкакӧд.
Найӧ отсаласны нуны тіянлысь кӧлуйнытӧ.
Ещӧ кыкӧн мунасны мекӧд.
Мукӧдыс бура да дзик шынитӧв кутасны виччысьны госпиталь ворота дорын.
Ми петкӧдалам налы партаяс и ставсӧ, мый позьӧ вайны ас вылын, — объясняйтіс Елена Александровна.
— Толя Соколов, босьт ребяталысь первой партиясӧ...
Елена Александровналы отсӧг вылӧ петіс директор.
Кор ставыс лои чӧв-лӧнь да порядок, челядьяслӧн первой партия мӧдӧдчис госпитальлань.
Тайӧ жӧ луннас карса олысьяс чуймӧмӧн видзӧдісны, кыдзи улича кузя гажаа восьлалісны школьникъяс, ас выланыс нуисны пызанъяс, партаяс да учебнӧй пособиеяс.
Ичӧтджыкъясыс нуисны стулъяс да, юрнысӧ стул бӧрӧдыс мыччӧмӧн, гажаа барабанитісны чуньяснас сиденьеас да сьылісны сьыланкыв, кодӧс сочинитӧма кодкӧ тэрмасигтыр:
<rus>Шагаем мы по улице</rus>
<rus>И в барабаны бьём!</rus>
<rus>Назло проклятым гитлерам</rus>
<rus>Учиться мы идём!</rus>
Мазин петкӧдӧма вӧвлӧм велӧдысьяс жырйысь кучикӧн эжӧм ыджыд креслӧ да, кыскӧ сійӧс.
Сійӧ сувтлывліс улича вылӧ, сувтӧдліс креслӧсӧ да, сэтчӧ нюжӧдчӧмӧн пуксьӧм бӧрын, шойччис туй шӧрас, ачыс гажаа шутитіс ветлысь-мунысьяскӧд.
Госпитальын челядь вӧліны рамӧсь.
Видзчысьӧмӧн петкӧдалісны сарайысь сэтчӧ пукталӧм школаса мебель, сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, полігтыр видзӧдлывлісны палатаяс ӧшинь вылӧ.
Школаса стӧрӧж, кӧлуйсӧ чукӧртігмоз, ружтіс да, аслас вӧвлӧм каморка шӧрын сулалігӧн, думыштчывліс.
Нывкаяс, кодъяс отсасисны сылы вуджны выль патераӧ, почтительнӧя сулалісны порог дорын да виччысисны.
— Ті со мый... тані со менам приборъяс тыра ящик физическӧй кабинетысь — кӧлуйыс жугласяна, видзчысьӧмӧнджык колӧ... — броткис старик.
— Вайӧй, вайӧй!
Ми нуам! — уверяйтісны сійӧс нывкаяс.
Старик сетліс налы ящик да бара думыштчывліс, ачыс видзӧдіс аслас каморкаыслӧн важ, тӧдса стенъяс вылӧ, кӧні уютнӧя да мирнӧя колины сы олӧмлӧн кызь во...
— Эк, велалі ме, ребята, тайӧ керка дінас...
Вот тані ӧшинь дорас мыйта мӧвп ме бергӧдлі аслам юрын, кымын челядьӧс встречайтлі да колльӧдлі тайӧ кильчӧ вылас...
Ок-ок-ок...
Мыйтӧм быдсяматорйыс вӧлі олӧмас ставсӧ бурӧн казьтылан.
А вот сійӧ луныс, кор объявитісны война, быттьӧкӧ крук паметьын,
мед му пыр мунасны тайӧ кучик кульысьясыс, фашистъясыс! — тыртӧммӧм каморкаыслысь ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз ышлолаліс школаса стӧрӧж.
Мӧд школаӧ вуджӧмыс шызьӧдіс тшӧтш и госпитальсӧ.
Нина Игнатьевна радліс, мый рекмисны лишнӧй жыр да школаса мебельӧн тырӧм сарайяс.
Вӧвлӧм стӧрӧжлӧн жырйыс вӧлі колӧ сестра-кӧзяйкалы кладӧвӧй вылӧ.
Санитаркаяс тэрмасигтыр мыськисны да весалісны сійӧс, эз обращайтны внимание старик вылӧ.
— Но, но, мӧдісны тэрмасьны!
Морт эз на удит коксӧ петкӧдны, а найӧ нин — раз-два, ӧдйӧ ветекъяс шыблалісны, шоръяс лэдзисны джодж пасьтаыс... — скӧраліс Грозный, коді некор эз и думайтлы, мый кодкӧ вермас кӧзяитны сы жырйын, кӧть и тыртӧммӧмын.
Классъясысь да сарайясысь ключьяссӧ сійӧ дыр эз кӧсйы сетны.
— Да мый наысь тіянлы, Иван Васильевич?
Выль школаад тіян ӧні ключыд ещӧ унджык лоӧ, — меліа уговаривайтіс старикӧс Нина Игнатьевна, да сэк жӧ, асныра кагалы моз уступайтігтыр, снисходительнӧя шуаліс: — Но, кольӧй, кольӧй ас орданыд классъяссьыс ключьяссӧ — палатаяссӧ ми огӧ томнавлӧй.
Но вот асланыд жырйысь, сарайысь, пӧжалуйста нин, вайӧй.
Ӧд тіян пӧшти став кӧлуйтӧ нин нуӧма...
Ышлолалігтыр Грозный сетіс ключьяс, ачыс стрӧга ӧлӧдіс:
— Энӧ воштӧй. Ме кызь во видзи...
Мунігас сійӧ корис халат, прӧйдитчис став коридоръясӧд да, сійӧс вунӧдӧмӧн, мый госпитальысь важӧн нин выпишитчӧмаӧсь сійӧ боечьясыс, кодъяс помнитісны пос улын ичӧтик жырйын олысь стрӧг старикӧс, Грозный видзчысьӧмӧн восьтлывліс палата ӧдзӧсъяс да сьӧлӧмсяньыс копрасьліс:
<rus>— До свидания!</rus>
<rus>— До свидания, папаша</rus>! — ӧттшӧтш вочавидзлісны сылы боечьяс.
— Мый, мунан кытчӧкӧ, али мый? — чуймӧмӧн юасьлісны мукӧдъясыс тӧдтӧм старикӧс видзӧдалігтыр.
— <rus>До свиданьица</rus>...
кызь во тані уджалі... — довкйӧдліс юрсӧ старик.
Старшӧй сестракӧд прӧщайтчигӧн Нюра да Лида корисны видзны Валялысь кыдз пусӧ.
— Арнас ми сійӧс обязательнӧ выльлаӧ садитам, — висьталісны найӧ. — Тайӧ миян.
Сійӧ тожӧ мунас миянкӧд выль школаӧ.
— Но дерт, дерт!
Да ӧд ті и асьныд на унаысь котӧртланныд татчӧ.
Ми ӧмӧй нэм кежлӧ янсӧдчам? — нюмъяліс Нина Игнатьевна. — Ті тані отсасьысьяс!
Ӧти минут кежлӧ Васёк пыраліс Вася дінӧ.
Мӧдыс кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да тэрыба шӧпнитіс:
— Муна татысь, вокӧ!
Регыд тіян дорӧ школаад прӧщайтчыны вола.
Васёкӧс палатаӧ нуӧдӧм бӧрын сійӧ кусыньтіс койка вывсьыс матрацсӧ да лукавӧй озорствоӧн содтіс:
— Со сійӧ, шинельыс!
Сетісны...
Дӧзмӧді ме найӧс тані...
Абу ӧд менам шинельыс — командирлӧн...
тэ видлы...
А со тані, видзӧд... — Синъясыс сылӧн лоины тӧждысянаӧсь, сійӧ перйис ӧти соссӧ да петкӧдліс Васёклы биӧн чишкассьӧм розьтор обшлаг дорсьыс. — Осколокӧн писькӧдӧма...
Сылы киас, тыдалӧ, инмӧма.
Гашкӧ, и вирӧсь сэті вӧлі, да дезинфекцияӧн бырӧдӧмаӧсь.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Васёк босьтіс чорыд соссӧ, видзчысигтыр видліс осколокӧн писькӧдӧм розьторсӧ.
— А сэсся некӧн нинӧм абу, ме ставсӧ видлалі, — шинельсӧ мӧдарӧ бергӧдігмоз висьталіс Вася да, радпырысь синкымъяссӧ лэптӧм бӧрын, друг юаліс: — Гашкӧ, тайӧ осколокыс меным веськалі, а?
Кор ме сы шинель улын куйлі...
Менам кокын кымын осколокыс вӧлі!
Гашкӧ, и тайӧс перйисны?
Кыдзи думайтан?
Васёк эз тӧд.
Шинельлӧн чорыд ной вылӧ нежнӧя видзӧдігмоз сійӧ думайтіс бать йывсьыс, велӧдысь йывсьыс да тӧдтӧм ранитчӧм командир йылысь.
* * *
Выль школаӧ вуджӧм помасис сёрӧн.
Аски вӧлі колӧ краситны да выльдавны партаяс.
Елена Александровна тэрмӧдліс челядьӧс мунавны гортаныс.
Васёклы тӧдвылас уси, мый сійӧ ещӧ эз на лыддьы дневниксӧ, кодӧс сытӧг помаліс Одинцов.
«Ӧти рыт кежлӧ ковмас босьтлыны гортӧ, лыддьыштны», — думыштіс сійӧ да котӧртіс пионерскӧй жырйӧ.
Гӧгрӧс пызан дорын сулаліс Алёша Кудрявцев.
Лыддьысьӧмнас ылалӧмӧн сійӧ эз кывлы, кыдзи дзуртыштіс ӧдзӧс,
но, кор чувствуйтіс ас вывсьыс кодлыськӧ видзӧдӧмсӧ, тэрыба тупкис дневниксӧ да бергӧдчис.
Порог дорын сулаліс Трубачёв.
70 глава
ЧУЖӦМ-НА-ЧУЖӦМ
Тайӧ лунас Алёша лунтыр мучитчис: сылы вӧлі зэв окота помӧдз лыддьыны дневниксӧ.
Кудрявцев лыддис сэтчӧдз, кӧні вӧлі опишитӧма, кыдзи Трубачёв да сылӧн ёртъясыс шӧйтӧны вӧрӧд, и сылы быть лои бӧр нуны дневниксӧ да пуктыны места вылас, медым челядь эз казявны дневникыслысь вошӧмсӧ.
Мебель нуавны отсасигмоз, дворӧ партаяс пукталігмоз сійӧ друг думыштчывліс лыддьӧмтор йывсьыс, юасьӧмъяс вылӧ вочавидзліс тышкас-мышкас да терпитны вермытӧг виччысис рытсӧ, кор челядь кутасны разӧдчавны гортаныс.
Вочасӧн керкаас да дворас ноксьӧмыс ланьтіс.
Некод казявлытӧг Алёша писькӧдчис пионерскӧй жырйӧ.
Буретш тайӧ лунас пионерскӧй жырйӧ вӧлі проведитӧма электричество, и тані куслытӧг ӧзйис би.
Алёша видзчысьӧмӧн пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, занавесаліс ӧшиньсӧ да, лист бок корсьӧм бӧрын, кытчӧ сійӧ сувтліс, мӧдіс зіля лыддьыны.
Воськов бӧрся воськов тшыг да мучитчӧм челядькӧд тшӧтш писькӧдчис сійӧ Макаровкаӧдз, сылӧн пельясас шувгис вӧр, вомыс курді горш косьмӧмысла, сылы кажитчис, мый гӧгӧр кылӧ лыс да мята дук...
Алёша вунӧдіс, мый сійӧ пукалӧ пионерскӧй жырйын, кытчӧ быд минутӧ вермас кодкӧ пырны.
Челядькӧд тшӧтш сійӧ матыстчис Макаровкалань, волнуйтчис да нимкодясис нывкаяскӧд регыд аддзысьӧм вылӧ.
Валя Степановалӧн кулӧмыс дзикӧдз вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Сьӧд строчкаяс, кодъясӧс старательнӧя гижӧма Одинцов разборчивӧй почеркӧн, кутісны йӧктыны син водзас, пӧсь ёкмыль топӧдіс горшсӧ...
Жырйӧ кодкӧ пырис.
Алёша тупкис дневниксӧ, повзьӧмпырысь видзӧдліс да паныдасис Трубачёвлӧн чуймӧм видзӧдласкӧд.
Секунда чӧж найӧ сулалісны ёрта-ёртныслы паныд, чужӧм-на-чужӧм.
Васёк аддзис Кудрявцевлысь паськыда восьтӧм синъяссӧ.
Сӧмын ӧні на переживайтӧм волнениеыс вӧсна васӧд синъясыс пыр на пӧся дзирдалісны.
— Алёша... — ньӧжйӧник шыасис Трубачёв.
Кудрявцев ӧдйӧ воськовтіс водзӧ да кыв шутӧг нюжӧдіс ёртыслы кисӧ.
Васёк топыда чабыртіс сылысь чуньяссӧ.
Ӧдзӧс сайын друг кутісны кывны ньӧжмыдіник кокшыяс, и жырйӧ видзӧдліс Елена Александровна.
Кык детинка, ёрта-ёртнысӧ киӧдныс кутігтыр, сулалісны гӧгрӧс пызан дорын.
— Ми мунам нин, — шуис Трубачёв да, ас бӧрсяыс Алёшаӧс кыскигмоз, петіс коридорӧ.
Чӧв олігтыр найӧ мунісны классъяс дорті, пӧдлалісны ас бӧрсяныс параднӧй ӧдзӧс да мунісны дворӧд.
Рӧмыдас еджыдӧн тыдалысь забор пыр жӧ казьтыштіс налы кыкнанныслы неважӧнся соперничайтӧмсӧ да лӧгалӧмсӧ.
Алёша ещӧ ёнджыка топӧдіс Трубачёвлысь кисӧ.
Васёк нюмъялігтыр видзӧдліс ёртыслы чужӧмас да прӧстӧя шуис:
— Ме век кӧсйылі дружитны тэкӧд.
— Ме тожӧ... — волнуйтчигтыр шӧпнитіс Алёша. — Но ме вӧчи уна лёктор...
— Та йылысь оз казьтывны, кор миритчӧны, — тэрыба торкис сійӧс Васёк. — И лӧгалӧм бӧрад дружбаыд овлӧ ещӧ крепыдджык.
Детинкаяс ӧтлаын мунісны гортаныс.
Муніганыс найӧ сёрнитісны уна да тэрмасигтыр, ёрта-ёртныслысь дугдывтӧг юасисны, кыдзи йӧз, кодъяс встретитчӧмаӧсь дыр торйӧн олӧм бӧрын.
Дружескӧй откровенностьӧн Васёк висьталіс бать вӧснаыс аслас тревога йылысь, висьталіс, кыдзи сійӧ да сылӧн ёртъясыс тӧвбыд занимайтчисны Костякӧд, Анатолий Александровичкӧд, Екатерина Алексеевнакӧд, кыдзи ӧні налы отсӧг вылӧ воис Елена Александровна, кутшӧм замечательнӧй велӧдысь сійӧ!
— И всё-таки миянлы зэв страшнӧ: миянлы ӧд ковмас сдайтны экзамен!
Он кӧ вочавидз кутшӧмкӧ юалӧм вылӧ — и сэки пом, пуксьыны мӧд во кежлӧ!
Та йылысь ми весиг думайтны огӧ вермӧй! — висьталіс Васёк.
— Мед эськӧ тіянӧс Елена Александровнаыд оз подведит!
Ӧд сійӧ всё-таки печник, — кутіс волнуйтчыны Алёша.
Васёк сувтіс, серьёзнӧя видзӧдліс сылы синъясас:
— Елена Александровна — зэв бур велӧдысь, и сійӧ настоящӧй друг ребяталы.
Алёша чӧв оліс.
— Ме кӧсъя, медым тэ тӧдін тайӧс, Алёша, — настойчивӧя мӧдысь шуис Васёк да бара пӧся кутіс висьтавлыны, кыдзи олӧмса медся сьӧкыд здукас Елена Александровна воис налы отсӧг вылӧ, кыдзи мыйвынсьыс сійӧ зільӧ подгонитны найӧс арифметика кузя, кутшӧм сійӧ стрӧг да справедливӧй.
— Оз ло мыжа сійӧ, ми кӧ всё-таки колям мӧд во кежлӧ, — шогпырысь помаліс Васёк.
— Ті не долженӧсь кольны, Трубачёв!
Классысь классӧ ми кутам вуджавны ӧтлаын.
Менам некор эз вӧвлы настоящӧй друг...
Ме лыдди тіянлысь дневниктӧ да унатор гӧгӧрвои...
Кывзы, Трубачёв!
Гашкӧ, тіянӧс вуджӧдасны экзаментӧг?
Директор ӧд тӧдӧ, мый ті прӧпуститінныд дзонь во, мый тіянлы сьӧкыд... — кутіс тӧждысьны Алёша.
Васёк серӧктіс:
— Чудак тэ, Алёша!
Тайӧ ӧд велӧдчӧм, поблажкаяс виччысьны тані нинӧм!
Детинкаяс сёрнитісны сёр рытӧдз.
Первой Алёша колльӧдіс Трубачёвӧс, сэсся Трубачёв — Алёшаӧс.
Асланыс керка дворысь Кудрявцев аддзис батьсӧ.
Кительсӧ пельпом вылас чӧвтӧмӧн генерал шоперыскӧд ноксис машина дорын.
— Виччысьлы!
Ме сӧмын висьтала батьлы да бара колльӧда тэнӧ, — тэрыба шӧпнитіс Васёклы Алёша.
Генерал ачыс петіс ворота дорӧ.
— Ме сьӧлӧмсянь рад! — Васёклысь кисӧ топыда топӧдлігмоз шуис сійӧ.
71 глава
ПОМАЛӦМ УДЖ
Вӧлі шондіа, жар лун.
Свежӧй лакӧн дзирдалігтыр, быттьӧкӧ ичӧтик сьӧд паровозъяс, школа дворын сулалісны пӧчинитӧм партаяслӧн радъяс.
На гӧгӧрын бергалісны школьникъяс, кианыс налӧн вӧліны кистьяс да консервнӧй банкаяс, кодъясӧс тыртӧма лакӧн.
Тайӧ вӧлі гажа удж, быдӧнлы окота вӧлі краситны партаяссӧ аслас класслы.
Сэні жӧ дворас кыкнан Миронычыс пӧчиняйтісны сарайын ульсалӧм мебель.
Гырысьджык челядькӧд Грозный лӧсьӧдіс порядок став керкаас.
Толя Соколов аслас сизимӧд классаяскӧд ӧтлаын помаліс электричество проведитӧм.
Залын первойысь кутіс сёрнитны радио.
Ӧні вӧлі позьӧ нин ставныслы ӧтлаын кывзыны сводка.
Леонид Тимофеевич видзӧдіс, кыдзи ыджыд, дзирдалысь залыс школалӧн тыри будущӧй велӧдчысьясӧн, кыдзи, стулъяс вылӧ тшапа пуксялігмоз, найӧ лӧсьӧдчисны кывзыны лунся юӧртӧм.
Ичӧтик сцена, гӧрд нойӧн вевттьӧм пызан, кучик бӧра стулъяс казьтылісны важ, муса школасӧ — сӧмын быдӧнлы кажитчис, мый тайӧ школаыс друг быдмӧма, паськӧдӧма ассьыс стенъяссӧ да лоӧма югыдджык.
Леонид Тимофеевич сулаліс пызан сайын,
Сталинлӧн тӧдса ыджыд портрет улын,
да пыдісянь волнуйтчигтыр видзӧдіс школьникъяслӧн вывлань лэптӧм да серьёзнӧй чужӧмъяс вылӧ.
«...Воронежскӧй фронт вылын миян войска займитісны некымын населённӧй пункт, та дырйи уничтожитісны уна сюрс немецкӧй салдатӧс да офицерӧс.
Миян частьяс, кодъяс вуджисны Донлӧн рытыввыв вадорӧ, отбитісны некымын атака противниклысь да бырӧдісны дас кык немецкӧй танк».
Челядь кывзісны да думайтісны сы йылысь, мый кӧнкӧ фронт вылын олӧмнысӧ жалиттӧг тышкасьӧны йӧз, отстаивайтӧны рӧднӧй мулысь быд вершӧк, мый тайӧ йӧзыслы зэв сьӧкыд, мый тані, тылын, быдӧн долженӧсь отсавны налы асланыс вынъяс серти.
Ассьыныс школьнӧй залсӧ видзӧдігмоз челядь чувствуйтісны сьӧлӧм бурмӧм сыысь, мый найӧ эз пукавны кияссӧ кресталӧмӧн, найӧ тожӧ участвуйтісны ӧтувъя уджын.
На пӧвстын эз вӧвны сэтшӧм йӧз, кодъяслы ставыс веськодь, эз вӧвны дышъяс да лодырьяс, эз вӧв ни ӧти морт, коді эськӧ заводитліс пышъявны уджысь!
И тайӧ ӧтувъя уджыс йитіс найӧс крепыд дружбаӧн.
Унаӧн на пиысь встретитчисны тані первойысь, а ӧні лоины матысса ёртъясӧн.
Налӧн дружбаыс лои ёнӧн да жугӧдны позьтӧмӧн.
Накӧд тшӧтш сійӧ пырис на киясӧн стрӧитӧм выль школаӧ, сійӧ пырӧма нин классъясӧ.
Воас победалӧн шуда лун!
Выль и выль школьникъяс мӧдасны воавны тайӧ школаас, пукавны классъясын, занимайтны партаяс, сулавны дӧска дорын, велӧдчыны.
Тайӧ залас достойнӧйсьыс достойнӧйясыс кутасны получайтны пионерскӧй галстукъяс, а старшӧйяс, кодъяс помаласны школасӧ, петасны татысь мирнӧй олӧмлӧн паськыд да югыд туй вылӧ...
Нинӧм оз вермы сравнитчыны мортлӧн гордӧй ощущениекӧд, кор тайӧ мортыс аслас уджӧ пуктіс став вынъяссӧ, аслас сьӧлӧмлысь став волнениесӧ да, медбӧрын, помаліс сійӧс Рӧдина слава вылӧ!
И та вӧсна быд школьник, коді пукаліс залын, бура гӧгӧрвоис прӧстӧй кывъяссӧ, кодъясӧс висьталіс ичӧтик трибуна вывсянь налӧн директорныс:
— Достоинствоыс мортлӧн — уджын!
Васёк Трубачёв сулаліс аслас ёртъяс кытшын, сылӧн откровеннӧй чужӧм вылас сявкйис радлун.
Кор директорлӧн гӧлӧсыс ланьтіс, школьникъяс торжественнӧя заводитісны сьывны Сӧвет Союзлысь Гимн.
Вӧсньыдик, ён гӧлӧсыс Елена Александровналӧн увереннӧя да чёткӧя нуӧдіс ас бӧрсяыс школьникъяслысь гӧлӧсъяссӧ, йитіс найӧс дружнӧй, крепыда йитчӧм хорӧ.
72 глава
ВАСЯКӦД ПРӦЩАЙТЧӦМ
Тайӧ лунас челядь виччысисны Васяӧс.
Тӧрыт рытнас тётя Дуня пыр сійӧ юӧртіс, мый вокзалӧ мунтӧдзыс пыралас школаӧ прӧститчыны.
Васякӧд прӧщайтчӧмыс волнуйтіс челядьӧс.
Палатаын ньӧжйӧник сёрнитӧм, командир повтӧмлун йылысь висьтъяс, упорнӧй мечта выльысь встретитчыны сыкӧд — ставыс тайӧ сӧдз синъяса тӧждысьысь Васякӧд тшӧтш муніс ӧні на олӧмысь дыр кежлӧ, гашкӧ, век кежлӧ.
Детинкаяс нетерпеливӧя ветлӧдлісны, нывкаяс сулалісны ворота дорын.
Улича вылӧ видзӧдігӧн кутшӧмкӧ ветлысь-мунысьӧс ылісянь найӧ чайтлісны Васяӧн.
— Вася?
Абу, абу Вася!
Луныс вӧлі жар.
Пуяс сулалісны ассьыныс бусӧсь, кос коръяса увъяссӧ ӧшӧдӧмӧн; сӧмын пемыдвеж козъяс палисадникъясын кажитчисны ыркыдӧсь, сочнӧйӧсь, нярмытӧмӧсь.
Детинкаяс вӧліны ӧти майка кежысь, пидзӧссьыс вылӧдзджык пуджӧм дженьыдик гачьясаӧсь да тшайпода тапкиаӧсь.
Нывкаяс — кокньыдик сарапанаӧсь.
Но Вася воис шинеля.
Ещӧ ылісянь на челядь аддзисны пельпом саяс вещевӧй мешӧка, туй кежлӧ пасьтасьӧм красноармеечӧс.
— Вася!
— Муна татысь, ребята! — Вася нюжӧдіс кыкнан кисӧ.
Сылӧн кельыд чужӧм вылас сявкйис радлун, вомдоръясас тӧдчис челядь сяма тӧдса нюммунӧм. — Медбӧрын лэдзисны жӧ менӧ!
Вот локті прӧщайтчыны! — зэлыда кизявлӧм шинельсӧ лӧсьӧдышталігмоз да пилотка вывсьыс гӧрд звёздочкасӧ шыльӧдігмоз висьталіс Вася.
Челядь видзӧдісны сылы синъясас, видлалісны ӧкуратнӧя штопайтӧм шинель соссӧ:
— Гиж миянлы, Васенька, частӧджык гиж!
Татысь мунысь ёртсӧ быдладорсянь кытшалӧм бӧрын найӧ делӧвитӧя сёрнитісны сыкӧд фронт йылысь, выль частьӧ назначитӧм йылысь да, асьнысӧ торкалігтыр, шогпырысь содтылісны:
— Кор нин бара аддзысям!..
Эн вунӧд миянӧс, Вася!
— А друг кӧ ассьыд командиртӧ встретитан, гиж ӧдйӧджык! — корис Лида.
Васялы петкӧдлісны выль забор, школалысь паськыд дворсӧ.
— Ті татчӧ арнас сёрӧнджык сад садитӧй.
Ме воа — медым яблокъяс вӧліны! — шутитыштіс Вася.
Ставныс ӧтчукӧрын, шумитігтыр кайисны пос кузя вылыс судтаӧ, кытшовтісны став классъяссӧ, велӧдысьяслысь жыр, ыджыд зал.
Леонид Тимофеевич да Елена Александровна меліа здоровайтчисны томиник красноармеечкӧд, сиисны сылы чорыда нӧйтны фашистъясӧс да регыдджык бӧр воны гортас.
Ӧти классын Мария Ивановна да Федосья Григорьевна посни челядькӧд ӧтлаын ичӧтик мешӧкъясӧ пукталісны боечьяслы козинъяс.
Вася чувствуйтіс асьсӧ ӧти сэтшӧм боечӧн, кодлы тожӧ лӧсьӧдӧны пӧдарок, сьӧлӧмсяньыс да меліа аттьӧаліс вниманиесьыс.
Ртуть кодь тэрыб Нютка бӧрйис медся мича мешӧк да гораа мӧдіс шӧпкӧдны Федосья Григорьевналы пель водзас:
— Козьналам ӧні!
Сійӧ ӧд тожӧ красноармееч...
Козьналам ӧні!
Вася кыліс тайӧс, яндысьыштіс:
— Оз ков.
Ме нин праздник кежлас получита, фронтӧвӧй ёртъяскӧд ӧтлаын...
Но Федосья Григорьевна, Мария Ивановнакӧд сӧветуйтчыштӧм бӧрын, век жӧ козьналіс Васялы шоныд носки да кепысь.
Челядь вӧліны зэв дӧвӧленӧсь.
Вылыс судтасӧ кытшовтӧм бӧрын пос кузя лэччисны улыс судтаас да восьтісны ӧдзӧс пионерскӧй жырйӧ.
Вася сувтіс порог дорас, видзӧдаліс плакатъясӧн мичмӧдӧм стенъяс вылӧ да нюмъёвтіс:
— Бура мичмӧдӧмныд!
Тыдалӧ, став медбурсӧ тайӧ жырас вайӧмныд...
Вот ми школаын тадзи жӧ вӧлі: мый медмичаыс — сійӧс асланым пионерскӧй жырйӧ кыскам!
— Вася! Со тані геройяс!
Видзӧд, Вася...
А со карта!
А тайӧ сентябр первой лун кежлӧ газет! — быдладорсянь нетшкисны сійӧс челядь.
— Вася! А со миян велӧдысь Сергей Николаевич!
И Митя! — ассьыс гӧсьтсӧ фотографиялань нуӧдігмоз серьёзнӧя шуис Васёк.
— Со, со миян велӧдысь! — гӧгӧр шумитісны мукӧд челядьыс.
Вася матӧдз копыртчис фотографиялань, сэсся бӧр веськӧдчис, шӧйӧвошӧм, тэрыб видзӧдласӧн котӧртіс челядь чужӧмъяс кузя, бара копыртчис да кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Шутитанныд...
Вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны не то ӧбидаысь, не то повзьӧмысь, кельыд плеш вылас чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
— Коді тайӧ? — Сергей Николаевич вылӧ чуньнас индігмоз вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Тайӧ миян велӧдысь! — чуймӧмӧн да стрӧга выльысь висьталіс Трубачёв.
Васялӧн чужӧмыс ёна гӧрдӧдіс:
— Тайӧ менам командир!
Челядь шӧйӧвошӧмӧн видзӧдісны то Вася вылӧ, то фотография вылӧ.
Волнениеыс, кодӧс кыпӧдіс Васялӧн кывъясыс, кыскис пионерскӧй жырйӧ директорӧс да Елена Александровнаӧс.
— Тайӧ сійӧ!
Ме пырысь-пыр тӧді сійӧс... синъяс сертиыс тӧді, нюмъялӧм сертиыс... — ӧти-ӧтиӧн быдӧн дінӧ шыасигмоз волнуйтчигтыр долис Вася.
Леонид Тимофеевич подробнӧя юасис Васялысь сійӧ местаяс йывсьыс, кӧні муніс бойыс, вайис велӧдысьлысь медбӧръя письмӧсӧ, внимательнӧя лыддис сійӧс выльысь, сверитіс датасӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Да, направлениеыс сійӧ жӧ...
Зэв вермас лоны, мый тайӧ именнӧ Сергей Николаевич.
— И тэ нинӧм, нинӧм он тӧд сы йылысь, Вася? — бӧрдігтыр юаліс Нюра, коді вунӧдіс, мый унаысь нин сійӧ госпитальын юавліс та йылысь да мый именнӧ командирыслӧн кытчӧкӧ вошӧмыс мучитіс том красноармеечӧс.
Челядь видзӧдісны Вася вылӧ выль синъясӧн.
Ставсӧ казьтылігмоз, мый сійӧ висьтавлывліс палатаын, найӧ ӧні вӧліны отчаяниеын сыысь, мый Вася, коді косясьӧма пельпом-на-пельпом ӧтлаын налӧн дона велӧдыськӧд, мунӧ татысь.
И сійӧторйыс, мый повтӧм командирыс вӧлӧма Сергей Николаевич, выльногӧн югдӧдіс Васялысь висьтъяссӧ; челядьлы окота вӧлі эськӧ кывзыны висьталӧмсӧ первойсяньыс, подробнӧя юасьны став йывсьыс.
Ӧні командир олӧмса быд мелочь вӧлі торъя значениеа.
И волнуйтчигтыр челядь зілисны кутны Васяӧс ас дораныс дырджык.
Но Вася нинӧм нин эз висьтавлы.
Сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі вӧрзьӧма аслас открытиенас челядь дорысь ёнджыка, сійӧ эз вешйыв фотография дінысь, долис кык кыв: «Тайӧ сійӧ!»
Елена Александровналӧн кӧть и висис сьӧлӧмыс занятиеяс вӧсна, но сійӧ отложитіс занятиесӧ да лэдзис челядьӧс колльӧдны Васяӧс вокзалӧдз.
Кор матыстчис поезд, Вася пӧрччис пилоткасӧ, окаліс быдӧнӧс да челядь сяма нораа шуис:
— Сьӧлӧмӧй менам дзоньнас косьмис.
Аддзи — и муна татысь.
А кӧні сійӧ?
Ловъя-ӧ?
Коркӧ кӧ сійӧ воас ас гортас, висьталӧй сылы, ребята: уна Вася свет вылас и сылӧн частяс уна красноармееч, сӧмын, гашкӧ, и дум вылас усьӧ сылы нёльӧд батареяса снарядъяс ваялысь...
Муніс пӧ фронт вылӧ сы шинельӧн...
73 глава
МЕДБӦРЪЯ ВЫНЫШТЧӦМЪЯС
Вася мунӧм бӧрын челядь пӧшти дугдісны волывлыны школаӧ — став кадыс муніс занятиеяс вылӧ.
Елена Александровнакӧд да Екатерина Алексеевнакӧд ӧтлаын найӧ пуктылісны став вынъяссӧ, медым укрепитны ассьыныс тӧдӧмлунъяссӧ.
Арифметика кузя медбур велӧдчысьӧн важмозыс вӧлі Петя Русаков.
Елена Александровна шензис и нимкодясис сы способностьяс вылӧ.
— Тайӧ вуджас, — увереннӧя висьталіс сійӧ Екатерина Алексеевналы.
Мӧдыс вочавидзӧм пыдди шога нюмъяліс:
— Ме нин, кажитчӧ, нинӧм вылӧ абу рад, меным ставныс жальӧсь.
Менам веськыда сьӧлӧмӧй висьӧ на вӧсна!
Елена Александровна думсьыс арталіс кольӧм лунъяссӧ.
Луныс вӧлі этша нин.
Экзамен кежлӧ лӧсьӧдӧм примеръяс да задачаяс куйлісны нин директор портфельын.
Челядьӧс дӧска дорӧ петкӧдлігӧн Елена Александровна юасис ӧні став курс кузяыс.
Кор кодкӧ нюжмасьліс вочакывнас, синъясыс сылӧн пемдылісны волнуйтчӧмысла, чужӧмыс лолі кельыдджык да стрӧгджык.
Челядь чӧвтлывлісны тревожнӧй видзӧдласъяс ёртыс вылӧ, терпитны вермытӧг виччысисны сылысь вочакывсӧ.
Дӧска дорын сулалысь тӧдіс, мый переживайтӧны сы вӧсна челядь и велӧдысь.
Сійӧ зумыштчӧмӧн кӧрліс плешсӧ, зіля гӧгӧр думайтіс сетӧм юалӧмыс кузя да, медбӧрын сы вылӧ вочавидзӧм мысти, кыпӧдліс быдӧнлысь радпырысь ышловзьӧм.
Ӧтчыд тайӧ вӧлі Васёк.
Сійӧ некыдзи эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кыдзи корсьны куим числӧлысь наименьшӧй общӧй кратнӧйсӧ.
Елена Александровна тэрыба листаліс учебниксӧ, аддзис правилӧсӧ да, сійӧс Васёклы петкӧдлігмоз, волнуйтчигтыр шуис:
— Трубачёв, запомнит!
Запомнит!
Со тайӧ правилӧыс...
Запомнит синъяснад, запомнит пельнад!
Васёклысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ да чуймӧдіс сійӧс велӧдысь синъясын тӧдчысь тревогаыс.
Сьӧлӧмсяньыс аттьӧалігтыр сійӧ пасйис сы судьбаын велӧдысьлысь пӧсь участиесӧ.
Челядь занимайтчисны лунтыр.
Найӧ котӧртлывлісны гортаныс сӧмын ӧбедайтны, сэсся бара пуксьылісны занимайтчыны.
Рытнас найӧс гортас лэдзалігӧн Елена Александровна шулывліс:
«Ужнайтӧй да водӧй узьны.
Гортаныд нинӧм энӧ вӧчӧй!»
— Мый ті сэні лунтыръясӧн пропадайтанныд? — недӧвӧльнӧя юавліс Елена Александровналысь директор.
— Оз жӧ позь занимайтчыны асывсяньыс рытӧдз!
Кор нӧ найӧ шойччӧны?
Но Елена Александровна ачыс эз тӧдлы шойччӧмсӧ.
Директор казяліс, мый сійӧ омӧльтчис да чужӧм вылас вежсис тайӧ лунъяснас.
«Сӧмын мед эськӧ ставыс тайӧ эз ло весьшӧрӧ!» — ас кежас думайтіс Леонид Тимофеевич.
Экзаменъяссӧ вӧлі назначитӧма медбӧръя срок кежлӧ — август 25 лун кежлӧ.
74 глава
ВЫЛЬ УЧИТЕЛЬЯС
Трубачёвысь гажтӧмчысь Витя Матрос быд лун занятиеяс бӧрын виччысис сійӧс Екатерина Алексеевна керка дорын.
— Миянлы выль велӧдысьясӧс мӧдӧдӧмаӧсь! — тшӧкъялігтыр висьталіс сійӧ челядьлы школаса медбӧръя юӧръяс. — Ӧти важнӧй сэтшӧм, ӧчкиа, тошка.
Физик.
— Кытысь тэ тӧдан, мый физик?
— Сразу тыдалӧ.
Мыйӧн сӧмын воис, пыр и кутіс требуйтны физическӧй приборъяслы кабинет.
Велӧдысьясӧс пыр тӧдан, коді кутшӧм предмет кузя.
Воис литература кузя велӧдысь да тожӧ пырысь-пыр аслас делӧ бердӧ кутчысис — вайӧй библиотека лӧсьӧдамӧй!
Пӧрысиник, дзор, а гӧлӧсыс сылӧн кутшӧм!
Пыр быттьӧкӧ мыйкӧ декламируйтӧ...
Улыс судтаса коридорӧ небӧг тыра шкапъяс сувтӧдаліс, ичӧтик пызан, тшӧктіс лампочка пуктыны да пукалӧ.
Небӧгъяс сеталӧ.
— А ребята пиысь коді сылы отсасьӧ? — шогпырысь юаліс Малютин.
Библиотекаын уджавны сылӧн вӧлі важся мечта.
— Тишин сылы отсасьӧ.
— Тишин?
— Но да.
Сійӧ радейтӧ лыддьысьны.
Кудрявцев шуӧ сылы ӧтчыд: «Тэ, — шуӧ, — Тишин, лыддян буртор йылысь, а ачыд лёкӧс вӧчан».
А Тишин копыртіс юрсӧ да видзӧдӧ.
«Ме пӧ, — шуӧ, — небӧгтӧ ас дінӧ ог применяйт!»
Витя гораа серӧктіс да видзӧдліс челядьлы чужӧмъяс выланыс.
Найӧ зумыша нюмъялісны.
— А математикӧс абу на ыстӧмаӧсь? — юаліс Петя Русаков.
— Математикӧс?
Абу.
География кузя велӧдысь воис тӧрыт.
Стрӧг сэтшӧм, ой-ой! — Витя бергӧдлыштіс юрсӧ. — Первойлы сысянь Грозныйлы сюри.
Глобус вӧсна.
Глобусыс сарайын куйлӧма да ульсалӧма, а сэсся косьмӧма, и сэні потас кутшӧмкӧ лоӧма.
А велӧдысь — Иван Васильевич дінӧ: «Но кыдзи ме челядьсӧ велӧдны кута?
Ӧд тані быд сунистор мыйкӧ обозначайтӧ!
Зэв вӧсньыдик потас позьӧ ичӧтик ю пыдди примитны».
Грозный ӧчкиасис да шуӧ: «Нинӧм особеннӧйсӧ ог аддзы, ставыс свет вылын вежласьӧ.
Гашкӧ, коркӧ и сэні ю лоӧ».
Ми веськыда тӧкӧтьӧ эгӧ кулӧй серамысла!
Варовитігтыр Витя колльӧдіс Трубачёвӧс дзик горт дорӧдзыс.
— Ме пыр надейтча, Трубачёв, мый тэ миян классӧ колян, — сьӧлӧмсяньыс ӧтчыд висьтасис сійӧ.
— Ог, Витя, эн желайт меным тайӧс! — серьёзнӧя корис сійӧс Васёк.
Витя дӧзмис:
— Ми эськӧ тэкӧд ӧтлаын велӧдчим, бӧрыннас ӧтлаын и морякӧ мунім!
Ӧтчыд Екатерина Алексеевна керка дорын Васёк паныдасис Алёша Кудрявцевкӧд.
— Но, кыдзи тіян делӧясныд? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Алёша Трубачёвлысь. — Ме кӧсйи Елена Александровналысь тӧдмавны, но сійӧ некӧн оз тыдав.
— Сійӧ пыр миянкӧд.
Ми гӧтӧвитчам.
Алёша ыджыд сочувствиеӧн видзӧдіс челядьлы омӧльтчӧм чужӧмъяс вылас.
«Мыйла мучитны найӧс экзаменъяснас!..
Папа кӧ эськӧ сёрнитіс директоркӧд...
сійӧ всё-таки генерал, сылӧн просьбаыс уна значитӧ...» — тэрыба думыштіс сійӧ ас кежас, гӧрдӧдіс да ньӧти падъявтӧг вӧтліс юрсьыс тайӧ мӧвпсӧ.
— Тіян сӧмын арифметика кузя лоӧ экзаменыс? — юаліс сійӧ гораа.
— Ог тӧд!
Мукӧд предметъяссьыс ми огӧ полӧй.
Алёша думыштчис:
— Но, а кыдзи ті чувствуйтанныд, сдайтанныд? — беспокоитчигтыр юаліс сійӧ прӧщайтчигас.
— Ми ставсӧ прӧйдитім, но ӧд код тӧдас, кутшӧм случай вермас лоны...
Миян ӧд вогӧгӧрся ӧтметкаясыд абуӧсь, кодъясӧс тожӧ арталӧны, экзамен вылад кӧ ӧшибитчан, — серьёзнӧя гӧгӧрвоӧдіс Сева.
Аслас выль ёртъяс участь вӧсна тӧждысьысь Алёша гажтӧмпырысь шӧйтіс школаӧд да, быд велӧдысь вылӧ сюся видзӧдігмоз, нетерпеливӧя виччысис математикӧс.
«Сійӧ кӧ воас, ме пана сыкӧд сёрни, сета сылы дневник...
Со, шуа, миян школаын эмӧсь ребята, ті лыддьӧй на йылысь, пӧжалуйста.
Найӧ пионеръяс, отличникъяс.
Неужели провалитас та бӧрын?»
Алёша некытчӧ эз вермы инасьны.
Ӧтчыд школаӧ воис кузьмӧс, векни чужӧма, чорыд ныра да мылькъя плешка морт.
Сылӧн косіник фигура вылас лӧсьыдика пукаліс пемыдлӧз костюм, юр вылас небыдик шляпа кутіс сылысь вӧсньыдик рӧмтӧм юрсисӧ.
Тӧдтӧм морт юаліс Леонид Тимофеевичӧс да, сійӧс виччысигмоз, ветлӧдліс дворӧд.
«Математик!» — мыйлакӧ увереннӧя думыштіс Алёша да котӧртіс дворӧ.
— Здравствуйте! — тӧдтӧм морт дінӧ матыстчигмоз збоя шуис сійӧ. — Директор регыд локтас.
— Ме виччысьла, — шуис мӧдыс.
— Гашкӧ, пыранныд пионерскӧй жырйӧ?
Сэні позьӧ пукалыштны! — вӧзйис Алёша.
— Позьӧ пыравны, позьӧ пукалыштны, позьӧ и сулалыштны, — сӧгласитчис воӧм морт.
Алёша колльӧдіс сійӧс пионерскӧй жырйӧ.
«Математик», мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, сюся видзӧдіс электрическӧй лампочка вылӧ, коді улын ӧшаліс пызан весьтын, видліс шнурсӧ.
Сэсся восьтіс коридорӧ петан ӧдзӧс, синъяссӧ чӧвтліс йирк вылӧ, дженьыдика юаліс:
— Кымын точка тіян?
Алёша эз гӧгӧрво.
— Пуксьӧй диван вылас, — вочакыв пыдди тэрмасьӧмӧн шуис сійӧ да волнуйтчигтыр босьтіс киас дневник. — Тайӧ школаас эмӧсь отличникъяс, пионеръяс...
Найӧ пыр бура велӧдчисны.
Зэв способнӧйӧсь.
Медся нин арифметика кузя.
И вообщӧ...
Со дневник.
Кӧсъянныд лыддьыштны?
Воысь морт видзӧдліс Алёша вылӧ.
Синъясыс сылӧн ловзисны, вомдоръясас тыдовтчис бурысь нюммунӧм:
— Дневникъясӧн ме ог занимайтчы.
А ті велӧдчӧй, велӧдчӧй...
Бур ӧтметкаяс — тайӧ нин обязательнӧ.
Сы вылӧ ті и пионеръяс.
Жырйӧ видзӧдліс Леонид Тимофеевич:
— Здравствуйте!
Ті ме дінӧдз?
Воӧм морт кутіс тэрмасьны да, киняулас шляпасӧ кутігмоз, муніс директор бӧрся.
Алёша дыр сулаліс жыр шӧрын, сэсся пуктіс дневниксӧ да кайис вылыс судтаӧ.
Пос дорын, перилӧ вылӧ пинжаксӧ ӧшӧдӧм бӧрын да сы вылӧ шляпасӧ пуктӧм бӧрын, «математик» тувъяліс стенӧ электрическӧй счётчик.
Алёша гӧгӧрвоис, мый ӧшибитчис.
«Ӧні ӧмӧй верман тӧдны йӧзӧс!
Пасьтасьӧма велӧдысь моз, и математическӧй шишкаяс плеш вылас!» — шогпырысь думыштіс сійӧ.
Школаӧ лунысь-лун локталісны выль йӧз.
Волывлісны бать-мам, велӧдысьяс, школьникъяс.
Велӧдысьяс жырйын гораа вешталісны стулъяс, кылісны тӧдтӧм гӧлӧсъяс.
Вылиник ключьяс чукӧрӧн зёльӧдчигтыр Грозный восьталіс да томлавліс сӧстӧм, прӧветритӧм классъяс.
Школьникъяс чукӧръясӧн жуисны дворын и коридоръясын, кӧні джуджыд нишаын омӧлиник дзор нывбаба вежлаліс налы небӧгъяс да велӧдысьяслы сеталіс учебникъяс.
Алёша ӧтнас шӧйтіс школьникъяс пӧвстын, ачыс шогпырысь думайтіс пыр ӧтитор: мый лоӧ, Трубачёв кӧ кольӧ витӧд классӧ?
Оз-ӧ бӧр кус налӧн дружбаыс?
Неужели сылы, Алёшалы, оз удайтчы пуксьыны ӧти парта сайӧ Трубачёвкӧд?
* * *
Ӧтчыд школаӧ воис ещӧ ӧти выль велӧдысь.
Тайӧ вӧлі веськыд, кузь тушаа, серьёзнӧй, вежӧра синъяса, дзормыны заводитӧм юрсиа старик.
Алёша пытливӧя, но некутшӧм лачатӧг видзӧдіс сы чужӧм вылӧ, кор колльӧдіс Леонид Тимофеевич ордӧ.
— Тіян дінӧ кодкӧ воис, Леонид Тимофеевич, — водзлань котӧртігмоз да велӧдысьяс жырлысь ӧдзӧс восьтігмоз ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Директор сувтіс порог дорӧ.
— А-а!
Кодӧс ме аддза!
Дона Анатолий Александрович!..
Бӧр воинныд?
Но вот и бур! — Сійӧ кыкнан кинас топыда топӧдліс кузь тушаа стариклысь кисӧ. — Буретш тіян велӧдчысьяс экзамен кежлӧ — Трубачёв да сылӧн ёртъяс экзамен кежлӧ.
Кывлі, кывлі насянь, кыдзи ті занимайтчӧмныд!
Алёша сулаліс ӧдзӧс дорын, быттьӧкӧ сійӧс тувъялӧмаӧсь места вылас.
Директор аддзис сійӧс:
— Кудрявцев, верман висьтавны аслад ёртъяслы, мый ботаника кузя экзаменъяс найӧ кутасны сдавайтны Анатолий Александровичлы.
— Тіян разрешение серти, ме вуджӧді нин найӧс аслам предмет кузя квайтӧд классӧ да надейтча, мый найӧ лоӧны менам велӧдчысьясӧн, — диван вылӧ пуксигмоз кыпыда шуис Анатолий Александрович. — Интереснӧ, кыдзи вообщӧ налӧн делӧясыс мукӧд предметъясыс кузя?
География кузя накӧд занимайтчис ӧти комсомолеч — Костя.
Да, интереснӧ, кывсьӧ оз мыйкӧ сы йылысь?
— Ребята висьтавлісны — сійӧ пӧ воюйтӧ Ленинград дорын.
Ловъя, здоров!
Найӧ комсомол райкомысь тӧдмалӧмаӧсь, — тэрыба юӧртіс Алёша да, водзӧ юасьӧмъяс виччысьтӧг, уськӧдчис корсьны Трубачёвлысь ребятасӧ, медым висьтавны налы бур выльтор.
75 глава
МИ ЕЩӦ ӦТЛАЫНӦСЬ НА
Челядь пукалісны асланыс радейтана местаын — Мазинлӧн да Русаковлӧн вӧвлӧм землянка дорын.
Пруд ямӧма, вевттьыссьӧма турунвиж нюйтӧн.
Илӧсь сьӧд вадорас тӧдчисны кодлӧнкӧ косьмӧм джуджыд коктуйяс.
Дзик ва дорас быдмысь кустъяс ылыстчӧмаӧсь, югыд шонді югӧръяс водзас на вылын тіралісны да вералісны вӧсньыдик чераньвезъяс.
Гажтӧма квакайтісны лягушаяс.
Кыдз пу шочмӧма, сылӧн веж коръясыс кытъясынкӧ вижӧдӧмаӧсь нин, и кымынкӧ кор, кодъяс усьӧмаӧсь пу вывсьыс, ӧтнанныс плавайтісны пруд веркӧс вылын.
Челядь пукалісны чӧв олігтыр, гажтӧмӧсь.
Тайӧ вӧлі налӧн экзамен водзвывса медбӧръя лун.
Талун Елена Александровна ещӧ ӧтчыд прӧверитіс ставнысӧ ӧти-ӧтиӧн.
Сэсся, плеш вывсьыс пушыд юрсисӧ бӧрлань вештыштӧм бӧрын, нюммуніс:
— Ӧні шойччӧй, чукӧртӧй вынъястӧ да локтӧй экзамен вылӧ кыпыдӧн, асаныд увереннӧйӧн.
— Аттьӧ тіянлы, Елена Александровна!
Кӧть мед мый оз ло, ми некор огӧ вунӧдӧй, кыдзи ті отсалінныд миянлы.
Елена Александровна муніс.
Челядь пукталісны учебникъяссӧ да тетрадьяссӧ, бокӧджык вештісны пызан, стенлань бергӧдісны дӧска.
Чӧв олігтыр Екатерина Алексеевна видзӧдіс, кыдзи найӧ идралісны жырсӧ.
Челядь матыстчисны сы дінӧ прӧщайтчыны.
— Аттьӧ, Екатерина Алексеевна... — дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис Васёк.
Екатерина Алексеевна сывйыштіс сійӧс.
— Но, гуляйтӧй, шойччӧй, — челядьӧс колльӧдігмоз тэрыба висьталіс сійӧ, — и нинӧм йылысь энӧ думайтӧй!
Кор Васёк друг лои прӧст став делӧяссьыс, эз тӧд, кытчӧ мунны.
Сылӧн ёртъясыс асьнысӧ чувствуйтісны сідзи жӧ.
Налӧн лихорадочнӧй велӧдчӧмыс помасис кыдзкӧ немвиччысьтӧг, налы пыр кажитчис, мый колӧ ещӧ мыйкӧ вӧчны, кытчӧкӧ тэрмасьны.
Мездлун получитӧмыс эз вай спокойсӧ.
— Мунамӧй пруд дорӧ! — вӧзйис Васёк.
Челядьлы дум выланыс уси, мый важӧн эз вӧвны асланыс радейтана местаясын, и налы лои нимкодь.
— Гуляйтны кӧ гуляйтны! — гажтӧма шуис Мазин.
Водзын локтысь экзаменъяс йылысь, быттьӧкӧ гусьӧн сёрнитчӧм серти, некод нин сэсся эз сёрнит.
— Эк, жаль — оз позь купайтчыны! — ямӧм пруд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Петя Русаков.
Васёк видлалыштіс ассьыс мускулъяссӧ.
Сылы кажитчис, мый бӧръя кадас найӧ слабмӧмаӧсь.
— Вайӧй вӧчамӧй физкультура сынӧд вылас! — вӧзйис сійӧ.
Кывзысьӧмпырысь челядь сувтісны.
— Вдох-выдох! — то кияссӧ вывлань лэптыштлігмоз, то чуньпомъяснас муӧдз инмӧдчылігмоз командуйтіс Васёк.
Сылысь движениеяссӧ челядь вӧчисны дышпырысь, окотатӧг.
Мазин друг крута бергӧдчис да петіс стройысь.
Юалӧм сямӧн Саша видзӧдліс сы бӧрся да шуис:
— Вайӧй бурджык мыйкӧ сьыламӧй.
<rus>Нам песня строить и жить помогает...</rus>
— вӧсньыдик гӧлӧсъясӧн заводитісны нывкаяс.
<rus>И тот, кто с песней по жизни шагает,</rus>
<rus>Тот никогда и нигде не пропадёт, —</rus>
гораа заводитісны на бӧрся детинкаяс.
Но татшӧм кыпыда заводитӧм хор вочасӧн слабмис, гӧлӧсъяс пыр лоины гортӧмджыкӧсь да, медбӧрын, дзикӧдз ланьтісны.
— Вайӧй прӧстӧ чӧв олігтыр пукалыштам вадорас, — вӧзйис Нюра. — Миянлы жӧ шойччыны колӧ.
Нывкаяс ӧтлаӧ пуксисны мыр вылӧ, детинкаяс пуксялісны на дінӧ эжа вылӧ.
«Мый, кодкӧ кӧ миян пиысь аски оз сдайт экзамен?» — тайӧ мӧвпыс мучитіс быдӧнӧс.
Сева Малютин пельпомъясӧдыс сывйыштіс ассьыс ёртъяссӧ.
— Ми ставным на ӧтлаынӧсь... — ньӧжйӧник шуис сійӧ, тайӧ кывъяснас висьталіс ставныслысь настроениесӧ.
Ставныс дыр чӧв олісны.
Виж да турунвиж ичӧтик корабльяс моз ва вылын плавайтісны коръяс, то найӧ чукӧртчывлісны ӧтлаӧ, то кокньыдик тӧв улын разӧдчавлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Шонді вӧлі пуксьӧ нин...
Мазин друг чеччыштіс да мыйвынсьыс шыбитіс ваӧ ыджыд из.
— Правильнӧ, Мазин! — чеччигмозыс гораа шуис Васёк.
— Асьтӧ колӧ босьтны киад.
Миян ещӧ эм на медся главнӧйыс!
Юасьӧм ногӧн челядь видзӧдлісны сы вылӧ.
— Мужество! — гажаа да гордӧя шуис Васёк.
76 глава
ФРОНТ ВЫВСЯНЬ ВОӦМ ЁРТ
Елена Александровна ньӧжйӧник муніс улича кузя.
Сы син водзын пыр на сулалісны челядьлӧн шӧйӧвошӧм чужӧмъясныс.
Мый виччысьӧ найӧс аски?
Сійӧ и ачыс вӧлі расстроитчӧма, эз чувствуйт чорыд уверенность сыын, мый тайӧ экзаменыс став челядьыслӧн прӧйдитас лючки-ладнӧ.
Школаӧ мунны эз вӧв окота — Леонид Тимофеевич пырысь-пыр жӧ аддзас, мый сійӧ волнуйтчӧ.
«Директорлӧн нёль син, — шогпырысь нюмъялігтыр думайтӧ томиник велӧдысь, — сійӧ ӧтпырйӧ аддзӧ нёльнаннас: асьсӧ, менӧ, ребятаӧс да став школасӧ!
Сійӧ обязательнӧ гӧгӧрвоас, мый ме тӧждыся экзаменъяс вӧсна...»
Сійӧ кежлывлӧ то ӧти уличаӧ, то мӧдӧ.
«Гуляйта... — сьӧлӧм доймымӧныс думайтӧ Елена Александровна.
— И ребята гуляйтӧны.
А менам сьӧлӧм вылын и налӧн сьӧлӧм выланыс сэтшӧм сьӧкыд...
Сӧмын эськӧ мед найӧ вуджисны квайтӧд классӧ!
Ме кута занимайтчыны накӧд урокъяс бӧрын, ме вӧча найӧс круглӧй отличникъясӧн...
Интереснӧ, коді кутас экзаменуйтны?
Ӧтдор, веськодь сьӧлӧма морт кӧ кутас юасьны — торкас, повзьӧдас...
Колӧ эськӧ тӧдмавны — коді, сёрнитны сыкӧд водзвыв...
Мыйла ме татшӧм лёка думайта?
Ӧд школаӧ уджавны мунӧны сӧмын сэтшӧм йӧз, кодъяс настоящӧй ногӧн радейтӧны челядьӧс...
И всё-таки колӧ сёрнитыштны.
Колӧ ещӧ мыйкӧ вӧчны — подготовитны велӧдысьӧс, висьтавны сылы, мый тайӧ ребятаыс абу кутшӧмкӧ дыш йӧз, мый кодкӧ кӧ и ӧшибитчас, то налӧн век жӧ эмӧсь тӧдӧмлунъяс...»
Елена Александровна кежӧ школалань.
Ылісянь тыдалӧ турунвиж забор да джуджыд ворота.
abu
Дворын варовитӧны мамъяс, на дінын тшапа сулалӧны будущӧй первоклассникъяс, кодъяс мудера видзӧдлывлӧны ёрт-ёртныс вылӧ.
Векньыдик туй кузя, кияссӧ мышкас кресталӧмӧн, пӧкаживайтӧ физика кузя велӧдысь; восьса ӧшиньӧд тыдалӧ, кыдзи география кузя велӧдысь нывкаяскӧд ӧтлаын ӧшӧдӧ стенӧ карта.
Ещӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз паныдасьӧны сылы.
Елена Александровна тэрыба, внимательнӧя видзӧдлӧ тайӧ чужӧмъяс вылас...
Коді тайӧ выль йӧз письыс аски мӧдас решайтны судьбасӧ Трубачёвлысь да сылӧн ёртъясыслысь?
Кодлы сійӧ должен дӧверитны ассьыс ребятасӧ?
Колӧ юавны директорлысь.
Сійӧ, дерт, тӧдӧ нин.
— Здравствуйте!
Здравствуйте, Елена Александровна! — радпырысь горзӧны школьникъяс.
Некымын нывка чеччыштӧны скамейка вылысь да котӧрӧн матыстчӧны сы дінӧ:
— Ті кытчӧ?
Леонид Тимофеевич дінӧ?
Сійӧ велӧдысьяс жырйын!
— Сы дінӧ кутшӧмкӧ ёрт фронт вывсянь воис! — шӧпкӧдӧ коймӧд класса сьӧдіник нывка.
Школаса стӧрӧж, коді кутӧ киас пӧсь чайник, панйӧ кильчӧ вылын Елена Александровнаӧс да тэрмасигтыр кайӧ пос кузя.
— Энлӧй, энлӧй... — том велӧдысьӧс казявтӧг да школьникъясӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ йӧткалігмоз броткӧ сійӧ.
«Йӧймӧма! — скӧрысь думайтӧ Елена Александровна.
— Тӧкӧтьӧ челядьсӧ эз сот аслас чайникнас!»
Пырмунігмоз сійӧ юалӧ нывкаяслысь сы йылысь, мый найӧ ӧні вӧчӧны, воис-ӧ налӧн велӧдысьныс, тӧдмасисны-ӧ найӧ сыкӧд.
Нывкаяс ӧтпырйӧ, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, висьталӧны, мый налӧн велӧдысьныс зэв бур, прӧстӧ <ns>зэ-э-эв, зэ-э-эв</ns>, мый найӧ сыкӧд быдтор йылысь нин сёрнитісны классын, мый сійӧ ӧні жӧ воас да лыддяс налы небӧг быдпӧлӧс растениеяс йылысь, мый налӧн лоӧ садоводство кузя кружок...
Елена Александровна довкйӧдлӧ юрсӧ, нюмъялӧ...
Велӧдысьяс жыр ӧдзӧс дорын нывкаяс гусьӧник вашкӧдӧны:
— Волӧй миян классӧ! — и стаяӧн лэбзьӧны пос вылысь.
Елена Александровна вӧчӧ спокойнӧй, стрӧг чужӧм да восьтӧ ӧдзӧс.
Диван вылын, сылань мышкӧн, пукалӧ фронт вывсянь воӧм ёрт.
Сійӧ военнӧй гимнастёркаа да сапӧга.
Орччӧн, кыкнан кинас пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, пуксьӧма директор да мыйкӧ варова висьталӧ; сылӧн ӧчкиыс дзирдалӧ, ачыс ассьыс висьталӧмсӧ торклывлӧ гора серамӧн.
Елена Александровнаӧс неприятнӧя чуймӧдӧ тайӧ серамыс да Леонид Тимофеевичлӧн нимкодясьысь чужӧмыс.
— Здравствуйте, — веськодьпырысь шуӧ сійӧ.
Леонид Тимофеевич том зон моз ӧдйӧ бергӧдӧ сылань юрсӧ, тэрыба пӧрччӧ ӧчкисӧ.
— Но вот! Вот! — гажаа шуӧ сійӧ.
— Тӧдмасьӧй: тайӧ самӧй сійӧ Елена Александровнаыс, код йылысь ми сӧмын ӧні на сёрнитім.
А тайӧ... — Директор мудера читкыртӧ синъяссӧ, — тайӧ фронт вывсянь воӧм ёрт.
Ті неуна тӧдсаӧсь.
Нолтӧ, казьтыштлӧй!
Тӧданныд ӧта-мӧднытӧ?
Воӧм морт чеччӧ.
Елена Александровна падмыштӧмӧн нюжӧдӧ сылы кисӧ, видзӧдӧ сылӧн дзормӧм кӧсичаяс вылӧ.
Пристальнӧй руд синъясыс обратитӧны сылысь вниманиесӧ.
Пырысь-пыр жӧ паметяс кыптӧ пионерскӧй жыр, фотография вылын велӧдысьяс да на пӧвстын...
— Сергей Николаевич? — чуймӧмӧн юалӧ сійӧ.
Воӧм морт нюмъялігтыр довкйӧдлӧ юрсӧ.
— Тӧдіс! — радуйтчӧ Леонид Тимофеевич да бать моз меліа тапкӧдӧ велӧдысьлы пельпомас: — Бӧр воис миян дінӧ...
Елена Александровна немвиччысьтӧг аддзӧ Сергей Николаевичлӧн шуйга киысь сьӧд перчатка да тэрыба вештӧ синъяссӧ.
— Но вот, варовитыштӧй тані, тӧлкуйтыштӧй!
Ми нин мыйсюрӧ йылысь сёрнитчим.
А ме ветла Иван Васильевичкӧд, клопочитышта кӧзяйство кузя. — Леонид Тимофеевич мунӧ.
Елена Александровна пуксьӧ пызан сайӧ.
Сійӧ ещӧ оз на вермы представитны аслыс, мый тайӧ сійӧ Сергей Николаевичыс, код йылысь сійӧ уна кывлывліс.
Сылӧн мӧвпъясыс вуджӧны челядь дінӧ.
Ӧд тайӧ жӧ налӧн велӧдысь!
Вот кытысь аддзас сійӧ поддержка!
— Ті тӧданныд... ті помнитанныд ассьыныд велӧдчысьястӧ — Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ? — тэрмасигтыр да волнуйтчигтыр юалӧ сійӧ.
Велӧдысьлӧн чужӧмыс зумыштчӧ, шог чукыр артмӧ вомдоръяс дорас, синъясыс лоӧны джуджыдджыкӧсь да югыдджыкӧсь.
— Ме ог вермы не помнитны найӧс, — гажтӧмпырысь нюмъялігтыр висьталӧ сійӧ. — Уна шог ме переживайті тайӧ ребята вӧснаыс, Елена Александровна...
— Ме эг сідзи шу, — гӧрдӧдӧ томиник велӧдысь да заводитӧ висьтавлыны аслас велӧдчысьяс йылысь.
— Ми сэтшӧма старайтчим...
и найӧ тӧдӧны предметсӧ, но ӧд экзамен вылын век вермас лоны кутшӧмкӧ немвиччысьтӧм юалӧм.
Унатор зависитӧ экзаменуйтыссянь.
Сійӧ кӧ чуткӧй морт, сійӧ кӧ оз веськодя видзӧдлы тайӧ ребята судьба вылас...
— Колӧ веритны аслад велӧдысь-ёртъяслы, — нюмъялігтыр торкӧ сійӧс Сергей Николаевич.
Сы гӧлӧсын кылӧны стрӧг ноткаяс.
Синъясыс Елена Александровналӧн пемдыштӧны, вомдоръясас тыдовтчӧ упрямӧй, челядь сяма выражение:
— Колӧ бура тӧдны тайӧ ребятасӧ, колӧ гӧгӧрвоны, мый тайӧ миян медбур отличникъяс да пионеръяс.
Оз позь пуктыны найӧс ӧти радӧ сэтшӧм дышъясыскӧд, кодъяс кольӧны мӧд во кежлӧ.
Выль велӧдысь вермас тайӧс не артыштны, — ёсь гӧлӧсӧн висьталӧ сійӧ. — Вообщӧ, ме кӧсъя сёрнитыштны сыкӧд, коді кутас найӧс экзаменуйтны.
— Экзаменуйтны найӧс кута ме.
— Ті?
— Да, ме.
Делӧыс сыын, мый кор найӧ велӧдчисны, велӧдчи и ме.
И дзик война водзвылас помалі математическӧй факультетса заочнӧй отделение.
И ми нин сёрнитчим экзамен йывсьыс Леонид Тимофеевичкӧд.
Но кывзӧй менсьым, Елена Александровна, — меліа висьталӧ Сергей Николаевич да видзӧдӧ том велӧдысьлы насторожитчӧм чужӧмас. — Гӧгӧрвоӧй менӧ правильнӧя.
Ме тӧда тайӧ ребятасӧ, ме гордитча наӧн,
менам сьӧлӧм висьӧ ставсьыс, мый налы касайтчӧ, но ті кӧ кӧсъянныд, медым та вӧсна ме вӧчи налы кутшӧмкӧ поблажка, экзаменуйті найӧс кокниа да пристрастнӧя...
— Ме тіянлысь ог кор та йылысь!
Ме ачым велӧдысь! — скӧрысь торкис сійӧс Елена Александровна. — Ме прӧстӧ кӧсъя, медым найӧс экзаменуйтігӧн ті артыштінныд ставсӧ.
И ме ручайтча, мый тӧлысь мысти найӧ лоӧны отличникъясӧн квайтӧд классын.
Велӧдысь сувтіс.
— Энӧ волнуйтчӧй, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — ме ставсӧ артышта.
Елена Александровна яндысьыштіс да чӧв ланьтіс.
Велӧдысь муніс ӧшинь дорӧ.
Сійӧ сулаліс веськыд да спокойнӧй.
Сьӧд перчаткаа шуйга киыс сылӧн вӧрзьывтӧг куйліс ӧшинь вылын.
И друг сійӧ копыртчис водзлань, тэрыба шеныштӧмӧн восьтіс ӧшинь.
Елена Александровна тэрыба чеччис, видзӧдліс ывлаӧ.
Школа дворӧ пыралісны челядь.
Найӧ восьлалісны ӧттшӧтш, мунісны пельпом-пельпом воча.
Еджыд майкаяс вылын тыдалісны пионерскӧй гӧрд галстукъяс.
Ылісянь кажитчис, мый тайӧ мунӧ ичӧтик отряд.
Бокӧдыс, зарни рӧма чубсӧ бӧрвыв чатӧртӧмӧн, восьлаліс отрядса командир.
Елена Александровна видзӧдліс велӧдысьлы чужӧм вылас.
Пӧся банйыштӧмаӧсь сылӧн сьӧдіник банбокъясыс, сійӧ нюмъяліс, сылӧн руд синъясыс югъялісны кутны вермытӧм радлунӧн.
* * *
— Но вот... дзикӧдз сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдісны... — клетчатӧй ыджыд чышъянӧ сульсигмоз висьталіс Грозный.
Сергей Николаевич сулаліс кильчӧ вылын, сійӧс топыда кытшалӧмаӧсь челядь.
Бара, кыдзи коркӧ шоссе вылын прӧщайтчигӧн, сійӧ топыда кутіс аслас веськыд киас ичӧтик, вернӧй кияс...
— Ми некор, некор эгӧ вунӧдлӧй тіянӧс, Сергей Николаевич! — сійӧс кутлігтыр да сы гимнастёрка бердӧ юръяснаныс топӧдчӧмӧн долисны челядь.
Видзчысьӧмӧн веськыд кисӧ мездӧм бӧрын Сергей Николаевич чӧв олігтыр малаліс сы дінӧ ляскысьӧм юръяссӧ.
Кильчӧ дорӧ чукӧртчӧм гырысьяс и челядь, меліа нюмъялігтыр, видзӧдісны велӧдысьлӧн аслас велӧдчысьяскӧд встреча вылӧ.
Витя Матрос кайӧма пӧжарнӧй пос вылӧ, синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ Трубачёв вылӧ, ӧтдор морт вылӧ, коді воӧма фронт вывсянь, лимзалысь нывкаяс вылӧ да, ассьыс воксӧ, Черноморскӧй флотса морякӧс, казьтылігмоз, ёнджыка топӧдліс банбокъяссӧ кӧрт поручняяс бердӧ.
— Но мый нӧ ті, кӧзяеваяс, кытшалінныд гӧсьтсӧ быдладорсянь да онӧ лэдзӧй лэччыны сылы кильчӧ вывсьыс! — гораа шутитыштіс Леонид Тимофеевич. — Петкӧдлӧй лучше асланыд велӧдысьлы выль школасӧ, классъяссӧ...
Сергей Николаевич ӧд эз на видзӧдав бура да оз тӧд, кутшӧм удж ми тані нуӧдім!
— Да-да, ме кывлі Леонид Тимофеевичсянь, мый ті сыкӧд тшӧтш воӧмныд пустырь вылӧ, киссьӧм керка дорӧ, да стрӧитӧмныд аслыныд школа! — директорлысь шуткасӧ водзӧ нуӧдігмоз нюмъёвтіс Сергей Николаевич.
— Ми эгӧ стрӧитӧй, ми сӧмын отсасим, — кутісны нюмъявны и челядь.
Лида чышкыштіс синъяссӧ:
— Мунамӧй, Сергей Николаевич, мунамӧй!
Миян сэтшӧм бур классъяс!
И пионерскӧй жыр!
Одинцов мыйкӧ тэрыба шӧпнитіс Трубачёвлы.
Васёк довкнитіс сылы юрнас.
— Мунамӧй пионерскӧй жырйӧ, — бара велӧдысьлысь кисӧ босьтӧм бӧрын кутіс тэрмасьны Васёк.
— Вайӧй первой керкасӧ видзӧдламӧй ортсысяньыс...
Вот ме аддза нин, мый дворас позьӧ садитны сад, — кильчӧ вылысь лэччигмоз шуис велӧдысь.
— Да, сад!
И яблоняяс!
Мунігас Вася... — тэрыба заводитліс висьтавны Лида.
Но Петя Русаков гусьӧник тракнитіс сійӧс киӧдыс:
— Чӧв овлы.
Вася йылысь бӧрыннас висьталам.
Лида чӧв ланьтіс, повзьӧмпырысь тупкис вомсӧ кипыдӧснас.
Велӧдысь серӧктіс:
— А ті век на сэтшӧмӧсь!
Но мый сэні кутшӧм тайна тіян?
— Тайӧ абу тайна, — яндысьыштіс Лида, — тайӧ прӧстӧ ӧти секрет.
Регыд ті ставсӧ тӧдмаланныд.
Велӧдысь нинӧм эз вочавидз, сы чужӧм кузя друг муныштіс вуджӧр, и чужӧмыс лои мудзӧмаӧн да рудӧн.
Челядь казялісны тайӧс да раммисны.
Налы кажитчис, мый велӧдысьлы дум вылас уси аслас батьыс.
«Тӧдӧ сійӧ али оз тӧд?
Друг юалас?» — тревогаӧн думыштісны быдӧн.
— Миянлы ещӧ унатор йылысь на колӧ сёрнитны тіянкӧд... — мыкталігтыр шуис Васёк.
— Та йылысь бӧрыннас, — ньӧжйӧник вочавидзис Сергей Николаевич.
На дінӧ матыстчис Леонид Тимофеевич.
Найӧ ставныс ӧтлаын видзӧдалісны керкасӧ.
Леонид Тимофеевич подробнӧя висьтавліс став сьӧкыдлунъяс йывсьыс, кутшӧмъяс вӧліны стройка дырйиыс.
Директор висьталӧмын унатор вӧлі выльторйӧн весиг челядьлы.
— Керка вевтсӧ пӧчинитӧм могысь кӧртсӧ ковмис вайны Мӧскуаысь.
Тайӧ путешествие йывсьыс памяткаыс менам ӧнӧдз на эм, — кипыдӧс вывсьыс кузяланогыс гӧрд вурыс петкӧдлігмоз шутитыштіс директор. — Но немтор, справитчим, кыдзкӧ-мыйкӧ вайим...
— Ой, а миянӧс весиг энӧ босьтӧй сэки! — кӧритӧм сямӧн шуис Лида.
— Да ми нин туй чӧжыс шогсим Миронычкӧд, мый тэнӧ эгӧ босьтӧй! — Лидаӧс кӧсаӧдыс дернитыштӧм бӧрын серӧктіс директор.
Мунісны дворӧд забор пӧлӧн.
Сергей Николаевич подробнӧя юасис быдтор йылысь; сійӧс медся интересуйтіс, мый вӧчисны стройка вылын челядь.
Мукӧд дырйиыс, мый вылӧ кӧ индігмоз, сійӧ лэптывліс шуйга кисӧ.
Сьӧд перчаткаа чуньясыс сылӧн вӧліны кусыньтчӧмаӧсь да эз вӧрны.
Сергей Николаевичлысь висян кисӧ вӧрзьӧдны полігтыр челядь мунісны веськыдладорӧдыс;
найӧ нинӧм эз юасьны: гимнастёрка вылас нёль ленточкаыс кывъяс дорысь бурджыка висьталісны сы йылысь, мый перенеситӧма велӧдысьыс.
Краситӧм выль забор видзӧдалігмоз Сергей Николаевич ыджыд вниманиеӧн кывзіс висьталӧм сы йылысь, кыдзи Трубачёвлӧн бригадаыс тӧкӧтьӧ эз ворссьы соревнованиесӧ, кыдзи налы отсӧг вылӧ воисны Андрейкалӧн землякъясыс.
— Обязательнӧ тӧдмӧдӧй менӧ тіян Андрейкакӧд! — шуис Сергей Николаевич.
Васёклы дум вылас уси Алёша Кудрявцев, и сійӧ вайӧдіс Алёшаӧс велӧдысь дінӧ:
— А со Алёша Кудрявцев, ми сыкӧд дружитам жӧ!
Сергей Николаевич довкнитіс юрнас, нюммуніс.
— Фронт вылын вӧлі сэтшӧм генерал Кудрявцев.
Морт зэв храбрӧй да благороднӧй.
Сійӧ зэв ёна тӧждысис йӧз вӧсна, сійӧс быдӧн миянын радейтлісны.
Ӧти воздушнӧй налёт дырйи сійӧ сьӧкыда ранитчис, но бой помасьтӧдзыс сійӧ эз сет нуӧдны асьсӧ госпитальӧ, — шуис велӧдысь.
Алёшалӧн чужӧмыс ыпмуні, синъясыс кутісны югъявны, но сійӧ чӧв оліс.
— Тайӧ сылӧн батьыс! — ёртыс вылӧ индігмоз гордӧя шуис Васёк.
— Тэнад бать? — Сергей Николаевич пытливӧя видзӧдліс детинка вылӧ. — Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Сійӧ оз радейт весьшӧрӧ ошйысьны, — ошкӧмпырысь Алёшалы пельпомас тапнитӧм бӧрын шуис Мазин.
— Оз ков ошйысьны, но позьӧ и колӧ гордитчыны татшӧм батьнад, — тӧдчӧдӧмӧн шуис велӧдысь.
— Ме гордитча! — ньӧжйӧник, достоинствоӧн вочавидзис Алёша Кудрявцев.
Челядь пыртӧдісны велӧдысьӧс керкаас.
Мунісны коридорӧд, петкӧдлісны Сергей Николаевичлы будущӧй квайтӧд классӧ.
— Ті, кӧнкӧ, бронируйтінныд нин аслыныд татысь став местаяссӧ? — шутитыштіс велӧдысь.
Алёша видзӧдліс Васёк вылӧ да кыпыда шуис:
— Эгӧ на... колӧ шуны, кодсюрӧыс бӧрйисны нин аслыныс партаяс, дерт... а ми аски бӧръям.
Челядьлы дум выланыс усины экзаменъяс, и быдӧнлӧн сьӧлӧманыс вӧрзис важся тревогаыс.
— Миянлы ещӧ унатор йылысь колӧ сёрнитны тіянкӧд, Сергей Николаевич! — бара ньӧжйӧник да серьёзнӧя шуис Васёк.
— Да, дерт.
Но и тайӧс бӧрыннас, — сідзи жӧ, кыдзи и первойысьсӧ, вочавидзис велӧдысь.
Пионерскӧй жыр дорын челядь кутісны ноксьыны.
Кыскисны медводзӧ Севаӧс.
Сійӧ неуна пыксьыштіс да гораа вашкӧдіс:
— Да ме ог куж бура висьтавнысӧ...
Сергей Николаевич чуймӧмӧн видзӧдіс Сева вылӧ.
Малютин запомнитчис сылы омӧлик, висьысь детинкаӧн. Фронт вылын, Украинаӧ кольӧм челядь йылысь думайтігӧн, сійӧ ёна поліс, мый Сева оз перенесит став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс усьӧны сы пай вылӧ.
Ӧні сы водзын сулаліс уджалӧмысла гожъялӧм кияса да банйӧм банбокъяса топыд детинка.
— Но, но, Сева Малютин!
Мый йылысь тайӧ тэ кӧсъян меным висьтавны? — сы пельпом вылӧ кисӧ пуктігмоз юаліс Сергей Николаевич Севалысь.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр! — пионерскӧй жыр ӧдзӧс восьтігмоз кутісны тэрмасьны челядь.
— Петкӧдлӧй, мый тіян тані? — пыригмозыс юаліс Сергей Николаевич.
Одинцов торжественнӧя нуӧдіс сійӧс фотография дорӧ.
Велӧдысь тӧдіс асьсӧ, Митяӧс, нюммуніс.
— Кутшӧм нин ӧні лои сійӧ, миян Митяным?
— Сійӧ герой!
Партизан! — ӧттшӧтш вочавидзисны сылы некымын гӧлӧс.
— Со миян дневник.
Татчӧ ставсӧ гижӧма, — дневниксӧ велӧдысьлы сетігмоз шуис Одинцов.
Велӧдысь тӧдіс отрядлысь путевӧй тетрадьсӧ.
— Вот тайӧ бур, мый ті ставсӧ гижалӧмныд.
Ме босьта тайӧ тетрадьсӧ сьӧрысь, — шуис Сергей Николаевич.
Васёк тувкнитіс Севалы.
Став челядьыс терпитны позьтӧма виччысигтыр видзӧдісны Малютин вылӧ.
— Сергей Николаевич, пуксьӧй, ладнӧ?
Ми долженӧсь тіянлы мыйкӧ висьтавны, — ӧлӧдіс Васёк.
— Пукся, ладнӧ, — диван вылӧ пуксигмоз шутитыштіс Сергей Николаевич.
— Госпитальын, кӧні ми уджалім, куйліс ӧти комсомолеч — Вася.
Сійӧс вайисны тӧвнас... — неувереннӧя заводитіс Сева.
Велӧдысьлӧн чужӧмыс лои зэв внимательнӧй.
Сева висьталіс ньӧжйӧник, корсяліс кывъяссӧ.
— Вася висьтавліс аслас командир йылысь, и ми кывзім.
Вася вӧлі нёльӧд батареяын снарядъяс ваялысьӧн...
Велӧдысь некодлы казявтӧг вӧрзьыштіс.
— Фашистскӧй танкъясӧс вӧлі жугӧдӧма...
Батареяын дзоньӧн кольӧма сӧмын ӧти орудие.
Сы дорӧ кольӧмаӧсь кык морт — Вася аслас командирыскӧд.
И сэки петӧма ещӧ ӧти танк...
Вася ранитчӧма, и сійӧ оз тӧд, сувтӧдіс тайӧ танксӧ али эз сувтӧд сылӧн командирыс.
— Сувтӧдіс! — друг шуис Сергей Николаевич.
Чужӧмыс сылӧн друг ловзис, синъясыс кутісны югъявны. — Кӧні Вася?
Челядь уськӧдчисны велӧдысь дінӧ, мӧдісны висьтавны ставныс ӧттшӧтш:
— Вася муніс татысь!
— Сійӧ сэтшӧма радейтіс тіянӧс!
— Сійӧ пыр висьтавліс тіян йылысь...
Трубачёв матыстчис Сергей Николаевич дінӧ:
— Мунігас Вася шуис: «Висьталӧй сылы, ребята: уна Вася свет вылас и сылӧн частяс уна красноармееч, сӧмын, гашкӧ, и дум вылас усьӧ сылы нёльӧд батареяса снарядъяс ваялысь...
Муніс пӧ, шуӧ, фронт вылӧ сы шинельӧн».
Сергей Николаевич сувтіс.
Сылӧн синъясыс видзӧдісны челядьяс юр вывті кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ, быттьӧкӧ сійӧ аддзис лымъя эрд да туй вывті мунысь томиник красноармеечӧс, коді вӧлі винтовкаа да мыш саяс вещевӧй мешӧка.
— До свиданья, Вася! — ньӧжйӧник шуис велӧдысь. — Ми ещӧ аддзысьлам на!
77 глава
ИЧӦТИК КЕРКАЫН
Вӧлі пемдӧ нин.
Рӧмыдас бура тӧдчисны мелӧн белитӧм тротуар доръяс.
Битӧм керкаяс видзӧднысӧ кажитчисны, мый сэні ставныс узьӧны, но уличаяс вылын вӧліны уна йӧз.
Сергей Николаевич челядькӧд ӧтлаын муніс тӧдса керкаяс да палисадникъяс дорӧд.
Рӧднӧй карыс кыпӧдіс сыын нор да шог казьтылӧмъяс.
Сьӧлӧмсӧ сылысь вӧрзьӧдіс челядькӧд встречаыс, школалӧн став тӧдса обстановкаыс, кодысь сійӧ вӧлі торъялӧма дзонь во чӧж.
«Кутшӧма вежсьӧма карыс тайӧ во чӧжнас! — думайтіс Сергей Николаевич. — Мыйта переживайтӧма!»
Тайӧ челядь пӧвстас, кодъяс лоины сылы сэтшӧм матыссаӧсь, ӧні абу нин зарни рӧма кӧсаяса да кельыдлӧз синъяса ичӧтик нывка...
Сирӧтаӧн кольӧм аслас гортсьыс сійӧ оз нин аддзы ассьыс вернӧй другсӧ — пӧрысь батьсӧ...
И сыын асас мыйкӧ вежсис тайӧ каднас — сійӧ важӧн нин велаліс сулавны чужӧм-на-чужӧм опасностькӧд, сійӧ возмужайтіс да ёнмис, суровӧй военнӧй обстановкаыс закалитіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
И всё-таки ыджыд воштӧмъяслӧн курыдлуныс чувствуйтчис пыр сэтшӧм жӧ дойдана, кыдзи и первойысьсӧ, кор фронт вылын сійӧ получитіс письмӧ Леонид Тимофеевичсянь, коді юӧртіс сылы матысса йӧз пӧгибнитӧм йылысь.
Сергей Николаевич друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧ ёна мудзӧма, доя киыс сылӧн ёнтіс.
Сійӧ видзӧдліс челядь вылӧ да нюмъёвтіс налы мелі, благодарнӧй нюмӧн.
Сьӧкыд ӧткӧн пырны тыртӧммӧм рӧднӧй гортӧ.
Но сійӧ пырас оз ӧтнас...
Воськов бӧрся воськов челядь мунӧны сыкӧд орччӧн.
Найӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧны.
Сергей Николаевич ӧні налы абу сӧмын радейтана велӧдысь, сійӧ налы матысса, дона морт.
И такӧд тшӧтш сійӧ бесстрашнӧй командир, код йылысь висьтавліс Вася, сійӧ Рӧдинаӧс дорйысь.
Турунвиж гимнастёрка вылас сылӧн уна рӧма ленточкаясыс тыртӧны налысь сьӧлӧмъяснысӧ гордостьӧн.
Петя Русаков босьтӧма сылысь шинельсӧ да, водзын мунігмоз, видзчысьӧмӧн нуӧ сійӧс пельпом вылас.
Нюра топыда кутӧ Сергей Николаевичӧс киӧдыс.
Велӧдысь некымынысь внимательнӧя видзӧдлӧ нывка вылӧ.
Важӧн-ӧ воддза Нюра Синицына, горзысь да йӧйиник, быдӧнкӧд пинясис классын, гижаліс серам петкӧдлана да нелепӧй кывбуръяс...
Ӧні сійӧ лоӧма быттьӧкӧ верстьӧджык да спокойнӧйджык, сылӧн синъясас тӧдчӧ выль, серьёзнӧй выражение, а ёртъясыскӧд обращайтчигӧн чувствуйтчӧ ыджыд дружескӧй гӧгӧрвоӧм.
Нюра мунӧ сыкӧд орччӧн, мукӧд дырйи лэдзлывлӧ ас местаас Лидаӧс.
Сэки сійӧ самоотверженнӧя восьлалӧ ӧти кокнас тротуар вывті, мӧднас мостовӧй вывті, медым всё-таки лоны велӧдысь дінын матынджык.
Шуйгаладорас, неуна бокногӧн, ассьыс гӧгрӧс чужӧмсӧ велӧдысьлань бергӧдӧмӧн, мунӧ Саша Булгаков.
Водзӧ писькӧдчыны зілигтыр Мазин тувччалӧ быдӧнлы коклябӧръяс вылас.
Васёк Трубачёв, Коля Одинцов да Сева Малютин мунӧны медводзын.
Кымын матӧджык матыстчӧны керка дінас, сымын ёнджыка тіпкӧ налӧн сьӧлӧмъясныс.
— Ми пырам ставным ӧттшӧтш, — шӧпкӧдӧ Сева.
Со и тӧдса кильчӧ.
Сергей Николаевич кайӧ пос кузя, важ привычка сертиыс чышкалӧ коксӧ сутугаысь кыӧм коврикӧ.
Ӧдзӧс томаныс сімӧма, ӧдзӧсыс воссьӧ дзуртыштӧмӧн.
— Пырамӧй! — шуӧ велӧдысь да водзвылас лэдзӧ челядьӧс.
Сэсся пырӧ ачыс, ӧзтӧ би.
Вешалка вылын ӧшалӧ Николай Григорьевичлӧн важ пальтоыс да мехӧвӧй шапкаыс.
Жырйын дзик шынитӧв.
Дзикӧдз пӧдлалӧм бусӧсь ӧшиньяссӧ быттьӧкӧ занавесалӧма руд марляӧн.
Сергей Николаевич сувтӧ первой жырас.
Тані ставыс воддзакодьыс жӧ.
Письменнӧй пызан, диван, небӧг тыра этажерка.
Стеклӧ улын, прӧстӧй рамка пытшкын — Сталинлӧн портрет.
Мӧд жырас ӧдзӧсыс восьса.
Сэні стен бердас Николай Григорьевичлӧн крӧвать, кодӧс вевттьӧма байкӧвӧй виж эшкынӧн, ичӧтик ляпкыдик пызан.
Пызан вылас — важ журналъяс, газетъяс...
Сергей Николаевич тэрыба видзӧдлӧ батьыслӧн тыртӧм жыр вылӧ да мудзпырысь пуксьӧ диван вылӧ.
— Но, вот ми и воим...
Челядь пуксьӧны сыкӧд орччӧн.
Найӧ дыр чӧв олӧны.
Сэсся Васёк, банбоксӧ Сергей Николаевич пельпом дінӧ топӧдӧмӧн, ньӧжйӧник шуӧ:
— Тётя Оксана шуис: «Коркӧ кӧ тіянлы удайтчас аддзывны велӧдысьтӧ, висьталӧй сылы, мый батьыс кулі, а чойыс ловъя, помнитӧ сійӧс...»
Челядь улӧдз копыртӧны юръяснысӧ.
Велӧдысь пукалӧ вӧрзьӧдчытӧг да думыштчӧмӧн видзӧдӧ челядь вылӧ.
— Бать эз радейтлы, медым ме юрӧс ӧшӧдлі.
Вайӧй кывзысямӧй Николай Григорьевич дедушкалысь, — меліа шуӧ сійӧ да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтӧ: — Кодкӧ тіян пиысь бӧрынджык висьталас меным миян матыссаяс пӧгибнитӧм йылысь, а талун сёрнитыштам ӧнія делӧяс йылысь.
Да заводитлам пузьӧдны чай.
Нолтӧ, нывкаяс, кӧзяйничайтыштӧй!
Кухняын эм чайник да примус, а буфетысь, буракӧ, сюрас колян вося сакар.
— Миян эм!
Со Иван Васильевич быдторсӧ сеталіс миянлы, — ыджыдкодь ноптор тэрмасигтыр разигмоз висьталӧ Мазин. — Пырысь-пыр ми ставсӧ вӧчам!
Нывкаяс мунӧны кухняӧ.
Велӧдысь кусӧдӧ жырсьыс бисӧ да гурйыв восьтӧ ӧшиньяс.
Рытъя ыркыдыс тыртӧ жырсӧ; уличасянь кылӧны мунысь йӧзлӧн гӧлӧсъяс.
Кухняын заводитӧ шумитны примус.
Мазин босьтӧ кӧтӧдӧм ветек да пемыдас чышкалӧ стеклӧяс.
Сергей Николаевич тожӧ корӧ кӧтӧдӧм ветек да, пызан весьтӧ улӧдз копыртчӧмӧн, бӧръялӧ бусӧссьӧм небӧгъяс.
— Восьтӧй ӧшиньсӧ эсійӧ жырсьыс, пырысь-пыр проветритам да ӧзтам би, — шуӧ сійӧ.
Лидакӧд тшӧтш Васёк пырӧ Николай Григорьевич жырйӧ.
Лида вештыштӧ сьӧд шторыяс да восьтӧ ӧшиньсӧ.
— Регыдджык эськӧ петкӧдны татысь крӧватьсӧ! — вашкӧдӧ сійӧ Васёклы.
Сергей Николаевич кылӧ сылысь вашкӧдӧмсӧ да тэрыба пырӧ жырас.
— Ог, ог, огӧ петкӧдӧй!
Гашкӧ, ме ордӧ воас чой, — шуӧ сійӧ.
Челядь кыйӧны сы гӧлӧсысь шӧйӧвошӧм да юасян сяма ноткаяс, кодъяс необычнӧйӧсь велӧдысьлы.
— Тётя Оксана обязательнӧ воас.
— Сійӧ воас!
— Сійӧ воас! — ёрта-ёртнысӧ торкалігтыр тэрыба висьталӧны найӧ.
Чай юны лӧсьӧдчӧны ичӧтик пызан сайын.
Киясаныс чашкаяс кутігмоз пуксялӧны диван вылӧ.
— Но, а ӧні вайӧй сёрнитыштам велӧдчӧм йылысь.
Висьталӧй меным ставсӧ.
Кодкӧд ті занимайтчинныд, мый прӧйдитінныд витӧд класса курс кузя? — юалӧ велӧдысь.
Челядь заводитӧны висьтавлыны.
Сергей Николаевич перйӧ учебникъяс.
— Тайӧс прӧйдитінныд?..
А этайӧс? — учебникысь лист бокъяссӧ листалігмоз юасьӧ Сергей Николаевич.
— Ті кӧ сдайтанныд арифметика кузя, то тіянлы ещӧ кольӧ роч кыв, а мукӧд предметъяс кузяыс, гашкӧ, Леонид Тимофеевич разрешитас вуджӧдны тіянӧс условнӧ.
— Ми нинӧмысь огӧ полӧй арифметикаысь кындзи, — веськыда висьтасьӧны челядь.
— Ми полам кольччыны мӧд во кежлӧ, сы вӧсна мый ми ӧд абу кутшӧмкӧ дышъяс, — шуӧ Саша Булгаков.
— И ещӧ ми полам янсӧдчыны, — объясняйтӧ Мазин. — Друг кӧ кодкӧ миян пиысь кольӧ!
— Да, друг кодкӧ кӧ оз сдайт, мый ми сэки кутам вӧчны? — ӧттшӧтш юалӧны челядь.
Сергей Николаевич бокӧ пуктӧ учебникъяссӧ:
— Став сертиыс, мый ті ӧні висьталінныд, ме думайта, мый ті долженӧсь сдайтны.
Но, а артмас кӧ нин сэтшӧмтор, мый кодкӧ лоӧ мукӧдсьыс слабджыкӧн, то такӧд ковмас мужественнӧя миритчыны.
Медся нин сы вӧсна, мый некод тіянӧс оз понды лыддьыны лодыръясӧн да дышъясӧн.
Овлывлӧ, мый велӧдчысь кольӧ мӧд во кежлӧ висьӧм вӧсна, коді оз зависит сысянь.
Тайӧ случаяс помканас являйтчӧ война.
Дерт, тайӧ ставнымлы миянлы лоӧ ыджыд неприятность, но янсӧдчӧм йылысь тані сёрнитны оз позь.
Шуам, тіянӧс пуксьӧдасны разнӧй классъясӧ.
Да настоящӧй дружба ӧмӧй вунлывлӧ?
Ёртъяс частӧ янсӧдчывлӧны уна вояс кежлӧ, мунлывлӧны мукӧд каръясӧ, и та вӧсна налӧн дружескӧй чувствоясыс ньӧти оз вежсьыны.
Тайӧ кӧ, дерт, настоящӧй дружба!
Тіян дружбаныд лои ӧтлаын велӧдчӧм вояс чӧж, сьӧкыдлунъясӧ сійӧ быдмис да ёнмис.
Сідзкӧ, кыдзи нӧ вермас лоны, медым тіян отношениеясныд вежсисны сӧмын сы вӧсна, мый ті веськаланныд разнӧй классъясӧ!
Ме, например, тайӧ тӧлысьяс чӧжнас тӧдмалі дженьыдик да случайнӧй, но абу слабджык фронтӧвӧй дружба.
Вражескӧй би улын сулалім ми комсомолеч Васякӧд орудие дорын.
Сулалім насмерть, пельпом-на-пельпом.
Сэсся янсалім...
Но некоднанным ми эгӧ вунӧдӧй ёрта-ёртнымӧс.
— Но разнӧй классъясын миян лоӧ ставыс разнӧй... — заводитліс висьтавны Петя Русаков.
— А кыдзи нӧ школатӧ помалӧм бӧрын, кор ті лэбзянныд ӧтарӧ-мӧдарӧ?
Неужели янсӧдчиганыд ті шуанныд меным и асланыд ёртъяслы: прӧщайтлӧй, ӧні миян ставыс лоӧ разнӧй, и ми вунӧдам ассьыным школьнӧй дружбанымӧс? — пытливӧя челядь чужӧмъяс вылӧ видзӧдігмоз шуис Сергей Николаевич.
— Ог, ог... некор ми тадзи огӧ шуӧй... — яндысигтыр серӧктісны найӧ, асьныс вӧліны увереннӧйӧсь, мый велӧдысь шутитӧ.
— Но сідзкӧ вот, ёртъясӧй менам, — сьӧлӧмсяньыс шуис Сергей Николаевич, — ме гӧгӧрвоа, мый тіянлы лоӧ зэв сьӧкыд, кодкӧ кӧ кольӧ, но став вылас колӧ видзӧдны серьёзнӧя, гырысьяс моз.
Олӧмлӧн быд случайын колӧ лоны мужественнӧйӧн.
Ті выдержитінныд мужестволысь испытаниесӧ врагкӧд вермасигӧн, ті выдержитінныд мужестволысь испытаниесӧ уджын и велӧдчӧмын — вайӧй выдержитам сійӧс и тайӧ случаяс!
Челядь видзӧдлісны ёрта-ёртныс вылӧ.
Ыджыд шог вӧлі на чужӧмъяс вылын.
Но шогыс тайӧ вӧлі нор, велӧдысь кывъясӧн бурӧдӧм.
— Тадзи кӧ нин лоӧ, ми кутам коръясӧкӧ вӧчлывлыны ӧтувъя экскурсияяс, уджавны ӧтлаын ӧти кружокъясын... чукӧртчывны тані ме ордын, — содтіс Сергей Николаевич да, нывкаяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, нюммуніс. — Да, ме должен тіянлы висьтавны, мый, вермас лоны, вообщӧ лоӧ торйӧн велӧдчӧм.
Школа детинкаяслы и торъя школа нывкаяслы.
— Миянлы?
Нывкаяслы торъя школа? — тэрыба юаліс Лида да друг чеччыштіс: — Кылан, Нюра?
Миян, нывкаяслӧн, школа лоӧ!
— Энӧ ёна ныръяснытӧ лэпталӧй! — шуис Мазин. — Миян, детинкаяслӧн, тожӧ лоӧ!
Сергей Николаевич серӧктіс:
— Но, а дружбаыд нӧ кыдзи?
— Ми всё равно кутам дружитны.
Найӧ миянлы чойяс кодьӧсь.
Сӧмын, збыль, тайӧ зэв интереснӧ: торъя школаяс... — думыштчӧмӧн шуис Васёк.
Челядь варовмисны, кутісны споруйтны, но велӧдысь торкис найӧс:
— Тайӧ ещӧ водзын на.
А ӧні ми сёрнитыштам всё-таки аскиа лун йылысь.
Экзаменуйтны тіянӧс кута ме.
— Ой, ті асьныд! — ки-ки воча кутіс кучкавны Нюра.
— Сергей Николаевич, збыль, збыль? — быдладорсянь юасисны волнуйтчысь челядь.
Велӧдысьлӧн юӧртӧмыс збоймӧдіс да нимкодьӧдіс найӧс.
Кажитчис, ӧти сійӧ нин, мый Сергей Николаевич лоӧ аски накӧд классын, смелмӧдас найӧс.
— Татшӧм шуд йывсьыс ми весиг и думайтлыны эгӧ кужлӧй! — висьталіс Сева Малютин.
Васёк топыда топӧдіс велӧдысьлысь кисӧ:
— Аски ми кутам старайтчыны мыйвынысь!
— Вот везитіс миянлы! — горӧдіс Мазин.
— А ме ӧд век на сэтшӧм жӧ стрӧг, — нюммуніс Сергей Николаевич.
— Ми тӧдам, — шуис Одинцов. — Зато ті миян велӧдысь, ми мӧдам бурджыка кутны асьнымӧс тіян дырйи.
Велӧдысь ордысь челядь петісны сёрӧн.
Кор налӧн гӧлӧсъясныс улича вылын ланьтісны, Сергей Николаевич босьтіс дневник да пырис бать жырас.
Батьыслӧн векньыдик вольпась вылӧ пуксьӧм бӧрын сійӧ дыр лыддис олӧмлысь правдивӧй повестьсӧ — честность йылысь, мужество йылысь, Рӧдина дінӧ помтӧм радейтӧм йылысь.
78 глава
РЕШИТЕЛЬНӦЙ ЧАС
Васёк сулаліс дӧска дорын.
Воддза партаяс сайын пукалісны сылӧн ёртъясыс.
Налӧн чужӧмъяс вылас вӧлі напряжённӧй внимание, найӧ пукалісны веськыда, вӧрзьывтӧг да Трубачёв вылысь синъяснысӧ вештывтӧг.
Ӧшинь дорын пызан сайын пукалісны велӧдысьяс.
Арся югыд шондіыс пырис ывласянь, югыд пятноясӧн уси краситӧм джодж вылӧ да гажа кӧчьясӧн дзирдаліс Леонид Тимофеевичлӧн сьӧд ӧчки вылас.
Стул бӧр вылӧ лэччысьӧмӧн директор внимательнӧя видзӧдіс, кыдзи Трубачёв дӧска вылын решайтӧ задача.
Елена Александровна пукаліс бокынджык, вӧсни кисӧ пуктӧма пызан вылӧ да видзӧдӧ веськыда ас водзвылас.
Пызан вылын куйліс кольӧм билетъяслӧн чукӧр.
Сергей Николаевич сулаліс ӧшинь дорын, боквыв пӧлӧстӧма юрсӧ да, синсӧ вештывтӧг, следитіс дӧска вылын лоысь быд цифра бӧрся.
Васёк вочавидзис первойӧн.
Кор ставныс нин займитісны ассьыныс местаяссӧ да челядь кыскисны билетъяс, Леонид Тимофеевич юаліс:
— Но, коді кӧсйӧ вочавидзны первойӧн?
Васёк видзӧдліс ёртъясыслӧн кельдӧдӧм чужӧмъяс вылӧ да надзӧник чеччис:
— Позьӧ меным?..
Кыдзи и пыр да быдлаын, медся сьӧкыдторкӧд паныдасигӧн Васёк Трубачёв лои аслыс вернӧйӧн.
Сергей Николаевич довкнитіс юрнас.
Васёк мыччис ассьыс билетсӧ велӧдысьлы да матыстчис дӧска дорӧ.
Став школаыс тӧдіс, мый тайӧ часас Трубачёв да сылӧн ёртъясыс сдайтӧны экзамен.
Керка дорын векньыдик туй кузя пӧкаживайтісны Васёклӧн вӧвлӧм ӧти класса велӧдчысьяс.
— Сійӧс первойӧн юалісны! — пӧжарнӧй пос вылысь чеччыштігмоз юӧртіс Лёня Белкин.
— Мый сылы сетісны?
Кутшӧм задача? — волнуйтчисны челядь.
— Ещӧ ӧтчыд видзӧдлы ӧшинь пырыс.
Решайтӧ али оз?
— Оз ков, торканныд!
Мый ті вӧчанныд! — скӧраліс Надя Глушкова.
Но челядь видзчысьӧмӧн матыстчалісны ӧшиньяс дорӧ.
Коридорын, класслӧн пӧдса ӧдзӧс дорын, вешйывтӧг сулалісны неважӧнся кык враг — Алёша Кудрявцев да Витя Матрос.
Шырӧм балябӧжнас стен бердӧ нёровтчӧмӧн Алёша видзӧдіс йиркӧ, ачыс чорыда кӧрӧма сьӧд синкымъяссӧ.
Витя Матрос беспокойнӧя бергаліс места вылас, пельсӧ пуктывліс ӧдзӧс бердӧ, видзӧдлывліс томан розьӧд.
— Оз ков, — вашкӧдӧмӧн ӧлӧдліс сійӧс Кудрявцев, — ньӧжйӧджык!
Минут кежлӧ Витя ланьтліс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс желайтіс Трубачёвлы удача, но сэки жӧ мечтайтіс сы йылысь, мый сылӧн вӧвлӧм бригадирыс кольӧ сыкӧд ӧти классӧ.
Стройка вылын ӧтувъя волнениеяс переживайтӧмыс да саридз йылысь мечтаыс топыда йитісны ыджыдджык да ичӧтджык ёртъясӧс.
Витя пӧся да преданнӧя кутіс радейтны Трубачёвӧс.
Васёк мыйӧнкӧ казьтыліс сылы фронт вылӧ мунӧм воксӧ...
Витя нинӧм вылӧ эз кӧсйы янсӧдчыны Трубачёвкӧд да эз вермы допуститны мӧвп, мый татшӧм зон провалитчас экзамен вылын.
— Кыдзи тэ ногӧн, сдайтас? — дугдывтӧг юасис сійӧ Кудрявцевлысь ассьыс пӧся югъялысь сьӧд синъяса чужӧмсӧ сы дінӧ матыстлігӧн.
Чӧв олігтыр Кудрявцев лэптыштлывліс пельпомъяссӧ.
Классын вӧлі шынитӧв.
Витя бара видзӧдліс томан розьӧд.
— Сулалӧ! — повзьӧмпырысь шуис сійӧ.
— Кыдзи сулалӧ?
Оз решайт? — пыркнитчис Кудрявцев.
Васёк збыльысь сулаліс дӧска дорын, мыйкӧ зэв сьӧкыдпырысь думайтіс.
Дӧска вылӧ сійӧ гижис пример, но волнуйтчӧмысла сылы дум вылас эз усь правилӧыс.
Паметьыс друг изменитіс сылы, ставыс сорласис сы юрын.
Мел кутысь киыс сувтлывліс быд цифра вылӧ. Васёк мучительнӧя нюжӧдіс кадсӧ.
— Висьтав правилӧсӧ, — казьтыштіс Леонид Тимофеевич.
Васёк видзӧдліс дӧска вылӧ, лэдзис мелсӧ.
Правилӧ...
Сылӧн банбокъясыс едждӧдісны, вомдоръясыс надзӧник вӧрзисны.
Правилӧ...
Классын лои сьӧлӧмтӧ дойдысь чӧв-лӧнь.
Лида Зориналӧн паськӧдӧм синъясас вуджӧртчис повзьӧм.
Петя Русаков вунӧдчӧмӧн сувтіс парта саяс.
Ставныслӧн чужӧмъясныс нюжалісны да измисны ёна виччысьӧмысла.
Васёк эз видзӧд ёртъясыс вылӧ, но сылы кажитчис, мый чӧв-лӧняс сійӧ кылӧ, кыдзи гораа да тревожнӧя тіпкӧны налӧн сьӧлӧмъясныс.
— Трубачёв, гӧгӧрвоӧд пример вылын, — сылысь падмӧмсӧ казялӧм бӧрын шуис Сергей Николаевич.
Но Васёк эз кыв сылысь кывъяссӧ.
Зэв ёна волнуйтчигтыр сійӧ видзӧдліс Елена Александровна вылӧ.
Волнуйтчысь, пемдӧм лӧз синъяса чужӧмыс Елена Александровналӧн казьтыштіс сылы друг, кыдзи ӧти медбӧръя урок вылын, сы водзын восьтӧм учебник кутігмоз, Елена Александровна тэрыба листаліс сійӧс да пӧся внушайтіс: «Трубачёв, запомнит!
Запомнит синъяснад, запомнит пельнад!»
Васёк быттьӧкӧ аддзис сы киысь учебник, думнас видзӧдліс сэтчӧ синъяснас, видзӧдліс дӧска вылӧ да радысла дрӧгнитіс.
Сылы уси дум вылас.
— Но, висьтав! — кокняммӧмпырысь да гажаа нюмъёвтіс Сергей Николаевич.
— Пырысь-пыр! — гораа шуис Васёк да чёткӧя, ньӧти падъявтӧг, быттьӧкӧ лыддис учебникысь, вочавидзис: — Медым юкны дробь вылӧ дробь, колӧ первой дробыслысь числительсӧ умножитны мӧд дробь знаменатель вылас, а первойыслысь знаменательсӧ — мӧд дробыслӧн числитель вылӧ, и первой произведениеыс лоӧ числительӧн, а мӧдыс знаменательӧн.
Классын кыліс нимкодясян шум, челядь чужӧмъяс вылын тыдовтчисны нюммунӧмъяс.
Леонид Тимофеевич носӧвӧй чышъяннас тэрыба чышкис пӧсялӧм ӧчкисӧ.
— Уф... — гораа, став класстырнас ышловзис Мазин.
Сергей Николаевич петкӧдліс сылы чуньсӧ.
А Васёк, быттьӧкӧ сьӧкыд грузысь мынӧм бӧрын, кокниа да тэрыба решайтіс дӧска вылын пример.
Кор бӧрыннас, кельыд чужӧма да возбуждённӧй, сійӧ петіс классысь, терпитны вермытӧг виччысьысь кык гоз ки кутісны сійӧс порог дорын.
— Ме, буракӧ, сдайті! — тэрыба шуис Васёк да видзӧдліс сы бӧрвылын пӧдлассьӧм ӧдзӧс вылӧ: сэтчӧ, классас, колины сылӧн ёртъясыс.
— Сдайтін?
Сдайтін? — радпырысь юасис сылысь Кудрявцев.
— Сдайтін? — нор гӧлӧсӧн выльысь шуис Витя Матрос да, крута бергӧдчӧм бӧрын, котӧртіс коридорӧд.
— Мый тэнсьыд юасисны?
Кутшӧм задачаяс?
Мыйла чӧв олін? — волнуйтчис Алёша.
Васёк довкйӧдліс юрсӧ да топыда чабраліс сылысь кисӧ.
— Ӧні вочавидзӧ Мазин... — вочакыв пыдди шӧпкӧдіс сійӧ.
Кудрявцев чӧв ланьтіс.
Стен бердӧ нёровтчӧмӧн кыкнан детинкаыс сулалісны класслӧн пӧдса ӧдзӧс дорын.
Трубачёвлӧн ёсь пельыс кыйис быд шы.
Ӧтчыд сылы кыліс серам, и сійӧ тожӧ нюммуніс шӧйӧвошӧм, гӧгӧрвотӧм нюмӧн.
Мӧдысь сыӧдз кыліс волнуйтчӧмысла вывті гора гӧлӧс Лида Зориналӧн...
Васёклы кажитчис, мый сэні, ӧдзӧс саяс, решайтчӧ сылӧн аслас судьбаыс.
Минутъяс колины надзӧн.
Медбӧрын, классысь, ыджыд кад коластъяс бӧрын, ӧти-бӧрся мӧд кутісны петавны сылӧн ёртъясыс.
Сылы некымын долыд да возбуждённӧй кыв шӧпнитӧм бӧрын быдӧн найӧ сувтавлісны сыкӧд, орччӧн, сідзжӧ чӧв олігтыр да сюся кывзісны муртса кылысь гӧлӧсъяс, кодъяс кылісны ӧдзӧс сайсянь.
Медбӧръяӧн коли Саша Булгаков.
Волнуйтчӧмысла мучитчигтыр, ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, ёртъясыс чӧв олігтыр виччысисны.
Алёша видзӧдіс налы чужӧмъяс вылас да нэмнас первойысь гӧгӧрвоис, мый сэтшӧмыс настоящӧй дружба.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна тіпкис, сылы окота вӧлі лоны сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи тайӧ сылӧн выль ёртъясыс.
Ӧдзӧс бара воссис.
— Саша!
Булгаковӧс кытшалісны, топыда кутлісны.
— Тӧкӧтьӧ эг торксьы... а сэсся всё-таки вочавидзи... — шудысла мыкталігтыр бормочитіс Саша.
А классын Леонид Тимофеевич, радпырысь кияссӧ зыралігтыр, поздравляйтіс Елена Александровнаӧс:
— Но, ме весиг эг виччысь, мый ті найӧс тадзи подготовитанныд!
Прӧстӧ эг виччысь!
Ме думайта, ӧні ковмас прӧверитны найӧс сӧмын роч кыв кузя.
Ботаника кузя курс найӧ прӧйдитісны Анатолий Александровичкӧд, а история да география кузя вермам вуджӧдны условнӧ, ті кӧ ручайтчанныд.
— Ме ручайтча!
Найӧ лоӧны отличникъясӧн, вот аддзыланныд! — челядь сяма радлунӧн уверяйтіс Елена Александровна.
Сергей Николаевич топыда кутліс сылысь кисӧ:
— Аттьӧ тіянлы менам ребята вӧсна тӧждысьӧмысь!
— Абу меным, абу меным — Екатерина Алексеевналы аттьӧыс!
Сійӧ сэтшӧма старайтчис, сы мында вын пуктіс!
— Сійӧс ми тожӧ аттьӧалам, торйӧн, — шуис директор. — А ӧні чукӧстӧй татчӧ тайӧ ребятасӧ, налы колӧ висьтавны экзамен результатъяс йылысь.
Елена Александровна паськыда восьтіс ӧдзӧс.
Челядьӧс эз ковмы корны.
Чукӧрӧн да тойласигтыр найӧ асьныс котӧрӧн пырисны классӧ.
— Поздравляйта тіянӧс, ті пӧшти нин квайтӧд классаяс! — шуис директор.
Кыпыд горӧдӧмъяс вевттисны сылысь кывъяссӧ.
Дворсянь друг гурйыв воссисны ӧшиньяс, и сэті тыдовтчисны школьникъяслӧн пашкыр юръяс:
— Ура!
Ура!
Сдайтӧмаӧсь!
Ура!
Класс ӧдйӧ тыри челядьӧн.
Ыджыд шум дырйи Алёша Кудрявцев некод казявтӧг писькӧдчис Елена Александровна дінӧ.
— Прӧститӧй менӧ, ме нинӧм эг гӧгӧрволы...
Аттьӧ тіянлы... — синва петтӧдзыс гӧрдӧдігмоз, торксялігтыр шуис сійӧ.
Елена Александровна чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ, меліа нюмъёвтіс:
— Ставыс ӧні лоӧ бур, Алёша!
* * *
Ыджыд радлунысла, ӧшинь пыр чеччыштӧм бӧрын, Мазин уськӧдчис Тишин да Петрусин дорӧ.
Ассьыс сьӧкыд кипыдӧсъяссӧ налы пельпомъяс вылас пуктӧм бӧрын сійӧ гажаа шуис:
— Ми ӧні обязательнӧ лоам квайтӧд классын!
Дыр ме ог вермы занимайтчыны тіянӧс воспитывайтӧмӧн, та вылӧ менам терпение оз тырмы.
Висьтала веськыда: кӧсъянныд дружитны — сідзкӧ, лоӧй прамӧй йӧзӧн! — Сійӧ босьтіс аслас кипыдӧсъясас шӧйӧвошӧм детинкаяслысь кияссӧ да чорыда пыркнитіс найӧс. — Со тіянлы менам дружбалӧн залог.
Но помнитӧй... — сійӧ вӧчис страшнӧй синъяс да кыз гӧлӧсӧн содтіс:
— мыйкӧ кӧ лоӧ, кык ки костын пызьӧдз иза!
Тишин да Петрусин повзьӧмпырысь видзӧдлісны синбӧжнаныс сы вылӧ, кодкӧд кутасны велӧдчыны ӧти классын.
— Тайӧ жӧ абу зэв сьӧкыд — лоны бур мортӧн! — меліа да сьӧлӧм сетігмоз шуис налы Мазин.
79 глава
БАТЬ ДА ПИ
Тётя Дуня некымынысь нин петаліс кильчӧ вылӧ, терпитны вермытӧг виччысис племянниксӧ.
— Котӧртӧ! — Васёкӧс калитка дорысь аддзӧм бӧрын друг горӧдіс сійӧ.
Пос кузя сы бӧрладорын кылісны тэрыб сьӧкыд кокшыяс, и ӧшӧдчӧм рыжӧй уска морт сюйсис ӧдзӧсӧ, ачыс видзчысьӧмӧн вештіс порог дорысь тётя Дуняӧс.
— Да энлы тэ, Паша!
Вай кӧть ме висьтала сылы... пыр мун жырйӧ... — волнуйтчис сійӧ.
— Ӧд сьӧлӧмыс сылӧн вермас потны татшӧм радлунысла!
— Эн мешайт миянлы, Дунюшка!
Трубачёвъяс — закалитчӧм йӧз! — пиыслы воча кисӧ нюжӧдігмоз дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис Трубачёв.
Павел Васильевич воис гортас ӧбед кадӧ.
Кор тӧдмаліс, мый пиыс сдайтӧ экзамен, сійӧ эз мун школаӧ, медым не волнуйтны ассьыс Рыжиксӧ немвиччысьтӧм свиданиеӧн.
Но коли час бӧрся час, а Васёк пыр на эз вӧв.
Павел Васильевич эз вешйыв ӧшиньяс дорысь.
— Вот и луныс помасьӧ, а пи менам абу и абу! — нораа висьталіс чойыслы. — Котӧртлы кӧть тэ, Дунюшка, школаӧ!
— Да оз позь, Пашенька, мусаӧй!
Ӧд некор ме сэтчӧ эг ветлыв,
повзяс сійӧ, кор менӧ аддзас, а сылы ӧні арифметика кузя вочавидзны.
Сылӧн судьбаыс решайтчӧ экзамен вылын.
— Кутшӧм арифметика ӧні — кадыс вит час!
И кытчӧ сійӧ воши, пашкыр юрыд! — шогсис Павел Васильевич.
— Аттӧ дивӧ, да, гашкӧ, сійӧ ещӧ кутшӧмкӧ география сдайтӧ!
Тэ эськӧ мед водыштлін, Паша.
Ӧд важӧн-ӧ на госпитальсьыд выпишитчин, ассьыд став дойястӧ дойдалан!
Водыштлы, мусаӧй! — долис тётя Дуня.
Павел Васильевич ӧвтчис кинас.
— Кутшӧм ун ӧні меным колӧ? — кӧритӧмпырысь юавліс сійӧ, плеш вылас тшупӧдӧн чукӧртчисны чукыръясыс. — Ме пиӧс кутлыны кӧсъя!
Сійӧ лэччыліс пос кузя, восьтывліс ӧдзӧс, сулавліс кильчӧ вылын...
Тётя Дуня тэрмасьліс сы бӧрся.
Сійӧ поліс, мый ая-пиа паныдасясны немвиччысьтӧг.
«Ӧтиыс слаб, сӧмын на госпитальсянь, мӧдыслы предупредиттӧм...» — тревожитчигтыр думайтіс сійӧ.
И ӧні, кор кильчӧ вывсянь аддзис гортас локтысь племянниксӧ, сійӧ шӧйӧвошӧмӧн уськӧдчис водзӧ, аснас кӧсйис сайӧдны Павел Васильевичӧс.
— Лэдз, лэдз, Дунюшка! — водзсасис Павел Васильевич.
Васёк пыр жӧ аддзис кильчӧ вылысь тётя Дунякӧд орччӧн кутшӧмкӧ ыджыд тушаа, рыжӧй юра мортӧс.
Чужӧмыс сылӧн эз тыдав, но Васёклӧн сьӧлӧмыс друг мӧдіс тіпкыны ёна да частӧ, кокъясыс лигышмуніны.
— Васёк!.. — нораа горӧдіс тётя Дуня.
Но Васёк нинӧм нин эз кыв, сійӧ нетшыштчис водзлань да ӧшйис батьыслы сьылі вылас.
Тӧдса чорыд ус гильӧдіс сылысь банбокъяссӧ, ён кияс топыда топӧдісны ас бердас.
— Трубачёвъяс — закалитчӧм йӧз... — писӧ кутлігмоз бормочитіс нормӧм Павел Васильевич.
— Папа... ми сдайтім... экзамен... — бӧрдігтыр шуис сылы Васёк.
* * *
Трубачёвъяс ордын кутіс кывны пирӧг дук.
Удж вылысь вӧзйысьӧм бӧрын тётя Дуня лунтыр гӧститӧдіс гӧсьтъясӧс.
Волісны старикъяс — Павел Васильевичкӧд ӧтлаын служитысьяс, волісны суседъяс.
Мӧд луннас Васёклы колӧ вӧлі сдайтны экзамен роч кыв кузя.
Павел Васильевич ачыс колльӧдіс писӧ школаӧдз да волнуйтчигтыр дыр пӧкаживайтіс улича кузя.
Васёк котӧрӧн петіс сы дінӧ шуда да возбуждённӧй.
— Папа, мунам! Мунам!
Ми ставным сдайтім «отлично» вылӧ! — Сійӧ кутіс кыскыны батьсӧ киӧдыс.
Павел Васильевичӧс быдладорсянь кытшалісны челядь, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр висьтавлісны сылы экзаменъяс йылысь, тормошитісны да кутлісны сійӧс.
Директор да Сергей Николаевич радпырысь приветствуйтісны Трубачёвлысь батьсӧ.
Елена Александровна сьӧлӧмсяньыс шуис Васёклы:
— Ме сідзи и представляйтлі аслым тэнсьыд папатӧ, сійӧ зэв бур морт!
Павел Васильевичлы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас выль школа.
— Главнӧйыс, асланыд кияснаныд вӧчӧмныд...
Геройяс!
Мӧдног он шу! — кыз стенъяссӧ, ӧшиньяссӧ да ӧдзӧсъяссӧ малалігтыр сьӧлӧмсяньыс висьталіс сійӧ.
Васёк котӧртліс депоӧ Андрейка дінӧ.
— Мый тэ он волывлы? — другсӧ кутлігмоз шуис сійӧ. — Менам бать воис!
Обязательнӧ волы рытнас.
Андрейка оз вӧлі эшты, но кӧсйысис эновтлыны ассьыс став делӧяссӧ.
— Вола.
Помкаыс зэв ыджыд. — Сійӧ видзӧдіс Васёк вылӧ чуймӧмӧн да радпырысь, быттьӧкӧ Павел Трубачёвлӧн воӧмыс должен вӧлі весиг ортсысяньыс дзикӧдз вежны писӧ. — Павел Трубачёв воӧма!
Висьтав пӧжалуйста!
— Волы!
Тэ йылысь ме батьлы ставсӧ висьталі,
обязательнӧ волы! — терпитны вермытӧг Андрейкаӧс киӧдыс нетшкигмоз висьталіс Васёк.
Андрейка яндысьӧмпырысь нюмъяліс, кор мӧвпыштіс машинист-стахановец, Сӧвет Союзса Герой, знатнӧй морт Павел Трубачёвкӧд встреча йылысь.
Рытнас Трубачёвъяс ордӧ чукӧртчисны Васёклӧн став ёртъясыс.
Павел Васильевич внимательнӧя видзӧдаліс быдӧнӧс ӧти-ӧтиӧн, радліс, мый челядь быдмӧмаӧсь, да шутитігтыр шуаліс:
— Вот ме некыдзи ог вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый ті ичӧтик челядь, а ӧд ме водзын верстьӧ йӧз нин, стрӧительяс!
Став челядьсӧ ас гӧгӧрыс пуксьӧдалӧм бӧрын да налысь пельпомъяссӧ аслас гырысь кияснас кутӧм бӧрын Павел Васильевич висьтавліс фронтвывса боевӧй делӧяс йылысь, железнодорожникъяслӧн подвигъяс йылысь да фронтовикъяс костын ыджыд дружба йылысь.
— Вот бырӧдам фашистскӧй гадъясӧс, бертам урӧдъясӧс став му пасьтаысь — и стенаӧн сувтам зумыд мир вӧсна.
Регыд и ті быдманныд батьяслы да вокъяслы отсӧг вылӧ.
Уна тіянлы сетӧма, и уна тіянсянь кутасны требуйтны!
Коммунизмлань восьлавны кутам!
Кельыдлӧз сӧдз синъясыс Павел Васильевичлӧн югъялісны бать мелілунӧн.
Челядь быдладорсянь топӧдчисны сы бердӧ, юръяснаныс инмӧдчалісны ёрта-ёртныс дінӧ, медым чувствуйтны сы кияслысь шоныд кытшсӧ.
Андрейка воис медбӧръяӧн.
Павел Васильевич шумӧн чеччис сылы паныд:
— Здравствуй, Андрейка!
Ме кывлі, тэ менам сослуживец?
Депоын уджалан?
Андрейка сувтіс веськыда да заводитіс кузя висьтавны:
— Андрей Скорняков.
Уджала паровознӧй депоын отсасьысьӧн.
Ӧнія кадын миян туй вылын ставыс лючки-ладнӧ...
Но Павел Васильевич эз сет сылы помӧдз висьтавны.
— Делӧяс йылысь ми ещӧ тӧлкуйтыштам на.
А ӧні пуксьы со татчӧ миянкӧд, пиук! — Сійӧ топыда кутіс Андрейкаӧс пельпомъясӧдыс да, сійӧс аскӧдыс орччӧн пуксьӧдӧм бӧрын, сылысь еджыд юрсӧ топӧдіс аслас морӧс бердӧ. — И рабочӧй мортлы мукӧд дырйи колӧ шойччыштны ставпӧлӧс уджъясысь!
Андрейка нормис да друг лои еджыд юра ичӧтик детинкаӧн.
Синъясыс сылӧн, быттьӧкӧ ичӧтик руд шыръяс, котралісны челядь чужӧмъяс кузя, а чужӧмыс, кодӧс топӧдӧма Павел Васильевич гимнастёрка бердӧ, банйис.
Важӧн вунӧм бать мелілуныс дзикӧдз нормӧдіс сьӧкыд испытаниеясын закалитчӧм сьӧлӧмсӧ Андрейкалысь.
Ачыс Павел Трубачёв — зэв ыджыд пример став железнодорожникъясыслы — друг лэччис фотография вылысь да прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс варовитіс сыкӧд, Андрейкакӧд.
Бокӧ вешйыштӧм бӧрын челядь окотапырысь сетісны первой места рабочӧй мортлы.
Андрейка смелмис, заводитіс висьтавлыны аслас ёртъяс йылысь — ремесленникъяс йылысь, Васёккӧд аслас тӧдмасьӧм йылысь.
Шутитігтыр Павел Васильевич дзугис сылысь старательнӧя шыльӧдӧм еджыд юрсисӧ, рыжӧй уснас гильӧдіс беринӧсь плешсӧ да шыасьлывліс сы дінӧ мелі кывйӧн: пиук...
Тётя Дуня да нывкаяс гӧгрӧс пызан вылӧ лӧсьӧдісны ужин.
Блюд вылысь пирӧгъяс аддзӧм бӧрын Павел Васильевич друг чеччыштіс места вывсьыс да мигнитіс челядьлы:
<rus>Съела баба пироги — заплясала в три ноги,</rus>
<rus>Съела баба киселя — стала баба весела.</rus>
— А нолтӧ, уджалысьяс, энӧ ӧбижайтӧй кӧзяйкасӧ, матыстчӧй матӧджык!
Челядь шумӧн пуксялісны пызан сайӧ, гажаа заводитісны сёйны.
Кодкӧ казьтыштіс Украина вӧръясын тшыгйӧн шӧйтӧмъяс.
Челядь кутісны висьтавлыны Павел Васильевичлы оккупацияын олӧмысь быдсяма подробностьяссӧ, шутитыштісны Мазин вылын, коді некыдзи эз вермы пӧтны дыр тшыгъялӧм бӧрын чӧскыд борщӧн, шогпырысь казьтыштісны Мирон гӧтырлысь челядьсӧ — ичӧтик Павликӧс, кодӧс спаситӧмаӧсь нывкаяс, руд синъяса Маруськаӧс.
— Миян Нюракӧд, — шуис Лида, — эм сэтшӧм заветнӧй ичӧтик ящик, кытчӧ ми пукталам налы вылӧ козинъяс.
Друг кодкӧ воас, сэки ӧтпырйӧ ставсӧ и ыстам.
Волнуйтчигтыр Одинцов висьталіс, кыдзи найӧ мӧдлісны подозревайтны дядя Степанӧс изменаын.
— Нэм кежлӧ тайӧ менам паметьӧ кольӧ.
Вот кыдзи колӧ разбирайтчыны йӧзад! — ыджыд морт моз, шогпырысь содтіс сійӧ.
Пызан сайын казьтыштісны и Генкаӧс и документ, кодӧс перепишитӧма Сева.
Павел Васильевич топӧдіс ас бердас Малютинӧс.
— Орлёнок! — нормӧм сьӧлӧмӧн шуис сійӧ.
Ужнайтігӧн Васёк друг видзӧдліс часі вылӧ да, горӧдӧм бӧрын: «Папа, ме пырысь-пыр!» — юртӧг-садьтӧг уськӧдчис жырйысь.
Часджын мысти сійӧ воис бӧр Витя Матроскӧд.
— Папа, — горӧдіс сійӧ порог дорсянь, — со сійӧ, Черноморскӧй флотса будущӧй морякыс!
Челядь радпырысь приветствуйтісны Витяӧс, сетісны сылы места пызан сайысь.
— Но, пуксьы миянкӧд, моряк! — детинкалы визув сьӧд синъясас видзӧдігмоз гажаа шуис Павел Васильевич. — Висьтав, мый понда саридзсӧ радейтан?
Мый йылысь ті сэні Васёккӧд тшӧтш мечтайтанныд?
Кутшӧм корабль вылын кӧсъянныд плавайтны?
— Васёклы абу первойысь нин!
Сійӧ ещӧ нёльӧд классын на велӧдіс менӧ плавайтны Вынва кузя, — шутитыштіс Мазин.
Витя пыр на ещӧ вӧлі зумыштчӧма, но, Трубачёвкӧд орччӧн пукалігӧн, бара чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн.
— Тэ збыль мунан мекӧд саридзӧ?
Он ӧткажитчы? — прӧст минут аддзӧм бӧрын ещӧ ӧтчыд юаліс сійӧ аслас другыслысь.
— Збыль, — чорыда шуис Васёк. — Вот сӧмын школа помалам.
Челядь гӧститісны дыр.
Рыт помасигас Павел Васильевич поздравитіс челядьӧс локтысь велӧдчан воӧн да сэки жӧ, аслас гӧгрӧс ӧбедайтан пызан вылӧ индігмоз, шутитыштіс:
— Кор ме мӧдысь воа татчӧ, тайӧ гӧгрӧс пызан саяс кутасны пукавны круглӧй отличникъяс!
80 глава
ШКОЛАСА ЗВОНОК
Зильгӧ, зильгӧ школаса звонок!
Заводскӧй гудокъяслы воча шыасигмоз, стройкаяслӧн унапӧлӧс гӧлӧса шум пыр, машинаяс ызгӧм пыр гажа сьыланкывйӧн сійӧ пырӧ быд керкаса восьтӧм ӧшиньясӧд, чуксалӧ челядьӧс рӧднӧй школаясӧ.
Сылысь тіралысь зильгӧмсӧ кылӧм бӧрын быд дворъясысь котӧрӧн петӧны школьникъяс.
Быттьӧкӧ ловъя ичӧтик шоръяс, визувтӧны найӧ уличаяс кузя да, вочасӧн ӧтлаасигмоз, ызгысь потокӧн пырӧны школалӧн восьса ӧдзӧсъясӧд.
Коді оз нюммун на вылӧ видзӧдігӧн, коді оз желайт налы шуд челядьдырсянь юностьлань югыд туй вылын!
Коді оз любуйтчышт нывкалӧн ичӧтик зэлыд кӧса вылӧ, кодӧс любӧпырысь кыӧма пӧрысь бабушкаыс, ӧкуратнӧя шырӧм юра, выль дӧрӧма детинка вылӧ, коді дӧрӧмсӧ сюялӧма мичаа утюжитӧм кузь гач пиас!
Зильгӧ, зильгӧ школаса звонок!
Сійӧ висьталӧ сӧветскӧй Рӧдинаын шуда олӧм йылысь, мирнӧй удж йылысь да челядь йылысь бать сяма пӧсь тӧждысьӧм йылысь.
Школаса тайӧ ичӧтик звонокыс настойчивӧя чуксалӧ велӧдчыны и велӧдчыны, медым му вылын стрӧитны мирнӧй, зэв мича олӧм, сійӧ требуйтӧ став честнӧй да справедливӧй йӧзсянь: «Вермасьӧй став мирын мир вӧсна, челядьлӧн югыд будущӧй вӧсна!»
Зильгӧ, зильгӧ школаса звонок — гора гӧлӧса арся соловей!
Сійӧ юӧртӧ быдӧнлы, мый воис сентябр 1 лун, школьникъяслы торжественнӧй лун.
И абу сэтшӧм пельӧс миян Рӧдинаын, кӧні эськӧ сылы воча эз шыасьны став сьӧлӧмсяньныс челядь и гырысьяс:
«Мирлы — мир!
Челядьлы — тӧдӧмлунъяс!»
* * *
Арся сэзь асыв.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн да ас бердас книжкаяс топӧдӧмӧн Васёк котӧртӧ улича кузя.
Ёртъясыскӧд гажаа сёрнитігмоз да найӧс панйигмоз сійӧ первойӧн матыстчӧ школалӧн паськыда восьтӧм ворота дінӧ.
Зэлыда зэвтӧм кумач полотнище вылын — прӧстӧй гостеприимнӧй кывъяс: <rus>«Добро пожаловать!»</rus>
А кильчӧ вылын сулалӧ Грозный, и школаса гора звоноклӧн тӧдса зильгӧмыс паськалӧ сынӧдас...
81 глава
ВЫЛЬ ВО ЛУНСЯ ПРАЗДНИК
Колины вояс.
Бара, кыдзи и уна во сайын, биясӧн югъялӧ выль во лунся ёлка.
Паськыда восьтӧмаӧсь школаса воротаяс, и лымъя аллея кузя праздник вылӧ котӧртӧны школьникъяс.
Пионерскӧй жырйын, джоджас бумага лист вольсалӧм бӧрын, лӧз курткаа, шӧвк гӧрд галстука детинка, кынӧм вылас куйлігмоз, тушӧн гижалӧ зэв гырысь цифраяс: «1952 во».
Колины вояс.
Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс вуджалісны классысь классӧ, велӧдчисны, дружитісны, содісны выль тӧдӧмлунъяс да выль ёртъяс.
Ӧти тулысын, торжественнӧй, шондіа лунӧ, Васёк Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ примитісны комсомолӧ.
Дружиналӧн сӧвет чукӧртчис пионерскӧй жырйӧ.
Некор оз вунӧд Васёк ас олӧмсьыс тайӧ шуда лунсӧ!
— Васёк Трубачёв корӧ миянлысь сетны сылы рекомендация пырны комсомолӧ.
Коді кӧсйӧ висьтавны сы йылысь ассьыс кыв? — юаліс дружина сӧветса председатель.
Дыр нюжалана кыпыд аплодисментъяс вӧліны вочакывйӧн тайӧ юалӧм вылас.
... Войтыръясӧс фашистскӧй игоысь великӧй освободительницаӧн муніс терзайтӧм му кузя благословеннӧй Сӧветскӧй Армия.
Благодарнӧй синваясӧн сӧветскӧй воинъясӧс встречайтісны освободитӧм канмуса уджалысь йӧз, ловъя дзоридзьясӧн вольсалісны налысь туйсӧ, мамъяс мыччывлісны налы ассьыныс челядьнысӧ, окалісны суровӧй, варччӧм чужӧмъяссӧ боечьяслысь.
Вождьлӧн светлӧй нимыс — Сталинлӧн нимыс лои лачаӧн да радлунӧн став мирса уджалысь йӧзлы.
Сӧветскӧй войтыръяслӧн дружнӧй семья торжественнӧя празднуйтіс Победалысь шуда лун.
Вылӧдз качлісны да сылісны енэжас салютлӧн уна рӧма кодзувъяс,
мамъяс встречайтісны ассьыныс пиянъяснысӧ.
Дзикӧдз мучитчӧм, гажтӧмчӧм му виччысис тӧждысьысь, кӧзяйскӧй кияс.
Великӧй вождь гениальнӧй мудростьӧн лӧсьӧдіс мирнӧй строительстволысь гырысь планъяс.
И, быттьӧкӧ зэв ыджыд мазі поз, кутіс шумитны, кыпӧдчис вождь чукӧстӧм вылӧ миян Рӧдина.
Сотчӧм фашистскӧй орудиеяслысь жуглӧмторъяссӧ, сімӧм каскаяссӧ, вражескӧй киӧн пукталӧм минаяссӧ весалігтыр муяс вылын кутісны юргыны машинаяс.
Синмӧн судзтӧм пространствояс отборнӧй кӧйдысӧн кӧдзигмоз муяс вывті мунісны тракторъяс.
Сиктъясын, тэрмасигтыр вӧчалӧм землянкаяс жугӧдлігмоз, сӧветскӧй йӧз стрӧиталісны выль, югыд керкаяс.
Экспедицияясӧ муналісны учёнӧйяс, сьылігтыр муналісны пустыняяс ловзьӧдны смел комсомолечьяс, косьталісны нюръяс, веж саженечьясысь быдмалісны том вӧръяс, кодъяс видзисны мусӧ суховейясысь.
Волга да Дон дорса великӧй воднӧй туйяс стрӧитанінын кутісны восьлавны экскаваторъяс, мӧдісны уджавны подъёмнӧй кранъяс.
Биясӧн кутіс дзирдавны гордӧй красавица Мӧскуа.
Сы уличаяс вылын быдмисны уна судта выль зданиеяс: чатӧртан юртӧ — и помыс оз тыдав этажъясыслӧн.
Тротуаръяс пӧлӧн кутісны дзоридзавны чӧскыд дука липаяс, уна рӧма струяясӧн кутісны ворсны фонтанъяс...
Мирнӧй олӧмӧн овмӧдчис и Мӧскуа бердса ичӧтик кар.
Вӧвлӧм веж пустырь вылын тшӧкыда быдмис том сад; урожая арын сьӧкыдпырысь ӧшӧдчалӧны мулань яблокъяса веткаяс, кодӧс закажитліс коркӧ Вася.
Важмоз чуксалӧ челядьӧс классъясӧ школаса звонок.
Тӧдлытӧг быдмӧны школьникъяс, и нёльӧд «Б» классын сюся видзӧдӧ порядок да дисциплина бӧрся класса старӧста Витюшка Булгаков.
Важмозыс пӧсь преданностьӧн да радейтӧмӧн видзӧдӧны асланыс велӧдысь вылӧ — Сергей Николаевич вылӧ — сылӧн велӧдчысьясыс.
Став челядьлы радлун вылӧ, Сергей Николаевич аддзис аслыс надежнӧй пӧдругаӧс — налысь радейтана велӧдысьсӧ, Елена Александровнаӧс.
Велӧдысьлӧн ичӧтик керкаыс ловзис, гажмис.
Быд лун школаса занятиеяс бӧрын найӧ ӧтлаын мунӧны гортас, ӧтлаын кайӧны тӧдса кильчӧ вылӧ.
Порог дорын меліа встречайтӧ найӧс Сергей Николаевичлӧн чойыс — Оксана.
Сійӧ воис вокыс ордӧ пыр жӧ война бӧрын да кольччис сы ордӧ век кежлӧ.
Велӧдысь ордӧ частӧ волывлӧны челядь.
Татчӧ котӧртлывлӧны найӧ сӧветла и отсӧгла, ковмӧм небӧгла, а мукӧд дырйиыс и прӧстӧ сы могысь, медым радейтана велӧдысьыслы сетны мувывса дзоридзьясысь вӧчӧм скромнӧй букет.
Колины вояс.
Важмозыс, кыдзи тӧждысьысь мам, школа бережнӧя быдтӧ ассьыс челядьсӧ.
Важӧн нин бордъяссисны да лэбзисны рӧднӧй позсьыс воддза лэбачпияныс.
Лэбисны сэтчӧ, кытчӧ кыскис сьӧлӧмныс да чуксаліс комсомольскӧй долг.
Суровӧй Балтикалӧн саридзьяс кузя корабльяс вылын плавайтӧны Васёк Трубачёв да сылӧн торйӧдчывлытӧм ёртъясыс: сьӧд синъяса Витя Бобров да том задорӧн тырӧм Алёша Кудрявцев.
Научнӧй экспедицияӧн Кара-Кумӧ мунісны будущӧй геологоразведчикъяс Мазин да Русаков.
Накӧд тшӧтш муніс и Тишин, кодӧс пӧкӧритіс Мазинлӧн суровӧй дружбаыс.
Медицинскӧй институтын велӧдчӧны Лида Зорина да Надя Глушкова, и налы дум выланыс усьӧны кывъяс, кодъясӧс частӧ шулывліс госпитальын бурдысь Егор Иванович: «Бур врач, нывкаяс, — великӧй делӧ!»
Война бӧрын сирӧтаясӧн кольӧм челядь дінӧ радейтана пӧсь сьӧлӧмӧн кыссис Нюра Синицына.
Сійӧ уджалӧ воспитательницаӧн детскӧй домын, кӧні коркӧ овліс Валя Степанова.
Каникулъяс кежлӧ гортас волывлӧ ылысса сиктсянь колхознӧй челядьлӧн радейтана велӧдысь Саша Булгаков.
Сійӧс ӧні оз нин тревожит юалӧм, кутасны али оз кутны радейтны сійӧс ичӧтик велӧдчысьяс, — Сашаӧс радейтӧны ставныс.
Миян Рӧдиналӧн ӧти ыджыд карын выставка вылӧ вайисны том художник Сева Малютинлысь картина.
Тайӧ выставка вылас воліс школьникъяслӧн экскурсия Сергей Николаевичкӧд тшӧтш.
Дыр видзӧдісны найӧ художниклӧн полотно вылӧ: ӧти американскӧй трущобаын, коробкаӧс моз лямӧдӧм дворын, шудысла радлунӧн сявкйысь синъяса ичӧтик негритёнок топӧдӧма морӧс бердас лым кодь еджыд гулюӧс.
— Сева Малютинлӧн сьӧлӧмыс пыр вӧлі тырӧма ыджыд да благороднӧй чувствоясӧн, — шуис Сергей Николаевич челядьлы.
Волжскӧй гидростанцияса ӧти строительство вылын комсомольскӧй организацияса секретарӧн уджалӧ Коля Одинцов.
Прӧст кадӧ том строительяс общежитиеын пӧся обсуждайтӧны передӧвӧй методъяс стройкаса медбур йӧз уджлысь, и на пӧвстын частӧ казьтылӧны нимсӧ 2-ӧд №-а школаса вӧвлӧм велӧдчысьлысь — Коля Одинцовлысь.
Лэбзялісны, муналісны быдладорӧ тайӧ школаыслӧн вӧвлӧм велӧдчысьяс — Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс.
Но налӧн дружбаыс лои ещӧ нежнӧйджык да крепыдджык, быд письмӧын юӧрталӧны найӧ ёрта-ёртныслы ассьыныс став выльторъяссӧ, юксьӧны радлунӧн, успехъясӧн, мечтаясӧн — ставнас, мыйӧн тырӧма том комсомольскӧй олӧм.
Школа тожӧ оз вунӧд ассьыс вӧвлӧм воспитанникъяссӧ.
Талун, выль во лунся праздникӧ, дыр торйӧн олӧм бӧрын сійӧ виччысьӧ дона гӧсьтъясӧс.
Школа кильчӧ весьтын, электрическӧй лампочкаяс улын, югъялӧны пӧсь кывъяс: «Выль воӧн, ёртъяс!»
И аслас пост вылысь вешйывтӧг, лымйӧн тырыштӧм, быттьӧкӧ дед Мороз, меліа встречайтӧ корӧм гӧсьтъясӧс школаса стӧрӧж Грозный.
Ӧдзӧсӧд дугдывтӧг петавлывлӧ кильчӧ вылӧ старшӧй пионервожатӧй Лёня Белкин.
Терпитны вермытӧм, гажа синъяснас аллея вылӧ видзӧдігмоз да еджыд юрси вывсьыс лымчиръяс пыркӧдігмоз, сійӧ — кымынӧдысь нин! — юалӧ:
— Некод на эз во?
Лёня Белкин виччысьӧ ассьыс вӧвлӧм ӧти классасӧ да другсӧ Васёк Трубачёвӧс.
— Пӧра эськӧ нин налы! — сідзжӧ терпитны вермытӧг виччысигмоз вочавидзӧ Грозный.
Ӧдзӧсъяс дугдывтӧг швачӧдчӧны.
Котӧртӧны челядь.
Ас костаныс гажаа сёрнитігмоз тэрмасьӧны на бӧрся мам-бать.
Сутшкасьысь кӧдзыд емъяс чеплялӧны налысь банбокъяссӧ.
Лымъя еджыд дзоридзьяс пиын сулалӧны пуяс, кодъясӧс югдӧдӧны электрическӧй лампаяслӧн югӧръясыс, югӧр туйяс паськалӧны кильчӧ дорсянь.
Челядь гажаа тапсьӧдӧны кокъяснаныс, шапкаяс вывсьыныс пыркӧдӧны лым.
Бать-мам меліа здоровайтчӧны Грозныйкӧд да пырӧны мичаа вӧччӧдӧм вестибюльӧ.
Стенъясӧ ӧшлӧма яркӧй плакатъяс:
«Мирлы — мир!»
«Мед оласны шуда сӧветскӧй мамъяс!»,
«Ленин знамя улын, Сталин веськӧдлӧм улын водзӧ, коммунизм победаӧ!»
Радлан гӧлӧса шумӧн тырӧ школаса раздевалка.
Пионерскӧй жырйӧ видзӧдлӧ еджыд юрсиа детинка:
— Булгаков!
Витюшка!
Залсӧ восьтісны нин.
Дыр-ӧ тэ?
Вай ме тэныд отсала!
Юръяснас люкасьлігмоз ёртъяс тэрмасигтыр гӧрд тушӧн краситалӧны печатнӧй цифраяс да, помъясӧдыс еджыд лист кутігмоз, котӧртӧны залӧ.
Залын, радъясӧн сувтӧдлӧм стулъяс вылын, пукалӧны мам-бать.
Мария Ивановна Синицына тӧждысьӧмпырысь пуксьӧдалӧ быдӧнӧс.
Леонид Тимофеевич отсӧгӧн Нюра Синицыналӧн мамыс важӧн нин лои школаса родительскӧй активын медбур общественницаӧн.
— Татчӧ, татчӧ, пӧжалуйста, Павел Васильевич! — приглашайтӧ сійӧ рыжӧйкодь юрсиа олӧма мортӧс, кодлӧн гимнастёрка вылас Геройлӧн Зарни Кодзув. — И ті, Евдокия Васильевна, со татчӧ, орччӧн, пуксьӧй!
Тётя Дуня меліа нюмъялӧ.
— И Андрей Ивановичлы тані места сюрас.
Железнодорожнӧй формаа, еджыд юрсиа, беринӧсь чужӧма том зон — Павел Васильевичлӧн веськыд киыс — пуксьӧ Трубачёвъяскӧд орччӧн.
— Паша, Паша, видзӧд, миянлы кланяйтчӧны! — вокыслы шӧпкӧдӧ Евдокия Васильевна.
Павел Васильевич сувтӧ.
Быд радъяссянь видзӧдӧны сы вылӧ нюмъялысь тӧдса чужӧмъяс.
Со Екатерина Алексеевна — сӧдз синъяса мелі нывбаба, коді кутӧ моздорас кызіник детинкаӧс, Петя Русаковлысь ичӧтджык воксӧ.
Со Лида Зориналӧн мам-батьыс — кузь тушаа военнӧй морт да пыр на том, сьӧд синъяса нюмъялысь нывбаба.
Накӧд орччӧн — спокойнӧй, уютнӧй, банбокъясас мелі гуранторъяса мамыс Саша Булгаковлӧн.
Ылынджык, асланыс креслӧяс вылысь сувтӧмӧн, Трубачёвъяслы кланяйтчӧны Коля Одинцовлӧн мам-батьыс.
Коркӧ уна радлун сетліс челядьлы налӧн полюсдорса экспедицияысь воӧмыс.
Став класса школьникъяс приглашайтлісны ас орданыс мужественнӧй, кӧдзыд тӧвъясысь гӧрдӧдӧм чужӧма, мехӧвӧй унтыа полярникӧс.
А со и Сева Малютинлӧн мамыс; сійӧ сулалӧ орччӧн челядьлӧн радейтана велӧдыськӧд — Елена Александровнакӧд.
Кыкнанныс лӧз синъясаӧсь, пелькӧсь, найӧ, быттьӧкӧ кык чой, топыда кутӧмаӧсь ёрта-ёртсӧ киясӧдныс да пӧся варовитӧны мыйкӧ кыкнанныслы матысса да донатор йылысь.
Чукӧртчӧм йӧзлӧн волнуйтчысь чужӧмъяс выланыс сявкйӧ ыджыд радлун; школакӧд тшӧтш найӧ виччысьӧны дона гӧсьтъясӧс.
Матӧвӧй ичӧтик биясӧн залын ӧзйӧ люстра, алӧйӧн пӧртмасьӧны йирк улӧ нюжӧдӧм гӧрд шӧвк флажокъяс, сценалӧн кыкнанладорас уліӧдзыс ӧшалӧны пемыдвеж гирляндаяс.
Джуджыд нишаын сулалӧ яркӧй биӧн югдӧдӧм портрет Сталинлӧн.
Слава тэныд, мирлӧн великӧй знаменосеч, миян Сталин!
Ӧдзӧс дорын тыдовтчӧ бӧрвылас шыльыда сыналӧм юрсиа да пельпом вылас чӧвтӧм руд чышъяна скромнӧй нывбаба.
— Здравствуйте, Оксана Николаевна!
— Здравствуйте!
— Здравствуйте! — меліа здоровайтчӧны сыкӧд челядь и гырысьяс.
Важӧн олӧ вокыс ордын Оксана Николаевна, но и ӧнӧдз на ылысса Украинасянь лэбӧны сы дінӧ ёртъяссяньыс письмӧяс.
Гижӧны сылы, мый Украинаын кутісны дзоридзавны выль садъяс, мый бара гартчӧ тшынтор вӧвлӧм пасека весьтын, сӧмын Матвеичлӧн ичӧтик еджыд хата пыдди садйын, кӧні пемыд пуяс костын, быттьӧкӧ пӧсь бикиньяс, гӧрдӧн пӧртмасьӧны вишняяс, сулалӧ ӧні сельскохозяйственнӧй станциялӧн ыджыд каменнӧй здание.
Сад сайын шыльквидзӧ ыджыд опытнӧй участок.
Быд асылын том селекционер Гена Наливайко кытшовтӧ муяссӧ, улӧдз копыртчывлӧ кок-сагызлӧн одуванчикъяс весьтӧ.
Исполнитчис Генкалӧн важся мечтаыс — босьтны природалысь ставсӧ, мый сійӧ вермӧ сетны мортлы.
Куйлӧ сы водзын шондіӧн ойдӧм кывзысьысь му.
Ю дорын йирсьӧ сылӧн боевӧй вӧлыс — вернӧй Гнедко.
Меліа гӧрдлігтыр сійӧ чуксалӧ кӧзяинсӧ.
Матыстчас сы дінӧ Гена, кипыдӧс вылас нюжӧдас сакар тор, сывйыштас вӧвлысь нырвомсӧ, топӧдчас банбокнас сылы небыд гӧн бердас...
Опытнӧй поле вылӧ частӧ волывлӧ Степан Ильич, <ukr>«Червоны зирки»</ukr> колхозса председатель, а овлывлӧ, волас и Мирон Дмитриевич аслас руд синъяса вӧсньыдик нывкакӧд Марусякӧд — колхозса медбур звеньевӧйкӧд.
Либӧ кутасны гажаа шумитны челядьлӧн гӧлӧсъяс.
Тайӧ велӧдысь Коноплянко ылысса Макаровкасянь вайӧдас ассьыс пионеръяссӧ видзӧдлыны, кыдзи быдмӧ тянь-шаньскӧй одуванчик, медым аслас участок вылын используйтны том селекционерлысь опытсӧ.
Муніганыс челядь обязательнӧ юаласны, абу-ӧ письмӧ Оксана Николаевнасянь, Васёк Трубачёвсянь да сылӧн ёртъяссянь.
Перъяс Генка дона письмӧяссӧ, сетас найӧс Коноплянколы.
Лӧнь рытӧ Макаровка сикт сайӧ, вӧрдорса эрд вылӧ, чукӧртчасны пионеръяс.
Пионерскӧй костёрлӧн югӧрыс усьӧ еджыдик кыдз пу вылӧ.
Полевӧй дзоридзьяс сук ковёрӧн вевттьӧны дона мыльксӧ.
Войналӧн медбӧръя воӧ Макаровкаӧ воліс сьӧдіник платтьӧа олӧма нывбаба.
Сьӧкыдпырысь писькӧдчис сійӧ туйяс кузя — муніс грузӧвикъясӧн, муніс подӧн.
Дыр пукаліс вӧрдорса эрд вылын.
Юасис йӧзлысь Валя йылысь.
Мирон гӧтырлы шуис: «Детскӧй домса воспитательница тётя Аня».
А йӧзыс, сы бӧрся видзӧдігмоз, шулывлісны: мамыс.
Дугдывтӧг вермӧны кывзыны колхознӧй челядь велӧдысь Марина Ивановна йылысь, школьница Валя йылысь да мӧскуаса пионеръяс йылысь висьталӧм.
Синъяссӧ лапйӧдлытӧг велӧдысь Коноплянколы чужӧмас видзӧдӧ кельыдлӧз синъяса Жорка.
— Ме помнита найӧс.
И Ивга баб помнитӧ, — висьталӧ сійӧ. — Найӧ ещӧ миян хатаын на олісны.
— А Нюра да Лида миянлы выль сумкаяс ыстісны школаӧ ветлыны, — нежнӧя нюмъялӧ еджыдіник юра Павлик.
Дыр пукалӧны пионеръяс.
Лыддьӧны письмӧяс дона москвичьяслысь.
Югыдджыка ӧзйӧ пионерскӧй костёр...
* * *
Школаса залын — виччысьны оз вермыны.
Челядь бергалӧны стулъяс вылас, быд минутын видзӧдлывлӧны пыран ӧдзӧс вылӧ.
— Воисны, воисны! — шӧпкӧдӧны найӧ ӧта-мӧдныслы, видзӧдӧны велӧдысьяслӧн волнуйтчысь, радлысь чужӧмъяс вылӧ.
Трубачёвъяс дінӧ писькӧдчӧ сёрмӧм гӧстя — Таня.
Банбокъясыс сылӧн сотчӧны кӧдзыдысла, еджыд юрсиыс лэччӧма пельпомъяс вылас.
— Найӧ велӧдысьяс жырйынӧсь, пырысь-пыр локтасны! — тэрыба шӧпкӧдӧ сійӧ тётя Дунялы да пуксьӧ орччӧн.
— А тэ нӧ кӧні вӧлін та дырасӧ? — кӧритӧм ногӧн юалӧ Павел Васильевич.
— Талун райкомын Костя вӧчис доклад...
Тэрыб походкаӧн пырӧ залӧ Леонид Тимофеевич, и сы серти, кутшӧм таинственнӧя сійӧ пӧдлалӧ ӧдзӧсыслысь кыкнан джынсӧ, челядь гӧгӧрвоӧны, мый ӧдзӧс сайын кодкӧ эм, да заводитӧны гораа клопайтны.
— Мый нӧ ті меным клопайтанныд? — сералӧ директор.
— Ме абу воӧм морт, ме татчӧс.
Сійӧ кайӧ сцена вылӧ, кытчӧ чукӧртчӧны нин став велӧдысьясыс.
Сергей Николаевичлы некымын кыв шӧпнитӧм бӧрын сійӧ торжественнӧя шыасьӧ зал дінӧ:
— Мам-бать ёртъяс да ребята!
Миян праздник вылӧ мукӧд приглашённӧйяскӧд тшӧтш воисны тайӧ школаса вӧвлӧм велӧдчысьяс Васёк Трубачёв да сылӧн ёртъясыс.
Залын кыптӧ шум.
Директор лэптӧ кисӧ:
— ...Унаӧн ті ещӧ помнитанныд на тайӧ велӧдчысьяссӧ.
Пионерскӧй жырйын ӧнӧдз куйлӧ Коля Одинцовлӧн дневникыс...
— Ми лыддьылім!
— Ми ставным лыддьылім!
— Ми тӧдам! — торкӧны директорӧс волнуйтчысь гӧлӧсъяс.
Директор шевгӧдӧ кияссӧ да нюмъялігтыр видзӧдӧ юръяс вывті.
Пыран ӧдзӧс паськыда воссьӧ, и радъяс костын тыдовтчӧны дыр виччысян гӧсьтъяс.
Школьникъяс аддзӧны нюмъялысь том чужӧмъяс, югъялысь синъяс.
Со найӧ, некор янсӧдчывлытӧм ёртъясыс, асланыс школьнӧй дружбалы вернӧйясыс!
— Трубачёв!
Саша Булгаков!
Мазин! — кылӧны залын ньӧжйӧник горӧдӧмъяс.
Гӧлӧсъяс содӧны да ӧтлаасьӧны радпырысь ызгӧмӧ.
Военно-Морскӧй Флотса лейтенант формаа Васёк Трубачёв сулалӧ сійӧс кытшалысь йӧз чукӧрын да, челядьдырся важ привычка сертиыс, яндысьӧмпырысь чеплялӧ ассьыс кывзысьтӧм рыжӧй чубсӧ.
Со сійӧ, сылӧн рӧднӧй школаыс!
Тайӧ дона стенъяс костас колины олӧмлӧн уна вояс, тані быд мелочь казьтылӧ переживайтӧм волнениеяс йылысь, тревожнӧй да нимкодь лоӧмторъяс йылысь.
Сылӧн ёртъясыс — кузь тушаа, статя Алёша Кудрявцев да сьӧд синъяса Витя Бобров — гусьӧник тувкнитӧны сылы бокас:
— Висьтав мыйкӧ ребятаыслы, Трубачёв!
Найӧ виччысьӧны!
Но Васёк оз вермы чукӧртны ассьыс мӧвпъяссӧ.
Нормӧм сьӧлӧма да шуда, сійӧ сулалӧ.
А паськыд пельпомъяса, крепыд Мазин гораа шутитӧ нин школьникъяскӧд да, аслас гырысь кияснас йӧзсӧ вештышталігмоз, писькӧдчӧ велӧдысьяслань.
Школаса ичӧтик сцена тырӧ йӧзӧн.
Кыв шутӧг, чӧв олігтыр Васёк кутлӧ Сергей Николаевичӧс, дыр да благодарнӧя видзӧдӧ тӧдса, дона чужӧм вылас Елена Александровналы.
— Ме ставсӧ помнита... ме нинӧм эг вунӧд...
Нэм кежлӧ ті меным рӧднӧйӧсь, — ассьыс волнуйтчӧмсӧ венӧм бӧрын пӧся висьталӧ сійӧ.
Дыр торйӧн олӧм бӧрын, ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, ёртъяс кутлӧны ӧта-мӧднысӧ.
Налы зэв окота сёрнитыштны став выльторъяс йывсьыс.
Ёна быдмӧм, кузь тушаа Саша, сэтшӧм жӧ искренньӧй, гӧгрӧс чужӧма, кыпӧдӧ ёртъясыслысь пӧсь нежность.
— Эк тэ, Сашка! — ньӧжйӧник тапкӧдӧ сылы пельпомас статя, сӧдз синъяса Коля Одинцов.
Сергей Николаевич топӧдавлӧ сылы нюжӧдӧм кияссӧ да ӧти ыджыд движениеӧн кутлӧ ставнысӧ ӧтпырйӧ, меліа шуалӧ найӧс нимъяснас.
Со найӧ ставныс танӧсь!
Зэв серьёзнӧй, ёна быдмӧм Петя Русаков; пыр сэтшӧм жӧ гажаа шутитысь да балагур Мазин; быдӧнӧн радейтана Саша; возмужайтӧм, векньыдик чужӧма да сӧдз лӧз синъяса Сева Малютин.
На костын вуджӧртчӧ еджыд юрыс Лёня Белкинлӧн, коді гажтӧмчӧма аслас вӧвлӧм ӧти классаясысь.
А пельӧсын, Оксана Николаевна бердӧ топӧдчӧмӧн, бӧрдтӧдзыс нормӧм сьӧлӧмаӧсь, сулалӧны кык ныв, кык пӧдруга — Нюра да Лида.
— Нюра! — ньӧжйӧник чукӧстӧ ассьыс важся пӧдругасӧ Одинцов.
Нюра чатӧртӧ юрсӧ да, Оксана Николаевна дорысь вешйӧм бӧрын, надзӧник мунӧ сылы воча.
Найӧ сулалӧны орччӧн да дыр видзӧдӧны ёрта-ёрт выланыс радлунӧн сявкйысь, шуда синъясӧн.
Мый дум выланыс уси налы тайӧ минутас?
Макаровкаын Мирон гӧтыр хата кильчӧ дорын встретитчӧм али шӧри чегӧм кос няньтор да бурӧдана кывъяс, кодъяс косьтісны Нюралысь синвасӧ?..
— Здравствуй, Нюра! — ньӧжйӧник выльысь шуӧ Коля Одинцов.
Сылысь кывъяссӧ вевттьӧны залсянь приветственнӧй горзӧмъяс.
— Трубачёв! Трубачёв! Булгаков! Одинцов! — сценалань зырсигмоз гораа чуксалӧны ребята.
Леонид Тимофеевич вайӧдӧ Трубачёвӧс рампа дорӧ.
— Ребята! — висьталӧ Васёк. — Школа — миян рӧднӧй горт.
Ми чукӧртчим татчӧ, медым топыда кутлыны ёрта-ёртнымӧс да висьтавны асланым велӧдысьяслы пӧсь аттьӧ.
Аттьӧ сыысь, мый найӧ пуктісны миян вылӧ сы мында вын, медым ыръянь, ичӧт вежӧра детинкаясысь вӧчны колана, пӧлезнӧй йӧзӧс.
Ми ӧд помнитам, кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы.
Уна быдсяматорйыс тані вӧвлі миянкӧд...
А ӧні со сійӧ жӧ партаяс саяс пукаланныд ті, миян ичӧтджык вокъяс.
И веритӧй меным, Васёк Трубачёвлы: кор, уна во мысти, кыдзи и ми, бӧр воанныд татчӧ, тайӧ школаас аддзӧдлыны ассьыныд велӧдысьяснытӧ да ёртъяснытӧ, волнуйтчӧмысла тіян сідзи жӧ гӧрддзассяс горшдінныд, сы вӧсна мый абуӧсь сэтшӧм кывъясыс, кодъясӧн эськӧ ме верми висьтавны ставсӧ, мый ме ӧні чувствуйта...
Радейтӧй школанытӧ, ребята!
* * *
Войшӧр бӧрын нин школаса вылыс судтаын югъялісны бияс.
Сэні, велӧдысьяслӧн уютнӧй жырйӧ чукӧртчӧмӧн, ньӧжйӧник, семейнӧй ногӧн варовитісны велӧдысьяс асланыс вӧвлӧм воспитанникъяскӧд.
Важӧн нин разӧдчисны челядь да мам-бать.
Школаса стӧрӧж тэрмасьтӧг кусӧдаліс улыс судтаысь бияс, а вӧвлӧм пустырь ворота дорын, немвиччысьтӧг паныдасьӧм бӧрын, школаӧ тэрмасисны ещӧ кык гӧсьт.
Кыкнанныс найӧ вӧліны морӧс выланыс боевӧй отличиеясаӧсь, военнӧй шинеляӧсь.
Лым пурга пырыс джынвыйӧ югдӧдӧм двор пытшкӧсса керка вылӧ видзӧдігмоз старшӧй лейтенант Кондаков, вежливӧя кӧзырнитӧм бӧрын, шуис:
— Ме, майор ёрт, корся мӧдӧд номера школа.
Ті, кажитчӧ, татчӧ жӧ?
Тадзи школа порог дорын первойысь тӧдмасисны вӧвлӧм снарядъяс ваялысь Вася Кондаков да вӧвлӧм пионервожатӧй, Отечественнӧй война дырся партизан, Сӧвет Союзса Герой Митя Бурцев.
Кор велӧдысьяс жырйын шогпырысь да сьӧлӧмсяньыс казьтылісны на йылысь, кодъяс тані абуӧсь, найӧ друг гурйыв восьтісны ӧдзӧс да ӧтлаын сувтісны порог дорӧ.
И сэки, дзик сідзи жӧ, кыдзи и коркӧ важӧн челядь дырйиыс, майор Бурцевлы сьылі вылас уськӧдчисны шудысла йӧймӧм, пыр сэтшӧм жӧ детинкаяс — Балтийскӧй флотса моряк Трубачёв, геологоразведчикъяс Мазин да Русаков, строитель Одинцов, художник Малютин, велӧдысь Саша Булгаков да кык пӧдруга — детскӧй домса воспитательница Нюра Синицына да будущӧй врач Лида Зорина:
— Митя!..
Митенька!..
А жырса ылыс пельӧсын 4-ӧд батареяса вӧвлӧм снарядъяс ваялысь пӧся кутліс ассьыс комбатсӧ...
Желайтам налы ставныслы, том да честнӧйяслы, паськыд шуда туй миян югыд будущӧйӧ!
ЛЫДДЬЫСЬЫСЬ ДІНӦ
Тэ лыддин медбӧръя лист боксӧ, лыддьысьысь.
Тэ Трубачёвкӧд да сылӧн ёртъясыскӧд тшӧтш переживайтін ставсӧ, мый усьлі на пай вылӧ.
Тэ, сідзи жӧ, кыдзи и найӧ, радейтан ассьыд Рӧдинатӧ; опасность минутӧ тэ дась сувтны морӧснад, медым видзны сійӧс врагъясысь, медым дорйыны ассьыд рӧднӧй школатӧ, ассьыд шуда челядьдыртӧ.
Тэ аддзан ас гӧгӧрсьыд аслад мам-батьлысь, вокъяслысь, чойяслысь, став Сӧветскӧй канмулысь мирнӧй уджсӧ.
Тэ олан сэтшӧм кадӧ, кор тэ вӧсна бать моз пӧся тӧждысьӧ великӧй Сталин.
Сідзи жӧ кыдзи Трубачёвлӧн да сылӧн ёртъясыслӧн, тэнад школьнӧй олӧмын эм уна гырысь да посни делӧяс, сідзи жӧ тэ воспитывайтан ассьыд волятӧ, медым сувтны медбур челядь радӧ.
Мукӧд дырйиыс терпениесьыд петӧм бӧрын тэ пузьылан да торксьылан, сэсся чорыда, пионерскӧй ногӧн босьтан асьтӧ киясад да чорыд воськовъясӧн петан югыд туй вылӧ.
И олӧмас кӧ тэныд лоӧ сьӧкыд, тэнад пельпомъяс вылӧ кӧ усьӧ зэв ыджыд сьӧкыдлун, — казьтышт Васёк Трубачёвӧс да сылысь ёртъяссӧ!
Казьтышт на йылысь, веськӧд ассьыд пельпомъястӧ, вылӧджык кыпӧд юртӧ да чукӧст:
— Э-э, Трубачёв!
Кӧні тэ, другӧй?
Кӧнӧсь ті, менам вернӧй ёртъясӧй?
И сэки тэкӧд орччӧн кыптасны пашкыр юрсиа тӧдса юръяс, быдладорсянь нюжӧдчасны тэлань отсасьны дась кияс, и тэ ас гӧгӧрсьыд аддзан сёясӧс да сюрсъясӧс сэтшӧм жӧ Трубачёвъясӧс, тэнад чукӧстчӧм вылӧ шыасясны ёртъясыдлӧн дружескӧй гӧлӧсъясыс:
— Э-э, друг!
Ми танӧсь!
Кутчысь крепыдджыка!
{Войнич Э. Л. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Лӧдз @ роман @ Э. Войнич. Лӧдз @ 1957 @ Лб. 3‒287.}
Э. Войнич
ОВОД
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Артур видлаліс рукописнӧй проповедь чукӧръяс Пизаса духовнӧй семинариялӧн библиотекаын.
Сулаліс июнь тӧлысся жар рыт.
Ӧшиньяссӧ вӧлі гурйыв восьталӧма, а штораяссӧ — лэдзалӧма.
Отец ректор, каноник Монтанелли, дугдіс гижны да любӧпырысь видзӧдліс сьӧд юр вылӧ, коді копыртчӧма бумага листъяс весьтӧ.
— Он вермы аддзыны, донаӧй?
Эновт.
Ме выльысь гижа сійӧ местасӧ.
Тыдалӧ, лист бокыс кытчӧкӧ вошӧма, и став тайӧ кадсӧ тэ весьшӧрӧ корсин сійӧс.
Монтанеллилӧн вӧлі кыз, гора гӧлӧс, сы сёрнилӧн эзысь кодь сӧстӧм шыясыс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмтӧ.
Сылӧн гӧлӧсыс вӧлі ораторӧн чужӧм мортлӧн кодь, унапӧлӧс оттенокъяса, и сыын кыліс помтӧм мелілун быдпӧрйӧ, кор отец ректор шыасьлывліс Артур дінӧ.
— Абу сідз, падре, меным сюрас.
Ме эска: сійӧ тані.
Кутанныд кӧ гижны выльысь — тіянлы некор оз удайтчы восстановитны сійӧ местасӧ.
Монтанелли бӧр босьтчис вӧчны эновтлӧм уджсӧ.
Кӧнкӧ ывлаын ӧшинь сайын век ӧтмоза дзизгис унзіль майся жук, и уличалысь чӧв-лӧньсӧ торклывліс фруктыясӧн тӧргуйтысьлӧн нюркйӧдлана, гажтӧм горӧдлывлӧмыс:
<ita>«Fragolа! Fragolа!»</ita>.
— «Прокажённӧйӧс бурдӧдӧм йылысь» — со сійӧ!
Артур матыстчис кокньыдика, ньӧжйӧник восьлалігтырйи, мыйысь зэв ёна дӧзмылісны сылӧн гортсаясыс.
Неыджыд тушаа, видзӧднысӧ вийӧриник, сійӧ ёнджыка муніс дас квайтӧд нэмса итальянец вылӧ, а эз комынӧд воясся том морт вылӧ, коді петӧма шӧркоддем английскӧй семьяысь.
Вывті нин ставсӧ сылысь вӧлі быттьӧ тӧчитӧма, ставыс зэв лӧсьыд: кузь синкымъяс, вӧрысь, нервнӧй вом, ки, кок.
Кор сійӧ пукаліс спокойнӧя, сійӧс позьӧ вӧлі чайтны лӧсьыдіник нывкаӧн, коді пасьталӧма мужскӧй паськӧм; но аслас кокни вӧраснас сійӧ вӧлі морт дорӧ велӧдӧм пантера кодь, коді оз петкӧдлы гыжъяссӧ.
— Збыльысь аддзин?
Мый эськӧ ме вӧчи тэтӧг, Артур?
Ме эськӧ ставсӧ век вошталі.
Но, тырмас... Та вылын ме помала и ӧні сэсся ог кут гижны.
Петам садйӧ, ме отсала тэныд разберитчыны аслад уджын.
Мый тэ эн гӧгӧрво?
Найӧ петісны спокойнӧй, пемыд манастырскӧй садйӧ.
Семинария вӧлі важся доминиканскӧй манастырлӧн зданиеын, и кыксё во сайын сылӧн квадратнӧй дворыс видзсьыліс стрӧг порядокын.
Розмарин да лаванда быдмылісны ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм кустъяс вылын.
Ӧні абу сэксякодь...
Еджыд паськӧма манакъясӧс, кодъяс коркӧ дӧзьӧритлісны дворса тайӧ быдмӧгъяссӧ, важӧн нин вӧлі гуалӧма да вунӧдӧма.
Правда, гожся небыдик лунъясӧ да рытъясӧ дзоридзалысь турунъясысь век на кылӧ чӧскыд дук, но некод нин эз чукӧрт налысь кӧйдыссӧ лекарство пыдди.
Чукӧрӧн-чукӧрӧн быдмис плитаяс потасъясын дикӧй турун,
и дворшӧрса юкмӧсыс тырӧма папоротникӧн.
Розаяс лоӧмаӧсь дикӧйӧсь, налӧн гантайтчӧм кузь заясыс кыссисны дорожкаяс кузя.
Градъяс вылын быдмисны гырысь алӧйгӧрд макъяс.
Наперстянкалӧн джуджыд дзоридзьясыс копрасисны дзугсьӧм турун весьтын, и зэв важся лоза, дикмӧм да бесплоднӧй, ӧшаліс эндӧдӧм чашкӧвӧй пу увъяс вывсянь, а пуыс ньӧжйӧник да шогпырысь довкйӧдліс ассьыс пашкыр юрсӧ.
Садлӧн ӧти пельӧсын сулаліс ыджыд магнолия, сы вылын вӧлі быттьӧ пемыдвеж шапка, кытысь тыдалісны, быттьӧ художник киӧн вӧчӧм мазокъяс, йӧв кодь еджыд дзоридзьяс.
Ствол бердас нёровтчӧма лёкиник пу скамья.
Монтанелли пуксис сы вылӧ.
Университетын Артур изучайтіс философия.
Кор паныдасьліс сьӧкыд места, сійӧ шыӧдчыліс падре дінӧ, медым сійӧ гӧгӧрвоӧдіс гӧгӧрвотӧминсӧ.
Сійӧ некор эз вӧвлы семинарияса воспитанникӧн, но Монтанелли вӧлі сылы авторитетӧн знаниеяслӧн став отрасльяс кузя.
— Ӧні ме муна, — шуис Артур, кор сьӧкыд местасӧ вӧлі разъяснитӧма. — Сӧмын, гашкӧ, ме тіянлы кола?
— Онӧ, ӧні кежлӧ ме помалі ассьым уджӧс, но меным окота эськӧ вӧлі, медым тэ недыр олыштін мекӧд — прӧстӧ сідз, некутшӧм делӧтӧг. Тэ прӧст?
— О, да!
Сійӧ чатӧртіс юрсӧ да, пу бердӧ мышнас нёровтчӧм бӧрын, кутіс видзӧдны сук пемыд увъяс костӧд медводдза кодзувъяс вылӧ, кодъяс слабиника югъялісны вылын сэзь енэжас.
Артурлӧн вӧліны мамыслӧн кодь жӧ тайнаӧн тыр лӧз синъяс, кодъяс мечтательнӧя видзӧдісны сьӧд синлысъяс увсяньыс. (Мамыс сылӧн чужліс Корнуэллын!.)
Монтанелли мӧдарӧ бергӧдчис — сійӧ эз вермы аддзыны тайӧ синъяссӧ.
— Кутшӧма тэ мудзӧмыд, донаӧй, — шуис сійӧ.
— Нинӧм он вӧч.
Артур гӧлӧсын кыліс мудзӧм, и Монтанелли пыр жӧ тайӧс казяліс.
— Тэныд оз ков вывті тэрмасьны, медым бара босьтчыны занятиеяс бердӧ.
Мамыдлӧн висьӧм, узьтӧм войяс — ставсьыс таысь, тӧдӧмысь, ёна мудзин.
Ливорноысь мунтӧдз тэныд колӧ дыр шойччыны.
— О, падре, мый тӧлкыс?
Ме ог вермы ӧні, мам кулӧм бӧрын, кольччыны тайӧ керкаас.
Юлия эськӧ менӧ йӧймӧдас.
Юлия вӧлі сылӧн ыджыдджык нерӧднӧй вокыслӧн гӧтыр и пӧльзуйтчис быд случайӧн, медым отравляйтны сылысь олӧмсӧ.
— Нинӧмла тэныд кольччыны рӧдвуж ордад, — меліа вочавидзис сылы Монтанелли. — Кыв шутӧг, тайӧ тэныд медся омӧльтор.
Но тэ верман мунны аслад друг дінӧ, доктор ордӧ.
Сэні олан тӧлысь, а сэсся бара кутан вермыны уджавны.
— Ог, падре, збыльысь ог вермы!
Уорренъяс — бур сьӧлӧма йӧз, но найӧ оз гӧгӧрвоны менӧ.
Найӧ сочувствуйтӧны менам шоглы — ме тайӧс аддза на чужӧмъяс серти.
Но ӧд найӧ эськӧ кутісны бурӧдны менӧ, висьтавлыны менам мам йылысь...
Джемма, дерт, абу сэтшӧм...
сійӧ век гӧгӧрволіс, мый йылысь оз ков сёрнитны.
Весиг кор ми вӧлім челядьӧн на.
Мукӧдъясыс абу сэтшӧм чуткӧйӧсь.
Да и не сӧмын тайӧ...
— Мый нӧ ещӧ, пиӧй менам?
Артур нетшыштіс наперстянкалысь некымын дзоридз да нервнӧя нямраліс найӧс киясас.
— Ме ог вермы овны тайӧ карас, — здук мында чӧв олӧм бӧрын заводитіс сійӧ. — Карын — магазинъяс, кытысь мам векджык ньӧбавліс меным чачаяс; набережнӧй, кыті ме гуляйтлі сыкӧд, кор сійӧ оз на вӧлі вись.
Кытчӧ кӧть ме ог мун — ставыс сійӧ жӧ.
Сідз жӧ, кыдзи войдӧр, быд вузалысьыс матыстчӧ ме дінӧ да вӧзйӧ дзоридзьяс...
Быттьӧкӧ найӧ ӧні колӧны меным!..
И сэсся — эсійӧ шойнаыс...
Оз, меным оз позь лоны сэні — сьӧкыд аддзыны тайӧс ставсӧ.
Артур чӧв ланьтіс. Сійӧ ас тӧдлытӧгыс нетшкис посни торъяс вылӧ наперстянкалысь кӧлӧкӧльчикъяссӧ.
Чӧв олӧмыс кыссис дыр. Сійӧ вӧлі сэтшӧм мудзтӧдана, мый Артур кутіс думайтны, мыйла оз сёрнит Монтанелли.
Магнолия увъяс улын ёнакодь нин пемдіс.
Пемыдыс шымыртіс ставсӧ, и предметъясыс лоины тешкодьӧсь, аслыспӧлӧсӧсь; но эз на вӧв сэтшӧм пемыд, медым оз позь вӧлі аддзыны канониклысь кулӧм мортлӧн кодь блед чужӧмсӧ.
Сійӧ улӧдз лэдзӧма юрсӧ да чорыда кутчысьӧма веськыд кинас скамья дорышӧ.
Тайӧ великӧй душаыс водзын чуймӧмысла Артур бергӧдчис мӧдарӧ.
«О, боже, — думыштіс сійӧ, — кутшӧм ме омӧль морт.
Менам шогӧй кӧ вӧлі сылӧн шогӧн, сійӧ эз вермы эськӧ чувствуйтны шогсӧ пыдісяньджык».
Монтанелли лэптіс юрсӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
— Ладнӧ, ме ог кут настаивайтны, медым тэ мунін сэтчӧ. Кӧть нин ӧні, — шуис сійӧ меліа. — Но кӧсйысь меным, мый тэ бура шойччан гожся каникулъяс дырйи.
Меным чайтсьӧ, тэныд бурджык овмӧдчыны Ливорносянь кытчӧкӧ ылӧджык.
Ме ог кӧсйы, медым тэ дзикӧдз висьмин.
— Падре, а кор пӧдлассяс семинария, ті кытчӧ мунанныд?
— Меным ковмас, кыдзи и век, нуӧдны воспитанникъясӧс гӧраясӧ да меститны найӧс сэтчӧ.
Август тӧлысь шӧрын отпускысь воас ректорлӧн отсасьысь.
Ме сэки лоа прӧст да олан условиеяс вежлӧм могысь ветлӧдлышта Альпыӧд.
Гашкӧ, тэ ветлан мекӧд?
Мунім эськӧ ӧтлаын дыр кежлӧ горнӧй экскурсияӧ, и тэнад эськӧ вӧлі вывті лӧсялана случай займитчыны альпийскӧй нитшъясӧн.
Сӧмын пола, мед эськӧ тэныд эз ло гажтӧм мекӧд.
— Падре! — Артур швачнитіс кияснас — кыдзи «экспансивнӧй иностранец», тадзи шулывліс Юлия.
— Ме эськӧ ставсӧ сеті свет вывсьыс, медым мунны тіянкӧд.
Сӧмын... ме ог эскы...
Сійӧ эз помӧдз висьтав...
— Мистер Бертон оз лэдз тэнӧ, кӧсъян тэ шуны?
— Дерт, сійӧ сувтас талы паныд, но тайӧ эськӧ менӧ эз кут.
Меным дас кӧкъямыс арӧс нин, и ме верма вӧчны сідзи, кыдзи кӧсъя.
Сэсся ӧд сійӧ меным сӧмын нерӧднӧй вок. Ме ог аддзы нинӧм сэтшӧмсӧ, мыйла меным колӧ лыддьысьны сы кӧсйӧмъяскӧд.
abu
— Но сійӧ кӧ серьёзнӧя сувтас паныд, ме думайта, бурджык тэныд сетчыны.
Тэнад положениеыд ещӧ омӧльтчас, тэ кӧ...
abu
— Ньӧти оз! — пӧся торкис сійӧс Артур. — Некор найӧ менӧ эз радейтлыны и оз кутны радейтны, кӧть мый ме ог вӧч.
Да и кыдзи Джемс вермас не сӧгласитчыны, ме кӧ муна тіянкӧд, менам духовнӧй отецкӧд?
— Эн вунӧд — сійӧ протестант.
Бурджык гижны сылы.
Ми виччысьыштам да тӧдмалам, мый сійӧ шуас.
Унджык терпение, менам пиӧй.
Миянлы оз ков руководствуйтчыны сійӧн, радейтӧны миянӧс али мустӧмтӧны.
Тайӧ меліа внушитӧмыс йиджис Артур сьӧлӧмӧдз. Сійӧ неуна гӧрдӧдыштіс.
— Да, ме тӧда, — ышлолалігтыр вочавидзис сійӧ. — Но ӧд тайӧ сэтшӧм сьӧкыд.
Монтанелли вежис сёрнисӧ.
— Тӧдан, — шуис сійӧ, — ме зэв ёна жалита, мый тэ эн вермы пыравны ме ордӧ вторникӧ. Татчӧ воліс Ареццоысь епископ, и меным эськӧ окота вӧлі, медым тэ сійӧс аддзӧдлін.
— Сійӧ лунас ме кӧсйысьлі волыны ӧти студент ордӧ.
Сы патераын вӧлі собрание, и менӧ виччысисны.
— Кутшӧм собрание?
Артур неуна падмыштліс.
— Тайӧ... тайӧ весиг абу собрание, а... — нервнӧя мыкталігтыр шуис сійӧ. — Воис Женеваысь студент да висьталіс речь...
Тайӧ вӧлі лекция...
— Мый йылысь?
Артур падмис.
— Падре, ті онӧ юалӧй студентлысь нимсӧ?
Ме кӧсйыси...
— Ме нинӧм тэнсьыд ог мӧд юасьны.
Тэ кӧ кӧсйысин видзны тайна, тэ не должен висьтавны.
Но думайта — меным дӧверитчыны тэ верман.
— Дерт жӧ, падре.
Сійӧ висьталіс... миян йылысь да войтыр водзын миян долг йылысь... миян... миян асьным водзын долг йылысь.
Сёрнитіс и сы йылысь, мыйӧн ми вермам отсавны...
— Отсавны?
Кодлы?
— Войтырлы... и...
— И?
— Италиялы...
Дыркодь чӧв олісны.
— Висьтав меным, Артур, важысянь-ӧ тэ заводитін думайтны та йылысь? — серьёзнӧя юаліс Монтанелли.
— Бӧръя тӧвсяньыс...
— Мамыд кувтӧдз на?
И сійӧ эз тӧдлы?
— Эз.
Сэки менсьым сьӧлӧмӧс эз на кыскы тайӧ.
— А ӧні?..
Артур малыштіс наперстянкалысь вожсӧ да нетшыштіс сэтысь кӧлӧкӧльчикъяс.
— Со тайӧ кыдзи лои, падре, — синсӧ мулань лэдзӧмӧн заводитіс сійӧ. — Колян арын ме вӧлі лӧсьӧдча вступительнӧй экзаменъяс кежлӧ и сэки тӧдмаси студентъяскӧд.
И вот, на пӧвстысь ӧткымынъяс висьталісны меным тайӧ ставтор йывсьыс...
Сетлывлісны лыддьыны небӧгъяс.
Но торъя ёна менсьым сьӧлӧмӧс тайӧ эз кыскы.
Меным век окота вӧлі ӧдйӧджык мунны мам дінӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ӧткаӧн сэні, Ливорноын, на пӧвстын, эсійӧ гортса тюрьмаас...
Тырмымӧн вӧлі Юлиялӧн ёсь кывйыс, медым вины сійӧс.
Сэсся воис тӧв. Мам висьмис:.. Ме вунӧді и студентъясӧс и небӧгъяс, а регыд мысти — помнитанныд? — ме дзикӧдз дугді волывлыны Пизаӧ.
Менӧ кӧ эськӧ волнуйтісны сэки тайӧ юалӧмъясыс, ме эськӧ висьталі мамлы.
Но найӧ кыдзкӧ тӧвзисны менам юрысь...
Регыд лои гӧгӧрвоана, мый мам олӧ ассьыс медбӧръя лунъяссӧ.
Ме век вӧлі сы дінын дзик кувтӧдзыс.
Частӧ пукавлывлі сы дінын быдса войяс.
А луннас волывліс Джемма Уоррен, и ме мунлі узьны...
Вот тайӧ кузь войяснас ме и куті думайтны сійӧ небӧгъяс йывсьыс да ёртъяскӧд сёрнияс йылысь.
Заводитлі разбирайтчыны, правӧсь-ӧ найӧ.
Думыштчывлі сы вылын, мый эськӧ шуис Христос тайӧ ставтор йывсьыс.
— Тэ шыасьлывлін сы дінӧ? — падъялігтыр юаліс Монтанелли.
— Частӧ, падре.
Ӧткымынысь ме корлі сылысь индӧд, мый колӧ вӧчны, но ме эг пӧлучайтлы вочакыв.
— И тэ некор кыв ни джын меным эн шулы, Артур.
А ме век чайтлі, мый тэ дӧверяйтан меным.
— Падре, ті ӧд тӧданныд — ме тіянлы верита!
Но эмӧсь сэтшӧмторъяс, мый йылысь некодлы оз ков висьтавны.
Меным кажитчыліс, мый меным некод оз вермы отсавны — ни ті, ни мам.
Меным колӧ вӧлі вочакыв ассяньыс енсянь.
Ті ӧд аддзанныд: решайтсис менам олӧм йылысь, менам душа йылысь юалӧм.
Монтанелли бергӧдчис мӧдарӧ да кутіс дзоргыны-видзӧдны сук пемыдас, коді шымыртіс магнолиялысь увъяссӧ.
abu
— Но, а сэсся? — юаліс сійӧ.
— Сэсся?..
Мам кувсис...
Бӧръя куим войнас ме эг вешйыв сы дінысь.
Сійӧ чӧв ланьтіс. Монтанелли эз вӧрзьӧдчы.
— Сійӧс дзебтӧдз кык лун войдӧр ме эг вермы думайтны нинӧм йылысь. Сэсся, дзебӧм бӧрас, ме висьми. Помнитанныд, ме эг вермы локны пӧкаитчыны?
— Помнита.
— Вот тайӧ войнас ме чеччи вольпась вылысь да муні мам жырйӧ.
Сійӧ вӧлі тыртӧм.
Сӧмын нишаын сулаліс ыджыд распятие.
Меным кажитчис, мый енмыс отсалас меным...
Ме пидзӧсчаняси да виччыси... Виччыси войбыд.
А асывнас, кор вои ас садьӧ...
Падре!
Тайӧ весьшӧрӧ... Ме ог куж гӧгӧрвоӧдны... Ме ог куж тіянлы висьтавны, мый ме аддзылі...
Ме ачым омӧля помнита.
Помнита сӧмын, мый ен вочавидзис меным.
И ме ог лысьт сувтны сы волялы паныд.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олігтыр пукалісны пемыдас.
Сэсся Монтанелли пуктіс кисӧ Артур пельпом вылӧ.
— Пиӧй менам! — шуис сійӧ дыр мысти. — Мед видзас менӧ енмыс шуны, мый господь эз беседуйт тэнад душакӧд.
Но помнит, кутшӧм условиеяс дырйи ставыс тайӧ лои, и, тӧдвылад уськӧдӧм бӧрад, эн примит шога настроитчӧм висьлӧс воображениетӧ господьлӧн торжественнӧй призыв пыдди.
Збыльысь кӧ вӧлі сылӧн воля вочавидзны тэныд — смотри, кыдз эськӧ мед не гӧгӧрвоны сылысь кывъяссӧ мӧдарӧ.
Кытчӧ чуксалӧ тэнӧ аслад душевнӧй порывыд?
Артур чеччис да торжественнӧя вочавидзис, кыдз быттьӧ шуаліс катехизислысь кывъяссӧ:
— Сетны Италия вӧсна олӧм; мездыны сійӧс рабствоысь, корысялӧмысь, вӧтлыны австриечьясӧс да лӧсьӧдны свободнӧй республика, коді эськӧ эз тӧд мӧдпӧлӧс господинӧс, енмысь кындзи.
— Артур, думыштлы сӧмын, мый тэ висьталан!
Тэ ӧд весиг абу итальянец.
— Тайӧ дзик ӧткодь.
Ме коля сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі.
abu
Бара пуксис чӧв-лӧнь.
Монтанелли нёровтчис пу бердӧ да тупкис кинас синъяссӧ.
— Пуксьыштлы здук кежлӧ, пиӧй менам, — шуис сійӧ медбӧрын.
Артур пуксис скамья вылӧ, а Монтанелли кутіс сійӧс кыкнан киӧдыс да чорыда, дыр кутліс найӧс.
— Ӧні ме ог вермы доказывайтны тэныд...
Ставыс тайӧ лои сэтшӧм немвиччысьтӧг...
Ме эг думыштлы та йылысь...
Меным колӧ кад, медым разберитчыны.
Коркӧ бӧрынджык ми сёрнитам бурджыка.
abu
abu
abu
А ӧні ме кора тэнӧ не вунӧдны ӧтитор: тэ кӧ веськалан смутаӧ да пӧгибнитан, менам сьӧлӧмӧй оз выдержит — ме кула.
— Падре!
— Эн торкав, лэдз меным помӧдз висьтавны.
Ме коркӧ тэныд шулі нин, мый таладор югыдын, тэысь кындзи, менам некод абу.
Меным кажитчӧ, тэ эн дзикӧдз гӧгӧрво, мый тайӧ лоӧ.
Сьӧкыд тэныд гӧгӧрвоны — тэ сэтшӧм на том.
Тэ арлыдын ме эськӧ эг жӧ гӧгӧрво, Артур.
Тэ меным — быттьӧ менам аслам пи.
Тэ гӧгӧрвоан?
Ме ог вермы торйӧдчыны тэысь — тэ менам шондіӧй.
Ме дась кувны, мед сӧмын кутны тэнӧ лӧжнӧй туй вылӧ тувччӧмысь да видзны тэнсьыд олӧмтӧ.
Но ме ог вермы ӧні...
Ме ог кор тэсянь кӧсйысьӧмъяс...
Кора тэнӧ сӧмын помнитны, мый ме висьталі, да лоны осторожнӧйӧн.
Решиттӧдзыд бурджыка думышт...
Ме ради тайӧс вӧч, аслад кулӧм мамыд ради...
— Ме думыштла, а ті, падре, кевмӧй ме вӧсна да Италия вӧсна.
Сійӧ пидзӧсчанясис, и Монтанелли пуктіс кисӧ сылӧн копыртӧм юр вылӧ.
Коли некымын минут.
Артур сувтіс, окыштіс падрелысь кисӧ да ньӧжйӧник мӧдӧдчис лысваа эжа вывті.
Монтанелли коли ӧтнасӧн...
abu
abu
МӦД ГЛАВА
Мистер Джемс Бертонлы ньӧти эз кажитчы сійӧ затеяыс, мый сылӧн нерӧднӧй вокыс лӧсьӧдчӧ путешествуйтны Монтанелликӧд Швейцарияті.
Эз вӧв лӧсьыд ӧткажитны богословие кузя старшӧй профессоркӧд татшӧм прогулкасӧ, да ещӧ сэтшӧм бур цельӧн, кыдзи ботаникаӧн занимайтчӧм.
Вывті ыджыд деспотизмӧн эськӧ тайӧ кажитчис Артурлы, коді нинӧмӧн эськӧ эз вермы гӧгӧрвоӧдны ӧткажитӧмсӧ да пыр жӧ эськӧ пуктіс талы помкаӧн религиознӧй да расӧвӧй предрассудокъяс.
А Бертонъяс гордитчылісны асланыс просвещённӧй веротерпимостьӧн.
Колис сё во саяс нин, кыдзи «Бертон да пияныс», Лондонса судовладелечьяс, котыртісны Ливорноын тӧргӧвӧй предприятие, и дзик первойсяньыс семьясьыс став членъясыс вӧліны убеждённӧй протестантъясӧн.
Но век жӧ найӧ думайтісны, мый английскӧй джентльменлы колӧ лоны честнӧйӧн весиг папистъяскӧд тышын.
Лои сідз, мый керкалӧн кӧзяиныс, дӧвечӧн кольӧм бӧрын, лои сьӧкыд положениеын да гӧтрасис католичка вылӧ, аслас посни челядьлӧн гувернантка вылӧ. Кык ыджыд пиыс, Джемс да Томас, кӧть кутшӧм сьӧкыд эз вӧв миритчыны сійӧн, мый керкаас эм пӧшти накӧд ӧттшӧтшъя тьӧтка, шогпырысь пӧкӧритчисны провидение волялы.
Батьыс кулӧм бӧрын семьякост олӧмыс ещӧ лои лёкджык, кор гӧтрасис медыджыд пиыс;
но кыкнан вокыс сьӧлӧмсяньыс зілисны дорйыны Глэдисӧс Юлинлӧн лёк, немжалиттӧм кывйысь да исполняйтісны, кыдзи тайӧс найӧ гӧгӧрволісны Артуркӧд отношениеясын ассьыныс обязанностьяссӧ.
Найӧ эз радейтлыны сійӧс да весиг эз зільны дзебны тайӧс.
Налӧн вок нога чувствоясыс петкӧдчисны лышкыд подачкаясын да детинкалы тыр мездлун сетӧмын.
Аслас письмӧ вылӧ вочакыв пыдди Артур пӧлучитіс чек, коді должен вӧлі тырмыны сылы туйвывса став рӧскодъяс вылас, да разрешение — коллявны каникулъяс кыдзи сылы окота.
Джын сьӧмсӧ сійӧ видзис ботаника кузя небӧгъяс да быдмӧгъяс косьтӧм могысь папкаяс ньӧбалӧм вылӧ и тайӧ багажнас мӧдӧдчис медводдза альпийскӧй путешествиеӧ аслас духовнӧй отецкӧд ӧтлаын.
Монтанеллилӧн настроениеыс ӧні вӧлі ёна бурджык.
Артур важӧн нин эз аддзыв сійӧс татшӧмӧн.
Первойя переживаниеяс бӧрын, коді лолі садйын сёрнитігӧн, сійӧ вочасӧн успокоитчис, и ӧні сійӧ видзӧдіс став лоӧмтор вылас спокойнӧйджык синъясӧн.
«Артур том на да абу опытнӧй, — думайтіс сійӧ. — Сылӧн решениеыс ӧдвакӧ вермас лоны пыр кежлӧ.
Эм на кад бурысь корӧмӧн, ставсӧ гӧгӧрбок висьталӧмӧн бергӧдны сійӧс опаснӧй туй вылысь, кытчӧ сійӧ сэтшӧм немдумайттӧг сувтіс».
Налӧн план серти колӧ вӧлі некымын лун коллявны Женеваын; но Артурлӧн чужӧмыс лои гажтӧм, мыйӧн сӧмын сійӧ аддзис син ёрана еджыд уличаяс да буса набережнӧйяс, кыті помся жуисны туристъяс.
Монтанелли спокойнӧя нюмъялігтыр видзӧдіс сы бӧрся.
— Мый, донаӧй?
Оз кажитчы тэныд тані?
— Ме эг на тырвыйӧ разберитчы аслам впечатлениеясын.
А век жӧ абу сэтшӧм, мый ме виччыси.
Вот тыыс — мича.
Мичаӧсь и мылькъясыс.
Найӧ сулалісны Руссо ді вылын, и Артур индіс кинас Савойскӧй Альпы отрогъяслӧн кузь стрӧг контур вылӧ.
— Но карыс...
сійӧс быттьӧ крахмалитӧма, нюлӧма... Аснас дӧвӧльнӧй настӧящӧй протестант.
Оз, оз кыскы сійӧ менсьым сьӧлӧмӧс.
Кор ме видзӧда сы вылӧ, меным тӧдвылӧ усьӧ Юлия.
Монтанелли серӧктіс.
— Коньӧрӧй, кутшӧм жаль тэ меным!..
Но мый нӧ?
Ми путешествуйтам асланым удовольствие ради, и абу сы вылӧ помкаыс, медым тані овны дыр.
Сідзкӧ талун жӧ ми босьтам паруснӧй пыж да катайтчыштам ты вылас, а аски асывнас каям гӧраясӧ.
— Но, падре, тіянлы, гашкӧ, окота на олыштны тані?
— Менам донаӧй, ме аддзылі нин тайӧс унаысь, и меным шойччӧг — аддзыны тэнсьыд удовольствиетӧ.
Кытчӧ эськӧ тэныд окота мунны?
— Но, тіянлы кӧ всё равно, то меным окота эськӧ вӧлі мунны ю катчӧс, ю йывланьыс.
— Рона катыд?
— Огӧ, Арваӧд.
Сійӧ визувтӧ сэтшӧм ӧдйӧ.
— Сідзкӧ мунам Шамониӧ.
Луншӧр кадсянь рытӧдзыс найӧ катайтчисны паруснӧй пыжӧн.
Вывті мича тыыс Артурлы омӧльджыка воис сьӧлӧм вылас руд да гудыр Арва серти.
Сійӧ быдмис Мушӧр саридз дорын, и сылӧн синмыс велаліс видзӧдны кельыдлӧз гыяс.
Но сійӧ став сьӧлӧмсяньыс радейтіс визув юяс, и кутіс чиктывны ледниксянь тӧвзьысь потокыслы.
— Тайӧ потокас сы мында ӧдыс, сы мында выныс, — шуаліс Артур.
Мӧд лунас, асывнас водз, найӧ мӧдӧдчисны Шамониӧ.
Кор найӧ мунісны плодороднӧй долинаӧд, Артур вӧлі зэв кыпыд настроениеа.
Но вот найӧ воисны туй чукыльтанінӧ.
Пила пинь кодь йывъяса гӧраяс топыда кытшалісны найӧс.
Артур лои серьёзнӧй да чӧв оліс.
Сен-Мартенсянь найӧ ньӧжйӧник кайисны долинаӧд вывлань, сувтлывлісны узьны туйдорса шалеясӧ либӧ гӧраясса ичӧтик сиктъясӧ, а сэсся бара мунісны водзӧ.
Артур век пӧся шыӧдчывліс вӧр-ва мичлун вылӧ; сійӧ лои висьтавны позьтӧм рад и медводдза бузганлы, код дорті налы ковмис мунны.
Сылы вӧлі вывті нимкодь, сы вылӧ вӧлі долыд видзӧднытӧ. Но кор найӧ кутісны вочасӧн матыстчыны лымъя гӧра йывъяслань, тайӧ челядьсяма радлӧмыс вежсьыліс мечтательнӧй настроениеӧн.
Монтанелли шензигтыр видзӧдіс том морт вылӧ.
Кажитчис, Артур костын да гӧраяс костын вӧлі мыйкӧ ӧткодь.
Сійӧ дась вӧлі быдса часъясӧн вӧрзьӧдчытӧг куйлыны пемыд таинственнӧй пожӧма вӧрын, кӧні кыліс быд кышмунӧм, куйлыны да видзӧдны веськыд джуджыд пуяс костті дзирдалысь гӧра йывъяслӧн да куш кыртаяслӧн мир вылӧ, кодӧс югдӧдӧма шонді.
Монтанелли видзӧдіс сы вылӧ жугыля да вежалӧмӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Найӧ видзчысигтыр лэччисны сьӧдов пуяс костӧд шалелань, кӧні лӧсьӧдчисны узьны войсӧ.
Кор Монтанелли пырис жырйӧ, Артур пукаліс нин пызан сайын, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма ужын, да виччысис сійӧс. Том мортлӧн настроениеыс эз нин вӧв лёк, коді кыптыліс пемыд вӧснаыс, и сійӧ вӧлі, кажитчӧ, мӧд морт кодьӧн.
— О, падре, локтӧй татчӧ, локтӧй ӧдйӧджык да видзӧдлӧй этайӧ интереснӧй пон вылас.
Сійӧ йӧктӧ бӧр кокъяс йылас.
Сійӧ ӧні вӧлі сідз жӧ ылалӧма поннас, кыдзи и водзджык югъялысь Альпыӧн.
Шалеса кӧзяйка, еджыд водздӧраа гӧрд чужӧмбана нывбаба, сулаліс кияссӧ коскас пуктӧмӧн да нюмъялігтыр видзӧдіс, кыдзи детинка ворсӧ понкӧд.
— Тыдалӧ, тӧждысьны сылы уна оз ков, — местнӧй наречие вылын шуис кӧзяйка аслас нылыслы. — Сійӧ сэтшӧма ылаліс ворсӧмнас. И кутшӧм мича зонмыс.
Артур гӧрдӧдіс школьник моз, и кор нывбаба казяліс, мый зон гӧгӧрвоис сійӧс, муніс сы яндысьӧм вылын сералігтырйи.
Ужын дырйи Артур сӧмын и тӧлкуйтіс водзӧ лоан прогулкаяслӧн планъяс йылысь, гӧраяс вылӧ кайлӧм йылысь, быдмӧгъяс йылысь, кодъясӧс найӧ чукӧртасны.
abu
Асывнас, кор Монтанелли садьмис, Артур эз нин вӧв.
Югдытӧдзыс на сійӧ мунӧма вылі пӧскӧтинаясӧ, медым «отсавны Гаспарлы видзны горнӧй кӧзаясӧс».
Колӧ шуны, эз дыр ковмы сійӧс виччысьны. Регыд мысти сійӧ бӧр воис, котӧрӧн пырис шляпатӧгыс жырйӧ.
Сылӧн пельпом вылын, быттьӧ лэбач, пукаліс ар куима ичӧтик крестьянскӧй нывка, и киас вӧлі дикӧй дзоридзьясысь вӧчӧм ыджыд букет.
Нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ Монтанелли.
Кутшӧм ёна торъяліс ӧні Артур Пизаса либӧ Ливорноса чӧв олысь Артурысь.
— Кӧні тэ вӧлін, шалопай?
Завтракайттӧг, кӧнкӧ, пыр котралін гӧраясті?
— О, падре, кутшӧм лӧсьыд сэні!
Гӧраясыс сэтшӧм джуджыдӧсь шонді петігӧн, а кок улын сэтшӧм кыз лысва!..
Видзӧдлӧй!
Сійӧ копыртчис, видзӧдаліс ассьыс кӧтасьӧм, няйт башмакъяссӧ.
— Сьӧрысь вӧлі этшаник нянь да сыр, а пӧскӧтина вылын лоыштіс кӧза йӧв...
Зэв чӧскыдтӧм!
Но менам бара нин кынӧмӧй сюмалӧ, и колӧ сетыштны сёйны и тайӧ ичӧтик персонаыслы.
Аннет, тэ радейтан ма?
Артур пуксис, пуксьӧдіс аслас водзӧ нывкаӧс да кутіс отсавны сылы лӧсьӧдлыны дзоридзьяссӧ.
— Оз позь, оз! — сёрниӧ сюйсис Монтанелли. — Ме ог вермы лэдзны, медым тэ прӧстудитчин.
Ӧдйӧджык пет да пасьтав кос паськӧм.
Лок татчӧ, Аннет.
Кытысь тэ аддзин сійӧс, Артур?
— Сиктысь.
Тайӧ нывкаыс сійӧ крестьяниныслӧн, кодкӧд тай, помнитан, аддзысьлім тӧрыт.
Сійӧ — татчӧс общинаса сапожник.
Збыль ӧд, кутшӧм мичаӧсь сылӧн синъясыс?
Нывкалӧн зептас ловъя черепаха, и Аннет шуӧ сійӧс Каролинаӧн.
Артур вежис кӧтасьӧм чулкисӧ да лэччис уліӧ завтракайтны.
Аннет пукаліс падре водзын да дугдывтӧг тёльгис черепаха йылысь, кодӧс кутіс гатшӧн аслас кызіник киясын, медым <fra>monsіeur</fra> вермис шензьыны, кыдзи вӧрӧны сылӧн ичӧтик лапаясыс.
— Видзӧдлӧй, <fra>monsіeur</fra>! — ыджыд морт моз сёрнитіс сійӧ омӧля гӧгӧрвоана местнӧй наречие вылын. — Видзӧдлӧй, кутшӧм башмакъясыс Каролиналӧн!
Монтанелли гажӧдіс ичӧтик нывкаӧс, малаліс сылысь юрсисӧ, нимкодясис черепахаӧн да висьтавліс сылы зэв лӧсьыд мойдъяс.
Пырис кӧзяйка идравны пызан вылысь да шензигтыр видзӧдліс Аннет вылӧ, коді гугӧдаліс его преподобиелысь зепъяссӧ.
— Ен отсалӧ поснияслы тӧдмавны бур йӧзӧс, — шуис кӧзяйка. — Аннет век полӧ иностранечьясысь, а ӧні видзӧда да — сійӧ ньӧти оз ӧтдортчы его преподобиеысь.
Шензьӧданатор!
Аннет! Ӧдйӧджык пидзӧсчанясь да кор благословение шань господинлысь, кытчӧдз сійӧ эз на мун татысь.
Тайӧ ваяс тэныд шуд.
— Ме и эг вермы думыштлыны, падре, мый ті верманныд татшӧм бура лелькуйтны челядьӧс, — шуис Артур час мысти, кор найӧ вӧлі мунӧны шондіӧн лышкыда югдӧдӧм пӧскӧтина вывті. — Тайӧ нывкаыс здук кежлӧ эз вештыв тіян вылысь синъяссӧ.
Тӧданныд, мый ме думайта?
— Но?
— Ме сӧмын кӧсйи шуны...
Меным кажитчӧ, колӧ шогпырысь висьтавны сы йылысь, мый вичко оз лэдз гӧтрасьны попъяслы.
Ме дзик ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла.
Челядьӧс воспитайтӧм — серьёзнӧй делӧ,
и налы бур влияниеыс колӧ дзик чужӧмсяньыс.
Ме ногӧн, кымын вылынджык мортлӧн призваниеыс да сӧстӧмджык сылӧн олӧмыс, сымын ёнджыка сійӧ туйӧ лоны батьӧн.
Падре, ме эска, мый ті кӧ эськӧ абу йитчӧмныд вӧлі обеткӧд да вӧлінныд гӧтыраӧсь, тіян челядьныд эськӧ вӧліны вывті...
— Эновт.
Тайӧс вӧлі шуӧма тэрыба, друг, вашкӧдӧмӧнмоз, мый вӧсна ещӧ ёнджыка кутіс чувствуйтсьыны сы бӧрын пуксьӧм чӧв-лӧньыс.
— Падре, — бара шыасис Артур, кор казяліс, мый Монтанелли зумыштчис, — абу ӧмӧй вернӧ сійӧ, мый шуи ме?
Дерт, ме верми ӧшибитчыны, но ме висьталі сійӧс, мый думайта.
— Гашкӧ, тэ он тырвыйӧ гӧгӧрво аслад кывъяслысь смыслсӧ, — меліа вочавидзис Монтанелли. — Некымын во мысти тэ мӧдног кутан думайтны та йылысь...
Но вай лучшӧ тӧлкуйтыштам мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Тайӧ вӧлі медводдза диссонансӧн тырвыйӧ лӧсялӧмын, коді лои на костын каникулъяс дырйи.
Шамониысь найӧ мӧдӧдчисны Мартиньиӧ да сувтісны шойччыны, сы вӧсна мый вӧлі пӧдтана жар поводдя.
Ӧбед бӧрын найӧ петісны отельса терраса вылӧ. Сэтчӧ шондіыс эз инмы. Сэтысянь тыдаліс вывті мича серпас.
Артур вайис быдмӧгъяса ящик да паніс Монтанелликӧд ботаника кузя зэв кузь сёрни.
abu
Терраса вылын пукалісны кык художник-англичанин.
Ӧтиыс вӧчис натура вылысь набросок, мӧдыс дышпырысь больгис асланыс кыв вылын.
Сылы кажитчис позьтӧмӧн, медым иностранечьяс вермисны гӧгӧрвоны английскӧй кыв вылын сёрни.
— Тырмас марайтнытӧ, Вилли, — шуис сійӧ. — Бурджык серпасалӧй эсійӧ том итальянецсӧ, коді любуйтчӧ папоротникъясӧн.
Видзӧдлӧй сӧмын сы синкымъяс вылӧ.
Лупа пыддиыс, кодӧс сійӧ кутӧ киас, серпасалӧй распятие, пасьтӧдӧй сійӧс римскӧй тогаӧн, и тіян водзын лоӧ первой нэмъясса христианинлӧн настӧящӧй тип.
— Кутшӧм сэн христианин!
Ӧбедайтігӧн ме пукалі сы дінын.
Сійӧ сэтшӧм жӧ нимкодьпырысь видзӧдіс жаритӧм курӧг вылӧ, кыдзи ӧні любуйтчӧ эсійӧ ёг туруннас.
Нинӧм шуны, сійӧ зэв мича; сэтшӧм мича оливкӧвӧй рӧма чужӧмыс; но сыын абу и джын живописностьыс, мыйӧн чуймӧдӧ батьыслӧн ортсыса мичлуныс.
— Кодлӧн?
— Батьыслӧн, коді пукалӧ тіян водзвылын.
Онӧ-ӧ кӧсйӧ нин шуны, мый энӧ казялӧй сійӧс?
Кутшӧм мича сылӧн чужӧмыс!
— Эк ті, мыжтӧм методист!
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ вермӧй тӧдмавны католическӧй попӧс, кор сійӧ тіян син водзын?
— Попӧс?
А-а, збыль ӧд!
abu
Ме и вунӧді: нывбабаяскӧд овтӧм вылӧ обет, и мукӧд сэтшӧмтор...
Мый нӧ, лоам снисходительнӧйӧсь да предположитам, мый тайӧ том мортыс — сылӧн племянник.
— Кутшӧм идиотъяс! — Монтанелли вылӧ долыд синъясӧн видзӧдігтыр вашнитіс Артур. — Но зэв бур, мый найӧ аддзӧны тэа-меа костысь сходство.
Меным и збыльысь окота эськӧ вӧлі лоны тіян племянникӧн.
Падре, мый тіянкӧд?
Кутшӧма ті кельдӧдінныд!
Монтанелли чеччис да пуктіс кисӧ плешкас.
— Мукӧддырйи менам бергӧдчӧ юрӧй, — шуис сійӧ кыдзкӧ вывті нин ньӧжйӧник. — Тыдалӧ, менам талун зэв дыр овсьӧма шонді водзас.
Муна да водыштла.
Прӧйдитас... тайӧ жарысла.
Кык недель чӧж найӧ олісны Люцернскӧй ты дорын и ӧні бӧр локтісны Италияӧ Сен-Готард сёртасӧд.
Поводдяыс пыр вӧлі зэв мича.
Налы удайтчис вӧчны некымын гажа экскурсия...
Но природа мичлун водзын налӧн первойя радлӧмъясыс кӧдзалісны нин.
Монтанелли эз вермы некыдз мынтӧдчыны мӧвпысь, мый мӧдысьджык Артуркӧд лоас «ещӧ серьёзнӧйджык сёрни». Каникулъяс вӧліны зэв бур кадӧн сы вылӧ, медым кыпӧдны тайӧ сёрнисӧ;
но, кор найӧ путешествуйтісны Арва долинаӧд, сійӧ нарошнӧ эз кӧсйы панны сёрнисӧ тайӧ тема вылас, мый йылысь найӧ сёрнитлісны садйын магнолия улын.
Сылы кажитчис некытчӧ шогмытӧмӧн кусӧдны медводдза радлунъяссӧ, кодъясӧс сетліс альпийскӧй природа художественнӧй натураа том мортлы, а тадзи эськӧ быть лои, пансис кӧ сёрниыс та йылысь.
Но сійӧ лунсяньыс, кор найӧ вӧліны Мартиньиын, сійӧ быд асыв шулывліс аслыс: «Ме тӧлкуйтышта сыкӧд талун», а воліс рыт, и сійӧ эновтліс сёрнисӧ да успокоитліс асьсӧ думсьыс шуалӧмӧн: «Сёрнитыштам аски».
Каникулъяс кутісны нин помасьны, а думсьыс сійӧ век шуаліс: «аски, аски».
Тайӧ сёрнисӧ панны сійӧс эз лэдз гӧгӧрвотӧм чувство, мыйысь босьтліс йирмӧг, эз лэдз омӧля на сознавайтӧм сійӧс, мый найӧ ылыстчӧны ӧта-мӧдсьыс, быттьӧкӧ сы костын да Артур костын лои лэдзӧма завеса.
Тадзи колисны лунъяс, кытчӧдз эз во каникулъясӧн медбӧръя рыт. Монтанелли гӧгӧрвоис, мый, раз сійӧ кӧсйӧ сёрнитны, колӧ решитчыны ӧні жӧ.
Найӧ кольччисны Луганоӧ узьны, а аски асывнас налы колӧ вӧлі мӧдӧдчыны Пизаӧ.
Монтанеллилы окота вӧлі тӧдмавны кӧть нин сы йылысь, ёна-ӧ сылӧн муса детинкаыс вӧйӧма итальянскӧй политикалӧн рокӧвӧй, шавъялысь лыа пиӧ.
— Кобис, — шуис сійӧ. — И ми кӧ кӧсъям аддзывны тысӧ, то колӧ тэрмасьны.
Петам, меным колӧ сёрнитыштны тэкӧд.
Найӧ мунісны вадор пӧлӧн йӧзтӧм лӧнь местаӧ да пуксисны ляпкыдик каменнӧй стена вылӧ.
На дінын быдмис гӧрд ягӧдъяса розӧвӧй куст.
Вылісаджык увъясас ӧшалісны некымын сёрмӧм кельыд бутон, кодъяс сьӧктаммӧмаӧсь зэр войтъяссьыс.
Тылӧн турунвиж веркӧсӧдыс тювис ичӧтик пыж, сылӧн кокньыдик еджыд парусъясыс польдчӧмаӧсь ичӧтик небыд тӧвруторйысь.
Пыжыс кажитчис кокниӧн да жебиникӧн, кыдзи ваӧ шыбитӧм эзысь дзоридзьяс.
Монте-Сальватор высота вылын кутшӧмкӧ керкалӧн ӧшиньыс восьтіс ассьыс зарни синсӧ.
Розаяс копыртӧмаӧсь юръяснысӧ да вугралісны сентябр тӧлысся кымӧра енэж улын, а ваыс швачӧдіс вадорас да омӧлика сялькӧдчис изъяс бердӧ.
— Ӧні менам медбӧръя случай спокойнӧя да быд боксянь сёрнитны тэкӧд, а сэсся сійӧ вермас не лоны дыр кад чӧж, — заводитіс Монтанелли. — Тэ босьтчан университетскӧй уджӧ, мунан аслад ёртъяс дінӧ, да и менам таво тӧвнас лоӧ уна удж.
Ставыс, мый меным ӧні колӧ, — сійӧ тӧдмавны, кутшӧмӧсь миян тэкӧд отношениеясным, и тэ кӧ...
Здук кежлӧ сійӧ чӧв ланьтліс, а сэсся мӧдіс сёрнитны надзӧнджык:
— Тэ кӧ чувствуйтан, мый верман на дӧверяйтны меным воддзамоз, висьтав, висьтав веськыдджыка сэкся серти, кор сёрнитім семинарияса садйын рытнас, кутшӧма тэ йитчӧмыд...
Артур видзӧдіс серӧссьӧм ва вылӧ, спокойнӧя кывзіс падрелысь кывъяссӧ да нинӧм эз вочавидз.
— Меным окота эськӧ вӧлі тӧдны, кӧсъян кӧ тэ сӧмын вочавидзны, — водзӧ сёрнитіс Монтанелли, — йитін-ӧ тэ асьтӧ клятваӧн, али, вермас лоны...
— Меным нинӧм висьтавны тіянлы, дона падре.
Ме эг йит ачымӧс нинӧмӧн, но менам эм йитӧд...
— Ме ог гӧгӧрво...
— Мый тӧлкыс клятваяссьыд?
Оз найӧ йитны йӧзӧс.
Ті кӧ чувствуйтанныд, пыдісянь чувствуйтанныд, мый тіянӧс шымыртіс идея, тайӧ — ставыс.
А мӧдног тіянӧс нинӧм оз вермы йитны.
— Сідзкӧ висьтав, думайтан-ӧ тэ, мый тайӧ...
Кажитчӧ-ӧ тэныд, мый тэнад чувствоыд крепыд да нинӧм оз вермы сійӧс вежны?
Артур, вочавидзтӧдзыд думышт.
Артур сюся видзӧдліс Монтанеллилы синмас.
— Падре, ті юалінныд менсьым, дӧверяйта-ӧ ме тіянлы.
Ӧні вочавидзӧй: эм-ӧ тіян ме дінӧ дӧверие?
Ме эськӧ тіянлы висьталі, ставсӧ эськӧ висьталі, вӧлі кӧ мый висьтавнысӧ, но гӧгӧрвоӧй — нинӧм абу, стӧчджыка, абу смыслыс висьтавны тайӧторъяс йывсьыс.
Ме эг вунӧд, мый йылысь ті сёрнитінныд мекӧд сійӧ рытнас, некор ог вунӧд;
но тайӧс помнитігӧн ме век жӧ должен мунны аслам туйӧд да писькӧдчыны югыдлань, кодӧс ме аддза водзысь.
Монтанелли нетшыштіс роза, нетшкис сэтысь лепестокъяссӧ да шыбитіс найӧс ваӧ.
— Тэ прав, донаӧй.
Тырмас... огӧ кутӧй сэсся сёрнитны та йылысь.
Тайӧ делӧас кывъясӧн всё равно он отсав...
Но, мый нӧ?
Мед сідзи...
Мунам...
КОЙМӦД ГЛАВА
Некутшӧм лоӧмторъястӧг коли ар, коли тӧв.
Артур сьӧлӧмсяньыс занимайтчис, и сылӧн зэв этша вӧлі прӧст кад.
Но век жӧ сійӧ аддзывліс кад, медым пыравлыны некымын минут кежлӧ Монтанелли ордӧ. Тайӧ удайтчывліс сылы быд недельын, мукӧддырйиыс ӧтчыд, мукӧддырйиыс унджыкысь.
Овлывлі, мый сійӧ пыравліс сы дінӧ небӧгӧн, сьӧкыд местаяс разъяснитӧм могысь, но татшӧм случайясын сёрниыс муніс сӧмын небӧг йылысь.
На костын быдмис муртса тӧдчана вежӧс.
Артурлӧн волывлӧмъясыс ӧні вайлісны Монтанеллилы унджык шог, а эз радлун.
Сьӧкыд вӧлі кутны асьсӧ, медым лоны спокойнӧйӧн да петкӧдлыны, быттьӧ нинӧм эз вежсьы.
Артур асладорсяньыс казяліс падре сёрниясысь неуна вежсьӧм, но эз тырвыйӧ гӧгӧрво сылысь смыслсӧ. Сійӧ кутшӧмакӧ чувствуйтіс, мый тайӧ вежсьӧмыс лои выль идеяяс йылысь тревожитысь юалӧмъяс дорӧ отношениеяс вӧсна, и сы понда быдногыс зілис не казьтывны на йылысь, но аслас мӧвпыс век бергаліс на гӧгӧр.
И век жӧ некор сійӧ эз радейтлы Монтанеллиӧс сэтшӧм пӧся, кыдзи ӧні.
Олӧмын разочаруйтчӧм, душевнӧй пустота кыпӧдлісны шуштӧм, мынтӧдчыны позьтӧм чувство. Сійӧ зілис став вынсьыс мынтӧдчыны таысь сьӧлӧмсяньыс теология изучайтӧмӧн. Но тайӧ чувствосьыс эз коль и след, кор сійӧ первойысь матыстчис «Том Италиякӧд».
Бырисны висьысь фантазиялӧн образъяс, кодъяс чужисны ӧткӧн олӧм вӧсна да сійӧ жырсӧ видзӧдӧм вӧсна, кӧні куйліс висьысь мамыс; эз лоны сомнениеяс, кодъясысь мынтӧдчӧм могысь сійӧ лыддьывліс молитваяс.
Студенческӧй движениеыс сылы кажитчис ёнджыкасӧ религиознӧйӧн, а эз политическӧй движениеӧн, и идеал, коді сетіс сылы энтузиазм да коді вӧлі ёна вылынджык да сӧстӧмджык, вӧчис сылысь характерсӧ уравновешеннӧйӧн, оформитчӧмаӧн;
Артур кутіс прамӧйджыка чувствуйтны мирсӧ да желайтны буртор став матыссаясыслы.
Сійӧ аддзис йӧзлысь радейтны туяна выль качествояс, кодъяс водзджыксӧ сылы вӧліны мустӧмӧсь.
Монтанелли вит во чӧж сылы вӧлі идеалӧн, ӧні сійӧ кажитчис сылы выль вералӧн вына пророкӧн, кодлӧн плешкас дзирдалӧ выль югӧр.
Том морт став сьӧлӧмсяньыс кывзіс падрелысь проповедьяссӧ, зілис кывны наысь республиканскӧй идеалкӧд пытшкӧсса йитӧдлысь следъяс; зіля велӧдіс евангелие да наслаждайтчис христианстволӧн демократическӧй духӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі йиджтысьӧма воддза кадъясас.
Ӧти январся лунӧ Артур пырис семинарияӧ, вайис босьтлӧм небӧг.
Кор тӧдмаліс, мый отец ректор абу, сійӧ пырис жырйӧ, кӧні векджык уджавліс Монтанелли, пуктіс небӧгсӧ полка вылӧ да кӧсйис мунны, кыдзи друг сылы син улас уси ӧти небӧг, коді куйліс пызан вылас.
Тайӧ вӧлі Дантелӧн <ita>«Де Моnarchіa»</ita>.
Артур заводитіс лыддьыны и сэтшӧма ылаліс, мый эз кывлы, кыдзи воссис ӧдзӧсыс.
Сійӧ чеччис сӧмын сэки, кор сы бӧрвылын кыліс тӧдса гӧлӧс.
— Ме тэнӧ талун эг виччысь, — небӧг заголовок вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын шуис Монтанелли. — Ме сӧмын на вӧлі кӧсъя ыстывны мортӧс, медым тӧдмавны, волан-ӧ тэ ме ордӧ талун рытнас.
— Мыйкӧ важнӧйтор?
Менӧ талун рытнас корисны, но ме кольчча, зэв кӧ...
— Оз ков, позьӧ и аски.
Меным окота вӧлі аддзӧдлыны тэнӧ, — ме муна вторникӧ.
Менӧ корӧны Римӧ.
— Римӧ?
Дыр кежлӧ?
— Письмӧас гижӧма, мый ыджыдлун помӧдз.
Письмӧыс Ватиканысь.
Ме эськӧ пырысь-пыр жӧ тэныд юӧрті, да век вӧлі занят то семинарияса делӧясӧн, то выль ректор локтігкежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
— Падре, надейтча, ті онӧ пыр кежлӧ мунӧй семинарияысь?
— Ковмас мунны.
Но ме, навернӧ, вола на Пизаӧ.
Кӧть мыйкӧ дыра кежлӧ.
— Но мыйла ті онӧ кӧсйӧй кольччыны?
— Тӧдан-ӧ...
Тайӧс абу на йӧзӧдӧма, но меным предлагайтӧны епископство.
— Падре!
Кытысь?
— Та вӧсна и ме муна Римӧ.
Абу на решитӧма, сетасны-ӧ меным епархия Апенниныысь либӧ кольӧдасны татчӧ викарийӧн.
— А выль ректорсӧ назначитӧма нин?
— Да, отец Карди.
Сійӧ воас аски.
— Кутшӧм тайӧ ставыс немвиччысьтӧм!
— Да, но...
Мукӧддырйи Ватиканлӧн решениеясыс оз йӧзӧдсьыны медбӧръя здукӧдзыс.
— Ті тӧдсаӧсь выль ректорыскӧд?
— Личнӧ абу тӧдса. Но сійӧс ёна ошкӧны.
Монсиньор Беллони гижӧ, мый сійӧ — вывті тӧдысь морт.
— Семинария уна воштас, ті кӧ мунанныд.
— Ог тӧд, кыдзи семинария, но тэ кутан чувствуйтны менсьым мунӧмӧс, ме эска.
Гашкӧ, он омӧльджыка сы серти, кыдзи ме — тэкӧд торъялӧмсӧ.
— Да, тайӧ збыль, падре.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, ме рад тіян вӧсна.
— Радуйтчан?
А ме ог вермы шуны, медым вӧлі рад.
Сійӧ пуксис пызан дорӧ, быттьӧ мудз морт.
— Ӧбед бӧрын тэ абу прӧст? — здук дыра чӧв олӧм мысти юаліс сійӧ. — Тэнад кӧ абуӧсь некутшӧм делӧяс, олышт мекӧд недыр, раз тэ он вермы пыравны рытнас.
Меным мыйкӧ абу лӧсьыд.
Кольччы!
Ме кӧсъя кыдз позьӧ дырджык видзӧдны тэ вылӧ аслам мунтӧдз.
— Ме олышта, сӧмын ог дыр. Квайт часын ме должен лоны...
— Собрание вылын?
Сӧглас петкӧдлӧм могысь Артур довкнитіс юрнас. Монтанелли ӧдйӧ вежис сёрнисӧ.
— Ме кӧсйи сёрнитыштны тэ йылысь, — заводитіс сійӧ. — Кор ме ог ло, тэныд ковмас мӧд духовник.
— Но кор ті бӧр воанныд, ті ӧд разрешитанныд меным волыны тіян дінӧ пӧкаитчыны?
— Менам донаӧй, кыдзи тэ верман юасьны?
Тӧдӧмысь, ме сёрнита сӧмын куим либӧ нёль тӧлысь йылысь, кор ме ог ло тані.
Сӧгласитчан тэ босьтны духовникӧс кодӧскӧ <ita>Santа Саtarіnа</ita> отечьяс пӧвстысь?
— Сӧгласитча, падре.
Найӧ ещӧ сёрнитісны мукӧдтор йылысь.
Сэсся Артур чеччис.
— Меным пӧра мунны, падре.
Менӧ виччысьӧны ёртъяс.
Монтанеллилӧн чужӧмыс бара лои зумыш.
— Мунан нин?
А менам пӧшти эз нин вӧв лёк настроениеӧй.
Но мый нӧ, прӧщай!
— Прӧщайтлӧй, падре.
Аски ме бара вола.
— Лок водзджык, медым ме вевъялі аддзысьлыны тэкӧд ӧтнадкӧд.
Аски воас отец Карди.
Артур, кора тэнӧ, ло метӧг осторожнӧйӧн, эн вӧч немдумайттӧм воськов; кӧть нин менам локтӧдз.
Тэ и думыштнытӧ он куж, кутшӧма ме пола кольны тэнӧ.
— Весьшӧрӧ, падре.
Ӧні нинӧм на водзысь оз тыдав, и тадзи прӧйдитас уна кад на.
— Но, прӧщай, — шуис Монтанелли.
Первойя мортыс, кодӧс аддзис Артур, кор пырис жырйӧ, кӧні муніс студентъяслӧн собрание, вӧлі доктор Уорренлӧн нылыс, кодкӧд ворслывліс челядьдырйиыс...
Сійӧ пукаліс пельӧсын да сюся кывзіс, мый сылы висьтавліс важиник костюма, кузь тушаа морт, ломбардец — движениеса инициаторъяс пӧвстысь ӧти.
Тайӧ бӧръя некымын тӧлысьнас ныв ещӧ вежсьӧма, возмужайтӧма и ӧні вӧлі нин верстьӧ ныв кодь.
Сӧмын кык кыз сьӧд кӧсаыс, кодъяс куйлісны пельпомъяс вылас, казьтывлісны неважӧнся школьницаӧс.
Сійӧ вӧлі ставнас сьӧд паськӧма, и юрсӧ вӧлі вевттьӧма сьӧд шарпӧн, сы вӧсна мый жырас вӧлі кӧдзыд да уль руа.
Ныв морӧсын вӧлі кипарис ув, «Том Италиялӧн» эмблема.
Ломбардец сьӧлӧмсяньыс висьтавліс сылы Калабрияса крестьяналӧн корысялӧм йылысь, а ныв пукаліс чӧв олігтыр да, щӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн да синъяссӧ лэдзӧмӧн, кывзіс.
Артурлы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ ас водзвывсьыс Мездлунлысь шогсьысь призрак, коді бӧрдӧ бырӧдӧм республика вӧсна.
Юлия аддзис эськӧ сыын укшаль вӧраса лишнӧй кузя нюжалӧм нылӧс, коді блед чужӧма, неправильнӧй ныра да не арлыд серти дженьыдик важ платтьӧа.
— Ті танӧсь, Джим! — ныв дорӧ матыстчӧм бӧрын шуис Артур, кор ломбардец муніс жыр мӧдар помас.
«Джимӧн» шулісны челядьдырйиыс, сійӧс лӧсьӧдӧма тешкодь нимысь — «Джениферысь», кодӧс сетлӧмаӧсь сылы пыртігас.
Итальянкаяс, сылӧн школьнӧй пӧдругаясыс, шулісны сійӧс Джеммаӧн.
Сійӧ лэптіс юрсӧ пӧшти повзьӧмпырысь.
— Артур!
Тайӧ ті!
А ме ог и тӧд вӧлі, мый ті партияынӧсь!
— И ме ньӧти эг чайт аддзыны тіянӧс татысь, Джим!
Корсянь ті лоинныд...
— Ті энӧ гӧгӧрвоӧй, — тэрмасигтыр торкис Джим. — Ме абу на член.
Меным удайтчис вӧчны сӧмын кык-куим ичӧтик поручение.
Артмис тайӧ сідзи: ме паныдаси Биникӧд...
Ті тӧданныд Карло Биниӧс?
— Дерт жӧ.
Бини вӧлі ливорнскӧй отделса организаторӧн, и «Том Италияысь» ставныс тӧдісны сійӧс.
— И вот, Бини кутіс тӧлкуйтны мекӧд татшӧмторъяс йылысь.
Ме кори сійӧс нуӧдлыны менӧ ӧти собрание вылӧ.
Сэсся сійӧ меным гижис Флоренцияӧ...*
Ті энӧ тӧдлӧй, мый ме рӧштво дырйи вӧлі Флоренцияын?
— Эг, меным ӧні шоча гижӧны гортсянь.
— А, да!
Но, всё равно. Ме ветлі гӧститны Райтъяс ордӧ
(Райтъяс вӧліны сылӧн школьнӧй пӧдругаяс).
Сэки Бини гижис меным, медым ме гортӧ мунігӧн прӧйдиті Пиза пыр и локті татчӧ талун кежлӧ.
Ме сідзи и вӧчи, и вот ме тані, кыдзи аддзанныд.
А! Ӧні заводитӧны.
Докладын висьтавсис идеальнӧй республика йылысь да сы йылысь, мый том йӧзлы колӧ лӧсьӧдчыны сэк кежлӧ.
Темасӧ вӧлі разработайтӧма абу дзик яснӧ, но Артур кывзіс ыджыд вниманиеӧн.
Аслас олӧмын тайӧ периодас сійӧ ставсӧ примитліс сьӧлӧм бердас да дзоньнас ньылаліс выль нравственнӧй идеалъяс, кӧть прамӧя эз и думыштлы, переваритчасны-ӧ найӧ.
Но вот лекция помассис, прениеяс дугӧдісны... Студентъяс мӧдісны разӧдчыны.
Артур матыстчис Джемма дорӧ, коді век на пукаліс пельӧсын.
— Ме колльӧда тіянӧс, Джим!
Кӧні ті оланныд?
— Марьетта ордын.
— Тіян батьлӧн важ экономка ордын?
— Да. Сійӧ олӧ татысянь вель ылын.
Мыйкӧ дыра найӧ мунісны кыв ни джын шутӧг.
Артур друг юаліс:
— Тіянлы, буракӧ, ӧні ар дас сизим?
— Дас сизимыс тыри октябрын.
— Ме век шулі, мый тіянысь оз ло барышня, кодлы колӧны балъяс да вӧччан платтьӧяс.
Джим, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм частӧ ме юавлывлі ассьым, лоанныд-ӧ ті миян радъясын!
— Дзик жӧ тайӧс ме думайтлі тіян йылысь.
— Ті шуинныд, мый ӧттор-мӧдтор вӧчинныд Бинилы.
А ме весиг эг и тӧд, мый ті сыкӧд тӧдсаӧсь.
— Сійӧс, мый ме вӧчи, ме вӧчи эг Бинилы, а мӧдлы.
— Кодлы нӧ?
— Самӧй сылы, коді сёрнитіс талун мекӧд, — Боллалы.
— Ті сійӧс бура тӧданныд?
Артур тайӧс шуис вежӧгтӧмпырысь.
Сылы и сідз нин сьӧкыд вӧлі сёрнитны Болла йылысь.
Найӧ вӧліны соперникъясӧн ӧти делӧ кузя, кодӧс «Том Италиялӧн» комитет медбӧрын дӧверитіс Боллалы, сы вӧсна мый Артурӧс лыддис зэв на томӧн да неопытнӧйӧн.
— Ме сійӧс тӧда зэв бура.
Сійӧ меным воӧ сьӧлӧм вылӧ.
Сійӧ вель дыр оліс Ливорноын.
— Тӧда...
Сійӧ воис сэтчӧ ноябрын.
— Да, сэк кежлӧ виччысисны пароход, коді вайис небӧгъяс.
Артур, оз-ӧ кажитчы тіянлы, мый тіян керканыд тайӧ удж вылас вӧлі эськӧ миян серти надежнӧйджык?
Некодлы эськӧ и юрас эз во кутны подозрение судовладелечьяслӧн озыр семья вылӧ.
Да и таысь кындзи докъясысь ті быдӧнӧс тӧданныд.
— Ньӧжйӧджык!
Эн сэтшӧм гораа, донаӧй!
Сідзкӧ, тіян ордын видзсис литература, кодӧс вайисны Марсельысь?
— Сӧмын ӧти лун...
Но, гашкӧ, меным оз ков вӧлі висьтавны тіянлы?
— Мыйла?
Ті ӧд тӧданныд, мый ме партияса член.
Джемма, донаӧй, нинӧм мирас эз вермы эськӧ вӧчны менӧ сэтшӧм шудаӧн, кыдзи сійӧс вежӧртӧм, мый миян дінӧ ӧтувтчинныд ті да...
— Тіян падреныд!
Сійӧ ӧмӧй...
— Абу, сылӧн убеждениеясыс — абу дзик миян кодьӧсь.
Но мукӧддырйиыс ме думайтлі...
Ме надейтчылі...
— Артур, ӧд сійӧ — поп!
— Но и мый?
Миян партияын эмӧсь и попъяс.
На пӧвстысь кыкӧн гижӧны газетъясӧ.
abu
Ӧд духовенстволӧн могыс — нуӧдны мирсӧ высшӧй идеалъясӧ, а ми буретш сэтчӧ и зілям.
Ӧд тайӧ юалӧмыс ёнджыка инмӧ религиялы да моральлы, а оз политикалы.
Думыштлӧй сӧмын, мый йӧзыс душананыс лоӧны свободнӧй да ответственнӧй гражданаӧн, — сэки ӧмӧй вермас лоны рабство?
Джемма кӧрис синкымъяссӧ.
— Меным кажитчӧ, мый тіян логиканыд та кузя неуна чотыштӧ...
Поп велӧдӧ религиознӧй доктринаӧ.
Ме ог аддзы, мый таын ӧткодьыс австриечьясӧс вӧтлыны кӧсйӧмкӧд.
— Поп — христианство проповедуйтысь, а Христос вӧлі зэв ыджыд реформатор.
— Тӧданныд, ме сёрнитлі аслам батькӧд попъяс йылысь, и сійӧ...
— Джим, тіян батьныд протестант.
Здук дыра чӧв олӧм мысти Джемма друг лэптіс юрсӧ да бурпырысь, прӧстӧя видзӧдліс Артур вылӧ.
— Кывзӧй, бурджык помалам тайӧ сёрнисӧ.
Пыр ті лолывлінныд терпитны вермытӧмӧн, мыйӧн сӧмын пансьывліс протестантъяс йылысь сёрни.
— Тайӧ абу збыль.
Мӧдарӧ, оз вермыны терпитны протестантъяс, кор найӧ сёрнитӧны католикъяс йылысь.
— Мед сідз.
Но ми та йылысь вывті нин ёна вензим, и оз сулав бара выльысь заводитны.
Кутшӧма кажитчис тіянлы талунъя лекцияыс?
— Меным медъёна сьӧлӧм вылӧ воис бӧръя юкӧныс.
Ме радпырысь кывзі, кор сійӧ сэтшӧм пӧся висьтавліс, мый быдӧнлы торйӧн, и ӧні жӧ, колӧ пӧртны олӧмӧ чувствояс, а не мечтайтны на йылысь.
abu
— А меным эз кажитчы буретш тайӧ юкӧныс.
Сійӧ зэв уна висьталіс миянлы идеальнӧй мӧвпъяс да чувствояс йылысь, но эз инды некутшӧм практическӧй туйяс, эз висьтав, мый миянлы колӧ вӧчны.
— Кор воас колана кад, миян лоӧ юрвывтыр удж.
Но колӧ терпение.
Великӧй переворотъяс оз вӧчсьыны ӧти лунӧн.
— Кымын сложнӧйджык делӧыс, сымын унджык помкаыс пырысь-пыр жӧ босьтчыны сы бердӧ.
Ті шуанныд, мый колӧ гӧтӧвитны асьтӧ мездлун кежлӧ.
А тӧдлінныд ті кодӧскӧ, коді вӧлі сэтшӧм бура сы кежлӧ лӧсьӧдчӧма, кыдзи тіян мамныд?
Эз ӧмӧй сійӧ вӧв мирын медся совершеннӧй нывбабаӧн, ангел душаа нывбабаӧн?
А мыйӧ вайӧдіс сылӧн став бурлуныс?
Сійӧ вӧлі рабыняӧн медбӧръя лунӧдзыс.
Мыйта мучение, мыйта оскорбление сійӧ нуис ас вывтіыс Джемс воксяньыд да сы гӧтырсянь!
Да, эз кӧ вӧв сылӧн сэтшӧм небыд сьӧлӧм да сэтшӧм ыджыд терпение, сылӧн олӧмыс эськӧ вӧлі шудаджык. Некор эськӧ сыкӧд эз лысьтны обращайтчыны сідзи.
Тайӧс жӧ позьӧ шуны и Италия йылысь: оз терпение сылы ков... мӧдарӧ! — сылы колӧ кыпӧдчыны ассьыс интересъяссӧ дорйӧм вӧсна.
— Дона Джим, Италия вӧлі эськӧ свободнӧй нин, скӧрлун да страсть кӧ вермисны спаситны сійӧс.
Оз ненависть сылы ков, а любовь.
Тайӧ некымын кывсӧ шуигӧн Артур чужӧмӧ чепӧсйыліс вир и бӧр воши.
Джемма эз казяв тайӧс — сійӧ видзӧдіс веськыда ас водзас.
Сылӧн синкымъясыс вӧлі кӧрсьӧмаӧсь, вомсӧ — ёна топӧдӧма.
— Артур, тіянлы кажитчӧ, мый ме абу прав, — неыджыд кост бӧрын шуис сійӧ. — Абу сідз, правдаыс меладорын.
Ӧти кутшӧмкӧ лунӧ ті веритны кутанныд талы...
Со миян керканым.
Пыраланныд, гашкӧ?
— Ог, сёр нин.
Бура узьны, донаӧй!
Артур сулаліс ӧдзӧс дорас да топыда кутліс сылысь кисӧ.
— «Ен нимӧн да войтыр нимӧн...»
И Джемма ньӧжйӧник шуис помавтӧм девизсӧ:
— «...ӧні и пыр кежлӧ».
Сэсся мынтӧдіс ассьыс кисӧ да котӧрӧн пырис гортас.
Кор Джемма бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, Артур копыртчыліс да лэптіс кипарис ув, коді усьӧма ныв морӧсысь.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Артур воис гортас быттьӧ бордъя, сійӧ вӧлі вывті шуда.
Ставыс муніс сэтшӧм бура.
Собрание вылын казьтыштісны вооружённӧй восстание йылысь.
Джемма ӧні вӧлі удж кузя сылӧн ёртӧн, и Артур радейтіс сійӧс.
Сійӧ думайтіс ас кежсьыс, кыдзи кутасны найӧ тышкасьны ӧтлаын, а гашкӧ, весиг куласны водзӧ лоан мездлун вӧсна тышын.
Налӧн лачаясыс ӧні пыр содісны.
Падре аддзас да веритас.
Колӧ шуны, аскинас Артур садьмис спокойнӧйджык нин.
Сылы тӧдвылас уси, мый Джемма лӧсьӧдчӧ мунны Ливорноӧ, а падре — Римӧ.
Январ, февраль, март — куим тӧлысь ыджыдлунӧдз.
Вермас лоны, Джемма воас гортсаяс ордас да веськалас протестантскӧй влияние улӧ (Артур ногӧн, «протестант» да «филистер» кывъяс смысл сертиыс вӧліны ӧткодьӧсь)...
Оз, сылӧн Джимыс некор оз воӧдчы Ливорноса мукӧд барышняяс уровеньӧдз.
Но, пӧжалуй, сійӧ лоӧ шудтӧм.
Сэтшӧм том, сэтшӧм этша сылӧн ёртъясыс, и сэтшӧм сійӧ ӧтка, тыдалӧ, став тайӧ пу кодь сьӧлӧма йӧз пӧвстас...
Ок, мамыс кӧ эськӧ вӧлі ловъя!
Рытнас сійӧ пырис семинарияӧ да суис Монтанеллиӧс, коді сёрнитіс выль ректоркӧд.
Кыкнанныс кажитчисны мудзӧсь.
abu
— Со сійӧ и ачыс — сійӧ студентыс, код йылысь ме тіянлы висьталі, — выль ректорӧс Артуркӧд тӧдмӧдігӧн шуис каноник. — Лоа тіянлы зэв благодарнӧйӧн, ті кӧ разрешитанныд сылы и водзӧвылӧ пӧльзуйтчыны библиотекаӧн.
Отец Карди пыр жӧ заводитіс висьтавлыны Сапиенциын студентъяслӧн олӧм йылысь.
Сылӧн прӧстӧя, свободнӧя сёрнитӧмыс петкӧдліс, мый сійӧ бура тӧдӧ колледжса олӧм.
Сёрниыс ӧдйӧ вуджис университетса вывті стрӧг регламентация вылӧ — сэкся ёна важнӧй юалӧм вылӧ.
Выль ректор пыр жӧ воис Артурлы сьӧлӧм вылас: сійӧ чорыда критикуйтіс университетскӧй начальствоӧн усвоитӧм политика да лёкысь сёрнитіс сійӧ тӧлктӧм ограничениеяс йывсьыс, кодъяс скӧрмӧдлісны студентъясӧс.
— Том йӧзӧс воспитывайтӧм кузя менам эм ыджыд опыт, — шуис сійӧ. — Абу кӧ тырмымӧн помкаяс, нинӧмтор кузя оз ков мешайтны том йӧзлы — со правилӧ, мыйӧн ме век руководствуйтча.
Ог чайт, медым свет вылын вӧліны уна том йӧз, кодъяс асланыс сямныс серти вермӧны вӧчавны бесчинствояс,
и меным кажитчӧ, мый старшӧйяс кӧ кутасны пыдди пуктыны налысь личностьнысӧ, найӧ оз вайны налы ыджыд беспокойствояс.
Но ӧд и рам вӧв сувтас кыккокйыв, дугдывтӧг кӧ зэлӧдны дом поводсӧ.
Артур видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь.
Сійӧ эз чайт, мый выль ректор кутас сэтшӧм пӧся дорйыны студентъяслысь интересъяссӧ.
Сёрниас Монтанелли эз участвуйт.
Сы чужӧмын тӧдчис зэв ёна мудзӧм, помтӧм шог, мый вӧсна отец Карди друг шуис:
— Пола, мудзтӧді ме тіянӧс, отец каноник.
abu
Ме вывті пӧся принимайта сьӧлӧм бердӧ тайӧ юалӧмсӧ и мукӧддырйи дзикӧдз вунлӧ, мый мукӧдыс, гашкӧ, сыысь дӧзмисны нин.
— Мӧдарӧ, менӧ ставыс тайӧ ёна интересуйтӧ.
Монтанелли некор эз сяммыв петкӧдлыны сідз прӧстӧ вежливость, и Артурлы эз ло лӧсьыд сылӧн сёрнитанног вӧснаыс.
Кор отец Карди муніс, Монтанелли бергӧдчис Артурлань да видзӧдліс сы вылӧ думыштчӧмӧн, тӧждысигтыр.
— Артур, менам донаӧй, — заводитіс сійӧ ньӧжйӧник, — ме кӧсъя висьтавны тэныд ӧттор-мӧдтор йылысь.
«Тыдалӧ, сійӧ тӧдмалӧма мыйкӧ омӧльтор», вирдыштіс Артур юрын, кор сійӧ видзӧдліс Монтанеллилӧн волнуйтчысь чужӧм вылӧ.
Дыркодь чӧв олісны.
— Кажитчӧ тэныд выль ректорыс? — немвиччысьтӧг юаліс Монтанелли.
Артур здук мында чӧв оліс — падмис, эз тӧд, мый вочавидзны.
— Ме... меным сійӧ зэв ёна кажитчӧ...
Но, ме и ачым на бурасӧ ог тӧд.
Падре, сьӧкыд ӧд тӧдмавны мортӧс первойысь аддзысьӧмсянь.
Монтанелли пукаліс да кокньыдика тотшӧдіс чуньяснас креслӧ воропӧ. Тадзи сійӧ векджык вӧчліс сэки, кор сійӧс мыйкӧ беспокоитіс либӧ волнуйтіс.
— Римӧ менам мунӧм йылысь, — бара заводитіс сійӧ, — верма висьтавны тэныд со мый: тэ кӧ прӧтив талы...
Тэныд кӧ окота, Артур, ме гижа Римӧ да ӧткажитча мунӧмысь.
— Падре!
А Ватикан?..
— Ватикан аддзас кодӧскӧ мӧдӧс.
Ме извинитча.
— Но мыйла?
Ме ог вермы гӧгӧрвоны.
Монтанелли ниртыштіс кинас плешсӧ.
— Ме тӧждыся тэ вӧсна.
Ог вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый...
Да и сэтчӧ жӧ, меным ӧд абу быть муннысӧ.
— А кыдзи нӧ епископствонад?
— О, Артур!
Мый меным пӧльзаыс епископствосьыс, тэ кӧ он ло мекӧд!..
Сійӧ ланьтіс.
abu
Артур некор на эз аддзыв сійӧс татшӧмӧн и ёна повзис.
— Ме нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ. — Падре, кора тіянӧс, висьталӧй стӧча, мый ті думыштінныд, мый ті кӧсъянныд...
— Нинӧм ме ог кӧсйы.
Прӧстӧ менӧ мучитӧ помтӧм полӧм.
Висьтав веськыда: грӧзитӧ тэныд кутшӧмкӧ опасность?
«Сійӧ мыйкӧ кывлӧма», думыштіс Артур, и дум вылас сылы усины вооружённӧй восстание йылысь паськалӧм сёрнияс.
Но тайнаыс эз вӧв сылӧн, и сійӧ эз имеит право висьтавны. Сы вӧсна сійӧ вочавидзис юалӧмӧн:
— Кутшӧм нӧ опасность вермас грӧзитны меным?
— Эн юась менсьым, а вочавидз!
Волнуйтчӧмысла Монтанеллилӧн гӧлӧсыс лои пӧшти скӧр.
— Грӧзитӧ тэныд мыйкӧ?
Ме ог кӧсйы тӧдны тэнсьыд тайнаястӧ.
Висьтав меным сӧмын тайӧс.
— Ставным ми ен власьт улынӧсь, падре.
Быдтор вермас лоны.
Но абу помкаыс думайтны, мый ме ог ло дзоньвидза-здоров тіян вотӧдз.
— Менам вотӧдз...
Кывзы, сьӧлӧмшӧр! Ме сета решайтны аслыд.
Оз ковны меным тэнад объяснениеясыд.
Шу сӧмын — кольччы, и ме ӧткажитча мунӧмысь.
Лёкторйыс таысь некодлы оз ло, а меным лоӧ спокойнӧджык: меным кажитчӧ, мый ме дырйи тэ лоан тырвыйӧ безопасностьын.
Артур шай-паймунӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ. Сійӧс чуймӧдіс падре характерын тайӧ выль чертаыс, коді ньӧти эз лӧсяв висьлӧс воображениелы.
— Падре, ме эска, ті абу здоровӧсь.
Делӧыс тырвыйӧ гӧгӧрвоана, тіянлы колӧ мунны Римӧ, шойччыштны кыдз колӧ и мынтӧдчыны узьны вермытӧмысь да юр висьӧмысь.
— Но, ладнӧ, — торкис сійӧс Монтанелли, быттьӧкӧ мудзис сёрнитны та йылысь. — Аски ме муна первойя дилижансӧн.
Артур падъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті, буракӧ, ещӧ мыйкӧ кӧсйинныд висьтавны меным? — шыасис сійӧ.
— Эг, эг. Сэсся нинӧм, — нинӧм важнӧйыс.
Сы чужӧм вылын тӧдчис полӧм.
Монтанелли мунӧм бӧрын некымын лун мысти Артур пырис семинарияса библиотекаӧ небӧгла. Поскӧд кайигӧн сійӧ паныдасис отец Кардикӧд.
— А, мистер Бертон! — кыпыда шыасис ректор. — Буретш ті вӧлі коланныд меным.
Пӧжалуйста, пыралӧй ме дінӧ да отсыштӧй меным ӧти сьӧкыд делӧын.
Сійӧ восьтіс ассьыс кабинет ӧдзӧссӧ, и Артур пырис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, омӧль чувствоӧн.
Сылы сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ рабочӧй кабинет вылас, падрелӧн святилище вылӧ, кодӧс ӧні занимайтіс бокӧвӧй морт.
— Ме мудз тӧдтӧг ньылала небӧгъяс, — шуис ректор. — Первой, мыйӧ ме босьтчи выль местаын, — сійӧ выль пӧв видлавны библиотека.
Библиотека зэв озыр, но ме ог гӧгӧрво системасӧ, мый серти юклӧма небӧгъяссӧ.
— Каталогас абу ставсӧ гижӧма.
Унджык бур небӧгсӧ судзӧдӧма неважӧн.
— Тіян эм часджын прӧст кад, медым гӧгӧрвоӧдны меным, кыдзи пукталӧма небӧгъяссӧ?
Найӧ пырисны библиотекаӧ.
Артур сеталіс став колана объяснениеяс.
Кор сійӧ лӧсьӧдчис мунны да босьтіс нин шляпасӧ, ректор нюмъялігтыр сувтӧдіс сійӧс.
— Энлы, энлы!
Ме ог лэдз тіянӧс сэтшӧм регыдӧн.
Талун — субӧта — кад помавны занятиеяс выльлун асылӧдз.
Кольччӧй, ужнайтам ӧтлаын, — всё равно ме маниті нин тіянӧс.
Ме ӧні дзик ӧтнам и рад лоа тіянлы.
Сылӧн сёрниыс вӧлі сэтшӧм прӧстӧй да мелі, мый Артур регыд мысти асьсӧ кутіс чувствуйтны сыкӧд дзик свободнӧя.
Некымын фраза бӧрын ректор юаліс, важысянь-ӧ тӧдӧ сійӧ Монтанеллиӧс.
— Во сизим кымын, — вочавидзис Артур. — Сійӧ воис Китайысь, кор меным вӧлі дас кык арӧс.
— А, да!
Тайӧ сэні сылӧн лоӧма выдающӧйся проповедник-миссионерлӧн репутацияыс.
И сэксянь сійӧ веськӧдліс тіян образованиеӧн?
— Сійӧ кутіс занимайтчыны мекӧд воӧм бӧрас во мысти, пӧшти сэки, кор ме первойысь пӧкаитчи сылы.
А кор ме пыри Сапиенцыӧ, сійӧ кутіс отсавны меным наукаяс велӧдӧмын быдтор кузя, мый эз пырлы университетскӧй курсӧ.
Ме дінӧ сійӧ вӧлі вывті бур, — ті и думыштны онӧ вермӧй, кутшӧм бур сійӧ вӧлі ме дінӧ!..
— Зэв бура гӧгӧрвоа.
Быдӧн ёна ошкӧны тайӧ мортсӧ: благороднӧй, зэв шань морт.
Меным удайтчыліс паныдасьлыны миссионеръяскӧд, кодъяс вӧлӧмаӧсь сыкӧд Китайын.
Налы эз сюрлы кывйыс, медым колананогӧн донъявны сылысь энергиясӧ, сьӧкыд здукъясӧ сылысь мужествосӧ, сылысь чегны позьтӧм верасӧ.
Ті шудаӧсь, мый асланыд том кадӧ тіянӧн веськӧдліс татшӧм морт.
Ме гӧгӧрвои сы висьталӧмысь, мый ті кольӧмныд батьтӧг-мамтӧг.
— Да, бать менам кулӧма, кор ме вӧлі кагаӧн на, а мамӧй — во сайын.
— Эмӧсь тіян чойяс, вокъяс?
— Абуӧсь, сӧмын нерӧднӧй вокъяс...
Но найӧ вӧліны нин гырысьӧсь да нуӧдісны тӧргӧвӧй делӧяс, кор менӧ нянчитісны на.
— Тыдалӧ, ті быдмӧмныд ӧткӧн.
Сы вӧсна ті сэтшӧма и донъяланныд Монтанеллилысь бурлунсӧ.
Да, Монтанелли ветлігкості лоӧ тіян духовник?
— Ме думайтлі шыасьлыны вежа Катаринаса отечьяс дінӧ.
— Кӧсъянныд исповедуйтчыны меным?
Артур видзӧдліс чуймӧмпырысь.
— Отецӧй, дерт, ме... ме эськӧ вӧлі зэв рад, но сӧмын...
— Сӧмын духовнӧй семинарияса ректор оз исповедуйт мирянаӧс, — тайӧс ті кӧсъянныд шуны?
Ті правӧсь.
Но, гӧгӧрвоанныд, ме тӧда: каноник Монтанелли ёна тӧждысьӧ тіян вӧсна и, кыдзи меным чайтсьӧ, тревожитчӧ тіян благополучие вӧсна.
Тайӧ — гӧгӧрвоана...
Ковмис кӧ меным янсӧдчыны радейтана воспитанниккӧд, ме и ачым эськӧ тӧждыси сы вӧсна.
Ме эска: сійӧ лои эськӧ спокойнӧйджык, тӧдіс кӧ, мый сылӧн коллегаыс тӧждысьӧ тіян душа вӧсна.
Лоӧй прӧстӧйӧсь мекӧд, пиӧй менам; висьталӧй веськыда — сӧгласенӧсь ті лыддьыны менӧ асланыд духовнӧй отецӧн?
Ті меным воанныд сьӧлӧм вылӧ, и ме рад лоны тіянлы пӧлезнӧйӧн.
— Сідзи кӧ, то дерт ме тіянлы лоа вывті признательнӧйӧн.
— Зэв бур.
Сідзкӧ волӧй исповедуйтчыны локтан тӧлысьнас.
А сыысь кындзи пыравлӧй ме дінӧ, пиӧй менам, мыйӧн сӧмын тіян лоӧ прӧст рыт.
Ыджыдлунӧдз неуна водзджык лои официальнӧ тӧдса, мый Монтанеллилы сетӧмаӧсь епископство Бризигеллаысь, ичӧтик кытшысь, коді вӧлі Этроч Апенниныын.
Ачыс Монтанелли гижліс та йылысь Артурлы Римсянь на, гижӧма спокойнӧй, кыпыд тонӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сылӧн омӧль настроениеыс заводитӧма сайкавны.
«Тэ должен волывлыны ме дінӧ быд каникулъяс дырйи, — гижис сійӧ, — а ме кута кежавлыны Пизаӧ.
Надейтча аддзӧдчывны тэкӧд, кӧть и ог сэтшӧм частӧ, кыдзи эськӧ вӧлі колӧ».
Доктор Уоррен корис Артурӧс коллявны ыджыдлун праздникъяс аскӧдыс да аслас семьякӧд, а то эськӧ ковмис тайӧ лунъясас шогсьыны крысаясӧн йирӧм, шуштӧм, важ палаццоын, кӧні ӧні ыджыдаліс Юлия.
Тайӧ письмӧас вӧлі пуктӧма челядь сяма нерӧвнӧй почеркӧн гижӧм записка, кӧні Джемма ӧтувтчӧ батьыс приглашение дорӧ да ассяньыс корӧ пыравны на ордӧ.
«Меным колӧ ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитыштны тіянкӧд», гижис Джемма.
Ещӧ ёнджыка волнуйтісны да радуйтісны Артурӧс слухъяс, кодъясӧс гусьӧник висьтавлісны ӧта-мӧдныслы студентъяс.
Ыджыдлун бӧрын ставӧн виччысисны гырысь лоӧмторъяс.
Ставыс тайӧ чужтіс Артурлысь сэтшӧм кыпыд настроение, мый сылы медся страшнӧйторъясыс кажитчисны тырвыйӧ лӧсяланаӧн, збыльмыны позянаӧн, кодъяс вермасны пӧртсьыны олӧмӧ весиг матысса кык тӧлысь чӧжӧн.
Сійӧ решитіс, мый страстнӧй недельса четвергӧ мунас гортас и коллялас сэні отпусклысь первойя лунъяссӧ.
Сійӧ поліс, мый Джеммакӧд аддзысьӧмыс вежас торжественнӧй религиознӧй настроениесӧ, мый требуйтӧ вичко аслас челядьсянь тайӧ лунъясӧ.
Среда рытӧ Артур вочавидзис Джеммалы — кӧсйысис локны ыджыдлун мӧд лунӧ да спокойнӧй душаӧн муніс узьны.
Спальняӧ пырӧм бӧрын сійӧ пидзӧсчанясис распятие водзӧ.
Аски асывнас отец Карди кӧсйысис исповедуйтны сійӧс, и ӧні сылы колӧ вӧлі кузя да сьӧлӧмсянь кевмӧмӧн дасьтыны асьсӧ ыджыдлун водзвывса тайӧ медбӧръя висьтасиг-даръясигкежлӧ.
Пидзӧсчанясьӧмӧн, кресталӧм киясӧн да копыртӧм юрӧн сійӧ думсьыс бергӧдчыліс бӧрӧ, кольӧм тӧлысьӧ, да лыддьӧдліс ассьыс посни грекъяссӧ, казьтыліс унапӧлӧс случайяс, кор сылӧн петкӧдчыліс нетерпение, легкомыслие, скӧралӧм.
Но тайӧ ставыс вӧліны ичӧтик гректоръяс, кодъяс сӧмын муртса тӧдчисны сылӧн сӧстӧм душаын.
Сійӧ пернапасасис, чеччис да кутіс пӧрччысьны.
Кор сійӧ разис кизьсӧ дӧрӧм юрйывсьыс, сы улысь уси бумагатор да лэбис джоджас.
Тайӧ вӧлі Джеммалӧн записка, кодӧс сійӧ лунтыр новлӧдліс морӧс бердас.
Артур лэптіс сійӧс, паськӧдіс да окыштіс; сэсся бӧр кутіс куснявны листоксӧ, сэк ачыс думыштіс, мый сійӧ вӧчис мыйкӧ лӧсявтӧмтор, и тайӧ здукас казяліс гугсьыс содтӧд гижӧд, кодӧс водзджыксӧ эз лыддьыв.
«Обязательнӧ локтӧй миян ордӧ, и кыдз позьӧ регыдджык: ме кӧсъя тӧдмӧдны тіянӧс Боллакӧд,
сійӧ тані, и ми быд лун лыддьысям ӧтлаын».
Артур чужӧмӧ ыльнитіс пӧсь вир, кор сійӧ лыддис тайӧ строкаяссӧ.
«Век эсійӧ Боллаыс!
Мый сійӧ бара вӧчӧ Ливорноын?
И мый тайӧ Джеммаыс думыштӧма лыддьысьны сыкӧд ӧтлаын?
Мый сылы кажитчӧма Боллалӧн контрабанднӧй делӧясын? Сійӧ дзикӧдз кӧлдуйтӧма Джеммаӧс.
Январын нин собрание вылын вӧлі тыдалӧ, мый Болла радейтӧ сійӧс.
Сы вӧсна сійӧ сэтшӧм пӧся и сёрнитіс сэки!
А ӧні сійӧ Джемма дорын, лыддьысьӧ сыкӧд быд лун».
Артур лёкысь шыбитіс запискасӧ бокӧ да бара пидзӧсчанясис распятие водзӧ.
И тайӧ — Душа, коді лӧсьӧдчӧ мынтӧдчыны грекъясысь, коді лӧсьӧдчӧ пӧкаитчигкежлӧ, душа, коді должен миритчыны аскӧдыс, став мирыскӧд, господькӧд!
Тайӧ душаыс вермӧ лёкысь вежӧгтыны, кыпӧдны няйт подозрениеяс, вермӧ вежавны посниторъяс кузя, да ещӧ аслас ёртыс вылӧ!
Асьсӧ мыжалігӧн сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Вит минут сайын на сійӧ мӧвпаліс мученичество йылысь, а ӧні сулалӧ преступник моз, и сӧвестьыс мыжалӧ сійӧс.
Четверг асылӧ сійӧ пырис семинарияса часовняӧ да суис отец Кардиӧс ӧтнассӧ.
Вералысь символ лыддьӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ заводитіс висьтавны колян войын аслас душевнӧй падение йылысь.
— Отец, ме грека, — грека вежӧгтӧмысь, скӧралӧмысь, омӧль мӧвпъясысь сійӧ морт йывсьыс, коді меным эз вӧч некутшӧм лёктор.
Отец Карди зэв бура гӧгӧрволіс, кодкӧд сійӧ имеитӧ делӧсӧ.
Сійӧ небыдика шуис:
— Ті меным энӧ ставсӧ висьталӧй, пиӧй менам.
— Отец!
Сійӧс, код дорӧ менам эмӧсь нехристианскӧй чувствояс, ме должен торйӧн ёна радейтны, уважайтны.
— Ті сыкӧд йитчӧмныд кыдзи ӧти рӧдвужсаяс?
— Ещӧ топыдджыка, ещӧ ёнджыка!
— Кыдз гӧгӧрвоны тайӧс, пиӧй менам?
— Ме йитчи сыкӧд товарищество кузя.
— Товарищество кузя?
Мыйын?
— Ыджыд да священнӧй уджын.
Недыр чӧв олісны.
— И тайӧ ёрт дінас тіянлысь скӧрлунтӧ, тіянлысь вежалӧмтӧ кыпӧдіс тайӧ уджын сылӧн успехыс, тіян дорысь ыджыдджык успехыс?
— Мыйтакӧ, да.
Ме куті вежавны сылӧн опытность вылӧ, мый вӧсна сійӧс ставӧн донъялӧны.
А сыысь кындзи... ме думайті...
Ме полі, мый сійӧ мырддяс любовсӧ сійӧ нылыслысь, кодӧс ме радейта.
— А нылыс, кодӧс ті радейтанныд, — вежа вичколӧн ныв?
— Абу, сійӧ протестантка.
— Еретичка?
Артур скӧрысь кабыртіс кулаксӧ.
— Да, еретичка, — шуис сійӧ. — Ми ӧтлаын воспитывайтчылім.
Миян мамъясным вӧлі зэв лӧсялӧны.
И вот, ме куті вежавны сы вылӧ, сы вӧсна мый казялі, мый и сійӧ радейтӧ нывсӧ. И ещӧ...
— Пиӧй менам, — чӧв олыштӧм бӧрын тэрмасьтӧг, серьёзнӧя заводитіс отец Карди, — ті ещӧ меным энӧ на ставсӧ висьталӧй.
Тіян сьӧлӧм вылын эм мыйкӧ важнӧйджыктор.
— Отец, ме...
Артур джӧмдіс да бара чӧв ланьтіс.
Отец-исповедник виччысис, кор сійӧ мӧдас сёрнитны.
— Ме куті вежавны сылы сы вӧсна, мый «Том Италия» организация, кӧні ме член...
— Да?
— Организация дӧверитіс сылы ӧти делӧ, а ме надейтчи, мый сійӧс тшӧктасны вӧчны меным.
Ме лыдди ачымӧс сы вылӧ торъя туянаӧн.
— Кутшӧм нӧ сійӧ делӧ?
— Пароходъяс вылысь небӧгъяс примитӧм, политическӧй небӧгъяс.
Найӧс колӧ вӧлі босьтны пароход вылысь, а сэсся корсьны карысь керка, кытчӧ эськӧ позис найӧс дзебны.
— И тайӧ уджсӧ организацияныд сетіс соперникыдлы?
— Сетіс Боллалы, и та вылӧ ме куті вежавны.
— А сыладорсянь эз вӧв некутшӧм помка, медым ті кутінныд видзӧдны сы вылӧ лёка?
Ті онӧ мыжалӧй сійӧс сыысь, мый омӧля относитчӧ миссия дорӧ, кодӧс индылісны сылы?
— Ог, отец. Сійӧ действуйтіс збоя да асьсӧ жалиттӧг.
Сійӧ настӧящӧй патриот, и меным колӧ вӧлі эськӧ сійӧс радейтны да уважайтны.
Отец Карди мыйкӧ думайтіс.
— Пиӧй менам, тіянлысь кӧ душанытӧ югдӧдіс выль югӧр, сыын кӧ чужис мечта тіян вокъяслы бур вылӧ ыджыд удж йылысь, ті кӧ надейтчанныд кокньӧдны мудзӧмаяслысь да увтыртӧмаяслысь сьӧкыд олӧмсӧ, то думыштлӧй, кыдзи ті видзӧданныд господьлӧн медся дона сетӧмтор вылӧ.
Став бурторйыс — сысянь.
И выль олӧмӧ тіян пырӧм — сысянь жӧ.
Ті кӧ аддзинныд жертва дорӧ туй, аддзинныд мирӧ нуӧдан туй; ті кӧ ӧтувтчинныд асланыд радейтана ёртъяскӧд, медым мездыны найӧс, кодъяс гусьӧн кисьтӧны синванысӧ да шогсьӧны асланыс сир курыд олӧм вӧсна, то тӧждысьӧй, медым тіян душаныд мездысис вежалӧмысь да страстьясысь, а тіян сьӧлӧмныд вӧлі алтарӧн, кӧні куслытӧг сотчӧ священнӧй би.
Помнитӧй, мый тайӧ вежа да зэв ыджыд делӧ, и сьӧлӧмлы, коді йиджтысяс сійӧн, долженӧсь лоны мустӧмӧсь аслыд бур вылӧ вӧчӧмторъяс.
Тайӧ призваниеыс, сідз жӧ, кыдзи и вичкоын служитысьлӧн призвание, не должен зависитны нывбабаӧс радейтӧмысь, ӧдйӧ вежласьысь увлечениеясысь.
Сійӧ «сы ним кузя да войтыр ним кузя, ӧні и пыр кежлӧ».
— А! — чуймӧмысла Артур швачнитіс кияснас.
Артур муртса эз бӧрддзы, кор кыліс тӧдса лозунгсӧ.
— Отец, ті сетанныд миянлы вичкосянь благословение!
Миянкӧд — Христос.
— Пиӧй менам, — торжественнӧя вочавидзис поп. — Христос вӧтліс сьӧм вежлалысьясӧс храмысь, сы вӧсна мый сылӧн керкаыс — молитчан керка, а найӧ вӧчисны сійӧс рӧзбойникъяслӧн вертепӧ.
Дыр чӧв олӧм бӧрын Артур тіралан гӧлӧсӧн вашкӧдіс:
— И Италия лоӧ сылӧн храмӧн, кор вӧтласны найӧс...
Сійӧ ланьтіс.
Вочакыв пыдди кыліс небыдик гӧлӧс:
— Муыс и сылӧн став озырлунъясыс — менам, — шуис господь.
ВИТӦД ГЛАВА
Став тайӧ лун чӧжыс Артурлы окота вӧлі помтӧг ветлӧдлыны.
Сійӧ сдайтіс ассьыс багажсӧ студент ёртыслы, а ачыс мӧдӧдчис Ливорноӧ подӧн.
Луныс вӧлі руа да кымӧра, но эз кӧдзыд, и увтас рӧвнӧй местаыс сылы кажитчис вывті мичаӧн, дзик эз мукӧддырся кодьӧн.
Сійӧ чувствуйтіс торъя радлун кокувса небыд турунысь да туйдорса тувсов дикӧй дзоридзьясысь, кодъяс вӧліны быттьӧ чуймӧмаӧсь да яндысьӧны.
Расдорса акация куст вылӧ лэбач вӧлі вӧчӧ аслыс поз и, Артурӧс аддзӧм бӧрын, сьӧдов бордъяснас тэрыба ӧвтчигтыр, повзьӧмпырысь кыпӧдчис сынӧдӧ.
Сійӧ кӧсйис сетчыны благочестивӧй думъяслы, мый колӧ вӧлі вӧчны ыджыд пекнича вечерняӧ.
Но кык образ — Монтанеллилӧн да Джеммалӧн — пыр мешайтісны сылӧн благочестивӧй кӧсйӧмъяслы, мый вӧсна медбӧрын сійӧ ӧткажитчис тайӧ мӧвпъяссьыс да лэдзис аслас фантазиялы лэбны локтан восстаниелӧн чудесаяс да слава дорӧ и сійӧ роль дорас, кодӧс сійӧ индыліс восстаниеас аслас кык идоллы.
Сы чайтӧм серти падре вӧлі вождьӧн, апостолӧн, пророкӧн, код священнӧй скӧрлун водзын бырлісны став лёк вынъясыс.
Мездлун дорйысь том йӧз долженӧсь вӧлі выльысь велӧдны сы кокъяс дорын важ вера, важ истинаяс налӧн выль, ещӧ тӧдтӧм на значениеын.
А Джемма?
О, Джемма лоас баррикадаяс дорйысьӧн.
Локтан восстаниеын сылы сиӧма лоны героиняӧн.
Сійӧ лоӧ зэв бур ёртӧн, сӧстӧм да нинӧмысь повтӧм нылӧн, сійӧ идеальнӧй образнас, коді ӧзтыліс сьӧлӧмсӧ эз ӧти поэтлысь нин.
Джемма сыкӧд орччӧн, пельпом-на-пельпом, и нюмъялігтыр видзӧдлас смерть вайысь бордъя бушколыслы чужӧмас.
Найӧ куласны ӧтлаын, и тайӧ лоӧ, гашкӧ, победа шедӧдан здукӧ, сы вӧсна мый победа оз вермы не воны.
Артур нинӧм оз висьтав сылы аслас радейтӧм йылысь, ни ӧти кыв оз шу сы йылысь, мый вермис эськӧ торкны сылысь душевнӧй мирсӧ да пемдӧдны ёрт дорас сылысь душевнӧй чувствосӧ.
Сылы Джемма кажитчис святыняӧн, мыжтӧм жертваӧн, кодлы шуӧма пуктыны ассьыс олӧмсӧ войтырлӧн мездлун вӧсна алтарь вылӧ.
И коді сійӧ сэтшӧмыс, медым лысьтны пырны вежасьыс-вежа душаӧ, коді оз тӧд мукӧдпӧлӧс любовь, енмӧс да Италияӧс радейтӧм кындзи?
Ен да Италия...
Кымӧрсянь немвиччысьтӧг уси зэр войт, кор Артур пырӧ вӧлі шуштӧм керкаӧ, коді видзӧдіс дворечьяса улича вылӧ.
Пос вылас сійӧс встретитіс Юлиялӧн дворецкӧй, зэв бур паськӧма, спокойнӧй, вежливӧй, кыдзи и век, и, кыдзи век, враждебнӧй.
— Бур рыт, Джиббонс.
Вокъяс гортынӧсь?
— Мистер Томас гортын. И миссис Бертон сідзжӧ.
Найӧ гостинӧйынӧсь.
Артур пырис сьӧкыд, шог чувствоӧн.
Кутшӧм гажтӧм керкаыс!
Олӧмыслӧн визулыс, некор сэтчӧ инмӧдчывтӧг, муніс сы бокті.
Сэні ставыс вӧлі важкодьыс — йӧз, фамильнӧй портретъяс, кыдзсюрӧ пукталӧм дона обстановка, мисьтӧм блюдъяс, кодъясӧс ӧшлӧма стенъясас, озырлунӧн мещанскӧй ошйысьӧм да став вылас тӧдчысь овтӧмлунлӧн пас.
Весиг бронзӧвӧй подставкаяс вылын сулалысь дзоридзьясыс кажитчисны искусственнӧйӧн, быттьӧ вундалӧмаӧсь металлысь.
Налы быттьӧкӧ эз вӧв тӧдса шоныд тувсовъя лунъюгыдын сокӧн ворсӧдчӧмыс.
А Юлия, коді вӧлі вӧччӧма ӧбед кежлӧ да виччысьӧ гӧсьтъясӧс аслас гостинӧйын, коді вӧлі сы олӧмлӧн центрӧн, вӧлі дзик акань кодьӧн, аслас кынмӧм нюмнас, кӧсичаас еджгов юрси читкыльяснас да сы водзын куйлысь ичӧтик поннас.
— Кыдзи олан-вылан, Артур? — неокотапырысь юаліс сійӧ, здук кежлӧ нюжӧдліс сылы чунь помъяссӧ да пыр жӧ пуктіс найӧс аслас понлӧн шӧвк кодь гӧн вылӧ, кодӧс малавнысӧ вӧлі ёна приятнӧджык. — Тэ, чайта, дзоньвидза да бура велӧдчан университетын.
Артур шуис первой фразасӧ, мый сылы воис юрас; бара пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Эз вай гажсӧ и ышнясьысь, нырсӧ лэпталысь Джемслӧн воӧмыс; Джемскӧд ӧтлаын локтіс кутшӧмкӧ пароходнӧй обществоса тшап агент.
Кор доложитісны, мый ӧбед лӧсьӧдӧма, Артур чеччис кокниа ышловзьӧмӧн.
— Юлия, ме талун ог кут ӧбедайтны.
Кора извинитны менӧ, но ме муна аслам жырйӧ.
— Тэ вывті стрӧга видзалан, — шуис Томас. — Ме тӧда, мый тэ висьман.
— О, ог.
Бура узьны.
Коридорас Артур паныдасис горничнӧйкӧд да тшӧктіс сылы садьмӧдны асьсӧ квайт часын.
— Синьорино кӧсйӧ мунны вичкоӧ? — юаліс сійӧ.
— Да.
Бура узьны, Тереза.
Сійӧ пырис аслас жырйӧ.
Тайӧ жырйыс вӧлі мамыслӧн. Альковсӧ, коді вӧлі ӧшиньыслы паныда, мамыс висигӧн вӧлі пӧртӧма часовняӧ.
Сьӧд пьедесталвывса ыджыд распятиеыс сулаліс алтарь шӧрас.
Сы водзын ӧшаліс лампада.
Тайӧ жырас кулі мамыс.
Стенас, вольпась весьтас, ӧшаліс сылӧн портрет.
Пызан вылын сулаліс китайскӧй ваза, кӧні вӧлі фиалкаясысь — сылӧн радейтана дзоридзьясысь — вӧчӧм букет.
Сы кулан лунсянь стӧч тырис во.
Итальянец-слугаяс абу вунӧдӧмаӧсь сійӧс.
Артур перйис чемодансьыс бура тубралӧм да рамаалӧм портрет...
Тайӧ вӧлі Монтанеллилӧн портрет, кодӧс серпасалӧма карандашӧн.
Сійӧ ёна видзчысигтыр кутіс разьны ассьыс донаторсӧ.
Тайӧ здукас пырис детинка, Юлиялӧн грум. Киас сылӧн вӧлі поднос.
Пӧрысь кухарка-итальянка, коді служитліс Глэдислы выль стрӧг кӧзяйка вотӧдз, тэчӧма тайӧ поднос вылас быдсяма деликатесъяс, кодъясӧс, кыдзи сійӧ тӧдіс, вермис сёйны сылӧн дона синьориноыс вичко правилӧяс торктӧг.
Артур босьтіс сӧмын нянь кусӧк, а мукӧдторсьыс ӧткажитчис.
abu
abu
Сійӧ пырис альковӧ да пидзӧсчанясис распятие водзӧ, зілис зэвтны стаз вынсӧ, медым кевмыны да думайтны сӧмын ен йылысь.
Сылы тайӧ дыр эз удайтчы.
Сійӧ и збыльысь, кыдзи шуис сылы Томас, вывті стрӧга видзаліс.
Сёйтӧмысла сылӧн кутіс жувгыны юрыс, быттьӧ крепыд вина юӧм бӧрын.
Сы мыш кузя визнитіс йирмӧг.
Распятиеыс сулаліс сы син водзын ру пиын моз.
Бура вежӧрттӧг сійӧ некымынпӧв лыддис кузь молитва, и сӧмын татшӧм ногӧн сылы удайтчис веськӧдны ассьыс инасьтӧм вниманиесӧ грекъясысь прӧща корӧм вылӧ.
Медбӧрын физическӧя мудзӧмыс веніс сылысь нервнӧй возбуждениесӧ, и сійӧ, тревожнӧй да сьӧкыд думъясысь мынтӧдчӧм бӧрын, водіс узьны.
Узис сійӧ чорыда. Друг кыліс ӧдзӧсас ёна таркнитӧм.
«А, Тереза», думыштіс Артур да бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Бара таркнитісны.
Сійӧ повзьӧмйывсьыс садьмис.
— Синьорино!
Синьорино! — горӧдіс кодкӧ итальянскӧй кыв вылын.
Артур звирк чеччис вольпась вывсьыс.
— Мый лои?
Коді сэні?
— Тайӧ — ме, Джиан Баттиста.
Чеччӧй, ен могысьӧн, ӧдйӧджык!
Артур тэрмасьӧмӧн пасьтасис да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Шӧйӧвошӧмӧн сійӧ видзӧдіс кучерыслӧн весьӧпӧрӧмысла вежыньтчӧм блед чужӧм вылӧ. Коридорын кыліс кокъясӧн зымӧдӧм да металлӧн гольскӧм. Артур пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ лоӧ.
— Мела? — спокойнӧя юаліс сійӧ.
— Тэла!
О, синьорино, тэрмасьӧй!
Мый тіянлысь колӧ дзебны?
Ме верма...
— Менам нинӧм абу.
Вокъяс тӧдӧны?
Коридор чукыльтанінын тыдовтчис первойя мундир.
— Синьорӧс садьмӧдінныд.
Керкаын ставныс садьмисны!
О, кутшӧм шог, кутшӧм ыджыд шог!
И ещӧ страшнӧй пекничаӧ.
Вежа угодникъяс, жалитыштӧй миянӧс!
Джиан Баттиста гораа бӧрддзис.
Артур некымынысь воськовтіс водзӧ и виччысис жандармъясӧс. Найӧ пырисны жырйӧ слугаяскӧд, кодъяс пасьталӧмаӧсь мый веськалӧма ки уланыс.
Артурӧс кытшалісны салдатъяс.
Тешкодь процессия бӧрвылын вӧліны керкаса кӧзяин да кӧзяйка.
Кӧзяиныс — туфлиа да халата, а кӧзяйкаыс юрсиас папильоткаяса, кузь пеньюара.
«Быттьӧ виччысьӧны мӧд потоп, и тайӧ параясыс спасайтчӧм могысь мунӧны ковчегӧ!
Со кӧть, шуам, тешкодь пемӧсъяслӧн пара!» Тайӧ сравнениеыс вирдыштіс Артур юрын, кор сійӧ видзӧдіс сы водзын сулалысь тешкодь фигураяс вылӧ. Сійӧ муртса кутчысис, медым не серӧктыны; сійӧ гӧгӧрвоис, мый татшӧм серьёзнӧй минутӧ серавны оз позь.
— <lat>Avе, Маrіа, Regіnа Соеlі</lat>, — вашнитіс сійӧ да бергӧдчис, медым не аддзыны Юлиялысь чурвидзысь папильоткаяссӧ, кодъяс вермисны вайӧдны сійӧс лёк мӧвпъясӧ.
— Пӧжалуйста, висьталӧй меным, — жандармскӧй офицер дінӧ матыстчигӧн шуис мистер Бертон, — мый лоӧ частнӧй керкаӧ тайӧ мырдӧн пырӧмыс?
Ме должен предупредитны тіянӧс, мый меным ковмас шыасьны английскӧй посланник дорӧ, ті кӧ онӧ сетӧй колана объяснениеяс.
— Чайта, мый тайӧ лоӧ тырмымӧн кыдзи тіянлы, сідзи и английскӧй посланниклы, — ассьыс достоинствосӧ тӧдчӧдӧмӧн шуис офицер.
Сійӧ паськӧдіс приказ Артур Бертонӧс, философия велӧдысь студентӧс, арестуйтӧм йылысь, сетіс сійӧс Джемслы да кӧдзыда содтіс:
— Тіянлы кӧ ковмасны водзӧвылӧ объяснениеяс, сӧветуйта шыӧдчыны полицияса начальник дінӧ.
Юлия нетшыштіс верӧс кисьыс бумагасӧ, тэрыба лыддис сійӧс да уськӧдчис Артур вылӧ сэтшӧм лёкысь, кыдзи вермӧ сӧмын вӧчны тайӧс бура воспитайтӧм дурмӧм леди.
— Сідзкӧ тайӧ ті янӧдінныд миянлысь семьянымӧс! — горзіс сійӧ. — Тіян вӧсна карсьыс тайӧ став сьӧд йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь базар вылӧ моз да жерйӧдлӧны пиньяссӧ миян адрес кузя!
Бур, нинӧм шуны!
Асланыд благочестиеӧн, донаӧй, тюрьмаӧ веськалінныд.
Но мый нӧ позьӧ вӧлі виччысьны католичка писянь.
— Сударыня, арестованнӧйкӧд оз позь сёрнитны суйӧрсайса кыв вылын, — торкис сійӧс офицер,
но сылӧн замечаниеыс вошис английскӧй видчан кывъяс пӧвстӧ, кодъяс лэбисны Юлия вомысь.
abu
abu
abu
Кыдзкӧ ӧтчыд доктор Уоррен сравнитіс Юлияӧс салаткӧд, кытчӧ пӧвар кисьтӧма сулеятыр уксус.
Сылӧн чилзысь, лэчыд гӧлӧс вӧсна Артурлы быть лои мурч-курччыны пиньяссӧ.
И вот ӧні сылы друг дум вылас уси докторлӧн сравнениеыс.
— Мый тӧлкыс сёрнитны та йылысь, — шуис сійӧ. — Тіянлы нинӧмла повны омӧльторъясысь.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый ті дзик мыжтӧмӧсь.
Ме думайта, — жандармъяс дінӧ шыасигмоз содтіс сійӧ, — ті кӧсъянныд видлавны менсьым кӧлуйӧс.
abu
Кор жандармъяс шобисны жырсӧ, лыддялісны письмӧяссӧ, видлалісны университетскӧй бумагаяссӧ да вешталісны ящикъяссӧ, Артур пукаліс вольпась помас да виччысис.
abu
Обыскысь сійӧ эз пов: Артур век сотлывліс став письмӧяссӧ, кодъяс вермисны вайны кодлыкӧ омӧльтор, и ӧні, полуреволюционнӧй, полумистическӧй некымын рукописнӧй кывбурысь кындзи да «Том Италиялӧн» кык-куим номерысь кындзи, жандармъяс нинӧм эз вермыны аддзыны, мыйысь эськӧ позис вознаградитны найӧс асланыс уджысь.
Дыр пыксьӧм бӧрын Юлия кывзысис аслас шуринлысь да муніс узьны, мунігмозыс зывӧкпырысь видзӧдліс Артур вылӧ.
abu
Кор найӧ петісны жырсьыс, Томас, коді став тайӧ кад чӧжыс ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да зілис кажитчыны веськодьӧн, матыстчис офицер дорӧ да корис сылысь разрешение сёрнитны арестованнӧйкӧд.
Согласие пӧлучитӧм бӧрын сійӧ матыстчис Артур дінӧ да тэрмасигтыр нурбыльтіс:
— Вывті омӧль история!
Ме вывті ёна дӧзми.
Артур видзӧдліс сы вылӧ сӧдз синъясӧн.
— Ті век вӧлінныд меліӧсь ме дінӧ, — шуис сійӧ. — Тіянлы нинӧмла тӧждысьнысӧ.
Меным нинӧм серьёзнӧйыс оз грӧзит.
— Вот мый, Артур! — Томас нервнӧя чепляліс уссӧ, эз лысьт сетны лӧсявтӧм юалӧм. — А мый, тайӧ историяыс имеитӧ кутшӧмкӧ отношение денежнӧй делӧяс дорӧ? — юаліс сійӧ медбӧрын. — Сы вӧсна мый, тайӧ кӧ сідзи, то ме...
— Денежнӧй делӧяс дорӧ?
Оз, дерт.
Мый сэн вермас лоны ӧткодьыс?..
— Сідзкӧ, тайӧ кутшӧмкӧ политическӧй чепуха?
Ме и водзджык ӧттор-мӧдтор казявлывлі.
Но, мый нӧ вӧчан...
Энӧ дӧзмӧй да энӧ пыдди пуктӧй Юлиялысь йӧйталӧмсӧ: ті ӧд тӧданныд, кутшӧм сылӧн кывйыс.
Сідзкӧ вот, ковмас кӧ месянь отсӧг — сьӧм либӧ ещӧ мыйкӧ, — юӧртӧй меным.
Артур кыв ни джын шутӧг нюжӧдіс сылы кисӧ, и Томас петіс жырйысь. Сійӧ зілис петкӧдлыны, мый сылы тайӧ ставыс веськодь.
Сэк кості жандармъяс помалісны шобсьыны, и офицер тшӧктіс Артурлы пасьтасьны.
Артур пыр жӧ пасьтасис да бергӧдчис, медым петны, но падмис да сувтіс: полиция дырйи сылы сьӧкыд вӧлі прӧщайтчыны жырйыскӧд.
— Ті онӧ вермӧй эськӧ... ті онӧ вермӧй эськӧ здук кежлӧ петавны жырсьыс? — юаліс сійӧ ӧти жандармлысь. — Пышйыны ме всё равно ог вермы, а дзебны меным нинӧм.
— Меным зэв жаль, но тайӧс вӧчны ми огӧ вермӧ: арестованнӧйясӧс запретитӧма кольны ас кежаныс.
— Мый нӧ вӧчан, мед сідзи.
abu
abu
Офицер сулаліс пызан дорын да видзӧдіс Монтанелли портрет вылӧ.
— Тайӧ тіян рӧдня?
— Абу, тайӧ менам духовнӧй отец, Бризигеллаын выль епископ.
Пос вылас сійӧс виччысис итальянскӧй прислуга, шӧйӧвошӧма да жугыль.
Ставӧн радейтісны Артурӧс, кыдзи и войдӧр радейтлісны сылысь мамсӧ, и ӧні чукӧртчӧмаӧсь сы гӧгӧр.
Джиан Баттиста сулаліс сэн жӧ, и синваыс сылӧн визувтіс дзор ус вылас.
Бертонъяс пӧвстысь некод эз пет колльӧдны арестантӧс.
Налӧн кӧдзыда видзӧдӧмыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс слугаяслысь преданностьсӧ да радейтӧмсӧ, и Артурлӧн дзикӧдз нормис сьӧлӧмыс сылы чургӧдӧм кияссӧ кутлігӧн.
— Прӧщайтлы, Джиан Баттиста, ме пыдди окышт челядьтӧ!
Прӧщайтлӧй, Тереза!
abu
Прӧщайтлӧй, прӧщайтлӧй...
Артур ӧдйӧ лэччис пос кузя ывлаӧ петан ӧдзӧслань.
Здук мысти кымынкӧ чӧв олысь мужчина да бӧрдысь нывбабаяс сулалісны ӧдзӧс дорын да видзӧдісны ылыстчысь коляска бӧрся.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Артурӧс пуксьӧдісны зэв ыджыд шӧрнэмся крепостьӧ, коді вӧлі дзик гавань дінын.
Тюрьмаса олӧмыс сылы кажитчис вель туянаӧн.
Сы камераын вӧлі пемыд да уль руа, но сійӧ быдмис важ палаццоын, и ни сьӧкыд сынӧд, ни крысаяс, ни лёк дукыс эз вӧвны сылы выльторйӧн.
Тюрьмаса сёяныс вӧлі омӧль, и сійӧс сетлісны этша, но регыд мысти вокыслы — Джемслы — разрешитісны ыставны тюрьмаӧ став коланаторсӧ.
Артур пукаліс ӧтка камераын, и кӧть надзорыс сы бӧрся эз вӧв сэтшӧм стрӧг, кыдзи сійӧ виччысис, сылы всё-таки эз висьтавны, мыйла сійӧс арестуйтісны.
И та вылӧ видзӧдтӧг сьӧлӧм вылас вӧлі спокойнӧ.
Сылы эз лэдзлыны лыддьысьны, и став кадсӧ лыддис молитваяс да думайтіс благочестивӧй думъяс. Терпеливӧя да спокойнӧя сійӧ виччысис водзӧ лоан лоӧмторъяс.
Ӧтчыд асывнас салдат восьтіс камера ӧдзӧс да шуис:
«Мунамӧй!»
Артур сетіс кык-куим юалӧм, мый вылӧ вӧлі сӧмын ӧти вочакыв: «Сёрнитны оз позь».
Артур пӧкӧритчис быть лоанторлы да мӧдӧдчис салдат бӧрся дворъяслӧн, коридоръяслӧн да посъяслӧн быдса лабиринт пыр.
Медбӧрын сійӧ воис ыджыд югыд жырйӧ, кӧні кузь пызан сайын, кодӧс вевттьӧма турунвиж нойӧн да тыртӧма бумагаясӧн, пукалісны жугыль чужӧма куим военнӧй да корсюрӧ шулывлісны ӧта-мӧдныслы дженьыдик фразаяс.
Кор сійӧ пырис, найӧ пыр жӧ лоины важнӧйӧсь, делӧвӧйӧсь, и на пӧвстысь старшӧйыс, дзор бакенбардъяса, бура пасьтасьӧм, олӧма нин полковник, индіс сылы пызан мӧдарладорас сулалысь улӧс вылӧ да заводитіс нуӧдны предварительнӧй допрос.
Артур виччысис грӧзитӧмъяс, оскорбляйтӧмъяс, ёрччӧмъяс да лӧсьӧдчис вочавидзны выдержаннӧя да достоинствоӧн.
Но нинӧм татшӧмыс эз ло.
Полковник вӧлі стрӧг, кӧдзыд сьӧлӧма, этша сёрниа, но зэв вежлив.
Вӧлі сетӧма шаблоннӧй юалӧмъяс ним, арлыд, национальность, социальнӧй положение йылысь.
Артур вочавидзис, и сылысь вочакывъяссӧ гижалісны гажтӧма, ӧтсяма порядокын.
Сылы лои нин гажтӧм, кыдзи полковник немвиччысьтӧг шуис:
— Но, а ӧні, мистер Бертон, висьталӧй миянлы, мый ті тӧданныд «Том Италия» йылысь?
— Ме тӧда, мый тайӧ политическӧй общество, коді лэдзӧ Марсельын газет да разӧдӧ сійӧс став Италия пасьта сы могысь, медым йӧзсӧ гӧтӧвитны восстание кежлӧ да вӧтлыны канмуысь австрийскӧй армияӧс.
— Ті лыддьывлінныд тайӧ газетсӧ?
— Да.
Ме интересуйтчи сылӧн содержаниеӧн.
— А кор ті лыддинныд сійӧс, воліс тіянлы юрад, мый ті вӧчанныд законлы паныд акт?
— Дерт жӧ.
— Кытысь тіянлы экземпляръясыс, кодъясӧс аддзӧма тіян жырйысь?
— Тайӧс ме ог вермы тіянлы висьтавны.
— Мистер Бертон, ті не долженӧсь тані шуны: «Ме ог вермы висьтавны».
Тіянлы быть колӧ вочавидзны менам став юалӧмъяс вылӧ.
— Сідзкӧ — ог кӧсйы, тіянлы кӧ оз кажитчы «ог вермыыс».
— Тіянлы ковмас каитчыны бӧрыннас, ті кӧ мӧданныд сёрнитны мекӧд татшӧм ногӧн.
Артур нинӧм эз вочавидз, и мӧдыс водзӧ висьталіс:
— Верма ещӧ содтыны, мый миян киӧ веськалісны тӧдчана даннӧйяс, кодъяс висьталӧны сы йылысь, мый общество дорӧ тіян отношениеясныд вӧлӧмаӧсь ёна матыссаӧсьджык запретитӧм литература лыддьӧм дорысь.
Тіянлы жӧ лоӧ бурджык, ті кӧ ставсӧ висьталанныд веськыда.
Всё равно истинасӧ лоӧ восьтӧма, и ті гӧгӧрвоанныд, мый весьшӧрӧ вӧлі сайӧдны асьтӧ асныралӧмӧн да сёрниӧ сетчытӧмӧн.
— Ме ньӧти ог кӧсйы сайӧдны ачымӧс.
Мый ті кӧсъянныд тӧдмавны?
— Медводз висьталӧй, кутшӧм ногӧн ті, иностранец, верминныд веськавны татшӧм делӧӧ?
— Ме уна думайті, лыдди та кузя ставсӧ, мый вермылі судзӧдны, и вои определённӧй выводӧ.
— Коді тіянӧс убедитіс ӧтувтчыны организация дорӧ?
— Некод.
Тайӧ вӧлі аслам кӧсйӧм.
— Ті менӧ бӧбйӧдланныд! — скӧрысь шуис полковник —
тыдалӧ, сійӧ кутіс петны терпениесьыс. — Некод оз вермы ӧтувтчыны сообщество дорӧ мукӧд отсӧгтӧг, — шуис сійӧ.
— Кодлы ті висьтавлінныд, мый кӧсъянныд лоны организацияса членӧн?
Чӧв олӧм.
— Пӧжалуйста, вочавидзӧй.
— Ог, ме ог вочавидз татшӧм юалӧм вылӧ.
Артур сёрнитіс скӧрысь.
Кутшӧмкӧ тешкодь нервнӧй раздражение шымыртіс сійӧс.
Сэки сійӧ тӧдіс нин Ливорноын да Пизаын ёртъяссӧ арестуйталӧм йылысь. Сійӧ эз на вермы представитны, кутшӧмджык збыльвылас вӧлӧма разгромыс,
но и сійӧ, мый кывсьыліс сы пельясӧдз, вӧлі тырмымӧн, медым переживайтны став сьӧлӧмсянь Джемма вӧсна да мукӧд ёртъясыслӧн судьба вӧсна.
Сылы вукӧдтӧдзыс зывӧк лои господа офицеръяслӧн нарошнӧ петкӧдлана вежливостьыс, мустӧммис кывйӧн тайӧ ворсӧдчӧмыс, коварнӧй юалӧмъясӧн тайӧ гажтӧм ворсӧмыс да невеськыд вочакывъясыс.
Артур мудзис таысь ставсьыс, а сэн ещӧ ӧдзӧс сайын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлӧ часӧвӧй да аслас сьӧкыд кок шыӧн сьӧдмӧдӧ сылысь пельсӧ.
— А кор ті медбӧръяысь аддзысьлінныд Джиованни Боллакӧд? — сідз-тадз шуӧм некымын кыв бӧрын юаліс полковник. — Пизаысь тіян мунӧм водзвылын?
— Тайӧ нимыс меным абу тӧдса.
— Кыдзи!
Джиованни Болла!
Верма тіянлы веськыда висьтавны, ті сійӧс тӧданныд.
Кузь тушаа том морт, век мичаа бритчӧма.
Университет кузяыд ӧд сійӧ тіян ёрт.
— Университетса студентъяс пӧвстысь ме унаӧс ог тӧд.
— О, Боллаӧс ті онӧ вермӧ не тӧдны.
Видзӧдлӧй: со сылӧн почеркыс.
Ті аддзанныд, сійӧ зэв бура тіянӧс тӧдӧ.
И полковник лёкногӧн сетіс сылы бумага, кытчӧ заголовокас вӧлі гижӧма — «Протокол», а увдорас вӧлі кырымпас — «Джиованни Болла».
Синпырыс лэдзигӧн Артур зурасис аслас ним вылӧ.
Сійӧ чуймӧмпырысь лэптіс синъяссӧ.
— Позьӧ лыддьыны? — полковниклысь юаліс сійӧ.
— Да, кӧнешнӧ.
Тайӧ касайтчӧ тіянлы.
Сійӧ заводитіс лыддьыны, а офицеръяс пукалісны чӧв олігтыр да видзӧдісны сылӧн чужӧм выражение бӧрся.
Документас вӧліны показаниеяс, кодъясӧс сеталӧма вочакыв пыдди уна юалӧмъяс вылӧ.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый Боллаӧс арестуйтӧмаӧсь жӧ.
Первойя показаниеясыс нинӧм эз висьтавны выльторсӧ.
Тайӧ вӧліны кыдзи и век ӧтипӧлӧс вочакывъяс, кодъясӧс висьтавлісны быд допрос дырйи.
Сы бӧрын гижсис дженьыдик отчёт организация дорӧ Боллалӧн отношениеяс йылысь, запретитӧм литература Ливорноын разӧдӧм йылысь, студенческӧй собраниеяс йылысь.
А водзӧ висьтавсис: «Миян дорӧ ӧтувтчысьяс лыдын вӧлі ӧти том англичанин, Артур Бертон, Ливорноса озыр судовладелечьяс семьяысь».
Вирыс ыльнитіс Артур чужӧмӧ.
Болла вузалӧма сійӧс!
Болла, коді босьтіс ас вылас руководительлысь священнӧй обязанность, Болла, коді радейтіс Джеммаӧс да кыскис сійӧс организацияӧ!
Сійӧ пуктіс бумагасӧ да кутіс видзӧдны джоджас.
— Надейтча, тайӧ ичӧтик документыс югдӧдас тіянлысь вежӧртӧ? — лӧгпырысь шуис полковник.
Артур пыркнитіс юрнас.
— Татшӧм нимасӧ некодӧс ог тӧд, — зумыша шуис сійӧ. — Тыдалӧ, тайӧ кутшӧмкӧ недоразумение.
— Недоразумение?
О, пустяк!
Тӧданныд, мистер Бертон, рыцарство да донкихотство — зэв буртор, но найӧс оз ков вывті ыдждӧдны.
Тайӧ ӧшибка, кутшӧмӧс век вӧчӧны том йӧз.
Думыштлӧй: сулалӧ-ӧ компрометируйтны асьнытӧ да торкны ассьыныд карьератӧ пустӧй формальность вӧсна, медым мездыны мортӧс, коді тіянӧс жӧ вузаліс?
Ті асьныд аддзанныд, мый сійӧ абу ёна артасьӧма, кор сеталӧма тіян йылысь показаниеяс.
Мыйкӧ зэв серам сяма кыліс полковник гӧлӧсын.
Артур дрӧгнитіс.
Сійӧ друг ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Тайӧ лӧж!
Ті ассяньныд тайӧс лӧсьӧдӧмныд!
Ме аддза тайӧс тіян чужӧм серти!
Ті — омӧль йӧз!
Ме гӧгӧрвои тіянлысь планъястӧ: ті кӧсъянныд кодӧскӧ компрометируйтны либӧ октанныд лэч, медым кыйны менӧ.
Ті ылӧдчысь, пӧръясьысь, подлец!
— Ланьт! — равӧстіс полковник да скӧрысла звирк чеччис улӧс вывсьыс.
Сылӧн кыкнан офицерыс вӧліны нин кокйыланыс.
— Капитан Томмази, — ӧти дорас шыӧдчис сійӧ, — корӧй надзирательӧс да тшӧктӧй пуксьӧдны тайӧ том мортсӧ карцерӧ некымын лун кежлӧ.
Ме аддза: сылы колӧ урок, медым лои тӧлкаджыкӧн.
Карцерыс вӧлі крыса поз кодь. Сэні вӧлі пемыд, уль руа да вывті няйт.
Ставыс тайӧ эз югдӧд Артурлысь вежӧрсӧ, кыдзи кӧсйис полковник, а мӧдарӧ, вывті ёна дӧзмӧдіс сійӧс.
Озыр керка, кӧні сійӧ быдмис, воспитайтіс сыын сӧстӧмлун дорӧ вывті ыджыд требовательность. А ӧні сылы ковмис инмӧдчывлыны бакшасьӧм нильӧг стенъяс бердӧ, сулавны джоджын, кӧні чукӧръясӧн куйлісны ёг да быдсяма лёк шыбласъяс, лолавны клящӧй дука сынӧд, коді кайис водосточнӧй трубаяссянь да ӧвтіс сісьмысь пусянь.
Первойя впечатлениеыс вӧлі сэтшӧм вына, мый оскорбитӧм офицер смела вермис бурмӧдны ассьыс сьӧлӧмсӧ водзӧс босьтӧмнас.
Кор Артурӧс йӧткыштісны тайӧ конураас да клоп пӧдлалісны сы бӧрся ӧдзӧссӧ, сійӧ видзчысигтыр воськовтіс водзӧ, кималаснас корсис туйсӧ. Сійӧ дрӧгнитлывліс зывӧктӧмсьыс быдпӧрйӧ, кор сылӧн чуньясыс инмӧдчылісны стенъясса нильсъялысь няйтӧ. Сійӧ корсис пемыдінсьыс кималаснас джоджсьыс места, кӧні вӧлі этшаджык няйтыс.
Лунтыр сійӧ колляліс сап пемыдын, гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Пуксис вой, но сійӧ эз вай некутшӧм вежсьӧм.
Сійӧс кытшаліс век сэтшӧм жӧ пустота. Некысь эз вермы тӧдмавны ортсыса впечатлениеяссӧ. Сійӧ вочасӧн воштіс кад тӧдӧмсӧ.
Аскинас томанын гольснитіс ключ. Повзьӧм крысаяс чипсігтырйи чепӧсйисны сы кок дінті. Сійӧс немвиччысьтӧг шымыртіс полӧм. Сійӧ звиркнитіс.
Сьӧлӧмыс сылӧн лёкысь чеччис, пельясас тиньгис. Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сідзи, быттьӧ югыдсӧ ни шыяссӧ эз аддзыв да эз кывлы быдса тӧлысьяс.
Ӧдзӧс воссис, и пӧнарлӧн слабиник югӧрыс поткӧдіс карцерысь сап пемыдсӧ. Тайӧ югӧрыс ёрис Артурлысь синъяссӧ.
Пырис старшӧй надзиратель. Сійӧ вайис нянь кусӧк да кружка ва.
Артур воськовтіс ӧдзӧслань.
Сійӧ збыльысь чайтіс, мый локтӧмаӧсь сыла, мый надзиратель кӧсйӧ петкӧдны сійӧс татысь.
Но сійӧ эз на вевъяв нинӧм шуны, кыдзи надзиратель сетіс сылы нянь да ва, бергӧдчис да кыв ни джын шутӧг петіс. Ӧдзӧсыс бара клоп пӧдлассис.
Артур зымнитіс кокнас.
Сійӧ первойысь эз вермы кутны асьсӧ.
Прӧйдитісны часъяс. Места да кад вежӧртӧмыс век ёнджыка и ёнджыка ылыстчисны сыысь.
Сап пемыдыс сылы кажитчис сэтшӧмӧн, кодлӧн абу пом ни дор.
Ортсыса олӧмыс сылы лои кулӧмаӧн.
Коймӧд рытнас ӧдзӧсыс бара воссис. Порог дорын сулаліс надзиратель, сыкӧд орччӧн салдат.
Артур шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр. Сійӧ сулаліс, тупкис синъяссӧ югӧрсьыс да весьшӧрӧ зілис артавны, кымын час, лун, недель сійӧ оліс тайӧ гуас.
— Пӧжалуйста, петӧй, — кӧдзыда, делӧвитӧя шуис надзиратель.
Артур нинӧм вежӧрттӧг мӧдӧдчис сы бӧрся ньӧжйӧник восьлалігтыр, ачыс конъясьлывліс да шатласис, быттьӧ код морт.
Надзиратель кӧсйис отсавны сылы кайны векньыдик крут поскӧд, коді петкӧдіс дворас, но Артур ӧткажитчис.
Кор сійӧ воис вевдорса пос тшупӧд вылас, сылӧн кутіс бергӧдчыны юрыс.
Артур шатовмуні да уси эськӧ, эз кӧ надзиратель кут сійӧс пельпомӧдыс.
— Но, ӧні ставыс прӧйдитіс, — бурпырысь шуис кодкӧ, — тайӧ век тадзи овлӧ, кор петӧны татысь ывла вылӧ.
Артур сьӧкыдпырысь лӧсьӧдчис лолыштны, кор сылы чужӧмас бара резыштісны ваӧн.
Сап пемыдыс, кажитчӧ, вешйис сы дінысь грымакылігтырйи кусӧкъяс вылӧ торъявліг.
Медбӧрын сійӧ воис ас садяс да, надзирательлысь кисӧ лёкысь йӧткыштӧм бӧрын, пӧшти зумыд воськовъясӧн мӧдӧдчис коридорӧд да пос кузя.
Здук кежлӧ найӧ сувтыштлісны ӧдзӧс дорӧ.
Сэсся сійӧ воссис, и Артур лои югыд жырйын, кӧть сыӧдз эз и вевъяв гӧгӧрвоны, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны.
Гӧгӧрвотӧм синъясӧн сійӧ видзӧдліс бумагаӧн тырӧм пызан вылӧ да офицеръяс вылӧ, кодъяс пукалісны асланыс местаясын.
— А, мистер Бертон! — шыасис полковник. — Надейтча, ми ӧні лоам варовджыкӧсь.
Но, кутшӧма тіянлы кажитчис карцер?
Збыль ӧд, сэні абу сэтшӧм роскошыс, кыдзи вокыдлӧн гостинӧйын?
Артур вештіс синъяссӧ нюмъялысь полковник чужӧм вылӧ.
Сійӧс шымыртіс йӧйталана кӧсйӧм уськӧдчыны дзор бакенбардъяса тайӧ франтыс вылӧ да джагӧдны сійӧс.
Буракӧ, сы чужӧм вылын тӧдчис мыйкӧ татшӧм ногаыс, сы вӧсна мый полковник пырысь-пыр жӧ содтіс дзик нин мӧдпӧлӧс гӧлӧсӧн:
— Пуксьӧй, мистер Бертон, да юыштӧй ва.
Артур йӧткыштіс сылы индӧм стӧкан васӧ. Сійӧ пуктіс гырддзаяссӧ пызан вылас, кутчысис кинас плешкас, зілис чукӧртны мӧвпъяссӧ.
Полковник сюся видзӧдіс сы бӧрся. Сылӧн опытнӧй синмыс казяліс киыслысь дрӧжжитӧмсӧ, вомдоръясыслысь тіралӧмсӧ, уль русьыс кӧтасьӧм юрсисӧ, чусыд видзӧдлассӧ, коді висьталіс физическӧй слаблун йылысь да нервнӧй переутомление йылысь.
— Ӧні, мистер Бертон, — некымын минут чӧв олӧм мысти бара шуис полковник, — ми бергӧдчам сэтчӧ, мый вылӧ сувтлім колян разын.
Сэки миян костын лои ичӧтик неприятность. Ме чайта, сідзи сэсся оз нин ло. Менам ӧні дзик ӧти кӧсйӧм — лоны снисходительнӧйӧн.
Верма тіянӧс эскӧдны, мый тіянкӧд оз лоны лишнӧй стрӧгӧсь, ті кӧ мӧданныд кутны асьнытӧ бура да петкӧдланныд колана рассудительность.
— Мый тіянлы колӧ месянь?
Артур шуис тайӧс зэв скӧрысь, кыдзи эз сёрнитлыв некор.
— Меным колӧ сӧмын, медым ті висьталінныд веськыда да честнӧя, мый ті тӧданныд организация йылысь да сылӧн членъяс йылысь.
Медводз, важӧн-ӧ ті тӧдсаӧсь Боллакӧд?
— Ме сійӧс некор эг аддзыв
и сы йылысь дзик нинӧм ог тӧд.
— Збыльысь?
Ладнӧ, регыд ми бергӧдчам тайӧ юалӧм дорас.
Гашкӧ, ті тӧданныд том мортӧс, кодӧс шуӧны Карло Биниӧн?
— Некор эг кывлы.
— Тайӧ нин вывті тешкодь.
Но, а мый ті верманныд висьтавны Франческо Кэри йылысь?
— Первойысь кыла тайӧ нимсӧ.
— Но ӧд со письмӧ, кодӧс адресуйтӧма сылы да гижӧма тіян киӧн.
Видзӧдлӧй!
Артур веськодьпырысь видзӧдліс письмӧ вылас да пуктіс сійӧс бокӧ.
— Но, мый?
Сійӧ тіянлы абу тӧдса?
— Абу.
— Ті соссянныд, мый тайӧ абу тіян почеркыс?
— Нинӧм ме ог соссьы.
Ме ог помнит, медым ме гижи тайӧ письмӧсӧ.
— Гашкӧ, ті уськӧданныд тӧдвыланыд тайӧс?
Сылы сетісны мӧд письмӧ.
Сійӧ тӧдіс письмӧсӧ, кодӧс сійӧ гижліс арнас ӧти ёртлы — студентлы.
— Ог тӧд, — вочавидзис сійӧ.
— И онӧ тӧдӧй мортсӧ, кодлы адресуйтӧма письмӧсӧ?
— Ог тӧд.
— Тіян чуймӧдана дженьыд мывкыдныд.
— Тайӧ менам важся тырмытӧмтор.
— Со мый!
А ме кывлі университетса ӧти профессорсянь мый тіянӧс ньӧти оз лыддьыны неспособнӧйӧн.
Мӧдарӧ, тіян йылысь сёрнитӧны кыдзи зэв тӧлка том морт йылысь.
— Ті сёрнитанныд вежӧр йылысь, тыдалӧ, сідзи, кыдзи думайтӧны полицейскӧйяс.
Университетса профессоръяс тайӧ кывсӧ гӧгӧрвоӧны мӧд ногӧнджык.
Кыптысь скӧрлуныс явӧ кыліс Артур гӧлӧсысь.
Тшыгъялӧм, клящӧй дук да узьтӧм войяс уськӧдісны сійӧс эбӧссьыс.
Сылӧн висис тушаыс ставнас, юкаліс быд йӧзви.
Полковниклӧн гӧлӧсыс бытшлаліс сідз нин мучитчӧм нервъяссӧ. Сійӧ действуйтіс на вылӧ кыдзи дӧска вывті грифельӧн гижйӧдлӧм, заставляйтіс мурч-курччыны пиньяссӧ.
— Мистер Бертон, — креслӧӧ лэдзчысьӧмӧн, ассьыс достоинствосӧ сознайтӧмӧн шуис полковник, — ті бара вунӧд-чинныд.
Ме ещӧ ӧтчыд тіянлы висьтала, мый татшӧм нога сёрниыд оз вайӧд тіянӧс бурӧ.
Ті тырмымӧн нин тӧдсаӧсь карцеркӧд, и ме чайта, абу нин окота ещӧ ӧтчыд испытайтны сылысь мичлунъяссӧ.
Висьтала тіянлы веськыда: ме примита тіян кузя стрӧг мераяс, ті кӧ водзӧ кутанныд асныравны.
Энӧ вунӧдӧй, менам эмӧсь тырвыйӧ подулалӧм доказательствояс, мый меӧн казьтыштӧм том йӧз пӧвстысь Ӧткымынӧн разӧдӧмаӧсь запретитӧм литература татчӧс гаваньын. Таысь кындзи, меным тӧдса, мый тіян вӧлӧма накӧд связь.
Сідзкӧ, висьталанныд он ті меным асьныд, мый ті тӧданныд тайӧ делӧ йывсьыс?
Артур сӧмын улӧджык лэдзис юрсӧ.
Животнӧй моз лёкысь скӧрмӧм вӧрис сы пытшкын быттьӧ ловъя существо.
Сійӧс эз сэтшӧма повзьӧдлыны полковниклӧн грӧзитӧмъясыс, мыйта сійӧ, мый Артур ачыс эз мӧд вермыны кутны асьсӧ.
Сійӧ первойысь бура аддзис, мый дзебӧма мортлӧн культурнӧй оболочка сайӧ да христианинлӧн смирение сайӧ. Сійӧс шымыртіс ужас.
— Ме виччыся вочакыв, — шуис полковник.
— Меным нинӧм тіянлы вочавидзнысӧ.
— Сідзкӧ ті онӧ кӧсйӧй вочавидзны?
— Нинӧм ме тіянлы ог висьтав.
— Сідзкӧ меным ковмас сетны распоряжение, медым тіянӧс бӧр нуӧдісны карцерӧ да видзисны сэні сэтчӧдз, кытчӧдз оз вежсьы тіян решениеныд.
Ті кӧ кутанныд буянитны, ме тшӧкта тіянӧс дорны кандалъясӧн.
Артур лэптіс юрсӧ.
Сы туша кузя визнитіс йирмӧг.
— Вӧчӧй кыдз тіянлы окота, — шуис сійӧ ньӧжйӧник. — Но лэдзас-ӧ английскӧй посланник, медым тадзи тешитчисны британскӧй подданнӧй вылын, кодлысь нинӧм кузя абу докажитӧма мыжсӧ, — тайӧс решайтны сылӧн делӧ.
Артурӧс нуӧдісны камераӧ, кӧні сійӧ уськӧдчис вольпась вылӧ да узис асылӧдзыс.
Сійӧс эз дорны кандалъясӧн, эз ковмы сылы ӧні кежлӧ и лоны карцерын.
Но быд допрос дырйи кыптіс сыа-полковника костын вражда.
Весьшӧрӧ Артур кевмис енлы сы йылысь, медым сійӧ сетіс вын венны ас пытшсьыс лёк страстьяссӧ.
Мыйӧн сӧмын нуӧдлісны сійӧс пӧшти тыртӧм кузь жырйӧ, кӧні сулаліс нойӧн вевттьӧм век сійӧ жӧ пызаныс, мыйӧн сӧмын сійӧ аддзыліс полковникӧс да видзӧдлывліс сылӧн краситӧм ус вылӧ — ыджыд ненависть бара шымыртліс сійӧс да кыпӧдліс сы пытшкын инасьтӧм кӧсйӧм шуавны лёк кывъяс да тайӧ господинлӧн первойя юалӧм вылӧ жӧ веськыда висьтавны сылы зывӧктана вочакыв.
Сійӧ эз на пукав тюрьмаын и тӧлысь, а налӧн ӧта-мӧд вылас лӧгалӧмыс воис сэтшӧм напряжениеӧдз, мый найӧ эз вермыны спокойнӧя видзӧдны мӧда-мӧд вылас.
Тайӧ дыр кыссьысь тышыс кутіс тӧдчыны нин сы нервъяс вылын.
Лунысь лун сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка поліс чорыда унмовсьны либӧ мыйкӧ сёйны: сылы вӧлі зэв бура тӧдса, кутшӧм сюся кыйӧдӧны сы бӧрся, а юрсьыс эз петавны кывлӧм сёрнияс сы йылысь, мый арестованнӧйясӧс на тӧдлытӧг юкталӧны беладоннаӧн, медым шедӧдны показаниеяс, кодъясӧс на пӧвстысь ӧткымынъяс вермисны висьтавны унйывсьыс.
Кор войнас сы дінті котӧртліс шыр, сійӧ звирк чеччыштліс, пӧсялӧма, тіраліс весьӧпӧрӧмысла, и сылы кажитчис, мый кодкӧ дзебсьӧма сы жырйӧ да кывзысьӧ, оз-ӧ сёрнит сійӧ унйывсьыс.
Сійӧ казяліс, мый жандармъяс зільӧны кыйны сійӧс кутшӧмкӧ сёрни вылын, коді вермис эськӧ лоны помкаӧн Боллаӧс мыжалӧм вылӧ.
И нервъясыс сылӧн збыльысь сэтшӧма тшыксисны, мый сылы вӧлі ыджыд рискӧн веськавны тайӧ лэчкас.
Лун и вой сы пельясын тиньгис Боллалӧн нимыс. Сійӧ эз вунлы сылӧн и благочестивӧй молитваяс дырйи да ас кӧсйытӧгыс шусьывліс «Мария» ним пыдди, кор сійӧ шӧпкӧдіс молитваяс.
Но ставсьыс лёк вӧлі сійӧ, мый сылӧн религиознӧй настроениеыс кутіс бырны лунысь лун.
Мыйвынсьыс сійӧ кутчысис медбӧръя мыджӧдӧ: быд лун некымын час лыддис молитваяс.
Но сылӧн мӧвпъясыс частӧджык и частӧджык бергалісны Болла гӧгӧр, а молитваяссӧ сійӧ шуаліс кӧдзыда, механическӧя.
Ыджыд радлун сылы вайліс старшӧй тюремнӧй надзиратель.
Тайӧ вӧлі гӧгрӧсіник, куш юра ичӧтик тушаа старик. Первойсӧ сійӧ быдногыс зілис петкӧдлыны асьсӧ стрӧгӧн.
Но ичӧтысяньыс нин лоӧм бурлуныс, коді тӧдчис кызіник чужӧмыслӧн быд гуранторйын, веніс сылысь официальнӧй исполнительностьсӧ, и регыд мысти сійӧ кутіс нуавны запискаяс ӧти камерасянь мӧдӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд ӧбед бӧрын, ӧти майся лунӧ, тайӧ надзирательыс пырис Артур камераӧ да сэтшӧм жугыля видзӧдліс гӧгӧр, мый Артур шензигтырйи видзӧдліс сы вылӧ.
— Мый лои, Энрико? — горӧдіс Артур. — Мый талун тіянкӧд лои?
— Нинӧм, — скӧрысь вочавидзис Энрико да, койка дорас матыстчӧм бӧрын, пыр жӧ заводитіс чукӧртны Артурлысь паськӧмсӧ.
— Мыйла ті босьталанныд менсьым кӧлуйӧс?
Менӧ ӧмӧй вуджӧдӧны мӧд камераӧ?
— Оз, тіянӧс лэдзӧны.
— Лэдзӧны?
Талун?
Дзикӧдз лэдзӧны?
abu
Волнуйтчигас Артур кватитіс надзирательӧс киӧдыс, но сійӧ скӧрысь нетшыштіс кисӧ.
— Энрико, мый тіянкӧд лои?
abu
Висьталӧй, миянӧс ставнымӧс ӧні лэдзасны?
Вочакыв пыдди кыліс сӧмын скӧрысь броткӧм.
— Кывзӧй, — Артур нюмъялігтыр кутіс старикӧс киӧдыс. — Тіянлы ме вылӧ нинӧмысь скӧравнысӧ — ме всё равно ог ӧбидитчы.
Бурджык висьталӧй меным мукӧдъяс йывсьыс.
— Мукӧдъяс йылысь? — ропкыштіс Энрико. — Энӧ-ӧ Болла йылысь ті кӧсйӧй юавны?
— Да, и сы йылысь, и мукӧд йылысь.
Энрико, мый тіянкӧд?
— Оз лӧсяв, медым сійӧс регыд лэдзасны, кор сійӧс вузалӧма сылӧн ёртыс. Фу, кутшӧм няйт делӧ! — И Энрико зывӧкпырысь бара босьтіс Артурлысь дӧрӧмсӧ.
— Сійӧс вузалӧма ёртыс?
Кутшӧм омӧльтор! — Артур паськӧдіс синъяссӧ.
Энрико тэрыба бергӧдчис сылань.
— А тайӧ ӧмӧй энӧ ті сійӧс вузалӧй?
— Ме?
Ті йӧйминныд!
Ме?!
— А вот сылы допрос вылас висьталӧмаӧсь тадзи.
Меным эськӧ зэв долыд вӧлі думайтны, мый предательыс абу ті.
Ме тіянӧс век лыддьылі прамӧй мортӧн.
Татчӧ! —
И тайӧс шуӧм бӧрын Энрико петіс коридорӧ, Артур петіс сы бӧрся.
Юрыс сылӧн быттьӧ друг югдіс, сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да шуис:
— А, вот мый сідзкӧ?
Боллалы найӧ висьталӧмаӧсь, мый сійӧс вузалі ме, а меным, Энрико, найӧ висьталісны, мый менӧ вузалӧма Болла.
Но Болла ӧд абу сэтшӧм йӧй, медым веритны талы.
— Сідзкӧ тайӧ и збыльысь неправда? — Энрико сувтіс пос вылӧ да сюся видзӧдліс Артур вылӧ, коді падмӧм вӧснаыс сӧмын лэптышталіс пельпомъяссӧ.
— Дерт лӧж.
— Со кыдз!
Рад кывны. Муна Болла дорӧ, юӧрта, мый ті висьталінныд.
Но тӧданныд-ӧ, найӧ ещӧ сылы шуӧмаӧсь, мый ті донеситӧмныд сы вылӧ... Кыдзи тайӧс найӧ шуӧмаӧсь? Да, вежӧгтӧм вӧсна.
Кыкнанныд быттьӧкӧ ті радейтанныд ӧти нылӧс.
— Тайӧ лӧж! — Артур шуис тайӧ кывсӧ тэрыба вашкӧдігтыр, сылы эз шед лолыс.
Сійӧс немвиччысьтӧг шымыртіс парализуйтысь полӧм.
— Ӧти нылӧс!
Вежӧгтӧм!
Кыдзи найӧ вермисны тӧдмавны?
Кыдзи найӧ вермисны тӧдмавны?
— Виччысьлӧй ӧти здук! — Энрико сувтіс коридорӧ сійӧ жыр водзӧ, кӧні нуӧдсисны допросъяс, да меліа шуис: — Ме верита тіянлы.
Но висьталӧй меным вот ещӧ мый.
Ме тӧда, ті католик.
Энӧ-ӧ висьталӧй ті мыйкӧ пӧкаитчиганыд?
— Тайӧ лӧж! — Тайӧ пӧрйӧ Артур пӧшти горӧдіс.
Энрико лэптыштліс пельпомъяссӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
— Дерт, ті бурджыка тӧданныд.
Но сӧмын ті вӧлінныд эськӧ энӧ дзик ӧти простакӧн, кодъяс веськалӧны тайӧ вугыр йылас.
Вот ӧні буретш ёна сёрнитӧны Пизаса кутшӧмкӧ поп йылысь. Тіян ёртъясыд эрдӧдӧмаӧсь нин сійӧс.
Найӧ печатайтӧмаӧсь листок, кӧні висьтавсьӧ, мый сійӧ шпион.
Сійӧ восьтіс допросъяс нуӧдан жыр ӧдзӧс да, кор аддзис, мый Артур вӧрзьӧдчытӧг сулалӧ да падъялігтыр видзӧдӧ ас водзвылас, ньӧжйӧник йӧткыштіс сійӧс порог вомӧныс.
— Видза оланныд, мистер Бертон, — бурпырысь паськыда нюммунігмоз шуис полковник. — Меным зэв долыд поздравитны тіянӧс.
Флоренцияысь воис приказ тіянӧс лэдзӧм йылысь.
Пӧжалуйста, кырымалӧй тайӧ бумагасӧ.
Артур матыстчис сы дінӧ.
— Висьталӧй, — шуис сійӧ нормӧм гӧлӧсӧн, — коді вузаліс менӧ?
Полковник нюммунігтыр кыпӧдіс синкымъяссӧ.
— Онӧ дӧгадывайтчӧй?
Думайтыштӧй бурджыка.
Артур пыркнитіс юрнас.
Полковник вежлива шеныштіс кинас.
— Онӧ дӧгадывайтчӧй? Збыльысь?
Да ті жӧ, ті асьныд, мистер Бертон.
Коді нӧ ещӧ вермис тӧдны тіян любовнӧй делӧяс йылысь?
Артур кыв ни джын шутӧг бергӧдчис мӧдарӧ.
Стенас ӧшаліс ыджыд пу распятие. Сійӧ дыр видзӧдіс сы вылӧ.
Но эз тыдав тайӧ видзӧдласас отсӧг вӧсна кевмӧм, а сӧмын тӧдчис шӧйӧвошӧм: кыдзи вермӧ татшӧм дыр терпитны господь, коді эз лый гымньӧвйӧн пӧкаитчигӧн висьталӧм гусяторъяс разӧдысь попӧс.
— Пӧжалуйста кырымасьӧй ассьыныд бумагаяс пӧлучитӧм йылысь, — бурпырысь шуис полковник, — и водзӧ ог мӧд кутны тіянӧс тані.
И тіянлы, ме эска, окота ӧдйӧджык воны гортад, да и менам ӧні абу ни ӧти прӧст здук — век лоӧ ноксьыны эсійӧ том сумасброд Болла делӧясӧн. И кутшӧм чорыд испытание улӧ веськӧдіс сійӧ тіянлысь христианскӧй рамлунтӧ.
Пола, сылы лоас сьӧкыд приговор.
Прӧщайтлӧй!
Артур кырымасис, босьтіс ассьыс бумагаяссӧ да петіс кыв ни джын шутӧг.
Сьӧкыд тюремнӧй ворота дорӧдз сійӧ муніс Энрико бӧрся, а сэсся, прӧщайтчӧм могысь ни ӧти кыв сылы шутӧг, ӧтнас нин лэччис вадорлань, кӧні виччысис сійӧс перевозчик, медым вуджӧдны канал вомӧн.
Сійӧ здукас, кор Артур кайӧ вӧлі каменнӧй пос тшупӧдъяс кузя улича вылӧ, сылы паныд тӧвзис-локтіс прӧстӧйиник шерстянӧй платтьӧа да идзас шляпаа, шевгӧдӧм кияса ныв.
— Артур!
Ме сэтшӧм шуда, сэтшӧм шуда!
Немвиччысьтӧмысла Артур дрӧгнитіс да вештіс кисӧ.
— Джим! — дзикӧдз вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ медбӧрти. — Джим!
— Ме виччыси тані быдса часджын.
Висьталісны, мый тіянӧс лэдзасны нёль часын.
Артур, мыйла ті тадзи видзӧданныд ме вылӧ?
Мыйкӧ лоис?
Мый тіянкӧд?
Сувтӧй.
Артур бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис улича кузя, быттьӧкӧ вунӧдіс Джемма йылысь.
Сылӧн тешкодь поведениеыс повзьӧдіс Джеммаӧс. Сійӧ мӧдӧдчис Артур бӧрся, кватлаліс сійӧс киӧдыс.
— Артур!
Сійӧ сувтіс да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс Джемма вылӧ.
Некымын минут найӧ восьлалісны орччӧн чӧв олігтыр.
— Кывзӧй, донаӧй, — меліа заводитіс Джемма. — Тіянлы оз ков шогсьыны тайӧ гажтӧм недоразумение вӧснаыс.
Ме тӧда, тайӧ вӧлі тіянлы вывті сьӧкыд, но ставӧн гӧгӧрвоӧны...
— Кутшӧм недоразумение? — юаліс Артур сідзжӧ сьӧкыдпырысь.
— Ме сёрнита Болла письмӧ йылысь.
Тайӧ нимсӧ казьтыштігӧн Артурлӧн чужӧмыс вежыньтчыліс, быттьӧ доймис.
— Ме чайта, ті кывлінныд сы йылысь, — водзӧ сёрнитіс Джемма. — Болла, тыдалӧ, дзик йӧй, сійӧ кӧ вермис думыштны сэтшӧм лӧсявтӧмтор.
— Кутшӧм лӧсявтӧмтор?
— Сідзкӧ, ті нинӧм онӧ тӧдӧй?
Сійӧ гижӧма ужаснӧй письмӧ. Сійӧ гижӧма сэні, мый ті висьталӧмныд пароход йылысь, мый вӧсна и сійӧс арестуйтісны.
Дзик некытчӧ лӧсявтӧмтор!
Коді тӧдӧ тіянӧс, зэв бура гӧгӧрвоӧ тайӧс.
Сӧмын найӧ, кодъяс дзик ньӧти оз тӧдны тіянӧс, вермасны волнуйтчыны та вӧсна.
Сы вӧсна и ме локті татчӧ: меным окота ӧдйӧджык висьтавны тіянлы, мый миян группаысь некод оз верит письмӧас гижӧм ни ӧти кывлы.
— Джемма!
Но тайӧ... тайӧ збыль!
Джемма ньӧжйӧник шатовмуніс сы дінысь да сулаліс чӧв олігтыр.
Сылӧн гырысь сьӧд синъясас тӧдчис ёна повзьӧм.
Чужӧмыс кельдӧдіс да лои шарп кодьыс, мыйӧн сійӧ вӧлі гартыштӧма сьылісӧ.
— Да, — кутіс вашкӧдны Артур. — Пароход... ме висьталі сы йылысь и Боллалысь нимсӧ казьтышті.
Господьӧй!
Господьӧй!
Мый меным вӧчны?
Сійӧ друг быттьӧ воис ас садяс. Ӧні сійӧ бура аддзис ас дінсьыс Джеммаӧс, сы чужӧм вылысь садь быртӧдзыс повзьӧмсӧ.
Да, тайӧ ужаснӧ!
Сійӧ, буракӧ, думайтӧ...
— Джемма, ті онӧ гӧгӧрвоӧй! — медбӧрти сьӧкыдпырысь шусис сылӧн.
Артур воськовтіс Джеммалань. Джемма чеччыштіс ёся горӧдігтыр:
— Энӧ инмӧдчӧй ме дінӧ!
Артур сьӧкыда лолалігтыр кватитіс сылысь веськыд кисӧ.
— Кывзӧй, ен могысьӧн!
Эг ме вӧв мыжа... ме...
— Мунӧй ме дінысь!
Лэдзӧй киӧс!
Мунӧй!
И та бӧрын Джемма нетшыштіс ассьыс чуньяссӧ сы киысь да шлячкӧбтіс сылы банбокас.
Ставсӧ тупкысь ру вевттис Артур син водзысь лунъюгыдсӧ.
Здук мында сійӧ нинӧм эз аддзы ас водзвывсьыс, Джеммалысь блед чужӧмсӧ кындзи, кӧні тӧдчис отчаяние, да сылысь кисӧ кындзи — Джемма чышкаліс кисӧ аслас платтьӧ бӧждорас.
Сэсся Артурлӧн син водзас югдыштіс...
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да казяліс, мый сійӧ ӧтнасӧн.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Вӧлі дзик нин пемыд, кор Артур звӧнитіс <ita>Vіa Borra</ita> ыджыд керка ӧдзӧс дорын.
Сійӧ помнитіс, мый шӧйтіс уличаяс кузя, но дзик эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кӧні, мыйла и дыр-ӧ.
abu
abu
abu
Артур кайис пос кузя.
Первой судтаас сійӧ паныдасис Джиббонскӧд, коді лэччӧ вӧлі сылы воча.
Артур нурбыльтіс кыдзи и век: «бур рыт» да кӧсйис тювкнитны сы бокті.
Но сьӧкыд вӧлі мынтӧдчыны Джиббонсысь, кор Джиббонс сійӧс эз кӧсйы.
— Господа абу гортынӧсь, сэр, — шуис сійӧ, ачыс сэки зывӧкпырысь видзӧдіс Артурлӧн няйт паськӧм вылӧ да дзугсьӧм юрсиыс вылӧ. — Найӧ ставныс мунісны гӧститны да дас кык часысь водзджык оз воны.
Артур видзӧдліс часі вылӧ.
Вӧлі сӧмын на дас час.
Да!
Кадыс сылӧн уна на.
— Барыня тшӧктіс меным юавны, онӧ-ӧ кӧсйӧй ті ужнайтны, сэр, да висьтавны тіянлы, мыя сійӧ надейтчӧ суны тіянӧс узьны водтӧдзыд на.
Сійӧ кӧсйӧ талун жӧ сёрнитны тіянкӧд мыйкӧ важнӧйтор йылысь.
— Аттьӧ тіянлы, Джиббонс.
Ме ог кут ужнайтны, а барынялы висьталӧй, мый ме ог вод узьны сы локтӧдз. —
Сійӧ муніс аслас жырйӧ.
Сійӧс арестуйтан лунсянь сэні вӧлі ставыс важ местаас.
Монтанеллилӧн портретыс куйліс пызан вылын, кытчӧ Артур пуктыліс сійӧс, а распятие, кыдзи и войдӧр, сулаліс альковын.
Сійӧ сувтліс здук кежлӧ порог дорас, кывзысьыштіс, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны, мый некод оз мешайт сылы.
Видзчысигтыр некымынысь воськовтӧм бӧрын сійӧ пырис жырйӧ да игналіс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
И сідз, ставыслы пом.
Нинӧм йылысь вӧлі ёна думайтнысӧ.
Сӧмын эськӧ мынтӧдчыны ковтӧм да лёк думъясысь и... пом.
А век жӧ — кутшӧм тайӧ йӧйталӧм, весьшӧрӧ вӧчӧм.
Сылӧн эз вӧв определённӧй решение помавны ассьыс олӧмсӧ.
Сійӧ весиг торъя эз думайт та йылысь, но татшӧм помыс кажитчис сылы быть лоанаӧн.
Сійӧ эз бура тӧд и сы йылысь, кыдзи именнӧ помалас ассьыс олӧмсӧ.
Ставыс вайӧдліс сэтчӧ, медым вӧчны тайӧс регыдджык — помавны аскӧд и вунӧдчыны.
Сы ки улын эз вӧв некутшӧм оружие, весиг перочиннӧй пурт.
Но тайӧ эз имеит значение: тырмымӧн кичышкӧд либӧ лентаяс вылӧ косявлӧм прӧстыня.
Буретш ӧшинь весьтас чурвидзис кузь кӧрт тув.
«Тайӧ бур», вирдыштіс сы юрын.
Но кӧрт тувйыс должен лоны ёнӧн, медым вермис кутны туша сьӧктасӧ.
Артур кайис улӧс вылӧ да видліс: кӧрт тувйыс ён.
Сэки сійӧ лэччис улӧс вывсьыс, босьтіс ящикысь мӧлӧт, кучкис сійӧн некымынысь кӧрт тувъяс да лӧсьӧдчис нин кыскыны вольпась вывсьыс прӧстынясӧ, кыдзи друг дум вылас уси, мый эз лыддьы молитва.
abu
abu
Сійӧ пырис альковӧ да пидзӧсчанясис распятие водзӧ.
«Ставсӧ вермысь да милӧстивӧй отче», гораа шуис сійӧ да ланьтіс ни ӧти кыв сэсся содтытӧг.
Олӧмыс кажитчис ӧні сылы сэтшӧм гудырӧн, мый сэні абу кольӧма нинӧм, мый вӧсна эськӧ позис кевмыны енлы.
abu
abu
Артур чеччис да важся привычка сертиыс пернапасаліс асьсӧ.
Сэсся матыстчис пызан дорас да аддзис сылы адресуйтӧм письмӧ, кодӧс вӧлі гижӧма Монтанелли киӧн. Сійӧс вӧлі гижӧма карандашӧн.
«Донаӧй менам! — заводитчис тайӧ письмӧыс.
— Ме вывті ёна шогся, мый ог вермы аддзӧдчывны тэкӧд тэнӧ лэдзан лунӧ.
Менӧ корисны кулысь дорӧ.
Ог во сёр войӧдз.
Лок ме ордӧ аски асыв водзджык».
abu
Кырымпас: Л. М.
Сійӧ ышловзьӧмӧн пуктіс письмӧсӧ да думыштіс: «Коньӧр падре!»
abu
А йӧзыс сералісны да гажаа больгисны уличаяс вылын.
Нинӧм абу вежсьӧма свет вылас сійӧ лунсяньыс, кор сійӧ вӧлі ловъя на.
Сійӧс кытшалысь быд лунся мелочьяс пӧвстысь ни ӧтитор абу вежсьӧма сыысь, мый мортлысь душа, ловъя мортлысь душа вӧлі калечитӧма кувтӧдзыс.
Ставыс кольӧма сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧлі и войдӧр.
Фонтанъясын дзирдалісны ва струяяс, керкаяс лӧскын чирксісны воробейяс, кыдзи найӧ вӧчлісны тайӧс тӧрыт да кутасны вӧчны аски...
А сійӧ... сійӧ вӧлі кулӧма.
Артур пуксис крӧвать помӧ, кресталіс кияссӧ крӧвать бӧр вылӧ да пуктіс на вылӧ юрсӧ.
abu
Кильчӧ ӧдзӧс дорын гораа зільӧбтіс звӧнок.
Повзьӧмысла тшӧкыда лолалігтыр Артур звирк чеччис да кутчысис кыкнан кинас горшас.
Воисны, а сійӧ пукалӧ, узьӧ нисьӧ олӧ, сійӧ прӧзевайтіс дона кадсӧ.
Сійӧ эз ви асьсӧ, и вот сылы ӧні ковмас аддзыны налысь чужӧмъяссӧ, зывӧкпырысь шпыннялӧмсӧ, кывны мустӧм гӧлӧсъяссӧ да гажтӧма кӧритӧмсӧ.
О, вӧлі кӧ эськӧ ки улас пурт!..
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс жырсӧ.
Шифоньерка вылын сулаліс мамыслӧн кӧрзинаыс, кӧні видзліс сунис-ем да с. в.
«Сэні, дерт, эм ножич, — вирдыштіс сы юрын. — Тайӧ тырмымӧн, медым вундыны артерия.
Абу сідз, прӧстыня да кӧрт тув надежнӧйджыкӧсь, вӧлі кӧ менам кад».
Сійӧ нетшыштіс вольпась вывсьыс прӧстынясӧ да йӧй моз кутіс косявлыны сійӧс кузь лентаяс вылӧ.
Пос вылын кылісны кок шыяс.
Оз туй тадз, лентаясыс вывті паськыдӧсь: он вермы ёна зэлӧдны; а сэсся колӧ ещӧ вӧчны петля.
Сійӧ кутіс тэрмасьны. Кок шыяс матыстчисны.
Вирыс ёвкйис кӧсичаясас да шумитіс пельясас.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
О, енмӧй! Сӧмын ещӧ вит минут!
Кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
Косявлӧм прӧстыня лентаясыс усины сы киысь.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, зілис не лолавны да чошкӧдіс пельяссӧ.
Бергӧдчис ӧдзӧс вуг.
Сэсся кыліс Юлиялӧн гӧлӧсыс:
— Артур!
Сійӧ чеччис сьӧкыда лолалігтыр.
— Артур, пӧжалуйста, восьтӧй ӧдзӧстӧ. Ми виччысям.
Сійӧ чукӧртіс косявлӧм прӧстыня торъяссӧ, шыбитіс найӧс ящикӧ да тэрмасигтыр лӧсьӧдіс вольпасьсӧ.
— Артур! — Тайӧ гӧлӧсыс вӧлі нин Джемслӧн, коді терпитны вермытӧг тракйис ӧдзӧс вугсӧ. — Ті узянныд?
Артур видзӧдліс гӧгӧр жырсӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Меным кажитчӧ, Артур, ті эськӧ верминныд исполнитны менсьым корӧмӧс да пукалыштны миян вотӧдз, — дурмӧм морт моз жырйӧ пыриг скӧрысь шуис Юлия. — Тіян ногӧн, тайӧ сідзи и колӧ, медым ми часджын йӧктім ӧдзӧс водзад да виччысим, кор миянлы восьтасны.
— Сӧмын нёль минут, менам донаӧй, — полігтыр стӧчмӧдіс Джемс, коді пырис Юлиялӧн кузь розӧвӧй атласнӧй шлейф бӧрся. — Ме чайта, Артур, мый вӧлі эськӧ ёна бурджык...
— Мый тіянлы колӧ? — торкис сійӧс Артур.
Мистер Бертон вештіс гӧтырыслы улӧс да, выль гачсӧ пидзӧсъясӧдыс тӧждысьӧмпырысь лэптышталігтырйи, пуксис ачыс.
abu
abu
— Ми Юлиякӧд, — заводитіс сійӧ, — лыддям асланым долгӧн серьёзнӧя сёрнитыштны тіянкӧд сы йылысь...
— Ӧні ме ог вермы кывзыны тіянӧс...
Меным... меным абу лӧсьыд сьӧлӧм вылын.
Менам висьӧ юрӧй...
Тіянлы ковмас виччысьыштны.
Артур шуаліс тайӧс тешкодь, пӧдӧм гӧлӧсӧн, частӧ джӧмдалігтыр.
Джемс чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Эз-ӧ ло мыйкӧ тіянкӧд? — полӧмӧн юаліс сійӧ, и сэк жӧ сылы друг уси дум вылас, мый Артур воис зараза позйысь. — Чайта, ті онӧ висьӧй?
Чужӧм сертиыд тӧдчӧ, быттьӧ тіянӧс босьтӧма лихорадка.
— Пустяки! — лёкысь торкис сійӧс Юлия. — Ставыс тайӧ быдлунся комедияяс:
сылы прӧстӧ яндзим видзӧдны миянлы синмӧ.
Локтӧй татчӧ, Артур, да пуксьӧй.
Артур ньӧжйӧникӧн прӧйдитіс жырйӧдыс да пуксис вольпась вылас.
— Но, мый? — шуис сійӧ мудз гӧлӧсӧн.
Мистер Бертон кызӧктыштіс, шыльӧдыштіс и сідз нин шыльыд тошсӧ да лӧсьӧдчис висьтавны ассьыс бура гӧтӧвитӧм речсӧ.
— Ме лыддя аслам долгӧн... аслам сьӧкыд долгӧн сёрнитны тіянкӧд тіян шогмытӧм поведение йылысь... Закон торкалысьяскӧд... поджигательяскӧд да... сэтшӧм сяма мукӧд йӧзкӧд тіян йитӧдъяс йылысь.
Ме эска, мый тіянӧн ёнджыкасӧ веськӧдліс кокни вежӧрныд, а эз тшыксьӧм... — Сійӧ ланьтіс.
— Водзӧ? — шуис Артур.
— И вот, ме ог кӧсйы лоны чорыд сьӧлӧмаӧн, — бурпырысьджык нин сёрнитіс Джемс, кор казяліс Артурлысь мудз, жугыль чужӧмсӧ. — Ме дась сӧгласитчыны сійӧн, мый тіянӧс тшыкӧдісны омӧль ёртъясыд, и мый ті томӧсь на, неопытнӧйӧсь да... ещӧ... ещӧ... впечатлительнӧйӧсь, а впечатлительностьыс, чайта, тіянлы кольӧма мамсяньыд.
Артур ньӧжйӧник веськӧдіс синсӧ мамыс портрет вылӧ, но чӧв оліс.
— Но ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, — водзӧ висьталіс Джемс, — мый ме сэсся ог вермы терпитны аслам керкаын мортӧс, коді янӧдіс миянӧс общество водзын.
— Но, водзӧ? — ещӧ ӧтчыд шуис Артур.
— Кыдзи! — лёкысь горӧдіс Юлия, рус-рас топӧдіс ассьыс веерсӧ да шыбитіс сійӧс аслыс водзас. — Кӧсъянныд-ӧ ті, Артур, висьтавны «Но, водзӧ» кындзиыс ещӧ мыйкӧ?!
— Ті вӧчанныд, дерт, сідзи, кыдзи тіянлы лоӧ бурджык, — вӧрзьӧдчытӧг, ньӧжйӧник вочавидзис Артур. — А кыдзи — сійӧ абу важнӧ.
— Абу важнӧ? — чуймӧмпырысь нюжӧдіс Джемс. Сылӧн гӧтырыс чеччис улӧс вылысь гораа сералігтырйи.
— Сідзкӧ, вот кыдзи?
Тайӧ абу важнӧ, абу важнӧ!
Джемс, ме чайта, ӧні ті гӧгӧрвоанныд, кутшӧм благодарность позьӧ виччысьны сысянь.
Ме висьтавлі тіянлы, мыйӧ вайӧдас папистскӧй авантюристкаяс дінӧ да налӧн челядь дінӧ бура относитчӧмыд.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык!
Оз ков, менам мусаӧй...
— Джемс, тайӧ йӧйталӧм!
Вывті ёна ми сентиментальничайтім!
Кутшӧмкӧ незаконнӧй кага, коді сюйсис миян семьяӧ кыдзи тыр правоа член!
Кад сылы тӧдны, коді вӧлі сылӧн мамыс!
Мыйла миянлы церемонитчыны католическӧй поп пикӧд?
Со — лыддьӧй!
Юлия кыскис зепсьыс нямралӧм бумага лист да швырнитіс-шыбитіс сійӧс пызан вомӧныс Артурлы.
Сійӧ паськӧдіс бумагасӧ да тӧдіс мамыслысь почерксӧ.
Кыдзи петкӧдліс датаыс, письмӧсӧ вӧлі гижӧма сы чужтӧдз нёль тӧлысь войдӧр.
Сэні висьтавсис верӧсыслы признайтчӧм йылысь.
Увдорас сулалісны кык кырымпас.
Артур ньӧжйӧник новлӧдліс синъяссӧ строкасянь строкаӧ, кытчӧдз эз во лист бок помӧдзыс, кӧні мамыслӧн дзӧрысь киӧн гижӧм шыпасъяс бӧрын вӧлі увереннӧй кырымпас: «Лоренцо Монтанелли».
Кымынкӧ минут чӧж сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс бумага вылас.
Сэсся кыв ни джын шутӧг бӧр кусняліс листоксӧ да пуктіс пызан вылас.
Джемс чеччис да кутіс гӧтырсӧ киӧдыс.
— Но, Юлия, тырмас. Лэччӧй уліӧ, сёр нин.
А меным колӧ сёрнитыштны Артуркӧд кутшӧмсюрӧ делӧяс йылысь.
abu
abu
Кор Юлия, ассьыс шлейфсӧ кутігтыр, петіс жырсьыс, Джемс тӧждысигтыр игналіс ӧдзӧссӧ да бӧр локтіс пызан дінын сулалысь улӧс дорӧ.
Артур пукаліс, кыдзи и водзті, вӧрзьӧдчытӧг да чӧв олігтыр.
— Артур, — заводитіс Джемс меліа (Юлия эз нин вермы кывны сійӧс). — Зэв жаль, мый ставыс тадзи артмис.
Тіянлы эськӧ оз ков вӧлі тӧдны тайӧс.
abu
Меным лӧсьыд аддзыны, мый ті кутанныд асьнытӧ татшӧм крепыда.
Юлия неуна скӧрмӧма...
Нывбабаяс вообщӧ частӧ...
Но, эновтам тайӧс.
Ме ог кӧсйы тіянкӧд лоны чорыд сьӧлӧмаӧн... —
Сійӧ ланьтіс, медым тӧдмавны, кутшӧм впечатление вӧчис сылӧн меліа сёрнитӧмыс.
Артур воддзамоз жӧ эз вӧрзьӧдчыв.
— Дерт, донаӧй менам, тайӧ гажтӧм история, — коставлӧм бӧрын водзӧ нуӧдіс Джемс, — и медбур не сёрнитны та йылысь.
Менам батьӧй вӧлі сэтшӧм бур сьӧлӧма, мый эз юксьы тэнад мамкӧд, кор сійӧ висьталіс батьлы аслас измена йылысь.
Сійӧ сӧмын корис, медым сійӧс ылӧдысь мортыс пыр жӧ эновтіс Италия.
Кыдзи ті тӧданныд, сійӧ муніс миссионеравны Китайӧ.
Личнӧ ме вӧлі прӧтив, медым ті аддзӧдчывлінныд сыкӧд сы воӧм бӧрын.
Но менам бать медбӧръя лунӧдзыс лэдзліс сійӧс занимайтчыны тіянӧс воспитывайтӧмӧн, но ӧти условиеӧн, медым сійӧ эз заводитлы аддзӧдчывны тіян мамкӧд.
Колӧ сетны налы справедливость — найӧ помӧдз колисны вернӧйӧн тайӧ условиеыслы.
Ставыс тайӧ зэв шогӧдана, но...
Артур лэптіс юрсӧ.
Вир пасыс ньӧти эз тӧдчы сы чужӧм вылын. Сійӧ лоӧма воск кодь еджыд.
— Оз-ӧ <ns>ка-жит-чы т-ті-янлы</ns>, — аслысног мыкталігтырйи, небыдика заводитіс сійӧ, — ставыс тайӧ <ns>выв-ті теш-ко-дьӧн</ns>?
— Тешкодьӧн? — Джемс вештіс пызан дорсьыс улӧссӧ да видзӧдіс Артур вылӧ; сійӧ дзикӧдз шай-паймуніс и эз вермы скӧравны.
— Тешкодьӧн, Артур?
Ті йӧйминныд?
Артур друг чатӧртіс юрсӧ да семдӧмӧн мӧдіс гораа серавны.
— Артур! — улӧс вылысь достоинствоӧн чеччигмоз горӧдіс почтеннӧй судовладелец. — Тіян кокни оласыд чуймӧдӧ менӧ.
Вочакыв эз вӧв, а сӧмын кыліс кутны вермытӧм гора серам, мый весиг Джемс мӧдіс падъявны, абу-ӧ тані легкомыслиеысь мыйкӧ лёкджык.
— Дзик йӧй кодь, — нурбыльтіс сійӧ да, зывӧкпырысь пельпомсӧ лэптыштлӧм бӧрын, бергӧдчис да заводитіс восьлавны жырйӧдыс ӧтарӧ-мӧдарӧ. — Збыльысь, Артур, ті омӧльджыкӧсь Юлияысь.
Тырмас серавнытӧ.
Ог жӧ вермы ме дежуритны тані войбыд!
Татшӧм жӧ ногӧн сійӧ вермис эськӧ шыасьны распятие дорӧ да тшӧктыны лэччыны сійӧс пьедестал вылысь.
Артур эз кывзы некутшӧм сӧветъяс.
Сійӧ век сераліс и сераліс.
— Тайӧ медбӧрти некытчӧ шогмытӧмтор, — жырйӧд ветлӧдлӧмысь дугдӧм бӧрын шыасис Джемс. — Тыдалӧ, тіян нервъясыд вывті тшыксьӧмаӧсь, медым ті верминныд лоны тыр садяӧн тайӧ здукас.
Ме ог вермы сёрнитны тіянкӧд делӧ йылысь, ті кӧ водзӧ мӧданныд кутны асьнытӧ тадзи.
Пыралӧй аски ме дорӧ завтрак бӧрын.
А ӧні водӧй узьны.
abu
Сійӧ петіс да клопнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Ӧні лоас уліын истерика, — пос кузя сьӧкыд воськовъясӧн лэччигӧн ропкис Джемс. — Сэні, тӧдӧмысь, лоас на синва.
Йӧйталана серамыс кынмис Артур вомдоръясӧ.
Сійӧ кватитіс пызан вывсьыс мӧлӧт да уськӧдчис альковӧ распятие дорӧ.
Кыліс пасьмунӧм. Сійӧ воис ас садяс.
Сы водзын сулаліс тыртӧм пьедестал.
Мӧлӧтыс вӧлі киас на.
Кок улас джоджас туплясисны жугӧдӧм распятиелӧн торъясыс.
Сійӧ шыбитіс мӧлӧтсӧ.
— Кутшӧм тайӧ прӧстӧ! — шуис сійӧ да бергӧдчис. — А месӧ...
И кутшӧм йӧйӧн менам вӧвсьӧма! — Сьӧкыда лолалігтырйи сійӧ пуксис пызандорса улӧс вылӧ да топӧдіс кияснас юрсӧ.
Сэсся сійӧ чеччис, матыстчис мыссян доз дорӧ да кисьтіс юр вылас кувшинтыр кӧдзыд ва.
Успокоитчӧм бӧрын сійӧ бӧр муніс воддза местаас да кутіс мыйкӧ ёна думайтны.
И тайӧ пӧръясьысь, рабскӧй душаясыс вӧсна сылы лои терпитны яндысьӧм, скӧралӧм да отчаяние кузя став мучениеяссӧ...
Лӧсьӧді гез, кӧсйи джагӧдчыны, сы вӧсна мый вичкоса ӧти служитель вӧлӧма пӧръясьысьӧн.
Быттьӧкӧ оз ставныс найӧ пӧръясьны!
Тырмас, ставыс тайӧ коли бӧрӧ.
Ӧні сійӧ сюсьджык.
Сӧмын колӧ пыркнитны ас вывсьыс тайӧ няйтсӧ да заводитны выль олӧм.
Докъясын эмӧсь уна морскӧй суднояс.
Абу сьӧкыд дзебсьыны ӧти судно вылӧ да мунны кытчӧ окота: Канадаӧ, Австралияӧ, Капскӧй колонияӧ — абу ӧмӧй ӧткодь?
Абу важнӧ, кутшӧм канмуӧ сійӧ веськалас, сӧмын эськӧ ылӧджык.
Сійӧ тӧдмасяс сэтчӧс олӧмнас, — оз кӧ кажитчы сійӧ сылы, видлас овны мӧд местаын.
Сійӧ кыскис портманетсӧ.
Сэні вӧлі комын куим паоли.
Немтор: сылӧн эм ещӧ дона часі.
abu
И вообщӧ тайӧ абу важнӧ: кыдзкӧ-мыйкӧ сійӧ аддзас петан туй.
Найӧ, тайӧ йӧзыс, кутасны корсьны, мӧдасны юасьны сы йылысь докъясын.
Колӧ найӧс ылӧдны, заставитны веритны, мый сійӧ кулі.
И сэки сійӧ лоӧ вӧльнӧй, лэбач кодь вӧльнӧй.
Артур ньӧжйӧник серӧктіс, кор думыштіс, кыдзи Бертонъяс кутасны корсьны сылысь шойсӧ.
Кутшӧм тайӧ ставыс тешкодь!
Сійӧ босьтіс бумага лист да гижис юрас воӧм первойя кывъяс:
«Ме вериті тіянлы енлы моз, а ті пӧръявлінныд менӧ нэм чӧжыд».
Сійӧ кусняліс листоксӧ да адресуйтіс Монтанеллилы.
Мӧд листок вылас сійӧ гижис: «Корсьӧй менсьым шойӧс Дарсенысь».
Сэсся шляпаасис да петіс жырсьыс.
Мам портрет дінтіыс мунігӧн сійӧ видзӧдліс сы вылӧ, шпыньмуніс да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Мамыс ӧд сідзжӧ пӧръявліс сійӧс!
Ньӧжйӧник тувччалігтыр сійӧ прӧйдитіс коридорӧд да, ӧдзӧс вешняксӧ вештӧм бӧрын, воис ыджыд пемыд мраморнӧй пос вылӧ, коді йӧлӧгаӧн шыасьліс быд кышнитӧм вылӧ.
И пос кузяыс лэччигӧн сылы кажитчис, мый кок улас эрсвидзӧ шуштӧм юкмӧс.
Сійӧ вуджис двор вомӧн, зілис тувччавны кыдз позьӧ ньӧжйӧджык, медым не садьмӧдны Джиан Баттистаӧс, коді узис улі судтаас.
Пес видзан сарайын мышладор стенас вӧлі решёткаа ӧшинь.
Ӧшиньыс вӧлі каналлань банӧн и мусяньыс вӧлі нёль футысь не вылынджык.
Сылы тӧдвылас уси тайӧ ӧшиньыс и мый сімӧм решёткаыс ӧтилаті жугалӧма.
Позяс розьсӧ ыдждӧдны, медым сэті тӧрин.
Но решёткаыс вӧлӧма ён.
Артур парсаліс ассьыс кисӧ да косяліс дӧрӧм соссӧ.
abu
Медбӧрын сійӧ петіс улича вылӧ да кутіс гӧгӧр видзӧдавны. Улича вылын некод эз вӧв.
Чӧв олысь сьӧд канал зывӧк щель моз кыссис веськыд нильӧг стенъяс костті.
Сап пемыд гуӧн вермис кажитчыны тӧдтӧм мирыс, но ӧдвакӧ сэтысь аддзан сы мында омӧльтор да няйт, мыйта кольӧ сійӧ ас бӧрвылас.
Нинӧм йылысь жалитны, нинӧм вылӧ видзӧдлыны.
Бӧрвылӧ кольӧ олӧмлӧн визувттӧм нюр, кӧні тырыс пӧръясьӧм, лёк суклясьӧм да клящӧй дук, да сэтшӧм ляпкыд, мый сэтчӧ весиг он вермы вӧйны.
Татшӧм думъясӧн сійӧ муніс канал вадорті, кытчӧдз эз пет Медичи дворечдорса ичӧтик площадь вылӧ.
Тайӧ таті Джемма котӧртіс сылы паныд долыд чужӧма, шевгӧдӧм кияса.
Со кӧтасьӧм каменнӧй тшупӧдъяс, кодъяс лэччӧдӧны канал дорӧ.
А со и крепость букшасьӧ няйт ва визь вылӧ.
abu
Векньыдик уличаясӧд сійӧ воис Дарсенӧдз, пӧрччис шляпасӧ да шыбитіс ваас.
Сійӧс, дерт, аддзасны, кор кутасны корсьны шойсӧ.
Сэсся сійӧ мӧдӧдчис вадор пӧлӧн, думайтіс, мый сылы вӧчны водзӧ.
Ковмас мӧвпыштлыны, кыдзи дзебсьыны кутшӧмкӧ судно вылӧ.
Тайӧс вӧчны эз вӧв сэтшӧм кокни.
Дзик ӧтитор, мый сійӧ вермис вӧчны ӧні кежлӧ, — сійӧ мунны Медичилӧн зэв ыджыд важся мол дорӧ, а сэсся мунны сы вывті.
Сэні эм ӧти кабак.
Гашкӧ, удайтчас аддзыны кабаксьыс матросӧс да сёрнитчыны сыкӧд.
Докъяслысь воротасӧ вӧлі игналӧма.
Кыдзи прӧйдитны сэті, кыдзи не веськавны таможеннӧй чиновникъяс ки улӧ?
Сы сьӧмӧн нинӧм вӧлі и думайтны ыджыд калым йылысь, кутшӧмӧс корисны эськӧ сылысь докъясӧ войын лэдзӧмысь, да ещӧ паспорттӧг.
И сыысь кындзи, мый бурыс, сійӧс вермасны тӧдны.
Сійӧ здукӧ, кор Артур муніс нёль маврлы бронзӧвӧй памятник дінті, докъяслы паныдӧн сулалысь важ керкаысь тыдовтчис мортлӧн мыгӧр.
Сійӧ матыстчис послань.
Артур пырысь-пыр жӧ тювкнитіс монумент сайӧ вуджӧрладорас, пуксис пемыдінас да видзчысигтыр кыйкнитлывліс пьедестал пельӧс сайсянь.
abu
abu
abu
abu
Кодзувъясӧн дзирдалысь енэжын, кыті кӧнсюрӧ шлывгисны жемчужнӧй кымӧръяс, тӧдчисны корабльяслӧн вуджӧръясыс, быттьӧ рабъяслӧн фигураяс, кодъясӧс дорӧма чепъясӧн да кодъяс весьшӧрӧ зільӧны шыбитны найӧс.
Керкаысь петӧм морт шатлалігтыр восьлаліс вадор пӧлӧн да горштырнас сьыліс кутшӧмкӧ уличнӧй английскӧй сьыланкыв.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі корабль вылӧ локтысь код матрос.
Некӧн некод эз вӧв.
Артур петіс туй шӧрас. Кор сійӧ локтіс матӧджык, моряк дугдіс сьывнысӧ да сувтіс.
— Меным колӧ тіянкӧд сёрнитыштны, — шуис Артур итальянскӧй кыв вылын. — Ті гӧгӧрвоанныд, мый ме шуи?
Мортыс довкйӧдлыштіс юрнас.
— Весьшӧрӧ мекӧд сёрнитны тайӧ гӧгӧрвотӧм кыв вылас, — шуис сійӧ английскӧй кыв вылын.
А сэсся, лёкнога французскӧй кыв вылӧ вуджӧм бӧрын, скӧрысь юаліс: — Мый тіянлы месянь колӧ?
Мый ті потшинныд туйсӧ?
— Волӧй татчӧ здук кежлӧ.
Ме кӧсъя сёрнитыштны тіянкӧд.
— Со кыдз!
abu
А! Пурт, кӧнкӧ, сьӧрсьыныд?
— Абу, абу, мый ті!
Онӧ ӧмӧй ті аддзӧй, мый меным колӧ отсӧг?
Ме тіянлы мынтыся.
— А? Мый-й? Да ті и пасьтасьӧмныд франт моз.
Моряк бара кутіс сёрнитны английскӧй кыв вылын.
Сійӧ муніс вуджӧр сайӧ да нёровтчис монумент ӧграда бердӧ.
— Но, — шуис сійӧ бара варварскӧй французскӧй кыв вылын, — сідзкӧ, мый нӧ тіянлы колӧ?
— Меным колӧ мунны татысь.
— Вот мый!
Дзебсясянныд!
Кӧсъянныд, медым тіянӧс ме дзеби.
Тыдалӧ, мыйкӧ лёктор вӧчинныд.
Виинныд кодӧскӧ?
Тайӧ лӧсялана татчӧс йӧзлы!
Кытчӧ нӧ ті думайтанныд пышйыны?
Дерт нин онӧ полицейскӧй участокӧ?
Сійӧ серӧктіс, кыдзи серавлӧны кодъюраяс, да мигнитіс синбӧжнас.
— Кутшӧм судно вылысьӧсь ті?
— «Карлотта» вылысь.
Ветлӧдлӧ Ливорносянь Буэнос-Айресӧ.
Ӧтиладорас нуӧ вый, мӧдладорас — кучик.
Со эстӧн сійӧ, — и матрос индіс чуньнас мол пӧлӧныс. — Некытчӧ туйтӧм важ шылльӧ-мылльӧ.
— Буэнос-Айрес, ті шуанныд?
Дзебӧй менӧ кытчӧкӧ асланыд судно вылӧ.
— А уна-ӧ сетанныд?
— Да ог зэв уна.
Менам сӧмын кымынкӧ паоли...
— Оз артмы.
Ветымынысь этшаджык ог босьт.
И то донтӧм тіян кодь щӧгӧльлы.
abu
— Тіянлы кӧ кажитчис менам паськӧмӧй, верманныд вежсьыны мекӧд.
Ог жӧ вермы ме сетны тіянлы унджык сы серти, мыйта менам эм.
— Тіян эм часі.
Вайӧй сійӧс.
Артур кыскис дамскӧй зарни часі. Бӧрладор вевтас вӧліны инициалъяс «Г. Б.»
Часіыс вӧлі мамыслӧн.
Но абу ӧмӧй веськодь ӧні сылы ставыс?
— А-а! — часі вылӧ дзоргигтыр горӧдіс матрос. — Гусялін, кӧнкӧ?
Вай видзӧдла!
Артур тракнитіс кисӧ.
— Ог сет, — шуис сійӧ. — Ме сета тіянлы тайӧ часісӧ, кор ми лоам судно вылынӧсь, а ог водзджык.
— А, вӧлӧмкӧ, ті абу сэтшӧм йӧйӧсь, кыдзи кажитчӧ.
И всё-таки ог ӧшибитчы — тайӧ тіян медводдза проделка.
Сідз ӧд?
— Тайӧ менам делӧ.
А! Локтӧ дозорнӧй.
Найӧ пуксисны монумент сайӧ да виччысисны дозорнӧйлысь прӧйдитӧмсӧ.
Сэсся матрос сувтіс веськыда, тшӧктіс Артурлы вӧтчыны ас бӧрсяыс да мӧдӧдчис водзӧ.
Артур чӧв олігтыр восьлаліс сы бӧрся.
Матрос бӧр вайӧдіс сійӧс Медичи дворечдорса неправильнӧй формаа ичӧтик площадь вылӧ, сувтіс татчӧ пемыд пельӧсӧ да гусьӧник вашкӧдігтырйи шуис:
— Виччысьӧй тані.
— Кытчӧ ті мунанныд?
— Корсьны кутшӧмкӧ паськӧм.
Оз жӧ позь босьтны тіянӧс вирӧсь соснад!
Артур видзӧдліс дӧрӧм сос вылас, коді вӧлі косяссьӧма ӧшинь решёткаӧ.
Парсалӧм кисьыс кымынкӧ вир войт веськалӧма соскас.
Буракӧ, тайӧ мортыс чайтӧ сійӧс морт виысьӧн.
Но и мый нӧ?
Кодлы кутшӧм делӧ, мый думайтӧны сы йылысь?..
Недыр мысти матрос бӧр воис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв кыпыд.
Сійӧ вайис киняулас тубрастор.
— Вежсьӧй, — вашнитіс сійӧ, — да ӧдйӧджык.
Меным колӧ мунны корабль вылӧ.
Артур кутіс вежны паськӧмсӧ. Сійӧ зывӧкпырысь чукыртчыліс, кор инмӧдчис новлӧм паськӧмӧ.
Но, сійӧ вӧлӧма пӧшти сӧстӧм, кӧть и лёка пукаліс сы вылын да вӧлі грубӧй.
Кор сійӧ петіс югыдінас мӧд паськӧмӧн, матрос видзӧдліс сы вылӧ радпырысь да ошкӧм могысь важнӧя довкнитіс юрнас.
— Туйӧ, — шуис сійӧ. — Татчӧ.
Да энӧ шумитӧй.
Ассьыс паськӧмсӧ сой вылас ӧшӧдӧмӧн Артур мӧдӧдчис сы бӧрся пемыд переулокъясті чукльӧдлысь каналъяслӧн лабиринт пыр.
abu
abu
Матрос сувтіс пос дорӧ.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс, эз-ӧ казяв найӧс кодкӧ, да лэччис каменнӧй пос тшупӧдъяс кузя векньыдик пристаньӧ.
Пос улас катласис няйт пыж.
Сійӧ грубӧякодь тшӧктіс Артурлы чеччыштны сэтчӧ да водны, а ачыс пуксис ӧпаснӧйяс дорӧ да мӧдіс сынны гаваньлань.
Артур вӧрзьӧдчытӧг куйліс кӧтасьӧм нильӧг пӧвъяс вылын, паськӧм улын, кодӧс шыбитіс сы вылӧ матрос, да видзӧдіс на дінті кывтысь тӧдса стрӧйбаяс да уличаяс вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пыж сувтіс чепъясӧн кӧрталӧм мачтаяслӧн кузь рад водзӧ, кодъяс куйлісны пӧперегӧн канал пасьталаыс да потшисны таможня да крепостькостса векньыдик ва туйсӧ.
Киас пӧнара, очсалігтыр петіс унзіль чиновник да копыртчис ва весьтас.
— Тіян паспортыд!
Матрос сетіс сылы ассьыс бумагаяссӧ.
Юр вывтіыс вевттьысьӧмӧн Артур зілис не лолавны да сюся кывзіс налысь сёрнисӧ.
— Нинӧм шуны, буретш кад воны судно вылӧ, — броткис чиновник. — Кабаксянь, небось.
Эсійӧ мый пыжад?
— Важ паськӧм.
Ньӧби донтӧм-донысь.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ мыччис жилетка.
Чиновник лэдзис пӧнарсӧ да копыртчис, медым видзӧдлыны.
— Ладнӧ.
Позьӧ мунны.
Сійӧ лэптіс шлагбаум, и пыж мӧдіс кывтны водзлань пемыд ва вылын лайкъялігтыр.
Недыр мысти Артур чеччис да шыбитіс ас вывсьыс тряпьесӧ.
— Со сійӧ, менам корабльӧй, — дыр кад чӧж чӧв олігтыр сынӧм бӧрын вашнитіс матрос. — Локтӧй ме бӧрся и, главнӧйыс, энӧ шумитӧй.
Сійӧ кавшасис зэв ыджыд сьӧд чудовище палуба вылӧ, думсьыс видіс укшаль том мортӧс, кӧть Артур вӧлі винёв да эз вӧв сэтшӧм укшаль, кутшӧмӧн эськӧ вӧліны сы местаын мукӧд.
Корабль вылӧ кайӧм бӧрын найӧ кутісны видзчысьӧмӧн мунны сьӧд канатъяс пӧвстті и коркӧ воисны трюмӧдз.
Матрос ньӧжйӧник лэптыштіс вевтсӧ.
— Лэччӧй уліас! — вашнитіс сійӧ. — Здук мысти ме бӧр воа.
Тайӧ гуас вӧлі не сӧмын уль руа да пемыд, но и терпитны позьтӧм лёк дука.
Артур бӧрыньтчис: сійӧс пӧдтіс сісь кучик дукыс да чирӧм вый дукыс.
Но сэки сылы дум вылас уси карцер, и сійӧ зывӧктӧмпырысь кутіс лэччыны.
abu
abu
Кымынкӧ минут мысти матрос бӧр локтіс. Сійӧ мыйкӧ кутіс киас, но мый именнӧ — Артур эз вермы аддзыны пемыд вӧснаыс.
— Ӧні вайӧй сьӧмтӧ да часітӧ.
Ӧдйӧджык!
Пемыднас пӧльзуйтчӧмӧн Артур колис аслыс некымын монета.
— Вайӧй меным мыйкӧ сёйыштны. Менам зэв ёна сюмалӧ кынӧмӧй.
— Ме вайи.
Со.
Матрос сетіс сылы кувшин, из кодь чорыд кымынкӧ сукар да сола порсь яй кусӧк.
— Ӧні вот мый.
Аски асывнас воасны видлавны таможеннӧй чиновникъяс.
Тіянлы ковмас дзебсьыны тыртӧм бӧчкаӧ.
Куйлӧй лӧня, шыр моз, кытчӧдз ми огӧ петӧй восьса саридзӧ.
Ме висьтала тіянлы, кор позяс петны.
Да видзчысьӧй, медым энӧ веськалӧй капитан син улӧ.
Но, ставыс!
Ваыд тіян надежнӧй местаын?
Бура узьны.
Трюм пӧдлассис.
Артур сувтӧдіс дона ва тыра кувшинсӧ безопаснӧй местаӧ да, тыртӧм бӧчка вылӧ кавшасьӧм бӧрын, кутіс горша сёйны порсь яй да сукар.
Сэсся читкыльтчис да первойысь юрбиттӧг водіс узьны.
Пемыдас сы гӧгӧр котралісны крысаяс.
Но унсӧ сылысь эз вермыны торкны ни налӧн дугдывтӧг чипсӧмыс, ни корабльлӧн качайтчӧмыс, ни маслолӧн лёк пӧдтан дукыс, ни аски лоан морскӧй висьӧм виччысьӧмыс.
Ставыс тайӧ сэтшӧм жӧ омӧля беспокоитіс сійӧс, кыдзи и эсійӧ жуглӧм, бырӧдӧм идолъясыс, кодъяслы тӧрыт на кевмыліс сійӧ.
МӦД ЧАСТЬ
abu
ПЕРВОЙ ГЛАВА
1846-ӧд вося июль тӧлысся ӧти рытӧ Флоренцияын, профессор Фабрицци керкаӧ чукӧртчисны этшаник йӧз, медым сёрнитны политическӧй удж водзӧ нуӧдӧм кузя план йылысь.
На пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны Мадзини партияысь, и найӧ требуйтісны демократическӧй республика да ӧтувтӧм Италия.
Мукӧдыс вӧліны конституционнӧй монархия дор сулалысьяс да унапӧлӧс либералъяс.
Но ставныс вӧліны недӧвӧльнӧйӧсь тосканскӧй цензураӧн.
Популярнӧй профессор Фабрицци чукӧртіс тайӧ собраниесӧ да надейтчис, мый гашкӧ кӧть нин печатьлӧн сьӧкыд условиеясыс ӧтувтасны разнӧй политическӧй группаясса представительясӧс да заставитасны найӧс босьтчывны воӧдчыны лишнӧй зыксьытӧг кутшӧмкӧ определённӧй результатъясӧ.
Коли сӧмын на кык недель сысянь, кор папа Пий IX, престол вылӧ пуксьӧм бӧрын, лэдзис Папа обласьтса политическӧй преступникъяслы паськыда нималысь амнистия но тайӧ актнас кыпӧдӧм либеральнӧй радлунлӧн гыясыс визувтісны нин став Италия пасьта.
Тосканаын тайӧ актыс вӧчис действие весиг веськӧдлан котыр вылас.
Профессор Фабриццилы да ӧткымын флорентинечьяслы, политическӧй группаясса лидеръяслы, тайӧ кадыс кажитчис бурӧн сы вылӧ, медым веськӧдны став вын печать йылысь законъяс реформируйтӧм могысь.
abu
abu
abu
abu
Фабрицци библиотекаын, кӧні муніс собраниеыс, найӧ сёрнитісны ӧні, кутшӧм позиция вылӧ долженӧсь сувтны тайӧ кадас либералъяс.
— Зэв гӧгӧрвоана, мый миянлы колӧ используйтны моментсӧ, — нюркйӧдлана гӧлӧсӧн заводитіс сёрнитны олӧма нин дзор адвокат, коді пукаліс тані жӧ. — Мӧдысь миянлы не аддзыны татшӧм бур политическӧй конъюнктурасӧ, оз удайтчы кыпӧдны серьёзнӧй реформаяс требуйтӧм.
Но ӧдвакӧ памфлетъяс вермасны вайны буртор.
Найӧ сӧмын скӧрмӧдасны да повзьӧдасны веськӧдлан котырӧс и некутшӧм ногӧн нин оз ышӧдны сійӧс миянлы пӧльза вылӧ.
А ӧд буретш бурногӧн миян вылӧ видзӧдӧмсӧ ми и кӧсъям шедӧдны.
Миянлы оз ков вунӧдны, мый, власьтъяс кӧ миян йылысь кутасны думайтны кыдзи опаснӧй агитаторъяс йылысь, миянлы нинӧм и артавны насянь отсӧг вылӧ.
— Сідзкӧ, мый жӧ ті миянлы шуанныд вӧчны?
— Миян распоряжениеын петицияяс.
— Великӧй герцоглы?
— Да. Печатьлысь мездлун паськӧдӧм йылысь петицияяс.
Ӧшинь дорын пукалысь тӧлка тэрыб синъяса брюнет сералігтырйи бергӧдчис.
— Унатор ті шедӧданныд петицияяснад! — шуис сійӧ. — Кажитчис эськӧ, мый Ренцилӧн делӧыс должен нин вӧлі бурдӧдны быдӧнӧс татшӧм мечтаниеяссьыс.
— Ме сэтшӧма жӧ шогся, синьор, кыдзи и ті, сы вӧсна, мый миянлы эз удайтчы мездыны Ренциӧс выдайтӧмысь;
ме ог кӧсйы сёрнитны омӧльторъяс йылысь, но век жӧ ог вермы не думайтны, мый миян неудача лои миян ӧткымын членъяслӧн терпитны вермытӧм вӧсна да горячитчӧм вӧсна.
Ме, дерт, эг решитчы эськӧ...
— Став пьемонтсаяс нинӧм вылӧ некор оз решайтчыны, — скӧрысь торкис сійӧс брюнет. — Ог тӧд, мый ті шуанныд терпитны вермытӧмнас да горячитчӧмнас.
Онӧ-ӧ нин сійӧ осторожнӧй петицияяссӧ, кодъясӧс ми мӧдӧдлім?
Тайӧ, гашкӧ, Тосканалы да Пьемонтлы лоӧ горячитчӧмӧн, но Неапольын ми ог тадзи думайтӧй.
— Шуд вылӧ, — казьтыштіс пьемонтец, — неапольсаяслы лоӧ действуйтны сӧмын Неапольын.
— Тырмас, господа!
abu
Грассини гӧлӧсуйтӧ петицияяс вӧсна, а Галли — налы паныд.
А кыдзи ті думайтанныд, доктор Риккардо?
— Ме нинӧм омӧльсӧ ог аддзы петицияясысь, и Грассини кӧ гижас петиция, ме кырымася став сьӧлӧмсянь.
Но ме век жӧ ог думайт, медым позьӧ вӧлі шедӧдны татшӧм ногӧн унатор.
Мыйла эськӧ миянлы не пӧльзуйтчыны петицияясӧн и памфлетъясӧн?
— Да прӧстӧ сы вӧсна, мый памфлетъяс кыпӧдасны веськӧдлан котырӧс миянлы паныд, и сійӧ оз веськӧд некутшӧм внимание миян петицияяс вылӧ, — шуис Грассини.
— Сійӧ и сідз оз веськӧд внимание. — Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн неаполитанец чеччис да матыстчис пызан дорӧ. — Онӧ веськыд туй вылын сулалӧй ті, господа.
Веськӧдлан котыркӧд соглашение нинӧм тіянлы оз сет.
Колӧ кыпӧдны войтырӧс.
— Шунытӧ кокни.
Кыдзи ті босьтчанныд тайӧ уджас?
— Тешкодь юасьны та йылысь Галлилысь.
Дерт, сійӧ заводитас сысянь, мый чегас цензорлысь сьылідзирсӧ.
— Ньӧти абу сідз, — шуис Галли. — Тіянлы сідзи и кажитчӧ, тіян водзын кӧ неаполитанец, мый сылы, пуртысь кындзи, оз сюрны некутшӧм мукӧдпӧлӧс аргументъяс.
— Эновтам тайӧс.
Мый ті кӧсъянныд предложитны?
Ньӧжйӧджык! Господа, внимание!
Галли кӧсйӧ сувтӧдны предложение.
Став обществоыс, коді вӧлі юксьӧма кык-куим морта группаяс вылӧ, кодъяс вензисны разнӧй пельӧсъясын, ӧні чукӧртчис пызан гӧгӧр, медым кывзыны Галлиӧс.
abu
— Господа, тайӧ абу предложение, а прӧстӧ меным юрӧ воис ӧти мӧвп.
Тӧданныд-ӧ, ме думайта, мый выль папа поведение кузя став тайӧ радлӧмъясас сайласьӧ опасность.
Сы вӧсна мый сійӧ кутіс нуӧдны выль политика да сетіс амнистия, унаӧн думайтӧны, мый миянлы колӧ поручитны асьнымӧс, ставнымӧс миянӧс, став Италиянымӧс вежа отец попечение улӧ да сетны сылы нуӧдны миянӧс обетованнӧй му вылӧ.
Личнӧ ме, кыдзи и мукӧд, дась шензьыны выль папа вылӧ.
Амнистия вӧлі вывті тӧдчана актӧн.
— Его святейшество, ме эска, лыддяс асьсӧ ылалӧмаӧн... — скӧрпырысь заводитліс Грассини.
— Ланьтӧй, Грассини.
Лэдзӧй ораторлы сёрнитны! — торкис сійӧс Риккардо. — Тешкодь артмӧ, ті Галликӧд век ӧтарӧ вензянныд.
Дзик кань да пон кодьӧсь.
Водзӧ висьталӧй, Галли!
— Ме кӧсйи шуны, — выльысь заводитіс неаполитанец, — мый вежа отец, кыв шутӧг, вӧчӧ тадз медбур думъяс олӧмӧ пӧртны кӧсйӧмӧн.
Мӧд юалӧм, кыдзи удайтчас сылы нуӧдны реформаяссӧ.
Ӧні ставыс мунӧ шыльыда.
Став Италияса реакционеръяс, дерт, тӧлысь-мӧд кутасны пукавны спокойнӧя, кытчӧдз оз лӧнь амнистияӧн кыпӧдӧм возбуждениелӧн гыыс.
Но омӧля веритана, медым найӧ тыштӧг сетісны власьтсӧ асланыс киясысь.
Менам личнӧй мнениеӧй сэтшӧм, мый тӧв шӧрӧдз иезуитъяс, грегорианечьяс да санфедистъяс и налӧн став кликаныс заводитасны вӧчавны выль лёкторъяс да бырӧдны отраваӧн ставнысӧ, кодъясӧс найӧ оз вермыны кыскыны ас дораныс.
— Тайӧ вывті лӧсялана.
— Сідзкӧ вот. Кутам-ӧ ми виччысьны, ӧти бӧрся мӧд петицияяс ысталӧмӧн, кытчӧдз Ламбручини да сылӧн свораыс оз убедитны великӧй герцогӧс подчинитны миянӧс иезуитъяслы, гашкӧ, ещӧ корас австрийскӧй гусаръясӧс видзӧдны порядок бӧрся да кутны миян пӧвстын дисциплина, либӧ ми пановтам найӧс да воспользуйтчам налӧн дженьыд кадся шӧйӧвошӧмӧн, медым первойяясӧн вӧчны удар?
— Висьталӧй миянлы, мыйын лоӧ тайӧ ударыс?
— Ме предложиті эськӧ заводитны нуӧдны иезуитъяслы паныд организованнӧй пропаганда да агитация.
— Да ӧд збыльвылассӧ тайӧ лоӧ война объявитӧм.
— Да ми эрдӧдам налысь интригаяссӧ да лёкторъяс вӧчны кӧсйӧмсӧ и шыӧдчам войтыр дорӧ, медым сійӧ ӧтувтчис тышкасьны иезуитъяскӧд.
— Но ӧд некутшӧм иезуитъяс йылысь тані оз кывсьы.
Мыйла нӧ сідзкӧ найӧс эрдӧднысӧ?
— Оз кывсьы?
Виччысьыштлӧй тӧлысь куим, и ті аддзанныд, мыйта петкӧдчасны найӧ.
Сэки вывті сёр лоӧ кутны налысь натисксӧ.
— Да.
Но, ті тӧданныд, медым кыпӧдны карса олысьясӧс иезуитъяслы паныд, ковмас сёрнитны явӧ.
А раз сідзи, то кутшӧм ногӧн ті мынтӧдчанныд цензураысь?
— Ме ог кут мынтӧдчыны.
Дугда сыкӧд артасьӧмысь.
— Сідзкӧ, ті кутанныд печатайтны кырымпастӧг.
Тайӧ зэв бур, но ми ставным имеитлім уна делӧ подпольнӧй печатайтчӧмкӧд, медым тӧдмасьны сыкӧд ещӧ ӧтчыд.
— Ме ог та йылысь кӧсйы шуны.
Ме эськӧ предложиті печатайтны памфлетъяс эг гусьӧн, а миян кырымпасъясӧн да миянлысь адресъяс индӧмӧн.
Медым преследуйтӧны, тырмас кӧ налӧн смеллуныс.
— Дзик некытчӧ шогмытӧм проект! — горӧдіс Грассини. — Тайӧ лоӧ — збоялӧм бӧрын сюйны юрнымӧс лев вомӧ.
— О, тіянлы нинӧмысь повнысӧ! — лёкысь торкис Галли. — Ми огӧ тшӧктӧй пукавны тіянлы тюрьмаын миян грекъяс вӧсна.
— Ӧвсьӧй чорыд кывъяс шуалӧмысь, Галли, — шуис Риккардо. — Тан сёрниыс мунӧ оз полӧм йылысь.
Ми сідз жӧ, кыдзи и ті, дасьӧсь пуксьыны тюрьмаӧ, сӧмын лоӧ кӧ мыйысь.
Но ӧд челядьру — веськӧдны асьтӧ опасность улӧ пустякъясысь.
Ме эськӧ ассянь кӧсйи вӧчны поправка висьталӧм предложение дінас.
— Кутшӧмӧс?
— Ме чайта, иезуитъяскӧд тышкасьӧмын позьӧ пыртны сэтшӧм ылӧдана способ, коді мездас миянӧс цензуракӧд зурасьӧмысь.
— Ог гӧгӧрво, кыдзи ті тайӧс вӧчанныд.
— Найӧ, кодъяс кутасны сёрнитны, сяммасны, ме эска, висьтавны мӧвпъяснысӧ кытшлӧдлӧмӧн, сідзкӧ...
— Цензор оз гӧгӧрво, ті кӧсъянныд содтыны.
Но тадз кӧ, то кыдзи ті верманныд надейтчыны, мый кутшӧмкӧ гӧль ремесленник либӧ крестьянин, кодъяс неграмотнӧйӧсь, вермасны гӧгӧрвоны збыль смыслсӧ?
Тайӧ абу делӧ.
— Мартини, мый ті шуанныд? — Профессор бергӧдчис сы дінын пукалысь ыджыд сьӧд тошка, паськыд пельпомъяса господин дорӧ да юаліс сылысь.
— Ме ог мӧд сёрнитны, кытчӧдз оз чукӧрмыны унджык фактъяс.
Колӧ вӧчны опыт да видзӧдлыны, мыйӧ сійӧ вайӧдас.
— А ті, Саккони?
— Меным эськӧ окота кывны, мый висьталас синьора Болла.
Сылӧн мӧвпъясыс век тӧдчанаӧсь.
Ставныс бергӧдчисны дзик ӧти нывбабалань, коді пукаліс диван вылын, ки вылас щӧканас мыджсьӧмӧн, да чӧв олігтыр кывзіс сёрнияссӧ.
Сылӧн вӧліны пыдӧ вӧйӧм, думыштчӧм сьӧд синъяс. А ӧні, кор сійӧ кыпӧдіс синъяссӧ, наын, кыв шутӧг, тӧдчис серам.
— Меным неуна абу лӧсьыд, мый менам думъясӧй оз тырвыйӧ лӧсявны некодкӧд, — шуис сійӧ.
— Век тадзи тіян овлӧ, — сёрниӧ сюйсис Риккардо, — но ставсьыс лёкджык сійӧ, мый ті пыр овланныд правӧсь.
— Ме тырвыйӧ сӧгласен, мый миянлы быть колӧ сідз либӧ тадз тышкасьны иезуитъяскӧд.
Оз кӧ удайтчы тайӧ ӧтипӧлӧс оружиеӧн, колӧ кутчысьны мӧдпӧлӧсӧ.
Кывйӧн шыӧдчӧм — слаб оружие, невеськыд тактикаыд сьӧкыд.
Но, а петицияяс — прӧстӧ челядь ворсӧм.
— Надейтча, синьора, — серьёзнӧя юаліс Грассини, — ті онӧ предложитӧй миянлы тыш нуӧдан сэтшӧм методъяс, кыдзи йӧзӧс виалӧм?
Мартини нетшкис ассьыс уссӧ, а Галли немъяндысьтӧг сераліс.
Весиг серьёзнӧй синьора Болла эз вермы кутчысьны нюммунӧмысь.
— Эскӧй, — шуис сійӧ, — ме кӧ вӧлі эськӧ сэтшӧм чорыд сьӧлӧма, медым думайтны татшӧм делӧяс йылысь, то ме абу нин, шуны кӧ, кага и эг мӧд эськӧ явӧ висьтавны на йылысь.
Медся виана оружиеыс, кутшӧмӧс ме тӧда, — сійӧ серам.
Миянлы кӧ удайтчас чорыда серавны иезуитъясӧс, заставитны войтырӧс серавны на вылын да наӧн лёкторъяс вӧчӧм вылӧ, — ми вир кисьттӧг шедӧдам победа.
— Эска, мый тайӧ тадзи, — шуис Фабрицци.
— Но ме ог гӧгӧрво, кыдзи ті кӧсъянныд пӧртны олӧмӧ ассьыныд планнытӧ?
— Мыйла ті чайтанныд, мый миянлы оз удайтчы пӧртны сійӧс олӧмӧ? — юаліс Мартини. — Сатира кокньыдджыка да регыдджык прӧйдитас цензура пыр быдпӧлӧс серьёзнӧйтор дорысь.
Ковмас кӧ гижны намёкъясӧн, то шӧркодь лыддьысьысь кокньыдджыка гӧгӧрвоас шуткалысь кыкнога смыслсӧ научнӧй экономическӧй очерклысь содержаниесӧ дорысь.
Сідзкӧ, синьора, ті предлагайтанныд, мый миянлы колӧ издавайтны сатирическӧй памфлетъяс либӧ лэдзны сатирическӧй газет?
Верма смела шуны: цензура некор оз лэдз газеттӧ.
— Ме думайта дзик ог сы йылысь.
Ме думайта, вӧлі эськӧ зэв пӧлезнӧ лэдзны да вузавны донтӧм-донысь либӧ весиг разӧдны дзик дон босьттӧг кывбурӧн либӧ прозаӧн гижӧм ичӧтик сатирическӧй листокъяс.
Миянлы кӧ эськӧ удайтчас аддзыны бур художникӧс, коді эськӧ гӧгӧрвоис миянлысь идеянымӧс, позис эськӧ лэдзавны тайӧ листокъяссӧ иллюстрацияясӧн.
— Вот вывті бур идея! Сійӧс кӧ сӧмын позяс пӧртны олӧмӧ!
Делӧыс сыын, мый босьтчыны кӧ нин татшӧм уджӧ, то колӧ вӧчны сійӧс бура.
Миянлы колӧ первокласснӧй сатирик.
А кытысь сійӧс босьтан?
— Ті зэв бура тӧданныд, — содтіс Лега, — мый миян пӧвстысь унджыкыс серьёзнӧй писательяс.
Кӧть кутшӧма ме ог пыдди пукты ассьыным обществонымӧс, но ме пола, мый юмористъясӧн лоны миян босьтчылӧмным кутас кажитчыны слӧнӧн, коді йӧктӧ тарантелла.
— Ме некор эг шулы, мый миянлы колӧ босьтчыны сэтшӧм уджӧ, кодӧс ми ог вермӧй вӧчны.
Менам кывъяслӧн смыслыс сэтшӧм, мый колӧ заводитлыны корсьны талантливӧй сатирикӧс, — сэтшӧмыс, тӧдӧмысь, сюрас Италияысь, — сетны сылы колана средствояс.
Сідзи нин гӧгӧрвоана, миян должен лоны уверенность, мый сійӧ кутас уджавны миянкӧд ӧти направлениеын.
— Но кытысь сійӧс аддзыны?
Ме верма лыддьӧдлыны чуньяс вылын став талантливӧй сатирикъяссӧ, но на пӧвстысь ни ӧти оз шогмы.
— Джустилӧн и сідз нин юрвывтыр уджыс.
Эм ӧти либӧ кык писатель Ломбардияын, но найӧ гижӧны миланскӧй диалект вылын.
— И сыысь кындзи, — шуис Грассини, — тосканаса войтыр вылӧ позьӧ действуйтны сӧмын крепыдджык средствоясӧн.
Ме эска, мый видзӧдны гражданскӧй да религиознӧй мездлун йылысь серьёзнӧй юалӧм вылӧ кыдзи шуткаяслы предмет вылӧ вӧлі эськӧ этшавылӧ политическӧй такт воштӧмӧн.
Флоренция абу фабрикаяслӧн да тӧргуйтысь предприятиеяслӧн кар, кыдзи Лондон, и абу роскошнӧя весь олан места, кыдзи Париж.
Тайӧ ыджыд историяа кар.
— Татшӧм вӧлі и Афины, — нюмъялігтыр торкис синьора Болла, — но Афиныса граждана вӧліны вывті ньӧжмыдӧсь, и ковмис Лӧдз, медым ызйӧдны найӧс.
Риккардо кучкис кинас пызанӧ.
— А, Лӧдз!
Кыдзи сійӧ миянлы эз усь тӧдвылӧ?
Ӧд тайӧ эм буретш сійӧ мортыс, коді колӧ миянлы!
— Коді сійӧ?
— Лӧдз — Феличе Риварес.
Онӧ помнитӧй?
Муратори группаысь ӧти морт. Вот куим во нин, кыдзи сійӧ эновтіс Апеннины.
— О, ті тӧдлінныд тайӧ молодечьяссӧ?
Ме помнита, ті колльӧдінныд найӧс, кор найӧ мунісны Парижӧ.
— Да. Ме колльӧді Риваресӧс Ливорноӧдз да пуксьӧді сійӧс марсельскӧй пароход вылӧ.
Сійӧ эз кӧсйы кольччыны Тосканаӧ.
Сійӧ шуис, кор восстание вӧчны эз удайтчы, ӧні Тосканаын вӧчны нинӧм — позьӧ сӧмын серавны, — и мый сылы бурджык мунны Парижӧ.
abu
Но ме пӧшти верита, мый сійӧс кӧ ми корам, сійӧ эськӧ локтас, раз эм Италияын кутшӧмкӧ позянлун действуйтны.
— Кыдзи ті сійӧс шуинныд?
— Риварес.
Сійӧ, кажитчӧ, бразилец.
Ме тай наперво тӧда, мый сійӧ овлӧма Бразилияын.
Тайӧ зэв остроумнӧй йӧз пӧвстысь ӧти, кутшӧмъясӧс ме аддзылі.
abu
abu
abu
Чужӧмас ыджыд шрам, сабляӧн керыштӧмысь...
Тешкодь морт сійӧ;
но ме эска, мый сылӧн шуткаясыс сэки уна шудтӧм йӧзӧс видзисны тырвыйӧ отчаяниеӧдз воӧмысь.
— Оз-ӧ сійӧ гиж политическӧй набросокъяс французскӧй журналъясӧ <fra>Le Taon</fra> псевдоним улын?
— Да.
Унджыксӧ дженьыдик статьяяс да юмористическӧй фельетонъяс.
Апенниныса контрабандистъяс нимтӧмаӧсь сійӧс Лӧддзӧн сылӧн ёсь кыв вӧсна, и сэксянь сійӧ кырымасьӧ тайӧ нимнас.
— Ме ӧттор-мӧдтор тӧда тайӧ господин йывсьыс, — серьёзнӧя шуис Грассини, — и ог вермы шуны, медым сійӧ, мый кывлі ме сы йылысь, вермис петкӧдлыны сійӧс бур боксянь.
Сылӧн кыв шутӧг эм синмӧ шыбитчана, ортсысянь кажитчана мывкыд, кӧть, ме чайта, сылысь талантсӧ вывтіджык донъялӧма.
Зэв вермас лоны, мый сылӧн и мужествоыс тырмымӧн.
Но сылӧн репутацияыс Парижын да Венаын абу на быд боксянь бур.
Сійӧс тырвыйӧ позьӧ шуны авантюристӧн, кодлӧн воддза олӧмас вӧлӧмаӧсь уна омӧльторъяс.
Сёрнитӧны, мый Дюпрэлӧн экспедицияыс босьтӧма сійӧс жаляддза кыськӧ тропическӧй Лунвыв Америкаса овтӧминысь.
Кыдзи меным тӧдса, сійӧ некор абу вермылӧма лючки висьтавны, кутшӧм ногӧн сійӧ воӧма татшӧм состояниеӧдзыс.
А сёрнитны кӧ Апенниныын восстание йылысь, то быдӧн тӧдӧны, мый тайӧ гажтӧм делӧас участвуйтіс быдсяма сбродыс.
Ставӧн тӧдӧны, мый Болоньяын казнитӧмаяс вӧліны обыкновеннӧй преступникъяс, а эз мукӧдпӧлӧс йӧз.
Да и пышйысьясыслысь уналысь он вермы опишитны нравственнӧй обликсӧ.
Гӧгӧрвоана, мый участвуйтысьяс пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны бур сьӧлӧма йӧзӧн.
— На пӧвстысь ӧткымынъяс бура тӧдсаӧсь унакӧд накӧд, кодъяс пукалӧны ӧні тайӧ жырас, — торкис сійӧс Риккардо, и сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм. — Грассини, кокни лоны стрӧгӧн мукӧдъяс дорӧ, но оз ков вунӧдны, мый тайӧ «обыкновеннӧй преступникъясыс» сетісны олӧмнысӧ асланыс убеждениеяс вӧсна, а тайӧ унджык сыысь, мый ми сетім тіянкӧд.
— А ещӧ со мый, — содтіс Галли. — Коркӧ кӧ тіянлы выльысь кодкӧ кутас висьтавлыны парижскӧй сплетняяссӧ, висьталӧй сылы менам нимсянь, мый Дюпрэ экспедиция йылысь сійӧ ӧшибайтчӧ.
Ме личнӧ тӧда Мартельӧс, Дюпрэлысь адъютантсӧ, и кывлі сысянь налӧн став похождениеяс йывсьыс.
Збыль, мый найӧ аддзӧмаӧсь шӧйтысь Риваресӧс сійӧ местаясысь.
Сійӧ тышкасьӧма Аргентинскӧй республика вӧсна, сюрӧма пленӧ да пышйӧма.
Сійӧ шӧйтӧма-ветлӧдлӧма канму пасьталаті быдпӧлӧс костюмъясӧн, писькӧдчӧма бӧр Буэнос-Айресӧ.
Но сійӧ версияыс, код серти артмӧ, мый экспедиция сійӧс босьтӧма жаляддза, — дзик ставнас сӧрӧм.
Экспедицияысь висьмӧма переводчикыс и должен вӧлӧм бӧр мунны. Некод вӧлӧм оз вермы сёрнитны сэтчӧс наречиеяс вылын.
Переводчик пыдди корӧмаӧсь Риваресӧс, и сійӧ ветлӧдлӧма экспедициякӧд куим во чӧж да исследуйтӧма Амазонкалысь притокъяссӧ.
Мартель меным висьтавліс, кыдзи ассьыс чорыд убеждение, мый налы эськӧ некор эз удайтчы помӧдз пӧртны олӧмӧ ассьыныс могсӧ, накӧд кӧ эз вӧв Риварес.
— Коді кӧть эз вӧв сійӧ, — сюйсис сёрниӧ Фабрицци, — но мыйкӧ должен жӧ лоны выдающӧйсяыс мортлӧн, коді вермис кыскыны ас дорас — а тадзи тайӧ и вӧлі — сэтшӧм кык ветеранӧс, кыдзи Мартельӧс да Дюпрэӧс.
Кыдзи ті думайтанныд, синьора?
— Ме дзик нинӧм ог тӧд тайӧ морт йывсьыс.
Ме вӧлі Англияын, кор пышйысьяс прӧйдитӧмаӧсь Тосканат.
Но сы йылысь кӧ сёрнитӧны бура найӧ, кодъяслы ковмис куим во чӧж странствуйтны сыкӧд, да восстаниеын сыкӧд участвуйтысь ёртъясыс, то тайӧ нин тырмымӧн.
— Сылӧн ёртъяс йылысь и сёрнитны нинӧм, — шуис Риккардо, — Риваресӧс радейтісны дзик ставӧн, Мураторисянь медся дикӧй горечьясӧдз!
Таысь кындзи, Орсинилӧн сійӧ личнӧй друг.
Правда, Парижын сы йылысь висьтавлӧны быдсяма лӧсявтӧмторъяссӧ, но ӧд морт кӧ оз кӧсйы имеитны врагъясӧс, сійӧ не должен лоны политическӧй сатирикӧн.
— Ме ог тырвыйӧ верит, но меным кажитчӧ, ме коркӧ ӧтчыд аддзысьлі сыкӧд сэки, кор пышйысьяс сувтлісны татчӧ, — шуис Лега. — Сійӧ гӧрба либӧ чотӧ, либӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
Профессор кыскис письменнӧй пызан йӧр, босьтіс бумага чукӧр да кутіс листавны найӧс.
— Меным помнитсьӧ, менам тані кӧнкӧ эм сылӧн приметаяс йылысь полицияӧн гижӧм бумага.
Ті помнитанныд, кор налы удайтчис пышйыны да дзебсьыны гӧраясса проходъясӧ, вӧлі быдлаӧ ысталӧма налысь приметаяссӧ, а кардинал — кыдзи шуӧны тайӧ негӧдяйсӧ? — да, кардинал Спинола весиг кӧсйысьліс сетны награда, коді кутас Риваресӧс.
Риварес йылысь да тайӧ полицейскӧй бумага йывсьыс эм зэв бур висьт.
Сійӧ пасьталӧма салдатскӧй форма да шӧйтӧма канмуӧд быттьӧкӧ карабинер, кодӧс ранитӧмаӧсь служебнӧй обязанностьяс олӧмӧ пӧртігӧн да коді корсьӧ ассьыс отрядсӧ.
И збыльысь, сійӧ паныдасяс отрядкӧд, сӧмын шпионъяслӧн отрядкӧд, кодӧс ыстӧма Спинола.
Лунтыр сійӧ мунас накӧд ӧти доддьын, висьтавлас налы весьӧпӧртана историяяс сы йылысь, кыдзи сійӧс босьтӧмаӧсь пленӧ бунтовщикъяс да кыдзи сійӧс нуӧдасны гӧраясӧ — тайӧ разбойникъясыслӧн дзебсянінӧ; висьталӧма, кутшӧм ёна пытайтӧмаӧсь сійӧс.
Найӧ петкӧдлӧмаӧсь Ривареслы бумага, кытчӧ гижалӧма сылысь приметаяссӧ.
Сійӧ зэв унатор сӧрӧма «юр вундысь» йылысь, кодӧс нимтӧны Лӧддзӧн.
Сэсся, войнас, кор найӧ водӧмаӧсь узьны, сійӧ кисьтӧма налӧн порок дозйӧ ва ведра, зепъяс тырыс сюялӧма сёян-юан Да боевӧй припасъяс и пышйӧма...
А со и бумагаыс, — висьтсӧ помавтӧг шуис Фабрицци: — «Феличе Риварес, нимтӧны Лӧддзӧн.
Арлыдыс — ар комын кымын.
Чужан местаыс — абу тӧдса, но ӧткымын даннӧйяс серти — Лунвыв Америка.
Профессияыс — журналист.
Неыджыд тушаа.
Сьӧд юрсиа.
Сьӧд тошка.
Мугов чужӧма.
Кельыдлӧз синъяса.
Плешкыс — паськыд, квадратнӧй.
Ныр, вом, щӧка...»
Да, со ещӧ: «Торъя приметаяс: чотыштӧ веськыд кокнас.
Шуйга киыс абу тырбур: оз тырмы кык чунь.
Чужӧмас бурдтӧм рана туй.
Мыкталӧ».
Сы бӧрын содтӧма: «Зэв бура лыйсьӧ, — арестуйтігӧн колӧ лоны осторожнӧйӧн».
— А ӧд шензьӧданатор, мый татшӧм гижӧд дырйи сылы удайтчӧма пӧръявны сійӧс корсьысь отрядӧс.
— Мездіс сійӧс, кыв шутӧг, сӧмын смеллуныс.
Казялісны кӧ эськӧ, сійӧ, дерт, пӧгибнитіс.
Сылы удайтчӧ мынтӧдчыны быдпӧлӧс положениеысь сы вӧсна, мый сійӧ кужӧ кор колӧ петкӧдлыны асьсӧ дӧверие внушайтысь, мыжтӧм мортӧн.
Но сідзкӧ, господа, мый жӧ ті думайтанныд предложение йывсьыс?
Риварес, кажитчӧ, тырмымӧн тӧдса миян пӧвстысь ӧткымынъяслы.
Прикажитанныд юӧртны сылы, мый ми сы отсӧглы лоам радӧсь тані места вылын, али онӧ?
— Ме чайта, — шуис Фабрицци, — сійӧс первой колӧ тӧдмӧдны миян планӧн да юавны, сӧгласен абу сійӧ сыкӧд.
— О, веритӧй, сійӧ сӧгласитчас, сёрниыс кӧ мунӧ иезуитъяслы паныд тышкасьӧм йылысь.
Сійӧ — медся неммиритчытӧм антиклерикал, кутшӧмъясӧс ме сӧмын аддзылі.
abu
— Сідзкӧ, ті гижанныд сылы, Риккардо?
— Дерт жӧ.
Сӧмын думыштла, кӧні ӧні сійӧ.
Кажитчӧ, Швейцарияын.
Инас ӧшйытӧм морт: дугдывтӧг кочуйтӧ.
Но, а шуны кӧ памфлетъяс йылысь...
Найӧ кутісны ёна вензьыны.
Кор ставныс мӧдісны разӧдчыны, Мартини матыстчис синьора Болла дінӧ,
— Ме колльӧда тіянӧс, Джемма.
— Аттьӧ.
Меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд делӧяс йылысь.
— Бара мыйкӧ адресъяс кузя? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Нинӧм серьёзнӧйыс.
Но всё-таки, меным кажитчӧ, ӧні колӧ ӧттор-мӧдтор вежны.
Тайӧ недельын почта кольӧдӧма кык письмӧ.
И ӧтиыс и мӧдыс ньӧти абу важнӧйӧсь, и тайӧ кольӧдӧмыс, гашкӧ, прӧстӧй случайность.
Но миянлы оз позь рискуйтны.
Полиция кӧ босьтас подозрение улӧ миянлысь кӧть ӧти адрес, миянлы колӧ пыр жӧ вежны найӧс.
— Ме вола тіян ордӧ аски.
Ті талун мудзӧмныд.
— Ме эг мудз.
— Сідзкӧ, бара мыйыськӧ расстроитчинныд?
— Эг, прӧстӧ сідз, нинӧм торъяыс.
МӦД ГЛАВА
— Кэтти, гортас абу синьора Болла?
— Да, сударь, сійӧ пасьтасьӧ.
Пырӧй, пӧжалуйста, гостинӧйӧ, сійӧ локтас некымын минут мысти.
Катти нуӧдіс воысь мортӧс гостинӧйӧ.
Мартиниӧс сійӧ радейтліс.
Мартини сёрнитіс английскӧй кыв вылын — дерт, кыдзи иностранец, но век жӧ бура; сылӧн эз вӧв мода пукавны час войӧдз да, кӧзяйка мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, горштырнас сёрнитны политика йылысь, кыдзи тайӧс частӧ вӧчлісны мукӧдъяс;
а главнӧйыс — сійӧ волывліс Девонширӧ, медым поддержитны барыняӧс сылы медся сьӧкыд кадӧ, кор сылӧн кулі кагаыс да куланвыйын вӧлі верӧсыс.
Ещӧ сэксянь на тайӧ кыз, укшаль, чӧв олысь мортыс Кэттилы лои семьяса сэтшӧм жӧ членӧн, кыдзи и дыш сьӧд каньыс, коді куйліс тайӧ здукӧ Мартини водзын.
А кань видзӧдіс Мартини вылӧ, кыдзи гортса обстановкаса колана вещь вылӧ.
abu
Кань да Мартини костын дружбаыс пансис нин важысянь.
Кор сійӧ вӧлі каньпиӧн на, а сылӧн кӧзяйкаыс вӧлі сэтшӧма висьӧ, мый сылы эз вӧв каньпиӧдз, Мартини босьтчис дӧзьӧритны сійӧс да кӧрзинаын вайис Англияысь.
И сэксянь дыр кадся опытыс помӧдз убедитіс каньӧс, мый тайӧ ош кодь дурк мортыс — сэтшӧм друг, код вылӧ позьӧ надейтчыны.
— Кутшӧм лӧсьыда ті пуксьӧмныд кыкнанныд, — жырйӧ пыригӧн шуис Джемма.
Мартини видзчысигтыр лэдзис водзсьыс каньсӧ.
— Ме локті водзджык, — шуис Мартини, — надейтчи, мый ті юкталанныд менӧ чайӧн туйӧ петӧм водзвылын.
Сэні, колӧ чайтны, лоӧ вывті уна йӧз, и Грассини оз верд миянӧс прамӧй ужынӧн.
Тайӧ аристократическӧй керкаясас некор оз кужны вердны.
— Но вот, — сералігтыр шуис Джемма, — тіян сэтшӧм жӧ ёсь кывныд, кутшӧм и Галлилӧн.
Коньӧр Грассинилӧн тырмымӧн и аслас грекъясыс, медым мыжавны ещӧ сійӧс и сыысь, мый сылӧн гӧтырыс — омӧль кӧзяйка.
Но, а чай пырысь-пыр жӧ лоӧ дась.
abu
abu
— А ті, ме аддза, решитчӧмныд век жӧ пасьтавны тайӧ вывті бур платтьӧнытӧ.
Ме полі, мый ті вунӧданныд сы йылысь.
— Ме ӧд кӧсйыси тіянлы, мый пасьтала сійӧс, кӧть татшӧм рытлы сійӧ, пӧжалуй, вывті шоныд.
— Но, Фьезолеын лоӧ ёна ыркыдджык,
а тіянлы нинӧм оз мун татшӧмасӧ, кыдзи еджыд кашемир.
Ме вайи тіянлы тайӧ платтьӧыслы лӧсялана дзоридзьяс.
— О, кутшӧм мичаӧсь розаясыс!
Ме сэтшӧма радейта найӧс.
Но найӧс бурджык пуктыны ва пытшкӧ, ме ог радейт новлыны дзоридзьяс.
— Но вот. Тайӧ тіян суевернӧй фантазия.
— Збыльысь абу.
Но, ме чайта, налы лоӧ вывті гажтӧм коллявны рытсӧ татшӧм жугыль особалы платтьӧас сатшкӧмӧн.
— Пола, мый миянлы гажтӧм лоӧ тайӧ вечер вылас.
Сёрнияс лоӧны зэв неинтереснӧйӧсь.
— Мыйла нӧ?
— Мыйтакӧ сы вӧсна, мый ставыс, мый йылысь казьтыштас Грассини, лоӧ сэтшӧм жӧ чусыдӧн да неинтереснӧйӧн, кутшӧм сійӧ и ачыс.
— Но, тырмас тіянлы кывтӧ песны. Вывті абу лӧсьыд сёрнитны тадзи сійӧ морт йывсьыс, код ордӧ ми мунам гӧститны.
— Ті, кыдзи и век, правӧсь, синьора.
Но, тадз ме шуа: лоӧ гажтӧм, сы вӧсна мый джын интереснӧй йӧзыс оз воны.
— Мыйӧн тайӧс гӧгӧрвоӧдны?
— Ме ачым ог тӧд:
ӧтияс мунӧмаӧсь карсьыс, мӧдъяс висьӧны, либӧ ещӧ мыйкӧ.
Лоасны, дерт, кык-куим посланник, кымынкӧ немецкӧй учёнӧй да, кыдзи и век, туристъяслӧн да роч князьяслӧн неопределённӧй группа.
Ещӧ кодкӧ литературнӧй мирысь, вит-ӧ-квайт французскӧй офицер
и сэсся некод, кыдзи меным тӧдса, не лыддьыны кӧ выль сатирикӧс.
Сійӧ выступайтӧ интереснӧй новинка пыдди.
— Выль сатирик?
Кыдзи?
Риварес?
Но меным кажитчӧ, мый Грассини ньӧти оз ошкы сійӧс.
— Да, тайӧ сідз;
но та йылысь кӧ ёна сёрнитӧны да тайӧ мортыс карын, Грассинилы, дерт, окота лоӧ, медым обществоса выль левӧс вӧлі петкӧдлӧма йӧз водзын ставсьыс войдӧр сы керкаын.
Да и, веритӧй, Риварес нинӧм абу кывлӧма сы йылысь, кыдзи сы вылӧ видзӧдӧ Грассини.
Правда, сійӧ вермас гӧгӧрвоны: морт сійӧ сюсь.
— А ме ог и тӧд вӧлі, мый сійӧ тані нин!
— Сійӧ воӧма тӧрыт...
А со и чай.
Энӧ тӧждысьӧй, энӧ чеччӧй, ме мычча тіянлы чайниксӧ.
Мартини некӧн эз чувствуйтлы асьсӧ сэтшӧм бура, кыдзи тайӧ ичӧтик гостинӧяс.
Джеммалӧн бура обращайтчӧмыс, сійӧ, мый тайӧ нывбабаыс дзик сьӧлӧмсяньыс оз подозревайт Мартини вылын ассьыс власьтсӧ, сы дружбалӧн прӧстлуныс да мелілуныс — ставыс тайӧ вӧлі Мартинилӧн гажтӧм олӧмын быттьӧ кыпыд югӧрӧн.
И быдпӧрйӧ, кор Мартинилы лолі торъя шог, сійӧ, удж помалӧм бӧрын, волывліс Джемма ордӧ да пукаліс шынитӧв да видзӧдіс, кыдзи сійӧ копыртчӧма вурсян весьтӧ либӧ кисьталӧ чай.
Джемма некор эз юасьлы сылысь, мыйла шогсьӧ, эз висьтавлы, мый жалитӧ сійӧс.
И век жӧ Мартини мунліс сы ордысь успокоитчӧмаӧн, асьсӧ чувствуйтіс, мый «ӧні сійӧ вермас нюжӧдны ещӧ недель-мӧд», кыдз сійӧ шулывліс та йылысь.
Джемма, кӧть и ачыс тайӧс эз тӧд, вӧлі мортӧн, коді вермис бурӧдны сьӧлӧмтӧ, и кор, кык во сайын, Мартинилысь медбур ёртъяссӧ вӧлі предайтӧма Калабрияын да лыйлӧма кӧинъясӧс моз, гашкӧ Джеммалӧн чорыда веритӧмыс и спаситіс Мартиниӧс дзикӧдз шӧйӧвошӧмысь.
Вежалунъясӧ сійӧ корсюрӧ волывліс асывнас «сёрнитыштны делӧ йылысь», мӧд ногӧн кӧ — Мадзини партиялӧн практическӧй удж йылысь, а найӧ кыкнанныс вӧліны тайӧ партияса активнӧй членъясӧн.
Сэки Джемма лолі дзик мӧдпӧлӧс мортӧн: веськыда сёрнитысь, зэв логичнӧй, быд боксянь пунктуальнӧй да дзик справедливӧй мортӧн.
Коді тӧдіс сійӧс сӧмын партийнӧй удж кузя, найӧ лыддисны сійӧс прӧстӧ бура тренируйтчӧм да дисциплинированнӧй работникӧн, дӧвериелы тырвыйӧ достойнӧй, смел да быд боксянь колана членӧн, но нинӧмӧн торъявтӧм да синмӧ шыбитчытӧм существоӧн.
«Сійӧ чужлӧма заговорщицаӧн, ми вок коддемыд ковмас сы пыдди дюжина; но зато и унджыксӧ виччысьны нинӧм», — тадзи сёрнитіс сы йылысь Галли.
Сьӧкыд вӧлі тӧдмавны тайӧ Джеммаас сійӧ «мадонна Джеммасӧ», кодӧс сэтшӧм бура тӧдіс Мартини.
— Но, кутшӧмджык нӧ тіян выль сатирикныд? — юаліс сійӧ пельпом вомӧныс видзӧдлігтыр, сы вӧсна мый вӧлі восьтӧ буфет. — Со тіянлы, Чезаре, сакар, а со и сакаралӧм фрукты.
А мыйла нӧ, юавсьӧ, революционеръясыс сэтшӧма радейтӧны юмовсӧ?
— Кодъяс абу революционеръяс, найӧ радейтӧны жӧ юмовтӧ, но сӧмын лыддьӧны некытчӧ шогмытӧмӧн висьтавны та йылысь...
Сідзкӧ, висьтавны тіянлы выль сатирик йылысь?
Тӧданныд, тайӧ сэтшӧм морт, мый обыкновеннӧй нывбабаяс кутасны вӧтасьны сійӧс войяснас, а тіянлы сійӧ оз во сьӧлӧм выланыд.
Тайӧ аслыссяма профессиональнӧй остряк, но чорыд кывъя остряк. Сійӧ шӧйтӧ свет пасьтала да ещӧ новлӧдлӧ сьӧрсьыс лӧсьыдіник балетнӧй танцовщицаӧс.
— Мый ті кӧсъянныд шуны?
Гашкӧ, тайӧ танцовщицаыс — миф?
Гашкӧ, тіян прӧстӧ лёк настроениеныд да кӧсъянныд сы моз жӧ лёкысь кеслыны пиньтӧ.
— Ен мед видзас менӧ!
Некутшӧма.
Балетнӧй танцовщицаыс збыль морт и сэк жӧ грубӧй мичлун радейтысьяслы вель мича.
Аслам менам мӧдпӧлӧсджык вкусӧй.
Сійӧ венгерскӧй цыганка либӧ мыйкӧ сэтшӧм сяма — тадз шуӧ Риккардо.
Галицияса кутшӧмкӧ провинциальнӧй театрысь.
Но тайӧ господиныс, тыдалӧ, нинӧмысь оз яндысь: сійӧ пыртӧ танцовщицасӧ обществоӧ сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сійӧ сылӧн рӧдня.
— Но мый нӧ, сыладорсянь зэв бур, мый сійӧ босьтӧма нывсӧ ас дорас сэтшӧм средаысь.
abu
— Ті верманныд, дерт, дона мадонна, видзӧдны вещьяс вылӧ татшӧм ногӧн, но общество оз тадзи видзӧд.
Ме чайта, унджык светскӧй йӧзыс оз кутны торъя радуйтчыны сы вылӧ, мый сійӧ тӧдмӧдӧ найӧс аслас любовницакӧд.
— Кытысь найӧ вермасны тӧдны та йылысь, ачыс кӧ нинӧм оз висьтавлы?
— Тайӧс пыр жӧ казялан; ті асьныд гӧгӧрвоанныд, аддзанныд кӧ танцовщицасӧ.
Но, ме чайта, сатириклӧн оз тырмы смеллуныс вайӧдны сійӧс Грассини ордӧ.
— Да сэтчӧ сійӧс эз и примитны эськӧ.
Синьора Грассини абу сэтшӧм нывбаба, медым татшӧм ногӧн торкны приличиеяс.
Но меным окота вӧлі тӧдмавны Риварес-сатирик йылысь, а ньӧти эз сылӧн частнӧй олӧм йылысь.
Сылы гижлӧмаӧсь нин, кыдзи меным висьтавліс Фабрицци, и сійӧ сӧгласитчӧма воны да заводитны тані иезуитъяслы паныд кампания.
Тайӧ медбӧръятор, мый ме кывлі.
Став тайӧ недель чӧжыс вӧлі сы мында удж...
— Ме зэв этша верма содтыны сы дорӧ, мый ті тӧданныд.
Сьӧм кузя, тыдалӧ, абу некутшӧм сьӧкыдлун, кыдзи ми повлім ӧти кадӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, оз нуждайтчы и дась уджавны дон босьттӧг.
— Сідзкӧ, сылӧн эмӧсь средствояс?
— Буракӧ.
Кӧть тайӧ омӧля лӧсялӧ сыкӧд, мый ми сэки кывлім Фабрицци ордын. Помнитанныд, сэні висьталісны, кутшӧм омӧль состояниеын сійӧс аддзӧма Дюпрэлӧн экспедицияыс?
Но, шуӧны, сылӧн эмӧсь пайяс бразильскӧй рудникъясын, и сэсся сылӧн, кыдзи фельетонистлӧн, вӧлӧма вывті ыджыд успех Парижын да Венаын.
Сійӧ, буракӧ, зэв бура тӧдӧ этшавылӧ квайт кыв, и сійӧ кӧ кольччас татчӧ, тайӧ оз мешайт сылы и водзӧ гижны суйӧрсайса газетъясӧ.
Ӧд иезуитъясӧс видӧмыс оз босьт сылысь став кадсӧ.
— Тайӧ збыль...
Но миянлы, Чезаре, кад мӧдӧдчыны.
Ме сӧмын приколита розаяс.
Виччысьыштлӧй ӧти здук.
Джемма котӧрӧн кайис вылі судтаас да регыд мысти бӧр воис, лифас приколитӧма розаяс, а юр вылас плавгӧма сьӧд испанскӧй прӧшвиысь кузь шарп.
Мартини видзӧдліс сы вылӧ кыдзи художник да шуис:
— Ті настӧящӧй сарица — великӧй да мудрӧй сарица Савская.
— Но, ті менӧ ньӧти онӧ радуйтӧй татшӧм сравнениенад, — сералігтыр шуис Джемма. — Ті кӧ эськӧ тӧдінныд, мыйта ме пукті вын, медым лоны типичнӧй светскӧй дамаӧн!
Кутшӧм нӧ тайӧ заговорщица, сійӧ кӧ сарица Савская кодь.
Сійӧ сӧмын кыскас шпионъяслысь вниманиесӧ.
— Всё равно, кӧть кутшӧма энӧ зільӧй, тіянлы оз удайтчы лоны кокни руа светскӧй дама кодьӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мартини вӧлӧма прав, кор висьталіс, мый раут лоӧ уна йӧза да гажтӧм.
Литераторъяс корсюрӧ шыасьлісны ӧта-мӧд дінас да, тыдалӧ, став лача воштӧмӧн гажтӧмчисны, а опишитны позьтӧм туристъяс да роч князьяс шӧйтісны жырйысь жырйӧ, юасисны мӧда-мӧдныслысь, кодъяс татшӧм тайӧ знаменитостьясыс, да зілисны панны тӧлка сёрни.
Грассини принимайтіс гӧсьтъясӧс торъя вежлива.
Кор сійӧ аддзис Джеммаӧс, сылӧн зумыш чужӧмыс быттьӧ ловзис.
Збыльвылассӧ Грассини эз радейт сійӧс да весиг полыштіс, но гӧгӧрволіс, мый Джемматӧг сылӧн салоныс тӧдчымӧн лои эськӧ гажтӧмджыкӧн.
Грассинилӧн делӧяс мунісны бура, сылы удайтчис выдвинитчыны аслас профессия кузя и ӧні, кор сійӧ лои озыр да паськыда тӧдса, сылӧн идеалӧн вӧлі вӧчны ассьыс керкасӧ интеллигентнӧй да либеральнӧй обществолы центрӧн.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ вӧччӧм ичӧтик нывбабаыс, код вылӧ сійӧ немдумышттӧг гӧтрасис томдырйиыс, нинӧм абусӧ больгӧмнас да нярмунӧм мичлуннас оз туй ыджыд литературнӧй салонӧ кӧзяйка пыдди.
Сы вӧсна, кор Грассини надейтчис Джемма воӧм вылӧ, сійӧ веськыда вермис шуны, мый вечерыс лоӧ удачнӧй.
Джеммалӧн спокойнӧй да лӧсьыдіник манераясыс пыртлісны обществоӧ простота, и сылӧн сэні волӧмыс нин, кажитчис Грассинилы, бырӧдліс сійӧ вульгарностьсӧ, коді век вӧвлі сы керкаын, кыдзи ачыс думайтліс.
Синьора Грассини встретитіс Джеммаӧс зэв бура.
— Кутшӧм ті талун лӧсьыдӧсь! — сылысь еджыд кашемир платтьӧсӧ скӧрысь да критическӧя видзӧдіг гораа вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ.
Сійӧ став сьӧлӧмсяньыс мустӧмтіс Джеммаӧс, мустӧмтіс самӧй сыысь, мыйысь Мартини радейтліс сійӧс: спокойнӧй характерсьыс, серьёзнӧй веськыдлунсьыс, лючкиа-бура мӧвпалӧмсьыс, весиг чужӧм выражениесьыс.
А кор синьора Грассини мустӧмтліс нывбабаӧс, сійӧ петкӧдліс тайӧс сы дорӧ ёна любезничайтӧмӧн.
Джемма бура тӧдіс став тайӧ комплиментъяслы да нежничайтӧмлы донсӧ да эз пыдди пуктыв найӧс.
Сійӧ, мый шусьӧ «петавны светӧ», Джеммалы вӧлі мудзтӧдана да гажтӧм уджӧн, кодӧс быть лоӧ вӧчны быд заговорщиклы, кӧсйӧ кӧ сійӧ пӧръявны шпионъясӧс.
Сійӧ лыддис тайӧ уджсӧ эз кокниджыкӧн шифрӧн гижӧм дорысь, и тӧдіс, кутшӧм бура колӧ пасьтасьны нывбабалы, медым сы вылӧ эз вӧвны подозрениеяс; та могысь сійӧ изучайтіс моднӧй журналъяс сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и шифръяслысь ключьяс.
Шогӧ усьны нин вевъялӧм литераторъяс быттьӧ ловзисны, мыйӧн сӧмын юӧртісны Джемма йылысь.
На пӧвстын сійӧ вӧлі популярнӧй, и зал сыладор помас, кытчӧ сійӧ пуксис, пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчисны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн радикальнӧй видзӧдласа журналистъяс;
но конспирация кузя Джемма вӧлі вывті опытнӧй, медым сибӧдны ас дорас сӧмын найӧс.
Радикалъяскӧд сійӧ вермис аддзӧдчывны быд лун; сы вӧсна ӧні, кор найӧ кытшалісны Джеммаӧс, сійӧ меліа индіс налы асланыс настӧящӧй делӧ вылӧ и казьтыштіс нюммунігтыр, мый оз сулав видзны кадсӧ сы вылӧ, кор тані сэтшӧм уна туристъяс.
Джемма сьӧлӧмсяньыс кутіс сёрнитны английскӧй парламентса членкӧд, кодлӧн республиканскӧй партиялы сочувствуйтӧмыс вӧлі вывті колана;
парламентса член вӧлӧма финансӧвӧй юалӧмъяс кузя специалистӧн, и сійӧ кутіс интересуйтчыны Джеммаӧн, кор Джемма юаліс сылысь мнениесӧ австрийскӧй монетнӧй системалӧн кутшӧмкӧ техническӧй пункт йылысь; сэсся Джемма кужӧмӧн вуджӧдіс сёрнисӧ ломбардно-венецианскӧй договоръяслӧн условиеяс вылӧ.
Англичанин, коді виччысис мыйсюрӧ йылысь больгӧм, чуймӧмӧн да полігтыр видзӧдліс Джемма вылӧ, мый веськаліс педантка гыж улӧ,
но кор казяліс, мый сійӧ мича да интереснӧй, дугдіс водзсасьны да сэтшӧма жӧ думайтігтыр кутіс обсуждайтны итальянскӧй финансъяс, быттьӧкӧ Джемма вӧлі Меттернихӧн. Кор Грассини вайӧдіс Джемма дорӧ французӧс, коді кӧсйӧ тӧдмавны синьора Боллалысь «Том Италия» котыртӧмлысь историясӧ, парламентса член чеччис тешкодь мӧвпӧн, мый, гашкӧ, Италиялӧн эм сы чайтӧм серти зумыдджык подув лоны недӧвӧльнӧйӧн.
Сьӧкыд сынӧдсьыс да дугдывтӧг ветлӧдлысь йӧзсьыс Джеммалӧн заводитіс висьны юрыс.
Сійӧ гусьӧник петіс терраса вылӧ, медым пукалыштны ас кежас джуджыд камелияяс да олеандръяс пӧвстын.
Терраса помын быдмисны пальмаяс да древеснӧй папоротникъяс ыджыд пельсаясын, кодъясӧс маскируйтӧма лилияяс да мукӧд дзоридзалысь быдмӧгъяс клумбаясӧн.
Ставсьыс таысь артмыліс сплошнӧй ширма, но сы сайын перилӧяс дінын вӧлі прӧст места, кытысянь тыдаліс долиналӧн зэв мича серпасыс.
Татчӧ позьӧ вӧлі веськавны гранатӧвӧй пулысь увъяссӧ вештыштӧмӧн, кодъяс вылын сяввидзисны дзоридзьяс да кодъяс тупкылісны быдмӧгъяскостса векньыдик трӧпасӧ.
Тайӧ пельӧсас и муніс Джемма; сійӧ чайтіс, мый некод оз вермы думыштны, кӧні сійӧ.
Сійӧ думайтіс, мый шойччыштӧм бӧрас, гашкӧ, прӧйдитас сылӧн юр висьӧмыс.
abu
Террасаӧд матыстчысь кок шыясысь да гӧлӧсъясысь сылӧн бырис унзільыс, коді заводитліс личкыны сійӧс.
Сійӧ пырис сук коръяс пӧвстӧ, надейтчис кольны казявтӧмӧн да выиграйтны чӧв-лӧньын олӧмлысь ещӧ некымын зэв дона минут, а то бара ковмас жуглыны ассьыс мудз юрсӧ сёрнитӧм вылӧ темаяс корсялӧмӧн.
Но кок шыясыс лӧнисны буретш сы дінын, сук чаща сайын.
Кыліс дугдывтӧг дзольгысь синьора Грассинилӧн вӧсньыдик, чилзысь гӧлӧсыс. Со сійӧ ланьтыштіс, —
и кыліс мӧд гӧлӧс, мужскӧй, шензьӧдана небыд да музыкальнӧй;
но тайӧ лӧсьыда сёрнитан ногсӧ тшыкӧдліс кывъяссӧ тешкодя нюжйӧдлӧм, мый вӧсна сёрниыс лолі кутшӧмкӧ мустӧм нюркйӧдланаӧн.
Гашкӧ, тайӧс вӧлі вӧчӧма мич ради, но, колӧ чайтны, тайӧ вӧчсьыліс сы могысь, медым дзебны сёрнилысь кутшӧмкӧ тырмытӧмтор.
abu
— Англичанка, ті шуанныд? — юасис тайӧ гӧлӧсыс. — Но овыс сылӧн итальянскӧй.
Кыдзи ті шуинныд: Болла?
— Да.
Сійӧ дӧва коньӧр Джиованни Боллалӧн, коді куліс Англияын во нёль сайын, — гашкӧ, ті помнитанныд?
Менам век вунӧ: ті ӧд век ветлӧдланныд ӧтилаысь мӧдлаӧ, мый оз позь виччысьны, медым тӧдінныд миян шудтӧм рӧдинаса став страдайтысьяс йылысь.
Найӧ сэтшӧм унаӧнӧсь!
Синьора Грассини ышловзис.
Сійӧ век сёрнитліс иностранечьяскӧд татшӧм ногӧн.
Италиялӧн бедствиеяс вӧсна шогсьысь патриоткалысь рольсӧ сійӧ кужӧмӧн сочетайтліс институтка манераяскӧд да чужӧмыслӧн челядьнога наивнӧй выражениекӧд.
— Кулі Англияын... — мӧдпӧв шуис мужскӧй гӧлӧс. — Сідзкӧ, сійӧ вӧлі эмигрантӧн?
Меным кажитчӧ, ме коркӧ кывлі тайӧ нимсӧ.
Эз-ӧ вӧв сійӧ «Том Италия» организацияын сы лоӧмсянь первой вояссяньыс?
— Да, да. Сійӧ вӧлі шудтӧм том йӧз пӧвстысь ӧтиӧн, кодъясӧс арестуйтісны комын коймӧд воын.
Помнитанныд тайӧ историясӧ?
Сійӧс лэдзисны некымын тӧлысь бӧрын, а сэсся, во кык мысти, вӧлі гижӧма приказ сійӧс выльысь арестуйтӧм йылысь, и сійӧ пышйис Англияӧ.
Сы бӧрын миянлы кывсис, мый сійӧ сэні гӧтрасьӧма.
Тайӧ зэв романтическӧй история, но Болла век вӧлі романтикӧн.
— Ті шуанныд, кулі Англияын?
— Да, чахоткаысь.
Сылы эз лӧсяв вывті лёк английскӧй климатыс.
А дзик сы кулӧм водзвылын Джеммалӧн кувсис дзик ӧти пиыс: сійӧ куліс скарлатинаысь.
Збыль ӧд, кутшӧм гажтӧм история?
Ми ставным сэтшӧма радейтам муса Джеммаӧс!
Сылӧн, коньӧрлӧн, неуна чорыдджык сьӧлӧмыс, но, тӧданныд, англичанкаяслӧн тайӧ общӧй черта.
И сыысь кындзи шогысла сылӧн характерыс...
Джемма чеччис да павтыртіс пу вожъяссӧ.
Гӧсьтӧс гажӧдӧм могысь Джеммаӧн переживайтӧм шог йылысь тайӧ больгӧмыс вӧлі терпитны позьтӧмӧн, и Джемма чужӧм вылын тӧдчис скӧралӧм, кор сійӧ петіс югыдінӧ.
— А, со и сійӧ! — асьсӧ киас шензьӧдана кутны кужӧмӧн гораа шуис кӧзяйка. — А ме эг и вермы гӧгӧрвоны, донаӧй, кытчӧ ті вошинныд.
Синьор Феличе Риварес кӧсйӧ тӧдмасьны тіянкӧд.
«Сідзкӧ, со сійӧ, Лӧдз!» сы вылӧ сюся видзӧдігтыр думыштіс Джемма.
Риварес вежлива копыртчыліс да видзӧдліс сы вылӧ вывті ёся, мый кажитчис Джеммалы немъяндысьтӧм видзӧдласӧн.
— Ті бӧрйӧмныд аслыныд вывті лӧсьыд пельӧс, — шуис Риварес, ачыс видзӧдіс веж сук чаща вылӧ, кытысь петіс Джемма.
— Да, лӧсьыд местаыс.
Ме локті татчӧ лолалыштны сӧстӧм сынӧдӧн.
— Татшӧм войӧ пукавны жыръясын прӧстӧ грек, — синъяссӧ енэжлань кыпӧдіг шыасис кӧзяйка.
(Сылӧн вӧліны мича синлысъяс, и сійӧ радейтліс петкӧдлыны найӧс.)
— Видзӧдлӧй, синьор: но, абу ӧмӧй рай миян Италияным, сійӧ кӧ вӧлі сӧмын вӧльнӧй.
И думыштны, мый сійӧ должен лоны рабыняӧн — дзоридзьяса да татшӧм енэжа тайӧ чуднӧй канмуыс!
— И кӧні эмӧсь татшӧм патриоткаяс! — кывъяссӧ нюжйӧдлігтыр аслас небыд гӧлӧсӧн нурбыльтіс Лӧдз.
Джемма видзӧдліс сы вылӧ пӧшти повзьӧмпырысь. Лӧдз кывъясын дзик явӧ тӧдчис серам.
Но синьора Грассини тайӧс примитіс сьӧлӧмсяньыс да ышловзигтыр лэдзис синъяссӧ.
— Ок, синьор, нывбабалы индӧма сэтшӧм ичӧт роль!
Но, мыйӧн тӧдан, гашкӧ меным и удайтчас коркӧ докажитны, мый ме имеита право шуны ачымӧс итальянкаӧн...
А ӧні меным бӧр колӧ босьтчыны аслам общественнӧй обязанностьясӧ.
Французскӧй посланник корис менӧ тӧдмӧдны сылысь воспитанницасӧ став знаменитостьяскӧд.
Тіянлы сідзжӧ колӧ локны тӧдмасьны сыкӧд.
Тайӧ зэв мичаник ныв.
Джемма, донаӧй, ме вайӧді синьор Риваресӧс, медым петкӧдлыны сылы, кутшӧм мича серпас тыдалӧ татысянь.
Ӧні ме коля сійӧс тіян дорӧ.
Ме эска, мый ті кутанныд тӧждысьны сы вӧсна да тӧдмӧданныд сійӧс быдӧнкӧд.
А со и сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь роч князь!
Ті эн на аддзысьлӧй сыкӧд?
Висьталӧны, сійӧс зэв вылӧ пуктӧ император Николай.
Сійӧ кутшӧмкӧ польскӧй крепӧстьса комендант; крепостьыслӧн нимыс сэтшӧм, мый и шунысӧ он куж.
abu
abu
Синьора Грассини тэрыба матыстчис ӧш кодь сьыліа да кыз улыс черлыа господин дорӧ, коді вӧлі орденъясӧн дзирдалысь мундира, да мӧдӧдчис сыкӧд. Сійӧ помтӧг варовитіс, и «миян шудтӧм отечество» йылысь сылӧн нораа лыддьӧдлӧмыс, кытчӧ частӧ да гораа содтывліс: <fra>«сharmant»</fra> да <fra>«mon рrіnсе»</fra>, регыд мысти дзикӧдз лӧнис кӧнкӧ ылын.
Джемма век на сулаліс гранатӧвӧй пу улын.
Сылы лои ӧбиднӧ этша гӧгӧрвоысь, коньӧр нывбаба вӧсна, и сійӧ дӧзмис Лӧдз вылӧ сылӧн яндысьтӧг сёрнитӧмысь.
Риварес колльӧдіс ылыстчысь фигурасӧ сэтшӧм видзӧдласӧн, коді пузьӧдіс Джеммалысь вирсӧ: сылы кажитчис некытчӧ шогмытӧмӧн серавны татшӧм коньӧр существояс вылын.
— Со мунӧны ки-на-ки кутчысьӧмӧн итальянскӧй да роч патриотизм, — сылань бергӧдчигмоз нюмъялігтыр шуис Лӧдз. — Кыкнанныс зэв дӧвӧльнӧйӧсь ӧта-мӧднас.
Кодыс тіянлы ёнджыка сьӧлӧм вылад воӧ?
Джемма зумыштчис да нинӧм эз вочавидз.
— <ns>К-кӧнешнӧ</ns>, — водзӧ сёрнитіс Лӧдз, — тайӧ кодлы кыдзи.
Но, ме ногӧн, кыкпӧлӧс патриотизмысь рочыс бурджык: сійӧ вайӧдӧ делӧсӧ помӧдз.
Рочму кӧ подулаліс ассьыс вынсӧ дзоридзьяс да енэж вылӧ, а эз пушкаяс вылӧ, то дыр-ӧ эськӧ ті чайтінныд, кутчысис тайӧ князьыс польскӧй <ns>к-крепостьын</ns>?
— Меным кажитчӧ, — кӧдзыда вочавидзис Джемма, — позьӧ висьтавны ассьыд мнениетӧ и керкаса кӧзяйкасӧ серавтӧг.
— Да, збыльысь, ме и вунӧді, кутшӧм вылӧ донъялӧны Италияын гостеприимстволысь законъяс.
Чуймӧдана гостеприимнӧй йӧз тайӧ итальянечьясыс.
Ме эска, мый австриечьяс сідзжӧ тайӧс лыддьӧны...
abu
Сійӧ чотігтырйи прӧйдитіс террасаӧд да вайис Джеммалы улӧс, а ачыс, перилӧ вылӧ гырддзаяснас лэдзчысьӧмӧн, сувтіс сылы паныд.
Ӧшиньсянь югӧрыс усис веськыда Лӧдзлы чужӧмас, и ӧні Джемма бура вермис аддзыны сійӧс.
Джемма разочаруйтчис.
Сійӧ думайтіс аддзыны эз кӧ приятнӧй, то век нин властнӧй, ставсӧ венысь видзӧдласа замечательнӧй чужӧм.
Но тайӧ мортыслӧн медводз шыбитчисны синмад щӧгӧльлӧн кодь кутшӧмкӧ костюм да чужӧмас и манераясас сайӧдтӧм ышнясьӧм.
Сійӧ вӧлі мулат кодь мугов да кань кодь винёв, кӧть и чотіс.
Аслас став фигуранас сійӧ муніс сьӧд ягуар вылӧ.
Плешсӧ да шуйгаладор банбоксӧ тшыкӧдӧма кузь вурыс туй — тыдалӧ, сабляӧн кучкӧмысь,
и Джемма казяліс, мый быдпӧрйӧ, кор сійӧ заводитліс мыктавны, тайӧ банбокладорыс нервнӧя вӧрзьыштлывліс, быттьӧ кыскыліс войтӧв.
Эз кӧ вӧвны тайӧ тырмытӧмторъясыс, сійӧ вӧлі эськӧ, пӧжалуй, аслысногӧн мича; но вообщӧ сылӧн чужӧмыс эз вӧв привлекательнӧй.
Лӧдз бара мӧдіс сёрнитны небыд, нюркйӧдлана гӧлӧсӧн, быттьӧ кургис
(«настӧящӧй ягуар, — век ёнджыка скӧраліг думыштіс Джемма, — кутшӧмкӧ ягуар кӧ вӧлі бур настроениеа да вермис сёрнитны, сійӧ эськӧ сёрнитіс дзик жӧ тадзи»).
— Ме кывлі, — шуис Лӧдз, — мый ті интересуйтчанныд радикальнӧй прессаӧн да весиг асьныд гижанныд газетъясӧ?
— Гижлывла корсюрӧ;
менам этша та вылӧ прӧст кадыс.
— Ак, да, тайӧ гӧгӧрвоана: синьора Грассини меным висьталіс, мый ті занятӧсь мыйкӧ важнӧйджыкторйӧн.
Джемма чуймӧмпырысь кыпӧдіс синкымъяссӧ.
Тыдалӧ, синьора Грассини, аслас бӧблун вӧсна, болькнитӧма лишнӧйджык уна тайӧ свистыслы, коді век ёнджыка и ёнджыка эз кажитчы Джеммалы.
— Да, тайӧ збыль, ме вывті занят, но синьора Грассини содтӧ менам занятиеяслысь тӧдчанлунсӧ, — кӧдзыда вочавидзис сійӧ. — Ставыс тайӧ зэв прӧстӧй делӧяс.
— Да и этша эськӧ вӧлі бурыс, ми кӧ ставным сӧмын шогсим Италия вӧсна.
Меным кажитчӧ, миян кӧзяинлӧн да сы гӧтырлӧн обществоыс вермас вайӧдны быдӧнӧс легкомысленнӧй настроениеӧ, кӧть нин асьтӧ дорйӧм чувство вӧсна...
abu
О, ме тӧда, мый ті кӧсъянныд шуны, — и ті дзик правӧсь, — но найӧ вывті тешкодьӧсь асланыс зыньгысь патриотизмнас...
Ті кӧсъянныд бӧр пырны жыръясӧ?
abu
А тані сэтшӧм лӧсьыд.
— Колӧ пырны.
Ок, шарпӧй уси...
Аттьӧ тіянлы.
Сійӧ лэптіс шарпсӧ да кутіс видзӧдны Джемма вылӧ мыжтӧм, сӧдз синъясӧн. Сылӧн гырысь кельыдлӧз синъясыс вӧліны незабудкаяс кодьӧсь.
— Ме тӧда, ті скӧраланныд ме вылӧ сыысь, мый ме серала тайӧ мавтчӧм аканьсӧ, — каитчӧмпырысь шуис сійӧ. — Но позьӧ ӧмӧй не серавны сійӧс?
— Ті кӧ нин юаланныд менсьым, ме висьтала тіянлы: ме ногӧн, абу бур да яндзим серавны мортӧс, коді абу тыр мывкыда.
Тайӧ сэтшӧм жӧ, кыдзи серавны калека вылын либӧ...
Лӧдз дугдіс лолавнысӧ, и чужӧмыс вежыньтчис, быттьӧ доймӧмла. Сійӧ шатовмуні и видзӧдліс аслас чотысь кок да калечитӧм ки вылас, но здук мысти босьтіс асьсӧ киас да гораа серӧктіс.
— Сравнениеыс абу дзик удачнӧй, синьора; ми, калекаяс, ог быдлаӧ нырнымӧс сюйӧй, кыдзи тайӧ бӧб нывбабаыс. Кӧть мед кыдз, а ті долженӧсь шуны миян йылысь веськыда: ми век гӧгӧрвоам, мый имеитны чукля мышку ньӧти абу бурджык душаӧн чукльӧдлӧм дорысь...
Тані пос тшупӧд — кутчысьӧй менам киӧ.
Джемма восьлаліс кыв ни джын шутӧг, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошис, падмис: сэтшӧм немвиччысьтӧг Лӧдз петкӧдліс чувствительностьсӧ.
Мыйӧн сӧмын сійӧ восьтіс Джемма водзын ыджыд заллысь ӧдзӧссӧ да лэдзис сійӧс ас водзладорас, Джемма казяліс, мый найӧ ветлігкості тані лоӧма мыйкӧ ыджыдтор.
Унджык мужчинаыс видзӧднысӧ вӧліны скӧрӧсь; гӧрдӧдӧм чужӧма дамаяс чукӧртчӧмаӧсь зал помас да, тыдалӧ, кӧсйисны асьнысӧ петкӧдлыны спокойнӧйӧн.
Кӧзяиныс лӧсьӧдышталіс ӧчкисӧ да зілис дзебны ассьыс скӧрлунсӧ, кодӧс век жӧ оз позь вӧлі не казявны, а пельӧсын ӧтчукӧрын сулалісны туристъяс да гажаа шпыннялігтыр видзӧдлывлісны зал мӧдар помас.
Сэні, тыдалӧ, и вӧчсис сійӧ, мый кажитчис налы интереснӧйӧн да мый сэтшӧма дӧзмӧдіс мукӧдъяссӧ.
Ӧтнасӧн синьора Грассини, кажитчис, тайӧс нинӧм эз казяв.
Веернас тшапа ӧвтчигтыр сійӧ больгис-сёрнитіс голландскӧй посольствоса секретаркӧд, коді сійӧс кывзігӧн паськыда нюмъяліс.
Джемма здук кежлӧ сувтліс ӧдзӧс дорас да видзӧдліс Лӧдз вылӧ, медым тӧдмавны, казяліс-ӧ сійӧ ставлысь шӧйӧвошӧмсӧ.
Сы чужӧм вывті збыльысь вуджӧртіс лукав радлунлӧн выражение, кор сійӧ первой видзӧдліс кӧзяйка вылӧ, коді нинӧм абу гӧгӧрвоӧма, а сэсся зал мӧдар помас, кытчӧ видзӧдлывлісны туристъяс.
Джеммалы ставыс лои гӧгӧрвоана: Лӧдз вайӧдӧма татчӧ ассьыс пӧдругасӧ.
Цыганка пукаліс диван мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн. Сійӧс кытшалӧмаӧсь тшап дендияс да любезнӧя нюмъялысь кавалерийскӧй офицеръяс.
Сійӧ вӧлі виж да гӧрд рӧма шӧвк платтьӧа. Асыввывсаяслы лӧсялана яръюгыд рӧмъясыс да зэв уна дона украшениеясыс пыр жӧ шыбитчисны синмад тайӧ флорентинскӧй литературнӧй салонас. Цыганка кажитчис кутшӧмкӧ тропикдорса лэбачӧн пышкайяс да ябыръяс пӧвстын.
Тыдалӧ, и сійӧ ачыс чувствуйтіс асьсӧ эз зэв бура да явӧ лёкалігтыр видзӧдлывліс дамаяс вылӧ, кодъяс вӧлі скӧрмӧмаӧсь сылӧн локтӧм вылӧ.
Риваресӧс казялӧм бӧрын, кор сійӧ прӧйдитіс Джеммакӧд залті, сійӧ звирк чеччис да котӧртіс сы дінӧ.
— Мосье Риварес, ме тіянӧс быдлаысь корси, — французскӧй кывъяс зэв лёка бертлӧдліг тэрыба заводитіс сійӧ. — Граф Салтыков юалӧ, онӧ-ӧ волӧй аски рытнас сы ордӧ аслас виллаӧ.
Кутасны танцуйтны.
— Кӧть и жаль, ог вермы.
Да и кӧть весиг верми воны, ме всё равно ог вермы танцуйтны...
Синьора Болла, разрешитӧй тӧдмӧдны тіянӧс мадам Зитта Ренникӧд.
Цыганка скӧрысь югнитліс синъяснас Джемма вылӧ да омӧлика копыртчыліс.
Мартини збыль висьталіс: сійӧ кыв шутӧг вӧлі мича, но грубӧй, пемӧс мичлунӧн.
Мичаӧсь вӧліны сылӧн пельк да стройнӧй движениеясыс, но плешкыс вӧлі ляпкыд да векни, а вӧсньыдик нырбордъясас тӧдчис мыйкӧ чорыдлун, и найӧ кыпӧдлісны зывӧктӧм.
Лӧдз дырйи асьсӧ полігтыр кутӧмыс сӧмын вынаджык лои цыганкаӧс аддзӧм бӧрын, и Джемма лои зэв рад, кор здук мысти матыстчис сы дінӧ кӧзяин да корис сійӧс отсавны сылы примитны гӧсьтъясӧс, кодъяс пукалісны мӧд жырйын.
— Но, мый ті шуанныд Лӧдз йылысь, мадонна? — юаліс Джеммалысь Мартини, кор найӧ вӧлі мунӧны войнас Флоренцияӧ. — Сыладорсянь оз-ӧ ло сэтшӧм немъяндысьтӧмӧн бӧбйӧдлыны Грассинилысь гӧтырсӧ?
— Ті сёрнитанныд танцовщица йылысь?
— Но, да.
Лӧдз убедитӧма синьора Грассиниӧс, мый тайӧ нылыслӧн лоӧ сезонын медся ыджыд успех, а синьора вӧчас ставсӧ, мый ковмас, сы знаменитость ради.
— Сыладорсянь тайӧ зэв мисьтӧмтор.
Сійӧ сувтӧдіс Грассиниӧс лӧжнӧй положениеӧ, да и ныв кузяыс тшӧтш тайӧ зэв чорыда шуӧма.
Ме эска, мый нылыслы эз вӧв лӧсьыд.
— Ті, кажитчӧ, сёрнитінныд Лӧдзкӧд?
Кутшӧм впечатление тіян лои сы йылысь?
— О, Чезаре, ме сӧмын и думайті, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мынтӧдчыны сыысь.
Некор на ме эг аддзыв татшӧм гажтӧм собеседникӧс.
Дас минутӧн менам сыысь висьмис юрӧй.
Сійӧ — инӧ ӧшйытӧм настӧящӧй демон.
— Ме сідзи и чайті, мый сійӧ оз во тіянлы сьӧлӧм выланыд.
Сійӧ и меным оз кажитчы, веськыда кӧ шуны.
Тайӧ мортыс юнь чери кодь вильскӧб, — ог эскы ме сылы.
КОЙМӦД ГЛАВА
Лӧдз сувтіс патераӧн кар сайӧ, Римскӧй воротасянь неылӧ; тайӧ жӧ местаас овмӧдчис и Зитта.
Оланногнас Лӧдз вӧлі пӧрадошнӧй сибарит.
Сы патералӧн обстановкаыс, правда, эз чуймӧд роскошӧн, но став посниторъясас тӧдчис мичаӧс радейтӧм да ёна бӧрйысьӧм, мый ёна шензьӧдіс Галлиӧс да Риккардоӧс.
Мортсянь, коді уна вояс овлӧма дикӧй природаа Амазонка вадоръясын, найӧ виччысисны прӧстӧйджык привычкаяс.
Но вообщӧ найӧ лӧсявлісны сыкӧд.
Лӧдз принимайтліс ставнысӧ бура, торйӧн нин Мадзини партияса местнӧй членъясӧс.
Но Джемма, тыдалӧ, эз пырлы тайӧ правилӧас: Лӧдзлы быттьӧкӧ сійӧ первойсяньыс жӧ эз во сьӧлӧм вылас да быдногыс ӧтдортчис сыысь.
Гоз-мӧдысь сійӧ весиг скӧрысь сёрнитіс Джеммакӧд, мый вӧсна Мартини зэв лёка кутіс видзӧдны сы вылӧ.
Лӧдз да Мартини дзик первойсяньыс эз кажитчыны ӧта-мӧдныслы; налӧн вӧліны сэтшӧм разнӧй темпераментъяс, мый на костын, антипатияысь кындзи, нинӧм эз и вермы лоны.
Но Мартинилӧн тайӧ антипатияыс регыд мысти вуджис явӧ скӧралӧмӧ.
— Менӧ омӧля интересуйтӧ, радейтӧ сійӧ менӧ али оз, — кыдзкӧ ӧтчыд скӧрысь шуис сійӧ Джеммалы. — Ме ачым сійӧс ог радейт, сідзкӧ некоднымлы абу ӧбиднӧ.
Но ог вермы прӧститны тіян дорӧ сылысь отношениеяссӧ.
Ме эськӧ кори сысянь объяснение, но тайӧ лоӧ миян партиялы скандалӧн, ми асьным сійӧс корим локны, а ӧні кутам зычитны сыкӧд...
— Энӧ вӧрзьӧдӧй сійӧс, Чезаре.
Ме дорӧ сылӧн отношениеыс оз имеит делӧлы некутшӧм тӧдчанлун.
Да, веськыда кӧ шуны, и ме сы дорысь абу омӧльджыка мыжа.
— Мыйла нӧ ті мыжаӧсь?
abu
— Менам шусис грубӧй кыв, кор ми аддзысим сыкӧд первойысь Грассини ордын вечер вылын.
— Ті грубитінныд?
Прӧститӧй, мадонна, талы ме ог вермы веритны.
— Дерт, тайӧ лои немдумайттӧг, и ме ачым каитчи бӧрыннас.
Ме шуи мыйкӧ калекаяс вылын издевайтчӧм йылысь, а сійӧ гӧгӧрвоис тайӧс, мый тайӧ кывъяссӧ шуӧма сы йылысь.
Меным и юрӧ эз волы лыддьыны сійӧс калекаӧн: сійӧс ньӧти абу сэтшӧма уродуйтӧма.
— Тӧдӧмысь.
Сӧмын ӧти пельпомыс улынджык мӧдсьыс, да шуйга киыс прамӧякодь доймалӧма, но сійӧ абу гӧрба и абу чукля кока...
Но, а чотӧм йывсьыс и сёрнитны оз сулав...
— Но сэки сійӧ скӧрмис, и сылӧн вежсис чужӧмыс.
Меладорсянь тайӧ, дерт, вӧлі зэв омӧльтор, но век жӧ тешкодь, мый сійӧ сэтшӧм чувствительнӧй.
Окота эськӧ вӧлі меным тӧдны, частӧ-ӧ сылы лолі страдайтны татшӧм сяма сералӧмъяссьыс.
— Ёна кокниджык аслыд думыштны, мый сійӧ ачыс частӧ серавліс мукӧдъяс вылын.
Аслас став бур манераяс дырйи сійӧ сям сертиыс грубӧй морт. Меным сійӧ оз кажитчы.
— Тайӧ нин ньӧти абу справедливӧ, Чезаре.
Ме сідзжӧ ог радейт сійӧс.
Но мыйла нӧ ыдждӧдны сылысь тырмытӧмторъяссӧ?
Збыльысь, асьсӧ сійӧ кутӧ шванитчӧмӧн, мый дӧзмӧдӧ.
Збыль и сійӧ, мый Лӧдз век зільӧ сёрнитны ёсь кывъясӧн, а дугдывтӧг ёсялӧмыд вывті ёна мудзтӧдӧ.
Но ме ог думайт, медым сійӧ вӧчис тайӧс ставсӧ кутшӧмкӧ лёк цельӧн.
— Кутшӧм сылӧн вермас лоны цель, — ме ог тӧд; но морт кӧ век ставсӧ сералӧ, то тані мыйкӧ абу бур.
Зывӧк вӧлі кывзыны, кыдзи Фабрицци ордын ӧти собрание вылын сійӧ сераліс Римын нуӧдан медбӧръя реформаяссӧ.
abu
Джемма ышловзис.
— Пола, мый тайӧ пункт кузяыс ме сӧгласитча сыкӧд, а ог тіянкӧд, — шуис сійӧ. — Ставныд ті, небыд сьӧлӧмаяс, кокниа сетчанныд радуйтана лачаяслы да виччысьӧмъяслы; ті век дасьӧсь думайтны, мый папаӧн кӧ бӧрйӧма бурторъяс вӧчны кӧсйысь мортӧс да абу пӧрысь старикӧс, то мукӧдторйыс ставыс сідз лоӧ лючки-ладнӧ.
Сулалӧ сӧмын сылы восьтыны тюрьмаяс да сетавны ассьыс благословениеяс веськыдвылӧ и шуйгавылӧ — и кутшӧмкӧ куим тӧлысьӧн пуксяс зарни нэм.
Ті, збыльысь, некор онӧ гӧгӧрвоӧй, мый сійӧ оз вермы лӧсьӧдны му вылын справедливость, мед кӧть весиг и кӧсйис.
И мыжа таын юалӧмсӧ сувтӧдан принципыс, а абу сійӧ, кыдзи вӧчӧ сійӧ либӧ мӧд морт.
— Кутшӧм принцип?
Папалӧн светскӧй власьтыс?
— Абу сӧмын тайӧ.
Став лёкыслӧн тайӧ сӧмын ӧти юкӧн.
Омӧль сійӧ, мый вообщӧ ӧти мортлы сетсьӧ власьт мукӧдъяс вылын.
Тайӧ кыпӧдӧ йӧзкост отношениеын лӧж.
Мартини кыскис зепсьыс рукопись.
abu
abu
abu
abu
— Выль памфлет?
— Ещӧ ӧти сӧрӧм, кодӧс тайӧ мустӧм Риваресыс вайис комитетлӧн тӧрытъя заседание вылӧ.
Ок, ме чувствуйті, мый регыд миян сыкӧд делӧыс воас косьӧдз.
— Да, мыйын нӧ делӧыс?
Збыльысь, Чезаре, ті вывтіджык думайтанныд сылы паныд.
Риварес, гашкӧ, и неприятнӧй морт, но сійӧ абу йӧй.
— Ме ог шу, мый памфлетсӧ гижӧма лёка...
Памфлетлӧн автор сераліс йӧйталана энтузиазмсӧ, кыдзи Италия помтӧг ошкис выль папаӧс.
Сійӧс вӧлі гижӧма чорыда да ёся, кыдзи и ставсӧ, мый петавліс Лӧдз перӧ улысь; но кутшӧма кӧть эз чуш Джеммалы скӧра гижӧмыс, сійӧ аслас сьӧлӧм пытшкӧсын эз вермы не признайтны критикалысь веськыдлунсӧ.
— Ме тырвыйӧ сӧгласен тіянкӧд, мый тайӧс гижӧма вывті чорыда, — рукописьсӧ пызан вылас пуктӧм бӧрын шуис Джемма. — Но ставсьыс лёкджык сійӧ, мый ставыс, мый висьтавсьӧ тані, дзик збыль.
— Джемма!
— Да, тайӧ сідз!
Окота кӧ тіянлы, шуӧй тайӧ мортсӧ кӧдзыд вира вильсъялысь юнь чериӧн, но правдаыс сыладорын.
Весьшӧрӧ зільны докажитны, мый памфлетыс оз веськав цельӧ: сійӧ веськалас.
— Ті шуанныд ещӧ, мый сійӧс колӧ печатайтны?
— А, тайӧ мӧд юалӧм.
Ме, дерт, ог шу, мый ми долженӧсь печатайтны сійӧс татшӧмӧн.
Сійӧ дӧзмӧдіс эськӧ да ӧтдортіс миян дорысь дзик ставнысӧ и эз вай эськӧ некутшӧм пӧльза.
Но Риварес кӧ лӧсьӧдыштас сійӧс неуна, шыбитас торъя йӧз вылӧ усьласьӧмсӧ, ме чайта, артмас эськӧ збыльысь коланатор.
Политическӧй критикаыс вывті удачнӧй.
Ме некыдз эг виччысь, мый Риварес вермӧ гижны татшӧм бура.
Сійӧ сёрнитӧ буретш сы йылысь, мый йылысь колӧ висьтавны, но мый йылысь оз лысьт сёрнитны миян пӧвстысь некод.
Кутшӧм бура гижӧма, шуам, сійӧ юкӧнсӧ ставнас, кӧні сійӧ сравнивайтӧ Италияӧс код морткӧд, коді бӧрдӧ курыд синваӧн вӧр пельпом вылын, а вӧрыс сэк кості ректӧ сылысь зепъяссӧ!
— Джемма!
Да ӧд тайӧ медся лёк местаыс став памфлетас!
Ме ог вермы терпитны, мый сійӧ татшӧм ногӧн сакӧ ставсӧ дорвыв.
— Ме сідзжӧ.
Но абу таын делӧыс.
Ривареслӧн зэв омӧль тоныс, да и ачыс сійӧ абу зэв симпатичнӧй.
Но кор сійӧ висьталӧ, мый ми дурмӧдам ассьыным юр вежӧрнымӧс торжественнӧй процессияясӧн, вокъяс моз окасьӧмъясӧн да радейтӧмӧн да мирӧн овны чуксалӧмъясӧн и ставсӧ тайӧс иезуитъяс да санфедистъяс сяммӧны веськӧдны аслыныс пӧльза вылӧ, — сійӧ сюрс пӧв прав...
Жаль, мый ме эг вӧв комитетлӧн тӧрытъя заседание вылын.
Кутшӧм решение нӧ ті примитінныд?
— Да вот сэтшӧмӧс, мый могысь ме и вои тіян дорӧ: корны тіянӧс ветлыны Лӧдз ордӧ да убедитны сійӧс, медым небзьӧдыштас ассьыс памфлетсӧ.
— Ветлыны сы ордӧ?
Но ме пӧшти ог тӧд сійӧс.
И таысь кындзи, сійӧ мустӧмтӧ менӧ.
Мыйла нӧ быть колӧ мунны сы ордӧ меным, а оз кодлыкӧ мӧдлы?
— Да прӧстӧ сы вӧсна, мый мукӧдыслы талун некор.
А таысь кындзи, миян пӧвстысь ті медся тӧлкаӧсь: ті онӧ кутӧ весьшӧрӧ вензьыны да онӧ воӧй сыкӧд пиньӧ.
— Таысь ме, дерт, кутчыся.
Но, ладнӧ, кӧсъянныд кӧ, ме ветла сы ордӧ, но водзвыв висьтала: ме омӧля надейтча успех вылӧ.
— А ме надейтча, мый сямманныд венны сійӧс, кӧсъянныд кӧ.
Да ещӧ висьталӧй сылы, мый комитетлы кажитчӧ сылӧн памфлетыс — ме тӧдвылын кута, литературнӧй боксянь.
Тайӧ вайӧдас сійӧс бур настроениеӧ, и сэтчӧ жӧ тайӧ дзик збыль.
Лӧдз пукаліс аслас письменнӧй пызан сайын, кӧні тырыс сулалісны дзоридзьяс, да, пидзӧс вылас паськӧдӧм письмӧ кутігтыр, веськодьпырысь видзӧдіс джоджӧ.
Кузь гӧна сьӧд пон, коді куйліс сы кок дінын ковёр вылын, лэптіс юрсӧ да кутіс эргыны, кор калькнитӧм ӧдзӧсӧ таркнитіс Джемма.
Лӧдз тэрыба чеччис да копыртчыштліс сылы.
Чужӧмыс сылӧн друг быттьӧ измис.
— Ті вывті любезнӧйӧсь, — шуис сійӧ кӧдзыда. — Ті кӧ эськӧ водзвыв юӧртінныд меным, мый тіянлы колӧ аддзӧдлыны менӧ, ме пыр жӧ эськӧ локті тіян ордӧ.
Джемма чувствуйтіс, мый сійӧ думсьыс сиӧ сылы му пырыс мунны, да тэрмасьӧмӧн гӧгӧрвоӧдіс, мый воис могӧн.
Лӧдз бара копыртчыштліс да матыстіс сылы креслӧ.
— Ме локті тіян дорӧ комитет тшӧктӧм серти, — заводитіс Джемма. — Сэні унджыкыс абу сӧгласенӧсь тіян памфлетса ӧткымын пунктъяс кузя.
— Ме сідзи и чайті. — Лӧдз нюммуніс да пуксис сылы паныд: вештіс асланьыс пызан вывсьыс хризантемаяса ыджыд ваза, медым сайӧдны югыдсьыс ассьыс чужӧмсӧ.
— Унджык членыслы, правда, зэв ёна кажитчӧма памфлетыс, кыдзи литературнӧй произведение, но татшӧмӧн сійӧс абу лӧсьыд печатайтны.
Найӧ полӧны, мый вывті чорыда гижӧмыс вермас дӧзмӧдны йӧзӧс, кодъяссянь поддержкаыс сэтшӧма колӧ партиялы.
Лӧдз кыскис вазасьыс ӧти хризантема да заводитіс ньӧжйӧник нетшкыны сылысь еджыд лепестокъяссӧ.
Джемма случайнӧ видзӧдліс сылӧн веськыд киса чуньяс вылӧ.
Сійӧс шымыртіс кутшӧмкӧ тешкодь, тревожнӧй чувство: сылы кажитчис, мый сійӧ аддзыліс нин коркӧ войдӧр татшӧм ногӧн дзоридзьяс нетшкӧмсӧ.
— Кыдзи литературнӧй произведение, — небыд гӧлӧсӧн, но кӧдзыда шуис Лӧдз, — менам памфлетӧй нинӧм оз сулав, и та боксянь вермасны радуйтчыны сӧмын найӧ, кодъяс нинӧм оз гӧгӧрвоны литератураын.
А мый сійӧ дӧзмӧдӧ, — да ӧд тайӧ и меным вӧлі колӧ.
— Ме гӧгӧрвоа.
Но делӧыс сыын, мый тіян ударъясыд веськалӧны оз налы, кодъяслы колӧ.
abu
— Меным кажитчӧ, ті ӧшибайтчанныд, — шуис сійӧ. — Юалӧмыс сулалӧ тадзи: мый могысь корис менӧ татчӧ тіян комитетныд?
Сы могысь, кыдз ме гӧгӧрвои, медым тырвыйӧ эрдӧдны иезуитъясӧс да серавны найӧс.
Тайӧ обязанностьсӧ и ме пӧрта олӧмӧ, кыдзи верма.
— Верма тіянлы веськыда шуны, мый некод оз и сомневайтчы ни тіян способностьяс йылысь, ни тіян бур кӧсйӧмъяс йылысь.
Но комитет полӧ, мый тіян памфлетныд вермас дӧзмӧдны либеральнӧй партияӧс да оз ло миянлы моральнӧй поддержка карса рабочӧйяссянь.
Ті веськӧдӧмныд ньӧвъястӧ санфедистъяслы паныд, но лыддьысьысьяс пӧвстысь унаӧн думыштасны, мый ті тӧдвылад кутанныд вичко да выль папаӧс, а тайӧс, тактика боксянь артыштӧмӧн, комитет лыддьӧ ковтӧмӧн.
— Ӧні ме заводиті гӧгӧрвоыштны.
Кор ме критикуйта духовенстволысь сӧмын сійӧ представительяссӧ, кодъяскӧд партия лёк отношениеясын, — ме верма висьтавны став правдасӧ, кӧсъя кӧ.
Но мыйӧн сӧмын ме казьтышта попъяс йылысь, партиялӧн радейтана йӧз йылысь, — о, сэки вӧлӧмкӧ: «правдаыд — пон, кодӧс колӧ видзны чеп йылын».
Да, шут вӧлӧма прав...
Но ме сӧгласен лоны кӧть мыйӧн, сӧмын не шутӧн.
Дерт, ме должен кывзысьны комитет решениелы, но ме аддза, мый сійӧ интересуйтчӧ посниторъясӧн да бокӧ кольӧма медся главнӧйсӧ: м-мон-синьор <ns>М-ммонтан-н-неллиӧс</ns>...
— Монтанеллиӧс? — повторитіс Джемма. — Ме тіянӧс ог гӧгӧрво.
Ті сёрнитанныд Бризигелласа епископ йылысь?..
— Да.
Выль папа, кыдзи тӧдса, муртса на назначитӧма сійӧс кардиналӧн.
Меным буретш гижӧны сы йылысь.
Кӧсъянныд кывзыны письмӧсӧ?
Гижӧ менам ӧти друг, коді олӧ граница сайын.
— Кутшӧм граница?
Папа обласьтлӧн?
— Да.
Со сійӧ мый гижӧ:
abu
«<ns>Т-ті</ns> регыд <ns>к-кутанныд</ns> имеитны удовольствие аддзысьлыны миян медся лёк врагъяс пиысь ӧтикӧд, <ns>к-к-кардинал</ns> Лоренцо <ns>М-монтанелликӧд</ns>, Бризигелласа епископкӧд. <ns>С-с-сійӧ</ns>...»
Лӧдз дугдіс лыддьыны да пыдісянь ышловзис.
Сэсся водзӧ кутіс лыддьыны, кывъяссӧ терпитны позьтӧг нюжйӧдлігтыр, но сэсся эз нин мыктав:
— «Сійӧ кӧсйӧ Волыны Тосканаӧ локтан тӧлысьын.
Воас сэтчӧ «миритӧдӧм» кузя торъя важнӧй миссияӧн.
Первой кутас проповедуйтны Флоренцияын, кӧні олас недель куим кымын, сэсся Сиенаын да Пизаын и медбӧрын Пистойя пыр мунас Романьяӧ.
Сійӧ явӧ ӧтувтчис вичколӧн либеральнӧй партия дорӧ, и сэк жӧ сійӧ — папалӧн да кардинал Фереттилӧн личнӧй друг.
Папа Григорий дырйи сійӧс эз радейтлыны да видзисны ылын, Апенниныса кутшӧмкӧ местаын.
А ӧні сійӧ ӧдйӧ кыптіс вылӧ.
Збыльвылас, сійӧ, дерт, йӧктӧ иезуитъяслӧн дудкаӧн ворсӧм шы улӧ, кыдзи и быд санфедист.
Сы вылӧ пуктӧм миссиясӧ сідзжӧ индісны отец-иезуитъяс.
Сійӧ католическӧй вичколӧн медся бур проповедникъяс пӧвстысь ӧти и сэтшӧм жӧ вреднӧй, кутшӧм и ачыс Ламбручини.
Сылӧн ӧнія могыс — поддерживайтны кыдз позьӧ дырджык выль папаӧс бӧрйӧм кузя войтырлысь энтузиазм да татшӧм ногӧн кыскыны сылань обществолысь вниманиесӧ, кытчӧдз великӧй герцог оз кырымав проектсӧ, кодӧс лӧсьӧдӧны иезуитъяслӧн агентъяс.
Мый кӧсйӧны пыртны тайӧ проектас, меным эз удайтчы тӧдмавны».
Водзӧ сійӧ гижӧ: «Гӧгӧрвоӧ-ӧ Монтанелли, кутшӧм могӧн сійӧс ыстӧны Тосканаӧ, али сійӧ иезуитъяс киын прӧстӧ чача — ог вермы ме гӧгӧрвоны.
Сійӧ либӧ вывті тӧлка плут, либӧ величайшӧй осёл.
Тешкодь ӧтитор: мыйта меным удайтчис тӧдмавны, сійӧ оз босьтав калымъяс да сылӧн абуӧсь любовницаяс, а татшӧмторсӧ ме аддза первойысь на».
Лӧдз пуктіс письмӧсӧ да джынвыйӧ куньӧм синъясӧн видзӧдіс Джемма вылӧ, виччысис, мый шуас сійӧ.
— Ті эсканныд, мый корреспондентныд стӧча гижӧ фактъяс йывсьыс? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Джемма.
— Монсиньор Монтанеллилӧн частнӧй олӧмын асьсӧ бура кутӧм йылысь?
Ог эскы.
Да и сійӧ ачыс оз эскы, мый юӧртӧмыс дзик збыль.
Кыдзи ті казялінныд, сійӧ гижӧ: «мыйта меным удайтчис тӧдмавны...»
— Ме ог та йылысь юав, — кӧдзыда торкис Джемма, — а сы йылысь, мый висьтавсьӧ сылӧн миссия йылысь.
— Да, та кузя верма тырвыйӧ эскыны сылы.
Тайӧ менам важся друг, нелямын коймӧд вося ёртъяс пӧвстысь ӧти.
Ӧні сійӧ сэтшӧм положениеын, мый вермӧ тӧдмавны татшӧмторъяс йылысь.
«Тыдалӧ, Ватиканса кутшӧмкӧ чиновник», вуджӧртіс Джемма юрын.
— Сідзкӧ со кутшӧмӧсь тіян связьясыд!
Ме, колӧ шуны, тадзи и думайті.
— Тайӧ письмӧыс, дерт, частнӧй, — водзӧ висьталіс Лӧдз, — и ті гӧгӧрвоанныд, мый содержаниеыс сылӧн не должен лоны тӧдсаӧн некодлы, тіян комитетса членъяслы кындзи.
— Тӧдӧмысь, сідз.
Но бергӧдчылам памфлет дорад:
верма-ӧ ме висьтавны комитетлы, мый ті сӧгласенӧсь ӧткымынлаті вежыштны да небзьӧдыштны, али...
— А ті онӧ думайтӧй, синьора, мый вежышталӧмъясыс вермасны не сӧмын слабмӧдны сатиралысь вынсӧ, но и тшыкӧдны «литературнӧй произведениелысь» мичлунсӧ?
— Ті юаланныд менам личнӧй мнение йылысь, а ме локті сёрнитны тіянкӧд комитет нимсянь.
abu
abu
— Оз-ӧ позь гӧгӧрвоны таысь, мый ті личнӧ прӧтивӧсь комитет мнениелы?
— Тіянӧс кӧ интересуйтӧ, мый ме думайта личнӧ, — висьтала: ме абу сӧгласен унджыкыскӧд кыкнан пункт кузяыс.
Менӧ ньӧти оз радуйт памфлетыд литературнӧй боксянь, но лыддя сійӧс правильнӧйӧн фактъяс петкӧдлӧм кузя да коланаӧн тактика боксянь.
— Мӧд ногӧн кӧ?
— Ме тырвыйӧ сӧгласен тіянкӧд, мый Италия увлекайтчӧ ылӧдчысь биясӧн и мый став тайӧ радлӧмъясыс да кыпыдлуныс вайӧдасны сійӧс прӧйдитны позьтӧм нюрӧ.
Ме эськӧ вӧлі рад, та йылысь кӧ вӧлі шуӧма веськыда да смела, мед кӧть и лои дӧзмӧдӧма да ӧтдортӧма миян союзникъяс пӧвстысь ӧткымынъясӧс.
Но кыдзи корпорацияса член, кӧні унджыкыс думайтӧны дзик мӧдног, ме ог вермы сулавны аслам личнӧй мнение вылын.
И, тӧдӧмысь, ме сідзжӧ чайта, мый сёрнитны кӧ нин, то колӧ сёрнитны справедливӧя да спокойнӧя, а оз сэтшӧм ногӧн, кыдзи ті.
— Ті виччысьыштлӧй недыр, ме выль пӧв видзӧдла рукописьсӧ.
Лӧдз босьтіс рукописьсӧ, тэрыба лыддис сійӧс помсянь помӧдз да лои недӧвӧлен, кыдзи тайӧ тӧдчис сы чужӧм серти.
— Да, ті правӧсь.
Статьясӧ гижӧма кафешантаннӧй остротаяс сямӧн, а абу кыдзи политическӧй сатира.
Но мый нӧ вӧчан?
Гижи кӧ ме шыльыда, бура — публика оз гӧгӧрво.
Оз кӧ лоны ёсь кывъясыс, кажитчас гажтӧмӧн.
— А ті онӧ чайтӧй, мый ёся гижӧмыд сідзжӧ гажтӧм, сійӧ кӧ сетсьӧ вывті ыджыд дозаясын?
Лӧдз видзӧдліс сы вылӧ тэрыб, бытшласьысь синъясӧн да гораа серӧктіс.
— Ті, синьора, буракӧ, сэтшӧм ужаснӧй йӧз пӧвстысьӧсь, кодъяс век правӧсь.
abu
abu
abu
abu
abu
Ме кӧ шыбита памфлетысь торъя йӧз йылысь став критикасӧ да коля медся существеннӧй юкӧнсӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, комитет шуас, мый оз вермы босьтны ас вылас кывкутӧм, медым печатайтны сійӧс; ме кӧ ог восьты политическӧй правдасӧ да став ударъяссӧ веськӧда партиялӧн торъя врагъяс вылӧ — комитет кутас вывті ошкыны менсьым произведениеӧс, а ми тіянкӧд кутам думайтны, мый оз сулав сійӧс печатайтны.
Со тіянлы интереснӧй метафизическӧй задача.
Мый бурджык: печатайтны, кӧть абу шогмана, али, кор тырвыйӧ туяна йӧзӧдӧм вылӧ, кольны лэдзтӧг?
Мый ті шуанныд та вылӧ, синьора?
— Ме ог думайт, медым тіянӧс вермис кутны татшӧм альтернатива.
Ме надейтча, мый, ті кӧ шыбитанныд личностьяссӧ, комитет сӧгласитчас печатайтны памфлеттӧ, кӧть, дерт, унаӧн лоӧны прӧтив.
И, меным кажитчӧ, сійӧ ваяс пӧльза.
Но тіянлы колӧ небзьӧдны гижан тонтӧ.
abu
Лӧдз лэптыштліс пельпомъяссӧ да сӧгласитчӧм петкӧдлӧм могысь ышловзис.
— Ме подчиняйтча, синьора, но ӧти условиеӧн.
Ті кӧ он лэдзӧй серавны меным ӧні, ті долженӧсь сетны меным тайӧ правосӧ регыд мысти.
Кор его преосвященство, быд боксянь бур кардинал воас Флоренцияӧ, — сэки нин ни ті, ни тіян комитетныд не долженӧсь мешайтны меным серавны мыйта лоӧ окота.
Та кузя ті долженӧсь нин сетны меным вӧля.
Лӧдз сёрнитіс веськодьпырысь, кӧдзыда, нетшкис вазаысь хризантемаяс да видзӧдіс югыд водзас вӧсни лепестокъяссӧ.
«Кыдзи тіралӧ сылӧн киыс, — дзоридзьяс дзӧрӧм вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Джемма. — Ӧд оз жӧ ю сійӧ?»
— Тіянлы бурджык сёрнитны та йылысь комитетса мукӧд членъяскӧд, — чеччигмозыс шуис Джемма. — Ме ог вермы водзвыв висьтавны, кыдзи найӧ решитасны.
— А ті эськӧ асьныд кыдзи решитінныд? — сідзжӧ чеччигмозыс юаліс Лӧдз. Ӧні сійӧ сулаліс пызан вылас мыджсьӧмӧн да, киас дзоридзьяс кутігтыр, топӧдлывліс найӧс банбок бердас.
Джемма падмис.
Лӧдзлӧн юалӧмыс кыпӧдіс сылысь уна важся сьӧкыд казьтылӧмъяс.
— Меным сьӧкыд тайӧс решитны, — шуис сійӧ медбӧрын. — Меным унаысь удайтчывліс кывлыны монсиньор Монтанелли йылысь уна во сайын.
Сійӧ сэки вӧлі сӧмын каноникӧн да духовнӧй семинарияса ректорӧн сійӧ провинцияас, кӧні ме овлі челядьдырйи...
Меным унатор висьтавлывліс сы йылысь ӧти... морт, коді сылы вӧлі зэв матысса, и висьтавлывліс сӧмын медся бурсӧ.
Меным кажитчӧ, мый сійӧ вӧлі сэки збыльысь замечательнӧй мортӧн.
Но тайӧ вӧлі важӧн, и сэксянь сійӧ вермис вежсьыны.
Контролируйттӧм власьт сэтшӧма тшыкӧдӧ йӧзӧс!
Лӧдз кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдіс сы вылӧ синсӧ лапнитлытӧг.
— Мед инӧсь сідз, — шуис сійӧ, — монсиньор Монтанелли кӧ ачыс и абу подлец, то сійӧ подлечьяс киын орудие.
Но меным да границасайса менам ёртъяслы тайӧ дзик веськодь.
Туй шӧрын куйлысь излӧн вермасны лоны зэв бурторъяс, но сійӧс век жӧ колӧ вештыны...
Энлӧй, синьора. — Лӧдз чотігтыр матыстчис ӧдзӧс дорӧ да восьтіс сійӧс. — Ті зэв шаньӧсь, синьора, мый волінныд ме ордӧ.
Ыстывны коляскала?
Оз ков?
Но, аддзысьлытӧдз.
abu
Джемма петіс улича вылӧ тревожнӧя думайтігтыр:
«Границасайса менам ёртъяс».
Кодъяс найӧ?
И кутшӧм ногӧн сійӧ думайтӧ вештыны туй вывсьыс изсӧ?
Сӧмын кӧ сатираӧн, то мыйла сійӧ шуис тайӧс сэтшӧм грӧзитана тонӧн?
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Монсиньор Монтанелли воис Флоренцияӧ октябр тӧлысся первойя лунъясӧ.
Сы воӧм бӧрын карын кутісны тӧдчымӧн волнуйтчыны.
Сійӧ нималіс кыдзи бур проповедник и вӧлі реформированнӧй папстволӧн представительӧн.
Войтыр терпитны вермытӧг виччысис сысянь выль учение изложитӧм; выль учениеыс — сійӧ любовлӧн да примирениелӧн евангелие, коді должен бурдӧдны Италиялысь став дойяссӧ.
Ставлы мустӧм Ламбручини местаӧ кардинал Гицциӧс римскӧй государственнӧй секретарӧн назначитӧмыс кыпӧдіс став йӧзлысь радлӧм.
И Монтанелли вӧлі буретш сійӧ мортӧн, коді вермас поддержитны кыпыд настроениесӧ.
Ас олӧмас быд боксянь асьсӧ стрӧга кутӧмыс сэтшӧм шоча паныдасьліс римскӧй вичколӧн высшӧй сановникъяс пӧвстын, мый тайӧ сідз нин кыпӧдіс сы дорӧ войтырлысь симпатиясӧ, сы вӧсна мый войтыр велалӧма лыддьыны вымогательствояс, подкупъяс да быдпӧлӧс интригаяс пӧшти быть колана условиеясӧн вичкоса служительяслы карьера вӧчӧм вылӧ.
Та дорӧ ещӧ позис содтыны проповедниклысь збыльвылӧ замечательнӧй талантсӧ, сьӧлӧмӧдз йиджтысяна гӧлӧссӧ да ас дорас кыскысь ортсыса видсӧ. Татшӧм бур качествояс дырйи сылӧн и любӧй кадӧ вӧлі эськӧ вывті ыджыд успех.
Грассини, кыдзи и век, пуктіс став вынсӧ, медым и тайӧ выль знаменитостьыс вӧлі сы гӧсьтъяс лыдын.
Но кыскыны ас дінас Монтанеллиӧс вӧлӧмкӧ абу сэтшӧм кокни, быд корӧм вылӧ сійӧ вочавидзліс век ӧтмоз жӧ вежливӧй, но решительнӧй ӧтказӧн.
— Вот пӧтлытӧм пемӧсъясыд, этійӧ Грассини гозъяыс! — шуис кыдзкӧ ӧтчыд Джеммалы Мартини, кор найӧ вӧлі вуджӧны Синьория площадь вомӧн ӧти вежалунса кӧдзыд асылӧ. — Казялінныд ті, кыдзи найӧ копыртчисны, кор воис кардиналлӧн коляскаыс?
Налы дзик веськодь, кутшӧм морт, — мед сӧмын сы йылысь горзісны.
Некор эг аддзывлы левъяс вылӧ татшӧм повтӧм охотникъясӧс.
Неважӧн на, августын, — Лӧдз, а ӧні Монтанелли.
Надейтча, мый его преосвященство ыштас та вылӧ, кор сы вылӧ веськӧдӧма татшӧм внимание.
Монтанелли испытывайтӧ тайӧ вниманиесӧ авантюристъяс чукӧркӧд.
Найӧ вӧлі мунӧны соборысь, кӧні талун Монтанелли висьталіс проповедь.
Зэв ыджыд зданиеын вӧліны сэтшӧм уна йӧз, кодъяс сьӧлӧмсяньыс кывзісны нималана проповедникӧс, мый Мартини убедитіс Джеммаӧс петны соборысь служба помасьтӧдзыс: сійӧ поліс, мый Джеммалӧн вермас висьмыны юрыс.
Дзонь недель чӧж зэрӧм бӧрын тайӧ вӧлі первойя шондіа асыв, и та вӧсна Мартини предложитіс Джеммалы гуляйтыштны Сан-Николо гӧгӧрса нӧрыс пӧкатъясын быдмысь садъясӧд.
— Ладнӧ, — шуис Джемма, — ме окотапырысь прӧйдитча, тіян кӧ эм прӧст кад, но сӧмын огӧ сыладорӧ.
Лучшӧ ветлӧдлыштам Лунг-Арноӧд: сэті мунас Монтанелли, а меным, кыдзи и Грассинилы, окота лои аддзывны знаменитостьсӧ.
— Но ӧд ті сӧмын на сійӧс аддзылінныд.
— Эг матысянь.
Соборас вӧлі сэтшӧм дзескыд... а кор сійӧ прӧйдитіс коляскаӧн, ми аддзылім сӧмын сылысь мышсӧ.
Ми кӧ лоам пос дорас матынджык, то, навернӧ, аддзылам сійӧс бура — ӧд сійӧ олӧ Лунг-Арноын.
— Но мыйла ті сэтшӧм ёна кӧсъянныд аддзывны Монтанеллиӧс?
Войдӧр ті некор энӧ интересуйтчылӧй нималана проповедникъясӧн.
— Менӧ и ӧні интересуйтӧ оз проповедник, а морт.
Меным окота тӧдны, ёна-ӧ сійӧ вежсьӧма сэксянь, кор ме аддзылі сійӧс медбӧръяысь.
— А кор ті сійӧс аддзылінныд?
— Артур кулӧм бӧрын кык лун мысти.
Мартини полігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
Найӧ воисны ӧні Лунг-Арноӧ, и Джемма веськодьпырысь видзӧдіс ва вылӧ нинӧм аддзытӧм синъясӧн, кодъясысь век сэтшӧма повліс Мартини.
— Джемма, донаӧй, — здук мысти шуис сійӧ, — збыльысь ӧмӧй тайӧ гажтӧм казьтылӧмыс кутас йирны тіянлысь сьӧлӧмтӧ нэм чӧжыд?
Миян пӧвстысь коді эз вӧчлы ӧшибкаяс дас сизим арӧсӧн?
— Но миян пӧвстысь эз быдӧн дас сизим арӧсӧн вилы ассьыс медбур другсӧ, — вочавидзис сійӧ мудз гӧлӧсӧн. Послӧн каменнӧй перилӧ вылӧ гырддзаяснас лэдзчысьӧмӧн Джемма дугдывтӧг видзӧдіс улӧ ю вылӧ.
Мартини чӧв оліс: сійӧ пӧшти поліс панны сыкӧд сёрни, кор Джеммалӧн лолі татшӧм настроение.
abu
Найӧ кыв ни джын шутӧг вуджисны пос вывті да мӧдӧдчисны набережнӧй кузя.
Недыр мысти Джемма бара заводитіс сёрнитны:
— Кутшӧм лӧсьыд гӧлӧсыс тайӧ мортыслӧн!
Сыын эм мыйкӧ сэтшӧм, мый ме эг кывлы ни ӧти морт гӧлӧсысь.
Таын, ме чайта, и секретыс, мыйысь зависитӧ сылӧн джын успехыс.
— Да, гӧлӧсыс вывті лӧсьыд, — пыр жӧ шыасис Мартини; сійӧ кутчысис тайӧ выль темаас, медым ылыстны Джеммалысь мӧвпъяссӧ страшнӧй казьтылӧмъясысь, кодъяс кыптісны юсӧ аддзӧм бӧрын. — Да и, гӧлӧс кындзиыс, став проповедникъяс пӧвстысь сійӧ медбур морт, кодъясӧс меным удайтчывліс кывзыны.
Но ме чайта, мый ыджыд успехыслӧн секретыс весиг абу таын, а пыдынджык: сылӧн лючки-бура олӧмын, коді сэтшӧма торйӧдӧ сійӧс вичкоса мукӧд сановникъясысь.
Ӧдвакӧ ті аддзанныд став Италия пасьтаысь дзик сӧстӧм репутацияа мӧд татшӧм ыджыд духовнӧй мортӧс, не кӧ лыддьыны асьсӧ папаӧс.
Помнита, кольӧм во, кор ме ветлі Романьяӧ, меным удайтчис волыны сылӧн епархияӧ, и ме аддзылі, кыдзи суров горечьяс виччысисны зэр улын сылысь прӧйдитӧмсӧ, медым кӧть пырмунігмоз видзӧдлыны сы вылӧ либӧ инмӧдчывны сы паськӧмӧ.
Найӧ пуктӧны сійӧс пӧшти вежа пыдди, а тайӧ зэв унатор йылысь висьталӧ: ӧд Романьяын вообщӧ мустӧмтӧны ставнысӧ, кодъяс новлӧны ряса.
Ме кыдзкӧ ӧтчыд шуи ӧти старик-крестьянинлы, типичнӧй контрабандистлы, мый войтыр, кыдзи тыдалӧ, ёна радейтӧ ассьыс епископсӧ, и сійӧ меным вочавидзис: «Ми огӧ радейтӧй попъясӧс, найӧ ставныс пӧръясьӧны.
Но монсиньор Монтанеллиӧс ми радейтам.
Некор некод эз кывлы, медым сійӧ висьталіс лӧж либӧ вӧчис несправедливӧ».
— Интереснӧ тӧдны, — Мартинилы шуис Джемма, — тӧдӧ-ӧ сійӧ, мый сы йылысь думайтӧ войтыр?
— Кыдзи сійӧ вермас тӧдны тайӧс?
Ӧд сійӧ, мый сы йылысь думайтӧны, збыль.
— Абу, абу збыль.
— Кытысь ті тайӧс тӧданныд?
— Сійӧ ачыс меным висьталіс.
— Сійӧ?
Монтанелли?
Джемма, мый ті кӧсъянныд висьтавны?
Джемма вештіс плеш вывсьыс юрсисӧ да бергӧдчис Мартинилань.
Найӧ бара сувтісны ю весьтӧ;
Мартини лэдзчысис гырддзаяснас перилӧ вылӧ, а Джемма ньӧжйӧник гижталіс зонтикнас изъясӧ.
— Чезаре, ми тіянкӧд важся тӧдсаяс нин, но ме некор эг висьтавлы тіянлы ставтор йывсьыс, мый лои Артуркӧд.
— И оз ков висьтавны, донаӧй, — тэрмасигтыр торкис сійӧс Мартини. — Ме тайӧс ставсӧ нин тӧда.
— Тіянлы висьталіс Джиованни?
— Да, кулӧм водзвылас, ӧти войӧ, кор ме пукалі сы дінын. Сійӧ висьталіс меным ещӧ...
Джемма, донаӧй, ми кӧ нин та йылысь панім сёрни, то бурджык ме висьтала тіянлы став правдасӧ... сійӧ шуис, мый тіянӧс век мучитӧ тайӧ шудтӧм событие йывсьыс казьтылӧмыс, да тшӧктіс меным лоны тіянлы ёртӧн да зільны вештыны тіянлысь татшӧм мӧвпъяссӧ.
И ме вӧчи мый верми, кӧть, кажитчӧ, весьшӧрӧ — ставсӧ, мый верми.
— Ме тӧда, — сы вылӧ синсӧ лэптігтыр вочавидзис Джемма. — Сьӧкыд эськӧ вӧлі меным тіян дружбатӧг.
А монсиньор Монтанелли йылысь сійӧ тіянлы сэки нинӧм эз висьтав?
— Эз.
Ме эг и чайтлы, мый Монтанелли имеитӧ тайӧ история дорас кутшӧмкӧ отношение.
Сійӧ висьталіс меным сӧмын, мый тайӧ делӧыс йитчӧма предательствоӧн да...
— Да сы йылысь, мый ме кучки Артурлы и сійӧ вӧйтчис?
Ладнӧ, а ӧні ме висьтала тіянлы Монтанелли йылысь.
Найӧ бӧр бергӧдчисны послань, кыті регыд должен вӧлі прӧйдитны кардинал.
Ва вылысь синсӧ вештывтӧг Джемма заводитіс висьтавны:
— Монтанелли сэки вӧлі каноникӧн да Пизаса духовнӧй семинарияса ректорӧн.
Сійӧ сетавліс Артурлы философия кузя урокъяс, а кор Артур пырис университетӧ, найӧ частӧ лыддьысьлісны ӧтлаын.
Найӧ зэв ёна радейтісны ӧта-мӧднысӧ и ёнджыкасӧ вӧліны радейтысь ёртъяс кодьӧсь, а эз велӧдысь да ученик кодьӧсь.
Артур вывті донъявліс мусӧ, кыті ветлӧдліс Монтанелли, и ме помнита, кыдзи сійӧ ӧтчыд меным шуис, мый сійӧ вӧйтчас, оз кӧ ло сылӧн падреыс.
Тадзи сійӧ век шулывліс Монтанеллиӧс.
Но, сэсся ті тӧданныд, мый лои шпион донеситӧм вӧсна...
Аскинас менам бать да Бертонъяс — Артурлӧн нерӧднӧй вокъясыс, вывті мустӧм йӧз, — лунтыр вӧліны ю дорын, корсисны шойсӧ, а ме пукалі аслам жырйын да думайті сы йылысь, мый ме вӧчи. —
Джемма чӧв ланьтліс недыр кежлӧ да сэсся водзӧ висьталіс:
— Рытнас сёрӧн ме дорӧ пырис бать да шуис: «Джемма, донаӧй, лэччы уліӧ; воис кутшӧмкӧ морт: сійӧ кӧсйӧ аддзӧдлыны тэнӧ».
Ми лэччим приёмнӧйӧ.
Сэні пукаліс студент, миян группаса ӧти член.
Тіралігтыр, ставнас кельдӧдӧма, сійӧ висьталіс меным, мый тюрьмаысь Джиованнисянь воӧма мӧд письмӧ, кӧні юӧртсьӧ, мый, кыдзи сэні тӧдмалӧмаӧсь ӧти надзирательсянь, Артур веськалӧма пӧкаитчигӧн лэчкӧ и мый сійӧс вузалӧма Карди.
Помнита, студент меным шуис: «Сӧмын ӧтитор бурмӧдӧ сьӧлӧм: ӧні ми тӧдам, мый Артур абу мыжа».
Бать кутіс менӧ киӧд, зілис успокоитны.
Сійӧ сэки оз на вӧлі тӧд, мый ме вӧчи.
Ме пыри аслам жырйӧ да войбыд пукалі син куньлытӧг.
Асывнас бать да Бертонъяс бара мунісны ю дорӧ.
Найӧ надейтчисны на, мый аддзасны шойсӧ.
— Но ӧд сійӧс эз аддзыны?
— Эз аддзыны.
Да сійӧс и должен вӧлі нуны саридзӧ.
Ме коли ӧтнам.
Воис служанка да висьталіс, мый ӧні пыралӧма кутшӧмкӧ поп да, кор тӧдмалӧма, мый менам батьӧй абу гортын, бӧр мунӧма.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі Монтанелли, котӧрӧн петі чёрнӧй ходӧд да суӧді сійӧс сад дзиръя дорысь.
Кор ме шуи сылы: «Отец Монтанелли, меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд», сійӧ пырысь-пыр жӧ сувтіс да чӧв олігтыр виччысис, мый ме шуа.
О, Чезаре, ті кӧ эськӧ аддзылінныд сэки сылысь чужӧмсӧ!
Сы бӧрын сійӧ сулаліс менам син водзын быдса тӧлысьяс!
Ме шуи сылы: «Ме доктор Уорренлӧн ныв...
Тайӧ ме вии Артурӧс».
И висьталі сылы ставсӧ, кыдзи-мый вӧлі, а сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧкӧ изйысь вӧчӧм статуя, да кывзіс менсьым.
Кор ме помалі, сійӧ шуис: «Успокоитчӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй: энӧ ті сійӧс виӧй, а ме.
Ме пӧръявлі сійӧс, и сійӧ тӧдмалӧма та йылысь».
Монтанелли ӧдйӧ бергӧдчис да петіс дзиръяӧд, эз шу весиг сэсся ни ӧти кыв.
— А сы бӧрын?
— Ме ог тӧд, мый сыкӧд вӧлі бӧрыннас.
Кывлі сӧмын сійӧ жӧ рытнас, мый Монтанелли кутшӧмкӧ припадок вӧсна усьӧма улича вылӧ — тайӧ вӧлӧма гаваньсянь неылын, — и сійӧс пыртӧмаӧсь ӧти матысса керкаӧ.
Со ставыс, мый ме тӧда.
Менам бать вӧчис ставсӧ, мый вермис, медым успокоитны менӧ.
Кор ме висьталі сылы ставсӧ, сійӧ пырысь-пыр жӧ эновтіс уджсӧ да нуӧдіс менӧ Англияӧ, медым ылыстны ставтор дорсьыс, мый вермис казьтывны меным важ йывсьыс.
Сійӧ поліс, мед эськӧ ме сідзжӧ эг помав ассьым олӧмӧс, и, кажитчӧ, ме збыльысь думайтлі ӧти кадӧ та йылысь.
А бӧрынджык, ті тӧданныд, кор тыдовтчис, мый бать висьӧ ракӧн, ме должен вӧлі босьтны ачымӧс киӧ — ӧд ме кындзи эз вӧв некод, коді эськӧ вермис дӧзьӧритны сійӧс.
Сы кулӧм бӧрын челядь колисны ме дорӧ, кытчӧдз менам ыджыд вок эз вермы найӧс босьтны ас дінас.
Сэсся воис Джиованни.
Тӧданныд, первойсӧ ми прӧстӧ полім аддзӧдчывны: миян костын сулаліс тайӧ страшнӧй казьтылӧмыс.
Джиованни чорыда упрекайтіс асьсӧ сыысь, мый и сійӧ таын мыжа — несчастнӧй письмӧ вӧснаыс, кодӧс сійӧ гижис тюрьмасянь.
Но ме чайта, мый тайӧ общӧй шогыс и матыстіс миянӧс.
Мартини нюммуніс да пыркнитіс юрнас.
— Гашкӧ, тіянладорсянь тадзи и вӧлі, — шуис сійӧ, — но Джиованнилы ставыс решитчис первойя аддзысьӧмсянь жӧ.
Ме помнита, кыдзи сійӧ первойысь Ливорноӧ ветлӧм бӧрын воис Миланӧ.
Сійӧ вӧлі прӧстӧ воштӧма тіян вӧсна юр садьсӧ да сэтшӧм уна висьтавліс англичанка Джемма йылысь, мый менӧ муртса эз дӧзмӧд.
Ме думайтлі, мый ме тіянӧс кута мустӧмтны.
А, со и кардинал!
Коляска вуджис пос вывті да мӧдӧдчис набережнӧйвывса ыджыд керкалань.
Монтанелли пукаліс юрлӧсъяс вылӧ нёровтчӧмӧн.
Сійӧ, тыдалӧ, ёна вӧлі мудзӧма да эз казяв йӧз чукӧрсӧ, коді воӧма сы керка водзӧ, медым кӧть пырмунігмоз видзӧдлыны сы вылӧ.
Соборын сылысь чужӧмсӧ югдӧдысь вдохновениеыс дзикӧдз кусӧма и сы пыдди тӧдчис тӧждысьӧм да мудз.
Кор сійӧ петіс коляскаысь да сьӧкыд походкаӧн пырис керкаас, Джемма бӧр бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис послань.
abu
abu
— Меным частӧ волывліс мӧвп, — бара заводитіс Джемма, — мый кузя сійӧ вермис пӧръявлыны Артурӧс?
И меным мукӧддырйи воліс юрӧ... тіянлы, гашкӧ, тайӧ кажитчас тешкодьӧн... но найӧ сэтшӧм ӧткодьӧсь...
— Кодъяс?
— Артур да Монтанелли.
И тайӧс ме эг ӧтнам казявлы.
Таысь кындзи вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор Артур семьяса членъяскост отношениеясын.
Миссис Бертон, Артурлӧн мамыс, вӧлі медся мича нывбабаяс пӧвстысь, кутшӧмъясӧс ме тӧдлі.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм жӧ мича чужӧм, кутшӧм и Артурлӧн, да и характеръяснас найӧ вӧліны ӧткодьӧсь.
Но мамыс век кажитчис повзьӧмаӧн, быттьӧ эрдӧдӧм преступница.
И сы пасыноклӧн гӧтырыс обращайтчис сыкӧд вывті грубӧя.
Да и ачыс Артур ньӧти эз вӧв став эсійӧ вульгарнӧй Бертонъяс кодьыс...
Челядьдырйиыд, дерт, частӧ он гӧгӧрво унатор, мый аддзан. Бӧрынджык, кор уськӧдлі ме тӧдвылӧ важсӧ, меным частӧ воліс юрӧ, мый Артур — абу Бертон.
Гашкӧ, сійӧ тӧдмаліс мыйкӧ мамыс йылысь.
— Тадзи кӧ, то тайӧ и вермис лоны Артур кулӧмлы помкаӧн, а эз Кардилӧн предательствоыс, — шуис Мартини; тайӧн сійӧ думайтіс кокньӧдыштны Джеммалысь шогсӧ.
Но мӧдыс довкйӧдлыштіс юрнас.
— Чезаре, ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кутшӧм вӧлі сылӧн чужӧмыс, кор ме кучки сылы, ті эськӧ энӧ тадзи думайтӧй.
Монтанелли йылысь догадкаяс, гашкӧ, и вернӧйӧсь — наын нинӧм абу лӧсявтӧмыс...
Но мый ме вӧчи — лои вӧчӧма.
Кыв ни джын шутӧг найӧ мунісны некымын минут.
— Дона Джемма, — заводитіс медбӧрын Мартини, — му вылын кӧ эськӧ вӧліны способъяс вежны сійӧс, мый вӧчӧма, сэки сулалӧ эськӧ вӧлі думыштлыны важ ӧшибкаяс йылысь;
но раз найӧс оз позь веськӧдны — мед кулӧмаяс шогсьӧны кулӧмаяс вӧсна.
История ужаснӧй, тайӧ збыль.
Но коньӧр зон, пӧжалуй, век жӧ шудаджык уна ловйӧн кольӧм йӧз дорысь, кодъяс ӧні пукалӧны тюрьмаясын либӧ олӧны изгнаниеын.
Вот кодъяс йылысь миянлы колӧ думайтны.
Миян абу право ассьыным став мӧвпъяснымӧс веськӧдны кулӧмаяс вылӧ.
Уськӧдӧй тӧдвыланыд, мый шуліс тіян радейтана Шелли: «Важсяыс смертьлӧн, а тэнад — будущӧйыс».
Босьтӧй сійӧс, пока сійӧ тіян на, и думайтӧй эн сы йылысь, мый ті коркӧ важӧн вӧчлінныд омӧльтор, а сійӧ буртор йывсьыс, мый ті верманныд на вӧчны.
Став сьӧлӧмсяньыс бурӧдны думайтігӧн Мартини кутіс Джеммалысь кисӧ, но пыр жӧ лэдзис да шатовмуніс, кор кыліс ас бӧрвывсьыс небыдик гӧлӧс:
— Монсиньор Монтанеллилӧн, почтеннейшӧй доктор, кыв шутӧг эмӧсь став сійӧ бурторъясыс, мый йылысь ті висьталанныд.
Сійӧ весиг вывті бур миян грешнӧй мирлы, и сійӧс эськӧ колӧ вежлива мӧдӧдны мӧд мирӧ.
Ме эска, мый сійӧ вӧчис эськӧ сэні сэтшӧм жӧ сенсация, кыдзи и тані.
Сэні, тӧдӧмысь, уна важся олысь духъяс, кодъяс некор на эз аддзывны татшӧм диковинкасӧ, кутшӧм честнӧй кардинал.
А духъяс ёна радейтӧны выльторъястӧ...
— Кытысь ті тайӧс тӧданныд? — кыліс Риккардолӧн скӧркодь гӧлӧс.
— Священнӧй писаниеысь, менам донаӧй.
Веритны кӧ сылы, то весиг почтеннӧй духъяслы ёна кажитчӧны фантастическӧй сочетаниеяс.
А честность да кардинал, ме ногӧн, вывті аслыссяма сочетание, сэтшӧм жӧ шогмытӧм, кыдзи ракӧс сёйны маӧн...
А! Синьор Мартини да синьора Болла!
Бур поводдяыс зэрӧм бӧрын, збыль ӧд?
Кывзінныд и ті выль Савонароллаӧс?
Мартини тэрыба бергӧдчис.
Лӧдз, кодлӧн вӧлі вомас сигара да петляас дзоридз, нюжӧдіс сылы мича перчаткиа ассьыс вӧсньыдик кисӧ.
Ӧні, кор шондіыс гажаа ворсіс сылӧн мичаа лакируйтӧм башмакъяс вылын да югдӧдіс сылысь нюмъялысь чужӧмсӧ, сійӧ кажитчис Мартинилы эз сэтшӧм мисьтӧмӧн, но ещӧ ёнджыка самодовольнӧйӧн.
Найӧ топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ: ӧтиыс приветливӧя, мӧдыс зумыша.
— Тіянлы абу лӧсьыд, синьора Болла? — друг шуис Риккардо.
Джеммалӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм блед, мый сы шляпасянь усьысь вуджӧрас сійӧ кажитчис пӧшти кулӧм мортлӧн кодь, и сы морӧс вылын лентаяс чеччалӧм сертиыс вӧлі тӧдчӧ, кутшӧм ёна тіпкӧ сылӧн сьӧлӧмыс.
— Ме муна гортӧ, — шуис сійӧ слабиник гӧлӧсӧн.
Корисны коляска.
Мартини пуксис сыкӧд, медым колльӧдны сійӧс гортӧдзыс.
Лӧдз тэрмасигтыр лӧсьӧдыштіс сылысь платтьӧсӧ, коді вӧлі ӧшӧдчӧма кӧлеса вылӧ, да сэсся друг видзӧдліс сы вылӧ, и Мартини казяліс, мый Джемма повзьӧмпырысь дрӧгнитіс.
— Мый тіянкӧд, Джемма? — юаліс сійӧ английскӧй кыв вылын, мыйӧн сӧмын мӧдӧдчисны. — Мый тіянлы шуис тайӧ негӧдяйыс?
— Нинӧм, Чезаре.
Сійӧ ньӧти абу мыжа.
Ме... повзи.
— Повзинныд?
— Да...
Меным кажитчис...
Сійӧ тупкис синъяссӧ кинас, и Мартини чӧв олігтыр виччысис, кытчӧдз сійӧ оз во ас садяс.
Сылӧн чужӧмыс вочасӧн ловзис,
и, Мартинилань бергӧдчӧмӧн, сійӧ заводитіс аслас обыкновеннӧй, зумыд гӧлӧсӧн:
— Ті вӧлӧмныд дзик правӧсь, кор шуинныд, мый вреднӧ казьтывны важся йылысь.
Тайӧ сэтшӧма слабмӧдӧ нервъястӧ, мый заводитан думайтны медся лӧсявтӧмторъяссӧ.
Некор сэсся ог кутӧй сёрнитны та йылысь, Чезаре, а то быд паныдасьысь морт меным кутіс кажитчыны Артур кодьӧн.
Тайӧ — быттьӧ галлюцинация, луншӧр-лунын кутшӧмкӧ каститчӧм.
Тӧданныд: ӧні, кор тайӧ мортыс матыстчис миян дорӧ, меным кажитчис, мый тайӧ Артур.
ВИТӦД ГЛАВА
Лӧдз торъявліс аслыспӧлӧс способностьӧн нажӧвитавны аслыс врагъясӧс.
Сійӧ воис Флоренцияӧ сӧмын августын, а октябр тӧлысь пом кежлӧ куим-нёльӧд юкӧныс комитетлӧн, коді сійӧс корліс, видзӧдіс нин сы вылӧ, кыдзи и Мартини.
Сы дор весиг медся пӧся сулалысьясыс дӧзмисны Монтанелли вылӧ зэв скӧра усьласьӧмъясысь, и ачыс Галли, коді первойсӧ дась вӧлі дорйыны да поддерживайтны ставсӧ, мый шуас остроумнӧй сатирик, заводитіс признавайтны, мый бурджык эськӧ вӧлі не вӧрзьӧдны кардинал Монтанеллиӧс.
Дзик ӧти мортӧн, коді веськодьпырысь видзӧдіс Лӧдз перӧ улысь петысь уна карикатураяс да пасквильяс вылӧ, вӧлі ачыс Монтанелли.
Оз сулав весиг уджавнысӧ, — кыдзи шуліс Мартини, — медым серавны мортӧс, коді видзӧдӧ та вылӧ сэтшӧм веськодя.
Сёрнитісны, мый Монтанелли, кор сы ордын ӧбедайтӧма Флорентийскӧй архиепископ, аддзӧма аслас жырйысь Лӧдзлысь медся скӧр пасквильсӧ, лыддьӧма сійӧс помсянь помӧдз да, архиепископлы сетігӧн, шуӧма: «А ӧд абу омӧля гижӧма, збыльысь?»
Регыд карын кутісны лыддьыны листок, коді шусис «Благовещениелӧн тайна».
Мед кӧть, шуам, весиг эз вӧв сэтчӧ серпасалӧма шевгӧдӧм бордъяса Лӧддзӧс (тайӧ рисунокнас Риварес вежлывліс аслас памфлетъяс вылын кырымпассӧ), унджык лыддьысьысьыслы эськӧ сӧмын стиль сертиыс нин, коді вӧлі сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана да ёсь, лолі гӧгӧрвоана, коді сійӧс гижӧма.
Памфлетсӧ составитӧма диалог формаын: сёрнитӧны мадонна образын сетӧм Тоскана да ангел образын сетӧм Монтанелли, коді вӧлі оливкӧвӧй лапъясысь вӧчӧм венока (мирлӧн символ) да киас кутіс лилияяс (сӧстӧмлунлӧн символ). Сэні юӧртсис иезуитъяслӧн воӧм йылысь.
Тайӧ произведениеас тырыс вӧліны оскорбительнӧй личнӧй намёкъяс да вывті смел дӧгадкаяс.
Флоренция ставнас чувствуйтіс, мый сатираыс вывті чорыд да абу справедливӧй, —
и сэк жӧ Флоренцияыс ставнас сераліс.
Серьёзнӧй тонӧн гижӧм памфлетас, кӧні тырыс вӧліны лӧсявтӧмторъяс, вӧлі сы мында юмор, мый Лӧдзлӧн медся лёк противникъясыс сералісны сідз жӧ сьӧлӧмсяньыс, кыдзи и сы дор сулалысьясыс.
И кӧть сатираыс вӧлі явӧ несправедливӧй, листок вӧчис карса йӧз вылӧ ассьыс действие.
Монтанеллилӧн личнӧй репутацияыс вӧлі вывті вылын, медым сійӧс вермис серьёзнӧя уськӧдны кутшӧмкӧ пасквиль, мед кӧть и медся ёся гижӧм, но вӧлі кад, кор общественнӧй мнение сувтіс сылы паныд.
Лӧдз тӧдіс, кыті чушкыны, и кӧть кардинал керка водзын эз дугдыны жуны йӧз, медым видзӧдлыны сы вылӧ, кор сійӧ пуксьӧ коляскаӧ либӧ локтӧ гортас, но ӧні благословениеяс да чолӧмалӧмъяс пӧвстын частӧ кывлывлісны тӧдчана горӧдӧмъяс: «Иезуит!», «Санфедистскӧй шпион!»
Но Монтанеллилӧн вӧліны уна дорйысьяс.
Пасквиль петӧм бӧрын кык лун мысти руководящӧй клерикальнӧй органын, коді шусис «Веруйтысь», вӧлі печатайтӧма зэв бур статья — «Благовещениелӧн тайна» вылӧ вочакыв — да кырымалӧма «Вичколӧн пи».
Лӧдзлӧн клеветническӧй усьласьӧмъяслы паныд тайӧ вӧлі Монтанеллиӧс тырвыйӧ туяна дорйӧм.
Статья заводитчигас анонимнӧй автор пӧся да мичаа гижис му вылын <rus>«мир да благоволение»</rus> доктрина йылысь, кодӧс лӧсьӧдіс выль папа, сэсся корис Лӧддзӧс докажитны кӧть аслас ӧти мыжалӧмлысь справедливостьсӧ, и помас торжественнӧя чуксаліс публикаӧс не веритны клеветниклы.
Кыдзи дорйӧмлӧн убедительность серти, сідзи и литературнӧй достоинствояс боксянь тайӧ «Ӧтветыс» вӧлі сэтшӧм вылын прӧстӧй газетнӧй статьяяс дорысь, мый сійӧн кутіс интересуйтчыны карыс ставнас, ещӧ нин сы вӧсна, мый газет лэдзысьыс ачыс эз вермы тӧдмавны, коді жӧ сэтшӧмыс «Вичколӧн пиыс».
Регыд мысти статьяыс петіс торъя брошюраӧн и Монтанеллилӧн «анонимнӧй дорйысь» йылысь мӧдісны сёрнитны Флоренцияса став кафеясын.
Лӧдз гижис скӧр статьяяс выль папа йылысь да сылӧн став сторонникъяс йылысь, торйӧн нин Монтанелли йылысь, видзчысигтыр индіс, мый сійӧс вӧлі быдногыс ошкӧма ассяньыс, кардиналсянь, сӧглас сетӧм бӧрын.
Та вылӧ анонимнӧй дорйысь вочавидзис «Веруйтысьын» скӧралана протестӧн.
Став мукӧд кад чӧжыс, мыйта Монтанелли оліс Флоренцияын, тайӧ вензьӧмыс эз дугӧдсьыв да регыд мысти сэтшӧма кыскис публикалысь вниманиесӧ, мый заставитіс сійӧс пӧшти вунӧдны асьсӧ проповедниксӧ.
Либеральнӧй партияса ӧткымын членъяс босьтчылісны докажитны Лӧдзлы, мый ньӧти оз туй сылы скӧравны Монтанелли вылӧ, но тайӧн нинӧм эз шедӧдны.
Став тайӧ доводъяс вылас сійӧ сӧмын любезнӧя нюмъяліс да вочавидзліс, кыдзи и век, мыкталігтыр:
— Збыльысь, господа, ті абу дзик добросовестнӧйӧсь.
Синьора Боллалы уступка вӧчигӧн ме нарошнӧ шуи аслым сералыштны ас пайысь, кор локтас Монтанелли.
Сэтшӧм вӧлі миян сёрнитчӧм.
Октябр тӧлысь помын Монтанелли муніс Романьяӧ, аслас епархияӧ.
Мунӧм водзвылас сійӧ висьталіс прӧщальнӧй проповедь, кӧні гарыштіс и нималана литературнӧй спор йылысь.
Сійӧ жалитіс, мый кыкнан писательыс вывті ӧзйысьӧсь, корис сійӧс дорйысь тӧдтӧм мортсӧ петкӧдлыны сдержанностьлысь пример да помавны тайӧ ковтӧм да мисьтӧм словеснӧй войнасӧ.
Аскинас жӧ «Веруйтысьын» петіс заметка, кӧні юӧртсис сы йылысь, мый «Вичколӧн пи» ӧтказывайтчӧ водзӧ спор нуӧдӧмысь, сы вӧсна мый монсиньор Монтанелли та йылысь висьталіс йӧз водзын.
abu
abu
abu
Ноябр тӧлысь помын Лӧдз шуис комитетлы, мый сійӧ кӧсйӧ ветлыны саридз дорӧ кык недель кежлӧ. Сійӧ муніс, кыдзи сёрнитісны, Ливорноӧ;
но кор сы бӧрын регыд мысти сэтчӧ жӧ воис доктор Риккардо да кӧсйис аддзӧдчывны сыкӧд, сылы весьшӧрӧ лои корсьны Лӧддзӧс.
Декабр витӧд лунӧ Папа обласьтын да Апеннинскӧй гӧраяслӧн став цепь пӧлӧныс заводитчис ыджыд политическӧй движение, и унаӧн сэки заводитісны гӧгӧрвоны, мыйла Лӧдзлы друг воӧма мӧвп петны каникулъяс вылӧ тӧв шӧрын.
Сійӧ бӧр воис Флоренцияӧ, кор волнениесӧ вӧлі пӧдтӧма.
Риккардоӧс улича вылысь аддзӧм бӧрын сійӧ шуис сылы нюмъялігтыр:
— Ме кывлі, мый ті юасьӧмныд ме йылысь Ливорноын, но ме манитчи Пизаын.
Кутшӧм мича важся кар!
Сэні чувствуйтан асьтӧ быттьӧ шуда Аркадияын!
Рӧштво дырйи сійӧ вӧлі литературнӧй комитетлӧн ӧти собрание вылын, коді муніс доктор Риккардо патераын.
Собрание вылас вӧліны зэв уна йӧз.
Лӧдз неуна сёрмыштіс, и, кор сійӧ пырис да нюммунігтыр копыртчыліс, быттьӧкӧ корис извинитны, эз нин вӧв ни ӧти прӧст места.
Риккардо чеччис, медым вайны орчча жырсьыс улӧс, но Лӧдз дугӧдіс сійӧс.
— Энӧ тӧждысьӧй, — шуис сійӧ, — ме зэв бура тӧрӧдча и татчӧ.
Сійӧ муніс ӧшинь дорӧ, кӧні пукаліс Джемма, да пуксис ӧшинь вылас.
Джемма чувствуйтіс Лӧдзлысь загадочнӧй видзӧдлассӧ, мый вӧсна Лӧдз кажитчис Леонардо да Винчи кодьӧн, и синьоралӧн инстинктивнӧй недӧвериеыс тайӧ морт дорас ӧдйӧ вежсис вежӧрттӧм полӧмӧн.
Собрание вылын вӧлі сувтӧдӧма юалӧм сы йылысь, медым лэдзны прокламация, кӧні висьтавсис эськӧ, мый Тосканалы грӧзитӧ тшыгъялӧм,
да комитетлӧн мнение сы йылысь, кутшӧм мераяс колӧ примитны, медым не лэдзны бедствие лоӧмсӧ.
Воны определённӧй решениеӧ вӧлі зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый мнениеясыс, кыдзи и век, ёна торъялісны.
Комитетлӧн радикальнӧй юкӧныс, кытчӧ пырлісны Джемма, Мартини да Риккардо, высказывайтчисны лэдзны веськӧдлан котыр да общество ним вылӧ энергичнӧй воззвание сы йылысь, медым ньӧти нюжмасьтӧг примитны мераяс населениелы ас кадӧ отсӧг сетӧм могысь.
А умереннӧйджык юкӧныс, сы лыдын, дерт, и Грассини, полісны, мый воззваниелӧн вывті энергичнӧй тоныс вермас сӧмын скӧрмӧдны веськӧдлан котырӧс, но оз убедит.
— Господа, ставыс тайӧ зэв бур, и вывті колана, дерт, медым отсӧгсӧ вӧлі сетӧма нюжмасьтӧг, — спокойнӧя сёрнитіс Грассини да жалитӧмпырысь видзӧдлывліс волнуйтчысь радикалъяс вылӧ. — Ми ставным, либӧ кӧть нин миян пӧвстысь унджыкыс, кӧсъям уна сэтшӧмтор, мый ӧдвакӧ ми шедӧдам коркӧ.
Но ми кӧ кутам сёрнитны татшӧм ногӧн, кыдзи ті вӧзъянныд, то зэв вермас лоны, мый веськӧдлан котыр оз примит некутшӧм мераяс, кытчӧдз оз ло настӧящӧй тшыгъялӧм.
Миянлы кӧ эськӧ удайтчис заставитны веськӧдлан котырӧс тӧдмавны йӧзлысь юасьӧмӧн, кутшӧмджык воӧ урожай, то и тайӧ нин эськӧ вӧлі водзӧ воськовтӧмӧн.
Пельӧсын камин дорын пукалысь Галли звирк чеччис, медым паныд шуны.
— Водзӧ воськовтӧмӧн?
Дерт жӧ, милӧстивӧй государь.
Но тшыгъялӧм оз кут виччысьны миянӧс.
Ми кӧ мӧдӧдчам татшӧм воськолӧн, войтырыс кулас водзджык, чем ми удитам сылы отсавны.
— Интереснӧ эськӧ тӧдны... — заводитліс Саккони,
но сэки уналадорсянь кылісны гӧлӧсъяс:
— Висьталӧй гораджыка: оз кыв!
— Кыдзи тані кылан, кор ывла вылас сэтшӧм адскӧй шум, — скӧрысь шуис Галли. — Пӧдса-ӧ сэні ӧшиньыс, Риккардо?
abu
Джемма видзӧдліс ӧшинь вылӧ.
— Да, — шуис сійӧ, — ӧшиньыс пӧдса.
Но сэті, тыдалӧ, прӧйдитӧ бродячӧй цирк либӧ мыйкӧ сэтшӧм сяма.
Ывлаын кылісны горзӧм, серам, кок шыяс, кӧлӧкӧльчикъясӧн зильгӧм, и тайӧ став дорас ещӧ ӧтувтчылісны лёк духӧвӧй оркестрлӧн равзӧм да барабанӧн гораа брунгӧм.
— Ӧні сэтшӧм нин лунъясыс, мый лоӧ миритчыны нимкӧд, — шуис Риккардо. — Рӧштво дырйи век овлӧ шума...
Мый ті кӧсйинныд висьтавны, Саккони?
— Ме кӧсйи шуны, мый интереснӧ эськӧ вӧлі тӧдны, мый думайтӧны тайӧ ставтор йывсьыс Пизаын да Ливорноын.
Оз-ӧ висьтав та кузя мыйкӧ синьор Риварес?
Сійӧ буретш воис сэтысь.
Лӧдз нинӧм эз шу.
Сійӧ дзоргис-видзӧдіс ӧшиньӧд и, кажитчӧ, эз кыв, мый йылысь сёрнитісны.
— Синьор Риварес! — шыасис сы дорӧ Джемма.
Сійӧ пукаліс Лӧдзсянь неылын и, сы вӧсна мый сійӧ век важмозыс видзӧдіс, Джемма копыртчис да инмӧдчис сы киӧ.
Лӧдз ньӧжйӧник бергӧдчис сыланьӧ, и Джемма дрӧгнитіс: сійӧс шемӧсмӧдіс Лӧдзлӧн страшнӧй видзӧдласыс.
Здук кежлӧ сылы кажитчыліс, мый сы водзын кулӧм мортлӧн чужӧм; сэсся Лӧдзлӧн вомдоръясыс кыдзкӧ страшнӧя вӧрзисны.
— Да, тайӧ бродячӧй цирк, — вашнитіс сійӧ.
Джеммалӧн медводдза инстинктивнӧй движениеӧн вӧлі сайӧдны сійӧс мукӧдлӧн любопытствоысь.
Сійӧ эз на гӧгӧрво, мый лои Лӧдзкӧд, но дӧгадайтчис, мый сылӧн кутшӧмкӧ страшнӧй галлюцинация, коді шымыртӧма сылысь телӧсӧ и душасӧ.
Джемма ӧдйӧ чеччис, сайӧдіс сійӧс публика видзӧдӧмысь да восьтіс ӧшиньсӧ, быттьӧ сы могысь, медым видзӧдлыны ывла вылӧ.
abu
Улича кузя муніс цирк: уна рӧма паськӧма арлекинъяс да осёлъяс вылын фокусникъяс.
Весь олысь уна йӧз сераліг да тойласигтыр шутитісны, шыбласисны арлекинъяскӧд бумага лентаясӧн да шыблалісны кампет тыра ичӧтик мешӧкъяс коломбиналы, коді пукаліс аслас колесницаын. Сы вылын вӧліны лэбач бордйысь перӧяс да блёсткаяс, плеш вылас лэччӧмаӧсь фальшивӧй кудрияс, а краситӧм вомдоръясас тӧдчис нарошнӧ вӧчӧм нюм.
Колесница бӧрся мунісны унапӧлӧс йӧз: арабъяс, корысьяс, акробатъяс, кодъяс мунігмозыс вӧчалісны быдсяма чуймӧдана штукаяс, да посни тӧварӧн да чӧсмасянторъясӧн вузасьысьяс.
Найӧ ставныс сераліг да горзігтыр тойлалісны да кучкалісны кодӧскӧ, но кодӧс именнӧ — Джемма первойсӧ эз аддзы йӧз чукӧрсьыс.
Но регыд мысти сійӧ аддзис, мый тайӧ вӧлӧма тешкодь шутовскӧй костюма да зильганъяса бумага колпака карлик, коді вӧлі гӧрба да зэв мисьтӧм. Сійӧ, тыдалӧ, пырліс труппа составӧ да гажӧдіс йӧз чукӧрсӧ чужӧмсӧ лёкногӧн чукрӧдлӧмӧн да аслас вежнясьӧмӧн.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — ӧшинь дорӧ локтігмоз юаліс Риккардо.
Сійӧс неуна шензьӧдыштіс, мый найӧ заставляйтӧны виччысьны комитетсӧ ставнас кутшӧмкӧ бродячӧй актёръяс вӧсна.
Джемма бергӧдчис сылань.
— Нинӧм интереснӧйыс, — шуис сійӧ. — Прӧстӧ бродячӧй цирк.
Но найӧ сэтшӧма шумитӧны, мый ме чайті, абу-ӧ мыйкӧ лоӧма.
Джемма сулаліс ӧшинь вылӧ мыджсьӧмӧн и друг кыліс, кыдзи Лӧдзлӧн кӧдзыд чуньясыс чабыртісны сылысь кисӧ.
— Аттьӧ тіянлы! — вашнитіс Лӧдз меліа да, ӧшиньсӧ пӧдлалӧм бӧрын, бӧр пуксис ӧшинь вылас.
— Прӧститӧй, мый ме тіянӧс торки, господа, — шуис сійӧ шуткапырысь. — Ме ылалі представлениенас.
Зэв интереснӧ.
— Саккони сетіс тіянлы юалӧм, — скӧрысь шуис сылы Мартини.
Лӧдзлӧн поведениеыс кажитчис сылы лӧсявтӧм тешитчӧмӧн, и сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый Джемма сэтшӧм бестактнӧя вӧчис сы ног жӧ.
Тайӧ ньӧти эз лӧсяв Джеммалы.
Лӧдз юӧртіс, мый сійӧ нинӧм оз вермы висьтавны Пизаын настроение йылысь, сы вӧсна мый сэтчӧ сійӧ ветліс сӧмын «шойччыны».
И сійӧ сэк жӧ кутіс висьтавлыны лоан тшыгъялӧм йылысь, мучитіс аслас кузь сёрниӧн да мыкталӧмӧн.
Кажитчис, мый сылы вывті лӧсьыд кывзыны ассьыс гӧлӧссӧ.
Кор собраниеыс помасис да комитетса членъяс мӧдісны разӧдчавны, Риккардо матыстчис Мартини дінӧ.
— Онӧ-ӧ кольччӧй ме ордӧ ӧбедайтны?
Фабрицци да Саккони кӧсйысисны кольччыны.
— Аттьӧ, но ме кӧсъя вӧлі колльӧдны синьора Боллаӧс.
— Ті, тыдалӧ, збыльысь думайтанныд, мый ме ог вермы воны гортӧ ӧтнам? — чеччигас да плащсӧ плавгигмоз шуис Джемма. — Дерт жӧ, сійӧ кольччас тіян ордӧ, доктор:
сылы пӧлезнӧ олыштны йӧз пӧвстын.
Сійӧ вывті уна пукалӧ гортас.
— Разрешитанныд кӧ, ме колльӧда тіянӧс, — шуис Лӧдз. — Ме муна сыладорӧ жӧ.
— Тіянлы кӧ, збыльысь, пӧпуттьӧ...
— А тіян, Риварес, сюрас кад пыравны миян ордӧ рытнас? — налы (ӧдзӧссӧ восьтігӧн юаліс Риккардо.
Лӧдз сералігтыр видзӧдліс пельпом вомӧныс.
— Менам, другӧй?
Ме кӧсъя мунны циркӧ.
— Кутшӧм чудак, — гӧсьтъяс дорӧ пырӧм бӧрын шуис Риккардо. — И кутшӧм тешкодь, мый сійӧ сэтшӧма радейтӧ балаганнӧй шутъясӧс!
— Нинӧм шензьӧданаыс: тайӧ сыын петкӧдчӧ душаяслӧн ӧткодьлуныс, — шуис Мартини: — сійӧ ачыс настӧящӧй балаганнӧй шут.
— Бур эськӧ, сӧмын кӧ шут, — серьёзнӧя содтіс Фабрицци. — Но ме пола, мый сійӧ кӧть и шут, то опаснӧй шут.
— Опаснӧй?
Мый боксянь?
— Оз кажитчыны меным тайӧ таинственнӧй гажа ветлӧдлӧмъясыс, кодъясӧс сійӧ сэтшӧма радейтӧ.
Ті тӧданныд, сійӧ ӧд ветліс нин куимысь, и ме ог верит, медым тайӧ бӧръя ветлігас сійӧ вӧлі Пизаын.
— Но ӧд тайӧ пӧшти абу секрет, мый сійӧ ветлывлӧ гӧраясӧ, — шуис Саккони. — Сійӧ весиг оз зэв зіль дзебны, мый кутӧ йитӧд контрабандистъяскӧд, кодъяскӧд тӧдмасьӧма Савиньоын мятеж дырйи,
и тырвыйӧ лӧсялана, мый сійӧ пӧльзуйтчӧ налӧн услугаясӧн, медым мӧдӧдавны ассьыс памфлетъяссӧ Папа обласьтса граница вомӧн.
— Вот буретш та йылысь меным и окота вӧлі сёрнитыштны тіянкӧд, — шуис Риккардо. — Меным кажитчӧ, мый медся бур — корны Риваресӧс, медым сійӧ босьтчис веськӧдлыны и миян контрабандаӧн.
Миянлысь литература Пистойяӧ нуӧм, ме ногӧн, котыртӧма вывті омӧля.
Век ӧтиногӧн — сигараясын — памфлетъяс мӧдӧдӧм вывті примитивнӧй способ.
— Но ӧнӧдз сійӧ вӧлі бур, — некыдз эз кӧсйы сетчыны Мартини.
Сійӧ дӧзмис кывзыны, кыдзи Галли да Риккардо Лӧддзӧс век пуктылісны подражайтӧм вылӧ кутшӧмкӧ образецӧн,
и сійӧ думайтіс, мый ставыс мунліс зэв бура, кытчӧдз эз во тайӧ «лицемернӧй рӧзбойникыс» велӧдны ставсӧ умӧ-разумӧ.
— Да, ӧнӧдз сійӧ шогмыліс миянлы, сы вӧсна мый нинӧм бурджыкыс эз вӧв.
Но бӧръя кадӧ, кыдзи ті тӧданныд, вӧлі унаӧс арестуйтӧма да вӧчӧма конфискацияяс.
И ме чайта, мый, делӧсӧ кӧ ас вылас босьтас Риварес, татшӧмторйыс водзӧвылӧ эськӧ оз ло.
— Мыйла нӧ ті тадзи думайтанныд?
— Ӧти-кӧ, миян вылӧ контрабандистъяс видзӧдӧны кыдзи бокӧвӧйяс вылӧ, а гашкӧ, весиг кыдзи лысьтан мӧс вылӧ, а Риварес — век жӧ нин налӧн друг, абу кӧ юрнуӧдысь.
Найӧ кывзысьӧны сылысь да веритӧны сылы.
Сылы, коді участвуйтіс Савиньоса восстаниеын, быд контрабандист, верманныд тырвыйӧ эскыны, вӧчас уна сэтшӧмтор, мый оз вӧч миянлы.
А мӧд-кӧ, ӧдвакӧ миян пӧвстысь сюрас кӧть ӧти морт, коді эськӧ тӧдіс гӧраяссӧ сэтшӧм бура, кыдзи Риварес.
Энӧ вунӧдӧй, мый сійӧ дзебсясьлӧма гӧраясын да зэв бура тӧдӧ контрабандистъяслысь став трӧпаяссӧ.
Ни ӧти контрабандист оз лысьт пӧръявны сійӧс, а весиг кӧть и решитчас, тайӧ сылы всё равно оз удайтчы.
— Сідзкӧ, мый жӧ ті предлагайтанныд? Поручитны сылы став делӧсӧ миянлысь литература Папа обласьтӧ нуӧм кузя — юклӧм, адресъяс, складъяс и вообщӧ ставсӧ — либӧ жӧ корны сійӧс сӧмын босьтны ас вылас граница вомӧн литература вуджӧдӧм.
— Сёрнитны кӧ адресъяс да складъяс йылысь, то на пӧвстысь ставыс, кодъяс миянлы тӧдсаӧсь, навернӧ, тӧдсаӧсь и сылы.
Но сыысь кындзи сылы, тыдалӧ, тӧдсаӧсь и сэтшӧмъяс, кодъясӧс ми огӧ тӧдӧй.
Сідзкӧ та кузя ӧдвакӧ ми сетам сылы мыйкӧ выльтор.
Но, а юклӧм кузя — тайӧс, дерт, кыдзи решитасны унджыкыс.
Но медся важнӧйыс, ме ногӧн, — граница вомӧн вуджӧдӧм.
Небӧгъяссӧ кӧ лючки-ладнӧ вайӧма Болоньяӧ — найӧс йӧзлы юклӧм абу нин сэтшӧм сьӧкыд делӧ.
— Кӧсъянныд кӧ тӧдны менсьым мнение, — шуис Мартини, — то ме тайӧ планыслы прӧтив.
Ӧд тайӧ сӧмын предположение, мый Риварес тырвыйӧ шогмас татшӧм делӧ вылӧ.
Збыльвылассӧ миян пӧвстысь некод эз аддзыв сійӧс тайӧ удж вывсьыс, и ми огӧ вермӧй шуны, мый критическӧй минутӧ сійӧ оз шӧйӧвош.
— О, та кузя верманныд не сомневайтчыны! — торкис Риккардо. — Савиньоса восстаниелӧн историяыс висьталӧ, мый сійӧ некор оз шӧйӧвош!
— А сыысь кындзи, — водзӧ висьталіс Мартини, — кӧть ме и омӧля тӧда сійӧс, но, меным кажитчӧ, веськыда верма шуны, мый сылы оз позь дӧверяйтны партиялысь став секретъяссӧ.
Сійӧ, ме чайта, кокни руа морт да радейтӧ синмӧ шыбитчыны.
А партийнӧй контрабандаӧн заведуйтӧм сетны ӧти мортлы — вывті серьёзнӧй делӧ.
Мый ті та йылысь думайтанныд, Фабрицци?
abu
— Ме ог сомневайтчы ни сылӧн смеллунын, ни честностьын, ни асьсӧ бура кутӧмын.
Гӧгӧрвоана и сійӧ, мый сылы бура тӧдсаӧсь кыдзи гӧраяс, сідзи и горечьяс.
Но эмӧсь мӧдпӧлӧс сомнениеяс.
Ме ог тырвыйӧ эскы, мый сійӧ ветлывлӧ гӧраясӧ сӧмын сы могысь, медым мӧдӧдны контрабандаӧн ассьыс памфлетъяссӧ.
Ме чайта, мый сылӧн эм мӧд мог.
Та йылысь, дерт, миян кындзи некод не должен тӧдны — тайӧ сӧмын менам подозрение.
Меным кажитчӧ зэв лӧсяланаӧн, мый сійӧ кутӧ топыд йитӧд кутшӧмкӧ шайкакӧд да, гашкӧ, медся опаснӧйыскӧд.
— Кутшӧмкӧд нӧ именнӧ, чайтанныд ті?
«Гӧрд вӧняяскӧд?»
— «Пуртаяскӧд».
— «Пуртаяскӧд?»
Но ӧд тайӧ брӧдягаяслӧн ичӧтик чукӧр, унджыкыс крестьяна пӧвстысь, налӧн абу некутшӧм образование да политическӧй опыт.
— Сэтшӧмъясӧн жӧ вӧліны Савиньоса повстанечьяс.
Но на пӧвстын вӧліны некымын образованнӧй йӧз, кодъяс веськӧдлісны наӧн.
Сідзжӧ вермас лоны и тайӧ шайкаас.
И кутӧй тӧдвыланыд, тайӧ пӧшти дзик збыль: Романьяса медся крайньӧй партияясын унджык членъясыс — восстаниеын вӧвлӧм участвуйтысьяс.
Найӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый восьса восстаниеын налы не вермыны клерикалъясӧс, да заводитӧмаӧсь гусьӧн виавны врагъяссӧ.
Неудача терпитӧм бӧрын найӧ босьтӧмаӧсь пуртъяс.
— А мыйла ті думайтанныд, мый Риварес кутӧ накӧд йитӧд?
— Ме сӧмын подозревайта.
Кӧть мед мый, а тайӧс колӧ эськӧ тӧдмавны ассьыным литературнӧй контрабанда сылы сеттӧдз.
Сійӧ кӧ думыштӧма нуӧдны кыкнан делӧсӧ ӧтпырйӧ, сійӧ вермас вайны миян партиялы ыджыд лёктор: уськӧдас сӧмын сылысь репутациясӧ и дзик нинӧм оз вӧч.
Но та йылысь ми сёрнитам на мӧдпӧрйӧ, — меным колӧ висьтавны тіянлы Римса юӧръяс йылысь.
Сёрнитӧны, мый кӧсйӧны назначитны комиссия карса самоуправлениелысь проект выработайтӧм могысь.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Джемма да Лӧдз чӧв олігтыр мунісны Лунг-Арноті.
Лӧдзлӧн ёна больгӧмыс, тыдалӧ, помассис.
Сійӧ эз шу пӧшти ни ӧти кыв сэксянь, кор найӧ петісны Риккардо ордысь, и Джемма вӧлі сьӧлӧмсяньыс рад сылӧн чӧв олӧм вылӧ.
Век сьӧкыд вӧлі сылы Лӧдзкӧд ӧтлаын лоӧмыс, и тайӧ лунас — мукӧддырся серти ёнджыка.
Друг сійӧ сувтіс да бергӧдчис Джеммалань.
abu
— Ті энӧ мудзӧй?
— Эг.
А мый?
— И рытнас сюрас прӧст кад?
— Сюрас.
— Ме кӧсйи корны тіянӧс гуляйтыштны мекӧд.
— Кӧні?
— Да прӧстӧ сідз, кӧні тіянлы кажитчӧ.
— Мый тайӧ тіянлы юрад воис?
abu
— Ме ог вермы тіянлы гӧгӧрвоӧдны. Тайӧ вывті сьӧкыд.
Но ме зэв ёна кора тіянӧс.
Лӧдз кыпӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
Налӧн выражениеыс шемӧсмӧдіс Джеммаӧс.
— Тіянкӧд вӧчсьӧ мыйкӧ тешкодьтор, — меліа шуис Джемма.
Лӧдз нетшыштіс петлясьыс дзоридз лепесток да кутіс чирйыны сійӧс.
Кодӧс тайӧ уськӧдіс тӧдвылас Джеммалы?
Кодӧскӧ татшӧм жӧ нервнӧй тэрыб чуньяса мортӧс.
— Меным сьӧкыд, — аслас кияс вылысь синъяссӧ вештывтӧг муртса кывмӧн шуис Лӧдз. — Меным абу окота кольччыны талун ӧтнамлы.
Мунамӧй мекӧд?
— Да, дерт жӧ.
Но абу-ӧ бурджык миянлы мунны ме ордӧ?
— Абу, ӧбедайтам ресторанын.
Синьория площадь вылын эм ресторан.
Энӧ ӧтказывайтчӧй, кора тіянӧс, ті кӧсйысинныд.
Найӧ пырисны ресторанӧ.
Лӧдз закажитіс ӧбед, но ачыс пӧшти эз инмӧдчыв сы дорӧ.
Сійӧ пыр чӧв оліс, крӧшитіс няньсӧ да гартлӧдліс пызандӧралысь сырсӧ.
Джемма чувствуйтіс асьсӧ зэв лёка.
Сійӧ мӧдіс каитчыны, мыйла сӧгласитчис мунны Лӧдзкӧд.
Чӧв олӧмыс кутіс лоны сьӧкыдӧн.
Джеммалы эз вӧв окота панны пустӧй сёрни морткӧд, коді, кажитчӧ, вунӧдӧма весиг, мый сійӧ сэні.
Медбӧрын Лӧдз видзӧдліс сы вылӧ да немвиччысьтӧг шуис:
— Кӧсъянныд видзӧдлыны циркысь представление?
Джемма чуймӧмысла паськыда восьтіс синъяссӧ.
abu
— Аддзылінныд ті коркӧ сэтшӧм представлениеяссӧ? — друг юаліс сійӧ.
— Эг, эг аддзывлы.
Менӧ найӧ эз интересуйтлыны.
— Весьшӧрӧ.
Тайӧ зэв интереснӧ.
Меным кажитчӧ, он вермы изучитны войтырлысь олӧмсӧ, он кӧ аддзыв татшӧм представлениеяссӧ.
abu
Бродячӧй цирк сувтӧдӧма ассьыс палаткасӧ карса ворота сайӧ.
Кор сы дорӧ матыстчисны Лӧдз да Джемма, барабанъясӧн лёкысь брунгӧм да скрипкаясӧн дзизгӧм юӧртісны сы йылысь, мый представление заводитчӧма.
Представлениеыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Став труппаас вӧліны некымын клоун, арлекин да акробат, асык пыр чеччалысь ӧти наездник, краситчӧм коломбина да гӧрба морт, коді вӧчаліс гажтӧм да йӧй сяма шуткаяс.
Шуткаясыс вообщӧ эз вӧвны грубӧйӧсь, но вӧліны неинтереснӧйӧсь да вӧчсисны ньӧжмыда,
и вообщӧ ставтор вылас тӧдчис помтӧм пошлостьлӧн отпечаток.
Публика, тосканечьяслы лӧсялана вежливостьӧн, сераліс да клопайтіс; но медся сійӧс гажӧдісны гӧрбалӧн тешитчӧмъясыс, кытысь Джемма эз аддзы нинӧм ни остроумнӧйсӧ, ни гажӧданасӧ.
Тайӧ вӧлі прӧстӧ грубӧй, безобразнӧй вежнясьӧм.
Видзӧдысьяс нерисны сійӧс да, челядьнысӧ пельпомъяс выланыс лэптӧмӧн, петкӧдлісны налы «урӧдсӧ».
— Синьор Риварес, збыльысь ӧмӧй ставсӧ тайӧс ті лыддянныд интереснӧйӧн? — Лӧдзлань бергӧдчигмоз юаліс Джемма. Лӧдз сулаліс палаткалӧн пу пыкӧд бердӧ мыджсьӧмӧн. — Меным кажитчӧ...
abu
Лӧдзлысь чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ друг чӧв ланьтіс.
Некор на, гашкӧ, сӧмын кор сійӧ сулаліс Монтанелликӧд Ливорноын сад дзиръя дорын, эз аддзыв морт чужӧм вылысь татшӧм помтӧм, некутшӧм лача петкӧдлытӧм страданиесӧ.
abu
Но вот ӧти клоун чужйис гӧрбаӧс, сійӧ бергӧдчис сынӧдас да гӧгыльтчис арена вылысь кутшӧмкӧ тешкодь комӧк моз.
Кутісны сёрнитны кык клоун, и Лӧдз вӧрзис, быттьӧ садьмис.
— Мунамӧй, — шуис сійӧ. — Али, гашкӧ, ті кӧсъянныд на видзӧдыштны?
— Ме бурджыкӧн лыддя мунны.
Найӧ петісны палаткаысь да мӧдӧдчисны пемыд турунвиж пуяс дорті юлань.
Некымын минут чӧж кыкнанныс чӧв олісны.
— Но мый, кутшӧма тіянлы кажитчис представлениеыс? — юаліс Лӧдз.
— Вель гажтӧм зрелище, а торъя местаяс прӧстӧ зывӧктанаӧсь.
— Мый нӧ буретш тіянлы кажитчис зывӧктананас?
— Да став эсійӧ вежнясьӧмыс.
Найӧ прӧстӧ безобразнӧйӧсь.
Сэні нинӧм абу остроумнӧйыс.
— Ті сёрнитанныд гӧрба йылысь?
Джемма помнитіс, мый Лӧдзлы зэв сьӧкыд кывзыны сы йылысь, мый казьтыліс сылӧн аслас физическӧй тырмытӧмторъяс йылысь, да этшаджык кӧсйис сёрнитны представлениелӧн тайӧ юкӧн йывсьыс.
Но Лӧдз ачыс юаліс, и сійӧ шуис:
— Да, тайӧ вӧлі ставсьыс медлёк.
— А ӧд тайӧ медсясӧ и гажӧдіс йӧзсӧ.
— Да, и та йылысь лоӧ сӧмын жалитны.
— Мыйла?
Абу-ӧ сы вӧсна, мый тайӧс арталӧма грубӧй вкусъяс вылӧ?
— А-абу.
Сэні ставсӧ арталӧма грубӧй вкусъяс вылӧ, но сэтчӧ жӧ сорлавсьӧ ещӧ и чорыдлун.
Лӧдз нюммуніс.
— Чорыдлун?
Гӧрба дорӧ?
— Ме кӧсъя шуны...
Сійӧ ачыс, дерт, та вылӧ видзӧдӧ дзик спокойнӧя.
Сылы аслас вежнясьӧмыс сэтшӧм жӧ нажӧтка, кыдзи наездниклы чеччалӧмыс да актрисалы коломбиналӧн рольыс.
Но кор видзӧдан сы вылӧ, сьӧкыд лоӧ сьӧлӧм вылад.
Сылӧн рольыс унизительнӧй; сыын увтыртсьӧ мортлӧн достоинствоыс.
— Но, сійӧ аслас рольын терпитӧ, тыдалӧ, оз унджык унижение, мыйта терпитліс труппаӧ пыртӧдз.
Миян пӧвстысь быдӧнлысь сідз либӧ тадз увтыртӧны достоинствосӧ.
— Пӧжалуй. Но тані...
Тіянлы тайӧ, гашкӧ, кажитчас некытчӧ лӧсявтӧм предрассудокӧн, но, ме ногӧн, мортлӧн телӧ должен лоны священнӧйӧн.
Ме ог вермы терпитны, кор сы вылын издевайтчӧны да нарошнӧ вайӧдӧны сійӧс урӧдӧ.
— Мортлӧн телӧ?..
А душа?
Сійӧ друг сувтіс, мыджсис кинас набережнӧйлӧн каменнӧй перилӧ вылӧ да кутіс видзӧдны Джеммалы веськыда синмас — виччысис вочакыв.
— Душа? — повторитіс Джемма, сувтіс жӧ да чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Лӧдз тэрыба шевгӧдіс кисӧ.
— Некор ӧмӧй тіянлы эз волы юрад, мый тайӧ коньӧр клоуныслӧн эм душа — ловъя, тышкасьысь, морт душа, кодӧс сюйыштӧма телӧлӧн тайӧ лёкиник обрубокас да быть сылы ковмӧ лоны рабыняӧн?
Ті сэтшӧм отзывчивӧйӧсь быдтор дорӧ, ті жалитанныд зильганъяса дурацкӧй паськӧма телӧсӧ да вунӧданныд шудтӧм душасӧ, кодлӧн абу весиг шутовскӧй паськӧм, медым вевттьыны куш яйсӧ!
Думыштлӧй, кыдзи сійӧ тіралӧ кӧдзыдысла, кыдзи ставлӧн син водзын пӧдтӧ сійӧс яндзимыс, кыдзи мучитӧ сійӧс налӧн тешитчӧмыс, кыдзи сотӧ сійӧс налӧн серамыс, быттьӧ донӧдӧм кӧрт!
Думыштлӧй, кыдзи сійӧ эбӧсысь усьӧмӧн видзӧдӧ гӧгӧр — гӧраяс вылӧ, кодъяс оз кӧсйыны киссьыны сы вылӧ, медым дзебны мучитысьяссьыс, изъяс вылӧ, кодъяслӧн оз пет жальыс, медым тыртны сійӧс; кутшӧма сійӧ вежалӧ крысаяслы, сы вӧсна мый найӧ вермасны писькӧдчыны му пытшкӧ да дзебсьыны сэтчӧ.
И помнитӧй ещӧ, душаыд ӧд немӧй, сылӧн абу гӧлӧсыс, сійӧ оз вермы горзыны.
Сылы лоӧ терпитны, терпитны и терпитны...
Но, ме сёрнита нинӧм абусӧ...
Мыйла нӧ ті онӧ сералӧй?
Тіян вылӧ оз действуйт юмор?
Джемма кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис набережнӧй кузя.
Рытывбыд Джеммалы ни ӧтчыдысь эз волы юрас, мый Лӧдзлӧн гӧгӧрвотӧм волнуйтчӧмыс кутшӧмкӧ ногӧн йитчӧма бродячӧй цирккӧд, и ӧні, кор Лӧдзлӧн немвиччысьтӧм ыпнитлӧмас сы водзын воссис сылӧн пытшкӧсса олӧмлӧн кутшӧмкӧ шуштӧм картина, Джеммалы сійӧ лои сэтшӧм жаль, мый сійӧ эз вермы аддзыны сьӧлӧм бурмӧдана ни ӧти кыв.
Лӧдз муніс сыкӧд орччӧн да видзӧдіс ва вылӧ.
— Ме кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд, — подозрительнӧя сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын заводитіс Лӧдз, — менам воображениелысь плодсӧ. Менам эм ӧти черта — фантазируйтны.
Но ме ог радейт, кор менсьым фантазияӧс пуктӧны збыльтуйӧ.
Джемма нинӧм эз вочавидз,
и найӧ чӧв олігтыр мунісны водзӧ.
Уффица ворота дінті мунігӧн Лӧдз вуджис туй вомӧн да копыртчис сьӧд комӧк дорӧ, коді куйліс конка рельс бокын.
— Мый лои, пиукӧй? — юаліс сійӧ, и Джемма чуймис сылӧн немвиччысьтӧг лоӧм мелі гӧлӧс вылӧ. — Мыйла тэ он мун гортад?
Комӧк вӧрзьыштіс да мыйкӧ вочавидзис ньӧжйӧник ымзан гӧлӧсӧн.
Джемма матыстчис на дорӧ да аддзис няйт, киссьӧм паськӧма ар квайта детинкаӧс, коді повзьӧм зверпи моз куйліс улича вылас.
Лӧдз копыртчис да малаліс сылысь дзугсьӧм юрсисӧ.
— Мый лои? — ещӧ улӧдзджык копыртчӧмӧн юаліс Лӧдз, медым кывны слабиника шуӧм вочакывсӧ. — Колӧ мунны гортад вольпась вылӧ.
Посни детинкаяслы нинӧм вӧчны войяснас ывла вылын.
Тэ дзикӧдз кынмӧмыд.
Вай китӧ и ло молодечӧн.
Кӧні тэ олан?
Лӧдз кутіс детинкаӧс киӧдыс, медым лэптыны сійӧс, но детинка бӧр лэдзчысис муас гораа бӧрдігтырйи.
— Но, мый, мый? — сы дінӧ пидзӧсчанясьӧм бӧрын юаліс Лӧдз.
Детинкалӧн пельпомыс да курткаыс вӧліны вирӧсь.
— Висьтав меным, мый лои? — мелі гӧлӧсӧн водзӧ сёрнитіс Лӧдз. — Тэ усин?
Эн?
Кодкӧ тэнӧ нӧйтіс?
Ме сідзи и чайті.
Коді нӧ сійӧ?
— Дядь.
— Но да, дерт.
Кор тайӧ вӧлі?
— Талун асыв.
Сійӧ вӧлі код, а ме... ме...
— А тэ веськалін сы ки улӧ.
Абу-ӧ тадз?
Оз ков веськӧдчыны код морт ки улӧ, пиукӧй.
Тайӧс кодъюраяс оз радейтны.
Синьора, мый нӧ миянлы вӧчны ичӧт мортыскӧд?
Мунам би дорас, дитяӧй, и лэдз меным видзӧдлыны тэнад пельпом вылӧ.
Сывйышт менсьым сьыліӧс кинад, ме тэнӧ нинӧм ог вӧч.
Но, вот сідз.
Сійӧ босьтіс детинкаӧс моздорас, нуис улича вомӧн да пуксьӧдіс паськыд перилӧ вылӧ.
Зепсьыс перйис пурт да, детинкалысь юрсӧ аслас морӧс бердӧ копыртӧмӧн, пелька нетшыштіс косяссьӧм соссӧ.
Джемма кутіс доймӧм кисӧ.
Пельпомас вӧлі чорыда кучкалӧма да сійӧ пыктӧма, киас вӧлі джуджыд рана туй.
— Кыдзи позьӧ вӧлі нӧйтны татшӧм кагасӧ? — кисӧ чышъянӧн кӧрталігмоз шуис Лӧдз. — Мыйӧн сійӧ кучкис тэнӧ?
— Коколюкаӧн.
Ме кори сылысь сольдо, медым ньӧбны лавкаысь неуна полента, а сійӧ кучкис меным коколюкаӧн.
Лӧдз дрӧгнитіс.
— А, — меліа шуис сійӧ, — ёна доймис?
— Сійӧ кучкис менӧ коколюкаӧн, а ме пышйи.
Ме пышйи сы вӧсна, мый сійӧ кучкис менӧ.
— И тэ пыр на ветлӧдлін сёйтӧг?
Вочавидзӧм пыдди детинка мӧдіс гораа бӧрдны.
Лӧдз босьтіс сійӧс перилӧ вылысь.
— Нинӧм, нинӧм, ми тэнӧ лечитам.
Кытысь эськӧ сӧмын аддзыны коляска.
Пола, мый коляскаясыс ставыс театр дорынӧсь, — талун сэні представление.
Меным яндзим тадзи новлӧдлыны кар кузя тіянӧс, синьора, но...
— Ме непременнӧ муна тіянкӧд.
Тіянлы, гашкӧ, ковмас отсӧг.
Но ті верманныд ӧмӧй нуны сійӧс сэтшӧм ылӧ?
Сійӧ абу вывті сьӧкыд?
— О, ньӧти абу, энӧ тӧждысьӧй!
Сӧмын театр дорысь найӧ аддзисны извозчикъяслысь некымын карета, и ставныс вӧліны занятӧсь.
Представление помассьӧма, и видзӧдысьяс петалісны нин.
Зитталысь нимсӧ вӧлі печатайтӧма гырысь шыпасъясӧн стеннӧй афишаяс вылӧ.
Сійӧ участвуйтіс балетын.
Лӧдз корис Джеммаӧс виччысьыштлыны, ачыс муніс артистъяслӧн подъезд дорӧ да шыасис ӧти служитель дінӧ:
— Мадам Ренни муніс нин?
— Эз на, сударь, — вочавидзис мӧдыс, ачыс чуймӧмӧн видзӧдіс бура пасьтасьӧм господин вылӧ, кодлӧн моздорас вӧлі детинка. — Кажитчӧ, мадам Ренни лӧсьӧдчӧ мунны.
Со сылӧн коляскаыс.
Да со сійӧ и ачыс.
Зитта вӧлі лэччӧ поскӧд том кавалерийскӧй офицеркӧд кутчысьӧмӧн.
Зитта вӧлі мича бикодь гӧрд бархатнӧй плащнас, кодӧс чӧвтӧма бальнӧй платтьӧ вылас, бокас ӧшаліс страус бордъясысь вӧчӧм зэв ыджыд веер.
Подъезд дорӧ сійӧ сувтіс да, офицер киняулысь ассьыс кисӧ друг нетшыштӧм бӧрын, чуймӧмпырысь матыстчис Лӧдз дінӧ.
— Феличе, — горӧдіс сійӧ, — мый тіян татшӧмыс?
— Ме аддзи тайӧ детинкасӧ улича вылысь.
Сійӧс ёна нӧйтӧмаӧсь и сійӧ тшыг.
Колӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык нуны сійӧс гортӧ, и сы вӧсна мый некытысь медавны карета, то меным колӧ тіян колясканыд.
— Феличе, онӧ жӧ думайтӧй ті босьтны тайӧ корысь детинкасӧ аслад гортӧ?
Мӧдӧдӧй полицейскӧйла, медым сійӧ босьтіс детинкасӧ приютӧ либӧ кутшӧмкӧ мӧд местаӧ.
Оз жӧ позь ас ордад чукӧртны карса став брӧдягаяссӧ.
— Детинкаыс ранитчӧма, — водзӧ висьталіс Лӧдз, — аски сійӧс позьӧ мӧдӧдны приютӧ, но первой колӧ босьтлыны сійӧс да вердыштны.
Зитта лёкногӧн чукыртчыліс.
— Видзӧдӧй, сійӧ копыртӧма тіян пельпом вылӧ юрсӧ.
Кыдзи ті тайӧс верманныд терпитны: сійӧ сэтшӧм няйт!
Риварес зэв скӧрысь видзӧдліс Зитта вылӧ.
— Сійӧ тшыг, — скӧрысь шуис сійӧ, — ті збыльысь онӧ гӧгӧрвоӧй, мый тайӧ лоӧ.
— Синьор Риварес, — шыасис Джемма, — менам патераӧй тасянь матын,
нуам детинкасӧ сэтчӧ, и, тіянлы кӧ оз сюр коляска, ме верма кольӧдны сійӧс вой кежлас ас ордӧ.
Лӧдз тэрыба бергӧдчис сылань.
— Ті та вылӧ сӧгласенӧсь?
— Дерт жӧ.
Бур рыт, мадам Ренни.
Цыганка неокотапырысь копыртчыліс да, пельпомъяссӧ скӧрысь лэптыштлӧм бӧрын, бара кутіс офицерӧс сойбордйӧдыс, лэптіс платтьӧ шлейфсӧ да мӧдіс шлывгыны на дінті кареталань, кодӧс кӧсйисны мырддьыны сылысь.
— Синьор Риварес, ме ыста каретасӧ тіянла да детинкаысла, — ӧдзӧс дорӧ сувтыштлігмоз шуис Зитта.
— Ладнӧ, ме висьтала кытчӧ. — Сійӧ матыстчис кучер дінӧ, сетіс сылы адрес да бӧр локтіс аслас ношаӧн Джемма дорӧ.
Кэтти эз узь — виччысис ассьыс кӧзяйкасӧ и, кор кыліс лоӧмтор йывсьыс, котӧрӧн муніс, медым вайны пӧсь ва и ставсӧ, мый колӧ перевязка вӧчӧм вылӧ.
Детинкаӧс улӧс вылӧ пуксьӧдӧм бӧрын Лӧдз пидзӧсчанясис сы дінӧ да, сы вылысь киссьӧм паськӧмсӧ пелька пӧрччӧдігмоз, мыськаліс да кӧрталіс ранаяссӧ.
Кор сійӧ мыськис детинкасӧ да гартыштіс сійӧс шоныд эшкынӧн, пырис Джемма: киас кутіс поднос.
— Позьӧ ӧні вердыштны тіянлысь пациенттӧ? — тешкодь ичӧтик существо вылӧ нюмъялӧмӧн видзӧдігтыр юаліс сійӧ.
Лӧдз сувтіс, чукӧртіс детинкалысь тряпье кодь паськӧмсӧ да гартыштіс сійӧс.
— Ми, кажитчӧ, ставсӧ лякӧсьтім тіянлысь жыртӧ, — шуис сійӧ. — Со тайӧс ставсӧ колӧ сотны, а ме аски ньӧба выль паськӧм.
Эм тіян этшаник коньяк, синьора?
Колӧ сылы сетыштны некымын вомтыр.
А ме, разрешитанныд кӧ, муна киӧс мыськышта.
Кор детинка сёйыштіс, сійӧ пыр жӧ унмовсис Лӧдз моздорын, юрсӧ пуктіс сы морӧс вылӧ.
Джемма отсаліс Кэттилы уберитны жырсӧ и бӧр пуксис пызан дорӧ.
— Синьор Риварес, гортад мунтӧдз сёйыштӧй.
Ті пӧшти энӧ ӧбедайтӧй, а ӧні зэв нин сёр.
— Ме радпырысь юи эськӧ чай чашка английскӧй ногӧн.
Меным абу лӧсьыд, мый ме сэтшӧма тіянӧс беспокоита.
— Нинӧм.
Водтӧдӧй детинкасӧ диван вылӧ. Сійӧ сьӧкыд.
Нӧрӧвитыштлӧй сӧмын, ме вевття пӧдушкасӧ прӧстыняӧн.
Мый ті кӧсъянныд водзӧвылӧ вӧчны?
— Аски?
Корсьны, абу-ӧ мукӧд рӧдвуж, юысь дядьыс кындзи.
Абуӧсь кӧ, то меным ковмас вӧчны мадам Ренни сӧвет серти да сетны сійӧс приютӧ.
Гашкӧ, сійӧс жалитӧмла кӧртавны сылы сьыліас из да шыбитны сійӧс юӧ.
Но та вӧсна лоасны быдпӧлӧс лёкторъясыс.
Унмовсис коньӧр.
Вот шудтӧм кага!
Уличавывса быд кань дорысь водзсасьны вермытӧмджык.
Кор Кэтти вайис поднос, детинка восьтіс синъяссӧ да кутіс чуймӧмпырысь гӧгӧр видзӧдны.
Лӧддзӧс тӧдӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ видзӧдліс сы вылӧ, кыдзи аслас естественнӧй покровитель вылӧ, исковтіс диван вылысь да, зэв ыджыд эшкын складкаясӧ крукасьліг, мӧдӧдчис да пуксис сы дінӧ.
Сійӧ ӧні воис тыр садьӧ, медым сетавны юалӧмъяс; сійӧ индіс Лӧдзлӧн урӧдуйтӧм ки вылӧ, мыйӧн сійӧ кутіс пирожнӧй, да юаліс:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
— Тайӧ?
Пирожнӧй.
Тэныд колӧ жӧ?
Тырмас тэныд.
Виччысьыштлы аскиӧдз, другӧ.
— Абу тайӧ, а эсійӧ! — сійӧ нюжӧдіс кисӧ да инмӧдчыліс Лӧдзлӧн ыджыд шрама да вундалӧм чуньяса киас;
Лӧдз пыр жӧ лэдзис кисӧ.
— Ак, тайӧ, — тайӧ сійӧ жӧ, мый и тэнад пельпомад.
Менӧ кучкис морт, коді вӧлі меысь вынаджык.
— Збыльысь, ёна доймис?
— О, ог помнит, мукӧддырся дорысь эз ёнджыка.
Но, а ӧні мун узьны, нинӧм сёрнитны татшӧм сёр войын.
Кор воис коляска, детинка бара нин чорыда узис.
Лӧдз видзчысигтыр босьтіс сійӧс моздорас да лэччӧдіс поскӧдыс:
— Ті талун вӧлінныд меным бур ангелӧн, — ӧдзӧс дорӧ сувтыштлігӧн шуис сійӧ Джеммалы, — но, дерт, тайӧ оз мешайт миянлы водзӧвылӧ мыйта колӧ вензьыны.
— Ме ог кӧсйы вензьыны дзик некодкӧд.
— Да, но ме кӧсъя.
Вензьытӧгыд олӧмыд вӧлі эськӧ гажтӧмӧн.
Бура вензьӧмыд — олӧмад главнӧйыс.
Циркса представлениеясысь тайӧ весиг бурджык.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ лэччис пос вылысь, тӧждысьӧмпырысь нуис моздорас узьысь детинкаӧс.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Январ тӧлысся первой числӧясын Мартини, литературнӧй комитетлӧн быд тӧлысся собрание вылӧ приглашениеяс ысталӧм бӧрын, пӧлучитіс Лӧдзсянь карандашӧн парсалӧм дженьыдик юӧр: «Зэв жаль, ог вермы воны».
Мартини скӧрмис таысь, сы вӧсна мый приглашениеас вӧлі пасйӧма: «вывті важнӧ».
Делӧ вылӧ татшӧм кокниа видзӧдӧмыс сылы кажитчис пӧшти дерзостьӧн.
Сыысь кындзи тайӧ лунас воисны зэв лёк юӧръяса ещӧ куим письмӧ, и сэтчӧ жӧ пӧльтіс асыв тӧв.
Став тайӧ помкаяс вӧснаыс Мартинилӧн вӧлі лёк настроение, и кор собрание вылын доктор Риккардо юаліс: «А Риварес абу?», Мартини скӧрысь вочавидзис:
— Абу.
Сійӧ, буракӧ, аддзӧма мыйкӧ интереснӧйджыкӧс и оз вермы локны, а стӧчджыка — оз кӧсйы.
— Мартини, ті — Флоренция пасьталаын медся несправедливӧй морт, — скӧрысь шуис Галли. — Тіянлы кӧ оз кажитчы мортыс, то ставыс, мый сійӧ вӧчӧ, — непременнӧ лёк.
Кыдз вермас локны Риварес, кор сійӧ висьӧ?
— Коді тіянлы висьталіс, мый сійӧ висьӧ?
— А ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй?
Нёль лун нин, кыдзи сійӧ оз чеччыв вольпась вывсьыс.
— Мый сыкӧд?
— Ме ог тӧд.
Сійӧ весиг вештіс четверг кежлӧ мекӧд аддзысьлӧм.
А тӧрыт, кор ме пыри сы ордӧ, висьталісны, мый сійӧ висьӧ, и оз вермы некодӧс примитны.
Ме чайті, мый сы дорын Риккардо.
— Эг, ме нинӧм эг тӧдлы.
Талун рыт жӧ пырала сы дінӧ да тӧдмала, оз-ӧ ков сылы мыйкӧ.
Мӧд лун асывнас Риккардо, кельдӧдӧма да мудз, пырис Джемма ордӧ.
Джемма пукаліс да ӧтмоза шуаліс цифраяс, а Мартини, кодлӧн ӧти киас вӧлі увеличительнӧй стеклӧ, а мӧдас — вӧсньыда ёсьтӧм карандаш, посниа гижаліс найӧс небӧг листбокӧ.
Джемма петкӧдліс Риккардолы кинас, медым виччысьыштас: сійӧ тӧдіс, мый оз позь торкны мортӧс, кор сійӧ гижӧ шифрӧн;
Риккардо пуксис сы дінӧ кушетка вылӧ да пыр жӧ кутіс очсавны, ӧдва вермис кутчысьны ойбыртӧмысь.
— 2,4; 3,7; 6,1; 3,5; 4,1 — водзӧ кыліс Джеммалӧн гӧлӧсыс, ӧтмоза, рӧвнӧя, быттьӧ машина, — 8,4; 7,2; 5,1.
Чезаре, тані помассьӧ фразаыс.
Джемма сутшкис бумагасӧ булавкаӧн сійӧ местаті, кытчӧ сувтіс, да бергӧдчис Риккардолань.
— Видза оланныд, доктор.
Ті зэв ёна мудзӧмныд!
Ті висянныд?
— Ог, нинӧм, ме здоров, сӧмын ёна мудзи.
Ме коллялі Риварес дорын шуштӧм вой.
— Риварес дорын?
— Да.
Ме пукалі сы дорын войбыд, а ӧні колӧ мунны больничаӧ.
Ме пыри тіян ордӧ юавны, тӧданныд-ӧ ті кодӧскӧ, коді эськӧ вермис дежуритны сы дінын тайӧ некымын лунсӧ?
Сылӧн состояниеыс вывті омӧль.
Ме сылы вӧча, дерт, ставсӧ, мый верма.
Но ӧні менам абу прӧст кадыс, а сиделка йылысь сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
— А мый сыкӧд сэтшӧмыс?
abu
abu
abu
abu
abu
— Сылӧн, кыв шутӧг, осложнение нервнӧй почва вылын, но висьӧмыслӧн главнӧй помкаыс — важся ранаыс, кодӧс ас кадӧ абу вӧлі помӧдз лечитӧма.
abu
Сійӧ ранитчылӧма, тыдалӧ, Лунвыв Америкаын война дырйи,
и дерт сэки сійӧс абу лечитӧмаӧсь, кыдзи колӧ: ставсӧ вӧлі вӧчӧма тэрмасигтыр, лёкногӧн да кыдзсюрӧ.
Шензьӧдана, кыдзи сійӧ кольӧма ловйӧн.
А ӧні сылӧн хроническӧй воспаление, коді кадысь кадӧ лоӧ чорыдджык, и быд пустяк вермас кыпӧдны татшӧм приступсӧ.
— Тайӧ опаснӧ?
— А-абу... татшӧм случайясын главнӧй опасностьыс сыын, мый висьысьыс, доймӧмысла садьсӧ воштӧм вӧсна, вермас юны яд.
— Сідзкӧ, сійӧ ёна висьӧ?
— Вывті ёна!
Шензя, кыдзи сійӧ ещӧ вермӧ терпитны.
Меным ковмис сетны сылы войнас опиум.
Вообщӧ ме ог радейт сетавны нервнӧй висьысьяслы опиум, но кутшӧмкӧ ногӧн колӧ вӧлі кокньӧдны сылысь висьӧмсӧ.
— Сійӧ, буракӧ, зэв нервнӧй?
— Зэв.
Но сылӧн чуймӧдана крепыд воля.
Кытчӧдз сылӧн эз вош садьыс, сійӧ вӧлі шензьӧдана спокойнӧй.
Но зато сетіс жӧ сійӧ меным удж асъядорыс!
И кыдз ті чайтанныд, кор сійӧ висьмӧма?
Тайӧ кыссьӧ вит сутки чӧж нин, а сы дорын ни ӧти ловъя лов, не кӧ лыддьыны йӧй нисьӧ прӧсуж кӧзяйкасӧ, но сійӧ узьӧ сідзи, мый кӧть керкаыс мӧдар путкыль путкыльтчас, сійӧ оз садьмы.
Да кӧть мед и эз узь, сыысь всё равно этша тӧлкыс.
— А мый нӧ сылӧн танцовщицаыс?
— Думыштлӧй сӧмын, тешкодьтор!
Риварес оз лэдз сійӧс ас дінас.
Сійӧ мыйлакӧ зэв ёна полӧ сыысь.
Он вермы гӧгӧрвоны тайӧ мортсӧ — противоречиеяслӧн кутшӧмкӧ сорсьӧм! — Сійӧ кыскис часі да видзӧдліс сы вылӧ тӧждысигтыр. — Ме сёрма больничаӧ, но нинӧм он вӧч.
Ӧтчыд заводитас метӧг младшӧй врач.
Жаль, мый меным водзджык эз висьтавны: оз вӧлі ков кольны сійӧс ӧтнассӧ татшӧм дыр кад кежлӧ.
— Но мыйла нӧ сійӧ некодлы абу тшӧктӧма висьтавны, мый сійӧ висьӧ? — юаліс Мартини. — Сійӧ вермис эськӧ тӧдны, мый ми огӧ эновтӧй сійӧс ӧтнассӧ.
— И весьшӧрӧ, доктор, — содтіс Джемма, — энӧ корӧй талун кодӧскӧ миян пӧвстысь, а асьныд пукалінныд эбӧс быртӧдзныд.
— Донаӧй менам, ме кӧсйи корны Галлиӧс, но Риварес сэтшӧма скӧрмис, мый ме пырысь-пыр жӧ эновтчи тайӧ мӧвпсьыс.
А кор ме юалі сылысь, кодӧс эськӧ кӧсйис сійӧ, Риварес видзӧдліс ме вылӧ повзьӧм синъясӧн, друг тупкис кияснас чужӧмсӧ да шуис: «Энӧ висьталӧй налы: найӧ кутасны серавны».
Сійӧ ӧні ӧтарӧ думайтӧ, мый ставӧн мый вылӧ кӧ сералӧны.
Ме сідзи эг и гӧгӧрво — мый вылӧ:
сійӧ век сёрнитӧ испанскӧй кыв вылын.
Но ӧд висьысьяс частӧ сёрнитӧны тешкодьторъяс.
— Коді ӧні сы дорын? — юаліс Джемма.
— Кӧзяйкаыс да сылӧн служанкаыс кындзи, некод.
— Ме ӧні муна сы дорӧ, — шуис Мартини.
— Аттьӧ.
А ме пырала рытнас.
Ті аддзанныд инструкцияяса менсьым листоксӧ пызан йӧрсьыс; пызаныс сулалӧ ыджыд ӧшинь дорас, а опиумыс мӧд жырас джаджйын.
Бара кӧ висьӧмыс топӧдас, сетӧй ещӧ сылы опиум, ӧти дозаысь не унджык.
И нинӧм вылӧ энӧ кольӧй склянкасӧ сы син улӧ, а то кутас корны сыысь унджык, мыйта колӧ.
Кор Мартини пырис джынвыйӧ пемыд жырйӧ, висьысь тэрыба бергӧдіс юрсӧ да нюжӧдіс пӧсь кисӧ.
заводитіс сійӧ, весьшӧрӧ зілис сёрнитны кыпыда.
— А, Мартини!
Ті воинныд видны менӧ сійӧ корректураяссьыс.
Энӧ видӧй менӧ сыысь, мый ме тӧрыт эг вӧв комитет собрание вылын: ме висьӧдчикодь, и...
— Ен сыкӧд, комитетыдкӧд.
Ме аддзылі ӧні Риккардоӧс и локті тӧдмавны, ог-ӧ вермы ме мыйӧнкӧ отсавны тіянлы.
Лӧдзлӧн чужӧмыс друг быттьӧ измис.
— О, ті зэв меліӧсь.
Но ті весьшӧрӧ тӧждысянныд: менам сӧмын клейыс неуна чуктышталіс.
— Ме тадзи и гӧгӧрвои Риккардо кывъясысь.
Ӧд сійӧ тӧрыт войбыд пукалӧма тіян дорын?
abu
— Аттьӧ тіянлы.
Ме ӧні ачымӧс чувствуйта бурджыка, и меным нинӧм оз ков.
— Ладнӧ.
Сідзкӧ ме пукышта мӧд жырас: гашкӧ, тіянлы лӧсьыдджык овны ас кежаныд.
Ме коля ӧдзӧссӧ кальк, медым ті верминныд корны менӧ.
— Пӧжалуйста, энӧ тӧждысьӧй.
Эскӧда тіянӧс, меным нинӧм оз ков.
Ті сӧмын весьшӧрӧ воштанныд кадсӧ.
— Эновтӧй тайӧ йӧйталӧмнытӧ! — грубӧякодь торкис Мартини. — Мый ті менӧ бӧбйӧдланныд?
Чайтанныд, менам абуӧсь синъяс?
Куйлӧй спокойнӧя да зільӧй унмовсьны.
Сійӧ петіс орчча жырйӧ, колис ӧдзӧссӧ восьсӧн да заводитіс лыддьысьны.
Регыд мысти сійӧ кыліс, кыдзи висьысь некымынысь беспокойнӧя вӧрзьӧдчыліс.
Сійӧ вештіс небӧгсӧ бокӧ да мӧдіс кывзысьны.
Мыйкӧ дыра вӧлі чӧв-лӧнь, сэсся бара заводитчис беспокойнӧя вӧрӧм, сэсся кыліс сьӧкыда, частӧ лолалӧм, кыдзи овлӧ мортлӧн, коді мурч-курччӧма пиньяссӧ, медым не ымзыны.
Мартини бӧр пырис висьысь дінӧ.
— Гашкӧ, мыйкӧ колӧ вӧчны, Риварес?
Ӧтветсӧ виччысьтӧг сійӧ матыстчис вольпась дорас.
Лӧдз, смерть кодь блед, видзӧдліс сы вылӧ да чӧв олігтыр довкйӧдлыштіс юрнас.
— Не сетны-ӧ тіянлы ещӧ опиум?
Риккардо шуис, мый позьӧ примитны, ёна кӧ лоӧ сьӧкыд.
— Оз ков, аттьӧ.
Ме верма на терпитны.
Бӧрыннас вермас лоны лёкджык...
Мартини лэптыштліс пельпомъяссӧ да пуксис крӧвать дінас.
Час кымын, коді кажитчис сылы зэв кузьӧн, сійӧ пукаліс да видзӧдіс висьысь бӧрся; сэсся чеччис да вайис опиум.
— Риварес, оз позь, медым тадзи кыссис водзӧ.
Ті кӧ ещӧ верманныд на терпитны, то ме ог вермы.
Колӧ юны лекарство.
Кыв ни джын шутӧг Лӧдз юис опиум.
Сэсся бергӧдчис да кунис синъяссӧ.
Мартини бӧр пуксис.
Висьысь вочасӧн кутіс лолавны пыдісяньджык да рӧвнӧйджыка.
Лӧдз сэтшӧма вӧлі слабмӧма, мый дыр узис садьмывтӧг.
Час бӧрся прӧйдитліс час, а сійӧ эз вӧрзьӧдчыв.
Мартини некымынысь матыстчывліс сы дінӧ да видзӧдлывліс сылӧн вӧрзьытӧм туша вылӧ, — лолалӧм кындзиыс, сылӧн эз вӧвны некутшӧм признакъяс, мый сійӧ ловъя.
Чужӧмыс вӧлі кулӧм мортлӧн кодь блед, мыйысь Мартини ёна повзис.
Мый, сійӧ кӧ вывті уна сетіс опиумсӧ?
Лӧдзлӧн урӧдуйтӧм шуйга киыс куйліс эшкын вевдорас, и Мартини видзчысигтыр тракнитіс сійӧс: думайтіс садьмӧдны Лӧддзӧс.
Сэки кизявтӧм соскыс лыбис, и ки лапасяньыс да гырддзаӧдзыс тыдовтчис некымын джуджыд страшнӧй рана туй.
— Кутшӧм страшнӧйӧн должен вӧлі лоны тайӧ киыс, кор став ранаясыс вӧліны восьсаӧсь на! — бӧрвывсьыс кыліс Риккардолысь гӧлӧс.
— А, со и ті воинныд!
Видзӧдлӧй, Риккардо, тадзи ӧмӧй и колӧ, медым сійӧ узис помтӧг?
Ме сеті сылы опиум час дас сайын кымын, и сэксянь сійӧ эз вӧрзьӧдлы на ни ӧти мускул.
Риккардо копыртчис да кутіс кывзыны лов шысӧ.
— Нинӧм, сійӧ лолалӧ бура.
Тайӧ прӧстӧ ёна омӧльтчӧмсьыс.
Татшӧм вой бӧрын асъявылыс приступыс вермас выльысь лоны.
Ме надейтча, кодкӧ сы дорын лоас войнас?
— Галли кутас дежуритны.
Сійӧ тшӧктӧма висьтавны, мый локтас час дасын кымын.
— Ӧні буретш дас час гӧгӧр...
А-а, сійӧ садьмӧ!
Висьталӧй, медым сылы ӧдйӧджык сетісны пӧсь бульон...
Ньӧжйӧджык, Риварес!
Оз ков воюйтны, ме абу епископ...
Лӧдз друг кыпӧдчыштіс да кутіс видзӧдны повзьӧм синъясӧн.
— Меным петны? — испанскӧй кыв вылын юаліс сійӧ тэрыба. — Ещӧ здук дыра займитӧй публикасӧ метӧг.
Ме...
А! Ме эг тӧд тіянӧс, Риккардо. — Сійӧ видзӧдліс жырсӧ да малыштіс плешсӧ кинас, быттьӧкӧ эз чувствуйт кытшалысь обстановкасӧ. — Мартини!
Ме чайті, ті важӧн нин мунінныд!
Менам, тыдалӧ, узьсьӧма...
— Да ещӧ кыдзи!
Быттьӧ мойдкывса узьысь красавица!
Дас час чӧж дорвыв!
А ӧні тіянлы колӧ сёйыштны бульон да бӧр унмовсьны.
— Дас час чӧж!
Мартини, збыль ӧмӧй ті пыр вӧлінныд тані?
— Да.
Ме повзьылі нин, эг-ӧ сет ме тіянлы опиумсӧ вывті уна.
Лӧдз мудера видзӧдліс сы вылӧ.
— Тыдалӧ, тайӧ пӧрйӧ тіянлы эз везит.
А ӧд кулі кӧ ме — ёна шыльыдджыка эськӧ кутісны мунны тіян комитетскӧй заседаниеясныд!
Мый чӧртла ті ноксянныд мекӧд, Риккардо?
Ен могысьӧн, эновтӧй менӧ, — мый тіянлы сулалӧ?
Терпитны ог вермы докторъясӧс.
— Ладнӧ, вот юӧй сӧмын тайӧс, и ме ог кут беспокоитны тіянӧс.
Лун-мӧд мысти ме век жӧ пырала да видзӧдла.
Ме думайта, мый кризисыс прӧйдитіс: ті ӧні абу нин кулӧм морт кодьӧсь, коді воӧма пир вылӧ.
— О, ме регыд лоа дзик молодеч кодьӧн, аттьӧ тіянлы...
Коді тайӧ?
Галли?
Талун, кажитчӧ, ме ордын став грацияяслӧн собрание...
— Ме вои тіян дінӧ пукавны тавой.
— Йӧйталӧм.
Абу некутшӧм коланлун караулитны менӧ.
Мунӧй ставныд гортаныд.
Весиг кӧть и приступыс выльысь лоас, ті всё равно онӧ вермӧй отсавны: водзӧвылӧ ме ӧтказывайтча принимайтны опиум.
Тайӧ бур ӧтчыд...
— Кӧть и жаль, ті правӧсь, — шуис Риккардо. — Но абу век кокни нуӧдны тайӧ правилӧсӧ практика вылын.
Лӧдз видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс.
— Энӧ полӧй.
Ме кӧ эськӧ тадзи кӧсйи вӧчны, ме эськӧ важӧн вӧчи тайӧс.
— Кӧть мед мый, а ми тіянӧс ӧтнаннытӧ огӧ кольӧй, — коса вочавидзис Риккардо. — Петалам, Галли, здук кежлӧ мӧд жырас: меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд.
Бура коллявны войсӧ, Риварес!
Ме вола аски.
abu
abu
abu
abu
Риккардо муніс, а Мартини кольччис орчча жырас, медым сёрнитыштны Галликӧд.
Параднӧй ӧдзӧсӧд бӧрынджык петігӧн сійӧ кывліс, кыдзи садса дзиръя дорӧ матыстчис карета, и сэсся аддзис, мый сэтысь петіс нывбаба да мӧдӧдчис садса дорожка кузя керкалань.
Тайӧ вӧлі Зитта. Тыдалӧ, сійӧ локтіс кутшӧмкӧ вечер вывсянь.
Мартини лэптыштліс шляпасӧ да кежыштіс, медым сетны сылы туй, а сэсся мӧдӧдчис пемыд переулокӧд, коді петӧ <ita>Роggіо Imреrіаlе</ita> вылӧ.
Но эз на коль и минут, кыдзи бара гольснитіс дзиръя калич, и сы бӧрвылын кутісны кывны кодлӧнкӧ тэрыб кок шыяс.
— Виччысьыштлӧй ӧти здук! — кыліс Зитталӧн гӧлӧс.
Мыйӧн сӧмын Мартини бергӧдчис, Зитта сувтіс да кутчысис кинас ӧградаӧ; сэсся, чуньяснас решёткаӧ инмӧдчаліг, ньӧжйӧник мӧдӧдчис сылань.
Улича помас ломтысис дзик ӧти пӧнар; слабиник югӧр улысь Мартини казяліс, мый сійӧ локтӧ юрсӧ лэдзӧмӧн, быттьӧ мыйыськӧ полӧ либӧ яндысьӧ.
— Кутшӧм состояниеын сійӧ? — синсӧ лэптытӧг юаліс Зитта.
— Асъя сертиыс ёна бурджык.
Сійӧ узис пӧшти лунтыр, и видзӧднысӧ сійӧ абу сэтшӧм омӧль.
Приступыс, тыдалӧ, помасис.
— Сылы зэв сьӧкыд вӧлі?
— Сэтшӧм сьӧкыд, мый сьӧкыдджыкыс, кажитчӧ, оз и овлы.
— Ме сідзи и чайті.
Кор сійӧ оз лэдз менӧ волыны сы дінӧ, тайӧ век висьталӧ сы йылысь, мый сылы зэв сьӧкыд.
— А частӧ сылӧн овлӧны татшӧм приступъясыс?
— Кыдзи тіянлы висьтавны?..
Тайӧ овлывлӧ оз регулярнӧ.
Гожӧмнас, Швейцарияын, сійӧ вӧлі век здоров, но сы водзвывса тӧвнас, — ми сэки олім Венаын, — вӧлі мыйкӧ ужаснӧй.
Сійӧ эз лэдзлывлы менӧ ас дорас быдса лунъясӧн.
Сійӧ оз вермы терпитны менӧ, кор висьӧ.
abu
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ чувствуйтліс приступ матысмӧмсӧ, сійӧ ыстывліс менӧ бал вылӧ либӧ концерт вылӧ, а ачыс игнасьліс ключӧн.
Ме вӧлі гусьӧн матыстча сылӧн жыр дорӧ да пукала ӧдзӧс дорас — мукӧддырйиыс лунтыр.
Сійӧ эськӧ вывті ёна скӧрмис, тӧдліс кӧ та йылысь.
Сійӧ регыдджык эськӧ лэдзис ас дорас понйӧс, кутіс кӧ сійӧ омлявны, но сӧмын эз менӧ.
abu
Зитта сёрнитіс тешкодь, гажтӧм, дӧзмӧм гӧлӧсӧн.
— Ме надейтча, ӧні сылы оз нин ло сэтшӧм сьӧкыд, — меліа шуис Мартини. — Доктор Риккардо серьёзнӧя босьтчис делӧ бердас.
Гашкӧ, сылы удайтчас весиг дзикӧдз бурдӧдны.
Кӧть нин мый, а временнӧ кокньӧдны век лоӧ позяна. Жаль, мый ті абу сразу ыстӧмныд сыла.
Висьысьыс омӧльджыка эськӧ мучитчис, ми кӧ водзджык воим.
Бур рыт!
Мартини нюжӧдіс сылы кисӧ, но Зитта бӧрыньтчис.
— Ме тӧда, мый тіян абу некутшӧм кӧсйӧм кутлыны кисӧ сылӧн любовницалысь.
— Кыдзи тіянлы окота, — яндысьӧмпырысь шуис Мартини.
Зитта зымнитіс кокнас.
— Ме мустӧмта тіянӧс! — горӧдіс сійӧ, и синъясыс сылӧн югнитісны биа ӧгыръяс моз. — Мустӧмта тіянӧс ставнытӧ!
Ті волывланныд сы ордӧ сёрнитны политика йылысь,
и сійӧ лэдзӧ пукавны тіянӧс ас ордас войбыд да сетавны сылы лекарствояс, а ме ог лысьт видзӧдлыны весиг ӧдзӧс костӧдыс!..
Мый сійӧ тіянлы?
Кутшӧм право серти ті мырддянныд сійӧс менсьым?
Ме мустӧмта тіянӧс,
мустӧмта!..
Мустӧмта!
Сійӧ кутіс бӧрдны лёк горшӧн да, садъяс котӧртӧм бӧрын, клоп пӧдлаліс ас бӧрсяыс дзиръясӧ.
«Вот кутшӧм история! — пемыд переулокті водзӧ восьлаліг думайтіс Мартини. — Тайӧ нывбабаыс ёна радейтӧ сійӧс.
Кутшӧм тешкодь!..»
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Лӧдз ӧдйӧ кутіс бурдны.
Мӧд недельнас жӧ сы ордӧ воліс Риккардо и суис нин сійӧс эз вольпась вывсьыс, а кушетка вылысь. Лӧдз вӧлі турецкӧй халата.
Сэні тшӧтш вӧліны Мартини да Галли.
Висьысь висьталіс, мый сылы окота петавны ывлаӧ, но Риккардо сӧмын серӧктіс да юаліс, абу-ӧ бурджык нин сразу вӧчны долина кузя прогулка Фьезолаӧдз.
— Али, гашкӧ, ветланныд визитӧн Грассини ордӧ, — висьысьӧс дэльӧдігтыр содтіс сійӧ. — Ме эска, мый мадам Грассини лоас вывті рад, торйӧн нин ӧні, кор ті татшӧм бледӧсь да видзӧднысӧ мудзӧсь.
Лӧдз трагическӧя шеныштіс кинас.
— Господа, да ме та йылысь эг и думыштлы.
Сійӧ примитас менӧ итальянскӧй мученик пыдди да мӧдас сёрнитны патриотизм йылысь.
Меным ковмас ворсны тайӧ рольсӧ да висьтавны сылы, мый менӧ кералісны торпыриг вылӧ мупытшса тюрьмаын да сэсся вель омӧля клеитісны.
Сылы окота лоӧ тӧдмавны стӧча, мый ме сэки чувствуйті.
Ті чайтанныд, мый сійӧ эськӧ эз верит, Риккардо?
Верма заклад вартны, мый сійӧс позьӧ пӧрйӧдлыны быдногыс.
Ме кӧ ворсся — сета тіянлы ассьым индийскӧй кинжалӧс, а тіянлысь кора асланыд кабинетысь солитёртӧ, коді спирт пытшкын.
Вартанныд заклад?
— Аттьӧ, ме ог радейт морт виалан оружие.
— Солитёр виалӧ жӧ, сӧмын сійӧ абу сэтшӧм мича.
— Другӧй менам, кӧть мед мый, а меным кинжалыд оз ков, а колӧ солитёр.
Но, меным некор...
Мартини, тіян дӧзьӧр улӧ коляс инас ӧшйытӧм пациентным?
— Да.
Но сӧмын куим часӧдз.
Ми мунам Галликӧд Сан-Миниатоӧ, и, менам вотӧдз, тані пукыштас синьора Болла.
— Синьора Болла! — повзьӧмпырысь шуис Лӧдз. — Ме абу сӧгласен, Мартини,
и ме ог вермы лэдзны, медым дама ноксис мекӧд.
Да и кӧні ме сійӧс примита?
Сылы оз ло лӧсьыд татшӧм беспорядокас.
— Важӧн-ӧ ті кутінныд соблюдайтны этикет? — сералігтыр юаліс Риккардо. — Синьора Болла — миян главнӧй сиделка.
Сэк на, кор сійӧ котравліс дженьыдик платтьӧӧн, сійӧ дӧзьӧритліс нин висьысьясӧс, и сійӧ вӧчӧ тайӧс любӧй милосердие сестраысь бурджыка.
Сылы оз ло лӧсьыд татшӧм беспорядокын?
Да ті, гашкӧ, сёрнитанныд господа Грассинияс йылысь?..
Мартини, сідзкӧ, синьора Болла воас? Но, сылы оз ковмыны некутшӧм индӧдъяс...
Кык час да джын нин: меным кад мунны.
— Но, Риварес, юӧй лекарство, — сы дінӧ стӧканӧн матыстчигӧн шуис Галли.
abu
Лӧдз вӧлі сэтшӧм периодын, кор висьысьяс овлӧны торъя скӧрӧсь, и ёна дӧзмӧдліс ассьыс зіль сиделкаяссӧ.
— Мыйла ті юкталанныд менӧ быдсяма дряньнас, кор ог нин вись?
— Буретш сы вӧсна, медым выльысь висьӧмыс эз топӧд.
Али ті кӧсъянныд виччысьны выль приступ сэк кежлӧ, кор локтас синьора Болла, медым сылы ковмис ноксьыны тіянкӧд да сетавны тіянлы опиум?
— М-милӧстивӧй государь!
Висьӧмыс кӧ бара должен топӧдны, сійӧ топӧдас.
Тайӧ абу нин висьӧм, кодӧс позьӧ кокньӧдны тіян микстураясӧн.
Наысь сы мында жӧ пӧльзаыс, мыйта пӧжар дырйи игрушечнӧй насосысь.
Но, мед инӧсь, ме ог кут мешайтны тіянлы: вӧчӧй ассьыныд делӧтӧ.
Сійӧ босьтіс стӧкансӧ шуйга кинас.
Тайӧ киса рана туйясыс уськӧдісны Галлилы тӧдвылас неважӧнся сёрнисӧ.
— Да, со мый, — юаліс сійӧ, — кӧні ті та мындаысьсӧ ранитчылінныд?
Тӧдӧмысь, война вылын?
— Ме ӧмӧй тіянлы эг висьтав, мый менӧ пуксьӧдісны мупытшса шуштӧм тюрьмаӧ да...
— Тӧда.
Но тайӧ вариантыс синьора Грассиниӧс гажӧдӧм могысь...
Збыльысь: тайӧ лои бразильскӧй война дырйи?
— Да, мыйтакӧ война дырйи, мыйтакӧ дикӧй местаясын кыйсигӧн... и сэні и мӧдлаас сюрыштіс.
— А-а, тайӧ научнӧй экспедиция дырйи?
Колӧ лоны, тіян олӧмын тайӧ вӧлі сьӧкыд кад?
— Тӧдӧмысь, дикӧй канмуясын он вермы овны приключениеястӧг, — сідз-тадз шуис Лӧдз. — И приключениеясыс, колӧ веськыда висьтавны, частӧ овлӧны омӧльӧсь.
— Ме век жӧ ог гӧгӧрво, кыдзи ті сямминныд нажӧвитны сы мында рана... гашкӧ сӧмын дикӧй зверьяскӧд тышкасигӧн.
Например, став тайӧ рана туйясыс шуйга киад.
— А, тайӧ вӧлі пумаӧс кыйигӧн.
Ме, тӧданныд, паныдаси...
Кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
— Уберитӧма-ӧ жырсӧ, Мартини?
Да?
Сідзкӧ, пӧжалуйста, восьтӧй...
Ті вывті, вывті бурӧсь, синьора...
Извинитӧй, мый ме ог чеччы.
— И нинӧмла тіянлы чеччынысӧ.
Ме эг лок тіян дорӧ визитӧн.
Ме нарошнӧ вои водзджык, Чезаре; ме чайті, ті, гашкӧ, тэрмасянныд.
— Ог, менам эм на дас вит минут прӧст кад.
Разрешитӧй, ме пырта тіянлысь плащтӧ мӧд жырас.
Кӧрзинатӧ позьӧ сэтчӧ жӧ?
— Видзчысьӧмӧнджык, сэні кольк.
Дзик на свежӧй:
асывнас Кэтти вайис сійӧс Монте-Оливетоысь.
Сэні эмӧсь и рождественскӧй розаяс тіянлы, синьор Риварес.
Ме тӧда, ті ёна радейтанныд дзоридзьяс.
Джемма пуксис пызан дорӧ, тшӧтшӧдіс дзоридзьяслысь заяссӧ да пуктіс найӧс вазаӧ.
— Сідзкӧ, кыдзи нӧ, Риварес, — бара заводитіс Галли, — ті заводитінныд висьтавны пума йылысь. Кыдзи нӧ тайӧ вӧлі?
— Ак да!
Галли юасис менсьым, синьора, Лунвыв Америкаын олӧм йылысь, и ме заводиті висьтавны сылы, мыйла менам киын сы мында рана туй.
Тайӧ вӧлі Перуын.
Пумаӧс кыйигӧн миянлы ковмис келӧмӧн вуджны ю, и кор ме сэсся паныдаси зверкӧд да лыйи, лои осечка: ю вомӧн вуджигӧн порокыс кӧтасьӧма.
Гӧгӧрвоана, мый пума эз кут виччысьны, кытчӧдз ме ог исправит ассьым ӧшибкаӧс, — и вот результат.
— Нинӧм шуны, зэв бур приключение!
— Но абу сэтшӧм страшнӧ, кыдзи кажитчӧ.
Быдторйыс вӧлі, дерт. Мукӧддырйиыс и омӧль лолі, но вообщӧ тайӧ вӧлі вывті интереснӧй олӧм.
Змейясӧс кыйӧм, например...
И мӧдіс висьтавлыны анекдот бӧрся анекдот, — аргентинскӧй войнадырсяӧс, бразильскӧй экспедициядырсяӧс, дикарьяскӧд паныдасьлӧмъяс йылысь, дикӧй зверьясӧс кыйӧм йылысь.
Галли кывзіс кага моз ылалӧмӧн, кодлы мойдӧны, и частӧ торклывліс, тшӧктывліс висьтавны выль подробностьяс.
Впечатлительнӧй, кыдзи став неапольсаяс, сійӧ радейтіс став необычайнӧйсӧ.
Джемма босьтіс кӧрзинасьыс кысян да сідзжӧ кывзіс сюся; сійӧ пелька вӧрӧдіс чуньяссӧ да эз вештыв синсӧ кысян вывсьыс.
Мартини чукрасис да эз вермы лӧня пукавны улӧс вылас — дугдывтӧг вӧрис.
Став тайӧ рассказъяссӧ висьталанногас чувствуйтсис, кыдзи сылы кажитчис, ошйысьӧм да самодовольство.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Мартини ас кӧсйытӧгыс пыдди пуктыліс мортӧс, коді вермӧ нуӧдны ас вывтіыс вывті сьӧкыд висьӧм сэтшӧм шемӧсмӧдана мужествоӧн, — мыйын Мартини ачыс вермис убедитчыны недель сайын, — сійӧ эз радейт Лӧддзӧс: сылы эз кажитчы и сійӧ, мый вӧчис Лӧдз, и кыдзи сійӧ тайӧс вӧчис.
— Да, вот тайӧ олӧм! — челядь моз вежалӧмӧн ышловзис Галли. — Шензя, кыдзи ті решитчинныд эновтны Бразилия.
Кутшӧм гажтӧмӧн долженӧсь кажитчыны сы бӧрын став мукӧд канмуясыс!
— Медся шуда кадыс менам олӧмын вӧлі, пӧжалуй, Перуын да Эквадорын, — шуис Лӧдз. — Тайӧ збыльысь вывті озыр канму.
Правда, зэв жар, торъя нин Эквадорлӧн вадорладор юкӧнас, и кӧсъян кӧть он, а сыӧ ковмас велавны.
Но природалысь озырлунсӧ да мичлунсӧ — он вермы некыдз висьтавны кывйӧн.
— Меным, пӧжалуй, ёнджыка кажитчӧ дикӧй канмуын тырвыйӧ свободнӧя олӧм, а оз природалӧн мичлуныс, — шуис Галли. — Сэні морт вермас збыльысь сознавайтны асьсӧ личностьӧн, кыдз колӧ чувствуйтны ассьыс человеческӧй достоинствосӧ, — абу сідзи, кыдзи миян гажтӧм каръясын...
— Да, — сӧгласитчис Лӧдз, — но сӧмын...
Джемма вештіс кысян вывсьыс синсӧ да видзӧдліс сы вылӧ.
Лӧдз друг ёна гӧрдӧдіс да эз помав фразасӧ.
— Бара ӧмӧй заводитчӧ приступ? — полӧмпырысь юаліс Галли.
— О, оз, нинӧм, оз ков пыдди пуктыны...
abu
Ті мунанныд нин, Мартини?
— Да.
Мунам, Галли, а то ми сёрмам.
Джемма петіс на бӧрся и регыд мысти бӧр пырис — киас вайис колькйӧн сорлалӧм йӧв стӧкан.
— Юӧй тайӧс, — шуис сійӧ раминика, но авторитетнӧя, и бара пуксис кыны.
Лӧдз кыв ни джын шутӧг юис.
Часджын кымын кыкнанныс чӧв олісны.
Медбӧрын Лӧдз чукӧстіс сійӧс:
— Синьора Болла!
Сійӧ видзӧдліс Лӧдз вылӧ, коді чабраліс чуньяснас эшкын дорсӧ да эз лэптыв синъяссӧ.
— Висьталӧй, ті онӧ веритӧй сылы, мый йылысь ӧні ме налы висьтавлі?
— Ме ни ӧти минут эг сомневайтчы, мый ті тайӧс ставсӧ лӧсьӧдінныд ассяньыд, — спокойнӧя вочавидзис синьора.
— Ті энӧ ӧшибитчӧй.
Ме нинӧм абусӧ висьтавлі.
— И война йылысь?
— Вообщӧ став йывсьыс.
Ме некор эг вӧвлы тайӧ война вылас.
Но, а экспедиция йылысь...
Сэні мекӧд, правда, вӧвліны приключениеяс, и на пӧвстысь унджыкыс, кодъяс йылысь ме висьталі, — збыль.
Но ранаясӧй менам лоины дзик мӧдторйысь.
Ті кыйинныд менӧ ӧти пӧръясьӧм кузя, сідзкӧ ме верма висьтавны и мукӧдсӧ.
— Оз ӧмӧй кажитчы тіянлы дзик весьшӧрӧ кад воштӧмӧн татшӧм небылицаяссӧ лӧсьӧдлӧмыс? — юаліс Джемма. — Ме ногӧн, нинӧмла прӧстӧ видзны кадсӧ.
— А мый нӧ меным вӧлі вӧчны?
Ті тӧданныд ассьыныд английскӧй пословица: «Эн юась, и тэнӧ оз кутны пӧръявлыны».
Меным ньӧти оз кажитчы йӧзӧс бӧбйӧдлӧмыс, но колӧ жӧ меным кыдзкӧ вочавидзны, кор менсьым юасьӧны, мый вӧсна ме лои калекаӧн.
Быть лоӧ пӧръясьны.
А пӧръявлыны кӧ нин, то пӧръявлыны интереснӧя.
abu
— Збыльтор висьталӧм дорысь тіянлы ӧмӧй важнӧджык гажӧдны Галлиӧс либӧ кодӧскӧ мӧдӧс?
— Збыльтор... — Лӧдз сюся видзӧдліс Джемма вылӧ, ачыс кутіс киас эшкынысь орӧдӧм сырсӧ. — Ті кӧсъянныд, медым ме висьталі збыльтор этійӧ господаыслы?
Да бурджык ме ассьым кывйӧс вунда! — Сэсся, кыдзкӧ аслысногӧн полігтыр, сійӧ друг содтіс: — Ме некодлы на эг висьтавлы тайӧ правдасӧ, но тіянлы, кӧсъянныд кӧ ті сійӧс тӧдны, висьтала.
Джемма кыв ни джын шутӧг пуктіс кысянсӧ пидзӧс вылас.
Чорыд сьӧлӧма, скрытнӧй мортлӧн кыптіс решимость висьтавны сьӧлӧмсяньыс ставсӧ нывбабалы, кодӧс сійӧ сэтшӧм омӧля тӧдӧ да, тыдалӧ, неуна мустӧмтӧ.
Тайӧ решимостяс чувствуйтсис мыйкӧ сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана.
Дыр чӧв олӧм бӧрын Джемма видзӧдліс сы вылӧ.
Урӧдуйтӧм кинас синъяссӧ тупкӧмӧн сійӧ пукаліс, гырддзаяснас лэдзчысьӧма ичӧтик пызан вылӧ, коді сулаліс кушетка дінын.
Джемма казяліс, мый тайӧ киса чуньясыс ёна зэвтчӧмаӧсь и рана туйыс частӧ дрӧгнитлывлӧ.
Сійӧ матыстчис Лӧдз дорӧ да ньӧжйӧник шуис сійӧс нимнас.
Сійӧ ставнас дрӧгнитіс да лэптіс юрсӧ.
— Ме и в-вунӧді, — мыкталігтыр да быттьӧкӧ оправдывайтчиг заводитіс сійӧ. — Ме кӧсйи висьтавны тіянлы та йылысь.
— Приключение йывсьыд али... али, — кыдзи тайӧс шуны, ог тӧд, — несчастнӧй случай йывсьыд, кор ті ранитчинныд.
Но тіянлы кӧ вывті сьӧкыд та йылысь казьтывны...
— Мый йылысь?
Сы йылысь, кыдзи менӧ «гогналісны»?
Да, сӧмын тайӧ эз вӧв несчастнӧй случай, а прӧстӧ — коколюка.
Джемма видзӧдіс сы вылӧ дзикӧдз шай-паймунӧмӧн.
Лӧдз вештіс плеш вывсьыс юрсисӧ — киыс тӧдчымӧнъя тіраліс — да нюмъялігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
— Мыйла ті онӧ пуксьӧй?
Пӧжалуйста, матыстӧй асланьыд креслӧсӧ асьныд.
Меным зэв жаль, мый ог вермы матыстны сійӧс тіянлы.
Тӧданныд, мыйӧн казьтышта тайӧ случай йывсьыс, ас кӧсйытӧг думайтсьӧ, вот эськӧ вӧлі ме Риккардолы вывті дона находкаӧн, ковмис кӧ сэки менӧ лечитны.
Ӧд сійӧ, кыдзи настӧящӧй хирург, зэв ёна радейтӧ жуглӧм лыяс, а менсьым сэки, кажитчӧ, ставсӧ вӧлі жуглӧма, мый сӧмын позьӧ жуглыны, сьыліысь кындзи.
— И тіян мужествоысь кындзи, — меліа содтіс Джемма. — Гашкӧ, и сы йылысь тіянлы сідзжӧ сьӧкыд казьтывны?
Лӧдз довкйӧдлыштіс юрнас.
— Абу сідз, мужествоӧс менсьым вӧлі сідз-тадз клеитӧма бӧрынджык, кыдзи и став мукӧдторсӧ.
Но сэки сійӧс вӧлі пазӧдӧма фарфорӧвӧй чашкаӧс моз.
Став лоӧмторйын тайӧ и эм медся страшнӧйыс...
Да, ме заводиті висьтавны коколюка йылысь.
Тайӧ вӧлі Лимаын... энлӧй, тӧдвылӧ уськӧда... во дас куим сайын.
Ме висьталі нин, мый Перу шензьӧдана канму, эм кӧ мый вылӧ овны. Но сэні нинӧм абу шензьӧданаыс сылы, коді веськалӧ сэтчӧ кӧпейка сьӧмтӧг, кыдзи вӧлі мекӧд.
Водзджыксӧ ме олі Аргентинаын, сэсся Чилиын.
Шӧйті канму пасьталатіыс, муртса эг кув тшыглы, и Вальпарайзосянь вои Лимаӧ да уджалі сверхкомплектнӧй рабочӧйӧн скӧт новлӧдлан судно вылын.
Выль карын меным эз удайтчы аддзыны удж, и ме муні докъясӧ. Найӧ Каллаоынӧсь, кыдзи ті, гашкӧ, тӧданныд.
Быд портовӧй карын эмӧсь няйт кварталъяс, кӧні олӧны матросъяс.
Тані ме пыри уджавны ӧти игорнӧй притонӧ.
Ме должен вӧлі лоны пӧварӧн, маркёрӧн, прислуживайтны матросъяслы да налӧн нывбабаяслы да вӧчны уна мукӧдтор.
Уджыс абу зэв бур, но ме вӧлі рад, мый кӧть сюри татшӧм удж.
Ме вӧлі пӧт, аддзи морт чужӧмъяс, кылі йӧзлысь гӧлӧс.
Кутшӧм йӧз вӧліны найӧ — тайӧ мӧд юалӧм.
Ті, гашкӧ, шуанныд, мый неуна выиграйті тайӧ притонас веськалӧмӧн.
Но буретш та водзвылын ме виси виж лихорадкаӧн да дыр куйлі джынвыйӧ киссьӧм лачугаын дзик ӧтнам, и та бӧрын ме мыйлакӧ зэв ёна куті повны ӧтнамӧн кольӧмысь...
И вот, ӧтчыд войнас тшӧктісны меным тодмышкавны-вӧтлыны ывлаӧ код матросӧс, коді кутіс вывті ёна буянитны.
Тайӧ луннас сійӧ чеччӧма вадорӧ, ворссьӧма ассьыс став сьӧмсӧ да вӧлі зэв скӧр.
Меным, тӧдӧмысь, колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ приказаниесӧ, а то ковмис эськӧ меным эновтны уджалан местаӧс да кувны тшыглы, но тайӧ мортыс вӧлі кыкпӧв ёнджык меысь: меным вӧлі сӧмын кызь арӧс, и лихорадка бӧрын ме вӧлі каньпи кодь на слаб.
Сэтчӧ жӧ сы киын вӧлі коколюка. — Лӧдз ланьтыштліс да гусьӧник видзӧдліс Джемма вылӧ. — Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис вины менӧ, но, кыдзи настӧящӧй туземнӧй матрос, вӧчис ассьыс, уджсӧ сэтшӧм лёка, мый ме, гӧгӧр жуглалӧм да чегъялӧм, век жӧ коли ловйӧн.
— А мый нӧ вӧчисны мукӧдыс?
Мыйла эз мездыны?
Збыльысь ӧмӧй повзисны ӧти код матросысь?
Лӧдз видзӧдліс сы вылӧ да вак-вакӧн серӧктіс.
— Мукӧдыс?
Притонса кӧзяеваыс да сэні вӧлысьясыс?
abu
Тайӧ ӧд эз вӧвны йӧз, а вообщӧ быдпӧлӧс сбродыс.
Ме вӧлі налӧн слугаӧн, налӧн собственностьӧн.
Найӧ сулалісны гӧгӧр да, дерт, любуйтчисны зрелищенас.
Сэні видзӧдӧны татшӧмторъяс вылас, кыдзи гажӧдчыны бур случай вылӧ.
Да сійӧ, пӧжалуй, и гажӧдӧ ставнысӧ, сійӧ мортыс кындзи, кодлы ковмис лоны гажӧданторнас.
Джемма дрӧгнитіс.
— Мыйӧн нӧ ставыс тайӧ помасис?
— Ме ог вермы висьтавны, мыйӧн тайӧ помасис,
сы вӧсна мый татшӧма нӧйтӧм бӧрын первойя лунъясас мортыс унджыкысьсӧ нинӧм оз помнит.
Но, кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, матын вӧлӧм олӧ корабельнӧй врач, и кор видзӧдысьясыс казялӧмаӧсь, мый ме ловъя, найӧ ыстӧмаӧсь сыла.
Сійӧ пӧчинитыштӧма менӧ омӧлика.
Риккардо шуӧ, мый омӧля, но, гашкӧ, тадзи сійӧ шуӧ профессиональнӧй вежалӧм вӧсна.
Кыдз кӧть мед эз вӧв, но кор ме вои ас садьӧ, кутшӧмкӧ старука-туземка босьтіс менӧ жаляддза ас ордас, — збыль ӧд, тешкодь кажитчӧ?
Помнита, кыдзи сійӧ вӧлі пукалӧ пельӧсын куткыртчӧмӧн, куритчӧ аслас сьӧд каллянӧн, сьӧлалӧ джоджас да мыйкӧ броткӧ вомгорулас.
Сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма и шулывліс меным, мый сы ордын ме верма кувны спокойнӧя: некод меным оз кут мешайтны.
Но менам ёна развитчӧма противоречиелӧн дух, и ме решиті овны.
Сьӧкыд тайӧ вӧлі удж — мынтӧдчыны смерть гыжъяс улысь, и ӧні меным мукӧддырйи волывлӧ юрӧ мӧвп, мый ставыс тайӧ вӧлӧма весьшӧрӧ.
Тайӧ старукаыс вӧлі ёна терпитысь.
Ме олі сы ордын... ен мед отсалас уськӧдны тӧдвылӧ... тӧлысь нёль кымын.
Став тайӧ кад чӧжыс ме эг чеччыв вольпась вылысь: либӧ сӧри йӧй морт моз, либӧ скӧралі, кыдзи ош, кодлӧн висьӧ пельыс.
Виси, правда, зэв ёна, а менӧ дрӧчитлӧмаӧсь челядьдырсянь на.
— Мый сэсся водзӧ вӧлі?
— Водзӧ... ме муртса бурдышті да муні старука ордысь.
Энӧ думайтӧй, мый ме тадзи вӧчи сы вӧсна, медым не дзескӧдны гӧль нывбабаӧс.
Эг, тайӧн ме эг нин лыддьысь.
Ме прӧстӧ эг вермы сэсся терпитны тайӧ лачугасӧ.
Ті сӧмын на казьтылінныд менам мужество йылысь.
Видзӧдлінныд кӧ эськӧ сэки ме вылӧ!
Приступъяс лоліны быд лун рытланьыс, кор заводитліс рӧмдыны.
Луншӧр бӧрын ме векджык куйлі ӧтнам и полігтыр видзӧді, кыдзи шондіыс лэччӧ век улӧджык и улӧджык...
О, тайӧс тіянлы некор не гӧгӧрвоны!
Ме и ӧні ог вермы видзӧдны шонді лэччӧм вылӧ...
Сійӧ чӧв олыштіс некымын минут.
— Сэсся ме муні шӧйтны канму пасьталаті — надейтчи аддзыны кутшӧмкӧ удж.
Лимаӧ кольччыны ме эг вермы.
Ме эськӧ йӧйми.
Ме вои Кускоӧ, и сэні...
Но мыйла ме висьтавла тіянлы став тайӧ важся историясӧ, сыын абу весиг нинӧм интереснӧйыс.
Джемма лэптіс юрсӧ да видзӧдліс сы вылӧ серьёзнӧя.
— Энӧ сёрнитӧй татшӧм ногӧн, ме зэв ёна кора, — шуис сійӧ.
abu
— Да сулалӧ-ӧ висьтавны водзӧ? — недыр нӧрӧвитыштӧм бӧрын юаліс Лӧдз.
— Кӧсъянныд кӧ...
Пола, мый тайӧс казьтывнысӧ ёна сьӧкыд тіянлы.
— А ті чайтанныд, меным абу сьӧкыд, кор ме чӧв ола?
Сэки ещӧ лёкджык.
И, тӧданныд, меным сьӧкыд казьтывны не сы мында сы йылысь, мый ме нуи ас вывті, мыйта сы йылысь, мый ме вошті сэки ас вылын став власьт.
abu
abu
abu
abu
— Висьталӧй, верманныд кӧ, — падъялігтыр шыасис Джемма, — кутшӧм ногӧн ті кызь арӧсӧн веськалінныд сэтшӧм ылӧ?
— Зэв прӧстӧ.
Гортын, чужан муын, ме водзын воссьылісны ыджыд перспективаяс, но ме эновті ставсӧ да пышйи.
— Мыйла?
Сійӧ ньӧжйӧник серӧктіс.
— Мыйла?
Буракӧ, сы вӧсна, мый вӧлі йӧй, ас вылӧ ыджыд лача кутысь детинкаӧн.
Ме быдми зэв озыр семьяын, менӧ вывті ёна лелькуйтісны, и ме думышті, мый мирсӧ ставнас вӧчӧма розӧвӧй ватаысь да сакара миндальысь.
Но кыдзкӧ ӧтчыд ме тӧдмалі, мый менам медбур другӧй, кодлы ме веритлі став сьӧлӧмсянь, пӧръявлӧ менӧ...
Мый тіянкӧд?
Мыйла ті сідзи дрӧгнитінныд?
— Нинӧм.
Водзӧ висьталӧй, пӧжалуйста.
— Ме тӧдмалі, мый мекӧд мудеритӧны, кӧсйӧны заставитны менӧ веритны лӧжлы.
Тӧдмалӧмыс, дерт, вывті обыкновеннӧй, но, кыдзи ме висьталі нин, ме вӧлі том да вериті, мый пӧръясьысьясӧс виччысьӧ ад.
Та вӧсна ме эновті ассьым гортӧс да муні Лунвыв Америкаӧ, медым либӧ пӧгибнитны, либӧ заводитны выль олӧм. И ме заводиті сійӧс кӧпейка сьӧмтӧг, ни ӧти испанскӧй кыв тӧдтӧг, белоручкаӧн, коді велалӧма овны дзик дась вылын да нинӧмысь не нуждайтчыны.
И вот ме веськалі настӧящӧй адӧ, и тайӧ менӧ бурдӧдіс воображаемӧй адӧ веритӧмысь.
Ме вӧлі зэв сьӧкыд положениеын, кор воис Дюпрэлӧн экспедиция да босьтіс менӧ. Тайӧ лои вит во мысти.
— Вит во!
Тайӧ ужаснӧ!
Тіян ӧмӧй эз вӧвны ёртъяс?
— Ёртъяс? — Лӧдз бергӧдчис сыланьӧ да скӧрысь шуис: — Менам некор эз вӧвны ёртъяс...
Но здук мысти сійӧ тэрыба содтіс:
— Энӧ дзик сідзи гӧгӧрвоӧй ставсӧ, мый ме висьтала.
Должен веськыда шуны, мый ме вывті шуштӧмӧн петкӧдлі ассьым важся олӧмӧс.
Збыльвылас жӧ, первойя воӧн-джынйӧныс эз вӧвны сэтшӧм лёкӧн: ме вӧлі том, тырмымӧн ён и вель успешнӧя петавлі сьӧкыдлунъясысь, кытчӧдз сійӧ матросыс эз калечит менӧ.
Сы бӧрын ме эг нин вермы аддзыны удж.
Лоӧ сӧмын шензьыны, кутшӧм бур орудиеӧн вермӧ лоны кужысь киясын коколюка.
А калекаӧс, дерт, некод оз босьт удж вылӧ.
— Мый нӧ ті вӧчинныд?
— Мый верми.
Ӧти кадӧ ме олі негръяс дорын, кодъяс уджалісны сахарнӧй плантацияяс вылын.
abu
abu
Но надсмотрщикъяс век вӧтлывлісны менӧ.
Чотӧм вӧсна ме эг вермы ӧдйӧ ветлӧдлыны, да и сьӧкыдторъяс эг вермы кыскавны.
А сыысь кындзи менам частӧ лолывлісны приступъяс — али кыдзи сэн шуны тайӧ проклятӧй висьӧмсӧ...
Плантацияяс вывсянь ме муні эзысь перъян рудникъясӧ — надейтчи аддзыны сэтысь удж...
Но и тайӧ эз вайӧд нинӧмӧ: управляющӧйяс сералісны, а рабочӧйяс веськыда тешитчисны ме вылын.
— Мыйла?
— Тыдалӧ, мортлӧн сэтшӧм нин сямыс.
Найӧ аддзӧны, мый меным лоӧ дорйысьны сӧмын ӧти киӧн, и тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Медбӧрын ме решиті мӧдӧдчыны кытчӧ синмӧй видзӧдӧ — оз-ӧ сюр кутшӧмкӧ удж.
— Кытчӧ синмыд видзӧдӧ?
Чотігад?
Лӧдз друг видзӧдліс Джемма вылӧ, кӧсйис водзӧ висьтавны, но эз вермы.
— Ме... ме вӧлі тшыг, — мырдӧнсорӧн нюммунігтыр шуис сійӧ медбӧрын.
Джемма муртса-муртса бергӧдіс юрсӧ да мыджсис щӧканас ки вылас.
Некымын минут чӧв олӧм бӧрын Лӧдз бара мӧдіс сёрнитны, и вочасӧн сылӧн гӧлӧсыс лои лӧньджык.
— Ме шӧйті-ветлӧдлі сэтчӧдз, мый менам юрӧй кутіс бергӧдчыны, и век жӧ нинӧм эг аддзы.
Ме вои Эквадорӧ, но сэні вӧлӧма ещӧ лёкджык.
Ӧткымынысь сюрлывліс паяйтчан удж, — ме вель бур жестяник, — либӧ кутшӧмкӧ ичӧтик поручение.
Овлывліс, мый ме медасьлі весавны порсь гид, а мукӧддырйи... да оз сулав лыддьӧдлыны...
И вот ӧтчыд...
Сылӧн вӧсньыдик мугов киыс друг кабыртчис. Джемма полігтыр видзӧдліс сы вылӧ.
Лӧдзлӧн чужӧмыс вӧлі тыдалӧ сылы бокногыс, и Джемма казяліс, кыдзи сылӧн кӧсичаас частӧ тіпкис сӧныс.
Джемма копыртчис Лӧдз дорӧ да нежнӧя кутіс сылысь кисӧ.
— Водзӧ энӧ висьталӧй: та йылысь вывті сьӧкыд казьтывнысӧ.
Лӧдз падъялігтыр видзӧдліс сы ки вылӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да водзӧ висьталіс чорыд гӧлӧсӧн:
— И вот ӧтчыд ме паныдаси бродячӧй цирккӧд.
Помнитанныд сійӧ цирксӧ, кӧні ми вӧлім тіянкӧд?
Но, и сэні вӧлі татшӧм жӧ, сӧмын омӧльджык на, вульгарнӧйджык на.
abu
Программаас, дерт, вӧлі и ӧшъяслӧн тышкасьӧм.
Труппаыс узьмӧдчис миртуй дорӧ.
Ме матыстчи палатка дінас да кори милӧстина.
Поводдяыс вӧлі терпитны позьтӧм жар.
Тшыгъялӧмла ме дзикӧдз эбӧстӧмми, и менам уссьӧма садьтӧг палаткаӧ пыранінас.
Сэки мекӧд частӧ овлывліс, мый ме друг усьлі садьтӧг, быттьӧ зэлыда шнуруйтӧм корсета институтка.
Менӧ пыртӧдісны палаткаӧ, сетісны меным вина, вердісны, а аски асывнас предложитісны меным...
Сійӧ чӧв ланьтіс.
— Налы колӧ вӧлі карлик, гӧрба, либӧ вообщӧ кутшӧмкӧ урӧд, кодлы эськӧ позьӧ лыйлыны апельсин коркаясӧн, медым гажӧдны публикасӧ.
Ті аддзылінныд гӧрбасӧ сійӧ рытнас?
Вот и ме вӧлі сэтшӧмӧн жӧ быдса кык во чӧж.
Ме велалі петкӧдлыны кутшӧмсюрӧ штукаяс.
Но менӧ абу на вӧлі дзикӧдз урӧдуйтӧма.
Тайӧс исправитісны: меным вӧчисны искусственнӧй гӧрб да зілисны пычкыны ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, менам чотан кокысь да урӧдуйтӧм киысь.
Видзӧдысьясыс сэні вӧліны эз зэв бӧрйысьысьӧсь: налӧн ӧдйӧ бурмыліс сьӧлӧмыс, мед сӧмын сетлісны налы тешитчыны ловъя существо вылын.
А шутлӧн паськӧмыс содтывліс впечатлениесӧ.
Медся сьӧкыдторйыс вӧлі сійӧ, мый ме частӧ висьлывлі и татшӧм случайяс дырйиыс эг вермы петавны сцена вылӧ.
Овлывлі, мый труппаса кӧзяин, кор сійӧ вӧвлі скӧр, требуйтліс, медым ме век жӧ петі сцена вылӧ, и, ме чайта, публикалы татшӧм рытъясыс медся ёна волісны сьӧлӧм вылас.
Помнита, ӧтчыд менӧ вывті чорыда топӧдіс висьӧм.
Ме петі арена вылӧ да представление шӧрас уси садьтӧг.
Кор ме вои ас садьӧ, став публикаыс вӧлі чукӧртчӧма ме гӧгӧр, ставныс горзісны, икйӧдлісны, лыйлісны меным...
— Оз ков!
Ме сэсся ог вермы кывзыны...
Тырмас, ен могысьӧн!
abu
— Мор мед лыяс, кутшӧм ме идиот, — ньӧжйӧник шуис Лӧдз.
Джемма муніс ӧшинь дорӧ да некымын минут чӧж сулаліс бергӧдчытӧг.
Кор сійӧ бергӧдчис, Лӧдз пукаліс бара пызан вылас гырддзаяснас лэдзчысьӧмӧн да синъяссӧ тупкӧмӧн.
Кажитчӧ, сійӧ вунӧдіс, мый тані Джемма.
Сійӧ пуксис Лӧдз дінӧ. Дыр чӧв олӧм бӧрын Джемма ньӧжйӧник шуис:
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь...
— Но? — вӧрзьӧдчытӧг шуис Лӧдз.
— Мыйла ті энӧ вундӧй ассьыныд горштӧ?
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс Джемма вылӧ.
— Ме эг виччысь тіянсянь татшӧм юалӧм.
А менам делӧӧй?
abu
— Тіян делӧныд?..
Да, гӧгӧрвоа!
Ті муртса на висьталінныд асланыд полӧм йылысь.
Но ті кӧ, став тайӧ ужасъяссӧ ас вывтіыд нуӧм бӧрын, век жӧ энӧ эновтӧй ассьыныд делӧнытӧ,
ті — медся мужественнӧй морт, кутшӧмъясӧс аддзылі ме.
Лӧдз бара тупкис синъяссӧ, сьӧлӧмсяньыс кутіс сылысь кисӧ да видзыштіс сійӧс аслас киын.
Сёрни ори дыр кежлӧ.
Друг свежӧй, сӧстӧм сопрано кыліс улісянь садсянь, и кыліс кыпыд французскӧй сьыланкыв:
<ita>Еh, Ріеrrot! Dаnsе, Ріеrrot!</ita>
<ita>Dаnsе un peu, mon раuvrе Jеаnnot</ita>!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Первойя кывъяссӧ жӧ кылігӧн Лӧдз лэдзчысис креслӧ мыш вылас ньӧжйӧник ымӧстігтырйи.
Джемма кутіс сылысь кисӧ да крепыда топӧдіс, кыдзи кутӧны мортлысь кисӧ сьӧкыд операция дырйи.
Кор сьыланкывйыс ори и садсянь кылісны серам да аплодисментъяс, сійӧ видзӧдліс Джемма вылӧ ранитчӧм пемӧс моз.
— Да, тайӧ Зитта, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — аслас тӧдса офицеръяскӧд.
Сійӧ кӧсйис волыны Риккардо вотӧдз первойя рытнас.
Ме эськӧ йӧйми, инмӧдчис кӧ сійӧ ме дінӧ.
— Но сійӧ ӧд оз тӧд, — меліа шуис Джемма, — и весиг думыштнысӧ оз вермы, мый тіянлы сыысь зэв сьӧкыд.
— Сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и креолкаяс, — дрӧгнитӧмӧн вочавидзис Лӧдз. — Помнитанныд сылысь чужӧмсӧ сійӧ рытас, кор ми ноксим детинкакӧд?
Сэтшӧмӧсь став креолкаясыс, кор найӧ сералӧны.
Бара гораа серӧктӧм кыліс садсянь.
Джемма чеччис да восьтіс ӧшиньсӧ.
Зитта сулаліс дорожка шӧрын. Юр вылас сійӧ вӧлі плавгӧма зарниӧн вышивайтӧм шарп, и сійӧ кутіс киас фиалкаясысь букет, кодӧс босьтӧм вӧсна вензисны куим том кавалерист.
— Мадам Ренни, — шуис Джемма.
Зитталӧн чужӧмыс пемдіс.
— Мый тіянлы колӧ, сударыня? — бергӧдчигмозыс да недӧверчивӧя видзӧдіг юаліс сійӧ.
— Оз-ӧ позь, медым тіян ёртъясныд сёрнитісны неуна ньӧжйӧджык?
Синьор Риварес ёна висьӧ.
Цыганка шыбитіс фиалкаяссӧ муас.
— <ita>Аllez-vous еn</ita>, — шуис сійӧ офицеръяслы, — <ita>m’еmbetez, messіeurs</ita>! Сійӧ петіс садйысь туй вылӧ.
Джемма пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
— Найӧ мунісны, — Лӧдзлань бергӧдчигмоз шуис сійӧ.
— Аттьӧ тіянлы.
Меным зэв абу лӧсьыд, мый беспокоиті тіянӧс.
— Кутшӧм нӧ тайӧ беспокоитӧм...
Лӧдз пыр жӧ казяліс сы гӧлӧсысь падъялӧм да шуис:
abu
— Ті энӧ помалӧй ассьыныд фразатӧ, синьора Болла. Тіян вежӧрын коли кутшӧмкӧ «но».
— Думайтны кӧ сы йылысь, мый йӧзыслӧн вежӧрас, оз и позь ӧбижайтчыны налысь мӧвпъяссӧ тӧдмалӧм бӧрын.
Дерт, меным оз ков сюйсьыны, но ме ог вермы гӧгӧрвоны...
— Мыйла ме мустӧмта мадам Ренниӧс?
abu
— Ог, ме ог гӧгӧрво, кыдзи ті верманныд терпитны сылысь ёртъяссӧ, татшӧма кӧ мустӧмтанныд Зиттаӧс.
Меным кажитчӧ, тайӧ сылы лоӧ оскорбитанаӧн кыдзи нывбабалы и кыдзи...
— Кыдзи нывбабалы? — Лӧдз гораа серӧктіс. — Тайӧ ті сійӧс шуанныд нывбабаӧн?
— Кутшӧм тайӧ абу лӧсьыд, — шуис Джемма. — Ті онӧ имеитӧй право сёрнитны сы йылысь тадзи кӧть мед код дырйи, торйӧн нин мӧд нывбаба дырйи.
Лӧдз куйліс восьса синъясӧн, ӧшиньӧд видзӧдіс лэччысь шонді вылӧ.
Джемма лэдзис штораяссӧ да пӧдлаліс ставеньсӧ, медым сійӧ эз вермы аддзыны шонді лэччӧмсӧ, сэсся муніс мӧд ӧшиньдінса пызан дорӧ да бара кутіс кыны.
— Оз-ӧ ков ӧзтыны тіянлы лампа? — недыр олыштӧм бӧрын юаліс Джемма.
Лӧдз довкйӧдлыштіс юрнас.
Кор пемдіс нин сэтшӧма, мый оз позь вӧлі сэсся кыны, Джемма ёкмыльтіс уджсӧ да пуктіс сійӧс кӧрзинкаас.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс кияссӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн да чӧв олігтыр видзӧдіс вӧрзьӧдчытӧг куйлысь висьысь вылӧ.
Рытъя чусыд югӧрыс, сы чужӧм вылӧ усигӧн, небзьӧдліс чорыд, сералана, самоувереннӧй выражениесӧ да ёнджыка тӧдчӧдіс вомгӧгӧрса трагическӧй чукыръяссӧ.
Мӧвпъяслӧн кутшӧмкӧ тешкодь сорласьӧм вӧсна Джеммалы тӧдвылас уси каменнӧй крест, кодӧс сувтӧдліс сылӧн батьыс Артур паметь кузя; сэтчӧ вӧлі гижӧма:
«Став гыяс да бушковъяс тӧвзисны ме весьтті».
Быдса час кыссис чӧв-лӧнь.
Медбӧрын Джемма чеччис да ньӧжйӧник петіс жырсьыс.
Ӧзтӧм лампаӧн пыригас сійӧ сувтыштліс ӧдзӧс дорас, думайтіс, мый Лӧдз, гашкӧ, унмовсис.
Но мыйӧн сӧмын лампа югӧрыс уси сы синъяс вылӧ, сійӧ бергӧдчис.
— Ме пузьӧді тіянлы кофе, — шуис Джемма.
— Пуктӧй сійӧс кытчӧкӧ и, пӧжалуйста, локтӧй ме дінӧ.
Сійӧ кутіс Джеммалысь кыкнан кисӧ.
— Ме думайті тіян кывъяс йылысь, — шуис сійӧ. — Ті дзик правӧсь, ме вӧчи лёктор аслам олӧмын.
Но думыштлӧй, он век аддзы нывбабаӧс, кодӧс верман радейтны, а ме прӧйдиті страшнӧй испытаниеяс.
Ме пола...
— Поланныд?
— Пемыдсьыс.
Мукӧддырйи ме ог лысьт кольччыны войнас ас кежын.
Меным колӧ мыйкӧ ловъя, ме дінын мыйкӧ осязательнӧй.
Сап пемыд, кӧні...
Абу, абу, тайӧ абу сійӧ.
abu
Тайӧ сӧмын игрушечнӧй ад.
Но делӧыс пытшкӧсса пемыдын: сэні оз бӧрдны ни оз герчкыны пиньясӧн, сӧмын шынитӧв... шынитӧв...
Синъясыс сылӧн паськалісны.
Джемма пукаліс кыв ни джын шутӧг, муртса лолаліс, кытчӧдз Лӧдз выльысь эз заводит сёрнитны:
— Ставыс тайӧ тіянлы кажитчӧ фантазияӧн, сідз ӧд?
Ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны менӧ? Сымын бурджык тіянлы.
Но ме кӧсъя шуны, мый, навернӧ, йӧйми эськӧ, видлі кӧ овны дзик ӧткӧн.
Энӧ дивитӧй менӧ вывті ёна,
ме абу сэтшӧм грубӧй пемӧс, кутшӧмӧн, гашкӧ, тіянлы кажитча.
— Ме ог вермы дивитны тіянӧс, — шуис Джемма. — Ме сэтшӧма эг страдайтлы, кыдзи ті.
abu
Но ме сідзжӧ испытайті унатор, сӧмын мӧдпӧлӧсӧс, и, меным кажитчӧ, ме весиг эска, мый вӧчан кӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд лёктор да несправедливӧйӧс сӧмын полӧм вӧсна, то бӧрыннас лоӧ ёна каитчыны.
Но, таысь кындзи, тіян стойкостьныд чуймӧдана; тіян местаын кӧ ме эськӧ дзикӧдз падми, ёри эськӧ судьбаӧс да кулі.
Лӧдз век на кутіс сылысь кияссӧ.
— Висьталӧй меным, — ньӧжйӧник шыасис сійӧ, — вӧчлінныд-ӧ ті нэмнад кӧть ӧтчыд омӧльтор?
Джемма эз вочавидз, но юрсӧ сійӧ копыртіс, и кык гырысь синва войт усины Лӧдз ки вылӧ.
— Висьталӧй, — сылысь кисӧ кутлігтыр пӧся вашкӧдіс сійӧ. — Висьталӧй!
Ӧд ме висьталі тіянлы ас йылысь ставсӧ.
— Да... ӧтчыд, важӧн, ме вӧчи зэв ыджыд лёктор.
Ме вывті чорыда поступиті морткӧд, кодӧс ставсьыс медъёна свет вылас радейті.
Лӧдзлӧн киясыс ёна дрӧжжитісны, но сійӧ эз лэдз Джеммалысь кияссӧ.
— Сійӧ вӧлі миян ёртӧн, — водзӧ висьталіс Джемма, — и ме вериті клеветалы, грубӧй, зывӧктана лӧжлы, кодӧс ассяньыс лӧсьӧдӧма полицейскӧй начальство.
Ме кучки сылы чужӧмас, кыдзи предательлы...
Тайӧ жӧ луннас сійӧ вӧйтчис.
Кык лун мысти ме тӧдмалі, мый сійӧ ньӧти абу вӧлӧма мыжа...
Татшӧм казьтылӧмыс, пӧжалуй, тіян казьтылӧмъясысь абу кокниджык...
Ме окотапырысь эськӧ сеті керыштны ассьым киӧс, тадз кӧ позьӧ эськӧ вӧлі веськӧдны сійӧс, мый ме вӧчи.
Лӧдз синъясын югнитіс опаснӧй битор, кутшӧмӧс Джемма некор на эз казявлы сылысь.
Сійӧ немвиччысьтӧг копыртчис да окыштіс Джеммалысь кисӧ.
Повзьӧмйывсьыс Джемма нетшыштіс кисӧ.
— Оз ков! — шуис сійӧ кевмысьӧмӧн. — Некор сэсся энӧ вӧчӧй тадзи.
Меным сьӧкыд.
— А сылы ӧмӧй, кодӧс ті виинныд, эз вӧв сьӧкыд?
— Сылы, кодӧс ме вии...
А, со и Чезаре!
abu
Меным... меным колӧ мунны.
Кор Мартини пырис жырйӧ, сійӧ суис Лӧддзӧс ӧтнассӧ.
Сы дінын сулаліс вӧрзьӧдлытӧм кофе чашка.
abu
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Некымын лун мысти Лӧдз пырис общественнӧй библиотекаса читальнӧй залӧ да корис кардинал Монтанелли проповедьяслысь собрание.
Сійӧ вӧлі блед на да чотіс мукӧддырся серти ёнджыка.
Риккардо, коді пукаліс матысса пызан сайын, лэптіс юрсӧ да видзӧдліс сы вылӧ.
Риккардо зэв ёна радейтіс Лӧддзӧс, но эз вермы терпитны сылысь ӧти черта — сійӧ аслыссяма личнӧй скӧралӧмсӧ, кыдзи сійӧ преследуйтіс ассьыс общественнӧй врагъясӧс.
— Ті лӧсьӧданныд выль нападение шудтӧм кардинал вылӧ? — дӧзмӧмпырысь юаліс сійӧ.
— Мыйла тайӧ ті, донаӧй, <ns>в-в-век</ns> думайтанныд лёкӧс йӧз йылысь?
Тайӧ ньӧти абу христианскӧй ногӧн.
Ме прӧстӧ гӧтӧвита <ns>в-в-выль</ns> газетӧ ӧнія теология йылысь статья.
— Кутшӧм выль газетӧ? — Риккардо скӧрысь кӧрис синкымъяссӧ.
Сійӧ, мый печать йылысь выль закон виччысьӧмкӧд ӧттшӧтш оппозиция гӧтӧвитчис шензьӧдны карсӧ выль радикальнӧй газет лэдзӧмӧн, лои нин полишинельлӧн секретӧн, но формальнӧ тайӧ вӧлі век на секрет.
— Сійӧ кутас, дерт, шусьыны либӧ «Шарлатанӧн» либӧ «Вичко календарӧн».
— Ньӧжйӧджык, Риварес.
Ми мешайтам мукӧд лыддьысьысьяслы.
— Но, сідзкӧ, займитчӧй асланыд медицинаӧн да лэдзӧй меным занимайтчыны теологияӧн.
Ме ог мешайт тіянлы веськӧдавны чегӧм лыяс, кӧть на кузя ме тӧда тіян серти ёна унджык.
И Лӧдз серьёзнӧя мӧдіс лыддьыны проповедьяс.
Ӧти библиотекарь локтіс сы дінӧ.
— Синьор Риварес, ті вӧлӧмныд, ог кӧ ӧшибайтчы, членӧн Дюпрэ экспедицияын, коді исследуйтіс Амазонкалысь притокъяссӧ?
Онӧ-ӧ висьталӧй миянлы сы йылысь мыйсюрӧ?
Ӧти дама корӧ тайӧ экспедициялысь отчётъяссӧ, а найӧ буретш переплётчик ордынӧсь!
— Кутшӧм сведениеяс колӧны сылы?
— Сылы колӧ сӧмын тӧдны вояс, кор экспедиция мӧдӧдчӧма да кор сійӧ прӧйдитӧма Эквадор пыр.
— Экспедиция муніс Парижысь 1837 вося арын да прӧйдитіс Квито пыр мӧд вонас апрель тӧлысьын.
Ми коллялім Бразилияын куим во, сэсся лэччим Риолань да бӧр воим Парижӧ 1841 вося гожӧмын.
Оз-ӧ ковны тайӧ дамаыслы торъя открытиеяслӧн датаяс?
— Оз, аттьӧ.
Тайӧ ставыс, мый сылы колӧ.
Ме гижи вояссӧ.
Бэппо, пӧжалуйста, нуӧй тайӧ листоксӧ синьора Боллалы.
Ещӧ ӧтчыд аттьӧ тіянлы, синьор Риварес.
Прӧститӧй, мый тревожиті.
Лӧдз лэдзчысис улӧс мыш вылӧ да зумыштчӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ.
Мыйла ковмӧмаӧсь синьоралы тайӧ датаясыс?
Мыйла сылы тӧдны восӧ, кор экспедицияыс прӧйдитіс Эквадор пыр?..
Джемма муніс гортас пӧлучитӧм справкаӧн.
1838 вося апрель, а Артур куліс 1833 вося майын.
Вит во...
Вит во...
abu
abu
И сэсся Лӧдз висьталіс «зэв озыр керка» йылысь, кӧні сійӧ овлӧма, и «код йылысь кӧ, кодлы сійӧ веритлӧма и коді сійӧс пӧръялӧма»... пӧръялӧма сійӧс, и сійӧ тӧдмалӧма та йылысь...
Джемма сувтіс да лэптіс кияссӧ юр весьтас.
О, абу, тайӧ настӧящӧй йӧйталӧм!..
Абу, тайӧ оз вермы лоны, тайӧ некытчӧ лӧсявтӧмтор...
А ӧд кутшӧм ёна сэки корсьысисны став гаваньсьыс!
Вит во...
И сылы эз на вӧв кызь ӧти арӧс, кор эсійӧ матросыс...
Сідзкӧ, сылы вӧлі колӧ лоны дас ӧкмыс арӧс, кор сійӧ пышйис гортсьыс.
Ӧд сійӧ шуис: «воӧн-джынйӧн...»
И кытысь сылӧн эсійӧ кельыдлӧз синъясыс да чуньяссӧ дугдывтӧг вӧрӧдӧмыс?
И мыйла сійӧ сэтшӧма скӧралӧ Монтанелли вылӧ?
Вит во... вит во...
Збыльысь кӧ эськӧ тӧдны, мый сійӧ вӧйи, сэки кӧ эськӧ Джемма аддзыліс сылысь шойсӧ!..
О, сэки тайӧ важ ранаыс, тӧдӧмысь, бурдіс эськӧ, и важся казьтылӧмыс дугдіс эськӧ сэтшӧма мучитны сійӧс.
И во кызь мысти сійӧ велаліс, гашкӧ, повтӧг видзӧдны важся олӧмас...
Джеммалысь став том кадсӧ вӧлі отравитӧма тайӧ поступок йылысь мӧвпӧн.
Лунысь лун, воысь во сійӧ чорыда тышкасис каитчӧмлӧн демонкӧд.
Сійӧ эз ӧвсьыв дольны аслыс, мый сылӧн уджыс — водзын, эз дугдыв тупкыны синъяссӧ да пельяссӧ колян кадся страшнӧй призрак водзын.
Но лунысь лун, воысь во сійӧс преследуйтіс образыс вӧйӧм мортлӧн, кодӧс нуис морскӧй приливыс. И сылӧн сьӧлӧмыс ӧтарӧ горзіс: «Артур пӧгибнитіс!
Ме вии сійӧс!»
Мукӧддырйи Джеммалы кажитчис, мый шогыс вывті ыджыд, мый сылӧн оз тырмы выныс водзӧ терпитны сійӧс.
И, та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ сетіс эськӧ ӧні ассьыс джын олӧмсӧ, медым бара чувствуйтны тайӧ сьӧкыдлунсӧ.
Мӧвп, мый сійӧ виис Артурӧс, сылы лои велалӧм страданиеӧн нин; сійӧ вывті дыр мучитчис тайӧ мӧвпсьыс, медым сетчыны сылы ӧні...
Но сійӧ тойыштіс Артурӧс эз ваӧ, а...
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
И думыштны сӧмын, мый Артур кулӧм бӧрын сылӧн эз ло некутшӧм спокойнӧй олӧм!
О, сійӧ кӧ эськӧ тойыштіс Артурӧс сӧмын смерть вылӧ, а эз мыйкӧ страшнӧйджыктор вылӧ!..
Ньӧжйӧ да нинӧм жалиттӧг прӧйдитіс думсьыс Джемма сылӧн важ олӧмын став ад пырыс.
И сэтшӧм бура тыдовтчис сы воображениелы Артур, быттьӧ сійӧ аддзис да испытывайтіс ставсӧ тайӧс ачыс: морт душалысь вынтӧмлун, смертьысь лёкджык тешитчӧм, коді муніс сы вывті, ӧткӧн олӧмлысь ужас да дыр кыссьысь агония, коді век да дугдывтӧг йирис сылысь олӧмсӧ.
Джемма сэтшӧм бура аддзис сійӧ няйт индейскӧй хижинасӧ, быттьӧ ачыс сэні вӧлі Артуркӧд. И сылы кажитчис: сійӧ страдайтіс сыкӧд ӧтлаын эзысь перъян рудникъясын, кофейнӧй плантацияяс вылын, зывӧктана бродячӧй циркын...
Бродячӧй цирк...
Да, сійӧ должен бырӧдны паметьсьыс кӧть тайӧ образсӧ;
ӧд позьӧ йӧймыны, век кӧ пукавны да думайтны та йылысь.
Сійӧ кыскис письменнӧй пызан йӧрсӧ.
Сэні сійӧ видзис ассьыс некымын реликвия, кодъясӧс сійӧ эз вермы бырӧдны.
Джемма эз радейтлы видзны сентиментальнӧй безделушкаяс, но ӧткымынторъяс век жӧ видзис казьтылӧм вылӧ: тайӧ вӧлі уступкаӧн аслас характерын сійӧ слаблуныслы, кодӧс Джемма век сэтшӧм ёна пӧдтіс.
abu
Сійӧ кутіс перъявны найӧс пызан йӧрсьыс ӧти бӧрся мӧдӧс: Джиованнилӧн первойя письмӧ, дзоридзьяс, кодъяс куйлісны кулӧм бӧрас сы киын, аслас кагалӧн юрси прать, батьыс гу вылысь нярмӧм кор.
Пызан йӧр пыдӧсас куйліс Артурлӧн миниатюра, кор сылы вӧлі дас арӧс, — дзик ӧти портрет.
Джемма пуксис улӧс вылӧ, кутіс киас портретсӧ да видзӧдіс зэв мича челядь юр вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз настӧящӧй Артурлӧн образыс бара эз сувт сы син водзӧ.
Кутшӧм бура сійӧ ӧні аддзис Артурлысь чужӧмсӧ!
Вӧсньыдик, нервнӧй вомдоръяс, гырысь серьёзнӧй синъяс, выражениелӧн ангельскӧй сӧстӧмлун — ставыс тайӧ сэтшӧма йиджтысис сы паметьӧ, быттьӧкӧ Артур кувсис тӧрыт.
И сы синъясысь ньӧжйӧник кутіс визувтны синва да сайӧдіс сыысь портретсӧ.
О, кыдзи вермис воны сы юрӧ татшӧм мӧвпыс!
Абу ӧмӧй оскорбление представитны аслыд, мый тайӧ сӧстӧм ыліса душаыс вӧйӧма олӧмыслӧн няйтӧ да шоглунӧ?
abu
Сюрс пӧв эськӧ вӧлі бурджык, медым сійӧ муніс небытиеӧ, а эз кольччы овны да эз пӧр Лӧддзӧ, — зэв бур галстукъяса, сомнительнӧй остротаяса да ёсь кывъя Лӧддзӧ!
Оз вермы лоны сідз, оз!
Тайӧ сӧмын зывӧктана да йӧйталана фантазия:
сійӧ расстроитіс асьсӧ некытчӧ лӧсявтӧм думъясӧн — Артур кулі!
— Позьӧ пырны? — юаліс ӧдзӧс дорсянь мелі гӧлӧс.
Джемма дрӧгнитіс сэтшӧм ёна, мый портретыс уси кисьыс.
Лӧдз чотігтыр прӧйдитіс жырйӧд, лэптіс портретсӧ да сетіс сылы.
— Кутшӧма ті менӧ повзьӧдінныд! — шуис Джемма.
— <ns>П-п-прӧститӧй</ns>, пӧжалуйста.
Гашкӧ, ме тіянлы мешайта?
— О, онӧ, ме сӧмын видлалі разнӧйпӧлӧс важ вещьяс.
Здук дыра Джемма падъялыштіс, сэсся мыччис сылы миниатюрасӧ.
— Мый ті шуанныд тайӧ юр йывсьыс?
И сэк кості кор Лӧдз видзӧдіс портрет вылас, Джемма сэтшӧма следитіс сы чужӧм бӧрся, быттьӧ став олӧмыс сылӧн зависитіс тайӧ чужӧм выражениесьыс.
Но сійӧ эз аддзы сэтысь вочакывсӧ сійӧс мучитысь юалӧм вылӧ — нинӧм, портрет дорӧ объективнӧй интересысь кындзи.
— Сьӧкыд задача ті сетінныд меным, — шуис Лӧдз.
— Портретыс вушйӧма, а челядь чужӧмъяс вообщӧ сьӧкыд тӧдмавны.
Но ме чайта, верстьӧ мортыс, коді быдмас тайӧ детинкасьыс, лоӧ шудтӧм.
И медся тӧлка, мый вермас вӧчны тайӧ детинкаыс, — сійӧ кутчысьны ыджыдӧдз быдмӧмысь.
— Мыйла?
— Видзӧдлӧй улыс вомдор визь вылас.
Тайӧ мирас абу местаыс татшӧм йӧзыслы.
Татшӧм сяма йӧзлы страдание эм страдание, а неправда — неправда.
Тані колӧны йӧз, кодъяс кужӧны став вниманиесӧ веськӧдны сӧмын асланыс делӧ вылӧ.
— Портретыс оз мун некод вылӧ, кодӧс эськӧ ті тӧдлінныд?
Лӧдз сюся видзӧдліс портрет вылас.
— Да.
Кутшӧм тешкодь!..
Да, дерт, зэв ёна мунӧ.
— Код вылӧ?
— <ns>К-к-кардинал</ns> Монтанелли вылӧ.
Гашкӧ, преосвященстволӧн эм племянник?
Разрешитӧй юавны, коді тайӧ?
— Тайӧ челядьдырся портретыс ёртлӧн, код йылысь ме тіянлы неважӧн висьталі.
— Сылӧн, кодӧс ті виинныд?
Джемма друг дрӧгнитіс.
Кутшӧм кокниа да кутшӧм чорыда шуис сійӧ тайӧ ужаснӧй кывсӧ!
— Да, сылӧн, кодӧс ме вии... сійӧ кӧ збыльысь кулі.
— Збыльысь?..
Джемма эз вештыв синъяссӧ сы чужӧм вылысь.
— Мукӧддырйи таын ме сомневайтча.
Шойсӧ ӧд сідзи эз и аддзыны.
Сійӧ, гашкӧ, кыдзи и ті, пышйис гортсьыс да муніс Лунвыв Америкаӧ.
— Кутам надейтчыны, мый эз.
Ас кадӧ ме эг этша т-тышкасьлы и эг ӧтиӧс, гашкӧ, мӧдӧд мӧдаръюгыдӧ, но, менам сӧвесть вылын кӧ вӧлі кутшӧмкӧ ловъя ловӧс Лунвыв Америкаӧ мӧдӧдӧм, менам эськӧ омӧля узьсис, эскӧда тіянӧс.
Джемма чабыртіс ассьыс кияссӧ — зілис пӧдтыны волнуйтчӧмсӧ.
— Сідзкӧ, ті чайтанныд, — Лӧдз дінӧ матыстчигӧн торкис сійӧ, — мый сійӧ кӧ эз вӧй... сійӧ кӧ сы пыдди ас вывтіыс нуис ставсӧ, мый нуинныд ті, сійӧ некор эськӧ эз лок гортас и эз вунӧд важсясӧ?
Ті чайтанныд, мый сійӧ некор эськӧ эз вунӧд?
Помнитӧй, мый и меным тайӧ уна сувтіс!
Видзӧдӧй!
Джемма вештіс плеш вывсьыс сьӧкыд юрси пратьсӧ.
Сьӧд пратьяс косттіыс тыдовтчис паськыд еджыд визь.
Пуксис кузя кыссьысь чӧв-лӧнь.
— Ме думайта, — ньӧжйӧник шуис Лӧдз, — мый кулӧмаяслы бурджык лоны кулӧмаясӧн.
Вунӧдны — сьӧкыд делӧ.
И ме кӧ вӧлі тіян кулӧм ёрт местааныд, ме эськӧ водзӧ <ns>л-л-лои</ns> кулӧмаӧн.
abu
Джемма бӧр пуктіс портретсӧ пызан йӧрас да игналіс сійӧс.
— Ме локті, медым сёрнитыштны тіянкӧд ӧти ичӧтик делӧ йылысь, — позьӧ кӧ, ас кежаным.
abu
Ӧти план йылысь, коді воис меным юрӧ.
Джемма вештыштіс улӧссӧ пызанланьыс да пуксис.
— Мый ті думайтанныд печать кузя проектируйтӧм закон йылысь?
— Мый ме сы йылысь думайта?
Ме думайта, мый пӧльзаыс сыысь этша лоӧ, но дзик нинӧм дорысь бурджык нянь тупӧсьджын.
— Кыв шутӧг.
Ті, сідзкӧ, кӧсъянныд уджавны ӧти выль газетын, кодӧс кӧсйӧны лэдзны тані господа либералъяс?
— Да, ме думайтлі таӧ босьтчывны.
Выль газет лэдзигӧн век овлӧ сэтшӧм уна практическӧй удж: типография, организация, разӧдӧм и...
— Дыр-ӧ ті ещӧ мӧданныд весьшӧрӧ губитны ассьыныд духовнӧй вынъястӧ?
— Мыйла губитны?
abu
— Сы вӧсна мый мӧдног шуны тайӧс оз позь.
Ӧд ті зэв бура тӧданныд, мый ті ёна тӧлкаджыкӧсь унджык мужчинаяс серти, кодъяскӧд ті уджаланныд, а ті, асланыд киясын став делӧсӧ кутӧмӧн, лэдзанныд налы пӧртны асьнытӧ кутшӧмкӧ невольницаӧ, коді вӧчӧ став сьӧд уджсӧ.
Мывкыд боксянь кӧ сравнитны тіянкӧд, Грассини да Галли прӧстӧ школьникъяс, а ті пукаланныд да правитанныд ещӧ налысь корректурасӧ, кыдзи кутшӧмкӧ настӧящӧй корректор.
— Ӧти-кӧ, ме ассьым кадӧс ог ставсӧ видз корректура лыддьӧм вылӧ, а мӧд-кӧ, ті, меным кажитчӧ, ёна ыдждӧданныд менсьым способностьясӧс.
— Ме чайта, мый тіян бур да здоровӧй вежӧр, а тайӧ зэв колана.
Эсійӧ мудзтӧдана комитетскӧй собраниеяс вылас ті казяланныд сэні став участвуйтысьяслӧн логикаысь слабинъяссӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Ме тырвыйӧ дӧвӧлен аслам положениеӧн.
Уджыс, кодӧс ме вӧча, код тӧдас на, ёна-ӧ колана, но ӧд быдӧн вӧчӧ мый вермӧ.
— Синьора Болла, ми тіянкӧд абу сэтшӧм йӧз, медым ворсны комплиментъясӧн да скромничайтӧмӧн.
Висьталӧй меным веськыда: онӧ-ӧ лыддьӧй ті, мый ті видзанныд ассьыныд вежӧрнытӧ сэтшӧмторъяс вылӧ, кодъясӧс вермисны вӧчны эськӧ тіянысь ёна ичӧтджык вежӧра йӧз?
— Но, ті кӧ нин сідзи тшӧктанныд висьтавны, то, пӧжалуй, мыйтакӧ тайӧ вернӧ.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ ті вӧчанныд тайӧс?
abu
abu
— Сы вӧсна мый та боксянь ме вынтӧм.
— Вынтӧмӧсь?
Мыйла?
Сійӧ видзӧдліс Лӧдз вылӧ кӧритӧмпырысь.
— Тайӧ абу лӧсьыд... сэтшӧм настойчивӧя корны вочакыв.
— А век жӧ ті меным висьталӧй, мыйла?
— Но, ладнӧ.
Ме кӧ нин тіянлы должен вочавидзны, то — сы вӧсна, мый менам став олӧмӧй торксьӧма.
Менам ӧні абу вын босьтчыны мыйкӧ настӧящӧйтор бердӧ.
Ме шогма сӧмын революционнӧй кляча должностьӧ, сьӧд партийнӧй удж вылӧ.
Сійӧс ме, шуны кӧ, вӧча сьӧлӧмсянь, а сійӧс кодлыкӧ колӧ вӧчны.
— Да.
Тӧдӧмысь, сійӧс кодлыкӧ колӧ вӧчны, но не век ӧти и сійӧ жӧ мортлы.
— Но ӧд тайӧ уджыс — пӧшти ставыс, мый ме верма вӧчны.
Лӧдз кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс сы вылӧ джынвыйӧ куньӧм синъясӧн.
Джемма лэптіс юрсӧ.
— Ми бӧр кутім сёрнитны воддза тема кузяыс, а ӧд миян должен лоны делӧвӧй сёрни.
Весьшӧрӧ, эскӧда тіянӧс, сёрнитны мекӧд удж йылысь, кодӧс эськӧ ме верми вӧчны.
Ме ӧні сійӧс ог нин вӧч.
Но, гашкӧ, ме верма отсавны тіянлы плантӧ лӧсьӧдны.
Кутшӧмджык сійӧ?
— Ті шуинныд, мый весьшӧрӧ вӧзйыны тіянлы удж, а сэсся юаланныд, мый ме предлагайта.
Менам план требуйтӧ, медым ті отсалінныд меным действиеӧн, а не сӧмын мӧвпӧн.
— Висьталӧй меным, мыйын делӧыс, а сэсся сёрнитыштам.
— Первой висьталӧй, кывлінныд-ӧ ті мыйкӧ Венецияын восстаниелӧн планъяс йылысь?
— Ме сӧмын и кыла восстаниелӧн планъяс йылысь, санфедистъяслӧн заговоръяс йылысь. Амнистия бӧрын сӧмын та йылысь и сёрнитӧны. Пола, мый ме ӧтмоза омӧля верита и ӧтиторйыслы и мӧдторйыслы.
— Ме сідзжӧ, унджыкысьсӧ.
Но ме сёрнита австриечьяслы паныд восстание кежлӧ серьёзнӧй лӧсьӧдчӧмъяс йылысь.
Провинция ставнас гӧтӧвитчӧ сэк кежлӧ.
Папа обласьтын том йӧз гусьӧн лӧсьӧдчӧны вуджны граница да ӧтувтчыны восстание кыпӧдысьяс дорӧ кыдзи доброволечьяс...
Меным юӧртӧны Романьяысь ёртъяс...
— Висьталӧй, — торкис Джемма, — ті тырвыйӧ эсканныд, мый тіян ёртъяслы позьӧ дӧверяйтны?
— Тырвыйӧ.
Ме тӧда найӧс личнӧ и уджавлі накӧд.
— Мӧд ногӧн кӧ шуны, найӧ сійӧ жӧ организацияса членъяс, кытӧні и ті?
Прӧститӧй менӧ скептицизмысь, но ме век неуна сомневайтча, точнӧйӧсь-ӧ сведениеясыс, кодъясӧс пӧлучайтанныд подпольнӧй организацияяссянь.
Меным кажитчӧ, мый привычка...
— Коді тіянлы висьталіс, мый ме кутшӧмкӧ организацияса член? — скӧр гӧлӧсӧн юаліс Лӧдз.
— Некод, ме ачым гӧгӧрвои.
— А-а! — Сійӧ лэдзчысис улӧс мыш вылас да зумыштчӧмӧн видзӧдліс Джемма вылӧ. — Ті век верманныд тӧдмавны частнӧй делӧяссӧ йӧзлысь, кодъяскӧд имеитанныд делӧ? — юаліс сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын.
— Зэв частӧ.
Ме вель наблюдательнӧй да велалі гӧгӧрвоны фактъяс костысь йитӧдъяс.
Висьтала тайӧс тіянлы, медым ті мекӧд сёрнитінныд видзчысьӧмӧнджык, кор он кӧсйӧй, медым ме мыйкӧ тӧді.
— Ме сылы ньӧти абу паныд, медым ті тӧдінныд, мед сӧмын водзӧ эз паськав.
Надейтча, мый тайӧ тіян догадканыд оз...
Джемма лэптіс юрсӧ чуймӧмпырысь, пӧшти дӧзмӧмӧн.
— Чайта, мый тайӧ юалӧмыс дзик лишнӧй, — шусис сылӧн.
— Ме, дерт, тӧда, мый ті нинӧм онӧ кутӧй висьтавлыны бокӧвӧйяслы, но партияса членъяслы, гашкӧ...
— Партия имеитӧ делӧ фактъяскӧд, а оз менам личнӧй догадкаяскӧд да фантазияяскӧд.
Сідз нин гӧгӧрвоана, мый ме некор некодкӧд эг сёрнитлы та йылысь.
— Аттьӧ тіянлы.
Ті, гашкӧ, дӧгадайтчинныд и сы йылысь, кутшӧм организацияын ме?
— Ме надейтча, да мед оз оскорбит тіянӧс менам веськыда висьталӧмӧй, ті ӧд асьныд панінныд миянлысь сёрнинымӧс, — ме сьӧлӧмсянь надейтча, мый тайӧ абу «Пуртаяс».
— Мыйла ті та вылӧ надейтчанныд?
— Сы вӧсна мый ті шогманныд мыйкӧ бурджык вылӧ.
— Ми век шогмам бурджык делӧяс вылӧ сы серти, мый ми вӧчам.
Бӧр висьтала тіянлысь жӧ вочакывтӧ.
Ме, колӧ шуны, состоита членӧн ог «Пуртаяс», а «Гӧрд вӧняяс» организацияын.
Тайӧяс выдержаннӧйджыкӧсь да серьёзнӧйджыка видзӧдӧны асланыс делӧ вылӧ.
— Делӧ улас ті гӧгӧрвоанныд йӧзӧс виалӧм?
— И сійӧс, колӧ шуны.
Пуртъяс ӧти боксянь зэв коланатор, но тайӧ сӧмын сэки, кор став делӧ подулас лоӧ бура котыртӧм пропаганда.
Та кузя и ме ог лӧсяв «Пуртаяскӧд».
Найӧ думайтӧны, мый пурт вермас бырӧдны тайӧ мирсьыс став лёкторсӧ, и ёна ӧшибайтчӧны: сійӧ вермас бырӧдны найӧс уна, но оз ставсӧ.
— Ті ӧмӧй збыльысь веританныд, мый пуртӧн позьӧ мыйкӧ ладмӧдны?
Артур шензигтыр видзӧдліс Джемма вылӧ.
— Дерт, — водзӧ висьталіс Джемма, — пуртӧн позьӧ бырӧдны тайӧ кадся кутшӧмкӧ практическӧй мытшӧд: тӧлка шпионӧс либӧ негӧдяй-чиновникӧс; но оз-ӧ лоны та вӧсна выль условиеяс, кодъяс лоӧны важсясьыс лёкджыкӧсь, — тайӧ ещӧ юалӧм.
abu
Быд выль мортӧс виӧм ещӧ ёнджыка тшыкӧдӧ полицияӧс, а войтырӧс ещӧ ёнджыка велӧдӧ насилиеӧ да скӧрлунӧ; и йӧз костын отношениеясын вещьяслӧн выль положениеыс татшӧм ногӧн лоӧ обществолы важ сертиыс омӧльджыка выгоднӧйӧн.
— А мый нӧ, тіян ногӧн, лоӧ революция дырйи?
Збыльысь ӧмӧй ті чайтанныд, мый войтырлы и сэки оз ковмы велавны насилиеӧ?
Война — сідзкӧ война.
— Да, но син водзын вӧчсян революция — мӧд делӧ.
Сійӧ — войтыр олӧмын сӧмын ӧти момент, и тайӧ моментыс — дон, кодӧс ми мынтам водзӧ лоан миян шуд вӧсна.
Дерт, лоасны страшнӧйторъяс: быд революция дырйи найӧ быть лоанаторъяс.
Но тайӧ лоӧны торъя фактъяс — исключительнӧй моментлӧн исключительнӧй подробностьяс.
abu
abu
abu
abu
Дерт, тіян ногӧн кӧ, революционер уджлӧн цельыс сыын, медым шедӧдны веськӧдлан котырсянь ӧткымын определённӧй уступкаяс, то гуся организация да пурт долженӧсь кажитчыны тіянлы тышлӧн медбур орудиеясӧн: нинӧмысь тадз оз повны став канмуясса веськӧдлан котыръяс!
Но тіянлы ковмас мӧдног босьтчыны делӧ бердӧ, ті кӧ думайтанныд, кыдзи и ме, мый справитчыны веськӧдлан котыркӧд сійӧ абу на цель, а сӧмын средство, коді нуӧдӧ цельӧ, и мый миян главнӧй цельыс — вежны мортлысь морт дорӧ отношениеяссӧ.
Невежественнӧй йӧзӧс вир аддзыны велӧдӧмӧн ті онӧ лэптӧй морт олӧмлысь донсӧ.
— А религиялысь донсӧ?
— Ог гӧгӧрво.
Лӧдз нюммуніс.
— Ми тіянкӧд абу ӧткодь мнениеаӧсь сы йылысь, кӧні вужйыс став лёкыслӧн.
Тіянлы сійӧ — мортлысь олӧмсӧ омӧля донъялӧмын.
— Стӧчджыка, морт личностьлысь святость гӧгӧрвотӧмын.
— Бӧрйӧй любӧй формула.
А меным миян неудачаяслӧн да ӧшибкаяслӧн главнӧй помкаыс — сійӧ умственнӧй висьӧм, коді шусьӧ религияӧн.
— Ті кутанныд тӧдвылад кутшӧмкӧ ӧти определённӧй религия?
— О, ог!
Тайӧ сӧмын дзик ортсыса признакъяслӧн юалӧм.
Ачыс висьӧмыс петкӧдчыссьӧ вежӧрлӧн религиознӧй направлениеын, сыын, мый ёна колӧ создайтны аслыд фетиш да пуктыны сійӧс ен туйӧ, пидзӧсчанясьны да преклонитчыны мый водзын кӧ.
abu
Ті, дерт, мекӧд абу сӧгласенӧсь.
abu
Ті ёна ӧшибайтчанныд, кор думайтад, мый ме на лыдысь, кодъяс видзӧдӧны йӧзӧс виалӧм вылӧ кыдзи сӧмын негӧдяйясӧс да чиновникъясӧс бырӧдӧм кузя способ вылӧ.
Меным сійӧ медводз средство — и сэк жӧ, ме ногӧн, медся бур средство — уськӧдны вичколысь авторитет да велӧдны войтырӧс видзӧдны вичколӧн агентъяс вылӧ кыдзи и став мукӧд паразитъяс вылӧ.
— А ті кӧ шедӧданныд тайӧс, садьмӧданныд кӧ дикӧй зверсӧ, коді ойбырасьӧ войтырлӧн душа пытшкӧсын, да усьӧданныд сійӧс вичко вылӧ...
— Сэки меным сюрас удж, мый ради сулалӧ овны.
— И тайӧ удж йывсьыс ті висьтавлінныд некымын лун сайын?
— Да, сы йылысь.
Джемма дрӧгнитіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
— Ті разочаруйтчинныд меын? — шуис Лӧдз.
— Абу, тайӧ абу сійӧ.
Ме... меным кажитчӧ, ме тіянысь неуна полышта.
Минут мысти Джемма бӧр бергӧдчис сылань да шуис аслас обыкновеннӧй делӧвӧй тонӧн:
— Тайӧ весьшӧрӧ вензьӧм.
Миян видзӧдласъясным вывті ёна торъялӧны.
Сёрнитны кӧ ме йылысь, то ме верита пропагандаӧ, пропагандаӧ и ещӧ ӧтчыд пропагандаӧ, да йӧз син водзын вӧчсян восстаниеӧ, кор сійӧ лоӧ позяна.
— Сідзкӧ бергӧдчылам менам план йылысь юалӧм дорӧ;
сэні мыйтакӧ эм пропаганда йылысь, но медсясӧ — восстание йылысь.
— Збыльысь?
— Ме висьталі нин, мый Романьяысь воалӧны уна волонтёръяс, медым поддержитны венециясаясӧс.
Ми огӧ на тӧдӧ, дыр-ӧ мысти лоӧ восстаниеыс.
Гашкӧ, сійӧ нюжалас арӧдзыс либӧ тӧлӧдзыс.
Но волонтёръясӧс колӧ вооружитны да дасьтыны туйӧ гожӧмнас, медым вермисны мӧдӧдчыны шыльыдінъяслань, мыйӧн сӧмын мӧдӧдасны нала.
Ме босьтчи контрабандаӧн ыстыны налы Папа обласьтӧ огнестрельнӧй оружие да амуниция...
— Энлӧй.
Кыдз ті верманныд уджавны тайӧ публикаыскӧд?
Венецияса да Ломбардияса революционеръяс ставныс сулалӧны выль папа дор.
Найӧ сулалӧны либеральнӧй реформаяс дор, ки-на-ки мунӧны прогрессивнӧй церковнӧй движениекӧд.
Кыдзи ті — антиклерикал — верманныд ладмыны накӧд, кор он терпитӧй компромиссъяс?
Лӧдз лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый меным сыӧдз, найӧ кӧ ворсӧны тряпьеысь вӧчӧм аканьӧн?
Мед сӧмын найӧ вӧчисны ассьыныс уджсӧ!
Да, дерт, найӧ сувтӧдасны папалысь фигурасӧ асланыс корабль нырӧ.
Но кутшӧм меным сэтчӧдз делӧ, налы кӧ быть лоӧ кежны восстание туй вылӧ?
Быд бедь шогмӧ понлы, и быд боевӧй клич бур, сійӧн кӧ позьӧ усьӧдны войтырсӧ австриечьяс вылӧ.
— Кутшӧм сяма удж нӧ ті виччысянныд месянь?
— Медсясӧ, отсавны меным вуджӧдны граница вомӧн оружие.
— Но кыдзи ме верма тайӧс вӧчны?
— Буретш ті и верманныд тайӧс вӧчны ставсьыс медбура.
Ме лӧсьӧдча ньӧбны оружиесӧ Англияысь, и ёна сьӧкыд лоӧ сійӧс вайны.
Оз позь вайны сійӧс Папа обласьтса ни ӧти портӧ, ковмас вайны Тосканаӧ да сэсянь мӧдӧдны Апеннины вомӧн.
— Но сэки тіян лоӧ ӧти граница пыдди кык!
— Да, но став мукӧд туйясыс абу надежнӧйӧсь;
оз позь нуны контрабандаӧн ыджыд транспорттӧ порт пыр, кӧні пӧшти оз тӧргуйтны.
abu
Ми кӧ сӧмын пӧлучитам ассьыным грузнымӧс Тосканаӧ, ме босьтча вуджӧдны сійӧс Папскӧй граница вомӧн.
Менам ёртъяс тӧдӧны гӧраясысь быд трӧпа, и миян эмӧсь тырмымӧн местаяс, кытчӧ позьӧ дзебны оружие.
Транспорт должен воны саридзӧд Ливорноӧ, и таын медся ыджыд сьӧкыдлуныс.
Менам сэні абуӧсь йитӧдъясыс контрабандистъяскӧд, а тіян, буракӧ, эмӧсь.
— Сетӧй меным думайтыштны вит минут.
abu
Гашкӧ, ме верма лоны тіянлы пӧлезнӧйӧн тайӧ уджас; но та йылысь водзӧ сёрниттӧдз ме кӧсъя тіянлысь юавны:
верманныд ті меным сетны кыв, мый тайӧ делӧыс абу йитчӧма пуртӧн бытшйӧдлӧмкӧд либӧ кутшӧмкӧ мукӧдпӧлӧс насилиекӧд?
— Тӧдӧмысь.
Сідз нин гӧгӧрвоана, мый ме эськӧ эг предложит тіянлы участвуйтны сэтшӧм делӧын, код вылӧ ті видзӧданныд отрицательнӧя.
— Кор нӧ тіянлы колӧ вочакывйыс?
— Кадсӧ воштыны оз позь, но верма тіянлы сетны думайтӧм вылӧ кык-куим лун.
— Ті прӧстӧсь субӧта рытӧ?
— Энлы думыштла... талун четверг... да, прӧст.
— Но, сідзкӧ волӧй ме ордӧ.
Ме думайтышта тайӧ каднас тіян предложение йылысь да висьтала тіянлы.
Локтан вежалунӧ Джемма ыстіс Мадзини партиялӧн Флорентийскӧй отделса комитетлы извещение, мый сійӧ кӧсйӧ босьтчыны специальнӧй политическӧй уджӧ и сы вӧсна оз кут вермыны вӧчны некымын тӧлысь чӧж удж, мый вӧсна сійӧ ӧнӧдз вӧлі партия водзын ответственнӧйӧн.
Комитетын таысь неуна чуймисны, но некод эз шыась паныд.
Джеммаӧс тӧдісны партияын некымын во чӧж нин кыдзи мортӧс, код вылӧ позьӧ надейтчыны, и комитетса членъяс решитісны, мый синьора Болла кӧ вӧчӧ виччысьтӧм воськов, то имеитӧ сы вылӧ колана помкаяс.
Мартинилы сійӧ висьталіс веськыда, мый босьтчӧ отсавны Лӧдзлы кутшӧмсюрӧ «пограничнӧй уджын».
Сійӧ водзвыв шуис аслыс лоны мыйтакӧ веськыдӧн аслас важся ёрткӧд.
abu
abu
abu
Найӧ пукалісны Джемма патера терраса вылын да видзӧдісны Фьезоле гӧра вылӧ, коді тыдаліс ылын керкаяслӧн гӧрд вевтъяс сайын.
Дыр чӧв олӧм бӧрын Мартини чеччис да кутіс ветлӧдлыны бӧрӧ-водзӧ кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн да шутьлялігтыр — душевнӧй волнуйтчӧмыслӧн векся признакъяс.
Некымын минут чӧж Джемма чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Чезаре, тіянлы тайӧ вывті неприятнӧ, — медбӧрти шуис сійӧ. — Меным зэв жаль, мый тайӧ тіянӧс дӧзмӧдіс, но ме должен вӧчны сідзи, кыдзи ачым лыддя справедливӧйӧн.
— Менсьым сьӧлӧмӧс гудыртӧ оз делӧыс, мыйӧ ті босьтчанныд, — зумыша шуис сійӧ. — Ме нинӧм ог тӧд сы йылысь и чайта, мый сійӧ должен лоны бурӧн, ті кӧ нин сӧгласитчанныд участвуйтны сыын.
Но ме ог дӧверяйт мортлы, кодкӧд ті лӧсьӧдчанныд уджавны.
— Ті, тыдалӧ, онӧ гӧгӧрвоӧй сійӧс.
Ме сідзжӧ эг гӧгӧрволы, кытчӧдз эг тӧдмась сыкӧд бурджыка.
Совершенствоӧдз сылы ылын на, но тіян чайтӧм серти сійӧ ёна бурджык.
— Зэв вермас лоны. — Минут кымын Мартини чӧв олігтыр ветлӧдліс терраса кузя, сэсся друг сувтіс сы дінӧ. — Джемма, ӧткажитчӧй.
Ӧткажитчӧй, пока абу на сёр.
Энӧ сетӧй тайӧ мортыслы кыскыны асьнытӧ делӧясӧ, кодъяс вӧсна ті бӧрыннас кутанныд каитчыны.
— Чезаре, — меліа шуис Джемма, — ті онӧ думайтӧй сы йылысь, мый висьталанныд. — Некод менӧ некытчӧ оз кыскы.
Ме вои аслам решениеӧ дзик самостоятельнӧя, кор ставсӧ гӧгӧр думышті.
Ме тӧда, мый ті онӧ радейтӧй Риваресӧс кыдзи мортӧс; но ми сёрнитам политическӧй удж йылысь, а огӧ личностьяс йылысь.
— Джемма, ӧткажитчӧй!
Тайӧ опаснӧй морт:
сійӧ унатор гусьӧн видзӧ, чорыд сьӧлӧма, оз сувт нинӧм водзын... и сійӧ радейтӧ тіянӧс.
Джемма бӧрыньтчыштіс.
— Чезаре, кыдзи верминныд ті думыштны татшӧмтор?
— Сійӧ радейтӧ тіянӧс, — мӧдысь шуис Мартини. — Видзчысьӧй сыысь, Джемма.
— Менам муса Чезаре, ме ог вермы овны сысянь ылын и ог вермы гӧгӧрвоӧдны тіянлы, мыйла.
Ми йитчӧмаӧсь ӧта-мӧднымкӧд, и тайӧ йитӧдсӧ абу лӧсьӧдӧма миянӧн, и огӧ вермӧй ми сійӧс орӧдны.
— Тіян йитӧдныд кӧ сэтшӧм крепыд, то меным сэсся нинӧм паныд шуны, — мудз гӧлӧсӧн вочавидзис Мартини.
Мартини муніс эновтны позьтӧм делӧяс вылӧ ыстысьӧмӧн да дыр шӧйтіс няйт уличаясті.
Тайӧ рытас мирыс сылы кажитчис зэв гажтӧмӧн.
abu
ДАСӦД ГЛАВА
Февраль тӧлысь шӧрын Лӧдз муніс Ливорноӧ.
Джемма тӧдмӧдіс сійӧс сэні олысь том англичанинкӧд, пароходнӧй агенткӧд да видзӧдлас сертиыс либералкӧд, кодкӧд сійӧ и сылӧн верӧсыс вӧліны тӧдсаӧсь Англияын на.
Тайӧ англичаниныс унаысь нин мездывліс флорентийскӧй радикалъясӧс; ссудаӧн сетавліс налы сьӧм, кор налӧн лолывлі немвиччысьтӧм кризис, разрешайтліс пӧльзуйтчыны аслас фирма адресӧн партийнӧй письмӧяс мӧдӧдӧм вылӧ да с. в.
Но ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчліс кыдзи Джеммалӧн личнӧй тӧдса, и век сы пыр.
Партийнӧй этикетлы лӧсялӧмӧн Джемма вермис, сідзкӧ, пӧльзуйтчыны тайӧ йитӧднас быдпӧлӧс могъяс дырйи аслас кӧсйӧм серти.
Но вермис-ӧ згӧдитчыны тайӧ тӧдмасьӧмыс ӧнія случайын — мӧд юалӧм.
Ӧти делӧ — корны партиялы сочувствуйтысь иностранецлысь сетны ассьыс адрессӧ Сицилияысь воысь письмӧяслы, либӧ видзны сылӧн контораса несгораемӧй шкапын кутшӧмкӧ документъяс, и дзик мӧд делӧ — предложитны сылы вайны контрабандаӧн восстание кежлӧ огнестрельнӧй оружие тыра транспорт.
Джемма зэв омӧля надейтчис англичанин сӧгласитчӧм вылӧ.
— Ті верманныд, дерт, сёрнитлыны, — шуис сійӧ Лӧдзлы, — но ог думайт, медым мыйкӧ таысь артмис.
Ті кӧ эськӧ воинныд сы дорӧ менам рекомендацияӧн, медым корны сылысь витсё скуди, сійӧ эськӧ пырысь-пыр жӧ сетіс найӧс тіянлы: сійӧ вывті лышкыд морт.
Гашкӧ, сійӧ сетіс эськӧ и ассьыс паспортсӧ, ковмис кӧ тіянлы, либӧ дзебис эськӧ аслас кӧбрегӧ кутшӧмкӧ пышъялысь мортӧс.
Но ті кӧ пананныд сыкӧд сёрни карабинъяс йылысь, сійӧ чуймӧмӧн видзӧдлас тіян вылӧ да примитас миянӧс кыкнаннымӧс йӧйяс пыдди.
— Но, гашкӧ, сійӧ индас меным мукӧд туйяс либӧ тӧдмӧдас делӧлы сочувствуйтысь матросъяскӧд, — вочавидзис Лӧдз. — Но век жӧ колӧ сёрнитлыны.
Ӧтчыд, тӧлысь помас, Лӧдз воис сы ордӧ мукӧддырся серти омӧльджык паськӧма, и Джемма пыр жӧ казяліс сы чужӧм серти, мый сылӧн эмӧсь бур выльторъяс.
— А, воинныд!
А ме нин думайті, мый тіянкӧд мыйкӧ лои.
— Ме чайті, мый абуджык опаснӧ, ог кӧ гиж, а водзджыксӧ воны эг вермы.
— Ті сӧмын на воинныд?
— Да, ме веськыда туй вывсянь.
Ме пыри тіян дорӧ сӧмын сы могысь, медым юӧртны, мый делӧ ладмӧдӧма.
— Ті кӧсъянныд шуны, мый Байлей сӧгласитчис отсавны?
— Не сӧмын сӧгласитчис, но и босьтіс ас вылас унджыкӧс.
Сійӧ босьтіс ас вылас ставнас делӧсӧ: упакуйтӧм, вайӧм, дзик ставсӧ.
abu
Сылӧн компаньон да матысса друг Вильямс сӧгласитчис личнӧ видзӧдны Саутгемптонысь груз мӧдӧдӧм бӧрся, и Байлей вуджӧдас сійӧс таможня пыр Ливорноӧ.
Та вӧсна и ме манитчи сы дыра: Вильямс буретш муніс Саутгемптонӧ, и ме муні сыкӧд Генуяӧдз.
— Медым сёрнитчыны туйын ставтор йывсьыс?
— Да.
И ми сёрнитім сэтчӧдз, кытчӧдз менӧ эз сэтшӧм ёна топӧд морскӧй висьӧм, мый эг кут вермыны ньӧти сёрнитны.
— Ті сэтшӧм лёка чувствуйтанныд асьнытӧ саридз вылын? — тэрыба юаліс Джемма, кор сылы уси тӧдвылас, кыдзи Артур висьмис морскӧй висьӧмӧн, кор Джеммалӧн батьыс ӧтчыд нуӧдліс найӧс кыкнаннысӧ катайтчыны яхтаӧн.
— Зэв лёка, кӧть и вывті ёна путешествуйтлі саридз кузя.
Но ми вевъялім сёрнитны, кор грузитісны пароходсӧ Генуяын.
Ті, дерт, тӧданныд Вильямсӧс?
Тайӧ шань, тӧлка морт и заслуживайтӧ тыр дӧверие.
Байлей та боксянь сыысь абу омӧльджык, и кыкнанныс весьшӧрӧ оз больгыны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
А ӧні висьтала тіянлы ставсӧ подробнӧя.
Кор Лӧдз воис гортас, шондіыс важӧн нин вӧлі лэччӧма и сад стенсянь ӧшалысь <lat>рurus japonіca</lat> кажитчис рӧмыдас сьӧдовӧн.
Сійӧ чегис некымын ув да пыртіс найӧс аслас жырйӧ.
Кор сійӧ восьтіс кабинет ӧдзӧссӧ, Зитта чеччис пельӧсын сулалысь улӧс вылысь да котӧртіс сылы паныд.
— О, Феличе, ме чайті, мый ті некор онӧ воӧй бӧр!
Лӧдз первойсӧ кӧсйис скӧрысь юавны сылысь, мыйла Зитта пырӧма сы кабинетӧ, но кор думыштіс, мый сійӧс эз аддзыв нин куим недель чӧж, Лӧдз мыччис сылы кисӧ да шуис кӧдзыдакодь:
— Бур рыт, Зитта.
Кыдзи олан-вылан?
Зитта матыстіс сылань чужӧмсӧ, быттьӧкӧ виччысис окыштӧм, но Лӧдз прӧйдитіс сы дінті, нарошнӧ вӧчис сідзи, мый быттьӧ оз аддзы сылысь жестсӧ, да босьтіс ваза, медым пуктыны сэтчӧ дзоридзьяссӧ.
Сійӧ жӧ здукас ӧдзӧсыс паськыда воссис, и зэв ыджыд пон пырис жырас да, радысла увтчиг да никсігтыр, кутіс чеччавны Лӧдз дінын.
Сійӧ эновтіс дзоридзьяссӧ да мӧдіс малавны понсӧ.
— Шайтан, важся друг, тайӧ тэ?
Но, вот и ме.
Вай лапатӧ.
Зитта скӧрысь видзӧдліс Лӧдз вылӧ.
— Кӧсъян ӧбедайтны? — кӧдзыда юаліс Зитта. — Ме закажиті ӧбед гортӧ; тэ гижлін, мый воан талун рытнас.
Лӧдз тэрыба бергӧдчис сылань.
— <ns>З-зэв</ns> жаль, тэныд оз <ns>к-ков</ns> вӧлі виччысьны менӧ.
Ме сӧмын неуна вайӧдышта ачымӧс порядокӧ да пырысь-пыр локта.
<ns>Г-гашкӧ</ns>, тэ пуктан тайӧ дзоридзьяссӧ ва пытшкӧ?
Кор сійӧ воис столӧвӧйӧ, Зитта сулаліс рӧмпӧштан водзын да прикрепляйтіс корсажас дзоридзьяс.
Сійӧ, тыдалӧ, решитӧма лоны гажаӧн да, киас гӧрд бутонъясысь вӧчӧм ичӧтик букета, матыстчис Лӧдз дінӧ.
— Со бутоньерка.
Ме прикрепита сійӧс.
Ӧбедайтігӧн Лӧдз мыйвынсьыс зілис лоны любезнӧйӧн да кыпыда сёрнитіс.
Зитта вочавидзис сылы шудаа нюмъялігтыр.
Зитталӧн явӧ радлӧмысь Лӧдзлы эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ велалӧма думайтны сідзи, мый Зитта олӧ торйӧн аслас ёртъяс да тӧдсаяс пӧвстын, кодъяс сылы матыссаӧсь; Лӧдзлы некор эз волы юрас, мый Зитта вермӧ шогсьыны сы вӧсна.
И век жӧ сійӧ, тыдалӧ, гажтӧмчӧма, сы вӧсна мый сэтшӧма радлӧ Лӧдз воӧм вылӧ.
— Кӧсъян кофе юны терраса вылын? — юаліс Зитта. — Талун сэтшӧм шоныд рытыс.
— Ладнӧ.
Ме босьта тэнсьыд гитаратӧ:
гашкӧ, тэ мыйкӧ сьылыштан.
abu
Лӧдз относитчис сы музыка дінӧ скептическӧя да эз частӧ сійӧс тшӧктывлы сьывны.
Терраса вылын стен бокас вӧлі паськыд пу скамья.
Лӧдз бӧрйис аслыс пельӧс, кытісянь тыдаліс нӧрысъяслӧн мича серпас, и Зитта, стен тшупӧд вылӧ кайӧм бӧрын да скамья вылас кокъяснас мыджсьӧмӧн, нёровтчис вевтсӧ кутысь колонна бердӧ.
Сійӧ эз торъя ёна интересуйтчы мича серпаснас. Сылы вӧлі интереснӧ видзӧдны Лӧдз вылӧ.
— Вай ӧти папирос, — шуис сійӧ. — Ме эг на куритчыв тэнад мунӧмсянь.
— Зэв бур мӧвп, тыр шудлун вылӧ меным оз тырмы сӧмын папирос.
Зитта копыртчис да видзӧдліс сы вылӧ серьёзнӧя.
— Тэ збыльысь шуда?
Лӧдзлӧн чужӧмыс лои долыдджык.
— Мыйла нӧ абу?
Ме бура ӧбедайті, ме водзын ӧні Европалӧн м-медся мича серпасыс, регыд лоӧ кофе, и ме кыла мадьяр йӧзкостса сьыланкыв.
Нинӧм оз мучит менсьым сӧвестьӧс, пищеварение кузя менам ставыс лючки-ладнӧ.
Мый нӧ ещӧ колӧ?
— Ме тӧда ещӧ мыйкӧ, мый тэныд колӧ.
— Мый?
— Со. — Зитта мыччис сылы ичӧтик кӧрӧбка.
— Сакара миндаль!
Мыйла тэ эн висьтав водзджык, папиросӧдз? — кӧритӧмӧн шуис сійӧ.
— Мыйла, эстшӧм тэ кага!
Да тэ верман сёйны найӧс и папирос бӧрын.
А со и кофе.
Лӧдз мӧдіс юны ассьыс кофесӧ ичӧтик вомтыръясӧн да сёйны сакара миндаль важнӧя да серьёзнӧя наслаждайтчигтыр, быттьӧ кань, коді юӧ сливки.
— Кутшӧм лӧсьыд юны прамӧй кофе сы бӧрын, кутшӧмӧс сетӧны Ливорноын, — думыштчӧмӧн шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, бурджык век ов гортын.
— Некор...
ме аски бӧр муна.
Зитта чужӧм вылысь быри нюмыс.
— Аски?
Мыйла?
Кытчӧ?
— Разнӧй местаясӧ, могӧн.
Джеммакӧд сёрнитігӧн сійӧ решитіс, мый колӧ аслыс мунны Апенниныӧ, медым сёрнитчыны контрабандистъяскӧд оружие вайӧм йылысь.
Папа обласьт граница вомӧн вуджӧмыс вӧлі вывті опаснӧйӧн, но быть коланаӧн.
— Помасьлытӧм делӧяс! — ышловзьӧмӧн шуис Зитта да сэсся юаліс: — Тэ дыр кежлӧ мунан?
— Ог, кык либӧ, гашкӧ, куим недель кежлӧ.
— Бара сійӧ делӧ кузяыс? — юаліс Зитта.
— «Сійӧ» делӧ кузя?
— Сійӧ делӧ кузя, мый вӧсна тэ век зілян чегны ассьыд сьылідзиртӧ; век сійӧ жӧ помасьлытӧм политика?
— Да, тайӧ кутшӧмакӧ йитчӧма политикакӧд.
Зитта шыбитіс папироссӧ.
— Тэ ӧні пӧръявлан менӧ, — шуис Зитта. — Тэныд грӧзитӧ опасность.
— Ме муна веськыда адӧ, — дышпырысь вочавидзис Лӧдз. — Гашкӧ, тэнад сэні эмӧсь тӧдсаяс, кодъяслы тэ кӧсъян ыстыны некымын плющ кор — нинӧмла век жӧ чегъявны став увъяссӧ.
Зитта скӧрысь нетшкис колонна гӧгӧр гартчысь быдмӧгъяссӧ и друг лёкысь шыбитіс содзтыр кор.
— Тэныд грӧзитӧ опасность, — мӧдысь шуис сійӧ, — и тэ он кӧсйы веськыда висьтавны меным;
тэ чайтан, мый мекӧд позьӧ сӧмын шмонитны.
Тэнӧ ещӧ ӧшӧдасны регыд, и тэ он прӧщайтчы мекӧд.
Тайӧ помасьлытӧм политикаыс мустӧммис меным.
— Да и м-меным сідзжӧ, — очсалігтыр шуис Лӧдз. — Бурджык сёрнитыштам мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Али, гашкӧ, тэ сьылыштан?
— Ладнӧ, вай меным гитарасӧ.
Мый меным сьывны?
— Вошӧм вӧв йылысь баллада.
Сійӧ сэтшӧма лӧсялӧ тэнад гӧлӧслы.
Зитта заводитіс сьывны важся венгерскӧй баллада морт йылысь, коді воштӧ первой ассьыс вӧвсӧ, сэсся ассьыс керкасӧ и медбӧрти радейтана невестасӧ да бурӧдӧ ассьыс сьӧлӧмсӧ сійӧн, мый «унджык на вӧлі воштӧма Могашскӧй поле вылын».
Тайӧ вӧлі Лӧдзлӧн радейтана сьыланкыв.
Мелодиялӧн дикостьыс да трагизмыс, а сідзжӧ гажтӧм припевыс волісны сылы сьӧлӧм вылас быд нежнӧй музыкаысь ёнджыка.
Зитталӧн гӧлӧсыс вӧлі шензьӧдана.
Шыясыс вӧліны вынаӧсь да сӧстӧмӧсь, наын чувствуйтсис шудлун ёна кӧсйӧм.
Сійӧ эз сяммыв сьывны итальянскӧй либӧ славянскӧй сьыланкывъяс, и торйӧн нин германскӧйясӧс, но мадьяр йӧзкостса сьыланкывъяс сійӧ сьыліс чуймӧдана лӧсьыда.
Лӧдз кывзіс сылысь сьылӧмсӧ, паськыда восьтӧма синъяссӧ да калькӧдыштӧма вомсӧ.
Зитта некор на эз сьывлы татшӧм лӧсьыда.
Но кор сійӧ кутіс сьывны медбӧръя строчкасӧ, гӧлӧсыс сылӧн друг мӧдіс дрӧжжитны.
— «О, всё равно, — ставсӧ вӧлі воштӧма...»
Сійӧ дугдіс сьывны, гораа бӧрддзис да дзебис чужӧмсӧ плющ коръяс пӧвстӧ.
— Зитта! — Лӧдз чеччис да босьтіс сы киысь гитара. — Мый лои?
Зитта сӧмын сыркъялігтыр бӧрдіс кыкнан кинас чужӧмсӧ тупкӧмӧн.
Лӧдз инмӧдчис Зитта пельпомӧ.
— Висьтав, мый лои? — меліа юаліс сійӧ.
— Эновт менӧ, — бӧрдігтыр шуис сійӧ да бӧрыньтчис сы дінысь. — Эновт менӧ!
Лӧдз спокойнӧя муніс аслас местаӧ да виччысис, кор сійӧ дугдас бӧрдӧмысь.
Друг Зитта пидзӧсчанясис сы дінӧ да сывйыштіс сійӧс кияснас.
— Феличе, эн мун, эн мун!
— Та йылысь ми бӧрынджык сёрнитам, — шуис сійӧ да кокньыдика вештіс сылысь кияссӧ. — Первой висьтав меным, мый лои, мыйысь тэ повзин?
Зитта довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ме мыйӧнкӧ дойді тэнсьыд сьӧлӧмтӧ?
— Эн. — Сійӧ лэптіс кисӧ горш дінас.
— Но, сідзкӧ мый?
— Тэнӧ виасны, — медбӧрти шуис Зитта. — Ме кывлі, кыдзи тэ дорӧ волысь йӧз пӧвстысь ӧти висьтавліс, мый тэныд грӧзитӧ опасность.
А кор ме юася, тэ век сералан ме вылын.
— Донаӧй, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Лӧдз. — Кутшӧма тэ век ставсӧ ыдждӧдан.
Дерт, коркӧ менӧ виасны. Тадзи векджык помасьлӧ революционеръяслӧн олӧмыс, но абу некутшӧм помка чайтны, мый менӧ буретш виасны ӧні.
Ме рискуйта мукӧдъяс серти ог ёнджыка.
— Мукӧдъяс серти?
Кутшӧм нӧ меным делӧ мукӧдъясӧдзыс?
Тэ кӧ эськӧ менӧ радейтін, тэ эськӧ эн мун, эн коль эськӧ менӧ шогсьыны.
Ме ог узь войяснас, пола, мый тэнӧ арестуйтасны, и вӧтӧн ме аддзывла, мый тэнӧ виӧмаӧсь.
Тайӧ пон йывсьыс тэ думайтан ёнджыка, чем ме йылысь.
Лӧдз чеччис да ньӧжйӧник муніс террасалӧн мӧдар помас.
Сійӧ ньӧти эз вӧв дась татшӧм сцена кежлӧ да эз тӧд, мый вочавидзны.
Да, Джемма вӧлі прав: сійӧ, Лӧдз, гартыштіс аслас легкомыслие вӧсна сэтшӧм гӧрӧд, мый ӧні сьӧкыд вӧлі сійӧс разьны.
— Пуксям да сёрнитыштам ставтор йывсьыс спокойнӧя, — Зитта дінӧ матыстчигӧн шуис сійӧ. — Ми, кажитчӧ, огӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоӧй ӧта-мӧднымӧс.
Дерт, ме эг серав эськӧ, тӧді кӧ, мый тэ серьёзнӧя шогсян.
Висьтав, мыйла тэ шогсян, и сэки, эм кӧ кутшӧмкӧ недоразумение, ми сійӧс тӧдмалам.
— Нинӧм тӧдмавнысӧ, ме аддза, мый тэ менӧ ньӧти он радейт.
— Донаӧй, ӧта-мӧднымкӧд бурджык лоам тырвыйӧ веськыдӧн.
Миян отношениеяс костын ме век зіли лоны честнӧйӧн и, кажитчӧ, некор эг пӧръявлы тэнӧ сы йылысь...
— О, да, тэ век вӧлін дзик веськыдӧн.
Тэ некор эн соссьыв, мый лыддян менӧ вошӧм мортӧн, код дорӧ сибавлісны тэӧдз став мужчинаясыс... Тэ век тайӧс шулывлін.
— Зитта, мый тэ!..
Ме некор эг думайтлы нинӧм татшӧмторсӧ, ме некор эг шулы...
— Тэ некор эн радейтлы менӧ, — капризнӧя шуис Зитта.
— Да, ме некор тэнӧ эг радейтлы.
Но кывзы менсьым ставсӧ да эн зіль мыжавны менӧ.
— Ме ог и мыжав. Ме...
— Энлы.
Со мый ме кӧсъя висьтавны.
Ме ог верит некутшӧм условнӧй моральлы да ог пӧрт олӧмӧ сылысь предписаниеяссӧ.
Ме лыддя мужчина да нывбаба костын отношениеяссӧ личнӧй дружитӧмлӧн либӧ мустӧмтӧмлӧн юалӧмӧн...
— И сьӧмлӧн, — друг гораа серӧктӧмӧн торкис Зитта.
Лӧдз зумыштчис да ланьтліс здук кежлӧ.
— Да, дерт. Тайӧ зывӧктана,
но верит, ме кӧ эськӧ казялі, мый ог кажитчы тэныд, ме эськӧ некор эг пӧльзуйтчы тэнад положениеӧн, медым имеитны тэнӧ ас дорын;
ме некор нэмын эг вӧчлы ни ӧти нывбабакӧд татшӧм ногӧн и некор эг ылӧдлы ни ӧти нывбабаӧс сы дорӧ аслам чувствояс йылысь висьтъясӧн; верит, мый ме висьтала збыльысь. — Сійӧ ланьтыштліс здук кежлӧ, но Зитта нинӧм эз вочавидз.
— Ме думайтлі, — водзӧ висьталіс Лӧдз, — мый морт кӧ олӧмас ӧтка, сылы кӧ колӧ, медым сы дорын вӧлі нывбаба,
и сійӧ кӧ вермӧ аддзыны нывбабасӧ, коді сылы кажитчӧ и кодлы сійӧ сідзжӧ воӧ сьӧлӧм вылас, то мужчинаыслӧн эм право бурторйысь мынтыны тайӧ нывбабаыслы буртор вӧчӧмӧн жӧ.
Таысь ме ог аддзы некутшӧм лёктор, абу кӧ ӧти либӧ мӧдладорсяньыс несправедливость, пӧръялӧм либӧ оскорбитӧм.
Мукӧд мужчинаяс дорӧ тэнад воддза отношениеяс йылысь ме эг думайтлы.
Ме сӧмын тӧді, мый миян йитӧдным оз сьӧктӧд миянлы и мый ми кыкнанным вермам торкны сійӧс, мыйӧн сӧмын сійӧ лоӧ сьӧкыдӧн.
Ме кӧ ӧшибайтчи, тэ кӧ мӧдног видзӧдан та вылӧ, то...
Лӧдз бара чӧв ланьтіс.
— То? — сы вылӧ видзӧдтӧг вашнитіс Зитта.
— То ме эг вӧв справедлив тэ дорӧ, и меным таысь сьӧлӧм вылын зэв сьӧкыд.
Но ме вӧчи тайӧс некутшӧм мукӧдпӧлӧс думъястӧг.
— «Сьӧкыд?» «Некутшӧм мукӧдпӧлӧс думъястӧг?»
Да тэ каменнӧй, али мый, Феличе?
Збыльысь ӧмӧй тэ нэмнад некор эн радейтлы нывбабаӧс и он аддзы, мый ме радейта тэнӧ?
Тайӧ кывсӧ шуигӧн Лӧдз пытшкын мыйкӧ друг дрӧгнитіс.
Сэтшӧм уна кад коли сэксянь, кор сылы шулісны кывъяс; «ме тэнӧ радейта».
Зитта друг чеччыштіс да сывйыштіс сійӧс кыкнан кинас.
— Феличе, мунам мекӧд,
мунам тайӧ ужаснӧй канмусьыс, тайӧ йӧз дінсьыс, политикасьыс.
Кутшӧм делӧ миянлы наӧдз?
Мунам Лунвыв Америкаӧ, кӧні тэ овлӧмыд войдӧр.
Мунам и лоам шудаӧсь.
Лунвыв Америка йылысь казьтыштӧмысь Лӧдз сэтшӧма повзис, мый сійӧ ӧдва вермис кутны асьсӧ киас.
Сійӧ вештіс аслас сьылі вылысь Зитталысь кияссӧ да ёна чабыртіс найӧс.
— Зитта, гӧгӧрво, мый висьтала ме.
Ме тэнӧ ог радейт,
а кӧть эськӧ и радейті, то и сэки эськӧ эг мун тэкӧд.
Италияын менам эмӧсь делӧ и ёртъяс.
— И ещӧ кодкӧ, кодӧс тэ радейтан ме дорысь ёнджыка! — отчаяниеӧн горӧдіс Зитта. — О, ме дась вины тэнӧ!
Он ёртъясыд йылысь тэ думайт, а ме тӧда, код йылысь!
— Ньӧжйӧджык, — шуис Лӧдз. — Тэ волнуйтчан и думайтан сы йылысь, мый збыльвылас абу.
— Тэ чайтан, мый ме сёрнита синьора Болла йылысь?
Менӧ абу сэтшӧм кокни пӧръявны.
Сыкӧд тэ сёрнитан сӧмын политика йылысь.
Тэ сэтшӧм жӧ омӧля радейтан сійӧс, кыдзи и менӧ.
Тэ думайтан сӧмын кардинал йылысь.
Лӧдз дрӧгнитіс.
— Кардинал йылысь? — немтӧдлытӧг шусис сылӧн.
— Да, кардинал Монтанелли йылысь, коді тай проповедуйтіс тані арнас.
Ме ӧмӧй эг аддзыв тэнсьыд чужӧмтӧ, кор прӧйдитіс сылӧн коляскаыс?
Тэ вӧлін еджыд, кутшӧм этійӧ чышъяныс.
Да и ӧні тэ тіралан, мыйӧн сӧмын ме казьтышті сылысь нимсӧ.
abu
— Тэ он тӧд, мый йылысь сёрнитан. Ме мустӧмта кардиналсӧ.
Сійӧ менам медлёк враг.
— Враг кӧть абу, но тэ радейтан сійӧс свет вылас медъёна.
Видзӧдлы менам чужӧмӧ да висьтав, верман кӧ, мый тайӧ абу збыль.
Лӧдз бергӧдчис да кутіс видзӧдны садйӧ.
Зитта гусьӧник видзӧдіс сы вылӧ, ачыс повзис сыысь, мый вӧчис. Вӧлі мыйкӧ тешкодь Лӧдз чӧв олӧмын.
Медбӧрын Зитта гусьӧник матыстчис сы дінӧ, быттьӧ повзьӧдӧм кага, да ньӧжйӧник кыскыштіс сійӧс соскӧдыс.
Лӧдз бергӧдчис сылань.
— Тайӧ збыль, — шуис сійӧ.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
— А огӧ <ns>в-вермы</ns> ме аддзысьны сыкӧд кӧнкӧ гӧраясын?
Бризигелла меным опаснӧй места.
— Романьяын быд кипыдӧс пасьта му тіянлы опаснӧй, но ӧні Бризигелла абуджык опаснӧ любӧй мукӧд места дорысь.
— Мыйла?
— Пырысь-пыр висьтала.
Оз ков, медым лӧз курткаа тайӧ мортыс аддзыліс тіянлысь чужӧмтӧ: сійӧ опаснӧй субъект...
Да, бушколыс вӧлі вывті ыджыд.
Важӧн нин эгӧ аддзылӧй тадзи жугӧдлӧм виноградникъяс.
Лӧдз нюжӧдіс кияссӧ пызан вылӧ да пуктіс на вылӧ юрсӧ, быттьӧ ёна мудзӧм либӧ вывті код морт.
Жырсӧ тэрыба гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын лӧз курткаа субъект аддзис кык фермерӧс, кодъяс тӧлкуйтісны бутылка вина сайын урожай йылысь, да горецӧс, коді пуктӧма юрсӧ пызан вылӧ да узис.
Татшӧмторсӧ частӧ позьӧ вӧлі аддзывны Марради кодь ичӧтик сиктъясса кабакъясысь.
Лӧз курткаа морт, тыдалӧ, решитіс, мый пукавны да кывзыны — нинӧмла, юис ассьыс винасӧ да петіс мӧд жырйӧ, коді вӧлі уличасянь первойӧн.
Прилавок вылӧ мыджсьӧмӧн да кӧзяиныскӧд местнӧй делӧяс йылысь дышпырысь больгигтыр сійӧ сулалыштіс сэні недыр да кадысь кадӧ синбӧжнас видзӧдлывліс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧсӧд жырйӧ, кӧні пызан сайын пукалісны куим морт.
Фермеръяс век на юисны вина да сёрнитісны асланыс местнӧй наречие вылын поводдя йылысь, а Лӧдз шкоргис-узис, кыдзи морт, кодлӧн сӧвестьыс дзик сӧстӧм.
Медбӧрын шпион, тыдалӧ, решитіс, мый кабакын абу нинӧм сэтшӧмыс, мый понда эськӧ ковмис весьшӧрӧ коллявны кадсӧ.
Сійӧ мынтысис, мыйта вӧлі колӧ сысянь, дышпырысь петіс кабакысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис векньыдик улича кузя.
Лӧдз чеччис очсаліг да нюжмасигтырйи да унзіль морт моз кутіс тільны синъяссӧ полотноысь вурӧм блуза соснас.
— Оз лёка найӧ кыйӧдчыны, — шуис сійӧ да, зепсьыс перочиннӧй пурт кыскӧм бӧрын, шӧрыштіс пызан вылысь рудзӧг нянь. — Ёна найӧ дӧзмӧдісны тіянӧс бӧръя кадӧ, Микеле?
— Август тӧлысся москитъяс дорысь ёнджыка.
Прӧстӧ ни ӧти здук оз сетны спокой.
Кӧть кытчӧ он во, быдлаын бергалӧ шпион.
Весиг вылын, гӧраясын, кытчӧ найӧ коркӧ эз лысьтлыны сюйны нырсӧ, ӧні найӧ шӧйтӧны нёль-вит морта группаясӧн.
Збыль ӧд, Джино?
Сы вӧсна ми и вӧчим сідз, медым ті аддзысинныд Доминикинокӧд карын.
— Да, но мыйла буретш Бризигеллаын?
Границадорса карын век тырыс шпионъяс.
— Бризигелла буретш ӧні зэв туяна места.
Сэні вывті уна богомолечьяс, кодъяс локталӧмаӧсь канму пасьталаысь.
— Но сэтчӧ налы дзик абу пӧпуттьӧ.
— Сійӧ неуна бокынджык Римӧ мунан туйысь, и Асыввылӧ мунысь уна паломникъяс вӧчӧны неыджыд кытш, медым кывзыны сэні ӧбедня.
— Ме эг тӧдлы, мый Бризигеллаын эм мыйкӧ торъя тӧдчана.
— Сэні кардинал.
Помнитанныд, сійӧ воліс проповедуйтны Флоренцияӧ кольӧм вося декабрын?
Тайӧ буретш сійӧ кардинал Монтанеллиыс.
Сёрнитӧны, сійӧ вӧчӧ ыджыд сенсация.
— Зэв вермас лоны.
Ме ог ветлывлы кывзыны проповедьяс.
— Да сійӧс, тӧданныд-ӧ, лыддьӧны вежа пыдди.
— Кыдзи тайӧс сійӧ шедӧдіс?
— Ог тӧд.
Чайта, татшӧм славаӧн сійӧ пӧльзуйтчӧ сы вӧсна, мый сеталӧ ставсӧ, мый пӧлучайтӧ, и олӧ приходскӧй поп моз нёльсё-витсё скуди вылӧ.
— Этша на тайӧ, — содтіс мӧдыс, кодӧс шуисны Джиноӧн. — Сійӧ сеталӧ оз сӧмын сьӧм, но и ассьыс став олӧмсӧ: отсалӧ гӧльяслы, видзӧдӧ, медым бура дӧзьӧритісны висьысьясӧс, асывсянь войӧдз сы дінӧ волывлӧны просьбаясӧн.
Ме тіянысь ог ёнджыка радейт попъястӧ, Микеле, но монсиньор Монтанелли абу миян мукӧд кардиналъяс кодь.
— Да, сійӧ ёнджыкасӧ мунӧ блаженнӧй вылӧ, а оз плут вылӧ! — шуис Микеле. — Но мед кӧть кыдз сэні эз вӧв, а войтыр сы вӧсна садьсӧ воштӧма, и бӧръя кадӧ паломникъяслӧн лои мода кежавлыны Бризигеллаӧ, медым пӧлучитны сылысь благословение.
Доминикино думайтӧ мунны сэтчӧ, медым новлӧдлыны кӧрзинаын донтӧминик пернаяс да чёткияс.
Войтыр радейтӧ ньӧбавны тайӧторъяссӧ, медым бӧрыннас корны кардиналӧс инмӧдчывны на дорӧ.
А сэсся ӧшлӧны найӧс сьыліас асланыс посни челядьлы, мед найӧс эз вомдзавны.
— Дугдылӧй здук кежлӧ.
Кыдзи нӧ меным муннысӧ?
Паломник пыдди?
Планыс, шуам, меным ёна <ns>к-кажитчӧ</ns>, но оз шогмы меным петкӧдчыны Бризигеллаын дзик жӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм и тані:
тайӧ эськӧ лоӧ уликаӧн тіянлы паныд, менӧ кӧ арестуйтасны.
— Тіянӧс оз арестуйтны:
тіянлы эм зэв бур костюм, паспорт и ставыс, мый ковмас.
— Кутшӧм нӧ сійӧ костюм?
— Испанияса старик-богомолецлӧн — Сиерра гӧраясысь каитчысь рӧзбойниклӧн.
Кольӧм во сійӧ висьмис Анконаын, и миян ӧти друг босьтіс сійӧс ас дорас тӧргӧвӧй судно вылӧ, а сэсся чеччӧдіс Венецияӧ, кӧні старикыслӧн вӧлӧмаӧсь ёртъяс.
Сійӧ и колис миянлы ассьыс бумагаяссӧ, медым мыйӧнкӧ петкӧдлыны ассьыс благодарностьсӧ.
Найӧ ӧні тіянлы буретш згӧдитчасны.
— Каитчысь <ns>р-рӧзбойник</ns>?
А кыдзи нӧ мынтӧдчыны полицияысь?
— О, та боксянь ставыс лючки-ладнӧ!
Сылӧн помасьӧма нин катарга срокыс некымын во сайын, и сійӧ сэксянь пыр ветлӧдлӧ Иерусалимӧ да уна мукӧд вежа местаясӧ, медым спаситны душасӧ.
Сійӧ виӧма ассьыс писӧ ӧшибкаӧн, кодкӧ мӧд пыдди, и ачыс сетчӧма полиция киӧ.
— Сійӧ дзик нин старик?
— Да, но дзор парик да дзор тош пӧрысьмӧдасны и тіянӧс, а став мукӧдторъяс кузя сылӧн приметаясыс зэв бура лӧсялӧны тіянлы.
abu
— Кӧні нӧ ме должен аддзысьны Доминикинокӧд?
— Ті матыстчанныд паломникъяс дорӧ туй чукыльтанінын, кодӧс ми индам тіянлы карта вылысь, да висьталанныд налы, мый вошлінныд гӧраясӧ.
Кор ті воанныд карӧ, мунӧй йӧз чукӧрыскӧд базар площадь вылӧ, коді кардинал дворечлы паныда.
— Сідзкӧ, сійӧ, аслас святость вылӧ видзӧдтӧг, олӧ дворечын?
— Сійӧ олӧ двореч ӧтарладор помас, а мукӧд помещениеясас больнича.
Богомолечьяс кутасны виччысьны, медым сійӧ петіс да сетіс налы ассьыс благословение, а Доминикино локтас тайӧ минутас аслас кӧрзинаӧн да шуас тіянлы: «Ті паломник?»
И ті вочавидзанныд сылы: «Ме коньӧр грешник».
Сэки сійӧ пуктас ассьыс кӧрзинасӧ муас да мӧдас чышкавны чужӧмсӧ соснас, а ті вӧзъянныд сылы чёткиысь квайт сольдо.
— Сэні ми, тӧдӧмысь, и сёрнитчам, кытчӧ чукӧртчыны?
— Да, сылӧн лоӧ колӧм серти унджык кад, медым висьтавны тіянлы адрес, кор йӧзыс кутасны видзӧдны кардинал вылӧ.
Ми думыштім татшӧм план; но тіянлы кӧ сійӧ оз кажитчы, ми вермам предупредитны Доминикиноӧс да вӧчны делӧсӧ мӧдног.
— Оз ков, оз ков, тіян планныд туяна.
Мед сӧмын тошсӧ да париксӧ вӧлі бура вӧчӧма.
— Ті паломник?
Лӧдз пукаліс епископскӧй двореч пос тшупӧд вылын. Дзугсьӧм дзор юрси пратьясыс лэччӧмаӧсь сылы чужӧм вылас. Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ да висьталіс условнӧй вочакывсӧ дрӧжжитысь сибдӧм гӧлӧсӧн, ёна тӧдчысь суйӧрсайса акцентӧн.
Доминикино мынтӧдіс пельпом вывсьыс кучик волыссӧ да пуктіс пос тшупӧд вылас ассьыс кӧрзинасӧ, кӧні вӧліны чёткияс да пернаяс.
Крестьяна да богомолечьяс пӧвстысь, кодъяс пукалісны базар площадь вылын, некод на вылӧ эз веськӧд вниманиесӧ, но, видзчысьӧм могысь, найӧ панісны ас костаныс оръяв-лана сёрни.
Доминикино сёрнитіс местнӧй диалект вылын, а Лӧдз итальянскӧй кыв вылын, кытчӧ сюявліс суйӧрсайса кывъяс.
— Его преосвященство!
Его преосвященство локтӧ! — горӧдісны двореч ӧдзӧс дорын сулалысьяс. — Вешйӧй!
Сетӧй туйсӧ его преосвященстволы!
Лӧдз да Доминикино чеччисны.
— Со тіянлы, — бумагаӧн гартыштӧм ичӧтик ӧбраз Лӧдзлы киас сетігмоз шуис Доминикино, — босьтӧй и тайӧс тшӧтш, и кевмӧй ме вӧсна, кор воанныд Римӧ.
Лӧдз сюйис ӧбразсӧ питшӧгас да бергӧдчис, медым видзӧдлыны кардинал вылӧ. Зэв мича лилӧвӧй паськӧма да би кодь гӧрд шапкаа, сійӧ сулаліс пос тшупӧд вылын да благӧслӧвляйтіс йӧзсӧ.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник лэччис поскӧдыс, и богомолечьяс топыда кытшалісны сійӧс, зілисны кутны сылысь кисӧ, медым окыштны.
Унаӧн пидзӧсчанясисны, босьтлісны сылысь ряса помсӧ да вайӧдлісны вомдораныс.
— Мир мед лоас тіянкӧд, челядьӧй менам!
Тайӧ ловъя, гора гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Лӧдз копыртіс юрсӧ сідзи, мый дзор юрсиыс лэччис чужӧм вылас:
Доминикино казяліс, кыдзи кутіс дзӧрны паломник киын беддьыс, и радпырысь думыштіс: «Кутшӧм бур актёр!»
Матын сулалысь нывбаба копыртчис да лэптіс пос тшупӧд вывсьыс ассьыс кагасӧ.
— Мунам, Чекко, — шуис сійӧ, — его преосвященство благӧслӧвитас тэнӧ, кыдзи господь благӧслӧвитліс челядьӧс.
Лӧдз воськовтіс водзӧ да сувтіс.
Кутшӧм немжалиттӧм олӧмыс!
Став тайӧ бокӧвӧй йӧзыс, став тайӧ ылысь воӧм богомолечьясыс да матігӧгӧрса гӧраясын олысьясыс вермӧны матыстчыны сы дінӧ, сёрнитны сыкӧд... сійӧ кутас инмӧдчывны кинас налӧн челядь юръясӧ.
Гашкӧ, сійӧ шуас тайӧ крестьянскӧй детинкасӧ — «донаӧй», кыдзи коркӧ сійӧ шулывліс Артурӧс...
Лӧдз бӧр пуксис пос тшупӧд вылӧ да бергӧдчис, медым не аддзыны.
О, сійӧ кӧ эськӧ вермис дзебсьыны кытчӧкӧ пельӧсӧ да тупкыны пельяссӧ, медым нинӧм не кывны!
Тайӧ вӧлі унджык, мый вермас перенеситны мортлӧн душа... лоны сэтшӧм матын, сэтшӧм матын сысянь, мый позьӧ нюжӧдны ассьыд китӧ да инмӧдчыны сылӧн дона киӧ...
— Онӧ-ӧ пыралӧй ті ме ордӧ шонтысьыштны, другӧй менам? — шуис мелі гӧлӧс. — Меным кажитчӧ, мый ті кынманныд.
Лӧдзлӧн сьӧлӧмыс дугдіс тіпкыны.
Здук дыра сійӧ нинӧм эз вежӧрт, сӧмын дойӧс моз чувствуйтіс, кыдзи зэв ӧдйӧ ыльнитіс сьӧлӧмланьыс вирыс, коді, кажитчис, чашнитас ӧні сылысь морӧссӧ; сэсся сійӧ ыльнитіс бӧрлань да гильӧдчысь, пӧсь гыӧн разаліс став туша пасьталаыс.
abu
abu
abu
Друг сійӧ кыліс, кыдзи Монтанеллилӧн киыс меліа инмӧдчис сы пельпомӧ.
— Тіян вӧлӧма ыджыд шог.
Ог-ӧ вермы ме отсавны тіянлы мыйӧнкӧ?
Лӧдз чӧв олігтыр довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ті паломник?
— Ме коньӧр грешник.
Монтанеллилӧн юалӧмыс да парольлӧн юалӧмыс случайнӧя совпадитісны, и тайӧ лои спаситчан идзасӧн, мыйӧ Лӧдз кутчысис <ns>отчаяниейывсьыс</ns>.
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ шуис парольлысь вочакывсӧ.
Кардиналлӧн кинас меліа инмӧдчылӧмыс сотіс сылысь пельпомсӧ, и сылӧн став тушаыс кутіс тіравны.
Кардинал ещӧ улӧджык копыртчис сы весьтӧ.
— Гашкӧ, ті кӧсъянныд сёрнитны мекӧд ас кежын?
Ме кӧ тіянлы мыйӧнкӧ верма отсавны...
Лӧдз медбӧрын решитчис видзӧдлыны Монтанеллилы веськыда синмас.
Сійӧ заводитіс вермыны кутны асьсӧ.
— Тайӧ нинӧмӧ оз вайӧд, — шуис сійӧ, — менам шоглы он отсав.
Йӧз чукӧрысь петіс полицейскӧй чиновник.
— Прӧститӧй менӧ сюйсьӧмысь, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Ме чайта, мый старикыс абу дзик тыр вежӧра.
Сійӧ некодӧс оз вӧрзьӧд, и бумагаясыс сылӧн лючки-ладнӧ, сы вӧсна ми огӧ вӧрзьӧдӧй сійӧс.
Сійӧ вӧлӧма катарга вылын ыджыд преступлениеысь, а ӧні вештӧ ассьыс мыжсӧ каитчӧмӧн.
— Ыджыд мыжысь, — юрнас ньӧжйӧник довкйӧдліг шуис Лӧдз.
— Аттьӧ, капитан.
Пӧжалуйста, вешйыштӧй неуна ылӧджык.
Другӧй менам, век позьӧ отсавны сылы, коді сьӧлӧмсяньыс каитчӧ.
Онӧ-ӧ пыралӧй ме ордӧ талун рытнас?
— Окотитас-ӧ <rus>ваше преосвященство</rus> примитны мортӧс, коді мыжа ассьыс писӧ виӧмысь? —
Юалӧмыслӧн тоныс вӧлі пӧшти вызывайтана, Монтанелли дрӧгнитіс да йӧжгыльтчис, быттьӧ кӧдзыд тӧвруысь.
— Да ен мед видзас менӧ тіянӧс вӧйпӧмысь, кӧть мый ті энӧ вӧчӧй! — торжественнӧя шуис сійӧ. — Сы син водзын ми ставным ӧткодя грекаӧсь, а миян праведностьным няйт лопотьяс кодь.
Ті кӧ локтанныд ме ордӧ, ме примита тіянӧс сідзи, кыдзи ме кевма сылы примитны менӧ, кор воас менам кулан часӧй.
Лӧдз зэв тэрыба нюжӧдіс кисӧ.
— Кывзӧй! — шуис сійӧ. — И ті сідзжӧ ставныд кывзӧй, христиана!
Морт кӧ виис ассьыс дзик ӧти писӧ — писӧ, коді радейтіс сійӧс да веритіс сылы, вӧлі виръяйнас йитчӧма сыкӧд, лӧжӧн да пӧръясьӧмӧн кӧ сійӧ гольскӧбтіс-сюйис писӧ капканӧ, кытысь эз вӧв мӧд петан туй, смертьысь кындзи, то вермас-ӧ татшӧм морт надейтчыны ещӧ мый вылӧ кӧ му вылын либӧ енэжын?
Ме пӧкаитчи аслам грек кузя сы водзын и йӧз водзын.
Ме нуи наказание, кодӧс сетлісны меным йӧз, и найӧ менӧ лэдзисны.
Но кор нӧ шуас меным енмыс: «тырмас»?
Кодлӧн благословениеыс босьтас менам душа вылысь сылысь ёрӧмсӧ?
Кутшӧм прӧститӧм вермас вуштыны сійӧс, мый ме вӧчи?
Лои гуын кодь шынитӧв.
Чукӧртчӧм йӧз чӧв олігтыр видзӧдісны Монтанелли вылӧ, и тыдалӧ вӧлі, кыдзи дрӧжжитіс сы морӧсын крестыс.
Сійӧ лэптіс медбӧрын синъяссӧ да благӧслӧвитіс войтырсӧ тіралыштысь кинас.
— Енмыд ыджыд милӧстя, — шуис сійӧ, — пукты сы престол дорӧ мый сьӧктӧдӧ тэнсьыд душатӧ, ӧд шуӧма: «Ыджыд шогӧн тыр да жугӧдӧм сьӧлӧмӧс эн кедзовт».
Сійӧ бергӧдчис да мӧдӧдчис площадь вывті, сувтлывліс быд воськолын, медым сёрнитыштны кодкӧдкӧ либӧ босьтлыны моздорас кагаӧс.
Тайӧ жӧ рытнас Лӧдз муніс патераӧ, кӧні должен вӧлі лоны собрание. Адрессӧ сійӧ лыддис бумага вылысь, мыйӧн вӧлі гартыштӧма ӧбразсӧ, кодӧс сетіс сылы Доминикино.
Тайӧ вӧлі местнӧй врачлӧн — организацияса активнӧй членлӧн — керка.
Унджык заговорщикъясыс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нин, и ыджыд радлуныс, кыдзи найӧ чолӧмалісны Лӧддзӧс, сетіс сылы выль доказательство сылӧн, кыдзи вождьлӧн, популярность йылысь, сійӧ кӧ сӧмын нуждайтчис ещӧ выль доказательствоясын.
— Ми вывті радӧсь бара аддзыны тіянӧс, — шуис сылы доктор, — но ещӧ ёнджыка радлыны кутам, ті кӧ лючки-ладнӧ мунанныд татысь.
Тіян воӧмныд — вывті рискуйтана делӧ, и ме личнӧ вӧлі тайӧ планыслы паныд.
Тырвыйӧ-ӧ ті эсканныд, мый ни ӧти полицейскӧй крыса эз казяв тіянӧс площадь вылысь талун асыв?
— К-к-казявнысӧ, дерт, казялісны, но эз т-тӧдны.
Доминикино с-ставсӧ вывті бура вӧчис.
А кӧні нӧ сійӧ?
— Сійӧ эз на лок.
И сідз, ставыс муніс бура?
Кардинал сетіс тіянлы благословение?
— Сетіс благословение?
Тайӧ эськӧ нинӧм на! — ӧдзӧс дорсянь кыліс Доминикинолӧн гӧлӧс. — Риварес чуймӧдӧ сюрпризъясӧн, быттьӧ рӧштводырся пирӧг.
Кымын шензьӧдана талант ещӧ эм тіян?
— Мыйын делӧыс? — дышпырысь юаліс Лӧдз.
abu
— Ме и думыштлыны эг кужлы, мый ті сэтшӧм бур актёр.
Нэм чӧжӧн некор на ме эг аддзыв татшӧм чудеснӧй ворсӧм.
Ті вӧрзьӧдінныд его преосвященстволысь сьӧлӧмсӧ пӧшти синва петтӧдзыс.
— Кыдзи тайӧ вӧлі?
Висьталӧй, Риварес.
Лӧдз лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ чӧв оліс, и ставныс гӧгӧрвоисны, мый сійӧ нинӧм оз висьтав. Сэки найӧ шыӧдчисны Доминикино дорӧ.
Ставӧн серӧктісны, кор сійӧ висьталіс, мый лои рынок вылын асывнас. Сӧмын ӧти том рабочӧй вӧлі серьёзнӧй да зумыштчӧмӧн шуис:
— Ті, дерт, бура ворсӧмныд ассьыныд рольнытӧ, да сӧмын ме ог гӧгӧрво, кодлы кутшӧм пӧльза тайӧ театральнӧй представлениесьыс.
— А вот кутшӧм, — вочавидзис Лӧдз: — ме ӧні верма свободнӧя ветлӧдлыны став кытш пасьтаыс да вӧчны, мый ме думышта, и ни ӧти ловъя ловлы некор юрас оз во, мый ме подозрительнӧй морт.
Аски став карыс кутас тӧдны талунъя происшествие йывсьыс, и шпион мекӧд паныдасигӧн сӧмын думыштас: «Тайӧ йӧй Диэго, коді каитчис аслас грекъясын площадь вылын».
А тайӧ меным кивыв!
— Да, дерт!
Но век жӧ оз-ӧ позь вӧлі тайӧс вӧчны кардиналӧс бӧбйӧдлытӧг?
Сійӧ вывті бур морт, медым вӧчавны сыкӧд татшӧмторъяс.
— Меным аслым сійӧ кажитчис прамӧй мортӧн, — дышпырысь сӧгласитчис Лӧдз.
— Йӧйталӧм, Сандро.
Миянлы тані кардиналъяс ньӧти оз ковны, — шуис Доминикино. — И монсиньор Монтанелли кӧ эськӧ примитіс местасӧ Римын, кор сылы та вылӧ веськавлі случай, Риварес эськӧ эз бӧбйӧдлы сійӧс.
— Сійӧ эз примит местасӧ сы вӧсна, мый эз кӧсйы эновтны ассьыс татчӧс делӧсӧ.
— Ёна лӧсяланаджык сы вӧсна, мый эз кӧсйы лоны отравитӧмаӧн Ламбручинилӧн агентъясӧн.
Найӧ имеитісны мыйкӧ сылы прӧтив. Тайӧ збыль.
Кардинал кӧ, торйӧн нин сэтшӧм популярнӧй, кутшӧм Монтанелли, лыддьӧ бурджыкӧн кольччыны лёкиник местаӧ, кутшӧм тані, то ми тӧдам, мый тайӧ лоӧ.
Абу-ӧ сідз, Риварес?
Лӧдз лэдзаліс тшын кольчаяс.
— Гашкӧ, <ns>д-делӧыс «ыд-джыд</ns> шогӧн тырӧм да жугӧдӧм сьӧлӧмын»? — шуис сійӧ да лэптіс юрсӧ, медым видзӧдны тшын кольчаяс бӧрся. — Абу-ӧ кад босьтчыны миянлы делӧ бердӧ, господа?
Чукӧртчӧм йӧз заводитісны подробнӧя обсуждайтны контрабандаӧн оружие вуджӧдӧм да сійӧс видзӧм йылысь проектъяс.
Лӧдз кывзіс ыджыд любопытствоӧн, кадысь кадӧ торкавліс вензьысьясӧс ёсь замечаниеясӧн кутшӧмкӧ неточнӧй юӧртӧм кузя либӧ вывті смел план кузя.
Кор ставныс, кодъяс вӧліны, сёрнитісны, Лӧдз сетіс кымынкӧ практическӧй предложение, и унджыксӧ найӧс вӧлі примитӧма пӧшти вензьытӧг.
Та вылын собраниеыс и помасис.
Вӧлі решитӧма, мый сэтчӧдз, кытчӧдз Лӧдз лючки-ладнӧ бӧр оз во Тосканаӧ, колӧ кыдз позьӧ не вӧчавны кузя нюжалысь собраниеяс, кодъяс вермасны кыскыны полициялысь вниманиесӧ.
Ставӧн разӧдчисны сы бӧрын, кор кучкаліс дас час.
Кольччисны сӧмын доктор, Лӧдз да Доминикино. Найӧс куимнансӧ индісны комиссияӧ, медым обсудитны ӧткымын специальнӧй юалӧмъяс.
Пансис дыр нюжалысь да пӧсь спор.
Медбӧрын Доминикино видзӧдліс часі вылӧ.
— Дас ӧти час да джын.
Миянлы оз позь сэсся кольччыны татчӧ, а то ми зурасям войся стражакӧд.
— Кор сійӧ кытшовтӧ карсӧ? — юаліс Лӧдз.
— Дас кыкын кымын.
И ме эськӧ кӧсйи воны гортӧ тайӧ час кежлас.
Бура узьны, Джордано.
Мунам ӧтлаын, Риварес?
— Огӧ, ме думайта, мый ӧткӧн абуджык опаснӧ.
Аддзысьла ог нин ме тіянкӧд?
— Да, Кастель-Болоньезаын.
— Ме ог на тӧд, кыдзи маскируйтча, но парольыс тіянлы тӧдса.
Ті аски мунанныд татысь?
abu
— Аски асывнас богомолечьяскӧд ӧтлаын.
А аскомысь ме висьма да кольчча куйлыны пастух хижинаӧ.
Сэтысянь муна веськыда гӧраяс вомӧн да воа Кастель-Болоньезаӧ тіян дорысь водзджык.
Бура узьны!
Соборнӧй кӧлӧкӧльнявывса часі кучкаліс дас кыкысь, кор Лӧдз воис ыджыд тыртӧм рыныш дорӧ, кодӧс вӧлі индӧма богомолечьяслы узьлан места пыдди.
Джоджас тыдалісны морт фигураяс, да гораа шкоргӧм кыліс войся чӧв-лӧняс.
Сынӧдыс вӧлі вывті сьӧкыд.
Лӧдз дрӧгнитіс зывӧктӧмысла да бӧрыньтчис.
Весьшӧрӧ и заводитлыны унмовсьны тані!
Бурджык ветлӧдлыштны ещӧ, а сэсся корсьны кутшӧмкӧ лэбув либӧ кӧть турун зорӧд: тайӧ лоӧ сӧстӧмджык да спокойнӧджык.
Вӧлі чуднӧй вой, и тыр тӧлысь ньӧжйӧник кывтіс енэжті.
Лӧдз кутіс шӧйтны карса уличаяс кузя. Сылы юрас воліс, кыдзи кошмар, став асъя сценаыс.
Кутшӧма каитчис ӧні сійӧ, мый сӧгласитчис Доминикино планкӧд вӧчны собрание Бризигеллаын.
Дзик первойсяньыс кӧ сійӧ шуис тайӧ проектсӧ опаснӧйӧн, найӧ бӧрйисны эськӧ мӧд места, и сэки и сійӧ и Монтанелли мынісны эськӧ тайӧ страшнӧй да тешкодь лицемериесьыс.
Кутшӧма вежсьӧма падре!
А гӧлӧсыс сылӧн век жӧ важкодьыс: сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧ шулывліс... коркӧ «донаӧй»...
Улича мӧдар помас тыдовтчис войся стӧрӧжлӧн пӧнар, и Лӧдз кежис кутшӧмкӧ векни чукыльӧсь переулокӧ.
Сійӧ воськовтіс некымынысь и друг лои соборнӧй площадь вылын епископ двореч шуйгаладорын.
Площадьсӧ вӧлі югдӧдӧма тӧлысь югӧрӧн, и сійӧ вӧлі дзик тыртӧм,
но Лӧдз казяліс, мый соборлӧн бокыса ӧдзӧсыс калькнитчӧма.
Буракӧ, пӧнӧмарыс вунӧдӧма игнавны сійӧс.
Нинӧм ӧд эз вермы лоны вичкоын татшӧм сёрӧн.
Мыйла эськӧ не пырны сэтчӧ да не узьыштны ӧти скамья вылын? Тайӧ ёна бурджык лоӧ лёк дука рынышӧ мунӧм дорысь.
А асывнас сійӧ гусьӧник петас площадь вылӧ пӧнӧмар вотӧдз.
Да сійӧс кӧть сэтысь весиг и аддзасны, то, тӧдӧмысь, думыштасны, мый йӧй Диэго юрбитӧма кӧнкӧ пельӧсын и мый сійӧс абу казялӧмаӧсь, кор игналӧмаӧсь вичкосӧ.
Здук мында сійӧ сулалыштіс ӧдзӧс дорас, кывзысьыштіс, сэсся пырис надзӧник, кыдзи сійӧ кужліс ветлӧдлыны, кӧть и чотіс.
Тӧлысь югӧрыс пырис ӧшиньясӧдыс да водіс мраморнӧй джоджӧ паськыд визьясӧн.
Торйӧн ёна вӧлі югдӧдӧма алтарсӧ, и сэтысь ставыс тыдаліс, кыдзи лунын.
Престол дорын сулаліс пидзӧсчаньӧн кардинал Монтанелли, ӧтнасӧн, куш юра да морӧс вылас кресталӧм кияса.
Лӧдз дзебсис вуджӧр сайӧ.
Не петны-ӧ бӧр, пока Монтанелли эз на казяв сійӧс?
Тадзи лоӧ, дерт, медбур, а гашкӧ, и медся милосерднӧ, мый сійӧ вермас вӧчны.
А, колӧ шуны, тайӧ ӧд некодлы оз вай вред:
матыстчыны да видзӧдлыны падрелы чужӧмас ещӧ ӧтчыд, ӧні на дінын некод абу, и нинӧмла, сідзкӧ, водзӧ ворсны мисьтӧм комедиясӧ, кодӧс заводитӧма асывнас.
Некор, гашкӧ, сылы сэсся оз удайтчыв аддзывны падреӧс!
Падрелы, дерт, нинӧмла сійӧс аддзывнысӧ.
Сійӧ гусьӧник тювкнитас сы дінті да видзӧдлас сӧмын ӧтчыд.
А сэсся бӧр мунас вӧчны ассьыс уджсӧ.
Колоннаяссянь усьысь вуджӧр сайӧ дзебсясигтыр сійӧ видзчысьӧмӧн тювкнитіс алтарь решётка дорӧ да здук кежлӧ сувтыштліс бокыса пыранін дорӧ, коді вӧлі престолкӧд орччӧн.
Епископскӧй тронсянь усьысь вуджӧрыс вӧлі вель паськыд, медым сайӧдны сійӧс, и, лов шысӧ пыкӧмӧн, сійӧ писькӧдчис пемыдінтіыс водзӧ.
— Менам коньӧр детинкаӧй!
О, господи!
Менам коньӧр детинкаӧй!
Тайӧ оръясяна вашкӧдӧмас кыліс сы мында помтӧм отчаяние, мый Лӧдз ас тӧдлытӧгыс дрӧгнитіс.
Сэсся кыліс сьӧкыда сыркъялӧм, и сійӧ аддзис, мый Монтанелли кутіс песлӧдлыны кияссӧ, кыдзи морт, коді мучитчӧ физическӧй дойысь.
Сійӧ эз тӧд, мый падре сэтшӧма мучитчӧ.
Эз ӧтчыд шулы сійӧ аслыс зэв увереннӧя: «Оз ков та йылысь тӧждысьны.
Сылӧн ранаыс важӧн нин бурдіс».
И вот, сы мында кад кольӧм бӧрын, сійӧ аддзис тайӧ ранасӧ восьсаӧн да век на ещӧ вирӧн ойдӧмаӧн.
Кутшӧм кокни эськӧ вӧлі бурдӧдны сійӧс ӧні.
Сулалӧ сӧмын лэптыны китӧ да шуны: «Падре, тайӧ — ме!»
А Джеммалӧн сідзжӧ дзор юрси прать.
О, вермис кӧ эськӧ Лӧдз прӧститны!
Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын вермис вунӧдны важсясӧ, коді сэтшӧм пыдӧ пырӧма паметяс, — код матросӧс, сахарнӧй плантация да бродячӧй цирк!
О, некутшӧм мӧд страдание оз вермы сравнитчыны такӧд:
кӧсйыны прӧститны, зільны прӧститны да тӧдны, мый тайӧ кӧсйӧмыс весьшӧрӧ, мый сійӧ оз вермы да оз лысьт прӧститны.
Монтанелли сувтіс, чӧвтіс пернапас да вешйис престол дінысь.
Лӧдз бӧрыньтчис ещӧ ылӧджык вуджӧр сайӧ, тіраліс полӧмысла, мый кардинал вермас аддзыны, мый аслас сьӧлӧмлӧн тіпкӧмыс вермас выдайтны сійӧс.
Сэсся сійӧ кокнипырысь ышловзис: Монтанелли прӧйдитіс сы дінті сэтшӧм матіті, мый лилӧвӧй кардинальскӧй паськӧмыс инмыштліс сы чужӧмӧ, и век жӧ эз казяв сійӧс.
...Эз аддзы...
О, мый сійӧ вӧчис!
Мый сійӧ вӧчис!
Тайӧ вӧлі сылӧн медбӧръя позянлун — пӧльзуйтчыштны зэв дона здукӧн, и сійӧ лэдзис лэбзьыны сылы.
Сійӧ ырскӧбтіс-петіс югыдінас.
— Падре!
Аслас гӧлӧсыслӧн шыыс, коді кыліс да ньӧжйӧ лӧнис сводъяс улын, тыртіс сійӧс кутшӧмкӧ мистическӧй ужасӧн.
Сійӧ бара бӧрыньтчис вуджӧр сайӧ.
Монтанелли сувтіс колонна дорӧ да кутіс кывзысьны, сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, паськыда восьтӧм, весьӧпӧрӧм синъясӧн.
Дыр-ӧ кыссис тайӧ чӧв олӧмыс, Лӧдз эз эськӧ вермы висьтавны.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі сӧмын ӧти здук, а гашкӧ, быдса вечность.
Друг сійӧ воис ас садяс.
Монтанелли заводитіс шатласьны, быттьӧ кӧсйис усьны, и вомдоръясыс сылӧн вӧрисны, кӧть эз шуны ни ӧти кыв.
— Артур, — кыліс медбӧрын ньӧжйӧник вашкӧдӧм. — Да, ваыс джуджыд...
Лӧдз тувччис водзӧ.
— Прӧститӧй менӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, ме чайті, мый тайӧ кодкӧ татчӧс попъяс пӧвстысь.
— А, тайӧ ті, паломник? —
Монтанелли босьтіс асьсӧ киас, но сы киын сапфирлӧн дзирдышталӧм серти Лӧдз казяліс, мый сійӧ век на тіралӧ.
— Оз-ӧ ков тіянлы мыйкӧ, другӧй менам?
Сёр нин, а соборыс вой кежлас игнассьӧ.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>, ме кӧ вӧчи лёка.
Ме аддзи, мый ӧдзӧсыс восьса, да пыри юрбитны.
Татысь ме аддзи попӧс, коді думыштчӧмӧн юрбитӧ, кыдзи меным кажитчис, и ме решиті виччысьыштны, медым корны сійӧс благӧслӧвитны со этійӧс.
Сійӧ петкӧдліс ичӧтик озысь перна, кодӧс асывнас ньӧбис Доминикинолысь.
Монтанелли босьтіс сы киысь пернасӧ да, алтарӧ пырӧм бӧрын, минут кежлӧ пуктыліс престол вылӧ.
— Босьт, пиӧй менам, — шуис сійӧ, — и мед успокоитчас тэнад душаыд, сы вӧсна мый миян енмыд ыджыд милӧстя да бур сьӧлӧма.
Мун Римӧ да кор сэні аслыд благословение сэтчӧс служительлысь, вежа отецлысь.
Мед ставыс бур лоас тэкӧд!
Лӧдз копыртіс юрсӧ, медым примитны благословение, сэсся ньӧжйӧник мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кывзы, — друг шуис Монтанелли.
Сійӧ сулаліс алтарь решёткаӧ ӧти кинас кутчысьӧмӧн. — Кор тэ пӧкаитчан Римын, — шуис сійӧ, — кевмы сы вӧсна, кодлӧн сьӧлӧмыс тырӧма ыджыд шогӧн да кодлӧн душа вылӧ сьӧкыда водіс господьлӧн киыс.
Кардинал гӧлӧсын Лӧдзлы кыліс синва, и сійӧ падмис.
Ещӧ ӧти здук, и сійӧ эськӧ вӧчис мӧдног.
Но бродячӧй цирклӧн картинаыс кыптіс сы паметьын.
— Но достоин-ӧ ме, медым господь кыліс менсьым молитваяс?
Ме кӧ эськӧ верми, <rus>ваше преосвященство</rus>, вайны сы престол дорӧ вежа олӧмлысь, сӧстӧм да некутшӧм гуся позорысь страдайттӧм душалысь дар...
Монтанелли тэрыба бергӧдчис.
— Ме верма вайны господь престол дорӧ сӧмын ӧтитор, — шуис сійӧ, — ассьым жугалӧм сьӧлӧмӧс.
Некымын лун мысти Лӧдз воис дилижансӧн Пистойясянь Флоренцияӧ.
Сійӧ медводз муніс Джемма патераӧ, но эз су сійӧс гортсьыс.
Сійӧ тшӧктіс висьтавны, мый пыралас аски асывнас, да мӧдӧдчис гортас.
«Тайӧ пӧрйӧ, — думайтіс сійӧ, — Зитта, тӧдӧмысь, эз пыр менам кабинетӧ».
Кажитчис терпитны позьтӧмӧн мӧвп, мый бара ковмас кывзыны вежӧгтана кӧритӧмъяс, кодъяс кырлӧдлісны сылысь нервъяссӧ, кыдзи зубнӧй врач бормашинаӧн дзужгӧм.
— Бур рыт, Бианка, — шуис сійӧ служанкалы, коді восьтіс сылы ӧдзӧссӧ. — Маdamе Ренни воліс талун татчӧ?
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс Лӧдз вылӧ.
— Маdamе Ренни?
Сійӧ ӧмӧй бӧр воис?
— Мый ті кӧсъянныд шуны? — шензьӧмпырысь синкымъяссӧ лэптігтыр юаліс Лӧдз да пыр жӧ сувтіс порог дорас.
— Сійӧ муніс дзик немвиччысьтӧг, пыр жӧ тіян мунӧм бӧрын и эз босьт сьӧрсьыс некутшӧм кӧлуй.
Весиг эз и висьтав, мый мунӧ.
— Пыр жӧ ме бӧрын?
Кык недель сайын?
— Да, барин, сійӧ жӧ лунас, и кӧлуйыс сылӧн куйлӧ тані кыдзсюрӧ.
Став суседъяс нин та йылысь сёрнитӧны.
Лӧдз кыв ни джын шутӧг крута бергӧдчис, лэччис пос тшупӧд вывсьыс да мӧдӧдчис керкалань, кӧні оліс Зитта.
Сы патераын ставыс вӧлі важмозыс, и сылӧн став пӧдарокъясыс куйлісны асланыс местаясын.
Некӧн эз вӧв ни письмӧ, ни дженьыдик записка.
— Барин, — ӧдзӧс костӧдыс юрсӧ сюйигмоз шуис Бианка, — эстӧн ӧти старука...
Лӧдз скӧрысь бергӧдчис сылань.
— Мый тіянлы колӧ месянь?
Мыйла ті вӧтлысянныд ме бӧрся?
— Кутшӧмкӧ старука юасьӧ тіянӧс.
— А сылы мый колӧ?
Висьталӧй сылы, мый ме ог в-в-вермы примитны сійӧс.
Меным некор.
— Да сійӧ, барин, волывлӧ пӧшти быд рыт сэксянь, кор ті мунінныд.
И век юасьӧ, кор ті воанныд.
— Юалӧй сылысь, мый сылы колӧ.
Энлӧй, ме бурджык ачым ветла.
Старука виччысис сійӧс прихожӧйӧ пыранінын. Сійӧ вӧлі киссьӧм паськӧма; чужӧмыс сылӧн вӧлі мугов да ставнас чукырӧсь. Юрас сійӧ гартлӧма уна рӧма шарп.
Кор Лӧдз пырис, старука чеччис да видзӧдліс сы вылӧ дзирдалысь сьӧд синъяснас.
— Сідзкӧ тайӧ ті и эм чотысь господиныс? — Лӧддзӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс критическӧя видзӧдігтыр юаліс сійӧ. — Ме локті тіян ордӧ Зитта Ренни тшӧктӧм серти.
Лӧдз восьтіс кабинет ӧдзӧссӧ, ас водзвылас лэдзис старукаӧс, пырис сы бӧрся да топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, медым Бианка эз кыв налысь сёрнисӧ.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста.
А ӧ-ӧні висьталӧй меным, коді ті?
— Тайӧ абу тіян делӧ, коді ме сэтшӧмыс.
Ме локті висьтавны тіянлы, мый Зитта Ренни муніс тіян дорысь менам пикӧд.
— Тіян... пикӧд?
— Да, барин,
ті кӧ энӧ кужӧй кутны ассьыныд возлюбленнӧйнытӧ, то нинӧм норасьны, мый мукӧдъяс мырддисны сійӧс тіянлысь.
Менам пилӧн сӧнъясас визувтӧ вир, а оз ва сора йӧв.
Сійӧ романскӧй племялӧн пи.
— Сідзкӧ тэ цыганка?
Зитта, сідзкӧ, бӧр муніс аслас войтыр дорӧ?
Старука видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмпырысь: тайӧ христианаыслӧн оз тырмы, тыдалӧ, збойлуныс весиг сы вылӧ, медым скӧрмыны, кор найӧс дӧзмӧдӧны.
— Да не кольччыны жӧ сылы тіянкӧд!
Абу сэтшӧм сёйысь тіянӧс вӧчӧмаӧсь!
Миян нывбабаяс мукӧддырйи сетӧны асьнысӧ — челядьдырся капризъяс вӧсна, либӧ сьӧм вӧсна.
Но романскӧй вирыс, медбӧрын, бӧр вайӧдӧ найӧс романскӧй племя дорӧ.
Лӧдзлӧн чужӧмыс важмоз вӧлі зумыш да спокойнӧй.
— Сійӧ муніс цыганскӧй таборкӧд али сӧмын тіян пикӧд?
Нывбаба вак-вакӧн серӧктіс.
— Онӧ-ӧ нин думайтӧй ті вӧтчыны сы бӧрся да бергӧдны сійӧс?
Вывті сёр!
Колӧ вӧлі водзджык думайтны.
— Ог, ме прӧстӧ кӧсъя тӧдны став правдасӧ, ті кӧ сӧмын висьталанныд меным сійӧс.
Старука лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Оз сулав видны мортӧс, коді сэтшӧм веськодьпырысь кывзӧ сылысь видчӧмсӧ.
— Но, сідзкӧ, со тіянлы правдаыс: Ренни аддзысьӧма менам пикӧд миртуй вылын сійӧ лунас, кор ті эновтӧмныд сійӧс, да заводитӧма сёрнитны сыкӧд миян наречие вылын.
Кор пиӧй казялӧма, мый сійӧ, аслас зэв мича паськӧм вылӧ видзӧдтӧг, сідзжӧ миян племяса, сійӧ влюбитчӧма сы вылӧ. Влюбитчӧма, кыдзи влюбитчӧны миян мужчинаяс, и вайӧдіс сійӧс миян станӧ.
А сійӧ, коньӧрушка, висьталіс миянлы аслас став шогъяс йылысь да бӧрдіс и сыркъяліс сідзи, мый сьӧлӧмыд муртса эз пот жальысла.
Ми бурӧдім сійӧс, кыдзи вермим, и медбӧрын сійӧ пӧрччис ассьыс зэв бур паськӧмсӧ, пасьтасис миян нывъяс моз да сӧгласитчис овны менам пикӧд кыдзи гӧтыр.
Пиӧй оз мӧд шуавны сылы: «ме ог радейт тіянӧс» да «ме занят мӧдторйӧн».
Кор нывбаба том, сылы колӧ мужчина, а кутшӧм нӧ ті мужчина?
Ті весиг он кужӧй окыштны мича нылӧс, кор сійӧ кутлӧ тіянӧс!
— Ті висьталінныд, — торкис сійӧс Лӧдз, — мый локтінныд ме дорӧ сы тшӧктӧм серти.
— Да, ме нарошнӧ кольччи табор мунӧм бӧрын, медым висьтавны тіянлы сылысь кывъяссӧ.
Сійӧ тшӧктіс меным юӧртны, мый сылы мустӧммисны образованнӧй господа, кодъяслӧн вирыс сэтшӧм ньӧжйӧ визувтӧ сӧнъясас и кодъяс сэтшӧма радейтӧны вензьыны потӧм грӧш вӧсна, и мый сійӧ бӧр мунӧ аслас войтыр дінӧ да сылӧн свободнӧй олӧмӧ.
«Висьталӧй сылы, — шуис сійӧ, — мый ме нывбаба, мый ме радейтлі сійӧс, и сы вӧсна ме и эг кӧсйы кольччыны сылы наложница пыдди».
Сійӧ правильнӧ вӧчис, мый муніс.
Мед миян нывъяс нажӧвитӧны сьӧм асланыс мичлунӧн.
Таын омӧльыс нинӧм абу: та вылӧ и эм мичлуныс.
Но романскӧй нывбаба оз вермы радейтны тіян племяса мортӧс.
Лӧдз чеччис.
— Тайӧ ставыс, мый сійӧ тшӧктіс висьтавны меным? — юаліс сійӧ. — Висьталӧй жӧ сылы, мый ме ошка сылысь поступоксӧ да надейтча, мый сійӧ лоӧ шуда.
Вот ставыс, мый ме кӧсйи сылы висьтавны.
Бура узьны!
Лӧдз сулаліс вӧрзьытӧг, кытчӧдз сад дзиръяыс эз пӧдлась старука бӧрся. Сэки сійӧ пуксис креслӧӧ да тупкис кияснас чужӧмсӧ.
Ещӧ ӧтчыд пельбокӧ кучкӧм!
Збыльысь ӧмӧй сылы оз кольны вӧвлӧм гордостьыслысь, вӧвлӧм самоуважениеыслысь кӧть зэв ичӧтик лестуктор?
Ӧд сійӧ нуис нин ас вывтіыс став страданиеяссӧ, кутшӧмъясӧс сӧмын вермас нуны морт.
Сы сьӧлӧмлысь меддона юкӧнсӧ шыбитісны няйтӧ, а ветлысь-мунысьяс талялісны сійӧс кокъяснас.
Сы душаын эз вӧв места, кыті абу клеймитӧма кодлӧнкӧ зывӧктӧмӧн, кыті абу кырлӧдлӧма кодлӧнкӧ издевайтчӧмлӧн страшнӧй следъясӧн.
А ӧні и этійӧ цыганкаыс, кодӧс сійӧ босьтіс ас дінас миртуй вылысь, лэптӧма киас плеть, медым кучкыны сылы.
Ӧдзӧс дорын кыліс Шайтанлӧн нориника никсӧм, и Лӧдз чеччис, медым лэдзны сійӧс.
Пон уськӧдчис кӧзяин дінас воддзамоз жӧ зэв радпырысь, но пыр жӧ казяліс мыйкӧ неладнӧӧс да рама водіс ковёр вылӧ Лӧдз кок дінӧ и топӧдчис кӧдзыд нырнас сылӧн ки бердӧ.
Час мысти кильчӧ ӧдзӧс дорас матыстчис Джемма.
Сійӧ звӧнитіс, но сы звӧнитӧм вылӧ некод эз вочавидз.
Бианка казяліс, мый Лӧдз оз лӧсьӧдчы ӧбедайтны, да петіс видлыны орчча керкаса кухаркаӧс.
Сійӧ эз игнав ӧдзӧссӧ да колис прихожӧяс дзузган би.
Джемма виччысьыштіс минут-мӧд, сэсся решитчис пырны да корсьлыны кӧзяинсӧ: Джеммалы колӧ вӧлі сёрнитыштны сыкӧд важнӧй выльторъяс йылысь, кодъясӧс сійӧ сӧмын на пӧлучитіс Байлейсянь.
Сійӧ таркӧдчыштіс кабинет ӧдзӧсӧ да кыліс Лӧдзлысь гӧлӧс:
— Ті, Бианка, верманныд мунны.
Меным нинӧм оз ков.
Джемма видзчысигтыр восьтыштіс ӧдзӧссӧ.
Жырйын вӧлі пемыд, но коридорын сулалысь лампасянь жыр пӧперегыс уси паськыд югыд визь.
Сійӧ аддзис Лӧддзӧс, коді ӧтнасӧн пукаліс морӧс вылас юрсӧ лэдзӧмӧн; сы кок дорын никыльтчӧмӧн узис пон.
— Тайӧ ме, — шуис Джемма.
Лӧдз звирк чеччис.
— Джемма, Джемма!
О, сэтшӧма кӧсйи ме тіянӧс аддзӧдлыны!
И Джемма эз вевъяв шуны ни ӧти кыв, кыдзи Лӧдз пидзӧсчанясис сы кок дорӧ да дзебис чужӧмсӧ платтьӧ складкаясас.
Лӧдзлӧн тушаыс ставнас тіраліс-вӧрис, и тайӧ вӧлі синваысь страшнӧджык...
Чӧв олігтыр, вӧрзьӧдчытӧг сулаліс Джемма.
Сійӧ ӧд нинӧмӧн эз вермы отсавны сылы, нинӧмӧн!
Тайӧ вӧлі медся страшнӧйыс.
Сійӧ должен веськодьпырысь сулавны Лӧдзкӧд орччӧн, пассивнӧя видзӧдны сылӧн шог вылӧ...
А ӧд кутшӧм радпырысь эськӧ сійӧ куліс, вермис кӧ мездыны Лӧддзӧс страданиеясысь!
О, сійӧ кӧ эськӧ лысьтіс копыртчыны сы дорӧ, сывйыштны сійӧс, топӧдны аслас сьӧлӧм бердӧ, медым дорйыны Лӧддзӧс, кӧть и аслас телӧӧн, сылы водзын грӧзитысь став несчастьеяссьыс!
Да, сэки сійӧ эськӧ бара лои сылы Артурӧн, и югыд би разӧдіс эськӧ сы олӧмысь став страшнӧй вуджӧръяссӧ.
Но оз, тайӧ оз вермы лоны!
Вермас ӧмӧй Артур коркӧ вунӧдны?
И эз ӧмӧй сійӧ ачыс йӧткышт Артурӧс адӧ, ачыс, аслас киӧн?
И позянлунъясӧн озыр здукыс воши пыр кежлӧ.
Лӧдз тэрыба сувтіс, пуксис пызан дорӧ, тупкис синъяссӧ кинас да сэтшӧм ёна курччаліс вомдоръяссӧ, быттьӧ кӧсйис орӧдны найӧс.
Прӧйдитіс ещӧ некымын минут.
Лӧдз лэптіс юрсӧ да спокойнӧй гӧлӧсӧн нин шуис:
— Прӧститӧй.
Ме тіянӧс, кажитчӧ, повзьӧді.
Джемма нюжӧдіс сылы кыкнан кисӧ.
— Ёртӧй менам, — шуис сійӧ, — миян дружбаным ӧмӧй эз на тырвыйӧ крепаммы ӧні, медым ті верминныд дӧверяйтны меным кӧть неуна?
Висьталӧй меным, мый тіянӧс сэтшӧма мучитӧ?
— О, тайӧ сӧмын менам личнӧй шог.
Мыйла меным мучитны сійӧн и тіянӧс?
— Кывзӧй менсьым, — шуис сійӧ Лӧдзлысь кияссӧ кутӧм бӧрын, медым найӧ эз мӧдны тіравны. — Ме ачымӧс эг лэдзлы сёрнитны сы йылысь, мый йылысь менам эз вӧв правоыс сёрнитнысӧ.
Но ті асьныд асланыд бур воля кузяыд висьталінныд меным пӧшти ставсӧ.
Сідзкӧ, онӧ-ӧ дӧверитӧй ті меным, кыдзи чойлы, и сійӧ этшаниксӧ, мый коли висьтавтӧм на?
Энӧ пӧрччӧй асланыд чужӧмысь масканытӧ, ті кӧ аддзанныд таын утешение, но шыбитӧй сійӧс асланыд душа вылысь, шыбитӧй ас радиныд!
Лӧдз ещӧ улӧджык копыртіс юрсӧ.
— Тіянлы ковмас лоны мекӧд терпеливӧйӧн, — шуис сійӧ. — Пола, мый этша радлун ваяс тіянлы татшӧм вок, кутшӧм ме.
Но ті кӧ эськӧ сӧмын тӧдінныд!..
Ме муртса эг йӧймы тайӧ бӧръя лунъясас.
Найӧ вӧліны менам южноамериканскӧй эпопеялӧн быттьӧ продолжениеӧн.
И ог тӧд нин мый вӧсна, но дьявӧлыс бара кутіс вермыны менӧ... — Гӧлӧсыс Лӧдзлӧн ори.
— Сетӧй жӧ и меным ассьым пайӧс участвуйтны тіян страданиеясын, — вашнитіс Джемма.
Лӧдзлӧн юрыс лэдзчысис Джемма ки вылӧ.
abu
КОЙМӦД ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Лӧдз да Джемма олӧмын бӧръя вит недельыс лэбыштіс тӧвныр моз: найӧ век вӧлі занятӧсь напряжённӧй уджӧн.
Эз тырмыв ни кад, ни энергия, медым думыштлыны асланыс личнӧй делӧяс йылысь.
Оружиесӧ лючки-ладнӧ вуджӧдісны Папа обласьтӧ контрабандистъяс.
Но коли вӧчтӧмӧн на ёна сьӧкыдджык да опаснӧйджык удж: горнӧй пещераясса да оврагъясса гуся складъясысь колӧ вӧлі нуны сійӧс некымын местнӧй центрӧ, а сэтысянь разӧдавны торъя сиктъясӧ.
Область пасьта жуисны шпионъяс.
Доминикино, кодлы Лӧдз тшӧктіс дасьтыны боевӧй припасъяс, мӧдӧдӧма Флоренцияӧ гонецӧс — корис отсӧг либӧ жӧ нюжӧдны сроксӧ.
Лӧдз сулаліс ас кыв вылас, медым уджсӧ вӧлі помалӧма кӧть мый, а июнь тӧлысь шӧр кежлӧ, и Доминикино воліс отчаяниеӧ;
омӧль туйяс кузя сьӧкыд транспортъяс вуджӧдӧм эз вӧв кокни уджӧн, а сэк жӧ ещӧ сійӧ сьӧктаммыліс сы вӧсна, мый век ковмис дзебсясьны шпионъясысь.
«Ме Сцилла да Харибда костын, — гижис сійӧ. — Ог лысьт нуӧдны уджсӧ вывті ӧдйӧ: пола, мый кутасны, и должен нуӧдны сійӧс не сэтшӧм ньӧжйӧ, быть кӧ колӧ вевъявны срок кежлӧ.
Сы вӧсна тіянлы ковмас либӧ ыстыны меным бур отсасьысьӧс, либӧ юӧртны венециясаяслы, мый ми июль тӧлысся первой недельысь водзджык огӧ лоӧ дасьӧсь».
Доминикинолысь письмӧсӧ Лӧдз нуис Джеммалы.
Джемма заводитіс лыддьыны, а Лӧдз пуксис джоджӧ, кӧрис синкымъяссӧ да мӧдіс гӧн паныдыс малавны Джеммалысь каньсӧ.
— Омӧль делӧыс, — шуис Джемма. — Ӧдвакӧ миянлы удайтчас тшӧктыны виччысьны венециясаяслы куим недель чӧж.
— Дерт, оз удайтчы.
Кутшӧм шогмытӧм мӧвп!
Доминикино д-д-должен вӧлі г-г-гӧгӧрвоны тайӧс.
Миянлы лоӧ ладмӧдчыны венециясаяс дорӧ, а оз налы миян дорӧ.
— Оз позь век жӧ мыжавны и Доминикиноӧс: сійӧ, тыдалӧ, старайтчӧ мыйвынсьыс, но оз вермы вӧчны вермытӧмӧс...
— Да, мыжыс, дерт, тані абу сылӧн.
Став лёкыс сыын, мый сійӧ — ӧти морт, а абу кык.
Миянлы колӧ кӧть кык ответственнӧй морт: ӧтиыс — медым видзны склад, а мӧдыс — медым мӧдӧдавны транспорт.
Сійӧ дзик прав: сылы колӧ бур отсасьысь.
— Но кодӧс нӧ ми сетам сылы отсасьысь пыддиыс?
Флоренцияысь миянлы некодӧс ыстыны.
— Сідзкӧ, меным <ns>к-колӧ</ns> мунны аслым.
Джемма лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да, синкымъяссӧ муртса лэптыштӧмӧн, мӧдіс видзӧдны сы вылӧ.
— Оз, тайӧ оз туй.
Тайӧ вывті рискуйтана.
— Ковмас век жӧ рискуйтны, оз кӧ <ns>п-п-позь</ns> аддзыны мӧд петан туй.
— Колӧ аддзыны сійӧ мӧд петан туйсӧ — вот и ставыс.
Нинӧм и думайтны мунны тіянлы аслыныд.
Лӧдзлӧн улыс парйыс упрямӧя чукыртчис.
— <ns>О-о-ог</ns> гӧгӧрво, мыйла нинӧм и думайтны?
— Ті гӧгӧрвоанныд, спокойнӧя кӧ мӧвпыштанныд кӧть ӧти минут.
Коли сӧмын на вит недель сэксянь, кыдзи ті татчӧ воинныд.
Полиция мыйкӧ казялӧма нин паломниккӧд историяысь и ӧні корсьысьӧ канму пасьта — зільӧ аддзыны везъяссӧ.
Ме тӧда, кутшӧм бура ті кужанныд вежлавны ассьыныд ортсыса виднытӧ; но энӧ вунӧдӧй, мыйта йӧз аддзылісны тіянӧс и кыдзи Диэгоӧс и кыдзи крестьянинӧс.
Да и некыдзи ті онӧ вермӧй дзебны и чотӧмтӧ, и чужӧмсьыд рана туйтӧ.
— Свет вылад мыйта <ns>к-к-колӧ</ns> чотысь йӧзыд.
— Да, но Романьяын абу нин сэтшӧм уна чотысь йӧзыд, кодъяслӧн чужӧмас сабляӧн кучкӧмысь рана туй, тіянлӧн кодь ранитчӧм шуйга ки, сэтшӧм мугов чужӧм да кельыдлӧз синъяс.
— Синъясыд лыд вылӧ оз босьтчыны: ме найӧс верма вежны белладоннаӧн.
— Ті онӧ вермӧй вежны мукӧдторсӧ.
Оз, оз, тадз оз позь вӧчны.
abu
Тіянӧс збыльысь арестуйтасны.
— Но <ns>к-к-кодкӧ</ns> да должен отсавны Доминикинолы!
— Бур отсӧг лоас, тіянӧс кӧ кутасны сэні татшӧм критическӧй минутӧ.
Тіянӧс арестуйтӧм лоӧ ӧткодь став думыштӧмторсӧ провалитӧмкӧд.
Но Лӧддзӧс убедитны эз вӧв кокни, спорыс налӧн нюжаліс дыр да эз вайӧд некутшӧм определённӧй решениеӧ.
Сӧмын ӧні Джемма заводитіс гӧгӧрвоны, кутшӧм уна вӧлӧма тайӧ мортыслӧн спокойнӧй упорствоыс.
Сёрниыс кӧ эськӧ муніс мыйкӧ ичӧтджыктор йылысь, Джемма, пӧжалуй, и сетчис эськӧ, медым не вензьыны весьшӧрӧ.
Но тайӧ юалӧмас сійӧ эз вермы сетчыны: практическӧй выгӧдаыс, кутшӧмӧс вермис вайны Лӧдзлӧн ветлӧмыс, эз чинты опасностьсӧ.
Джемма ас кӧсйытӧгыс думыштіс, мый Лӧдзлӧн мунны окотитӧмыс лои не сы мында коланлунсӧ вежӧртӧм вӧсна, мыйта опасность улӧ сюрны кӧсйӧм вӧсна.
Рискуйтны олӧмӧн сылы лоӧма привычкаӧн, тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи алкоголиклӧн вина ёна радейтӧм, и Джемма лыддис коланаӧн чорыда сулавны сылы паныд став татшӧм случайяс дырйиыс.
Кор Джемма гӧгӧрвоис, мый сылӧн став помкаясыс оз вермыны кусыньтны Лӧдзлысь упрямӧй решимостьсӧ, сійӧ кутчысис аслас медбӧръя аргументӧ.
— Лоам жӧ честнӧйӧн, — шуис Джемма, — кутам шуавны вещьяссӧ асланыс настӧящӧй нимъясӧн.
Оз Доминикинолӧн сьӧкыдлунъясыс заставляйтны тіянӧс сэтшӧма вӧзйысьны ветлыны, а тіян эсійӧс... радейтӧмныд.
— Тайӧ абу збыль! — скӧрысь торкис Лӧдз. — Сійӧ меным веськодь.
Меным всё равно, кӧть мед некор сійӧс сэсся эг и аддзыв! — Сійӧ друг ланьтіс, кор казяліс Джемма чужӧм вылысь, мый выдайтіс асьсӧ.
Налӧн синъясыс паныдасьлісны сутш кежлӧ; сэсся кыкнанныс лэдзисны синъяссӧ, но некоднанныс эз шуны нимсӧ, код йылысь найӧ думыштісны.
— Ме ог... ог Доминикиноӧс кӧсйы спаситны, — нурбыльтіс сійӧ медбӧрын, — но ме... ме гӧгӧрвоа, кутшӧм опасность грӧзитӧ став делӧыслы, некод кӧ оз во сэтчӧ отсӧг вылӧ.
Джемма эз веськӧд та вылӧ некутшӧм внимание да водзӧ висьталіс, быттьӧ сійӧс эз и торклыны:
— Опасность радейтӧм тойлалӧ тіянӧс тайӧ ветлӧм вылас.
Кор тіянӧс волнуйтӧ мыйкӧ, тіянлы колӧны опасностьяс, кыдзи висигӧн опиум.
— Ме эг корлы опиум, — скӧрыськодь шуис Лӧдз, — тайӧ мукӧдъяс тшӧктісны, медым сетісны меным сійӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Мый лои, Кэтти?
Кодкӧ локтіс?
Ме занят и ог принимайт.
— Со, барыня, мисс Райт ыстӧма посыльнӧйыскӧд.
Зэв бура печатайтӧм пакетын вӧлі Папа обласьтса маркаа письмӧ, кодӧс мӧдӧдӧма мисс Райт ним вылӧ, но мисс Райт абу восьтылӧма письмӧсӧ.
Школа кузя важся тӧдсаясыс Джеммалӧн век на олісны Флоренцияын, и торъя важнӧй письмӧяссӧ частӧ ыставлісны видзчысьӧм могысь налӧн адресъяс вылӧ.
— Микелелӧн тайӧ условнӧй пас, — шуис Джемма письмӧсӧ тэрмасигтыр лыддьӧм бӧрын, кӧні юӧртсисны Апенниныын ӧти пансионлӧн гожся донъяс, да, лист бок пельӧсысь кык чернила пятна вылӧ индігмоз, водзӧ висьталіс: — Юӧрсӧ гижӧма химическӧй чернилаӧн.
Реактивыс письменнӧй пызан йӧрын — коймӧдас.
Да, да, тайӧ сійӧ и эм.
Лӧдз пуктіс письмӧсӧ пызан вылӧ да лист бокъяссӧ визьйӧдліс вӧсньыдик кисточкаӧн.
Кор бумага вылас югыдлӧз строчкаӧн кутіс тӧдчыны письмӧлӧн настӧящӧй содержаниеыс, сійӧ лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да гораа серӧктіс.
— Мый лои? — тэрыба юаліс Джемма.
Лӧдз нюжӧдіс сылы письмӧсӧ.
«Доминикиноӧс арестуйтӧма.
Локтӧй пырысь-пыр жӧ».
Джемма пуксис письмӧсӧ кисьыс пуктытӧг да видзӧдліс Лӧдз вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн, кодъясын эз тӧдчы некутшӧм лача.
— Но, мый нӧ, — шуис Лӧдз нюркйӧдлана, небыд гӧлӧсӧн, — ӧні тіянлы гӧгӧрвоана, мый ме должен мунны?
— Да, думайта, мый долженӧсь, — ышловзигтыр вочавидзис сійӧ. — Ме должен жӧ.
Лӧдз тэрыба видзӧдліс сы вылӧ.
— Ті долженӧсь?
Но...
— Тӧдӧмысь, должен.
Дерт, зэв абу лӧсьыд, мый татчӧ, Флоренцияӧ, некод оз коль, но ӧні тайӧ ставыс абу важнӧ: главнӧйыс — мед вӧлі лишнӧй пара ки сэні, места вылын.
— Да сэтысь мыйта колӧ киыд сюрас.
— Сӧмын оз сэтшӧм йӧз, кутшӧмъяс миянлы колӧны, кодъяслы позьӧ ньӧти падъявтӧг дӧверяйтны.
Ті асьныд муртса на шуинныд, мый сэні колӧны, этшавылӧ, кык ответственнӧй работник.
Доминикино кӧ эз вермы ӧтнас справитчыны аслас уджӧн, то ті некыдз нин онӧ справитчӧй.
Кор мортӧс сэтшӧм ёна компрометируйтӧма, кыдзи тіянӧс, то конспиративнӧй удж — сійӧ сылы препятствиеяс вомӧн верзьӧмӧн чеччалӧм кодь.
И сылы, сідзкӧ, торъя ёна колӧ отсасьысь. Ёнджыка мукӧдлы дорысь серти.
Ті думайтінныд, мый работникъяс лоӧны: ті да Доминикино, а ӧні лоам — ті да ме.
Лӧдз думыштчис.
— Да, ті правӧсь, — медбӧрти шуис сійӧ, — миянлы кыкнаннымлы колӧ мунны, и кымын регыдджык, сымын бурджык.
Но миянлы оз позь мунны ӧтлаын.
Ме кӧ муна талун рыт, то ті верминныд эськӧ, пӧжалуй, мунны аски ӧбед бӧрын дилижансӧн.
— Кытчӧ нӧ меным муннысӧ?
— Та йылысь колӧ сёрнитчыны.
Меным медбур мунны веськыда Фаэнцыӧдз.
Ме кӧ талун пета сёрӧн рытнас, ме муна Бурго-Сан-Лоренцоӧ. Контрабандистъяс отсӧгӧн сэні ме пасьтала мӧд паськӧм да пыр жӧ муна водзӧ.
Джемма тревожитчӧмпырысь кӧрис синкымъяссӧ. — Ог тӧд, кыдзи эськӧ тайӧс вӧчны мӧдног, — шуис сійӧ. — Но зэв нин опаснӧ тіянлы мунны татысь сэтшӧм тэрмасьӧмӧн; да и шуны кӧ костюм корсьӧм йылысь... Позьӧ-ӧ надейтчыны та кузя контрабандистъяс вылӧ?
Тіянлы колӧ вӧлі эськӧ кӧть куим лун, медым мунны кытшлӧдлӧмӧн да вевъявны дзугны ассьыд следъястӧ граница дорӧ вотӧдз.
— Границаыс буретш абу опаснӧй, — нюмъялігтыр вочавидзис Лӧдз. — Менӧ вермасны кутны ещӧ водзынджык, но оз дзик граница дорын.
Гӧраясын меным сэтшӧм жӧ абу опаснӧ, кыдзи и тані.
Апенниныын менӧ оз вузав ни ӧти контрабандист.
А вот кыдзи ті вуджанныд граница вомӧныс, тайӧс ме дзик ог тӧд.
— О, тайӧ абу сьӧкыд!
Ме босьта Луиза Райтлысь паспортсӧ да муна катайтчыштны.
Романьяын менӧ некод оз тӧд, а тіянӧс — быд шпион.
— И быд контрабандист.
abu
Джемма видзӧдліс часі вылас.
— Кык да джын.
Миян распоряжениеын кольӧ ӧбедбӧрса став кадыс да рытыс.
— Ме бурджык ӧні жӧ муна гортӧ да ставсӧ лӧсьӧда. Сэсся корся бур вӧв.
Ме, сідзкӧ, татысянь муна Сан-Лоренцоӧ.
Тадз озджык ло опаснӧ.
— Но абу дзик безопаснӧ медавны вӧв.
Сылӧн кӧзяиныс...
— Ме и ог кут медавны.
Меным сійӧс сетлас ӧти морт, код вылӧ позьӧ веритчыны.
Сійӧ меным и водзті вӧчлывліс бурторъяс.
А кык недель мысти пастухыс бӧр вайӧдас сійӧс.
Сідзкӧ, ме татчӧ воа час витын либӧ вит да джынйын.
А ті эськӧ тайӧ каднас ветлінныд корсьны Мартиниӧс да гӧгӧрвоӧдінныд сылы ставсӧ.
— Мартиниӧс! — Сійӧ чуймӧмӧн бергӧдчис Лӧдзлань.
— Да.
Миянлы лоӧ висьтасьны сылы.
Ті кӧ сӧмын онӧ аддзӧй мӧд петан туй.
— Ме ог дзик гӧгӧрво, мый ті кӧсъянныд шуны.
— Миянлы тані колӧ имеитны мортӧс сійӧ случай кежлӧ, лоӧны кӧ кутшӧмкӧ сьӧкыдлунъяс.
А став татчӧс компанияысь ме медся ёна дӧверяйта Мартинилы.
Риккардо сідзжӧ, дерт, вӧчис эськӧ миянлы ставсӧ, мый сысянь зависитӧ, но Мартини надежнӧйджык.
Ті, колӧ шуны, тӧданныд сійӧс бурджыка ме дорысь.
Решайтӧй.
— Ме ньӧти ог падъяв ни сы кузя, мый Мартини кужӧ уджавны, ни сы кузя, мый сы вылӧ позьӧ тырвыйӧ надейтчыны.
Думайта сідзжӧ, мый сійӧ, тӧдӧмысь, сӧгласитчас сетны миянлы быдпӧлӧс отсӧг.
Но...
Лӧдз пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис.
— Джемма, думыштлӧй асьныд, мый тіян бур ёртныд оз шыӧдчыв тіян дорӧ отсӧгла сьӧкыд здукъясӧ сӧмын сы вӧсна, мый полӧ дойдны тіянлысь сьӧлӧмтӧ?
Мый эськӧ ті думыштінныд та йылысь?
Шуинныд энӧ эськӧ ті, мый сійӧ видзӧдӧ тіян вылӧ бура?
abu
— Но, мый нӧ, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис Джемма, — ме пыр жӧ мӧдӧдла сы ордӧ Кэттиӧс, медым корас сійӧс татчӧ.
А сэк кості ветла Луиза ордӧ паспортла:
сійӧ кӧсйысьліс сетлыны меным сійӧс, кор кӧть эз ковмы меным паспортыс.
А кыдзи сьӧм кузя?
Оз-ӧ ков босьтыштны меным мыйтакӧ банкысь?
— Оз ков, энӧ воштӧй та вылӧ кад.
Менам ӧні тырмымӧн, медым овны первой кадас.
А сэсся, кор менам ставыс бырас, кутам овны тіян сьӧм вылӧ.
Аддзысям, сідзкӧ, вит да джынйын.
Ме, дерт, гортсьыд суа тіянӧс?
— О, да.
Ме воа ёна водзджык.
Лӧдз локтіс квайт часын. Джемма да Мартини пукалісны ӧтлаын терраса вылын.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый налӧн вӧлӧма сьӧкыд сёрни.
Волнуйтчӧмлӧн следъясыс кыкнанныслӧн тӧдчисны чужӧм выланыс.
Мартини вӧлі вывті зумыш да чӧв оліс.
— Тіян ставыс нин дась? — юрсӧ кыпӧдігмоз юаліс Джемма.
— Да, и вайи тіянлы туй вылад сьӧм.
Менам вӧлӧй кутас виччысьны менӧ Понте Россо застава дорын час войын.
— Абу-ӧ тайӧ вывті сёр?
Ӧд тіянлы колӧ веськавны Сан-Лоренцоӧ югдытӧдз, йӧз чеччытӧдзыс.
— Ме и веськала.
Вӧлыс бур, а меным абу окота мунны сідзи, медым кодкӧ казяліс менсьым мунӧмӧс.
Ме сэсся ог нин ветлы гортӧ.
Шпион дежуритӧ сэні, менам ӧдзӧс дорын, думайтӧ, мый ме гортын.
— Кыдз нӧ тіянлы удайтчис петны казявтӧг?
— Ме петі кухня ӧшиньӧд да веськалі керкасайса садйӧ, а сэсся стена вомӧн вуджи суседлӧн фруктӧвӧй садйӧ.
Сы вӧсна ме сэтшӧма и сёрми.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ гусьӧн пышйыны шпионысь.
Вӧвлӧн кӧзяиныс мӧдас пукавны менам кабинетын рытывбыд.
Кор сійӧ ӧзтас лампа, шпион аддзас ӧшиньысь би югӧр да штора вылысь морт мыгӧрлысь вуджӧр да гӧгӧрвоас, мый ме пукала талун рыт гортын да гижа.
— Ті, сідзкӧ, кольччанныд татчӧ, кытчӧдз оз во застава дорӧ мунан кад?
— Да.
Сідз гӧгӧрвоана, ме ог кӧсйы, медым менӧ талун аддзылісны ывлаысь.
Он-ӧ кӧсйӧй куритны сигара, Мартини?
Ме тӧда, мый синьора Болла оз вомав куритчӧмысь.
— Да кӧть эськӧ и вомалі, но ме тані всё равно ог ло.
Меным колӧ петны кухняӧ да отсавны Кэттилы гӧтӧвитны ӧбед.
Кор Джемма петіс, Мартини чеччис да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, кутіс ветлӧдлыны жырйӧдыс.
Лӧдз чӧв олігтыр куритчис да видзӧдіс ӧшиньӧд улича вылӧ, кӧні буситіс-зэрис да вӧлі руакодь.
— Риварес! — веськыда Лӧдз водзӧ сувтӧмӧн, но джоджас видзӧдіг шуис Мартини. — Кутшӧм делӧӧ ті кӧсъянныд кыскыны сійӧс?
Лӧдз босьтіс вомсьыс сигара да пуркнитіс-лэдзис тшынсӧ.
— Сійӧ ачыс ас кузяыс решитіс, — шуис Лӧдз. — Сійӧс некод нинӧм эз тшӧкты вӧчны мырдӧн.
— Да, да, ме тӧда.
Но висьталӧй меным...
Сійӧ чӧв ланьтіс.
— Ме висьтала ставсӧ, мый верма.
— Но, вай висьталӧй...
Ме омӧля тӧда гӧраясса тіян делӧяслысь подробностьяссӧ — висьталӧй меным, кутас-ӧ грӧзитны сылы серьёзнӧй опасность?
— Ті кӧсъянныд тӧдны правда?
— Дерт ӧд.
— Но, сідзкӧ — да.
Мартини бергӧдчис да бара кутіс ветлӧдлыны пельӧсысь пельӧсӧ.
Сэсся бара сувтіс.
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь ещӧ ӧтитор.
Верманныд, дерт, не вочавидзны, но вочавидзанныд кӧ, то веськыда.
Ті радейтанныд сійӧс?
Лӧдз тӧждысьӧмпырысь пыркнитіс сигара пӧимсӧ, сэсся чӧв олігтыр водзӧ мӧдіс куритчыны.
— Должен-ӧ ме гӧгӧрвоны, мый ті онӧ кӧсйӧй вочавидзны меным?
— Абу сідз, но менам, думайта, эм право тӧдны, мыйла ті менсьым та йылысь юаланныд?
— Мыйла?
Господи, боже мой!
Да збыльысь ӧмӧй ті асьныд онӧ гӧгӧрвоӧй мыйла?
— А, со мый! — Сійӧ пуктіс ассьыс сигарасӧ бокӧ да сюся видзӧдліс Мартинилы синъясас. — Да, — небыдик гӧлӧсӧн ньӧжйӧник шуис сійӧ медбӧрын, — ме радейта сійӧс.
Но энӧ думайтӧй, мый ме лӧсьӧдча объяснитчыны сылы радейтӧмын да мучитны сійӧс аслам признаниеясӧн.
Ме прӧстӧ...
Сійӧ муртса кывмӧн мӧдіс вашкӧдны.
Мартини локтіс матӧджык.
— Ті прӧстӧ...
— Прӧстӧ кула.
Сійӧ видзӧдіс ас водзладорас кӧдзыд, вӧрзьытӧм синъясӧн, быттьӧкӧ вӧлі кулӧма нин.
Сэсся бара заводитіс сёрнитны кутшӧмкӧ тешкодь гӧлӧсӧн:
— Абу ни ӧти чир лача, мый ме коля ловйӧн: но тіянлы нинӧмла шызьӧдны сійӧс тайӧн кадысь водзджык.
Менам местаын кӧ кодкӧ вӧлі мӧд, сылы грӧзитіс эськӧ татшӧм жӧ опасность.
Джемма тӧдӧ тайӧс сэтшӧм жӧ бура, кыдзи и ме.
Но контрабандистъяс вӧчасны ставсӧ, медым сійӧ эз веськав опасностьӧ.
Найӧ шань йӧз, кӧть неуна и грубӧйкодьӧсь.
А менам сьыліӧй важӧн нин петляын, и, кор ме вуджа граница, ме зэлӧда петлясӧ.
— Риварес, мый ті кӧсъянныд тайӧн шуны?
Делӧыс, дерт, опаснӧй, торйӧн нин тіянлы, — тайӧс ме гӧгӧрвоа,
но ӧд ті энӧ ӧтчыдысь нин вуджлӧй граница и век лючки-ладнӧ.
— Ӧнӧдз — да, но тайӧ пӧрйӧ менӧ кутасны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Кывзӧй, Риварес.
abu
Татшӧм думъясӧн тіянлы оз позь мунны.
Медся вернӧй способ сюрны — сійӧ мунны эскӧмӧн, мый сюран.
abu
Вай, ме муна тіян пыдди.
Ме верма вӧчны став практическӧй уджсӧ, кутшӧмӧс ковмас, а ті верманныд ыстыны асланыд ёртъяслы объяснениеа письмӧ...
— И лэдзны тіянӧс вины ас пыдди?
Тайӧ тӧлка эськӧ вӧлі!
— О, менӧ ӧдвакӧ виасны.
Найӧ омӧльджыка менӧ тӧдӧны тіянӧс дорысь.
Да и весиг ме кӧ и...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и Лӧдз сюся видзӧдліс сы вылӧ.
Мартинилӧн киыс лётмуні.
— Джеммалы, тӧдӧмысь, эз сэтшӧм сьӧкыд эськӧ вӧв воштыны менӧ, — шуис сійӧ зэв прӧстӧя. — Да и сэтчӧ жӧ, Риварес, тайӧ делӧыс общественнӧй, и сы вылӧ колӧ видзӧдны пӧльза боксяньыс — медся уна йӧзлы медся ыджыд выгӧда боксянь.
Тіян «предельнӧй полезностьныд» — тадзи ӧд, кажитчӧ, шуӧны тайӧс экономистъяс? — вылынджык меысь.
Ме тырмымӧн тӧлка, медым гӧгӧрвоны тайӧс, кӧть менам абуӧсь некутшӧм торъя помкаяс радейтны тіянӧс.
Ме дорысь ті ыджыдджык величина;
ме ньӧти ог эскы, мый ті бурджыкӧсь меысь, но ті ыджыдджыкӧсь, и тіян кулӧмныд вӧлі эськӧ ёна тӧдчанаджык воштӧмӧн менам кулӧм дорысь.
Тайӧс ставсӧ сійӧ висьталіс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сёрниыс муніс биржа вылын акцияяслӧн донъяс йылысь.
Лӧдз дрӧгнитіс, быттьӧ йирмӧгысь, да видзӧдліс сы вылӧ.
abu
abu
abu
— Ми тіянкӧд, Мартини, больгам нинӧмабусӧ.
— Ті, кыв шутӧг, нинӧмабусӧ висьтавланныд, — зумыша шуис Мартини.
— Да и ті сідзжӧ.
Ен могысьӧн, огӧ кутӧй сӧмын увлекайтчыны романтическӧй самопожертвованиеӧн, кыдзи Дон-Карлос да маркиз Поза.
Ми тіянкӧд олам дас ӧкмысӧд нэмын, и смерть кӧ — делӧ, мыйӧ меным колӧ босьтчыны, то ковмас кувны.
— А менам делӧӧй кӧ — олӧм, то меным ковмас овны.
Нинӧм он вӧч...
Шуда морт ті, Риварес!
— Да, — лаконическӧя сӧгласитчис Лӧдз. — Меным век везитліс.
Некымын минут найӧ чӧв олігтыр куритчисны, сэсся подробнӧя мӧдісны сёрнитны Лӧдзлӧн да Джеммалӧн мунӧм йылысь.
abu
Ӧбед бӧрын куимнанныс панісны делӧвӧй сёрни: колӧ вӧлі условитчыны став важнӧй пунктъяс йылысь.
Кор кучкаліс дас ӧти час, Мартини чеччис да босьтіс шляпасӧ.
— Ме ветла гортӧ да вая тіянлы, Риварес, ассьым дорожнӧй плащӧс.
Тайӧ паськӧмнас тіянӧс ёна сьӧкыдджык лоӧ тӧдмавны тіян кокни костюмнад дорысь.
Кӧсъя тшӧтш видзӧдлыны, медым лоны тырвыйӧ увереннӧйӧн, мый керка дорын оз шӧйтны шпионъяс.
— Ті ветланныд мекӧд заставаӧдз?
— Да.
Нёль синмыд надежнӧйджык кыксьыд, миян бӧрся кӧ кодкӧ мӧдас вӧтчыны.
Ме локта дас кык гӧгӧрын.
Энӧ жӧ мунӧй метӧг.
Ме лучшӧ босьта ключтӧ, Джемма, медым некодӧс не садьмӧдны.
Джемма сюся видзӧдліс сылы чужӧмас да гӧгӧрвоис, мый сійӧ нарошнӧ думыштіс тайӧ помкасӧ, медым кольны найӧс аскежаныс.
— Ми тіянкӧд сёрнитыштам на аски, — шуис Джемма. — Кадыс тырмас асывнас, кор менам лоӧ лӧсьӧдчӧма туйӧ.
— О, да! Кадыс лоӧ лишавмӧн.
Риварес, кӧсйи ещӧ сетны тіянлы кык-куим юалӧм, но да сёрнитыштам заставаӧ мунігӧн.
Джемма, лэдзӧй жӧ узьны Кэттиӧс и сёрнитӧй кыдз позьӧ ньӧжйӧджык.
Но, аддзысьлытӧдз, дас кык часӧдз.
Сійӧ неуна довкнитыштіс налы юрнас да нюмъялігтыр петіс жырсьыс. Сэсся гораа пӧдлаліс кильчӧ ӧдзӧссӧ, медым кывлісны суседъясыс, мый синьора Боллалӧн гӧсьтъясыс мунісны.
Джемма петіс кухняӧ, медым ыстыны Кэттиӧс узьны, да бӧр локтіс, поднос вылын вайис сьӧд кофе.
— Онӧ-ӧ недыр кежлӧ кӧсйӧй водыштлыны? — шуис Джемма. — Ӧд тіянлы оз удайтчы узьны тавой.
— Ті ӧшибайтчанныд.
Ме узьышта Сан-Лоренцоын, пока кутасны корсьны меным костюм.
— Но, сідзкӧ, юӧй кофе чашка.
Энлӧ, ме тіянлы вая бисквитъяс.
Джемма пидзӧсчанясис, медым босьтны найӧс буфетысь, улыс полка вылысь. Лӧдз копыртчис сы пельпом весьтӧ.
— Мый тіян сэні сэтшӧмыс?
Шоколаднӧй кампетъяс да английскӧй карамель!
О, да ӧд тайӧ королевскӧй роскошь!
Джемма видзӧдліс сы вылӧ да муртса нюммуныштіс сылӧн радлана гӧлӧслы.
— Ті радейтанныд жӧ юмовторъяссӧ?
Ме век видза найӧс Чезарелы.
Сійӧ чиктылӧ кага моз быдпӧлӧс чӧсмасянторлы.
— <ns>З-збыльысь</ns>?
Но, сідзкӧ ті сылы ньӧбӧй аски выльӧс, а тайӧс ме босьта сьӧрысь.
Ме пукта карамельсӧ зептӧ, и сійӧ вознаградитас менӧ олӧмын став воштӧм радлунъясысь.
Ме <ns>н-н-надейтча</ns>, мый найӧ сетасны меным нёнялыштны карамельсӧ сійӧ лунас, кор кутасны нуӧдны менӧ казнь вылӧ.
— Энлӧ, ме корсьла тіян карамельяслы ичӧтик кӧрӧбка. Найӧ сэтшӧма сибдалӧны.
Пуктыны и шоколаднӧй кампетъяссӧ?
— Оз ков, найӧс ме кӧсъя сёйны ӧні тіянкӧд?
— Ме ог радейт шоколадтӧ.
Локтӧй жӧ, пуксьӧй, кыдзи вежӧра морт.
Зэв вермас лоны, мый миянлы оз нин сюрлы мӧд случай сёрнитыштны спокойнӧя сыӧдз, кор миян пӧвстысь ӧтинымӧс лоӧ виӧма да...
— Сійӧ <ns>оз-з-з</ns> радейт шоколад, — ньӧжйӧник нурбыльтіс Лӧдз. — Лоӧ сёйны ӧтнамлы.
Тайӧ ӧд быттьӧ казнь водзвылын ужын, збыль ӧд?
Талун ті долженӧсь пӧртны олӧмӧ менсьым став капризъясӧс.
Медводз ме кӧсъя, медым ті пуксинныд тайӧ креслӧас, а сы вӧсна, мый ті шуинныд, мый меным позьӧ водыштлыны, то ме вода со татчӧ.
Тайӧ лоӧ вывті лӧсьыд.
Лӧдз водіс сы кок улӧ ковёр вылӧ, кыпӧдчыштіс гырддза йылас да кутіс видзӧдны сылы чужӧмас.
— Кутшӧм ті бледӧсь!
Тайӧ сы вӧсна, мый олӧм вылӧ видзӧданныд серьёзнӧя да онӧ радейтӧй шоколад.
— Да лоӧй жӧ серьёзнӧйӧн кӧть вит минут!
Ӧд делӧыс мунӧ олӧм да кулӧм йылысь.
— Весиг и вит минут ог кӧсйы лоны серьёзнӧйӧн, менам другӧй.
Ни олӧм, ни кулӧм оз сулавны сы дон.
Сійӧ кутіс Джеммалысь кыкнан кисӧ да малаліс найӧс чунь помъяснас.
— Энӧ видзӧдӧй сэтшӧм сурова, кыдзи Минерва*.
Ещӧ здук, и ме бӧрддза, а тіянлы ме лоа жаль.
Кӧсйи эськӧ, медым ті ещӧ ӧтчыд нюммунінныд асланыд чудеснӧй нюмӧн.
Но, но, энӧ видчӧй, менам мусаӧй.
Вайӧ сёямӧй миянлысь бисквитъяс ӧтлаын, кыдзи кык бур челядь, и огӧ мӧдӧ та дырйи пинясьны — ӧд аски ковмас кувны.
Лӧдз босьтіс тарелка вылысь юмов бисквит да чегис сійӧс кык ӧткодь юкӧн вылӧ, сакарнӧй украшениесӧ зілис чегны дзик шӧрӧдыс.
— Мед тайӧ лоӧ миянлы даръясьӧмӧн, кыдзи овлывлӧ бур йӧзлӧн вичкоын.
abu
И миянлы колӧ <ns>ю-н-н-ны</ns> вина <ns>ӧт-т-ти</ns> стӧканысь — да, да, вот тадзи.
abu
Джемма сувтӧдіс стӧкан.
— Дугдӧй, — шуис Джемма, и сы гӧлӧсын кыліс бӧрдӧм.
Лӧдз видзӧдліс сы вылӧ да бара кутіс сылысь кияссӧ.
— Но, тырмас, тырмас.
Ӧні вай пукыштам спокойнӧя.
Кор миян пӧвстысь ӧтиыс кулас, мӧдыс казьтыштас тайӧ минутъяссӧ.
Вунӧдам тайӧ шума мир йывсьыс, коді пель сьӧдмытӧдз ызгис миянлы, да мӧдӧдчам ки-на-ки асланым туйӧд.
Мунам смертьлӧн гуся подземельеясӧ да кутам куйлыны сэні дзоридзалысь макъяс пӧвстын.
Ньӧжйӧджык!
Кутам пукавны чӧла-чӧла.
Сійӧ пуктіс юрсӧ Джеммалы пидзӧсъяс вылас, сайӧдіс чужӧмсӧ.
Джемма эз шу кыв ни джын, копыртчис сы весьтӧ да пуктіс кисӧ сылы юр вылас.
Кадыс муніс, минут бӧрся минут котӧртісны некор бергӧдчывтӧм вылӧ, а найӧ век пукалісны чӧв олігтыр, вӧрзьӧдчывтӧг.
— Менам другӧй, пӧшти дас кык час нин, — медбӧрын шуис Джемма.
Лӧдз лэптіс юрсӧ. — Миянлы колис сӧмын некымын минут.
Мартини пырысь-пыр локтас.
Гашкӧ, ми сэсся некор нин огӧ аддзысьлӧй.
Неужели тіянлы нинӧм меным висьтавны?
Лӧдз ньӧжйӧник чеччис да муніс жыр мӧдар помас.
Минут дыра кыкнанныс чӧв олісны.
— Ме должен висьтавны тіянлы со мый, — муртса кывмӧн заводитіс Лӧдз, — висьтавны тіянлы... со мый...
Лӧдз ланьтіс да пуксис ӧшинь дорӧ, чужӧмсӧ тупкис кияснас.
— Уна жӧ кад тіянлы ковмис, медым, медбӧрын, жалитыштны менӧ, — раминика шуис Джемма.
— Ме и ачым эг уна аддзыв жалитӧмсӧ.
Ме думайтлі первойсӧ, мый тіянлы всё равно.
— Тайӧс ӧні ті онӧ думайтӧй?
Минут кымын Джемма виччысис сысянь вочакыв, сэсся муніс сы дінӧ да сувтіс орччӧн.
— Висьталӧй меным веськыда, — вашнитіс Джемма. — Думыштлӧй: тіянӧс кӧ виасны, а менӧ оз, то меным ковмас овны нэм чӧж да сідзи и не тӧдмавны... сідзи и не тӧдмавны навернӧ...
Лӧдз босьтіс сылысь кияссӧ да ёна топӧдіс найӧс.
— Менӧ кӧ виасны...
Тӧданныд, кор ме муні Лунвыв Америкаӧ...
Ак, со и Мартини!
Лӧдз дрӧгнитіс, звирк чеччис да гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
Мартини чышкаліс сапӧгсӧ ковёрӧ.
— Стӧча, ни ӧти <ns>м-м-минут</ns> сёрмытӧг! Кыдзи и век!
Ті <ns>л-л-ловъя</ns> хронометр, Мартини.
Тайӧ и эм <ns>д-д-дорожнӧй</ns> плащыд?
— Да, сэні ещӧ мыйсюрӧ эм.
Ме ставсӧ тайӧс зіли вайны косӧн, но зэрӧ ведра дорысь моз.
Пола, мый зэв омӧль тіянлы лоӧ муннытӧ.
— О, тайӧ нинӧм.
Уличаыс прӧст?
— Да.
Став шпионъясыс, тыдалӧ, мунӧмаӧсь узьны.
Тайӧ и абу дивӧ татшӧм лёк поводдя дырйи.
Джемма, тайӧ кофе?
Зэр улӧ петтӧдз сылы эськӧ колӧ юны мыйкӧ пӧсьӧс, а не то сійӧ прӧстудитчас.
— Тайӧ сьӧд кофе.
Сійӧ крепыд.
Ме петала пузьӧда йӧв.
Джемма петіс кухняӧ, мурч-курччис пиньяссӧ да ёна топӧдіс кияссӧ, медым кутчысьны гораа бӧрддзӧмысь.
Кор сійӧ бӧр пырис, Лӧдз вӧлі плаща нин да кӧртавліс кучик гетрысӧ, кодӧс вайӧма Мартини.
Лӧдз сувтсӧн юис кофе чашка да босьтіс киас туйын новлан паськыд дора шляпа.
— Кад, буракӧ, мӧдӧдчыны, Мартини.
Заставаӧ мӧдӧдчытӧдз ми неуна кытшлалыштам.
Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй, синьора.
Ме аддзыся тіянкӧд пекничаӧ Форлиын, нинӧм кӧ, дерт, торъяыс оз ло.
Энлӧ ӧти здук: вот тіянлы адрес.
Сійӧ нетшыштіс аслас записнӧй книжкаысь листок да гижис сэтчӧ карандашӧн некымын кыв.
— Адресыс менам эм, — вочавидзис Джемма спокойнӧй гӧлӧсӧн.
— Эм-м-м нин?
Но, всё равно, босьтӧй и тайӧс, гашкӧ, ковмас.
Мунам, Мартини.
Ньӧжйӧджык.
Оз ков, медым ӧдзӧсыс дзуртіс.
Найӧ видзчысигтыр лэччисны поскӧд.
Кор на бӧрся кильчӧ ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис, Джемма пырис жырас да ас тӧдлытӧгыс паськӧдіс бумагасӧ, кодӧс сылы сетіс Лӧдз.
Адрес увдорас вӧлі гижӧма:
«Ме тіянлы ставсӧ висьтала аддзысьлігӧн».
МӦД ГЛАВА
Бризигеллаын вӧлі базар лун.
Матысса сиктъясысь да грездъясысь воӧмаӧсь крестьяна — коді вайӧма гортса пӧткаӧс да порсьясӧс, коді йӧв да рысь, коді скӧт стадаяс.
Уна йӧз жуисны ӧтарӧ-мӧдарӧ базарнӧй площадь вывті, сералісны, шмонитісны, донъясисны тӧргуйтысьяскӧд, кодъяс вузавлісны донтӧм преникъяс, кос виннӧй ягӧдъяс да семечки.
Гожъялӧм, кӧмтӧм детинкаяс куйлісны кымыньӧн мостовӧй вылын пӧсь шонді югӧр улын, а налӧн мамъясныс, кольк да вый тыра кӧрзинаясаӧсь, пуксялӧмаӧсь пуяс улӧ.
Монтанелли петіс площадь вылӧ сины войтырлы «бур асыв».
Крестьянакӧд сёрнитігтыр Монтанелли ньӧжйӧник муніс водзӧ.
Сійӧс пыр жӧ кытшалісны ызгысь челядь, кодъяс мыччалісны сылы нӧрысъяс вылысь нетшкӧм ирисъяслысь, гӧрд макъяслысь да нежнӧй еджыд нарциссъяслысь зэв гырысь букетъяс.
Монтанелли ёна радейтіс дикӧй дзоридзьяс, и йӧз лыддисны сійӧс та вӧсна зэв мудрӧй мортӧн.
Сы местаын кӧ мӧд кутіс тыртны ассьыс керкасӧ турунъясӧн да быдмӧгъясӧн, сы вылын эськӧ, навернӧ, мӧдісны серавны, но «вежа кардинал» вермис разрешитны аслыс некымын прӧстӧй аслыссяматор.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кор сійӧ воис аслас дворечӧ, базар воссис.
Лӧз блузаа чотысь морт, кодлӧн шуйга банбокас тӧдчис рана туй да кузь сук сьӧд юрсиыс лэччӧма синъяс вылас, матыстчис ӧти барак дорӧ да, итальянскӧй кыв вылын лёкногӧн сёрнитігтыр, корис лимонад.
— Ті, тыдалӧ, абу татчӧс, — лимонадсӧ кисьтігӧн да тӧдтӧм морт вылӧ сюся видзӧдіг шуис нывбаба.
— Абу.
Ме Корсикаысь.
— Небось, удж корсянныд?
— Да.
Ӧні ӧд регыд турун пуктан кад.
Ӧти господин — Равенна дорын сылӧн аслас ферма — колян лунъясӧ воліс Бастияӧ да висьталіс меным, мый Равенна дорын уджыс уна.
— Ен мед отсалас, ен мед отсалас тіянлы инасьны; сӧмын кадыс тайӧ местаясас ӧні сьӧкыд.
— А Корсикаын, тьӧткаӧй, и таысь лёкджык.
Миянлы, гӧль йӧзлы, веськыда лоӧ тшыглы кувны.
— Ті ӧтнанныд сэтысь воинныд?
— Эг ӧтнам, ёрткӧд.
Со эсыкӧд, гӧрд дӧрӧмаыскӧд.
Эй, Паоло!
Кор кыліс, мый сійӧс чуксалӧны, Микеле сюйис кияссӧ зепъясас да дышпырысь мӧдӧдчис налань.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі настӧящӧй корсиканец кодь, мед кӧть и рыжӧй парика, кодӧс сійӧ пасьталіс сы могысь, медым эз тӧдны.
А Лӧдз вӧлі дзик корсиканскӧй безработнӧй кодь.
Найӧ ӧтлаын мунісны слӧняйтчыны базарнӧй площадь вывті.
Микеле шутьляліс пинь пырыс,
а Лӧдз муніс сьӧкыдпырысь; мышкас сылӧн вӧлі сьӧкыд ноп, мый вӧсна сійӧ копыртчӧма да кыскис кокъяссӧ, медым омӧльджыка тӧдчис чотӧмыс.
Найӧ виччысисны ёртнысӧ, коді должен вӧлі пӧлучитны насянь да нуны водзӧ важнӧй юӧръяс.
— Видзӧдлӧй: тайӧ локтӧ Марконэ; со, эсійӧ пельӧс саяс, — друг вашнитіс Микеле.
Лӧдз, ещӧ ёнджыка копыртчӧмӧн, мӧдіс кыссьыны верзьӧма мортлань.
— Тіянлы, барин, оз-ӧ ков ытшкысь? — киссьӧм картуз бердас кисӧ пуктылігмоз шуис сійӧ да сэсся муртса инмӧдчыштліс дом поводас.
Тайӧ вӧлі условнӧй знак.
Верзьӧмаыс, коді видзӧднысӧ вӧлі имениеса управляющӧй кодь, лэччис вӧв вывсьыс да шыбитіс дом поводсӧ вӧв вылас.
— А тэ кутшӧм удж верман вӧчны?
Лӧдз нямраліс киас картузсӧ.
— Турун ытшкыны, потшӧсъяс потшны, — заводитіс сійӧ да гӧлӧссӧ вежтӧг водзӧ висьталіс: — Час войын гӧгрӧс пещераӧ пыранінын.
Ковмасны телега да кык бур вӧв.
Ме мӧда виччысьны пещераын...
И копайтчыны кужа, сударь, и...
— Ладнӧ, тайӧ тырмымӧн.
Меным сӧмын ытшкысь колӧ.
Тэ йӧз ордас коркӧ овлін нин?
— Да, ӧтчыд овлі.
Кутӧй тӧдвыланыд, мый колӧ бура вооружитчыны.
Миянлы ковмас, гашкӧ, паныдасьны летучӧй отрядкӧд.
Энӧ мунӧ вӧр туйӧд — мӧдарладортіыс абуджык опаснӧ.
Паныдасяс кӧ шпион, энӧ видзӧй кадсӧ весь больгӧм вылӧ — лыйӧй пырысь-пыр жӧ...
Ок, сэтшӧм рад эськӧ ме вӧлі уджавны, сударь.
— Сідзтӧ сійӧ сідз, меным колӧ морт, коді бура тӧдӧ уджсӧ.
Менам талун мелочыс абу, старина.
Сырилетки паськӧма пӧрысь старик матыстчис на дінӧ сьӧкыд походкаӧн да кутіс ӧтмоза нюркйӧдлыны нор гӧлӧсӧн:
— Вежасьыс вежа дева ним кузя жалитыштӧй синтӧм коньӧр старикӧс...
Весасьӧй ӧдйӧджык татысь, локтӧ летучӧй отряд...
Вежасьыс вежа сарица небеснӧй, дева непорочнӧй... тіянӧс корсьӧны, Риварес;
кык минут мысти найӧ лоӧны танӧсь...
Да наградитасны мед тіянӧс вежа угодникъяс...
Тіянлы ковмас писькӧдчыны найӧ радъяс пыр: быдлаын тырыс шпионъяс,
и абу некутшӧм лача мунны казявтӧг.
Марконэ сетіс поводсӧ Лӧдзлы.
— Тэрмасьӧй!
Мунӧй пос вылӧ, лэдзӧй сэні вӧвсӧ, а асьныд дзебсьӧй оврагӧ.
Ми ставным оружиеаӧсь, и ме эска, миянлы удайтчас кутны найӧс минут дас.
— Ог, ог!
Ме ог кӧсйы, медым тіянӧс ставнытӧ кутісны.
Кутчысьӧй ӧтлаын и лыйлӧй ме бӧрся <rus>попорядку</rus>.
Мунӧй миян вӧвъяслань, — со найӧс домавлӧма двореч кильчӧ дорӧ, — и дасьтӧй оружие.
Ми бӧрыньтчам тышкасигтыр, а кор ме шыбита картузӧс муӧ, ті вунданныд недоуздокъяссӧ, и быдӧн чеччыштас матысса вӧв вылӧ.
Тадзи миянлы, гашкӧ, ставнымлы удайтчас воӧдчыны вӧрӧдз.
Сёрнитісны джын гӧлӧсӧн да сэтшӧм спокойнӧя, мый весиг орччӧн сулалысьяс эз вермыны эськӧ и думыштны, мый сёрниыс мунӧ ытшкӧм дорысь мыйкӧ опаснӧйджыктор йылысь.
Марконэ кутіс ассьыс кӧбыласӧ домӧдыс да нуӧдіс сійӧс домалӧм вӧвъяс дінӧ;
Лӧдз, важмозыс кокъяссӧ кыскигтыр, мӧдӧдчис орччӧн, а корысь старик, кисӧ нюжӧдӧмӧн да дугдывтӧг гораа лӧвтігтыр, муніс на бӧрся.
Микеле шутьлялігтырйи мӧдӧдчис налань:
корысь вевъялӧма нин сы дінті мунігӧн предупредитны сійӧс, а сійӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, матыстчис куим крестьянин дорӧ, кодъяс сёйисны пу улын лук, да юӧртіс налы выльторсӧ.
Найӧ пырысь-пыр жӧ чеччисны да мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Татшӧм ногӧн сизимнанныс, некодлысь вниманиесӧ веськӧдтӧг, сулалісны ӧні ӧтлаын двореч пос тшупӧдъяс дорын;
ӧти кинас быдӧн кутіс зептас дзебӧм пистолет, и ставныс зілисны не мунны ылӧ кильчӧ дорӧ домалӧм вӧвъяс дінысь.
— Энӧ выдайтӧй асьнытӧ, кытчӧдз ме ог сет сигнал, — шуис Лӧдз ньӧжйӧник, но гӧгӧрвоана. — Найӧ, гашкӧ, миянӧс оз и тӧдны.
Кор ме лыя, заводитӧй лыйлыны и ті.
Но энӧ йӧзсӧ лыйлӧй, а вӧвъяслы кокъясас: сэки найӧ оз вермыны вӧтчыны миян бӧрся.
Лыйлӧй ӧчередьӧн.
Куимӧн мед лыйлӧны, а куимӧн заряжайтӧны.
Кодкӧ кӧ сувтас миян йӧз да миян вӧвъяс костӧ — виалӧй.
Ме аслым босьта саврасӧйсӧ;
мыйӧн сӧмын ме шыбита ассьым картузӧс муӧ, котӧрӧн пышйӧй, коді кытчӧ вермас, и энӧ сувтӧй, кӧть мед мый эз ло.
— Со найӧ локтӧны, — шуис Микеле.
Лӧдз бергӧдчис;
чужӧмыс сылӧн лои наивнӧй да нетыр вежӧра мортлӧн кодь шензяна.
Тӧргуйтны друг дугдісны, и ставныслӧн чужӧмъясыс бергӧдчисны переулоклань, кытысянь восьлӧн петӧны вӧлі дас вит вооружитчӧм верзьӧма.
Найӧ ньӧжйӧ мунісны водзлань, сьӧкыдпырысь писькӧдісны йӧз чукӧр пыр аслыныс туй.
Эз кӧ вӧвны быд пельӧсӧ сувтӧдалӧма шпионъяс, сизимнан заговорщикыс эськӧ вермисны спокойнӧя пышйыны, кор йӧз чукӧрыс видзӧдіс салдатъяс вылӧ.
Микеле матыстчис Лӧдз дінӧ.
— Не мунны-ӧ миянлы ӧні?
— Тайӧс вӧчны некыдз оз позь:
миянӧс кытшалӧмаӧсь шпионъяс, и на пӧвстысь ӧти тӧдіс нин менӧ.
Со сійӧ ыстіс висьтавны та йылысь капитанлы.
Миян дзик ӧти петан туй — ранитны налысь вӧвъяссӧ.
— Кӧні сійӧ, тайӧ шпионыс?
— Тайӧ первой морт, кодӧс ме лыя.
Ставныд-ӧ дасьӧсь?
Найӧ писькӧдісны нин миян дорӧ туй.
Пырысь-пыр атакуйтасны.
— Весасьӧй туй вывсьыс! — горӧдіс капитан. — Его святейшество нимӧн приказывайта тіянлы сетны туй!
Повзьӧм да чуймӧм йӧз чукӧр поті кыкпельӧ, и салдатъяс ӧдйӧ уськӧдчисны двореч кильчӧ дорын сулалысь китыр мында йӧз вылӧ.
Лӧдз кыскис блуза увсьыс пистолет да лыйис, но эз матыстчысь отрядлы, а шпионлы, коді локтӧ вӧлі тайӧ здукас вӧвъяс дінӧ.
Шпион пыр жӧ уси.
Пӧшти сійӧ жӧ здукас кыліс ӧти бӧрся мӧд ещӧ квайтысь лыйӧм, и заговорщикъяс мӧдісны бӧрыньтчыны асланыс вӧвъяслань.
Ӧти кавалерийскӧй вӧв вильскӧбтіс да чеччыштіс бокӧ.
Мӧд уси муӧ гораа гӧрдлігтыр.
Паникаӧн шымыртӧм йӧз чукӧрын кылісны горзӧмъяс.
Сэсся, найӧс веніг, юрӧбтіс эскадронӧн командуйтысь офицерлӧн властнӧй гӧлӧс.
Сійӧ кыпӧдчис стремяяс вылас да, саблянас ӧвтыштӧм бӧрын, горӧдіс:
— Татчӧ, ребята!
Ме бӧрся!
Друг сійӧ кутіс качайтчыны седлӧас да пӧри мыш вылас:
Лӧдз бара лыйис и веськаліс.
Алӧй шор моз мӧдіс визувтны вирыс капитан мундир кузя, но лёкысь выныштчӧмӧн, вӧлыслы бурысяс шашаритчиг, сійӧ бара веськӧдчис седлӧас да лёкгоршӧн горӧдіс:
— Виӧй эсійӧ чотысь дьявӧлсӧ, онӧ кӧ вермӧй босьтны сійӧс ловйӧн!
Сійӧ Риварес!
— Ещӧ ӧтчыдысьӧн лыйӧй, ӧдйӧ! — горӧдіс Лӧдз аслас отрядлы. — А сэсся пышйӧй!
И сійӧ шыбитіс ассьыс картузсӧ муӧ.
Тайӧ вӧлі буретш ас кадӧ: звермӧм салдатъяслӧн сабляясыс вирдалісны нин дзик сы юр весьтын.
— Шыбитӧй оружие! Ставныд!
Тайӧс горӧдігтыр кардинал Монтанелли уськӧдчис тышкасьысьяс костӧ.
И сэк жӧ юрӧбтіс ӧти салдатлӧн повзьӧм гӧлӧс:
— <rus>Ваше преосвященство</rus>!
Боже мой, тіянӧс виасны!
Но Монтанелли воськовтіс ещӧ ӧтчыд и лои Лӧдз пистолетлӧн дуло водзын.
Вит заговорщик вӧліны нин вӧвъяс вылын да тӧвзисны вывлань крут улича кузя.
Марконэ муртса на чеччыштіс седлӧӧ.
Но эз сразу уськӧдчы скачитны, а бергӧдчис, медым видзӧдлыны, оз-ӧ ков отсӧг налӧн предводительлы.
Саврасӧй сулаліс сэні жӧ.
Ещӧ ӧти здук — и сизимнанныс эськӧ спаситчисны.
Но сійӧ минутас, кор би кодь гӧрд рясаа фигура петіс водзладорас, Лӧдз друг шатовтчис, и пистолетсӧ кутысь киыс лётмуні.
Тайӧ здукыс решитіс делӧсӧ.
Лӧддзӧс пыр жӧ кытшалісны да лёкысь уськӧдісны муас; ӧти салдат кучкис сылы саблянас тышладорнас да уськӧдіс оружиесӧ сы киысь.
Марконэ зургис ассьыс вӧвсӧ шпорыясӧн.
Кавалерийскӧй вӧвъяслӧн кок шыясыс грымӧдісны мыльк вывті сысянь кык воськов сайын.
Кольччыны вӧлі весьшӧрӧ: сідзжӧ эськӧ босьтісны.
Сійӧ бергӧдчыліс седлӧас, медым мӧдӧдны медбӧръя пуля медматысса вӧтчысьыслы, и ещӧ ӧтчыд аддзыліс Лӧддзӧс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі ойдӧма вирӧн.
Вӧвъяс, салдатъяс да шпионъяс талялісны сійӧс,
и Марконэ кыліс победительяслысь чорыда ёрӧмъяс да налысь скӧралан торжествоӧн тырӧм чирзысь гӧлӧсъяс.
Монтанелли эз аддзыв, мый лои.
Сійӧ вешйис кильчӧ дорысь да заводитліс успокоитны повзьӧмысь весьӧпӧрӧм йӧзӧс. Но друг сэки, кор сійӧ копыртчис ранитчӧм шпион весьтӧ, йӧз чукӧрыс повзьӧмпырысь вӧрзис, и тайӧ заставитіс сійӧс лэптыны юрсӧ.
Салдатъяс мунісны площадь вомӧн, ас бӧрсяыс кыскисны ассьыныс пленниксӧ гезйӧн, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма сылысь кияссӧ.
Доймӧмысла сылӧн чужӧмыс лоӧма пемыдгӧрд.
Сійӧ бергӧдчис кардиналлань да, кельдӧдӧм вомдоръяснас нюмъялігтыр, вашнитіс:
— П-поздравляйта, <rus>ваше преосвященство</rus>!..
Вит лун мысти Мартини вӧлі матыстчӧ Форлилань.
Джемма ыстіс сылы почтаӧн печатнӧй объявлениеяс пачка — условнӧй сигнал, мый сылӧн воӧмыс быть колана чрезвычайнӧй лоӧмторъяс вӧсна.
Мартинилы уси тӧдвылас террасавывса сёрни и пыр жӧ гӧгӧрвоис истинасӧ.
Став туй чӧжыс сійӧ эз дугдыв мӧвпавны, мый Лӧдзкӧд, тыдалӧ, нинӧм торъяыс абу лоӧма.
abu
Но кымын ёнджыка сійӧ думайтіс та йылысь, сымын ёнджыка шымыртіс сійӧс уверенность сыын, мый несчастьеыс лоӧма буретш Лӧдзкӧд.
— Ме водзвыв тӧдмалі, мый лоӧма.
Риваресӧс кутӧмаӧсь, абу-ӧ сідз? — Джемма ордӧ пыригӧн шуис сійӧ.
— Сійӧс арестуйтӧмаӧсь колян четвергын Бризигеллаын.
Сійӧ чорыда дорйысьӧма да ранитӧма отрядса начальникӧс да шпионӧс.
Оружиеӧн водзсасьӧм.
Омӧль делӧыс!
— Сылытӧ дзик ӧткодь.
Сійӧс вӧлі сэтшӧм ёна компрометируйтӧма, мый лишнӧйысь лыйӧм оз зэв веж делӧсӧ.
— Мый найӧ, тіян ногӧн, сыкӧд вӧчасны?
Джеммалӧн кельдӧдӧм чужӧмыс лои ещӧ кельыдджык.
— Ме думайта, миянлы нинӧмла виччысьны, пока ми тайӧс тӧдмалам.
— Ті думайтанныд, миянлы удайтчас мездыны сійӧс?
— Ми долженӧсь вӧчны тайӧс.
Мартини бергӧдчис да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, заводитіс шутьлявны.
Джемма эз мешайт сылы думайтнысӧ.
Сійӧ сідзжӧ вӧйтчис аслас думъясӧ.
abu
abu
— Ті сійӧс аддзылінныд? — бӧрӧ-водзӧ ветлӧдлӧмысь сувтыштлігмоз юаліс Мартини.
— Эг, ми долженӧсь вӧлі встретитчыны сыкӧд тані аски асывнас.
— Да, да. Ме помнита.
Кӧні сійӧ пукалӧ?
— Крепостьын, ыджыд охрана улын да, кыдзи сёрнитӧны, сійӧс дорӧмаӧсь кандалъясӧн.
Мартини лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— О, тайӧ абу важнӧ: бур напилок справитчас кутшӧм колӧ кандалъяскӧд, сійӧ кӧ сӧмын абу ранитчӧма...
— Буракӧ, ранитчӧма, но ёна-ӧ, ми огӧ тӧдӧй.
Да вот бурджык кывзӧй Микелелысь: сійӧ вӧлӧма арестуйтігас.
— Кутшӧм ногӧн нӧ сійӧ сэки кольӧма ловйӧн?
Сійӧ ӧмӧй пышйӧма да решительнӧй здукӧ эновтӧма Риваресӧс ӧтнассӧ?
— Тайӧ абу сылӧн мыж.
Сійӧ тышкасьӧма мукӧдъяссьыс абу омӧльджыка да стӧча пӧртӧма олӧмӧ став распоряжениеяссӧ.
Да и некод абу торкӧма сылысь распоряжениеяссӧ, сӧмын ачыс Риварес быттьӧкӧ друг вунӧдӧма найӧс либӧ вӧчӧма кутшӧмкӧ ӧшибка медбӧръя минутас.
Ставыс тайӧ кыдзкӧ тешкодь, и некод оз вермы гӧгӧрвоны сылысь поведениесӧ.
Энлӧй, ме пырысь-пыр кора Микелеӧс.
Джемма петіс жырсьыс да регыд мысти бӧр воис Микелекӧд да кутшӧмкӧ паськыд пельпомъяса крестьянин-горецкӧд.
— Тайӧ Марко, миян ӧти контрабандист, — шуис Джемма. — Ті кывлінныд сы йылысь.
Сійӧ муртса на воис и вермас, гашкӧ, мыйкӧ содтыны.
Микеле, тайӧ Чезаре Мартини, код йылысь ме тіянлы висьтавлі.
Висьталӧй сылы ставсӧ асьныд, мый лои тіян син водзын.
Микеле дженьыдика висьталіс заговорщикъяс да салдатъяслӧн эскадрон костын тыш йылысь.
— Ме ӧнӧдз ог вермы гӧгӧрвоны, кыдзи тайӧ ставыс лои, — помланьыс шуис сійӧ. — Миян пӧвстысь некод эськӧ эз мун, ми кӧ водзвыв тӧдім, мый сійӧс кутасны;
но сійӧ сетіс миянлы стӧч распоряжениеяс, мый да кыдзи вӧчны, и миянлы юрӧ эз волы, мый, шапкасӧ муас шыбитӧм бӧрын, сійӧ кольччас тыш мунанінас да лэдзас салдатъяслы кытшавны асьсӧ.
Сійӧ вӧлі вӧлыскӧд орччӧн нин, ме аддзылі, кыдзи сійӧ вундіс недоуздоксӧ, и ме аслам киӧн сеті сылы зарядитӧм пистолет аслам вӧв вылӧ чеччышттӧдз.
Гашкӧ, сійӧ чотӧм вӧснаыс вильскӧбтіс вӧв вылас пуксигӧн, — вот дзик ӧтитор, мый ме верма думайтны.
Но ӧд и тайӧ случайын сійӧ вермис эськӧ лыйны.
— Абу, абу сідз, — сюйсис сёрниӧ Марконэ. — Сійӧ эз и пуксьыв вӧв вылас.
Ме аддзылі, мый лои. Менам кӧбылаӧй повзис лыйсьӧмсьыс да кутіс шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ: сы вӧсна меным лои мунны медбӧръяӧн. Мунігӧн ме видзӧдлі бӧрӧ, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.
Сійӧ зэв бура эськӧ вермис мунны, не кӧ кардинал.
— А! — ньӧжйӧник горӧдіс Джемма,
а Мартини чуймӧмпырысь шуис:
— Кардинал?
— Да, сійӧ уськӧдчис водзлань да сувтіс веськыда Лӧдз пистолет дуло весьтӧ, чӧртыс мед сійӧс нуас!
Риварес, тыдалӧ, дрӧгнитіс немвиччысьтӧмлаыс; пистолета киыс сылӧн лётмуні, а мӧдсӧ сійӧ лэптіс со тадзи. — Марконэ кабыртіс шуйга кисӧ да тупкис сійӧн синъяссӧ. — Сэки найӧ ставныс, дерт, и уськӧдчисны сы вылӧ.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис Микеле. — Ньӧти оз лӧсяв Ривареслы шӧйӧвошны опасность дырйи.
— Но сійӧ, тыдалӧ, лэдзис ассьыс пистолетсӧ сы вӧсна, мый поліс вины оружиетӧм мортӧс, — содтіс Мартини.
Микеле лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Оружиетӧм йӧзлы нинӧмла сюйны нырсӧ сэтчӧ, кӧні тышкасьӧны.
Война — сідзкӧ война.
Мед эськӧ Риварес гӧститӧдіс пуляӧн его преосвященствоӧс, а эз сетчы налы лапаяс улӧ, кыдзи гортса кролик!
Свет вылас эськӧ сэки вӧлі ӧти честнӧй мортӧн унджык да ӧти сӧтанаӧн этшаджык.
Сійӧ бергӧдчис, курччис уссӧ.
Ещӧ минут, и скӧрмӧмысла эськӧ сійӧ бӧрддзис.
— Кӧть кыдз сэн эз вӧв, — шуис Мартини, — а делӧыс провалитчис, и сёрнитны, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі, сідзкӧ весьшӧрӧ воштыны кад.
Ӧні миян водзын сулалӧ юалӧм, кыдзи отсавны Ривареслы пышйыны.
Чайта, мый ставӧн сӧгласенӧсь рискуйтны та вылӧ?
Микеле весиг эз вочавидз тайӧ лӧсявтӧм юалӧм вылас, а контрабандист шпыннялігтыр шуис:
— Ме эськӧ вии рӧднӧй вокӧс, сійӧ кӧ эз вӧв сӧгласен.
— Зэв бур.
Сідзкӧ, босьтчам делӧ бердӧ.
Медводз, эм-ӧ тіян ордын крепостьлӧн план?
Джемма восьтіс ящик да перйис сэтысь некымын бумага лист.
— Ме составиті став планъяссӧ.
Со крепостьлӧн первой судтаыс.
А тайӧ башняяслӧн улыс да вылыс судтаясыс.
Со укреплениеяслӧн план.
Со туйяс, кодъяс мунӧны долинаӧ; а тані трӧпаяс да гуся местаяс гӧраясын и мупытшса ходъяс.
— А ті тӧданныд, кутшӧм башняын сійӧ?
— Асыввывсаас.
Решёткаа ӧшиня гӧгрӧс башняын.
Ме пасйи сійӧс план вылӧ.
— Кытысь ті пӧлучитінныд тайӧ сведениеяссӧ?
— Крепостнӧй стражаса салдатсянь, кодӧс нимтӧны «Сверчокӧн».
Миян мортлӧн, Джинолӧн, сійӧ воча вок.
— Регыд ті вевъялӧмныд.
— Оз позь воштыны кадсӧ.
Джино пырысь-пыр жӧ муніс Бризигеллаӧ, а кутшӧмсюрӧ планъяс миян вӧліны нин войдӧр.
Гӧраясса гуся местаяслысь списоксӧ лӧсьӧдліс ачыс Риварес; аддзанныд — почеркыс сылӧн.
— Стражаса салдатъясыс кутшӧмджык йӧз?
— Накӧд миянлы ӧні кежлӧ эз удайтчы тӧдмасьны.
Сверчок сӧмын неважӧн на веськалӧма сэтчӧ да оз на тӧд ассьыс ёртъяссӧ.
— Колӧ юавны Джинолысь, мыйся морт ачыс Сверчокыс.
Тӧдӧ-ӧ, мый кӧсйӧ вӧчны веськӧдлан котыр?
Кӧні лоӧ судыс? Бризигеллаын али Равеннаын?
— Тайӧс ми огӧ на тӧдӧй.
Равенна — легатстволӧн главнӧй кар, и закон серти важнӧй делӧяс долженӧсь разбирайтчыны первой инстанцияа судын сӧмын сэні.
Но Папа обласьтын оз зэв лыддьысьны законкӧд.
Сійӧс вежлалӧны сы колӧм серти, коді тайӧ минутас сулалӧ власьт бердын.
— Равеннаӧ сійӧс оз нуны, — сюйсис сёрниӧ Микеле.
— Мыйла ті тадзи чайтанныд?
— Ме таын уверен.
Полковник Феррари, Бризигелласа военнӧй начальник, — дядь сійӧ офицерыслӧн, кодӧс ранитіс Риварес.
Тайӧ мстительнӧй пемӧс; сійӧ оз коль случай отомститны враглы.
— Ті думайтанныд, мый сійӧ кутас зільны, медым Риваресӧс колисны Бризигеллаӧ?
— Ме думайта, сійӧ старайтчас, медым Риваресӧс ӧшӧдісны.
Мартини видзӧдліс Джемма вылӧ.
Джемма вӧлі зэв блед, но тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сылӧн чужӧмыс эз вежсьы.
Тыдалӧ, сылы эз нин вӧв выльторйӧн тайӧ мӧвпыс.
— Но оз вермы лоны и колана формальностьястӧг, — спокойнӧя шуис Джемма. — Сійӧ, навернӧ, добитчас военнӧй суд, лӧсьӧдас та вылӧ кутшӧмкӧ помка, а сэсся правдайтчӧм могысь мӧдас висьтавны, мый тайӧс быть лои вӧчны карын спокойствие кутӧм ради.
— Но, а кардинал?
Сійӧ ӧмӧй сӧгласитчас татшӧм беззаконие вылӧ?
— Военнӧй делӧясын сійӧ оз являйтчы юридическӧй инстанцияӧн.
— Но сійӧ пӧльзуйтчӧ зэв ыджыд влияниеӧн.
Полковник, дерт, оз лысьт вӧчны татшӧм воськов, оз кӧ сӧгласитчы кардинал.
— Но, сӧгласиетӧ сійӧ некор оз шедӧд, — сюйсис сёрниӧ Марконэ. — Монтанелли век вӧлі прӧтив быдпӧлӧс военнӧй судъяслы.
Кытчӧдз Риварес Бризигеллаын, положениеыс абу на зэв опаснӧ. Кардинал век сувтас обвиняемӧй дор.
Медъёна ме пола, медым найӧ эз нуны сійӧс Равеннаӧ.
Сэні сійӧ, тӧдӧмысь нин, пӧгибнитас.
— Оз позь лэдзны, медым сійӧс нуисны сэтчӧ, — шуис Микеле. — Ми вермам сідз вӧчны, медым сылы отсавны пышйыны туйын.
Но, а пышйыны тайӧ крепостьсьыс лоӧ сьӧкыдджык.
— Ме чайта, — шуис Джемма, — весьшӧрӧ виччысьны, кор сійӧс кутасны нуны мӧд местаӧ.
Ми долженӧсь босьтчывны мездыны сійӧс Бризигеллаын, и воштыны кадсӧ оз позь.
Чезаре, вай ми тіянкӧд бурджыка тӧдмасям крепость планкӧд да думыштам, кыдзи котыртны пышйӧмсӧ.
Менам эм нин идея, сӧмын ме ог вермы разрешитны ӧтитор.
— Мунам, Марконэ, — чеччигмозыс шуис Микеле, — колям найӧс, медым думайтыштасны, кыдзи котыртны пышйӧмсӧ;
меным колӧ талун мӧдӧдчыны Фолипьяноӧ, и ме эськӧ кӧсйи босьтны тіянӧс аскӧд.
Винченцо эз ысты миянлы патронъяс, а найӧ долженӧсь вӧлі лоны тані войдӧрлун нин.
Кор найӧ кыкнанныс мунісны, Мартини матыстчис Джемма дорӧ да чӧв олігтыр нюжӧдіс сылы кисӧ.
Джемма здук кежлӧ пуктыліс сы киӧ ассьыс кисӧ.
— Ті век вӧлінныд бур ёртӧн, Чезаре, — шуис сійӧ медбӧрын, — и век отсавлінныд меным сьӧкыд минутъясӧ.
А ӧні вайӧ сёрнитыштам делӧ йылысь.
КОЙМӦД ГЛАВА
— А ме ещӧ ӧтчыд медся серьёзнӧя шуа, <rus>ваше преосвященство</rus>, мый тіян ӧткажитчӧмныд грӧзитӧ карын спокойствиелы.
Карса начальник зілис сёрнитны почтительнӧя, кыдзи сійӧ вӧлі обязан сёрнитны вичкоса ыджыд сановниккӧд, но сы гӧлӧсын кыліс скӧралӧм.
Сылӧн висис мускыс, гӧтырыс рӧзӧритліс сійӧс шемӧсмӧдана счётъясӧн, и со куим недель нин, кыдзи сылӧн терпениеыс лои чорыд испытаниеяс улын.
Карса олысьяслӧн настроениеыс вӧлі омӧль; недовольствоыс кыптіс лунысь лун и век лои грӧзитанаджык.
Быдлаын, обласьт пасьтаыс, вӧчсялісны помтӧм заговоръяс, и обласьтыс ставнас вӧлі тырӧма гуся оружие складъясӧн.
Гарнизоныс вӧлі коньӧр кодь, а сылӧн лояльностьыс ёна сомнительнӧй.
И тайӧ став дорас содтӧд колӧ вӧлі имеитны делӧ кардиналкӧд. Адъютантыскӧд ас кост сёрниын начальник шуліс Монтанеллиӧс мортӧн, коді «святейшӧя воплощайтӧ осёллысь асныралӧмсӧ». Ставыс тайӧ вайӧдіс сійӧс пӧшти ӧтчаяниеӧдз нин,
а сэн ещӧ немвиччысьтӧг тыдовтчис Лӧдз — лёклӧн тайӧ воплощениеыс.
Заводитіс сійӧ сысянь, мый петкӧдіс стройысь полковниклысь радейтана племянниксӧ и сылысь медбур шпионсӧ.
Сэсся «лукав испанскӧй дьявол» кежӧдіс истиннӧй туй вылысь став стӧрӧжъяссӧ, бӧбйӧдліс допрос нуӧдысь став офицеръяссӧ да пӧртіс тюрьмасӧ гажӧдчан местаӧ.
Вот куим недель нин, кыдзи сійӧ пукалӧ крепостьын, и Бризигелласа власьтъяс оз тӧдны, мый сыкӧд вӧчны.
Найӧ вӧчавлісны допрос бӧрся допрос, медым сійӧс тшӧктыны признайтчыны, грӧзитлісны сылы, бурӧн тӧлкуйтлісны, делӧӧ пыртсьылісны быдпӧлӧс средствояс, кутшӧмъясӧс сӧмын вермисны изобретитны, и век жӧ арестуйтан лунсянь эз вешйыны ни ӧти воськов водзӧ.
Ӧні Бризигелласа начальство заводитіс нин думайтны, мый вӧлі эськӧ бурджык пыр жӧ мӧдӧдны сійӧс Равеннаӧ.
Но вӧлі сёр нин веськӧдны вӧчӧм ӧшибкасӧ.
Военнӧй начальник арестуйтӧм йылысь докладсӧ легатлы мӧдӧдігӧн, корис сылысь, кыдзи торъя милӧсть, разрешение личнӧ заведывайтны следствиенас; аслас корӧм вылӧ милӧстивӧй согласие пӧлучитӧм бӧрын начальник эз вермы босьтны сійӧс бӧр унизительнӧй признаниетӧг, мый аслас противник водзын сійӧ вӧлі вынтӧмӧн.
Сэки, кыдзи та йылысь водзвыв тӧдісны Джемма да Микеле, сылы воис мӧвп петны сьӧкыд положениеысь военнӧй судӧ делӧсӧ сетӧмӧн.
Тайӧ вӧлі юалӧмсӧ решитӧм вылӧ дзик ӧти шогмана петан туй, и кардинал Монтанеллилӧн чорыд ӧтказыс сӧгласитчыны тайӧ решениеыскӧд вӧлі медбӧръя войтӧн, коді чукйӧн тыртіс полковник неприятностьяслысь пашасӧ.
— Ме чайта, — шуис сійӧ, — мый ті кӧ эськӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, тӧдінныд, мыйта лои меным и менам отсасьысьяслы терпитны тайӧ мортсяньыс, ті эськӧ мӧдног кутінныд видзӧдны делӧ вылас.
Ме тырвыйӧ гӧгӧрвоа, мый добросовестность вӧсна ті мунанныд неправильнӧй юридическӧй приёмъяслы паныд, но ӧд тайӧ зэв шоча овлан случай, коді требуйтӧ дзик аслыссяма мераяс.
— Меным, — паныд шуис Монтанелли, — абуӧсь случайяс, кодъясӧс позьӧ эськӧ вӧлі разрешитны несправедливостьӧн.
Судитны обыкновеннӧй гражданинӧс гуся военнӧй судӧн — тайӧ абу справедливӧ да абу законнӧ.
— Разберитам тайӧ случайсӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>!
Заключённӧйыс явӧ мыжа некымын ыджыд преступление вӧчӧмысь.
Сійӧ участвуйтлӧма Савиньоын возмутительнӧй покушениеын, и военно-полевӧй суд, кодӧс назначитліс монсиньор Спинола, кыв шутӧг приговоритіс эськӧ сійӧс вины либӧ каторжнӧй уджъяс вылӧ, сылы кӧ эз удайтчы пышйыны Тосканаӧ.
Сэксянь сійӧ абу дугдывлӧма заговоръяс вӧчалӧмысь.
Тӧдса, мый канмуса ӧти медся вреднӧй гуся обществоын сійӧ вывті тӧдчана член.
Эмӧсь ыджыд помкаяс думайтны, мый сійӧ санкционируйтӧма, абу кӧ ачыс организуйтӧма, тайнӧй полицияысь этшавылӧ куим агентӧс виӧм.
Ӧні сійӧс, позьӧ шуны, кутісны Папа обласьтӧ контрабандаӧн оружие ваялігӧн.
Сійӧ водзсасис оружиеӧн власьтъяслы паныд да сьӧкыда ранитіс кык должностнӧй мортӧс ассьыныс обязанностьнысӧ олӧмӧ пӧртігӧн.
А ӧні — сійӧ ловъя угроза карлӧн спокойствиелы да безопасностьлы.
Ставыс тайӧ кыв шутӧг тырмымӧн, медым оправдайтны военнӧй суд.
— Мый кӧть тайӧ мортыс эз вӧч, — вочавидзис Монтанелли, — сылӧн эм право лоны судитӧмаӧн закон серти.
— Обычнӧй законнӧй порядокӧн делӧсӧ нуӧдӧм вылӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, ковмас уна кад, а ӧні миянлы дона быд минут.
А ме зэв ёна пола, мый сійӧ пышъяс.
— Сійӧ кӧ вермас пышйыны, то тайӧ тіян делӧ нин содтыны охранатӧ.
— Ме вӧча ставсӧ, мый месянь зависитӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, но меным лоӧ надейтчыны тюрьмаса персонал вылӧ, а заключённӧйыс быттьӧ кӧлдуйтӧма став стражасӧ.
Куим недель чӧжӧн ме нёльысь вежлі сійӧс видзны индӧм йӧзсӧ, ме эг дугдыв сетавны салдатъяслы взысканиеяс, а тӧлкыс век некутшӧм:
ме ог вермы шедӧдны, медым найӧ дугдісны сетавны сылысь письмӧяссӧ вӧля вылӧ да ваявны сылы вочакывъяс.
Бӧбъяс! Найӧ радейтӧны сійӧс, быттьӧ нывбабаӧс.
— Тайӧ интереснӧ.
Тыдалӧ, сійӧ необыкновеннӧй морт.
— Дьявӧльскӧй выдумкаяс вылӧ необыкновеннӧ сюсь.
Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>, но, збыльысь ӧд, тайӧ мортыс петкӧдас терпениесьыс и вежаӧс.
Ті онӧ веритӧй, но меным аслым лоӧ нуӧдны допроссӧ, сы вӧсна мый офицер, код вылын куйлӧ тайӧ обязанностьыс, эз вермы сэсся выдержитны.
— Тайӧс кыдзи гӧгӧрвоны?..
— Тайӧс сьӧкыд гӧгӧрвоӧдны, <rus>ваше преосвященство</rus>; но ті эськӧ гӧгӧрвоинныд, кывлінныд кӧ кӧть ӧтчыд, кыдзи Риварес кутӧ асьсӧ допросъяс вылын.
Позьӧ думыштны, мый допрос нуӧдысь офицерыс — преступник, а сійӧ — судья.
— Но мый нӧ сійӧ вермас вӧчны торъя страшнӧйсӧ?
Сійӧ вермас, дерт, ӧткажитчыны вочавидзны тіян юалӧмъяс вылӧ, но сылӧн абу мукӧдпӧлӧс оружие, чӧв олӧмысь кындзи.
— Сылӧн ещӧ эм бритва кодь лэчыд кыв.
Ставным ми грека йӧз, <rus>ваше преосвященство</rus>, и миян пӧвстысь унджыкыс вӧчлісны ас кадӧ ӧшибкаяс.
Некод эз кӧсйы эськӧ, медым на йылысь тӧдіс став светыс.
Татшӧм нин мортлӧн натураыс.
А тані друг эрдӧдсьӧны став ӧшибкаясыс, кодъясӧс вӧчлӧма кызь во сайын, и шыблавсьӧны тіянлы чужӧмад.
— Риварес ӧмӧй казьтыштіс допрос вӧчысь офицерыслӧн кутшӧмкӧ личнӧй секрет йылысь?
— Да. Тӧданныд-ӧ, кор том морт вӧлӧма кавалерийскӧй офицерӧн, сэки сійӧ вӧйӧма долгъясӧ да босьтӧма уджйӧзӧн полкӧвӧй кассаысь неуна сьӧм...
— Мӧд ногӧн кӧ, гусялӧма сылы дӧверитӧм общественнӧй сьӧм?
— О, тайӧ вӧлі, тӧдӧмысь, сыладорсянь зэв лёктор, <rus>ваше преосвященство</rus>, но сылӧн ёртъясыс пыр жӧ сетӧмаӧсь сы пыдди став сьӧмсӧ и делӧсӧ татшӧм ногӧн ланьтӧдӧмаӧсь.
Сійӧ вӧлі бур семьяысь и сэксянь нинӧм эз вӧчлы омӧльсӧ.
Ог вермы гӧгӧрвоны, кытысь вермӧма тӧдмавны Риварес тайӧ важся скандальнӧй история йывсьыс; но первой допрос дырйиыс жӧ сійӧ заводитіс сысянь, мый висьталіс став историясӧ, да ещӧ ичӧтджык чинаяс дырйи!
И чужӧмыс сылӧн сэки лои сэтшӧм мыжтӧм мортлӧн кодь, быттьӧкӧ лыддис молитва!
Дерт, гӧгӧрвоана, мый ӧні та йылысь сёрнитӧны став легатствоын.
Ті кӧ эськӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>, вӧвлінныд кӧть ӧти допрос вылын, ті, дерт, гӧгӧрвоинныд эськӧ...
Риварес нинӧм та йылысь не должен тӧдны.
Ті эськӧ верминныд кывны ставсӧ...
Монтанелли бергӧдчис полковниклань да видзӧдліс сэтшӧм выражениеӧн, кутшӧмыс шоча овлӧ сы чужӧм вылын.
— Ме вичкоса служитель, — шуис сійӧ, — а абу полицейскӧй шпион.
Ӧдзӧс дорын кывзысьӧмыд оз пыр менам профессиональнӧй обязанностьясӧ.
— Ме... ме эг кӧсйы шуны нинӧм дӧзмӧданасӧ...
— Ме думайта, мый тайӧ юалӧмыс кузя водзӧ сёрни оз вайӧд некутшӧм результатӧ.
Ті кӧ ыстанныд заключённӧйсӧ ме дорӧ, ме сёрнитышта сыкӧд.
— Кӧсъя ассянь почтительнӧя сӧветуйтны <rus>ваше преосвященство</rus>лы не заводитлыны сёрнитны сыкӧд.
Сійӧс он вермы исправитны.
Вӧлі эськӧ и безопаснӧджык да тӧлкаджык кежны тайӧ пӧрйӧ законысь да мынтӧдчыны сыысь, пока сійӧ эз вӧч выль лёкторъяс.
Ёна полӧмӧн ме решайтча сулавны тайӧ пунктыс дор сы бӧрын, мый ті, <rus>ваше преосвященство</rus>, шуинныд; но ӧд, шуны кӧ, ме кывкута легат монсиньор водзын карлӧн спокойствие вӧсна...
— А ме, — торкис Монтанелли, — кывкута ен водзын да его святейшество водзын сы кузя, медым менам епископствоын нинӧм эз вӧв, некутшӧм противозаконнӧй поступокъяс.
Раз ті сулаланныд асланыд кыв вылын, полковник, ме разрешита аслым пӧльзуйтчыны кардиналлӧн аслам привилегияӧн.
Ме ог лэдз мирнӧй кадӧ тайӧ карын гуся военнӧй суд.
Ме примита заключённӧйсӧ тані, и сэк жӧ свидетельястӧг, аски дас час асылын.
— Кыдзи <rus>ваше преосвященство</rus>лы лоӧ окота, — зумыш почтительностьӧн вочавидзис полковник.
И муніс вомгорулас броткигтыр: «Шуны кӧ упорство йылысь, то та кузя найӧ кыкнанныс ӧткодьӧсь».
Сійӧ некодлы нинӧм эз висьтавлы Лӧдз да кардинал костын локтан встреча йылысь дзик сійӧ минутӧдзыс, кор заключённӧйлысь колӧ вӧлі пӧрччыны кандалъяссӧ да нуны сійӧс дворечӧ.
«Тырмымӧн и сійӧ нин, — шуис полковник аслас племянниклы, — мый Валаам ослицалӧн тайӧ высокопреподобнӧй пиыс ас ногыс распоряжайтчӧ законӧн.
Оз тырмы сӧмын, медым салдатъяс пырисны Риварескӧд да сылӧн ёртъяскӧд заговорӧ да отсалісны пышйыны туйын».
Ыджыд конвой улын Лӧдз пырис жырйӧ, кӧні Монтанелли гижис пызан сайын, коді вӧлі тырӧма бумагаясӧн.
И друг сылы дум вылас уси жар гожся лун, кор сійӧ пукаліс да листаліс рукописнӧй проповедьяс кабинетын, коді вӧлі пӧшти татшӧм кодь жӧ.
Ставеньяссӧ вӧлі тупкӧма, кыдзи и тані, медым не лэдзны жарсӧ, а улича вылын фруктъяс вузалысь горзіс: <ita>«Fragolа! Fragolа!»</ita>
Лӧдз скӧрысь вештыштіс юрсисӧ, коді лэччӧма синъяс вылас, да мырдӧнсорӧн нюммуніс.
Монтанелли кыпӧдіс юрсӧ.
— Ті верманныд виччысьны прихожӧйын, — шуис сійӧ конвойнӧйяслы.
— Да мед оз скӧрмы <rus>ваше преосвященство</rus>, — ньӧжйӧник заводитіс сержант, кодлы, тыдалӧ, зэв эз вӧв лӧсьыд, — но полковник лыддьӧ заключённӧйсӧ вывті опаснӧйӧн да думайтӧ, мый вӧлі эськӧ бурджык...
Монтанеллилӧн синъясыс ыпнитісны.
— Ті верманныд виччысьыштны прихожӧйын, — мӧдысь шуис сійӧ спокойнӧй гӧлӧсӧн.
Сержант да сылӧн салдатъясыс, честь сеталігтырйи да вомгорулас извинениеяс шуаліг, петісны жырсьыс повзьӧм чужӧмаӧсь.
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис кардинал, кор ӧдзӧсыс пӧдлассис.
Лӧдз чӧв олігтыр пуксис.
— Синьор Риварес, — дженьыдик кост бӧрын заводитіс Монтанелли, — кӧсъя сетны тіянлы некымын юалӧм и лоа ёна благодарнӧй, ті кӧ вочавидзанныд меным на вылӧ.
Лӧдз нюммуніс.
— Менам <ns>г-г-главнӧй</ns> занятиеӧй ӧні <ns>-к-кывзыны</ns> меным сеталӧм юалӧмъяс.
— И не вочавидзны на вылӧ?
Тадзи ме, колӧ шуны, кывлі.
Но сійӧ юалӧмъяссӧ тіянлы сетавлісны чиновникъяс, кодъяс нуӧдӧны следствие.
Найӧ обязанӧсь вӧлі используйтны тіянлысь вочакывъястӧ кыдзи тіянлы паныд уликаяс...
— А <rus>ваше преосвященство</rus>лӧн <ns>в-в-юалӧмъяс</ns>?
Оскорбитны кӧсйӧмыс ёнджыка чувствуйтсис гӧлӧсас, а эз кывъясас.
Кардинал пыр жӧ гӧгӧрвоис.
Но сы чужӧм вылысь эз быр серьёзнӧй и сэк жӧ приветливӧй выражениеыс.
— Менам, — шуис сійӧ, — колясны миян костын, вочавидзанныд-ӧ ті на вылӧ, али онӧ.
Найӧ кӧ лоӧны тіян политическӧй тайнаяс йылысь, ті, дерт, онӧ вочавидзӧй.
Мӧдарӧ кӧ нин, ме надейтча, мый тайӧс ті вӧчанныд кыдзи личнӧй буртор меным, кӧть ми ньӧти огӧ тӧдӧй ӧта-мӧднымӧс.
— Ме дась <ns>в-в-висьтавны</ns> <rus>ваше преосвященство</rus>лы.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн неуна копыртчыштлӧмыс да чужӧмыслӧн выражениеыс бырӧдісны эськӧ весиг и зэв збой мортлысь кӧсйӧмсӧ корны сылысь буртор вӧчӧм.
— Висьталӧй меным, мый ті кӧсйинныд вӧчны огнестрельнӧй оружиеӧн, кодӧс вайӧмысь тіянӧс мыжалӧны?
— <ns>В-в-виавны</ns> наӧн крысаясӧс.
— Ужаснӧй вочакыв.
Вокъяс-йӧз тіянлы ӧмӧй лоӧны крысаясӧн, оз кӧ сӧгласитчыны найӧ тіян убеждениеяскӧд?
— На пӧвстысь <ns>ӧт-т-ткымынъяс</ns>.
Монтанелли лэдзчысис улӧс бӧр вылӧ да некымын секунда чӧв олігтыр видзӧдіс аскӧдыс сёрнитысь вылӧ.
— Мый тайӧ тіян кианыд? — друг юаліс сійӧ.
— Сійӧ жӧ крысаяслӧн пинь <ns>т-т-туйясыс</ns>.
— Извинитӧй, ме мӧд ки йывсьыс шуа.
Сэні — свежӧй рана.
Вӧсньыдик киыс ставнас вӧлі доймалӧма, и кучикыс сэтысь кульсьӧма.
Лӧдз лэптіс сійӧс.
Пыктӧм килутшас вӧлі ыджыд сьӧд чут.
— <ns>П-пустяк</ns>, кыдз ті аддзанныд.
Кор менӧ арестуйтісны, <rus>ваше преосвященство</rus> отсӧгӧн, — сійӧ бара неуна копыртчыштліс, — ӧти салдат тувччис кокнас тайӧ ки вылас.
— Но мыйла нӧ татшӧм лёк состояниеын сійӧ, кор колис нин куим недель? — юаліс сійӧ.- — Сійӧ ставнас ӧдӧма.
Монтанелли босьтіс сылысь кисӧ аслас киӧ да кутіс видлавны сійӧс.
— Вермас лоны, мый кандалъяслӧн сьӧктаыс вӧлі эз вывті удачнӧй лечитӧмӧн.
Кардинал зумыштчис.
— Найӧ пуктісны кандалъяссӧ свежӧй ранаяс вылас?
— <ns>Т-т-тӧдӧмысь</ns>, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Выль ранаясыд та вылӧ буретш туйӧны.
Важсяяссьыд этша пӧльзаыс: найӧ сӧмын кутасны ёнтыны.
Он вермы вӧчны сідз, медым найӧ висисны кыдз колӧ.
Монтанелли бара видзӧдліс Лӧдз вылӧ сюся, сэсся чеччис да кыскис ящик, кӧні тырыс вӧліны хирургическӧй принадлежностьяс.
— Вайлӧй меным кинытӧ, — шуис сійӧ.
Лӧдз, вӧрзьытӧм, измӧм чужӧма, нюжӧдіс сылы кисӧ.
Монтанелли мыськис ранитчӧм местасӧ да видзчысигтыр кӧрталіс сійӧс.
Тыдалӧ, тайӧ уджас сійӧ вӧлі велалӧма.
— Ме сёрнитла тюремнӧй начальствокӧд кандалъяс йылысь, — шуис сійӧ. — А ӧні ме кӧсъя сетны тіянлы ещӧ юалӧм: мый ті думайтанныд вӧчны водзӧ?
— Менам <ns>ӧт-т-ветӧй</ns> зэв прӧстӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>: пышйыны, удайтчас кӧ.
Оз кӧ удайтчы, то кувны.
— Мыйла нӧ кувны?
— Сы вӧсна мый, начальниклы кӧ оз удайтчы вӧчны сідз, медым менӧ лыйлісны, менӧ приговоритасны каторжнӧй уджъяс вылӧ, а тайӧ меным сэтшӧм жӧ смерть:
катаргаын уджалӧм вылӧ менам дзоньвидзалунӧй оз тырмы.
Пызан вылӧ кинас мыджсьӧмӧн Монтанелли чӧв олігтыр мӧвпаліс.
Лӧдз эз мешайт сылы.
Сійӧ нёровтчис улӧс бӧр вылӧ, читкыртіс синъяссӧ да кутіс зэв бура чувствуйтны кандалъясысь мезмӧмсӧ.
— Шуам, — бара заводитіс Монтанелли, — тіянлы удайтчас пышйыны.
Мый эськӧ ті сэки вӧчинныд асланыд олӧмӧн?
— Ме висьталі нин <rus>ваше преосвященство</rus>лы: ме эськӧ куті виавны крысаясӧс.
— Кутінныд эськӧ виавны крысаясӧс.
Сідзкӧ, ме кӧ лэдза тіянлы ӧні пышйыны татысь, — шуам, мый тайӧ менам власьт улын, — ті мӧдінныд эськӧ пӧльзуйтчыны асланыд свободаӧн, медым поддерживайтны насилие да вир кисьтӧм, а энӧ сы могысь, медым предупреждайтны найӧс?
Лӧдз лэптіс синъяссӧ стенын ӧшалысь распятие вылӧ.
— «Эг мир, но меч»...
кыдзи аддзанныд, ме бур обществоын.
Кӧть ме бурджыкӧн лыддя пистолет.
— Синьор Риварес, — зэв спокойнӧя шуис кардинал, — ме эг оскорбляйтлы тіянӧс, эг лысьтлы сёрнитны лёкногӧн тіян убеждениеяс йылысь, тіян ёртъяс йылысь.
Абу-ӧ прав ме надейтчыны татшӧм деликатность вылӧ и тіянладорсянь?
Али ті, гашкӧ, кӧсъянныд менӧ заставитны думыштлыны, мый атеист оз вермы лоны джентльменӧн?
— А, ме <ns>дз-дз-дз-дзикӧдз</ns> вунӧді, мый <rus>ваше преосвященство</rus> лыддьӧ джентльменствосӧ высшӧй христианскӧй бурторъясысь ӧтиӧн.
Меным тӧдвылӧ уси Флоренцияын тіян проповедьныд, кодӧс висьталінныд тіян анонимнӧй дорйыськӧд менам вензьӧм кузя.
— Ме буретш кӧсйи сёрнитыштны тіянкӧд та йылысь.
Онӧ-ӧ гӧгӧрвоӧдӧй меным помкасӧ сійӧ торъя скӧралӧмыслысь, кыдзи ті видзӧданныд ме вылӧ?
Ті кӧ прӧстӧ бӧрйинныд менӧ асланыд остроумие ньӧвъяслы мишень пыдди, то тайӧ мӧд юалӧм. Политическӧй тыш кузя тіян приёмъясыд — тіян асланыд делӧ, да ми ӧні огӧ и нуӧдӧй политическӧй спор.
Но меным сэки кажитчис, мый ті мыйлакӧ скӧраланныд ме вылӧ, а тайӧ кӧ тадзи, ме эськӧ вӧлі зэв рад тӧдмавны, эг-ӧ вӧч ме тіянлы коркӧ лёктор либӧ эг-ӧ кыпӧд вообщӧ скӧралӧм вылӧ помка?
Эз-ӧ вӧч кардинал сылы лёктор!
Лӧдз лэптіс кӧрталӧм кисӧ горш дінас.
— Мед <rus>ваше преосвященство</rus> уськӧдас тӧдвылас Шекспирӧс, — шуис сійӧ дженьыдика серӧктӧмӧн. — Сылӧн ӧти пьесаын эм морт, коді оз вермы терпитны ӧти раминик пӧлезнӧй гортса пемӧсӧс — каньӧс.
Ме сідзи жӧ скӧрала попъяс вылӧ.
Рясасӧ аддзигӧн менам висьмӧ <ns>п-п-п-пиньӧй</ns>.
— О, делӧыс кӧ сӧмын таын... — Кинас ӧвтыштӧмӧн Монтанелли петкӧдліс, мый темаыс помассис. — Но век жӧ, — содтіс сійӧ, — позьӧ нападайтны, но оз ков искажайтны фактъяссӧ.
Менам проповедь вылӧ вочавидзигӧн ті висьталінныд, мый ме тӧда, коді дзебсясьӧ менам дорйысьлӧн аноним улын.
Тайӧ вӧлі ӧшибка.
Ме ог мыжав тіянӧс сознательнӧя пӧръясьӧмысь, но тіян висьталӧмныд абу вернӧ.
Ме и ӧнӧдз ог тӧд тайӧ писательыслысь нимсӧ.
Лӧдз минут дыра видзӧдіс кардинал вылӧ зэв серьёзнӧя, сэсся друг нёровтчис улӧс бӧр вылас да кутіс вак-вакӧн серавны.
— О, <lat>s-s-s-аnсtа sіvрlісіtаs</lat>.
Ок, ті, Аркадияса невиннӧй олысьяс!
Кыдзи ті энӧ тӧдмалӧй, коді тайӧ вӧлі?
Сідзи и энӧ аддзӧй вожа гыжлысь следъяссӧ?
Монтанелли чеччис.
— Мӧдног кӧ шуны, синьор Риварес, ті асьныд гижинныд диспутлысь кыкнан юкӧнсӧ?
— Тайӧ вӧлі зэв лӧсьыдтӧм, ме тӧда, — аслас гырысь кельыдлӧз синъяснас кардинал вылӧ мыжтӧм морт моз видзӧдігтыр вочавидзис Лӧдз. — А ті ставсӧ тайӧс ньылыштінныд дзоньнас, кыдзи устрицаӧс.
Ме вӧчи зэв лёка, но ӧд тайӧ вӧлі сэтшӧм интереснӧ.
Монтанелли курччис вомдорсӧ да бӧр пуксис.
Сійӧ гӧгӧрвоис дзик первойсяньыс, мый Лӧдз зільӧ петкӧдны сійӧс терпениесьыс, и решитіс кутны асьсӧ киас кӧть мед мый эз ло.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис полковник скӧралӧмлысь помкасӧ.
Мортлы, коді быд лун кык час чӧж допрашивайтіс Лӧддзӧс, позьӧ прӧститны, сійӧ кӧ мукӧддырйи и ёрччыштас.
— Помалам тайӧ сёрнисӧ, — спокойнӧя шуис сійӧ. — Ме должен висьтавны тіянлы главнӧй цельсӧ, мыйла ме тіянкӧд кӧсйи аддзӧдчывны. Цельыс сыын: тані менам кыдзи кардиналлӧн положение вӧсна местнӧй власьтъяс долженӧсь лыддьысьны юалӧмсӧ разрешитігӧн менам мнениеӧн, мый вӧчны тіянкӧд, ме кӧ, дерт, кӧсъя пӧльзуйтчыны аслам привилегияӧн.
Ме вӧча тайӧс сӧмын сы ради, медым не лэдзны вӧчны тіян вылын насилие, сы вӧсна мый сійӧ оз ков, медым дугӧдны тіянладорсянь насилиеяс.
И ме мӧдӧді тіянла, медым тӧдмавны, онӧ-ӧ норасьӧй ті мый вылӧ кӧ? —
кандалъяс йылысь делӧсӧ ме ладмӧда,
а мӧд-кӧ, ме лыдди ачымӧс правӧн видзӧдлыны ассьым гӧлӧс сеттӧдз, кутшӧм морт ті.
— Ме нинӧм вылӧ ог норась, <rus>ваше преосвященство</rus>.
<fra>А lа guеrrе, соmmе а lа guеrrе</fra>!.
Ме абу школьник и ньӧти ог виччысь, мый веськӧдлан котыр малыштас менӧ юрӧд сы территория вылӧ огнестрельнӧй оружие контрабандаӧн <ns>в-в-вайӧмысь</ns>.
Сідз нин гӧгӧрвоана, мый сійӧ мститӧ сэтшӧм ёна, кыдзи вермӧ.
Шуны кӧ сы йылысь, кутшӧм ме морт, то ті ӧтчыд кывзінныд нин менам грекъяс йылысь неуна романтическӧя висьталӧм исповедь.
Тайӧ ӧмӧй абу тырмымӧн?
Али ті кӧсъянныд, медым ме висьталі сійӧс выльысь?
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, — кӧдзыда шуис Монтанелли.
abu
— <rus>Ваше преосвященство</rus> эз вунӧд, дерт, пӧрысь богомолец Диэгоӧс? — Лӧдз друг вежис гӧлӧссӧ да кутіс нюркйӧдлыны Диэго моз: — Ме коньӧр грешник.
Монтанелли киын карандашыс мӧдіс дрӧжжитны.
— Тайӧ вывті нин! — чеччигмозыс шуис сійӧ.
Лӧдз серӧктіс да юрсӧ чатӧртӧмӧн кутіс видзӧдны кардинал бӧрся, коді кыв ни джын шутӧг ветлӧдліс жырйӧд.
— Синьор Риварес, — сы водзвылӧ сувтігмоз шуис Монтанелли, — ті вӧчинныд мекӧд сідзи, кыдзи эз лысьт эськӧ вӧчны весиг аслас медлёк врагкӧд ни ӧти морт, кодӧс чужтӧма нывбаба.
Ті тӧдмалінныд менам шоглысь тайнасӧ да асланыд матыссалӧн страданиеысь вӧчинныд аслыныд чача да сералантор.
Ещӧ ӧтчыд кора тіянӧс висьтавны меным: вӧчлі ме тіянлы коркӧ омӧльтор?
А эг кӧ, мыйла ті татшӧм лёкногӧн серавлінныд ме вылын?
Лӧдз лэдзчысис креслӧ бӧр вылӧ да нюммуніс аслас слабиник, кӧдзыд, загадочнӧй нюмӧн.
— Меным кажитчис тайӧ сэтшӧм интереснӧйӧн, <rus>ваше преосвященство</rus>: ті сэтшӧм матӧ сьӧлӧм берданыд примитінныд менсьым кывъясӧс.
И сэсся ставыс тайӧ уськӧдіс меным неуна <ns>т-тӧдвылӧ</ns> бродячӧй цирк...
Монтанеллилӧн кельдӧдісны вомдоръясыс, сійӧ бергӧдчис да звӧнитіс.
— Верманныд нуӧдны заключённӧйсӧ, — шуис сійӧ пырысь стӧрӧжъяслы.
И кор найӧ мунісны, сійӧ пуксис пызан дорӧ; ачыс ставнас дрӧжжитіс скӧралӧмлӧн непривычнӧй чувствоысь. Сэсся заводитліс видлавны отчётъяслысь небӧг, кодӧс ыстӧма сылы сы епархияса приходскӧй поп, но регыд мысти йӧткыштіс сійӧс ас дорсьыс да, пызан весьтас копыртчӧмӧн, тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Лӧдз быттьӧ колис ас бӧрсяыс ассьыс страшнӧй вуджӧрсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Скӧрмылӧмыс эз мешайт Монтанеллилы помнитны аслас кӧсйысьӧм йылысь.
Сійӧ сэтшӧм чорыда протестуйтіс кандалъяслы паныд, мыйясӧн вӧлі дорӧма заключённӧйлысь ранитӧм кияссӧ, мый коньӧр полковник, коді помӧдз воштіс юр садьсӧ, ӧвтыштіс став вылас кинас да тшӧктіс дзикӧдз мездыны кандалъясысь.
— Мыйӧн ме тӧда, — адъютант дорӧ шыасиг броткис сійӧ, — мыйлы паныд ещӧ кутас протестуйтны его преосвященство?
Сійӧ кӧ шуӧ чорыдлунӧн кутшӧмкӧ пара наручник, то, пӧжалуй, сійӧ регыд мысти кыпӧдас война кӧрт решёткаяслы паныд либӧ корас, медым ме верді Риваресӧс устрицаясӧн да трюфельясӧн?
Менам томдырйи злӧдейяс вӧліны злӧдейясӧн.
Сідзи накӧд и обращайтчылісны.
Некод сэки эз лыддьыв, мый изменник мыйӧнкӧ бурджык вӧрысь.
Но ӧні бунтовщикъясыд лоины унаӧн, и его преосвященство кӧсйӧ, тыдалӧ, дорйыны татшӧм сяма став мерзавечьяссӧ.
— Ог гӧгӧрво, мыйла сійӧ вообщӧ сюйсьӧ, — шыасис адъютантыс. — Сійӧ абу папскӧй легат и сылӧн абу некутшӧм власьт гражданскӧй да военнӧй делӧясын.
Закон серти...
— Сулалӧ-ӧ сёрнитны закон йылысь?
Оз позь виччысьны законӧс уважайтӧм сы бӧрын, кор вежа отец восьталіс тюрьмаяс да лэдзис чеп йылысь либеральнӧй сволочлысь став бандасӧ!
Тайӧ — збыльысь йӧйталӧм!
Гӧгӧрвоана, монсиньор Монтанелли петкӧдлӧ ӧні ассьыс власьтсӧ.
Сійӧ ещӧ и его святейшество дырйи, покойнӧй папа дырйи, ёна сюйсис водзӧ, а ӧні лои медся первой фигураӧн.
Пыр жӧ лои радейтана мортӧн и ӧні вӧчӧ мый сылы дум вылас усьӧ.
Кытысь нин меным водзсасьны сыкӧд!
Гашкӧ, сылӧн эм Ватикансянь гуся инструкция, мыйӧн тӧдан?
Ставыс ӧні путкыльтчис мӧдар путкыль: оз позь весиг водзвыв тӧдны, мый ваяс аскиа лун.
Важся бур кадъясӧ йӧзыс тӧдісны, мыйӧ налы кутчысьны, а ӧні...
abu
abu
...Лӧдз воис крепостьӧ сідзжӧ ёна нервничайтігтыр, матын вӧлі истерикаӧдз.
Монтанелликӧд аддзысьлӧмыс пӧшти бырӧдіс сы выносливостьлысь запассӧ.
Ещӧ здук, и сійӧ эськӧ эз тырмы.
Бродячӧй цирк йылысь немъяндысьтӧг шуӧмыс лои сылӧн отчаяние здукӧ: колӧ вӧлі кутшӧмкӧ ногӧн орӧдны свиданиесӧ, коді вермис помасьны синваӧн, кыссис кӧ ещӧ сійӧ вит минут.
Кор некымын час мысти Лӧддзӧс корисны допрос вылӧ, сылы сетӧм став юалӧмъяс вылас сійӧ сӧмын зэв гораа истерическӧя сераліс.
А кор полковник, терпениесӧ воштӧм бӧрын, дугдіс асьсӧ кутӧмысь да сетіс вӧля аслас кывлы, Лӧдз мӧдіс серавны сэтшӧм гораа, кыдзи сійӧ некор на эз серавлы.
Коньӧр полковник ку пытшкас эз кут тӧрны, видчис, грӧзитіс аслас сетчытӧм узниклы быдпӧлӧс наказаниеясӧн и медбӧрын, кыдзи коркӧ Джемс Бертон, воис сэтшӧм выводӧ, мый оз сулав весьшӧрӧ видзны кад да нервъяс; всё равно нинӧм кузя он убедит мортӧс, коді татшӧм омӧля кывзысьӧ аслас вежӧрлысь.
Лӧддзӧс бӧр нуӧдісны аслас камераӧ; турун вольпась вылын куйлігӧн сійӧ сетчис некутшӧм лачатӧм, шуштӧм настроениелы, коді век вежліс сылысь буйнӧй ыпнитлӧмъяссӧ. Дзик рытӧдзыс сійӧ куйліс тадзи вӧрзьӧдчывтӧг, весиг мӧвпавтӧг.
Асывнас переживайтӧм бурнӧй волнение бӧрын сылӧн лои кутшӧмкӧ тешкодь, апатичнӧй состояние: аслас страдайтӧмыс ӧні лои сылы мыйӧнкӧ бокысаӧн да кажитчис сійӧс лямӧдӧма форматӧм да сьӧкыд масса, кӧні важӧн нин кулӧма ловъя душаыс.
Да, збыльысь, абу-ӧ ставыс веськодь, мыйӧн тайӧ ставыс помасяс?
Дзик ӧтитор, мый вӧлі важнӧ сылы, кыдзи и чувствуйтны вермысь быд существолы, — сійӧ мездысьны терпитны вермытӧм мучитчӧмысь.
Но бырасны-ӧ найӧ вежсьӧм олан условиеяс вӧсна либӧ сы вӧсна, мый кулас чувствуйтны вермӧмыс, — тайӧ второстепеннӧй юалӧм.
Гашкӧ, сылы удайтчас пышйыны, а гашкӧ, сійӧс виасны; но кӧть мед мый, сійӧ некор нин сэсся оз аддзыв падреӧс.
А став мукӧдторйыс — сӧмын майшасьӧм да душаӧс весьшӧрӧ кырлӧдлӧм.
Надзиратель вайис сылы ужын, и Лӧдз веськодьпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Кымынӧд час?
— Квайт час.
Сударь, ме тіянлы вайи ужын.
Сійӧ зывӧктӧмӧн видзӧдліс лёк дука, кӧдзалӧм сёян вылӧ да мӧдарӧ бергӧдчис.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ не сӧмын жугалӧм душааӧн, но и физическӧя висьысьӧн, и сёянсӧ аддзӧмысь сьӧлӧмыс гудыртчис.
— Ті висьманныд, онӧ кӧ кутӧй сёйны, — тэрмасигтыр шуис салдат. — Сёйыштӧй кӧть нянь тор, лӧсьыдджык лоӧ.
Сійӧ сёрнитіс аслысногӧн серьёзнӧя да лэптіс тарелкасьыс кӧтасьӧм нянь тор.
Лӧддзын друг садьмис конспиратор: сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый нянь пытшкас мыйкӧ дзебӧма.
— Кольӧй; бӧрынджык, пӧжалуй, сёя, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі восьса, и сійӧ тӧдіс, мый пос вылын сулалысь сержант кылӧ налысь быд кыв.
Кор ӧдзӧссӧ бӧр игналісны да сійӧ убедитчис, мый некод сы бӧрся оз видзӧд розьӧдыс, сійӧ босьтіс нянь торсӧ да видзчысигтыр кутіс крӧшитны сійӧс.
Пытшкӧссьыс сійӧ аддзис вӧсньыдик пилаяс, кодъясӧс вӧлі гартыштӧма бумагаӧн, кытчӧ гижӧма некымын кыв.
Сійӧ мичаа веськӧдліс бумагасӧ да матыстіс сійӧс лампочка дорӧ, коді омӧлика югдӧдліс камерасӧ.
Кывъяссӧ вӧлі гижӧма сэтшӧм ичӧт местаӧ да бумагаыс вӧлі сэтшӧм вӧсни, мый лыддьыны найӧс эз вӧв кокни.
«Ӧдзӧсыс восьса.
Войыс тӧлысьтӧм.
Пилитӧй решёткасӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык да локтӧй мупытшса ходӧд час кыкын-куимын.
Ми дасьӧсь, и мӧд случай, гашкӧ, оз нин сюр».
Сійӧ тэрыба чабраліс бумагасӧ.
Сідзкӧ, ставыс дась, и сылы колӧ сӧмын пилитны ӧшинь решёткасӧ;
кутшӧм шуд, мый кандалъясысь мездісны!
Оз ковмы найӧс пилитны да видзны лишнӧй кад.
Кымын брус решёткаас?
Кык, нёль; и быдӧнӧс колӧ пилитны кыклаті; ставсӧ кӧкъямыслаті.
О, сійӧ вермас вӧчны тайӧс, тэрмасьыштас кӧ...
Кыдзи тайӧ Джеммалы да Мартинилы удайтчӧма вӧчны ставсӧ сэтшӧм ӧдйӧ?
Аддзыны костюмъяс, паспортъяс, патераяс?
Налы колӧ вӧлі уджавны ломовӧй вӧвъяс моз, медым вевъявны...
А примитӧмаӧсь век жӧ Джеммалысь плансӧ.
Сійӧ серӧктіс думсьыс аслас йӧйталӧм вылын: быттьӧкӧ тайӧ важнӧ — сылӧн-ӧ тайӧ планыс али абу, мед сӧмын вӧлі бур!
Но сэк жӧ сылы вӧлі вывті лӧсьыд: тайӧ Джеммалы первойӧн воӧма мӧвп используйтны мупытшса ходсӧ гезйысь вӧчӧм пос пыдди, мый кузя лэччыны сӧветуйтлісны первойсӧ контрабандистъяс.
Сылӧн планыс вӧлі сьӧкыдджык да сложнӧйджык, но зато сійӧ эз грӧзит часӧвӧйлӧн олӧмлы, коді сулаліс пост вылын асыввывса стен мӧдарладорас.
Сы вӧсна, кор сылы висьталісны кыкнан план йывсьыс, сійӧ ньӧти падъявтӧг бӧрйис Джеммалысь плансӧ.
Тайӧ план сертиыс налы сочувствуйтысь часӧвӧй Сверчок должен вӧлі аслас ёртъяслы висьтавтӧг восьтыны кӧрт калитка, коді нуӧдіс тюрьма дворсянь мупытшса ходлань, коді вӧлі вал улын, а сэсся бӧр ӧшӧдны ключсӧ караульнӧйӧ кӧрт тув йылӧ.
А Лӧдз, калитка восьтӧм йылысь юӧр пӧлучитӧм бӧрын, должен вӧлі пилитны ӧшинь решёткасӧ, кузь лентаяс вылӧ косявлыны дӧрӧмсӧ, кыны наысь гез да лэччыны сы кузя дворлӧн асыввывса паськыд стен вылӧ.
Сэсся сылы колӧ вӧлі кыссьыны сэті бауӧн сійӧ минутъясӧ, кор часӧвӧй кутас видзӧдны мӧдарладорӧ, и куйлыны кымыньӧн да не вӧрзьӧдчыны быдпӧрйӧ, кор мӧдыс бергӧдчас сылань.
Стенлӧн асыв-лун пельӧсас вӧлі ичӧтик башня.
Сылысь джынвыйӧ киссьӧм стенъяссӧ видзис киссьӧмысь сэтчӧ тшӧкыда гартчӧм плющ. Уна из гылалӧма да ыджыд чукӧрӧн куйліс дворас дзик стен бердас.
Тайӧ изъяс да плющ вывтіыс Лӧдзлы колӧ вӧлі лэччыны дворӧ, сэсся видзчысигтыр восьтыны игантӧм калиткасӧ да мунны вал увтіыс сэтчӧ воысь мупытшса туннельӧ.
Некымын нэм сайын тайӧ туннельыс гусьӧн йитліс крепостьсӧ башнякӧд, коді сулаліс матысса нӧрыс йылын.
Ӧні сійӧн некод эз пӧльзуйтчы, и ӧткымынлаті сійӧ вӧлі тырӧма пуксьысь кырта торъясӧн.
Сӧмын контрабандистъяс тӧдісны, мый гӧра пӧкатын эм зэв бура вевттьӧм розь, кодӧс найӧ кодйисны дзик туннельӧдзыс.
Некод эз и думайт, мый запретитӧм тӧваръяслӧн складъяс куйлісны частӧ недельясӧн дзик крепостнӧй вал бокын, сэки кор таможеннӧй чиновникъяс весьшӧрӧ вӧчалісны обыскъяс зумыш горечьяс ордын, кодъяслӧн синъясныс скӧрысь дзирдалісны.
Лӧдзлы колӧ вӧлі кыссьыны-петны тайӧ розьӧдыс гӧра пӧкатӧ, а сэтысянь мунны условнӧй местаӧдз, кӧні сійӧс долженӧсь вӧлі виччысьны Мартини да ӧти контрабандист.
Рытъя обход бӧрын калитка восьтӧм вылӧ случай оз вермы лоны быд лун.
Оз позь вӧлі лэччыны ӧшинь пыр зэв югыд войын: вермас казявны часӧвӧй.
И сідз, талун сылӧн вӧліны успех вылӧ став шансъясыс, и сылы оз ков воштыны тайӧ случайсӧ.
Лӧдз пуксис да мӧдіс сёйны ассьыс няньсӧ, коді эз кыпӧдлы, шуны кӧ нин, сылысь зывӧктӧм, кыдзи мукӧд тюремнӧй сёяныс. Колӧ вӧлі мыйкӧ сёйыштны, медым не усьны эбӧсысь.
Сэсся сійӧ решитіс водыштлыны недыр кежлӧ да зілис унмовсьны.
Рискуйтана эськӧ вӧлі заводитны пилитны дас часысь водзджык, кӧть и водзын колӧ вӧчны сьӧкыд удж.
Сідзкӧ, падре век жӧ думайтлӧма отсавны сылы пышйыны!
Тайӧ вӧлі лӧсялӧ падрелы.
Но Лӧдз эськӧ некор эз сӧгласитчы.
Кӧть мед мый, сӧмын не тайӧ!
Пышъяс кӧ сійӧ, то тайӧ лоӧ сы ёртъяслӧн удж.
Сійӧ оз примит попсянь услугаяс.
Кутшӧм жар!
Тыдалӧ, кутас гымавны.
Сынӧдыс сэтшӧм сьӧкыд, пӧдтӧ.
Лӧдз инас эз ӧшйы, пессис-бергаліс аслас турун вольпась вылын, кӧрталӧм веськыд кисӧ пуктіс юр улас юрлӧс пыдди.
Сэсся кыскис кисӧ.
Кутшӧма сійӧ сотчӧ! Кутшӧма юкалӧ!
И став важся ранаясыс заводитісны чорыда ёнтыны-висьны...
Мый накӧд лоӧма?..
О, кутшӧм лӧсявтӧмтор.
Тайӧ прӧстӧ поводдясьыс, зэр водзын.
Сійӧ ойбыртлас да пилитны заводиттӧдз неуна шойччыштас.
Кӧкъямыс брус и ставныс сэтшӧм кызӧсь да крепыдӧсь!
Мыйта ещӧ колис пилитны сылы?
Буракӧ, этша нин.
Ӧд сійӧ пилитӧ дыр нин, помтӧг дыр, и сы вӧсна сылӧн сэтшӧма висьӧ киыс.
И кутшӧма висьӧ!
Сквӧзь, дзик лыӧдзыс!
Но ӧдвакӧ уджалӧмысла висьӧ.
И сэтшӧм жӧ ёна висьӧ чотан кокыс...
Збыльысь ӧмӧй и тайӧ сыысь жӧ, мый сійӧ пилитіс?
abu
Сійӧ звирк чеччис.
Эз, сійӧ эз узь.
Сылы кажитчис восьса синъясӧн, кажитчис, мый пилитӧ решётка, а сійӧс весиг абу на и вӧрзьӧдлӧма.
Со сійӧ тыдалӧ ӧшинь саяс, сэтшӧм жӧ крепыд, кыдзи и век.
Ылі башняса часі кучкаліс дасысь.
Кад босьтчыны уджӧ.
Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс розьӧд да кор аддзис, мый некод оз кыйӧд сы бӧрся, перйис питшӧгас дзебӧм ӧти пила.
Эз, сыкӧд нинӧм эз ло — нинӧм!
Ставыс тайӧ сӧмын воображение.
Бокыс висьӧ желудок расстроитчӧмысь, прӧстудитчӧмысь либӧ ещӧ мыйыськӧ.
Да сійӧ и абу дивӧ куим недель чӧж тюрьмаын зэв лёка олігӧн да тюрьмаса лёк дука сынӧд лолалігӧн.
А став тушаын эсійӧ бытшкысь дойыс да сьӧлӧмлӧн тэрыба тіпкӧмыс — мыйтакӧ нервъяс вӧсна, а мыйтакӧ — пукалӧм вӧсна.
Да, да, сідзи сійӧ и эм!
Ставсьыс мыжа пукалӧм.
Кутшӧм йӧйталӧм не думыштны та йылысь водзджык!
Но колӧ век жӧ пукыштны регыдик.
Дойыс чинас, и сійӧ бара кутас уджавны.
Спокойнӧя пукавны медся лёк.
Кор сійӧ пукалӧ, дойыс мучитӧ сійӧс немжалиттӧг. Чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс весьӧпӧрӧмла.
Да, колӧ чеччыны да босьтчыны уджӧ.
Оз ков сетчыны висьӧмыслы.
Кывны али не кывны доймӧмсӧ — зависитӧ сылӧн воляысь: Лӧдз оз кӧсйы кывны сійӧс, сійӧ заставитас лӧньны дойсӧ.
Лӧдз бӧр чеччис да кывмӧн ярскӧба шуис:
— Ме ог вись.
Меным некор висьнысӧ.
Меным колӧ пилитны тайӧ решёткасӧ, и меным оз позь висьмыны. Сэсся заводитіс пилитны.
Дас час да дас вит минут, комын минут, нелямын вит минут...
Сійӧ пилитіс и пилитіс... и быдпӧрйӧ, кор пилаыс дзижгигтыр инмыліс кӧрт бердӧ, сылы кажитчис, мый кодкӧ пилитӧ сылысь тушасӧ да юр вемсӧ.
«Кодӧс жӧ лоӧ первой пилитӧма? — шпыньмунӧмӧн шуис сійӧ думсьыс: — Менӧ али решёткасӧ?»
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн сійӧ пилитіс водзӧ.
Дас ӧти да джын.
Сійӧ век на пилитіс, кӧть киыс сылӧн пыктіс, дубаліс да муртса кутіс пиласӧ.
Но абу сідз... Сійӧ оз вермы дугдыны да шойччыштны: сулалӧ сӧмын лэдзны кисьыс тайӧ проклятӧй орудиесӧ, и оз нин тырмы мужествоыд заводитны выльысь.
Ӧдзӧс сайын кылісны часӧвӧйлӧн кок шыяс, и винтовка прикладыс зутшкысис ӧдзӧс куричӧ.
Лӧдз дугдіс пилитчӧмысь да, пиласӧ кисьыс лэдзтӧг, видзӧдліс бӧрвылас.
Збыль ӧмӧй казялісны?
Кутшӧмкӧ ичӧтик гӧгрӧс предмет, кодӧс шыбитісны ӧдзӧс розьӧд, уси камера джоджӧ.
Лӧдз пуктіс пиласӧ бокӧ да копыртчис, медым лэптыны сійӧс.
Тайӧ вӧлі чабралӧм бумага комӧк.
Сэтшӧм дыр сійӧ лэччис, а сьӧд гыяс клестайтісны сійӧс быд боксянь... кутшӧма найӧ ызгисны!
Ак, да!
Сійӧ ӧд прӧстӧ копыртчис, медым лэптыны джоджсьыс бумагасӧ.
Сылӧн неуна бергӧдчыштіс юрыс.
Но тайӧ частӧ овлӧ, кор копыртчан.
Нинӧм торъяыс эз ло.
Дзик нинӧм.
Сійӧ лэптіс бумага комӧксӧ, матыстіс сійӧс би дорӧ да ӧкуратнӧя паськӧдіс.
«Локтӧй тавой кӧть мед мый эз ло.
Аски Сверчокӧс вуджӧдӧны мӧд местаӧ.
Тайӧ миян медбӧръя позянлун».
Лӧдз косявліс тайӧ запискасӧ, кыдзи и воддзасӧ, лэптіс ассьыс пиласӧ да бара заводитіс пилитны.
Час вой.
Сійӧ уджаліс нин куим час, и кӧкъямыс брускысь квайтсӧ вӧлі пилитӧма нин.
Ещӧ кык, а сэсся позяс петны.
Сійӧ кутіс казьтывны случайяс, кор сійӧс топӧдлывлісны ужаснӧй висьӧмлӧн приступъяс.
Медбӧръясьыс тайӧ вӧлі выль волы паныд.
Сійӧс босьтіс йирмӧг тайӧ вит вой йывсьыс казьтылігӧн.
Но тайӧ сэки лои эз сэтшӧм немвиччысьтӧг.
Сійӧ уськӧдіс пиласӧ, ас тӧдлытӧгыс лэптіс кыкнан кисӧ вывлань, и вомдоръяссьыс чепӧсйисны — медводдзаысь сэксянь, кыдз сійӧ лои атеистӧн, — молитва кывъяс.
Сійӧ кевмис помтӧм отчаяниеын, кевмис пространствоӧ шыасиг — торйӧн некод дінӧ и свет вылас став дінас.
«Не талун!
Мед ме висьма аски!
Ме терпита кӧть мый, — аски, но сӧмын не талун!»
Здук дыра сійӧ сулаліс спокойнӧя, кӧсичаяссӧ кияснас топӧдӧмӧн.
Сэсся босьтіс пиласӧ да бара кутіс пилитны.
Час да комын минут.
Сійӧ босьтчис пилитны медбӧръя брус.
Дӧрӧм сосъясыс косясьлісны лестукъясӧн; вомдоръясас сӧдзтысис вир, синъяс водзас быттьӧ кыптіс вир гӧрд ру, шор моз визувтіс плеш кузяыс ньылӧм, а сійӧ век пилитіс, пилитіс, пилитіс...
Сӧмын югдігас удайтчис Монтанеллилы унмовсьны.
Сійӧ вӧлі дзикӧдз лигышмунӧма узьтӧм войся страданиеясысь да мыйкӧ дыра узис спокойнӧя. Сэсся сійӧ кутіс вӧтасьны.
Первойсӧ тайӧ вӧліны неяснӧй, гудыр вӧтъяс;
образъяслӧн лестукъяс, ӧтиыс мӧдсьыс фантастичнӧйӧсьджык, тӧвзисны да зэв ӧдйӧ вежласисны.
И тайӧ вӧтъяссянь ӧвтіс страданиеӧн, тышӧн да гӧгӧрвоны позьтӧм ужасӧн. Сэсся сійӧ унйывсьыс аддзис бессонница — важся, привычнӧй, страшнӧй вӧт, коді мучитліс сійӧс уна вояс чӧж.
И кӧть тайӧ вӧлі вӧтӧн, сійӧ вежӧртіс, мый ставсӧ тайӧс сійӧ вӧталӧ оз первойысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ шӧйтӧ-ветлӧдлӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд эрд вывті, корсьӧ спокойнӧй пельӧс, кытчӧ позис эськӧ водны да унмовсьны.
Быдлаын жуӧны йӧз, больгӧны, сералӧны, горзӧны, кевмысьӧны, звӧнитӧны кӧлӧкӧлъясӧн, кучкалӧны быдпӧлӧс металлическӧй инструментъясӧ.
Сійӧ мунӧ на дорысь, ылыстчӧ шумсьыс мыйкӧ ылнаӧ, водӧ то турун вылӧ, то пу скамья вылӧ, то каменнӧй плита вылӧ.
Сійӧ куньӧ синъяссӧ, тупкӧ найӧс кияснас, медым эз мешайт югыдыс, да шуӧ аслыс: «Ӧні ме унмовся».
Но йӧз чукӧр, ёна горзіг да ойзігтыр, бара матыстчӧ.
Сійӧс чуксалӧны нимнас, горзӧны сылы: «Чеччӧй, чеччӧй регыдджык, ті миянлы коланныд!»
А со сійӧ веськаліс бура пелькӧдӧм уна жыръяса зэв ыджыд дворечӧ, кӧні быдлаын сулалӧны крӧватьяс, диванъяс, ляпкыдик небыд софаяс.
Матысмӧ вой,
и сійӧ шуӧ аслыс: «Но, татысь ме аддза медбӧрын спокойнӧй места, медым узьны пӧттӧдз».
Сійӧ бӧрйӧ пемыд жыр да водӧ, кыдзи друг жырас пырӧны кодъяскӧ, кианыс ӧзтӧм лампаясаӧсь,
вывті югыд биыс ёрӧ сылысь синъяссӧ, и кодкӧ горзӧ сы пель весьтын: «Чеччӧй, тіянӧс корӧны!»
Сійӧ чеччӧ да мунӧ водзӧ, ачыс шатласьӧ да конъясьлӧ быд воськовын, быттьӧ куланвыйӧдз ранитӧм пемӧс.
Часі кучкалӧ час, и сійӧ тӧдӧ, мый войджынйыс коли нин.
Кык, куим, нёль, вит — квайт кежлӧ карыс ставнас садьмас да чӧв-лӧньлы воас пом.
Сійӧ мунӧ мӧд жырйӧ да муртса на кӧсйӧ водны крӧвать вылӧ, кыдзи друг кодкӧ чеччӧ юрлӧсъяс вывсьыс да горзӧ: «Тайӧ менам крӧватьыс!»
И Монтанелли вешйӧ.
abu
Кольӧ час бӧрся час, а сійӧ век шӧйтӧ жырйысь жырйӧ, коридорысь коридорӧ, керкаысь керкаӧ.
Мӧдіс нин югдыны.
Мустӧм югдан кад локтӧ век матӧджык и матӧджык.
Часі кучкалӧ витысь.
Войыс коли, а сійӧ сідзи и эз аддзы спокой.
О, ужас!
Ещӧ ӧти лун... ещӧ ӧти!
Сійӧ веськалӧ мупытшса коридорӧ, коді сводъя, ляпкыдик да зэв кузь. Коридорсӧ ставнас югдӧдӧма чардби кодь югыд лампаясӧн да люстраясӧн, а решёткаа йирк пырыс кылӧны серам, гажа музыка, танцы.
Сэні, выліас, сы юр весьтын, ловъя йӧз мирын, мунӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ праздник.
О, аддзыны кӧ эськӧ места, кытчӧ эськӧ позис дзебсьыны да унмовсьны!
Медся ичӧтик места, кӧть нин гу!
Сійӧ шуӧ тайӧс да зурасьӧ гуӧ.
Смерть да бакшасьӧм дукӧн ӧвтӧ сысянь.
Но и мый нӧ?
Сӧмын эськӧ пӧттӧдз узьны.
— Тайӧ менам гуыс! — горзӧ Глэдислӧн гӧлӧс.
Глэдис лэптӧ юрсӧ да, сісьмӧм саван улысь юрсӧ чургӧдӧмӧн, видзӧдӧ сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
Сійӧ пидзӧсчанясьӧ да кевмысигтыр нюжӧдӧ Глэдислань кияссӧ.
— Глэдис!
Глэдис!
Кӧть неуна жалитышт менӧ!
Лэдз меным пырны, займитны тэ дінысь прӧст местасӧ да унмовсьны.
Ме ог кор тэнсьыд любовь.
Ме ог инмӧдчы тэ дінӧ, ог мӧд сёрнитны тэкӧд. Лэдз меным сӧмын куйлыштны тэ дінын да узьны!
Донаӧй, ме сэтшӧм дыр нин эг узьлы!
Ме сэсся ог нин вермы овны ни ӧти лун.
Югыдыс сотӧ менсьым душаӧс, шумыс менсьым юр вемӧс пӧртӧ бусӧ.
Глэдис, лэдз меным пырны тэнад гуӧ да узьны!
Монтанелли кӧсйӧ тупкыны сы саванӧн ассьыс синъяссӧ.
Но Глэдис вешйӧ да весьӧпӧран гӧлӧсӧн горзӧ:
— Тайӧ святотатство!
Ӧд тэ поп!
И сійӧ мунӧ век водзӧ и водзӧ, и петӧ саридз вадорӧ, куш кыртаяс вылӧ, кодъясӧс зэв ёна югдӧдӧ яръюгыд свет. Ваыс ньӧжйӧник да нориника ымзӧ, дугдывтӧг кевмӧ-корӧ спокой.
— Ок, — шуӧ Монтанелли, — саридз жалитыштас менӧ! ӧд сійӧ ачыс кувтӧдзыс мудзӧма да оз вермы узьны.
Сэки саридз пыдӧсысь кыпӧдчӧ Артур да гораа шуӧ:
— Саридзыс менам!
— <rus>Ваше преосвященство</rus>!
<rus>Ваше преосвященство</rus>!
Монтанелли пыр жӧ садьмис.
Ӧдзӧсас таркӧдчисны.
Сійӧ звирк чеччис да восьтіс ӧдзӧссӧ, и слуга, коді локтіс сійӧс чуксавны, аддзис шӧйӧвошӧм чужӧм, коді вӧлі йӧй мортлӧн кодь.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, ті висянныд?
Монтанелли пуктіс кияссӧ плешкас.
— Ог. Ме узя вӧлі, а ті повзьӧдінныд менӧ.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Югдандорыс меным кажитчис, мый ті ветлӧдланныд, и ме чайті...
— А ӧні кымынӧд час?
— Ӧкмыс час.
Полковник воис и кӧсйӧ аддзӧдлыны тіянӧс.
Сійӧ шуӧ, мый вайӧма тіянлы важнӧй юӧръяс, сійӧ ӧд тӧдӧ, мый <rus>ваше преосвященство</rus> чеччӧ водз...
— Сійӧ виччысьӧ менӧ уліын?
Ме пырысь-пыр лэчча.
Сійӧ пасьтасис да лэччис уліӧ.
— Пола, мый торки этикет, татшӧм лӧсявтӧм кадӧ вои <rus>ваше преосвященство</rus> дорӧ... — заводитіс полковник.
— Надейтча, нинӧм торъяыс эз ло?
— Лои зэв важнӧйтор:
Ривареслы муртса-муртса абу удайтчӧма пышйыны.
— Пышйынысӧ кӧ абу удайтчӧма, сідзкӧ нинӧм абу важнӧйыс.
Кыдзи тайӧ вӧлӧма?
— Сійӧс аддзӧмаӧсь дворысь кӧрт калитка дінысь.
Кор патруль вӧлӧм вӧчӧ дворті обход куим час асылын, ӧти салдат конъясьӧма мыйӧкӧ.
Вайӧмаӧсь пӧнар да аддзӧмаӧсь, мый тайӧ Риварес.
Сійӧ куйлӧма садьтӧг дзик калитка дінас, туй вомӧныс.
Пыр жӧ кыпӧдасны тревога.
Садьмӧдісны менӧ.
Ме муні видзӧдлыны сылысь камерасӧ да аддзи, мый решёткалысь став брусъяссӧ пилитӧма и ӧшиньсяньыс ӧшалӧ гез, кодӧс кыӧма бельёысь.
Сійӧ лэччӧма гез кузяыс уліӧ да кыссьӧма стен пӧлӧн.
Мупытшса ходӧ нуӧдысь кӧрт калиткаыс вӧлӧма восьса.
Та серти колӧ чайтны, мый стражасӧ подкупитӧма.
— Но кутшӧм ногӧн сійӧ веськаліс калиткадінса туй вылас?
Сійӧ усьӧма стен вывсяньыс да доймӧма?
— Ме буретш тадзи и думайті первойсӧ, но тюремнӧй врач абу аддзӧма усьӧмыслысь некутшӧм следъяс.
Салдат, коді тӧрыт вӧлі дежурнӧйӧн, висьталӧ, мый рытнас, кор Ривареслы вайисны ужын, сійӧ кажитчӧма дзик висьысьӧн да нинӧм абу сёйӧма.
Но тадз эз вермы лоны.
Позьтӧмтор, медым висьысь пилитіс татшӧм решётка да кыссис татшӧм стен вывті!
Тайӧ ньӧти абу веритана.
— Висьталӧ оз мыйкӧ ачыс?
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, сійӧ садьтӧм.
— Век на?
— Здукъясӧн сійӧ быттьӧкӧ неуна волывлӧ ас садяс, ымзӧ да сэсся бӧр воштӧ садьсӧ.
— Тайӧ зэв аслыснога.
А доктор мый думайтӧ?
— Сійӧ оз тӧд, мый и думайтны.
Сійӧ оз аддзы сьӧлӧм висьӧмлысь некутшӧм признакъяс, мыйӧн сӧмын и позьӧ вӧлі эськӧ гӧгӧрвоӧдны висьысьлысь состояниесӧ.
Но кутшӧм висьӧм кӧть мед эз вӧв, гӧгӧрвоана, мый висьӧмыс топӧдӧма сійӧс немвиччысьтӧг, кор сійӧ вӧлі пӧшти дзикӧдз нин пышйӧма.
Ме чайта, мый сійӧс накажитӧма ачыс енмыс.
Монтанелли зумыштчис.
— Мый ті сыкӧд кӧсъянныд вӧчны? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ юалӧмсӧ лоӧ решитӧма матысса лунъясӧ.
А ӧні кежлӧ ме пӧлучиті бур урок.
Со сійӧ — пӧрччӧм кандалъяслӧн результат, — извинитӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Надейтча, — торкис Монтанелли, — мый ті сійӧс онӧ дорӧй выльысь, пока сійӧ висьӧ.
Татшӧм состояниеын морт, кутшӧм сійӧ ӧні, ӧдвакӧ вермас мӧдысь заводитлыны пышйыны.
«Ме нин тӧждысьышта, медым тайӧ эз ло, — мунігас вомгорулас нурбыльтіс полковник. — Мед его преосвященство кӧть джагалас аслас сентиментальнӧй сӧрӧмъяснас — меным дзик веськодь.
Риваресӧс ӧні чорыда дорӧма, мед кӧть сійӧ здоров либӧ висьӧ».
— Но кыдзи тайӧ вермис лоны?
Воштыны садьсӧ медбӧръя минутас, кор ставсӧ нин вӧлі вӧчӧма, кор сійӧ вӧлӧма нин калитка дорас?
Быттьӧ кутшӧмкӧ безобразнӧй шутка!
— И ме ногӧн, — содтіс Мартини, — чайтны позьӧ дзик ӧтитор — лоӧма припадок,
тышкасьӧма сыкӧд, кытчӧдз тырмӧма выныс, а сэсся, кор нин лэччӧма дворас, воштӧма садьсӧ прӧстӧ мучитчӧмысла.
Марконэ мӧдіс лёкысь пыркӧдны каллянсьыс пӧимсӧ.
— Кӧть мед кыдзи эз вӧв, а ставыс помасис, и ми сэсся нинӧмӧн огӧ вермӧй отсавны сылы.
Коньӧрӧй!
— Коньӧр! — гусьӧник шуис Мартини.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис, мый и сылы аслыс, кор Лӧдз эз ло, мирыс лои тыртӧмӧн да шуштӧмӧн.
— А сійӧ мый думайтӧ? — юаліс контрабандист, ачыс индіс синнас жыр мӧдар помас, кӧні ӧтнасӧн пукаліс Джемма. Сылӧн киясыс вӧрзьытӧг куйлісны пидзӧсъяс вылас, а синъясыс веськыда видзӧдісны пространствоӧ да нинӧм эз аддзыны ас водзвывсьыс.
— Ме эг юавлы.
Сійӧ нинӧм оз сёрнит сэксянь, мыйӧн ставсӧ тӧдмаліс.
Миянлы бурджык ӧні сійӧс не тревожитны.
Джемма, кажитчӧ, эз аддзы найӧс; но кыкнанныс сёрнитісны ньӧжйӧ, быттьӧ жырас вӧлі покойник.
Некымын минут чӧж кыссис мудзтӧдана чӧв-лӧнь.
Марконэ чеччис да сюйис зептас ассьыс каллянсӧ.
— Ме локта рытнас, — шуис сійӧ.
Но Мартини сувтӧдіс сійӧс.
— Энӧ мунӧй: меным колӧ сёрнитыштны тіянкӧд. — Сійӧ ещӧ чинтіс гӧлӧссӧ да водзӧ сёрнитіс пӧшти вашкӧдӧмӧн: — Сідзкӧ ті думайтанныд, мый збыльысь сэсся абу некутшӧм лача?
— Ог тӧд, кутшӧм ещӧ вермас лоны лача.
Мӧдысь заводитлыны мездыны ми огӧ вермӧй.
Весиг кӧть и мед сійӧ вӧлі тырмымӧн здоров, медым вӧчны сійӧс, мый требуйтсьӧ сысянь, то ми огӧ вермӧй вӧчны ассьыным делӧнымӧс.
Став часӧвӧйяссӧ ӧні вежлалӧма: найӧс подозревайтӧны таын участвуйтӧмын. И Сверчоклы оз нин удайтчы мӧдысь веськавны крепостьӧ — та кузя ті верманныд лоны уверенӧсь.
— А онӧ-ӧ думайтӧй ті, — друг юаліс Мартини, — мый, кор сійӧ бурдас, ми вермам видлыны кыскыны стражалысь вниманиесӧ да татшӧм ногӧн мездыны сійӧс?
— Кыскыны стражалысь внимание?
Мый ті кӧсъянныд шуны?
— Да меным юрӧ воис мӧвп: <lat>Соrрus domіnі</lat> лунӧ, кор процессия кутас мунны крепость дінті, ме немвиччысьтӧг эськӧ потши туйсӧ полковниклы да лыйи сылы чужӧмас, став часӧвӧйяс эськӧ уськӧдчисны кутны менӧ, лыбис эськӧ страшнӧй суматоха, а ті да тіян ёртъясныд верминныд эськӧ тайӧ кадас мездыны сійӧс.
Тайӧ весиг абу на и план.
Ме сӧмын на та йылысь думышті.
— Ӧдвакӧ тайӧс удайтчас вӧчны, — зэв серьёзнӧя шуис Марконэ. — Колӧ, дерт, быд боксянь ставсӧ думыштлыны сы могысь, медым вӧліны успех вылӧ шансъяс. Но... — сійӧ чӧв ланьтліс да видзӧдліс Мартини вылӧ, — но кӧть и тайӧс вӧчны лои позяна, — босьтчинныд эськӧ ті лыйны полковниклы?
abu
abu
abu
— Босьтчи-ӧ эськӧ ме? — шуис сійӧ. — Видзӧдлӧй сы вылӧ!
Мукӧд объяснениеяс эз ковмыны.
Тайӧ кывъяснас вӧлі ставсӧ висьталӧма.
Марконэ бергӧдчис да видзӧдліс Джемма вылӧ.
Джемма ни ӧтчыдысь эз вӧрзьӧдчыв сэксянь, кыдзи заводитчис сёрниыс.
Сы чужӧм вылын эз вӧв ни сомнение, ни полӧм, ни весиг страдайтӧм — нинӧм, смерть вуджӧрысь кындзи.
Контрабандистлӧн синъясыс тырисны синваӧн, кор сійӧ видзӧдліс Джемма вылӧ.
— Тэрмасьӧй, Микеле, — веранда ӧдзӧс восьтігмоз шуис сійӧ. — Сӧмын ті кыкӧн энӧ на усьӧй эбӧссьыныд. Колӧ на вӧчны вывті уна.
Микеле, а сы бӧрся Джино петісны веранда вылӧ.
— Ме дась, — шуис Микеле. — Ме кӧсйи сӧмын юавны синьоралысь...
Сійӧ кӧсйис мунны Джемма дорӧ, но Мартини тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Энӧ вӧрзьӧдӧй сійӧс.
Сылы ӧтнаслы бурджык.
— Эновтӧй сійӧс, — содтіс Марконэ. — Пӧльза оз ло миян бурӧдӧмысь!
Аддзӧ енмыс, миянлы ставнымлы сьӧкыд.
Но сылы, коньӧрлы, ставсьыс сьӧкыд.
ВИТӦД ГЛАВА
Быдса недель Лӧдз куйліс зэв лёк состояниеын. Припадокыс вӧлі сьӧкыд, а полковник, коді дзикӧдз звермис полӧмысла, не сӧмын дорис кандалъясӧн висьысьлысь кияссӧ да кокъяссӧ, но тшӧктіс ещӧ содтӧд кӧртавны сійӧс койка бердас тасмаясӧн.
Найӧс вӧлі зэлӧдӧма сэтшӧм ёна, мый быд вӧрзьӧдчигӧн пырлісны сы яйӧ.
Дзик квайтӧд лун помӧдзыс сійӧ терпитіс тайӧс ставсӧ сылы лӧсялана зумыш стоицизмӧн.
Сэсся гордостьыс сылӧн быри, и сійӧ муртса эз синваӧн кевмысь тюрьмаса докторлы сетны сылы опиум.
Доктор окотапырысь сӧгласитчис, но полковник; та йылысь кывлӧм бӧрын, стрӧга ӧткажитіс «тадзи балуйтчӧмлы».
— Мыйӧн ті тӧданныд, мыйла сылы ковмис опиумыс? — шуис сійӧ. — Зэв вермас лоны, мый сійӧ став тайӧ каднас сӧмын ылӧдліс да мый сійӧ кӧсйӧ унмовськӧдны часӧвӧйӧс либӧ ещӧ вӧчны кутшӧмкӧ штука.
Сылӧн тырмас мудеритӧмыс быдтор вылӧ.
— Ме кӧ сета сылы ичӧтик доза, то тайӧ ӧдвакӧ отсалас сылы унмовськӧдны часӧвӧйӧс, — нюммунӧмысь кутчысьны вермытӧг вочавидзис доктор. — Но, а ылӧдлӧмысь повны оз ков.
Сійӧ пӧшти навернӧ кулас.
— Кӧть мед мый сэн эз вӧв, ме ог лэдз сетны сылы опиум.
Морт кӧ кӧсйӧ, медым сыкӧд нежничайтісны, мед кутас асьсӧ бурджыка.
Сійӧ тырвыйӧ заслужитіс вель суров мераяс.
Гашкӧ, тайӧ сылы лоӧ урокӧн да велӧдас сійӧс видзчысьӧмӧнджык вӧдитчыны ӧшинь решёткаясӧн.
— Закон серти век жӧ оз позь вӧчавны пыткаяс, — казьтыштіс доктор, — а тайӧ «вель суров мераясыс» зэв матынӧсь на дорӧ.
— Закон, чайта, нинӧм оз висьтав опиум йылысь, — скӧр гӧлӧсӧн шуис полковник.
— Дерт, тіянлы решайтны, полковник.
Но надейтча век жӧ, мый ті лэдзанныд мездыны тасмаяссьыс.
Найӧ дзик лишнӧйӧсь и сӧмын содтӧны сылысь мучитчӧмсӧ.
Ӧні нинӧм повны, мый сійӧ пышъяс.
Сійӧ эськӧ эз вермы сулавны кок йылас, сійӧс кӧ весиг ті мездінныд кандалъяссьыс.
— Докторъяс вермасны ӧшибайтчыны, кыдзи и быдӧн.
Сійӧс менам крепыда кӧрталӧма и сідзи коляс водзӧвылӧ.
— Но, сідзкӧ прикажитӧй кӧть личӧдны тасмаяссӧ.
Настӧящӧй варварство — зэлӧдны найӧс сэтшӧм ёна.
— Найӧ кольӧны важмозыс.
И ме тіянӧс покорнӧя кора, сударь, не сёрнитны сэсся мекӧд варварство йылысь.
Ме кӧ мыйкӧ вӧча, сідзкӧ эм сы вылӧ подув.
Татшӧм ногӧн, кокньӧдӧмыс эз вӧв и сизимӧд войнас.
И Лӧдз камера ӧдзӧс дорын сулалысь часӧвӧй войбыд дрӧжжитіс да пернапасасис, кор кыліс узниклысь сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана ымзӧм.
Медбӧрын сылӧн выносливостьыс эз нин кут тырмыны.
Квайт час асылын, аслас пост вылысь мунтӧдз, часӧвӧй видзчысигтыр восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис камераас.
Сійӧ тӧдіс, мый серьёзнӧя торкӧ дисциплина, но век жӧ эз вермы мунны мучитчысь мортлы бур кыв шутӧг.
Лӧдз вӧрзьӧдчытӧг куйліс синъяссӧ куньӧмӧн да вомсӧ калькнитыштӧмӧн.
Минут дыра салдат чӧла сулаліс сы дорын, сэсся копыртчис да юаліс:
— Ог-ӧ вермы ме мыйкӧ вӧчны тіянлы, сударь?
Тэрмасьӧй, менам ставыс ӧти минут.
Узник восьтіс синъяссӧ.
— Эновтӧй менӧ, — ымӧстіс сійӧ, — кольӧй менӧ ӧтнамӧс.
И часӧвӧй эз на вевъяв воны аслас местаӧ, а Лӧдз узис нин.
Лун дас мысти полковник бара пырис дворечӧ, но сылы шуисны, мый кардинал муніс Пьеве д’Оттавоӧ и оз во рытӧдзыс.
Рытнас, кор полковник лӧсьӧдчис ӧбедайтны, пырис слугаыс да висьталіс:
— Его преосвященство кӧсйӧ сёрнитны тіянкӧд.
Полковник тэрыба видзӧдліс ас вылас рӧмпӧштан пыр, лючки-ладнӧ-ӧ сылӧн мундирыс, сэсся вӧчис важнӧй чужӧм да петіс передньӧяс.
Сэні виччысис сійӧс Монтанелли. Сійӧ пукаліс, думыштчӧмӧн видзӧдіс ӧшиньӧд да таркӧдіс чуньяснас креслӧ вугйӧ.
Синкымъяс костас сылӧн лоӧма тревожнӧй чукыр.
— Меным висьталісны, мый ті волӧмныд талун ме ордӧ, — шуис сійӧ, ачыс крута торкис полковниклысь вежлива чолӧмалӧмсӧ да вӧчис пӧшти повелительнӧй вид, кутшӧмыс сылӧн некор эз вӧвлы крестьянакӧд сёрнитігӧн. — Буракӧ, ті волӧмныд самӧй сійӧ делӧ кузяыс, мый йылысь и ме кӧсйи сёрнитыштны тіянкӧд.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, ме кӧсйи сёрнитыштны Риварес йылысь.
— Ме сідзи и чайті.
Ме бӧръя лунъясас ёна думайті сы йылысь.
Но та йылысь сёрниттӧдз ме кӧсйи эськӧ тӧдны, онӧ-ӧ кӧсйӧй ті висьтавны меным мыйкӧ выльтор.
Полковник яндысьӧмпырысь нетшкис уссӧ.
— Делӧыс сыын, мый ме волі тӧдмавны, оз-ӧ кӧсйы <rus>ваше преосвященство</rus> мыйкӧ висьтавны меным.
Ті кӧ век на мунанныд предложитӧм планлы паныд, ме зэв рад лоа пӧлучитны тіянлысь сӧвет, мый вӧчны, сы вӧсна мый, веськыда кӧ шуны, ме ог тӧд, мый меным вӧчны.
— Эмӧсь ӧмӧй выль сьӧкыдлунъяс?
— Локтан четвергӧ, июль коймӧд лунӧ, <lat>Соrрus domіnі</lat>, и юалӧмсӧ сідз либӧ мӧдног колӧ решитны сійӧ лунӧдзыс.
— Да, четвергӧ <lat>Соrрus domіnі</lat>; тайӧ тадз.
Но мыйла юалӧмсӧ колӧ решитны сійӧ лунӧдзыс?
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, меным зэв абу лӧсьыд, мый ме быттьӧкӧ муна тіянлы паныд, но ме ог вермы босьтны ас вылӧ кар спокойствие вӧсна кывкутӧм, ми кӧ сэтчӧдз огӧ мездысьӧй Риваресысь.
Тайӧ лунас, кыдзи тӧдӧ <rus>ваше преосвященство</rus>, татчӧ чукӧртчӧны гӧраясын олысь пӧшти став йӧзыс.
Зэв вермас лоны, мый босьтчыласны вынӧн восьтыны крепостьлысь ворота да мездыны Риваресӧс.
Тайӧ оз удайтчы.
Ме вӧча ставсӧ, мед кӧть ковмис меным вӧтлыны найӧс ворота дорысь пуляясӧн.
Мыйкӧ татшӧм сямаыс быть лоӧ тайӧ лунас.
Тані, Романьяын, йӧзыс инас ӧшйытӧмӧсь, и босьтасны кӧ нин пуртъяс...
— Ме думайта, мый позьӧ не вайӧдны делӧсӧ пуртъясӧдз.
Ме век казявлі, мый татчӧс йӧзкӧд зэв кокни ладмӧдчыны, кужан кӧ кутны асьтӧ накӧд.
Тӧдӧмысь, кутан кӧ мунны романецлы паныд либӧ грӧзитны, то сійӧ збыльысь ку пытшсьыс петас.
Но тіян ӧмӧй эм подув думайтны, мый кӧсйӧны выльысь заводитлыны мездыны Риваресӧс?
— Ме тӧдмалі тӧрыт и талун асывнас аслам агентъяссянь, мый обласьтті ветлӧдлӧны зэв уна сёрнияс да мый дасьтыссьӧ, тыдалӧ, мыйкӧ омӧльтор.
Но он вермы тӧдмавны подробностьяссӧ.
Ми кӧ эськӧ тӧдім найӧс, кокниджык эськӧ вӧлі примитны видзчысьӧм кузя став мераяс.
Шуны кӧ ме йылысь, то медбӧръя история бӧрын ме лыддя бурджыкӧн действуйтны кыдз позьӧ видзчысьӧмӧнджык.
abu
— Колян раз ті висьталінныд, мый Риварес ёна висьӧ и оз вермы ни ветлӧдлыны, ни сёрнитны.
Ӧні, сідзкӧ, сійӧ бурдӧ?
— Тыдалӧ, сылы ёна бурджык ӧні, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Сійӧ вӧлі вывті лёк состояниеын, эз кӧ сӧмын, дерт, ылӧдлы.
— Тіян эм помка тадзи чайтӧм вылӧ?
— Доктор тырвыйӧ веритӧ, мый сійӧ оз ылӧдлы, но висьӧмыс сылӧн вывті аслыссяма, должен ме шуны.
Сідз либӧ мӧдног, а сійӧ бурдӧ, и ӧні сыкӧд мукӧддырся серти сьӧкыдджык ладмыны.
— Мый нӧ сійӧ сэтшӧмсӧ вӧчӧ?
— Сійӧ пӧшти нинӧм оз вермы вӧчны, — вочавидзис полковник да, кор сылы дум вылас усины тасмаясыс, нюммуніс. — Но сылӧн сямыс — тайӧ мыйкӧ висьтавны позьтӧмтор.
Тӧрыт асыв ме муні сы камераӧ, медым сетны сылы некымын юалӧм.
Сійӧ вывті на слаб, медым волывлыны ме дорӧ допрос вылӧ.
Да и бурджык, медым сійӧс эз аддзывны бокӧвӧйясыс, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз бурд.
Тайӧ эськӧ вӧлі весиг рискуйтана.
Пыр жӧ сочинитасны кутшӧмкӧ история.
— И сідз, ті мунінныд допроситны сійӧс?
— Да, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Ме надейтчи, мый сійӧ ӧні кӧть неуна тӧлкаджык лои.
Монтанелли видзӧдліс полковник вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ изучайтіс выль да мустӧм зоологическӧй разновидностьӧс.
Но, шудыд вылӧ, полковник лӧсьӧдіс сэки ассьыс портупеясӧ да нинӧм эз казяв и водзӧ висьталіс ньӧти падъявтӧг:
— Ме эг примитавлы некутшӧм чорыд мераяс, но быть лои петкӧдлыны мыйтакӧ стрӧглун, торйӧн нин сы вӧсна, мый миян тюрьмаыс военнӧй.
Ме надейтчи сы вӧсна, мый кутшӧмсюрӧ кокньӧдӧм сетӧм ӧні вермас лоны бурӧн. Ме кӧсйыси сылы тӧдчымӧн кокньӧдны режимсӧ, сійӧ кӧ сӧгласитчас тӧлкӧн кутны асьсӧ.
Но кыдзи ті чайтанныд, <rus>ваше преосвященство</rus>, мый сійӧ меным вочавидзис?
Минут дыра сійӧ видзӧдіс ме вылӧ быттьӧ гуӧ веськалӧм кӧин, а сэсся шуис дзик ньӧти скӧравтӧг: «Полковник, ме ог вермы чеччыны да джагӧдны тіянӧс, но пиньясӧй менам вель ёнӧсь.
Видзӧй ассьыныд горштӧ ылынджык».
Сійӧ дзик дикӧй кань кодь.
— Тайӧ ставыс менӧ ньӧти оз шензьӧд, — спокойнӧя вочавидзис Монтанелли. — Ме кӧсъя ӧні юавны тіянлысь: ті збыльысь веританныд, мый тайӧ тюрьмаас Ривареслӧн олӧмыс имеитӧ ыджыд опасность обласьтлӧн спокойствиелы?
— Дзик збыльысь, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Ті думайтанныд, мый вир кисьтӧм позьӧ не лэдзны, сӧмын быть колӧ сідз либӧ мӧдног мездысьны сыысь <lat>Соrрus domіnі</lat> лунӧдз?
— Ме сӧмын верма мӧдпӧв шуны, мый сійӧ кӧ лоӧ на тані четвергын, то праздникыс оз прӧйдит тыштӧг, и став сертиыс тышыс лоӧ зэв серьёзнӧйӧн.
— И, тіян ногӧн, сулалӧ сӧмын сійӧс нуны татысь, кыдзи бырас опасностьыс?
— Сэки беспорядокыс либӧ ньӧти оз ло, либӧ жӧ неуна горзыштасны да шыбласьыштасны изъясӧн.
<rus>Ваше преосвященство</rus> кӧ аддзас способ мынтӧдчыны сыысь, ме кывкута порядок вӧсна.
Мӧдног ме виччыся серьёзнӧй лоӧмторъяс.
Ме эска сыӧ, мый лӧсьӧдчӧны сійӧс выльысь мездыны и мый тайӧс позьӧ виччысьны буретш четвергын.
А тайӧ лунас кӧ тӧдмаласны, мый сійӧ абу нин крепостьын, тайӧ планыс ачыс вешъяс бокӧ.
А миянлы кӧ ковмас мездысьны и зэв ыджыд йӧз чукӧрын мӧдасны дзирдавны пуртъяс, то карсӧ, навернӧ, ӧзтасны вой пуксьытӧдзыс на.
— Мыйла ті, сідзкӧ, онӧ вуджӧдӧй сійӧс Равеннаӧ?
— Аддзӧ енмыс, <rus>ваше преосвященство</rus>, ме радпырысь эськӧ вӧчи тайӧс!
Но сэки уськӧдчасны мездыны сійӧс туй вылас, и ми нинӧм огӧ вермӧй вӧчны.
Менам оз тырмыны салдатъяс, медым венны вооружитчӧм йӧзлысь уськӧдчӧм, а став горечьяслӧн эмӧсь пуртъяс либӧ биаизъя ружьеяс, либӧ ещӧ мыйкӧ татшӧм сяма.
— Сідзкӧ, ті водзӧ сулаланныд асланыд кыв вылын, медым сетны Ривареслысь делӧсӧ военнӧй судӧ, да кӧсъянныд пӧлучитны менсьым согласие?
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>: дзик ӧтитор, мый ме кора тіянлысь, — сійӧ отсавны меным не лэдзны беспорядокъяс да вир кисьтӧм.
Сьӧлӧмсянь эска, мый сэтшӧм сяма военно-полевӧй судъяс, кӧні председательствуйтліс полковник Фрэди, вӧліны мукӧддырйи ковтӧг стрӧгӧсь и сӧмын шызьӧдлісны йӧзсӧ, а эз миритӧдлыны найӧс.
Но тайӧ случайын военнӧй суд вӧлі эськӧ тӧлка мераӧн, а сідзжӧ и бурӧн.
Сійӧ эз лэдз эськӧ беспорядокъяс, кодъяс асьныс нин лоӧны несчастьеӧн да вермасны вайӧдны его святейшествоӧн бырӧдӧм военно-полевӧй судъяс бӧр лӧсьӧдӧмӧ.
Полковник помаліс ассьыс дженьыдик речсӧ зэв торжественнӧя да виччысис кардиналсянь вочакыв.
Виччысьны ковмис дыр, и вочакывйыс шемӧсмӧдіс сійӧс аслас немвиччысьтӧмлунӧн.
— Полковник Феррари, веританныд-ӧ ті енлы?
— <rus>Ваше преосвященство</rus>! — волнуйтчӧмысла оръясян гӧлӧсӧн нурбыльтіс полковник.
— Веританныд-ӧ ті енлы? — мӧдысь юаліс Монтанелли, ачыс ёся видзӧдіс полковник вылӧ.
Полковник чеччис.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, ме христианин, и меным некор на ӧнӧдз эз ӧтказывайтлыны пӧкаитчӧмын.
Монтанелли лэптіс морӧс вывсьыс крестсӧ.
— Сідзкӧ, клянитчӧй жӧ искупитель крест водзын, коді кулі тіян вӧсна, мый ті висьталінныд меным правда.
Полковник сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс кардинал вылӧ.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, коді на пӧвстысь воштіс садьсӧ: сійӧ али Монтанелли.
— Ті коринныд, — водзӧ сёрнитіс Монтанелли, — медым ме сеті ассьым согласие мортӧс виӧм вылӧ.
Окыштӧй жӧ крестсӧ, сӧвестьныд кӧ лэдзӧ вӧчны тайӧс тіянлы, и ещӧ ӧтчыд меным висьталӧй, мый ті онӧ тӧдӧй вир кисьтӧм дугӧдӧм могысь мукӧдпӧлӧс средство.
И энӧ вунӧдӧй, мый ті кӧ висьталанныд неправда, то пӧгубитанныд ассьыныд кувлытӧм душанытӧ.
Некымын здук кыкнанныс чӧв олісны, сэсся полковник копыртчис да окыштіс крестсӧ.
— Ме ог тӧд мукӧдпӧлӧс средство, — шуис сійӧ.
Монтанелли ньӧжйӧник бергӧдчис, медым мунны.
— Аски ме висьтала тіянлы определённӧй вочакыв.
Но меным первой колӧ аддзӧдлыны Риваресӧс да сёрнитны сыкӧд ас кежын.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>... ме кӧ верма тіянлы сӧветуйтны... ме эска, мый ті бӧрыннас кутанныд каитчыны.
Да, колӧ шуны, сійӧ тӧрыт тшӧктылӧма висьтавны меным, мый кӧсйӧ аддзӧдлыны тіянӧс, но ме тайӧс пыдди эг пукты, сы вӧсна мый...
— Пыдди энӧ пуктӧй! — сы бӧрся шуис Монтанелли. — Морт шыасьӧ тіян дорӧ сэтшӧм омӧль состояние дырйи, а ті пыдди онӧ пуктӧй!
— Ёна жалита, мый <rus>ваше преосвященство</rus> сэтшӧм недӧвӧльнӧй. Ме эг кӧсйы беспокоитны тіянӧс
сӧмын сы могысь, медым ті кывзінныд сылысь дерзостьяссӧ.
Ме ӧні тырмымӧн бура нин тӧда Риваресӧс, медым лоны увереннӧйӧн, мый сійӧ прӧстӧ кӧсйӧ оскорбитны тіянӧс.
И лэдзӧй такӧд тшӧтш висьтавны тіянлы, мый стражатӧг сы дорӧ матӧ матыстчыны опаснӧ.
Сэтшӧм опаснӧ, мый ме лыдди коланаӧн обезвредитны сійӧс мераяс примитӧмӧн, кодъяс, колӧ шуны, вель кокниӧсь...
— Сідзкӧ ті збыльысь думайтанныд, мый опаснӧ матыстчыны оружиетӧм, висьысь морт дінӧ, кодӧс ті содтӧд тӧждысьӧмныд «обезвредитны мераяс примитӧмӧн, кодъяс вель кокниӧсь»?
Монтанелли сёрнитіс спокойнӧй гӧлӧсӧн, но полковник чувствуйтіс сы сёрниысь гусьӧн зывӧктӧм, и скӧрысла ыпнитіс-ӧзйис сылӧн чужӧмыс.
— <rus>Ваше преосвященство</rus> вӧчас сідзи, кыдзи лыддяс бурджыкӧн, — зэв коса шуис сійӧ. — Ме кӧсйи сӧмын мездыны тіянӧс неприятностьысь — не кывзыны сылысь енлы паныд лёк сёрнияссӧ.
— Мый ті лыддянныд христианинлы сьӧкыдджыкӧн — кывзыны енлы паныд сёрнияс али эновтны мортӧс, коді куланвыйын?
Полковник сулаліс веськыда, быттьӧ кынмис места вылас.
Чужӧмыс сылӧн кажитчис дзик пуысь вӧчӧмакодьӧн.
Сійӧ ёна дӧзмис Монтанеллилӧн сыкӧд тадзи сёрнитӧмысь, и сійӧ ассьыс недовольствосӧ петкӧдліс манераяссӧ официальнӧя тӧдчӧдӧмӧн.
— Кымын часын кӧсъянныд, <rus>ваше преосвященство</rus>, ветлыны заключённӧй дорӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме ӧні жӧ муна сы дорӧ.
— Кыдзи <rus>ваше преосвященство</rus>лы окота.
Онӧ-ӧ виччысьыштлӧй тані недыр, пока ме ыста кодӧскӧ висьтавны, медым сійӧс дасьтісны воигкежланыд?
Полковник пыр жӧ вежис официальнӧй тонсӧ.
Сійӧ эз кӧсйы, медым Монтанелли аддзыліс тасмаяссӧ.
— Аттьӧ тіянлы; ме лыддя аддзӧдлыны сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, некутшӧм лӧсьӧдчӧмъястӧг.
Ме муна веськыда крепостьӧ.
Аддзысьлытӧдз, полковник.
Аски асыв ме сета тіянлы ассьым вочакыв.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Лӧдз кыліс, мый камералысь ӧдзӧссӧ восьтӧны, и ньӧжйӧник, веськодьпырысь бергӧдіс синъяссӧ.
Сійӧ чайтіс, мый тайӧ бара локтӧ полковник мучитны сійӧс выль допросӧн.
Векньыдик пос вылын кылісны салдатъяслӧн кок шыяс, и стенӧ инмалӧмъясысь налӧн карабинъясыс гольскакылісны.
Сэсся кодкӧ шуис почтительнӧй гӧлӧсӧн:
— Пос тшупӧдъясыс тані крутӧсь, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Лӧдз друг нетшыштчис водзлань, но тасмаясыс сэтшӧма зэлалісны, мый сійӧ ставнас йӧжгыльтчис, муртса вермис лолыштнысӧ.
Камераӧ пырис Монтанелли, а сы бӧрся сержант да куим часӧвӧй.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, виччысьыштлӧй, пӧжалуйста, ӧти здук, — заводитіс сержант, и гӧлӧсыс сылӧн тіралыштіс. — Пырысь-пыр тіянлы улӧс ваясны. Ме ысті сыла мортӧс.
Ті нин извинитӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>: ми кӧ эськӧ виччысим тіянӧс, ми эськӧ ставсӧ водзвыв лӧсьӧдім.
— Нинӧм оз ков вӧлі лӧсьӧдны, сержант.
Пӧжалуйста, кольлӧй менӧ узникыскӧд ас кежын.
Виччысьӧй менӧ уліас.
— Кывза, <rus>ваше преосвященство</rus>.
А со и улӧс вайисны.
Сы дорӧ прикажитанныд сувтӧдны?
Лӧдз куйліс куньса синъясӧн, но чувствуйтіс ас вывсьыс Монтанеллилысь видзӧдлассӧ.
— Сійӧ, буракӧ, узьӧ, <rus>ваше преосвященство</rus>... — бара заводитіс сержант.
Но тайӧ здукас Лӧдз восьтіс синъяссӧ.
— Ог, ог узь, — шуис сійӧ.
Салдатъяс бергӧдчисны нин мунны, но Монтанеллилӧн немвиччысьтӧг горӧдӧмысь найӧ сувтісны.
Сійӧ копыртчис узник весьтӧ да видзӧдаліс тасмаяссӧ.
— Коді тайӧ тадзсӧ тшӧктіс? — юаліс сійӧ.
Сержант лэптыліс кисӧ кӧзырёк дорас.
— Начальник тадзи прикажитіс, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Ме нинӧм та йылысь эг тӧд, синьор Риварес, — шуис Монтанелли, и ёна шогсьӧм кыліс сы гӧлӧсын.
Лӧдз нюммуніс, кыдзи и век, ехиднӧя.
— Ме висьталі нин <rus>ваше преосвященство</rus>лы, мый ме ньӧти эг виччысь, медым менӧ юрӧд <ns>м-м-малалісны</ns>.
— Кор вӧлі сетӧма распоряжениесӧ, сержант?
— Пышйыны заводитлӧм бӧрас, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Кык недельысь дырджык сайын?
Вайӧй пурт да пырысь-пыр жӧ вундалӧй тасмаяссӧ.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>, доктор сідзжӧ кӧсйыліс разьны найӧс, но полковник Феррари эз лэдз.
— Пырысь-пыр жӧ вайӧй пурт.
Монтанелли эз кыпӧд гӧлӧссӧ, но сылӧн чужӧмыс кельдӧдіс скӧрмӧмысла.
Сержант кыскис зепсьыс перочиннӧй пурт, копыртчис узник весьтӧ да заводитіс вундавны тасмасӧ, мыйӧн вӧлі кӧртавлӧма Лӧдзлысь кисӧ.
Сійӧ вӧчис тайӧс зэв кужтӧг да ещӧ ёнджыка зэлӧдіс тасмасӧ.
Лӧдз дрӧгнитіс да курччис вомдоръяссӧ, кӧть мед кутшӧма эз зіль кутны асьсӧ киас.
Монтанелли тэрыба воськовтіс водзӧ.
— Ті онӧ кужӧй, вайӧй меным пуртсӧ.
— А-а-а!
Лӧдз нюжӧдіс кияссӧ да кузя ышловзис.
Ещӧ здук, и Монтанелли мездіс сылысь кокъяссӧ.
— Пӧрччӧй кандалъяссӧ, сержант, а сэсся локтӧй ме дінӧ: ме кӧсъя сёрнитыштны тіянкӧд.
Монтанелли муніс ӧшинь дорӧ да чӧв олігтыр видзӧдіс, кыдзи сержант босьталіс заключённӧй вылысь кандалъяс.
Помалӧм бӧрас матыстчис кардинал дінӧ.
— Ӧні, — шуис Монтанелли, — висьталӧй меным ставсӧ, мый вӧлі тайӧ кадас.
Сержантлысь эз ковмы выльысь юавны, и сійӧ тыр дасьлунӧн висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс: Лӧдз висьӧм йылысь, сы дінӧ «дисциплинарнӧй мераяс» примитӧм йылысь да делӧӧ докторлӧн неудачнӧя сюйсьыны заводитлӧм йылысь.
— Но ме, <rus>ваше преосвященство</rus>, думайта тадзи, — содтіс сійӧ: — полковник нарошнӧ эз тшӧкты разьны тасмаяссӧ, медым заставитны сійӧс сетны показание.
— Показание?
— Да, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Ме войдӧрлун кывлі, кыдзи полковник предложитіс разьны тасмаяссӧ, сӧмын сійӧ кӧ, — сэки сержант тэрыба видзӧдліс Лӧдз вылӧ, — сӧгласитчас вочавидзны.
Монтанелли скӧрысь кучкис ӧшинь куричас.
Салдатъяс чуймӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс:
найӧ некор на эз аддзывны, медым бур сьӧлӧма кардинал скӧраліс.
А Лӧдз тайӧ минутас вунӧдіс на йылысь, вунӧдіс свет вывсьыс ставсӧ, мездлун физическӧя чувствуйтӧм кындзи...
Сылӧн став лысьӧмыс дубаліс, и сійӧ наслаждайтчигтыр нюжӧдлывліс кияссӧ да кокъяссӧ, бергаліс ӧти бок вывсьыс мӧд бок вылас.
— Ӧні ті верманныд мунны, сержант, — шуис кардинал. — Энӧ тӧждысьӧй, ті ньӧти энӧ торкӧй дисциплина: ті обязанӧсь вӧлі висьтавны меным ставсӧ, раз ме тіянлысь юалі.
Тӧждысьыштӧй, медым миянлы некод эз мешайт.
Ме локта тіян дорӧ, кор помала.
Кор салдатъяс бӧрся ӧдзӧс пӧдлассис, сійӧ лэдзчысис гырддзаяснас ӧшинь вылӧ да некымын минут видзӧдіс лэччысь шонді вылӧ — сетіс Лӧдзлы дырджык наслаждайтчыны свободанас.
— Меным юӧртісны, мый ті кӧсъянныд сёрнитны мекӧд ас кежын, — медбӧрын шуис Монтанелли. Сійӧ вешйис ӧшинь дорысь да пуксис турун вольпась дінӧ, кӧні куйліс узник. — Ті кӧ чувствуйтанныд асьнытӧ тырмымӧн бура, то ме дась.
Сійӧ сёрнитіс кӧдзыда, суров тонӧн, кыдзи сійӧ некор эз сёрнитлы.
Кор тасмаяссӧ эз на вӧв разьӧма, Лӧдз вӧлі сылы сӧмын страдайтысь, мучитчӧм мортӧн, — но ӧні сылы дум вылас уси налӧн медбӧръя сёрниыс да вывті ёна оскорбитӧмыс, мыйӧн сійӧ помасис.
Лӧдз пуктіс кияссӧ юр улас да видзӧдліс кардинал вылӧ.
Лӧдзлӧн вӧліны мича движениеяс да позаяс, и, сы фигура вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кор чужӧмыс сылӧн вӧлі вуджӧр сайын, некод эськӧ эз тӧд, кутшӧм ад пыр прӧйдитӧма тайӧ мортыс.
Но кор сійӧ лэптіс юрсӧ да кусысь лунъюгыдас позьӧ вӧлі аддзыны сылысь шӧйтысь синъяссӧ, кельыд чужӧмсӧ да страшнӧй следсӧ, кодӧс сы вылӧ кольӧмаӧсь бӧръя лунъясса страданиеясыс, — Монтанеллилӧн скӧралӧмыс воши.
— Ті, буракӧ, зэв ёна висьӧмныд, — шуис сійӧ. — Вывті каитча, мый ме эг тӧд ставсӧ тайӧс водзджык.
Ме эськӧ дугӧді став тайӧ издевайтчӧмъяссӧ.
Лӧдз лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Война вылын средствояссӧ оз бӧрйӧдлыны, — кӧдзыда шуис сійӧ. — <rus>Ваше преосвященство</rus> оз признайт тасмаяссӧ теоретическӧя, христианскӧй видзӧдлас боксянь, но ӧдвакӧ справедливӧ корны, медым полковник мӧвпаліс тіян моз жӧ.
Сійӧ, кыв шутӧг, бурджыкӧн лыддис эськӧ не тӧдмасьны тасмаяскӧд аслас кучик вылын, но ме дзик <ns>с-с-сідз</ns> жӧ видзӧда тайӧтор вылас.
Тайӧ сӧмын л-л-личнӧй удобстволӧн юалӧм.
Тайӧ кадӧ менӧ вермисны, — мый жӧ ті кӧсъянныд?..
Кӧть мед мый, а тіянладорсянь, <rus>ваше преосвященство</rus>, вӧлі зэв любезнӧ волыны ме дорӧ.
Но, гашкӧ, ті и тайӧс вӧчинныд христианскӧй мораль подув вылын?
Заключённӧйяс дорӧ волӧм.
О, да!
Ме и вунӧді: «И коді юкталас тайӧяс пӧвстысь ӧтисӧ» и сідз водзӧ.
Не торъя ошкана тайӧ, но «тайӧяс пӧвстысь» ӧтиыс тіянлы вывті благодарнӧй.
— Синьор Риварес, — торкис кардинал, — ме локті татчӧ эг аслам кӧсйӧм серти, а тіян кӧсйӧм серти.
Тіянӧс кӧ эськӧ эз вӧв вермӧма, кыдзи ті шуанныд, то ме некор эськӧ эг мӧд бара сёрнитны тіянкӧд миян медбӧръя сёрни бӧрын.
Но тіян кыкпӧвста привилегия: заключённӧйлӧн да висьысьлӧн, и ме эг вермы не локны.
Ті збыльысь кӧсъянныд висьтавны меным мыйкӧ ӧні али ыстінныд мела сӧмын сы могысь, медым тешитчыштны, издевайтчыштны старик вылын?
Вочакыв эз вӧв.
Лӧдз бергӧдчис да тупкис синъяссӧ кинас.
— Извинитӧй... мый лоӧ тіянӧс беспокоитны, — медбӧрын шуис сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн. — Мыччӧй меным, пӧжалуйста, ватор.
Ӧшинь вылын сулаліс ва тыра кружка;
Монтанелли чеччис да вайис сійӧс.
Узник весьтӧ копыртчӧм бӧрын да сійӧс пельпомъясӧдыс лэптыштӧм мысти кардинал друг кутіс чувствуйтны, кыдзи Лӧдзлӧн васӧд кӧдзыд чуньясыс, быттьӧ тискиӧн, топӧдісны сылысь кисӧ.
— Вайлӧй меным ассьыныд китӧ... ӧдйӧджык... сӧмын ӧти минут кежлӧ, — вашкӧдіс висьысь. — О, ӧд таысь нинӧм оз вежсьы!
Сӧмын минут кежлӧ!
Сійӧ лигышмуніс, пуктіс юрсӧ Монтанелли пельпом бердӧ, ачыс тіраліс став тушанас.
— Юыштӧй васӧ, — неыджыд кост бӧрын шуис Монтанелли.
Лӧдз кыв ни джын шутӧг юыштіс васӧ, сэсся куньса синмӧн бӧр водіс турун вольпась вылӧ.
Сійӧ эськӧ ачыс эз вермы висьтавны, мый сыкӧд лои, кор Монтанеллилӧн киыс инмис сы банбокӧ.
Сійӧ сӧмын вежӧртіс, мый тайӧ вӧлі сы олӧмын медся страшнӧй минутӧн.
Монтанелли матӧджык вештіс ассьыс улӧссӧ вольпась дорас да бара пуксис.
Лӧдз куйліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ шой, чужӧмыс вӧлі нюжалӧма, лӧзӧдӧма.
Тадзи прӧйдитіс вель уна кад. Медбӧрын сійӧ восьтіс синъяссӧ, и сылӧн, призраклӧн кодь, шӧйтысь видзӧдласыс сувтіс Монтанелли вылӧ.
— Аттьӧ тіянлы, — шуис сійӧ. — И кора прӧститны.
Ті, буракӧ, мыйкӧ юалінныд менсьым?
— Тіянлы оз позь сёрнитны.
Ті кӧ кӧсъянныд меным мыйкӧ висьтавны, то ме пырала тіян дорӧ аски.
— Пӧжалуйста, энӧ мунӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Збыльысь, ме дзик здоров.
Ме прӧстӧ неуна волнуйтчышті бӧръя лунъясас.
Да и то ёнджыкасӧ ылӧдчи, — юалӧй полковниклысь, сійӧ тіянлы ставсӧ тайӧс висьталас.
— Ме бурджыкӧн лыддя вӧчны ассьым выводъяс, — спокойнӧя вочавидзис Монтанелли.
— И полковник сідзжӧ.
И сійӧ, збыльысь, овлӧ мукӧддырйи остроумнӧй.
Тайӧс сьӧкыд думыштны, видзӧдны кӧ сы вылӧ ортсысяньыс, но мукӧддырйиыс сійӧ висьтавлӧ оригинальнӧй идеяяс.
Колян пекничаӧ, например, — буракӧ, тайӧ вӧлі пекничаӧ — бӧръя кадас ме куті неуна сорлавны лунъяссӧ, но, да всё равно, — ме кори опиум.
Тайӧс ме помнита зэв бура.
А сійӧ локтіс татчӧ и висьталіс, мый ме верма пӧлучитны опиум, сӧгласитча кӧ висьтавны, коді <ns>в-в-восьтіс</ns> меным калиткасӧ.
Помнита, сійӧ шуис: «Ті кӧ збыльысь висянныд, ті сӧгласитчанныд; ті кӧ ӧткажитчанныд, то тайӧс лыддя <ns>д-д-доказательство</ns> пыдди, мый ті ылӧдчанныд».
Меным ни <ns>ӧт-т-тчыдысь</ns> эз волы юрӧ, мый тайӧ вывті тешкодь.
Тайӧ <ns>з-з-зэв</ns> тешкодьтор...
Сійӧ друг кутіс зэв гораа, пель чунавмӧн, серавны.
Сэсся друг бергӧдчис кардиналлань да мӧдіс водзӧ сёрнитны тэрыбджыка и тэрыбджыка да мыкталіс сідзи, мый сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны кывъяссӧ:
— Тіянлы ӧмӧй оз кажитчы, мый тайӧ тешкодь?
Но, <ns>д-д-дерт</ns> оз.
<ns>Д-д-духовнӧй</ns> званиеа йӧзлӧн некор оз овлы юмор чувство.
Ставыс тіянлы кажитчӧ <ns>т-т-трагическӧйӧн</ns>.
Эсійӧ, <ns>н-н-например</ns>, войнас, соборын — ті вӧлінныд сэтшӧм торжественнӧйӧсь!
Да, колӧ шуны, <ns>к-к-кутшӧм</ns> менам, кӧнкӧ, вӧлі <ns>п-п-патетическӧй</ns> вид <ns>п-п-пилигрим</ns> костюмӧн!
abu
Ме ог <ns>д-д-думайт</ns>, медым ті <ns>г-г-гӧгӧрвоинныд</ns> тешкодьторсӧ <ns>в-в-весиг</ns> сійӧ делӧыслысь, мый <ns>в-в-вӧсна</ns> ті <ns>в-в-воинныд</ns> татчӧ талун <ns>р-р-рытнас</ns>.
Монтанелли чеччис.
— Ме вои кывзыны тіянӧс, но ті, буракӧ, вывті возбуждённӧйӧсь, медым сёрнитны талун.
Мед лучшӧ доктор сетас тіянлы мыйкӧ успокоительнӧйӧс, а аски асыв, кор ті бура узянныд, ми сёрнитыштам.
— <ns>Уз-з-зя</ns>?
О, ме кута узьны <ns>в-в-вывті</ns> бура, <rus>ваше преосвященство</rus>, кор ті <ns>с-с-сӧгласитчанныд</ns> полковник планкӧд.
Свинеч унция — зэв бур узьтӧдан лекарство.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, — чуймӧмпырысь сылань бергӧдчиг шуис Монтанелли.
Лӧдз бара мӧдіс гораа серавны.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>, <rus>ваше преосвященство</rus>, <ns>в-в-весь-кыдлун</ns> — христианскӧй добродетельясысь <ns>м-м-медглавнӧйыс</ns>!
Ті ӧмӧй <ns>ч-ч-чайтанныд</ns>, мый ме <ns>о-о-ог</ns> тӧд, кутшӧм ёна корис полковник военнӧй суд вылӧ тіянлысь <ns>с-с-сӧгла-сие</ns>?
Бурджык нин эськӧ вӧлі, збыльысь, сетны сійӧс, <rus>ваше преосвященство</rus>, да и став тіян вокъяс-прелатъясыд вӧчисны эськӧ тадзи тіян местаын.
abu
Ті эськӧ вӧчинныд <ns>с-с-сэ-тшӧм</ns> уна бур и сэтшӧм этша вред!
Эскӧда тіянӧс, оз сулав тайӧ юалӧмыс став узьтӧм войяссӧ, кодъясӧс ті коллялінныд сы вылын.
— Кора тіянӧс, дугдылӧй здук кежлӧ серавны, — торкис сійӧс Монтанелли, — да висьталӧй, кытысь тайӧс ті ставсӧ тӧданныд.
Коді тіянкӧд сёрнитіс тайӧторъяс йывсьыс?
— Полковник ӧмӧй <ns>н-н-ни</ns> ӧтчыдысь тіянлы эз висьтавлы, мый ме <ns>д-д-дьявӧл</ns>, а абу морт?
Эз?
А меным сійӧ тайӧс частӧ шуліс!
Да, ме <ns>т-т-тырмымӧн</ns> дьявол, медым <ns>т-т-тӧдны</ns>, мый <ns>д-д-думайтӧны</ns> йӧзыс.
Ті, <rus>ваше преосвященство</rus>, лыддянныд менӧ <ns>ч-ч-чертовски</ns> мустӧм мортӧн, и тайӧ минутас ті эськӧ зэв ёна <ns>к-к-кӧсйинныд</ns>, медым кодлыкӧ мӧдлы лои решайтны юалӧм, мый вӧчны мекӧд, и медым тіянлысь чуткӧй сӧвестьтӧ эз вӧв <ns>т-т-татшӧм</ns> ногӧн <ns>-ш-шы-зьӧдӧма</ns>.
Вель <ns>п-п-правильнӧ</ns> тӧдмалӧма, збыль ӧд?
— Кывзӧй менӧ, — зэв серьёзнӧя шуис кардинал да бара пуксис сыкӧд орччӧн. — Тайӧ збыль, кӧть кутшӧм ногӧн тайӧс ставсӧ ті энӧ тӧдмалӧй.
Полковник Феррари полӧ тіян ёртъясысь, мый найӧ бара босьтчыласны мездыны тіянӧс, да кӧсйӧ дугӧдны сійӧс... способӧн, мый йылысь ті висьталінныд.
Кыдзи аддзанныд, ме сёрнита тіянкӧд дзик веськыда.
— <rus>Ваше преосвященство</rus> <ns>в-в-век</ns> нимавліс аслас <ns>в-в-весь-кыдлунӧн</ns>, — шуис Лӧдз, и сы гӧлӧсын кыліс ёна шогсьӧм.
— Ті, дерт, тӧданныд, — водзӧ висьталіс Монтанелли, — мый юридическӧй боксянь менам абу гӧлӧс светскӧй делӧясын.
Ме епископ, а абу легат.
Но ме пӧльзуйтча тайӧ кытшас вель ыджыд влияниеӧн и ог думайт, мый полковник решитчас татшӧм крут мераяс вылӧ, оз кӧ получит сы вылӧ кӧть нин менсьым кывйӧн висьтавтӧм согласие.
Дзик талунӧдз ме вӧлі тырвыйӧ прӧтив сылӧн планлы.
Ӧні сійӧ став вынсьыс зільӧ вештыны менсьым мнениеӧс: эскӧдӧ менӧ, мый четвергӧ, кор йӧзыс чукӧртчасны татчӧ видзӧдны процессия, миянлы грӧзитӧ ыджыд опасность тіянӧс оружиеӧн мездыны босьтчылӧм кузя, мый вермас помасьны вир кисьтӧмӧн.
Ті кывзанныд менӧ?
Лӧдз веськодьпырысь видзӧдіс ӧшинь вылӧ.
Сійӧ бергӧдчис да вочавидзис мудз гӧлӧсӧн:
— Да, ме кывза тіянӧс.
— Гашкӧ, ті век жӧ абу тырмымӧн здоровӧсь талун тайӧ сёрнисӧ нуӧдӧм вылӧ?
Абу-ӧ бурджык меным волыны аски асывнас?
Юалӧмыс зэв серьёзнӧй да колӧ, медым ті став вниманиетӧ веськӧдінныд сы вылӧ.
— Ме лыдди эськӧ помавны сійӧс талун, — век сідзжӧ мудзпырысь вочавидзис Лӧдз. — Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, мый ті висьталанныд.
— И сідз, збыль кӧ, — водзӧ висьталіс Монтанелли, — мый тіян вӧсна вермасны кыптыны беспорядокъяс, кодъяс вайӧдасны вир кисьтӧмӧ, то, полковниклы паныд мунӧмӧн, ме босьта ас вылӧ ужаснӧй кывкутӧм.
Думайта сідзжӧ, мый сы сёрниын эм мыйтакӧ правда.
Кӧть, мӧдар боксянь, тіян дорӧ сылӧн омӧль отношениеыс мешайтӧ сылы, тыдалӧ, лоны справедливӧйӧн да заставляйтӧ ыдждӧдны опасностьсӧ.
Тайӧ кажитчӧ меным ещӧ позянаӧнджык сы бӧрын, кыдзи ме аддзи сылӧн некытчӧ шогмытӧм чорыдлунлысь доказательствояссӧ.
Кардинал видзӧдліс джоджын куйлысь тасмаяс да кандалъяс вылӧ и водзӧ висьталіс:
— Сетны ассьым согласие — сідзкӧ кырымавны тіянлысь смертнӧй приговор.
Ӧткажитчыны сыысь — сідзкӧ мыжтӧмъяслысь олӧмсӧ сетны риск улӧ.
Ме зэв серьёзнӧя думайті тайӧ юалӧмсӧ да став сьӧлӧмсянь зіли аддзыны кутшӧмкӧ петан туй.
Ӧні, медбӧрын, ме примиті определённӧй решение.
— Вины менӧ да спаситны мыжтӧмъясӧс?
Тайӧ дзик ӧти решение, мыйӧ вермас воны бур христианин.
«Веськыд киыд кӧ соблазняйтӧ тэнӧ...» и сідз водзӧ.
А ме весиг ог имеит честь лоны <rus>ваше преосвященство</rus>лӧн веськыд киӧн, и сэк жӧ ме оскорбиті тіянӧс.
<ns>В-в-выводыс</ns> яснӧй.
Но ті ӧмӧй энӧ вермӧй висьтавны меным тайӧс ставсӧ татшӧм кузь вступлениетӧг?
Лӧдз сёрнитіс дыша да веськодьпырысь, быттьӧ морт, коді дӧзмӧма нин вензьӧмсьыс.
— Но, мый нӧ? — дженьыдик кост бӧрын шуис сійӧ. — Тайӧ и вӧлі <rus>ваше преосвященство</rus>лӧн решениеыс?
— Эз.
Лӧдз пуктіс кияссӧ юр улас да видзӧдліс Монтанелли вылӧ.
Кардинал пукаліс чорыда думайтігтыр.
Юрыс сылӧн улӧдз копыртчӧма, а чуньясыс ньӧжйӧник таркӧдісны улӧсӧ.
О, тайӧ важся, сэтшӧм бура тӧдса жест.
— Сійӧс, мый ме решиті вӧчны, — юрсӧ лэптігмоз шуис медбӧрын Монтанелли, — навернӧ, водзті некод на эз вӧчлы.
Кор меным висьталісны, мый ті кӧсъянныд аддзӧдлыны менӧ, ме решиті локны татчӧ, висьтавны тіянлы ставсӧ да сетны тіянлы аслыныд решитны юалӧмсӧ.
— Сетны... меным аслым?
— Синьор Риварес, ме локті тіян дорӧ эг кыдзи кардинал, эг кыдзи епископ и эг кыдзи судья.
Ме локті тіян дорӧ кыдзи морт дорӧ морт.
Ме ог тшӧкты тіянӧс висьтавны меным, тӧданныд-ӧ ті тіянӧс мездӧм кузя планъяс, кодъяс йылысь висьталіс полковник: ме зэв бура гӧгӧрвоа, мый та йылысь кӧ ті тӧданныд, то тайӧ тіян тайна, кодӧс ті меным онӧ висьталӧй.
Но ме кора тіянӧс представитны асьнытӧ менам местаын.
Ме пӧрысь, и меным этша нин коли овны.
Ме кӧсйи эськӧ водны гуӧ некод вирӧн пачкайттӧм киясӧн.
— А ӧнӧдз найӧ абу на вирӧсьӧсь, <rus>ваше преосвященство</rus>?
Монтанелли неуна кельдӧдыштіс, но водзӧ висьталіс спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Нэм чӧж ме выступайтлі насилиелы да жестокостьлы паныд, кӧть кытысь эськӧ найӧс эг аддзыв.
Ме век протестуйтлі быдпӧлӧс смертнӧй казньлы паныд.
Воддза сарствование дырйи ме унаысь да настойчивӧя шуасьлі военно-полевӧй судъяслы паныд, мыйысь и кутісны мустӧмтны менӧ.
Став влияниеӧс, кутшӧмӧн ме пӧльзуйтчылі олӧмын, ме век, дзик талунъя лунӧдз, веськӧдлі буртор вӧчӧм вылӧ.
Кора тіянӧс, веритӧй кӧть нин, мый ме висьтала правда.
Ӧні ме водзын сьӧкыд мог.
Полковник предложениекӧд сӧгласитчӧмысь ӧткажитчӧмӧн ме вайӧда карсӧ опасностьӧ став сыкӧд йитчӧм последствиеясӧн сӧмын сы ради, медым спаситны ӧти мортлысь олӧмсӧ. Тайӧ мортыс быдногыс видіс менсьым религияӧс, преследуйтіс клеветаӧн да оскорблениеясӧн менӧ личнӧ
(тайӧ, колӧ шуны, ньӧти абу важнӧ),
и ассьыс олӧмсӧ — таын ме ог сомневайтчы — используйтас лёктор вӧчӧм вылӧ, сійӧс кӧ оз вины.
И век жӧ сёрниыс мунӧ морт олӧм йылысь.
Минут дыра сійӧ чӧв оліс, сэсся бара заводитіс висьтавны:
— Синьор Риварес, ставыс, мый ме тӧда тіян деятельность йылысь, тшӧктӧ менӧ видзӧдны тіян вылӧ кыдзи омӧль да вреднӧй морт вылӧ. Дыр ме лыдди тіянӧс ещӧ и чорыд сьӧлӧмаӧн, беспринципнӧйӧн, коді оз сувт нинӧм водзын.
Ме и ӧнӧдз мыйтакӧ тадзи мӧвпала.
Но бӧръя кык недельнас ме аддзи, мый ті мужественнӧй морт и аслад ёртъяслы кужанныд лоны вернӧйӧн.
Ті верминныд внушитны салдатъяслы асьнытӧ радейтӧм, а тайӧ оз быдӧнлы удайтчы.
И ме думайта, мый ме, пӧжалуй, ӧшибитчи тіян йылысь думъясӧн и мый ті бурджыкӧсь сы серти, кутшӧмӧн зілянныд петкӧдчыны.
Тайӧ мӧд дорас, бурджык морт дорас ме и шыася да бур кузя тшӧкта висьтавны меным став правдасӧ: мый ті эськӧ вӧчинныд, вӧлінныд кӧ ме местаын?
abu
— Кӧть мед мый, а ме эськӧ ачым решайті ассьым сомнениеясӧс и на вӧсна эськӧ ачым кывкуті, а эг мӧд эськӧ лицемернӧя да подлӧя полігтыр, кыдзи тайӧс вӧчӧны христиана, дзебсясьны мукӧдъяс сайӧ — корны найӧс разрешитны ме пыдди менсьым могӧс.
Тайӧ немвиччысьтӧм нападениеыслӧн пӧсь, бурнӧй тоныс некыдзи эз лӧсяв нарошнӧ петкӧдлана веськодьлуныскӧд, кутшӧмӧн быттьӧкӧ вӧлі Лӧдз сӧмын минут сайын на. Кажитчӧ, сійӧ шыбитіс ас вывсьыс маскасӧ.
— Ми, атеистъяс, — водзӧ пӧся сёрнитіс сійӧ, — тӧдам, мый мортлы кӧ пай вылас усьӧ нуны сьӧкыд ноша, сійӧ должен нуны сійӧс кыдз позьӧ смелджыка.
Сійӧ кӧ усяс сьӧкыд вӧснаыс, то — мый нӧ? — сымын лёкджык сылы.
Но католик шыасьӧ ойзіг да пойгигтыр аслас вежаяс дорӧ, а найӧ кӧ оз вермыны отсавны сылы, сійӧ мунӧ аслас врагъяс дінӧ — непременнӧ аддзас мыш, кытчӧ позьӧ вожӧдны ассьыс ношасӧ.
Тіян требникъясын, став тіян лицемернӧй богословскӧй небӧгъясын этша ӧмӧй индӧдъясыс татшӧм случайясыс вылӧ, мый ті локтанныд ме дорӧ да коранныд велӧдны, мый тіянлы вӧчны.
abu
Енэж да му ним кузя!
Менам крестӧй ӧмӧй абу тырмымӧн сьӧкыд, медым ті ещӧ и тайӧ кывкутӧмсӧ кӧвъялінныд менам пельпомъяс вылӧ?
abu
abu
Да ӧд и вианныдсӧ сӧмын атеистӧс, мортӧс, коді пыркӧдӧ основаяссӧ, а тайӧ, дерт, абу ыджыд мыж.
Сійӧ чӧв ланьтліс, ышловзис да бара кутіс сяргыны-висьтавны:
— И ті ещӧ тӧлкуйтанныд жестокость йылысь!
Да эсійӧ <ns>б-б-бӧб</ns> осёлыс эз вермы эськӧ и во чӧжӧн мучитны менӧ сідз, кыдзи сямминныд вӧчны тайӧс ті некымын минут чӧжӧн.
Сылӧн эськӧ эз тырмы вежӧрыс.
Ставыс, мый сійӧ вермас думыштны, — сійӧ ёнджыка зэлӧдны тасмаяс, а кор нин зэлӧднысӧ сэсся оз позь, то сійӧ нинӧм нин оз вермы вӧчны.
Татшӧм жестокостьтӧ быд йӧй вермас петкӧдлыны!
А ті дзик мӧдпӧлӧсӧс изобретитінныд.
«Онӧ-ӧ кырымалӧй ассьыныд смертнӧй приговортӧ?
Менам вывті нежнӧй сьӧлӧмӧй, медым вӧчны тайӧс».
Татшӧмторсӧ вермас думыштны сӧмын католик — йӧзӧс жалитысь, раминик католик, коді бледӧдӧ вывті ёна зэлӧдӧм тасма аддзигӧн!
Кор ті милосердие ангел моз пыринныд татчӧ да сэтшӧма скӧрминныд полковниклӧн «варварство» вылӧ, ме должен вӧлі виччысьны, мый ӧні сӧмын и заводитчас настӧящӧй пыткаыс!
Мый ті ме вылӧ сідзи видзӧданныд?
Тӧдӧмысь, сетӧй ассьыныд согласие да мунӧй гортад ӧбедайтны.
Тайӧ делӧ вӧснаыс, збыльысь, оз сулав сэтшӧма тӧждысьны.
Висьталӧй прӧстӧ тіян полковниклы, медым сійӧ прикажитас лыйлыны менӧ либӧ ӧшӧдны, либӧ мый сэн лоӧ удобнӧджык вӧчны мекӧд... жаритны ловйӧн, тайӧ кӧ вермас вайны сылы удовольствие! Сӧмын мед помалас регыдджык.
Лӧддзӧс сьӧкыд вӧлі тӧдны.
Сійӧ ку пиас эз тӧр скӧрысла, тіраліс став тушанас да сьӧкыда лолаліс, а синъясыс сылӧн зэв скӧрысь югъялісны.
Монтанелли сувтіс да чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво тайӧ чорыд кывъяссьыс, но бура тӧдіс сы йылысь, мый найӧс шуалӧ морт, кодӧс вайӧдӧма медлёк состояниеӧдз.
И, тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, Монтанелли прӧститіс сылы став оскорблениеяссӧ.
— Успокоитчӧй, — шуис сійӧ. — Ме ньӧти эг кӧсйы мучитны тіянӧс.
И, збыльысь, ме эг думайт кӧвъявны ассьым ношаӧс тіян вылӧ, ӧд тіян ношаыд сытӧг нин вывті сьӧкыд.
Ме некор эг вӧчлы тадзи ки ӧти морткӧд...
— Тайӧ лӧж! — горӧдіс ӧзйысь синъяса Лӧдз. — А епископство?
— Епископство?
— А, та йылысь ті вунӧдінныд нин?
Вунӧдны сэтшӧм кокни!
«Тэ кӧ кӧсъян тайӧс, Артур, то ме висьтала, мый мунны ог вермы...»
Меным лои решайтны тіянлысь олӧмтӧ тіян пыдди, меным, дас ӧкмыс арӧсӧн!
Тайӧ кӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧм омӧль, тайӧ вӧлі эськӧ серам петкӧдлана!
— Дугдӧй! — горӧдіс Монтанелли, и сійӧ лэптіс кыкнан кисӧ да кутчысис юрас.
Сэсся киясыс лётмуніны, и сійӧ ньӧжйӧник муніс ӧшинь дорӧ. Пуксис ӧшинь вылӧ, кватитіс кинас решеткасӧ да топӧдчис сы бердӧ плешнас.
Лӧдз, став тушанас дрӧжжитігтыр, видзӧдіс сы бӧрся.
Недыр мысти Монтанелли чеччис да матыстчис Лӧдз дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн вӧліны мел кодь еджыдӧсь.
— Прӧститӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ, ачыс мырдӧн зілис лоны вексякодь спокойнӧйӧн, — ме должен эновтны ӧні тіянӧс.
Ме абу дзик здоров.
Сійӧ став тушанас дрӧжжитіс.
Лӧдзлӧн скӧралӧмыс пыр жӧ кусі.
— Падре, ті ӧмӧй онӧ гӧгӧрвоӧй?
Монтанелли бӧрыньтчыштіс да кынмис места вылас.
— Сӧмын не тайӧс, — вашкӧдіс сійӧ. — Ставсӧ, мый окота, господи, сӧмын не тайӧс!
Ме кӧ заводиті йӧймыны...
Лӧдз кыпӧдчыштіс гырддза йылас да кутіс стариклысь дрӧжжитысь кияссӧ.
— Падре, ті ӧмӧй онӧ гӧгӧрвоӧй, мый ме эг вӧй?
Киясыс, кодъясӧс кутіс сійӧ, друг кӧдзалісны.
Лои гуын кодь чӧв-лӧнь.
Сэсся Монтанелли пидзӧсчанясис да ляскысис чужӧмнас аслас неважӧнся враг морӧс бердӧ.
Кор сійӧ лэптіс юрсӧ, шондіыс вӧлі лэччӧма нин, и сылӧн медбӧръя гӧрд югӧръясыс кусіны рытыввылын.
Бать да пи вунӧдісны кад да места йылысь, олӧм да смерть йылысь; найӧ весиг вунӧдісны, мый вӧліны врагъясӧн.
— Артур, — вашкӧдіс Монтанелли, — тайӧ збыльысь тэ? Тэ воин ме дорӧ?
Тэ ловзин?
— Ловзи, — сы бӧрся шуис Лӧдз да дрӧгнитіс.
Сійӧ пуктіс юрсӧ Монтанелли кияс вылӧ, кыдзи висьысь кага, коді куйлӧ мамыс моздорын.
— Тэ воин... тэ воин медбӧрын.
Лӧдз пыдісянь ышловзис.
— Да, — шуис сійӧ, — и тіянлы колӧ тышкасьны мекӧд либӧ вины менӧ.
— Ланьт, донаӧй!
Мыйла ӧні тайӧ ставыс!
Ми тэкӧд, быттьӧ пемыдӧ вошӧм кык челядь, чайтім ӧта-мӧднымӧс привидениеяс пыдди.
Ӧні ми аддзим ӧта-мӧднымӧс, и гӧгӧр лои югыд.
Менам коньӧр детинкаӧй, кутшӧма тэ вежсьӧмыд... кутшӧм ёна тэ вежсьӧмыд.
Тэ лоӧмыд сэтшӧм, быттьӧ тэ прӧйдитӧмыд страданиеяслӧн быдса океан пыр, тэ, коді коркӧ вӧвлін сэтшӧм жизнерадостнӧйӧн!
Артур, збыльысь ӧмӧй тайӧ тэ?
Ме сэтшӧм частӧ аддзывлі вӧтӧн, мый тэ бӧр воин ме дорӧ, а сэсся садьмылі, и гӧгӧр вӧлі пемыд да тыртӧм.
Позьӧ-ӧ эскыны, мый ме бара ог садьмы и мый тайӧ ставыс оз ло вӧтӧн?
Убедит менӧ, мый тайӧ збыль, а абу вӧт... Висьтав меным ставсӧ, мый сэки тэкӧд вӧлі.
— Тайӧ лои зэв прӧстӧ.
Ме дзебси гаваньын грузитчысь тӧварнӧй судно вылӧ да муні Лунвыв Америкаӧ.
— А сэні?
— Сэні ме олі, позьӧ кӧ вӧлі сӧмын тайӧс шуны олӧмӧн, сэтчӧдз, кытчӧдз...
Но, да мый!..
О, ме унатор аддзылі олӧмын, духовнӧй семинарияяс кындзи, сійӧ кадсянь, кор ті велӧдінныд менӧ философияӧ!
Ті шуанныд, мый аддзывлінныд менӧ вӧтӧн...
Ме тіянӧс сідзжӧ...
Сійӧ став тушанас дрӧгнитіс, и гӧлӧсыс сылӧн ори.
— Тайӧ вӧлі, — бара заводитіс сійӧ оръясяна гӧлӧсӧн, — кор ме уджалі Эквадорса рудникъясын...
— Эн руда перйысьӧн?
— Эг, руда перйысьлы казакӧн, китайскӧй кулияскӧд ӧтлаын вӧчи быдсяма случайнӧ веськалӧм уджсӧ.
Ми узьлім баракын, коді сулаліс дзик рудникӧ пыранінын.
Ме сэки зэв ёна мучитчи сійӧ жӧ ужаснӧй висьӧмысь, кыдзи и тані, да быдса лунъясӧн кыскалі из.
Ӧтчыд войнас, тыдалӧ, меным кажитчис, сы вӧсна мый ме вемӧсӧн аддзылі, кыдзи ті пыринныд ӧдзӧсӧд.
Кианыд тіян вӧлі распятие, сэтшӧм сяма жӧ, кутшӧм ӧшалӧ эстӧн, стенас.
Ті юрбитінныд и прӧйдитінныд дзик матіті ме дінті, нӧ энӧ бергӧдлӧй юрнытӧ.
Ме горӧді тіянлы — кори отсавны меным, сетны яд либӧ пурт — мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый дугӧдіс эськӧ менсьым мучитчӧмъясӧс.
А ті...
О!
Ӧти кинас сійӧ тупкис синъяссӧ, мӧдсӧ Монтанелли век на кутіс аслас киясын.
— Ме казялі тіян чужӧм серти, мый ті кывлінныд, но ті весиг энӧ и видзӧдлӧй мелань, а водзӧ юрбитінныд.
И сӧмын кор ті помалінныд да окыштінныд распятие, ті видзӧдлінныд ме вылӧ да вашнитінныд: «Меным зэв жаль тэ, Артур, но ме ог лысьт... ог лысьт».
abu
Кор ме вои ас садьӧ да бӧр аддзи барак да кулиясӧс, кодъяс висьӧны проказаӧн, ме ставсӧ гӧгӧрвои.
Меным лои гӧгӧрвоана, мый тіянлы ёна коланаджык шедӧдны енэжлысь бурсиӧмъяс, а не кыскыны менӧ адысь, медся страшнӧй адысь, кутшӧм сӧмын эм.
И ме век помниті тайӧс.
Вунӧді сӧмын ӧні, кор ті инмӧдчинныд ме дінӧ.
Ме вӧлі вися да олӧмӧй пасьмунӧма, и ме сэтшӧма коркӧ радейтлі тіянӧс.
Но миян костын оз вермы лоны нинӧм, войнаысь, войнаысь и войнаысь кындзи.
Мыйла ті кутанныд менсьым киӧс?
Онӧ ӧмӧй ті тӧдӧй, мый, кытчӧдз ті веруйтанныд, ми вермам лоны сӧмын врагъясӧн?
Монтанелли копыртіс юрсӧ да окыштіс Артурлысь ранитчӧм кисӧ.
— Артур, кыдзи нӧ меным не веруйтны?
Ме кӧ видзи ассьым вераӧс став тайӧ страшнӧй вояс чӧжыс, то верма-ӧ ме воштыны сійӧс ӧні, кор енмыс бӧр сетіс меным тэнӧ?
Тӧдвылад уськӧд: ӧд ме тырвыйӧ вериті, мый вии тэнӧ.
— Тайӧс тіянлы ковмас на вӧчны водзын.
— Артур!
Тайӧ вӧлі зэв ёна повзьӧмӧн горӧдӧм, но Лӧдз водзӧ висьталіс, быттьӧ эз и кывлы:
— Лоам быдторйын честнӧйӧн.
Огӧ мӧдӧй ылӧдлыны ӧта-мӧднымӧс. Джуджыд пропасть торйӧдӧ миянӧс, и весьшӧрӧ нюжӧдны сы весьтӧд ӧта-мӧднымлы кияс.
Ті кӧ решитінныд, мый онӧ вермӧй либӧ онӧ кӧсйӧй ӧткажитчыны асланыд вераысь, — Лӧдз друг видзӧдліс стенын ӧшалысь распятие вылӧ, — то тіянлы ковмас сӧгласитчыны полковник предложениекӧд.
— Сӧгласитчыны!
Боже мой!..
Сӧгласитчыны!..
Артур, но ӧд ме радейта тэнӧ!
Лӧдзлӧн чужӧмыс доймӧмысла вежыньтчис.
— Кодӧс ті ёнджыка радейтанныд?
abu
Монтанелли сьӧкыдпырысь чеччис, ужас шымыртіс сылысь душасӧ и, кажитчӧ, зэв сьӧкыда личкис сылысь телӧсӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны асьсӧ слабӧн, пӧрысьӧн, мед воддза кӧдзыдысь нюкырмунӧм корйӧн.
Ӧні сійӧ садьмис, и гӧгӧр ставыс вӧлі пемыд да тыртӧм.
— Артур, жалитышт менӧ кӧть неуна!
— А ёна-ӧ ті жалитінныд менӧ, кор ті асланыд пӧръясьӧмӧн вӧчинныд менӧ сахарнӧй плантацияясвывса рабӧн?
Ті дрӧжжитанныд, кор ме висьтала та йылысь тіянлы...
Эк ті, небыд сьӧлӧма попъяс!
Ӧд куліс сӧмын сылӧн пиыс!
abu
Ті шуанныд, мый радейтанныд менӧ...
О, да! Меным дона сувтіс тіян радейтӧмныд.
Збыльысь ӧмӧй ті думайтанныд, мый верманныд ставсӧ шыльӧдны да вӧчны менӧ воддзакодь Артурӧн?
Менӧ, коді мыськавліс няйт притонъясын дозмук да весавліс гидняяссӧ фермеръяслысь — налӧн скӧт дорысь лёкджык зверьяслысь?
Менӧ, коді вӧлі бродячӧй циркын колпака да бубенцыа клоунӧн, матадоръяслӧн казакӧн да невольникӧн арена вылын, кӧні мунӧ ӧшъяслӧн тыш?
Менӧ, коді угождайтліс быд скӧтлы, кодлы вӧлі сӧмын окота доддявны менӧ?
Менӧ, коді тшыгъяліс, кодӧс талялісны кок улын, кодӧс сьӧлалісны, коді нюжӧдлывліс кисӧ бакшасьӧм нянь пиньтуйяс коригӧн да пӧлучайтліс ӧтказ сы вӧсна, мый на вылӧ правоыс вӧлі понъяслӧн?
О, мыйла ме висьтавла тіянлы тайӧ ставтор йывсьыс?
Верма ӧмӧй висьтавны тіянлы став ужасъяссӧ, мый вылӧ йӧткыштіс менӧ тіян киныд?
А ӧні ті висьталанныд меным асланыд радейтӧм йылысь!
Ыджыд-ӧ сійӧ, тайӧ радейтӧмыс?
Тырмымӧн-ӧ вына сійӧ, медым ті сы ради ӧткажитчинныд асланыд вераысь?
Мый вӧчис тіянлы Иисус?
Мый сійӧ нуис ас вывтіыс тіян вӧсна, медым ті радейтінныд сійӧс ме дорысь ёнджыка?
Сылӧн бытшлалӧм кияс вӧсна-ӧ ті радейтанныд сійӧс?
Сідзкӧ видзӧдлӧй жӧ менам кияс вылӧ!
И та вылӧ видзӧдлӧй, и та вылӧ, и та вылӧ...
Сійӧ чашнитіс-косяліс дӧрӧмсӧ да петкӧдліс туша вывсьыс страшнӧй вурысъяссӧ.
abu
abu
— Падре, тіян сьӧлӧмныд право серти должен лоны менам!
Падре, абуӧсь сэтшӧм мученьеяс, кутшӧмъясӧс ме эг испытайт тіян вӧсна.
Тӧдінныд кӧ эськӧ ті ставсӧ, мый ме нуи ас вывті!
И век жӧ ме ог кӧсйы кувны!
Ме ас вывті нуи ставсӧ да закалиті ассьым душаӧс терпениеӧн, сы вӧсна мый кӧсйи бӧр воны олӧмас да объявитны тіян енлы паныд война.
Тайӧ цельыс вӧлі меным щитӧн, и сійӧн дорйи ме ассьым сьӧлӧмӧс, кор меным грӧзитіс йӧймӧм да мӧдысь кулӧм.
И со ӧні, олӧмӧ воӧм бӧрын, ме бара аддза сійӧс, кодӧс вӧлі тувъялӧма кӧрт тувъясӧн крестӧ квайт час чӧжӧн, а сэсся сійӧ ловзис.
abu
Мый жӧ ті ӧні мекӧд вӧчанныд?
Мый ті мекӧд вӧчанныд?
Гӧлӧсыс сылӧн ори.
Монтанелли пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ каменнӧй изваяние либӧ кулӧм морт, кодӧс пуксьӧдӧмаӧсь улӧс вылӧ.
Лӧдз сёрнитігкості первойсӧ сійӧ неуна дрӧжжитіс, и мускулъясыс сылӧн дрӧгнитлывлісны, быттьӧ кучкалісны плетьӧн. Но ӧні сійӧ пукаліс дзик спокойнӧя.
Кыкнанныс дыр чӧв олісны.
Медбӧрын Монтанелли заводитіс сёрнитны, и гӧлӧсыс сылӧн кыліс слаба, нориника.
— Артур, гӧгӧрвоӧд меным бурджыка ассьыд мӧвптӧ.
Тэ терроризируйтан менӧ, мӧвпъясӧй менам гудыртчӧны, и ме ог вермы тэнӧ гӧгӧрвоны.
Мый тэныд колӧ месянь?
Лӧдз бергӧдіс сылань призраклӧн кодь блед чужӧмсӧ.
— Меным нинӧм оз ков.
Коді нӧ мырдӧн кутас тшӧктыны радейтны?
Ті ас вӧлясьыныд верманныд бӧрйыны миян пӧвстысь сійӧс, коді тіянлы донаджык.
Ті кӧ радейтанныд сійӧс ёнджыка, бӧрйӧй сійӧс.
— Ме ог вермы тэнӧ гӧгӧрвоны, — мудзпырысь мӧдысь шуис Монтанелли. — Кодӧс тэ тшӧктан бӧрйыны?
Ӧд кольӧм кадсясӧ вежны оз позь.
— Тіянлы колӧ бӧрйыны миян пӧвстысь ӧтисӧ.
Ті кӧ радейтанныд менӧ, пӧрччӧй сьылісьыд тайӧ крестсӧ да мунамӧй мекӧд мӧд мирӧ.
Менам ёртъяс заводитласны мӧдысь мездыны менӧ, и тіян отсӧгӧн налы лоӧ кокни пӧртны сійӧс олӧмӧ.
А кор ми лоам граница мӧдарладорас тырвыйӧ безопасностьын, признайтӧй менӧ йӧз водзын асланыд пиӧн.
Ті кӧ онӧ тырмымӧн радейтӧй менӧ, тіян вераыд кӧ тіянлы ме дорысь мусаджык, то мунӧй полковник дорӧ да висьталӧй сылы, мый ті сӧгласенӧсь.
Но, мунӧй ӧні жӧ, пырысь-пыр, менам син водзысь.
Меным и сытӧг сьӧкыд.
Монтанелли лэптіс юрсӧ.
Сійӧ ӧні мӧдіс гӧгӧрвоны.
Вынъясыс эз кывзысьны сылысь, тушаыс кутіс сырмыны.
— Ме, дерт, сёрнитча тэнад ёртъяскӧд.
Но мунны тэкӧд меным оз позь, — ме ӧд поп.
— А попсянь меным буртор вӧчӧм оз ков.
Падре, оз ковны сэсся компромиссъяс!
Тырмымӧн ме страдайті наысь да налӧн последствиеясысь.
Либӧ ті ӧткажитчанныд ме ради вичкоысь либӧ ӧткажитчанныд меысь.
— Кыдзи ме янсӧдча тэкӧд, Артур?!
Кыдзи ме янсӧдча тэкӧд?!
— Но, сідзкӧ янсӧдчӧй вичкокӧд.
Бӧрйӧй миян пӧвстысь ӧтисӧ.
Энӧ тшӧктӧй меным юкны тіянлысь радейтӧмтӧ миян костын: джынсӧ меным, а джынсӧ вичколы.
Меным оз ковны сы пызан вылысь колясъясыс.
abu
— Артур, Артур, збыльысь ӧмӧй тэ кӧсъян чашнитны менсьым сьӧлӧмӧс?!
Збыльысь ӧмӧй тэ кӧсъян йӧймӧдны менӧ?
Лӧдз кучкис кинас стенӧ.
— Бӧрйӧй миян пӧвстысь ӧтисӧ, — ещӧ ӧтчыд шуис сійӧ.
Монтанелли перйис морӧс зепсьыс ичӧтик бумажник да кыскис сэтысь чукрассьӧм, бонзьӧм бумагатор.
— Видзӧд, — шуис сійӧ.
«Ме веритлі тіянлы енлы моз, а ті пӧръявлінныд менӧ нэм чӧжыд».
abu
Лӧдз серӧктіс да бӧр сетіс сылы бумагаторсӧ.
— Кутшӧм шензьӧдана томӧн овлан дас ӧкмыс арӧсӧн!
Босьтны мӧлӧт да пазьнитны сійӧн кажитчӧ сэтшӧм кокни делӧӧн.
Тайӧ сідзжӧ кокни и ӧні, но сӧмын ме ачым сюри мӧлӧт улас.
Но, а ті аддзанныд на уна йӧзӧс, кодъясӧс кутанныд бӧбйӧдлыны, и найӧ тайӧс некор весиг оз гӧгӧрвоны.
— Вӧч кыдзи окота, — шуис Монтанелли. — Енмыс тӧдӧ, гашкӧ и ме тэнад местаын вӧлі эськӧ татшӧм жӧ немжалиттӧмӧн,
но ме ог вермы вӧчны сійӧс, мый тэ коран, Артур, ме вӧча сӧмын сійӧс, мый верма.
Ме отсала тэныд пышйыны, а кор тэ лоан безопасностьын, то мекӧд лоӧ гӧраясын несчастнӧй случай, либӧ ме ӧшибкаӧн примита мыйкӧ мӧдтор, унмовськӧдан порошок пыдди, — бӧрйы любӧйӧс.
Могмӧдас оз тайӧ тэнӧ?
Вот ставыс, мый ме верма вӧчны.
Тайӧ ыджыд грек, но ме надейтча, мый сійӧ прӧститас менӧ.
Сійӧ бурджык сьӧлӧма...
Лӧдз зэв шогысь горӧдіс, и сылӧн киясыс лётмуніны.
— О, тайӧ вывті!
Тайӧ вывті нин!
Мый ме вӧчи, медым ті тадзи думайтінныд ме йылысь? Кутшӧм право эм тіян...
Быттьӧкӧ ме водзӧс босьтны кӧсъя тіянлысь!
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ гӧгӧрвоӧй, мый ме кӧсъя сӧмын спаситны тіянӧс?
Збыльысь ӧмӧй ті некор онӧ гӧгӧрвоӧй, кутшӧма ме радейта тіянӧс?
Сійӧ кватитіс Монтанеллилысь кыкнан кисӧ да синвасорӧн кутіс пӧся окавны найӧс.
— Падре, мунамӧй мекӧд!
Мый тіян ӧткодьыс тайӧ кулӧм мирыскӧд, кӧні тырыс ӧшибкаяс?
Ӧд найӧ — колян нэмъяслӧн шойяс!
Ӧд найӧ сісьмӧмаӧсь дзикӧдз, и наысь кылӧ клящӧй дук!
Мунамӧй мекӧд тайӧ мирсьыс мӧд мирӧ, кӧні сявкйӧ югыд!
Падре, ми — олӧм и томлун, ми — вечнӧй тулыс, ми — человечестволӧн будущӧйыс.
Падре, кыаыс матын нин, — збыльысь ӧмӧй ті онӧ босьтӧй ас выланыд уджлысь ассьыныд пайсӧ, медым отсавны петны шонділы?
Садьмӧй, и вунӧдам войся страшнӧй кошмаръяс.
Садьмӧй, и заводитам миянлысь олӧмнымӧс выльысь!
Падре, ме век радейтлі тіянӧс, век!
Весиг кор ті вилінныд менӧ.
Збыльысь ӧмӧй ті ещӧ ӧтчыд вианныд?
Монтанелли кутіс песлӧдлыны кияссӧ.
— Господьӧй, жалит менӧ, — горӧдіс сійӧ. — Артур, тэнад синъясыд мамыдлӧн кодьӧсь!
Сэсся друг лои чӧв-лӧнь.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс пуксьысь рытлӧн руд рӧмыдын, и налӧн сьӧлӧмъясныс кынмисны ужасысла.
— Висьтав меным ещӧ мыйкӧ, — вашкӧдіс Монтанелли. — Сет кӧть кутшӧмкӧ лача.
— Меным нинӧм сэсся висьтавнысӧ.
Олӧм меным колӧ сӧмын сы могысь, медым тышкасьны вичкокӧд.
Ме абу морт, а пурт.
Меным олӧм сетігӧн ті освящайтанныд пурт.
Монтанелли бергӧдчис распятиелань.
— Господи!
Тэ кылан?..
Гӧлӧсыс сылӧн воши чӧв-лӧняс.
abu
Лӧдз пытшкын друг садьмис серам кыпӧдысь демон.
— <ns>Г-г-гораджыка</ns> корӧй!
abu
Монтанелли чеччыштіс, быттьӧ сійӧс кучкисны.
Минут дыра сійӧ вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс ас водзладорас.
Сэсся пуксис вольпась дорӧ, тупкис синъяссӧ кияснас да кутіс сыркъялӧмӧн бӧрдны.
Лӧдз мӧдіс дрӧжжитны став тушанас, и кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис сы плеш вылын. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый лоӧ тайӧ синваыс.
Сійӧ юр вывтіыс шебрасис, медым не кывны бӧрдӧмсӧ.
Тырмымӧн нин сысянь и вӧлі сійӧ, мый ковмыліс кувны кыпыд, вынйӧра олӧм чувствуйтігӧн.
Но бӧрдӧм шысӧ оз позь вӧлі вевттьыны.
Сійӧ кыліс сы пельясын, тотшкӧдчис юр вемас, синва войтъясыс ӧта-мӧд бӧрся гӧгыльтчисны сы чуньяс вылысь.
Сэсся Монтанелли дугдіс бӧрдны, и сійӧ заводитіс чышкавны синъяссӧ носӧвикӧн, быттьӧ бӧрдӧмысь дугдӧм кага.
Кор сійӧ чеччис, носӧвикыс уси джоджас.
— Весьшӧрӧ водзӧ сёрнитны, — шуис сійӧ. — Тэ гӧгӧрвоан менӧ?
— Да, гӧгӧрвоа, — жугыля вочавидзис Лӧдз. — Тайӧ абу тіян мыж.
abu
Монтанелли бергӧдчис сылань.
И друг пуксьӧм чӧв-лӧньыс вӧлі страшнӧйджык сэтшӧм чӧв-лӧньысь, кутшӧм овлӧ гуын, кодӧс регыд долженӧсь вӧлі кодйыны на пӧвстысь ӧтиыслы.
Чӧв олігтыр найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясас, кыдзи мырдӧн янсӧдӧм кык любовник видзӧдӧны ӧта-мӧд выланыс преграда вомӧн, кодӧс найӧ оз вермыны вуджны.
Лӧдз первойӧн эз выдержит да лэдзис синъяссӧ.
Сійӧ шатовмуні, тупкис чужӧмсӧ, и Монтанелли гӧгӧрвоис, мый тайӧ жестыс висьталӧ сылы: «мун».
Сійӧ бергӧдчис да петіс камераысь.
Но прӧйдитіс ещӧ минут, и Лӧдз друг ырскӧбтіс-чеччис.
— О, ме ог вермы тайӧс ас вывті нуны!
Падре, бергӧдчы!
Бергӧдчы!
Ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Сійӧ дыр видзӧдіс аслас камералысь стенъяссӧ да гӧгӧрвоис, мый ставыс помассис.
abu
Уліын, дворас, войбыд кышакыліс турун — турун, кодлы регыд мысти вӧлі сиӧма нярмыны: сылысь вужъяссӧ орйӧдласны кӧрт зыръясӧн.
И кузь войбыд ӧтнасӧн ырзіс-бӧрдіс узник аслас пемыд камераын...
СИЗИМӦД ГЛАВА
Вторник асылӧ вӧлі военнӧй суд.
Сійӧ муніс зэв регыд и прӧйдитіс зэв прӧстӧя.
Тайӧ вӧлі сӧмын куш формальность, коді кыссис кызь минут чӧж.
Да и нинӧмла вӧлі видзны уна кад.
Защитаӧс эз вӧв лэдзӧма.
Свидетельяс пыдди выступайтісны сӧмын ранитчӧм шпион, офицер да некымын салдат.
Приговорсӧ вӧлі водзвыв решитӧма: Монтанелли мӧдӧдӧма согласие, кодӧс зілисны шедӧдны.
Судьяяслы — полковник Феррарилы, местнӧй драгунскӧй майорлы да швейцарскӧй гвардияса кык офицерлы — колис сӧмын помавны.
Лыддисны обвинительнӧй акт.
Свидетельяс сетісны показаниеяс.
Кырымалісны приговорсӧ да лыддисны сійӧс колана торжественностьӧн осуждённӧйлы.
Лӧдз чӧв олігтыр кывзіс сійӧс, а кор сылысь юалісны, кӧсйӧ оз сійӧ мыйкӧ висьтавны, сійӧ сӧмын терпитны вермытӧг ӧвтыштіс кинас.
Сылӧн питшӧгас вӧлі дзебӧма носӧвик, кодӧс уськӧдліс Монтанелли.
Сійӧ помтӧг окаліс тайӧ носӧвиксӧ да бӧрдіс сы дінын войбыд, быттьӧ ловъя лов дінын.
Чужӧмыс сылӧн ӧні вӧлі кулӧм мортлӧн кодь кельыд и син гӧгӧрыс тӧдчисны на синва туйясыс.
«Лыйлыны» кывйыс, тыдалӧ, омӧля действуйтіс сы вылӧ.
Кор Лӧдз кыліс сійӧс, сылӧн синаканьясыс ыдждісны — и сӧмын.
— Нуӧдӧй камераӧ, — прикажитіс полковник, кор став формальностьяссӧ вӧлі помалӧма.
Сержант, коді, тыдалӧ, муртса вермис видзӧдны тайӧ сцена вылас, инмӧдчис вӧрзьытӧг сулалысь Лӧдзлы пельпомас.
Лӧдз видзӧдліс сы вылӧ пӧшти повзьӧмӧн.
— А, да! — шуис сійӧ. — Ме и вунӧді.
abu
abu
abu
abu
abu
Полковник немвиччысьтӧг бӧр бергӧдіс сержантӧс, коді петӧ нин вӧлі арестанткӧд жырсьыс.
— Энлӧй, сержант!
Меным колӧ мыйкӧ висьтавны сылы.
Лӧдз эз вӧрзьӧдчы.
Кажитчис, полковниклысь гӧлӧссӧ сійӧ эз кыв.
— Онӧ-ӧ кӧсйӧй мыйкӧ висьтавны ёртъясыдлы либӧ рӧдвужныдлы?
Ме чайта, тіян эм рӧдвуж?
Лӧдз эз вочавидз.
— Сідзкӧ вот, думайтыштӧй да висьталӧй меным либӧ поплы.
Ме та кузя вӧча ставсӧ.
Но бурджык висьталӧй поплы.
Сійӧ пыр жӧ воас да лоас тіянкӧд войбыд.
Ті кӧ ещӧ мыйкӧ кӧсъянныд...
Лӧдз лэптіс синъяссӧ.
— Висьталӧй поплы, мый ме кӧсъя лоны ӧтнамӧн.
Ёртъяс менам абуӧсь, и некодлы нинӧм оз ков висьтавны.
— Но тіянлы колӧ пӧкаитчыны.
— Ме атеист.
Ме кӧсъя сӧмын, медым менӧ колисны ӧтнамӧс.
Сійӧ шуис тайӧс жугыля, спокойнӧя. Сы гӧлӧсын эз кыв скӧралӧм. Шуис да тэрмасьтӧг бергӧдчис.
Ӧдзӧс дорас сійӧ друг сувтіс.
— Ме вунӧді, полковник.
Ме кӧсъя корны тіянӧс вӧчны ӧти одолжение.
Прикажитӧй, медым аски эз кӧртавны ни синъясӧс, ни ачымӧс.
Ме кута сулавны дзик спокойнӧя.
Средаӧ асывнас шонді петігӧн сійӧс петкӧдісны ывла вылӧ.
Сылӧн чотӧмыс шыбитчис синмад мукӧддырся серти ёнджыка.
Сержантлы ки вылас чорыда мыджсьӧмӧн сійӧ восьлаліс сьӧкыдпырысь.
Но мудз рамлунлӧн выражениеыс эз нин тӧдчы чужӧм вылас.
Ужаслӧн призрак, коді личкис сійӧс войся чӧв-лӧньын, мӧдаръюгыд йылысь думъяс вошины ӧттшӧтш найӧс чужтысь войыскӧд.
Мыйӧн сӧмын петіс шонді да сійӧ чужӧм-на-чужӧм паныдасис аслас врагъяскӧд, сыын бара садьмис тышкасян дух, и сійӧ нинӧмысь нин эз пов.
Стенаыслы паныд сулалісны орччӧн квайт карабинер, кодъяслы колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ приговорсӧ.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ потласьӧм, джынвыйӧ киссьӧм стенаыс, кыті сійӧ лэччыліс аслас неудачнӧй пышъян войӧ.
Салдатъяс, кодъяс сулалісны кианыс ружьеаӧсь, муртса кутчысисны, медым не бӧрддзыны.
Налы кажитчис вывті ужаснӧйӧн ӧти мӧвпыс нин, мый налы ковмас вины Лӧддзӧс.
Лӧдз аслас ёсь, сюсь вочакывъясӧн, помтӧм серамӧн да югыд, ыштӧдана мужествоӧн пырис налӧн руд, ӧтсяма олӧмӧ кыдзи шонді югӧр, и сійӧ, мый Лӧдз должен ӧні кувны на кипомысь, вӧлі налы дзик сэтшӧмӧн жӧ, кыдзи эськӧ кусі кӧ яръюгыд лунся светилӧ.
Дворас ыджыд фигӧвӧй пу улын виччысис сійӧс гу.
Сійӧс кодйисны войнас невольникъяслӧн кияс, и синваыс войталіс зыр вылас!
Дінтіыс мунігӧн Лӧдз видзӧдліс нюмъялігтыр пемыд гуас, видзӧдліс сы дорын куйлысь нярмӧм турун вылӧ да пыдісянь ышловзис — апыштіс кодйӧм свежӧй му дуксӧ.
Пу дінас сержант сувтіс.
Кыпыда нюмъялігтыр Лӧдз видзӧдліс гӧгӧр.
— Татчӧ сувтны, сержант?
Сержант чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Быттьӧ горшдіныс гӧрддзассис: сійӧ эз вермы эськӧ шуны ни ӧти кыв, весиг кӧть таысь зависитіс сылӧн олӧмыс.
Дворын вӧліны ачыс полковник, сылӧн племянникыс — капитан, карабинёръяслӧн начальник, кодлы ковмас командуйтны, доктор да поп.
Найӧ петісны водзӧ серьёзнӧй чужӧмаӧсь, яндысисны Лӧдзлӧн смеллунӧн дзирдалысь сералана синъясысь.
— Здравствуйте, господа!
А, и его преподобие кокйылас нин татшӧм водз!
Кыдзи оланныд, капитан?
Талунъя аддзысьӧмыд тіянлы лӧсьыдджык? Збыль ӧд?
Ме аддза, тіян киныд кӧртӧда на.
Ставыс сы вӧсна, мый ме сэки ӧшибка вӧчи.
Со тайӧ молодечьясыс бурджыка вӧчасны ассьыныс делӧсӧ.
Сідз абу, вокъяс?
Сійӧ видзӧдліс салдатъяслӧн зумыш чужӧмъяс вылӧ.
— Тайӧ пӧрйӧ кӧртӧдыд, тӧдӧмысь, оз ковмы.
Энӧ видзӧдӧй ме вылӧ сэтшӧм жугыля!
Топӧдӧй коклябӧръястӧ да петкӧдлӧй, кутшӧм меткӧя ті кужанныд лыйсьыны.
Регыд мысти тіянлы лоӧ сы мында удж, мый ме ог тӧд, кыдзи ті справитчанныд сійӧн.
Колӧ упражняйтчыштны водзвыв.
— Пиӧй менам, — водзланьӧ петігмоз торкис поп.
Мукӧдыс вешйисны, колисны найӧс ас кежаныс. — Некымын минут мысти ті сувтанныд асланыд творец водзӧ.
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ пӧльзуйтчӧй сійӧ здукнас, коді тіянлы коли пӧкаитчӧм вылӧ?
Думыштлӧй, кора тіянӧс: кутшӧм ужас кувны грекъясысь мынтӧдчытӧг, грекӧн тыр сьӧлӧмӧн!
Кор ті мӧданныд сулавны тіян судия водзын, вывті сёр лоӧ думайтны пӧкаитчӧм йылысь.
Збыльысь ӧмӧй сы престол дінӧ ті матыстчанныд шутитігтыр?
— Шутитігтыр, ваше преподобие?
abu
Меным кажитчӧ, тіянлы да тіян коддемъясыслы колӧ тайӧ христианскӧй нравоучениеыс.
Кор воас миянлы ӧчередь, ми кутам лыйсьыны пушкаясӧн, а огӧ квайт сімӧм карабинӧн, и сэки ті аддзанныд, кыдзи ми шутитам.
— Ті кутанныд пушкаясӧн лыйсьыны!
О, шудтӧмӧй!
Збыльысь ӧмӧй ті онӧ гӧгӧрвоӧй, кутшӧм пропасть дорын ті сулаланныд?
Лӧдз пельпом вомӧныс видзӧдліс эрсвидзысь гу вылӧ.
— И сідз, ваше преподобие, ті думайтанныд, мый кор менӧ лэдзасны сэтчӧ, ті пыр кежлӧ мынанныд меысь.
Гашкӧ, ті весиг пуктанныд гу вылас из, медым лоны дзик спокойнӧйӧн?
Энӧ полӧй, ваше преподобие!
abu
Мӧда куйлыны чӧла, кыдзи шыр, сэні, кытчӧ ті менӧ пуктанныд...
и век жӧ ми кутам лыйсьыны пушкаясӧн.
— О, бур сьӧлӧма енмӧй! — горӧдіс поп. — Прӧстит тайӧ шудтӧмсӧ!
— Аминь, — кыз гӧлӧсӧн шуис командуйтысь офицер, а полковник да сылӧн племянникыс пернапасасисны.
Сы вӧсна мый вӧлі яснӧ, мый кевмысьӧмъяс оз вайӧдны некутшӧм результатӧ, то поп ӧткажитчис водзӧ сёрнитӧмысь да, юрнас довкйӧдліг да молитваяс вашкӧдігтыр, вешйис бокӧ.
Ньӧти падъявтӧг вӧлі вӧчӧма прӧстӧй приготовлениеяс.
И Лӧдз сувтіс веськыда, кыдз пӧлагайтчӧ, сӧмын видзӧдліс петысь шонді югӧръяс вылӧ.
Сійӧ выльысь висьталіс ассьыс корӧмсӧ не кӧртавны сылысь синъяссӧ, и сы чужӧмлӧн смел выражениеыс заставитіс полковникӧс сӧгласитчыны, кӧть сійӧ и вӧлі прӧтив.
Найӧ кыкнанныс вунӧдісны сы йылысь, кыдзи тайӧ сьӧктӧдӧ салдатъяслысь долгсӧ.
Лӧдз сулаліс да нюмъялігтыр видзӧдіс налы синъясас.
Карабинъясыс тіралісны налӧн киясын.
— Ме дась, — шуис Лӧдз.
Командуйтысь воськовтіс водзӧ. Сійӧ дрӧжжитіс волнуйтчӧмысла.
Сылы некор на эз ковмыв командуйтны приговор олӧмӧ пӧртігӧн.
<rus>— Готовься!</rus>
<rus>Ружья на прицел!</rus>
<rus>Пли!</rus>
Лӧдз неуна шатовмуніс, но эз усь.
Дзӧрысь киӧн лэдзӧм ӧти пуля муртса парсыштіс сылысь банбоксӧ.
Некымын вир войт войтыштіс еджыд галстук вылас.
Мӧд пуля веськаліс кокас пидзӧс вевдорас.
Кор тшыныс разаліс, салдатъяс аддзисны, мый сійӧ, воддзамоз нюмъялігтыр, сулалӧ на водзын да чышкалӧ калечитӧм кинас чужӧмсьыс вирсӧ.
— Абу меткӧй залпныд, вокъяс! — шуис сійӧ.
Сылӧн ярскӧб гӧлӧсыс пуртӧн моз кырыштіс весьӧпӧрӧмла измӧм салдатъяслысь сьӧлӧмъяссӧ. — Видлӧй ещӧ!
Салдатъяс пӧвстын кыліс ропкӧм.
Быдӧн метитчисны бокӧ, надейтчисны, — мый смертельнӧй пулясӧ лоӧ лэдзӧма сусед киӧн, а оз сы киӧн.
И вот ӧні осуждённӧй сулалӧ да нюмъялігтыр видзӧдӧ на вылӧ.
Колӧ вӧлі выльысь вӧчны тайӧ ужаснӧй делӧсӧ: найӧ сӧмын пӧртісны казньсӧ бойняӧ.
Найӧс шымыртіс ужас.
Карабинъяссӧ лэдзӧмӧн найӧ бӧбъяс моз кывзісны офицерлысь зэв лёкысь видчӧмсӧ да весьӧпӧрӧмӧн видзӧдісны морт вылӧ, кодӧс найӧ виисны, но коді век жӧ коли ловйӧн.
Полковник грӧзитіс налы кулакнас, скӧрысь приказывайтіс сувтны стройӧ, босьтны ружьеяссӧ прицел вылӧ да регыдджык помавны тайӧ делӧсӧ.
Сійӧ, кыдзи и найӧ асьныс, дзикӧдз шӧйӧвошис да эз лысьт видзӧдлыны тешкодь привидение вылӧ, коді век сулаліс и сулаліс да некыдз эз кӧсйы усьны.
Кор Лӧдз шыасис сы дінӧ, сійӧ пӧшти повзис. Сійӧ тір-тірмуніс, кор кыліс Лӧдзлысь сералана гӧлӧссӧ.
— Но, кутшӧм омӧль отрядӧс ті петкӧдӧмныд талун, полковник!
Видзӧдлам, ог-ӧ сяммы ме бурджыка управитчыны накӧд.
Но, молодечьяс!
Эй, ті, сэні, шуйгавывса флангас, ружьетӧ кутӧй вылынджык!
Ен тіянкӧд, вокӧ!
Абу ӧд скӧвӧрӧда, а ружье тіян киын!
Но, ӧні: <rus>готовься</rus>!..
Ставныд метитчинныд?
— Пли! — водзӧ чепӧсйигмоз горӧдіс полковник.
Тайӧ вӧлі морт вынысь вылынджык: оз позь вӧлі лэдзны, медым морт ачыс шуис командалысь медбӧръя кывсӧ.
Кыліс мӧд залп, коді вӧлі нерешительнӧй, беспорядочнӧй, и салдатъяслӧн стройнӧй визьыс пӧри дрӧжжитысь йӧз чукӧрӧ, кодъяс йӧйяс моз видзӧдісны ас водзладорас.
Ӧти салдат весиг эз и лый.
Сійӧ шыбитіс ружьесӧ, уськӧдчис муас да мӧдіс ымзыны:
«Ме ог вермы, ог вермы!»
Тшын ньӧжйӧник разаліс.
Найӧ аддзисны, мый Лӧдз усьӧма; аддзисны и сійӧс, мый Лӧдз ловъя на.
Салдатъяс да офицеръяс сулалісны, быттьӧ кынмисны места вылас, да видзӧдісны, кыдзи Лӧдз пессьӧ муын.
Сэсся доктор да полковник горӧдігтыр уськӧдчисны сы дінӧ, сы вӧсна мый Лӧдз кыпӧдчис ӧти пидзӧс вылас да бара видзӧдіс салдатъяслы чужӧмас да бара сераліс.
— Бара энӧ веськалӧй!
Видлӧй... ещӧ ӧтчыд, вокъяс!
Ті кӧ онӧ вермӧй...
Друг сійӧ шатовмуні да бокног уси эжа вылӧ.
— Кулі? — ньӧжйӧник юаліс полковник.
Доктор пидзӧсчанясис да, вирӧн ойдӧм сорочка вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, небыдика вочавидзис:
— Да, ме чайта...
Слава богу!
— Слава богу! — сы бӧрся шуис полковник. — Вот и пом.
Сылӧн племянникыс тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
— Дядя, кардинал!
Сійӧ сулалӧ ворота дорын да кӧсйӧ пырны.
— Мый?
Сійӧ оз пыр...
Ме ог кӧсйы!
Мый видзӧдӧ караулыс?
<rus>Ваше преосвященство...</rus>
Ворота воссьыліс и бӧр пӧдлассис,
и Монтанелли сулаліс нин дворын да видзӧдіс повзьӧм синъясӧн ас водзладорас.
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Ме должен корны тіянӧс...
Тайӧ — тіянлы абу туяна зрелище!
Казньыс муртса на помасис.
Телӧыс эз на...
— Ме локті видзӧдлыны сы вылӧ, — шуис Монтанелли.
Весиг тайӧ здукас полковникӧс чуймӧдіс сылӧн гӧлӧсыс да походкаыс: сійӧ вӧлі лунатик кодь.
— О, боже! — друг горӧдіс ӧти салдат.
Полковник тэрыба бергӧдчис.
— Сідзи и эм!
Вирӧн ойдӧм телӧ бара кутіс ымзігтыр пессьыны эжа вылын.
Доктор копыртчис да пуктіс кулысь мортлысь юрсӧ аслас пидзӧс вылӧ.
— Ӧдйӧджык! — скӧрысь горзіс сійӧ. — Ӧдйӧджык, варваръяс!
Виӧй сійӧс, ен могысьӧн!
Тайӧ терпитны позьтӧм!
Вирыс кутіс визувтны сы кияс кузя.
Сійӧ став тушанас дрӧжжитіс, пидзӧс вылас кутіс судорогаясын нетшкысьысь телӧ. И кор дзикӧдз мӧдіс йӧймыны, сійӧ заводитіс видзӧдны гӧгӧр — корсис отсӧг,
сэки поп копыртчис сы пельпом весьтӧ да инмӧдліс крестсӧ кулысь мортлы вомдоръясас...
<rus>— Во имя отца и сына...</rus>
Лӧдз кыпӧдчыштіс доктор пидзӧсӧ мыджсьӧмӧн да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдліс распятие вылӧ.
Гуын кодь чӧв-лӧнь дырйи сійӧ ньӧжйӧник лэптіс ранитчӧм веськыд кисӧ да йӧткыштіс распятиесӧ.
Чужӧм вылас эрсвидзис рана, кытысь сӧдзтысис вир.
abu
— Падре, ті... дӧвӧльнӧйӧсь?
Сылӧн юрыс лётмуні доктор кияс вылӧ.
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Кардинал сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, и полковник Феррари гораджыка шуис:
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Монтанелли лэптіс синъяссӧ.
— Сійӧ куліс?
— Да, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Не мунны-ӧ тіянлы татысь?
Тайӧ ужаснӧй зрелище.
— Сійӧ куліс, — мӧдысь шуис Монтанелли да видзӧдліс Лӧдз чужӧм вылӧ. — Сійӧ куліс.
— Мый нӧ сійӧ виччысьӧ мортсянь, код пытшкын квайт пуля? — зывӧкпырысь вашнитіс отрядса начальник.
А доктор сідзжӧ вашнитіс сылы:
— Сійӧ, тыдалӧ, волнуйтчӧ, вирсӧ аддзис да.
Полковник пуктіс кисӧ Монтанелли ки вылӧ.
— <rus>Ваше преосвященство</rus>... Бурджык тіянлы не видзӧдны сы вылӧ.
Разрешитӧй капелланлы колльӧдны тіянӧс гортаныд.
— Да... Ме муна.
Сійӧ ньӧжйӧник бергӧдчис вирӧн ойдӧм телӧ дінысь да мӧдӧдчис. Сы бӧрся мунісны поп да сержант.
Ворота дорын сійӧ сувтыштліс да видзӧдліс бӧрвылас.
— Сійӧ куліс...
Некымын часӧн сёрӧнджык Марконэ матыстчис нӧрыс пӧкатын сулалысь керка дорӧ, медым юӧртны Мартинилы, мый сылы оз нин ков жертвуйтны олӧмнас.
Вӧлі ставсӧ дасьтӧма, медым заводитлыны мӧдысь мездыны Лӧддзӧс. Мездӧмлӧн планыс первойя сертиыс вӧлі ёна прӧстӧйджык.
Решитӧма вӧлі тадзи: аски асывнас, кор господь телӧӧн процессия кутас мунны крепостнӧй вал дінті, Мартини петас йӧз чукӧрысь, кыскас питшӧгсьыс револьвер да лыяс полковниклы чужӧмас.
Кор ставныс шӧйӧвошасны, вооружитчӧм кызь морт немвиччысьтӧг уськӧдчасны тюрьма ворота дорӧ, писькӧдчасны башняӧ да, ключьяссӧ мырддьӧм бӧрын, пырасны пленник камераӧ и нуӧдасны сійӧс, сэки мӧдасны виавны да уськӧдлыны кокйывсьыныс ставнысӧ, кодъяс кутасны мешайтны налы.
Найӧ мӧдасны ылыстчыны ворота дорысь, дорйысьны да тупкыны отступлениесӧ мӧд отрядлысь, вооружитчӧм контрабандист-горечьяслысь, кодъяс нуасны пленникӧс гӧраясса надежнӧй местаӧ да дзебасны сійӧс сэтчӧ.
Заговорщикъяслӧн ичӧтик группаын сӧмын Джемма нинӧм эз тӧд тайӧ план йывсьыс.
Эз кӧсйы висьтавны Джеммалы та йылысь Мартини.
«Сьӧлӧмыс сылӧн оз выдержит тайӧс ставсӧ», шуис сійӧ.
Кор контрабандист пырӧ вӧлі сад дзиръяӧд, Мартини восьтіс стекляннӧй ӧдзӧс да петіс встретитны сійӧс веранда вылӧ.
— Эмӧсь выльторъяс, Марконэ?
Вочавидзӧм пыдди контрабандист лэдзис плеш вылас ассьыс паськыд дора идзас шляпасӧ.
Найӧ пуксисны веранда вылӧ.
Ни ӧтиыс, ни мӧдыс эз шуны кыв ни джын.
Но Мартини ставсӧ гӧгӧрвоис, кор аддзис шляпа увсьыс Марконэ чужӧмлысь выражениесӧ.
— Кор тайӧ лои? — дыр чӧв олӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Сылӧн гӧлӧсыс юргис аслас пельясын сідз жӧ некутшӧм лачатӧг, кыдзи и став мукӧдторйыс.
— Талун югдігас.
Сержант висьталіс меным.
Сійӧ вӧлӧма сэні да ставсӧ аддзылӧма.
Мартини лэдзис синъяссӧ да босьтіс пинжак сос вывсьыс ӧшйӧм сунис.
abu
abu
Сійӧ должен вӧлі аски кувны.
А ӧні окотитана цельыс быри, кыдзи лэччысь шонділӧн зарни югӧръяса сказочнӧй канму, югӧръяса, кодъяс кусӧны, кор му вылын лоӧ пемыд.
Сійӧ бара лои будничнӧй мирын, кӧні Грассини да Галли, шифрованиеяс да памфлетъяс лӧсьӧдалӧм, ёртъяс костын партийнӧй зычитӧм, австрийскӧй шпионъяслӧн подлӧй интригаяс — дженьыда кӧ шуны, лои важ революционнӧй мельничнӧй кӧлесаын, мыйысь сійӧ важӧн нин дӧзмис.
А кӧнкӧ сы вежӧрын пыдын эрсвидзис пыдӧстӧм тыртӧмин, кодӧс ӧні нинӧм нин эз вермы тыртны, сы вӧсна мый Лӧдз эз ло.
Кодкӧ юасис мый йылысь кӧ. Сійӧ лэптіс юрсӧ, ачыс шензис, кыдзи позьӧ вӧлі ещӧ мыйыськӧ волнуйтчыны.
— Мый ті шуинныд?
— Ме шуи, мый ті, гашкӧ, юӧртанныд Джеммалы тайӧ выльторсӧ.
Мартинилӧн чужӧмыс вежсис ёна повзьӧмысла.
— Кыдзи ме верма сылы висьтавны? — горӧдіс сійӧ. — Ті бурджык нин веськыда тшӧктӧй меным мунны да вины сійӧс.
О, кыдзи ме висьтала сылы, кыдзи ме висьтала?
Сійӧ тупкис синъяссӧ кияснас.
Но, кӧть и синъяссӧ тупкис, сійӧ чувствуйтіс, кыдзи дрӧгнитіс контрабандист, и лэптіс юрсӧ.
Джемма сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Кывлінныд, Чезаре? — шуис сійӧ. — Ставыс помасис.
Найӧ лыйлӧмаӧсь сійӧс.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
<lat>— Intгоіdо аd аbtаrе Dеі</lat>.
Монтанелли сулаліс главнӧй престол водзын, кӧні гӧгӧрыс сулалісны попъяс да причт, да гора гӧлӧсӧн лыддис Introіt.
Соборсӧ вӧлі югдӧдӧма, и сійӧ ставнас дзирдаліс ӧшкамӧшка рӧмъясӧн.
Ставыс, кевмысьяслӧн праздничнӧй паськӧмъяссянь да колоннаясӧдз, кодъясӧс вевттьӧма уна рӧма тканьясӧн да гартлӧма дзоридзьясысь вӧчӧм венокъясӧн, вӧлі тыр олӧмӧн да дзирдӧн.
Гурйыв восьтӧм ӧдзӧс весьтын ӧшаліс зэв гӧрд занавес, и июнь тӧлысся шонділӧн пӧсь югӧръясыс югдӧдісны найӧс пырыс, кыдзи югдӧдӧны найӧ муясвывса гӧрд макъяслысь лепестокъяссӧ.
Бокыса алтарьясыс, кодъяс векджык овлывлӧны джынвыйӧ пемыдӧсь, югдӧдсисны ӧні сисьясӧн да факелъясӧн, кодъясӧс кутісны монашескӧй орденъясса представительяс.
Сэні жӧ тыдалісны торъя приходъяслӧн крестъяс да зібйывспасъяс.
Бокыса притворъяс дорын сулалісны процессиялӧн знамяяс, и налӧн шӧвк складкаясыс лэччисны муӧдзыс, а зӧлӧтитӧм тугъясыс да зібъясыс яръюгыда ыпъялісны пемыд сводъяс улын.
Ӧшиньяслӧн уна рӧма стеклӧяс пыр киссьысь югӧрыс мичмӧдліс ставпӧлӧс рӧмъяснас сьылысьяслысь еджыд стихарьяссӧ да водліс алтарь джоджӧ гӧрд, оранжевӧй да турунвиж пятнаясӧн.
Престол сайын дзирдаліс да пӧртмасис шонді водзас эзысь парчаысь занавес.
И тайӧ занавес фон вылын, украшениеяс да бияс пӧвстын, сулаліс еджыд паськӧма кардиналлӧн вӧрзьӧдчывтӧм фигураыс, быттьӧ статуя, кытчӧ лолыштӧмаӧсь олӧм.
Обычай серти сійӧ должен вӧлі процессия лунъясӧ сӧмын заводитны ӧбедня, но не служитны.
<lat>Indulgentіam</lat> помалӧм бӧрын сійӧ вешйис престол дінысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис епископскӧй тронлань. Попъяс да причтса членъяс, кодъяс дінті сійӧ муніс, улӧдз копрасисны.
— Пола, мый его преосвященство абу дзик здоров, — вашнитіс ӧти каноник мӧдлы: — чужӧмыс сылӧн кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс.
abu
abu
abu
abu
Служба муніс кыдзи и век.
Монтанелли пукаліс веськӧдчӧмӧн, сылӧн эз вӧрзьы ни ӧти мускул.
Шондіыс ворсӧдчис дона изъясӧн дзирдалысь митраыс вылын да зарниӧн мичмӧдӧм паськӧм вылын.
Праздничнӧй еджыд мантияыслӧн сьӧкыд складкаясыс лэччӧмаӧсь алӧй ковёр вылӧ.
Уна сё сисьлӧн би югӧрыс пӧртмасис сы морӧсвывса сапфиръяс вылын.
Но пыдӧ вӧйӧм вӧрзьытӧм синъясыс вӧліны чусыдӧсь, и шонді югӧрсьыс найӧ эз дзирдавны.
Кор кылісны кывъяс «<lat>Benedіcіte, раter cmіnentіssіme</lat>», сійӧ копыртчис, медым благӧслӧвитны кадилӧ.
abu
Вежа даръяс петкӧдігӧн сійӧ чеччис аслас трон вылысь да пидзӧсчанясис престол водзӧ, сэсся чеччис да бӧр муніс аслас местаӧ.
Став движениеясыс сылӧн вӧліны кыдзкӧ дзик ӧткодьӧсь. Параднӧй мундира драгунскӧй майор, коді пукаліс полковник бӧрвылын, вашнитіс ранитчӧм капитанлы:
— Слабитӧ старик-кардинал, слабитӧ — тайӧ делӧыс тыдалана.
Видзӧдӧй: сійӧ дзик машинальнӧя вӧчӧ ставсӧ да быттьӧкӧ оз вежӧрт, мый вӧчӧ.
— Бурджык, — сідзжӧ вашнитіс капитан. — Эсійӧ проклятӧй амнистиясяньыс сійӧ пыр вӧлі миян синмын бельмаӧн.
— Военнӧй судӧн судитӧм вылӧ сійӧ век жӧ сӧгласитчис.
— Да, медбӧрын сӧгласитчис. Но эз этша сылы ковмы кад, медым решитчыны.
Господи боже мой, кутшӧм жар!
Процессия помасьтӧдз миян быдӧнлӧн лоӧ солнечнӧй удар.
Жаль, мый ми абу кардиналъяс, а то эськӧ миян юръяс весьтын став туй чӧжыс нуисны балдахин.
Ш-ш-ш!
Дядьӧй видзӧдӧ миян вылӧ.
abu
abu
abu
abu
Кор ӧбедня помасис да вежа даръяссӧ вӧлі пуктӧма ковчегӧ стеклӧ улӧ, духовенство мӧдӧдчис ризницаӧ вежны паськӧм.
Вичкоын сэні и тані вашкӧдчисны.
Монтанелли век на пукаліс трон вылын, вӧрзьытӧм синъясӧн дзоргис-видзӧдіс водзӧ.
Кажитчис, йӧз гыяслӧн быдса океан бушуйтіс сы трон гӧгӧр да чӧв ланьтліс сы кок улын.
Сылы вайисны кадилӧ, и автоматическӧй жестӧн, ни веськыдвылӧ, ни шуйгавылӧ видзӧдлытӧг, сійӧ пуктіс ладансӧ кадилӧӧ.
Духовенство бӧр воис ризницаысь да кутіс виччысьны алтарын кардиналӧс, но сійӧ, кажитчӧ, кынмӧма места вылас.
Дьяконлысь обязанностьяс нуӧдысь поп копыртчис сы дінӧ, медым босьтны сы вылысь митрасӧ, и шуис падъялігтырйи:
<rus>— Ваше преосвященство!</rus>
Кардинал видзӧдліс.
— Мый ті шуинныд?
— Тырвыйӧ-ӧ ті эсканныд, мый тіян тырмас вынныд мунны процессияын?
Шондіыс сотӧ немжалиттӧг.
— Кутшӧм меным делӧ шондіӧдз?
Монтанелли сёрнитіс спокойнӧя, тэрмасьтӧг, и поп думыштіс, эз-ӧ сійӧ скӧрмӧд кардиналӧс.
— Прӧститӧй, <rus>ваше преосвященство</rus>.
Меным кажитчис, мый ті абу дзоньвидзаӧсь.
Монтанелли нинӧм эз вочавидз да чеччис. Тронлӧн вылыс тшупӧдас сійӧ сувтіс да юаліс важмозыс жӧ тэрмасьтӧг:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
Кузь еджыд ризіыслӧн бӧждорыс лэччӧма пос тшупӧд вывсьыс да куйліс алтарь джоджын. Чуньнас сійӧ индіс еджыд атласвывса би кодь гӧрд чут вылӧ.
— Тайӧ шонді югӧр югдӧдӧ рӧма стеклӧ пыр, <rus>ваше преосвященство</rus>.
— Шонді югӧр?
Сійӧ ӧмӧй гӧрд?
Сійӧ лэччис да пидзӧсчанясис престол водзас, ачыс ньӧжйӧник ӧвтчис кадилӧӧн.
Сэсся мыччис сійӧс поплы.
Шондіыс уна рӧма пятнаясӧн югдӧдіс сылысь куш юрсӧ, сявкнитіс паськыда восьтӧм синъясас да югдӧдіс гӧрд рӧмӧн сылысь еджыд мантиясӧ, кодлысь складкаяссӧ лӧсьӧдалісны попъяс.
Сійӧ босьтіс дьякӧн ордысь священнӧй зарни ковчег да, киясас сійӧс кутігтыр, сулаліс, кытчӧдз юргис торжественнӧй мелодия.
Матыстчисны служительяс да лэптісны юр весьтас сылысь шӧвк балдахинсӧ; дьякӧнъяслысь обязанностьяссӧ нуӧдысь попъяс сувталісны сысянь веськыдвылӧ да шуйгавылӧ и вештісны бӧрвыв сы мантиялысь кузь складкаяссӧ; сись новлӧдлысьяс копыртчисны, медым лэптыштны джоджсьыс сылысь ряса бӧждорсӧ.
Монашескӧй братствояс, кодъяс мунісны процессия водзвылын, петісны нин вичко шӧрӧ да мӧдӧдчисны водзӧ кык стройнӧй радӧн.
Монтанелли вӧрзьӧдчытӧг сулаліс престол дорын еджыд балдахин улын, зумыд кинас кутіс вежа даръяс да видзӧдіс мунысь процессия вылӧ.
Йӧзыс мунісны радын кыкӧн-кыкӧн, ӧзтӧм сисьясӧн да факелъясӧн, крестъясӧн, зібйывспасъясӧн, знамяясӧн да флагъясӧн. Найӧ ньӧжйӧник лэччисны алтарь пос тшупӧдъясӧд, прӧйдитісны дзоридзьясӧн мичмӧдӧм колоннаяс костӧд лэптӧм гӧрд занавес увті да петісны шонді югӧръясӧн ойдӧм улича вылӧ.
Водзын мунысьяслӧн сьылӧмыс вочасӧн лӧнис, кыліс омӧля, и на бӧрся юргисны век выль и выль гӧлӧсъяс, кодъяс вевттьылісны воддзаяссӧ.
Помтӧм лентаӧн кыссис процессия, и дыр эз лӧньны собор сводъяс улын кок шыяс.
Прӧйдитісны церковнӧй приходъясса членъяс: найӧ вӧліны еджыд саванаӧсь, чужӧмъяссӧ тупкӧмаӧсь.
Сэсся тыдовтчисны милосердие вокъяс, ставныс сьӧд паськӧмаӧсь. Налӧн синъясныс югъялісны маскаяс улас.
На бӧрся мӧдісны кыссьыны манакъяслӧн кузь радъяс.
Прӧйдитісны кӧмтӧм гожъялӧм кокъяса, сьӧд капюшонъяса корысялысь вокъяс; сэсся дзик еджыд паськӧма доминиканечьяс.
Сэсся мунісны военнӧй да гражданскӧй власьтъяс: драгунъяс, карабинёръяс да местнӧй полицияса чинъяс. Карса начальник муніс параднӧй формаа; сыкӧд орччӧн мунісны ӧтлаын уджалысь офицеръясыс.
Медбӧрын мунісны ыджыд креста дьякӧн да ӧзтӧм сисьяса кык морт.
Ӧдзӧс занавесъяс паськыда воссисны, медым лэдзны найӧс. Аслас местасянь балдахин увсянь Монтанелли аддзыліс шондіӧн сутш кежлӧ югдӧдлӧм да ковёрӧн вольсалӧм улича, ӧшлӧм флагъяса керка стенъяс да еджыд паськӧма челядьӧс, кодъяс шыблалісны мостовӧй вылас розаяс.
Ок, тайӧ розаясыс!
Кутшӧм найӧ гӧрдӧсь!
Ньӧжйӧник, стройнӧя муніс процессия.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Монтанелли восьтіс крестнӧй ход.
Сійӧ лэччис алтарь тшупӧд вылысь, петіс вичко шӧрас, прӧйдитіс балкон увті, кытісянь кылісны органлӧн торжественнӧй шыяс, сэсся ӧдзӧсса занавес увті, коді вӧлі терпитны позьтӧм гӧрд! Со сійӧ и улича вылын, кӧні югыдыс сэтшӧма ёрӧ синтӧ.
Гӧрд ковёр вылын куйлӧны вир гӧрд розаяс, кодъясӧс талялісны мунысьяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм кокъяс.
Здук кежлӧ сувтыштлісны ӧдзӧс дорӧ, кӧні светскӧй власьтлӧн представительяс вежӧны балдахин нуысьясӧс, сэсся процессия бара мӧдӧдчӧ водзӧ, и Монтанелли мунӧ сыкӧд, чорыда кутӧ ковчег да вежа даръяс.
Сы гӧгӧрын то гораа юргӧны, то лӧньлӧны сьылысьяслӧн гӧлӧсъяс, и накӧд лӧсялӧмӧн ӧтмоза качайтчӧны кадилӧяс да ызгӧны людскӧй саридзлӧн гыяс.
Ставыс вир да вир!
Ковёр вольсассьӧ сы водзын вир гӧрд потокӧн, розаяс куйлӧны изъяс вылын быттьӧ вир пятнаяс...
Бур сьӧлӧма енмӧй!
Збыльысь ӧмӧй тэныд кывзысьысь му и енэж лоины вирысла гӧрдӧсь?
Но мый тэныд таӧдз, быдтор вермысь енмӧй!
Сійӧ видзӧдліс причастие вылӧ крусталь ковчег пыр.
Мый тайӧ визувтӧ прӧскур вывсьыс ковчегса зарни югӧръяс костӧд да ньӧжйӧник войталӧ сылӧн еджыд паськӧм вылӧ?
Мый сійӧ аддзыліс татшӧм сямасӧ, мый войталіс... войталіс лэптӧм киысь?
Тюрьма дворын туруныс вӧлі талялӧма да гӧрд... дзик гӧрд... сэтшӧм уна вӧлі вирыс.
Сійӧ визувтіс банбоксьыс, войталіс веськыд кисьыс да ыльнитіс пӧсь гӧрд шорӧн бокса ранасьыс.
Весиг юрси пратьыс вӧлі кӧтасьӧма вирӧн... да, юрсиыс плеш вылас вӧлі ва да дзугсьӧма... тайӧ кулӧм водзвывса ньылӧмсьыс... сійӧ чепӧсйис ужаснӧй страданиеяс вӧсна.
Сьылысьяслӧн гӧлӧсъясыс лоины гораджыкӧсь, кылісны кыпыд шыяс:
<lat>Genіtorі, genіtoque,</lat>
<lat>Laus еt jubіlatіo</lat>
<lat>Salus, honor, vіrtus, quoque.</lat>
<lat>Sіt et benedіctіo!</lat>
О, тайӧс он вермы терпитны!
Енмӧй, тэ пукалан енэжын трон вылын да видзӧдан уліӧ мучениеяс да смерть вылӧ.
Тайӧ ӧмӧй этша на?
Збыльысь ӧмӧй колӧны на слава да ошкӧм?
Христослӧн телӧ, кодӧс сетӧма йӧзӧс спаситӧм могысь!
Христослӧн вир, кодӧс кисьтӧма налысь грекъяссӧ мынтӧм могысь...
И тайӧ ӧмӧй этша?
Да, гораджыка чуксав сійӧс!
Сійӧ, гашкӧ, узьӧ!
Тэ збыльысь узян, менам донаӧй, и некор нин сэсся он садьмы?
Гуыс ӧмӧй сэтшӧм ёна видзӧ ассьыс добычасӧ да пуувса сьӧд гуыс ӧмӧй некор нин оз воссьыв, медым лэдзлыны тэнӧ кӧть регыдик кежлӧ, сьӧлӧмшӧрӧй менам?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Процессия бӧр воис соборӧ.
abu
Сьывны дугдісны нин, кор Монтанелли пырис храмӧ. Сійӧ прӧйдитіс чӧв олысь манакъяс да попъяс дінті, кодъяс займитӧмаӧсь нин ассьыныс местаяссӧ да пидзӧсчанясьӧмаӧсь; вылӧ лэптӧмаӧсь ӧзйысь сисьяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Став терпениесӧ ассьыс чукӧртӧмӧн сійӧ сьӧкыдпырысь мӧдіс помавны торжественнӧй службалысь церемониал да веськодьпырысь, привычка сертиыс вӧчаліс обрядъяс, кодъяс воштісны нин сылы смыслсӧ.
Благословение бӧрын сійӧ бара пидзӧсчанясис престол водзӧ да тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Поплӧн гӧлӧсыс лыддис грекъяс мынтӧм кузя список.
abu
Гӧлӧсыс ланьтіс.
Кардинал чеччис да нюжӧдіс кисӧ — корис чӧв ланьтны.
Кевмысьяс пӧвстысь ӧткымынъяс, кодъяс писькӧдчӧны нин вӧлі ӧдзӧслань, бӧр бергӧдчисны.
Собор пасьтала кылісны негора тэрыб кок шыяс, паськӧмлӧн кышакылӧм да вашкӧдчӧм: «Его преосвященство кӧсйӧ сёрнитны».
Сы свитаысь попъяс чуймӧмпырысь видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да матыстчисны сы дінӧ, а на пӧвстысь ӧти тэрыба вашнитіс:
— <rus>Ваше преосвященство</rus> кӧсйӧ сёрнитны войтыркӧд?
Монтанелли кыв ни джын шутӧг вештіс сійӧс кинас.
Попъяс вашкӧдчигтыр бӧрыньтчисны.
Сёрнитны тайӧ лунас эз позь обычайяс да весиг правилӧяс серти, но кардиналлӧн правоясыс лэдзлісны сылы вӧчны сідзи, кыдзи окотитас.
Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйӧ висьтавны войтырлы мыйкӧ вывті важнӧйӧс: Римсянь воӧм выль реформа йылысь либӧ вежа отецлысь послание.
Престол пос тшупӧдъяс вывсянь Монтанелли видзӧдліс улӧ сылань бергӧдчӧм морт чужӧмъяслӧн саридз вылӧ.
Ыджыд любопытствоӧн найӧ видзӧдісны сы вылӧ, а сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ кынмӧма места вылас, и аслас еджыд паськӧмнас вӧлі призрак кодь.
— Ланьтӧй! — ӧлӧдӧмпырысь шуисны процессияӧн распоряжайтчысьяс, и юрбитысьяслӧн гӧлӧсъяс дзикӧдз лӧнисны, кыдзи лӧньлӧ пу туганъясын тӧвлӧн шувгӧмыс.
Став чужӧмъяс бергӧдчисны еджыд фигуралань, коді сулаліс престол пос тшупӧдъяс вылын,
и гуын кодь чӧв-лӧняс кыліс кардиналлӧн тэрмасьтӧм, яснӧй гӧлӧсыс.
— Вежа Иоаннсянь евангелиеын шуӧма: «Сы вӧсна мый ен сэтшӧма радейтіс мирсӧ, мый сетіс ассьыс дзик ӧти писӧ, медым эз пӧгибнит ни ӧти веруйтысь, но имеитіс эськӧ вечнӧй олӧм».
Ті чукӧртчинныд искупитель телӧлӧн да вирлӧн праздник вылӧ; сійӧ вӧлі искупитель, коді куліс тіянӧс спаситӧм вӧсна, сійӧ вӧлі енлӧн агнец, коді босьтіс ас вылас мирлысь грекъяссӧ, сійӧ вӧлі господьлӧн пи, коді куліс тіян грекъяс вӧсна.
Торжественнӧй шествиеӧн ті локтінныд праздник вылӧ, медым лоны шудаӧн тіянлы сетӧм жертваысь да аттьӧавны сыысь енмӧс.
И ме тӧда, мый талун асыв, кор ми мунім пир вылӧ, медым испытайтны шуд искупитель телӧысь, тіян сьӧлӧмъясныд вӧлі тырӧмаӧсь радлунӧн, и ті казьтылінныд страстьяс йылысь, кодъясӧс нуис ас вывтіыс ен-пи, коді куліс, медым спаситны тіянӧс.
Но коді тіян пӧвстысь, висьталӧй меным, думыштліс ен-бать страданиеяс йылысь, коді сетіс тувъявны крест вылӧ ассьыс писӧ?
Коді тіян пӧвстысь казьтыштіс батьыс мучитчӧм йылысь, кор сійӧ вылісянь, енэжса аслас трон вывсянь, видзӧдіс Голгофа вылӧ?
Ме видзӧді талун тіян вылӧ, бур йӧзӧй, кор ті мунінныд торжественнӧй процессияӧн, и ме аддзылі, кыдзи ті радлінныд став сьӧлӧмсяньныд, мый ті мынтӧдчанныд асланыд грекъясысь, и кутшӧм вӧлінныд радӧсь асланыд спаситчӧмлы.
А ме кора тіянӧс: думыштлӧй, кутшӧм донӧн вӧлі ньӧбӧма тайӧ спасениесӧ.
Зэв ыджыд тайӧ доныс.
Сійӧ донаджык рубинъясысь, сы вӧсна мый сійӧ вир.
Кывзысьяс вӧрзьыштлісны.
Алтарын сулалысь попъяс нюжӧдісны сьыліяссӧ да кутісны вашкӧдчыны ас костаныс.
Но проповедник водзӧ сёрнитіс, и найӧ чӧв ланьтісны.
— Сы вӧсна ме шуа тіянлы талун: ме видзӧді тіян вылӧ, тіян слаблунъяс да тіян шогъяс вылӧ да тіян кок дорын ворсысь посньыдик челядь вылӧ.
И сьӧлӧмӧй менам тырис на дорӧ жальлунӧн, сы вӧсна мый найӧ долженӧсь кувны.
Сэсся ме видзӧдлі синъясас аслам дона пилы да аддзи наысь вирӧн мынтысьӧм.
И ме мӧдӧдчи аслам туйӧд и коли сійӧс нуны ассьыс крестсӧ.
Со сійӧ, грекъясысь мездысьӧм.
Сійӧ куліс тіян вӧсна, и пемыдыс ньылыштіс сійӧс; сійӧ куліс, и ловзьыны оз вермы; сійӧ куліс, и менам пиӧй абу.
О, менам пиӧй, менам пиӧй!
Сы морӧсысь петіс кузя нюжалысь нора горӧдӧм; и сё гӧлӧса йӧлӧгаӧн отсалісны сылы войтырлӧн повзьӧм гӧлӧсъяс.
Став духовенствоыс чеччаліс асланыс местаясысь, дьякӧнъяс матыстчисны проповедник дінӧ да кӧсйисны кутны сійӧс киясӧдыс.
Но сійӧ нетшыштчис да видзӧдліс налы синъясас дурмӧм дикӧй зверь моз.
— Мый тайӧ?
Абу ӧмӧй тырмымӧн нин вирыс?
Энлӧй, воас и тіянлы ӧчередь, шакалъяс!
Ставныдлы тіянлы пӧттӧдзныд сюрас!
Найӧ бӧрыньтчисны и, гораа да сьӧкыда лолалігтыр, чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ. Чужӧмъясныс налӧн лоины мел кодь еджыдӧсь.
Монтанелли бара бергӧдчис йӧзлань, и йӧзлӧн саридз кутіс гыавны кӧдза му моз, код весьтті тӧвзис ураган.
— Ті виинныд сійӧс! Ті виинныд сійӧс!
И ме лэдзи тадзи вӧчны, сы вӧсна мый эг кӧсйы тіянлы смерть.
А ӧні, кор ті воанныд ме дорӧ лӧж славословиеясӧн да енмӧс оскорбляйтан молитваясӧн, ме каитча, мый вӧчи тайӧс.
Бурджык эськӧ вӧлі, мед ті сісьминныд да заслужитінныд вечнӧй проклятие, а сійӧ эськӧ мед коли ловйӧн.
Сулалӧны-ӧ тіян пеж душаясныд, медым найӧс спаситӧм вылӧ вӧлі мынтӧма татшӧм дон?
Но сёр нин, сёр!
Гораа горза ме, а сійӧ оз кыв менӧ.
Гораа зымӧда гу ӧдзӧсас, но сійӧ оз садьмы.
Ӧтнам сулала ме пустыняын да видзӧда вирӧн ойдӧм му вылӧ, кытчӧ дзебӧма менсьым сьӧлӧмшӧрӧс, видзӧда страшнӧй, тыртӧм енэжӧ.
И отчаяние шымыртӧ менӧ.
Ме ӧткажитчи сыысь, пежгагъяс, ӧткажитчи сыысь тіян вӧсна!
Сідзкӧ со тіянлы тіян спасениеныд!
Босьтӧй сійӧс!
Ме шыбита сійӧс тіянлы, кыдзи шыбитлӧны эргысь понъяслы лы!
Тіян пирлысь донсӧ мынтӧма тіян вӧсна.
Сідзкӧ мунӧй жӧ, сёйӧй мытсавтӧдзыд, морт сёйысьяс, вир юысьяс, мерлина сёйысь кырнышъяс!
Видзӧдӧй: со престол пос тшупӧдъяссянь визувтӧ руалысь пӧсь вир!
Сійӧ визувтӧ менам пи сьӧлӧмысь, и сійӧс кисьтӧма тіян вӧсна!
Лакӧй жӧ сійӧс няйтын туплясигтыр да мавтӧй сійӧн ассьыныд чужӧмъястӧ!
Уськӧдчӧй телӧ вылас, косясьӧй сы вӧсна да жӧритӧй сійӧс... и эновтӧй менӧ!
Со сійӧ, телӧыс, кодӧс сетӧма тіян вӧсна.
Видзӧдӧй, кыдзи сійӧс раниталӧма да кыдзи сэтысь визувтӧ вир, и век на сыын пессьӧ мучитӧм олӧмыс, век на сійӧ пессьӧ кулӧм водзвывса сьӧкыд агонияын!
Босьтӧй жӧ сійӧс да сёйӧй!
Сійӧ босьтіс вежа даръяс тыра чашасӧ, вылӧ лэптіс юр весьтас да мыйвынсьыс швачкӧбтіс джоджас.
Кор металлыс швачкысис изйӧ да зёльмуні, став духовенствоыс чукӧрӧн уськӧдчисны водзлань да кызь ки ӧтпырйӧ кватитісны йӧймӧм мортӧс.
И сӧмын сэки йӧз, кодъяс чӧв олісны, лёкысь, йӧйногӧн горӧдісны.
Гыалысь да бузгысь потокӧн, улӧсъяс да скамьяяс путкыляліг, игана ӧдзӧсъясӧ зымӧдіг, ӧта-мӧднысӧ лязӧдаліг, занавескаяс да гирляндаяс чашйигтыр, йӧз чукӧр ыльнитіс ывла вылӧ.
ЭПИЛОГ
— Джемма, тіянӧс кӧсйӧ аддзӧдлыны кутшӧмкӧ морт.
Мартини тайӧ кывъяссӧ шуис спокойнӧя, кыдзи найӧ кыкнанныс велалісны сёрнитны тайӧ бӧръя дас лун чӧжнас.
Тайӧ спокойнӧй, рӧвнӧй сёрнитанногсьыс да движениеяссьыс позьӧ вӧлі сӧмын казявны налысь шогсьӧмсӧ.
Джемма вӧлі сосъяссӧ пуджӧма да нагрудника, сійӧ сулаліс пызан сайын да пукталіс сэтчӧ патронъяс тыра ичӧтик пакетъяс.
Сійӧ сулаліс тані водз асывсянь нин, и ӧні, луншӧр кадын, сы чужӧм вылысь позьӧ вӧлі казявны вывті ёна мудзӧм.
— Чезаре, кутшӧм морт?
Мый сылы колӧ?
— Ме ог тӧд, донаӧй.
Сійӧ меным эз висьтав.
Сійӧ сӧмын тшӧктіс висьтавны, мый сылы колӧ сёрнитыштны тіянкӧд ӧтнанныдкӧд.
— Ладнӧ. — Сійӧ пӧрччис нагрудниксӧ да лэдзаліс сосъяссӧ. — Нинӧм он вӧч, колӧ лэччывны сы дорӧ.
Колӧ чайтны, мый сійӧ шпион.
— Ме лоа орчча жырйын, медым ті верминныд корны менӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ.
Мыйӧн сӧмын ті помаланныд сыкӧд сёрнисӧ, водыштлӧй да шойччыштӧй неуна.
Лунтыр на ті вӧлінныд кок йыланыд.
— О, ог!
Ме бурджык кута уджавны.
Джемма ньӧжйӧник лэччис поскӧд.
Мартини лэччис сы бӧрся.
Тайӧ некымын лун чӧжнас Джемма пӧрысьмис быдса дас во вылӧ.
Муртса тыдалысь дзор юрси прать паськаліс.
Ӧні сійӧ унджыкысьсӧ видзӧдіс муӧ. Но кор случайнӧ лэптыліс синъяссӧ, налӧн ужаснӧй выражениеысь Мартини дрӧгмунліс.
Ичӧтик гостинӧйысь Джемма аддзис жыр шӧрын веськыда сулалысь укшаль мортӧс.
Сылӧн став видыс — сылӧн фигураыс да повзьӧмкодь синъясыс, кодъясӧн сійӧ видзӧдліс Джемма вылӧ, кор сійӧ пырис, — висьталісны сылы, мый тайӧ, буракӧ, швейцарскӧй гвардияысь рядӧвӧй.
Сійӧ вӧлі крестьянскӧй блузаа, тыдалӧ, абу аслас.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдаліс, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс вот-вот кутасны.
— Ті сёрнитанныд немеч кыв вылын? — юаліс сійӧ лёк цюрихскӧй наречие вылын.
— Омӧлика.
Меным висьталісны, мый ті кӧсъянныд аддзӧдлыны менӧ.
— Ті синьора Болла?
Ме вайи тіянлы письмӧ.
— Письмӧ? — Джемма дрӧгнитіс да мыджсис кинас пызан вылас.
— Ме гарнизонса рядӧвӧй, со эстысь. — Сійӧ индіс кинас ӧшиньӧд нӧрыс вылӧ, кӧні тыдаліс крепость. — Письмӧыс тайӧ сысянь, кодӧс казнитісны колян недельын.
Сійӧ гижис письмӧсӧ медбӧръя войнас.
Ме кӧсйыси сылы, мый сета тіянлы кианыд.
Джемма копыртіс юрсӧ:
сійӧ гижӧма жӧ медбӧрын!..
— Сы вӧсна и ме сэтшӧм дыр эг вай тіянлы, — водзӧ висьталіс салдат. — Сійӧ тшӧктіс, медым ме некодлы эг сет сійӧс, тіянлы кындзи.
Ме эг вермы водзджыксӧ воны — ме бӧрся кыйӧдісны.
Ме корси со тайӧ паськӧмсӧ, медым локны татчӧ.
Сійӧ сюйис кисӧ питшӧгас, медым кыскыны письмӧсӧ.
Сулаліс жар поводдя, и бумага листыс, кодӧс сійӧ кыскис, вӧлі не сӧмын няйт да косясьлӧма, но и ставнас вазьӧма ньылӧмсьыс.
Салдат укшаля педзыштіс места вылас.
Сэсся гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Ті некодлы онӧ висьталӧй? — Джемма вылӧ эскытӧг видзӧдігтыр полӧмӧн юаліс сійӧ. — Татчӧ волӧмысь ме верма воштыны юрӧс.
— Дерт ме некодлы ог висьтав.
Нӧрӧвитыштлӧй ӧти здук.
Джемма сувтӧдіс сійӧс, кор салдат бергӧдчис нин, медым мунны, да кутіс корсьысьны аслас портманетысь.
Салдат дӧзмис да бӧрыньтчыштіс.
— Меным оз ков тіян сьӧмныд, — грубӧякодь шуис сійӧ. — Ме вӧчи тайӧс сылы: сійӧ тшӧктіс меным.
Сылы эськӧ ме вӧчи унджык на.
Сійӧ сэтшӧм бур вӧлі ме дорӧ, ен мед видзас сійӧс.
Сылӧн гӧлӧсыс тіраліс, и Джемма лэптіс юрсӧ.
Салдат ньӧжйӧник чышкаліс синъяссӧ няйт соснас.
— Ми долженӧсь вӧлі сійӧс лыйлыны, — негораа водзӧ висьталіс сійӧ. — Менам ёртъяс да ме... Салдатлы быть лоӧ кывзысьны, мый прикажитас начальник.
Ми эгӧ веськалӧй... А сійӧ сераліс миян вылын.
Шуис миянӧс кужтӧм отрядӧн.
Колӧ вӧлі выльысь лыйны...
Сійӧ сэтшӧм бур вӧлі ме дорӧ...
Жырйын лои шынитӧв.
Салдат веськӧдчис, яндысигтыр сетіс честь да петіс.
Некымын минут Джемма сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, киас кутіс письмӧ.
Сэсся пуксис лыддьыны восьса ӧшинь дорӧ.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма зэв посниа, карандашӧн, и мукӧдлатіыс зэв сьӧкыд вӧлі лыддьынысӧ.
Но первойя кык кывсӧ позис зэв бура лыддьыны. Найӧс вӧлі гижӧма английскӧй кыв вылын.
«Дона Джим», сулаліс сэні...
Строкаясыс друг кутісны веравны да быттьӧ вевттьысисны руӧн.
И Джемма бара воштіс сійӧс!
Джемма воштіс сійӧс!
Тайӧ челядьдырся прӧзвищесӧ аддзӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый воштіс Лӧддзӧс век кежлӧ, и Джемма лэдзис кияссӧ венны позьтӧм отчаяние вӧсна, быттьӧ мулӧн став сьӧктаыс, коді куйліс сы вылын, ӧшйис Джемма сьӧлӧм вылӧ.
Сэсся сійӧ бара матыстіс листсӧ син дорас да заводитіс лыддьыны:
«Аски асывнас югдігӧн менӧ лыйласны,
и, сы вӧсна мый ме кӧсъя выполнитны ассьым кӧсйысьӧмӧс висьтавны тіянлы ставсӧ, ме должен вӧчны тайӧс ӧні.
Колӧ шуны, миян костын оз ковны кузь объяснениеяс.
Ми век гӧгӧрволім ӧта-мӧднымӧс лишнӧй кывъястӧг, весиг кор вӧлім ичӧтӧсь.
И сідз, ті аддзанныд, менам донаӧй, нинӧмла вӧлі кырлӧдлыны ассьыныд сьӧлӧмтӧ сыысь, мый коркӧ ті кучкылінныд меным.
Тайӧ вӧлі меным сьӧкыд удар.
Но сы бӧрын меным лои нуны ас вывті уна и мукӧд татшӧм жӧ ударъяс, и век жӧ ме вені найӧс.
Ӧттор-мӧдторйысь весиг водзӧс на босьті.
И тані, тюрьмаын, ме, кыдзи миян детскӧй небӧгын чери — вунӧді сылысь нимсӧ, — «ловъя и швачӧда бӧжӧн». Швачӧда бӧжӧн медбӧръяысь...
А аски асывнас — <ita>fіnіta lа соmedіa</ita>.
abu
Аттьӧ шуам енъяслы сыысь, мый найӧ миянлы вӧчисны.
Тайӧ абу уна, но век жӧ мыйсюрӧ.
Ми долженӧсь бура казьтывны найӧс и таысь.
А сёрнитны кӧ аски асыв йылысь, ме кӧсъя висьтавны, медым ті кыкнанныд — и ті и Мартини — тӧдінныд, мый ме зэв шуда и мый меным сэсся нинӧм корны судьбалысь.
Висьталӧй тайӧс Мартинилы, кыдзи менсьым прӧщальнӧй кыв.
Сійӧ молодеч, бур ёрт...
Сійӧ гӧгӧрвоас.
Ме тӧда, донаӧй, мый войтырлысь медколана интересъяссӧ талялӧмӧн да тайнӧй пыткаяс да казньяс вӧчӧмӧн найӧ ворсӧны миянлы кивыв, а аслыныс дасьтӧны омӧль пом.
Ме тӧда, мый ті кӧ, ловъяяс, кутанныд зумыда сулавны ӧта-мӧд вӧснаныд да вӧчанныд решительнӧй натиск, ті аддзанныд великӧй лоӧмторъяс.
А ме аски пета дворӧ сэтшӧм жӧ кыпыд сьӧлӧмӧн, кыдзи ичӧт кага котӧртӧ гортас праздник вылӧ.
Ассьым уджӧс ме вӧчи, а смертнӧй приговор висьталӧ сы йылысь, мый ме вӧчи сійӧс бура.
Найӧ виӧны менӧ сы вӧсна, мый полӧны меысь.
А мый нӧ унджыксӧ вермас кӧсйыны морт?
Колӧ шуны, ме кӧсъя на мыйсюрӧ.
Мортлӧн, коді мунӧ смерть вылӧ, эм право каприз вылӧ.
Менам капризӧй сыын, медым гӧгӧрвоӧдны тіянлы, мыйла ме вӧлі тіянкӧд сэтшӧм грубӧй да эг вермы вунӧдны важся ӧбидаяс.
Ті, тӧдӧмысь, и асьныд гӧгӧрвоанныд, мыйла, и ме сёрнита та йылысь — меным долыд гижны тайӧ кывъяссӧ.
Ме радейтлі тіянӧс, Джемма, кор ті вӧлінныд крыса бӧж кодь кӧсаторъя ичӧтик нывкаӧн на да ветлӧдлінныд ситеч платтьӧӧн.
Ме и ӧні радейта тіянӧс.
Помнитанныд сійӧ лунсӧ, кор ме окышті тіянлысь китӧ, и ті сэтшӧм нораа шуинныд меным, медым ме «некор сэсся тадзи эг вӧч»?
Ме тӧда, тайӧс ме вӧчи лёка, но ті долженӧсь прӧститны.
А ӧні ме окала бумагасӧ, кытчӧ гижи тіянлысь нимтӧ.
Артмӧ, мый ме кыкысь окалі тіянӧс, и кыкнаннысьсӧ тіян сӧгласиетӧг.
Вот и ставыс.
Прӧщайтлӧй, менам донаӧй!»
Кырымпасыс эз вӧв,
но письмӧ помас вӧлі гижӧма кывбур, кодӧс найӧ велӧдлісны ӧтлаын челядьдырйиыс:
«Ме зэв шуда мотылёк,
Кута овны либӧ кула...»
Часджын мысти жырйӧ пырис Мартини.
Нэмджынсӧ сійӧ видзис гусьӧн ассьыс чувствояссӧ Джемма дорӧ, а ӧні, кор аддзис, мый Джемма вывті ёна шогсьӧ, эз выдержит, уськӧдіс кисьыс объявлениесӧ да сывйыштіс сійӧс.
— Джемма!
Мый сэтшӧмыс?
Ен могысьӧн!
Энӧ бӧрдӧй сэтшӧма!
Ті ӧд некор энӧ бӧрдлӧй!
Джемма!
Джемма, донаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй менам!
— Нинӧм, Чезаре.
Ме висьтала тіянлы бӧрынджык... ме... ӧні... ме ог вермы сёрнитны.
Джемма тэрмасигтыр сюйис синванас кӧтасьӧм письмӧсӧ зептас, кайис выліӧ да видзӧдліс ӧшиньӧд, медым дзебны ассьыс чужӧмсӧ.
Мартини курччис вомдоръяссӧ.
Став тайӧ вояс чӧжыс первойысь сійӧ, быттьӧ школьник, выдайтіс асьсӧ, а Джемма весиг эз и казяв.
— Мый тайӧ? Звӧнитӧ соборнӧй кӧлӧкӧл, — Мартини вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ.
Джемма босьтіс асьсӧ киас. — Тыдалӧ, кодкӧ кулӧма.
— Та йылысь тіянлы висьтавны и вои ме, — вочавидзис Мартини.
Сійӧ лэптіс джоджсьыс объявление да сетіс Джеммалы.
Сійӧс вӧлі печатайтӧма тэрмасигтыр гырысь шрифтӧн сьӧд рамка пытшкӧ.
«Миян ёна радейтана епископ, его преосвященство кардинал монсиньор Лоренцо Монтанелли немвиччысьтӧг кувсис Равеннаын <rus>разрыв сердца</rus>ысь».
Джемма тэрыба лэптіс юрсӧ объявление весьтысь, и Мартини, пельпомъяссӧ лэптышталігмоз, вочавидзис сылӧн помӧдз висьтавтӧм мӧвп вылӧ:
— Мый жӧ ті думайтанныд, мадонна?
<rus>Разрыв сердца</rus>ыд сэтшӧм жӧ благовиднӧй объяснение, кыдзи и став мукӧдтор.
Пасйӧдъяс
* Пиза — Тосканаын кар, итальянскӧй культуралӧн гырысь центръясысь ӧти.
* Каноник — католическӧй вичкоса священник, коді занимайтӧ соборын штатнӧй должность.
abu
* Падре (<ns>итал.</ns>) — отец: итальянечьяс тадзи векджык шуӧны священникӧс.
* <ita>Fragolа</ita> (<ns>итал.</ns>) — оз.
* Евангелиеын эм висьт сы йылысь, кыдзи Христос бурдӧдӧма прокажённӧйӧс.
* Доминиканскӧй — доминиканечьяслӧн монашескӧй орден, кодӧс котыртліс ХIII нэмын испанскӧй проповедник Доминик, медым тышкасьны «еретикъяслы» да вольнодумечьяслы паныд.
* Корнуэлл — Англияын провинция.
* Ливорно — Лигурия саридз дорын ыджыд портовӧй кар, Пизасянь неылын.
* Католикъяс да протестантъяс дыр нуӧдісны ас костаныс вир кисьтана войнаяс.
Весиг ХIX нэмын на костын отношениеяс вӧліны вывті враждебнӧйӧсь.
* Протестантъяс — христиана, кодъяс ӧткажитчӧмаӧсь католическӧй вероучениеысь.
* Папистъяс — католикъяс.
abu
* Руссо ді — Рона вылын ді, кытчӧ сувтӧдӧма французскӧй мыслитель да писатель Жан-Жак Руссолысь (1712‒1778) бюст. Руссо чужліс Женеваын.
* Шале (<ns>франц.</ns>) — сиктса швейцарскӧй ичӧтик керка.
* <fra>monsіeur</fra> (<ns>франц.</ns>) — господин, сударь.
* Методистъяс — религиознӧй секта, коді лои Англияын ХVIII нэмын.
* «Том Италия» — революционнӧй организация, коді вӧлі Швейцарияын ХIX нэмся комынӧд воясын да кодӧн руководитіс Мадзини. Сійӧ зілис политическӧя ӧтувтны Италияӧс республиканскӧй подув вылын.
* <ita>«Dе Моnarchіa»</ita> («Монархия йылысь») — великӧй итальянскӧй поэт Данте Алигиерилӧн (1265‒1321) сочинение. Сэні кыпӧдсис идея вына, ӧтувъя итальянскӧй государство создайтӧм йылысь, кӧні юрнуӧдысьнас лоӧ оз папа, а светскӧй власьт.
* Ватикан — Римын папалӧн двореч; переноснӧй смыслын — папскӧй власьт, римско-католическӧй вичколӧн правительяс.
* Санта-Катарина — Пизаын вежа Екатериналӧн вичко.
* Калабрия — Неаполитанскӧй королевствоса горнӧй обласьт.
* Флоренция — сэкся кадӧ Тосканалӧн юркар.
* Сэкся кадӧ Марсельысь Ливорноӧ вайлісны «Том Италия» обществолысь гуся грузъяс — «Том Италия» газет, кодӧс лэдзліс Марсельын Мадзини, политическӧй брошюраяс да небӧгъяс.
* Тані висьтавсьӧ «Том Италия» газет йылысь.
* Филистер — обыватель, мещанин кругозора морт, лицемер.
* Евангелиеын эм висьт сы йылысь, кыдзи Христос вӧтліс став вузасьысьяссӧ Иерусалимскӧй храмысь, путкыляліс скамьяяссӧ сьӧм вежлалысьяслысь да гулюясӧс вузавлысьяслысь.
* Синьорино (<ns>итал.</ns>) — том синьор.
* <lat>Avе, Маrіа, Regіnа Соеlі</lat>... (<ns>лат.</ns>); — «Радуйтчы, Мария, сарица небеснӧй...» — богородицалы сиӧм молитваысь кывъяс.
* Палаццо (<ns>итал.</ns>) — двореч, особняк.
* Беладонна — лекарственнӧй быдмӧг.
abu
* Паоли (<ns>итал.</ns>) — эзысь сьӧм.
* Медичи — Флоренцияса правительяслӧн важся рӧд.
* Нёль маврлы памятник — тосканскӧй герцог Фердинандо I Медичилы Ливорноын памятник.
Тайӧ памятник пьедестал дорӧ дорӧма нёль маврлысь бронзӧвӧй фигураяс.
* Мадзини (1805‒1872) — итальянскӧй революционер, кодӧс вӧлі вӧтлӧма Италияысь.
Марсельын котыртіс гуся общество «Том Италия», медым лӧсьӧдны аслас канмуын демократическӧй республика.
Таысь заочнӧ вӧлі приговоритӧма смертнӧй казньӧ.
1842-ӧд восянь оліс Лондонын.
Кыдзи публицист дугдывтӧг уджаліс итальянскӧй революциялы.
* Папа Пий IX, коді вежис 1846-ӧд воын папскӧй престол вылысь Григорий ХVI-ӧс, босьтчыліс, либеральнӧй мераяс пыртӧмӧн, вештыны революциялысь опасность да кыпӧдны ас дорас интеллигенциялысь симпатия.
Тайӧ мераяс лыдас вӧлі политическӧй заключённӧйяслы да эмигрантъяслы амнистия.
abu
Бӧрынджык, 1848-ӧд вося революционнӧй лоӧмторъясысь повзьӧмла, папа Пий IX водзӧ нуӧдіс аслас предшественникъяслысь реакционнӧй политика.
* Памфлет — частӧ паныдасьлысь сатирическӧй политическӧй литературалӧн вид, кодӧс унджыкысьсӧ веськӧдӧма кутшӧмкӧ политическӧй деятельӧс ёся критикуйтӧм вылӧ.
abu
* Великӧй герцог — Леопольд II, герцог Тосканскӧй.
* Ренци — Риминиын (Папа обласьтын) 1846-ӧд воын котыртӧм восстаниелӧн вождь; вӧлі выдайтӧма Тосканаса веськӧдлан котырӧн папалы.
* Иезуитъяс (Иисуслӧн общество) — католическӧй религиознӧй орден, кодӧс котыртіс 1539-ӧд воын Игнатий Лойол католицизм паськӧдӧм могысь.
abu
abu
abu
* Грегорианечьяс — Григорий ХVI политика дор сулалысьяс; найӧ мунісны либеральнӧй реформаяслы паныд, кодъясӧс нуӧдіс папа Пий IX.
* Санфедистъяс — «Вежа вера дор сулалысьяс обществоса» членъяс; тайӧ обществосӧ котыртісны итальянскӧй мракобесъяс, медым тышкасьны освободительнӧй движениелы паныд.
Санфедистъяс мустӧмтісны войтырӧс и унаысь поддерживайтісны австриечьясӧс.
* Ламбручини — кардинал, папа Григорий ХVI дырйи Папа обласьтса государственнӧй секретарь; отсавліс австриечьяслы и ачыс мыджсьыліс на вылӧ итальянскӧй войтырлы паныд тышын.
* Тарантелла — итальянскӧй танец, кодӧс йӧктӧны зэв тэрыба.
* Джусти Джузеппе (1809‒1850) — ыджыд итальянскӧй поэт, талантливӧй сатирик.
* Миланскӧй диалект — итальянскӧй диалектъяс пӧвстысь ӧти, коді вель ёна торъялӧ литературнӧй сёрниысь.
* Сибарит — нежитчӧм морт, коді велалӧма овны роскошын да нинӧм вӧчтӧг.
abu
* 1843-ӧд вося гожӧмын вӧлі эрдӧдӧма Болоньяын да Равеннаын (Папа обласьт) восстание кежлӧ лӧсьӧдчӧм.
Восстаниеса руководительяс — Муратори вокъяс — асланыс некымын другкӧд мунісны Апенниныӧ, кӧні босьтчылісны организуйтны партизанскӧй война, но налы эз удайтчы сійӧс вӧчны.
Восстаниеса ӧткымын участникъясӧс, кодъяс сюрисны правительственнӧй войска ки улӧ, вӧлі казнитӧма Болоньяын.
* <fra>Le Taon</fra> (<ns>франц.</ns>) — <rus>овод</rus> (лӧдз).
* ХIX-ӧд нэмса комынӧд-нелямынӧд вояс Лунвыв Америкаын вӧліны национально-освободительнӧй войнаяс периодӧн. Тайӧ войнаясас участвуйтісны Европаысь пышйӧм уна политическӧй эмигрантъяс.
* Орсини Феличе (1819‒1859) — Италияӧс мездӧм вӧсна борец, французскӧй император Наполеон III вылӧ неудачнӧй покушениеысь казнитӧма Парижын.
* Кардинал Спинола — папскӧй наместникъяс пӧвстысь ӧти, коді торъя чорыда расправляйтчис ХIX-ӧд нэмса комынӧд-нелямынӧд воясся восстаниеын да заговоръясын участвуйтысьяскӧд.
* Антиклерикал — вичколы паныд мунысь.
* Девоншир — рытыв-лунвывса Англияын графство.
* Фьезоле — Флоренциясянь неылын кар.
* Мадонна (<ns>итал.</ns>) — сударыня, госпожа.
* Тыдалӧ, висьтавсьӧ Бандиера вокъяс судьба йылысь — флотскӧй офицеръяс судьба йылысь, кодъяс 1844-ӧд воын босьтчылісны чеччыны военнӧй суднояс вылысь ичӧтик революционнӧй отрядӧн да кыпӧдны Калабрияын восстание.
Бандиера вокъясӧс вӧлі предайтӧма, кутӧма да лыйлӧма места вылас.
* Сарица Савская — библияса преданиеяс серти, Важся Асыввывса ӧти канмуысь мойдкывйын кодь мича да мудрӧй владычица.
* Меттерних (1773‒1859) — князь, Наполеон I кадся австрийскӧй премьер-министр, 1815‒1848 воясса европейскӧй реакциядырся тӧдчана представитель.
Италияын сійӧс торйӧн мустӧмтісны террор да преследованиеяс кузя чорыд политика нуӧдӧмысь, мый вӧчсис сы индӧдъяс серти.
* <fra>Сharmant</fra> — вывті шензьӧдана; <fra>mon ргіnсе</fra> — князь (<ns>франц.</ns>).
* Монсиньор — высшӧй католическӧй духовенствоса представительяслӧн титул, кытчӧ пырӧны тшӧтш и кардиналъяс.
* Сёрниыс мунӧ Пий IX-лӧн реформаяс йылысь.
abu
abu
* Сиена да Пистойя — Тосканаса каръяс.
* Романья — Папа обласьтын провинция.
* Кардинал Феретти — папа Пий IX-лӧн сподвижникъяс пӧвстысь ӧти.
* Шелли Перси Биши (1792‒1822) — английскӧй поэт.
* Савонаролла Джироламо (1452‒1498) — нималана флорентийскӧй проповедник, коді ёся критикуйтліс духовенстволысь да власьтъяслысь безнравственность.
Власьтъяс преследуйтісны сійӧс.
1498 воын мыжалӧма ересьысь да казнитӧма.
* Аркадия — древньӧй Грецияын канму, код йылысь гижлісны античнӧй поэтъяс кыдзи мирнӧй пастушескӧй олӧмлӧн край йылысь.
Бӧръяджык литератураын — мойдын кодь шуда канму, кӧні оз тӧдны быдлунъя тревогаяс да тӧждысьӧмъяс.
* Леонардо да Винчи (1452‒1519) — великӧй итальянскӧй художник.
abu
* Сольдо — посни ыргӧн сьӧм.
* Полента — рок кодь войтыр сёян.
* Эй, Пьеро!
Йӧкты, Пьеро!
Йӧктышт жӧ, Жанно друг!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
* Мунӧй, господа, ме дӧзми тіянысь!
* Скуди — гырысь итальянскӧй эзысь сьӧм, важся кадын 1½‒2 шайт.
* Сцилла да Харибда — греческӧй мифологияын чудовищеяс, кодъяс сиӧны саридз вуджысьлы мынны позьтӧм гибель.
Тайӧ выражениесӧ позьӧ сравнитны «кык би костын» выражениекӧд.
* «Эг мир, но меч...» — Лӧдз серамсорӧн казьтывлӧ ученикъяс дорас Христослысь кывъяссӧ:
«Энӧ думайтӧй, мый ме вои му вылӧ вайны мир.
Эг мир вайны во ме, но меч».
* О, вежа прӧстлун!
* Война вылын, кыдзи война вылын (<ns>франц.</ns>), мӧд ногӧн кӧ — действуйт обстановка серти.
* Минерва — мудростьлӧн римскӧй богиня, наукаяслӧн, искусствояслӧн, ремеслӧяслӧн покровительница.
* Дон-Карлос (1545‒1568) — испанскӧй король Филипп II-лӧн ыджыдджык пиыс.
Оппозиция дор сулалӧмысь батьыс сійӧс пуксьӧдіс тюрьмаӧ, кӧні и кувсис.
Сылысь образсӧ петкӧдліс немецкӧй поэт Шиллер «Дон-Карлос» трагедияын.
* Маркиз Поза — сійӧ жӧ трагедияса главнӧй действующӧй лицоясысь ӧти, мездлун вӧсна став сьӧлӧмсяньыс тышкасьысь да увтыртӧм Фландрияӧс дорйысь.
Дон-Карлослӧн друг, маркиз Поза, сійӧс спаситӧм ради, жертвуйтіс аслас олӧмӧн.
* Легатство — епархия, кытчӧ папа мӧдӧдліс ассьыс полномочнӧй представительӧс — легатӧс.
* Матадор (<ns>исп.</ns>) — ӧшъяс тышкасигӧн — главнӧй боеч, коді куланвыйӧдз сутшкӧ ӧшкӧс.
* <lat>Соrрus domіnі</lat> лун — господь телӧлӧн праздник, католическӧй вичколӧн медся ыджыд праздникъясысь ӧти.
* Капеллан — католикъяслӧн поплы отсасьысь.
* «Копыртчам <rus>божьей</rus> престол дорӧ» — молитвалӧн вступительнӧй кывъяс. «Introіt» — сылӧн нимыс (первой кыв сертиыс).
* Грекъясысь мездысьӧм йылысь молитва.
* Благӧслӧвитӧй, высокопреосвященнейшӧй отче.
* Представление помассяс (<ns>итал.</ns>).
* Швейцарскӧй гвардия — папскӧй веськӧдлан котырлӧн медалӧм войска, кодъяс комплектуйтсисны швейцаречьясысь.
* Слава да ошкӧм батьыслы да пиыслы; мед олас шуда олӧм, честь, добродетель да благословение.
* Евангелиеысь Христослӧн кывъяс.
* Евангелиеысь Христослӧн кывъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
* Кафешантан — восьса сценаа кафе, кӧні петкӧдлӧны вульгарнӧй сьыланкывъяс да йӧктӧмъяс.
* Альтернатива — положение, кор колӧ примитны лоны вермана кык решениеысь ӧтиӧс.
* Пасквиль — сатирическӧй произведение, кӧні нарошнӧ извращайтӧны фактъяссӧ.
* Аноним — письмӧлӧн либӧ сочинениелӧн автор, коді гусьӧн видзӧ ассьыс ним-овсӧ.
* Доктрина — учение, научнӧй либӧ философскӧй теория.
* Клерикал — католическӧй вичкоса духовнӧй морт.
* Полишинельлӧн секрет — секрет, кодӧс важӧн нин быдӧн тӧдӧны.
* Фетиш — предмет, кодӧс кытшалӧма религиознӧй поклонениеӧн.
Сылы векджык сетӧны чудодейственнӧй вын.
* Волонтёр — доброволец, кодӧс аслас иждивение вылын да ас вӧлясьыс босьтӧма военнӧй кадын войскаӧ, но оз лыддьыссьы служба вылын.
* Сапфир — лӧз, кельыдлӧз либӧ турунвиж рӧма драгоценнӧй из.
* Устрица — морскӧй моллюск, кодӧс позьӧ сёйны.
Трюфель — гӧгрӧс формаа шоколаднӧй кампетлӧн сорт.
* Софа — ляпкыдик паськыд диван.
* Прелат — католическӧй вичкоын — высшӧй духовнӧй сановникъяслӧн ним.
{Василевская Ванда (комиӧдіс Ивӧ Ёгор) @ Радуга @ повесьт @ Ванда Василевская. Радуга @ 1944 @ Лб. 3‒154.}
ВАНДА ВАСИЛЕВСКАЯ
Радуга
I
Ӧти туйыс муніс рытыввывсянь асыввывлань, мӧдыс войвывсянь лунвывлань.
Сэні, кӧні найӧ вомӧнасисны, неджуджыд мыльк йылын вӧлі сикт.
Керкаясыс орччӧн ляпкыда пуксялӧмаӧсь кыкнан туй пӧлӧныс, крестӧн моз.
Шӧрас неыджыд площадка вылын чурвидзис кӧлӧкӧльнятор.
Улын, мыльк горулас, гуранӧд гартчис ичӧтик ю, коді вӧлі вевттьысьӧма йиӧн да лымйӧн.
Сӧмын кытъяскӧ сылӧн гулю зоб рӧма веркӧсыс вӧлі жугалӧма, да жугалӧминъясас сьӧдӧн пӧртмасис ловъя гы.
Керкаысь петіс ведраяса нывбаба.
Ведраясыс довкъялісны карнан вылын сы надз восьлалӧм серти.
Нывбаба лэччис увлань кыр горув, вильыд туй кузя виччысьӧмӧн тувччалігтырйи.
Сійӧ чукрӧдліс синъяссӧ шондіысь.
Лым толаясын дзирдалігтыр шонді югыд лучьяснас ёрис синъяс.
Со нывбаба лэччис улӧдз. Пуктіс ведраяссӧ юкмӧс дорӧ, видзӧдліс гӧгӧр.
Некод оз тыдав.
Керкаяс сулалісны шынитӧв, быттьӧ вӧйӧмаӧсь лым перинаӧ.
Нывбаба сулыштіс недыр да, ведраяссӧ йи вылӧ кольӧмӧн, ньӧжйӧник мӧдӧдчис вадорпӧлӧныс, вывса сикт вылӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдлывлігтырйи.
Ичӧтик ю вӧлі чукыльтӧ боклань, кустъясӧн туӧм джуджыдджык гуранлань.
Росъяс чургӧдчалісны кыз лым эшкын увсянь.
Росъяс пыр нуӧдіс векньыдик, муртса тӧдчысь туйтор.
Нывбаба кежис сэтчань.
Гӧгӧр кышӧдчисны кынмӧм кустъяс.
abu
Кустъяслӧн кузьджык росъясыс кучкалісны сылы чужӧмас,
сійӧ вешталіс найӧс кинас, найӧ ёсьӧсь, вӧсньыдик пуркъялан лым улын вӧсньыдика йизьӧмаӧсь.
Туйтор немвиччысьтӧг быри.
Нывбаба сувтіс да кулӧм, стекляннӧй синъясӧн видзӧдіс водзӧ.
Муыс тані вӧлі мылькъяса, потасъяса, гуранъяса, джуджыд кыръяса,
кӧнъясынкӧ быдмисны ӧтка кустъяс.
Но эз лымъя мылькъяс вылӧ, эз кӧнъясынкӧ арсянь кольӧм гӧрд войтъяса лежнӧг йыв вылӧ видзӧд нывбаба.
То сэні, то мӧдлаын лым улысь тыдалісны кутшӧмкӧ пемыд сьӧдторъяс.
Му потасын тыдаліс рузум ёкмыль.
Кӧрт торъяс, сімӧм, жугласьӧм кӧрт чутъясӧн мыччысялӧмаӧсь лым лӧз вылас.
Нывбаба тувччис нӧшта кыкысь да ньӧжйӧник пидзӧсчанясис.
Сійӧ куйліс чералӧма, нюжӧдчӧма, кыдз струна. И та вылӧ видзӧдтӧг, кажитчис ичӧтджык, доза ёна ичӧтджык ловъя дырся дорсьыс.
Чужӧмыс — быттьӧ сьӧд пуысь вӧчӧма.
Нывбаба новлӧдліс синъяснас тайӧ чужӧм кузяыс, быд визьӧн тӧдса да такӧд тшӧтш ӧтдор чужӧм кузяыс.
Вомдоръясыс кынмӧмаӧсь, вӧрзьӧдчытӧмӧсь, нырыс ёсьмӧма, синлапъясыс лэччӧмаӧсь син вылас.
Из кодь дӧзмытӧмлун вӧлі тайӧ чужӧмас.
Боксяньыс, дзик кӧсича дорас, жервидзис гӧгрӧс розь.
Сы доръясын векньыд дорӧсӧн кынмӧма син ёрмӧн гӧрд вир.
Вир пас сьӧд фон вылын.
Тыдалӧ, сійӧ абу пыр кулӧма тайӧ ранасьыс.
Тыдалӧ, сійӧ вӧлӧма ловъя на, кор сы вылысь пӧрччӧмаӧсь паськӧмсӧ.
Сійӧ вӧлі ловъя либӧ вӧлі пӧсь на.
Тайӧ абу смерть, а грабительяслӧн киясыс веськӧдалӧмаӧсь сылысь кокъяссӧ, нюжӧдалӧмаӧсь туша кузяыс кияссӧ.
Тыш мунан лунӧ, сійӧ лунӧ, кор сійӧ пӧгибнитіс, сэки сідзжӧ сулаліс веж мороз да пырысьтӧм-пыр шамырталіс виӧмаясӧс ас клещиас да пӧртіс изйӧ налысь шойяссӧ.
Кулӧма вывсьыд налы эськӧ немтор нин не пӧрччыны.
А сійӧс ограбитӧмаӧсь медбӧръяӧдзыс, кольӧмаӧсь сӧмын гимнастёркасӧ, нетшыштӧмаӧсь шинельсӧ, перйӧмаӧсь сапӧгъяссӧ, гачсӧ, весиг нямӧдъяссӧ.
Гулю зоб рӧма улыс гачыс быттьӧ быдмӧма яяс, кажитчис пу вылӧ синькаӧн серпасалӧмакодьӧн,
оз позь вӧлі торйӧдны кучиксӧ материясьыс.
Куш кокпыдӧсъясыс, дзик сьӧд чужӧмысь торъялӧмӧн, вӧліны еджыдӧсь, вӧвлытӧм, известка кодь еджыдӧсь.
Ӧти кокпыдӧсыс потӧма кӧдзыдысла, — кулӧм виръяйыс торъялӧма, быттьӧ пӧтшва, вӧлі тыдалӧ кушмӧм лыыс.
Нывбаба виччысьӧмӧн нюжӧдіс кисӧ, инмӧдчис кулӧм пельпомас, почувствуйтіс гимнастёркалысь чорыса нойсӧ да сы улысь излысь вӧрзьытӧмлунсӧ.
— Пиук...
Сійӧ эз бӧрд.
Кос синъясыс видзӧдісны, аддзисны, пытшкӧсаныс босьтісны тайӧ зрелищесӧ. И пиыслысь сьӧд, кӧрт кодь чужӧмсӧ.
И гӧгрӧс розьсӧ кӧсичаысь, потӧм кокпыдӧссӧ и сійӧ нач ӧтиторсӧ, коді висьтавліс кулігӧн мучитчӧм йылысь, — вежньӧдлӧм, гыжъяс кодь, судорогаӧн кынмӧм, лымйӧ пырӧм чуньясыссӧ.
Нывбаба надзӧникӧн пыркнитіс бӧрвыв ӧвтовтӧм сьӧд юрси вылысь тӧлӧн чукӧртӧм лымсӧ.
Ӧти сьӧд прать куйліс кымӧс вылас.
Сійӧ эз решайтчыв инмӧдчыны сы дінӧ, — пратьыс сибдӧма дой дінас, быдмӧма сэтчӧ, лякӧссьӧма вирнас.
Быдпӧрйӧ, кор сійӧ волывлӧ татчӧ, сылы окота вӧлі вештыны тайӧ пратьсӧ.
Но сійӧ поліс нетшыштны сійӧс, поліс вӧрзьӧдыштны, быттьӧ тайӧ вермас дойдны кулӧмаӧс, дойдны дойсӧ.
— Пиук...
Кос вомдоръясыс шӧпкисны ас тӧдтӧгыс куш ӧти тайӧ кывсӧ, быттьӧ сійӧ вермис кывны.
Быттьӧ вермис лэптыны сьӧкыд сьӧдасьӧм синлапъяссӧ, видзӧдлыны рӧднӧй руд синъяснас.
Нывбаба кынмис вӧрзьӧдчытӧг, сибдіс синъяснас сьӧд чужӧмас.
Сійӧ эз кыв кӧдзыдсӧ, эз кыв пидзӧсъяссьыс дубалӧмсӧ.
Сійӧ видзӧдіс.
Гуран дорын чурвидзысь ӧтка пу вылысь лэбзис рака.
Сійӧ сьӧкыда ӧвтыштіс бордъяснас, вӧчис кытш да лэччис кустувса рузум ёкмыль вылӧ.
Пӧлыньтіс юрсӧ, видзӧдаліс.
Гӧрд вир чутъяс йиджӧмаӧсь пырыс пуляӧн лыйӧм ной пыр.
Лэбач ӧти здук олыштіс вӧрзьывтӧг, быттьӧ мӧвпаліс.
Сэсся кучкис нырнас.
Кыліс кучкӧм шы.
Кӧдзыд вӧчӧма ассьыс уджсӧ:
ставыс, мый кольлӧма татчӧ тӧлысь сайын, пӧрӧма изйӧ.
Нывбаба воыштіс садяс.
— Кыш!
Рака сьӧкыда кыпӧдчис да лэччысис некымын воськов сайӧ лымйӧн тыртӧм морт шой вылӧ.
— Кыш!
Сійӧ босьтіс кынмӧм лымтор, шыбитіс ракалы.
Рака чеччыштіс да дыша лэбзис аслас важ местаӧ, пу вылӧ.
Нывбаба кыпӧдчис пидзӧс вылысь, ышловзис, нӧшта ӧтчыд видзӧдліс пи вылас да муніс ичӧтик туй вылӧ.
Сійӧ копыртчис юкмӧс весьтӧ, босьтіс ва да мӧдіс надзӧник кайны вывлань, тыра ведраяс сьӧкта улын куснясигтыр.
Шондіыс тайӧ каднас кыптіс вылӧджык, но кӧдзыдыс эз чин.
Лым вӧлі гулю зоб рӧма, и нывбаба эз тӧд, збыль-ӧ сійӧ гулю зоб рӧма, либӧ сылӧн синъясыс тшыкӧмаӧсь сійӧ гулю зоб рӧмнас, вӧрзьӧдчытӧг нюжӧдӧм известкаа-еджыд страшнӧй пи кокъясвывса яйӧ кынмӧм материя гулю зоб рӧмнас.
* * *
Керка водзын тойтіс кынмӧм часӧвӧй.
Сійӧ педзис ӧти да мӧд кок йылас, пельпомъяснас йиджласигтырйи, сюявліс кияссӧ киняулас, зырталіс измӧм чуньяснас чужӧмсӧ.
Трачкӧдчысь кӧдзыд немжалиттӧг сюйсис лёкиник сапӧгъяс пыр, гожся турунвиж шинель пыр, чуньяс курччалігтырйи, синъяс чеплялігтырйи.
Часӧвӧй сюся гӧгӧр видзӧдаліс нывбабаӧс, кӧть и тӧдіс сійӧс важӧн нин, медводдза лунсяньыс, кор сылӧн частьыс босьтіс сиктсӧ.
Нывбаба муніс дінтіыс, быттьӧ эз аддзы сійӧс.
Ӧдзӧс дзуртыштіс, ру ёкмыль чепӧсйис посводзӧ.
— Мыйла татшӧм дыр?
Виччысьнысӧ тіянӧс он вермы!
Нывбаба воча эз видз, курччис вомдорсӧ, матыстчис пач дорӧ,
плита вылын сулалысь гырничӧ кисьтіс васӧ.
Муртса ывкъялысь ӧгыр пиӧ шыбитіс содтӧд пес.
— Кисьтӧй стӧканӧ ва, горш косьмӧ.
— Ваыс ведраын. Босьт, — неокотапырысь косіника вочавидзис нывбаба.
Мӧдыс скӧрысь дернитчис шебрас улын.
— Энлы, локтас верӧс, ме висьтала сылы.
Нывбаба топӧдлыштіс пельпомъяснас.
Верӧс, кыдз нин абу сідз...
Сійӧ надзӧник сюяліс пачӧ кос пес.
Да, да, сідз нин, тыдалӧ, сиӧма.
Сиктын куим сё олысь, и быд овмӧсысь кодкӧ да кодкӧ муніс война вылӧ.
А со сӧмын сылӧн пиыс куйлӧ сэні, гуранын, ю дорын, и тӧлысь нин оз сетны сійӧс дзебны.
Тӧлысь нин сійӧ куйлӧ лымйын, и кӧдзыдыс пӧртӧ сылысь чужӧмсӧ сьӧд кӧртӧ, да поткӧдлӧ, быттьӧ пу, сылысь кокъяссӧ, да вевттьӧ сылысь чуньяссӧ лӧзӧн.
Куйлӧны сэні и мукӧдъяс, ас йӧз жӧ, но на пиысь век жӧ некод абу пиян, вокъяс да верӧсъяс, некод татчӧсыс.
Ӧтнас сӧмын сійӧ.
Ӧтнаслы сӧмын сылы сиӧма усьны татчӧ, рӧднӧй сикт улӧ, кык сё воськов сайӧ рӧднӧй керкасянь.
Ӧтнаслы нывбабалы сиӧма видзӧдны, кыдзи дзебтӧм пи шой весьтын бергалӧны тшыг ракаяс.
И буретш сы ордӧ, быттьӧ нарошнӧ, сералӧм могысь, медаліс патера аслас любовницалы немецкӧй офицер.
И кӧть эськӧ нин мед любовницаыс тайӧ вӧлі ылысь вайӧм немка, ӧтдор, гӧгӧрвотӧм сёрниа, сэтшӧм жӧ враждебнӧй да мустӧм, кыдзи тайӧ став виж шинеляясыс.
А ӧд колӧ жӧ лоны мӧдног, колӧ лоны, медым тайӧ вӧлі татчӧс, продажнӧй, коді шӧвк чулки вылӧ да французскӧй вина вылӧ вузаліс рӧдинасӧ, ас йӧзӧс, ассьыс верӧс-командирӧс, найӧс, кодъяс куйлісны эстӧн гуранын виӧмӧн, вузаліс ставсӧ.
Став пытшкӧсыд гудрасис, да зывӧкысь-зывӧкӧн тырліс сьӧлӧм мӧвпысь, мый со сійӧ аддзис аслыс места тайӧ вевт улас, туплясьӧ перина вылын, горӧдлывлӧ, тайӧ керкаын ворсӧ барыняӧс.
Оз, сійӧ оз яндысь, оз ветлы синъяссӧ муӧ лэдзӧмӧн, оз гӧрдӧд йӧзкӧд паныдасигӧн.
Ветлӧ довольнӧй, наглӧй да тшӧктӧ обслуживайтны асьсӧ.
— Виччысьлы, виччысьлы, — шӧпкис нывбаба ӧзъян биӧ, горничасянь кылысь пинясьӧм вылӧ видзӧдтӧг. — Ох, инмас на тэныд, инмас, сэтшӧма инмас, мый тэ сёпӧв жалитан, мый свет вылас чужӧмыд.
Сійӧ эз бергӧдчыв, кор кыліс посводзысь тэрыб сьӧкыд кокшыяс.
Сійӧ и сідз тӧдіс, тӧдіс, коді локтӧ.
И сӧмын сылӧн чужӧмыс кынмис из кодь вӧрзьытӧмлунӧн.
Офицер пырис горничаӧ, пач дорын копыртчӧм нывбаба вылӧ внимание торйӧдтӧг.
— Мый тайӧ, тэ узян на?
Куйлысь капризнӧя нюжӧдіс паръяссӧ.
— А мыйла чеччынысӧ?
Тэ век абу и абу...
Гажтӧм...
Тэ ӧтарӧ ветлӧдлан, а ме тані тайӧ мустӧм бабаыскӧд...
Аддзылан вот, сійӧ нӧшта отравитас менӧ...
Офицер пуксис крӧвать дор йылӧ.
— Йӧйӧ...
Тэ тані кӧзяйкаыс, гӧгӧрвоан?
Но, мый тэ гажтӧмчан?
Заведит патефон, тэнад сы мында пластинкаяс, лыддьысь.
Ме жӧ и сідз нин колляла тэкӧд быд свободнӧй минут.
Но ӧд война.
Сійӧ и видзӧд, мыйкӧ да мыйкӧ выльтор.
Куйлысь нывбаба ышловзис.
— Война, век война...
Тэ эськӧ кӧть нин, шуам, вермин босьтны отпуск да нуны менӧ татысь.
Офицер топӧдліс пельпомъяссӧ.
— Йӧйӧ.
Ӧні не отпускъясӧдз.
А мӧдӧдны тэнӧ ӧтнадтӧ Германияӧ, мый эськӧ тэ сэні кутан вӧчны?
Бурджык нин ӧтлаын.
Куйлысь нывбаба нинӧм эз шу.
Надзӧник кыпӧдчигмоз нюжӧдіс кисӧ улӧс вылын куйлысь бельёла.
Офицер вешйис скамья вылӧ да видзӧдіс сы вылӧ.
Да, нывбаба кажитчис сылы.
Мӧдног эськӧ эз кыскав сійӧс ас бӧрсяыс со куим тӧлысь нин.
Тайӧ вӧлі мӧд, дзик мӧд, сійӧ нывбабаясысь, кодъяс дінӧ сійӧ велалӧма вӧлі, и мӧд, сійӧ нывбабаяс дорысь, кодъяскӧд сійӧ аддзысьлывліс тані.
— Ах да, кывзы, Пуся, кодкӧ меным висьтавліс, мый татчӧс велӧдысь — тэнад чой?
Чулки кутан ки ӧшйис сынӧдас.
Пуся пӧлыньтіс юрсӧ пельпомланьыс висьысь обезьянка моз.
Да, со тайӧ и вӧлі сыын привлекательнӧйыс.
Рыж, ичӧтик зверь.
Челядь кинас сійӧ вештіс пель саяс юрсисӧ.
Тайӧ пельясыс вӧліны сэтшӧм тешкодьӧсь, векньыдикӧсь, куим пельӧсӧн нюжалӧмаӧсь вывлань, ичӧтик зверь пельяс моз.
И пиньясыс куим пельӧсаӧсь — сӧмын ӧні, тӧдмасьӧм бӧрын куим тӧлысь мысти, офицер казяліс тайӧс.
Ӧні нывбаба найӧн курччис кельыд парсӧ.
— Но и мый?
Сійӧ нӧшта ӧтчыд вештіс юрсисӧ.
Югнитісны гӧрд лакӧн лакуйтӧм куим пельӧса гыжъясыс, быттьӧкӧ вирӧссьӧм гыжъяс.
— Но да, чой.
И мый сэсся?
— Оз зэв сійӧ миянӧс радейт, тэнад чойыд.
Пуся гӧгрӧс сьӧд синъясын югнитіс подозрение.
— А сійӧ... сійӧ сьӧлӧм вылад воис тэныд?
Офицер серӧктіс чирӧм, котсян серамӧн.
— Эз!
Выдумайтан жӧ ӧд!
Ме ог радейт яя блондинкаясӧс.
Кокъясыс сылӧн кызӧсь, кыдз... — Сійӧ кӧсйис шуны: кыдз менам гӧтырлӧн, но ас кадӧ асьсӧ кутіс.
Пуся удовлетворениеӧн видзӧдліс аслас дженьыдик, но стройнӧй кокъяс вылӧ.
— Да, тайӧ збыль, сійӧ неуна кызкодь.
— Тэ некор эн висьтавлыв, мый тэнад тані эм чой.
— А мыйла?
Сійӧ оліс тані, ме сэні,
ми пӧшті некор эг аддзысьлывлӧ.
Сійӧ дзик мӧд.
— Кыдз мӧд?
Пуся думыштчӧмӧн вешталіс юрсисӧ пель саяс.
Югнитіс исерга стеклӧ.
— Сійӧ велӧдӧ челядьӧс, уджалӧ, уджалӧ...
А мый та помысь эм сылӧн?
Немтор.
И ставнас довольнӧй,
ставыс сылы кажитчӧ.
— Большевичка, ӧти кывйӧн кӧ шуны?
— Коді сійӧс тӧдӧ...
Гашкӧ, большевичка, — вочавидзис сійӧ дышпырысь да друг оживитчис.
— А тэ мыйла сэтшӧма юасян сы йылысь?
Висьталан, мый сійӧ тэныд оз во сьӧлӧм вылад, а ставсӧ юасян?
— Сідз, прӧстӧ юася.
Ме кӧ сыӧн и интересуйтча, ог нин кыдз нывбабаӧн, эн тӧждысь, ог кыдз нывбабаӧн.
Пуся эз казяв аслыспӧлӧс ноткасӧ сы гӧлӧсысь.
Сійӧ зіля кӧмаліс кокас туфли, юр пырыс пасьталіс шӧвк комбинация.
Офицер перйис зепсьыс тубрӧдтор.
— Но, крошка, ме, веськыда кӧ шуны, пыри ӧти здук кежлӧ, тэныд шоколад сетны.
Колӧ мунны, менам талун тырыс удж.
Мыйӧнкӧ займитчы рытӧдзыс.
Ме ог дыр ветлӧдлы.
Мӧдыс чукрӧдлыштіс чужӧмсӧ.
— Ӧткӧн, ӧткӧн, лунтыр ӧткӧн...
Кор нӧ тайӧ войнаыс помасяс?
— Помасяс.
— Бур тэныд шуны «помасяс».
Нывбаба разис шоколад бумагасӧ да куим пельӧса пиньяснас курччис дзоньнас плитка пасьталаыс, торъяс вылӧ сійӧс чегъявтӧг.
— Заведит патефон.
Ӧбед тэныд ваясны.
Но, аддзысьлытӧдз.
Офицер небрежнӧя окыштіс сійӧс да петіс.
* * *
Часӧвӧй пыр на педзис керка водзын, кокъяс шонтыны зільӧмӧн.
Офицерӧс аддзӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис.
Мӧдыс муніс сы дінті да кежис площадьлань.
Ыджыд керка, кӧні водзті вӧлі сельсӧвет, вӧлі тыр салдатъясӧн да унтер-офицеръясӧн.
Найӧ нюжӧдчавлісны, кӧзыряйтісны.
Офицер муртса вочавидзліс.
Жырйын руд тупыльясӧн сулаліс тшын.
Офицер тойыштіс аслас временнӧй кабинетлысь ӧдзӧссӧ.
— Вайӧдны сійӧс.
Сійӧ пуксис пызан сайӧ да очсыштіс.
Вежыс петі Пуся вылӧ, мый сійӧ ӧнӧдз валяйтчӧ вольпась вылын, а сылы со лои чеччыны югдігӧн, да лунтыр на ноксис помавтӧм уджъясӧн.
Салдатъяс пыртӧдісны кыз полушубока, пемгов платтьӧа нывбабаӧс.
Офицер недоверчивӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Тайӧ сійӧ?
— Сійӧ.
Нывбаба кыдзкӧ лӧсьыдтӧма да сьӧкыда сулаліс пызан водзын.
Чышъян увсьыс лёзнитчӧма кӧсичаясті дзор юрси, чужӧмыс вӧлі прӧстӧй, кыза лӧсалӧмакодь, обыкновеннӧй крестьянскӧй чужӧм.
— Овыд?
— Костюк Олена.
Офицер бергӧдліс киас карандаш, сы водзын сулалысь нывбаба вылӧ синкым увтіыс видзӧдлывлігтыр.
Кык пиысь ӧтиыс: либӧ салдатъяс ылалісны, либӧ, определённӧй решительнӧй тшӧка визь сертиыс, веськыда сы вылӧ видзӧдысь синъяс сертиыс, лоӧ кузя, мырсьӧмӧн следствие нуӧдны.
— Тэ вӧлін партизанскӧй отрядын?
Нывбаба эз шайпаймун, эз повзьы и, сы вылысь синъяссӧ чӧвтлытӧг, висьталіс:
— Ме вӧлі партизанскӧй отрядын.
— Ага... Сідз, сідз... — Тайӧ виччысьтӧм да регыдӧн признайтчӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Машиналаньӧ сійӧ серпасаліс сы водзын куйлысь кабала листтор вылӧ кутшӧмкӧ причудливӧй листъяса гирлянда.
— А мыйла тэ бӧр локтін сиктӧ?
Мыйла найӧ ыстісны тэнӧ?
— Менӧ некод эз ысты.
Ме ачым локті.
— Сідз. Ачыд...
А мыйла тайӧ?
Тайӧ разын сійӧ нинӧм эз вочавидз.
Пемгов синъясыс видзӧдісны веськыда офицер кос лыяса чужӧмӧ, сы быгалӧм синлысъясӧн дорӧсасьӧм синъясӧ.
— Но?
Нывбаба чӧв оліс.
— Кыдз нӧ сідз?
Вӧлін отрядын, сэсся друг локтан гортӧ, сиктӧ?
Мый тіян, некутшӧм дисциплина абу?
Бурджык висьтав ӧтпырйӧ, мыйла ыстісны.
— Ме ачым локті.
Эг вермы водзӧ.
— Эн вермы...
Мыйла нӧ? — заинтересуйтчис офицер. — Омӧля делаяс мунны мӧдісны, а?
Тіянлысь командирнытӧ лыйисны медбӧръя нападение дырйи, да?
Отрядныд киссис?
— Отряд йылысь ме нинӧм ог тӧд.
Ме локті гортӧ.
— Мый нӧ сэтшӧм друг?
Нывбаба шытӧг вӧрзьӧдыштіс вомдоръяссӧ.
— Убедитчин, мый ставыс сійӧ сӧрӧм, мыж вӧчӧм, бандитизм?
Эн кӧсйы водзӧ?
Нывбаба отрицательнӧя лайкнитіс юрнас.
— Абу... ме эг вермы водзӧ.
— Мыйла нӧ?
Сійӧ чукӧртыштіс вынсӧ. Сэсся висьталіс веськыда тайӧ васӧд быгалӧм синлыска куньтырасьысь синъясас:
— Кагаасьны локті гортӧ.
— Мый сэтшӧмыс?
— Кага вайны локті...
— Со сійӧ мый...
Офицер серӧктіс, да сійӧ дрӧгнитіс тайӧ котсян чирӧм серамсьыс.
— Кӧдзыд, али мый?
Таті ломтылісны, а тэ тубрасьӧмыд, кыдзи кӧдзыдінын.
Пӧрччы чышъянтӧ!
Сійӧ кывзӧмӧн чӧвтіс пельпомъяс вывсьыс сьӧкыд, кыз шальсӧ да пуктіс скамья вылӧ.
— Пальтотӧ пӧрччы!
Недыр сувтовкерӧм бӧрын сійӧ разис пеклясӧ да пӧрччис тулупсӧ.
Да, некутшӧм сомнение эз вермы лоны.
Нӧбасяна бӧръя тӧлысь.
Нывбаба сьӧкыда лолаліс.
Офицер гӧгӧрвоис, мый сылы сьӧкыд сулавны, да нарошнӧ нюжӧдіс, бергӧдліс киас карандашсӧ, пыр надзӧнджык юасис, виччысис.
Нывбаба пыр вочавидзліс ставыс вылӧ, мый юассис личнӧ сы йылысь.
Да, верӧссайын, верӧсыс усьӧма война вылын.
Водзынсӧ, революцияӧдз, сійӧ уджавлӧма экономияясын, вундывлӧма господскӧй кӧдза, лысьтывлӧма господскӧй мӧсъяс.
Революция бӧрын уджалӧма колхозын.
Партизанскӧй отрядӧ мунӧма отряд сформируйтчӧм бӧрын дзик пыр.
Аслас нӧбасьӧм йылысь партизанъяслы абу висьтавлӧма.
Кор лоӧма сьӧкыд ветлыны-керны, кор матысмӧма ваян кад, бӧр локтӧма сиктӧ.
Кӧсйӧма спокойнӧ кага вайны.
— Сідз...
Спокойнӧ кага вайны... — выль пӧв шуис офицер. — Тэ колян вежоннас взорвитін поссӧ?
— Ме.
— Коді тэныд отсасис?
— Некод.
Ме ачым.
— Ылӧдчан.
Ми ӧд тӧдам — бурджык ӧтпырйӧ висьтав.
— Некод.
Ме ачым.
— Но, бур,
а кӧні тэнад отрядыд?
Сійӧ чӧв оліс.
Пемгов синъясыс спокойнӧя видзӧдісны офицер чужӧмӧ.
Офицер ышловзис.
Заводитчис важ история.
Упрямӧй чӧв олӧм,
кузь да помтӧм следствие, быдпӧлӧс средствояс да способъяс — кыдзи правилӧ — ставыс весьшӧрӧ.
Офицер тӧдіс: морт либӧ пырысь-пыр заводитӧ висьтавны, либӧ сыысь нинӧм он перйы.
Тайӧ разын сійӧс ылӧдісны медводдза вочавидзӧмъясыс.
Но правильнӧйӧн вӧлі первой впечатление — тшӧкалӧн упрямӧй визьяс, увереннӧй да решительнӧй вомдор чертаяс.
Да, ас йывсьыс нывбаба висьтавліс, ас йывсьыс сійӧ висьтавліс ставсӧ.
Но мукӧд йывсьыс — ни ӧти кыв.
— Но, кытысянь тэ локтін сиктӧ?
Чӧв олӧм.
Офицер нервнӧя котшнитіс карандашӧн пызанӧ, подследственнӧй вылӧ видзӧдтӧг.
Сійӧс друг босьтіс гажтӧм, зывӧк, кӧвъясян безнадежнӧй гажтӧм.
Абу-ӧ бурджык шыбитны ставсӧ да мунны Пуся дінӧ, а следствие поручитны кодлыкӧ мӧдлы?
Но сылы вӧлі окота кывны кӧть <ns>мый-нибудь</ns> отряд йылысь, коді сетліс чувствуйтны ас йывсьыс став округалы, а аслас отсасьысьяс сюсьлун вылӧ сійӧ омӧля надейтчис.
Таысь кындзи налы лоӧ вӧлі пӧльзуйтчыны лёк, збыльвылӧсӧ омӧля кыв тӧдысь переводчикӧн.
А ачыс сійӧ зэв бура сёрнитіс и украинаса и роч кыв вылын.
Сійӧ гӧтӧвитчис мӧд удж вылӧ татчӧсінын.
Но кывъяс пригодитчисны и война дырйи.
Найӧс велӧдӧм вылӧ коллялӧм кадъяс эз вошны весьшӧрӧ.
— Но, кыдз мый?
Отрядса командиртӧ шуӧны Кудрявыйӧн?
Но тайӧ ӧд прозвищеыс,
тэ висьтав, кыдз сылӧн настоящӧй овыс?
Чӧв олӧм.
Офицер аддзис, мый нывбаба кувтӧдзыс мудзӧма.
Ньылӧм войтъяс чепӧсйисны сы кӧсича вылын, кымӧс вылын, ныр дор пельӧсъясын.
Вомдорса чукыръяс лоины джуджыдджыкӧсь,
киясыс, эбӧстӧмӧсь, ӧшалісны ас бердас.
— Тэ мӧдан сёрнитны али он?
Офицер друг мӧдіс чувствуйтны, мый ачыс мудзис.
Ак, сьӧвзьыны эськӧ став вылас да мунны гортӧ.
Интереснӧ, Пуся чеччис нин али, сылӧн абутӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, бара сунгысис эшкын улӧ?
* * *
Пелагея эз узь.
Сійӧ дыр пасьталіс платтьӧ, дыр видзӧдчис рӧмпӧштан пыр.
Заведитіс патефон,
но тӧдса мотив ӧдйӧ дӧзмӧдіс.
Окота лои сёрнитыштны кодкӧдкӧ.
Но кодкӧд?
Пуся петіс кухняӧ, гумовтіс ведраысь ва да юис.
Федосья Кравчук пукаліс пач дорын ляпкыдик скамейка вылын да весаліс картупель.
Пуся пуксис ӧшиньдорса скамья вылӧ да видзӧдіс, кыдзи нывбаба чунь костъясӧд векни лентаӧн петӧ картупель кыш, бергӧдчӧ, усьӧ увлань кӧрзинкаӧ.
— Вывті посни картупельыс, — шуис сійӧ.
Федосья воча нинӧм эз шу.
— Тані пыр татшӧм?
Чӧв олӧм.
— Мый тайӧ ті меным дзик нинӧм он висьталӧ воча?
Нывбаба лэптіс синъяссӧ да видзӧдліс.
Чӧв-чӧлӧн, веськодя, кӧдзыда.
И бара мышкыртчис аслас удж дінӧ.
— Ок кыдзи видзӧдліс.
Да мый ме, абу морт, али мый?
Лунтырӧн кыв шуны некодкӧд.
Кувны позьӧ!
Сылы жаль лои ачыс, сэтчӧ жӧ сійӧс шогӧдіс, и сійӧ думайтіс, колӧ вӧлі мыйтакӧ шоколадсӧ бокӧ торйӧдны, кольны.
Но сійӧ некор эз вермывлы кутчысьны да ӧтпырйӧ не сёйны дзоньнас сійӧ торсӧ, мый вайліс Курт.
Картупель бульсмуні гырничӧ.
Ва войт резсис сёй джоджӧ.
— Кажитчӧ, ме нинӧм лёксӧ тіянлы эг вӧч, эг ӧд?
Руд синъяс шымыртлісны сійӧс тэрыб внимательнӧй видзӧдласӧн.
Но вочакыв сылы бара эз ло.
— Пукала и пукала ӧтнам...
Курт котӧртлас ӧти минут кежлӧ и бара мунас...
Ни сёрнитыштны кодкӧдкӧ, ни пукалыштны... а ывлаын мороз, петны оз позь.
Ме тані йӧйма...
Патефон да патефон, ме нин став пластинкаяссӧ наизусть тӧда.
А ті радейтанныд патефонсӧ?
Сійӧ скӧрысь шамыртіс кулакъяссӧ сэтшӧма, мый ёсь гыжъясыс пырисны кимӧдзас.
— Мыйла ті меным он вочавидзӧ?
Мый ме, зачумленнӧй али мый?
Федосья кыпӧдіс юрсӧ.
— Тэ зачумленнӧйсьыс лёкджык, лёкджык!
И кулан лёкджыка чумаысь кулысь дорысь.
Пуся чуймӧмысла кынмис вомсӧ паськӧдӧмӧн.
Сылӧн гӧгрӧс синъясыс паськалісны.
Сійӧ вообще эз чайт, мый тайӧ Кравчукыс мӧдас сёрнитны.
И друг сійӧ мӧдіс сёрнитны, торкис тайӧ кузь, дзонь тӧлысь чӧж кыссьысь чӧв олӧмсӧ.
И кыдз заводитіс сёрнитнысӧ!
Мый вӧчны?
Первой горӧдны, матыстчыны, кучкыны, бӧрддзыны либӧ чеччыны да мунны ас ордӧ, заведитны медся гажа, медся шума пластинка?
Ас тӧдлытӧгыс сійӧ эз вӧч ни ӧтиӧс тайӧ позянлунъяс пиысь.
— Мый тіянлы колӧ месянь?
Мый меным вӧлі вӧчнысӧ?
Тшыгла кувны?
Виччысьны?
Мыйсӧ виччысьны?
Найӧ тані пыр лоӧны!
Колӧ жӧ вӧлі кыдзкӧ устроитчыны...
Серёжа, тӧдӧмысь, важӧн нин усис...
А Курт абу омӧль морт, ме тӧда, сійӧ абу омӧль морт, и ме ог кӧсйы водзӧ тані овны, тырмас месянь тані овны!
А сійӧ менӧ босьтас сьӧрас Дрезденӧ,
сэні лӧсьыдджык тані дорысь.
Кутшӧм олӧм менам тані?
Ни пасьтасьны, ни нинӧм.
Быд чулки гоз вӧсна лоӧ вӧлі юр жугӧдлыны.
Киссяс — мый сэк вӧчны?
Кокни выльӧс судзӧдны?
— Со-со тэ и ставыд...
Дзик тайӧс и ме висьтала...
Чулки...
Чойыд тэнад — прамӧй морт, велӧдысь, ставыс кыдзи следуйтӧ...
А тэ — чулки...
Сӧмын со абу окота шунысӧ тэнӧ, кыдзи следуйтӧ...
А Куртыд тэнад некытчӧ тэнӧ оз босьт.
Эновтас, кыдзи быд кыскасьысь нылӧс эновтӧны.
Нӧшта водзджык на, кор ковмас тӧвзьыны аслыс, а ковмыны ковмас!
Немтор, тэ пукав шынитӧв тані,
узьлы немецкӧд ме вольпась вылын.
Абу нин дыр тіянлы кыкнанныдлы пукавны тані, абу дыр!
Воасны миян и тэныд петкӧдласны, кӧні ракъяс тӧвйӧны!
Пуся йӧжгыльтчис скамья вылын.
Спокойнӧй кывъяс кучкалісны плетьӧн моз!
Асысь петӧм вӧсна сырмӧм гӧлӧсӧн сійӧ пычкис ас пытшсьыс:
— Ладнӧ, ладнӧ,
ме вот висьтала Куртлы, мыйла ті сы дыра вала ветлывланныд!
Кыдз сӧмын воас, — висьтала!
Нывбаба чеччыштіс.
Весалӧм картошка быгыльтчис джодж кузя.
Тиньккылӧ уси пурт.
Водзлань мышкыртчӧмӧн, измӧм чужӧмӧн, сійӧ муніс веськыда Пуся вылӧ, а мӧдыс, повзьӧмысла вижӧдӧмӧн, кусыньтіс кокъяссӧ скамья улӧ да, быттьӧ дорйысьӧм могысь, лэптіс кияссӧ морӧс бердас.
— Тэ кытысь тӧдан, кытчӧ ме ветлывла?
Тэсӧ кытысь тӧдан?
Но Пусялы нин уси дум вылас, мый ӧшинь улын ветлӧдлӧ часӧвӧй, мый позьӧ сӧмын горӧдны, и успокоитчис.
— Ме тӧда ставсӧ, мый меным колӧ.
— Ак тэ...
Федосья лаймӧдіс ас пытшсьыс окота кватитны голяӧдыс, джагӧдны, талявны тайӧ ичӧтик сьӧдіник, дзебсьӧм крыса кодь созданиесӧ.
Сійӧс босьтіс висьтавны позьтӧм зывӧклун сы дінӧ, медым инмӧдчыны тайӧ рыж, жеб яй дінас, дзоньвидза нормальнӧй мортлӧн зывӧклун извращенность да висьлӧс дінӧ.
Сійӧ сьӧлыштіс, бӧр муніс ас скамейка дінас пач дорӧ да тэрмасьӧмӧн босьтчис картошка весавны, сы киысь бара мӧдіс визувтны кыш лента,
кутіс сялякывны гырничын ва, джоджӧ резсигтыр.
А Пуся, юрсӧ лэптӧмӧн, мӧдіс горничаӧ патефон заведитны.
Первойсӧ сылы окота вӧлі ворсны гажа, медся гажа пластинка, но бӧръя минутӧ сійӧ кыліс горшсьыс ас дінас ӧбида да жалость синва да бӧрйис мӧдпӧлӧсӧс.
Федосья картупель весаліс и чувствуйтіс, кыдзи сылӧн кӧдзавлӧ сьӧлӧмыс.
Сідзкӧ, тайӧ тӧдӧ. Тӧдӧ и надейнӧ висьталас немечлы.
Сійӧ кутіс тайӧс ас пиас пӧраӧдз, кадӧдз, кыдз змея чушкантор.
А ӧні косӧдас и висьталас.
Горничаын кызіник томнӧй гӧлӧс сьыліс:
<rus>«Камин горит»</rus>...
Мый лоӧ?
Федосья эз сомневайтчы, мый офицер тайӧс сідз оз коль.
Медбӧръя бойын усьӧм йӧзӧс дзебны чорыда запретитӧм вӧлі вына ӧнӧдз.
Мед найӧ куйласны сэні, сикт дорын оврагын, тӧв вылын, кӧдзыдінын да катша-рака улын.
Мед найӧ куйласны сэні пасьтӧмӧсь, грабитӧмаӧсь, мукӧдӧс повзьӧдлӧм вылӧ, кыдз предостережение мукӧдлы, кыдз немецкӧй торжестволӧн знак.
Первойсӧ крестьяна зілисны дзебавны виӧм йӧзӧс.
Но эз удайтчы: овраг дӧзьӧритісны лун и вой.
Том Пащук, коді гусьӧн локтіс татчӧ войын зырйӧн, сійӧ войсяньыс куйліс накӧд ӧтлаын морӧсас пуляӧн, юрнас лым толаын.
Сідз ставыс и коли.
Йӧз гӧгӧрвоисны, мый нинӧм оз отсав.
Но став сиктсаясысь некодлӧн эз вӧв сэні пиыс.
Сӧмын сылӧн.
Сӧмын ӧти Васялы сиӧма вӧлі веськавны отрядӧ, коді муніс сиктӧд.
Кутшӧм шуд тайӧ вӧлі сэки!..
Сійӧ немвиччысьтӧг котӧрӧн пырис керкаӧ, гажа, сералысь, кыдзи век вӧлі.
Здук кежлӧ, сӧмын здук кежлӧ.
А югдандор воисны немечьяс, суисны виччысьтӧг, и Вася веськалі стӧч сійӧ чукӧрӧ, кодӧс окружитісны да ӧтитӧг бырӧдісны оврагын.
Федосья аддзис сійӧс сійӧ жӧ лунас.
Сьӧлӧмыс вайӧдіс сійӧс веськыда сэтчӧ, кӧні сійӧ куйліс.
Сійӧ вӧлі кулӧма нин, сы вылысь вевъялӧмаӧсь нин нетшыштны кӧм-паськӧм.
И сэсянь быд лун, со тӧлысь нин, сійӧ ветлывліс сэтчӧ да видзӧдіс пиыс вылӧ,
кыдзи сійӧ изӧймитӧ, кыдзи вежсьӧ, кыдзи сьӧдӧдӧ кӧдзыд вылын сылӧн чужӧм, кыдзи кӧдзыдыс писькӧдлӧ потасъяс сы кок пыдӧсӧ.
Сійӧ велаліс нин сэтчӧ, мый быд лун, мукӧд дырйиыс и кыкысь лун, вала мунігӧн, сійӧ вермас, аддзывны ассьыс кулӧм дитясӧ.
А ӧні?
Мый лоӧ ӧні?
« ...<rus>Нежность, любовь, ласка, мечты обо мне</rus>...» — сьыліс патефон.
Офицер тайӧс сідз оз коль, оз прӧстит.
Федосья эз пов ас вӧснаыс.
Сійӧ поліс аслас дитя вӧсна, аслас кулӧм, сэні оврагын пӧгибнитӧм кын дитя вӧсна, кӧсичаас гӧгрӧс пуля туя аслас дитя вӧсна.
Быттьӧ сылы лоӧ вӧлі воштыны сійӧс нӧшта ӧтчыд — босьтасны, шыбитасны кытчӧкӧ тӧдтӧм гуранӧ, тешитчасны, изуродуйтасны, изувечитасны — тайӧс найӧ кужӧны, ок, кутшӧма кужӧны ..
«...<rus>Нежность, любовь, ласка, мечты обо мне</rus>...»
Этшысь петкӧдіс патефон.
Пуся размечтайтчис и дасӧдысь заведитіс сійӧ жӧ пластинкасӧ.
Патефон сьыліс любовь йылысь, коді кольӧма, шуд йылысь, коді мунӧма, письмӧяс йылысь, кодъяс нинӧм нин оз значитны.
Пач дорын пукалысь нывбаба мӧвпъяслы воча патефон сьыліс мелі кывъяс.
Федосья Кравчук, доймӧм кывтӧг, топӧдіс чуньяс костас ныж пурт.
Вир войт чепӧсйис вундыссьӧм кучик вылӧ.
Сійӧ чышкис кияссӧ водздӧраас.
«... <rus>Камин горит</rus>...»
Мый вӧчны?
Кыдз вӧчны?
Сылы кажитчис, мый колӧ спасайтны Васялысь олӧмсӧ, спасайтны сійӧс мыйыськӧ ужаснӧйысь да лёкысь, смерть дорысь нӧшта на лёкджыкторйысь.
Но кыдз?
Сійӧ тӧдіс, мый босьтны сійӧс сэтысь оз позь.
Вася кынмӧма лымъяс, ӧтлаасьӧма мулӧн йи веркӧсыскӧд.
Сӧмын тулысын шоныд мынтӧдас сійӧс йи вольпасьысь.
Но кӧть эськӧ весиг...
Кыдз сійӧс лэптан, кӧть сійӧ дзольдӧма и ӧні эз вӧв ыджыдджык сы дорысь, кор сылы вӧлі дас вит-дас квайт ар?
Кыдз сійӧс лэптан, кытчӧ сійӧс нуан, кытчӧ дзебан виысьяс син водзысь?
«...Нежность, любовь, ласка...»
Сы бердӧ мӧдасны инмӧдчыны зывӧкысь-зывӧк немецкӧй лапаяс.
Сійӧс пондасны чужъявны синмӧн аддзытӧм немецкӧй сапӧгъяс.
Сы вылын мӧдасны гӧрдлӧмӧн гримасничайтны скӧтскӧй немецкӧй мордаяс, кывны кутас чирӧм котсян серам капитан Курт Вернерлӧн.
Федосья чеглаліс кияссӧ мый вӧчны тӧдтӧм вӧсна.
Сійӧ вунӧдіс картошка йылысь, вунӧдіс би йылысь, коді пыр ёнджыка тырис пӧимӧн, и пукаліс вӧрзьытӧг, стекляннӧй синмӧн ас водзас веськыда видзӧдігтыр.
Думайтіс, мый таысь лёкыс оз нин вермы лоны, мый став сьӧкыдыс уси нин сы сьӧлӧм вылӧ.
И со, вӧлӧмакӧ, абу на ставыс.
Абу помыс, абу дорыс,
декабрся лунӧ сикт вылӧ кыпӧдчис сьӧд кымӧр, грӧзитӧ нӧшта лыддьыны позьтӧм бедствиеясӧн быд минутын.
И друг сійӧс бытшкыштіс мӧвп: кытысь тайӧ тӧдӧ?
Коді сылы шуис?
Паметяс югнитісны тӧдса образъяс.
Велӧдысь?
Эз, Федосья тэрмасяс бокӧ йӧткыштны тайӧ подозрениесӧ.
Нинӧм вылӧ эз.
Коді нӧ?
Сиктын тӧдісны, тӧдісны, дерт.
Но ӧд тайӧ ставыс вӧліны ас йӧз.
Пелагея некытчӧ эз ветлывлы, сыкӧд некод эз сёрнит, кытысь сійӧ вермис тӧдмавны?
Коді предайтіс враг киӧ мамлысь шоглунсӧ, коді предайтіс немецкӧй палачьяслы Васялысь шойсӧ, сылысь вирсӧ, сылысь кулӧмсӧ, сылысь мучитчӧмсӧ?
* * *
Патефон герчкыштіс да ланьтіс.
Пуся кӧмаліс кокас гынсапӧг, топыда кизяліс пасьсӧ.
Сійӧ вӧлі неуна ыджыдджык, тайӧ пасьыс, кодӧс Курт нетшыштіс код <ns>вылыськӧ</ns> сиктын да козьналіс сылы, аслас гӧтырыслы.
Но сійӧ вӧлі шоныд, позьӧ вӧлі сюйны кияссӧ соскас, ыджыд гӧна воротникыс видзис кӧдзыдысь банъяс.
Пуся петіс посводзысь да тшӧкмуні.
Сынӧдыс вӧлі югыд, кыдзи йи, да кӧдзыд, кыдзи йи.
Ыджыд стекляннӧй глыба, коді тыртӧма став мирсӧ.
Лымйыс лӧзаліс сэнъясын, кытчӧ уси вуджӧр, а шонді водзын дзирдаліс, кыдзи бриллиант, югъяліс, кыдзи алмаз, ёрис син жалиттӧм волялӧмӧн.
Мыльк вывсянь, кӧні сулаліс сикт, тыдалӧ вӧлі веськыдвыв и шуйгавыв паськӧдчӧм помтӧм шыльыдін, коді син ёрис еджыднас да лӧсталӧмнас.
Кӧдзыдыс кутӧма клещиӧ мусӧ и енэжсӧ, кӧдзыд кутіс ас клещиас кык туй вомӧна янінӧ куткыртчӧм сиктсӧ.
Пуся видзӧдліс керкаяслань.
Кӧнъяскӧ жӧдзисны салдатъяс, вичкодорса эрд вылын сьӧдӧн сьӧдаліс артиллерийскӧй батарея, сэн жӧ сулалісны салдатъяс.
Сиктса олысьяс некод эз тыдавны.
Пуся вӧрзис водзӧ, кӧсйис видлыны Куртӧс удж вывсьыс.
Эрд дорын чурвидзис виселица, кык столб вомӧна тасӧн.
Шӧрас ӧшаліс морт.
Пуся равнодушнӧя муніс сиктын Курт власьтлӧн тайӧ символ дінтіыс.
Сійӧ велалӧма татшӧм зрелищеас — том зон ӧшаліс нин тані, кор Пуся тӧлысь сайын воис Курт дінӧ.
Зон изӧймитӧма, кынмӧмла воштӧма морт ӧбликсӧ и ӧні вӧлі пу тор кодь, а эз вӧв морт туша кодь.
Лымйыс гораа дзуртіс, быттьӧ сійӧ восьлаліс стеклӧ вывті, лӧсьыдтӧма дзажгис да дзуртіс.
Пуся муніс дзик тыртӧм улича кузя, кӧдзыдӧн увсянь вылӧдз еджыд шебрасӧн кыӧм керка ӧшиньяс кажитчисны куассьӧмаӧн да вӧліны туска син кодьӧсь.
Гежӧда кутшӧмкӧ трубаысь петіс тшын — сійӧ вӧліны керкаяс, кӧні квартируйтісны немечьяс.
Мукӧдъясас некод эз пу сёян: нинӧмысь вӧлі пунысӧ.
Ӧти керкалӧн ӧдзӧс воссьыштіс, мыччысис еджыд юрсиа юр, но локтысьӧс аддзӧм мысти бӧр тэрмасьӧмӧн дзебсис, ӧдзӧс пӧдласис.
Пуся топӧдлыштліс пельпомъяснас.
И збыльысь найӧ дзебсясисны сыысь, кыдз зачумленнӧйысь, зілисны не вочаасьны сыкӧд весиг случайнӧ.
Челядь тэрыба пышйылісны, лолі кӧ налы веськавлыны сы туй вылӧ.
Ну и медым, медым!
Сідз жӧ ӧд найӧ ставныс кулӧны тшыгысла да кӧдзыдысла, сэтшӧм налӧн судьбаыс.
А сійӧ со ветлӧ ловъя да дзоньвидза, сылӧн зэв бур пась, сійӧ вермӧ мыйтӧм колӧ йирны шоколад, а сэсся мунас Германияӧ мужиккӧд-капитанкӧд.
Быдӧн аслас судьбалӧн ачыс кузнец — найӧ бӧрйисны, и сійӧ бӧрйис.
Йӧйяс, найӧ веритӧны сыӧ, мый некор оз ло, виччысьӧны сійӧс, мый некор оз во.
Налы лоӧ чорыда разочаруйтчыны.
Курт тӧлкуйтіс сыкӧд, гӧгӧрвоӧдіс сылы, мыйла немечьяс обязательнӧ долженӧсь победитны да мыйла тайӧ став омӧлик йӧзыс тані долженӧсь пӧгибнитны, оз кӧ кутны честнӧя уджавны немечьяс вылӧ.
Но найӧ оз кӧсйыны нинӧм гӧгӧрвоны, кӧть ставыс тайӧ сэтшӧм прӧста.
Найӧ виччысьӧны ас йӧзӧс, — сійӧ, Пуся, вӧвсьӧ на кузя оз гажтӧмчы.
Оз ӧмӧй нӧ сылы ӧні бурджыка овсьы?
Ёна бурджыка.
Лымйыс дзуртіс кок улын, синъяс доймисны лым дзирдалӧмлаыс.
Кор нин и помасясны тайӧ проклятӧй кӧдзыдъясыс?
Сійӧ мечтайтіс шоныд йылысь, сылы окота вӧлі ёкмыльтчыны, кыдз каньлы, шонді водзӧ да шонтысьны, шонтыны лысьӧмсӧ бӧръя лыторйӧдз, став виръяйнас чувствуйтны шонділысь мелі шоныдсӧ.
А ӧні весиг син ёрысь югыд шондіыс кажитчис йиторйӧн, кажитчис, мый и сійӧ кӧдзӧ кӧдзыдсӧ.
Ӧдзӧс дорын часӧвӧй пыр и лэдзис сійӧс.
Пуся котш-котш вӧчис да, вочавидзӧм виччысьтӧг, Курт отсасьысьяс беспокойство вылӧ внимание обратиттӧг, пырас кабинетӧ.
— Мый лои?
— Немтор эз ло, — капризнӧя вочавидзис Пуся. — Ме гажтӧмчи тэысь. — Сійӧ внимательнӧя видзӧдліс пызан дорын сулалысь нывбаба вылӧ.
Пӧрысиник, дзормысь нин, ыджыд кынӧма нывбаба, сьӧкыд.
Пуся пуксис улӧс дор вылӧ.
— Тэ регыд помалан?
— Ме висьтавлі нин тэныд...
Аддзан, ме занят, — Курт вӧлі тыдавмӧн скӧр, кыскис сійӧс ӧшинь дорлань да скӧра мӧдіс шӧпкыны:
— Кымынысь ме висьтавлі тэныд не локны татчӧ!
Но, кытчӧ тайӧ туйӧ?
Ме занят, тэ жӧ аддзан, мый ме занят.
Мыйӧн сӧмын прӧстма — воа.
Пуся пӧльтыштіс вомдоръяссӧ, кыдзи ӧбӧдитӧм кага.
— Меным сэтшӧм ёна, сэтшӧм ёна гажтӧм.
Тэ кӧть эськӧ медым локтін ӧбедайтны ӧтлаын!
Меным сэтшӧм шог...
Тэ пыр абу и абу...
И кутшӧм удовольствие сёрнитны кутшӧмкӧ пӧрысь бабакӧд!
Мый, тайӧс мӧд некод оз вермы вӧчны?
— Вот оз вермы.
А тайӧ пӧрысь бабаыс партизанка, гӧгӧрвоан?
Пуся шайпаймуні.
— Партизанка!
Курт, мый тэ сёрнитан, видзӧдлы сы вылӧ, сійӧ жӧ со пырысь-пыр вайсяс!
— Но, вот аддзан, — орӧдіс Курт. — Но мун, мун, ме локта.
Покорнӧй движениеӧн Пуся шыльӧдыштіс сылысь соссӧ.
— Курт, зарниӧй менам, ме пукалышта ӧти здук, кывзышта, бур?
Но, мый тэныд мешайтӧ?
— Но, пукалышт, сӧмын тайӧ сэтшӧм гажтӧм, — решитіс Курт, ӧвтыштіс кинас да вештыштіс сылы стул.
Пуся пӧрччаліс пась кизьяссӧ да пуксис.
Бессмысленнӧй нюм эз бырлы Пуся вомдоръясысь, гӧгрӧс сьӧд синъясыс видзӧдісны пызан дорын сулалысь нывбаба вылӧ.
Сідзкӧ, тайӧ партизанка, — тайӧ тешкодь, аттӧ, кутшӧм тайӧ тешкодь...
Сы йылысь, мый Курт поліс партизанъясысь, Пуся тӧдіс, кӧть Курт некор эськӧ эз висьтасьлы, мый мыйыськӧ полӧ.
А партизанъясысь сійӧ поліс, Пуся чувствуйтіс тайӧс, и код тӧдас мыйла, тайӧ сетіс сылы ичӧт торжество.
Со эм жӧ мыйкӧ, мыйысь полӧ самоувереннӧй непобедимӧй Курт, кодлӧн быдтор вылӧ эм гӧтӧвӧй вочакыв и кодлы ставыс пыр гӧгӧрвоана да прӧстӧй.
Эз, Пуся представляйтіс аслыс партизанъясӧс эз тадз.
Сійӧ думайтліс, мый найӧ зэв гырысь йӧз, вооружитчӧмаӧсь черъясӧн, тырӧмаӧсь юрсиӧн, таинственнӧй йӧз, кодъяс дзебсясьӧны вӧръясын, оз повны швачкакылан кӧдзыдъясысь, коді со сы дыра нин дорӧ став мирсӧ.
А тані — обыкновеннӧй сиктса баба, Федосья Кравчук кодь кымын, да нӧшта сьӧкыд.
Пуся пӧлӧсӧн видзӧдліс водзӧ чургӧдчӧм ыджыд кынӧм вылӧ, коді лэптӧма мынӧм сьӧд юбкасӧ.
Пуся ас пытшкӧссьыс кыліс радлун, мый ачыс сійӧ ичӧт, стройнӧй, мый сійӧ спокойнӧя пукалӧ, небыд мех пиӧ тӧбсьӧма, а кор окотитас, вермас чеччыны да кокни походкаӧн мунны, вермас заведитны патефон, Курткӧд танцуйтыштны.
Кӧть талун рытнас жӧ.
Курт кулӧм, мудзӧм гӧлӧсӧн юасис.
Мӧдыс висьтавліс.
Первойсӧ Пуся кывзіс юасьӧмъяссӧ да висьталӧмъяссӧ, но регыд гӧгӧрвоис, мый тайӧ и збыльысь абу интереснӧ.
И не сӧмын абу интереснӧ, а весиг йӧйталӧм.
Курт век юасис ӧтитор йылысь, а мӧдыс пыр висьтавліс ӧти и сійӧ жӧ кывъясӧн.
Олена вывті ёна нин мудзис.
Син водзын дулымасисны сьӧд чутъяс, сьӧд гы, кыськӧ пызан улысь кыпӧдчигмоз, тупкис синъяссӧ.
Ковмис зэвтны став вын, медым петны пыр содысь, гӧгӧр ставсӧ ойдӧдысь пемыдысь, и сэки пемыдінсьыс глывкмунлісны офицер пызан сайын, сы водзын куйлысь кабалаяс, ӧшинь стеклӧяс сы мышку сайын.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи чужӧмсӧ сылысь мӧдіс тыртны кӧдзыд, везъялан, зывӧк ньылӧм.
Кияс лоины гира кодь сьӧкыдӧсь, кокъяс терпиттӧма висисны, тыдалӧ, ёна пыктӧмаӧсь.
Дыр-ӧ нӧ нин сійӧ сулалӧ тані?
Час, кыкӧс, куимӧс?
А, гашкӧ, дырджык, гашкӧ, дзонь лун нин?
Но оз на, шондіыс ӧшинь сайын югыда на югзьӧ, сідзкӧ, ставыс тайӧ кыссьӧ оз сы дыра, кыдз кажитчӧ.
Висисны лядьвей лыяс, висис став пытшкӧс, быттьӧ кодкӧ надзӧник перъяліс сэтысь сӧнъяссӧ.
А ӧні содтӧд воис нӧшта этайӧ.
Олена кывліс сы йылысь, тӧдӧ вӧлі, коді тайӧ.
И со сійӧ пукалӧ тані, синъяс кизь кодь гӧгрӧсӧсь.
Сійӧ пӧрччӧ мехӧвӧй шапкасӧ да лӧсьӧдлӧ кинас юрсисӧ пель сайсьыс.
Нывбабалӧн мудзӧм синъяс кыйисны исергаса кляничалысь югъялӧмсӧ да сувтовкерисны сы вылӧ.
Кляничатор дзирдаліс, дулымасис ичӧтик битор, сэсся бара заводитліс гартчыны пемыдыс, и бергалысь сы гыысь мыччасис сӧмын тайӧ ёсь югӧрторйыс.
Олена довъёвтчис, но шамыртіс кулакъяссӧ да бӧр веськӧдчис.
Оз, оз.
Сӧмын не усьны, не усьны татчӧ, этайӧ потаскуха син водзын, коді вузаліс ас йӧзӧс да муніс офицерскӧй вольпасьӧ, а ӧні пукалӧ мехъяс пиын, дзирдалӧ исергаяснас да кыдз зрелище вылӧ нюмъялӧмӧн видзӧдӧ сьӧкыд нывбаба вылӧ, кодӧс пытайтӧ немецкӧй офицер.
Сямтӧм нюмтор быттьӧ сибдіс Пуся вомдоръясӧ, но сійӧ и эз думайт Олена йылысь, эз кыв юасьӧмсӧ да вочавидзӧмъяссӧ.
Сылы вӧлі шоныд, да долыд вӧлі думайтны, мый со сійӧ пукалӧ Курт кабинетын, нач ӧтнас, коді вермӧ свободнӧ пырны и петны, кор окота.
А мукӧдъяссӧ вайӧдӧны штыка салдатъяс да петкӧдӧны сэтчӧ, кытысь некод некор бӧрсӧ оз бергӧдчыв.
Да сы йылысь, мый ставӧн полӧны Куртысь, а Курт принадлежитӧ сылы, сӧмын сылы, и сійӧ вермӧ привередничайтны, капризничайтны, и Курт шуӧ сійӧс обезьянкаӧн да нуас сьӧрсьыс Дрезденӧ...
— Ӧд тэ жӧ мам, — шуис Курт, и Олена, кодлӧн гудрасис нин юрас, кутчысис тайӧ кыв дінас, кыдзи ваӧ пӧдысь пӧв бердӧ.
Но, дерт, сійӧ жӧ мам.
Эз, немецкӧй офицерлы и юрас эз волы, мый сійӧ сылы отсаліс, отсаліс дзик сійӧ здукас, кор сы кок улын дзӧрис муыс, вывті ыджыд жеблун босьтіс став тушасӧ, да ставыс гӧгӧр сорласис гартчысь пемыдӧ.
— Тэ мам...
Коді тайӧс шуис?
Немецкӧй офицер пызан сайын либӧ Кудрявый, гажа сера чужӧма зон, сэні вӧрын, отрядса командир?
— Тэ мам...
Олена думайтіс эз сійӧ кага йылысь, кодӧс новлӧдліс сьӧлӧм улас, коді мырддис лолалӧмсӧ сы тыяслысь, эз сет сылы веськӧдчыны.
Сійӧ думайтіс на йылысь, вӧрын олысьяс йылысь, найӧ став йылысь, кодъяс шуисны сійӧс мамӧн.
Сійӧ вӧлі быдӧнысь олӧмаджык, ёна, ёна олӧмаджык.
И сійӧ ветлывліс разведкаӧ, взорвитіс пос, но настоящӧй, основнӧй могнас ассьыс арталіс эз тайӧс.
Сійӧ песласис-мыськасис, пуис-пӧжаліс дӧзьӧритіс челядьӧс, кодъяс вӧсна ӧд некодлы волі тӧждысьнысӧ.
Лечитіс висьысьясӧс, кӧртавліс раненӧйяслысь ранаяссӧ, вурліс-вӧчліс косясьлӧм паськӧм.
Тадз вӧчӧ тайӧс медсясӧ мам.
Найӧ и шулісны сійӧс мамӧн.
— Тэ мам...
Тайӧ кывъясыс йиджисны сылы, кыдзи вӧрын чуксалӧм налӧн, налӧн, кодъяслӧн ловныс ӧні вӧлі сы ӧти кыв сайын.
Кыдзи долг йылысь казьтыштӧм.
Кыдзи налӧн чолӧм, ылысянь кылысь налӧн гӧлӧсыс.
— Кӧні дзебсясьӧ отряд?
Олена помнитіс быд туйтор, быд куст, быд пу сьӧд вӧр шӧрысь.
Паметяс син водзын моз кыптіс туй, код йылысь юасис офицер.
Весиг повзис сійӧ, мый еджыд синлыс дорӧса васӧд синъяс вермасны аддзыны, туявны сы мӧвпъяс серти туйсӧ.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык думайтны мӧд йылысь — ас керка йылысь, ю йылысь, сусед керка йылысь.
Но паметьын аслыснырӧн кыптӧ туйтор да шалашъяс коз улын, и гажа сера тешкодь чужӧм Кудрявыйлӧн.
Дас квайт зон — и сійӧ, мам.
Да, сэні сьӧд вӧр шӧрын вӧлі сылӧн дас квайт пи, дас квайт нинӧмысь повтӧм, отважнӧй пиян.
Пиян батрачкалӧн, коді дыр виччысис, кытчӧдз эз во сылӧн шудыс, шудыс свободнӧй мортлӧн коді оз тӧд господскӧй приказчиклысь плеть.
— Немтор ме ог тӧд отряд йылысь.
Мунісны, а кытчӧ мунісны, ог тӧд._
Курт шамыртіс кулаксӧ.
Нёль час чӧжся допрос бӧрын сійӧ вӧлі пыр ӧти местаын, кыдзи и заводитчигас.
Сійӧ скӧрысь чукӧртіс кабалаяссӧ.
— Ганс!
Керкаӧ пырис салдат.
— Нуӧдны тайӧс — и сарайӧ.
Пукыштан ыркыдінас, гашкӧ, сійӧ тэнӧ пальӧдас.
Пукыштан, думайтыштан, а кор помалан думайтны, чукӧст часӧвӧйӧс.
Сійӧ меным висьталас. —
Скӧрпырысь сійӧ пӧдлаліс ящиксӧ.
— Мунам, Пуся.
Ӧтлаын ӧбедайтам.
Пуся радысла чеччыштіс.
Век жӧ сійӧ бура вӧчис, мый локтіс.
Не кӧ эськӧ сійӧ, Курт пукаліс тані гашкӧ рытӧдзыс.
* * *
Еджыд лым бара ёрис синсӧ Пусялысь.
Куртлӧн сапӧгъясыс дзуртісны лым вылын нӧшта гораджыка, сылӧн гынкӧм дорысь.
Йиа сынӧд вундіс сылысь банбокъяссӧ.
— Тайӧ нӧшта мый?
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс, кытчӧ индіс Курт.
Ылын, сэн, кӧні лӧз эрд ӧтлаасис кӧдзыд енэжкӧд, югъяліс ӧшкамӧшка, дзирдалысь уна рӧма сюръя кыпӧдчис вывлань да вошліс, сыліс судзӧдны позьтӧм вылнаын.
Виж, кельыдлӧз, розӧвӧй да фиолетӧвӧй краскаяс, хрусталь кодь пырыс тыдалана видение, сӧстӧм да кокни, кыдз дзоридзьяслӧн пух.
— Радуга. — шуис шӧйӧвошӧм Курт. — Радуга тӧлын...
Тіян тайӧ овлывлӧ?
Пуся минут дыра думайтіс.
— Оз, кажитчӧ, оз овлы, ме нӧшта некор на эг аддзыв.
Курт пыр сулаліс, видзӧдіс югъялысь красочнӧй столб вылӧ, коді ӧтлаӧдіс енэжсӧ мукӧд.
— Мунам нин, кӧдзыд, менам кокъяс кынмисны.
— Шуӧны, мый ӧшкамӧшка бур водзын...
— Радуга, кыдз ӧшкамӧшка, — воштіс медбӧрын терпениесӧ Пуся, сійӧс соскӧдыс кыскӧмӧн.
Тайӧ некымын минутнас столб нюжаліс, кусыньтчис, и ӧшкамӧшка триумфальнӧй аркаӧн ӧшйис му весьтын розӧвӧй, фиолетӧвӧй, виж, югыд зарни дзирдалӧмӧн югъялігтыр.
Енэж пӧльтчис стеклӧ куполӧн, вевттис мусӧ стеклӧ кӧлӧкӧлӧн.
Площадь вылын орудиеяс дорын салдатъяс, юръяссӧ вывлань чатӧртӧмӧн, видзӧдісны вӧвлытӧмтор вылас.
Кор найӧ воисны гортас, Федосья Кравчук сулаліс керка водзас.
Сійӧ сідзжӧ видзӧдіс ӧшкамӧшка вылӧ.
Спокойнӧя, внимательнӧя, ёна.
— Шуӧны, ӧшкамӧшка бур водзын, — шуис мунігмоз офицер.
Пӧрысь крестьянка лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Да, да, шуӧны, ӧшкамӧшка бур водзын, — тешкодь гӧлӧсӧн вочавидзис сійӧ да вешйыштіс, медым лэдзны найӧс посводзӧ.
Ачыс сійӧ кольччис порог дорӧ.
Ӧти юбкаа да ковтаа, куш кияса, ён кӧдзыд йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ эз вештыв синъяссӧ югъялысь видение вылысь, енэжын нюжалӧм триумфальнӧй арка вылысь, коді пӧртмасис став краскаясӧн, коді вӧлі тырӧма небыд, зарни, ставсӧ йиджтысь югъялӧмӧн.
II
Пуся кусыньтчис тупыльӧн, сюйис юрсӧ Куртлы киняулас да узис, лӧня, рӧвнӧя лолалігтыр, кыдзи ичӧтик зверьпи.
Офицер куйліс гатшӧн, коргис.
Федосья Кравчук кухняын пач вылын кывзіс тайӧ коргӧмсӧ.
Сійӧ висьтавны позьтӧма дӧзмӧдіс сійӧс, пӧрысь нывбабалы кажитчис, мый буретш тайӧ коргӧмыс оз сет сылы узьны.
Паськыда восьтӧм синъясӧн сійӧ видзӧдіс ӧшиньӧ, кӧні тӧлысь югӧр ворсіс стеклӧясын, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь кыз гыӧрӧн.
Кельыдлӧз югӧр пырис керкаӧ, пызанысь, скамьяысь, джоджын сулалысь ведраысь усисны тешкодь, повзьӧдлысь вуджӧръяс.
Но век жӧ тайӧ вӧлі вой.
Лун век жӧ помасис.
Нӧшта ӧти лун.
Сылы оз нин ков быть кывзыны офицерлысь котсьӧм кодь серамсӧ да сійӧ нывлысь небыда сюсюкайтӧмсӧ,
оз аддзы сылысь кӧсӧй, коварнӧй видзӧдласъяс, кодъясӧс сійӧ шыблаліс сы вылӧ рытывбыд.
Сійӧ, тыдалӧ, решитіс неуна тешитчыштны, не висьтавны дзик пыр.
Эз, сійӧ нинӧм эз висьтав.
Сійӧ кӧсӧя, нюмъялӧмӧн следитіс Федосья бӧрся да тешитчис, мый сійӧ ставнас сылӧн киясын, мый сійӧ любӧй кадӧ вермас вӧчны сылы удар.
Пуся радліс аслас минутнӧй власьтлы.
Ӧні сійӧ вермас вӧчны, мый кӧсъяс, мам сьӧлӧмкӧд,
сійӧ власьтын и пиыс, коді куйлӧ сэні, шорын, лым вылын.
Любӧй здукӧ сійӧ вермас выдайтны сійӧс мерзкӧй немецкӧй киясӧ, любӧй кадӧ вермас торкны сылысь кулӧм покой, туркнитны враглы издевательствояс вылӧ.
Рытывбыд вӧлі кын сьӧлӧмыс пӧрысь нывбабалӧн.
Но ӧні, кор сійӧ куйліс узьтӧг да, ӧшиньын пӧртмасьысь лӧз свет вылӧ видзӧдігтыр, кывзіс лӧг петкӧдлысь коргӧм, коді кыліс горничаысь, сыын друг ставыс бунтуйтчис.
Но и мед найӧс, мед найӧс!
Найӧ мырддисны пиыслысь ставсӧ, нетшыштісны сы вылысь сапӧгсӧ, шинельсӧ, гачсӧ.
Сы дінӧ ӧтчыд инмылісны нин немецкӧй кияс, найӧ ӧтчыд шыбитісны нин сійӧс лым вылӧ, шыбитісны, гашкӧ, нӧшта ловъяӧс на, виысь кӧдзыд вылӧ.
Немецкӧй пуля юис нин сылысь вирсӧ, сійӧ кулӧма нин,
пӧгибнитіс нин, ассьыс сиктсӧ дорйигӧн.
И оз видзӧдлы сэсся серӧй гажа синъяснас, некор сэсся оз горӧдлы сьывны:
<rus>«Распрягайте, хлопцы, коней...»</rus>
Мый нӧ сы вӧсна, мый найӧ нӧшта ӧтчыд сьӧлаласны сійӧс, надругайтчасны сійӧ телӧ вылын?
Сымын лёкджык налы, сымын лёкджык налы...
Век жӧ йӧз паметьын нэм кежлӧ кольӧ гажа зон Вася Кравчук, коді гуляйтігъясӧ сьывліс медбура, а сэсся пӧгибнитіс аслас сикт дорын, юдорса оврагын, кӧні войдӧр сы мындаысь юктавліс вӧвъясӧс, пӧгибнитіс аслас сикт вӧсна, аслас му вӧсна, аслас рӧднӧй сёрни вӧсна, йӧзлӧн шуд да йӧзлӧн мездлун вӧсна.
Тайӧс оз вермыны черкнитны йӧз паметьысь немецкӧй кияс.
Сэтчӧ лоӧ гижӧма сійӧ, мый найӧ и кулӧм бӧрас эз кольны сійӧс спокойын, мый и кулӧм бӧрас издевайтчисны сійӧ телӧ вылын.
Тайӧс помнитас не сӧмын мам сьӧлӧм.
Помнитас войтыр, помнитасны найӧ, кодъяс воасны, кодъяс вӧтласны татысь немецкӧй разбойникъясӧс.
Сёпӧв ковмас налы мынтысьны быд вир войтысь, быд минутысь, кодӧс сійӧ куйліс пасьтӧг кӧдзыд вылын, немецкӧй сапӧглӧн быд чужйӧмысь.
Ӧні Федосья кӧсйис, медым ӧдйӧджык нин воис асылыс.
Мед сійӧ висьталас, эсійӧ сьӧд крысаыс, висьталас аслас ёсь пиньяс пыр, мед ставыс регыдджык лоӧ.
И мед аддзас аслас гӧгрӧс сьӧд синъясӧн, мый Федосья оз повзьы да едждӧд, оз бӧрддзы, оз уськӧдчы пидзӧс вылас, оз кут корны, медым сылысь эз мырддьыны медбӧръясӧ, мый сылӧн коли, — кӧдзыдӧн изйӧ вӧчӧм пиыслысь телӧсӧ.
Проклятӧй ворсӧ сійӧн кыдз чачаӧн, ворсӧ сійӧ полӧмӧн, мам сьӧлӧмлӧн мучитчӧмӧн.
И вот Федосья уськӧдас ставсӧ тайӧс сійӧ киысь.
Сьӧд крыса ӧшибитчас, сійӧ оз виччысь ни бӧрдӧм, ни корӧм, сылӧн радлӧм оз удайтчы.
Федосья чувствуйтіс, кыдзи чорзьӧ, тырӧ вирӧн сылӧн сьӧлӧмыс, и тӧдіс, мый ӧні некод нин нинӧм оз вермы сылы вӧчны, некод нинӧмӧн оз вермы сійӧс ранитны.
Сійӧс бронируйтӧма став ударъясысь ненавистьлӧн чорыд броняӧн.
Ӧшиньлӧн лӧз югыд вылӧ тшӧкыда усьліс вуджӧр.
Тайӧ ветлӧдліс часӧвӧй керка водзті.
Лым дзуртіс сійӧ кокъяс улын, кыліс кыдзи сійӧ йӧктӧ места вылын, напраснӧ зільӧ шонтыны турдысь кокъяс.
Нывбаба тешитчӧмӧн нюмъёвтіс.
Караулит, караулит офицерлысь узьӧм, захватитӧм крестьянскӧй крӧвать вылын, гусялӧм крестьянскӧй перина улын любовницакӧд шоныда узьӧмсӧ...
Он вермы караулитны, он видз, кӧть сёпӧв ёнджыка чеччав, кӧть кокъястӧ кынты, кӧть кувтӧдзыд котрав керка ӧшинь улын...
Воас сэтшӧм вой, кор ковмас садьмыны крепыда узьӧмысь да кӧмтӧм кокӧн, бельё кежысь чеччыштны кӧдзыд вылӧ.
Воас сэтшӧм вой, кор ковмас завидуйтны налы, кодъяс куйлӧны гуавтӧг оврагын, и Левонюклы, коді тӧлысь ӧшалӧ виселица вылын...
Сэтшӧм вой, мый офицерскӧй потаскушка кутас завидуйтны Олена Костюклӧн судьбалы.
И бара кыптіс мучительнӧй юалӧм: коді предайтіс?
Олена воис гусьӧник, пырис аслас керкаӧ, ӧд эз жӧ лыддьыны немечьяс, эз вевъявны лыддьыны сиктысь став бабаясӧс.
Олена пукаліс чӧв, некытчӧ эз петав, а вот эз коль кык лун сійӧ воан лунсянь, воисны найӧ, петкӧдісны, кыскисны допрос вылӧ.
Сідзкӧ, вӧлі кодкӧ, коді предайтіс, коді висьталіс Олена йылысь, коді висьталіс Пелагеялы Вася йылысь.
Кӧнкӧ эм дзебсьӧм враг, сэтшӧм бура дзебсьӧм, мый сикт сы йылысь оз тӧд, мый некод сы йылысь оз дӧгадайтчы.
Враг, коді ставсӧ аддзӧ, тӧдӧ, доноситӧ.
Кодкӧ татчӧс, коді вермис тӧдмавны Васяӧс, коді тӧдіс Оленаӧс, коді тӧдіс ставсӧ.
Коді сійӧ вермис лоны?
Ачыс сійӧ тӧдмаліс Олена йылысь пыр жӧ, кор сійӧ воис сиктӧ.
Тӧдісны и мукӧдъяс, но ӧд ставныс найӧ вӧліны ас сиктса йӧз, колхозницаяс, батьяс, мамъяс боечьяслӧн, кодъяс тайӧ страшнӧй кӧдзыд лунъясас да югыд войясас тышкасисны шымыртны позьтӧм рӧднӧй мулӧн став фронт вылын.
Коді жӧ вӧлі змейыс, ядӧвитӧй гадыс, кодӧс вердӧма тайӧ рӧднӧй муыслӧн зарни шобдіӧн, а ӧні сюйӧ сыӧ ассьыс пиньсӧ?
* * *
Кӧнкӧ ылын кылісны гӧлӧсъяс.
Сӧстӧм кӧдзыд сынӧдын, йиа войлӧн чӧв-лӧньын ичӧтик звук кыліс гораа да бура.
Кылісны гӧлӧсъяс, кодлӧнкӧ горӧдӧмъяс.
Федосья лэччис паччӧр вылысь, матыстчис ӧшинь дорӧ да вуштіс чуньнас гыӧрлысь кыз слӧйсӧ.
Сійӧ киссис, кыдз лым.
Лолалӧмӧн сійӧ сывдіс стеклӧын ичӧтик сӧстӧм кружок, код пыр позьӧ вӧлі аддзыны, мый вӧчсьӧ улич вылын.
Стеклӧ руасис, пыр жӧ бӧр кынмис, ковмис дугдывтӧг лолавны сы вылӧ да чышкавны чышъян помӧн.
Ӧшиньті тыдалӧ вӧлі уличалӧн юкӧн самӧй площадьӧдз, керкаӧдз, кӧні войдӧр вӧлі сиктсӧвет. Сэні, сиктсӧвет саяс, водзӧсӧ тыдаліс сьӧд ыджыд сарай.
Вӧлі югыд, кыдзи лунын.
Тӧлысь югыд пӧртіс став мирсӧ кельыдлӧз йи плитаӧ.
И Федосья бура аддзис: площадьсянь туй кузя котӧртіс пасьтӧм нывбаба.
Эз, сійӧ эз котӧрт, — водзлань копыртчӧмӧн сійӧ выныштчӧмӧн вӧчаліс посни воськовъяс, кокысь кок вылӧ путкылясьӧмӧн.
Тӧлысь югыд дырйи вӧлі бура тыдалӧ сылӧн ыджыд кынӧмыс.
Сы бӧрся муніс салдат.
Винтовка помын югъяліс штык йыв.
Кор нывбаба секунда кежлӧ сувтліс, штык сутшкывліс сылы мышкас.
Салдат мыйкӧ горзіс, горзісны сылӧн кык ёртыс, и нӧбасьысь бара выныштчӧмӧн мунліс водзӧ, кыкпӧв кусыньтчӧмӧн, котӧртны зільӧмӧн.
Ветымын метр водзӧ — и салдат заставляйтіс ассьыс жертвасӧ бергӧдчыны бӧр.
Ветымын метр бӧр — и бара, и бара сійӧ жӧ.
Палачьяс сералісны, налӧн дикӧй серамыс кыліс керка пытшкӧдз.
Федосья сатшкис чуньяссӧ ӧшинь рамаӧ да видзӧдіс, видзӧдіс.
Со, сідзкӧ, мый вӧчсьӧ тайӧ войнас, кор офицер коргис аслас любовницакӧд.
Салдатъяс точнӧя выполняйтісны сылысь поручениесӧ, сійӧ вермис узьны спокойнӧя.
abu
Со сійӧ, Олена Костюк.
Коркӧ важӧн найӧ ӧтлаын уджавлісны помещик му вылын.
Ӧтлаын дрӧжжитісны приказчик плеть водзын да нӧшта ёнджыка приказчиклӧн ухаживаниеяс водзын.
Ӧтлаын бӧрдлісны асланыс доля вылын, батрачка-нывъяслӧн скӧр, лачатӧм доля вылын.
А сэсся найӧ ӧтлаын уджалісны колхозын да ӧтлаын радлісны кыпӧдчысь шобділы да колхознӧй мӧсъяслӧн содысь лысьтӧмлы и сылы, мый век югыдджыка, гажаджыка нюмъялӧ олӧм.
И со ӧні кутшӧм судьба лои Оленалы.
Ветымын метр водзӧ, ветымын метр бӧрӧ, пасьтӧм, кӧмтӧм лым кузя, рӧдиттӧдз лун, кык водзджык.
Салдатъяслӧн серам, штык, коді сутшйӧдлӧ мышкӧ.
Федосья эз бӧрд, эз горзы.
Сьӧлӧмас чорзис сьӧд вир.
Тадз должен лоны, мӧд ногӧн и лоны оз вермы, кытчӧдз найӧ танӧсь.
Быттьӧ нарошнӧ кӧсйӧны петкӧдлыны, мый вылӧ найӧ способнӧйӧсь.
Быттьӧ кӧсйӧны петкӧдлыны, мый абу помыс найӧ лёклы.
Сійӧ видзӧдіс Олена вылӧ сочувствуйттӧг.
Эз, тані эз вӧв места жалитӧмлы.
Федосьялы кажитчис, мый тайӧ сійӧ ачыс котралӧ сэні кӧмтӧг лым вывті, пасьтӧм, сетӧма салдатъяслы тешитчыны.
Мый тайӧ сылысь кӧкъяссӧ ранитӧ кынмӧм лым, сылысь мышсӧ сутшйӧдлӧ штыклӧн сталь.
Тайӧ абу Олена Костюк — тайӧ став сиктыс муніс лым кузя, салдатъяс тешитчӧм улын.
Тайӧ абу Олена Костюк, а став сиктыс усьліс чужӧмнас лымйӧ, сьӧкыда кыпӧдчыліс прикладъясӧн кучкалӧм улын.
Тайӧ не Олена Костюк кокысь визувтӧ чорыд, йизьӧм лым вылӧ вир.
Тайӧ сикт ойдіс вирӧн немецкӧй кулак улын, немецкӧй сапӧг улын, немецкӧй разбойничӧй иго улын.
Федосья букышӧн видзӧдіс сӧстӧм стеклӧлӧн ичӧтик кытш пыр.
Да, сідзи и должен лоны.
Штыкӧн, кӧрт кулакъясӧн велӧдӧ крестьянаӧс немецкӧй салдат сыӧ, мый сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ салдатыс.
Сійӧ оз тӧд, оз думайт весиг, мый велӧдӧ йӧзӧс нӧшта ӧтиторйӧ — мыйӧн вӧлі сӧветскӧй власьт.
Мый любӧй сиктын, кӧні кӧть ӧти лун кежлӧ синваӧн да вирӧн колис ассьыс след немецкӧй кӧзяйничайтӧм, век кежлӧ, поколениеысь поколениеӧ оз лоны недовольнӧйяс, дышъяс, сӧветскӧй власьт вылӧ веськодя видзӧдысь йӧз.
Федосья уськӧдіс тӧдвылас бабаяскӧд споръяс, важъясӧс и выльясӧс — олӧмыс ачыс сетіс вочакывъяс, ачыс велӧдіс, велӧдіс медся лёк, медся страшнӧй велӧдӧмӧн.
Олена бара уси да бара кыпӧдчис.
Кытысь сылӧн босьтчисны вынъясыс?
Федосья тӧдіс — кытысь.
Сійӧ тӧдіс, чувствуйтіс, мый и Оленалӧн сьӧлӧмыс сідзжӧ тырӧма сьӧд вирӧн, ненависть вирӧн, коді сетӧ вынъяс.
Быд керкаын кынмӧм ӧшиньяс сайын сулалісны йӧз да видзӧдісны лолалӧмӧн шонтӧм кружокъяс пыр.
Оленакӧд ӧтлаын найӧ котӧртісны лым кузя, сыкӧд ӧтлаын усьласисны, кыпӧдчылісны, чувствуйтісны штыклысь сутшйӧдлӧм да кылісны став пытшкӧс вӧрзьӧдысь дикӧй серам палачьяслысь.
Олена тӧдіс, Олена чувствуйтіс ас вылас сиктлысь синъяс.
Аслас сиктлысь, кӧні сійӧ быдмис сьӧкыда, кӧні виччысис бурджык лунъяс, кӧні аслас киясӧн стрӧитіс шудӧ зарни пос.
Вир киссис сылӧн ёсь лым комокъясӧн ранитчӧм, вундассьӧм кокъясысь.
Лёк дой оръяліс пытшкӧс.
Юр шувгис.
Сійӧ бара джӧмдіс да усис, прикладӧн кучкӧм пӧшти чувствуйттӧг.
Сійӧ кыпӧдчис не сійӧн, мый сійӧс нӧйтісны.
Эз, сійӧ эз кӧсйы, эз вермы куйлыны туй вылын салдатскӧй сапӧгъяс улын.
Эз кӧсйы, эз вермы петкӧдлыны враглы, мый враг мучитіс сійӧс, воштіс кувтӧдз, кыдзи пон кӧчӧс.
Збыльысьсӧ, сійӧ нинӧм нин эз чувствуйт.
Телӧыс ойдіс вирӧн, усьласис, кыссис лым кузя.
Ачыс сійӧ, Олена, вӧлі быттьӧ сыысь ортсын, кыдзи биависьӧм дырйи вӧтын.
Кыдзи би йылысь, аддзис сійӧ туй, салдатъясӧс.
Пельясын шумитіс, юргис. — «Мам!» — гажаа чуксаліс Кудрявый.
Вылын шумитісны пуяслӧн йывъяс, найӧс качайтіс тӧв, дзуртісны шалашъяслӧн майӧгъяс.
Тэрыб би кыссис пос балкаяс кузя, нюліс сійӧс би кывйӧн, нетшкысис вывлань.
Муніс война вылӧ Микола, макайтіс кинас туй чукыльсянь.
Олена уси.
Сьӧкыда, кияс вылас лэччысьӧмӧн, сійӧ бара кыпӧдчис.
— Ӧдйӧджык, — горзіс бӧрсяньыс мунысь салдат.
— Кынӧмас сылы сетышт, кынӧмас, — сӧветуйтіс мӧд.
— Нӧшта кулӧ кадысь водз, — серӧктіс первойяыс да сутшкис Оленаӧс штыкӧн. — Сійӧ нӧшта нинӧм на эз висьтав, должен на нӧшта заводитны сёрнитны.
— Капитан сыысь кишкаяснас кыскас мый колӧ.
— То-то.
Эй тэ, вӧр, вӧр! — горӧдіс бара первойяыс.
— А тэ сійӧс видлышт нӧшта ӧтчыд, нӧшта ӧтчыд!
Штык йыв лэччыштіс.
Нывбаба мыш кузя визувтісны векни вир визьяс.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Тэ мый думайтан, мый мужикыдкӧд прогулка вылӧ мунан?
Налы вӧлі веськодь, мый нывбаба оз гӧгӧрво налысь кывъяссӧ,
налы вайисны удовольствие самӧй горзӧмыс, видчӧмыс, грубӧй кывъясыс.
Найӧ вӧлі мудзӧмаӧсь да скӧрӧсь, кӧдзыд пыр ёнмис, а налы тайӧ проклятӧй баба вӧснаыс лоӧ кынмыны спокойнӧя узьӧм пыдди.
Найӧ кӧсйисны велӧдны сійӧс таысь, отомститны сылы асланыс мудзӧмысь, тайӧ узьтӧм войсьыс.
А войыс шымыртіс мусӧ вӧвлытӧм кӧдзыдӧн, коді, кажитчис, кыпӧдчис самӧй тӧлысьӧдз да кынтіс сійӧс йи глыбаӧ.
Эзысь светын ӧшкамӧшка воштіс ассьыс краскаяссӧ да тыдаліс енэжын муртса тӧдчысь визьӧн.
Но тӧлысьлӧн кыкнан бокын сулалісны кык светӧвӧй столб.
Найӧ быдмисны енэжтас дорын, кыптісны вывлань тӧлысь гӧгыльлӧн кыкнан бокті, кыдзи триумфальнӧй воротаяслӧн колоннаяс.
Найӧ мигайтісны да пӧртмасисны эзысь гыӧрӧн, ылі енэжсянь му помъясӧдз.
— Вӧр проклятӧй! — став вынъясысь горзісны немечьяс не сӧмын сійӧн мый налы колӧ вӧлі горзыны.
Вой повзьӧдліс, тыртіс страхӧн, и найӧ кӧсйисны горзӧмӧн да шумӧн пӧдтыны сьӧлӧм нёнялысь полӧмсӧ, орӧдны гусялысь вевттьӧдъяс, пыртны мыйкӧ привычнӧйӧс войся тайӧ страшнӧй часъясӧ.
Вӧлі югыд, кыдзи лунын.
Син ёрмӧн югдӧдіс тӧлысь, ставсӧ гӧгӧр эзысь югӧрӧн тыртӧмӧн.
Ыпъялісны светлӧн столбъяс, кутшӧмъясӧс найӧ некор войдӧр эз аддзывны.
Тӧлысь югӧръяс кинясисны лым вылын, коді вӧлі сэтшӧм кельыдлӧз, кутшӧмӧс найӧ войдӧр некор олӧмын эз аддзывны.
И лым дзуртіс кок улын, сэтшӧм кӧдзыд йылысь висьталӧмӧн, кутшӧмӧс найӧ некор войдӧр эз тӧдлыны, код йылысь весиг эз кужны думайтны.
Шуштӧмӧсь, чӧв-лӧньӧсь сулалісны туй бокын керкаяс.
Некӧн ни ӧти ловъя лов, и сӧмын керкаяс, быттьӧ ловъя синъясӧн, видзӧдісны туй вылӧ кынмӧм ӧшиньяслӧн синъясӧн.
Керкаяслӧн вуджӧръяс асланыс сьӧдлунӧн кыскӧны вӧлі видзӧдласъяс.
Пемыд тӧлысьтӧм войӧ немечьяс вообще эз решитчыны эськӧ петны.
Найӧ тӧдісны, быд пельӧс сайын быд куст сайын кыйӧдӧ смерть, немвиччысьтӧм смерть вермас кучкыны, кыдзи чард, сідз, мый и синтӧ лапнитны он вевъяв.
Талун тайӧ синтӧ ёрысь югъялӧм дырйи сьӧкыд волі сайӧдчыны, дзебсьыны, и век жӧ сьӧлӧм топавліс полӧмла.
Найӧ друг видзӧдлывлісны гӧгӧр, зілисны аддзыны мыйкӧ сарай вуджӧрысь да горзісны аслыныс храбрость сетны зільӧмӧн.
Кодзыд вундіс банбокъяс, кӧдзыд йи коркаӧн пуксис паръяс вылӧ, найӧ тэрыба, лихорадочнӧя зыралісны пельяссӧ, йӧктісны кокъяснас лым вылын да бӧрӧ да водзӧ, бӧрӧ да водзӧ гӧняйтӧдісны паськыд улича кузя пасьтӧм нывбабаӧс.
Медбӧрын, найӧ дӧзмисны тайӧ ворсӧмсьыс.
Век ӧти тор: Олена тшӧкыдджыка усьліс, дырджык кыпӧдчис, но эз бӧрд, эз горзы, эз петкӧдлы капитанкӧд аддзысьлыны кӧсйӧм, медым сетны показаниеяс.
А кӧдзыд пыр ёнмис и не сӧмын нин пӧщадатӧг вундіс чужӧм, кияс да кокъяс, но эз сет лолавны, тупкис синваӧн синъяс, сырмӧдіс телӧ кутны позьтӧм дрӧжӧн.
— Но, мун котӧрӧн гортӧ!
Найӧ горзӧмӧн, шутьлялӧмӧн вӧтлісны сійӧс сарайлань, кыдзи дикӧй зверӧс.
Пыранінас сійӧ джӧмдіс порогӧ да уси увлань чужӧмӧн сёй джодж вылӧ, тӧдлытӧг кияснас пӧльтчӧм кынӧмсӧ сайӧдӧмӧн.
Кӧсичаас стучитіс, сьӧлӧмыс бешенӧя йӧктіс.
Некымын минут мысти сійӧс топӧдісны кӧдзыдлӧн пӧщадатӧм тискияс.
Терпитны вермытӧма сотчисны мышкын ранаяс кодъясӧс сійӧ ӧнӧдз эз чувствуйт.
Нечеловеческӧй усилие вӧчӧмӧн, сійӧ кыпӧдчис, пуксис да кутіс неловкӧя зыравны чорзьӧм чуньяснас пельпомъяссӧ, кокъяссӧ, лядьвейяссӧ.
Стенса щельясысь сёй джодж вылӧ рӧвнӧй визьясӧн водіс толысь югӧр.
Пельӧсын куйліс идзас кольта.
Олена кыссис сы дорӧдз, топӧдчис да водіс тайӧ идзас вылас, пыдӧджык сэтчӧ пырны зільӧмӧн.
— Кынма, — шуис сійӧ аслыс, и сылы лои кокньыдджык.
Тулуп да шаль нӧшта луннас на колины сэтчӧ, скамья вылӧ, офицер ордӧ.
А войнас салдатъяс, сійӧс лым вылӧ вӧтлытӧдз, нетшыштісны сы вылысь став паськӧмсӧ, весиг дӧрӧмсӧ.
«А друг найӧ вунӧдісны да колисны ставсӧ татчӧ, сарайӧ?» — воис сылы юрас.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс.
Эз, нинӧм эз вӧв.
Куш джодж да тайӧ жалкӧй идзас чукӧрыс, коді сетіс сылы минутнӧй приют.
Ортсын вӧлі чӧв.
Тыдалӧ, салдатъяс лыддисны, мый сійӧс нинӧмла видзны, игналісны ӧдзӧссӧ томанӧн да мунісны.
Став телӧ сотіс, кыдзи биӧн.
Сійӧ эз вермы унмовсьны, поліс унмовсьны да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс, кыдзи ньӧжйӧ вешйӧны джоджын тӧлысь югӧрлӧн визьяс.
Друг сылы кыліс шаркӧдчӧм.
Сійӧ чошкӧдчыштіс.
Лым дзуртіс, но тайӧ эз вӧвны часӧвӧйлӧн шагъяс.
Кодкӧ восьлаліс ньӧжйӧ, осторожнӧя.
Лымлӧн кокниа дзуртыштӧм, сэсся кост, да бара осторожнӧй дзуртыштӧм.
Кодкӧ гусьӧн локтіс, кокъяссӧ муртса вешталӧмӧн.
Олена повзис.
Мый тайӧ татшӧмыс, коді тайӧ вермас лоны?
Шагъяс ланьтісны.
Тыдалӧ, сылы кажитчис.
Но вот дзуртыштӧм кыліс бара.
Явӧ кодкӧ локтіс.
Сійӧ кыпӧдчыштіс виччысьӧмӧн.
Шагъяс матысмисны бӧрсянь, вороталы мӧдар боксянь.
Кытчӧ найӧ кежасны?
Но шагъяс эз кежны.
Найӧ нӧшта ньӧжмисны, лоины нӧшта осторожнӧйджыкӧсь да, медбӧрын, ланьтісны дзик стен дорын.
Олена кутіс ловшысӧ.
Кодкӧ сулаліс стен дорын.
Сійӧ лючки кылӧ ловшысӧ.
Со сійӧ матыстіс чужӧмсӧ керъяслань, видзӧдӧ сарай пытшкӧсӧ.
Сійӧ виччысис.
Коді тайӧ?
Друг, враг либӧ случайнӧй мунысь?
Но кутшӧм ветлысьяс вермасны лоны войын сиктын, кӧні смерть угроза улын запретитӧма петны керкаясысь рӧмдыны заводитӧм бӧрын?
— Тьӧтка! — ньӧжйӧ шӧпкӧмӧн чукӧстіс челядь гӧлӧс.
Олена ланьтіс.
Стен сайын сулаліс детинка.
Сійӧ кӧсйис вочавидзны, но морӧсысь петіс сӧмын глухӧй, пӧдӧм лӧвтыштӧм.
— Тьӧтка Олена!
Кодкӧ суседъяслӧн челядьясысь гусьӧн матыстчӧма сарай дорӧ да чуксаліс сійӧс.
Сійӧ ойӧстіс.
— Тьӧтка Олена, ме тіянлы нянь вайи.
Нянь.
Кык лун нин сылӧн крӧшки вомас эз вӧв.
Ни нянь, ни ва.
Тшыгъялӧм нӧшта эз на сідз чувствуйтчы, но сійӧ кулӧ вӧлі горш косьмӧмла и сэні, Вернер ордын допрос вылын, и сы бӧрын сарайын куйлігӧн.
Кор вӧтлісны сійӧс туй кузя, сылы удайтчис некымынысь кватитны китыр лым да вайны вомӧдз.
Лым подкрепляйтіс сійӧс, освежайтіс косьмӧм вомсӧ.
Но салдатъяс казялісны да кутісны следитны,
и сэки сійӧ кутіс кватлавны лымсӧ вомнас, кор усьліс му вылӧ.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый тшыг.
Кынӧмын нёняліс, — кынӧмсӧ топӧдіс терпитны вермытӧм судорога.
Сійӧ арталіс расстояниесӧ аслас пельӧссянь сійӧ местаӧдз, кысянь чуксаліс детинка, чукӧртіс вынъяс.
— Локта, — сійӧ осторожнӧ кыссис сёй джодж кузя, гырддзаяснас, бокнас мыджсьӧмӧн, чувствуйтӧмӧн, мый оз нин вермы чеччыны, оз вермы кыпӧдчыны.
Мышку да лядьвейяс вывті ёна висисны орйӧдлысь дойысь, кокъяс жугӧдіс, быттьӧ на кузя кучкалісны дубӧвӧй зорйӧн.
Олена кыссис шаг, мӧдӧс — и друг чӧв-лӧньсӧ поткӧдіс пель чунӧдысь звук.
Сэсся — вӧсни, ёсь горӧдӧм.
Сійӧ лэччысис му бердӧ.
Сӧмын здук мысти сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧлі лыйӧм, лыйӧм, кӧнкӧ дзик орччӧн.
Нывбаба ланьтіс восьса вомӧн, напряженнӧя водзӧ, сьӧд стен вылӧ видзӧдӧмӧн, код сайын мыйкӧ лоис.
Кыліс лым кузя шагъяслӧн дзуртӧм, зумыд, сьӧкыд шагъяслӧн, немецкӧй видчӧм, мыйкӧ небыд кузя прикладӧн кучкӧм.
Матыстчис нӧшта кодкӧ; ӧні найӧ горзісны да видчисны кыкӧн нин.
Сійӧ кывзысис, оз-ӧ кыв нӧшта кутшӧмкӧ звук.
Но лыйӧм вӧлі, тыдалӧ, меткӧй.
Сӧмын ӧні сы вылын виччысьтӧг тӧдчисны тайӧ кык лунся став мукаясыс, немортнога мудзӧм, нервъяслӧн помтӧг зэвтчӧм.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ставыс бергалӧ, гӧгралӧ, джодж вӧрӧ сы улын, да кутчысьны вермытӧг усис садьтӧгыс.
Лыйӧм да горӧдӧм кылісны ылӧдз.
Найӧс кылісны и орчча керкаын, кӧні быдса час нин куим юр топӧдчисны ӧшинь бердӧ да лолалӧмӧн шонтӧм куим кружок сетісны позянлун аддзыны сарайлысь пемыд визьяс.
Ичӧтик Зина бӧрддзис.
— Мама, Мишка!
Мама, Мишка!
Мамыс топӧдіс сылысь кисӧ сэтшӧма, мый нывка горӧдіс доймӧмысла.
— Ланьт!
— Мама, Мишка!
Мый найӧ вӧчисны?
Мама?
— Он кыв?
Виисны миянлысь Мишкатӧ, — глухӧй гӧлӧсӧн шуис нывбаба.
Кӧкъямыс арӧса Саша вешйис ӧшинь дорысь.
— Мама, ме нуа тьӧтка Оленалы нянь.
— Некытчӧ тэ он мун.
Ӧні найӧ асылӧдз нин кутасны стӧрӧжитны, — сурӧвӧя вочавидзис сійӧ.
Чӧв олыштӧм бӧрын нывбаба шуис:
— Да и няньыс сэсся абу.
Ни ӧти кусӧк, ни крӧшки.
Миша босьтіс медбӧръясӧ.
Детинка бара матыстчис ӧшинь дорӧ да видзӧдліс,
но тасянь нинӧм вӧлі оз тыдав.
abu
Миша куйліс сарай стен дорын.
Пуля веськаліс мышкас лопатка улӧ да муніс сквӧзь.
Сійӧ муртса вевъяліс горӧдны.
Салдат тойыштіс сапӧгӧн детинкалысь шой, и ичӧт кулакысь уси нянь шӧрӧм.
— Нянь вайин, скӧтина, — шуис салдат да нӧшта ӧтчыд тойыштіс кокнас ловтӧм телӧсӧ. — Кӧсйинныд вердны бабаӧс...
— Видзӧд, кыдзи матыстчис, мошенник...
— Нӧшта минут, и сетіс эськӧ...
Сӧмын ми петім, ме дзик пыр аддзи — мыйкӧ ичӧтик кыссьӧ, и дзик стен дорын нин.
Кыдзи метитча...
— Меткӧй лыйӧм, — ошкис сійӧс мӧдыс ас кыӧм ной дӧрӧм пыр тӧдчысь коричневӧй пятна вылӧ видзӧдігтыр.
— Дерт жӧ!
Синмыдтӧ менам вернӧй!
А мый сыкӧд ӧні вӧчны?
Кольны татчӧ?
— Энлы, мыйла татчӧ?
Вай шыбитам рӧвас.
Тайӧ мӧвпыс кыкнанныслы кажитчис.
Найӧ кватитісны детинкаӧс кокъясӧдыс да кыскисны.
Еджыд юрыс кучкассис кынмӧм му комӧкъясас.
Салдатъяс качайтісны шойсӧ да ӧдӧн шыбитісны лымйӧн тырӧм туйбокса рӧвӧ.
— Мед сэн куйлӧ.
Интереснӧ, кысянь сійӧ кыссис?
— Капитан аски расследуйтас.
Кӧть чӧртсӧ тані тӧдмалан...
Став бандаыс сулалӧ ӧта-мӧд вӧснаыс да чӧв олӧ, кыдзи проклятӧй.
— Эн пов, миян капитан разяс налысь кывъяссӧ!
— Кад нин.
Ме тэныд веськыда висьтала: страшнӧ тані.
Кузь салдат лэччысис винтовка вылас да внимательнӧя видзӧдіс ёртыслы чужӧмас.
Но, тыдалӧ, эз казяв тайӧ вывлань кайӧм ныра гӧгрӧс чужӧмсьыс нинӧм подозрительнӧйсӧ.
— Страшнӧ...
А кутшӧм окота мунны гортӧ!
Менам Михельлы тулыснас тырӧ дас арӧс...
Кык во сійӧс эг аддзыв, думышт, кык во...
Мӧдыс сочувствуйтӧмӧн довкнитіс юрнас.
— Арнас менам вӧлі отпуск.
— Мунігӧн ме кӧсйысьлі, кор бӧр локта, ньӧбны сылы велосипед.
Детинка кык во чӧж виччысьӧ тайӧ велосипедсӧ.
Тасянь сьӧкыд ыстыны.
— Фельдфебель ыстіс быдса кык велосипед.
— Фельдфебель... — нюжӧдыштіс кузь тушааыс. — Сійӧ фельдфебель, а менсьым ӧмӧй примитасны?
Ачыд тӧдан.
Посылкаыд сійӧтӧ мӧд делӧ, а велосипед оз лэдзны ыстыны.
Найӧ ветлӧдлісны бӧрӧ да водзӧ керка водзладорті, кӧні вӧлі Вернерлӧн кабинет.
Ӧшиньясын тыдаліс би.
Канцелярия уджаліс.
— Кымын час ӧні?
Кад эськӧ миянӧс вежны.
— Нӧшта часджын.
Кӧдзыд век ӧтарӧ ёнмис.
Кузь немеч чувствуйтіс асьсӧ нӧшта позянаӧн на, сылӧн юрыс пилотка улын вӧлі гартлӧма шерстянӧй чышъянӧн.
Но мӧдыс, ичӧтджыкыс, ӧтчаяннӧя зыртіс кияснас пельсӧ.
— Кыдзи тайӧ йӧзыс тані олӧны?
Пыр тані татшӧм кӧдзыдъяс?
— Мыйӧн ме тӧда?
Дерт, кӧнкӧ, пыр...
Да налы мый — дикарьяс ...
— Аддзылін ӧшкамӧшкасӧ?
— Аддзылі.
— Мый сійӧ лоӧ?
Кузьыс лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый сэні лонысӧ?
Тыдалӧ, налӧн овлӧ тӧлын ӧшкамӧшка.
А тайӧ столбъясыс, видзӧдлы жӧ!
— Тайӧ кӧдзыдлаыс.
— Тыдалӧ, и ӧшкамӧшкаыс кӧдзыд вӧснаыс.
— Вермас лоны, — сӧгласитчис ичӧтыс, кипыдӧсас лолалігтыр, да беспокойнӧя бергӧдчыліс.
— Мый сэн?
— Нинӧм, сідз видзӧда.
Минут мысти видзӧдліс и кузьыс, да ачыс ёрччыштіс лёкысла.
Найӧ тӧдісны нин опыт серти, мый, сулалӧ сӧмын ӧтчыд бергӧдчывны, сэсся сідзи нин и кыскӧ видзӧдлыны нӧшта да нӧшта ӧтчыд, и та вӧсна шымыртӧ пыр ёнджыка и ёнджыка полӧм.
— А тэ эн видзӧд.
Ӧд нинӧм абу.
— Тэ ачыд век видзӧдлывлан.
— Меным век кажитчӧ — кодкӧ ветлӧдлӧ туй кузяыс.
Видзӧдлан, некод абу, а сэсся бара кажитчӧ.
Сёрнитчытӧг, найӧ ограничитісны ассьыныс прогулкасӧ некымын шаг керка пӧлӧн да бӧр.
Воссис ӧдзӧс.
Локтісны найӧс вежны.
— Коді лыйис? — юаліс фельдфебель.
— Ме, — нюжӧдчис кузь салдат. — Арестованнӧйлы кӧсйисны сетны нянь.
— И мый жӧ, Рашке? — заинтересуйтчис фельдфебель.
— Ме веськалі сыӧ; кутшӧмкӧ детинка, тыдалӧ, кодкӧ суседъяссьыс ыстӧма.
— Кӧні сійӧ?
— Ми шыбитім сійӧс рӧвӧ.
— Но, мунам, видзӧдлам.
Куимнанныс мӧдӧдчисны рӧв дінӧ.
— Со тані, — индіс кинас Рашке,
Фельдфебель копыртчис рӧвлань.
— Тані нинӧм абу.
— Кыдзи нинӧм абу? — шӧйӧвоши солдат. — Франц, ми ӧд сійӧс татчӧ шыбитім?
Найӧ лэччисны рӧвӧ да мӧдісны корсьысьны лымйын.
— Кытчӧ тэ сэтшӧм ылӧсӧ пырин?
Сэні ми и вӧвсьӧ эг вӧвлӧй.
Фельдфебель подозрительнӧя видзӧдліс найӧ чужӧмъясӧ.
— Кывзӧй, тайӧ нӧшта кутшӧм история?
— Господин фельдфебель, клянитча тіянлы, ӧд и свидетель эм, со татчӧ ми шыбитім детинкасӧ, со видзӧдлӧй, татчӧ! — радліс сійӧ, лым вылысь неыджыд вир пятна аддзӧм бӧрын.
Фельдфебель довкйӧдліс юрнас, местасӧ бура видзӧдӧмӧн.
— Пыралінныд рӧвӧ, став следъяссӧ талялінныд...
Бура ті тан караулитінныд, нинӧм шуны!
Кодкӧ тіян ныр улысь гусяліс шойсӧ.
Сійӧ кӧ вообще вӧлі, содтіс сійӧ стрӧг гӧлӧсӧн.
— Кыдз нӧ, кыдз нӧ, ӧд свидетель эм...
Ми кыкӧн кыским сійӧс кокъясӧдыс...
— А гашкӧ, сійӧ вӧлі ловъя, йӧй йӧйяс ті, да муніс татысь?
— Эз, эз!..
Менам пуляӧй сійӧс сквӧзь розьӧдіс, сійӧ усис кымыньӧн да сэні и куліс...
Фельдфебель мӧдӧдчис сарайлань.
Ыджыд рыжӧй пятна тӧдчис лым вылын, орччӧн куйліс сьӧд рудзӧг нянь шӧрӧм.
Чорыд лым вылын тӧдчисны челядь коктуйяс. Тайӧ коктуйясыс мунӧны вӧлі сӧстӧм, талявтӧм толаті.
— Со тані...
а сэсся ми кыским сійӧс рӧвӧ...
Со видзӧдлӧй, тӧдчӧ следыс.
— Но да... — сӧгласитчис фельдфебель.
Ставыс петкӧдліс, мый салдатъяс висьталӧны збыль. — Мунамӧй, тіянӧс арестуйтӧма.
Найӧ шӧйӧвошины.
— Арестуйтӧма?
— Но, мый синъястӧ сувтӧдін?
Тэ обязан видзны тайӧ участоксӧ?
Обязан.
А участок вылын лоӧны сэтшӧм торъяс, кодъяс йылысь тэ нинӧм он гӧгӧрво.
Гусялӧма преступниклысь шой, а ті, кык йӧй, и энӧ казявлӧй.
Бур охрана!
Татшӧм охрана дырйиыд миянӧс вермасны виавны ӧткӧн-ӧткӧн, нетшкыны юръяс, кыдзи воробейяслысь...
Салдатъяс, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, мунісны сы бӧрся.
— Проклятӧй места, — вомгорулас шуаліс Рашке.
Сылӧн ёртыс вочавидзис ышловзьӧмӧн.
— Сэн жӧ некод эз вӧв, некод эз вермы лоны! — упрямӧя шуаліс Рашке.
Ичӧт Фогель йӧжгыльтчис повзьӧмысла.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи сылӧн юрсиыс сувтіс, кыдзи мышку кузяыс котӧртіс йиа кӧдзыд.
Рашке утверждайтӧ, мый сэн некод эз вермы лоны.
И сійӧ прав — лымйыс эз дзурт, нинӧм эз вӧрзьы гӧгӧрын, эз кыв некутшӧм шы, ни ӧти вуджӧр оз югнитлы тӧлысь зарни югӧрӧн киськалӧм лым вывті.
И век жӧ детинкалӧн шойыс вошис.
Мый эськӧ тайӧ вермӧ петкӧдлыны?
Рядӧвӧй Фогель поліс аслыс вочавидзны тайӧ юалӧм вылас да сӧмын аслыс тӧдлытӧг содтіс шагъяссӧ.
Сійӧ кокниа лолыштіс, кор, медбӧрын, воссис керка ӧдзӧс да воча уськӧдчисны шоныд, югыд, морт гӧлӧсъяс.
Рӧв, лым да тайӧ повзьӧдлана, ужасӧн сьӧлӧм топӧдысь войыс колисны ортсӧ.
Сійӧ вунӧдліс здук кежлӧ, мый сійӧс арестуйтӧма.
Ӧти здук сійӧ чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн —
сійӧ вӧлі йӧз пӧвстын, вой бӧрыньтчис, сійӧс вӧлі победитӧма морт гӧлӧсъясӧн, лампа югӧрӧн, Войыс эз вермы пырны керкаӧ стенъяс пыр.
— Воас капитан, и сійӧ распорядитчас, мый тіянкӧд вӧчны.
Виччысьӧй тані асылӧдз, — шуис фельдфебель.
Рашке да Фогель пуксисны пельӧсӧ джоджӧ.
Вӧлі шоныд, лӧсьыд.
Рашке мыджсис юрнас стенӧ да пыр жӧ вугыртіс.
Но тойяс эз лэдзны узьны.
Минут сійӧ гыжъясис вугралігтыр, сэсся восьтіс синсӧ да ёрччыштіс.
— Тані ӧмӧй узян...
Кӧдзыд вылын тайӧ дряньясыс нӧшта на кыдзкӧ успокаивайтчӧны, а ӧні сы пыдди косӧдӧны став кадсьыс...
Найӧ матыстчисны пач дорӧ, пӧрччисны ас вывсьыныс мундиръяс, дӧрӧмъяс и ломтысьысь песъяслӧн гӧрд свет дырйи заводитісны зіля кутавны тойясӧс грубӧй полотно чукыръясысь да вурысъясысь.
* * *
Малючиха, сьӧкыда лолалігтыр, пукаліс аслас керка джоджын.
Эз кокни вӧв кыссьыны кынӧм вылын рӧв кузя куимсё метрысь унджык.
Сёысь сійӧ усьліс чужӧмнас лымйӧ, медым сійӧс эз казявны немечьяс.
Сійӧ курччыліс пиньяссӧ — ло мый лоны,
сійӧ оз коль детинкаӧс туплясьны рӧвын, кыдзи понйӧс.
Бӧр локтан туй вӧлі нӧшта сьӧкыдджык.
Пилӧн ичӧт телӧыс сьӧкыда личкис, исковтіс бокӧ, мешайтіс вӧрны.
Сійӧ сьӧкыда воис потшӧсӧдз, сьӧкыда петіс рӧвысь, моментӧн пользуйтчӧмӧн, кор салдатъяс сёрнитігтыр сулалісны керка дорын.
И со сійӧ, медбӧрын, керкаын, и ичӧтик Миша, веськыд, нюжӧдчӧм, куйлӧ пызан вылын.
Тайӧ каднас сійӧ вевъяліс кынмыны кӧдзыд вылын, быттьӧ куліс важӧн нин.
Челядь кытшалісны воксӧ.
Тӧлысь югӧрын, коді пырис ӧшиньті, вӧлі бура тыдалӧны сылӧн еджыд юрсиясыс, кодъяс паськалісны чужӧм гӧгӧрыс, медбӧръя горӧдігӧн паськыда восьтӧм вомыс.
Зина осторожнӧя инмӧдчис чуньнас куртка вылын вир пятнаӧ.
— Мый тайӧ?
— Эн вӧрӧд, — сурӧвӧя шуис Саша. — Тайӧ сэтчӧ сылы лыйисны, збыль, мама?
— Сэтчӧ, пиук, сэтчӧ, — шӧпнитіс мамыс глухӧя, Мишалысь чуньяснас небыд юрсисӧ видлалігтыр.
Со и абу сійӧ.
Нӧшта сэтшӧм неважӧн на сійӧ дзебис питшӧгас Оленалы нянь шӧрӧм да осторожнӧя кок чунь йылас петіс керкаысь.
Сійӧ вӧлі уверен, мый сылы удайтчас, мый сійӧ матыстчас сарай дорӧ.
А со артмис мӧдног.
— Оз ков вӧлі лэдзны Мишаӧс, — бӧрдан гӧлӧсӧн друг шуис ичӧтик Зина.
— Колӧ вӧлі, нылук, колӧ вӧлі, — ружӧктӧмӧн шуис сійӧ ньӧжйӧ. — Ох, колӧ вӧлі, колӧ...
— Тьӧтка Оленалы сэні оз сетны сёйны, — мужскӧй кыз гӧлӧсӧн гӧгӧрвоӧдіс Саша.
— Да, пиук, да... — шуис сійӧ.
— Ӧти отрядын батьыдкӧд вӧлі тьӧтка Олена...
И со кыдзи сылы лоис.
Пропадитас, нинӧмысь пропадитас ӧні Олена...
— Гашкӧ, ме сылы кӧть картупель нуа, рытсяньыс гырничӧ коли, — скӧра буркнитіс Саша.
— Он, пиук, ӧні некодлы нин не матыстчыны сарай дорӧ, ӧні найӧ ёна видзӧдӧны...
Прӧстӧ сӧмын пропадитан, пӧльзатӧг...
Аддзан, со, кажитчис, мый некод абу сарай дорын, а Мишатӧ аддзисны...
— Менӧ эськӧ эз аддзыны, — пыксис Саша.
— Пустӧйтор тэ сёрнитан, и абу бур тайӧ...
Кор нин Миша эз вермы мунны, сідзкӧ, сэтчӧ некодлы не мунны, некодлы...
Саша ланьтіс.
Мам видзӧдіс виӧм пи чужӧм вылӧ да небыда шыльӧдіс сылысь юрсисӧ.
— Но, кытчӧ жӧ ми сійӧс гуалам?
Асывнас найӧ заводитасны шляйтчыны, корсьны.
Мырддясны, аддзасны кӧ.
— Садйӧ гуалам... — вӧзйис Саша.
— Кыдз позьӧ садйӧ?
Кыласны, следитасны...
Да и муыс чорыд, кыдзи из, гусӧ он вермы кодйыны, гашкӧ сӧмын лымйӧн тыртны...
Дзик беспомощнӧйӧсь найӧ сулалісны пызан гӧгӧр, кӧні вӧлі виӧм Миша.
— Мый жӧ вӧчны?
— Колӧ керкаӧ гуавны, — шӧпнитіс мам.
— Керкаӧ? — чуймис Зина.
— А кытчӧ нӧ?
Кутас куйлыны асланым керкаын, кольӧ миянкӧд...
Нинӧм он вӧч...
— Татчӧ, горничаӧ?
Сійӧ беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр.
— Ог...
Посводзӧ позьӧ...
Найӧ петісны посводзӧ.
Посводз вӧлі ичӧт, дзескыд.
Малючиха видлаліс сёй джоджсӧ.
— Со тані кутам кодйыны.
Вай, Саша, кӧртзыр, то сійӧ ӧдзӧс саяс сулалӧ.
Сійӧ пернапасасис, гижтіс кӧртзырйӧн гулысь визьяс да личкис кокнас кӧртзыр вылӧ.
Му вӧлі чорыд, таляссьӧма уна вояс чӧжӧн уна кокъясӧн.
Кӧртзыр эз пыр, му упорнӧя водзсасис.
Нывбабалӧн регыд тыри лолыс.
— Ӧні тэ, Саша...
Детинка упрямӧя кодйис, тільсьӧмысь кывсӧ тшӧкаӧдзыс нюжӧдӧмӧн.
Зина, копыртчӧмӧн, вешталіс кияснас мусӧ.
Тадзи, ӧта-мӧдсӧ вежӧмӧн, найӧ кодйисны дыр, чорзьӧм му упорнӧя писькӧдӧмӧн.
Кор найӧ кодйисны вылыс слӧйсӧ, лои кокньыдджык.
Медбӧрын, неыджыд гу вӧлі гӧтов.
— Но, челядь, сійӧс колӧ пасьтӧдны...
Ок, горттӧг ковмас куйлыны Мишенькалы муын.
Сійӧ босьтіс ведраысь ва да заводитіс мыськыны пиыслысь чужӧмсӧ, вирӧсь морӧссӧ, омӧлик мышкусӧ, кӧні лопатка улас вӧлі гӧгрӧс розь.
Сэсся перйис сундукысь сӧстӧм дӧрӧм да сьӧкыда сюйис сосъяссӧ турдӧм, кӧдзыд киясӧ.
— Со кутшӧм дзебӧмыс...
Зина бӧрддзис.
— А тэ эн бӧрд.
Мишенька кулі, кыдзи красноармеечьяс кулӧны, гӧгӧрвоан?
Кулі немецкӧй пуля помысь, правӧй делӧ вӧсна, гӧгӧрвоан?
Сійӧ висьталіс Зиналы, но висьталіс и ачыс аслыс.
Бӧрдӧм топӧдіс сылысь горшсӧ, и сійӧ поліс, мый оз выдержит, мый усьӧ пидзӧс вылас пиыслӧн телӧ дорын да кутас горзыны, кыдзи зверь, горзыны став сикт тырӧн аслас несчастье йылысь, аслас шог йылысь, пи кулӧм йылысь, кодӧс сійӧ рӧдитіс, вердіс, видзис дас во да коді ӧні пӧгибнитіс немецкӧй пуля помысь.
— Батьыс сылы шуліс, кор мунліс партизанъяскӧд: «Тэ, смотри, эн срамит менӧ тані!»
Вот Мишутка и кывзіс батьыслысь наказсӧ, эз янӧд гортсаяссӧ...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — бӧрдігтыр шуис Зина.
— А бӧрдны оз ков.
Мишуткалы сьӧкыд лоӧ куйлынысӧ, сы вылӧ кӧ синва войтъяс усясны.
Бӧрдны оз ков.
Отсалышт меным дӧрасӧ вольсавны.
Найӧ вольсалісны гуас шабді дӧра, пуктісны сы вылӧ виӧмӧс, гартыштісны сійӧс.
— Тайӧ медым сылы муыс синмас эз киссьы, — шуис мам.
— Медым сылы синмас эз киссьы, — вӧсньыдик гӧлӧсӧн повторитіс Зина.
— Босьт, Зина, китыр му, шыбит вокыд вылӧ, — шуис Малючиха.
Нывка копыртчис, кыпӧдіс руд сёй комӧк да шыбитіс дӧра вылӧ.
Сы бӧрся Саша.
Мам шыблаліс мусӧ кӧртзырйӧн, тыртіс гусӧ, кытчӧдз эз вош еджыд дӧра, кытчӧдз гу эз рӧвняйтчы джоджкӧд, кытчӧдз сы весьтын эз кыпты неыджыд мыльк.
— Колӧ талявны, — шуис нывбаба. — А то тыдалӧ, воасны, кодъясны.
Куимнанныс заводитісны талявны.
Малючиха таляліс му шаг бӧрся шаг, ӧкуратнӧя, бура.
И думайтіс, мый вот, обычайяслы паныд, аслас сьӧлӧмлы паныд, сійӧ талялӧ пиыслысь гусӧ, мый некор да некод оз вӧч.
Мый вот сійӧ талялӧ пиыслысь еджыд юрсӧ, сылысь вирӧссьӧм морӧссӧ, сылысь вӧсньыдіник челядь кияссӧ да кокъяссӧ.
— Тадз колӧ, — гораа вочавидзис сійӧ аслас мӧвпъяслы, и ичӧтик Зина повторитіс, кыдз йӧла:
— Тадз колӧ...
— Тырмас? — юаліс Саша.
— Оз, пиук, оз.
Муыс нӧшта небыд на, тӧдчӧ на.
Таляв таляв, кытчӧдз дзик оз рӧвняйтчы.
Сійӧ старательнӧя чукӧртіс коляс мусӧ, нуис сійӧс керкаӧ да разӧдіс пач дорӧ.
Чышкис посводз, медым эз тӧдчы некутшӧм гу, сэсся шыблаліс выліас стружки, идзас, кыдзи пыр овлӧ посводз джоджын.
— Оз тӧдчы?
Саша внимательнӧя видзӧдіс.
— Оз...
Да нӧшта луннас, кор лоӧ югыд, позьӧ лӧсьӧдыштны.
Малючиха сулаліс да видзӧдіс пиыслӧн тайӧ страннӧй гу вылӧ, кодӧс тыртӧма идзасӧн да чагйӧн.
Мишуткаысь и следыс эз коль.
Вӧвлі, кувлісны сиктса челядь.
И быдӧнлӧн вӧлі и аслас горт, и гу, кӧні выліас быдмис веж турун.
А Мишкаысь эз коль некутшӧм след.
Сійӧ куйліс рӧднӧй керкаын, но весиг и мамыс эськӧ эз аддзы гусӧ, эз кӧ тӧд, кӧні сійӧ куйлӧ.
— Мунӧй водны, челядь, — шуис сійӧ.
— А ті?
— И ме вода.
Асылӧдз абу ылын, колӧ узьыштны.
Но сійӧ эз узь.
Сійӧ думайтіс Мишутка йилысь, думайтіс верӧс йылысь, коді муніс партизанъяскӧд.
Армияӧ сійӧс эз босьтны, нӧшта дас кӧкъямысӧд воын сійӧ воштіс кык чунь да вӧлі признайтӧма шогмытӧмӧн.
А партизанъяс оз видзӧдны, эм чуньяс, абу чуньяс, партизанӧ сійӧ вӧлі шогмӧ.
Локтас Платон, юалас, кӧні Мишка.
Сійӧ пыр радейтліс сійӧс.
Мый жӧ сійӧ вочавидзас верӧсыслы?
Куйлӧ пӧ Мишуткаыд посводзын, сёй джодж улын, сьӧлӧмас немецкӧй пуляӧн?
И век жӧ сійӧ тӧдіс, мый Платон кывзас тайӧ юӧрсӧ спокойнӧя, мый сійӧ шуас сійӧс жӧ, мый шуліс, кор немечьяс пырисны сиктӧ, а сійӧ, мукӧдъяскӧд ӧтлаын, мышку саяс нопторйӧн, муніс татысь ылӧ, вӧръясӧ, кӧні вермис дзебсьыны отряд.
«А тэ, старука, кутчысь.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, босьт зор, чер, мый веськалӧ, но сӧмын эн сетчы.
Ӧні сэтшӧм кад, мый быдӧнлы колӧ воюйтны.
Старикъяслы, бабаяслы, да мый сэні, — челядьлы!»
Платон шуас:
«Мый нӧ, миян Мишутка пӧгибнитіс немечьяслы паныд тышын.
Эн бӧрд, старука, рӧдина вӧсна пӧгибнитіс гӧгӧрвоан?»
— Малючиха эз бӧрд, паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс ӧдзӧс вылӧ, код сайын вӧлі посводз да джодж улын пиыслӧн гу.
* * *
Ывлаын часӧвӧйяс пыр на обсуждайтісны войся лоӧмторъяс.
— Дьявольскӧй местаяс.
Коді сійӧс вермис босьтны?
Рашке шуӧ, мый найӧ нинӧм эз кывлыны.
А ӧд лымйыс дзуртӧ быд вӧрзьӧм дырйи.
— Коді вермас тӧдны, — мрачнӧя шуис мӧдыс. — Тані ӧмӧй гӧгӧрвоан мыйкӧ?
И найӧ пыр тшӧкыдджыка видзӧдісны гӧгӧр.
— Кажитчис, — вот дзуртыштіс лым, кывмӧн дзуртыштіс, со пӧшти нин кылӧны шагъяс.
Видзӧдлан — и нинӧм абу.
Тӧлысь гӧгӧр кутіс тыдавны руа югъялысь кытш.
Светӧвӧй столбъяс, триумфальнӧй аркалӧн колоннаяс ньӧжйӧник кусіны, пемдісны.
— Быттьӧ шондӧдыштіс, — шуис салдатъясысь ӧтиыс.
— Кутшӧм сэні шондӧдӧм!
Ме сӧмын и виччыся, мый менам пельясӧй усьӧны.
Сынӧд вылын нӧшта нинӧм на, но кыдзи пыран керкаӧ, пукалыштан шоныдінын, но, кыдзи биӧн сотӧ.
— Кынтін, навернӧ.
— Дерт, кынті.
И кокъяс вывті ёна висьӧны...
Заводитас шондӧдны, кутасны ловйӧн сісьмыны.
— Тэныд жӧ бурджык, мӧдӧдасны госпитальӧ.
— Да, буретш и мӧдӧдасны!
Малерӧс мӧдӧдісны?
А сылӧн кокъяс дзикӧдз сьӧдасисны.
— А тэ эн горзы.
— Некод абу.
— Тэныд вот кажитчӧ, мый некод абу, а фельдфебель аски жӧ кутас ставсӧ тӧдны.
— Тэ кӧ котӧртан, ябедничайтан.
— Тэ мый, кӧсъян, медым чужӧмад кучкалісны?
— Мый тэ скӧралан?
Эн сёрнит глупостьяс.
Чудесаяс оз овлыны.
— Оз овлыны.
Чудесаяс, дерт, оз овлыны...
А вот тэ меным висьтав, коді гусяліс шойсӧ?
— Тайӧ мӧд делӧ...
Ме фельдфебель йылысь...
— Со сійӧ и эм!
Тӧлысь гӧгӧр кайма пыр паськаліс, сукмис, югыд енэж вылын кельыдлӧз йӧв рӧмӧн торъялӧмӧн.
— Шуав, мый кӧсъян, кӧдзыдыс должен эськӧ югдандорыс содны, а ӧні быттьӧ шондӧдыштіс.
— Гашкӧ и шондӧдыштіс.
Ӧнӧдз лӧнь, кӧдзыд, йизьӧм сынӧд быттьӧ вӧрзис.
Пӧльыштіс муртса тӧдчысь ичӧтик тӧв.
— Ме тэныд шуа, поводдяыс вежсьӧ, менам кокъяс ёнтӧны.
— Ревматизм?
— Ревматизм, важ история.
Кыдзи поводдя вежсигӧн, висьӧдӧ и висьӧдӧ.
Найӧ ветлӧдлісны бӧрӧ да водзӧ улича кузя.
— А эсійӧ бабаыс пыр на сарайын?
— Сэн.
— Кынмас асыв кежлас.
— Шондӧдыштас кӧ, оз кынмы.
— Лёк удж — детинка, баба...
— А тэ эськӧ мый кӧсйин?
Татшӧм бабаыд сідзи тэныд сетас бокад, мый и лолыштныд он вевъяв...
А медся лёкӧсь челядь.
Быдлаӧ пырӧны, быдлаӧ сюйсьӧны.
Найӧс татчӧ шпионитны ыстӧны.
Найӧ чӧв олісны минут.
— Ме эськӧ ставсӧ тайӧс мӧд ногӧн...
Сідз, кыдз капитан сійӧ сиктас, помнитан?
Курносӧй довкнитіс юрнас.
— Аддзан-ӧ...
Некор найӧ оз кутны миян вылӧ уджавны, ме нин найӧс тӧда.
Медбӧрын найӧс век жӧ ковмас бырӧдны, бурджык нин ӧтпырйӧ.
Вӧлі эськӧн ёна спокойнӧйджык.
— Ставнысӧ?
— Ставнысӧ.
Тэ жӧ аддзан, кутшӧм тайӧ йӧзыс.
Дзик ичӧт челядь, и найӧс агитируйтӧма, миянлы найӧс не нин перевоспитайтны.
Да и мыйла — прӧстӧй удж.
Тайӧ — мӧд йӧз и сэтшӧмъясӧн нин и кольӧны.
Салдат ышловзис да нинӧм эз вочавидз.
Радуга столбъяс кусіны.
Туйдорса пуяслӧн увъяс заводитісны шувгыны.
На вылысь киссис посни лым.
Тӧлысь тупкысис руӧн да сы пыр югдӧдіс пемыда да бледнӧя.
— Видзӧд, кыдз поводдяыс вежласьӧ.
Тӧлысьыс дзик на ӧні югъяліс, кыдзи шонді, а ӧні муртса тыдалыштӧ.
— Тӧв кыптӧ.
— Сійӧ бур, мый шондӧдӧ.
Татшӧм кӧдзыднад кувны позьӧ.
Кок улын лым дзуртіс, но эз нин сэтшӧма дзижгы.
Поводдя ӧдйӧ вежласис.
Стеклӧ кодь югыд енэж тупкысис руд тшынӧн, тӧв ёнмис, эрд вылысь лым гартігтыр.
Кӧдзыд тӧв йиджтысис лыӧдз, пӧляліс чужӧмӧ, писькӧдчис вӧсньыдик шинельяс улӧ.
— Со тэныд и шондӧдіс...
— Уна-ӧ нӧшта коли?
— Асылӧдз ылын на, пӧттӧдзыд на лоӧ йӧктыны.
Ылысянь лымйӧн тыртӧм эрд вывсянь матысмис, пыр содӧмӧн, тешкодь шум.
— Мый тайӧ?
Найӧ сувтісны кывзысьӧмӧн.
Шум ёнмис, содіс да друг уськӧдчис сикт вылӧ кузяа шутьлялӧмӧн.
Пуяс качайтчисны, вӧрисны став увъяснас.
Тӧв нетшкис му вылысь киськассьысь лымсӧ, шыблаліс сійӧс, кояліс сынӧдӧ, быдлаысь киссис эзысь кодь кос пызь.
Часӧвӧйяс муртса ветлӧдлісны, кусыньтчӧмӧн, юръяссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн.
Кор найӧ бергӧдчылісны да тӧв пӧльтіс налы мышкас, мунны вӧлі кокни, найӧс нуис, кыдзи бордъяс вылын;
но тӧв дугдывтӧг вежлаліс направлениесӧ, усьласис веськыдвывсянь, шуйгавывсянь, вуджліс туй, кыпӧдліс лымйысь джуджыд столбъяс, нюжӧдліс найӧс вывлань да друг шыбитліс му вылӧ, еджыд гӧнӧн разӧдігтыр.
— Но и тӧв!
Ӧні заводитчас пурга.
Татшӧм пурга дырйиыд нинӧм и он аддзы.
И кыкнанныс, кыдзи команда серти, видзӧдлісны пельпом вомӧныс.
Но туй вылын воддзамоз некод эз вӧв.
III
«Менам дона Луиза...»
Капитан Вернер вештіс синъяссӧ письмӧ вылысь да кутіс видзӧдны ӧшиньӧ.
Ӧшинь сайын беснуйтчис пурга.
Кажитчис, мый усьӧ лым, — но тайӧ сӧмын тӧв кыпӧдіс вывлань еджыд толаяс, нетшкис найӧс посни торъясӧдз, тыртіс кустъяс, кучкаліс лымйӧн стеклӧӧ ёся шутьлялігтыр.
Тӧв лёкаліс паськыд еджыд эрдъяс вылын, ёнмис, нӧйтіс бордъяснас муӧ да штурмӧн усьласис сикт вылӧ сідз, мый керкаяс вӧрисны.
Шоглун да гажтӧм тыртісны сьӧлӧмсӧ Курт Вернерлысь.
Нинӧмӧн вӧлі лолавны,
пурга орӧдіс мирсьыс,
ставыс вӧйи лымъя омутъясын, лэбалысь, кыдзи пустыняса лыа, посни лымйын.
Сылы тӧдвылас уси Дрезденын гортыс.
Мый бара сэні ӧні вӧчӧны челядьыс, гӧтырыс?
Важӧн сійӧ найӧс эз аддзыв.
Кор локтісны Францияысь, сійӧ надейтчис, мый удайтчас кежавны лун кежлӧ гортас.
Но найӧс сӧмын нуисны Германия пыр безумнӧя тэрмасьӧмӧн, сувтлігӧн петавны лэдзтӧг.
Вагон ӧшиньяс сайын сӧмын югнитліс рӧднӧй карыс,
и сылы удайтчис сӧмын видзӧдлыны сыладорӧ, кӧні олісны найӧ.
И со ӧні страшнӧ окота лои кӧть дас минут кежлӧ пыравны гортас.
Сэні оз шутьляв тӧв, оз грӧзит пыр кӧдзыд оврагъясын дзебсясьысь смерть.
Сэні найӧ пукалӧны пызан сайын, юӧны кофе, Луиза шӧралӧ нянь.
Шоныд, уютнӧ.
Луиза нюмъялӧ, мыччалӧ небыд кияснас чашка.
Кор жӧ, медбӧрын, сійӧ бӧр мунас гортас?
Сійӧс шымыртіс лёк скӧр ставсьыс да став вылӧ.
Пуся вылӧ, коді пыр капризничайтӧ, узьӧ луншӧрӧдз, норасьӧ гажтӧмчӧм вылӧ; сылы весиг юрас оз волы вольсавны вольпась, уберитны жыр.
Сійӧ зывӧктӧмӧн уськӧдіс тӧдвылас убериттӧм крӧвать, джоджысь чигарка помъяс, пызан вылысь нянь да вый дорысь юрси кудритан щипцы, гыжтшытшӧдан ножич.
Дрезденын сӧстӧминик патера, быдтор аслас места вылын, Луиза век киас ветьӧкӧн, чышкалӧ бус...
Сійӧс шымыртіс скӧрмӧм аслас салдатъяс вылӧ, кодъяс вежӧртӧмӧсь, тупӧйӧсь, тойӧсьӧсь, быдсяма висьӧмъясӧн висьысьӧсь, кынмӧмаӧсь.
И страшнӧй лёклун тайӧ сикт вылас, кӧні лои пукавны быдса тӧлысь нин, — мрачнӧй, дзебсьӧм сикт вылӧ, кӧні йӧзыс мунлісны сы дорті муӧ видзӧдігтыр, а сійӧ век жӧ тӧдіс, мый быдӧнлӧн синъясас дзебсьӧ ненависть и мый некутшӧм вынъясӧн насянь не шедӧдны сійӧс, мый сылы колӧ, — полӧм да покорность.
— Ме тіянлы нӧшта петкӧдла на, — бормочитіс сійӧ топӧдӧм пиньяс пырыс.
Сылӧн видзӧдласыс уси еджыд бумага лист вылӧ.
Сійӧ копыртчис пызан дорӧ да кутіс ӧдйӧ гижны.
Сэтшӧм ӧдйӧ, мый чернилалӧн посни капляясыс резсисны гӧгӧр.
«Ме лыддя лунъяссӧ, кор, медбӧрын, бара лоа тэкӧд.
Ми мунам водзӧ, Луиза, пыр мунам водзӧ тайӧ страшнӧй, дикӧй, варварскӧй му кузяыс, и миян поход регыд помасяс полнӧй победаӧн».
Мед Луиза радуйтчӧ.
Сійӧ оз тӧд на, мый найӧ куим тӧлысь нин сулалӧны ӧти места вылын, — ӧд оз жӧ позь босьтны расчётӧ тайӧ ӧти несчастнӧй сиктсӧ, — мый куим тӧлысь нин налы мешайтӧ ужасающӧй, пӧщадатӧм кӧдзыд, мый вӧръясын да оврагъясын кыйӧдӧны партизанъяс, мый салдатъяс лунысь-лун слабмӧны да лунысь-лун век унджык лоӧны висьысьяс, мый отрядысь, кодкӧд сійӧ муніс Францияысь, пӧшти некод нин эз коль, мый сылӧн дрезденскӧй приятельясысь некод нин, Шмахерысь кындзи, абу ловъя.
Оз, тайӧс сійӧ оз тӧдмав, да и кытысь?
Фронт вывсянь письмӧ должен тыртны бодростьӧн, должен чужтыны патриотическӧй дух.
И торйӧн нин сэк, кор Луизаысь кындзи да Луизаӧдз, письмӧсӧ лыддясны и мукӧдъяс, лыддясны да сы кузя кутасны сёрнитны Курт Вернер настроение йылысь.
«Тӧв тані ужаснӧй, ми абу велалӧмаӧсь татшӧм кӧдзыдъясӧ.
Но миянӧс шонтӧ фюрерлӧн приказ, и ми гордитчам сійӧн, мый миянлы сетӧма пӧртны олӧмӧ сылысь великӧй план, мый миянлы сетӧма служитны Германиялӧн величиелы».
Сійӧ гижис нӧшта некымын фраза да лыддис ставсӧ заводитчӧмсяньыс.
Да, тайӧ звучитіс не омӧля, бурджыка, салдатъяслы листокъяс дорысь, кодъясӧс ыстылісны Германияысь.
Ёнджыка мужественнӧя, ёнджыка убедительнӧя.
Сійӧ нӧшта думайтыштіс ручка помсӧ курччалігтыр, но решитіс, мый тырмас.
Колӧ ӧд нӧшта юавны челядь йывсьыс, колӧ нӧшта письмӧын асьсӧ петкӧдлыны батьӧн да верӧсӧн.
«Донаӧй менам, кыдз тэ сэні справляйтчан?
Кыдзи дзоньвидзалуныс Лиззилӧн?
Бура-ӧ помасис Виллилӧн ангинаыс?
Ме постарайтча ыстыны сылы пась вылӧ мех, сійӧ сэки оз кут сэтшӧма прӧстудитчыны.
Тэ корин чулки — но, жаль, пока ме сійӧс эг на вермы аддзыны.
Мыйӧн сӧмын босьтам кутшӧмкӧ кар, постарайтча судзӧдны.
Кольӧм вежонын ме ысті тіянлы вый.
Пӧжалуйста, ас кадын юӧрт пӧсылка пӧлучитӧм йывсьыс.
Мӧд пӧсылкаын ыста ма — лечит Виллилысь горшсӧ...»
Ӧдзӧсӧ стучитісны.
— Мый сэні нӧшта?
— Старӧста воис.
— Мед виччысьыштас —
шуыштіс сійӧ пельпом вывтіыс да выльысь копыртчис письмӧ вылӧ.
Но мӧвпъясыс мунісны нин мӧд туйӧд, сійӧ нин Дрезденса гортсянь вуджис украинаса сиктӧ,
да раздражениеыс мешайтіс сылы гижны.
Сійӧ ӧдйӧ помаліс окалӧмъясӧн да чолӧмалӧмъясӧн, кырымасис да тэрыба пуктіс письмӧсӧ конвертӧ.
— Но, кӧні сійӧ?
Мед пырас.
Кузь, гӧрбыльтчӧм морт тыдовтчис ӧдзӧсын.
— Ті ыстылінныд мела, господин капитан?
— Ыстылі, ыстылі...
Сійӧ нюжӧдіс кокъяссӧ пызан улӧ да минут кымын сюся видзӧдіс сы водзын сулалысь морт вылӧ.
— Кор, медбӧрын, лоӧ дась транспорт няньӧн? — шуис сійӧ друг, ӧдйӧ водзлань копыртчӧмӧн.
Старӧста дрӧгнитіс да топӧдыштіс юрсӧ пельпомъясас.
— Ме вӧча, мый верма, куысь пета — абу няньыс...
— Кыдзи абу?
Сиктын куимсё керка, урожай таво вӧлі первокласснӧй, а нянь абу?
Дзеблалісны!
Старӧста жалобнӧя ышловзис.
— Дерт жӧ, дзеблалісны...
Сійӧ индіс ӧшинь сайын кыптӧм турӧб вылӧ.
— Кӧні тан корсьны?
Мый татысь аддзан? — Позьӧ аддзыны, — орӧдіс капитан. — Колӧ сӧмын корсьны кыдзи следуйтӧ, господин Гаплик, кыдзи следуйтӧ корсьны...
Пуксьыв жӧ.
Старӧста осторожнӧя пуксис улӧс пельӧс вылӧ.
— Ме недоволен тіянӧн, дзик недоволен тіянӧн.
Збыльысьсӧ, ме весиг ог гӧгӧрво, мыйла тіянӧс татчӧ вайисны...
Ме мӧвпала, бурджык вӧлі эськӧ аддзыны кодӧскӧ татысь...
Ті жӧ тайӧ тӧлысь чӧжнас весиг йӧзкӧд эн тӧдмасьӧй.
Тіянлы тӧдса, коді тіян тані олӧ сиктас?
Старӧста синмын югнитіс гажа би, сійӧ дакнитіс, ичӧт, лысӧй юрнас тэрыба довкйӧдлӧмӧн.
— Дерт, эг тӧдмась...
Сикт ыджыд, а мекӧд нӧ коді кутас...
Татчӧслы вӧлі эськӧ кокньыдджык, дерт, сылы вӧлі эськӧ кокньыдджык.
Капитан качайтчис улӧс вылын.
— Ага...
Тіянлы, сідзкӧ, оз ёна кажитчы тіян постыд, а? — коварнӧя юаліс сійӧ.
Гаплик бергӧдліс киас шапкасӧ да чӧв оліс.
— Сідз, сідз...
Ті век жӧ энӧ вунӧдӧй, мый сэні эськӧ тіянӧс лыйлісны красноармеечьяс, либӧ, нӧшта омӧльджык, крестьяна сутшкисны вилаӧн...
Ті обязанӧсь олӧмнаныд немецкӧй власьтъяслы, и колӧ вӧчны сійӧс, мый найӧ требуйтӧны,
торйӧн нин сэк, кор найӧ оз нин сэтшӧм уна требуйтны, сідз ӧд?
Старӧста ышловзис.
— Увлечениетӧг босьтчанныд уджӧ, увлечениетӧг...
Большевикъяс мырддисны тіянлысь му, видзисны тіянӧс тюрьмаын, ми думайтам, мый ті вӧчанныд ставсӧ, мый тіян вынъяс серти.
А делӧ вылас — нинӧм...
Мый менам салдатъяслы удайтчас пычкыны сиктысь, сійӧс ми и имейтам, а тіян усилиеяслӧн результатъяс оз тыдавны...
И сведениеяс ми тіянсянь пӧшти ог получайтӧй.
— Эсійӧ Костюк йывсьыд ӧд ме юӧрті...
Сійӧ зілис спаситны асьсӧ тайӧ аслас дзик ӧти успехнас.
Олена йылысь сійӧ кывліс случайнӧ, кор керкаяс сайті муніс гусьӧн комендатураӧ.
Вернер чужӧмсӧ чукыртіс.
— Но ладнӧ, а мый нӧшта?
— Велӧдысь йылысь... — шуыштіс Гаплик.
— Но, да, велӧдысь йылысь...
Тайӧ вывті этша да сэк жӧ нӧшта нуждайтчӧ прӧверкаын.
— Татчӧслы эськӧ вӧлі кокньыдджык...
— Ті менӧ энӧ йӧйтӧдлӧй татчӧсъяснад!
Дерт, вӧлі эськӧ кокньыдджык, сӧмын кытысь сійӧс босьтны, местнӧйсӧ?
Куимсё керка и куимсё семья колхозын!
Ни ӧти единоличнӧй овмӧс.
Муыс — помещикъяслысь мырддьӧм му, а йӧзыс — асьныд тӧданныд...
Гӧльяс, кодъяс большевикъяс отсӧгӧн воисны муӧдз!
Унджыкыс вӧвлӧм батракъяс!
Кытысь ті тан босьтанныд мортсӧ? — скӧрмис Вернер да кучкис кулакнас пызанӧ. — Ті долженӧсь старайтчыны, долженӧсь ассьыныд делӧ вӧчны, а то ме тіян бердӧ босьтча мӧд ногӧн, Гаплик.
Сета тіянлы куим, но, сідзи мед и лоӧ — нёль лун, и медым нянь вӧлі!
Армияӧс колӧ вердны, армия оз кут кувны тані тшыгла сы вӧсна, мый ті онӧ кужӧй справитчыны мужикъяскӧд.
— Ӧтнам ме нинӧм ог вӧч, — мрачнӧя шуис старӧста. — Колӧ армиялӧн отсӧг...
— А ме ӧмӧй тіянлы ӧтказывайта отсӧгын?
Ковмас отсавны — отсала, но асьныдсӧ ті сідзжӧ мыйкӧ да мыйкӧ вӧчӧй, думайтӧй мыйкӧ йылысь.
Старӧсталӧн ичӧтик синъясыс гажмисны.
— Сідзкӧ, ме думышта план да доложита тіянлы...
— Бур, бур, сӧмын вывті дыр эн думайтӧй...
Помнитӧй, нёль лун.
И эсійӧ детинкаыскӧд...
Мыжаяс долженӧсь аддзысьны, долженӧсь, мӧд ногӧн кывкутны кутанныд ті.
Та вылӧ ме тіянлы сета сідзжӧ нёль лун!
Сійӧ бергӧдчис ӧшиньлань.
Стеклӧ сайын лёкаліс турӧб, бергаліс лым, керкаыс дзуртіс да трачкакыліс турӧбкӧд тайӧ тышас.
Гаплик гӧгӧрвоис, мый сёрни помалӧма.
Сійӧ улӧдз копыртчыліс капитанлӧн квадратнӧй мышкулы да петіс.
Сӧмын ывла вылын сійӧ решитчис шапкаасьны.
Сійӧ муніс, юрсӧ пельпомъясӧ вӧйтӧмӧн, да лачатӧг думайтіс сы йылысь, кыдзи вӧчны, медым, медбӧрын, пычкыны нянь упрямӧй сиктысь.
Лымъя ӧмутын сійӧ муртса эз зурась воча локтысь морт вылӧ.
Мешайтчысь мӧвпъясысь тӧдлытӧг палялӧмӧн, Гаплик повзьӧмӧн чепӧсйис.
Пӧрысь старик сюся видзӧдліс сы вылӧ да тӧдмалӧмӧн демонстративнӧя сьӧлыштіс туй вылысь керкаяслань кежӧмӧн.
* * *
Гаплик тэрмасьӧмӧн воис гортӧдзыс, кыскис ящикысь бумагаяс да, пызан дорӧ копыртчӧмӧн, заводитіс гижны приказлысь проект.
Сійӧ копыртліс юрсӧ то веськыдвыв, то шуйгавыв, черкайтіс, выль пӧв черкайтіс, ышловзьыліс.
Сылы мешайтіс ӧшинь сайын шумитысь тӧв, капитанлӧн стрӧг гӧлӧс йылысь мынтӧдчыны вермытӧм казьтылӧм да татчӧс крестьяналӧн чужӧмъяс йылысь не омӧльджыка страшнӧй казьтылӧм.
Сійӧ пӧсявліс, зыраліс ассьыс лысӧй юрсӧ, сы йылысь гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ сылӧн медбӧръя ставка, мый сійӧ должен, медбӧрын, угодитны Вернерлы, мый должен, медбӧрын, жугӧдны сиктсаяслысь сопротивление.
А сикт куйліс лӧнь, чӧв, тӧлӧн вӧтлан лым кымӧръясын.
Йӧз пукалісны керкаясын, кывзӧмӧн, кыдзи шутьлялӧ ӧшинь сайын тӧв.
Сӧмын пӧрысь Евдоким Охабкоӧс сэтшӧма мучитіс ӧткӧн олӧм, мый сійӧ, турӧб вылӧ видзӧдтӧг, мӧдӧдчис суседъясӧ.
Беснуйтчысь тӧвлы водзсасьӧмӧн сійӧ кыссис Малюнов потшӧс пӧлӧн да дыр пыркӧдіс порог водзын кокъясысь лымсӧ.
Керкаын некод эз кыв.
Евдоким стучитіс ӧдзӧсӧ да, вочакыв виччысьтӧг, восьтіс керкаӧ ӧдзӧс.
Сы вылӧ видзӧдлісны повзьӧмысь сувтӧм куим пара син.
— Кыдзи оланныд?
Малючиха куталіс паръяснас сынӧд.
Сылӧн сьӧлӧмыс вывті ёна йӧктіс.
— Тайӧ ті, дед Евдоким?
— Он аддзӧй али мый, мый ме?
Мый ті сэтшӧма повзинныд?
Сійӧ эз вочавидз.
Старик сувтіс, бедь вылӧ лэччысьӧмӧн.
— И пуксьыны он тшӧкты?
Выль порядокъяс лӧсьӧданныд, а?
— Бурджык миянын не пуксьыны, бурджык миянӧ и дзик не пыравны, — шуис сійӧ ньӧжйӧ.
— Мыйла нӧ сідз?
Сійӧ лэптыштіс пельпомъяснас.
Старик ӧвтыштіс кинас да пуксис ӧшиньдорса скамья вылӧ.
— Да тэ, Галина, йӧймин, али мый?
Мый ті сідз пукаланныд?
Кӧні Мишка?
Ичӧтик Зина друг бӧрддзис гораа.
— А тэ мый?
— Чӧв, Зина, эн бӧрд, — сурӧвӧя шуис мамыс.
Евдоким гыжйыштіс юрсӧ.
— Турӧб сэтшӧм, мый прӧстӧ полан, керка сырмӧ, гажтӧм ӧтнамлы пукавны...
Вай, думайта, суседъяс ордӧ пырала...
— Суседъясыс ми, дедушка, ӧні сэтшӧмӧсь... — ышловзяс Малючиха.
Евдоким лэччысис щӧканас бедь вылын кресталӧм кияс вылӧ, и сюся видзӧдліс нывбаба вылӧ.
— Да мый, тіян лоис мыйкӧ, али мый?
Кӧні тайӧ тіян Мишкаыд брӧдитӧ татшӧм турӧб дырйиыс?
— Абу Мишкаыд, дедушка...
— Кыдзи абу?
Кытчӧ нӧ сійӧ муніс?
— Некытчӧ сійӧ эз мун...
Лыйисны немечьяс миянлысь Мишатӧ тавой.
Дзор юр дрӧгнитіс.
— <ns>Лы-йис-ны</ns> Мишкаӧс?
Мый тэ висьталан, баба?
Малючиха сяргысьмӧн топӧдіс ассьыс кияссӧ.
— Кыланныд ӧд...
Муніс нуны сарайӧ Оленалы нянь, найӧ сійӧс и лыйисны...
Стариклӧн руд синъясысь сійӧ лыддис юалӧм.
— Эг, немечьяслы ме сійӧс эг коль, эг.
Кыски рӧвысь, аслам мышку вылын гортӧ кыски...
Ми сійӧс гуалім сідз, мый некод ӧні оз аддзы...
— А найӧ тӧдӧны, коді?
— Кытысь налы тӧдны?
Виисны дай шыбитісны рӧвӧ, кыдзи понйӧс...
Ӧні, дерт, корсьны кутасны, но пыр на чӧв.
Кор ті стучитінныд, ме думайті нин — локтӧны.
Старик довкйӧдліс юрнас.
— Сідз инӧ, сідз...
Мыйта войтыр пропадайтӧ...
Челядьяс...
А тэ, Сашко, помнит тайӧс, бура помнит...
Детинка чӧла довкнитіс юрнас.
— Локтас батьыд, локтасны мукӧдъяс, медым тэ ставсӧ висьталін, ставсӧ...
— Мый найӧ, асьныс оз тӧдны? — коса юаліс нывбаба.
— Тӧдныыс найӧ тӧдӧны...
Асьныс аддзӧны...
Но, а век жӧ ӧти мӧд дінӧ содӧ, ӧти мӧд бӧрся...
Платон войдӧр мукӧдъясысь налы мститіс, а ӧні ковмас и аслас Мишкаысь, аслас пиысь отомститны...
— Дзик ӧткодь... — ньӧжйӧ шуис Малючиха.
— Дерт, дерт, дзик ӧткодь...
А век жӧ пи — сійӧ пи.
Вот менсьым найӧ дас кӧкъямысӧд воын виисны...
Ставсӧ ме налы помнита, а тайӧс медся ёна.
Век жӧ, кымын матынджык сьӧлӧм дінӧ, сымын доймӧ ёнджыка.
Коли ме, кыдзи пӧрысь сукар, некодлы нинӧм вылӧ...
А сэки эськӧ и внукъяс вӧліны, и керкаын гажаджык...
— Внукъясыд тіян быдса сикт, дедушка.
— Сійӧ, дерт, быттьӧ и сідз, а век жӧ рӧднӧйясыд мӧд делӧ...
— Рельсӧ кучкалӧны, собрание...
Малючиха едждӧдіс.
— Тайӧ, дерт нин, Мишка йылысь юасьны кутасны...
Старик шеныштіс кинас.
— Гашкӧ Мишка йылысь, гашкӧ и оз Мишка йылысь...
Код тӧдас, мый нӧшта найӧ вермасны мӧвпыштны?
Рельсӧ кучкалісны водзӧ, сійӧ звӧнитіс, кыдзи кӧлӧкӧл.
— Мый нӧ, колӧ мӧдӧдчыны, а то воасны вӧтлавны, — мунам, дедушка?
— Нинӧм он вӧч, мунам, — сійӧ чеччис бедь вылас сьӧкыда ӧшйӧмӧн.
— А тэ, Саша, некытчӧ эн мун, видзӧд Зина бӧрсяыд.
Кыдз сӧмын помасяс, ме бӧр котӧрта.
Найӧ ньӧжйӧ мунісны туй кузя сынӧдын бергалысь посни лымлӧн кымӧр пӧвстын.
Уличалӧн кыкнан бокын воссьылісны керкаяслӧн ӧдзӧсъяс, туй вылӧ петалісны нывбабаяс, нывъяс, старикъяс.
— Он тӧдӧй, мый сэн сэтшӧмыс?
— Кытысь меным тӧдны?
Стӧч сы мында тӧда, мыйта и тэ.
Кыла, барабанитӧны рельсӧ, со и муна.
— Господи, и мый сӧмын лоӧ? — сьӧкыда ышловзис кутшӧмкӧ нывбаба.
— А тэ эн лӧвт, — сурӧвӧя вочавидзис, дінті мунігӧн, Федосья Кравчук. — Нӧшта он на и тӧд мый да кыдзи, а лӧвтан нин...
— Да ӧд, донаӧй тэ менам, бурыс оз нин ло...
— Тэ насянь бурӧс кӧсйин?
Видзӧд жӧ!
Сы мында бур насянь аддзылім, мый сӧмын и виччысь бурӧс...
— Сыын ӧд и делӧыс...
— А кадысь водз ышлолавны нинӧм.
И водзджык нинӧм, и бӧрын нинӧмла, — шуис Федосья.
Некод эз вочавидз.
Ставӧн тӧдісны Вася йылысь. Тӧдісны, кытысь лоисны сійӧ пар пельӧсъясын чорыд визьяс.
Коді-коді, а сійӧ быдӧнлы имейтіс право вочавидзны, мый абу кад лӧвтны, —
эз, сійӧ эз лӧвт,
кӧть сылӧн ӧд эз вӧв и сійӧ лачаыс, кодӧн олісны став мукӧдъяс: кӧть мыйыс сэн эз вӧв, а налӧн пиян, верӧсъяс армияын, партизанскӧй отрядын, найӧ ловъяӧсь и аддзысясны накӧд шуда часӧ, кор красноармейскӧй пуляӧн виӧм медбӧръя немеч чергӧдчас сикт шӧрын.
* * *
Лым кымӧрысь мыччысисны век выль и выль пемыд гартчӧм фигураяс,
войтыр став помъяссянь чукӧртчис школаӧ.
Тадзи найӧ велалісны шуны тайӧ местасӧ.
Здание вӧлі паськыд, гырысь ӧшиньяса, вылын йиркъяса, еджыд кафельнӧй пачьяса.
Жыръяс вӧліны гырысьӧсь, гажаӧсь.
Сӧмын школа тані эз нин вӧв.
Пызанъяссӧ да скамьяяссӧ немечьяс керавлісны ломтас вылӧ, нетшкисны стенъясысь картаяс, жугӧдісны шкаф нагляднӧй пособиеясӧн, косявлісны картинаяс да портретъяс.
Ыджыд школьнӧй зал лолаліс пустотаӧн да кӧдзыдӧн.
Войтыр чукӧртчис татчӧ, сійӧс дзикӧдз тыртіс старикъяслӧн да нывбабаяслӧн руд толпа.
Ӧтнас Малаша Вышнева сулаліс бокын.
Быттьӧ аддзытӧм межа, кодӧс некод эз решайтчы воськовтны, торйӧдіс сійӧс йӧз чукӧрысь.
Смертельнӧ еджыд, сійӧ сулаліс стен дорын, безумнӧй синъясӧн ӧти точкаӧ видзӧдігтыр.
Сьӧд юрси пратьяс мыччысьӧмаӧсь чышъян увсьыс.
Сійӧ эз идрав найӧс.
Гаплик пукаліс ичӧтик пызан сайын дзоньӧн кольӧм возвышение вылын.
Сыкӧд орччӧн пукаліс фельдфебель, очсаліс да веськодь синъясӧн видзӧдіс чукӧртчӧмъясӧс.
— Ставӧн танӧсь? — юаліс Гаплик, пызан сайысь ассьыс кузь, омӧль тушасӧ кыпӧдӧмӧн.
Ичӧтик лысӧй юрыс вӧрис кузь сьылі вылас.
— Ставӧн, — шуис кодкӧ ӧдзӧс дорын.
Старӧста чукӧртіс пызан вылысь бумагаяс, сэсся пуктіс найӧс мыйлакӧ бӧр, дрӧжжитысь киясӧн ньӧжйӧникӧн листалӧмӧн.
— Мыйыськӧ полӧ, плешивӧй, — шӧпнитіс кодкӧ йӧз чукӧрын.
— Тыдалӧ, кутшӧмкӧ пакӧсть думыштӧма, кутшӧм нӧшта эз на вӧвлы...
— Кыдз нӧ сылы не повны, тӧдӧ, небось, — воасны миян, найӧ сылысь ловйӧн кусӧ кулясны...
— А то ми сійӧс асьным нӧшта водзджык сідзи вӧчам, мый водзӧ дышӧдас старӧстаӧн лоны!
— Кыдз нӧ ті сійӧс сідзисӧ вӧчанныд? — юаліс пӧрысь, чотысь Александр, колхознӧй конюх.
— Мый юасьнысӧ?
Тӧдам, кыдзи вӧчны! — воча кывсӧ сетны эз нюжмась кузь тушаа лӧсьыдик Фрося.
— <rus>Молчать</rus>!
Кутшӧм сёрнияс!
Собрание заводитчис! — скӧрмис Гаплик йӧз чукӧрсӧ синнас кытшовтӧмӧн.
— Оз тыдав, мый заводитчис, — мургис Евдоким.
— Да мый тэ!
Господин старӧста изволитіс локны, сылӧн бариныс сэн жӧ, мый нӧшта тэныд колӧ? — шыасис кодкӧ.
— <rus>Молчать</rus>! — не аслас гӧлӧсӧн горӧдіс Гаплик. — Кымынысь колӧ висьтавны!
Кутшӧм шӧпкӧдчӧм?
— Ньӧжйӧ, бабаяс, ньӧжйӧ, кывзыштам, мый сійӧ кутас сӧрны, — нырсӧ энергичнӧя чышкӧмӧн, шыасис Терпилиха.
Гаплик некымынысь кызӧктіс, матыстіс синланьыс бумага лист, перйис зепсьыс проволочнӧй оправаа ӧчки, пуктіс сійӧс ныр вылас.
— Ого...
— Бумага серти лыддьыны кутас...
— Выль указ, тыдалӧ...
Старӧста нӧшта на ӧтчыд кызыштіс да вӧсни, пискливӧй гӧлӧсӧн заводитіс:
«Ӧнӧдз на нӧшта олысьяс эз вайны налы назначитӧм натуральнӧй налог, мӧд ногӧн кӧ нянь».
Йӧз чукӧрын кыліс ропкӧм да пыр жӧ лӧнис.
«Предупреждайта, мый натураӧн, мӧд ногӧн кӧ няньӧн налог сдайтан срок, водзджык юӧртлӧм нормаяс серти, помасьӧ куим лун мысти тайӧ постановлениесӧ йӧзӧдӧмсянь».
Бара кыліс ропкӧм.
«Коді куим лун чӧжӧн оз пӧрт олӧмӧ германскӧй армия кузя ассьыс долг, лоӧ приговоритӧма...»
Здук кежлӧ сійӧ ланьтіс.
Ӧчки увсянь видзӧдлас торжествующӧя кытшовтіс йӧз чукӧрсӧ.
Медбӧрын лоис дзик чӧв и став синъяс вӧлі веськӧдӧма сійӧ паръяс вылӧ.
«Лоӧ приговоритӧма, власьтъяслысь распоряжениеяс выполниттӧм йылысь, саботаж, активнӧй да пассивнӧй водзсасьӧм йылысь предписаниеяс серти...»
— Тӧдам, тӧдам, — гораа шуис кодкӧ нарошнӧ спокойнӧй, зывӧктана тонӧн.
Фельдфебель кыпӧдчыштіс пызан сайын да кутіс ёна видзӧдны пельӧсӧ, кысянь кыліс гӧлӧс.
Но сэні ставӧн сулалісны спокойнӧя, старӧста вылӧ видзӧдігтыр.
«Лоӧ приговоритӧма, — Гаплик ёнмӧдіс гӧлӧссӧ да быттьӧ мыкталіс радысла, — лоӧ приговоритӧма смертнӧй казньӧ».
Сійӧ лолыштіс, вӧчис кост, а сэсся сы бӧрын нин лыддис приказлысь датасӧ, капитан Вернерлысь подписьсӧ да тубраліс бумагасӧ.
— Ставӧн кывлінныд?
— Ставӧн, — вочавидзис кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— Ставӧн гӧгӧрвоинныд?
— Гӧгӧрвоим, нӧшта кыдзи гӧгӧрвоим, — шуис Терпилиха, коді сулаліс дзик пызан дорын. — Гӧгӧрвоим, кыдзи колӧ.
Гаплик подозрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Но сійӧ аддзӧдіс сылы веськыда синмас, спокойнӧя, серьёзнӧй да стрӧг чужӧмӧн.
— Но, сідзкӧ, бур...
Йӧз чукӧр вӧрзис, кодкӧ мӧдӧдчис нин ӧдзӧслань.
— Ті кытчӧ сідзсӧ?
— Эз ӧмӧй на помась?
— Эм нӧшта ӧти делӧ, — стрӧга шуис старӧста, и Малючиха чувствуйтіс, мый сылӧн бара кутіс йӧктыны, чеччыны полӧмысла сьӧлӧмыс.
— Делӧыс татшӧм нога...
Крестьяна зэвтчӧмӧн виччысисны.
— Талун войнас кодкӧ зільліс сетны нянь арестуйтӧм преступницалы.
Малючиха чабыртіс суседкаыслысь кисӧ.
Чечор шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Мый тэкӧд?
— Нинӧм...
Нинӧм...
Чечорлысь кисӧ лэдзтӧг, сійӧ сьӧкыда вомнас куталіс сынӧд.
— Нянь зілис сетны ар даса детинка.
Йӧз чукӧрын кутісны шӧпкыны, ёрта-ёрт вылӧ видзӧдлывны.
— Ньӧжйӧджык!
Детинка ар даса.
Преступникӧс лыйӧма.
Чечор видзӧдліс Малючихалӧн смертельнӧ едждӧдӧм чужӧм вылӧ да тэрыба кватитіс сылысь кисӧ аслас мӧд кинас.
Сійӧ ньӧжйӧ шыльӧдіс нывбабалысь чуньяссӧ, кодъяс сатшисны гыжъяснас сылӧн кипыдӧсӧ.
— Кутсьы, кума!
А то сійӧ казялас, — шӧпнитіс сійӧ Малючихалы пеляс.
Но Гаплик эз видзӧд залӧ.
Сійӧ назгӧмӧн лыддис:
«Том преступниклысь шойсӧ вӧлі гусялӧма да дзебӧма тӧдтӧм злоумышленник.
Коді тӧдӧ мыйкӧ преступниклӧн личность йылысь, шой гусялӧмын мыжаяс йылысь, должен явитчыны дежурнӧй дінӧ немецкӧй комендатураӧ да вӧчны юӧртӧм».
Гаплик ёнджыка матыстіс бумагасӧ син дорас, видзӧдліс сыкӧд орччӧн пукалысь фельдфебель вылӧ, кызӧктіс.
Фельдфебель чеччис, мӧдӧдчис сы водзын кежысь йӧз чукӧр пыр петанінӧ да видзӧдліс посводзӧ.
Ставӧн аддзисны, мый сэні сулалісны салдатъяс винтовкаясӧн.
Дулояс весьтын югъялісны штыкъяс.
Йӧз видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Шӧпкӧм да сёрни ланьтісны.
— «...Порядок обеспечитӧм могысь да злоумышленникъясӧс кутӧм вылӧ гарантия могысь немецкӧй комендатура распорядитчис...»
Крестьяна кынмисны виччысьӧмӧн.
— «Кутны заложникъяс пыдди сиктса татшӧм олысьясӧс...»
Став юръяс немвиччысьтӧг копыртчисны водзлань.
Евдоким пуктіс кисӧ пель дорас, медым бурджыка кывны.
— «... Сиктса татшӧм олысьясӧс: Ольга Паланчукӧс...»
Ӧдзӧс дорын том ныв ставнас шатовмуні.
Сылӧн вомыс воссьыштіс, быттьӧ горӧдӧм вылӧ, но сійӧ эз сет некутшӧм шы.
— «Охабко Евдокимӧс...»
Евдоким видзӧдліс сы гӧгӧр сулалысь йӧз вылӧ, быттьӧ удивитчӧмӧн.
— Мый?
— Охабко Евдокимӧс, — ударение вӧчӧмӧн выльысь шуис Гаплик да водзӧ лыддис:
— «Грохач Осипӧс...»
Ён крестьянин жугыля довкнитіс юрнас.
— «Чечор Марияӧс...»
Малючиха лэдзис суседкалысь кисӧ да вывті ёна повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Нинӧм, Галя, нинӧм...
Босьтан ас дінад менсьым мелкотаӧс, — ньӧжйӧ шуис сылы Чечориха.
— «Вишнева Маланьяӧс...»
Ныв весиг эз видзӧдлы, ӧти точкаӧ вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдӧмӧн.
Друг старӧсталы воис юрас, мый тайӧ заложникъяссӧ позьӧ используйтны и нянь получитӧм вылӧ.
Лыйлӧм лыйлӧмӧн, а друг аддзысяс кодкӧ, коді оз пов аслас смертьысь, но бӧрыньтчас сы водзын, медым погубитны йӧзлысь олӧм?
Сылы татшӧмторъяс аддзывны сюрлі нин.
И аслас собственнӧй риск да страх вылӧ — код нӧ кутас прӧверяйтны, мый согласуйтӧма немечьяскӧд, а мый абу, —
сійӧ объявитіс:
— Куим лун чӧжӧн кӧ мыжаясӧс оз ло аддзӧма, куим лун чӧжӧн кӧ оз заводитчы нянь поставка, заложникъясӧс лоӧ ӧшӧдӧма.
Йӧз чукӧр вӧрзис, бара кыліс лӧнь шӧпкӧм.
— Ставыс али мый сэсся, позьӧ нин мунны? — юаліс друг Федосья Кравчук.
Кыліс йӧзлӧн ӧтувъя ышловзьӧм, да ставныслы лои кокньыдджык.
— Собрание помалӧма.
Кора разӧдчыны, наысь кындзи, кодъяслысь фамилияяссӧ ме лыддьӧдлі.
Крестьяна ӧти бӧрся мӧд мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Квайт заложник, приказание виччысьтӧг, стрӧитчисны пызан дорӧ.
Йӧз мунісны на дорті, ӧтияс увлань лэдзӧм юрӧн, мӧдъяс — налы веськыда синъясас видзӧдӧмӧн.
Школьнӧй зал ӧдйӧ рекмис, но войтыр эз разӧдчы.
Лымъя турӧб улын йӧз виччысьӧмӧн сулалісны ывлаын.
Посводзысь петісны Гаплик да фельдфебель, на бӧрся вит заложник, кодъясӧс конвоируйтісны салдатъяс штыкъясӧн.
Чечориха да Ольга Паланчук мунісны кутчысьӧмӧн.
Евдоким гораа стучитіс бедьнас муӧ.
Найӧ ньӧжйӧ мунісны чӧв олысь йӧз чукӧр водзті.
Друг Чечор бергӧдчис.
— Нинӧм тайӧ, кутчысьӧй, эн сетчӧй!
Миян йылысь эн думайтӧй!
Кутсьӧй! — горӧдіс сійӧ яснӧй, вына гӧлӧсӧн.
Орччӧн мунысь салдат зургис сійӧс кулакнас морӧсас.
Сійӧ шатовтчис да, веськӧдчӧмӧн, вылӧ лэптӧм юрӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Ньӧжйӧ, мрачнӧй, миритчытӧм чӧв олӧмӧн йӧз разӧдчисны.
Гаплик пӧшти котӧртіс, фельдфебельлӧн гырысь шагъяс бӧрся вӧтчыны зільӧмӧн.
Нинӧмысь свет вылас сійӧ эз кольччы эськӧ ӧні ӧтнас.
Колӧ шуны, сійӧ старӧстаӧн назначитан кадсянь первойысь выступитіс татшӧм решительнӧя, лыддис приказъяс, кодъяс сэтшӧм веськыда кучкалісны сикт кузя.
Сійӧ тӧдвылас уськӧдліс крестьяналысь чужӧмъяс, и кӧдзыд дрӧж муніс сійӧ мыш кузя.
Но нӧшта ёнджыка сійӧ поліс капитан Куртысь, сылӧн асъя грӧзъясысь — расправитчыны Гапликкӧд, сійӧ кӧ нинӧм оз добитчы.
Сикт коли сиктӧн, нывбабаяслӧн, челядьлӧн, старикъяслӧн чукӧрӧн.
А капитан Вернер вӧлі немецкӧй власьтлӧн представитель, и сылӧн кывъясыс мыджсисны винтовкаяс да штыкъяс вылӧ.
Гаплик, коді первойсӧ кӧсйыліс сідз-тадз мынтӧдчыны да лавируйтіс, асъя сёрни бӧрын гӧгӧрвоис, мый водзӧ нинӧм не вӧчны оз позь, мый сійӧс виччысьӧ курыд участь, да ёрис сійӧ лунсӧ да чассӧ, кор муніс Ростовысь отступайтысь немечьяскӧд.
Колӧ вӧлі прӧста дзебсьыны, саймӧдчыны, мунны мӧд местаӧ.
Кыдзкӧ эськӧ оліс жӧ.
Регыдӧн эз эрдӧдны эськӧ военнӧй кадад, мый буретш сійӧ примитавліс немечьясӧс аслас сиктын да индіс налы нюр пыр туйсӧ.
— Немечьяс победитасны, — шуаліс сійӧ аслыс, но и тайӧ эз гажӧд, кытчӧдз ковмис овны тайӧ сиктас, кӧні быд керкаын сійӧс мустӧмтісны став душананыс да кӧн быд керкаын вермис дзебсясьны сійӧс виысь, коді подходящӧй здукӧ оз бӧрыньтчы кучкыны.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис да мӧдӧдчис комендант дорӧ доложитны собрание йылысь.
Крестьяна чӧв ланьтӧмӧн разӧдчисны гортъясас.
Малючиха муніс волнение вӧснаыс муртса кокъяссӧ кыскигтыр.
Му качайтчис сійӧ кокъяс улын, сьӧлӧм мучительнӧя топавліс.
Саша ворсӧдіс Зинаӧс, пач водзӧ путоръяс пукталӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс челядьлӧн еджыд юръяс вылӧ, и сьӧлӧмлӧн доймӧм лоис нӧшта ёсьджык.
— Но, кыдз?
Зина вӧлі бур?
— Бур...
Помасис собраниеыд?
— Помасис...
Ме котӧртла нӧшта Чечориха ордӧ, пыр бӧр локта.
— А мыйла тіянлы Чечориха ордас?
— Чечорихаӧс немечьяс арестуйтісны, колӧ челядьсӧ босьтны, — шуис сійӧ глухӧя.
Саша кыпӧдіс юрсӧ путоръяс дінысь.
— Арестуйтісны?
Мыйла?
— Мый, тэ немечьясӧс он тӧд? — вочавидзис Малючиха неопределённӧя да петіс.
Регыд сійӧ бӧр воис куим ичӧткӧд.
Медся ыджыдыслы вӧлі ар кӧкъямыс, кыдзи и Сашалы.
— Мама, мама! — горзіс лёкысь куим арӧса Нина.
— А тэ эн бӧрд, воас мамыд.
Воас, — бурӧдіс сійӧс нывбаба. — Пуксьӧй, сета тіянлы сёйыштны.
Сійӧ кыскис пач улысь сэтчӧ дзеблӧм картупель, бура мыськис сійӧс да пуктіс пуны весавтӧг, медым ни ӧти крӧшки эз вош.
Тайӧ картупельсьыс да чердакын дзебӧм неуна сюысь кындзи керкаын нинӧм эз вӧв.
Нянь, картупель, салӧ, бочёнок ма — ставсӧ вӧлі гуалӧма муӧ керкасянь ылӧ, кынтӧма, тыртӧма лымйӧн, воӧдчыны тайӧ запасъясӧдзыс вӧлі оз позь.
— Сёйыштӧй картупельсӧ, сэсся нинӧм абу.
Вот миян йӧз воасны, сэки нянь пӧжалам.
— Ӧти куш картупель, — шога нюжӧдіс Зина.
Малючиха уськӧдчис сы вылӧ:
— А тэ мый кӧсъян?
Бур, мый кӧть неуна картупельыс эм...
Видзӧд кутшӧм...
Сійӧ скӧра видзӧдліс нылыс вылӧ, и друг сылы син улас усисны кагалӧн ичӧтик, омӧль киясыс, пар пельӧсъясын жалобнӧй чукыръясыс.
Сійӧс шымыртіс терпитны вермытӧм жалитӧм.
— Эн бӧрд, эн бӧрд!
Асланым йӧз воасны, ставыс вежсяс.
Пӧжалам нянь, мавта маӧн, кутанныд сёйны.
А ӧні тырмас и картупельыс...
— Дерт жӧ, тырмас, — шога шуис Саша, и Зина тэрыба повторитіс:
— Дерт, тырмас...
Малючиха ломтіс пач, сёрнитіс челядькӧд, но нинӧмӧн эз вермы пӧдтыны сьӧлӧмсьыс содысь тӧждысьӧмсӧ.
Ставыс усис сылӧн кияссьыс, сійӧ вунӧдліс, мый йылысь сӧмын на сёрнитіс, матыстіс Зиналы картупель кыш, кисьтіс ва.
Челядь дивуйтчӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Мый тіянкӧд, мама? — юаліс, медбӧрын, Саша.
Мамыс повзьӧмӧн видзӧдліс пиыс вылӧ.
— Нинӧм, пиук, нинӧм...
Мый нӧ мекӧд вермас лоны?
— Юрыд висьӧ?
— Юр?
Да, да, — тэрыба кутчысис сійӧ тайӧ объяснение бердас. — Юрыд менам, збыль, висьӧ.
— Тайӧ собраниесьыд, — серьёзнӧя решитіс Саша.
— Но да, собраниеысь...
Дука зэв, мыйта войтырыс вӧлі...
Тыдалӧ, та вӧсна.
Челядь удовлетворитчисны тайӧ объяснениенас да займитчисны асланыс делӧясӧн.
Малючиха мыськаліс мискасӧ да гусьӧн видзӧдлывліс пач дорын ворсысь челядь вылӧ.
Сылӧн кынмисны киясыс, сьӧлӧмыс косяссис волнениеысь.
Куим сьӧдкодь юр — куим арӧса Нина, вит арӧса Оська, кӧкъямыс арӧса Соня.
Мальё...
Ачыс Чечор армияын.
Тӧждысьӧм сотіс сійӧс, йирис, личкис сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ помся видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Кодкӧ локтӧ?
— Оз, пиук, оз, меным эськӧ колӧ ветлыны, ме котӧртла недыр кежлӧ...
— Пыр ветланныд и ветланныд, — кӧсйис бӧрддзыны Зина.
— А тэныд мый?
Колӧ, и муна.
Прӧста сикт кузя ог котрав, — скӧрмис сійӧ.
— Чышъянтӧ босьтӧй, — уськӧдіс тӧдвылас Саша, аддзӧмӧн, мый сійӧ мӧдӧдчис ӧдзӧслань, кыдз сулаліс, юбкаа да ковтаа.
* * *
Грохачьяслӧн керкаӧдз эз вӧв матын.
Турӧб кучкаліс чужӧмӧ, посни лым вундіс банбокъяс, кыдзи посни стеклӧ.
Сійӧ воис Грохачьясӧдз, ӧдва лолалігтыр.
Ворота водзын сійӧ сувтіс, аслыс шуӧмӧн, мый тадзи кашкигтыр оз позь пырны керкаӧ.
Но збыльысьсӧ сылы вӧлі окота нюжӧдны кад, кор ковмас видзӧдлыны Грохач семьялы синмас.
Найӧ ӧні пукалӧны, дерт, тыртӧммӧм керкаын да бӧрдӧны вир синваӧн, — гӧтыр да кык ныв мортлӧн, коді дзик сэтшӧм жӧ, мый ӧшалӧ петляын.
Но дворсянь кыліс пилалӧн нязгӧм, и Малючиха шӧйӧвоши.
Коді нӧ тайӧ Грохачьяслӧн уджалӧ татшӧм луннас?
Грохачлӧн гӧтыр ыджыд нылыскӧд, кузь, сьӧд синъяса Фросякӧд, пилитіс сарай дорын пес да сідзжӧ удивитчис пырысьӧс аддзӧм бӧрын.
Тайӧ кадас омӧля ветлісны мӧда-мӧд ордас.
Быдӧн пукаліс аслас керкаын да виччысис, мый нӧшта вермасны вӧчны немечьяс.
— Ме эськӧ кӧсйи сёрнитыштны тэкӧд, кума...
— Мый нӧ, мыйла не сёрнитыштны, — вочавидзис сійӧ, веськӧдчӧмӧн. — Пырам керкаӧ.
Малючиха видзӧдліс Грохачлӧн ӧшинь дорын пукалысь мӧд ныв вылӧ.
— Меным эськӧ колӧ син-син воча...
— Син-син воча? — дивуйтчис кӧзяйка. — Мый йылысь нӧ сідзсӧ?
Но, мый нӧ, Лида, петав пилитышт неуна, ми тані сёрнитыштам.
Ныв пуктіс дӧрӧмсӧ, кодӧс дӧмліс, сутшкис емсӧ грубӧй полотноӧ да чӧла петіс.
Синъясыс сылӧн вӧлі пыктӧмаӧсь бӧрдӧмысла.
Малючиха пуксис скамья вылӧ, чуньяссӧ нервнӧя кусньӧдліг.
Кӧзяйка чӧла видзӧдіс сы вылӧ.
— Турӧб ывлаас, — шуис сійӧ медбӧрын.
— Турӧб, — повторитіс Малючиха, и бара лоис чӧв.
Крӧвать весьтын тувйын ӧшаліс Грохачлӧн куртка.
Малючиха видзӧдіс тайӧ куртка вылас.
Орӧм зеп, мышкас да морӧсас дӧмасъяс.
Ӧти кизь муртса кутсьӧ, сунис йылӧ ӧшйӧмӧн.
Уджалан куртка.
— Тэ мый меным кӧсйин висьтавны? — тэрмӧдліс, медбӧрын, кӧзяйка.
Малючиха мучитчӧм синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэнсьыд босьтісны... — шӧпнитіс сійӧ.
Мӧдыс зумыштчис.
— Босьтісны...
Мый нӧ вӧчан, босьтісны...
Сэтшӧм, тыдалӧ, судьба.
Гашкӧ, бӧр на воас.
Тэ та йылысь кӧсйин сёрнитны?
— Кыдз шуны, и та йылысь, и не та йылысь...
— Мый та йылысь сёрнитныыс?
Менсьым первой сэтшӧма топӧдіс сьӧлӧмӧс, думайті, вот уся места вылӧ да кула.
А сэсся вои гортӧ, думайта: босьтчы лучше, баба, уджӧ, пыр кокньыдджык лоӧ.
Пес пилиті Фроськакӧд.
Плешнад стентӧ он писькӧд, а пукавны да бӧрдны — пӧльзаыс этша.
Талун сійӧ, аски мӧд, тайӧ кӧ кузяа нюжалас, век нин тані некод ловйӧн оз коль, тайӧ нин ӧні тыдалӧ...
Ӧткӧн-ӧткӧн ставсӧ кокаласны.
— Гашкӧ, оз нюжав?
— Ме и шуа — нюжалас кӧ.
Ӧнӧдз нинӧм оз кывсьы.
Мыйкӧ кӧ, а меным нин кажитчӧ: лыйсьӧны, миян локтӧны.
Уна-ӧ кадыс коли?
Тӧлысь.
А быттьӧ во нин.
И мыйта йӧз пропадитіс!..
Старӧстаыд, кор менсьым лыддис, видзӧдліс ме вылӧ.
А ме думайта: видзӧдан, виччысян, мед бӧрддзи, он виччысь, он!
Ме нин тэ водзын, пон рӧд, бӧрдны ог кут.
Воас кад, тэ бӧрддзан, вир синваӧн бӧрддзан!
А сиктса бабаяс, сійӧ — крепыд йӧз, и нинӧмӧн тэ найӧс он босьт...
— Кума...
— Мый? — удивитчис сійӧ.
Малючиха кыпӧдчис скамья вылысь да улӧдз, муртса эз муӧдз, копыртчыліс кӧзяйкалы.
— Да тэ йӧймин, али мый?
Мый тэ вӧчан?
— Кума, менсьым Мишкаӧс ӧд немечьясыд талун войнас виисны...
— Мишкаӧс?...
— Ме ӧд сійӧс войнас кыски рӧвысь да дзеби...
Ме вӧсна ӧд тэнад да найӧ мукӧдъясыс пукалӧны немечьяс ордын...
Сылӧн сырмис быд сӧн, треситчисны да кусыньтчисны кокъясыс.
Но ӧні пыр жӧ лоис кокньыдджык.
Ставсӧ нин вӧлі висьталӧма.
Кӧзяйка копыртчис водзлань.
— А мыйла тэ тайӧс меным висьталан?
Мый вылӧ тайӧс кодлы тӧдны?
Малючиха эз гӧгӧрво.
— Кыдз нӧ?
Тэнад ӧд пукалӧ...
Ме шуа тэныд, колӧ меным мунны, висьтавны налӧн капитанлы, кыдзи да мый.
Мед лэдзас йӧзсӧ.
Грохачиха чеччис.
— Да тэ, баба, мый, йӧймин?
Дзикӧдз юртӧ воштін?
Немечьяс дорӧ мунан?
— Висьтавны, кыдзи вӧлі делӧыс...
Йӧзыс абу мыжаӧсь.
— Тэ мыжа?
Мый нӧ, колӧ вӧлі кольны налы детинкасӧ, а?
Видзӧдлӧй, кутшӧм войтырыд лоис!
Слаб тэнад сӧвестьыд, абу крестьянскӧй, абу бабалӧн!
Лоӧ сэк старӧсталы радыс!
Сулаліс вит мортӧс игнавны, пыр и аддзысис, кодӧс найӧ корсисны!
А тӧдан тэ, йӧйӧй, мый таысь артмас?
Туй тэ налы кӧсъян петкӧдлыны, миянлы паныд средство?
Талун тэ локтан, а аски мый лоӧ: найӧ не витӧс, а ветымын мортӧс босьтасны!
Видзӧд, кутшӧм!
Миян нӧшта ӧнӧдз некод на немечьяс дорӧ эз шляйтчыв, а сылы ковмис...
— Ме вӧсна пукалӧны йӧзыс, ме вӧсна найӧс...
— Не тэ вӧсна!
Миян шог вӧсна пукалӧны, миян шудтӧмлун вӧсна, война вӧсна, немецкӧй морда вӧсна!
Мишкаӧс виисны...
Иродъяс, челядьӧс лыйлыны...
Малючиха сулаліс шӧйӧвошӧмӧн.
— Сідзкӧ, тэ думайтан...
— Мый меным думайтны, думайтны меным нинӧм.
Мун жӧ тэ, баба, гортад да кыв некодлы эн шу.
Ас йӧзыд — ас йӧз, а мыйла йӧзӧс тӧдмӧдны?
Татшӧм делӧяс йывсьыс некодлы тӧдны оз ков.
Миян кузь кывъяс вӧсна миянӧс и нӧйтӧны, и кутасны нӧйтны.
Мун гортад да вӧч ассьыд уджтӧ, и эн йӧйтав!
— Тэнад ӧд...
— Но, висьталӧй, бур йӧз!
Да сійӧ менам мужикыс али тэнад?
А ме пукала, чӧв ола.
Мый лоӧ, сійӧ лоӧ.
Шуӧма сылы, сідзкӧ виасны.
А абу, сідзкӧ ловъя лоӧ.
А шуны кӧ нин, немеч улын олӧм дорысь бурджык ӧдйӧджык кувны...
— Не нэм миянлы немеч улын овны.
— Да, донаӧй тэ менам, меным кӧ эськӧ тайӧ кӧть ӧтчыд юрӧ эз волы, ме эськӧ и виччысьны эг кут, сьыліӧ петля да кӧрттувйӧ!
А ме сӧмын ӧтитор тӧда — миянлы сьӧкыд, а налы нӧшта сьӧкыдджык лоӧ!
Ок, налы кутшӧм лоӧ!
Нывбабалӧн чужӧмыс ыпъяліс, синъясыс ӧзйисны.
Малючиха ышловзис.
— Тэ менсьым ставсӧ юрысь гудыртін...
— Тыдалӧ, важӧн вӧлі гудралӧма...
Господскӧй тэнад сӧвестьыд и мӧвпъясыд йӧйлӧн.
А тэ прӧстӧ, тэ эн ас йывсьыд, эн ас йывсьыд думайт, а став йылысь.
А кыдзи став йывсьыс думыштан, и яснӧ лоӧ: он имейт право нинӧм висьтавны.
Он имейт право добровольнӧ немецкӧй петляӧ пырны!
Нинӧм найӧ вӧчны оз вермыны, мед мучитӧны, ӧшлӧны, лыйлӧны...
Ӧти, мӧд пропадитас, а став вылӧ пиньяссӧ чегъяласны...
Колӧ кутчысьны, кытчӧдз миян оз воны, пиньясӧн и гыжъясӧн кутчысьны,
Малючиха кывзіс да бессмысленнӧя довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ слабмис, быри став выныс.
Сылы окота вӧлі пуксьыны, пуксьыны не лабич вылӧ, а джоджӧ да бӧрддзыны курыд синваӧн.
Мишутка йылысь, Грохач йылысь, куим ичӧт йылысь, кодъяс колисны керкаын да видзӧ Саша, Вася Кравчук йылысь, коді куйліс шорын лымйын, том Пащук йылысь, кодӧс лыйисны сійӧ шор дорас, виселица вылын ӧшалысь зон йылысь, став сикт йылысь, и сійӧяс йывсьыс, кодъяс тышкасисны сикт вӧсна да кодъяслы ковмис мунны, бӧрыньтчыны танкъяс водзын, и со тӧлысь нин найӧ оз тыдавны.
— Босьт тэ асьтӧ киӧ, а то нинӧм вылӧ он кут туйны, — скӧра шуис кӧзяйка.
Малючиха нинӧм шутӧг прӧщайтчис да муніс.
Сійӧ эз решитчы заводитны сёрни Лидякӧд да Фросякӧд, кодъяс пилитісны пес ывлаын.
Юрас сылӧн шумитіс Грохач гӧтырлӧн горзӧмысь.
Со ӧд кутшӧм...
Пыр вӧлі тӧдса: Грохачиха — лёк баба, радейтӧ пинясьны, горзыны, некодлы бур кыв оз шу.
А ӧнісӧ сійӧ кутшӧм вӧлӧм...
* * *
... Саша дыр тэчис бедьторъясысь керка, двор, сувтӧдліс картаясӧ да конюшняясӧ мӧсъясӧс да вӧвъясӧс.
Весиг ичӧтик Нина эз бӧрд, ворсіс.
— А тані мый лоӧ?
— Тані лоӧны ыжъяс, кодъясӧс неважӧн вайисны.
— Ага...
— Вай шомтор.
Ыжъяс лоӧны сьӧдӧсь.
Нӧшта ӧти, ыжйыс ӧд уна овлӧ...
— А каньыс кӧні? — юаліс Нина.
— Кань гуляйтӧ, кань жӧ пыр гуляйтӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Зина, и Нина успокоитчис.
— Немечьяс локтӧны, колӧ скӧтсӧ вӧтлыны, — решительнӧя распорядитчис Ося.
— Ладнӧ, а коді сійӧс вӧтлас?
— Ме! — вӧзйысис Нина.
— А ме кольчча партизанъяскӧд, — решитіс Ося. — Но, вай вӧтлыны скӧтӧс.
Найӧ вештісны чагтор, коді петкӧдліс ворота, и петкӧдісны паськыд му вылӧ еджыд бедьторъяс, сьӧд шомторъяс, став колхознӧй озырлунсӧ.
— А кытчӧ найӧс вӧтлыны?
— Канму пытшкӧ, — серьёзнӧя шуис Саша. — Ю сайӧ, — ю вомӧн миян немечьясӧс оз лэдзны.
— Ю вылын вермасны бомбитны, — шыасис Ося.
— Нинӧм, ми войын вуджам, — решитіс Саша. — Вай пӧвтор, сійӧ лоӧ ю.
Ӧдзӧс шумӧн воссис.
Вит пара син видзӧдлісны пач дорсянь.
Саша кынмис места вылас.
Порог дорын сулаліс немецкӧй салдат.
Сылысь юрсӧ гартлӧм трапье увсянь челядь вылӧ видзӧдісны гӧрдӧдӧм синъяс. Сійӧ вӧлі лым сюръя кодь.
Керка пытшкӧссӧ гӧгӧр видзӧдліс да, некодӧс верстьӧӧс аддзытӧг, шыасис пачдорса вит челядь дінӧ.
Первойсӧ Саша нинӧм эз гӧгӧрво.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм уверен, мый тайӧ Миша йылысь, мый ставыс нин тӧдса, мый мамсӧ кутісны да мый вижоват шинеля локтысь кутас ӧні кодйыны штыкӧн воклысь гу посводзын.
abu
Салдатлы ковмис зэв унапӧв юавны, кытчӧдз Саша эз гӧгӧрво исказитӧм кывсӧ:
— <rus>Млеки, млеки</rus>...
— Йӧв абу, — глухӧя вочавидзис Саша.
Салдат эз уступайт.
— <rus>Млеки, дай млеки</rus>...
Саша кыпӧдчис да, салдат вылысь синъяссӧ вештывтӧг, петіс посводзӧ.
Мунігӧн сійӧ чувствуйтіс кок улас вокыслысь гусӧ, муын куйлӧ кулӧм Мишка.
Салдат сюся видзӧдіс детинкалӧн движениеяс бӧрся.
Саша восьтіс картаӧ ӧдзӧс да петкӧдліс, мый сэн нинӧм абу.
Да и кытысь лоны, ӧд Пеструшкаӧс немечьяс петкӧдісны первой лунас жӧ, кор воисны, да пыр жӧ начкисны комендант керка водзын.
Салдат видзӧдліс тыртӧм картасӧ. Сэні джоджас куйліс неуна идзас да куйӧд, сэні нӧшта кыліс на карта дук, но кынмӧм лясни дорын вӧлі тыртӧм.
Да, дзик тыдалана, мый тані йӧв аддзыны оз позь.
Керкаын тайӧ кадас ӧтчаяннӧя бӧрддзис Зина.
Мама абу, Саша петіс немецкӧд картаӧ, страшнӧ.
Сылы отсасис бӧрддзыны пыр дась Нина.
Салдат бӧр пырис керкаӧ, бессмысленнӧй нюмсӧ веськӧдіс челядь вылӧ.
— Эн бӧрд, — шуис сійӧ немеч кыв вылын, сісь, сьӧдасьӧм пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
Зина горӧдіс нӧшта отчаяннӧйджыка.
Немеч босьтіс винтовкасӧ да метитчис.
Саша ӧтчаяннӧя чеччыштӧмӧн уськӧдчис водзлань, аснас чойсӧ тупкӧмӧн.
Сійӧ паськыда паськӧдіс кияссӧ да видзӧдіс гӧрдӧдӧм, висьысь синъясӧ, кодъяс видзӧдісны трапьеӧн гартлӧм пилотка увсянь.
— Хо-хо, — серӧктіс салдат, и винтовкалӧн дуло вешйис ичӧтик Ниналань.
Нина эз гӧгӧрво, мый керсьӧ, но дугдіс горзыны да паськыда восьтӧм гӧгрӧс синъясӧн видзӧдіс бокӧвӧй морт вылӧ, немеч вылӧ.
Мый тайӧ немеч, гӧгӧрвоис и сійӧ.
— Лыя, — шуис салдат.
Нина эз гӧгӧрво тайӧ кывсӧ, но гӧгӧрвоис, мый сыын мыйкӧ страшнӧйтор.
Зина ланьтіс.
Саша напряжённӧя видзӧдіс дулолӧн сьӧд розь бӧрся.
Тайӧ сьӧд розьыс вешйис мусянь невыліті, то ӧти, то мӧд юрӧ метитчӧмӧн.
Друг Сашалы воис юрас: а мый, чеччыштны кӧ, кватитны винтовкасӧ?..
Кыдзи сыысь лыйсьӧны?
Мый лоӧ сэсся, кор виан немечӧс?
А главнӧйыс, удайтчас-ӧ сылы нетшыштны винтовкасӧ?
Немеч нюмъяліс, портитчӧм пиньяссӧ жергӧдӧмӧн.
Сылы кажитчис тайӧ ворсӧмыс, челядь синъясын полӧмыс, бледӧдӧмыс, коді вевттис налысь банбокъяссӧ, медся ыджыдыслӧн чужӧм вылын напряжениеыс.
Саша заводитіс гӧгӧрвоны, мый салдат ворсӧ.
Ворсӧ наӧн, кыдзи кань шырӧн.
Да, салдат явӧ ворсіс.
Дулолӧн сьӧд розь то кыпавліс, то лэччыліс.
Саша кӧсйис, медым немеч лыйис, медым ставыс тайӧ помасис нин.
Сійӧ думайтіс, мый немеч первой виас сійӧс, кыдзи медся ыджыдӧс, да напряжённӧя видзӧдіс дулоӧ, — мед регыдджык лыйӧ, медым ставыс помасяс.
Салдат, медбӧрын, дӧзмис тайӧ ворсӧмсьыс, сійӧ пуктіс мыш сайӧ винтовкасӧ да петіс видзӧдлытӧг.
Челядь кынмисны вӧрзьытӧг, ӧдзӧс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Саша виччысис, — гашкӧ, сійӧ сӧмын сайӧдчис ӧдзӧс сайӧ, гашкӧ, сӧмын виччысьӧ, а кор на пӧвстысь кодкӧ вӧрзяс, восьтас ӧдзӧс да лыяс.
Весиг Нина пукаліс, быттьӧ измӧм.
И вот кылісны шагъяс — шагъяс посводзын.
Ӧдзӧс воссис — тайӧ вӧлі мам.
И сэк сӧмын лои взрыв.
Зина горзіс не аслас гӧлӧсӧн, кисьтіс синва Нина, бӧрдісны Ося да Соня.
Ӧтнас Саша чӧла сулаліс мамыс водзын.
— Мый тайӧ?
Мый лои? — повзис сійӧ.
— Нинӧм, тані немеч вӧлі, — вочавидзис Саша.
— Немеч?
Мый сылы колӧ вӧлі?
— Нинӧм.
Йӧв корис.
— Но и мый?
— Но, ме петкӧдлі сылы, мый мӧс миян абу.
— Сійӧ и муніс?
— Муніс.
— Сідзкӧ мый ті ставныд сэтшӧма горзанныд? — скӧрмис Малючиха. — Муніс, и ладнӧ.
Нӧйтіс сійӧ тіянӧс, али мый?
— Эз, сійӧ миянӧс эз нӧйт, — мрачнӧя вочавидзис Саша, тайӧн успокоитчӧмӧн, посводзын мам кутіс пыркӧдны шаль вылысь лымсӧ, медым не пыртны сійӧс керкаӧ.
— Но и турӧб, некыдз оз ланьт...
Ывласянь кыліс пӧдӧм ылі горзӧм.
— Мый тайӧ?
— Нинӧм...
Олена рӧдитӧ, — зумыштчис Малючиха.
Челядь кывзысисны.
Кузь, пыді горзӧм кыліс игналӧм сарай дорсянь.
Сійӧ кыптіс вывлань, усьлі, ланьтліс здук кежлӧ да бара кыліс содысь вынӧн.
IV
Тайӧ вӧлі жыр комендатура помещение сайын.
Нёль стен да куш джодж.
Коркӧ тані сулавлісны шкафъяс — ӧти библиотечнӧй, мӧд сиктсӧветлӧн да колхозлӧн документъясӧн да небӧгъясӧн.
Важ керкалысь стенъяс вӧлі стрӧитӧма ён, кыз керъясысь.
Немечьяс тувъялісны ӧшиньясӧ пӧвъяс, и жырйын вӧлі пемыд.
Югыд уси сӧмын ӧдзӧсын щельті. Тайӧ ӧдзӧсыс нуӧдіс немецкӧй караул помещениеӧ, кӧні ӧзйис лампа.
Татчӧ пыртісны вит арестованнӧйӧс.
Найӧ кылісны томанын ключлысь дзуртыштӧм, ӧтчыд, мӧдысь, сэсся вӧйисны нёль стенӧн потшӧм пемыдӧ.
Ни скамьяяс, ни табуреткаяс эз вӧвны.
Синъяс ньӧжйӧ велалісны пемыдӧ.
Найӧ пуксисны стен дорӧ джоджӧ.
Грохач нюжӧдчис джоджӧ, пуктіс юр улас кулаксӧ, да регыд кыліс сылӧн равномернӧя сургӧм.
Но мукӧдъясыс эз вермыны узьны.
Ольга Паланчук топӧдчис Чечориха бердӧ.
Сійӧ поліс.
Поліс тайӧ жырсьыс, поліс пемыдысь, поліс ӧдзӧссайса югыдысь.
Поліс сыысь, мый лоӧ.
Чечориха босьтіс сійӧс киӧдыс, сідзи найӧ и пукалісны, ӧта-мӧд дінас ляскысьӧмӧн.
Ӧтнас Малаша эз топӧдчы йӧз дінӧ.
Пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, сійӧ пуксис мӧд пельӧсӧ, лэдзчысис стен бердӧ да паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс пемыдӧ.
Сійӧ эз думайт сы йылысь, мый йылысь думайтісны сыкӧд пукалысь пӧдругаяс.
Вӧрзьӧдчывтӧг, напряжённӧя видзӧдӧмӧн, ловшысӧ морӧсас кутӧмӧн, сійӧ кывзысис.
Эз, сійӧ эз зіль кывзыны шыяс, кодъяс омӧля кылісны орчча жырйысь.
Эз старайтчы кывны, оз-ӧ кыв мыйкӧ стен сайын, сиктын.
Синкымъяссӧ читкыртӧмӧн, сійӧ напряжённӧя кывзіс мыйкӧ ас пытшкӧссьыс.
Со вежон нин — абу, унджык, дас лун.
И пыр на нӧшта нинӧм.
И упорнӧя, мучительнӧя, думайтіс пыр ӧти и сійӧ жӧ помасьлытӧм мӧвп: да либӧ абу?
Да либӧ абу?
Рӧмыдзтанъясын вирыс дугдывтӧг кучкаліс.
Сьӧлӧм нӧйтчис.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кылӧ сӧнъясын вирлысь шумсӧ.
Вир визувтӧ, котӧртӧ сӧнъясӧд, киссьӧ став туйясӧд сійӧ телӧын, ичӧтик мӧлӧтъяс кучкалӧны килутшӧ.
Кыдзи, медбӧрын, тӧдмавны, кыдзи убедитчыны?
Сійӧ нӧшта ӧтчыд лыддис лунъяс, гашкӧ, сійӧ век жӧ ӧшибитчис?
Но эз, бара и бара петлісны сійӧ жӧ дас луныс.
И ӧд вӧлі помка, вӧлі помка...
Дас лун.
Но мысль эз сувт на вылӧ, муніс водзӧ, лыддис лун бӧрся лун, самӧй сійӧ лунӧдз, коді жугӧдіс кыкпельӧ сылысь олӧмсӧ.
Малаша чувствуйтіс физическӧй дой, терпитны позьтӧм мучитчӧм, тайӧ лунас мӧвпнас кутчысьӧмӧн.
Сійӧ кабыртіс кулакъяссӧ сідз, мый гыжъясыс пырисны кипыдӧсас, кусыньтіс кокъяссӧ, ставнас топӧдчис ёкмыльӧ.
Терпитны вермытӧм страдание йиджтысис лы вемӧдзыс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ оз выдержит, горӧдас дикӧй, зверинӧй гӧлӧсӧн.
Буретш сідзи и кӧсйыссис сылы горзыны, ёся омлявны гӧлӧс тырнас, нетшкыны юрсисӧ юр вылысь, пӧдны горзӧмӧн, медым вӧйтны тайӧ горзӧмас ставсӧ: и сійӧ лунсӧ, и тайӧ дас лунсӧ, кодъяс прӧйдитісны дугдывтӧг лыддьӧмын, лыддьӧмсӧ бара да бара прӧверяйтӧмын, коді бара и бара артмыліс сідз жӧ...
Телӧ пескылясис мучитчӧмысь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ оз выдержит, вот ӧні кулӧ.
Но смерть эз во, не сэтшӧм кокни вӧлі кувны, колӧ вӧлі пукавны пемыдын, кывзыны мортлысь лолалӧм да помнитны, ни ӧти минут дугдывтӧг помнитны, мый сійӧ, Малаша, проклятӧй, зачумленнӧй, мый сійӧ нэм кежлӧ торъялӧма йӧзысь, сиктысь, ставсьыс, мый вӧлі ӧнӧдз олӧмӧн.
И мыйла?
Мыйла тайӧ сідз?
Мыйла став сиктысь буретш сійӧ?
Сійӧ синъяс водзын вӧлі не пемыд, а сійӧ куим чужӧмыс — зывӧктанаӧсь, сы дінӧ копыртчӧм мордаяс.
Найӧ пуксисны ӧтчыд век кежлӧ сійӧ паметьын, кыдзи фотографическӧй пластинка вылын, пыр сулалісны синъяс водзын, нинӧм эз вермы черкнитны найӧс паметьысь, нинӧм эз вермы тупкыны найӧс.
Куим чужӧм — бриттӧм рыжӧй щӧть, кыдзи зверлӧн клыкъяс, потласьӧм паръяс улысь мыччысьӧм пиньяс, дикӧй синъяс.
Сійӧ жӧ жырас, некымын тӧлысь сайын, сійӧ вӧлі Иванкӧд.
Сійӧ жӧ жыр да сійӧ жӧ крӧвать.
Но ӧні жырйын лэбаліс косялӧм пӧдушкаысь гӧн, джодж пасьтала вӧлі киськалӧма идзас, усьӧма ӧшинь вылысь китайскӧй розаӧн горшок, торъясыс кажакылісны немечьяслӧн кокъяс улын.
Сійӧ эз кӧсйы, эз вермы та йылысь думайтны.
И век жӧ думайтсис, упорнӧя, назойливӧя, минут шойччытӧг.
Куимӧн.
И бара чужӧмъяс, бриттӧм щӧкаяслӧн рыжӧй щӧть, сералӧм, горӧдлӧмъяс да сійӧ телӧ вылын, бергӧдӧм кияс вылын, вынӧн паськӧдан кокъяс вылын зывӧктана кияслӧн кӧрт клещияс.
Сэсся на бӧрся пӧдлассьӧм ӧдзӧслӧн клопкӧм да пырӧм ру.
А водзӧ-водзӧ сӧмын нин ужасающӧй, терпитны вермытӧм мучитчӧм.
И тайӧ, нӧшта ёнджыка терпитны вермытӧм медбӧръя дас луныс, кор асывсянь рытӧдз да став узьлытӧм войясӧ сійӧ кывзысис аслас телӧ дінӧ да лыддис, лыддис йӧймытӧдз, и быд лун бӧрын содіс нӧшта лун, и вот налӧн лыдыс лоӧ нин дас.
Да, сиктын йӧз пӧгибайтісны, пропадайтісны.
Ӧшаліс петляын Левонюк.
Олена, нӧбасьысь Олена мучитчис сарайын немецкӧй киясын.
Но некод, некод, сыысь кындзи, эз новлӧдлы ас пытшкас немецкӧй кӧйдыс.
На пӧвстысь, пӧгибайтысьяс, истязуйтанаяс пӧвстысь некод эз новлӧдлы врагӧс аслас телӧ пытшкын.
Мӧд пельӧсын челядь гӧлӧсӧн бӧрдіс Ольга Паланчук.
Глухӧй немвиччысьтӧм лёк, гӧгӧрвотӧм ненависть друг шымыртіс Малашаӧс.
Мый сійӧ, дура, бӧрдӧ?
Кутшӧм сылӧн помкаяс бӧрдны?
Сійӧс ӧд немечьяс эз изнасилуйтны, сійӧ эз переживайт медся страшнӧйсӧ, мый позьӧ переживайтны.
Мыйысь сійӧ полӧ?
Мый найӧс виасны, ӧшӧдасны, лыйласны.
Малаша эз верит, мый тайӧ вермас лоны.
Тайӧ вӧлі эськӧ вывті бур, вывті шуда пӧгибнитны враг помысь.
Эз, сійӧ таӧ эз верит.
Кутыштасны арест улын, гашкӧ, выдумайтасны нӧшта мыйкӧ страшнӧйӧс, смерть дорысь ёнджыка ужаснӧйӧс, но смерть оз ло; некор нинӧм бурыс оз волы немецкӧй киясысь, оз вермы воны шуд немецкӧй киясысь.
А смерть — сійӧ эськӧ вӧлі шуд.
И сійӧ бара лыддис лунъяссӧ — ӧти, кык, куим.
Дасӧдз лыддис да йӧжгыльтчис, пессис мучитчӧмысла.
Вот дзик пыр сьӧлӧмыс потӧ, оз выдержит — тайӧс оз позь выдержитны весиг ӧти минут.
Но сьӧлӧмыс эз пот, и воддзамоз кучкалісны ичӧтик мӧлӧтъяс рӧмыдзтанас, да, пемыдӧ ёна видзӧдӧмӧн, Малаша думайтіс, вот тадз сійӧ и кутас лыддьыны, лыддьыны лунъяссӧ, кытчӧдз оз лыддьыссьы, кытчӧдз оз во срокыс, коді должен воны, и сійӧ, Малаша, красноармеечлӧн гӧтыр, чужтас немецкӧй ублюдокӧс.
Сійӧ пыр кывзіс, кывзіс.
Вир кучкалӧ ичӧтик мӧлӧтӧн рӧмыдзтанын, килутшын.
Сійӧ пуктіс кисӧ кынӧм вылас.
Вир кучкаліс ичӧтик мӧлӧтӧн и сэні.
Сійӧс босьтіс висьтавны позьтӧм зывӧктӧм аслас телӧ дінӧ.
Тайӧ абу нин аслас телӧ, тайӧ фрицлӧн, поз, коді нӧшта абу и коді эм нин, коді нӧшта оз существуйт и век жӧ существуйтӧ.
Сійӧ кӧ сёйӧ, тайӧ оз сійӧ сёй — тайӧ жӧритӧ фриц, жӧритӧ, медым быдмыны, медым сӧвмыны, медым заклеймитны позорӧн сылысь шудтӧмлунсӧ.
Сійӧ кӧ узьӧ, то узьӧм ёнмӧдӧ не сійӧс, оз, тайӧ шойччӧ фриц.
Сійӧ эз вермы думайтны сы йылысь: кага.
Кага — сійӧ кага Оленалӧн, кодлӧн горзӧмыс кадысь-кадӧ кывліс весиг тані, кыз керъясысь вӧчӧм дзикӧдз пӧдлалӧм керкаын.
Кага — тайӧ вӧлі сійӧ тӧдтӧм детинкаыс, кодӧс лыйисны войнас, тайӧ Чечорихалӧн куим челядь да Малючихалӧн челядьяс, и став челядьяс, кодъяс чужлісны да быдмисны сиктын да кодъяслы немечьяслӧн воӧм, водз либӧ сёр, грӧзитіс смертьӧн.
Тайӧ вӧлі челядь.
Мамъяс чужтісны челядьӧс, еджыд и сьӧд юрсиаясӧс, югыд и пемыд синъясаӧс, бӧрдысьясӧс, сералысьясӧс, асланыс зыбкаясын лэбачьяс моз дзольгысьясӧс.
Мамъяслӧн лолісны челядьяс, новлӧдлісны найӧс, рӧдитлісны, вердлісны.
Но тайӧ, мый новлӧдлӧ сійӧ да кутас новлӧдлыны, сійӧ, мый сійӧ рӧдитас, — тайӧ абу кага.
Кӧин пи, фриц.
И тайӧс некор нин он веж — ужасӧн думыштіс сійӧ.
Тайӧ кӧ кулӧ, — а сійӧ ӧд пӧдтас тайӧс аслас киясӧн, — кулӧмыс век жӧ оз отсав.
Век жӧ нэм кежлӧ кольӧ паметь сы йылысь, мый сійӧ новлӧдліс фрицӧс, аслас вирӧн вердіс фрицӧс.
Ненавистьӧн да зывӧктӧмӧн кутасны видзӧдны сылӧн пӧльтчӧм кынӧм вылӧ, сылӧн нӧбасьысьлӧн сьӧкыд покодка вылӧ.
Ставӧн кутасны сетны сылы туй — не сы могысь, медым сылы бурджык вӧлі прӧйдитны, а джуджыд презрение вӧсна, сы дінӧ, аслас рушку пытшкын фрицӧс новлӧдлысь немецкӧй вольӧс дінӧ, инмӧдчывны полӧмла.
Ӧд ставӧн, ставӧн тӧдісны.
Ставӧн жалитісны сійӧс, проклинайтісны немечьясӧс, сёрнитісны лун йылысь, кор ставыс лоӧ отомститӧма.
Но Малаша тӧдіс, мый тайӧ абу тадз.
Позьӧ ставсьыс отомститны, — и Пащукысь, и Левонюкысь, и Оленаысь, и сотӧм керкаясысь да кулӧм челядьясысь, но сыысь некод да некор оз отомстит.
Тайӧс некыдз нин он поправит.
Сійӧ ӧд аддзӧ, кӧть тайӧс и сылы некод оз шу, мый нывбабаяс оз видзӧдны сылы синъясӧ, йӧз сы дінті мунігӧн зільӧны кытшовтны ылітіджык, кыдзи чумаӧн висьысь дінті.
Сы костын да сикт костын прӧйдитны позьтӧм стенаӧн сувтіс лун, кор сійӧ куимыс уськӧдчисны керкаӧ, мырдӧналісны сійӧс да весиг эз убӧлитны лыйны, кыдзи пырджык вӧчлывлӧны.
Сійӧ коли ловъя, медым овны страшнӧй олӧмӧн.
И, быттьӧкӧ ставыс тайӧ этша на, этша сійӧ, мый сы вылын надругайтчисны, пӧртісны няйт тряпьеӧ, ӧні нӧшта лоӧ лыддьыны лунъяс, и быдысь артмӧ буретш тадз.
Сійӧ зілис кутчысьны ылӧдчысь лача торъясӧ, визьнитлысь безумнӧй мӧвпъясӧ сы йылысь, мый сійӧ ылаліс, мый ставыс тайӧ абу тадз, мый тайӧ овлывлӧ да нинӧм тані омӧльыс, мый нӧшта лун, кык, и тыдовтчас, мый ставыс пӧрадокын.
Но став тайӧ мӧвпъясыс вӧліны весьшӧрӧ, сы вӧсна мый сылӧн сьӧлӧмыс бура тӧдіс, мый тайӧ тадз, мый тайӧс нинӧм оз веж, мый сійӧ нӧбасьӧ.
Сылы уси тӧдвылас ӧти гожӧм, шондіа, дзордзалысь, ароматнӧй.
Лысвала эзысь войяс, коскӧдз кузь турун, ю дорын видзьяс, шалашын узьлӧм, турун дук пӧвстын, кодзувъяслӧн дзирдалӧм улын, дженьыд шальнӧй войяс.
Сійӧ окасьӧмъясысь эз чуж кага.
Юмов, гажа войяс, парйысь парйӧ шӧпкӧм, пиньясын вирлӧн кӧр, шуда сьӧлӧмлӧн йӧктӧм — ставыс коли следтӧг, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
А ӧд найӧ, тайӧ войясыс, вӧлі уна, видз вылын став уджалӧм чӧж.
И сійӧ сетчыліс бурнӧй, шальнӧй радейтӧмӧн сійӧ мортыслы, кӧть сэсся таысь нинӧм эз артмы да найӧ торъялісны ӧбидатӧг да скӧрмытӧг.
А ӧні вӧлі сӧмын ӧти здук, ӧти страшнӧй часджын, и вот тайӧ часджынйыс должен сетны плод, лоны сійӧ олӧмын сісьмысь ранаӧн, кытысь нэмсӧ кутас петны пеж ор.
И водзӧ, кор сійӧ петіс верӧссайӧ Иван сайӧ, — правда, тайӧ вӧлі верӧскӧд дженьыд олӧм, но век жӧ ӧд вӧліны шуда войяс, и кодзувъяс видзӧдісны сарай щельяс пыр, и июнься вой ӧвтіс шоныд гожӧмӧн.
Ӧд ставыс тайӧ вӧлі, вӧлі сыысь войдӧр, кыдзи сійӧ муніс армияӧ, и сідзжӧ — нинӧм.
Сійӧ ветлӧдліс сиктӧд, стройнӧй, нывлӧн кодь ичӧтик морӧса, вӧсньыдик гыркъя, и парубокъяс видзӧдлывлісны сы вылӧ, долыда мый-сюрӧ шуавлывлісны, вунӧдӧмӧн, мый сійӧ верӧс сайын нин да ассьыс Ивансӧ некод вылӧ оз веж.
Налы окота вӧлі аддзывны сылысь югъялысь пиньяссӧ, кывзыны сылысь гажа серамсӧ, кыйны сьӧд синъяссьыс гажа бикиньторъяссӧ.
А вот ӧні тырмымӧн вӧлі тайӧ кошмар кодь личкысь часджынйыс, медым ставыс пыр жӧ вежсис.
Ӧні некод на нинӧм оз тӧд, ӧні нинӧм на оз тӧдчы.
Но кольӧны лунъяс, и сылӧн шудтӧмлуныс тыдовтчас став синъяс водзын, быттьӧ сійӧ вӧлі этша, быттьӧ этша, мый сійӧс сотӧ мыськыны позьтӧм позорлӧн печать.
Абу, колӧ нӧшта новлӧдлыны ас пытшкад фрицӧс, мучитчӧмӧн чужтыны фрицӧс.
Коді сылы отсалас, коді кӧсъяс лоны сы дорын сылӧн сьӧкыд часӧ?
Коді нывбабаяс пиысь сӧгласитчас пежавны ассьыс кияссӧ кӧин отродье дінӧ, рыжӧй мортвиысьлӧн кага дінӧ инмӧдчӧмӧн.
А Ольга бӧрдӧ смертьысь полӧмла.
Оз, Малаша вӧлі уверен, мый смерть оз во.
Сійӧ эз тӧд, мый найӧс спаситас, да думайтіс: сійӧ вӧлі позьтӧм — мый кодкӧ локтас, мый кодкӧ выдайтас кулӧм детинкаӧс да найӧс, коді сійӧс гусяліс немецкӧй киясысь.
И, дерт, некод оз сет немечьяслы нянь.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи сійӧ артмас, мыйла тайӧ артмас, но вӧлі дзик уверен, мый оз кув, мый сійӧс оз вины.
А оз кӧ вины сійӧс, то ӧд, сідзкӧ, и став мукӧдъяс кольӧны ловйӧн.
Чечориха первойсӧ чӧла шыльӧдіс Ольгалысь кисӧ.
Но бӧрдӧм эз дугды, и сійӧ воштіс терпениесӧ.
— Мый тэ горзан?
Мый лоӧ, сійӧ лоӧ.
Яндзим бӧрдны.
— Ме жӧ ог кӧсйы бӧрдны, сійӧ ачыс кыдзкӧ бӧрдсьӧ, — нюскыштіс Ольга беспомощнӧй челядь гӧлӧсӧн, коді кыліс Чечориха пельясын, кыдзи сійӧ ичӧт Ниналӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ небзис.
— Но, ньӧжйӧ, ньӧжйӧ...
Нинӧм на ӧд абу тӧдса...
Малаша аслас пельӧсын курыда нюмъёвтіс пемыдас.
Тӧдса, зэв бура тӧдса.
Некутшӧм лача смерть вылӧ абу.
— Менам сэні куим коли, мый сэні ӧні накӧд...
А ме ог бӧрд, — шуис Чечориха.
Сійӧс друг шымыртіс челядь вӧсна вывті ыджыд шог.
Кӧть ӧти минут кежлӧ аддзывны!
Мый бара ӧні вӧчӧны, мый накӧд?
Босьтіс найӧс Малючиха ас дінас, али эз?
А гашкӧ найӧ колины ӧтнаныс керкаӧ да полӧны, полӧны заводитчысь войысь, полӧны улич вылын кылысь шагъясысь, полӧны, кыдзи кутісны повны быдторйысь первой: лунсянь, кор воисны немечьяс да шыбитісны найӧс керкаысь.
— Весась! — горзіс кузь фельдфебель да кучкис сійӧс прикладӧн, кор сійӧ заводитіс чукӧртны кутшӧмсюрӧ тряпкаяс, медым челядь эз кынмыны.
— Весась, — выльысь шуис сійӧ, и челядь, кыдзи пӧсь ваӧн киськалӧмъяс, уськӧдчисны керкаысь, Соня ӧти дӧрӧм кежысь, кӧдзыд вылӧ, лым вылӧ.
Сэсся немечьяслы керкаыс эз кажитчы, найӧ вуджисны мӧдӧ, позьӧ вӧлі локны бӧр, бара овны гортын.
Колӧ вӧлі сӧмын весавны посводзсӧ.
Немечьяслы, тыдалӧ, дыш вӧлӧм петавны кӧдзыд вылӧ, да найӧ гадитісны посводзӧ, дзик порог дорас.
Налы эз мешайт, мый став тайӧ тор вывтіыс колӧ ветлыны жырйӧ, мый керкаын лоӧ дука.
Сійӧ зывӧктӧмӧн чукӧртіс немецкӧй дерьмосӧ да подозрительнӧя шобис керкасӧ, эз-ӧ гадитны найӧ и сэтчӧ.
Сэки сійӧ думайтіс, мый найӧ вӧчисны тайӧс лёк вылӧ, кажитчытӧм керкасӧ эновтігӧн.
Но сэсся, кор найӧ олыштісны сиктын, тыдовтчис, мый найӧ быдлаын тадзи вӧчӧны, мый налы прӧстӧ веськодь.
Кутшӧм лоӧ овны челядьлы Малючиха ордын?
Мед сӧмын Оська оз тышкась Сашакӧд, сійӧ и томджык и слабджык, и сэтшӧм тышкасьысь, мый сыкӧд пыр беда.
Гортӧ вӧлі воас нӧйтӧма, ставыс лӧз, пыр усьласьӧ тышӧ накӧд, коді ёнджык.
Сонякӧд кокньыдджык, нывка тӧлка не арлыд сертиыс.
Но эсійӧ кыкыс, Оська да Нина...
И кыдзи Малючиха справитчас став тайӧ посни челядьнас, ӧд сылӧн аслас кык!
Кыдзи ставнысӧ найӧс вердас тайӧ сьӧкыд лунъясас?
Евдоким ышлолаліс стен дорын:
— Видзӧд, кыдзи Грохачыс узьӧ...
Мернӧя коргӧм гораа кыліс пемыдын.
— А тіянлы, дедушка, абу окота узьныыс? — юаліс Чечориха, куим еджыд юра йылысь мӧвп ас дінсьыс вӧтлыны зільӧмӧн.
— Кутшӧм нин менам узьӧм...
Меным важӧн нин узьныд оз ков...
Сідз, час кык, куим узьышта, а унджык оз узьсьы.
Луныс кузь...
— Ми важӧн нин танӧсь? — друг юаліс Ольга.
— Код тӧдас. Кадыс кыссьӧ, кор вот тадзи пукалан...
А тыдалӧ, рыт нин; эсійӧ жырас лампа ӧзйӧ — сідзкӧ, рыт...
— Сӧмын на рыт, — разочаруйтчӧмӧн ышловзис Ольга, — а меным кажитчӧ нин помтӧм дыр...
— Кутшӧм сэн дыр...
А тэ, нывка, босьт асьтӧ киӧ, код тӧдас, дыр-ӧ тан миянлы ковмас пукавны...
— Том. Томъяс пыр тэрмасьӧны, — ышловзис Евдоким.
Чечориха пемыдас бергӧдчис сылань.
Синъяс велалісны нин пемыдӧ, и ӧдзӧсса векни щельӧд пырыштіс неуна югыд.
Стариклӧн еджыд юрыс неяснӧя тӧдчис стенлӧн фон вылын.
— Кытчӧ тэрмасьнысӧ?
Миянлы ӧні тэрмасьныс некытчӧ, дедушка...
Мыйта тані пукалам, сійӧ и миян, а водзӧ налӧн нин...
— А миян йӧз кӧ воасны? — полӧмӧн шыасис Ольга.
Оз вермы жӧ лоны, думайтсис сылы, медым дзик нин эз вӧв некутшӧм петан туй, медым пемыд чуланлӧн ӧдзӧс вермис воссьыны сӧмын смертьлань.
— Да ӧд немечьяс сетісны срок сӧмын куим лун.
— А тайӧ куим лунас?
— Татшӧм турӧб дырйиыс?
Сьӧкыд.
Кыдзи татшӧмнас мунны, кыдзи кыскыны пулемётъяс, пушкаяс?
Ӧд аслад нырыд оз тыдав бушковын, любӧй шорын, любӧй гӧптын вермас лымйӧн тыртны...
Чечориха висьталіс спокойнӧя, но друг гӧгӧрвоис, мый оз верит аслас кывъяслы.
Лым лымйӧн, а век жӧ найӧ виччысьӧны быд лун, виччысьӧны упорнӧя, ён эскӧмӧн.
Ӧд со талун асывнас на вермис жӧ сійӧ думайтны, мый найӧ локтасны, мый, вермас лоны, найӧ Лещана дорын, гашкӧ, лэччӧны нин оврагӧ либӧ кайӧны трӧпа кузя гӧраӧ, — мыйла нӧ налы ӧні не локны?
Турӧб вӧлі и тӧрыт, и войдӧрлун, — мый налы турӧбыд!
Налы петкӧдласны и трӧпаяс, и проходъяс, асланым ӧд, рӧднӧй му.
Найӧ тӧдсаӧсь и бушковкӧд, и лымкӧд, налы не первойысь...
Да, Ольга прав.
Найӧ вермисны воны.
Вермисны воны буретш кулӧм водзвывса кольӧм тайӧ куим лунысь ӧтиӧ.
Друг руза-разакылас ӧдзӧс, юркнитасны лыйӧм шыяс, и ставныс найӧ петасны ывла югыд вылӧ, аддзасны ассьыныс рӧднӧй боечьясӧс, а сэсся регыдджык гортӧ, регыдджык Малюкъяс ордӧ челядьла...
Вермас лоны, найӧ весиг локтӧны нин.
Гашкӧ, вой пемыдын, турӧб тупкӧм улын, коді пӧдтӧ став звукъяс, ӧні найӧ гусьӧн локтӧны сиктлань да друг кучкасны, кыдзи гым, пасьвартасны, жугӧдасны, лямӧдасны, кыдзи лудікӧс, немецкӧй бандаӧс, коді сатшкысис сиктӧ да юӧ сыысь вир.
— А, гашкӧ, и локтасны, — шуис сійӧ кывмӧн, — гашкӧ, и виччысям.
— Думайтанныд, локтасны? — юаліс Ольга.
— А вермас лоны, и сідз, — мургыльтіс Евдоким. — Ок, кад эськӧ нин, кад!
— Миянӧс аддзасны, ставӧн ӧд тӧдӧны, кытчӧ миянӧс игналісны, — лихорадочнӧя шӧпкис Ольга.
Тайӧ кадас сылы кажитчис, мый медся важнӧйыс, медым найӧс аддзисны, медым пыр жӧ восьтісны ӧдзӧссӧ, медым не пукавны тані ни ӧти минут, кор немечьяс пышъясны бушковӧ да лымйӧ красноармейскӧй штыкъяслӧн ударъяс улын.
— Та йылысь эн тӧждысь, мед сӧмын локтасны, — ыштӧдіс сійӧс Чечориха. — Тэ сідз сёрнитан, быттьӧ найӧ сикт дорынӧсь нин.
— А гашкӧ, и збыльысь?
— Гашкӧ, и збыльысь, — выль пӧв шуис мӧдыс да топӧдіс чуньяссӧ сідз, мый найӧ рутшмуніны.
Малаша упорнӧя видзӧдіс пемыдын ӧти точкаӧ.
Да, налытӧ лӧсьыд виччысьны, найӧ вермасны надейтчыны, налы сійӧ вӧлі эськӧ спасениеӧн.
Но сылы некод эз вермы отсавны, сійӧс некод эз вермы спаситны.
Воасны асланым йӧз — и мый сыысь?
Ни петны налы воча, ни здоровайтчыны, ни радуйтчыны на вылӧ.
Сылы оз позь сетны налы ва кружка, оз позь корны керкаӧ.
Коді сійӧ?
Немецкӧй вольӧс.
Сійӧ новлӧдлӧ кынӧмын фрицӧс,
сійӧ проклянитӧма нэм кежлӧ.
Воасны ас йӧз, ловзяс сикт, кутасны сьывны уличаяс вылын нывъяс, кутасны пинь жерйӧдлыны красноармеечьяскӧд.
Кутасны радейтчыны керкаясын, и некодлы юрас оз во осудитны — асланым ӧд.
Жалитны ӧмӧй нывъяслы окалӧмъяс налы ради, кор абу тӧдса, кольӧ-ӧ ловйӧн сійӧ либӧ мӧд нӧшта тӧлысь, вежон, лун?
Сӧмын сы вылӧ ӧтнас вылӧ некод оз видзӧдлы.
Сыысь быдӧн зывӧктӧмӧн бергӧдчас.
И весиг кӧть войнаыс помасяс, весиг кӧть Иван воас, — сы дінӧ сійӧ оз нин пыр.
Сылы висьталасны, а сійӧ кытшовтас бокті керкасӧ, а паныдасяс кӧ улич вылын, мунас бокті, кыдзи тӧдтӧм, а гашкӧ, нӧшта и сьӧвзяс.
Сэні, пельӧсын, кылӧ Ольгалӧн шӧпкӧм.
«Небось, ылӧджык пуксисны, ылӧджык», — думыштіс Малаша ядовитӧя, вунӧдӧмӧн, мый ачыс виччысьыштіс, кор найӧ лӧсьӧдчасны, да муніс наысь медся ылі пельӧсӧ.
Да, Ольга вермас виччысьны, Ольга вермас повны смертьысь, Ольгалы эм мыйла овны.
Воас армияысь Остап, найӧ гӧтрасясны, кутас сійӧ овны, кыдзи ставӧн олӧны, кутас уджавны, кыдзи ставӧн уджалісны войнаӧдз, кутас вайны Остаплы челядьӧс.
Сӧмын ӧтнас сійӧ, Малаша, став сиктын медся мича ныв да медся бур уджалысь, некор нин оз ло сэтшӧм, кыдз войнаӧдз.
Федосья бӧрдыштас Вася йылысь, кольӧны лунъяс, тӧлысьяс, и сійӧ кутас спокойнӧя думайтны пи йылысь.
Тайӧ прӧстӧй делӧ, и не сійӧ первой, не сійӧ медбӧръя пӧгибнитіс рӧдина вӧсна.
Вунӧдасны ассьыныс шог и Левонюкъяс — налӧн ӧд нӧшта кык пи да кык ныв.
Кор челядь воасны война вылысь, керка лоӧ тыр.
Стрӧитасны немечьясӧн кисьтӧм керкаяс, быдмасны садъясын выль пуяс на местаӧ, кодъясӧс фрицъяс пӧщадатӧг кералісны ломтас вылӧ.
Бурдасны ранаяс, и ставыс бара лоӧ, кыдзи вӧвлі.
Сӧмын сылы ӧтнаслы нинӧм оз во бӧр и нинӧм оз вунӧдсьы.
Став водзын кутшӧмкӧ туй, ӧтияс водзын сьӧкыдджык, мӧдъяс водзын кокньыдджык, сӧмын сы водзын абу нин некутшӧм туй.
Кыдзи, вӧвлі, Малаша коркӧ радліс, мый сійӧ ставсьыс мичаджык сиктын, мый сійӧ уджалӧ ставсьыс бура колхозын, мый кӧть уна ныв гӧгӧрас, а ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ.
Мый сылӧн гӧлӧсыс сьылігӧн кылӧ став гӧлӧсъясысь сӧдзджыка да гораджыка, мый некодлӧн абуӧсь сэтшӧм синъяс, сэтшӧм кӧсаяс, сэтшӧм смуглӧй да румянӧй банъяс, сэтшӧм крут да вӧсни синкымъяс.
И сійӧ вылын новлӧдліс юрсӧ, аслас мичлунӧн шуда.
Но и тайӧ бергӧдчис шогӧн да лёк шудтӧмлунӧн.
Бурджык эськӧ вӧлі сылы лоны чукырӧсьӧн да пӧрысьӧн, кыдзи бабка Марфа.
Бурджык эськӧ вӧлі лоны сылы кривӧйӧн да гӧрбаӧн, кыдзи чотысь Устя, безобразнӧйӧн, кыдзи рыжӧй, беринӧсь Клава.
Эз, сійӧ эз вӧв сэтшӧм, и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым сійӧс заметитісны найӧ куимыс да шыбитісны сійӧс гибель вылӧ.
Ӧдзӧс сайысь кылісны гӧлӧсъяс да шагъяс.
Сэні вӧліны немечьяс. Найӧ распоряжайтчисны тані сиктын быттьӧ асланыс гортын.
Чувствуйтісны асьнысӧ кӧзяеваӧн.
Малаша топӧдіс кулакъяссӧ.
Найӧ ӧд не сӧмын тані.
Немечьяс и Киевын, сэні, кытчӧ сійӧ ӧтчыд ветліс выставка вылӧ.
Немечьяс ветлӧдлӧны паськыд киевскӧй уличаяс кузя, ветлӧдлӧны зарни киевскӧй башняяс дорті, талялӧны сапӧгъясӧн киевскӧй мостӧвӧй.
Немечьяс Харьковын, и талялӧны сапӧгъясӧн харьковскӧй мостӧвӧй.
Найӧ ветлӧны Украина му кузя да талялӧны сійӧс салдат сапӧгъясӧн.
Абу сӧмын сійӧс, Малашаӧс, абу — став украинаса му изнасилуйтӧма, позоритӧма, сьӧлалӧма, талялӧма врагӧн.
Каръяс пӧртӧма развалинаясӧ, и тӧв новлӧдлӧ сиктъяслысь пӧим, туплясьӧны гуавтӧм шойяс, качайтчӧны виселицаяс вылын кулӧм телӧяс.
Му сквӧзь йиджтысьӧма вирӧн, киськалӧма синваӧн.
Но воас лун, и мездӧм му бара паськалас зарни шонді улын.
Свободнӧй гыясӧн визувтас Днепр, кутасны шумитны Ворскла, Лопань да Псёл.
Буйнӧй ваяс мыськаласны му, мыськаласны сы вылысь пежсӧ да няйтсӧ.
Вирӧн йиджтысьӧм му сетас сё пӧвстса урожай.
Помтӧм саридзӧн шептассясны шобді эрдъяс, сӧстӧм зарниӧн ӧзъясны подсолнух муяс, дзоридзавны кутас мальва садъясын, и градъяс тупкысясны помидоръяслӧн биа шарикъясӧн.
Му бара дзоридзалас, бара лоас сӧстӧм, великолепнӧй, доръясӧдзыс тырӧма озырлунӧн.
А сійӧ, Малаша, нэм кежлӧ кольӧ сійӧн, мыйӧн лои, жалкӧй шыбитасӧн, сы водзладорын тупкӧсаӧсь став туйяс.
Невольнӧй ойӧстӧм петіс сійӧ морӧс пытшкысь.
— Он узь, Малаша? — юаліс Чечориха.
Малаша дрӧгнитіс.
Нывбаба гӧлӧсын сылы кыліс мырдӧн сёрнитӧм шы, и сійӧс шымыртіс скӧрлун.
Он кӧсйы, эн сёрнит — мыйла притворяйтчыны?
— Ог узь.
А тіянлы мый сыӧдз? — юаліс сійӧ резкӧя.
— Сідз юася.
— И юасьнысӧ нинӧм.
Ті нин сӧмын ме йылысь эн интересуйтчӧй.
— Мыйла нӧ сідз?
Ставнымлӧн ӧд миян ӧти судьба.
Малаша серӧктіс резкӧй, неприятнӧй серамӧн.
— Кыдз жӧ, ставлӧн ӧти!
А менам вот мӧд.
— Но, мый нӧ, несчастье...
— Да, ті вот буретш тӧданныд, мый сэтшӧм несчастьеыс! — Сыын кыпаліс глухӧй скӧрлун, кодӧс некод вылӧ вӧлі уськӧдны. — Пукалінныд эськӧ да чӧв олінныд, кор тіянлы лӧсьыд.
Со кыланныд, кыдзи Грохач узьӧ?
— Эн сёрнитӧй сыкӧд...
Скӧр сійӧ, — ньӧжйӧ шӧпнитіс Ольга Чечорихалысь соссӧ вӧрзьӧдӧмӧн.
Малаша кыліс.
— И правильнӧ, мыйла мекӧд сёрнитны?
Ме скӧр, тӧдӧмысь, скӧр.
Тэ вот бур, кыдзи нӧ!
Нывбабаяс ланьтісны.
Малаша сьӧкыда лолаліс пемыдӧ видзӧдігтыр.
Сылы уси тӧдвылас, кыдзи ӧтчыд сы йылысь гижисны газетын, нянь идралігӧн.
О, сэки сійӧ эз вӧв скӧр.
Нывъяс и бабаяс кутлісны сійӧс.
Фотография вӧлі газетын.
Малаша петіс сэні не сэтшӧм мичаӧн, медбура тыдалісны нюм улын югъялысь пиньясыс, чужӧмыс вошӧ вӧлі вуджӧрын.
Но век жӧ вӧлі фотография газетын, и сы йылысь, Малаша йылысь, вӧлі печатайтӧма, кыдзи передӧвӧй колхозница йылысь.
Мый нӧ, и вӧлі ӧд код йылысь гижны...
А ӧні...
сійӧ, Малаша Вышнева, передӧвӧй колхозница, кынӧм пытшкас новлӧдлӧ тойӧсь фрицлысь отродье.
* * *
Керка стенъяс сайын омляліс тӧв.
Сійӧ кыліс кыз стенъяс пыр, могучӧй керъяс пыр, кодъясысь вӧлі вӧчӧма керкасӧ.
Грохач друг садьмис да гораа очсовтіс.
— Но и узьӧм тэнад, — завидьтӧмӧн шуис Евдоким.
— А мый нӧ, узьыштны оз мешайт.
Код тӧдас, мый водзӧ лоӧ.
— Мый нӧ лоӧ? Тӧдса, мый лоӧ.
— Вермасны миян йӧз воны, — тэрыба шуис Ольга.
Сійӧ кӧсйис, медым и Грохач подтвердитіс, мый найӧ локтасны, мый найӧ вермасны локны.
— Вонысӧ, дерт, вермасны...
Но, медым буретш тайӧ куим луннас...
— Либӧ миян партизанъяс воасны...
— Но, найӧтӧ нин оз, — паныд шуис крестьянин. — Налы ӧні татчӧ не пырны!
Найӧ ылі вӧръясӧ мунісны, вӧръясын пукалӧны.
Татшӧм лым кузя налы нинӧм и думайтны татчӧ кыссьыны.
Кыйӧдасны, виаласны.
Гожӧмын — мӧд делӧ, гожӧмын мунан, кыті кӧсъян, быд куст дзебас, ас ордас лэдзас.
А ӧш мед нин бурджык виччысясны тулыс, вӧрсянь мед найӧс курччаласны.
Татшӧм кадӧ нинӧм петны восьса эрд вылӧ.
— А армия?
— Армия мӧд делӧ.
Армия вермас веськыда мунны.
Ольга ышловзис.
— Тӧлыс кыдзи омлялӧ...
— Шуӧны, мый татшӧм кадас смерть ветлӧдлӧ свет кузя, — шуис Евдоким.
Ольга чувствуйтіс, мый сійӧ мышку кузя котӧртіс неприятнӧй дрӧж.
Жырйын вӧлі пемыд, страшнӧ, окота жӧ стариклы сёрнитны татшӧм торъяс йылысь.
— А мый нӧ, и веськыда висьталӧны, — глухӧя подтвердитіс Чечориха. — Ветлӧ сійӧ миян му кузя, ок, ветлӧ...
Найӧ ланьтісны, быттьӧ кывзысисны кыз стенсайса шагъясӧ, быттьӧ вермисны аддзыны сійӧс, тайӧ туй кузя мунысь смертьсӧ,
— Ӧні кык смерть, — шуис старик.
— Кыдзи кык смерть?
— Гӧгӧрвоана, кык...
Ӧтиыс немецкӧй, коді миян йӧзӧс босьтӧ.
А мӧдыс сійӧ, коді немечьясӧс кыйӧдӧ.
Ольга топыдджыка ляскысис Чечориха дінӧ.
— А ті эськӧ, дедушка, эн мед висьтавлӧй...
Страшнӧ.
— Тэ страшнӧйсьыс эн пов, — сурӧвӧя шуис Грохач. — Ӧні и югыдыс страшнӧй и йӧзыс страшнӧйӧсь...
А колӧ ассьыд тӧдны, и повны нинӧмысь.
Тэ сӧмын повзьы ӧтчыд, тэкӧд вӧчасны ставсӧ, мый кӧсъясны.
— Коді?
— Кыдзи коді?
Немечьяс...
Налы тайӧ медся коланаыс — повзьӧдны йӧзӧс.
Тэ кӧ нин полан, — сідзкӧ, пропал.
А кор тэ полӧмсӧ ас дорӧдзыд он лэдз, и немеч тэныд нинӧм оз вӧч.
— Васька наысь эз пов, а век жӧ сійӧс лыйисны.
И Пащук...
— А ме ӧмӧй шуа, мый оз лыйны?
Сы вылӧ налӧн кианыс и винтовка, медым лыйлыны; сы вылӧ сійӧ и немеч, медым виавны.
Ме ог сы йылысь, абу сыын выныс...
— А мыйын выныс?
— А тэ ӧмӧй он тӧд, мыйын выныс?
Сійӧ чӧв оліс, эз тӧд, мый висьтавны.
— Выныс сыын, медым кутчысьны асладӧ да не сетчыны.
Выныс сыын, медым чӧв овны, кор колӧ чӧв овны.
Медым ни ӧти кыв тэысь пычкыны эз вермыны.
Медся главнӧйыс — тӧдны, мый тайӧ помасяс да на пӧвстысь некод татысь ловйӧн оз пет.
А мый лыясны?..
Эк, том тэ нӧшта.
Мыйта кольӧм войнаын да ас йӧз кост тышын войтырыс пӧгибнитіс...
А дас кӧкъямысыд воын этша миянын немечьяс вӧчлісны омӧльсӧ?
И мый жӧ?
Ни след, ни пас наысь эз коль.
А ми колим.
Му коли, и войтыр сійӧ му вылас — сідзкӧ, ставыс коли.
— Ок, губитӧны найӧ ӧні войтыртӧ, дас кӧкъямысӧд воын дорысь лёкджыка губитӧны.
— Дерт, лёкджыка.
Но сӧмын ставнымӧс оз пӧгубитны.
Лоӧ кодлы и кӧдзны и стрӧитны выльысь.
Виччысьлы, кутам овны — аддзам, а ог олӧй, мукӧдъяс аддзасны, кыдзи ставыс лоӧ.
Нӧшта бурджык, озырджык, тӧлкаджык, войнаӧдз вӧлӧм дорысь...
Ольга ышловзис.
— Век жӧ окота аслым аддзывны...
— Но дерт жӧ!
Тэныд кымын арӧс?
— Дас ӧкмыс.
— Дас ӧкмыс...
Дедушка Евдоким, кор тайӧ миянлы тіянкӧд вӧлі дас ӧкмысыс?
— Со мый думыштӧма, — дӧзмис Евдоким, — менам нин тошкӧй дзормис, кор тэ нӧшта подӧн на пызан увті ветлін...
— Сійӧ сідз.
Но, а сы водзын и ме нин старик.
Гӧгӧрвоана делӧ, ныв, мый аслыд аддзывны окота...
Дас ӧкмыс арӧснад, хо-хо!
Ми дедушкакӧд пӧрысьджыкӧсь тэысь, и то миянлы окота аслыным аддзывны...
— Видзӧдлыны, кыдзи лоӧ война бӧрын, — шога ышловзис Ольга.
Грохач друг чеччыштіс.
— Эг, ме эськӧ не сӧмын тайӧс кӧсйи видзӧдлыны!
Ме эськӧ вот видзӧдлі, кыдзи медбӧръя немеч кулӧ тані, миян сиктын!
Видзӧдлі эськӧ медбӧръя немеч вылӧ Киевын виселица вылын!
Сувтӧдны виселица Днепр дорын гӧра вылын и мед сы вылын ӧшаліс медбӧръя немеч.
И нӧшта видзӧдлыны эськӧ, кыдзи татчӧ ваясны найӧс, кодъяс война дырйи сэні, гортас, пукалісны, гартісны гез миян сьылі вылӧ, кыдзи найӧ кутасны стрӧитны сотӧм сиктъяс, выльысь стрӧитны, кирпичӧн-кирпичӧн тэчны разрушитӧм каръяс.
Помнитанныд, кыдзи вӧлі газетын гижӧма? Кирпичӧн-кирпичӧн!
— Бурджык нин эськӧ аслыным ставсӧ вӧчны, мед сӧмын найӧс тась не аддзыны, — шуис Чечориха.
Евдоким ышловзис:
— Миян войтырыд вывті небыд, ок, небыд войтырыд...
Талун скӧрмас, а аски ставсӧ вунӧдас...
Оз куж миян войтыр новлӧдлыны скӧрсӧ сьӧлӧмас.
— Эн полӧй, дедушка, бурыдтӧ бур, а кыдзи топӧдас сійӧс мускӧдзыс, сэки кутчысь!
А ӧд топӧдіс...
Кыдзи сэки вунӧдны?
Тайӧс и кулан часад он вунӧд?
Он!
Малаша кывзіс аслас пельӧсын пукалӧмӧн.
Грохачлӧн ӧткымын кывъяс кажитчисны сылӧн аслас мӧвпъяслӧн йӧлаӧн.
Да, да, аддзывны виселица вылысь медбӧръя немечӧс, аддзывны, кыдзи найӧ кутасны уджавны пӧсь петтӧдз...
Но сылы тайӧ кокнисӧ оз вай.
Быдӧн вермас мынтысьны да успокоитны сьӧлӧмсӧ, но сылӧн сьӧлӧмыс некор оз успокоитчы.
Век кутас пеж орӧн сӧдзтысьны сыысь думӧн казьтылӧм, кодӧс оз мыськы некутшӧм вир, некутшӧм водзӧс босьтӧм, некутшӧм кад.
Грохачлӧн медбӧръя кывъясыс быттьӧ ӧшйисны пемыдын, быттьӧ ӧзйисны биа шыпасъясӧн йирклӧн пемыд балкаяс вылын:
— Тайӧс ӧмӧй кӧть кулан часад вунӧдан?
И Малаша вочавидзис: «Он!»
— Юны колӧ, — шӧпнитіс Ольга.
— А тэ эн думайт та йылысь, — сурӧвӧя вочавидзис Грохач. — Ва найӧ оз сетны.
Куим лунтӧ выдержитан и ватӧг.
Тані абу жар, пукалан, нинӧм он вӧч, выдержитан!
Сӧмын думайтны оз ков, а то юны ковмас.
— Ок...
— Яндысин эськӧ тэ, нылӧй, — шыасис Чечориха. — Ойзан и ойзан...
Ӧтнадлы тэныд лёк, али мый?
Кодлы ӧні сиктын бурджык?
— Ми жӧ заложникъяс...
— Но, и мый сы вӧсна?
Кӧсйысисны куим лун мысти лыйлыны.
Но и мый нӧ?
Тэ, мый, эн кывлы, со найӧ нянь тшӧктісны сдайтны. Лыйлӧмӧн повзьӧдлӧны.
А кодкӧ ӧмӧй сдайтас?
Став весьтын ӧні смерть ӧшалӧ...
Лоис чӧв.
Ольга кывзіс, быттьӧ зілис кывны сикт кузя ветлӧдлысь смертьсӧ.
А сиктыс, кажитчис, лӧня узис бушков омлялӧм улын, увлань да вывлань гартласьысь лым пиын.
Керкаяс ланьтӧдчӧмаӧсь, быттьӧ ляскысьӧмаӧсь му бердӧ.
Тӧвлӧн шутьлялӧмкӧд сорласис сарайын рӧдитысь Оленалӧн горзӧм, — сійӧ, тыдалӧ, век на некыдз эз вермы рӧдитны.
Но тайӧ горзӧмъяссьыс кындзи оз вӧлі кыв ни ӧти звук,
быттьӧ ставӧн узисны джуджыд унмӧн.
Но керкаясын йӧз эз узьны.
Ставӧн кылісны сійӧс, мый йылысь сёрнитіс Евдоким, — сикт кузя ветлӧдліс смерть.
Сійӧ бергаліс еджыд ёкмыльясӧн туй кузя, лэбаліс керкаяс вевтъяс весьтын, еджыд призракӧн усьласис стенаяслӧн щельясӧ, дзугліс идзас вевтъяс, жалиттӧг песіс туй дорысь медбӧръя нинпуяс, кодъяс нӧшта дзоньӧн на колисны немецкӧй черъясысь.
Сійӧ лэччысьліс йиа морӧснас му бердӧ, могучӧй бордъясӧн шымыртліс мусӧ.
Сэні улын, оврагын, куйлісны виӧм йӧз.
Смерть новлӧдліс лым, тупкис шойяссӧ.
Сійӧ шутьлялӧмӧн тыртіс Вася Кравчуклысь сьӧд чужӧмсӧ, кодӧс быд лун старательнӧя весаліс мамыс.
Тыртіс еджыд мылькъясӧн телӧяссӧ красноармеечьяслысь, кодъяс тӧлысь сайын усины сикт дорын.
Тані, оврагын, вӧлі сылӧн сарство, тані, оврагын, орччӧн лым улын куйлісны виӧмъяс, кодъясӧс пӧртӧма кӧдзыдӧн изйӧ да пуӧ.
Смерть вӧрӧдіс, качайтіс виселица вылын телӧсӧ Левонюклысь, коді зілис писькӧдчыны партизанъяс дінӧ.
И тайӧ телӧыс вӧлі сьӧд да из кодь.
Дзуртіс гез.
Кор тӧв ёнджыка качайтіс шойсӧ, ӧшӧдӧмлӧн кокъяс кучкасисны столбъясӧ, кыліс кос, чорыд стук.
Смерть гартчысь бушколӧн нӧйтчис сарай ворота дорын, кӧні идзас вылын рӧдитіс Олена.
Смерть виччысис ассьыс чассӧ, сераліс, пӧдіс кирзысь серамӧн сикт весьтті лэбалігтыр.
Йӧз кылісны сійӧс.
Йӧз эз узьны керкаясын.
Найӧ вӧрзьӧдчывтӧг куйлісны вольпасьясын йиркӧ веськӧдӧм синъясӧн.
Найӧ кылісны сійӧс пемыдын, омлялысь немецкӧй смертьӧс.
Сійӧ радуйтчис, сераліс, ёсьтіс гыжъяссӧ, немецкӧй смерть.
Сійӧ виччысис обильнӧй урожай.
Тайӧ вӧлі нин не сӧмын оврагын лыйӧм Пащук, не сӧмын Левонюк, коді ӧшаліс немецкӧй петляын.
Тайӧ став весьтын, став весьтын ӧшйис немецкӧй петля, став сьӧлӧмъясӧ метитчис винтовкалӧн сьӧд дуло.
* * *
Заложникъяс сёрнитісны сӧмын сы йылысь, мый йылысь думайтісны ставӧн, мый вӧтліс ун став синъяс дорысь тайӧ бушколӧн да смертьӧн шутьлялысь войнас.
Пӧрысь Евдоким первой орӧдіс чӧв-лӧньсӧ.
— Сійӧ и лоны оз вермы, медым ставсӧ лыйлісны...
Кыдз нӧ сідз?
Став сиктсӧ?
Няньтӧ ӧд некод оз сет...
— А налы мый? — грубӧя серӧктіс Грохач. — Первойысь али мый?
А мый найӧ вӧчисны Леванёвкаын?
Мый найӧ вӧчисны Садыын?
Костинкаын?
На водзын вӧліны существуйттӧм нин сиктъяслӧн призракъяс.
Дзикӧдз сотӧм Леванёвкалӧн, кӧні немецкӧй салдатӧ пельӧс сайсянь ӧти лыйӧмысь немечьяс ӧзтісны нёль боксянь посёлоксӧ, лыйлісны биысь чеччалысь крестьяна кузя, мамъяслӧн син водзын шыблалісны биӧ челядьӧс.
Садылӧн призрак, кӧні став населениеӧс, сё ветымын мортӧс, вӧлі вӧтлӧма гуӧ, кытысь коркӧ босьтлісны кирпичнӧй заводлы сёй, да взорвитӧма гранатаясӧн.
Костинка, кӧні казнитісны став мужчинаясӧс, а нывбабаясӧс челядькӧд вӧтлісны ӧти дӧрӧм кежысь нелямын градуса кӧдзыд вылӧ, и найӧ пӧгибнитісны суседньӧй ылі сиктъясӧ мунан туй вылын.
— Сады, Леванёвка, Костинка...
Тайӧ миян районын, а мукӧдъясын?
Мый найӧ вӧчисны Киевын, Одессаын, мукӧд каръясын?
Мый коли местечкоясысь да сиктъясысь?
А дас кӧкъямысӧд воын?
Эк, дедушка, быттьӧ ті первойысь аддзанныд да кыланныд тайӧс...
Ольга тупкис чужӧмсӧ кияснас да пукаліс чӧв ланьтӧмӧн.
Сӧмын на сылы кажитчис, мый ставыс лоӧ бур, мый вот-вот кылас лыйсьӧм, кылас тӧдса, рӧднӧй «ура!» и ӧдзӧс шумӧн воссяс...
Мездлун, олӧм!
А найӧ сёрнитӧны пыр смерть йылысь да смерть йылысь, кыдз быттьӧ сійӧ должен воны да быть воас, и сылӧн сьӧлӧмыс тырис ужасӧн сыысь, мый найӧ сёрнитӧны сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ тайӧ кутшӧмкӧ ичӧттор.
«Налы лӧсьыд, — шогпырысь думайтіс сійӧ, — Евдоким оліс ассьыс нэмсӧ, кымын арӧс сылы?
Кӧкъямысдас, шуӧны, лыа киссьӧ, татшӧм арлыднад кокни кувны...
Грохач...
Грохач нӧшта дас кӧкъямысӧд воын на воюйтліс, сылӧн верстьӧ нывъяс да баба, лёк, кыдзи пон, мый сылы?
Чечориха... — Ольга колебайтчис.
— Но, да, Чечорихалӧн куим посни челядь, мужикыс армияын.
Но да, но сылӧн век жӧ эм нин верӧс, век жӧ вӧліны нин челядь, а ме мый олӧмсьыс аддзылі?
Налы лӧсьыд сёрнитны»...
— А нянь век жӧ некод оз сет, — шуис Евдоким.
— Дерт, оз сетны, — подтвердитіс Чечориха.
И тадз думайтісны ставӧн, сикт пасьталаын, став керкаясын овраг дорӧдз.
Няньсӧ вӧлі старательнӧя, тӧждысьӧмӧн дзебӧма, гуалӧма, тыртӧма.
Няньыс куйліс ылын му вылын кодйӧм гуясын, из кодьӧдз кынмӧм чорыд муын.
Муын куйлісны зарни кодь шобді да сю, и ид, и ставыс, мый эз удитны сдайтны Гӧрд Армиялы, мый коли на ордын помасьлытӧм, вӧвлытӧм озыр арся урожайысь.
Бура тупкӧмӧн, куйліс муын зарни кодь нянь.
Куйліс мулӧн кыз слӧй улын, куйліс лым толаяс улын, кодӧс тэчис турӧб.
Некодлы не аддзыны, некодлы и весиг не дӧгадайтчыны, кӧнӧсь гуся гуяс.
Гашкӧ сӧмын сэк, немечьяс кӧ решитісны кодйыны уна сё гектар, кодйыны кык-куим метр пыднаӧдз.
abu
Ӧд муын куйлысь зарни кодь зерно — сійӧ абу прӧстӧ зерно, коді сетӧ сиктлы нянь.
Няньысь позьӧ вӧлі эськӧ ӧткажитчыны олӧм ради.
Но муын куйліс горш немецкӧй синмӧн аддзытӧм зарни сьӧлӧмыс рӧдиналӧн.
Куйліс урожай, кодӧс му дӧверитіс крестьянскӧй кияслы, тайӧ муыслӧн дзоридзыс, сылӧн сьӧкыд зарни плодыс.
Сетны зерно, — сідзкӧ сетны нянь немецкӧй армиялы.
Сетны нянь — сідзкӧ вердны тойӧсь фрицъясӧс, пӧткӧдны налысь тшыг кынӧмъяссӧ, шонтыны налысь орӧссьӧм, кынмӧм телӧ.
Сетны нянь — сідзкӧ вӧчны удар сьӧлӧмас налы, кодьяс кӧдзыдын, турӧбын да бушколын героическӧя, асьнысӧ жалиттӧг тышкасисны враглы паныд.
Сетны нянь — сідзкӧ предайтны му враглы, изменитны асланым йӧзлы, признайтны став мир водзын, мый немеч — господин зарниа украинаса мулӧн, мый сійӧ — кӧзяин украинаса сиктъясын.
Сетны нянь — сідзкӧ предайтны асьтӧ да ас йӧзӧс, не пӧртны олӧмӧ приказ, коді кытшовтіс став сиктъясӧс, воис став пельясӧдз, пырис быд сьӧлӧмӧ: ни ӧти кусӧк нянь враглы!
Сетны нянь — сідзкӧ ӧткажитчыны рӧдинаысь, асьсӧ вузавны враглы, изменитны налы, коді пӧгибнитіс тайӧ войнаас, и гражданскӧйын, и дас кӧкъямысӧд воын, и нӧшта водзджык, — изменитны ставлы, коді тышкасис мортлӧн мездлун вӧсна, коді завоюйтіс сійӧс аслас сьӧлӧмлӧн вирӧн.
И сиктын, кӧні асланыс му вылын, асланыс озыр колхозын олісны вӧвлӧм батракъяс, эз вӧрзьы ни ӧти сьӧлӧм.
Нывбабаяс арталісны, думайтісны, мый лоӧ, кор найӧ оз лоны.
Олӧма Ковальчук кывзіс пемыдын лолалӧмсӧ аслас кӧкъямыс челядьлысь, кодъяс узисны крӧватьын да паччӧрын.
Спокойнӧя, кӧзяйскӧя арталіс, мый Лена, ыджыд нывка нин, вермас займитчыны ичӧтъясӧн.
Мыськавны, вурны.
Воасны асланым йӧз — муын тырмасны запасъяс, медым ставнысӧ вердны.
А сэтчӧдз кутасны кыдзкӧ овны, кыдзи и мукӧдъяс.
Вишенкова копыртчыліс аслас ичӧтиклӧн зыбка весьтын да думайтіс, коді вермас вердны ичӧтӧс, кодлӧн эм нёнясьысь кага.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧс оз шыбитны кувны, мый аддзысяс мам, коді вердас сійӧс аслас морӧсӧн.
Грохачиха видзӧдіс пемыдӧ да спокойнӧя думайтіс, мый жӧ лоас:
Грохач пукалӧ кыдзи заложник,
коді жӧ кутас кывкутны нянь сдайттӧмысь, кодныс, сійӧ либӧ ачыс.
abu
Но тайӧ сійӧс эз беспокоит.
Посни челядь абу, нывъяс верстьӧӧсь, справитчасны.
Шогысла топалысь сьӧлӧмӧн думайтіс том Банюк, мый вот ӧні оз вермы виччысьны мужиксӧ.
Тӧлысь сайын сійӧ гижис письмӧ, мый куйлӧ госпитальын, ранитчӧма, а кор петас, гашкӧ, получитас некымын лун кежлӧ отпуск гортас.
Тӧлысь коли — сиктӧ воисны немечьяс, а кор воасны ас йӧз, сійӧ оз ло.
Сылы лои жаль эз ачыс, а верӧсыс.
Небыд, беспомощнӧй, сьӧкыд сылы лоӧ ӧтнаслы.
Йӧз куйлісны пемыдын, думайтісны.
Быдӧн ас ногыс, быдӧн аслас йылысь.
Думайтісны нянь йылысь.
Сійӧ киссис зарни струяӧн, визувтіс ловъя потокӧн, — мулӧн зарни вир, виччысис муын бурджык лунъяс, кор воасны ас йӧз.
Разнӧй йӧз куйлісны керкаясын, медся разнӧй, абу ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Но тайӧ войнас ставӧн тӧдісны да думайтісны ӧти тор йылысь; и сёрниястӧг, обсуждайттӧг, быдӧн ас вӧснаыс, чорыда да бергӧдчытӧм вылӧ решитісны, мый нянь кольӧ муын, мый не нетшыштны сійӧс немецкӧй лапаяслы гуся гуясысь да мый тайӧ донаджык олӧмысь.
Сикт весьтын сералӧмӧн, омлялӧмӧн, бушков шумӧн лэбаліс немецкӧй смерть.
Страшнӧй, шумнӧй, лёк, аслас жертва вылын сералысь.
Керкаясын ставӧн кылісны сійӧс.
Немецкӧй салдатъяс, кодъяс тайӧ войӧ сулалісны постъяс вылын, кынмисны караулын, полӧмӧн видзӧдлывлісны пельпом вомӧныс, старайтчисны ньӧжйӧджык тувччавны лым кузя.
Найӧ сідзжӧ кылісны смерть.
Сійӧ дзебсясис, гусьӧн матыстчис дзик матӧдз, лолаліс чужӧмӧ шуштӧм, йиа лолалӧмӧн.
Найӧ кылісны сійӧс, рӧвъясӧ, керка пельӧс сайӧ дзебсясьысьӧс, идзас вевтъяс вылӧ шумтӧг кайысьӧс.
Сійӧ видзӧдіс на вылӧ уна сюрс йиа синъясӧн, топӧдӧм паръясӧн, кывъястӧг шуаліс приговор.
Сійӧ ньӧжйӧ вуджис сиктса потшӧсъяс вомӧн, сувтліс потшӧсъяс дорӧ, копыртчыліс колодечьяс весьтын.
Сійӧ вӧлі быдлаын, найӧ быдлаын чувствуйтісны сійӧс, немеч салдатъяс.
Смерть муніс накӧд орччӧн сиктса улича кузя, накӧд ӧтлаын сувтліс хатаяс дорын, колльӧдіс найӧс, кор найӧ бӧр локтісны гортас, паськӧдіс найӧ синъяс вылӧ сьӧд завеса сьӧкыда узигӧн.
Найӧ ощущайтісны сылысь кӧдзыд видзӧдлассӧ асланыс телӧ вылын, найӧс йиджтісны сылӧн тыдавтӧм синъясыс, кынтіс сійӧ тыдавтӧм вомлӧн лолалӧмыс.
Лы вемӧдз чувствуйтісны найӧ сійӧс, чӧв олысьӧс, неумолимӧй украинаса смертьӧс, коді лыддис, выль пӧв лыддис найӧс лыа чуньнас.
V
Тӧв шумитіс да омляліс, сарай рутшкакыліс, быттьӧ вот-вот вӧрзяс местасьыс, пӧрӧ увлань, оврагӧ.
Балкаяс вӧрисны, идзас вевт кышӧдчис, тӧв кватитліс идзас клӧкъяс да нуліс найӧс ылӧдз сикт сайӧ, эрд вылӧ, лымъя му вылӧ, коді вошліс йӧктысь лымлӧн руын.
Олена горзіс.
Горзіс став гӧлӧстырнас.
Сылысь телӧсӧ орйӧдліс дикӧй дой.
Не сӧмын кага чужтан дой, — ӧні кылісны прикладъясӧн став кучкӧмъяс, штыкӧн став сутшкӧмъяс, му вылӧ став усьлӧмъяс, кор салдатъяс гӧняйтӧдлісны сійӧс войын улича кузя, сарайлӧн кӧдзыд, горш косьмӧм, тшыгъялӧм.
Ставыс тайӧ уськӧдчис сы вылӧ, кыдзи тшыг кӧинъяслӧн стада, курччаліс, нетшкис хищнӧй пиньясӧн.
Кажитчис, мый телӧ оръясьӧ кусӧкъяс вылӧ, мый сійӧ сотчӧ ловъя биӧн, мый сійӧс писькӧдлӧны уна сюрс отравитӧм лезвие.
Олена горзіс.
Ӧні позьӧ вӧлі горзыны.
Сійӧ ӧд рӧдитӧ — и позьӧ вӧлі жугӧдны чӧв олӧмлысь печать, кодӧс пуктіс медбӧръяӧдз зэвтӧм вӧля.
Сійӧ чӧв оліс сійӧ кадсянь, кор немечьяс кыскисны сійӧс керкаысь, да сійӧ минутӧдзыс, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый век жӧ, ставыслы паныд, сійӧ рӧдитӧ.
Мый ни прикладъясӧн кучкалӧмъяс, ни лым вылӧ усьласьӧмъяс, ни кӧдзыд эз вины кагаӧс сы пытшкысь.
Сійӧ вӧлі ловъя и кӧсйис петны свет вылӧ, зілис свет вылӧ, писькӧдіс аслыс туй, сылысь телӧсӧ жалиттӧг косявлӧмӧн.
Олена горзіс не мортнога, зверинӧй горзӧмӧн, и тайӧ горзӧмыс вайис сылы кокнялыштӧм.
Сыын вӧйи дойыс, воши кӧдзыдыс, ланьтіс тӧв, коді мрачнӧя омляліс стен сайын.
Сарайлӧн воротаяс дзуртыштісны.
Сійӧ весиг эз бергӧдлы юрсӧ.
Схваткаяс вӧліны пыр тшӧкыдджыкӧсь, пыр ёнджыкӧсь, и сійӧ горзіс, горзіс, кыдзи сылы вӧлі колӧ, кыдзи требуйтіс мучитчӧм телӧ.
Салдат сувтіс ӧдзӧс дорын да кӧсйис горӧдны, но гӧгӧрвоис, мый нывбаба рӧдитӧ.
Здук мысти воис мӧдыс.
Найӧ видзӧдісны, сералісны, ӧта-мӧдыскӧд сёрнитігтыр.
Но сылы вӧлі веськодь, мый сійӧ куйлӧ пасьтӧм идзас вылын, мый сы вылӧ видзӧдӧны йӧз мужчинаяслӧн яндысьтӧм синъяс.
Сійӧ рӧдитіс кага, и тайӧ, кыдз стенаӧн, торйӧдіс сійӧс мирысь, кӧні ыджыдалісны немечьяс, и тайӧ тупкис сійӧс яндысьтӧм видзӧдӧмысь, тайӧ, кыдзи броняӧн, видзис сійӧс налӧн глупӧй серамысь.
Сійӧ рӧдитіс дитяӧс, и найӧ, тыдалӧ, решитісны сетны сылы рӧдитны, сы вӧсна мый сулалісны ӧдзӧс дорын да, пыртӧг, виччысисны.
Горзӧм ёнмис.
Орчча керкаясын бабаяс пасъясисны, веськӧдлісны ужасӧн тырӧм синъяссӧ бушков ру вылӧ, коді тупкис сарайсӧ.
Олена Костюк, ӧтнас, отсӧгтӧг, рӧдитіс кӧдзыд тыртӧм сарайын.
Найӧ думайтісны, мый сійӧ куліс нин, мый пӧгибнитіс кӧдзыдысь, мый важӧн кулӧма дитя сы пытшкын.
А вот Олена рӧдитӧ, и сы дорын абу некод, коді эськӧ сетіс сылы стӧкан ва, коді эськӧ кӧтӧдіс потласьӧм паръяссӧ, лӧсьӧдіс пӧдушка юр улысь, дружескӧя отсаліс сылы.
Сійӧ рӧдитіс, кыдзи некод некор сиктын эз рӧдитлы, — пасьтӧм, кӧдзыдын, сарайлӧн сёй джодж вылӧ шыбитӧм.
Бабаяс пасъясисны, топӧдлісны пиньяссӧ, тупкылісны пельяссӧ, но любопытство пыр жӧ венліс да заставляйтіс кывзысьны бара.
Горзӧ на?
Да, сійӧ нӧшта горзіс на, горзіс вына, пельтӧммӧдан горзӧмӧн — и кытысь сӧмын сійӧ босьтчывліс тайӧ мучитчӧм, нӧйтӧм, истерзайтӧм телӧас.
Медбӧрын горзӧмыс вуджис омлялӧмӧ да ори, ланьтіс.
— Рӧдитіс, — шӧпнитіс Малючиха, кодлӧн керкаыс вӧлі ставысь матын, да лэччысис скамья вылӧ.
— Рӧдитіс, — повторитіс ичӧтик Зина.
Минут гӧгӧр Олена куйліс, кыдзи кольмӧм морт.
Со сійӧ, сылӧн кагаыс.
Ставлы да быдӧнлы паныд, сійӧ петіс век жӧ свет вылӧ, дитя батьлӧн, кодӧс виӧма нин, дитя мамлӧн, коді збыльысьсӧ должен эськӧ вӧлі дасысь кувны.
И вот — пи.
Ичӧтик гӧрд созданиетор.
Сійӧ босьтіс писӧ киас.
Бабка эз вӧв, некодлы вӧлі вӧчны сійӧ торъяссӧ, мый пӧлагайтчӧ, и сійӧ, кыдзи пон, йирис кагалысь гӧг вужсӧ, кӧрталіс чышъян сырторйӧн, коді орис нӧшта первой лунас, кор сійӧ куйліс тані, следствие водзвылын.
Сійӧ чышкаліс кагаӧс йизьысь киясӧн, ва кринча йылысь, некымын капля ва йылысь мечтайтӧмӧн, медым мыськавны сылысь кӧть чужӧмсӧ.
Кага горӧдіс.
Здоровӧй кагалӧн нормальнӧй, здоровӧй гӧлӧсӧн.
Оленалӧн сибдіс лолыштӧмыс.
Тайӧ пи.
abu
Первой пи сійӧ олӧмын, первой дитя сійӧ телӧлӧн, коді вӧлі бесплоднӧй нелямын арӧсӧдз.
Ӧні сійӧ эм.
Ставыслы паныд сійӧ чужис.
— Микола, пи, — кӧсйис сійӧ висьтавны, радуйтны верӧссӧ, мынтысьны сылӧн став бурысь.
Ӧд некор, некор став тайӧ вояс чӧжыс, кӧть сійӧ сэтшӧма кӧсйис кага, сійӧ эз видлы гӧтырсӧ, эз оскорбит сійӧс, эз шу курыд кыв.
Со босьті пӧ бесплоднӧй рӧдиттӧмӧс, видзӧдныс и ён, и здоровӧй, а пытшкӧсыс, тыдалӧ, сісь, абу сэтшӧм, кутшӧм мукӧд нывбабаяс, кодъяс сьӧктӧны, рӧдитӧны, вердӧны.
Олена весиг пырсӧ эз верит, кор друг казяліс, мый сійӧ сьӧкыд.
Сійӧ ӧд вӧлі пӧрысь, нелямын арӧс.
И век жӧ, вӧлӧм, збыль.
А сэсся Миколаӧс босьтісны армияӧ.
Сійӧ прӧщайтчис сыкӧд, но сійӧ тӧдіс, мый медся жаль сылы янсӧдчыны тайӧ рӧдитчытӧм на кагаыскӧд.
И вот Микола абу, пӧгибнитіс фронт вылын, а ӧні кага чужис, да буретш пи.
Чужис немецкӧй тюрьмаын, салдатъяслӧн яндысьтӧм видзӧдласъяс улын, кодъяс эз кужны уважайтны весиг рӧдитысь мамӧс, чужис налӧн яндысьтӧм серам улын.
Кага куйліс идзас вылын, ва, кӧдзыд идзас вылын.
Сійӧ босьтіс сійӧс киас, пасьтӧмӧс, топӧдіс куш морӧс бердас, лолаліс сы вылӧ, шонтыны зільӧмӧн.
Сійӧс шымыртіс висьтавны позьтӧм ужас, мый вот сійӧ, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, чужис, а ӧні кынмас, кыдзи гӧнтӧм чипан, кыдзи синтӧм каньпи, кӧдзыд вылын.
Олена зілис шонтыны сійӧс аслас телӧӧн, пӧльыштны сы пытшкӧ ассьыс шоныдсӧ, но чувствуйтіс, мый йизьӧны сылӧн киясыс, мый ставнас сійӧс босьтӧ йирмӧга кӧдзыд, мый сӧнъясын кыпалӧ вирыс.
Ӧдзӧс дорын салдатъяс мый йылыськӧ сёрнитісны ӧта-мӧдыскӧд, сэсся ӧтиыс муніс да регыд бӧр воис.
— На, — шуис сійӧ небрежнӧя.
Идзас вылӧ лэбзисны дӧрӧм, юбка, ковта.
Сылӧн аслас паськӧмыс, ставыс, мый сы вылысь нетшыштісны рытнас, сыӧдз кыдзи вӧтлыны туй вылӧ.
Олена вериттӧг видзӧдліс салдат вылӧ.
Сійӧ глуповатӧя нюмъёвтіс.
Дрӧжжитысь киясӧн Олена босьтіс дӧрӧм, гартіс кагасӧ полотноӧ, старательнӧя тӧбис сійӧс.
Полотноӧн гартӧм ичӧтик чужӧмыс вӧлі тешкодь, кукольнӧй, гудыр кельыдлӧз синъяса, кодъяс вӧліны муртса синмассьӧм понпилӧн синъяс кодь.
Сійӧ пӧдіс шудысла.
Эм мыйӧ гартыштны кагасӧ.
Тайӧ здукас сійӧ вунӧдіс став мукӧд йывсьыс — тайӧ вӧлі медся важнӧй.
Кажитчис, ӧні ставыс нин лоӧ бур, кошмар прӧйдитіс.
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ пасьталіс юбка да ковта.
Тайӧ эз вермы шонтыны сійӧс, но сійӧ век жӧ чувствуйтіс кокнялӧм, куш, страдайтӧм телӧсӧ тайӧ тряпьеяснас тупкӧмӧн.
Пась да чышъян... вот эськӧ пась да чышъян кӧ, кодъяс колины офицер ордын...
Но сійӧ заставитіс асьсӧ чӧв овны.
Тырмас и сійӧ, мый эм, кага куйліс сӧстӧм полотноӧ гартӧмӧн, гартлӧма сідз, мый кӧдзыд сылы эз на угрожайт.
Сійӧ пуктіс сійӧс аслыс пидзӧс вылас, гартліс нӧшта юбка чукыръясӧ.
Сійӧ куйліс лӧня, тыдалӧ, эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, — мый нӧ нӧшта колӧ?
И сійӧ нин, мый сійӧ получитіс, вӧлі мыйкӧ дзик вӧвлытӧмӧн, кутшӧмкӧ чудеснӧй событиеӧн, кодӧс сійӧ эз гӧгӧрво.
Сійӧ жӧ бура аддзис, мый паськӧм сылы шыбитіс немеч, но эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс. Юбка, ковта, дӧрӧм кыдз быттьӧ усины йирксянь либӧ найӧс пыртіс сарайӧ тӧв лымъя муяс вылысь.
Ворота дзуртӧмӧн пӧдлассис.
Сійӧ копыртіс юрсӧ кер бердӧ да вуграліс, лихорадочнӧя узис джынвыйӧ.
Мышкутіыс визлаліс йирмӧг, сійӧс босьтліс то жар, то кӧдзыд, вугралігӧн мыйкӧ кажитчис.
Туй кузя муніс Микола, а паныдӧн сулаліс сійӧ сьӧдіникыс, офицерскӧй любовницаыс.
Микола мыйкӧ висьталіс, и Оленалы друг сутшкис сьӧлӧмас кутны позьтӧм хищнӧй ревность.
Сійӧ дрӧгнитіс, садьмис да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр.
Эз, эз вӧв ни Микола, ни офицерскӧй любовница, вӧлі сарай, идзас чукӧр да киас пиыс — еджыд ёкмыль гӧрд ичӧтик, гӧгрӧс чужӧма.
Сійӧ повзьӧмӧн думыштіс, мый вермис узигас кисьыс лэдзны кагасӧ, да крепыдджыка лэччысис стен бердӧ.
Сійӧ бара вугыртіс.
Дугдывтӧг юрӧ волісны ӧта-мӧдкӧд дзугсьысь вӧвлӧмторъяс.
Горзӧ приказчик...
Но кыдзи нӧ тайӧ вермас лоны, сійӧс ӧд виисны сэки, сійӧ уси кулӧмӧн зорйӧн кучкӧмысь, и друг сійӧ сулалӧ орччӧн да горзӧ, а боктіыс мунӧны красноармеечьяс, но на пӧвстын абу Микола, на пӧвстын Кудрявый.
Кудрявый ӧвтӧ кияснас, сійӧ нуӧ ыджыд ёкмыль полотно.
Полотно нюжалӧ, нюжалӧ помтӧм туйӧ, коді мунӧ сикт пыр, и тайӧ векни еджыд туйӧдыс мунӧ неважӧн чужысь пи.
— Видзӧдӧй, сійӧ котралӧ нин, — дивуйтчис Федосья Кравчук.
Олена сідзжӧ сэтшӧма дивуйтчис, мый бара садьмис вугралӧмысь.
Горшсӧ сотіс, вывті ёна колӧ вӧлі юны.
Кывйыс лои пу кодь, сійӧ, сера да сутшӧдтӧдлысь, куйліс вомас, быттьӧ йӧзлӧн.
Паръясыс потласисны, сійӧ видліс кинас, и чуньясас коли вир след.
Пеляс шумитіс, лыяссӧ ёнтіс, помтӧм слабость кыптіс кысянькӧ пытшкӧссянь.
Сійӧ видзӧдліс кага вылас, видліс сылысь плешсӧ, сылы кажитчис кӧдзыд, кыдзи йи, но сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧс асьсӧ сотӧ лихорадочнӧй жар. И бара вугыртіс.
Сійӧ вӧтасис ва, ва, ва помтӧм, визувтіс ю, вӧрис ты, а сылӧн вӧлі розя ведра, и сійӧ эз вермы гумовтны васӧ.
Сійӧ сувтіс пидзӧс вылас да олігӧн дорысь яснӧйджыка аддзис йӧрдан.
Доръясыс вӧліны вижӧсь, сьӧд ва визувтіс, вӧрис, быттьӧ ловъя, булькӧдчис, йитӧминӧ петӧмӧн, и бара вошліс йи улӧ, котӧртіс аслас ылі туйӧ.
Йи вылын кыз слӧйӧн куйліс лым да ӧтилаті вӧсни струйкаӧн киссис ваӧ, быттьӧ пызь изки розьысь.
Ваӧ усьӧм бӧрын лым друг лоис виж, чукӧрмис комӧкӧ, йӧктіс йӧрданын.
Олена кӧсйис кутны тайӧ лымсӧ, вайны косьмӧм паръяс дорӧ, но ва нуис сійӧс йи улӧ, и сійӧ воши.
Друг йӧрдан гӧгӧр лоисны кузь потасъяс, йи кутіс шумӧн жугласьны.
Олена чувствуйтіс, мый йиыс вӧрӧ, мый сы улын воссьӧ ва пропасть.
Сійӧ садьмис, но эз вермы кыпӧдны юрсӧ.
Кыліс кагалысь спокойнӧй, рӧвнӧй лолалӧмсӧ.
Да, сылы ӧд эз ков юныс.
Но аддзысяс-ӧ морӧсын йӧв, кор сылы ковмас?
Сійӧ сэтшӧм важӧн нинӧм эз юлы, быдса вечность.
Оз жӧ позь лыддьыны кык-куим китыр лым, кодӧс удайтчис сылы кватитны вомнас немечьяс син водзын.
Ак, кутшӧма сылы колӧ вӧлі юны, кутшӧма не мортногӧн колӧ юны!
Доймисны паръяс, доймис кыв, горш, дойман судорога топӧдіс горшсӧ.
Пытшкӧсыс дрӧжжитіс мучительнӧй сутшиктылӧмысь.
Сійӧ вугыртіс, и бара кутіс киссьыны еджыд лыа, еджыд, кыдзи гожӧмын ю дорын, лэбалысь, кыдзи бус, киссис еджыд пызь изки улысь,
став мирыс вӧлі лэбалысь еджыд пызьлӧн кымӧръясын, нинӧмӧн вӧлі лолавны, вом тырӧма еджыд бусӧн, а колӧ мунны буса туй кузя, мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт мунны, тэрмасьны,
сійӧ тӧдіс, оз позь воштыны ни ӧти минут.
Кокъяс сибдӧны лыаас, пӧщадатӧг сотӧ шонді,
сотчӧны керкаяс — вӧлӧмкӧ, сиктын пӧжар.
Колӧ, мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт, петкӧдны биысь кагаӧс, а сэк жӧ пӧльтӧ тӧв, киньяс киссьӧны быд боксянь.
Сылӧн ӧгралӧ нин юбкаыс, чышъяныс.
И мыйла вӧлі татшӧм жарнас пасьтавны пась, чышъян?
А ӧні абу нин кадыс шыбитны ставсӧ тайӧс ас вывсьыс, колӧ котӧртны, ӧдйӧджык котӧртны, кытчӧдз би эз шымырт кагалысь ичӧтик юрсӧ.
Ак, да ӧд тайӧ сотчӧ пос, би кыпӧдчӧ вывлань, шумӧн гылалӧны увлань балкаяс...
Тыдалӧ, сійӧ сёрмис, эз котӧрт ас кадӧ, и вот ӧні ставыс усьӧ сы вылӧ.
Ӧтчаяннӧя сійӧ корсьӧ кагасӧ — сійӧ уси кияссьыс, сійӧс тыртіс керъясӧн, шымыртіс биӧн.
Вӧрсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи сотчысь пос гӧгӧр беспомощнӧя, кияснас ӧвтчиг да мыйкӧ горзігтыр, суетитчӧны немечьяс.
Тайӧ горзӧмсьыс сійӧ и садьмис.
Сы весьтын, сійӧс сапӧгӧн тойлалігтыр, сулаліс немеч.
Олена пыр жӧ воис садьӧ.
Немеч жестъясӧн приказывайтіс сувтны.
Сьӧкыда, слабость венӧмӧн, сійӧ сувтіс пидзӧс вылас, сьӧкыда кыпӧдчис, кагасӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн.
Салдат тойыштіс сійӧс прикладӧн, ворота дорӧ вӧтлігтыр.
Еджыд лымъя мирыс, коді воссис сійӧ синъяс водзын, ёрис синсӧ сылысь.
Сійӧ кывзысьӧмӧн муніс салдат водзын, довъялігтыр, кыдзи код морт.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧс бара нуӧдӧны допрос вылӧ.
Зывӧка сы вылӧ видзӧдліс Вернер.
Олена вӧлі страшнӧй.
Чужӧмыс не мортнога, зывӧктана виж.
Потласьӧм паръясысь визувтӧма вир да косьмӧма щӧка вылас.
Син улас вӧлі ыджыд вир гадь, сьӧд, гӧрд, вижоват.
Кажитчис, ӧти синмыс вешйӧма вывлань.
Дзугсьӧм, сибдӧм юрси ёкмыльяс ӧшалісны омӧльтчӧм чужӧмлӧн кыкнан бокын.
Пыктӧм кӧмтӧм кокъяс сьӧдасьӧмаӧсь.
Вернер барабанитіс чуньяснас пызанӧ да довкнитіс салдатлы, медым сійӧ сетіс нывбабалы улӧс.
Нывбаба удивитчис, но пыр жӧ, разрешение виччысьтӧг да еджыдоват синкымъяс улын васӧд синъяс вылӧ напряжённӧя видзӧдігтыр, пуксис.
— Пи али ныв? — виччысьтӧг юаліс сійӧ, кага вылӧ довкнитӧмӧн.
— Пи, — вочавидзис Олена топалӧм, бырӧм гӧлӧсӧн.
Вернер висьталіс кутшӧмкӧ приказание, и салдат вайис ва кружка.
Оленалы кажитчис, мый сійӧ бара сӧрӧ.
Сійӧ кватитіс кружкасӧ да жаднӧя, ӧдйӧ, кӧдзыд ваӧн пӧдӧмӧн, гораа глӧкнитіс, доймысь паръяс вылын, косьмӧм кыв вылын, сотчысь горшын ва чувствуйтӧмӧн.
— Тырмас, — шуис Вернер.
И салдат нетшыштіс сылысь кружкасӧ.
Сійӧ видзӧдліс сы бӧрся йӧймӧм, отчаяниеӧн тырӧм синъясӧн.
Но ва эз нин вӧв, ва сулаліс пызан вылын.
Сылӧн веркӧсыс нӧшта вӧрис на, сійӧ вӧлі сэн жӧ матын, свежӧй, кӧдзыд ва кружкаын.
Паръяс доймисны нӧшта ёнджыка.
Но горшас сійӧ чувствуйтіс освежайтысь ва, и юны коліс нӧшта ёнджыка, воддза дорысь, позьӧ кӧ вӧлі сӧмын ёнджыка кӧсйыны юны.
— Сідзкӧ, пи... — нюжӧдіс капитан.
И Олена зэвтіс став вынъяссӧ, медым кывны, гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ.
Тайӧ жырас дзебсис мыйкӧ страшнӧй,
тані кыпӧдчис кутшӧмкӧ опасность, кодын сійӧ оз сет аслыс отчёт.
И тайӧ ваыс, кодлысь некымын глӧтӧк сетісны сылы ньылыштны, и тайӧ сылы сетӧм улӧсыс, и капитанлӧн мортнога юалӧмыс — ставыс тайӧ вӧчис сылы сэтшӧм страх, мый сійӧ дрӧжжитіс.
Тэрыб посни дрӧж прӧйдитіс став телӧті, дрӧжжитіс быд сӧн, быд мускул.
Сійӧ напряжённӧя видзӧдіс капитан чужӧмӧ.
— Сідзкӧ, пи рӧдитін... — нӧшта ӧтчыд шуис сійӧ. — Здоровӧй, ловъя пи...
Олена виччысис, мый лоӧ водзӧ.
— Но, ӧні, ме думайта, тэ лоан тӧлкаджык.
Ӧні нин делӧыс не сӧмын тэын.
Ӧні тэ верман спаситны либӧ погубитны питӧ.
Сідз ӧд?
Спаситны либӧ погубитны, — сійӧ шуис тайӧс нюжӧдӧмӧн, тӧдчӧдӧмӧн.
Сійӧ инстинктивнӧя топӧдіс кагасӧ морӧс бердас.
Капитан сюся видзӧдіс сы вылӧ, сылысь быд движение, чужӧм выражениеын быд вежсьӧм наблюдайтӧмӧн.
— Тӧрыт войнас тэныд кӧсйисны сетны нянь.
Коді сійӧ вӧлі? — юаліс сійӧ небыда, быттьӧ эз сет аслас юалӧмлы некутшӧм тӧдчанлун.
— Ог тӧд!
— Кыдз нӧ сідз, он тӧд?
— Ог тӧд, — выльысь шуис сійӧ, Вернерлы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, да сэтшӧм убеждённӧя, мый сійӧ веритіс.
Сійӧ ӧд збыльысь вермис не тӧдны.
— Кодлӧн тэнад суседъясысь эмӧсь челядь?
— Челядь? — сійӧ весиг удивитчис. — Ставлӧн эмӧсь челядь.
Кыдзи нӧ челядьтӧг?
Да, да.
Челядь вӧліны ставлӧн, ставлӧн, сылӧн кындзи.
А ӧні вот и сылӧн эм кага, пи, пиук.
Сійӧ узьӧ сылӧн ки вылас, мам дӧрӧмӧ тӧбӧмӧн, немецкӧй комендатураын.
Сійӧ и оз тӧд, мый сэтшӧмыс немечьяс.
Оз, сійӧ нӧшта оз на тӧд.
— А кыдз тэ думайтан, коді вермис сетны нянь?
Коді вермис ыстыны детинкаӧс, ар дас-дас ӧтиаӧс?
Сійӧ дум вылас вайӧдліс став суседъяссӧ.
Дерт, не сы могысь, медым вочавидзны.
Эз, сылы колӧ вӧлі аслыс тӧдны, коді зілис отсавны сылӧн медся сьӧкыд часӧ, коді уськӧдчис немецкӧй пуляяс улӧ, медым вердны сійӧс.
Но быдӧнлӧн вӧлі челядь, и кымынлӧн вӧліны детинкаяс дас-дас ӧти арӧсаяс.
Оз, оз, сійӧ и аслыс оз вермы тӧдмавны.
— Ог тӧд.
Сиктын детинкаяс уна.
Быд керкаын челядь...
Вернер зумыштчис, гӧгӧрвоӧмӧн, мый сійӧ збыльысь оз тӧд.
— Но, ладнӧ...
А висьтав, кӧні ӧні вермас лоны Кудрявый?
Олена кынмис.
Бара заводитчӧ сійӧ жӧ.
Но сійӧ чувствуйтіс ки улас пиыслысь пӧсь телӧ, и тайӧ ичӧт телӧсьыс сійӧ сьӧлӧмӧ пырис вын да бодрость.
Ӧні сійӧ абу нин ӧтнас немецкӧй юалӧмъяслӧн перекрестнӧй би улын.
Ӧні сыкӧд пи, кодӧс чужтӧма мучитчӧмӧн сарайлӧн куш сёй джоджын, сылӧн дитя, кодӧс сійӧ виччысис кызь во да, медбӧрын, вермис виччысьны.
Кага вӧлі сыкӧд да лӧня узис, сійӧ кияс улын посни да тшӧкыда тіпкис ичӧтик сьӧлӧм, быттьӧ лэбачлӧн сьӧлӧм.
Гӧгрӧс гӧрд чужӧм, муртса тӧдчысь синкымъяс, кизь кодь ныр, медся мича, медся чудеснӧй ставсьыс, кутшӧмъясӧс ковмывліс сылы аддзывны.
Сійӧ чувствуйтіс помтӧм спокойствие, тырвыйӧ уверенность, мый ӧнітӧ некод немтор сылы вӧчны оз вермы — пиыс сыкӧд.
— Кӧні сійӧ ӧні вермас лоны? — бара юаліс Вернер спокойнӧя, ӧлӧдӧмӧн.
Олена отрицательнӧя довкнитіс юрнас.
— Ог тӧд ме...
— Он тӧд...
А кӧні найӧ вӧліны, кор тэ воин сиктӧ?
— Ог тӧд...
Вӧрын...
— Кутшӧм вӧрын?
Олена лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Вӧрын.
Тайӧ вочакывйыс нинӧм эз сет.
Еджыд эрд, коді паськаліс сикт гӧгӧр, быдлаын мытшасьліс вӧрӧ.
Вӧр нюжаліс асыввылӧ и рытыввылӧ, войвылӧ и лунвылӧ.
Сӧмын районлӧн тайӧ юкӧнын вӧр эз вӧв, и та вӧсна сылӧн отрядыс сэтшӧм спокойнӧя пукаліс сиктын.
Но мукӧдъясыс дугдывтӧг подвергайтчисны быдсикас виччысьтӧмторъясӧ, та вӧсна командование сэтшӧм настойчивӧя требуйтіс кутшӧмкӧ сведениеяс, кодъяс отсалісны эськӧ воны местаӧдз, кӧні дзебсясис отрядкӧд Кудрявый.
— Вӧръясыс тані уна...
Кутшӧм боксянь тэ локтін сиктӧ?
— Ог помнит, ог тӧд...
Лым быдлаын,
менӧ петкӧдісны туй вылӧ,
вот и ставыс...
— Сідз...
Тайӧ нӧ кутшӧм туй вылӧ?
— Ог помнит...
— Сэтшӧм ӧдйӧ вунӧдін?
Ӧд ставыс нёль лун, кыдзи тэ воин сиктӧ.
Сійӧ дивуйтчӧмӧн уськӧдіс тӧдвылас, мый ӧд и збыль, талы ставыс квайт лун.
Кык лун йылысь Вернер, сідзкӧ, оз тӧд.
Квайт лун, а кажитчис, мый сійӧ кадсяньыс, кыдзи сійӧ ньӧжйӧникӧн лӧсьӧдчис да муніс землянкаысь вӧрӧ, колис быдса олӧм.
Вернер ньӧжйӧ гартіс папирос. Сэсся кыпӧдіс синсӧ да видзӧдліс виж, лӧзъясӧн тырӧм чужӧм вылӧ.
— Кывзы, тэ ӧд мам...
Бара тайӧ кывъясыс.
Но ӧні тайӧ кыкпӧв збыльджык, ӧні сылӧн ки вылас пи, ичӧтик дитя, кодӧс чужтӧма сарай джоджын, тӧбӧма мам дӧрӧмӧ.
— Тэнад эм пи.
Виж чужӧм югдіс нюмъёвтӧмӧн, коді кыптіс душа пыдӧссяньыс.
Да, сылӧн эм пи, эм пи...
— Тэ кӧсъян, медым сійӧ вӧлі ловъя, дзоньвидза, кӧсъян, медым сійӧ быдмис?..
Да, да, ак, кутшӧма сійӧ кӧсйис, медым сійӧ вӧлі ловъя да здоров!...
Мед сійӧ быдмис...
Сійӧ кутас кыпавны, сувтны ичӧтик покояс вылас. Кутас котравны керкаын, кыссьыны порог вомӧн, босьтны ичӧт чуньяснас пызан вылысь пань.
Сійӧ кутас котравны кань бӧрся, пон бӧрся, кукань бӧрся. Пырас йӧрӧ, нетшыштас аслыс морковь.
Сэсся сійӧ лоӧ ыджыдджык, мунас школаӧ, босьтас сумка небӧгъясӧн, важнӧй, торжественнӧй.
А сэсся?
Эз, сійӧ эз вермы аслыс представитны, мый лоӧ сэсся,
эз вермы аслыс представитны, мый крохотнӧй существо, кодӧс сійӧ кутӧ киас, быдмас, гӧтрасяс, сылӧн аслас лоӧны челядь...
— Тэнад эм позянлун спаситны сійӧс.
Эм позянлун сохранитны олӧм и аслыд, и аслад кагалы.
Ме сета тэныд тайӧ позянлунсӧ.
Эн ло йӧйӧн да используйт сійӧс.
Олена чӧв оліс.
Сійӧ эз дзик гӧгӧрво, мыйӧ нуӧдӧ немеч, но сійӧс бара шымыртіс беспокойство, телӧ кузяыс котӧртіс йирмӧг.
Мый сійӧ кӧсйӧ?
Мыйла сёрнитӧ сэтшӧм спокойнӧя, ньӧжйӧ да убедительнӧя, быттьӧ збыльысь гӧгӧрвоӧ сійӧс да кӧсйӧ сёрнитны мортногӧн?
— Найӧс ми век жӧ аддзам.
Лун водзджык, лун серӧнджык,
тайӧ оз имейт тӧдчанлун.
Думышт, ӧд ставыс миян киясын.
Гӧрд Армияӧс жугӧдӧма, ставсӧ помалӧма, мыйла тайӧ глупӧй упрямствоыс?
Найӧ пукалӧны вӧрын да нинӧм оз тӧдны.
Найӧс жӧ кытшалӧма быд боксянь, налӧн петан туй абу, спасение абу.
Не талун — аски найӧ веськалӧны миян киясӧ да найӧс лоӧ накажитӧма.
А тэныд ме гӧтов прӧститны накӧд ӧтлаын вӧчӧм преступлениеястӧ.
Тэнӧ уговоритісны, пӧръялісны.
Но, и пиыд тэнад сэки эз на вӧв...
Ми вунӧдам весиг сы йылысь, мый тэ взорвитін пос.
Кутан спокойнӧя овны сиктын, воспитывайтны кагатӧ...
Сійӧ бура кывзіс, сы вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
— Эн думайт, мый ме зверь кутшӧмкӧ либӧ изверг.
Мый нӧ вӧчан, служба!..
Ме вӧча сійӧс, мый меным тшӧктӧ салдатлӧн долг, рӧдина дінӧ отношениеын обязанностьяс...
А тэ меным жаль.
И тэнад кагаыд жаль.
Асьтӧ он жалит, жалит кӧть питӧ.
Тэ сетін сылы олӧм, тэ он имейт право мырддьыны сійӧс сылысь.
— Кыдзи сійӧ — мырддьыны? — юаліс сійӧ машинальнӧя, быттьӧ мӧдтор йылысь думайтӧмӧн.
Вернер терпиттӧма котшкӧдіс чуньяснас пызанӧ.
— Тэ жӧ гӧгӧрвоан, тэ зэв бура гӧгӧрвоан, мый, вочавидзны ӧтказывайтчӧмӧн, приговаривайтан смертьӧ ассьыд кагатӧ.
Думышт, думышт неуна, ме виччысьышта.
Думышт, а сэсся вочавидз.
Кутан тэ сетны показаниеяс либӧ он?
Но ме думайта, мый тэ лоан гӧгӧрвоысь морт да вочавидзан.
Налы век нин нинӧм оз отсав, а тэ спаситан асьтӧ да кагатӧ.
Сійӧ перйис ящикысь табак да бумага да заводитіс ньӧжйӧ гартны выль чигарка.
Олена видзӧдіс сійӧ чуньяс вылӧ, кытчӧ быдмӧмаӧсь рыжӧй сияс.
Синъясыс бессмысленнӧя видзӧдісны киськассьысь табак вылӧ, еджыд бумага вылын чукыръяс вылӧ.
Югнитіс истӧглӧн би, петіс лӧз тшын, кольчаясӧн кайис йирклань.
— Но?
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ кутан вочавидзны?
— Ме нинӧм ог тӧд.
Сійӧ сувтіс да, пызанӧ кияснас мыджсьӧмӧн, копыртчис сылань.
Лёкысь вежыньтліс чужӧмсӧ.
— А, тэ сідз?
Ме тэкӧд, кыдзи морткӧд, а тэ...
Виччысь, ме тэныд петкӧдла!..
Ганс!
Ӧдзӧсын мыччысис салдат.
— Локтӧй татчӧ.
Пырисны кыкӧн винтовкаясаӧсь.
Сійӧ тӧдіс найӧс: тайӧ вӧліны найӧ, кодъяс стӧрӧжитісны сійӧс сарайын, буретш найӧ, кодъяс сералӧмӧн видзӧдісны, кыдзи сійӧ рӧдитӧ.
— Кутыштлӧй сійӧс.
Байстрюксӧ вайӧ татчӧ.
Салдат нетшыштіс сылысь кисьыс кагасӧ сыӧдз, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ.
Олена нетшыштчис, но кӧрт кияс кутісны сійӧс кыкнан боксяньыс.
Олена эз вештыв йӧймӧм синъяссӧ кага вылысь.
Салдат кужтӧг босьтіс сійӧс киясас, и Олена повзис, мый сійӧ уськӧдас кагасӧ.
— Пукты пызан вылӧ!
Кага куйліс ӧні пызан вылын сійӧ да немеч костын.
Салдатскӧй лапаяс сьӧкыда сатшкысисны нывбаба пельпомъясӧ, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы не нетшыштчыны.
Кага куйліс пызан вылын, неыджыд ёкмыль гӧрд чужӧма, коді муртса тыдаліс юрсӧ вевттьысь дӧрӧм полотно улысь.
Вернер зывӧктӧмӧн видзӧдіс спокойнӧя узьысь ичӧтик существо вылӧ.
И друг ичӧт синкымъяс дрӧгнитісны.
Югнитісны кык ичӧтик ты, гудырӧсь, кыдзи муртса на синмассьӧм понпиянлӧн.
Щӧкаыс дрӧгнитіс.
Оленалӧн мучительнӧя топалі сьӧлӧмыс — ичӧт бӧрддзис выльчужӧмлӧн жалкӧй, беспомощнӧй бӧрддзӧмӧн.
Ичӧт вом кватайтіс сынӧд, плешыс гӧрдӧдіс нӧшта ёнджыка, синкымъяс тӧдчисны сы вылын югыд, пӧшти еджыд линияясӧн.
Мамыс нетшыштчис сылань, но сьӧкыд кияс нӧшта ёнджыка личкисны сійӧс улӧслань.
— Ме тэкӧд няньчитчыны водзӧ ог кут, — шуис чирӧм гӧлӧсӧн Вернер. — Но, кутан тэ сёрнитны?
Олена видзӧдіс не сы вылӧ, а кага вылӧ.
Сійӧ лявзіс, кыдзи понпи.
Ак, босьтны эськӧ сійӧс киӧ, топӧдны морӧс бердӧ, качайтны, бурӧдны, байкӧдны...
— Тэ кылан, мый тэныд шуӧны?
Кутан сёрнитны?
Медбӧръяысь юала!
Сійӧ вештіс синъяссӧ кага вылысь да отчётливӧя шӧпкис:
— Нинӧм, нинӧм ме ог висьтав...
Капитан нетшыштіс дӧрӧмысь тӧбӧд.
Ичӧт пиук, куш, польдӧм кынӧма, топӧдӧм кабыръясӧн, кынӧм бердӧ топӧдӧм кокъясӧн, куйліс пызан вылын да бӧрдіс.
Вернер кватитіс кагаӧс, кыдзи понпиӧс, сьылітіыс да кык чуньӧн лэптіс вывлань.
Сынӧдын чужъясисны ичӧт кокъяс, ичӧт чуньяс югыд, розӧвӧй, кыдзи дзоридзлӧн лепестокъяс, гыжъясӧн.
— Но?
Сійӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ кыпӧдіс револьверсӧ.
Олена измис.
Киясыс да кокъясыс лоины йи глыбаясӧн.
Жыр содіс, ыдждіс, нюжаліс да быдмис сы водзын немеч.
Ӧні пызан сайын сылы паныд сулаліс не сійӧ нин, коді сёрнитіс сыкӧд водзджык, а кутшӧмкӧ вӧвлытӧм ыджыд великан, коді судзӧ юрнас кымӧръясӧдз.
И тайӧ помтӧм пустотаас, ӧтнас, ичӧтик, тірзис сылӧн пиукыс, розӧвӧй, пасьтӧм, муа-енма костӧ ӧшйӧмӧн.
Зэлалӧм куыс, тыдалӧ, пӧдтіс сійӧс.
Сійӧ дугдіс бӧрдны да эз сет некутшӧм шы.
Сӧмын кокъясыс судорожнӧя дергайтчисны да топавлісны и паськавлісны, сынӧд куталігтыр, ичӧт кулакъясыс.
— Но? Петкӧдлы, коді тэ — большевистскӧй стерво али мам?
Олена садьмис.
Капитан дугдіс вӧрны ыджыд гӧраӧн му да енэж костын.
Жыр лои бӧр важкодьыс.
— Вочавидз.
— Ме мам, — вочавидзис Олена, асьсӧ сійӧ нимӧн шуӧмӧн, кодӧн сійӧс шулісны вӧрын, кодӧн сійӧс аттьӧалісны тӧждысьӧмысь, бур кывйысь, нуӧм ӧбедысь да мыськалӧм дӧрӧмъясысь.
— Сідзкӧ, висьталан, кӧнӧсь найӧ?
Сійӧ эз видзӧд аслас пи вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс веськыда ваа синъясӧ, кодӧс кытшалӧма еджыд синкымъясӧн.
— Нинӧм ме ог висьтав, нинӧм, нинӧм ог висьтав...
Револьверлӧн дуло матысмис ичӧт чужӧм дорӧ.
Сійӧ аддзис тайӧс видзӧдтӧг.
— Тайӧ тэнад дзик ӧти кага, а? — юаліс Вернер.
Сійӧ отрицательнӧя довкнитіс юрнас.
— Абу...
Ки револьверӧн кынмис сынӧдын.
— Кыдзи? Тэнад эмӧсь нӧшта челядь?
Пиян?
Нывъяс?
Кӧнӧсь?
Тані, сиктын?
Югъялысь нюмъялӧм друг кутіс ворсны пыктӧм, потласьӧм, косьмӧм паръяс вылын.
— Пиян...
Ӧти пиян...
Уна, уна пияс...
Сэні, вӧрын...
Кудрявый... ставныс сэні, вӧрын...
Грымгис лыйӧм. Веськыда ичӧтик чужӧмӧ.
Кыліс порок да тшын дук.
Оленаӧс кутысь салдатъяс дрӧгнитісны.
Капитан пыркнитіс шойсӧ.
— Со, мам...
Ичӧт кокъяс лётмуніны-ӧшйисны, ӧшйисны крепыда-крепыда топӧдӧм кулакъяс.
Чужӧм эз вӧв — сы пыдди вӧлі вирӧсь рана.
— Со мый тэ вӧчин аслад кагакӧд, — шуис Вернер.
Сійӧ ӧвтыштіс юрнас.
Сэки сійӧ вӧлі ылын-ылын тасянь, вӧрын.
Мый ӧні найӧ вӧчӧны вӧрын?
Пукалӧны кӧстер дорын либӧ вӧрса туйясӧд гусьӧн матыстчӧны немецкӧй отрядъяс дінӧ?
Кытшалӧны керка, кӧні помещайтчӧ немецкӧй штаб?
Либӧ бӧрыньтчӧны вӧрӧ, ассьыныс раненӧйясӧс нуигтыр?
Салдатъяс суевернӧй полӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
Капитан казяліс, мый кага шойысь войталӧ джоджӧ вир.
Сійӧ дрӧгнитіс зывӧктӧмысь.
— Петкӧдны тайӧс!
Салдат эз дзик пыр босьтчы.
— Тэ нӧшта мый? — лёкысь чушкис капитан, и часӧвӧй тэрыба босьтіс шой.
— Но, медбӧръяысь юала, кутан сёрнитны али он?
Олена эз вочавидз, весиг эз кыв.
Сійӧ видзӧдіс ӧшиньӧ, ывлаын лёкалысь бушков вылӧ.
— Тэ кӧ он вочавидз, дзик пыр жӧ помаласны и тэкӧд.
Сійӧ эз кыв, эз вочавидз.
Ӧд ставыс, ставыс вӧлі помасьӧма.
Эз вӧв водзӧ пиук, эз вӧв ичӧтик детинка, кодӧс сійӧ виччысис кызь во.
Сьӧлӧм ланьтіс, сыын вӧлі мёртвӧй пустота, повтӧм, тревогатӧм, дрӧжжиттӧм.
Олена тыртӧм синъясӧн видзӧдліс капитан вылӧ.
Равнодушнӧя, быттьӧ не ловъя предмет вылӧ, быттьӧ путор либӧ из вылӧ.
— Нуны сійӧс да помавны! — распорядитчис капитан.
— Сӧмын не керка дорӧ, тырмас тані тайӧ падальыс.
Медбур юӧ!
Сійӧ кывзысьӧмӧн муніс, кытчӧ сійӧс тойлалісны прикладъяс.
Да, тайӧ вӧлі сикт, кӧні сійӧ чужис, кӧні быдмис, кӧні петіс верӧссайӧ да прӧстӧ виччысис кага,
коді лоис, медбӧрын, медым овны сыкӧд некымын час,
и со сійӧ абу нин.
Сійӧ ачыс, ачыс сетіс сійӧс виӧм вылӧ, ачыс, аслас синъясӧн видзӧдіс, кыдзи копыртчӧ, матысмӧ револьверлӧн дуло, и эз шу кыв, коді вермис вештыны тайӧ дулосӧ, йӧткыштны сійӧс ичӧтик чужӧм дорысь.
Эз, сійӧ эз шу тайӧ кывсӧ.
— Эг вермы ме, пиук, — шӧпкис сійӧ, быттьӧ кулӧм дитяыс вермис кывны сійӧс.
Сійӧ видзӧдліс — салдат нуис шойсӧ зывӧктӧмӧн, неловкӧя, юрыс ӧшӧдчӧма увлань.
Олена нюжӧдіс кияссӧ.
Конвоир здук кежлӧ падмыштліс, но нуны кулӧм кагаӧс вӧлі сэтшӧм неприятнӧ, мый сійӧ решитіс аслас кывкутӧм вылӧ сетны сійӧс мамыслы.
Сійӧ топӧдіс шойсӧ морӧс бердас.
Сійӧ вӧлі шоныд на, кияс да кокъяс нӧшта абу на турдӧмаӧсь.
Не сійӧ страшнӧйыс кӧ эськӧ, мый коли чужӧм пыдди, позьӧ вӧлі эськӧ думайтны, мый кага узьӧ.
Олена муніс конвоиръяс костын, сы йылысь думайттӧг, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны.
Немецкӧй кыв вылын горӧдӧм приказ сійӧ эз гӧгӧрво.
Тӧдіс, мый ӧні, тӧдӧмысь, пом, но тайӧ сійӧс эз мучит.
Ставыс сылы помасис пиуклӧн кулӧмкӧд.
Пӧльтіс тӧв, лэбаліс лым бус.
Олена видзӧдліс керкаяслӧн кынмӧм ӧшиньяс вылӧ.
Некӧн оз тыдав ни ӧти ловъя лов.
Ӧтка, муніс сійӧ аслас медбӧръя туйӧд, смертьӧ мунан туйӧд.
Ни ӧти ӧдзӧс эз воссьы, некод эз видзӧдлы, некӧн эз тыдовтчыв ни ӧти морт.
Керкаяс быттьӧ кулӧмаӧсь.
Ӧткымынлаын суетитчисны немечьяс, но найӧ эз видзӧдлыны весиг арестованнӧй вылӧ.
Прикладӧн кучкӧм тойыштіс сійӧс туй вылысь трӧпа вылӧ.
Неуна дивуйтчӧмӧн, сійӧ муніс, кытчӧ сійӧс тойыштісны.
Сійӧ думайтіс, сійӧс нуӧдӧны площадь вылӧ вичко дорӧ,
кӧні ӧшӧдлісны йӧзӧс, кодъясӧс вӧлі казялӧма немецкӧй власьтъяслы паныд преступлениеясын.
Но трӧпа, хатаяссӧ бокӧ кольӧмӧн, лэччис увлань да пырис шорӧ.
Тӧв тані пӧшти эз вӧв,
сійӧ пӧльтіс вылын, шорын вӧлі лӧньджык.
Олена муніс йизьӧм трӧпа кузя, кыдз быттьӧ жугласьӧм стеклӧ кузя.
Кӧмтӧм кокъяс тайӧ нёль луннас тырисны сплошнӧй ранаясӧн, нарывъясӧн, лоисны ку лестукъяса вирӧсь яйӧн.
Тайӧ трӧпатіыс нывбабаяс ваялісны ва, и ставнас сійӧ вӧлі тупкысьӧма йи коркаӧн.
Ранитчӧм кокъяс вильсъялісны йи кузя, посни йиторъяс пырисны пыктӧм телӧӧ.
Олена джӧмдіс
да тайӧ здуксяньыс кутіс джӧмдавны быд воськов вылын.
Терпитны вермытӧм дой орӧдіс кынӧмысь уліті.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи пӧсь вир визувтіс кокъяс кузяыс.
Улын чуклясис ю.
Сійӧс вӧлі дорӧма йиӧн, тыртӧма лымйӧн, и сыысь эськӧ эз коль и следыс, не кӧ йӧрдан, кытысь новлісны ва сиктлӧн тайӧ помӧ.
Олена ылысянь аддзис быдлун выльмӧдан йӧрданлысь сьӧд пятносӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрво, кытчӧ сійӧс нуӧдӧны.
Водзын, шорын куйлӧны виӧмаяс, кодъясӧс немечьяс оз лэдзны гуавны.
Сійӧс ӧмӧй кӧсйӧны лыйлыны сэні?
Сійӧс, сиктса прӧстӧй бабаӧс, красноармеечьяскӧд орччӧн, накӧд, кодъяс пӧгибнитісны бойын?
— Эй, кытчӧ каян?
Кывъяс вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь, но прикладӧн кучкӧм сійӧ гӧгӧрвоис да кывзысьӧмӧн кежис увлань.
Салдатъяс, ӧтиыс сы водзвылын, мӧдыс бӧрын, веськӧдчисны веськыда йӧрданлӧн сьӧд розьлань.
— Вай понпитӧ! — горӧдіс ӧтиыс да нюжӧдіс кисӧ кагалань.
Сійӧ повзьӧмӧн топӧдіс шойсӧ морӧс бердас,
быттьӧ найӧ вермисны нӧшта сылы мыйкӧ вӧчны, быттьӧ сылы вермис на мыйкӧ угрожайтны.
— Вай! — грознӧя выльысь шуис конвоир да нетшыштіс сійӧс киӧдыс.
Ичӧтик шой уси лым вылӧ.
Олена уси пидзӧс вылас сы дорӧ.
Туй чӧжӧн лӧзӧдісны нин кисьыс ичӧтик чуньясыс, лӧзӧдісны ичӧтик кокъясыс, воши кулӧн розӧвӧй рӧм.
Вир сэні, мый нӧшта час сайын на вӧлі чужӧмӧн, сьӧдӧдіс да кынмис пемыд комокъясӧн.
Ичӧтик шойсӧ сыӧн лэптыны вевъявтӧдз, салдат крукыштіс сійӧс штыкӧн да качӧдіс вывлань.
Кага уси дзик йӧрдан дорӧ.
Котӧртіс мӧдыс, бара крукыштіс штыкӧн да бара качӧдіс.
Тайӧ раз меткӧя — ва булькнитіс, йӧрданлӧн сьӧд веркӧс вылын пузисны полькъяс, и визув нуис шойсӧ йи улӧ.
Олена кынмис места вылас.
Ӧні сійӧ тӧдмаліс ассьыс вӧтсӧ.
Тӧдмаліс местасӧ, йӧрданлысь пемыд розьсӧ.
Вундӧминтіыс йи вӧлі вижов, пемыд ва пӧртмасис, вӧрис, кыдзи ловъя.
Сійӧ пуис, йӧрданлӧн ичӧтик свободнӧй местаӧ петӧмӧн, и бара вошліс йи улӧ, аслас ылі туйӧ, ылі муясӧ мунӧмӧн.
Вадорын, кынмӧм юлӧн йи вылын кыз слӧйӧн куйліс лым.
Йӧрдан ӧтар бокын, сэні, кытчӧ уси кагалӧн шой, коли гӧрд, бура тӧдчысь пятно, кыдзи печать.
Олена кулӧм синъясӧн видзӧдіс ньӧжйӧ сялькӧдчысь пемыд ваӧ.
Вот и босьтіс ва ичӧтик шойсӧ, вот и абу сэсся пиукыс.
И дзик ӧти пас, дзик ӧти след сылӧн, мый сійӧ существуйтліс, — сійӧ вир пятна лым вылын, еджыд вылӧ пуктӧм печать.
Ӧні ва нуӧ сійӧс йи увті, нуӧ аслас тӧдтӧм, кузь туйясӧд.
Нуӧ йи увті, йӧтлалӧ увлань, нӧйтӧ изъясӧ, йӧткӧ вывлань, ранитӧ йиӧ.
Оз, оз, Олена тӧдіс, тӧдіс чорыда, кыдз быттьӧ аслас синъяснас аддзис лым да йи пыр, — рӧднӧй ю нуӧ ичӧтик шойсӧ бережнӧя, ласкӧвӧя.
Видзӧ, кыдзи мам, тубралӧ небыд, нежнӧй гыӧн.
Мыськӧ сы вылысь вир, порокӧн сотчӧмин, немецкӧй лапаяслӧн инмылӧмъяс.
Аслас, рӧднӧй ю, рӧднӧй мулӧн сӧстӧм ва.
Ва примитіс, восьтіс кияссӧ кутлыны ичӧтиклы, коді эз ов и ӧти лун.
Рӧднӧй мулӧн рӧднӧй ва.
Салдатъяс совещайтчисны ас костаныс, мый йылыськӧ сёрнитчисны, видлалісны йӧрдан, мыйкӧ мерайтісны.
Олена эз вӧрзьы.
Сылӧн синъясыс сибдісны посни гыясӧ, кодъяс петлісны йи улысь да вошлісны йи улӧ...
Ӧні сійӧс бура нин дзебӧма, ӧні сійӧс некод оз аддзы.
Йи вӧлі кыз, вывсяньыс сійӧс нӧшта тупкис лым перина.
Ылӧдз, кытчӧдз судзис син, куйліс джуджыд-джуджыд лым, и ва муніс аддзытӧм туйӧд, лымувса, йиувса туйӧд, немецкӧй синъясысь бура дзебсьӧмӧн.
«Кытчӧ сійӧ мунӧ?» — тӧждысьӧмӧн думыштіс Олена да помнитіс, мый асыввылӧ.
Сьӧлӧм вылын лои долыд: пиук кывтас ас йӧзлань, пиук кывтас немецкӧй цепьястӧм свободнӧй мулань.
Гашкӧ, и кыптас кӧнкӧ, гашкӧ, и сэні эмӧсь йӧрданъяс, тӧдӧмысь, эмӧсь йӧрданъяс.
Йӧз аддзасны, гӧгӧрвоасны, мый лоис.
Видзӧдласны, пуляӧн жугӧдӧм юр вылӧ да гӧгӧрвоасны.
Гуаласны, кыдзи пӧлагайтчӧ, гуаласны ичӧтикӧс, гуаласны рӧднӧй муын.
А гашкӧ, некӧн оз кыпты, и сӧмын тулысын, кор сылас йи да ю ойдас лугъясті буйнӧй ваӧн, йӧз аддзасны ичӧтик шойсӧ?
Конвоиръяс мыйкӧ йылысь споруйтісны ӧта-мӧд костас; найӧ вешйисны некымын воськов, бара мерайтісны мыйкӧ.
Ӧтиыс кучкис йӧрдан дорӧ прикладӧн, поткӧдіс ыджыд йитор.
Лым вылын тӧдчис кузь пемыд потас.
Йи вильснитіс ваӧ, кутіс катласьны сы вылын, йӧрданлӧн виж дор кутіс югъявны ӧні неуна ылынджык.
Трӧпа вылын кыліс шагъяслӧн дзуртӧм.
Салдатъяс бергӧдчылісны.
Вывсянь лэччис Курт Вернер.
Найӧ нюжӧдчисны.
Олена весиг эз бергӧдлы юрсӧ.
Сійӧ пыр сулаліс пидзӧс вылас, кыдзи ворожитӧм, ва вылӧ, ичӧт гылӧн югъялӧм вылӧ видзӧдігтыр.
Капитан йӧткыштіс сійӧс кокнас.
Сійӧ лэптіс сылань чужӧмсӧ, аддзытӧм синъяс.
— Эй тэ!
Ӧні тэ пропадитан, гӧгӧрвоан?
Висьтав, кӧні партизанъяс?
Вернер дрӧжжитіс лёк бешенство вӧснаыс.
Муртса сійӧ мӧдӧдіс Оленаӧс салдатъяскӧд, кыдзи сылы звӧнитісны штабсянь.
Мыйӧ кӧть сійӧ оз сувт, любӧй донӧн шедӧдны кутшӧмкӧ сведениеяс партизанъяслӧн места йылысь.
Штаблӧн имейтчӧны сведениеяс, мый отрядын унджыкыс сійӧ сиктса олысьяс, кӧні сулалӧ Вернерлӧн отряд.
Сылысь категорически требуйтісны, медым сійӧ сетіс колана сведениеяс.
А тайӧ проклятӧй бабаыс, кодлы колӧ вӧлі висьтавны некымын кыв, медым штаблысь требование вӧлі пӧртӧма олӧмӧ, чӧв оліс, чӧв оліс, кыдзи кӧлдуйтӧм.
Капитан эз тӧр ку пиас сыысь, мый, медбӧръя кыв шуӧм бӧрын, приказ сетӧм бӧрын, сылы бара ковмис локны татчӧ, ю дорӧ, кыскысьны тайӧ бушков дырйиыс кӧдзыдті да бара юасьны, бара видзӧдны тайӧ не мортнога, виж да лӧз пыктӧм чужӧм вылас.
Отчаяниеӧдз вайӧдӧм, сійӧ дась вӧлі корны, умоляйтны тайӧ упрямӧй, скӧрмӧм бабасӧ.
Но сійӧ тӧдіс, мый тайӧ оз отсав.
Кокни налы сэні штабын шуны «категорическӧя требуйтам!»
Кокни вӧлі категорически требуйтны!
«Став средствоясӧн». Сійӧ нин, кажитчӧ, лэдзис ходӧ став средствояссӧ, ачыс судьбаыс нин, кажитчӧ, ыстіс сылы медся бур средствояссӧ — выль чужӧм кага!
И нинӧм эз отсав...
— Кӧні понпиыс? — сійӧ шыӧдчис салдатъяс дінӧ.
— Ми шыбитім сійӧс йӧрданӧ, — полӧмӧн вочавидзис ичӧтджыкыс.
Мый вермис лоны, мыйла капитан ачыс локтіс татчӧ; мыйла сійӧ юасьӧ кага йылысь, кодӧс 15 минут сайын ачыс тшӧктіс уберитны?
Салдат повзис.
А гашкӧ, мыйкӧ не сідз, гашкӧ, найӧ не сідз гӧгӧрвоисны приказаниесӧ?
Но Вернер шеныштіс кинас.
— Кывзы, тэ!
Кӧні партизанъяс?
Олена эз вочавидз.
Сідз жӧ внимательнӧя, кыдзи войдӧр ва вылӧ, сійӧ видзӧдіс ӧні капитан чужӧм вылӧ.
Сійӧ аддзис ставсӧ ичӧтик подробностьясӧдз.
Еджыд синкымъяс, ӧти си кузьджык мукӧдъясысь да тешкодя чурвидзӧ плеш вылын.
Пар пельӧсӧ сибдӧма папироснӧй бумагатор, ичӧтик еджыд пятна.
Банбокъясас гӧрдоват сӧнъяслӧн визьяс, синъяс моргайтӧны еджыд синкымъясӧн.
Ӧти пельсӧ капитан кынтӧма — сійӧ пыктӧма да лоӧма ыджыдджык мӧдсьыс.
— Мый видзӧдан?
Ме тэнсьыд юала, кӧні партизанъяс?
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый юалӧм эз во сыӧдз, мый сійӧ оз кыв, мый сылы нинӧм не добитчыны.
Капитанӧс шымыртіс дикӧй ненависть.
Сійӧ жалитіс, мый оз вермы нӧшта ӧтчыд получитны аслас киясӧ сылысь кагасӧ, — вывті ӧдйӧ да прӧстӧ сійӧ помаліс сыкӧд.
Колӧ вӧлі мам син водзын кульны сылысь кусӧ, вундыны сылысь пельяссӧ, перйыны синъяссӧ.
Гашкӧ, сэки сійӧ эськӧ дрӧгнитіс, медбӧрын, гашкӧ, тайӧ убедитіс эськӧ сійӧс.
А сійӧ вот тэрмасис, и аски бара кутасны звӧнитны штабсянь, сійӧ ӧд — кутшӧм легкомыслие! — сетіс сэтчӧ тӧдны, мый кутӧма партизанкаӧс.
Дерт, сэні некод оз гӧгӧрво, мый бабаысь оз позь нинӧм пычкыны.
А муса приятельясыс радпырысь конйыштасны сійӧс, зэв радпырысь зілясны вайӧдны начальстволы тӧдӧмӧдз, мый капитан Курт оз куж обращайтчыны арестованнӧйяскӧд, оз куж шедӧдны показаниеяс, мый сійӧ, тыдалӧ, вывті небыд, вывті либеральнӧй местнӧй разбойничӧй население дінӧ...
Сійӧ курччис парсӧ да нервнӧй движениеӧн нетшыштіс салдат киысь винтовка сэтшӧм виччысьтӧг, мый сійӧ повзьӧмӧн чеччыштіс бокӧ.
Олена эз нин видзӧд капитан вылӧ.
Сылӧн синъясыс бара видзӧдісны ва вылӧ, сылӧн югъялӧм вылӧ, дугдывтӧг визувтысь олӧм вылӧ.
Вернер бӧрыньтчис ӧти шаг да став вынсьыс сутшкис штыксӧ пидзӧс вылын сулалысь нывбабалы мышкас.
Сійӧ уси чужӧмнас йӧрдан дор вылӧ.
Усигӧн вӧрзьӧдӧм лым векньыдик струяӧн киссис йӧрданӧ.
Кыдзи пызь изки розьысь.
Олена видзӧдіс, чужӧмыс пӧшти инмис йӧрданлӧн пемыд веркӧсӧ.
Ваӧ усьӧм лым вижӧдіс, комӧкассис, кутіс йӧктыны йӧрдан веркӧс вылын.
Капитан выныштчӧмӧн кыскис штыксӧ да сутшкис нӧшта ӧтчыд.
Нывбаба дрӧгнитіс да нюжаліс лымйӧн вевттьӧм йи вылӧ.
Дзугсьӧм юрси ӧшйис увлань, инмис ваӧ.
Ва подхватитіс юрсиясӧс, мыськавны мӧдіс гыӧн, и найӧ кутісны йӧктыны сэні, кыдзи ловъяяс.
— Ваӧ сійӧс! — командуйтіс капитан.
Салдатъяс уськӧдчисны да кутісны прикладъясӧн тойлавны шойсӧ.
Йӧрдан вӧлі ичӧт, юр уси ваӧ, но кияс чурвидзисны бокын, быттьӧ водзсасисны.
— Ті мый, ӧти бабакӧд справитчыны он вермӧй? — горӧдіс капитан, сійӧ вӧлі беситчӧма.
Салдатъяс тэрыба уськӧдчисны кулӧма дінӧ.
Найӧ чегъялісны сылысь кияссӧ, вынысь сюйисны сійӧс йи улӧ, ваӧ.
Сійӧ пырис морӧсӧдзыс, сэсся кынӧмӧдзыс.
Ӧні найӧ тойлалісны сапӧгъясӧн, прикладъясӧн, капитан видзӧдлас улын тэрмасьӧмӧн.
Медбӧрын ва бульснитіс шой усьӧмысь.
Ӧні йӧрдансянь чурвидзисны сӧмын лӧз, пыктӧм кокъяс, найӧ эз нин вӧвны мортлӧн кодьӧсь.
Найӧ кучкалісны прикладъясӧн тайӧ ужаснӧй, изуродуйтӧм кокъяс кузяыс.
Медбӧрын ва нӧшта ӧтчыд булькнитіс, кыптіс.
Шой воши.
Посни гыяс петлісны йи улысь да бара вошлісны йи улӧ ылі туйӧ, ылі-ылі муясӧ пышйӧмӧн.
Капитан матькыштіс да мӧдӧдчис бӧр йизьӧм трӧпа кузя вильдалігтыр.
Салдатъяс покорнӧя мунісны сы бӧрся, сыысь гусьӧн винтовкаяс выланыс мыджсьыны зільӧмӧн.
Улын, йӧрданын, сяльгис пемыд ва, вижӧн пӧртмасьӧмӧн, югъялісны йӧрданлӧн доръяс.
Талялӧм лым вылын вӧлі ылӧдз тыдалӧны салдатскӧй сапӧгъяслӧн следъяс.
И сӧмын йӧрданлӧн ӧти бокын еджыд лым вылын коли гӧрд след — сэні, кытчӧ первойысь уси кагалӧн шой.
Еджыд веркӧс вылын колис гӧрд пятна, яръюгыд, отчётливӧй; кажитчис, сійӧ некор оз быр, кольӧ тані век кежлӧ, тувсов шондіа лунъясӧдз, кор сылӧ йиыс, визувтас шоръясӧн лымйыс и свободнӧй ю нуас ассьыс буйнӧй ваяссӧ ылі шыльыдінъяс кузя, ылі шымыртны позьтӧм саридзӧ, рӧднӧй мулӧн рӧднӧй саридзӧ.
IV
Пуся мыссис.
Федосья Кравчук мрачнӧя чӧв олӧмӧн ваяліс ва, содталіс пуӧм ва горшокысь.
А сійӧ, ворйын пукалӧмӧн, майтӧгаліс омӧлик пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз яндысь аслас немечысь, коді сэн жӧ лабичын куритіс папирос бӧрся папирос.
Быттьӧ оз позь мыссьыны кухняын.
Кытчӧ сэн!
Сэтшӧм барыня — и кухняын!
Оз, сылы колӧ петкӧдлыны аслас немечлы ассьыс тыртӧм бокъяссӧ, быть колӧ резны став джоджсӧ, медым вӧлі мый чышкавны да идравны.
Пуся нежитчис шоныд ваын, но тшӧкыда кӧсӧя видзӧдлывліс Курт вылӧ.
Рытывбыд сійӧ вӧлі мрачнӧй да чӧв оліс.
— Курт...
Сійӧ садьмис думъясысь.
— Мый?
— Тэ пыр чӧв олан, он торйӧд ме вылӧ внимание, быттьӧ ме и свет вылас абу...
— Ме мудзи, — вочавидзис сійӧ коса.
— Ме лунтыр виччыси, а тэ весиг эн пырав.
Сійӧ пыдзраліс губкаысь васӧ да видзӧдіс, кыдзи майтӧга валӧн еджыд струйкаяс визувтӧны сійӧ нёньяс кузя.
— Буретш вӧлі менам талун кад пыравны, — нурбыльтіс сійӧ, штабсянь звонок йылысь думайтны дугдывтӧг.
Ковмас асывнас юӧртны, мый тайӧ бабасянь эз удайтчы нинӧм добитчыны.
Майор беситчас.
Интереснӧ, мый эськӧ сійӧ ачыс добитчис?
Сылы пыр да ставыс кажитчӧ кокни да прӧстӧ...
Медся омӧль сійӧ, мый Вернер матыса кадӧ виччысис повышение, а партизанъяскӧд тайӧ историяыс вермас ставсӧ портитны.
И партизанъясыс ӧд топӧдӧны не сійӧс, а найӧс, но и корсисны эськӧ асьныс следъяссӧ, воӧдчисны эськӧ налӧн дзебсясянінъясӧдз...
Но оз, найӧ сэні думыштісны, мый кокньыдджык йӧткыштны ставсӧ Курт вылӧ, пуктыны сы вылӧ кывкутӧм.
Сійӧ проклинайтіс ассьыс легкомыслиесӧ.
Мыйла вӧлі юӧртны налы тайӧ Костюксӧ кутӧм йылысь, кор сійӧ нӧшта ачыс эз тӧд, удайтчас-ӧ сысянь мыйкӧ шедӧдны.
Сійӧ мыйкӧ думайтіс.
Пелагея почувствуйтіс ас вылас сылысь видзӧдлас.
— Тэ мый?
Сійӧ тэрмасьтӧг куритіс.
— Кывзы, — заводитіс сійӧ, тыдалӧ, колебайтчӧмӧн.
Пуся виччысис, гӧнйӧм синкымъяссӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн.
— Он-ӧ сёрнит тэ аслад чойкӧд, а?
Сійӧ резкӧя бергӧдчис, сідз, мый ва койыштчис джоджӧ.
Тайӧ кадас пырис Федосья ведраӧн.
— А ті сэні эн бергалӧй, — горӧдіс Курт скӧрысь.
Нывбаба лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Курт сувтіс да бура пӧдлаліс сы бӧрся ӧдзӧс.
— Сёрнитны чойкӧд?
— Но да, тэ жӧ кылан! — скӧрмис сійӧ.
— Мыйла меным сыкӧд сёрнитны? — Сійӧ паськыда восьтіс гӧгрӧс синъяссӧ, висьысь обезьяналӧн аслас обычнӧй движениеӧн юрсӧ бокӧ чукыльтӧмӧн.
— Тэ должен меным отсавны.
Но да, отсавны.
Мый сэні гӧгӧрвотӧмыс?
Тэ должен сёрнитны тайӧ велӧдысьыскӧд.
Сійӧ, аддзан-ӧ, тӧдӧ меным колана унатор.
Пуся машинальнӧя кӧтӧдіс да пыдзраліс губкасӧ.
— Сійӧ жӧ меным нинӧм оз висьтав...
— Сійӧ нин тэнад делӧ, кыдзи сёрнитны, медым висьталіс...
Объяснит сылы, мый тайӧ ворсӧмъясыс помасясны лёка: ме пыр на видзӧда чуньяс костті, но кор менам потӧ терпение...
— Кутшӧм ворсӧмъяс?
— Но и йӧй! — дӧзмис сійӧ.
Пуся ӧбӧдитчис да, льӧбсӧ нюжӧдӧмӧн, кутіс старательнӧя майтӧгавны кокъяссӧ.
— Висьтав сылы, мый сылы бурджык лоӧ, сійӧ кӧ кутас уджавны миянкӧд.
Сійӧ ӧд абу сэтшӧм йӧй, оз жӧ надейтчы сійӧ, мый найӧ нӧшта бӧр воасны татчӧ, а?
Пуся эз вочавидз, и Курт ӧні сӧмын казяліс сылысь ӧбӧдитчӧм чужӧмсӧ.
— Тэ мый эськӧ кукситчан?
— Ме жӧ йӧй, мый ме сылы верма висьтавны?
— Ӧбӧдитчин?
Кывзы, ме збыльысь мудзи.
Менам вӧлі зэв сьӧкыд лун.
Эн капризничайт, сійӧ жӧ тешкодь.
Но мый, сёрнитан сыкӧд?
— Сійӧ оз кӧсйы мекӧд сёрнитны.
— Мыйла?
Пуся видзӧдліс сы вылӧ да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ ӧмӧй ачыд он аддзы, мый тані мекӧд некод оз сёрнит?
Быттьӧ сэрпӧсь...
Но тэныд дзик веськодь, тэ быдса лунъясӧн колян менӧ ӧтнамӧс...
— Тэ бара ассьыд...
Эновт сійӧ, ме сёрнита тэкӧд серьёзнӧя.
Пусяӧс повзьӧдіс сійӧ плеш вылын чукыр.
— Но, ладнӧ, но мый йылысь нӧ меным сыкӧд сёрнитны?
Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ.
— Миян, гӧгӧрвоан, эмӧсь даннӧйяс, мый сійӧ йитчӧма партизанъяскӧд.
Колӧ, медым сійӧ висьталіс, кӧні найӧ дзебсясьӧны, гӧгӧрвоан?
— Сійӧ оз висьтав.
— Мыйла нӧ водзвыв решайтны юалӧмсӧ?
Тӧлкӧн кӧ босьтчан делӧас, висьталас.
Ва кӧдзалі нин.
Пуся чышкасис ньӧжйӧ, старательнӧя.
Сэсся нюжӧдіс кисӧ да босьтіс улӧс вылысь войся дӧрӧм.
Наслаждениеӧн кыліс шӧвклысь небыдлунсӧ.
Дӧрӧм вӧлі кельыдлӧз, киӧн вышивайтӧм.
Вернер вайис сійӧс Францияысь, эз вевъяв туйын передайтны гӧтырыслы, и ӧні сійӧс новліс Пуся.
Шӧвк пуксис небыд чукыръясӧн, сійӧ кыліс сылысь инмӧмсӧ, кыдзи меліалӧм.
Купайтчӧмысь сійӧ мудзис, сійӧ кӧсйис узьны.
— А тэ мыйла он пӧрччысь? — юаліс сійӧ капризнӧя.
— Буретш кад меным узьны...
Аддзан-ӧ, партизанъяс йылысь колӧ быть тӧдмавны...
Пуся пуксис скамья вылӧ сы дорӧ да топӧдчис чужӧмнас сійӧ мундир дінӧ.
— Курт...
Курт терпиттӧг вешйыштіс.
— Тэкӧд вообще оз позь серьёзнӧя сёрнитны.
— Войын оз сёрнитны, — шуис сійӧ, льӧбсӧ нюжӧдӧмӧн, да вештіс пель саяс юрсисӧ.
Но, казялӧмӧн, мый сійӧ заводитӧ скӧрмыны, тэрыба поправитчис:
— Но, ладнӧ, а кысь тэ тӧдан, мый сылы мыйкӧ тӧдса?
— Тӧда, эн тӧждысь.
Тайӧн тэ бурджык эн интересуйтчы.
А сылы верман казьтыштны, мый ме ставсӧ тӧда да мый, сійӧ кӧ оз висьтав, ме прикажита сійӧс арестуйтны.
— О-о-о!
— А тэ мый думайтан, сійӧ кӧ тэнад чой, сідзкӧ, вермас нуӧдны тані миянлы паныд удж, а ми кутам спокойнӧя видзӧдны сы вылӧ?
Пуся лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— А меным вообще дзик веськодь.
Арестуйт, кӧсъян кӧ.
Меным мый?
Сёрнитны ме, дерт, верма.
Сӧмын сійӧ менӧ порог вылас оз лэдз, вот аддзан.
— Век жӧ видлы.
— Видла, — шуис сійӧ миритчӧмӧн, думайтӧмӧн, мый век жӧ сійӧ лоӧ аски, а ӧні нинӧмла видчыны Курткӧд.
— Вод узьны.
Курт сувтіс да джӧмдіс тыра ворйӧ.
— Кӧні эсійӧ бабаыс?
А тэ, збыльысь, вермин эськӧ мыссьыны кухняын.
— Кухняын?
Сы ордын? — Пуся весиг дрӧгнитіс зывӧкысла.
Вернер махнитіс кинас.
Федосья, паръяссӧ топӧдӧмӧн, новліс ведраяс, нетшыштӧмӧн вешталіс вор, чышкаліс ваӧн киськалӧм джоджсӧ.
Пуся, вольпасьын нин куйлӧмӧн, удовлетворениеӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Висьтавны ӧмӧй ӧні Вася йылысь?
Ог, мед тайӧ старукаыс нӧшта мучитчыштас, мед виччысьыштас, случай пыр аддзысяс...
* * *
abu
abu
abu
Федосья кисьтіс няйт васӧ ведраясӧ да петіс сійӧс кисьтны.
Тӧв кучкис сылы чужӧмас, часӧвӧй видзӧдліс, но, сійӧ киясысь ведраяс аддзӧмӧн, нинӧм эз шу.
Федосья кытшовтіс керка да кежис карта сайӧ, куйӧд чукӧр дорӧ.
Ва хлюпнитіс, и сійӧ жӧ секундаас сійӧ кыліс сьӧлӧмсянь шӧпкӧм:
— Мамаша!..
Сійӧ довъёвтчис да уськӧдіс ведрасӧ.
Лымсянь вой вӧлі югыд, и карта сайын, еджыд поле фон вылын, сійӧ аддзис кутшӧмкӧ вуджӧр.
Тӧдса шапка:
Федосьялӧн сибдіс лолалӧмыс.
— Коді сэні? — шӧпнитіс сійӧ, кӧть нин тӧдмаліс.
Ойӧстӧмӧн лэччысис сійӧ пидзӧс вылас, нюжӧдіс кияссӧ, видліс шинельлысь чорыд сукно, тасма.
Бура аддзис шапкалӧн руд мех вылысь пятиконечнӧй кодзув.
Бӧрдӧм топӧдіс сылысь горшсӧ.
Красноармееч повзис.
— Мый тэкӧд, мый тэ?
— Тайӧ ті... тайӧ ті... тайӧ ті... — шӧпкис сійӧ сибдалан, безумнӧй шӧпкӧмӧн.
Кажитчис, мый сійӧ сӧрӧ, мый сійӧ вӧтасьӧ, сьӧлӧм нӧйтчис шудысь.
— Тайӧ ті, ті...
Сійӧ копыртчис сы дінӧ да вӧрзьӧдіс пельпомтіыс.
Лымйысь омӧль югыдын сійӧ аддзис синваӧн тырӧм, нюмъялӧмӧн югъялысь чужӧм.
— Мый тэкӧд?
— Нинӧм, нинӧм... — Федосья став вынъяссьыс старайтчис кутны волнение.
И друг уси тӧдвылас часӧвӧй йылысь.
Сійӧ кватитіс красноармеечӧс соскӧдыс.
— Ме ордын керкаын немечьяс!
Сиктын немечьяс!
— Ме тӧда.
Меным эськӧ сёрнитыштны тэкӧд, мам.
Тэ татысь?
— А кыдз нӧ — татысь, татысь...
— Колӧ тӧдмавны тэнсьыд мый да кыдзи...
— Кывзы, пиук, сэні керка дорас часӧвӧй, ме кӧ дыр ог лок, сійӧ кыссяс корсьны.
Тэ виччысь тані, ме котӧрта гортӧ, менам сэні эм розь, ме пыр жӧ бӧр котӧрта, а тэ мун ылӧджык, сарайын карта сайын — идзас, не сэтшӧма тӧв инмӧ, кыдзи тані.
Сійӧ сюся видзӧдліс сы вылӧ виччысьтӧг кыптӧм подозрениеӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис.
— Мый тэ, пиук?
Ме ӧд татысь, колхозысь...
Менам сэні, шорас, пи куйлӧ, красноармееч...
Тӧлысь куйлӧ, оз сетны гуавны, понъясыд...
Грабитісны кушӧдз...
Не сэтшӧма сылӧн кывъяс, мыйта чувство, коді кыліс сійӧ гӧлӧсын, вӧлі сэтшӧм убедительнӧй, мый зонлы лои яндзим.
— Ачыд тӧдан, мам, быдногыс овлӧ...
— Тэ мун, а ме пыр жӧ...
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ кватитіс ведраяс да мӧдӧдчис керкалань.
Часӧвӧй дорті сійӧ муніс, нервнӧй серам муртса кутны вермӧмӧн.
Ветлы, ветлы, йӧкты кокъяснад!
А миян йӧз сиктынӧсь нин!
Со сэні карта саяс сулалӧ красноармееч, а тэ, нинӧм тӧдтӧг, караулитан офицерскӧй любовницаӧс, офицерскӧй вольпась...
Караулит, караулит, регыд пом тэныд...
Сійӧ бура пӧдлаліс посводзӧ пыран ӧдзӧс, вештіс кухняын скамья, вид вӧчӧмӧн, мый лӧсьӧдчӧ узьны.
Горницаысь кыліс немечлӧн коргӧм.
Федосья ньӧжйӧникӧн петіс посводзӧ.
Чердакын ӧти местаын перъявсис пӧвъясыс.
Сійӧ кыссис розьӧд да кутіс осторожнӧя лэччыны керка пельӧсті.
Кузь юбка мешайтіс сылы, сійӧ думыштіс, кутшӧм тешкодь — пӧрысь баба гыжъясьӧ кыдзи кань, да аслыс серӧктіс.
Тӧв кышӧдчис идзас вевтын, и часӧвӧй керка мӧдар бокын эз вермы нинӧм кывны.
Сійӧ лэччис да йӧктысь сьӧлӧмӧн секунда-мӧд кывзысис.
Эз, часӧвӧйлы и юрас эз вермы воны, мый тані мыйкӧ вӧчсьӧ.
Ӧд тані мышкас вӧлі глухӧй стена, и сійӧ жӧдзис ӧшиньяс улын, уличасянь.
А буретш тасянь и позьӧ пырны керкаӧ, — кыптіс сылӧн друг шуда мӧвп.
Кань шагъясӧн сійӧ муніс гусьӧн карта сайӧ и кынмис — сэні некод эз вӧв.
Сарай вӧлі тыртӧм.
Ставыс ӧмӧй вӧлі сӧмын вӧтӧн аддзылӧмӧн, сӧрӧмӧн, кодӧс чужтӧма шогӧн да страданиеӧн?
Оз, тайӧ оз вермы лоны, оз вермы лоны...
— Кӧні тэ? — юаліс сійӧ осторожнӧя шӧпкӧдӧмӧн.
Сарайын идзас вӧрзис.
Федосьялӧн чужӧмыс кутіс югъявны.
Но, дерт жӧ, сійӧ тан.
И абу ӧтнас.
Найӧ вӧліны куимӧн, куимӧн, — радліс сійӧ, нӧшта кык фигура казялӧмӧн.
Найӧ латшкысисны сарайӧ пыранінӧ.
Федосья пуксис на дінӧ.
— Ми нин виччысям, виччысям!
Ми тіянӧс лун и вой кыйӧдам! — шуаліс сійӧ гусьӧн, шинель сос шыльӧдігтыр. — Ок, виччыси ме, виччыси...
— Но, тырмас, тырмас, мам, колӧ сёрнитыштны...
— Мый нӧ, сёрнитыштны кӧ, и сёрнитыштны...
А ті сёйны он кӧсйӧй? — дум вылас уси сылы.
Красноармеечьяс серӧктісны.
— Ог, оз ков...
Ми татчӧ эгӧ сёйны локтӧй.
— Сідзкӧ юасьӧй.
— Тэ тайӧ сиктсьыс?
— Кыдзи нӧ, татысь, кысь нӧ нӧшта? — удивитчис Федосья. — Татысь.
Тані чужлі, тані и олі...
— Миянлы тӧдмавны эськӧ кыдзи да мый...
Кӧні немечьяс расположитчисны?
Кӧні налӧн мый эм?
Сійӧ умоляйтанаа пуктіс кияссӧ:
— Миян йӧз локтасны сиктӧ?
— Локтасны, локтасны...
Сӧмын колӧ первой ставсӧ тӧдмавны...
— Пыр жӧ... — сійӧ мыджсис кияснас пидзӧсъясас.
— Сикт миян ыджыд, куим сё керка.
Тані кык туй, <rus>крест-накрест</rus>.
Крестасянінас площадь, сэні вичко войдӧр вӧлі, ӧні ӧти развалинаяс.
— Нӧрӧвитлы, мам.
Найӧ перйисны карта да копыртчисны сы весьтӧ, шинельясӧн тупкӧмӧн.
Югнитіс электрическӧй фонариклӧн свет.
— Сідз...
Вернӧ, крестасянін, шӧрас площадь...
— Площадь вылын, вичко дорын, найӧ сувтӧдісны пушкаяс.
— Пушкаясыс уна?
Федосья думайтны мӧдіс:
— Энлӧ...
Ӧти, кык... куим... нёль...
Но да, нёль!
Вичко дорын веськыдвылас ыджыд керка.
Войдӧр вӧлі сиктсӧвет, ӧні сэні налӧн штаб...
И тюрьма, ӧні вит заложник пукалӧны.
— Кӧні нӧшта немечьяс?
— Площадь дорас матіджык керкаясас, сэні, позьӧ шуны, став керкаясас.
Тані, помас, кӧні менам керка, найӧ этшаӧнджык, но эмӧсь жӧ.
Пушкаяс налӧн нӧшта липаяс улын, сиктсьыс петанінын, но сэні мӧдъяс, ичӧтджыкӧсь...
— Зениткаяс, гашкӧ?
— Гашкӧ, и зениткаяс, коді найӧс тӧдӧ...
Вывлань кыпӧдӧма, вӧсниӧсь сэтшӧм...
— Сідз, сідз.
Пулемётъяс эн аддзыв?
— Кыдзи нӧ, эмӧсь пулемётъяс...
Ставыс мӧдар помас, тасянь мунны веськыда, а сэсся шуйгавылӧ.
Сэні керкаясын, стенъясын кералісны розьяс, и быд розьын пулемёт.
Красноармееч, карта весьтӧ копыртчӧмӧн, пасъяліс сы вылӧ карандашӧн крестикъяс да кружокъяс.
— Сійӧ керкаяссьыс йӧзсӧ найӧ вӧтлісны, а асьныс кӧзяйничайтӧны.
Энлӧй, уна-ӧ нӧ тайӧ лоӧ?
Ӧти, куим, вит керкаын...
И нӧшта ӧти керкаын тасянь площадь вылӧ мунанінын...
— Немечьяс уна?
— Он гӧгӧрво...
Мунӧны, локтӧны, сӧмын эсійӧ капитаныс кыдзи пукаліс, сідзи и пукалӧ...
Шуӧны, морт кык сё эм...
— Часӧвӧйяс уна?
— Э, кыскасьӧны налӧн, со кыдзи и менам керка водзын.
Кутшӧм нин сэн, — войясын полӧны, ылӧдз оз вешйывны, и пыр кыкӧн.
Луннас найӧ смелджыкӧсь, а войнад нин полӧны, кӧть и эм приказ, медым, кыдзи пемдас, некод олысьясысь эз лысьт керкаысь петны.
Кыдзи аддзасны, оз юавны — коді, пыр жӧ лыйӧны...
— Посъяс эмӧсь кутшӧмкӧ туй кузя?
— Посъяс?
А-абу...
Туй кыдзи туй...
— Вӧръяс абуӧсь?
— Вӧръяс миян абу.
Сӧмын и пуяс, кодъяс садъясын, да и сійӧс тайӧ мерзавечьясыс пӧшти ставсӧ ломтас вылӧ кералісны.
Шоныдтӧ радейтӧны.
Площадь сайын туй дорын эм нӧшта некымын липа.
А вӧр абу некӧн, и ылӧдз гӧгӧр пыр куш эрд.
Шорын кустъяс быдмӧны, а сэсся нинӧм.
Пескӧн миян беда, куйӧдӧн ломтам.
Сійӧ беспокойнӧя видзӧдліс.
— Мый сэні?
— <ns>Но-ко</ns> ме видзӧдла, эз-ӧ пыр часӧвӧйыс дворӧ. — Сійӧ ньӧжйӧ петіс да кывзысис.
Тӧв шуштӧма омляліс, нӧйтчис шорын, кышакыліс идзасӧн вевт вылын.
Кор сійӧ минут кежлӧ лӧньліс, кылісны керка сайын часӧвӧйлӧн сьӧкыд, мернӧй шагъяс, сійӧ сапӧгъяс улын лым дзуртӧм.
Федосья бӧр локтіс.
— Нинӧм, век на ветлӧдлӧ...
Красноармеечьяс гартісны карта.
Но, колӧ мӧдӧдчыны, аттьӧ, мам.
— Мый нӧ менӧ аттьӧавнысӧ?
Менам Вася сідзжӧ Гӧрд Армияын.
Тані сикт дорын сійӧс виисны...
Фонарь кусі.
— Кор жӧ тіянӧс виччысьны?
— Сэні тыдавны кутас...
Кыдзи решитас командир, кыдзи удайтчас...
— Мый нӧ оз удайтчы!
Сӧмын ті тэрмасьыштӧй, кад...
быдса тӧлысь виччысям, синъяс быртӧдз видзӧдім...
— Не сэтшӧм сійӧ кокни, мам...
— Тӧда, мый абу кокни, да ӧд и миянлы абу кокни...
Ті старайтчӧй нин, ребята, босьтчӧй кыдзи колӧ...
Друг сійӧ мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас.
— Сулавлӧй!
Эм нӧшта ӧти делӧ...
— Мый сэтшӧмыс?
— Менам керкаын налӧн главнӧйыс, командир быттьӧ...
И некод абу, сӧмын часӧвӧй керка водзын.
Сійӧ сэні узьӧ, кыдзи виӧма, аслас нывкӧд.
Часӧвӧйтӧ позьӧ вины, а оз кӧ, ме тіянӧс ньӧжйӧникӧн лэдза керкаӧ вевт пыр.
Ті сійӧс и кутанныд, кыдзи байдӧгӧс.
Красноармеечьясысь медся томыслӧн весиг синъясыс югнитлісны.
— <ns>Но-ко</ns>, ребята...
— А тэ нӧрӧвитлы.
Колӧ думыштны.
— Мый сэні думайтныс?
Кыскыны сійӧс, прохвостӧс, шошатіыс, вот и ставыс!
— Буретш... йӧйтавны медся кокни!
Но, тэ помалан сійӧс, а водзӧ?
Асывнас кыптас шум, сетасны тӧдны штабӧ, и найӧ татчӧ сы мындаӧн воасны, мый и он справитчы...
— А ӧд и вернӧ...
— Бур артмис эськӧ разведка!
Ӧні найӧ пукалӧны спокойнӧя, кыдзи Христос питшӧгын, ачыд аддзан, капитанӧс ӧти часӧвӧй караулитӧ.
А повзьӧдан найӧс, ставсӧ и портитан.
— Ак, колӧ эськӧ вӧлі кыскыны фрицӧс...
— Виччысьлы, мӧдысь.
А ӧні ньӧжйӧникӧн гортӧ!
— Да кӧні нӧ тіян гортыд? — интересуйтчис Федосья.
— Тайӧ миян сідзи шусьӧ, мам.
Гортъяс миян ылын, а война вылын горт — сійӧ аслад часть.
Тэ вот висьтав, кыдзи бурджык мунны.
Татчӧ ми локтім, неуна эгӧ вӧйӧй лымъяс.
— Ме тіянлы петкӧдла, таті веськыда шорӧ да ю пӧлӧн, ю пӧлӧн.
Сӧмын сэні миян йӧз гуавтӧг куйлӧны, ті осторожнӧйджыка...
А сэні тіянӧс юыс эрд вылӧ петкӧдас, сэні Охабы да Зеленцы сиктъяс, сӧмын сэні сідзжӧ немечьяс.
— Тайӧс ми тӧдам.
Главнӧйыс, тані кодкӧ вылӧ не зурасьны.
— А ті мунӧй спокойнӧя, тані сӧмын менам керка дорын часӧвӧй, а сэсся некод абу.
Ньӧжйӧникӧн мунӧй, кыдзи тӧлыс лӧняс, сувтлӧй, а то лымйыс дзуртыштас, фриц кылас.
Куим копыртчӧм вуджӧр мунісны сы бӧрся, пыр жӧ сувтлӧмӧн, кор сувтліс сійӧ.
— Со и шор, таті веськыда и лэччӧй, сӧмын кокньыдджыка, а то вильыд.
— Аддзысьлытӧдз, мам.
Аттьӧ ставсьыс.
Бур морт тэ.
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь, ребята.
Сӧмын тэрмасьӧй, тэрмасьӧй...
— Старайтчам нин!
А тэ мун гортад, кӧдзыд!
— Нинӧм, ме велалӧма.
Федосья сулаліс шор дорын да видзӧдіс увлань.
Найӧ ӧдйӧ мунісны трӧпинкаӧд, налысь еджыд плащьяса силуэтъяс пыр сьӧкыдджык вӧлі торйӧдны лым вылысь.
Медбӧрын найӧ дзикӧдз вошисны пемыдас, вошисны пемыд вояс, лымъя бушколас, коді лэбис му весьтті.
Вошисны, быттьӧ найӧ некор и эз вӧвны.
Федосья локтіс гортас ньӧжйӧ, шаг бӧрся шаг.
Сылы кажитчис, мый сійӧ минут кежлӧ петаліс тюрьмаысь, минут свободнӧя лолаліс став морӧсӧн, а ӧні добровольнӧ бӧр локтӧ цепь йылӧ.
Ненавистьӧн сійӧ видзӧдіс аслас керкалӧн пемыд очертаниеяс вылӧ, кӧні узис немеч любовницаыскӧд, кытчӧ колӧ локны, медым кывзыны сылысь ненавистнӧй коргӧм.
Да, сійӧ пыр на коргис, шутьляліс нырнас, мыйкӧ бормочитіс узигас сылӧн нылыс.
Федосья нюмъёвтіс мстительнӧй радлунӧн:
регыд тіянлы пом.
Вот воасны красноармеечьяс, пырасны веськыда горницаӧ да кыскасны тэнӧ перина вылысь.
Кылас сійӧ, Федосья, кор найӧ кутасны гусьӧн матыстчыны, либӧ сійӧс садьмӧдас сӧмын налӧн керкаӧ пырӧм?
Но оз, сійӧ бура тӧдіс, мый оз унмовсь, мый оз кут ӧні узьны дзик найӧ вотӧдз, сикт мездытӧдз.
Лым дзуртіс часӧвӧй сапӧгъяс улын, шутьляліс нырнас Вернер.
Ставыс вӧлі сідз жӧ, кыдзи тӧрыт, кыдзи войдӧрлун.
И век жӧ вӧлі дзик мӧднога.
Первойысь тӧлысь чӧжӧн, первойысь сійӧ кадсянь, кыдзи пӧгибнитіс Вася, сійӧ чувствуйтіс сьӧлӧмас радлун.
Тайӧ радлуныс ыпъяліс, югъяліс, шонтіс, кыптіс джуджыд пламяӧн.
Федосья топӧдліс кияснас вомсӧ, медым не горӧдны став мир пасьта ыджыд шудысь.
И тӧдіс та йылысь ӧтнас сійӧ — сэсся некод, сэсся некод став сиктын.
Сійӧ ӧтнас тӧдіс, мый ӧні позьӧ нин виччысьны не сідз, кыдз войдӧр виччысисны, — чорыда эскӧмӧн, но определённӧй сроктӧг.
Ӧні сійӧ вермис артавны, кор тайӧ лоӧ.
Талун, аски, аскомысь?
Дыр-ӧ ковмас мунны сійӧ куимыслы, медым вайӧдны ассьыныс частьсӧ?
И дыр-ӧ колӧ найӧ частьлы, медым воны сиктӧдз?
Лун, кык, куим?
Сійӧ тӧдіс, чувствуйтіс, мый тайӧ оз вермы нюжавны куим лунысь дырджык.
Оз вермы лоны сэтшӧм лёк, глупӧй тор, медым комендатураын пукалысь вит заложник пӧгибнитісны.
Вернер назначитіс куим лунъя срок.
И Федосьялы друг кажитчис, мый тайӧ срокыс относитчӧ не заложникъяслы.
Тайӧ куим лун, кодъяс чӧжӧн сьӧд пыдӧстӧмин воссяс немечьяс водзын.
Немечьяс видзӧдлісны красноармеечьяслӧн неумолимӧй чужӧмъясӧ, видзӧдласны неизбежнӧй смерть синмӧ.
Сиктын куим сё керка, и быд керкаын, наысь кындзи, кытысь немечьяс вӧтлісны олысьяссӧ лым вылӧ, быд керкаын йӧз мучитчисны, виччысисны, бӧрдісны, асьнысӧ непоколебимӧй лачаӧн, волшебнӧй кывъясӧн гажӧдӧмӧн, кодъяс сетісны вын: миян воасны.
И сӧмын сійӧ дзик ӧтнас став сиктын тӧдіс бура не сӧмын сійӧс, мый найӧ локтасны,
— таын сійӧ некор эз сомневайтчыв, — эз, сійӧ тӧдіс, мый найӧ локтӧны нин.
Мый немецкӧй бандалы кырымалӧма нин неумолимӧй приговор.
Олена эз вермы виччысьны, но найӧ витӧн комендатураын виччысясны.
Оз вермы лоны, медым эз вермыны виччысьны.
* * *
Старӧста тайӧ войнас сёрӧдз пукаліс комендатураын.
Сійӧ кропотливӧя арталіс колхознӧй небӧгъяс серти, коді уна-ӧ нянь должен сдайтны.
Сылы отсасис фельдфебель, профессия сертиыс бухгалтер.
Гаплик пӧсяліс, арталӧмъясын быд минут ӧшибайтчӧмӧн.
Тшынӧдіс лампа.
Салдатъяс узян синъясӧн видзӧдісны пызан сайын пукалысь пара вылӧ.
Старӧста чинтіс, содтіс, умножайтіс, быд минутын ӧшибайтчӧмӧн да тайӧн фельдфебельлысь скӧр замечаниеяс кыпӧдӧмӧн.
Старӧста старайтчис сосредоточитчыны, но тайӧ сылы эз удайтчыв.
Сійӧ эз вермы мынтӧдчыны мӧвпысь, мый став тайӧ цифраясыс да подсчётъясыс вермасны лоны ковтӧмӧсь.
Медвойдӧр, тайӧ сідзи и лоӧ.
Бумажка вылын гижны кокни, и лыддьыны кокни, весиг вручитны быдӧнлы сійӧс стӧча арталӧм, мый сысянь колӧ немецкӧй государстволы, весиг тайӧ ёна кокникодь.
Но ӧд тайӧ этша — бумажкаяс оз удовлетворитны на капитанӧс, ни штабӧс, коді требуйтӧ поставкаяс.
Бумажкаясысь кындзи, колӧ нянь, а Гаплик ёна сомневайтчис, кӧсъяс-ӧ кодкӧ вайны нянь немечьяслы.
А кывкутны, медбӧрын, ковмас сылы, Гапликлы.
Капитан угрожайтіс зэв убедительнӧя, и старӧста тӧдіс, мый немеч любӧй кадӧ вермас пӧртны ассьыс угрозаяссӧ олӧмӧ.
Гапликлӧн заложникъяс йылысь выдумка сідзжӧ эз на сет некутшӧм результатъяс.
Йӧз пукалісны томан сайын, а комендатураӧ мыйкӧ некод эз лок, некод эз во юӧртны мыйкӧ ичӧт преступник йылысь.
Таысь сідзжӧ ковмас кывкутны сылы.
Капитан должен аддзыны мыжаӧс, сылы колӧ мыжа, медым докажитны штаблы ассьыс исполнительность.
И мыжаӧн, дерт, лоӧ старӧста.
— Мый ті сэні гижаланныд? — горӧдіс фельдфебель. — Бара став столбиксӧ путайтінныд, бара заводит выльысь.
Мый йылысь ті, збыльысьсӧ, думайтанныд?
Гаплик аслыссямӧн нюмъёвтіс.
Мый йылысь сійӧ думайтӧ?
Оз, тайӧс фельдфебельлы висьтавны оз позь.
Сійӧ нӧшта на улӧдзджык копыртчис бумага дінӧ, нӧшта зільджыка кутіс дзуртны перӧӧн.
Медбӧрын подсчётъяс вӧлі помалӧма.
Ӧшинь сайын вӧлі сьӧд вой.
Лёкысь омляліс тӧв.
Старӧста ньӧжйӧ кизявліс полушубоксӧ.
— Колльӧдіс кӧть эськӧ менӧ кодкӧ гортӧдз, — шуис, медбӧрын, сійӧ.
Сэн, сійӧ керка водзын, сулаліс часӧвӧй, но медым веськавны сійӧ винтовкалӧн надежнӧй охрана улӧ, колӧ вӧлі мунны тайӧ бушкола, сьӧд войнас кузя кодь сикт кузя.
Фельдфебель лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый нӧ, ті ӧтнад керкаӧдзыд он воӧй?
Ог вермы ме ыстыны салдатӧс капитанлӧн распоряжениетӧг.
— А ті? — полӧмӧн предложитіс Гаплик.
Фельдфебель кучкис кулакнас пызанӧ.
— Мый ті, збыльысьсӧ, думайтанныд?
Тані быд минутын вермасны звӧнитны штабсянь, а ме эновта пост да кута тіянӧс новлӧдлыны, кыдзи нянька.
Да мыйысь ті поланныд?
Тані войнас некод оз лысьт нырсӧ ӧдзӧс сайӧ мыччыны.
Старӧста ланьтіс да петіс жырйысь.
Порог вылын сійӧ сувтіс.
Югыд вывсянь войся пемыд кажитчис тыдавтӧм, сук, кыдзи <ns>дегӧдь</ns>.
Сійӧ сулыштіс минут, и сӧмын сэки пемыдӧ велалӧм синъяс аддзисны улича мӧдар бокын сулалысь пуяслысь очертаниеяс, керка вевтъяслысь контуръяс да туй.
Полушубоклысь воротник лэптӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Дерт, сыкӧд обращайтчисны, кыдзи медбӧръя понкӧд, — курыда думайтіс сійӧ.
Быдӧн имейтӧ право горзыны сы вылӧ, быдӧн вермӧ веськӧдны сы вылӧ скӧрмӧм да дӧзмӧм.
Капитан, фельдфебель, любӧй салдат лыддьӧны асьнысӧ вылынджыкӧн сыысь, а сійӧ должен уджавны, кыдзи вӧв, да дугдывтӧг рискуйтны олӧмнас.
Сійӧ полӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Приказ приказӧн, а тайӧ проклятӧй сиктас быдтор вермас лоны.
Фельдфебель ачыс полӧ петны, делӧыс абу телефонын, прӧстӧ фельдфебель полӧ.
А Гапликӧс прӧстӧ вӧтліс тайӧ войся пемыдас, кӧні опасность кыйӧдӧ быд шаг вылын.
Сійӧ зілис мунны ньӧжйӧ, шумтӧг мунны сикт кузя, но лым дзуртіс да нязгис кок улын, а тӧв, кыдз быттьӧ нарошнӧ, минутъясӧн лӧньліс, да сылӧн шагъясыс, тӧдӧмысь, вӧлі кылӧны став сиктлы.
Друг сылы кажитчис, мый чукыльтанінын кодкӧ сулалӧ.
Повзьӧмысла кынмӧмӧн, сійӧ сувтіс.
Вуджӧр эз вӧрзьы.
Гаплик дрӧжжитӧмӧн виччысис, мый лоӧ.
Сылӧн югнитіс мӧвп бергӧдчыны бӧр, узьны комендатураын.
Но, кӧть нин, пукавны сэні улӧс вылын асылӧдз.
Но сійӧ поліс бергӧдчыны мышкӧн — сэки сійӧ уськӧдчас и....
Отчаяние решимостьӧн сійӧ мӧдӧдчис водзӧ.
И сэки окажитчис, мый тайӧ вӧлі туйдорса куст.
Кыдзи сійӧ вермис вунӧдны тайӧ куст йывсьыс!
Кымынысь сылы ковмыліс мунлыны сы дорті лунын!
Но сэні Гаплик вильдіс и сійӧ жӧ здукас гӧгӧрвоис, мый лоис мыйкӧ страшнӧйтор. Сійӧ пӧдіс, мыйкӧ пемдӧдіс сылысь синъяссӧ, тупкис вомсӧ, гартіс юрсӧ.
Сійӧ кӧсйис горӧдны, но крепыд удар уськӧдіс сійӧс му вылӧ.
Гаплик чувствуйтіс, кыдзи кодлӧнкӧ кияс кыпӧдӧны сійӧс, нуӧны, и сійӧ качайтчӧ сынӧдын.
Дзуртіс лым, кыліс сьӧкыда лолалӧм.
Сэсся дзуртыштіс ӧдзӧс.
Сійӧс грубӧя шыбитісны джоджӧ, сійӧ кыліс кодлӧнкӧ кияслысь инмӧм да гӧгӧрвоис, мый сійӧс кӧрталӧны.
Медбӧрын тряпка, кодӧн вӧлі гартлӧма юрсӧ, уси.
Сійӧ мигайтіс синъяснас.
Лампочка слаба югдӧдіс керка пытшкӧс да сэтысь йӧзӧс.
Сійӧ тӧдіс коктӧм Александрӧс, тӧдіс Фрося Грохачлысь сьӧдоват чужӧмсӧ.
Сылӧн ставыс мӧдіс дрӧжжитны, лысӧй юрыс треситчис, и сійӧ некыдзи эз вермы справитчыны аслас дрӧжкӧд.
— Пуксьы, Александр, — командуйтіс ставнас чукырӧсь, ляпкыдик баба, кодӧс сійӧ эз тӧд. — Тэ грамотнӧй, колӧ ставсӧ гижны, медым кыдзи колӧ вӧлі, по порядку.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ.
Стен бердӧ ӧшйӧмӧн, сійӧ вывті ёна повзьӧмӧн видзӧдіс на вылӧ.
Чужӧмъяс вывті ветлісны вуджӧръяс, улысянь на вылӧ уси тшынасьысь ичӧтик лампалӧн гӧрдоват свет.
— А тэ сувт, кор находитчан судьяяс водзын, — шуис крепыд баба да энергичнӧя сулис джоджӧ.
Сійӧ сьӧкыда кыпӧдчис.
— Сэтчӧ сувт, урӧд!
Но, мый бергалан?
Сулав, кыдзи морт!
— Унатор сысянь кӧсъян, Терпилиха, — шуис Фрося.
Терпилиха эз гӧгӧрво.
— Должен сулавны кыдзи колӧ.
Суд кӧ, суд.
Сійӧс эськӧ коліс помавны нӧшта сэн, туй вылас.
А ми — ог, ми сійӧс судитам, кыдзи пӧлагайтчӧ.
Сідзкӧ мед и сійӧ вӧчӧ кыдзи колӧ.
Гаплик кынмис полӧмысла.
Со сійӧ сулалӧ хатаын, кодӧс ӧнӧдз эз тӧдлы, но коді находитчӧ немецкӧй комендатура бокын, сиктын, кодӧс тӧлысь нин займитӧма немечьясӧн.
Сулалӧ кӧрталӧм киясӧн, а пызан сайын пукалӧны бабаяс да коктӧм конюх.
Объявляйтӧны асьнысӧ судьяясӧн да кутасны судитны сійӧс, старӧстаӧс, кодӧс назначитӧма немецкӧй командованиеӧн.
И тайӧ вӧлі не страшнӧй вӧтӧн, тайӧ вӧлі явӧ.
— Но, кыдзи тэнад фамилияыд, прохвост? — юаліс Терпилиха.
Гаплик кӧсйис вочавидзны, но гӧлӧсыс кынмис сылӧн горшын, и сійӧ сӧмын тешкодя никӧстіс.
— Тэ мый сідз пищитан?
Младенецӧн притворяйтчан, али мый?
Видзӧдлӧй сы вылӧ.
Тэ эн дур, а висьтав!
Эм миян кад быд гӧвнӧкӧд няньчитчыны.
А тэ, Александр, гиж, ставсӧ гиж!
Но, кыдзи тэнад фамилияыд?
— Ті жӧ тӧданныд, — нурбыльтіс сійӧ угрюмӧя.
— А ме тэнӧ, эстшӧм тэ гадина, ог юав, тӧда ме либӧ ог тӧд!
Суд кӧ, суд, ме кӧ юала, должен вочавидзны!
Кыдзи фамилияыд?
— Гаплик Пётр.
— Видзӧдтӧ, Пётр!
Менсьым батьӧс Пётрӧн шулісны...
Аддзисны, кодлы морт ним сетны...
— Да нӧрӧвитлы тэ, тьӧтка Горпина, колӧ ӧд гижны...
— И гиж, гиж, ставсӧ гиж пӧрадокӧн...
Мый сэні водзӧ?
Ага!
Кымын арӧс тэныд?
— Нелямын кӧкъямыс!
— Нелямын кӧкъямыс...
И кыдзи сӧмын муыс нелямын кӧкъямыс восӧ татшӧм пакӧстьсӧ новлӧдлӧ...
Гиж, гиж, Александр.
— Важӧн гижи.
Юась водзӧ.
— Ага...
Мый сэн нӧшта?
Да...
Старӧста, а?
— Старӧста, — подтвердитіс сійӧ мрачнӧя.
— Старӧста.
Видзӧдтӧ, мый сылы ковмис...
А войдӧр мыйӧн тэ вӧлін?
Сійӧ чӧв оліс, муӧ видзӧдӧмӧн.
— Мый нӧ тэ чӧв олан, яндзим висьтавныд, али мый?
Дерт, кӧнкӧ нӧшта мыйӧнкӧ лёкӧнджык старӧстаысь?
Сійӧ эз вочавидз, аслас сапӧг ныръяс вылӧ упрямӧя видзӧдӧмӧн.
— Эй, тэ!
А то кыдзи сета пеляд, пыр жӧ заводитан сёрнитны!
Но, вочавидз!
— Энлы, Горпина, ме юала, — шыасис Александр.
Сійӧ восьтіс нин вомсӧ, медым не лэдзны, но думыштіс да махнитіс кинас.
— Но, юав, видзӧдлам, мый тэнад артмас.
Конюх внимательнӧя видзӧдліс старӧста вылӧ.
Сэсся лӧнь спокойнӧй гӧлӧсӧн юаліс:
— Миян тюрьмаын пукавлін?
Старӧста эз вештыв синъяссӧ аслас сапӧгъясысь.
— Дыр пукалін?
— Дыр...
— Но, а дыр-ӧ, примернӧ?
Чӧв олӧм.
— Мыйысь пукалін?
Бара чӧв олӧм.
— Тэ коді, крестьянаысь, рабочӧйясысь или господаысь?
Терпилиха кӧсйис нин шыасьны, но старӧста виччысьтӧг вочавидзис.
— Крестьянаысь...
— Ага, кулак?
— Кулак, сідзкӧ! — торжествоӧн объявитіс Терпилиха. — Видзӧд, бара ковмис мужицкӧй вир юыштны!
— Энлы тэ, Горпина...
— Мый меным виччысьнысӧ?
Суд тані али абу суд?
Имейта сэтшӧм жӧ право, кыдзи и тэ!
А то и унджык!
Коді пыр шуліс: оз удайтчы!
abu
А вот и удайтчис.
— Вернӧ, вернӧ...
Сӧмын нӧрӧвитлы, ме нӧшта кӧсйи юавны...
— Да меным абу жаль, юась.
— Сідзкӧ, кулак...
Но, а тюрьмасьыс кор пышйин?
— Кыдзи сӧмын заводитчис война.
— Сідз.
Гортад мунін, а?
— Да.
— Кӧні нӧ сійӧ?
— Ростов дорын...
— Сідз, Ростов дорын...
А немечьясӧс кӧні паныдалін?
— Сэні, Ростов дорын.
— Сэні тэнӧ и вербуйтісны?
— Сэні.
— Энлы, Александр, колӧ нӧшта юавны, мыйысь сійӧ тюрьмаас пукаліс.
Мыжаланалӧн чужӧм вылын лоис венны позьтӧм упорство петкӧдлӧм.
— Он висьтав, мыйысь пукалін?
Чӧв олӧм.
— Тэ ӧд нӧшта раскулачиттӧдз на пукалін?
— Да.
— Со кыдз...
Петлюра ордын вӧлін? — виччысьтӧг шӧйӧвоштіс сійӧс Александр.
— Вӧлі...
Терпилиха шеныштіс кияснас.
— Ті думыштлӧй!..
— Ставыс яснӧ, — заводитіс Александр. — Кулак, бандит, петлюровец.
Самӧй заводитчӧмсяньыс вӧлін сӧветскӧй власьтлы паныд, а?
— Самӧй заводитчӧмсяньыс, — ньӧжйӧ подтвердитіс Гаплик.
— И, медбӧрын, мунін служитны немечьяслы...
Терпилиха чепӧсйис пызан сайысь.
— Сы вӧсна Левонюкӧс ӧшӧдісны, сы вӧсна вит морт комендатураын пукалӧны, казнь виччысьӧны.
Сійӧ немечьяскӧд ветлӧдліс, мӧсъясӧс картаясысь гез йылын петкӧдліс, менсьым медбӧръясӧ нуис, а челядь мед тшыгла кулӧны!
Каласюкъяслысь, Мигоръяслысь, Качуръяслысь медбӧръя скӧтсӧ босьтіс!
— Лисьяслысь сідзжӧ, Смоляченколысь, — содтіс Фрося.
— Немечьяскӧд ӧтлаын сиктсӧ грабитіс!
— Да мый сэні дыр сёрнитны сыкӧд, ставыс яснӧ!
— Ньӧжйӧджык ті, бабаяс! — шыасис Терпилиха, коді шумитіс ставсьыс ёна. — Суд кӧ, суд нин, колӧ ставсӧ сёрнитны.
— Да мый нӧ нӧшта сёрнитнысӧ?
Тӧдам ӧд, мый да кыдзи, быд лун аддзам, быд лун сы вӧсна йӧз пропадайтӧны, быд лун вир да синва киссьӧны...
— Но, сідзкӧ кутшӧм жӧ предложениеяс лоӧны? — торжественнӧя юаліс Терпилиха.
— Помавны гадӧс!
— Помавны!
— Сідз, ёртъяс, воис предложение помавны гадӧс.
Коді та вӧсна?
Став кияс лыбисны вывлань.
— Коді паныд?
Коді воздержитчис?
— Сэтшӧмъяс абуӧсь.
— Сідзкӧ, ёртъяс, яснӧ.
Александр, гиж да лыддьы.
Конюх дыр дзуртіс перӧӧн бумагаті.
Ставӧн чӧв олӧмӧн виччысисны.
Медбӧрын сійӧ кыпӧдчис.
— Суд Александр Овсей, Терпилиха Горпина, Грохач Фрося...
— Ефросинья, — поправитіс сійӧ, и Александр копыртчис пызан дорӧ.
— Грохач Евфросинья, Лемеш Наталья да Пузырь Пелагея составын, мыжалана Пётр Гапликӧс допроситӧм бӧрын, кулакӧс, преступникӧс да немецкӧй старӧстаӧс допроситӧм бӧрын, единогласнӧ постановитіс приговоритны сійӧс смертьӧ.
Гаплик едждӧдіс да паськыд синъясӧн видзӧдіс присутствуйтысьясӧс.
— Но, сідзкӧ, ставыс порядокын, — шуис Терпилиха.
— Энлӧй, — шыасис Фрося, — приговоритны приговоритім, а кыдзи жӧ ми сійӧс помавны кутам?
Найӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— А ӧд вернӧ, кыдзи?
— Ӧшӧдны эськӧ сійӧс, — шуис Пелагея Пузырь.
— Кӧні нӧ тэ сійӧс ӧшӧдан?
Тані, керкаын?
— Нинӧмсӧ тэ висьталан.
Сетны зорйӧн юрас, вот и ставыс.
— Лыйны сійӧс он лый, нинӧмысь...
— Нӧшта мый оз тырмы?
Медым шум вылӧ став немечьяс котӧртісны...
Гапликӧс заводитіс треситны.
Сёрнитісны сы йылысь, обсуждайтісны, кутшӧм ногӧн сійӧс казнитны, быттьӧ сійӧ тані и эз вӧв, быттьӧ сійӧ вӧлі не ловъя торйӧн.
Сійӧс шымыртіс мучительнӧй полӧм, сійӧ чувствуйтіс восӧдӧмлысь заводитчӧм да уси пидзӧс вылас.
— Йӧз, бур йӧз, жалитӧй менӧ!
Грешиті ме тіянлы паныд, водзӧ некор ог кут!
Сійӧ уяліс пидзӧс вылас, юрнас джоджӧ кучкалігтыр нывбабаяслӧн кокъяс дорын.
Найӧ вешйылісны, кыдзи пӧсь ваӧн киськалӧмъяс.
— Вешйы!
Видзӧд, гадина!
Гаплик бӧрддзис.
Синва визувтіс чужӧм кузяыс, сэні няйт визьяс кольӧмӧн.
— Бур йӧз, заклинайта тіянӧс, тіян челядьӧн заклинайта!
— Челядьӧн!
Тэ вӧсна, пон рӧд, и пӧгибайтӧны миян челядь, тэ вӧсна!
— Менӧ заставитісны, вынӧн заставитісны, — ӧтчаяннӧя ырзӧмӧн шуаліс Гаплик.
— А тэ эн омляв, а то сета пес плакаӧн башкаад...
Видзӧдтӧ, заставитісны сійӧс, шудтӧмӧс...
Ачыс Ростовӧдз кыскысис найӧс корсьны, а?
— Жалитӧй, милуйтӧй... — кирзіс сійӧ джодж кузя быглясигтыр.
Найӧ зывӧктӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
— Тьфу, видзӧднысӧ прӧтивнӧ, ни овныыс эз куж морт вотӧн, ни кувны морт моз оз вермы! — скӧрмис Пелагея.
— Кывзӧй, бабаяс, нинӧм сыкӧд тані вӧзитчыны сы дыра, а то лоас сійӧтор, мый аслас омлялӧмӧн кыскас немечьясӧс сійӧ миянлы сьылі вылӧ.
Александр матыстчис бӧрсяньыс да куйлысь сьыліӧ шыркнитіс гез.
— Вежа делӧ вӧсна, — шуис сійӧ да сьӧлыштіс кипыдӧсас.
Фрося горӧдіс.
— Ньӧжйӧджык!
Гапликлӧн чуньяс чукыльтчисны да пырасны сёй джоджӧ.
Кокъяс дрӧгнитісны да нюжалісны.
Старӧста вӧлі кулӧма.
— Отсалӧй...
Фрося, отсав.
Сійӧ босьтіс шойсӧ киняувтіыс, Фрося босьтіс кокъястіыс.
Терпилиха осторожнӧя видзӧдліс ывлаӧ.
Но быдлаын вӧлі лӧнь, сӧмын тӧв омляліс, лым кымӧръяс кыпӧдлігтыр.
— А но, вай ӧдйӧджык, струбаӧ сійӧс...
Дворын вӧлі важ струба, коді косьмис нин уна во сайын.
Ӧні сійӧ джынйӧдзыс вӧлі тырӧма лымйӧн.
Сэтчӧ и шыбитісны шойсӧ.
Сійӧ уси небыда, шытӧг.
Александр зырйӧн шыблаліс сы вылӧ лым, сэсся уськӧдіс лымсӧ струба доръяссьыс.
— Тулысӧдз куйлас, тулыснас ковмас перйыны.
Асылӧдзыс ставсӧ лымйӧн тупкас и следъяс оз кольны.
— А кыдзи нӧ ӧні гортӧ мунны кутам?
— А ті нӧрӧвитлӧй, нинӧмла войясын кыскасьны.
Ӧтчыд удайтчис, мӧдысь вермас и не удайтчыны, — вочавидзис Александр. — Места миян эм, узьӧй асылӧдз, а асывнас ньӧжйӧникӧн гортъясӧ.
Найӧ водалісны, кыдзи вермисны, лабичьяс вылын да джоджын.
Но унмовсьны вӧлі сьӧкыд.
— Тэ, Александр, смотри, протоколтӧ бурджыка дзеб, воасны миян йӧз, ковмас сдайтны.
— Ме нин дзеба, эн пов, некод оз аддзы.
— Аддзан, Александр, вот и удайтчис, — нӧшта ӧтчыд тӧдчӧдіс Терпилиха.
— Мый нӧ оз удайтчы, — шуис сійӧ унмовсигас нин.
VII
Ӧдзӧс клопнитіс.
Федосья дрӧгнитіс да уськӧдіс ведрасӧ.
Ва паськыд струяӧн киссис кухнялӧн сёй джоджӧ.
— Мый тіян киясыд пусьӧма али мый? — скӧрысь горӧдіс Вернер чеччыштӧмӧн, медым няйт ва эз веськав сылӧн югъявтӧдз весалӧм сапӧг вылӧ.
Сійӧ эз вочавидз.
Сьӧлӧмыс бешенӧя нӧйтчис морӧс пытшкас.
Сійӧ чышкаліс тряпкаӧн ва, но киясыс дрӧжжитісны, и сійӧ некымынысь заводитліс чышкавны кос местасӧ, джодж гуранъясын ва кольӧмӧн.
Эз, талун сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны.
Быд шы, быд шаркнитӧм заставляйтісны сійӧс дрӧгнитны, кыдзи плетьӧн вартӧмысь.
Ставнас сійӧ вӧлі ӧти напряжённӧй виччысьӧм.
Ӧд найӧ локтӧны нин, найӧ быд минутӧ вермасны лоны тані.
Сылы вӧлі терпитны позьтӧм сьӧкыд сыысь, мый сійӧ тӧдӧ сӧмын ӧтнас, дзик ӧтнас став сиктын, и сэсся некод.
Дерт, сійӧ и бурджык, мый некод оз тӧд, но кутшӧм сьӧкыд ӧтнадлы виччысьны!
Сьӧлӧм ланьтӧ, лолалӧм дугдӧ — ӧд любӧй моментӧ, любӧй моментӧ вермасны локны...
— А тэ думышт, кыдзи сійӧс вӧчны, — шуыштіс пельпом вомӧныс Вернер нӧшта вольпасьын на куйлысь Пусялы.
Сійӧ петіс, бара ӧдзӧсӧн клопнитӧмӧн, и Федосья бара дрӧгнитіс.
Пуся куйліс, кияссӧ юр саяс пуктӧмӧн да парсӧ курччӧмӧн.
Кутшӧм тонӧн сійӧ шуис тайӧс!
Быттьӧ сійӧ сылӧн раб, коді обязан вӧчны сылы быдсикас услугаяс.
Сійӧ оз вермы аддзыны партизанъясӧс, кӧть сылӧн эмӧсь и салдатъяс, и телефонъяс, и ставыс свет вылас, а сысянь, кодкӧд сиктын некод и сёрнитны оз кӧсйы, требуйтӧ, медым аддзис найӧс сійӧ.
Пуся скӧрмис.
Вывті уна сійӧ босьтіс аслас юрӧ.
Мый нӧ сійӧ, думайтӧ, мый шӧвк дӧрӧмъясысь, тайӧ несчастнӧй чулкисьыс имеитӧ право горзыны сы вылӧ!
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый чойкӧд сёрниысь нинӧм оз артмы и оз вермы нинӧм артмыны.
Найӧ эз сёрнитлыны ӧта-мӧдыскӧд нӧшта войнаӧдз на.
Ольга некымынысь воліс местечкоӧ кутшӧмкӧ съездъяс вылӧ, велӧдысьяс курсъяс вылӧ да весиг эз пыравлы сы ордӧ.
Тыдалӧ, лыддис, мый Пуся недостойнӧй волыны.
Дерт жӧ, сійӧ сэтшӧм преступление, мый сійӧ эз уджав, эз уродуйт кияссӧ мыськасьӧмӧн, эз мыськав джоджъяс да эз пукав трактор изучайтӧм вылын.
Ольгалы колӧ, медым ставӧн вӧліны сы кодьӧсь.
Сійӧ вунӧдіс аслас вӧвлӧн кодь дзоньвидзалун йылысь да чойыслӧн жебиник дзоньвидзалун йылысь.
Ольга эз тӧждысь сь йылысь, медым лоны мичаӧн, кыдзи-сюрӧ гартліс юр гӧгӧрыс ассьыс кыз кӧсаяссӧ.
Тӧлын сылӧн киясыс потласьлісны кӧдзыдысь, гожӧмын сійӧ загорайтліс, кыдзи цыганка.
Пуся нюжӧдіс кисӧ крӧвать весьтын ӧшалысь рӧмпӧштан дінӧ да кутіс внимательнӧя видзӧдны асьсӧ, ассьыс векньыдик, нетшкӧм синкымъяссӧ, сьӧд юрсисӧ, сьӧд синлысъяс улысь гӧгрӧс синъяссӧ, вӧсни паръяссӧ, кодъяс сайын тыдалісны куим пельӧса ёсь пиньяс.
Эз, сійӧ эз шогмы сэтшӧм удж вылӧ, кутшӧмӧс вӧчис Ольга.
Да и эз вӧв коланлуныс сыын.
Серёжа служитіс армияын да получайтіс сьӧм: сы вылӧ, мый позьӧ вӧлі судзӧдны местечкоын, бура тырмис.
А Ольга тайӧс эз гӧгӧрво.
Сійӧ лыддис, мый Серёжалы овсьӧ лёка.
А мыйӧн лёка?
Сылӧн вӧлі гӧтыр, коді кужис мичаа пасьтасьны весиг сійӧ жалкӧй тряпкаяснас, кодъясӧс удайтчыліс судзӧдны, сійӧ вӧлі мичаа сынасьӧма, ухаживайтіс кияс бӧрсяыс да вӧлі медся мича став сійӧ местечкоса дурочкаясысь, кодъяс котралісны, тэрмасисны да век мыйкӧ вӧчисны.
А мый налӧн эз вӧв челядь, мый Пуся тайӧс эз кӧсйы?
Сідз вот эз кӧсйы, дай ставыс.
Челядьыс и сідз тырмымӧн.
Серёжа гӧтрасис сы вылӧ, а не челядь вылӧ, и кор гӧтрасис, челядь йылысь сійӧ нинӧм эз шулы.
А Ольгалы ставыс тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым относитчыны чойыс дінӧ, кыдзи бокӧвӧй морт дінӧ.
Сідзкӧ кыдзи нӧ сійӧ отнеситчас ӧні?
И мый сійӧ, збыльысьсӧ, кӧсйӧ Пусясянь?
Серёжасянь эз вӧвны некутшӧм юӧръяс фронт вылӧ мунӧмсяньыс нин, быдса вит тӧлысь нин.
Сійӧ либӧ пӧгибнитіс, либӧ пленын, ӧд оз жӧ вермы лоны, медым вит тӧлысь чӧжӧн эз во ни ӧти письмӧ, ни ӧти открытка.
Коді тӧдас, дыр-ӧ нюжалас война?
Мый нӧ, виччысьны сылы во, кыкӧс либӧ мыйта сэн нӧшта да, медбӧрын, кувны тшыгла?
Эз, сійӧ вӧчис зэв тӧлкаа.
А мый Курт немеч, — мый нӧ эськӧ сэтшӧмыс?
Немечьяс ӧні тані кӧзяева, немечьяс управляйтӧны и кужасны управляйтны.
Большевикъяс помасисны, тайӧ дзик яснӧ.
И ставыс эськӧ вӧлі бур, Курт кӧ эськӧ эз ло бӧръя кадас сэтшӧм дӧзмысь, скӧр.
Сійӧ сэтшӧм грубӧя сыкӧд обращайтчӧ.
Ӧні вот требуйтӧ Ольгакӧд тайӧ сёрнисӧ.
Пуся тӧдіс, мый оз решитчы весиг аддзысьлыны чойыскӧд.
Но кыдзи петны тайӧ историясьыс?
И коді сылы висьталіс, мый Ольга сылӧн чой?
Недовольнӧй, сійӧ ньӧжйӧ пасьтасис.
Тайӧ нӧшта эз тырмы, медым Курт сувтӧдіс сы водзӧ требованиеяс.
Кажитчӧ, сылӧн эмӧсь разведчикъяс, шпионъяс, быдса аппарат.
Пуся небрежнӧя тупкис вольпасьсӧ одеялоӧн да босьтіс улӧс вылысь Вернерлысь курткасӧ, медым ӧшӧдны сійӧс шкафӧ.
Зептас кыліс бумага.
Пуся видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да тэрыба кыскис бумагасӧ.
Тайӧ вӧлі письмӧ кузь кельыдлӧз конвертын, немецкӧй адресӧн.
Сійӧ эз куж лыддьыны немеч кыв вылын, но век жӧ перйис письмӧсӧ конвертсьыс.
Тайӧ кельыдлӧз конвертыс кажитчис сылы подозрительнӧйӧн.
Кельыдлӧз бумагалысь нёль листбок вӧлі гижӧма посни, рӧвнӧй почеркӧн.
Первой листбоклӧн выліас вӧлі клеитӧма косьтӧм дзоридз.
Пуся матыстіс бумагасӧ чужӧмланьыс.
Сысянь кыліс сылы тӧдтӧм духияслӧн небыдик дук.
Эз вермы лоны сомнение — письмӧ нывбабасянь.
Пуся вирӧдз курччис парсӧ.
Куртлы гижис нывбаба, нывбаба сэсянь, Германиясянь.
Бур почтӧвӧй бумага вылын посни, рӧвнӧй почеркӧн.
Дерт, письмӧ вермис лоны, например, мамсянь, но дзоридзыс?
Ак, мый эськӧ сійӧ эз сет, медым лыддьыны письмӧсӧ, медым тӧдмавны, мый гижӧ Куртлы тайӧ тӧдтӧм нывбабаыс!
Сійӧ видзӧдліс дата вылас.
Письмӧ вӧлі гижӧма дзик неважӧн.
Да, письмӧ воӧма, тыдалӧ, тӧрыт.
Курт вылын вӧлі мӧд тужурка, и сійӧ вунӧдіс письмӧсӧ зептас.
Ӧнӧдз сійӧ эз аддзыв сылысь некутшӧм письмӧяс, некутшӧм фотографияяс.
Некутшӧмӧс?
Сійӧ думыштчис.
Ӧд сылӧн эм нӧшта бумажник, кодкӧд сійӧ некор оз торйӧдчыв да код дінӧ сійӧ оз лэдз сылы инмӧдчывны.
Мый вермис лоны сійӧ бумажникас?
И почтасӧ ӧд сылы вайӧны не гортас, а комендатураӧ.
Сійӧ вермас видзны письмӧяс да фотографияяс пызанлӧн сійӧ ящикын, кодӧс мунігас пыр сэтшӧм бура пӧдлалӧ ключӧн.
Да и мый Пуся тӧдӧ Курт йылысь?
Сӧмын сійӧс, мый сійӧ ачыс ас йывсьыс висьталӧ.
Нӧшта первойсӧ на, кор Пуся сӧгласитчис мунны сыкӧд местечкоысь, сійӧ сетіс сылы торжественнӧй обещание, мый босьтас сійӧс аскӧдыс Дрезденӧ и сэні найӧ гӧтрасясны.
Тані и збыльысь некӧн венчайтчыны, сійӧ бура гӧгӧрвоӧ, мый колӧ виччысьыштны.
Да тайӧ и не сэтшӧм важнӧ.
Ӧнӧдз сійӧ вӧлі дзик спокойнӧй, — сійӧ жӧ чувствуйтіс, мый кажитчӧ Куртлы.
И вот сӧмын ӧні Ольгакӧд сёрнитны тайӧ резкӧя требуйтӧмыс садьмӧдіс сылысь мӧд думъяс, заставитіс аддзыны сійӧс ӧткымын вещьяс выльногӧн.
Мыйла Курт ӧні сэтшӧм гежӧда сёрнитӧ Дрезден йылысь, сэтшӧм неохотнӧя нуӧдӧ тайӧ сёрнисӧ, кор Пуся ачыс заводитас сійӧс?
Мыйла сылӧн некор абу кад, мыйла сійӧ сэтшӧм скӧр да дӧзмысь?
Пуся ӧд эз вежсьы, сійӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі войдӧр, кор найӧ тӧдмасисны немечьясӧн займитӧм местечкоын, кор Куртлы сетісны жыр Пуся патераын.
Тайӧ Курт ӧні мӧд, Курт вежсис, а ӧні нӧшта тайӧ письмӧыс...
Сійӧ думыштіс, мый прӧстӧ пукалӧ тадз, киас письмӧӧн.
Лыддьыны сійӧс сійӧ век жӧ оз вермы.
А пырас кӧ Курт, лоӧ скандал.
Сійӧ пыр шуліс Пусялы, медым сійӧ эз вӧрӧд бумагаяс, некутшӧм бумагаяс.
Пуся сюйис кельыдлӧз листоксӧ конвертӧ да курткасӧ ӧшӧдіс шкафӧ.
Сійӧ решитіс внимательнӧя следитны Курт бӧрся.
Сійӧ дзик тӧдмалас, коді сылы гижӧ да збыльысь-ӧ сылӧн Пусякӧд резкӧй обращениеыс объясняйтсьӧ мудзӧмӧн да нервностьӧн, али мыйкӧ мӧдтор.
Федосья кухняын грымӧдчис дозмукӧн, и тайӧ шыясыс висьтавны позьтӧма дӧзмӧдісны Пусяӧс.
— Ті эськӧ кӧть ньӧжйӧджык! — горӧдіс сійӧ вӧсни орӧм гӧлӧсӧн.
Федосья видзӧдліс восьса ӧдзӧсӧд, и Пуся казяліс зэв страннӧй видзӧдлас.
Эз, тайӧ эз вӧв сійӧ кӧдзыд ненавистьыс, зывӧктӧмыс, кодӧс сійӧ ӧнӧдз аддзыліс крестьянка синъясын.
Ӧні тайӧ синъясас югъялісны торжество, кутшӧмкӧ радость, найӧ югъялісны кыдзи некор.
Пуся скӧрмис.
Мый вылӧ сійӧ радлӧ?
Тыдалӧ, кывзысис ӧдзӧс дорын да кывліс, кутшӧм тонӧн сёрнитіс Курт.
Вот Курт, — весиг тайӧ бабаыс казялӧма, весиг сійӧ нин лёкысь радлӧ!
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас, мый вермас отомститны старухалы.
Сійӧ нӧшта эз на висьтав Куртлы, мый Федосьялӧн пиыс куйлӧ виӧмӧн шорын.
Лун кык сійӧ чӧв оліс сознательнӧя, медым мучитыштны Федосьяӧс, а сэсся прӧстӧ вунӧдчис, кор Курт кутіс кӧвъясьны сы дінӧ да требуйтны Ольгакӧд сёрни.
Но ӧні кыптіс скӧрмӧм.
— Энлы, талун ме висьтала верӧслы, кыдзи сӧмын воас, висьтала, — грӧзитіс сійӧ.
Федосья серӧктіс лёк серамӧн да, кияснас бокъясас мыджсьӧмӧн, вывсянь увлань видзӧдліс сы вылӧ.
— А меным нӧ мый!
Висьтав, висьтав «мужикыдлы»! — дерзкӧя вочавидзис сійӧ, «мужик» кыв издевайтчана тӧдчӧдӧмӧн.
— Висьтав, ме и ачым верма висьтавны, а то тэнад мыйкӧ оз артмы.
Висьтав, кӧть сёысь висьтав!
Пасьтась, котӧрт комендатураас, да ӧдйӧджык!
Пуся видзӧдліс сы вылӧ паськыда восьтӧм, шӧйӧвошӧм синъясӧн.
— Да ті мый?
— А ме нинӧм!
Мый тэ сэтшӧма дивуйтчан?
Тэ кӧсйин висьтавны, вот ме и шуа, — висьтав, мися.
Сы вылӧ ӧд тэ и олан, медым шпионитны, медым немечьяслы ябедничайтны.
Но и котӧрт, висьтав, мый тӧдан!
— И висьтала, сідзи и тӧдӧй, висьтала.
— Ме и шуа — висьтав, мый тэ пыр грӧзитан да грӧзитан?
Менӧ тайӧн он повзьӧд.
— А сійӧс тэнсьыд босьтасны.
— Мед босьтӧны.
Менсьым сійӧс босьтісны нин тӧлысь сайын.
Водзӧ оз вермыны босьтны.
— Мыйла нӧ ті ветланныд сэтчӧ быд лун?
— Ветла и ветла.
Менам делӧ.
А босьтасны — ог кут ветлыны.
— Курт тшӧктас тіянӧс арестуйтны, ті бура тӧданныд, мый сэтчӧ оз разрешайтны кыскасьны.
— Вот повзьӧдін!
Пола ме тіян арестысь!
Сідз веськыда и треситча полӧмла...
Федосья пырис жырйӧ.
Сійӧ эз нин серав.
Пемыд синъясыс видзӧдісны скӧра.
— Тэ пов, тэ!
Кылан?
Тэ дрӧжжит, тэ бӧрд полӧмыдла!
Пуся топӧдчис скамья вылын.
— Мый тікӧд?
Менымсӧ мыйысь повны?
— Быдторйысь пов!
Йӧзысь пов, найӧ тэныд оз прӧститны!
Ваысь пов: кӧсъян сэтчӧ шыбитчыны — сійӧ шыбитас тэнӧ бӧр.
Муысь пов: дзебсьыны сэтчӧ кӧсъян — сійӧ тэнӧ оз примат.
Менам Васялы бурджык сэні, шорас куйлыны, Левонюклы бурджык петляын ӧшавны, Оленалы вӧлі бурджык пасьтӧг кӧдзыд вывті котравны немецкӧй штыкъяс улын, ставлы бурджык сыысь, кутшӧм тэныд лоӧ!
Ок, завидуйтны на кутан тэ налы!
Вир синваӧн кутан бӧрдны, мый тэ абу найӧ местаын!
Сёысь жалитлан, мый эз тэнӧ джагӧдны виселица вылын, мый эз тэнӧ штыкъясӧн сутшйӧдлыны, эз тэнӧ лыйлыны!
Сійӧ пӧдіс лёкысла да ненавистьысла, дикӧй радостьысь, мый ас йӧз локтӧны нин, мый матысмӧны нин, мый, вермас лоны, буретш тайӧ минутас, кор сійӧ шыблалӧ тайӧ кывъяссӧ веськыда изменницалӧн едждӧдӧм чужӧмӧ, сикт дорын кылӧ нин лыйсьӧм.
— Мунӧй татысь, — пӧдан гӧлӧсӧн шӧпкӧдӧмӧн шуис Пуся. — Пыр жӧ мунӧй!
Федосья нӧшта ӧтчыд издевательскӧя серӧктіс.
— Верма петны, абу зэв ыджыд радлун меным видзӧдны тэнад рожа вылӧ.
Тэ нӧшта тӧдвылад уськӧдлан на, кыдзи тэ менӧ аслам керкаысь вӧтлін!
Сійӧ петіс сідзи ӧдзӧсӧн хлопнитӧмӧн, мый белитӧм стенаысь киссис известкаыс.
— А тэ котӧрт, жалуйтчы асладлы, мый ме горза тэ вылӧ! — мургис аскӧдыс сійӧ, пачӧ чаг сюялігтыр. — Недыр сылы тэ йылысь думайтны, недыр!
Ковмас думыштны мыйкӧ мӧдтор йылысь.
Вермас лоны, весиг талун!
* * *
Но Курт вовсьӧ и эз думайт Пуся йылысь.
Беситчӧмӧн, сійӧ муніс комендатураӧ, и салдатъяс, сылысь топӧдӧм паръяс да плешсьыс чукыр аддзӧмӧн, нюжӧдчылісны ёнджыка пыр овлан дорысь.
Фельдфебель чеччыштіс пызан сайысь.
— Штабсянь звӧнитлісны?
— Так точно, господин капитан.
— Мыйла нӧ меным энӧ юӧртӧй?
— Эз вӧв прикажитӧма, господин капитан.
— Кыдзи, эз вӧв прикажитӧма?
— Шуисны: оз ков.
— Мыйла нӧ сідзкӧ звӧнитлісны?
— Юасисны, сетіс-ӧ нин арестованнӧйыс показаниеяс.
— Мый ті висьталінныд?
— Доложиті, мый сійӧ некутшӧм показаниеяс эз сет.
— И нӧшта мый? — Капитан гӧлӧсын кылісны ядовитӧй ноткаяс.
Фельдфебель едждіс.
— Так точно, и нӧшта...
Нӧшта доложиті...
— Но, мый нӧшта доложитін?
— Нӧшта...
Доложиті арестованнӧйӧс казнитӧм йылысь...
— Коді тіянлы разрешитіс тайӧс докладывайтны?
Коді разрешитіс тӧдмӧдны?
Коді тайӧс тіянлы поручитіс, а?
Ме, али мый, ме?
Водзлань копыртчӧмӧн, сійӧ ичӧт шагъясӧн матыстчис сы водзын нюжӧдчӧм морт дорӧ.
Фельдфебель эз лысьт бӧрыньтчыны.
— Ме тіянлы тайӧс приказывайтлі, поручайтлі?
— Некыдзи эн, господин капитан!
Сьӧкыд ки уси сылӧн банбокӧ: капитан шеныштчис паськыда да став вынсьыс кучкис.
Фельдфебель довъёвтчис, но сулаліс водзӧ, нюжӧдчӧмӧн да Вернерлы синмас веськыда видзӧдӧмӧн.
— Коді прикажитіс, коді лэдзис висьтавны? — шутьлялысь гӧлӧсӧн юаліс офицер, выльысь шеныштчӧмӧн.
Фельдфебель банбокын лоис гӧрд пятна.
Чуньяслӧн еджыд туй ӧдйӧ тырис вирӧн, сьӧдасис.
— Кӧні старӧста, воліс талун?
Фельдфебель, синсӧ лапниттӧг, напряжённӧя видзӧдіс капитан синъясӧ.
— Эз на волы.
— Уна-ӧ нянь вайӧма?
— Ньӧти абу, нянь абу.
Ӧнӧдз некод эз во.
Вернер ёрччыштіс.
— А детина делӧ кузя?
— Некод эз лок, господин капитан.
Капитан яростнӧя вештіс улӧс, шыбитіс пызан вылысь промокательнӧй бумага.
Фельдфебель ӧдйӧ копыртчис, лэптіс сійӧс да пуктіс пызан вылӧ, сійӧ жӧ местаӧ, кӧні сійӧ вӧлі.
— Мӧдӧдӧй старӧстала!
Пыр жӧ!
— Кывза, господин капитан!
Каблукъясӧн щолкнитӧмӧн, фельдфебель петіс.
Вернер восьталіс ящикъяс, тэрыба шыблаліс сэтысь бумагаяс.
Синсӧ тупкис бешенстволӧн гӧрд ру.
Проклятӧй баба эз висьтав ни ӧти кыв и эз висьтав эськӧ, кӧть во нуӧд следствие.
Сёысь эськӧ кувліс, а эз висьтав.
Но сэні, штабын, решитасны, мый сійӧ тэрмасис,
вӧчис легкомысленнӧя, мый сійӧ упуститіс тайӧ нач ӧти следсӧ, коді вермис эськӧ вайӧдны кутны позьтӧм, кыдзи тӧв, гуся партизанскӧй отрядӧдз, коді усьласьӧ сиктъяс вылӧ штаблӧн действие районын.
А этійӧ идиотыс эз выдумайт нинӧм бурджыксӧ, сыысь кындзи, медым юӧртны, мый бабакӧд помалӧма.
Дерт, гӧгӧрвоана, найӧ весиг эз тшӧктыны корны сійӧс телефон дінӧ,
прӧстӧ сёрнитісны сійӧ мышку сайын сылӧн подчинённӧйкӧд.
Дерт, сэні кодйӧны сылы гу да нуӧдӧны интрига <rus>во-всю</rus>!
И сэтчӧ жӧ, содтӧд, ӧнӧдз абу нянь.
Коли пӧшти сутки, а некод эз лок, некод эз признайтчы, кытчӧ дзебӧма нянь.
Эсійӧ идиот старӧстаыс уверяйтіс, мый найӧ повзясны...
Со тэныд и повзисны!
Лӧсьыд налы сэн штабын сёрнитны — старӧста, старӧста, а старӧста окажитчис дзик бесполезнӧй мортӧн, нинӧм оз куж вӧчны, нинӧм эз добитчы, оз имейт некутшӧм влияние сиктъяс вылӧ.
Фельдфебель бара щолкнитіс каблукъясӧн ӧдзӧс дорын.
— Но!
— Господин капитан, разрешитӧй доложитны: старӧста абу!
— Кыдзи абу?
Ме жӧ шуи, мӧдӧдны сыла!
— Разрешитӧй доложитны, ме ачым сэні вӧлі — старӧста абу.
Капитан лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Кытчӧ нӧ сійӧ муніс?
— Разрешитӧй доложитны — абу тӧдса.
Вернер пузис:
— Да тэ мый, йӧймин?
Ме тэныд кута сійӧс корсьны?
— Господин капитан, резрешитӧй доложитны, ми быдлаысь нин корсим.
Тӧрыт рытнас старӧста дыр пукаліс тані, ми сыкӧд арталім сиктын няньлысь предполагайтан запасъяс.
Дас кык час гӧгӧр войын старӧста муніс гортас.
Гортас сійӧ абу волӧма, и некод сійӧс сэсся абу аддзылӧма.
— Быдлаысь юасинныд?
— Так точно, господин капитан.
— Пышйис?
— Так точно, господин капитан, тыдалӧ, пышйис.
— Но, вот тэныд, — мрачнӧя шуис Вернер, шӧйӧвошӧмӧн телефон вылӧ видзӧдӧмӧн. — Мый нӧ ӧні лоӧ?
— Разрешитӧй доложитны: ог тӧд.
— Идиот! — горӧдіс капитан. — Мый вылӧ сійӧ вӧлі колӧ, тайӧ старӧстаыс?
Мыйын сійӧ отсаліс?
Мый сійӧ вӧчис?
Мый лӧсьӧдіс?
Но?
— Збыльысь, господин капитан...
— Ага, збыльысь...
Пуксьӧй и гижӧй рапорт штаблы, мый старӧста пышйис.
Мед ыстасны мӧдӧс, гашкӧ, аддзасны тӧлкаджыкӧс.
Фельдфебель петіс мӧд жырйӧ да босьтіс бумага.
Сійӧ гижис рапорт старӧста пышйӧм йылысь да заводитіс гижны донос капитан вылӧ, коді кӧсйис дзебны штабысь арестуйтӧм Олена Костюкӧс казнитӧм йылысь.
— Заузе!
Сійӧ чеччыштіс, мунігмозыс ловкӧй привычнӧй движениеӧн шыбитіс ящикӧ заводитӧм доноссӧ.
— Коді патрулируйтіс тайӧ войнас сиктын?
Допроситӧй найӧс ставнысӧ.
— Ме допрашивайті нин, господин капитан, некод нинӧм оз тӧд.
— Нинӧм шуны, бур порядокъяс!
Вӧлӧмкӧ, позьӧ гуляйтны бӧрӧ и водзӧ, петны сиктысь, а миян постъяс «нинӧм оз тӧдны».
Тадзи миянӧс ӧти лунӧ начкасны, кыдзи межъясӧс, став миян постъясӧн!
Кыдзи найӧ вермасны нинӧм не тӧдны?
Ӧд, эз жӧ сынӧдті сійӧ лэбзьы, а муніс!
Мый найӧ вӧчисны, узисны?
— Татшӧм кӧдзыдын узьны оз позь.
А бушков страшнӧй, морт, коді бура тӧдӧ местностьсӧ, вермас мунны.
Колӧ эськӧ сувтӧдны постъяс став сикт гӧгӧр.
— Ме тіянӧс ог юав, мый колӧ, мый оз ков!
Кодӧс ті кутанныд сувтӧдны?
Кӧні тіян сы мында салдатъясыс?
А асьныд ті кытчӧ видзӧдінныд?
Мый, ті энӧ тӧдӧй, мый старӧстаӧс колӧ кутны торъя видзӧдӧм улын?
Фельдфебель уськӧдіс тӧдвылас, мый старӧста корис колльӧдны сійӧс гортас.
Сійӧ, тыдалӧ, поліс ветлыны войын.
Пӧжалуй, сійӧ и пышйынысӧ поліс.
Но сійӧ лыддис бурджыкӧн не висьтавны та йылысь капитанлы, медым не скӧрмӧдны сійӧс нӧшта ёнджыка.
Фельдфебель чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн — колӧ вӧлі век жӧ колльӧдны тайӧ Гапликсӧ.
— Воюйт тані тіянкӧд!
Идиотъяслӧн банда! — броткис капитан.
Фельдфебель нюжӧдчӧмӧн виччысис порог дорын.
— Но, мый нӧ ті?
Мунӧй, гижӧй, обрадуйтӧй найӧс, гижӧй!
Бур отсасьысьӧс меным бӧрйисны, нинӧм шуны!
Фельдфебель петіс да тэрмасьӧмӧн кутіс содтавны донос дінӧ выль замечаниеяс,
кодъяс вылӧ материал сетісны бешенствоын усьласьысь Вернерлӧн кывъяс.
Сійӧ тшӧкыда пуктыліс кисӧ гӧрд, биӧн моз сотчысь банбокӧ.
Вернер паськӧдіс бумагаяс, но регыд гӧгӧрвоис, мый уджавны сійӧ оз вермы.
Чукӧстіс фельдфебельӧс.
— Дежуритӧй телефон дорын, ме муна прӧйдитча.
— Лысьта доложитны, господин капитан, страшнӧ кӧдзыд...
— Тіянтӧг тӧда, ме ӧд локті татчӧ, — буркнитіс капитан да лэптіс воротниксӧ.
Тӧв лӧнис, но кӧдзыд нӧшта ёнмис.
Лым дзуртіс кок улын.
Шонді эз вӧв, но лым ёрис синъяс синтӧммӧдан югъялӧмнас.
Вернер сувтіс порог дорӧ да ненавистьӧн видзӧдліс сикт вылӧ.
Сійӧ куйліс, быттьӧ пухӧвӧй перинаын, лым толаясын, вид вылас лӧнь, спокойнӧй.
Керка вевтъяс вылын лымйысь кыз шапкаяс.
Сӧмын ӧткымынлаті тӧв восьталӧма идзас вевтъяс.
Олӧмлӧн некутшӧм след.
Сэні и тані суетитчисны немецкӧй салдатъяс, и сэсся некутшӧм шы, ни ветлӧдлӧм — кулӧм чӧвлун.
Весиг понъяс эз увтны.
Колӧ шуны, салдатъяс лыйлісны найӧс первой лунас жӧ. Понъяс усьласисны на вылӧ, эз лэдзны хатаясӧ.
Понъяс вӧліны сэтшӧм жӧ йӧйӧсь, кыдзи и йӧз.
Гуся угрозаӧн ӧвтыштіс капитан вылӧ тайӧ вид вылас узьысь сиктсяньыс.
Эз, бурджык вӧлі фронт вылын воча тышкасьны врагкӧд.
И тайӧ шусис шойччӧмӧн — пукавны тані да лӧсьӧдны порядок займитӧм сиктын.
Бур порядок — тӧлысь нин большевикъясӧс вӧтлӧмсянь, а ӧнӧдз вӧчны нинӧм эз удайтчы.
Решительнӧ ставыс, став планъяс, став распоряжениеяс жугласисны кусыньтчытӧм, упорнӧй, чӧв олан водзсасьӧмӧ.
Мый збыльысьсӧ добивайтчӧны тайӧ тупӧй йӧзыс,
оз ӧмӧй найӧ гӧгӧрвоны, мый медбӧрын быть ковмас сдайтчыны, мый, кӧть эськӧ ковмис найӧс истребитны ставнысӧ медбӧръяӧдз, век жӧ ставыс мунас аслас порядокӧн, ставыс мунас немечьясӧн водзвыв думайтӧм планъяс серти?
Оз, тайӧс найӧ оз кӧсйыны гӧгӧрвоны.
Тыдалӧ, найӧ збыльысь веритӧны большевикъяслӧн победаӧ.
Кысянькӧ ылысянь кыліс мотор шы.
Капитан лэдзис воротниксӧ да кывзысис.
Лэбис самолёт.
Моторлӧн ургӧм кыліс сӧстӧм сынӧдын вӧсниа, кыдзи номлӧн дзизгӧм.
Но шы содіс, ёнмис.
Капитан, синсӧ кинас лымлӧн югъялӧмысь сайӧдӧмӧн, вадзӧдіс енэжӧ.
— То сэні, господин капитан, — решитчис петкӧдлыны комендатура ӧдзӧсдорса часӧвӧй.
Вернер бергӧдчис сэтчӧ, кытчӧ сылы индісны.
Да, со сійӧ лэбӧ, первой ном кодь, сэсся гут кодь, содӧ, ыдждӧ син водзын.
— Миян? — юаліс капитан джынвыйӧ юалӧмӧн, джынвыйӧ утверждайтӧмӧн.
Часӧвӧй кывзысис.
— Тыдалӧ, абу, господин капитан.
Моторыс мӧд.
Вернер беспокоитчис.
Тӧлысь нин матігӧгӧрын эз петкӧдчыв ни ӧти неприятельскӧй самолёт.
Найӧ ӧмӧй бара вӧрзисны?
Керкаысь петісны некымын салдат.
— Большевистскӧй, — шуис на пӧвстысь ӧти.
Улича эз нин вӧв тыртӧм.
Быттьӧ му улысь, петісны йӧз.
Хатаяс водзын сулалісны нывбабаяс, петісны чукӧрӧн челядь.
Ставӧн, кияснас синъяс сайӧдӧмӧн, видзӧдісны вывлань.
— Миян! — горӧдіс Саша.
Малючиха кватитіс сійӧс пельпомтіыс.
— Миян?
Но некодлӧн нин эз коль сомнениеяс.
Самолёт лэбис уліті, дзик уліті.
И лымъя лунлӧн яръюгыд югъялӧмын ставыс аддзисны безошибочнӧй знак — бордъяс вылын гӧрд кодзувъяс.
Малючиха лэччысис пидзӧсъяс вылас.
Сы бӧрся став бабаяс, кыдзи ӧти, усины пидзӧс вылӧ.
Челядь, ставтор йылысь вунӧдӧмӧн, котӧртісны улича шӧрӧ, чатӧртісны юръяссӧ, ӧвтісны кияснас.
— Миян!
Миян! — радлӧмӧн шуалісны найӧ.
Нывбабаяслӧн сосредоточеннӧй, торжественнӧй чужӧмъяс кузя визувтіс синва.
Сикт весьтті лэбис самолёт, асланым самолёт, коді нуӧ бордъяс вылас братскӧй чолӧм да юӧр асыввывсянь, свободалысь знак — гӧрд кодзув.
Асланыс первой самолёт тӧлысь чӧжӧн.
Первой самолёт, коді эз омляв смертьлӧн шуштӧм омлялӧмӧн — немецкӧй моторлысь оръялысь, пӧдысь омлялӧмӧн, первой, код бордъяс вылын эз вӧв сьӧд кусыньтчӧм змей — свастика.
Капитан кыліс челядьлысь горзӧм.
Сійӧ видзӧдліс туй вылӧ да аддзис сэтшӧмтор, кутшӧмӧс эз аддзыв сиктын став олігчӧжӧн.
Быдлаын вӧлі тырыс войтыр.
Хатаяс водзын пидзӧс вылын сулалісны нывбабаяс, туй вылын, быттьӧ воробейяслӧн чукӧр, чеччалісны челядь, старикъяс ӧвтісны кияснас вылын лэбысь птицалы.
Сійӧ кутіс дрӧжжитны лёкысла.
— Вӧтлыны тайӧ бандасӧ! — горӧдіс сійӧ салдатъяслы.
Найӧ эз гӧгӧрвоны.
Вернер нетшыштіс револьверсӧ да лыйис челядь чукӧрӧ.
Гыпнитіс лыйӧм, сы бӧрся мӧд.
Но капитан промахнитчис.
Ки дрӧжжитіс дӧзмӧмысь.
Челядь разӧдчисны, кыдзи воробейяслӧн чукӧр виччысьтӧг шыбитӧм изйысь.
Нывбабаяс уськӧдчисны на бӧрся.
Ӧти минутӧн ставнысӧ быттьӧ пӧльыштіс тӧлӧн, ставӧн вошисны.
Ӧдзӧсъяс тэрыба пӧдлассисны, и эз вевъяв капитан видзӧдлыны, кыдзи сикт бара тыртӧммис, быттьӧ кулӧма.
Некӧн эз вӧв ни ӧти душа.
— Ті нӧ мый, бӧлбанъяс, эн кывлӧй, мый ме шуи? — сійӧ уськӧдчис шӧйӧвошӧм салдатъяс вылӧ, сыысь беситчӧмӧн, мый ставӧн аддзылісны, кыдзи сійӧ лыйліс да промахнитчис, промахнитчис сэтшӧм матысянь. — Сулаланныд да спокойнӧя видзӧданныд враждебнӧй демонстрацияяс вылӧ.
А мый зенитчикъяскӧд, кӧні зениткаяс?
Буретш тайӧ кадас грымгис зенитнӧй орудие.
Снаряд пемыд кымӧрторйӧн разорвитчис ылын самолёт бӧрын.
Мӧд нӧшта ылынджык.
Самолёт кыпӧдчис неуна вылӧджык да воши ылын.
— Тожӧ ас кадӧ вевъялісны!
Сов сылы бӧж вылас киськавны...
Унмовсинныд, али мый? — горӧдіс сійӧ котӧртысь унтер-офицер вылӧ.
— Господин капитан, разрешитӧй доложитны, ми думайтім миян...
А сэсся...
— Став бабаяс сиктын тӧдмалісны кодлӧн, сӧмын тіянлы мыйкӧ кажитчис!
Да ме тіянӧс ставнытӧ...
— Первой самолёт, господин капитан, — зілис оправдайтчыны унтер-офицер.
— Ланьт!
Тэнӧ оз юавны!
Первой самолёт!
Вот сійӧ кыдзи лэдзас бомба батарея вылӧ, сэки и тіянлы лоӧ первой самолёт!
Йӧйяс!
Капитан бергӧдчис и, дӧзмӧмла пуӧмӧн, мӧдӧдчис бӧр комендатураӧ.
Сылӧн ставыс дрӧжжитіс бешенствоысь.
Проклятӧй лун, проклятӧй йӧз!
— Но мый, старӧстаӧс эн аддзӧй?
Повзьӧм фельдфебель чеччыштіс пызан сайысь.
— Господин капитан, эз вӧв приказание водзӧ нуӧдны корсьӧм...
Вернер дӧзмӧмӧн фыркнитіс да пуксис.
Но, дерт жӧ, идиот идиот вылын, некод нинӧм йылысь оз думайт...
А кывкутӧмыс водас сы вылӧ ӧтнас вылӧ, штабын приятельяс старайтчасны нин услужитны сылы.
Сэки сылы воис юрас, мый неприятностьяс кӧ заводитчасны, то вермасны лоны содтӧд неприятностьяс и Пуся вӧсна.
Тайӧ содтӧд населениекӧд сылӧн либеральнӧй отношение йылысь сёрнияс дінӧ.
«Ковмас мӧдӧдны сійӧс», — кӧсйытӧг думыштіс сійӧ.
Сійӧ нинӧм эз кӧсйы вӧчны.
Сійӧс, боевӧй офицерӧс, нагружайтӧны хозяйственнӧй тӧждысьӧмъясӧн, заставляйтӧны лӧсьӧдны тайӧ проклятӧй сиктас порядок.
Мый тані позьӧ вӧчны?
Помтӧм разнӧйпӧлӧс бумага чукӧръяс, кодъясысь петны оз позь.
Старӧста фельдфебелькӧд помтӧг луасисны колхознӧй небӧгъясын, но сэтысь сідзжӧ нинӧм эз артмы.
Армия требуйтіс нянь, яй, жиръяс.
Но сюсь большевикъяс вӧтлісны колхознӧй стадояс нӧшта арын на, а сійӧ неуна мӧсъясыс, кодъяс колисны картаясын, муртса тырмис аслас отрядлы.
Но, а няньыс либӧ нуӧма, либӧ сідзи дзебӧма, мый сійӧс некутшӧм вынъясӧн он босьт.
— Но, кыдзи заложникъяс?
— Пукалӧны, господин капитан.
— Сёйны налы сетінныд?
— Эг...
Ньӧти эг, господин капитан.
— Юны?
— Сідзжӧ эгӧ, — нӧшта ньӧжйӧджык буркнитіс салдат.
— Тайӧ бур, тайӧ зэв бур...
Ни крӧшки нянь, ни капля ва!
Найӧ оз кӧсйыны миянлы сетны сёйны, и ми налы огӧ сетӧй сёйны...
Кӧсйӧны кувны, мед кулӧны.
Неыджыд воштӧмыс...
Эз, сійӧ эз вермы пукавны пызан сайын.
Сійӧ бара петіс.
Думыштіс — не пырны-ӧ гортӧ, но Пуся йылысь дум дырйи сійӧс шымыртіс гажтӧмлун.
Сійӧ бергӧдчис позицияяслань, кӧні сулаліс артиллерия.
Артиллерия вӧлі сылӧн слабостьӧн, кӧть сійӧ эз вӧв та кузя специалистӧн.
Ӧні сійӧ решитіс сетны аслыс разрядка, вӧчны неыджыд учение орудийнӧй прислугалы.
Некымын минут мысти площадь вылын кыліс нин сылӧн резкӧй гӧлӧс, коді горзіс салдатъяслы команда да видчис на вылӧ.
— Беситчӧ, — шуис ӧти салдат комендатураын.
— Кыдзи нӧ сылы не беситчыны...
Нянь абу и абу, да нӧшта старӧста пышйис...
— Ловкӧй...
Фельдфебель подозрительнӧя видзӧдліс сёрнитысь вылӧ.
— Мый тайӧ, тэ быттьӧ завидуйтан старӧстаыслы?
— Мыйысь сылы завидуйтнысӧ, господин фельдфебель? — юаліс салдат, фельдфебельлӧн кельыдлӧз синъясӧ невиннӧя видзӧдігтыр.
— Ылӧдз оз пышйы, миян сійӧс кутасны.
— Сійӧ кӧ пышйис тылӧ, — содтіс мӧд.
— А водзӧ кӧ, — большевикъяс сылысь кусӧ кулясны.
Сылы нинӧм нин завидуйтны.
— Сійӧс кӧ мужикъяс прӧстӧ кӧнкӧ эз кокнитны.
Фельдфебель дрӧгнитіс.
— Мый тэ больган?
Кыдзи мужикъяс вермисны сійӧс кокнитны?
Сійӧ сёр войӧдз пукаліс тані, а гортас вообще эз во.
— Туй вылас, например...
— Войнас тані некод оз ветлы.
Приказ вӧлі яснӧй! — резкӧя горӧдіс фельдфебель.
Салдат кӧсӧя видзӧдліс сы вылӧ, но чӧв оліс.
Эз вермы жӧ фельдфебель ӧти суткиӧн вунӧдны, мый, приказ вылӧ видзӧдтӧг, патрульяс вылӧ видзӧдтӧг, кутшӧмкӧ детинка кыссис сарай дорӧ, а сэсся, тешкодь кӧть абу, сійӧ детинкаыслӧн шойыс воши и некод оз тӧд кытчӧ, кӧть, тӧдса, шойяс асьныс местаысь местаӧ оз ветлыны.
— И вообще, кутшӧм тайӧ сёрнияс?
Вӧчӧй ассьыныд делӧтӧ! — скӧрмис фельдфебель.
Салдатъяс ланьтісны.
Фельдфебель кужис лупитны чужӧм кузя капитанысь не омӧльджыка.
А сы вӧсна мый сылы талун сюрис, — сійӧ банбокъясын тӧдчисны на нӧшта гӧрд чунь туйяс, — то сійӧ любӧй кадӧ вермис вештыны лёксӧ код вылын веськалӧ.
— Кӧні Нейман?
— Мӧдӧдӧма командакӧд корсьны яй.
Фельдфебель лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Корсьны яй...
Мый, найӧ оз тӧдны, кӧнӧсь мӧсъясыс?
— Мӧсъяс пӧшти нин абуӧсь, господин фельдфебель, ӧд господин капитан дас мӧс мӧдӧдіс войдӧрлун штабӧ.
Найӧ мунісны курӧгъяс корсьны.
Фельдфебель лэптыштліс пельпомъяссӧ да кутіс видлавны бумага, виччысьӧмӧн, оз-ӧ звӧнитны штабсянь.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн злорадствуйтіс.
Рожаад кучкавны кокни, а вот шедӧдны нянь, кодӧс требуйтӧ штаб, — сьӧкыдджык.
И тӧдмавны, кӧні находитчӧны партизанъяс, сідзжӧ абу кокни.
Сійӧ тӧдіс, мыйя капитанӧс виччысьӧны гырысь неприятностьяс.
И кӧть, ӧтлаын сыкӧд уджалӧмӧн, сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый тані некод эськӧ эз вермы нинӧм вӧчны, но и век жӧ радуйтчис, мый Вернер жугӧдас ассьыс шеясӧ тайӧ делӧ вылын.
Вывті нин сійӧ лэптӧ нырсӧ, вывті этша думайтіс служба йылысь да вывті уна думайтіс аслас крыса кодь любовница йылысь.
Ӧні сылы ставсьыс ковмас мынтысьны.
Гуся лёклун фельдфебель сьӧлӧмын мӧдіс содны нӧшта сійӧ лунсянь на, кор, местечкоӧ пырӧм бӧрын, найӧ капитанкӧд уськӧдчисны патераӧ, кысянь лыйлісны ӧшиньӧд гӧрдъяслӧн отступайтігӧн.
Патераын найӧ некодӧс эз суны, но фельдфебель аддзис шкафысь чудеснӧй руд мехӧвӧй пась.
Буретш мӧд лунас позьӧ вӧлі мӧдӧдны посылка — Мицци сэтшӧма корис пась.
Но капитан сійӧс мырддис сылысь — аслас обезьяналы.
А ӧні вот найӧ пукалӧны сиктын, кысь тані босьтан пась?
Нинӧм, дука полушубокъясысь кындзи, абу.
Мицци кынмӧ омӧль пальтоӧн, а капитанскӧй любовница гуляйтӧ пасьӧн.
Фельдфебель эз вермы казьтыштны та йылысь скӧрмытӧг и пыр думайтіс, мый эськӧ нӧшта юӧртны штабӧ капитан йылысь.
Сэні Вернерӧс сідзжӧ эз радейтны сыысь, мый сійӧ лэптіс нырсӧ, лыддис асьсӧ ставысь бурӧн.
А мыйӧн сійӧ бурджык?
Фельдфебель Заузе некор эз вунӧдлы сы йылысь, мый ачыс фюрер вӧлі аслас кадӧ фельдфебельӧн.
Фюрер славалӧн лучьяс усисны и фельдфебель Заузе вылӧ, и сійӧ оз прӧстит ни сылысь капитанӧн мырддьӧм пась, ни кучкалӧм, кодӧс, колӧ шуны, сійӧ получайтіс не первойысь.
Капитанлӧн горзӧм кыліс вичко дорсянь и татчӧдз, и Заузе лёкысь нюмъёвтіс.
Горзы, горзы, сідз тэныд тайӧ и отсалас!
Сиктын шумитісны салдатъяс.
Найӧ чукӧрӧн ветлісны хатаясті.
Найӧ эськӧ страшнӧ возмутитчисны, кодкӧ кӧ найӧс упрекнитіс полӧмын.
И век жӧ весиг лунын вӧлі налы нелӧсьыд тайӧ проклятӧй сиктас, и найӧ лыддисны бурджыкӧн ветлыны чукӧрӧн.
Грохачиха восьтіс ӧдзӧссӧ йигӧдчӧм сертиыс, зумыша, но смела видзӧдліс салдатъяс вылӧ.
Нывкаяс дзебсисны хата пельӧсъясӧ.
— Мый?
— Курӧгъясӧс, курӧгъясӧс вай!
— Курӧгъяс абу, ті ставсӧ нин жӧритінныд.
Кывъяс гӧгӧрвотӧг, найӧ гӧгӧрвоисны налысь смыслсӧ, но оз веритны.
Найӧ разӧдчисны двор пасьта, видзӧдлісны курӧгвидзанінӧ, тыртӧм картаӧ, шыблалісны идзас тыртӧм сарайын, быттьӧ сэні вермисны пукавны курӧгъяс.
Грохачиха лэптыштавліс пельпомъяссӧ, налӧн суетитчӧм вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Нинӧм абу, — шуис салдат, идзасын гудрасьыштӧм бӧрын.
Найӧ мунісны водзӧ, сарайысь сарайӧ, хатаысь хатаӧ.
— Курӧг, курӧг вай!
Дзик ӧти курӧг, кодӧс Банючиха дзебис пач улӧ реквизицияясысь, не ас кадӧ кутіс котсыны аслас шудтӧмлун вылӧ.
Немечьяс торжественнӧя перйисны сійӧс пач улысь.
Сійӧ нетшыштчис киясысь, повзьӧмысла чеччыштіс ӧшинь вылӧ да кутіс нӧйтны бордъяснас стеклӧӧ.
— Кытшав, кытшав сыладорсяньыс!
Курӧг лёкысь горзӧмӧн уськӧдчис посводзӧ да лебзис дворӧ.
Салдатъяс уськӧдчисны сы бӧрся.
Сійӧ лэбис паськӧдӧм бордъясӧн, кокни лым лэптӧмӧн.
Ӧти салдат кватитіс револьверсӧ да лыйис.
Лыйӧм, вирӧсь комӧкӧ пӧртӧм, курӧг пласьтмуні лым вылӧ.
Салдат кватитіс сійӧс кокъясӧдыс да победоноснӧя ӧвтыштіс сійӧн сынӧдын.
Найӧ мунісны хатаысь хатаӧ.
«Курӧг, вай курӧг!» — кыліс то сэні, то тані требовательнӧй, дӧзмӧдан гӧлӧс.
Найӧс казялісны ылысянь.
Коді вевъяліс, тэрыба дзебис ставсӧ, мый позьӧ вӧлі дзебны.
Курӧгъясӧс сюйисны пачьяс улӧ, крӧватьяс улӧ, перинаяс улӧ, чердакӧ.
Немечьяс корсисны, исасисны, кыдзи тшыг понъяс.
Но добыча вӧлі зэв не озыр.
Медбӧрын, найӧ решитісны, кӧть и татшӧмсяма приказ налы эз вӧв, петкӧдны картаысь сиктын кольӧм неуна лыда мӧсъясысь ӧтиӧс.
Локутиха бӧрдіс да чегъяліс кияссӧ.
Сійӧс тойыштісны сідз, мый сійӧ муртса эз усь.
— Пеструшка!
Пеструшка!
Мӧс видзӧдіс кроткӧй, васӧд, кыдзи сӧмын на весалӧм каштанъяс, синъясӧн.
Сійӧс кыскисны гезйӧн, но сійӧ пыксис.
Дзирдалысь лым ёрис сылысь синъяссӧ.
Джуджыд порог вомӧн вуджны кӧсйытӧг мӧс лэдзчысис водз кокъяс вылас.
Ӧти салдат нетшыштіс сійӧс бӧжтіыс, и сійӧ нориника бакӧстіс.
— Тыра жӧ мӧскыс, тыра, — горзіс Локутиха. — Бур йӧз, мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ свет вылас!
Тыра мӧс!
— Эн горзӧй, мама, — зумыша шуис сылы ыджыд пиыс, дас арӧса Савка, синкым увтіыс немечьяс вылӧ видзӧдігтыр.
— Да мый нӧ ме тіянлы сёйнысӧ сета, менам рӧднӧй челядьӧй, да мыйӧн нӧ ме тіянӧс верда!
Нинӧм эз коль, ӧти Пеструшка, да и сійӧс нуӧдӧны!
Ок, кулӧны менам челядь, тшыгла кулӧны.
— Да эн жӧ горзӧй, мама, — нӧшта суровӧйджыка шуис Савка.
Мӧс воськовтіс, медбӧрын, порог вомӧн.
Сійӧс тойлалісны, кыскисны, кучкалісны.
Локутиха котӧртіс орччӧн, кӧть нӧшта ӧтчыд аслас вердысьлӧн польччӧм бокӧ инмӧдчывны зільӧмӧн.
— Пеструшка, Пеструшка!
Мӧс видзӧдліс кӧзяйка вылас ыджыд васӧд синъясӧн да нориника, кузя бакӧстіс.
— Рӧднӧйӧй тэ менам!
Скӧтина, а гӧгӧрвоӧ, мый вӧчсьӧ.
Пеструшка!
Сійӧ котӧртіс, кузь юбкаӧн дзугсялігтыр, гӧрдӧдӧм, бӧрдысь, немечьяс йылысь, став кытшалысь йылысь вунӧдӧмӧн, кытчӧдз, медбӧрын, сійӧс эз тойышт кодкӧ, да сідз, мый сійӧ ойӧстӧмӧн уси лымйӧ.
Савка паськыд мужскӧй шагӧн матыстчис сы дорӧ:
— Шулі ме тіянлы, мама...
Отсалас тіянлы тайӧ, али мый?
Сувтӧй, мама, сувтӧй, позьӧ ӧмӧй!
Кӧдзыдыс кутшӧм!
Сійӧ сунгысис чужӧмнас лымйӧ, бӧрдӧмысь пӧдігтыр.
Слаб челядь киясӧн Савка зілис кыпӧдны сійӧс.
— Мый ӧні лоӧ, мый ӧні миянкӧд лоӧ?
— Да ньӧжйӧджык ті, — скӧрмис сійӧ. — Кымын мӧс мырддисны, а некод сэтшӧм горзӧм эз кыпӧдлы, кыдзи ті.
— Да ӧд витӧнӧсь ті менам, — оправдывайтчис сійӧ.
— Мукӧдъясыслӧн и кӧкъямысӧн...
— Да эн велӧд тэ менӧ, криста ради.
Кыдзи тэ мамыдкӧд сёрнитан?
— Мунӧй, мунӧй бурджык хатаӧ.
То сэні Нюрка горзӧ, вынсьыс петіс.
— Горзӧ, шуан?
Юбкалӧн кынмӧм бӧждорӧн шарӧдчигтыр, сійӧ уськӧдчис хаталань.
Савка мудзӧм мужчиналӧн сьӧкыд походкаӧн мӧдӧдчис сы бӧрся.
Салдатъяслӧн чукӧр, коді вӧтліс мӧскӧс, саяліс комендатура керка сайӧ.
Сэні сарайын немечьяс вӧчисны мыйкӧ неыджыд бойня кодьӧс.
Некымын минут мысти кульӧм руалысь туша ӧшаліс нин йирклӧн вомӧна балка вылын.
Сэк кості Вернер вевъяліс мудзны площадь вылын аслас горзӧмысь да бӧр воис ас ордас.
— Господин капитан, разрешитӧй доложитны, реквизируйтісны мӧс, — рапортуйтіс фельдфебель.
Капитан махнитіс кинас.
Тайӧ хозяйственнӧй делӧясыс смертельнӧя дӧзмӧдісны сійӧс.
Талун мӧс, аски мӧс, но мый лоӧ некымын лун мысти?
Командование сетіс чорыд приказ, медым частьяс снабжайтчисны сиктъясын, кӧні сулалӧны.
Эз коль и тӧлысь, а сикт ректӧма кушӧдз.
Сёйӧма нин став дзодзӧгъяс, курӧгъяс, уткаяс, став порсьяс.
Коли нӧшта некымын шудтӧм мӧс.
Мый нӧ лоӧ водзӧ?
— Но, мый сэні, кутшӧмкӧ продовольствие ыстӧма?
— Вина да шоколад, господин капитан.
— А винаысь да шоколадысь кындзи?
— Нинӧм сыысь кындзи, господин капитан.
Войдӧрлун миянлы нӧшта ӧтчыд уськӧдісны тӧдвылӧ приказ йылысь, медым снабжайтчыны местнӧй запасъясысь.
Вина да шоколад мӧдӧдны тіянлы патераад?
— Ыстӧй, сӧмын мед туй вылас эз жӧритны.
— Некыдзи оз, ставсӧ зэв бура пӧдлалӧма ящикӧ.
Вернер кизяліс шинельсӧ да ньӧжйӧ гартіс папирос, мый йылыськӧ мӧвпалӧмӧн.
— Да, вот мый, Заузе...
— Кывза, господин капитан.
— Снабжение нуӧдсьӧ некутшӧм порядоктӧг.
Талунсянь снабжениеысь кывкутанныд ті.
— Кывзыся, господин капитан, — шуис фельдфебель.
Сылӧн чужӧмыс вежыньтчис скӧрмӧмысла.
Вернер вӧлі нин ӧдзӧсын.
— Господин капитан!
— Но, мый нӧшта?
— Ті разрешитанныд реквизируйтны орчча сиктъясын?
Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Эн йӧйтав!
Сійӧ сиктъяссӧ назначитӧма мукӧд частьяслы.
Ті тайӧс зэв бура тӧданныд.
— Тані нинӧм нин абу, господин капитан.
— Медся кокни шуны — нинӧм абу!
Абу, сідзкӧ колӧ корсьны, гӧгӧрвоанныд?
Корсьны колӧ!
Кутанныд бура корсьны — аддзанныд!
Сійӧ петіс, ӧдзӧсӧн клопнитӧмӧн.
VIII
abu
Пуся петіс керкаысь да нерешительнӧя видзӧдліс гӧгӧр.
Сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ эз имейт некутшӧм смысл, но Курт настаивайтіс пыр резкӧйджыка да грубӧйджыка.
— Сійӧ ӧд тэнад чой.
Тэ ӧмӧй он куж сёрнитчыны рӧднӧй чойыдкӧд?
Тэ прӧстӧ он кӧсйы!
Мый нӧ, воас кад, и ме мыйкӧ ог кӧсйы...
Пуся повзис.
Ӧд сійӧ зависитіс Куртысь.
А мый сылы кӧ дум вылас усьӧ шыбитны сійӧс тайӧ сиктас, кӧні ставӧн видзӧдӧны сы вылӧ, кыдзи враг вылӧ?
Кияссӧ пась соскӧ сюялӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧ муніс улича кузя.
Лоан сёрни вӧлі дзик безнадёжнӧй.
Эз вермы жӧ висьтавны сійӧ Куртлы, мый сёрнитіс нин ӧтчыд чойыскӧд, позьӧ кӧ шуны сёрниӧн дикӧй скандалсӧ, коді лоис на костын пыр жӧ Пусяӧн сиктӧ воӧм бӧрын.
Ӧд Ольга прӧстӧ сьӧлыштіс сылы чужӧмас, а дзик ӧтитор, мый Пуся тӧдмаліс, вӧліны лёкысла петӧм кывъяс Вася йылысь, коді куйліс шорын.
Ольга кӧсйис оскорбитны сійӧс, унизитны сійӧн, мый сійӧ олӧ нывбаба хатаын, кодлӧн пиыс пӧгибнитіс бойын.
Кутшӧм отношение сійӧ имейтӧ сы дінӧ, Пуся дінӧ?
Но Ольгалы кажитчис, мый имеитӧ.
Ольга горзіс да муніс.
Со и ставыс.
Но, кыдзи ӧні мунны сы дінӧ, кыдзи сёрнитны сыкӧд?
Туйдорса пуяслӧн увъяс вӧліны эзысь кодьӧсь гыӧрысь, лым югъяліс да пӧртмасис шонді водзын, ёна дзирдалӧмӧн мудзтіс синъяс.
Пуся ышловзис да думыштіс Серёжа йылысь.
Эз, Серёжа некор эз горзыв, некор эз скӧрмыв сы вылӧ, гашкӧ сӧмын ышловзьывліс да думыштчыліс.
Но ӧні нинӧм казьтывны Серёжаӧс, ӧні сылӧн верӧс Курт.
Сійӧс шымыртіс скӧрлун.
Кыдзи Курт лысьтӧ?
Но сійӧ тӧдіс, мый лысьтӧ и мый сылы нинӧм вӧчны.
Сійӧ относитчис Курт дінӧ дзик сідз жӧ, кыдзи Серёжа дінӧ.
Сідзкӧ, не сійӧ мыжа тайӧ спорас, найӧ Курткӧд абу ӧткодьӧсь.
Матын нин хата, кӧні олӧ Ольга.
Нӧшта некымын воськов.
Мый вӧчны?
Стучитчыны да пырны?
Оз, тайӧ оз позь.
Пуся сулалыштіс минут кымын решитчытӧг, но кӧдзыдыс, шоныд кӧмкот вылӧ видзӧдтӧг, дойӧдз чепляліс кок чуньяс, и сійӧ бергӧдчис бӧр.
Мед Курт вӧчас, мый кӧсйӧ, мед горзас, мед скӧралас — абу некутшӧм смысл нӧшта ӧтчыд терпитны Ольгалысь лёк, зывӧктана кывъяс.
Тайӧ кӧ эськӧ вермис мыйӧкӧ вайӧдны, нӧшта нин, но ӧд нинӧм, решительнӧ нинӧм оз артмы тайӧ сёрнисьыс.
Сійӧ муніс некымын шаг да бара кутіс колебайтчыны.
Мый вӧчны, кыдзи поступитны?
Бурджык нин эськӧ виисны кӧ Ольгаӧс, кыдза виисны Оленаӧс.
Эз вӧв эськӧ став тайӧ ноксьӧмъясыс да скандалъясыс.
Пуся видзӧдліс хата вылӧ, кӧні оліс чойыс, сылӧн сьӧлӧмыс неприятнӧя дрӧгнитіс — ӧдзӧсысь кодкӧ петіс.
Сійӧ жӧдзис лым вылын, быттьӧ сійӧс кутӧма преступление места вылын, да кӧсӧя видзӧдліс.
Эз, тайӧ эз вӧв Ольга, а сылӧн кӧзяйкаыс.
Нывбаба сулаліс ӧдзӧс дорын да, синъяссӧ шондіысь тупкӧмӧн, ёна видзӧдіс ылӧ.
Сэсся сійӧ восьтыштіс хатаӧ ӧдзӧс да мыйкӧ горӧдіс.
Пыр жӧ сы дорын лоис йӧз чукӧр, ставыс найӧ тупкисны синъяссӧ лымлӧн да шонділӧн югъялӧмысь да видзӧдісны ӧтилаӧ.
Федосья Кравчук сідзжӧ петіс, улич вылысь движение казялӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс сэтчӧ, кытчӧ видзӧдісны ставӧн.
Сьӧлӧмыс сылӧн минут кежлӧ сувтліс да друг кутіс йӧктыны, вывті ёна, ӧдйӧ, кыдзи набатнӧй кӧлӧкӧллӧн кыв.
Туй кузя, сиктлань ньӧжйӧ матыстчигтыр, мунісны йӧз.
Найӧ локтісны топыд радъясӧн, шонді вылын югъялісны штыкъяс.
— Немечьяс локтӧны? — сёрнитісны хатаяс дорын.
— Этшаӧн на найӧ тані вӧліны, выльяс миянлы колӧны...
— Мый найӧ, сёян думайтӧны миянын аддзыны?
— Тайӧ абу немечьяс, — зэлалӧм, кыдзи струна, оръясьысь гӧлӧсӧн друг шуис Банючиха, — Рӧднӧйяс ті менам, да видзӧдлӧй жӧ, тайӧ абу немечьяс!
— Йӧймин тэ, али мый, коді нӧ, наысь кындзи, вермас лоны?
— Миян, милӧстя енмӧн, миян локтӧны...
— Видзӧдӧй бурджыка, бабаяс, кыдзи нӧ миян йӧз тадзи вермасны локны?
Лунын, веськыда туй кузя?
— Мама, да ӧд кодзувъяс шапкаяс вылас, кодзувъяс, — вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс Гриша Банюк.
— Мый тэ шуалан?
Тэ аддзан, бура аддзан?
Яркӧя дзирдалӧм ёрис синъяс да мешайтіс видзӧдны.
Найӧ ёна видзӧдісны, матыстчысьясӧс аддзыны зільӧмӧн.
— Миян?
Немечьяс?
— Кутшӧм сэн миян, — кажитчис Гришуткалы...
Видзӧдӧй, немечьяс сулалӧны постъяс вылын и оз думайтны лыйлыны...
— А Гриша вернӧ висьталӧ, — юӧртіс друг Александр, — шапкаясыс миян...
— Миян?
— Сӧмын радлынысӧ нинӧмла, видзӧдлӧй бурджыка, ӧні тыдалӧ.
Найӧ ланьтісны.
Да, ӧні збыльысь вӧлі тыдалӧ.
Туй кузя муніс красноармеечьяслӧн отряд.
Весиг эз мун, а кыссис лым кузя, а бокъястіыс мунісны вооружитчӧм немецкӧй конвоиръяс.
— Миянлысь пленнӧйясӧс нуӧдӧны, — кыліс ӧтчаяннӧй шӧпкӧм.
— Миянлысь нуӧдӧны...
Улича вылын чукӧрмис пыр унджык йӧз.
Йӧз паськыда восьтӧм, ужасӧн тырӧм синъясӧн видзӧдісны матысмысь группа вылӧ.
Бура нин вӧлі тыдалӧ, мый йӧз мунӧны сьӧкыда, мучительнӧй выныштчылӧмъясӧн.
Найӧс колльӧдысь салдатъяс грубӧя горзісны на вылӧ.
— Милӧстивӧй енмӧй, и раненӧйясӧс нуӧдӧны...
— Гынкӧмъяссӧ налысь мырддьӧмаӧсь, кӧмтӧг мунӧны...
— Ставыс вирӧсь, видзӧд, Соня...
Маті мунысь немеч лёкысь горӧдіс хатаяс водзын чукӧртчӧм йӧз вылӧ, но найӧ эз торйӧдны та вылӧ внимание да водзӧ сюся видзӧдісны матыстчысьяс вылӧ.
— Милӧстивӧй енмӧй...
Найӧ пырисны нин сиктӧ.
Ӧні позьӧ вӧлі матысянь видзӧдлыны пленнӧйяслысь мучитчӧм, смертельнӧ бледнӧй, лӧзӧдӧм чужӧмъяссӧ.
Мӧд радын красноармееч ӧдва кыссис, довъяліс, кыдзи код морт.
— Эй, тэ! — горзіс сы вылӧ конвоир, и раненӧй веськӧдчас, мунны, кыдзи мукӧдъяс, зільӧмӧн.
Кодкӧ сылӧн ёртъясысь осторожнӧя кутіс сійӧс, кор сійӧ ёнджыка довъёвтчис.
Но сэк жӧ кутысь ки вылӧ уси прикладлӧн виччысьтӧм, тэрыб удар.
Ки ӧшйис, кыдзи чегӧм ув.
— Милӧстивӧй енмӧй...
Найӧ сьӧкыда кыскисны ранитчӧм кӧмтӧм кокъяснысӧ, лым вылӧ вирӧсь следъяс кольӧмӧн.
Найӧ усьлісны да сьӧкыда кыпӧдчывлісны, кияс вылас мыджсьӧмӧн.
На вылӧ киссисны прикладъяслӧн ударъяс.
Пуся сулаліс да видзӧдіс, кыдзи и ставӧн.
Сійӧ аддзис бледнӧй, страшнӧй чужӧмъяс лихорадочнӧя ӧзйысь синъясӧн.
Кӧртӧдъяс вылысь, кодъясӧс вӧчӧма кутшӧмкӧ няйт тряпкаясысь, кынмӧм рыжӧй вир.
Сьӧдӧдӧм, кынмӧм кокъяс.
Обычнӧй бессмысленнӧй нюмъёвтӧм кынмис сылӧн паръяс вылын.
— Эн серав! — кыліс сійӧ дзик пель дорас да повзьӧмӧн чеччыштіс.
Тайӧ вӧлі Ольга.
Топӧдӧм паръясӧн, чабыртӧм кулакъясӧн, лэччӧм синкымъясӧн видзӧдіс сійӧ мунысь пленнӧйяс вылӧ.
И друг гӧрд ру пыр, коді тупкис сылысь синъяссӧ, сійӧ аддзис векни, бледнӧй чужӧмсӧ чойыслысь, мехӧвӧй воротник весьтын исергалысь югъялӧм да нюмъёвтӧм, коді вӧлі клеитчӧма краситӧм паръяс бердӧ.
— Эн серав!
Пуся бӧрыньтчис.
Аслас синъяс водзын сійӧ аддзис Ольгалысь ыджыд скӧрысь паськалӧм синъяс да лёкысь лолалысь паръяс.
— Ме ог серав, — вочавидзис сійӧ повзьӧмӧн.
— Сералан, — шуис Ольга да став вынъясысь кучкис тайӧ кынмӧм бессмысленнӧй нюмъёвтӧм кузяыс, тайӧ бледнӧй чужӧмас, офицерскӧй любовница чужӧм кузя.
Пуся ойӧстіс, кыдзи понпи, топӧдчис да друг, бӧрддзӧмӧн, котӧрӧн мӧдӧдчис гортас, джӧмдалігтыр, кузь пась пӧлаӧ мытшласигтыр, кияснас юрас кутчысьӧмӧн.
А найӧ пыр мунісны.
Со найӧ воисны йӧз чукӧр весьтӧдз.
Лихорадочнӧй, ӧзйысь синъяс видзӧдісны хатаяс водзын сулалысь нывбабаяс вылӧ.
— Нянь, — шуис на пӧвстысь ӧти.
Прикладӧн кучкӧм уси сійӧ юр вылӧ.
Но пыр жӧ шыасис мӧд:
— Нянь...
Ми вежон эг сёйлӧй...
— Господьӧ, милӧстивӧй господьӧ, — ойӧстіс Банючиха.
И ставӧн уськӧдчисны керкаясӧ, уськӧдчисны чуланъясӧ, дрӧжжитысь киясӧн перйисны ёкмыльясысь, горшокъясысь, ӧбразъяссайса гусяинъясысь, мый налӧн колис нӧшта сёянторйысь.
— Вай, вай, о милӧстивӧй енмӧй, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык нин...
Первой петіс Банючиха.
Конвой вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ уськӧдчис радъяс дорӧ.
Киясас сылӧн вӧлі сьӧдӧдӧм няньтор, медбӧръя край, кодӧс сійӧ дзебліс челядьыслы.
— Вешйы! — горӧдіс немеч, но сійӧ нинӧм эз аддзы да эз кыв.
Сійӧ тойыштіс салдатӧс да кӧсйис мыччыны няньсӧ раненӧй красноармеечлы.
— Вешйы! — нӧшта ӧтчыд горӧдіс салдат да мый вынсьыс кучкис сылы кынӧмас.
Банючиха ойӧсттӧг пуксис лым вылӧ.
Немеч кокнас чужйыштіс бокӧ усьӧм няньсӧ,
крайтор лэбис ылӧ рӧвӧ.
Омӧльтчӧм призракъяс пиысь ӧти уськӧдчис сы бӧрся.
Шковнитіс лыйӧм.
Пленнӧй уси туй бокӧ.
Нывбабаяс весиг эз видзӧдлыны садьсӧ воштӧм Банючиха вылӧ.
Найӧ котӧртісны пленнӧйяс бӧрся, старайтчисны налы шыбитны, сюйны киас няньтор, пӧимын пӧжалӧм сӧчӧн.
Комендатураысь петісны салдатъяс.
— Вешйӧй! — йӧй сямӧн горзіс фельдфебель.
Найӧ уськӧдчисны нывбабаяс вылӧ, найӧс прикладъясӧн нӧйтігтыр.
Бабаяс, юръяссӧ киясӧн тупкӧмӧн, усины пидзӧсъяс вылӧ, зілисны шыбитны няньсӧ мунысьяс кок улӧ.
Пленнӧйясысь ӧти копыртчис сыла.
Бара грымгис лыйӧм, и виӧм морт уси ёртъяс кок улӧ.
— Оз ков, граждана, эн рискуйтӧй аснаныд прӧстӧ, оз ков! — ёсь орӧм гӧлӧсӧн, гораа, став улича пасьтанас шуис томиник раненӧй, коді сьӧкыда катласис медбӧръя радын. — Вешйӧй, нывбабаяс, вешйӧй, миян мамъяс.
Оз жӧ нин сетны миянлы босьтны ни ӧти кусӧк, мыйла прӧстӧ йӧзлы пӧгибайтны?
Найӧ и сытӧг аддзисны, мый сэні он отсав.
Кыкӧн виӧмъяс куйлісны туй вылын.
Банючиха сьӧкыда кыпӧдчис муысь,
а мукӧдъяс сулалісны кианыс няньӧн да шога видзӧдісны красноармеечьяс вылӧ, кодъяс лачатӧг видзӧдісны нянь вылӧ.
— Саша! — чукӧстіс писӧ Малючиха. — Тані нинӧм он вӧч!
Чукӧрт челядьӧс, колӧ веськыда пышйыны чукыль сайӧ, шыбитны няньсӧ сэтчӧ, туй вылӧ, и бӧр!
Немчура оз казяв, а миянъяс, гашкӧ, кӧть кутшӧмкӧ кусӧк босьтасны.
Челядьӧс быттьӧ тӧлӧн пӧльыштіс улича вылысь.
Нывбабаяс вешйисны асланыс хатаяслӧн ӧдзӧсъяс дорӧ.
Найӧ бӧрдісны, чышъян помъяс курччалігтыр, довкйӧдлісны юръяснас, ён шогӧн шогсисны.
— Но, кыдзи тэ? — тӧждысьӧмӧн юасис Фрося Грохач, Банючихалы ва мыччигмоз да лымйӧн сылысь кӧсичасӧ зыралігтыр!
Сійӧ пукаліс да, кияснас синъяссӧ тупкӧмӧн, мучительнӧя бӧрдіс.
— Мый, ёна доймӧ?
— Оз, оз...
Мый тэ, Фрося...
— Эн бӧрд, нинӧм, куйлыштан — прӧйдитас.
— Да мый тэ, йӧй, ме ӧмӧй сы йылысь, восӧдыштіс неуна, прӧйдитас, нинӧм оз ло...
Кывзы, Фрося, ме со мый думайта, тадзи кӧ Пётр...
Кылан, бурджык мед первой бойын пӧгибнитіс, мед сійӧс бомба чашнитіс, мед сійӧс танк лямӧдіс, кылан?
Страстнӧй, сибдӧм гӧлӧсӧн сійӧ шӧпкис веськыда нывлы чужӧмас.
Фрося топӧдіс сылысь кисӧ.
— Успокоитчы, успокоитчы...
— Кылан?
Мӧд ногӧн кӧ нин оз позь, бурджык мед пуля аслыс плешас лэдзас, гранатаӧн асьсӧ взорвитас, сӧмын мед не тадз, не тадз, не тадз!
— Но, дерт жӧ...
А тэ сувт, ме тэныд отсала, а то кынман тані...
Банючиха сьӧкыда кыпӧдчис, нывлы пельпом вылӧ мыджсьӧмӧн, да сьӧкыда муніс хатаӧ.
Гриша ыджыд повзьӧм синъясӧн видзӧдіс мам вылас.
Мамыс ойӧстӧмӧн уси крӧвать вылӧ.
Сылӧн быдлаті доймис, кӧсйис восӧдны.
Но сійӧ эз думайт та йылысь.
— Гриша, лок татчӧ!
Детинка локтіс крӧвать дорӧ.
— Гриша, кылан, мый ме тэныд висьтала?
— Кыла, да ӧд ті нӧшта нинӧм на он висьталӧй...
— Кывзы, Гриша, коркӧ кӧ тэныд, енмӧй видз, ковмас бӧрйыны — смерть либӧ немецкӧй плен, — бӧрйы смерть!
— Да мый тэ, йӧймин? — дӧзмис Фрося. — Детинаыслы вит арӧс...
Повзьӧм детинка бӧрдіс.
— Мый тэ повзьӧдлан кагасӧ?
Нинӧм тайӧс сійӧ нӧшта оз на гӧгӧрво, а кор сійӧ быдмас, и немечьяс оз лоны...
Банючиха думайтчис.
— А гашкӧ, и збыль сідз?
Кутшӧм справедливость эськӧ вӧлі свет вылын, тайӧ войнасьыс кӧ эськӧ став пон рӧдсӧ эз косявлыны медбӧръяӧдз!
Сійӧ ойӧстіс, кынӧмас кутчысьӧмӧн.
— Ой, Фроська, менӧ пыр жӧ восӧдас...
— Сійӧ и бурджык, мед восӧдас, — ме тэныд кӧдзыд ва вая.
Сійӧ суетитчис, кӧтӧдіс ведраын полотно тряпкаяс.
abu
Банючиха, сы бӧрся следитӧмӧн, ньӧжйӧникӧн ойзіс.
Друг сылы уси син улас пиыслӧн бӧрдӧм чужӧмыс.
— А тэ сэні мый нӧшта?
Видзӧд, кутшӧм нежнӧй...
Тайӧ Пётр кодь, тыдалӧ...
— Мый тэ сёрнитан, сійӧ ӧд ичӧт, тэ сійӧс повзьӧдін, вот сійӧ и бӧрдыштіс...
Мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
А верӧссяньыд тэныд мый колӧ?
— Нинӧм меным оз ков...
Сӧмын менам ӧтитор юрын куйлӧ: тырмас-ӧ сылӧн тӧлкыс, ковмас кӧ асьсӧ помавны?
— Сійӧ нин вӧчас, кыдзи колӧ.
— А ме вот пола...
Сійӧ менам, тӧдан, кутшӧм: ачыс нинӧмӧдз думайтны оз вермы, пыр сылы колӧ сӧветуйтны, мый да кыдзи...
А коді сылы, коньӧрлы, ӧні сӧветуйтас?
— Ӧні сійӧ армияын, сылы сетасны приказ, и ставыс, — шуис Фрося, васӧд тряпка нывбаба кынӧм вылӧ пуктӧм бӧрын, кӧні паськыд лӧз пятнаӧн паськаліс приклад туй.
— Приказ, сійӧ вернӧ, — шуис Банючиха.
— Лок, Гриша, ме тэнӧ мыссьӧда, видзӧд, кыдзи няйтӧссин.
А бӧрдны оз ков.
Аддзан, мамыд куйлӧ, немеч сылы прикладӧн кучкис, а сійӧ оз бӧрд.
Детинка сулаліс, ыджыд синъясӧн мам вылас видзӧдігтыр.
Шуйга ки чуньнас сійӧ гудйис нырсӧ.
— А тэ, пиук, перйин эськӧ мед чуньтӧ нырсьыд, — скӧрмис Банючиха.
Батьыс красноармееч, а сійӧ нырсӧ гудйӧ! — Сійӧ бара ойӧстіс.
— Ок, Фрося, ни ӧти кусӧк, ни корка нянь ни ӧтилы эз веськав...
Кулӧны шудтӧмъяс, дзик кулӧны...
Думыштны сӧмын, ас сикт кузя мунісны, а некод налы отсавны эз вермы, некод ни ӧти крӧшки сетны эз вермы, ни вердны, ни юктавны...
Ас му вылын пӧгибайтны лоӧ...
И кытчӧ найӧс вӧтлісны?
— Шуӧны, Рудыын эм лагерь.
Сэтчӧ, кӧнкӧ.
— Кыдзи воасны Рудыӧдз!
Найӧ муртса кок йылас кутсьӧны.
Рудыӧдзыс кымын верст лоӧ?
Оз, оз воны, да и туй кузяыс найӧс виаласны, кыдзи тайӧс кыксӧ...
— Челядь котӧртісны сикт сайӧ туй кузя шыблавны нянь. Кутасны мунны, ӧктасны; гашкӧ, немечьяс оз казявны, оз гӧгӧрвоны...
— Мед сӧмын найӧ шыблалісны кыдзи колӧ...
Туй шӧрас, — миян йӧзыс ӧд водзын мунӧны, сэсся конвоиръяс...
— Челядь сэні гӧгӧрвоасны нин, кыдзи бурджык, — успокаивайтіс сійӧс Фрося. — Челядьыд миян — зарни!
Асьныд тӧданныд.
Банючиха чӧва довкйӧдліс юрнас.
Сылы друг ковмис узьны, телӧ кузяыс паськаліс мучитана слаблун, сійӧс терпитны вермытӧма кӧсйис восӧдны.
Но медся ёна мучитіс пленнӧй красноармеечлӧн лихорадочнӧй, пыдӧдз вӧйӧм синъяс йылысь, тэрыб, жаднӧй движение йылысь казьтылӧм, кор сійӧ нюжӧдчис няньла, кодӧс сідзи и эз получит.
— Ок...
— Доймӧ? — беспокоитчис Фрося.
— Оз, оз...
Кӧть эськӧ унмовсьны ...
— Узь, медбур узьыштны, сэки прӧйдитас, — шуис ныв.
Банючиха кунис синъяссӧ.
Но и тупкӧм синъяс водзын сулаліс едждӧдӧм том чужӧм, кодӧс вӧлі пасйӧма смерть печатьӧн, шапка улысь петӧм юрси клӧкӧн; кутшӧм йӧймӧм синъясӧн видзӧдіс сійӧ сьӧд няньтор вылӧ!
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый некор олігчӧжыс оз вунӧд тайӧ лымті кыссьысь, лымйӧ гылалысь пленнӧйяссӧ да том красноармеечӧс, кодлы сійӧ эз вермы сетны няньтор.
* * *
А тайӧ кадас сикт сайті мунісны джуджыд лым кузя няньӧн мӧдӧдӧм детинкаяс.
Хатаяс да сарайяс дорын вӧлі нӧшта кокньыдджык, но восьсаинын лым вӧлӧм вывті джуджыд.
Оська Чечор пыр жӧ вӧйи дзик пельпомъясӧдзыс.
— Сашка!
Сашка!
— Эн горзы, а то немечьяс кыласны, котӧртасны.
Тэ нӧшта ичӧт на, кос бӧр!
— Ог вермы...
— Кай кыдзкӧ!
Но, ребята, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Муыс тані эз вӧв рӧвнӧй, быдлаын мылькъяс, гуяс, бӧрӧздаяс.
Вывтіыс ставсӧ вӧлі тыртӧма лымйӧн.
Гуяс вӧліны настӧящӧй налькъясӧн.
Кокъяс виччысьтӧг вӧйлісны видзӧдныс шыльыд местаын.
Вылыстіыс лым кынмӧма чорыд коркаӧ, и недыр сы кузя позьӧ вӧлі мунны, но друг сійӧ жугавліс, кыдза ю вылын йи, дзуртыштӧмӧн, шумӧн, и челядь лачатӧг вӧйлісны джуджыд толаясӧ.
Отсасьны киясӧн вӧлі оз позь, кияс вӧлі тыраӧсь сӧчӧнъясӧн, няньӧн, картупельӧн.
А лым вӧлі ёсь доръяса, сійӧ ранитліс, кыдзи жугавлӧм стеклӧ.
Челядь кутісны ӧти бӧрся мӧд кольны.
Но Саша да Савка Локут чорыда кутсисны водзын.
Сы могысь, медым воны местаӧдз, кӧні туй ыджыда чукыльтіс, колӧ вӧлі мунны сикт сайӧдз да вуджны паськыд эрд.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, — тэрмӧдліс Саша.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс, сы вылысь киссис пӧсь.
Пӧсь визувтіс воротник сайӧ; визувтіс мыш кузя.
Пӧсь тыртіс синъяс, боксӧ зэв ёна бытшкис,
кокъяс вӧйласисны, кыдзи ила ю пыдӧсын, кыдзи кыскысь кадйын.
Некымынысь сійӧ усьліс, кыпӧдчыліс, ранитіс ассьыс чуньяссӧ ёсь лымторъясӧ.
Чуньясысь петіс вир, и лым ӧдйӧ лоис розӧвӧй сыысь.
Бур ещӧ, мый сійӧ босьтіс няньсӧ не сідзи, кыдзи мукӧдъяс, веськыда киас, а вевъяліс босьтны полотно сумка, кӧні войдӧр, кор нӧшта немечьяс эз на вӧвны, новлӧдліс небӧгъяс школаӧ.
Ӧні сійӧ сгӧдитчис.
Нянь вӧлі сумкаын, и кияс вӧліны прӧстӧсь, позьӧ вӧлі мыджсьыны на вылӧ, перйысьны толаясысь.
Савка, кывсӧ нюжӧдӧмӧн, тэрмасис сы бӧрся.
Мунны талялӧм след кузя вӧлі нин кокньыдджык, а то Савка сідзжӧ кольччис эськӧ, сійӧ вӧлі тушанас ичӧтджык да слабджык.
Лымъя эрд кажитчис помтӧм.
А ӧд тулысын тані йирсис скӧт, и тайӧ лугыс вӧлі дзик не сэтшӧм ыджыд, позьӧ вӧлі ӧдйӧ котӧртны помсяньыс помӧдз небыд, ляпкыдик турун кузя.
Найӧ бура помнитісны тайӧ пӧскӧтинасӧ, ӧд найӧ ворсісны тані сійӧ кадсянь кыдзи заводитісны ветлыны.
Но ӧні сійӧ кажитчис помтӧм пустыняӧн, лоис тӧдтӧмӧн.
Кытчӧ вошисны мылькъяс, кодъясӧс уна сёысь талявлісны кӧмтӧм кокъясӧн, бӧрӧздаяс, кодъяс вомӧн найӧ чеччавлісны?
Лым улын кыптісны кутшӧмкӧ гырысь гӧрбъяс, тӧдлытӧг эрдӧдчылісны коварнӧй да лёк потасъяс.
Прӧстӧ найӧ зілисны тӧдмавны лым улысь, кыті шыльыд, кӧні рӧв, кӧні гӧп.
Лым чӧв оліс, лым эз висьтав тайнаяссӧ.
Челядь кыссисны да вӧйласисны, лым ньылыштіс детинаясӧс коскӧдзыс, киняулӧдзыс, кияс доймалісны гуяслӧн доръясӧ, мучительнӧй туйлы эз вӧв помыс.
— Ӧдйӧджык, — вомнас сынӧд куталігтыр, гуясӧ вӧйласигтыр да кавшасигтыр, вомас пырӧм лым сьӧлалігтыр, пӧдана ловшыӧн тэрмӧдліс Саша.
Бокын ӧшалысь сумка кӧтасис да лоис пыр сьӧкыдджык, но тайӧ абу важнӧ, найӧ сёясны и кӧтасьӧм сӧчӧн, сійӧ нинӧм.
Кокъяс сідзжӧ кӧтасисны, сквӧзь кӧтасис гач, и кор сылы удайтчыліс благополучнӧ мунны некымын воськов лым кузя, паськӧм кынмис, кӧдзыдлӧн хищнӧй гыжъяс пырисны лыясӧдз.
Саша нинӧм нин эз аддзы, син водзас сылӧн пӧртмасисны гӧрд да сьӧд кытшъяс, вир стучитіс кӧсичаын, кажитчис, вот ӧні сійӧ орӧдас сӧнъяс да резсяс лым вылӧ.
— Ӧдйӧджык, — ружтіс сійӧ, и тайӧ вӧтліс Савкаӧс, кыдзи плетьӧн кучкӧм, кӧть Саша вунӧдіс нин, мый сы бӧрся кодкӧ локтӧ.
Сійӧ вӧтліс ачыс асьсӧ, чувствуйтӧмӧн, мый вот-вот усьӧ да сэсся оз чеччы.
Савка коли ылӧ бӧрӧ.
Но Саша тӧдіс, мый сійӧ должен воны туй дорӧдз, мый сійӧ должен кольны сэні сӧчӧнъяс.
Тайӧ вӧлі медбӧръя позянлун сетны кӧть ичӧтика сёян конвоируйтан пленнӧйяслы.
Сійӧ кӧ оз вевъяв, найӧс вӧтласны водзӧ сотӧм Леваневка пыр Рудыӧ, концентрационнӧй лагерӧ, кӧні — йӧз гусьӧн сёрнитісны та йылысь — сутшкасьысь сутуга сайын сёясӧн кулӧны пленнӧйяс, кулӧны нянь кусӧктӧг, паньтыр пӧсь сёянтӧг.
Рудыса лагерь да пленнӧй красноармеечьяс костын вӧлі ӧні ӧтнас сійӧ, Саша, и детинкалы кажитчис, мый сылӧн пӧимын сотчӧм сӧчӧнъяс вермасны избавитны тшыгла кулӧмысь, спаситны найӧс ставнысӧ.
Нӧшта ӧти неыджыд мыльк, и — ставыс.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, — вӧтліс асьсӧ Саша, чувствуйтӧмӧн, мый муртса кыскӧ кокъяссӧ лымйысь, ӧдва восьлалӧ водзӧ.
Доймис бок, юрын жувгис, вомас сійӧ чувствуйтіс неприятнӧй, юмов кӧр вирлысь.
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Сійӧ юр вывтіыс вӧйис да неловкӧя петіс, кияснас ӧвтчӧмӧн, быттьӧ ваӧ вӧйысь.
Пӧшти бауӧн сійӧ кыссис медбӧръя мыльк вылӧ.
Тані должен нин лоны туй.
Да, туйыс муніс дзик орччӧн.
А туй кузя немечьяс нуӧдісны красноармеечьясӧс.
Сашалы кажитчис, мый тайӧ вӧт.
Сійӧ эз кӧсйы, эз вермы веритны.
Но тайӧ вӧлі сідз.
Саша эз кыпӧдчы — сійӧ куйліс лым вылын, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, кыдзи кыссис мыльк вылӧ.
А найӧ мунісны орччӧн.
Раненӧйяс шатлалісны, кыдзи код йӧз, немечьяс горзісны, бӧрас кодкӧ уси, сійӧс кыпӧдісны прикладъясӧн кучкалӧмӧн, чужъялӧмӧн, видчӧмӧн.
Саша видзӧдіс, а найӧ пыр мунісны, мунісны боктіыс.
Сійӧ сёрмис.
Сёрмис кык-куим минут.
Красноармеечьяс водзын куйліс тыртӧм, еджыд туй, и сы вылын куйліс сӧмын лым, лым и сэсся нинӧм.
Сӧчӧнъяс колисны сумкаын, кӧтасьӧмаӧсь, сьӧкыдӧсь.
Найӧ куйлісны полотноысь вурӧм сумкаын, сэн жӧ, пленнӧйяссянь дас шаг ылнаын, а найӧ сійӧс оз получитны сы вӧсна, мый сійӧ сёрмис кык-куим минут, мый сійӧ эз тырмымӧн ӧдйӧ котӧрт, мый ньӧжйӧ кыпӧдчис, мый сійӧ эз вермы, эз куж вӧчны, мый коліс.
Сійӧ думыштіс Мишка йылысь — да, Мишка эськӧ вевъяліс,
Мишка эськӧ котӧртіс.
А ӧні найӧс вӧтласны Рудыӧ, сутшкасьысь сутуга сайӧ, и найӧ кутасны сэні кувны кӧдзыдысь да тшыгъялӧмысь, сы вӧсна мый сійӧ...
Со медбӧръя рад нин.
Мунісны.
Мунӧны, саялӧны.
Со найӧс тупкис нин туйвывса помтӧм лымъя пространстволӧн еджыдыс.
Саша лэдзис юрсӧ лымйӧ да бӧрддзис курыд челядь синваӧн.
Синва войталіс лымйӧ, нырсьыс войталіс, чужӧмыс вӧлі ва.
Ниа кӧдзыд дорис ваӧсь коксӧ, бокын терпитны вермытӧма сутшйӧдліс.
Эз, сійӧ эз вермы, эз кӧсйы кыпӧдчыны.
Найӧ мунісны, мунісны, сійӧ сёрмис кык-куим минут...
Ок, кутшӧм кӧдзыд, кутшӧм страшнӧ кӧдзыд!
Саша бӧрдіс на вӧсна, тайӧ кӧдзыднас туй кузя мунысьяс вӧснаыс.
Мишка вӧсна, кодӧс дзебӧма посводзӧ,
батько вӧсна, коді муніс партизанъяс дорӧ, и медводз ас вӧснаыс, сійӧн, мый эз вермы, эз куж, нинӧм эз вӧч...
Сылы лоис пыр кӧдзыдджык.
И мед, и мед...
Сылы уси тӧдвылас дедушка Евдокимлӧн висьтыс сы йылысь, кыдзи коркӧ важӧн белӧйяс вӧрын кочуйтісны да кынмисны, ставныс кынмисны.
Воисны гӧрдъяс, горзӧны: <rus>руки вверх</rus>! А найӧ пукалӧны — и нинӧм.
Ни ӧти оз вӧрзьы.
И сӧмын Евдоким гӧгӧрвоис мый лоис, да матыстчис.
А найӧ пукалӧны, кыдзи ловъяяс, и ставныс кынмӧмаӧсь, кыдзи из.
Сӧмын татчӧ некод оз лок, кодлы воас юрас корсьны сійӧс татысь?
Сійӧ кутас куйлыны, куйлыны, куйлыны...
— Сашка, чеччы, чеччы!..
Сійӧ дрӧгнитіс да нӧшта крепыдджыка топӧдчис чужӧмнас лым бердӧ.
— Мый тэ, пиук, чеччы, кӧдзыдыс кутшӧм...
Оз ков бӧрдны, оз ков!
Мамыс копыртчис сы дорӧ да ласкӧвӧя шыльӧдіс сійӧс пельпомтіыс.
— Тэ жӧ дзикӧдз кӧтасьӧмыд...
Чеччы, мунам.
И меным кӧдзыд, став юбка кӧтасис, кор ме тэ дорӧ локті, сьӧкыд муннысӧ...
Но, чеччы, чеччы...
Сійӧ мырдӧн кыпӧдіс сылысь юрсӧ.
Мам вылӧ видзӧдлісны синваӧн тырӧм, пыктӧм синъяс.
— Нинӧм он вӧч, эз удайтчы, — шуис сійӧ шога.
— Сёрми, — шӧпнитіс Саша бӧрдӧмла оръясьысь гӧлӧсӧн.
— Мый нӧ, пиук, эз удайтчы.
Сідзи лымнас тыртӧма, мый ме муртса вои тэ дорӧдз.
Мунам, колӧ гортӧ мунны... —
Сійӧ кыскис сійӧс киӧдыс.
Саша чеччис ньӧжйӧ, кӧсйытӧг.
— Ӧтчыд эз удайтчы, мӧдысь удайтчас...
Эг дзик пыр ми гӧгӧрвоӧ, кыдзи вӧчнысӧ...
Мӧдысь, миянлысь йӧзӧс кӧ кутасны нуӧдны, — не виччысьны, ылӧдз некытчӧ не котравны, ставлы — керкаясӧ, а ставсӧ, мый колӧ, туй вылын кольны.
А то талун чукӧртчим, лэптім горзӧм, но, нинӧм и эз артмы...
Да коді нӧ тӧдіс?
Саша, муӧ видзӧдігтыр, ньӧжйӧ муніс орччӧн.
— Котӧртіс Савка, муртса ловъя, ме сылысь юала, кӧні тэ, а сійӧ висьталӧ, мый тэ лымйын куйлан...
Ме ставсӧ шыбиті и котӧрті...
А тэ эн бӧрд, эн бӧрд, юрсьыд выліті он чеччышт...
Видзӧд, кутшӧмӧсь руясыс...
Важӧн, важӧн татшӧм тӧлыс эз вӧвлы...
Сылы аслыс вӧлі сьӧкыд мунны, но сійӧ старайтчис сёрнитны да отсавны мунны пиыслы.
— А тэ ме бӧрся, ме бӧрся, сідзи кокньыдджык...
Сашалы кажитчис, мый ӧні найӧ мунӧны трӧпа кузя, кодӧс талялісны первой сійӧ Савкакӧд, сэсся сы кузя муніс бӧр Савка, сэсся мамыс, и ӧні тайӧ дзик нин не сэтшӧм.
А мамыс шуӧ, мый сьӧкыд, мый туйыс сьӧкыд.
Но кӧть трӧпа вӧлі нин талялӧма, сійӧ муртса кыссис.
Сапӧгъяс веситісны чуть не сё килоӧн, кияс, юр вӧліны сьӧкыдӧсь, кыдзи чугунысь, став лыяс доймисны, сійӧ чувствуйтіс быд лытор кокъясын, киясын, мышкуын быдӧн доймис ёсь, назойливӧй дойӧн.
Кор найӧ петісны туй вылӧ, сійӧ довъёвтчис да неуна эз усь.
Мамлӧн кияс кутыштісны сійӧс.
— Мый тэкӧд, пиук?
— <ns>Н-нинӧм</ns>, — шуыштіс сійӧ, но став мирыс йӧктіс сійӧ синъяс водзын.
Юр бергӧдчис.
Мамыс копыртчис да босьтіс сійӧс ки вылас.
— Мый ті, мама! — протестуйтны кӧсйис сійӧ, но друг, юр увсьыс сылысь кисӧ чувствуйтӧмӧн, пыр жӧ унмовсис.
Мамыс нюмъёвтіс узян чужӧм вылӧ видзӧдӧмӧн.
— Мый тайӧ, кума?
Мыйкӧ лоис? — беспокоитчис росъяс нӧбйӧн мунысь, бӧрдӧм синъяса Терпилиха.
— Эз...
Мудзӧма детинкаыс, дзик туйӧдзыс котӧртӧма тайӧ гуяс кузяыс, гӧпъяс кузяыс...
— Вевъялӧма?
Абу, кысь нӧ...
Сэті ыджыдлы сьӧкыд мунны...
Лолыс тырис да сійӧ ньӧжмӧдіс шагъяссӧ.
— Сьӧкыд тіянлы...
— Дерт, сьӧкыд...
Сійӧ ӧд ӧкмысӧд арӧс вылӧ петіс, — шуис сійӧ да ёнджыка топӧдіс ас бердас узьысь писӧ. — Со кыдзи унмовсис, быттьӧ вольпасьын.
Отсав, Горпина, а то ме посводзӧ ӧдзӧссӧ ог вермы восьтны...
Нывбаба матыстчис да вештіс калич.
Хатаысь ӧвтыштіс шоныдӧн.
— Мама! — горӧдіс Зина бӧрдӧм гӧлӧсӧн. — Мый Сашакӧд?
— Нинӧм, нинӧм.
Саша узьӧ.
Эн горзы, оз ков садьмӧдны сійӧс.
— Узьӧ? — дивуйтчисны челядь.
Найӧ кытшалісны сійӧс да видзӧдісны, кыдзи сійӧ пуктӧ детинкаӧс перина вылӧ, кыдзи осторожнӧя пӧрччӧ сылысь сапӧгъяс, ва гач, кыдзи чышкалӧ сійӧс кос полотно тряпкаӧн.
— А тіян став юбкаыд ва, — шуис Соня. — Кытчӧ ті ветлінныд?
— Нинӧм, нинӧм, пыр ставыс косьмас.
Пукты сылысь сапӧгъяссӧ пач дорӧ.
Зина, ружтӧмӧн, кыскис сапӧг.
— А сумкаас мый?
— Перйы, сэні сӧчӧнъяс.
— Кутшӧма кӧтасьӧмаӧсь...
— Нинӧм, сёянныд и сэтшӧмсӧ.
— И меным позьӧ? — юаліс Зина, сумкаысь перйӧм кӧтасьӧм руд комӧкъяс вылӧ кӧсӧя видзӧдӧмӧн.
— Дерт жӧ, позьӧ, тайӧ ӧд тіян ӧбедныд.
Соня, юк.
Да Сашалы кольӧй, садьмас, сёйны корас.
Зина матыстчис сы дінӧ, кырымас кӧтасьӧм сӧчӧнтор кутігтыр.
— Тайӧ тіянлы, мама...
— Оз ков, нылук, ме абу тшыг...
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи челядь сёйӧны, скамья вылысь быд кусӧк, быд крӧшки старательнӧя ӧктӧмӧн.
Тайӧ сӧчӧнъясыс эз воны наӧдз, йӧзӧдз, кодъясӧс вӧтлісны кувны.
Сылысь топӧдіс горшсӧ.
Еджыд да сьӧд юръяс, сӧчӧнъяс весьтӧ копыртчӧмӧн, ичӧтик чуньяс, кодъяс бура ӧктӧны крӧшкияс...
Эз вевъяв Саша, эз вевъяв...
Детинка лолаліс спокойнӧя, рӧвнӧя.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
А Миша абу — кыліс мучительнӧй дойӧн сьӧлӧмас.
И друг сійӧ чувствуйтіс, мый сёрӧнджык нин, пиыс кулӧм бӧрын, лоис нӧшта мыйкӧ лёкджык, нӧшта ёнджыка страшнӧй.
Сійӧ син водзын бара лоис прикладъясӧн кучкалӧмӧн вӧтлан пленнӧйяслӧн чукӧр, ужаснӧй, омӧльтчӧм чужӧмъяс, лихорадкаысь ӧзйысь синъяс сьӧд син гуранъясын, лым вылын вирӧсь кокъяс, няньлань нюжӧдчысь омӧль чуньяс, кыдзи гыжъяс, нянь дінӧ, коді матын да босьтны позьтӧм, и туй вылын сійӧ кык виӧмыс...
Мишалӧн образыс, коді куйліс пызан вылын лыйӧм морӧсӧн, бледмис, небзис тайӧ мӧд серпас водзас.
Сійӧ тупкис синъяссӧ кияснас.
Крӧвать вылын узьӧ детинка, челядь сёйӧны сӧчӧн, Чечорихалӧн челядь старательнӧя ӧктӧны крӧшкияс скамья вылысь.
Но мый лоӧ, мый нӧшта вермас лоны, кор быд лун вайӧ аскӧдыс пыр ёнджыка и ёнджыка сьӧд часъяс?
Кӧні ӧні Платон?
Аддзылас-ӧ сійӧ кӧть нӧшта ӧтчыд сійӧс?
Миша му улын посводзын, Платонӧс оз тӧдны кӧні, гашкӧ, травитӧма, кыдзи понйӧс, гашкӧ, кулӧма нин, тыртӧма лымйӧн...
Олена, том Левонюк виселица вылын, ставыс, ставыс.
И кыдзи веритны, мый коли сӧмын тӧлысь, мый олӧма сӧмын ӧти тӧлысь, кор, кажитчӧ, быдса олӧм коли, котӧртісны вояс, уна, уна вояс, сы мында несчастье да ужас найӧ вайӧдісны аскӧдыс.
«Тӧлысь!» — шемӧсмис сійӧ.
Вӧвліс, кольлісны кӧдзалӧн, турун, нянь, шабді да картупель идралан тӧлысьяс, и став тайӧ тӧлысьясыс, лӧньӧсь, спокойнӧй радлунӧн, мунлісны ӧти бӧрся мӧд, визувтісны, ӧтлаасьлісны воясӧ, прӧйдитлісны казявтӧг.
А ӧні сӧмын тӧлысь — и тайӧ тӧлысяс вӧлі унджык, став олӧм дорысь, водіс сы вылӧ зэв ыджыд сьӧктаӧн да колис ас бӧрас ранаяс да рубечьяс, кодъяс некор оз бурдны паметьын, кодъяс кутасны доймыны вечнӧ...
* * *
Саша друг садьмис.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн убедитчис, мый куйлӧ хатаын.
Кыдзи сійӧ татчӧ веськаліс?
Сійӧ эз помнит, кыдзи мамыс босьтіс сійӧс киас, эз помнит, кыдзи унмовсис.
Минут кымын сійӧ новлӧдліс синъяснас йиркті.
Тайӧ вӧлі асланыс хатаса йирк.
Пач дорын вӧсни бӧрдан гӧлӧсӧн мыйкӧ сёрнитіс Зина.
Сійӧ вештіс синъяссӧ да аддзис лабич вылысь гӧрбыльтчӧм мамсӧ.
Сійӧ вӧрзьывтӧг, упорнӧя видзӧдіс ӧти точкаӧ.
Саша нюжӧдіс кокъяссӧ одеяло улын, шоныдӧн наслаждайтчӧмӧн.
Сылӧн неуна доймисны чуньяс, но став телӧын чувствуйтчис приятнӧй мудзӧм, сійӧ наслаждайтчӧмӧн кыліс шоныд одеялолысь инмӧм да юр улысь небыд пӧдушка.
— Мый ті сэтшӧма думайтанныд, мама?
Сійӧ дрӧгнитіс да ӧдйӧ бергӧдчис сылань.
— Тэ он нин узь?
— Ог, меным абу нин окота узьны.
— А тэ куйлышт, куйлышт, шонтысь кыдзи колӧ...
Кынмин, кӧтасин...
Сійӧ лӧсьӧдыштіс детинка вылысь исковтӧм одеяло да быттьӧ сӧмын ӧні кыліс сылысь юалӧмсӧ.
— А ме, пиук, думайті сійӧ лун йылысь, кор миян воасны...
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
— Татчӧ миянӧ, сиктӧ?
— Но да, миянӧ...
— И Рудыӧ воасны? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ, быттьӧ сылы тайна дӧверяйтӧмӧн.
— И Рудыӧ, а кыдз жӧ, и Рудыӧ...
Став местаясӧ, дзик Днепрӧдз и Днепр сайӧ, став сиктъясӧ да каръясӧ...
Границаӧдз и водзӧ, быдлаӧ, кӧні сӧмын йӧз немеч улын кулӧны, став крайясӧ и муясӧ.
— И бать гортӧ воас?
— Воас, пиук...
Петасны вӧрысь партизанъяс, бӧр локтасны гортӧ.
— И ставыс лоӧ, кыдзи войдӧр?
— И ставыс лоӧ, кыдзи войдӧр, — повторитіс сійӧ. — Да, да, пиук, нӧшта бурджык лоӧ, войдӧрся дорысь.
Сійӧ ланьтіс да думыштіс, позяна-ӧ, мый коркӧ бара лоӧ, кыдзи войдӧр?
Мый хата гӧгӧр кутас быдмыны подсолнух, а садйын кутасны дзоридзавны мальваяс, сійӧ гырысь, розӧвӧйясыс, кодъяслысь кӧйдысъяссӧ вайис Лида карысь; челядь гажаа сёрнитігтыр котӧртасны школаӧ, а Зина гожӧмын мунас детскӧй садйӧ, кӧні поснияс кутасны ворсны гажа хороводӧн.
И хатаын лоӧ уна нянь, и йӧв сёй кринчаясын, а рытъясын ставӧн кутасны чукӧртчыны клубӧ, лыддьыны газетъяс.
И ставыс тайӧ лоӧ.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, сиктлы став вӧчӧм ранаяс вылӧ видзӧдтӧг.
Оз нин котӧрт школаӧ Мишутка, оз кут сьывны му вылын Миша Леванюк, оз пуксьы трактор вылӧ Олена, нывъяс оз кутны видзӧдны Вася Кравчук вылӧ, но олӧм мунас аслас чередӧн, вынйӧра, дзоридзалысь.
Воысь во кутас вылӧджык розъявны шобді, кутасны сетны пыр сьӧкыдджык плодъяс том фруктӧвӧй пуяс, пыр тырджыка кутасны кисьтны ведраясӧ йӧв колхознӧй мӧсъяс, пыр унджык томйӧз мунасны велӧдчыны карӧ.
И сӧмын ӧти колӧ — кутсьыны, терпитны, не сетчыны, нинӧм вылӧ не сетчыны...
* * *
Хатаын югдіс.
Шонді пуксис, енэжсӧ кыалӧн став краскаясӧн мичмӧдӧмӧн.
Кынмӧм стеклӧяс вылын прихотливӧй листъяс кутісны дзоридзавны розаясӧн, дзирдалісны зарниӧн.
Енэж ӧдйӧ кусіс, вуджӧръяс сукмисны, и эз на вевъявны нӧшта пемдыны горизонтын краскаяс, кыдзи петіс тӧлысь, кӧдзыд, кыдзи йи, эзысь, кыдзи йи, да мӧдӧдчис аслас ылі туйӧ.
Рытъя югыд вуджис тӧлысь югыдӧ, и енэжын быдмисны югъялысь столбъяс, кодъяс кинясисны, кынмисны, вӧліны вӧрзьытӧмӧсь.
Но быттьӧ пемыд водіс тайӧ рытнас став сьӧлӧмъяс вылӧ, нӧшта ёнджыка джуджыд да сьӧкыд пемыд став дорсьыс, мый вӧлі терпитӧма ӧнӧдз.
Туй вылын шагъяс эз лӧньны — сикт кузя мунісны пленнӧйяс, мунісны омӧльтчӧм, сьӧд, лихорадкаӧн да тшыгйӧн сотчысь вуджӧръяс.
Лым вылын колис найӧ кӧмтӧм, ранитчӧм кокъяслӧн вирӧсь след.
Потшӧсъяс костті ветліс, узьны сеттӧг, чирӧм гӧлӧса, страшнӧй корӧмлӧн йӧлӧга: нянь!
Йӧзлы синъясас видзӧдісны пыдӧ вӧйӧм, безумиеӧн ӧзйысь синъяс.
Глухӧя кучкалісны сьӧлӧм кузя прикладъяслӧн ударъяс, кучкалісны салдатскӧй горӧдӧмъяс, кодъяс вӧтлісны найӧс.
<ukr>Гей, заплакали хлопці-молодці.</ukr>
<ukr>В турецькій неволі, в кайданах...</ukr>
Кор тайӧ вӧлі? Кыдзи тайӧ вӧлі?
Турецкӧй неволя да ылі саридзьясын турецкӧй галераяс, да чукля турецкӧй сабля юр весьтын.
Эз, эз, ставыс тайӧ вӧлі не сійӧ.
Абу, тайӧ весиг абу майӧгъяс Нежинсянь Киевӧдз, кодъяс вылӧ пуксьӧдліс мужикъясӧс пан Потоцкий.
Весиг абу Украина вылӧ важӧн-важӧн вунӧдӧм татарскӧй набегъяс.
Унджык вир, би Украина му вылын ӧні, унджык смертьяс да синва Украина му вылын, унджык шог Украина му вылын, став кадъясӧ дорысь, кодъяс йылысь сьывсис песняясын, кодъяс йылысь нэмъяс кежлӧ коли паметь войтырын.
Кутшӧм песня висьталас ставсӧ, мый вӧчсьӧ Днепрлӧн ӧтар и мӧдар бокас, мый вӧчсьӧ став помтӧм Украина му пасьта?
Кутшӧм песня передайтас страшнӧй, сьӧд лунъяссӧ, кодъяс лоисны тайӧ му вылас, лоисны, кыдзи мор, кыдзи потоп, кыдзи лёк тӧв, коді разӧдіс позъяс?
Кутшӧм песня йиджтас ас пытшкас и вирлысь шоръяс, и виселицаяслысь дзуртӧм, и челядьлысь ойзӧм, и сюрсъяслысь и сюрсъяслысь смерть, и сиктъяс весьтын сьӧд тшын, и помтӧм гуяс, и тайӧ юношаяссӧ, кодъяс пӧгибайтӧны Рудыын да уна сё мукӧд местаясын, лагерьяслӧн сутшкасьысь сутуга сайын?
И коді, кор кӧсъяс сьывны татшӧм песнясӧ, песнясӧ, коді ӧвтӧ ужаслӧн кӧдзыдӧн?
«Оз, оз, — думайтісны бабаяс, ас дінсьыс туй кузя мунысь пленнӧйяслысь образ вӧтлыны зільӧмӧн. — Оз ло татшӧм песняыс.
Пуджам сосъяс да выльысь стрӧитам керкаяс да хатаяс.
Кӧдзам мунымӧс шобдіӧн, медым кутіс шумитны помтӧм му, кыдзи саридз тӧв вылын гыалӧмӧн.
Тупкам вирӧссьӧм мусӧ шобділӧн зарниӧн, подсолнухъяслӧн шондіясӧн, дзоридзалысь садъяслӧн сералысь еджыдӧн.
Кельыдлӧз шабдіӧн, еджыд-розӧвӧй гречаӧн, джуджыд пышлӧн вӧрӧн, мед эз коль и следыс немецкӧй коклӧн юяс весьтын, кодъяс визувтӧны ылі Сьӧд саридзӧ».
Сиктсӧ шымыртіс ун, сьӧкыд, тревожнӧй, коді оз сет шойччӧг синъяслы, оз сет спокой сьӧлӧмлы, оз вай спокойствие.
Малючиха тшӧкыда чеччывліс, матыстчывліс челядь дінӧ.
Саша пессис узигӧн, гӧгӧрвотӧм кывъяс горзігтыр:
— Пиук, пиук...
— Мый? — повзьӧмӧн садьмыліс сійӧ.
— Садьмы, садьмы, тыдалӧ, тэ сьӧкыд вӧт вӧтасин.
Сійӧ видзӧдіс мамыс вылӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн, бергӧдчыліс мӧдар бок вылӧ да пыр жӧ унмовсис.
И бара сійӧс мучитісны кошмаръяс, кодъяс сьӧкыда лэччисны морӧс вылӧ, назойливӧйӧсь, мучительнӧйӧсь.
Банючиха ойзіс, вольпасьын бергалігтыр.
Став телӧыс доймис, нёняліс кынӧмын.
Но узьны мешайтіс не тайӧ, а омӧль, важӧн бриттӧм чужӧм да вирӧсь тряпка улын ӧзйысь синъяс.
...Грохачысь кындзи заложникъясысь некод эз узь.
Малаша водзӧ печкис аслас думъяслысь мучительнӧй, упорнӧй, безнадёжнӧй сунис.
Коли нӧшта ӧти лун, коли нӧшта ӧти лун — и нинӧм эз вежсьы.
Кос паръяс потласисны жарысь, синъяс водзын сувтіс сійӧ луныс.
Но да, но да, сідз сійӧ и вӧлі...
Сэн сиктын мыйкӧ лоис, сэні олісны да кулісны йӧз — лунын кылӧ вӧлі улича вылын лыйсьӧм, эз жӧ прӧста лыйсьыны немечьяс — сэні кулісны йӧз, а сійӧ ловъя.
Ловъя, пукалӧ тані, стенаяслӧн кыз керъяс сайын, быттьӧ ас пытшкас немецкӧй куйӧд, немецкӧй байстрюкӧс...
Евдоким ышлолаліс да бергаліс аслас местаын стен дорын.
— Мый, унмовсьны он вермы? — юаліс Чечориха.
— Да... не узьӧмӧдз меным...
Уна-ӧ тані узян!
И тіянлы ӧд оз узьсьы...
— А ме вот пыр думайта да думайта, кодӧ тайӧ найӧ лыйлісны?
Кӧнкӧ матын лыйлісны...
— Он гӧгӧрво, матын-ӧ, ылын-ӧ...
Стена сайсянь вермас и кажитчыны...
Ме ногӧн, вичко дорысь не матынджык.
— Код тӧдас...
— Петам, тӧдмалам, — ньӧжйӧ шуис Ольга Паланчук.
— Вернӧ, вернӧ, — подтвердитіс Чечориха.
Нывлы, тыдалӧ, ёна окота вӧлі кывны подтверждение, мый найӧ збыльысь петасны, мый найӧс петкӧдасны татысь не площадь вылӧ, не немецкӧй взводлӧн лыйлӧм улӧ, а вӧля вылӧ, сиктӧ, кӧні позяс сёрнитны йӧзкӧд, кыдзи сёрнитӧны свободнӧй йӧз свободнӧй йӧзкӧд.
Сійӧ ышловзис.
— А ті эськӧ миянлы, дедушка, висьталінныд мыйкӧ, оз жӧ нин узьсьы-а.
Кадыс ӧдйӧджык кольӧ.
— Мый нӧ ме тэныд висьтала?.. — думайтіс сійӧ. — Да и висьтавныс абу окота...
— Сьылӧй, — корис Ольга.
Мый тэ, мый тэ, тані сьывны!
— Мый нӧ сэн сэтшӧмыс, ті ньӧжйӧджык, найӧ оз кывны.
Сійӧ копрӧдліс пемыдын дзор юрнас.
— Но мый нӧ, сьыла...
Стариннӧй песня, менам дед сійӧ сьывліс...
А сійӧ тайӧс сідзжӧ аслас дедсяньыс кывлӧма.
Неважся песня, ёна важся, кыдзи ачыс Украина.
Дрӧжжитысь, пӧрысь гӧлӧсӧн сійӧ заводитіс сьывны:
<ukr>Ой, нема, нема правди на світі,</ukr>
<ukr>Скрізь неправда пануе</ukr>
<ukr>Ой, яка душа хоче добре жити,</ukr>
<ukr>Хай за правду воюе...</ukr>
— Но кысь меным сьывны, сійӧ бандуристъяс бандураӧн сьывлісны, важӧн важӧн.
— А ті сьылӧй кӧть бандуратӧгыс...
Оз ло сэтшӧм гажтӧм...
<ukr>Ой, пошле господь та добра тому,</ukr>
<ukr>Хто за правду воюе...</ukr>
<ukr>— Ой, пошле господь та добра тому, хто за правду воюе</ukr>, — шӧпкӧмӧн сы бӧрся шуис Чечориха.
Старик дрӧжжитан гӧлӧсӧн сьыліс важ песня, ярмоувса войтырлысь песня, коді чужис сурӧвӧй лунъяслӧн пемыдын, войяслӧн пемыдын, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь синваӧн, рабство да гнёт кадӧ.
Вунӧдӧм песня, коді ланьтіс, муніс, лӧнис сійӧ лунъясӧ, кор кутіс дзоридзавны подсолнухъясӧн свободнӧй Украина ді выль олӧм кутіс сьывны выль песняяс.
Но ӧні, дзескыд жырлӧн пемыдын, сиктын, кӧні качайтчис виселица вылын дас квайт арӧса детиналӧн шой, кӧні шорын куйлісны виӧмъяс, кӧні ва нуис йи увті вирӧссьӧм нывбаба шой, кӧні смерть паськӧдіс ассьыс чераньвез став хатаяс весьтын, стариннӧй песня кыліс сійӧ жӧ жалӧбаӧн, сійӧ жӧ шоглунӧн, кутшӧм вӧлі сійӧ уна сё вояс сайын.
<ukr>Ой, пошле господь та добра тому,</ukr>
<ukr>Хто за правду воюе...</ukr>
Пӧрысь гӧлӧс ланьтіс, лӧнис.
Локтіс ун, мудзӧм юръяс ньӧжйӧ лэччисны морӧс вылӧ.
abu
IX
Федосья Кравчук садьмис друг, быттьӧ кодкӧ тойыштіс сійӧс, да пуксис вольпась вылӧ.
Сьӧлӧм тіпкис сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ кӧсйис чеччыштны морӧсысь.
Сійӧ куталіс вомнас сынӧдсӧ до кывзысис.
Мый нӧ тайӧ сійӧс садьмӧдіс?
И кор нӧ сійӧ вевъяліс унмовсьны?
Сылы кажитчис, мый сійӧ оз вермы, дзик оз вермы унмовсьны, и друг артмис сідз, мый сійӧ крепыда узис. Мыйкӧ гӧгӧрвотӧм нетшыштіс сійӧс джуджыд унмысь.
Мый?
Тайӧ эз вӧв стучитӧм — быдлаын вӧлі чӧв.
Весиг немечлӧн коргӧмыс оз вӧлі торк войлысь чӧвлунсӧ — тыдалӧ, Вернер сёрӧдз пукаліс, кыдзи унаысь овлӧ, комендатураын да эз на во.
И век жӧ сійӧ эз ачыс садьмы.
Мыйкӧ сійӧс садьмӧдіс, мыйкӧ друг орӧдіс сылысь узьӧмсӧ.
Сы вӧсна и нӧйтчис сідзи повзьӧм сьӧлӧмыс.
Сійӧ эз вод, напряжённӧя кывзысис.
И хатаын и ӧшинь сайын вӧлі дзик лӧнь.
Нӧшта рытсяньыс на лӧнис тӧв.
Вой бара вӧлі яснӧй, югыд.
Енэж кузя муніс тӧлысь югъялысь радужнӧй каймаын, и джоджын бура тӧдчис ӧшинь рамалӧн вуджӧрыс.
Гырничын герань кажитчис дзик сьӧдӧн еджыд, гыӧра стеклӧ фон вылын.
И друг ӧшинь сайын кыліс таркнитыштӧм.
Быттьӧ пӧдтӧм ойӧстӧм, орӧм ружтыштӧм, горшӧ вынӧн бӧр сюйӧм горӧдӧм.
Федосья кӧмтӧг чеччыштіс джоджӧ да пыр жӧ лоис посводзын.
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ корсис игансӧ, но сійӧс эз вӧв вештӧма.
Вернер, тыдалӧ, збыльысь эз на во.
Сійӧ некор эз вунӧдлы бура игнавны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Федосья восьтіс ӧдзӧс.
Тӧдчисны сьӧд вуджӧръяс.
— Коді тані?
Юаліс не сійӧ.
Сійӧ тӧдіс первойсяньыс, кор садьмис узьӧмысь, кор кутіс кияснас вывті ёна нӧйтчысь сьӧлӧмсӧ.
— Тайӧ ме, кӧзяйка, — вочавидзис сійӧ гусьӧн. — Ньӧжйӧджык, ребята, сійӧ абу...
Найӧ вӧліны нин посводзын.
Сійӧ тӧдмаліс ичӧт разведчикӧс.
— Эз на во, тыдалӧ, комендатураын пукалӧ.
— Но, сідзкӧ нинӧм миянлы и пырны.
Комендатураӧ, ребята!
— Энлӧй, энлӧй, — кутіс найӧс Федосья, — сійӧ ӧд тані.
— Коді сійӧыс?
Коді сэтшӧмыс? — тэрмасис командир.
— Немечлӧн любовницаыс.
— Но, кутам ми тан бабаяскӧд вӧзитчыны!
Асывнас видзӧдлам, мый вӧчны немкакӧд!
— Сійӧ абу немка, сійӧ миян, — сурӧвӧя шуис Федосья.
— Со кыдз?
Но, сэки мӧд делӧ, кӧні нӧ сійӧ?
— Узьӧ жырйын.
Лейтенант невольнӧ чукыртчыліс.
— Мый нӧ, видзӧдлам...
Кутшӧмкӧ би верманныд ӧзтыны?
— Часӧвӧй аддзас.
Часӧвӧйыд абу нин, мам.
— Но вот и ладнӧ.
Сідзкӧ ме ӧзта лампа.
Дрӧжжитысь киясӧн сійӧ корсис истӧг.
Воисны, воисны, виччысьны вермис жӧ сійӧ!
Ичӧт разведчик сетіс сылы истӧг кӧрӧбка.
Сійӧ ӧзтіс лампа, фитиль чинтыштӧмӧн.
— Комендатураын миянлысь витӧс игналӧма, заложникъяс...
— Эн тӧждысь, мам, миян сэнӧсь нин, комендатура дорын.
Найӧ лэдзасны нин найӧс.
Кӧсйим ми ньӧжйӧникӧн комендантӧс уберитны...
— Мый вот вӧчан, эз лок талун.
Удж налӧн, тыдалӧ, спешнӧй.
Осторожнӧ, медым не дзуртыштны, сійӧ восьтіс ӧдзӧс.
Красноармеечьяс, сапӧгъясӧн не стучитны зільӧмӧн, мунісны сы бӧрся.
Федосья, лампасӧ вылӧ кыпӧдӧмӧн, югдӧдіс крӧвать.
Пуся садьмис да, увереннӧй, мый воис Курт, унзіль пыр мыйкӧ бормочитіс.
Но некод эз вочавидз, и сійӧ бергӧдчис, юрсисӧ чужӧм вывсьыс вештӧмӧн.
Лейтенант друг нетшыштіс кӧзяйка киысь лампа да воськовтіс водзӧ.
— Коді тайӧ? — юаліс сійӧ страшнӧй гӧлӧсӧн.
— Комендантскӧй любовница, миян, местечкоысь, — гӧгӧрвоӧдіс шӧйӧвошӧм Федосья.
Пуся эз вешты гӧгрӧс, ужасӧн тырӧм синъяссӧ лампаа морт вылысь.
Кельыдлӧз войся сорочкаыс исковтӧма сійӧ пельпом вылысь, ичӧт морӧссӧ восьтӧмӧн.
Сійӧ кусыньтіс ас улас кокъяссӧ да муртса тӧдчысь, подсознательнӧй движениеӧн вешйис, вешйис крӧвать пельӧсӧ, быттьӧ кӧсйис дзебсьыны, сайӧдчыны, воштысьны стенса щельӧ.
Лейтенант дрӧжжитіс.
Лампа югӧрын югнитісны гӧрд лакӧн вевттьӧм гыжъяс, здук кежлӧ югнитлісны куим пельӧса пиньяс бумага моз едждӧдӧм паръяс костті.
— Серёжа...
Шӧпкӧм вӧлі листъясын тӧвлӧн кышӧдчӧмысь лӧньджык, но Сергей кыліс, веськыдджык лоӧ, тӧдмаліс ассьыс нимсӧ паръяс вӧрзьӧм серти.
Сійӧ дрӧжжитіс.
Пуся, быттьӧ дорйысьӧмӧн, нюжӧдіс водзлань кисӧ, вирӧн гӧрдӧдӧм кодь гыжъяса ичӧт, слаб кисӧ.
Сійӧ гӧгрӧс синъясын тыдаліс ужас.
Крӧвать кажитчис ыджыдӧн-ыджыдӧн, сійӧ дзебсис сылӧн ӧти пельӧсӧ, кыдзи ичӧтик кукла, кельыдлӧз шӧвк улысь тыдалысь воссьӧм морӧса, сорочка оборка улӧ сюркнялӧм ичӧтик кокъяса.
Кӧнкӧ ортсын грымгис лыйӧм.
— Комендатура дорын, — шуис Федосья.
Но сійӧ жӧ минутас кылісны лыйӧмъяс и мӧдлаын, и коймӧдлаын.
Лыйсьӧм кыліс быдлаын.
Сергей кыпӧдіс револьверсӧ.
Син лапнитлытӧг видзӧдліс тӧдса сьӧд синъясӧ.
Кыліс лыйӧм.
Пуся дрӧгнитіс.
Паръяс воссьыштісны, югнитіс ёсь, куим пельӧса пиньяслӧн рад.
Гӧгрӧс синъяс нӧшта на ёнджыка паськалісны да, стеклӧассьӧмӧн, кынмисны.
— Комендатура дорӧ! — командуйтіс Сергей, и найӧ, порогӧ, кухняын ведраясӧ джӧмдалігтыр, котӧрӧн петісны тӧлысьысь югъялысь улича вылӧ.
* * *
Сиктын пуис тыш.
Первой лыйӧмсӧ, кодӧс найӧ кылісны хатаын, вӧлі вӧчӧма рядӧвӧй Завясӧн, отрядысь, коді должен вӧлі захватитны неприятельскӧй батарея.
Сійӧ кадас, кор Сергей аслас йӧзкӧд гусьӧн матыстчас Федосья керка дорӧ, медым суны узигас комендантӧс, мукӧдъяс кыссисны лымті неыджыд мыльк бокті, вичко дорӧ.
Асланыс еджыд халатъясӧн тӧдчытӧг, найӧ кыссисны лым кузя, хатаяс вуджӧрын дзебсьӧмӧн, рӧвъясті гусьӧн матыстчӧмӧн.
Водзын, сюся видзӧдігтыр, кыссис сержант Сердюк.
Тадзи найӧ благополучнӧ кыссисны дзик батарея дорӧдз.
Орудиеяслӧн пемыд дулӧяс бура тӧдчисны лым да енэж фон вылын.
Чӧв олысь чудовищнӧй вомъяс вылын чурвидзисны кыссьысьяслӧн юр весьтын.
Куим салдат, ньӧжйӧ сёрнитігтыр, пукалісны орудиеяс дорын.
Батарея пӧлӧн мернӧй шагъясӧн ветлӧдліс часӧвӧй.
Лым дзуртіс сійӧ кокъяс улын.
Сердюк, ловшысӧ кутӧмӧн, виччысис.
Часӧвӧй бергӧдчис дзик рӧв дорын.
Сержант аддзис сылысь векни мышкусӧ, юр весьтас чурвидзысь штыксӧ.
Сійӧ шумтӧг петіс рӧвысь да виччысьтӧг уськӧдчис салдат вылӧ.
Кыкнанныс усины лымйӧ.
Сердюк топӧдіс прӧтивниклысь горшсӧ сылӧн ойӧстны вевъявтӧдз.
Но орудийнӧй прислуга казяліс аслас ёртлысь друг вошӧмсӧ.
— Эй, Ганс! — беспокойнӧя чукӧстіс ӧти.
И буретш тайӧ минутас красноармеечьясысь кодкӧ неосторожнӧя личкыштіс кос ув.
Сійӧ предательскӧя трачкысис.
Орудийнӧй прислугалӧн винтовкаяс командатӧг кыптісны, и вот сэки Завяс эз выдержит да лыйис первойсӧ дорсяньыс.
Немеч уси гатшӧн.
Водзӧ лоис сэтшӧм ӧдйӧ, мый найӧ асьныс шӧйӧвошисны: окажитчис, мый орудиеяс дорын сэсся некод абу, мый батарея найӧ киясын.
Ӧттшӧтш грымгисны лыйӧмъяс и туй дорсянь, сэні, кӧні, план серти, вӧлі немецкӧй комендатура.
— Котӧрӧн, ребята! — командуйтіс Сердюк, но сійӧ жӧ минутас сы водзын кыптісны сьӧд вуджӧръяс.
Немечьяс, тыдалӧ, гӧгӧрвоисны нин, мый нападайтысьяс абу унаӧн, да котӧртісны восьсӧн, копыртчытӧг.
Грымгисны лыйӧмъяс, и Сердюк уси пидзӧс вылас, веськыд кокас друг доймӧм чувствуйтӧмӧн.
— Мый лои?
— Нинӧм, нинӧм!
А но враг кузя, залпӧн!
Котӧртысь салдатъясысь ӧти уси кок йывсьыс, но тайӧ эз сувтӧд мукӧдъяссӧ.
Автоматъяс вӧлі быдӧнлӧн, и залпъяс ӧтлаасисны ланьтлытӧм гымӧ.
— Водӧй, ребята, лыйлӧй мусянь!
Найӧ водісны орудиеяс сайӧ, мушка вылӧ сьӧд фигураяс босьтӧмӧн, кодъяс бура тӧдчисны лым вылын.
Сердюк бура метитчис, медым не видзны прӧстӧ патронъяс.
Друг сійӧ чувствуйтіс чужӧмас страшнӧй кӧдзыд да думыштіс, мый тайӧ автоматическӧй винтовка прикладысь.
Кынмис плеш, ныр, пу кодьӧсь лоисны банбокъяс.
Винтовка заряжайтігӧн сійӧ видзӧдліс увлань да аддзис лым вылысь ыджыд сьӧд лужа.
— Лыйлӧй найӧс!
Залпъясӧн лыйлӧй!
Кутшӧм нӧ лужа тайӧ, кодӧ сійӧ веськаліс пидзӧснас?
Пидзӧс дорті гач дзикӧдз кӧтасис.
И тайӧ вӧлі тешкодь татшӧм кӧдзыднас.
Быттьӧ кодкӧ ваӧн киськаліс.
Немечьяс куйлісны ӧні площадь мӧдар бокын, туйдорса рӧвын, да равномернӧя, дугдывтӧг лыйсисны.
Сердюк кыпӧдіс юрсӧ лым мыльк весьтын, коді видзис сылысь чужӧмсӧ, да донъяліс положениесӧ.
Татшӧм лыйсьӧм пушкаяс сайсянь рӧвӧ да рӧвсянь пушкаясӧ вермис нюжавны помтӧг.
А лыйсьӧм кыліс став сиктын, и эз вӧв тӧдса, кыдзи сэні мунӧны делаясыс.
Сылӧн вит морта ичӧтик отрядыс да ачыс сійӧ вермисны сэні ёна гӧдитчыны.
— Но, ребята, дыр миянлы накӧд ноксьыны?
Ура!
Рӧдина вӧсна, Сталин вӧсна!
Найӧ чеччыштісны, кыдзи ӧти.
Котӧртігӧн копыртчӧмӧн уськӧдчисны автоматъяслӧн грымгӧмӧ, пулемётнӧй ӧчередьясӧ, быттьӧ чушканъяс, штыкъяснысӧ водзӧ чургӧдӧмӧн.
Некымынысь чеччыштӧмӧн найӧ котӧртісны рӧвӧдз да нывсянь — веськыда шӧйӧвошӧм, нинӧм гӧгӧрвотӧм немечьяс вылӧ!
Мый вынысь.
Туйдорса рӧв лӧнис.
abu
Немечьяслӧн шойяс пемыд пятнаясӧн туплясисны лым вылын,
тешкодь ичӧтӧсь, топӧдчӧмаӧсь да жалкӧйӧсь.
— Ӧні кытчӧ? — пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс Завяс.
Но Сердюк эз вочавидз.
Найӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны гӧгӧр.
— Сердюк ёрт, кӧнӧсь ті?
— Мый лоис? — недоверчивӧя юаліс сӧдз синъяса Алексей, Сердюклӧн матыса другыс.
— Да сійӧ нӧ котӧртіс миянкӧд али эз котӧрт?
— Йӧймин тэ, али мый, дерт, котӧртіс!
— А кытчӧ нӧ сійӧ воши?
— Тані сійӧ куйлӧ, тані! — кашкигтыр горӧдіс ставсьыс медся том боеч, Ваня.
Алексей уськӧдчис сэтчӧ.
Сердюк куйліс орудиеяс да рӧв костын туйджынйын.
Сійӧ паськыда шевгӧдӧма кияссӧ.
Ӧти киыс крепыда кутіс винтовкасӧ.
— Мый лоис? — ньӧжйӧник шуис Ваня.
Алексей видзӧдліс лым вылӧ.
Тӧлысь югӧр улын бура тыдаліс вир лужа да вир след орудиеяссянь сійӧ местаӧдз, кӧні куйліс усьӧм ёрт.
— Кытчӧ сылы веськалӧма?
Алексей нинӧм шутӧг индіс чуньнас.
Кок лапа да кокчӧр лы джынйыс кымын куйлісны пӧшти прямӧй уголӧн коклӧн мукӧд юкӧн дінӧ.
Тайӧ места гӧгӧрыс лымйыс пӧри сьӧд лужаӧ.
— Кокас сылы лыйӧмаӧсь, кыдзи пуртӧн вундӧма...
— Видзӧдлы, и мыйӧн сӧмын сійӧ котӧртӧма!
— Некор видзӧдны!
Комендатура дорӧ, ребята, сэні мыйкӧ жар!
Найӧ тэрыба мӧдӧдчисны Алексей бӧрся.
Кӧдзыдыс вундіс, кыдзи пуртӧн, дзескӧдліс морӧсын лолалӧм.
* * *
Кор кыліс первой лыйӧм, капитан Вернер узис походнӧй койка вылын комендатураын.
Сійӧ виччысис штабсянь звонок да эз вермы мунны гортас.
Сійӧ водіс паськӧмӧн, шинельӧн шебрасьӧмӧн.
Мӧд стен дорын крепыда узис фельдфебель, мӧд жырйын, кыдзи и пыр, орччӧн водісны салдатъяс.
Капитан виччысис дыр, но телефон чӧв оліс.
Сійӧс дӧзмӧдіс мӧд жырйысь кылысь сільгӧм, дӧзмӧдіс фельдфебельлӧн коргӧм.
Койка вӧлі чорыд да неудобнӧй.
Медбӧрын сійӧ унмовсис.
Сійӧс садьмӧдіс лыйӧм.
«Бара кодкӧ шатайтчӧ сикт кузя», — дӧзмӧмӧн думыштіс сійӧ.
Сійӧс скӧрмӧдіс немецкӧй приказъяс бессилиелӧн тайӧ выль доказательствоясыс.
Но пӧшти пыр жӧ грымгис мӧдысь лыйӧм, коймӧдысь.
Капитан тэрыба чеччыштіс крӧвать вылысь.
— Заузе, чеччӧй!
Фельдфебель вӧлі нин кок вылын.
Сылысь унсӧ быттьӧ киӧн босьтіс.
Кыліс ӧшинь улын шагъяслӧн дзуртӧм, и жырйӧ уськӧдчисны салдатъяс.
— Сиктын большевикъяс!
— Игнавны ӧдзӧсъяс!
Кусӧдны би! командуйтіс Вернер, и найӧ уськӧдчисны вештыны сьӧкыд иган, пыкны ӧдзӧссӧ вомӧна балкаясӧн.
Жыр, кӧні ӧшаліс телефон, вӧлі медся ыджыд, да мукӧдъясысь ёнджыка шогмис оборона вылӧ.
Кӧть Вернерлы некор эз волы юрас, мый тані збыльысь ковмас дорйысьны, ставсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма.
Кыз дӧскаясысь вӧчӧм ён ӧдзӧссӧ Вернер прикажитіс кышны жестьӧн да ёнмӧдны иганъяс.
Стенъяс вӧліны кыз керъясысь, ӧшиньясын ён ставеньяс.
Керка стрӧитӧма важӧн да индыссьыліс, тыдалӧ, склад либӧ амбар вылӧ.
Сійӧ юкӧныс, кӧні узьлісны салдатъяс да пукалісны заложникъяс, вӧлі стрӧитӧма сёрӧнджык, кор керкаын вӧліны нин сиктсӧвет, гӧрд пельӧс да библиотека.
Сэні стенъяс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь, и ӧдзӧс пӧдлавсис прӧстӧ ключӧн.
Но тані вӧлі позьӧ чувствуйтны асьтӧ, кыдзи крепостьын.
— Восьтыны амбразураяс!
Найӧ пыр жӧ быгыльтісны стенъяс пӧлӧн куйлысь керъяс, бойницаяс восьтӧмӧн.
Сэн жӧ орччӧн куйлісны лыа тыра мешӧкъяс, а дзик джодж дорӧ вӧлі писькӧдӧма векни щельяс.
Салдатъяс водісны му бердӧ.
Бойницаясті шоныд жырйӧ пырис кӧдзыд, кыптіс ру.
Увтчыны мӧдісны винтовкаяс.
abu
abu
— Звӧнит штабӧ, звӧнит регыдджык штабӧ!
Партизанъяс? — юаліс Вернер кашкысь часӧвӧйлысь, коді сюйӧ вӧлі пулемётӧ лента.
— Абу!
Армия!
— Унаӧн найӧ?
— Ог тӧд, лыйлӧны быдласянь, тыдалӧ, пырисны быд боксянь.
Вернер матькыштіс.
— Звӧнит, звӧнит!
— Господин капитан, телефон оз уджав.
Офицер уськӧдчис пызан дорӧ, но прӧстӧ горзіс трубкаӧ да кучкаліс кулакӧн чӧв олысь кӧрӧбка кузя.
Телефон вӧлі кулӧма.
— Вундісны, мерзавечьяс.
Сійӧ лёкысь кучкис пӧльзатӧм кӧрӧбкаӧ.
Телефон шумӧн уси джоджӧ.
Сійӧ тойыштіс сійӧс кокнас пельӧсӧ.
— Справитчам асьным!
Внимание!
Уличсянь киссисны лыйӧмъяс, кылӧ вӧлі, кыдзи котшкӧны пуляяс стеналӧн кыз керъясӧ.
Орчча жырйын ӧдзӧсӧ грымгисны прикладъясӧн, но кыліс сӧмын гымгӧм, ӧдзӧс и эз вӧрзьыв.
— Кучкав, кучкав, — шуис капитан.
Ӧдзӧслӧн ёнлунын сійӧ вӧлі уверен.
* * *
Комендатура вылӧ уськӧдчӧмӧн веськӧдліс лейтенант Шалов.
Эз вевъявны найӧ жугӧдны первой ӧдзӧс да уськӧдчыны керкаӧ, кыдзи котӧрӧн воисны боечьяс, кодъяс сӧмын на захватитісны батарея.
— Кӧні Сердюк?
— Сердюк пӧгибнитіс, батарея босьтӧма.
Первой жырйын найӧ аддзисны салдатскӧй койкаяс, пӧрадоктӧг шыблалӧм вещияс, и ни ӧти ловъя лов.
— Видзӧд, гадъяс, садьмӧмаӧсь да игнасьӧмаӧсь мӧд жырас.
abu
abu
— Петны!
Кутам босьтны ортсысяньыс!
Найӧ разӧдчисны керка гӧгӧр цепӧ, но пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый тайӧ аслыссикас крепость.
Ён керъяс эз сетчыны пуляяслы.
Наысь потласисны неыджыд чагъяс, но стенъяс колисны дзоньӧн.
Резкӧя увтчисны пулемётъяс.
Розьясын ӧзйывлісны кельыдлӧз да гӧрд бияс.
Керка сьӧлаліс смерть.
— Патронъяс найӧ оз жалитны, — шуис Шалов.
— Тыдалӧ, лӧсьӧдчӧмаӧсь оборона кежлӧ, лейтенант ёрт...
Став сиктын муніс лыйсьӧм.
Тыдалӧ, торъя отрядъяс осаждайтісны немечьясӧс найӧ постъяс вылын.
Но ставсӧ вевттис гымгӧм, коді кыліс укрепитӧм керкасянь.
— Но, ребята, колӧ помавны...
Югдытӧдз найӧс колӧ босьтны, нинӧм тані возитчыны.
Асывнас вермас случайнӧ воны налӧн часть, и ставыс пропадитас...
Найӧ водісны мылькъяс сайӧ, гӧптолъясӧ да старайтчисны меткӧя лыйлӧмӧн жугӧдны бойницаясысь чурвидзысь винтовкаяс.
Но лыйсьӧм эз ланьтлы ни ӧти минут кежлӧ.
* * *
Левонюкъяс ордысь немечьясӧс захватитісны тӧдлытӧг.
Хатаӧ уськӧдчӧм боечьяс суисны найӧс узигӧн.
Салдатъяс повзьӧмӧн чеччыштісны, кватайтісны вольпасьяс дорын куйлысь винтовкаяс, джӧмдалісны шыблалӧм сапӧгъясӧ, мешӧкъясӧ.
— Вод муӧ! — горӧдіс Минченко повзьӧм Левонюклы.
Сійӧ послушнӧя уси, крӧвать улӧ ассьыс ичӧтсӧ, Ганкаӧс, тойыштны зільӧмӧн.
Но эз на вевъяв сійӧ тӧлкӧн гӧгӧрвоны, мый лоис, кыдзи хатаын бара лоис лӧнь.
Боечьяс котӧрӧн петісны, вошисны, кыдзи вӧт, джоджын туплясисны немечьяслӧн шойяс ӧти бельёын.
— Но-ко, Васютка, отсав, колӧ шыбитны тайӧ падальсӧ хатаысь, — пыр нӧшта дрӧжжитӧмӧн шуис сійӧ пиыслы, и найӧ кыкӧн заводитісны кыскавны шойяссӧ.
Сьӧкыда лолалігтыр, найӧ кыскисны немечьясӧс кокъястіыс.
Васялы вӧлі ставыс дас кык арӧс, ачыс сійӧ вӧлі сьӧкыд.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, кытчӧ тэрмасян? — горзіс сійӧ пиыс вылӧ.
Но Вася тӧдіс, кытчӧ тэрмасьӧ.
Сылы эз удайтчы ас кадӧ петны красноармеечьяс бӧрся, и со ӧні мамыс кутӧ сійӧс тайӧ глупӧй уджнас.
Сэні, сиктын, мунӧ лыйсьӧм, кылӧ горзӧм, а сылы лоӧ кыскавны кокъясӧдыс виӧм немечьясӧс, сы пыдди, медым котӧртны сэтчӧ да аслас синъясӧн аддзыны ставсӧ, мый сэні вӧчсьӧ.
А гашкӧ, сылы весиг винтовка сетасны? Код тӧдас, друг сетасны?
Чӧвлунсӧ, код дырйи заводитчис сикт вылӧ уськӧдчӧм, важӧн вӧлі торкӧма.
Ӧні некод нин эз кыссьы гусьӧн, эз кыссьы потшӧсъяс сайті,
йӧз эз нин повны, мый туй вылӧ усьӧм вуджӧр выдайтас найӧс.
— Помнитӧй, ребята, ни ӧти ловъя душа не должен мунны, ни ӧти ловъя душа! — шуис лейтенант, кор найӧ разӧдчисны группаяс вылӧ, сикт дорӧ матыстчигӧн.
И найӧ гӧгӧрвоисны, мый таысь зависитӧ став делӧлӧн успехыс.
Немечьяс разнӧй местаясын кутісны асьнысӧ разнӧя.
Кӧнсюрӧ найӧ решитісны дорйысьны хатаясын, кӧнсюрӧ шӧйӧвошӧмӧн котӧртісны ывлаӧ ӧти бельёын, но винтовкаясӧн да патронъяс запасӧн.
Джынвыйӧ пасьтӧмӧсь, найӧ чеччыштлісны кӧдзыд вылӧ, копыртчылісны сарайяс пельӧс сайӧ, потшӧсъяс сайӧ да упорнӧя лыйсисны.
— Энӧ путайтчӧй кок улын, энӧ путайтчӧй! — горӧдліс Сергей бабаяс вылӧ, кодъяс друг мыччысисны, кыдзи му улысь кыптылісны быдлаын, веськыда перекрестнӧй би улӧ веськалӧмӧн.
— Ёртъяс, менам хатаын квайт немеч, квайт немеч!
Ӧдйӧджык! — Пельчариха кыскис шинельӧдыс красноармеечӧс.
— Кӧні сійӧ?
— Да тэ сӧмын лок, ме нин тэныд петкӧдла, хатаыс матын, тані орчча, — корис сійӧ, быттьӧ бур патера ошкӧмӧн.
Найӧ котӧртісны сы бӧрся, но пыр жӧ аддзисны, мый делӧыс абу сэтшӧм прӧстӧ.
Найӧс встретитіс убийственнӧй би.
Тані сідзжӧ вӧлі писькӧдӧма стенын бойницаяс, и сэтысь петіс смерть.
Пельчариха водіс му бердӧ боечьяскӧд ӧтлаын.
Сыкӧд орччӧн том зон кутчысис кинас морӧсас да ойӧстӧмӧн лэдзис юрсӧ аслас винтовка вылӧ.
— Нинӧм тадз оз артмы, ребята! — горӧдіс нывбаба. — Тадзи найӧ тіянӧс ӧткӧн-ӧткӧн ставнытӧ виасны, а асьныс кутасны хатаын пукавны!
Ӧзтӧй хатасӧ!
— Тайӧ тэнад хатаыс?
— Менам, кодлӧн нӧ сэсся?
Ӧзтӧй, ӧзтӧй!
— Хатаас некод абу?
Пельчариха чабыртіс кулаксӧ.
— Кага...
Гырысьясыс петісны, а сэні... потанын...
— Но, сідзкӧ кыдзи жӧ?
Йӧймин тэ, баба, али мый?
Сійӧ кутіс красноармеечӧс соскӧдыс.
— Нинӧм, рӧдимӧй, нинӧм!
Не пропадитны жӧ тіянлы ставныдлы менам кага вӧсна...
Ме мам, ме тэныд шуа — ӧзты хатасӧ?
— Садьӧ во, мам!
Мый тэ!
— Ӧзты хатасӧ!
Ме ог жалит, мый нӧ тэныдсӧ.
А гашкӧ спаситам?
Но вот, аддзан!
Мӧд красноармееч тэрыба кӧрталіс чышъянӧн кисӧ.
Чышъян вылын гырысь пятнаясӧн тӧдчис вир.
Боечьяс эз кывзыны Пельчарихаӧс, но сійӧ, лыддьӧдлӧмӧн, дыр уговаривайтіс, найӧ шинельясӧ кутчысьӧмӧн.
— Да эн путайтчы тэ сэн, виасны!
Он аддзы, кыдзи лыйлӧны?
— Кодлы колӧ пӧрысь бабаӧ лыйлыны...
Ӧти розьын винтовка ланьтіс.
— Со аддзанныд!
Сӧмын лыйлыны кыдз колӧ — и ставка лоӧ бур!
— Эй, ребята, а мый вевт пырыс кӧ?
Мӧдарсяньыс вевт пыр?
— Но вот, сійӧ мӧд делӧ!
А то ӧзты да ӧзты!
Кӧні сійӧ?
Нуӧд!
Некымын морт кольччисны, кыкмындаалӧм энергияӧн водзӧ лыйлігтыр.
Мукӧдъясыс котӧртісны Пельчариха бӧрся.
Некымын минут мысти хатаын ставсӧ вӧлі помалӧма.
— Эн лыйлӧй! — горӧдіс Пельчариха, ӧдзӧс паськыда восьтӧмӧн. — Эн лыйлӧй!
Боечьяс чеччыштісны.
Хатаын куйлісны кулӧм немечьяс, ӧти чужӧмнас пулемёт вылын, мукӧдъяс штыкъясӧн сутшйӧдлӧмӧн.
— Видзӧд, Серёжа, веськыда плешкас...
Стрелок гордостьӧн видзӧдліс ассьыс уджсӧ.
Да, немечӧс вӧлі виӧма веськыда.
Пельчариха уськӧдчис потан дорӧ.
— Виӧмаӧсь, — шуис сійӧ кулӧм, пӧдӧм гӧлӧсӧн.
Найӧ видзӧдлісны.
Ичӧтик телӧ ловтӧг куйліс нывбаба киясын, юрсӧ вӧлі жугӧдӧма.
Потан тырӧма вирӧн.
— Тыдалӧ, бӧрддзӧма сійӧ потанас, и найӧ сійӧс прикладӧн, сволочьяс...
Кыдзи бесчувственнӧй, сулаліс Пельчариха киас кулӧм кагаӧн да качайтіс кокни телӧсӧ.
— Со...
А ті энӧ кӧсйӧй ӧзтыны...
Кулӧм кагаӧс жалитӧмыд...
Сы вӧсна кыкӧс ранитіс...
— Ньӧжйӧджык, мам, ньӧжйӧджык...
— Да ӧд ме ог бӧрд, рӧдимӧй, ме ог бӧрд.
Ружье кӧ эськӧ сетінныд ті меным...
* * *
Сиктын лыйсьӧм ньӧжйӧникӧн лӧньӧ вӧлі.
Схватка водзӧ муніс сӧмын комендатура дорын.
Енэж бледмис нин, тӧлысь радужнӧй кытшын кусіс выліын, кусісны и радужнӧй столбъяс, кодъяс сулалісны сылӧн кыкнан бокын.
Сынӧд ӧтлаасис помтӧм лӧзкӧд, став мирыс лоис быттьӧ стекляннӧй шар, кодӧс тыртӧма йиӧн.
Эзысьын да лӧзын дзалӧбтлывлісны сӧмын комендатура дорын дугдывтӧг грымгысь лыйсьӧмлӧн гӧрд бияс.
— Тадзи ми огӧ справитчӧй, ребята...
Гранатаяс эськӧ шыбитны ӧшиньӧ, гашкӧ, ставеньяс абу нин сэтшӧм ёнӧсь.
— А кыдзи матыстчан?
Лыйсьӧны, кыдзи йӧйяс...
Збыльысь, стенса бойницаясысь киссис билӧн поток.
Дугдывтӧг шаргис лыйсьӧм, уна сёлаын ӧтпырйӧ кыптывліс лым.
— Югдӧ, — беспокойнӧя шуис Шалов, югдысь енэжӧ видзӧдӧмӧн.
Ылын енэж вылын тыдаліс нин розӧвӧй полоса.
Тыш нюжаліс дырджык сыӧн виччысьӧм дорысь.
Пуксяс лун, туй вылын вермасны тыдовтчыны немецкӧй отрядъяс, воны виччысьтӧм подкреплениеяс.
Ставыс, мый вӧліс войся пемыдын, вермис кольны казявтӧг.
Лун мездіс немечьясӧс тӧдтӧмтор водзын полӧмысь, сетліс позянлун налы петны, ветлӧдлыны.
Кӧнкӧ интересуйтчӧны кӧ тайӧ отряднас, а сыӧн быть интересуйтчӧны, то торйӧдасны внимание телефоннӧй связь абутӧм вылӧ, ыстасны йӧзӧс, кутасны корсьны.
Луныс отсалас немечьяслы.
— Но, ребята...
— Нинӧм оз артмы, лейтенант ёрт...
Тані во позьӧ пукавны.
Вот эськӧ граната кӧ шыбитны!
— Мый нӧ, колӧ видлыны, — друг шуис Сергей.
— Кыдзи тані видлан?
— Нинӧм, ме видла...
Сійӧ ыліті, бокті кытшовтіс керкасӧ да заводитіс гусьӧн кыссьыны пельӧс сайсянь, сэсянь, кӧні эз вӧвны стенын бойницаяс.
Красноармеечьяс дугдісны лыйсьыны, сыӧ веськавны полӧмӧн.
— Мый сійӧ выдумайтіс? — волнуйтчис Шалов.
Но Сергей кыссис спокойнӧя.
Кӧдзыд джынвыйӧ югыдын вӧлі тыдалӧ, кыдзи сэні, бойницалӧн пемыд розьын, вӧрӧ винтовка дуло, кыдзи сійӧ корсьӧ цель, кыдзи упорнӧя лыйлӧ, смерть кӧдзӧмӧн.
И друг Сергей кыпӧдчис.
Лоӧмтор йылысь немечьяслӧн гӧгӧрвотӧдз сійӧ кыптіс найӧ да смерть кӧдзысь бойница костын, сувтіс став тушатырнас да тэрыб движениеӧн шыбитіс ӧшиньӧ гранатаяс чукӧр.
Ставыс зилькнитіс, грымнитіс, тупкысис тшынӧн.
Ыпнитіс би.
Ӧшинь водзын морт быттьӧ ӧшйис сынӧдын.
Кажитчис, мый сійӧ усьӧ помтӧг дыр — сылӧн кузь фигураыс тӧдчис биа фон вылын.
Сэсся сійӧ довъёвтчис да ньӧжйӧ лэччис му вылӧ.
— Водзӧ! — командуйтіс Шалов.
Найӧ уськӧдчисны керкалань.
Бойницаын пулемёт чӧв оліс, сійӧ вӧлі киськассьӧма вирӧн, чӧв олісны пулемётчикъяс.
Гранатаяс вӧчисны ассьыныс делӧ.
— Водзӧ, ребята!
Найӧ киськалісны керкасӧ пуляяслӧн шерӧн да уськӧдчисны пытшкӧсас гранатаясӧн пасьвартӧм стена пыр, жугласьӧм стеклӧӧ кияссӧ ранитӧмӧн.
Би кывъяс нюлісны кыз керъяссӧ.
— Сэні жӧ миян!
Сэні миян! — вӧсниа горӧдіс Малючиха.
Сӧмын ӧні тӧд вылӧ ставӧн уськӧдісны заложникъяс йылысь.
А найӧ пукалісны пемыд жырйын, сулалісны стенъяс дорын, сэтчӧ пельсӧ пуктӧмӧн.
Найӧ эз узьны, кор кыліс первой лыйӧм, и ставӧн пыр жӧ кылісны сійӧс, кыдзи асланыс сьӧлӧмлысь удар.
Найӧ виччысисны секунда.
Но первой лыйӧм бӧрын кыліс мӧд.
Эз, сомнениеяс эз вӧвны — тайӧ абу часӧвӧйлӧн случайнӧй лыйӧм.
— Миян, — вӧсни оръясьысь гӧлӧсӧн шуис Чечориха.
— Миян, — шӧпнитіс Ольга.
Ӧтнас Малаша эз вӧрзьы местасьыс, стекляннӧй синъясӧн водзӧ видзӧдіс пемыдӧ.
— Вичко дорын лыйсьӧны, — шуис Евдоким.
— Налӧн батарея дорын...
Лыйӧм кыліс дзик стен дорын.
Ольга горӧдіс.
— А тэ ньӧжйӧджык!
Танӧсь найӧ, танӧсь...
Найӧ пукалісны, кыдзи налькйын.
Найӧс кытшаліс пемыд, нинӧм эз тыдав.
А стен сайын лыйсисны, котралісны, пуис свалка, а найӧ нинӧм эз аддзыны, нинӧм эз тӧдны.
«Виасны миянӧс немечьяс миян йӧз вотӧдз», — думайтіс Грохач, но нинӧм эз шу, медым не повзьӧдны нывбабаясӧс.
Сійӧ волнениеӧн кывзысис сыӧ, мый вӧчсьӧ ӧдзӧс сайын.
Но здук мысти найӧ кылісны, кыдзи гымгӧны ӧдзӧсӧ прикладъяс, ветлӧны орчча жырйын йӧз.
Грохач кутіс кучкавны ӧдзӧсӧ кулакъяснас.
— Ребята!
Лэдзӧй миянӧс!
Лэдзӧй миянӧс!
Но стен сайын водзӧ кыліс шум да кокшыяс, некод эз кыв сылысь горзӧмсӧ.
— Нокӧ, бабаяс, отсалӧй, а то оз кывны!
Кытчӧдз ми кутам тані пукавны?
Ольга чеччыштіс да кутіс чорыда кучкавны кулакнас стенӧ.
Сы бӧрся Чечориха.
— Ребята!
Лэдзӧй!
Стен сайын кыліс шум, горзӧм, лыйсьӧм.
Некод эз шыась заключённӧйяслӧн ӧтчаяннӧя горзӧм вылӧ.
— Ёнджыка, бабаяс, кыласны жӧ коркӧ...
— Мый нӧ тайӧ, некод ӧмӧй сиктын налы оз висьтав?
Вунӧдісны ми йылысь, али мый?
Бара грымӧдны мӧдісны кулакъяс, но ӧттшӧтш ортсысянь кыліс кокшы.
Тыдалӧ, боечьяс петісны керкаысь.
Здук кежлӧ лоис лӧнь.
Заключённӧйяслы кажитчис, мый на водзын воссис пыдӧстӧмин, мый спаситчӧм вылӧ лача воши.
— Мый тайӧ? — глухӧя юаліс Евдоким. — Миян мунӧны?
— Ок! — бӧрддзис Ольга.
— Ланьт, йӧй!
А ті сідзжӧ, пӧрысь, а йӧй!
Мӧдарсянь зільӧны, он кылӧй, али мый?
Найӧ ланьтісны.
Шум да лыйсьӧм шыяс кылісны кыкмындаалӧм вынӧн мӧдарсянь.
— Ывласянь кӧсйӧны босьтны...
— Кодлӧн тайӧ пулемётыс лыйлӧ?
— Немецкӧй...
А ӧні миян, кылан?
Ӧтлаӧ чукӧртчӧмӧн, найӧ волнениеӧн кывзысисны.
Сӧмын Малаша пукаліс вӧрзьывтӧг, быттьӧ сійӧс эз вӧрзьӧд мунысь событиеыс.
— Ок, енмӧй вердысьӧй, милӧстя енмӧй, — ышловзис Евдоким.
Грохач видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэ мый, юрбитны кӧсъян?
— А мед юрбитӧ, кӧсйӧ кӧ, — дорйис старикӧс Чечориха. — Мешайтӧ сійӧ тіянлы, али мый?
Евдоким лэччысис пидзӧс вылас ӧдзӧс водзӧ да дрӧжжитысь, пӧрысь гӧлӧсӧн заводитіс:
— ...
Грохач лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Стен сайын грымгис лыйсьӧм, и друг кыліс страшнӧй гымыштӧм.
Ставыс дрӧгнитіс, быттьӧ керкаыс усьны мӧдіс.
— <ns>А-аах</ns>! — ёся горӧдіс Ольга.
Кылісны гӧлӧсъяс.
Шум ёнмис.
Кӧнкӧ дзик матын кыліс нывбабалӧн страшнӧй горӧдӧм.
И пӧшти ӧттшӧтш бара грымгисны прикладъяс.
— Ӧдзӧсъяс дорысь!
Ӧдзӧсъяс дорысь! — командуйтіс Грохач.
Найӧ бӧрыньтчисны.
Ӧдзӧс уси.
Налы кажитчис, мый пемыдӧ уськӧдчис югыд лун.
Орчча жыр югдӧдіс нин бледнӧй югыд, кодӧс вӧлі вундалӧма билӧн гӧрд кывъясӧн.
Кашкигтыр уськӧдчис Малючиха.
— Миян, миян!
Петӧй! — горзіс сійӧ, бӧрдігтыр да сералігтыр, Чечорихаӧс соскӧдыс кватитӧмӧн. — Челядьыд ме ордын, ловъяӧсь, дзоньвидзаӧсь...
Миян йӧз сиктынӧсь!
Миян йӧз сиктынӧсь!
— Ньӧжйӧджык, бабаяс! — горӧдіс на вылӧ Грохач. — Лэдзӧй петны!
Малаша ӧтчыд чеччыштӧмӧн кыпӧдчис му вылысь да ни ӧти кыв шутӧг котӧртіс керкаысь.
Порог вылын пукаліс том боеч да кӧрталіс ассьыс коксӧ.
Увереннӧй движениеӧн Малаша кватитіс сы дорын куйлысь немецкӧй винтовка.
— Да тэ мый? — сійӧ нюжӧдіс кисӧ, но нетшыштіс сійӧс джынвыйӧ йӧймӧм сьӧд синъяслӧн страшнӧй видзӧдлас улын.
— Тьфу, йӧй...
— А тэ сет сылы, — шыасис Грохач. — Этша ӧмӧй тані немецкӧй винтовкаясыс?
Керка сайын кыліс горзӧм:
— Пышйис!
Немеч пышйис!
* * *
Капитан Вернер муртса эз пӧд тшынысла.
Топыда пӧдлалӧм керкаын дугдывтӧг лыйсьӧмысь лои дзик пемыд.
Тшын пӧдтіс, сёйис синъяс.
Винтовка стволъяс доналісны.
Стен дорын пель сьӧдмӧданаа ойзіс ранитчӧм салдат.
Вернерлы окота вӧлі бергӧдчыны да лыйны сылы веськыда чужӧмас, но сійӧ ни ӧти минут кежлӧ эз вермы вешйывны аслас автомат дорысь.
Жырйын чукӧрӧн-чукӧрӧн туплясисны раненӧйяс.
Вернер чувствуйтіс, мый ловйӧн сылы татысь не мунны.
Сійӧс захватитісны виччысьтӧг,
глупӧя, тӧдлытӧг, сэки, кор тайӧ кажитчис сылы дзик позьтӧм.
Да, сэні, штабын, помнитісны сӧмын нянь йылысь, салӧ йылысь, тайӧс найӧ требуйтісны помтӧг.
Но вӧчны безопаснӧйӧн сиктӧ туй — налы и юрас тайӧ эз волы.
Найӧ дрӧжжитісны партизанъяс водзын, пыр сёрнитісны тайӧ партизанъяс йывсьыс, до эз тӧдны, мый вӧчсьӧ гӧгӧр, эз тӧдны большевистскӧй позицияяссӧ.
Капитан нинӧм эз гӧгӧрво — став даннӧйяс серти фронт вӧлі ылын, зэв ылын, — и друг немецкӧй комендатура кытшалӧма не партизанъясӧн, мый вермис эськӧ лоны и пыді тылын, а регулярнӧй войскаӧн, Гӧрд Армия отрядӧн.
Нянь, лоӧ тіянлы ӧні нянь!
Раненӧй ойзіс пыр лёкысьджык, сылы веськаліс кынӧмас.
Вот, чорт побери, оз ӧмӧй некод кыв, мый тані вӧчсьӧ,
оз кыв тайӧ кромешнӧй адсӧ, коді тані лоис?
Сылӧн шумитіс да звӧнитіс пельясас, сылы кажитчис, мый сылӧн ӧні жӧ потӧ юрыс.
Дыр-ӧ тайӧ вермас нюжавны?
Проводъяс вундӧма, некутшӧм позянлун йитчыны кодкӧдкӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи ланьтӧ лыйсьӧмыс сиктын, кыліс, кыдзи пыр шумаджык лоӧ комендатура дорын площадь вылын.
Тыдалӧ, сылысь отрядсӧ бырӧдӧма нин, и комендатура — медбӧръя обороняйтчысь позиция.
Друг сійӧ кок улын джодж дрӧгнитіс, пель поткӧдысь взрыв вӧрзьӧдіс тшынысла сьӧд сынӧдсӧ.
Воздушнӧй волна шыбитіс сійӧс ылӧ стен дорӧ.
Кылісны горзӧмъяс.
Ставеньяс усины, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧшиньӧ шыбитісны гранатаяслысь связка.
Ыпнитіс би.
Вернер кыліс пельпомсьыс дой.
Джоджын туплясисны яйторъяс, кияс, кокъяс.
Оз, оз позь кольччыны, тані водзӧ вӧчны нинӧм.
Чардби ӧдӧн сійӧ уськӧдчис орчча помещениеӧ.
Тані вӧлі спокойнӧйджык.
Неыджыд чуланын вӧлі сӧмын ӧти бойница, и пулемётчик лолыштлытӧг личкаліс гашетка, пространствоӧ лыйлӧмӧн, кӧні некод нин эз вочавидз сылы —
тыдалӧ, тайӧ боксьыс ставӧн мунісны.
Вернер ӧти движениеӧн нетшыштіс иган.
Ставеньяс шумӧн воссисны.
Кулакӧн кучкӧмысь ӧшинь уси.
Капитан чеччыштіс лым вылӧ,
весиг эз видзӧдлы, абу-ӧ кодкӧ сэні, оз-ӧ босьтны сійӧс пыр жӧ мушка вылӧ.
Сійӧ тшӧкмуніс сӧстӧм йиа сынӧдӧн,
синсӧ ёрис лымлӧн да енэжлӧн асъя югъялӧм.
Бӧрын кылісны кокшыяс, горзӧм, —
тыдалӧ, красноармеечьяс уськӧдчисны керкаӧ.
Гырыся чеччалӧмӧн сійӧ котӧртіс первойӧн веськалысь стрӧйба дорӧ, Малюкъяслӧн сарай дорӧ.
Друг сійӧ туй вылын, кыдзи му улысь, быдмис Малаша.
Дулоті винтовкасӧ кутӧмӧн, сійӧ виччысьтӧг уськӧдчис сылань.
Вернер дзик матысянь аддзис сылысь мугӧм чужӧмсӧ, ӧзйысь синъяссӧ. Ыджыдӧсь, сьӧдӧсь.
Дзугсьӧм юрси павъяліс тайӧ страшнӧй да вдохновеннӧй чужӧм гӧгӧрыс.
Крепыд кияслӧн став вынысь шеныштчӧмӧн Малаша лэптіс юр весьтас винтовкасӧ.
Вернер чардби ӧдӧн метитчис.
Кыліс лыйӧм, и сійӧ жӧ здукас страшнӧй вынӧн приклад лэччис Вернер юр вылӧ.
Сійӧ ойӧстіс да уси.
Жугӧдӧма ныр, жугӧдӧма плеш лыяс,
вир тыртіс сылысь чужӧмсӧ. Сійӧ пӧдіс вирӧн, вир тыртіс сылысь горшсӧ, синъяссӧ, сук гыӧн булькайтіс горшын.
Вернер тшӧкъяліс.
Кык шаг сайын сысянь куйліс Малаша.
Сійӧ кыліс лыйӧмсӧ жугӧдӧм лылӧн тратшкысьӧмкӧд да дзуртыштӧмкӧд тшӧтш.
Аслас телӧысь пуля сійӧ кыліс, кыдзи шуд.
Кынӧмӧ, вот тадзи и колӧ вӧлі, кынӧмӧ.
Доймӧм эз вӧв.
Эз, тайӧ эз вӧв доймӧм, тайӧ вӧлі буретш шуд.
Шуда нюмъёвтӧм тыдовтчис сійӧ паръяс вылын.
Выражение, коді быдса тӧлысь пуктыліс сійӧ чужӧм вылӧ пӧрысьлунлысь кӧдзыд маска, следтӧг воши.
Сійӧ куйліс шевгӧдӧм киясӧн, чужӧмнас енэжлань, сьӧд синъяса, мугӧм чужӧма Малаша, сиктын медся мича ныв.
Сійӧ нӧшта кутіс на киас винтовкасӧ, но ставыс нин вӧлі ылын сысянь, кывтіс радужнӧй югъялӧмын, йиа асывлӧн лӧзын, югъялысь лымйын, код вылӧ усины шонділӧн первой лучьяс.
Тайӧ первой югӧръясыс садьмӧдісны ӧшкамӧшка.
Сылӧн блед кытш джынйыс тыдаліс енэжын войбыд, но сӧмын кыдзи еджыдкодь неяснӧй полоса, коді муртса тӧдчис енэж пыдӧсын.
Ӧні шонді тыртіс сійӧс югъялӧмӧн, шоныдӧн, рӧмӧн, и сійӧ пӧртмасис енэжын медся сӧстӧм светӧн, дзоридз пух кодь нежнӧй краскаясӧн.
Сійӧ пӧртмасис розӧвӧй лепестокъясӧн, югъяліс водз тулысся сиреньӧн, вежӧдіс салатлӧн свежӧй вежлунӧн, ворсіс фиолетӧвӧй колокольчикъяслӧн оттенокъясӧн, розалӧн яркӧй пурпурӧн, горицвет лепестокъяслӧн зарниӧн.
Сійӧс шыльӧдіс шоныд прозрачнӧй блеск, куслытӧм свет.
Малашалӧн синъясыс видзӧдісны тайӧ ӧшкамӧшка вылас, югъялысь кытш джын вылас, коді вылын нюжалӧма енэжын.
Эновтӧ вӧлі олӧм, петӧ телӧысь виркӧд ӧтлаын.
Турдісны чуньяс, кӧдзаліс кок, кӧдзаліс телӧ.
А шуда синъяс видзӧдісны радужнӧй кытш вылӧ, югъялысь туй вылӧ, коді нюжалӧма помысь помӧдз ылі енэж кузя.
Югыд трӧпа, коді нуӧдӧ он тӧд кытчӧ, пыр ёнджыка югдысь, шондіӧн пыр ёнджыка тырысь лазурӧ шуда туй.
Сійӧ муніс радужнӧй туй кузя, Малаша, сиктын медмича ныв, колхозын медбур уджалысь.
Тайӧ сы йылысь гижлісны газетын, сылы дзоридзалісны радейтӧмӧн гожся войяс.
Эз вӧв сэсся ни лым, ни кӧдзыд.
Юр улын шушакыліс турун, душистӧй турун, тырыс дзоридзьяса.
Сяльгис ва, кӧнкӧ дзик матын булькайтіс, петіс ключӧн свежӧй ва.
Чӧв-лӧньӧсь вӧліны лугъяс, ылысянь кыліс сьылӧм, сьылісны нывъяс, сералісны зонъяс,
войся лӧньын кыліс гудӧк.
Синъяс корсисны енэжысь ӧшкамӧшка, — но абу, кутшӧм нӧ ӧшкамӧшка, тайӧ ӧд гожся вой,
гажаа сералӧ Иван, со дзик сійӧ чужӧм дорын сылӧн синъясыс, руд синъяс сиӧд синкымъяс улын.
Образ пемдіс, сійӧс тупкис войся пемыд.
А ӧд ӧшкамӧшка вӧлі, сӧмын на вӧлі ӧшкамӧшка.
Окота лои аддзывны сійӧс нӧшта ӧтчыд, пӧткӧдны синъяссӧ сылӧн югъялӧмӧн.
Малаша сьӧкыда кыпӧдчис гырддза вылас.
Дикӧй, нечеловеческӧй дой котӧртіс виръяйӧдыс, и сійӧ бӧр уси лым вылӧ.
Чувствуйтіс, мый кулӧ, гӧгӧрвоис, мый кулӧ
и сылӧн киясыс дрӧгнитісны сынӧдын, зілисны кутны рӧма лентасӧ, енэж кузя паськӧдчӧм ӧшкамӧшкасӧ.
Но чуньяс кутісны нин сӧмын пемыдсӧ.
Синъяс лоисны стеклӧ кодьӧсь, видзӧдісны енэжӧ.
Джынвыйӧ восьтӧм паръяс сайысь югнитісны рӧвнӧй еджыд пиньяс,
и чужӧм кынмис страннӧй выражениеын, нюмъялӧмын, коді тырӧма мучитчӧмӧн.
* * *
Хатаяс сайын шум ёнмис — тайӧ бабаяс нуӧдісны кутӧм немечьясӧс.
Терпилиха перйис пышйысьӧс аслас картаысь.
Винтовкасӧ шыбитӧмӧн, сійӧ уськӧдчӧма восьса ӧдзӧсӧ да дзебсьӧма пельӧсын куйлысь идзас чукӧр улӧ.
Сійӧс выдайтісны лым вылын тӧдчысь следъяс.
Терпилиха эз чукӧст отсӧг вылӧ красноармеечьясӧс, — сійӧ ачыс Грохачлӧн кык нывкӧд, вилаясӧн да куранъясӧн вооружитчӧмӧн, осторожнӧ пырис картаӧ.
— Эй, фриц, пет!
Энлы, Фрося, то сійӧ идзасӧ пырӧма...
— Эн тойласьӧй, дзик пыр ме сійӧс вилаӧн видла!
— Стен дорсяньыс, стен дорсяньыс матыстчы, а то лыяс нӧшта, сволочь...
Осадитӧм вояка эз гӧгӧрво кывъяс, но идзас пыр аддзис сылань веськӧдӧм вила.
Сійӧ тэрыба петіс, ас вывсьыс идзас пыркӧдігтыр.
Сы вылын ӧшаліс косясьлӧм мундир, юрсӧ вӧлі гартлӧма ядовито-фиолетовӧй рӧма дамскӧй трикоӧн.
— Вот и кавалер, видзӧдлӧй, нывъяс!
Но, вӧрзьы, вӧрзьы...
Повзьӧм немеч тэрыба мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Порогӧ сійӧ джӧмдіс.
— Видзӧд, кыдзи кыссьӧ...
Вылӧджык, вылӧджык гыжъястӧ лэптав!
Фроська, видзӧдлы, абу сэні идзасас винтовкаыс?
Шогмас...
Ныв бура шобис пельӧссӧ.
— Абу, тыдалӧ, водзджык кытчӧкӧ шыбитӧма.
— Вот герой.
А сапӧгыс сылӧн, фу-ты ну-ты! — шуис Терпилиха.
Немечлӧн кокъясыс вӧлі гартӧма тряпкаӧн.
— Кокыс, тыдалӧ, кынмӧма, со сійӧ кыдзи кыссьӧ.
— Некод сійӧс татчӧ эз кор, пукаліс эськӧ гортас да шонтысис пач дорын, мыйта колӧ...
Видзӧд, сылы миян му ковмӧма!
Ывлаӧ чукӧрмис войтыр.
— Кытысь тэ сійӧс босьтін, Терпилиха?
— Ого, видзӧдлӧй!
— А тіянлы мый?
Он аддзӧй, пленнӧйӧс нуӧда?
А ті эськӧ бурджык сідзжӧ корсинныд сарайяссьыд да картаяссьыд, синъястӧ шармӧдӧм дорысь.
Ӧні найӧ дзебсялісны, кыдзи тӧрӧканъяс, колӧ найӧс кыйны ставнысӧ!
— Правильнӧ висьталӧ, — шуис коктӧм Александр. — Ноко, бабаяс, корсьлам, эз-ӧ дзебсьыны найӧ кытчӧкӧ.
Ставыс котӧртісны, вилаяс, зыръяс, черъяс кватитӧмӧн.
— Ӧтлаын мунам, ӧтлаын!
— Чукӧрнас гажаджык!
— Ого, Фрося полӧ, кыдзи эськӧ немеч вылӧ мед не тальччыштны...
— Колӧкӧ, ме сідзи тувчча, мый сійӧ и оз ружӧктышт!
— Но, но, бабаяс, — успокаивайтіс найӧс Александр, — этшаджык больгӧй.
Найӧ мӧдӧдчисны став чукӧрӧн хатаысь хатаӧ.
Пыркӧдісны идзас рынышъясын, видзӧдлісны картаясӧ.
Челядь путайтчисны кок улын, пыралісны быд пельӧсӧ, гажаа горзісны.
Котӧрӧн локтіс кашкысь Саша.
— Миян картаын немеч!
Ӧта-мӧдӧс тойлалігтыр, ставӧн уськӧдчисны сэтчӧ да гордостьӧн петкӧдісны полӧмысла дрӧжжитысь фрицӧс.
Красноармеечьяс, кодъяс сідзжӧ шобисны сикт, нюмъялісны, бабаясӧс паныдалігӧн, но бабаяс тӧдісны став пельӧсъяс, и та вӧсна налӧн корсьысьӧмъяс вӧліны успешнӧйджыкӧсь.
— Но, мый, ребята, кодлӧн унджык пленнӧйяс?
— Тіян, тіян, — сералӧмӧн признавайтісны боечьяс.
— Кӧні налӧн комендантыс? — волнуйтчис Шалов. — Корсьӧй, ребята, пышйис ӧмӧй?
Найӧ видлалісны виӧм немечьясӧс.
Фельдфебель, салдатъяс.
— Капитанӧс, корсьӧй капитанӧс!
А Вернер куйліс джуджыд лымйын сарайяс сайын,
ӧти синмыс петӧма, прикладӧн кучкӧмӧн перйӧма.
Но мӧдыс видзӧдіс веськыда юр весьтас паськӧдчӧм енэжӧ.
Терпитны вермытӧм дой поткӧдліс юрсӧ.
Кажитчис, мый сэтчӧ мудзлытӧг кучкалӧ ыджыд мӧлӧт,
да помтӧг киссьӧны гӧрд, рыжӧй, пурпурнӧй киньяс.
Синмас, коді эз нин вӧв, бушуйтіс би,
горшсӧ тыртӧ вӧлі вирӧн.
Вернер тэрыба ньылаліс, ньылаліс сійӧс, тшӧкъяліс, а сійӧ пыр петіс, быттьӧ помасьлытӧм источникысь, кутшӧмкӧ пыдӧстӧм струбаысь, и ковмис пыр ньылавны.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый мӧд ногӧн вир пӧдтас сійӧс, тыртас тайӧ юмов жидкостьыс.
Горшыс доймис, сійӧ эз нин вермы ньылавны нормальнӧя,
горшлӧн мучительнӧй судорогаяс треситісны став телӧсӧ.
Сійӧ чувствуйтіс, мый кынмӧ, мый быть кынмас, сійӧс кӧ ӧні жӧ оз аддзыны, оз отсавны сылы.
И дрӧгнитіс.
Коді отсалас сылы?
Мужикъяс, тайӧ проклятӧй сиктсьыс проклятӧй мужикъясыс.
Сійӧс шымыртіс ужас: друг сійӧ оз кув да веськалӧ мужикъяслы вила йылӧ либӧ большевикъяслы пленӧ?
Быдлаын вӧлі лӧнь, лыйсьӧм дугдіс.
Сійӧ эз пӧръявлы асьсӧ, гӧгӧрвоӧмӧн, мый сылысь отрядсӧ бырӧдӧма, мый найӧяс победитісны.
Отчаяние гыжъяснас сатшкысис сьӧлӧмас.
Сійӧс, сійӧс, капитан Вернерӧс, захватитісны тӧдлытӧг тайӧ серӧй шинельяса хамъясыс.
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Сійӧ веськӧдіс нач ӧти синсӧ пыдӧстӧм сӧдз енэжӧ, быттьӧ корсис сэсь вочакыв.
И сэки сійӧ аддзис ӧшкамӧшка:
зэв ыджыд кытш джын, коді нюжӧдчӧма горизонтлӧн помсянь помӧдз, дзирдалысь лента, коді йитӧ енэжсӧ мукӧд.
Дзирдалісны небыд, светӧн тырӧм краскаяс.
Висьысь юрын югнитіс казьтылӧм: кӧні сійӧ аддзыліс татшӧм ӧшкамӧшкасӧ?
Ак да, тайӧ бушков водзас...
Кыдзи сэки шуис баба?
Сійӧ подтвердитіс, мый ӧшкамӧшка водзысь буртор висьталысь.
Капитан Вернер ойӧстіс.
Радуга сераліс гажа дзирдъясӧн.
Сійӧ вӧлі водзысь буртор висьталӧмӧн — не сылы.
Радуга гажаа югъяліс, но сійӧ эз нин аддзы пемыдӧ вӧйӧмӧн.
X
abu
Найӧс дзебисны вичкодорса площадь вылӧ.
И найӧс, кодъяс пӧгибнитісны тайӧ войнас, и найӧс, кодъяс тӧлысь нин куйлісны шорын лымйын.
Федосья Кравчук ачыс отсаліс нуны пиыслысь шойсӧ.
Сійӧ кутіс вӧрзьытӧм, тешкодь кокни юрсӧ, чуньяс вылас небыд юрси чувствуйтӧмӧн.
Дойтӧг, шогтӧг видзӧдіс сійӧ сьӧд, быттьӧ пуысь вырежитӧм чужӧм вылӧ.
Вот Вася и виччысис.
Братскӧй кияс кодйисны сійӧс лымйысь, вокъяс дзебӧны сійӧс братскӧй могилаӧ.
Додь ньӧжйӧ муніс крут шор бокті.
Федосья муніс орччӧн, кутіс пиыслысь телӧсӧ, медым сійӧ эз исковт, эз усь лымйӧ.
Осторожнӧй, мам тӧждысьӧмӧн сійӧ лӧсьӧдліс телӧяссӧ налысь, мукӧдъясыслысь, тӧдтӧмъясыслысь, кодъяс куйлісны Васякӧд орччӧн.
— Нывсӧ дзебны накӧд ӧтлаӧ, — распорядитчис Шалов. — Сійӧ пӧгибнитіс тышын, кыдзи, боеч.
— Сійӧ нывбаба нин, сылӧн верӧсыс армияын, — шуис Малючиха, но кор вайисны Малашалысь телӧсӧ, Малючихалы кажитчис, мый сійӧ ӧшибитчис.
Лым вылын куйліс ныв, томиник ныв.
Сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧ помнитіс сійӧс шумнӧй свадьбаысь войдӧр во сайын.
— Красавица, — ньӧжйӧ шуис кодкӧ красноармеечьяс пиысь.
Да, тайӧ вӧлі сійӧ, Малаша, сиктса медмича ныв.
Чужӧм вылас усьӧ кузь синкымъясысь вуджӧр.
Юрсиыс небыд гыясӧн паськалӧма чужӧм гӧгӧрыс.
Сьӧд синкымъяс, кыдзи чикыш бордъяс, куйлісны рӧвнӧй, сӧстӧм плеш вылас.
Чужӧм вылас кынмӧма страдальческӧй нюмъёвтӧм, нюмъёвтӧм, код вылӧ дугдывтӧг вӧлі видзӧдсьӧ.
Осторожнӧя босьтісны виселицаысь Левонюклысь телӧсӧ.
Левонючиха чувствуйтіс нин первой родӧвӧй схваткаяс, но эз сӧгласитчы кольччыны гортӧ.
Сійӧ осторожнӧя босьтіс киясас пиыслысь кынмӧм сьӧд телӧсӧ, коді тӧлысь качайтчис виселица вылын лым да бушков пиын.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — шуаліс сійӧ, быттьӧ сійӧ вермис нӧшта мыйкӧ чувствуйтны, быттьӧ сійӧс позьӧ вӧлі дойдны.
Нывъяс отсалісны сылы.
Сійӧ вӧлі кокни, пӧшти вестӧм, и сылӧн дас квайт арӧса чужӧмыс кажитчис ӧні быттьӧ кагалӧн пуысь вырежитӧм чужӧмӧн.
Кодйисны гу, паськыдӧс, ыджыдӧс, да пуктісны найӧс ставнысӧ орччӧн.
Кынмӧм, сьӧдасьӧм шойяс налысь, кодъяс пӧгибнитісны тӧлысь сайын, и растерзайтӧм колясъяссӧ Сергей Раченколысь да Сердюклысь, коді быттьӧ узис, и том стрелоклысь, коді пӧгибнитіс комендатура дорын, и Малашалысь.
Сёрнитіс став ёртъяс вомсянь Шалов.
Сурӧвӧй да прӧстӧй кывъяс ылӧдз паськалісны сӧстӧм сынӧдын, мунісны радужнӧй пояса стекляннӧй енэжлань.
Став сикт — нывбабаяс, старикъяс, челядь — сулалісны гу дорын
да кывзісны, улӧ видзӧдігтыр, кӧні ӧти дорын мӧд куйлісны Гӧрд Армияса боечьяс да Малаша.
Некод эз бӧрд.
Ставӧн сулалісны стрӧгӧсь, куш юраӧсь.
Федосья Кравчук сетіс рӧднӧй мулы дзик ӧти пилысь шойсӧ.
Сетіс мулы нылыслысь шойсӧ пӧрысь Шариха.
Мукӧдъясыс вӧліны тӧдтӧмӧсь — но ставлы кажитчис, мый гуын куйлӧны налӧн пиян, верӧсъяс, вокъяс.
Тайӧ лунас некодлӧн эз вӧвны ёнджыка матыса йӧз, тайӧ пӧгибнитӧмъяс дорсьыс, кодъяс кулӧм чужӧмъясӧн видзӧдісны енэжӧ.
Тайӧ вӧліны Гӧрд Армияса боечьяс.
Налӧн армияса боечьяс.
— Рӧдина некор оз вунӧд, — нормыштӧм гӧлӧсӧн сёрнитіс Шалов.
Да, найӧ тӧдісны, мый некор оз вунӧдны ассьыныс избавительясӧс.
Мый найӧ паметьын век кежлӧ кольӧны пӧгибнитӧмъяслӧн чужӧмъясыс да тайӧ луныс, кор найӧ сетісны найӧс мулы.
Общӧй гу ӧтувтіс найӧс, кодъяс пӧгибнитісны отступайтігӧн, неприятельлӧн ураганнӧй би улын сикт эновтігӧн, и найӧс, кодъяс воисны сійӧс мездыны да нетшыштісны сійӧс враг киясысь.
Спокойнӧйӧсь вӧліны йӧзлӧн синъяс.
Да, тайӧ вӧлі война.
Вирӧн, биӧн да кӧртӧн уськӧдчис сійӧ сикт вылӧ.
Но ставӧн тані вӧлі тырӧмаӧсь непоколебимӧй вераӧн, коді поддерживайтіс сиктсӧ медся страшнӧй, медся сьӧд лунъясӧ.
Вера сыӧ, мый найӧ локтасны, мый медбӧръя кыв лоӧ на сайын.
Шалов копыртчис, босьтіс кынмӧм мутор да шыбитіс гуӧ.
И ставӧн, ӧти бӧрся мӧд, кутісны копрасьны, медым шыбитны гуӧ рӧднӧй мулысь китыр.
Мед налы спокойнӧя узьсьӧ гуын.
Мед найӧ чувствуйтісны сьӧлӧм вылас рӧднӧй му, свободнӧй рӧднӧй му.
abu
— Шыбит и тэ, Нюра, шыбит, — шыӧдчис мамыс кык арӧса нывка дінӧ.
Кага босьтіс китыр му да осторожнӧ шыбитіс увлань.
Детскӧй кияс кодйисны лым улысь пемыд му да тойлалісны сійӧс увлань.
Боечьяс уджалісны кӧртзыръясӧн.
Медбӧрын гу рӧвняйтчис мукӧд.
Гу весьтын быдмис мыльк.
— Тулыснас дзоридзьяс садитам, — шуис Малючиха.
— Веж турун кӧдзам, — содтіс Фрося. — Быд керкаысь рӧссада ваям.
Найӧ ньӧжйӧ разӧдчисны.
Сьӧлӧмъясын эз вӧв шоглун, а сӧмын торжественнӧй серьёзность.
Найӧ пӧгибнитісны асланыс му вӧсна.
Тадзи и войдӧр вӧвлі, кӧть и дас кӧкъямысӧд воын, и ставӧн тайӧс помнитісны.
Этша ӧмӧй сэки войтыр пӧгибнитіс найӧ сиктысь?
Сэтшӧм нин пӧрадок, мый му дорйӧны асланыс вирӧн да олӧмӧн йӧз, кодъяс быдмисны тайӧ мусьыс да олӧны тайӧ му вылас.
И тайӧ прӧстӧ да гӧгӧрвоана.
* * *
Разӧдчисны чӧв олӧмӧн, но минут мысти нин сиктын быдласянь кыліс шум да сёрнияс.
Нывбабаяс чуксалісны красноармеечьясӧс ас орданыс, быдӧн кӧсйис, мед и сы ордын сувтісны боечьяс.
Гӧститӧдны найӧс, вердны, шонтыны.
Шалов дінӧ мӧдӧдчис быдса делегация.
— Командир ёрт, миян тэ дінӧ просьба, — заводитіс Терпилиха. — Коліс эськӧ гӧститӧдны ас йӧзӧс, а нинӧмӧн...
Сійӧ серӧктіс:
— Мый нӧ ме верма вӧчны?
Да миян эськӧ аддзысис мыйӧн, сӧмын ті миянлы отсалӧй...
Миян ставсӧ гуалӧма, дзебӧма гуӧ.
Кор немечьяс матысмисны, ми дзебим.
А кыдзи ӧні перйыны?
Миян нинӧмӧн, муыс из кодь.
А тіян инструментъяс эмӧсь, ті эськӧ сетінныд красноармеечьясӧс, найӧ кодйисны эськӧ зэв ӧдйӧ.
— Мый нӧ, вайӧ.
Эй, ребята, коді кӧсйӧ отсавны?
Доброволечьяс аддзыссисны тырмымӧн.
Нывбабаяс, лымйӧ коскӧдз вӧйласигтыр, мӧдӧдчисны муяс вылӧ.
— Тані, со тайӧ ичӧтик куст дорас...
— Мый ті висьталанныд, мама!
Со таладор бокас, таладорас!
— А тэ эн суитчы, ичӧт на!
Ог помнит ме, али мый?
— Ыж начкӧй, бур ыжыс, пуанныд пӧртйын, лоӧ мый сёйыштны, — уговаривайтіс ассьыс гӧсьтъясӧс коктӧм Александр.
— Да ӧд тэнад ставыс ӧти?
— Ӧти...
Вӧлі унджык, да немечьяс начкисны.
Сӧмын тайӧ и коли.
— Ми ӧмӧй тіянлысь медбӧръя ыжтӧ босьтам?
Оз, тадзи оз шогмы!
Сійӧ умоляйтана вӧчис кияссӧ:
— Пиукъяс, энӧ ӧбижайтӧй ті менӧ.
Ме став сьӧлӧмсянь сета, став душасянь.
Мыйӧн нӧ ме тіянӧс гӧститӧда?
Сӧмын тайӧ ыжыс и коли...
Ті энӧй нин ӧтказывайтчӧй, энӧ ӧбижайтӧй...
Бабаяс перъялісны гусяинъясысь, чардакъясысь, джодж улысь мый налӧн вӧлі.
Нӧшта арнас на начкӧм порсь салӧ, чеснӧк чукӧр, кодӧс немечьяс эз вӧрзьӧдны, бутылкаясын ма, весиг семечки.
Тэрыба лысьтісны мӧсъяс, — кодъяслӧн коли, — медым нуны йӧв раненӧйяслы.
Раненӧйяс разместитчисны сиктсӧветса кык жырйын.
Сэні суетитчис нин, ставлы завидьтӧм вылӧ, Фрося, коді коркӧ помавліс санитарнӧй курсъяс.
Важничайтігтыр, сійӧ котраліс жырйысь жырйӧ еджыд фартука да еджыд косынкаа, коді крепыда топӧдӧ юрсисӧ.
Нывбабаяс да нывъяс чукӧртчисны ӧдзӧс дорын.
— А тіянлы мый? — шуис налы мунігмоз том гажа врач, коді войнас боечьяскӧд ӧтлаын босьтіс комендатура, а ӧні буретш помаліс перевязка.
— Отсавны кӧсъям... лазаретын...
— Мый нӧ тані отсасьнысӧ?
Ставсӧ нин вӧчӧма, кык нылӧс ме примиті, санитаръяс миян эмӧсь...
abu
— Джоджсӧ эськӧ мыськыны, няйт тані...
— Джодж?
Джоджсӧ, пӧжалуй, збыльысь бур вӧлі эськӧ мыськыны.
Найӧ уськӧдчисны гортъясӧ да регыд быдса чукӧрӧн воисны ведраясӧн, тряпкаясӧн.
— Мый нӧ тайӧ ті, дасӧн джодж мыськыны кутанныд?
Шӧпкӧмӧн, медым не мешайтны раненӧйяслы, найӧ кутісны споруйтны ас костаныс.
Медбӧрын, юкисны джоджъяс, и быдӧн кутісны мыськыны ассьыныс тор.
— Раненӧйлӧн одеялоыс усьӧ, а тэ он аддзы, — чорыда шуис Фросялы Пызичиха.
— Усьӧ кӧ, лӧсьӧдӧй, — скӧрпырысь вочавидзис ныв, вирӧсь на тыра тазйӧн мунігмоз.
Пызичиха матыстчис крӧвать дорӧ да ньӧжйӧ, старательнӧя шебраліс раненӧйлысь кокъяссӧ, веськӧдіс одеяло.
И сідзи сійӧ сэсся эз нин вешйыв раненӧйяс дорысь.
— А ті мый тані вӧчанныд? — казяліс врач.
— Одеялояс лӧсьӧдла.
Одеялоясыс на вылысь усьӧны, — вочавидзис сійӧ достоинствоӧн, раненӧйлы пӧдушка лӧсьӧдігмоз.
Сійӧ шеныштіс кинас:
— Но лӧсьӧдӧй, тіянлы кӧ сэтшӧм нин окота.
Да, сылы вӧлі зэв окота.
Быдӧнлы вӧлі окота. Кӧть неуна пуктывны ки, кӧть мыйӧнкӧ отсавны налы.
Сетны ва, мыськыны кружка, пеславны нямӧд, вештыны юрси плеш вылысь, видзӧдны, медым некод эз коль ӧдзӧссӧ восьсӧн, эз лэдз кӧдзыдсӧ.
Жырйӧ полӧмӧн пырис Лида Грохач.
— Сідзжӧ кӧсъянныд отсавны? — юаліс врач.
Сійӧ ӧвтыштіс юрнас:
— Нывбаба миян рӧдитӧ.
Онӧ-ӧ пыралӧй, ті ӧд доктор...
— Вот тэныд и на!
Ме жӧ хирург...
— Да сійӧ нинӧм, век жӧ ӧд доктор.
Ёна нин зэв мучитчӧ.
Асывнас сійӧ немечьясӧс кыскаліс кокъясӧдыс хатаысь, но, схваткаясыс и заводитчисны...
— Мый нӧ вӧчан, колӧ мунны, — гажаа решитіс врач. — Выль гражданин чужӧ, колӧ отсавны.
Раненӧйясӧс коля тэ вылӧ, Кузьма.
Но, кӧні сійӧ?
Лида тэрыба нуӧдіс сійӧс Левонюкъяс хаталань.
Кынмӧм кияссӧ зыртігтыр, врач муніс ныв бӧрся.
— Ті эськӧ кепысясинныд, сэтшӧм кӧдзыд!
— Да вот, вӧлі кепысь, а войнас воши...
Уськӧді ли, мый ли.
Ӧні коли кепысьтӧг.
Лида полӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, сэсся тэрыба кыскис кыз гӧна перчатки, кодӧс вӧчис ачыс; вурлӧма вӧлі доръястіыс гӧрд да кельыдлӧз дзоридзьясӧн.
— Мый ті, мый ті! — дорйысис сійӧ. — Мыйӧн нӧ ті колянныд?
— Менам эм мӧд, — пӧръяліс Лида.
— Ме бура дзеби, немечьяс эз аддзыны, а ті ӧд доктор, тіянлы кияс колӧны.
Казялӧмӧн, мый сылӧн дрӧжжитӧны паръясыс да сійӧ дась бӧрддзыны, врач серӧктіс:
— Но, ті кӧ сэтшӧм упрямӧйӧсь, вайӧй!
Левонюкъяс посводзын чукӧрын ноксисны бабаяс.
Найӧ ӧдйӧ вешйисны врач водзын.
Найӧ тӧдісны нин сійӧс, тӧдісны, коді сійӧ.
— А кагаыс чужи нин, — шуис ӧти.
— Сідзкӧ ме тані и ог ков?
— Энлӧй, ті век жӧ видзӧдлӧй сы вылӧ, видзӧдлӧй, зэв нин дыр сійӧ мучитчис, дзикӧдз слабмис.
— Со, тьӧтка, ме тіянлы докторӧс вайӧді, — юӧртіс Лида.
— Мый тэ, мый тэ, мыйла докторыс?
Татшӧм том, — дивуйтчис висьысь. — Ті кагасӧ видзӧдлӧй, а мекӧд нинӧм оз ло, мый ме, первойысь, али мый, рӧдита?
Сійӧ копыртчис потан дорӧ:
— Детинка?
— Детинка, детинка.
Менам сӧмын ӧти ныв, Нюрка, а сэсся ставыс детинкаяс...
Сэтшӧм нин миян рӧд...
— Молодец-мальчик.
Кыдзи нӧ ті сійӧс шуанныд, а?
— Да ми тані бабаяскӧд сёрнитім нин...
Ме кӧсйи эськӧ Митяӧн шуны, ыджыд вок нимнас, да, шуӧны, абу пӧ бур...
— А мый вокыскӧд?
— Да ӧд сылысь воксӧ, менсьым медся ыджыдсӧ, гуалісны талун ӧтлаын мукӧдъяскӧд...
Тӧлысь виселица вылын ӧшаліс менам пиӧй, а талун ме сійӧс ачым лэдзи, — спокойнӧя гӧгӧрвоӧдіс нывбаба.
Врач шӧйӧвоши.
— Ме эг тӧд, мый тайӧ тіян пи...
— Менам, медся ыджыдыс, кыдзи нӧ...
Партизанъяс дорӧ муніс, но, кутісны сійӧс немечьяс...
Медся ыджыдыс, дас сизимӧд арӧс сылы муніс.
Ме и кӧсйи шуны ичӧтсӧ, кыдзи и сійӧс, Митяӧн.
А найӧ оз сӧветуйтны, шуӧны, оз пӧ ков, ме ӧні и ачым нин ог тӧд, кыдзи...
— Шуӧй Викторӧн, — сӧветуйтіс врач. — Победитель лоӧ.
Буретш талун чужис, вот и шуӧй победительӧн...
Сійӧ думыштіс здук.
— Но, сійӧ кӧ лоӧ победитель, мед лоӧ Виктор. Кыдзи, Лида, а?
— Тіянлы кӧ сідз сӧветуйтӧны...
— Мый сэні дыр думайтны!
Став сиктын ни ӧти Виктор абу.
Мед лоӧ Виктор.
Да ті пуксьӧй, пуксьӧй, пукалыштӧй миянкӧд.
— Аттьӧ, меным мунны колӧ, раненӧйяс виччысьӧны.
— Ті ставныслы нин перевязка вӧчинныд, бабаяс шуӧны.
Пукалыштӧй неуна.
Быдӧнлӧн хатаын красноармеечьяс, а ме ордын, рӧдитны заводиті да, некод...
А тэ, Лида, перйы шкафысь спирт, сэні сулалӧ ичӧтик бутылка.
— Тіянлы, гашкӧ, бурджык не юны, — полӧмӧн шуис врач.
Сійӧ нюмъёвтіс:
— Мыйла нӧ сідзи?
Ті, кыдзи раненӧйясӧс лечитны, учёнӧйӧсь, а бабалысь пытшкӧссӧ, тыдалӧ, онӧ гӧгӧрвоӧй.
Стопка спирт кӧть кодӧс кок йылас сувтӧдас.
Сійӧ водзӧ эз возражайт.
Лида кисьтіс спиртсӧ кыз вижоват стӧканӧ.
— Чужысь вӧсна, медым быдмис здоровӧй...
— Медым некор олігчӧжыс немечьясӧс хатаысь эз аддзыв.
— Медым сійӧ чужан лунсянь быд лун выль победаӧн пасйысис.
— Медым быдмис сэтшӧмӧн, кыдзи Митя...
abu
Врач смертельнӧя мудзис, эз узь, и спирт паськаліс сійӧ телӧті приятнӧй шоныд гыӧн, кучкис юрӧ.
Сійӧ пукаліс лабичын,
и сылы кажитчис, мый война, тыш колисны кытчӧкӧ ылӧ, ылӧ.
Приятнӧ едждӧдісны хаталӧн стенъяс, яркӧя тӧдчисны пачӧ серпасалӧм дзоридзьяс да пельӧсъясын вышивайтӧм пӧлӧтенцеяс.
Мичаник Лида нюмъяліс сылы.
И ставыс вӧлі сідз, быттьӧ некымын хата сайын тасянь эз куйлыны раненӧйяс, быттьӧ эз кыпты гувывса мыльк вичкодорса площадь вылын, быттьӧ эз вӧв сійӧ страшнӧй туйыс, код кузя сійӧ муніс войналӧн первой лунсянь.
— Лида, петкӧдлы докторлы карточкасӧ, сійӧ сэні ӧбраз сайын, петкӧдлы...
Врач босьтіс киас вижӧдӧм снимок.
Сы вылӧ задорнӧя видзӧдіс детинкалӧн чужӧм, сиктса зонкалӧн прӧстӧй, обыкновеннӧй чужӧм.
— Кӧдзыд вылас сійӧ сэтшӧма вежсис, мый он и тӧд.
А войдӧр со кутшӧм вӧлі, — спокойнӧя гӧгӧрвоӧдіс мамыс.
И врачлы уси тӧдвылас аслас мамыс.
Сылӧн дрӧжжитысь еджыд киясыс, кор сійӧ прӧщайтчис сыкӧд, сылӧн орласян гӧлӧсыс, сылӧн ыджыд, волнениеысь пемдӧм синъясыс.
Усины тӧдвылӧ войяс, кодъяс тырӧмаӧсь сьӧкыд думъясӧн, и полӧм, кодӧс сійӧ эз вермы венны, полӧм раненӧйяслӧн быд выль транспорт водзын, вир, страдание, смерть водзын.
«Нервъяс», — шуліс сійӧ аслыс татшӧм случайяс дырйиыс, но тайӧ эз отсав.
Нервъяс кольлісны нервъясӧн и сетісны асьнысӧ чувствуйтны пыр ёнджыка.
Война кад чӧжӧн ёнмӧм пыдди, найӧ расшатывайтчисны пыр ёнджыка.
Сійӧ видзӧдліс роженица вылӧ.
Роженица куйліс, клетчатӧй розӧвӧй пӧдушка вылӧ лэччысьӧмӧн.
Шыльыда сыналӧм юрси кытшалӧ вӧлі спокойнӧй чужӧмсӧ.
Быдса тӧлысь тайӧ нывбабаыс кывзіс тӧвлысь омлялӧмсӧ, коді качайтіс сійӧ ыджыд пилысь шойсӧ.
Быдса тӧлысь сійӧ челядьыскӧд куліс тшыгйысь да полӧмысь.
Сьӧкыд нывбаба, сійӧ нуис гу дорӧ виселица вылысь лэдзӧм шойсӧ дас квайт арӧса пиыслысь, а сэсся муніс рӧдитны.
И со сійӧ спокойнӧя сёрнитӧ сыкӧд, гӧститӧдӧ сійӧс медбӧръя капля спиртӧн, кодӧс сылы удайтчис дзебны немечьясысь.
Бабаяс посводзысь пырисны горничаӧ да пуксисны скамьяяс да табуреткаяс вылӧ.
Сійӧ гусьӧн видзӧдліс найӧс.
Ставныс найӧ олісны немецкӧй иго улын, немецкӧй плеть улын.
Налӧн верӧсъясыс да пияныс ылынӧсь, фронт вылын.
На пӧвстысь ни ӧти оз тӧд, ловъяӧсь-ӧ сылӧн матысаясыс, либӧ найӧ абуӧсь нин.
Ставныс найӧ переживайтісны тайӧ страшнӧй тӧвся кӧдзыдъяссӧ, тшыгъялӧмсӧ, кодӧс вайисны аскӧдыс немечьяс, уналӧн телӧ вылас вӧліны лӧзъяс прикладӧн кучкалӧмъясысь.
Но ставсӧ тайӧс колӧ вӧлі тӧдны, казявны мыйкӧ найӧ поведение серти вӧлі оз позь.
Чужӧмъяс вӧліны спокойнӧйӧсь, яснӧйӧсь, тырӧмаӧсь достоинствоӧн,
коді петіс кутшӧмкӧ гуся источникъясысь, сьӧлӧм пытшкӧсысь.
«Крестьянкаяс», — думыштіс сійӧ, и тайӧ кывйысь босьтіс ӧні сылы кутшӧмкӧ выль рӧм, выль тӧдчанлун.
— Вӧлі кӧ эськӧ нӧшта спирт, ми эськӧ нӧшта юим, казьтыштім Митяӧс, — ньӧжйӧ шуис Левонючиха.
— Но, мый сэні, — резкӧя шуис Терпилиха.
— Помнитны ми сійӧс и сідз кутам, и казьтывтӧг. Сідз ӧд, бабаяс?
— Кыдзи нӧ не помнитны!
— А сы местаӧ Виктор эм.
Кутас быдмыны, кыдзи Митя, и уджавны кыдзи колӧ, а ковмас кӧ, и олӧмсӧ рӧдина вӧсна сетас, кыдзи Митя.
Спирт паръяс вевттисны мозгсӧ кокни, приятнӧй руӧн.
Окота вӧлі висьтавны тайӧ нывбабаясыслы мыйкӧ бурӧс, приятнӧйӧс, и сыкӧд тшӧтш сьӧлӧм топавліс виселица вылын пӧгибнитӧм зон дінӧ, мам дінӧ, коді ачыс перйис сійӧс петляысь, висьтавны позьтӧм жальлунысь, став дінӧ, кодъяс переживайтісны татшӧм мукаяссӧ, жальлунысь.
— Тэ коддзӧмыд, — шуис сійӧ аслыс сурӧвӧя, но тайӧ эз отсав, и сылӧн синъясыс тупкысисны синваӧн.
— Мый тайӧ, мый тікӧд? — беспокоитчис Лида.
— Жаль, — сьӧкыда шуис сійӧ, асьсӧ киӧ босьтны зільӧмӧн.
Левонючиха внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ вежӧра пемыд синъясӧн.
— Нинӧм жалитны, не сэтшӧм кад, медым жалитны, — шуис сійӧ ньӧжйӧ. — Абу Митя, эм Виктор.
Войтыр миян крепыд, муысь быдмис...
Керав груша, — видзӧдлыны он вевъяв, кыдзи муысь выль петас лоӧ, шонділань нюжӧдчас...
Митя абу, абуӧсь и мукӧдъяс,
но муыс колис, и войтыр колис...
Миянлы сідзжӧ не ӧтчыд думайтсьыліс, мый виччысигкості ставнымӧс виаласны.
А век жӧ помӧдз виччысим...
Войтыр ставсӧ перенеситас...
Абу, сійӧ абу пиньяс сертиыс немечьяслы, миян войтырыд.
Синъяс водзын ру вӧсняліс, паськаліс.
Тайӧ крестьянкаыс вочавидзис став сьӧкыд, дзугсьӧм мӧвпъяс вылӧ, кодъяс сы мындаысь мучитлісны врачӧс, вочавидзис прӧстӧя, спокойнӧя, <rus>по-крестьянски</rus>.
И сылы лои яндзим.
— Да, да...
— А ті томӧсь, тіянлы и сьӧкыд.
Нинӧм, помасяс ставыс тайӧ,
кутанныд овны спокойнӧя, висьысьясӧс лечитны, а ми — ассьыным делӧ вӧчны...
Сійӧ чеччыштіс, казялӧмӧн, мый пукаліс дыр.
* * *
Сиктын кылісны гӧлӧсъяс.
Кӧнкӧ керкаяс сайын, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, сьылісны нывъяс.
На дінӧ ӧтлаасисны мужскӧй гӧлӧсъяс.
Сьыланкыв паськаліс йиа сынӧдын, пыдӧстӧм сӧдз лӧзас, коді вӧлі дзик лӧнь.
Сьыланкыв кайис вывлань, зильгис колипкайӧн, быттьӧ награда пыдди тӧлысся чӧв олӧмысь, коді гробӧвӧй саванӧн куйліс сикт весьтын.
<ukr>Лежить нелюбий на правій рученці,</ukr>
<ukr>Боюсь його розбудити... —</ukr>
вӧсни гӧлӧсъясӧн нюжӧдісны нывъяс.
Найӧс поддерживайтісны красноармеечьяслӧн вына гӧлӧсъяс.
Важысянь велаліс сикт песняӧ.
Песняӧн чолӧмаліс асывводзсӧ, песняӧн прӧщайтчис кольысь лункӧд, песняӧн водіс вой кежлӧ.
Юргысь песня отсаліс чукӧртны шобді му вылысь, отсаліс куртны чӧскыд дукӧн ӧвтысь турун, отсаліс челядьлы видзны мӧсъясӧс, мужикъяслы — вартны.
Песня шыяс улӧ мунліс ныв верӧссайӧ, и песняясӧн прӧщайтчылісны кулӧмаяскӧд, муӧ мунысьяскӧд.
Песняяс вӧліны и шогӧсь — воддзаяс, туйбокса лапаяс дорысь ёнджыка важъяс, — и гажаӧсь, выльяс, кодъяс чужисны олан минутъясӧ.
Йӧз велалісны йитны песнясӧ олӧмкӧд да олӧмсӧ песнякӧд.
Быдса тӧлысь чӧв олісны вомъяс, быдса тӧлысь эз петлы ни ӧтчыд наысь, ни ӧтчыд эз кывлы тані песня.
Чӧв олісны хатаяс, чӧв оліс туй, чӧв олісны садъяс.
А ӧні бара позьӧ вӧлі сьывны.
И нывъяс сьылісны став сикт пасьта, став ылі лым эрдъяс пасьта, сьылісны рӧднӧй, матыса, сьӧлӧмысь петысь песня.
Песняяс визувтісны ӧти бӧрся мӧд.
И шор дорын, и туй дорын, и площадь вылын, и сиктсӧвет водзын, кӧні коктӧм Александр, пос вылӧ кайӧмӧн, тувъяліс ыджыд вывеска: «Сиктса сӧвет».
Челядь сулалісны чукӧрӧн да, юръяссӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдісны тӧдса гижӧд, тӧдса шыпасъяс.
Пытшкӧсас тэрыба идралісны войся бойлысь следъяс. Дӧскаясӧн тупкалісны стенъясын розьяс, кодъясӧс писькӧдӧма вӧлі немечьясӧн, петкӧдлісны лыа тыра мешӧкъяс.
Бабаяс, сьӧласигтыр, мыськисны джоджысь немецкӧй вир.
— Медым рытӧдзыс и следыс эз коль, — шуис ӧти, и ставӧн пӧся поддержитісны.
Буретш тайӧс страстнӧя кӧсйисны ставӧн — медым первой лунӧ жӧ, нӧшта шонді пуксьытӧдз на, вой вотӧдз, эз коль сиктын и следыс комын лунся немецкӧй господстволӧн.
Кодкӧ аслас водзмӧстчӧм серти жугліс площадь вылысь виселица, кын муысь столбъяс кодйыны зільӧмӧн, кодкӧ кыскис нин пила, медым пилитны найӧс му бердтіыс,
бабаяс тэрыба белитісны нин эновтӧм хатаяс, посводзьясысь петкӧдлісны, зыръясӧн да вилаясӧн шыблалісны немецкӧй куйӧд.
Удж пуис, кыдзи страда кадӧ.
— Медым и следыс эз коль, — шуалісны бабаяс, джоджъяс мыськалігтыр, стенъяс белитігтыр.
— Медым и следыс эз коль, — шуалісны на бӧрся челядь, кӧртторъяс, пустӧй гильзаяс, немецкӧй мундиръяслысь торъяс комендатура да батарея дорысь чукӧртігтыр.
Красноармеечьяс, коскӧдзыс лымті келӧмӧн, тэрыба нюжӧдісны телефоннӧй проводъяс,
лейтенант Шалов лӧсьӧдіс связь.
Школа помещениеын допроситісны немецкӧй пленнӧйясӧс.
Йӧз страшнӧ кӧсйисны кывзыны, но найӧ гӧгӧрвоисны — делӧ военнӧй, путайтчыны оз позь.
— Няньчитчӧны накӧд, — волнуйтчис Терпилиха, — юалӧмъяс, допросъяс!
Сарай сайӧ эськӧ найӧс — и плешкас пуля!
— Уна ті гӧгӧрвоанныд!
Колӧ жӧ ставсӧ тӧдмавны налысь, а то мый нӧ эськӧ тайӧ?
— Но мед, а сэсся нин быть плешканыс пуля!
— Пленнӧйяслы?
Коді нӧ пленнӧйясӧс виавлӧ?
Терпилихаӧс быттьӧ пуртӧн сутшкисны.
— Но и выдумайтін!
Пленнӧйяс!
Тэ аддзылін, мый найӧ миян пленнӧйяскӧд вӧчӧны?
Пленнӧйяс!
Ме эськӧ найӧс сирын пуи, кусӧ эськӧ налысь кули!
А ми нинӧм, вежливӧя игналім найӧс, сӧмын и ставыс!
— Тайӧ нин абу миянсянь, — упирайтчӧ Пельчариха. — Сэтшӧм нин военнӧй закон — пленнӧйясӧс кольны ловйӧн...
— Военнӧй закон, военнӧй закон!
Кутшӧм ӧні военнӧй законъяс?
Шуам, гашкӧ, воддза война дырйи найӧ вӧліны, а не ӧні.
А челядьӧс виавны, йӧзӧс мучитны — тайӧ военнӧй закон?
Мӧдыс ышловзис:
— Мый тэ менымсӧ висьтавлан, тӧдан ӧд ачыд, мый найӧ мекӧд вӧчисны.
— Сійӧ ме и кывза, мыйла тэ сэтшӧма военнӧй закон вӧсна сулалан.
Военнӧй закон боечьяслы, а тайӧ ӧмӧй боечьяс?
Тойӧсь фрицъяс!
Пельчариха эз вочавидз.
Сійӧ и ачыс думайтіс тадзи — тадзи думайтісны ставӧн.
Но вӧлі яндзим вӧчны мыйкӧ сідз жӧ, кыдзи немечьяс.
— Пукалас миянын, жӧритас миянлысь нянь, а сэсся ловйӧн да здоровӧн мунас гортас!
Кыдзи сберегательнӧй кассаын война коллялас! — волнуйтчис Терпилиха.
— Лейтенант, сійӧ нин распорядитчас кыдзи колӧ, — суитчис бабаяслӧн спорӧ Александр.
— Да ме ӧмӧй мыйкӧ шуа?
Ме лейтенант пыдди распоряжайтчыны ог кӧсйы...
— Тайӧ сӧмын эз тырмы, — мурӧстіс Александр да чоткыльтіс гортас, медым гижны нӧшта ӧти вывеска: «Школа».
abu
Дерт, сэтшӧм мичаа, кутшӧм вӧлі войдӧр, сылы не гижны, но тайӧ нинӧм, мед сӧмын вуштыны немецкӧй лапаяслысь следъяс, мед сӧмын вӧчны сиктлы бӧр воддза вид.
* * *
И друг песняясӧн юръялысь сынӧдӧ, сӧстӧм сӧдз пыдӧстӧм лӧзас уськӧдчис юракылысь гымгӧм.
Песня лӧнис, быттьӧ вӧйи муӧ.
Хатаяс дорын челядь кынмисны.
— Мый тайӧ?
Пель поткӧдысь, юргысь грымгӧм кыліс выльысь.
Енэж гораліс лыйсьӧмӧн.
— Пушкаяс лыйсьӧны...
— Тайӧ Охабыын, ю мӧдар бокын...
— Зеленцыын...
— Миян лыйсьӧны?
Найӧ кывзысисны.
Грымгис артиллерийскӧй лыйсьӧм, юргис лыйӧмъяслӧн кузь йӧлӧга.
Ставӧн ланьтісны.
— Мый сэні нӧшта сэтшӧмыс?
— Бой мунӧ...
— Миян орудиеяс лыйлӧны, миян...
— А тэ кытысь сідз разбирайтчан артиллерияас?
— Ме жӧ кыла, шыыс сэсянь воӧ, миян йӧзладорсянь.
Найӧ видзӧдісны красноармеечьяслӧн чужӧмъяс вылӧ, но найӧ вӧліны спокойнӧйӧсь.
— Миян, миян лыйсьӧны, колӧ клинсӧ паськӧдны.
— Кутшӧм сэтшӧм клин?
— Да вот, ми таті мунім, а бӧрын да бокъясын колины немечьяс.
— Но вот, ме пыр и шуи — клин! — ловзис Терпилиха.
— Нинӧм тэ, тьӧтка, эн шулы.
— Да тэ мый?
Эн кӧ кывлы, сідзкӧ нинӧм и мудритны!
Ме пыр шулі — клин...
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, ставӧн ӧд тӧдӧны, мый Охабыын нӧшта немечьяс на...
— Ӧні сӧмын видзӧдлы, кыдзи фрицъяс котӧртасны...
— Татчӧ? — повзис Ольга Паланчук.
— А кӧть и татчӧ! — Терпилиха воинственнӧя пукталіс кияссӧ бокъясас.
— Ми нин тані найӧс встретитам, ми найӧс встретитам!
— Мый вылӧ налы татчӧ пырны?
Сэні эм мӧд туй, веськыда рытыввылӧ.
— Кодкӧ кӧ ловйӧн мунас...
Найӧ кывзісны.
Кӧнкӧ ылын муніс бой, грымӧдісны орудиеяс.
Паськӧдсис клин, кодӧс тувъялӧма немецкӧй позицияясӧ.
Лейтенант Шалов допрашивайтіс немечьясӧс.
Найӧ сулалісны сы водзын шоныд жырйын да дзӧрисны посни, нервнӧй дрӧжӧн.
Сійӧ видзӧдіс на вылӧ, омӧльччӧм, киссьӧм паськӧма, мылльӧсь, лёк дука орӧсь дойясаяс вылӧ.
Жырйын вӧлі шоныд, и найӧс терпитны вермытӧма курччалісны тойяс, найӧ гусьӧн гыжъясисны, командир вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Капитан Вернерлӧн став гарнизонысь коли вит морт.
— Колӧ мӧдӧдны найӧс тылӧ, мый тані накӧд вӧчны, — решитіс Шалов.
— Мӧдӧдны? — чукыртчыліс ён зон. — Места вылын эськӧ найӧс, лейтенант ёрт...
— Мый тэ сэні больган?
— Жаль налы конвойсӧ сетны, боечьясӧс мучитны.
Кыссьы накӧд лым кузя...
— Ысты ме дінӧ сержантӧс, — распорядитчис Шалов, ӧта-мӧд костын дыр сёрнитны кӧсйытӧг.
Сійӧ петіс посводзӧ лолыштны.
Сійӧ быдса час оліс ӧти помещениеын пленнӧйяскӧд, и сылы кажитчис ӧні, мый сы кузя уялӧны тойяс, мый сы бердӧ сибдіс няйт, мый сы вылын формаыс пропитайтчӧма важӧн мыськывтӧм, мыльясӧн тырӧм телӧяслӧн лёк дукӧн.
Шалов морӧс тырӧн лолаліс кӧдзыд сынӧд.
Лӧз енэж сераліс шонді югъялӧмӧн, пинясис крепыд, упрямӧй кӧдзыдысь.
Ылі хатаяссянь кыліс песня, и Шалов кывзіс гора напев, коді вӧлі ласкӧвӧй, задорнӧй, ылі степьясса тӧлӧн, саридзӧ котӧртысь буйнӧй ваяслӧн шумӧн, паськыд эрдӧн быдтӧм.
Песняын кыліс днепровскӧй порогъяс весьтын казачӧй кличлӧн ылі йӧлӧга, турецкӧй неволяын хлопеч-молодечьяслӧн шог, ылі трактъяс кузя ветлысь вӧвъяслӧн кокшы.
Нывъяс сьылісны, и кажитчис, сьылӧ став сиктыс, кӧдзыд енэжын син ёрысь зарни шонді вылӧ видзӧдігтыр.
Красноармеечьяс петкӧдісны керкаысь пленнӧйясӧс.
На гӧгӧр пыр жӧ чукӧрмисны йӧз.
Немечьяс ёжитчисны бабаяслӧн видзӧдласъяс улын, кыскылісны юръяссӧ пельпомъясас, кӧдзыдысь дрӧжжитӧмӧн.
— Мӧдӧданныд найӧс? — Скӧрысь юаліс Терпилиха.
— Мӧдӧда штабӧ, — шуис Шалов, — киссьӧм вижоват шинельяса немечьяслысь чукӧр видзӧдігтыр.
— Тайӧ сійӧ, тайӧ сійӧ, коді ӧшӧдіс Левонюкӧс! — друг горӧдіс Пельчариха.
Бабаяс уськӧдчисны водзӧ:
— Коді, коді?
— Со сійӧ, рыжӧйыс, видзӧдӧй, ставӧй ӧд, ставӧн аддзылінныд!
Эсійӧ, кузьыс! — горзіс сійӧ.
— Збыль ӧд, сійӧ и эм...
Пленнӧйясӧс кытшалісны пыр топыдджыка.
Нывбабаяс дзескӧдісны, индісны чуньяснас кузь немеч вылӧ, кодлӧн шапка увсьыс вӧлі петӧма рыжӧй юрсиыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сёрнитӧны сы йылысь, да бӧрыньтчис ёртъяс мыш сайӧ.
— Видзӧд, дзебсьӧ!
Лейтенант ёрт, со тайӧ зонмӧс ӧшӧдіс!
— Кутшӧм сэні зон!
Митькалы дас квайт арӧсысь не унджык вӧлі!
Кагаӧс ӧшӧдіс, сволочь!
— Эй, бабаяс, мый сэні дыр сёрнитны!
Босьтчамӧй сыӧ асьным, — командуйтіс Терпилиха.
Красноармеечьяс неувереннӧя видзӧдісны гӧгӧр.
— Энлы, гражданка, мый ті сэні вӧчанныд? — скӧрмис Шалов.
— Вешйӧй, кора тіянӧс!
— Командир ёрт, оз мун сійӧ тась ловйӧн!
Помалам ми сійӧс, и ставыс лоӧ порядокын! — настойчивӧя корис Терпилиха.
Немеч, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Сійӧ тіраліс, пиньясыс сылӧн зяткакылісны.
— Порядокъяс тані лӧсьӧда ме, а не ті, — чорыда шуис Шалов.
Йӧз чукӧрысь петіс Федосья Кравчук:
— И мый тэ, Горпина, не аслад делӧӧ сюйсян?
Мый тэ путайтчан, кытчӧ оз корны?
Бойня окота лои вӧчны, этша тані кулӧмъясыс вӧліны!
Думайтан, тэысь тӧлкаджык и судья абу?
Терпилиха бӧрыньтчис ӧти воськов да видзӧдіс паськыд синъясӧн Федосья вылӧ, гӧгӧрвотӧг, мый сійӧ кӧсйӧ.
— Помавны сійӧс кӧсъян?
Кокни смертьӧн, а?
Минут, кык — и пом?
Левонюкысь, миян челядьысь, став виӧмъясысь сійӧ кык минутӧн мынтысяс?
Оз, мед олӧ, мед виччысьӧ ассьыс судьбасӧ, мед помӧдз сійӧс юас, медбӧръя капляӧдз!
Мед мунас аслас муӧ да видзӧдлас, кыдзи налы ставныслы ковмас кывкутны ставсьыс, ставсьыс!
Не ӧти Левонюкысь!
— Веськыда висьталӧ, — шуис Пельчариха.
— Вернӧ, Федосья! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Ӧтитор тэныд шуа, Горпина, коді на пӧвстысь ӧні кулӧ, ыджыд выигрыш выигрывайтӧ!
Эн, тэ сет сылы видзӧдлыны, кыдзи налӧн войскаыс бӧрвыв мӧдӧдчас, кыдзи найӧ кутасны пышйыны, кувны тшыгла, туплясьны степын,
кыдзи быд куст сайсянь, быд вӧрторйысь кутасны усьласьны на вылӧ йӧз вилаясӧн, черъясӧн!
Кыдзи найӧ кутасны пезьдыны канаваясын и некод налы ва капля оз сет!
Мед аддзас, мед видзӧдас, кыдзи сылысь каръяссӧ да сиктъяссӧ тӧв разӧдас, кыдзи на местаӧ кольӧ ӧти пӧим да йӧн!
Сет жӧ тэ сылы виччысьны, медым сылӧн аслас бабаыс проклянитіс, медым сыысь рӧднӧй челядьыс отрекитчисны!
А тэ сылы кӧсъян кокни смерть козьнавны?
Йӧй тэ, Горпина, кӧть и пӧрысь.
Кувны кокни, а сійӧ мед олас, мед сё во олас!
Мед корас смерть, медым сійӧ локтіс, а сійӧ оз во, мед и смертьыс бергӧдчас немецкӧй падальысь!
Сійӧ тшӧкмуні кывъясӧн да ланьтіс, кияссӧ сьӧлӧм бердас топӧдӧмӧн.
— Веськыдтор висьталан, Федосья! — поддержитіс сійӧс Пельчариха,
и бабаяслӧн кытш паськаліс.
Кык красноармееч петкӧдісны пленнӧйясӧс туй вылӧ.
Терпилиха сулаліс места вылас да видзӧдіс на бӧрся.
— Э-эх! — Сійӧ ӧтчаяннӧя шеныштіс кинас. — Видзӧдлыны ті вылӧ, бабаяс, позьӧ думайтны — он тӧд, кутшӧм лёкӧсь, а кутшӧм ӧдйӧ тіян лёкыд прӧйдитӧ...
— Тэ ногӧн артмӧ, Федосья Кравчук абу лёк?
— Абу гӧгӧрвоана меным сылӧн сёрниыс.
Ме ас ног, прӧстӧ.
Сійӧ друг ланьтіс да кывзысис.
— Кажитчӧ меным либӧ збыльысь пушкаясысь лыйлыны дугдісны?
Пузыриха сідзжӧ кывзысис.
— И збыльысь лӧнь.
Сэні важӧн нин ставыс лӧнис, а ми тані тайӧ пленнӧйяс вӧснаыс сэтшӧм шум лэптім, мый и эг казявлӧй.
— Мыйла нӧ тайӧ вермис лоны? Бой помасис али нӧшта мыйкӧ?
Колӧ эськӧ юавны, сӧмын коді тайӧс вермас тӧдны?
— Командир, навернӧ, тӧдӧ.
abu
* * *
Но не сӧмын нывбабаяс веськӧдісны внимание виччысьтӧг пуксьысь лӧньлун вылӧ, коді лоис сэні, ылын, кӧні сьӧдӧдісны первой вӧръяс.
Шалов быд минутын пыраліс жырйӧ, — сэні эз вешйыв провод дорысь дежурнӧй.
— Звӧнит, звӧнит!
Оз шыасьны?
— Оз кыв!
— Мӧдӧдӧй линия вылӧ, эз-ӧ портитны кыткӧ.
А тэ звӧнит, звӧнит....
Медбӧрын телефон звӧнитіс.
Красноармееч ӧдйӧ гижис.
— Но, мый сэні?
— Миян босьтісны Охабы да Зеленцы.
Шалов петіс ывлаӧ.
Первойӧн, коді веськаліс сылы син улас, вӧлі Терпилиха.
— Миян босьтісны Охабы да Зеленцы!
Сійӧ кучкис кияснас:
— Сы вӧсна тайӧ сэні и лӧнис?
— Сы вӧсна.
Сійӧ лэптыштіс юбкасӧ да котӧрӧн уськӧдчис Пузыриха бӧрся.
— Кылан, Наталка?
Миян босьтісны Охабы да Зеленцы!
Ачыс лейтенант висьталіс...
Кыдзи сӧмын телефон звӧнитіс, сійӧ пыр жӧ петіс да шуӧ меным: миян босьтісны Охабы да Зеленцы.
— Босьтісны!.. — шуис Пузыриха вӧсни, гора гӧлӧсӧн.
— Да ӧд ме тэныд пыр и шулі, —
сӧмын лӧнис, ме и шулі, мый, тыдалӧ, бой помасис.
— А кыдзи помасис, тэ и эн тӧд...
— Мый сэні не тӧдныс?
Кыдзи сылы нӧшта помасьны?
Вӧтлісны немечьясӧс, паськӧдісны клин, со и ставыс!
Гӧгӧрвоан?
— Вывті тэ учёнӧй лоин военнӧй делӧясас!
А керкаын телефон пыр звӧнитіс и звӧнитіс.
Шалов горзіс трубкаӧ:
— Кӧні?
Кутшӧм направлениеын?
Сиктын ставыс пузис.
Тэрыба чукӧртчисны красноармеечьяс.
— Кытчӧ тайӧ, кытчӧ? — волнуйтчисны бабаяс.
— Получитӧма приказ.
Мунам водзӧ.
— Кытчӧ водзӧ?
— Рытыввылӧ, мам!
Нывбабаяс расстроитчисны.
Тайӧ кажитчис налы лоны вермытӧмторйӧн.
Федосья Кравчук матыстчис лейтенант дорӧ:
— Кыдз нӧ сідз?
Шыд пусьӧ,
ті нӧшта эн на и сёйӧй кыдзи колӧ...
— Нинӧм, мам. Ми абу тшыгӧсь.
Воис приказ водзӧ!
А менсьым шыд мукӧдъяс сёясны,
татчӧ локтӧ мӧд часть, найӧ тані кутасны сулавны гарнизонӧн,
найӧс нин гӧститӧдӧй...
Боечьяс тэрыба чукӧртчисны, мискаӧ пань, сёйтӧм няньтор кольӧмӧн.
— Ок, ребята, гӧститыштінныд эськӧ миянын нӧшта лун-мӧд, — ышлолалісны бабаяс.
— Аттьӧ!
Миянлы некор.
Тіянӧ мӧдъяс локтасны, а ми мунам!
Сэні миянӧс виччысьӧны!
— Дерт, виччысьӧны, — ышлолалісны нывбабаяс да петісны улича вылӧ, кӧні стрӧитчис отряд.
Колльӧдны петісны пӧрысьяс и ичӧтъяс.
Нывбабаяс ышлолалісны, ӧткымынъяс бӧрдісны.
Соня Лиман уськӧдчис сьылі вылас томиник красноармеечлы, сыӧ бӧрдігтыр кутчысьӧмӧн.
— Но и Сонька! Аддзис аслыс, вевъяліс, — сералісны бабаяс.
— А зонмыс лӧсьыд, синкымъясыс кутшӧмӧсь!
Лейтенант Шалов тэрыба петіс керкаысь.
Отряд вӧлі нин стрӧитӧма.
— Водзӧ, шагом марш!
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Бура бӧр воны!
Воюйтӧй бурджыка! — горзісны йӧз чукӧрын.
Лым дзуртіс мунысь отряд кокъяс улын.
Туй бокті, боечьясысь не кольччыны зільӧмӧн, котӧртісны челядь, тэрмасисны нывбабаяс, кузь юбкаяс лэптыштӧмӧн.
Боечьяс, тэрмасьтӧг, воисны неыджыд мыльк дорӧдз да сэні сувтісны.
Ылӧ-ылӧ рытыввылӧ паськаліс син ёрмӧн еджыд лымъя эрд.
Ылын сӧстӧм енэжын тӧдчыштіс тшынлӧн пемыд векни визь — тайӧ сотчис шудтӧм Леваневка, сикт, кодӧс нёльладор боксянь ӧзтісны немечьяс.
Пӧжар не ӧтчыд нин кусліс, но би выльысь ӧзйыліс пӧим чукӧрын, а сэки сӧстӧм лӧз енэжсӧ бара тупкыліс пемыд тшын.
abu
abu
Лейтенант Шалов мыльк вывсянь видзӧдіс рытыввылӧ.
Сы водзын паськаліс лымъя эрд, помтӧм му, украинаса степьяс немеч ярмо улын.
Сэтчӧ, рытыввылӧ, паськаліс Украина — вирын, биын, пӧдтӧм сьыланкывйӧн,
немецкӧй сапӧгӧн растерзайтӧм морӧса, личкӧм, сьӧлалӧм, цепӧ дорӧм Украина.
Повтӧм, тышкасьысь, копыртчытӧм Украина.
И вот сійӧ аддзис, кыдзи енэжті яснӧй, чёткӧй туйӧн, югъялысь туйӧн нюжӧдчис ӧшкамӧшка, яркӧй полоса, коді пӧртмасис дзоридз пухлӧн светӧн да краскаясӧн, и блед розовӧй лежнӧгӧн да алӧй розаӧн, блед сиреньӧн да фиалкаясӧн.
Ыпъяліс подсолнух лепестокъяслӧн зарни да дрӧжжитісны муртса петӧм кыдз пу листъяс.
И ставас йиджис небыд, яснӧй блеск.
Радуга нюжаліс асыввывсянь рытыввылӧ, ломалысь лентаӧн мусӧ енэжкӧд йитӧмӧн.
Шалов бергӧдчис аслас отрядлань.
— Ме бӧрся, шагом марш!
Рӧвнӧй, паськыд шагӧн найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Колльӧдысьяс колины мыльк вылын.
Ставӧн чӧв олісны.
Отряд муніс туй кузя дзирдалысь еджыд эрдлӧн помасьтӧм ыліӧ, ӧшкамӧшкалӧн югъялӧмӧ.
Гӧрдармеечьяс мунісны сотӧм Леваневка весьтын ылын тыдалысь тшынлань, лым толаясын узьысь сиктъяслань.
Киясын винтовкаяс чабыртӧмӧн, найӧ мунісны Украина муӧ, кодӧс талялӧма, пӧдтӧма немеч ярмоӧн.
Непобедимӧйӧ, тышкасьысьӧ, копыртчытӧмӧ.
Йӧз чӧв олісны, доймытӧдз, синва петтӧдз зэлӧдлісны синъяс, медым аддзыны мунысьясӧс дырджык, дырджык.
Кытчӧдз боевӧй отряд эз сыв ылі лӧзын, лымъя пространствоын, ӧшкамӧшкалӧн сё рӧма, ставсӧ шымыртысь югъялӧмын.
Пом.
{Фадеев А. А. (комиӧдіс Д. Конюхов, И. Пыстин, Н. Улитин) @ Том гвардия @ роман @ А. Фадеев. Том гвардия @ 1953 @ Лб. 3‒561.}
Фадеев Александр Александрович
ТОМ ГВАРДИЯ
РОМАН
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Первой глава
— Энлы, тэ видзӧдлы сӧмын, Валя, кутшӧм чудо тайӧ!
Кутшӧм мича!
Дзик изваяние кодь...
Ӧд сійӧ абу мраморнӧй, абу алебастрӧвӧй, а ловъя, но кутшӧм кӧдзыд!
И кутшӧм кужӧмӧн вӧчӧм, нежнӧй удж, — мортлӧн кияс некор эськӧ эз кужны тадзи вӧчны.
Видзӧд, кыдзи сійӧ куйлӧ ва вылас, сӧстӧм, стрӧг, быдтор дінӧ веськодь...
А тайӧ вуджӧрыс сылӧн ваас, — весиг сьӧкыд висьтавны, кодныс найӧ мичаджыкӧсь, — а рӧмъясыс?
Видзӧд, видзӧд, ӧд сійӧ абу еджыд, дерт, еджыд эськӧ, но кымын оттенокыс — вижовъясыс, гӧрдовъясыс, кутшӧмкӧ енэж рӧмъяс, а кӧтасьӧм пытшкӧсыс сылӧн жемчужнӧй, прӧстӧ синъястӧ ёрана, — татшӧм и рӧмъясыс и нимъясыс йӧзлӧн абуӧсь!..
Тадзи висьталіс бадь куст пӧвстсянь ю вылӧ видзӧдысь ныв. Сійӧ вӧлі волнистӧй сьӧд кӧсаяса, лым еджыд ковтаа да сэтшӧм мича, вазьӧм сьӧд синъяса, кодъяс воссисны наысь сявкнитӧм югыдысла, мый сійӧ ачыс вӧлі тайӧ лилия кодьыс, кодлӧн вуджӧрыс тыдаліс пемыд ваас.
— Аддзин кад любуйтчыны!
И чуднӧй тэ, Уля, ей-богу! — вочавидзис сылы мӧд ныв, Валя, коді сы бӧрся мыччис ю вылӧ паськыдкодь бандзибъяса да неуна чангыль ныра, но аслас томлунӧн да бурлунӧн мичаник чужӧмсӧ.
И лилия вылӧ видзӧдлытӧг тӧждысьӧмпырысь синъяснас корсис вадорсьыс нывъясӧс, кодъясысь найӧ янсалісны. — Ау!..
— Ау... ау... уу!.. — дзик орччӧн шыасисны уна гӧлӧсъяс.
— Локтӧй татчӧ!..
Улялы сюрӧма лилия, — шуис Валя да радейтана серамсорӧн видзӧдліс пӧдруга вылас.
И тайӧ кадас бара, быттьӧкӧ ылыс гымлӧн шыясыс, кыліс орудиеясысь лыйсьӧмлӧн грымакылӧм — сэсянь, рытыв-войвывсянь, Ворошиловград дорсянь.
— Бара!
— Бара... — ньӧжйӧник шуис Уля, и югыдыс, коді сэтшӧм вынӧн сявкнитліс сылӧн синъяссьыс, кусі.
— Неужели найӧ пырасны тайӧ разын!
Господьӧ енмӧ! — шуис Валя. — Помнитан, кыдзи колян во переживайтім?
И ставыс лючки помасис!
Но колян во найӧ эз волыны татшӧм матӧдз.
Кылан, кыдзи йиркӧдӧ?
Найӧ чӧв олыштісны кывзысигтырйи.
— Кор ме кыла тайӧс да аддза енэжсӧ, сэтшӧм сэзьӧс, аддза пуяслысь лапъяссӧ, кокъяс улысь турунсӧ, чувствуйта, кыдзи сійӧс шонтӧма шондіыс, кутшӧм чӧскыд дук кылӧ сыысь, — меным лоӧ сэтшӧм сьӧкыд, быттьӧ тайӧ ставыс муніс нин ме дінысь век кежлӧ, век кежлӧ, — волнуйтчана кыз гӧлӧсӧн висьталіс Уля. — Сьӧлӧмыд, кажитчӧ, сэтшӧма чорзьӧма тайӧ войнасьыс, тэ, кажитчӧ, велӧдӧмыд нин сійӧс не лэдзны ас пытшкад нинӧм сэтшӧмсӧ, мый вермас небзьӧдны сійӧс, и друг кыськӧ кыптас сэтшӧм радейтӧм, быдтор дінӧ сэтшӧм жальлун!..
Тэ тӧдан, ме ӧд сӧмын тэныд верма висьтавны та йылысь.
Коръяс пӧвстын налӧн чужӧмъясныс матысмисны сэтшӧм матӧдз, мый лолалӧмныс налӧн сорласьліс, и найӧ веськыда видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синъясас.
Валялӧн синъясыс вӧліны сӧдзӧсь, бурӧсь, найӧ рама да радейтӧмпырысь видзӧдісны пӧдругаыслы синъясас.
А Улялӧн синъясыс вӧліны гырысьӧсь, сьӧдӧсь, кузь синлысъясаӧсь, улльӧв рӧма синколькъясаӧсь, таинственнӧй сьӧд синаканьясаӧсь, кодъяслӧн, кажитчӧ, самӧй пыдісяньыс бара сявкйис вына вазьӧм югӧрыс.
Орудийнӧй залпъяслӧн юргысь ылысса йиркӧдӧмыс, весиг тані, юдорса увтасінас, тӧдчис пу коръяслӧн кокньыдика тіралӧмын, быд раз вуджӧртчыліс нывъяс чужӧмъяс вылын тӧждысяна вуджӧръясӧн.
— Тэ помнитан, кутшӧм лӧсьыд вӧлі тӧрыт рытнас степын, помнитан? — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн юаліс Уля.
— Помнита, — вашнитіс Валя. — Шонді лэччӧмсӧ помнитан?
— Да, да...
Тэ тӧдан, быдӧн видӧны миянлысь степнымӧс, шуӧны, мый сійӧ гажтӧм, рыжӧй, мылькъяс и мылькъяс, и быттьӧкӧ пӧ сійӧ бесприютнӧй, а ме радейта сійӧс.
Помнита, кор мама ещӧ здоров на вӧлі да уджаліс баштан вылын, а ме, дзик на ичӧтик, куйла мыш вылын да видзӧда вылӧ, вылӧ, думайта, а ноко вылӧ-ӧ верма ме видзӧдлыны енэжас, гӧгӧрвоан, медся выліас?
И меным тӧрыт сэтшӧм сьӧкыд лои, кор ми видзӧдім шонді лэччӧм вылӧ, а сэсся эсійӧ пӧсялӧм вӧвъяс вылас, пушкаяс, повозкаяс, раненӧйяс вылас...
Красноармеечьяс мунӧны сэтшӧма мучитчӧмаӧсь, бусӧссьӧмаӧсь.
Ме друг сэтшӧм вынӧн гӧгӧрвои, мый тайӧ некутшӧм абу перегруппировка, а мунӧ медся страшнӧйыс, да, буретш медся страшнӧйыс, отступайтӧм.
Сы вӧсна найӧ и полӧны синмад видзӧдны.
Тэ казялін?
Чӧв олігтыр Валя довкнитіс юрнас.
— Мыйӧн ме видзӧдлі степь вылӧ, кӧні ми сы мында сьыланкывъяс сьывлывлім, да этайӧ шонді лэччӧм вылас, и муртса синваӧс куті.
А тэ частӧ аддзывлін, медым ме бӧрді?
А помнитан, кор пондіс пемдыны?..
Найӧ век мунӧны, мунӧны рӧмыдас, и пыр дугдывтӧг эсійӧ юргӧмыс, енэжтас вылас ыпнитлӧмъясыс да пӧжар югӧрыс, — тыдалӧ, Ровенькиын, — и кыаыс сэтшӧм сьӧкыд, чим гӧрд.
Тэ тӧдан, свет вылас ме нинӧмысь ог пов, ме ог пов некутшӧм тышысь, сьӧкыдлунъясысь, мукаясысь, но тӧдны кӧ эськӧ, мый вӧчны...
Мыйкӧ грознӧй ӧшйис миян душаяс весьтӧ, — шуис Уля, и жугыль, чусыд би зарниӧдыштіс сылысь синъяссӧ.
— А ӧд кутшӧм лӧсьыда ми олім, збыль ӧд, Улечка? — шуис Валя, и синъясас сылӧн кутіс доршасьны синва.
— Кутшӧм бура эськӧ вермисны овны свет вылын став йӧзыс, найӧ кӧ сӧмын окотитісны тайӧс, найӧ кӧ эськӧ сӧмын гӧгӧрвоисны! — шуис Уля. — Но мый нӧ вӧчны, мый нӧ вӧчны! — дзик мӧд, челядь гӧлӧсӧн, нюркйӧдлӧмӧн шуис сійӧ, кор кыліс пӧдругаясыслысь гӧлӧсъяссӧ, и сылӧн синъясас кутіс дзирдавны озорнӧй выражение.
Сійӧ тэрыба шыбитіс тшайподӧн кӧмалӧм туфлисӧ, векньыдик гожъялӧм кияснас кватитіс сьӧд юбка подолсӧ да смела келіс ваӧ.
— Нывъяс, лилия!.. — горӧдіс детинкалӧн кодь отчаяннӧй синъяса, вӧсньыдик, гибкӧй ныв, коді чеччыштіс кустъяс пӧвстысь. — Чур, тайӧ менам! — чирӧстіс сійӧ, кыкнан кинас друг кватитіс юбкасӧ да, гожъялӧм кӧмтӧм кокъяснас югнитӧм бӧрын, чеччыштіс ваӧ, асьсӧ и Уляӧс резыштіс ванас. — Ой, да таті джуджыд! — ӧти кокнас ва турунас вӧйӧм бӧрын да бӧрыньтчигмоз шуис сійӧ сералігтыр.
Нывъяс — найӧ вӧліны ещӧ квайтӧн — шумӧн варовитігтыр петісны вадорӧ.
Ставныс найӧ, кыдзи и Уля, и Валя, и сӧмын на ӧні ваӧ чеччыштысь вӧсньыдик ныв Саша, вӧліны дженьыдик юбкааӧсь, прӧстӧй ковтааӧсь.
Донецкӧй доналӧм тӧвъяс да сотысь шонді, быттьӧ нарошнӧ, медым тӧдчӧдны быд нывлысь физическӧй природасӧ, ӧтилысь зӧлӧтитыштӧмаӧсь, мӧдлысь муговмӧдыштӧмаӧсь, а коймӧдлысь биа купельын моз калитӧмаӧсь кияссӧ и кокъяссӧ, чужӧмсӧ и сьылісӧ лопаткаясӧдзыс.
Свет вылын став нывъяс моз, кор найӧ чукӧрмӧны кыкысь унджыкӧн, найӧ ставныс сёрнитісны сэтшӧм гораа, сэтшӧм отчаяннӧя, сэтшӧм ёсь, чирзан гӧлӧсъясӧн, эз кывзыны ӧта-мӧдныслысь, быттьӧ ставыс, мый найӧ висьталісны, вӧлі сэтшӧмтор, мый колӧ вӧлі тӧдны да кывны став светыслы.
— ...Сійӧ парашютӧн чеччыштіс, ей-богу!
Сэтшӧм шань, кудриа юрсиа, еджыдіник, синъясыс сьӧд кизьяс кодьӧсь!
— А ме эськӧ эг вермы лоны сестраӧн, збыльысь — ме зэв ёна вирысь пола.
— Да неужели миянӧс эновтасны, кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны!
Да оз вермы тайӧ лоны!
— Ой, кутшӧм лилияыс!
— Майечка, цыганочка, а эновтасны кӧ?
— Видзӧд, Сашкаыс, Сашкаыс!
— Вот сідзи пырысь-пыр и влюбитчыны, мый тэ, мый тэ!
— Улька, чудачка, кытчӧ тэ пырин?
— Вӧянныд ещӧ, йӧйяс!..
Найӧ варовитісны Донбасслы аслыссяма да мукӧдлысь пель косялан сёрниногӧн, коді артмӧма Рочму шӧр губернияясса кывлӧн украинаса войтыр сёрникӧд, донса казакъяс диалекткӧд да азовса порта каръяслӧн — Мариупольлӧн, Таганроглӧн, Донвыв Ростовлӧн — сёрнитан манеракӧд сорласьӧмысь.
abu
— Улечка, и мыйла тэныд сійӧ ковмис, зарниӧй менам? — шуис Валя да беспокоитчӧмӧн видзӧдіс, кыдзи Улялӧн не сӧмын нин гожъялӧм кокпӧкъясыс, но и еджыд пидзӧсъясыс пырисны ва улӧ.
Ва турунӧн быдмӧм ю пыдӧссӧ ӧти кокнас видзчысьӧмӧн видлалігтыр да подолсӧ сэтчӧдз лэптӧмӧн, мый кутісны нин тыдавны сылӧн сьӧд гач помъясыс, Уля ещӧ ӧтчыд воськовтіс, улӧдз копыртіс ассьыс статя кузь тушасӧ, прӧст кинас кутіс лилиясӧ.
Разьсьӧм пома ӧти сьӧкыд сьӧд кӧсаыс уси ваас да мӧдіс кывтны, но тайӧ здукас Уля крепыда кутіс чуньяснас лилиясӧ да нетшыштіс сійӧс зэв кузь стебельыскӧд тшӧтш.
— Молодец, Улька!
Аслад тайӧ повтӧмлуннад тэ заслужитін союзса геройлысь звание...
Эн став Сӧвет Союзса, а шуам, миян Первомайка рудникса збой нывъяслӧн союзса! — кокпӧкйӧдзыс ваын сулалігӧн, пӧдруга вылас гӧгрӧсмӧм збой синъяссӧ сувтӧдӧмӧн шуис Саша. — Вай дзоридзсӧ! — И сійӧ, юбкасӧ пидзӧсъяс костас топӧдӧмӧн, аслас вӧсньыдик пельк чуньяснас пуктіс лилиясӧ Улялы сьӧд юрсиас, коді вӧлі гырысь читкыльяса кӧсичаясӧдыс да кӧсаӧдыс, — ой, кутшӧма лӧсялӧ тэныд, весиг веж петӧ!..
Энлы, — друг шуис сійӧ, лэптіс юрсӧ да пондіс кывзысьны. — Жургӧ кӧнкӧ...
Кыланныд, нывъяс?
Вот проклятӧйыд!
Саша да Уля тэрыба петісны вадорӧ.
Став нывъяс лэптісны юръяснысӧ да пондісны кывзыны оръясяна, то вӧсньыдик, чушканзілӧн кодь, то кыза эргысь жургӧмсӧ, зілисны аддзыны еджыдӧдз доналӧм сынӧдсьыс самолёт.
— Абу ӧти, а быдса куим!
— Кӧні, кӧні?
Ме нинӧм ог аддзы...
— Ме ог жӧ аддзы, ме шысӧ кыла.
Моторъяслӧн тіралысь шыясыс то ӧтлаасьлісны юр весьтӧ ӧшйӧм ӧти грознӧй мургӧмӧ, то торъявлісны ёсь либӧ кыз, муралана шыяс вылӧ.
Самолётъяс жургисны кӧнкӧ дзик нин юр весьтын, да, кӧть найӧ вӧлі оз тыдавны, быттьӧ налӧн бордъясысь сьӧд вуджӧр муніс нывъяслӧн чужӧмъяс вывті.
— Тыдалӧ, Каменсклань лэбисны, переправасӧ бомбитны...
— Либӧ Миллероволань.
— Шуан жӧ — Миллероволань!
Миллеровосӧ миян сдайтлісны нин, эн ӧмӧй кывлы тӧрыт сводкасӧ?
— Всё равно, бойяс мунӧны лунвылынджык.
— Мый нӧ миянлы вӧчны, нывъяс? — сёрнитісны нывъяс, асьныс невольнӧ кывзісны ылысса артиллерийскӧй лыйсьӧмлысь мургӧмсӧ, коді, кажитчӧ, матыстчис налань.
Кӧть мед кутшӧм сьӧкыд да страшнӧй эз вӧв война, кутшӧм кӧть гырысь воштӧмъяс да мучениеяс сійӧ эз вай йӧзлы, томлун аслас дзоньвидзалунӧн да олӧм гажлунӧн, аслас наивнӧй бур эгоизмӧн, любовӧн да будущӧй йылысь мечтаясӧн оз кӧсйы да оз куж общӧй опасность да страдайтӧм сайысь аддзыны опасностьсӧ да аслыс страдайтӧмсӧ, кытчӧдз найӧ оз воны да оз торкны сылысь шуда походкасӧ.
Уля Громова, Валя Филатова, Саша Бондарева да став мукӧд нывъясыс сӧмын тайӧ тулыснас помалісны Первомай рудникса школа-десятилетка.
Школа помалӧм — тайӧ абу ичӧтик тӧдчанлуна событие том морт олӧмын, а школа помалӧм война лунъясӧ — сійӧ дзик особеннӧй событие.
Кольӧм гожӧм чӧжыс, кор заводитчис война, старшӧй классъясса велӧдчысьяс, детинкаяс и нывкаяс, кыдзи найӧс пыр на шулісны, уджалісны Краснодон карсянь матысса колхозъясын да совхозъясын, шахтаясын, Ворошиловградын паровозостроительнӧй заводын, а кодсюрӧ ветлісны весиг Сталинградскӧй тракторнӧй заводӧ, коді вӧчаліс ӧні танкъяс.
Арнас немечьяс пырисны Донбассӧ, босьтісны Таганрог да Донвыв Ростов.
Став Украинаас сӧмын ӧти Ворошиловград обласьт вӧлі свободнӧй немечьясысь, и Киевысь власьт, коді отступайтіс армияса частьяскӧд, вуджис Ворошиловградӧ, а Ворошиловградысь да Сталиноысь, вӧвлӧм Юзовкаысь, областнӧй учреждениеяс вуджисны ӧні Краснодонӧ.
Сёр арӧдз, кор лунвылын установитчис фронт, Донбасс районъясысь, кодъясӧс босьтісны немечьяс, йӧз пыр мунісны и мунісны Краснодон пыр, уличаяс вывсьыс лойисны гӧрд няйтсӧ; и кажитчис, мый няйтыс лои пыр унджык и унджык сы вӧсна, мый йӧзыс вайӧны сійӧс степсьыс асланыс кӧмкотъяснас.
Школьникъяс дзикӧдз нин лӧсьӧдчылісны эвакуируйтчыны асланыс школакӧд Саратов обласьтӧ, но эвакуациясӧ дугӧдісны.
Немечьясӧс сувтӧдісны ылӧ Ворошиловградсянь, немечьяслысь бӧр босьтісны Донвыв Ростов, а тӧвнас немечьясӧс вӧтлісны Мӧскуа бердысь, заводитчис Гӧрд Армиялӧн наступление, и йӧз надейтчисны, мый ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Школьникъяс велалісны сыӧ, мый налӧн лӧсьыд патераясын, черепица вевтъяса стандартнӧй каменнӧй ичӧтик керкаясын Краснодонын, и «Первомайкаса» хуторскӧй керкаясын, и весиг «Шанхайын» сёйысь вӧчӧм мазанкаясын — тайӧ посньыдик патераясас, кодъяс война первой недельясӧ кажитчисны тыртӧмӧн сы вӧсна, мый фронт вылӧ муніс бать либӧ вок, — ӧні олӧны, узьлӧны бокӧвӧй йӧз: воӧм учреждениеясса работникъяс, Гӧрд Армиялӧн сулалысь, либӧ фронт вылӧ мунысь частьясысь боечьяс да командиръяс.
Найӧ велалісны тӧдмавны войскалысь став родъяссӧ, воинскӧй званиеяс, оружиелысь видъяс, мотоциклъяслысь, грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяслысь, асланымъяслысь и трофейнӧйяслысь маркаяссӧ.
Первой видзӧдлӧм серти тӧдмавлісны танкъяслысь типъяссӧ — эз сӧмын сэки, кор танкъяс сьӧкыдпырысь шойччисны кӧнкӧ улича бокын, топольяс сайын, бронясьыс петысь доналӧм сынӧд ру пиас, но и сэки, кор гым моз гӧгыльтчылісны ворошиловградскӧй буса шоссе кузя либӧ буксуйтісны арся, нильӧг, и тӧвся, нӧбӧдӧм, рытыввылӧ мунысь военнӧй туйяс вылын.
Найӧ эз нин сӧмын вид сертиыс, а шы сертиыс тӧдісны ассьыным да немецкӧй самолётъяс, различайтісны найӧс и шондіысь ыпъялысь, и бусысла гӧрдӧдӧм, и кодзулӧсь, и адса са кодь сьӧд донецкӧй енэжын.
— Тайӧ миян «лагъяс» (либӧ «мигъяс», либӧ «якъяс»), — спокойнӧя висьтавлісны найӧ.
— Со «мессеръяс» мӧдісны!..
— Тайӧ «Ю‒87» мунӧны Ростов вылӧ, — небрежнӧя сёрнитісны найӧ.
Найӧ велалісны ПВХО отрядса войся дежурствояс дінӧ, пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм противогазӧн шахтаясын, школаяс, больничаяс вевтъяс вылын дежурствояс дінӧ.
И некодлӧн нин сьӧлӧмыс эз дрӧгнитлы, кор сынӧдыс тіраліс ылысса бомбёжкаысь да прожекторъяслӧн югӧръясыс чулки кыан емъяс моз крестасьлісны вылын, Ворошиловград весьтса войся енэжын, и кор пӧжаръяслӧн востымасьӧмъясыс тыдовтчывлісны то сэні, то тані енэжтас вылас, либӧ кор вражескӧй пикировщикъяс луншӧр-лунӧ шыблалісны фугаскаяс ылын степын тыдалысь грузӧвикъяслӧн колоннаяс вылӧ, а сэсся омлялігтыр лыйлісны пушкаясысь да пулемётъясысь шоссе кузя, кытысянь ӧтар-мӧдар бокас, кыдзи глиссерӧн поткӧдӧм ва, котӧртісны боечьяс да вӧвъяс.
Найӧ кутісны радейтны колхознӧй муяс вылӧ мунан кузь туйсӧ, тӧв йылын степын грузӧвикъяс вылын гора сьылӧмсӧ, кутісны радейтны гожся страдасӧ синмӧн судзтӧм шобді пӧвстын, кодъяс копыртчӧмаӧсь тыра шепъяс вӧснаыс, сьӧлӧмсянь сёрнияс да немвиччысьтӧм серам войся чӧв-лӧняс, кӧнкӧ зӧр жуг пӧвстын; кутісны радейтны керка вевтъяс вылын узьтӧм кузь войяс, кор нывлӧн пӧсь киыс, и час, и мӧд, и коймӧд вӧрзьывтӧг куйлӧ том зонлӧн сарӧгӧсь киас, и асъя кыа петӧ кельыд мылькъяс весьтын, и дзирдалӧ рудов-гӧрд вевтъяс вылын лысва, палисадникын войталӧ акациялӧн гартыштчӧм арся коръяс вылысь веськыда муас, и кылӧ уль муын сісьмысь нярмӧм дзоридз вужъяслӧн дукыс да ылысса пӧжаръяслӧн тшын дукыс, и петук горзӧ сідзи, быттьӧ нинӧм абу лоӧма...
И со таво тулыснас найӧ помалісны школа, прӧститчисны асланыс велӧдысьяскӧд да организацияяскӧд, и война, быттьӧкӧ сійӧ найӧс виччысьӧма, видзӧдліс налы веськыда синманыс.
Июнь 23-ӧд лунӧ Харьковскӧй направлениеын миян войска бӧрыньтчисны.
А июль 3-ӧд лунӧ, быттьӧ гым, радио кузя кыліс юӧр, мый миян войска кӧкъямыс тӧлысь чӧж дорйӧм бӧрын, эновтӧмаӧсь Севастополь кар.
Эновтісны <rus>Старый</rus> Оскол, Россошь Кантемировка, Воронежысь рытыввылынджык бойяс, Воронеж бердын бойяс, июль 12-ӧд лунӧ — Лисичанск.
И друг ылькнитісны Краснодон пыр миян бӧрыньтчысь частьяс.
Лисичанск — тайӧ вӧлі дзик нин орччӧн.
Лисичанск — сійӧ вӧлі значитӧ, мый аски Ворошиловградӧ, а аскомысь татчӧ, Краснодонӧ да «Первомайкаӧ», быд турун сиӧдз тӧдса уличаясӧ, кодъяс пӧлӧн палисадникъясын быдмисны бусӧссьӧм жасминъяс да сиреньяс, — дедъяслӧн яблоня садйӧ, пӧдса ставеньяса ыркыд хатаӧ, кӧні тув йылын ӧшалӧ на батьыслӧн шахтёрскӧй курткаыс, кыдзи сійӧ ачыс ӧшӧдліс удж вывсьыс воӧм бӧрын военкоматӧ мунтӧдзыс, — самӧй сійӧ хатаас, кӧні мамлӧн сӧнъяса шоныд киясыс мыськисны югъявтӧдз быд джодж плака да киськалісны ӧшинь вылысь китайскӧй роза, да вольсалӧмаӧсь пызан вылас дзоридзьяса пызандӧра, кытысь кыліс выль суровӧй полотно дук, — вермас пырны, пырас фашист-немеч!
Передышка дырйи карӧ сэтшӧм крепыда, быттьӧ нэмныс кежлӧ, овмӧдчисны зэв положительнӧй, тӧлка, век ставсӧ тӧдысь бритчӧм майор-интендантъяс.
Гажаа шутитігтырйи найӧ ворслывлісны кӧзяеваыскӧд картіӧн, ньӧбавлісны базар вылысь солалӧм арбузъяс, окотапырысь объясняйтісны фронтвывса положение йылысь да корсюрӧ весиг эз жалитлыны кӧзяйскӧй борщ вылӧ консервъяс.
1-бис №-а шахтабердса Горькӧй нима клубын да карса паркын Ленин нима клубын пыр вӧліны уна лейтенантъяс, йӧктыштны радейтысьяс, веселӧсь да не то вежливӧйӧсь, не то озорнӧйӧсь — он гӧгӧрво.
Лейтенантъяс то тыдовтчывлісны карас, то вошлісны, но пыр воавлісны уна выльяс, и нывъяс сэтшӧма велалісны пыр вежласьысь гожъялӧм мужественнӧй чужӧмъяс дінӧ, мый ставныс нин найӧ кажитчисны ӧткодь ас йӧзӧн.
И друг ӧтпырйӧ некод эз ло.
Верхнедуваннӧй станцияын, тайӧ мирнӧй полустанокас, кӧні, командировкаысь либӧ рӧдня ордас ветлӧм бӧрын либӧ вузын во чӧж велӧдчӧм бӧрын гожся каникулъяс вылӧ локтігӧн, Краснодонса быд морт лыддьыліс нин асьсӧ гортын, — тайӧ Верхнедуваннӧй станцияыс да Лихӧй — Морозовскӧй — Сталинград кӧрттуйвывса став мукӧд посньыдик станцияяс вӧлі тырӧмаӧсь станокъясӧн, йӧзӧн, снарядъясӧн, машинаясӧн, няньӧн.
Акацияясӧн, клёнъясӧн, топольясӧн сайӧдӧм ӧшиньясысь кыліс челядьлӧн да нывбабаяслӧн бӧрдӧм.
Ӧтилаын мам дасьтіс туйӧ кагасӧ, коді мунӧ детскӧй домкӧд либӧ школакӧд, мӧдлаын колльӧдісны нывсӧ либӧ писӧ, коймӧдлаын аслас организацияыскӧд карысь мунысь мужикыс либӧ батьыс прӧщайтчис семьяыскӧд.
А топыда пӧдлавлӧм ставеньяса мукӧд керкаясас вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, коді страшнӧйджык мам бӧрдӧм дорысь, — керкаас либӧ некод эз кольлы, либӧ, гашкӧ, ӧтнас пӧрысь мам, став семьясӧ колльӧдӧм бӧрын, сьӧд кияссӧ лэдзӧмӧн, вӧрзьывтӧг пукаліс горничаас, сылӧн эз нин вӧвны вынъясыс бӧрднысӧ, сьӧлӧм вылас куйліс курыд шог.
Нывъяс садьмывлісны асывъясын орудиеяслӧн ылысса лыйсьӧм шы улын, пинясисны бать-мамныскӧд, — нывъяс тшӧктісны бать-мамныслы мунны пырысь-пыр да кольны найӧс ӧтнаннысӧ, а бать-мамыс висьталісны, мый налӧн олӧмыс овсьӧма нин, а вот нывъяслы-комсомолкаяслы колӧ мунны грекысь да бедаысь ылӧджык, — нывъяс тэрмасигтырйи завтракайтлісны да котӧртлісны ӧта-мӧд орданыс тӧдмавны выльторъяс.
И сідзи, лэбачьяс моз чукӧрӧ чукӧртчӧмӧн, жарысла мучитчигтыр да инас ӧшйытӧг, найӧ часъясӧн пукавлісны кутшӧмкӧ ӧти пӧдруга ордын джынвыйӧ пемыд горничаын либӧ садйын яблоня улын, то котӧртлісны юдорса гожсая вӧра балкаӧ*, асьныс гусьӧн чувствуйтісны водзвыв ыджыд шогсӧ, кодӧс найӧ весиг эз вермыны гӧгӧрвоны ни сьӧлӧмнаныс, ни вежӧрнаныс.
*Балка — кузь овраг.
И вот сійӧ воис.
— Ворошиловградсӧ, кӧнкӧ, сдайтісны нин, а миянлы оз висьтавны! — ярскӧба шуис паськыд чужӧма, ёсиник ныра, шыльыд, югъялысь, быттьӧ клеитӧм, юрсияса да водзӧ чурвидзысь кык дженьыдик кӧсаяса ичӧтик ныв.
Тайӧ нылыслӧн овыс вӧлі Вырикова, а нимыс Зина, но ичӧтдырсяньыс некод школаас сійӧс эз шулы нимнас, а сӧмын овнас: Вырикова да Вырикова.
— Кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны, Вырикова?
Оз висьтавны — сідзкӧ, абу на сдайтӧмаӧсь, — шуис Майя Пегливанова, цыганка кодь мугов, сьӧд синъяса мича ныв, да самолюбивӧя топӧдіс кызіник своевольнӧй улыс вомдорсӧ.
Школаас, таво тулысын сійӧс помавтӧдз, Майя вӧлі комсомольскӧй организацияса секретарӧн, сійӧ вӧлі велалӧма быдӧнӧс веськӧдавны да быдӧнӧс воспитывайтны, и сійӧ вообще кӧсйис, медым пыр вӧлі ставыс правильнӧ.
— Ми важӧн тӧдам ставсӧ, мый тэ верман висьтавны: «Нывъяс, ті онӧ тӧдӧй диалектика!» — тайӧ кывъяссӧ Вырикова шуис дзик Майя ног, и нывъяс ставныс серӧктісны. — Висьталасны миянлы правдасӧ, виччысь!
Веритім, веритім и верасӧ воштім! — висьталіс Вырикова, сылӧн ӧта-мӧд дінас матын пукалысь синъясыс дзирдалісны, и сылӧн ичӧтик кӧсаясыс воинственнӧя чурвидзисны жучок сюръяс моз. — Тыдалӧ, бара Ростов сдайтӧмаӧсь, миянлы и пышйынысӧ некытчӧ.
А асьныс усйысьӧны! — буракӧ, йӧзлысь кывлӧм кывъяс висьталіс Вырикова.
— Тешкодя тэ сёрнитан, Вырикова, — гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг сёрнитны зілигмоз висьталіс Майя. — Кыдзи тэ верман тадзи сёрнитны?
Тэ ӧд комсомолка, тэ ӧд вӧлін пионервожатӧйӧн!
— Эн шыась сы дінӧ, — ньӧжйӧник шуис Шура Дубровина, этша сёрниа, мужскӧй ног дженьыдика шырӧм юрсиа, мукӧдъяссьыс ыджыдджык арлыда ныв. Сылӧн быттьӧкӧ мыйыськӧ повзьӧм синъясыс да синкымъястӧм чужӧмыс вӧлі тешкодь выражениеа.
Шура Дубровина, Харьковскӧй университетса студентка, кольӧм во, Харьковсӧ немечьясӧн босьттӧдз, воис Краснодонӧ батьыс ордӧ, коді вӧлі сапожник да шорник.
Сійӧ вӧлі ар нёльӧн ыджыдджык мукӧд нывъяссьыс, но пыр вӧвлі накӧд ӧтлаын; сійӧ вӧлі гусьӧн влюбитчӧма Майя Пегливановаӧ да пыр да быдлаын ветлӧдліс Майя бӧрся, — «кыдзи ем бӧрся сунис», шулывлісны нывъяс.
— Эн шыась тэ сы дінӧ.
Сійӧ кӧ пуктӧма нин юрас сэтшӧм колпак, тэ сылы он пукты мӧд колпак, — Майялы шуис Шура Дубровина.
— Гожӧмбыд вӧтлалісны окопъяс кодйыны, мыйта та вылӧ вынъяс воштӧма, ме куим тӧлысь виси, а ӧні коді сійӧ окопъясас пукалӧ? — Майялысь кывзытӧг висьталіс ичӧтик Вырикова.
Окопъясас турун быдмӧ!
Абу ӧмӧй сідзи?
Вӧсньыдик Саша нарошнӧ чуймӧмӧн лэптыштліс ёсь пельпомъяссӧ, видзӧдліс гӧгрӧсмӧм синъяснас Вырикова вылӧ да кузя шутёвтіс.
Но, тыдалӧ, эз сы мында сійӧ, мый висьталіс Вырикова, мыйтӧм общӧй состояниеыслӧн неопределённостьыс заставитіс нывъясӧс сьӧлӧм доймымӧн сюся кывзыны Выриковалысь кывъяссӧ.
— Збыльысь, ӧд положениеыс ужаснӧй? — полігтырйи то Вырикова вылӧ, то Майя вылӧ видзӧдлывлігмоз шуис Тоня Иванихина, нывъяс пиысь медся томыс; сійӧ вӧлі кузь кокъяса, пӧшти нывка, ыджыд ныра, сьӧдов русӧй кыз юрси пратьяссӧ нуӧдӧма гырысь пельяс саяс.
Синъясас сылӧн кутіс доршасьны синва.
Сэксянь, кор Харьковскӧй направлениеса бойясын воши сылӧн радейтана ыджыдджык чойыс, Лиля, коді война заводитчӧмкӧд тшӧтш муніс фронт вылӧ военнӧй фельдшерӧн, ставыс, дзик ставыс свет вылас Тоня Иванихиналы кажитчис веськӧдны позьтӧмӧн да ужаснӧйӧн, и сылӧн жугыль синъясыс пыр вӧліны васӧд местаын.
И сӧмын Уля эз сюйсьыв нывъяс сёрниӧ да, кажитчӧ, эз волнуйтчы на моз.
Сійӧ разис кузь кӧсаыслысь юын кӧтасьӧм помсӧ, пыдзыртіс юрсисӧ, кыис кӧсасӧ, сэсся шонді водзӧ то ӧти кӧтасьӧм коксӧ, то мӧдсӧ пукталігмоз мыйкӧ дыра сулалыштіс сідзи, быттьӧкӧ ачыс ассьыс кывзіс, копыртыштӧма юрсӧ, кытчӧ вӧлі пуктӧма тайӧ еджыд лилиясӧ, коді ёна лӧсяліс сылӧн сьӧд синъясыслы да сьӧд юрсиыслы.
Кор кокъясыс косьмисны, Уля кузьмӧс кипыдӧснас чышкыштіс кокпыдӧсъяссӧ, чышкис гожъялӧм кок чуньяссӧ да коклябӧръяссӧ да пелька сюйис кокъяссӧ туфлиас.
— Ок, йӧй ме, йӧй,
и мыйла ме эг мун спецшколаӧ, кор ыстӧны вӧлі? — висьталіс вӧсньыдик Саша. — Менӧ вӧлі ыстӧны <ns>энкаведӧса</ns> спецшколаӧ, — детинка сяма тӧждысьтӧма быдӧн вылӧ видзӧдлігмоз прӧстӧя тӧлкуйтіс сійӧ, — кольччи эськӧ ме татчӧ немечьяс тылӧ, и весиг ті эськӧ нинӧм энӧ тӧдлӧй.
Ті эськӧ тані ставныд буретш кутінныд шогсьыны, а ме и синмӧс эг лапнитлы.
«Мыйла эськӧ Сашаыс татшӧм спокойнӧй?»
А ме, вӧлӧмкӧ, <ns>энкаведӧсянь</ns> татчӧ кольчча!
Ме эськӧ тайӧ гестапоса йӧйяссӧ, — Вырикова вылӧ лукавӧя видзӧдлӧм бӧрын, друг серӧктіс сійӧ, — ме эськӧ тайӧ йӧйяссӧ бергӧдлі, кыдзи колӧ!
Уля лэптіс юрсӧ и серьёзнӧя да сюся видзӧдліс Саша вылӧ, и чужӧм вылас сылӧн мыйкӧ муртса дрӧгмуныштіс, не то вомдорыс, не то вӧсньыдик, мичаа вундыштӧм кодь нырбордъясыс.
— А ме и <ns>энкаведӧтӧгыс</ns> кольчча.
А мый? — ассьыс сюркодь кӧсаяссӧ скӧрысь чургӧдігмоз шуис Вырикова. — Раз меӧдз некодлы делӧ абу, кольчча и кута овны, кыдзи овлі.
А мый?
Ме велӧдчысь, немечьяс гӧгӧрвоӧм серти гимназистка кодь: найӧ ӧд всё-таки культурнӧй йӧз, мый найӧ вӧчасны меным?
— Гимназистка кодь?!
— друг пель йылӧдзыс гӧрдӧдӧм бӧрын горӧдіс Майя.
— Сӧмын на гимназияысь, здрасте!
И Саша керсьыліс дзик Вырикова моз, мый нывъяс бара серӧктісны.
Тайӧ здукас сьӧкыд страшнӧй удар, коді пыркнитіс мусӧ и сынӧдсӧ, чунӧдіс налысь пельяссӧ.
Пуяс вылысь гылалісны косьмӧм коръясыс, кырсь вывсьыс пуыслӧн пызьыс, и весиг серӧдыштіс ва веркӧссӧ.
Нывъяслӧн чужӧмъясыс кельдӧдісны, кымынкӧ секунда чӧж найӧ чӧв олігтыр видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
— Збыль ӧмӧй кытчӧкӧ шыбитіс? — юаліс Майя.
— Найӧ жӧ важӧн нин лэбисны, а выльясыс оз вӧлі кывны! — синъяссӧ паськӧдӧмӧн шуис Тоня Иванихина, коді век медводз чувствуйтӧ несчастьесӧ.
Тайӧ здукас кык взрыв, кодъяс пӧшти ӧтлаасисны, — ӧтикыс матысса, а мӧдыс неуна сёрмыштӧм, ылыссаджык, — пыркнитісны став матігӧгӧрсӧ.
Быттьӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн, ни ӧти кыв шутӧг, нывъяс уськӧдчисны посёлоклань, сӧмын вуджрасисны налӧн гожъялӧм кокпӧкъясныс кустъяс пӧвстын.
Мӧд глава
Нывъяс котӧртісны донецкӧй степь кузя, кодӧс чишкалӧма шондіыс да талялӧмаӧсь ыжъяс да кӧзаяс сэтшӧма, мый кок увсьыд бус кыптӧ.
Кажитчис вермыны позьтӧмӧн, мый найӧ сӧмын ӧні на вӧліны ыркыд веж вӧрын.
Балкаыс, кыті визувтіс ю, кодлӧн вадор пӧлӧныс нюжӧдчӧма векньыдик вӧр визь, вӧлі сэтшӧм джуджыд, мый, куимсё-нёльсё воськов мунӧм мысти, нывъяс эз нин вермыны аддзыны ни балкасӧ, ни юсӧ, ни вӧрсӧ — степыс ньылыштіс ставсӧ.
Тайӧ эз вӧв рӧвнӧй степь, кыдзи астраханскӧй либӧ сальскӧй, — тайӧ вӧлі ставнас мылькъяса да балкаяса, а ылын лунвылын да войвылын енэжтас кузяыс кыпӧдчӧ джуджыд валъясӧн. Тайӧ валъясыс вӧліны му веркӧс вылӧ петӧм зэв ыджыд бордъяс кодьӧсь, кодъяс артмӧмаӧсь ӧта-мӧдыслы паныда гӧраясысь, кодъяс костын, кельыдлӧз блюдйын моз, мӧвкъяліс еджыдӧдз доналӧм сынӧдыс.
То сэні, то тані тайӧ чишкассьӧм кельыдлӧз степыслӧн бӧрӧздаӧсь бан вылас, мылькъяс вылын и увтасінъясын, тыдалісны рудничнӧй посёлокъяс; шобді, кукуруза, подсолнух, свеклӧ муяслӧн чим веж да пемыдвеж да виж прямоугольникъяс пӧвстын тыдалісны хуторъяс, шахтаяслӧн ӧтка копёръяс, а накӧд орччӧн — джуджыд копёръяссьыс джуджыдджыкӧсь, терриконъяслӧн пемыдлӧз конусъясыс, кодъяс артмӧмаӧсь шахтаясысь перйӧм породаысь.
Став туйяс кузяыс, кодъяс йитісны посёлокъяссӧ да рудникъяссӧ, кыссисны беженечьяслӧн чукӧръяс, кодъяс тэрмасисны веськавны Каменскӧ да Лихӧйӧ мунан туйяс вылӧ.
Шыясыс ылысса чорыд бойлӧн, стӧчджыка шуны — шыясыс уна гырысь и посни бойяслӧн, кодъяс мунісны рытыввылын и рытыв-войвылын да кытӧнкӧ зэв нин ылын войвылын, вӧлі бура кылӧны тані восьса степын.
Ылысса пӧжаръяслӧн тшынъясыс ньӧжйӧникӧн кыпӧдчисны енэжӧ либӧ торъя кымӧр чукӧръясӧн куйлісны сэні либӧ тані енэжтас пӧлӧныс.
Нывъяслы, кодъяс муртса на петісны вӧр балкаысь, медводз синманыс шыбитчис куимлаын тшын петӧм — кыкыс матын и ӧтиыс ылын — дзик карас, коді оз на тыдав мылькъяс сайсяньыс.
Тайӧ вӧліны кизериник руд тшынъяс, кодъяс ньӧжйӧникӧн разалісны сынӧдас, и, гашкӧ, нывъяс весиг эськӧ эз и казявны сійӧс, не кӧ тайӧ взрывъясыс да не кӧ чеснок кодь курыд дукыс, коді кыліс пыр ёнджыка, кор нывъяс матыстчисны карлань.
Найӧ котӧрӧн кайисны Первомай посёлокбердса гӧгрӧс мыльк йылӧ, и на синъяс водзын воссисны и ачыс посёлокыс, коді пуксьӧма мылькъяс да увтасінъяс пӧлӧн, и Ворошиловградсянь локтысь шоссе, коді нюжӧдчӧма тані кузь мыльк йыв вылын да торйӧдӧ посёлоксӧ Краснодон карысь.
Мыйта тыдаліс тасянь шоссеыс, кузяла мунісны воинскӧй частьяс да беженечьяслӧн колоннаяс и, найӧс панйигтыр, лёкысь тутсігтыр, тӧвзисны машинаяс — обыкновеннӧй гражданскӧйяс и военнӧйяс, кодъясӧс краситӧма турунвиж краскаӧн да кодъяс жугавлӧмаӧсь да бусӧссьӧмаӧсь, машинаяс грузӧвӧйяс, легкӧвӧйяс, санитарнӧйяс.
И рыжӧй бусыс, кодӧс выльысь и выльысь кыпӧдӧны тайӧ уна кокъясыс да кӧлесаясыс, гартчысь гыӧн сулаліс сынӧдас став шоссе кузялаыс.
И тані артмис лоны вермытӧмтор, гӧгӧрвоны позьтӧмтор: 1-бис №-а шахталӧн железобетоннӧй копёрыс, кодлӧн вына корпусыс став карса стрӧйбаяс пиысь ӧтнас вӧлі тыдалӧ шоссе мӧдар боксянь, друг шатовтчис.
Вывлань лэбовтӧм породалӧн кыз веерыс здук кежлӧ тупкыліс сійӧс, и мупытшса выль страшнӧй удар, коді мургигтыр исковтіс сынӧдтіыс и кыткӧ кокъяс увті, заставитіс нывъясӧс дрӧгмунны.
А кор ставыс разаліс, некутшӧм копёр эз нин вӧв.
Зэв ыджыд терриконлӧн сьӧд, шонді водзын дзирдалысь конусыс вӧрзьытӧг сулаліс аслас местаын, а копёр местаысь пуркйис вывлань вижов-руд няйт тшын.
И шоссе весьтын, и шызьӧм Первомай посёлок весьтын, и тасянь тыдавтӧм кар весьтын, став матігӧгӧрса мир весьтас сулаліс кутшӧмкӧ торъявлытӧг нюжалӧм шы, быттьӧ ружтӧм, кӧні муртса кылісны ылысса мортлӧн гӧлӧсъяс, кодъяс либӧ бӧрдісны, либӧ ёрисны кодӧскӧ, либӧ ружтісны мучитӧмысь.
Ставыс тайӧ: тӧвзьысь машинаясыс, и оръявлытӧм потокӧн мунысь йӧзыс, и тайӧ взрывыс, коді пыркнитіс енэжсӧ и мусӧ, и копёрлӧн вошӧмыс, — ставыс тайӧ ӧти мгновеннӧй, страшнӧй впечатлениеӧн уси нывъяс вылӧ.
И став чувствояссӧ, кодъяс тыртлісны налысь сьӧлӧмъяссӧ, друг вевттис висьтавны позьтӧм ӧти чувство, ас вӧсна полӧм дорысь ёна ыджыдджык да вынаджык чувство, на водзын воссьӧм помтӧм бездна, ставыслы пом воӧмлӧн чувство.
— Шахтаяс взрывайтӧны!..
Нывъяс!..
Кодлӧн тайӧ лёкысь горӧдӧмыс?
Тоня Иванихиналӧн, буракӧ, но тайӧ быттьӧкӧ петіс ставныслӧн сьӧлӧмсяньныс:
— Шахтаяс взрывайтӧны!..
Нывъяс!..
Найӧ сэсся нинӧм эз шуны, эз удитны, нинӧм эз вермыны шуны мӧда-мӧдныслы.
Налӧн чукӧрыс ачыс разаліс: унджык нылыс котӧртісны посёлокӧ, гортаныс, а Майя, Уля да Саша матысса трӧпаӧд шоссе вомӧн котӧртісны карӧ, комсомол райкомӧ.
Но дзик сійӧ секундаас, кор найӧ сёрнитчытӧг торъялісны кык группа вылӧ, Валя Филатова друг кутіс киӧдыс радейтана пӧдругасӧ:
— Улечка! — шуис сійӧ повзьӧм, увтыртчана, корана гӧлӧсӧн. — Улечка!
Кытчӧ тэ?
Мунам гортӧ... — Сійӧ тшӧкмуніс. — Мыйкӧ ещӧ лоӧ...
А Уля крута, став корпуснас бергӧдчис сылань да чӧв олігтыр видзӧдліс сы вылӧ, — эз, весиг эз сы вылӧ, а быттьӧкӧ сы пыр, зэв ылӧ, и сылӧн сьӧд синъясас вӧлі сэтшӧм стремительнӧй выражение, быттьӧ сійӧ лэбӧ, — синъяслӧн татшӧм выражениеыс, буракӧ, овлывлӧ лэбысь лэбачлӧн.
— Виччысьлы, Улечка... — шуис Валя кевмысяна гӧлӧсӧн да киӧдыс кыскыштіс ас дінас, а мӧд, прӧст кинас тэрыба перйис Улялӧн кудриа сьӧд юрсисьыс лилиясӧ да шыбитіс муӧ.
Ставыс тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Уля весиг не сӧмын эз удит думыштны, мыйла Валя вӧчис тайӧс, но прӧстӧ эз казяв тайӧс.
И вот найӧ, тайӧс тырвыйӧ вежӧрттӧг, уна вося дружба кад чӧжӧн первойысь котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Да, сьӧкыд вӧлі веритны, мый ставыс тайӧ збыль, но кор куим ныв, Майя Пегливанова медводзын, вуджисны шоссе вомӧн, найӧ аддзисны ставсӧ асланыс синъясӧн: 1-бис №-а шахталӧн зэв ыджыд конус кодь терриконкӧд орччӧн эз нин вӧв стройнӧй красавец-копёрыс аслас став ыджыд вына подъёмнӧй приспособлениеяснас, сӧмын вижов-руд тшын пуркйис енэжлань, гӧгӧр ставсӧ тыртіс чеснок дукӧн.
Выль взрывъяс, то матынӧсьджык, то ылынджыкӧсь, сыркӧдісны мусӧ и сынӧдсӧ.
Карса кварталъяс, кодъяс матынӧсь 1-бис №-а шахта дінын, вӧлі торъявлӧмаӧсь кар центрысь джуджыд балкаӧн, код пыдӧсті визувтіс эжӧрӧн тырӧм, няйт шор.
Тайӧ район пасьтаыс, не кӧ босьтны лыдвылӧ балкасӧ, код пӧкатъясын шор пӧлӧныс ляскысьӧмаӧсь сёй мазанкаяс, кар шӧрас моз жӧ вӧлі стрӧиталӧма ӧти судта каменнӧй керкаяс, кодъясӧс вӧчӧма кык-куим семья вылӧ.
Керкаяссӧ вӧлі вевттьӧма черепицаӧн либӧ этернитӧн, быд керка водзын вӧлі палисадник — кӧнсюрӧ градъяс, мукӧдлаас дзоридзьяса клумбаяс.
Ӧткымын кӧзяинъяс быдтӧмаӧсь нин вишняяс, либӧ сирень, либӧ жасмин, кодсюрӧ садиталӧмаӧсь радъясӧн, пытшкас, ӧкуратнӧя краситӧм заборъяс водзӧ, том акацияяс, клёнъяс.
И вот тайӧ ичӧтик ӧкуратнӧй керкаяс да палисадникъяс костӧдыс ӧні надзӧник визувтісны рабочӧйяслӧн, служащӧйяслӧн, мужчинаяслӧн и нывбабаяслӧн, колоннаяс, кодъяс костын вӧліны краснодонса предприятиеяслӧн да учреждениеяслӧн имущество тыра грузӧвикъяс.
Став сідз шусяна «неорганизованнӧй олысьясыс» петалісны асланыс керкаясысь.
Ӧтияс асланыс палисадникъяссянь видзӧдісны мунысьяс вылӧ шогпырысь, а то и любопытствоӧн, мӧдъяс кыссисны уличаяс кузя колоннаяс пӧлӧн, нопъясаӧсь да мешӧкъясаӧсь, тачкаясаӧсь, кӧні гортса кӧлуйныскӧд ӧтлаын пукалісны посни челядь, — мукӧд нывбабаясыс кагаяснысӧ нуисны кианыс.
Детинкаяс, взрывлысь шы кылӧм бӧрын, котӧртісны 1-бис №-а шахта дорӧ, но сэні сулалісны милиционеръяс да эз лэдзны.
А паныд исковтіс шахтасянь котӧртысь йӧзлӧн поток, кытчӧ ӧтлаасялісны уличасянь, рынокладорсянь пышйысь нывбаба-колхозницаяс, градвыв пуктасъяс тыра да мукӧд сёянӧн тыра тачкаясаӧсь, телегаяс, кытчӧ вӧлі доддялӧмаӧсь вӧвъясӧс да ӧшъясӧс.
Колоннаясын йӧзыс мунісны чӧв олігтыр, зумыш чужӧмъясаӧсь, сосредоточитчӧмаӧсь ӧти дум вылын, коді найӧс сэтшӧма шымыртӧма, мый колоннаясын йӧзыс, кажитчӧ, эз казявны сійӧс, мый вӧчсьӧ гӧгӧрыс.
И сӧмын колоннаяс бокъясӧдыс восьлалысь руководительяс то сувтыштавлісны, то котӧртлісны водзлань, медым отсавны пода да вӧла милиционеръяслы лӧсьӧдны порядок беженечьяс пӧвстын, кодъяс вӧлі тыртӧмаӧсь став уличаяссӧ да мешайтісны мунны колоннаяслы.
Йӧз чукӧрын ӧти нывбаба киӧдыс кутіс Майяӧс, и Саша Бондарева тожӧ сувтіс на дінӧ, а Уля, коді зілис кыдз позьӧ ӧдйӧджык веськавны райкомӧ, котӧртіс заборъяс пӧлӧн водзӧ, паныд сюрысьяскӧд лэбач моз морӧснас зурасьлігтыр.
Турунвиж грузӧвик, коді равзігтыр петіс чукыль сайысь, балкаысь заставитіс Уляӧс йӧз чукӧрыскӧд тшӧтш вешйыны ӧти стандартнӧй керка палисадник дінӧ.
Не кӧ калиткаыс, Уля эськӧ уськӧдіс кок йывсьыс неыджыд тушаа, еджыд юрсиа, зэв лӧсьыд статя, чангыль ныра, читкыртӧм кельыдлӧз синъяса нылӧс, коді сулаліс дзик калитка бердас сы весьтын ӧшалысь бусӧн тырӧм кык сирень куст костын.
Кӧть и лӧсявтӧм вӧлі тайӧ татшӧм здукас, но, кор зурасис калиткаас да тӧкӧтьӧ эз уськӧд нывсӧ, Уля муртса кежлӧ аддзис тайӧ нывсӧ вальсын бергалысьӧн.
Уля весиг вальсыслысь музыкасӧ кыліс, кодӧс исполняйтіс духовӧй оркестр, и тайӧ аддзӧмыс друг дойдмӧн да лӧсьыда бытшкис Улялысь сьӧлӧмсӧ, кыдзи шудлӧн видениеыс.
Ныв бергаліс сцена вылын да сьыліс, бергаліс залын да сьыліс, сійӧ бергаліс асылӧдз ньӧти бӧрйысьтӧг быдӧнкӧд, сійӧ некор эз мудзлыв да некодлы эз ӧткажитлы бергалыштны сыкӧд, и сылӧн кельыдлӧз синъясыс, сылӧн посньыдик рӧвнӧй еджыд пиньясыс дзирдалісны шудысла.
Кор тайӧ вӧлі?
Тайӧ вӧлі, буракӧ, война водзвылын, тайӧ вӧлі эсійӧ олӧмас, тайӧ вӧлі вӧтӧн.
Уля эз тӧд овсӧ тайӧ нылыслысь, быдӧн шуисны сійӧс Любаӧн, а ещӧ частӧджык Любкаӧн.
Да, тайӧ вӧлі Любка, «Любка-артистка», кыдзи мукӧд дырйиыс шулісны сійӧс детинкаяс.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый Любка сулаліс калитка сайын сирень кустъяс пӧвстын дзик спокойнӧя да пасьтасьӧма сідзи, быттьӧкӧ сійӧ лӧсьӧдчӧма мунны клубӧ.
Сылӧн розӧвӧй чужӧмыс, кодӧс сійӧ пыр видзис гож инмӧмысь, и ӧкуратнӧя кудритӧм да гыясӧн водтӧдӧм зарни рӧма юрсиыс, сылӧн лыысь тӧчитӧмакодь югъялысь гыжъяса ичӧтик киясыс, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын на ӧні вӧчӧма маникюр, и джуджыд каблука кокньыдик кремовӧй туфлиа кызіник стройнӧй кокъясыс, — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм, быттьӧ Любка вот-вот петас сцена вылӧ и мӧдас бергавны да сьывны.
Но ещӧ ёнджыка Уляӧс шензьӧдіс необыкновеннӧя задиристӧй да сійӧ жӧ кадас зэв авъя да тӧлка выражениеыс, коді вӧлі сылӧн розӧвӧй, неуна чангыльтчыштӧм ныра чужӧмас, сы чужӧмлы неуна ыджыдджык вомыслӧн краситӧм кыз вомдоръясас, а медсясӧ — тайӧ читкыртӧм кельыдлӧз, зэв тэрыб синъясас.
Сійӧ, кыдзкӧ дзик естественнӧй дінӧ моз, отнеситчис сы дінӧ, мый Уля тӧкӧтьӧ эз жугӧд сы водзысь калиткасӧ, да, Уля вылӧ синъяссӧ чӧвтлытӧг, спокойнӧя да дерзкӧя видзӧдіс став вылас, мый вӧчсис улич вылын, да горзіс чӧртыс тӧдӧ мый:
— Балда!
Мый нӧ тэ йӧзсӧ талялан?..
Ёна, тыдалӧ, тэнад гайкаыд личалӧма, он кӧ тэ вермы йӧзыслысь мунӧмсӧ виччысьны!
Кытчӧ?
Кытчӧ?..
Ак тэ, балда — выль во! — ичӧтик нырсӧ лэптӧмӧн да пушистӧй синлыска кельыдлӧз синъяснас дзирдалігтыр горзіс сійӧ грузӧвик водительлы.
Водительыс, буретш сы могысь, медым йӧзыс вешйисны, сувтӧдіс машинасӧ калиткаыслы воча.
Грузӧвик вӧлі тыр милиция имуществоӧн, кодӧс охраняйтісны некымын милиционер.
— Со ті мыйтаӧн кавшасьӧмныд, блюстительяс! — тайӧ выль помка вылас нимкодясигтыр горӧдіс Любка. — Йӧзсӧ успокоитӧм пыдди асьныд усйысянныд!.. — И сійӧ зэв лӧсьыда шеныштіс аслас ичӧтик киӧн да шутёвтіс детинка моз.
— Мый и зыньгӧ, дура! — ӧбидитчис тайӧ явнӧй несправедливостьсьыс да грузӧвик вывсянь видчыштіс милицейскӧй начальник, сержант.
Но, тыдалӧ, тайӧс вӧчис сійӧ аслыс лёквылӧ.
— А, Драпкин ёрт! — чолӧмаліс сійӧс Любка. — Кытысь нӧ тэ усин, гӧрд витязь?
— Ланьтан тэ али он?.. — друг скӧрмис «гӧрд витязь» да вӧчис движение, быттьӧкӧ кӧсйӧ чеччыштны машинасьыс.
— Да тэ он чеччышт, кольӧмысь повзян! — гӧлӧссӧ лэптытӧг да ньӧти скӧрмытӧг шуис Любка. — Шуда туй, Драпкин ёрт! — И сійӧ аслас ичӧтик кинас небрежнӧя лӧсьыдика шеныштӧмӧн колльӧдіс ярмӧм вӧснаыс гӧрдӧдӧм милицейскӧй начальникӧс, коді збыль сідзи эз и чеччышт вӧрзьысь машинасьыс.
Бокысянь видзӧдысь морт, сылысь татшӧм сёрнисӧ кылігӧн, тайӧ внешностьсӧ сылысь аддзигӧн да сэки жӧ, мый сійӧ спокойнӧя сулаліс места вылас, кор ставыс гӧгӧр котӧртісны, вермис эськӧ примитны сійӧс медся лёк «контра» пыдди, коді виччысьӧ немечьясӧс да смекайтчӧ сӧветскӧй йӧз шудтӧмлун вылын, не кӧ сы кельыдлӧз синъясын тайӧ челядьлӧн кодь простодушнӧй выражениеыс да сылӧн репликаясыс кӧ эз вӧвны веськӧдӧмаӧсь сӧмын сійӧ йӧзыслы, кодъяс збыльысь найӧс заслужитісны.
— Эй тэ, шляпаа!
Видзӧд тэ, мыйта сӧвтӧмыд гӧтыр вылад, а ачыд тыртӧг мунан! — горзіс сійӧ. — Гӧтырыд тэнад со кутшӧм ичӧтик.
Ещӧ шляпаасьӧмыд!..
Ыджыд шог меным тэкӧд!..
— Тэ мый, бабушка, зык-шум улас колхозлысь ӧгурцысӧ сёян? — горзіс сійӧ додь вылын пукалысь старукалы. — Чайтан, сӧветскӧй власьтыд мунӧ, сідзкӧ, тэныд и отчитайтчыны некод водзын лоӧ?
А енмыс енэжас?
Чайтан, сійӧ оз аддзы?
Сійӧ ставсӧ аддзӧ!..
Некод эз кывзы сылысь репликаяссӧ, и сійӧ эз вермы не аддзыны тайӧс, — артмӧ вӧлі, мый сійӧ восстанавливайтӧ справедливостьсӧ асьсӧ гажӧдӧм могысь.
Сылӧн повтӧмлуныс да спокойствиеыс сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис Улялы, мый Уля пыр жӧ кутіс чувствуйтны дӧверие тайӧ ныв дінас да шыасис веськыда сы дінӧ:
— Люба, ме комсомолка Первомайкаысь, Ульяна Громова.
Висьтав меным, мыйысь тайӧ ставыс заводитчис?
— Обыкновеннӧ... — ассьыс дзирдалысь да дерзкӧй кельыдлӧз синъяссӧ Уля вылӧ меліа чӧвтлігмоз окотапырысь шуис Любка. — Миян йӧз эновтісны Ворошиловград, эновтісны шонді петігас на.
Воӧма приказ пырысь-пыр жӧ эвакуируйтчыны став организацияяслы...
— А комсомоллӧн райком? — слаб гӧлӧсӧн юаліс Уля.
— Тэ нӧ мый, лысӧм юр, нывкасӧ нӧйтан?
У, злӧдей!
Вот пета да аслыд сетала! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс Любка йӧз чукӧрын шӧйтысь кутшӧмкӧ детинкалы. — Комсомоллӧн райком? — юаліс сійӧ. — Комсомоллӧн райком, сійӧ, кыдзи и пӧлагайтчӧ, авангардын, сійӧ кыа петігас на муніс...
Но мый тэ, нывка, синъястӧ сувтӧдін? — скӧрысь шуис сійӧ Улялы.
Но друг видзӧдліс Уля вылӧ, гӧгӧрвоис, мый вӧчсис ныв сьӧлӧмын, да нюмъёвтіс: — Ме шутита, шутита...
Яснӧ, прикажитісны сылы, вот сійӧ и муніс, эз пышйы.
Яснӧ тэныд?
— А кыдзи нӧ ми? — мстительнӧй чувствоӧн друг ставнас тыриг скӧрысь юаліс Уля.
— А тэ, сідзкӧ, тшӧтш мун.
Асывсяньыс на сэтшӧм команда сетӧма.
Кӧні нӧ тэ вӧлін асывсяньыс?
— А тэ? — веськыда юаліс Уля.
— Ме?.. — Люба чӧв олыштіс, и сылӧн мывкыда чужӧмыс друг лои ӧтдор, веськодь выражениеа. — А ме ещӧ видзӧдла на, — шуис сійӧ невеськыда.
— А тэ ӧмӧй абу комсомолка? — настойчивӧя юасис Уля, и сылӧн вына да скӧр выражениеа гырысь сьӧд синъясыс здук кежлӧ паныдасьлісны Любкалӧн читкыртӧм настороженнӧй синъяскӧд.
— Абу, — вомдоръяссӧ муртса топӧдыштігмоз шуис Любка да бергӧдчис. — Папка! — горӧдіс сійӧ да, калиткасӧ восьтӧм бӧрын, аслас джуджыд каблукъяс вылын котӧртіс некымын мортлы паныд, кодъяс йӧз чукӧр пиас тӧдчымӧн торъялісны да локтісны татчань, керкаланьыс, а йӧз чукӧрыс полігтыр да кутшӧмкӧ виччысьтӧм почтениеӧн сетіс налы туй.
Медводзын локтісны 1-бис №-а шахтаса директор Валько, бритчӧм чужӧма, пинжака да сапӧга, цыганлӧн кодь сьӧд да зумыш чужӧма, ар ветымына топыд мужчина, и сійӧ жӧ шахтаса став карыслы тӧдса знатнӧй забойщик Григорий Ильич Шевцов.
На бӧрвылын локтісны ещӧ кымынкӧ шахтёр да кык военнӧй.
А бӧрынджык, неылын, локтіс быдсикас йӧзысь ӧкмӧм любопытнӧйяслӧн чукӧр: олӧмын весиг медся необычнӧй да сьӧкыд здукъясас йӧз пӧвстысь сюрӧны мыйкӧ мында прӧстӧ любопытнӧйяс.
Григорий Ильич да мукӧд шахтёръясыс вӧліны бӧрвыв чӧвтӧм башлыка спецовкааӧсь.
Налӧн паськӧмныс, чужӧмъясныс, киясныс ставыс вӧліны из шомӧсь.
На пиысь ӧти нуис пельпом вомӧныс пуктӧм сьӧкыд электрическӧй кабель мӧтӧк, мӧд — инструментъяс тыра ящик, а Шевцов киын вӧлі кутшӧмкӧ аслыссяма металлическӧй аппарат, сы пытшкысь чурвидзисны куш провод помъяс.
Найӧ мунісны чӧв олігтыр да быттьӧ полісны паныдасьны синъяснаныс кодкӧдкӧ йӧз чукӧрсаыскӧд либӧ ӧта-мӧдныскӧд.
Пӧсьыс визувтіс налӧн шомӧн няйтӧссьӧм чужӧмъяс кузя да колис бӧрӧздаяс.
И чужӧмъясныс налӧн вӧліны сэтшӧма мучитчӧмаӧсь, быттьӧ тайӧ йӧзыс нуисны ас выланыс зэв сьӧкыдтор.
И Уля друг гӧгӧрвоис, мыйла улича вылас став йӧзыс повзьыштӧмӧн кежалісны на водзын, — став туйыс на водзын вӧлі свободнӧй.
Тайӧ вӧліны йӧз, кодъяс асланыс киясӧн взорвитісны 1-бис №-а шахта — Донецкӧй бассейнлысь гордостьсӧ.
Любка котӧртіс Григорий Ильич дінӧ, босьтіс сійӧс сӧнӧсь сьӧд киӧдыс аслас ичӧтик еджыд кинас, кодӧс мӧдыс пыр жӧ ёна топӧдіс, и ныв мӧдіс мунны сыкӧд орччӧн.
Тайӧ кадас шахтёръяс, шахтаса директор Валько да Шевцов мунісны водзын, воисны калитка дінӧ да явнӧя кокняммӧмӧн шыбитісны забор вомӧн палисадникӧ, веськыда дзоридзьяс вылӧ, предметъяссӧ, кодъясӧс найӧ вайисны, — кабель мӧтӧк, инструментъяс тыра ящик да тайӧ аслыссяма металлическӧй аппаратсӧ.
И лои гӧгӧрвоана, мый тайӧ став дзоридзьясыс, кодъясӧс садитӧма сэтшӧма радейтӧмӧн, кыдзи и сійӧ став олӧмыс, код дырйи вӧлі позяна и тайӧ дзоридзьясыс и уна мукӧдтор, — ставыс тайӧ вӧлі нин помассьӧма.
Йӧзыс шыбитісны тайӧс ставсӧ да мыйкӧ дыра сулалісны, ӧта-мӧд выланыс видзӧдтӧг, кыдзкӧ нелӧсьыда.
— Но мый, Григорий Ильич, ӧдйӧджык лӧсьӧдчы, машина дась, йӧзсӧ пуксьӧда да ставным тэ бӧрся, — цыганлӧн кодь паськыд да ӧтлаасьӧм синкымъясувса синъяссӧ Шевцов вылӧ лэптывтӧг шуис Валько.
И сійӧ шахтёръяскӧд да военнӧйяскӧд тшӧтш ньӧжйӧник муніс водзӧ улича кузя.
Калитка дінӧ колины Григорий Ильич Любкакӧд, кодӧс сійӧ воддзамозыс на кутіс киӧдыс, да куритчӧмсьыс вижӧдтӧдз чишкассьӧм, шочиник, быттьӧ нетшкӧм уска да тошка, косіник да чурвидзысь лыяса старик-шахтёр.
И Уля, код вылӧ найӧ весиг эз видзӧдлыны, тожӧ сулаліс орччӧн, быттьӧ сійӧс мучитысь юалӧмсӧ решитны вермис сійӧ сӧмын тані.
— Любовь Григорьевна, кодлы висьталӧма? — ныв вылас видзӧдлӧм бӧрын, но пыр на сылысь кисӧ лэдзтӧг скӧрысь шуис Григорий Ильич.
— Шуи, ог мун, — зумыша шыасис Любка.
— Эн дур, эн дур, — тӧдчымӧн волнуйтчигтыр ньӧжйӧник шуис Григорий Ильич. — Кыдз верман тэ не мунны?
Комсомолка...
Любка гӧрдӧдыштіс, лэптіс синъяссӧ Уля вылӧ, но сэки жӧ сы чужӧм вылын тыдовтчис строптивӧй, весиг нахальнӧй выражение.
— Комсомолка лыда лун на, — вомдоръяссӧ топӧдӧм бӧрын шуис сійӧ. — Кодлы ме мый вӧчи?
И менӧ нинӧм оз вӧчны...
Мама жаль меным, — содтіс сійӧ ньӧжйӧникӧн.
«Комсомолысь отрекитчис!» — друг ёна повзьӧмӧн думыштіс Уля.
Но тайӧ жӧ здукас аслас висьысь мам йылысь мӧвпыс сотыштіс сылысь морӧссӧ.
— Но, Григорий Ильич, — сэтшӧм страшнӧй кыз гӧлӧсӧн, мый весиг шензяна вӧлі, кыдзи сійӧ петіс татшӧма косьмӧм тушасьыс, шуис старик, — кад воис янсӧдчыны миянлы...
Прӧщай... — И сійӧ веськыда видзӧдліс чужӧмас Григорий Ильичлы, коді сы водзын сулаліс копыртӧм юрӧн.
Григорий Ильич чӧв олігтыр босьтіс юрсьыс кепкасӧ.
Сылӧн юрсиыс вӧлі еджгов, а кельыдлӧз синъяса да кузяланога гырысь бӧрӧздаяса олӧма роч мастерӧвӧйлӧн чужӧмыс омӧльтчӧма.
Кӧть сійӧ эз нин вӧв том, и пасьталӧма вӧлі тайӧ лӧсявтӧм спецовкасӧ, а чужӧмыс и киясыс сылӧн вӧліны лякӧссьӧмаӧсь шомӧн, чувствуйтчис, мый сійӧ мусянь тэчӧма кодь да ён, мича важся роч мичлунӧн.
— А гашкӧ, рискнитан миянкӧд?
А? Кондратович? — старик вылӧ видзӧдтӧг да яндысьыштігмоз юаліс сійӧ.
— Кытчӧ нӧ нин миянлы старукаыдкӧд?
Мед нин миян челядьным Гӧрд Армиякӧд мездасны миянӧс.
— А ыджыдджыкыс тэнад мый? — юаліс Григорий Ильич.
— Ыджыдджыкыс?
Сы йылысь нӧ мый нин сёрнитан, — зумыша шуис старик да ӧвтыштіс кинас сэтшӧм ногӧн, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Тэ ӧд и ачыд тӧдан менсьым позорсӧ, мыйла нӧ юасян?» — Прӧщай, Григорий Ильич, — шогпырысь шуис сійӧ да мыччис Шевцовлы лыӧсь кос кисӧ.
Григорий Ильич мыччис ассьыс.
Но мыйкӧ ещӧ абу на вӧлі помӧдз висьталӧма налӧн, и найӧ, ӧта-мӧднысӧ киӧдыс кутігмоз, ещӧ сулалыштісны мыйкӧ дыра.
— Да...
Мый нӧ...
Менам старука и, аддзан, нылӧй кольччӧны жӧ, — ньӧжйӧник висьталіс Григорий Ильич.
Гӧлӧсыс сылӧн друг ори. — Кыдзи нӧ ми сійӧс, Кондратович?
А?.. Миянлысь красавицанымӧс...
Позьӧ шуны, став канмулысь кӧрмилицасӧ...
Ок!.. — друг зэв ньӧжйӧ да пыдісянь ышловзис сійӧ, и кристалл кодь югъялысь да ёсь синва войтъяс усины шомӧн сьӧдасьӧм сы чужӧм вылӧ.
Старик, чирӧм гӧлӧсӧн ымӧстӧм бӧрын, копыртіс юрсӧ.
И Любка сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Уля, вомдорсӧ курччалігтыр, эз вермы кутны сійӧс пӧдтысь бессильнӧй ярӧстя синвасӧ, котӧртіс гортас, «Первомайкаӧ».
Коймӧд глава
Сэки, кор карса окраинаясас ставыс вӧлі шызьӧмаӧсь войскалӧн отступайтӧмӧн да тэрмасигтырйи эвакуируйтчӧмӧн, кар шӧрлань матынджык ставыс нин лои лӧньджык, быдлунся кодь.
Служащӧйяслӧн колоннаясыс да беженечьяс семьяяснаныс разӧдчалісны нин уличаяс вылысь.
Учреждениеясса подъездъясын либӧ дворъясас сулалісны ӧчередьын подводаяс, грузӧвӧй машинаяс.
И йӧз, кодъяс эз вӧвны делӧ вылӧ колӧм дорысь унджыкӧн, грузитісны подводаясӧ да машинаясӧ инвентарь тыра ящикъяс да мешӧкъяс, кытчӧ вӧлі сюялӧма пачкаясӧ кӧртавлӧм документъяс.
Кыліс сёрни, коді эз вӧв гора да быттьӧкӧ нарошнӧ муніс сӧмын сы йылысь, мыйӧн занимайтчисны йӧзыс.
Гурйыв восьтӧм ӧдзӧсъяссянь да ӧшиньяссянь кыліс мӧлӧтъясӧн котшкӧдчӧм, мукӧд дырйи — машинкаяслӧн тотшкӧдчӧм: медся педантичнӧй управделъяс вӧчалісны нуӧм да эновтӧм имуществолы медбӧръя опись.
Эз кӧ вӧв артиллерийскӧй лыйсьӧмлӧн ылын йиркӧмыс да взрывъяслӧн мусӧ сыркӧдӧмыс, вермис эськӧ кажитчыны, мый учреждениеяс прӧстӧ вуджалӧны важ помещениеясысь выльясӧ.
Самӧй кар центрас, мыльк вылын, сулаліс паськӧдӧм бордъяса ӧти судта выль здание, кодлӧн ӧшинь улас вӧлі садитӧма том пуяс.
Карысь мунысь йӧзлы тайӧ керкаыс вӧлі тыдалӧ любӧй местасянь.
Тайӧ райкомлӧн да районнӧй исполкомлӧн зданиеыс, а кольӧм во арсянь ӧні помещайтчис и большевикъяс партиялӧн Ворошиловградскӧй областнӧй комитет.
Учреждениеясса, предприятиеясса представительяс дугдывтӧг пыралісны зданиеас главнӧй входӧдыс да пӧшти котӧрӧн бӧр петалісны.
Телефонъяслӧн ланьтлытӧм звонокъяс, трубка пыр воча распоряжениеяс, то сдержаннӧя, то вывті гораа, кылісны восьса ӧшиньясӧд.
Кымынкӧ легкӧвӧй машина, гражданскӧйяс и военнӧйяс, сувталӧмаӧсь кытш джынйӧн да виччысисны главнӧй подъезд дорын.
Машинаяс радын медбӧрын сулаліс ёна бусӧссьӧм военнӧй вездеход.
Бӧрса пуклӧсъяс вывсяньыс мыччысявлісны вушйӧм гимнастёркаяса кык военнӧй — бритчытӧм майор да зэв ыджыд тушаа том сержант.
Шоперъяслӧн да тайӧ военнӧйяслӧн позаясас и чужӧмъясас вӧлі кутшӧмкӧ ӧти казявны позьтӧм общӧй выражение: найӧ виччысисны.
Тайӧ кадас зданиеыслӧн веськыдладор крылоса ыджыд жырйын муніс сцена, коді аслас пытшкӧсса вын сертиыс вермис эськӧ лоны древньӧйяслӧн великӧй трагедияяс дорысь бурджык, аслас ортсыса вид сертиыс кӧ эськӧ эз вӧв сійӧ сэтшӧм прӧстӧй.
Областьса да районса руководительяс, кодъяслы колӧ вӧлі ӧні мунны, прӧщайтчисны руководительяскӧд, кодъяс кольччисны помавны эвакуация да кодъяс немечьяс воӧмкӧд тшӧтш долженӧсь вӧлі вошны, сывны массаяс пӧвстын, вуджны подпольеӧ.
Нинӧм сэтшӧма оз матыст йӧзӧс, кыдзи сьӧкыдлунъяс ӧтлаын переживайтӧм.
Войналӧн став кадыс, сылӧн первой лунсяньыс да ӧнӧдз, ӧтлаасьліс тайӧ йӧзыслы ӧти дорвыв уджалан лунӧ сэтшӧм ёна став вынъяс зэвтӧмӧн, мый сӧмын закалитчӧм, багатырскӧй натураяс вермисны венны.
Ставсӧ, мый вӧлі йӧз пӧвстын медся дзоньвидзаыс, ёныс да томыс, найӧ сетісны фронтлы.
Найӧ вуджӧдісны асыввылӧ медся гырысь предприятиеяссӧ, кодъясӧс враг вермис босьтны либӧ жугӧдлыны: уна сюрс станокъяс, уна дас сюрс рабочӧйяс, сё сюрс семьяяс.
Но, быттьӧкӧ волшебство серти, найӧ сэки жӧ корсялісны выль станокъяс, выль рабочӧйясӧс да бӧр ловзьӧдлісны тыртӧммӧм шахтаяссӧ да заводскӧй корпусъяссӧ.
Найӧ видзисны производствосӧ да став йӧзсӧ сідзи, мый найӧ вӧліны пыр дасьӧсь, кор ковмас, ставсӧ бара кыпӧдны да мӧдӧдны асыввылӧ.
И тайӧ жӧ кадас найӧ дугдывтӧг выполняйтісны сэтшӧм обязанностьяс, кодъястӧг эз вермы эськӧ мунны сӧветскӧй государствоын йӧзлӧн олӧмыс: вердісны йӧзӧс, пасьтӧдісны найӧс, велӧдісны челядьӧс, лечитісны висьысьясӧс, лэдзалісны выль инженеръясӧс, велӧдысьясӧс, агрономъясӧс, уджалісны столӧвӧйяс, магазинъяс, театръяс, клубъяс, стадионъяс, банкъяс, прачечнӧйяс, парикмахерскӧйяс, милиция, пӧжарнӧй охрана.
Найӧ уджалісны война мунігчӧж быд лун, быттьӧкӧ став тайӧ кадыс вӧлі ӧти лун.
Найӧ вунӧдісны, мый налӧн вермас лоны асланыс олӧм: семьяясыс налӧн вӧліны асыввылынӧсь.
Найӧ олісны, сёйисны, узисны эз гортас, а учреждениеясас да предприятиеясас, — любӧй часӧ лунын кӧть войын найӧс позьӧ вӧлі аддзывны асланыс местаясысь.
Торъявліс Донбасслӧн ӧти юкӧн, сы бӧрся мӧд, сэсся коймӧд, но сӧмын ёнджыка зэвтчӧмӧн уджалісны найӧ кольӧм юкӧнъясас.
Став вынъяс зэвтӧмӧн найӧ уджалісны Донбасслӧн медбӧръя юкӧнас, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі медбӧръя.
Но дзик помӧдзыс найӧ поддерживайтісны йӧзын вынъяслысь тайӧ титаническӧя зэвтчӧмсӧ, медым терпитны ставсӧ, мый войнаыс кӧлаліс войтыр пельпомъяс вылӧ.
И оз кӧ нин позь вӧлі дзик нинӧм пыдзыртны мукӧд йӧз энергияысь, найӧ выльысь и выльысь пыдзыртлісны сійӧс асланыс душевнӧй да физическӧй вынъясысь, и некод эз вермы эськӧ шуны, кӧні помыс тайӧ вынъясыслӧн, сы вӧсна мый налы эз вӧв помыс.
Медбӧрын воис здук, кор колӧ вӧлі эновтны Донбасслысь и тайӧ юкӧнсӧ.
Сэки некымын лунӧн найӧ пукталісны кӧлесаяс вылӧ ещӧ уна сюрс станокъяс, ещӧ уна дас сюрс йӧзӧс, ещӧ уна сё сюрс тонна ценностьяс.
И вот воис сійӧ медбӧръя минутыс, кор налы аслыныс оз нин вӧлі позь кольччыны.
Найӧ топыд чукӧрӧн сулалісны партиялӧн Краснодонскӧй райкомса секретарлӧн ыджыд жырйын, кӧні заседаниеяс нуӧдан кузь пызан вывсьыс вӧлі босьтӧма нин гӧрд нойсӧ.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд, шутитісны, йӧткышталісны ӧта-мӧдныслы пельпомъясас и век эз решайтчыны шуны прӧщайтчан кывъяссӧ.
И налӧн, кодъяслы колӧ мунны, сэтшӧм сьӧкыд, гудыр да дойдана вӧлі сьӧлӧм выланыс, быттьӧкӧ кырныш косявліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Тайӧ йӧз чукӧр шӧрас сулаліс обкомса работник Иван Фёдорович Проценко, кодӧс вӧлі индӧма подпольнӧй удж вылӧ колян арнас на, кор обласьт водзӧ первойысь сувтіс оккупациялӧн угроза.
Но сэки делӧыс ачыс сідзи коли.
Иван Фёдорович вӧлі ичӧтик тушаа, лӧсьыд, статя, комын вит арӧса мужчина, сыналӧм, шочмысь, кӧсичаясӧдыс едждӧм русӧй юрсияса, банйӧм чужӧма, коді войдӧр вӧлі пыр сӧстӧм, бритӧма, ӧні тупкысьӧма небыдик — абу нин щӧтьӧн, но и абу на тошкӧн: сійӧ заводитіс быдтыны тошсӧ недель кык сайын, кор фронт вылын делӧяс мунӧм серти гӧгӧрвоис, мый ковмас сылы мунны подпольеӧ.
Сійӧ дружелюбнӧя да уважениеӧн треситіс кисӧ сы водзын сулалысь военнӧй формаа олӧма мортлысь, формаыс вӧлі различие знакъястӧм.
Тайӧ мортыслӧн омӧльтчӧм, мужественнӧй чужӧмыс, кодӧс вӧлі визьйӧдлӧмаӧсь посньыдик чукыръяс — важся ёна мудзӧмлӧн туйясыс, вӧлі примечательнӧй сійӧ спокойствиелӧн, прӧстӧйлунлӧн да сэки жӧ тӧдчанлун выражениенас, коді овлӧ настоящӧй гырысь руководительяслӧн да артмӧ налӧн ыджыд тӧдӧмлун вӧсна да сійӧс гӧгӧрвоӧм вӧсна, мый вӧчсьӧ свет вылас.
Тайӧ мортыс, неважӧн создайтӧм Украинаса партизанскӧй штаблӧн руководительясысь ӧти, воӧма Краснодонӧ тӧрыт на, медым установитны взаимодействие обласьтса партизанскӧй отрядъяс костын да действующӧй армияса частьяс костын.
Сэки эз на думайтлыны, мый отступайтны кутасны сэтшӧм ылӧдз, надейтчисны сувтӧдны противникӧс кӧть нин Улыс Донец да Улыс Дон рубежын.
Штаб предписание серти Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі установитны связь партизанскӧй отряд костын, кӧні сылы вӧлі шуӧма базируйтчыны, да дивизия костын, кодӧс вӧлі вуджӧдӧны Каменка районӧ Войвыв Донец дорын миянлысь заслон поддержитӧм могысь.
Тайӧ дивизияыс, кодлӧн вӧліны гырысь воштӧмъяс Ворошиловград районса бойясын, сӧмын на вӧлі матысмӧ Краснодон дінӧ, а сылӧн командирыс воис тӧрыт партизанскӧй штабса да Лунвыв фронтлӧн политическӧй управлениеса представительяскӧд.
Дивизияса командир, ар нелямына генерал, сулаліс сэні жӧ да виччысис ӧчередь прӧщайтчыны Иван Фёдоровичкӧд.
Иван Фёдорович треситіс кисӧ партизанскӧй руководительлысь, коді и мирнӧй кадӧ вӧлі сылӧн руководительӧн, волывліс пукавны Иван Фёдорович ордӧ гортас да бура тӧдса вӧлі сы гӧтыркӧд, — Иван Фёдорович треситіс сылысь кисӧ да шуаліс:
— Аттьӧ и ещӧ ӧтчыд аттьӧ, Андрей Ефимович, отсӧг вылад, велӧдӧм вылад.
Висьталӧй миянлысь партизанскӧй аттьӧ Никита Сергеевич Хрущёвлы.
Удайтчас кӧ волыны центральнӧй штабӧ, висьталӧй, мый лоины пӧ ӧні и миян Ворошиловградскӧйын сэтшӧм-татшӧм партизанъяс...
А усьӧ кӧ тіянлы, Андрей Ефимович, шуд аддзывны асьсӧ Сталин ёртӧс, висьталӧй сылы, мый ассьыным долгнымӧс выполнитам честьӧн...
Иван Фёдорович сёрнитіс рочӧн, корсюрӧ вуджліс рӧднӧй украинаса кыв вылӧ.
— Выполнитанныд — Сталин ёрт и сідзи кывлас.
А мый ті выполнитанныд, ме ог сомневайтчы, — мужественнӧя нюммунӧмӧн, коді югдӧдіс сы чужӧмлысь став чукырторъяссӧ, шуис Андрей Ефимович.
Друг сійӧ бергӧдчис Иван Фёдоровичӧс кытшалысь йӧз дінӧ да шуис: — Мудер жӧ тайӧ Проценкоыс: ещӧ и воюйтнысӧ на эз заводитлы, а кӧсйӧ нин тӧдмавны, оз-ӧ позь снабжениесӧ получайтны центральнӧй штабысь!
Ставныс серӧктісны, генерал кындзи, коді сёрнитігчӧжыс сулаліс чӧв олігтыр, сылӧн кыз, ён чужӧм вылас кынмӧма скӧр шоглӧн выражение.
Иван Фёдоровичлӧн сӧдз лӧз синъясас вуджӧртчис мудерлун, и синъяссьыс кутісны чеччавны бикиньяс да эз кыкнансьыс ӧттшӧтш, а то ӧтисьыс, то мӧдсьыс, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ пельк бикинь кокпӧв йылас чеччыштіс ӧти синсяньыс мӧдас.
— Снабжениеыд менам аслам дзебӧма, — шуис сійӧ. — А кор бырӧ, кутам овны сідзи, кыдзи эсійӧ пӧрысь Ковпакыс, интендантствотӧг: мый вӧрӧглысь босьтам, сійӧ и миян...
Но, а мыйкӧ кӧ шыбитыштанныд... — Иван Фёдорович шевгӧдіс кияссӧ, и бара ставныс серӧктісны.
— Висьталӧй миянсянь зэв ыджыд аттьӧ франт политуправлениеса работникъяслы, найӧ миянлы ыджыд отсӧг сетісны, — полкӧвӧй комиссар званиеа олӧма военнӧйлысь кисӧ треситігтыр висьталіс Иван Фёдорович. — А тіянлы, ёртъяс... тіянлы ог нин и тӧд, мый висьтавны, сӧмын окавны верма... — И нормӧм Иван Фёдорович ӧти бӧрся мӧдӧс кутліс да окаліс НКВД-са том зонъясӧс.
Сійӧ вӧлі тӧлка морт да гӧгӧрволіс, мый любӧй делӧын оз позь ӧбидитны ни ӧти работникӧс, ыджыдӧс кӧть ичӧтӧс, сійӧ кӧ, работникыс, пуктіс делӧӧ ассьыс пайсӧ.
Тадзи сійӧ аттьӧаліс став организацияяссӧ да став йӧзсӧ, кодъяс отсалісны сылы отрядъяс да подпольнӧй сеть формируйтӧмын.
Дыр да сьӧкыд вӧлі прӧщайтчӧмыс обком кузя ёртъясыскӧд.
Крепыда кӧрталіс найӧс дружба-судьбаыс война мунан тайӧ тӧлысьясас, кодъяс лэбисны, кыдзи ӧти лун.
Вазьӧм синъясӧн торйӧдчис сійӧ ёртъяс дінсьыс да видзӧдліс гӧгӧр, кодкӧд жӧ сійӧ эз на прӧщайтчы.
Генерал, — сійӧ вӧлі неыджыд тушаа да крепыд тэчаса, — чӧв олігтыр тэрыба да вынӧн воськовтіс Иван Фёдоровичлань, нюжӧдіс кисӧ, и генераллӧн прӧстӧй роч чужӧм вылас друг тыдовтчис мыйкӧ челядьлӧн кодь.
— Аттьӧ, аттьӧ тіянлы, — пӧся шуис Иван Фёдорович. — Аттьӧ, мый пыралінныд.
Ӧні ми тіянкӧд быттьӧкӧ ӧти гезйӧн кӧрталӧмаӧсь... — И сійӧ треситыштіс генераллысь зумыд кисӧ.
Челядьлӧн кодь выражениеыс пырысь-пыр воши генерал чужӧм вылысь.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь, весиг быттьӧ скӧрысь пыркнитіс фуражкаа ассьыс ыджыд гӧгрӧс юрсӧ, сэсся сылӧн тӧлка синъясыс сувтісны Иван Фёдорович вылӧ важмозыс стрӧга.
Тыдалӧ, сылы окота вӧлі шуны мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс, но сійӧ нинӧм эз шу.
Решительнӧй здукыс воис.
— Видз асьтӧ, — вежсьӧм чужӧмӧн шуис Андрей Ефимович да кутліс Проценкоӧс.
Ставныс бара пондісны прӧщайтчыны Иван Фёдоровичкӧд, сылӧн помощниккӧд, кольччысь работникъяскӧд да ӧта-мӧд бӧрсяыс петалісны кабинетсьыс, чужӧмъяс вылас налӧн вӧлі кутшӧмкӧ мыжлуна выражение.
Сӧмын генерал ӧтнас петіс вылӧ лэптӧм юрӧн, обычнӧй тэрыб, кокни походкаӧн, кодӧс оз вӧлі позь виччысьны сылӧн кызта вӧснаыс.
Иван Фёдорович эз пет найӧс колльӧдны, сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи ӧшинь улын пондісны жургыны машинаяс.
Став тайӧ кадас кабинетын ланьтлытӧг уджалісны телефонъяс и Иван Фёдоровичлӧн помощникыс переменаӧн босьтліс то ӧти трубка, то мӧдӧс да корис звӧнитны кымынкӧ минут мысти.
Мыйӧн сӧмын Иван Фёдорович прӧститчис медбӧръя мунысьыскӧд, сылӧн помощникыс пыр жӧ мыччис ӧти трубка.
— Хлебозаводсянь... дасысь кымын нин звӧнитлісны...
Ичӧтик кинас Иван Фёдорович босьтіс трубка, пуксис пызан пельӧс вылӧ да пыр жӧ лои эз сійӧ мортӧн, то бур сьӧлӧмаӧн да нормӧмаӧн, то мудер кодьӧн да гажаӧн, коді сӧмын на ӧні прӧщайтчис аслас ёртъясыскӧд.
Жестас, кутшӧмӧн сійӧ босьтіс трубкасӧ, сылӧн чужӧм выражениеас да гӧлӧсас, кыдзи сійӧ заводитіс сёрнитны, тӧдчис спокойнӧй властность.
— Тэ эн таргы, тэ кывзышт менсьым, — шуис сійӧ, и трубкаас гӧлӧсыс пыр жӧ ланьтіс. — Ме тэныд висьталі, мый транспорт лоӧ, сідзкӧ сійӧ лоӧ.
Горторг босьтас тэнсьыд няньтӧ да йӧзсӧ кутас вердны туяс.
А бырӧдны сы мында нянь — преступление.
Мыйла нӧ тэ сійӧс войбыдсӧ пӧжалін?
Ме аддза, тэ ачыд тэрмасян, а тэ эн тэрмась, кытчӧдз ме тэныд эг разрешит тэрмасьны.
Гӧгӧрвоин? — И Иван Фёдорович ӧшӧдіс тайӧ трубкасӧ да босьтіс мӧдӧс, коді важӧн нин гораа зильгис.
Восьса ӧшиньӧд, коді вӧлі видзӧдӧ 1-бис №-а шахталань, тыдаліс карысь мӧдӧдчысь воинскӧй частьяслӧн, грузӧвӧй машинаяслӧн, эвакуируйтӧм йӧз колоннаяслӧн мунӧм.
Тасянь, мыльк вывсянь, тыдалӧ вӧлі пӧшти карта вылын моз, мый медъёнасӧ мунӧны куим вожӧн: главнӧй потокыс муніс лунвылӧ, Новочеркассклань да Ростовлань, неуна ичӧтджыкыс — асыв-лунвылӧ, Лихӧйлань, а ещӧ ичӧтджыкыс — асыввылӧ, Каменсклань.
Ӧти радӧн нюжӧдчӧм машинаяс, кодъяс сӧмын ӧні на вӧрзисны райком здание дорысь, мӧдісны мунны Новочеркассклань.
И сӧмын генераллӧн бусӧссьӧм вездеходикыс писькӧдчис уличаясӧд ворошиловградскӧй шосселань.
Тайӧ кадас аслас дивизияӧ бӧр мунысь генераллӧн мӧвпъясыс вӧліны ылынӧсь нин Иван Фёдоровичсянь.
Сотысь шондіыс бокысяньыс швачкис сылы чужӧмас.
Бусыс тупкис и машинасӧ, и генералсӧ шоперыскӧд, и бӧр пуклӧс вылын пукалысь чӧв ланьтӧм бритчытӧм майорӧс да ыджыд тушаа сержантӧс.
Ылысса артиллерийскӧй лыйсьӧмъяслӧн шыясыс, шоссе вылын машинаяслӧн жургӧмыс, карсӧ эновтысь йӧзлӧн видыс, — ставыс тайӧ невольнӧ дорліс арлыд серти да звание серти сэтшӧм разнӧй военнӧй йӧзлысь мӧвпъяссӧ грознӧй действительность дінӧ.
Иван Фёдоровичкӧд прӧщайтчысь став йӧз пиысь сӧмын Украинаса партизанскӧй штабса представитель да генерал, кыдзи военнӧй йӧз, гӧгӧрволісны, мый значитіс немецкӧй танкӧвӧй частьясӧн Миллерово босьтӧм да налӧн бросокыс Морозовскӧйлань — Донбассӧс Сталинградкӧд йитысь кӧрттуй вылын сулалысь карлань.
Тайӧ значитіс, мый Лунвыв фронтсӧ торйӧдӧма нин Рытыв-Лун фронтысь да мый Ворошиловград обласьт да Ростов обласьтлысь ыджыдджык юкӧнсӧ орӧдӧма нин центрысь, а Сталинградӧс — Донбассысь.
Дивизиялӧн могыс ӧні вӧлі сыын, медым кыдз позьӧ дырджык кутны немечьясӧс, кодъяс зырсисны Миллеровосянь лунвылӧ, сэтчӧдз, кытчӧдз Лунвыв фронтса армияяс оз удитны мунны Новочеркассклань да Ростовлань.
А тайӧ значитіс, мый дивизияыс, кодӧн командуйтіс генерал, кымынкӧ лун мысти либӧ дзикӧдз дугдас существуйтны, либӧ веськалас вражескӧй окружениеӧ.
Окружение йылысь мӧвпыс вӧлі зывӧк генераллы.
Но генерал эз кӧсйы допуститны и сійӧс, медым сылӧн дивизияыс дугдіс существуйтны.
Мӧдарсянь кӧ, сійӧ тӧдіс, мый ассьыс долгсӧ выполнитас помӧдз.
И сылӧн став душевнӧй вынъясыс ӧні вӧлі веськӧдӧма тайӧ разрешиттӧм могсӧ решитӧм вылӧ.
Аслас арлыд серти генерал вӧлі сталинскӧй школаса военачальникъяслӧн шӧр поколениеысь, а эз ыджыд поколениеысь, сійӧ поколениеысь, коді заводитіс ассьыс туйсӧ гражданскӧй война дырйи либӧ регыд мысти гражданскӧй война бӧрын дзик на том да тӧдчытӧм йӧзӧн.
Рядӧвӧй салдат, сійӧ подӧн ветлӧдліс помысь-помӧ самӧй сійӧ донецкӧй степӧдыс, кыті тӧвзис ӧні вездеходӧн.
Курскӧй крестьянинлӧн пи, дас ӧкмыс арӧса пастух, сійӧ заводитіс ассьыс воинскӧй туйсӧ, кор юраліс нин Перекоплӧн кувлытӧм славаыс.
Сійӧ лои салдатӧн Украинаын Махнолысь бандаяссӧ ликвидируйтан кадӧ: тайӧ вӧлі революция врагъяслы паныд великӧй битваяслӧн медбӧръя слабиник йӧлӧгаыс.
Сійӧ воюйтліс Фрунзе командование улын на.
Тайӧ том воясас сійӧ выдвинитчис кыдзи стойкӧй боеч.
Сійӧ выдвинитчис, кыдзи тӧлка боеч.
Но сійӧ выдвинитчис эз сӧмын та вӧсна: стойкӧй да тӧлка йӧз частӧ паныдасьлӧны войтырын.
Ичӧтикаӧн, казявтӧг, кажитчис весиг ньӧжйӧ, велаліс сійӧ быдторйӧ, мыйӧ велӧдісны боечьясӧс-красноармеечьясӧс ротнӧй политрукъяс, батальоннӧй да полкӧвӧй комиссаръяс — политотделъясысь да воинскӧй партийнӧй ячейкаясысь став лыдтӧм, нимтӧм армияыс, — мед нэмъяс чӧж олас тайӧ йӧз йывсьыс паметь!
И сійӧ эз прӧстӧ усваивайт налысь велӧдӧмсӧ, — сійӧ перерабатывайтіс да топыда тэчис сійӧс аслас душаас.
И друг выдвинитчис аслас боевӧй ёртъяс пиын кыдзи ыджыд политическӧй дарованиеа морт.
Водзӧ туйыс сылӧн вӧлі прӧстӧй да юрбергӧдчана, кыдзи сійӧ поколениеса любӧй военачальниклӧн туйыс.
Айму вӧсна ыджыд тыш заводитчигӧн сійӧ вӧлі полкса командир.
Сійӧ удитіс нин помавны Фрунзе нима Военнӧй академия, участвуйтны Халхин-Голын, Маннергеймлӧн линия дорын.
Тайӧ вӧлі вывті нин уна татшӧм арлыда да татшӧм происхождениеа мортлы, но кутшӧм этша вӧлі тайӧ!
Отечественнӧй война вӧчис сійӧс полководецӧн.
Сійӧ быдмис, но таысь на унджык — сійӧс быдтісны.
Сійӧс быдтісны ӧні великӧй война опыт вылын, кыдзи быдтылісны коркӧ военнӧй училищеын, сэсся Академияын, а сэсся кык ичӧт война опыт вылын.
Сійӧ тӧдіс, кодлы тайӧн обязан.
И кыдзи сталинскӧй школаса став ученикъясыс, сійӧ дзик ставторъяс зілис лоны аслас великӧй велӧдысь кодьӧн.
Чуймӧданаӧн вӧлі тайӧ выль ощущениеыс, асьсӧ аснас сознайтӧмыс, коді ёнмис война мунігӧн, отступлениелӧн став курыдлун вылӧ видзӧдтӧг.
Миян салдат бурджык противниклӧн салдат дорысь абу сӧмын моральнӧй превосходство боксянь, — кутшӧм сравнение вермас лоны тані! — а прӧстӧ военнӧй боксянь.
Миян командиръяс муртавтӧма вылынджыкӧсь абу сӧмын асланыс политическӧй сознательность серти, но и военнӧй образование серти, ӧдйӧ выльсӧ гӧгӧрвоны-босьтны кужӧмлун серти, быдлаын практическӧй опыт применяйтны кужӧмлун серти.
Военнӧй техника абу омӧльджык, а мыйсюрӧӧн весиг бурджык противниклӧн дорысь.
Военнӧй мысль, коді создайтіс ставсӧ тайӧс да направляйтіс ставсӧ тайӧс, петӧ великӧй историческӧй опытысь, но тайӧ жӧ кадӧ сійӧ выль, смел, кыдзи сійӧс чужтысь революция, кыдзи историяын аддзывтӧм сӧветскӧй государство, кыдзи гений мортлӧн, коді сформулируйтіс да пӧртіс олӧмӧ тайӧ мысльсӧ, — сійӧ шлывгӧ кутш бордъяс вылын.
А век жӧ лоӧ отступайтны.
Противник ӧні босьтӧ аслас лыдӧн, внезапностьӧн, лёклунӧн, кодӧс оз вермы определитны мортлӧн некутшӧм сӧвесть, босьтӧ быд разын став вынъяссӧ медбӧръя выйӧдз зэвтӧмӧн, кор оз нин думайтны резервъяс йылысь.
Кыдзи и уна сӧветскӧй военачальникъяс, генерал зэв водз гӧгӧрвоис, мый тайӧ войнаыс, став мукӧд воддза войнаяс дорысь, — людскӧй да материальнӧй резервъяслӧн война.
Найӧс колӧ вӧлі кужны лӧсьӧдны самӧй война мунігас.
Та дорысь сьӧкыдджык на вӧлі наӧн оперируйтны: распределяйтны кад серти, мӧдӧдавны сэтчӧ, кытчӧ колӧ.
Мӧскуа дорын противникӧс жугӧдӧм, лунвылын сылӧн поражение висьталісны эз сӧмын миян военнӧй мысльлӧн, миян салдатлӧн, миян техникалӧн превосходство йылысь — ещӧ ёнджыка найӧ висьталісны сы йылысь, мый войтырлӧн, канмулӧн ыджыдысь-ыджыд резервъясыс бережливӧй киясын, кужана киясын, зарни киясын.
Ӧбиднӧ, зэв ӧбиднӧ вӧлі бара отступайтны йӧз син водзын, кор, кажитчӧ, ставыс нин, дзик ставыс вӧлі тӧдса враг йылысь и ас йывсьыныс!
Генерал муніс чӧв олігтыр, мыйкӧ ёна думайтігтыр.
Мыйӧн сӧмын вездеход, эвакуируйтӧм йӧзӧн тырӧм уличаясӧд писькӧдчӧм бӧрын, воис ворошиловградскӧй шоссеӧдз, пӧшти дзик юръяс весьтӧдыс, моторъяснас омлялігтырйи, ӧти бӧрся мӧд лэбисны куим немецкӧй пикировщик.
Найӧ тыдовтчисны сэтшӧм виччысьтӧг, мый ни генерал, ни сыкӧд мунысь офицер да сержант эз удитны чеччыштны да колины машинаас.
Боечьяслӧн да беженечьяслӧн шоссе кузя потокыс вожаліс да ыльнитіс туй ӧтар-мӧдар бокас, — коді кымыньӧн уськӧдчис канаваӧ, коді топӧдчис керка мудӧд бердӧ либӧ ляскысис стен дорӧ.
И тайӧ здукас генерал аддзис дзик шоссе дорсьыс еджыд ковтаа, кузь сьӧд кӧсаяса ӧтка статя нылӧс.
Став шоссеыс зэв ылӧдз тыртӧммис, ныв коли дзик ӧтнас.
Нинӧмысь повтӧм зумыш выражениеӧн сійӧ колльӧдіс синъяснас сы весьтті живӧдысь тайӧ шевгӧдӧм бордъяс вылас сьӧд крестъяса краситӧм лэбачьяс вылас, кодъяс лэбисны сэтшӧм уліті, мый кажитчис, насянь тӧлыс кучкис нылыслы.
Мыйкӧ друг киргыштіс генерал горшын, спутникъясыс повзьӧмӧн видзӧдлісны сы вылӧ.
Генерал скӧрысь бергӧдлыштіс ассьыс ыджыд гӧгрӧс юрсӧ, быттьӧ воротникыс тапӧдіс сылысь сьылісӧ, да бергӧдчис, сылӧн эз вӧвны вынъясыс водзӧ видзӧдны шоссе вылын тайӧ ӧтка ныв вылас.
Вездеход крута кежис да, гуранӧсь му вывті чеччалігтырйи, ӧдйӧ мӧдӧдчис шоссе пӧлӧн степь кузя — эз Каменсклань, а Ворошиловградлань, кысянь сӧмын на матыстчис Краснодон дінӧ генераллӧн дивизияыс.
Нёльӧд глава
Уля Громова весьтті тӧвзьысь пикировщикъяс кӧнкӧ кар саяс нин сетісны кымынкӧ пулемётнӧй очередь шоссе кузяыс да вошины шонді югыдсьыс синъястӧ дойдысь сынӧдас.
И сӧмын кымынкӧ минут мысти ылын кылісны взрывъяс, — тыдалӧ, пикировщикъяс бомбитісны Донец вывса переправа.
Первомай посёлокын ставыс сыркакыліс.
Улялы паныд локтісны подводаяс, пышйисны быдса семьяяс.
Уля тӧдіс тайӧ став йӧзсӧ, кыдзи и найӧ тӧдісны сійӧс, но некод эз видзӧд Уля вылӧ, некод эз шыасьлы сы дінӧ.
Медся виччысьтӧмӧн вӧлі впечатление Зинаида Выриковасянь, «гимназисткасянь», коді зэв ёна повзьӧм чужӧма пукаліс ящикъяс тыра, нопъяс да пызь мешӧкъяс тыра телега вылын кык нывбаба костын.
Кутшӧмкӧ дед, картуза, еджыдӧдз пызьӧссьӧм сапӧгъяссӧ бокас ӧшӧдӧмӧн, вӧжжи помнас мыйвынсьыс нӧйтіс ассьыс омӧлик вӧвсӧ, весьшӧрӧ зілис вӧтлыны, медым скачӧн кайис кыр йылӧ.
Кӧть и вӧлі терпитны позьтӧм жар, Вырикова пукаліс коричневӧй драп пальтоа, но чышъянтӧм да шляпатӧм, и сулалысь драпӧвӧй воротник вывтіыс важмозыс воинственнӧя водзлань чурвидзисны сылӧн ичӧтик кӧсаясыс.
Первомай посёлок тайӧ районас вӧлі медся важ шахтёрскӧй посёлок, — сысянь, веськыда кӧ шуны, и заводитчис Краснодон карыс.
«Первомайӧн», либӧ, йӧз кост сёрниын «Первамайкаӧн», сійӧс кутісны шуны неважӧн на.
Важ кадъясӧ, кор тайӧ местаяссьыс из шомсӧ абу на вӧлі аддзӧма, тані вӧліны казачӧй хуторъяс, кодъяс пиын медыджыдыс вӧлі Сорокин хутор.
Изшомсӧ тані восьтісны миян нэм заводитчигӧн.
Первойя шахтаясыс, кодъясӧс вӧчавлӧмаӧсь пласт кузяыс, вӧліны пӧкатаӧсь да сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый из шомсӧ вӧлі лэптӧны вӧла либӧ весиг кипомся вӧрӧтъясӧн.
Шахтаясыс вӧліны разнӧй кӧзяинъяс киын, но важ паметь сертиыс рудниксӧ ставнас шулісны — Сорокин рудникӧн.
Шахтёръяс, центральнӧй роч губернияясысь да Украинаысь воысьяс, овмӧдчалісны хуторъясӧ казакъяс ордӧ, рӧдвужасисны накӧд да и асьныс казакъяс уджалісны нин шахтаясын.
Семьяяс содісны, юксисны, стрӧитчисны орччӧн.
Вӧчалісны выль шахтаяс — кузь мыльк сайӧ, кыті ӧні нюжӧдчӧма ворошиловградскӧй шоссе, и водзӧ балка саяс, коді юкӧ ӧні Краснодон карсӧ не ӧтыджда кык юкӧн вылӧ.
Тайӧ выль шахтаясыс вӧліны ӧтка помещик Ярманкинлӧн, либӧ «бешенӧй баринлӧн», та вӧсна и выль посёлоксӧ, коді кыптіс шахта гӧгӧрыс, первой кадас йӧз костас шуисны посёлок Ярманкин либӧ «Бешенӧй».
«Бешенӧй баринлысь» керкасӧ — ӧти судта руд каменнӧй керкасӧ, кӧні ӧти джынъяс вӧлі быдмӧ диковиннӧй быдмӧгъяса да заморскӧй пӧткаяса тӧвся сад, коді сійӧ кадас ӧтнас сулаліс балка сайын джуджыд мыльк йылын, став тӧвъясыслы восьсаӧн, тайӧ керкасӧ «бешенӧйӧн» жӧ шулісны.
Сӧвет власьт дырйи нин, первой да мӧд пятилетка воясӧ, тайӧ районас вӧлі вӧчӧма выль шахтаяс, и Сорокин рудниклӧн центрыс вуджис мӧдар бокас, стрӧиталісны сэтчӧ стандартнӧй керкаяс, учреждениеяслысь, больничаяслысь, школаяслысь, клубъяслысь гырысь зданиеяс.
Мыльк вылас, «бешенӧй барин» керкакӧд орччӧн, быдмис бордъяса мича здание районнӧй исполкомлӧн.
А «бешенӧй барин» керкаас овмӧдчис «Краснодонуголь» трестлӧн проектнӧй контора, кодлӧн служащӧйясыс оз и тӧдны вӧлі, кутшӧм керка тайӧ татшӧмыс, кӧні найӧ коллялӧны асланыс олӧмлысь коймӧд юкӧнсӧ.
Тадзи Сорокин рудник лои Краснодон карӧн.
Уля, сылӧн пӧдругаясыс да школаса ёртъясыс быдмисны асланыс карныскӧд тшӧтш.
Зэв на посньыдик школьницаясӧн да школьникъясӧн пуяс садитан праздник лунӧ найӧ тшӧтш садитісны пуяс да кустъяс ёг чукӧрӧн тырӧм да лапкорйӧн быдмӧм пустырь вылӧ, кодӧс городскӧй сӧвет индіс парк места улӧ.
Дум сы йылысь, мый тані должен лоны парк, чужи важ комсомолечьяс пӧвстын — ещӧ сійӧ кӧленасьыс на, кодъяс вӧлі помнитӧны «бешенӧй баринӧс», Ярманкин посёлоксӧ, первойя немецкӧй оккупациясӧ да гражданскӧй войнасӧ.
Кодсюрӧ на пиысь и ӧні на уджалӧны Краснодонын, мукӧдыслӧн дзормӧмаӧсь нин юрсиясныс либӧ казацкӧй будённовскӧй усъясныс, но унджыксӧ найӧс олӧмыс шыблаліс миян став му пасьта, а ӧткымынъяс кыптісны вылӧдз.
А пуяс садитӧмнас руководитіс садовник Данилыч, сійӧ и сэки нин вӧлі пӧрысь.
Но сійӧ и ӧні на уджалӧ паркын старшӧй садовникӧн, кӧть и дзикӧдз нин пӧрысьмӧма.
И со сійӧ паськаліс, тайӧ паркыс, да лои радейтана шойччан местаӧн гырысьяслы, а томйӧзлы сійӧ вӧлі весиг не местаӧн, а буретш том дзоридзалан кадся олӧмнас.
Сійӧ быдмис накӧд тшӧтш, сійӧ вӧлі на кодь жӧ том, но сылӧн веж туганъясыс шувгисны нин тӧла дырйи, и шондіа лунъясӧ сэні вӧлі нин гожсай и позьӧ вӧлі аддзыны таинственнӧй укромнӧй пельӧсъяс, а войын, тӧлыся дырйи, сійӧ вӧлі зэв мича, а арся зэра войясӧ, кор, пемыдас бергалігтыр да шарӧдчигтыр, гылалӧны кӧтасьӧм виж коръяс, сэки весиг шуштӧмкодь вӧлі сэні, тайӧ паркас.
Тадзи быдмисны томйӧз асланыс парккӧд тшӧтш, асланыс каркӧд тшӧтш да ас ногыс нимталісны сылысь районъяссӧ, слӧбӧдаяссӧ, уличаяссӧ.
Стрӧитасны выль баракъяс, — тайӧ местасӧ сідзи и нимтасны: «Выль баракъяс».
И баракыс нин некутшӧм абу, каменнӧй керкаяс нин гӧгӧр, но нимыс дырджык олӧ сы дорысь, мый сійӧс чужтіс.
Ӧнӧдз на пыр олӧ окраина «Гулю позъяс».
Коркӧ тайӧ вӧліны бокын сулалысь куим керка и детинкаяс вӧлі видзӧны сэні гулюясӧс, ӧні сэні стандартнӧй керкаяс жӧ.
«Чурилино» — тайӧ и дзик нин ӧти керка вӧлі, кӧні шахтёр Чурилин овліс.
<rus>«Сеняки»</rus> — важӧн тані сеннӧй двор вӧлі.
<rus>«Деревянная»</rus> — сійӧ дзик торъя улича, вуджанін сайын, парк сайын, сійӧ сідзи и коли став карсьыс торъяӧн, и керкаясыс колины сійӧ жӧ, пу керкаяс.
Сэні олӧ ныв Валя Борц, пемыдруд синъяса да зарни рӧма русӧй кӧсаяса, самолюбивӧй ныв ар дас сизимысь абу ыджыдджык.
<rus>«Каменная»</rus> — тайӧ первойя стандартнӧй каменнӧй керкаяса улича.
Ӧні татшӧм керкаыс уна, но «Каменнӧйӧн» шуӧны сӧмын тайӧ уличасӧ: сійӧ вӧлі первойя.
<rus>«Восьмидомики»</rus> — тайӧ нин быдса район, кӧні сулавліс ставыс кӧкъямыс татшӧм стандартнӧй керкаыс.
Донбассӧ йӧз локтӧны миян мулӧн быд помысь.
И медводдза юалӧм налӧн: кӧні овны?
Китаец Ли Фан-ча вӧчис аслыс оланін пустырын сёйысь да идзасысь, а сэсся кутіс вӧчавны ӧти бердӧ мӧд жыръяс, мазі поз моз, да лэдзавны сэтчӧ олысьясӧс дон вылӧ, кытчӧдз локтысь йӧз эз гӧгӧрвоны, мый Ли Фан-чалысь жыръяс нинӧмла босьтны, позьӧ аслыд вӧчны.
Тадзи артмис ӧти-мӧд дінас ляскысьӧм мазанкаяслӧн ыджыд район, — тайӧ районсӧ нимтісны «Шанхайӧн».
Сэсся татшӧм жӧ мазі поз кодь мазанкаясыс лоалісны кузяла балка пӧлӧныс, коді юкӧ карсӧ, и каргӧгӧрса пустырьясын, и тайӧ мазанка позъяссӧ кутісны шуны «шанхайчикъясӧн».
Сійӧ кадсяньыс, кор заводитіс уджавны районас медыджыд 1-бис №-а шахта, кодӧс вӧлі вӧчӧма буретш Сорокин хутор костӧ да важ Ярманкин посёлок костӧ, Краснодон кар паськаліс Сорокин хуторлань да пӧшти ӧтлаасис сыкӧд.
Тадзи хутор Сорокин, коді важӧн нин ӧтлаасис орчча да ичӧтджык хуторъяскӧд, лои Первомай посёлокӧн — карлӧн ӧти районӧн.
Карса мукӧд районъясысь тайӧс торйӧдӧ сӧмын сійӧ, мый тані унджык олан керкаыс кольӧма важ казачӧй хуторъясысь, — тайӧ вӧліны собственнӧй керкаяс, быдӧн аслыснога, — и олысьяс пӧвстас тані воддзамозыс жӧ вӧліны уна казакъяс, кодъяс уджалісны эз шахтаын, а кӧдзисны степын нянь да ӧтувтчисны некымын колхозӧ.
Уля Громова бать-мамлӧн керкаыс вӧлі сулалӧ посёлок помас увтасінын, — важӧн тайӧ вӧлі Гаврилов хутор, и керкаыс тайӧ вӧлі важ казачӧй керка.
Ульяналӧн батьыс Матвей Максимович Громов рӧднас вӧлі украинеч Полтавскӧй губерняысь да ичӧтысянь ветлывлӧма батьыскӧд нажӧвитчыны Юзовкаӧ.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, ён, мича да ӧтважнӧй зон, улӧдз лэччӧм русӧй кудриа, нималіс кыдзи силач-забойщик, и нывъяс радейтісны сійӧс.
И нинӧм эз вӧв шензянаыс сыын, мый сійӧ кадас, коді кажитчис Улялы библейскӧй кадӧн, кор тані воссисны медводдза шахтаяс, тайӧ местаясас сійӧ воис нажӧвитчыны да зэв ёна воис сьӧлӧм вылас Матрена Савельевналы, коді сэки вӧлі ещӧ Гаврилов хуторса сьӧд синъяса, ичӧтик казачка Матрёшаӧн.
Русско-японскӧй война дырйи сійӧ служитліс Мӧскуаса гренадёръяс 8-ӧд полкын, квайтысь ранитчылӧма, кыкысьсӧ сьӧкыда, сетлӧмаӧсь уна награда, а медбӧръясӧ — аслас гренадерскӧй полклысь знамясӧ спаситӧмысь — вежа Георгийӧс.
Сійӧ кадсяньыс сылӧн дзоньвидзалуныс омӧльтчис.
Мыйкӧ дыра сійӧ ещӧ уджаліс на посни шахтаясын, а сэсся мӧдіс служитны кучерӧн шахта бердын да сідзи и овмӧдчис татчӧ, Гаврилов хуторӧ, аслас зимогоритан олӧм бӧрын, тайӧ керкаас, коді вӧлі Матрёшалӧн приданнӧйӧн.
Муртса на Уля кутчысис рӧднӧй керка калиткаас, эбӧсыс сылӧн быри.
Уля радейтіс батьсӧ да мамсӧ, и, кыдзи тайӧ овлывлӧ томдырйи, оз позь шуны, мый сійӧ эз думайтлыв, но весиг и представитны аслыс эз вермы, мый збыль воас сэтшӧм минут олӧмас, кор ковмас аслыс решайтны ассьыс судьбасӧ семьясьыс торйӧн.
И вот тайӧ минутыс воис.
Уля тӧдіс, мый мамыс и батьыс зэв ёна йитчӧмаӧсь асланыс керкакӧд да вывті пӧрысьӧсь да висьлӧсӧсь, медым решитчыны мунны гортсьыныс.
Пиныс вӧлі армияын, а Уля вӧлі олан туйсӧ бӧрйытӧм на ныв, должностьтӧм морт, и эз вермы босьтны найӧс аслас попечение вылӧ.
А мӧд нылыслӧн, коді вӧлі арлыднас ёна ыджыдджык Уляысь да коді вӧлі верӧссайын шахтоуправлениеса служащӧй сайын, коді вӧлі олӧма морт нин да оліс на ордын, — тайӧ ыджыдджык чойыслӧн вӧлі аслас челядь, и сійӧ тожӧ эз решитчы мунны гортсьыс.
И найӧ ставныс важӧн нин решитісны, кӧть мед мый эз ло, рӧднӧй местаысь некытчӧ не мунны.
Сӧмын Улялӧн ӧтнаслӧн вот тайӧ медбӧръя минутӧдзыс лов саяс эз вӧв ни яснӧй план, ни зумыд цель.
Сылы пыр кажитчис, мый сыӧн долженӧсь распорядитчыны мукӧдъяс.
То сылы окота вӧлі мунны армияӧ, обязательнӧ авиацияӧ, и сійӧ гижавліс письмӧяс вокыслы, коді вӧлі служитӧ ӧти авиационнӧй частьын техникӧн, оз-ӧ отсав сійӧ Улялы пырны лётнӧй школаӧ.
Мукӧд дырйиыс сылы кажитчис, мый медкокни вӧлі эськӧ мунны медицинскӧй сестраяс курс вылӧ, кыдзи вӧчисны краснодонскӧй некымын ныв, — татшӧм ногнас сійӧ вермис эськӧ зэв регыдӧн веськавны действующӧй армияӧ.
То сійӧс преследуйтіс гуся мечта мунны партизанскӧй подпольеӧ, врагӧн займитӧм местаясӧ.
То друг сылы зэв окота лолі велӧдчыны, велӧдчыны водзӧ!
Войнаыд ӧд абу помтӧм, вот помасяс сійӧ, ковмас овны, уджавны, и кутшӧма ещӧ ковмасны делӧ тӧдысь йӧзыс, — а сійӧ ӧд зэв регыдӧн вермас лоны инженерӧн либӧ велӧдысьӧн.
Но сідзи некод и эз распорядитчы сы судьбаӧн, и со воис кад, кор сылы колӧ восьтыны калитка и...
Сӧмын тані сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм страшнӧя вермас вежсьыны олӧмыс.
Сійӧ должен эновтны мамсӧ, батьсӧ врагъяслы поругание вылӧ да ӧтнасӧн уськӧдчыны лишениеяслӧн, скитаниеяслӧн, тышлӧн тайӧ тӧдтӧм да страшнӧй мирас...
Сылӧн сэтшӧма лигышмуніны пидзӧсъясыс, мый тӧкӧтьӧ эз усь муӧ.
Ок, вермис кӧ эськӧ сійӧ ӧні пырны тайӧ ичӧтик хатаас, пӧдлавны ставеньяссӧ, уськӧдчыны аслас ныв вольпась вылӧ и вот сідзи куйлыны ланьтӧмӧн да нинӧм не решайтны.
Кодлы кутшӧм делӧ Уляӧдз, сьӧдіник нылӧдз!
Вот тадзи со водны вольпась вылӧ, кусыньтны кокъястӧ да овны матысса, радейтысь йӧз дінын — мый лоӧ ло...
Да и мый сійӧ лоӧ, и кор сійӧ лоӧ, и дыр-ӧ сійӧ лоӧ?
А гашкӧ, тайӧ абу нин сэтшӧм страшнӧ?
Но сэки жӧ сійӧ дрӧгмуніс гордостьсӧ унижитӧмысь, татшӧм петан туйсӧ самӧй допуститӧмсьыс унижитчӧмысь.
Да и кадыс нин эз вӧв бӧрйынысӧ: сылы паныд котӧртӧ нин вӧлі мамыс.
Кутшӧм вын чеччӧдіс сійӧс вольпась вывсьыс?
Мамыс бӧрся локтісны батьыс, чойыс, чойыслӧн мужикыс, котӧртісны челядь.
Ставныслӧн чужӧм выланыс тӧдчис зэв ёна волнуйтчӧм, а ичӧтик племянникыс бӧрдіс.
— Кытчӧ нӧ тэ вошлін, нылукӧй менам?
Тэнӧ жӧ кыа петӧмсяньыс оз вермыны аддзыны.
Котӧрт ӧдйӧ Анатолий ордӧ, сійӧ кӧ эз на мун, котӧрт, нылук! — шуаліс мамыс, и синваыс, кодӧс сійӧ эз и кӧсйы чышкавны, исковтіс сылӧн гожъялӧм, кельыд, чукырӧсь чужӧм кузяыс.
Мамыс сылӧн пыр на вӧлі сьӧд юрсиа, кӧть и пӧрысь нин да заводитӧма мышкыртчыны мулань.
Сійӧ вӧлі сьӧд юрсиа, и сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны мичаӧсь, быттьӧкӧ ыджыд дикӧй лэбачлӧн, кӧть ачыс сійӧ и ичӧтик вӧлі.
И характернас сійӧ вӧлі вына да мывкыда, — нывъясыс и пӧрысь Матвей Максимович кывзысисны сылысь.
Но вот воис час, кор нылыс ачыс должен вӧлі решитны ас йывсьыс, и мамыс эбӧстӧммис.
— Коді корсис?
Анатолий? — тэрыба юаліс Уля.
— Да, райкомсянь корсисны, — ыджыд кияссӧ сьӧкыда ӧшӧдӧмӧн мам саяс сулалігӧн висьталіс батьыс.
Кутшӧм нин пӧрысь вӧлі сійӧ!
Водзладорсяньыс сылӧн юрыс дзикӧдз кушмӧма, сӧмын балябӧжас да пельдінъясас ещӧ кольӧма на еджыд кудриясыслӧн следъясыс, найӧ пыр на гартчисны кытшъясӧн, но рыжов гренадерскӧй ускыс сылӧн вӧлі дзор нин, и чужӧм вылас щӧтьыс вӧлі дзоркодь, и нырыс дзик лӧз, и кирпич рӧма чужӧмыс сылӧн, салдат чужӧмыс, ставнас вӧлі чукырӧсь.
— Котӧрт, котӧрт, нылук! — шуаліс мамыс. — Виччысьлы, ме Анатолийӧс чукӧста! — И сійӧ, ичӧтик, пӧрысь, градъяс костӧд котӧртіс суседъяс ордас, Поповъяс ордӧ, кодъяслӧн пиыс Анатолийыс Улякӧд ӧтлаын таво помаліс Первомайын школа.
— Да водӧй жӧ ті, мама, ме ачым!
Уля уськӧдчис мамыс бӧрся, но сійӧ нин вӧлі котӧртӧ вишняяс костӧд увлань, и найӧ кутісны котӧртны ӧтлаын, пӧрысь да том.
Громовъяслӧн да Поповъяслӧн усадьбаяс костын вӧліны садъяс, кодъяс ньывка лэччисны косьмӧм балкаӧ, код пыдӧсті муніс на костын граница-плетень.
Но кӧть найӧ и нэмсӧ вӧліны суседъясӧн, Уля некор эз аддзысьлыв Анатолийкӧд, школаын да комсомольскӧй собраниеяс вылын кындзи, кӧні Анатолий частӧ выступайтліс докладъясӧн.
Ичӧтдырйиыс сылӧн вӧліны аслас зончелядьлӧн интересъяс, а старшӧй классъясын велӧдчигӧн сійӧс дэльӧдісны, быттьӧ пӧ сійӧ нывъясысь полӧ.
И збыль, кор сійӧ паныдасьліс Улякӧд, да и не сӧмын Улякӧд, кӧнкӧ улича вылын либӧ патераын, сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошліс, мый весиг и здоровайтчынысӧ эз удитлыв, а здоровайтчас кӧ, сэтшӧма гӧрдӧдас, мый любӧй ныв тшӧтш гӧрдӧдас.
Та йылысь нывъяс мукӧд дырйиыс сёрнитлывлісны ас костаныс да серамвыв лэптывлісны Анатолийӧс.
Но всё-таки Уля уважайтіс сійӧс, сійӧ вӧлі уна лыддьысьӧ, мывкыда, этша сёрниа, радейтіс сійӧ жӧ кывбуръяссӧ, кутшӧмъясӧс и Уля, чукӧртавліс жукъясӧс да бобувъясӧс, минералъяс да быдмӧгъяс.
— Таисья Прокофьевна!
Таисья Прокофьевна! — ляпкыдик плетень вомӧн суседъяс садйӧ копыртчӧм бӧрын горзіс мам. — Толечка!
Уля воис...
Кӧнкӧ мӧдарладорас вылын, пуяс сайсянь вӧсньыдик гӧлӧсӧн шыасис Анатолийлӧн чойыс.
И со Анатолий ачыс нин котӧртӧ пуяс костӧд, кодъяс тырӧмаӧсь посньыдик кисьмысь вишняясӧн, — подолсӧ да сос помъяссӧ вышивайтӧм да юрйывсӧ разьӧм украинаса дӧрӧма да балябӧжас пуктӧм узбекскӧй шапочкаа, кодӧс сійӧ новліс, медым эз лёзьнитчыны бӧрӧ сыналӧм кузь, зӧр рӧма, юрсиыс.
Сылӧн пыр серьёзнӧй, омӧлик, еджгов синкымъяса, гожъялӧм чужӧмыс вӧлі ӧзйӧ, сійӧ сэтшӧма пӧсялӧма, мый киняувсьыс кытшъясӧн тӧдчӧны ва пятнояс.
И, тыдалӧ, сійӧ дзикӧдз вунӧдӧма сы йылысь, мый Уляысь позьӧ яндысьыштны.
— Ульяна...
Тэ тӧдан, ме тэнӧ асывсяньыс нин корся, ме нин став зонъяс и нывъяс ордӧ ветлі, тэ вӧсна Витька Петровӧс мунӧмсьыс куті, найӧ миянынӧсь, сылӧн батьыс зэв ёна видчӧ, ӧдйӧджык лӧсьӧдчы! — тэрыба висьталіс сійӧ.
— Ми жӧ нинӧм ог вӧлі тӧдӧй.
Кодлӧн тайӧ распоряжениеыс?
— Райкомлӧн распоряжение — ставлы мунны.
Немечьяс вот-вот воасны татчӧ.
Ме быдӧнӧс предупредиті, а тіян компаниеыд абу, ме зэв ёна нервничайті.
А сэтчӧ жӧ Погорелӧй хуторсянь Витька Петров батьыскӧд мунӧны.
Батьыс сылӧн гражданскӧй война дырйи на тані немечьяслы паныд партизанитлӧма, нюжмасьны сылы, дерт, ни ӧти минут оз позь, и гӧгӧрвоан, Витька нарошнӧ кежӧма мела!
Вот тайӧ ёрт!
Батьыс сылӧн лесничӧй, вӧвъясыс налӧн лесхозын зэв бурӧсь!
Ме, дерт, тшӧкті виччысьыштлыны.
Батьыс видчӧ, ме шуа: «Ті жӧ асьныд важ партизан, гӧгӧрвоанныд, мый ёртӧс эновтны оз позь, сэтчӧ жӧ, — шуа, — ті, буракӧ, нинӧмысь повтӧм морт»...
Вот ми тэнӧ и виччысям, — тэрыба шуис Анатолий, тыдалӧ, кӧсйис дзик пыр жӧ висьтавны Улялы ставсӧ, мый переживайтіс, ачыс видзӧдлывліс сы вылӧ то еджгов-руд, то кельыдлӧз, друг югдӧм синъяснас, кодъяс пыр жӧ вӧчисны сэтшӧм обаятельнӧйӧн сылысь еджгов чужӧмсӧ.
И кыдзи чужӧмыс тайӧ Улялы кажитчывліс нинӧмӧн тӧдчытӧмӧн?
Анатолий чужӧмын вӧлі душевнӧй вынлӧн выражение, да, буретш, вынлӧн — кӧнкӧ кыз вомдоръяс чукыръясас, паськыд нырбордъясас.
— Толя, — шуис Уля, — Толя... тэ... — гӧлӧсыс сылӧн дрӧгмуні, плетень вомӧн сійӧ нюжӧдіс гожъялӧм ичӧтик кисӧ.
И сэки Анатолий яндысьыштіс.
— Ӧдйӧ, ӧдйӧ, — сылӧн сьӧд, сквӧзь сотысь синъясыскӧд паныдасьны полігтыр шуис сійӧ.
— Ме ставсӧ нин чукӧрті, локтӧй вӧвнаныд ворота дінӧ... локтӧй... локтӧй... — шуаліс Улялӧн мамыс, а синваыс пыр визувтіс и визувтіс сы чужӧм кузя.
Тайӧ минутӧдзыс мамыс эз на дзикӧдз веритлы, мый сылӧн нылыс ӧтнас мунас тайӧ зэв ыджыд, торксьӧм мирас, но сійӧ тӧдіс, мый нылыслы кольччыны опаснӧ, и вот сюрины бур йӧз, и накӧд пӧрнӧй морт, и ӧні ставыс нин вӧлі помассьӧма.
— Но, Толя, Валя Филатоваӧс тэ предупредитін? — шуис Уля зумыд гӧлӧсӧн. — Тэ жӧ гӧгӧрвоан, сійӧ менам медбур пӧдруга, сытӧг мунны ме ог вермы.
Анатолий чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм искренньӧй огорчение, мый сійӧ эз вермы, да и эз зіль дзебны сійӧс.
— Вӧвъясыс ӧд абу менам, и ми нин нёль морт...
Ме прӧстӧ ог тӧд, — шӧйӧвоши сійӧ.
— Но тэ гӧгӧрвоан, мый ме ог вермы эновтны сійӧс да мунны?
— Вӧвъясыс, дерт, зэв ёнӧсь, но ӧд вит морт...
— Вот мый, Толя, аттьӧ тэныд ставсьыс, ставсьыс...
Ті мунӧй, а ми Валякӧд... ми подӧн мунам, — решительнӧя шуис Уля. — Прӧщайтлӧй!
— Господи, кыдзи нӧ подӧн, донаӧй менам!
Ме ӧд тэныд став платтьӧястӧ, бельётӧ чемоданӧ тэчи, а вольпасьыд?.. — И, челядь моз кулакъяснас чужӧмсӧ чышкалігтыр, мамыс гораа бӧрддзис.
Пӧдруга дінас Улялӧн благородствоыс Анатолийлы не сӧмын эз кажитчы шензянаӧн, — тайӧ кажитчис, мый тадзи и колӧ лоны, и вӧлі эськӧ шензяна, Уля кӧ вӧчис мӧд ногӧн.
Та вӧсна Анатолий эз скӧрмы и эз петкӧдлы нетерпение, — сійӧ прӧстӧ корсис артмӧм положениесьыс петан туй.
— Да тэ кӧть юав сылысь! — горӧдіс сійӧ. — Гашкӧ, сійӧ муніс нин, а гашкӧ, оз и мӧдӧдчы некытчӧ.
Сійӧ жӧ абу комсомолка всё-таки!
— Ме котӧртла сійӧс чукӧстны, — пыркнитчис Матрена Савельевна: сійӧ дзикӧдз нин воштіс аслас вынъяслы мерасӧ.
— Да водӧй жӧ ті, мама, ме ачым ставсӧ вӧча! — сьӧлӧмсяньыс шуис Уля.
— Толька!
Дыр на ті сэні? — ён, гора гӧлӧсӧн чукӧстіс вывсянь, Поповъяс хата дінсянь, Виктор Петров.
— Вӧвъяс налӧн, дерт, ёнӧсь.
А сідз кӧ нин ковмас, ми вермам и телега бӧрсяыс котӧртны переменаӧн, — кывмӧн думайтіс Анатолий.
Но Улялы эз ковмы мунны Валяӧс корны.
Муртса на Уля мамыскӧд кайис кильчӧ дорӧдз, сэні, тайӧ кильчӧ да гортгӧгӧрса стрӧйбаяс костын, кухня да мӧс сарай костын, Уля семья пӧвстын йӧжгыльтчыштӧмӧн сулаліс Валя Филатова.
Весиг ёна гожъялӧм пырыс тӧдчис сылӧн чужӧмас кельдӧдӧмыс.
— Валюша, лӧсьӧдчы, вӧвъяс эмӧсь, ми сійӧс уговоритам, мед миянӧс кыкнаннымӧс босьтас! — тэрыба шуис Уля.
— Энлы, меным колӧ висьтавны тэныд кык кыв...
Валя кутіс сійӧс киӧдыс.
Чужӧмыс Валялӧн вӧлі серьёзнӧй да кельыд.
Найӧ мунісны калитка дінӧ.
— Уля! — шуис Валя да веськыда Улялы синмас видзӧдліс аслас ӧта-мӧдсьыс ылынкодь пукалысь сӧдз синъяснас, кӧні тыдаліс збыль мучитчӧм. — Уля!
Ме некытчӧ ог мун, ме... Уля! — шуис сійӧ выныштчӧмӧн, — тэ абу прӧстӧй морт свет вылас, да, да, тэын эм мыйкӧ вына, ыджыд, тэ быдтор верман, и збыль шуӧ менам мама — енмыс тэныд сетӧма бордъяс...
Улечка, тэ менам шудӧй свет вылас, — шуаліс Валя пӧся радейтӧмӧн, — медся шудаыс, мый менам вӧлі свет вылас, тайӧ тэ, но ме... ме тэкӧд ог мун.
Ме медся обыкновеннӧй морт свет вылас, тайӧс ме тӧда, и ме век мечтайті медся обыкновеннӧй йылысь...
Вот, думайті, велӧдча, кута уджавны, аддза бур да шань мортӧс, верӧссайӧ муна, менам лоӧны челядь, пи, ныв, олӧмным миян лоӧ долыд, прӧстӧй, и сэсся нинӧм йылысь ме эг думайтлыв.
Улечка, ме эг куж вермасьны, ме пола бокӧ мунны ӧтнам...
Да, да, ме аддза, ӧні ставыс киссьӧ, менам тайӧ мечтаясӧй, но менам мама пӧрысь, лёксӧ ме некодлы нинӧм эг вӧчлыв, ме морт тӧдчытӧм, и ме кольчча, и... и прӧстит менӧ...
И Валя бӧрддзис да кутіс чышкасьны ичӧтик чышъяннас, кодӧс пыр на чабраліс киас.
И Уля друг кутіс сійӧс, топӧдіс ас бердас да тшӧтш бӧрддзис пӧдругаыслӧн сэтшӧм тӧдса да муса русӧй юр весьтын.
Найӧ дружитісны дзик челядьдырсяньныс, ӧтлаын велӧдчисны, вуджисны классысь классӧ, ӧта-мӧдныслы висьтавлісны нывлысь первойя радлунсӧ, шоглунсӧ да тайнасӧ.
Уля вӧлі замкнутӧй и сӧмын коръясӧкӧ, сьӧлӧм пессигас, висьтавліс ас йывсьыс, а Валя пыр висьтавліс сылы ставсӧ, ставсӧ, аслас чувствояснас эз вевъявлы вӧтчыны Уля признаниеяс бӧрся, но томдырйи ӧмӧй тӧждысьӧны сы вӧсна, медым гӧгӧрвоны мӧда-мӧдӧс, — нимкодьлуныд ӧд дӧверие чувствоын, мӧда-мӧдлы ставсӧ висьтавны позянлунын.
И вӧлӧмкӧ, найӧ дзик, дзик разнӧйӧсь.
Но сы мында сӧстӧм, мича лунъяс вӧліны налӧн мелі, вежа ныв дружба сайын, мый янсӧдчандырся шогыс поткӧдліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
Валя чувствуйтіс, мый сійӧ ӧні ӧтказывайтчӧ аслас олӧмас мыйкӧ медся ыджыдсьыс да долыдсьыс, водзӧ кежлӧ кольӧ вӧлі мыйкӧ дзик руд да мыйкӧ дзик тӧдтӧм да ужаснӧй.
А Уля чувствуйтіс, мый сійӧ воштӧ единственнӧй мортӧс, кодлы сійӧ вермис шуда минутъясӧ либӧ медъёна сьӧлӧм вӧрзьӧдан кадъясӧ восьтны асьсӧ ставнас, кутшӧми эм сійӧ, Уля.
Сійӧ эз тӧждысь сы вӧсна, медым пӧдругаыс гӧгӧрвоис сійӧс, сійӧ тӧдіс сӧмын, мый сы сьӧлӧмын пыр шыасяс чувство — бурлунлӧн да покорностьлӧн, радейтӧмлӧн да прӧстӧ чуткостьлӧн чувство.
И Уля бӧрдіс сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі сы челядьдырлӧн пом, сійӧ лои пӧрнӧй мортӧн; сійӧ петӧ вӧлі мирӧ и петӧ ӧтнас.
Сӧмын ӧні сылы уси тӧдвылас, кыдзи Валя перйис сы юрси костысь лилиясӧ да шыбитіс муӧ.
Уля гӧгӧрвоис ӧні, мыйла Валя вӧчис тайӧ.
Татшӧм сьӧкыд кадас Валя гӧгӧрвоис, кутшӧм тешкодь эськӧ вӧлі сылӧн пӧдругаыс юрси костас пуктӧм татшӧм лилияа, кор взрывайтӧны шахтаяс, и та вӧсна сійӧ мездіс Уляӧс тайӧ лилиясьыс.
Сідзкӧ, сійӧ абу нин вӧлӧма сэтшӧм обыкновеннӧй мортӧн, кыдзи висьталіс ачыс, сійӧ вӧлӧм вермӧ гӧгӧрвоны унатор.
Кутшӧмкӧ предчувствие висьталіс налы, мый сійӧторйыс, мый ӧні вӧчсьӧ на костын, тайӧ вӧчсьӧ медбӧръяысь.
Найӧ эз сӧмын чувствуйтны, найӧ тӧдісны, мый найӧ кыдзкӧ аслысногӧн, душевнӧя прӧщайтчӧны нэм кежланыс.
Та вӧсна найӧ бӧрдісны дзик сьӧлӧмсяньыс, асланыс синваысь яндысьтӧг да сійӧс кутны зільтӧг.
Уна синва вӧлі кисьтӧма тайӧ воясас — эз сӧмын донецкӧй, а став жуглӧм, сотӧм, вирӧн киськалӧм сӧветскӧй муӧ.
Тайӧ синваяс пӧвстас вӧліны и бессилиелӧн, ужаслӧн, терпитны позьтӧм доймӧмлӧн синваяс.
Но мыйта вӧлі бур, вежа, благороднӧй синваыс — медся вежа да благороднӧйыс, кутшӧмъясӧс сӧмын кисьтлывліс человечество.
Муртса на кутіс таргыны ворота дінӧ воысь, пӧлӧс решеткаа, селянскӧй кузь телега, кытчӧ тырыс лӧдӧмаӧсь тубрасъяс да чемоданъяс, кодӧ доддялӧмаӧсь дышлоӧ кык бур гнедӧй вӧвъясӧс, кодъясӧн веськӧдліс кыз ён чужӧма олӧмакодь ыджыд мужчина, полувоеннӧй гимнастёркаа да кучик картуза, — Уля нетшыштчис пӧдруга дінсьыс, кузьмӧс кимӧдзнас, пӧдушкаӧн моз, чышкыштіс синвасӧ, и сылӧн чужӧмыс лои обычнӧй выражениеа.
— Прӧщай, Валя...
— Прӧщай, Улечка. — Валя бӧрддзис ыджыд гӧлӧсӧн.
Найӧ окасисны.
Вӧла-доддя сувтіс ворота дорӧ.
Сы сайсянь, котӧртӧм вӧсна гӧрдӧдӧмаӧсь да пӧсялӧмаӧсь да сідзжӧ бӧрдӧм чужӧмаӧсь, мыччысисны Анатолийлӧн мамыс — Таисья Прокофьевна, сӧдз синъяса да еджыд юрсиа, ыджыд тушаа, еджыд яя здоровӧй казачка, да Анатолийлӧн ичӧтджык чойыс, Наташа.
Батьыс сылӧн война первой лунъяссянь вӧлі фронт вылын.
Анатолий пукаліс нин додь вылын.
Сыкӧд орччӧн пукаліс восьса морӧса майкаа, сьӧд юрсиа, миловиднӧй, жугыль выражениеа, смел челядь синъяса Виктор Петров, коді киас кутіс мыйӧнкӧ небыдторйӧн быдмалӧм да шнурӧн кӧрталӧм гитара.
Уля бергӧдчис да, быттьӧкӧ пуысь вӧчӧм, муніс семьяыслы паныд.
Сылы вайисны нин чемодан, нопторъяс, чышъян.
Ыджыд дикӧй пӧткалӧн кодь гырысь сьӧд синъяса мамыс, ичӧтик да пӧрысь, уськӧдчис сы дінӧ.
— Мама, — шуис Уля.
Мамыс ӧвтыштіс косіник кияснас да пласьт уси.
Витӧд глава
Войтыръяслӧн великӧй переселение кадсянь донецкӧй степь эз аддзыв йӧз массаяслысь татшӧм движениесӧ, кутшӧм вӧлі 1942 вося тайӧ июлься лунъясас.
Шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс кузя и веськыда степь кузя сотысь шонді улын асланыс обозъясӧн, артиллерияӧн, танкъясӧн мунісны Гӧрд Армиялӧн отступайтысь частьясыс, детскӧй домъяс да садъяс, скӧт стадаяс, грузӧвикъяс, беженечьяс — то колоннаясӧн, то кыдзи веськалӧ, йӧткисны ас водзвыланыс кӧлуй тыра тачкаяс, кӧні нопторъяс вылын пукалісны челядь.
Найӧ мунісны да талялісны розъялысь да розъялӧма нин няньяс, и некодлы нин эз вӧв жаль тайӧ няньыс — ни налы, кодъяс талялісны, ни налы, кодъяс кӧдзлісны, — тайӧ няньясыс лоины некодлӧн: сійӧс колисны немечьяслы.
Колхознӧй да совхознӧй картупель муяс да градъяс вӧліны восьсаӧсь быдӧнлы.
Беженечьяс керисны картупельсӧ да пӧжалісны сійӧс бипур пӧим пытшкын, бипурсӧ пестісны идзасӧн либӧ станицаса плетеньясӧн, — быдӧн ордысь, коді сэті муніс подӧн либӧ вӧлӧн, позьӧ вӧлі аддзыны кисьыныс ӧгурцы, помидор, кавунлысь либӧ дынялысь сочнӧй шӧрӧм.
И сэтшӧм бус сулаліс степь весьтын, мый позьӧ вӧлі син лапнитлытӧг видзӧдны шонді вылӧ.
Сійӧтор, мый отступайтысь потокӧ лыа чир моз веськалӧм торъя мортлӧн взгляд боксянь, коді ёнджыкасӧ отражайтӧ сійӧс, мый вӧчсьӧ сы пытшкын, а оз сійӧс, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын, вермис кажитчыны случайнӧйӧн да тӧлктӧмӧн, збыльвылассӧ вӧлі масштаб сертиыс ньӧтчыд на вӧвлытӧм йӧз массаяслӧн да материальнӧй ценностьяслӧн движениеӧн, кодӧс вайӧдіс действиеӧ войналӧн сложнӧй, организованнӧй, уна сё да сюрс гырысь да посни йӧз воля серти двигайтчысь, войналӧн государственнӧй механизмӧн.
Но кыдзи тайӧ овлӧ вынужденнӧя тэрыба отступайтігъясӧн, войска массаяслӧн да гражданскӧй населениелӧн тайӧ главнӧй, гырысь, кӧть и сьӧкыд, но осмысленнӧй движениесьыс кындзи, став туйяс кузя и веськыда степь кузя асыввывланьӧ да асыв-лунланьӧ мунісны беженечьяс; посни учреждениеяс да коллективъяс; торъявлӧм командаяс да войскалӧн обозъяс, кодъясӧс вӧлі жугӧдӧмаӧсь бойясын, кодъяс воштӧмаӧсь связь, вошӧмаӧсь туй вывсьыс; военнӧйяслӧн группаяс, кодъяс кольӧмаӧсь висьӧм либӧ ранитчӧм вӧсна, транспорт тырмытӧм вӧсна.
Тайӧ, то гырысьджык, то посниджык группаясыс, кодъяс некутшӧма эз тӧдны сы йылысь, мый збыльвылас вӧчсьӧ фронт вылын, мунісны сэтчӧ, кытчӧ налы кажитчис бурджык, выгоднӧджык, тыртісны став костъяссӧ да сӧнъяссӧ главнӧй движениелысь да медводз тыртісны Донец да Дон вомӧн вуджӧдчанінъяс, кӧні пуръяс да понтоннӧй посъяс дінын, сынӧдсянь вражескӧй бомбардировка улын, сутки чӧж бергалісны быдса таборъясӧн йӧз, машинаяс, вӧла-доддяяс.
Кӧть и некутшӧм тӧлк эз вӧв гражданскӧй йӧзлы Каменскланьӧ мунӧмысь сэки, кор немецкӧй частьяс петісны нин ылӧ Донец ю мӧдлапӧлӧ, Морозовскӧйлань, краснодонса беженечьяслӧн ёна ыджыдджык юкӧныс веськӧдчис буретш сэтчань, сы вӧсна мый сэтчӧ вӧлі мунӧны сӧмын на ӧні Краснодон эновтысь головнӧй частьясыс дивизиялӧн, кодӧс шыбитӧмаӧсь Донец дорын Миллеровосянь лунвылынджык миянсьыным оборона ёнмӧдӧм могысь.
И буретш тайӧ потокас веськалі селянскӧй телега, кытчӧ доддялӧма кык гнедӧй ён вӧлӧс, а телега вылас мунісны Уля Громова, Анатолий Попов, Виктор Петров да сылӧн батьыс.
Муртса на син водзсьыныс саялісны хуторса медбӧръя стрӧйбаяс, кор мукӧд вӧлаяс да машинаяс костын тайӧ вӧлаыс петіс мыльк йывсянь, ньывкӧн лэччис туй вылӧ, енэж пыдӧссяньыс немвиччысьтӧг вувзьысис моторъяслӧн лёкысь равзӧм, и бара уліті юръяс весьтті, шондісӧ сайӧдӧмӧн, тӧвзисны немецкӧй пикировщикъяс, сяркнитісны пулемётъясысь шоссе кузя.
Викторлӧн батьыс, кучик картуза, яя чужӧма да ыджыд гӧлӧса ён ыджыд мужик, друг едждӧдіс.
— Кежӧй степӧ!
Водӧй! — лёк горшӧн горӧдіс сійӧ.
Но том войтыр чеччыштісны нин телегасьыс да уськӧдчисны шобді пӧвстӧ.
Викторлӧн батьыс, вӧжжияссӧ чӧвтӧм бӧрын, тожӧ чеччыштіс телегасьыс да сэні жӧ места вылас воши, быттьӧ сылі, быттьӧ тайӧ эз вӧв сьӧкыд сапӧгъяса мужик-лесничӧй, а бесплотнӧй лов.
Телега вылӧ коли ӧтнас Уля, — сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ эз пышйы.
Но тайӧ жӧ здукас повзьӧм вӧвъясыс сэтшӧма нетшыштчисны, мый тӧкӧтьӧ эз уськӧдны сійӧс телегасьыс.
Уля кӧсйыліс кутчысьны вӧжжиӧ, но эз вермы судзӧдчынысӧ: вӧвъясыс тӧкӧтьӧ эз зурасьны водзвывса бричкаӧ да сувтісны кык кок йылас, сэсся чепӧсйисны бокӧ, тӧкӧтьӧ эз орӧдны постромкаяссӧ.
Кузь, ыджыд телегаыс пӧрліс, но бара сувтіс кӧлесаяс вылас.
Ӧти кинас телега дорышӧ, а мӧднас кутшӧмкӧ сьӧкыд нопйӧ кутчысьӧмӧн Уля зэвтіс став вынсӧ, медым не усьны: сійӧс эськӧ сэні жӧ талялісны гӧгӧр беснуйтчысь мукӧд вӧвъяс.
Гырысь гнедӧй вӧвъяс йӧймӧм вӧснаыс гӧнитісны талялӧм сю пӧвстӧд йӧз да вӧлаяс костӧд, сувтлывлісны кык кок йылас, шкоргисны да резсисны быгйӧн.
Воддза бричкасьыс друг чеччыштіс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, еджгов юрсиа, шапкатӧм том морт да уськӧдчис, кажитчӧ, веськыда вӧвъяс улас.
Уля эз пыр гӧгӧрво, мый лои, но здук мысти сувтӧм бурыся да жергӧдӧм вома вӧв юръяс костысь сійӧ аддзис сылысь зэв том, свежӧй, югъялысь синъяса, кодъясын тӧдчис вӧвлытӧм напряжение да вын, банйӧм банбокъяса, скуластӧй чужӧм.
Вына кинас том морт кутӧма вӧжжиӧдыс вомкӧрт бердтіыс шкоргысь ӧти вӧлӧс, сулалӧ вӧла дышлоа костас, ёнджыка зырсьӧ вӧвланьыс, медым сійӧс эз уськӧд дышлоыс.
Том морт сулаліс ыджыд тушаа, ӧкуратнӧй, мичаа гладитӧм выль руд костюма, сьӧдгӧрд галстука, и пинжак зепсьыс тыдыштіс еджыд лы пома складнӧй ручка.
Мӧд кинас сійӧ дышло вывтіыс зілис кутны вӧжжиӧдыс мӧд вӧвсӧ.
Сӧмын руд пинжак улас польдчӧм мускулъясысь артмӧм рӧч сертиыс да вӧлӧс кутысь гожъялӧм килутшас ёна тӧдчысь сӧнъяс серти тыдалӧ вӧлі, кутшӧма сійӧ мыйвынсьыс зэвтчӧма.
— Тпру... тпру... — шуаліс сійӧ эз зэв гораа, но повелительнӧя.
И тайӧ здукас, кор сылы удайтчис кутны вӧжжиӧдыс и мӧд вӧвсӧ, сы киын дзик пыр жӧ раммисны кыкнан вӧлыс.
Найӧ ещӧ пыркӧдісны на бурысьяссӧ, зверь синнаныс кӧсӧя видзӧдлывлісны сы вылӧ, но сійӧ эз лэдз найӧс, кытчӧдз найӧ дзикӧдз эз раммыны.
Том морт лэдзис вӧжжияссӧ кисьыс, и первойӧн, мый сійӧ вӧчис, — тайӧ ёна шензьӧдіс Уляӧс, — ыджыд кипыдӧсъяснас сійӧ ӧкуратнӧя мольӧдыштіс ассьыс пӧшти дзугсьӧм, кӧсӧй проборӧн сыналӧн еджгов-руд юрсисӧ.
Сэсся сійӧ лэптіс Уля вылӧ пӧсялӧмсьыс кӧтасьӧм чужӧмсӧ, коді вӧлі челядьлӧн кодь да скуластӧй, гырысь синъяса, зарни рӧма кузь синлысъяса, сэсся чужӧмтырнас простодушнӧя да гажаа нюмъёвтіс.
— Бур в-вӧвъяс, вермисны пасьвартны, — шуис сійӧ, ачыс неуна мыкталігтыр да пыр на чужӧмтырнас нюмъялігтыр видзӧдіс Уля вылӧ, коді век на кутчысьӧма телега дорышӧ да ыджыд нопйӧ да, тӧкӧтьыштӧ нырбордъяссӧ паськӧдлігтыр, уважениеӧн видзӧдіс сы вылӧ сьӧд синъяснас.
Йӧз бӧр локталісны шоссе вылӧ да корсисны ассьыныс вӧвъяссӧ да машинаяссӧ.
Мукӧдлаас, тыдалӧ, усьӧмаяс да ранитчӧмаяс дінын, чукӧрмӧмаӧсь нывбабаяс: сэсянь кылісны ойзӧмъяс да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧмъяс.
— Ме зэв ёна полі, мися найӧ тойыштасны тэнӧ дышлонас! — шуис Уля, волнуйтчӧмысла нырбордъясыс неуна дрӧгнитлывлісны.
— Ме ачым сыысь полі.
Но вӧвъясыс абу лёкӧсь, кодзӧмаӧсь, — наивнӧя шуис сійӧ да кузь чуньяса гожъялӧм ыджыд кинас тапкӧдыштіс югъялысь пӧсялӧм сьыліас вӧвлы, код дорын матынджык сулаліс сійӧ.
Ылын, кытӧнкӧ Донец дорын нин, кылісны бомбёжкалӧн пыдын кодь да ӧттшӧтш зэв ёсь шыяс.
— Зэв жальӧсь йӧзыс, — гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын шуис Уля.
Вӧлаяс да йӧз мунісны нин на дінті кыкнанладорӧдыс, кытчӧдз судзис синмыд, быттьӧкӧ визувтіс бузгысь ыджыд ю.
— Да, жальӧсь.
А медся нин миян мамъясным.
Мый найӧ переживайтӧны!
И мый нӧшта ковмас налы переживайтны! — шуис том морт, и пыр жӧ сылӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй, и кымӧс вылас сылӧн, не арлыд сертиыс, чукӧрмисны ёна тӧдчысь кузяланога чукыръяс.
— Да, да... — шытӧг висьталіс Уля, сразу представитіс ассьыс мамсӧ, кыдзи сійӧ, ичӧтик, пласьт куйліс чишкассьӧм му вылын.
Виктор Петровлӧн батьыс, сідзжӧ виччысьтӧг, кыдзи и вошлі, тыдовтчис вӧвъяс дінын да зэв тӧждысьӧмпырысь кутіс видлавны постромкаяссӧ, шлеяяссӧ, вӧжжияссӧ.
Сы бӧрся, сералігтыр да узбекскӧй шапкаа юрсӧ мыжапырысь бергӧдлігтыр да сэк жӧ обычнӧй серьёзнӧй выражениесӧ воштытӧг, тыдовтчис Анатолий Попов, сы бӧрся тожӧ неуна яндысьыштӧм Виктор.
— Гитараыс менам абу жугалӧма? — тӧждысигтыр доддьӧ видзӧдлӧм бӧрын тэрыба юаліс Виктор.
А мыйӧн аддзис стежитӧм эшкын пытшкысь, тубрасъяс костӧ пуктӧм гитарасӧ, аслас смел да жугылькодь синъяснас видзӧдліс Уля вылӧ да серӧктіс.
Пыр на вӧвъяс костын сулалысь том зон копыртчыліс дышло улӧ да вӧв сьылі улӧ да, аслас паськыд пельпомъяс вылын еджгов юрсиа шапкатӧм еджыд юрсӧ прӧстӧя да кокниа нуигтыр, матыстчис телега дінӧ.
— Анатолий! — нимкодя горӧдіс сійӧ.
— Олег!
Найӧ топыда кутісны ёрта-ёртсӧ киясӧдныс гырддзасьыс вылітіджык, и сэки Олег синбӧжнас видзӧдліс Уля вылӧ.
— Кошевой, — висьтасис сійӧ да нюжӧдіс сылы кисӧ.
Сылӧн ӧти пельпомыс, шуйгаыс, вӧлі вылынджык мӧдсьыс.
Сійӧ вӧлі зэв том, дзик на челядь, но сылӧн гожъялӧм чужӧмас, кокни кузь тушаас, весиг лӧсьыда гладитӧм паськӧмас, тайӧ пемыдгӧрд галстукас да складнӧй ручкалӧн еджыд помас, сылӧн став вӧрас манераясас, неуна мыкталышталӧм сёрнитӧмас тӧдчӧ вӧлі сэтшӧм свежӧйлун, вын, бурлун, душевнӧй ясность, мый Уля сразу жӧ кутіс чувствуйтны сы дінӧ дӧверие.
А сійӧ, том мортлӧн невольнӧй наблюдательностьӧн, пырысь-пыр жӧ гӧгӧр видзӧдліс сылысь еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа статя тушасӧ, коді вӧлі муяс вылын уджавны велалӧм сиктса нывлӧн кодь ён да гибкӧй коска, сы вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъяссӧ, кыз кӧсаяссӧ, мича нырбордъяссӧ, гожъялӧм стройнӧй, кузь кокъяссӧ, кодъясӧс сӧмын пидзӧссьыс неуна улӧдзджык тупкӧ сьӧд юбкаыс. Том морт ыпнитіс-гӧрдӧдіс, крута бергӧдчис Викторлань да, яндысьыштӧмӧн, сетіс сылы кисӧ.
Олег Кошевой велӧдчис краснодонса — Горькӧй нима — медыджыд школаын, коді вӧлі сулалӧ карса паркын.
Уляӧс да Викторӧс сійӧ аддзис первойысь на, а Анатолийкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма сэтшӧм тӧждысьтӧм дружбаӧн, коді унаысь овлывлӧ активнӧй комсомолечьяс костын, дружбаӧн ӧти комсомольскӧй сӧвещанньӧсянь мӧдӧдз.
— Да, со кӧні лои аддзысьны, — шуис Анатолий. — А помнитан, войдӧрлун на ми ставным ӧтчукӧрӧн пыралім тэ ордӧ ва юны, и тэ миянӧс ставнымӧс тӧдмӧдін... аслад бабушкаыдкӧд! — серӧктіс сійӧ. — Сійӧ мый, тэкӧд жӧ мунӧ?
— Оз, б-бабка кольччис.
И мама кольччис, — шуис Олег, и сылӧн кымӧс вылас бара чукӧрмисны кузьмӧс чукыръяс. — Ми витӧн: Коля, мамалӧн вокыс — кывйӧй некыдзи оз бергӧдчы шуны сійӧс дядяӧн! — нюмъёвтіс сійӧ. — Сылӧн гӧтырыс, да налӧн пиыс, да д-дедӧ, коді миянӧс нуӧдӧ, — и юрнас довкнитӧмӧн сійӧ индіс водзын сулалысь бричка вылӧ, кысянь сійӧс унаысь нин чукӧстлісны.
Ичӧтик тушаа, тэрыб кокъяса буланӧй вӧлӧ доддялӧм бричка ӧні пыр быгыльтчис водзвылын, а гнедӧй вӧвъяс сэтшӧма зырӧдісны бӧрсяньыс, мый налӧн васӧд ныррозьясысь петысь жарыс ӧвтіс бричкаын пукалысьяслы сьыліясас да пельясас.
Олег Кошевойлӧн дядяыс, Николай Коростылев, либӧ дядя Коля, «Краснодонуголь» трестса инженер-геолог, лӧз пинжака да гача, сьӧд синкымъяса, карӧй синъяса, мича том морт, племянниксьыс сӧмын ар сизимӧн ыджыдджык, коді дружитіс сыкӧд, кыдзи равнӧйкӧд, ӧні эльтіс сійӧс Уляӧн.
— Тайӧс, вокӧ, оз позь упуститны, — племянник вылас видзӧдтӧг гажтӧм гӧлӧсӧн брунгис дядя Коля, — шутка шуны, кутшӧм нылӧс тӧкӧтьӧ ли смертьысь эн спасит!
Тані, вокӧ, сватъястӧг делӧыд оз коль.
Збыль, Марина?
— А вешйӧй сэтысь!
Ме сідзи нин дӧзми ставсьыс!
— А збыль ӧд лӧсьыд? — юасис Олег аслас томиник тьӧткаыслысь. — Веськыда чудо, сэтшӧм лӧсьыд!
— А Леночкаыд?..
Эк тэ, Олежка-дролежка! — сьӧдіник синъяссӧ сы вылӧ сюся чӧвтлӧм бӧрын шуис тьӧткаыс.
Марина тьӧтка вӧлі медмича хохлушка тьӧткаяс пиысь, кодъяс, кажитчӧ, лэччӧмаӧсь лубочнӧй картина вылысь, — вышивайтӧм украинаса ковтаа, монистоа, сьӧдіник, еджыд пиньяса, пышнӧй юрсиа, коді пушистӧй кымӧр моз сувтӧма юр гӧгӧрыс, — весиг немвиччысьтӧг туйӧ петӧмыс абу торкӧма сылысь мичмӧдчӧмсӧ.
Кинас сійӧ кутіс куим арӧса кызіник детинкаӧс, коді зэв кыпыдпырысь шыасьліс став вылас, мый сійӧ аддзис ас гӧгӧрсьыс, да некутшӧма эз вермы чайтны, кутшӧм ужаснӧй мирӧ сійӧ веськалі.
— Ме тадзи шуа: Леночка, сійӧ, збыль, пара миян Олеглы, а тайӧ кӧть и зэв мичаник, но миянлысь Олегӧс радейтны оз вермы, ӧд Олег ещӧ челядь на, а сійӧ нин ныв дай бог! — тэрыба сёрнитіс Марина тьӧтка, ачыс беспокойнӧя кодзлӧдліс сьӧд синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да частӧ видзӧдлывліс енэж вылӧ. — Ӧд кор нывбабаыд пӧрысь нин, сэки сылы сьӧлӧм вылас воӧны детинкаяс, а сійӧ кӧ томиник на, сэки сійӧ некор оз кут радейтны ассьыс томджыкӧс, тайӧс ме ас серти шуа, — висьталіс сійӧ сэтшӧм тэрыба, коді петкӧдліс, мый тьӧтка збыльысь «дӧзмӧма».
Лена Позднышева вӧлі Олегкӧд ӧти классын велӧдчысь ныв, коді кольччис Краснодонӧ, кодкӧд Олег дружитліс, кодӧс радейтіс да кодлы вӧлі сиӧма сылӧн дневниксьыс уна лист бок.
Гашкӧ, Олег и збыль лёка поступитіс, кор сэтшӧм восторженнӧя шуис Уля йылысь?
Но, а мый нӧ таын вермас лоны лёкыс?
Леночка — тайӧ нин нэм кежлас сы сьӧлӧмын, тайӧ нин некытчӧ оз вермы удитны, а Уля...
И сійӧ бара ас водзсьыс аддзис Уляӧс, и тайӧ вӧвъяссӧ, и бара чувствуйтіс, кыдзи шуйгавывса вӧлыс лолаліс сы вылӧ.
И неужели та бӧрын Марина вермас лоны прав, мый тайӧ нылыс оз вермы радейтны сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ ещӧ детинка на!
«Ок тэ, Олежка-дролежка»!..
Сійӧ вӧлі нывъяс вылӧ ыштысь и ачыс тӧдіс тайӧс.
Кыкнан вӧлаыс, бричка да кӧсӧй решеткаа селянскӧй телега, дыр на ещӧ кытшлалісны степь кузя, зілисны панйыны колоннасӧ, но вӧліны ещӧ уна сё да уна сюрс йӧз, кодъяс сідз жӧ зілисны писькӧдчыны водзӧ, и быдлаын, кытчӧдз судзис син, вӧлі сэтшӧм жӧ поток, коді артмӧма йӧзысь, машинаясысь да вӧлаясысь.
И вочасӧн Олегӧс эновтісны и Улялӧн и Леночкалӧн образъясыс, и ставсӧ сайӧдіс тайӧ помасьлытӧм йӧз потокыс, кодын, кыдзи саридз вылын дзибрӧс пыжъяс, катласисны буланӧй вӧлӧ доддялӧм бричка да гнедӧй вӧвъяса телега.
Степыс помтӧг и дортӧг нюжӧдчӧма светса быдладор помланьыс, енэжтас дорын пуркйисны пӧжаръяслӧн сук тшынъясыс, и сӧмын зэв ылын асыввылын кельыдлӧз енэжын чукӧрмисны вӧвлытӧм сӧстӧм, яснӧй, гартчӧм кымӧръяс, и нинӧм эськӧ эз вӧв шензянаыс, сійӧ кымӧръяссьыс кӧ лэбзисны эзысь трубаяса еджыд ангелъяс.
Олеглы дум вылас уси небыд, бур кияса мамыс...
...Мама, мама!
Тэнсьыд киястӧ ме помнита сійӧ кадсяньыс, кор куті ме сознавайтны ачымӧс свет вылас.
Гожӧмбыднас найӧ пыр гожъявлісны да гожъялӧмыс эз вушйыв и тӧвнас, — сійӧ вӧлі зэв нежнӧй, рӧвнӧй, сӧмын сӧнъяс вывтіыс неуна сьӧдджык.
А гашкӧ, найӧ, тэнад киясыд, и чорыдджыкӧсь вӧліны, — ӧд налы олӧмас сы мында удж сюрлі, — но найӧ кажитчылісны меным пыр сэтшӧм нежнӧйӧн, а ме сэтшӧма радейтлі окавны найӧс веськыда сьӧд сӧнъяссӧ.
Да, буретш сійӧ кадсяньыс, кор ме куті сознавайтны ачымӧс, да медбӧръя минутӧдзыс, кор тэ лигышмунӧмӧн, ньӧжйӧник, медбӧръяысь пуктін юртӧ менам морӧс вылӧ сьӧкыд олан туйӧ колльӧдігӧн, ме пыр помнита тэнсьыд киястӧ уджын.
Ме помнита, кыдзи найӧ гудрасисны майтӧг быг пытшкын, менсьым прӧстыняяс песлалігӧн, кор тайӧ прӧстыняясыс вӧліны на сэтшӧм ичӧтикӧсь, мый вӧліны пелёнка кодьӧсь, и помнита, кыдзи тэ ичӧтик тулупа, тӧлын, ваялін карнан йылын ведраяс, кепыся ичӧтик китӧ пуктӧмыд водзладорад карнан вылас, ачыд сэтшӧм ичӧтик да пушистӧй, кепысьыд кодь.
Ме аддза тэнсьыд неуна кызыштӧм сустава чуньястӧ букварь вылысь, и ме шуала тэ бӧрся: <ns>«бе-а-ба, ба-ба»</ns>. Ме аддза, кыдзи тэ аслад ён кинад матыстан идзас костӧ чарла, мӧд ки мӧдзнад идзассӧ чарла вылас чеган, аддза чарлаыслысь тэрыба югъялӧмсӧ, а сэсся эсійӧ тэрыба и плавнӧя, сэтшӧм женственнӧя вӧрӧмсӧ киыдлысь да чарлаыдлысь, кор идзас китырсьыс шепъяссӧ ӧвтыштан сідзи, медым оз чегъясь кинад топӧдӧм идзасыс.
Ме помнита тэнсьыд киястӧ, кодъяс оз куснясьны, гӧрдӧдӧмаӧсь, турдӧмаӧсь юкмӧсса кӧдзыд ваысь, кӧні тэ пожъялін бельё, кор ми олім ӧтнанным, — чайтсьӧ вӧлі, дзик ӧтнанным став свет вылас, — и помнита, кутшӧм тӧдлытӧг тэнад киясыд вермисны пиыдлысь чуньсьыс перйыны жель да кутшӧм ӧдйӧ найӧ пысавлісны емӧ сунис, кор тэ вурсин да сьылін — сьылін сӧмын аслыд да меным.
Ӧд нинӧм свет вылас абу сэтшӧмыс, мый вӧчны эськӧ эз кужны тэнад киясыд, мый эськӧ эз вӧв налы вын сертиыс, мыйсӧ эськӧ найӧ зывӧктісны!
Ме аддзылі, кыдзи найӧ гудралісны сёй мӧс куйӧдкӧд, медым хата мавтавны, и ме аддзылі тэнсьыд китӧ, коді тыдаліс шӧвк пиысь, а чуняс вӧлі чунькытш, кор тэ лэптін молдаванскӧй гӧрд вина тыра стӧкан.
А кутшӧм покорнӧй нежностьӧн тэнад кызіник да гырддзасьыд вылітіджык еджыд киыд сывйыштіс дядьлысь сьылісӧ, кор сійӧ, тэкӧд ворсігӧн, лэптіс тэнӧ ки вылас, — дядь, кодӧс тэ велӧдін радейтны менӧ и кодӧс ме почитайті рӧднӧйӧс моз, сӧмын нин куш сы вӧсна, мый тэ радейтін сійӧс.
Но медся ёна, нэм кежлӧ запомниті ме, кутшӧм нежнӧя шыльӧдісны найӧ, тэнад киясыд, кодъяс вӧліны неуна сарӧгӧсь да сэтшӧм шоныдӧсь и ыркыдӧсь, кыдзи найӧ шыльӧдісны менсьым юрсиӧс да сьыліӧс, и морӧсӧс, кор ме джынвыйӧ садьтӧг куйлі вольпась вылын.
И кор кӧть ме эг восьтыв синъясӧс, тэ пыр вӧлін ме дінын, и ночник ӧзйис жырйын, и тэ видзӧдін ме вылӧ аслад вӧйӧм синъяснад, быттьӧ пемыдсянь, ачыд ставнас чӧв-лӧнь да югыд, быттьӧ ризіа.
Ме окала тэнсьыд сӧстӧм, вежа киястӧ!
Тэ колльӧдін пиянтӧ война вылӧ, — эн кӧ тэ, сідзкӧ мӧд, сэтшӧм жӧ, кутшӧм тэ, — мукӧдъяссӧ тэ нэмнад нин он вермы виччысьны, а тайӧ чашаыс кӧ муніс тэ бокті, то сійӧ эз мун мукӧд бокті, коді сэтшӧм жӧ, кутшӧм и тэ.
Но и война лунъясӧ кӧ йӧзлӧн эм кусӧк нянь и эм ас вылас паськӧм, и му вылын кӧ сулалӧны сёрӧмъяс, и рельсъяс кузя котӧртӧны поездъяс, и садйын дзордзалӧны вишняяс, и домнаын бушуйтӧ би, и кодлӧнкӧ тыдавтӧм вын кыпӧдӧ воинӧс му вылысь либӧ вольпась вылысь, кор сійӧ висьмӧма либӧ ранитчӧма, — ставсӧ тайӧс вӧчисны меным мамлӧн киясыс — менам, и сылӧн, и сылӧн.
Видзӧдлы гӧгӧр и тэ, том морт, другӧй менам, видзӧдлы ме моз да висьтав, кодӧс тэ олӧмад ӧбижайтлін ёнджыка ассьыд мамтӧ дорысь, — оз-ӧ ме вӧсна, оз-ӧ тэ вӧсна, оз-ӧ сы вӧсна, оз-ӧ миян неудачаяс, ӧшибкаяс вӧсна и оз-ӧ миян шог вӧсна дзормыны миян мамъясным?
А ӧд воас час, кор сьӧлӧмыдлы мучительнӧй упрёкӧн бергӧдчас тайӧ ставыс мамыд гу дорын.
Мама, мама!..
Прӧстит менӧ, сы вӧсна мый тэ ӧтнад, свет вылас сӧмын тэ ӧтнад верман прӧщайтны, пукты китӧ юр вылӧ, кыдзи вӧлі челядьдырйи, да прӧстит...
Татшӧм мӧвпъяс да чувствояс жуисны Олег пытшкын.
Сійӧ эз нин вермы вунӧдны, мый мамыс сылӧн коли «сэтчӧ» и Вера бабушкаыс, <rus>«подруга дней моих суровых»</rus>, коді вӧлі тожӧ мамӧн сы мамлӧн да дядя Колялӧн мамӧн, тожӧ коли «сэтчӧ».
И чужӧмыс Олеглӧн лои серьёзнӧй, зумыш, зарни синлыска гырысь синъясыс кӧтасисны.
Сійӧ пукаліс гӧрбыльтчӧмӧн, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, гырысь киясыслысь ён кузь чуньяссӧ клячалӧмӧн, и ёна тӧдчысь кузьмӧс чукыръяс водісны сы кымӧс вылӧ.
Чӧв ланьтісны и Коля дядь, и Марина, и весиг налӧн ичӧтик пиыс, и сэтшӧм жӧ шынитӧв лои на бӧрвылын мунысь телегаын.
Сэсся и буланӧй вӧлыс и бур гнедӧй вӧвъясыс мудзисны тайӧ страшнӧй жарас и дзескыдінас, и кыкнан вӧлаыс тӧдлытӧг бара петісны шоссе вылӧ, кыті пыр исковтіс и исковтіс йӧзлӧн, машинаяслӧн да вӧлаяслӧн потокыс.
И кӧть мед мый эз вӧчны, эз думайтны, эз сёрнитны йӧзыс тайӧ йӧз шоглӧн великӧй потокас — шутитісны-ӧ найӧ, вугралісны-ӧ, вердісны-ӧ челядьӧс, тӧдмасялісны-ӧ, юкталісны-ӧ вӧвъясӧс шочиник юкмӧсъяс дорын, — став тайӧтор саяс и быдтор вылын тыдавтӧг паськаліс сьӧд вуджӧр, коді локтіс бӧрвывсянь, коді паськӧдӧма нин бордъяссӧ кӧнкӧ войвылын и лунвылын, коді степь кузя разаліс тайӧ потоксьыс ещӧ на ӧдйӧджык.
И сійӧс ощущайтӧмыс, мый найӧ вынужденнӧя эновтӧны рӧднӧй мунысӧ, матысса йӧзсӧ, пышйӧны тӧдтӧминӧ и мый сійӧ выныс, коді шыбитіс тайӧ сьӧд вуджӧрсӧ, вермас суӧдны да лямӧдны найӧс, — из моз куйліс быдӧнлӧн сьӧлӧм выланыс.
Квайтӧд глава
Машинаяс да беженечьяс пӧвстын, кодъяс мунісны шоссе бокӧд, кытчӧ вӧлі зырӧдӧма бричкасӧ и телегасӧ, кыссис 1-бис №-а шахталӧн грузӧвӧй машинаыс, код вылын шахтоуправлениеса работникъяс костын да кӧлуй костын мунісны шахтаса директор Валько да Григорий Ильич Шевцов, кодкӧд некымын час сайын на Уля янсӧдчис сы керка калитка дорын.
Тані жӧ подӧн муніс Отечественнӧй война вылын участникъяслӧн сирӧтаяслы детскӧй дом, коді коркӧ вӧлі «Восьмидомикъясын», — вит арӧссянь кӧкъямыс арӧсӧдз детинкаяс да нывкаяс, кодъясӧс колльӧдісны кык ныв-няня да домнас заведуйтысь — воспитательница, олӧма нывбаба, аддзытӧм сувтса синма, юр вылас гӧрд чышъяна, кодӧс кӧрталӧма вундысь моз, веськыда чулки вылас кӧмалӧм бусӧсь резинӧвӧй ботыа.
Детскӧй домсӧ колльӧдісны детскӧй домса кӧлуй тыра некымын вӧла-доддя, и сэтчӧ ӧчередьӧн пуксьӧдавлісны мудзӧм челядьӧс.
Мыйӧн 1-бис №-а шахталӧн грузӧвикыс суӧдіс тайӧ детскӧй домсӧ, грузӧвик вывсьыс став пассажирыс чеччыштісны машинасьыс да пуксьӧдалісны сэтчӧ челядьӧс.
Григорий Ильичлы сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис нывка, еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса, серьёзнӧй чужӧма, кыз банбокъяса — «пампушкаяса», кыдзи шуис найӧс Григорий Ильич, — мый сійӧ пӧшти туй чӧжыс ки вылас нуис нывкасӧ, окаліс сылысь кияссӧ да пампушка-банбокъяссӧ да сёрнитіс сыкӧд, ачыс сэтшӧм жӧ еджыд юрсиа да кельыдлӧз синъяса, кутшӧми и нывкаыс.
Детскӧй домса вӧла-доддяяс бӧрся, кодъяскӧд ӧні ӧтлаасисны бричка да телега, муніс шоссе кузя ёна нюжӧдчӧм воинскӧй часть кухняясӧн, пулемётъясӧн, артиллерияӧн.
Опытнӧй военнӧйлӧн синмыс пыр жӧ эськӧ казяліс, мый частьсӧ ёна оснаститӧма противотанкӧвӧй ружьеясӧн да пушкаясӧн.
Донецкӧй енэж фон вылын аслысногӧн тӧдчигтыр, плавнӧя катласигтырйи ньӧжйӧник шлывгисны гвардейскӧй миномётъяс.
Ылысяньыс эз тыдавны грузӧвикъясыс, кодъяс вылӧ найӧс вӧлі установитӧма, и кажитчис, мый тайӧ тешкодь сооружениеясыс асьныс шлывгӧны уна километръяс кузя нюжӧдчӧм тайӧ военнӧй да гражданскӧй йӧз масса весьтас.
Кутшӧмкӧ сім рӧма сукмӧм бусыс йиджӧма боечьяслы да командиръяслы сапӧгъясас, — частьыс кымынкӧ сутки чӧж нин вӧлі походын.
Колонна юрас, дзик вӧлаяс бӧрсяыс, найӧс панъялігтыр, кор вӧлаясыслӧн мунӧмыс надзмывліс, муніс автоматчикъяслӧн рота.
Найӧ мунісны огнеупорнӧй кирпич моз ӧжигайтчӧм чужӧмаӧсь, асланыс морӧс выланыс кагаясӧс моз нуисны автоматъяснысӧ, кодъясӧс кутісны мудзӧм, позялӧм либӧ ранитчӧм бӧрын кӧрталӧм кипӧвнаныс.
Телегаыс, кӧні муніс Уля, кутшӧмкӧ гижтӧм распорядок серти, пыр жӧ лои быттьӧ автоматчикъяс рота овмӧслӧн принадлежностьӧн, ротаыслӧн юкӧнӧн: и походын и шойччанінын телегаыс пыр веськавліс рота центрӧ, и кӧть кытчӧ Уля эз видзӧд, сійӧ пыр паныдасьліс том воинъяслӧн сы вылӧ синкым увтіныс, а то и веськыда видзӧдысь синъяскӧд. Воинъяс вӧліны бусӧсь сапӧгаӧсь, пилоткааӧсь да не ӧтчыд пӧсявлӧм, косьмывлӧм да выльысь пӧсявлӧм, уль муын, лыа пиын, нюрын, лыскын туплялӧм, унаысь зэр да сотан шонді тӧдлӧм салдатскӧй гимнастёркааӧсь.
Кӧть и отступайтігӧн, но нывъяс дырйи боечьяс вӧліны бодрӧй, озорнӧй, шутливӧй настроениеаӧсь, да, кыдзи и быд ротаын поход дырйи либӧ шойччигӧн, автоматчикъяс ротаын вӧлӧма асланыс любимец-балагур.
— Кытчӧ, кытчӧ приказтӧгыс? — горзіс сійӧ Виктор батьлы, кор сійӧ, водзӧ писькӧдчыны стрӧка используйтігмоз, кутіс вӧтлыны вӧвъяссӧ. — Сулав, муса друг, ӧні тіянлы миянтӧг мунны туй абу.
Ми тіянӧс нэм кежланыд гижим асланым ротаӧ, и ковмас ӧні служитны тіянлы, кыдзи ыргӧн пӧртлы.
Ми тіянӧс и довольствие вылӧ зачислитім, шильнӧй и мыльнӧй вылӧ, и <rus>приварок</rus> вылӧ, а нывсӧ — мед ен да православнӧй вичко видзасны сылысь мичлунсӧ! — быд асылын кутам кофейӧн юктавны.
Юмолӧн!..
— Збыль, Каюткин, эн сет ротанымӧс ӧбидаӧ! — Уля вылӧ гажаа видзӧдлывлігмоз сералісны автоматчикъяс.
— А мый?
Ми ӧні жӧ тайӧс прӧверитам.
Старшина ёрт!
Федя!
Али узьӧ сійӧ?
Видзӧдлӧй, зонъяс, мунігас узьӧ...
Старшина!
Пӧдметкитӧ воштін...
— А тэ юртӧ эн вошты?
— Ӧтик глупӧй юр вошті, но сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн тэнад пельпом вылӧ веськалӧма, а тӧлкаыс ме ордын.
Найӧ ӧд менам пуктассьӧны.
И Каюткин, аслыс неыджыд юрас ӧкуратнӧя кутчысьӧмӧн — ӧти кинас щӧка улӧдыс, а мӧднас балябӧжӧдыс пилотка увтіыс, кодӧс небрежнӧя вештӧма ӧти синкым вылас, — синъяссӧ кылӧдӧмӧн кутіс сідзи бергӧдлыны юрсӧ, быттьӧ винт йылысь разьӧ сьылісӧ.
Иллюзияыс сылӧн, мый юрыс кутіс торъявны тушасьыс, артмис сэтшӧм бура, мый ротаыс дзоньнас и ставныс, коді вӧліны матын, вак-вак серӧктісны.
Уля эз вермы терпитнысӧ да тшӧтш серӧктіс гораа, челядь моз, да яндысьыштіс.
И став автоматчикъясыс нимкодьпырысь видзӧдлісны Уля вылӧ, быттьӧ найӧ тӧдісны, мый Каюткин тайӧс вӧчӧ сылы.
Сійӧ вӧлі ичӧт тушаа, но зэв пельк, тайӧ балагур Каюткиныс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі ставнас посньыдик чукыръяса, но сэтшӧм подвижнӧй, мый некыдз он вермы вӧлі тӧдны, кымын арӧс сылы, — сылы вермис лоны и комын сайӧ и кызь арӧсысь не унджык, а туша сертиыс да вӧрас сертиыс сійӧ вӧлі дзик на детинка.
Синъясыс сылӧн вӧліны гырысьӧсь, лӧзӧсь, сідзжӧ посни чукыръяс пӧвстынӧсь, и, кор сійӧ чӧв ланьтліс, наын тыдовтчывліс друг дзик пыдӧссяньыс петысь эндӧдӧм мудз, но сійӧ быттьӧ эз кӧсйы, медым йӧзыс аддзисны сылысь мудзсӧ, и пӧшти эз ланьтлыв.
— Ті нӧ кытысь лоанныд, том войтыр? — шыасис сійӧ Уля ёртъяс дінӧ. — Вот аддзанныд!
Ті Краснодонысьӧсь, — сьӧлӧмсяньыс шуис Каюткин. — А нылыс, шуам, кодлыкӧ тіян пиысь лоӧ чой?
Либӧ, извиняйтча, папаша, тіян ныв?..
abu
Вот аддзанныд, нылыс дзик свободнӧй, абу ныв, ни абу чой, ни абу мужиклӧн гӧтыр,
и Каменскын сійӧс, дерт, мобилизуйтасны.
Мобилизуйтасны, сувтӧдасны регулировщикӧн.
Уличаяс кузя дугдывтӧм движение дырйи! — И Каюткин зэв аслысногӧн индіс став вылас, мый вӧчсис шоссе вылын да степын. — Бурджык нин сылы миян дінӧ, автоматчикъяс ротаӧ!..
Ей-богу, ті, зонъяс, регыд Рочмуӧ воанныд, сэні нывъясыд помтӧм уна, а миян ротаын ни ӧти абу.
А миянлы татшӧм нылыд зэв ёна колӧ, медым велӧдны настоящӧя сёрнитны да лоны благороднӧй поведениеаӧн.
— Тайӧ нин кыдзи ачыс окотитас, — нюмъялігтыр вочавидзис Анатолий, ачыс яндысьыштӧмӧн видзӧдлывліс Уля вылӧ, коді зілис не серавны и век жӧ сераліс да видзӧдіс бокӧ, медым синъяснас не паныдасьны Каюткинкӧд.
— О-о, сійӧс ми уговоритам! — горӧдіс Каюткин, — ми асланым ротаысь сэтшӧм зонъясӧс выставитам, найӧ кӧть кутшӧм нылӧс уговоритасны!
«А мый эськӧ збыль кӧ мунны, вот чеччыштны телегасьыс и мунны?» — сьӧлӧм вӧрзьӧмӧн друг думыштіс Уля.
Олег Кошевой, коді ӧні пыр восьлаліс телегакӧд орччӧн, ворожитӧм морт моз синсӧ эз вештыв Каюткин вылысь.
Сійӧ кутіс радейтны Каюткинӧс да кӧсйис, мед ставныс радейтісны сійӧс.
Муртса на Каюткин восьтыліс вомсӧ, а Олег, юрсӧ чатӧртӧмӧн, став пиньяссӧ ассьыс петкӧдлігтыр, сералӧ нин.
Удовольствиеысла сійӧ весиг зыраліс ассьыс чунь помъяссӧ, сэтшӧма сылы воис сьӧлӧм вылас Каюткин.
Но Каюткин быттьӧ эз и чувствуйт тайӧс, весиг ни ӧтчыд эз видзӧдлы сы вылӧ, кыдзи сійӧ ни ӧтчыд эз видзӧдлы и Уля вылӧ, ни йӧз вылас некод вылӧ, кодъясӧс забавляйтіс.
Ӧти татшӧм здукӧ, кор Каюткин висьталіс мыйкӧ зэв нин теш петкӧдланаӧс и боечьяс серӧктісны, ротакӧд ӧтвесьтасис веськыда степь кузя сійӧс вӧтӧдысь ставнас бусӧссьӧм вездеход.
— <rus>Смир-рно</rus>!..
Ротаса йӧз пӧвстысь петіс сӧнӧсь кузь сьыліа капитан да, бовъялысь кобурасӧ кинас кутышталігмоз, тэрыб воськовъясӧн котӧртіс сувтысь вездеход дінӧ, кытысь мыччысис кыз, ён генерал, кодлӧн ыджыд гӧгрӧс юрас вӧлі выль фуражка.
— Оз ков, оз ков, — шуис генерал, — отставить...
Сійӧ петіс вездеходысь, топӧдліс кисӧ сылы кӧзырнитысь капитанлысь, тайӧ жӧ кадас сюся видзӧдаліс бусӧсь туй кузя восьлалысь автоматчикъясӧс аслас ичӧтик синъяснас, кодъяс гажаа югъялісны сылӧн прӧстӧй суровӧй чужӧм вылас.
— Видзӧд, видзӧд, миян курскӧйяс и — Каюткин! — шуис сійӧ тӧдчана удовольствиеӧн.
Генерал ӧвтыштіс кинас вездеходыслы, медым сійӧ муніс на бӧрся степь кузя, да сылӧн кыз тушалы лӧсявтӧм кокни воськолӧн мӧдӧдчис автоматчикъяскӧд ӧтлаын. — Каюткин — тайӧ зэв бур...
Ловъя кӧ Каюткин, сідзкӧ войскалӧн духыс непобедимӧй, — Каюткин вылӧ гажаа видзӧдігмоз висьталіс сійӧ, но ачыс шыасис сы гӧгӧрын мунысь боечьяс.
— Служита Сӧвет Союзлы! — шуис Каюткин эз нин сэтшӧм нарошнӧ тӧдчӧдӧм кыпыда, шутливӧя, кыдзи сійӧ сёрнитіс ӧнӧдз, а зэв серьёзнӧя.
— Капитан ёрт, тӧдӧны оз боечьяс, кытчӧ да мыйла мунам? — шыасис генерал сыкӧд орччӧн мунысь ротаса командир дінӧ, коді вӧлі неуна кольччыштӧма.
— Тӧдӧны, генерал ёрт...
— Бура петкӧдлінныд асьнытӧ сэки водокачка дорад, помнитанныд? — шуис генерал да тэрыба видзӧдліс сы гӧгӧрын мунысь боечьяс вылӧ. — А главнӧйыс — асьнытӧ видзинныд...
А-а, вот сійӧ и эм! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ кодкӧ паныд шуис сылы. — Кувны абу сьӧкыд...
Ставныс гӧгӧрвоисны, мый генерал оз сы мында ошкы важсьыс, мыйта дасьтӧ найӧс водзӧ кежлӧ.
Нюмъялӧмъяс вошины быд чужӧм вылысь, а сы пыдди лои ставныслӧн ӧткодь значительнӧй выражение.
— Том йӧз, а опытныд тіян тӧданныд кутшӧм?
Позьӧ ӧмӧй, шуам, сравнитны сыкӧд, кор ме вӧлі том, — висьталіс генерал. — Вӧлі кад, восьлалі и ме тайӧ туй кузяыс.
Но-о, и врагыс вӧлі мӧд, и техникаыс эз вӧв татшӧм!
Сравнитны кӧ сійӧ школаыскӧд, мый ме сэки прӧйдиті, ті прӧйдитінныд университет...
Генерал сідзи довкнитіс аслас ыджыд юрнас, быттьӧ сылы окота вӧлі не то мыйкӧ вӧтлыны, не то вынсьӧдны.
Буракӧ, ӧти случайясын тайӧ петкӧдліс сылысь недовольствосӧ, а мукӧд случайясын — удовлетворение.
Ӧні тайӧ петкӧдліс сылысь удовлетворениесӧ.
Тыдалӧ, сылы вӧлі долыд казьтыштны томлунсӧ да сійӧс радуйтіс автоматчикъяслӧн боевӧй выправкаа видыс, коді вӧлі налы естественнӧйӧн нин.
— Разрешитӧй шыасьны! — шуис Каюткин. — Ылӧдз сійӧ пырис?
— Ылӧдз, чӧртъясыс эськӧ мед эз велӧдны сійӧс! — шуис генерал. — Сэтшӧм ылӧдз, мый миянлы тіянкӧд быттьӧ и абу нин лӧсьыд.
— И водзӧ мунас?
Генерал мыйкӧ дыра муніс чӧв олігтыр.
— Тіа-миаысь зависитӧ...
Сійӧ кадсяньыс, кор ми сійӧс тӧвнас нӧйтыштім, сійӧ чӧжыштіс вынъяссӧ.
Чукӧртіс техникасӧ став Европасьыс да кучкис ӧти местаӧ, татчӧ, тіа-миалы.
Арталӧма вӧлі сідзи — ми огӧ вермӧй кутчысьны.
А резервъясыс сылӧн абуӧсь...
А-а, вот сійӧ ӧд и эм!..
Син улас генераллы уси водзын мунысь подвода, и друг подводавывса йӧз пӧвстысь сійӧ тӧдіс шоссевывса ӧтка нывсӧ, код весьтті лэбисны немецкӧй пикировщикъяс.
Сійӧ представитіс аслыс ставсӧ, мый вермис лоны тайӧ нылыслӧн и судьбаас и сьӧлӧмас сэк кості, кор сійӧ аслас вездеход вылын удитіс сӧмын волыны дивизияса мӧд эшелонӧ да суӧдны Краснодон пыр прӧйдитӧм головнӧй частьяссӧ.
Генерал чужӧм вылын тыдовтчис оз позь шуны жалитӧм, а кутшӧмкӧ тӧждысьӧм, и сійӧ друг кутіс тэрмасьны.
— Сиа тіянлы успех!
Сійӧ ӧвтыштіс кинас вездеходыслы, мед сійӧ сувтас, да сылӧн кыз тушалы лӧсявтӧм кокни воськовъясӧн тэрыба муніс вездеход дінас.
Став кад чӧжыс, кор генерал вӧлі автоматчикъяс дінын, Каюткин сёрнитіс и юасис сылысь дзик серьёзнӧя.
Тыдалӧ, сійӧ эз и лыддьы коланаӧн петкӧдлыны генерал водзын самӧй сійӧ чертаяссӧ, мый вӧсна боечьяс радейтлісны сійӧс.
Но мыйӧн сӧмын вездеходыс саяліс син водзысь, Каюткин бара заводитіс гажаа шутитны.
Зэв ыджыд тушаа, гырысь да скӧвӧрда кодь сьӧд кияса боеч-пехотинец кашкигтырйи писькӧдчис колонна бӧръя радъяссянь, киас кутіс кутшӧмкӧ сьӧкыд предметъяс, кодъясӧс гартыштӧма маслӧӧсь рузумӧн.
— Ёртъяс!
Кӧнкӧ пӧ тані, висьталісны меным, шахтёрскӧй машина мунӧ? — юасис сійӧ.
— Со сійӧ, но сӧмын сулалӧ! — шутитыштіс Каюткин да индіс грузӧвик вылӧ, кытчӧ тырыс вӧлі пуксьӧдалӧма челядьӧс.
abu
— Извинитӧй, ёртъяс, — шуис боеч да матыстчис Валько дорӧ да Григорий Ильич дорӧ, коді видзчысьӧмӧн сувтӧдіс муӧ еджыд юрсиа нывкаӧс, — кӧсъя тіянлы инструмент сетны.
Ті — мастерӧвӧй йӧз, тіянлы гӧдитчас сійӧ, а меным походад сійӧ лишнӧй сьӧктӧд. — И сійӧ кутіс на водзын разявны маслӧӧсь рузумсӧ.
Валько да Григорий Ильич копыртчӧмӧн видзӧдісны сы ки вылӧ.
— Аддзылінныд? — торжественнӧя шуис боеч да петкӧдліс аслас ыджыд ки вывсьыс разьӧм рузум пиысь выль слесарнӧй инструментъяслысь набор.
— Эг гӧгӧрво — вузалан али мый? — юаліс Валько да скӧрпырысь лэптіс сы вылӧ ӧтлаасьӧм синкымъяс увсьыс ассьыс цыганскӧй синъяссӧ.
Боечлӧн кирпич кодь гӧрд чужӧмыс сэтшӧм ёна гӧрдӧдіс, мый ставнас тыри пӧсь войтъясӧн.
— Кыдзи тэнад сӧмын кывйыд бергӧдчӧ! — шуис сійӧ. — Ме тайӧс степысь аддзи.
Муна, а сійӧ тадзи рузум пиас и куйлӧ, тыдалӧ, кодкӧ уськӧдӧма.
— А, гашкӧ, шыбитіс, медым кокниджык пышйынысӧ! — шпыньмуніс Валько.
— Мастерӧвӧй мортыд инструменттӧ оз шыбит.
Уськӧдіс, — сӧмын нин Григорий Ильич дінӧ шыасигмоз кӧдзыда шуис боеч.
— Аттьӧ, аттьӧ, другӧ... — шуис Григорий Ильич да тэрмасьӧмӧн кутіс отсавны боечлы гартны инструментъяссӧ.
— Ладнӧ кӧть босьтінныд, а то жаль ӧд, инструментыс бур.
Тіян со машина, а меным походад тыр выкладканад мый сыысь! — висьталіс боеч гажаджыка. — Быд бурсӧ тіянлы! — И сійӧ, Григорий Ильичлысь ӧтнаслысь кисӧ топӧдлӧм бӧрын, котӧртіс бӧр да регыд мысти сорласис колоннаас.
Валько чӧв олігтыр видзӧдіс мыйкӧ дыра сы бӧрся, и чужӧм вылас сылӧн вӧлі мужественнӧй ошкана выражение.
— Морт... Да... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько.
И Григорий Ильич, коді ӧти киас кутіс инструмент, а мӧднас малаліс еджыд юрсӧ нывкалысь, гӧгӧрвоис, мый сылӧн директорыс недоверчивӧя отнеситчис боеч дінӧ чорыд сьӧлӧм вӧсна.
Буракӧ, директор велалӧма нин сы дінӧ, мый йӧзыс мукӧд дырйи ылӧдлывлӧны сійӧс — руководительӧс сэтшӧм предприятиеысь, кӧні уджалісны уна сюрс морт да коді суткинас сетліс уна сюрс тонна из шом.
Тайӧ предприятиесӧ ӧні вӧлі взорвитӧма, взорвитіс ачыс, директорыс, аслас киясӧн, йӧзсӧ вӧлі мыйтакӧ петкӧдӧма, мыйтакӧ кольччисны гибель вылӧ.
И Григорий Ильич первойысь думыштіс, кутшӧм шуштӧм вермас лоны ӧні директор сьӧлӧм вылын.
Рытъявылыс кутісны кывны водзвылын орудиеясысь лыйсьӧм шыяс.
Войнас найӧ матысмисны, весиг позьӧ вӧлі кывны пулемётнӧй очередьяс.
И войбыд сэні, Каменск районын, тыдалӧны вӧлі ыпъялӧмъяс сэтшӧм ёна, мый найӧ югдӧдісны став колоннасӧ.
Пӧжаръяслӧн югӧръясыс то тані, то сэні краситлывлісны енэжсӧ вина рӧмӧн и сьӧкыда да сьӧдгӧрд рӧмӧн пӧртмасисны пемыд степь шӧрын курган йывъясын.
— Братскӧй могилаяс, — шуис Викторлӧн батьыс, коді чӧв пукаліс телега вылын чигаркаӧн, кодлӧн биыс югдӧдлывліс пемыдсьыс сылысь кыз чужӧмсӧ. — Тайӧ абу зэв важся могилаяс, тайӧ миян могилаяс, — пыдыс гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Ми таті писькӧдчылім Пархоменкокӧд да Ворошиловкӧд да гуавлім ассьыным йӧзӧс...
Анатолий, Виктор, Олег да Уля чӧв олігтыр видзӧдлісны пӧжар югӧрӧн югдӧдӧм курганъяс вылӧ.
— Да, кымын сочинение ми гижлывлім школаын тайӧ война йывсьыс, мечтайтлім, вежавлім миян батьяслы — и вот сійӧ, войнаыс, воис миянӧ, быттьӧкӧ нарошнӧ, медым тӧдмавны, кутшӧмджыкӧсь ми, а ми мунам... — шуис Олег да пыдісянь ышловзис.
Войбыдӧн колонна мунӧмын лоины вежсьӧмъяс.
Ӧні учреждениеяслӧн да гражданскӧй йӧзлӧн машинаясыс да вӧлаясыс да беженечьяслӧн чукӧрыс ньӧти эз мунны водзӧ, — сёрнитісны, мый водзвылас пӧ мунӧны воинскӧй частьяс.
Ӧчередь воис и автоматчикъясӧдз, оружиеяснас ньӧжйӧник зёльӧдчигтыр найӧ кутісны ноксьыны пемыдас, на бӧрысь вӧрзис и частьыс ставнас.
Машинаяс, сылы туй сетігмоз, моторъяснас жургигтыр, чукӧрмисны.
Пемыдас чусалісны чигарка бияс, — кажитчис, мый тайӧ енэжын кодзувъяс.
Уляӧс кодкӧ вӧрзьӧдыштіс гырддзаӧдыс.
Сійӧ бергӧдчис.
Каюткин сулаліс мӧдарладорас сійӧ телегасяньыс, кӧні пукаліс Викторлӧн батьыс да кӧні сулалісны детинкаяс.
— Ӧти минут кежлӧ, — шуис сійӧ муртса кывмӧн вашкӧдігтыр!
Сы гӧлӧсын мыйкӧ вӧлі сэтшӧм, мый Уля лэччис сы дінӧ телегасьыс.
Найӧ вешйыштісны неуна бокӧ.
— Извиняйтӧй, мый беспокоиті, — ньӧжйӧник шуис Каюткин, — оз позь тіянлы Каменскӧ мунны, сійӧс вот-вот немеч босьтас, а Донец мӧдлапӧлӧдыс немечыд зэв нин ылӧ муніс.
Сы йылысь, мый ме тіянлы юӧрті, ті некодлы энӧ висьталӧй, менам та вылӧ правоыс эз вӧв, но ті ас йӧз, и меным жаль, ті кӧ весьшӧрӧ пропадитанныд.
Тіянлы колӧ кежны ёна лунвывланьджык, и то, ен видзас, медым удитанныд.
Каюткин сёрнитіс Улякӧд сэтшӧма видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ кипыдӧсас кутіс битор, чужӧмыс сылӧн омӧля тыдаліс пемыдас, но сійӧ вӧлі серьёзнӧй да мелі, и синъясас эз вӧв мудзӧмыс — найӧ дзирдалісны пемыдас.
И Улялы мӧрччис эз сійӧтор, мый висьталіс, а сійӧтор, кыдзи сійӧ сёрнитіс сыкӧд.
Уля чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Кыдзи нӧ тэнӧ шуӧны? — ньӧжйӧник юаліс Каюткин.
— Ульяна Громова.
— Абу-ӧ тэнад аслад карточка?
— Абу.
— Абу... — нурбыльтіс сійӧ жугыля.
Друг Уляӧс босьтіс сійӧс жалитан чувство да сэки жӧ кутшӧмкӧ озорнӧй чувство, — сійӧ матӧдз, дзик матӧдз копыртчис сы чужӧм дінӧ.
— Карточка менам абу, — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ, — но тэ кӧ бура, бура видзӧдлан ме вылӧ, — сійӧ чӧв олыштіс да мыйкӧ дыра видзӧдіс сылы веськыда синмас аслас сьӧд синъяснас, — тэ менӧ он вунӧд...
Каюткин измис, сӧмын гырысь синъясыс сылӧн мыйкӧ дыра гажтӧма югъялісны пемыдас.
— Да, ме тэнӧ ог вунӧд...
Сы вӧсна мый тэнӧ оз позь вунӧдны, — вашнитіс сійӧ муртса кывмӧн. — Прӧщай...
И сьӧкыд салдатскӧй сапӧгъяснас грымӧдчигтыр сійӧ ӧтлаасис частьыскӧд, коді пыр муніс и муніс пемыдас аслас чигаркаяснас, Млечнӧй путь кодь помасьлытӧм.
Уля ещӧ думайтіс на, висьтавны-ӧ кодлыкӧ сы йылысь, мый Каюткин висьталіс сылы, но, тыдалӧ, тайӧ вӧлӧм тӧдса абу сӧмын сылы и кывсьӧма нин колоннаыслы.
Кор сійӧ матыстчис телега дінӧ, уна машинаяс да вӧлаяс кежалісны нин степӧ, асыв-лунвылӧ.
Сэтчань жӧ сюрӧсӧн кыссисны беженечьяс.
— Ковмас Лихӧйлань мунны, — кыліс Вальколӧн чирӧм гӧлӧсыс.
Викторлӧн батьыс мыйкӧ юаліс сылысь.
— Мыйла торйӧдчынысӧ, ӧтлаын кутам мунны, судьбаыс кӧ нин йитіс миянӧс, — шуис Валько.
Асъя кыаыс суис найӧс степын нин, туйтӧминын.
Паськыд степас сійӧ вӧлі сэтшӧм мича, тайӧ кыаыс, — тані пӧшти вӧрзьӧдлытӧм, синмӧн судзтӧм кӧдзӧм муяс весьтын сэзьдӧм енэжыс, балкаяс пыдӧсын югыдвеж ӧтаваыс, кодӧс эзысялӧма лысваыс, сы войтъясын ӧшкамӧшка рӧмӧн отражайтчӧ балкаяс пӧлӧн исковтысь нежнӧй югӧрыс шонділӧн, коді кыптіс веськыда йӧз вылас.
Но тайӧ водз асъя югыдас ещӧ нин шогджыкӧн кажитчисны челядьлӧн мучитчӧм, унзіль, омӧльтчӧм чужӧмъясныс да гырысьяслӧн зумыш, мудз, тревогаӧн тыр чужӧмъясныс.
Уля аддзис детскӧй домса заведующӧйӧс, коді вӧлі веськыда чулки вылас кӧмалӧма тайӧ дзоньнас бусӧссьӧм резинӧвӧй ботысӧ.
Заведующӧйлӧн чужӧмыс ставнас сьӧдӧдӧма.
Туй чӧжыс сійӧ муніс подӧн и сӧмын войсяньыс пуксис ӧти телегаӧ.
Донецкӧй шондіыс, кажитчӧ, косьтӧма да сотӧма сійӧс пӧимӧдз.
Тайӧ войсӧ сійӧ, тыдалӧ, абу жӧ узьӧма да пыр нин чӧв оліс, ставсӧ вӧчис машинальнӧя, югъялысь аддзытӧм синъясас сылӧн вӧлі мӧдаръюгыдса, абу татчӧс мирса выражение.
Водз асывсяньыс ньӧти ланьтлытӧг сынӧдын кыліс моторъяслӧн жургӧм.
Самолётъясыс оз вӧлі тыдавны, но водзын шуйгавылас пыр кылісны сынӧдсӧ сырмӧдысь бомбӧвӧй ударъяс, да коръясӧкӧ зэв ылын енэжас сяркӧдчисны пулемётъяс.
Сэні, Донец да Каменск весьтын, пансьылісны воздушнӧй бойяс, кодъяс тасянь эз тыдавны, а сӧмын кылісны.
И сӧмын ӧтчыд водзвывсьыс найӧ аддзисны бомбитӧм бӧрын уліті лэбысь немецкӧй пикировщикӧс.
Олег друг чеччыштіс бричкасьыс да виччысьыштіс, кор сы весьтӧдз воас телегаыс.
— Думыштны сӧмын, да, думыштны сӧмын, — шуис сійӧ, телегакӧд орччӧн мунігмоз, сы дорышӧ кутчысьӧмӧн да аслас васӧд гырысь синъяснас ёртъяс вылас видзӧдігмоз, — ӧд немечьяс кӧ Донец сайынӧсь, а тайӧ частьыс, коді муніс миянкӧд, кутӧ найӧс Каменскын, сылы нин не мунны, и тайӧ автоматчикъясыслы, и тайӧ зэв шань зонмыслы, коді быдӧнӧс гажӧдіс, и тайӧ генералыслы, налы ставныслы не нин мунны!
И найӧ, дерт, тӧдісны тайӧс, кор мунісны, найӧ тӧдісны тайӧс! — волнуйтчигтыр висьталіс Олег.
Сы йылысь мӧвп, мый Каюткин прӧщайтчис сыкӧд кулӧм водзвылас, сідзи и бытшкис Улялысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ ставнас ыпнитіс яндзимысла, кор тӧдвылас уси, мый сійӧ шуис сылы.
Но пытшкӧсса сӧстӧм гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый сійӧ нинӧм сэтшӧмсӧ эз шу, мый эськӧ сьӧкыд вӧлі казьтыштны Каюткинлы, кор встретитас кулан чассӧ.
Сизимӧд глава
Беженечьяс пыр на мунісны Краснодон пыр, и кар весьтын пыр сулалісны бус кымӧръяс, кодъяс тыртісны йӧзлысь паськӧмсӧ, дзоридзьяссӧ, лапкор да тыква коръяссӧ няйт-сьӧд-рыжӧй слӧйӧн.
Парк сайын ветка кузя бӧрӧ-водзӧ грымакыліс кӧрттуйвывса состав, коді шахтаяс дінысь ӧктіс оборудование, кодӧс позьӧ на вӧлі нуны.
Кылӧ вӧлі паровозлӧн чушйӧдлӧмыс, тутсӧмыс, стрелочниклӧн тюрзӧмыс.
Сэтысянь, переездсянь, кылісны возбуждённӧй морт гӧлӧсъяс, бус вывті зэв уна кокъяслӧн кышакылӧм, машинаяслӧн жургӧм да артиллерия кӧлесаяслӧн пос вывті грымакылӧм, — тайӧ пыр на вӧлі бӧрыньтчӧны воинскӧй частьяс.
И кылӧны вӧлі то ӧтарланьын, то мӧдарланьын мылькъяс сайын орудийнӧй залпъяслӧн ылын гораа гымалӧмъяс, быттьӧ сэні, тайӧ мылькъяс саяс, степлӧн помтӧм эрд кузяыс быгльӧдлӧны ӧти местаысь мӧдӧ зэв ыджыд, енэжӧдзыс бокъяса, тыртӧм бӧчка.
Паськыд улича вылын, коді помассьӧ парк ворота дорын, «Краснодонуголь» трестлӧн кык судта каменнӧй здание дорын ещӧ сулаліс на грузӧвик, и йӧз, мужикъяс да нывбабаяс, петкӧдлісны гурйыв восьтӧм главнӧй ӧдзӧсӧд трест имуществолысь медбӧръя колясъяссӧ да грузитісны найӧс машина вылӧ.
Йӧз уджалісны спокойнӧя, зіля, чӧв олігтыр.
Налӧн тӧждысян, зумыш чужӧмъясыс да сьӧкыдторъяссӧ кыскалӧмысь мудзӧм киясныс вӧліны пӧсялӧмаӧсь да няйтӧсь.
И неуна бокынджык, дзик трест ӧшиньяс улас, сулалісны зон да ныв да сёрнитісны сэтшӧм увлечённӧя да беззаветнӧя, мый тыдалӧ вӧлі — и тайӧ грузӧвикыс, и пӧсялӧм няйт йӧзыс, и ставыс, мый вӧчсис гӧгӧр, эз вӧв да и лоны эз вермы важнӧйджыкӧн сы дорысь, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
Розӧвӧй ковтаа да куш кок вылас кӧмалӧм виж туфлиа ныв вӧлі ыджыд тушаа, кыз, русӧй юрсиа, миндалина моз матовӧя югъялыштысь неуна кӧсӧйкодь синъяса.
Сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі неуна кӧсӧйкодь, зон вылас сійӧ видзӧдіс неуна бокысянь, атласнӧй еджыд сьылі вылас чатӧртӧм юрсӧ неуна бергӧдыштӧма.
Зонмыс вӧлі кузь тушаа, укшаль, мышкыра, унаысь пеславлӧм лӧз косовороткаа, коді вӧлі сылӧн кузь кияс сертиыс дженьыд сосъяса, вӧнясьӧма векньыдик тасмаӧн, коричневӧй визьяса руд дженьыд гача, носкитӧм кокас кӧмалӧма тапки.
Веськыд, кузь сьӧд юрсиыс эз кывзысь сылысь, кор сійӧ сёрнитіс, юрсиыс лэччис кымӧс вылас, пель вылас, и сійӧ, юрсӧ тэрыба чатӧртлӧмӧн, шыбитліс сійӧс бӧрвыв.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм кельыд, кутшӧмъяс пӧшти оз гожъявлыны.
Сэтчӧ жӧ, зонмыс вӧлі зэв яндысьысь.
Но сы чужӧм вылын тӧдчис сы мында природнӧй юмор да сэки жӧ дзебӧм вдохновение, коді вот-вот дась ыпнитны, мый тайӧ волнуйтіс нылӧс: сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс зон чужӧм вылӧ.
Налы некутшӧм делӧ эз вӧв, кывзӧны-ӧ налысь, видзӧдӧны-ӧ на вылӧ йӧзыс.
Но на бӧрся наблюдайтісны.
Улича мӧдар бокас неуна виджадӧн, стандартнӧй керка калитка дінын сулаліс важ конструкцияа вылӧ кодь кӧлесаяс вылӧ пуктӧм сьӧд легкӧвӧй машина, коді ёна нин жугавлӧма, кытсюрӧ рыжӧймӧма, кытсюрӧ волялысь жӧч кодьӧдз зыртчӧма, быттьӧ сылы евангельскӧй верблюдлы моз, лоӧма кульыштны ассьыс бокъяссӧ ем пыс пыр петігас.
Тайӧ вӧлі сӧветскӧй автомобилестроениелӧн медводдза детищеыс, кодӧн быдлаын нин дугдісны вӧдитчыны да йӧз кост сёрниын нимтісны «газикӧн».
Да, тайӧ вӧлі «газик» — на лыдысь, кодъяс мунісны уна сюрс, уна дас сюрс километр Дон да Казахстан степьяс кузя да Войвыв тундраяс кузя, кодъяс кӧза трӧпа кодь туйӧд кайлісны Кавказ да Памир гӧраяс вылӧ, пыравлісны Алтайлӧн да Сихотэ-Алиньлӧн парма шӧрӧ, обслужитісны Днепровскӧй плотина стрӧитӧм, Сталинградскӧй тракторнӧй да Магнитострой стрӧитӧм, кодъяс вайӧдлісны Чухновскийӧс да сылысь ёртъяссӧ войвыв аэродром дорӧ Нобилелысь экспедициясӧ спаситӧм могысь и турӧбъяс да торосъяс пыр кыссьылісны амурскӧй йи трасса кузя Комсомольск первойя стрӧитысьяслы отсӧг вылӧ, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ вӧлі «газик» на лыдысь, кодъяс, вынъяссӧ зэлӧдӧмӧн, кыскисны асланыс мыш вылын первойя пятилеткасӧ ставнас, кыскисны, важмисны да сетісны ассьыныс местанысӧ совершеннӧйджык машинаяслы, кодъяс вӧліны детищеясӧн самӧй сійӧ заводъясыслӧн, кодъясӧс найӧ стрӧиталісны.
«Газик», коді сулаліс стандартнӧй керка дінын, вӧлі закрытӧй «газик»-лимузин.
Сы пытшкын, бӧр пуклӧс дінас, кок улын, сулаліс кузь сьӧкыд ящик; бокас, пуклӧс да ящик вомӧныс куйліс кык чемодан, ӧтиыс мӧд вылас; на вылын, дзик вевт бердас — зэлыда тэчӧм кык рюкзак; на дінӧ вӧлі сувтӧдӧма дискъяса кык автомат «ППШ» да орччӧн куйліс ещӧ диск чукӧр.
А пуклӧс вылас, прӧстінас, пукаліс еджыд юрсиа гожъялӧм нывбаба, ар комына, стрӧг чужӧма, буретша вурӧм туйвыв паськӧма, кодлӧн рӧмыс вӧлі неопределённӧй унаысь шонді да зэр улӧ сюрлӧм вӧсна.
Сылы некытчӧ нин вӧлі свободнӧя пуктыны кокъяссӧ, и сійӧ, ӧти коксӧ мӧд вылас лэптӧмӧн, муртса тӧрӧдӧма найӧс ящика-ӧдзӧса костас.
Нывбаба беспокойнӧя видзӧдлывліс лимузин ӧдзӧс розьясӧд, — стеклӧясыс ӧдзӧсас важӧн нин эз вӧвны, — то стандартнӧй керка кильчӧ вылӧ, то трест дінын грузитчысь машина вылӧ.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ виччысьӧ кодӧскӧ, виччысьӧ вель дыр, и сылы эз вӧв лӧсьыд, мый йӧзыс, кодъяс вӧлі грузитӧны машинасӧ, вермасны аддзыны и тайӧ ӧтка лимузинсӧ и сійӧс асьсӧ лимузинсьыс.
Беспокойствоыс вуджӧр моз котӧртліс сы стрӧг чужӧм вывті, сэсся сійӧ бара чатӧртчыліс пуклӧс бӧрлань да ӧдзӧс розьӧд сюся да думыштчӧмӧн видзӧдіс ныв да зон вылӧ, кодъяс сёрнитісны трест ӧшинь улын.
Вочасӧн сылӧн чужӧмыс небзис, и сійӧ ачыс эз казявлы, мый сылӧн руд синъясас да чорыд вомдоръясас тыдовтчывліс бур да жугыль нюммунӧм.
Нывбабалы вӧлі комын арӧс, и сійӧ эз тӧд, мый тайӧ бур сожалениеыс да жугыль выражениеыс, коді тыдовтчыліс сы чужӧм вылын, кор сійӧ видзӧдіс ныв вылӧ да зон вылӧ, сӧмын и вӧлі сійӧс выражайтӧмӧн, мый сылы комын арӧс нин да мый сійӧ оз вермы лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь тайӧ зонмыс да нылыс.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧр да став свет вылас, ныв да зон сёрнитісны ӧта-мӧдсӧ радейтӧм йылысь.
Найӧ эз вермыны не сёрнитны та йылысь сы вӧсна, мый налы колӧ вӧлі янсӧдчыны.
Но найӧ сёрнитісны ӧта-мӧдсӧ радейтӧм йылысь сідзи, кыдзи сёрнитлӧны сӧмын томдырйи, мӧд ногӧн кӧ, сёрнитісны дзик быдтор йылысь, радейтӧм йылысь кындзи.
— Ме сэтшӧм рад, Ванечка, мый тэ локтін, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ из уси, — висьталіс ныв, ачыс видзӧдіс зон вылӧ неуна югъялыштысь, дзирдалысь синъяснас, юрсӧ пӧлӧстыштӧмӧн, таысь мусаджыкыс зонмыслы свет вылас нинӧм эз вӧв, — ме нин чайті, ми мунам, и ме тэнӧ сідзи ог и аддзыв...
— Но тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме эг пырав тайӧ лунъясас? — юасис зон кызкодь басӧн, вылысянь увлань видзӧдіс сы вылӧ аслас близорукӧй синъяснас, кодъясын, кыдзи пӧим улын ӧгыръяс, югъялыштіс вот-вот ыпнитны дась вдохновение. — Ме ӧд тӧда, тэ ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоан.
Ме должен вӧлі мунны ещӧ куим лун сайын на.
Ме нин дзикӧдз пуктасьлі и весиг мичмӧдчышті тэ дінӧ прӧститчыны локтӧдз, друг менӧ — комсомол райкомӧ.
Буретш воис эвакуация йылысь этайӧ приказыс, и ставыс мӧдар путкыль путкыльтчис.
Меным и дӧсаднӧ, мый курсъясӧй менам мунісны, а ме коли, и ёртъяс корӧны отсыштны, и ачым ме аддза, мый колӧ отсыштны...
Тӧрыт Олег вӧзйис меным места бричкаын Каменскӧ мунны — тэ тӧдан, кутшӧма ми сыкӧд дружитам, — но меным эз нин вӧв лӧсьыд муннысӧ...
— Тэ тӧдан, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧ из уси, — аслас матӧвӧя дзирдалыштысь синъяснас сы вылӧ дугдывтӧг видзӧдігмоз шуис ныв.
— Веськыда кӧ висьтавны, ме думсьым рад жӧ вӧлі: думайта, ме ещӧ унаысь-унаысь аддзыла тэнӧ.
Он босьт! — кыз гӧлӧсӧн висьталіс сійӧ, ачыс эз вермы мынтӧдчыны ныв синъясысь да ставнас вӧлі пленӧ сюрӧма сійӧ жар, нежнӧй шоныдыслы, коді петіс неуна гӧрдӧдыштӧм сы чужӧмысь, кыз сьылісьыс да сылӧн розӧвӧй ковта улас чувствуйтчысь став ыджыд тушасьыс. — Энлы, тэ представляйтан аслыд?
Ворошилов нима школа, Горькӧй нима школа, Ленин нима клуб, детскӧй больнича — и ставсӧ ме вылӧ.
Шуда ме, мый сюрис бур отсасьысь — Жора Арутюнянц.
Помнитан?
Миян школаысь.
Вот зонмыс!
Ачыс вӧзйысис.
Ми сыкӧд огӧ помнитӧй, кор и узьлім.
И луннас и войнас пыр кок йылын: вӧлаяс, машинаяс, грузитчӧм, фураж, сэні чӧртыслӧн шинаыс потӧма, эстӧні бричка колӧ кузнечаӧ.
Сивӧй кӧбылалӧн сӧрӧм!..
Но ме, дерт, тӧді, мый тэ эн на мун.
Батьсяньыд тӧді, — шуис сійӧ яндысигмоз нюммунӧмӧн. — Тӧрыт войнас муна тіян керка дінті, менам весиг сьӧлӧмӧй кынмыліс.
А мый, думайта, игӧдчылыны кӧ? — Сійӧ серӧктіс. — Сэсся тӧдвылӧ уси тэнад батьыд — энлы, думайта, Ваня, терпит...
— Тэ тӧдан, менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ... — заводитліс ныв.
Но сійӧ вӧлі увлекитчӧма да эз сет нывлы висьтавны.
— Талун ме, збыль, решиті нин сьӧвзьыны став вылас.
Мунас, думайта!
Ог ӧд аддзыв!
И мый тэ шуан?
Вӧлӧмкӧ, детскӧй домсӧ — буретш сійӧс, коді вӧлі Восьмидомики вылын, кодӧс организуйтлісны тӧвнас сирӧтаяслы, — абу на эвакуируйтӧмаӧсь.
Заведующӧйыс — сійӧ миянкӧд орччӧн олӧ — веськыда ме дінӧ, тӧкӧтьӧ оз бӧрд: «Земнухов ёрт, выручитӧй.
Комсомол комитет пыр кӧть судзӧдӧй транспорт».
Ме шуа: «Комсомол комитет муніс нин, шыасьлӧй йӧзӧс велӧдан юкӧдӧ».
— «Ме, — шуӧ, — сыкӧд быд лун йитчӧма, кӧсйысисны вот-вот нуны, а талун асывнас локті — налӧн и асланыс транспортныс абу.
А ӧтарӧ да мӧдарӧ котралігкості и йӧзӧс велӧдан юкӧдыс эз ло...» — «Кытчӧ нӧ сійӧ воши, — шуа, — сылӧн кӧ транспортыс абу?» — «Ог тӧд, — шуӧ, — кыдзкӧ тай сылі...»
Йӧзӧс велӧдан юкӧд сылі! — Ваня Земнухов друг сэтшӧм гажаа серӧктіс, мый сылӧн кывзысьтӧм кузь веськыд юрсиыс лэччис кымӧс вылас да пельяс вылас, но сійӧ пырысь-пыр жӧ юрнас пыркнитіс сійӧс бӧрвыв. — Вот чудакъясыд! — сераліс сійӧ. — Но, думайта, пропадитіс тэнад делӧыд, Ваня!
Не аддзывны тэныд Клаватӧ ассьыд, кыдзи пельястӧ.
И верман представитны аслыд, босьтчим ми тайӧ делӧ бердас Жора Арутюнянцкӧд, вит вӧла-доддя судзӧдім.
И тӧдан кодлысь?
Военнӧйяслысь.
Заведующӧйыс прӧщайтчис, синванас миянӧс сунисӧдз кӧтӧдіс.
И тэ чайтан, тайӧ ставыс?
Ме шуа Жоралы: «Котӧрт, лӧсьӧд ассьыд мешӧктӧ, а ме сэк кості ассьым лӧсьӧда».
Сэсся ме сылы намекайта, мися меным колӧ ӧтилаӧ кежавны, тэ мися пырав мела, мыйкӧ кӧ, неуна виччысьышт, вообщӧ внушайта сылы сэтшӧм-татшӧмсӧ...
Сӧмын на ме ассьым мешӧкӧс лӧсьӧді, пырӧ ме ордӧ эсійӧ, тӧдан тэ сійӧс?
Но, Толя Орлов?
Сійӧс ещӧ нимтӧны «Гым гымалӧ»...
— Менам сьӧлӧм вылысь быттьӧкӧ из уси, — сылӧн кывъяс поток костӧд писькӧдчӧм бӧрын да гӧлӧссӧ зэв улӧ лэдзӧм бӧрын шуис Клава, синъясыс сылӧн страстнӧя дзирдалісны. — Ме сэтшӧма полі, мый тэ он пырав, ӧд ме ачым эг жӧ вермы пыравны тэ ордӧ, — висьталіс сійӧ кутшӧмкӧ бархатнӧй кыз гӧлӧсӧн.
— Мыйла нӧ? — тайӧ мӧвпсьыс друг шензьыштӧмӧн юаліс сійӧ.
— Но кыдзи тэ он гӧгӧрво? — Ныв яндысьыштіс. — А мый эськӧ батьлы ме висьталі?
Пӧжалуй, тайӧ вӧлі медся ыджыдторйыс, мый йылысь сійӧ вермис висьтавны тайӧ сёрниас: сетны сылы, медбӧрын, гӧгӧрвоны, мый налӧн отношениеясыс абу обыкновеннӧй отношениеяс, мый тайӧ отношениеясас эм тайна.
Медбӧрын, ныв должен вӧлі казьтыштны сылы та йылысь, ачыс кӧ сійӧ оз кӧсйы сёрнитны та йылысь.
Зон чӧв ланьтіс да сідзи видзӧдліс ныв вылӧ, мый друг сылӧн ыджыд чужӧмыс и еджыд кыз сьыліыс розӧвӧй ковтаыслӧн морӧсвывса вырезӧдзыс лоины ковта кодьыс жӧ.
— Тэ эн думайт, мый сійӧ лёка относитчӧ тэ дінӧ, — тэрыба висьталіс ныв, аслас миндалина кодь, неуна кӧсӧй синъясыс югъялыштісны, — сійӧ сы мындаысь шулывліс: «Мывкыда тайӧ Земнуховыс»...
Тэ тӧдан, — тані сійӧ бара кызтіс ассьыс бархатнӧй гӧлӧссӧ, — тэ кӧ эськӧ окотитін, тэ эськӧ вермин миянкӧд мунны.
Радейтана нывкӧд мунны тайӧ друг лоӧм позянлуныс эз на волы юрас сылы да сэтшӧм вӧлі заманчивӧй, мый сійӧ шӧйӧвоши, видзӧдліс ныв вылӧ, кужтӧг нюммуніс, и друг чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, и сійӧ рассеяннӧя видзӧдліс улича пӧлӧн.
Сійӧ сулаліс парклань мышкӧн, и ставнас уличаыс, коді вӧлі мунӧ лунвывлань да кодӧс ойдӧдӧма жар шондіыс, воссис сы водзын.
Уличаыс быттьӧ вӧлі помассьӧ ыліас, сэні вӧлі мӧд вуджанінлань лэччанін, и зэв вылын степын тыдалӧны кельыдлӧз мылькъяс, кодъяс сайын кайисны вывлань ылысса пӧжаръяслӧн тшынъясыс.
Но тайӧс сійӧ эз аддзы: сійӧ вӧлі зэв близорукӧй.
Сійӧ сӧмын кыліс орудиеясысь лыйсьӧм шыяссӧ, парк сайысь паровозлысь тутсӧм да стрелочник рожоклысь сэтшӧм мирнӧй, челядьдырсянь тӧдса, степнӧй енэж улын сэтшӧм свежӧй да яснӧй шысӧ.
— Менам ӧд, Клава, и кӧлуйӧй абу сьӧрысь, — нуртӧма да шай-паймунӧмӧн шуис сійӧ да шевкнитіс кияссӧ, быттьӧкӧ петкӧдліс и ассьыс сьӧдов русӧй кузь юрсиа шапкатӧм юрсӧ, и тайӧ дженьыд соска унаысь мыськавлӧм сатин дӧрӧмсӧ, и дженьыдик новлӧм коричневӧй визя гачсӧ, и носкитӧг кӧмалӧм тапкисӧ. — Ме весиг ӧчкиӧс вунӧді, ме и тэнӧ кыдзи колӧ ог аддзы, — жугыля шутитыштіс сійӧ.
— Ми корам папаӧс да кежалам кӧлуйыдла, — синбӧжнас сы вылӧ видзӧдігмоз ньӧжйӧ да страстнӧя висьталіс ныв.
Сійӧ весиг кӧсйыліс кутны зонсӧ киӧдыс, но эз решитчы.
И, быттьӧ нарошнӧ, Клавалӧн батьыс, кепкаа да сапӧга да важмӧм руд пинжака, киас босьтӧма кык чемодан, ачыс ёна пӧсялӧма, петіс грузӧвик сайысь да мӧдіс корсьны места, кытчӧ пуктыны чемоданъяссӧ.
Машинасӧ вӧлі грузитӧма чукйӧн.
— Ковалёв ёрт, вай ме пукта, — шуис работник, коді сулаліс тюкъяс да ящикъяс костын да, ӧти пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн, кинас грузӧвик дорышӧ кутчысьӧмӧн, босьтіс первой ӧти чемодансӧ, сэсся мӧдсӧ.
Тайӧ кадас, сідзжӧ грузӧвик гӧгӧрыс кытшовтӧм бӧрын, локтіс и Ванялӧн батьыс, коді аслас гожъялӧм, сӧнӧсь кос кияснас кутігтыр водзвылас вайис тубрас, коді вӧлі прачешнӧйса тубрас кодь, — буракӧ, бельё тыра.
Сылы вӧлі зэв сьӧкыд нуны тайӧ тубрассӧ: нуис сійӧ ас водзас нюжӧдӧм кияс вылас, муртса кыскис куснясьысь да муӧдыс кокпыдӧсъяснас шаракылысь кузь кокъяссӧ.
Сылӧн гожъялӧм, чукырӧсь, кузьмӧс чужӧмыс пӧсялӧма да весиг кельдӧдӧма, и тайӧ омӧлик, мудз чужӧм вылас страшнӧя тӧдчисны зэв еджгов, нездоровӧя югъялысь, мучитчӧм стрӧг синъяс.
Ванялӧн батьыс, Александр Фёдорович Земнухов, уджаліс трестын стӧрӧжӧн, а Ковалёв, Клавалӧн батьыс, управлениеса хозяйствоӧн заведуйтысь, вӧлі сылӧн непосредственнӧй начальникӧн.
Ковалёв вӧлі сэтшӧм уна лыда завхозъяс пиысь, кодъяс обычнӧй кадӧ спокойнӧя кыскӧны йӧз скӧрлунлысь, сералӧмъяслысь да зывӧктӧмлысь бремясӧ, кодъяс усьӧны став завхозъяс пай вылӧ, водзӧс босьтӧм могысь лёкторсьыс, кодӧс вӧчӧны человечестволы налӧн ӧткымын нечестнӧй вокъясыс, — сійӧ вӧлі сэтшӧм завхозъяс пиысь ӧтиӧн, кодъяс олӧмса сьӧкыд минутъяс дырйи петкӧдлӧны, мый жӧ сэтшӧмыс свет вылас настоящӧй завхозыс.
Став бӧръя лунъяс чӧжыс, сійӧ здуксяньыс, кор сійӧ получитіс директорсянь приказ эвакуируйтны трестлысь кӧлуйсӧ, сійӧ, сыкӧд служитысьяслӧн кевмысьӧмъяс вылӧ да норасьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, сэтшӧм начальникъяссянь леститчан дружба вылӧ видзӧдтӧг, кодъяс обычнӧй кадӧ казявлісны сійӧс эз ёнджыка голландскӧй пачдорса джодж чышкан щӧтка дорысь, тайӧ став вылас видзӧдтӧг сійӧ, кыдзи и век, сэтшӧм жӧ спокойнӧя, рӧвнӧя да кужӧмӧн пакуйтіс, грузитіс да мӧдӧдіс ставсӧ, мый вӧлі кӧть кутшӧмакӧ коланаторйӧн.
Талун асывнас, кыа петігӧн, сійӧ получитіс приказ трест эвакуируйтӧм кузя уполномоченнӧйлысь водзӧ не задерживайтчыны ни ӧти минут, бырӧдны документъяс, кодъясӧс оз позь нуны, да дзик пыр жӧ петны мунны асыввылӧ.
Но тайӧ приказсӧ получитӧм бӧрын Ковалёв сідз жӧ спокойнӧя да тэрыба колльӧдіс первой асьсӧ уполномоченнӧйсӧ аслас кӧлуйнас да, код тӧдас кытысь да кыдзи став сикас транспортсӧ судзӧдӧм бӧрын, водзӧ мӧдӧдаліс трестлысь кольӧм кӧлуйсӧ, сы вӧсна мый мӧд ногӧн вӧчны сӧвестьыс сылы эз позволяйт.
Медъёна сійӧ поліс, мый и тайӧ трагическӧй лунас сійӧс, кыдзи и век, мыжавны кутасны сыысь, мый сійӧ медводз асьсӧ устраивайтӧ, и та вӧсна сійӧ чорыда решитіс мунны семьяыскӧд тшӧтш медбӧръя машинанас, кодӧс сійӧ всё-таки заптіс тайӧ случай кежлас.
А старик Земнухов Александр Фёдорович, трестса стӧрӧж, аслас пӧрысьлун вӧсна да висьӧм вӧсна вообщӧ эз лӧсьӧдчы и эз вермы мунны.
Кымынкӧ лун сайын сійӧ, кыдзи и став служащӧйясыс, кодъяс эз вермыны мунны, получитіс окончательнӧй рӧщӧт да кык неделься выходнӧй пособие, мӧд ногӧн кӧ шуны, тресткӧд став делӧяссӧ сылӧн вӧлі помалӧма.
Но став тайӧ лунъясас и войясас сійӧ, ревматизмӧн тшыкӧдӧм кокъяссӧ ассьыс сідзжӧ кыскалігтыр да кокпыдӧсъяснас шаракылігтыр, отсаліс Ковалёвлы пакуйтны, грузитны да мӧдӧдны трестлысь кӧлуйсӧ, сы вӧсна мый старик велалӧма нин относитчыны трестса кӧлуй дінӧ, кыдзи аслас кӧлуй дінӧ.
Александр Фёдорович вӧлі важ донецкӧй шахтёр, зэв бур плӧтник.
Том зонмӧн на, ачыс Тамбовскӧй губерняысь, сійӧ заводитіс ветлывлыны шахтаясӧ нажӧтка вылӧ.
И пыдын донецкӧй му пытшкын, медся страшнӧй бужӧдъясас да ползунъясас эз этша выработка закрепит сылӧн чудеснӧй черыс, коді сы киын кокасис, ворсіс и сьыліс зарни петук моз.
Том кадсянь нэмчӧжся васӧдінын уджалігӧн Александр Фёдоровичлы сюри сьӧкыд ревматизм, сійӧ петіс пенсия вылӧ да лои трестса стӧрӧжӧн, и стӧрӧжас уджаліс сідзи, быттьӧ сійӧ пыр на вӧлі плӧтник.
— Клавка, лӧсьӧдчы, отсав мамыдлы! — равӧстіс Ковалёв да няйтӧсь кимышнас чышкыштіс пӧсьсӧ кымӧс вывсьыс лэптыштӧм кепка кӧзырёк увтіыс... — А, Ваня! — веськодьпырысь шуис сійӧ, кор аддзис Земнуховӧс. — Аддзылін, мый вӧчсьӧ? — Сійӧ лёкысь довкйӧдлыштіс юрсӧ, но сэки жӧ кияснас кутчысис тубрас бердӧ, кодӧс ас водзас нуис Александр Фёдорович, да отсаліс лэптыны машина вылӧ. — Збыль, позьӧ шуны, кытчӧдз воим, — кашкигтырйи водзӧ висьталіс сійӧ. — Ак, сволочь! — И чужӧмыс сылӧн вежыньтчис, кор зэв гораа юрӧбтіс эсійӧ страшнӧй бӧчкаыс, коді, йӧймӧма моз, гажаа быглясис енэжтас кузя. — А тэ нӧ мый, он мун али мый?
Кыдзи нӧ сійӧ тэнад, Александр Фёдорович?
Александр Фёдорович эз вочавидз ни эз видзӧдлы пи вылас да муніс выль тубрасла: сійӧ и поліс пи вӧснаыс и дӧзмӧма вӧлі сыысь, мый пиыс ещӧ некымын лун сайын на эз мун Саратовӧ, ворошиловградскӧй юридическӧй курсъяс бӧрся, кӧні Ваня велӧдчис тайӧ гӧжӧмнас.
Но Клава, батьыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, синъяснас вӧчис Ванялы таинственнӧй знак да весиг вӧрзьӧдыштіс соскӧдыс, и ачыс нин кӧсйис мыйкӧ шуны батьыслы.
Но Ваня панйис сійӧс.
— Ог, — шуис сійӧ, — ме ог вермы мунны ӧні.
Меным колӧ на ещӧ Володя Осьмухинлы вӧв судзӧдны, сійӧ куйлӧ аппендицитысь операция вӧчӧм бӧрын.
Клавалӧн батьыс шутёвтіс.
— Судзӧдан сійӧс! — шуис сійӧ ӧтпырйӧ и шпыньмунӧмӧн и трагическӧя.
— А таысь кындзи, ме абу ӧтнам, — Клава видзӧдласысь видзчысигмоз друг кельдӧдӧм вомдоръясӧн шуис Ваня. — Менам ёрт, Жора Арутюнянц, ми тані сыкӧд ӧтлаын ноксим да сетім кыв, мый ӧтлаын мунам подӧн, кор ставсӧ эштӧдам.
Отступайтан туйсӧ ӧні вӧлі орӧдӧма, и Ваня видзӧдліс Клава вылӧ, кодлӧн сьӧд синъясыс неуна гудыртчисны.
— Со кыдз! — шуис Ковалёв дзик веськодьлунӧн Ваня дінӧ, Жора Арутюнянц дінӧ да налӧн уговор дінӧ. — Сідзкӧ, прӧщай ӧні кежлӧ. — И сійӧ воськовтіс Ванялань да, орудийнӧй залпысь дрӧгнитӧм бӧрын, чургӧдіс сылы ассьыс пӧсялӧм паськыд кипыдӧссӧ.
— Ті Каменсклань али Лихӧйлань мунанныд? — зэв кыз гӧлӧсӧн юаліс Ваня.
— Каменсклань?!
Каменсктӧ немечьяс вот-вот босьтасны! — равӧстіс Ковалёв. — Лихӧйлань, сӧмын Лихӧйлань!
Белокалитвенскӧйлань, Донец вомӧн — и кут миянӧс...
Найӧ юр весьтын мыйкӧ ньӧжйӧникӧн тратшмуні да зёльмуні, и вывсянь кутіс киссьыны ёг.
Найӧ лэптісны юрнысӧ да аддзисны, мый тайӧ воссьӧма ӧшинь мӧд этажас, жырйын, кӧні вӧлі трестлӧн плановӧй отделыс, ӧшиньӧдыс мыччысис кыз, лысӧй, ӧмидз рӧма юр, сылӧн чужӧм вывсьыс и юрсисьыс шор моз визувтіс пӧсьыс, — кажитчис, мый сійӧ ӧні жӧ кутас войтавны ӧшинь улын сулалысь йӧз вылӧ.
— Ті ӧмӧй, Стаценко ёрт, энӧ на мунӧй? — тайӧ юр сертиыс тӧдіс отделса начальникӧс да чуймис Ковалёв.
— Эг на, ме тані бумагаяс бӧръя, медым немечьяслы эз коль мыйкӧ важнӧйтор, — зэв ньӧжйӧникӧн да вежливӧя, кыдзи и век, пыдыс кыз гӧлӧсӧн шуис Стаценко.
— Со удачаыс тіянлы, вот ӧд! — горӧдіс Ковалёв. — Ӧд ми эськӧ минут дас мысти мунім!
— А ті мунӧй, ме аддза петан туйсӧ, — скромнӧя шуис Стаценко. — Висьтав, Ковалёв, он тӧд, кодлӧн со эсійӧ машинаыс сулалӧ?
Ковалёв, сылӧн нылыс, Ваня Земнухов да машина вылын уджалысь бергӧдісны юрнысӧ «газиклань».
«Газикын» пукалысь нывбаба пырысь-пыр вежис пукалан местасӧ, вешйыштіс водзӧ, медым сійӧ эз кут тыдавны ӧдзӧс розьӧдыс.
— Да сійӧ оз босьт тіянӧс, Стаценко ёрт, сылӧн аслас кӧлуйыс тырмымӧн! — горӧдіс Ковалёв.
Сійӧ сідз жӧ, кыдзи и Стаценко, тӧдіс, мый тайӧ ичӧтик керкаас колян арсянь олӧ партия обкомса работник Иван Фёдорович Проценко, олӧ ӧтнас, босьтӧма жыр йӧз ордысь: гӧтырыс сылӧн уджаліс Ворошиловградын.
— А меным налӧн милӧстьыс оз ков, — шуис Стаценко да видзӧдліс Ковалёв вылӧ важысянь юыштны радейтысь посньыдик гӧрд синъяснас.
Ковалёв друг яндысьыштіс да тэрыба кӧсӧйтчыліс машинаын уджалысь вылӧ, эз-ӧ сійӧ гӧгӧрво Стаценколысь кывъяссӧ сэтшӧм лёк смыслӧн, кутшӧмӧн вӧлі шуӧма.
— Ме аслам прӧстлунӧн чайтлі, мый найӧ важӧн нин ставныс пышйисны, а друг видзӧда — машина, вот ме и думышті: кутшӧм мися машина тайӧ? — бурногӧн нюмъялігтыр висьталіс Стаценко.
Мыйкӧ дыра найӧ видзӧдісны на «газик» вылӧ.
— Сідзкӧ, абу-на ставныс мунӧмаӧсь, — зумыштчӧмӧн шуис Ковалёв.
— Эк, Ковалёв, Ковалёв! — шуис Стаценко нор гӧлӧсӧн. — Римскӧй папа дорысь ёнджыка правовернӧйӧн лоны оз позь, — шуис сійӧ, поговоркасӧ ас ногыс бергӧдӧмӧн, кодӧс Ковалёв эз и кывлыв.
— Ме, Стаценко ёрт, абу ыджыд морт, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Ковалёв, коссӧ веськӧдігмоз ачыс видзӧдіс эз вывлань, ӧшинь вылӧ, а машинаын уджалысьлань, — ме абу ыджыд морт и тіянлысь намёкъястӧ ог гӧгӧрво...
— Мый нӧ тэ ме вылӧ скӧралан?
Ме ӧд тэныд нинӧм сэтшӧмсӧ эг шу...
Бур туй, Ковалёв!
Ӧдвакӧ нин аддзысьлам Саратовӧдз, — шуис Стаценко, и выліас ӧшиньыс пӧдлассис.
Ковалёв аддзытӧм синъясӧн и Ваня гӧгӧрвотӧм выражениеӧн видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ковалёв друг ёна гӧрдӧдіс, быттьӧкӧ ӧбидитісны сійӧс.
— Клавка, лӧсьӧдчы! — равӧстіс сійӧ да машина гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын муніс трест зданиеӧ.
Ковалёв збыль ӧбидитчис, и ӧбидитчис эз ас вӧснаыс.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый морт, абу прӧстӧй, рядӧвӧй морт, кыдзи сійӧ, Ковалёв, кодлӧн обстоятельствояс тӧдтӧм вӧсна вӧлі право броткыны да норасьны, а Стаценко кодь морт, коді вӧлі матын власьт дінын да сы представительяскӧд эз этша нянь-сов сёйлыв да бур кадъясӧ налы эз этша леститчан да витиеватӧй кывъяс висьтавлыв, — тайӧ мортыс ӧні мыждіс тайӧ йӧзсӧ, кор найӧ эз нин вермыны дорйыны асьнысӧ.
«Газикын» пукалысь нывбаба, коді ёна нин беспокоитчис сы вӧсна, мый сійӧс казялісны, ставнас гӧрдӧдіс да скӧрысь видзӧдіс стандартнӧй керкаӧ пыран ӧдзӧс вылӧ.
Кӧкъямысӧд глава
Ӧшиньяс гурйыв восьтӧм бӧрын, медым сквӧзнякыс вӧтліс сотӧм документъясысь артмӧм тшынсӧ, тыртӧм дворӧ видзӧдысь ӧти жырйын пукалісны Иван Фёдорович да сыкӧд ещӧ кыкӧн.
Патераса кӧзяева мунісны татысь кымынкӧ лун сайын.
Жырас, кыдзи и домас ставнас, вӧлі тыртӧм, гажтӧм: ловъя лолыс эновтӧма домсӧ, кольӧма ӧти кышыс.
Ставсӧ вӧлі вешталӧма асланыс местаясысь.
Иван Фёдорович да сылӧн кык собеседникыс пукалісны эз пызан сайын, а жыр шӧрас стулъяс вылын.
Найӧ сёрнитісны водзын лоысь удж йылысь, висьтавлісны ӧта-мӧдныслы явкаяс.
Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі пыр жӧ мунны партизанскӧй базаӧ, кытчӧ некымын час сайын муніс нин сылӧн помощникыс.
Кыдзи областнӧй подпольеса руководительяс пиысь ӧтилы, Иван Фёдоровичлы колӧ вӧлі лоны отрядас, коді базируйтчис вӧрын Митякинскӧй станица дінын, Ворошиловградскӧй да Ростовскӧй обласьтъяс граница дорын.
А сылӧн кык ёртыс кольӧны вӧлі татчӧ, Краснодонӧ: нэмӧвӧйся донецкӧй горнякъяс, найӧ кыкнанныс участвуйтлісны гражданскӧй войнаын ещӧ немецкӧй оккупация да деникинщина дырйи на.
Филипп Петрович Лютиков, кодӧс вӧлі кольӧма подпольнӧй райкомса секретарӧн, вӧлі неуна ыджыдджык аслас ёртысь, — сылы вӧлі ветымын саяс нин.
Филипп Петровичлӧн сук юрсиыс вӧлі заводитӧма нин дзормыны, ёнджыкасӧ кӧсичаясас да чубас.
Дзор сиясыс чепӧсйӧмаӧсь и дженьыдӧдз шырӧм чорыд ускас.
Чувствуйтчис, мый сійӧ коркӧ вӧвлӧма ён мортӧн, но вояс кольӧмкӧд и тушаас и чужӧмас сылӧн лоӧма лишнӧй кызта, чужӧмыс паськалӧма увланьыс, да таысь щӧкаыс сылӧн, коді чужӧмсяньыс вӧлӧма кызкодь, кажитчис ещӧ нин кызӧн.
Лютиков вӧлі велалӧма пасьтасьны ӧкуратнӧя да весиг ӧні вӧлі опрятнӧй сьӧд костюма, коді топыда пукаліс сылӧн ыджыд туша вылын, отложнӧй воротника да зэлыда кӧрталӧм галстука, сӧстӧм еджыд дӧрӧма.
Важ мастерӧвӧй, овмӧс восстановитан первой воясся уджвывса герой, сійӧ выдвинитчис кыдзи производственник: вӧлі директорӧн первойсӧ посньыдик, а сэсся пыр гырысьджык предприятиеясын.
Краснодонын сійӧ уджаліс во дас вит нин, бӧръя воясас — «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй мастерскӧйясын механическӧй цехса начальникӧн.
Подполье кузя сылӧн ёртыс, Матвей Шульга, вичнас Костиевич, кыдзи сійӧс частӧджыксӧ и шулісны, — Костиевич, тайӧ украинаса ногӧн Константинович. Сійӧ мунліс сиктӧ промышленнӧй рабочӧйяслӧн самӧй первой призывкӧд, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдӧма сиктлы отсӧг вылӧ.
Рӧднас Краснодонысь, сійӧ сідзи нэм чӧжыс и уджаліс сэсся Донбасса разнӧй районъясын сикткӧд йитчӧм должностьяс вылын.
Война заводитчӧмсяньыс сійӧ уджаліс исполкомса председательлӧн заместительӧн Ворошиловград обласьтын войвывса сельскӧй районъясысь ӧтиын.
Лютиков ещӧ оккупациялӧн первой угроза кадсянь на тӧдіс, мый кольӧ подпольеӧ, а Шульгалы висьталісны сійӧс подпольеӧ кольӧм йылысь сӧмын кык лун сайын.
Сійӧ ачыс корис кольны сійӧс подпольеӧ сы бӧрын, кор районсӧ, кӧні сійӧ уджаліс, босьтісны немечьяс.
Аддзисны, мый Шульгаӧс удобнӧ да выгоднӧ кольны подпольнӧй удж вылӧ буретш татчӧ, Краснодонӧ: ӧтарсяньыс, сійӧ вӧлі татчӧс морт, а мӧдарсянь — сійӧс тані этшаӧн нин тӧдісны.
Матвей Шульга, либӧ Костиевич, вӧлі ар нелямын вита мужчина, гӧгрӧс ён пельпомъяса да резкӧй чертаяса, гожъялӧм зумыд чужӧма, чужӧм вылас шочиник сьӧд чутъяс — аслас профессияыслӧн пасъясыс: найӧ нэм чӧжыс тӧдчӧны сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс дыр уджалӧмаӧсь шахтёрӧн либӧ литейщикӧн.
Костиевич ӧні пукаліс кепкаа, кодӧс вештӧма балябӧжас, юрсисӧ дженьыдӧдз шырӧма машинкаӧн, кепка увсьыс тыдаліс кӧсичаыс сэтшӧм ён лыа, кутшӧмыс шоча овлывлӧ мортлӧн, сылӧн и синъясыс вӧліны ӧшлӧн кодьӧсь.
Став Краснодон пасьтаас эз вӧвны йӧз, кодъяс эськӧ вӧліны настроитчӧмаӧсь сэтшӧм жӧ спокойнӧя да сэки жӧ торжественнӧ кыпыда, кыдзи тайӧ куим мортыс.
— Бур йӧз, веськыда, позьӧ шуны, настоящӧй йӧз кольччисны тэнад командование улӧ, татшӧм йӧзыдкӧд гырысь делӧяс позьӧ вӧчны, — висьталіс Иван Фёдорович. — А тэ ачыд код ордын думайтан овны?
— А сэні, кӧні и овлі, Пелагея Ильинична ордын, — шуис Лютиков.
Иван Фёдоровичлӧн чужӧм вылас тыдовтчис эз чуймӧм, а быттьӧкӧ кутшӧмакӧ сомневайтчӧм.
— Мыйкӧ ме эг гӧгӧрво тэнсьыд, — шуис сійӧ.
— Мый нӧ меным дзебсясьнысӧ, Иван Фёдорович, артыштӧй асьныд, — шуис Лютиков. — Менӧ тані карас сэтшӧма тӧдӧны, мый меным дзебсьыны оз позь.
Сідзжӧ и Бараковлы. — Сійӧ шуис овсӧ подпольнӧй райкомса коймӧд руководительлысь, коді тані эз вӧв. — Немечьяс миянӧс пырысь-пыр аддзасны да думыштасны ещӧ мыйкӧ лёкӧс, пондам кӧ ми дзебсясьны.
А миянлы дзебсясьнысӧ нинӧмла.
Миян мастерскӧйясным зэв ёна ковмасны немечьяслы, а ми — сэнӧсь и эмӧсь!
Висьталам: предприятиеса директор пышйис, инженерно-техническӧй персоналсӧ большевикъяс мырдӧн нуӧдісны, а ми со — кольччим уджавны тіян вылӧ, немечьяс вылӧ.
Рабочӧйяс пышъялісны — ми найӧс чукӧртам.
Абуӧсь инженеръяс?
А со тіянлы Николай Петрович Бараков, инженер-механик, — пӧжалуйста!
Сійӧ и немеч кыв тӧдӧ...
Ми на вылӧ уджалыштам, — нюммунтӧг шуис Филипп Петрович.
Сійӧ видзӧдліс Иван Фёдорович вылӧ стрӧга, сюся, и сы видзӧдӧмын вӧлі умлӧн аслыснога выражение, коді овлӧ сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяс велалӧмаӧсь нинӧм не босьтны вера вылӧ, а ставсӧ прӧверяйтны асланыс мӧвпӧн.
— А Бараковыс кыдзи? — юаліс Иван Фёдорович.
— Тайӧ миян ӧтувъя план.
— А тӧдан, кутшӧм тіян кыкнанныдлӧн первойя опасностьыс? — юаліс Иван Фёдорович, коді кужліс став делӧсӧ аддзыны быдладорсянь, кутшӧмӧн сійӧ, тайӧ делӧыс, вермас лоны олӧмас.
— Тӧда: коммунистъяс, — вочавидзис Лютиков.
— Абу сыын делӧыс.
Коммунистъяс мунісны уджавны немечьяс вылӧ, мый нӧ налы, немечьясыслы, таысь бурджыкыс!
Да оз удитны найӧ гӧгӧрвонысӧ ассьыныс выгӧдасӧ: сэк кості, кор ті понданныд объясняйтны, мый тіянлы колӧ, найӧ тіянӧс пӧсьвывсьыс... — Иван Фёдорович петкӧдліс йирк вылӧ.
— Первой лунъясас ми вошлам.
Локтам, кор мӧдасны нуждайтчыны миянысь.
— Вот та йылысь и сёрниыс.
Менӧ и интересуйтӧ, кытчӧ тэ воштысян.
— Пелагея Ильинична аддзас, кытчӧ дзебны... — Сёрни чӧжыс первойысь Лютиков нюмъёвтіс, и тайӧ нюмъёвтӧмсьыс сылӧн увланьыс паськалӧм чужӧмыс лои сэтшӧм югыдӧн.
Иван Фёдорович чужӧм вылысь сомневайтчӧмыс воши: сійӧ вӧлі дӧвӧлен Лютиковӧн.
— А кыдзи Шульга? — Костиевич вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Сійӧ абу Шульга, сійӧ Евдоким Остапчук, — шуис Лютиков, — сэтшӧм сылӧн паровозостроительнӧйысь трудӧвӧй книжкаыс.
Тайӧ лунъясӧ сійӧ пырис миян ордӧ механическӧйӧ слесарӧн.
Делӧыс яснӧй: уджаліс Ворошиловградын, морт ӧтка, заводитчисны бойяс — вуджис Краснодонӧ.
Кор пондасны уджавны мастерскӧйяс, корам и слесарь Остапчукӧс уджыштны немечьяс вылӧ.
Ми на вылӧ уджыштам, — шуис Филипп Петрович.
Проценко бергӧдчис Шульгалань да, аслыс казявтӧг, пондіс сёрнитны эз рочӧн, кыдзи сёрнитіс Лютиковкӧд, а соралӧм кывйӧн, то рочӧн, то украинаса ногӧн — тадзи сёрнитіс и Шульга.
— Висьтав жӧ меным, Костиевич: эсійӧ дзебсясян патераяссьыс, кодъясӧс тэныд сетісны, тэ ачыд личнӧ тӧдан-ӧ кӧть ӧти мортӧс?
Дженьыда кӧ шуны, аслыдсӧ тэныд тӧдсаӧсь-ӧ тайӧ йӧзыс, кутшӧмӧсь налӧн семьяясныс, кодъяс олӧны на гӧгӧр?
— Шуны сідзи, мый найӧ меным тӧдсаӧсь, то найӧ меным зэв бурасӧ абу тӧдсаӧсь, — ньӧжйӧникӧн висьталіс Шульга, ачыс видзӧдлывліс Иван Фёдорович вылӧ аслас рам ӧшлӧн кодь синъяснас. — Ӧти адрестор — важ ногӧн сійӧ местасӧ миян шулісны Гулю позъясӧн, тайӧ Кондратовичыс, либӧ, кыдзи сійӧ, Иван Гнатенкоыс, дас кӧкъямысӧд воын бур партизан вӧлі.
А мӧд адресыс, Шанхай вылын, — тайӧ Фомин Игнат.
Личнӧ ме сійӧс ог тӧд, сы вӧсна мый сійӧ Краснодонын выль морт на, но и ті, дерт, кывлінныд — тайӧ нёльӧд номера шахтаысь миян ӧти стахановец, шуӧны, ас морт пӧ да сӧгласитчӧма.
Удобнӧ сы боксянь, мый сійӧ беспартийнӧй, и кӧть и знатнӧй, а, шуӧны, некутшӧм общественнӧй удж пӧ абу нуӧдлӧма, собраниеяс вылын абу выступайтлӧма, сэтшӧм тӧдчытӧм морт.
— А на ордӧ патераясас тэ волывлін? — юасис Проценко.
— Кондратович ордын, либӧ, кыдз сійӧ — Иван Гнатенко ордын, медбӧръяысь ме вӧвлі во дас кык сайын, а Фомин ордын ме некор эг вӧвлыв.
Да и кор ме верми вӧвнысӧ, Иван Фёдорович, ті ӧд асьныд тӧданныд, мый ме сӧмын тӧрыт на вои и меным сӧмын тӧрыт на разрешитісны татчӧ кольччыны.
Но ӧд йӧзыс жӧ бӧрйисны, ме чайта, йӧзыс ӧд тӧдісны? — нето вочавидзигмоз, нето юалігмоз висьталіс Матвей Костиевич.
— Вот! — Иван Фёдорович лэптіс чуньсӧ да видзӧдліс Лютиков вылӧ, сэсся бара Шульга вылӧ. — Бумажкаяслы энӧ веритӧй, кыв вылӧ энӧ веритӧй, йӧз индӧдъяслы энӧ веритӧй!
Ставсӧ и быдӧнӧс прӧверяйтӧй выль пӧв, асланыд опытӧн.
Коді организуйтіс тіянлысь подпольетӧ, найӧ — ті асьныд тӧданныд — абу нин танӧсь.
Конспирация правилӧ серти — тайӧ зарни правилӧ! — найӧ мунісны.
Найӧ ылынӧсь нин, колӧкӧ, Новочеркасск дорынӧсь нин, — нюммуныштӧмӧн шуис Иван Фёдорович, и вильыш бикинь тэрыба да гажаа кокпӧв йылас чеччыштіс ӧти лӧз синсяньыс мӧдас. — Тайӧс ме мыйла шуи? — водзӧ висьталіс сійӧ. — Тайӧс ме шуи сы могысь, мый подпольесӧ лӧсьӧдісны сэки на, кор вӧлі миян власьт, а воасны немечьяс, и лоӧ йӧзлы ещӧ ӧти прӧверка, олӧмӧн да смертьӧн прӧверка...
Сійӧ эз удит паськӧдны ассьыс мӧвпсӧ.
Швачнитіс ывла ӧдзӧс, жыръясын кылісны кокшыяс, и пырис буретш сійӧ нывбабаыс, коді пукаліс керка дінас сулалысь «газикын».
Сы чужӧм вылӧ вӧлі гижӧма ставсӧ, мый сійӧ испытайтіс Иван Фёдоровичӧс виччысигӧн.
— Дӧзмин виччысьнытӧ, Катя?
Но мунамӧй жӧ, — чужӧмтырнас мыжапырысь нюммунӧм бӧрын шуис Иван Фёдорович да сувтіс, сувтісны и мукӧдыс. — Тӧдмасьӧй, тайӧ менам гӧтырӧй, учительша, — шуис сійӧ немвиччысьтӧм самодовольствоӧн.
Лютиков уважительнӧя топӧдліс сылысь ён кисӧ.
Шульгакӧд Катя вӧлі тӧдса да нюммуніс сылы:
— А тіян гӧтырныд?
— Да менам жӧ ставныс... — заводитліс Шульга.
— Ок, прӧститӧй... прӧститӧй менӧ, — друг шуис нывбаба да тэрыба тупкис чужӧмсӧ кипыдӧснас.
Но чуньяс костӧдыс да кипыдӧссьыс улітіджык вӧлі тыдалӧ, кыдзи гӧрдӧдіс сылӧн став чужӧмыс.
Шульгалӧн семьяыс коли немечьясӧн босьтӧм районӧ, и тайӧ вӧлі медся ыджыд помкаӧн, мый вӧсна Шульга корис кольны сійӧс обласьтӧ подпольнӧй удж вылӧ.
Сылӧн семьяыс эз удит муннысӧ, сы вӧсна мый немечьяс воисны дзик виччысьтӧг, а Костиевич тайӧ кадас вӧлі ылысса станицаясын: асыввылӧ вӧтлӧм могысь чукӧртіс скӧт стадаяс.
Шульгалӧн семьяыс вӧлі зэв прӧстӧй, ас кодьыс жӧ.
Кор работникъяслӧн семьяясыс эвакуируйтчисны асыввылӧ, Матвей Костиевичлӧн семьяыс — гӧтырыс да кык челядь: школьница-ныв да сизим арӧса пи — эз окотит мунны, а ачыс Матвей Костиевич ёнасӧ эз настаивайт, медым семьяыс муніс.
Кор сійӧ том на вӧлі да партизанитіс тайӧ местаясас, сылӧн том гӧтырыс вӧлі сыкӧд ӧтлаын, и налӧн первой пиыс, ӧні Гӧрд Армияса командир, чужлі буретш тайӧ кадас.
И налы важ сертиыс кажитчис, мый семьяяс и олӧмлӧн сьӧкыд лунъясӧ не долженӧсь торйӧдчыны, а став сьӧкыд лунъясас долженӧсь лоны ӧтлаын, — тадзи найӧ воспитывайтісны и ассьыныс челядьнысӧ.
Ӧні Матвей Костиевич чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн сыын, мый сылӧн гӧтырыс да челядьыс колины немечьяс ордӧ, да надейтчис на мездыны найӧс, найӧ кӧ ловъяӧсь на.
— Прӧститӧй менӧ, — чужӧм бердсьыс кисӧ вештӧм бӧрын бара шуис Проценколӧн гӧтырыс да жалитӧмпырысь и мыжапырысь видзӧдліс Костиевич вылӧ.
— Мый нӧ, дона ёртъяс... — заводитліс Иван Фёдорович да ланьтіс.
Кад нин вӧлі мунны.
Но нёльнанныс найӧ чувствуйтісны, мый налы зэв абу окота янсӧдчынысӧ.
Коли сӧмын некымын час, кор налӧн ёртъясыс мунісны, мунісны ас йӧз дінӧ, ас му кузя, а найӧ нёльӧн кольччисны татчӧ, найӧ пырисны выль, тӧдтӧм да сэтшӧм аслыссяма подпольнӧй олӧмӧ, сы бӧрын, кыдзи найӧ кызь нёль во чӧж свободнӧя ветлӧдлісны рӧднӧй му кузя.
Найӧ сӧмын ӧні на аддзылісны ассьыныс ёртъяснысӧ, ёртъясныс эз на вӧвны ылынӧсь на дінсянь, мый позьӧ на эськӧ вӧлі найӧс вӧтӧдны, но найӧ эз вермыны вӧтӧдны ассьыныс ёртъяснысӧ.
А найӧ, нёльӧн, сэтшӧм матыссаӧсь лоины ӧта-мӧдныслы — медся рӧднӧй йӧз дорысь матыссаӧсьджык.
И налы зэв сьӧкыд вӧлі янсӧдчынысӧ.
Найӧ сувтісны да дыр пыркӧдісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
— Видзӧдлам, кутшӧм сэтшӧм немечьясыс найӧ, кутшӧм найӧ кӧзяева да правительяс, — висьталіс Проценко.
— Ті асьнытӧ видзӧй, Иван Фёдорович... — зэв серьёзнӧя шуис Лютиков.
— Да ме турун кодь винёв.
Тэ видзчысь, Филипп Петрович, и тэ, Костиевич.
— А ме кувлытӧм, — шогпырысь шуис Шульга.
Лютиков скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ да нинӧм эз шу.
Найӧ ӧчередьӧн кутлісны ӧта-мӧднысӧ, окасисны, асьныс зілисны, медым не паныдасьны синъяснаныс.
— Прӧщайтлӧй, — шуис Проценколӧн гӧтырыс.
Сійӧ эз нюмъёвт, сійӧ шуис тайӧс весиг кыдзкӧ торжественнӧя, и синъясыс сылӧн тырины синваӧн.
Лютиков петіс первойӧн, сы бӧрся Шульга.
Найӧ мунісны сідз жӧ, кыдзи и локтісны, — чёрнӧй ходӧд, двор пырыс.
Тані вӧліны быдсяма хозяйственнӧй стрӧйбаяс, кодъяс сайсянь кыкнанныс торйӧн некод казявтӧг петісны главнӧй уличаыскӧд параллельнӧя мунысь орчча улича вылас.
А Иван Фёдорович гӧтырыскӧд петісны главнӧй Садовӧй улича вылӧ, коді вӧлі помассьӧ парк ворота дорын.
Налы чужӧмас кучкис луншӧрбӧрса жар шонді.
Иван Фёдорович аддзис улича мӧдар боксьыс грузитӧм машина, сы вылысь работникӧс да том мортӧс да нылӧс, кодъяс прӧщайтчисны машина дорас, и гӧгӧрвоис, мый вӧсна гӧтырыс сэтшӧма беспокоитчис.
Сійӧ дыр бергӧдліс ручкасӧ, «газикыс» дрӧгнитышталіс, но моторыс эз заведитчы.
— Катя, бергӧдлышт тэ, а ме сета газсӧ, — шуис Иван Фёдорович яндысьыштӧмӧн машинаас пыригмоз.
Гӧтырыс кутчысис ручкаас аслас вӧсньыдик гожъялӧм кинас да немвиччысьтӧм вынӧн кымыныськӧ дернитіс.
Машинаыс заведитчис.
Иван Фёдоровичлӧн гӧтырыс кимышнас чышкыштіс чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ, шыбитіс ключсӧ шоперскӧй пуклӧс бокӧ да ачыс пуксис Иван Фёдоровичкӧд орччӧн.
Урӧсмӧм вӧв моз нетшкысигтыр, выхлопнӧй трубасьыс лыйсигтыр да лӧзов-няйт рӧма тшын лэдзалігтыр «газик» мӧдіс котӧртны улича кузя, сэсся ладмис да, вуджанінлань лэччӧм бӧрын, регыд мысти саяліс.
— И гӧгӧрвоан, пырӧ эсійӧ Толя Орловыс, — тӧдан сійӧс? — пыдыс кыз гӧлӧсӧн висьталіс тайӧ здукас Ваня Земнухов.
— Ог тӧд, сійӧ, буракӧ, Ворошилов школаысь, — зэв надзӧник вочавидзис Клава.
— Ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ ме дінӧдз: «Земнухов ёрт, тані тіянсянь некымын керка сайын олӧ Володя Осьмухин, зэв активнӧй комсомолеч, неважӧн сылы вӧчисны аппендицитысь операция, и сійӧс водз вайӧдісны гортас, и вот вурысыс сылӧн резьдіс да орӧссис, он-ӧ ті вермӧй вӧв судзӧдны сылы?»
Гӧгӧрвоан менсьым положениесӧ?
Тайӧ Володя Осьмухинсӧ ме зэв бура тӧда— абу зон, а зарни!
Гӧгӧрвоан менсьым положениесӧ?
«Но, — шуа ме, — мун Володя дінӧ, ме ӧні пырала татчӧ ӧти местаӧ, а сэсся заводитла судзӧдны мыйкӧ да пырала тіянӧ».
А ачым котӧрті тэ дінӧ.
Ӧні тэ гӧгӧрвоан, мыйла ме ог вермы мунны тіянкӧд? — мыжапырысь висьталіс Ваня, ачыс зілис видзӧдлыны сылы синъясас, кодъяс пыр ёнджыка тырины синваӧн. — Но ми Жора Арутюнянцкӧд... — бара заводитіс сійӧ.
— Ваня, — шуис сійӧ, друг матыстчис сы чужӧм бердӧдз да лолыштіс сы вылӧ небыд, пӧсь ловшыӧн. — Ваня, ме гордитча тэӧн, ме сэтшӧма гордитча тэӧн, ме... — Сійӧ ымӧстіс, дзик эз ныв моз, а кыдзкӧ кыза, баба моз, да тайӧ ымӧстӧмыскӧд ӧтпырйӧ, ставсӧ свет вывсьыс вунӧдӧмӧн, свободнӧй, абу жӧ нывлӧн кодь, а бабалӧн кодь вӧрасӧн кутіс сійӧс сьыліӧдыс аслас гырысь, кыз кӧдзыд кияснас да страстнӧя окаліс сылысь вомдоръяссӧ.
Ныв нетшыштчис Ваня дінысь да котӧртіс калиткаӧ.
Ваня недыр сулалыштіс, сэсся бергӧдчис да, кузь кияснас ӧвтчигтырйи, чужӧмсӧ да дзугсьӧм юрсисӧ, кодӧс сійӧ ӧні эз нин шыльӧд, веськӧдіс шонді улӧ да тэрыба муніс улича кузя парксянь мӧдарлань.
Сійӧ вдохновениеыс, коді пӧимувса ӧгыр моз чусаліс сы пытшкын, ӧні, быттьӧкӧ ыджыд би, югдӧдіс сылысь необыкновеннӧй чужӧмсӧ, но ни Клава, и некод мукӧд эз аддзыны сылысь чужӧмсӧ ӧні, кор сійӧ лои сэтшӧм мичаӧн.
Кияснас ӧвтчигтыр Ваня муніс улича кузя ӧтнас.
Кытӧнкӧ районас взрывайтісны на шахтаяс, кытӧнкӧ ещӧ котралісны на, бӧрдісны, пинясисны йӧз, муніс отступайтысь войска, кылісны орудийнӧй залпъяслӧн мургӧмъяс, енэжын скӧрысь равзісны моторъяс, тшын да бус ӧшалісны сынӧдас, и шондіыс ньӧти жалиттӧг пӧжис, но Ваня Земнуховлы нинӧм нин эз существуйт аслас сьылі вылын тайӧ кыз, кӧдзыд нежнӧй кияс кындзиыс да аслас вомдорсьыс тайӧ чорыд, страстнӧй, синваӧн кӧтӧдысь окыштӧм кындзиыс.
Ставыс, мый вӧлі вӧчсьӧ гӧгӧр, ставыс тайӧ эз нин повзьӧдлы сійӧс сы вӧсна, мый сылы нинӧм нин эз вӧв позьтӧмторйыс.
Сійӧ вермис эськӧ эвакуируйтны не сӧмын Володя Осьмухинӧс, а став карсӧ — став нывбабаяссӧ, челядьяссӧ да старикъяссӧ, налӧн став имуществонас.
«Ме гордитча тэӧн, ме сэтшӧма гордитча тэӧн», — шуаліс ныв аслас бархатнӧй кыз гӧлӧснас, и водзӧ Ваня нинӧм йылысь нин эз вермы думайтны.
Сылы вӧлі дас ӧкмыс арӧс.
Ӧкмысӧд глава
Некод эз вермы висьтавны, кыдзи кутас мунны олӧмыс немечьяс дырйи.
Лютиков да Шульга водзвыв сёрнитчисны сы йылысь, кыдзи налы корсьны ӧта-мӧдсӧ: условнӧй знак серти, коймӧд морт пыр, Краснодонын главнӧй явочнӧй патераса кӧзяин пыр.
Найӧ петісны торйӧн да мунісны кыкнанныс асланыс туйӧд.
Вермисны-ӧ найӧ думыштны, мый некор нин сэсся оз аддзывны ёрта-ёртсӧ?
Филипп Петрович вӧчис сідзи, кыдзи висьтавліс Иван Фёдоровичлы: сійӧ воши.
Шульгалы тожӧ эськӧ колӧ вӧлі гусьӧник дзебсьыны кутшӧмкӧ ӧти патераӧ, кодъясӧс вӧлі индӧма сылы, — бурджык Иван Гнатенко ордӧ, либӧ Кондратович ордӧ, кыдзи прӧстӧя шулісны сійӧс, важ партизанӧс, сылысь ёртсӧ.
Но Шульга эз аддзыв Кондратовичӧс дас кык во да чувствуйтіс, мый ӧні сылы ёна, зэв ёна абу окота мунны Иван Гнатенко ордӧ.
Кӧть мед кутшӧм спокойнӧйӧн эз кӧсйы кажитчыны сійӧ, сьӧлӧмыс сылӧн висис и висис.
Сылы колӧ вӧлі ӧні зэв матысса морт.
И Матвей Костиевич кутіс казьтывны, коді жӧ эм ӧні Краснодонын на пиысь, кодъяскӧд сійӧ вӧлі торъя матын воддза подполье дырйиыс, 1918‒1919 воясын.
И ӧні Матвей Костиевичлы тӧдвылас уси аслас важ ёртыслӧн, Леонид Рыбаловлӧн, чойыс, Лиза, и нэм кежлас йиджӧм из шом чутъяса ыджыд чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис челядьлӧн кодь нюммунӧм.
Лиза Рыбалова сылы тӧдвылас уси сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі воддза воясас, статя, еджыд юрсиа, нинӧмысь повтӧм, резкӧй гӧлӧса да вӧраса, визув синъяса, тӧдвылас уси, кыдзи Лиза ваявліс сылы да Леонидлы сёян «Сенякиӧ» да кыдзи сійӧ серавліс, еджыд пиньяссӧ петкӧдлігтыр, кор Шульга пыр шутитіс, мый жаль пӧ мый менам эм гӧтыр, а то эськӧ тэнӧ коралі.
И сійӧ жӧ зэв бура тӧдіс сылысь гӧтырсӧ!
Во дас-дас кык сайын сійӧ кыдзкӧ паныдасис сыкӧд улича вылын да ӧтчыд, кажитчӧ, нывбабаяслӧн кутшӧмкӧ собрание вылын.
Помнитсьӧ, сійӧ вӧлі верӧс сайын нин.
Да, гражданскӧй война бӧрын пыр жӧ сійӧ муніс кутшӧмкӧ Осьмухин сайӧ.
Тайӧ Осьмухиныс сэсся служитліс трестын.
А ачыс, Матвей Шульга, вӧлі жилищнӧй комиссияын, кор налы сетісны патера стандартнӧй домысь кытыськӧ сійӧ улича вывсьыс, коді мунӧ 5-ӧд номера шахта дінӧ.
Сійӧ пыр казьтыліс Лизаӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн тӧдліс сійӧс томдырйиыс, и сылӧн сэтшӧм вынӧн кыптісны томдырся лунъяс йывсьыс казьтылӧмъясыс, мый сійӧ выльысь чувствуйтіс асьсӧ томӧн.
И ставыс, мый колӧ вӧлі вӧчны сылы, друг кутіс кажитчыны сылы быттьӧкӧ томдырся югыднас югдӧдӧмаӧн.
«Лиза эз вермы вежсьыны, — думайтіс сійӧ, — сылӧн мужикыс Осьмухин, ас морт кодь жӧ вӧлі...
А, мый лоан ло, чӧртыс мед лыяс, пыра Лиза Рыбалова ордӧ!
Гашкӧ, найӧ эз мунны, гашкӧ, судьбаыс ачыс нуӧдӧ менӧ на дінӧ.
А гашкӧ, сійӧ ӧтнас нин олӧ?» — вуджанінӧ лэччигас волнуйтчигтыр думайтіс сійӧ.
Дас во чӧжнас, мый дыра сійӧ эз волыв татчӧ, став тайӧ районас стрӧитӧмаӧсь каменнӧй домъяс, и ӧні сьӧкыд нин вӧлі корсьны, кӧні вермасны овны Осьмухинъяс.
Дыр сійӧ ветлӧдліс чӧв-лӧнь уличаяс кузя, тупкӧм ставеня керкаяс костті, ачыс эз лысьт пыравны да юавны.
Медбӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый ориентируйтчыны колӧ витӧд номера шахта копёр серти, коді тыдаліс ылын степын, и кор сійӧ кутіс мунны веськыда копёрлань мунан улича кузя, пыр жӧ аддзис Осьмухинъяслысь ичӧтик керкасӧ.
Ӧшиньясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, а ӧшиньвывъясас пукталӧма дзоридзьяс, — жыръяссьыс сылы кылісны быттьӧкӧ том гӧлӧсъяс, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны томдырсяыс моз, кор сійӧ таркӧдчис ӧдзӧсас.
Дерт кӧнкӧ, сылысь эз кывны, сійӧ таркӧдчыштіс ещӧ ӧтчыд.
Ӧдзӧс сайын кылісны небыд кӧмкота воськовъяс.
Сы водзын сулаліс Лиза Рыбалова, Елизавета Алексеевна, гортса туфлиа, чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧтпырйӧ и скӧр и тырӧма шогӧн, синъясыс бӧрдӧмысла пыктӧмаӧсь, гӧрдӧсь.
«Эк, кутшӧма пыркӧдӧма сійӧс олӧмыс», — сэки жӧ думыштіс Шульга.
Но Шульга пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Сылӧн и томдырйиыс вӧлі нето дӧзмӧмлӧн, нето скӧрмӧмлӧн тайӧ резкӧй выражениеыс, но Матвей Костиевич тӧдіс, кутшӧм бур вӧлі сійӧ збыльвылас.
Сійӧ вӧлі воддза кодьыс на статя, и еджыд юрсиас эз вӧвны дзор сияс, но кузьмӧс чукыръяс, сьӧкыд переживаниеяслӧн да уджлӧн чукыръясыс, тӧдчисны сы чужӧм вылын.
И пасьтасьӧма вӧлі сійӧ кыдзкӧ сідз-тадз, — водзджыксӧ сійӧ ньӧтчыд эз лэдзчысьлы та выйӧдзыс.
Сійӧ недружелюбнӧя да юалана видзӧдіс тӧдтӧм морт вылӧ, коді сулаліс сы керка кильчӧ вылын.
И друг сы чужӧм вылын тыдовтчис выражение чуймӧмлӧн да быттьӧкӧ ылысса радлунлӧн, коді чужис синъясас доршасьысь синва саяс.
— Матвей Константинович...
Шульга ёрт! — шуис сійӧ, и ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм киыс сылӧн лигышмуні. — Кутшӧм тӧлӧн вайис тіянӧс?
Татшӧм кадас!
— Извинит, Лиза, али Лизавета Алексеевна, ог тӧд, кыдзи тшӧктан шунысӧ...
Муна вот асыввылӧ, эвакуируйтча, видлыны пыри...
— Сійӧ жӧ мися асыввылӧ — быдӧн, быдӧн асыввылӧ!
А ми?
А челядьным миян? — друг возбуждённӧя кутіс сёрнитны сійӧ, юрсисӧ нервнӧй движениеясӧн тэрыба шыльӧдігмоз, сы вылӧ нето скӧр, нето зэв мучитчӧм синъясӧн видзӧдігтыр. — Ті вот асыввылӧ мунанныд, Шульга ёрт, а менам пиӧй куйлӧ операция бӧрын, а ті вот асыввылӧ мунанныд! — долис сійӧ, быттьӧ буретш Матвей Костиевичлы унаысь нин вӧлі висьталӧма сы йылысь, мый тадзи вермас лоны, и вот буретш тадзи и артмис, и сійӧ вӧлі мыжа таысь.
— Извинитӧй, эн скӧрмӧй, — зэв рама да миритчан гӧлӧсӧн шуис Матвей Костиевич, кӧть сы пытшкын друг жугыля шыӧдчис кутшӧмкӧ вӧсньыдик, вӧсньыдик струна.
«Со кутшӧм тэ лоӧмыд, Лиза Рыбалова, — шыӧдчис тайӧ струнаыс, — со кыдзи тэ встретитін менӧ, менам муса Лизаӧй!»
Но сійӧ унатор аддзыліс ас олӧмас да вермис кутны асьсӧ.
— Висьталӧй тӧлкӧн, мый тіян сэтшӧмыс лои?
Сійӧ тожӧ кутіс сёрнитны «ті» вылӧ.
— Да и ті извинитӧй, — шуис сійӧ век сэтшӧм жӧ резкӧя.
Важ бур отношениеясыслӧн вуджӧрыс бара тыдовтчис сы чужӧм вылын. — Пырӧй...
Сӧмын миянын сэтшӧмтор вӧчсьӧ! — Сійӧ ӧвтыштіс кинас, и сылӧн пыктыштӧм гӧрд синъясас бара югнитіс синва.
Сійӧ кежыштіс да корис Шульгаӧс пырны.
Сы бӧрся Шульга пырис джынвыйӧ пемыд передньӧйӧ.
И восьса ӧдзӧсӧд, шондіӧн ойдӧм веськыдвывса жырйысь, аддзис куим либӧ нёль зонмӧс да нылӧс, кодъяс сулалісны крӧвать дорын, кӧні пӧдушкаяс вылын джынвыйӧ куйліс коскӧдзыс прӧстыняӧн шебралӧм, сьӧд синъяса, отложнӧй воротника еджыд майкаа том зон, кодлӧн коркӧ ёна гожъявлӧм чужӧмыс ӧні вӧлі кельыд.
— Тайӧ пи дінӧ прӧщайтчыны локтісны.
Ті этатчӧ прӧйдитӧй, — паныда жырйӧ индіс сылы Елизавета Алексеевна.
Жырйыс вӧлі войвывладорас, сэні вӧлі рӧмыд да ыркыд.
— Да здравствуйте жӧ наперво, — кепкасӧ пӧрччигмоз, машинкаӧн шырӧм ён юрсӧ тыдӧдігмоз шуис Матвей Костиевич да нюжӧдіс кисӧ. — Ог тӧд, кыдзи нин тіянӧс и шуныс — Лиза, али Лизавета Алексеевна?
— Шуӧй сідзи, кыдзи тіянлы лӧсьыдджык.
Важность бӧрся ог вӧтлысь и величайтӧм ог требуйт, а сӧмын кутшӧм нин ме Лиза?
Вӧлі Лиза, а ӧні... — Сійӧ резкӧя ӧвтыштіс кинас и шогпырысь да мыжапырысь и тайӧ жӧ кадас кыдзкӧ зэв женственнӧя видзӧдліс Матвей Костиевич вылӧ аслас пыктыштӧм сӧдз синъяснас.
— Меным тэ век лоан Лиза, ӧд ме ачым нин пӧрысь, — улӧс вылӧ пуксигмоз нюммуніс Шульга.
Елизавета Алексеевна пуксис сылы паныд.
— А ме кӧ нин пӧрысь, извинит, заводита веськыда тэныд замечаниесянь, — сідз жӧ нюмъялігтырйи, но зэв серьёзнӧя водзӧ висьталіс Шульга. — Сы вылӧ, мый ме муна асыввылӧ да и мукӧд йӧз миян мунӧны асыввылӧ, сы вылӧ тэныд оз ков скӧравны.
Сроксӧ миянлы проклятӧй немечыд эз сет.
Коркӧ тэ быттьӧкӧ ас мортӧн вӧвлін, сідзкӧ, верма висьтавны тэныд, мый сійӧ, проклятӧй немечыд, петіс миянлы ылыс тылӧ...
— А миянлы ӧмӧй кокньыдджык та вӧсна? — шогпырысь шуис сійӧ. — Ті жӧ мунанныд, а ми колям...
— Коді нӧ сыысь мыжа! — шуис сійӧ зумыштчӧмӧн. — Тіянлысь кодь семьяястӧ, — шуис сійӧ, кор дум вылас уси аслас семьяыс, — война заводитчӧмсянь да ӧнӧдз ми нуӧдім асыввылӧ, и отсӧг сетлім, и транспорт.
И не сӧмын семьяяс — ми уна сюрс, уна дас сюрс рабочӧй йӧзӧс нуӧдім Уралӧ, Сибырӧ.
Мыйла нӧ ті водзджык энӧ мунӧй? — юаліс Матвей Костиевич сы пытшкын пыр ёнджыка кыптысь курыд чувствоӧн.
Елизавета Алексеевна чӧв оліс, и сы серти, кыдзи сійӧ пукаліс вӧрзьывтӧг, веськыда, быттьӧ кывзіс, мый вӧчсис мӧд жырас, тӧдчис, мый сійӧ омӧля кывзіс Шульгалысь висьталӧмсӧ.
И ачыс Шульга кутіс кывзыны, мый вӧчсьӧ мӧд жырас.
Сэсянь сӧмын шочиника кывлісны ичӧтик гӧлӧс шыяс, и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый сэні вӧчсьӧ.
Ваня Земнухов, кӧть сійӧ и зэв настойчивӧй да хладнокровнӧй вӧлі, и весиг ёртъясыс та йылысь сёрнитлісны поговорка пыдди, сідзи эз и аддзы Володя Осьмухинлы ни вӧла-доддяӧс, ни места машинаысь да бӧр воис гортас, кытчӧ сійӧ суис мудзтӧдзыс виччысьысь Жора Арутюнянцӧс.
Батьыс гортас жӧ нин вӧлі, и та серти Ваня гӧгӧрвоис, мый Ковалёвъяс мунӧмаӧсь.
Жора Арутюнянц вӧлі зэв кузь тушаа, но век жӧ юрджын мынданас ичӧтджык Земнуховысь, сідзсӧ нин зэв сьӧд да сыысь кындзи ачыс ёна гожъялӧма, вывлань кусыньтчӧм синлысъяса, армянскӧй мича сьӧд синъяса, кызкодь вомдоръяса, дас сизим арӧса зон.
Сійӧ вӧлі негрлань мунӧ.
Кӧть арлыдныс налӧн и эз ӧтыджда вӧв, тайӧ лунъяс чӧжнас найӧ ёна мӧдісны дружитны: кыкнанныс найӧ вӧліны небӧг радейтысьяс.
Ваня Земнуховӧс весиг профессорӧн шулісны школаас.
Сылӧн вӧлі сӧмын ӧти параднӧй, коричневӧй визя руд костюм, кодӧс сійӧ пасьтавліс торжественнӧй случайяс дырйи да коді кыдзи и ставыс, мый новліс Ваня, вӧлі сылы дженьыдкодь нин.
Но кор сійӧ пинжак улас пасьтавліс отложнӧй воротника еджыд сорочка, кӧртавліс коричневӧй галстук, ӧчкиавліс рогӧвӧй сьӧд оправаа ӧчкисӧ да мыччысьліс школа коридорын, аслас зепъясыс вӧліны тырӧсь газетъясӧн, кусыньтӧм киас сійӧ кутіс небӧг, кодӧн кучкаліс аслыс пельпомас, коридор кузя муніс катласигтыр, ачыс век ӧткодь спокойнӧй, чӧв олысь, тайӧ дзебӧм вдохновениенас, коді сэтшӧм рӧвнӧй да яснӧй светӧн сотчис сы пытшкын да сы кельыд чужӧм вылӧ койис кутшӧмкӧ ылыс югӧр, — став ёртъясыс сылӧн, а медся нин младшӧй классъясса велӧдчысьяс, сылӧн питомец-пионеръяс, невольнӧй почтениеӧн сетісны сылы туй, быттьӧкӧ сійӧ и збыльысь вӧлі профессор.
А Жора Арутюнянцлӧн весиг лӧсьӧдӧма вӧлі графитӧм специальнӧй тетрадь, кытчӧ сійӧ гижавліс авторлысь овсӧ, быд лыддьӧм небӧглысь нимсӧ да сійӧс дженьыдика донъялӧм.
Шуам:
«Н. Островский.
Кыдзи калитчис сталь.
Вот здорово!
А. Блок.
Прекраснӧй дама йылысь кывбуръяс.
Уна туманнӧй кывъяс.
Байрон.
Чайльд-Гарольд.
Абу гӧгӧрвоана, мыйла тайӧ произведениеыс сэтшӧма волнуйтіс умъяс, кор сійӧс лыддьынысӧ зэв гажтӧм.
В. Маяковский.
Хорошо!
(Некутшӧм донъялӧм абу.)
А. Толстой.
Пётр Первый.
Здорово!
Петкӧдлӧма, мый Пётр вӧлі прогрессивнӧй морт».
И уна мукӧдтор позьӧ вӧлі лыддьыны тайӧ графитӧм тетрадьсьыс.
Жора Арутюнянц век вӧлі зэв ӧкуратнӧй, чистоплотнӧй, аслас убеждениеясын настойчивӧй и быдлаысь радейтіс порядок да дисциплина.
Став тайӧ лунъяс и войяс чӧжыс, школаяс, клубъяс, детскӧй домъяс эвакуируйтӧмӧн занимайтчигӧн, найӧ, ни ӧти минут кежлӧ чӧв ланьтлытӧг, пӧся сёрнитісны второй фронт йылысь, «Виччысь менӧ» кывбур йылысь, «Большая жизнь» кинокартина йылысь, академик Лысенко уджъяс йылысь, пионердвижениеын тырмытӧмторъяс йылысь, Лондонын Сикорский веськӧдлан котырлӧн страннӧй поведение йылысь, поэт Щипачев йылысь, радиодиктор Левитан йылысь, Рузвельт да Черчилль йылысь да торъялісны сӧмын ӧти юалӧм кузя: Жора Арутюнянц лыддис, мый паркын нывъяс бӧрся гӧняйтӧм пыдди ёна бурджык лыддьыны газетъяс да небӧгъяс, а Ваня Земнухов шуис, мый сійӧ эськӧ всё-таки гӧняйтіс, эз кӧ вӧв сэтшӧм близорукӧй.
Сэк кості, кор Ваня прӧщайтчис бӧрдысь мамыскӧд, ыджыдджык чойыскӧд да скӧрысь чушъялысь, мурзысь да пи вылас не видзӧдлыны зільысь батьыскӧд, коді бӧръя здукас век жӧ пернапасаліс писӧ да друг топӧдчис аслас кос вомдоръяснас сы плеш дінӧ, — Жора эскӧдіс Ваняӧс, мый сійӧ кӧ эз судзӧд вӧвсӧ, то нинӧмла нин и пыравны Осьмухинъяс ордӧ.
Но Ваня шуис, мый сійӧ сетіс кыв Толя Орловлы и колӧ пыравны да гӧгӧрвоӧдны ставсӧ.
Пельпомъяс саяныс найӧ чӧвтісны вещевӧй мешӧкъяс,
Ваня медбӧръяысь видзӧдліс крӧвать юрводзса аслас радейтана пельӧсӧ, кӧні ӧшаліс художник Карповлӧн удж — Пушкинлӧн литографированнӧй портрет, кодӧс издайтӧма украинаса издательство Харьковын, да сулаліс небӧгъяс тыра этажерка, кӧні главнӧй местасӧ босьтіс Пушкин сочинениеяслӧн собрание да Пушкин кадся поэтъяслӧн посньыдик томъяс, кодъясӧс издайтӧма Ленинградын «Сӧветскӧй писатель», — Ваня видзӧдліс став вылас, зэв тэрыб вӧрасӧн лэдзис кепкасӧ синмӧдзыс, и найӧ мӧдӧдчисны Володя Осьмухин ордӧ.
Володя еджыд майкаа, косвыйӧныс шебрасьӧма прӧстыняӧн да куйліс нисьӧ пукаліс вольпась вылын.
Сы крӧвать вылын куйліс восьса небӧг, кодӧс сійӧ, буракӧ, талун асывнас на лыддьӧма, — <rus>«Релейная защита»</rus>.
Ӧшиньдор пельӧсас, крӧвать сайын, кыдзсюрӧ тэчӧма, медым не мешайтны жырсӧ идравны, быдсикас инструментъяс, проводъяс, ас вӧчӧм киноаппарат, радиоприёмникысь частьяс, — Володя Осьмухин увлекайтчис изобретательствоӧн да мечтайтіс лоны инженер-авиаконструкторӧн.
Толя Орлов, прӧзвище сертиыс «Гым гымалӧ», Володялӧн медбур другыс, дзик батьтӧм-мамтӧм, пукаліс крӧвать дінын табуретка вылын.
«Гым гымалӧнас» сійӧс нимтісны сыысь, мый сійӧ век, тӧлын и гожӧмын, вӧлі прӧстудитчӧма да бӧчкаӧ моз гораа кызӧдіс.
Сійӧ пукаліс мышкыртчӧмӧн да гырысь пидзӧсъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Сылӧн став суставъясыс да йӧзвиясыс гырддзаясас, киясас, пидзӧсъясас, кокпыдӧсъясас и гӧленьясас вӧліны зэв развитӧйӧсь.
Сылӧн гӧгрӧс юр вылас быдладорӧ чурвидзис рудов сук юрси.
Синъясыс сылӧн вӧліны жугыльӧсь.
— Ветлӧдлыны, сідзкӧ, ньӧти он вермы? — Володялысь юасис Земнухов.
— Кытчӧ нин ветлӧдлыны, доктор шуис — вурысыс резьдӧ, кишкаыд петас! — зумыша шуис Володя.
Сійӧ вӧлі зумыш абу сӧмын сы вӧсна, мый сылы быть лоӧ кольччыны, а и сы вӧсна, мый сы ради кольччӧны вӧлі мамыс да чойыс.
— А нолтӧ, петкӧдлы вурыссӧ, — шуис распорядительнӧй Жора Арутюнянц.
— Мый ті, сійӧс жӧ сылысь бинтуйтӧма! — повзис Володялӧн чойыс Люся, коді сулаліс сы кок дінын, крӧвать бӧр вылас гырддза йылас ӧшӧдчӧмӧн.
— Эн тӧждысьӧй, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, — шуис Жора вежливӧя нюммунӧмӧн да приятнӧй армянскӧй акцентӧн, коді сы сёрнилы сетіс торъя тӧдчанлун. — Ме ачым прӧйдитлі первой отсӧг сетӧм кузя, став школасӧ да зэв бура разя и кӧртала бинтсӧ...
— Тайӧ абу гигиеничнӧ! — протестуйтіс Люся.
— Медся выль военнӧй медицина, кодлы лоӧ уджавны терпитны позьтӧм полевӧй условиеясын, докажитіс, мый тайӧ предрассудок, — венны позьтӧма шуис Жора.
— Тайӧс ті мыйкӧ мӧдтор йылысь лыддьӧмныд, — тшапа шуис Люся.
Но здук мысти сійӧ кутшӧмкӧ интересӧн нин видзӧдліс тайӧ негритянскӧй сьӧд детинка вылас.
— Дугды тэ, Люська!
Но, ме гӧгӧрвоа ещӧ — мама кӧ, сійӧ нервнӧй морт, а тэ мый сюйсян йӧз делӧясӧ?
Мун, мун! — скӧра шуаліс чойыслы Володя да, прӧстынясӧ вештыштӧм бӧрын, чургӧдіс сэтшӧма гожъялӧм да мускула омӧль кокъяссӧ, мый некутшӧм висьӧм ни больничаын куйлӧм абу вермӧмаӧсь бырӧдны тайӧ гожъялӧмсӧ да тайӧ развитӧй мышцаяссӧ.
Люся бергӧдчис мӧдарӧ.
Толя Орлов да Ваня кутісны Володяӧс, а Жора лэдзыштіс сылысь лӧз трусиксӧ да разис бинтсӧ.
Вурысыс ордӧма да вӧлі зывӧк видзӧднытӧ, и Володя зэвтіс вынъяссӧ, медым не чукрасьны, да ёна кельдӧдіс.
— Лёк делӧыс.
Да? — чукрасигтыр шуис Жора.
— Делӧяс абу ладаӧсь, — сӧгласитчис Ваня.
Найӧ чӧв олігтыр да Володя вылӧ видзӧдтӧг выльысь бинтуйтісны сійӧс. Володялӧн векньыдик коричневӧй синъясыс век дзирдавлісны сюсьлунӧн да мудерлунӧн, а ӧні жугыля да юасяна кыйисны ёртъясыслысь видзӧдласъяссӧ.
Ӧні на водзын вӧлі медся сьӧкыдторйыс: найӧ долженӧсь вӧлі эновтны ёртнысӧ, кор найӧ кутісны тӧдны сы йылысь, мый сылы угрожайтӧ.
— Кӧні нӧ мужикыд тэнад, Лиза? — юасис тайӧ кадас Матвей Костиевич, медым сёрнисӧ вежны.
— Кулі, — чорыда шуис Елизавета Алексеевна. — Кольӧм во буретш война водзвылас кулі.
Сійӧ пыр висис и кулі, — унаысь висьталіс сійӧ скӧр, кыдзи кажитчис Шульгалы, укӧрбаӧн. — Ок, Матвей Константинович! — шуис сійӧ шогсяна гӧлӧсӧн. — Ті ӧні власьтбердса мортӧн жӧ лоинныд, и ті кӧ эськӧ тӧдінныд, кутшӧм сьӧкыд ӧні миянлы!
Ӧд ті жӧ власьт миянлы, прӧстӧй йӧзлы, ме ӧд помнита, кутшӧм йӧз пиысь ті — сэтшӧмъясысь жӧ, кутшӧмысь и ми.
Ме помнита, кыдзи менам вокӧй да ті тышкасьлінныд миян олӧм вӧсна, и ме тіянӧс нинӧмысь ог мыжды, ме тӧда, оз позь тіянлы, татшӧм йӧзлы, кольччыны гибель вылӧ.
Но неужели ті онӧ аддзӧй, мый тіянкӧд тшӧтш, ставсӧ шыблалӧм бӧрын, пышйӧны и сэтшӧмъяс, коді аскӧдыс мебель нуӧ, дзонь грузӧвикъястыр кӧлуй, и налы некутшӧм делӧ абу миянӧдз, прӧстӧй йӧзӧдз, а ӧд ми, посни йӧзыс, тайӧ ставсӧ вӧчим асланым киясӧн.
Ок, Матвей Константинович!
И неужели ті онӧ аддзӧй, мый тайӧ сволочьясыслы кӧлуйыс, извинитӧй менӧ, донаджык миян дорысь, прӧстӧй йӧз дорысь? — горӧдіс сійӧ да шогысла вежыньтіс вомдоръяссӧ. — А бӧрвылас ті шензянныд, мый мукӧд йӧзыс ӧбижайтчӧны тіян вылӧ.
Да ӧд ӧтчыд нэмнад переживайтан татшӧмсӧ — ӧд нинӧмлы он мӧд веритны!
Бӧрыннас нин Шульга мучительнӧй волнениеӧн да шогпырысь унаысь казьтыліс налӧн сёрниысь тайӧ моментсӧ.
Медся нин веськӧдны позьтӧмторнас вӧлі сійӧ, мый сьӧлӧмнас сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм чувствояс шымыртлісны тайӧ нывбабасӧ, и Шульгалӧн ыджыд да вына сьӧлӧмас вӧліны сылы настоящӧй кывъяс.
Но сійӧ здукас, кор нывбаба тадзи сёрнитіс шогпырысь да, кыдзи Шульгалы кажитчис, лӧгпырысь, сылӧн кывъясыс да сылӧн став ӧбликыс сэтшӧма противоречитісны представлениеыслы сійӧ Лиза йывсьыс, кодӧс Шульга тӧдліс томдырйиыс, сэтшӧма чуймӧдісны сійӧс сылы лӧсявтӧмторнас, мый сійӧ виччысис!
И сылы друг кажитчис оскорбительнӧйӧн, мый кор сійӧ ачыс кольччӧ татчӧ, а семьяыс сылӧн ставнас вӧлі нин немечьяс киын, гашкӧ, пӧгибнитіс нин, сійӧ, тайӧ нывбабаыс, сёрнитіс сӧмын ас йывсьыс, весиг эз юав сы семья йылысь, гӧтырыс йылысь, кодкӧд сійӧ дружитліс томдырйиыс.
И Шульга вомысь друг тожӧ петісны кывъяс, кодъяс йылысь сійӧ бӧрыннас казьтывліс жалитӧмӧн:
— Ылӧдз пыринныд, Елизавета Алексеевна, асланыд мӧвпъяснад, — кӧдзыда шуис сійӧ, — ылӧдз!
Сійӧ, дерт, лада дугдыны веритны аслад власьтлы, кор немецкӧй власьт порог дорад.
Кыланныд? — шуис сійӧ, ловгӧнӧсь дженьыдик чуня кисӧ грознӧя лэптӧм бӧрын, и артиллериялӧн ылын лыйсьӧмлӧн мургӧмыс быттьӧ пырис жырйӧ. — А думайтінныд ті, мыйта гибнитӧ сэні миян йӧзлӧн медбур цветыс, налӧн, кодъяс прӧстӧй йӧзсянь кыптісны власьт бердӧдз, кыдзи ті шуанныд, а ме шуа, кыптісны сознаниеӧдз, мый найӧ войтырлӧн цветыс, коммунистъяс!
А ті кӧ дугдінныд веритны тайӧ йӧзыслы, дугдінныд веритны татшӧм часӧ, кор миянӧс немеч талялӧ, меным таысь ӧбиднӧ.
Ӧбиднӧ и жальӧсь ті, жальӧсь, — грознӧя шуис сійӧ мӧдысь, и вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны кагалӧн моз.
— Ті нӧ мый тайӧ?..
Мый тайӧ?..
Ті... ті кӧсъянныд менӧ мыжавны, мый ме немечьясӧс виччыся? — тшӧкмунӧмӧн да ещӧ ёнджыка пузьӧмӧн сыысь, мый Шульга тадзи гӧгӧрвоис сійӧс, ёся горӧдіс Елизавета Алексеевна. — Ок, ті...
А пиӧй менам?..
Ме мам!..
А ті...
— А ті ӧмӧй вунӧдінныд, Елизавета Алексеевна, кор ми тіянкӧд вӧлім прӧстӧй рабочӧй йӧз, кыдз ті шуанныд, и миян водзӧ сувтліс опасность немечьясысь, белӧйясысь, ми ӧмӧй первой ас йылысь думайтлім? — сылысь кывзытӧг, курыд чувствоӧн висьталіс Матвей Костиевич. — Эгӧ, ми медводз эгӧ ас йылысь думайтлӧй, а думайтлім миян медбур йӧз йылысь — вожакъяс йылысь, со кодъяс йылысь ми думайтлім!
Уськӧдлӧй тӧдвылад вокнытӧ.
Со кыдзи пыр думайтлім да вӧчлім ми, рабочӧй йӧз!
Дзебны, видзны миянлысь вожакъяснымӧс, медбур йӧзнымӧс, миянлысь цветнымӧс, а аслыным сувтны морӧснаным — со кыдзи пыр думайтліс да думайтӧ рабочӧй морт, и мӧд ногӧн думайтӧмсӧ лыддьӧ аслас позорӧн!
Неужели ті сэтшӧма вежсинныд сэкся кадсяньыс, Елизавета Алексеевна?
— Энлӧй! — друг шуис сійӧ да веськӧдчис, кутіс кывзыны, мый вӧлі вӧчсьӧ мӧд жырас передньӧй саяс.
И Шульга кутіс кывзыны.
Мӧдар жырас лои чӧв-лӧнь, и тайӧ лӧньыс висьталіс мамлы, мый сэні мыйкӧ вӧчсьӧ.
Сійӧ пыр жӧ вунӧдіс Матвей Костиевич йылысь, чепӧсйис ӧдзӧслань да муніс пи дінас.
Матвей Костиевич ас вылас дӧзмӧмӧн, аслас сьӧд ловгӧна гырысь киясас кепкасӧ нямралігтыр, петіс передньӧйӧ.
Елизавета Алексеевналӧн пиыс куйліс нисьӧ пукаліс вольпась вылын да прӧщайтчис ёртъясыскӧд дыр, чӧв олігтыр налысь кинысӧ топӧдлігмоз, волнуйтчӧмӧн да нервнӧя дергайтіс сьылісӧ да неважӧн машинкаӧн шырӧм сьӧд юрсӧ.
Кӧть тайӧ и оз вӧлі лӧсяв сылӧн положениелы, но сы чужӧм вылын вӧлі нимкодь кыпыдлунлӧн выражение, сылӧн сьӧдов векни синъясыс дзирдалісны.
Сылӧн ёртъяс пиысь ӧти, кузь юрсияса, гырысь лыяса, ньӧжмыд вӧраса, сулаліс сы юр водзын сідзи бергӧдчыштӧмӧн, мый сылӧн чужӧмыс вӧлі тыдалӧ сӧмын боксяньыс, да паськӧдӧм синъяснас кыпыда видзӧдіс шондіа восьса ӧшиньӧд.
А ныв воддзамозыс сулаліс висьысь морт кок дорын да нюмъяліс.
И Матвей Костиевичлӧн друг доймымӧн топавліс сьӧлӧмыс, кор тайӧ нывсьыс сійӧ тӧдіс важся Лиза Рыбаловаӧс.
Да, тайӧ вӧлі Лиза, кутшӧмӧн Шульга тӧдліс сійӧс кызь во сайын, сӧмын тайӧ нылыс нэрджык гырысь кияса да резкӧй движениеяса работница Лиза дорысь, кодӧс сійӧ тӧдліс да радейтліс.
«Да, колӧ мунны», — кепкасӧ киас нямралігтыр шогпырысь думыштіс сійӧ да надзӧн воськовтіс дзуртысь джодж плакаяс кузя.
— Мунанныд? — сы дінӧ уськӧдчигмоз гораа юаліс Елизавета Алексеевна.
— Кыдз шуасны, нинӧм он вӧч, кад нин мунны.
Энӧ скӧрмӧй. — И сійӧ кепкаасис.
— Мунанныд нин? — мӧдысь шуис сійӧ.
Нето курыд чувство, не то сожаление кыліс сы юалӧм-горӧдӧмын, а гашкӧ, Шульгалы прӧстӧ тадзи кажитчис. — Энӧ скӧрмӧй ті...
Мед ен сетас тіянлы, эм кӧ сійӧ, шудаа воны местаӧдз, энӧ вунӧдӧй миянӧс, помнитӧй миян йылысь, — кияссӧ рудз лэдзӧм бӧрын висьталіс сійӧ.
И мыйкӧ сэтшӧм бур, мамлӧн кодь кыліс сы гӧлӧсын, мый Шульгалӧн горшас друг кыптіс ёкмыль.
— Прӧщайтлӧй, — зумыша шуис Матвей Костиевич да петіс ывлаӧ.
Ок, весьшӧрӧ, весьшӧрӧ мунін тэ, Шульга ёрт!
Весьшӧрӧ тэ эновтін Елизавета Алексеевнаӧс и тайӧ нывсӧ, коді сэтшӧма вӧлі мунӧ важся Лиза Рыбалова вылӧ, весьшӧрӧ эн думышт, эн кыв сьӧлӧмнад сійӧс, мый тэнад син водзын вӧчсис тайӧ зонъяс костас, весиг эн зіль тӧдмавны, кодъяс найӧ, тайӧ зонъясыс!
Матвей Костиевич кӧ эськӧ эз вӧч тадзи, гашкӧ, став олӧмыс сылӧн лои мӧднога.
Но сэки сійӧ не сӧмын эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс, сійӧ весиг вӧлі мый вылӧ кӧ ӧбидитчӧма да дӧзмӧма.
И сылы быть ковмис мунны ылыс районӧ, кодӧс важӧн шулісны «Гулю позъясӧн», корсьны керка аслас важся партизан ёртыслысь, Иван Гнатенколысь, либӧ, кыдзи прӧстӧ шулісны, Кондратовичлысь, код ордӧ сійӧ эз волыв дас кык во.
Вермис-ӧ сійӧ думайтны, мый тайӧ здукас сійӧ вӧчис медводдза воськов сійӧ туй кузяыс, коді вайӧдіс сійӧс гибельӧ?
А со мый лои медбӧръя минутас сы водзвылын, кор сійӧ Елизавета Алексеевна бӧрся петіс передньӧйӧ, — со мый артмис жырйын, кӧні куйліс Елизавета Алексеевналӧн пиыс.
Сэні вӧлі шуштӧм чӧв-лӧнь.
И сэки табурет вылысь чеччис Толя Орлов, буретш сійӧ Толя Орловыс, кодӧс нимтісны «Гым гымалӧ», — сійӧ чеччис табурет вывсьыс да шуис, мый сылӧн кӧ нин медбур друг Володя оз вермы мунны, то сійӧ, Толя Орлов, кольччас сыкӧд.
Первой здукас ставныс шай-паймуніны.
Сэсся Володя бӧрддзис да кутіс окавны Толя Орловӧс, и ставныс лоины нимкодьӧсь, кыпыдӧсь.
Люся, сійӧ уськӧдчис «Гым гымалӧлы» сьылі вылас, кутіс окавны сылысь банбокъяссӧ, синъяссӧ, нырсӧ, — Толя эз тӧдлыв таысь шудаджык минут.
Сэсся Люся скӧрысь видзӧдліс Жора Арутюнянц вылӧ.
Сылы вӧлі ёна колӧ, медым тайӧ ӧкуратнӧй том негрыс тшӧтш кольччас.
— Вот здорово!
Вот тайӧ ёртъяс!
Вот тайӧ молодец, Толя! — кызкодь гӧлӧсӧн дӧвӧльнӧя висьталіс Ваня Земнухов. — Ме гордитча тэӧн... — друг шуис сійӧ. — Ме да со Жора Арутюнянц, ми гордитчам тэӧн, — веськӧдіс сійӧ.
И сійӧ топӧдліс Толялысь кисӧ.
— Да ми ӧмӧй кутам прӧстӧ сідзи овны? — висьталіс Володя, синъясыс сылӧн югъялісны. — Ми тышкасьны кутам, збыль, Толя?
И оз вермы лоны, медым татчӧ некодӧс эз кольны партия райкомсянь подпольнӧй удж нуӧдӧм могысь.
Ми найӧс корсям!
Огӧ ӧмӧй ми вермӧ лоны пӧлезнӧйӧн!
Дасӧд глава
Володя Осьмухинкӧд прӧститчӧм бӧрын Ваня Земнухов да Жора Арутюнянц пырисны беженечьяс потокӧ, коді исковтіс кӧрттуй пӧлӧн Лихӧйлань.
Первойсӧ найӧ лӧсьӧдчылісны мунны Новочеркасскӧ, кӧні Жора Арутюнянцлӧн вӧлі влиятельнӧй, кыдзи ачыс шуис, рӧдня, коді вермис отсавны водзӧ мунны, — сэні сылӧн дядьыс уджаліс станцияын сапожникӧн.
Но Ваня, кодлы Жора подчиняйтчис кыдзи ыджыдджык ёртлы, Ковалёвъяслысь Лихӧйлань мунӧмсӧ тӧдмалӧм бӧрын, медбӧръя минутас предложитіс Жоралы тайӧ выль маршрутсӧ, сылысь преимуществояссӧ дзугсялігтыр сформулируйтӧм бӧрын.
И Жора, кодлы вӧлі дзик ӧткодь, кӧть кытчӧ мунны, радпырысь вежис ассьыс доза яснӧй маршрутсӧ Земнуховлӧн гӧгӧрвотӧм маршрут вылӧ.
Туй кузя мунігӧн ӧтилаын накӧд ӧтлаасис ичӧтик тушаа, чукля кока да ыджыд уска майор, сійӧ вӧлі зэв ёна чукрассьӧм гимнастёркаа, косьмӧм чукырӧсь сапӧга, морӧсас веськыдладорас сылӧн гвардейскӧй значок.
Сылӧн военнӧй формаыс, торъя нин сапӧгъясыс, сэтшӧм омӧль выйӧдз воӧмаӧсь сы вӧсна, кыдзи сійӧ висьталіс, мый вит тӧлысь чӧж, кор сійӧ лечитчӧма ранаясысь, туплясьӧма госпитальса кладӧвӧйын.
Бӧръя кадас госпитальыс вӧлі краснодонскӧй главнӧй больничаса ӧти отделениеын и ӧні эвакуируйтчӧма, но транспорт тырмытӧм вӧсна быдӧнлы, коді вермӧ ветлӧдлыны, вӧлі тшӧктӧма мунны подӧн, и ещӧ сё дорысь на унджык сьӧкыда ранитчӧмаяс кольӧмаӧсь Краснодонӧ мунӧм вылӧ некутшӧм лачатӧг.
Аслас судьба йылысь да аслас госпиталь судьба йылысь тайӧ кузя висьталӧмсьыс кындзи став туй чӧжыс сэсся майор эз шулы ни ӧти кыв.
Сійӧ вӧлі зэв чӧв олысь, сійӧ чӧв оліс упорнӧя да дзик лачатӧг.
Таысь кындзи, майор чотіс.
Но чотӧм вылас видзӧдтӧг сійӧ зэв зіля восьлаліс аслас чукырӧсь сапӧгъяснас, эз кольччы том йӧзысь да регыдӧн внушитіс ас дінас сэтшӧм уважение, мый том йӧз, кӧть мый йылысь эз сёрнитлыны, шыасьлывлісны сы дінӧ кыдзи чӧв олысь авторитет дінӧ.
Сійӧ кадас, кор зэв уна йӧз, олӧмаяс и томъяс, и не сӧмын нывбабаяс, а оружиеа мужчинаяс, страдайтісны да мучитчисны отступлениелӧн тайӧ помасьлытӧм потокас, мышканыс вещевӧй мешӧкъяса Ваня да Жора, сосъяснысӧ пуджӧмаӧсь гырддзаӧдзныс, кепканысӧ босьтӧмаӧсь кианыс да восьлалісны степь кузя, асьныс тырӧмаӧсь кыпыдлунӧн да радужнӧй лачаясӧн.
Мукӧд йӧз водзын налӧн преимуществоыс вӧлі сыын, мый найӧ вӧліны зэв на томӧсь, ӧткаӧсь, эз тӧдны, кӧні ӧні врагыс да кӧні асланыс войска, эз веритны слухъяслы, и став светыс тайӧ синмӧн судзтӧм степнас, доналӧм шондінас, пӧжаръяс тшыннас да буснас, коді кымӧр моз сулаліс туй гӧгӧрын, кодъясӧс то тані, то сэні бомбитіс да лыйліс немеч, — став светыс кажитчис налы восьсаӧн нёльнанладорас.
И сёрнитісны найӧ сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс некутшӧма эз относитчыны сы дінӧ, мый вӧчсис на гӧгӧрын.
— Мыйла нӧ тэ шуан, мый миян лунъясӧ абу интереснӧ лоны юристӧн? — юасис Ваня кызкодь гӧлӧснас.
— Сы вӧсна, мый пока мунӧ война, колӧ лоны военнӧйӧн, а кор войнаыс помасяс, колӧ лоны инженерӧн, медым восстанавливайтны хозяйство, а юристӧн лоны — тайӧ ӧні абу главнӧйыс, — висьталіс Жора сэтшӧм чёткӧя да определённӧя тӧлкуйтӧмӧн, коді вӧлі сылы лӧсялӧ, кӧть аслыс сӧмын на дас сизим арӧс.
— Да, дерт, пока мунӧ война, меным эськӧ окота жӧ вӧлі лоны военнӧйӧн, но военнӧйӧ менӧ оз босьтны — син вӧсна.
Кор тэ меысь ылыстчан, ме нин аддза тэнӧ кутшӧмкӧ неопределённӧй кузьӧн да сьӧдӧн, — шпыньмунӧмӧн шуис Ваня. — А инженерӧн лоны, дерт, зэв полезнӧ, но делӧыс тані сыын, кытчӧ кыскӧ мортсӧ, а менӧ кыскӧ, кыдзи тэ тӧдан, поэзия дінӧ.
— Сідзкӧ, тэныд колӧ мунны литературнӧй вузӧ, — зэв яснӧя да чёткӧя определитіс Жора да видзӧдліс майор вылӧ, кыдзи морт вылӧ, коді ӧтнас вермӧ гӧгӧрвоны, мый ёна-ӧ сійӧ, Жора, прав.
Но майор нинӧм эз висьтав сы кывъяс вылӧ.
— А вот тайӧс ме буретш и ог кӧсйы, — шуис Ваня. — Ни Пушкин, ни Тютчев эз велӧдчывны литературнӧй вузын, да сэк эз и вӧв татшӧмыс, и вообщӧ велӧдчыны лоны поэтӧн учебнӧй заведениеын оз позь.
— Быдторйӧ позьӧ велӧдчыны, — вочавидзис Жора.
— Оз, велӧдчыны поэтӧ учебнӧй заведениеын — тайӧ прӧстӧ йӧйталӧм.
Быд морт должен велӧдчыны да заводитны овны обыкновеннӧй профессиясянь, а сылӧн кӧ природасянь эм поэтическӧй талант, сійӧ талантыс развитчас аслас развитиеӧн, и сӧмын сэки, ме чайта, позяс лоны писательӧн профессия серти.
Например, Тютчев вӧлі дипломат, Гарин — инженер, Чехов — доктор, Толстой — помещик...
— Лӧсьыд профессия! — армянскӧй сьӧд синъяснас Ваня вылӧ мудера видзӧдлӧм бӧрын шуис Жора.
Найӧ кыкнанныс серӧктісны, и майор нюммуніс ускас.
— А юристнас кодкӧ вӧвлі? — делӧвитӧя юаліс Жора.
Кодкӧ кӧ эськӧ писательяс пӧвстысь вӧлі юристӧн, тайӧ эськӧ тырвыйӧ устраивайтіс сійӧс и Ваня кузя.
— Тайӧс ме ог тӧд, но юридическӧй образованиеыд сэтшӧм, мый сійӧ сетӧ тӧдӧмлун наукаясын, кодъяс колӧны писательлы — общественнӧй наукаясын, историяын, правоын, литератураын...
— Ме чайта, тайӧ дисциплинаяссӧ, — тшапа шуис Жора, — тайӧ дисциплинаяссӧ бурджык велӧдны педвузын.
— Но ме эськӧ эг кӧсйы лоны педагогӧн, кӧть ті менӧ и нимтінныд сэні профессорӧн...
— Всё-таки тешкодь лоны, например, защитникӧн миян суд вылын, — шуис Жора, — например, помнитан эсійӧ сволочь-вредительяс процесс вылас?
Ме пыр думайта защитникъяс йылысь.
Вот тешкодь налӧн положениеыс, а? — И Жора бара серӧктіс да петкӧдліс син ёрмӧн еджыд пиньяссӧ.
— Но, защитникӧн миянлы, дерт, абу интереснӧ, судыд миян войтырлӧн, но следовательясӧн, ме чайта, зэв интереснӧ, позьӧ зэв уна разнӧй йӧзӧс тӧдмавны.
— Медбур лоны обвинительӧн, — шуис Жора. — Помнитан Вышинскийтӧ?
Здорово!
Но всё-таки ме эськӧ ачым эг ло юристӧн.
— Ленин юрист вӧлі, — шуис Ваня.
— Сэки кадыс мӧд вӧлі.
— Ме эськӧ тэкӧд споруйті на, меным кӧ эз вӧв яснӧ, мый тайӧ тема вылас — мыйӧн лоны — споруйтны прӧстӧ весьшӧрӧ да тешкодь, — нюмъялігтыр шуис Ваня. — Колӧ лоны образованнӧй мортӧн, ассьыд делӧтӧ тӧдысьӧн, удж радейтысьӧн, а тэнад кӧ сэтчӧ жӧ эм поэтическӧй талант, сійӧ петкӧдлас асьсӧ.
— Ваня, тэ тӧдан, ме век долыдпырысь лыддьывлі тэнсьыд кывбуръястӧ и стенгазетысь и «Парус» журналысь, кодӧс ті лэдзлінныд Кошевойкӧд.
— Тэ лыддьывлін тайӧ журналсӧ? — тэрыба юаліс Ваня.
— Да, ме лыддьывлі тайӧ журналсӧ, — торжественнӧя шуис Жора, — ме лыддьывлі ассьыным школьнӧй «Крокодилнымӧс», ме следитлі став бӧрсяыс, мый издайтлісны миян школаын, — шуис сійӧ самодовольнӧя, — и ме тэныд определённӧ шуа: тэнад эм талант!
— Но и талант нин, — яндысьыштӧмӧн майор вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын шуис Ваня да юрсӧ пыркнитӧмӧн вештыштіс лёзьнитчӧм юрсисӧ бӧрвыв. — Ӧні кежлӧ сідз, сарпайтам стишокъяс...
Пушкин — вот тайӧ да, тайӧ менам ен!
— А тэ чорыда, помнита, Ленка Позднышеваӧс крукыштін, мый сійӧ пыр рӧмпӧштан водзын вежнясьӧ...
Ха-ха-ха...
Зэв лӧсьыда, ей-богу! — ёна тӧдчана армянскӧй акцентӧн горӧдіс Жора. — Кыдзи, кыдзи тайӧ?
«Зэв мича вомсӧ восьтыштлывліс...» Ха-ха-ха...
— Но, ерунда кутшӧмкӧ, — яндысьыштӧмӧн да кыз гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Кывзы, а любовнӧй кывбуръяс тэнад абуӧсь, а? — таинственнӧя шуис Жора. — Кывзы, лыддьы мыйкӧ любовнӧйӧс, но? — И Жора мигнитіс майорлы.
— Кутшӧм нин сэні любовнӧйӧс, мый тэ, збыль! — дзикӧдз яналіс Ваня.
Сылӧн вӧліны любовнӧй кывбуръяс, кодъясӧс вӧлі сиӧма Клавалы да кодъясӧс вӧлі озаглавитӧма дзик Пушкинлӧн моз. «К...»
Буретш тадзи — ыджыд «К» да многоточие.
И сылы бара тӧдвылас уси ставыс, мый вӧлі Клава да сы костын, и став мечтаясыс аслас.
Сійӧ вӧлі шуда.
Да, став шудтӧм костас сійӧ вӧлі шуда.
Но вермис ӧмӧй сійӧ висьтавны тайӧс Жоралы?
— Но, тӧдӧмысь, тэнад эм.
Кывзы, лыддьы вай, ей-богу, — кевмысис Жора, детинкалӧн кодь армянскӧй синъясыс сылӧн югъялісны.
— Дугды сӧрнытӧ...
— Збыль ӧмӧй, он гиж? — Жора друг лои серьёзнӧй, и сы гӧлӧсын кутіс тӧдчыны воддзакодьыс велӧдысьлӧн кодь нотка. — Правильнӧ, мый он гиж.
Кад ӧмӧй ӧні гижны любовнӧй кывбуръяс, кыдзи эсійӧ Симоновыс, да ӧд?
Кор колӧ кыпӧдны войтырын враг дінӧ миритчытӧм лӧглун.
Колӧ гижны политическӧй кывбуръяс.
Маяковский, Сурков, да?
Здорово!
— Абу таын делӧыс, гижны позьӧ быдтор йылысь, — думыштчӧмӧн шуис Ваня. — Ми кӧ чужим свет вылӧ да олам сэтшӧм олӧмӧн, код йылысь, гашкӧ, мечтайтлісны медбур йӧзлӧн быдса поколениеяс да тышкасьлісны сы вӧсна, ми вермам, миян эм право гижны быдтор йылысь, мыйӧн ми олам, ставыс тайӧ коланатор да мӧдпӧв лолывтӧмтор.
— Но, ей-богу, лыддьы мыйкӧ! — кевмысис Жора.
Сынӧдыс вӧлі пӧдтӧ жар; найӧ мунісны то сераліг да горзігтыр, то сёрнитісны шӧпкӧдчӧмӧн; мунісны да ӧвтчисны кияснаныс, вещевӧй мешӧкъяс улас мышкуясныс вӧліны сульк кӧтасьӧмаӧсь; бусыс пуксис чужӧмъяс выланыс, и, пӧсьсӧ чышкигӧн, найӧ няйтӧсьтісны чужӧмнысӧ, и кыкнанныс найӧ — и негр кодь сьӧд Жора, и гожъялӧм кузь кельыд чужӧма Ваня, — и весиг ыджыд уска майор вӧліны трубочист кодьӧсь.
Но тайӧ минутас став мирыс налы вӧлі — и найӧ ньӧти эз сомневайтчыны сыын, мый тшӧтш и майорлы, — сосредоточитчӧма сы вылӧ, мый йылысь найӧ сёрнитісны.
— Но мый вӧчан, ме лыддя...
И Ваня волнуйтчытӧг, кызкодь спокойнӧй гӧлӧсӧн лыддис:
— Здорово!
Тэнад определённӧй талант! — ыджыдджык ёрт вылас сьӧлӧмсяньыс восхищайтчӧмӧн видзӧдігмоз горӧдіс Жора.
Тайӧ кадас майор горшысь петіс кутшӧмкӧ тешкодь шы, и Ваня и Жора бергӧдчисны сылань.
— Ті, зонъяс... ті весиг онӧ тӧдӧй, кутшӧм ті зонъяс! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис майор, ачыс волнуйтчӧмӧн видзӧдіс на вылӧ синкым улас пыдӧ вӧйӧм васӧд синъяснас. — Да-а!
Татшӧм государствоыд, сулаліс и кутас сулавны! — друг шуис сійӧ да дженьыдик сьӧд чуньнас скӧрысь грӧзитіс кодлыкӧ пространствоас. — Сійӧ думайтӧ, мый сійӧ миянлысь олӧмсӧ дугӧдіс! — издевайтчан гӧлӧсӧн водзӧ висьталіс майор. — Энлы, зонмӧ, дуран!
Олӧмыд мунӧ, и миян челядь думайтӧны тэ йылысь кыдзи чума либӧ холера йылысь.
Локтін — и мунан, а олӧмыс аслас ӧчередьӧн — велӧдчыны, уджавны!
А сійӧсӧ думайтіс! — издевайтчис майор. — Миян олӧмыд нэмъяс кежлӧ, а сійӧ коді?
Шыльыдінӧ петӧм мыль — гудйышті, и абу сійӧ!..
Нинӧм!
Этайӧ проклятӧй госпиталяс ме и ачым жугыльмылі, збыль ӧмӧй, думайта, сы вылӧ выныс абу, а мыйӧн ме тіян дінӧ кӧртаси, менам сьӧлӧмӧй дзикӧдз выльмис...
Думайта, унаӧн ӧні ёрӧны миянӧс, армеечьясӧс, а позьӧ ӧмӧй!
Отступайтам — збыль.
Да ӧд кутшӧм кулак сійӧ чукӧртіс!
Но думыштлӧй, кутшӧм вын сьӧлӧмын!
О, господьӧ енмӧ!
Да ӧд шуд сійӧ — сулавны места вылын, не отступайтны, сетны лов.
Веритӧй сӧвестьлы, ме эськӧ ачым лыдди шудӧн сетны олӧмӧс, сетны олӧмӧс татшӧм зонъяс вӧснаыс, кутшӧмӧсь ті! — волнуйтчӧмӧн, коді сырмӧдіс сылысь кокньыдик кос тушасӧ, висьталіс майор.
Чӧв ланьтӧмӧн, шӧйӧвошӧмӧн да бур выражениеӧн Ваня да Жора видзӧдісны сы вылӧ.
Майор выскажитчис, лапйӧдлыштіс синъяссӧ, няйт носӧвикӧн чышкис уссӧ да ланьтіс, и тадзи чӧв оліс войӧдзыс.
А войнас майор немвиччысьтӧм энергияӧн да ярлунӧн уськӧдчис «бырӧдны», кыдзи ачыс шуис, машинаясысь, вӧлаясысь да артиллерийскӧй обозысь артмӧм гигантскӧй пробкасӧ, и Ваня да Жора нэм кежлас воштісны сійӧс да сэки жӧ вунӧдісны сы йылысь.
Лихӧйӧдз найӧ кыссисны кык сутки чӧж.
Тайӧ кад кежлас кутіс нин кывсьыны, мый лунвылын мунісны бойяс Новочеркасск бердын, а Донец мӧдлапӧлын, Донец да Дон костса паськыд степын, действуйтӧны прорвитчӧм немецкӧй танкъяс да моторизованнӧй частьяс.
Но, слухъяс серти, кутшӧмкӧ часть упорнӧя тышкасис Каменск бердын, эз лэдз немечьясӧс Лихӧйлань.
Йӧз сёрни кывйысь кывйӧ висьтавліс овсӧ генералыслысь, частьса командирыслысь.
Буретш сылы да сылӧн частьлы йӧзыс вӧліны обязанӧсь сійӧн, мый Нижньӧй Донец вомӧн став вуджӧдчанінъясыс вӧліны миян киын и степса туйяс кузя позьӧ вӧлі свободнӧя петны Донец дорӧ да вуджны сы вомӧн.
Медбӧръя вояс син ёран шонді водзас некымын лун чӧж мунӧмысь ёна мудзӧм Ваня да Жора, ассьыныс кокъяснысӧ кывтӧг, усины узьны кутшӧмкӧ хуторӧ турун вылӧ.
Найӧс садьмӧдісны чорыд бомбӧвӧй ударъяс, кодъясысь тіраліс сарайыс.
Шондіыс эз на вӧв вылын степь весьтас, но нянь тыра став муяс весьтас ымраліс нин кельыдлӧзов зарниа ру, кор Ваня да Жора матыстчисны машинаяс дорӧ, йӧз да вӧлаяс зэв ыджыд табор дінӧ, коді вӧлі паськалӧма Донец таладорас, неуна улынджык ю мӧдлапӧвса станица-кар дорысь, кӧні вӧліны веж садъяс, правительственнӧй да торгӧвӧй учреждениеяслӧн да школаяслӧн каменнӧй зданиеяс, кодъяс пиысь унаӧс вӧлі пӧртӧма из чукӧръясӧ сынӧдсянь бомбардировкаясӧн, и найӧ тшынасисны на.
Тайӧ зэв ыджыд таборыс ставнас, кодлӧн составыс пыр вежсис, но кодлӧн вӧліны и важ олысьяс, тайӧ таборыс ставнас, выль йӧзӧн да транспортӧн содігмоз, артмис тані недель-мӧд сайын нин да оліс аслас особеннӧй, неповторимӧй олӧмӧн.
Татчӧ вӧлі сорласьӧмаӧсь колясъясыс воинскӧй подразделениеяслӧн, учреждениеясса да предприятиеясса коллективъяслӧн; сорласьӧмаӧсь ставсикас транспортыс, быд социальнӧй категорияа, быд арлыда да семейнӧй положениеа беженечьяс.
И став вынъяссӧ, став вниманиесӧ, став уджсӧ тайӧ йӧзыслӧн вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым кыдз позьӧ матӧджык воны ю бердӧ, Донец вомӧн векньыдик наплавнӧй пос дорӧ.
Но таборӧ чукӧрмӧм йӧзлӧн кӧ став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым веськавны пос вылӧ, — вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧй йӧзлысь став вынсӧ вӧлі веськӧдӧма сэтчӧ, медым не лэдзны тайӧ йӧзсӧ пос вылӧ, а медводз вуджӧдны Гӧрд Армиялысь частьяссӧ, кодъяс мунісны Донец да Дон костса обороналӧн выль рубежъяс вылӧ.
Индивидуальнӧй да частнӧй воляяслӧн, усилиеяслӧн да военнӧй, государственнӧй необходимостьлӧн тайӧ тышас, сэтшӧм условиеясын, кор враг быд здукӧ вермис тыдовтчыны Донец таладорас и мӧдарладорас да кор слухъясыс, ӧтияс чудовищнӧйджыкӧсь мӧдъяссьыс, ёсьтісны ӧта-мӧдлы паныд сулалысь страстьяссӧ да усилиеяссӧ, — тайӧ тышас и муніс таборлӧн быдлунъя олӧмыс.
Мукӧд организацияясыс сулалісны тані сэтшӧм дыр, ӧчередьсӧ виччысигмоз, мый удитісны нин кодйыны муас щельяс.
Мукӧдъяс зэвтісны палаткаяс, тэчисны временнӧй пачьяс, кӧні пуисны сёянтор.
Лагерыс вӧлі тырӧма челядьӧн.
И лун и вой Донец вомӧн кыссис машинаяслӧн, вӧлаяслӧн, йӧзлӧн векньыдик оръявлытӧм поток, а ю кыкнанладорас йӧз вуджалісны пуръяс вылын, пыжъясӧн.
Уна сюрс скӧт, дівзігтыр да баксігтыр, чукӧртчалісны вадорӧ да уйисны мӧдарас.
Немечьяс некымынысь бомбитісны да лыйлісны самолётъяссянь вуджӧдчанінсӧ быд лун, и сэки жӧ заводитліс лыйлыны вуджӧдчанінсӧ видзысь зенитнӧй артиллерия, сяркӧдісны зенитнӧй пулемётъяс, и став таборыс ӧти здукӧн разавліс степь пасьтала.
Но мыйӧн сӧмын вошӧны самолётъяс, бара ставныс бӧр локталӧны асланыс местаясӧ.
Сійӧ здуксянь, кор Ваня веськаліс тайӧ таборас, сылӧн эз нин вӧв некутшӧм мӧд цель, сійӧ машинасӧ корсьӧм кындзи, мыйӧн мунісны Ковалёвъяс.
Сы пытшкын вермасисны кык чувство: сійӧ заводитіс нин гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд опасностьыс, и сылы эськӧ колӧ вӧлі, медым Клава бать-мамыскӧд вӧлі нин не сӧмын Донец сайын, а весиг Дон сайын, и сэки жӧ сійӧ эськӧ вӧлі шуда, Клавакӧд кӧ паныдасис тані на.
Краснодонсаясӧс корсигмоз Ваня да Жора шӧйтісны табор кузя, сэки друг ӧти вӧла дінсянь кодкӧ чукӧстіс найӧс нимъяснас, и Олег Кошевой, налӧн школаса ёртыс, гожъялӧм, но, кыдзи и век, свежӧй, ӧкуратнӧй, сылӧн паськыд пельпомъяса тушаас и зарниакодь синлысъяса югъялысь синъясас тӧдчис пельклун, кутліс нин ёртъяссӧ ён гырысь кияснас да топыда окаліс вомдоръяссӧ.
Найӧ аддзисны 1-бис №-а шахталысь машинасӧ, кӧні мунісны Валько да Шевцов, Улялысь да Кошевой рӧднялысь вӧвъяссӧ да буретш сійӧ детскӧй домсӧ, коді Краснодонысь петны вермис сӧмын Ваня да Жора отсӧгӧн да кодлӧн заведующӧйыс ӧні весиг эз тӧд найӧс.
Дас ӧтиӧд глава
Таборлӧн став сійӧ юкӧнас, кытчӧ воисны Ваня да Жора да кӧні властвуйтіс 1-бис №-а шахтаса директор Вальколӧн чорыд гожъялӧм киыс, вӧлі нин порядок: машинаяс, вӧлаяс сулалісны торйӧн, ӧти визьӧ нюжӧдчӧмӧн, быдлаӧ вӧлі кодъялӧма щельяс.
Шахтаса грузӧвик дорын куйліс пес запас — кымынкӧ метр кузя хуторса плетень, и Марина тьӧтка да Уля свежӧй капустаысь пуисны салӧа шыд.
Тайӧ пӧрысь цыган Валькоыс вӧлі настоящӧй кӧзяин.
Сійӧ босьтӧма ассьыс рабочӧйяссӧ да вит зон-комсомолечӧс, ачыс сэтшӧм скӧрысь видзӧдлывліс ӧтлаасьӧм сьӧд синкымъяс увтіыс, мый йӧзыс кежлывлісны сыысь, да сьӧкыд походкаӧн муніс вуджӧдчанінӧ. Сійӧ надейтчис аслас чорыд киӧ босьтны тайӧ предприятиесӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Валько заводитіс лӧсьӧдны порядок, Олег сідз жӧ кутіс радейтны Валькоӧс, кыдзи неважӧн радейтліс Каюткинӧс, а ещӧ мыйкӧ дыра сайын Уляӧс.
Деятельность дінӧ вӧвлытӧм горшлун, асьсӧ ставнас петкӧдлыны кӧсйӧм, йӧз олӧмӧ, деятельностьӧ суитчыны кӧсйӧм, медым сэтчӧ пыртны мыйкӧ ассьыс, совершеннӧйджыкӧс, ӧдйӧджык бергӧдчанаӧс да выль содержаниеаӧс, — тайӧ ещӧ абу на бура осмыслитӧм, но сылысь существосӧ дзоньнас шымыртысь да сы натуралысь подувсӧ составляйтысь духовнӧй выныс дзикӧдз шымыртіс Олегӧс.
— Ок и б-бур жӧ, Иван, мый ми тэкӧд паныдасим! — неуна мыкталігтыр гажаа висьталіс Олег Валько бӧрся Земнуховкӧд орччӧн восьлалігмоз. — Бур, мый ми тэкӧд паныдасим, ӧд ме зэв нин ёна гажтӧмчи тэысь.
Аддзылін?
А тэ шуан— кывбуръяс!
У-у, вокӧ!.. — И Олег синъяснас и чуньнас уважениеӧн индіс Валько мышку вылӧ. — Да, вокӧ, свет вылад медыджыд выныд — организация вын! — висьталіс сійӧ зарни кодь синлыска синъяссӧ ёся югйӧдлігтыр. — Сытӧг, тыдалӧ, медся бур да медся колана делӧыс быздӧ — кыдзи тай кыӧм дӧра, косяссяс и быздӧ.
Но сулалӧ сӧмын пуктыны ки да воля — и...
— И видзӧдан да, тэныд жӧ и нырвомад сеталасны, — бергӧдчывтӧг шуис Валько.
Сылысь зумыш юморсӧ зонъяс донъялісны заслуга сертиыс.
Сідз жӧ, кыдзи и фронт вылын, армияса мӧдӧд эшелонъясӧ веськалӧм бӧрын сьӧкыд тӧдны передньӧй крайын битва размер йылысь да чорыдлун йылысь, сідз жӧ и вуджӧдчанінын, кор тэ кӧнкӧ ылыс тылын, медбӧръя ӧчередьын, оз позь тӧдны бедствиелысь збыль ыдждасӧ.
Кымын матӧджык найӧ матыстчисны вуджӧдчанінлань, сымын дзугджык, веськӧдны позьтӧмджык лои вуджысьяслӧн положениеыс да сымын ёнджыка содіс всеобщӧй ожесточениеыс, коді вӧлі нин сэтшӧм важся да сэтшӧма доналӧма, мый ӧдвакӧ нин кутшӧмкӧ вын вермис сійӧс дугӧдны.
Наплавнӧй пос дінӧ кыдз позьӧ матӧджык веськавны зілигтыр, бӧръя машинаяснас воддзаяссӧ зырӧм вӧсна да на костын зэв уна йӧз мунӧм вӧсна, став сикас транспортыс вӧлі сэтшӧм ёна да веськӧдны позьтӧма дзугсьӧма ас костас, веськалӧма сэтшӧм невероятнӧй положениеясӧ, мый эз нин вӧв некутшӧм позянлун вежны налысь порядоксӧ вочасӧн водзӧ ыстӧмысь кындзи.
Терпитны позьтӧм жарас, коді ещӧ ёна содіс дзескыд вӧснаыс, пӧсялӧм йӧз вӧлі сэтшӧма доналӧмаӧсь, кажитчис, мый найӧ ӧта-мӧд дінас инмӧдчӧмысь вермасны взорвитчыны.
Вуджӧдчӧмнас веськӧдлысь военнӧй йӧз, кодъяс абу нин узьлӧмаӧсь уна сутки чӧж, сьӧдасьӧмаӧсь узьтӧмысла, шондісьыс, код улын найӧ пӧжсисны шонді петӧмсяньыс да лэччытӧдзыс, буссьыс, кодӧс дугдывтӧг кыпӧдісны уна сюрс кокъяс да кӧлесаяс, видчӧмсьыс чирӧм гӧлӧсаӧсь, пыктӧм синлапъясаӧсь да пӧсялӧм сьӧд киаӧсь, тайӧ йӧзыслӧн нервъясныс сэтшӧма нин мудзӧмаӧсь, мый на киӧ нинӧм эз ӧшйы, — но найӧ век жӧ водзӧ нуӧдісны ассьыныс не морт нога уджсӧ.
Вӧлі дзик яснӧ, мый нинӧм мӧдтор вӧчны оз позь сыысь кындзи, мый вӧчисны тайӧ йӧзыс, но Валько лэччис всё-таки пос дорас, и сылӧн чирӧм гӧлӧсыс воши мукӧд гӧлӧсъяс пӧвстӧ да машинаяс жургӧм пӧвстӧ.
Сьӧкыдпырысь вадорӧ писькӧдчӧм бӧрын Олег да сылӧн ёртъясыс сулалісны да ыджыд кага моз напряжённӧй вниманиеӧн, разочаруйтчӧмӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны, кыдзи тайӧ бусас да жарас буждӧм да чудовищнӧя лойсьӧм вадорсьыс ӧти бӧрся мӧд кыссьӧны чукйӧн грузитӧм грузӧвикъяс да вӧлаяс, и пыр мунӧны и мунӧны йӧз — пӧсялӧмаӧсь, няйтӧсь, скӧрӧсь, унижитӧмаӧсь, но мунӧны, мунӧны...
И сӧмын Донец, челядьдырсяньыс радейтана тайӧ юыс, код шӧрӧдз сы мындаысь нэмнас челядь-школьникъяс петавлісны купайтчыны да чери кыйны, сӧмын Донец, тайӧ местаясӧдыс паськыд, лӧнь, важмозыс нуис ассьыс гудыркодь шоныд васӧ.
— Да, всё-таки окота кодлыськӧ нырвомсӧ разьны! — друг шуис Виктор Попов, коді аслас сюсь синъяснас жугыля видзӧдіс эз вуджӧдчанін вылӧ, а ю вылӧ; сійӧ вӧлі Погорелӧй хуторысь, быдмис тайӧ ю дорас.
— Эсійӧ, кӧнкӧ, важӧн нин вуджис! — шутитыштіс Ваня.
Зонъяс серӧктісны.
— Нӧйтны оз ков тані, а эстӧні, — узбекскӧй шапкаа юрсӧ рытыввывлань довкнитігмоз кӧдзыда шуис Анатолий.
— Сідзи и эм, — сы дор сувтіс Жора.
И пӧшти тайӧ жӧ здукас, кор сійӧ шуис тайӧс, кыліс горӧдӧм:
— Сынӧд!
И друг кучкисны зенитнӧй пушкаяс, сярӧбтісны пулемётъяс, енэжын кыліс моторъяслӧн жургӧм да усьысь бомбаяслӧн пельтӧ чунӧдана пыр содысь омлялӧм.
Зонъяс усины муӧ.
Матысса и ылысджыкса взрывъяс сыркӧдісны гӧгӧр ставсӧ, мӧдісны гылавны му ёкмыльяс да чагъяс, и пыр жӧ самолётъяслӧн первойя ӧчередь бӧрся тӧвзис мӧд ӧчередь, сы бӧрся коймӧд, и чирзӧмыс, и омлялӧмыс, и гылалысь бомбаяслӧн взрывъясыс, зенитнӧй пушкаяслӧн да пулемётъяслӧн биыс тыртісны, кажитчӧ, степь да енэжкостса став пространствосӧ.
Но вот самолётъяс мунісны, йӧз кутісны чеччавны муысь, и тайӧ кадас кысянькӧ эз зэв ылісянь, сійӧ хуторладорсяньыс, кӧні узисны Жора да Ваня, кылісны пушкаясысь лыйӧмъяс, и здук мысти, му да чаг сюръяяс лэптігмоз, самӧй таборас, гораа грымгигтыр, кутісны потласьны снарядъяс.
Муысь кыпӧдчӧм йӧз кодъяскӧ бӧр водісны, кодъяскӧ юръяснысӧ бергӧдісны снарядъяс потласянінлань, тайӧ жӧ кадас эз вештывны синъяснысӧ вуджӧдчанін вылысь.
Вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧйяс чужӧм серти да поведение серти йӧз гӧгӧрвоисны, мый лои мыйкӧ веськӧдны позьтӧмтор.
Вуджӧдчӧмӧн веськӧдлысь военнӧйяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс, недыр сулалыштісны, быттьӧ кывзысьыштісны; друг на пиысь ӧтик уськӧдчис блиндажӧ, коді вӧлі наплавнӧй пос дінӧ лэччанінын, а мӧд горӧдіс вадорлань, чуксаліс командасӧ.
Минут мысти военнӧй чепӧсйис блиндажысь, ӧти ки вылас кутіс кык шинель, а мӧд киас вещевӧй мешӧкъяс, кодъясӧс сійӧ кыскис волысӧдыс, и кыкнан военнӧйыс да комендантскӧй командаысь боечьяс, строитчытӧг, котӧрӧн уськӧдчисны наплавнӧй пос кузя, панъялісны машинаясӧс, кодъяс бара нин заводитісны мунны послань да пос кузя.
Сійӧ, мый лои та бӧрын, лои сэтшӧм немвиччысьтӧг да стихийнӧя, мый некод эськӧ эз вермы висьтавны, мыйсянь тайӧ ставыс заводитчис.
Кутшӧмкӧ йӧз горзігтыр уськӧдчисны военнӧйяс бӧрся.
Кутшӧмкӧ суматоха лои машинаяс костын буретш лэччанінас: некымын машина ӧтпырйӧ уськӧдчисны понтон вылӧ, крукасялісны, мыйкӧ ратшмуні, но кӧть туйыс водзӧсӧ и явнӧ вӧлі потшӧма тайӧ машинаяснас, мукӧд машинаяс, бӧръяясыс воддзаяссӧ зыригмоз, моторъяснаныс лёкысь жургигтыр сюйсисны понтон вылас машинаяссьыс артмӧм тайӧ рокас.
Ӧти машина уси ваас, сы бӧрся мӧд, и лӧсьӧдчис усьны коймӧд, но водительыс кинас вына движениеӧн сувтӧдіс сійӧс тормоз вылӧ.
Ваня Земнухов, коді чуймӧмӧн видзӧдіс аслас близорукӧй синъяснас сы вылӧ, мый вӧчсис машинаясыскӧд, друг горӧдіс:
— Клава!
И уськӧдчис лэччанінас.
Да, тайӧ коймӧд машинаыс, коді тӧкӧтьӧ эз усь ваас, вӧлі Ковалёвлӧн машинаыс, кӧні кӧлуй вылас пукалісны сійӧ ачыс, сылӧн гӧтырыс, нылыс да ещӧ кутшӧмкӧ йӧз.
— Клава! — бара горӧдіс Ваня, код тӧдас кыдзи машина дінас веськалӧм бӧрын.
Йӧз чеччышталісны машина вылысь.
Ваня нюжӧдіс кияссӧ, и Клава чеччыштіс сы дінӧ.
— Помасис!..
Чӧрту!.. — шуис Ковалёв сідзи, мый Ванялӧн сьӧлӧмыс кӧдзавліс.
Клава, кодлысь кисӧ Ваня эз лысьт дыр кутны аслас киас, синбӧжнас, аддзытӧг, видзӧдіс Ваня вылӧ да дрӧжжитіс.
— Муннытӧ верман?
Висьтав, верман? — бӧрдӧмсора гӧлӧсӧн юасис Ковалёв гӧтырыслысь, коді, кисӧ сьӧлӧм бердас пуктӧмӧн, чери моз апаліс вомнас сынӧдсӧ.
— Коль, коль миянӧс... пышйы... найӧ виасны тэнӧ... — шуаліс сійӧ пӧдігмоз.
— Да мый нӧ, мый лои? — юаліс Ваня.
— Немечьяс! — шуис Ковалёв.
— Пышйы, пышйы, коль миянӧс! — долис Клавалӧн мамыс.
Ковалёвлӧн чепӧсйис синваыс, сійӧ кватитіс Ваняӧс киӧдыс.
— Ваня! — шуис сійӧ бӧрдігтыр. — Спасит найӧс, эн эновт найӧс.
Ловъяӧсь кӧ лоанныд — Нижньӧй Александровкаӧ, сэні рӧдня миян...
Ваня!
Менам тэ вылӧ...
Сяркнитіс-поті снаряд буретш лэччанінас, машинаяс чукӧрас.
Йӧзыс вадорсянь, военнӧйяс и штатскӧйяс, чӧв олігтыр уськӧдчисны понтонъяс вылӧ.
Ковалёв лэдзис Ванялысь кисӧ, тэрыба уськӧдчыліс гӧтыр дінас, нылыс дінӧ — тыдалӧ, кӧсйис прӧститчыны, но друг, отчаяниеӧн кыкнан кинас ӧвтыштӧм бӧрын, мукӧд йӧзыскӧд тшӧтш котӧртіс наплавнӧй пос кузя.
Вадорсянь Олег чуксаліс Земнуховӧс, но Ваня нинӧм эз кыв.
— Мунамӧй, кытчӧдз миянӧс эз уськӧдны, — суровӧя, спокойнӧя шуис сійӧ Клава мамлы да босьтіс сійӧс киӧдыс. — Мунамӧй эсійӧ блиндаж дінас.
Кыланныд?
Клава, лок ме бӧрся, кылан? — скӧрысь да нежнӧя висьталіс сійӧ.
Блиндажӧ пыртӧдз сійӧ ещӧ удитіс на казявны, кыдзи зенитка дорын зіля ноксьӧм бӧрын боечьяс босьталісны стволъяссьыс кутшӧмкӧ сьӧкыд частьяс да, ас водзаныс ки вылас найӧс кутігмоз, котӧртісны пос вылӧ да мыйкӧ дыра мысти шыбитісны тайӧ сьӧкыд частьяссӧ ваӧ.
Ю кузялаыс, поссяньыс катыдынджык и кывтыдынджык уйӧмӧн вуджисны йӧз и скӧт.
Но Ваня тайӧс эз нин аддзыв.
Сылӧн ёртъясыс, сійӧс и Валькоӧс син увсьыныс воштӧм бӧрын, паныд ыльнитӧм йӧз чукӧрлы не сетчыны зілигтыр, котӧртісны сійӧ местаас, кытчӧ найӧ кольлісны ассьыныс вӧвъяснысӧ.
— Кутчысьӧй ӧтлаӧ, ми долженӧсь лоны ӧтлаын! — ён пельпомъяснас йӧз костӧд медводзын тойласигтырйи горзіс Олег, ачыс видзӧдіс зонъяс вылӧ ӧзъян, скӧр да скӧрысла вижӧдӧм синъясӧн.
Став таборыс жуис да разаліс нин; машинаяс мунісны ӧта-мӧдныскӧд орччӧн, моторъяснас жургигтыр, а найӧ, кодъяс вермисны писькӧдчыны, кыссисны вадор пӧлӧн, ю кывтыдлань.
Сійӧ кадас, кор уськӧдчисны первойя самолётъяс, Марина тьӧтка лажгӧдчӧмӧн пукаліс да шыблаліс биӧ плетень бедьяс, кодъясӧс дядя Коля кераліс артиллерийскӧй кинжалӧн.
А Уля пукаліс орччӧн эжа вылын да, ас кежас сэтшӧма думыштчӧмӧн, мый сы чужӧм вылын, кӧнкӧ вомдоръяс пельӧсъясас да векньыдик ныр бордъясас, тӧдчисны мрачнӧй вынлӧн чертаяс, видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи Григорий Ильич пукаліс машина борт вылын да кутлаліс кельыдлӧз синма нывкаӧс, кодӧс сійӧ сӧмын ӧні на юкталіс йӧлӧн, мыйкӧ висьталіс нывкалы пель водзас, а нывкаыс сераліс.
Машина, код гӧгӧр асланыс няняяс наблюдение улын ворсісны челядь да код дінын веськодьпырысь пукаліс детдомӧн заведуйтысь, вӧлі метра комын сайын сійӧ местасяньыс, кӧні вӧлі ӧзйӧ бипур.
Детскӧй домлӧн вӧвъясыс, сідз жӧ кыдзи и Петровлӧн да Кошевойлӧн вӧвъясыс, сулалісны мукӧд вӧлаяскӧд радын.
Самолётъяс уськӧдчисны сэтшӧм виччысьтӧг, мый некод эз удит пырны муӧ кодйӧм щельясӧ и ставныс водалісны сэтчӧ жӧ му вылас.
Уля, коді вӧлі ляскысьӧма жӧ му бердас, кыліс усьысь бомбалысь тӧвнырӧн содысь, быттьӧкӧ увланьтіыс паськалысь дзивзӧмсӧ.
И сэки жӧ страшнӧй вына удар, быттьӧкӧ чардбилӧн разряд швачнитіс эз сӧмын Уля весьтын, а сы пытшкын.
Сынӧдыс шутьлялігтыр шумитыштіс сы весьтын, и мышку вылас кутіс киссьыны му.
Уля кыліс моторъяслысь енэжын жургӧмсӧ, и бара тайӧ дзивгӧмсӧ, но ылысьджык нин, да пыр куйліс сідзи, му бердӧ топӧдчӧмӧн.
Сійӧ оз помнит, кор чеччис и коді сылы висьталіс, мый колӧ и позьӧ чеччыны.
Но сійӧ друг аддзис сійӧс кытшалысь мирсӧ, и морӧс пытшсьыс медпыдісяньыс петіс зверлӧн кодь ойӧстӧм.
Сы водзын эз нин вӧвны ни 1-бис №-а шахталӧн машинаыс, ни Григорий Ильич, ни тайӧ кельыдлӧз синма нылыс, — найӧ эз вӧвны и некӧн матігӧгӧрын.
Сійӧ местаас, кӧні сулаліс машинаыс, вӧлі чишкассьӧм гугӧдӧм сьӧд мулӧн гӧгрӧс воронка, а воронка гӧгӧрыс уналаын туплясисны шомӧ пӧрӧм машина частьяс, челядьлӧн изуродуйтӧм шойяс, а Улясянь кымынкӧ воськов сайын вӧрыштіс гӧрд чышъяна, тешкодь, муӧссьӧм тушаджын.
Тайӧ тушаджынсьыс Уля тӧдіс детскӧй домса воспитательницаӧс.
А мӧд тушаджынйыс резинӧвӧй ботыяса, кодъясӧс вӧлі кӧмалӧма веськыда чулки вылас, некӧн эз вӧв, — сійӧ вообщӧ нин эз вӧв.
Ар кӧкъямыса кымын детинка, юрсӧ мырдӧн му бердӧ копыртігмоз, а кияссӧ бӧрвыв шыбитӧмӧн, быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчӧма чеччыштны, бергаліс места вылас, кокнас тапкӧдіс мусӧ да чирзіс.
Асьсӧ помниттӧг Уля уськӧдчис детинка дінӧ, кӧсйис кутлыны сійӧс, но детинка чирзігтыр кутіс пессьыны сы киясын.
Уля лэптыштіс сылысь юрсӧ да аддзис, мый чужӧмыс детинкалӧн пӧльтчӧма ыджыд пыкӧсӧн да гугассьӧм еджыд синъясыс петӧмаӧсь местасьыс.
Уля уськӧдчис муӧ да бӧрддзис.
Ставныс гӧгӧр котӧртісны, но Уля нинӧм нин эз аддзы ни эз кыв.
Сійӧ сӧмын кутіс чувствуйтны, кор сы дінӧ воис Олег Кошевой.
Сійӧ мыйкӧ висьталіс да аслас ыджыд кинас шыльӧдіс сылысь юрсисӧ да, кажитчӧ, заводитліс лэптыны сійӧс, а Уля, чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, пыр бӧрдіс.
Пушкаясысь лыйсьӧм да снарядъяслӧн разрывайтчӧм шыяс, пулемётлӧн ылын сяркӧдчӧм кылісны сы пельӧдз, но ставыс тайӧ сылы вӧлі веськодь нин.
И друг сійӧ кыліс, кыдзи Олег, аслас зэв том, гора, дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Немечьяс...
И тайӧ воис сы вежӧрӧдз.
Сійӧ дугдіс бӧрдны да друг веськӧдчис.
Ӧти здукӧн сійӧ тӧдіс сы дінын сулалысь Олегӧс и ассьыс став ёртъяссӧ, Викторлысь батьсӧ, дядя Коляӧс, Маринаӧс, коді ки вылас кутіс кагаӧс, весиг дедӧс, коді нуӧдіс Олегӧс да сылысь рӧдвужсӧ, — эз вӧвны сӧмын Ваня Земнухов да Валько.
Тайӧ став йӧзыс аслыснога выражениеӧн зэлӧдчӧмӧн видзӧдісны ӧтилаӧ, и Уля тожӧ видзӧдліс сэтчань.
Сыладорас эз нин вӧв некутшӧм коляс таборлӧн, коді ӧні на кытшавліс найӧс.
На водзын, доналӧм енэж улын, куйліс восьса, шондіӧн ойдӧм уна рӧма степь, коді воляліс гудыр еджыдӧн.
И сынӧдлӧн тайӧ гудыр еджыдӧн волялӧмас, уна рӧма степь кузя веськыда на вылӧ локтісны лягуша сера турунвиж немецкӧй танкъяс.
Дас кыкӧд глава
Ворошиловград немечьяс босьтісны июль 17 лунӧ, 2 час лунын, чорыд бой бӧрын опытнӧй сельскохозяйственнӧй поле вылын, кытчӧ Лунвыв фронтса ӧти армиясянь вӧлі ыстӧма заслон, кодӧс жугӧдіс противниклӧн ёна ыджыдджык выныс.
Ловйӧн кольӧмаясыс бойясӧн отступайтісны кӧрттуй линия кузя пӧшти Верхнедуваннӧй станцияӧдз, кытчӧдз медбӧръя салдатыс эз усь донецкӧй му вылӧ.
Тайӧ кад кежлас ставыс, коді вермис да коді кӧсйис мунны Краснодонысь да матысса районъяссьыс, муніс подӧн либӧ вӧлӧн да машинаӧн асыввылӧ.
Но ылысса Беловодскӧй районын, обстоятельствояс тӧдтӧм вӧсна да транспорт абутӧм вӧсна, йӧрмис Горькӧй нима Краснодонса школаысь кӧкъямысӧд да ӧкмысӧд классъясын велӧдчысьяслӧн ыджыд группа, коді вӧлі районас полевӧй уджъяс вылын.
Тайӧ группасӧ петкӧдны йӧзӧс велӧдан юкӧд поручитіс тайӧ школаса велӧдысьлы, роч литература преподавайтысьлы, Мария Андреевна Борцлы, коді чужліс Донбассын, бура тӧдіс сэтчӧс условиеяссӧ, вӧлі энергичнӧй да ачыс заинтересованнӧй тайӧ делӧас: велӧдчысьяс пӧвстын вӧлі сылӧн нылыс Валя.
Медым петкӧдны велӧдчысьяслысь тайӧ группасӧ, колӧ вӧлі сӧмын ӧти грузӧвик, но Мария Андреевналы поручениеыс воис сэки, кор некутшӧм транспорт нин оз позь вӧлі судзӧдны.
Совхозӧдз сійӧ писькӧдчис быдсяманогыс да воштіс та вылӧ сутки дорысь унджык.
Сьӧкыд туйӧн да ныв-комсомолка да став велӧдчысьяс судьба вӧсна сьӧлӧм дойӧн мучитчӧм, сійӧ бӧрддзис сійӧс пӧдтысь волнениеысь да благодарность чувствоысь, кор совхозса директор, коді став транспортсӧ зэв ёна зэвтӧмӧн эвакуируйтӧма совхозлысь имуществосӧ, кымынкӧ сутки чӧж нин абу узьлӧма, ни абу бритчылӧма да кодлӧн гӧлӧсыс чирӧма ёрччӧмысь, кыв шутӧг сетіс Мария Андреевналы медбӧръя грузӧвиксӧ.
Кӧть фронтъяс вылын сьӧкыд положениеыс и бура вӧлі тӧдса Беловодскӧй районын, Мария Андреевна вотӧдз велӧдчысьяс, томлунлы лӧсялана беспечностьӧн да дӧвериеӧн сы вылӧ, мый гырысьяс ас кадӧ распорядитчасны наӧн, вӧліны сійӧ долыд да кыпыд настроениеаӧсь, коді век артмӧ, кор чукӧрмӧ уна том йӧз вӧльнӧй чудеснӧй природа условиеясын, кӧні том йӧз костас асьныс артмалӧны дружескӧй романтическӧй отношениеяс.
Кад вотӧдз Мария Андреевна эз кут расстраивайтны том йӧзӧс да эз висьтав налы збыль положение йывсьыс.
Но сылӧн нервнӧй тӧждлун серти да тэрмасьӧм серти, кыдзи найӧс лӧсьӧдісны гортаныс мунны, том йӧз гӧгӧрвоисны, мый лоӧма мыйкӧ серьёзнӧй да неладнӧ.
Настроениеныс пыр жӧ уси, ставныслӧн чужи горт йылысь мӧвпалӧм да — мый накӧд лоӧ водзӧ.
Валя Борц, коді вӧлі водз сформируйтчӧм ныв, зарни ловгӧна ёна гожъялӧм кияса да кокъяса, кодъясын вӧлі на мыйкӧ челядьлӧн кодь, независимӧй да кӧдзыд выражениеа рудов-сьӧд синъяса, сьӧд синлысъяса, зарни рӧма русӧй кӧсаяса да кызкодь гӧрд вомдоръяса, — совхозын уджалігӧн дружитчис найӧ школаса велӧдчысь Стёпа Сафоновкӧд — ичӧтик тушаа, еджыд юра, чангыль ныра, беринӧсь чужӧма, вӧй, кыдзи шуӧны, тӧлка синъяса том зонкӧд.
Валя вӧлі ӧкмысӧд классын, а Стёпа кӧкъямысӧдын, и тайӧ эськӧ вермис лоны препятствиеӧн налӧн дружбалы, Валя кӧ эськӧ дружитіс нывъяскӧд, — а нывъяскӧд Валя эз дружит, и зонъяс пӧвстын кӧ эськӧ кодкӧ вӧлі сэтшӧм, коді воис сылы сьӧлӧм вылас, но Валялы некод эз во сьӧлӧм вылас.
Сійӧ уна лыддьысис, лӧсьыда ворсіс пианино вылын, аслас развитие сертиыс сійӧ торъяліс пӧдругаяссьыс и ачыс тӧдіс тайӧс да велаліс, кор сыкӧд тшӧтшъя зонъяс дасьӧсь вӧлі радейтны сійӧс.
Стёпа Сафонов лӧсяліс сылы эз сы вӧсна, мый Валя сьӧлӧм вылас воис сылы, а сы вӧсна, мый сійӧ забавляйтіс Валяӧс; сійӧ збыльысь вӧлі тӧлка да бур сьӧлӧма зон, кодӧс вӧлі дзебӧма челядь озорство сайӧ, вӧлі вернӧй ёрт да радейтіс уна больгыны.
И буретш сы вӧсна, мый ачыс Валя эз вӧв варов, некодлы эз висьтавлывлы гусяторъяссӧ, аслас дневниклы кындзи, мӧвпаліс подвигъяс йылысь, — Валя, кыдзи и ставныс, кӧсйис лоны лётчицаӧн, — и аслас мӧвпъяснас представляйтіс ассьыс геройсӧ подвигъяс вӧчысь мортӧн жӧ, Стёпа Сафонов забавляйтіс уна сёрнитӧмнас да бырлытӧм выдумкаясӧн.
Первойсӧ Валя решитчис серьёзнӧя сёрнитны сыкӧд да веськыда юаліс сылысь, мый сійӧ кутас вӧчны, Краснодонын кӧ лоӧны немечьяс.
Валя видзӧдіс сы вылӧ кӧдзыда аслас сьӧдов-руд, ас пытшкас сибӧдтӧм синъяснас, зэв серьёзнӧя, испытайтігмоз, и Стёпа, тӧждысьтӧм зон, коді увлекайтчис зоологияӧн да ботаникаӧн да пыр думайтіс сы йылысь, мый сійӧ лоӧ нималана учёнӧйӧн да некор эз думайтлывлы сы йылысь, мый сійӧ кутас вӧчны, воасны кӧ немечьяс, сідзжӧ, немдумышттӧг шуис, мый сійӧ кутас нуӧдны немечьяслы паныд миритчытӧм подпольнӧй тыш.
— Тайӧ абу больгӧм?
Тайӧ збыль? — кӧдзыда юасис Валя.
— Мыйла нӧ больгӧм?
Дерт жӧ, збыль! — думыштчывтӧг вочавидзис Стёпа.
— Клянитчы...
— Но, клянитча...
Дерт жӧ, клянитча...
А мый нӧ сэсся миянлы вӧчнысӧ?
Ми ӧд комсомолечьяс? — шензигтыр синкымъяссӧ лэптӧм бӧрын юасис еджыд юра Стёпа, кор, медбӧрын, думыштіс сы йылысь, мый сылысь юасисны. — А тэ? — любопытнӧя юаліс сійӧ.
Сійӧ матыстіс вомсӧ Стёпа пель дінӧ да зловещӧя шӧпкӧмӧн шуис:
— <ns>Клянитча-а-а</ns>...
Сэсся, вомдоръяссӧ дзик Стёпа пель бердӧ топӧдӧмӧн, друг сэтшӧма корснитіс вӧв моз, мый сылӧн тӧкӧтьӧ эз пот барабаннӧй перепонкаыс, шуис:
— Всё-таки тэ, Стёпка, йӧй!
Йӧй и сӧрысь! — И котӧртіс.
Найӧ петісны мунны вой улӧ.
Сайӧдӧм фараяслӧн сера пятноыс котӧртіс машина водзын степь кузя.
Кодзувъяса зэв ыджыд сьӧд енэж ӧшйис на весьтын, и сэтшӧм ыркыдӧн ӧвтіс стенсянь — кыліс турун дук, воӧм нянь дук, ма да полынь дук; сук да шоныд сынӧдыс кучкаліс чужӧмӧ, и сьӧкыд вӧлі веритны, мый, гашкӧ, гортаныс найӧс виччысьӧны немечьяс.
Грузӧвикыс вӧлі тыр ныв-зонмӧн.
Тайӧ кӧ эськӧ вӧлі мукӧд кадӧ, найӧ эськӧ войбыд сьылісны, сералісны, окасисны эськӧ кӧнкӧ гусьӧник.
Ӧні ставныс мунісны йӧжгыльтчӧмаӧсь, чӧв олігтыр, шочиника шулісны ӧта-мӧдныслы кыв-мӧд.
Регыд унджыкыс кутісны вугравны асланыс кӧлуйторъяс вылын, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, шыбельясын довъялісны юръясныс.
Валя да Стёпа пукалісны машина бӧрын, — найӧс вӧлі индӧма дневальнӧйясӧ.
Стёпа тожӧ кутіс вугравны, а Валя, аслас рюкзак вылын пукалігмоз, пыр видзӧдіс ас водзас степӧ, пемыдас.
Сылӧн кыз вомдоръясыс, эсійӧ самолюбие выражениенас, ӧні, кор сійӧс некод оз аддзы, топалісны челядьлӧн моз жугыля да ӧбиженнӧя.
Вот и эз босьтны сійӧс лётнӧй школаӧ.
Кымынысь сійӧ вӧзйысьліс, а сылы ӧткажитісны, йӧйяс.
Олӧмыс эз удайтчы.
Мый ӧні виччысьӧ сійӧс?
Стёпка-болтун.
Дерт, сійӧ ачыс эськӧ уджаліс подпольеын, но кыдзи сійӧ вӧчсьӧ и коді сыӧн ведайтӧ?
И мый лоӧ батьыскӧд, — Валялӧн батьыс вӧлі еврей, — и мый лоӧ школаныскӧд?
Сы мында вын сьӧлӧмас, весиг радейтны эз удит некодӧс, и со кутшӧм лои олӧмлӧн итогыс.
Олӧмыс определённӧ эз удайтчы.
Валялы эз удайтчы петкӧдлыны асьсӧ йӧз водзын, торъявны, шедӧдны слава, йӧзлысь поклоняйтчӧм.
Самолюбивӧй синва доршасис сылӧн синъясас.
Тайӧ век жӧ вӧлі бур синва, — сылы вӧлі дас сизим арӧс, — тайӧ эз вӧвны чорыд, асьсӧ радейтысь мечтаяс, а вӧліны ён натураа нывлӧн бескорыстнӧй мечтаяс.
Мышку сайсьыс сійӧ друг кыліс тешкодь шы, сэтшӧмӧс, быттьӧ кань чеччыштіс да ӧшйӧдчис грузӧвик бӧрас.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис — да неуна дрӧгнитіс.
Нето детинка, нето кепкаа ичӧтик тушаа зон, косіник, пельк, кыкнан кинас грузӧвик дорышӧ кутчысьӧмӧн да кынӧм вылас ӧшӧдчӧмӧн нин, лэптіс коксӧ, медым кайны кузовӧ, да сэки жӧ тэрыба видзӧдаліс ставсӧ, мый аддзис.
Кӧсйӧ-ӧ сійӧ мыйкӧ гусявны?
Мый сылы, збыль колӧ?
Валя тӧдлытӧгыс ӧвтыштіс кинас, медым йӧткыштны сійӧс машинасьыс, сэсся дугдіс да, медым не шызьӧдны йӧзсӧ, решитіс садьмӧдны Стёпаӧс.
Но тайӧ зэв тэрыб да пельк вӧраса детинкаыс либӧ зонмыс вӧлі нин машинаын.
Сійӧ пукаліс нин Валякӧд орччӧн да, сералысь синъяса чужӧмсӧ Валя чужӧм дінӧ матыстӧм бӧрын, пуктіс чуньсӧ вомдорас.
Зонмыс, буракӧ, эз тӧд, коді тайӧ.
Ещӧ кӧ ӧти здук, и сылы эськӧ вӧлі зэв лёк, но буретш тайӧ здукас Валя удитіс видзӧдлыны сы вылӧ.
Тайӧ вӧлі сы арлыда жӧ зон, балябӧжас пуктӧм кепкаа, важӧн нин мыськывтӧм чужӧма, но челядьлӧн благороднӧй отвагаӧн тыр выражениеа, сералысь, пемыдінас югъялысь синъяса.
Тайӧ здукыс, кор Валя видзӧдіс зон вылӧ, делӧсӧ решитіс сы пӧльза вылӧ.
Валя эз вӧрзьы и гӧлӧссӧ эз сет.
Тайӧ зон вылас сійӧ видзӧдіс сэтшӧм независимӧй кӧдзыд выражениеӧн, кутшӧм овлӧ сы чужӧм вылын, кор сійӧ абу ӧтнас.
— Кутшӧм машина нӧ тайӧ? — сы чужӧмлань копыртчӧмӧн шӧпнитіс зон.
Ӧні Валя вермис бурджыка видзӧдны сійӧс.
Зонлӧн вӧлі неуна читкыльӧсь, буракӧ, чорыд юрси, ён грубӧй складкаа вомдоръяс, кодъяс вӧліны вӧсньыдикӧсь, неуна водзӧ чургӧдчӧмаӧсь, — кажитчис, быттьӧкӧ вомдоръяс увтіыс неуна пыктыштӧма.
— А мый?
Эн сэтчӧ веськав, кодӧс тэ виччысин? — шӧпкӧмӧн жӧ кӧдзыда вочавидзис Валя.
Зон нюмъёвтіс.
— Менам капитальнӧй ремонтын, а ме сэтшӧма мудзи... — Сійӧ ӧвтыштіс кинас, быттьӧ шуис: «Меным пӧ ставыс веськодь».
— Извинитӧй, узян местаыс ставыс занят, — шуис Валя.
— Ме квайт сутки чӧж синмӧс эг куньлы, ӧти частӧ терпитышта, — шуис сійӧ дружескӧй откровенностьӧн, Валя вылӧ ӧбижайтчытӧг.
Тайӧ жӧ кадас сійӧ тэрыба видзӧдіс ставсӧ, мый сылы сюри син улас, да пемыд пырыс зілис аддзыны чужӧмъяссӧ.
Мунігас машиналысь кузовсӧ шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и Валялы да тайӧ зонмыслы мукӧд дырйи быть лоӧ вӧлі кутчысьны грузӧвик дорышӧ.
Ӧтчыд Валялӧн киыс уси сы ки вылӧ, но Валя пырысь-пыр жӧ кыскыштіс ассьыс, а зонмыс чатӧртіс юрсӧ да внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Коді тайӧ узьысьыс? — Стёпалӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ довкъялысь еджыд юр дінӧ чужӧмсӧ матыстӧм бӧрын юаліс сійӧ. — Стёпка Сафонов! — друг шуис сійӧ эз шӧпкӧмӧн, а ыджыд гӧлӧсӧн. — Ӧні тӧда, кутшӧм машина тайӧ.
Горькӧй нима школа?
Беловодскӧй районысь локтанныд?
— Кытысь тэ Стёпа Сафоновсӧ тӧдан?
— Ми тӧдмасим шор дорын балкаын.
Валя виччысис лоӧмторъяслысь сӧвмӧм, но зонмыс сэсся нинӧм эз шу.
— Мый ті вӧчинныд шор дорас балкаас? — юаліс Валя.
— Лягушаясӧс куталім.
— Лягушаясӧс?
— Збыль.
— Мыйла?
— Первойсӧ ме думайті, мый сійӧ лягушаяссӧ куталӧ сом кыйны, а вӧлӧмкӧ, сійӧ вундавны куталӧ! — и, Стёпа Сафоновлӧн тешкодь занятие вылын явӧ издевайтчӧмӧн, зон серӧктіс.
— А сэсся мый? — юаліс Валя.
— Ме сійӧс нуӧді сом кыйны, и ми мунім вой кежлӧ, ме кыйи кыкӧс, ӧтиыс ичӧтик, фунт сьӧкта, а мӧдыс прамӧй, а Стёпкалы нинӧм эз сюр.
— А сэсся?
— Ме нуӧді сійӧс купайтчыны кыа петігас, сійӧ муніс, васьыс дзик лӧз петіс да шуӧ: «Ме, — шуӧ, — куштӧм лэбач моз дзикӧдз изӧймиті, и пельясын, — шуӧ, — тырыс кӧдзыд ва!» — И зон серӧктіс. — Но ме сійӧс велӧді, кыдзи пырысь-пыр шонтысьны да кыдзи васӧ кисьтны пельяссьыс.
— А кыдзи тайӧ?
— А ӧти пельтӧ тупкан да чеччалан ӧти кок йылад, сэсся мӧд пельтӧ да бара чеччалан.
— Ӧні ме гӧгӧрвоа, кыдзи ті дружитчӧмныд, — шуис Валя, и сылӧн синкымъясыс дрӧгнитыштісны.
Но сійӧ эз гӧгӧрво Валя кывъясысь ирониясӧ, друг лои серьёзнӧйӧн да видзӧдліс водзӧ, пемыдас.
— Сёрӧнкодь ті, — шуис сійӧ.
— А мый?
— Ме чайта, талун войнас либӧ аски асывнас Краснодонӧ воасны немечьяс.
— И мый нӧ кӧть немечьяс? — юаліс Валя.
То ли сійӧ кӧсйис испытайтны тайӧ зонсӧ, то ли сылы окота вӧлі петкӧдлыны, мый сійӧ оз пов немечьясысь, — сійӧ ачыс эз тӧд, мыйла тадзи шуис.
Зон лэптыліс сы вылӧ веськыд да смел видзӧдласа сӧдз синъяссӧ да нинӧм эз вочавидз сылы.
Валя ас пытшсьыс кыліс сы дінӧ друг кыптӧм враждебнӧй чувство.
И — тешкодь делӧ — зон чувствуйтіс тайӧс да примирительнӧя шуис:
— Пышйынытӧ некытчӧ!
— А мыйла пышйыны? — сійӧс скӧрмӧдӧм могысь шуис Валя.
Но зонка некыдзи эз кӧсйы лӧгӧдчыны сыкӧд да бара примирительнӧя шуис:
— И тайӧ вернӧ.
Сылы эськӧ прӧстӧ колӧ вӧлі висьтавны ассьыс нимсӧ, медым удовлетворитны Валялысь любопытствосӧ, и налӧн отношениеясыс эськӧ сэки жӧ ладмисны.
Но сійӧ либӧ эз дӧгадайтчы та йылысь, либӧ эз кӧсйы висьтавны ассьыс нимсӧ.
Валя самолюбивӧя чӧв оліс, а сійӧ кутіс вугравны, но машиналӧн быд зӧркнитігӧн да Валялӧн вӧляысь либӧ невӧляысь вӧрзьыштігӧн сійӧ кыпӧдліс юрсӧ.
Пемыдас кутісны тыдавны Краснодон окраиналӧн стрӧйбаясыс.
Первойя вуджанін дорын, паркӧ вотӧдз, машина тормозитіс.
Вуджанінсӧ некод эз видз, шлагбаумъяссӧ вӧлі лэпталӧма, и пӧнарыс эз ӧзйы.
Машина кутіс грымӧдны настил кузя, зёльсмуніны рельсъяс.
Зон пыркнитчис, мыйкӧ видліс коссьыс куртка увсьыс, кодӧс небрежнӧя пасьталӧма оръясьӧм кизьяса няйт гимнастёрка вылас, да шуис:
— Тасянь воа...
Аттьӧ бурлун вылад.
Сійӧ чеччис, и Валялы кажитчис, мый сы куртка да гач пӧльтчӧм зепъясын куйлісны кутшӧмкӧ сьӧкыд предметъяс.
— Эг кӧсйы садьмӧдны Стёпкаӧс, — ассьыс сералысь смел синъяссӧ Валя дінӧ бара матыстігмоз шуис сійӧ. — А кор садьмас, висьтав, мый Сергей Тюленин тшӧктіс сылы пыравны.
— Ме абу почтовӧй контора и абу телефоннӧй станция, — шуис Валя.
Сергей Тюленин чужӧм вылын тӧдчис сьӧлӧмсянь огорчитчӧм.
Сійӧ сэтшӧма огорчитчис, мый эз куж вочавидзны, вомдоръясыс сылӧн, кажитчӧ, ещӧ ёнджыка пыктісны.
И, ни ӧти кыв шутӧг, сійӧ чеччыштіс машинаысь да воши пемыдас.
И Валялы друг лои шог, мый сійӧ тадзи огорчитіс сійӧс.
Медся ӧбиднӧйыс вӧлі сыын, мый сы бӧрын, кор сійӧ тадзи шуис сылы, Валя эз нин вермы тайӧс ставсӧ висьтавны Стёпалы да веськӧдны несправедливостьсӧ, кодӧс Валя вӧчис тайӧ виччысьтӧг волысь да виччысьтӧг вошысь отважнӧй зонмыслы.
Тадзи сійӧ и коли паметяс Валялы тайӧ сералысь смел синъяснас, кодъяс сылӧн грубӧй кывъяс бӧрын лоины жугыльӧсь, да тайӧ быттьӧкӧ пыктыштӧм вӧсньыдик вомдоръяснас.
Став карыс куйліс пемыдын, некӧн — ни ӧти ӧшиньын, ни шахтаса пропускнӧй будкаясын, ни вуджӧдчанінъясын — оз вӧлі тыдав весиг би югӧр.
Ыркалӧм сынӧдын тӧдчымӧн кыліс чусалысь из шом дук шахтаяссянь, кодъяс тшыналісны на.
Ни ӧти морт оз тыдав вӧлі уличаяс вылын, и вӧлі сэтшӧм тешкодь шахтаяс районъясын да кӧрттуй ветка вылын не кывны уджлысь привычнӧй шумсӧ.
Сӧмын понъяс увтышталісны.
Серёжа Тюленин, шытӧг, тэрыб кань походкаӧн кӧрттуй ветка пӧлӧн мунігӧн, воис зэв ыджыд пустырь весьтӧ, кытӧні ӧнія кадӧдз вӧлі рынок, кытшовтіс пустырсӧ, муніс Ли Фан-чилӧн пемыд мазанкаяс дінті, кодъяс вӧліны мазі поз кодьӧсь да кодъясӧс кытшалӧмаӧсь вишняяс, гусьӧник матыстчис батьыслӧн мазанка дінӧ, коді еджыдӧн тыдаліс сідзжӧ сёйысь вӧчӧм, но белиттӧм, идзасӧн вевттьӧм дворса клетушка-пристройкаяс пӧвстын.
Ас бӧрсяыс шытӧг калитка пӧдлалӧм бӧрын да гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ суныштіс чуланӧ да кымынкӧ секунда мысти петіс зыръя. Сійӧ, кӧть и пемыдын, бура тӧдіс батьыслысь овмӧссӧ да минут мысти вӧлі нин градъяс вылын, акация кустъяс дінын, кодъяс сьӧдӧсь сулалісны плетень пӧлӧн.
Кык куст костӧ сійӧ кодйис гутор, джуджыдӧскодь, — муыс вӧлі небыд, — гач зепсьыс да куртка зепсьыс перйис кымынкӧ граната-лимонка да кык револьвер «браунинг» патронъяснас да пукталіс гу пыдӧсас.
Тайӧ став предметъяссӧ ӧти-ӧтиӧн вӧлі гартыштӧма рузумӧн, и сійӧ сідзи рузумнас и пукталіс найӧс гуас.
Та бӧрын сійӧ тыртіс гусӧ муӧн, небзьӧдіс да рӧвняйтіс кияснас, медым асъя шондіыс, мусӧ косьтӧм бӧрын, дзебис сы уджлысь туйсӧ, ӧкуратнӧя чышкис зырсӧ куртка пӧланас да, дворӧ бӧр локтӧм бӧрын да зырсӧ местаас пуктӧм бӧрын, ньӧжйӧник игӧдчис мазанка ӧдзӧсӧ.
Гольсмуні керкасянь посводзӧ петан ӧдзӧс калич, и мамыс, — Сережка тӧдіс мамсӧ сьӧкыда восьлалӧм сертиыс, — му джодж кузя кӧмтӧм кокъяснас чушкигтыр матыстчис ывла ӧдзӧс дорӧ.
— Коді? — тревожнӧй унзіль гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Восьты, — ньӧжйӧник шуис Серёжка.
— Господьӧ енмӧ! — гусьӧник, волнуйтчӧмӧн шуис мам.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ, волнуйтчӧм вӧснаыс, дрӧжжитан кинас оз вермы аддзыны круксӧ.
Но вот ӧдзӧс воссис.
Серёжка воськовтіс порог вомӧн да, мамыслысь унзіль тӧдса шоныд дуксӧ чувствуйтӧмӧн, сывйыштіс тайӧ ыджыд рӧднӧй телӧсӧ сылысь да топӧдчис юрнас сы пельпом бердӧ.
Мыйкӧ дыра найӧ тадзи, кутчысьӧмӧн да чӧв олігтыр, сулалісны посводзын.
— Кӧні нӧ тэ шӧйтін?
Ми нин думайтім, гашкӧ, эвакуируйтчин, гашкӧ, виисны.
Быдӧн нин бӧр воисны, а тэ абу.
Кӧть эськӧ мед тшӧктін висьтавны кодлыкӧ, мый тэкӧд, — броткигтыр шӧпкӧмӧн висьталіс мамыс.
Некымын недель сайын Серёжкаӧс уна том йӧзкӧд да нывбабаяскӧд тшӧтш мӧдӧдісны Краснодонысь, кыдзи мӧдӧдавлісны и обласьтса мукӧд районъясысь, окопъяс кодйыны да укреплениеяс стрӧитны Ворошиловград бердын.
— Ворошиловградын вӧлі, — шуис сійӧ аслас обычнӧй гӧлӧсӧн.
— Гусьӧнджык...
Дедтӧ садьмӧдан, — скӧра шуис мамыс.
Дедӧн сійӧ шуис ассьыс мужиксӧ, Серёжкалысь батьсӧ.
Налӧн вӧлі дас ӧти челядь, и вӧліны нин Серёжка арлыда внукъяс. — Сійӧ тэныд петкӧдлас!..
Серёжка быттьӧ эз и кывлы тайӧ ӧлӧдӧмсӧ: сійӧ тӧдіс, мый батьыс некор нин оз петкӧдлы сылы.
Батьсӧ, пӧрысь забойщикӧс, вӧлі пӧшти кулӧм выйӧдз дойдӧма прицепысь мынӧм из шом тыра вагонеткаӧн Анненскӧй рудникын Алмазнӧй станция вылын.
Зэв ён старик эз кув да та бӧрын ещӧ уна на уджаліс быдсикас мувыв уджъяс вылын, но бӧръя воясас сійӧс дзикӧдз чукыртіс.
Сійӧ муртса ветлӧдліс и весиг, кор пукаліс, пельпом улас сувтӧдліс кучикӧн эжӧм, нарошнӧ вӧчӧм небыд обивкаа крука бедь, сы вӧсна мый сылысь тушасӧ коскыс ньӧти вӧлі оз кут.
— Кынӧмыд сюмалӧ? — юаліс мамыс.
— Сюмалӧ, но эбӧсӧй абу, унмӧй личкӧ.
Кок чунь йылас тувччалігтыр Серёжка муніс проходнӧй горнича пыр, кӧні шкоргис батьыс, пытшкӧс горничаӧ, кӧні узисны сылӧн ыджыдджык кык чойыс: Даша арӧн-джынйӧна кагакӧд, — мужикыс сылӧн вӧлі фронт вылын, — да Сергейлӧн радейтана медічӧт чойыс Надя.
Тайӧ чойяссьыс кындзи Краснодонын оліс ещӧ Феня чой челядьыскӧд семьясьыс торйӧн; сылӧн мужикыс тожӧ вӧлі фронт вылын.
А мукӧд челядьсӧ Гаврила Петровичлысь да Александра Васильевналысь олӧмыс шыблалӧма став свет пасьталаыс.
Сережка пырис душнӧй горничаӧ, кӧні узисны чойясыс, воис койка дорӧдз, кытчӧ веськалӧ шыблаліс ассьыс паськӧмсӧ, ачыс коли ӧти трусик кежысь да водіс эшкын вылӧ, сы йылысь тӧждысьтӧг, мый сійӧ недель чӧж нин эз мыссьыв.
Кӧмтӧм кокъяснас му джодж кузя чушкигтыр мамыс пырис горничаӧ да, ӧти кинас сылысь кудриа чорыд юрсисӧ корсьӧм бӧрын, мӧд кинас матыстіс сылы вом дорас гортса пӧжалӧм небыд няньлысь ыджыд гӧрбуш.
Сійӧ кватитіс няньсӧ, тэрыба окыштіс мамыслысь кисӧ да, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, аслас ёсь синъяснас пемыдас возбуждённӧя видзӧдігмоз, кутіс горша нямлявны тайӧ чудеснӧй шобді гӧрбушсӧ.
Кутшӧм необыкновеннӧй вӧлі грузӧвикас тайӧ нылыс!
А характерыс!
А синъясыс кутшӧмӧсь!..
Но Серёжка эз во сьӧлӧм вылас нывлы, тайӧ факт.
Сійӧ кӧ эськӧ тӧдіс, мый переживайтіс Сережка тайӧ лунъясас, мый сійӧ испытайтіс!
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі висьтавны тайӧс кӧть ӧти мортлы свет вылас!
Но кутшӧм лӧсьыд гортын, кутшӧм лӧсьыд куйлыны аслад вольпась вылын, тӧдса горничаын, рӧдвуж костын да нямлявны тайӧ чӧскыд дука шобді няньсӧ, кодӧс мамыс пӧжалӧма гортас!
Кажитчис, мыйӧн сӧмын сійӧ водас вольпась вылас, пыр жӧ унмовсяс, быттьӧкӧ кулӧма, да кутас узьны этша вылӧ кык сутки чӧж дорвыв, но унмовсьыны оз позь сытӧг, медым кӧть кодкӧ эз тӧдмав, мыйяс сійӧ испытайтіс!
Эсійӧ кӧсаа нылыс кӧ эськӧ тӧдіс!
Да, сійӧ правильнӧ вӧчис, мый нылыслы нинӧм эз висьтав.
Енмыс тӧдас, кодлӧн тайӧ нылыс да мый сійӧ сэтшӧмыс!
Гашкӧ, аски жӧ Сережка ставсӧ висьталас Стёпка Сафоновлы да, такӧд тшӧтш, тӧдмалас сылысь, кутшӧм ныв тайӧ.
Но Стёпка — болтун.
Оз, Сережка висьталас ставсӧ сӧмын Витька Лукьянченколы, сійӧ кӧ эз на мун...
Но мыйла нӧ аскиӧдз виччысьны, кор ставсӧ, дзик ставсӧ позьӧ висьтавны ӧні жӧ Надя чойыслы!
Сережка шумтӧг чеччыштіс койка вывсьыс да лои чой крӧвать дінас, киас кутіс тайӧ нянь торсӧ.
— Надя...
Надя... — чой дорас крӧвать вылӧ пуксьӧм бӧрын да чуньяснас сылы пельпомас тувкӧдігмоз гусьӧник шуис сійӧ.
— А?.. Мый?.. — унзільпырысь повзьыштӧмӧн юаліс сійӧ.
— Тсс... — Ассьыс мыськытӧм чуньяссӧ сійӧ инмӧдіс чойыслы вомдорас.
Но чойыс тӧдіс нин сійӧс да, тэрыба кыпӧдчӧм бӧрын, кутіс сійӧс куш пӧсь кияснас да окыштіс кытчӧкӧ пеляс.
— Серёжка... ловъя...
Муса вокӧй... ловъя... — шӧпкӧдіс сійӧ шуда гӧлӧсӧн.
Сылӧн чужӧмыс оз вӧлі тыдав, но Сережка представляйтіс аслыс сылысь нюмъялысь шуда чужӧмсӧ, коді вӧлі ичӧтик, узьӧмысла банйӧм бандзибъяса.
— Надя!
Ме дас коймӧд числӧсянь на эг водлы, дас коймӧд числӧ асывсянь да талунъя рытӧдз пыр вӧлі бойын, — волнуйтчӧмӧн висьталіс сійӧ, ачыс пемыдінас нямляліс нянь.
— Ой тэ!.. — шӧпкӧмӧн горӧдіс Надя, вӧрзьӧдіс сійӧс киӧдыс, улыс дӧрӧм кежсьыс пуксис вольпась вылӧ, ас улас сюркняліс кокъяссӧ.
— Миян ставныс пӧгибнитісны, а ме муні...
Кор ме муні, абу на ставныс вӧлі пӧгибнитӧмаӧсь, морт дас вит кымын вӧлі, а полковник шуӧ: «Мун, мый тэныд пропадайтнысӧ».
Ачыс сійӧ вӧлі уналаті нин ранитчӧма, и чужӧмыс, и киясыс, и кокъясыс, и мышкуыс, ставнас бинтъяс пиын, вир пиын.
«Миянлы, — шуӧ, — всё равно пӧгибнитны, а тэныд мыйла?»
Ме и муні...
А ӧні нин, ме думайта, найӧ некод абу ловъяӧсь.
— Ой <ns>тэ-э</ns>... — ёна повзьӧмӧн шӧпнитіс Надя.
— Мунӧм водзвылын ме босьті сапёрнӧй зыр, виӧмаяслысь оружиесӧ нуи окопӧ, сэні, Верхнедуваннӧй сайын — сэні эм кык мыльк сэтшӧм да шуйгавылас рас, местаыс приметаа — нуи винтовкаяс, гранатаяс, револьверъяс, патронъяс да ставсӧ гуалі, а сэсся муні.
Полковник окаліс менӧ, шуӧ: «Эн вунӧд, кыдзи менӧ шуӧны — Сомов.
Сомов, Николай Павлович.
Кор, — шуӧ, — немечьяс мунасны либӧ тэ миян йӧз дінӧ веськалан, гиж Горьковскӧй военкоматӧ, медым юӧртасны семьялы да кодлы следуйтӧ, мый пӧ пӧгибнитіс честьӧн...»
Ме шуи...
Серёжка чӧв ланьтіс да мыйкӧ дыра, ловшысӧ кутігмоз, сёйис кӧтасьӧм сола нянь.
— Ой <ns>тэ-э</ns>... — сыркъяліс Надя.
Да, уна, тыдалӧ, переживайтӧма сылӧн вокыс.
Надя оз нин вӧлі помнит, кор и бӧрдлывліс сійӧ, ар сизимсянь, — биаиз кодь сэтшӧм.
— Кыдзи нӧ тэ на дінӧ веськалін? — юаліс сійӧ.
— А со кыдзи веськалі, — шуис Серёжка кыпыдджыка да кокъяссӧ лэптіс чойыс койка вылӧ. — Ми вӧлі ещӧ помалам на укреплениеяссӧ, а миян йӧз бӧрыньтчисны, займитісны сэні оборона.
Миян краснодонсаяс муналісны гортъясаныс, а ме ӧти старшӧй лейтенант дінӧ, ротаса командир дінӧ, кора зачислитны менӧ.
Сійӧ шуӧ: «Полкса командиртӧг пӧ ог вермы».
Ме шуа: «Отсыштӧй».
Зэв ёна куті корны, сэки меным ӧти старшина отсаліс.
Боечьяс сералӧны, а сійӧ — некыдзи оз.
Кор ми сэні споруйтім на, заводитіс лыйлыны немецкӧй артиллерия — ме блиндажӧ боечьяс дінӧ.
Войӧдзыс найӧ эз лэдзны, жалитісны, а войнас тшӧктісны мунны, а ме петі блиндажсьыс да воді окоп саяс.
Асывнас немечьяс заводитісны наступайтны, ме бӧр пыри окопас, виӧм боечлысь босьті винтовкасӧ да мукӧдыс моз жӧ куті лыйсьыны.
Тані ми некымын сутки чӧж пыр отбивайтім атакаяс, менӧ некод нин эз вӧтлы.
Сэсся менӧ полковник тӧдіс, шуис: «Ми кӧ эськӧ асьным эгӧ вӧлӧй смертникъяс, зачислитім эськӧ тэнӧ частьӧ, да, — шуӧ, — жаль тэ, тэныд ещӧ овны и овны».
Сэсся серӧктіс, шуӧ: «Лыддьы асьтӧ быттьӧкӧ партизанӧн».
Тадзи ме накӧд и отступайті пӧшти дзик Верхнедуваннӧйӧдз...
Фрицъясӧс ме аддзылі со тэнӧ моз жӧ, — шуис сійӧ зэв кыз, шутьлялан шӧпкӧмӧн. — Ме ачым кыкӧс вии...
Гашкӧ, и унджыкӧс, а кыксӧ ачым аддзылі, мый вии, — вӧсньыдик вомдоръяссӧ вежыньтӧмӧн шуис сійӧ. — Ме найӧс, гадъясӧс, ӧні быдлаын кута виавны, кытысь сӧмын аддза, помнитлы менсьым кывйӧс...
Надя тӧдіс, мый Серёжка висьталӧ правда, — и сійӧс, мый кык фрицӧс виӧма и мый ещӧ кутас виавны найӧс.
— Пропадитан тэ, — шуис Надя повзьӧмӧн.
— Бурджык пропадитны налысь сапӧгъяссӧ нюлӧм дорысь либӧ прӧстӧ йиркӧ сьӧлалӧм дорысь...
— Ой-ой-ой, мый миянкӧд лоӧ! — отчаяниеӧн шуис Надя, кор выль вынӧн представитіс аслыс, мый виччысьӧ найӧс аски нин, а гашкӧ и тавой нин. — Миян госпитальын сё дорысь унджык раненӧй, кодъяс оз вермыны ветлӧдлыны.
Накӧд и врач кольччис, Фёдор Фёдорович.
Вот ми ветлам на дінті да ставным полам, виасны найӧс немечьяс! — жугыля шуис Надя.
— Колӧ, мед татчӧс олысьясыс босьтісны найӧс ас орданыс.
Кыдзи нӧ сідзи ті? — волнуйтчис Серёжка.
— Татчӧс олысьяс!
Коді нӧ ӧні тӧдӧ, коді мый думайтӧ?
Миян Шанхайын со, шуӧны, кутшӧмкӧ пӧ тӧдтӧм морт дзебсясьӧ Игнат Фомин ордын, коді нӧ тӧдас кутшӧм морт сійӧ?
Гашкӧ, немечьяссянь, ставсӧ водзвыв тӧдмалӧ?
Бур мортӧс Фомин оз кут дзеблавны.
Игнат Фомин вӧлі шахтёр, кодӧс уджалӧмсьыс унаысь премируйтлісны да пасйывлісны газетъясын.
Татчӧ, посёлокас, сійӧ воис комынӧд вояс заводитчигӧн, кор уна тӧдтӧм йӧз воалісны Краснодонӧ, кыдзи и став Донбассӧ, и стрӧитчисны Шанхайӧ.
И разнӧй сёрнияс кывсисны сы йылысь, Фомин йывсьыс.
Та йылысь и сёрнитіс ӧні Надя.
Серёжка очсыштіс.
Ӧні, кор сійӧ ставсӧ висьталіс да бырӧдіс няньсӧ, сійӧ мӧдіс чувствуйтны асьсӧ дзик гортас, и сылӧн кутіс унмыс локны.
— Вод, Надя...
— А ме ог и унмовсь ӧні.
— А ме унмовся, — шуис Серёжка да муніс аслас койка вылӧ.
И муртса сійӧ водіс пӧдушка вылас, сы водзӧ сувтісны грузӧвиквывса эсійӧ нылыслӧн синъясыс.
«Всё равно ме тэнӧ корся», — шуис сылы Серёжка, нюмъёвтіс, и ставыс сы водзын и сы пытшкын вӧйи пемыдас,
Дас коймӧд глава
Мый эськӧ тэ кутін вӧчны, лыддьысьысь, тэнад кӧ вӧлі кутшлӧн кодь сьӧлӧм, коді тырӧма отвагаӧн, дерзостьӧн, подвиг жаждаӧн, но ачыд тэ ичӧт на, котралан кӧмтӧг, кокыд тэнад варччӧма, да быдторйын, дзик быдторйын, кытчӧ нетшкысьӧ тэнад душаыд, человечество эз на гӧгӧрво тэнӧ?
Серёжка Тюленин семьяас вӧлі медся ичӧт да быдмис степвыв турун моз.
Батьыс сылӧн Тулаысь, детинкаӧн на воӧма Донбассӧ нажӧтка вылӧ да нелямын во чӧж шахтёрӧн уджалігӧн сылӧн лоӧмаӧсь профессиянас сійӧ наивнӧй, самолюбивӧй, деспотическӧй гордитчӧмлӧн чертаясыс, кодъяс ни ӧти профессиялы абу сэтшӧм лӧсяланаӧсь, кыдзи морякъяслы да шахтёръяслы.
Весиг сы бӧрын, кор нин сійӧ дзикӧдз дугдіс лоны работникӧн, сійӧ пыр на думайтіс, мый гортас главнӧйыс сійӧ — Гаврила Петрович.
Асылын сійӧ керкасьыс ставнысӧ садьмӧдліс, сы вӧсна мый сійӧ важ шахтёрскӧй привычка сертиыс садьмыліс пемыднас на да сылы вӧлі ӧтнаслы гажтӧм.
А сылы кӧ и эз вӧв гажтӧм, сійӧ эськӧ всё равно садьмӧдіс ставнысӧ сы вӧсна, мый сійӧс заводитліс пӧдтыны кызӧм.
Садьмӧмсяньыс сійӧ кызӧдіс час дорысь не этшаджык, кызӧдӧмысла сійӧ пӧдіс, корскис, сьӧласис, и мыйкӧ зэв ёна киргис, шутьляліс да пӧлясис сы морӧсын, кыдзи торксьӧм филармонияын.
А та бӧрын сійӧ лунтыр пукаліс, кучикӧн эжӧм аслас крука бедь вылас пельпомнас пыксьӧмӧн, гырысь лыяса да омӧлик, гӧрба кузь ныра, коді коркӧ вӧлӧма ыджыд да кыз, а ӧні лоӧма сэтшӧм ёсь, мый сыӧн эськӧ позис небӧг вундавны, вӧйӧм банбокъяса, кодъяс тырӧмаӧсь дзормыштӧм чорыд щӧтьӧн, веськыд ён воинственнӧй усъяса, кодъяс ныр улас воддза кодьыс пышнӧйӧсь на да вочасӧн вӧснялісны ӧти си кызтаӧдз да пикаяс моз чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыз синкым улас быгалӧм да ёсь синъяса.
Тадзи сійӧ пукаліс то аслас койка вылын, то мазанка порог вылын, то ичӧтик сарай дінын чурка вылын, аслас крука бедь вылас мыджсьӧмӧн, и став вылас командуйтіс, быдӧнӧс велӧдіс, крута, отрывистӧя, скӧрысь, сэтшӧм гораа кызӧдігмоз, мый киргӧмыс, шутьлялӧмыс да пӧлясьӧмыс кыліс став «Шанхай» пасьтаыс.
Кор мортыс ещӧ томӧн на воштӧ трудоспособностьсӧ джынвыйӧ дорысь унджык, а сэсся и дзикӧдз усьӧ со татшӧм выйӧдз, видлӧй быдтыны, велӧдны профессияӧ да сетны удж вылӧ куим пиӧс да кӧкъямыс нылӧс, а ставсӧ дас ӧти душ!
И ӧдвакӧ эськӧ тайӧ вӧлі вын сертиыс Гаврила Петровичлы, не кӧ Александра Васильевна, сылӧн гӧтырыс, орловскӧй крестьянкаясысь петӧм ён нывбаба, на пиысь, кодӧс Русьын шуӧны «бой-бабаӧн», — истиннӧй Марфа Посадница.
И ӧні на сійӧ вӧлі зэв ён да эз тӧдлы некутшӧм висьӧм.
Збыль, сійӧ и грамота эз тӧд, но, колӧ кӧ вӧлі, вермис лоны и скӧрӧн, и мудерӧн, и чӧв олысьӧн, и варовӧн, и лёкӧн, и бурӧн, и леститчысьӧн, и збойӧн, и язвительнӧйӧн, и кодкӧ кӧ тӧдтӧм вӧснаыс воліс сыкӧд пиньӧ, зэв ӧдйӧ тӧдмавліс, дона-ӧ лёклуныс.
И вот гырысьджык даснан пи-нылыс ставныс вӧліны нин делӧ вылынӧсь, а Серёжка, медічӧтыс, кӧть и велӧдчис, а быдмис степвыв турун моз: эз тӧдлыв ассьыс паськӧм ни кӧм, — ставсӧ тайӧс выль пӧв вӧчлісны-вурлісны дасӧдпӧв гырысьяс бӧрас, и сійӧ вӧлі калитчӧма став шондіяс да тӧвъяс водзас, зэръяс да кӧдзыдъяс вылын, и кокпыдӧсас кучикыс сылӧн вӧлі верблюдлӧн кодь, и кӧть кутшӧм увечье да ранение эз вӧчлыв сылы олӧмыс, ставыс сы вылын пырысь-пыр жӧ бурдліс, кыдзи мойдса багатырлӧн.
И батьыс, коді киргис, шутьляліс да пӧлясис сы вылӧ ёнджыка аслас мукӧд челядь вылӧ дорысь, радейтіс сійӧс мукӧд дорсьыс ёнджыка.
— Кутшӧм отчаяннӧй, а? — ассьыс страшнӧй уссӧ шыльӧдігмоз удовольствиеӧн шулывліс сійӧ. — Збыль ӧд, Шурка? — Шурка — сійӧ вӧлі сы олӧмын квайтымын арӧса пӧдругаыс, Александра Васильевна. — Видзӧдлы, пӧжалуйста, а?
Некутшӧм бойысь оз пов!
Ичӧтдырйи ме дзик жӧ татшӧм вӧлі, а?
Кха-кха-кхаракха... — И сійӧ бара кызӧдіс да пӧлясис чуймытӧдз.
Сьӧлӧмыд тэнад кутшлӧн, но тэ ичӧт, омӧлика пасьтасьӧмыд, кокъясыд тэнад варччӧмаӧсь.
Кыдзи эськӧ тэ кутін овны, лыддьысьысь?
Дерт, тэ эськӧ медводз вӧчин подвиг?
Но коді нӧ челядьдырйи оз мечтайт подвиг йылысь, — оз век удайтчы сійӧс вӧчны.
Тэ кӧ нёльӧд классын велӧдчысь да арифметика урок вылын лэдзалан парта увсьыд воробейясӧс, тайӧ оз вермы сетны тэныд славатӧ.
Директор — кымынӧдысь нин! — корлывлӧ бать-мамтӧ, мӧд ногӧн кӧ шуны Шурка мамтӧ, квайтымын арӧсаӧс.
Гаврила Петрович дед, — Александра Васильевналӧн шурыд кыв серти став челядьыс шуӧны сійӧс дедӧн, — киргӧ да пӧлясьӧ и рад эськӧ тувкнитны тэнӧ балябӧжад, но судзӧдчынысӧ оз вермы да сӧмын лёкысь таркӧдӧ крука бедьнас, кодӧс весиг сійӧ оз вермы шыбитны тэныд сы вӧсна, мый беддьыс пыкӧ сылысь косьмӧм тушасӧ.
Но мама-Шурка, школаысь воӧм бӧрын, кучкас тэныд доза чорыда, код бӧрын банбокыд и пельыд сотчас некымын сутки, — арлыд содӧмыскӧд тшӧтш мама-Шуркалӧн выныс сӧмын содӧ.
А ёртъясыд?
Мый ёртъясыд!
Оз весьшӧрӧ шуны, славаыд — тшын.
Воробейяснад подвигыд аскинас нин вунӧма.
Гожӧмын прӧст кадӧ позьӧ добитчыны, медым тэ лоин быдӧнысь сьӧдджык, медбура суналін да уялін да быдӧнысь пелька куталін кинад вужляяс улысь линьясӧс.
Позьӧ, посни ныв чукӧрлысь вадор пӧлӧн локтӧмсӧ аддзӧм бӧрын, мыйвынысь тойыштчыны крут бужӧдсянь, сьӧд чикышӧн лэбны ва весьтӧд, суныштны да сійӧ здукас, кор нывкаяс вӧчӧны вид, мый налы дзик веськодь, а асьныс любопытствоӧн виччысьӧны, кор тэ кыпӧдчан ва веркӧс вылӧ, ва улас лэдзыштны трусытӧ да немвиччысьтӧг кыпӧдчыны ва веркӧсас вывлань бекнад, банйӧм еджыд бекнад став туша вылад дзик ӧти гожъявтӧм местанад.
Тэ испытайтан муртса лолӧм удовлетворение, кор аддзан розӧвӧй коклябӧръяс тыдавлӧм да дӧлалысь платтьӧяс нывъяслысь, кодъясӧс быттьӧ пӧльыштісны вадорсьыс да кодъяс вадорас сералӧны кипыдӧсаныс.
Тэ получитан позянлун небрежнӧя примитны восторг аскӧд тшӧтшъя челядьлысь, кодъяс тэкӧд ӧтлаын гожъялӧны лыа вылын.
Тэ век кежлӧ шедӧдан поклонение дзик на ичӧтик детинкаяслысь, кодъяс кутасны чукӧрӧн вӧтлысьны тэ бӧрся, быдтор вӧчны тэ моз жӧ да кывзысьны тэнад быд кывлы либӧ чунь вӧрзьӧдӧмлы.
Важӧн нин колины римскӧй цезарьяслӧн кадъясыс, но детинкаяс тэнӧ обожествляйтӧны.
Но тайӧ тэныд, дерт, этша.
И ӧти лунӧ, коді быттьӧкӧ нинӧмӧн оз торъяв тэнад олӧмын мукӧд лунъясысь, тэ немвиччысьтӧг чеччыштан школаса мӧд этажсянь дворӧ, кӧні перерыв дырйи школаын став велӧдчысьясыс ворсӧны обычнӧй ворсанторъясӧн.
Лэбигад тэ испытывайтан дженьыдик, син лапнитӧм дыра, ыджыд удовольствие — и лэбӧмсьыс, и нывъяслӧн лёкысь чирӧстӧмысь, нывъясыс вӧліны первой классянь дасӧд классӧдз велӧдчысьяс, кодъяс чирзісны ёна повзьӧм вӧсна да ас йывсьыныс мирлы заявитны кӧсйӧм вӧсна.
Но став мукӧдторйыс вайӧ тэныд сӧмын разочарованиеяс да лишениеяс.
Директоркӧд сёрни зэв сьӧкыд.
Делӧыс явнӧ мунӧ тэнӧ школаысь вӧтлӧмлань.
Тэныд быть лоӧ асьтӧ грубӧя кутны директоркӧд сы вӧсна, мый тэ мыжа.
Первойяысь на директор локтӧ «Шанхайӧ» тэнад мам-бать мазанкаӧ.
— Ме кӧсъя тӧдны тайӧ детинкаыслысь олан условиеяссӧ.
Ме кӧсъя, медбӧрын, тӧдны тайӧ ставыслысь помкасӧ, — шуӧ сійӧ значительнӧя да вежливӧя.
И сы гӧлӧсын кылӧ мам-батьлы упрёк.
И мам-бать — мамыс небыд гӧгрӧс кияснас, кодъясӧс сійӧ оз тӧд кытчӧ воштыны, ӧд сійӧ сӧмын ӧні на кыскаліс пачысь чугунъяс да киясыс сьӧдасьӧмаӧсь санас, а мам вылын весиг водздӧраыс абу, медым чышкыштны кияссӧ, и батьыс, коді дзикӧдз шӧйӧвошӧма, чӧв ланьтӧма да, аслас клюка вылӧ мыджсьӧмӧн, зільӧ сувтны директор водзӧ, — мам-бать видзӧдӧны директор вылӧ сідзи, быттьӧ збыль найӧ ставсьыс мыжаӧсь.
А кор директор мунас, тэнӧ первойысь на некод оз вид, быттьӧ ставныс тэлань мышкӧн бергӧдчӧмаӧсь.
«Дед» пукалӧ, тэ вылӧ видзӧдтӧг, да сӧмын ӧткымынысь кызӧктылӧ, и ускыс сылӧн ньӧти абу воинственнӧй, а зэв жугыль ус сэтшӧм мортлӧн, кодӧс олӧмыс ёна нӧйтӧма.
Мам пыр тӧждысьӧ горт гӧгӧрын, чушкӧ му джоджӧд кокпыдӧснас, таркӧдчӧ то сэні, то тані, и друг аддзан, кыдзи, пӧжасян пач вом дорӧ нёровтчӧмӧн, сійӧ зэв мича, пӧрысь, гӧгрӧс кинас гусьӧник чышкыштӧ саӧн сьӧдасьӧм синвасӧ.
И найӧ, батьыд и мамыд, быттьӧ шуӧны асланыс став виднас: «Да тэ бурджыка видзӧдлы миян вылӧ, тэ бурджыка видзӧдлы, видзӧдлы миян вылӧ, кодъяс ми, кутшӧмӧсь ми!»
И тэ первойысь казялан, мый тэнад пӧрысь мам-батьыдлӧн важӧн нин нинӧм абу пасьтавнысӧ праздник дырйи.
Пӧшти став олӧм чӧжныс найӧ оз сёйны челядьныскӧд ӧти пызан сайын, а сёйӧны торйӧн, мед найӧс эз аддзыны, сы вӧсна мый найӧ сьӧд няньысь, картупельысь да греча рокысь кындзи нинӧм оз сёйны, медым сӧмын челядьсӧ, ӧти бӧрся мӧдӧс, сувтӧдны кок йылӧ, медым сӧмын ӧні тэ, семьяын медічӧтыс, лоин образованнӧй, лоин мортӧн.
И мамыдлӧн синваыс дойдӧ тэнсьыд сьӧлӧмтӧ.
И батьыдлӧн чужӧмыс первойысь кажитчӧ тэныд значительнӧйӧн да шогӧн.
И мый сійӧ киргӧ да пӧлясьӧ, тайӧ ньӧти абу тешкодь — тайӧ трагичнӧй.
Лӧглун да зывӧктӧм тіралӧны чойясыдлӧн нырбордъясас, кор найӧ то ӧтиыс, то мӧдыс кыигас чӧвтлӧны тэ вылӧ синъяссӧ.
И тэ грубӧй мам-батьыдкӧд, грубӧй чойясыдкӧд, а войнас тэ он вермы узьны, тэнӧ ӧтпырйӧ йирӧ и ӧбида чувство и ассьыд мыжтӧ гӧгӧрвоӧм, и мыськытӧм кипыдӧснад тэ гусьӧник чышкан кык ыджыд синва войт, кодъяс исковтісны тэнад ичӧтик чорыд бандзибъяс вылӧ.
А тайӧ вой бӧрас тыдовтчас, мый тэ ыджыд морт кодь нин лоӧмыд.
Тайӧ шог лунъяс пӧвстас, кор ставныс чӧв олӧны да мыжалӧны тэнӧ, тэнад синъяс водзад воссьӧ думыштны позьтӧм, баснословнӧй подвигъяслӧн быдса мир.
Йӧз мунӧны ва увті кызь сюрс лье, восьталӧны муяс; найӧ веськалӧны необитаемӧй діяс вылӧ да асланыс кияснаныс ставсӧ выльысь вӧчӧны аслыныс; найӧ кавшасьӧны мирын медся джуджыдінъясӧ; йӧз веськалӧны весиг тӧлысь вылӧ; найӧ тышкасьӧны океанъясын страшнӧй штормъяскӧд, тӧлӧн пӧлньӧдлан мачтаяс йылӧ марсъяс да салингъяс кузя каттьысигтыр; асланыс корабльяс вылын найӧ исковтӧны ёсь рифъяс вывті, та могысь ызгысь гыяс вылӧ кисьталӧны ворвань бӧчкаяс; йӧз вуджӧны океан вомӧн пур вылын, мучитчӧны горш косьмӧмысь да вом пытшканыс косьмӧм, пыктӧм кывнаныс бергӧдлӧны свинеч пуля; найӧ переноситӧны пустыняын самумъяс, тышкасьӧны удавъяскӧд, ягуаръяскӧд, крокодилъяскӧд, левъяскӧд, слӧнъяскӧд да побеждайтӧны найӧс.
Йӧз вӧчалӧны тайӧ подвигъяссӧ нажива вӧсна, либӧ сы могысь, медым бурджыка лӧсьӧдны ассьыныс олӧмнысӧ, либӧ приключениеяс дінӧ страсть вӧсна, либӧ товарищескӧй чувство вӧсна, вернӧй дружба чувство вӧсна, бедаӧ веськалӧм радейтана нылӧс спаситӧм могысь, а то и прӧстӧ дзик бескорыстнӧя — человечестволы благо вылӧ, рӧдиналы слава вылӧ, сы могысь, медым му вылын нэм чӧж югъяліс наукалӧн светыс, — Ливингстон, Амундсен, Седов, Невельскӧй.
А кутшӧм подвигъяс йӧз вӧчӧны война вылын!
Йӧз воюйтӧны уна сюрс во, и уна сюрс морт нэмъяс кежлӧ прославитісны ассьыныс нимъяснысӧ войнаясын.
Везитіс жӧ тэныд чужны сэтшӧм кадӧ, кор войнаыс абу.
Тэ олан сэтшӧм местаясын, кӧні дзор турун быдмӧ братскӧй могилаяс вылын воинъяслӧн, кодъяс пуктісны юрнысӧ сы вӧсна, медым тэ олін шуда, и ӧнія лунъясӧдз на шумитӧ сійӧ великӧй воясса полководечьяслӧн славаыс.
Мыйкӧ мужественнӧй да вдохновеннӧй, кыдзи походын сьыланкыв, юргӧ тэнад сьӧлӧмын, кор тэ, войся час йылысь вунӧдӧмӧн, лэбан налӧн биография лист бокъяс кузя.
Тэныд окота выльысь и выльысь бергӧдчывны на дінӧ, кольны сьӧлӧмад тайӧ йӧзыслысь обликсӧ, и тэ серпасалан налысь портретъяссӧ, — он, мыйла шуны неправдасӧ, стеклӧ отсӧгӧн тэ вуджӧдан налысь портретъяссӧ бумага вылӧ, а сэсся тушуйтан найӧс аслад гӧгӧрвоӧм серти небыд сьӧд карандашӧн, кодӧс, ёнджыка тӧдчӧм да выразительность могысь, дуллялан сідзи, мый удж помасигкежлас тэнад кывйыд лоӧ дзик сьӧд и сійӧс он вермы чышкыны весиг пемзаӧн.
И тайӧ портретъясыс ӧнӧдз на ӧшалӧны тэнад вольпась весьтын.
Тайӧ йӧзыслӧн делӧясыс да подвигъясыс обеспечитісны олӧм тэнад поколениелы да нэм кежлӧ кольӧны человечество паметьын.
А ӧд тайӧ йӧзыс сэтшӧм жӧ прӧстӧйӧсь, кутшӧми тэ.
Михаил Фрунзе, Клим Ворошилов, Серго Орджоникидзе, Сергей Киров, Сергей Тюленин...
Да, вермис лоны, и сылӧн, рядӧвӧй комсомолечлӧн, нимыс вӧлі эськӧ тайӧ нимъясыскӧд ӧти радын, удитіс кӧ эськӧ сійӧ петкӧдлыны асьсӧ.
Збыль ӧд, кутшӧм увлекательнӧй да необыкновеннӧй вӧлі олӧмыс тайӧ йӧзыслӧн!
Найӧ тӧдлісны сарскӧй подполье.
Найӧс кыйӧдлісны, пуксьӧдавлісны тюрьмаясӧ, ссылайтлісны войвылӧ, Сибырӧ, но найӧ выльысь и выльысь пышйывлісны, и выльысь пырлісны бойӧ.
Серго Орджоникидзе пышйӧма ссылкаысь,
Михаил Фрунзе кыкысь пышйыліс ссылкаысь.
Сталин квайтысь пышйыліс ссылкаысь.
На бӧрся первой мунісны ӧткымынъяс, сэсся сёяс, сэсся сё сюрсъяс, сэсся уна миллион йӧз.
Сергей Тюленин чужис сэки, кор нинӧмла вӧлі подпольеас мунны.
Сійӧ некытысь эз пышйы, и пышйыны сылы некытчӧ.
Сійӧ чеччыштіс школаса мӧд этаж ӧшиньсянь, и тайӧ вӧлі прӧстӧ йӧйталӧм, кыдзи тайӧ ӧні дзикӧдз тыдовтчис.
И олӧмас сы бӧрся мунӧ сӧмын ӧти Витька Лукьянченко.
Но лача воштыны оз позь.
Мощнӧй йи пластъяс, кодъяс дорисны Войвыв Йиа океанлысь просторъяссӧ, лямӧдісны «Челюскинлысь» корпуссӧ.
И страшнӧй вӧлі тайӧ корабльыслӧн войын руза-разакылӧмыс, кодӧс кыліс став канму.
Но йӧзыс эз пӧгибнитны, найӧ петісны йи вылӧ.
Став мирыс следитӧ сы бӧрся, спаситасны оз найӧс.
И найӧс спаситӧма.
Свет вылын эмӧсь отвагаӧн тырӧм кутш сьӧлӧма йӧз.
Тайӧ прӧстӧй йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм тэ.
Пострадайтысьяс дінӧ найӧ писькӧдчӧны самолётъясӧн пурга да кӧдзыд пыр, петкӧдӧны найӧс самолёт бордъясӧ кӧртавлӧмӧн, — тайӧ Сӧвет Союзса первой Геройяс.
Чкалов!
Сійӧ тэ кодь жӧ прӧстӧй морт, но сылӧн нимыс гремитӧ став мир пасьтаыс, кыдзи вызов.
Войвыв полюс вомӧн Америкаӧ лэбӧм — человечестволӧн мечта!
Чкалов, Громов.
А папанинечьяс йи вылын!
Тадзи мунӧ олӧм, коді тырӧма мечтайтӧмъясӧн да быдлунъя уджӧн.
Став сӧветскӧй му вылын и самӧй Краснодонас абу этша тэ кодь жӧ прӧстӧй йӧзыс, кодъясӧс отметитӧма подвигъясӧн да славаӧн, — сэтшӧмъяс, кодъяс йылысь водзджык эз гижлыны небӧгъясын.
Донбассын, и не сӧмын Донбассын, быд морт тӧдӧ Никита Изотовлысь, Стахановлысь нимъяссӧ.
Любӧй пионер вермас висьтавны, коді сэтшӧмыс Паша Ангелина, и коді Кривонос, и коді Макар Мазай.
И став йӧзыс относитчӧны на дінӧ уважениеӧн.
И батьыс пыр тшӧктӧ лыддьыны сылы газетъясысь сійӧ местаяссӧ, кӧні висьтавсьӧ тайӧ йӧз йывсьыс, и сэсся дыр да гӧгӧрвотӧма киргӧ да пӧлясьӧ, и тыдалӧ, мый сылы сьӧлӧм вылас курыд сыысь, мый сійӧ пӧрысь да мый сійӧс дойдіс вагонетка.
Да, сійӧ, Гаврила Тюленин, «дед», уна удж нуис пельпомъяс вылас ас олӧм чӧжнас, и Серёжка гӧгӧрвоӧ, кутшӧм сьӧкыд сылы, «дедыслы», мый сійӧ оз нин вермы ӧні сувтны тайӧ йӧзыскӧд радӧ.
Тайӧ йӧзыслӧн славаыс — сійӧ настоящӧй слава.
Но Сережка ичӧт на, должен велӧдчыны.
Ставыс тайӧ воас сы дінӧ коркӧ мӧдысьджык, сэки, пӧрнӧй кадӧ олігӧн.
А вот подвигъяс вӧчӧм вылӧ, кутшӧмъясӧс вӧчлісны Чкалов либӧ Громов, сійӧ тырвыйӧ нин быдмӧма, — тайӧс чувствуйтӧ сійӧ сьӧлӧмнас, мый та вылӧ сійӧ тырвыйӧ быдмӧма!
Бедаыс сыын, мый сійӧ сӧмын ӧтнас гӧгӧрвоӧ тайӧс, и сэсся некод.
Тайӧ ощущениенас сійӧ дзик ӧтнас человечество пытшкын.
Татшӧмӧн сійӧс суис война.
Ӧтчыд и мӧдысь сійӧ заводитлӧ пырны специальнӧй военнӧй школаӧ, — да, сійӧ должен лоны лётчикӧн.
Сійӧс оз принимайтны.
Став школьникъяс мунӧны полевӧй уджъяс вылӧ, а сійӧ, кодлысь дойдӧмаӧсь сьӧлӧмсӧ, мунӧ уджавны шахтаӧ.
Кык недель мысти нин сійӧ сувтіс забойӧ да гырысьяскӧд ӧтмоз кераліс из шом.
Сійӧ ачыс эз тӧд, кутшӧм ёна сійӧ кыптіс йӧз син водзас.
Клетьысь сійӧ петлывліс сьӧдасьӧма, сӧмын сӧдз синъясыс да посньыдик еджыд пиньясыс дзирдалісны сылӧн сьӧд чужӧм вылас; муніс сійӧ гырысьяскӧд ӧтлаын, сідзи жӧ солиднӧя, катласигтыр, мунліс душ улӧ, пызйысис, ружтіс батьыс моз, и тэрмасьтӧг муніс гортас кӧмтӧг нин: кӧмкотыс сылӧн казеннӧй вӧлі.
Бӧрсӧ волывліс сійӧ сёрӧн, кор нин ставныс вӧлі ӧбедайтӧмаӧсь, — вердісны сійӧс торйӧн.
Сійӧ вӧлі пӧрнӧй морт, мужчина, работник.
Александра Васильевна кыскыліс пачысь борщ тыра ичӧтик чугун да кисьтліс сылы тасьтітыр веськыда чугунсьыс, кодӧс кутіс рузумӧн гӧгрӧс кыкнан кияснас.
Борщсьыс пуркйис ру, и ньӧтчыд на эз кажитчыв татшӧм чӧскыдӧн гортын пӧжалӧм шобді няньыс.
Батьыс видзӧдіс пи вылас, кыз синкымувса пронзительнӧй быгалӧм синъясыс сылӧн югъялісны, ускыс вӧрыштіс.
Сійӧ эз пӧлясь ни эз кызӧд, сійӧ спокойнӧя сёрнитіс пиыскӧд, кыдзи работниккӧд.
Ставыс интересуйтіс батьсӧ: кыдзи уджыс мунӧ шахтаын, коді уна-ӧ кералӧма?
Бать юасис и инструмент йылысь и спецодежда йылысь.
Сійӧ сёрнитіс горизонтъяс йылысь, штрекъяс, лаваяс, забойыс, гезенкаяс йылысь, кыдзи аслас патераса жыръяс, пельӧсъяс, чуланъяс йылысь.
Старик збыльысь уджавліс районса пӧшти став шахтаясас, а кор эз нин вермы уджавнысӧ, ставтор йывсьыс тӧдіс аслас ёртъяссянь.
Тӧдіс, кутшӧм направлениеын да успешнӧя-ӧ мунӧны выработкаяс; косіник кузь чуньнас сынӧдсӧ гижтігмоз вермис гӧгӧрвоӧдны любӧй мортлы му улын выработкаяслысь расположениесӧ да ставсӧ, мый сэні, му улас, вӧчсьӧ.
Тӧвнас, веськыда школасянь, весиг сёйышттӧг, Сережка котӧртіс кутшӧмкӧ друг дінӧ — артиллерист дінӧ, сапёр, либӧ минёр, либӧ лётчик дінӧ; дас кыкӧд час войын куньсян синъясӧн гӧтӧвитіс урокъяс, а вит час асылын вӧлі нин стрельбище вылын, кӧні ӧчереднӧй приятель-сержант велӧдіс сійӧс аслас боечьясыскӧд тшӧтш лыйсьыны винтовкаысь либӧ ручнӧй пулемётысь.
И сійӧ збыль любӧй боеч дорысь не лёкджыка лыйсис винтовкаысь, и наганысь, и маузерысь, и «ТТ»-ысь, и дегтяревскӧй ручнӧйысь, и «максимысь», и «ППШ»-ысь, и шыблаліс гранатаяс да ӧзтан смеся бутылкаяс, и кужис окопайтчыны, и ачыс заряжайтіс минаяс, вермис минируйтны и разминируйтны местность, и тӧдіс свет вылын став канмуясса самолётъяслысь устройство, и вермис разрядитны авиабомба, — и ставсӧ тайӧс сыкӧд тшӧтш вӧчис и Витька Лукьянченко, кодӧс сійӧ быдлаӧ кыскаліс ас бӧрсяыс да коді сы дінӧ относитчис примернӧ сідзи жӧ, кыдзи ачыс Серёжка относитчис Серго Орджоникидзе дінӧ либӧ Сергей Киров дінӧ.
Тайӧ тулыснас сійӧ ещӧ ӧтчыд, медся отчаяннӧя босьтчыліс пырны эз нин том зонъяслы специальнӧй школаӧ, а настоящӧй, гырысь йӧзӧс велӧдан лётчикъяс школаӧ.
И бара лои поражение.
Сылы шуисны, мый сійӧ том, мед пырас локтан воӧ.
Да, тайӧ вӧлі страшнӧй поражение — лётчикъяс школаӧ пыдди мунны Ворошиловград сайӧ оборонительнӧй сооружениеяс стрӧитны.
Но сійӧ нин решитіс, мый бӧр гортас оз лок.
Кыдзи сійӧ мудеритіс да сюсяліс, медым сійӧс зачислитісны частьӧ!
Надялы сійӧ эз висьтав и сёӧд юкӧнсӧ сійӧ мудеритӧмъяссьыс да унижениеяссьыс, кодъяс пыр сылы лои прӧйдитны.
И ӧні сійӧ тӧдіс, мый сэтшӧмыс бойыс, и мый сэтшӧмыс смертьыс, и мый сэтшӧмыс полӧмыс.
Серёжка сэтшӧм чорыда узис, мый весиг батьыслӧн асъя кызӧдӧмыс эз садьмӧд сійӧс.
Сійӧ висьмис, кор шондіыс вӧлі вылын нин, горничаын ставеньясыс вӧліны тупкӧсаӧсь, но сійӧ век тӧдліс кадсӧ сы серти, кыдзи му джодж вылас да горничаса кӧлуй вылас водӧмаӧсь ставень щельяс костӧд пырысь зарни югӧрыслӧн визьясыс.
Сійӧ садьмис да пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый немечьяс абу на воӧмаӧсь.
Сійӧ петіс ывлаӧ мыссьыны да аддзис «дедӧс», коді пукаліс пристук вылын, а дедсянь неылысь и Витька Лукьянченкоӧс.
Мамыс вӧлі град йӧрын нин, а чойясыс важӧн мунӧмаӧсь удж вылӧ.
— Ага!
Здорово, воин!
Аника!
Кха-кха-кхаракха... — чолӧмаліс сійӧс «дед».
— Ловъя?
Ӧнія кад серти тайӧ медся главнӧйыс.
Хе-хе!
Тэнад другыд кыа петӧмсяньыс виччысьӧ, кор садьман. — И «дед» зэв дружелюбнӧя уснас индіс Витька Лукьянченко вылӧ, коді вӧрзьытӧг, покорнӧя да серьёзнӧя видзӧдіс пемыд бархатнӧй синъяснас унзіль, посни бандзибъяса да деятельность жаждаӧн тырӧм аслас друг чужӧм вылӧ. — Тайӧ бур друг тэнад, — водзӧ висьталіс «дед».
— Быд асыв, югдігас, сійӧ нин тані: «Серёжка воис?
Серёжка бӧр локтіс?»
Сережка сылы... кха-кха... медся мусаыс! — удовольствиеӧн висьталіс «дед».
Тадзи «дед» кывъясӧн вынсьӧдчис дружескӧй верность.
Кыкнанныс найӧ вӧліны Ворошиловград дорын землянӧй уджъяс вылын, и Витька, коді вӧлі аслас другыслӧн полнӧй подчинениеын, кӧсйис кольччыны сыкӧд ӧтлаын, медым поступитны воинскӧй частьӧ.
Но Сережка тшӧктіс сылы бӧр мунны гортас — эз сы вӧсна, мый сійӧ жалитіс Витькаӧс, либӧ нин сылысь бать-мамсӧ, а сы вӧсна мый вӧлі уверен, мый налы кыклы некыдз нин оз удайтчы поступитны частьӧ, но Витькалӧн тані олӧмыс вермас торкны поступитны частьӧ сылы, Серёжкалы.
И Витькалы, коді зэв ёна дӧзмис да ӧбидитчис ас деспот-ёртыс вылӧ, быть лои мунны.
Сылы не сӧмын быть лои мунны — сійӧ должен вӧлі клянитчыны, мый ни аслас бать-мамлы, ни Серёжка бать-мамлы, вообщӧ некодлы свет вылас оз висьтав Сережка планъяс йылысь: тайӧ требуйтчис Серёжка самолюбиелы, мыйкӧ кӧ лоӧ сыкӧд.
Сы серти, мый висьталіс «дед», яснӧ вӧлі, мый Витька кутӧма ассьыс кывсӧ.
Сережка да Витька Лукьянченко пукалісны мазанка сайын шор вадорын, шорыс вӧлі няйт да сэні быдмӧ эжӧр, а сы сайын вӧлі пӧскӧтина, пӧскӧтина саяс — ӧтка неыджыд здание, горняцкӧй пывсян, кодӧс стрӧитӧма неважӧн на да эштӧдтӧм, —
найӧ пукалісны балка дорын, куритчисны да ӧта-мӧдныслы висьтавлісны выльторъяс.
Налӧн школаса ёртъяс пиысь — кыкнанныс найӧ велӧдчисны Ворошилов нима школаын — карӧ колины Толя Орлов, Володя Осьмухин да Любка Шевцова, коді, Витька висьталӧм серти, оліс сылы лӧсявтӧм олӧмӧн: некытчӧ гортсьыс оз петав и некӧн сійӧ вӧлі оз тыдав.
Любка Шевцова велӧдчыліс Ворошилов нима школаын жӧ, но петіс школасьыс войнаӧдз на, сизим класс помалӧм бӧрын: сійӧ решитіс лоны артисткаӧн да выступайтліс районса театръясын да клубъясын, сьыліс да йӧктіс.
Сійӧ, мый Любка кольччӧма карӧ, Серёжкалы вӧлі торъя приятнӧ;
Любка вӧлі отчаяннӧй ныв, дзик ас морт.
Любка Шевцова вӧлі юбкаа Сергей Тюленин.
Ещӧ Витька висьталіс Серёжкалы пель водзас, мый вӧлі тӧдмалӧма нин сійӧ: мый Игнат Фомин ордын дзебсясьӧ тӧдтӧм морт и «Шанхайын» ставныс жуглӧны юрнысӧ сы вылын, кутшӧм тайӧ морт, и полӧны тайӧ мортсьыс.
А <rus>«Сеняки»</rus> районын, кӧні вӧліны боеприпасъяс тыра складъяс, дзик восьса кӧбрегӧ кольӧма ӧзтан смеся бутылкаяс, кодъясӧс, буракӧ, эновтӧмаӧсь тэрмасиганыс.
Витька полігмоз чуйдӧдіс, мый эз эськӧ вӧв лёк дзебыштны тайӧ бутылкаяссӧ, но Серёжкалы мыйкӧ друг уси тӧдвылас, сійӧ зумыштчис да шуис, мый налы кыкнанныслы ӧні жӧ колӧ мунны военнӧй госпитальӧ.
Дас нёльӧд глава
Кор фронт матысмис Донбасс дінӧ да Краснодонӧ воавны кутісны первой раненӧйяс, Надя Тюленина добровольнӧ пырис медицинскӧй сестраяслӧн курсъяс вылӧ да со мӧдӧд во нин уджаліс старшӧй сестраӧн военнӧй госпитальын, кодлы вӧлі сетӧма карса больничалысь улыс судтасӧ ставнас.
Кӧть эськӧ военнӧй госпитальысь став персоналыс, врач Фёдор Фёдорович кындзи, кымынкӧ лун сайын нин эвакуируйтчис и больничаса унджык уджалысьясыс старшӧй врач юрнуӧдӧм улын сідз жӧ мунісны асыввылӧ, больнича оліс важмозыс.
Серёжкалӧн да Витькалӧн сразу содіс уважениеыс тайӧ учреждение дінас, кор найӧс приёмнӧйын сувтӧдіс дежурнӧй няня-сиделка, тшӧктіс чышкыны кокъяснысӧ ва рузумӧн да виччысьны вестибюльын, а сійӧ ветлас Надяла.
Мыйкӧ дыра мысти на дінӧ петіс няня-сиделкакӧд Надя, но тайӧ эз нин вӧв сійӧ Надяыс, кодкӧд Серёжка сёрнитіс войнас сы крӧвать вылын: Надялӧн паськыдкодь бандзибъяса, вӧсньыдик синкымъяса чужӧм вылын, кыдзи и няня-сиделкалӧн бур, небыд, чукырӧсь чужӧм вылын, вӧлі кутшӧмкӧ выль зэв серьёзнӧй да стрӧг выражение.
— Надя, — киясас кепкасӧ чабралігтыр да мыйлакӧ чой водзас повзьыштӧмӧн шӧпнитіс Серёжка, — Надя, колӧ жӧ войтырсӧ выручайтны, тэныд жӧ колӧ гӧгӧрвоны...
Ми эськӧ Витькакӧд вермим патераясӧд ветлӧдлыны, тэ висьтав Фёдор Фёдоровичыдлы.
Думайтігтыр да чӧв олігтыр Надя мыйкӧ дыра видзӧдіс Серёжка вылӧ.
Сэсся сійӧ недоверчивӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ.
— Кор, кор врачсӧ либӧ нуӧд миянӧс сы дінӧ! — зумыштчӧмӧн шуис Серёжка.
— Луша, сет зонъясыслы халатъяс, — шуис Надя.
Няня-сиделка судзӧдіс еджыд маслянӧй краскаӧн краситӧм кузь шкапысь халатъяс, вайис найӧс зонъяслы да важ привычка сертиыс весиг кутыштіс халатъяссӧ, медым кокньыдджык вӧлі веськавны кияснас соскас.
— А зонмыс збыль висьталӧ, — немвиччысьтӧг шуис тётя Луша, ачыс тэрыба нямляліс небыдик пӧрысь вомдоръяссӧ да бур синъясӧн видзӧдіс Надя вылӧ. — Йӧзыс босьталасны.
Ме ӧтикӧс эськӧ ачым босьті.
Кодлы нӧ абу жальӧсь йӧзыд?
А ме ӧтнам, пиянӧй фронт вылын, ме да ныв.
Олам кар сайын.
Немечьяс воасны, висьтала, мый пи менам.
И быдӧнӧс колӧ ӧлӧдны, медым рӧдняӧн висьталасны.
— Тэ найӧс он тӧд, немечьяссӧ, — шуис Надя.
— Немечьясӧс, збыль, ог тӧд, зато ассьыным йӧзӧс тӧда, — вомдоръяссӧ тэрыба вӧрӧдігтыр, дасьпырысь шуис тётя Луша. — Бур йӧзӧс ме инда тіянлы кар сайысь.
Надя нуӧдіс зонъясӧс югыд коридор кузя, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны кар вылӧ.
Сісьмысь важ ранаясысь да дыр вежлытӧм бельёысь сьӧкыд шоныд дукыс, кодӧс эз вермыны вевттьыны весиг лекарствояслӧн дукъясыс, чорыда кучкыліс налы ныраныс быд раз, кор найӧ прӧйдитлісны палатаӧ пыран восьса ӧдзӧс дінті.
И сэтшӧм югыдӧн, оланаӧн, мирнӧйӧн, уютнӧйӧн друг кажитчис налы шондіӧн ойдӧдӧм рӧднӧй карыс, кор найӧ видзӧдісны больнича ӧшиньсянь!
Госпитальӧ кольӧм раненӧйяс ставныс вӧліны куйлысьяс, и сӧмын ӧткымынъяс кӧстыльяс вылын шӧйтісны коридор кузя.
Быд чужӧмъяс вылын, томъяслӧн и олӧмаяслӧн, бритчӧмаяслӧн и уна лунъяс бритчытӧмъяслӧн да тошкассьӧмаяслӧн, вӧлі сійӧ жӧ серьёзнӧй, стрӧг выражение, кутшӧм вӧлі Надялӧн да няня Лушалӧн.
Мыйӧн кутісны кывны зонъяслӧн кокшыясыс коридор кузя, койкаяс вылын куйлысь раненӧйяс юасяна, лачаӧн кыпӧдлісны юръяснысӧ, а кӧстыльясӧн ветлысьяс чӧв олігтыр колльӧдісны синъяснас халатъяса тайӧ кык зонсӧ да серьёзнӧй стрӧг чужӧма на водзвылын мунысь бура тӧдса сестра Надяӧс, и чужӧмъяс выланыс налӧн сідзжӧ тӧдчис кутшӧмкӧ виччысьӧм.
Найӧ матыстчисны коридор помын дзик ӧти пӧдса ӧдзӧс дорӧ, и Надя, таркӧдчытӧг, аслас ичӧтик кинас друг дернитіс да восьтіс сійӧс.
— Тіян дінӧ, Фёдор Фёдорович, — зонъясӧс водзвылас лэдзигмоз шуис сійӧ.
Серёжка да Витька, кыкнанныс неуна повзьыштӧмаӧсь, пырисны кабинетӧ.
Налы паныд сувтіс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, косіник, ён старик, мичаа бритчӧма, дзор юра, сьӧдӧн лӧсталысь гожъялӧм чужӧм вылас джуджыд кузьмӧс чукыръяса, чурвидзысь бандзибъяса, гӧрбакодь ныра да ёсь щӧкаа — стариксӧ ставнас быттьӧ вӧлі вӧчӧма ыргӧнысь.
Сійӧ чеччис пызан дорысь, кӧні вӧлі пукалӧ, и сы серти, мый сійӧ пукаліс кабинетас ӧтнас, и сы серти, мый пызан вылас эз вӧв ни небӧг, ни газет, ни лекарствояс, и став кабинетыс вӧлі тыртӧм, зонъяс гӧгӧрвоисны, мый врач нинӧм эз вӧч тайӧ кабинетас, и прӧстӧ пукаліс ӧтнас да думайтіс сэтшӧмтор, мый йылысь ен мед видзас думайтны мортлы.
Найӧ гӧгӧрвоисны тайӧс ещӧ и сы серти, мый врач эз нин вӧв военнӧй паськӧма, а штатскӧй паськӧма: руд пинжака, кодлӧн воротник дорыс вӧлі тыдалӧ сьылі бердтіыс кӧрталӧм халат увтіыс, руд гача да весавлытӧм, тыдалӧ, абу аслас, ботинкиа.
Сійӧ шензьытӧг да сідзи жӧ зэв серьёзнӧя, кыдзи Надя, кыдзи Луша да кыдзи палатаясын раненӧйяс, видзӧдіс детинкаяс вылӧ.
— Фёдор Фёдорович, ми воим отсавны тіянлы меститны раненӧйясӧс патераясӧ, — шуис Серёжка, коді пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыслы сэсся нинӧм оз ков висьтавны.
— А босьталасны? — юаліс сійӧ.
— Сюрасны сэтшӧм йӧзыс, Фёдор Фёдорович, — нюркйӧдлан гӧлӧсӧн шуис Надя. — Больничаса няня Луша кӧсйӧ босьтны ӧтиӧс да кӧсйысис ещӧ йӧзӧс индыны, и зонъяс вермасны юасьыштны, да и ме отсала налы, и краснодонсаяс и мукӧдъяс оз ӧткажитчыны отсавны.
Ми эськӧ, Тюленинъяс, босьтім жӧ, да миян помещениеыс абу, — шуис Надя да сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый банйисны сылӧн ичӧтик бандзибъясыс.
И Серёжка друг тожӧ гӧрдӧдіс, кӧть Надя и висьталіс веськыда.
— Корӧй Наталья Алексеевнаӧс, — шуис Фёдор Фёдорович.
Наталья Алексеевна вӧлі больничаын том врач; сійӧ эз мун гортсьыс став персоналыскӧд тшӧтш висьысь ӧтка мамыс вӧсна, коді оліс эз дзик карас, а шахтёрскӧй посёлок Краснодонын, карсянь дас кӧкъямыс километр сайын.
Сы вӧсна, мый больничаын вӧліны на висьысьяс да больничаса имущество, лекарствояс, инструментъяс, Наталья Алексеевна, кодлы вӧлі яндзим аслас ёртъяс водзын накӧд мунтӧмысь да гортас, немечьяс дорӧ кольччӧмысь, ас вӧляысь босьтіс ас вылас больничаса главнӧй врачлысь обязанностьяссӧ.
Надя петіс.
Фёдор Фёдорович пуксис аслас местаӧ пызан дорӧ, решительнӧя, энергичнӧя ӧвтыштӧмӧн пешкыльтіс халат пӧласӧ, перйис пинжак зепсьыс табак доз да кусньӧдлӧм чукрассьӧм важ газет, косяліс газет дорсӧ пельӧсӧн да, сӧнӧсь ыджыд кипӧвнас да вомдоръяснас тэрыба действуйтігмоз, гартыштіс кусыня чигарка, пестіс сійӧс табакеркаса табакӧн да ӧзтіс.
— Да, тадзи позьӧ, — шуис Фёдор Фёдорович да нюммунтӧг видзӧдліс зонъяс вылӧ, кодъяс рама пукалісны диван вылын.
Сійӧ чӧвтіс синъяссӧ Серёжка вылысь Витька вылӧ да бара вештіс Сережка вылӧ, быттьӧ гӧгӧрвоис, мый Серёжка главнӧйыс.
Витька гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдласыслысь значениесӧ, но ньӧти эз ӧбидитчы, сы вӧсна мый сійӧ сідз жӧ тӧдіс, мый главнӧйыс Серёжка, и кӧсйис, медым Серёжка вӧлі главнӧйӧн, да гордитчис Серёжкаӧн.
Надякӧд тшӧтш кабинетӧ пырис ар кызь кӧкъямыса ичӧтик нывбаба, но сійӧ кажитчис дзик кагаӧн, сы вӧсна мый сылӧн ичӧтик чужӧмас, ичӧтик киясас, кокъясас вӧлі мыйкӧ челядьлӧн кодь небыдик, кызіник, коді сэтшӧм частӧ овлывлӧ пӧръявланаӧн нывбабаын, заставляйтӧ чайтны сылысь сэтшӧм жӧ характер.
Тайӧ небыдик, кызіник кокъяснас Наталья Алексеевна коркӧ, кор сылӧн батьыс эз кӧсйы, медым сійӧ водзӧ велӧдчис медицинскӧй институтын, муніс подӧн Краснодонсянь Харьковӧдз, и тайӧ ичӧтик небыдик кияснас сійӧ нажӧвитіс аслыс нянь вылӧ вурсьӧмӧн да песласьӧмӧн, медым велӧдчыны, а бӧрынджык, кор батьыс кулі, тайӧ жӧ ичӧтик кияс вылас сійӧ босьтіс кӧкъямыс душа семья, и ӧні тайӧ семьясьыс кодсюрӧ воюйтісны нин, кодсюрӧ уджалісны мукӧд каръясын, кодсюрӧ велӧдчисны, и тайӧ жӧ ичӧтик кияснас сійӧ повтӧг вӧчаліс операцияяс, кодъясӧс эз решайтчыны вӧчны и олӧмаджык да ыджыдджык опыта мужчина-врачьяс, и челядь сяма ичӧтик, гӧгрӧс чужӧм вылас Наталья Алексеевналӧн вӧліны веськыд, вына, жалиттӧм выражениеа синъяс, кодъяс вылӧ вермис вежавны кутшӧмкӧ всесоюзнӧй учреждениеса делӧясӧн управляйтысь.
Фёдор Фёдорович чеччис сылы паныд.
— Энӧ тӧждысьӧй, ме ставсӧ тӧда, — шуис Наталья Алексеевна да небыдик кияссӧ морӧс бердас пуктіс сэтшӧм жестӧн, коді ньӧти эз лӧсяв сы синъяслӧн делӧвӧй, практическӧй выражениелы да сылӧн стӧча да весиг коса сёрнитан ноглы. — Ме ставсӧ тӧда, и тайӧ, дерт, медся буртор, мый позьӧ вӧчны, — шуис сійӧ да видзӧдліс Серёжка вылӧ да Витька вылӧ, быттьӧ донъяліс, кутшӧма позьӧ используйтны найӧс.
Сэсся сійӧ бара видзӧдліс Фёдор Фёдорович вылӧ. — А ті? — юаліс сійӧ.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис Наталья Алексеевналысь юалӧмсӧ.
— Меным медся выгӧднӧ вӧлі эськӧ кольччыны тіян больничаӧ кыдзи татчӧс врачлы.
Сэки ме и налы верма отсасьны став условиеяс дырйи. — Ставныс гӧгӧрвоисны, мый «налы» кывйыс относитчис раненӧйяслы. — Тадзи позяс?
— Тадзи позяс, — шуис Наталья Алексеевна.
— Тіян больничаын менӧ оз выдайтны?
— Миян больничаын тіянӧс оз выдайтны, — морӧс бердас небыдик кияссӧ пуктӧм бӧрын шуис Наталья Алексеевна.
— Аттьӧ.
Аттьӧ тіянлы, — и Фёдор Фёдорович, сӧмын синъяснас первойысь нюммунӧм бӧрын, нюжӧдіс ассьыс ён чуньяса ыджыд кисӧ первой Серёжкалы, сэсся Витька Лукьянченколы.
— Фёдор Фёдорович, — шуис Серёжка, ачыс веськыда видзӧдіс врачлы чужӧмас аслас чорыд, сӧдз синъяснас, кодъяс быттьӧ висьталісны: «Ті и став йӧзыс верманныд донъявны тайӧс кыдзи угоднӧ, но ме век жӧ висьтала тайӧс, сы вӧсна мый ме лыддя тайӧс аслам долгӧн», — Фёдор Фёдорович, кутӧй тӧдвыланыд, мый ті пыр верманныд надейтчыны ме вылӧ да менам ёрт Витя Лукьянченко вылӧ, кӧть кор.
А йитӧдсӧ миянкӧд позьӧ кутны вот Надя пыр.
И кӧсъя ме ещӧ висьтавны ассянь тіянлы да аслам ёртсянь, Витя Лукьянченкосянь, мый тіянлысь поступоктӧ, татшӧм кадӧ раненӧйяс дінӧ тіянлысь кольччӧмтӧ, ми лыддям благороднӧй поступокӧн, — шуис Серёжка, и кымӧсыс сылӧн пӧсяліс.
— Аттьӧ, — зэв серьёзнӧя шуис Фёдор Фёдорович. — Ті кӧ заводитінныд нин сёрнитны та йылысь, ме тіянлы со мый висьтала: мортлӧн, мед кӧть кутшӧм профессия сылӧн эз вӧв, любӧй профессия, вермас олӧмас лоны сэтшӧм положение, кор сылы не сӧмын позьӧ, но сійӧ должен эновтны йӧзӧс, кодъяс зависитісны сыысь либӧ кодъясӧс нуӧдіс сійӧ и найӧ надейтчисны сы вылӧ, да, вермас лоны сэтшӧм положение, кор сылы бурджык эновтны найӧс да мунны.
Овлӧ высшӧй целесообразность.
Выльысь шуа, дзик став профессияа йӧзлӧн, весиг полководечьяслӧн да политическӧй деятельяслӧн, ӧти кындзи — врачлӧн профессия кындзи, торъя нин военнӧй врачлӧн кындзи.
Врач должен лоны раненӧйяс дінын.
Век.
Мед кӧть мый сэні эз вӧв.
Абу сэтшӧм целесообразность, коді вӧлі эськӧ вылынджык тайӧ долгсьыс.
И весиг военнӧй дисциплина, приказ вермас лоны нарушитӧма, найӧ кӧ противоречитӧны тайӧ долгыслы.
Меным кӧ весиг фронтӧн командуйтысь прикажитіс эновтны тайӧ раненӧйяссӧ, ме эг подчинитчы эськӧ сылы.
abu
Оз жӧ позь думыштны аслыд сэтшӧм положение, медым Сталин ёрт шуис меным: «Артмӧм положениесӧ тӧдвылын кутігӧн разрешайтсьӧ тэныд мунны!»
Сійӧ некор эськӧ эз шу тайӧс, сы вӧсна мый сійӧ медся бура гӧгӧрвоӧ тайӧс.
Сійӧ дзик ӧти морт му вылын, коді сідзжӧ став условиеяс дырйи оз имеит право мунны, сӧмын сійӧ да военнӧй врач...
Аттьӧ, аттьӧ тіянлы, — шуис Фёдор Фёдорович да улӧ копыртіс зонъяс водзын быттьӧ ыргӧн вылын вундӧм, сьӧдӧн лӧсталысь чужӧма ассьыс дзор юрсӧ.
Наталья Алексеевна чӧв олігтыр топӧдіс морӧс бердас небыдик кияссӧ, и Фёдор Фёдорович вылӧ видзӧдысь сылӧн практическӧй синъясас тыдовтчис торжественнӧй выражение.
Вестибюльын сӧвещанньӧ вылын, сэтшӧм сӧвещанньӧ вылын, кӧні участвуйтісны сӧмын нин Серёжка, Надя, тётя Луша да Витька Лукьянченко да коді вӧлі медся дженьыдӧн бӧръя кызь вит воӧн, сы вӧсна мый муніс сӧмын сы мында кад, мыйта колӧ сы вылӧ, медым зонъяс пӧрччисны ассьыныс халатъяссӧ, вӧлі лӧсьӧдӧма действуйтан план.
И зонъяс сэсся эз нин вермыны кутны асьнысӧ да пуля моз петісны больничаысь, и синъясаныс налы кучкис июль тӧлысся луншӧрлӧн терпитны позьтӧм дзирдалӧмыс.
Висьтавны позьтӧм кыпыдлун, ас вӧснаыс да став человечество вӧсна гордость чувство, уджӧ ӧні жӧ босьтчыны зэв ыджыд кӧсйӧм ставнас тыртісны налысь существояссӧ.
— Вот тайӧ морт!
Да? — возбуждённӧя аслас друг вылӧ видзӧдігӧн шуис Серёжка.
— Точно, — шуис Витька да пондіс куньтыравны синъяссӧ.
— А ме ӧні жӧ тӧдмала, кутшӧм морт дзебсясьӧ Игнат Фомин ордын, — сёрнитанторйыскӧд да асланыс чувствояскӧд тыдалана некутшӧм йитӧдтӧг шуис Серёжка.
— Кыдзи нӧ тэ тӧдмалан?
— Ме вӧзъя сылы босьтны гортас раненӧйӧс.
— Вузалас, — зэв убедительнӧя шуис Витька.
— Сідзи ме и висьтала сылы тайӧс!
Меным сӧмын эськӧ керкаас пырны, — и Сережка серӧктіс, сылӧн синъясыс да пиньясыс мудера да гажаа югъялісны.
Тайӧ думыс сэтшӧма пырис сылы юрас, мый сійӧ тӧдіс — тайӧс лоӧ вӧчӧма.
Сійӧ сулаліс Игнат Фоминлӧн ичӧтик керка ӧдзӧс дорын рыноксянь ылын «Шанхай» помын. Керка ӧшиньяс улас пож кодь паськыд кыз юръяссӧ копыртӧмаӧсь подсолнухъяс.
Дыр некод эз шыась таркӧдчӧм вылӧ, и Серёжка гӧгӧрвоис, мый сійӧс зільӧны видзӧдны ӧшинь пыр, да нарошнӧ сувтіс дзик ӧдзӧс бердас, медым сійӧс эз вермыны аддзыны.
Медбӧрын ӧдзӧс воссис.
Игнат Фомин, ӧдзӧс вугсӧ кисьыс лэдзтӧг, а мӧд кинас кӧсякас мыджсьӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, — сійӧ вӧлі нидзув кодь кузь, — ыджыд любопытствоӧн видзӧдіс Сережка вылӧ кучикыслӧн унасикас да уна лыда чукыръясас пыдын куйлысь ичӧтик руд синъяснас.
— Вот пасибӧ, — шуис Сережка да сэтшӧм спокойнӧя, быттьӧ сылы ӧдзӧссӧ восьтісны буретш сы могысь, медым сійӧ пырис керкаас, тювкнитіс кӧсякӧ мыджсьӧм Игнат Фомин ки увті да вӧлі эз нин сӧмын посводзас, но восьтіс нин ӧдзӧссӧ горничаас, кор Игнат Фомин, коді эз удит весиг чуймынысӧ, воськовтіс сы бӧрся.
— Извинитӧй, гражданин, — горничаас нин шуис Серёжка да раминика копыртліс юрсӧ Игнат Фоминлы, коді сулаліс сы водзын клетчатӧй пинжака, жилета, рушку вылас зарни сьӧкыд цепочкаа да клетчатӧй гача, кодӧс вӧлі сюялӧма ваксаӧн весалӧм ялӧвӧй сапӧг гӧленьясӧ, — кузь тушаа, скопецлӧн кодь благообразнӧй кузь чужӧма, код вылын ӧні вӧлі тӧдчӧ чуймӧм да весиг неуна скӧрмӧм.
— Мый тэныд колӧ? — юаліс Игнат Фомин, шочиник синкымъяссӧ лэптыштӧм бӧрын, и сылӧн синъясгӧгӧрса уна лыда да унасикас чукыръясыс мӧдісны зэв сложнӧя вӧрны, быттьӧ кӧсйисны шылявны.
— Гражданин! — ас тӧдлытӧгыс да и Игнат Фоминлы немвиччысьтӧг Французскӧй революция кадся конвентса член моз сувтӧм бӧрын кыпыда шуис Серёжка. — Гражданин!
Спаситӧй раненӧй боечӧс!
Игнат Фоминлӧн синъясгӧгӧрса чукыръясыс друг дугдісны вӧрны, и Серёжка вылӧ видзӧдысь синъясыс аканьлӧн моз былялісны.
— Абу, ме абу раненӧй, — шуис Серёжка, кор гӧгӧрвоис, мый вӧсна сэтшӧма чуймис Фомин. — Боечьяс отступайтӧмаӧсь да кольӧмаӧсь раненӧйӧс веськыда улича вылӧ, дзик рынок дорӧ.
Ми зонъяскӧд аддзим, да веськыда тіян ордӧ.
Игнат Фоминлӧн кузь благообразнӧй чужӧм вылас друг тыдовтчисны сы пытшкын пуысь уна страстьяс, и сійӧ ас кӧсйытӧгыс синбӧжнас видзӧдліс мӧд горничаӧ пыран пӧдлалӧм ӧдзӧс вылӧ.
— Мыйла нӧ эськӧ веськыда ме ордӧ? — гӧлӧссӧ вашкӧдӧмӧдз лэдзӧмӧн юаліс сійӧ, зэв скӧрпырысь аслас синъяснас сутшкис Серёжкаӧс, и синъясгӧгӧрса чукыръясыс бара пондісны помтӧг сложнӧя вӧрны.
— Код ордӧ нӧ, тіян кындзи, Игнат Семёнович?
Став карыс тӧдӧ, мый ті миян первой стахановец, — шуис Сережка да пӧщадатӧг сутшкис Игнат Фоминлы аслас зэв сӧстӧм синъяснас, тайӧ отравитӧм копьёнас.
— Да тэ нӧ кодлӧн? — пыр ёнджыка шӧйӧвошигмоз да шензигмоз юаліс Игнат Фомин.
— Ме пи тіянлы бура тӧдса Прохор Любезновлӧн, тожӧ стахановецлӧн, — шуис Серёжка сымын ыджыдджык решительностьӧн, кымын ыджыдджык уверенностьӧн сійӧ тӧдіс, мый некутшӧм Прохор Любезнов абу свет вылас.
— Прохор Любезновӧс ме ог тӧд.
И со мый, зонмӧ, — ас садяс воӧм бӧрын и тэрыба да тӧлктӧг кузь кияснас шенасиг шуис Игнат Фомин, — менам и местаыс абу тэнад раненӧй боечлы, и гӧтырӧй менам висьӧ, и тэ, зонмӧ, тайӧ... эсійӧ... — Сылӧн киясыс, кӧть и эз тырвыйӧ гӧгӧрвоана, вӧрзисны петан ӧдзӧслань.
— Зэв тешкодя ті, гражданин, вӧчанныд, кор быдӧнлы тӧдса, мый тіян эм мӧд жыр, — дивитана гӧлӧсӧн шуис Серёжка, веськыда Фомин вылӧ челядь сяма, дерзкӧй, сӧдз синъясӧн видзӧдігтырйи.
И эз на удит Фомин вӧрзьыны ни шы сетны, кыдзи Сережка восьлӧн, весиг ёна тэрмасьтӧг матыстчис орчча горничаса ӧдзӧс дорӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис горничаас.
Джынвыйӧ пӧдлалӧм ставеньяса тайӧ горничаас, кӧні сулаліс мебель да пельсаясын фикусъяс да кодӧс вӧлі чистӧя и ӧкуратнӧя уберитӧма, пызан дорын пукаліс мастерӧвӧй паськӧма морт, гӧгрӧс ён пельпомъяса, шырӧм крепыд юра да сьӧдов чутӧсь чужӧма.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да зэв спокойнӧя видзӧдліс пырысь Серёжка вылӧ.
И тайӧ здукас Серёжка гӧгӧрвоис, мый сы водзын пукалӧ прӧстӧ бур, ён да спокойнӧй морт.
И, тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын, Серёжка тайӧ жӧ здукас дикӧя да зэв ёна повзис.
Да, ни ӧти грамм збойлун эз коль сылӧн кутш сьӧлӧмас.
Сійӧ повзис сэтшӧмӧдз, мый эз вермы шуны ни ӧти кыв, эз вермы вӧрзьӧдчыны, а тайӧ кадас ӧдзӧсын мыччысис Игнат Фоминлӧн зэв ёна скӧрмӧм да повзьӧм чужӧмыс.
— Энлы, кум, — спокойнӧя шуис пызан дорын пукалысь тайӧ тӧдтӧм мортыс Игнат Фоминлы, коді веськӧдчис Серёжка вылӧ. — А мыйла нӧ ті энӧ нуӧй тайӧ раненӧй боечсӧ, шуам, ас гортаныд? — юаліс сійӧ Серёжкалысь.
Серёжка чӧв оліс.
— Тэнад батьыд тані али эвакуируйтчис?
— Эвакуируйтчис, — зэв ёна гӧрдӧдігмоз шуис Серёжка.
— А мамыд?
— Мам гортын.
— А мыйла нӧ тэ первой сы дінӧ эн мун?
Серёжка чӧв оліс.
— Сійӧ ӧмӧй сэтшӧм нывбаба, мый оз босьт?
Серёжка зэв сьӧкыд сьӧлӧмӧн довкнитіс юрнас.
Сійӧ здуксяньыс, кор ворсӧмыс помасис, «бать», «мам» кывъяс сайысь сійӧ аддзис нин ассьыс збыль бать-мамсӧ, и вӧлі вывті яндзим висьтавны на йылысь татшӧм подлӧй неправдасӧ.
Но тайӧ мортыс, тыдалӧ, веритіс Серёжкалы.
— Сідз, — Сережка вылӧ видзӧдігтырйи шуис сійӧ. — Игнат Семёнович висьталіс тэныд веськыда, мый сійӧ боечӧс примитны оз вермы, — шуис сійӧ думайтігтыр. — Но тэ аддзан сэтшӧм мортсӧ, коді примитас.
Тайӧ бур делӧ.
Тэ молодец, ме сідзи тэныд шуа.
Корсь и сюрӧ.
Сӧмын тайӧ делӧыд гуся, тӧдтӧм йӧз ордӧ тэ эн мун.
А некытчӧ кӧ оз примитны, локтан ме дінӧ.
А примитасны кӧ — эн лок, лучше вай меным ӧні ассьыд адрестӧ, медым ме верма корсьны тэнӧ, кор ковмас.
И тані Серёжкалы ковмис мынтысьны аслас озорствоысь сылы медся ӧбиднӧй ногӧн.
Буретш ӧні, кор Серёжкалы зэв эськӧ окота вӧлі висьтавны тайӧ мортыслы ассьыс збыль адрессӧ, сылы быть лои висьтавны юрас воӧм первой адрес да тайӧ лӧжнас век кежлӧ нин орӧдны аслыс позянлун коркӧ аддзӧдчывны тайӧ мортыскӧд.
Серёжка бӧр петіс ывлаӧ.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма да яналӧма.
Эз вӧв некутшӧм сомнение сыын, мый Игнат Фомин ордын дзебсясьысь морт вӧлі настоящӧй, ыджыд морт, да ӧдвакӧ вӧлі позьӧ сомневайтчыны сыын, мый Игнат Фомин вӧлі, этша вылӧ нин, омӧлик морт.
Но найӧ, тӧдӧмысь, вӧлі йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Таын вӧлі мыйкӧ гӧгӧрвоӧдны позьтӧм.
Дас витӧд глава
Сійӧ жӧ лунас, кор Матвей Шульга эновтіс Осьмухинъяслысь керкасӧ, сійӧ веськӧдчис Краснодон помлань, коді шусьыліс важся нимнас «Гулю позъясӧн», важӧн партизанавлӧм кузя аслас другыс ордӧ — Иван Кондратович Гнатенко ордӧ.
Тайӧ кар помас, кыдзи и уна мукӧд районъясӧ Краснодонын, вӧлі стрӧиталӧма нин стандартнӧй керкаяс, но Матвей Костиевич тӧдіс, мый Кондратович важмозыс олӧ аслас ичӧтик пу керкаын, стариннӧй посньыдик керкаясысь ӧтиын, кодъяс серти и «Гулю позъяс» нимсӧ вӧлі сетӧма тайӧ местаыслы.
Ӧшиньӧ таркнитӧм шы вылӧ ӧдзӧсын мыччысис цыганка кодь нывбаба. Сійӧ вӧлі том на, но руп-ропмунӧма да вӧлі пасьтасьӧма кӧть и абу гӧля, но кыдзсюрӧ.
Костиевич висьталіс, мый сійӧ тані пырмунігмоз и сылы колӧ Иван Кондратович, сійӧ корӧ старикӧс, позьӧ кӧ, петавны сы дінӧ ывлаӧ сёрнитыштны.
И тані, тайӧ керка саяс, степын, кӧні найӧ лэччисны увтасінӧ, медым эз тыдавны йӧзыслы, ылын кылысь артиллерийскӧй канонада шы улын, коді тайӧ лунас кылӧ на вӧлі, встретитчисны Матвей Шульга да Иван Гнатенко.
Иван Гнатенко, либӧ прӧстӧ Кондратович, вӧлі шахтёръяс поколениеяслӧн сэтшӧм потомокъясысь ӧтиӧн, кодъяс тыр правоӧн вермисны асьнысӧ шуны донецкӧй рудникъяс основательясӧн.
И дедыс, и батьыс сылӧн, Украинаысь воысьяс, и ачыс Кондратович — вӧліны настоящӧй шахтёр-кӧренникъяс, кодъяс стрӧитісны Донбассӧ, шахтёрскӧй слава да традицияяс видзысьяс сійӧ шахтёрскӧй гвардияыс, коді чегъяліс пиньяссӧ Донбассын немецкӧй интервентъяслысь да белӧйяслысь 1918‒1919 воясын.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ Кондратовичыс, коді ӧтлаын аслас директоркӧд Андрей Валькокӧд да Григорий Ильич Шевцовкӧд взорвитіс 1-бис №-а шахта.
Со кутшӧм сёрни лои сылӧн Матвей Костиевичкӧд тайӧ увтасінас степын, шонді водзын, коді вӧлі лэччӧ нин рытъявылӧ.
— Тӧдан он тэ, Кондратович, мыйла ме тэ дінӧдз локті?
— Ог тӧд, а дӧгадывайтча, Матвей Константинович, — Шульга вылӧ видзӧдтӧг шогпырысь шуис Кондратович.
Степса тӧв, коді писькӧдчыліс увтасінас, боквыв ӧтарлань нуліс пӧласӧ дӧмлӧм, дедъяс кадся курткалысь, коді ӧшаліс стариклӧн косьмӧм туша вылас крест вылын моз.
— Менӧ колисны татчӧ удж вылӧ, кыдзи дас кӧкъямысӧд воын, сійӧн и локті ме тэ дінӧ, — шуис Костиевич.
— Став олӧмӧй менам — тэнад, тайӧс тэ тӧдан, Матвей Константинович, — Шульга вылӧ видзӧдтӧг шуис Кондратович кыз, чирӧм гӧлӧсӧн. — Но ме ог вермы тэнӧ примитны керкаӧ, Матвей Константинович.
Кондратовичлӧн висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да лӧсявтӧм, мый Матвей Костиевич весиг нинӧм эз путьмы вочавидзны да чӧв ланьтіс.
И Кондратович тожӧ чӧв оліс.
— Лючки ме гӧгӧрвои тэнӧ, Кондратович, тэ ӧтказывайтчан примитны менӧ гортад? — старик вылӧ видзӧдлыны полігтыр ньӧжйӧник юаліс Шульга.
— Ме ог ӧтказывайтчы, ме ог вермы, — шогпырысь шуис старик.
Мыйкӧ дыра найӧ сёрнитісны сідзи, ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг.
— Тэ сӧгласитчылін? — сьӧлӧмас пуысь скӧрлунӧн юаліс Костиевич.
Старик ӧшӧдіс юрсӧ.
— Тэ жӧ тӧдін, мый вылӧ мунан?
Старик чӧв оліс.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый тэ миянӧс быттьӧкӧ вузалін?
— Матвей Костиевич... — страшнӧй кыз да чирӧм гӧлӧсӧн, угрозаӧн быттьӧкӧ увтыштіс старик. — Эн висьтав сэтшӧмсӧ, мый оз позь поправитны.
— А мый меным повнысӧ? — лӧгпырысь шуис Шульга да видзӧдліс веськыда Кондратовичлы шочиник, быттьӧ нетшкӧм тошка, косіник чужӧм вылас, и ӧшлӧн кодь синъясыс Шульгалӧн гӧрдӧдісны. — Мыйысь меным повнысӧ?
Сыысь страшнӧйыс, мый ме кыла, оз вермы лоны!
— Энлы... — Кондратович лэптіс юрсӧ да уродуйтӧм сьӧд гыжъяса аслас кинас босьтіс Матвей Костиевичӧс гырддзаӧдыс. — Веритан тэ меным? — юаліс сійӧ шога да страшнӧй кыз гӧлӧсӧн.
Шульга кӧсйис мыйкӧ шуны, но старик крепыда топӧдіс сылысь гырддзасӧ да, вӧйӧм синъяснас ёся видзӧдігтыр, пӧшти кевмысьӧмӧн шуис:
— Энлы... кывзы...
Ӧні найӧ видзӧдісны веськыда синъясас ӧта-мӧдныслы.
— Ме ог вермы примитны тэнӧ гортӧ, сы вӧсна мый ме пола аслам медыджыд пиысь.
Пола, вузалас, — ассьыс чужӧмсӧ Матвей Костиевичлӧн чужӧм дінӧ матыстӧм бӧрын чирӧм гӧлӧсӧн вашнитіс старик. — Помнитан, тэ вӧлін миян ордын кызь ӧкмысӧд воӧ?
Медбӧръяысь тэ вӧлін миянын, кор ми старукакӧд празднуйтім асланым ӧтувъя олӧмлы кызь вит во тырӧм, ассьыным эзысь свадьба.
Менсьым став челядьӧс тэ, гашкӧ, он помнит, да и нинӧмла тэныд помнитнысӧ, — шпыньмуніс старик, — а медыджыд пиӧс должен помнитны дас кӧкъямысӧд во серти на...
Шульга чӧв оліс.
— Сійӧ вот менам тшыксис, — чирӧм гӧлӧсӧн вашкӧдіс Кондратович. — А помнитан, сійӧ сэки, кызь ӧкмысӧд воад, вӧлі китӧм нин?
Шульга омӧлика помнитыштіс зумыштчӧм, ньӧжмыд, абу варов зонмӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс Кондратович ордысь дас кӧкъямысӧд воын.
Но коді Кондратович патераын кызь ӧкмысӧд воын Шульга дорын бергалысь том йӧз пиысь вӧлі коркӧ тайӧ зонмыс, а коді на пиысь вӧлі китӧм, тайӧс Шульга эз нин помнит.
Сійӧ шензигтыр кыйис асьсӧ сы вылын, мый вообщӧ омӧля помнитӧ сійӧ рытсӧ.
Тыдалӧ, сійӧ мунӧма сэки Кондратович ордӧ неуна обязанность серти, да тайӧ рытыс вошӧма уна мукӧд сэтшӧм жӧ рытъяс пӧвстӧ, кодъясӧс сійӧ сідзжӧ обязанность серти коллявліс мукӧд йӧз пӧвстын, мукӧд обстоятельствояс дырйи.
— Кисӧ сылысь орӧдліс заводын, Лугань карын... — Кондратович шуис Ворошиловград карсӧ важ нимнас, и таысь Шульга гӧгӧрвоис, мый тайӧ ёна нин важся делӧ. — Сійӧ бӧр воис гортӧ, миян иждивение вылӧ.
Велӧдны сійӧс наукаясӧ вӧлі сёр, и та йылысь ми пырсӧ эгӧ и думыштлӧй, а лӧсялана профессия, аслас кужӧм да вермӧм серти, сылы эз сюр — и сійӧ тшыксис.
Кутіс юыштавны батьыс сьӧм вылӧ, колӧ шуны, менам сьӧм вылӧ, а ме сійӧс жалиті.
Верӧссайӧ сы сайӧ некод эз мун, та вӧсна сійӧ ещӧ ёнджыка пондіс гуляйтны.
А комынӧд воын кыськӧ уси сы вылӧ тайӧ чачаыс, кодӧс тэ аддзылін, гӧтраліс сійӧс, и заводитчисны налӧн лёк делӧяс.
Гӧтырыс лои гуся шинкарка кодь, кутісны найӧ спекулируйтны и — висьтала тэныд ньӧти дзебтӧг — оз зывӧктыны и гусялӧмторъяс ньӧбавны.
Первойсӧ ме жалиті пиӧс, а сэсся куті повны позорысь.
Ми старукакӧд сідзи и решитім — мӧдам чӧв овны.
И чӧв олім.
И рӧднӧй челядь водзын чӧв олім.
И чӧв олам...
Сійӧс сӧветскӧй власьт дырйи кыкысь судитлісны, колӧ эськӧ вӧлі эсійӧ шкурасӧ судитны, да мӧдыс быд разын мыжсӧ ас вылас босьтліс.
Но, тӧдан, судьяяс тӧдӧны: ме важ партизан, знатнӧй забойщик, морт нималана, — ӧтчыд сылы порицание, мӧдысьсӧ — условнӧ.
А сійӧ воысь-воӧ пыр лёкджыкӧн кутіс лоны.
Веритан тэ меным?
Кыдзи нӧ ме верма тэнӧ гортӧ примитны?
Сійӧ, гашкӧ, медым сылы керканым кольӧ, и миянӧс старукакӧд вузалас! — И Кондратович, яндысигтырйи, бергӧдчис Шульгаысь мӧдарӧ.
— Но кыдзи нӧ тэ, кор тайӧс тӧдін, вермин сӧгласитчыны? — волнуйтчигтырйи шуис Шульга, Кондратовичлы пурт кодь ёсь чужӧмас видзӧдіг. Сійӧ эз тӧд, веритны сылы али не веритны, и друг отчаяниеӧн казяліс, мый сійӧ воштӧма аслас сьӧлӧмсьыс став меркаяссӧ, кутшӧм йӧзлы позьӧ веритны, а кутшӧмъяслы оз позь веритны сійӧ условиеясын, кутшӧмӧ сійӧ веськалі.
— Но кыдзи нӧ ме верми ӧткажитчыны, Матвей Константинович? — шогсян гӧлӧсӧн шуис Кондратович. — Тэ жӧ сӧмын думышт: ме, Иван Гнатенко, и друг — ӧткажитчыны.
Позорыс кутшӧм!
Ӧд тайӧ сёрниыс кор нин вӧлі?
Сёрнитісны сідзи: гашкӧ, и оз ковмы, но, а ковмас кӧ, сӧгласитчан?
Ӧд сійӧ кыдзи быттьӧ сӧвестьӧс прӧверяйтіс, а ме эськӧ сылы друг пи йылысь.
Ме эськӧ быттьӧ и ачым мыні и пиӧс — тюрьмаӧ.
А ӧд сійӧ менам пи!..
Матвей Константинович! — друг помтӧм ыджыд отчаяниеӧн шуис старик. — Ме ставнам тэнад, мый вылӧ колӧ.
Тэ тӧдан менсьым характерӧс — кувтӧдз кыв оз пет, а кулӧмысь ме ог пов.
Тэ ме вылӧ надейтчы ас вылад моз.
Ме тэныд аддза, кытчӧ дзебсьынытӧ, йӧзсӧ ме тӧда, ме вернӧй йӧзӧс аддза, тэ меным верит.
Ме ӧд и сэки райкомад сідзи думышті: ачым ме быдтор вылӧ дась, а пи йылысь сэні райкомад ме, беспартийнӧй морт, абу обязан висьтавны, сідзкӧ, сӧвестьӧй менам сӧстӧм...
Меным, главнӧйыс, медым тэ меным веритін...
А патератӧ ме тэныд аддза, — висьталіс Кондратович, ачыс эз казяв сійӧс, мый сы гӧлӧсын кылісны весиг леститчана шыяс.
— Ме тэныд верита, — шуис Матвей Костиевич.
Но сійӧ висьталіс эз дзик збыль: сійӧ веритіс и эз верит.
Сійӧ сомневайтчис.
А шуис сійӧ тадзи сы вӧсна, мый тайӧ вӧлі сылы выгӧднӧджык.
Стариклӧн чужӧмыс друг ставнас вежсис, сійӧ сразу быттьӧ нярмис, лэдзис юрсӧ да мыйкӧ дыра чӧв олігтыр чушкис нырнас.
А Шульга сулаліс да видзӧдіс сы вылӧ да веситіс ставсӧ, мый висьталіс сылы Кондратович, вешталіс то ӧтитор, то мӧдтор вески чашка вывсьыс мӧд чашка вылас.
Дерт, сійӧ тӧдіс, мый Кондратович ас морт.
Но Шульга эз тӧд, кыдзи оліс Кондратович быдса дас кык во, и кутшӧм вояс: кор вӧчсисны медся гырысь делӧясыс канмуын.
И сійӧтор, мый Кондратович дзеблалӧма ассьыс писӧ власьтысь, дзебӧма весиг олӧмлӧн медся ответственнӧй здукӧ да пӧръялӧма сэтшӧм ыджыд да колана делӧын, кыдзи немецкӧй подпольеын сылысь патерасӧ используйтны позянлун, — ставыс тайӧ личкӧ вӧлі вескиыслысь чашкасӧ сылань, мый тырвыйӧ дӧверитчыны Кондратовичлы оз позь.
— Тэ тані пукышт либӧ куйлышт, ме тэныд сёйыштны вая, — чирӧм гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс Кондратович, — а ме котӧртла ӧти местаӧ, и ставсӧ зэв бура лӧсьӧдам.
Ӧти здукӧ Матвей Костиевич неуна эз сӧгласитчы сы вылӧ, мый вӧзйӧ вӧлі сылы Кондратович, но сэки жӧ пытшкӧсса гӧлӧс, кодӧс сійӧ лыддис эз прӧстӧ видзчысьӧмӧнджык овны чуксалысь гӧлӧсӧн, а олӧмлӧн опыт гӧлӧсӧн, шуис сылы, мый оз ков сетчыны чувстволы.
— Мыйла нӧ ветлынысӧ, менам уна патера примета вылын, ме аддза аслым места, — шуис сійӧ, — а сёйыштны — ме терпитышта: лёкджык лоӧ, эсійӧ чӧрт бабаыс да тэнад пиыд кӧ мыйкӧ лёктор думыштасны.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — жугыля шуис Кондратович. — А век жӧ тэ ме вылӧ, старик вылӧ, крест эн пукты, ме тэныд згӧдитча.
— Тайӧс ме тӧда, Кондратович, — шуис Шульга, медым бурӧдны старикӧс.
— И меным кӧ тэ веритан, тэ меным висьтав, код ордӧ мунан.
Ме тэныд ӧти сайын висьтала, бур морт сійӧ али абу да сулалӧ-ӧ сы ордӧ мунны, и кута, мыйкӧ кӧ лоӧ, тӧдны, кытысь тэнӧ корсьны...
— Висьтавны, кытчӧ ме муна, тайӧс тэныд висьтавны менам право абу.
Тэ ачыд важ подпольщик да конспирациясӧ тӧдан, — мудера нюммунӧмӧн шуис Шульга. — А мортыс, код ордӧ ме муна, сійӧ меным тӧдса морт.
Кондратовичлы окота вӧлі шуны: со ӧд и ме тэныд морт тӧдса, а аддзан, мыйта тыдовтчис тӧдтӧмторйыс, и бурджык эськӧ тэныд ӧні сӧветуйтчыштны мекӧд.
Но сійӧ яндысис тадзи шуны Матвей Костиевичлы.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — зумыша шуис старик, коді дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый Шульга сылы оз верит.
— Но, мый нӧ, Кондратович, мунім! — нарошнӧ кыпыда шуис Костиевич.
— Тайӧ тэныд тыдалӧджык, — думыштчӧмӧн выльысь шуис старик, ачыс эз видзӧд Матвей Костиевич вылӧ.
Сійӧ заводитліс нуӧдны Костиевичӧс улича кузя аслас керка дінті.
Но Шульга сувтіс да шуис:
— Тэ менӧ лучше керка сайясӧд нуӧд, а то ещӧ аддзас тэнад... чачаыд. — И сійӧ шпыньмуніс.
Старик кӧсйыліс шуны: «А тӧдан кӧ тэ конспирациятӧ, то аслыд колӧ гӧгӧрвоны, мый тэныд бурджык мунны сэті жӧ, кыті и локтін, — кодлы нӧ юрас воас, мый тэ волін старик Гнатенко ордӧ подпольнӧй делӧ кузя».
Но сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы оз веритны да висьтав кӧть эн — пӧльза оз ло.
И керка сайясӧд сійӧ петкӧдіс Матвей Костиевичӧс орчча уличаӧ.
Сэтчӧ шом видзан сарай дорӧ найӧ сувтыштісны.
— Прӧщай, Кондратович, — шуис Шульга, и сылӧн сэтшӧма кутіс ёнтыны сьӧлӧмыс, мый кокньыдджык гортйӧ водны. — Ме тэнӧ корсьла на.
— Тайӧ кыдзи тэныд лоӧ угоднӧ, — шуис старик.
И Шульга мӧдӧдчис улича кузя, а Кондратович ещӧ мыйкӧ дыра сулалыштіс шом видзан сарай дорын, видзӧдіс Шульга бӧрся, ачыс кос, кузь кокчӧръяса, сы вылын, крест вылын моз, ӧшалысь стариннӧй курткаа.
Тадзи Матвей Шульга вӧчис мӧд воськов аслас гибельлы паныд.
Дас квайтӧд глава
Сережка Тюленин, сылӧн другыс Витька Лукьянченко, и сылӧн чойыс Надя, и пӧрысь сиделка Луша кымынкӧ час чӧжӧн корсисны карысь раненӧйяслы сизимдас саяс патера.
И век жӧ нелямын гӧгӧр раненӧй колины местатӧг: ни Сережка Надякӧд, ни тётя Луша, ни Витька Лукьянченко, ни найӧ, кодъяс отсасисны налы, эз тӧдны, код дінӧ эськӧ позьӧ вӧлі ещӧ шыасьны раненӧйясӧс босьтӧм кузя, и эз кӧсйыны рискуйтны торкны став делӧсӧ.
Тешкодь вӧлі тайӧ луныс — татшӧмъясыс овлӧны сӧмын вӧтын.
Карса туйяс кузя мунысь частьяслӧн ылыс шыясыс, степын бойяслӧн йиркӧмыс ланьтісны тӧрыт нин.
Шоча овлысь чӧв-лӧнь вӧлі и карын и став степь пасьта.
Виччысисны, мый карӧ вот-вот пырасны немечьяс, — немечьяс эз локны.
Учреждениеяслӧн, магазинъяслӧн зданиеясыс сулалісны восьсаӧсь да тыртӧмӧсь, некод сэтчӧ эз пыравлы.
Предприятиеяс сулалісны чӧлӧсь, лӧньӧсь да сідзжӧ тыртӧмӧсь.
Взорвитӧм шахтаяс местаын пыр на петыштіс тшынтор.
Карын эз вӧв некутшӧм власьт, эз вӧв милиция, эз вӧв вузасьӧм, эз вӧв удж — нинӧм эз вӧв.
Уличаяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Котӧрӧн петалас ӧтка нывбаба водопроводнӧй кран дорӧ, либӧ юкмӧс дорӧ, либӧ град йӧрас нетшыштны кык-куим ӧгурцы, и бара чӧв-лӧнь, и некод абу.
И трубаяс керкаясын эз тшынавны — некод эз пу ӧбед.
И понъяс чӧв олісны, сы вӧсна мый некод бокӧвӧй эз тревожит найӧс.
Сӧмын мукӧд дырйи кань котӧртас туй вомӧн, и бара тыртӧм гӧгӧр.
Раненӧйясӧс нуалісны патераясӧ войнас июнь 20-ӧд лунлы паныд, но Серёжка да Витька эз нин участвуйтны таын.
Тайӧ вояс найӧ новлісны «Сенякиса» складысь горючӧй жидкостя бутылкаяс «Шанхайӧ» да гуалісны найӧс балкаӧ кустъяс улӧ, а кымынкӧ бутылкаӧн морт вылӧ найӧ гуалісны асланыс град йӧръясас, медым, ковмасны кӧ бутылкаясыс, найӧ век вӧліны кипод улын.
Кытчӧ нӧ всё-таки вошины немечьясыс?
Шонді петӧмыс суис Серёжкаӧс степӧ кар сайӧ.
Шонді петіс гӧрдов-руд тшын сайын, ыджыд, гӧгрӧс, позьӧ вӧлі видзӧдны сы вылӧ.
Сэсся дорыс сылӧн мыччысис тшын вылысладортіыс, доналіс, и лысвалӧн уна миллион войтъяс резыштчисны степь пасьтаыс быдӧн аслас рӧмӧн; то сэні, то тані степын чурвидзысь терриконъяслӧн сьӧд конусъясыс лоины розӧвӧйӧсь.
Ставыс гӧгӧр ловзис да кутіс дзирдавны, и Серёжка асьсӧ чувствуйтіс сідз, кыдз вермис эськӧ чувствуйтны асьсӧ ворсігӧн шыбитӧм резинӧвӧй мач.
Бур туй муніс кӧрттуй ветка пӧлӧн, то матысмыліс сы дінӧ, то ылыстчыліс сысянь.
Кыкнан туйыс мунісны мыльк йывті. Тайӧ мыльк йывсяньыс кыкнанладорбокъясас нюжалісны посньыдик рӧчьяс, кодъясӧс торйӧдлісны балкаяс; тайӧ рӧчьясыс вочасӧн пыр ньывкӧсмисны да ӧтлаасьлісны степыскӧд.
И асьныс рӧчьясыс да на костъясын ляпкыдик балкаясыс вӧлі тырӧмаӧсь кудриа вӧрӧн, кустъясӧн.
Став тайӧ местаыс шусьыліс Верхнедуваннӧй рощаӧн.
Шонді, коді сразу кутіс пӧжны, ӧдйӧ кыптіс степь весьтын.
Гӧгӧр видзӧдігӧн Серёжка аддзӧ вӧлі пӧшти став карсӧ, коді куйліс мылькъяс вылын и увтасъясын — неравномернӧя, чукӧръясӧн, медсясӧ шахтаяс дорын, налӧн синъясӧ шыбитчысь наземнӧй стрӧйбаясӧн, да районнӧй исполкомлӧн да «Краснодонуголь» трестлӧн зданиеяс гӧгӧр.
Рӧчьяс вылын быдмысь пу йывъяс чав вежӧн лӧсталісны шонді водзас, а кустъясӧн тырӧм балка пыдӧсъясын куйлісны на ыркыд асъя вуджӧръяс.
Шонді водзас дзирдалігтыр, сорласигтыр рельсъяс мунісны пыр водзӧ да вошлісны ылысса мыльк дорын, код сайсянь ньӧжйӧникӧн кайис енэжӧ гӧгрӧс еджыд мирнӧй тшынтор — сэні вӧлі станция Верхнедуваннӧй.
И друг тайӧ мыльк йылас, сійӧ местаас, кӧні быттьӧ помасьӧ вӧлі бур туйыс, тыдовтчис пемыд чут, коді кутіс ӧдйӧ матысмыны да нюжаліс сьӧд ленточка кодьӧдз.
Кымынкӧ секунда мысти тайӧ ленточкаыс торъяліс горизонтсьыс, — мыйкӧ кузьмӧс, ӧтчукӧра, сьӧд зэв ӧдйӧ локтіс ылісянь Серёжкалы паныд, ас бӧрсяыс колис рыжӧй бус кымӧр.
И Серёжка эз на и удит прамӧя видзӧдлыны да тӧдмавны, мый тайӧ сэтшӧмыс, кыдзи степсӧ тыртысь таркӧдчӧм сертиыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ локтӧ мотоциклистъяслӧн отряд.
Серёжка тювкнитіс кустъясӧ туйсьыс улӧджык, водіс кынӧм вылас да кутіс виччысьны.
Эз коль и дас вит минут, кыдзи моторъяслӧн пыр содысь таркӧдчӧмыс тыртіс ставсӧ гӧгӧр, и Серёжка дінті лэбыштісны немецкӧй мотоциклистъяс-автоматчикъяс, кодъяслӧн тыдовтчыліс сӧмын тушаыслӧн вылыс юкӧныс, — ставыс вӧліны кызь дорысь унджык.
Найӧ вӧліны немецкӧй армияса няйт рӧма руд обмундированиеаӧсь, пилоткаясаӧсь, но синъяссӧ, плешсӧ да ныр весьтсӧ налысь тупкӧны зэв гырысь, выпуклӧй сьӧд ӧчкияс, и та вӧсна тайӧ йӧзыс, кодъяс немвиччысьтӧг чужисны татчӧ, донецкӧй степӧ, кажитчисны фантастическӧйӧн.
Найӧ воисны кардорса первой керкаясӧдзыс, сувтӧдалісны машинаяссӧ да, машинаяс вывсьыс чеччышталӧм бӧрын, тэрыба разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ; машинаяс дорӧ колины куим-нёль морт.
Но эз прӧйдит и дас минут, кыдзи став мотоциклистъясыс ӧти-мӧд бӧрсяыс бара пуксялісны машинаяс вылас да тӧвзисны карӧ.
Увтасінӧ лэччӧм бӧрын керкаяс сайӧ найӧ вошины Серёжка син улысь, но сійӧ тӧдіс, мый найӧ кӧ мунасны кар шӧрлань, парклань, налы ковмас прӧйдитны мӧд вуджанінсайса гӧра паныд кайысь туй кузя, коді зэв бура тыдаліс тасянь, и Серёжка кутіс видзӧдны тайӧ вывлань кайысь туй вылас.
Нёль-ӧ-вит мотоциклист веерӧн лэбыштісны тайӧ чой йылас, но эз мунны парклань, а кежисны мыльк йылын сулалысь керка чукӧр дінӧ, кӧні сулалісны районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс.
Кымынкӧ минут мысти мотоциклистъяс зэв ӧдйӧ бӧр тӧвзисны вуджанінлань, и Серёжка бара аддзис став отрядсӧ кардорса керкаяс дінысь, — отрядыс бӧр бергӧдчис Верхнедуваннӧйлань.
Серёжка водіс кымынь кустъяс пӧвстӧ да эз нин лэптыв юрсӧ, кытчӧдз отрядыс эз тӧвзьы сы дінті.
Сійӧ вуджис пуясӧн да кустъясӧн тырӧм рӧч йылӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ Верхнедуваннӧйладорса став местностьыс.
Тані сійӧ некымын час куйліс пу улын.
Шондіыс, коді енэжӧдыс муніс пыр водзӧ выльысь и выльысь корсьліс Серёжкаӧс да заводитліс сэтшӧма пӧжны, мый Серёжка пыр вочасӧн кыссьышталіс сыысь гӧгӧрӧн — пу вуджӧр бӧрсяыс.
Кустъясын дзизгисны мазіяс, найӧ ӧктісны июль тӧлысся ма гожся сёр дзоридзьяс вылысь да пу коръяс вылысь лемасьысь падьсӧ, коді артмӧма коръяс гугладорын.
Пуяс да кустъяс коръясысь да пышнӧя тані быдмысь турунысь, коді став степь пасьтала ёна нин вӧлі косьмӧма, ӧвтіс ыркыдӧн.
Корсюрӧ муртса-муртса пӧльыштліс тӧвру да кышакыліс коръясӧн.
Вылын-вылын енэжас ӧшалісны шонді водзас зэв еджыдӧсь, читкыль гӧна ыж ку пасьта посньыдик кымӧрторъяс.
И сэтшӧм нежнӧй мудз дорис сылысь ки-коксӧ, йиджис сьӧлӧмас, мый коръясӧкӧ Серёжка весиг вунӧдліс, мыйла сійӧ тані.
Челядьдырся сӧстӧм да нежнӧй ощущениеяс воалісны сылы паметяс, кор сійӧ тадзи жӧ, синъяссӧ куньӧмӧн, куйлывліс кӧнкӧ степын турун пӧвстын да шондіыс тадзи жӧ пӧжліс сылысь яйсӧ, и тадзи жӧ гӧгӧр ызгисны мазіяс, и кыліс пӧсь турун дук; и мирыс кажитчис сэтшӧм рӧднӧйӧн, сӧдзӧн да вечнӧйӧн.
И бара пельясас кыліс моторъяслӧн таркӧдчӧм, и бара сійӧ аддзис кельыдлӧз енэж фон вылын лӧсявтӧм гырысь ӧчкияса тайӧ мотоциклистъяссӧ, и друг сійӧ гӧгӧрволіс, мый некор-некор нин оз бӧр воны челядьдырся сӧстӧм нежнӧй ощущениеясыс, тайӧ мӧдысь лолывтӧм, воддза шудыс.
И сылӧн то доймымӧн да долыда ёнтыштліс сьӧлӧмыс, то став существоыс сылӧн тырлі бойӧ чорыда уськӧдчыны кӧсйӧмӧн, коді пуис сылӧн вирас.
Шонді сертиыс вӧлі луншӧр бӧр нин, кор ылысса мыльк сайысь туй вылас бара мыччысис кузь сьӧд стрела да пыр жӧ горизонтын сука кыптіс бус.
Тайӧ вӧліны бара мотоциклистъяс, найӧ вӧліны унаӧн, — помтӧм кузь колонна.
На бӧрся локтісны машинаяс, колоннаясын уна сё да сюрс грузӧвӧй машинаяс, кодъяс костын локтісны командиръясыслӧн легкӧвӧй машинаяс.
Машинаяс дугдывтӧг петісны и петісны мыльк сайсянь.
Кузь, кыз, турунвиж, шонді водзас сьӧмнас дзирдалысь змея, веглясигтыр, пыр нюжаліс и нюжаліс енэжтас сайсянь, юрыс сылӧн вӧлі неылын нин сійӧ местасяньыс, кӧні куйліс Серёжка, а бӧжыс оз на вӧлі тыдав.
Бусыс кымӧрӧн ӧшаліс шоссе весьтын и моторъяслӧн жургӧмыс, кажитчӧ, тыртіс ставсӧ му да енэж костсьыс.
Немечьяс локтісны Краснодонӧ.
Серёжка вӧлі первойӧн, коді найӧс аддзис.
Кань моз, сійӧ нето кыссис, нето чеччыштіс, нето лэбыштіс бур туй вомӧн, сэсся кӧрттуй вомӧн да котӧрӧн уськӧдчис балка кузя увлань, мыльк мӧдарладорӧдыс нин, кытысь сійӧс оз вӧлі позь аддзыны немецкӧй колонна мунанінсянь кӧрттуй насыпь сайсянь.
Серёжка вӧчис став тайӧ манёврсӧ сы могысь, медым удитны немечьясысь водзджык воны карӧ да самӧй карас нин займитны медся бур наблюдательнӧй пункт — Горькӧй нима школа вевт вылын, карса паркын.
Эновтӧм шахта дінті пустырь вомӧн сійӧ котӧрӧн петіс парк сайӧ самӧй сійӧ улича бӧрвылас, коді важся кадъяссянь кольӧма ньӧти вежсьытӧг, карсьыс торйӧн да йӧз сёрниын шусис «Деревяннӧйӧн».
И тані сійӧ аддзис сэтшӧмтор, коді чуймӧдіс сылысь воображениесӧ сэтшӧмӧдз, мый сылы лои сувтны.
Сійӧ гусьӧник вӧлі мунӧ заборъяс пӧлӧн, кодъяс потшисны сэтчӧс олысьяслысь Деревяннӧй улича бӧрвылӧ петысь посньыдик садъяссӧ. И ӧти татшӧм ичӧтик садйысь аддзис самӧй сійӧ нывсӧ, кодкӧд воддза вояс судьба ӧтлаӧдліс сійӧс степын грузӧвик вылын.
Нылыс куйліс акация улын эжа вылӧ вольсалӧм визя сьӧд шаль вылын, юр улас пуктӧма пӧдушка.
Вӧлі сійӧ воськов вит сайын Серёжкасянь, куйліс сылы бокногӧн, туфлиа гожъялӧм кокъяссӧ ӧти-мӧд вылас пуктӧмӧн, да лыддис небӧг, быттьӧ сылы вӧлі веськодь ставыс, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Сылӧн зарниасьысь ӧти кыз русӧй кӧсаыс спокойнӧя да свободнӧя куйліс пӧдушка вылас, тӧдчӧдіс сьӧд синлысъяса, самолюбивӧя лэптыштӧм кыз вылыс вомдора гожъялӧм чужӧмсӧ.
Да, тайӧ кадас, кор уна сюрс машинаяс степь да енэжкостса став пространствосӧ тыртісны моторъяс равзӧмӧн да бензин чадӧн, — быдса немецкӧй армия, — да локтісны Краснодон кар вылӧ, ныв куйліс шаль вылын садйын да лыддис небӧг, кодӧс кутіс небыдик ловгӧна да гожъялӧм кияснас.
Морӧссяньыс петысь шутьлялысь ловшысӧ кутігтыр, кыкнан кинас заборӧ кутчысьӧмӧн, шуда да чуймӧм Серёжка мыйкӧ дыра видзӧдіс тайӧ ныв вылас.
Мыйкӧ наивнӧй да зэв мича, кыдзи ачыс олӧмыс, вӧлі тайӧ нылас, коді куйліс восьса небӧгӧн садйын мир лоӧмсянь медся шуштӧм тайӧ лунас.
Отчаяннӧй повтӧмлунӧн Сережка лэбыштіс забор вомӧн да сулаліс нин тайӧ нылыслӧн кокъяс дорас.
Ныв пуктіс небӧгсӧ, и сылӧн сьӧд синлысъяса синъясыс спокойнӧя, чуймыштӧмӧн да радпырысь мӧдісны видзӧдны Сережка вылӧ.
Сійӧ вояс, кор Мария Андреевна Борц вайӧдіс челядьӧс Беловодскӧй районысь Краснодонӧ, Борцлӧн став семьяыс — ачыс Мария Андреевна, сылӧн мужикыс, ыджыдджык нылыс Валя да дас кык арӧса ичӧтджык нылыс Люся эз узьны югдытӧдзыс.
Найӧ пукалісны дзузган биӧн, — электростанция, коді сетліс карлы бисӧ, эз уджав июль дас сизимӧд лунсянь нин, — пукалісны пызан сайын ӧта-мӧдыслы паныд, быттьӧ гӧститанінын.
Выльторъясыс, кодъясӧс найӧ висьталісны ёрта-ёртыслы, вӧліны прӧстӧйӧсь, но сэтшӧм страшнӧйӧсь, мый на йылысь оз позь вӧлі гораа висьтавны тайӧ чӧв-лӧняс, коді вӧлі керкаын, уличаын, став карас.
Мунны кытчӧкӧ карысь вӧлі сёр нин.
Кольччыны вӧлі страшнӧ.
Ставныс найӧ, весиг Люся, чойыслӧн кодь жӧ зарниа, но ещӧ еджговджык на юрсияса да кельдӧдӧм чужӧм вылас гырысь серьёзнӧй синъяса нывка, чувствуйтісны, мый лои мыйкӧ сэтшӧм поправитны позьтӧмтор, мый вежӧр оз на вермы шымыртны бедствиеыслысь ыдждалунсӧ.
Батьныс вылӧ вӧлі жаль видзӧднысӧ.
Сійӧ дугдывтӧг пыр гартіс донтӧм табакысь чигаркаяс да куритіс.
Челядьыслы сьӧкыд нин вӧлі представитны сійӧ кадсӧ, кор батьыс кажитчис налы вынаӧн, ёнӧн, семьялы мыджӧдӧн да дорйысьӧн.
Сійӧ пукаліс омӧлик, ичӧтик.
Сылӧн век вӧліны омӧликӧсь синъясыс, а бӧръя воясас сійӧ дзикӧдз нин пондіс синтӧммыны да сьӧкыдпырысь нин гӧтӧвитчис урокъяс кежлӧ.
Сійӧ, кыдзи и Мария Андреевна, преподавайтіс литература, да сылӧн ученикъясыслысь тетрадьяссӧ частӧ видлавліс сы пыдди гӧтырыс.
Дзузган биӧн сійӧ нинӧм вӧлі оз аддзы. Сылӧн, кутшӧмкӧ египетскӧй разреза, синъясыс видзӧдігас эз куньтырасьны.
Гӧгӧр ставыс вӧлі сэтшӧм привычнӧй, ичӧтысянь тӧдса, и ставыс вӧлі мӧд.
Сера скатертьӧн вевттьӧм ӧбедайтан пызан, пианино, мыйӧн Валя быд лун ворсліс ассьыс пьескаяссӧ, стекляннӧй ӧдзӧсъяса буфет, кытчӧ симметричнӧя вӧлі сувтӧдлӧма прӧстӧй, но кужӧмӧн бӧрйӧм дозмук, небӧгъяс тыра восьса шкап — ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и век, и ставыс тайӧ вӧлі бокӧвӧй.
Валялӧн уна лыда поклонникъясыс шулывлісны, мый Борцъяс керкаын лӧсьыд да романтичнӧ, и Валя тӧдіс, мый тайӧ сійӧ, тайӧ керкаас олысь ныв, вӧчӧ романтическӧйӧн ставсӧ, мый эм сы гӧгӧрын.
И вот ставыс тайӧ сулаліс сы водзын быттьӧ пасьтӧм.
Налы вӧлі страшнӧ кусӧдны бисӧ, разӧдчыны, кольччыны ӧткӧн быдӧнлы асланыс вольпась вылын асланыс мӧвпъясӧн да ощущениеясӧн.
И тадзи чӧв олігтыр найӧ пукалісны югдытӧдзыс, — тічкис ӧтнас часі.
Сӧмын кор кутіс кывны, кыдзи суседъясыс босьтӧны ва налӧн керкалы паныда водонапорнӧй башняса кранысь, найӧ кусӧдісны бисӧ, восьтісны ставеньяссӧ, и Валя, нарошнӧ ёнджыка шумитігтыр, пӧрччысис, водіс да юр вывтіыс шебрасис.
Зэв регыд мысти сійӧ унмовсис.
abu
А Мария Андреевна мужикыскӧд сідзи эз и водны узьны.
Валя садьмис сыысь, мый столӧвӧйын мамыс да батьыс ньӧжйӧник зильӧдчисны чайнӧй дозмукӧн — Мария Андреевна всё-таки пуктӧма самӧвар.
Шонді сявкйис ӧшиньӧ.
И Валялы друг зывӧкпырысь уси тӧдвылас колян войся пукалӧмыс.
Унизительнӧ да яндзим вӧлі сэтчӧдз лэдзчысьны.
Медбӧрын, кутшӧм делӧ сылы немечьясӧдз!
Сылӧн аслас духовнӧй олӧм.
Мед кодлы окота мучитчӧ виччысьӧмла да полӧмла, но оз сійӧ, оз.
Валя зэв долыдпырысь пӧсь ваӧн мыськис юрсисӧ да юис чай.
Сэсся сійӧ босьтіс шкапсьыс Стивенсонлысь небӧг, кӧні эмӧсь «Похищеннӧй» да «Катриона», садйӧ акация улӧ вольсаліс шаль да мӧдіс лыддьысьны.
Гӧгӧр вӧлі лӧнь.
Шонді куйліс дзоридзьяса эновтӧм клумба вылын да турунсялӧм эжа вылын.
Пемыдгӧрд бобув пукаліс дзоридз вылын да то паськӧдліс, то топӧдліс бордъяссӧ.
Мазіяс, гӧнаӧсь, сьӧдӧсь, кынӧм гӧгӧрыс паськыд еджыд гӧна визьясаӧсь, лэбалісны дзоридз вывсянь дзоридз вылӧ да кыпыда дзизгисны.
Уна вожъяса да уна лапъяса пӧрысь акация ас гӧгӧрыс шыблаліс вуджӧръяс.
Кӧнсюрӧ вежӧдны заводитӧм коръяс пырыс тыдалыштісны енэжлӧн вежов-кельыдлӧз пятноясыс.
И енэжыслӧн, шондіыслӧн, туруныслӧн, мазіяслӧн да бобувъяслӧн тайӧ мойд сяма мирыс причудливӧя кысис ӧтлаӧ небӧглӧн мӧд, вымышленнӧй, миркӧд, приключениеяслӧн, дикӧй природалӧн, морт смеллунлӧн да благородстволӧн, сӧстӧм дружбалӧн да сӧстӧм радейтӧмлӧн миркӧд.
Корсюрӧ Валя пуктывліс небӧгсӧ да мечтательнӧя, дыр видзӧдіс енэжӧ акация лапъяс костӧд.
Мый йылысь сійӧ мечтайтіс?
Сійӧ ачыс эз тӧд.
Но, господьӧ енмӧ, кутшӧм долыд вӧлі сылы ӧтнаслы куйлыны вот тадзи тайӧ мойд сяма садъяс восьтӧм небӧгӧн!
«Буракӧ, ставныс мунісны, удитісны, — думайтіс сійӧ аслас школьнӧй ёртъяс йылысь, — и Олег, буракӧ, муніс».
Сійӧ дружитіс Кошевойкӧд, сідз жӧ кыдзи и бать-мамныс налӧн дружитісны.
«Да, ставныс вунӧдісны сійӧс, Валяӧс.
Олег муніс.
И Стёпка оз лок, тожӧ друг.
«Клянитча!»
Вот болтун!
Тӧдӧмысь, эсійӧ зонмыс кӧ эськӧ, коді сэки чеччыштіс грузӧвикӧ, — кыдзи сійӧс...
Сергей Тюленин...
Серёжка Тюленин, — эсійӧ зонмыс кӧ эськӧ клянитчис, сійӧ эськӧ сулаліс ас кыв вылас...»
И Валя представляйтіс нин асьсӧ Катриона местаын, а геройыс, Похищеннӧй, смел да благороднӧй мортыс, кажитчис сылы сійӧ том зоннас, коді войнас чеччыштіс машинаӧ.
Чувствуйтчис, мый сылӧн юрсиыс чорыд, и Валялы сэтшӧм окота вӧлі видлалыштны сійӧс.
«А кутшӧм нӧ сійӧ детинка, юрсиыс кӧ сылӧн нывкалӧн кодь небыд, детинкалӧн юрсиыс должен лоны чорыд...
Ак эськӧ, найӧ кӧ эськӧ некор эз воны, эсійӧ немечьясыс!» — думайтіс сійӧ зэв ыджыд шогӧн.
И бара сунліс небӧглӧн вымышленнӧй мирас да шондіӧн ойдӧдӧм садса мирӧ, кӧні вӧліны гӧна мазіяс да пемыдгӧрд бобувъяс.
Тадзи сійӧ колляліс быдса лун и мӧд лун асывнас бара босьтіс шальсӧ, пӧдушкасӧ, Стивенсонлысь томиксӧ да петіс садйӧ.
Тадзи сійӧ и кутас ӧні овны, акация улын садйын, мед кӧть мый сэсся эз вӧчсьы свет вылас...
Но сылӧн бать-мамыс эз вермыны овны татшӧм ногӧн.
И Мария Андреевна эз выдержит.
Сійӧ вӧлі нывбаба шума, дзоньвидза, тэрыб вӧраса, кыз вомдоръяса, гырысь пиньяса, гора гӧлӧса.
Оз, тадзи овны оз позь.
Сійӧ пасьтасис рӧмпӧштан водзын да муніс Кошевойяс ордӧ — тӧдмавны, карасӧсь найӧ али мунӧмаӧсь.
Кошевойяс олісны Садӧвӧй улича вылын, коді вӧлі помассьӧ парклӧн главнӧй ворота дорын. Найӧ олісны неыджыд стандартнӧй каменнӧй керкаджынйын, кодӧс сетӧма «Краснодонуголь» трест Олеглӧн дядьлы, Николай Николаевич Коростылевлы, либӧ дядя Колялы.
Керка мӧд джынъяс оліс семьянас велӧдысь, Мария Андреевналӧн сослуживецыс.
Черӧн керасьӧм шы кыліс Садӧвӧй улича кузя, и Мария Андреевналы кажитчис, мый тайӧ шыыс кылӧ Кошевойяс дворсянь.
Сылӧн кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс, и, дворӧ пыртӧдз, сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, кодкӧ оз-ӧ аддзы сійӧс, — быттьӧ сійӧ вӧчис мыйкӧ опаснӧйӧс да беззаконнӧйӧс.
Кузь гӧна сьӧд пон, коді куйліс гӧрд кывсӧ жарысла нюжӧдӧмӧн, кыпӧдчыштліс Мария Андреевна кокшы вылӧ, но, сійӧс тӧдӧм бӧрын, мыжа синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ: «Прӧстит, пӧ, сэтшӧм жар, абу весиг вынӧй тэныд бӧжӧн ӧвтыштны», да бӧр водіс му вылӧ.
Бабушка Вера Васильевна, ыджыд тушаа, косіник, омӧль, поткӧдліс пес, сӧнъяса кузь кияснас сійӧ вылӧ лэптывліс колунсӧ да сэтшӧм вынӧн сійӧс сатшкыліс пес чуркаӧ, мый сынӧдыс акнитӧмӧн да шутьлялігтыр петавліс бабушка морӧсысь.
Вӧлі тыдалӧ, мый бабушка оз на норась коскыс вылӧ, а гашкӧ, думайтіс, мый сійӧс татшӧм уджӧн и лечитнысӧ колӧ.
Чужӧмыс бабушкалӧн вӧлі ёна гожъялӧма, сьӧдасьӧма, омӧль, нырыс вӧсни, тіралысь нырбордъяса, — боксянь видзӧдігӧн сійӧ век вӧлі кажитчӧ Мария Андреевналы Алигьери Данте кодьӧн, кодлысь изображениесӧ Мария Андреевна аддзыліс «Божественнӧй комедиялӧн» революцияӧдзса уна тома изданиеысь.
Дзормыштны заводитчӧм читкыльяса рыжов-гӧрд юрсиыс кытшаліс бабушкалысь гожъялӧм чужӧмсӧ да лэччис сылы пельпомъяс вылас.
Бабушка пыр новлывліс вӧсньыдик рогӧвӧй сьӧд оправаа ӧчки, кодӧс вӧлі ньӧбӧма сэтшӧм важӧн, мый пель сайӧ крукаланыс ӧтар боксьыс вӧлі чегӧма нин важысла да оправа бердас кӧрталӧма сьӧд сунисӧн.
Но ӧні бабушка вӧлі ӧчкитӧм.
Сійӧ уджаліс особеннӧй — кыкпӧвста, куимпӧвста — вынӧн, пес плакаясыс грымакылігтыр лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Бабушкалӧн чужӧмыс дай сылӧн став мыгӧрыс быттьӧ висьталіс татшӧмтор: «Чӧрт эськӧ мед нуис тайӧ немечьяссӧ да чӧрт мед нуис тіянӧс ставнытӧ, поланныд кӧ ті немечьясысь!
Лучше ме кута тайӧ пессӧ поткӧдлыны... катш... катш...
И мед тайӧ пес плакаясыс, чӧртыс мед нуас, лэбӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ!
Да, лучше ме кута грымӧдчыны тайӧ пес плакаяснас, а ог унизитчы тіян моз.
А сиӧма кӧ меным та вӧсна пӧгибнитны, то, чӧрт мед менӧ нуас, ме пӧрысь нин и кулӧмысь ог пов... катш... катш...»
Бабушка Вералӧн колуныс сибдіс увйӧсь чуркаӧ; сійӧ друг шыбитіс чуркасӧ пельпом саяс да сэтшӧма шковгис чуркасӧ колун тыш вылас, мый чуркаыс сідзи и пасьмуні кыкпельӧ, да ӧтиыс тӧкӧтьӧ кок йывсьыс эз уськӧд Мария Андреевнаӧс.
Сэки сӧмын бабушка Вера аддзис Мария Андреевнаӧс, читкыртліс синъяссӧ, тӧдіс сійӧс, шыбитіс колунсӧ бокӧ да шуис аслас гора гӧлӧснас, коді, кажитчӧ, кыліс став улича пасьтаыс:
— А, Мария, кыдзи тэнӧ — Мария Андреевна!
Тайӧ делӧ, тайӧ бур, мый пыралін, эн зывӧкты!
А то нылӧй менам, Лена, коймӧд сутки нин пӧдушкаӧ юрсӧ сюйӧма да равзӧ белуга моз.
Ме сылы шуа: «Да мыйта жӧ синваыс тэын?»
Пыралӧй, пыралӧй...
Мария Андреевна и повзис сылӧн гора гӧлӧсысь, и ӧттшӧтш сійӧ быттьӧ сьӧлӧм сетіс сылы, — ӧд сійӧ и ачыс радейтліс гораа сёрнитны.
Но век жӧ сійӧ юаліс ньӧжйӧник да полігтырйи:
— А миян мунісны? — И индіс велӧдысь патера вылӧ.
— Ачыс муніс, а семьяыс тані, и тожӧ равзӧны-бӧрдӧны.
Гашкӧ, сёйыштанныд мекӧд?
Ме пуи свекласора сэтшӧм борщ, а некод оз кӧсйы сёйны.
Да, бабушка Вера, бӧбыль, век вӧлі важ кодьыс, повтӧм.
Сійӧ вӧлі сиктса столярлӧн ныв, рӧднас Полтавскӧй губернияысь.
Сылӧн мужикыс, чужлӧма Киевын, мастерӧвӧй-путиловец, первой мирӧвӧй война вылысь воис ёна ранитчӧмаӧн да овмӧдчис на сиктын.
Верӧссайӧ мунӧм бӧрас бабушка Вера петіс самостоятельнӧй туй вылӧ, вӧлі сиктын делегаткаӧн, уджаліс комнезамын *, сэсся пырис уджавны больничаӧ.
И мужикыслӧн кулӧмыс эз чег сійӧс, а вӧчис сійӧс ещӧ на самостоятельнӧйджыкӧн.
Ӧні сійӧ, збыль, эз нин уджав, а оліс пенсия вылын, но и ӧні на вермис, ковмыліс кӧ, кыпӧдлыны ассьыс гӧлӧссӧ.
Бабушка Вера вӧлі нин во дас кык партийнӧй.
* Комнезам — бедноталӧн комитет.
Елена Николаевна, Олеглӧн мамыс, куйліс крӧвать вылын кымыньӧн чукрасьӧм дзоридзӧсь платтьӧа, кӧмтӧм кокъяса, а сылӧн еджгов-русӧй пышнӧй кӧсаясыс, кодъясӧс пыр вӧлі гартлӧма юр вылас ыджыд мича причёскаӧ, ӧні вӧлі разьсьӧмаӧсь да тупкылісны пӧшти кокулӧдзыс сылысь став ичӧтик, том, мича да ён нывбабалӧн развитӧй формаяса тушасӧ.
Кор бабушка Вера да Мария Андреевна пырисны горничаӧ, Елена Николаевна лэптіс пӧдушка вылысь выражение сертиыс бур, тӧлка, небыд, пыктыштӧм синъяса, гырыськодь бандзибъяса бӧрдӧм чужӧмсӧ да горӧдӧмӧн уськӧдчис Мария Андреевналы сывъяс.
Найӧ кутчысисны, топӧдчисны мӧда-мӧд бердас, окасисны, бӧрддзисны, сэсся серӧктісны.
Найӧ вӧліны радӧсь, мый тайӧ шуштӧм лунъясас вермисны тадзи относитчыны ӧта-мӧд дінас, тадзи гӧгӧрвоны да юкны суӧм ыджыд шогсӧ.
Найӧ бӧрдісны и сералісны, а бабушка Вера, сӧна кияссӧ бокъясас пыкӧмӧн, довкйӧдліс аслас читкыльӧсь юрсиа Алигьери Дантелӧн кодь юрсӧ да долис:
— Вот йӧйяс кӧ, и йӧйяс: то бӧрдӧны, то сералӧны.
Серавнысӧ, быттьӧ и нинӧмысь на, а бӧрднытӧ ми эштам на ставным...
И тайӧ кадас нывбабаяс пельясӧдз уличасянь кыліс кутшӧмкӧ тешкодь, пыр ыдждысь шум, быттьӧ зэв уна моторъяслӧн жургӧм да понъяслӧн пыр жӧ содысь зэв скӧр увтчӧм, — кажитчис, мый став кар пасьталаыс дурмӧмаӧсь понъясыс.
Елена Николаевна да Мария Андреевна лэдзисны ёрта-ёртсӧ.
И бабушка Вера лэдзис кияссӧ, и сылӧн гожъялӧм омӧлик чужӧмыс кельдӧдіс.
Тадзи найӧ сулалыштісны мыйкӧ дыра да эз лысьтны аслыныс висьтавны, кутшӧм тайӧ шыяс, кӧть эськӧ найӧ и тӧдісны нин, кутшӧм шыяс тайӧ.
И друг куимнанныс — первой бабушка, сы бӧрся Мария Андреевна, сэсся Елена Николаевна — котӧрӧн петісны палисадникӧ да, сёрнитчытӧг гӧгӧрвоӧмӧн, кыдзи тайӧс колӧ вӧчны, котӧртісны эз калиткалань, а градъяс костӧд, подсолнухъяс пыр, забор пӧлӧн садитӧм жасмин кустъяс дорӧ.
Зэв уна машинаяслӧн пыр содысь шумыс кыліс кар улыс помланьсьыс.
Машинаяслӧн кӧлесаясыс йиркакылісны нин вольсалӧм пос кузя кӧнкӧ мӧдӧд вуджанін дорын, коді вӧлі оз тыдав тасянь.
И друг улича помас тыдовтчис вевттӧм руд легкӧвӧй машина да, чукыльтігас стеклӧяснас шондісянь югнитӧм бӧрын, ньӧжйӧник кутіс матыстчыны улича кузя жасмин кустъяс дорын сулалысь нывбабаяслань.
Машинаын веськыда, стрӧга, вӧрзьывтӧг пукалісны руд паськӧма, руд фуражкаяса военнӧйяс.
Тайӧ машина бӧрсяыс локтісны ещӧ некымын легкӧвӧй машина.
Найӧ кайисны вуджанінсянь улича вылӧ да ӧти бӧрся мӧд надзӧник матыстчисны талань, парклань.
Тайӧ машинаяс вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг Елена Николаевна аслас ичӧтик, кызіник чуньяса кияснас кватитіс первой ӧти кӧсасӧ, сэсся мӧдсӧ да кутіс гартлыны юр гӧгӧрыс.
Тайӧс вӧчис сійӧ зэв ӧдйӧ, дзик машинальнӧ да, кор казяліс, мый сылӧн абуӧсь ордас шпилькиясыс, важмозыс сулаліс места вылас да видзӧдіс улича вылӧ, кыкнан кинас кӧсаяссӧ юр вылас кутігтыр.
А Мария Андреевна горӧдыштіс, уськӧдчис жасмин кустсянь, код сайын сійӧ сулаліс, эз калиткалань уличаӧ, а керкалань.
Сійӧ гӧгӧртіс керкасӧ сыладорсяньыс, кӧні оліс велӧдысь, да мӧд калиткаӧд котӧрӧн петіс улича вылӧ, коді вӧлі параллельнӧй уличаыслы, кыті мунісны немечьяс.
Тайӧ уличаыс вӧлі тыртӧм, и таті Мария Андреевна котӧртіс гортас.
— Прӧстит, менам абу нин вынъясӧй тэнӧ подготовитны...
Крепитчы...
Тэныд колӧ пыр жӧ дзебсьыны...
Найӧ вермасны быд здукӧ воны миян уличаӧ! — висьталіс мужикыслы Мария Андреевна.
Сійӧ мӧдіс пӧдны, кисӧ пуктывліс сьӧлӧм бердас, но, кыдзи став дзоньвидза йӧзыс, сійӧ вӧлі сэтшӧма гӧрдӧдӧма да пӧсялӧма котӧртӧмсьыс, мый сылӧн ортсыса видыс некыдзи вӧлі оз лӧсяв тайӧ страшнӧй смыслыслы, мый йылысь сійӧ висьталіс.
— Немечьяс? — гусьӧник шуис Люся, и сы гӧлӧсын кыліс сэтшӧм не челядь сяма полӧм, мый Мария Андреевна друг ланьтіс, видзӧдліс нылыс вылӧ да шӧйӧвошӧмӧн чӧвтліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Кӧні Валя? — юаліс сійӧ.
Мария Андреевналӧн мужикыс сулаліс кельыд вомдоръяса да чӧв оліс.
— Ме висьтала, ме ставсӧ аддзылі, — зэв гусьӧник да збыльысь шуис Люся. — Сійӧ лыддьысис садйын, а кутшӧмкӧ детинка, ыджыд нин, чеччыштіс забор вомӧн.
Валя вӧлі куйлӧ, а сэсся пуксис, и найӧ пыр сёрнитісны, а сэсся Валя чеччыштіс кок йылас, и найӧ вуджисны забор вомӧн да котӧртісны.
— Кытчӧ котӧртісны? — сувтӧм синъясӧн юаліс Мария Андреевна.
— Парклань...
Шалльыс коли, и пӧдушкаыс, и книжкаыс.
Ме чайті, мый сійӧ пыр жӧ бӧр локтас, петі да понді караулитны, а сійӧ эз лок, и ме ставсӧ пырті керкаӧ.
— Господьӧй енмӧй... — шуис Мария Андреевна да сьӧкыда пуксис джоджас.
Дас сизимӧд глава
А бабушка Вера да Елена Николаевна пыр на сулалісны жасмин кустъяс пӧвстын да видзӧдісны, кыдзи аснаныс да асланыс йиркӧмӧн став уличасӧ тыртігмоз, чойсӧ кайигӧн омлялігтырйи, кыссисны ӧти бӧрся мӧд зэв гырысь, джуджыд, кузь грузӧвӧй машинаяс, кӧні радъясӧн пукалісны руд курткаяса, руд няйт пилоткаяса, пӧсялӧм, гожъялӧм, бусӧссьӧм немецкӧй салдатъяс, кодъяс кокъяс костаныс кутісны ружьеяс.
Лёкысь увтчигтырйи быд дворъяссянь машинаяс вылӧ усьласисны понъяс да чеччалісны сы гӧгӧр сук рыжӧй бус пӧвстын.
Воддза машинаясыс, кӧні вӧліны офицеръяс, воисны нин Кошевойяс керкадінса палисадник весьтӧ, кор нывбабаяс бӧрвылын друг кыліс лёкысь увтчӧм, и кузь гӧна сьӧд пон, гӧгрӧс чардби моз, подсолнухъяс костті лэбыштӧм бӧрын, чеччыштіс ляпкыдик палисадник забор вомӧн да, кыза омлялігтыр, чирӧм гӧлӧсӧн да гораа увтчигтыр, кыдзи увтчылӧны пӧрысь понъяс, кутіс йӧктыны воддза машина дорын.
Садь быртӧдзныс повзьӧм нывбабаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Налы кажитчис, мый ӧні лоӧ мыйкӧ страшнӧйтор.
Но нинӧм страшнӧйыс эз ло.
Машина муніс водзӧ, дзик парк дінас, да сувтіс «Краснодонуголь» трест здание дорӧ, кытчӧ сы бӧрся воалісны и мукӧд легкӧвӧй машинаяс.
Тайӧ кадас салдатъяс тыра грузӧвӧй машинаяс вӧліны нин став улича пасьтаыс.
Салдатъяс чеччышталісны машинаяс вылысь, веськӧдалісны кокъяссӧ, кияссӧ да, пельлы велавтӧм гораа, ёся сёрнитігтыр, пыралісны дворъясӧ, палисадникъясӧ, игӧдчисны ӧдзӧсъясӧ.
Кузь гӧна сьӧд пон шӧйӧвошӧмӧн сулаліс калитка дорын да неопределённӧя увтіс став улича тырнас.
Офицеръяс сулалісны трест здание дорын, куритчисны, денщикъяс пыртлісны зданиеас чемоданъяс.
Кызіник рушкуа да сэтшӧм вылӧдз лэптӧм лэба фуражкаа, мый сы дінын юрыслӧн эз нин вӧв некутшӧм значение, ичӧтик офицер распоряжайтчис машинаяс ректӧмӧн.
Лӧсявтӧм кузь кокъяса томиник офицер да зэв ыджыд тушаа, грубӧй ботинкияса да кельыд рыжӧй юрси вылас пилоткаа укшаль салдат тэрыба котӧртісны туй вомӧныс зданиеӧ, кӧні овліс Проценко.
Но минут мысти и офицер и салдатыс петісны сэтысь да ӧдйӧ кежисны орчча керкаса калиткаӧ.
Тайӧ орчча керкаас овлісны обкомса уджалысьяс жӧ, но найӧ некымын лун сайын мунісны патераса кӧзяеваыскӧд ӧтлаын.
Офицер да салдат петісны палисадникысь да мӧдӧдчисны Кошевойяс дворса калиткалань.
Но кор аддзис кузь гӧна сьӧд пон дзик реальнӧй врагӧс, коді локтіс веськыда сы вылӧ, да лёкысь увтчигтырйи уськӧдчис томиник офицер вылӧ.
Офицер сувтіс паськӧдӧм кузь кокъяс вылас, ёрччыштіс пинь пырыс, сэсся кыскис кобурасьыс револьвер да лыйис веськыда понйыслы.
Пон сутшкысис нырнас муӧ, никсігтыр кыссьыштіс неуна водзӧджык офицерлань да нюжӧдчис.
— Понтӧ виисны... мый бара сэсся лоӧ? — шуис бабушка Вера.
Трест зданиедінса офицеръяс бергӧдчылісны лыйӧм шы вылӧ, но, лыйӧм понсӧ аддзӧм бӧрын, бара кутчысисны асланыс удж бердӧ.
Ӧтка-ӧтка лыйӧм шыяс кывлісны то ӧтилаын, то мӧдлаын.
Офицер, сійӧс колльӧдысь зэв ыджыд тушаа, рыжӧй юра денщиккӧд, восьтӧ нин вӧлі Кошевойяс дворӧ калиткасӧ.
Бабушка Вера, веськыда да вӧрзьывтӧг ассьыс Алигьери Данте кодь юрсӧ кутігмоз, муніс налы паныд, а Елена Николаевна коли жасмин кустъяс пӧвстӧ, ачыс кыкнан кинас кутіс юр гӧгӧрыс гартлӧм еджгов-русӧй кӧсаяссӧ.
Аслас кузь кокъяс йылас офицер сувтіс бабушкалы паныд, и бабушкаыс кӧть и вӧлі тожӧ кузь тушаа, но офицер аслас кӧдзыд, былялӧм синъяснас видзӧдіс сы вылӧ вывсянь увлань да юаліс:
— Коді кутас петкӧдлыны тіянлысь патератӧ?
Сійӧ юаліс тайӧс да ассьыс видзӧдлассӧ бабушка вывсянь вештіс жасмин кустъяс пӧвстын кияссӧ лэптӧмӧн сулалысь Елена Николаевна вылӧ, а сэсся бара бабушка вылӧ.
— Мый нӧ тэ, Лена?
Мун, петкӧдлы, — падмыштліс да чирӧм гӧлӧсӧн шуис бабушка.
Елена Николаевна, кияснас кӧсаяссӧ кутыштігтыр, градъяс костті локтіс керкаланьыс.
Офицер мыйкӧ дыра чуймӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бара вештіс синъяссӧ бабушка вылӧ.
— Но? — еджыд синкымъяссӧ лэптыштлӧм бӧрын шуис сійӧ, и сылӧн том барчуклӧн чужӧмыс лои капризнӧйӧн.
Вӧвлытӧм посни воськовъясӧн бабушка пӧшти котӧртіс керкаланьыс.
Офицер да денщик мунісны сы бӧрся.
Кошевойяслӧн патераыс вӧлі куим жырйысь да кухняысь.
Кухнясянь вӧлі веськалан веськыда ыджыд жырйӧ, коді вӧлі столӧвӧйӧн. Тасянь кык ӧшинь видзӧдісны Садовӧй уличалы параллельнӧй улича вылӧ.
Тані жӧ сулаліс Елена Николаевналӧн крӧватьыс да диван, кӧні пырджык узьлывліс Олег.
Столӧвӧйсянь шуйгавывса ӧдзӧсыс нуӧдіс жырйӧ, кӧні оліс Николай Николаевич гӧтырыскӧд да кагаыскӧд.
Мӧд ӧдзӧсыс, веськыдвылас, нуӧдіс зэв ичӧтик жырйӧ, кӧні узьліс бабушка.
Тайӧ жырйыс вӧлі кухнякӧд орчча, кухняса плитаыс сулаліс буретш тайӧ жыр стен бокас.
Кор кухняын ломтывлісны плитасӧ, ичӧтик жырйын вӧлі терпитны позьтӧм жар, торъя нин гожӧмын.
Но бабушка, кыдзи и став сиктса старукаяс, радейтліс шоныдсӧ, а жарыс кӧ сійӧс вывті нин дӧзмӧдліс, сійӧ восьтывліс ӧшиньсӧ палисадникӧ, кӧні дзик ӧшинь улас вӧлі быдмӧны сирень кустъяс.
Офицер пырис кухняӧ, видзӧдліс гӧгӧр, сэсся, копыртчӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс кӧсякас, пырис столӧвӧйӧ, сулалыштіс, синъяссӧ гӧвкйӧдліс гӧгӧр.
Тыдалӧ, тані сылы сьӧлӧм вылас воис.
Жырсӧ вӧлі чистӧя белитӧма да чышкӧма-мыськӧма югъявтӧдз, краситӧм джоджъясас вольсалӧма гортса кыӧм сӧстӧм джодж дӧраяс, пызан вылын лым кодь еджыд пызан дӧра, сэтшӧм жӧ пододеяльник Елена Николаевна крӧвать вылын, а пӧдушкаясыс, ӧти-мӧдсьыс ичӧтджыкӧсь, вӧлі небыдӧсь да джуджыдӧсь да найӧс вӧлі вевттьӧма мыйӧнкӧ кружевнӧйӧн, воздушнӧйӧн.
Ӧшиньяс вылас сулалісны дзоридзьяс.
Офицер тэрыба пырис Коростылевъяс жырйӧ, ӧдзӧсӧдыс пыригӧн сідз жӧ копыртчыліс.
Елена Николаевна, коді весиг эз казявлы, кыдзи сійӧ шпилькиаліс кӧсаяссӧ, кольччис столӧвӧйӧ, ачыс нёровтчӧма ӧдзӧс кӧсяк бердӧ, пышнӧй еджгов-русӧй юрсиа юрсӧ чатӧртӧма.
А бабушка Вера муніс немеч бӧрся.
Тайӧ комнаткаыс, кӧні сулаліс ичӧтик письменнӧй пызан, сы вылын ӧкуратнӧй чернильнӧй прибор, пызан бокас ӧдзӧс кӧсякас, кӧрттув йылын, ӧшаліс рейсшина, куимсэрӧг да лекало, тожӧ сьӧлӧм вылас воис немечлы.
— <deu>Schӧn</deu>! — шуис сійӧ радпырысь.
Друг сійӧ казяліс идравтӧм крӧватьсӧ, код вылын куйліс Елена Николаевна, кор пырис Мария Андреевна.
Немеч тэрыба воськовтіс крӧвать дорӧ, пешкыльтіс эшкынсӧ, прӧстыняяссӧ, зывӧкпырысь, кык чуньнас лэптыштіс перинасӧ, копыртчис да нырнас кыскыштіс сынӧдсӧ.
— Лудік абу? — чукрасигтырйи юаліс сійӧ бабушкалысь.
— Лудік абу...
Абу, — шуис бабушка, кывсӧ кыдз позьӧ гӧгӧрвоанаджык вежньӧдлӧмӧн, да дӧзмӧмпырысь пыркнитіс юрсӧ.
— <deu>Schӧn</deu>, — шуис немеч да, ӧдзӧсӧд петігӧн юрсӧ копыртӧмӧн, бӧр муніс столӧвӧйӧ.
Бабушка жырйӧ сійӧ сӧмын пыраліс да крута бергӧдчис Елена Николаевналань.
— Тані кутас овны генерал барон фон Венцель, — шуис сійӧ. — Тайӧ кык жырсӧ освободитны, — сійӧ индіс столӧвӧй вылӧ да Коростылевъяс жыр вылӧ. — Тіянлы разрешайтчӧ овны тані, — сійӧ индіс бабушка Вералӧн жыр вылӧ. — Мый тіянлы колӧ тайӧ кык жырсьыс, босьтӧй ӧні...
Уберитны тайӧс, тайӧс, — зывӧкпырысь, кык чуньнас сійӧ пешкыльтіс лым кодь еджыд пододеяльниксӧ, эшкынсӧ, прӧстынясӧ Елена Николаевна крӧвать вылысь. — И эсійӧ жырсӧ сідзжӧ... уберитны...
Ӧдйӧ! — И сійӧ петіс жырйысь сысянь бокӧ шыбитчысь Елена Николаевна дінті.
— Лудік, шуӧ, абу?
Со вӧрӧгыд!..
Со мыйӧдз оліс пӧрысьӧ-нэмӧ бабуся Вера! — гора ёсь гӧлӧсӧн шуис бабушка. — Лена!
Кынмин тэ места вылад, али мый? — дӧзмӧмпырысь шуис сійӧ. — Колӧ жӧ ставсӧ уберитны эсійӧ бароныслы, мед сылӧн бугыльясыс петісны!
Пальӧдчышт неуна.
Тайӧ жӧ, гашкӧ, миян удача, мый барон миян ордӧ локтӧ, гашкӧ, сійӧ абу сэтшӧм дур, кутшӧмӧсь мукӧдыс...
Елена Николаевна чӧв олігтырйи тубраліс ассьыс вольпасьсӧ, нуис бабушка жырйӧ да сэсся эз нин петав сэтысь.
А бабушка Вера уберитіс вольпасьсӧ пиыс да невестка жырсьыс, идраліс стенъяссьыс да пызан вывсьыс пиыслысь да Олег внукыслысь фотографияяссӧ камодас («медым эз юасьны, коді да коді») да аслас жырйӧ нуаліс ассьыс да нылыслысь бельёсӧ да платтьӧяссӧ («медым не пыравны нин на дінӧ, сир пинь горшаныс!»).
Но век жӧ бабушкаӧс мучитіс любопытство, сылы эз пукавсьы, и сійӧ петіс ывлаӧ.
Калиткаті бара мыччысис ыджыд тушаа, рыжӧй юра да кыз чужӧм вылас рыжӧй беринъяса денщик, коді кыкнан киас вайис кучик чехолъяса кузь, паськыд да плавкӧс чемоданъяс.
Сы бӧрся салдат вайис оружие — куим автоматическӧй ружье, кык маузер, эзысь пуртӧса сабля, и ещӧ кык салдат вайисны: ӧтиыс — чемодан, а мӧдыс — неыджыд сьӧкыд радиоприёмник.
Бабушка Вера вылӧ видзӧдлытӧг найӧ пырисны керкаӧ.
И тайӧ здукас калиткаӧд палисадникӧ пырис кузь тушаа, омӧлик, пӧрысь, сӧстӧма мыськӧм да чукырӧсь чужӧма, ыджыд кадыка генерал, сійӧ вӧлі неуна бусӧссьыштӧм, югъялысь, векньыдик ботинкиа да вывлань ёна лэптӧм джуджыд лэбъя фуражкаа. Сійӧс колльӧдіс кузь кока офицер, коді копыртӧма юрсӧ да локтіс сы бӧрвылын матын.
Генерал вӧлі лампасъяса диагоналевӧй руд брюкиа да пемдӧм зарни кизьяса, сьӧд воротника френча. Воротниксӧ петлицаясыслӧн гӧрд поле вывтіыс вӧлі мичмӧдӧма пальмовӧй зарниа лапъясӧн.
Мунігас генерал вылын кутіс кузь сьыліа, дзор кӧсичаяса векньыдик кузь юрсӧ да мыйкӧ ярскӧба висьтавліс.
А офицер, юрсӧ копыртӧмӧн, муніс неуна бӧрынджык да почтительнӧя кыйис сылысь быд кыв.
Палисадникӧ пырӧм бӧрын генерал сувтіс, бергӧдлыштіс кузь гӧрд сьыліа юрсӧ, да сэки лои дзик дзодзӧг кодь, медся нин сы вӧсна, мый джуджыд лэбъя фуражкаыслӧн кузь кӧзырёкыс вӧлі чургӧдчӧма водзлань.
Генерал видзӧдліс гӧгӧр, и сылӧн кынмӧма кодь чужӧм вылас нинӧм эз тӧдчы.
Кос чуньяса да векньыдик кимӧдза кинас сійӧ вӧчис кытш, быттьӧкӧ лёктор туналіс ставыслы, мый аддзис синъяснас, да мыйкӧ нурбыльтіс.
Офицер ещӧ на улӧджык копыртіс юрсӧ.
Бабушка Вера дінті мунігӧн генералсянь ӧвтыштіс унасикас парфюмерия дукӧн. Генерал видзӧдліс бабушка вылӧ быгалӧм, васӧд мудз синъяснас да пырис керкаӧ, пыригас копыртліс юрсӧ, медым эз зурась ӧдзӧс куричас.
Кузь кока том офицер сетіс знак кильчӧ дорын сулалысь салдатъяслы, медым найӧ эз мунны, да пырис генерал бӧрся, а бабушка Вера коли ывлаӧ.
Кымынкӧ минут мысти офицер петіс, сетіс салдатъяслы кутшӧмкӧ распоряжение да та дырйи дзик генерал моз жӧ ӧвтыштіс палисадниклань.
Салдатъяс бергӧдчисны места вылас, котшнитісны каблукъяснас да ӧта-мӧд бӧрсяыс петісны палисадникысь, а офицер бӧр пырис керкаӧ.
Град йӧрын подсолнухъяс ёна нин вӧлі копыртӧмаӧсь ассьыныс зарни юръяссӧ рытыввывлань, кузь вуджӧръяс нюжӧдчисны градъяс вылӧ.
Уличасянь жасмин кустъяс сайсянь кыліс бокӧвӧй йӧзлӧн гора сёрни да серам, веськыдвылын вуджанінын пыр на жургисны моторъяс, то ӧтарсянь, то мӧдарсянь кылісны лыйсьӧм шыяс, понъяслӧн лявзӧм, курӧгъяслӧн котсьӧм.
Бабушка Вералы тӧдса нин кык салдат бара тыдовтчисны калитка дорын.
Кианыс налӧн вӧліны тесакъяс.
Бабушка эз на удит весиг думыштны, мый вылӧ налы колӧ тайӧ тесакъясыс, кыдзи кыкнан салдатыс — ӧтикыс калиткасянь ӧтарладорӧдыс, мӧдыс мӧдарладорӧдыс — кутісны керавны забордорса жасмин кустъяс.
— Да мый нӧ ті вӧчанныд, да мыйӧн нӧ тайӧ тіянлы мешайтӧ? — эз вермы кутчысьны бабушка да, юбканас шевкйӧдлігтырйи, уськӧдчис салдатъяс вылӧ. — Тайӧ жӧ дзоридзьяс, тайӧ жӧ мича дзоридзьяс!
Да мыйӧн нӧ найӧ тіянлы мешайтӧны? — скӧрысь шуаліс сійӧ да уськӧдчыліс то ӧти салдатланьыс, то мӧдланьыс; ачыс муртса вермис кутчысьны, медым не кутчысьны налы юрсианыс.
Чӧв олігтыр, сы вылӧ видзӧдтӧг, ныръяснаныс чушкигтырйи салдатъяс кералісны кустъяс.
Сэсся ӧтиыс мыйкӧ шуис аслас ёртыслы, — найӧ кыкнанныс серӧктісны.
— Ещӧ сералӧны, — зывӧкпырысь шуис бабушка.
Салдат веськӧдчис, соснас чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ, нюмъялігтыр видзӧдліс бабушка вылӧ да шуис немецкӧй ногӧн:
— Тайӧ приказ вывсянь.
Военнӧй колантор.
Аддзанныд, быдлаын кералӧны. — И тесакнас сійӧ индіс орчча керкаса палисадник вылӧ.
Бабушка эз гӧгӧрво салдатлысь висьталӧмсӧ, но видзӧдліс сылань, кытчань салдат индіс тесакнас, да аддзис, мый орчча керкаса палисадникас, и сы сайын водзын, и сы бӧрвылын, — быдлаын немецкӧй салдатъяс кералісны пуяс да кустъяс.
— Партизанъяс — уп! уп! — пондыліс гӧгӧрвоӧдны немецкӧй салдат, лажыньтчис куст сайӧ, нюжӧдіс кыз гыжъяса, няйт водз чуньсӧ да петкӧдліс, кыдзи партизанъяс тайӧс вӧчӧны.
Бабушка друг ставнас слабмис, ӧвтыштіс кинас, муніс салдатъяс дорысь да пуксис кильчӧ вылас.
Калитка дорын тыдовтчис салдат еджыд пӧварскӧй шапкаа да еджыд халата, код увті вӧлі тыдалӧны сылӧн руд гач помъясыс да пу пӧдӧшваа грубӧй ботинкиыс.
Ӧти киас сійӧ вайис ыджыд гӧгрӧс кӧрзинка, кӧні зёлькакыліс дозмук, а мӧд киас — ыджыд алюминиевӧй кастрюля.
Сы бӧрся локтіс ещӧ салдат няйтӧсь руд курткаа да ас водзас вайис мыйкӧ ыджыд мискаын.
Бабушка дінті найӧ мунісны кухняӧ.
Немвиччысьтӧг, быттьӧкӧ мӧд мирысь чепӧсйӧм, керкаысь кылісны музыкалӧн шыяс, трачкӧдчӧм, дзивгӧм, немецкӧй сёрни, сэсся бара трачкӧдчӧм да дзивгӧм да бара музыкалӧн шыяс.
Улича кузяыс быдлаысь салдатъяс кералісны палисадникъяс, и регыд мысти и шуйгавывлань и веськыдвывлань кутіс тыдавны мӧд вуджанінсянь паркӧдз, воссис став уличаыс, кыті шӧйтісны немецкӧй салдатъяс да живъялісны мотоциклетъяс.
Горничасянь бабушка бӧрладорын друг кыліс ылысса, нежнӧй музыка.
Кӧнкӧ зэв ылын Краснодонсянь муніс спокойнӧй, лӧнь олӧм, дзик мӧдпӧлӧс, чуждӧй сылы, мый вӧчсис тані.
Йӧз, кодъяслы вӧлі ворсӧны тайӧ музыкасӧ, олісны ылын войнаысь, тайӧ салдатъяссяньыс, кодъяс шӧйтісны уличаяс кузя да кералісны палисадникъяс, и бабушка Верасянь.
И, тыдалӧ, тайӧ олӧмыс вӧлі ылысса да чуждӧйӧн салдатъясыслы, кодъяс кералісны кустъяссӧ палисадникъясын, сы вӧсна мый салдатъяс эз лэптывны юръяснысӧ, эз сувтыштлыны, эз кывзыштны, ни ӧти кыв эз шуны ӧта-мӧдныслы тайӧ музыка йывсьыс.
Найӧ кералісны палисадникысь став пуяссӧ да кустъяссӧ дзик ӧшинь бердӧдзыс бабушка Вера жыр дорысь, кӧні ӧтнас, чӧв олігтыр пукаліс Елена Николаевна, и заводитісны сійӧ жӧ тесакъяснас керавны вуж бердӧдыс подсолнухъяссӧ, кодъяс вӧлі копыртӧмаӧсь ассьыныс зарни юръяссӧ рытыввывлань.
Найӧ кералісны и тайӧ подсолнухъяссӧ, и сэки гӧгӧр лои дзик нин сӧстӧм, и партизанъяслы некысянь нин вӧлі вӧчны ассьыныс «уп-упсӧ».
Дас кӧкъямысӧд глава
Разнӧй войскаысь немецкӧй салдатъяс да офицеръяс рытывбыд воалісны да занимайтісны карса став районъяссӧ, сӧмын ыджыд «Шанхай» да посни «шанхайчикъяс» да ылысса район «Гулю позъяс» да Деревяннӧй улича, кӧні оліс Валя Борц, вӧліны займиттӧмӧсь на.
Кажитчис, став карыс, кодлӧн уличаяс вылас эз тыдавны татчӧс олысьясыс, тырӧма вӧлі няйт руд рӧма мундиръясӧн, сэтшӧм жӧ пилоткаясӧн да германскӧй эзысь кутша фуражкаясӧн.
Руд мундиръяс разӧдчалісны дворъясӧ да град йӧръясӧ; найӧс позьӧ вӧлі аддзыны керка ӧдзӧсъяс дорысь, сарайяс, амбаръяс, кладӧвӧйяс дорысь.
Уличасӧ, кӧні олісны Осьмухинъяс да Земнуховъяс, первой займитіс грузӧвикъясӧн воысь пехота.
Тайӧ уличаыс вӧлі тырмымӧн паськыдӧн сы вылӧ, медым сувтӧдавны сэтчӧ грузӧвикъяс.
Но сӧветскӧй авиацияысь полӧм вӧсна салдатъяс, асланыс начальникъяс тшӧктӧм серти, быдлаын жуглісны ляпкыдик заборъяс, медым машинаясыс кокньыда вермисны пырны дворӧ керкаяс да керкабердса стрӧйбаяс сайӧ.
Джуджыд кузь грузӧвик, кытысь чеччышталісны нин салдатъясыс, бӧрӧн мунӧмӧн да моторнас шумитігтырйи, литӧй шинаяса аслас зэв гырысь кыкпӧвста кӧлесаяснас кайис Осьмухин керкаса палисадник вылӧ.
Заборыс руз-размуні.
Дом дорсьыс дзоридзьяс да клумбаяс лямӧдалігтыр, сынӧдсӧ бензин дукӧн тыртігмоз да равзігтырйи грузӧвик бӧрӧн пырис Осьмухинъяс дворӧ да сувтіс стен дорас.
Сьӧдасьӧм збодер ефрейтор, водзлань чурвидзысь чорыд сьӧд уска, чорыд сьӧд юрсиа, коді плеш вылас лэдзӧм пилотка улас войлок моз куйліс сылӧн кӧсичаяс да балябӧж бердас, кокнас восьтіс ӧдзӧссӧ посводзас, посводзсяньыс передньӧяс да салдат чукӧркӧд пырис Осьмухинъяс патераӧ.
Елизавета Алексеевна да Люся, ӧта-мӧдныскӧд зэв ӧткодьӧсь, лӧсявтӧм веськыда пукалісны Володя крӧвать дорын.
Волнуйтчигтырйи да гортсаыслы волнуйтчӧмсӧ не петкӧдлыны зілигтыр Володя куйліс, щӧкаӧдзыс прӧстыняӧн вевттьысьӧмӧн, да зумыша видзӧдіс векньыдик коричневӧй синъяснас.
Но кор посводзын кыліс тайӧ йиркӧдчӧмыс да мыччысисны няйт да пӧсялӧм чужӧмъяс ефрейторлӧн да салдатъяслӧн передньӧйын, кытчӧ ӧдзӧсыс вӧлі восьса, Елизавета Алексеевна тэрыба чеччис да, чужӧм вылас сылы лӧсялана решительнӧй выражениеӧн, веськыд, тэрыб, петіс немечьяс дінӧ.
— Зэв лӧсьыд, — шуис ефрейтор да гажаа серӧктіс, ачыс веськыда нахальнӧя, но дружелюбнӧя видзӧдіс Елизавета Алексеевна чужӧм вылӧ. — Тані кутасны овны миян салдатъяс...
Сӧмын кык-куим вой.
<deu>Nur zweі oder dreі Nachte</deu>.
Зэв лӧсьыд.
Салдатъяс сулалісны сы бӧрвылын да чӧв олігтыр, нюмъявтӧг видзӧдісны Елизавета Алексеевна вылӧ.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ жырйӧ, кӧні найӧ пырджык олісны Люсякӧд.
Сійӧ ещӧ немечьяс вотӧдз на решитіс, немечьяс кӧ сувтасны на ордӧ овны, вуджны Володя жырйӧ, медым ставныслы лоны ӧтлаын.
Но ефрейтор эз прӧйдит тайӧ жырас, весиг эз видзӧдлы сэтчӧ, — сійӧ восьса ӧдзӧс пыр видзӧдіс Люся вылӧ, коді веськыда, вӧрзьывтӧг пукаліс Володя крӧвать дорын.
— О! — гажаа Люсялы нюммунӧм бӧрын да кӧзырнитӧм бӧрын горӧдіс ефрейтор. — Тіян вок? — Сійӧ грубӧя индіс чуньнас Володялань. — Сійӧ ранитчӧма?
— Абу, — гӧрдӧдіс да шуис Люся, — сійӧ висьӧ.
— Нылыс сёрнитӧ немеч кывйӧн! — Ефрейтор, сералігтырйи, бергӧдчис салдатъяслань, кодъяс важмозыс нюмъявтӧг сулалісны передньӧйын. — Ті кӧсъянныд соссьыны, мый тіян вокныд гӧрд салдат либӧ партизан да мый сійӧ ранитчӧма, но ми тайӧс век вермам прӧверитны, — нюмъялігтыр шуаліс ефрейтор, аслас югъялысь сьӧд синъяснас Люсякӧд ворсӧдчигтыр.
— Абу, абу, сійӧ велӧдчысь, сылы сӧмын на дас сизим арӧс, сійӧ куйлӧ операция бӧрын, — волнуйтчигтыр вочавидзис Люся.
— Энӧ полӧй, ми огӧ вӧрзьӧдӧй тіянлысь воктӧ, — Люсялы нюммунӧм бӧрын да сылы бара кӧзырнитӧм бӧрын шуис ефрейтор да видзӧдліс жырйӧ, кодӧс индіс Елизавета Алексеевна. — Зэв лӧсьыд!
А тайӧ ӧдзӧсыс кытчӧ? — юаліс сійӧ Елизавета Алексеевналысь да, вочакывсӧ виччысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ кухняӧ. — Зэв бур!
Пыр жӧ ломтыны.
Тіян эмӧсь курӧгъяс?..
Кольк, кольк! — И сійӧ бурпырысь, бӧб веськыдлунӧн серӧктіс.
Вӧлі весиг шензяна, мый сійӧ висьталіс буретш сійӧс, мый война мунігчӧж вӧлі немечьяс йылысь анекдотъясын висьталанторйӧн, мый позьӧ вӧлі кывны очевидечьяссянь, лыддьыны газетнӧй корреспонденцияясысь да карикатураяс улын гижӧдъясысь.
Но сійӧ висьталіс буретш тайӧс.
— Фридрих, вай заводит лӧсьӧдны сёйны. — И сійӧ салдатъяскӧд пырис жырйӧ, кодӧс индіс сылы Елизавета Алексеевна, и став керкаыс тыри серамӧн да сёрниӧн.
— Мама, тэ гӧгӧрвоин?
Найӧ корӧны колькъяс да тшӧктӧны ломтыны пач, — шӧпнитіс Люся.
Елизавета Алексеевна чӧв олігтыр пыр на сулаліс передньӧйын.
— Тэ гӧгӧрвоин, мама?
Гашкӧ, ме пырта пессӧ.
— Ме ставсӧ гӧгӧрвои, — вӧрзьывтӧг шуис мамыс кыдзкӧ зэв нин спокойнӧя.
Олӧмакодь нин, водзӧ ёна чургӧдчӧм улыс черлыа салдат, кодлӧн пилотка увсьыс синкымӧдзыс вӧлі тӧдчӧ вурыс, петіс жырйысь.
— Тайӧ тэ Фридрихыс? — спокойнӧя юаліс Елизавета Алексеевна.
— Фридрих?
Тайӧ ме Фридрих, — зумыша шуис салдат.
— Петалам... отсалан меным пес пыртны...
А кольксӧ ме тіянлы ачым сета.
— Мый? — эз гӧгӧрво да юаліс немеч.
Но Елизавета Алексеевна индіс сылы кинас да петіс посводзӧ.
Салдат сы бӧрся.
— Да, — Люся вылӧ видзӧдтӧг шуис Володя. — Пӧдлав ӧдзӧссӧ.
Люся пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, чайтіс, мый Володя кӧсйӧ мыйкӧ сылы висьтавны.
Но кор сійӧ бӧр воис крӧвать дорӧ, Володя куйліс куньӧм синъясӧн да чӧв оліс.
И тайӧ здукас ӧдзӧс дорын, таркӧдчытӧг, мыччысис ефрейтор, коскӧдзыс пасьтӧм, ставыс гӧна, сьӧд, киас кутӧ майтӧг доз да пельпом вомӧныс пуктӧма кичышкӧд.
— Кӧні тіян мыссян дозныд? — юаліс сійӧ.
— Мыссян дозйыс миян абу, ми мӧда-мӧдлы киськалам ывлаын кружкаысь, — шуис Люся.
— Кутшӧм дикость! — Ефрейтор гажаа видзӧдліс Люся вылӧ, паськӧдіс кыз подметкиа вушйӧм ботинкиа кокъяссӧ. — Кыдзи тэнад нимыд?
— Людмила.
— Кыдзи?
— Людмила.
— Ог гӧгӧрво... <ns>Лю... Лю...</ns>
— Людмила.
— О! <deu>Luіse</deu>! — радпырысь горӧдіс ефрейтор. — Ті сёрнитанныд немецкӧй ногӧн, а мыссянныд кружкаысь, — зывӧкпырысь шуис сійӧ. — Зэв лёк.
Люся чӧв оліс.
— А тӧвнас? — горӧдіс ефрейтор. — Ха-ха!..
Кутшӧм дикость!
Сідзкӧ, киськалыштӧй кӧть меным!
Люся чеччис да воськовтіс ӧдзӧслань, но ефрейтор важмозыс сулаліс ӧдзӧс шӧрын, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, сьӧд гӧна, да нюмъялігтыр веськыда видзӧдіс Люся вылӧ.
Люся сувтіс сы водзӧ, юрсӧ лэдзӧмӧн, да гӧрдӧдіс.
— Ха-ха!.. — Ефрейтор сулалыштіс ещӧ неуна да сетіс сылы туйсӧ.
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ.
Володя, коді гӧгӧрвоис налысь сёрнисӧ, куйліс синъяссӧ куньӧмӧн да став виръяйнас чувствуйтіс сьӧлӧмыслысь ёна тіпкӧмсӧ.
Сійӧ кӧ эськӧ эз вись, сійӧ эськӧ ачыс вермис кисьтыштны немечлы Люся пыдди.
Сылы вӧлі яндзим сознавайтны униженнӧй положениесӧ, кытчӧ веськалісны сійӧ ачыс да сылӧн став семьяыс да кыдзи ковмас ӧні овны, и сійӧ куйліс тіпкысь сьӧлӧмӧн, куньса синъясӧн, медым эз казявны сылысь состояниесӧ.
Сійӧ кыліс, кыдзи кӧрттувйӧн тувъялӧм сьӧкыд ботинкияса немецкӧй салдатъяс ветлӧдлісны передньӧй пыр ывлаӧ да бӧр.
Мамыс мыйкӧ шуис кильчӧ вылын аслас резкӧй гӧлӧснас, прӧйдитіс кухняӧ, туфлинас чушйӧдлігтыр, да бара петіс кильчӧ вылӧ.
Люся шумтӧг пырис жырйӧ да ас бӧрсяыс пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ, — мамыс вежӧма сійӧс.
— Володя!
Страстьыс кутшӧм, — тэрыба кутіс вашкӧдны Люся. — Заборъяссӧ гӧгӧр ставсӧ жуглӧмаӧсь.
Цветникъяс ставсӧ талялӧмаӧсь да став дворъясыс тырӧмаӧсь салдатъясӧн.
Тойяс пыркӧдӧны дӧрӧмъяссьыс.
А веськыда миян кильчӧ водзын, дзик пасьтӧмӧсь, киськасьӧны ведраысь кӧдзыд ваӧн.
Менӧ тӧкӧтьӧ эз восӧд.
Володя куйліс, синъяссӧ восьтытӧг, да чӧв оліс.
Ывлаын кутіс котсыны курӧг.
— Миян курӧгъяслысь Фридрих юръяссӧ кералӧ, — немвиччысьтӧг издевайтчан гӧлӧсӧн шуис Люся.
Чушкакылігтыр да вомнас быдсяма мукӧд шыяс ымзігтыр ефрейтор, — тыдалӧ, сійӧ мунігмозыс чышкасис кичышкӧдӧн, — прӧйдитіс передньӧй пыр жырйӧ, да мыйкӧ дыра сэні кыліс сылӧн зэв здоров мортлӧн гора, кыпыд гӧлӧсыс.
Елизавета Алексеевна мыйкӧ вочавидзис сылы.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ пырис Володя жырйӧ, вайис гартыштӧм вольпась да пуктіс сійӧс пельӧсӧ.
Кухняын мыйкӧ пӧжалісны, жаритісны, весиг пӧдлалӧм ӧдзӧс пыр кыліс жаритӧм дукыс.
Патера лои проходнӧй дворӧн — быд здукӧ кодкӧ воліс либӧ мунліс.
Кухнясянь, и дворсянь, и жырсянь, кытчӧ овмӧдчис ефрейтор салдатъяскӧд, кыліс немецкӧй сёрни, серам.
Люся, кодлӧн вӧліны способностьяс кывъяс велӧдны, школа помалӧм бӧрын война мунігӧн дзонь во специальнӧ занимайтчис: немецкӧй, французскӧй да английскӧй кывъясӧн, — сійӧ мечтайтіс пырны Мӧскуаса суйӧрсайса кывъяс кузя институтӧ, медым коркӧ бӧрынджык лои позянлун мунны дипломатическӧй удж вылӧ.
Люся кӧсйытӧг кыліс да гӧгӧрвоис унатор тайӧ салдатскӧй сёрнияссьыс, кӧні частӧ кылісны грубӧй кывъяс либӧ шуткаяс.
— А, муса друг, Адам!
Здорово, Адам, мый тайӧ тэнад?
— Порсь гос по-украински.
Ме кӧсъя пырны тіянлы пайӧ.
— Зэв бур!
Тэнад эм коньяк?
Абу?
Кутам юны, hoі’s der Teufel, роч водка!
— Висьталӧны, эсійӧ улича помас пӧ кутшӧмкӧ стариклӧн эм ма.
— Ме ыстыла Гансхенӧс.
Колӧ пӧльзуйтчыны случайӧн.
Чӧрт тӧдӧ, дыр-ӧ ми тані кутам овны да мый миянӧс виччысьӧ водзын.
— А мый миянӧс виччысьӧ водзын?
Миянӧс виччысьӧны Дон да Кубань.
А гашкӧ, Волга.
Уверяйта тэнӧ, сэні оз ло омӧльджык.
— Тані ми, <rus>по крайней мере</rus>, ловъяӧсь!
— Мед пропадитасны тайӧ проклятӧй из шом районъясыс!
Тӧв, бус либӧ няйт, да быд морт видзӧдӧ тэ вылӧ кӧин моз.
— А кӧні нӧ найӧ видзӧдісны тэ вылӧ меліасӧ?
И мыйла тэ чайтан, мый ваян налы шуд?
Ха-ха!..
Кодкӧ пырис передньӧйӧ да шуис нывбабалӧн кодь чирӧм гӧлӧсӧн:
— <deu>Heіl Hіtler</deu>!
— Тьпу чӧрт, тайӧ Петер Фенбонг!
<deu>Heіl Hіtler</deu>!..
Ах, <deu>verdammt noch mal</deu> *, ми тэнӧ сьӧд паськӧмнас эгӧ на аддзылӧй!
Ноко, петкӧдчыв...
Видзӧдлӧй, ребята, Петер Фенбонг!
Думыштны сӧмын, ми эгӧ аддзысьлӧй самӧй границасяньыс.
*Будь проклят (<ns>немецк.</ns>)
— Позьӧ думыштны, ті, збыль, меысь гажтӧмчӧмныд, — шпыньмунӧмӧн вочавидзис тайӧ нывбаба гӧлӧсыс.
— Петер Фенбонг!
Кытысь тэ усин?
— Лучше шу — кытчӧ?
Миянӧс назначитісны тайӧ розяс.
— А кутшӧм тайӧ значок тэнад морӧсад?
— Ме ӧні ротенфюрер нин.
— О-о!
Абу прӧстӧ тэ кызӧмыд.
Тыдалӧ, СС частьясад бурджыка вердӧны!
— Но сійӧ, тыдалӧ, важмозыс на узьлӧ паськӧмӧн да оз мыссьывлы, ме тайӧс дук сертиыс кыла.
— Некор эн шутит сідзи, медым бӧрыннас каитчыны, — киргыштіс нывбаба гӧлӧс.
— Прӧстит, дона Петер, но ӧд ми важ ёртъяс.
Сідз ӧд?
Мый нӧ сэсся кольӧ салдатлы, оз кӧ позь и шутитыштны!
Кыдзи тэ веськалін миян ордӧ?
— Ме корся патера.
— Тэ корсян патера?!
Тіянлы век сюрӧны медбуръясыс.
— Ми займитім больнича, тайӧ зэв ыджыд здание.
Но меным колӧ патера.
— Ми тані сизимӧн.
— Ме аддза...
Wіe dіe Herіnge!*
*Сельди моз! (<ns>немецк.</ns>)
— Да, ӧні тэ вывлань каян.
Но век жӧ эн вунӧд важ ёртъястӧ.
Пыравлыв, кытчӧдз ми танӧсь.
Баба гӧлӧса морт мыйкӧ чипӧстіс воча, ставныс серӧктісны.
Кӧрттувйӧн тувъявлӧм ботинкияснас сьӧкыда тувччалігтырйи сійӧ петіс.
— Тешкодь морт, тайӧ Петер Фенбонгыс!
— Тешкодь?
Сійӧ вӧчӧ аслыс карьера, и сійӧ прав.
— Но тэ аддзылін сійӧс коркӧ кӧть эн пасьтӧг нин, а шуам, улыс дӧрӧм кежсьыс?
Сійӧ некор оз мыссьывлы.
— Ме чайта, мый сылӧн яйыс аняӧсь, кодъясӧс сійӧ яндысьӧ петкӧдлыны.
Фридрих, регыд тэнад сэні?
— Меным колӧ лаврӧвӧй лист, — зумыша шуис Фридрих.
— Тэ думайтан, мый делӧыс мунӧ помлань, да кӧсъян водзвыв кыны аслыд победительлысь венок?
— Помыс оз волы, сы вӧсна мый ми воюйтам став светыскӧд, — зумыша шуис Фридрих.
Елизавета Алексеевна пукаліс ӧшинь дорын, ӧти гырддза вылас лэдзчысьӧмӧн, да мыйкӧ думайтіс.
Ӧшиньсяньыс сылы вӧлі тыдалӧ рытъя шондіӧн югдӧдӧм ыджыд пустырь.
Пустырыслӧн ылысса помас, на керкасянь бокланьынджык, сулалісны торйӧн кык еджыд каменнӧй здание: ӧтиыс, ыджыдджыкыс, — Ворошилов нима школа, мӧдыс, ичӧтджыкыс, — детскӧй больнича.
И школасӧ, и больничасӧ вӧлі эвакуируйтӧма, и зданиеясыс вӧліны тыртӧмӧсь.
— Люся, видзӧдлы, мый нӧ тайӧ? — друг шуис Елизавета Алексеевна да чужӧмнас ляскысис стеклӧ бердӧ.
Люся котӧртіс ӧшинь дорӧ.
Буса туй кузя, коді нюжӧдчӧма шуйгавылын пустырь вомӧн тайӧ кык здание дортіыс, — тайӧ туй кузяыс кыссисны уна йӧз.
Первойсӧ Люся весиг эз гӧгӧрво, кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс.
Мужчинаяс да нывбабаяс сьӧдов халатъясаӧсь, шапкатӧм-чышъянтӧм юръясаӧсь довгисны туй кузя, мукӧдыс муртса дзурликтісны кӧстыльяс вылын, мукӧдыс асьныс муртса лэпталісны кокъяссӧ да нӧсилкаяс вылын нуисны нето висьысьясӧс, нето раненӧйясӧс.
Еджыд кӧсынкаяса да халатъяса нывбабаяс да прӧстӧ карса олысьяс асланыс быдлунъя паськӧмъясаӧсь нуисны мыш саяныс сьӧкыд нопъяс.
Тайӧ йӧз чукӧрыс локтіс туй кузя карлӧн сійӧ юкӧнсьыс, коді эз тыдав ӧшиньсянь.
Йӧз чукӧрмалісны детскӧй больничаса главнӧй вход дінӧ, кӧні гырысь параднӧй ӧдзӧсъяс дорын ноксисны еджыд халатъяса кык нывбаба, зілисны восьтыны ӧдзӧссӧ.
— Тайӧ карса больничаысь висьысьяс!
Найӧс прӧстӧ вӧтлӧмаӧсь, — шуис Люся. — Тэ кывлін?
Тэ гӧгӧрвоин? — вокыслань бергӧдчӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Да, да, ме кывлі, ме пыр жӧ думышті: а кыдзи нӧ висьысьясыс?
Ӧд ме сэні куйлі.
Сэні ӧд раненӧйяс вӧліны! — волнуйтчигтырйи висьталіс Володя.
Мыйкӧ дыра Люся да Елизавета Алексеевна видзӧдісны, кыдзи висьысьяс мунісны выль местаӧ, да вашкӧдӧмӧн висьтавлісны Володялы, мый аддзисны асьныс, кытчӧдз эз торк найӧс немецкӧй салдатъяслӧн гора сёрни.
Ефрейтор жырйӧ чукӧртчӧмаӧсь, гӧлӧсъяс сертиыс, морт дас-дас кык.
Шуны кӧ, ӧтияс мунавлісны, мӧдъяс воавлісны.
Час сизим рытсянь найӧ заводитісны сёйны, и со дзикӧдз нин пемдіс, а найӧ пыр на сёйисны и сёйисны, и мыйкӧ пыр на жаритчис кухняын.
Передньӧйын ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлісны салдатскӧй ботинкияс.
Ефрейтор жырсянь кыліс кружкаясӧн троньӧдчӧм, тостъяс, серам.
Сёрниыс то кыптыліс, то ланьтліс, кор вайлісны выль сёян.
Гӧлӧсъяс лоины пыр кодӧсьджык да развязнӧйджыкӧсь.
Жырйын, кӧні пукалісны кӧзяева, вӧлі душнӧ: кухнясянь пырис жар да чад, а кӧзяева важмозыс эз лысьтны восьтыны ӧшиньяс.
И вӧлі пемыд: сёрнитчытӧг сӧгласитчӧмӧн найӧ эз ӧзтыны лампаяс.
Пуксис пемыд июлься вой, а найӧ пыр на пукалісны, вольпасьяс вольсавтӧг, да эз лысьтны водны узьны.
Ӧшинь сайын пустырь вылын нинӧм нин оз вӧлі тыдав, сӧмын пустырсянь веськыдвылын кузь мыльклӧн сьӧд визьыс да сэні сулалысь районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс тыдалыштісны енэжлӧн югыдджык фон вылас.
Ефрейтор жырйын горӧдісны сьывны.
Сьылісны, кыдзи сьылӧны оз прӧстӧ коддзӧм йӧз, а кыдзи сьылӧны коддзӧм немечьяс: дзик ӧткодь кыз гӧлӧсъясӧн, зэв ёна зэвтчӧмӧн, найӧ весиг киргисны да чирзісны — сэтшӧм окота вӧлі налы сьывны ӧттшӧтш и гораа и кыз гӧлӧсъясӧн.
Сэсся найӧ бара чокайтчисны да сьылісны, и бара сёйисны, да мыйкӧ дыра кежлӧ, сёйигкостіыс, бара лои чӧв-лӧнь.
Друг сьӧкыд ботинкияса кокшыяс кылісны передньӧйын, матыстчисны кӧзяева жырса дзик ӧдзӧс дорӧдзыс да сэтчӧ сувтісны, — сійӧ, коді матыстчис, кывзысис ӧдзӧс сайын.
Кыліс чуньӧн ӧдзӧсӧ гора таркнитӧм.
Елизавета Алексеевна вӧчис знак не восьтыны, быттьӧкӧ найӧ водӧмаӧсь нин узьны.
Бара кыліс таркнитӧм.
Некымын секунда мысти ӧдзӧсӧ ёна кучкисны кулакӧн, сійӧ воссис, и ӧдзӧсӧд мыччысис сьӧд юр.
— Коді эм? — рочӧн юаліс ефрейтор. — Кӧзяйка?
Елизавета Алексеевна веськыда сувтіс улӧс вылысь да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— Мый тіянлы колӧ? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Ме да менам салдатъяс корам тіянӧс неуна сёйыштны миянкӧд... тэ да Луиза.
Неуна, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ. — И зонмыс!..
Сылы ті верманныд жӧ вайны.
Неуна.
— Ми сёйим нин, миянлы оз ков, — шуис Елизавета Алексеевна.
— Кӧні Луиза? — сылысь эз гӧгӧрво да юаліс ефрейтор, ачыс чушкис нырнас да горзьӧдліс; сы дінысь сідзи и ӧвтіс водка дукӧн. — Луиза!
Ме аддза тіянӧс, — шуис сійӧ чужӧмтырнас шпыньмунӧм бӧрын. — Ме да менам салдатъяс корам тіянӧс сёйыштны миянкӧд.
И юыштны, онӧ кӧ ті возражайтӧй.
— Менам вокӧй ёна висьӧ, ме ог вермы сійӧс кольны, — шуис Люся.
— Гашкӧ, тіянлы колӧ идравны пызан вывсьыс?
Мунам, ме отсала тіянлы, мунам. — И Елизавета Алексеевна смела кутіс ефрейторӧс соскӧдыс, сыкӧд петіс передньӧйӧ да ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Синва петтӧдзыд синъястӧ сёйысь вижов-лӧз чад ӧшаліс кухняын, передньӧйын да сійӧ жырас, кӧні пируйтісны.
И тайӧ чадас быттьӧ ру пиын тыдаліс мигайтысь виж югыдыс гӧгрӧс жестянӧй плошкаяслӧн, кытчӧ вӧлі кисьталӧма нето стеарин, нето стеарин кодь мӧд сэтшӧм жӧ еджыд вещество.
Плошкаяс ӧзйисны и пызан вылын, и ӧшинь вылын кухняын, и вешалка вылын передньӧйын, и пызан вылын жырйын, коді вӧлі тыр немецкӧй салдатъясӧн да кытчӧ пырис Елизавета Алексеевна ефрейторкӧд тшӧтш.
Немечьяс пукалісны пызан гӧгӧр, кодӧс вӧлі вештӧма крӧвать дорӧ.
Топыда топӧдчӧмӧн найӧ пукалісны крӧвать вылас, улӧсъяс да табуреткаяс вылын, а вурыса плешка зумыш Фридрих пукаліс керпом вылын, код вылын поткӧдлывлісны пес.
Пызан вылын сулаліс водка тыра некымын бутылка, и уна тыртӧм бутылка сулаліс и пызан вылын, и пызан улын, и ӧшинь вылын.
Пызаныс вӧлі тыр няйт дозмукӧн, ыж да курӧг лыясӧн, нянь коркаясӧн.
Немечьяс пукалісны мундиръястӧг, улыс няйт дӧрӧмъясаӧсь, восьса морӧсъясаӧсь, пӧсялӧмаӧсь, гӧнаӧсь, чунь йывсяньныс гырддзаӧдзныс госа киясаӧсь.
— Фридрих! — равӧстіс ефрейтор. — Тэ мый пукалан?
Тэ ӧмӧй он тӧд, кыдзи колӧ ухаживайтны мича нывъяслӧн мамъяс бӧрся! — Сійӧ серӧктіс ещӧ нин гораа да гажаджыка садь юрӧн дорысь.
И ставныс тожӧ серӧктісны.
Елизавета Алексеевна чувствуйтіс, мый тайӧ сералӧны сы вылын, да ещӧ на омӧльджыктор чайтіг, мый збыльысьсӧ шуис ефрейтор, чӧв олігтыр чышкаліс пызан вылысь мыльӧсъяссӧ тыртӧм няйт тасьтіӧ, ачыс кельдӧдӧма, чӧв олысь да страшнӧй.
— Кӧні тіян нылыд, Луизаыд?
Юыштӧй миянкӧд, — шуаліс гӧрд чужӧма том код салдат, тіралысь кияснас пызан вылысь бутылка босьтігмоз да синъяснас сӧстӧм кружка корсигтыр.
Сылы эз сюр сэтшӧмыс, и сійӧ кисьтіс аслас кружкаӧ. — Корӧй Луизатӧ татчӧ!
Сійӧс корӧны немецкӧй салдатъяс.
Висьталӧны, сійӧ пӧ гӧгӧрвоӧ немецкӧй ногӧн.
Мед сійӧ велӧдас миянӧс сьывны роч сьыланкывъяс...
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, кодӧн вӧлі кутӧ водка тыра бутылкасӧ, да, ёна зэлӧдчӧмӧн да синъяссӧ быльӧдӧмӧн, мӧдіс сьывны зэв кыз, ужаснӧй гӧлӧсӧн:
<deu>Wolga, Wolga, Mutter Wolga,</deu>
<deu>Wolga, Wolga, Russlands Fluss</deu>...*
* <rus>Волга, Волга, мать родная, Волга, русская река</rus>... .
Сійӧ сувтіс да сьыліс, бутылканас сідзи дирижируйтігмоз, мый сэтысь солькъяліс салдатъяс вылӧ, пызан вылӧ, крӧвать вылӧ.
Сьӧд ефрейтор серӧктіс да тшӧтш горӧдіс сьывны, и ставныс горӧдісны зэв кыз гӧлӧсъясӧн.
— Да, ми петам Волга вылӧ! — горзіс кӧтасьӧм синкымъяса зэв кыз немеч, сьылысьяслысь гӧлӧсъяссӧ вевттьыны зілигмоз. — Волга — немецкӧй ю!
<deu>Deutschlands Fluss</deu>.
Тадзи колӧ сьывны! — горзіс сійӧ.
И, ассьыс кывъяссӧ да асьсӧ вынсьӧдӧм могысь, сэтшӧма сутшкис вилкисӧ пызанас, мый вилки вожъясыс нюкыльтчисны.
Найӧ сэтшӧма ылалісны сьылӧмнас, мый Елизавета Алексеевна, некод казявтӧм, мыльӧс тыра тасьтісӧ петкӧдіс кухняӧ.
Сійӧ кӧсйис пожйыштны тасьтісӧ, но эз аддзы плита вылысь пуӧм ва тыра чайниксӧ.
«Да найӧ жӧ оз юны чайсӧ», — думыштіс сійӧ.
Фридрих, коді киас кутіс ветек, ноксис плита дорын, босьтіс плита вылысь скӧвӧрда, кӧні гос пытшкын плавайтісны ыж яй торъяс, да петіс.
«Ыжсӧ, тыдалӧ, Слоновъяслысь начкӧмаӧсь», — думыштіс Елизавета Алексеевна, ачыс кывзіс, кыдзи нестройнӧй ӧткодь код гӧлӧсъясӧн, немеч кывйӧн сьылісны стариннӧй волжскӧй сьыланкыв.
Но тайӧ, кыдзи и ставыс, мый вӧчсис сы гӧгӧр, вӧлі сылы дзик нин веськодь, сы вӧсна мый морт чувствояслӧн да поступокъяслӧн тайӧ мераыс, мыйӧ вӧлі велалӧмаӧсь сійӧ да сылӧн челядьыс обычнӧй олӧмас, эз нин лӧсяв ӧнія олӧм дінас, кытчӧ сійӧ да сылӧн челядьыс пырисны.
Не сӧмын ортсынас, но и пытшкӧснас найӧ олісны нин мирын, коді сэтшӧм эз вӧв ӧткодь йӧз кост отношениеяслӧн велалӧм миркӧд, мый кажитчис выдуманнӧйӧн.
Кажитчис, колӧ прӧстӧ восьтыны синъястӧ — и тайӧ мирыс вошӧ.
Елизавета Алексеевна шытӧг пырис Володя да Люся жырйӧ.
Найӧ сёрнитісны шӧпкӧмӧн и сы пыригӧн ланьтісны.
— Гашкӧ, тэныд бурджык вольсасьны да водны?
Гашкӧ, бурджык, тэ кӧ кутан узьны? — шуис Елизавета Алексеевна.
— Ме пола воднысӧ, — гусьӧник шуис Люся.
— Ещӧ кӧ ӧтчыд, сійӧ понйыс заводитлас, — крӧвать вылас кыпӧдчыштӧмӧн друг шуис Володя, коді вӧлі еджыд дӧрӧм-гача, — сійӧ кӧ сӧмын заводитлас, ме виа сійӧс, да, да, виа, мый лоӧ ло! — мӧдысь шуис сійӧ, ачыс еджыд, омӧлик, кияснас мыджсьӧма вольпасяс, и рӧмыдас югъялісны сылӧн синъясыс.
И тайӧ здукас бара кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм, да ӧдзӧс ньӧжйӧник воссис.
Ӧти киас плошка кутігтырйи, кодсянь мигайтана югыдыс уси сылӧн сьӧд пӧсялӧм чужӧм вылас, ефрейтор, брюкиас сюялӧм улыс дӧрӧма, тыдовтчис ӧдзӧс дорын.
Мыйкӧ дыра сійӧ, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, видзӧдіс вольпась вылын пукалысь Володя вылӧ да вокыс кок дорын табурет вылын пукалысь Люся вылӧ.
— Луиза, — торжественнӧя шуис ефрейтор, — ті не долженӧсь брезгуйтны салдатъясӧн, кодъяс быд лун да час вермасны пӧгибнитны!
Нинӧм лёксӧ ми огӧ вӧчӧй тіянлы.
Немецкӧй салдатъяс — тайӧ благороднӧй йӧз, тайӧ рыцарьяс, шуи эськӧ ме.
Ми корам тіянӧс пукыштны миян компаниеын, со и ставыс.
— Убирайтчы татысь! — лӧгпырысь сы вылӧ видзӧдігмоз шуис Володя.
— О, тэ збой зон, жаль, мый висян! — бурпырысь шуис ефрейтор: рӧмыдас сійӧ эз аддзы Володялысь чужӧмсӧ да эз гӧгӧрво, мый шуис мӧдыс.
Коді тӧдӧ, мый вермис эськӧ лоны тайӧ здукас, но Елизавета Алексеевна тэрыба матыстчис пиыс дінӧ, кутіс сійӧс, топӧдіс чужӧмсӧ сылысь аслас морӧс бердӧ да вынӧн водтӧдіс писӧ вольпась вылӧ.
— Чӧв ов, чӧв ов, — вашкӧдіс сійӧ Володялы пеляс кос, пӧсь вомдоръяснас.
— Фюрер армияса салдатъяс виччысьӧны тіянлысь вочакыв, Луиза! — торжественнӧя шуаліс улыс дӧрӧма, сьӧд гӧна морӧса, коддзӧм ефрейтор, коді киас кутіс плошка да шатласис ӧдзӧс дорын.
Люся пукаліс блед чужӧма, эз тӧд, мый сылы вочавидзны.
— Бур, зэв бур!
Гут! — ярскӧб гӧлӧсӧн шуис Елизавета Алексеевна, тэрыба матыстчис ефрейтор дінӧ да довкйӧдлыштіс юрсӧ. — Сійӧ пыр локтас, гӧгӧрвоан?
Ферштейге?
Вежас платтьӧсӧ да воас. — И сійӧ петкӧдліс кияснас, быттьӧ пасьтасьӧ.
— Мама... — шуис Люся тіралан гӧлӧсӧн.
— Ланьт нин, ен кӧ вежӧртӧ эз сет, — шуаліс Елизавета Алексеевна, юрсӧ довкйӧдліг да ефрейторӧс колльӧдіг.
Ефрейтор петіс.
Передньӧй пыр жырйысь кылісны горӧдӧм шыяс, серам, кружкаясӧн троньӧдчӧм, и немечьяс выль кыпыдлунӧн горӧдісны сьывны ӧткодь кыз гӧлӧсъясӧн:
<deu>Wolga, Wolga, Mutter Wolga</deu>...
Елизавета Алексеевна тэрыба матыстчис гардероб дінӧ да бергӧдіс ӧдзӧссьыс ключсӧ.
— Пыр гардеробас, ме тэнӧ томнала, кылан? — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— А кыдзи нӧ...
— Ми висьталам, мый тэ петін ывлаӧ...
Люся тювкнитіс гардеробӧ, мамыс томналіс ӧдзӧссӧ да пуктіс ключсӧ гардероб вылас.
Немечьяс лёк горшӧн сьылісны.
Вӧлі нин сьӧд вой.
Ӧшинь сайын оз нин вӧлі тыдавны ни школа да детскӧй больнича, ни кузь мыльк, кӧні вӧліны районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс.
Сӧмын ӧдзӧс увті передньӧйсянь жырйӧ писькӧдчис би югӧрлӧн векньыдик визь.
«Господьӧ енмӧ, да неужели тайӧ ставыс збыль?» — думыштіс Елизавета Алексеевна.
Немечьяс дугдісны сьывны, и на костын кыптіс код йӧзлӧн шмонитана спор.
Ставныс, сералігтырйи, усьласисны ефрейтор вылӧ, а сійӧ дорйысис удал, некор шогӧ усьлытӧм салдатлӧн чирӧм гажа гӧлӧсӧн.
И вот сійӧ бара тыдовтчис ӧдзӧс дорын, киас кутіс плошка.
— Луиза?
— Сійӧ петіс ывлаӧ... ывлаӧ... — Елизавета Алексеевна индіс сылы кинас.
Ефрейтор шатовмуніс, петіс посводзӧ, ас водзас нуис плошка да грымгис ботинкияснас.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ грымгигтыр лэччис кильчӧ вывсянь.
Салдатъяс, сералігтырйи, ещӧ недыр сёрнитыштісны, сэсся сідзжӧ петалісны ывлаӧ, передньӧйын да кильчӧ вылын ботинкияснас грымгигтыр.
Лои чӧв-лӧнь.
Передньӧйсянь пыран жырйын кодкӧ, тыдалӧ Фридрих, троньӧдчис дозмукӧн, да кылӧ вӧлі, кыдзи салдатъяс кудзасьӧны ывлаын дзик кильчӧ дорас.
Кодсюрӧыс регыд мысти бӧр пырисны, гораа, код гӧлӧсъясӧн сёрнитігтыр.
Ефрейтор век на эз вӧв.
Коркӧ сэсся сылӧн кокшыясыс кылісны кильчӧ вылын да посводзын.
Жыр ӧдзӧс воссис, и ефрейтор, плошкатӧг нин, тыдовтчис кухнясянь восьса ӧдзӧс пыр тыдалысь югыд да чад фон вылын.
— Луиза... — вашкӧдӧмӧн чукӧстіс сійӧ.
Елизавета Алексеевна, вуджӧр моз, сувтіс сы водзӧ.
— Кыдзи?
Тэ сійӧс эн аддзы?..
Сійӧ эз волы, сійӧ абу, — шуаліс сійӧ, кинас да юрнас петкӧдлӧмӧн, мый Люся абу.
Ефрейтор аддзытӧм синъяснас кытшовтіс жырсӧ.
— У-у-у... — друг код да ӧбидитчӧм гӧлӧсӧн ымӧстіс сійӧ, гудыр сьӧд синъяссӧ Елизавета Алексеевна вылӧ сувтӧдӧмӧн.
Тайӧ жӧ здукас ефрейтор пуктіс ассьыс госӧссьӧм зэв ыджыд ки лапасӧ сылы чужӧм вылас, топӧдіс чуньяссӧ, и тӧкӧтьӧ эз пычикты Елизавета Алексеевналысь синсӧ, сэсся йӧткис сійӧс ас дорсьыс да, шатовмунӧм бӧрын, петіс жырйысь.
Елизавета Алексеевна тэрыба бергӧдіс ӧдзӧссьыс ключсӧ.
Немечьяс ещӧ ноксьыштісны да ызгыштісны код гӧлӧсъясӧн, сэсся найӧ унмовсисны, бисӧ кусӧдтӧг.
Елизавета Алексеевна чӧв олігтыр пукаліс Володялы паныд, коді пыр на жӧ эз узь.
Найӧ кыкнанныс вӧлі зэв ёна мудзӧмаӧсь сьӧлӧмъяснас, но унмыс налӧн эз лок.
Елизавета Алексеевна виччысьыштіс неуна да лэдзис Люсяӧс.
— Ме тӧкӧтьӧ эг пӧд, менам став мышкӧй ва и весиг юрсиӧй, — висьталіс Люся возбуждённӧя шӧпкӧмӧн.
Тайӧ лоӧмторйыс кыдзкӧ бодритіс сійӧс. — Ме ньӧжйӧникӧн восьта ӧшинь.
Ме пӧда.
Сійӧ шытӧг восьтіс койкасянь матысса ӧшиньсӧ да юрсӧ сюйис ӧшиньӧд.
Войыс вӧлі душнӧй, но жырса пӧдтан сынӧд бӧрын да став бӧрас, мый вӧчсис керкаас, сэтшӧм ыркыдӧн ӧвтыштіс пустырсянь, карын вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый кажитчис — и абу некутшӧм кар, сӧмын узьысь немечьяс тыра налӧн керкаыс ӧтнас сулаліс пемыд пустырь шӧрын.
И друг яркӧя ыпмунӧм кӧнкӧ сэні, вылын, вуджанін мӧдарладорас, парк дінын, ӧти здук кежлӧ югдӧдліс енэжсӧ, и став пустырсӧ, и мыльксӧ, и школасӧ, и больничасӧ.
Здук мысти — мӧдысь ыпмунӧм, ещӧ на ёнджыка, и ставыс бара тыдовтчис пемыдсьыс, весиг жырйын здук кежлӧ лолі югыд.
И та бӧрын — эз взрывъяс, а быттьӧ ылысса взрывъясысь сынӧдлӧн кутшӧмкӧ шытӧм сыркакылӧмъяс, ӧти бӧрся мӧд лэбыштісны пустырь вомӧн, и бара пемдіс.
— Мый тайӧ?
Мый тайӧ? — повзьӧмӧн юасис Елизавета Алексеевна.
И Володя кыпӧдчис вольпась вылас.
Гӧгӧрвотӧм сьӧлӧм тіпкӧмӧн Люся видзӧдіс пемыдас, сылань, кытысь тыдовтчылісны тайӧ ыпнитлӧмъясыс.
Тасянь тыдавтӧм билӧн югыдыс, то слабмыштлӧмӧн, то ӧддзылӧмӧн, тіраліс кӧнкӧ сэні, мыльк вылас, то югдӧдліс пемыдсьыс, то бӧр пемдӧдліс райисполкомлысь да «бешенӧй баринлысь» керка вевтъяссӧ.
И друг сійӧ местаас, кӧні тыдаліс тайӧ аслыссяма югыдыс, вывлань качисны би кывъяс, и сы весьтын став енэжыс лои багрӧвӧй рӧма, и югдіс став карыс и пустырыс, и жырйын лои сэтшӧм югыд, мый кутісны тыдавны чужӧмъяс да керка пытшкӧсыс.
— Пӧжар!.. — жырлань бергӧдчӧм бӧрын шуис Люся гӧгӧрвотӧм торжествоӧн да бара кутіс видзӧдны тайӧ джуджыд би кывъяс вылас.
— Пӧдлав ӧшиньсӧ, — повзьӧмӧн шуис Елизавета Алексеевна.
— Всё равно некод оз аддзы, — шуис Люся, быттьӧ кӧдзыдла йӧжгыльтчӧмӧн.
Сійӧ эз тӧд, кутшӧм пӧжар тайӧ да мыйысь сійӧ лои.
Но вӧлі мыйкӧ сьӧлӧмтӧ весалана, мыйкӧ возвышеннӧй да страшнӧй тайӧ джуджыд, буйнӧй, победнӧй биас.
И Люся дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ, и асьсӧ сійӧс югдӧдіс ылысса би югӧрыс.
Пӧжарыс паськаліс не сӧмын кар шӧрас, но и ылӧдз гӧгӧр.
Не сӧмын школа да детскӧй больнича тыдалісны лунын моз, позьӧ вӧлі аддзыны весиг карлысь пустырсайса ылысса районъяссӧ, кодъяс вӧліны 1-бис №-а шахта дорын.
И тайӧ багрӧвӧй енэжыс, и пӧжар югӧрыслӧн керка вевтъяс вылӧ да мылькъяс вылӧ усьӧмыс вӧчлісны кутшӧмкӧ призрачнӧй да фантастическӧй и тайӧ жӧ кадас величественнӧй картина.
Чувствуйтчис, мый садьмис став карыс.
Сэні, центрас, кыліс йӧзлӧн дугдывтӧм вӧрӧм, кылісны ӧтка гӧлӧсъяс, горӧдӧмъяс, кӧнкӧ жургисны грузӧвикъяс.
Улича вылын, кӧні сулаліс керкаыс Осьмухинъяслӧн, и налӧн дворас садьмисны, кутісны ноксьыны немечьяс.
Понъяс, — найӧс абу на ставсӧ удитӧмаӧсь лыйлыны, — лунся страхъяссӧ вунӧдӧмӧн, увтісны пӧжар вылӧ.
Сӧмын коддзӧм немечьяс передньӧйсайса жырйын нинӧм эз кывлыны да узисны.
Пӧжар бушуйтіс кык час гӧгӧр, сэсся кутіс чинны.
Карлӧн ылысса районъясыс, мылькъяс бара кутісны шебрасьны пемыднас.
Сӧмын билӧн ӧтка, медбӧръя ыпнитлӧмъясыс мукӧд дырйи бара югдӧдлісны то мыльклысь гӧгрӧслунсӧ, то керка вевтъяс чукӧр, то терриконлысь сьӧд конуссӧ.
Но парк весьтын енэжыс дыр на баграліс то слабджыка, то бара ӧддзӧдчылӧмӧнджык, и дыр на тыдалісны мыльк вылын районнӧй исполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеясыс.
Сэсся и найӧ мӧдісны саявны, и ӧшинь водзын пустырь пыр ёнджыка кутіс тырны пемыднас.
А Люся век на пукаліс ӧшинь дорын, возбуждённӧя видзӧдіс пӧжарлань,
Елизавета Алексеевна да Володя эз жӧ узьны.
Друг Люсялы кажитчис, быттьӧкӧ кань вуджӧртчис пустырь кузя ӧшиньсянь шуйгавылын, сэсся мыйкӧ шаракывны кутіс фундамент дорын.
Кодкӧ гусьӧник кыссис ӧшиньлань.
Люся инстинктивнӧя вешйыштіс ӧшинь дорысь да кӧсйис нин пӧдлавны ӧшиньсӧ, но сійӧс дугӧдіс кодлӧнкӧ вашкӧдӧм.
Сійӧс чуксалісны нимнас:
— Люся...
Люся...
Сійӧ кынмис места вылас.
— Эн пов, тайӧ ме, Тюленин, — вашкӧдіс тайӧ гӧлӧсыс.
И Серёжкалӧн кепкатӧм, чорыд читкыля юрсиа юрыс мыччысис ӧшиньвыв дорын. — Тіянын немечьяс олӧны?
— Олӧны, — повзьӧмӧн да радпырысь Серёжкалы сералысь да повтӧм синъяснас видзӧдігтырйи шӧпнитіс Люся. — А тіянын?
— Миянын абуӧсь на.
— Коді сэні? — юаліс повзьӧмысла кӧдзалӧм Елизавета Алексеевна.
Пӧжарлӧн ыпнитӧмыс югдӧдыштіс Сережкалысь чужӧмсӧ, и Елизавета Алексеевна да Володя тӧдісны сійӧс.
— Володя кӧні? — кынӧмнас ӧшинь вылӧ ӧшӧдчӧм мысти юасис Серёжка.
— Ме тані.
— А коді ещӧ кольччис?
— Толя Орлов.
Ме сэсся ог тӧд, ме некытчӧ эг петавлы, менам аппендицит.
— Витька Лукьянченко тані и Любка Шевцова, — шуис Серёжка. — И Стёпка Сафоновӧс ме аддзылі, Горькӧй нима школаын велӧдчысь.
— Кыдзи тэ воин миянӧ?
Войнас? — юаліс Володя.
— Ме пӧжарсӧ видзӧді.
Парксянь.
Сэсся шанхайчикъясті куті мунны гортӧ да балкасянь аддзи, мый тіян ӧшиньыд восьса.
— Мый нӧ тайӧ сотчис?
— Трест.
— Но-о?
— Сэні налӧн штабыс вӧлі устроитчӧма.
Улыс гач кежсьыс чеччышталісны, — гусьӧник серӧктіс Серёжка.
— Тэ чайтан — ӧзтісны? — юаліс Володя.
Серёжка чӧв олыштіс, синъясыс сылӧн пемыдас югъялісны каньлӧн моз.
— Да эз нин ачыс ӧзйы, — шуис сійӧ да бара гусьӧник серӧктіс. — Кыдзи тэ овнытӧ кӧсъян? — друг юаліс сійӧ Володялысь.
— А тэ?
— Быттьӧ он тӧд.
— Вот и ме сідзи жӧ, — личалӧм сьӧлӧмӧн шуис Володя. — Ме тэныд зэв рад.
Тэ тӧдан, ме сэтшӧм рад...
— Ме тожӧ, — неокотапырысь шуис Серёжка: сійӧ терпитны эз вермы сьӧлӧмсянь сёрнияс. — Тіян немечьясыд скӧрӧсь?
— Юисны войбыд.
Став курӧгъяснымӧс жаритісны.
Некымынысь миян жырйӧ сюйсьывлісны, — шуис Володя веськодьпырысь, сэки жӧ Сережка водзын быттьӧкӧ гордитчыштігтыр сыӧн, мый сійӧ ас вылас нин испытайтіс, кутшӧмӧсь немечьясыс.
Сійӧ эз висьтав сӧмын, мый ефрейтор приставайтіс чойыс дінӧ.
— Сідзкӧ, немтор на, — спокойнӧя шуис Серёжка. — А больничаӧ овмӧдчисны эсесовечьяс, сэтчӧ раненӧйяс кольліны морт нелямын, нуӧдісны ставнысӧ Верхнедуваннӧй рощаӧ да — автоматъясысь.
А врач Фёдор Фёдорович, кор найӧс кутісны нуӧдавны, эз вермы кутчысьнысӧ да кутіс дорйыны,
и сійӧс найӧ веськыда коридорас и лыйисны.
— Ак, чӧрт!..
Ой-ой-ой!..
Кутшӧм бур морт вӧлі, — чукыртчыштліс да шуис Володя. — Ме ӧд сэні куйлі.
— Морт, кутшӧмыс этша, — шуис Серёжка.
— И мый нӧ тайӧ лоӧ, господи! — ойӧстӧмӧн шуис Елизавета Алексеевна.
— Ме котӧрта, кытчӧдз эз на югды, — шуис Серёжка. — Пондам йитӧд кутны. — Сійӧ видзӧдліс Люся вылӧ, вӧчис кинас кутшӧмкӧ чукыль-мукыльяс да гажаа шуис: — <deu>Ауфвидерзеген</deu>!.. — сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый Люся мечтайтӧ суйӧрсайса кывъяс кузя курсъяс йылысь.
Сылӧн винёв, пельк, кос тушаыс тювкнитіс пемыдас, и пыр жӧ сійӧ эз кут ни тыдавны, ни кывны, — быттьӧ сійӧ сылі.
Дас ӧкмысӧд глава
Медся шензянаыс вӧлі сійӧ, кутшӧм ӧдйӧ найӧ сёрнитчисны.
— Мый нӧ тэ, нылӧ, лыддьысян?
Краснодонӧ немечьяс локтӧны!
Он ӧмӧй кыв, кыдзи машинаясыс равзӧны Верхнедуваннӧйын? — Валя кокъяс дорын сулалігӧн, ловшысӧ муртса кутігмоз висьталіс Серёжка.
Валя век на чуймӧм, спокойнӧй да рад выражениеӧн чӧв олігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Кытчӧ вӧлі тэ котӧртан? — юаліс сійӧ.
Здук кежлӧ Серёжка падмыліс.
Но эз, эз вермы лоны, медым тайӧ нылыс вӧлі лёк нылӧн.
— Кӧсъя тіян школа вылӧ кайлыны, видзӧдлыны, мый сэні лоӧ...
— А кыдзи нӧ тэ каян?
Тэ ӧмӧй вӧвлін миян школаын?
Серёжка висьталіс, мый сійӧ во кык кымын сайын ӧтчыд вӧлӧма на школаын, литературнӧй вечер вылын.
— Да кыдзкӧ-мыйкӧ кая нин, — шпыньмунӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Но ӧд немечьясыд вермасны медводз займитны школасӧ? — шуис Валя.
— Кор аддза, мый найӧ локтӧны, ме веськыда паркӧ, — вочавидзис Серёжка.
— Тэ тӧдан, медся бур видзӧдны чардаксянь, сэтысянь ставыс тыдалӧ, а миянӧс оз аддзыны, — шуис Валя, пуксис аслас шаль вылӧ да тэрыба лӧсьӧдыштіс кӧсаяссӧ да ковтасӧ. — Ме тӧда, кыдзи сэтчӧ веськавны, ме тэныд ставсӧ петкӧдла.
Серёжка друг падмыштліс.
— Аддзан, кутшӧм делӧыс, — шуис сійӧ: — немечьяс кӧ пырасны школаӧ, ковмас чеччыштны мӧд судтасянь.
— Мый нӧ вӧчан, — вочавидзис Валя.
— А верман?
— Юасян...
Сережка видзӧдліс сылӧн зарни рӧма ловгӧнъяса гожъялӧм крепыд кокъяс вылас.
Пӧсь гы визьнитіс сы сьӧлӧм кузя.
Но, дерт жӧ, тайӧ нылыс вермас чеччыштны мӧд судтасянь!
И вот найӧ кыкӧн нин котӧртісны школалань парк пыр.
Гӧрд кирпичысь вӧчӧм кык судта ыджыд школа, югыд классъяса, ыджыд гимнастическӧй зала, сулаліс паркса главнӧй воротаяс дорын, «Краснодонуголь» трест зданиелы паныд.
Школаыс вӧлі тыртӧм да томана.
Но сійӧ благороднӧй цельяс вӧснаыс, мыйла найӧ воисны татчӧ, Серёжка эз лыддьы лёкторйӧн чегъялӧм лапъяс отсӧгӧн жугӧдны стеклӧсӧ улыс судтаса ӧти ӧшиньысь, коді вӧлі петӧ паркӧ.
Налӧн сьӧлӧмъясныс благоговейнӧя кынмылісны, кор найӧ джодж плакаяс вывті кокчуньяс йылас тувччалігтыр прӧйдитісны ӧти классӧд улыс судтаса коридорӧ.
Став тайӧ ыджыд зданиеас вӧлі чӧв-лӧнь, ичӧтика кышмунӧм, быд таркмунӧм гораа паськалісны гӧгӧр.
Тайӧ кымынкӧ луннас унатор вешйис му вылын, и уна зданиеяс, кыдзи и йӧз, воштісны ассьыныс важ нимсӧ да назначениесӧ да ещӧ эз на аддзыны выльсӧ.
Но всё-таки тайӧ вӧлі школа, кӧні велӧдлісны челядьӧс, школа, кӧні Валя колльӧдліс аслас олӧмысь уна долыд лунъяс.
Найӧ аддзисны ӧдзӧсъяс, кытчӧ вӧлі тувъявлӧма пӧвторъяс да гижалӧма: «Велӧдысьяс», мӧд ӧдзӧсын: «Директор», мукӧд ӧдзӧсъясын: «Врачлӧн кабинет», «Физика кабинет», «Химия кабинет», «Библиотека».
Да, тайӧ вӧлі школа, тані гырысь йӧз, велӧдысьяс, велӧдлісны челядьӧс знаниеясӧ да сыӧ, кыдзи колӧ овны свет вылын.
И тайӧ куш партаяса тыртӧм классъяссьыс, помещениеяссьыс, кӧні кылӧ на вӧлі аслыспӧлӧс школьнӧй дук, и Серёжка вылӧ и Валя вылӧ друг ӧвтыштіс сійӧ мирнас, кӧні найӧ быдмисны, коді вӧлі наысь торйӧдны позьтӧмӧн да коді ӧні муніс, кажитчӧ, век кежлӧ.
Тайӧ мирыс кажитчыліс коркӧ сэтшӧм быдлунъяӧн, нинӧмӧн торъявтӧмӧн, весиг гажтӧмӧн.
И друг сійӧ сувтіс на водзын сэтшӧм чудеснӧйӧн, вӧльнӧйӧн, коді вӧлі тыр откровеннӧй, веськыд да сӧстӧм отношениеясӧн на костын, кодъяс велӧдісны да кодъяс велӧдчисны.
Кӧні ӧні найӧ, и ӧтиясыс, и мӧдъясыс, кытчӧ разӧдіс найӧс судьбаыс?
И Серёжкалӧн и Валялӧн сьӧлӧмъясныс здук кежлӧ тырлісны тайӧ мирсӧ сэтшӧма радейтӧмӧн да тайӧ мирыслӧн святость водзын смутнӧй благоговениеӧн, кодӧс найӧ коркӧ эз кужлыны донъявны.
Кыкнанныс найӧ испытайтісны ӧти и сійӧ жӧ чувствояс да кывъястӧг гӧгӧрволісны тайӧс, и тайӧ некымын минут чӧжнас найӧ лоины ёна матынӧсь мӧда-мӧдныслы.
Пытшкӧсса векньыдик пос кузя Валя катӧдіс Серёжкаӧс мӧд судтаас, а сэсся ещӧ вылӧ, ичӧтик ӧдзӧс дорӧ, коді пыртӧдіс чардакӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі томана, но тайӧ эз падмӧд Серёжкаӧс.
Гач зептас лукйысьыштӧм бӧрын сійӧ кыскис складнӧй пурт, кӧні вӧліны уна мукӧд колана предметъяс, сэні жӧ вӧлі и отвёртка.
Винтъяссӧ перйӧм бӧрын сійӧ босьтіс ӧдзӧс вугсӧ сідзи, мый томан розьыс сылӧн лои восьса.
— Бура уджалан, тыдалӧ, мый профессиональнӧй взломщик, — шпыньмуніс Валя.
— Взломщикъяс кындзи свет вылын эмӧсь ещӧ и слесарьяс, — шуис Серёжка да, Валялань бергӧдчӧм бӧрын, нюммуніс сылы.
Ключ розьын ичӧтик ӧжинӧн гудйысьыштӧм бӧрын сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, и на вылӧ ӧвтыштіс шонді водзын доналӧм кӧрт вевт жарӧн, шоналӧм чардакса му дукӧн, бус да чераньвез дукӧн.
Копыртчӧмӧн, медым юрнаныс не зурасьны балкаясӧ, найӧ писькӧдчисны ёна бусӧссьӧм чардакса ӧти ӧшинь дорӧ да, буссӧ чышкышттӧг, медым найӧс эз аддзыны уличасяньыс, чужӧмъяснас ляскысисны стеклӧ бердас, налӧн банбокъясныс тӧкӧтьӧ эз инмыны ӧта-мӧд дінас.
Ӧшиньсяньыс налы тыдалӧ вӧлі Садӧвӧй уличаыс ставнас, коді помассьӧ парк ворота дорын, медся бура тыдаліс уличаыслӧн сыладорыс, кӧні сулалісны партия обкомса работникъяслӧн стандартнӧй керкаясыс.
Веськыда на синъяс водзын улича пельӧсас вӧлі тыдалӧ «Краснодонуголь» трестлӧн кык судта зданиеыс.
Сійӧ здуксяньыс, кор Сережка муніс Верхнедуваннӧй рощаысь, да сійӧ здукӧдзыс, кор найӧ Валякӧд асланыс чужӧмъяснас ляскысисны бусӧссьӧм чардак ӧшинь бердӧ, коли бура уна кад: немецкӧй частьяс удитісны пырны карӧ, Садовӧй улича пасьта жуисны машинаяс, и сэні и тані тыдалісны немецкӧй салдатъяс.
«Немечьяс...
Со найӧ кутшӧмӧсь, немечьясыд!
Немечьяс миян Краснодонын», — думайтіс Валя, и сьӧлӧмыс сылӧн чеччаліс, и морӧсыс сылӧн лыбаліс волнуйтчӧмысла.
А Серёжкаӧс ёнджыкасӧ интересуйтіс делӧыслӧн ортсыса практическӧй сторонаыс; сылӧн ёсь синъясыс аддзисны ставсӧ, мый тыдаліс чардак ӧшиньсянь, и Серёжка, ас тӧдлытӧгыс, запоминайтіс став посниторсӧ.
Школа зданиесянь трест зданиеӧдз костыс вӧлі дас метрысь не ыджыдджык.
Трестлӧн зданиеыс вӧлі школасьыс ляпкыдджык.
Серёжка аддзис ас водзсьыс кӧрт вевт, мӧд судтаса жыръяслысь пытшкӧссӧ да улыс судтасьыс ӧшиньяс дорса джоджсӧ.
Садовӧй улича кындзи Серёжкалы тыдалісны и мукӧд уличаяс, кодъясӧс кытъястікӧ сайӧдлісны сыысь керкаяс.
Сылы тыдалісны дворъяс да керка сайяс, кӧні кӧзяйничайтісны немецкӧй салдатъяс.
Вочасӧн Серёжка ассьыс аддзанторъяссӧ петкӧдліс и Валялы.
— Кустъяссӧ, кустъяссӧ кералӧны...
Видзӧд, весиг подсолнухъяссӧ, — висьталіс Серёжка. — А тані, трестас, налӧн, тыдалӧ, штабыс лоӧ, аддзан, кыдзи кӧзяйничайтӧны...
Немецкӧй офицеръяс да салдатъяс — делопроизводительяс, писарьяс — кӧзяйственнӧя лӧсьӧдчалісны овны трестлӧн кыкнан судтаас.
Немечьяс вӧліны кыпыдӧсь.
Найӧ восьтісны трестлысь став ӧшиньяссӧ, видлалісны налы сюрӧм жыръяс, лукйысисны пызан йӧръясын, куритісны, чигаркапомъяссӧ шыблалісны ичӧтик тыртӧм улича вылӧ, коді торйӧдіс школа зданиесӧ трест зданиеысь.
Недыр мысти жырйын тыдовтчисны роч нывбабаяс, томъяс и олӧмаяс.
Нывбабаяс ветекъясаӧсь да ведраясаӧсь.
Подолъяс лэпталӧм бӧрын нывбабаяс пондісны мыськыны джоджъяс.
Ӧкуратнӧй, сӧстӧм немецкӧй писарьяс шмонитісны на вылын.
Ставыс тайӧ вӧчсис сэтшӧм матын Валясянь да Серёжкасянь, мый кутшӧмкӧ абу на тырвыйӧ сознайтӧм мӧвп, лёк, мучительнӧй да тайӧ жӧ кадас сійӧс гажӧдысь, друг кучкис Серёжкалы сьӧлӧмас.
Сійӧ весиг обратитіс вниманиесӧ сы вылӧ, мый чардакса ичӧтик ӧшиньясыс босьтассьӧны.
Найӧ вӧліны кокньыдик рамааӧсь да ӧшйӧмаӧсь кӧсякъясас пӧлӧсӧн тувйыштӧм вӧсньыдик кӧрттувъяс йылӧ.
Серёжка да Валя пукалісны чардакын сэтшӧм дыр, мый вермисны нин сёрнитны и мукӧдтор йылысь.
— Тэ Стёпка Сафоновӧс сы бӧрын эн аддзыв? — юаліс Серёжка.
— Эг.
«Сідзкӧ, сійӧ прӧстӧ нинӧм абу удитӧма висьтавны Стёпкалы», — радпырысь думыштіс Серёжка.
— Сійӧ ещӧ волас на, сійӧ асланым зон, — шуис Серёжка. — Кыдзи тэ думайтан овны водзӧ? — юасис сійӧ.
Валя самолюбивӧя лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Коді нӧ ӧні вермас висьтавны тайӧс?
Некод жӧ оз тӧд, кыдзи ставыс тайӧ лоӧ.
— Тайӧ збыль, — шуис Серёжка. — Тэ ордӧ коркӧ позяс пыравны?
Бать-мамыд оз кутны видчыны?
— Бать-мам!..
Пырав аски, кӧсъян кӧ.
Ме и Стёпкаӧс кора.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Валя Борц.
Тайӧ здукас найӧ кылісны автоматъясысь кузь очередьяс, а сэсся ещӧ кымынкӧ дженьыд очередь — кӧнкӧ сэні, Верхнедуваннӧй рощаын.
— Лыйсьӧны.
Кылан? — юаліс Валя.
— Миян тані пукалігкості, гашкӧ, коді тӧдӧ мый вӧчсьӧ карас, — серьёзнӧя шуис Серёжка. — Гашкӧ, немечьяс и тіян и миян патераӧ овмӧдчисны нин гортаныс моз.
Сӧмын ӧні Валялы тӧдвылас уси, кутшӧм обстоятельствояс дырйи сійӧ муніс гортсьыс, да думыштіс сы йылысь, мый вермас лоны. Сережка прав, и мамыс и батьыс волнуйтчӧны сы вӧсна.
Самолюбие вӧснаыс сійӧ эз решитчы шуны первойӧн, мый сылы кад мунны, но Сережка некор эз тӧждысьлы сы вӧсна, мый вермасны думыштны сы йылысь.
— Пӧра мунавны гортӧ, — шуис Серёжка.
И сійӧ жӧ туйӧдыс найӧ петісны школаысь.
Мыйкӧ дыра найӧ ещӧ сулалыштісны забор дорын, сад дінын.
Чардакын ӧтлаын пукалӧм бӧрын найӧ кутісны чувствуйтны асьнысӧ неуна смутитчӧмаӧн.
— Сідзкӧ, ме аски пырала тэ ордӧ, — шуис Серёжка.
А гортас Сережка тӧдмаліс сы йылысь, мый йылысь бӧрынджык войнас сійӧ висьталіс Володя Осьмухинлы: больничаӧ кольӧм раненӧйясӧс нуӧдӧм йылысь да врач Фёдор Фёдорович гибель йылысь.
Тайӧ ставыс лоӧма сылӧн Надя чойыс синъяс водзын, чойыс и висьталіс Серёжкалы, кыдзи тайӧ вӧлӧма.
Больнича дорӧ воӧмаӧсь кык легкӧвӧй да кымынкӧ грузӧвӧй машинаяс, кӧні пукалісны эсесовечьяс, и Наталья Алексеевналы, коді встретитіс найӧс ывлаас, вӧлі предложитӧма часджын мысти прӧстмӧдны помещениесӧ.
Наталья Алексеевна пыр жӧ сетіс распоряжение ставныслы, коді вермӧ ветлыны, вуджны детскӧй больничаӧ, но век жӧ пондіс корны, медым нюжӧдыштасны сроксӧ, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый сылӧн эмӧсь уна куйлысь висьысьяс и транспортыс абу.
Офицеръяс вӧлі пуксялӧны нин машинаясӧ.
— Фенбонг!
Мый колӧ тайӧ нывбабаыслы? — шуис ӧти старшӧй офицер унтерлы, коді вӧлі зарни пиньяса, югыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиа, ыджыд кыз тушаа.
И легкӧвӧй машинаяс мунісны.
Югыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиыс вӧлі вӧчӧ эсесовскӧй унтерӧс эз кӧ учёнӧй кодьӧн, то век жӧ нин интеллигентнӧйӧн.
Но кор Наталья Алексеевна шыасис сы дінӧ аслас просьбаӧн и весиг пондыліс сёрнитны сыкӧд немецкӧй ногӧн, унтерлӧн ӧчки пырыс видзӧдӧмыс муніс быттьӧкӧ Наталья Алексеевна дінті.
Баба гӧлӧсӧн унтер чукӧстіс салдатъясӧс, и найӧ кутісны шыблавны висьысьясӧс дворӧ, эз виччысьны, кор кольӧ кӧсйысьӧм часджынйыс.
Найӧ кыскалісны висьысьясӧс матрацъяс вылын либӧ веськыда киняулӧдыс кутӧмӧн да шыблалісны газон вылӧ дворас.
И сэки казялісны, мый госпитальын эмӧсь раненӧйяс.
Фёдор Фёдорович, коді висьтасьӧма больничаса врачӧн, пондылӧма гӧгӧрвоӧдны, мый тайӧ сьӧкыда ранитчӧмъяс, кодъяс некор нин оз кутны воюйтны да найӧс кольӧма гражданскӧй попечение улӧ.
Но унтер шуис, мый найӧ кӧ военнӧй йӧз, то найӧ военнопленнӧйяс и найӧс пырысь-пыр нуӧдасны кытчӧ пӧлагайтчӧ.
И раненӧйясӧс улыс бельё кежсьыс кутісны босьтавны вольпасьяс вывсьыс да шыблавны грузӧвикъяс вылӧ ӧта-мӧд выланыс, кыдзи веськалӧ.
Наталья Алексеевна тӧдіс Фёдор Фёдоровичлысь пузьысь характерсӧ да тшӧктіс сылы мунны, но сійӧ эз мун, а пыр сулаліс коридорын, ӧшиньяс костын.
Сылӧн сьӧдӧн лӧсталысь гожъялӧм чужӧмыс лои руд.
Сійӧ дугдывтӧг быгльӧдліс вомдоръяс костас чигаркапомсӧ, и сылӧн пидзӧсыс сэтшӧма сырмис, мый сійӧ корсюрӧ копыртчывліс да зыралышталіс сійӧс кинас.
Наталья Алексеевна поліс вешйыны сы дінысь да корис Надяӧс сідзжӧ не мунны, кытчӧдз ставыс оз помась.
Надялы вӧлі жаль да страшнӧ видзӧдны, кыдзи вирӧсь бинтъяса джынвыйӧ пасьтӧм раненӧйясӧс кыскалісны коридор кузя, мукӧд дырйиыс веськыда джодж кузяыс кыскалісны.
Сійӧ поліс бӧрдны, а синваыс ачыс сідзи и визувтіс синъяссьыс, но все-таки сійӧ эз мун, сы вӧсна мый ещӧ ёнджыка сійӧ поліс Фёдор Фёдорович вӧсна.
Кык немецкӧй салдат кыскисны раненӧйӧс, кодлысь кык недель сайын Фёдор Фёдорович вундіс мина осколокӧн жугӧдӧм почкасӧ.
Бӧръя лунъясас раненӧйлы вӧлі тӧдчымӧн нин кокньыдджык, и Фёдор Фёдорович ёна гордитчис тайӧ операциянас.
Салдатъяс кыскисны раненӧйӧс коридор кузя, и тайӧ здукас унтер Фенбонг чукӧстіс на пиысь ӧтисӧ.
Салдат шыбитіс раненӧйӧс, кодӧс вӧлі кутӧ кокъясӧдыс, да котӧртіс палатаӧ, кӧні вӧлі унтерыс, а мӧд салдатыс кыскис раненӧйӧс джодж кузя.
Фёдор Фёдорович друг вешйис стен дорсьыс, и некод эз удит видзӧдлыны, кор сійӧ лои салдат дорын, коді кыскис раненӧйӧс.
Тайӧ раненӧйыс, кыдзи и унджыкыс найӧ, мучитчӧм вылӧ видзӧдтӧг, эз ойзы, но кор аддзис Фёдор Фёдоровичӧс, сійӧ шуис:
— Аддзылін, Фёдор Фёдорович, мый вӧчӧны?
Тайӧ ӧмӧй йӧз?
И бӧрддзис.
Фёдор Фёдорович мыйкӧ шуис салдатлы немецкӧй ногӧн.
Буракӧ, сійӧ шуис, мый тадзи пӧ оз позь.
И, буракӧ, шуис: вай пӧ ме отсышта.
Но немецкӧй салдат серӧктіс да кыскис раненӧйӧс водзӧ.
Тайӧ здукас унтер Фенбонг петіс палатаысь, и Фёдор Фёдорович муніс веськыда сы вылӧ.
Фёдор Фёдорович дзикӧдз кельдӧдіс да став тушанас тіраліс.
Сійӧ пӧшти дінӧдзыс матыстчис унтер дорӧ да скӧрысь мыйкӧ шуис сылы.
Унтер, сьӧд мундира, коді складкаясӧн чукӧртчӧма сылӧн тшӧгӧм ыджыд туша вылас, морӧсас дзирдалысь металлическӧй значока, кытчӧ вӧлі изобразитӧма череп да лыяс, чирӧстіс Фёдор Фёдорович вылӧ да револьвернас тувкис сылы чужӧмас.
Фёдор Фёдорович довъёвтіс да ещӧ мыйкӧ шуис сылы, тыдалӧ, зэв ӧбиднӧйӧс.
Сэки унтер быльӧдіс синъяссӧ ӧчки улас да лыйис Фёдор Фёдоровичлы веськыда синъяс костас.
Надя аддзыліс, кыдзи сылӧн синъяс костыс быттьӧ вӧйи, чепӧсйис вир, и Фёдор Фёдорович уси.
А Наталья Алексеевна да Надя котӧрӧн петісны больничаысь, и Надя ачыс оз нин помнит, кыдзи воӧма гортас.
Надя пукаліс кӧсынкаа да халата, кыдзи сійӧ воӧма больничаысь, и выльысь и выльысь пондыліс висьтавлыны.
Сійӧ эз бӧрд, чужӧмыс сылӧн вӧлі еджыд, а ичӧтик бандзибъясыс ломзисны биӧн, и югъялысь синъясыс сылӧн эз аддзыны найӧс, кодъяслы сійӧ висьтавліс.
— Кывлін, шляйтчысь? — зэв скӧрысь кызӧдіс Серёжка вылӧ батьыс. — Ей-богу, босьта да швачӧда плетьӧн.
Немечьяс карын, а сійӧ шляйтчӧ кӧні веськалӧ.
Тӧкӧтьӧ мамтӧ гуӧдз эн вошты.
Мамыс кутіс бӧрдны.
— Менам нин сьӧлӧмӧй косьмис тэ вӧсна.
Чайта, виисны.
— Виисны! — друг скӧрысь шуис Серёжка. — Менӧ эз вины.
А раненӧйясӧс виисны.
Верхнедуваннӧй рощаын.
Ме ачым кывлі...
Сійӧ пырис горничаӧ да уськӧдчис крӧватяс пӧдушка вылӧ.
Мститан чувство сырмӧдіс сылысь став тушасӧ,
Серёжкалы сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ.
Сійӧторйыс, коді сэтшӧма тӧмитіс да мучитіс сійӧс школа чардакын, ӧні аддзис петантуй.
«Виччысьлӧй, мед сӧмын пемдас!» — крӧвать вылас пессигӧн думайтіс Серёжка.
Некутшӧм вын нин эз вермы кутны сійӧс сыысь, мый думыштіс сійӧ.
Узьны водісны водз, биасьлытӧг, но ставныс вӧліны сэтшӧм возбуждённӧйӧсь, мый некод эз узь.
Некыдз эз позь мунны гортсьыс некод тӧдлытӧг, — сійӧ петіс эрдын, быттьӧкӧ петӧ ывлаӧ, да тювкнитіс град йӧрӧ.
Кияснас сійӧ кодйис ӧти гу, кытчӧ вӧлі дзебӧма горючӧй смеся бутылкаяс, — войнас опаснӧ вӧлі кодйысьны зырйӧн.
Сійӧ кыліс, кыдзи дзуркнитіс ӧдзӧс, хатасьыс петіс Надя чойыс да ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧс некымынысь:
— Серёжа...
Серёжа...
Чойыс виччысьыштіс неуна, чукӧстіс ещӧ ӧтчыд, да ӧдзӧс бара дзуркнитіс — чойыс муніс.
Серёжка сюйис кык бутылка гач зепъясас да ӧтиӧс питшӧгас и июль тӧлысся душнӧй вой пемыдын, шанхайчикъясӧд каршӧрсӧ кытшовтӧм бӧрын, бара писькӧдчис паркӧ.
Паркын вӧлі чӧв-лӧнь, тыртӧм.
Но торъя нин чӧв-лӧнь вӧлі школаын, кытчӧ сійӧ пырис ӧшинь пыр, кодӧс жугӧдіс луннас.
Школаын вӧлі сэтшӧм шынитӧв, мый сылӧн быд воськов, кажитчӧ, кылӧ вӧлі не сӧмын зданиеас, но и став карас.
Посвывса гырысь ӧшиньяс пыр ортсысянь пырыштіс кутшӧмкӧ муртса тӧдчыштысь югыд.
И кор Серёжка воис татшӧм ӧти ӧшинь весьтӧ, сылы кажитчис, мый кодкӧ пемыд пельӧсас дзебсьӧма, ӧні аддзас сійӧс да кватитас.
Но сійӧ веніс полӧмсӧ да регыд воис чардакса аслас наблюдательнӧй пунктӧ.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс ӧшинь дорын, код пыр ӧні нинӧм вӧлі оз тыдав, пукаліс прӧстӧ сы могысь, медым ловсӧ вежны.
Сэсся кималаснас сійӧ корсяліс кӧрттувъяс, кодъяс кутісны ӧшинь рамасӧ, кусыньталіс найӧс да надзӧник перйис рамасӧ.
Ыркыд сынӧд пӧльыштіс сы вылӧ, чардакын век на вӧлі душнӧ.
Школаса пемыд бӧрын да, медсясӧ, тайӧ чардакса пемыд бӧрас сійӧ вермис нин различайтны, мый вӧчсис сы водзын улича вылас.
Сійӧ кыліс машинаяслысь кар кузя ветлӧм шыяс да аддзис фараясыслысь пемдӧдӧм, дзувъялысь бияссӧ.
Верхнедуваннӧйсянь частьяс дугдывтӧг мунісны и войын.
Сэні, туй кузялаыс, вӧлі тыдалӧны войнас югъялысь фараяс.
Мукӧд машинаясыс ветлісны тыр светӧн, сійӧ друг чепӧсйыліс мыльк сайсянь вывлань, прожектор югӧр моз, ылӧдз поткӧдіс войся енэжсӧ, югдӧдліс либӧ степлысь юкӧнсӧ либӧ рощалысь пуяссӧ, кодъяслӧн коръясыс вӧлі гугассьӧмаӧсь да еджыдӧсь.
Трест зданиеӧ главнӧй пыранін дінас муніс войся военнӧй олӧм.
Воалісны машинаяс, мотоциклетъяс.
Дугдывтӧг пыралісны и петалісны офицеръяс да салдатъяс, зёльӧдчисны оружиеяснас да шпораяснас, кыліс бокӧвӧй, тӧдтӧм сёрни.
Но ӧшиньяссӧ трест зданиеын вӧлі тупкалӧма.
Серёжкалӧн став чувствоясыс вӧлі сэтшӧма зэвтчӧмаӧсь да найӧс вӧлі сідзи веськӧдӧма ӧти цельӧ, мый тайӧ выль, артыштӧмторйыс — мый ӧшиньяссӧ вӧлӧм пемдӧдӧма, — эз веж сылысь решениесӧ.
Тадзи сійӧ пукаліс чардак ӧшинь дорас час кыкысь не этшаджык.
Карын ставыс нин ланьтіс.
Здание дорын ветлӧм-мунӧм дугдіс жӧ, но пытшкӧсас эз на узьны, — Серёжка аддзис тайӧс югыд визьяс серти, кодъяс писькӧдчисны сьӧд бумага доръяс костӧд.
Но вот мӧд судтаса кык ӧшиньын би кусі, и кодкӧ пытшкӧссяньыс восьтіс ӧти ӧшинь, сэсся мӧдӧс.
Тыдавтӧм морт сулаліс пемыд жыр ӧшинь дорас, — Серёжка чувствуйтіс тайӧс.
Би кусі и улыс судтаса ӧткымын ӧшиньясын, и тайӧ ӧшиньясыс сідзжӧ воссялісны.
— <deu>Wer іst da</deu>? — кыліс мӧд судтаса ӧшиньсянь начальственнӧй гӧлӧс, и Серёжка муртса аддзыштіс вуджӧрсӧ ӧшиньвыв вомӧн мышкыртчысьлысь. — Коді сэні? — бара юаліс тайӧ гӧлӧсыс.
— Лейтенант Мейер, <deu>Herr Oberst</deu>, — вочавидзис улісянь том гӧлӧс.
— Ме эськӧ эг сӧветуйт тіянлы восьтавны ӧшиньяс улыс судтаысь, — шуис гӧлӧс вылісянь.
— Дзик пӧдан, лолавны он вермы, <deu>Herr Oberst</deu>.
Дерт, ті кӧ запрещайтанныд...
— Ог, ме ньӧти ог кӧсйы, медым ті пӧринныд жаритӧм яйӧ.
<deu>Sіe brauchen nіcht zum Schmorbraten werden</deu>, — сералігтырйи шуис тайӧ начальственнӧй гӧлӧсыс вылісянь.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Серёжка кывзіс гӧгӧрвотӧм немецкӧй сёрни.
Ӧшиньясын кусӧдалісны бияс, лэпталісны шторыяс, и мӧда-мӧд бӧрся воссялісны ӧшиньяс.
Мукӧд дырйиыс сэтысянь кыліс сёрни, кодкӧ шутьляліс.
Мукӧд дырйи кодкӧ ӧзтыліс истӧг, здук кежлӧ югдӧдліс чужӧмсӧ, папироссӧ да чуньяссӧ, да сэсся папирослӧн би чутыс дыр на тыдаліс жыр пытшкас.
— Кутшӧм ыджыд канму, сылы помыс абу, <deu>da іst ja keіn Ende abzusehen</deu>, — шуис кодкӧ ӧшинь дорын, тыдалӧ, шыасис жыр пытшкӧсса аслас другыс дінӧ.
Немечьяс водалісны узьны.
Зданиеас и карас ставыс лӧнис.
Сӧмын Верхнедуваннӧйладорсянь ещӧ локталісны на машинаяс, фара югӧръяснас поткӧдлывлісны войся енэжсӧ.
Серёжка кыліс аслас сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ, кажитчӧ, сылӧн кучкалӧмыс кылӧ став чардак пасьтаыс.
Тані век на вӧлі зэв жар, Серёжка дзикӧдз пӧсяліс.
Трестлӧн восьса ӧшиньяса зданиеыс, кодӧс шымыртӧма пемыд да ун, муртса тӧдчис сы син водзын.
Сійӧ аддзис вылыс и улыс судтасьыс ӧшиньяслысь пемыд розьяссӧ.
Да, тайӧс колӧ вӧлі вӧчны ӧні...
Видлӧм могысь сійӧ некымынысь ӧвтыштіс кинас, медым артыштны, кыдзи позяс шеныштчыны да кӧть ылӧсас метитчыны.
Бутылкаясыс, кодъясӧс сійӧ татчӧ воӧм бӧрын пыр жӧ перйис зепъяссьыс да питшӧгсьыс, сулалісны сы бокын.
Кималаснас сійӧ корсис ӧтиӧс, чорыда чабыртіс сійӧс юрӧдыс, лӧсьӧдчис бурджыка да вынӧн шыбитіс улыс судтаса восьса ӧшиньӧ.
Ыпнитліс син ёрана би, югдӧдліс ӧшиньсӧ дзоньнас да весиг трест здание да школа здание костса уличасӧ, и тайӧ жӧ здукас зильмуніс стеклӧ, кыліс ичӧтик взрыв, — быттьӧкӧ жугалі электрическӧй лампочка.
Ӧшиньсянь ыпнитіс би.
Тайӧ жӧ здукас Сережка шыбитіс тайӧ ӧшиняс мӧд бутылка, би пытшкас бутылкаыс взорвитчис зэв гораа.
Биыс бушуйтіс жыр пытшкас нин, сотчисны ӧшинь рамаяс, и билӧн кывъясыс нюжӧдчисны нин стен кузяыс вывлань, тӧкӧтьӧ эз во мӧд судтаӧдзыс.
Кодкӧ лёкысь омляліс да чирзіс тайӧ жырас, горзӧмъяс кылісны став здание пасьтаыс.
Сережка кватитіс коймӧд бутылкасӧ да шыбитіс сійӧс мӧд судтаас, сылы паныда ӧшиньӧ.
Сійӧ кыліс шысӧ, кыдзи жугаліс бутылкаыс, да аддзыліс би ыпнитӧмсӧ. Биыс ыпнитіс сэтшӧм ёна, мый чардак пытшкӧсыс дзоньнас югдыліс, но сэки Сережка вӧлі ылын нин ӧшинь дорсьыс, сійӧ вӧлі чардакысь лэччан пос дорын нин.
Сійӧ лэбыштіс тайӧ пос кузяыс да эз нин корсь сійӧ классӧ, кытысь вӧлі жугӧдӧма ӧшинь стеклӧсӧ — сылӧн та вылӧ эз нин вӧв кадыс.
Сійӧ котӧрӧн пырис матысса жырйӧ, — буракӧ, тайӧ вӧлі велӧдысьяслӧн жыр, — ӧдйӧ восьтіс ӧшиньсӧ, чеччыштіс паркӧ да, копыртчӧмӧн мӧдіс котӧртны парк пытшлань.
Сійӧ здуксяньыс, кор Серёжка шыбитіс коймӧд бутылкасӧ, да сійӧ здукӧдзыс, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый котӧртӧ парк кузя, сійӧ ставсӧ вӧчис инстинктивнӧя да ӧдвакӧ вермис бӧрыннас стӧча висьтавны, кыдзи ставыс тайӧ вӧлі.
Но ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ водны муӧ да шынитӧв куйлыштны ӧти здук да кывзысьыштны.
Кылӧ вӧлі, кыдзи Серёжкасянь матын турун пӧвстын кышӧдчӧ шыр.
Куйлан местасяньыс сылы эз тыдав биыс, но сэтысянь, улича вывсяньыс кылісны горзӧмъяс да котралӧм.
Сійӧ чеччыштіс кок йылас да котӧртіс водзӧ, парк помлань, шахта терриконлань.
Тадзисӧ сійӧ вӧчис сійӧ случай вылӧ, кутасны кӧ кытшавны парксӧ, — тасянь сійӧ вермас мунны, кӧть мед мый эз ло.
Ӧні сійӧ аддзис енэж пасьта пыр ёнджыка паськалысь зэв ыджыд ыпъялысь билысь югӧрсӧ, коді чим гӧрд рӧмӧн югдӧдіс пӧжарсянь сэтшӧм ылын сулалысь стариннӧй да зэв ыджыд терриконсӧ да паркысь пу йывъяссӧ.
Серёжка чувствуйтіс, мый сьӧлӧмыс сылӧн паськалӧ да лэбӧ.
Став тушаыс сылӧн сырмис, сійӧ муртса кутчысис, медым эз серӧктыссьы гораа.
— Со тіянлы!
<deu>Зетцен зи зих!</deu>
<deu>Шпрехен зи дейч!</deu>
<deu>Габен зи этвас</deu>!.. — висьтавны позьтӧм торжествоӧн шуаліс сійӧ аслыс школьнӧй немецкӧй грамматикаысь паметяс кольӧм торъя фразаяс.
Парк весьтас енэжсӧ краситігтырйи биыслӧн ыпъялӧмыс пыр ыдждіс, и кар шӧрас лыбӧм шызьӧмыс кутіс кывны весиг татчӧдз.
Колӧ вӧлі мунны татысь.
Серёжкалӧн кыптіс венны вермытӧм кӧсйӧм бара веськавны садйӧ, кытысь сійӧ талун аддзыліс эсійӧ нывсӧ, Валя Борцӧс, — да, ӧні сійӧ тӧдіс, кыдзи шуӧны нывсӧ.
Шытӧг пемыдас мунігмоз сійӧ петіс Деревяннӧй улича сайӧ, вуджис забор вомӧн садйӧ да кӧсйис нин калиткаӧдыс петны улича вылас, кор сылы кыліс дзик калитка дорас сулалысь йӧзлӧн ньӧжйӧник сёрнитӧм.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый немечьяс абу на займитӧмаӧсь Деревяннӧй уличасӧ, олысьяс смелмӧдчӧмаӧсь да петалӧмаӧсь ывлаас видзӧдлыны пӧжар вылӧ.
Серёжка мӧдар боксяньыс кытшовтіс керкасӧ, шытӧг чеччыштіс забор вомӧн да матыстчис калитка дорӧ.
Сэні сулаліс пӧжар югыдӧн югдӧдӧм нывбаба чукӧр.
На пӧвстысь сійӧ тӧдіс Валяӧс.
— Мый нӧ тайӧ сотчӧ? — юаліс сійӧ, медым сетны тӧдны Валялы ас йывсьыс.
— Кӧнкӧ Садовӧй вылын...
А, гашкӧ, школа, — вочавидзис волнуйтчысь нывбаба гӧлӧс.
— Тайӧ трест сотчӧ, — ёсь гӧлӧсӧн, весиг кутшӧмкӧ вызовӧн шуис Валя. — Мама, ме муна узьны, — шуис сійӧ, нарошнӧ очсыштіс да пырис калиткаӧд.
Серёжка мӧдліс вӧтчыны сы бӧрся, но кыліс, кыдзи Валялӧн каблукъясыс котшкисны кильчӧ посъяс кузя да сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс.
Кызьӧд глава
Уна лунъяс чӧж Краснодон пыр да матысса каръяс да посёлокъяс пыр мунісны немецкӧй войскалӧн главнӧй вынъясыс: танкӧвӧй частьяс, машинаяс вылын пехота, сьӧкыд пушкаяс да гаубицаяс, связьлӧн частьяс, обозъяс, санитарнӧй да сапёрнӧй частьяс, гырысь да посни соединениеяслӧн штабъяс.
Моторъяслӧн жургӧмыс ланьтлытӧг кыліс и енэжын и му вылын.
Бус кымӧръяс тупкылісны карвесьтса да степьвесьтса енэжсӧ.
Лыдтӧм войскалӧн да война орудиеяслӧн тайӧ сьӧкыд ритмичнӧй мунӧмас вӧлі аслас неумолимӧй порядок — <deu>Ordnung</deu>.
И кажитчӧ, свет вылас абу сэтшӧм вын, коді вермис эськӧ сувтны паныд тайӧ железнӧй порядока — <deu>Ordnung-a</deu> — сылӧн неумолимӧй выныслы.
Зэв гырысь кӧлесаясӧн мусӧ топӧдігмоз плавнӧя да грузнӧя исковтісны вагонъяс кодь джуджыд грузӧвикъяс, кодъяс нуисны боеприпасъяс да продовольствие, бензин тыра ляпкыд да паськыд цистернаяс.
Видзӧднысӧ салдатъяс вӧліны бур да лӧсьыда вурӧм обмундированиеаӧсь.
Офицеръяс вӧліны наряднӧйӧсь.
Немечьяскӧд тшӧтш мунісны румынъяс, венгръяс, итальянечьяс.
Тайӧ армияыслӧн пушкаяс вылас, танкъяс, самолётъяс вылас вӧліны Европаса став заводъяслӧн клеймоясыс.
Мортлӧн, коді тӧдіс не сӧмын роч грамота, син водзас вераліс грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс заводъяслӧн маркаяссьыс, и сылы лолі шуштӧм сыысь, кутшӧм ыджыд производственнӧй вын Европаса унджык канмуяслӧн снабжайтіс немецкӧй армияӧс, коді муніс ӧні донецкӧй степь пыр, моторъяснас жургигтыр, енэжсӧ пемыдӧн тупкысь, чудовищнӧй бус пиын.
Весиг медся ичӧтик морт, коді этша гӧгӧрволіс война делӧяссӧ, чувствуйтіс да аддзис, кыдзи тайӧ вын водзас сӧветскӧй армияяс бӧрыньтчисны асыввывлань да асыв-лунвывлань, пыр ылӧджык, мукӧдлы кажитчис — бӧр бергӧдчывтӧм вылӧ, — Новочеркассклань, Ростовлань, лӧнь Дон сайӧ, Волгалань, Кубаньлань.
И коді нин тӧдӧ правдасӧ, кытӧнӧсь ӧні найӧ...
И сӧмын нин немецкӧй сводкаяс серти да немецкӧй салдатъяслӧн сёрнияс серти позьӧ дӧгадайтчыны, кӧні, кутшӧм рубеж дорын тышкасьӧ, а гашкӧ, пуктіс нин юрсӧ рӧднӧй му вӧсна пиыд тэнад, батьыд, мужикыд, вокыд.
Сійӧ кадас, кор карӧд век на мунісны немецкӧй частьяс, саранча моз бырӧдісны ставсӧ, мый абу на вӧлі бырӧдӧма водзджык мунысь частьясӧн, Краснодонын, кыдзи освоитӧм домын нин, кӧзяйственнӧя да зумыда овмӧдчалісны наступайтысь немецкӧй армияяслӧн ылыс тылъясыс, налӧн штабъясыс, снабжение отделъяс, резервнӧй частьяс.
Немечьяс власьт улын тайӧ первой лунъясас олігӧн татчӧс олысьяс пиысь некод эз разбирайтчы сыын, кутшӧм немецкӧй начальство тані временнӧй, кутшӧм постояннӧй, кутшӧм власьт пуксис карас да мый требуйтчӧ карса олысьяссянь, сыысь кындзи, мый вӧчисны сы ордын пыр мунысь салдатъяс да офицеръяс асланыс произвол серти.
Быд семья оліс торйӧн, да, пыр ёнджыка аслас положениелысь сьӧкыдлунсӧ да ужассӧ сознавайтігӧн, быдӧн ас ногыс зілис кыдзкӧ ладмӧдчыны тайӧ выль да ужаснӧй положение дінас.
Бабушка Вера да Елена Николаевна олӧмын выльӧн да ужаснӧйӧн вӧлі сійӧ, мый на ордӧ расположитчис ӧти немецкӧй штаб, кӧні главнӧйыс вӧлі генерал барон фон Венцель аслас адъютантыскӧд да рыжӧй юра да рыжӧй беринъяса денщикыскӧд.
Ӧні на керка дорын пыр сулаліс немецкӧй часӧвӧй.
Ӧні налӧн керкаыс пыр вӧлі тыр свободнӧя, кыдзи аслас керкаӧ, пырысь да петысь, то совещайтчысь, то прӧстӧ юысь да сёйысь немецкӧй генералъясӧн да офицеръясӧн, немецкӧй сёрниӧн да радио пыр кылысь немецкӧй маршъясӧн да немецкӧй сёрниӧн.
А керкаса кӧзяеваыс, бабушка Вера да Елена Николаевна, йӧршитчисны ичӧтик жырйӧ, кӧні вӧлі душнӧ орчча кухняын дугдывтӧг ломтысьысь плитасянь петысь жар вӧсна, и найӧ водз асывсянь сёр войӧдз обслуживайтісны немецкӧй генералъясӧс да офицеръясӧс.
Ещӧ тӧрыт на бабушка Вера Васильевна вӧлі сиктын уджӧн аслыс общественнӧй ним заслужитысь персональнӧй пенсионерка, Донбасса зэв ыджыд трестын уджалысь геологлӧн мам, а Елена Николаевна — тӧдчана сӧветскӧй работниклӧн, Каневын земельнӧй отделӧн заведуйтысьлӧн дӧва, краснодонскӧй школаын медбур учениклӧн мам, — тӧрыт на кыкнанныс найӧ вӧліны быдӧнлы тӧдса да быдӧнӧн уважайтана йӧз.
А ӧні найӧ вӧліны рыжӧй беринъяса немецкӧй денщиклӧн кыв шутӧг подчиняйтчысьяс.
Генерал барон фон Венцель вӧлі сэтшӧм занят война делӧясӧн, мый эз казявлы бабушка Вераӧс да Елена Николаевнаӧс.
Сійӧ быдса часъясӧн пукавліс карта дорын, гижаліс, кырымавліс бумагаяс, кодъясӧс сетліс сылы адъютантыс, да мукӧд генералъяскӧд юис коньяк.
Мукӧд дырйи генерал скӧрмыліс да горзіс сідзи, быттьӧ командуйтіс плац вылын, и мукӧд генералъяс сулалісны сы водзын, кык визя гӧрд лампасъяс дорас кияснысӧ нюжӧдӧмӧн.
И бабушка Вералы и Елена Николаевналы вӧлі яснӧ, мый генерал фон Венцель воля серти мунӧны Краснодон пыр канму пытшкӧсӧ немецкӧй войска танкъясӧн, самолётъясӧн, пушкаясӧн и генераллы важнӧ вӧлі буретш тайӧ, медым найӧ мунісны да воисны пыр ас кадын да сійӧ местаас, кытчӧ налы индӧма.
А ставыс сійӧ, мый найӧ вӧчисны местаясас, кыті найӧ прӧйдитісны, тайӧ эз интересуйт генерал фон Венцельӧс, кыдзи сійӧс эз интересуйтлы сійӧторйыс, мый сійӧ олӧ бабушка Вера ордын да Елена Николаевна ордын.
Генерал фон Венцель приказ серти либӧ сылӧн чӧв олігтыр кӧдзыда сӧгласитчӧм серти сы дінын да сы гӧгӧрын вӧчсисны уна сё да сюрс омӧль да лёк поступокъяс.
Быд керкаын мыйкӧ да мырддялісны, мырддялісны и бабушка Вералысь да Елена Николаевналысь салӧ, ма, кольк, вый, но тайӧ эз мешайт сылы вылын новлӧдлыны ассьыс малиновӧй голяа векньыдик юрсӧ, коді увереннӧя пукаліс пальмӧвӧй веткаяс костын, мый кажитчис — нинӧм омӧльыс да няйтыс оз вермы воны генерал вежӧрӧдз.
Генерал вӧлі зэв чистоплотнӧй морт; кыкысь лун, асылын и водӧм водзвылын, мыссьыліс пӧсь ваӧн юрсяньыс кок улӧдзыс.
Генераллӧн векньыдик чужӧм вылас чукыръяссӧ да голясӧ пыр вӧлі мичаа бритӧма, мыськалӧма да душитӧма.
Сылы вӧлі вӧчӧма торъя уборнӧй, кодӧс бабушка Вералы вӧлі тшӧктӧма быдлун мыськыны, медым генерал вермис вӧчны ассьыс делӧяссӧ лажыньтчытӧг.
Генерал ветлывліс уборнӧйӧ асывъясын пыр ӧти кадӧ, а денщик караулитіс неылын да, генераллысь кызӧктыштӧм кылӧм бӧрын, мыччывліс сылы специальнӧй вафельнӧй бумага.
Но тайӧ чистоплотнӧй генералыс эз яндысьлы бабушка Вера дырйи да Елена Николаевна дырйи гора горзьӧдлыны сёйӧм бӧрын, а сійӧ кӧ вӧвлі аслас жырйын ӧтнас, сійӧ лэдзліс аслас сювъясысь лёк сынӧдсӧ сы йылысь тӧждысьтӧг, мый бабушка Вера да Елена Николаевна пукалӧны орчча жырйын.
А кузь кокъяса адъютант быдторйын зілис лоны генерал кодьӧн.
Кажитчис, сійӧ, адъютантыс, весиг быдмӧма татшӧм кузясӧ сӧмын сы вӧсна, медым лоны аслас кузь генерал кодьӧн.
И сідзи жӧ, кыдзи и генерал, сійӧ зілис не казявны ни бабушка Вераӧс, ни Елена Николаевнаӧс.
Ни генераллы, ни сылӧн адъютантлы бабушка Вера да Елена Николаевна эз существуйтны не сӧмын кыдзи йӧз, но весиг кыдзи предметъяс.
А ӧні денщик вӧлі на вылын полновластнӧй начальник да кӧзяин.
И тайӧ выль да ужаснӧй положение дінас велаліг бабушка Вера первой лунъяссяньыс жӧ аддзис, мый сійӧ оз вермы миритчыны тайӧ положениеыскӧд.
Мудер бабушка Вера гӧгӧрвоис, мый рыжӧй беринъяса денщик абу сэтшӧм ыджыд власьта аслас начальникъяс дырйи, медым лысьтіс вины сійӧс, бабушка Вераӧс.
И лунысь лунӧ сійӧ пыр повтӧгджык пинясис денщиккӧд, а кор денщик горзыліс сы вылӧ, бабушка Вера ачыс горзіс денщик вылӧ.
Ӧтчыд, скӧрмӧм бӧрын, денщикыс аслас ыджыд каблукнас чужйис бабушка Вералы коскас, но бабушка мыйвынсьыс кучкис сылы юрас скӧвӧрдаӧн, и, кӧть кутшӧм тешкодь тайӧ вӧлі, лёкысла гӧрдӧдӧм денщик быттьӧ виньдіс.
Татшӧм тешкодь да сложнӧй отношениеяс лоины бабушка Вералӧн рыжӧй беринъяса денщиккӧд.
А Елена Николаевна век на быттьӧкӧ измӧма кодь да, пышнӧй русӧй юрсиӧн кытшалӧм неуна чатӧра юрсӧ вӧрзьӧдтӧг новлӧдлігӧн, чӧв олігтырйи, вӧчис сійӧс, мый сылы тшӧктылісны.
Ӧти татшӧм лунӧ Елена Николаевна муніс Садовӧйлы параллельнӧй улича кузя вала да друг аддзис сылы паныд локтысь тӧдса подвода, кытчӧ вӧлі доддялӧма буланӧй вӧлӧс, да подводакӧд орччӧн тувччалысь Олег писӧ.
Елена Николаевна беспомощнӧя видзӧдліс гӧгӧр, уськӧдіс кисьыс ведраяссӧ да карнансӧ и, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, уськӧдчис пиыс дінӧ.
— Олежка... пиукӧй... — шуаліс сійӧ, то сылы морӧс бердас чужӧмнас топӧдчылігмоз, то сылысь еджыд, русӧй, шондінас зарниассьӧм юрсисӧ малышталігмоз, то прӧстӧ кипыдӧснас сылы морӧсас, пельпомъясас, мышкуас инмӧдчылігмоз.
Олег вӧлі быдса юрӧн ыджыдджык сыысь; тайӧ бӧръя лунъясас сійӧ ёна гожъялӧма, омӧльтчӧма чужӧм вылас, возмужайтӧма; но тайӧ возмужайтӧм пырыс воддза серти ёнджыка тӧдчисны пиыслӧн сылы нэм кежлас кольӧм чертаясыс, кодъясӧс мамыс тӧдіс сыын, кор сійӧ сӧмын на заводитіс дзольгыны первой кывъяссӧ да аслас кызіник, гожъялӧм гӧгрӧс кокъяснас вӧчаліс первой воськовъяс и сійӧс тӧлӧн моз нуліс бокӧ.
Сійӧ збыль вӧлі ещӧ сӧмын на ыджыд кагаӧн.
Сійӧ кутліс мамсӧ аслас гырысь ён кияснас, а сылӧн синъясыс паськыд еджыд синкымъяс увтіыс сідзи сияйтісны, кыдзи найӧ сияйтісны мамыслы став тайӧ дас квайт во да джын чӧжыс, — сӧстӧм, сӧдз светӧн, и сійӧ дугдывтӧг долис:
— Мама... мама... мама...
Некод и нинӧм эз существуйт налы тайӧ кымынкӧ здук чӧжыс: ни кык немецкӧй салдат, кодъяс матысса дворсянь видзӧдісны на вылӧ, — абу-ӧ таын мыйкӧ порядок, <deu>Ordnung</deu>, торкысь, ни телега дорын сулалысь рӧднӧйяс, кодъяс разнӧй чувствоясӧн видзӧдісны мамлӧн пиыскӧд аддзысьӧм вылӧ: дядя Коля — флегматичнӧя да шога, тётя Марина — сьӧд, мича, мудзӧм синъясас доршасьысь синваӧн, налӧн куим арӧса детинка — чуймӧмӧн да капризнӧя, мыйла оз сійӧс первой кутлы да окав тётя Лена, а дед-ямщик — пӧрысь мортлӧн тактичнӧй выражениеӧн: со пӧ кутшӧм делӧяс овлывлӧны свет вылын.
А бур йӧз, кодъяс гусьӧник видзӧдісны ӧшиньяссянь ыджыд тушаа, шондіӧн сотӧм шапкатӧм юра том морт вылӧ да пышнӧй кӧсаяса дзик на том нывбаба вылӧ, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдныскӧд зэв ӧткодьӧсь, вермисны эськӧ думыштны, мый тайӧ паныдасьӧмаӧсь чоя-вока, эз кӧ эськӧ тӧдны, мый тайӧ Олег Кошевой бӧр воӧма аслас мамыс дінӧ, кыдзи воалісны ӧні сёясӧн да сюрсъясӧн краснодонсаяс, кодъяс абу удитӧмаӧсь пышйыны бедаысь да бӧр воалісны асланыс рӧднӧйяс дінӧ, немечьясӧн займитӧм асланыс хатаясӧ.
Сьӧкыд вӧлі тайӧ лунъясас налы, кодъяс эновтісны рӧднӧй местаяссӧ, гортсӧ, матысса йӧзсӧ.
Но найӧ, кодъяс удитісны пышйыны немечысь, мунісны нин асланыс, сӧветскӧй му кузя.
А ёна сьӧкыдджык вӧлі сылы, коді став вынъяссӧ пуктіс, медым пышйыны немечысь, но кодлӧн весь вошины став тайӧ зільӧмъясыс да коді аддзыліс смерть ас водзсьыс и ӧні довгис рӧднӧй местаясті, кодъяс тӧрыт на вӧліны ас местаясӧн, а со лоины немецкӧйясӧн, — довгис сёйтӧг, юрсюянінтӧг, ӧткӧн, дзикӧдз жугыльмӧм, паныдасьысь немеч-победитель милӧсть вылӧ эновтӧм, быттьӧкӧ сы водзын сійӧ преступник.
Сійӧ здукас, кор паськыд югыд степын Олег да сылӧн ёртъясыс аддзисны веськыда на вылӧ локтысь немецкӧй танкъяс, налӧн сьӧлӧмъясныс дрӧгмуніны, кор первойысь паныдасисны смертькӧд.
Но смертьыс ӧні кежлӧ эз на во.
Немечьяс-мотоциклистъяс кытшалісны ставнысӧ, кодъяс эз удитны ю вомӧн вуджны, да йӧршитісны ӧтилаӧ Донец дорӧ.
И тані бара ӧтлаасисны ӧтлаӧ и Олег ёртъяскӧд, и Ваня Земнухов Клавакӧд да сылӧн мамыскӧд, и 1-бис №-а шахтаса директор Валько.
Валько вӧлі дзикӧдз кӧтасьӧма — гачсӧ да пинжаксӧ кӧть пыдзырт, — сылӧн хромӧвӧй сапӧгъясас булькакыліс ва.
Тайӧ минутъясас, кор ставныс вӧлі шӧйӧвошӧмаӧсь, некод эз обращайт ӧта-мӧд вылас внимание, но Валько вылӧ видзӧдігӧн быдӧн думайтісны: «Со и эталы абу удайтчӧма вартчыны Донец вомӧн».
А сійӧ кутшӧмкӧ скӧр, сьӧд, бритчытӧм цыганскӧй чужӧма пуксис муӧ, пӧрччис ассьыс бур сапӧгъяссӧ, кисьтіс васӧ, пыдзыртіс нямӧдъяссӧ, бӧр кӧмасис, сэсся бергӧдіс том йӧзлань ассьыс зумыш чужӧмсӧ да друг, оз позь шуны мый мигнитіс, а неуна чукыртліс сьӧд синлапъяссӧ: эн пӧ полӧй, ме тіянкӧд.
Сьӧд шлёма-берета немецкӧй офицер-танкист, сьӧдасьӧм да скӧр чужӧма, дзугӧм роч кывйӧн тшӧктіс став военнӧйясыслы петны йӧз чукӧрысь.
Военнӧйяс, оружиетӧмӧсь нин, петалісны йӧз чукӧрысь группаясӧн и ӧткӧн.
Налы мышканыс прикладъяснас тувкӧдігтыр немецкӧй салдатъяс нуӧдалісны найӧс бокӧ, и регыд мысти йӧз чукӧрсянь неылын артмис степын мӧд, ичӧтджык чукӧр военнӧйясысь.
Кутшӧмкӧ сьӧлӧмад йиджмӧн шог вӧлі чужӧмъясас, видзӧдласъясас тайӧ йӧзыслӧн, кодъяс жмитчисны ӧта-мӧд бердас асланыс важ няйт гимнастёркаясаӧсь да бусӧссьӧм сапӧгъясаӧсь шондіӧн ойдӧдӧм яркӧй степын.
Военнӧйясӧс стрӧитісны колоннаӧ да вӧтлісны Донец катыд.
А став гражданскӧй йӧзсӧ лэдзалісны гортаныс.
И йӧз заводитісны разӧдчавны степь кузя Донецсянь быдладорӧ.
Унджыкыс мӧдӧдчисны туй пӧлӧн рытыввыв, хутор пыр, кӧні узисны Ваня да Жора, Лихӧйлань.
Виктор Петровлӧн батьыс да дед, коді нуӧдіс Кошевойӧс да сылысь рӧднясӧ, сійӧ здукас, кор аддзисны степысь немецкӧй танкъяс, ӧтлаасисны подводаяснас ас йӧз дінӧ.
И налӧн группаыс дзоньнас, кӧні вӧлі ӧні и Клава Ковалёва мамыскӧд, ӧтлаасисны йӧз да подводаяс потоккӧд, кодъяс мунісны рытыввылӧ Лихӧйлань.
Мыйкӧ дыра йӧз пиысь некод эз верит, мый ставыс буретш тадзи и лоӧ, лэдзисны найӧс да таын абу некутшӧм пӧръялӧм, — ставныс полігтырйи видзӧдлывлісны туй кузя налы паныд дугдывтӧг локтысь немецкӧй салдатъяс вылӧ.
Но мудзӧм, пӧсялӧм, буснас няйтӧссьӧм чужӧма салдатъяс, кодъяс ёнджыка думайтісны сы йылысь, мый найӧс виччысьӧ водзын, пӧшти эз видзӧдлыны роч беженечьяс вылӧ.
Кор прӧйдитіс первой шӧйӧвошӧмыс, кодкӧ неувереннӧя шуис:
— Та вылӧ эм немецкӧй командованиелӧн приказ — местнӧй олысьясӧс не ӧбижайтны...
Валько, кодсянь шонді водзас вӧв вылысь моз петіс ру, зумыша нюммуні да, чӧртъяс моз няйтӧссьӧм скӧр немецкӧй салдатъяс колонна вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Он аддзы, налӧн кадыс абу.
А то сетісны эськӧ тэныд юыштны ватор!
— А тэ, кажитчӧ, юыштӧмыд нин? — друг гажаа шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧс, сэтшӧм гӧлӧсъяс пиысь ӧти, кодъяс некор оз гажтӧмчыны да олӧмлӧн быдсяма, весиг медся лёк условиеяс дырйи обязательнӧ сюрӧны, кор чукӧртчӧны роч йӧз.
— Ме юышті нин, — зумыша сӧгласитчис Валько
да, думыштӧм бӧрын, содтіс: — Да эг на помӧдзыс.
Збыльысьсӧ со мый лои Валькокӧд, кор сійӧ, том йӧзӧс вадорӧ кольӧм бӧрын, лэччис вуджӧдчанінӧ.
Аслас зэв скӧр видӧн сійӧ век жӧ заставитіс вуджӧдчӧмӧн распоряжайтчысь ӧти военнӧйӧс сёрнитны аскӧдыс.
Военнӧйсянь Валько тӧдмаліс, мый вуджӧдчӧм кузя командованиеыс ю мӧдарладорас.
«Ме сійӧс заставита, медым сійӧ аслас дышпозъясыскӧд порядоксӧ меным лӧсьӧдіс!» — зэв скӧрысь думайтіс Валько, наплавнӧй пос вывті мунысь машинаяс дінті ӧти понтон дорсянь мӧд дор вылӧ чеччалігтырйи.
Тайӧ здукас уськӧдчисны немецкӧй пикировщикъяс, и сылы, сыкӧд тшӧтш чеччалысь йӧз моз жӧ, лои водны.
Сэсся кучкис немецкӧй артиллерия, понтонъяс вылыті заводитчис паника.
И сэки Валько падмис.
Аслас положение сертиыс сылӧн эз сӧмын вӧв право, а сійӧ вӧлі обязан пӧльзуйтчыны медбӧръя позянлуннас вуджны Донец мӧдарладорӧ.
Но кыдзи тайӧ овлывлӧ весиг зэв ён да рассудительнӧй йӧзлӧн, кодъяслӧн пӧсь вирыс тыдавтӧг пуӧ сӧнъясас, мукӧд дырйи частнӧй, ичӧтджык, но матысса долг венӧ общӧй, главнӧй, но ылысса долгсӧ.
Мыйӧн Валько представитіс аслыс, мый вермасны думыштны сы йылысь сылӧн рабочӧйясыс, сылӧн другыс, Григорий Ильич Шевцов, ребята-комсомолечьяс, кодъяс колины вадорӧ, — мыйӧн Валько представитіс аслыс тайӧс, став вирыс кайис сылы сьӧд чужӧмас, и сійӧ бергӧдчис бӧр.
Сэки наплавнӧй пос пасьталаыс нин оръявлытӧм лавинаӧн котӧртісны сылы паныд йӧз.
Сэки сійӧ паськӧмнас шыбитчис ваӧ да заводитіс вартчыны вадорлань.
Сэки, кор немечьяс лыйлісны нин артиллерияысь да кытшалісны Донецлысь тайӧ вадорсӧ и садьсӧ воштӧм йӧз котӧртісны тайӧ вадорсяньыс понтонъяс кузя мӧдар вадорас да косясисны понтонъяс дінӧ лэччанінын да дасъясӧн да сёясӧн вартчӧмӧн вуджалісны мӧдар вадорас, — гыяссӧ аслас ён кияснас поткӧдлігтыр Валько вартчис тайӧ вадорланьыс.
Сійӧ тӧдіс, мый лоӧ первойяс лыдын, кодъяскӧд немечьяс расправитчасны, а вартчис сы вӧсна, мый мӧд ногӧнсӧ вӧчны эз лэдз сылӧн сӧвестьыс.
Асланыс беда вылӧ немечьяс эз вины Валькоӧс, а лэдзисны сійӧс мукӧдкӧд ӧтлаын.
И вот сы пыдди, медым мунны асыввывлань, Саратовлань, кытчӧ сійӧ вӧлі должен явитчыны служба кузя да кӧні вӧліны сылӧн гӧтырыс да челядьыс, беженечьяс чукӧрын Валько муніс рытыввывлань.
Лихӧйӧдз вотӧдз на беженечьяслӧн тайӧ сборнӧй колоннаыс пондіс чинны.
Валько вӧзйис краснодонсаяслы торйӧдчыны колоннасьыс, кытшовтны Лихӧйсӧ да мунны Краснодонлань миртуйяссянь ылітіджык, туй вожъясӧд либӧ веськыда туйтӧг.
Кыдзи тайӧ пыр овлывлӧ войтыръяс да государствояс олӧмлӧн сьӧкыд кадъясӧ, весиг медся рядӧвӧй мортлӧн сьӧлӧмас аслас судьба йылысь мӧвпъясыс топыда йитчӧны став войтырлӧн да став государстволӧн судьба йылысь мӧвпъяскӧд.
Тайӧ первой лунъясас сы бӧрын, мый найӧ переживайтісны, и гырысь йӧзлӧн и том йӧзлӧн настроениеыс вӧлі зэв лёк и найӧ пӧшти эз сёрнитны мӧда-мӧдныскӧд.
Найӧс мучитіс эз сӧмын сійӧ, мый виччысис найӧс водзын, но и сійӧ, мый лоӧ ӧні став сӧветскӧй мукӧд.
Но быдӧн переживайтіс тайӧс ас ногыс.
Медся спокойнӧя став лоӧмтор вылас видзӧдіс Мариналӧн куим арӧса пиыс, Олеглӧн ичӧтик воча вокыс.
Некутшӧм сомнение сылӧн эз вӧв, мый мирыс, кӧні сійӧ оліс, устойчивӧй, кор мамыс да батьыс пыр вӧліны сы дінын.
Сылы, збыльысь, страшнӧ лолі ӧти здукӧ, кор кодкӧ равӧстіс да гымыштіс енэжын и гӧгӧр сэтшӧма грымакыліс да котӧртісны йӧз.
Но сійӧ быдмис сэтшӧм кадӧ, кор гӧгӧр пыр грымакыліс да пыр кытчӧкӧ котӧртісны йӧз, та вӧсна сійӧ неуна бӧрдыштіс да успокоитчис.
И ӧні ставыс нин вӧлі бур.
Сӧмын сылы кажитчис, мый налӧн путешествуйтӧмыс неуна нюжаліс.
Медся ёна тайӧс чувствуйтіс сійӧ луншӧр кадӧ, кор эбӧссьыс петтӧдз пӧжліс сійӧс, и сійӧ заводитліс няргыны, дыр-ӧ нин оз во гортас бабушка дінас.
Но кор вӧлі сувтасны шойччыны и сійӧ сёйыштас роктор да беддьӧн зурӧдыштас суслик гуӧ да, боквыв тувччалігмоз, почтительнӧя чатрасигтыр, кытшовтас гнедӧй вӧвъяс гӧгӧр, кодъяс вӧліны пӧшти быдӧн кыкпӧв ыджыдджыкӧсь налӧн буланӧй вӧв дорысь, а сэсся, юрсӧ мамыс пидзӧсъяс вылӧ пуктӧмӧн, чӧскыда узьыштас, — и ставыс бӧр лолі аслас местаясас, и мирыс бара тырлі чудесаясӧн да прелестьясӧн.
Дед-ямщик думайтіс сы йылысь, мый ӧдвакӧ сы олӧмлы, ичӧтик пӧрысь морт олӧмлы, грӧзитӧ опасность немечьяс дырйи.
Но сійӧ поліс, мый немечьяс туй вылас на мырддясны сылысь вӧвсӧ.
Таысь кындзи, сійӧ думайтіс сы йылысь, мый немечьяс оз кутны сетны сылы пенсиясӧ, кодӧс сійӧ получайтліс нелямын во шахтаясын возчикӧн уджалӧмысь, и оз сӧмын дугӧдны пособие сетӧм, кодӧс сійӧ получайтліс куим фронтовик-пиян вӧснаыс, а ещӧ, пӧжалуй, мӧдасны дзескӧдны сыысь, мыйла сылӧн сы мында пи Гӧрд Армияын.
И сійӧс ёна волнуйтіс юалӧм сы йылысь, победитас-ӧ Рочму войнаас.
Сы серти, мый сійӧ аддзыліс ас синъяснас, сійӧ ёна поліс, мый Рочму оз победит.
И сэки сійӧ, ичӧтик дед, кодлӧн руд юрсиыс балябӧжас пашкыртчӧма воробей гӧн моз, ёна жалитіс сы йылысь, мый эз кув колян тӧв, кор сылӧн, кыдзи висьталіс сылы доктор, лолі «приступ».
Но мукӧд дырйи сійӧ казьтыліс ассьыс став олӧмсӧ да войнаяс, кодъясын ачыс участвуйтліс, казьтыліс, мый Рочму зэв ыджыд, озыр, а бӧръя дас вонас лои ещӧ озырджыкӧн, — неужели жӧ немечлӧн сюрӧ вын победитны сійӧс, Рочмуӧс?
И кор дед думайтіс тадзи, сійӧ ловзьыліскодь, гыжйыштавліс шондісьыс сьӧдӧдӧм кос кокшегсӧ, вомдоръяссӧ челядь моз чургӧдӧмӧн чмокайтіс аслас буланӧй вӧв вылас да тэрмӧдлыштіс сійӧс вӧжжинас.
Николай Николаевичлы, Олег дядялы, медся ӧбиднӧ вӧлі сійӧ, мый трестын сэтшӧм бура заводитчӧм уджыс сылӧн — том геологлӧн, коді выдвинитчис первой воясӧ жӧ вывті удачнӧй разведкаясӧн, — друг ори татшӧм виччысьтӧм да лёк ногӧн.
Сылы кажитчис, мый немечьяс непременнӧ виасны сійӧс, а оз кӧ вины, сылы уна вын ковмас пуктыны, медым кыдзкӧ мынтӧдчыны немечьяс ордын служитӧмысь.
А сійӧ тӧдіс, мый став условиеяс дырйи оз мун служитны немечьяслы, сы вӧсна мый немечьяслы служитӧм сылы кажитчис сэтшӧм жӧ лӧсявтӧмторйӧн да тешкодьӧн, кыдзи ветлӧдлыны бауӧн.
А томиник тьӧтушка Марина арталіс, кутшӧм доходъяс вылӧ найӧ овлісны немечьясӧдз.
И артмӧ вӧлі, мый немечьясӧдз налӧн олӧм вылӧ доходъясыс вӧліны татшӧмӧсь: Николай Николаевичлӧн заработокыс, Елена Николаевналӧн пенсияыс, кодӧс сійӧ получайтліс кулӧм мужиксьыс — Олеглӧн дядьысь, бабушка Вера Васильевналӧн пенсия, трестлӧн налы сетӧм патера да град йӧр, кодӧс найӧ вӧдитлісны керка дінас.
И артмӧ вӧлі сідзи, мый немечьяс локтӧм бӧрын первой куим доходыс налӧн, дерт нин, оз ло и, гашкӧ, оз лоны и мукӧдыс.
Сійӧ пыр казьтыліс вуджӧдчанінын виӧм челядьӧс и найӧс жалитӧмсӧ вуджӧдліс аслас кага вылӧ да заводитліс бӧрдны.
Сылы волісны юрас сы йылысь висьтавлӧмъяс, мый немечьяс грубӧя приставайтӧны нывбабаяс дінӧ да насильничайтӧны, и сэки сылы дум вылас усьлі, мый сійӧ мича нывбаба и сы дінӧ, дерт нин, кутасны приставайтны немечьяс, и сійӧ то усьлі шогӧ, то бурӧдіс асьсӧ сійӧн, мый нарошнӧ кутас пасьтасьны прӧстӧйджыка да вежас прическасӧ, сэки, гашкӧ, ставыс кыдзкӧ мунас бура.
Виктор Петровлӧн батьыс, лесничӧй, тӧдіс, мый гортас бӧр воӧмыс грӧзитӧ сылы, кыдзи сэтшӧм мортлы, кодӧс районын тӧдӧны 1918 воын немечьяслы паныд тышын участвуйтӧм серти, и сылӧн пиыслы-комсомолечлы смертельнӧй опасностьӧн.
Но сійӧ дзикӧдз падмыліс, кор думайтіс сы йылысь, мый сылы ӧні вӧчны.
Сійӧ тӧдіс, мый партийнӧй йӧз пиысь кодӧскӧ да дерт кольӧма подпольнӧй да партизанскӧй тыш организуйтӧм могысь.
Но ачыс сійӧ, олӧмакодь нин морт, нэм чӧжыс уджаліс честнӧя рядӧвӧй лесничӧйӧн да вӧлі думайтӧ, мый нэм чӧжыс лоӧ лесничӧйӧн.
Сійӧ мечтайтіс сетны бур образование пиыслы да нылыслы да мед лоӧны наысь прамӧй йӧз.
Но кор сылы юрас воліс мӧвп сы йылысь, мый сылӧн важ олӧмыс вермас кольны немечьяслы тӧдтӧмӧн да сылӧн лоӧ позянлун сідзи жӧ служитны лесничӧйӧн немечьяс дырйи, — сійӧс босьтліс сэтшӧм шог да зывӧктӧм, мый сылы, ыджыд, ён мортлы, окота вӧлі косясьны.
Дзик тайӧ жӧ кадас сылӧн пиыслы, Викторлы, зэв ӧбиднӧ да оскорбитана вӧлі Гӧрд Армия вӧсна.
Сійӧ челядьдырсяньыс ёна радейтліс Гӧрд Армияӧс да сылысь командиръяссӧ да война первой лунъяссянь гӧтӧвитчис сы вылӧ, медым участвуйтны войнаын кыдзи Гӧрд Армияса командир.
Сійӧ руководитіс школаас военнӧй кружокӧн, нуӧдіс военнӧй занятиеяс да физическӧй упражнениеяс кружокын зэр улын и кӧдзыд вылын, кыдзи велӧдліс Суворов.
Гӧрд Армиялӧн поражениеяс, дерт, эз вермыны Виктор синъяс водзын уськӧдны Гӧрд Армиялысь престижсӧ.
Но вӧлі ӧбиднӧ, мый сылы ас кадын эз удайтчы веськавны Гӧрд Армияӧ командирӧн, а вӧлі кӧ эськӧ сійӧ Гӧрд Армияса командирӧн, сійӧ, Гӧрд Армияыс, дерт эськӧ, эз веськав татшӧм сьӧкыд да лёк положениеӧ.
А немечьяс дырйи аслас судьба йылысь Виктор прӧстӧ эз думайт, тырвыйӧ надейтчис батьыс вылӧ да аслас друг Анатолий Попов вылӧ, коді став сьӧкыд случайяс дырйи кужліс корсьны мыйкӧ виччысьтӧмӧс да дзик правильнӧйӧс.
А сылӧн другыс Анатолий став сьӧлӧмнас висис отечество вӧсна да, чӧв олігтыр гыжсӧ курччаліг, туй чӧжыс думайтіс сы йылысь, мый жӧ ӧні вӧчны сылы, Анатолийлы?
Война кадӧ комсомольскӧй собраниеяс вылын сійӧ лыддис зэв уна докладъяс социалистическӧй отечество дорйӧм йылысь, но ни ӧти докладын сійӧ эз на вермы выразитны отечествосӧ чувствуйтӧм, кыдзи мыйкӧ зэв ыджыдӧс да сьылысьӧс, кутшӧмӧн вӧлі сылӧн, Анатолийлӧн, мамыс, Таисья Прокофьевна, аслас ыджыд, кыз тушанас, банйӧм бур чужӧмнас да зэв мича стариннӧй казачӧй сьыланкывъяснас, кодъясӧс сійӧ сьывлывліс сылы ичӧтсяньыс на.
Отечествоӧс тайӧ чувствуйтӧмыс пыр овліс сы сьӧлӧмын да петавліс сылӧн синваыс рӧднӧй сьыланкывлысь шыяссӧ кылігӧн либӧ талялӧм нянь вылӧ, сотӧм керка вылӧ видзӧдігӧн.
И вот отечествоыс веськаліс бедаӧ, сэтшӧм бедаӧ, мый ни аддзыны тайӧс, ни думайтны та йылысь оз вӧлі позь сьӧлӧм доймытӧг.
Колӧ вӧлі действуйтны, действуйтны пырысь-пыр, но — кыдзи, кӧні, кодкӧд?
Татшӧм сяма мӧвпъясыс кутшӧмакӧ волнуйтісны сылысь став ёртъяссӧ.
И сӧмын Улялӧн эз вӧвны вынъясыс думайтны ни рӧднӧй мулӧн судьба йылысь, ни аслас личнӧй судьба йылысь.
Ставсӧ, мый сійӧ переживайтіс сійӧ кадсяньыс, кыдзи аддзис 1-бис №-а шахталысь нёровтчӧм копёрсӧ: радейтана пӧдругаыскӧд да мамыскӧд прӧщайтчӧм, шондіӧн сотӧм, талялӧм степь кузя тайӧ туйсӧ да, медбӧрын, вуджӧдчанінсӧ, кӧні гӧрд чышъяна нывбабалӧн вирӧссьӧм тушаас да син гуранъяссьыс петӧм синъяса детинкаын быттьӧ вӧлі ӧтлаасьӧма, чукӧрмӧма сылӧн став переживайтӧмторйыс, — ставыс тайӧ выльысь и выльысь, то кинжал моз ёся, то мельнича изки моз сьӧкыда-сьӧкыда бергӧдчылісны Улялӧн вирӧн ойдӧм сьӧлӧмас.
Туй чӧжыс сійӧ восьлаліс телегакӧд орччӧн, быттьӧ спокойнӧй, и сӧмын сы синъясын, нырбордъясын, вомдоръясын тӧдчысь мрачнӧй вынлӧн чертаясыс висьталісны, кутшӧм бушковъяс гыясӧн ветлісны сы сьӧлӧмын.
Зато Жора Арутюнянцлы вӧлі дзик яснӧ, кыдзи сійӧ кутас овны немечьяс дырйи.
И сійӧ зэв авторитетнӧя рассуждайтіс кывмӧн:
— Каннибалъяс!
Миян войтыр ӧмӧй вермас накӧд миритчыны, да?
Миян войтыр, кыдзи и водзджык немечьясӧн оккупируйтӧм местаясын, кыв шутӧг босьталас оружие.
Менам батьӧй — рам морт, но ме ог сомневайтчы — сійӧ босьтас оружие.
А мамӧй, аслас характернас, сійӧ кыв шутӧг босьтас оружие.
Миян старикъяс кӧ тадзи вӧчӧны, мый нӧ ми, томйӧз, долженӧсь вӧчны?
Ми, томйӧз, долженӧсь босьтны учёт вылӧ — тӧдмавны, сэсся босьтны учёт вылӧ, — поправитіс асьсӧ Жора, — став том йӧзсӧ, кодъяс эз мунны, да пырысь-пыр йитчыны подпольнӧй организациякӧд.
Ме тӧда, мый Краснодонӧ колины Володя Осьмухин да Толя Орлов — найӧ ӧмӧй кутасны весь пукавны?
А Люся, Володялӧн чойыс, тайӧ зэв прамӧй нылыс, — пӧся шуис Жора, — сійӧ, дерт нин, кыв шутӧг оз кут весь пукавны.
Ваня Земнухов бӧрйис кад, кор найӧс некод, Клаваысь кындзи, эз вермы кывны, шуис Жоралы:
— Кывзы, тэ, абрек!
Збыльысь, тэкӧд ставныс сӧгласенӧсь.
Но... кутышт кывтӧ.
Ӧти-кӧ, тайӧ быдӧнлӧн аслас сӧвестьлӧн делӧ.
А, мӧд-кӧ, тэ жӧ он вермы став вӧснаыс пӧручитчыны.
А друг кодкӧ кыдзкӧ болтнитас, мый сэки лоӧ — и тэныд и миянлы ставнымлы?
— Мыйла тэ менӧ шуин абрекӧн? — юаліс Жора, кодлӧн сьӧд синъясас тыдовтчис кыпыд-самодовольнӧй выражение.
— Сы вӧсна мый тэ сьӧд да действуйтан наездник моз.
— Тэ тӧдан, Ваня, кор ме вуджа подпольеӧ, ме збыль босьта аслым кличка «Абрек», — вашкӧдӧмӧн шуис Жора Арутюнянц.
Ванялӧн вӧліны Жора Арутюнянцлӧн кодь жӧ настроениеяс да мӧвпъяс.
Но быдторйӧ, кӧть мый йылысь Ваня эз думайт ӧні, вынӧн пырліс шудлӧн чувство Клава дінын матыслунысь да гордостьлӧн чувство, кор сійӧ казьтыліс вуджӧдчанін дорын ассьыс поведениесӧ, да выльысь кывліс Ковалёвлысь кывъяссӧ: «Ваня, спасит найӧс» — и чувствуйтіс асьсӧ Клаваӧс спаситысьӧн.
Шудлӧн тайӧ чувствоыс вӧлі ещӧ нин ён сы вӧсна, мый Клавалӧн вӧлі сэтшӧм жӧ чувство.
Эз кӧ эськӧ вӧв бать вӧсна тӧждысьӧмыс да мамыслӧн нора лыддьӧдлӧмъясыс, Клава Ковалёва эськӧ вӧлі веськыда да прӧстӧ шуда радейтана морткӧд тані, шондіӧн югдӧдӧм донецкӧй степын, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый то сэні, то тані енэжтас вылын мыччысявлісны немецкӧй танкъяслӧн башняясыс, зениткаяслӧн стволъясыс да немецкӧй салдатъяслӧн каскаяс, каскаяс, каскаяс, кодъяс тӧвзисны зарниа шобді весьтті моторъяс жургӧм улын да бус пиын.
Но став тайӧ йӧз пӧвстас, кодъяс сэтшӧм разнӧя думайтісны аслас судьба йылысь да став войтыр судьба йылысь, вӧлі кык морт, сідзи жӧ зэв разнӧйӧсь характер сертиыс да арлыд сертиыс, но кодъяс шензьӧдана ӧткодьӧсь вӧліны сыӧн, мый кыкнанныс вӧліны тырӧсь вӧвлытӧм моральнӧй кыпыдлунӧн да энергическӧй деятельностьӧн.
Ӧти мортыс тайӧ вӧлі Валько, а мӧдыс — Олег.
Валько вӧлі этша сёрниа морт, и некод некор эз тӧд, мый вӧчсьӧ ортсысяньыс цыган кодь тайӧ морт сьӧлӧмас.
Кажитчис, мый сы судьбаын ставыс вежсис лёклань.
А сійӧс некор на эз аддзывны татшӧм гажаӧн да тэрыбӧн.
Туй чӧжыс сійӧ муніс подӧн, тӧждысис быдӧн вӧсна, окотапырысь панліс сёрни ребятакӧд, то ӧтикӧд, то мӧдкӧд, быттьӧ найӧс испытывайтігмоз, да пыр частӧджык шутитіс.
А Олеглы эз жӧ пукавсьы бричкаын.
Сійӧ кывмӧн висьталіс ассьыс нетерпениесӧ, кор жӧ нин сійӧ аддзас мамсӧ, бабушкасӧ.
Сійӧ зэв радпырысь ниртіс чунь йывъяссӧ, кор кывзіс Жора Арутюнянцлысь, а то друг пондыліс шмонитны Ваня да Клава вылын либӧ мыкталыштігмоз бурӧдіс Уляӧс, либӧ видзис куим арӧса воксӧ, либӧ объясняйтчис радейтӧмын тьӧтушка Маринакӧд, либӧ панліс кузь политическӧй сёрнияс дедкӧд.
А мукӧд дырйи сійӧ восьлаліс бричкакӧд орччӧн, чӧв олысь, резкӧя тӧдчысь кузяланога чукырӧсь плешка, челядь сяма складкаӧсь кызіник упрямӧй вомдоръяса, кӧні муртса тӧдчыштіс нюммунӧм, кытчӧкӧ водзлань думыштчӧмӧн видзӧдысь, скӧр-нежнӧй выражениеа синъяса.
Найӧ вӧліны нин Краснодонсянь ӧти шойччӧг кост мунӧм ылнаын, кор друг зурасисны немецкӧй салдатъяслӧн ас йӧз дінсьыс торъялӧм кутшӧмкӧ командакӧд.
Немецкӧй салдатъяс делӧвитӧя — весиг эз зэв грубӧя, а буретш делӧвитӧя — шобисны кыкнан подводасӧ, Марина да Уля чемоданъясысь босьтісны став шӧвк паськӧмсӧ, пӧрччисны Виктор батьлысь да Вальколысь сапӧгъяссӧ да босьтісны Вальколысь стариннӧй зарни часісӧ, коді кӧть и купайтчис, но муніс зэв бура.
Душевнӧй напряжениеыс, кодӧс найӧ испытывайтісны, кор первойысь зурасисны немечьяскӧд, кодъясысь ставныс виччысисны омӧльджыкӧс, лои мӧда-мӧдысь яндысьӧм кодь, а сэсся ставныс лӧсявтӧма варовмисны — ставныс мӧда-мӧд вежмӧн нерисны немечьясӧс, кыдзи найӧ лукйысисны подводаясын, эльтісны Маринаӧс, коді ёна шогсис шӧвк чулкияс вӧсна, и весиг эз бокӧ кольны Валькоӧс да Викторлысь батьсӧ, кодъяс мукӧд серти ёна омӧльджыка чувствуйтісны асьнысӧ бриджи гачнас да тапочкинас.
И сӧмын Олег эз радлы тайӧ лӧжнӧй гажлун вылас: чужӧмас сылӧн дыр тӧдчис зумыш, скӧр выражение.
Краснодон дорӧ найӧ воисны войнас, и Валько сӧвет серти, коді чайтіс, мый войын ветлӧм карын запретитӧма, эз пырны карас, а узьмӧдчисны балкаӧ.
Войыс вӧлі тӧлыся.
Ставныс волнуйтчисны да дыр эз вермыны унмовсьны.
Валько муніс тӧдмавны, кытчань мунӧ балкаыс.
И друг сійӧ кыліс ас бӧрвывсьыс кокшыяс.
Сійӧ бергӧдчис, сувтіс да тӧлысь югыд водзас тӧдіс Олегӧс.
— Валько ёрт, меным зэв ёна колӧ тіянкӧд сёрнитыштны.
Ёна колӧ, — шуис Олег рам гӧлӧсӧн, неуна мыкталігтыр.
— Бур, — шуис Валько. — Сӧмын сувтсӧн ковмас, зэв нин лысваа. — Сійӧ шпыньмуніс.
— Отсалӧй меным аддзыны карын кодӧскӧ миян подпольщикъяс пиысь, — Вальколы ӧтлаасьӧм синкымъясувса муӧ лэдзӧм синъясас видзӧдігмоз шуис Олег.
Валько друг лэптіс юрсӧ да мыйкӧ дыра сюся видзӧдіс Олег чужӧм вылӧ.
Сы водзын сулаліс выль, медся том поколениеса морт.
Медся, кажитчис эськӧ, ӧтлаавны позьтӧм чертаяс — мечтательность да действенность, фантазируйтӧм да практицизм, душалӧн паськыдлун да трезвӧй расчёт, мувывса гажлун радейтӧм да асьнысӧ ограничивайтӧм, — тайӧ, кажитчис эськӧ, ӧтлаавны позьтӧм чертаясыс ӧтлаын создайтісны тайӧ поколениеыслысь неповторимӧй ӧбликсӧ.
Валько бура тӧдіс тайӧ поколениесӧ, сы вӧсна мый тайӧ поколениеыс вӧлі ассьыс сыысь торйӧдӧмторйӧн.
— Подпольщикыс тэныд быттьӧкӧ сюри нин, — шпыньмунӧмӧн шуис Валько, — а мый миянлы водзӧ вылӧ вӧчны, сы йылысь ми ӧні и сёрнитыштам.
Олег чӧв олігтыр виччысис.
— Ме аддза, тэ эн нин талун решитчы, — шуис Валько.
Сійӧ вӧлі прав.
Мыйӧн лои Ворошиловградлы веськыд угроза, Олег, первойысь мамсьыс гусьӧн, муніс комсомол райкомӧ да вӧзйысис, медым сійӧс используйтасны подпольнӧй группаяс организуйтігӧн.
Сійӧс ёна ӧбидитісны, кор некутшӧм помкаяс висьтавтӧг сылы шуисны примернӧ тадзи:
— Со мый, хлопец: чукӧрт вай ассьыд кӧлуйтортӧ да мун татысь бурӧн, да ӧдйӧджык.
Сійӧ оз вӧлі тӧд, мый комсомол райком эз лӧсьӧдав ассьыс подпольнӧй группаяс, а комсомолечьяссӧ, кодъясӧс кольлісны подпольнӧй организация распоряжениеӧ, вӧлі индалӧма нин водзвыв.
Та вӧсна вочакывйыс, кодӧс сійӧ получитіс райкомын, ньӧти эз вӧв грубӧйӧн, а вӧлі весиг, кутшӧмкӧ, ёрт дінӧ внимание петкӧдлӧмӧн.
И сылы лои мунны.
Но буретш тайӧ здукас, кор прӧйдитіс вуджӧдчанінын лоӧмтор бӧрын первой напряжениеыс и Олеглы лои яснӧ, мый пышйыны эз удайтчы, сылы сідзи и кучкис юрас мӧвп: ӧні сылӧн мечтаыс осуществитчас!
Пышйӧмлӧн, мамкӧд торйӧдчӧмлӧн, сійӧ судьба неясностьлӧн став сьӧкыдлуныс вешйис сы сьӧлӧм вылысь.
И сы сьӧлӧмлӧн став вынъясыс, став страстьясыс, мечтаясыс, лачаясыс, томлунлӧн став пӧсьлуныс да напорыс — ставыс тайӧ петіс вӧля вылӧ.
— Та вӧсна тэ тадзи и подтянитчин, мый решитчин, — водзӧ висьталіс Валько. — Менам аслам татшӧм характер.
Тӧрыт на — муна, а некыдзи менам паметьысь оз пет: то, кыдзи ми шахта взрывайтім, то, аддза, армия отступайтӧ, беженечьяс, челядь мучитчӧны.
И сэтшӧм меным сьӧкыд сьӧлӧм вылын! — зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс Валько. — Должен вӧлі радуйтчыны, мый кӧть семьяӧс аддзыла, война заводитчӧмсянь эг аддзыв, — а сьӧлӧмын пыр кучкалӧ: «Но, а водзӧсӧ мый?..»
Тадзи вӧлі тӧрыт.
А мый жӧ талун?
Миян армия муніс.
Немеч миянӧс босьтіс.
Семьяӧс ме ог аддзыв.
Гашкӧ, некор ог аддзыв.
А сьӧлӧм вылын менам кокньыдджык.
Мый вӧсна?
Сы вӧсна, мый менам ӧні ӧти туй, чумаклӧн моз.
А ми вокыслы тайӧ медся главнӧйыс.
Олег чувствуйтіс, мый ӧні Краснодон бердса балкаын, лысва вылын чуднӧя дзирдалысь тӧлысь югӧр улын, цыганлӧн кодь ӧтлаасьӧм синкымъяса тайӧ стрӧг, сдержаннӧй мортыс сёрнитӧ сыкӧд, Олегкӧд, сэтшӧм откровеннӧя, кыдзи сійӧ, гашкӧ, эз сёрнитлы некодкӧд.
— Тэ со мый: тэ тайӧ ребятаыскӧд йитӧдсӧ эн вошты, тайӧ ас йӧз, — висьталіс Валько. — Асьтӧ эн выдавайт, а йитӧдсӧ накӧд кут.
Да приметитав ещӧ ребятаӧс, кодъяс туясны делӧ вылӧ, сэтшӧмъясӧс, кодъяс биаиз кодьӧсьджык.
Но сӧмын видзӧд, ме тӧдлытӧг нинӧм эн вӧч, — сюран.
Ме тэныд висьтала, кор да мый тэныд вӧчны...
— Ті тӧданныд, кодъясӧс колисны карас? — юаліс Олег.
— Ог тӧд, — веськыда висьтасис Валько. — Ог тӧд, но аддза.
— А меным кыдзи тіянӧс корсьны?
— Тэныд менӧ корсьны оз ков.
Менам кӧ эськӧ вӧлі патера, ме эськӧ всё равно тэныд эг висьтав, а менам, веськыда висьтавны, сійӧ ӧні абу на.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд вайны мужик да бать гибель йылысь шог юӧр, но Валько решитіс первойсӧ дзебсьыны Шевцов семья ордӧ, кӧні тӧдісны да радейтісны Валькоӧс.
Сэтшӧм отчаяннӧй ныв отсӧгӧн, кутшӧмӧн вӧлі Любка, сійӧ надейтчис установитны связьяс да корсьны патера кыськӧ йӧзтӧминысьджык.
— Тэ лучше вай меным ассьыд адрестӧ, ме тэнӧ корся.
Валько кымыныськӧ гораа шуис Олеглысь адрессӧ, кытчӧдз эз запомнит бура.
— Тэ эн пов, ме тэнӧ аддза, — ньӧжйӧник висьталіс Валько. — И регыд мысти кӧ ме йылысь он кыв, эн тэрмась, виччысь...
А ӧні мун, — шуис сійӧ да аслас паськыд кипыдӧснас кокньыдика йӧткыштіс Олегӧс пельпомӧдыс.
— Аттьӧ тіянлы, — муртса кывмӧн шуис Олег.
Гӧгӧрвотӧм волнениеӧн, коді быттьӧкӧ нуис сійӧс лысваа турун вывті, матыстчис сійӧ лагерь дорӧ.
Ставныс нин узисны, сӧмын вӧвъяс мурчкисны турун.
Да Ваня Земнухов пукаліс узьысь Клава да сылӧн мам юръяс дінын, ёсь пидзӧссӧ кияснас кутӧмӧн.
«Ваня, муса другӧй», — думыштіс Олег небзьӧм чувствоӧн, коді вӧлі ӧні сылӧн став йӧз дінас.
Сійӧ матыстчис ёртыс дінӧ да волнуйтчигтырйи пуксис сыкӧд орччӧн уль турун вылӧ.
Ваня бергӧдіс сылань ассьыс чужӧмсӧ, коді вӧлі кажитчӧ кельыдӧн тӧлысь югӧр водзас.
— Но, кыдзи?
Мый сійӧ висьталіс тэныд? — тэрыба юаліс Ваня аслас кызкодь гӧлӧснас.
— Тэ мый йылысь юалан? — ӧтпырйӧ и шензигмоз и яндысьыштігмоз шуис Олег.
— Мый шуис Валько?
Тӧдӧ оз сійӧ мыйкӧ?
Олег падмыштӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Он-ӧ кӧсйы тэ мекӧд гораньӧн ворсны? — шуис Ваня дӧзмӧмпырысь. — Абу жӧ нин ми поснияс, збыльысь!
— К-кыдзи тэ тӧдмалін? — пыр ёнджыка чуймӧмӧн, другыс вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдігтыр, вашкӧдӧмӧн юаліс Олег.
— Абу нин сэтшӧм сьӧкыдтор тӧдмавны тэнсьыд подпольнӧй связьястӧ, найӧ сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и менам, — шпыньмунӧмӧн шуис Ваня. — Неужели тэ чайтан, мый ме эг жӧ думайтлы та йылысь?
— Ваня!.. — Олег аслас гырысь кияснас крепыда топӧдліс Земнуховлысь векньыдик кисӧ, коді пыр жӧ вочавидзис сылысь кисӧ чорыда топӧдлӧмӧн. — Сідзкӧ, ӧтлаын?
— Дерт, ӧтлаын.
— Нэм кежлӧ?
— Нэм кежлӧ, — шуис Ваня зэв ньӧжйӧник да серьёзнӧя. — Кытчӧдз вир ветлӧ менам сӧнъясын.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧдныслы чужӧманыс, синъясныс налӧн югъялісны.
— Тэ тӧдан, сійӧ ӧні нинӧм на оз тӧд.
Но висьталіс — аддза пӧ.
И сійӧ аддзас, — гордостьӧн висьталіс Олег. — Тэ, видзӧд, Нижньӧй Александровкаад эн сибды...
— Тэ та йылысь эн думайт, — ньӧти падъявтӧг юрсӧ пыркнитӧм бӧрын шуис Ваня.
Сійӧ неуна яндысьыштіс. — Ме сӧмын тайӧясӧс устроита.
— Радейтан сійӧс? — Ванялы дзик чужӧм бердӧдзыс копыртчӧмӧн да вашкӧдӧмӧн юаліс Олег.
— Татшӧмторъяс йывсьыс ӧмӧй сёрнитӧны?
— Тэ эн яндысь.
Тайӧ жӧ ӧд бур, тайӧ жӧ зэв бур.
Сійӧ <ns>с-сэтшӧм</ns> чудеснӧй, а тэ...
Тэ йылысь менам весиг кывъясыс абуӧсь, — наивнӧй да шуда выражениеа чужӧмӧн да гӧлӧсӧн висьталіс Олег.
— Да, сы мында лоӧ переживайтны и миянлы и став йӧзыслы, а олӧмыс век жӧ зэв мича, — шуис близорукӧй Ваня.
— <ns>В-вернӧ, в-вернӧ</ns>, — ёна мыкталігтыр шуис Олег, и синваыс кутіс доршасьны синъясас.
Недельысь неуна унджык коли сійӧ кадсяньыс, кор судьба ӧтлаӧдіс степын став тайӧ унасикас йӧзсӧ: и ребятаӧс и гырысьясӧс.
Но вот медбӧръяысь ставнысӧ ӧтлаын югдӧдіс найӧс шонді, коді кыпӧдчис степь весьтӧ, и кажитчис, мый быдса нэм коли на пельпомъяс сайын, — сэтшӧм мелілунӧн, и гажтӧмлунӧн, и волнуйтчӧмӧн тырины налӧн сьӧлӧмъясныс, кор воис кад янсӧдчыны.
— Но, хлопечьяс да нывъяс... — заводитліс эськӧ Валько, коді ӧтнас коли балка шӧрын бриджиа да тапочкиа, а сэсся ӧвтыштіс гожъялӧм кинас да нинӧм эз шу.
Ребята сеталісны мӧда-мӧдныслы ассьыныс адресъяссӧ, кӧсйысисны кутны связь, прӧститчисны.
И дыр на найӧ аддзисны ёрта-ёртсӧ сы бӧрын, кор разӧдчисны степь кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Оз-оз да и ӧвтыштас кодкӧ кинас либӧ чышъяннас.
Но вот ӧти, сэсся мукӧдъяс вошины мыльк сайӧ либӧ балкаӧ.
Быттьӧ эз и вӧвлы тайӧ ӧтувъя туйыс великӧй шуштӧм воӧ, пӧжысь шонді улын...
Тадзи Олег Кошевой воськовтіс немечьясӧн займитӧм рӧднӧй керка порог вомӧныс.
Кызь ӧтиӧд глава
Марина ичӧтик пиыскӧд овмӧдчис кухнякӧд орчча жырйӧ бабушка Веракӧд да Елена Николаевнакӧд ӧтлаӧ.
А Николай Николаевич да Олег вӧчисны пӧвъясысь аслыныс кык топчан да кыдзкӧ муртса устроитчисны дворын пес видзан ичӧтик сарайӧ.
Бабушка Вера, коді ёна нин дӧзмис сыкӧд сёрнитысьястӧг олӧмысь (эз жӧ вермы сійӧ лыддьыны аслыс сёрнитан ёртӧн рыжӧй беринъяса денщикӧс!), сразу висьталіс налы карса став выльторъяссӧ.
Лун кык кымын сайын медся гырысь шахтаясӧ пыран будкаяс вылӧ, Горькӧй нима да Ворошилов нима школа зданиеяс вылӧ, райисполком здание вылӧ да ещӧ кытчӧсюрӧ вӧлі клеиталӧма киӧн гижӧм большевистскӧй листовкаяс.
Листовкаяс текст улас вӧлі гижӧд: «ВКП(б)-лӧн Краснодонса районнӧй комитет».
Шензяна вӧлі сійӧ, мый листовкаясыскӧд орччӧн вӧлі клеиталӧма «Правда» газетлӧн важ воясса номеръяс, кӧні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс.
Слухъяс серти, немецкӧй салдатъяс сёрниясысь кывсис, мый обласьтса разнӧй районъясын, медся нин Донец кузя, Ворошиловград да Ростов обласьтъяс граница вылын, Боково-Антрацитовскӧй да Кременскӧй районъясын партизанъяс нападайтӧны немецкӧй транспортъяс вылӧ да воинскӧй частьяс вылӧ.
Ӧнӧдз ни ӧти коммунист да ни ӧти комсомолеч эз явитчыны немецкӧй комендант ордӧ специальнӧй регистрация вылӧ («Да медым ме ачым налы горшаныс пыри, — мед найӧ сэні виньдасны!» — шуис бабушка Вера), но унаӧс эрдӧдӧмаӧсь нин да арестуйтӧмаӧсь.
Ни ӧти предприятие да учреждение оз уджав, но немецкӧй комендант приказ серти йӧз обязанӧсь волывлыны уджалан местаас да пукавны положеннӧй часъяс чӧж.
Бабушка Вера висьталӧм серти «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй электромеханическӧй мастерскӧйясӧ удж вылӧ петӧмаӧсь инженер-механик Бараков да Филипп Петрович Лютиков.
Слухъяс серти найӧс не сӧмын абу вӧрзьӧдӧмаӧсь, а Бараковӧс пуктӧмаӧсь мастерскӧйясса директорӧн, а Лютиковӧс кольӧмаӧсь важ должность вылас — механическӧй цехса начальникӧн.
— И коді эськӧ вермис виччысьны татшӧм йӧзсянь?
Тайӧ жӧ партияса важ членъяс!
Бараков фронт вылын вӧлі, ранитчӧма вӧлі!
А Лютиков — сэтшӧм общественник, сійӧс жӧ быдӧн тӧдӧны!
Мый нӧ найӧ йӧймӧмаӧсь, али мый? — шӧйӧвошӧмӧн да лӧгпырысь висьталіс бабушка Вера.
Бабушка висьталіс ещӧ сы йылысь, мый немечьяс куталӧны карысь еврейясӧс да нуӧдалӧны Ворошиловград дорӧ, кӧні быттьӧкӧ пӧ лӧсьӧдӧма «гетто», но унаӧн шуӧны, мый збыльысьсӧ еврейясӧс нуӧдалӧны сӧмын Верхнедуваннӧй рощаӧдз да сэні виалӧны да гуалӧны.
И Мария Андреевна Борц зэв ёна полӧ аслас мужик вӧснаыс, медым эськӧ кодкӧ эз выдайт сійӧс.
Сійӧ кадсяньыс, кор Олег воис гортас, Елена Николаевналысь быдтор дінӧ веськодьлунсӧ, коді вӧлі сылӧн Олег мунӧмсянь, а медся нин немечьяс воӧмсянь, быттьӧкӧ волшебнӧй киӧн босьтісны сы вылысь.
Ӧні сылӧн став душевнӧй вынъясыс пыр вӧлі зэвтчӧмаӧсь и сійӧ вӧлі тыр тайӧ энергическӧй деятельностьнас, коді сэтшӧма лӧсяліс сы натуралы.
Кыдзи орлица позсьыс усьӧм орлёнок весьтын, сійӧ бергаліс аслас пи весьтын.
И частӧ-частӧ Олег казявліс ас вывсьыс сылысь внимательнӧй беспокоитчысь видзӧдлассӧ: «Кыдзи тэ, пиукӧй?
Тырмас-ӧ тэнад выныд терпитны тайӧс ставсӧ, пиукӧй?»
А Олеглы сійӧ нравственнӧй кыпыдлун бӧрас, кодӧс испытывайтліс туйын, друг ставыс лои веськодь.
Ставыс эз вӧв сідзи, кыдзи сійӧ представляйтліс аслыс.
Том мортлы, коді пырӧ на тышӧ, тайӧ тышыс сувтӧ сы мечтаясын, кыдзи насилиелы да став лёкыслы паныд подвигъяс вӧчалӧм.
Но тайӧ лёкыс вӧлӧма неуловимӧйӧн да кутшӧмкӧ терпитны позьтӧмӧдз будничнӧйӧн.
Кузь гӧна, сьӧд, раминик понйыс, кодкӧд Олег сэтшӧма радейтліс дурыштны, эз нин вӧв ловъя.
Дворъясысь да палисадникъясысь кералӧм кустъяса да пуяса уличаыс кажитчис пасьтӧмӧн.
И тайӧ пасьтӧм уличаӧдыс, кажитчӧ, ветлӧдлісны пасьтӧм немечьяс.
Генерал барон фон Венцель сідз жӧ эз казявлы Олегӧс, Маринаӧс да Николай Николаевичӧс, кыдзи эз казявлы бабушка Вераӧс да Елена Николаевнаӧс.
Бабушка Вера, збыльысьсӧ, нинӧм эз аддзыв аслыс оскорбитанасӧ генерал поведениеысь.
— Да тайӧ жӧ налӧн выль порядокыс, — шулывліс бабушка. — А ме пӧрысь нин да тӧда аслам дедсянь на, мый тайӧ ёна важ порядок, коді вӧвлі миян крепостнӧй право дырйи.
Крепостнӧй право дырйи миян вӧліны жӧ немечьяс — помещикъяс, татшӧм жӧ ышнясьысьӧсь да татшӧм жӧ разбойникъяс, кутшӧм этайӧ бароныс, мед сылӧн бугыльясыс петасны.
Мый нӧ меным сы вылӧ ӧбижайтчынысӧ?
Сійӧ всё равно лоӧ татшӧмӧн, кытчӧдз оз воны миян йӧз да оз орӧдны сылысь голясӧ...
Но Олеглы генералыс сылӧн векньыдик югъялысь ботинкинас да чистӧя мыськалӧм голянас вӧлі медся главнӧй мыжаӧн тайӧ терпитны позьтӧм унижениеяссьыс, кутшӧмӧ веськалісны Олег, сылӧн матысса йӧз да став йӧзыс сы гӧгӧр.
Мездысьны тайӧ унижениесьыс, кажитчӧ, позьӧ вӧлі сӧмын немецкӧй генералӧс виӧм бӧрын, но тайӧ генерал местаӧ воас мӧд, дзик жӧ татшӧм — чистӧя мыськалӧм голяа да югъялысь ботинкиа.
Кузь кокъяса адъютант кутіс обращайтчыны Маринакӧд вежливӧя, кӧдзыда да пыр частӧджык тшӧктывліс сылы прислуживайтны аслыс да генераллы.
Сылӧн быгалӧм синъясас, кор сійӧ видзӧдіс Марина вылӧ, вӧлі зывӧктана да тайӧ жӧ кадас мальчишескӧй любопытнӧй выражение, быттьӧ сійӧ видзӧдіс экзотическӧй пемӧс вылӧ, коді вермас сетны уна развлечение, но оз тӧд, кыдзи сы дінӧ матыстчыны.
Ӧні адъютантлӧн радейтана занятиеӧн вӧлі — конфеткаӧн ылӧдлӧмӧн корны ас дінас Мариналысь ичӧтик писӧ, а кор детинка воліс сы дінӧ да нюжӧдліс кызіник кисӧ, адъютант тэрыба сюйліс конфеткасӧ аслыс вомас.
Адъютант вӧчліс тайӧс ӧтчыд, и мӧдысь, и коймӧдысь, кытчӧдз детинка эз заводитлы бӧрдны.
Сэки, детинка водзӧ аслас кузь кокъяс йылӧ лажыньтчӧмӧн, адъютант нюжӧдліс ассьыс кывсӧ, код помын вӧлі конфетка, тяпйӧдлӧмӧн нёняліс да курччаліс конфеткасӧ да, быгалӧм синъяссӧ быльӧдӧмӧн, дыр сераліс.
Сійӧ вӧлі зывӧк Мариналы ставнас — кузь кокъяссяньыс да неестественнӧй еджыд гыжъясӧдзыс.
Мариналы сійӧ вӧлі эз нин эськӧ мортӧн, а весиг эз скӧтинаӧн.
Марина зывӧктіс сійӧс, кыдзи миян йӧз зывӧктӧны лягушаясӧс, лёкгагъясӧс, тритонъясӧс.
И кор сійӧ заставляйтліс Маринаӧс прислуживайтны аслыс, Мариналӧн кыптыліс и зывӧктӧм и ӧттшӧтш зэв ёна полӧм сыысь, мый сійӧ ӧні тайӧ существоыслӧн власьт улын.
Но коді збыльысь вӧчліс том йӧзлысь олӧмсӧ терпитны позьтӧмӧн, тайӧ рыжӧй беринъяса денщик.
Денщиклӧн вӧлі шензьымӧн уна прӧст кад: сійӧ вӧлі главнӧйӧн генералӧс обслуживайтысь мукӧд денщикъяс, пӧваръяс, кӧзяйственнӧй командаса салдатъяс пӧвстын.
И став прӧст кадыс денщиклӧн вӧлі мунӧ сы вылӧ, медым выльысь и выльысь юасьны том йӧзлысь, кыдзи найӧ кӧсйылісны мунны немечьясысь да кыдзи налы эз удайтчы тайӧ, и, кымынӧдысь нин, висьтавліс налы ассьыс мӧвпъяс сы йылысь, мый сӧмын дзик бӧбъяс либӧ йӧйяс вермасны кӧсйыны мунны немечьясысь.
Сійӧ преследуйтіс том йӧзӧс и пес видзан сарайын, кӧні найӧ кадсӧ коллялісны, и дворын, кытчӧ найӧ петавлісны лолыштны свежӧй сынӧдӧн, и керкаын, кор эз вӧв генерал.
И сӧмын бабушкалӧн воӧмыс мездывліс найӧс денщик преследуйтӧмысь.
Кӧть тайӧ и тешкодь, но гӧрд кияса, зэв ыджыд тушаа денщик, коді бабушкакӧд асьсӧ кутіс быттьӧ сідзи жӧ развязнӧя, кыдзи и ставыскӧд, поліс бабушка Вераысь.
Немеч-денщик и бабушка Вера сёрнитісны мӧда-мӧдныскӧд роч да немеч кывъяс лӧсявтӧма гудралӧмӧн, тайӧ сёрнисӧ вынсьӧдлісны чужӧмнаныс, кияснаныс да став тушанас петкӧдлӧмӧн, коді век вӧлі зэв стӧчӧн да ядӧвитӧйӧн бабушкалӧн да пыр зэв грубӧйӧн, глупӧйӧн да лёкӧн денщиклӧн.
Но найӧ зэв бура гӧгӧрволісны мӧда-мӧдсӧ.
Ӧні семьяыс ставнас чукӧртчывліс пес видзан сарайӧ завтракайтны, ӧбедайтны да ужнайтны, и ставыс тайӧ вӧчсьыліс быттьӧ гусьӧникӧн.
Сёйлісны кослунъя борщьяс, градвыв пуктас, пуӧм картупель да — нянь пыдди — бабушкалысь шобді пызьысь ловзьӧдтӧг пӧжалӧм лепёшки.
Бабушкалӧн вӧлі дзеблалӧма ещӧ уна быдпӧлӧс добрасӧ.
Но сы бӧрын, кор немечьяс жӧритісны ставсӧ, мый вӧлі абу дзебӧма, бабушка пуис-пӧжаліс сӧмын кослунъяӧс, медым петкӧдлыны немечьяслы, мый сэсся нинӧм и абу.
Войнас, кор немечьяс узисны, бабушка гусьӧн вайлывліс сарайӧ салӧ тор либӧ уль кольк, и таын бара жӧ вӧлі мыйкӧ унизительнӧй — сёйны лун югыдысь дзебсьӧмӧн.
Валько нинӧм эз юӧртлы ас йывсьыс.
И Ваня эз волы.
И сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, кыдзи найӧ встретитчасны.
Быд керкаын олісны немечьяс.
Найӧ сюся видзӧдісны быд воысь морт бӧрся.
Весиг прӧстӧй паныдасьӧм, уличаын сёрнитӧм кыпӧдліс подозрение.
Мучительнӧй долыдлун вайліс Олеглы думайтӧм, юр улас пуктӧм киясӧн топчан вылын куйлігӧн, кор гӧгӧр ставныс узисны да степысь ыркыд сынӧдыс пырис восьса ӧдзӧсӧд сарайӧ да пӧшти тыр тӧлысь сявкйис ассьыс югӧрсӧ ылӧ енэж пасьта да дзирдалысь прямоугольникӧн куйліс му джоджын, дзик кок улын, — мучительнӧй долыдлун вайліс Олеглы думайтӧм сы йылысь, мый тані жӧ, карын, олӧ Лена Позднышева.
Сылӧн образыс, смутнӧй, торъявлӧм, ӧтлаӧдны позьтӧм, шлывъяліс сы весьтын: синъясыс быттьӧкӧ вишняяс, войын тӧлыссянь зарни чутъясаӧсь, — да, Олег аддзыліс тайӧ синъяссӧ тулыснас паркын, а гашкӧ, найӧ вӧтӧн усьліны сылы, — серамыс, быттьӧ ылісянь, ставнас посньыдик эзысь шыяса, быттьӧ весиг искусственнӧй, сідзи торъявліс ӧти шытор мӧдсьыс, быттьӧкӧ посни паньясӧн зёльӧдчисны стена сайын.
Олег томитчис сылысь матыслунсӧ сознавайтӧмысь да сыкӧд янсалӧмысь, кыдзи томитчӧны сӧмын томдырйи — страстьтӧг, сӧвесть мучиттӧг, — сӧмын сійӧс аслыс представляйтӧмӧн, видениелӧн ӧти шудӧн.
Сійӧ часъясас, кор эз вӧвны гортын ни генерал, ни сылӧн адъютантыс, Олег да Николай Николаевич пыравлісны рӧднӧй керкаас.
Нырас налы кучкылісны унасикас парфюмернӧй дукъяс, суйӧрсайса табаклӧн дукыс да ещӧ гӧтыртӧм йӧзлӧн аслыссикас дукыс, кодӧс оз вермыны вевттьыны ни духияслӧн, ни табакъяслӧн дукъясыс да коді ӧткодя кылӧ и генералъяс оланінсянь, и салдатъяс оланінысь, кор найӧ олӧны семьяысь бокын.
Ӧти татшӧм лӧнь часӧ Олег пырис керкаас видлыны мамсӧ.
Немецкӧй салдат-пӧвар да бабушка Вера чӧв олігтыр пуисны-пӧжалісны плита вылын — кыкнанныс ассьыныс.
А горничаын, коді вӧлі столӧвӧй пыдди, диван вылын куйліс ботинкиа да пилоткаа денщик, куритіс да, тыдалӧ, гажтӧмчис.
Сійӧ куйліс буретш сійӧ диван вылас, код вылын коркӧ узьлывліс Олег.
Муртса на Олег пырис жырйӧ, денщиклӧн дыш, гажтӧмчысь синъясыс сувтісны сы вылӧ.
— Сулав! — шуис денщик. — Тэ, кажитчӧ, заводитан ныртӧ лэптавны — да, да, ме пыр ёнджыка казяла тайӧс! — кыз пӧдметкиа зэв гырысь ботинкисӧ джоджӧ лэдзӧм бӧрын шуис сійӧ да пуксис. — Лэдз киястӧ <rus>по швам</rus> да кут ӧтлаын коклябӧръястӧ: тэ сёрнитан ассьыд ыджыдджык морткӧд! — Сійӧ зілис кыпӧдны ас пытшкӧсас скӧрмӧм либӧ кӧть дӧзмӧм, но жарыс сэтшӧма жуймӧдӧма сійӧс, мый сылӧн выныс эз вӧв сы вылӧ. — Вӧч сійӧс, мый тэныд шуӧма!
Кылан?
Тэ!.. — горӧдіс денщик.
Олег, коді гӧгӧрвоис, мый висьталӧ денщик, чӧв олігтыр видзӧдіс сылӧн рыжӧй беринъяс вылӧ, друг вӧчис повзьӧм чужӧм, зэв ӧдйӧ лажыньтчис, кучкис аслыс пидзӧсъясас да горӧдіс:
— Генерал локтӧ!
Тайӧ жӧ здукас денщик вӧлі кок йылас нин.
Мунігмозыс сійӧ удитіс нетшыштны вомсьыс сигареткасӧ да чабравны сійӧс кулакас.
Сылӧн дыш чужӧмыс друг лои подобострастнӧй да бӧб.
Сійӧ котшнитіс каблукнас да, кияссӧ бокъясас топӧдӧм бӧрын, кынмис места вылас.
— То-то, холуй!
Чергӧдчӧмыд диван вылӧ, кор барин абу...
Вот тадзи и сулав ӧні, — шуис Олег, гӧлӧссӧ лэптытӧг, наслаждайтчиг, мый сійӧ вермӧ висьтавны тайӧс денщиклы сыысь повтӧг, мый мӧдыс гӧгӧрвоас сылысь, да прӧйдитіс мамыс жырйӧ.
Юрсӧ чатӧртыштӧмӧн мамыс сулаліс ӧдзӧс дорас, кельдӧдӧм чужӧма, киас кутіс вурсян: сійӧ ставсӧ кывлӧма.
— Тадзи ӧмӧй позьӧ, пиукӧй... — заводитліс сійӧ.
Но тайӧ здукас равзігтырйи денщик пырис жырйӧ.
— Бӧр пет!..
Татчӧ!.. — садьтӧгыс равзіс сійӧ.
Чужӧмыс сылӧн сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг беринъясыс эз тыдавны.
— Эн <ns>об-бращайт</ns> внимание, мама, тайӧ <ns>ид-диот</ns> вылас, — неуна дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис Олег, денщик вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ сійӧ тані эз и вӧв.
— Татчӧ!..
Порсь! — равзіс денщик.
Друг сійӧ уськӧдчис Олег вылӧ, кватитіс кыкнан кинас пинжак пӧлаӧдыс да лёкысь кутіс пыркӧдны Олегӧс, ачыс видзӧдіс сы вылӧ гӧрдӧдӧм чужӧмвывса дзик еджыд синъяснас.
— Оз ков... оз ков!
Олежек, но, уступит сылы, мыйла тэныд... — аслас ичӧтик кияснас денщиклысь зэв гырысь гӧрд кияссӧ пи морӧссьыс нетшыштны зілигтыр шуаліс Елена Николаевна.
Тожӧ ставнас гӧрдӧдӧм Олег кыкнан кинас кватитіс денщикӧс мундирувса тасмаӧдыс, и сылӧн югъялысь синъясыс сэтшӧм лӧглунӧн сатшкысисны денщик чужӧмӧ, мый мӧдыс здук кежлӧ падмыліс.
— <ns>Л-лэдз</ns>... Кылан? — шуис Олег страшнӧя шӧпкӧдӧмӧн; сійӧ вынӧн кыскис ас бердас денщикӧс да ещӧ нин ёнджыка ярмис сыысь, мый денщик чужӧм вылын тыдовтчис оз позь шуны полӧм, а сомневайтчӧм сыын, мый сійӧ, денщик, вӧчӧ аслыс выгӧда.
Денщик лэдзис сійӧс.
Найӧ кыкнанныс сулалісны мӧда-мӧдныслы паныд, сьӧкыда лолалігтырйи.
— Мун, пиукӧй...
Мун... — долис Елена Николаевна.
— Дикарь...
Дикарьяс пиысь медомӧльыс, — кыдзи вермис зывӧкпырысьджык шуаліс ассьыс кывъяссӧ денщик, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, — ставнытӧ тіянӧс колӧ велӧдны плетьӧн, понъясӧс моз!
— Тайӧ тэ дикарьяс пиысь медомӧльыс, сы вӧсна мый тэ дикаръяслӧн холуй, тэ сӧмын и кужан гусявлыны курӧгъясӧс, лукйысьны нывбаба чемоданъясын да ветлысь-мунысь йӧзлысь пӧрччавны сапӧгъяссӧ, — ыджыд лӧглунӧн денщиклы еджыд синъясас веськыда видзӧдігмоз шуаліс Олег.
Денщик сёрнитіс немеч кывйӧн, а Олег рочӧн, но ставсӧ, мый найӧ висьталісны, сэтшӧм лӧсьыда петкӧдліс налӧн чужӧмыс да позаясыс, мый кыкнанныс зэв бура гӧгӧрвоисны мӧда-мӧдныслысь.
Кор Олег шуис бӧръя кывъяссӧ, денщик аслас сьӧкыд кипыдӧснас сэтшӧм ёна кучкис Олеглы банбокас, мый Олег тӧкӧтьӧ эз усь.
Некор на, дас квайт во да джын олӧм чӧжӧн, некодлӧн киыс — ни скӧрмӧмпырысь, ни накажитӧм могысь — эз инмӧдчыв Олег бердӧ.
Ачыс сынӧдыс, кодӧс сійӧ лолаліс ичӧтысяньыс и семьяас и школаас, вӧлі ордйысьӧмлӧн сӧстӧм сынӧд, кӧні грубӧй физическӧй насилие вӧлі сэтшӧм жӧ позьтӧмтор, кыдзи гусясьӧм, морт виӧм, клятвопреступление.
Бешенӧй вир кучкис Олеглы юрас.
Сійӧ уськӧдчис денщик вылӧ.
Денщик чепӧсйис ӧдзӧслань.
Мамыс ӧшйис пиыс пельпомъяс вылӧ.
— Олег!
Ӧвсьы!..
Сійӧ виас тэнӧ!.. — пыр топыдджыка пи бердас топӧдчигмоз шуаліс мамыс, кос синъясыс сылӧн югъялісны.
Зык шы вылӧ воисны бабушка Вера, Николай Николаевич, поварскӧй шапочкаа да салдатскӧй мундир вылас еджыд халата пӧвар-немеч.
Денщик равзіс ишак моз.
А бабушка Вера, дзоридзӧсь паськыд сосъяса кос кияссӧ шевгӧдӧмӧн, горзіс да чеччаліс денщик водзын пияна курӧг моз, сійӧс столӧвӧйӧ зыригтырйи.
— Олежек, пиӧй, кевмыся тэныд...
Ӧшиньыс восьса, пышйы, пышйы!.. — пӧся вашкӧдіс Елена Николаевна пиыслы пеляс.
— Ӧшиньӧд?
Ог кут ме ветлыны ӧшинь пыр аслам керкаын! — шуис Олег, сылӧн нырбордъясыс да вомдоръясыс самолюбивӧя дрӧгнитлывлісны.
Но сійӧ воис нин садяс. — Эн пов, мама, лэдз — ме и сідзи муна...
Ме муна Лена ордӧ, — друг шуис сійӧ.
Решительнӧя тувччалігтырйи сійӧ петіс столӧвӧйӧ.
Ставныс кежыштісны сыысь.
— И порсь жӧ тэ, порсь! — денщиклань бергӧдчӧмӧн шуис Олег. — Нӧйтан сэки, кор тӧдан, мый водзӧссӧ тэныд оз позь сетны... — И тэрмасьтӧг восьлалігтыр петіс керкаысь.
Банбокыс сылӧн сотчис.
Но сійӧ чувствуйтіс, мый шедӧдіс моральнӧй победа: сійӧ не сӧмын нинӧмын эз уступит немечлы, — немеч повзис сыысь.
Эз вӧв окота думайтны, мый вермас лоны аслас тайӧ поступок бӧрын.
Всё равно!
Бабушка вернӧ висьталӧ: пыдди пуктыны налысь «выль порядоксӧ»?
Чӧрту!
Олег кутас вӧчны сідзи, кыдзи сылы колӧ.
Видзӧдлам на, коді кодӧс!
Сійӧ петіс калитка пыр Садӧвӧйлы параллельнӧй улича вылӧ.
И пӧшти дзик керка дорас паныдасис Стёпа Сафоновкӧд.
— Тэ кытчӧ?
А ме тэ дінӧ, — шуис еджыд юра ичӧтик Стёпа, зэв радпырысь, кыкнан кинас Олеглысь ыджыд кисӧ пыркӧдігтыр.
Олег падмис:
— Неылӧ, ӧти местаӧ...
Сійӧ весиг кӧсйис содтыны: «гортса делӧясӧн», но кывйыс сылӧн эз бергӧдчы.
— Мый нӧ тэнад банбокыд сэтшӧм гӧрд? — Олеглысь кисӧ лэдзӧм бӧрын чуймӧмӧн юаліс Стёпа.
Быттьӧ сійӧ медасьӧма вӧлі юасьны мый оз ков.
— Немецкӧд косяси, — шуис Олег да нюммуніс.
— Мый тэ шуан?!
Здорово!.. — Стёпа уважениеӧн видзӧдліс Олеглы гӧрд банбок вылас. — Тайӧ и бурджык.
Висьтавны кӧ, ме тэ дінӧ локта вӧлі мыйкӧ мында тайӧ делӧ кузяыс жӧ.
— Кутшӧм нин делӧ кузя? — серӧктіс Олег.
— Мунам, ме тэнӧ колльӧда, а то, кутам кӧ сулавны, ещӧ кӧвъясяс кутшӧмкӧ фриц... — Стёпа Сафонов босьтіс Олегӧс сойбордйӧдыс.
— <ns>В-вай</ns> нин ме тэнӧ колльӧда, — шуис Олег мыкталыштӧмӧн.
— Гашкӧ, тэ верман мыйкӧ дыра кежлӧ эновтлыны ассьыд делӧтӧ да ветлыны мекӧд?
— Кытчӧ?
— Валя Борц ордӧ.
— Валя ордӧ?.. — Олег чувствуйтіс, мый сійӧс неуна мучитӧ сӧвестьыс сыысь, мый ӧнӧдз эз ветлы видлыны Валяӧс. — На ордын немечьясыс олӧны?
— Оз.
Сыын и делӧыс, мый оз.
Ме, веськыда кӧ висьтавны, локта вӧлі тэ ордӧ Валя тшӧктӧм серти.
Кутшӧм тайӧ вӧлі шуд — друг веськавны керкаӧ, кӧні эз вӧвны немечьяс!
Веськавны тӧдса садйӧ, кытчӧ оз инмы гожйыс, садйӧ, кодӧс мехӧн моз дорӧсалӧма клумбаӧн, коді вӧлі дзик Мономах шапка кодь, да кӧні вӧлі уна вожа пӧрысь акация аслас югыдвеж прошви кодь коръяснас, кодъяс сэтшӧм вӧрзьӧдчывтӧмӧсь, быттьӧ найӧс вӧлі вурӧма степнӧй лӧз енэжас.
Мария Андреевналы аслас школаса став ученикъясыс пыр на кажитчисны посньыдикъясӧн.
Сійӧ дыр кутліс да окаліс Олегӧс, шумитіс:
— Вунӧдін важ ёртъястӧ?
Кор нин воин, а ныртӧ он петкӧдлы — вунӧдін!
А кӧні тэнӧ медся ёна радейтӧны?
Коді пукавлывліс миян ордын часъясӧн, плешсӧ чукыртӧмӧн, кор сылы ворслывлісны пианиноӧн?
Код библиотекаӧн тэ пӧльзуйтчылін асладӧн моз?..
Вунӧдӧмыд, вунӧдӧмыд!
Ок, Олежка-дролежка!
А миян... — Сійӧ кутчысис юрас. — Кыдз жӧ — дзебсясьӧ! — страшнӧй синъяс вӧчӧм бӧрын висьталіс сійӧ вашкӧдігтырйи, коді петіс сыысь паровознӧй пар моз да кыліс став улича пасьтаыс. — Да, да, весиг тэныд ог висьтав — кӧні...
Сэтшӧм унизительнӧ да страшнӧ дзебсясьны аслад керкаын!
И, буракӧ, ковмас сылы мунны мӧд карӧ.
Сылӧн чужӧм сертиыс оз ёна тӧдчы, мый сійӧ еврей, кыдзи тэ ногӧн?
Тані сійӧс прӧстӧ выдайтасны, а Сталиноын миян эмӧсь вернӧй ёртъяс, менам рӧдня, роч йӧз...
Да, ковмас сылы мунны, — висьталіс Мария Андреевна, и чужӧмыс сылӧн лои жугыль, весиг шогсяна, но Мария Андреевналӧн вывті нин бур дзоньвидзалун вӧсна шог чувствояс эз вермыны бура тӧдчыны сы чужӧм вылын: Мария Андреевналӧн зэв сьӧлӧмсяньыс сёрнитӧм вылӧ видзӧдтӧг, кажитчис, мый сійӧ притворяйтчӧ.
Олег муртса мездысис сы кутлалӧмысь.
— И, збыль, кутшӧм свинство тэладорсянь, — кызкодь вылыс вомдорсӧ самолюбивӧя лэптыштӧмӧн висьталіс Валя, — кор нин воин, а эн пырав!
— И <ns>т-тэ</ns> ӧд вермин пыравны! — шуис Олег яндысьыштӧмӧн нюмъялігтыр.
— Тэ кӧ чайтан, мый нывъяс асьныс кутасны тэ ордӧ волывлыны, тэ пӧрысь кежлад верман ӧткӧн кольны! — гораа шуис Мария Андреевна.
Олег гажаа видзӧдліс сы вылӧ, и найӧ кыкнанныс серӧктісны.
— Ті тӧданныд, сійӧ косясьӧма нин фрицкӧд — аддзанныд, кутшӧм гӧрд сылӧн банбокыс! — радпырысь висьталіс Стёпа Сафонов.
— Збыль, косясин? — любопытствоӧн видзӧдіс Валя Олег вылӧ. — Мама, — друг бергӧдчис сійӧ мамыслань, — меным кажитчӧ, тэнӧ керкаын виччысьӧны...
— Господи, кутшӧм конспираторъяс! — ассьыс топыд кияссӧ вывлань лэптігмоз гораа шуис Мария Андреевна. — Муна, муна...
— Офицеркӧд?
Салдаткӧд? — допытывайтчис Олеглысь Валя.
Валя да Стёпа Сафонов кындзи садйын вӧлі Олеглы тӧдтӧм томиник зон, омӧлик, кӧмтӧм, кудриа еджгов чорыд юрсиа, кодӧс поткӧдӧма боктіыс да неуна водзлань чургӧдӧм вомдоръяса.
Том зон чӧв олігтыр пукаліс акация вожъяс костын да Олег воӧмсянь эз вештыв сы вылысь выражение сертиыс чорыд, пытливӧй синъяссӧ.
Сылӧн тайӧ видзӧдӧмас да асьсӧ кутны став манераясас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый внушайтіс сы дінӧ уважение, и Олег тожӧ видзӧдлывліс сылань.
— Олег! — шуис Валя, кор мамыс пырис керкаас, чужӧм вылас и гӧлӧсас сылӧн вӧлі решительнӧй выражение. — Отсав миянлы установитны связь подпольнӧй организациякӧд...
Энлы, тэ сулав, — шуис сійӧ, кор казяліс, кыдзи Олег чужӧм вылын лои быттьӧкӧ нинӧм тӧдтӧм, веськодь выражение.
Но сэки жӧ сійӧ простодушнӧя нюммуніс. — Ӧд тэ жӧ, буракӧ, тӧдан, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ!
Тіян ордӧ пыр волывлісны уна партийнӧйяс, и ме тӧда, мый тэ ёнджыка дружитан гырысьяскӧд, ребятакӧд дорысь.
— Ог тӧд, зэв жаль, но став связьяссӧ ме вошті, — нюмъялігтыр вочавидзис Олег.
— Висьтав кодлыкӧ мӧдлы, тані ставыс ас йӧз...
Да!
Тэ, гашкӧ, сыысь видзчысян?
Тайӧ жӧ Серёжа Тюленин! — горӧдіс Валя да тэрыба видзӧдліс том зон вылӧ, коді чӧв олігтыр пукаліс акация вожъяс костын.
Валя сэсся нинӧм эз содты Серёжа Тюленин характеристика дінӧ, но тайӧ вӧлі дзик тырмымӧн.
— Ме висьтала збыль, — шуис Олег, Серёжа Тюленин дінӧ нин шыасигмоз да ньӧти сомневайтчытӧг сыын, мый буретш сійӧ, Серёжа Тюленин, и вӧлі тайӧ сёрнисӧ панысьӧн. — Ме тӧда, мый подпольнӧй организация существуйтӧ.
Ӧти-кӧ, листовкаяс лэдзисны.
Мӧд-кӧ, ме ог сомневайтчы, мый трест да баня ӧзтӧм — тайӧ сылӧн делӧ, — висьталіс Олег и эз казяв, мый тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Валя синъясын югнитіс кутшӧмкӧ бикинь-дичинка да нюммуныштӧм вӧрзьӧдыштіс сылысь кызкодь вылыс гӧрд вомдорсӧ. — И менам эмӧсь сведениеяс, мый миянлы, комсомолечьяслы, воасны индӧдъяс, мый миянлы вӧчны.
— Кадыс мунӧ...
Кияс лудӧны! — шуис Серёжка.
Найӧ кутісны сёрнитны нывъяс да зонъяс йылысь, кодъяс вермисны лоны карын.
Стёпа Сафонов — общительнӧй зонка, коді дружитіс став карса зонъяскӧд да нывъяскӧд, — налы ставныслы сеталіс сэтшӧм отчаяннӧй характеристикаяс, мый Валя, Олег да Серёжка вунӧдісны немечьяс йылысь да сы йылысь, мый могысь найӧ чукӧртчисны татчӧ, да куснясьӧмӧн сералісны.
— А кӧні Ленка Позднышева? — друг юаліс Валя.
— Сійӧ тані! — горӧдіс Стёпа. — Меным сійӧ улича вылын паныдасис.
Мунӧ сэтшӧм расфуфыреннӧй, юрсӧ со тадзи нуӧ, — и Стёпа беринӧсь чангыль нырнас быттьӧ кывтны пондіс садті. — Ме сылы: «Ленка, Ленка!», а сійӧ сӧмын юрнас довкнитіс, со тадзи, — петкӧдліс Стёпа.
— И ньӧти абу сы моз! — Олег вылӧ мудера кӧсӧйтчӧмӧн сераліс Валя.
— Помнитан, кутшӧм чуднӧя ми сьывлім сы ордын?
Куим недель сайын, сӧмын куим недель сайын, думыштны сӧмын! — шуис Олег да, жугыля нюммунӧм бӧрын, видзӧдліс Валя вылӧ.
Олег пыр жӧ кутіс тэрмасьны мунны.
Найӧ петісны Серёжкакӧд ӧтлаын.
— Меным Валя уна висьтавліс тэ йылысь, Олег, да ме, кыдзи сӧмын аддзи тэнӧ, и ачым сьӧлӧмсянь надейтча тэ вылӧ, — Олег вылӧ неуна яндысигтыр тэрыба видзӧдлӧм бӧрын шуис Серёжка. — Висьтала тэныд та йылысь тадзи, медым тэ тӧдін, и сэсся сёрнитны водзӧ та йылысь ог кут.
А делӧыс со мыйын: трестсӧ да банясӧ эз некутшӧм подпольнӧй организация ӧзты, а ме ӧзті...
— <ns>К-кыдзи</ns>, ӧтнад? — югъялан синъясӧн Олег видзӧдіс Серёжка вылӧ.
— Ачым, ӧтнам...
Мыйкӧ дыра найӧ мунісны чӧв олігтыр.
— <ns>Л-лёк</ns>, мый ӧтнад...
Зэв бура, смела, но... <ns>л-лёк</ns>, мый ӧтнад, — шуис Олег, и сылӧн чужӧм вылас ӧттшӧтш вӧлі и добродушнӧй и тӧждысяна выражение.
— А подпольнӧй организация эм, ме тӧда ог сӧмын листовкаяс серти, — Олег замечание вылӧ шыасьтӧг водзӧ висьталіс Серёжка. — Ме эськӧ след вылас веськавлі, да... — Серёжка дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас, — эг вермы крукасьны...
Сійӧ висьталіс Олеглы Игнат Фомин ордӧ волӧм йылысь да сэні вӧлӧм ставтор йывсьыс, эз соссьы, мый сылы лои сетны Фомин ордын дзебсясьысь мортлы лӧжнӧй адрес.
— Валялы та йылысь тэ висьтавлін жӧ? — друг юаліс Олег.
— Эг, Валялы ме тайӧс эг висьтавлы, — спокойнӧя шуис Сережка.
— <ns>Б-бур</ns>... зэв <ns>б-бур</ns>! — Олег кватитіс Серёжкаӧс киӧдыс. — Ӧд тэнад кӧ вӧлі тайӧ мортыскӧд татшӧм сёрни, тэ верман сы ордӧ и ещӧ на пыравны? — висьталіс сійӧ волнуйтчигтыр.
— Сыын и делӧыс, мый ог вермы, — шуис Серёжка, и сылӧн пыктыштӧмкодь вомдоръяс дінас артмис чорыд чукыр. — Тайӧ мортсӧ сылӧн кӧзяиныс, Игнат Фомин, немечьяслы выдайтӧма.
Фомин абу сразу выдайтӧма сійӧс, а сідзи витӧд, квайтӧд лунас сы бӧрын, кор воисны немечьяс.
Шанхайын сёрнитӧны, мый быттьӧ тайӧ морт пырыс Фомин кӧсйылӧма став организациясӧ выдайтны, а сійӧ, тыдалӧ, осторожнӧй вӧлӧма.
Фомин виччысьӧма, виччысьӧма да и выдайтӧма сійӧс, а ачыс мунӧма полицияӧ служитны.
— Кутшӧм полицияӧ? — чуймӧмӧн горӧдіс Олег: пес видзан сарайын пукалігкостіыс со кутшӧм делӧяс вӧлӧм вӧчсьӧны карын!
— Тӧдан, райисполком сайысь, улісьыс бараксӧ, кӧні миян милиция вӧлі?..
Сэні ӧні немецкӧй полевӧй жандармерия, и найӧ ас берданыс лӧсьӧдӧны полиция рочьясысь.
Шуӧны, аддзӧмаӧсь кутшӧмкӧ сволочӧс начальник местаӧ — кутшӧмкӧ Соликовский.
Служитлӧма десятникӧн ичӧтик шахтаын, кӧнкӧ районын.
А ӧні сы отсӧгӧн быдсяма шпанаысь чукӧртӧны полицейскӧйясӧс.
— Кытчӧ сійӧс воштӧмаӧсь?
Виӧмаӧсь? — юасис Олег.
— Йӧйяс кӧ, дерт, виисны нин, — шуис Серёжка, — а ме чайта, видзӧны на.
Налы колӧ сысянь ставсӧ тӧдмавны, а сійӧ абу сэтшӧмъяс пиысь, медым висьтавны.
Буракӧ, видзӧны сійӧ жӧ баракас да мучитӧны.
Сэні и ещӧ на эмӧсь арестуйтӧмаяс, сӧмын ог вермы тӧдмавны, кодъяс сэтшӧмъясыс...
Олеглӧн сьӧлӧмыс друг топаліс страшнӧй мӧвпысь: кор сійӧ виччысьӧ юӧръяс Валькосянь, цыганскӧй синъяса тайӧ ыджыд сьӧлӧма мортыс, гашкӧ, пукалӧ нин эсійӧ нӧрысувса баракас пемыд да дзескыд каморкаын, и сійӧс тожӧ мучитӧны, кыдзи шуис Серёжка.
— Аттьӧ...
Аттьӧ, мый ставсӧ тайӧс висьталін, — кыз гӧлӧсӧн шуис Олег.
И сійӧ, ньӧти падъявтӧг, мый нарушайтӧ Вальколы сетӧм кывсӧ, сӧмын целесообразность соображениеясӧн руководствуйтчӧмӧн, висьталіс Серёжкалы аслас сёрни йылысь Валькокӧд, а сэсся Ваня Земнуховкӧд.
Найӧ ньӧжйӧникӧн мунісны Деревяннӧй улича кузя, — кӧмтӧм Серёжка — катласигтырйи, а Олег аслас пыр ӧкуратнӧя весалӧм ботинкиа кокньыда да зумыда буса туй кузя тувччалігтырйи, — и Олег висьтавліс ёртыслы ассьыс действуйтан плансӧ: видзчысьӧмӧн, гусьӧник, медым не вредитны делӧыслы, корсьны и корсьны большевистскӧй подпольеӧ туй, тайӧ жӧ кадас тӧдмавны томйӧзӧс, босьтавны тӧдвылӧ медся вернӧй, стойкӧй, делӧ вылӧ туян войтырӧс, тӧдмавны, кодӧс арестуйтӧма карын да районын, кӧні пукалӧны, корсьны позянлун сетны налы отсӧг; дугдывтӧг тӧдмавны немецкӧй салдатъяс пыр командованиеыслысь став военнӧй да гражданскӧй мероприятиеяссӧ.
Сережка сразу быттьӧ ловзис да вӧзйис заводитны чукӧртны оружие: бойяс да отступление бӧрын уна оружие туплясис став кытшын, весиг степын.
Найӧ кыкнанныс гӧгӧрволісны, кутшӧм будничнӧйӧсь став тайӧ делӧясыс, но тайӧ вӧліны выполнитны позяна делӧяс, — кыкнанныслӧн чужи реальность чувство.
— Ставсӧ, мый ми висьталім ёрта-ёртлы, ставсӧ, мый ми тӧдмалам да вӧчам, не должен тӧдны, миян кындзи, некод, кӧть мед кутшӧм матынӧсь эз вӧвны тайӧ йӧзыс миянлы, кодкӧд кӧть огӧ ми дружитӧй — висьталіс Олег, ас водзас югъялысь паськӧдӧм синъяснас видзӧдігмоз. — Дружба дружбаӧн, а... тані в-вирӧн делӧыс пакнитӧ, — вынӧн шуис сійӧ. — Тэ, Ваня, ме и — ставыс...
А установитам связь, сэки миянлы висьталасны, мый вӧчны...
Серёжка чӧв оліс: сійӧ эз радейтлы кывйӧн клянитчӧмъяс да быдсямапӧлӧс кӧсйысьӧмъяс.
— Мый ӧні паркас? — юаліс Олег.
— Немецкӧй автопарк.
И зениткаяс быдлаын.
Порсьяс моз лукйисны став мусӧ!
— Коньӧр парк миян!..
А тіян ордын немечьяс олӧны?
— Сідз, пыр мунігмоз: налы миян оланінным оз во сьӧлӧм вылас, — нюммуніс Серёжка. — Ме ордын встречайтчыны оз позь, — Олеглысь юасьӧмсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис сійӧ: — миянын олысьясыс унаӧн.
— Связь кутны мӧдам Валя пыр.
— Бур, — радпырысь шуис Серёжка.
Найӧ воисны вуджанінӧдз да тані крепыда топӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ.
Найӧ вӧліны пӧшти ӧти арлыдаӧсь и тайӧ дженьыдик сёрни чӧжнас сразу быттьӧ лоины зэв матынӧсь ёрта-ёрт дінас.
Налӧн настроениеыс вӧлі мужественнӧя кыпыд.
Позднышевъяслӧн семьяыс оліс <rus>«Сеняки»</rus> районын.
Сійӧ, кыдзи и Кошевойяс Коростылевъяскӧд, занимайтіс стандартнӧй керкалысь джынсӧ.
Олег ылісянь на аддзис на патераысь стариннӧй тюлевӧй занавескаяса восьса ӧшиньяссӧ, и сылы кылісны пианинолӧн шыяс да быттьӧкӧ торъя эзысь шыторъясысь артмӧм Леночкалӧн искусственнӧй серамыс.
Кодкӧ, зэв энергичнӧя, ён чуньясӧн, босьталіс первой аккордъяссӧ Олеглы тӧдса романслысь, и Леночка заводитліс сьывны, но сійӧ, коді аккомпанируйтіс Леночкалы, пыр жӧ торксьыліс, да Леночка сулаліс, а сэсся петкӧдліс гӧлӧснас, кӧні сійӧ ворсӧ невернӧя да кыдзи колӧ, и ставыс заводитчыліс выльысь.
Леночкалӧн гӧлӧс шыыс да пианинолӧн шыясыс друг сэтшӧма шызьӧдісны Олегӧс, мый сійӧ мыйкӧ дыра эз вермы заставитны асьсӧ пырны керкаас.
Найӧ, тайӧ шыясыс, бара казьтыштісны сылы шуда рытъяс тані жӧ, Лена ордын, ёртъяс пӧвстын, кодъяс, кажитчис, сэки вӧлі сэтшӧм унаӧн...
Валя аккомпанируйтіс, а Леночка сьыліс, а Олег видзӧдіс сылӧн неуна волнуйтчысь чужӧм вылӧ, видзӧдіс очарованнӧй да шуда сылӧн волнуйтчӧмӧн, сылӧн гӧлӧс шыӧн да пианинолӧн сьӧлӧмас нэмыс кежлӧ йиджӧм шыясӧн, кодъяс тыртлісны аснас сы томлунлысь став мирсӧ.
Ок, некор кӧ эськӧ сійӧ сэсся эз воськовтлы тайӧ керка порог вомӧныс!
Нэм кежлас кӧ эськӧ коли сьӧлӧмас музыкалӧн, томлунлӧн да медводдза любовлӧн тайӧ ӧтторъя ощущениеыс!
Но сійӧ пырис нин посводзас, а посводзсянь кухняӧ.
Тайӧ пемыдіник кухняас, коді вӧлі керкаыслӧн гожсайладорас, зэв мирнӧя да привычнӧя, кыдзи найӧ, тыдалӧ, оз нин первойысь вӧчны тадзсӧ, ичӧтик кухоннӧй пызан дорын пукалісны косіник, важ модаа сьӧд платтьӧа да буклияса важ модаа причёскаа, Леналӧн мамыс да немецкӧй салдат сэтшӧм жӧ рыжӧй юра, кутшӧм сійӧ денщикыс, кодкӧд косясис Олег, но беринъястӧм, ичӧт тушаа, кыз, — став сертиыс денщик жӧ.
Найӧ пукалісны табуреткаяс вылын ӧта-мӧдныслы паныд, и немецкӧй салдат, самолюбивӧя да вежливӧя нюмъялігтыр, весиг кутшӧмкӧ кокетствоӧн видзӧдлывліг, мыйкӧ кыскаліс рюкзакысь, кодӧс сійӧ кутіс пидзӧсъяс вылас, да тайӧ мыйкӧсӧ сеталіс Лена мамлы.
А сійӧ буклияса да косіник чужӧма, дамскӧй старушечӧй выражениеа, коді петкӧдліс, мый сійӧс тайӧн козиналӧны, да ӧттшӧтш леститчана да угодливӧя нюмъялігтырйи, дрӧжжитысь кияснас босьталіс мыйкӧсӧ да пукталіс аслыс водзас.
Найӧ вӧлі сэтшӧма ылалӧмаӧсь тайӧ прӧстӧй, но кыкнаннысӧ ёна интересуйтысь делӧнас, мый эз кывлыны, кыдзи пырис Олег.
И сійӧ аддзис, мый куйліс Лена мамлӧн водзас: сардины тыра ляпкыдик жӧч кӧрӧбка, плитка шоколад да векньыдик, нёль пельӧса, литрджынъя жӧч банка, винтитчан пробкаа, синмӧ чеччана вижа-лӧза этикеткаа, — татшӧм банкаяссӧ Олег аддзывліс немечьяслысь ас ордсьыс, — тайӧ вӧлі провансскӧй вый.
Леналӧн мамыс аддзис Олегӧс да невольнӧя тэрыба шеныштіс кинас, быттьӧкӧ кӧсйис тупкыны сійӧс, мый куйліс сылӧн водзас, и денщик тожӧ аддзис Олегӧс да веськодьпырысь дзоргис сы вылӧ, ачыс кутіс рюкзаксӧ.
Тайӧ жӧ здукас орчча жырйын ланьтісны пианинолӧн шыясыс да Леночкалӧн сьылӧмыс, и кыліс сылӧн сералӧм, и мужчинаяслӧн сералӧм, и немецкӧй сёрни.
И Леночка, аслас гӧлӧслысь ӧти эзысь шытор мӧдсьыс торйӧдлӧмӧн, шуис:
— Абу, абу тадзи, ме выльысь висьтала, <deu>іch wіederhole</deu>, тані пауза, и ещӧ ӧтчыд повтор, и сразу...
И сійӧ ачыс ӧти кинас, аслас вӧсньыдик чуньяснас котӧртіс клавишаяс кузя.
— Тайӧ тэ, Олежек?
Тэ ӧмӧй эн мун татысь? — шочиник синкымъяссӧ чуймӧмпырысь лэптӧм бӧрын шуис Леналӧн мамыс фальшивӧй мелі гӧлӧсӧн. — Тэ кӧсъян аддзывны Леночкаӧс?
Виччысьтӧм пелька сійӧ дзебис водзас куйланторсӧ кухоннӧй пызанса улыс йӧрас, вӧрӧдыштіс кос чуньяснас буклияссӧ, абу-ӧ торксьӧмаӧсь найӧ, да, юрсӧ куткыртӧмӧн и нырсӧ да щӧкасӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, пырис жырйӧ, кысянь кылісны пианино шыяс да Леночкалӧн гӧлӧсыс.
Олеглӧн став вирыс воши чужӧм вывсьыс, сійӧ ӧшӧдіс гырысь кияссӧ, друг лои укшальӧн да сулаліс кухня шӧрын, немецкӧй денщик веськодьпырысь видзӧдіс сы вылӧ.
Жырйын кыліс Леналӧн горӧдӧм, кӧні вӧлі ӧтпырйӧ и чуймӧм и яндысьӧм.
Чинтӧм гӧлӧсӧн сійӧ мыйкӧ шуис жырса мужчинаяслы, быттьӧ извинитчис, и сылӧн каблукъясыс котӧрӧн топсьӧдісны жыр вомӧн.
Леночка тыдовтчис кухня ӧдзӧс дорын руд, пемыд узора, вӧсньыдик фигура вылас сьӧкыдакодь пукалысь платтьӧа, вӧсньыдик куш сьыліа, мугыд ключицаяса да мугыд куш сойяса, кияснас сійӧ кутчысис кӧсякас.
— Олег?.. — шуис сійӧ да сэтшӧма яндысис, мый сылӧн мугыд чужӧмыс гӧрдӧдіс. — А ми тані...
Но вӧлӧмкӧ, мый сылӧн дзик нинӧм абу дасьтӧма сійӧс гӧгӧрвоӧдӧм могысь, мый «найӧ тані».
И сійӧ дзик нывбаба непоследовательностьӧн, неестественнӧя нюммунӧм бӧрын котӧрӧн матыстчис Олег дінӧ, пондіс кыскыны сійӧс киӧдыс ас бӧрсяыс, сэсся лэдзис да шуис: «мунам, мунам», и порог дорас нин бара бергӧдчыліс копыртӧм юрӧн, ещӧ ӧтчыд корис сійӧс.
Олег пырис сы бӧрся жырас да тӧкӧтьӧ эз зурась Лена мамкӧд, коді тювкнитіс сы дінті.
Кык немецкӧй офицер ӧткодь руд мундиръясаӧсь, — ӧти офицерыс, восьса пианино дорын улӧс вылын пукалігмоз, а мӧдыс, ӧшинь да пианино костын сулалігмоз, — видзӧдісны Олег вылӧ любопытствотӧг, но и дӧзмытӧг, прӧстӧ кыдзи мешайтчысь вылӧ, кодкӧд кӧсъян кӧть он кӧсйы, а лоӧ миритчыны.
— Тайӧ миян школаысь, — шуис Леночка аслас эзысь гӧлӧснас. — Пуксьы, Олег...
Тэ ӧд помнитан тайӧ романссӧ?
Ме быдса час нин вийся, медым найӧ тайӧс велӧдісны.
Ми тайӧс ставсӧ повторитам, господа!
Пуксьы, Олег...
Олег лэптіс сы вылӧ синъяссӧ, кодъяс джынвыйӧ вӧлі тупкысьӧмаӧсь зарни синлысъясӧн, да шуис ярскӧба, сідзи, мый сылӧн быд кыв быттьӧ кучкаліс сылы чужӧмас:
— М-мыйӧн нӧ найӧ мынтӧны тэныд?
Кажитчӧ, постнӧй выйӧн?
Тэ д-донтӧг асьтӧ вузалӧмыд!..
Сійӧ бергӧдчис каблукъяс вылас да Лена мам дінті да стандартнӧй рыжӧй юра кыз денщик дінті петіс ывлаӧ.
Кызь кыкӧд глава
И сідз, Филипп Петрович Лютиков воши да явитчис мӧд мортӧн нин.
Мый вӧлі сыкӧд тайӧ кад чӧжнас?
Ми помнитам, мый сійӧс вӧлі индӧма подпольнӧй удж вылӧ кольӧм арын на.
Сэки Филипп Петрович соськис тайӧс гӧтырсьыс да вӧлі зэв дӧвӧлен аслас предусмотрительностьнас: оккупациялӧн угрозаыс ылысмис.
Но Филипп Петрович помнитіс та йылысь, помнитіс век.
Да и Иван Фёдорович Проценко, предусмотрительнӧй морт, поддерживайтіс сійӧс татшӧм состояниеас — пыр лоны дасьӧн:
— Коді сійӧс тӧдӧ, мый сэні лоӧ!
А миян тэкӧд делӧыс пионерскӧй: «Ло дасьӧн!» — «Пыр дась!»...
Кольӧм арын индӧм йӧзысь сідз жӧ кольліс аслас пост вылын Полина Георгиевна Соколова, домашньӧй кӧзяйка, беспартийнӧй, кодӧс тӧдлісны карын кыдзи нывбабаяс пӧвстын удж кузя активисткаӧс.
Лютиковӧс, городскӧй сӧветса депутатӧс, зэв бура тӧдісны краснодонса став олысьяс, — подполье условиеясын сылы вӧлі эськӧ зэв сьӧкыд и йӧзкӧд волысьӧмын, и накӧд связь кутӧмын.
Полина Георгиевна должен вӧлі лоны сылӧн синъясӧн, киясӧн, кокъясӧн, — сійӧс вӧлі индӧма Лютиковлы связнӧй пыдди.
Сійӧ кадсяньыс, кор Соколова сӧгласитчис кольччыны тайӧ удж вылас, сійӧ, Лютиков сӧвет серти, дзикӧдз вешйис общественнӧй уджысь.
Нывбабаяс пӧвстын, аслас пӧдругаяс пӧвстын, первойсӧ тайӧ кыпӧдіс шӧйӧвошӧм, сэсся шуасьӧмъяс: мыйла рӧдиналы татшӧм сьӧкыд кадӧ нывбаба, коді пыр вӧлі сэтшӧм активнӧй, вешйис общественнӧй уджысь?
Но ӧд, думыштны кӧ, сійӧс некод эз назначитлы, эз выдвигайтлы удж вылас, сійӧ уджаліс ас вӧлясьыс, кытчӧдз сійӧ сьӧлӧм вылас воліс сылы.
Мыйыс сӧмын оз овлы йӧзкӧд?
Вот босьтіс морт да дзикӧдз сетчис аслас гортса уджас.
А гашкӧ, войнадырся олӧмлӧн сьӧкыдлунъясыс тойыштісны сійӧс та вылӧ?
И вочасӧн ставныс вунӧдісны Полина Георгиевнаӧс.
Сійӧ ньӧбис мӧс, — ньӧбис кӧпейкаӧн-кӧпейкаӧн чукӧртӧм аслас сьӧм вылӧ, случай серти асыввылӧ эвакуируйтчысь кутшӧмкӧ семьялысь, — и заводитіс ветлӧдлыны керкаясті, вузавлыны йӧв.
Оз нин сэтшӧм уна йӧв вӧлі ков Филипп Петрович семьялы, — олісны найӧ куимӧн: гӧтырыс, Евдокия Федотовна, дас кык арӧса ныв, Раиса, да ачыс, Филипп Петрович.
Но кӧзяйкаыслӧн, Пелагея Ильиничналӧн, вӧлі куим челядь, пӧрысь мамыс оліс сыкӧд, — и кӧзяйкаыс тожӧ пондіс ньӧбны йӧвсӧ Полина Георгиевналысь.
И став суседъясыс велалісны, мый быд асыв, муртса заводитӧ югдыштны, прӧстӧя пасьтасьӧм, деревенскӧй ногӧн кӧрталӧм еджыд чышъяна, роч бур чужӧма нывбаба тэрмасьтӧг матыстчӧ Пелагея Ильинична керка дінӧ, пӧвъяс косттіыс вӧсньыдик кузь чуньяссӧ сюйӧмӧн ачыс бергӧдӧ каличсӧ да восьтӧ калиткасӧ, сэсся ньӧжйӧник таркӧдӧ кильчӧдорса ӧшиняс.
Ӧдзӧссӧ восьтлывліс Пелагея Ильиничналӧн мамыс, коді чеччывліс мукӧдъяс дорысь водзджык.
Соколова меліа здоровайтчыліс, пыравліс керкаӧ, а мыйкӧ дыра мысти петавліс тыртӧм бидона.
Лютиковлӧн семьяыс тайӧ керкаас оліс уна во нин.
Лютиковлӧн гӧтырыс, Евдокия Федотовна, дружитіс Пелагея Ильиничнакӧд.
Ӧти арлыда нывкаяс, Рая да кӧзяйкаыслӧн ыджыдджык нылыс Лиза, велӧдчисны ӧти школаын, ӧти классын.
Кӧзяйкаыслӧн мужикыс, коді война первой лунсяньыс воюйтіс фронт вылын, вӧлі томджык Филипп Петровичысь ар дас витӧн, — столярнӧй мастер, младшӧй офицер запасын, артиллерист, лыддис асьсӧ Филипп Петровичлӧн воспитанникӧн да относитчис сы дінӧ, кыдзи велӧдысь дінӧ ученик.
Кольӧм арнас на Филипп Петрович тӧдмаліс, мый Пелагея Ильинична аслас ыджыд семьянас мужиктӧгыс оз вермы эновтны овмӧссӧ да мунны карысь, воасны кӧ немечьяс.
И буретш сэки Филипп Петровичлы воис юрас мӧвп — ковмас кӧ, мӧдӧдны ассьыс семьясӧ асыввылӧ, а аслыс кольччыны важ патераас.
Сылӧн кӧзяйкаыс, Пелагея Ильинична, вӧлі сійӧ прӧстӧй, честнӧй да сӧстӧм нывбабаяс пӧвстысь, кодъясӧн сэтшӧм озыр миян войтыр.
Филипп Петрович тӧдіс, мый сійӧ нинӧм йылысь оз юав сылысь, Филипп Петровичлысь, а весиг нарошнӧ вӧчас вид, быттьӧ и тӧдны нинӧм оз кӧсйы.
Тадзисӧ спокойнӧджык да лӧсьыдджык сы сӧвестьлы: некутшӧм обязательствояс эз сетлы, сідзкӧ и юасьны сылысь нинӧм.
А чӧв овны сійӧ кутас да дзебас сійӧс, и весиг пыткаяс улын оз выдайт, — мортлы ёна веритӧм вӧсна, сылӧн делӧяслы сочувствуйтӧм вӧсна да прӧстӧ нывбаба сьӧлӧмлӧн бурлун да жалитӧмлун вӧсна.
И патераыс сылӧн вӧлі удобнӧй Филипп Петровичлы.
Пелагея Ильиничналӧн керкаыс вӧлі сійӧ посньыдик первой пу керкаяс пиысь, кодъясӧс вӧлі стрӧитӧма шахтёр Чурилинлӧн коркӧ тані ӧткӧн сулалысь лёкиник керка дінӧ, — да став тайӧ районыс сідзи и шусьыліс ӧнӧдз «Чурилино».
Керка бӧрладорас заводитчыліс ылӧ степӧ нюжалысь балка, коді сідзжӧ шусьыліс «Чурилинскӧйӧн».
Тайӧ районыс ӧнӧдз на лыддьыссьыліс эновтӧм, бокын сулалысь районӧн, — сійӧ и вӧлі эновтӧм, бокын сулалысь районӧн.
Июль тӧлысся сійӧ грознӧй часас, кор Филипп Петровичлы век жӧ ковмис висьтасьны гӧтырыслы, Евдокия Федотовна бӧрддзис да шуис сылы:
— Тэ пӧрысь, висьысь...
Мун райкомад, сёрнитышт — тэнӧ ӧд лэдзасны...
Мунам Кузбассӧ, — друг шуис сійӧ, и сы синъясын тыдовтчис Филипп Петровичлы тӧдса выражение, коді лолывліс, кор гӧтырыс казьтывліс томдырся вояс йылысь, бур йӧз йылысь, мыйкӧ сьӧлӧмыслы матыссатор йылысь.
Кузбассӧ война лунъясӧ эвакуируйтісны уна донецкӧй шахтёръясӧс семьяяснас, на пӧвстын вӧліны Филипп Петровичлӧн ёртъясыс, гӧтырыслӧн ичӧтдырся пӧдругаясыс. — Мунам Кузбассӧ! — шуис сійӧ сідзи, быттьӧкӧ ӧні Кузбассын налы вермас лоны сэтшӧм жӧ лӧсьыд, кутшӧм вӧлі коркӧ тані, рӧдинаас, кор кыкнанныс найӧ вӧліны томӧсь.
Коньӧр нывбаба, — быттьӧ сійӧ эз тӧд ассьыс Филипп Петровичсӧ!
— Некор эн шу сэсся меным та йылысь.
Юалӧмсӧ решитӧма, — шуис сійӧ, сэтшӧм стрӧга гӧтырыслы кевмысян синъясас видзӧдігмоз, мый вӧлі яснӧ: оз кут терпитны сійӧ ни гӧтырыслысь кевмысьӧмсӧ, ни синвасӧ. — А тіянлы татчӧ кольччыны оз позь: мешайтны меным кутанныд.
И сьӧлӧмӧй менам мӧдас висьны тіян вылӧ видзӧдігӧн... — И сійӧ окаліс гӧтырсӧ да дыр эз лэдз морӧс бердсьыс ассьыс радейтана, ӧтка нывсӧ.
Кыдзи и уна мукӧд семьяяс, сылӧн семьяыс петіс вывті сёрӧн да бӧр лоӧма бергӧдчыны весиг Донецӧдз волытӧг.
Но Филипп Петрович сідзи эз и разрешит гӧтырыслы да нылыслы кольччыны сыкӧд ӧтлаӧ: сійӧ устроитіс найӧс хуторӧ, карсяньыс ылӧджык.
Куим недель чӧжӧн, кодъяс вежисны фронт вылын положениесӧ немецкӧй армияяслы пӧльза вылӧ, партиялӧн областнӧй комитетын да Краснодонскӧй райкомын муніс ыджыд удж подпольнӧй организацияясӧ да партизанскӧй отрядъясӧ выль йӧзӧс бӧръялӧм кузя.
Лютиковлы распоряжение улӧ сідзжӧ вӧлі сетӧма Краснодонскӧй да мукӧд районъясса руководящӧй работникъяслысь ыджыд группа.
Эсійӧ памятнӧй лунас, кор Филипп Петрович прӧститчис Проценкокӧд, сійӧ воис гортас кыдзи и мукӧд лунъясӧ, — тайӧ вӧлі час, кор век волывліс мастерскӧйясысь.
Челядь ворсісны ывлаын, старука вӧлі дзебсьӧма жарсьыс пӧдса ставеньяса джынвыйӧ пемыд жырйӧ.
Пелагея Ильинична пукаліс кухняын, сӧнъяса гожъялӧм кияссӧ ӧти вылас мӧдсӧ пуктӧмӧн.
Сэтшӧм ёна думыштчӧм тыдаліс сылӧн абу на пӧрысь мичаник чужӧм вылас, мый весиг Филипп Петровичлӧн воӧмыс эз друг пальӧд сійӧс: мыйкӧ дыра сійӧ видзӧдіс Филипп Петрович вылӧ да эз аддзы сійӧс.
— Кымын во ола ме тіян ордын, а первойысь аддза тіянлысь тадзи нинӧм вӧчтӧг пукалӧмсӧ, — шуис Филипп Петрович. — Шогсянныд?
Энӧ шогсьӧй.
Сійӧ нинӧм шутӧг лэптыліс сӧнъяса кисӧ да бара пуктіс сійӧс мӧд ки вылас.
Филипп Петрович мыйкӧ дыра сулалыштіс кӧзяйка дорас, сэсся сьӧкыда да ньӧжмыда тувччалігтырйи прӧйдитіс горничаас.
Мыйкӧ дыра мысти сійӧ бӧр петіс кепкатӧм нин, галстуктӧм, туфлиа, но отложнӧй воротника еджыд дӧрӧм вылас век сійӧ жӧ выль сьӧд пинжака.
Турунвиж ыджыд расчёскаӧн сійӧ мунігмозыс сыналіс ассьыс сук, кытсюрӧ дзорсора юрсисӧ.
— Со мый ме кӧсъя юавны тіянлысь, Пелагея Ильинична, — шуис сійӧ, тайӧ жӧ расчёсканас ассьыс дженьыдик чорыд уссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ тэрыба сыныштӧм бӧрын: — Самӧй сійӧ лунсяньыс, кор менӧ примитісны партияӧ, — сюрс ӧкмыссё кызь нёльӧд воын, ленинскӧй призыв серти, — ме выписывайта «Правда» газет.
И став номеръяссӧ чукӧрті.
Удж вылын сійӧ меным ёна ковмывлӧ вӧлі...
abu
Эсійӧ сундукыс, коді менам горничаас, ті, гашкӧ, думайтлінныд, кӧлуй тыра?
А тайӧ газетъясӧй менам сэні, — шуис Филипп Петрович да нюммуніс.
Сійӧ эз частӧ нюмъявлы, да, гашкӧ, сы вӧсна нюмыс сразу вежліс сылысь чужӧмсӧ, коді лолі шоча овлысь мелі. — И мый нӧ ӧні меным сыкӧд вӧчны?
Дас сизим во чукӧрті.
Жаль сотнысӧ... — И сійӧ юалӧм сямӧн видзӧдліс Пелагея Ильинична вылӧ.
Мыйкӧ дыра кыкнанныс найӧ чӧв олісны.
— Кытчӧ эськӧ найӧс дзебны? — юаліс Пелагея Ильинична быттьӧкӧ ассьыс. — Найӧс позьӧ гуавны.
Войнас позьӧ кодйыны град йӧрӧ гу да веськыда сэтчӧ сундукнас и гуавны, — Лютиков вылӧ видзӧдтӧг шуис сійӧ.
— А ковмасны кӧ найӧ?
Вермасны ковмыны, — шуис Филипп Петрович.
Кыдзи сійӧ и чайтіс, Пелагея Ильинична эз юав, мыйла сылы вермасны ковмыны немечьяс дырйи сӧветскӧй газетъяс, весиг сылӧн чужӧмыс эз веж ӧтдор выражениесӧ.
Сійӧ бара чӧв олыштіс, сэсся юаліс:
— Ті, Филипп Петрович, сэтшӧм важӧн нин оланныд миянын, ставсӧ тӧдмалінныд, приметитінныд, а ме тіянлысь юала: ті кӧ эськӧ пыринныд миян керкаӧ, пыринныд нарошнӧ корсьны мыйкӧ, казялінныд-ӧ ті эськӧ миян кухняысь мыйкӧ сэтшӧмӧс?
Филипп Петрович зэв збыльысь да сюся гӧгӧр видзӧдаліс кухнясӧ: ичӧтик сӧстӧм кухня ичӧтик провинциальнӧй керкаын.
Кыдзи мастерӧвӧй мортлы, Филипп Петровичлы син улас уси сӧмын сійӧ, мый краситӧм пу джоджсӧ вӧчӧма абу кузяланог пукталӧм плакаясысь, а паськыд, топыд, дженьыдик пӧвъясысь, кодъясӧс вольсалӧма радӧн-радӧн ӧти перевединасянь мӧдӧдз да сюйӧма стыкӧн.
Керкасӧ стрӧитысьыс вӧлӧма бур кӧзяин.
Татшӧм джоджсӧ вӧлі вӧчӧма крепыдджык вӧсна, — медым эз лайкнитчы кухня пач сьӧктаӧн, медым дырджык эз сісьмы сэтшӧм помещениеын, коді ёна ёгӧссьӧ да кодӧс сы вӧсна частӧджык мыськалӧны.
— Нинӧм сэтшӧмсӧ ог аддзы, Пелагея Ильинична, — шуис Лютиков.
— Тані кухня улас важ кӧбрег... — Пелагея Ильинична чеччис табурет вывсьыс да гудйыштіс ӧти джодж плака вылысь муртса тӧдчыштысь сьӧд чут. — Со тані вӧлі кольча.
Сэні и постор эм...
— Позьӧ видзӧдлыны? — юаліс Филипп Петрович.
Пелагея Ильинична каличаліс ӧдзӧссӧ да пач увсьыс перйис чер.
Но Филипп Петрович ӧткажитчис черысь, медым эз лоны джоджас некутшӧм пасъяс.
Найӧ вооружитчисны — Лютиков кухоннӧй пуртӧн, а Пелагея Ильинична прӧстӧй столӧвӧй пуртӧн — да ӧкуратнӧя весалісны нёльнан боксяньыс гӧбӧч ӧдзӧс щельяссӧ.
Медбӧрын найӧ сьӧкыдпырысь лэптісны ӧтлаӧ тувъялӧм куим дженьыд плака.
Кӧбрегӧ пыранінын вӧлі нёль тшупӧда ичӧтик пос.
Филипп Петрович лэччис, ӧзтіс истӧг: кӧбрегын вӧлі кос.
Ӧні вӧлі весиг сьӧкыд водзвыв тӧдны, мыйта пӧльза сетас сылы тайӧ ичӧтик чуймӧдана кӧбрегас.
Филипп Петрович пос кузяыс кайис кухняӧ да видзчысьӧмӧн тупкис ӧдзӧссӧ.
— Ті ме вылӧ энӧ нин скӧрмӧй, ме кӧсъя ещӧ ӧтитор юавны тіянлысь, — шуис сійӧ. — Ме, дерт, бӧрынджык устроитча, немечьяс менӧ оз вӧрзьӧдны.
А первой лунъясас, кор воасны, пола, медым менӧ пӧсьвывсьыс эз вины.
Сідзкӧ, мыйкӧ кӧ лоӧ, ме татчӧ, — и чуньнас сійӧ индіс джоджӧ.
— А ме ордӧ кӧ салдатъяс овмӧдчасны?
— Тіянӧ оз вайӧдны: Чурилино...
— А ме абу гордӧй морт, пукалышта сэні...
Да ті энӧ смущайтчӧй, — шуис Филипп Петрович, кодӧс асьсӧ неуна смутитіс Пелагея Ильинична чужӧмлӧн веськодь выражениеыс.
— Ме ог смущайтчы, менам делӧ ичӧтик...
— Немечьяс кӧ юаласны, кӧні пӧ сэтшӧм Лютиковыс, висьталӧй: тані олӧ, муніс сиктӧ сёянтор ньӧбны да обязательнӧ бӧр воас...
А дзебсясьнысӧ меным Лиза да Петька отсаласны.
Ме кута найӧс луннас дежуритны сувтӧдавны, — шуис Филипп Петрович да нюммуніс.
Пелагея Ильинична видзӧдліс сы вылӧ синбӧжнас да друг томногӧн довкнитіс юрнас да серӧктіс.
Видзӧднысӧ сэтшӧм стрӧг Филипп Петрович вӧлі зэв бур воспитательӧн, сійӧ тӧдіс да радейтліс челядьӧс да кужліс найӧс мевйӧдны ас дінас.
Челядь ёна радейтісны сійӧс.
Накӧд сійӧ асьсӧ кутіс гырысьяскӧд моз жӧ.
Сійӧ вӧлі быдтор вӧчны мастер, вермис на дырйи вӧчны мый колӧ — кутшӧмкӧ чачасянь да овмӧсын коланторйӧдз, — и вӧчны тайӧс нинӧмсьыс.
Йӧз пӧвстын татшӧмъяссӧ шуӧны «быдтор вӧчны кужысьясӧн».
Сійӧ дзик нинӧмын эз торйӧдлы кӧзяйскӧй челядьсӧ аслас нылысь, и став челядьыс домас радпырысь вӧчлісны быдтор, кӧть мед мый сійӧ эз тшӧктыв, сулалӧ вӧлі сӧмын чуньсӧ вӧрзьӧдны.
— Тэ найӧс лучше аслыд босьт, дядя Филипп, тэ сэтшӧма найӧс мевйӧдін — найӧ тэнӧ рӧднӧй батьсьыс дорысь ёнджыка пыдди пуктӧны! — шулывліс коркӧ Пелагея Ильиничналӧн мужикыс. — Мунанныд дядя Филипп ордӧ овны? — челядь вылас скӧрысь видзӧдлігмоз юавлывліс сійӧ.
— Огӧ мунӧй! — ӧтвылысь горзісны найӧ, но асьныс быдладорсянь кытшавлісны Филипп дядьсӧ да топӧдчылісны сы бердӧ.
Уджлӧн разнӧй юкӧнъясын позьӧ встретитны зэв унапӧлӧс характеръяс партийнӧй руководительлысь, кодлӧн эм ӧти либӧ мӧд медся тӧдчысь, синмӧ шыбитчысь черта.
На пӧвстын ӧдвакӧ абу медся уна партийнӧй работник-воспитательлӧн тип.
Сёрниыс тані мунӧ оз сӧмын да весиг оз сы мында работникъяс йылысь, кодъяслӧн основнӧй уджыс эм партийнӧй воспитание, политическӧй просвещение, а буретш партийнӧй работник-воспитательлӧн тип йылысь, мед кӧть кутшӧм удж вылын сійӧ эз уджав, — хозяйственнӧй, военнӧй, административнӧй либӧ культурнӧй удж вылын.
Буретш татшӧм работник-воспитательӧн вӧлі Филипп Петрович Лютиков.
Сійӧ не сӧмын радейтліс да лыддьыліс коланаӧн воспитывайтны йӧзӧс, тайӧ вӧлі сылы естественнӧй потребностьӧн да быть коланаторйӧн, тайӧ вӧлі сылӧн мӧд натураӧн — велӧдны да воспитывайтны, сетны ассьыд знаниеяс да ассьыд опыт.
Збыль, Лютиковлӧн уна высказываниеяс вӧліны велӧдӧмъяс кодьӧсь.
Но Лютиковлӧн велӧдӧмъясыс эз вӧвны дӧзмӧдана-дидактическӧйӧн, кӧвъяланаӧн, найӧ вӧліны сы уджлӧн да думъяслӧн плодъясӧн да буретш тадзи и гӧгӧрволісны тайӧс йӧзыс.
Лютиковлӧн аслыспӧлӧслунӧн, кыдзи и вообщӧ татшӧм типа руководительяслӧн, вӧлі кывсӧ да делӧсӧ торйӧдны позьтӧма сочетайтӧм.
Быд кыв делӧӧ пӧртны кужӧм, буретш тайӧ делӧ гӧгӧрыс дзик разнӧй йӧзӧс сплотитны да тайӧ делӧыслӧн смыслнас тайӧс вдохновитны кужӧм и вӧлі сійӧ главнӧй чертанас, коді вӧчліс Филипп Петрович Лютиковӧс дзик выль типа воспитательӧн.
Сійӧ вӧлі бур воспитательӧн буретш сы вӧсна, мый вӧлі мортӧн-организаторӧн, мортӧн — олӧмлӧн кӧзяинӧн.
Сылӧн велӧдӧмъясыс эз кольлыны веськодьӧн, и медся нин эз йӧткывны ас дінсьыс, найӧ кыскылісны сьӧлӧмъяс, а торйӧн нин том йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ, сы вӧсна мый томйӧз сымын ёнджыка ӧзйӧны мӧвпӧн, кымын ёнджыка вынсьӧдӧма мӧвпсӧ пример вынӧн.
Мукӧд дырйи тырмымӧн вӧлі сылы сӧмын кыв шуны либӧ весиг прӧстӧ видзӧдлыны.
Чужӧмсяньыс сійӧ эз вӧв уна сёрниа, а весиг чӧв олысь.
Первой видзӧдлӧм серти быттьӧ ньӧжмыд, — мукӧдъяслы весиг кажитчис дышӧн, — збыльвылас сійӧ пыр вӧлі кутшӧмкӧ удж вылын, уджсӧ нуӧдіс спокойнӧя, разумнӧя, организованнӧя.
Производство кындзи став прӧст кадсӧ сійӧ сэтшӧм кужӧмӧн юкліс общественнӧй да физическӧй удж костын, лыддьысьӧм да шойччӧм костын, мый ставсӧ век удитліс вӧчны.
Йӧзкӧд сёрнитігӧн-волысигӧн Филипп Петрович вӧлі спокойнӧй, эз лэптыв гӧлӧссӧ, сёрнитігӧн кужліс чӧв олыштны, кывзыштны мортлысь — йӧзлӧн зэв шоча овлан качество.
Та вӧсна сійӧс артавлісны бур собеседникӧн, бур сьӧлӧма мортӧн: унаӧн висьтавлывлісны сылы асланыс сэтшӧм общественнӧй да личнӧй делӧяс йылысь, кодъяс йылысь некор эськӧ эз решитчыны сёрнитны весиг матысса йӧзкӧд.
Та дырйи сійӧ ньӧти эз вӧв сійӧн, мый шусьӧ бур мортӧн, дерт, эз нин вӧв небыд сьӧлӧма мортӧн.
Сійӧ вӧлі стрӧг да, ковмыліс кӧ, эз сетлы некутшӧм пӧщада.
Ӧтияс уважайтісны сійӧс, мӧдъяс радейтісны, а вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс полісны сыысь.
Вернӧджык шуны, став йӧзыслӧн, кодъяс вӧліны тӧдсаӧсь сыкӧд, на лыдын и гӧтырыслӧн да ёртъясыслӧн, налӧн характеръяс серти, вӧліны сы дінӧ став тайӧ чувствоясыс, ӧтияслӧн вӧлі унджык ӧтиыс, мӧдъяслӧн — мӧдыс, коймӧдъяслӧн — коймӧдыс.
Юклыны кӧ йӧзсӧ арлыд серти, то позьӧ шуны, мый пӧрнӧй йӧз и уважайтісны, и радейтісны, и полісны сыысь, томйӧз радейтісны и уважайтісны, а челядь прӧстӧ радейтісны.
Со мый вӧсна Пелагея Ильинична серӧктіс, кор Филипп Петрович шуис: «Лиза да Петька отсаласны меным».
И збыль, немечьяс локтӧм бӧрын первой лунъясас, кор Филипп Петрович дзебсясис, челядь ӧчередьӧн дежуритісны ывлаын да видзисны сійӧс.
Сылы везитіс.
Ни ӧти немецкӧй салдат эз овмӧдчы Пелагея Ильинична ордӧ: карын весиг насянь матысь позьӧ вӧлі аддзыны бурджык, гырысьджык керкаяс.
Немечьясӧс повзьӧдліс керкасайса балкаыс: полісны партизанъясысь.
Немецкӧй салдатъяс, збыль, мукӧд дырйиыс пыравлісны видзӧдлыны патерасӧ да сӧтны мый синъяс уланыс усьӧ.
Филипп Петрович быд раз дзебсьыліс кухняса джодж улӧ.
Но некод эз юасьлы сы йылысь.
Быд асыв, кыдзи и век, волывліс Полина Георгиевна, прӧстӧй, рам, сиктса нывбабаяс моз кӧрталӧм еджыд сӧстӧм чышъяна. Сійӧ кисьтліс йӧвсӧ кык сёй кринчаӧ да аслас бидоннас пыравліс Филипп Петрович ордӧ.
Сы ордын пукалігкості Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс вӧліны кухняын.
Челядь сэки узисны на.
Лютиков ордысь петӧм бӧрын Полина Георгиевна мыйкӧ дыра сёрнитыштліс ещӧ кухняын нывбабаяскӧд.
Тадзи коли недель, а гашкӧ, неуна унджык.
Ӧтчыд Полина Георгиевна, Лютиковлы уличаса выльторъяс висьтавтӧдз на, ньӧжйӧник шуис:
— Удж вылӧ корӧны тіянӧс, Филипп Петрович...
Сійӧ друг ставнас вежсис: спокойлӧн да веськодьлунлӧн выражениеыс, ньӧжмыд вӧрасыс, мукӧд дырйи неподвижностьыс, — ставыс тайӧ, мый Филипп Петрович нарошнӧ лэдзліс ас вылас, кор оліс сійӧ тані некодлы тыдавтӧм, быри сылӧн ӧти здукӧн.
Сійӧ зэв ӧдйӧ чеччыштіс ӧдзӧс дорӧ да видзӧдліс орчча жырйӧ.
Сэні, кыдзи век, некод эз вӧв.
— Ставнымӧс корӧны? — юаліс сійӧ.
— Ставнытӧ...
— Николай Петрович?
— Сійӧ...
— А воліс сійӧ?.. — Соколовалы синъясас сюся видзӧдігтыр юаліс Филипп Петрович.
Оз вӧлі ков объясняйтӧм Полина Георгиевналы, кӧні Бараков, — ставсӧ тайӧс Полина Георгиевна тӧдіс, тайӧ став йывсьыс налӧн Филипп Петровичкӧд вӧлі условитчӧма водзджык нин.
— Воліс, — муртса кывмӧн шуис Полина Георгиевна.
Филипп Петрович эз кут ноксьыны, эз кыпӧд гӧлӧссӧ, — эз, но сылӧн став сьӧкыд тушаыс, увлань госсялӧм чужӧмыс, синъясыс да гӧлӧсыс — ставыс тайӧ тыри энергияӧн, быттьӧ сы пытшкын веськаліс кутшӧмкӧ зэлыда гартӧм пружина.
Ортсыса морӧс зептас сійӧ сюйис кык чорыд, куснясьтӧм да тайӧ жӧ кадас аслас мастерӧвӧй точнӧй чуньяссӧ, кыскис зэв ичӧтик посньыда гижӧм бумага тор да сетіс Полина Георгиевналы.
— Аски кежлӧ, асыв кежлас...
И унджык!
Полина Георгиевна пыр жӧ дзебис бумага торсӧ питшӧгас.
— Недыр виччысьыштӧй столӧвӧйын.
Пыр жӧ ме тіян дінӧ кӧзяйкаясӧс ыста...
Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс пырисны орчча горничаас, кытчӧ пырис и Полина Георгиевна аслас бидоннас.
Сулалігмозыс найӧ сёрнитісны выльторъяс йылысь.
Сэсся Филипп Петрович кухнясянь чукӧстіс Соколоваӧс, и сійӧ петіс Филипп Петрович дінӧ.
Филипп Петрович кутіс киас гартыштӧм газет чукӧр.
Полина Георгиевна чужӧм вылын тӧдчис чуймӧм: тайӧ вӧліны «Правда» газетлӧн нёльпӧв куснялӧм да кыз трубкаӧ гартыштӧм номеръяс.
— Бидонад, — шуис Филипп Петрович. — Мед клеиталасны сэтчӧ жӧ, медся тыдалана местаясас.
Полина Георгиевналӧн весиг сьӧлӧмыс мӧдіс тіпкыны: кӧть кутшӧм лӧсявтӧм тайӧ эз вӧв, сылы первой здукас кажитчис, мый Филипп Петрович получитӧма свежӧй «Правда».
Полина Георгиевна эз вермы терпитнысӧ да бидонас сюйтӧдз видзӧдліс числӧ вылас.
— Важъяс, — эз вермы дзебны ассьыс разочаруйтчӧмсӧ да шуис сійӧ.
— Абу важъяс.
Большевистскӧй правда оз важмы, — шуис Лютиков.
Полина Георгиевна тэрыба листыштіс кымынкӧ номер.
Унджыкыс найӧ вӧліны разнӧй воясса праздничнӧй номеръяс, кӧні вӧліны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс:
Лютиковлӧн замыселыс сылы лои гӧгӧрвоана.
Сійӧ топыдджыка гартыштіс газетъяссӧ трубкаӧ да сюйис бидонас.
— Медым не вунӧдны, — шуис Филипп Петрович: — Мед Остапчук петас жӧ удж вылӧ.
Аски...
Полина Георгиевна нинӧм шутӧг довкнитіс юрнас.
Сійӧ эз тӧд, мый Остапчук — сійӧ Матвей Шульга, и эз тӧд, кӧні сійӧ дзебсясьӧ, — сійӧ тӧдіс сӧмын патерасӧ, кӧні колӧ вӧлі висьтавны Лютиковлысь распоряжениесӧ: тайӧ патераас сійӧ тожӧ нулывліс йӧв.
— Аттьӧ.
Ставыс... — Филипп Петрович сетіс ассьыс ыджыд кисӧ да бӧр пырис жырйӧ.
Сійӧ сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ, паськӧдӧм чуньяса кипыдӧсъяснас мыджсис пидзӧсъясас да мыйкӧ дыра пукыштіс тадзи.
Видзӧдліс часі вылӧ: вӧлі кӧкъямысӧд час.
Тэрмасьтӧг, спокойнӧя сійӧ пӧрччис новлӧм дӧрӧмсӧ, судзӧдіс выльӧн на песлалӧм еджыд дӧрӧм, кӧрталіс галстук, сыналіс юрсисӧ, коді вӧлі медся ёна дзормӧма кӧсичаясӧдыс да водзладорыс, пасьталіс пинжаксӧ да петіс кухняӧ, кӧні Полина Георгиевна мунӧм бӧрын бара мошкоритчисны Пелагея Ильинична да сылӧн мамыс.
— Мый нӧ, Пелагея Ильинична, вайыштӧй меным винатор юыштны да няньтор, эм кӧ.
Удж вылӧ муна, — шуис сійӧ.
Минут дас мысти, ӧкуратнӧя да чистӧя пасьтасьӧм, сьӧд кепкаа, аслас обычнӧй туйӧд, некодысь дзебсясьтӧг, сійӧ восьлаліс карса уличаяс кузя «Краснодонуголь» трестса Центральнӧй мастерскӧйяслань.
Кызь коймӧд глава
Немецкӧй армиялӧн да сы бӧрся локтысь «выль порядок» администрациялӧн уна лыда чинъяс пӧвстын Краснодонӧ воис лейтенант Швейде, олӧма нин, зэв кос, дзормыштӧм немеч, сідз шусяна горноруднӧй батальонса техник.
Краснодонсаяс некод эз помнитны сылысь локтан лунсӧ: кыдзи и став чинъясыс, сійӧ вӧлі стандартнӧй военнӧй формаа, код вылын вӧліны гӧгӧрвотӧм различие знакъяс.
Сійӧ овмӧдчис нёль патераа ыджыд стандартнӧй керкаӧ. Сэні вӧлі нёль кухня, и став нёльнан кухняыслы господин Швейде локтан первой лунсяньыс жӧ сюри тырмымӧн удж.
Сійӧ вайӧдіс аскӧдыс бура уна мукӧд немецкӧй чинъясӧс, но ставныс найӧ овмӧдчисны сыысь торйӧн, а сыкӧд ӧтилаӧ ӧти керкаӧ овмӧдчисны некымын немеч-пӧвар, немка-экономка да денщик.
Но регыд мысти прислугаыслӧн лыдыс содіс, воалісны <deu>russіschen Frauen</deu>, кыдзи безличнӧя сійӧ нимтыліс удж биржаысь сылы ыстӧм служанкаясӧс, прачкаӧс, переводчицаӧс, портнихаӧс, а регыд мысти ещӧ и мӧс вӧдитысьӧс, свинаркаӧс да птичницаӧс.
Мӧсъяс, порсьяс лоаліны господин Швейделӧн збыльысь быттьӧ волшебнӧй беддьӧн ӧвтыштӧм серти, но медся ёна сійӧ век жӧ радейтліс гортса лэбачьясӧс.
Дерт, тайӧ эськӧ эз нин сэтшӧма торйӧд горноруднӧй батальонса лейтенантӧс мукӧд немецкӧй чинъясысь.
Но сы йылысь заводитісны сёрнитны карын.
Господин Швейде да сыкӧд воысь мукӧд чиновникъяс займитісны паркын сулалысь Горькӧй нима школа.
И школа пыдди лои карын выль учреждение — 10 №-а дирекцион.
Тайӧ военизируйтӧм учреждениеыс, кыдзи выяснитчис, вӧлі медся главнӧй административно-хозяйственнӧй управлениеӧн, кодлы ӧні подчиняйтчисны став шахтаясыс да Краснодон районса накӧд йитчӧм став предприятиеясыс налӧн став имуществонас да оборудованиенас, кодӧс абу удитӧмаӧсь нуны либӧ взорвитны, да став рабочӧйяснас, кодъяс абу удитӧмаӧсь либӧ абу вермӧмаӧсь мунны.
Тайӧ учреждениеыс вӧлі уна пиысь ӧти ответвлениеӧн частнӧй капитала ыджыд акционернӧй обществолӧн, кодлӧн вӧлі аслыссяма зэв кузь ним: «Изшом да металлургическӧй предприятиеяс эксплоатируйтӧм кузя асыввывса общество».
Обществоыслӧн правлениеыс вӧлі Сталино карын, коді ӧні шусьыліс бара важмозыс — Юзовск.
Сідз шусяна «Асыввывса общество» опирайтчис «Горнӧй да металлургическӧй предприятиеяслӧн окружнӧй управлениеяс вылӧ».
10 №-а дирекцион мукӧд дирекционъяскӧд тшӧтш подчиняйтчис Шахты карса окружнӧй управлениелы.
Ставсӧ тайӧс вӧлі сэтшӧм бура лӧсьӧдӧма да сыысь на бурджыка планируйтӧма, мый сӧветскӧй Донбасса из шомлы да металлы кольлі сӧмын паськыд юӧн визувтны немецкӧй «Асыввывса общество» зепъясӧ.
И господин Швейде сетіс индӧд, медым вӧвлӧм «Краснодонуголь» трестса шахтаясысь да заводъясысь став рабочӧйяс, служащӧйяс да инженерно-техническӧй работникъяс пыр жӧ заводитісны уджавны.
Мыйта сьӧкыд думъяс мучитісны тайӧ кадас рабочӧй мортлысь душасӧ сыӧдз, кор сылы быть ковмис решитны петны удж вылӧ, кор рӧднӧй шахтаяс да заводъяс лоины рӧдина врагъяслӧн собственностьӧн, кор пияныс да вокъясыс, мужикъясыс да батьясыс пуктылісны ассьыныс олӧмъяснысӧ рӧдина врагъяслы паныд бой мунан поле вылын!
Центральнӧй мастерскӧйясӧ удж вылӧ петысь рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн чужӧмъясныс вӧліны ӧттшӧтш зумышӧсь да яндысянаӧсь, йӧз эз видзӧдны мӧда-мӧдныслы синъясас, пӧшти эз сёрнитны.
Медбӧръя эвакуация лунсяньыс мастерскӧйяс вӧліны гурйыв восьсаӧсь.
Некод найӧс эз томнавлы, некод эз видз, сы вӧсна мый быдӧнлы вӧлі веськодь, кольӧ сэні ставыс дзоньӧн али ставсӧ кыскаласны.
Мастерскӧйяс вӧліны восьсаӧсь, но некод эз мун цехъясӧ.
Рабочӧйяс весиг эз чукӧръясӧн, а ӧткӧн, шоча нин кыкӧн-кыкӧн, сувталісны либӧ пуксялісны дворас быдсяма хлам пӧвстӧ да сёрниттӧг виччысисны начальствоӧс.
И сэки локтіс инженер-механик Бараков, статя, ён да зэв на том аслас комын вит арӧс вылӧ видзӧдтӧг, чужӧмыс самоувереннӧй выражениеа. Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма абу сӧмын опрятнӧя, а весиг зэв мичаа.
Сылӧн вӧлі бобув модаа сьӧд галстук.
Шляпасӧ сійӧ кутіс киас, и сылӧн шыльыда бритӧм юрыс югъяліс шонді водзас.
Бараков матыстчис дворын кӧнсюрӧ сулалысь да пукалысь рабочӧйяс дінӧ, вежливӧя здоровайтчис, здук кежлӧ быттьӧ падмыштліс да решительнӧй воськовъясӧн пырис главнӧй корпусас.
Рабочӧйяс, сылӧн здоровайтчӧм вылӧ вочавидзтӧг, чӧла колльӧдісны сійӧс синъяснаныс да аддзылісны восьса ӧдзӧсӧдыс, кыдзи сійӧ муніс механическӧй цех пыр контораӧ.
Немецкӧй начальство эз тэрмась.
Вӧлі жар нин, кор дворӧ проходнӧй будкаӧд пырисны Швейделӧн заместительыс господин Фельднер да джуджыд причёскаа роч нывбаба-переводчик.
Кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ олӧмын, господин Фельднер аслас физическӧй качествояснас да темпераментнас вӧлі дзик мӧднога аслас начальник серти.
Лейтенант Швейде косіник, недоверчивӧй, абу варов.
Фельднер — ичӧтик тушаа, гӧгрӧс, горзысь да зэв больгысь.
Сылысь гӧлӧссӧ, коді уджаліс став интонацияяс вылас, позьӧ вӧлі кывны ылісянь на, и век кажитчис, мый тайӧ локтӧ оз ӧти немеч, а мӧда-мӧдныскӧд споруйтысь некымын немеч.
Господин Фельднер вӧлі военнӧй формаа, крагиа, водзсяньыс вылӧ лыбӧм лэба руд фуражкаа.
Фельднер да переводчикыс матыстчисны рабочӧйяс дінӧ, — найӧ ӧти бӧрся мӧд сувталісны, и тайӧ сылы воис сьӧлӧм вылас.
Некутшӧм пауза вӧчлытӧг сы костын, мый сійӧ ӧні на висьталіс переводчиклы, да сы костын, мый кӧсйис ӧні висьтавны рабочӧйяслы, сійӧ лолыштлытӧг висьталіс ӧти кузь фраза, а гашкӧ, некымын дженьыдик немецкӧй фразаяс.
Сэк кості, кор нывбабаыс переведитіс рабочӧйяслы сылысь кывъяссӧ, сійӧ горзіс водзӧ.
Тыдалӧ, сійӧ ньӧти эз вермы чӧв овны.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый сэксянь, кор сійӧ первойысь горӧдіс мам кынӧмсьыс петӧм бӧрын, сійӧ эз нин ланьтлыв да, став олӧм чӧжыс ньӧти дугдывтӧг, горзіс унаногӧн.
Сійӧ интересуйтчис, абу-ӧ тані кодкӧ важ администрацияысь, сэсся тшӧктіс рабочӧйяслы мунны цехъясӧ да колльӧдны сійӧс, Фельднерӧс.
Некымын рабочӧй колльӧдісны водзын мунысь горзысь немечӧс переводчикыскӧд механическӧй цехса конторкаӧ, кӧні вӧлі Бараков.
Рушкусӧ водзӧ чургӧдӧмӧн да вылӧ лыбӧм лэба фуражкаа юрсӧ чатӧртӧмӧн Фельднер яя кулакнас йӧткыштіс ӧдзӧссӧ да пырис конторкаӧ.
Нывбаба пырис сы бӧрся да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Рабочӧйяс сувтісны ӧдзӧс дорас кывзыштны.
Первой кылӧ вӧлі сӧмын Фельднерлӧн горзӧмыс, быттьӧ пинясисны некымын немеч.
Виччысисны, мый вот-вот переводчик висьталас, мый йылысь сійӧ всё-таки горзӧ, но найӧ ставныс чуймисны, кор кылісны, мый Бараков ачыс заводитіс сёрнитны немецкӧй ногӧн.
Сійӧ сёрнитіс вежливӧя, спокойнӧя да, кыдзи вермисны казявны конторкадорса рабочӧйяс, бура тӧдіс тайӧ бокӧвӧй кывсӧ.
Сы вӧсна-ӧ, мый Бараков сёрнитіс немецкӧй ногӧн, либӧ сылӧн висьталӧмыс кажитчис немечлы, но Фельднерлӧн горзӧмыс вочасӧн пыр лои гортӧмджык.
И друг лои чудо: немеч чӧв ланьтіс.
Ланьтіс и Бараков.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын немеч горӧдіс дзик нин мирнӧй ногӧн.
Найӧ петісны конторкаысь — водзвылас Фельднер, сы бӧрся Бараков, медбӧрын переводчик.
Бараков видзӧдліс рабочӧйяс вылӧ кӧдзыд, гажтӧм синъясӧн да висьталіс, мый оз ков разӧдчыны, а колӧ виччысьны, кор сійӧ, Бараков, бӧр воас.
И найӧ цех пыр мӧдӧдчисны петанінлань; та дырйи мича да ён Бараков котӧртлывліс бӧрсяньыс да индаліс ичӧтик гӧгрӧс, карикатурнӧй немечлы, кыті лӧсьыдджык мунны.
Сьӧкыд вӧлі видзӧдны та вылӧ!
Мыйкӧ дыра мысти Бараков пукаліс нин Горькӧй нима школаса велӧдысьяс жырйын, ӧні 10 №-а дирекционса начальник господин Швейде кабинетын.
Фельднер да тӧдтӧм нывбаба-переводчик сэні жӧ вӧліны сёрнитігас, но переводчиклы сідзи эз и ковмыв петкӧдлыны немеч кыв кузя ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ.
Кыдзи ми висьталім нин, экспансивнӧй Фельднер вӧлі больгысь, а лейтенант Швейде эз вӧв варов.
Сёрнитны кужтӧм вӧснаыс сійӧ кажитчис весиг зумышӧн, кӧть эськӧ збыльысьсӧ эз вӧв зумыш, а радейтліс олӧмыслысь став гажлунъяссӧ да наслаждениеяссӧ.
Зэв омӧль кос морт, сійӧ сёйис вывті уна.
Сьӧкыд вӧлі весиг гӧгӧрвоны, кытчӧ тӧрӧ вӧлі став сёянторйыс, кодӧс сійӧ сӧвтліс, да кыдзи ставыс тайӧ мунӧ сы организм пыр.
Сійӧ садь воштытӧдзыс радейтліс и <deu>Madchen</deu>’яcӧc и <deu>Frauen</deu>’яcӧc, а аслас ӧнія положениеын медся нин <deu>russіschen Маdсhеn</deu>’ясӧс <deu>und russіschen Fгаuеn</deu>’ясӧс.
И медым ылӧдӧмӧн пыртӧдлыны на пӧвстысь медся кокни оласаяссӧ ас ордас, сійӧ быд рыт вӧчавліс аслас нёль патераа особнякас гажа вечеринкаяс, кӧні вердлісны быдсяма жаркӧйяснас да юмовъяснас, быдпӧлӧс винаяс йылысь сёрниттӧг нин.
Сійӧ сідзи и шулывліс пӧваръясыслы:
— Лӧсьӧдӧй унджык!
<deu>Kocht reіchlіch Essen</deu>!
Медым <deu>russіschen Frauen</deu> пӧттӧдзныс сёйисны да юисны!..
И збыль, кор сійӧ пӧшти ньӧти эз кужлы сёрнитны, тайӧ вӧлі дзик ӧтиторйӧн, мыйӧн господин Швейде вермис пленитны сійӧ сорта <deu>russіschen Frauen</deu>’яccӧ, кутшӧмъяс сӧмын и вермисны веськавны сы ордӧ.
Торъя кывъяссӧ фразаясӧ йитлыны кужтӧмлун вӧснаыс господин Швейде вӧлі недоверчивӧй став сэтшӧм йӧз дінас, кодъяс тайӧс кокниа вӧчлісны.
Эз дӧверяйтлы сійӧ весиг аслас заместитель Фельднерлы.
Позьӧ аслыд представитны, кутшӧм недӧверчивӧя относитчис Швейде мукӧд нацияясса йӧз дінӧ!
Та боксянь Бараков веськаліс зэв омӧль положениеӧ.
Но, ӧти-кӧ, Бараков чуймӧдіс господин Швейдеӧс сійӧн, мый кокниа йитліс кывъяссӧ фразаясӧ эз роч кывйӧн, а немеч кывйӧн.
А мӧд-кӧ, Бараков ньӧбис Швейдеӧс леститчӧмӧн.
Господин лейтенантлы нинӧм эз коль мӧдтор, кыдзи сӧмын примитны тайӧ лестьсӧ.
— Ме важ Рочмуса привилегированнӧй класслӧн ловйӧн кольӧм неуна лыда представительясысь ӧти, — господин Швейде вылысь синъяссӧ вештывтӧг висьталіс Бараков, — ме челядьдырсянь ёна радейта германскӧй генийӧс, медсясӧ овмӧс кузя, веськыда кӧ висьтавны, производство кузя...
Менам батьӧй вӧлі директорӧн важ Рочмуын бура тӧдса «Сименс-Шуккерт» обществолӧн ӧти ыджыд предприятиеын.
Немецкӧй кыв вӧлі мӧд рӧднӧй кывйӧн миян семьяын.
Менӧ воспитайтісны немецкӧй техническӧй культура вылын.
И вот ӧні меным уси шуд уджавны сэтшӧм ыджыд специалист веськӧдлӧм улын, тіян, господин Швейде, веськӧдлӧм улын.
Ме вӧча ставсӧ, мый ті меным тшӧктанныд...
Бараков друг казяліс, мый нывбаба-переводчик видзӧдӧ сы вылӧ сэтшӧма чуймӧмӧн, кодӧс сійӧ весиг эз вермы дзебнысӧ.
Чӧртыс тӧдӧ, кытысь немечьяс гудйыштӧмаӧсь татшӧм лёзь стервосӧ!
abu
Бараковлӧн шыльыда бритӧм юр вылас чепӧсйис пӧсь.
Кор Бараков сёрнитіс, господин Швейде чӧв олігтыр мӧвпнас вӧчис кутшӧмкӧ удж, коді, веськыда кӧ висьтавны, ньӧти эз тӧдчы сы чужӧм вылын, сэсся шуис нето вынсьӧдӧм могысь, нето юалӧм могысь:
— Ті коммунист...
Бараков ӧвтыштіс кинас.
Тайӧ ӧвтыштӧмсӧ да ӧттшӧтш чужӧмыслысь выражениесӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны тадзи: «Кутшӧм ме коммунист!», либӧ тадзи: «Асьныд тӧданныд, мый ми ставным обязанӧсь вӧлі лоны тані коммунистъясӧн».
Либӧ весиг тадзи: «Да, коммунист, но сымын тіянлы бурджык, ме кӧ локта тіян ордӧ уджавны».
Тайӧ ӧвтыштӧмыс мыйкӧ дыра кежлӧ бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ господин Швейделысь.
Колӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны тайӧ роч инженерыслы, кутшӧм важнӧ лэдзны Центральнӧй мастерскӧйяссӧ, медым на отсӧгӧн восстановитны шахтаяслысь оборудованиесӧ.
Тайӧ сложнӧй мӧвпсӧ господин Швейде висьталіс отрицаниеясӧн.
— Нинӧм абу.
<deu>Es іst nіchts da</deu>, — шуис сійӧ да мучительнӧя видзӧдліс Фельднер вылӧ.
Фельднер, коді зэв ёна страдайтіс сыысь, мый ковмис та дыра чӧв овны начальник дырйи, начальникыслысь мӧвпсӧ вынсьӧдӧм могысь автоматически горӧдіс став «абусӧ»:
— Механизмъяс абуӧсь!
Транспорт абу!
Инструментъяс абуӧсь!
Крепление вылӧ вӧр абу!
Рабочӧйяс абуӧсь! — горзіс сійӧ.
Сылы весиг вӧлі жаль, мый оз вермы шуны ещӧ мыйкӧ, мый «абу».
Швейде удовлетворитчӧмӧн довкнитіс юрнас, думыштіс да сьӧкыдпырысь шуис рочӧн:
— Нинӧм абу, — <deu>also</deu>, из шом абу!
Сійӧ чатӧртчис улӧс бӧр вылӧ да видзӧдліс первой Бараков вылӧ, сэсся Фельднер вылӧ.
Фельднер гӧгӧрвоис тайӧ видзӧдлӧмсӧ сідзи,мый ӧні позьӧ действуйтны, да горӧдіс сы йылысь, мый жӧ, медбӧрын, виччысьӧ «Асыввывса общество» Бараковсянь.
Бараков муртса корсис тайӧ дорвыв горзӧмсьыс зэв ичӧтик кост, кор сылы удайтчис сюйыштны фраза сы йылысь, мый сійӧ пондас вӧчны ставсӧ, мый вермас вӧчны вынъяс сертиыс.
Тані господин Швейделӧн бара кыптіс недоверие.
— Ті коммунист, — мӧдысь шуис сійӧ.
Бараков чужӧмсӧ вежыньтлӧмӧн шпыньмуніс да важмозыс ӧвтыштіс кинас.
Мастерскӧйясӧ воӧм бӧрын Бараков ӧшӧдіс ворота вылӧ ыджыд объявление сы йылысь, мый сійӧ, 10 №-а дирекционлӧн Центральнӧй мастерскӧйясса директор, тшӧктӧ став рабочӧйяслы, служащӧйяслы да инженеръяслы локны асланыс местаясӧ да принимайтӧ удж вылӧ став желайтысьясӧс сэтшӧмтӧ и сэтшӧмтӧ специальностьяс кузя.
Весиг медся бӧрӧ кольӧм йӧзлы, кодъяс асланыс сӧвестьлы паныд решитісны петны удж вылӧ, ёна эз кажитчы, мый инженер Бараков, финскӧй да Отечественнӧй войнаяс вылын участвуйтысь, ас вӧлясьыс сӧгласитчӧма лоны немечьяслы зэв важнӧй предприятиеын директорӧн.
Но эз на удит косьмыны краскаыс объявление вывсьыс, кыдзи мастерскӧйясӧ воис эз кодкӧ мӧд, а Филипп Петрович Лютиков, — сійӧ Лютиковыс, кодӧс эз сӧмын мастерскӧйясын, а краснодонса партийнӧй организацияын ставнас шулісны коммунистическӧй сӧвестьӧн.
Сійӧ воис асывнас некодысь дзебсясьтӧг, чистӧя пасьтасьӧма да шыльыда бритчӧма, сьӧд пинжак улас еджыд дӧрӧма да праздничнӧй галстука.
И пыр жӧ сійӧс зачислитісны мастерскӧйӧ важ должность вылас — механическӧй цехса начальникӧн.
Мастерскӧйясын удж заводитчӧмкӧд тшӧтш петіс партия подпольнӧй районнӧй комитетлӧн первой листовкаясыс.
Листовкаяссӧ вӧлі ляскалӧма медся тыдаланінъясас «Правда» газетлӧн важ номеръяскӧд ӧтлаын.
Большевикъяс эз эновтны судьба произвол вылӧ ичӧтик Краснодонӧс, найӧ водзӧ нуӧдісны тыш да чуксалӧны тышӧ став населениесӧ, — вот мый висьталісны тайӧ листовкаясыс!
И уна йӧзлы, кодъяс тӧдлісны Бараковӧс да Лютиковӧс бурджык кадъясӧ, унаысь воліс юрас: кыдзи нӧ найӧ лысьтасны бӧрын, кор воасны миян йӧз, видзӧдлыны асланыс ёртъяслы сӧстӧм синъясас?
Правда, некутшӧм удж мастерскӧйясын, збыльвылас, эз вӧв.
Бараков пыр ёнджыка бергаліс немецкӧй начальство дорын да омӧля интересуйтчис сійӧн, мый вӧчсьӧ мастерскӧйясын.
Рабочӧйяс сёрмывлісны удж вылӧ, весьшӧрӧ довъялісны станок дінсянь станок дінӧ, часъясӧн коллялісны кадсӧ куритчигмоз, кытчӧкӧ эжа вылӧ двор пельӧсӧ чукӧртчӧмӧн.
Лютиков, тыдалӧ, сы могысь, медым бурӧдны рабочӧйясӧс, лэдзавліс найӧс сиктъясӧ отпускӧ да сетавліс официальнӧй бумагаяс, быттьӧ йӧз мунӧны командировкаӧ мастерскӧй делӧяс кузя.
Рабочӧйяс мыйсюрӧ вӧчалісны населениелы, медым неуна нажӧвитчыны.
Медся уна вӧчалісны зажигалкаяс: истӧг быдлаысь быри, а бензин позьӧ вӧлі судзӧдны продуктаяс вылӧ немецкӧй салдатъяслысь.
Быд лун некымынысь мастерскӧйясӧ пыравлісны офицеръяслӧн денщикъясыс сливочнӧй вый тыра либӧ ма тыра консервнӧй банкаясӧн да тшӧктылісны паяйтны банкаяссӧ, медым мӧдӧдны Германияӧ.
Кодсюрӧ рабочӧйяс пиысь заводитлісны сёрнитны Лютиковкӧд, — Бараковӧдз найӧ эз сибавлыны, — кыдзи нӧ сійӧ всё-таки муніс уджавны немечьяс вылӧ да кыдзи нӧ всё-таки овны водзӧ?
Заводитлісны ылісянь да пыр кытшлалісны матігӧгӧрас.
Но Филипп Петрович пыр жӧ эрдӧдліс налысь манёврсӧ да стрӧга шулывліс:
— Немтор, ми на вылӧ уджалыштам...
Либӧ грубитіс:
— А тайӧ, зонмӧ, абу тэнад вежӧрлы делӧыс.
Тэ ачыд удж вылас сувтін?
Сувтін.
Тэ ме вылын начальник, али ме тэ вылын?
Ме тэ вылын...
Сідзкӧ, ме тэнсьыд юавны кута, а он тэ менсьым.
Мый ме тэныд тшӧкта, сійӧс тэ и кутан вӧчны.
Гӧгӧрвоин?
Быд асыв Филипп Петрович пӧдӧм висьӧмӧн висьысьлӧн ньӧжмыд, сьӧкыд походкаӧн муніс удж вылӧ став кар вомӧныс, а рытнас бӧр воліс удж вылысь.
И некодлы эз вермы эськӧ юрас воны, кутшӧм ыджыд энергияӧн да тэрыба и сэки жӧ ставсӧ артыштӧмӧн Филипп Петрович развёртывайтіс ассьыс сійӧ главнӧй уджсӧ, коді бӧрынджык вайис из шом перйысь ичӧтик карлы, Краснодонлы, мирӧвӧй слава.
Кутшӧма Лютиковлӧн тайӧ уджыс, сылӧн ыдждалун вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі стрӧга конспирируйтӧма, позьӧ аддзыны сы серти, мый романын описывайтӧм лоӧмторъяссянь сӧмын уна вояс кольӧм бӧрын, вочасӧн ставсӧ тӧдмаліс, став посни подробностьяссӧ сличайтіг, удайтчис помӧдз тӧдмавны да гӧгӧрвоны тайӧ уджсӧ.
Коді вермас висьтавны ӧні, мый переживайтліс тайӧ кӧрт воляа да ыджыд душевнӧй сӧстӧмлуна скромнӧй мортыс, кор аслас удж заводитчигӧн сійӧ друг кывліс, мый сылӧн медматысса отсасьысьяссьыс ӧти, Матвей Шульга, тӧдлытӧг воши.
Кыдзи подпольнӧй райкомса секретарлы, Филипп Петровичлы вӧлі тӧдсаӧсь карас да районас став дзебсян патераясыс да явка местаясыс.
Тӧдіс сійӧ и Иван Кондратовичлысь да Игнат Фоминлысь патераяссӧ, кытчӧ вермис волыны Шульга,
но Филипп Петровичлӧн эз вӧв право мӧдӧдны тайӧ патераясас райкомса ни ӧти связнӧйӧс, медся нин Полина Георгиевнаӧс.
Шульгаӧс кӧ вӧлі выдайтӧма немечьяслы тайӧ патераяссьыс ӧтиын, сылӧн кӧзяеваыс кӧ эськӧ аддзылісны связнӧйӧс, сы следъяс кузя вермисны корсьны Лютиковӧс и райкомса мукӧд членъясӧс.
Шульгакӧд кӧ эськӧ нинӧм эз ло, сійӧ эськӧ важӧн нин тӧдмаліс главнӧй явочнӧй патераын, кад абу на сылы петны удж вылӧ мастерскӧйясӧ.
Сылы весиг оз вӧлі ков пыравны сійӧ патераас, а сӧмын мунны сы дінті.
Сійӧ лунас, кор Полина Георгиевна висьталіс тайӧ патераас Филипп Петровичлысь распоряжениесӧ, сэки жӧ ӧдзӧссяньыс первой ӧшинь вылас вӧлі сувтӧдӧма герань дзоридза гырнич.
Но Евдоким Остапчук — сійӧ жӧ Шульга — удж вылӧ эз пет.
Сӧмын бура уна кад кольӧм бӧрын Филипп Петрович, коді чукӧрталіс сведениеяс немецкӧй полицияӧ служба вылӧ пырысь став предательяс йылысь, тӧдмаліс, коді сэтшӧмыс Игнат Фомин.
Тыдалӧ, Фомин и предайтӧма Шульгаӧс.
Но кыдзи тайӧ лои, кытӧні ӧні Матвей Костиевич да мый сыкӧд лои?
Эвакуация лунъясӧ Проценко индӧд серти партияса районнӧй комитет гуаліс паркӧ районнӧй типографиялысь шрифтъяссӧ, и Лютиковлы медбӧръя здукас нин сетісны план, кӧні вӧлі стӧча индӧма шрифт гуалан местасӧ.
Лютиков ёна тӧждысис, мый шрифтсӧ вермасны аддзыны немецкӧй зенитчикъяс да автопаркса салдатъяс.
Кӧть мед мый, а шрифтъяссӧ колӧ вӧлі корсьны да перйыны немецкӧй часӧвӧйяс ныр улын.
Коді тайӧс вермас вӧчны?
Кызь нёльӧд глава
Первой военнӧй тӧлын, бать кулӧм бӧрас, Ворошилов нима школаса медбӧръя, дасӧд классын велӧдчӧм пыдди Володя Осьмухин уджаліс слесарӧн «Краснодонуголь» трестса мастерскӧйяслӧн механическӧй цехын.
Уджнас руководитіс Лютиков, коді вӧлі зэв бура тӧдса сылӧн мам семьяыскӧд, Рыбаловъяс семьякӧд, да бура тӧдіс Володяӧс.
Володя уджаліс цехас сійӧ лунӧдзыс, кор сійӧс аппендицитӧн висьмӧм вӧсна нуисны больничаӧ.
Немечьяс воӧм бӧрын Володя, дерт, эз лӧсьӧдчы мунны уджавны цехӧ.
Но кор петіс Бараковлӧн приказ да паськалі сёрни, мый уджалӧмысь став пышъялысьяссӧ мӧдӧдасны Германияӧ, а медся нин сы бӧрын, кор петіс удж вылӧ Филипп Петрович, Володя костын да сылӧн медбур другыс Толя Орлов костын заводитчисны сьӧлӧмтӧ дойдана сёрнияс, — мый вӧчны.
Кыдзи и став сӧветскӧй йӧзлы, сы йылысь юалӧм, петны али не петны немечьяс власьт дырйи удж вылӧ, Володялы да Толялы вӧлі сӧвестьлӧн ӧти медся сьӧкыд юалӧмӧн.
Петны удж вылӧ — тайӧ вӧлі медся кокни способ получитны кӧть мыйкӧ сы могысь, медым вермыны овны да такӧд тшӧтш мынтӧдчыны репрессияясысь, кодъяс усьлісны сӧветскӧй морт вылӧ, кор сійӧ ӧткажитчыліс уджавны немечьяслы.
Тайӧ этша на, — уна йӧзлӧн опытыс петкӧдліс, мый позьӧ и не уджавны, а сӧмын вӧчны вид, мый уджалан.
Но, кыдзи и став сӧветскӧй йӧзыс, асланыс став воспитаниенас Володяӧс да Толяӧс моральнӧя вӧлі дасьтӧма медводз сы вылӧ, мый враг вылӧ уджавны оз позь ни уна, ни этша, мӧдарӧ — сы воӧм бӧрын колӧ шыбитны уджсӧ, колӧ тышкасьны врагкӧд быдногыс, мунны подпольеӧ, партизанавны.
Но кӧні найӧ, тайӧ подпольщикъясыс да партизанъясыс?
Кытысь найӧс корсьны?
А кытчӧдз найӧ оз сюрны, кыдзи да мыйӧн овны став тайӧ кад чӧжыс?
И Володя, коді заводитіс нин ветлӧдлыны висьӧм бӧрас, и Толя, кыкнанныс кӧнкӧ степын шонді водзын туплясигӧн, сӧмын и сёрнитісны на олӧмлӧн тайӧ медся главнӧй юалӧм йывсьыс, — мый жӧ налы ӧні колӧ вӧчны?
Ӧтчыд рытъядор Осьмухинъяс патераӧ воис ачыс Филипп Петрович Лютиков.
Сійӧ воис сэки, кор керкаас тырыс вӧліны немецкӧй салдатъяс — эз найӧ, кодъяс вӧліны збой ефрейтор дырйи, коді сэтшӧма вӧтлысис Люся бӧрся, а мӧдъяс либӧ коймӧдъяс нин: Осьмухинъяс олісны сійӧ районас, код пыр исковтіс немецкӧй войскалӧн главнӧй потокыс.
Филипп Петрович кайис кильчӧ вылас сьӧкыд, ньӧжмыд походкаӧн, кыдзи морт, коді тӧдӧ ассьыс донсӧ, пӧрччис кепкасӧ, вежливӧя здоровайтчис кухняын салдаткӧд да таркӧдчис жырйӧ, кӧні важмоз олісны куимӧн Елизавета Алексеевна, Люся да Володя.
— Филипп Петрович!
Миянӧ?.. — Елизавета Алексеевна уськӧдчис сы дінӧ да босьтіс сійӧс кыкнан киӧдыс аслас пӧсь кос кияснас.
Елизавета Алексеевна вӧлі Краснодонын сэтшӧм йӧз пиысь, кодъяс эз вӧйпны Филипп Петровичӧс удж вылӧ мастерскӧйясӧ бӧр пырӧмысь.
Сійӧ сэтшӧм бура тӧдіс Лютиковӧс, мый весиг эз лыддьы коланаӧн юасьны, мыйла сійӧ тадзсӧ вӧчис.
Филипп Петрович кӧ тадзи вӧчис, сідзкӧ, мӧд петантуй эз вӧв, а гашкӧ, тадзи вӧлі колӧ.
Филипп Петрович вӧлі первой матысса морт, коді воліс Осьмухинъяс ордӧ немечьяс воӧм бӧрын, и сійӧс аддзӧмысла став радлуныс сявкнитіс Елизавета Алексеевналӧн сы дінӧ тайӧ уськӧдчӧмас.
Лютиков гӧгӧрвоис тайӧс да сьӧлӧмнас аттьӧаліс сійӧс.
— Локті петкӧдны тіянлысь питӧ удж вылӧ, — шуис сійӧ, чужӧм вылас сылӧн вӧлі обычнӧй стрӧг выражение. — Ті Люсякӧд пукалыштӧй миянкӧд йӧз син водзас, а сэсся петалӧй быттьӧ кутшӧмкӧ могӧн, а ми сыкӧд неуна тӧлкуйтыштам... — И сійӧ нюммуніс куимнанныслы, и сылӧн чужӧмыс кыдзкӧ друг небзис.
Сійӧ здуксяньыс, кор сійӧ пырис, Володя эз вештыв сы вылысь синъяссӧ.
Толякӧд сёрнитігӧн Володя унаысь нин висьтавліс ассьыс дӧгадкасӧ, мый Лютиков эз мырдӧн тшӧктӧм вӧсна, и эз нин полӧм вӧсна бӧр лок удж вылӧ мастерскӧйясӧ, — эз вӧв сійӧ сэтшӧм морт.
Тыдалӧ, сылӧн вӧліны гырысьджык соображениеяс, и, мыйӧн тӧдан, — гашкӧ, тайӧ соображениеясыс абу нин сэтшӧм ылынӧсь сэтшӧмъясысь, кутшӧмъяс унаысь волісны юраныс Володялы да Толялы.
Всё-таки тайӧ вӧлі морт, кодлы позьӧ повтӧг висьтавны ассьыд мӧвпъястӧ.
Мыйӧн Елизавета Алексеевна да Люся петісны жырсьыс, Володя первойӧн заводитіс сёрнисӧ:
— Удж вылӧ!
Ті шуинныд — удж вылӧ!..
А меным дзик веськодь — кута ме уджавны али ог: и ӧтиногыс и мӧдногыс менам ӧти цель.
Менам цель — тыш, пӧщадатӧм тыш.
Ме кӧ муна уджавны, то сӧмын сы могысь, медым маскируйтчыны, — кутшӧмкӧ весиг вызовӧн шуис Володя.
Том зонлӧн смеллуныс, сылӧн наивностьыс, сьӧлӧмыслӧн пӧсьлуныс, кодъясӧс сійӧ муртса кутіс, сы вӧсна мый ӧдзӧс сайын вӧліны немецкӧй салдатъяс, кыпӧдісны Филипп Петрович сьӧлӧмын эз том морт вӧсна полӧм, эз дӧсада, эз лёк серам, эз — нюммунӧм.
Но сэтшӧм нин сійӧ вӧлі морт, мый сылӧн чувствоясыс эз тыдовтчыны сы чужӧм вылын, сійӧ весиг синкымсӧ эз вӧрзьӧдлы.
— Зэв бур, — шуис сійӧ. — Тэ тайӧс быдӧнлы висьтав, кӧть коді пыралас, со кыдзи ме.
А ещӧ бурджык — пет ывлаӧ да быд паныдасьысьлы висьтав: «Муна пӧ пӧщадатӧм тыш вылӧ, кӧсъя маскируйтчыны, отсалӧй!»
Володя гӧрдӧдіс.
— Ті жӧ абу быд паныдасьысь, — шуис сійӧ да друг зумыштчис.
— Ме, гашкӧ, и абу, но ӧнія кадӧ тэ тайӧс он вермы тӧдны, — шуис Лютиков.
Володя гӧгӧрвоис, мый Филипп Петрович ӧні жӧ заводитас велӧдны сійӧс.
И Лютиков збыль заводитіс велӧдны Володяӧс.
— Татшӧм делӧясад веритчӧмнад верман ловтӧ пуктыны — кадыс вежсис.
Сэсся ӧд шулывлӧны: и стенаяслӧн пӧ эмӧсь пельяс.
И эн думайт, мый найӧ сэтшӧм бӧбӧсь, найӧ мудерӧсь ас ногыс. — И Лютиков довкнитыштіс юрнас ӧдзӧслань. — Но, тэнад шуд вылӧ, ме быдӧнлы тӧдса морт, менам эм задание быдӧнӧс бӧр коравны удж вылӧ мастерскӧйясӧ, та могысь и тэ ордӧ вои.
Тэ тайӧс и мамыдлы и чойыдлы висьтав.
И налы висьтав. — И сійӧ бара юрнас довкнитіс ӧдзӧслань. — Ми на вылӧ уджалыштам... — шуис сійӧ да Володя вылӧ лэптіс ассьыс стрӧг синъяссӧ.
Володя сразу гӧгӧрвоис ставсӧ, — сійӧ весиг кельдӧдіс.
— Коді аслад ребята пиысь, код вылӧ позьӧ надейтчыны, коли карӧ? — юаліс Филипп Петрович.
Володя висьталіс найӧс, кодъясӧс тӧдіс ачыс: Толя Орловӧс, Жора Арутюнянцӧс да Ваня Земнуховӧс.
— И ещӧ на эмӧсь, — шуис сійӧ.
— Установит йитӧдъяс первой накӧд, кодъяс вылӧ, тэ ногӧн, позьӧ тырвыйӧ надейтчыны, да эн ставныскӧд ӧтпырйӧ, а быдӧнкӧд торйӧн.
Бура кӧ кутан тӧдны, мый йӧзыс миян...
— Найӧ миян, Филипп Петрович...
— Бура кӧ кутан тӧдны, мый йӧзыс миян, — водзӧ висьталіс Лютиков, быттьӧ эз и кывлы Володялысь замечаниесӧ, — ӧкуратнӧя гарышт, миян пӧ эмӧсь позянлунъяс, сӧгласенӧсь-ӧ...
— Найӧ сӧгласенӧсь, сӧмын быдӧн юаласны: а мый ме должен вӧчны?
— Висьтав: получитан задание.
А тэныд ме и ӧні заданиесӧ сета... — И Лютиков висьталіс Володялы паркӧ гуалӧм шрифт йылысь да стӧча индіс местасӧ. — Тӧдмав, позьӧ оз перйыны.
Оз кӧ позь — доложитан меным.
Володя думыштчис.
Филипп Петрович эз тэрмӧдлы сійӧс вочакывнас: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Володя оз падъяв, а прӧстӧ, кыдзи серьёзнӧй морт, думайтӧ делӧ йывсьыс.
Но Володя думайтіс эз сы йылысь, мый висьталіс сылы ӧні Лютиков.
— Ме тіянлы дзик веськыда висьтала, — шуис Володя. — Ті шуинныд, мый меным колӧ сёрнитны ребятакӧд ӧткӧн-ӧткӧн, тайӧс ме гӧгӧрвоа.
Но и ӧткӧн сёрнитігӧн меным ковмас налы сетны гӧгӧрвоны, код нимсянь ме сёрнита...
Ӧти делӧ, ме кӧ кута действуйтны единоличник моз, мӧд делӧ, ме кӧ висьтала, мый ме получиті задание мортсянь, коді йитчӧма организациякӧд.
Тіянлысь нимтӧ ме ог висьтав, да ребята некод оз и юавны, — оз ӧмӧй найӧ гӧгӧрвоны? — Володя шуис тадзи, медым Филипп Петрович эз шу паныд, но Лютиков нинӧм эз шу паныд, сійӧ сӧмын кывзіс Володялысь. — Дерт, ме кӧ эськӧ сёрнитышті ребятакӧд прӧстӧ кыдзи Осьмухин, найӧ веритісны жӧ эськӧ меным...
Но ӧд найӧ всё равно мӧдісны эськӧ корсьны позянлун и метӧг йитчыны подпольнӧй организациякӧд, — ме ӧд налы абу указ, сэні эмӧсь меысь гырысьджыкъяс и... — Володя кӧсйис шуны «меысь вежӧраджыкъяс».
— Вообщӧ ребята пӧвстын эмӧсь и сэтшӧмъяс, кодъяс ёнджыка интересуйтчӧны политикаӧн да бурджыка сыын разбирайтчӧны.
Сы вӧсна бурджык висьтавны ребяталы, мый ме ог ассянь действуйт, а организациясянь.
Тайӧ — ӧти, — шуис Володя. — Мӧд: медым выполнитны типография йылысь тіянлысь заданиетӧ, колӧ некымын морт.
А налы и быть нин ковмас висьтавны, мый тайӧ заданиеыс серьёзнӧй да кытысянь сійӧ.
И тані менам бара юалӧм тіянлы.
Менам эм куим друг: ӧти важ друг — Толя Орлов, мукӧд кыкыс выльяс, но тайӧ ребятаыс меным и войдӧр вӧліны бура тӧдсаӧсь да беда дырйи прӧверитӧм йӧз, ме налы сідзжӧ верита, кыдзи ачым аслым, — тайӧ Ваня Земнухов да Жора Арутюнянц.
Верма ме найӧс чукӧртлыны ӧтлаӧ, сӧветуйтчыны?
Лютиков мыйкӧ дыра чӧв оліс, видзӧдіс аслас сапӧгъяс вылас, сэсся лэптіс синъяссӧ Володя вылӧ да нюммуныштіс, но чужӧмыс пыр жӧ бара лои стрӧг.
— Ладнӧ, чукӧрт тайӧ ребятасӧ да веськыда висьтав, кодсянь действуйтан — дерт, овсӧ он висьтав.
Володя муртса вермис кутны волнуйтчӧмсӧ, коді шымыртіс сійӧс, сӧмын довкнитіс юрнас.
— Тэ зэв бура думыштӧмыд: колӧ сетны гӧгӧрвоны быд ас мортлы, мый миян став делӧяс сайын сулалӧ партия, — водзӧ висьталіс Филипп Петрович, сійӧ быттьӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
Сылӧн тӧлка, стрӧг синъясыс веськыда да спокойнӧя видзӧдісны Володялы дзик сьӧлӧмас. — А сэсся тэ правильнӧ гӧгӧрвоӧмыд, мый миян партийнӧй организация бердын бур вӧлі эськӧ лӧсьӧдны молодёжнӧй группа.
Веськыда кӧ шуны, ме та могысь и вои тэ ордӧ.
И ми кӧ тэкӧд та кузя сёрнитчим нин, тіянлы ӧти сӧвет, а колӧ кӧ — приказ: мекӧд сӧветуйтчытӧг дзик нинӧм не вӧчны, — верманныд и асьнытӧ пӧгубитны и миянӧс подведитны.
Ме ӧд и ачым ог ӧтнам действуйт, а сӧветуйтча.
Сӧветуйтча и аслам ёртъяскӧд, и йӧзкӧд, кодъясӧс пуктӧмаӧсь миян вылӧ, — эмӧсь миян татшӧм йӧзыс Ворошиловград обласьтын.
Тэ тайӧс висьтав аслад куимнан другыдлы, и ті тожӧ сӧветуйтчӧй ас костаныд.
Ӧні, быттьӧкӧ, ставыс. — Лютиков нюммуніс да чеччис. — Аски лок удж вылӧ.
— Сідзкӧ, аскомысь нин, — нюммунігмоз шуис Володя. — А Толя Орловӧс позьӧ аскӧд вайӧдны?
— Кӧсйи ӧтиӧс агитируйтны уджавны немечьяс вылӧ, а получиті ӧтпырйӧ кыкӧс, — шпыньмуніс Лютиков. — Вайӧд — таысь бурджыкыс нинӧм абу!
Филипп Петрович петіс кухняӧ Елизавета Алексеевна да Люся дінӧ да немецкӧй салдат дінӧ, ещӧ шутитыштіс накӧд да регыд мысти муніс.
Володя гӧгӧрвоис, мый тайӧ гусяторсӧ, кодӧс ӧні сылы висьталісны, оз позь вӧлі висьтавны гортсаясыслы.
Но сылы сьӧкыд вӧлі дзебны волнуйтчӧмсӧ, коді шымыртіс сійӧс, мамыслӧн да чойыслӧн радейтана синъясысь.
Володя заводитіс нарошнӧ очсавны, висьталіс, мый сылы аски колӧ водз чеччыны и вообщӧ зэв ёна унмыс локтӧ.
Елизавета Алексеевна нинӧм йылысь эз юав сылысь, и тайӧ туналіс омӧльтор: Володя подозревайтіс, мый мамыс дӧгадывайтчӧ сы йылысь, мый Филипп Петрович сёрнитіс сыкӧд эз сӧмын мастерскӧйясын удж йылысь.
А Люся веськыда юаліс:
— Мый йылысь ті сэтшӧм дырсӧ?
— Мый йылысь, мый йылысь! — скӧрмис Володя. — Ачыд тӧдан, мый йылысь.
— И тэ мунан?
— А мый нӧ вӧчны?
— Уджавны немечьяс вылӧ!..
Люся гӧлӧсын кыліс сэтшӧм чуймӧм да дӧзмӧм, мый Володя весиг эз куж, мый висьтавны.
— Ми на вылӧ уджалыштам... — зумыштчӧмӧн шуис сійӧ Филипп Петрович кывъясӧн да, Люся вылӧ видзӧдтӧг, мӧдіс пӧрччысьны.
Кызь витӧд глава
Жора Арутюнянц, удайтчытӧм эвакуацияысь бӧр воӧм бӧрын, пыр жӧ кутіс эрдын дружитны Володякӧд да Толя Орловкӧд.
Сӧмын Люся Осьмухинакӧд сылӧн отношениеясыс артмисны зэвтчӧма-официальнӧйӧсь.
Жора оліс ичӧтик керкаын выселкиын, немечьяс эз радейтны тайӧ местаяссӧ.
И ёртъяс унджыкысьсӧ аддзысьлісны Жора Арутюнянц ордын.
Мӧд лунас, сы бӧрын, кор Лютиков сетіс Володялы задание тӧдмавны, важ местаас-ӧ шрифтъяс, куимнанныс чукӧртчисны Жора Арутюнянц ордӧ, кодлӧн вӧлі зэв ичӧтик, кытчӧ муртса тӧрлісны крӧвать да ичӧтик письменнӧй пызан, но век жӧ торъя жыр.
И татчӧ найӧс суис Ваня Земнухов, коді бӧр воӧма Нижне-Александровскӧй хуторысь.
Ваня ещӧ на ёнджыка вӧлі омӧльтчӧма, паськӧмыс сылӧн киссьӧма, ачыс тырӧма бусӧн, — сійӧ абу на пыралӧма гортас.
Но сылӧн настроениеыс вӧлі зэв кыпыд, деятельнӧй.
— Эм тэнад позянлун ещӧ ӧтчыд аддзӧдчывны сійӧ мортыскӧд? — юаліс сійӧ Володялысь.
— А мыйла?
— А сыла, мый колӧ корны сылысь разрешение пыр жӧ кыскыны миян группаӧ Олег Кошевойӧс.
— Сійӧ шуис, мый миян группаӧ некодӧс на оз ков кыскыны, а колӧ сӧмын бӧрйыны туяна ребятаӧс.
— Ме и шуа, мися колӧ юавны разрешение, — шуис Ваня. — Эн-ӧ эськӧ вермы тэ аддзӧдчывны тайӧ мортыскӧд талун, шуам, рытӧдзыс?
— Ог гӧгӧрво, мыйла сэтшӧма тэрмасьнысӧ? — неуна ӧбидитчӧмӧн шуис Володя.
— А со мыйла...
Ӧти-кӧ, Олег настоящӧй морт, мӧд-кӧ, сійӧ менам медбур друг, — сідзкӧ, надежнӧй морт.
Коймӧд-кӧ, сійӧ Жора дорысь бурджыка тӧдӧ Горькӧй нима школаысь ребятаӧс сизимӧд классянь ӧкмысӧд классӧдз, а ӧд найӧ медунаӧн колины карас.
Жора тэрыба чӧвтліс ассьыс биа сьӧд синъяссӧ Володя вылӧ да шуис:
— Удайтчытӧм эвакуацияысь воӧм бӧрын ме сеті тэныд Олег вылӧ характеристикасӧ дзоньнас.
Колӧ сідзжӧ артыштны, мый сійӧ олӧ самӧй парк дорас да ставсьыс бура вермас отсавны миянлы получитӧм задание выполнитігӧн...
Жоралӧн ассьыс мӧвпъяссӧ правильнӧй кывъясӧн висьтавны кужӧмлун вӧсна мӧвпыс лолывлі сэтшӧм официальнӧйӧн, мый вӧлі директива кодь.
Володя падмыштіс.
Но век жӧ сійӧ помнитіс, мый йылысь предупреждайтіс Лютиков да эз вермы уступитны.
— Ладнӧ, — шуис Ваня, — ме верма вайӧдны тэныд ещӧ ӧти довод, но сӧмын ӧтнаным дырйи.
Ті онӧ ӧбидитчӧй? — Сійӧ нюммунӧмӧн, ӧттшӧтш и мужественнӧйӧн и яндысьыштанаӧн, бергӧдчис Жоралань да Толя Орловлань да лӧсьӧдіс ныр вывсьыс ӧчкисӧ.
— Конспирация условиеясын оз вермы лоны и не должен лоны некутшӧм личнӧй ӧбидаяс, медся вылын должен лоны целесообразность, — шуис Жора да Толя Орловкӧд тшӧтш петіс жырйысь.
— Ме докажита, мый ме дӧверяйта тэныд унджык сы серти, мыйта дӧверяйтан тэ меным, — шуис Ваня нюммунӧмӧн, коді ӧні эз нин вӧв яндысянаӧн да вӧлі сӧмын мужественнӧй нюммунӧмӧн решительнӧй да смел мортлӧн, кутшӧмӧн збыльвылас вӧлі Ваня Земнухов. — Тэныд Жора Арутюнянц висьтавліс, мый миянкӧд ӧтлаын бӧр локтіс Валько?
— Висьтавліс.
— А тэ эн висьтав та йылысь эсійӧ ёртыслы?
— Эг...
— Сідзкӧ вот, кут тӧдвылад, мый Олег кутӧ связь Валькокӧд, а Валько корсьӧ связьяс большевистскӧй подпольекӧд...
Тэ висьтав тайӧс эсійӧ ёртыслы.
И ӧттшӧтш миянлысь просьбанымӧс висьтав.
Шу, мый ми Олег вӧсна ручайтчам...
Тадзи вӧлі сиӧма Володялы явитчыны Центральнӧй мастерскӧйясӧ водзджык сы дорысь, кор сійӧ кӧсйысьліс Лютиковлы.
А Володя ветлігкості Ваня ыстіс Толя «Гым гымалӧӧс» тӧдмавны гусьӧник, олӧны оз Кошевойяс ордын немечьяс да позьӧ оз волыны сы ордӧ.
Садовӧй уличаладорсянь Кошевойяс керка дінӧ матыстчигӧн «Гым гымалӧ» аддзис, кыдзи керкасьыс, код бердын сулаліс немецкӧй часӧвӧй, бӧрдігтырйи котӧрӧн петіс пушистӧй сьӧд юрсияса, кӧмтӧм, гирйысьыштӧм нин платтьӧа мича нывбаба да саялі пес видзан ичӧтик сарайӧ, кытысянь кылісны сылӧн бӧрдӧмыс да сійӧс успокаивайтысь мужскӧй гӧлӧс шыяс.
Гожъялӧм омӧлик старука петіс посводзас, сӧнӧсь киас сійӧ кутіс ведра, гумовтіс васӧ веськыда пельсасьыс да ӧдйӧ бӧр пырис горничаас.
Керкаас кыліс кутшӧмкӧ ноксьӧм, кыліс немечлӧн дӧзмӧм барственнӧй том гӧлӧс да нывбабаяслӧн быттьӧ извиняйтчысь гӧлӧсъяс.
Толя эз вермы дыр сулавны, медым сійӧс эз казявны, да, парк дорті став тайӧ кварталсӧ кытшовтӧм бӧрын, матыстчис керка дінас Садовӧйлы параллельнӧ мунысь уличаладорсянь.
Но тасянь сылы нинӧм нин оз вӧлі тыдав да оз кыв.
Но орчча дворас, кыдзи и Кошевойяс дворын, калиткаясыс вӧлі петӧны кыкнан улича вылас, и Толя муніс орчча керкаса град йӧр пырыс, здук сулалыштіс град йӧрӧ петысь сарай бӧрладор стен бердын.
Сарайын ӧні кылісны куим нывбаба гӧлӧс да ӧти мужскӧй.
Том нывбаба гӧлӧс, бӧрдігтырйи, шуаліс:
— Кӧть виасны, ог пыр керкаӧ!..
А мужскӧйыс зумыша уговаривайтіс:
— Ӧд жӧ делӧ!
А Олегсӧ кытчӧ?
А кагаыд?..
«Вузӧс лов!..
Литрджын прованскӧйысь!
Вузӧс лов!..
Тэ ещӧ ме йылысь кывлан, да, тэ кывлан ме йылысь, тэ жалитны на кутан ме йылысь!» — тайӧ кадас шуаліс Лена Позднышева ордысь мунысь Олег, коді мучитчис вежӧктӧмысла да самолюбиеысла.
Рытланьӧ бердысь гӧрд, жар шондіыс веськыда швачкис сылы синмас, и гӧрд кытшъясын, кодъяс быттьӧ тэчсялісны ӧта-мӧд вылас, пыр выльысь и выльысь кыптыліс сы водзын Леналӧн смуглӧй чужӧмыс да эсійӧ сьӧд рисунока сьӧкыд платтьӧыс сылӧн, и пианино дорын руд немечьяс.
Сійӧ дугдывтӧг долис: «Вузӧс лов!..
Вузӧс лов!..»
И пӧшти челядь сяма шогысла сійӧ мӧдліс пӧдны.
Сарайӧ сійӧ суис Маринаӧс.
Кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, пушистӧй сьӧд юрсиа юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ пукаліс.
Сы гӧгӧр сулалісны гортсаыс.
Генерал ветлігкості кузь кока адъютантлы окота лоӧма ыркӧдчыштны кӧдзыд ваӧн, и сійӧ тшӧктӧма Мариналы вайны жырас таз да ведра ва.
Кор тазъя да ва тыра ведраа Марина восьтӧма столӧвӧйӧ ӧдзӧссӧ, адъютант сулалӧ вӧлӧм сы водзын дзик пасьтӧм.
Сійӧ вӧлі кузь, еджыд — «дзик ков кодь», — бӧрдігтырйи висьталіс Марина.
Немеч сулалӧма диван дорын ылыс пельӧсын, и Марина абу сразу аддзӧма сійӧс.
Друг сійӧ лои пӧшти орччӧн Маринакӧд.
Немеч видзӧдліс сы вылӧ любопытствоӧн, зывӧкпырысь да наглӧя.
И Марина сэтшӧма повзис да сэтшӧм зывӧктӧм кыптіс сыын, мый сійӧ уськӧдіс тазсӧ да ва ведрасӧ.
Ведраыс путкыльтчис да ваыс киссис джоджас.
А Марина пышйис сарайӧ.
Ставныс виччысисны ӧні мыйкӧ лоӧм Мариналӧн неосторожнӧй поступок вӧсна.
— Но мый тэ бӧрдан? — грубӧя шуис Олег. — Тэ чайтан, сійӧ кӧсйис мыйкӧ вӧчны тэкӧд?
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ тані главнӧй, сійӧ эськӧ эз сет тэныд пӧщада.
Ещӧ и денщиксӧ эськӧ корис отсӧг вылӧ.
А сійӧ кӧсйис прӧстӧ мыссьыны.
А тэнӧ встретитіс пасьтӧг сӧмын сы вӧсна, мый сылы и юрас эз пырав, мый тэысь позьӧ яндысьны!
Ӧд ми тайӧ скӧтъясыслы дикарьясысь омӧльджыкӧсь.
Висьтав ещӧ пасибӧ, мый найӧ оз кудзасьны да асмогасьны миян син водзын, кыдзи тайӧс вӧчӧны эсесовскӧй салдатъяс да офицеръяс постой вылын олігӧн!
Найӧ кудзасьӧны да асмогасьӧны миян йӧз дырйи, быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
О-о, ме тӧдмалі нин тайӧ чванитчысь, няйт фашистскӧй пӧрӧдасӧ, — абу, найӧ абу скӧтъяс, найӧ омӧльджыкӧсь, найӧ — выродокъяс! — зэв лӧгпырысь висьталіс Олег. — И сійӧ, мый тэ бӧрдан и мый ми татчӧ ставным чукӧртчим, — ок, кутшӧм событие! — тайӧ ӧбиднӧ да унизительнӧ!
Ми долженӧсь зывӧктыны тайӧ выродокъяссӧ, ми кӧ ӧні огӧ на вермӧй найӧс нӧйтны да бырӧдавны, да, да, зывӧктыны, а не унижайтчыны бӧрдӧмӧдз да бабьей сплетняӧдз!
Найӧ ассьыныс получитасны на! — висьталіс Олег.
Сійӧ зэв ёна скӧрмис да петіс сарайысь.
И кутшӧм жӧ зывӧк кажитчис сылы бара и бара аддзыны тайӧ куш палисадникъяссӧ, парксянь кӧрттуй вомӧн вуджанінӧдз став уличасӧ, кодӧс быттьӧкӧ пасьтӧг пӧрччӧдӧмаӧсь, да сэтысь немецкӧй салдатъясӧс!
Елена Николаевна петіс сы бӧрся.
— Ме волнуйтчи зэв ёна, зэв дыр тэ эн во.
Кыдзи олӧ Леночкаыд? — сюся пиыслы зумыштчӧм чужӧм вылас видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
Ыджыд кагалӧн моз Олеглӧн дрӧгмуніны вомдоръясыс.
— Вузӧс лов!
Некор сэсся эн висьтав меным сы йылысь...
И, кыдзи тайӧ пыр вӧвлі, сійӧ ас казявтӧгыс висьталіс мамыслы ставсӧ — и сійӧс, мый аддзыліс Лена патераысь, и мый сійӧ вӧчис.
— А мый нӧ, збыльысь!.. — горӧдіс сійӧ.
— Тэ эн жалит сы йылысь, — небыда шуис мамыс. — Тэ сы вӧсна татшӧма волнуйтчан, мый жалитан сы йылысь, а тэ эн жалит.
Сійӧ кӧ вермис тадзи вӧчны, сідзкӧ, сійӧ век вӧлі эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн... ми думайтлім. — Сійӧ кӧсйис шуны: «кутшӧмӧн тэ думайтлін», но решитіс шуны: «кутшӧмӧн ми думайтлім».
— Но тайӧ висьталӧ лёкторсӧ сы йылысь, а оз миян йылысь...
Степнӧй ыджыд тӧлысь гожся моз ӧшаліс улын лунвылын.
Николай Николаевич да Олег эз водлыны, чӧв олігтыр пукалісны сарайын восьса ӧдзӧс дорын да видзӧдісны енэжӧ.
Паськӧдӧм синъясӧн Олег видзӧдіс рытъя лӧз енэжас ӧшалысь тайӧ тыр тӧлысь вылас, кодӧс кытшалӧма быттьӧ заревоӧн, кодсянь югыдыс уси кильчӧ дорын сулалысь немецкӧй часӧвӧй вылӧ и град йӧрса тыква коръяс вылӧ, — Олег видзӧдіс тӧлысь вылӧ да быттьӧкӧ аддзис сійӧс первойысь.
Сійӧ велалӧма вӧлі овны ичӧтик степнӧй карын, кӧні ставыс вӧлі восьса да ставыс вӧлі тӧдса, мый вӧчсьӧ и му вылын и енэжын.
И вот ставыс нин муніс сы бокті: и кыдзи чужи том тӧлысьыс, и кыдзи содіс, и кыдзи петіс, медбӧрын, лӧз енэжӧ тайӧ тыр тӧлысьыс.
И коді тӧдӧ, воас-ӧ бӧр олӧмыслӧн сійӧ шуда кадыс, кор беззаветнӧя да тырвыйӧ сӧльнитчан ставыскӧд, мый вӧчсьӧ мирас прӧстӧйыс, бурыс да чудеснӧйыс?
Мундиръяснас шура-шаракылігтырйи генерал барон фон Венцель да адъютант чӧв олігтыр пырисны керкаас.
Гӧгӧр ставыс узис.
Сӧмын часӧвӧй ветлӧдліс керка дорас.
Николай Николаевич пукалыштіс да тожӧ водіс узьны.
А Олег паськӧдӧм челядь синъяса пыр на пукаліс восьса ӧдзӧс дорын, тӧлысьыс лышкыда койис сы вылӧ югӧръяссӧ.
Друг ас бӧрладорсьыс, пӧвйысь вӧчӧм сарай стен сайысь, коді вӧлі петӧ суседса град йӧрӧ, сійӧ кыліс шаракылӧм.
— Олег...
Тэ узян?
Чеччы, — сарайса щель бердӧ топӧдчӧмӧн вашкӧдіс кодкӧ.
Олег ӧти здукӧн воис тайӧ стен дорас.
— Коді тайӧ? — шӧпнитіс сійӧ.
— Тайӧ ме...
Ваня...
Тэнад ӧдзӧсыд восьса?
— Ме абу ӧтнам.
И часӧвӧй ветлӧдлӧ.
— Ме абу жӧ ӧтнам.
Верман петны миян дінӧ?
— Верма...
Олег виччысьыштіс, кор часӧвӧй муніс мӧд уличаса калитка дорӧ, да, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, ортсысяньыс кытшовтіс сарайсӧ.
Град йӧр бокын, турун пӧвстын, кытчӧ вӧлі усьӧ сарайсянь тӧлысь вуджӧрыс, ӧтарӧ юръяснас кынӧм выланыс куйлісны куимӧн — Ваня Земнухов, Жора Арутюнянц да — коймӧд на кодь жӧ кузь тушаа том морт, кепкаа, коді пемдӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
— Тьпу, чӧрт!
Сэтшӧм югыд войыс, муртса писькӧдчим тэ ордӧ! — шуис Жора, синъясыс да пиньясыс сылӧн югнитісны, — Володя Осьмухин, Ворошилов школаысь.
Верман сы вылӧ веритчыны сідз жӧ, кыдзи и ме вылӧ, — шуис Жора, коді чайтіс, мый сетӧ медся бур аттестация, кутшӧмӧс позьӧ сетны сӧмын ёртлы.
Олег водіс Жора да Ваня костӧ.
— Веськыда кӧ шуны, ме ньӧти эг виччысь тэнӧ тайӧ запретитӧм часас, — чужӧмтырнас нюмъялігтыр вашнитіс Ванялы Олег.
— Налӧн правилӧяс серти кӧ овны, гажтӧмысла джагалан, — шуис Ваня шпыньмунӧмӧн.
— О, тэ жӧ менам бур зон! — серӧктіс Кошевой да аслас ыджыд кинас кутіс Ваняӧс пельпомӧдыс. — Устроитін найӧс? — вашнитіс сійӧ Ванялы дзик пеляс.
— Верма ме югдытӧдзыс пукыштны тэнад сарайын? — юаліс Ваня — Ме ӧд гортын эг на вӧв, ми ордын, вӧлӧмкӧ, немечьяс олӧны...
— Ме жӧ тэныд висьталі, мый позьӧ миянын узьны! — дӧзмӧмпырысь шуис Жора.
— Тіянӧдз зэв ылын...
Тайӧ тэныд Володякӧд югыд войыс, а ме нэм кежлӧ пропадита кутшӧмкӧ васӧд шурфын!
Олег гӧгӧрвоис, мый Ваня кӧсйӧ сёрнитны сыкӧд ас кежаныс.
— Югдытӧдз позьӧ, — Ванялысь пельпомсӧ топӧдыштігмоз шуис сійӧ.
— Миян исключительнӧй выльтор, — муртса кывмӧн вашнитіс Ваня: — Володя йитчӧма ӧти подпольщиккӧд да получитӧма нин сысянь задание...
Да тэ ачыд висьтав.
Нинӧм эськӧ сэтшӧма эз кыпӧд Олеглысь визув, пыр мыйкӧ вӧчны требуйтысь натурасӧ, кыдзи войын ребяталӧн тайӧ виччысьтӧг воӧмыс да медся нин сійӧ, мый висьталіс сылы Володя Осьмухин.
Здук кежлӧ сылы весиг кажитчис, мый тайӧ эз кодкӧ мӧд, а Валько вермис сетны Осьмухинлы татшӧм заданиесӧ.
И Олег, чужӧмнас пӧшти Володя чужӧм бердӧ топӧдчӧмӧн да сылы векньыдик сьӧд синъясас видзӧдігмоз, кутіс юасьны:
— Кыдзи тэ аддзин сійӧс?
Коді сійӧ?
— Висьтавны сылысь овсӧ менам абу право, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Володя. — Тэ тӧдан, кыдзи немечьяс расположитчӧмаӧсь паркын?
— Ог...
— Ми Жоркакӧд кӧсъям ӧні вӧчны разведка, да кыкнад, дерт, сьӧкыд.
Вӧзйысис Толя Орлов, да сійӧ зэв ёна кызӧ, — нюммуныштіс Володя.
Олег мыйкӧ дыра чӧв оліг видзӧдіс сы дінті кытчӧкӧ бокӧ.
— А ме эськӧ эг сӧветуйт вӧчны тайӧс талун, — шуис сійӧ. — Быд морт, коді локтӧ парк дінӧ, зэв бура тыдалӧ, а мый вӧчсьӧ паркас, оз тыдав.
Кокньыдджык тайӧс вӧчны луннас, некутшӧм фокусъястӧг.
Парксӧ вӧлі потшӧма ӧтторъя заборӧн, и нёльнан бокӧдыс мунісны уличаяс.
И Олег, сылы лӧсялана практическӧй сюсьлунӧн, вӧзйис аски жӧ мӧдӧдны нёльнан уличаӧдыс разнӧй кадӧ ӧти пода мортӧн, медым найӧ тӧдмалісны да сӧмын запомнитісны, кӧні стӧч сулалӧны улича дінас медся матысса зениткаясыс, блиндажъясыс да автомашинаясыс.
Действуйтны ыджыд кӧсйӧмыс, коді вӧлі, кор ребята локтісны Олег ордӧ, неуна чині.
Но оз вӧлі позь не сӧгласитчыны Олеглӧн прӧстӧй доводъяскӧд.
Лолывлі-ӧ тэныд, лыддьысьысь, войын ылавны сьӧд вӧрӧ, либӧ ӧтнадлы веськавны бокӧвӧй муӧ, либӧ паныдасьны опасностькӧд ӧткӧн, либӧ веськавны сэтшӧм бедаӧ, мый весиг матысса йӧзыд эновтісны тэнӧ, либӧ йӧзлы тӧдтӧм, выльтор корсигӧн дыр овны, кор тэнӧ некод оз гӧгӧрво да оз признавайт?
Вӧвлі кӧ тэнад татшӧм сяма бедаыс либӧ сьӧкыдлуныс, тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм ыджыд, мужественнӧй радлун, кутшӧм висьтавны позьтӧм благодарность сьӧлӧм пытшкӧссянь, кутшӧм венны позьтӧм вынъяслӧн содӧм шымыртӧны мортлысь сьӧлӧмсӧ, кор сійӧ паныдасяс другыскӧд, кодлӧн кывйыс, кодлӧн верностьыс, кодлӧн мужествоыс да преданностьыс абу вежсьӧмаӧсь!
Тэ абу нин ӧтнад свет вылын, тэкӧд орччӧн тіпкӧ мортлӧн сьӧлӧм!..
Буретш татшӧм бур чувствояслӧн потокыс, наӧн морӧс тырӧмсӧ испытайтіс Олег, кор сійӧ коли Ванякӧд кыкӧн, енэжӧдыс вешйӧм степнӧй тӧлысь югыд водзын аддзис другыслысь спокойнӧй, насмешливӧй, вдохновеннӧй чужӧмсӧ, близорукӧй синъяссӧ, кодъяс югъялісны силаӧн да бурлунӧн.
— Ваня! — Олег сывйыштіс сійӧс гырысь кияснас, топӧдіс морӧс бердас да серӧктіс шуда рам серамӧн. — Аддзи жӧ медбӧрын ме тэнӧ!
Мый нӧ тэ сэтшӧм дыр?
Ме т-тэтӧг дзикӧдз гажтӧмчи!
Ак тэ, ч-чӧрт эстшӧм! — мыкталыштӧ да бара сійӧс морӧс бердас топӧдлігмоз висьталіс Олег.
— Лэдз, тэ менсьым ордлыясӧс чегъялін — ме ӧд абу ныв, — сы кутлалӧмысь мынтӧдчигмоз ньӧжйӧник сераліс Ваня.
— Эг чайтлы ме, мый сійӧ тэнӧ чеп йылӧ кӧрталас, — мудера висьталіс Олег,
— Кыдзи тэныд абу яндзим, збыль, — яндысьыштіс Ваня, — верми ӧмӧй ме став бӧрас, мый лои, эновтны найӧс устроиттӧг, тӧдтӧг, мый налы оз грӧзит некутшӧм опасность?
А сэсся ӧд тайӧ абу мукӧд ныв кодь.
Кутшӧм душевнӧй ясностьыс, кутшӧм обширнӧйӧсь взглядъясыс сылӧн! — увлечениеӧн висьталіс Ваня.
Збыль, кымынкӧ лун чӧжӧн, кор Ваня оліс Нижне-Александровкаын, сійӧ удитіс висьтавны Клавалы ставсӧ, мый сійӧ думайтіс, прочувствуйтіс да гижис кывбуръясын аслас олӧмлӧн дас ӧкмыс во чӧжӧн.
И Клава, зэв бур сьӧлӧма ныв, коді вӧлі ёна радейтӧ Ваняӧс, чӧв олігтыр да терпеливӧя кывзіс сылысь.
И кор Ваня мыйкӧ юавліс, ныв окотапырысь довкйӧдліс юрсӧ, быдторйын сӧглашайтчис сыкӧд.
Эз вӧв нинӧм шензянаыс сыын, мый кымын унджык кад Ваня колльӧдіс Клавакӧд, сымын обширнӧйджыкӧсь кажитчисны сылы Клавалӧн взглядъясыс.
— Аддза, аддза, т-тэ пленӧ сюрӧмыд! — мыкталыштігмоз висьталіс Олег друг вылас сералана синъясӧн видзӧдігтыр. — Тэ эн скӧрмы, — друг серьёзнӧя шуис сійӧ, кор казяліс, мый тайӧ сёрниыс Ванялы абу приятнӧй, — ме ӧд сідз, ышми, а ме рад тэнад шудлы.
Да, ме рад, — шуис Олег сьӧлӧмсяньыс, и сылӧн плеш вылас лоины чукыръяс, и сійӧ мыйкӧ дыра видзӧдіс кытчӧкӧ Ваня дінті бокӧ.
— Висьтав веськыда, тайӧ абу Валько сетӧма Осьмухинлы заданиесӧ? — юаліс сійӧ мыйкӧ дыра мысти.
— Абу.
Тайӧ мортыс тшӧктӧма Володялы тӧдмавны, кыдзи аддзыны Валькоӧс.
Ме, шуны кӧ, та вӧсна и кольччи тэ ордӧ.
— Сыын и омӧльыс, мый ме ог тӧд.
Ме пола сы вӧсна, — шуис Олег. — Но, вай пырам сарайӧ...
Найӧ пӧдлалісны ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да пӧрччысьтӧг водісны кыкнанныс векньыдик топчан вылӧ да дыр на вашкӧдчисны пемыдінас.
Кажитчис, насянь неылын абу немецкӧй часӧвӧй да абуӧсь на гӧгӧрын некутшӧм немечьяс.
Кымынысь нин шулісны:
— Но, тырмас, тырмас, колӧ неуна узьыштны...
И бара заводитлісны вашкӧдчыны.
Олег садьмис сэки, кор дядя Коляыс чуксаліс сійӧс.
Земнухов эз нин вӧв.
— Тэ нӧ мый паськӧмӧн узян? — юаліс дядя Коля, синъясас да вомдоръясас сылӧн муртса тӧдчыштіс шпыньмунӧм.
— Ун личкис багатырӧс... — нюжмасигтыр шутитыштіс Олег.
— Мися жӧ багатырӧс!
Кывлі ме тіянлысь став заседаниетӧ ёг турун пӧвстын сарай бокын.
И мый ті Земнуховкӧд больгинныд...
— Т-тэ кывлін? — Олег унзіля шӧйӧвошӧм чужӧмӧн пуксис топчан вылӧ. — Мый нӧ тэ сигнал эн сет, мый он узь?
— Медым не мешайтны...
— Эг виччысь ме тэсянь!
— Тэ ещӧ унатор на месянь он виччысь, — висьталіс Николай Николаевич аслас ньӧжмыд гӧлӧснас. — Тӧдан-ӧ тэ, например, мый менам эм радиоприёмник, веськыда немечьяс улын, джодж плака улас?
Олег сэтшӧмӧдз шӧйӧвоши, мый чужӧмыс сылӧн лои бӧблӧн кодь.
— К-кыдзи?
Тэ эн сдайтлы сійӧс?
— Эг сдайт.
— Сідзкӧ, соськин сӧветскӧй власьтысь?
— Соськи.
— Но, Коля, збыль...
Эг тӧд ме, мый тэ сэтшӧм лукав, — шуис Олег, да эз тӧд, серавны-ӧ сылы либӧ ӧбижайтчыны.
— Ӧти-кӧ, тайӧ приёмникнас менӧ премируйтісны бур уджысь, — висьталіс дядя Коля, — мӧд-кӧ, сійӧ суйӧрсайса, сизим лампаа...
— Приёмниксӧ жӧ бӧр вӧлі кӧсйӧны сетны!
— Кӧсйылісны.
И ӧні эськӧ сійӧ вӧлі немечьяс ордын, а сійӧ — миян джодж плака улын.
И ме, кор войнас кывзі тэнсьыд, гӧгӧрвои, мый сійӧ миянлы ёна ковмас.
Артмӧ, мый ме гӧгӧр прав, — нюмъявтӧг висьталіс дядя Коля.
— Век жӧ молодец тэ, дядя Коля!
Вай мыссям да завтракайттӧдз ворсыштам шахматӧн...
Власьт миян немецкӧй, и уджавны: миянлы всё равно некод вылӧ! — шуис зэв бур настроениеа Олег.
И тайӧ здукас найӧ кыкнанныс кылісны, кыдзи нывлӧн гора гӧлӧс став двор пасьта юаліс:
— Кывзы тэ, балда: Олег Кошевой оз тайӧ керкаас ов?
— <deu>Was sagst du? Іch verstehe nіcht</deu> *, — кильчӧ дорын вочавидзис часӧвӧй.
* Мый тэ висьталан?
Ме ог гӧгӧрво (<ns>немецк.</ns>).
— Аддзылін тэ, Ниночка, татшӧм балдасӧ?
Ни чӧрта рочӧн оз гӧгӧрво.
Сідзкӧ, лэдз миянӧс либӧ кор кутшӧмкӧ настоящӧй роч мортӧс, — висьталіс нывлӧн гора гӧлӧс.
Дядя Коля да Олег, ӧта-мӧд вылас видзӧдлӧм бӧрын, мыччисны юръяссӧ сарайысь.
Немецкӧй часӧвӧй водзын, коді вӧлі неуна весиг шӧйӧвошӧма, самӧй кильчӧ дорас сулалісны кык ныв.
Сійӧ, коді сёрнитіс часӧвӧйкӧд, видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧм синмӧ шыбитчана, мый и Олег и Николай Николаевич кутісны видзӧдны сы вылӧ медся войдӧр.
Синмӧ шыбитчананас сылӧн вӧлі уна сера платтьӧыс: енэж рӧма кельыдлӧз крепдешин вылын вӧліны кутшӧмкӧ гӧрд вишенкаяс, турунвиж анькытшъяс да ещӧ кутшӧмкӧ виж да гӧрдов дзирдъяс.
Асъя шондіыс югъяліс сылӧн юрсиас, кодӧс водзсяньыс лӧсьӧдӧма вӧлі зарниасян валӧн и лэччис сьылі да пельпомъяс вылас вӧсньыдик да, тыдалӧ, кык рӧмпӧштан костын бура думайтӧмӧн лӧсьӧдӧм кудриясӧн.
А яркӧй платтьӧыс сэтшӧм лӧсьыда пукаліс сылӧн талия вылас да сэтшӧм кокниа, воздушнӧя кытшаліс сылысь кызіник стройнӧй кокъяссӧ, кодъяс вӧліны телеснӧй рӧма чулкиа да джуджыд каблукъяса кремӧвӧй изящнӧй туфлиа, мый нылыс ставнас кажитчис кыдзкӧ зэв естественнӧйӧн, визулӧн, кокниӧн, воздушнӧйӧн.
Сійӧ здукас, кор Олег да дядя Коля видзӧдлісны сарайсянь, ныв кӧсйис кайны кильчӧ вылӧ, а часӧвӧй, коді вӧлі сулалӧ кильчӧ бокас да ӧти киас кутіс автомат, мӧд кинас потшис сылы туйсӧ.
Ныв, ньӧти падмытӧг, небрежнӧя кучкис аслас ичӧтик кинас часӧвӧйлы няйт киас, тэрыба кайис кильчӧ вылӧ да, пӧдруга дінас бергӧдчӧм бӧрын, шуис:
— Ниночка, лок, лок.
Пӧдругаыс падмыштіс.
Часӧвӧй чеччыштіс кильчӧ вылас да, кыкнан кисӧ шевгӧдӧмӧн, потшис нывлы ӧдзӧссӧ.
Автоматыс волыс йылын ӧшаліс сылӧн кыз сьылі вылас.
Немечлӧн бриттӧм чужӧм вылас тыдаліс самодовольнӧ-глупӧй нюм, сы вӧсна мый сійӧ выполняйтіс ассьыс долгсӧ, и заискивайтана, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый сӧмын сэтшӧм ныв, кодлӧн эм право, вермас тадзи обращайтчыны сыкӧд.
— Ме — Кошевой, локтӧй татчӧ, — шуис Олег да петіс ичӧтик сарайысь.
Ныв тэрыба бергӧдіс сылань юрсӧ, ӧти здук видзӧдіс сы вылӧ читкыртыштӧм кельыдлӧз синъяснас да пӧшти тайӧ жӧ здукас, аслас кремӧвӧй каблукъяснас котшкӧдчигтыр, котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
Олег, ыджыд тушаа, увлань лэдзӧм кияса, виччысис сійӧс, ачыс видзӧдіс веськыда сы вылӧ наивнӧ-юалана, бур выражениеӧн, быттьӧ висьталіс: «Со ме и эм Олег Кошевой...
Сӧмын гӧгӧрвоӧдӧй меным, мыйла ме тіянлы кола: бурвылӧ кӧ, то пожалуйста, а лёквылӧ кӧ, то мыйла нӧ менӧ бӧрйинныд?..» Ныв матыстчис сы дінӧ да мыйкӧ дыра видзӧдіс сы вылӧ сідзи, быттьӧкӧ сличайтіс фотографиякӧд.
Мӧд нылыс, код вылӧ Олег пыр на эз видзӧдлы, матыстчис пӧдруга бӧрсяыс да сувтіс бокӧджык.
— Правильнӧ: Олег... — быттьӧ ачыс аслыс, радпырысь вынсьӧдіс первой нылыс. — Миянлы эськӧ сёрнитыштны ӧтнаннымлы, — муртса казявмӧн сійӧ мигнитыштіс Олеглы кельыдлӧз синнас.
Олег, волнуйтчиг да смутитчӧмӧн, лэдзис водзвылас сарайӧ кыкнан нывсӧ.
Синмӧ шыбитчана платтьӧа ныв сюся видзӧдліс дядя Коля вылӧ читкыртыштӧм синъяснас да чуймӧм-юалана выражениеӧн вештіс найӧс Олег вылӧ.
— Верманныд сёрнитны сы дырйи сідзи жӧ, кыдзи и ме дырйи, — шуис Олег.
— Оз позь, миян делӧыс любовнӧй — збыль, Ниночка? — пӧдругаыслань бергӧдчӧм бӧрын неуна нюммуныштӧмӧн шуис сійӧ.
Олег да дядя Коля тожӧ видзӧдлісны мӧд ныв вылас.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гырысь чертаяса, ёна гожъялӧма шонді водзын; гырддзаӧдзыс куш, сьӧдӧдз гожъялӧм киясыс вӧліны гырысьӧсь, мичаӧсь; зэв сук, быттьӧ бронзаысь кисьтӧм, сьӧкыд кудрияса сьӧдов юрсиыс дорӧсаліс чужӧмсӧ, лэччис гӧгрӧс ён пельпомъяс вылас.
И паськыд чужӧм вылас сылӧн ӧттшӧтш вӧлі необычайнӧй простоталӧн выражение — кӧнкӧ кызкодь вомдоръясас, небыд щӧкаас, зэв прӧстӧйиник нырас, — и зэв ыджыд вынлӧн, страстьлӧн, вызовлӧн выражение, — кӧнкӧ синкымъяс вылысса рӧчторъясас, паськыд, карӧй, веськыд, отважнӧй видзӧдласа синъясас.
Олеглӧн синъясыс кыдзкӧ кӧсйытӧгыс дырджык сувтлісны тайӧ ныв вылас, — водзӧ сёрнитігӧн сійӧ пыр чувствуйтліс сылысь присутствуйтӧмсӧ да кутіс мыктавны.
Виччысьыштӧм бӧрын, кор дядя Колялӧн кокшыясыс ылысмисны дворын, кельыдлӧз синъяса ныв матыстіс ассьыс чужӧмсӧ Олег дінӧ да шуис:
— Ме — дядя Андрейсянь...
— Смела, ті...
<ns>К-кыдзи</ns> ті часӧвӧйсӧ! — чӧв олыштӧм бӧрын нюммунӧмӧн шуис Олег.
— Нинӧм, холуй радейтӧ, кор сійӧс нӧйтӧны... — Сійӧ серӧктіс.
— А <ns>к-код</ns> нӧ ті лоанныд?
— Любка, — шуис синмӧ шыбитчана душитӧм крепдешин платтьӧа ныв.
Кызь квайтӧд глава
Любовь Шевцова вӧлі сійӧ комсомолкаяс да комсомолечьяс группаысь, кодъясӧс вӧлі кольӧм во арын на индӧма партизанскӧй штаб распоряжение улӧ враг тылын используйтӧм могысь.
Сійӧ вӧлі помалӧ военно-фельдшерскӧй курсъяс да лӧсьӧдчис нин мунны фронт вылӧ.
Но сійӧс вуджӧдісны радистӧ велӧдчан курсъяс вылӧ сэні жӧ, Ворошиловградын.
Штаб индӧм серти, сійӧ гусьӧн видзис тайӧс гортсаяссьыс да ёртъяссьыс да ставлы висьтавліс и гортас гижліс, мый водзӧ велӧдчӧ военнӧй фельдшеръясӧс гӧтӧвитан курсъяс вылын.
Сійӧторйыс, мый сылысь олӧмсӧ ӧні вӧлі кытшалӧ тайна, ёна воис сьӧлӧм вылас Любкалы.
Сійӧ вӧлі «Любка-артистка, руч кодь мудер», сійӧ нэм чӧжыс ворсіс.
Кор сійӧ вӧлі зэв на ичӧтик нывкаӧн, сійӧ вӧлі докторӧн.
Сійӧ ӧшинь пыр шыблавліс став чачаяссӧ да пыр ветлӧдліс гӧрд креста сумкаӧн, кытчӧ тырыс вӧлі пукталӧма бинтъяс, марля, вата, — кельыдлӧз синъяса да банбокъясас гуранторъяса еджыдіник, кызіник нывка.
Сійӧ перевязывайтліс ассьыс батьсӧ да мамсӧ, и став тӧдсаяссӧ, гырысьясӧс и челядьӧс, и став понъяссӧ да каньяссӧ.
Сыысь ыджыдджык кӧмтӧм детинка чеччыштіс забор вывсянь да жугалӧм бутылка стеклӧӧн кырыштіс кокпыдӧссӧ.
Детинкаыс вӧлі ылысса керкаысь, тӧдтӧм, и гырысьяс некод эз вӧвны гортаныс, медым отсавны сылы, а квайт арӧса Любка мыськис сылысь коксӧ, кисьтіс ранаас йод да кӧрталіс бинтӧн.
Детинкалӧн нимыс вӧлі Серёжа, овыс — Левашов.
Но сійӧ эз петкӧдлы Любка дінӧ некутшӧм интерес, весиг пасибӧсӧ эз висьтав.
Сійӧ некор сэсся эз волы на дворӧ, сы вӧсна мый вообщӧ сылӧн лӧгыс петіс нывкаяс вылӧ.
А кор Любка заводитіс велӧдчыны школаын, сійӧ велӧдчис сэтшӧм кокниа, гажаа, быттьӧ сійӧ збыльысьсӧ эз велӧдчы, а ворсіс ученицаӧн.
Но сылы эз нин окота вӧв лоны докторӧн либӧ велӧдысьӧн, либӧ инженерӧн, а окота вӧлі лоны гортса кӧзяйкаӧн, и кӧть мед мый бердӧ эз кутчысьлы керка пытшкӧсса уджӧ — мыськыліс джоджъяс либӧ гӧтӧвитліс сёян — ставыс артмыліс сылӧн кыдзкӧ пелькджыка, гажаджыка мамыслӧн дорысь.
Шуны кӧ, сійӧ кӧсйыліс лоны и Чапаевӧн, именнӧ Чапаевӧн, а эз Анка-пулемётчицаӧн, сы вӧсна мый, кыдзи тыдовтчис, сылӧн тожӧ лӧгыс петліс нывкаяс вылӧ.
Сотӧм пробкаӧн сійӧ серпасавліс аслыс чапаевскӧй ус да косясьліс детинкаяскӧд победнӧй помӧдз.
Но кор Любка неуна быдмыштіс, сійӧ кутіс радейтны йӧктӧмъяс: бальнӧйясӧс — рочьясӧс и суйӧрсайсаясӧс, да йӧзкостсаясӧс — украинасаясӧс да кавказсаясӧс.
Сэтчӧ жӧ сылӧн вӧлӧма мича гӧлӧс, и ӧні вӧлі яснӧ нин, мый сійӧ лоӧ артисткаӧн.
Сійӧ выступайтіс клубъясын да паркын, а кор заводитчис война, сійӧ зэв окотапырысь выступайтіс военнӧйяс водзын.
Но сійӧ ньӧти эз вӧв артисткаӧн, сійӧ сӧмын ворсіс артисткаӧс, сійӧ прӧстӧ эз вермы аддзыны асьсӧ.
Сы пытшкын пыр быттьӧ мыйкӧ уна рӧма вераліс, ворсіс, сьыліс, а то друг би моз бушуйтліс.
Кутшӧмкӧ живчик эз сетлы сылы покой; сылы сьӧлӧм доймытӧдзыс окота вӧлі шедӧдны слава, асьсӧ жертвуйтны кутшӧмкӧ бур делӧ вылӧ.
Зэв ыджыд отвага да челядь сяма ышман шудлунлӧн чувство — ставыс чуксаліс и чуксаліс сійӧс водзӧ, пыр вылӧджык, медым век вӧлі мыйкӧ выльтор, медым пыр колӧ вӧлі кытчӧкӧ стремитчыны.
Ӧні сійӧ узигас и олігас думайтліс фронт вылын подвигъяс йылысь: сійӧ лоӧ лётчикӧн либӧ кӧть нин военнӧй фельдшерӧн, — но тыдовтчис, мый сійӧ лоӧ радист-разведчикӧн враг тылын, и тайӧ, дерт, вӧлі медся бур.
Зэв тешкодь вӧлі, мый краснодонса комсомолечьяс пӧвстысь Любкакӧд тшӧтш веськалі радистъяслӧн курсъяс вылӧ самӧй сійӧ Серёжа Левашовыс, кодлы сійӧ ичӧтдырйиыс сетіс медицинскӧй отсӧг да коді сэки отнеситчис сы дінӧ сэтшӧм веськодя.
Ӧні Любкалӧн вӧлі позянлун мынтыны сылы водзӧс, сы вӧсна мый Серёжа пыр жӧ влюбитчис Любкаӧ, а сійӧ, дерт, эз, кӧть эськӧ Серёжалӧн вӧліны мича вомдоръяс да мича пельяс и вообщӧ сійӧ вӧлі шань том морт.
Ухаживайтны сійӧ ньӧти эз куж, сійӧ пукавліс Любка дінын, ачыс паськыд пельпомъяса, чӧв оліс да видзӧдіс сы вылӧ покорнӧй выражениеӧн.
Любка вермис серавны сы вылын да мучитны сійӧс, мыйта колӧ.
Кор Любка велӧдчис курсъяс вылын, унаысь вӧвлі, мый то ӧти, то мӧд курсант дугдылісны волывлыны занятиеяс вылӧ.
Ставныс тӧдісны, мый тайӧ значитӧ: сійӧс лэдзисны срокӧдз водз да шыбитісны немечьяслы тылас.
Вӧлі май тӧлысся душнӧй рыт; тӧлысь югыдӧн киськалӧм карса сад лётмунӧма тайӧ пӧдтана сынӧдсьыс, дзордзалісны акацияяс, юр бергӧдчис насянь паськалысь дуксьыс.
Любка, коді радейтліс, медым гӧгӧр пыр вӧлі уна йӧз, дугдывтӧг нуӧдлывліс Сергейӧс киноӧ либӧ «шуркнитны» Ленинскӧй кузя.
А сійӧ шулывліс:
— Видзӧдлы, кутшӧм лӧсьыд гӧгӧр.
Неужели тэныд абу лӧсьыд? — И сылӧн синъясыс гӧгӧрвотӧм вынӧн югъялісны аллея рӧмыдас.
Найӧ ещӧ и ещӧ кытшовтлісны садті, и Любка дӧзмис нин Сергейлӧн чӧв олӧм вылӧ да сы вылӧ, мый сійӧ эз кывзысь Любкалысь.
А тайӧ кадас карса садйӧ, сералігтыр да шумӧн, пырисны нывъяс да зонъяс.
На пӧвстын ӧти вӧлі курсъяс вылысь, ворошиловградса Борька Дубинский, коді радейтліс жӧ Любкаӧс да пыр петкӧдліс сылысь серамсӧ «трамвайнӧй движение видзӧдлас боксянь» аслас трепайтчӧмнас.
Любка горӧдіс:
— Борька!
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс Любкаӧс гӧлӧс сертиыс, котӧрӧн матыстчис Любка да Сергей дінӧ да пыр жӧ заводитіс сідзи сёрнитны, мый сійӧс сьӧкыд нин вӧлі дугӧдны.
— Кодъяскӧд тэ? — юаліс Любка.
— Тайӧ миян нывъяс да зонъяс типографияысь.
Тӧдмӧдны?
— Дерт жӧ! — шуис Любка.
Найӧ сэні жӧ тӧдмасисны, и Любка ставнысӧ кыскис Ленинскӧй вылӧ.
А Сергей шуис, мый сійӧ оз вермы.
Любка думыштіс, мый сійӧ ӧбидитчис, да нарошнӧ, медым сійӧ эз ышнясь, босьтіс сойбордйӧдыс Борька Дубинскийӧс, и найӧ ӧтлаын, нёль кокӧн быдсяма фигураяс вӧчалігтырйи, котӧрӧн петісны паркысь, сӧмын платтьӧыс сылӧн вуджӧртліс пуяс костӧд.
Асывнас общежитиеын завтракайтігӧн сійӧ эз аддзыв Сергейӧс.
Сергей эз вӧв и занятиеяс вылын, и ӧбед дырйи, и ужнайтігӧн, и нинӧм вӧлі юасьны, кытчӧ сійӧ воши.
Дерт, Любка ньӧти эз думайт сы йылысь, мый тӧрыт вӧлі карса садйын, — «ыджыд тай, думайтантор!
Но рытъядорыс сылы друг лои гажтӧм гортсаяссьыс, дум вылас сылы усины батьыс и мамыс, и сылы кажитчис, мый сійӧ некор нин оз аддзыв найӧс.
Сійӧ чӧв-чӧв куйліс койка вылын общежитие жырйын, кӧні сыкӧд ӧтлаын олісны ещӧ вит пӧдруга.
Ставныс нин узисны, ӧшиньясысь затемнениесӧ вӧлі уберитӧма, тӧлысьлӧн югыдыс сявкйис матысса восьса ӧшиньӧ, и Любкалы вӧлі зэв гажтӧм.
А мӧд лунас Сергей Левашов нэм кежлас быри сы паметьысь, кыдз быттьӧ сійӧ эз и вӧвлы.
Июль квайтӧд лунӧ Любкаӧс корис курсъясса начальник да висьталіс, мый делӧяс фронт вылын омӧльӧсь, курсъяс эвакуируйтчӧны, а сійӧс, Любкаӧс, кольӧны областнӧй партизанскӧй штаб распоряжениеӧ: мед мунас гортас, Краснодонӧ, да виччысяс, кытчӧдз сійӧс оз корны.
Воасны кӧ немечьяс, сійӧ должен асьсӧ сідзи кутны, медым эз кыпты некутшӧм подозрение.
И сылы сетісны адрес Каменнӧй Брод дорысь, кытчӧ сылы тшӧктісны пыравны мунтӧдзыс на, медым тӧдмасьны кӧзяйкаыскӧд.
Любка ветліс Каменнӧй Брод дорӧ да тӧдмасис кӧзяйкаыскӧд.
Сэсся сійӧ пукталіс ассьыс кӧлуйсӧ чемоданчикӧ, «гӧлӧсуйтіс» матысса туйвежын, и Краснодон пыр мунысь первой машинаыс жӧ босьтіс ёсь кывъя, еджыд юрсиа нылӧс.
Аслас спутникъясыскӧд торйӧдчӧм бӧрын Валько лунтыр куйліс степын и, сӧмын кор пемдіс, балкаӧд петіс «Шанхай» ылыс помӧ да чукля уличаясӧд да закоулокъясӧд воис 1-бис № шахта районӧ.
Сійӧ бура тӧдіс карсӧ, кӧні быдмис.
Сійӧ поліс сыысь, мый Шевцовъяс ордын олӧны немечьяс, да гусьӧник, керка сайясӧд, забор вомӧн пырис дворас да дзебсис посни стрӧйбаяс дорӧ, надейтчис, мый кодкӧ да петас керкасьыс.
Тадзи виччысис сійӧ бура дыр да кутіс нин воштыны терпениесӧ.
Медбӧрын дзуркмуні ортсыса ӧдзӧсыс и ведраа нывбаба ньӧжйӧник прӧйдитіс Валько дінті.
Сійӧ тӧдіс Шевцовлысь гӧтырсӧ, Ефросинья Мироновнаӧс, да петіс сылы паныд.
— Коді тайӧ, ыджыд милӧсьта енмӧй! — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Валько матыстіс сы дінӧ сьӧд, тошкассьӧм чужӧмсӧ, и нывбаба тӧдіс сійӧс.
— Тайӧ нӧ ті?
А кӧні нӧ... — заводитліс сійӧ.
Эз кӧ эськӧ вӧв войся пемыдыс, кодӧс вӧсньыдик руд кымӧръяс вӧсна муртса югдӧдыштіс тӧлысьлӧн югыдыс, позис эськӧ аддзыны, кыдзи Ефросинья Мироновналӧн чужӧмыс кельдӧдіс.
— Виччысьышт неуна...
И овӧс менсьым вунӧд.
Шу менӧ дядько Андрей.
Тіян ордын немечьяс олӧны?
Оз?..
Пырам хатаад, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько, кодлы сьӧкыд вӧлі сыысь, мый сійӧ должен висьтавны Ефросинья Мироновналы.
Любка — абу сійӧ вӧччӧм, синмӧ шыбитчана платтьӧа да джуджык каблукъяса туфлиа Любка, кодӧс Валько пыр аддзывліс клубса сцена вылын, — а прӧстӧй, гортса, донтӧминик ковтаа да дженьыдик юбкаа, кӧмтӧм, сувтіс сылы паныд крӧвать вылысь, кӧні сійӧ вӧлі пукалӧ да вурсьӧ.
Зарни рӧма юрсиыс сылӧн лёзьнитчӧма сьылі вылас да пельпомъяс вылас.
Читкыртыштӧм синъясыс сылӧн, кодъяс пызан весьтын ӧшалысь шахтёрскӧй лампа югыд водзын кажитчисны сьӧдӧн, шензьытӧг кутісны дзоргыны Валько вылӧ.
Валько эз выдержит сылысь видзӧдӧмсӧ да рассеяннӧя чӧвтліс синъяссӧ жыр пытшкӧс вылас, кӧні тӧдчӧны на вӧлі, мый кӧзяеваыс овлӧмаӧсь бура.
Видзӧдласыс сылӧн сувтыштліс открытка вылӧ, коді ӧшаліс крӧватьдорса стенын юр весьтас.
Тайӧ открытка вылас вӧлі Гитлерлӧн портретыс.
— Энӧ думайтӧй мыйкӧ омӧльӧс, Валько ёрт, — шуис Любкалӧн мамыс.
— Дядько Андрей, — ӧлӧдіс сійӧс Валько.
— Да, збыль, дядя Андрей, — нюммунтӧг шуис сійӧ.
Любка спокойнӧя бергӧдчыліс Гитлер открыткалань да лӧгпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тайӧс немецкӧй офицер ӧшӧдіс, — висьталіс Ефросинья Мироновна. — Миянын быд лун на кык немецкӧй офицер олісны, сӧмын тӧрыт мунісны Новочеркассклань.
Кыдзи сӧмын пырисны, та дінӧ уськӧдчисны — «роч ныв мича, еджыд», сералӧны, пыр сылы шоколад, печенье вайӧны.
Видзӧда, босьтӧ, чӧртовкаыд, а ачыс нырсӧ лэпталӧ, грубитӧ, либӧ серӧктас, а сэсся бара грубитӧ — со кутшӧм ворсӧм паніс! — шуис мам, нывсӧ бурпырысь вӧйпигмоз да Валько дінӧ тырвыйӧ дӧвериеӧн, мый сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоас кыдзи колӧ. — Ме сылы шуа: «Эн ворс биӧн».
А сійӧ меным: «Тадзи колӧ».
Тадзи колӧ сылы — со кутшӧм ворсӧм паніс! — бара шуис Ефросинья Мироновна. — И верманныд представитны, Валько ёрт...
— Дядько Андрей, — бара ӧлӧдіс сійӧс Валько.
— Дядя Андрей...
Эз тшӧкты меным висьтавны, мый ме сылӧн мам, висьталіс менӧ аслас экономкаӧн, а асьсӧ — артисткаӧн.
«А бать-мамӧй менам, — шуӧ, — промышленникъяс, владейтлісны рудникъясӧн, да найӧс сӧветскӧй власьт Сибырӧ ыстіс».
Аддзылінныд, мый думыштӧма?
— Да, думыштӧма тай, — спокойнӧя шуис Валько, ачыс сюся видзӧдліс Любка вылӧ, коді сулаліс сылы воча, киас кутіс вурсян да неопределённӧя шпыньмунӧмӧн видзӧдіс дядя Андрей вылӧ.
— Офицерыс, коді узьліс тайӧ крӧвать вылас, — тайӧ Любкалӧн крӧватьыс, а ми сыкӧд узьлім кыкӧн эсійӧ горничаас, — кутіс корсьысьны чемоданас, бельё сылы вӧлӧм колӧ ли, мый ли, — водзӧ висьталіс Ефросинья Мироновна, — а сэсся кыскис со эсійӧ портретсӧ да ӧшӧдіс стенӧ.
А тайӧ, — онӧ вермӧй думыштны, Валько ёрт, — веськыда сы дінӧ, да — раз!
Портретсӧ нетшыштіс.
«Тайӧ, — шуӧ, — менам крӧватьыс, а абу тіян, ог кӧсйы, медым Гитлер менам крӧвать весьтын ӧшаліс».
Ме чайті, сійӧ сэтчӧ и виас Любкаӧс, а сійӧ кватитіс тайӧс киӧдыс, бертовтіс, портретсӧ мырддис да бара стенӧ.
И мӧд офицерыс сэні жӧ.
Сералӧны, весиг стеклӧяс зильгӧны.
«Ай, — шуӧны, — роч ныв лёк!..»
Видзӧда, Любка збыль скӧрмӧма, весиг гӧрдӧдӧма.
Кыдзи уськӧдчас миян жырйӧ, весиг подолыс вылӧ качліс.
И мый ті думайтанныд?
Лэбис бӧр пуляӧн и — сылӧн киас Сталинлӧн портрет!
Пырис, и кнопкаӧн сійӧс, Сталинлысь портретсӧ, тувъяліс мӧд стенас.
Тувъяліс, сувтіс портрет дорас, чабыртіс кулакъяссӧ — повзьӧмла ме тӧкӧтьӧ эг кув.
И збыль, ёна нин налы нылыс воис сьӧлӧм выланыс, либӧ найӧ дзик йӧйяс вӧліны, сӧмын сулалӧны найӧ, гӧрдлӧны да горзӧны: «Сталин — лёк!»
А Любка каблукъяснас джоджӧ зымӧдӧ да горзӧ: «Абу, Сталин бур морт!..
Тайӧ тіян Гитлерныд урӧдина, вир юысь, сійӧс колӧ нужникӧ вӧйтны!»
И ещӧ сэтшӧмӧс шуаліс, мый ме, збыль висьтала, думышті — вот перъяс сійӧ револьверсӧ да лыяс...
Сідзи эз и сет налы нетшыштны.
Ме ачым нин бӧр босьті да дзеби ылӧджык.
А Гитлерсӧ, кор найӧ мунісны, Любка эз тшӧкты нетшыштны: «Мед, — шуӧ, — ӧшалыштас, тадзи колӧ...»
Любкалӧн мамыс эз на вӧв сэтшӧм пӧрысь, но кыдзи уна олӧма прӧстӧй нывбабаяс, кодъяс томысянь неудачнӧя кага вайлӧмаӧсь, сылӧн вӧлі кызӧмаӧсь коскыс да бекъясыс и кокъясыс пыктӧмаӧсь кокшег дортіыс.
Ньӧжмыд гӧлӧсӧн сійӧ висьталіс Вальколы став тайӧ историясӧ да тайӧ жӧ кадас видзӧдлывліс сы вылӧ юасяна, полысь, весиг кевмысяна синъясӧн, а Валько зілис не паныдасьны сыкӧд синъяснас.
Ефросинья Мироновна дугдывтӧг висьталіс и висьталіс, быттьӧ зілис нюжӧдны сійӧ здуксӧ, кор Валько висьталас сылы сійӧс, мый сійӧ поліс кывны.
Но ӧні сійӧ висьталіс ставсӧ да виччысигмоз, волнуйтчигтырйи да полігтырйи видзӧдліс Валько вылӧ.
— Гашкӧ, коли тіян, Ефросинья Мироновна, кутшӧмкӧ мужскӧй паськӧм, прӧстӧйджык, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — А то меным быттьӧкӧ татшӧм пинжакнас да гачнас, тапочкинас абу зэв лӧсьыд — сразу тыдалӧ, мый ответственнӧй, — шпыньмуніс сійӧ.
Мыйкӧ сэтшӧм вӧлі Валько гӧлӧсын, мый Ефросинья Мироновна бара кельдӧдіс и Любка лэдзис вурсянсӧ кутысь кияссӧ.
— Мый нӧ сыкӧд лои? — муртса кывмӧн юаліс мам.
— Ефросинья Мироновна, и тэ, Люба! — ньӧжйӧник, но чорыд гӧлӧсӧн шуис Валько. — Эг думайтлы ме, мый судьба вайӧдас менӧ тіянӧ лёк юӧрӧн, но пӧръявлыны тіянӧс ме ог кӧсйы, а бурӧдны тіянӧс меным нинӧмӧн.
Тіян мужикыд да тэнад батьыд, Люба, и менам другӧй, кодысь бурджыкыс менам некод эз вӧв, Григорий Ильич, пӧгибнитіс, пӧгибнитіс бомбаысь, кодӧс шыбитісны мирнӧй йӧз вылӧ проклятӧй разбойникъяс...
Мед лоас сылы вечнӧй память да слава миян йӧз сьӧлӧмъясын!..
Мамыс, горӧдтӧг, синъяс бердас топӧдіс чышъян пельӧссӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма юрсӧ, да ньӧжйӧник бӧрддзис.
А Любкалӧн чужӧмыс лои дзик еджыд, быттьӧ кынмис.
Сійӧ сулалыштіс тадзи недыр да друг кыдзкӧ кусыньтчис да садьтӧгыс уси джоджӧ.
Валько лэптіс сійӧс кияс вылас да пуктіс крӧвать вылӧ.
Любка характер серти сійӧ виччысис сысянь шоглысь взрывсӧ, бӧрдӧмӧн, синваӧн, и, гашкӧ, сылы вӧлі эськӧ кокньыдджык.
Но Любка куйліс крӧвать вылын вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, кынмӧм да еджыд чужӧма, и сылӧн ыджыд вом пельӧсъясас мамыслӧн моз тӧдчыштіс курыд шог чукыр.
А мамыс выражайтіс ассьыс шогсӧ сэтшӧм естественнӧя, рама, прӧстӧя да сьӧлӧмсяньыс, кыдзи тайӧ овлывлӧ сӧмын прӧстӧй роч нывбабаяслӧн.
Синваыс ачыс визувтіс сы синъясысь, сійӧ чышкаліс синвасӧ чышъян помнас либӧ ӧвтыштліс кинас, либӧ зырыштліс кипыдӧснас, кор сійӧ визувтіс сылы вомдор вылас либӧ щӧка вылас.
Но буретш сы вӧсна, мый шогыс сылӧн вӧлі сэтшӧм естественнӧй, сійӧ, кыдзи обычнӧ, вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧчны кӧзяйкалы, кор сы ордын эм гӧсьт.
Сійӧ сетіс Вальколы мыссьыны, ӧзтіс сылы дзузган да сундукысь перйис мужикыслысь важ гимнастёркасӧ, пинжаксӧ да гачсӧ, кодъясӧс сійӧ новлывліс гортас.
Валько босьтіс дзузгансӧ, петіс мӧд жырйӧ да вежис паськӧмсӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі неуна дзескыдджык сылы, но сійӧ чувствуйтіс асьсӧ свободнӧйджыка, кор пасьталіс тайӧ паськӧмсӧ: ӧні сійӧ вӧлі мастерӧвӧй кодь, кутшӧмъясыс вӧлі уна.
Сійӧ заводитіс висьтавлыны Григорий Ильич гибельлысь подробностьяссӧ, ачыс тӧдіс, мый, кӧть мед кутшӧм сьӧкыдӧсь эз вӧвны тайӧ подробностьясыс, сӧмын найӧ вермасны ӧні кокньӧдыштны, бурӧдыштны матысса йӧзӧс тайӧ ыджыд курыд шогсьыс.
Кӧть кутшӧма эз волнуйтчы да шогсьы ачыс Валько, но сійӧ дыр да уна сёйис да юис дзонь графин водка.
Сійӧ лунтыр абу сёйлӧма да ёна мудзӧма, но век жӧ лэптіс Любкаӧс, чеччӧдіс вольпась вывсьыс, медым сёрнитыштны делӧ йылысь.
Найӧ петісны орчча жырас.
— Тэнӧ татчӧ миян йӧз кольӧдӧмаӧсь удж вылӧ, тайӧ сразу тыдалӧ, — шуис Валько да быттьӧ эз казяв, кыдзи Любка вешйис сы дінысь да кыдзи вежсис чужӧм вывсьыс. — Энлы, — сьӧкыд кисӧ лэптӧм бӧрын шуис сійӧ, кор Любка пондыліс сылы мыйкӧ паныд шуны, — коді тэнӧ кольӧдіс да кутшӧм удж вылӧ, сы йылысь ме тэнсьыд ог юав, и тэ меным та йылысь ни подтверждайтны, ни опровергайтны абу обязан.
Кора отсавны меным...
А ме тэныд тожӧ згӧдитча.
И сійӧ корис, медым Любка кытчӧкӧ дзебис сійӧс сутки кежлӧ да ӧтлаӧдліс Кондратовичкӧд — самӧй сыкӧд, кодкӧд ӧтлаын найӧ взорвитісны 1-бис № шахта.
Любка чуймӧмӧн видзӧдіс Вальколӧн мугыд гожъялӧм чужӧм вылас.
Сійӧ важӧн тӧдліс, мый тайӧ ыджыд да вежӧра морт.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ дружитліс сылӧн батьыскӧд, кыдзи равнӧйкӧд, Любкалы пыр вӧлі кажитчӧ, мый тайӧ мортыс вылын, а сійӧ, Любка, улын.
И ӧні сійӧс чуймӧдіс сылӧн тэрыба гӧгӧрвоӧмыс.
Сійӧ водтӧдіс Валькоӧс турун сарайӧ, чардакӧ, тайӧ сарайыс вӧлі орчча керкаса суседъясыслӧн: суседъясыс видзлӧмаӧсь кӧзаясӧс, но суседъясыс эвакуируйтчисны, а кӧзаяссӧ сёйисны немечьяс, — и Валько чорыда унмовсис.
А мам да ныв, кор колины ӧтнанныс, бӧрдісны мам крӧвать вылас пӧшти югдытӧдзыс.
Мамыс бӧрдіс сы вӧсна, мый сылӧн став олӧмыс, нывбабалӧн олӧмыс, коді вӧлі томысянь йитсьӧма ӧти Григорий Ильичкӧд, помасис нин.
И сійӧ казьтыліс став тайӧ олӧмсӧ самӧй сійӧ кадсяньыс, кор ачыс уджавліс прислугаӧн Царицынын, а Григорий Ильич, том матрос, плавайтіс Волга кузя пароход вылын и найӧ аддзысьлывлісны шондіӧн киськалӧм пристань вылын либӧ карса садйын, пароход грузитчигкості, и кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы первой кадас, кор найӧ гӧтрасисны, а Григорий Ильич эз на вермы корсьны аслыс профессиясӧ.
А сэсся найӧ воисны татчӧ, Донбассӧ, и первойсӧ эз жӧ вӧв кокни, а сэсся Григорий Ильич мӧдіс кыптыны и кыптыны, и сы йылысь кутісны гижны газетъясын, и сетісны куим жыра тайӧ патерасӧ, и на ордӧ пырис бура олӧм, и найӧ радлісны, мый налӧн Любканыс быдмӧ саревна моз.
И тайӧ ставыслы воис пом.
Григорий Ильич сэсся эз нин вӧв, а найӧ кык беспомощнӧй нывбаба, том да пӧрысь, колины немечьяс ки улӧ.
И синва ачыс сідзи киссис и киссис Ефросинья Мироновна синъясысь.
А Любка дугдывтӧг долис сылы таинственнӧя вашкӧдӧмӧн:
— Эн бӧрд, мама, мусаӧй менам, ӧні менам эм квалификация.
Немечьясӧс вӧтласны, война помасяс, муна уджавны радиостанцияӧ, лоа нималана радисткаӧн, и пуктасны менӧ станцияса начальникӧн.
Ме тӧда, тэ он радейт шум, и ме тэнӧ видзны кута станциябердса ас патераын — сэні пыр шынитӧв, гӧгӧр кышӧма небыдӧн, ни ӧти шы оз пыр сэтчӧ, да и йӧзыс абу уна.
Патера лоӧ сӧстӧм, уютнӧй, и кутам ми овны тэкӧд кыкӧн.
Станция бердас ӧшинь улас ме вӧча газон, дзоридзьяс садита, а кор озырмыштам — курӧг видзанін лӧсьӧда, кутан тэ меным леггорнъясӧс да кохинхинъясӧс быдтыны да вӧдитны, — таинственнӧя шӧпкӧдіс сійӧ, синъяссӧ куньтыртӧмӧн, мамсӧ сьыліӧдыс кутӧмӧн, ачыс пемыдінас тыдавтӧг ӧвтыштлывліс вӧсньыдик гыжъяса ичӧтик еджыд кинас.
И тайӧ кадас кыліс зэв ньӧжйӧникӧн ӧшиньӧ чуньӧн таркнитӧм.
И мам и ныв ӧттшӧтш кылісны тайӧ таркнитӧмсӧ, лэдзисны кияснысӧ, да, бӧрдны дугдӧм бӧрын, кыкнанныс кутісны кывзыны.
— Абу немечьяс? — вашкӧдӧмӧн, покорнӧя юаліс мамыс.
Но Любка тӧдіс, мый немечьяс эськӧ эз тадзи таркӧдчыны.
Кӧмтӧг сійӧ котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ да лэптыштіс эшкын пельӧссӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма ӧшиньсӧ.
Тӧлысь вӧлі лэччӧма нин, но пемыд жырсянь сійӧ вермис аддзыны палисадниксьыс куим мыгӧр: мужчиналысь, дзик ӧшинь дорсьыс, да кык нывбабалысь, неуна ылысьджык.
— Мый колӧ? — гораа юаліс Любка ӧшинь пырыс.
Мужчина ляскысис чужӧмнас стеклӧ бердӧ.
И Любка тӧдіс тайӧ чужӧмсӧ.
Быттьӧ пӧсь гы ылькнитіс сылы горш дінас.
Колӧ жӧ вӧлі, медым сійӧ воис буретш ӧні, татшӧм кадӧ, олӧмас медся сьӧкыд здукӧ!..
Сійӧ эз помнит, кыдзи котӧртіс жыръяс пыр, сійӧс быттьӧ тӧлӧн лэбӧдіс кильчӧ вывсьыс, и став благороднӧй, шудтӧм сьӧлӧмсяньыс сійӧ топыда кутіс зонмӧс сьыліӧдыс аслас пельк ён кияснас и, бӧрдӧм, джынвыйӧ пасьтӧм, мамыс кутлалӧм бӧрын пӧсь, топӧдчис сы бердӧ став тушанас.
— Ӧдйӧджык...
Ӧдйӧджык... — сы дінысь мынтӧдчӧм бӧрын да киӧдыс сійӧс босьтӧм бӧрын шуис Любка да кутіс нуӧдны сійӧс кильчӧ вылӧ.
И тӧдвылас усины сылӧн спутницаясыс. — Тайӧ нӧ кодъяс тэкӧд? — нывъяс вылӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ. — Оля!
Нина!..
Мусаясӧй ті менам!.. — И сійӧ, кыкнаннысӧ аслас ён кияснас сывйыштӧм бӧрын да налысь юръяссӧ ас бердас топӧдӧм бӧрын, кутіс пӧся окавны чужӧмъяссӧ ӧтиыслысь и мӧдыслысь. — Татчӧ, татчӧ... ӧдйӧджык... — лихорадочнӧя шӧпкӧдіс Любка.
Кызь сизимӧд глава
Найӧ сулалісны порог дорын, эз лысьтны пырны жырас, — сэтшӧм няйтӧсь да бусӧссьӧмаӧсь вӧліны найӧ, — Сергей Левашов, бритчытӧм, нето шопер, нето монтёр паськӧма, и нывъяс, Оля да Нина, кыкнанныс ёнӧсь, сӧмын Нинаыс ыджыдджык тушаа, кыкнанныс бронзӧвӧй чужӧмаӧсь да быттьӧ руд бусӧн пудритӧм сьӧдов юрсиаӧсь, кыкнанныс ӧткодь сьӧд платтьӧаӧсь, мышку саяс вещевӧй мешӧкъясаӧсь.
Тайӧ вӧліны воча чойяс Иванцоваяс, кодъясӧс пӧшти ӧткодь овъяс вӧснаыс пыр сорлалісны «Первомайкаса» Иванихина чойяскӧд, Лилякӧд да Тонякӧд.
Вӧлі весиг сэтшӧм поговорка: «Иванцова чойяс пиысь кӧ тэ аддзан ӧтисӧ еджыдӧс, то тӧд, мый тайӧ Иванихина чойяс» (Лиля Иванихина, самӧй сійӧ, коді война заводитчӧмсяньыс муніс фронт вылӧ военнӧй фельдшерӧн да воши <rus>без вести</rus>, вӧлі еджыдик).
Оля да Нина Иванцоваяс олісны стандартнӧй керкаын, неылын Шевцовъяссянь, налӧн батьясныс уджавлісны Григорий Ильичкӧд ӧти шахтаын.
— Мусаясӧй ті менам!
Кысянь нӧ ті? — ассьыс еджыдик кияссӧ воча-воча кучкалігмоз юасис Любка: сійӧ чайтіс, мый Иванцоваяс локтӧны Новочеркассксянь, кӧні ыджыдджыкыс, Оляыс, велӧдчис индустриальнӧй институтын.
Но вӧлі тешкодь, кыдзи Сергей Левашов веськалі Новочеркасскас.
— Кӧні вӧлім, сэні ми абуӧсь, — видзчысьӧмӧн шуис Оля, сылӧн косьмӧм вомдоръясыс вежыньтчылісны шпыньмунӧмысла, и бусӧссьӧм синкымъяса да синлысъяса чужӧмыс сылӧн лёкысь чукыртчыліс. — Он тӧд, миян ордын немечьяс олӧны? — юаліс сійӧ скитайтчан кад чӧжӧн артмӧм привычка сертиыс тэрыба, синъяснас жырсӧ кытшовтігмоз.
— Олісны, кыдзи и миян ордын, талун асывнас мунісны, — шуис Любка.
Олялӧн чужӧмыс ещӧ на ёнджыка чукыртчыліс нето насмешкаӧн, нето зывӧктӧмӧн; сійӧ аддзис стенсьыс Гитлерлысь портретсӧ.
— Перестрахуйтчӧм могысь?
— Мед ӧшалыштас, — шуис Любка. — Тіян, кӧнкӧ, кынӧмныд сюмалӧ?
— Оз, патера кӧ свободнӧй, гортӧ мунам.
— Кӧть и абу свободнӧй, тіянлы мый повнысӧ?
Ӧні унаӧн, кодъясӧс немечьяс бӧр бергӧдісны Дон дорсянь либӧ Донец дорсянь, бӧр воалӧны гортаныс...
А то висьталӧй веськыда — гӧститім Новочеркасскын, ӧні бӧр воим гортӧ, — тэрыба висьталіс Любка.
— Ми огӧ и полӧй.
Сідзи и висьталам, — зэв видзчысьӧмӧн шуис Оля.
На сёрнитігкості Нина, ичӧтджыкыс, чӧв олігтыр, вызывающӧя чӧвтлывліс ассьыс паськыд синъяссӧ то Любка вылӧ, то Оля вылӧ.
А Сергей, коді шыбитіс джоджӧ шонді водзын вушйӧм рюкзаксӧ, сулаліс пач бердӧ нёровтчӧмӧн, мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн, да синъясас муртса тӧдчысь нюмӧн видзӧдіс Любка бӧрся.
«Абу, найӧ абу Новочеркасскын вӧлӧмаӧсь», — думыштіс Любка.
Иванцова чойяс мунісны.
Любка босьтіс ӧшинь тупкӧдъяссӧ да кусӧдіс пызан весьтысь шахтёрскӧй лампа.
Жырйын ставыс лои руд: и ӧшиньяс, и мебель, и чужӧмъяс.
— Мыссьыны кӧсъян?
— А миян гортсаяс ордын немечьяс олӧны, он тӧд? — юасис Сергей сэк кості, кор Любка, жырсянь посводзӧ да посводзсянь бӧр жырйӧ тэрыба ветлӧдлігмоз, вайис ва тыра ведра, таз, кружка, майтӧг.
— Ог тӧд.
Ӧтияс мунӧны, мӧдъяс локтӧны.
Да тэ пӧрччы ассьыд форматӧ, эн яндысь!
Сійӧ вӧлі сэтшӧм няйт, мый ваыс сы киясысь да чужӧмсьыс визувтіс тазйӧ дзик сьӧд.
Но Любкалы вӧлі долыд видзӧдны сылӧн паськыд ён кияс вылӧ да сы вылӧ, кыдзи сійӧ энергичнӧй мужскӧй движениеясӧн майтӧгаліс найӧс да, содзсӧ лӧсьӧдӧмӧн, мыськис.
Сылӧн вӧлі гожъялӧм сьылі, гырысь да мича пельяс да мужественнӧй да мича вомдоръяс, и синкымъясыс сылӧн эз вӧвны быдлаті ӧткодьӧсь, найӧ кызджыкӧсь да сукджыкӧсь вӧліны нырланьыс, весиг дзик ныр весьтас быдмисны юрсияс, а синкымъясыслӧн бордъясыс вӧліны вӧсньыдджыкӧсь да эз сэтшӧм сукӧсь да неуна лыбыштӧмаӧсь мегырӧн, и тані, бордъяс помъясас, артмӧмаӧсь плеш вылас гырысь чукыръяс.
И Любкалы вӧлі приятнӧ видзӧдны, кыдзи сійӧ мыськис ассьыс чужӧмсӧ гырысь паськыд кияснас, шочиника чӧвтлывліс синъяссӧ Любка вылӧ да нюмъяліс сылы.
— Кытысь нӧ тэ Иванцоваяссӧ крукалін? — юасис Любка.
Сергей пызйысис, кояліс васӧ аслас чужӧм вылӧ да нинӧм эз висьтав Любкалы.
— Тэ жӧ ме ордӧ воин, сідзкӧ, веритін.
Мый нӧ ӧні сэсся нюжмасян?
Ми тэкӧд ӧти пувывса коръяс, — висьталіс сійӧ ньӧжйӧникӧн да вкрадчивӧя.
— Вай кичышкӧд, пасибӧ тэныд, — шуис сійӧ.
Любка чӧв ланьтіс да сэсся нинӧм йылысь эз юав сылысь.
Сылӧн кельыдлӧз синъясыс лоины кӧдзыд выражениеаӧсь.
Но сійӧ пыр ӧтмоз ухаживайтіс Сергей бӧрся, ӧзтіс керосинка, сувтӧдіс чайник, лӧсьӧдіс гӧсьтлы сёйыштны да кисьтіс графинчикӧ водка.
— Вот тайӧс некымын тӧлысь нин эг видлы, — Любкалы нюммунӧм бӧрын шуис сійӧ.
Сійӧ юыштіс да горша пондіс сёйны.
Югдыштіс нин.
Кизьӧриник руд тшын сайын асыввылыс пыр ёнджыка гӧрдӧдіс да лои зарниакодь нин.
— Эг чайт ме суны тэнӧ татысь.
Пыри наугад, а тайӧ — со тайӧ кыдзи... — надзӧник размышляйтіс сійӧ кывмӧн.
Сы кывъясын быттьӧ вӧлі юалӧм, кутшӧм ногӧн Любка, коді сыкӧд ӧтлаын велӧдчис радист курсъяс вылын, воис ас гортас.
Но Любка эз вочавидз тайӧ юалӧм вылас.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый Сергей, коді тӧдіс сійӧс важӧн, вермис думыштны, мый сійӧ, взбалмошнӧй нывка, капризничайтӧ, а збыльвылас, сійӧ страдайтіс, сылӧн сьӧлӧмыс доймис.
— Тэ жӧ абу ӧтнад тані?
Кӧні батьыд, мамыд? — юасис Сергей.
— Тэныд ӧмӧй абу веськодь? — кӧдзыда вочавидзис Любка.
— Лои мыйкӧ?
— Сёй, сёй, — шуис Любка.
Мыйкӧ дыра Сергей видзӧдіс сы вылӧ, сэсся бара кисьтіс аслыс стӧканӧ, юис да кутіс сёйны чӧв олігтыр нин.
— Пасибӧ тэныд, — шуис сійӧ сёйны помалӧм бӧрын да соснас чышкыштчӧм бӧрын.
Любка казяліс, кутшӧма сійӧ огрубейтӧма скитайтчигас, но эз тайӧ грубостьыс оскорбляйт сійӧс, а сылӧн недӧвериеыс сы дінӧ.
— Куритны тіян, дерт, абу? — юаліс сійӧ.
— Эм... — Любка петаліс кухняӧ да вайис колян вося табак-самосадлысь коръяссӧ.
Батьыс быд во пуктывліс сійӧс град вылӧ, босьтліс вонас кымынкӧ урожай, косьтыліс да, колӧм серти, посньыда шырліс бритваӧн, медым позис куритны каллянӧн.
Найӧ, Сергей, ставнас тшын пиын, да Любка, чӧв олігтыр пукалісны пызан сайын.
Жырйын, кытчӧ Любка колис мамсӧ, вӧлі пыр чӧв-лӧнь, но Любка тӧдіс, мый мамыс оз узь, бӧрдӧ.
— Ме аддза, тіян ордӧ шог пырӧма.
Чужӧм сертиыд аддза.
Некор тэ татшӧмӧн эн вӧвлы, — ньӧжйӧник шуис Сергей.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі пӧсь чувствоа да нежнӧй, коді эз лӧсяв сылӧн грубоватӧй мича чужӧмлы.
— Быдӧнлӧн ӧні шог, — шуис Любка.
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мыйта ме тайӧ каднас вирсӧ аддзылі! — шуис Сергей зэв шогпырысь да ставнас тупкысис тшынӧн. — Шыбитісны миянӧс парашютъясӧн Сталин обласьтын...
Йӧзсӧ сэк кежлӧ сы мында вӧлі арестуйтӧмаӧсь, мый ми весиг чуймим, мый миянлысь явкаяснымӧс абу на эрдӧдӧмаӧсь.
Арестуйталісны эз сы вӧсна, мый кодкӧ предайтӧма, а сы вӧсна, мый сійӧ, немечыс, тшӧкыд кӧвтымӧн кӧвтіс — сюрсъясӧн, и мыжаясӧс и мыжтӧмъясӧс, — гӧгӧрвоана, кодӧс мыйкӧ мында подозревайтлісны, сійӧ сюрлі тайӧ кӧвтымас...
Шахтаясын стволъясыс тырӧмаӧсь шойясӧн! — волнуйтчигтыр висьталіс Сергей. — Уджалім ми торйӧн, но йитӧд вӧлі кутам, а сэсся и помъяссӧ оз позь вӧлі аддзыны.
Менам напарниклысь чегъялісны кияссӧ да вундісны кывсӧ, и меным эськӧ вӧлі пом, эг кӧ получит ме приказ мунны да Сталиноын кӧ улича вылын меным эз паныдась Нинка.
Сійӧс и Ольгаӧс, кор ещӧ Сталинскӧй обком вӧлі миянын на, Краснодонын, босьтлӧмаӧсь связнӧйясӧн, — найӧ ӧні мӧдысь нин вӧлі локтӧмаӧсь Сталиноӧ.
Сэки буретш кывсис, мый немечьяс Дон дорынӧсь нин.
Найӧ, нывъясыс, тӧдісны нин, мый сійӧ йӧзыс, кодъяс найӧс ыстісны, Краснодонын абуӧсь нин.
Передатчикӧс ме сдайті, приказ серти, подпольнӧй обкомӧ, налӧн радистлы, и решитім ми ӧтлаын мунны гортӧ, и вот мунім...
Тэ вӧсна ме кутшӧма волнуйтчи! — друг шусис сылӧн дзик сьӧлӧмсяньыс. — А мый, думайта, шыбитісны кӧ тэнӧ, миянӧс моз жӧ, враглы тылӧ и колин тэ ӧтнад?
А то, гашкӧ, тэ сюрин налы киясас да кӧнкӧ застенокын мучитӧны тэнӧ, — асьсӧ кутігтыр ньӧжйӧник висьталіс Сергей, и сылӧн видзӧдласыс эз нин пӧсьлунӧн да нежнӧя, а страстьӧн сідзи и сутшкаліс Любкаӧс.
— Серёжа! — шуис Любка. — Серёжа! — И ассьыс зарни рӧма юрсӧ пуктіс кияс вылас.
Ыджыд, польтчӧм сӧнъяса кинас Сергей видзчысьӧмӧн малыштіс Любкалысь юрсӧ да кисӧ.
— Колисны менӧ татчӧ, тэ ачыд гӧгӧрвоан, мыйла...
Тшӧктісны виччысьны приказ, и со регыд тӧлысь нин, а некод и нинӧм, — юрсӧ лэптывтӧг ньӧжйӧник висьталіс Любка. — Немецкӧй офицеръяс лезитӧны, быттьӧ ма вылӧ гутъяс, первойысь нэмын ачымӧс петкӧдлі мӧд пыдди, чӧртыс тӧдӧ мыйсӧ ме эг вӧч, изворачивайтчи, зывӧк, и сьӧлӧмӧй висьӧ ас вӧсна.
А тӧрыт эвакуацияысь бӧр воысь йӧз висьталісны: батьӧс немечьяс виӧмаӧсь Донец дорын бомбёжка дырйи, — ассьыс гӧрд вомдоръяссӧ курччалігтыр висьталіс Любка.
Шонді петіс степь весьтӧ, и син ёрысь югӧръясыс сылӧн отражайтчисны лысваӧсь этернитӧвӧй керка вевтъясысь.
Любка чатӧртіс юрсӧ, пыркнитіс кудрияссӧ.
— Тэныд колӧ мунны.
Кыдзи думайтан овны?
— Кыдзи и тэ.
Ачыд жӧ висьталін, ӧти пувывса коръяс пӧ ми, — нюмъялігтыр шуис Сергей.
Керка сайясӧд Сергейӧс колльӧдӧм бӧрын Любка тэрыба пасьтасис кыдзи позьӧ прӧстӧйджыка: сійӧ мӧдӧдчис «Гулю позъясӧ», пӧрысь Иван Гнатенко ордӧ.
Сійӧ муніс буретш ас кадӧ.
На керка ӧдзӧсӧ кутісны зэв ёна таркӧдны.
Керкаыс сулаліс матын ворошиловградскӧй шоссесянь, тайӧ таркӧдчисны овны локтысь немечьяс.
Лунтыр Валько пукаліс сарай чардакын сёйтӧг, сы дінӧ некыдз вӧлі оз позь пырны.
А войнас Любка петіс мамыс жыр ӧшинь пыр да колльӧдіс дядя Андрейӧс «Сенякиӧ», кӧні тӧдса дӧва, вернӧй морт, патераын назначитіс сылы свидание Иван Кондратович.
Тані Валько и тӧдмаліс Кондратовичлысь Шульгакӧд паныдасьлӧмлысь став историясӧ.
Валько тӧдліс Шульгаӧс и томдырйиыс, кыдзи краснодонса землякӧс, и бӧръя вояс чӧжыс обласьтын удж кузя.
И Вальколӧн ӧні эз вӧв некутшӧм сомневайтчӧм сыын, мый Шульгаӧс вӧлі кольӧмаӧсь краснодонса подпольеӧ.
Но кыдзи вӧлі корсьны сійӧс?
— Эз верит, сідзкӧ, сійӧ тэныд? — грубоватӧя шпыньмунӧмӧн юаліс Валько Кондратовичлысь. — Вот йӧйыд! — Сійӧ эз гӧгӧрво Шульгалысь поступоксӧ. — А кодӧскӧ мӧдӧс подпольщикъяс письыс тэ он тӧд?
— Ог тӧд...
— А пиыд кыдзи? — зумыштчӧмӧн Валько мигнитіс.
— А коді сійӧс тӧдӧ, — синъяссӧ увлань лэдзис Кондратович. — Ме сылысь веськыда юалі: «Мунан немечьяс ордӧ служитны?
Висьтав меным, батьыдлы, честнӧя, медым ме тӧді, мый ме тэысь верма виччысьны?»
А сійӧ: «Мый ме, — шуӧ, — йӧй — служитны налы?
Ме и сідзи ола на дырйи ог омӧльджыка!..»
— Сразу тыдалӧ, мортыс вежӧра, абу батьыс кодь, — нюммуніс Валько. — А тэ тайӧс используйт.
Быдлаын висьтавлы, мый сӧветскӧй власьт дырйи сійӧс судитлісны.
И сылы лӧсьыд, и тэныд сы дінын спокойнӧджык лоӧ немечьясысь.
— Эк, дядя Андрей, эг чайтлы ме, мый тэ менӧ татшӧм шуткаяс вылӧ кутан велӧдны! — дӧзмӧмпырысь шуис Кондратович аслас кыз гӧлӧсӧн.
— А-а, зонмӧ, а тэ — пӧрысь морт, а кӧсъян немечьясӧс венны еджыд дӧрӧмӧн!..
Уджавнытӧ тэ петін, эн?
— Кутшӧм нӧ удж?
Шахтасӧ жӧ взорвитӧма!
— Но, кыдз шуӧны, служитан местаад явитчин?
— Мыйкӧ ме ог гӧгӧрво тэнӧ, директор ёрт... — Кондратович весиг шӧйӧвоши, сэтшӧма Вальколӧн висьталӧмторйыс паныд муніс сылы, кыдзи сійӧ, Кондратович, думайтіс овны немечьяс дырйи.
— Сідзкӧ, эн явитчы.
А тэ явитчы, — спокойнӧя шуис Валько. — Уджавнытӧ ӧд унаног позьӧ.
А миянлы важнӧ видзны ассьыным йӧзӧс.
Валько сідзи и кольччис тайӧ дӧва ордас, но мӧд вояс вежис патерасӧ.
Выль оланінсӧ сылысь тӧдіс сӧмын ӧтнас Кондратович, кодлы Валько помтӧг веритіс.
Некымын лун чӧж Кондратович да Любка отсӧгӧн, а сідзжӧ Сергей Левашов да Иванцова чойяс отсӧгӧн, кодъясӧс сылы рекомендуйтіс Любка жӧ, Валько тӧдмаліс, мый вӧчӧны карас немечьяс, да лӧсьӧдаліс связьяс карӧ кольччысь партияса членъяскӧд да сылы тӧдса беспартийнӧй йӧзкӧд.
Но сідзи эз и вермы аддзыны Шульгаӧс либӧ подпольеӧ уджавны кольӧм мукӧд йӧзӧс.
Дзик ӧти сунисторйӧн, коді, кыдзи сійӧ чайтіс, вермис йитны сійӧс областнӧй подпольекӧд, вӧлі Любка.
Но Любка характер серти да сылӧн поведение серти Валько дӧгадывайтчис, мый сійӧ разведчица да кадӧдз-пӧраӧдз нинӧм оз висьтав сылы.
Сійӧ решитіс действуйтны ӧтнас, надейтчис, мый ӧтилаӧ нуӧдысь став туйясыс, коркӧ ӧтлаасясны.
И мӧдӧдіс Любкаӧс Олег Кошевой дінӧ, коді вермис ӧні сылы згӧдитчыны.
— Ме в-верма ачым аддзӧдлыны дядя Андрейӧс? — ассьыс волнуйтчӧмсӧ дзебны зілигтыр юасис Олег.
— Оз, аслыд аддзӧдлыны сійӧс оз позь, — загадочнӧя нюмъялігтыр висьталіс Любка. — Миян ӧд, збыль, делӧыс любовнӧй...
Ниночка, матыстчы, тӧдмась том мортыскӧд...
Олег да Нина яндысьӧмпырысь сетісны ӧта-мӧдныслы кияссӧ, и ӧтиыс и мӧдыс гӧрдӧдісны.
— Нинӧм, ті регыд велаланныд, — висьталіс Любка. — Ме тіянӧс ӧні коля, а ті прӧйдитчӧй кодарӧкӧ сойбордъясӧдныд кутчысьӧмӧн да сёрнитыштӧй сьӧлӧмсяньныд, кыдзи кутанныд овны...
Сиа тіянлы шудаа коллявны кадсӧ! — шуис сійӧ, лукав синъясыс сылӧн югнитісны, сэсся вуджӧртчис аслас яркӧй платтьӧнас да петіс сарайысь.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд: Олег — шӧйӧвошӧма да яндысьыштӧм, Нина — задорнӧй чужӧма.
— Татчӧ кольччыны миянлы оз позь, — шуис Нина быттьӧкӧ мырдысь, но спокойнӧя, — лучше кытчӧкӧ мунам...
И лоӧ, збыль, бурджык, кутан кӧ тэ менӧ сойбордйӧд...
Дворӧд ветлӧдлысь дядя Колялӧн невозмутимӧй чужӧм вылас тыдовтчис зэв ёна чуймӧм, кор сійӧ аддзис дворысь петысь племянниксӧ, коді сойбордйӧдыс кутӧма тайӧ тӧдтӧм нывсӧ.
Найӧ, и Олег и Нина, вӧліны сэтшӧм на неопытнӧйӧсь да томӧсь, мый дыр эз вермыны мынтӧдчыны мӧда-мӧдсьыс яндысьыштӧм чувствоысь.
Ӧта-мӧд дінас быд инмӧдчылӧмысь налӧн бырлі кывворныс.
Воча кутчысьӧм киясныс кажитчисны налы доналӧм кӧртӧн.
Ребятакӧд тӧрытъя сёрнитчӧм серти, Олег должен вӧлі тӧдмавны парклысь сыладорсӧ, кӧні помасьліс Садовӧй улича, и сійӧ нуӧдіс Нинаӧс тайӧ маршрутӧдыс.
Садовӧй улича кузя и парк пӧлӧн пӧшти став керкаясас олісны немечьяс, но, мыйӧн найӧ петісны калитка сайӧ, Нина пыр жӧ заводитіс сёрнитны делӧ йылысь, — гусьӧник, быттьӧкӧ сійӧ висьталіс мыйкӧ интереснӧйтор йылысь:
— Дядя Андрейӧс тэныд аддзывны оз позь, тэ мӧдан связь кутны мекӧд...
Та вылӧ эн ӧбижайтчы, ме тожӧ ни ӧтчыд эг аддзыв сійӧс...
Дядя Андрей тшӧктіс тӧдмавны: абу-ӧ тэнад сэтшӧм зонъяс, коді эськӧ вермис тӧдмавны, кодӧс миян йӧз пиысь арестуйтӧмаӧсь немечьяс...
— Ӧти зон, зэв боевӧй, кӧсйис тӧдмавны, — тэрыба шуис Олег.
— Дядя Андрей тшӧктіс, медым тэ висьтавлін меным ставсӧ, мый тэ тӧдан...
И асланым йӧз йылысь, и немечьяс йылысь.
Олег висьталіс Ниналы сійӧс, мый кывліс Тюленинсянь подпольщик йылысь, кодӧс выдайтӧма Игнат Фомин да сійӧс, мый войнас висьталіс сылы Володя Осьмухин, и сійӧс, мый шуис Земнухов: мый подпольщикъяс корсьӧны Валькоӧс.
И сэки жӧ сетіс Ниналы Жора Арутюнянцлысь адрессӧ.
— Дядя Андрей тырвыйӧ вермас дӧверитны сылы ассьыс оланінсӧ.
Да сійӧ ӧд тӧдӧ Жора Арутюнянцӧс!
А Володя Осьмухин пыр Жора ставсӧ передайтас, кытчӧ колӧ...
Т-тэкӧд сёрнитігкості, — нюммунӧмӧн шуис Олег, — ме к-куим зенитка лыдди, школаысь веськыдвылынджык, эстӧні, пыдіасджык, а орччӧн б-блиндаж, а автомашинаяс оз тыдавны...
— А счетвереннӧй пулемётыс да кык немечыс — школа вевт вылас? — друг юаліс Нина.
— Ме эг аддзыв, — чуймӧмӧн шуис Олег.
— А сэсянь вевт вывсяньыс став паркыс зэв бура тыдалӧ, — шуис Нина весиг неуна дивитыштӧмпырысь.
— Сідзкӧ, тэ видзӧдін жӧ ставсӧ, тӧдмалін?
Тэныд ӧмӧй поручитісны жӧ? — допытывайтчис югъялысь синъяса Олег.
— Эз, ме ачым.
Привычка серти, — шуис Нина, сэсся кватитчис да тэрыба задорнӧя видзӧдліс Олег вылӧ аслас паськыда шевкнитӧм синкымъяс увтіыс — эз-ӧ вывті эрдӧд сійӧ асьсӧ.
Но Олег вӧлі зэв на наивнӧй, медым кутшӧмкӧ подозрение лои сы йылысь.
— А-а... со машинаясыс — быдса рад!
Ныръяснас муӧ кодйысьӧмаӧсь, сӧмын кузов доръясыс тыдалӧны, и сэні налӧн походнӧй кухня тшыналӧ!
Аддзан?
Сӧмын тэ эн видзӧд сэтчань, — увлечениеӧн висьталіс Олег.
— И абу некутшӧм коланлун видзӧднысӧ: кытчӧдз школа вылысь оз вештыны наблюдательнӧй постсӧ, шрифтъястӧ он перйы, — спокойнӧя шуис Нина.
— В-вернӧ... — Олег зэв радпырысь видзӧдліс Нина вылӧ да серӧктіс.
Найӧ велалісны нин мӧда-мӧд дінас, мунісны тэрмасьтӧг, и Ниналӧн гӧгрӧс ыджыд женственнӧй киыс дӧверчивӧя куйліс Олег ки вылын.
Паркыс коли нин на бӧрвылӧ.
Насянь веськыдладорас улича пӧлӧн, стандартнӧй посни керкаяс дорын, сулалісны немецкӧй машинаяс, то разнӧй маркаа грузӧвӧйяс, то легкӧвӧйяс, то походнӧй радиостанция, то санитарнӧй автобус, и быдлаын тыдалісны немецкӧй салдатъяс.
А шуйгаладорас нюжӧдчӧма пустырь, кӧні пыдіас казарма кодь каменнӧй керка дорын, еджыд канта кельыдлӧз погонъяса немецкӧй сержант велӧдіс немецкӧй ружьеясӧн вооружитчӧм, гражданскӧй паськӧма роч йӧз чукӧрӧс.
Найӧ то строитчисны, то разӧдчавлісны, кыссисны, заводитлісны рукопашнӧй бой.
Ставныс найӧ олӧма йӧз нин.
Сосъясас налӧн вӧліны свастикаа повязкаяс.
— Фрицевскӧй жандарм...
Велӧдӧ полицайясӧс, кыдзи миянкоддемсӧ кыйны, — шуис Нина, синъясыс сылӧн югнитісны.
— Кытысь тэ тӧдан? — юаліс Олег, кор сылы тӧдвылас уси, мый висьтавлывліс Тюленин.
— Ме найӧс аддзывлі нин.
— Кутшӧм сволочь! — шуис Олег зывӧктана лӧгпырысь. — Татшӧмъяссӧ лямӧдавны и лямӧдавны...
— Сулалӧ эськӧ вӧлі, — шуис Нина.
— Тэныд окота эськӧ лоны партизанӧн? — немвиччысьтӧг юаліс Олег.
— Окота эськӧ.
— А тэ тӧдан, мый сійӧ партизаныс?
Партизаныдлӧн уджыс ньӧти абу показнӧй, но кутшӧм благороднӧй!
Сійӧ виас ӧти немечӧс, виас мӧдӧс, виас сёӧс, а сё ӧтиӧдыс вермас вины сійӧс.
Сійӧ выполнитас ӧти задание, мӧдӧс, дасӧдӧс, а дас ӧтиӧдас вермас сюрны.
Тайӧ делӧыд требуйтӧ самоотверженность!..
Партизан некор оз донъяв ассьыс личнӧй олӧмсӧ.
Сійӧ некор оз пукты ассьыс олӧмсӧ рӧдиналӧн шуд дорысь вылӧджык.
И колӧ кӧ выполнитны рӧдина водзын долгсӧ, сійӧ некор оз жалит ассьыс олӧмсӧ.
И сійӧ некор оз вузав и оз выдайт ёртсӧ.
Ме эськӧ кӧсйи лоны партизанӧн! — висьталіс Олег сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, наивнӧй увлечениеӧн, мый Нина лэптіс сы вылӧ синъяссӧ, кӧні тыдовтчыліс мыйкӧ зэв прӧстӧй да дӧверчивӧй.
— Кывзы, неужели ми кутам тэкӧд аддзӧдчывны сӧмын делӧ кузя? — друг шуис Олег.
— Мыйла, ми вермам аддзӧдчывны... кор прӧстӧсь, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Нина.
— Кӧні тэ олан?
— Тэ ӧні прӧст?..
Гашкӧ, тэ колльӧдан менӧ?
Ме кӧсйи эськӧ тӧдмӧдны тэнӧ аслам ыджыдджык чойкӧд, Олякӧд, — шуис сійӧ, кӧть ачыс и эз вӧв увереннӧй, мый сылы колӧ буретш тайӧ.
Оля да Нина чойяс олісны районын, коді прӧстӧ шусьыліс «Восьмидомики».
Стандартнӧй домса ӧти джынъяс олісны Ниналӧн бать-мамыс, мӧд джынъяс — Олялӧн.
Нина пыртӧдіс Олегӧс ас ордас да колис мамыс дінӧ.
Олег, коді вӧлі не арлыд сертиыс развитӧй, да кодӧс сэтчӧ жӧ вӧлі воспитайтӧма аслас украинаса семьяын ыджыдджыкъясӧс уважайтан сямӧн, кокньыда паніс сёрни варов да видзӧднысӧ том на Варвара Дмитриевнакӧд.
Сэтчӧ жӧ Олеглы окота вӧлі сьӧлӧм вылас воны Нина мамлы.
Нина воигкежлӧ сійӧ тӧдіс нин ставсӧ Иванцовъяслӧн семьяяс йылысь.
Олялӧн да Ниналӧн батьясныс, рӧднӧй вокъяс, шахтёръяс, ӧні вӧлӧмаӧсь фронт вылын.
Найӧ волӧмаӧсь Орловскӧй губерняысь, коркӧ уджавлӧмаӧсь батракъясӧн озыр крестьяна ордын, а сэсся локтӧмаӧсь Донбассӧ да тані кыкнанныс гӧтрасьӧмаӧсь украинкаяс вылӧ.
Сӧмын Олялӧн мамыс вӧлӧма ылысь, Черниговскӧй губерняысь, а Варвара Дмитриевна вӧлӧма татчӧс, донецкӧй, Рассыпнӧй сиктысь.
Том дырйиыс Варвара Дмитриевна уджавлӧма шахтаясын жӧ, и тайӧ аслысногӧн отразитчӧма сы вылӧ.
Сійӧ ньӧти эз вӧв прӧстӧй домашньӧй кӧзяйка кодь.
Повтӧм, самостоятельнӧй нывбаба, сійӧ бура разбирайтчис йӧзын.
Сійӧ пыр гӧгӧрвоис, мый зонка абу весьшӧрӧ воӧма татчӧ, и, вежӧра лукав синъяснас сы вылӧ сюся видзӧдігмоз, Олег казявлытӧг, сійӧ тӧдмаліс сылысь дзик ставсӧ.
Веськыда кӧ шуны, найӧ кыкнанныс вӧліны ӧткодьӧсь.
Кор Нина бӧр воис, найӧ вӧлі орччӧн пукалӧны лабичын, кухняын, да зэв варова сёрнитӧны.
Олег гажаа бовйӧдліс ӧшӧдӧм кокъяссӧ и, юрсӧ чатӧртӧмӧн да чунь йывъяссӧ зыралігтырйи, сераліс сэтшӧм заразительнӧя, мый Варвара Дмитриевна эз вермы не серавны сыкӧд тшӧтш.
Нина видзӧдліс на вылӧ, швачнитіс кияснас да тожӧ серӧктіс, — куимнанныслы налы лои сэтшӧм лӧсьыд да кокни, быттьӧ найӧ вӧліны дружнӧйӧсь уна во.
Нина висьталіс, мый Оля ӧні оз эшты, но ёна корӧ, медым Олег виччысьыштас сійӧс.
Оля локтӧдз кык час чӧж Олег беспечнӧя варовитіс.
А тайӧ вӧліны збыльвылӧ решайтана часъяс, кор йитчисны, медбӧрын, краснодонса подпольелӧн став звеноясыс.
Тайӧ каднас Оля удитӧма ветлыны Валько дінӧ, коді оліс неылын «Восьмидомикисянь», ичӧтик «шанхайчикъясысь» ӧтиын, да висьтавны сылы ставсӧ, мый Нина тӧдмаліс Олегсянь.
Оля локтӧм бӧрын гажыс, коді вӧлі чойыс патераын, неуна чиныштіс.
Правда, Оля отнеситчис Олег дінӧ сьӧлӧмсяньыс, меліа, коді шоча овлӧ сы характер серти, — паськыд бур нюм ловзьӧдыштіс сылысь неправильнӧй резкӧй чертаяса пыр неуна зумыш чужӧмсӧ, — сійӧ весиг пуксис сыкӧд орччӧн лабичӧ, Нина местаӧ.
Но Олялы сьӧкыд вӧлі суитчыны налӧн сёрниӧ, кодӧс эз вермы эськӧ гӧгӧрвоны бокысянь кывзысь некутшӧм морт.
Сӧмын на Валько дінсянь воысь Олялӧн сьӧлӧмыс вӧлі тырӧма дзик мӧд чувствоясӧн.
Оля вӧлі серьёзнӧйджык Нинаысь — эз переживаниеяслӧн джудждалун боксянь, а мӧвпъяс да чувствояс практическӧй жизненнӧй делӧӧ сразу пӧртны кужӧм боксянь.
Таысь кындзи Оля вӧлі ыджыдджык, и сійӧ кадъяссяньыс на, кор найӧ кыкнанныс уджалісны Сталинскӧй обкомын связнӧйясӧн, чой дорсьыс ёнджыка сійӧс тӧдмӧдлісны делӧнас, мыйӧн найӧ занимайтчисны.
Сійӧ пуксис Олегкӧд орччӧн, пӧрччис чышъянсӧ, код улысь тыдовтчис сылӧн сьӧдов юрсиыс, кодӧс вӧлі ыджыд ёкмыльӧ гартӧма балябӧжас, да ланьтіс.
Кӧть кыдзи эз зіль сійӧ лоны гажаӧн да нюмъявны, сылӧн синъясыс видзӧдісны веськодьпырысь.
Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ тані медся ыджыд, весиг ыджыдджык Нина мамысь.
Но Варвара Дмитриевна вӧлӧма чуткӧй да дипломатичнӧй нывбаба.
— А мый нӧ ми пукалам тані, кухняын? — шуис сійӧ. — Пырам жырас да ворсыштам подкиднӧйысь!..
Найӧ петісны столӧвӧйӧ.
Варвара Дмитриевна тэрыба пыраліс орчча жырйӧ, кӧні сійӧ узьліс Нинакӧд, да вайис карті колода, картіясыс вӧлі сьӧдасьӧмаӧсь да кызӧмаӧсь найӧс чорыд киясӧн унаысь босьтлывлӧмысь.
— Ниночка, дерт, Олегкӧд параын? — быттьӧкӧ ас тӧдлытӧгыс шусис Олялӧн.
— Ог, ме мамакӧд! — Нина гӧрдӧдіс да скӧрысь чӧвтліс синсӧ Оля вылӧ.
Сылы зэв окота вӧлі ворсны Олегкӧд параын, но эз жӧ вермы сійӧ сідз сразу и петкӧдлыны асьсӧ.
Олег нинӧм эз гӧгӧрво, но смекнитіс, мый Ниналӧн мамыс, кыдзи важ шахтёрка, тыдалӧ, опытнӧй картіасьысь да горӧдіс:
— Э-энлӧй, ме м-мамакӧд!
Сы вӧсна мый сійӧ мыкталіс, сійӧ эз горӧд, а ымӧстіс кукань моз кыз гӧлӧсӧн, и тайӧ артмис сэтшӧм тешкодя, мый ставныс гораа серӧктісны, серӧктіс и Оля.
— Пӧрысь да том — видзчысьӧй, нывъяс! — шуис Варвара Дмитриевна.
Настроениеныс бара кыптіс.
Пӧрысь шахтёрка збыльысь зэв мастер вӧлӧма ворсны «подкиднӧйысь», но Олегӧс, кыдзи быд ворсігӧн, босьтіс сэтшӧм азарт, мый сійӧ кутіс пуны да найӧ первойсӧ ворссьылісны.
Оля, коді бура кужис кутны асьсӧ, гусьӧник дэльӧдышталіс Олегӧс.
Варвара Дмитриевна, кӧть и ворссис, лукава видзӧдлывліс Олег вылӧ: зонкаыс ёна воис сылы сьӧлӧм вылас.
Медбӧрын найӧ сьӧкыдпырысь воисны нёльӧд сконас.
Оля юкліс картісӧ.
Олег видзӧдліс аслас карті вылӧ — найӧ вӧліны зэв лёкӧсь.
Друг сылӧн синъясыс тожӧ лукава югнитісны, и сійӧ видзӧдліс Варвара Дмитриевна вылӧ — зілис кыйны сылысь видзӧдлассӧ.
И мыйӧн налӧн синъясыс встретитчисны, сійӧ здук кежлӧ нюжӧдліс ассьыс кыз вомдоръяссӧ, быттьӧ окыштчӧм могысь, да пыр жӧ бӧр топӧдіс.
Варвара Дмитриевналӧн посньыдик чукыръясӧн кытшалӧм и век жӧ зэв том синъясас быттьӧ сявкмунісны бикиньяс.
Но сы чужӧм вылын нинӧм эз вежсьы, и сійӧ пыр жӧ муніс бубинысь: кыдзи и чайтіс Олег, пӧрысь шахтёрка бура вӧлӧм тӧдӧ тайӧ сигнализациясӧ.
Олегӧс босьтіс кутчысьны вермытӧм гажлун.
Ӧні найӧ вермисны воавны помтӧг.
«Пӧрысь да том» гажаа сигнализируйтісны мӧда-мӧдныслы, то синъяссӧ вывлань лэптылӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «кресті», либӧ синъяссӧ бокӧ кӧсӧйтлӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «вина», то водзчуньнас щӧкаас инмӧдчылӧмӧн, мый вӧлі означайтӧ «червон».
Мудеравны кужтӧм нывъяс ворсісны пыр зільджыка, но помтӧг ворссьылісны да некыдзи эз вермыны миритчыны сыкӧд, мый шудыс дзикӧдз пышйис наысь.
Нина пукаліс ёна гӧрдӧдӧма да волнуйтчысь.
Олег, налӧн быд ворссьӧм бӧрын, гораа сераліс да ниртіс чунь йывъяссӧ.
Медбӧрын сюсьджык Оля гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ абу ставыс лючки-ладнӧ, да, сылы лӧсялана выдержкаӧн да асьсӧ не выдайтны кужӧмлунӧн, заводитіс гусьӧникӧн кыйӧдны противникъяссӧ.
Регыд сійӧ ставсӧ гӧгӧрвоис да, здук бӧрйӧмӧн, кор Олег чургӧдіс ассьыс кызкодь вомдоръяссӧ, мыйвынсьыс карті чукӧрнас кучкис сылы вомдорас да сэтшӧма швачкис картіяснас пызанӧ, мый найӧ лэбовтісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— У, мошенникъяс! — шуис сійӧ спокойнӧя, гӧлӧссӧ ньӧти лэптытӧг.
Варвара Дмитриевна серӧктіс, сійӧ ньӧти эз ӧбидитчы.
Нина дӧзмӧмпырысь чеччис пызан сайсьыс, но Олег чеччис сы бӧрся, босьтіс кыкнан киас сылысь гожъялӧм мелі кисӧ, пыксис плешнас сылы пельпомас да корис прӧститны.
Помасис сійӧн, мый кыкнанныс найӧ серӧктісны.
Олеглы неокота вӧлі гортас мунны, но матысмис нин рыт, а квайт час бӧрын кар кузя ветлыны запретитӧма.
Оля шуис, мый сылы век жӧ бурджык мунны ӧні да, медым эз нин ло некутшӧм позянлун бӧрыньтчыны, ставныскӧд прӧщайтчис да петіс гортас.
Рытъя шондіӧн югдӧдӧм кильчӧ вылас Нина петіс колльӧдны Олегӧс.
— К-кутшӧм неокота мунны! — веськыда висьтасис сійӧ.
Найӧ сулалыштісны кильчӧ вылын.
— Тіян мый сэні — сад? — зумыша юаліс Олег.
Нина нинӧм шутӧг босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс керка саяс.
Найӧ веськалісны керка вуджӧр сайӧ, жасмин кустъяс пӧвстӧ, кодъяс вӧлі сэтшӧм ёна быдмӧмаӧсь, мый кустъяссьыс артмӧмаӧсь ичӧтик пуяс.
— Л-лӧсьыд тіян тані.
А миянлысь немечьяс ставсӧ кералісны.
Нина чӧв оліс.
— Нина, — шуис сійӧ челядь сяма гӧлӧсӧн, — Нина, позьӧ меным окыштны тэнӧ?..
С-сӧмын банбоктӧ, г-гӧгӧрвоан, прӧстӧ банбоктӧ...
Сійӧ эз вӧч ни ӧти воськов сылань, сӧмын корис, но Нина весиг чеччыштіс бокӧ да сэтшӧма яналіс, мый кывсӧ шуны эз вермы.
Но Олег эз казяв сылысь яндысьӧмсӧ да дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ челядь сяма выражениеӧн.
— Энлы, тэ тӧдан, тэ верман сёрмыны, — шуис Нина.
Мый Олег вермас сёрмыны буретш банбоксӧ сылысь окыштӧмыс вӧсна, тожӧ эз кажитчы Олеглы тешкодьӧн, — эз, дерт, Нина вӧлі прав.
Олег ышловзис, нюммуніс да мыччис сылы кисӧ.
— Да тэ обязательнӧ волы миян ордӧ, — мыжапырысь висьталіс Нина, ачыс кутіс сылысь ыджыд кисӧ аслас мелі киясас.
Шуда аслас выль тӧдмасьӧмӧн да сыӧн, кыдзи ладмисны сылӧн делӧясыс, дзик тшыг, Олег муніс гортас.
Но, тыдалӧ, абу вӧлі сиӧма сылы сёйыштны талун.
Дядя Коля калитка дорсянь локтіс сылы воча:
— Ме тэнӧ важӧн нин виччыся: «Конопатӧй» (тадзи найӧ нимтылісны денщикӧс) пыр на тэнӧ корсьӧ.
— Ч-чӧрту! — веськодьпырысь шуис Олег.
— Всё-таки бурджык лоны сыысь ылынджык.
Тэ тӧдан, Виктор Быстринов тані, тӧрыт воӧма.
Сійӧс немечьяс Дон дорысь бӧр бергӧдӧмаӧсь.
Вай пыралам сы ордӧ, бур, мый сы кӧзяйка ордын немечьяс абуӧсь, — шуис дядя Коля.
Виктор Быстринов, том инженер, коді служитліс Николай Николаевичкӧд ӧтлаын да вӧлі сылӧн другӧн, встретитіс найӧс чуймӧдана выльторйӧн:
— Кывлінныд?
Стаценкоӧс пуктӧмаӧсь бургомистрӧн! — зэв скӧрысь, вом ӧтар боксьыс пиньяссӧ жергӧдігмоз, горӧдіс сійӧ.
— Кутшӧм Стаценко?
Планӧвӧй отделса начальник? — весиг чуймис дядя Коля.
— Буретш сійӧ.
— Дугды серавнытӧ!
— Кутшӧм серам вермас лоны.
— Да оз вермы тайӧ лоны!
Сэтшӧм рам, исполнительнӧй, нэмнас некодӧс эз вӧрзьӧдлы...
— И вот буретш тайӧ Стаценкоыс, рам, некодӧс нэмнас вӧрзьӧдлытӧм мортыс, кодтӧг эз вӧв ни ӧти юыштӧм-гажӧдчыштӧм, ни ӧти преферанс, код йылысь быдӧн шулісны — вот миян морт, вот бур морт, вот муса морт, вот симпатичнӧй морт, вот тактичнӧй морт — буретш тайӧ Стаценкоыс — миян бургомистр, — висьталіс Виктор Быстринов, сійӧ вӧлі косіник, штык кодь ёсь лыяса, ядӧвитӧй, ставнас пуис скӧрысла да весиг резсис дульнас.
— Честнӧй кыв, сет опомнитчыны, — висьталіс Николай Николаевич, пыр на вериттӧг, — ӧд инженеръяслӧн эз вӧв ни ӧти компания, кытчӧ эськӧ сійӧс эз корлыны!
Ме ачым сыкӧд сы мында вина юлі!
Сысянь ме непӧштӧ мыйкӧ сӧветскӧй власьтлы паныдаӧс, ме вообщӧ сысянь ни ӧти гора кыв эг кывлы...
И вӧлі кӧ эськӧ сылӧн кутшӧмкӧ прошлӧй, — ӧд сійӧс быдӧн жӧ тӧдӧны гӧгӧрбок: батьыс сылӧн вӧлӧма ичӧтик чиновник, и ачыс сійӧ некор некытчӧ эз сюрлыв...
— Ме ачым сыкӧд винатӧ юлі!
А ӧні сійӧ миянӧс важ тӧдса кузя первойясӧс — галстукӧд, и — либӧ служит, либӧ... — И Быстринов вӧсньыдик чуньяса кинас петля вӧчигмоз индіс йирклань. — Вот тэныд и симпатичнӧй морт!
Чӧв ланьтӧм Олег вылӧ внимание пуктытӧг найӧ ещӧ дыр на сёрнитісны, кыдзи тайӧ вермис лоны, мый морт, кодӧс найӧ тӧдісны кымынкӧ во чӧж да коді быдӧнлы сэтшӧма воліс сьӧлӧм выланыс, вермис лоны бургомистрӧн немечьяс дырйи.
Медся лӧсялана объяснение вӧлі татшӧм: грӧзитӧмӧн немечьяс заставитісны Стаценкоӧс лоны бургомистрӧн.
Но мыйла нӧ найӧ бӧрйисны буретш Стаценкоӧс?
И сэсся пытшкӧсса гӧлӧс, сӧвестьлӧн сійӧ гуся, сӧстӧм гӧлӧсыс, коді олӧмлӧн медся ответственнӧй да страшнӧй минутас определяйтӧ йӧзлысь поступокъяссӧ, висьталіс налы, мый налы кӧ, рядӧвӧй сӧветскӧй инженеръяслы, ковмис тайӧс бӧрйыны, то найӧ эськӧ лучше куліны, но та выйӧдз эз воны.
Абу, тыдалӧ, делӧыс абу вӧлӧма сэтшӧм прӧстӧй, мый Стаценко сӧгласитчӧма лоны бургомистрӧн вины грӧзитӧмысь.
И, тайӧ гӧгӧрвотӧм явление вӧснаыс, найӧ унаысь нин шулісны:
— Стаценко!
Аттӧ, дивӧ!..
Думыштны сӧмын!
Сідзкӧ, кодлы нӧ сэсся позяс веритны?
И найӧ лэптыштавлісны пельпомъяснысӧ да паськӧдлісны кияснысӧ.
Кызь кӧкъямысӧд глава
Стаценко, «Краснодонуголь» трестысь планӧвӧй отделса начальник, эз на вӧв пӧрысь морт — ар нелямын вита-ветымына.
Сійӧ збыль вӧлі пи ичӧтик чиновниклӧн, коді революцияӧдз служитлӧма акцизын, да збыль некор некытчӧ «абу сюрлӧма».
Образование сертиыс Стаценко вӧлі инженер-экономист да нэм чӧжыс уджаліс кыдзи экономист-плановик уна хозяйственнӧй организацияясын.
Оз позь шуны, мый сійӧ ӧдйӧ кайис вывлань служебнӧй пос кузя.
Но сійӧ и эз сулав ӧти местаын: позьӧ шуны, мый сійӧ кайис эз судтасянь судтаӧ, а пос тшупӧдсянь пос тшупӧдӧ.
Но сійӧ пыр вӧлі недӧвӧлен сійӧ местанас, кодӧс занимайтліс олӧмас.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен эз сыӧн, мый сылӧн зільлуныс, тӧдӧмлуныс, энергияыс, шуам, тырмытӧма используйтчӧны да та вӧсна сійӧ олӧмсьыс оз вермы босьтны сійӧс, мый заслуживайтӧ.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен сыӧн, мый оз босьт олӧмсьыс став бурсӧ, тӧдӧмлунъяссӧ, трудсӧ, вынъяссӧ ньӧти видзтӧг.
А мый татшӧм олӧмыс позяна да мый сійӧ приятнӧй, сійӧ тайӧс аддзыліс ачыс важ кадӧ на, кор вӧлі том на, а ӧні радейтліс сійӧ лыддьыны та йылысь небӧгъясысь — важ кад йылысь либӧ суйӧрсайса олӧм йылысь.
Оз позь шуны, мый сійӧ кӧсйис лоны вывті озыр мортӧн, ыджыд промышленникӧн либӧ купечӧн, либӧ банкирӧн, — тайӧ сідзжӧ требуйтіс эськӧ сысянь энергия да волнуйтчӧмъяс: дугдывтӧм тыш, соперникъяс, стачкаяс, кутшӧмкӧ, чӧртыс мед лыяс найӧс, кризисъяс!
Но ӧд эмӧсь жӧ свет вылын прӧстӧй доходъяс, кутшӧмкӧ сэні рента либӧ спокойнӧй да почтеннӧй должность вылын прӧстӧ ыджыд жалованье, — эмӧсь быдлаын, но сӧмын «абу миянын».
И олӧмыслӧн став развитиеыс «миянын» петкӧдліс Стаценколы, мый воясыс сылӧн кольӧны, а сійӧ пыр ёнджыка ылысмӧ аслас олӧмлӧн идеалысь.
И та вӧсна сылӧн лӧгыс петіс тайӧ обществоыс вылӧ, кӧні сійӧ оліс.
Но кӧть Стаценко и недӧвӧлен вӧлі общественнӧй устройствонас да аслас судьбаӧн, сійӧ некор нинӧм эз заводитлы вӧчны обществосӧ да ассьыс олӧмсӧ вежӧм могысь, сы вӧсна мый сійӧ быдторйысь поліс.
Сійӧ поліс весиг ёна сплетничайтны да вӧлі нинӧмӧн мукӧдысь торъявтӧм сплетникӧн, коді эз лысьтлы унджык сёрнитны сыысь кындзи, коді мыйта юӧ да коді кодкӧд олӧ.
Сійӧ некор эз критикуйтлы конкретнӧй йӧзӧс, ни матыссаясӧс, ни ылыссаясӧс, но радейтліс сёрнитны учреждениеясын бюрократизм йылысь, торговӧй организацияясын личнӧй инициатива абутӧм йылысь, том инженеръяслӧн образованиеын тырмытӧмторъяс йылысь «аслас кадкӧд» сравнитӧм серти, ресторанъясын да баняясын некультурнӧя обслуживайтӧм йылысь.
Сійӧ некор нинӧм вылӧ эз шензьыв да быд мортсянь вӧлі дась виччысьны дзик быдторсӧ.
Кодкӧ кӧ висьтавліс ыджыд растрата йылысь, мортӧс виӧм йылысь, либӧ прӧстӧ семьяясын кутшӧмкӧ нелючкитор йылысь, Стаценко сідзи и шуліс:
— Ме личнӧ ог шензьы.
Быдтор позьӧ виччысьны.
Ме, тӧданныд-ӧ, овлі ӧти дамочкакӧд — зэв культурнӧй, но верӧссайын нин вӧлӧма — и сійӧ менсьым ставсӧ гусяліс...
Кыдзи и унджык йӧзыслӧн, ставыс, мый сійӧ новліс, мый вӧлі сылӧн патераас, мыйӧн мыссис да весаліс пиньяссӧ, вӧлі миянын вӧчӧм да асланым, отечественнӧй материалъясысь.
И ӧтлаын инженеръяскӧд, кодъяс вӧвлӧмаӧсь суйӧрсайса командировкаын, Стаценко радейтліс рюмка вина дорын прӧстӧя да мудера тӧдчӧдны тайӧс.
— Миян, сӧветскӧй! — шулывліс сійӧ, ас туша сертиыс зэв яя да зэв ичӧтик кинас аслас визя пинжакыслысь сос вомдорсӧ чеплялігтыр.
И оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, висьталӧ-ӧ сійӧ тайӧс гордитчӧмпырысь али омӧльтӧм могысь.
Но гусьӧн сійӧ вежавліс аслас ёртъяслӧн суйӧрсайса галстукъяс вылӧ да зубнӧй щӧткаяс вылӧ сы выйӧдз, мый сылӧн гӧрд плеш вылас чепӧсйыліс пӧсьыс.
— Зэв мича вещь! — шулывліс сійӧ. — Думыштӧй сӧмын — зажигалка, сійӧ жӧ перечиннӧй пурт, сійӧ жӧ пульверизатор!
Оз, миян, всё-таки, тадзи оз кужны, — шулывліс тайӧ гражданиныс, кодлӧн канмуас уна сёяс да сюрсъяс рядӧвӧй крестьянскӧй нывбабаяс уджалісны комбайнъясӧн колхознӧй муяс вылын.
Сійӧ ошкывліс суйӧрсайса кинокартинаяс, кӧть найӧс и эз аддзыв, да вермис часъясӧн, унапӧв луннас, видлавны суйӧрсайса журналъяс — эз сійӧ журналъяссӧ, горнӧй делӧ экономика кузя, кодъяс мукӧд дырйи веськавлісны трестӧ, тайӧ журналъясыс сійӧс эз вермыны интересуйтны, сійӧ эз тӧд суйӧрсайса кывъяс да и эз зіль найӧс велӧдны, — а сійӧясӧс, кодъясӧс корсюрӧ вайлісны заграницаысь сослуживечьясыс, — модаяс кузя журналъяс да вообщӧ сэтшӧм журналъяс, кодъясын вӧліны мичаа пасьтасьӧм уна нывбабаяс да прӧстӧ зэв кокньыдика пасьтасьӧм либӧ пасьтӧм нывбабаяс.
Но став тайӧ сёрниясас, вкусъясас, привычкаясас эз вӧв нинӧм тӧдчӧданаыс, мый эськӧ ёна выделяйтіс сійӧс мукӧд йӧзысь.
Ӧд уна, зэв уна йӧз, кодъяслӧн вӧліны дзик мӧд интересъяс, мӧд удж, мӧд мӧвпъяс да страстьяс, Стаценкокӧд общайтчигӧн, сыкӧд сёрнитігӧн сійӧ либӧ мӧд случайын петкӧдлісны сы нога жӧ вкусъяс либӧ взглядъяс, сы йылысь думыштчывтӧг, мый налӧн олӧмас тайӧ вкусъясыс да взглядъясыс занимайтӧны дасӧд либӧ медбӧръя места, либӧ весиг случайнӧй места, а Стаценко олӧмын тайӧяс выражайтӧны сылысь став натурасӧ.
И сідзи эськӧ и оліс тайӧ грузнӧй, гӧрд чужӧма да куш плешка, ньӧжмыд, рам, но достойно-солиднӧй невидимка-мортыс, кодлӧн вӧлі кызіник гӧлӧс да ичӧтик гӧрдӧдӧм синъяс, кутшӧмъяс овлӧны важысянь юысьлӧн, оліс эськӧ аслас нэм помӧдзыс некодкӧд дружиттӧг, кӧть и дзик быдӧн принимайтісны сійӧс, оліс сылы мустӧм лунся и войся служебнӧй часъяс колльӧдігмоз, месткомса заседаниеяс вылын, кӧні сійӧ пыр вӧлі членӧн, юышталіс да ворсіс преферанс, служебнӧй пос кузя тшупӧдысь тшупӧдӧ ньӧжйӧник, аслас воляысь зависиттӧг, кайигтырйи, — сідзи эськӧ сійӧ и оліс, эз кӧ эськӧ...
Сійӧ, мый канму, кӧні оліс тайӧ невидимка-мортыс, оз вермы сулавны Германиялы паныд, вӧлі Стаценколы яснӧ первойсяньыс: эз сы вӧсна, мый сійӧ тӧдіс кыкнан канмуыслӧн ресурсъяс йылысь да бура разбирайтчис войтыркостса отношениеясын, — сійӧ дзик нинӧм эз тӧд да эз кӧсйы тӧдны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ, — а сы вӧсна, мый эз жӧ вермы канму, коді эз лӧсяв сылӧн олӧм идеаллы, сулавны паныд сійӧ канмулы, коді, кыдзи сійӧ чайтліс, тырвыйӧ лӧсяліс сылӧн олӧм идеаллы.
И сэки нин, июнься вежалунӧ сійӧ часас, кор Стаценко кыліс радио пыр Молотовлысь речсӧ, сійӧ аслас став пытшкӧснас кыліс кутшӧмкӧ беспокойство, волнуйтчӧм, коді кыптывлӧ сэки, кор быть колӧ вежны патера, кӧні дыр овлін.
Границасянь пыр ылыссаджык каръяс Гӧрд Армияӧн эновтӧм йылысь быд юӧр бӧрын сійӧ век ёнджыка гӧгӧрволіс, мый патера быть колӧ вежны.
А Киев босьтігӧн Стаценко вӧлі нин быттьӧкӧ выль оланінӧ туй вылын, тайӧ оланінсӧ устроитӧм да лӧсьӧдӧм йылысь грандиознӧй планъяса.
Тадзи сэк кежлӧ, кор Краснодонӧ воисны немечьяс, Стаценко духовнӧ вӧчис примернӧ сэтшӧм жӧ туй, кутшӧмӧс вӧчис Наполеон физически Эльба ді вылысь пышйӧмсянь Парижӧ пыртӧдз.
Генерал фон Венцель дінӧ сійӧс, Стаценкоӧс, дыр да грубӧя эз лэдзны — первой часӧвӧйыс, сэсся денщикыс.
Сэтчӧ жӧ, сылы беда вылӧ гортсьыс петіс бабушка Вера, кодысь Стаценко зэв ёна поліс, и сійӧ, весиг ас тӧдлытӧгыс, кыдзи тайӧ артмис, тэрмасьӧмӧн пӧрччис шляпасӧ, копыртчыліс бабушкалы зэв улӧдз да петкӧдліс вид, быттьӧ двор пырыс кӧсйӧ прӧйдитны уличасянь уличаӧ.
И бабушка ньӧти эз чуймы та вылӧ.
Век жӧ Стаценко виччысис калитка дорын томиник адъютантлысь петӧмсӧ.
Кыз Стаценко, шляпасӧ пӧрччӧмӧн, чеччышталігтыр котӧртіс орччӧнмоз да неуна бӧрынджык немецкӧй офицерсянь.
Адъютант, Стаценко вылӧ видзӧдтӧг да сылысь висьталӧмсӧ кывзытӧг, чуньнас индіс сылы немецкӧй комендатура вылӧ.
Карса комендант Штоббе, СС службаса штурмфюрер, вӧлі ӧти бала серти вӧчӧм олӧма прусс жандармъяс пиысь, кутшӧмъясӧс Стаценко томдырйиыс унаысь аддзывліс «Нива» фотографияяс вылысь, кӧні вӧлі петкӧдлӧма саръяслысь встречаяссӧ.
Штурмфюрер вӧлі госсялӧма, дзормыштӧм кыкнан ус пӧвсӧ гартлӧма винтӧн, быттьӧкӧ морскӧй конёклӧн бӧжыс. Вӧсньыдик вижов-лӧз сӧнторъяса, быттьӧ пыктӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧльтчӧма сурӧн, а быльӧдӧм синъясыс вӧліны гудыр бутылка рӧмаӧсь, кӧні сӧльнитчӧмаӧсь синколькйыс и роговицаыс.
— Ті кӧсъянныд служитны полицияын? — став ковтӧмторсӧ эновтӧм бӧрын чирӧм гӧлӧсӧн шуис штурмфюрер Штоббе.
Стаценко, яндысьыштӧмӧн юрсӧ боквыв пӧлӧстыштӧм бӧрын да суйӧрсайса консервированнӧй сосиски кодь чуньяса ичӧтик кияссӧ лядьвейяс бердас ёна топӧдӧм бӧрын, шуис:
— Ме инженер-экономист, ме эськӧ чайті...
— Майстер Брюкнер дінӧ! — помӧдз кывзытӧг чирӧстіс Штоббе да сідзи быльӧдіс сӧльнитчӧм синколькъя да роговицаа вазьӧм синъяссӧ, мый Стаценко, комендантсянь чукльӧдлігтыр отступайтігмоз, сідзи бӧрӧн и петіс ӧдзӧсӧд.
Жандармерия помещайтчис кузь, важӧн нин белитлӧм да кульсьӧм ӧти судта баракын, коді ляскысьӧма нӧрыс бердӧ, райисполкомсянь улынджык да «Восьмидомикиӧн» шусян карса районысь вӧлі торйӧдӧма пустырӧн.
Водзджык тайӧ керкаас вӧлі карса да районнӧй милиция, и Стаценко унаысь волывліс тайӧ помещениеас кыдзкӧ война водзвылас, кор вӧръяс петкӧдісны сылысь патерасӧ.
Ружьеӧн сійӧс колльӧдысь немецкӧй салдаткӧд Стаценко пырис сылы сэтшӧм тӧдса джынвыйӧ пемыд коридорӧ да друг повзьӧмпырысь чеччыштіс бокӧ: сійӧ тӧкӧтьӧ эз зурась кузь, быдса тушаджынйӧн Стаценкоысь ыджыдджык морткӧд, код вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын сійӧ тӧдіс важ модаа картуза тайӧ мортсӧ, Краснодонын быдӧнлы тӧдса шахтёрӧс — Игнат Фоминӧс.
Игнат Фоминӧс некод эз колльӧд.
Сійӧ вӧлі весалӧм сапӧга да Стаценколӧн кодь жӧ приличнӧй костюма.
И приличнӧя пасьтасьӧм тайӧ кыкнан господинъясыс чӧвтлісны синъяснысӧ да мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ эз тӧдны ӧта-мӧдсӧ.
Приёмнӧйын, коді вӧвлі коркӧ Краснодонын милицияса начальниклӧн кабинетӧ пыранінӧн, Стаценко аддзис Шурка Рейбандӧс, хлебозаводса экспедиторӧс, коді вӧлі Стаценколы зэв тӧдса гӧрд вылыса кубанкаа, кодӧс пуктӧма лыӧсь ичӧтик сьӧд юр вылас.
Шурка Рейбандӧс, коді вӧлӧма коркӧ немецкӧй колонистӧн, тӧдіс став карыс: ӧд сійӧ вӧлі лэдзалӧ нянь став учреждениеясса столовӧйяслы, горполӧн няньӧн вузасян киоскъяслы да магазинъяслы.
Некод сійӧс эз шулы мӧдног, кыдзи Шурка Рейбанд.
— Василий Илларионович!.. — чуймӧмӧн ньӧжйӧник шуис Шурка Рейбанд, но, Стаценко бӧрвылысь салдатӧс аддзӧм бӧрын, тшӧкмуніс.
Стаценко пӧлӧстыштіс куш плешсӧ неуна боквыв и водзлань да шуис:
— Мый ті, господин Рейбанд!
Ме кӧсъя... — сійӧ шуис — эз «служитны», а «услужитны».
Господин Рейбанд сувтліс кок чунь йылас, виччысьыштіс да, таркниттӧг, пырис начальник кабинетӧ.
И лои гӧгӧрвоана, мый Шурка Рейбанд ӧні торйӧдны позьтӧм юкӧн «выль порядоклӧн» — <deu>Ordnung</deu>’-лӧн.
Кабинетас сійӧ оліс бура дыр.
Сэсся приёмнӧйын зильгис начальственнӧй звӧнок, и немецкӧй салдат-писарь, шыр рӧма мундирсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, колльӧдіс Стаценкоӧс кабинетӧ.
Майстер Брюкнер вӧлі, збыльвылас, эз майстер, а вахтмайстер, мӧд ногӧн кӧ жандармскӧй вахмистр.
И тайӧ вӧлі, збыльвылас, эз жандармерия, а краснодонскӧй жандармскӧй пункт.
Окружнӧй жандармерия вӧлі помещайтчӧ Ровеньки карын.
Но <deu>майстер</deu> Брюкнер эз вӧв прӧстӧ вахтмайстер, а гауптвахтмайстер, мӧд ногӧн кӧ старшӧй жандармскӧй вахмистр.
Кор Стаценко пырис сы кабинетӧ, Брюкнер эз пукав, а сулаліс, кияссӧ кутіс мыш саяс.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, но абу зэв кыз, увлань ӧшӧдчӧм чурвидзысь гӧгрӧс рушкуа морт.
Синъяс улас сылӧн вӧліны небыдик чукырӧсь сьӧдов мешӧкъяс. Думыштны кӧ вӧлі бурджыка сы вылын, мый вӧсна лоӧмаӧсь тайӧ мешӧкъясыс, позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мыйла гауптвахтмайстер Брюкнер пӧшти аслас сознательнӧй олӧм чӧжыс сулаліс, а эз пукав.
— Образование серти да опыт серти ме инженер-экономист, ме чайті эськӧ... — яндысьыштӧмӧн юрсӧ пӧлӧстӧм бӧрын да визя брюки бердас чуньяссӧ-сосискияссӧ топыда кутігмоз шуис Стаценко.
Майстер Брюкнер бергӧдіс юрсӧ Рейбандлань да зывӧкпырысь шуис немеч кывйӧн:
— Висьтав сылы, мый фюрер полномочие серти ме назначайта сійӧс бургомистрӧн.
Дзик тайӧ жӧ секундаас Стаценко представитіс аслыс, кутшӧм йӧз, кодъясӧс сійӧ тӧдліс, кодъяс войдӧр веськодя мунлісны сы дінті либӧ относитчылісны панибратскӧя, ӧні сюрӧны сы кипод улӧ.
Сійӧ улӧ копыртіс ассьыс куш плешсӧ, кытчӧ сразу чепӧсйис пӧсь.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ёна да сьӧлӧмсяньыс аттьӧалӧ <deu>майстер</deu> Брюкнерӧс, збыльвылас жӧ сійӧ чӧв олігтыр вӧрӧдіс вомдоръяссӧ да копрасис.
Майстер Брюкнер пешкыльтіс мундир пӧласӧ, мый вӧсна тыдовтчис сылӧн брюкинас зэлӧдӧм, арбуз кодь гӧгрӧс кынӧмыс, кыскис зепсьыс зарни портсигар, перйис сигаретка да виж кучика ыджыд кинас веськыд да стӧч движениеӧн пуктіс сигареткасӧ вомдоръяс костас.
Думыштӧм бӧрын сійӧ босьтіс портсигарсьыс ещӧ ӧти сигаретка да нюжӧдіс сійӧс Стаценколы.
Стаценко эз лысьт ӧткажитчыны.
Сэсся <deu>майстер</deu> Брюкнер видзӧдтӧг, кималаснас корсис пызан вылысь разьӧм векньыдик шоколад плитка, видзӧдтӧг чегис сэтысь кымынкӧ квадратик да нинӧм шутӧг мыччис Стаценколы.
— Тайӧ абу морт, а идеал, — бӧрынджык висьталіс Стаценко аслас гӧтырыслы.
Рейбанд колльӧдіс Стаценкоӧс старшӧй вахмистрлӧн заместитель дінӧ господин Балдер дінӧ, коді вӧлі нин прӧстӧ вахмистрӧн да аслас став тушанас и чужӧм-рожанас, манераяснас, весиг кыз гӧлӧснас вӧлі пӧшти дзик Стаценко кодь, и, вӧлі кӧ Стаценко немецкӧй мундира, сійӧс вӧлі эськӧ сьӧкыд нин торйӧдны вахмистрысь.
Стаценколы сійӧ сетіс городскӧй управа сформируйтӧм йылысь инструкция да сэсся тӧдмӧдіс «выль порядок» дырйи — <deu>Ordnung</deu> дырйи власьтлӧн став структуранас.
Тайӧ структура сертиыс краснодонскӧй городскӧй управа, кӧні веськӧдліс бургомистр, вӧлі прӧстӧ немецкӧй жандармскӧй пунктса канцеляриялӧн ӧти отделӧн.
Тадзи Стаценко лои бургомистрӧн.
А Виктор Быстринов да дядя Коля сулалісны ӧні мӧда-мӧдныслы паныд, паськӧдлісны кияснысӧ да шуалісны:
— Кодлы жӧ сідзкӧ позьӧ веритны?
Сійӧ рытас, кор Матвей Шульга прӧститчис Кондратовичкӧд, сылы быть нин ковмис мунны Игнат Фомин ордӧ «Шанхайӧ».
Ортсыса признакъяс серти, — а сӧмын ортсыса признакъяс серти и вермис ӧні Матвей Костиевич донъявны мортсӧ — Фомин йылысь сылӧн лои бур впечатление.
Костиевичлы сьӧлӧм вылас воис, мый кор сійӧ висьталіс парольсӧ, Игнат Фомин эз петкӧдлы некутшӧм волнуйтчӧм да лишнӧй тэрмасьӧм, а внимательнӧя видзӧдліс Костиевич вылӧ, чӧвтліс синъяссӧ гӧгӧр, сэсся Костиевичӧс лэдзис горничаӧ да сӧмын тані висьталіс сылы отзывсӧ.
Фомин вӧлі зэв этша сёрниа да нинӧм йылысь эз юась, а сӧмын внимательнӧя кывзіс да став индӧдъяс вылас вочавидзис: «Лоӧ вӧчӧма».
Сьӧлӧм вылас воис Костиевичлы и сійӧ, мый Игнат Фомин аслас гортын вӧлі пинжак улас жилеткаа да галстука, и цепочкаа часіа — таын сійӧ аддзис признаксӧ сӧветскӧй кадӧ воспитайтӧм культурнӧй интеллигентнӧй рабочӧйлысь.
Збыль, ӧткымын посниторъяс оз позь шуны, мый эз воны сьӧлӧм вылас Костиевичлы, — найӧ вӧліны сэтшӧм тӧдчытӧмӧсь, мый сыладорсянь эз вермыны кыпӧдны кутшӧмкӧ омӧльтор думайтӧм, — но сійӧ пасйис найӧс аслыс кыдзи неприятнӧйясӧс.
Сылы кажитчис, мый Фоминлӧн гӧтырыс, кыз яя, ён нывбаба, векньыдик кӧсӧйкодь синъяса да кыдзкӧ неприятнӧя нюмъялігас сылӧн тыдовтчылісны гырысь шоч виж пиньясыс, тӧдмасьӧм бӧрын первой здуксяньыс жӧ кутіс относитчыны сы дінӧ, Шульга дінӧ, кыдзкӧ зэв нин леститчӧмӧн.
И ещӧ кыдзкӧ кӧсйытӧг первой жӧ рытас сійӧ казяліс, мый Фомин — Игнат Семёнович, кыдзи пыр жӧ кутіс нимтыны сійӧс Шульга, — неуна скупкодь: кор Шульга веськыда сылы висьталіс, мый сылӧн ёна сюмалӧ кынӧмыс, Фомин шуис, мый сёян-юанӧн налы лоӧ, тыдалӧ, дзескыдкодь.
И збыль, оз нин позь шуны, медым найӧ вердісны сійӧс бура асланыс судзсяна олӧм серти.
Но Костиевич вӧлі аддзӧ, мый найӧ сёйӧны сійӧс жӧ, мый и сійӧ, да думыштіс, мый оз вермы тӧдны налысь став личнӧй олӧмсӧ.
И тайӧ посниторъясыс эз вермыны торкны сійӧ бур впечатлениесӧ, коді лои Матвей Костиевичлӧн Фомин йылысь.
А збыльвылас медся омӧль, медбӧръя мортыс, код ордӧ Матвей Костиевич вермис эськӧ пырны ньӧти бӧрйысьтӧг, вӧлі эськӧ бурджык Игнат Фоминысь.
Сы вӧсна мый став йӧз письыс, кодъяс олісны Краснодон карын, Игнат Фомин вӧлі медся страшнӧй морт, страшнӧй медся нин сы вӧсна, мый сійӧ важӧн нин эз вӧв мортӧн.
1930 воӧдз аслас рӧдинаын, Воронеж обласьтса Острогожскӧй кытшын, Игнат Фомин, коді сэки ньӧти эз вӧв Игнат Фоминӧн, вӧлі медся озыр да ён мортӧн.
Сійӧ владейтіс веськыда ачыс да аслас пуктӧм йӧз пыр кык мельничаӧн, кык вундан машинаӧн, уна плугъясӧн, кык тӧлӧдчан машинаӧн, вартан машинаӧн, сылӧн вӧлі куим усадьба, вӧв дас кымын, квайт мӧс, некымын десятина плодӧвӧй сад, пасека сё улейӧдз, да, сы ордын пыр уджалысь нёль батрак кындзи, сійӧ пыр гусьӧн вермис пӧльзуйтчыны матігӧгӧр вӧлӧстьясса крестьяна уджӧн, сы вӧсна мый став тайӧ вӧлӧстьясас вӧліны уна йӧз, кодъяс вӧліны сылы уджйӧзаӧсь.
Сійӧ озыр вӧлі и революцияӧдз, но ещӧ на озырджыкӧсь вӧліны сылӧн ыджыдджык кык вокыс, медся нин сійӧ ыджыд вокыс, кодлы вуджис наследство кузя батьыслӧн овмӧсыс.
А Игнат Фомин, кыдзи медся ичӧт, коді гӧтрасис сюрс ӧкмыссё дас нёльӧд вося война водзвылын да торйӧдчис батьсьыс аслас хозяйствоӧ, коли ӧбидитӧмаӧн батьнас.
Но революция бӧрын, германскӧй фронт вылысь воӧм бӧрын, Игнат Фомин зэв сюся пӧльзуйтчис быттьӧкӧ аслас гӧльлуннас, петкӧдліс асьсӧ важ власьтӧн ӧбидитӧм мортӧн да сюйсис сӧветскӧй власьтлӧн сиктса став органъясӧ да общественнӧй органъясӧ, беднота комитетсянь заводитӧмсянь, кыдзи не сӧмын гӧль да революционнӧй морт, но и революциялӧн врагъяс дінӧ пӧщадатӧм морт.
Власьтлысь тайӧ органъяссӧ используйтӧмӧн да сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сылӧн вокъясыс вӧліны, кыдзи и ачыс, збыль озыр да сӧветскӧй власьт вылӧ лӧг йӧзӧн, Игнат Фомин вайӧдіс судӧдз да сиктысь выселитӧмӧдз первой медся ыджыд воксӧ, а сэсся и мӧд воксӧ, завладейтіс налӧн став эмбурнас да корысьӧн вӧчис налысь семьяяссӧ посни челядьнас, кодъяс сылы ньӧти эз вӧвны жальӧсь, медся нин сы вӧсна, мый аслас челядь сылӧн эз вӧв и эз вермы лоны.
Тадзи лои сійӧ кытшын сыӧн, мыйӧн сійӧ вӧлі.
И дзик 1930-ӧд воӧдз, тайӧ озырлунъяс вылӧ видзӧдтӧг, власьтлӧн уна представительяс лыддисны сійӧс сӧветскӧй почва вылын аслыспӧлӧс явлениеӧн — озырӧн, но тырвыйӧ ас мортӧн, сідз шусяна культурнӧй кӧзяинӧн.
Но крестьяна уна вӧлӧстьясысь, кытчӧ судзлісны сылӧн киясыс, тӧдісны, мый тайӧ пӧщадатӧм вир юысь кулак да страшнӧй морт.
И кор комынӧд воын кутісны организуйтавны колхозъяс да войтыр, власьт отсӧгӧн, кутіс пӧрччӧдавны озыръясӧс, Фомин Игнат вылӧ, кодлӧн сэки вӧлі аслас важ овыс на, войтыр лэдзис ассьыс лӧглунсӧ.
Игнат Фоминлӧн эз коль нинӧм да сійӧс шуӧма вӧлі ыстыны войвылӧ, но, кыдзи быдӧнлы тӧдса мортӧс да, кажитчис, рам мортӧс, местнӧй власьтъяс ыстӧм водзвылас эз арестуйтны.
А Игнат Фомин гӧтырыс отсӧгӧн войнас виис сельсӧветса председательӧс да сиктса ячейкаысь секретарсӧ, — тайӧ лунъясас председатель да секретарь олӧмаӧсь абу гортаныс, а сельсӧвет керкаын, и тайӧ вояс, кор Фомин кыйӧдӧма найӧс, воӧмаӧсь гӧститанінысь ёна кодӧсь.
Фомин виӧма найӧс да гӧтырыскӧд пышйӧма первой Лискиӧ, а сэсся Донвыв Ростовӧ, кӧні сылӧн вӧлӧмаӧсь вернӧй йӧз.
Ростовын сійӧ ньӧбис документъяс железнодорожнӧй мастерскӧйясса рабочӧй Игнат Семёнович Фомин ним вылӧ, сэтшӧм документъяс, кодъяс серти сійӧ вӧлі заслуженнӧй рабочӧй мортӧн, судзӧдіс лӧсялана документъяс и аслас гӧтырыслы.
И тадзи сійӧ воис Донбассӧ, ачыс тӧдіс, мый сэтчӧ ёна колӧны уджалысьяс да оз зэв кутны юасьны, коді сійӧ да кытысь.
Сійӧ чорыда веритіс, мый водзджык либӧ сёрӧнджык сылӧн часыс воас на, а матысса кад кежлӧ аслыс стӧча урчитіс, кыдзи кутас овны-вывны.
Медводз сійӧ тӧдіс, мый сылы ковмас уджавны бура, сьӧлӧмсяньыс: ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый тадзсӧ сылы кокньыдджык лоӧ дзебсьыны, мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сьӧлӧмсяньыс уджалігӧн сы сюсьлунӧн да кужӧмлунӧн сетасны сылы позянлун овны бурджыка, коймӧд-кӧ, сы вӧсна, мый кӧть мед кутшӧм озыр эз вӧв сійӧ войдӧр, уджавны сійӧ вӧлі велалӧма.
А таысь кындзи, сійӧ решитіс ёнасӧ не мыччасьны, не сюйсьыны общественнӧй делӧясӧ, а начальстволысь бура кывзысьны да, ен мед видзас, некодӧс не критикуйтны.
Тадзи мыйкӧ дыра мысти тайӧ невидимка-мортсӧ ёна кутісны уважайтны власьтъяс эз сӧмын кыдзи бура уджалысь честнӧй рабочӧйӧс, но и кыдзи зэв скромнӧй да дисциплинированнӧй мортӧс.
Сылӧн тырмис мывкыдыс нинӧмӧн не вежны ассьыс олан ногсӧ весиг сэки, кор немечьяс матысмисны Ворошиловград дінӧ.
Сійӧ эз сомневайтчы сыын, мый немечьяс лоӧны танӧсь.
И сӧмын кор юалісны сылысь, оз-ӧ сӧгласитчы сетны ассьыс патерасӧ подпольнӧй организациялы, воасны кӧ татчӧ немечьяс, сійӧ тӧкӧтьӧ эз выдайт асьсӧ, сэтшӧм ыджыд лёкысь радлӧм кыптіс сы пытшкын, радлӧм ставсьыс водзӧс босьтны кад воӧм вӧсна.
И весиг сійӧтор, мый сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис Шульгалы, — мый Фомин гортас вӧлі пинжака, галстука да часіа, — объясняйтсьӧ оз сылӧн ӧкуратнӧя, мичаа пасьтасьны радейтӧмӧн, — обычнӧй кадӧ, кыдзи и став рабочӧйясыс, сійӧ пасьтасьліс чистӧя, но быд лунся прӧстӧй паськӧмӧн, — а объясняйтсьӧ сыӧн, мый сійӧ здукысь-здукӧ виччысис немечьясӧс да медым налы ёнджыка воны сьӧлӧм вылас, кыскис сундуксьыс медся бурсӧ, мый сылӧн вӧлі.
Сэки, кор Стаценко вӧлі первойсӧ старшӧй жандармскӧй вахмистр Брюкнер ордын, а сэсся вахмистр Балдер ордын, Матвей Костиевич куйліс сійӧ жӧ баракас, мӧд джынъяс, ичӧтик пемыд каморкаын, нӧйтӧм, вирсермунӧм.
Войдӧр баракыслӧн тайӧ джынйыс, кӧні вӧлі кымынкӧ камера да кодӧс кузьмӧсногыс вӧлі торйӧдӧма векньыдик коридорӧн, вӧлі Краснодонын нач ӧти заключение местаӧн. Милициялӧн служебнӧй помещениеясысь сійӧ торъявліс коридорӧн жӧ.
«Выль порядок», <deu>Ordnung</deu>, состоитіс сыын, мый сійӧ некымын общӧй да некымын одиночнӧй камераясас, кодъяс войдӧр вӧлӧмаӧсь заключение местаӧн, ӧні тырыс йӧрталӧмаӧсь нывбабаясӧс, мужчинаясӧс, подростокъясӧс да старикъясӧс.
Тані вӧліны и карса, и станицаясса, и хуторъясса йӧз, кодъясӧс пуксьӧдӧмаӧсь татчӧ подозревайтӧмысь, мый найӧ сӧветскӧй работникъяс, партизанъяс, коммунистъяс, комсомолечьяс; йӧз, кодъяс асланыс поступокӧн либӧ кывйӧн оскорбитӧмаӧсь немецкӧй мундир; йӧз, кодъяс дзебӧмаӧсь ассьыныс еврейскӧй происхождениесӧ; йӧз, кодъясӧс кутӧмаӧсь сыысь, мый найӧ документъястӧмӧсь, да прӧстӧ сыысь, мый найӧ йӧз.
Тайӧ йӧзсӧ пӧшти эз вердлыны да эз лэдзлыны ывлаӧ не сӧмын прогулка вылӧ, но и естественнӧй коланлунӧн.
Камераясас кыліс лёк дук, и баракыслӧн важӧн нин сісьмыны заводитчӧм джоджъясыс вӧлі тырӧмаӧсь няйтӧн, сэтчӧ йиджӧмаӧсь кудз да вир.
Но кӧть мед кутшӧм тырӧсь эз вӧвны камераясыс, Матвей Шульгаӧс, либӧ Евдоким Остапчукӧс, татшӧм нимыс вӧлі сылӧн арестуйтігас, пуксьӧдісны мукӧдсьыс торйӧн.
Сійӧс нӧйтісны сэки на, арестуйтігас, — сійӧ ёна водзсасис да петкӧдліс сэтшӧм вын, мый сыкӧд дыр эз вермыны справитчыны.
Сэсся сійӧс нӧйтісны тані, тюрьмаас, гауптвахтмайстер Брюкнер, вахтмайстер Балдер да сійӧс арестуйтысьяс СС ротенфюрер Фенбонг, полицияса начальник Соликовский да немецкӧй полицейскӧй Игнат Фомин, кодъяс надейтчисны чегны сылысь волясӧ сразу жӧ, кытчӧдз сійӧ эз во ас садяс.
Но Матвей Костиевичлысь кӧ нинӧм оз вӧлі позь тӧдмавны обычнӧй состояниеын, то сыысь нин ёнджыка сысянь нинӧм оз вӧлі позь перйыны, кор сійӧ вӧлі ӧзйӧма тышлӧн скӧрлунӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ён, мый и ӧні, нӧйтӧм да вирӧсь, сійӧ куйліс эз вынтӧммӧм вӧсна, а заставляйтіс куйлыны асьсӧ, медым шойччыштны.
Но сійӧс кӧ бара босьтісны, сійӧ эськӧ вермис ещӧ на тышкасьны сы мында, мыйта ковмис.
Сылӧн ёнтіс став чужӧмыс, ӧти синмыс вӧлі тырӧма вирӧн.
Сылӧн зэв ёна юкаліс киыс, гырддзасьыс уліджык, кытчӧ кӧрт прутӧн кучкис унтер Фенбонг.
Матвей Костиевичлысь сьӧлӧмсӧ йирис сійӧс представляйтӧм, кыдзи немечьяс кӧнкӧ тадзи жӧ мучитӧны сылысь гӧтырсӧ, сылысь челядьсӧ, мучитӧны сы вӧсна, Шульга вӧсна, и абу нин некутшӧм лача, медым сійӧ коркӧ вермас найӧс спаситны.
Но нӧйтӧм вӧсна дой дорысь да матысса йӧз вӧсна сьӧлӧм доймӧм дорысь Костиевичӧс ёнджыка мучитіс сійӧс сознавайтӧм, мый сійӧ веськалі враг киясӧ ассьыс долгсӧ выполниттӧг, да мый таысь мыжа сійӧ ачыс.
Сійӧ, кажитчис эськӧ, сы положениеын тайӧ оправданиеыс, мый абу сійӧ мыжа, а мукӧд йӧз, кодъяс сетісны сылы ненадёжнӧй явка, мыжаӧсь сылӧн провалысь, но тайӧ оправданиеыс воліс сылы юрас сӧмын первой здукас, и сійӧ пыр жӧ бокӧ вештіс тайӧс, кыдзи слаб йӧзлы асьнысӧ бурӧдантор.
Аслас олӧм опыт серти сійӧ тӧдіс, мый быд общественнӧй делӧлӧн успех зависитӧ уна йӧзысь, кодъяс пиын эмӧсь и сэтшӧмъяс, коді омӧля выполнитас аслас делӧыслысь юкӧнсӧ либӧ прӧстӧ ӧшибитчас.
Но сӧмын некытчӧ туйтӧм, ичӧт сьӧлӧма морт, кор сійӧ оз выполнит чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи сы вылӧ пуктӧм чрезвычайнӧй делӧсӧ, вермӧ норасьны сы вылӧ, мый мукӧд йӧз мыжаӧсь таын.
Сӧвестьлӧн пытшкӧсса сӧстӧм гӧлӧс висьталіс Шульгалы, мый сійӧ, особеннӧй морт, важ подполье опыта, сы вӧсна и вӧлі пуктӧма сійӧс тайӧ чрезвычайнӧй делӧ вылас чрезвычайнӧй обстоятельствояс дырйи, медым аслас воляӧн, опытӧн, организационнӧй навыкӧн венны став да быдпӧлӧс опасностьяссӧ, сьӧкыдлунъяссӧ, лишениеяссӧ, препятствиеяссӧ, ӧшибкаяссӧ мукӧд йӧзлысь, кодъяссянь зависитіс тайӧ делӧыс.
Со мый вӧсна Матвей Костиевич эз вермы мыжавны да эз мыжав некодӧс аслас провалысь.
И сійӧс сознавайтӧмыс, мый ачыс сійӧ провалитчис нин эськӧ, но и эз вермы выполнитны ассьыс долгсӧ, тайӧ мукӧд мукаысь ёнджыка да страшнӧйджыка йирис Костиевичлысь сьӧлӧмсӧ.
Сӧвестьыслӧн ланьтлытӧм правдивӧй гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый кӧнкӧ, мыйынкӧ сійӧ вӧчис неправильнӧ.
И выльысь и выльысь сійӧ аслас паметяс казьтыліс аслас поступокъясыслысь да кывъясыслысь став медся посни подробностьяссӧ сійӧ кадсянь, кор торйӧдчис Иван Фёдорович Проценкокӧд, да эз вермы аддзыны, кӧні, мыйын да кор сійӧ вӧчис неправильнӧ.
Матвей Костиевич водзджык ньӧти эз тӧдлы Лютиковӧс, а ӧні сійӧ помтӧг волнуйтчис сы вӧсна, медся нин сыысь, мый ӧні сӧмын Лютиковсянь зависитіс, лоӧ-ӧ выполнитӧма налы кыкнанныслы пӧручитӧм делӧыс.
Но ещӧ частӧджык страшнӧя мучитчигтыр, терпитны вермытӧм шога сылӧн сьӧлӧмыс шыасьліс Проценко дінӧ, налӧн ӧтувъя руководитель дінӧ да сылӧн друг дінӧ, да юавліс:
«Кӧні нӧ тэ, Иван Фёдорович?
Кыдзи тэ?
Ловъя-ӧ тэ?
Нӧйтан-ӧ тэ проклятӧй вӧрӧгъясӧс, венін-ӧ тэ найӧс, вермин-ӧ тэ пӧръявны найӧс?
А друг, менӧ моз жӧ, мучитӧны тэнсьыд ловтӧ?
И кырнышъяс кокалӧны нин степь шӧрын тэнсьыд гажа синъястӧ?..»
Кызь ӧкмысӧд глава
Лютиковкӧд да Шульгакӧд прӧщайтчӧм бӧрын Иван Фёдорович да сылӧн гӧтырыс мӧдӧдчисны отрядӧ, коді сулаліс Митякинскӧй вӧръясын Войвыв Донецлӧн мӧдар вадорас.
Ковмис ыліті кытшовтны немечьясӧн займитӧм нин территориясӧ.
Всё-таки Иван Фёдорович вевъяліс вуджӧдны ассьыс «газиксӧ» Донец вомӧн да веськавны партизанъяс базаӧ, кор немецкӧй танкъяс пырӧны нин вӧлі станицаӧ, код нимӧн шусьӧны и тайӧ вӧръясыс.
Вӧръяс, вӧръяс...
Тайӧ ӧмӧй вӧръяс вӧліны?
Позис ӧмӧй ичӧтик территория вылын быдмысь тайӧ кустъяссӧ сравнитны белороч либӧ брянскӧй вӧръяскӧд — партизанскӧй славалӧн рӧдинакӧд!
Митякинскӧй вӧръяс районын непӧштӧ восьтыны военнӧй действиеяс, весиг дзебсьыны ыджыд отрядлы некытчӧ вӧлі.
Шудыд вылӧ, кор Иван Фёдорович да сылӧн гӧтырыс воисны базаӧ, партизанъяс эновтӧмаӧсь нин сійӧс да воюйтісны немечьяскӧд рытыввывлань мунысь туйяс вылын.
Кутшӧма каитчис бӧрыннас Иван Фёдорович, мый сэки, аслас воӧм бӧрын первойя лунас жӧ, эз вӧч, эз куж вӧчны став выводъяссӧ сэтшӧм прӧстӧй да яснӧй мӧвпысь, коді воис сылы юрас: отрядлӧн, коді пӧшти медся ыджыд областяс, абу дзебсянін базаыс!
Ворошиловград обласьт юксьыліс некымын территориальнӧй кытш вылӧ, и быд кытшӧ вӧлі индӧма юрнуӧдысьясӧн партияса подпольнӧй обкомысь секретарьясӧс.
Иван Фёдорович вӧлі тайӧ секретарьяс пиысь ӧтиӧн.
Иван Фёдорович ведение улын вӧлі некымын райком, кодъяслы подчиняйтчисны зэв уна подпольнӧй группаяс.
Районъясын ещӧ вӧліны диверсионнӧй группаяс, кодъяс пӧвстысь ӧтияс подчиняйтчисны местнӧй подпольнӧй райкомлы, мӧдъяс — веськыда обкомлы, коймӧдъяс — Украинаса либӧ весиг Шӧр штаблы.
Тайӧ ёна паськалӧм подпольнӧй сетьыс обслуживайтсьыліс конспирация сертиыс ещӧ сложнӧйджык системаӧн, кытчӧ пырлісны явочнӧй патераяс, дзебсясянінъяс, продовольствие да вооружение базаяс, связьлӧн средствояс — техническӧйяс да нарошнӧ индӧм связнӧйяс пыр.
Районъясын обычнӧй явочнӧй патераясысь ӧтдор, Иван Фёдорович распоряжениеын, кыдзи и областнӧй подпольеса мукӧд руководительяслӧн, вӧліны сӧмын налы тӧдса патераяс: ӧтияс — Украинаса штабкӧд связь кутӧм могысь, мӧдъяс — обласьтса руководительяс костын связь кутӧм могысь, коймӧдъяс — районса руководительяскӧд либӧ отрядса командиръяскӧд связь кутӧм могысь.
Быд кытш территория вылын действуйтіс некымын посньыдик партизанскӧй отряд.
А сыысь кындзи, быд кытшын вӧлі котыртӧма ӧтик вель ыджыд отряд, кӧні, первойя думыштӧм серти, должен вӧлі лоны и обкомса секретарь — кытшса подпольеӧн веськӧдлысь: думайтлісны, мый ыджыд партизанскӧй отрядын обкомса секретарлӧн олӧмыс лоӧ омӧльджыка опаснӧй, а сідзкӧ, ёнджыка позьӧ действуйтны.
Ворошиловградскӧй подпольеса руководительяс костын связь кутӧм могысь главнӧй явочнӧй патеранас вӧлі Успенскӧй районын Орехово сиктса медицинскӧй пункт.
Патераса кӧзяйкаӧн Иван Фёдорович индіс сэтчӧсса врачӧс — Валентина Кротоваӧс, кодлӧн чойыс — Ксения Кротова — вӧлі Иван Фёдоровичлӧн связнӧйӧн.
Сэки, кор Иван Фёдорович вӧлі на Краснодонын, Ксения Кротова оліс нин аслас врач-чой ордын, и сысянь, Ксения Кротовасянь, Иван Фёдорович должен вӧлі получайтны воддза сведениеяс сы йылысь, кутшӧмджык делӧясыс мукӧд кытшъясын сы бӧрын, кор найӧс оккупируйтісны немечьяс.
Иван Фёдорович ассьыс отсасьысьсӧ колис Митякинскӧй вӧръясӧ партизанскӧй продовольствие да оружие главнӧй видзысь пыдди и сэк жӧ — кытшъяскӧд став связь кутӧм кузя начальник пыдди да кӧсйис мунны машинаӧн аслас отрядӧ.
Но муніс эз машинаӧн, а подӧн.
Гӧгӧр сэні жуисны немецкӧй войска.
Кыдзи кӧть эз бурӧд Иван Фёдорович асьсӧ, мый быдлаті кутас ветлӧдлыны аслас «газикӧн», — сійӧ весиг заптіс бензин этша вылӧ во кежлӧ, — ковмис кольны коньӧр «газикӧс» вӧрӧ, сёй перъян гуысь артмӧм пещераӧ да тыртны сэтчӧ пыранінсӧ.
Екатерина Павловна, коді вӧлі Иван Фёдорович дорын связнӧй да разведчица пыдди, сералыштіс мужик вылас, и найӧ ӧтлаын мӧдӧдчисны отрядас подӧн.
Сӧмын на коли некымын лун сійӧ кадсяньыс, кор Иван Фёдорович сёрнитіс партиялӧн Краснодонскӧй райкомын генералкӧд, дивизияса командиркӧд, связь кутӧм йылысь, а кутшӧма ставыс вежсис гӧгӧр!
Дерт, дивизиякӧд некутшӧм взаимодействие йылысь эз нин вермы лоны и сёрни.
Тайӧ дивизияыс сулаліс Каменск гӧгӧрын Донец дорын стӧч сы дыра, мый дыра вӧлі сылы прикажитӧма, воштіс аслас ёна нин чинӧм составлысь куим нёльӧд юкӧнсӧ, а сэсся эновтіс сійӧ местасӧ да муніс.
Дивизия воштіс сэтшӧм уна, мый кажитчис, абу нин некутшӧм дивизия, но войтыр пӧвстын некод эз шулы сы йылысь «разгромитӧма», некод эз шулы сы йылысь — «сюрӧма окружениеӧ» либӧ «отступитӧма», быдӧн шулісны сы йылысь — «муніс».
И сійӧ збыльысь муніс, — муніс, кор Войвыв Донец да Дон костса зэв паськыд местаясын действуйтісны нин гырысь немецкӧй соединениеяс.
Дивизия муніс врагӧн босьтӧм территория вывті, сійӧ муніс юяс да степьяс вомӧн, муніс бойясӧн, бӧрйывліс оборона вылӧ степса юяслысь крут вадоръяссӧ, сійӧ то вошлывліс, то выльысь чужліс мӧд местаын.
Первой лунъясас, кор сійӧ эз на вӧв сэтшӧм ылын, дивизиялӧн боевӧй делӧяс йылысь войтырлӧн сёрниыс волывліс на татчӧс местаясӧдз.
Но дивизия век муніс и муніс асыввывлань, зілис воны сылы индӧм кутшӧмкӧ ылысса предел дорӧ, и, буракӧ, сэтшӧм ылын вӧлі сійӧ, тайӧ пределыс, мый дивизия йылысь эз нин кывсьы некутшӧм сёрни, оліс сӧмын войтыр сьӧлӧмын паметь — слава, легенда.
Иван Фёдоровичлӧн партизанскӧй отрядыс действуйтіс ас кежас, действуйтіс эз омӧля.
Первойя лунъясас жӧ отрядыс жугӧдіс восьса бойын противник войскалысь некымын ичӧтик подразделение.
Партизанъяс бырӧдалісны кольӧм салдатъяссӧ да офицеръяссӧ, сотавлісны бензин тыра цистернаяс, босьтавлісны обозъяс, кутавлісны сиктъясысь немецкӧй администраторъясӧс да казнитлісны найӧс.
Мукӧд отрядъяс действиеяс йылысь юӧръяс век на ещӧ эз вӧвны, но Иван Фёдорович дӧгадывайтчыліс, мый и мукӧд отрядъяс заводитісны эз омӧля — йӧзкост сёрнияс серти.
Йӧз унджык сёрнитлісны партизанъяслӧн подвигъяс йылысь, но тайӧ сӧмын петкӧдліс, мый налӧн тышыс пӧльзуйтчӧ войтыр поддержкаӧн.
Кор противник шыбитіс отрядлы паныд гырысь вынъяс, Иван Фёдорович отвергнитіс командованиелысь предложениесӧ базаӧ бӧр мунӧм йылысь да войнас гусьӧн вуджӧдіс отрядсӧ Донец ю веськыдладорӧ.
Тані найӧс некод эз виччысь, и найӧ дзикӧдз шӧйӧвоштісны немецкӧй тылъясӧс.
Но лунысь лунӧ век лои сьӧкыдджык бергавны степлӧн ичӧтик пространство вылын, кӧні сэтшӧм уна вӧлі олысьыс, мый рудникъяс, хуторъяс, станицаяс пӧшти сулалісны орччӧн ӧта-мӧдныскӧд.
Отряд дугдывтӧг вежлаліс местаяссӧ.
Сӧмын Иван Фёдоровичлӧн мудеритӧмыс, да местасӧ зэв бура тӧдӧмыс, да бура вооружитчӧмыс сетлісны позянлун отрядлы ӧні кежлӧ мунны гырысь воштӧмъястӧг.
Но кытчӧдз нӧ позис тадзи дугдывтӧг бергавны места вылын, кор враг тувччаліс налы коклябӧр вылас?
Гырысь партизанскӧй отрядъяс, кодъясӧс котыртӧма вӧра местаясын действуйтысь отрядъяс моз либӧ йӧзтӧм паськыд степнӧй пространствоын действуйтысь отрядъяс моз, — татшӧм сяма отрядъяс эз туйны тшӧкыд населениеа промышленнӧй Донбассын.
Иван Фёдорович воис татшӧм выводас сэки, кор бедаыс ӧшйис нин юр весьтас.
Ксения Кротовасянь воӧм юӧръяс йиджисны сылы сьӧлӧмӧдзыс.
Ыджыд отряд, коді действуйтӧ вӧлі Ворошиловградсянь зэв матын да кодӧс кытшалӧма противник, торъявлӧма унапельӧ, а обкомса секретарь Яковенкоӧс, коді вӧлӧма тайӧ отрядас, виӧмаӧсь.
Кадиевскӧй отрядысь, кодӧс котыртӧма сэтшӧм сямӧн жӧ, кыдзи и Яковенколысь да Иван Фёдоровичлысь отрядъяссӧ, кольӧмаӧсь ловйӧн сӧмын ӧкмыс боеч да отрядса командирыс.
Отрядсӧ жугӧдысь противникыс воштӧма куимпӧв унджык, но враглысь кутшӧм воштӧмъяс нӧ позис лыддьыны тырвыйӧ водзӧс босьтӧмӧн бойын усьӧм нималана Кадиевкалӧн шахтёрскӧй гвардияысь!
Отрядса командирыс юӧртіс Иван Фёдоровичлы, мый чукӧртӧ выль боечьясӧс, но ӧні кутас действуйтны сӧмын посни группаясӧн.
Боково-Антрацитовскӧй отряд сяммӧма петны окружениеысь ыджыд воштӧмъястӧг и сэки жӧ юксьӧма некымын посни отрядъяс вылӧ, кодъяс действуйтӧны общӧй командование улын.
Ичӧтик отрядъяс — Рубежанскӧй, Каменскӧй, Ивановскӧй да мукӧд районъясын— действуйтісны бура да пӧшти воштӧмъястӧг.
Попаснянскӧй районса отряд, областяс пӧшти медыджыд, самӧй заводитчӧмсянь действуйтіс ичӧт группаясӧн общӧй командование улын, и ачыс войтырыс донъяліс сы тышлысь успехсӧ — нимтіс отрядсӧ «Грознӧйӧн».
А выль отрядъяс, кодъяс чужлісны районъясын тшакъяс моз, — местнӧй йӧзысь, Гӧрд Армияысь кольччӧм боечьясысь да офицеръясысь, — ставныс найӧ котыртчавлісны нин сӧмын посньыдик партизанскӧй отрядъясӧ.
Тадзи вӧлі тшӧктӧ ачыс олӧмыс.
Иван Фёдорович получитіс тайӧ сведениеяссӧ, и сылы колӧ вӧлі сӧмын некымын час, медым торйӧдны и ассьыс отрядсӧ некымын посни группа вылӧ, но тайӧ часъяссӧ судьбаыс эз нин сет Иван Фёдоровичлы.
Немечьяс кытшалісны найӧс югдігӧн, а ӧні шондіыс катовтіс нин рытлань.
Коркӧ тані вӧлӧма шор, коді усьӧ вӧлӧм Войвыв Донецӧ.
Шорыс сэтшӧм важӧн нин косьмӧма, мый матысса хуторын — Макаров Ярын — олысьясыс оз нин помнитны, кор тані вӧлӧма заыс.
Шор местаас кольӧма вӧрӧн тырӧм балка.
Йывтіыс векньыд да век паськыдджык увланьтіыс, сійӧ вӧлі куимсэрӧг кодь, — вӧрыс паськыд полосаӧн быдмис дзик Донец вадорӧдзыс.
Небыдик сьӧдов-руд мужицкӧй тошка Иван Фёдорович куйліс ляпкыдик кустъяс пӧвстын балка бужӧд дорын, обороналӧн медся сьӧкыд участок вылын.
Немецкӧй пуля гогныштіс сылысь юрсӧ веськыдладортіыс, вылітіджык кушинтіыс, юрсинас кульыштіс кучик торсӧ, вирыс визувтіс кӧсичаас да едіс, но Иван Фёдорович эз чувствуйт тайӧс.
Сійӧ куйліс кустъяс пӧвстын да лыйліс автоматысь, а сыкӧд орччӧн кӧдзаліс мӧд автомат.
Екатерина Павловна, стрӧг да кельыд чужӧма, куйліс неылын мужиксяньыс да сідзжӧ лыйліс.
Сылӧн быд вӧрзьӧм вӧлі экономнӧй, точнӧй, тыдавтӧм энергияа. Сійӧ ачыс эз казявлы тайӧ природнӧй мичлунсӧ, — бокысянь кажитчис, Екатерина Павловна веськӧдлӧ аслас автоматӧн сӧмын чуньяснас.
Сыысь веськыдвылынджык куйліс старик Нарежный, Макаров Ярса колхозник, «важся германскӧй бойвывса» пулемётчик, кыдзи сійӧ шулывліс ас йывсьыс ачыс.
Нарежныйлӧн внукыс, дас куим арӧса детинка, код гӧгӧр вӧліны патрон тыра ящикъяс, зарядиталіс дискъяс.
А ящикъяс сайын, гуранын, пӧсялӧм телефоннӧй трубкасӧ кисьыс лэдзлытӧг, командирлӧн адъютантыс, коді эз вӧв Иван Фёдорович дорын, а ю вадорын, дугдывтӧг долис аслас условнӧй кывйӧн:
— Мам кывзӧ... мам кывзӧ...
Коді?
Здорово, тётя!..
Сливаыд этша?
Босьт племянниклысь...
Мам кывзӧ, мам кывзӧ...
Миян ставыс лючки-ладнӧ.
А тіян?..
Петкӧдлӧй налы пуж!..
Чоюкӧй!
Чоюкӧй!
Чоюкӧй!
Тэ мый унмовсин?
Вокыд корӧ отсыштны биторйӧн шуйгавылын.
Иван Фёдоровичлысь йирис сьӧлӧмсӧ эз аслас лоны вермана пӧгибнитӧм да гӧтырыс пӧгибнитӧм йылысь мӧвп, весиг эз йӧз олӧм вӧсна кывкутӧм чувство, а сійӧс сознавайтӧм, мый тайӧс ставсӧ позьӧ вӧлі водзвыв артыштны и сэки эськӧ эз вӧв татшӧм сьӧкыд положениеыс, кутшӧмӧ найӧ веськалісны.
Сійӧ век жӧ юкис отрядсӧ некымын группа вылӧ да быд группаӧ назначитіс командирӧс да политическӧй часть кузя заместительӧс, быдӧнлы индіс ассьыныс места, кытчӧ позяс бӧрынджык базируйтчыны.
Тайӧ выль ичӧтик отрядъяс пиысь ӧтиӧн должен вӧлі командуйтны воддза командирыс аслас заместителькӧд да штабса начальниккӧд.
Найӧ долженӧсь вӧлі лоны став отрядъяслы общӧй командованиеӧн и, сы вӧсна мый ӧні лоӧны найӧ этшаӧнӧсь, воддза моз базируйтчыны Митякинскӧй вӧръясӧ.
Иван Фёдорович дасьтіс командиръясӧс да боечьясӧс сы вылӧ, медым найӧ кутчысисны тані, балкаын, войӧдзыс, а сэсся Иван Фёдорович юрнуӧдӧм улын прорвитчисны противниклӧн кытш пыр степӧ.
А медым прорыв бӧрас йӧзыслы кокниджык вӧлі мунны, Иван Фёдорович торйӧдліс отрядъяссӧ ещӧ на ичӧтджык группаяс вылӧ, кытчӧ пырлісны куим-вит морт, кодъяс долженӧсь нин вӧлі спасайтчыны быдӧн аслас туйӧд.
Сійӧс асьсӧ да гӧтырсӧ кӧсйысис дзебны надежнӧй местаӧ старик Нарежный.
Иван Фёдорович тӧдіс, мый кодсюрӧ пӧгибнитасны прорыв дырйиыс, мыйтакӧ йӧз сюрасны враг киӧ, мый сюрӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс оз пӧгибнитны, но повзясны да оз нин воны индӧм местаӧ, базаӧ.
И ставыс тайӧ сьӧкыд моральнӧй грузӧн водліс Иван Фёдорович сьӧлӧм вылӧ.
Но сійӧ не сӧмын эз висьтавлы некодлы ассьыс переживаниеяссӧ, а сылӧн чужӧмыс да жестъясыс, и сылӧн став поведениеыс петкӧдлісны дзик мӧдтор, а эз сійӧс, мый переживайтіс.
Иван Фёдорович, ичӧтик тушаа, пелькиник, банйӧм чужӧма, удитӧма нин сылӧн быдмыны небыдик сьӧдов мужицкӧй тош, куйліс кустъяс пӧвстын да исправнӧя лыйліс противник кузя да шутитіс старик Нарежныйкӧд.
Нарежныйлӧн чужӧмын вӧлі мыйкӧ молдаванинлӧн кодь, весиг туроклӧн кодь: кудритчыштӧм тошкыс смоль сьӧд, синъясыс сьӧдӧсь, визулӧсь, ӧзйыштӧны.
Ставнас сійӧ, ачыс быттьӧ шонді водзын косьмӧм турун си, паськыд зумыд косіник пельпомъяснас да гожъялӧм вына кияснас, кажитчана ньӧжмыд вӧрас дырйи, вӧлі тырӧма тыдавтӧм биӧн.
Кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв налӧн положениеыс, кыкнанныс найӧ вӧліны дӧвӧльнӧйӧсь и орччӧн куйлӧмнас, и ӧта-мӧд костса сёрнинас, кодӧс оз позь шуны зэв нин сложнӧйӧн.
Примернӧ быд часджын мысти Иван Фёдорович, кодлӧн синъясас дзирдыштлывліс лукавӧй бикинь, шулывліс:
— Но мый, Корней Тихонович, неуна жар кодь?
Корней Тихонович эз кольлы уджйӧзаӧн да вочавидзліс:
— Да оз позь шуны, мый ыркыд, но и абу жар, Иван Фёдорович.
А немеч кӧ ёна мӧдліс зырны, Иван Фёдорович шулывліс:
— Сылӧн кӧ вӧліны миномётъяс, да шыблавны кӧ мӧдіс миянлы ӧгурцы, сэки эськӧ ёна жар вӧлі!
А, Корней Тихонович?
Та вылӧ Корней Тихонович эз жӧ кольлы уджйӧзаӧн да спокойнӧя вочавидзліс:
— Медым татшӧм вӧрас пасьтала шыблавны, вывті уна ӧгурец ковмас, Иван Фёдорович...
И друг найӧ кыкнанныс автоматъясысь чорыда лыйсьӧм шы пыр кылісны Макаров Ярланьысь век ӧтарӧ содысь жургӧм моторъяслысь.
Секунда кежлӧ найӧ весиг дугдылісны лыйсьынысӧ.
— Кылан, Корней Тихонович?
— Кыла.
Иван Фёдорович ӧлӧдана синъясӧн видзӧдліс гӧтырланьыс да нюжӧдіс вомдоръяссӧ, сійӧн петкӧдліс, мый колӧ чӧв овны.
Туй кузя, коді эз тыдав тасянь, немечьяслы отсӧг вылӧ локтіс мотоциклистъяслӧн отряд.
Тыдалӧ, тайӧ локтӧмсӧ кылісны балкаын уналаын.
Телефон мӧдіс уджавны лихорадочнӧя.
Шонді лэччис нин, а тӧлысь ещӧ эз на пет, и рӧмыдыс эз на дзикӧдз пуксьы, и вуджӧръяс бырины.
Енэжын век на пӧртмасисны уна небыд югыд рӧмъяс, вежласисны, и му вылын — кустъяс да пуяс вылын, йӧз чужӧмъяс вылын, ружьеяс да эжа вылӧ шыблалӧм лыйлӧм гильзаяс вылын — быдтор вылын тӧдчис тайӧ аслыспӧлӧс кусысь югыдыс, кодӧс вот-вот ньылыштас пемыдыс.
Сӧмын некымын здук сулаліс тайӧ неопределённостьыс — ни лун, ни рыт, — и друг быттьӧ кутшӧмкӧ пуж либӧ лысва мӧдіс разавны сынӧдын, пуксьыны кустъяс вылӧ и му вылӧ да сукмис.
Макаров Ярладорсянь век ӧтарӧ кыптысь шумыс — мотоциклъяслӧн таргӧмыс — паськаліс быдлаӧ.
Лыйсисны воча то ӧтилаын, то мӧдлаын, сійӧ пыр содіс ю вадорын.
Иван Федорович видзӧдліс часі вылас.
— Колӧ усйысьны...
Терёхин!
Кызь ӧти ноль-ноль... — бергӧдчывтӧг шуис сійӧ телефондорса адъютантлы.
Иван Фёдорович водзвыв нин сёрнитчыліс роща пасьтала разӧдчӧм партизанскӧй группаясса командиръяскӧд, мый сы сигнал серти став группаясыс чукӧртчасны сёнӧ, коді петӧ степӧ, ыджыд пӧрысь пу дорӧ.
Татысянь налы ковмас петны прорыв вылӧ.
Тайӧ здукыс матыстчис нин.
Медым пӧръявны немечьясӧс, дзик Донец бердын рощасӧ обороняйтысь партизанъяслӧн кык группа долженӧсь вӧлі кольччывны мукӧд дорсьыс дырджык кежлӧ ас местааныс да петкӧдлыны, быттьӧкӧ медбӧръяысь мыйвынсьыс мӧдісны вуджны ю вомӧн.
Иван Фёдорович тэрыба видзӧдліс гӧгӧр, корсис синъяснас, кодӧс эськӧ мӧдӧдны на дорӧ.
Балка кырсӧ обороняйтысь партизанъяс пӧвстын вӧлі краснодонса ӧти зон, комсомолеч Евгений Стахович.
Немечьяс вотӧдз сійӧ велӧдчӧма Ворошиловградын ПВХО командиръяс курсъяс вылын.
Сійӧ торъявліс партизанъяс пӧвстын аслас развитиеӧн, асьсӧ бура кутӧмӧн да общественнӧй работниклӧн зэв водз петкӧдчысь навыкъясӧн.
Иван Фёдорович испытывайтіс Стаховичӧс разнӧй делӧяс вылын да думайтліс используйтны сійӧс краснодонса подпольекӧд связь кутӧм кузя.
И вот ассяньыс шуйгавылысь Иван Фёдорович аддзис сылысь кельыд чужӧмсӧ да кӧтасьӧм лёзьнитчӧм веж юрсисӧ, коді мукӧд кадын кыдзсюрӧ пашкыр гыясӧн пукавліс тшапа чатӧртыштӧм юр вылас.
Зонмыс ёна нервничайтіс, но самолюбие вӧснаыс эз кыссьы балка пыдӧслань.
И тайӧ воис сьӧлӧм вылас Иван Фёдоровичлы.
Сійӧ мӧдӧдіс Стаховичӧс.
Евгений Стахович, кызмырдӧн нюммуныштӧм бӧрын, косіник тушасӧ копыртӧмӧн, котӧртіс ю вадорлань.
— Корней Тихонович, эн сёрмы и тэ! — шуис Проценко ӧтважнӧй стариклы, коді тшӧтш кольччӧ вӧлі партизанъяс группакӧд, медым прикрывайтны бӧрыньтчӧмсӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор дзик ю дорӧ дзебсьӧм партизанъяс кутісны демонстрируйтны Донец ю вомӧн вуджӧм, сэтчӧ, Донец вадорӧ, чукӧртчисны немечьяслӧн главнӧй вынъясыс, и неприятель ассьыс став бисӧ веськӧдіс тайӧ вӧр юкӧн вылас да ю вылас.
Пуляяслӧн дзивгӧмыс да кустъяс пӧвстын налӧн швичйӧдлӧмыс ӧтлаасисны пель вундана ӧти оръявлытӧм шыӧ.
Кажитчис, пуляясыс пасьмунӧны сынӧдас и йӧзыс лолалӧны доналӧм свинеч буссӧ.
Проценколысь приказсӧ Стахович пыр получитӧм бӧрын отрядса командир мӧдӧдіс унджык партизансӧ сборнӧй пунктӧ, сёнӧ, а ачыс дас кык морткӧд кольччис, медым прикрывайтны бӧрыньтчӧмсӧ.
Стаховичлы вӧлі страшнӧ тані да зэв окота вӧлі мунны мукӧдъяскӧд тшӧтш, но муннысӧ эз вӧв лӧсьыд, и сыӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сы бӧрся некод эз следит, сійӧ водіс кустъяс пӧвстӧ, ляскысис чужӧмнас муӧ да лэптіс пинжак воротниксӧ, медым кӧть неуна тупкыштны пельяссӧ.
Ӧткымын здукъясӧ, кор лыйсьӧмыс эз вӧв сэтшӧм вына, кывлывлісны ёся горӧдлӧмъяс немецкӧй командаяслӧн.
Немечьяслӧн торъя группаяс пырисны нин вӧрӧ кысянькӧ Макаров Яр дорсянь.
— Пӧра, зонъяс, — друг шуис отрядса командир. — Айда, котӧрӧн!..
Партизанъяс ӧттшӧтш дугдісны лыйсьыны да уськӧдчисны командир бӧрсяыс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый неприятель эз нин эськӧ чинты бисӧ, а пыр содтіс сійӧс, вӧрӧд котӧртысь партизанъяслы кажитчис, мый гӧгӧр лои дзик чӧв-лӧнь.
Найӧ котӧртісны мыйвынсьыныс да кылісны ёрта-ёртныслысь ловшынысӧ.
Но вот сёнысь найӧ аддзисны дзебсьӧмӧн ӧта-мӧд бердас водалӧм асланыс ёртъяслысь сьӧд вуджӧръяссӧ.
И, муӧ водӧмӧн, кыссьӧмӧн нин матыстчисны на дінӧ.
— А, ен мед сетас тіянлы! — ошкана шуис Иван Фёдорович, коді сулаліс пӧрысь пу дорын. — Стахович тані?
— Тані, — ньӧти думышттӧг вочавидзис командир.
Партизанъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да эз аддзыны Стаховичӧс.
— Стахович! — сёнса партизанъяс вылӧ видзӧдігӧн ньӧжйӧник чукӧстіс командир.
Но Стахович эз вӧв.
— Да ті, зонъяс, гашкӧ, сэтчӧдз шӧйӧвошлінныд, мый энӧ казявлӧ, кыдз сійӧ уси!
А гашкӧ, эновтінныд сійӧс сэтчӧ ранитчӧм бӧрас! — скӧраліс Проценко.
— Мый ме, детинка, али мый, Иван Фёдорович! — ӧбидитчис командир. — Позициянымӧс эновтігӧн сійӧ вӧлі миянкӧд, абу ранитчӧма.
А пышйим ми медся сукинтіыс и эгӧ воштылӧй ёрта-ёртнымӧс...
Тайӧ здукас Иван Фёдорович аддзис кустъяс пӧвстті сылань тусьӧн кыссьысь Нарежныйлысь пельк фигурасӧ, кӧть сійӧ и пӧрысь нин вӧлі, сы бӧрся кыссьысь сылысь дас куим арӧса внуксӧ да нӧшта кымынкӧ боечӧс.
— Ок тэ, сьӧлӧмшӧрӧй!
Другӧй! — радпырысь кыпыда горӧдіс Иван Фёдорович, коді эз вермы дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Друг сійӧ бергӧдчис да быдӧнлы кывмӧн вӧсньыдик гӧлӧсӧн кузя шуис:
— <ns>Гӧтӧ-вит-чы-ны</ns>!..
Му бердӧ ляскысьӧм партизанъяс позаясын лои мыйкӧ вӧрканьлӧн кодь.
— Катя! — ньӧжйӧник шуис Иван Фёдорович. — Тэ эн кольччы меысь...
Коркӧ кӧ ме...
Вӧвлі кӧ мыйкӧ... — Сійӧ ӧвтыштіс кинас. — Прӧстит менӧ.
— Прӧстит и тэ... — Гӧтырыс неуна копыртыштіс юрсӧ. — Колян кӧ ловйӧн, а мекӧд...
Иван Фёдорович торкис сійӧс да шуис:
— Сідзжӧ и мекӧд...
Челядьлы висьталан.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый найӧ вевъялісны шуны ӧта-мӧдныслы.
Проценко вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс:
— <rus>Огонь</rus>!
Водзӧ!
И медводдза мортӧн котӧрӧн петіс сёнысь.
Найӧ эз вермыны тӧдны, кымынӧн найӧ колины и дыр-ӧ котӧртісны.
Кажитчис, эз нин вӧв налӧн ни лолалӧмныс, ни сьӧлӧмныс; котӧртісны чӧв олігтыр, мукӧдыс ещӧ лыйсисны на мунігмозыс.
Иван Фёдорович видзӧдлывлігас аддзывліс Катяӧс, Нарежныйӧс, сылысь внуксӧ, и тайӧ содтыліс сылы вынсӧ.
Друг кӧнкӧ бӧрвыланыс да веськыдладораныс степын кыліс мотоциклъяслӧн жургӧм, сійӧ ылӧдз кыліс войся сынӧдас.
Мотор шыяс кутісны кывны кӧнкӧ и водзын нин, кажитчӧ, найӧ кытшалісны пышйысьясӧс быдладорсянь.
Иван Фёдорович сетіс сигнал, и йӧз разӧдчисны, пырисны муас, кутісны кыссьыны гусьӧник, быттьӧкӧ змейяс, пӧльзуйтчисны гудыр тӧлысь югӧрӧн да неровнӧй местаяснас.
Ӧти здукӧн йӧз вошины син увсьыс — ӧти бӧрся мӧд.
Эз на коль и некымын минут, кор Иван Фёдорович, Катя, Нарежный да сылӧн внукыс дзик ӧтнанныс колины тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм степӧ.
Найӧ веськалісны колхознӧй бахчаяс вылӧ, кодъяс паськалӧмаӧсь некымын гектар вылӧ водзлань да вывлань и, гашкӧ, тшӧтш эсійӧ мыльк мӧдарладорас, кодлӧн гӧрбыс тыдаліс енэж фон вылас.
— Виччысьыштлы неуна, Корней Тихонович, лолавны нинӧмӧн! — И Иван Фёдорович уськӧдчис му вылӧ.
— Кут асьтӧ, Иван Фёдорович, — тэрыба сы дінӧ копыртчӧм бӧрын да сылы чужӧмас пӧся лолалігтыр шыасис Нарежный. — Оз позь миянлы шойччыны!
Эсійӧ гӧра саяс сикт, дзебасны миянӧс...
И найӧ кутісны кыссьыны бахчаясті Нарежный бӧрся, коді шочиника бергӧдлывліс ёсь синъяса да кудриа сьӧд тошка чужӧмсӧ Иван Фёдоровичлань да Катялань.
Найӧ кыссисны мыльк йылӧдзыс да ас водзсьыныс аддзисны сикт — сьӧд ӧшиньяса еджыд хатаяс. Сиктыс вӧлі насянь метр кыксё сайын.
Бахчаясыс нюжалісны дзик туй дорӧдзыс, а туйыс вӧлі мунӧ плетеньяс пӧлӧн, кодъяс вӧліны матысса хатаяс дорын.
И пӧшти дзик сійӧ здукас, кор найӧ кайисны мыльк йылӧ, тайӧ туй кузяыс тӧвзисны некымын немеч-мотоциклистъяс да кежисны сикт шӧрлань.
Автоматъясысь лыйсьӧмысь биыс пыр ӧтмоз ыпнитлывліс то ӧтилаын, то мӧдлаын; мукӧд дырйи кажитчис, мый кодкӧ лыйсьӧ воча, и тайӧ юргысь войся шыясыс кыпӧдлісны Иван Фёдорович сьӧлӧмын дой да шуштӧмлун.
Нарежныйлӧн внукыс, коді ньӧти эз вӧв дедыс кодь, ачыс еджыд юрсиа, мукӧд дырйиыс сійӧ полӧмпырысь да юасяна лэптыліс челядь синъяссӧ Иван Фёдорович вылӧ, — и сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ синъясас.
Сиктын кывлывлісны прикладъясӧн ӧдзӧсъясӧ чорыда кучкалӧм шыяс, немеч кывйӧн видчӧм.
То лолі чӧв-лӧнь, и друг кывліс челядь горзӧм шы либӧ нывбабалӧн ойзӧм, сэсся бӧрдӧм да бара войся кевмысьӧм-ойзӧм.
Мукӧд дырйиыс и самӧй сиктас, и сы дорті, и дзик бокын равӧстлісны мотоциклъяс — ӧти, некымын, а то кажитчыліс, — дзонь отряд мунӧ.
Тӧлысьыс югыда сявкйис югӧрсӧ енэжын.
Иван Фёдорович, Катя, кодлӧн чӧсӧдіс сапӧгнас зыртӧм кокыс, да Нарежный аслас внукыскӧд — ставныс куйлісны му вылын, кӧтасьӧмаӧсь да кӧдзыдысла йӧжгыльтчӧмаӧсь.
Тадзи виччысисны найӧ, кор быдлаын лои чӧв-лӧнь: сиктын и степын.
— Но, пӧра, югдыны кутіс, — шӧпнитіс Нарежный. — Мӧдам кыссьыны ӧтиӧн-ӧтиӧн, ӧта-мӧд бӧрся.
Сиктын кылісны немецкӧй патрульяслӧн кокшыясыс.
Шочиника то ӧтилаын, то мӧдлаын ыпнитлывліс истӧгӧн либӧ зажигалкаӧн ӧзтӧм би.
Иван Фёдорович да Катя куйлісны хатасайса ёг турун пӧвстын кӧнкӧ сикт шӧрас, а Нарежный внукыскӧд вуджисны плетень вомӧн.
Мыйкӧ дыра кежлӧ найӧ чӧв ланьтлісны.
Мӧдісны чуксасьны первой петукъяс.
Иван Фёдорович друг шпыньмуніс.
— Тэ мый? — вашкӧдӧмӧн юаліс Катя.
— Немечьяс став петукъяссӧ джагӧдӧмаӧсь, кык-куим сӧмын и сьылӧны сиктас!
Найӧ медводдзаысь сюся, вежӧртӧмӧн видзӧдлісны ӧта-мӧдныслы чужӧманыс да нюммунісны сӧмын синъяснаныс.
И тайӧ здукас плетень сайысь кыліс вашкӧдӧм:
— Кӧнӧсь ті?
Пырӧй хатаас...
Кузь тушаа, гырысь лыяса, еджыд чышъяна, косіник нывбаба видзӧдіс на вылӧ плетень сайсянь.
Нывбабалӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны тӧлысь югӧр улас.
— Чеччӧй, энӧ полӧй, некод абу, — шуис сійӧ.
Сійӧ отсаліс Катялы вуджны плетень вомӧн.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны? — гусьӧник юаліс Катя.
— Марфа, — шуис нывбаба.
— Но, кутшӧмджык выль порядокыс? — зумыша шпыннялігтыр юасис сылысь Иван Фёдорович, кор и сійӧ, и Катя, и старик Нарежный внукыскӧд пукалісны нин хатаын пызан сайын дзузган дорын.
— А выль порядокыд со кутшӧм: локтіс миян ордӧ комендатураысь немеч да пуктіс миянлы налог — квайт литр йӧв мӧскысь быд лун да тӧлысьӧн ӧкмыс кольк курӧгысь, — яндысьӧмӧнмоз да сэки жӧ кутшӧмкӧ дикмӧмкодь женственностьӧн видзӧдлывліс аслас сьӧд синъяснас Иван Фёдорович вылӧ да висьталіс Марфа.
Сылы вӧлі ар ветымын гӧгӧр нин, но быд вӧрзьыштӧмын сылӧн, кыдзи сійӧ ваяліс пызан вылӧ сёян да идраліс дозмук, вӧлі мыйкӧ томлӧнкодь да тӧдчис пельклун.
Пелькӧдӧм да белитӧм хатаын ӧшалісны вышивайтӧм кузьчышъянъяс, хататырыс вӧлі челядь, посньыдсьыс-посньыд.
Сылӧн медыджыд пиыс, дас нёль арӧса, да нылыс, дас кык арӧса, кодъясӧс чеччӧдісны вольпась вылысь, петісны дежуритны ывлаӧ.
— Быд кык лун мысти выль задание скӧт сдайтӧм кузя.
Вот, видзӧдӧй, миян сиктын сё керкаысь абу унджык, а мӧдысь нин получитім задание сдайтны кызь юр скӧт — со тіянлы и выль порядок, — висьтавліс сійӧ.
— Тэ эн шогсьы, Марфа тьӧтка!
Ми найӧс тӧдам дас кӧкъямысӧд во серти на.
Кутшӧм ӧдйӧ найӧ воисны, сідзи и мунасны!.. — шуис Нарежный да друг вак-вак серӧктіс, петкӧдліс ассьыс ён пиньяссӧ.
Сылӧн туроклӧн кодь синъясыс мугов гожъялӧм чужӧм вылас дзирдыштісны лукава да мужественнӧя.
Сьӧкыд вӧлі представитны аслыд, мый тайӧ сёрнитӧ морт, коді ӧні на воча чужӧм аддзыліс смертьсӧ.
Иван Фёдорович синбӧжнас видзӧдліс Катя вылӧ, коді стрӧг чужӧмтырнас нюммуніс бурпырысь.
Уна сутки чӧжся бой бӧрын да тайӧ страшнӧй пышйӧм бӧрас сэтшӧм свеж томлунӧн ӧвтыштіс Иван Фёдорович да Катя вылӧ тайӧ кык мортсяньыс, кодъяс абу нин томӧсь.
— А ме видзӧда да, Марфа тьӧтка, кыдзи кӧть найӧ тіянӧс оз кульны, а тіян быдтор на этшаник кольӧма, — Нарежныйлы мигнитӧм бӧрын шуис Иван Фёдорович, ачыс юрсӧ пӧлыньтлӧмӧн индіс пызан вылӧ, кытчӧ «лышкыд сьӧлӧма» Марфа вайис и рысь, и нӧк, и вый, и салӧа яичница.
— Ті ӧмӧй онӧ тӧдӧй, мый бур украинаса хатаысь, кӧть кыдзи сійӧс эз шобны, ставсӧ не сёйны, не гусявны, кытчӧдз кӧзяйкасӧ он ви! — шутитыштіс Марфа, сэтшӧм яндысьӧмпырысь, мый нывка моз гӧрдӧдіс, да сэтшӧм грубӧякодь, нинӧм дзебтӧг, мый и Иван Фёдорович и Нарежный прыснитісны-серӧктісны кианыс, а Катя нюммуніс. — Ме жӧ ставсӧ дзеби! — серӧктіс и Марфа.
— Ок тэ, и тӧлка кӧзяйка! — шуис Проценко да бергӧдлыштіс юрсӧ. — Коді нӧ ӧні тэ — колхозница али единоличница?
— Колхозница, быттьӧкӧ отпускын, кытчӧдз немечьяс оз мунны, — шуис Марфа. — А немечьяс пуктӧны миянӧс нинӧмтуйӧ.
Став колхознӧй муяснымӧс найӧ лыддьӧны германскӧйӧн... кыдзи сэні налӧн — райхлӧн?
Кыдзи налӧн тайӧ шусьӧ, Корней Тихонович?
— Да райхӧн, чӧрт сыкӧд! — серампыр шуис старик.
— Скод вылын лыддисны кутшӧмкӧ бумага, — кыдзи тайӧ эсійӧ, Розенберглысь, али кыдзи сійӧ сэні злӧдейсӧ, Корней Тихонович?
— Да Розенберг жӧ, чӧрт сыкӧд! — вочавидзис Нарежный.
— Тайӧ Розенбергыс висьталӧ, мый получитам кӧ пӧ му единоличнӧй пользованиеӧ, то огӧ ставным, а коді кутас бура уджавны германскӧй райхлы да кодлӧн лоӧ аслас скӧт да аслас инвентарь.
А кутшӧм нӧ сэні инвентарь, миянӧс кӧ вӧтлӧны колхознӧй шобді вундыны чарлаясӧн, а няньсӧ босьтӧны асланыс райхлы.
Ми, бабаяс, вунӧдім нин чарланад вундӧмтӧ!
Мунам му вылӧ, водам шобді улӧ, медым шондіыс эз инмы, да узям...
— А старӧстаныд?
— А старӧстаыд миян ас морт, — вочавидзис Марфа.
— Ок тэ, тӧлка кӧзяйка! — бара шуис Проценко да бара бергӧдлыштіс юрсӧ. — А кӧні нӧ кӧзяиныд тэнад?
— Кӧні сійӧ?
Фронт вылын.
Менам Гордий Корниенко фронт вылын, — серьёзнӧя шуис сійӧ.
— А висьтав веськыда: со тэнад мыйта челядь, а тэ миянӧс ас ордад дзебан, — он ӧмӧй пов ас вӧснаыд и на вӧсна? — друг юаліс Иван Фёдорович.
— Ог пов! — вочавидзис сійӧ да веськыда видзӧдліс сы вылӧ том сьӧд синъяснас. — Мед кераласны юрӧс.
Ог пов.
Тӧдны кута, мый вӧсна кувны муна.
А ті сідзжӧ меным висьталӧй: ті миян йӧзкӧд, накӧд, кодъяс фронт вылынӧсь, татысянь связьсӧ кутанныд?
— Кутам, — вочавидзис Иван Фёдорович.
— Сідзкӧ, висьталӧй миян йӧзлы, медым найӧ тышкасясны помӧдз.
Медым миян мужикъяс оз жалитны асьнысӧ, — убеждённӧя висьталіс сійӧ, кыдзи прӧстӧй честнӧй нывбаба. — Ме сідз шуа: гашкӧ, миян батьконым, — шуис Марфа ассьыс мужиксӧ «миян батьконымӧн», быттьӧкӧ аслас челядь нимсянь, — гашкӧ, миян батьконым и оз во бӧрсӧ, гашкӧ, пуктас сійӧ ассьыс юрсӧ бойын, ми тӧдны кутам мый вӧсна!
А миян власьт кӧ бӧр воас, сійӧ менам челядьлы батьӧн лоӧ!..
— Тӧлка кӧзяйка! — коймӧдысь нежнӧя шуис Иван Фёдорович, копыртіс юрсӧ да мыйкӧ дыра эз лэптыв сійӧс.
Марфа колис Нарежныйӧс внукыскӧд узьны керкаас: налысь оружиесӧ сійӧ дзебис и эз пов на вӧсна.
А Иван Фёдоровичӧс да Катяӧс Марфа нуӧдіс кӧбрегӧ. Кӧбрег вылысас быдмӧма ёг турун, а пытшкас кӧдзыд, склепын кодь.
— Неуна уль руа, но ме тіянлы кык пась вайи, — яндысьӧмпырысь шуис сійӧ. — Со татчӧ, тані идзас...
Найӧ колины ас кежаныс да мыйкӧ дыра кыв шутӧг пукалісны идзас вылын пемыдінас.
Друг Катя пӧсь кияснас кутіс Иван Фёдоровичлысь юрсӧ да топӧдіс сійӧс морӧс бердас.
И кыдзкӧ кокни лои сьӧлӧм вылас Иван Фёдоровичлы.
— Катя! — шуис сійӧ. — Тайӧ став партизанствосӧ ми кутам нуӧдны мӧд ногӧн.
Ставсӧ, ставсӧ мӧд ногӧн, — гӧтыр кутлалӧмсьыс мездысигмоз, ёна волнуйтчигтыр висьталіс сійӧ. — О, кутшӧма висьӧ сьӧлӧмӧй менам!..
Висьӧ на вӧсна, кодъяс пӧгибнитісны — пӧгибнитісны миян кужтӧм вӧсна.
Да эз жӧ ставныс пӧгибнитны?
Ме жӧ думайта, унджыкыс мынтӧдчисны? — быттьӧкӧ поддержка корсьӧм могысь юасис сійӧ. — Немтор, Катя, немтор!
Войтыр пӧвстысь ми аддзам ещӧ уна сюрс сэтшӧм йӧзсӧ, кутшӧм Нарежный, кутшӧм Марфа, уна сюрсъясӧс!
Да!
Медым эсійӧ Гитлерыс йӧйтӧдліс дзонь немецкӧй нацияӧс, а ме ог думайт, медым сійӧ йӧйтӧдліс Иван Проценкоӧс, — оз, оз вермы тадзи лоны! — сьӧлӧмсяньыс висьталіс Иван Фёдорович, ачыс эз и казявлы, мый сійӧ заводитіс сёрнитны украинаса кывйӧн, кӧть сылӧн гӧтырыс, Екатерина Павловна, вӧлі роч.
Комынӧд глава
Кыдзи морт синмӧн казявтӧг пуяс да турун вужъяс увті, му пӧтшваувса потасъясӧд да капиллярнӧй сосудъясӧд некутшӧм шумтӧг, дугдывтӧг сӧдзтысьӧны быдладорӧ муувса ваяс, сідзи жӧ немечьяс власьт дырйи степьясса, вӧръясса, гӧраясса трӧпаясӧд, балкаясӧд, крут бужӧда юяс пӧлӧн, каръяс да сиктъяс уличаясӧд да кулигаясӧд, уна йӧза базаръясӧд да сьӧд войын оврагъясӧд муналісны ӧтилаысь мӧдлаӧ уна миллионъясӧн быдпӧлӧс национальностя мужчинаяс, нывбабаяс, челядь, старикъяс, кодъяс олӧны миян му вылын.
Чужанінъяссьыс вӧтлӧмаяс, чужанінъясас бӧр воысьяс, сэтшӧминъяс корсьысьяс, кӧні найӧс оз тӧдны, свободнӧй сӧветскӧй му вылӧ фронт рубежъяс вомӧн вуджысьяс, окружениеысь петысьяс, немецкӧй пленысь либӧ концентрационнӧй лагерьясысь пышйысьяс, кодъясӧс нуждаыс шыбитӧма паськӧм да сёянтор корсьны, кодъяс босьтӧмаӧсь оружие угнетательяскӧд тышкасьӧм могысь — партизанъяс, подпольщикъяс, диверсантъяс, агитаторъяс, враг тылса разведчикъяс, великӧй войтырлӧн отступитӧм великӧй армияса разведчикъяс, — найӧ мунӧны, мунӧны лыд ни щӧт, кыдзи лыа...
Донец юладорсянь степнӧй туйӧд мунӧ шонді югӧръяс улын гӧрд чужӧма ичӧтик морт.
Сійӧ прӧстӧй крестьянскӧй паськӧма, небыдик сьӧдов мужицкӧй тошка, мышкас сылӧн дӧра ноп.
Сы моз жӧ мунӧны сюрсъяс, сюрсъяс...
Мыйӧн тӧдан, коді сійӧ?
Сылӧн лӧз синъяс, но позьӧ ӧмӧй быдӧнлы видзӧдлыны синмас да позьӧ ӧмӧй ставсӧ тӧдмавны син сертиыс?
Гашкӧ, синсьыс чеччӧ чӧртовскӧй би, а господин вахтмайстерлы либӧ весиг гауптвахтмайстерлы найӧ кутасны кажитчыны мортлӧн обыкновеннӧй синъясӧн.
Крестьянскӧй паськӧма, сьӧдов тошка ичӧтик морт пырис Ворошиловград карӧ да воши уличаӧд ветлысь йӧз пӧвстӧ.
Мыйла сійӧ воис карас?
Гашкӧ, сійӧ нопъяс вайӧ базар вылӧ вый либӧ шома рысь, либӧ утка, медым вежны тайӧс кӧрттув вылӧ, бязь вылӧ либӧ сов вылӧ.
А гашкӧ, тайӧ ачыс Проценко, страшнӧй мортыс, коді вермӧ уськӧдны власьтсӧ весиг фельдкомендатураса сизимӧд отделса советниклысь — доктор Шульцлысь!..
Ичӧтик шахтёрскӧй карса окраинаын, пу керкаын, степӧ мунысь векньыдик пемыд балка йылын, эшкынӧн тупкӧм ӧти ӧшиня горничаын, дзузган би дорын пукалӧны кыкӧн: увладортіыс пыктӧма кодь зумыш чужӧма, ёна олӧма мужчина да зарни рӧма синлысъяса, паськыда восьтӧм синъяса ён том зон.
Мыйкӧ ӧткодь эм налӧн — и томыслӧн, и пӧрысьыслӧн, — весиг сыын, мый татшӧм сёр войнас, немецкӧй оккупация кадся тайӧ шуштӧм лунъясас, кыкнанныс найӧ пасьтасьӧмаӧсь зэв сӧстӧма да ӧкуратнӧя и галстукаӧсь.
— Асаныд воспитывайтӧй гордость миян рӧднӧй Донбасс вӧсна.
Помнитан, кыдзи тышкасьлісны миян ыджыдджык ёртъясным — Артём, Клим Ворошилов, Пархоменко? — висьталӧ старик, и кажитчӧ, мый оз тайӧ дзузган биыслӧн чусыд югӧрыс, а важӧн вӧвлӧм тышъяслӧн югӧрыс отражайтчӧ сылӧн стрӧг синъясас. — Он вунӧд?
Сямман висьтавны ребяталы?
Том морт пукалӧ, наивнӧя юрсӧ шуйга пельпомланьыс пӧлыньтӧмӧн, веськыд пельпомыс сылӧн улынджык шуйгасьыс.
— Ог в-вунӧд...
Сямма, — неуна мыкталігтыр вочавидзӧ сійӧ.
— Мыйын славаыс миян Донбасслӧн? — водзӧ висьталӧ старик. — Кӧть кутшӧм сьӧкыд миянлы эз вӧв — и гражданскӧй война воясӧ, и сы бӧрын, и первой да мӧд пятилеткаяс дырйи, и ӧні, война лунъясӧ — ми век честьӧн выполняйтлім ассьыным долгнымӧс.
Тэ тайӧс внушит ребятаыдлы...
Старик чӧв ланьтіс.
Том морт видзӧдӧ сы вылӧ почтительнӧя да чӧв олӧ.
Старик водзӧ висьталӧ:
— И помнитӧй: бдительность — подпольеын медся коланатор...
Картина «Чапаев» видзӧдлін? — нюмъявтӧг юалӧ сійӧ.
— Видзӧдлі.
— Мыйла пӧгибнитіс Василий Иванович Чапаев?
Сійӧ пӧгибнитіс сы вӧсна, мый сылӧн дозоръясыс унмовсисны да матӧдз лэдзисны неприятельӧс.
Лоӧй век дасьӧн — и войын, и лунын, лоӧй ӧкуратнӧйӧн...
Полина Георгиевна Соколоваӧс тӧдан?
— Тӧда.
— Кытысь тэ сійӧс тӧдан?
— Уджавліс мамакӧд ӧтлаын нывбабаяс пӧвстын.
Найӧ и ӧні д-дружитӧны...
— Вернӧ...
Ставсӧ, мый пӧлагайтчӧ тӧдны сӧмын тэныд да меным, кутан висьтавлыны Полина Георгиевналы.
А обычнӧй связь — Осьмухин пыр, талунъя моз жӧ.
Встречайтчыны сэсся миянлы оз позь... — И медым том морт эз ӧбидитчы, либӧ эз огорчитчы, либӧ эз понды паныд висьтавны сылы, Лютиков друг кутіс гажаа нюмъявны.
Но Олег чужӧм вылын эз тӧдчы ни ӧти татшӧм чувство.
Татшӧм дӧвериеыс, мый Филипп Петрович весиг корис сійӧс ас ордас, да ещӧ сэтшӧм часӧ, кор оз позь ветлыны карті, тыртіс Олеглысь сьӧлӧмсӧ гордостьӧн да помтӧм преданность чувствоӧн.
Челядьлӧн кодь паськыд нюм югдӧдіс сылысь чужӧмсӧ, и сійӧ шуис сідзжӧ зэв кыпыда:
— Аттьӧ!
Некодлы тӧдтӧм зонка йӧжгыльтчӧмӧн узьӧ степын, увтасінын, шондіыс шонтӧ сійӧс, и сы паськӧмысь петӧ ру.
Шондіыс косьтіс турун вылысь туйсӧ, коді кольӧма юысь петӧм том зон бӧрын.
Кутшӧма сійӧ мудзӧма ю вомӧн вуджигӧн, — унмовсьӧма кӧ ва паськӧмнас степын войын!
Но кор шондіыс заводитіс пӧжны, том морт садьмис да мӧдӧдчис мунны.
Еджгов юрсиыс сылӧн косьмис да лӧсьыдіник гыясӧн ачыс кыдзсюрӧ паськаліс юр вылас.
Мӧд вой нин сійӧ узис шахтёрскӧй посёлокын случайнӧй патераын, кытчӧ сійӧс лэдзисны овны, сы вӧсна мый сійӧ пӧшти земляк: сійӧ Краснодонысь, велӧдчывліс Ворошиловградын, а ӧні локтӧ гортас.
И сійӧ свободнӧя, луншӧр-лунын пырис Краснодонӧ.
Сійӧ оз тӧд, мый лои бать-мамыскӧд, оз-ӧ овны на ордын немечьяс, и та вӧсна сійӧ первой мунӧ школаса ёрт ордас, Володя Осьмухин ордӧ.
Водзджыксӧ Володя ордын олӧмаӧсь немечьяс, но ӧні найӧ абуӧсь.
— Женя!..
Кытысь тэ усин?..
Но Володялӧн ёртыс, кыдзи и век, неуна тшапакодь да официальнӧй сямӧн шуӧ:
— Тэ меным первой висьтав, мыйӧн тэ лолалан?..
Володялӧн тайӧ важся ёрт, комсомолеч Евгений Стахович, сыысь нинӧм соссьыны, — дерт, не организация делӧясын, а сыын, кӧні сёрниыс мунӧ личнӧй взглядъяс да настроениеяс йылысь, — и Володя висьталӧ Стаховичлы ас йывсьыс ставсӧ.
— Сідз... — шуӧ Стахович. — Тайӧ бур.
Тэсянь ме мӧдтор эг и виччысь...
Тайӧс сійӧ шуис сідзи, быттьӧкӧ покровительствуйтӧ Володя вылын.
Но, буракӧ, сылӧн эм та вылӧ право.
Сылӧн висьӧ сьӧлӧмыс, медым Володя моз босьтчыны подпольнӧй тышӧ, — сійӧ тышкасьлӧма нин партизанскӧй отрядын, и, сы кывъяс серти, сійӧс официальнӧя мӧдӧдӧма штаб, медым организуйтны тайӧ делӧсӧ и Краснодонын.
— Зэв бур!.. — уважениеӧн шуӧ Володя. — Ми пырысь-пыр жӧ долженӧсь мунны Олег ордӧ...
— А коді сэтшӧм Олегыс? — самолюбивӧя юалӧ Стахович, сы вӧсна мый Олеглысь нимсӧ Володя шуис ыджыд уважениеӧн.
— Тайӧ, зонмӧ, сэтшӧм морт!.. — неопределённӧя шуӧ Володя.
Оз, Стахович оз тӧд Олегӧс.
Но сійӧ кӧ колана морт, мыйла эськӧ не мунны сы ордӧ...
Штатскӧй паськӧма, военнӧй выправкаа, зэв серьёзнӧй морт ньӧжйӧник таркӧдчӧ Борц патера ӧдзӧсӧ.
Гортас сӧмын ӧтнас ичӧтик Люся.
Мамыс мунӧма базарӧ вежлавны прӧдукта вылӧ кутшӧмсюрӧ кӧлуй, а Валя...
Люся абу ӧтнас, гортас эм нӧшта батьыс, но тайӧ и эм медся страшнӧйыс.
Сьӧд ӧчкиа батьыс пырысь-пыр жӧ дзебсис гардеробӧ.
А Люся, тіпкысь сьӧлӧмӧн, ыджыд морт моз видзӧдігтыр, матыстчӧ ӧдзӧс дорӧ да юалӧ кыдз позьӧ веськодьпырысьджык:
— Коді сэні?
— Валяыд гортад? — яндысьыштӧм приятнӧй тенорӧн юалӧ ӧдзӧс сайсянь мужичӧй гӧлӧс.
— Сійӧ абу... — Люся ланьтіс, кутіс виччысьны.
— А ті восьтӧй, энӧ полӧй, — шуӧ тайӧ жӧ гӧлӧсыс. — Коді тайӧ мекӧд сёрнитӧ?
— Люся.
— Люся?
Валялӧн чойыс?
Ті восьтӧй, энӧ полӧй...
Люся восьтіс.
Кильчӧ вылын сулалӧ сылы тӧдтӧм ыджыд тушаа, стройнӧй да раминик том морт.
Люсялы кажитчӧ сійӧ верстьӧ мужчинаӧн.
Сылӧн синъясыс бурӧсь и зэв серьёзнӧй чужӧм вылас мужественнӧй чукыр.
Сійӧ, сӧмын синъяснас нюмъялігтыр, видзӧдӧ Люся вылӧ да лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас.
— Регыд сійӧ воас? — вежливӧя юалӧ том морт.
Тайӧ уважениесӧ Люся принимайтӧ бура.
— Ог тӧд, — тайӧ мужчинаыслы увсянь вывлань синмас видзӧдігтыр шуӧ сійӧ.
Том морт чужӧм вылын тӧдчӧ разочаруйтчӧм.
Мыйкӧ дыра сійӧ сулалӧ чӧв олігтыр, сэсся бара лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас.
Но муртса на сійӧ бергӧдчӧ мунны, Люся тэрыба юалӧ:
— А мый висьтавны сылы?
Зон синъясын пыр жӧ мӧдіс тӧдчыны серамсора выражение, и сійӧ шуӧ:
— Висьталӧй, мый жӧникыс воліс...
И котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
— И ті пыр жӧ мунанныд?
А кытысь нӧ сійӧ аддзас тіянӧс? — волнуйтчигтыр тэрыба шуӧ сылы Люся.
Но сійӧ шуис тайӧс вывті полігтыр да вывті сёрӧн.
Том морт мунӧ нин Деревяннӧй улича кузя вуджанінлань.
Валялӧн жӧник...
Люся волнуйтчӧ.
Дерт, сійӧ оз вермы та йылысь висьтавны батьыслы.
Та йылысь оз позь висьтавны и мамыслы.
«Некод жӧ сійӧс миян гортын оз тӧд!..
Но, вермас лоны, найӧ ещӧ оз на гӧтрасьны?» — асьсӧ успокаивайтӧ Люся.
Том войтыр — кык зон, нӧшта детинкаяс на, да кык ныв — гуляйтӧны степті.
Мыйла татшӧм страшнӧй кадас, кор дзик некод оз гуляйт, кык зон да кык ныв гуляйтӧны степті?
Найӧ гуляйтӧны прӧстӧй лунӧ, уджалан кадӧ, зэв ылын карсяньыс.
Но, босьтны кӧ мӧдарсянь, гуляйтны некодлы абу запретитӧма...
Найӧ гуляйтӧны параӧн-параӧн: неуна кудритчӧм чорыд еджгов юрсиа зон, кӧмтӧм, тэрыб да пельк вӧраса, да гожъялӧм ныв, куш кокъяса да кияса, кӧні тӧдчисны ловгӧнъяс, да русӧй зарни кӧсаяса; мӧд зонмыс, еджыд юрсиа, ичӧтик тушаа, беринӧсь, да сыкӧд ныв, раминик, пасьтасьӧма прӧстӧйиника, синъясыс вежӧраӧсь, — сійӧс шуӧны Тося Мащенкоӧн.
Параяс то ылыстчыласны ӧта-мӧдсяньыс зэв ылӧ, то бӧр ӧтлаасясны ӧтилаӧ.
Найӧ мудз тӧдтӧг гуляйтӧны асывсянь да рытӧдз пӧжысь шонді улын, мый вӧсна еджыд юра зонлӧн куимпӧв унджык лои бериныс; найӧс мучитӧ горш косьмӧм.
И быд раз мыйкӧ вайӧны киясас да зепъясас: патронъяс, гранатаяс, мукӧд дырйи немецкӧй ружье, револьвер, роч винтовка.
Таын нинӧм абу шензьӧданаыс: найӧ гуляйтӧны сэтшӧм районын, кӧні выльӧн на мунісны бойяс отступайтысь Гӧрд Армиякӧд, Верхнедуваннӧй станция дорын.
Тайӧ оружиесӧ немецкӧй комендантлы нуӧм пыдди найӧ сійӧс чукӧртӧны расдорса ӧти гуся местаӧ да гуалӧны муӧ.
Но найӧс некод оз аддзы.
Ӧтчыд тэрыб зонкаыс, коді веськӧдлӧ ставнысӧн, аддзис зарядитӧм мина да русӧй кӧсаяса ныв водзын разрядитіс тайӧ минасӧ, ачыс зэв точнӧя уджаліс пельк чуньяснас.
Дерт, тайӧ районас должен лоны уна мина.
Сійӧ велӧдас ставнысӧ, кыдзи разряжайтны минаяссӧ.
Минаясыд ковмасны жӧ.
Русӧй зарни кӧсаяса ныв бӧр локтӧ гортас рытнас, ёна гожъялӧма, мудзӧма, кыпыд, — и тайӧ абу нин первой рыт.
Люсялы удайтчис здук кежлӧ петкӧдлыны сійӧс садйӧ.
Страшнӧя шӧпкӧдігтыр Люся висьталіс сылы жӧник йывсьыс, аслас синколькъясыс дзирдалісны пемыдас.
— Кутшӧм жӧник?
Мый тэ изан? — неуна шӧйӧвошӧмӧн скӧрысь шуис Валя.
Сійӧ думыштіс, мый тайӧ, гашкӧ, немечьясӧн ыстӧм шпион, и мӧдарӧ, мый тайӧ подпольнӧй большевистскӧй организацияса представитель, коді тӧдмалӧма Валя удж йылысь да корсьӧ сійӧс, — но тайӧ кыкнан предположениеыс ӧдйӧ бырины.
Кӧть Валялӧн и юрыс тырӧма литератураысь лыддьӧм приключениеясӧн, быттьӧ мина взрывчатӧй веществоӧн, сійӧ реальнӧй, практическӧй мӧвпа морт, кыдз сылӧн став поколениеыс.
Сійӧ корсьӧ паметяс кольӧм ассьыс став тӧдсаяссӧ.
И друг сы син водзын быттьӧ югдӧ...
Кольӧм вося тулыс... Ленин нима клубын драмкружоклӧн прӧщальнӧй спектакль, — Ваня Туркеничӧс Севастопольскӧй зенитно-артиллерийскӧй училищеӧ колльӧдӧм.
Ваня — жӧник рольын, Валя — невеста рольын...
«Жӧник»!..
Но да, дерт, сійӧ!
Ваня Туркенич!
Сійӧ векджык ворсліс комическӧй старикъяслысь рольяс.
Дерт, тані абу Мӧскуаса Художественнӧй театр.
«Менам сэтшӧм мог, — шулывліс Ваня: — видзӧдысьяс, медводдза радсянь медбӧръяӧдзыс, долженӧсь пукавны серамысла пӧсялӧмӧн».
И тайӧ сылы тырвыйӧ удайтчывліс.
Кӧть кутшӧм постановкаын сійӧ эз выступайтлы, «<rus>Бесталанная</rus>ын» либӧ «<rus>На перши гули</rus>ын», сійӧ век гримируйтчыліс сідзи, кутшӧмӧн вӧлі садовник Данилыч.
Но ӧд Ваня фронт вылын, — кыдзи сійӧ вермис лоны Краснодонын?
Ӧд сійӧ — Гӧрд Армияса лейтенант.
Кольӧм тӧлын сійӧ пыраліс карӧ, Сталинградӧ мунігӧн, кытчӧ сійӧс мӧдӧдӧмаӧсь велӧдчыны лыйлыны танкъясӧс зенитнӧй пушкаясысь.
— Век тэ, мама, но кутшӧм делӧ тэныд?
Ме ог кӧсйы ужнайтны! — И Валя тӧвзьӧ Олег ордӧ.
Туркенич Краснодонын!
Ичӧтик еджыд ныв восьлалӧ став ыджыд му вомӧн.
Сійӧ прӧйдитіс нин став Польшасӧ да став Украинасӧ, — помтӧм йӧз пӧвстын лыа чир, вошӧм кӧйдыс...
Тадзи сійӧ воис «Первомайкаӧдз» да таркӧдчис ичӧтик керка ӧшиньӧ.
«Иванцова чойяс дінысь кӧ тэ аддзан ӧти еджыд нылӧс, то тӧд, мый тайӧ Иванихина чойяс...»
Фронт вылын <rus>без вести</rus> вошӧм Лиля Иванихина бӧр воис гортас.
Уля тӧдмаліс та йылысь Майя Пегливановасянь да Саша Бондаревасянь.
Бӧр воис Лиля, асланыс компанияныслӧн сьӧлӧмыс, шань гажа Лиля, коді первойӧн на пӧвстысь торъяліс семьясьыс да пӧдругаяссьыс, коді первойӧн суніс тышлӧн тайӧ страшнӧй мирас, воши <rus>без вести</rus>, кодӧс гуалӧма нин вӧлі да коді бӧр ловзьӧма!
И куимнан пӧдругаыс, — детинкаяс характера вӧсньыдик Саша Бондарева, цыганка кодь сьӧд Майя, кодлӧн кызіник вомдорыс самолюбивӧя чургӧдчыштӧма ортсылань, ачыс век деятельнӧй и весиг немецкӧй господство дырйи ньӧти эз вошты привычкасӧ быдӧнӧс поправляйтны да быдӧнӧс воспитывайтны, и морӧс вылас лэччӧм волнистӧй сьӧд кӧсаяса Уля, еджыд чутӧсь пемыдлӧз прӧстӧйиник платтьӧа, на ордын немечьяс олӧм бӧрын кольӧма вӧлі пӧшти дзик ӧти тайӧ платтьӧыс, — куимнан пӧдругаыс котӧрӧн мунісны Иванихинаяс ордӧ, кодъяс олісны посёлок шӧрас, школасянь неылын.
Тешкодь кажитчис посёлок кузя котӧртӧмыс, кӧні эз нин вӧв ни ӧти немеч.
Нывъясӧс шымыртіс вӧля чувствуйтӧмыс, и найӧ асьныс эз казявны, кыдзи збоймисны.
Улялӧн сьӧд синъясас мӧдіс дзирдавны гажа да сы чужӧм вылын сэтшӧм немвиччысьтӧм озорнӧй нюм, и тайӧ нюмыс друг быттьӧкӧ кутіс тӧдчыны сы пӧдругаяс чужӧм вылын да став вылас, мый найӧс кытшаліс.
Мыйӧн найӧ воисны школа весьтӧ, налы синмас шыбитчис школа ыджыд ӧдзӧс джынйӧ клеитӧм уна рӧма плакат.
Быттьӧкӧ водзвыв сёрнитчӧмӧн нывъяс ӧттшӧтш кайисны кильчӧ вылӧ.
Плакат вылӧ вӧлі серпасалӧма немецкӧй семья.
Рабочӧй партука, шляпаа да визя дӧрӧм вылас бобув кодь галстука олӧма нюмъялысь немеч, сылӧн киас вӧлі сигара.
Еджыд юрсиа, томкодь на, сідзжӧ нюмъялысь кыз нывбаба, чепчика да розӧвӧй платтьӧа; сійӧс кытшалӧмаӧсь быд арлыда челядь, польдчӧм банбокъяса ӧти арӧса кыз детинкасянь заводитӧмӧн да югыдлӧз синъяса еджыд юра нылӧн помалӧмӧн.
Найӧ сулалӧны сиктса керка ӧдзӧс дорын, керкасӧ крута вевттьӧма черепицаӧн, и вевт вывтіыс ветлӧдлӧны кыз зобъя гулюяс.
И тайӧ мужчинаыс, и нывбабаыс, и став челядьыс, кодъяс пиысь медічӧтыс весиг нюжӧдӧма кисӧ, нюмъялӧны налы паныд локтысь эмалированнӧй еджыд ведраа ныв вылӧ.
Нылыс яркӧй сарапана, прӧшвиа еджыд партука, сэтшӧм жӧ чепчика да зэв лӧсьыдіник гӧрд туфлиа; ачыс кыз, зэв банйӧм чужӧма, чангыль ныра.
Сійӧ нюмъялӧ сідзи, мый став гырысь еджыд пиньясыс тыдалӧны.
Картина вылас ылынджык тыдалӧны черепицаӧн крута вевттьӧм рыныш да карта, вевт вылас гуляйтӧны гулюяс, лӧз енэжтор, шепталысь шобді му да карта дорын сера гырысь мӧсъяс.
Плакат уліас гижӧма рочӧн: «Ме аддзи татысь горт и семья».
А улынджык, веськыдладорас: «<ns>Катья</ns>».
Уля, Майя да Саша торъя нин кутісны лӧсявны ас костаныс сэки, кор карын вӧліны немецкӧй салдатъяс.
Найӧ весиг ӧта-мӧд ордас узьлывлісны, кор код ордын кӧ олісны немечьяс, а кутшӧмкӧ пӧдруганыслӧн патераыс вӧлі свободнӧй.
Но став тайӧ кад чӧжыс, быттьӧкӧ чӧв олігтыр сӧгласитчӧм серти, эз панлыны сёрни асланыс олӧмын медся ыджыд да медся главнӧй юалӧм йылысь, — сы йылысь, кыдзи овны немечьяс дырйи. Найӧ быттьӧкӧ чувствуйтісны, мый та вылӧ эз на во кадыс.
Сідзи и ӧні найӧ сӧмын видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да чӧв олігтыр лэччисны кильчӧ вывсьыс да сідз жӧ чӧв олігтыр, ӧта-мӧд выланыс видзӧдлытӧг, мӧдӧдчисны Иванихинаяс ордӧ.
Чойяс пиысь ичӧтджыкыс, Тоня, шудыслы зэв рад, котӧрӧн петіс керкасьыс налы паныд; сылӧн кокъясыс вӧліны кузьӧсь, но абу на нывлӧн кодь и абу нин нывкалӧн кодь, сійӧ вӧлі кыз пратьяса пемыдгӧрд юрсиа да ыджыд ныра.
— Нывъяс!
Кывлінныд?
Господи, кутшӧм ме рад! — висьталіс сійӧ, и синъясыс вазисны.
Керкатырыс вӧліны нывъяс.
На пӧвстысь Улялы синмас шыбитчисны неважӧн карӧ воӧм Иванцова чойяс, Оля да Нина, кодъясӧс сійӧ эз нин аддзыв уна тӧлысь чӧж.
Но мый лоӧма Лилякӧд!
Сійӧ аслас русыд юрсинас да вывті шань долыд синъяснас вӧвлі сэтшӧм еджыдіник, сӧстӧминик, небыдик, гӧгрӧсіник, быттьӧ сдобнӧй.
Ӧні сійӧ сулаліс Уля водзын гӧрбыльтчӧмӧн, эбӧстӧм кияссӧ косьмӧм туша бердас ӧшӧдӧмӧн.
Блед чужӧмыс сылӧн омӧлика гожъялыштӧма, кыдзи овлӧ нездоровӧйлӧн, чужӧм вылас сӧмын омӧльтчӧм ыджыд нырыс кольӧма, да синъясыс видзӧдісны важмозыс бур выражениеӧн...
Эз, эз важмозыс!
Кыв шутӧг Уля друг сывйыштіс Лиляӧс, топӧдіс сылысь чужӧмсӧ морӧс бердас да дыр эз лэдз сійӧс.
А кор Лиля вештіс чужӧмсӧ Уля морӧс бердысь, сылӧн эз тӧдчы ни нормӧм, ни сьӧлӧм небзьӧм.
Лилялӧн бур синъясыс видзӧдісны кыдзкӧ кӧдзыда, ӧтдорпырысь, быттьӧкӧ Лиляӧн ас вывтіыс нуӧм лёк олӧмыс сідзи торйӧдіс сійӧс челядьдырся пӧдругаяссьыс, мый сійӧ эз нин вермы чувствуйтны обычнӧй быд лунъя чувствояссӧ, кутшӧм кӧть сьӧлӧмсянь да кыпыда найӧ эз петкӧдчывны.
Саша Бондарева кутіс Лиляӧс да мӧдіс бергавны сыкӧд жырйын.
— Лилька!
Тэ-ӧ тайӧ?..
Лилечка, сьӧлӧмшӧрӧй, зарниӧй менам!
Кутшӧма тэ омӧльтчӧмыд!
Но нинӧм, нинӧм, нинӧм, ми тэнӧ вердам, шудаӧсь ми, мый тэ воин, Лилечка, шудным миян! — шуаліс Саша ассьыс пуысь чувствояссӧ ньӧти дзебтӧг да бергӧдліс Лиляӧс жырті.
— Да тэ лэдз сійӧс! — сераліс Майя, кызіник улыс вомдорсӧ самолюбивӧя ортсылань чургӧдыштігмоз.
И сійӧ сідзжӧ сывйыштіс Лиляӧс да окаліс. — Висьтав, висьтав миянлы! — пыр жӧ шуис Майя.
И Лиля, нывъяс кытш шӧрӧ улӧс вылӧ пуксьӧм бӧрын, водзӧ кутіс висьтавны спокойнӧй, ньӧжмыд гӧлӧсӧн:
— Збыль, миянлы сьӧкыд вӧлі мужчинаяс пӧвстын, но ме вӧлі рад, не сӧмын рад, а прӧстӧ шуда, мый менӧ эз торйӧдны батальонса асланым йӧзысь.
Ӧд ми отступайтім век ӧтлаын, сы мында йӧзӧс воштім...
Тӧданныд, нывъяс, век жаль, кор гибнитӧны асланым йӧз.
Но кор ротаясса стройын сӧмын сизим-кӧкъямыс мортӧн да ставнысӧ тӧдан нимъяснас, сэки быдӧнӧс рӧднӧйӧс моз сьӧлӧм бердсьыд нетшыштан...
Помнита, кольӧм во менӧ ранитчӧм бӧрын вайӧдісны Харьковӧ, водтӧдісны бур госпитальӧ, а ме век думайта: «Но кыдз нӧ ӧні найӧ сэні батальонас метӧг?»
Быд лун гижавлі письмӧяс, и меным ставныс гижлісны, торйӧн и коллективӧн, и ме век думайта: «Кор нин, кор нин?»
Сэсся меным отпуск сетісны, а отпуск бӧрын ме веськалі эськӧ мӧд частьӧ, но ме вӧзйыси комендантлысь, и сійӧ менӧ индіс асланым йӧз эшелонӧ...
Харьковті ме пыр подӧн ветлӧдлі, сы вӧсна мый ӧтчыд пуксьылі трамвайӧ да ёна расстроитчи.
Аддзи, мый миян эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяс оскорбляйтӧны, тойлалӧны ӧта-мӧдсӧ, и ме эг ас вӧсна, а на вӧсна расстроитчи, весиг эз ло лӧсьыд: ачым военнӧй, а менам синваӧй визувтӧ, и меным друг сэтшӧм ӧбиднӧ да забеднӧ лои тайӧ йӧз вӧснаыс.
«Ок, ті кӧ эськӧ тӧдінныд, — думайті ме, — кыдзи миян фронт вылын быд лун усьӧны йӧз, чӧв олігтыр, лишнӧй кывъястӧг, кыдзи найӧ видзӧны ӧта-мӧднысӧ, а оз асьнысӧ, а ӧд найӧ тіян жӧ мужикъяс, батьяс, пиян...
Ті кӧ эськӧ сӧмын думыштлінныд та йылысь, ті эськӧ грубитӧм пыдди, ӧта-мӧднытӧ видӧм пыдди долженӧсь вӧлі сетны туй ёрта-ёртныдлы, шуавны медся мелі кывъяс, а кодӧскӧ кӧ нарошнӧ ӧбидитісны, бурӧдны да малыштны сійӧс юрӧдыс...»
Сійӧ висьтавліс тайӧс ӧткодь ньӧжмыд гӧлӧсӧн, видзӧдіс эз пӧдругаясыс вылӧ, а кытчӧкӧ на пыр, а найӧ, сылань копыртчӧмӧн, сы вылысь югдӧм синъяснысӧ вештывтӧг, шынитӧв кывзісны.
— Лагерын ми олім веськыда ывлаас.
Зэрӧ кӧ — зэр улас йӧжгылясям; вердісны миянӧс ӧтрубысь пуӧм баландаӧн, а то и картупель кышысь пуӧм баландаӧн, а уджыс сьӧкыд, туйяс вӧчны, миян ребята сись моз сылісны.
Лунысь-лун, лунысь-лун, а унаӧн нин абуӧсь.
Ми, нывбабаяс, — Лиля тадзи и шуис: «ми, нывбабаяс», а эз нывъяс, — ми, нывбабаяс, всё-таки дырджык вермим выдержитны мужчинаяс дорысь.
Сэні вӧлі миян батальонысь ӧти зон, сержант Федя, а ме сыкӧд дружитлі, ёна дружитлі, — ньӧжйӧник шуис Лиля, — и сійӧ век шутитлывліс миян вылын, нывбабаяс вылын: «Тіян эм пытшкӧсса запас».
А сійӧ ачыс, кор миянӧс кутісны нуӧдны мӧд лагерӧ, ачыс сійӧ эз нин выдержит, и сійӧс лыйис конвойнӧй.
Но сійӧ сразу эз на кув, а ещӧ оліс на да пыр видзӧдіс ме вылӧ, кыдзи ме муна сы дінысь, а ме эг нин вермы сійӧс ни кутыштлыны, ни окавны, а то эськӧ и менӧ виисны...
Лиля висьталіс, кыдзи найӧс нуӧдӧмаӧсь мӧд лагерӧ, и сэні лагерса нывбаба отделениеын вӧлӧма надсмотрщица немка, Гертруда Геббех, и тайӧ энь кӧиныс мучитлӧма нывъясӧс кувтӧдзыс.
И Лиля висьталіс, кыдзи найӧ, нывбабаяс, сёрнитчӧмаӧсь либӧ пӧгибнитны, либӧ бырӧдны Гертруда Геббехӧс.
И налы удайтчӧма, удж вылысь войнас вӧрті локтігӧн, пӧръявны охранасӧ, кыйӧдны Гертруда Геббехӧс, шыбитны сы вылӧ шинель да пӧдтыны.
И найӧ, некымын нывбаба да ныв, пышйӧмаӧсь,
но найӧ эз вермыны ӧтлаын мунны гортаныс став Польша пыр да Украина пыр да торъялӧмаӧсь.
Лиля ӧтнас мунӧма уна сё километр, и сійӧс дзеблалӧмаӧсь да вердӧмаӧсь полякъяс, а сэсся миян украинечьяс.
Ставсӧ тайӧс висьталіс Лиля, коркӧ вӧвлӧм сэтшӧм жӧ краснодоночка, еджыдіник, кыз, шань нывка, — сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и мукӧдыс ставныс.
И сьӧкыд вӧлі веритны, мый сійӧ пӧдтӧма Гертруда Геббехӧс да сэсся подӧн мунӧма со этайӧ пыктӧм сӧнъяса ичӧтик кокъяснас став Польша да Украина пыр, кодъясӧс займитӧмаӧсь немечьяс.
И быд ныв думайтіс ас йывсьыс: «А ставыс кӧ тайӧ уси менам пай вылӧ, верми-ӧ эськӧ ме нуны тайӧс ставсӧ ас вывті и кыдзи эськӧ ме ведиті ачымӧс?»
Сійӧ вӧлі важся Лиля, но сійӧ вӧлі мӧд кодь нин.
Оз позь шуны, медым сылӧн чорзьӧма сьӧлӧмыс ас вывтіыс тайӧс ставсӧ нуӧм бӧрын, сійӧ эз лэптысьлы да эз чушъяв пӧдругаяс водзас, эз, сійӧ унатор кутіс гӧгӧрвоны олӧмсьыс.
Кутшӧмкӧ ногӧн кутіс видзӧдны сійӧ йӧз вылӧ бурджыка, быттьӧ тӧдны мӧдіс налы донсӧ.
И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ физически и душевнӧ быттьӧкӧ лоӧма скӧрджык, тайӧ великӧй человеческӧй бурлуныслӧн светыс сявкйис сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылас.
Нывъяс ставныс бара кутісны окавны Лиляӧс, быдӧнлы окота вӧлі малыштны сійӧс юрӧдыс либӧ кӧть инмӧдчывны сы дорӧдз.
И сӧмын Шура Дубровина, ыджыдджык арлыда ныв, студентка, кутіс асьсӧ видзчысьӧмӧнджык, сы вӧсна мый сійӧ вежӧктіс нин Майя Пегливановаӧс Лиля дорӧ.
— И мый нӧ тайӧ, нывъяс, ставныдлӧн синъясныд вазьӧмаӧсь, збыльысь! — гораа шуис Саша Бондарева. — Вай сьылыштамӧй!
И сійӧ заводитліс нин сьывны <rus>«Спят курганы тёмные»</rus>, но нывъяс дугӧдісны сійӧс: быдсяма йӧз олісны посёлокас, и вермис воны кутшӧмкӧ «полицай».
Кутісны бӧрйӧдлыны кутшӧмкӧ важся украинаса сьыланкыв, а Тоня предложитіс сьывны «Землянка».
— Сійӧ и миян, и быттьӧкӧ некытчӧ крукасьнысӧ, — ньӧжйӧник шуис Тоня.
Но быдӧн шуисны, мый сідзи нин гажтӧм сьӧлӧм выланыс, а тайӧ «Землянканад» и бӧрддзыссяс.
И Саша, коді став первомайса нывъяс пӧвстын вӧлі главнӧй сьылысьӧн, заводитіс:
И сы бӧрся босьтчисны сьывны ставныс.
Тайӧ сьыланкывъяс эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вылӧ эськӧ вермис чошкӧдны пельсӧ полиция.
Но тайӧ вӧлі сьыланкыв, кодӧс нывъяс унаысь кывлывлісны радио пыр Пятницкий нима радейтана хор исполнениеын, и буретш сы вӧсна, мый найӧ унаысь кывлывлісны сьыланкывсӧ радио пыр Мӧскуасянь, ӧні найӧ быттьӧ тайӧ сьыланкывнас бӧр мунлісны тасянь, «Первомайкасянь», Мӧскуаӧ.
Став сійӧ олӧмыс, кӧні быдмисны нывъяс, коді вӧлі налы сэтшӧм жӧ естественнӧй олӧмӧн, кутшӧмӧн олӧны ыб вылын жаворонокъяс, став сійӧ олӧмыс пырис жырйӧ тайӧ сьыланкывйыскӧд тшӧтш.
Уля пуксис Иванцова чойяс дорӧ, но ыджыдджыкыс, Оля, коді увлекайтчис сьылӧмнас, сӧмын меліа да топыда кутліс Улялысь кисӧ гырддзасьыс вылітіджык, — сы синъясын быттьӧкӧ лӧз би ӧзйис, мый вӧсна сылӧн неправильнӧй чертаяса чужӧмыс лои весиг мичаӧн.
А Нина, коді ёся видзӧдіс ас гӧгӧрыс лэбач борд моз шевкнитчӧм сук синкымъяс увтіыс, друг копыртчис Уля дорӧ да пӧся шӧпнитіс сылы пеляс:
— Тэныд привет Кашуксянь.
— Кутшӧм Кашуксянь? — сідзжӧ шӧпкӧдӧмӧн юаліс Уля.
— Олегсянь.
Миянлы, — тӧдчӧдӧмӧн шуис Нина, — сійӧ ӧнісянь пыр лоас Кашукӧн.
Уля видзӧдіс гӧгӧрвотӧг.
Сьылысь нывъяс гажмисны, гӧрдӧдісны.
Кутшӧм окота вӧлі налы, кӧть тайӧ здук кежлас, вунӧдлыны ставсӧ, мый найӧс кытшалӧ, вунӧдлыны немечьясӧс, «полицайясӧс», вунӧдлыны, мый колӧ регистрируйтчыны немецкӧй биржа трудаын, вунӧдлыны Лиля мучитчӧм йылысь, вунӧдлыны, мый гортаныс волнуйтчӧны нин налӧн мамъясныс, дыр эз воны нывъясныс да.
Кутшӧма налы вӧлі колӧ, медым ставыс вӧлі воддза кодь!
Найӧ помавлісны ӧти сьыланкыв да заводитлісны мӧдӧс.
— Нывъяс, нывъяс! — друг шуис Лиля сьӧлӧмӧдзыд йиджан аслас ичӧтик гӧлӧснас. — Кымынысь ме, кор пукалі лагерын, кор муні Польшаті, войын, кӧмтӧм, тшыг, кымынысь ме казьтывлі ассьыным Первомайкаӧс, ассьыным школанымӧс да тіянӧс ставнытӧ, нывъяс, кыдзи ми чукӧртчывлім да кыдзи степӧ ветлывлім да сьывлывлім... и кодлы нӧ тайӧс да мыйла нӧ колӧ вӧлі тайӧс ставсӧ жугӧдны, талявны?
Мый нӧ оз тырмы йӧзыслы свет вылас?..
Улечка! — друг шуис сійӧ. — Лыддьы кутшӧмкӧ бур кывбуръяс, помнитан, кыдзи коркӧ...
— Кутшӧмӧс нӧ? — юаліс Уля.
Мӧда-мӧд вежмӧн нывъяс кутісны шуавны Улялысь радейтана кывбуръяссӧ, кодъясӧс унаысь кывлывлісны сылысь.
— Улечка, лыддьы «Демонтӧ», — шуис Лиля.
— А мыйджык «Демонсьыс»?
— Ачыд бӧрйы.
— Медым ставнас лыддяс!
Уля сувтіс, ньӧжйӧник лэдзис кияссӧ да, чванитчытӧг да яндысьтӧг, зэв прӧстӧя, кыдзи овлӧ кывбуръяс гижтӧм йӧзлӧн да сцена вывсянь кывбуръясӧн выступайтлытӧмъяслӧн, заводитіс спокойнӧй, свободнӧй, кызіник гӧлӧсӧн:
И шензьӧданатор, — кыдзи и ставыс, мый сьылісны нывъяс, сійӧ, мый лыддис Уля, сідзжӧ ӧти здукӧн кутіс кажитчыны олӧмысь торйӧдны позьтӧмӧн, ловъяӧн.
Быттьӧ сійӧ олӧмыс, кытчӧ сюрины ӧні нывъяс, вӧлі миритны позьтӧм противоречиеа мирын лӧсьӧдӧм став мичаторйыскӧд, кутшӧм сямӧн да кутшӧм кадын кӧть эз вӧв найӧс лӧсьӧдӧма.
И сійӧ, мый поэмаас висьтавсис кыдзи быттьӧ и Демонӧс дорйӧм кузя, и кыдз быттьӧ сылы паныд, — ставыс тайӧ ӧткодя лӧсявліс сылы, мый испытывайтісны нывъяс, и ӧткодя вӧрзьӧдліс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
лыддис Уля.
И нывъяслы кажитчис, мый збыльысь свет вылын некод оз страдайт сідзи, кыдзи найӧ.
Со нин ангелыс аслас зарни бордъяс вылас нуӧ Тамаралысь грека ловсӧ, и безднасянь кыпӧдчис на дорӧ адса дух.
лыддис Уля, ачыс лэдзӧма кияссӧ увлань.
Лиля лэдзис ассьыс еджыд юрсӧ ки вылас да челядь моз гораа бӧрддзис.
Нывъяслӧн вӧрзис сьӧлӧмныс, и найӧ уськӧдчисны бурӧдны сійӧс.
И сійӧ ужаснӧй мирыс, кӧні найӧ олісны, бара пырис жырйӧ да быттьӧ отравитіс душаяссӧ налысь.
Комын ӧтиӧд глава
Сійӧ лунсяньыс, кор неудачнӧй эвакуация бӧрын Анатолий Попов, Уля да Виктор батьыскӧд бӧр воисны Краснодонӧ, Анатолий эз ов гортас, а дзебсясис Петровъяс ордын, Погорелый хуторын.
Немецкӧй администрация абу на волӧма хуторас, и Петровъяс олісны эрдын.
Анатолий бӧр воис «Первомайкаӧ», кор мунісны немецкӧй салдатъяс.
Нина Иванцова висьталіс сылы да Улялы, медым найӧ — лучше Уля, кодӧс омӧльджыка тӧдісны карын, — пыр жӧ йитчасны Кошевойкӧд да наметитасны зонъясӧс да нывъясӧс, первомайкасаясӧс, кодъяс кӧсйӧны тышкасьны немечьяслы паныд да кодъяс вылӧ позьӧ надейтчыны.
Нина намекнитіс, мый Олег действуйтӧ оз сӧмын ас нимсяньыс, да висьталіс сылысь кымынкӧ сӧвет: быдӧнкӧд сёрнитны ӧтнаскӧд, оз ков казьтывны и мукӧдъясӧс, оз ков казьтывны, дерт, и Олегӧс, но медым гӧгӧрвоасны, мый найӧ действуйтӧны оз ас нимсяньыс личнӧ.
Сэсся Нина муніс.
А Анатолий да Уля мунісны балка дорӧ, коді торйӧдліс Поповъяслысь да Громовъяслысь усадьбаяснысӧ, да пуксисны яблоня улӧ.
Степь вылӧ, садъяс вылӧ пуксис рыт.
Немечьяс прамӧя жугӧдӧмаӧсь Поповъяслысь ичӧтик садсӧ, торйӧн нин вишня пуяссӧ, кодъяслысь уналысь чегъялӧмаӧсь увъяссӧ вишняыскӧд тшӧтш, но садйыс век жӧ кольӧма, видзӧднысӧ сэтшӧм жӧ лӧсьыдіник, мичаник, кыдзи и войдӧр, кор сійӧс дӧзьӧритлісны ая-пиа.
Естествознание кузя преподаватель, коді ёна радейтліс ассьыс предметсӧ, козьналӧма Анатолийлы кӧкъямысӧд классянь ӧкмысӧдӧ вуджигӧн насекомӧйяс йылысь небӧг: <rus>«Питомцы грушевого дерева»</rus>.
Небӧгыс вӧлі зэв нин важ, сэні эз вӧвны воддза листъясыс и оз позь вӧлі тӧдмавны сылысь авторсӧ.
Поповъяс садйӧ пыранінын сулаліс пӧрысьысь-пӧрысь груша, небӧгсьыс на пӧрысь, и Анатолий ёна радейтіс тайӧ грушасӧ да тайӧ небӧгсӧ.
Арнас, кор кисьмисны яблокъяс, — яблоняяс вӧліны гордостьӧн Поповъяс семьяын, — Анатолий пӧшти пыр узьлывліс садйын топчан вылын, медым детинкаяс эз гусявлыны яблоксӧ.
А поводдяыс кӧ вӧлі зэра да ковмыліс узьны жырйын, Анатолий нюжӧдліс сигнализация: гартлывліс яблоня увъяссӧ вӧсньыдик шпагатӧн, а шпагатсӧ вӧлі йитӧма гезйӧн, кодӧс садсянь нюжӧдӧма керка ӧшиняс.
Сулалӧ вӧлі инмӧдчыны кӧть ӧти яблоняӧ, кыдзи Анатолий крӧвать дорын, юрладорас, триня-тронякылігтыр усьлі ӧтлаӧ кӧртавлӧм тыртӧм консервнӧй банка чукӧр, и сійӧ ӧти трусик кежысь котӧртлывліс садйӧ.
И со найӧ пукалӧны тайӧ садъяс, Уля да сійӧ, серьёзнӧйӧсь, думыштчӧмаӧсь, тырвыйӧ чувствуйтӧны сійӧс, мый Нинакӧд сёрнитӧмсянь найӧ сувтісны олӧмлӧн выль туй вылӧ.
— Уля, миянлы эз удайтчывлы сёрнитны тэкӧд сьӧлӧмсянь, — сыысь неуна яндысьыштӧмӧн шуис Анатолий, — но ме важӧн нин уважайта тэнӧ.
И, ме чайта, воис кад сёрнитны миянлы веськыда, дзик веськыда, нинӧм дзебтӧг...
Ме чайта, тайӧ оз ло ассьыным рольнымӧс вывті ыдждӧдӧмӧн, выщитчӧмӧн ли мый ли, шуны кӧ сійӧс, мый именнӧ тэ да ме вермам босьтны ас вылӧ ставсӧ тайӧс — организуйтны Первомайкаын миянлысь зонъясӧс да нывъясӧс.
И миянлы колӧ перво-наперво сёрнитчыны, кыдзи ми асьнымсӧ кутам овны...
Например, ӧні мунӧ биржаын регистрация.
Ме личнӧ ог мун биржаад.
Ме ог кӧсйы и ог кут уджавны немечьяслы.
Клянитча тэныд, ме ог кеж тайӧ туй вывсьыс! — вына гӧлӧсӧн лабутнӧя висьталіс Анатолий. — Ковмас кӧ, ме кута дзебсясьны, гусьӧн овны, подпольеын, пӧгибнита, но ог кеж тайӧ туй вывсьыс!
— Толя, тэ помнитан кияссӧ эсійӧ немеч-ефрейторыслысь, коді тай лукйысис миян чемоданъясын?
Киясыс вӧліны сэтшӧм сьӧдӧсь няйтысла, сардмӧмаӧсь, ставсӧ крукавлӧны, ме и ӧні на найӧс век аддза, — ньӧжйӧник висьталіс Уля. — Воӧм бӧрын первойя лунас жӧ ме бара аддзи татшӧм кияссӧ, кыдзи найӧ гудйысисны миян вольпасьясын, сундукын, найӧ аслыныс шарпъяс-кӧсынкаяс вылӧ вундалісны платтьӧяснымӧс мамлысь, менсьым и чойяслысь, найӧ эз зывӧктыны весиг корсьысьны няйт бельё пиысь, но найӧ кӧсйӧны пырны и миян душаясӧдз...
Толя!
Уна вой ме узьтӧг коллялі гортын асланым ичӧтик кухняын, — тэ тӧдан, сійӧ миян дзик торъя, — ме пукалі дзурс пемыдын, кывзі, кыдзи немечьяс горштырнас равзӧны керкаын да тшӧктӧны висьысь мамлы ваявны то ӧтитор, то мӧдтор, вӧчны быдпӧлӧс удж, тадзисӧ ме пукалі уна вой, ме прӧверяйті ачымӧс.
Ме век думайті: судзсяс-ӧ менам вын, эм-ӧ менам право сувтны тайӧ туй вылас?
И ме гӧгӧрвои, мӧд туй менам абу.
Да, ме верма овны сӧмын тадзи, либӧ жӧ сӧвсем не овны.
Клянитча аслам мамӧн, мый медбӧръя лолыштӧмӧдз ме ог кеж тайӧ туй вывсьыс! — аслас сьӧд синъяснас Анатолий вылӧ видзӧдіг висьталіс Уля.
Найӧ кутісны волнуйтчыны.
Недыр чӧв, олыштісны.
— Вай индам, кодкӧд сёрнитны медводз, — асьсӧ киас босьтӧм бӧрын сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Анатолий. — Гашкӧ, заводитам нывъяссянь?
— Дерт жӧ, Майя Пегливанова да Саша Бондарева.
И, дерт, Лиля Иванихина.
А Лиля бӧрся мунас и Тоня.
Думайта ещӧ — Лина Самошина, Нина Герасимова, — лыддьӧдліс Уля.
— А сійӧ миян активисткаыд, но, кыдзи сійӧс, — пионервожатӧйыд?
— Вырикова? — Синъясыс Улялӧн кутісны видзӧдны кӧдзыда. — Тӧдан, мый ме тэныд висьтала.
Вӧвлі, сьӧкыд лунъясӧ ми ставным резкӧя сёрнитлывлім то ӧтитор йылысь, то мӧдтор йылысь.
Но должен жӧ лоны мортыдлӧн душаас мыйкӧ вежа, мый вылын, кыдзи аслад рӧднӧй мам вылын, оз позь серавны, мый йылысь оз позь сёрнитны лёка, смекайтчӧмӧн.
А Вырикова...
Коді сійӧс тӧдас?
Ме эськӧ сы вылӧ эг дӧверитчы...
— Кольлам, видзӧдлам бурджыка, — шуис Анатолий.
— Туянаджык Нина Минаева, — шуис Уля.
— Еджыдіникыс, полыськодь сэтшӧм?
— Тэ эн думайт, мый сійӧ полысь, сійӧ неуна яндысьысь, но сійӧ зэв крепыд убеждениеяса...
— А Шура Дубровина?
— Сы йылысь ми Майялысь юалам, — нюммуніс Уля.
— Кывзы, а мыйла тэ эн висьтав ассьыд медбур пӧдругатӧ — Валя Филатоваӧс? — чуймӧмӧн друг юаліс Анатолий.
Мыйкӧ дыра Уля пукалыштіс чӧв олігтыр, и Анатолий эз вермы аддзыны сы чужӧм вылысь, мый чувствуйтӧ Уля.
— Да, сійӧ вӧлі менам медбур пӧдруга, ме важмоз радейта сійӧс, и ме кодя некод оз тӧд сылысь бур сьӧлӧмсӧ, но сійӧ оз вермы сувтны тайӧ туй вылас, сійӧ вынтӧм, меным кажитчӧ, мый сійӧ вермас лоны сӧмын жертваӧн, — шуис Уля, и мыйкӧ дрӧгмуні сы вомдоръясын да нырбордъясын. — А зонъяс пиысь кодъясӧс? — юаліс сійӧ, быттьӧкӧ кӧсйис вежны сёрнисӧ.
— Зонъяс пӧвстысь, дерт, Виктор, ме сыкӧд сёрнитлі нин.
И тэ кӧ шуин Саша Бондареваӧс, и шуин, дерт, правильнӧ, то ковмас и Васяӧс, воксӧ сылысь.
И, дерт, Женька Шепелев да Володька Рагозин...
На кындзи, ме думайта, Боря Главан, тӧдан, молдаванин, коді тай Бессарабиясьыд эвакуируйтчӧма...
Тадзи найӧ бӧрйӧдлісны ассьыныс пӧдругаяснысӧ да ёртъяснысӧ.
Чинны нин заводитӧм тӧлысь, но ещӧ ыджыд на, гӧрд заревоӧн сулаліс пуяс сайын, сук пемыд вуджӧръяс водісны сад пӧлӧн, тревожнӧй таинственность вӧлі паськалӧма став природаас.
— Кутшӧм шуд: ӧд тіян и миян патераясын абуӧсь немечьяс!
Зэв сьӧкыд эськӧ вӧлі меным аддзыны найӧс, медся нин ӧні, — шуис Уля.
Бӧр гортас воӧмсянь Уля оліс ӧтнас зэв ичӧтик кухняын, коді вӧлі орчча гортса стрӧйбаясыскӧд.
Уля ӧзтіс пач вылын сулалысь дзузган, мыйкӧ дыра пукалыштіс вольпась вылас да видзӧдіс водзлань.
Сійӧ вӧлі ас кежас аслас олӧмыскӧд сэтшӧм состояниеын, кутшӧм овлӧ душаын ыджыд вежсьӧмъяс минутъясӧ, кор ас водзад дзик ставыс тыдалӧ.
Уля копыртчис крӧвать дорас, кыскис сы улысь ичӧтик чемодан да сы пыдӧсысь, бельё увсьыс, кыскис ёна нин вушйӧм клеёнчатӧй тетрадь.
Гортсьыс мунӧмсянь Уля эз на босьтлы сійӧс киас.
Медводдза листбокас жӧ карандашӧн гижӧм омӧля тӧдчысь гижӧдыс, быттьӧкӧ став гижӧдыслы эпиграф, ачыс висьталіс сы йылысь, мыйла Уля лӧсьӧдӧма тайӧ тетрадьсӧ да кор сійӧ вӧлі:
«Морт олӧмын овлӧ кад, мыйсянь зависитӧ сылӧн моральнӧй судьбаыс, кор вӧчсьӧ перелом сылӧн нравственнӧй развитиеас.
Шуӧны, мый тайӧ переломыс лоӧ сӧмын том кадӧ.
Тайӧ абу сідз: уналӧн сійӧ лоӧ дзик челядь кадӧ на (Помяловский)».
Ӧттшӧтш и шогсянакодь-лӧсьыд чувствоӧн, и сы вылӧ шензьӧмӧн, мый сійӧ пӧшти кагаӧн вӧлігас на гижавлӧма тайӧторъяссӧ, мый сэтшӧма лӧсялісны сылӧн ӧнія душевнӧй состояниелы, Уля лыддис бӧрйӧдлӧмӧн то ӧтилаті, то мӧдлаті:
«Сражениеын колӧ кужны пӧльзуйтчыны минутӧн да тэрыба соображайтны».
«Мый вермас паныд сулавны мортлӧн чорыд волялы?
Воля кутӧ ас пытшкас став душатӧ, кӧсйыны — сідзкӧ лӧгавны, радейтны, жалитны, радуйтчыны, овны; ӧти кывйӧн кӧ, воля эм нравственнӧй вын быд существолӧн, свободнӧя стремитчӧм мыйкӧ создайтны либӧ жугӧдлыны, творческӧй власьт, коді нинӧмысь вӧчӧ чудесаяс!.. (Лермонтов)».
«Ме ог вермы аддзыны аслым места яндзимысла.
Яндзим, яндзим, — сыысь на унджык, — позорнӧ серавны сы вылын, коді омӧля пасьтасьӧма!
Ме весиг ог вермы помнитны, кор менам лои тайӧ привычкаыс.
А талун Нина <ns>М.-кӧд</ns> этайӧ случайыс, — ог, ме весиг ог вермы гижны...
Мый кӧть ме ог казьтышт, ставсьыс лоӧ гӧрдӧдны, ме ставнам сотча.
Ме весиг дружитчи Лизка <ns>У.-кӧд</ns>, сы вӧсна мый ми ӧтлаын серавлывлім омӧля пасьтасьӧмаяс вылын, а ӧд сылӧн бать-мамыс... та йылысь оз ков гижнысӧ, збыльысьсӧ сійӧ омӧль ныв.
А талун ме лёкысь, именнӧ лёкысь сералі Нина вылын и весиг кыски ковтаӧдыс да ковтаыс петіс юбка увсьыс, а Нина шуис...
Ог, ог вермы ме гижны сылысь кывъяссӧ.
Но ӧд ме некор эг думайтлы сэтшӧм лёка.
Тайӧ заводитчис менам сы вӧсна, мый ме кӧсйи, медым олӧмын вӧлі ставыс, дзик ставыс мича, а артмис мӧдног.
Ме прӧстӧ эг думышт, мый уналы на лоӧ овны омӧля, а медся нин Нина М.-лы, сійӧ сэтшӧм беззащитнӧй...
Клянитча, Ниночка, ме сэсся некор, некор ог кут!»
А сэсся вӧлі содтӧд гижӧма та дорӧ карандашӧн, тыдалӧ, мӧд луннас:
«И тэ коран сылысь прощенье, да, да, да!..»
Кык лист бок сайын вӧлі гижӧма:
«Медся донаыс мортлӧн — олӧм.
Сійӧ сетсьӧ сылы ӧтчыд, и овны колӧ сійӧс сідз, мед эз доймы сьӧлӧмыд весьшӧрӧ коллялӧм вояс вӧсна да мед подлӧй да мелочнӧй важся олӧм вӧсна эз сот позор (Н. Островский)».
«Всё-таки комичнӧй эсійӧ М. <ns>Н.-ыс</ns>! Дерт, ме ог соссьы, меным приятнӧ сыкӧд коллявны кад (мукӧд дырйи).
И сійӧ бура танцуйтӧ.
Но сійӧ ёна радейтӧ ошйысьны аслас званиенас да аслас орденъяснас, а меным тайӧ буретш дзик веськодь.
Тӧрыт сійӧ паніс сёрни сы йылысь, мый ме важӧн нин виччыси, но тайӧ меным ньӧти оз ков...
Ме сералышті и ог каитчы.
А сылӧн шуӧмыс, мый виа пӧ ачымӧс, — и неправда и свинство сыладорсянь.
Сійӧ сэтшӧм кыз, сылы эськӧ колӧ лоны фронт вылын, ветлӧдлыштны ружьеӧн.
Некор, некор, дзик некор!..»
«Медся храбрӧйыс миян скромнӧй командиръяс пиысь да медся скромнӧйыс храбрӧйяс пиысь — татшӧмӧн ме помнита Котовский ёртӧс.
Вечнӧй память сылы да слава!
(Сталин)».
Уля пукаліс, аслас ученическӧй тетрадь весьтӧ копыртчӧмӧн, кытчӧдз эз кыв, кыдзи кокньыдика клопнитіс калитка да ичӧтик тэрыб кокъяс котӧртісны дворӧд кухня ӧдзӧслань.
Ӧдзӧсыс таркниттӧг воссис, и Валя Филатова, ас водзвывсьыс нинӧм аддзытӧг, котӧрӧн матыстчис Уля дінӧ, сувтіс пидзӧсъяс вылас му джоджӧ да ляскысис чужӧмнас Уля пидзӧсӧ.
Мыйкӧ дыра найӧ чӧв олісны.
Уля кыліс Валялысь кыпъялысь морӧссӧ да сьӧлӧм тіпкӧмсӧ.
— Мый лои тэкӧд, Валечка? — ньӧжйӧник юаліс Уля.
Валя лэптіс калькнитыштӧм ва вомдора чужӧмсӧ.
— Уля! — шуис сійӧ. — Менӧ нуӧдӧны Германияӧ...
Валя Филатова кӧть и зывӧктӧмӧн видзӧдіс немечьяс вылӧ да став сійӧтор вылӧ, мый найӧ вӧчисны карас, но сэки жӧ йӧймытӧдз поліс немечьясысь.
Найӧ воӧмсянь первой лунсяньыс жӧ сійӧ век виччысис, мый вот-вот должен лоны кутшӧмкӧ омӧльтор сыкӧд либӧ мамыскӧд.
Биржаын регистрируйтчӧм йылысь приказ петӧм бӧрын, а Валя ещӧ век на эз выполнит тайӧ приказсӧ, сійӧ пыр виччысис арестуйтӧм, чувствуйтіс асьсӧ мыжаӧн, мый сійӧ сувтіс немецкӧй власьткӧд тышкасян туй вылӧ.
Тайӧ асылас, рынок вылӧ мунігӧн, сылы паныдасисны первомайкаса некымын морт, кодъяс ветлӧмаӧсь нин регистрация вылӧ: найӧ мунісны восстанавливайтны ӧти ичӧтик шахта, кутшӧмъясыс «Первомайка» районын вӧлі уна.
И сэки Валя яндысьӧма веськыда висьтавны Улялы аслас слаблун йылысь да сыысь гусьӧн мунӧма регистрируйтчыны.
Биржа труда вӧлі ӧти судта еджыд керкаын, мыльк йылын, неылын районнӧй исполкомсянь.
Неыджыд ӧчередь некымын дас мортысь сулаліс керкаас пыранінын.
Валя ылысянь тӧдіс ӧчередьысь Зинаида Выриковаӧс, кодкӧд велӧдчывліс ӧти классын.
Валя тӧдіс сійӧс ичӧтик туша сертиыс да шыльыд, быттьӧ клеитӧм юрси сертиыс да водзлань чурвидзысь дженьыдик ёсь кӧсаяс сертиыс и матыстчис сы дінӧ, медым матынджык лоны ӧчередяс.
Тайӧ ӧчередьыс эз вӧв сэтшӧм ӧчередьяс кодь, кӧні эз этша ковмы сулавны йӧзлы война лунъясӧ — и нянь вылӧ, и продовольствие вылӧ, и продкарточкаяс получайтігӧн, и весиг трудӧвӧй фронт вылӧ мобилизуйтчигӧн.
Сэки быдӧн зілисны веськавны матӧджык, и йӧз пинясисны, кодкӧ кӧ тӧдса кузя либӧ служебнӧй положение серти пырліс ӧчередьтӧг.
Тайӧ вӧлі ӧчередь немецкӧй биржа трудаӧ, некод эз тэрмась сэтчӧ веськавны мукӧдсьыс водзджык.
Чӧв олігтыр Вырикова видзӧдліс Валя вылӧ ӧта-мӧд дінас матын пукалысь лӧг синъясӧн да лэдзис сійӧс ас водзладорас.
Ӧчередь муніс зэв ӧдйӧ, — пыравлісны кыкӧн-кыкӧн.
Валя, коді пӧсялӧм кинас морӧс бердас кутіс чышъян пиӧ гартыштӧм паспортсӧ, пырис Выриковакӧд ӧтлаын.
Регистрируйтан жырйын, пыраніныслы паныд, сулаліс кузь пызан, сы сайын пукалісны кыз немецкӧй ефрейтор да роч нывбаба, кодлӧн чужӧм кучикыс вӧлі зэв нежнӧй да розӧвӧй, а щӧкаыс зэв кузь.
И Валя и Вырикова тӧдӧны вӧлі сійӧс: сійӧ велӧдлывліс Краснодонса школаясын, сідзжӧ и Первомайын немеч кыв.
Зэв шензьӧдана, но овыс сылӧн тожӧ вӧлі Немчинова.
Нывъяс здоровайтчисны сыкӧд.
— А... менам воспитанницаяс! — шуис Немчинова да, кузь сьӧд синлысъяссӧ лэдзӧм бӧрын, тешкодя нюммуніс.
Жырас котшкӧдчисны машинкаясӧн.
Ӧдзӧсланьыс веськыдвылын и шуйгавылын нюжӧдчӧма кык ичӧтик ӧчередь.
Немчинова юасис Валялысь арлыд йывсьыс, мам-бать йывсьыс, адрес да гижаліс кузь ведомостьӧ.
Сэк жӧ сійӧ переведитліс став тайӧ даннӧйяссӧ немецкӧй ефрейторлы, и сійӧ гижаліс тайӧс ставсӧ мӧд ведомостьӧ немеч кывйӧн.
Кор Немчинова юасис сылысь, сэки кодкӧ петіс веськыдладорса жырсьыс, а кодкӧ пырис.
Друг Валя аддзис дзугсьӧм юрсиа том нывбабаӧс, сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв ёна гӧрдӧдӧма, синъясас тӧдчис синва.
Ӧти кинас ковта морӧссӧ кизявлігтырйи сійӧ ӧдйӧ муніс жырті.
Сэки Немчинова ещӧ на мый йылысь кӧ юаліс Валялысь.
— Мый? — юаліс Валя, дзугсьӧм юрсиа тайӧ том нывбабасӧ синъяснас колльӧдіг.
— Здоров?
Нинӧм вылӧ он норась? — юасис Немчинова.
— Ог, ме здоров, — шуис Валя.
Вырикова друг тракнитіс сійӧс ковтаӧдыс мышсяньыс.
Валя бергӧдчис, но Вырикова видзӧдіс сы бокӧд веськодь, ӧта-мӧд дінас матын пукалысь синъяснас.
— Директор дорӧ! — шуис Немчинова.
Валя немдумышттӧг вуджис веськыдвывса ӧчередьӧ да видзӧдліс Вырикова вылӧ.
Вырикова механически вочавидзис сійӧ жӧ юалӧмъяс вылас, кутшӧмъясӧс сетавлісны и сы пӧдругалы.
Директор жырйын вӧлі шынитӧв, сӧмын шочиника кывлывлісны немеч кывйӧн негораа шыасьӧмъяс.
Кор юасисны Выриковалысь, директор жырйысь петіс ар дас сизима зон.
Сійӧ вӧлі шӧйӧвошӧма, блед да сідзжӧ мунігмозыс кизявліс гимнастёркасӧ.
Сэки Валя кыліс, кыдзи ичӧтик Вырикова аслас лэчыд гӧлӧсӧн шуис:
— Ті жӧ асьныд тӧданныд, Ольга Константиновна, мый менам тебеце — со, кыланныд? — И Вырикова демонстративнӧя кутіс лолавны Немчинова вылӧ да кыз немецкӧй ефрейтор вылӧ, коді чеччыштліс стул вылас да чуймӧмӧн видзӧдіс Вырикова вылӧ петуклӧн кодь гӧгрӧс синъяснас.
Вырикова морӧсын збыльысь мыйкӧ мӧдіс киргыны. — Ме бӧрся колӧ гортса дӧзьӧр, — то Немчинова вылӧ, то ефрейтор вылӧ немъяндысьтӧг видзӧдіг водзӧ висьталіс сійӧ, — но тані кӧ эськӧ карас, ме эськӧ радпырысь, прӧстӧ радпырысь!
Сӧмын ме сьӧлӧмсянь кора тіянӧс, Ольга Константиновна, кутшӧмкӧ интеллигентнӧй, культурнӧй профессия кузя.
А ме радпырысь муна уджавны выль порядок дырйи, прӧстӧ радпырысь!
«Господи, мый сійӧ сӧрӧ сэтшӧмсӧ?» — думыштіс Валя, кор чеччалысь «сьӧлӧмӧн вӧлі пырӧ директор жырйӧ.
Сы водзын сулаліс военнӧй мундира тшӧг немеч, рудов-рыжӧй юрсисӧ вӧлі сыналӧма вывлань зэв шыльыда, быттьӧ нюлыштӧма.
Кӧть сійӧ вӧлі и мундира, но вӧлі виж кучик трусика да коричневӧй чулкиа: куш пидзӧсас быдмӧма сук гӧн.
Сійӧ тэрыба да веськодя видзӧдліс Валя вылӧ да горӧдіс:
— Пӧрччысь!
Пӧрччысь!
Валя шай-паймунӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Жырйын, пызан саяс, пукаліс сӧмын немецкӧй писарь, сы дінын стопаясӧн куйлісны важ паспортъяс.
— Пӧрччысь, кылан? — шуис немецкӧй писарь.
— Мый?.. — Валялӧн вирыс пыр жӧ чепӧсйис чужӧмас.
— Мый!
Мый! — нерис писарь. — Пӧрччы паськӧмтӧ!
— <deu>Schneller! Schneller</deu>!* — тэрыба шуис гӧна пидзӧса немецкӧй офицер.
И друг, Валялань кисӧ нюжӧдӧм бӧрын, сійӧ чистӧя мыськӧм шмака чуньяснас, кодъяс вӧліны тожӧ рыжӧй гӧнаӧсь, паськӧдіс Валялысь вомсӧ, видзӧдліс сэтчӧ да кутіс разьны платтьӧ кизьяссӧ.
Валя бӧрддзис повзьӧмысла да унижениеысла, ӧдйӧ кутіс пӧрччысьны, ачыс дзугсяліс аслас бельёас.
Офицер отсаліс сылы.
Валя коли куш туфли кежсьыс.
Немеч тэрыба видзӧдаліс сійӧс, зывӧкпырысь видлаліс сылысь пельпомъяссӧ, лядьвейяссӧ, пидзӧсъяссӧ да, салдатлань бергӧдчӧм бӧрын, шуис дженьыда сідзи, быттьӧ сійӧ сёрнитіс салдат йылысь:
— <deu>Tauglіch</deu>! *.
* Годен!
— Пачпорт! — Валя вылӧ видзӧдтӧг, сылань кисӧ нюжӧдӧмӧн, горӧдіс писарь.
Валя, паськӧмнас тупкысьӧмӧн, сыркъялігтырйи, мыччис сылы паспортсӧ.
— Адрес!
Валя висьталіс.
— Пасьтась, — зумыштчӧмӧн да ньӧжйӧ шуис писарь да шыбитіс сылысь паспортсӧ мукӧдъяс вылас. — Юӧртам, кор явитчыны сборнӧй пунктӧ.
Валя воис ас садяс ывлаын нин.
Лунся жар шонді куйліс керкаяс вылын, буса туй вылын, сотчӧм-косьмӧм турун вылын.
Тӧлысьысь дырджык нин эз зэрлы.
Гӧгӧр ставыс сотчӧма да косьмӧма.
Доналӧм сынӧдыс вераліс.
Валя сулаліс туй шӧрын кок шегйӧдзыс бус пиын.
И друг ымзігтырйи пуксис веськыда бус вылас.
Платтьӧыс сылӧн польдчыліс гадь моз да бӧр лэччис.
Валя тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас.
Вырикова вайӧдіс сійӧс ас садяс.
Найӧ лэччисны мыльк вылысь, кӧні сулаліс райисполком, и милиция здание дінті, «Восьмидомики» вомӧн, мунісны гортаныс «Первомайкаӧ».
Валяӧс то кынтіс, то лолі пӧсь петтӧдз жар.
— Йӧй тэ, йӧй! — шуаліс Вырикова. — Сідзи тіянлы и колӧ татшӧмъясыслы!..
Тайӧ жӧ — немечьяс, — уважениеӧн да весиг сьӧлӧмсяньыс шуис Вырикова. — На дорӧ колӧ кужны приспособитчыны!
Валя нинӧм эз кыв, восьлаліс сыкӧд орччӧн.
— Ок, тэ татшӧм йӧй! — лӧгпырысь шуаліс Вырикова. — Ме жӧ тэнӧ мышкӧдыд тракниті.
Колӧ вӧлі висьтавны, мый тэ кӧсъян отсавны налы тані, найӧ донъялӧны тайӧс!
И колӧ вӧлі шуны: абу здоров...
Сэні, комиссияас, врачыс Наталья Алексеевна, карса больничаысь, сійӧ быдӧнлы сетӧ освобождение либӧ лыддьӧ абу тырвыйӧ годнӧйӧн, а немечыс сэні прӧстӧ фельдшер, ни черта оз гӧгӧрво, йӧй, йӧй и эм!
А менӧ индісны служба вылӧ «Заготскотса» вӧвлӧм контораӧ, ещӧ и паёк сетасны...
Улялӧн пыр жӧ жальыс петіс.
Сійӧ кутіс Валялысь юрсӧ да кыв шутӧг мӧдіс окавны сылысь юрсисӧ, синъяссӧ.
Сэсся сылӧн чужины Валяӧс спаситӧм кузя планъяс.
— Тэныд колӧ пышйыны, — шуис Уля, — да, да, пышйыны!
— Кытчӧ нӧ, кытчӧ, господьӧ-енмӧ? — беспомощнӧя да сэк жӧ скӧрысь шуаліс Валя. — Менам ӧд ӧні абу некутшӧм документ!
— Валечка, донаӧй, — заводитіс Уля меліа вашкӧдӧмӧн, — ме гӧгӧрвоа, быдлаын немечьяс, но ӧд тайӧ жӧ миян канму, сійӧ зэв ыджыд, ӧд гӧгӧр быдлаын сійӧ жӧ йӧз, кодъяс пӧвстын ми олам, ӧд позьӧ жӧ аддзыны петан туй!
Ме ачым отсала тэныд, став зонъяс да нывъяс отсаласны...
— А мама?
Мый тэ, Улечка!
Найӧ жӧ кувтӧдзыс мучитасны сійӧс! — Валя бӧрддзис.
— Да тэ эн бӧрд, збыльысь! — скӧрысь шуис Уля. — А тэнӧ кӧ нӧ Германияӧ нуасны, тэ чайтан, сылы кокньыдджык лоӧ?
Вермас ӧмӧй сійӧ переживайтны тайӧс?
— Улечка...
Улечка...
Мыйысь нӧ тэ ещӧ ёнджыка мучитан менӧ?
— Зывӧк кывзыны тэнсьыд сёрнитӧ... тайӧ... тайӧ позорнӧ, пеж...
Ме презирайта тэнӧ! — лёкысь, чорыда шуис Уля. — Да, да, презирайта тэнсьыд нинӧм вӧчны вермытӧмтӧ, тэнсьыд синватӧ...
Гӧгӧр сы мында шог, сы мында йӧз, здоров, вына, зэв бур йӧз усьӧны фронтъяс вылын, кулӧны фашистскӧй концлагеръясын, тюрьмаясын, думышт, мый испытывайтӧны налӧн гӧтыръясныс, мамъясныс, но ставныс уджалӧны, тышкасьӧны!
А тэ ныв, тэныд став туйыс восьса, тэныд кӧсйӧны отсавны, а тэ нярган, да ещӧ кӧсъян, медым тэнӧ жалитісны.
А тэ меным абу жаль, да, да, абу жаль! — шуаліс Уля.
Сійӧ шурккылӧ чеччис, муніс ӧдзӧс дорӧ да, мышкас кисӧ пуктӧмӧн, мыджсис сэтчӧ, кутіс сулавны, скӧр, сьӧд синъяснас ас водзас видзӧдіг.
Уля вольпась вылӧ чужӧмнас ляскысьӧмӧн Валя шынитӧв сулаліс пидзӧсъяс вылас.
— Валя!
Валечка!..
Казьтыштлы, кыдзи ми тэкӧд овлім.
Сьӧлӧмшӧрӧй менам! — друг шуис Уля. — Сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Валя гораа бӧрддзис.
— Казьтыштлы, кор нӧ ме сӧветуйтлі тэныд мыйкӧ омӧльтор?
Помнитан, кор тай сливаяснад, либӧ кор тай тэ горзін, мый он вермы вартчыны, а ме шуи, мый ме тэнӧ ачым вӧйта?
Валечка!
Ме кевмыся тэныд...
— Он, он, тэ эновтін менӧ!
Да, тэ эновтін менӧ сьӧлӧмнад, кор на тэ мӧдӧдчин мунны татысь, и сэсся нинӧм нин эз вӧв миян костын,
тэ чайтан, ме эг чувствуйт тайӧс! — садьтӧгыс бӧрдігтыр шуаліс Валя. — А ӧні?
Ме дзик, дзик ӧтнам свет вылас...
Уля нинӧм эз вочавидз сылы.
Валя сувтіс да, Уля вылӧ видзӧдтӧг, чышкис чужӧмсӧ чышъяннас.
— Валя, ме висьтала тэныд медбӧръяысь, — ньӧжйӧник да кӧдзыда шуис Уля. — Либӧ тэ кывзан менсьым, сэки ми ӧні жӧ садьмӧдам Анатолийӧс и сійӧ колльӧдас тэнӧ Погорелӧйӧ Виктор ордӧ, либӧ... эн кырлӧдлы менсьым сьӧлӧмӧс.
— Прӧщай, Улечка...
Прӧщай век кежлӧ... — Валя, синвасӧ пыкигмоз, котӧрӧн петіс кухняысь тӧлысь югӧрӧн ойдӧдӧм дворӧ.
Уля муртса вермис кутны асьсӧ, мед не вӧтчыны сы бӧрся да мед не окавны сылысь шудтӧм, кӧтасьӧм чужӧмсӧ.
Сійӧ кусӧдіс дзузгансӧ, восьтіс ӧшиньсӧ да пӧрччысьтӧг водіс вольпась вылас.
Унмыс пышйис сы дорысь.
Сійӧ кывзіс степысь да посёлокысь омӧлика кылысь войся шыяссӧ.
Сылы пыр кажитчис, мый тані куйлігӧн, Валя ордӧ воисны нин немечьяс да лӧсьӧдчӧны нуӧдны сійӧс, и некод абу, коді эськӧ вермис шуны коньӧр Валялы сыкӧд прӧщайтчӧм кузя бур да мужественнӧй кыв.
Друг сылы кутісны кывны небыд му вылысь кокшыяс да кӧнкӧ град йӧрын коръясӧн кышӧдчӧм.
Кокшыяс матыстчисны, локтіс эз ӧти морт.
Колӧ вӧлі эськӧ каличавны ӧдзӧссӧ да пӧдлавны ӧшиньсӧ, но кокшыясыс кылісны нин дзик ӧшинь улас, и ӧшиньӧд мыччысис узбекскӧй шапочкаа еджыд юр.
— Уля, тэ узян? — вашкӧдӧмӧн юаліс Анатолий.
Уля вӧлі ӧшинь дорын нин.
— Зэв ыджыд шог, — шуис Анатолий, — Викторлысь батьсӧ нуӧдісны...
Ӧшинь дорысь Уля аддзис Викторлысь тӧлысьӧн югдӧдӧм мужественнӧй кельыд чужӧмсӧ, вуджӧрӧн пемдӧдӧм синъяссӧ.
— Кор нуӧдісны?
— Талун рыт.
Воис немеч, эсесовец, сьӧд паськӧма, кыз сэтшӧм, зарни пиньяса, лёк дука, — зывӧкпырысь висьталіс Виктор, — сыкӧд тшӧтш салдат да роч полицай...
Нӧйтісны сійӧс.
Сэсся нуӧдісны лесхоз контора дорӧ, сэні сулаліс арестованнӧйяс тыра грузӧвик, ставсӧ татчӧ нуӧдісны...
Ме котӧрті на бӧрся кызьнан километрсӧ...
Тэ кӧ эськӧ войдӧрлун эн мун, найӧ эськӧ тэнӧ кутісны жӧ, — шуис Анатолийлы Виктор.
Комын кыкӧд глава
Уна лун-вой коли сэксянь, кор Матвей Шульгаӧс шыбитісны тюрьмаӧ, и сійӧ воштіс кад арталӧмсӧ.
Сы камераын пӧшти век вӧлі пемыд, — югыдыс пырліс йиркбердса векньыдик костӧд, кодӧс вӧлі ортсысяньыс креставлӧма сутшкасьысь сутугаӧн да джынвыйӧ вевттьӧма навесӧн.
Матвей Костиевич чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн да ставӧн вунӧдӧмаӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ либӧ мӧд нывбабалы, мамлы либӧ гӧтырлы, удайтчыліс кевмысьны жандармерияса немецкӧй салдатлы либӧ кутшӧмкӧ роч «полицайлы», медым передайтны пиыслы либӧ мужикыслы сёянтор, бельё.
Но Костиевичлӧн Краснодонын эз вӧвны рӧднӧйясыс.
Матысса йӧз пиысь, Лютиков кындзи да старик Кондратович кындзи, некод эз тӧд, мый Костиевичӧс колисны Краснодонӧ подпольнӧй удж вылӧ, мый тайӧ пемыд камераас пукалысь некодӧн тӧдтӧм Евдоким Остапчук — тайӧ Костиевич.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый Лютиков вермас и не тӧдны, мый сыкӧд лои, а тӧдмалӧм бӧрас вермас не аддзыны, кыдзи сы дінӧ писькӧдчыны.
И Матвей Костиевич эз виччысь отсӧг Лютиковсянь.
Дзик ӧти йӧзӧн, кодъяскӧд сійӧ аддзысьлывліс, вӧліны йӧз, кодъяс мучитісны сійӧс, и тайӧ вӧліны немецкӧй жандармъяс.
На пиысь сӧмын кыкӧн сёрнитісны рочӧн: сьӧд кос юр вылас пуктӧм кубанкаа немеч-переводчик да полицияса начальник Соликовский, виж лампасъяса, зэв паськыд важся казачӧй шароварыа да вӧв гыж кодь кулакъяса; сы йылысь позис эськӧ шуны, мый сійӧ лёкджык на немечьясысь, позис кӧ эськӧ лоны на дорысь лёкджыкӧн.
Арестуйтӧм бӧрас пыр жӧ Костиевич висьтасис, мый сійӧ морт партийнӧй, коммунист, сы вӧсна мый дзебны тайӧс вӧлі весьшӧрӧ да сы вӧсна мый тайӧ веськыда висьтасьӧмыс да правдаыс содтылісны сылы вынсӧ сійӧс мучитысьяскӧд тышкасигӧн.
Сійӧ висьталіс асьсӧ обыкновеннӧй рядӧвӧй мортӧн.
Но кӧть кутшӧм бӧбӧсь эз вӧвны сійӧс мучитысь йӧзыс, найӧ сы ӧблик серти да поведение сертиыс аддзисны, мый тайӧ абу збыль.
Налы вӧлі колӧ, медым сійӧ висьталіс ещӧ мукӧд йӧзӧс, ассьыс ёртъяссӧ.
Та вӧсна найӧ эз вермыны и эз кӧсйыны сразу вины сійӧс.
И сійӧс быд лун кыкысь допрашивайтісны старшӧй жандармскӧй вахмистр Брюкнер либӧ сылӧн заместительыс вахмистр Балдер, кодъяс надейтчисны эрдӧдны сы пыр Краснодонысь большевистскӧй организация да выслужитчыны обласьтса главнӧй фельдкомендант генерал-майор Клер водзын.
Найӧ допрашивайтісны Костиевичӧс да нӧйтісны сійӧс, кор сійӧ скӧрмӧдліс найӧс ку пытшсьыс петтӧдз.
Но частӧджык нӧйтліс да пытайтліс сійӧс на тшӧктӧм серти СС командаса ротенфюрер Фенбонг; сійӧ вӧлі еджыд рогӧвӧй оправаа ӧчкиа, зарни пиньяса да баба гӧлӧса кыз лысӧм унтер.
Унтерсянь кыліс сэтшӧм лёк дук, мый весиг вахтмайстер Балдер да гауптвахтмайстер Брюкнер бергӧдлісны нырнысӧ да зывӧкпырысь шулывлісны сылы пинь пырыс лёк кывъяс, кор унтер зэв матӧ матыстчыліс на дінӧ.
Унтер Фенбонг нӧйтіс да пытайтіс кӧрталӧм Костиевичӧс, кодӧс ещӧ кутісны салдатъяс, тэрмасьтӧг, делӧсӧ бура тӧдӧмӧн да дзик веськодьпырысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн профессия, сылӧн удж.
А сійӧ часъясас, кор Костиевич эз вӧв допрос вылын, а вӧлі аслас камераын, унтер Фенбонг эз нин вӧрзьӧдлы сійӧс, сы вӧсна мый поліс Костиевичысь, кор сійӧс абу вӧлі кӧрталӧма да салдатъяс эз кутны сійӧс, и нӧшта сы вӧсна, мый тайӧ вӧліны Фенбонглӧн эз уджалан часъяс, а шойччан часъяс; сійӧ колляліс кадсӧ нарошнӧ сылы да сы салдатъяслы тюрьмаса дворӧ лӧсьӧдӧм дворницкӧйын.
Но кыдз кӧть эз мучитны Костиевичӧс и кӧть кутшӧм дыр тайӧ эз кыссьы, Матвей Костиевич нинӧм эз веж аслас поведениеын.
Сійӧ вӧлі воддза кодь жӧ независимӧй, сетчытӧм да буйнӧй, и сійӧ ставсӧ зэв ёна мудзтӧдліс, и вообще сысянь вӧліны сӧмын ӧти неприятностьяс.
Сэки, кор сэтшӧм поправитны позьтӧм безнадёжнӧйӧн да мучитана однообразнӧйӧн вӧлі Костиевичлӧн ортсыса олӧмыс, нӧшта ыджыдджык вынӧн да джудждаӧн тыдовтчыліс сылӧн духовнӧй олӧмыс.
Кыдзи и став гырысь да сӧстӧм йӧз асланыс смерть водзвылын, сійӧ ӧні аддзис и асьсӧ и ассьыс став олӧмсӧ вывті яснӧя, правдалӧн необыкновеннӧй вынӧн.
Волясӧ зэвтӧмӧн сійӧ вӧтлывліс ас юрсьыс мӧвпъяссӧ гӧтыр йывсьыс да челядь йывсьыс, медым эз небзьы ачыс.
Но сымын ыджыдджык пӧсьлунӧн да радейтӧмӧн сійӧ думайтіс томдырся ёртъяс йывсьыс — Лиза Рыбалова йылысь, Кондратович йылысь, кодъяс танӧсь, карын, сысянь матынӧсь, да шогсис, мый весиг найӧ оз тӧдлыны сы смерть йылысь, сэтшӧм смерть йылысь, коді эськӧ оправдайтіс сійӧс на водзын.
Да, сійӧ тӧдіс, мыйла сійӧ веськалі тайӧ пемыд камераас, да мучитчис сыысь, мый сійӧ нинӧм нин оз вермы поправитны, весиг гӧгӧрвоӧдны йӧзлы, мыйын жӧ сійӧ мыжа, медым кокниджык вӧлі аслыс сьӧлӧм вылас да медым йӧзыс эз нин вӧчавны сы кодь ӧшибкаяссӧ.
Ӧтчыд луннас, кор Костиевич шойччӧ вӧлі асъя допрос бӧрын, сы камера дорын кыліс гора сёрни, ӧдзӧсыс воссис кутшӧмкӧ нориник тиньмунӧмӧн, и камераӧ пырис «полицай» повязкаа морт, кодлӧн бокас ӧшаліс виж шнура ыджыд кобура.
Ӧдзӧс дорын сулаліс коридорнӧй дежурнӧй — жандармерияысь кузь уска немецкӧй салдат.
Пемыдӧ велалӧм Костиевич пыр жӧ аддзис полицейскӧйӧс, коді пырис сы дінӧ.
Зэв на том, пӧшти челядь, сьӧдіник дай паськӧмыс ставнас сьӧд, сійӧ, Костиевичӧс бура аддзыны вермытӧг, яндысиг да асьсӧ лёкногӧн кутны зілигтыр, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс ас гӧгӧрыс зверлӧн кодь синъяснас да ёна дзирнясис, быттьӧкӧ сійӧ дзиръяса.
— Со тэ и зверь клеткаын!
Пыр жӧ ми пӧдлалам ӧдзӧссӧ да видзӧдлам, кыдзи тэ кутан асьтӧ чувствуйтны.
Оп-ля! — немецкӧй ногӧн шуис жандармерияса кузь уска салдат, гораа вак-вак серӧктіс да клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ том «полицай» бӧрвылын.
Полицейскӧй тэрыба копыртчис сьӧд джоджысь кыпӧдчыштӧм Костиевич дорӧ да, повзьӧм ёсь сьӧд синъяснас Костиевичӧс сотігмоз, шӧпнитіс:
— Тіян ёртъясныд оз вугравны.
Виччысьӧй войнас, локтан неделяс, ме тіянӧс предупредита сэки...
Дзик пыр жӧ полицейскӧй сувтіс веськыда да, нахальнӧя видзӧдігмоз, невернӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Он повзьӧд, небось...
Эн сэтшӧм-татшӧм вылӧ веськав...
Проклятӧй немчура!
Немецкӧй салдат гораа серӧктігтыр восьтіс ӧдзӧссӧ да гажаа мыйкӧ горӧдіс.
— А-а, шедін? — аслас омӧлик, вӧсньыдик тушанас Шульга водзын дзирнясигтырйи шуис том «полицай».
— Тэнад шуд, мый ме морт честнӧй да ог тӧд тэнӧ...
У, тэ!.. — друг горӧдіс сійӧ да, вӧсньыдик кинас ӧвтыштігмоз, кокньыдика тувкыштіс Костиевичлы пельпомас да здук мында личкыштліс чуньнас пельпомсӧ, и тайӧ кокньыдика инмӧдчылӧмас Костиевичлы кажитчис мыйкӧ дружескӧй.
«Полицай» петіс камерасьыс, и ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис, и ключыс гольсмуні томанас.
Дерт, тайӧ вермис лоны провокация.
Но мыйла тайӧ колӧ налы, кор сійӧ на киын да найӧ пыр вермасны вины сійӧс?
Тайӧ вермис лоны медводдза пробнӧй шарӧн дӧверие испытайтӧм могысь, медым колана кадӧ Костиевич висьталіс эськӧ ас йывсьыс ставсӧ тайӧ «полицайыслы», кыдзи ас мортлы.
Но неужели найӧ вермасны думыштны, мый сійӧ сэтшӧм наивнӧй?
И Костиевич сьӧлӧмын кыптіс лача да гыӧн-гыӧн вӧтлыны кутіс вирсӧ дойдалӧм багатырскӧй туша кузяыс.
Сідзкӧ, Филипп Петрович ловъя да действуйтӧ?
Сідзкӧ, найӧ сэні помнитӧны сы йылысь?
Да кыдзи нӧ вермис сійӧ думайтны мӧд ногӧн...
Сы йылысь тӧждысьысь ёртъяс дінас благодарность чувство, семьясӧ спаситӧм вылӧ выльысь кыптӧм лача, мучитчӧмысь, омӧль думъясысь лоны вермана мездысьӧм — ставыс тайӧ сӧльнитчис сы душаын тыш вылӧ да овны чуксалысь ӧти вынйӧра чувствоӧ.
И сійӧ, олӧма, грешнӧй, ыджыд морт, кутіс чувствуйтны, мый морӧсас сылӧн чукӧрмӧ шуда синва, кор думыштіс аслыс, мый сійӧ кутас овны и вермас на выполнитны ассьыс долгсӧ.
Пӧвйысь вӧчӧм ӧдзӧсъяс да стенъяс пыр сылы лун и вой кыліс тюрьмалӧн став олӧмыс: кыдзи вайӧдлісны да нуӧдлісны йӧзӧс, кыдзи мучитісны да кыдзи лыйлісны стена сайын, дворын.
Ӧтчыд войнас сійӧ садьмис шумысь, камераясысь да коридоръясысь кылысь сёрниысь да кокшыясысь, жандармъяслӧн да полицейскӧйяслӧн немецкӧй и роч кывйӧн горзӧмысь, оружиеӧн клёнӧдчӧмысь, челядь да нывбаба бӧрдӧмысь.
Кажитчис, мый йӧзсӧ петкӧдӧны вӧлі тюрьмасьыс.
Кыліс некымын грузӧвӧй машина моторъяслӧн жургӧм; машинаясыс ӧти бӧрся мӧд муналісны дворсьыс.
И збыльысь, кор нуӧдісны Костиевичӧс лунся допрос вылӧ коридор кузя, сійӧ чувствуйтіс, мый тюрьмаыс тыртӧм.
Войнас сійӧс дзик первойысь на эз тревожитны.
Сійӧ кыліс, кыдзи тюрьма дорӧ воис грузӧвӧй машина да жандармъяс и полицейскӧйяс вомгорулас ёрччышталігтыр, тэрмасигтыр, быттьӧ найӧ яндысьӧны ӧта-мӧдсьыс, нуӧдалісны камераясӧ арестованнӧйясӧс, кодъяс чӧв олісны да сьӧкыда кыскисны кокъяснысӧ коридор кузя.
Арестованнӧйяссӧ вайӧдалісны войбыд.
Асылӧдзыс вӧлі ылын на, кор Костиевичӧс чеччӧдісны допрос вылӧ да нуӧдісны кияссӧ кӧртавтӧг.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый талун оз кутны пытайтны сійӧс.
И збыльысь, сійӧс вайӧдісны эз камераӧ, кодӧс вӧлі нарошнӧ лӧсьӧдӧма пыткаяс вӧчӧм вылӧ да коді вӧлі сыладорын жӧ, кӧні и заключённӧйяслы камераясыс, а <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетӧ, кытысь Костиевич аддзис асьсӧ подтяжкиа Брюкнерӧс (офицерскӧй мундирыс сылӧн ӧшаліс креслӧ вылын: кабинетас вӧлі зэв жар), полнӧй формаа вахмистр Балдерӧс, переводчик Шурка Рейбандӧс да шыр гӧн рӧма мундиръяса куим немецкӧй салдатӧс.
Ӧдзӧс сайын кылісны сьӧкыд кокшыяс, и кабинетӧ, юрсӧ копыртӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс юрйылас, пырис полицияса начальник Соликовский важся казачӧй картуза, а сы бӧрся Костиевич аддзис ассьыс мучительсӧ, унтер Фенбонгӧс, СС салдатъясӧс, кодъяс вӧлі кутӧны джынвыйӧ пасьтӧм, ыджыд тушаа, олӧма мортӧс; сійӧ вӧлі кыз, ён чужӧма, сылысь кияссӧ кӧрталӧма мышкас.
Матвей Костиевич тӧдіс ассьыс земляксӧ, 1918 воын партизанскӧй тышын участвуйтысьӧс — Петровӧс, кодкӧд Костиевич эз аддзысьлы во дас вит нин.
Петров, тыдалӧ, важӧн нин абу ветлывлӧма кӧмтӧгыс, коксӧ дойдалӧма, сылы весиг сьӧкыд тувччавны джоджӧдыс.
Кыз чужӧм вылас сылӧн уналаын вӧліны лӧзінъяс да дойяс; Костиевичкӧд медбӧръя аддзысьлӧмсянь сійӧ абу ёна пӧрысьмӧма, сӧмын паськыдджыкӧсь лоӧмаӧсь пельпомъясыс да кызджык коскыс.
Асьсӧ кутіс сійӧ зумыша, но достоинствоӧн.
— Тӧдан сійӧс? — юаліс <deu>майстер</deu> Брюкнер.
Шурка Рейбанд переведитіс юалӧмсӧ Костиевичлы.
И Петров и Костиевич видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас сідзи, мый быттьӧкӧ медводдзаысь аддзӧны ёрта-ёртсӧ.
И кутісны асьнысӧ сідзи допрос чӧжыс.
Майстер Брюкнер горзіс сы водзын шынитӧв сулалысь кӧмтӧм кока, зумыш чужӧма Петров вылӧ:
— О, тэ пӧръясьлысь, пӧръясьлысь, пӧрысь крыса! — И зымӧдіс весалӧм штиблетнас сідзи, мый <deu>майстер</deu> Брюкнерлӧн улӧдз ӧшӧдчӧм кынӧмыс чеччаліс гач улас.
Сэсся Соликовский аслас зэв гырысь кулакъяснас кутіс нӧйтны Петровӧс, кытчӧдз эз уськӧд сійӧс джоджас.
Шульга кӧсйыліс нин уськӧдчыны Соликовский вылӧ, но пытшкӧсса гӧлӧсыс висьталіс сылы, мый сійӧ вермас тайӧн сӧмын вӧчны Петровлы лёктор,
сыысь ӧтдор сійӧ чувствуйтіс, мый воис сэтшӧм кад, кор сылы лучше тадзи и кольны кӧртавтӧм киясӧн.
И сійӧ кутіс асьсӧ да, нырбордъяссӧ паськӧдлігтыр, кыв ни джын шутӧг сійӧ видзӧдіс, кыдзи нӧйтӧны Петровӧс.
Сэсся найӧс кыкнаннысӧ нуӧдісны.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Костиевичӧс тайӧ разас эз нӧйтны, сы син водзын лоӧмторйыс сэтшӧма гудыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ и юр садьсӧ, мый тайӧ суткися мӧд допрос помасигкежлӧ сылӧн вына ён организмыс слабитіс.
Костиевич оз помнит, кыдзи сійӧс нуӧдісны камераас, воштіс садьсӧ, и воис ас садяс ӧдзӧс томанын ключӧн зёлькӧдчӧмысь.
Сійӧ кыліс ӧдзӧс дорысь ноксьӧм, но эз вермы дзикӧдз садьмыны.
Сэсся сылы кажитчис, мый ӧдзӧсыс воссис да кодӧскӧ тойыштісны сы дорӧ камераас.
Костиевич выныштчис да восьтіс синъяссӧ.
Сы весьтӧ копыртчӧмӧн сулаліс ӧтлаасьӧм сьӧд синкымъяса да цыганлӧн кодь сьӧд тошка морт да зілис тӧдмавны Костиевичӧс.
Тайӧ мортыс веськаліс пемыд камераӧ югыдінсянь и велавтӧмысла ли мый ли эз вермы аддзыны Костиевичлысь чужӧмсӧ, либӧ жӧ Костиевич эз нин вӧв дзик ас кодьыс.
Но Костиевич пыр жӧ тӧдіс сійӧс, — тайӧ вӧлі земляк, сідзжӧ колян войнавывса участник, 1-бис №-а шахтаса директор Валько.
— Андрей... — надзӧник шуис Костиевич.
— Матвей?..
Судьба!
Судьба!..
Валько друг тэрыба сывйыштіс пельпомӧдыс кыпӧдчыштӧм Костиевичӧс.
— Ставсӧ вӧчим, медым мездыны тэнӧ, а судьба сиӧма аслым веськавны тэ дорӧ...
Вай жӧ, вай видзӧдла тэ вылӧ, — недыр мысти чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — Мый найӧ тэкӧд вӧчӧмаӧсь! — Валько лэдзис Костиевичӧс да мӧдіс ветлӧдлыны камераті.
Сы пытшкын быттьӧ садьмис сылӧн природнӧй цыганскӧй пӧсьлуныс, а камераыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый Валько збыльысь вӧлі клетка пытшкӧ йӧртӧм тигр кодь.
— Тӧдчӧ, и тэныд сюрӧма, — спокойнӧя шуис Костиевич да, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧм бӧрын, пуксис.
Вальколӧн паськӧмыс вӧлі тырӧма бусӧн, пинжак соскыс джынвыйӧ орӧма, ӧти гач кокыс потӧма пидзӧс весьттіыс, мӧдыс резьдӧма вурысӧдыс; кымӧс вомӧныс — кучкӧм туй.
Но Валько вӧлі сапӧга.
— Косясьӧмыд, тыдалӧ?..
Тайӧ — ме нога, — удовольствиеӧн шуис Костиевич, ачыс представитіс аслыс, кыдзи тайӧ ставыс вӧлі. — Ладнӧ, эн тшыкӧд ассьыд нервъястӧ.
Пуксьы, висьтав, кыдзи-мый сэні...
Коксӧ ас улас сюркнялӧмӧн Валько пуксис джоджас Костиевичлы воча, видліс кинас нильӧг джоджсӧ, чукыртчыліс.
— Вывті ответственнӧй вӧвлі, эг на привыкнит, — шуис сійӧ ас йывсьыс да шпыньмуніс. — Мый тэныд висьтавнысӧ?
Делӧяс мунӧны нормальнӧя, миян делӧяс.
Но, а ме...
И друг тайӧ грубӧй мортыслӧн чужӧмыс кутіс дергайтчыны сэтшӧм мучительнӧя, мый Костиевич мыш кузя визьнитіс йирмӧг.
Валько ӧвтыштіс кинас да ассьыс сьӧд чужӧмсӧ тупкис кипыдӧсъяснас.
Комын коймӧд глава
Самӧй сійӧ лунсяньыс, кор Вальколы удайтчис лӧсьӧдны Филипп Петровичкӧд связь, сылы, кыдзи мортлы, коді бура тӧдӧ «Краснодонуголь» трестса шахтаяссӧ, вӧлі сетӧма киясас районын нуӧдан саботажлысь да диверсияяслысь став гуся везъяссӧ.
Инженер Бараков вӧлі матысса морт дирекционлы, аслыс Швейделы, а медся нин сылӧн заместитель Фельднерлы, коді аслас чӧв олысь начальник сертиыс вӧлі зэв больгысь. Тайӧ матыслуныс сетліс позянлун Бараковлы, а сы пыр и Вальколы бура тӧдны администрациялысь быд хозяйственнӧй начинаниеяссӧ.
Бокӧвӧйлы, весиг зэв сюсь мортлы сьӧкыд эськӧ вӧлі аддзыны связьсӧ, коді вӧлі Бараков да Фельднер ӧчереднӧй встреча костын да сы костын, мый некымын час мысти краснодонса уличаяс вылын друг тыдовтчывліс скромнӧй, раминик ныв — Оля Иванцова, кодлӧн неправильнӧй чертаяса чужӧмыс гожъялӧмысла лоӧма бронза кодь.
Скромнӧй ныв ӧти керкаӧ пыралас помидор вузавны, мӧдӧ — прӧстӧ кӧзяева ордас гӧститӧм могысь, а недыр мысти немвиччысьтӧг киссьӧны немецкӧй администрациялӧн став бур начинаниеясыс.
Оля Иванцова ӧні уджаліс Вальколӧн связнӧй пыдди.
Но не сӧмын хозяйственнӧй мероприятиеяс йылысь тӧдмавліс Фельднерсянь Бараков.
Лейтенант Швейде керкаын лун и вой пьянствуйтісны местнӧй жандармериялӧн чинъяс.
Ставсӧ, мый йылысь найӧ видзчысьтӧг больгылісны ас костаныс, господин Фельднер сідз жӧ видзчысьтӧг больгыліс-висьтавліс Бараковлы.
Уна узьтӧм вой коллявліс Филипп Петрович: сійӧ думайтіс, кутшӧм ногӧн спаситны краснодонскӧй тюрьмаысь Матвей Костиевичӧс да мукӧд заключённӧйясӧс.
Но дыр кад чӧж сылы эз удайтчы лӧсьӧдны весиг связьяс тюрьмакӧд.
Тюрьмакӧд йитӧд лӧсьӧдны отсаліс Иван Туркенич.
Туркенич вӧлі почтеннӧй краснодонскӧй семьяысь, коді бура тӧдса Лютиковлы.
Кӧзяиныс сэні, Василий Игнатьевич, пӧрысь шахтёр, петӧма нин инвалидность вылӧ, и сылӧн гӧтырыс, Феона Ивановна, рӧдинанас Воронежскӧй губернияысь обрусевшӧй украинечьяс пӧвстысь, кызь ӧтикӧд воын няньтӧм кадӧ став семьянас мунісны Донбассӧ.
Ваня сэки вӧлі нёньпом кагаӧн на.
Феона Ивановна став туй чӧжыс нуис сійӧс ки вылас, а ыджыдджык чойыс, мамыслы подолас кутчысьӧмӧн, муніс подӧн.
Сэтшӧм омӧль вӧлі налӧн туяс олӧмыс, мый Миллеровоын челядьтӧм кооператор гозъя, кодъяс лэдзисны найӧс узьны асланыс керкааныс, кутісны корны Феона Ивановналысь кагасӧ сетны налы воспитание вылӧ.
И бать-мамыс первойсӧ кӧсйысисныкодь, а сэсся кыпӧдісны зык, пинясьны кутісны, синва лэдзыштісны да эз сетны сьӧлӧмшӧр пинысӧ.
Тадзи найӧ воисны Сорокин рудникӧдз да овмӧдчисны сэтчӧ.
Кор Ваня быдмис нин, помавны мӧдіс школа да выступайтліс драматическӧй кружокын, Василий Игнатьевич да Феона Ивановна радейтлісны висьтавлыны гӧсьтъяслы, кыдзи Миллеровоын кооператор кӧсйис босьтны налысь писӧ да кыдзи найӧ эз сетны сійӧс.
Сійӧ лунъясас, кор немечьяс орӧдісны Лунвыв фронт, лейтенант Туркенич, противотанкӧвӧй орудиеяс батареяса командир, коді имеитіс приказ сулавны кувтӧдз, отбивайтіс немецкӧй танкъяслысь атакаяссӧ Дон дорын Калач районын сэтчӧдз, кытчӧдз став орудийнӧй расчётъясыс эз петны стройысь да кытчӧдз ачыс эз ранитчы.
Торъявлӧм ротаяс да батареяяс колясъяскӧд сійӧс босьтӧмаӧсь пленӧ да, кыдзи мунны вермытӧм раненӧйӧс, лыйӧма немецкӧй лейтенант.
Но абу дзикӧдз виӧма.
Дӧва-казачка кык недель чӧж дӧзьӧритӧма Туркеничӧс.
И сійӧ воис гортас, тушасӧ дӧрӧм улас бинтуйтӧма крестӧн-крестӧн.
Иван Туркенич лӧсьӧдіс тюрьмакӧд связь Горькӧй нима школаын коркӧ ӧтлаын велӧдчывлысь аслас ёртъяс отсӧгӧн — Анатолий Ковалёв да Вася Пирожок отсӧгӧн.
Сьӧкыд вӧлі эськӧ аддзыны и физическӧй развитие сертиыс и характер сертиыс таысь разнӧйпӧлӧсджык ёртъясӧс.
Ковалёв вӧлі зэв ён зон, мусянь тэчӧм, быттьӧ степвывса дуб, ньӧжмыд да зэв шань оласа.
Томдырсяньыс сійӧ решитіс лоны нималана гиревикӧн, кӧть нылыс, код бӧрся сійӧ ухаживайтліс, и серавліс сы вылын: сійӧ шулывліс, мый спортивнӧй мирын медвылыс тшупӧдас сулалӧны шахматистъяс, а гиревикъяс медулыс тшупӧдас, — гиревикъясысь улынджык мунӧны нин сӧмын амёбаяс.
Ковалёв вӧлі бур оласнога, эз ю, эз куритчы, ветліс и тӧлын пальтотӧг да шапкатӧг, асывъяснас купайтчис кӧдзыд ваын да быд лун упражняйтчис гираяс лэпталӧм кузя.
А Вася Пирожок вӧлі косіник, инас ӧшйытӧм, зэв пузьысь, зверлӧн кодь ӧзйысь сьӧд синъяса, ёна радейтліс нывъясӧс и найӧ сійӧс радейтлісны, радейтліс косясьны, и спортын кӧ мыйкӧ сійӧс интересуйтліс, то сӧмын бокс.
Вообщӧ сійӧ радейтліс авантюраяс.
Туркенич мӧдӧдіс Пирожок ордӧ ассьыс верӧссайӧ мунӧм ичӧтджык чойсӧ патефон пластинкаясла, и чойыс вайӧдіс Васяӧс пластинкаясыскӧд тшӧтш, а Вася аскӧдыс вайӧдіс другсӧ Ковалёвӧс.
Ёна скӧрмисны краснодонса став олысьяс, торйӧн нин томйӧз, кодъяс личнӧ тӧдісны Ковалёвӧс да Пирожокӧс, кор найӧс регыд мысти аддзисны сосъясас свастикаа «полицайяс» пӧвстысь, кодъяс, кельыдлӧз погонъяса немеч-сержант веськӧдлӧм улын, упражняйтчисны паркдорса пустырь вылын асланыс выль специальность кузя.
Найӧ специализируйтчисны карса порядок видзӧм кузя.
Налы пай вылас усьлі дежуритны карса управаын, дирекционын, районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатураын, биржа трудаын, рынок вылын, ветлӧдлісны войясын участокъясті.
«Полицайлӧн» повязкаыс вӧлі надежнӧйторйӧн жандармерияса немецкӧй салдатъяскӧд общайтчигӧн.
И Вася Пирожоклы не сӧмын удайтчис тӧдмавны, кӧні пукалӧ Шульга, но весиг пыравны сы дорӧ камераас да юӧртны, мый ёртъясыс тӧждысьӧны сійӧс мездӧм вӧсна.
Мездыны!
Мудералӧмӧн да гӧснечалӧмӧн тані нинӧм он вермы вӧчны.
Матвей Костиевичӧс да мукӧдӧс позьӧ вӧлі мездыны сӧмын тюрьма вылӧ нападитӧмӧн.
Татшӧм операцияыс ӧні вӧлі вын сертиыс районнӧй подпольнӧй организациялы.
Тайӧ кад кежлас организацияӧ воалісны Гӧрд Армияса раненӧй офицеръяс, кодъяс лечитчисны краснодонскӧй госпитальын да кодъясӧс спаситісны Серёжа Тюленин, сылӧн чойыс Надя да няня Луша.
Туркенич воӧм бӧрын томйӧзлӧн группа, кодӧс создайтіс подпольнӧй райком бердын Филипп Петрович, получитіс боевӧй руководительӧс — тырвыйӧ боевӧйӧс, мӧд ногӧн кӧ, военнӧй руководительӧс.
Сы моз жӧ кыдзи боевӧй операцияяс дырйи подпольнӧй райком лолі штабӧн, а райкомса руководительяс Бараков да Лютиков лолісны сэки отрядса командирӧн да комиссарӧн, та ногӧн жӧ найӧ кӧсйисны котыртны и томйӧзлысь организациясӧ.
Август тӧлысся став тайӧ лунъяс чӧжыс Бараков да Лютиков дасьтісны боевӧй дружина, медым уськӧдчыны тюрьма вылӧ.
И налӧн поручение серти Иван Туркенич да Олег бӧръялісны томйӧзлысь группа тайӧ операцияас участвуйтӧм могысь.
Аслыныс отсӧг вылӧ Ваня да Олег кыскисны группааныс Земнуховӧс, Сережка Тюленинӧс, Люба Шевцоваӧс да Евгений Стаховичӧс, кыдзи мортӧс, коді исавлӧма нин порох дуксӧ.
Кӧть и ёна вӧлі увлекитчӧма Уля аслас выль рольӧн да кӧть бура гӧгӧрвоис Олегкӧд регыд аддзысьлӧмлысь став тӧдчанлунсӧ, сійӧ ещӧ эз на велав сэтшӧма пӧръявлыны ассьыс бать-мамсӧ да сэтшӧма вӧлі тырӧма гортса уджъясӧн, мый слӧймис мунны Олег ордӧ сӧмын некымын лун мысти Викторкӧд да Анатолийкӧд сёрнитӧм бӧрын, рытгорувнас нин, и эз су Олегӧс гортсьыс.
Генерал барон фон Венцель да сылӧн штабыс некымын лун сайын нин мунӧмаӧсь асыввывлань.
Дядя Коля, коді восьтіс Улялы ӧдзӧссӧ, пыр жӧ тӧдіс сійӧс, но, кыдзи кажитчис Улялы, сійӧ не сӧмын эз петкӧдлы радлӧм, но весиг мелілун сы бӧрын, кор найӧ сы мында испытайтісны ӧтлаын да сы мында лун эз аддзысьлыны...
Бабушка Вера да Елена Николаевна эз вӧвны гортанысӧсь.
Улӧсъяс вылын ӧта-мӧдныслы воча пукалісны Марина да Оля Иванцова да тупыльӧ гартісны вурун шӧрт.
Уляӧс аддзӧм бӧрын Марина уськӧдіс тупыльсӧ да горӧдӧмӧн уськӧдчис сылы сьылі вылас.
— Улечка!
Кытчӧ нӧ тэ вошлін?
Мед му пыр мунасны найӧ, эсійӧ чӧртъясыс! — радпырысь висьталіс сійӧ синдорас доршасьысь синва пыр. — Со видзӧд, резьӧда жакетӧс пиӧйлы костюм вылӧ.
Думайта, жакетӧс немечьяс всё равно мырддясны, а ичӧтыдлысь, гашкӧ, оз вӧрзьӧдны!..
И сійӧ сэтшӧм жӧ тэрыба кывъяссӧ шуалігтырйи кутіс казьтывны ӧтлаын ветлӧмсӧ, вуджӧдчанінын челядьлысь гибельсӧ, и кыдзи шӧри орӧдіс детскӧй домса заведующӧйӧс, и кыдзи немечьяс мырддялісны налысь шӧвк кӧлуйсӧ.
Шевгӧдӧм, мугов, ён киясас вурун шӧртсӧ ас водзас кутігтыр Оля таинственнӧй да, кыдзи кажитчис Улялы, тревожнӧй синъяссӧ лапйӧдлытӧг, видзӧдіс веськыда ас водзвылас.
Уля эз лыддьы позянаӧн висьтавны, мыйла сійӧ воис, — висьталіс сӧмын Викторлысь батьсӧ арестуйтӧм йылысь.
Оля, кияссӧ воддзаногыс кутігмоз, тэрыба видзӧдіс дядя Коля вылӧ, а дядя Коля сы вылӧ.
И Уля друг гӧгӧрвоис, мый дядя Коля, оз позь шуны, мый эз вӧв мелі, а мыйлакӧ тревожитчис, мый йылысь Уля эз вермы тӧдны.
И тревожитана гудыр чувство шымыртіс тшӧтш и Уляӧс.
Оля воддзамозыс жӧ видзӧдіс таинственнӧя, шпыньмуніс кыдзкӧ бокӧ да шуис, мый сійӧ сёрнитчис Нина чойыскӧд аддзысьны парк дорын и найӧ пыр жӧ бӧр локтасны ӧтлаын татчӧ.
Сійӧ шуис тайӧс, некод вылӧ видзӧдтӧг, да пыр жӧ петіс.
Марина дугдывтӧг висьтавліс, сійӧ нинӧм эз тӧд, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Недыр мысти Оля бӧр воис Нинакӧд.
— Буретш тэ йылысь казьтылім ӧти компаниеын.
Кӧсъян кӧ, пыралам, ӧні жӧ тӧдмӧда? — нюмъявтӧг шуис Нина.
Сійӧ чӧв олігтыр нуӧдіс Уляӧс уличаясӧд да дворъясӧд, кытчӧкӧ дзик кар шӧрас.
Сійӧ восьлаліс, Уля вылӧ видзӧдтӧг; паськыда восьтӧм карӧй синъясыс сылӧн вӧліны скӧрӧсь да мыйӧнкӧ быттьӧ вӧлі ылалӧмаӧсь.
— Нина, мый лои? — гусьӧник юаліс Уля.
— Буракӧ, тэныд ӧні висьталасны.
А ме нинӧм ог вермы висьтавны.
— Тэ тӧдан, Витя Петровлысь батьсӧ арестуйтӧмаӧсь, — выльысь висьталіс Уля.
— Да?
Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны... — Нина ӧвтыштіс кинас.
Найӧ пырисны сэтшӧм жӧ типа стандартнӧй керкаӧ, кутшӧмъяс сулалісны гӧгӧрас.
Уля некор эз вӧвлы тані.
Ыджыд старик джынвыйӧ куйліс паськыд пу крӧвать вылын, паськӧма, сылӧн юрыс вӧйӧма пушыд пӧдушкаяс пӧвстӧ, тыдалісны сӧмын паськыд плешкыс, кыз нырыс да сук русӧй синкымъясыс.
Паськыд лыяса, олӧма косіник нывбаба, гожъялӧмысла виж, пукаліс крӧвать дорас улӧс вылын да вурсис.
Кык том мича нывбаба, кӧмтӧмӧсь, гырысь кокаӧсь, весь пукалісны лабичын ӧшинь дорас; найӧ любопытствоӧн видзӧдлісны Уля вылӧ.
Уля здоровайтчис.
Нина тэрыба нуӧдіс сійӧс мӧд горничаӧ.
Ыджыд жырйын пызан сайын пукалісны кымынкӧ том морт да ӧти ныв. Пызанвывтырыс вӧліны закускаяс, кружкаяс, вина бутылкаяс.
Пукалысьяс пӧвстсьыс Уля тӧдіс Олегӧс, Ваня Земнуховӧс да Евгений Стаховичӧс, коді кыдзкӧ ӧтчыд, война первой лунъясас, выступайтліс первомайкасаяс водзын докладӧн.
Кык том морт сылы вӧліны тӧдтӧмӧсь.
А нылыс вӧлі Люба, «Любка-артистка», кодӧс Уля аддзыліс эсійӧ вунӧдлытӧм лунас сы керка дзиръя дорысь.
Налӧн аддзысьлӧмыс сэтшӧм бура сувтіс Уля син водзӧ, мый сійӧ чуймис, кор аддзис Любаӧс татысь.
Но тайӧ жӧ здукас Уля ставсӧ гӧгӧрвоис, и Любалӧн поведениеыс тайӧ лунас друг лои сылы дзикӧдз гӧгӧрвоана.
Нина пыртӧдіс Уляӧс да ачыс пыр жӧ бӧр петіс.
Олег сувтіс Улялы паныд, неуна яндысьыштіс, корсис синъяснас сылы пуксян места да чужӧмтырнас нюммуніс сылы.
И друг сэтшӧма шонтіс сійӧс тайӧ нюмыс гӧгӧрвотӧм да тревожнӧйтор водзвылас, мый йылысь долженӧсь вӧлі тӧдмӧдны Уляӧс...
Тайӧ вояс, кор вӧлі нуӧдӧмаӧсь Викторлысь батьсӧ, карысь да районысь арестуйтӧмаӧсь эвакуируйтчыны удиттӧм пӧшти став партиецсӧ, сӧветскӧй работникъясӧс, сійӧ либӧ мӧд общественнӧй удж нуысь йӧзӧс, уна велӧдысьӧс да инженерӧс, знатнӧй шахтёръясӧс и ӧткымынъясӧс военнӧйяс пӧвстысь, кодъяс дзебсясисны Краснодонын.
Тайӧ страшнӧй юӧрыс асывсяньыс разаліс кар пасьтала.
Но сӧмын Филипп Петрович да Бараков тӧдісны, кутшӧм урок вайис подпольнӧй организациялы немецкӧй жандармериялӧн тайӧ предупредительнӧй операцияыс, коді эз ло кутшӧмкӧ провал вӧсна.
Аслас «посни синма кӧвтымӧн» полиция кӧвтыштіс на пӧвстысь унаӧс, кодъяс долженӧсь вӧлі участвуйтны тюрьма охрана вылӧ нападение дырйи.
Олег ордӧ котӧрӧн воисны Оля да Нина Иванцоваяс.
Гожъялӧмсьыс бронза кодь, омӧльтчӧм чужӧмъяс выланыс кыптӧм кельыдлуныс дзик пыр жӧ вуджис и Олеглы.
Иван Кондратович кывъяс серти найӧ юӧртісны, мый войнас арестуйтӧмаӧсь Андрей дядьӧс.
Кондратовичлы кындзи, некодлы тӧдтӧм тайӧ патераас, кӧні гусьӧн оліс Валько, немвиччысьтӧг вӧчӧмаӧсь обыск.
Кыдзи бӧрыннас лои тӧдса, корсьӧмаӧсь абу Валькоӧс, а кӧзяйкаыслысь мужиксӧ, коді вӧлі эвакуацияын.
Делӧыс муніс ичӧтик «шанхайчикъяс» пиысь ӧтиын, обысксӧ вӧчис Игнат Фомин да пыр жӧ тӧдіс Валькоӧс.
Кӧзяйкаыс висьталӧм серти, арестуйтігас Валько кутӧма асьсӧ спокойнӧя, но кор Фомин кучкӧма сылы чужӧмас, Валько пузьӧма да уськӧдӧма полицейскӧйӧс кок йывсьыс.
Сэки Валько вылӧ уськӧдчӧмаӧсь жандармерияса салдатъяс.
Гортсаясыскӧд Оляӧс кольӧм бӧрын Олег да Нина котӧрӧн мунісны Туркенич ордӧ.
Кӧть кыдзи, но колӧ вӧлі аддзӧдлыны Вася Пирожокӧс либӧ Ковалёвӧс.
Но сійӧтор, мый тӧдмалӧма Туркеничлӧн ичӧт чойыс, коді котӧртлӧма Пирожок да Ковалёв патераясӧ, вӧлі дзик нин гӧгӧрвотӧм да тревожнӧй.
Бать-мамныс висьталӧм серти, найӧ кыкнанныс тӧрыт рытгорувнас мунӧмаӧсь гортсьыныс.
А неуна сёрӧнджык на патераясӧ пыралӧма накӧд ӧтлаын служитысь полицейскӧй Фомин, коді юасьӧма, кӧні найӧ вермасны лоны, да ёна грубитӧма сы вӧсна, мый эз су найӧс гортсьыныс.
Сэсся сійӧ пыралӧма ещӧ ӧтчыд войнас да пыр дольӧма: «Вот сюрыштас налы!..»
Ковалёв да Вася воӧмаӧсь гортаныс асъядорыс, садьтӧм кодӧсь, тайӧ ещӧ нин вӧлі чуймӧдана, ӧд Ковалёв некор эз юлы.
Найӧ висьталасны гортсаясыслы, мый юӧмаӧсь шинкарка ордын, и, Фомин грӧзитӧм йылысь висьталӧм вылӧ видзӧдтӧг, водасны узьны.
А асывнас воасны полицейскӧйяс да арестуйтасны найӧс.
Став лоӧмтор йывсьыс Нина отсӧгӧн Олег юӧртіс Полина Георгиевна Соколовалы, медым сійӧ первой позянлун дырйи тайӧс ставсӧ висьталіс Филипп Петровичлы.
Найӧ корисны сӧвещанньӧ вылӧ Сережка Тюленинӧс, Любкаӧс, Ваня Земнуховӧс да Стаховичӧс.
abu
Сійӧ здукас, кор пырис Уля, Стахович да Ваня вензисны, и тайӧ пыр жӧ шымыртіс Уляӧс.
— Ме ог гӧгӧрво, кӧні нӧ тані логикаыс? — висьталіс Стахович. — Ми гӧтӧвитчим мездыны Остапчукӧс, тэрмасим, чукӧртім оружие, мобилизуйтім ребятаӧс, а кор арестуйтісны Андрей дядьӧс да мукӧдӧс, мӧд ногӧн кӧ, кыптіс ыджыдджык коланлун да срочность, миянлы тшӧктӧны виччысьны ещӧ и ещӧ...
Тыдалӧ, ребята пӧвстын Стаховичлӧн авторитетыс вӧлі ыджыд.
Ваня гӧрдӧдӧмӧн юаліс аслас гортӧминик кыз гӧлӧсӧн:
— Мый нӧ тэ ногӧн колӧ вӧчны?
— Ме предлагайта аскомысьлы паныда войысь не сёрӧнджык нападитны тюрьма вылӧ.
Ми кӧ эськӧ сы пыдди, медым сёрнитны, заводитім действуйтны асывсяньыс, нападениесӧ позис эськӧ вӧчны тавой жӧ, — шуис Стахович.
Сійӧ водзӧ висьталіс ассьыс мӧвпсӧ.
Уля казяліс, мый Стахович ёна вежсьӧма сійӧ кадсянь, кор Уля кывліс война водзвылын «Первомайкаса» комсомольскӧй собрание вылын сылысь докладсӧ.
Збыль, Стахович и сэки свободнӧя обращайтчис сэтшӧм книжнӧй кывъясӧн, кыдзи «логика», <rus>«объективно»</rus>, «анализируйтам», но сэки сійӧ эз кут асьсӧ сэтшӧм самоувереннӧя.
Ӧні сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, жестъястӧг, бӧрвыв сыналӧм русӧй юрсиа юрсӧ кутіс веськыда, а кузь косіник киясыс кабыртӧмӧн куйлісны пызан вылын.
Сылӧн предложениеыс, тыдалӧ, чуймӧдіс ставнысӧ, некод эз решитчы пыр жӧ вочавидзны сылы.
— Тэ чувствояс вылӧ витан, вот мый... — медбӧрын шуис Ваня яндысьӧмсорӧн, но зэв крепыд гӧлӧсӧн. — И нинӧм дзебсясьӧмӧн ворсны.
Кӧть ми ни ӧтчыд на эгӧ сёрнитлӧй та йылысь, но ме чайта, тэ, кыдзи и ставӧн, зэв бура гӧгӧрвоан, мый ми дасьтім ребятаӧс татшӧм серьёзнӧй делӧ вылӧ эгӧ асланым личнӧй почин серти.
И кытчӧдз оз лоны выль индӧдъяс, ми огӧ имеитӧй право весиг чунь вӧрзьӧдны.
Тадзи позьӧ не сӧмын йӧзӧс не спаситны, а ещӧ и выльясӧс воштыны...
Абу жӧ детинкаяс ми, збыльысь! — друг шуис сійӧ скӧрысь.
— Ог тӧд, гашкӧ, меным оз дӧверяйтны да оз ставсӧ висьтавны. — Стахович самолюбивӧя топӧдліс вомдоръяссӧ. — Колӧ шуны, ме ӧнӧдз эг получайтлы ни ӧти чёткӧй, боевӧй директива.
Век виччысям, виччысям.
Виччысьны лоӧ сэтчӧдз, мый йӧзӧс збыльысь виаласны...
Эз на кӧ вины, — чорыда шуис сійӧ.
— Миян ставнымлӧн ӧткодя висьӧ сьӧлӧмным йӧз вӧсна, — шуис Ваня, и гӧлӧсас кыліс ӧбида. — Но тэ ӧмӧй збыльысь думайтан, мый миян асланым тырмисны эськӧ вынъяс?..
— Первомайкасаяслӧн сюрӧны смел, преданнӧй томйӧз? — друг юаліс Улялысь Стахович, покровительственнӧй выражениеӧн веськыда сылы синмас видзӧдлӧм бӧрын.
— Да, сюрӧны, — шуис Уля.
Стахович кыв шутӧг видзӧдліс Ваня вылӧ.
Олег пукаліс пельпомъяссӧ вылӧ лэптӧмӧн да то внимательнӧя да серьёзнӧя видзӧдлывліс аслас гырысь синъяснас Стахович вылӧ, сэсся Ваня вылӧ, то думыштчӧмӧн видзӧдіс веськыда ас водзладорас, и сылӧн синъясыс быттьӧ тупкысьлісны сук руӧн.
Серёжка зумыштчӧмӧн чӧв оліс.
Туркенич эз сюйсьы спорас да дугдывтӧг видзӧдіс Стахович вылӧ, быттьӧ изучайтіс сійӧс.
Тайӧ кадас Любка пуксис Уля дінӧ.
— Тӧдін менӧ? — вашкӧдӧмӧн юаліс Любка. — Помнитан менсьым батьӧс?
— Тайӧ ме дырйи вӧлі... — Уля вашкӧдӧмӧн подробнӧя висьталіс сылы Григорий Ильич пӧгибнитӧм йылысь.
— Ок, мый сӧмын лоӧ переживайтны! — шуис Любка. — Тэ тӧдан, менам сэтшӧма лӧг петӧ этайӧ фашистъяс да полицайяс вылас, мый ме эськӧ начкалі найӧс аслам киясӧн! — шуис сійӧ, синъясас тӧдчис наивнӧй да зэв скӧр выражение.
— Да... да... — ньӧжйӧник шуис Уля. — Мукӧд дырйиыс ме чувствуйта сьӧлӧмын сэтшӧм мстительнӧй чувство, мый весиг полӧм босьтлӧ ас вӧсна.
Пола, мый вӧча мыйкӧ немдумышттӧмӧс.
— Тэныд воӧ сьӧлӧм вылад Стаховичыс? — пель водзас вашкӧдӧмӧн юаліс сылысь Любка.
Уля лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тӧдан, вывті нин асьсӧ петкӧдлӧ.
Но сійӧ прав.
Ребята, дерт, сюрӧны, — шуис Любка Сергей Левашов йылысь думайтігтыр.
— Делӧыс ӧд абу сӧмын ребятаын, а коді кутас руководитны миянӧн, — шӧпкӧмӧн вочавидзис Уля.
И Олег — быттьӧ Уля водзвыв сёрнитчӧма сыкӧд — шуис сэки:
— Йӧз сайын делӧ оз сувт, смел ребята век сюрасны, а став делӧыс организацияын... — Сійӧ шуис тайӧс гора том гӧлӧсӧн, мукӧд дырся серти ёнджыка мыкталігтыр, и ставныс видзӧдлісны сы вылӧ. — Ӧд ми жӧ абу организация...
Со чук-кӧртчим да сёрнитам! — шуис сійӧ, синъясас тӧдчис наивнӧй выражение. — А ӧд эм жӧ партия.
Кыдз нӧ ми кутам действуйтны сытӧг, сыысь торйӧн?
— Тасянь и колӧ вӧлі заводитны, а то артмӧ, мый ме партиялы паныд, — шуис Стахович, и сы чужӧм вылын ӧтпырйӧ кутіс тӧдчыны шӧйӧвошӧм да дӧсада. — Ӧнӧдз ми имеитлім делӧ тэкӧд да Ваня Туркеничкӧд, а эгӧ партиякӧд.
Но кӧть висьталӧй тӧлкӧн, мыйла ті чукӧртінныд миянӧс?
— А вот мыйла, — шуис Туркенич сэтшӧм ньӧжйӧ да спокойнӧй гӧлӧсӧн, мый ставныс бергӧдчисны сылань: — медым лоны дасьӧн.
Мыйӧн тэ тӧдан, мый миянӧс збыльысь оз корны тавой? — Стахович вылӧ веськыда видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
Стахович чӧв оліс.
— Тайӧ ӧти.
Мӧд, — водзӧ висьталіс Туркенич: — Ми огӧ тӧдӧй, мый лои Ковалёвкӧд да Пирожоккӧд.
А позьӧ ӧмӧй действуйтны синтӧмъяс моз?
Ме некор ог вермы шуны ребята йылысь лёктор, но найӧ кӧ провалитчисны?
Позьӧ ӧмӧй мыйкӧ вӧчны, он кӧ йитчы арестованнӧйяскӧд?
— Тайӧ делӧсӧ ме б-босьта ас вылӧ, — тэрыба шуис Олег. — Рӧдвужыс, тӧдӧмысь, нуасны передача, позяс кодлыкӧ записка передайтны — нянь пиын, дозмукын.
Ме организуйта тайӧс м-мам пыр...
— Мамыд пыр! — серӧктіс Стахович.
Олег зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Немечьяссӧ тэ, тыдалӧ, он тӧд, — зывӧкпырысь шуис Стахович.
— Немечьяс дорӧ оз ков приспособляйтчыны, колӧ заставитны найӧс приспособитчыны миян дорӧ. — Олег муртса вермис кутны асьсӧ да эз кӧсйы видзӧдны Стахович вылӧ. — <ns>К-кыдзи</ns> тэ думайтан, Серёжа?
— Бурджык эськӧ нападитны, — гӧрдӧдіс да шуис Серёжка.
— Сійӧ и эм...
Вынъяс сюрӧны, эн пов!
Стахович пыр жӧ кыпыдджык лои, кор сійӧс поддержитыштісны.
— Ме и шуа, мый миян абу на ни организация, ни дисциплина, — шуис дзикӧдз гӧрдӧдӧм Олег да сувтіс.
Тайӧ кадас Нина восьтіс ӧдзӧссӧ, и жырйӧ пырис Вася Пирожок.
Став чужӧмыс сылӧн вӧлі косьмӧм гырдтуйясӧсь да ранаясӧсь, и ӧти киыс ӧшаліс волыс йылын.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм сьӧкыд да тешкодь, мый ставныс кыпӧдчыштісны места вывсьыныс, матыстчыштісны сылань.
— Кӧні тэнӧ тадзсӧ? — недыр чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Туркенич.
— Полицияын. — Пирожок сулаліс ӧдзӧс дорын да видзӧдіс зверлӧн кодь сьӧд синъяснас, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь челядь шоглунӧн да шӧйӧвошӧмӧн.
— А кӧні Ковалёв?
Миянлысь йӧзсӧ сэтысь эн аддзыв? — ставныс юасисны Пирожоклысь.
— И некодӧс ми эгӧ аддзылӧй: миянӧс полицияса начальник кабинетын нӧйтісны, — шуис Пирожок.
— Тэ нинӧм тӧдтӧмулӧ эн лэдзчысь, а висьтав тӧлкӧн, — гӧлӧссӧ кыпӧдтӧг скӧрысь шуис Туркенич. — Кӧні Ковалёв?
— Гортас...
Куйлӧ.
А мый висьтавнысӧ? — друг скӧрысь шуис Пирожок. — Луннас, самӧй тайӧ арестъяс водзвылас, миянӧс корис Соликовский, прикажитіс, медым рыт кежлас локтім сы дорӧ оружиеӧн — мӧдӧдас миянӧс арестуйтавны йӧзӧс, а кодъясӧс — эз висьтав.
Сійӧ первойысь миянӧс та вылӧ индіс, а мый эз сӧмын миянӧс да мый лоӧны уна арестъяс, та йылысь, дерт, ми эгӧ тӧдӧй.
Ми мунім гортӧ да и думайтам: «Кыдзи нӧ тайӧ ми мунам кутшӧмкӧ ас мортӧс арестуйтны?
Нэм огӧ прӧститӧй сыысь аслыным!»
Ме и шуа Толькалы: «Мунам Синюха ордӧ, шинкарка ордӧ, юсям и огӧ воӧй, бӧрыннас сідзи и шуам: ёна юсьӧма».
Но, ми думайтім, думайтім, мый жӧ збыльысь миянкӧд вӧчасны?
Миян сайысь лёктор нинӧм оз тӧдны.
Медуна вылӧ, нырвоманым кучкаласны да вӧтласны.
Сідзи тайӧ и лои: видзисны кымынкӧ час, допроситісны, нырвоманым кучкалісны да вӧтлісны, — шуис Пирожок зэв ёна яндысигтыр.
Серьёзнӧй положение вылӧ видзӧдтӧг Пирожок видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧм коньӧр кодь да тешкодь, и ставсӧ ӧтлаӧ босьтӧмӧн вӧлі челядь нога сэтшӧм глупӧй, мый ребята чужӧм вылын тыдовтчис яндысьыштӧм нюм.
— А <ns>ӧт-ткымын ёрт-тъяс</ns> думайтӧны, мый найӧ вермасны <ns>ат-такуйтны</ns> немецкӧй жандармериясӧ! — ёна мыкталігтыр шуис Олег, и синъясас тыдовтчис пӧщадатӧм, скӧр выражение.
Олеглы яндзим вӧлі Лютиков водзын сыысь, мый томйӧзлы поручитӧм первой серьёзнӧй делӧас жӧ вӧлі петкӧдлӧма сы мында челядь нога кокниру, неорганизованность, недисциплинированность.
Сылы яндзим вӧлі ёртъяс водзас сыысь, мый ставныс найӧ чувствуйтісны тайӧс сідз жӧ, кыдзи и ачыс.
Сійӧ лӧгаліс Стахович вылӧ сылӧн самолюбиеысь да тщеславиеысь, и сэки жӧ сылы кажитчис, мый Стахович аслас боевӧй опытӧн имеитіс право лоны недӧвӧльнӧйӧн сійӧторйӧн, кыдзи Олег организуйтіс став делӧсӧ.
Олеглы кажитчис, мый делӧыс провалитчис сы слаблун вӧсна, сы мыж вӧсна, и сійӧ сэтшӧма вӧлі тырӧма асьсӧ моральнӧя мыжалӧмӧн, мый зывӧктіс асьсӧ Стахович дорысь ёнджыка на.
Комын нёльӧд глава
Сійӧ кадас, кор Туркенич патераын муніс томйӧзлӧн сӧвещанньӧ, Андрей Валько да Матвей Шульга сулалісны <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын да сылӧн заместитель Балдер водзын буретш сійӧ кабинетас, кӧні некымын лун сайын вӧчавлісны Шульгалы очнӧй ставкаяс.
Кыкнанныс абу нин томӧсь, латшкӧсіникӧсь, паськыд пельпомаӧсь, найӧ сулалісны орччӧн, быттьӧ вӧрдорса эрд вылын кык вок — кык дуб.
Валько вӧлі неуна косджык, сьӧд, зумыш, сылӧн синколькъясыс лёкысь дзирдалісны ӧтлаасьӧм синкымъяс улас, а Костиевичлӧн чутӧсь паськыд чужӧм вылас, ёна тӧдчысь мужественнӧй чертаяс вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі мыйкӧ югыд, спокойнӧй.
Арестованнӧйыс вӧлі сэтшӧм уна, мый став тайӧ лунъяс чӧжыс допроситалісны найӧс ӧттшӧтш и <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетын, и вахтмайстер Балдер кабинетын, и полицияса начальник Соликовский кабинетын.
Но Валькоӧс да Костиевичӧс ньӧтчыд на эз тревожитлыны.
Найӧс весиг вердісны бурджыка сы дорысь, кутшӧма вердлісны таӧдз ӧтнассӧ Шульгаӧс.
И став тайӧ лунъяссӧ Валько да Матвей Костиевич кылісны асланыс камера стенъяс сайысь ойзӧмъяс да ёрччӧмъяс, уна кокшы, жуӧм да оружиеӧн гольӧдчӧм, тазъясӧн да ведраясӧн клёнӧдчӧм, и ваӧн сяльӧдчӧм, кор мыськалісны джоджсьыс вирсӧ.
Мукӧд дырйи кутшӧмкӧ ылыс камераысь омӧлика кывліс челядьлӧн бӧрдӧм.
Кияссӧ кӧртавтӧг найӧс нуӧдісны допрос вылӧ, и таысь найӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны, мый найӧс кӧсйӧны подкупитны да пӧръявны мелілунӧн да мудералӧмӧн.
Но медым найӧ эз торкны порядоксӧ, Ordnung’cӧ, <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетын, переводчикысь кындзи, нӧшта вӧліны оружиеа нёль салдат, а арестованнӧйясӧс вайӧдысь унтер Фенбонг сулаліс на бӧрвылын, киас кутіс револьвер.
Допрос заводитчис Вальколысь личность тӧдмалӧмсянь, и Валько висьтасис.
Сійӧ вӧлі карас тӧдса морт, сійӧс тӧдіс весиг Шурка Рейбанд, и кор переведитліс сылы <deu>майстер</deu> Брюкнерлысь юалӧмъяссӧ, Валько аддзыліс Шурка Рейбандлысь сьӧд синъяссьыс полӧм да ыджыд, пӧшти личнӧй любопытство.
Сэсся <deu>майстер</deu> Брюкнер юаліс Вальколысь, важӧн-ӧ тӧдӧ орччӧн сулалысь мортсӧ, и коді тайӧ мортыс.
Валько шпыньмуныштіс.
— Тӧдмасим камераын, — шуис сійӧ.
— Коді сійӧ?
— Висьтав аслад кӧзяиныдлы, мед сійӧ оз йӧйтав, — зумыша шуис Рейбандлы Валько. — Сійӧ жӧ гӧгӧрвоӧ, мый ме тӧда сӧмын сійӧтор, мый висьталіс меным тайӧ гражданиныс ачыс.
Майстер Брюкнер чӧв олыштіс, сюзь моз синсӧ гӧгрӧстӧмӧн, и сы видзӧдлас серти лои гӧгӧрвоана, мый сійӧ оз тӧд, мый йылысь ещӧ юавны, и оз куж юасьны, мортӧс кӧ абу кӧрталӧма да мортӧс кӧ оз нӧйтны, и мый та вӧсна <deu>майстер</deu> Брюкнерлы зэв сьӧкыд да гажтӧм.
Сэсся сійӧ шуис:
— Сійӧ кӧ кӧсйӧ, медым сыкӧд обращайтчисны кыдзи пӧлагайтчӧ сы положениеын, мед висьталас йӧзсӧ, кодъясӧс кольӧмаӧсь сыкӧд тшӧтш подрывнӧй удж нуӧдӧм могысь.
Рейбанд переведитіс.
— Тайӧ йӧзсӧ ог тӧд.
И ог чайт, медым найӧс удитісны кольны.
Ме бергӧдчи Донец ю дорсянь, эг вевъяв эвакуируйтчыны.
Быд морт тайӧс вермас подтвердитны, — шуис Валько, ачыс веськыда видзӧдліс цыганскӧй сьӧд синъяснас первойсӧ Рейбанд вылӧ, сэсся <deu>майстер</deu> Брюкнер вылӧ.
Майетер Брюкнерлӧн чужӧм улысладорас, кӧні чужӧмыс вуджліс сьыліӧ, чукӧрмисны кыз польдчӧм чукыръяс.
Тадзи сійӧ сулалыштіс недыр, сэсся босьтіс пызанвывса портсигарсьыс этикеткатӧм сигара, кутіс сійӧс шӧрӧдыс кык чунь костас, мыччис Вальколы да юаліс:
— Ті инженер?
Валько важӧнсянь нин вӧлі хозяйственник: сійӧс выдвинитлісны рабочӧй-шахтёръяс пӧвстысь гражданскӧй война помасьӧм бӧрын на да комынӧд воясын нин помавліс Промышленнӧй академия.
Но вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн висьтавлыны тайӧ став йывсьыс немечлы, и Валько, быттьӧкӧ сылы мыччӧм сигарасӧ аддзытӧг, вочавидзис <deu>майстер</deu> Брюкнер юалӧм вылӧ, мый сійӧ инженер.
— Тіян кодь образованиеа да опыта морт вермис эськӧ займитны выль порядок дырйи вылынджык да материальнӧ обеспеченнӧйджык положение, кӧсйис кӧ эськӧ сійӧс, — шуис <deu>майстер</deu> Брюкнер да шогпырысь пӧлыньтіс юрсӧ, век на Валько водзын сигара кутігтыр.
Валько чӧв оліс.
— Босьтӧй, босьтӧй сигарасӧ... — шутьлялана вашкӧдӧмӧн шуис повзьӧм синъяса Шурка Рейбанд.
Валько быттьӧкӧ эз кыв сылысь да сьӧд цыганскӧй синъяснас бара кутіс кыв шутӧг гажаа видзӧдны <deu>майстер</deu> Брюкнер вылӧ.
<deu>Майстер</deu> Брюкнерлӧн сигарасӧ кутысь чукырӧсь ыджыд виж киыс кутіс дрӧжжитны.
— Донецкӧй угольнӧй район став шахтаяснас да заводъяснас вуджис угольнӧй да металлургическӧй предприятиеяс эксплоатируйтӧм кузя Асыввывса обществолы, — шуис <deu>майстер</deu> Брюкнер да ышловзис сідзи, быттьӧкӧ сылы сьӧкыд вӧлі шуны тайӧс.
Сэсся сійӧ ещӧ улӧджык пӧлыньтіс юрсӧ да, Вальколы сигарасӧ решительнӧй жестӧн мыччигмоз, шуис: — Общество поручитӧм серти ме предлагайта тіянлы татчӧс дирекционбердса главнӧй инженерлысь места.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Шурка Рейбанд сідзи и измис, юрсӧ топӧдіс пельпомъяс бердас да переведитіс <deu>майстер</deu> Брюкнерлысь кывъяссӧ сідзи, быттьӧкӧ горшыс гиляліс.
Валько мыйкӧ дыра чӧв олігтыр видзӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнер вылӧ.
Вальколӧн сьӧд синъясыс векняммисны.
— Ме эськӧ сӧгласитчи тайӧ предложение вылас... — шуис Валько. — Лӧсьӧдасны кӧ меным уджавны бур условиеяс...
Сійӧ весиг аддзис ас пытшкӧссьыс вын вӧчны гӧлӧссӧ леститчанаӧн.
Медся ёна сійӧ поліс, мый Шульга оз гӧгӧрво, кутшӧм перспективаяс восьтӧ <deu>майстер</deu> Брюкнерлӧн тайӧ виччысьтӧм предложениеыс.
Но Шульга эз вӧч некутшӧм движение Вальколань и эз видзӧдлы сы вылӧ, — тыдалӧ, гӧгӧрвоис ставсӧ, кыдзи колӧ.
— Условиеяс? — <deu>Майстер</deu> Брюкнер чужӧм вылын тыдовтчис шпыньмунӧм, и сыысь чужӧмыс сылӧн лолі зверлӧн кодь. — Условиеяс обыкновеннӧйӧсь: ті эрдӧданныд меным ассьыныд организациянытӧ — ставнас, ставнас!..
Ті вӧчанныд тайӧс!
Ті вӧчанныд тайӧс тайӧ жӧ здукас! — <deu>Майстер</deu> Брюкнер видзӧдліс часі вылас. — А дас вит минут мысти ті лоанныд вӧля вылын да час мысти кутанныд пукавны асланыд кабинетын дирекционын.
Валько пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Ме ог тӧд некутшӧм организация, ме татчӧ веськалі случайнӧ, — шуис Валько аслас обыкновеннӧй гӧлӧсӧн.
— А-а, тэ подлец! — лёкысь горӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнер, быттьӧкӧ тэрмасис подтвердитны, кутшӧм правильнӧя гӧгӧрвоис сійӧс Валько. — Тэ главнӧй!
Ми ставсӧ тӧдам!.. — И асьсӧ кутны вермытӧг Брюкнер зургис сигаранас Андрей дядьлы чужӧмас.
Сигараыс чеги, и жандармлӧн чепӧльӧ топӧдӧм чуньясыс, кытысь кыліс зэв лёк духи дук, сатшкысисны Андрей дядьлы вомдорас.
Тайӧ жӧ здукас Валько, мугов вына кинас паськыда да резкӧя ӧвтыштӧм бӧрын, кучкис <deu>майстер</deu> Брюкнерлы кык син костас.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер ӧбидитчӧмӧн рукӧстіс, сигараыс уси кисьыс, и сійӧ веськыда гымгысис джоджас.
Коли некымын здук, кор ставныс кынмылісны места выланыс, а <deu>майстер</deu> Брюкнер вӧрзьытӧг куйліс джоджын, и сылӧн став кыз туша вылас бура тӧдчис гӧгрӧс зэвтчӧм кынӧмыс.
Сэсся ставыс дзикӧдз гудыртчис <deu>майстер</deu> Брюкнер кабинетын.
<deu>Вахтмайстер</deu> Балдер, неыджыд тушаа, зэв кыз, спокойнӧй, допрос чӧжыс чӧв олігтыр сулаліс пызан дорын, унзільпырысь да надзӧник видзӧдаліс ыджыд опыта вазьӧм кельыдлӧз синъяснас, чушкис нырнас, и быд лолыштігӧн сылӧн руд мундира тшӧг тушаыс то польдывліс, то бӧр лэдзчыліс, быттьӧ ловзьӧм теста.
Кор шӧйӧвошӧмыс прӧйдитіс, <deu>вахтмайстер</deu> Балдер друг гӧрдӧдіс, кутіс сырмыны места вылас да горӧдіс:
— Босьтӧй сійӧс!
Унтер Фенбонг, сы бӧрся салдатъяс уськӧдчисны Валько вылӧ.
Но кӧть унтер Фенбонг и сулаліс быдӧнысь медматын, сылы сідзи эз и удайтчы кватитны Валькоӧс, сы вӧсна мый тайӧ жӧ здукас Матвей Костиевич ужаснӧй чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс гӧгӧрвотӧмтор: «Ок тэ, Сибыр миян сарлӧн!» — ӧтчыд кучкӧмӧн мӧдӧдіс унтер Фенбонгӧс юрнас водзлань кабинетса ылыс пельӧсӧ да, паськыд плешсӧ копыртӧмӧн, лёкысь скӧрмӧм ӧш моз уськӧдчис салдатъяс вылӧ.
— Ок, тайӧ зэв бур, Матвей! — радлігтыр шуис Валько, немецкӧй салдатъяс киысь нетшкысигтыр, медым уськӧдчыны лӧзгӧрд чужӧма тшӧг <deu>вахтмайстер</deu> Балдер дорӧ, коді нюжӧдӧма водзлань гулю зоб рӧма ичӧтик топыд кипыдӧсъяссӧ да горзіс салдатъяслы:
— Энӧ лыйлӧй!..
Кутӧй, кутӧй найӧс, будь проклят!
Матвей Костиевич, кулакъяснас, кокъяснас да юрнас зэв ыджыд вынӧн да ярлунӧн уджалігтыр, тойлаліс салдатъяссӧ, и мездмӧм Валько всё-таки уськӧдчис <deu>вахтмайстер</deu> Балдер вылӧ, коді, кыз туша вылӧ видзӧдтӧг, друг зэв тэрыба пышйис сыысь пызан гӧгӧр.
Унтер Фенбонг бара заводитліс матыстчыны шеф дінас отсӧг вылӧ, но жергӧдӧм пиньяса Валько, быттьӧкӧ эрыштчигмоз, чужйис сылы сапӧгнас коквож костас, и унтер Фенбонг уси.
— Ок, тайӧ зэв бур, Андрей! — удовольствиеӧн шуис Матвей Костиевич, ачыс ӧш моз бергаліс веськыдвывсянь шуйгавылӧ да быд бергӧдчигӧн шыблаліс ас дорсьыс салдатъяссӧ. — Чеччышт ӧшиньӧдыс, кылан!
— Да сэні сутуга...
А тэ писькӧдчы ме дорӧ!
— Ок, Сибыр миян сарлӧн! — мурӧстіс Костиевич, лёкысь ӧдӧбтӧмӧн нетшыштчис салдатъяс киысь, воис Валько дорӧ да, <deu>майстер</deu> Брюкнерлысь креслӧсӧ кватитӧм бӧрын, лэптіс сійӧс юр весьтас.
Сы бӧрся уськӧдчылысь салдатъяс бӧрыньтчисны. Валько, жергӧдӧм пиньяса да скӧрысь радлана сьӧд синъяса, резіс пызан вывсьыс ставсӧ, мый сэні вӧлі, — чернильнӧй прибор, пресс-папье, металлическӧй подстаканник, — да мыйвынсьыс шыблаліс ставсӧ тайӧс противниклы сэтшӧм бушуйтчан ярлунӧн, сэтшӧм шумӧн да гымӧн, мый <deu>вахтмайстер</deu> Балдер уси джоджас да тшӧг кияснас тупкис лысӧм юрсӧ, а Шурка Рейбанд, коді ӧнӧдз ляскысьӧма вӧлі стен бердас, ньӧжйӧник чирӧстӧм бӧрын, пырис диван улӧ.
Первойсӧ, кор Валько да Костиевич уськӧдчисны тышкасьны, найӧс вӧлі шымыртӧма освобождениелӧн медбӧръя чувствоыс, кутшӧм кыптӧ смел да вына йӧзлӧн сэки, кор тӧдӧны, мый найӧс виччысьӧ смерть.
И олӧмлӧн тайӧ медбӧръя отчаяннӧй сялькнитӧмыс содтіс налысь вынсӧ.
Но тыш мунігӧн найӧ друг гӧгӧрвоисны, мый враг оз вермы, оз имеит право вины найӧс — начальствосянь сы вылӧ абу распоряжение; и тайӧ тыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ сэтшӧм ыджыд кыпыдлунӧн, тыр мездлун да накажитны позьтӧм сэтшӧм чувствоӧн, мый найӧ вӧліны нин непобедимӧйӧсь.
Гырдӧсь, кутны позьтӧмӧсь, страшнӧйӧсь, найӧ сулалісны пельпом-пельпом воча, мышъяснас стенӧ мыджсьӧмӧн, и некод эз лысьт матыстчыны на дорӧ.
Сэсся ас садяс воӧм <deu>майстер</deu> Брюкнер бара усьӧдіс на вылӧ салдатъяссӧ.
Кось дырйиыс тӧдлытӧг Шурка Рейбанд усйысис диван улысь ӧдзӧс сайӧ.
Кымынкӧ минут мысти кабинетас вугзьысисны ещӧ кымынкӧ салдат, и жырйын вӧлысь став жандармъясыс да полицейскӧйясыс ӧттшӧтш уськӧдчисны Валько вылӧ да Костиевич вылӧ.
Найӧ личкисны рыцарьясӧс джоджӧ да став скӧрлуннас кутісны талявны, лямӧдны да кучкавны найӧс кулакъяснас, кокъяснас, пидзӧсъяснас и дыр на ещӧ мучитісны найӧс и сы бӧрын, кор лунъюгыдыс пемдіс Валько да Костиевич синъясын.
Вӧлі сійӧ пемыд лӧнь асъядор, кор том тӧлысь дзебсис нин енэжысь, а сӧстӧм кодзув, кодӧс йӧз пӧвстын шуӧны асъя кодзулӧн, абу на петӧма енэжӧ, кор ачыс природаыс, быттьӧкӧ мудзӧм бӧрын, чорыда нин узьӧ куньса синмӧн, и медся чӧскыд унмыс тупкӧма йӧзлысь синъяссӧ, и весиг тюрьмаясын узьӧны мудзӧм палачьяс да нӧйтӧм, мучитӧм йӧз.
Тайӧ пемыд лӧнь югдӧм водзвывса часас, первой садьмис Матвей Шульга сьӧкыд немтӧждысьтӧм унмысь, коді лӧсявтӧм сійӧ страшнӧй олӧм-судьбаыслы, мый виччысис сійӧс, — садьмис, бергалыштіс сьӧд джоджас да пуксис.
И пӧшти тайӧ жӧ здукас ньӧжйӧник ымӧстӧм бӧрын, — тайӧ весиг эз вӧв ымӧстӧм, а ышловзьӧм, сэтшӧм ньӧжйӧ кыліс сійӧ, — садьмис тшӧтш и Андрей Валько.
Кыкнанныс найӧ пуксисны сьӧд джоджӧ да матыстісны ӧта-мӧд дінас едӧм вира, пыктӧм чужӧмъяснысӧ.
Ни ӧти югӧр эз пыр пемыд да ичӧт камераӧ, но налы кажитчис, мый найӧ аддзӧны ёрта-ёртсӧ.
Найӧ аддзисны ёрта-ёртнысӧ вынаясӧн да зэв мичаясӧн.
— А тэ ён казак, Матвей, мед ен сетас тэныд вын! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько.
И друг, кияс вылас став тушанас мыджсьӧмӧн, кутіс серавны сідзи, быттьӧ найӧ кыкнанныс вӧліны вӧля вылынӧсь.
И Шульга сідзжӧ мӧдіс серавны сы бӧрся добродушнӧй чирӧм гӧлӧсӧн:
— И тэ бур сечевик, Андрей, ок, бур!
Войся чӧв-лӧняс да пемыдас налӧн страшнӧй багатырскӧй серамсьыс сырмисны тюремнӧй барак стенъясыс.
Асывнас налы эз вайны сёян и луннас эз нуӧдлыны допрос вылӧ.
И некодӧс эз допроситны тайӧ лунас.
Тюрьмаын вӧлі чӧв-лӧнь; кутшӧмкӧ муртса кывмӧн сёрни, быттьӧкӧ коръяс улын шорлӧн жургӧм, кыліс камера стенъяс сайысь.
Луншӧр кадӧ тюрьма дорӧ воис буткӧдчысь мотора легкӧвӧй машина да недыр мысти муніс бӧр.
Костиевич, коді велалӧма тӧдмавны аслас камера стенъяс сайысь став шыяссӧ, тӧдіс, мый тайӧ машинаыс волӧ и бӧр мунӧ, кор <deu>майстер</deu> Брюкнер либӧ сылӧн заместительыс, либӧ найӧ кыкнанныс мунӧны тюрьмаысь.
— Начальство дорӧ мунісны, — ньӧжйӧник, серьёзнӧя шуис Шульга.
Валько да Костиевич видзӧдлісны ёрта-ёрт выланыс да ни ӧти кыв эз шуны, но синъяс сертиныс тӧдчис, мый найӧ кыкнанныс, Валько да Костиевич, тӧдӧны, мый налы регыд лоӧ пом и найӧ дасьӧсь сэк кежлӧ.
И, тыдалӧ, тайӧс тӧдісны тюрьмаын став йӧзыс — сэтшӧм чӧв-лӧнь лои гӧгӧр.
Тадзи чӧв олігтыр найӧ пукалісны некымын час, ӧтнанныс асланыс сӧвестьныскӧд.
Кутіс нин рӧмдыны.
— Андрей, — ньӧжйӧник шуис Шульга, — ме тэныд эг на висьтав, кыдзи ме веськалі татчӧ.
Кывзы менсьым...
Тайӧ став йывсьыс унаысь нин думайтліс сійӧ ас кежас.
Но ӧні, кор сійӧ та йылысь ставсӧ висьтавліс мортлы, кодкӧд сійӧ вӧлі йитчӧма сэтшӧм сӧстӧм да орӧдны позьтӧм йитӧдӧн, кутшӧмыс сэсся эз вермы нин лоны свет вылас, Матвей Шульга тӧкӧтьӧ эз ойӧст мучитана казьтылӧмсьыс, кор бара кыптіс сы водзын аслас томдырся радейтана ёртыслӧн — Лиза Рыбаловалӧн — шань чужӧмыс, сы вылын уджысь лоӧм чукыръяснас да сійӧ резкӧй да мамлӧн кодь бур видзӧдӧмнас, кутшӧмӧн сійӧ встретитіс да колльӧдіс Шульгаӧс.
И, асьсӧ жалиттӧг, сійӧ висьталіс Вальколы сы йылысь, мый висьталіс сылы Лиза Рыбалова да мый сійӧ, Шульга, вочавидзліс сылы ас вылас ыджыд лача кутӧмӧн, и кутшӧма Лиза эз окотит, медым Шульга муніс, и сійӧ видзӧдіс Шульга вылӧ, быттьӧ мам, а сійӧ муніс, сійӧ ёнджыка веритіс невернӧй явкаяслы аслас сьӧлӧмлӧн прӧстӧй да естественнӧй гӧлӧслы дорысь.
Но кымын водзӧ висьталіс сійӧ, сымын ёнджыка зумышджык лои Вальколӧн чужӧмыс.
— Бумага! — горӧдіс Валько. — Помнитан, мый шуис миянлы Иван Фёдорович?..
Мортлы дорысь ёнджыка веритім бумага вылӧ, — шуис сійӧ нор вына гӧлӧсӧн. — Да, тадзи овлывлӧ миян частӧкодь...
Ми жӧ асьным гижам бумагасӧ, а бӧрыннас ог видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ ыджыдалӧ миян вылын...
— Тайӧ ещӧ абу на ставыс, Андрей, — шогпырысь шуис Шульга, — ме кӧсъя ещӧ висьтавны тэныд Кондратович йылысь...
И сійӧ висьталіс Вальколы, кыдзи сомневайтчыны кутіс Кондратовичын, кодӧс тӧдӧ вӧлі томдырсянь, сомневайтчыны кутіс, кор тӧдмаліс Кондратович пилысь историясӧ, и ещӧ сійӧтор, мый Кондратович дзебӧма тайӧ историясӧ, кор сӧгласитчӧма сетны ассьыс патерасӧ подпольнӧй организациялы.
Матвей Костиевичлы бара дум вылас уси тайӧ ставыс, и сійӧ ужаснитчис сы вылӧ, кыдзи вермис лоны, мый прӧстӧй олӧмлӧн историяыс, кутшӧмыс унаысь овлӧ прӧстӧй йӧз олӧмын, вермис мыжавны Кондратовичӧс.
А сэки жӧ сылы вермис сьӧлӧм вылас воны Игнат Фомин, кодӧс сійӧ ньӧти эз тӧдлы да кодлӧн вӧлі сы мында мустӧмторйыс.
И Валько, коді тайӧс ставсӧ тӧдіс Кондратович висьталӧм серти, лои ещӧ зумышджыкӧн.
— Форма!.. — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Валько. — Форма вылӧ привычка...
Унаӧн миян пиысь привыкнитім, мый йӧз олӧны бурджыка важ кадся миян батьяс олӧм дорысь, мый быд мортӧс радейтам аддзыны форма сертиыс — сӧстӧминикӧн да шыльыдіникӧн.
Кондратович, енлӧн лов, формасьыс уси и кажитчис тэныд омӧльӧн.
А эсійӧ Фоминыс, мед му пыр мунас сійӧ, буретш лӧсяліс форма сертиыс, сӧстӧминик да шыльыдіник, а ӧд сійӧ вӧлі омӧльяссьыс омӧльджык...
Коркӧ ми эгӧ вермӧй казявны сылысь омӧльлунсӧ, асьным бурмӧдім сійӧс, кыпӧдім, ошким, вайӧдім формаӧдз, а бӧрыннас сійӧ жӧ и тупкис миянлысь синъяснымӧс.
А ӧні сыысь тэ мынтысян олӧмнад.
— Тайӧ правда, тайӧ сё збыль, Андрей, — шуис Матвей Костиевич, и, кӧть зэв сьӧкыд вӧлі та йылысь сёрнитнысӧ, сылӧн синъясас друг ыпнитіс яснӧй югыд. — Кымын лун да вой ме пукала татӧн, а эз на вӧв час, медым ме эг думайт та йылысь...
Андрей!
Андрей!
Ме жӧ ичӧт морт, и не меным висьтавны, мыйта труд олӧмас усьлі менам пельпомъяс вылӧ.
А кор ме видзӧдла ӧні аслам олӧм вылӧ, аддза, мыйын менам ӧшибкаыс, и аддза, мый эг талун ме вӧч тайӧс.
Со меным нелямын квайтӧд вылӧ нин петіс, а ме век бергала и бергала ӧти местаын, кыдзи шуасны, уезднӧй масштабын — во кызь!
И век кодлӧнкӧ заместительӧн...
Ей-богу!
Миян йылысь войдӧр сідзи и шулісны — укомщикъяс, а ӧні шуасны — райкомщикъяс, — шпыньмунӧмӧн шуис Шульга. — Ме гӧгӧр сы мында выль работникъяс кыптісны, сы мында ёрт менам, сэтшӧм жӧ райкомщикъяс, кыптісны вывлань, а ме пыр кыска и кыска тайӧ жӧ додьсӧ.
И велалі!
Ачым ог тӧд — кыдзи, кор тайӧ заводитчис, а велалі!
А велалі — сідзкӧ, бӧрӧ коли...
Шульга друг тшӧкмуніс, и сійӧ волнуйтчигтыр кутчысис юрас аслас гырысь кияснас.
Валько гӧгӧрволіс, мый Матвей Костиевич весалӧ ассьыс душасӧ кулӧм водзвылас и оз позь нин ӧні сійӧс ни кӧритны, ни правдайтны, и чӧла кывзіс сылысь висьталӧмсӧ.
— Мый вермас миян лоны медся донаыс свет вылас, — бара заводитіс висьтавны Шульга, — мый ради сулалӧ овны, уджавны, кувны?
Тайӧ жӧ миян йӧз, морт!
Да эм ӧмӧй нӧ свет вылын мыйкӧ мичаджыкыс миян мортысь?
Мыйта труд, невзгода примитіс сійӧ аслас пельпомъяс вылӧ миянлысь канмунымӧс дорйигӧн, войтыр делӧ вӧсна!
Гражданскӧй война дырйи восьмушка нянь сёйліс — эз броткыв, реконструкция дырйи ӧчередьын сулавліс, киссьӧм паськӧм новліс, а эз веж ассьыс сӧветскӧй сямсӧ галантерея вылӧ.
А тайӧ Отечественнӧй война дырйиыс шудлунӧн, сьӧлӧм пытшкас гордостьӧн нуис ассьыс юрсӧ смерть вылӧ, босьтіс ас вылас любӧй невзгода, труд, — весиг кага примитіс тайӧс ас вылас, огӧ нин шуӧй нывбабаяс йылысь, — а тайӧ жӧ ставыс миян йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь ми тэкӧд.
Ми петім на пӧвстысь, став буръясыс, медся тӧлка, талантливӧй, знатнӧй йӧзыс миян, — ставныс петісны на пӧвстысь, прӧстӧй йӧз пӧвстысь!..
Оз ков тэныд висьтавны, мый став олӧм чӧж ме уджалі на ради...
Да ӧд тӧдан, кыдзи миян овлӧ: бергалан, бергалан тэ тайӧ делӧяснас, а делӧясыс ставыс медколанаӧсь, медся срочнӧйӧсь, и вот он нин казяв, мый делӧясыс мунӧны самостоятельнӧ, а морт олӧ самостоятельнӧ...
Ок, Андрей!
Кор ме муні Лиза Рыбалова ордысь, аддзылі ме сэтысь куим зонмӧс да ӧти нылӧс, сылысь писӧ да нывсӧ да налысь кык ёртӧс, кыдзи ме гӧгӧрвоа...
Андрей!..
Кутшӧмӧсь вӧліны налӧн синъясныс!
Кыдзи найӧ шензисны ме вылӧ!
Коркӧ ӧтчыд ме садьми войнас тані, камераын, менӧ весиг дрӧж босьтіс.
Комсомолечьяс!
Найӧ дерт жӧ комсомолечьяс!
Кыдзи жӧ ме муні на дінті?
Кыдзи тайӧ вермис лоны?
Мыйла?
А ме тӧда, мыйла.
Кымынысь ме дінӧ шыасьлывлісны районса комсомолечьяс: «Дядько Матвей, вӧч доклад ребяталы уборка йылысь, гӧра-кӧдза йылысь, миян район развитиелӧн план йылысь, сӧветъяслӧн областнӧй съезд йылысь да мукӧдтор йылысь».
А ме налы: «Да некор меным, да вешйӧй ті, комсомолия, — асьныд справитчӧй!
А мукӧд дырйиыс он вермы ӧткажитчыны, сӧгласитчан, а бӧрыннас кутшӧм сьӧкыд вӧчны тайӧ докладсӧ!
Сэні, гӧгӧрвоан, облземотделӧ сводка, сэні сӧгласуйтӧм да межуйтчӧм кузя ӧчереднӧй комиссия, а сэні ещӧ рудоуправлениеӧ директор дорӧ кӧть час кежлӧ удитны пыравны — сылы, аддзан-ӧ, ветымын арӧс тырӧма, а пиыслы тырӧма ӧти ар, и сійӧ сэтшӧма гордитчӧ тайӧн, мый быттьӧкӧ справляйтӧ чужан лун да пыртчан лун, — он волы, ӧбидитчас...
Вот тэ тайӧ делӧяс костас, гӧтӧвитчытӧг, и мунан комсомолечьяс дінӧ доклад вӧчны.
Висьталан паметь сертиыд, <rus>«в общем и целом»</rus>, пычкан ас пытшсьыд сэтшӧм кывъяс, мый аслыд зывӧк лоӧ, а томйӧзыдлы дерт нин...
Ок, яндзим! — друг шуис Матвей Костиевич, и ыджыд чужӧмыс сылӧн ёна гӧрдӧдіс, и сійӧ тупкис чужӧмсӧ кипыдӧсъяснас. — Найӧ виччысьӧны тэсянь бур кыв, кыдзи налы овны, а тэ — <rus>«в общем и целом»</rus>...
Коді нӧ миян томйӧзлӧн первойя воспитательыс?
Велӧдысь.
Велӧдысь!
Кывйыссӧ кутшӧм!..
Ми тэкӧд помавлім церковно-приходскӧй школа, тэ помалін сійӧс ме дорысь во вит кымын водзджык, а и тэ, буракӧ, помнитан велӧдысь Николай Петровичӧс.
Сійӧ миянын, рудникын, во дас вит кымын велӧдіс челядьӧс, кытчӧдз эз кув чахоткаысь.
Ме и ӧнӧдз на помнита, кыдзи сійӧ висьтавлывліс миянлы мирлысь строениесӧ — шонді, му да кодзувъяс йылысь, сійӧ, гашкӧ, медводдза морт вӧлі, коді кӧдзӧдіс миянӧс енлы веритӧмысь да восьтіс синъяснымӧс мир вылӧ...
Велӧдысь?
Кокни шуны!
Миян канмуын, кӧні велӧдчӧ быд челядь, велӧдысь — сійӧ первой морт.
Миян челядьлӧн, миян йӧзлӧн водзӧ олӧмыс — велӧдысь киын, сылӧн зарни сьӧлӧмас.
Сійӧс уважайтӧм могысь миянлы колӧ эськӧ улича вылысь сійӧс аддзӧм бӧрын ветымын метр сайсянь шапканымӧс пӧрччыны.
А ме?..
Яндзим казьтывны, кыдзи быд во, кор миян сувтӧ юалӧм школаяс ремонтируйтӧм йылысь, ломтас йылысь, директоръяс кыйӧдісны менӧ кабинетъяс ӧдзӧс дорын да клянчитісны вӧр, кирпич, известка, из шом.
А ме век шуткаясӧн вочавидзлі: абу, мися, меным делӧ, мед районо занимайтчас.
И ӧд эг лыддьы тайӧс аслым позорӧн.
Думайті зэв прӧстӧя:
из шом кузя план выполнитӧма, нянь кузя содтӧдӧн выполнитӧма, идзапод гӧрӧма, яй сдайтӧма, вурун сдайтӧма, обкомса секретарлы приветствие мӧдӧдӧма, — менӧ ӧні эн вӧрзьӧд.
Абу ӧмӧй тадзи?
Сёрӧн, сёрӧн ме гӧгӧрвои тайӧс ставсӧ, а всё-таки сьӧлӧм вылын лои кокниджык — сы вӧсна, мый гӧгӧрвои.
Ӧд ачым ме коді сэтшӧмыс? — яндысяна, бур да мыжа мортлӧн кодь нюмӧн шуис Матвей Костиевич. — Ме самӧй войтыр пытшсьыс, самӧй сійӧ прӧстӧй йӧз пӧвстсьыс, сылӧн пи да слуга.
Ме ещӧ сэки на, дас сизимӧд воас, кор кывзі Леонид Рыбаловлысь висьталӧмсӧ, гӧгӧрвои, мый войтырлы служитӧм дорысь ыджыдджык шуд абу, и тасянь заводитчис менам, коммунист-работниклӧн, судьба.
Помнитан миянлысь подпольетӧ, партизанитӧмтӧ?
Кытысь сюрис миянлы, неграмотнӧй бать-мам пиянлы, сэтшӧм выныс да отвагаыс, медым не сетчыны, а вермыны немеч-оккупантъясӧс да белӧйясӧс?
Сэки кажитчис, со сійӧ, медся сьӧкыдыс, — венам, а сэсся лоас кокньыдджык.
А медсьӧкыдыс вӧлӧма водзын на.
Помнитан, бедноталысь комитетъяссӧ, продразвёрстка, кулацкӧй бандаяс, махновщина и друг — бац!
Нэп!
Велӧдчы тӧргуйтны.
А? И мый жӧ, кутім тӧргуйтны.
И велалім!
— А помнитан, кыдзи шахтаястӧ восстанавливайтім? — друг зэв кыпыда шуис Валько. — Менӧ жӧ сэки, — ме буретш демобилизуйтчи, — выдвинитісны директорӧн самӧй сійӧ пӧлӧстчӧм старукаас, кодӧс ӧні выработайтӧма нин.
Тайӧ вӧлі делӧ.
Ой-ой-ой!..
Хозяйственнӧй опыт некутшӧм абу, спецъяс саботируйтӧны, механизмъяс сулалӧны, электричество абу, банк оз кредитуйт, рабочӧйяслы мынтыны нинӧмӧн, и Ленин мӧдӧдалӧ телеграммаяс — вайӧй из шом, спаситӧй Мӧскуаӧс да Питерӧс!
Меным тайӧ телеграммаясыс вӧліны вежаӧсь.
Ме Ленинӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ, Сӧветъяслӧн мӧд съезд вылын на, Октябрся переворот дырйи — сэки ме салдат-фронтовикӧн на вӧлі.
Помнита, ме матыстчи сы дорӧ да видлі сійӧс киӧн, сы вӧсна мый эг верит, мый сійӧ ме кодь жӧ ловъя морт...
И мый жӧ?
Сеті из шом!
— Да, збыль... — радпырысь шуис Шульга. — А мыйта жӧ тайӧ вояс чӧжыс кыскис ас пельпомъяс вылас ми вок комщик да райкомщик!
Кыдзи гогнавлісны миянӧс?
Кодӧс нӧ ёнджыка видлісны сӧветскӧй власьт воясӧ ми вок райкомщик дорысь!
Буракӧ, мыйта работник вӧлі да эм сӧветскӧй власьтлӧн, некодлы миянлы мында эз сетавлыны выговоръяс! — чужӧм вылас тӧдчысь шудлунӧн шуис Матвей Костиевич.
— Но, ме чайта, тайӧ юалӧм кузяыс ми вок хозяйственник тіянысь оз кольччы, — шпыньмуніс Валько.
— Да, збыль, — сьӧлӧмсяньыс шуис Шульга, — кӧть мед кутшӧма ме эг пиняв ачымӧс, а всё-таки ми воклы, райкомщиклы, колӧ нэмъяс кежлӧ памятник сувтӧдны.
Ме вот пыр шулывлі — план, план...
А видлы тэ воысь воӧ, воысь воӧ, лунысь-лунӧ часі моз миллион гектаръяс му гӧрны, кӧдзны, нянь идравны, вартны, сдайтны государстволы, юкны трудоденьяс вылӧ.
А мельничаын изӧмысь босьтӧм пызь, а свеклӧ, а подсолнух, а вурун, а яй поставкаяс, а скӧт юр лыд содтӧм, а тракторъяс ремонтируйтӧм да миянлысь став техникасӧ, кутшӧмыс и став мирас абу, и весиг вӧтӧн сійӧс эз аддзывны найӧ!..
Ӧд миян быд морт кӧсйӧ бура пасьтасьны, сёйны да ещӧ сакарӧн чай юыштны.
Вот и бергалӧ миян коньӧр райкомщик, быттьӧ кӧлесаын ур, медым могмӧдны мортлысь тайӧ потребностьсӧ.
Миян райкомщик, позьӧ шуны, став Отечественнӧй войнасӧ кыскӧ ас пельпомъяс вылас нянь да сырьё кузя...
— А хозяйственник?!
— шуис Валько, ӧттшӧтш и дӧзмӧмӧн и кыпыда. — Кодлыкӧ кӧ памятник сувтӧдны, то нин сылы!
Со коді кыскис ас вылас и первой и мӧд пятилеткаяссӧ и кыскӧ ас вылас став Отечественнӧй войнасӧ, тайӧ сійӧ!
Абу ӧмӧй збыль?
Сиктад ӧмӧй — сійӧ план?
Промышленностьын — со кӧні планыс!
Сиктад ӧмӧй — сійӧ темп?
Промышленностьын — со кӧні темпыс!
Кутшӧм заводъяс ми велӧдчим стрӧитны — сӧстӧмъясӧс, элегантнӧйясӧс, быттьӧ часіяс!
А шахтаясным миян?
Кутшӧмкӧ Англия — но, мый сійӧ из шом промышленность кузя гӧгӧрвоӧ?
Бӧрӧ кольӧм, дикость!
Эм ӧмӧй налӧн кӧть ӧти сэтшӧм шахта, кутшӧм миян 1-бис?
Кампет!
И найӧ ӧд, капиталистъясыд, велалӧмаӧсь, медым ставыс дась вӧлі.
А ми миян темпӧн, миян размахӧн век вынъяснымӧс зэвтӧмаӧсь: рабочӧйяс оз тырмыны, стрӧитчан материал оз тырмы, транспорт кольччӧ, сюрс да ӧти ыджыд да ичӧт сьӧкыдлун, а ми век мунам и мунам водзӧ.
Да, миян хозяйственник — сійӧ гигант!
— Вот сійӧ ӧд и эм! — долыд, шуда чужӧмӧн висьталіс Шульга. — Ме помнита, колхознӧй сӧвещанньӧ вылын корисны миянӧс резолюция составитӧм кузя комиссия вылӧ.
Сэні Сталин вӧлі, — ме Сталинӧс аддзылі, со кыдзи тэнӧ, — и сэні пансис сёрни ми вок райкомщик йылысь.
Ӧти морт сэні, ӧчкиа, томиник, гӧрд профессоръяс пӧвстысь, кыдзи найӧс сэк шулісны, кутіс ми вок йылысь ышнясьӧмӧн сёрнитны: и бӧрӧ кольӧмаӧсь пӧ ми, и Гегельӧс пӧ эгӧ лыддьылӧй, и весиг быттьӧкӧ пӧ ми огӧ быд лун мыссьывлӧй.
Сталин ёрт шпыньмуніс, да и шуӧ: «Вот тіянӧс эськӧ ыстыны райкомщикъяс дорӧ велӧдчыны, сэки эськӧ ті тӧлкаджык лоинныд»...
Ха-ха-ха! — гажмис Шульга.
— Ме Сталинтӧ аддзылі жӧ, со кыдзи тэнӧ, Мӧскуаын хозяйственникъяс сӧвещанньӧ вылын, самӧй сійӧ сӧвещанньӧ вылас, кӧні сійӧ шуис, мый хозяйственник, коді оз тӧд делӧсӧ, сійӧ анекдот, а абу хозяйственник...
Помнитан? — юаліс Валько.
— А коді нӧ сійӧ кадтӧ оз помнит! — возбуждённӧя да гажаа шуис Шульга.
— Ме жӧ сэки лыддьысьлі сикт тӧдысьӧн, эг вӧв сэтшӧм-татшӧм — менӧ ыстывлісны сиктъясӧ, раскулачивание да коллективизация нуӧдӧм кузя мужикъяслы отсӧг вылӧ...
Да, тайӧ великӧй кад вӧлі, вунӧ ӧмӧй сійӧ?
Став йӧзыс шызьылісны.
Эгӧ тӧдлӧй, кор и узьлім...
Уна мужикъяс сэки падъявны мӧдісны,
а вот война водзвылын медся бӧрын кыссьысь мортыс нин чувствуйтны мӧдіс сійӧ воясся гырысь результатъяссӧ...
И збыль, бура кутісны овны война водзвылад!
— А помнитан, мый сэки миян шахтаясын вӧчсьыліс? — шуис Валько, сылӧн цыганскӧй синъясыс югъялісны. — Некымын тӧлысь ме весиг аслам патераын эг вӧвлы, шахтаын коллявлі войяссӧ.
Ей-богу, ӧні, кор бӧрвылӧ видзӧдлан — оз веритчыссьы: да неужели тайӧс ставсӧ ми асьным вӧчим?
Мукӧд дырйи, збыльысь, кажитчӧ, мый ме эг ачым тайӧс ставсӧ вӧч, а кутшӧмкӧ менам матысса рӧдня.
Ӧні со куня синъясӧс да аддза ассьыным став Донбасснымӧс, стройкаясӧн тырӧм став канмунымӧс и миянлысь став штурмӧвӧй войяссӧ, и аддза трибуна вылысь Сталинӧс, и кыдзи сійӧ миянлы шуис — дас воӧн суӧдны капиталистическӧй канмуясӧс, а то бӧрӧ колям, а бӧрӧ кольысьясӧс нӧйтӧны!
— Да, историяын некутшӧм мортлы эз усьлы пельпомъяс вылас сы мында, мыйта миянлы, а аддзан, эгӧ кусыньтчӧй.
Вот ме и юала: мый кутшӧм йӧз ми? — челядь сямӧн, наивнӧя шуис Шульга.
— А врагъяс, дуреньяс, думайтӧны, мый ми смертьысь полам! — шпыньмуніс Валько. — Да, ми, большевикъяс, велалім смерть дінас.
Миянӧс, большевикъясӧс, коді сӧмын эз виавны!
Виавлісны миянӧс сарскӧй палачьяс да жандармъяс, виавлісны Октябрын юнкеръяс, виавлісны белӧйяс, светса став канмуясысь воӧм интервентъяс, махновечьяс да антоновечьяс, кулакъяс лыйлісны миянӧс обрезъясысь, войтырлӧн врагъясыс травитісны миянӧс да ыставлісны миян дорӧ морт виысьясӧс, а ми век ловъяӧсь войтыр радейтӧмӧн.
Мед виасны ӧні тэа-меаӧс немеч-фашистъяс, а всё-таки налы, а не миянлы куйлыны муын.
Збыль, Матвей?
— Тайӧ великӧй, тайӧ сё збыль, Андрей!..
Дзик нэм чӧж ме кута гордитчыны сійӧн, мый судьба сиис меным, прӧстӧй рабочӧй мортлы, прӧйдитны аслас олӧмлысь туйсӧ миян партияын, прӧйдитны ӧтлаын сэтшӧм йӧзкӧд, кыдзи Ленин да Сталин, кодъяс восьтісны йӧзлы шуда олӧмӧ туй...
— Сё збыль, Матвей, тайӧ миян зэв ыджыд шуд! — тайӧ суровӧй мортыслы лӧсявтӧм сэтшӧм ыджыд чувствоӧн шуис Валько. — И ещӧ ыджыдджык шуд уси менам пай вылӧ: аслам кулан часӧ имеитны сэтшӧм ёртӧс, кутшӧми тэ, Матвей...
— Зэв ыджыд, бур аттьӧ тэныд честьсьыд...
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, кутшӧм мича тэнад душаыд, Андрей...
— Мед жӧ ен сетас шуд миян йӧзлы, кодъяс кольӧны миян бӧрти му вылас! — ньӧжйӧник, торжественнӧя шуис Валько.
Тадзи куланводзвывса часас висьтасисны ӧта-мӧдныслы да асланыс сӧвестьлы Андрей Валько да Матвей Шульга.
Комын витӧд глава
<deu>Майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер луншӧр бӧрын мунісны окружнӧй жандармерияӧ Ровеньки карӧ, коді вӧлі Краснодонсянь километр комын сайын.
Петер Фенбонг, СС командаса <deu>ротенфюрер</deu>, кодӧс вӧлі командируйтӧма краснодонса жандармскӧй пунктӧ, тӧдіс, мый <deu>майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер нуисны окружнӧй жандармерияӧ допрослысь материалсӧ и долженӧсь получитны приказ, мый вӧчны арестованнӧйяскӧд.
Но Петер Фенбонг опыт сертиыс тӧдіс нин, кыдзи и сылӧн шефъясыс, кутшӧм лоӧ приказ, сы вӧсна мый мунӧм водзвыланыс найӧ сетісны Фенбонглы приказание парк территория гӧгӧр сувтӧдны СС салдатъясӧс да некодӧс не лэдзны паркас, а жандармерияса салдатъяслысь отделение сержант Эдуард Больман команда улын вӧлі мӧдӧдӧма паркӧ кодйыны ыджыд гу, кытчӧ эськӧ сувтсӧн ӧта-мӧд бердас тӧрисны квайтымын кӧкъямыс морт.
Петер Фенбонг тӧдіс, мый шефъяс воасны рытнас сёрӧн.
Сы вӧсна сійӧ ассьыс салдатъяссӧ мӧдӧдіс парк дорӧ младшӧй <deu>ротенфюрер</deu> командование улын, а ачыс кольччис тюрьмаса дворницкӧйӧ.
Бӧръя тӧлысьяснас сылӧн вӧлі зэв уна удж, и сійӧ вӧлі пыр сэтшӧм положениеын, мый ни ӧти здук кежлӧ эз кольлы ӧтнас, и сылы эз удайтчывлы не сӧмын мыссьыны юрсяньыс кок улӧдзыс, но весиг эз слӧймыв вежны бельёсӧ, сы вӧсна мый поліс: кодкӧ ещӧ аддзас, мый сійӧ новлӧ яй бердас бельё улас.
Кор мунісны <deu>майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер да паркӧ мунісны СС салдатъяс да жандармерияса салдатъяс и тюрьмаын гӧгӧр лои шынитӧв, унтер Фенбонг локтіс тюрьмаса кухняӧ пӧвар дорӧ да корис сылысь кастрюляын пӧсь ва да таз, медым мыссьыны, — кӧдзыд ваыс век вӧлі бӧчкаын, дворницкӧй посводзын.
Первойяысь на уна жар лунъяс бӧрын мӧдіс пӧльтны кӧдзыд тӧв да вӧтліс енэжті улӧ ӧшйӧм зэра кымӧръяс; луныс вӧлі рудов, арся кодь, и тайӧ из шом районъясса став природаыс, — огӧ нин шуӧй стандартнӧй керкаяса да из шом буса ичӧтик кар йылысь, коді быдладорсянь восьса тӧвъяслы, — петкӧдчис став аслас медлёкторъяснас.
Дворницкӧйын век жӧ вӧлі тырмымӧн югыд, медым позис мыссьыны, но Петер Фенбонглы вӧлі колӧ, медым сійӧс немвиччысьтӧг эз вермыны суны татчӧ, но и мед эз вермыны аддзыны сійӧс ӧшинь пыр, та вӧсна сійӧ тупкис ӧшиньяссӧ сьӧд бумагаӧн да ӧзтіс би.
Кӧть кутшӧма сійӧ абу вӧлі велалӧма война заводитчӧмсянь овны тадзи, кыдзи сійӧ олӧ, кӧть кутшӧма абу велалӧма терпитны ас дорсьыс петысь лёк дуксӧ, всё-таки сылы лои зэв лӧсьыд да кокни, кор сюри стрӧка ставсӧ пӧрччыны ас вывсьыс да недыр олыштны дзик пасьтӧг, туша вылас тайӧ сьӧктатӧгыс.
Сійӧ вӧлі томдырсяньыс сідз нин кыз, а вочасӧн пыр на кызіс да ёна пӧсявліс аслас сьӧд мундир улын.
Некымын тӧлысь чӧж вежлытӧм дӧрӧм-гачыс лоӧма нильӧг да лёк дука йиджӧм да шоммӧм пӧсьысла да мундир гуг вушйӧмсьыс вижов-сьӧд.
Петер Фенбонг пӧрччис дӧрӧм-гачсӧ да коли дзик пасьтӧг. Тушаыс кӧть зэв нин важӧн вӧлі мыськавтӧм, но вӧлі еджыд яя, сідзи нин природасяньыс. Морӧсыс, кокъясыс да весиг неуна мышкыс вӧлі читкыльӧсь еджгов гӧна.
И кор сійӧ пӧрччис бельёсӧ, тыдовтчис, мый сійӧ туша вылас новлӧдлӧ аслыснога веригаяс.
Веськыда кӧ шуны, тайӧ эз вӧвны весиг веригаяс, а вӧлі патронъяслы лӧсьӧдӧм кузь лента кодь, кутшӧмӧс зэв важӧн новлывлісны китайскӧй салдатъяс.
Тайӧ вӧлі кузь лента прорезинованнӧй материеысь, сэні кузялаыс вӧліны ичӧтик зепъяс, а быд зеп кизясьліс торйӧн. Лентаыс вӧлі кресталӧма тушасӧ кыкнан пельпом вомӧныс да кытшалӧма коссьыс вылітіджык.
Бокъястіыс сійӧс кӧрталӧма няйтчӧм еджыд тесёмкаясӧн, а помъяссӧ кӧрталӧма бантикӧн.
Обойма ыджда тайӧ унджык зепъясыс вӧліны тырӧсь, а кымынкӧ зеп вӧлі тыртӧм на.
Петер Фенбонг разис кос дорсьыс тесёмкаяссӧ да пӧрччис тайӧ лентасӧ.
Сійӧ сэтшӧм дыр ӧшалӧма туша вылас, мый тайӧ кыз еджыд яй вылас мышкас и морӧсас крестӧн-крестӧн да асык моз коссьыс вылітіджык артмӧма сьӧд мисьтӧм визь, кутшӧм овлӧ ӧти местаын вӧрзьӧдчывтӧг дыр куйлӧм вӧсна.
Петер Фенбонг пӧрччис лентасӧ ӧкуратнӧя да видзчысигтыр, — сійӧ збыльысь вӧлі зэв кузь да сьӧкыд, — пуктіс сійӧс пызан вылас да пыр жӧ кутіс мыйвынсьыс гыжъясьны.
Сійӧ лёкысь, скӧрысь гыжъяліс ассьыс став тушасӧ тшӧтшыд пома дженьыдик чуньяснас, гыжъяліс морӧссӧ, и кынӧмсӧ, и кокъяссӧ и мырдӧн судзӧдчис мышкас то ӧти пельпом вомӧныс, то мӧд вомӧныс, то кусыньтліс веськыд кисӧ увдорсяньыс, лопаткаыслань, то гыжъяліс асьсӧ певнас, ачыс долыдысла ружтіс да ымзіс.
Кор гыжъясьӧмсьыс неуна бурмыштіс сьӧлӧмыс, сійӧ видзчысьӧмӧн разис мундир пытшкӧс зепсьыс кизьсӧ да кыскис сэтысь кисет сяма ичӧтик кучик мешӧктор, кытысь сійӧ кисьтіс пызан вылас комын кымын зарни пинь.
Сійӧ кӧсйис нин юкны тайӧ пиньяссӧ кык-ӧ-куим тыртӧм зептӧ лентаас.
Но кор сылы удайтчис нин кольччыны ас кежас, сійӧ эз вермы кутчысьны сыысь, медым не любуйтчыштны мукӧд тыра зепъясас видзанторъяснас, — сійӧ сэтшӧм дыр нин эз аддзыв сэтысь ставсӧ.
И сійӧ, ӧкуратнӧя кизь бӧрся кизь разялӧм бӧрын, кутіс пуктавны пызан вылас торъя чукӧръясӧн да стопаясӧн зепъясас видзанторъяссӧ да регыд мысти пызан вылыс дзик лои тыр.
Да, вӧлі мый вылӧ видзӧдны!
Тані вӧлі валюта светса зэв уна канмуясысь — американскӧй долларъяс да английскӧй шиллингъяс, французскӧй да бельгийскӧй франкъяс, австрийскӧй, чешскӧй, норвежскӧй кронаяс, румынскӧй лейяс, итальянскӧй лираяс.
Найӧс вӧлі торйӧдлӧма канмуяс серти, зарни сьӧмъяс зарни сьӧм дорӧ, эзысьяс эзысь дорӧ, бумажнӧйяс бумажнӧйяс дорӧ, на пӧвстын весиг вӧліны стопкаӧ ӧкуратнӧя пуктӧм сӧветскӧй лӧзов сёаяс, мыйысь сійӧ, збыль кӧ шуны, эз виччысь некутшӧм материальнӧй выгӧда, но найӧс век жӧ колис ас ордас, сы вӧсна мый сылӧн горшлуныс лои нин <deu>коллекционирование</deu> кузя психическӧй висьӧмӧн.
Тані жӧ вӧліны посни зарни предметъяс — чунькытшъяс, перстеньяс, булавкаяс, брошкаяс — дона изъясаӧсь да изъястӧмӧсь, — и торйӧн дона изъяс да зарни пиньяс.
Йиркдорса электрическӧй лампочкасянь усьысь чусыд югӧрыс югдӧдіс пызан вывсьыс тайӧ сьӧмъяссӧ да донаторъяссӧ, а сійӧ пукаліс табуретка вылын на водзын, пасьтӧм, лысӧм, гӧна, рогӧвӧй югыд ӧчкиа; пукаліс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да пыр на шочиника гыжъясигтыр, синъясыс югъялісны, а ачыс зэв дӧвӧлен аснас.
Тайӧ вывті уна посниторъяс да сьӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вермис эськӧ висьтавны быд сьӧм кузя да быд безделушка кузя, кӧні, кор, кутшӧм ногӧн да кодлысь мырддис сійӧ либӧ кулис да кодлысь вӧлі нетшкӧма пиньяссӧ, сы вӧсна мый сійӧ здуксяньыс, кор воис сійӧ выводӧ, мый сылы колӧ вӧчны тадзи, медым не кольны йӧйӧн, сійӧ сӧмын тайӧн и оліс, — став мукӧдторйыс олӧмас вӧлі сӧмын нин пӧрйӧг.
Сійӧ нетшкавліс пиньяссӧ эз сӧмын кулӧмаяслысь, но и ловъяяслысь, но век жӧ сійӧ лыддьыліс бурджыкӧн нетшкавны пиньяссӧ кулӧмаяслысь: налысь нетшкыны эз ковмыны торъя ноксьӧмъяс.
И кор арестованнӧйяс партияысь сійӧ аддзыліс зарни пиньяса йӧзӧс, сійӧ медся ёна тӧждысьліс, медым регыдджык помасисны допросъяс да тайӧ йӧзсӧ регыдджык позис вины.
Найӧ вӧліны сэтшӧм унаӧн, виӧм, мучитӧм, грабитӧм мужчинаясыс, нывбабаясыс, челядьыс, кодъяс сулалісны тайӧ сьӧмъяс саяс, пиньяс да безделушкаяс саяс, мый, кор сійӧ видзӧдіс тайӧ ставыс вылӧ, сылӧн сладостнӧй настроение дінӧ да аснас любуйтчӧм дінӧ сорласьліс и мыйтакӧ беспокоитчӧм.
Тайӧ лолі, колӧ шуны, эз ассяньыс, Петер Фенбонгсянь, а кутшӧмкӧ воображайтан, зэв бура пасьтасьӧм господинсянь, тырвыйӧ джентльменсянь. Тайӧ господиныс вӧлі дона небыдик шляпаа, мичаа бритӧм чужӧма, кыз чаль чуняс новліс чунькытш, сійӧ вӧлі корректнӧй, весиг шань, но Петер Фенбонг вылӧ видзӧдіс вӧйпӧмӧн, лёка.
Тайӧ вӧлі зэв озыр морт, озырджык на Петер Фенбонгысь сылӧн став драгоценностьяснас.
Но век жӧ тайӧ мортыс лыддьыліс асьсӧ правӧн вӧйпны Петер Фенбонгӧс озырмӧм кузя тайӧ способсьыс, кодӧс лыддьыліс быттьӧкӧ лёк способӧн.
И тайӧ джентльменыскӧд Петер Фенбонг помтӧг вензис, но вензьӧмыс вӧлі бурпырысь, сы вӧсна мый сёрнитіс сӧмын Петер Фенбонг ӧтнас, и сійӧ тайӧ вензьӧмас сулаліс вылынджык да зумыдджык позицияяс вылын — олӧм тӧдысь ӧнія кадся делӧвӧй морт позицияяс вылын.
«Хе-хе, — шулывліс Петер Фенбонг, — да ме ӧд ог жӧ кӧсйы занимайтчыны тайӧн нэм чӧж.
Да ӧд коркӧ ме лоа, кӧсъянныд кӧ тӧдны, прӧстӧй тӧргӧвечӧн либӧ прӧстӧ лавочникӧн, но ӧд меным колӧ мыйсянькӧ заводитны!
Да, ме зэв бура тӧда, мый ті думайтанныд ас йывсьыныд да ме йылысь!
Ті думайтанныд: «Ме — джентльмен, менам став предприятиеясӧй син водзаныд, быдӧн аддзӧны менам озыр олӧмлысь источникъяссӧ, менам семья, челядь; ме чистӧя мыссьӧма, бура пасьтасьӧма да йӧзкӧд мелі, ме верма веськыда видзӧдны налы синманыс; мекӧд сёрнитысь нывбаба кӧ сулалӧ, ме сулала жӧ; ме лыддя газетъяс да небӧгъяс и кык благотворительнӧй обществоын член да жертвуйті война лунъясӧ ыджыд средствояс лазаретъяс лӧсьӧдӧм вылӧ; ме радейта музыка, дзоридзьяс и саридз вылысь тӧлысь югӧр.
А Петер Фенбонг виалӧ йӧзӧс, медым босьтны аслыс налысь сьӧмсӧ да донаторъяссӧ.
Сылы весиг абу зывӧк нетшкыны йӧзлысь зарни пиньяс да дзеблавны тайӧс ставсӧ яй бердас, медым некод эз аддзы.
Сылы тӧлысьясӧн лоӧ овны пывсьытӧг да сы дінысь петӧ лёк дук, и сы вӧсна менам эм право вӧйпны сійӧс»...
Хе-хе, энлӧй, менам муса да почтеннӧй другӧй!
Энӧ вунӧдӧй, мый меным нелямын вит арӧс, ме вӧлі морякӧн, ме вӧвлі мирса став канмуясын, и ме аддзылі дзик ставсӧ, мый вӧчсьӧ свет вылас!..
Тӧданныд-ӧ ті сэтшӧмтор, кодӧс ме, ылыс канмуясын вӧвлӧм моряк, унаысь аддзывлі: кыдзи быд во кӧнкӧ Лунвыв Африкаын, Индияын либӧ Индо-Китайын кулӧны тшыгла уна миллион йӧз, сідз шуны, бур йӧз син водзын?
Но мыйла мунны сэтшӧм ылӧ!
Весиг войнаводзвывса дзоридзалан благословеннӧй воясӧ ті верминныд эськӧ аддзыны мирса пӧшти быд юркарысь дзонь кварталъяс, кӧні олӧны йӧз, кодъяслӧн абу уджыс, да кулӧны бур йӧз син водзын, мукӧд дырйиыс весиг стариннӧй соборъяс папертьын.
Зэв сьӧкыд шуны, мый найӧ кулалісны, сідз шуны, ас окотасьыныс!
А коді нӧ оз тӧд, мый почтеннӧй ӧткымын йӧз, тырвыйӧ джентльменъяс, кор налы тайӧ выгӧднӧ, оз стесняйтчыны вӧтлавны асланыс предприятиеясысь улича вылӧ уна миллион здоровӧй мужчинаясӧс да нывбабаясӧс.
И сыысь, мый тайӧ мужчинаясыс да нывбабаясыс омӧля миритчӧны асланыс положениекӧд, найӧс быд во вывті унаӧс мучитӧны тюрьмаясын либӧ прӧстӧ виалӧны уличаяс да площадьяс вылын, виалӧны тырвыйӧ закон серти полиция да салдатъяс отсӧгӧн!..
Ме вайӧді тіянлы кымынкӧ способ, — ме эськӧ верми унапӧв содтыны найӧс, — кымынкӧ способсӧ, кыдзи му шар вылын быд во виӧны уна миллион йӧзӧс, и оз сӧмын здоровӧй мужчинаясӧс, но и челядьӧс, нывбабаясӧс да старикъясӧс, — виалӧны, веськыда кӧ шуны, медым ті озырминныд.
Ме ог нин висьтав войнаяс йылысь, кор регыдъя кадӧн медся нин уна йӧзӧс виӧны, медым ті озырминныд.
Муса да дона друг!
Мыйла нӧ миянлы ворсны дзебсясьӧмысь?
Шуам ӧта-мӧднымлы веськыда: кӧсъям кӧ ми, медым миян вылӧ уджалісны мукӧдъяс, ми долженӧсь быд во сідзи либӧ тадзи мыйтаӧскӧ виавны найӧс!
Ті поланныд меысь сы вӧсна сӧмын, мый ме сулала, кыдз шуӧны, самӧй мясорубка дорас, тайӧ делӧ кузяыс ме сьӧд удж вӧчысь да аслам занятие вӧсна лоӧ овны мыссьытӧг да лоны лёк дукаӧн.
Но сӧгласитчӧй, мый ті некор энӧ вермӧй овны сэтшӧмъястӧгыс, кутшӧм ме, а кымын водзӧ мунӧ кадыс, сымын ті век ёнджыка и ёнджыка нуждайтчанныд меысь.
Ме виръяйӧн дзик жӧ тіян кодь, ме тіян двойник, ме — тайӧ ті, гугӧдны кӧ тіянӧс да петкӧдлыны йӧзыслы, кутшӧмӧсь ті збыльвылас.
Воас кад, ме сідзжӧ мысся да лоа дзик сӧстӧм мортӧн, прӧстӧ лавочникӧн, кӧсъянныд кӧ, кодлысь ті верманныд ньӧбавны аслыныд сёйны бур сосиски...»
Тадзи Петер Фенбонг принципиальнӧ вензис воображайтан джентльменкӧд, коді мичаа бритчӧма, корректнӧй чужӧма да бура утюжитӧм гача.
Кыдзи и век, тайӧпӧрйӧ джентльменӧс венӧм бӧрын, Петер Фенбонглы вывті лои долыд сьӧлӧм вылас.
Сійӧ идраліс донаторъяссӧ да сьӧм чукӧрсӧ бара зепъясас да ӧкуратнӧя кизяліс зеп лапӧдъяссӧ; та бӧрын заводитіс мыссьыны, лӧсьыд вӧснаыс пызйысис да чирзіс, киськаліс майтӧг быгъя васӧ джоджӧ, мый вӧсна сійӧ ньӧти эз и тӧждысь: воасны салдатъяс да чишкаласны джоджсӧ.
Сійӧ мыссис эз нин сэтшӧм сӧстӧма, но век жӧ кокньыдджык лои сылы.
Та бӧрын бара ӧшӧдіс да гартліс ас вылас лентасӧ, пасьталіс сӧстӧм бельё, дзебис няйт дӧрӧм-гачсӧ да пасьталіс ассьыс сьӧд мундирсӧ.
Сэсся сійӧ неуна кусыньтыштіс сьӧд бумагасӧ да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Тюрьма дворын вӧлі зэв пемыд, и сылы сэтысь нинӧм эз тыдав.
Опыт сертиыс, коді лои нин инстинктӧн, сійӧ тӧдіс, мый вот-вот долженӧсь воны шефъяс.
Сійӧ петіс ывлаӧ да недыр сулалыштіс дворницкӧй дорын, медым синъясыс велалісны сап пемыдас, но оз позь вӧлі сэтчӧ велавны.
Кӧдзыд тӧлыс вӧтліс кар весьтті, став донецкӧй степь весьтті сьӧкыд сьӧд кымӧръяс, найӧ сідзжӧ эз тыдавны, но кажитчис, мый кымӧръясыс кышакылӧны ӧта-мӧднысӧ ордъяліг да васӧд вурун бокъяснас ӧта-мӧд дорӧ инмӧдчыліг.
И сэки Петер Фенбонг кыліс матыстчысь моторлысь чинтӧм жургӧмсӧ да аддзис джынвыйӧ тупкӧм фараяслысь кык би чут — тайӧ машина лэччис гӧра вывсянь сійӧ керка дінтіыс, кӧні войдӧр вӧлі районнӧй исполком, а ӧні — районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатура, коді фараясӧн югдӧдӧмысь неуна кутіс тӧдчыны пемыд пытшсьыс аслас ӧтиладор бокнас.
Шефъяс бӧр локтісны окружнӧй жандармериясянь.
Петер Фенбонг прӧйдитіс дворті да чёрнӧй ходӧд, кодӧс видзисны жандармерияса салдатъяс, пырис тюрьмаӧ — салдатъясыс тӧдісны <deu>ротенфюрер</deu>ӧс да пыригас сылы сетісны честь ружьенас.
Камераясын пукалысьяс кывлісны жӧ, кыдзи чинтӧмӧн жургысь мотора машина воис тюрьма дорӧ.
Тюрьмаын лунтыр вӧлі вӧвлытӧм чӧв-лӧнь. И тайӧ чӧв-лӧньыс пыр жӧ торксис: коридорын кылісны кокшыяс, зёльӧдчисны ключьясӧн томанъяс восьталігӧн, швачкӧдісны ӧдзӧсъясӧн, камераясын кыптіс ноксьӧм да ылыс камераысь кыліс кагалӧн тӧдса бӧрдӧм, коді йиджис сьӧлӧмӧдзыд.
Кагаыс друг кутіс горзыны зэв гораа, сійӧ бӧрдіс мыйвынсьыс, чуравтӧдзыс, медбӧръя эбӧссьыс, сэсся кутіс нин киргыны.
Матвей Костиевич да Валько камерасянь кылісны налань матыстчысь ноксьӧмсӧ да кагалысь бӧрдӧмсӧ.
Мукӧд дырйиыс налы кажитчис, мый найӧ кылӧны нывбабалысь гӧлӧс, коді мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс шуаліс, горзіс да кевмысис и, тыдалӧ, сідзжӧ бӧрддзис.
Сэсся щолкнитіс томанын ключ, жандармъяс петісны камерасьыс, кӧні пукаліс кагаа нывбаба, да пырисны орчча камераӧ. Сэні пырысьтӧм-пыр кутісны вӧзитчыны.
Но и сэки, тайӧ вӧзитчӧм костас, быттьӧкӧ век на кыліс нывбабалӧн вывті нор да нежнӧй гӧлӧсыс — сійӧ бурӧдіс кагасӧ. Сэки жӧ кыліс кагаыслӧн вочасӧн лӧньысь гӧлӧс, быттьӧкӧ гӧлӧснас баййӧдліс асьсӧ:
— А... а... а... А... а... а...
Жандармъяс пырисны сійӧ камераас, коді вӧлі орччӧн Валько да Матвей Костиевич камеракӧд, и найӧ кыкнанныс гӧгӧрвоисны вӧзитчӧм сертиыс, коді кыптывліс камераясын жандармъяс пырӧм бӧрын: жандармъяс кӧртавлісны заключённӧйяслысь кияссӧ.
Воис налӧн медбӧръя часыс.
Орчча камераас йӧзыс вӧлі уна, и жандармъяс ноксисны сэні зэв дыр.
Коркӧ найӧ петісны, томналісны камерасӧ, но эз дзик пыр пырны Валько да Костиевич дорӧ.
Жандармъяс сулалісны коридорын, тэрыба мыйкӧ висьтавлісны ӧта-мӧдныслы, сэсся коридор кузя кодкӧ котӧртіс петанінлань.
Мыйкӧ дыра вӧлі шынитӧв, сӧмын кылісны жандармъяслӧн броткысь гӧлӧсъясныс.
Сэсся кылісны коридор кузя некымын мортлӧн кокшыяс, найӧ матыстчисны камералань, кыліс немецкӧй ногӧн удовлетворённӧй шыасьӧм, и камераӧ, сійӧс электрическӧй фонарикъясӧн югдӧдігмоз, пырисны кымынкӧ жандарм — юрнуӧдіс унтер Фенбонг; найӧ киясас кутісны револьверъяс — дасьӧсь лыйны; ӧдзӧс дорын нӧшта тыдалісны вит кымын салдат.
Тыдалӧ, жандармъяс полісны, мый тайӧ кык мортыс, кыдзи и век, кутасны водзсасьны накӧд.
Но Матвей Костиевич да Валько весиг эз серавны на вылын; налӧн душаясыс вӧліны ылынӧсь нин тайӧ весьшӧрӧ ноксьӧмсьыс.
Найӧ спокойнӧя сетісны кӧртавны кияснысӧ мышканыс, а кор Фенбонг кинас петкӧдліс, мый налы колӧ пуксьыны да кӧртавны кокъяссӧ, Валько да Костиевич сетісны налы кӧртавны кокъяссӧ, и налысь кокъяссӧ кӧрталісны сідзи, медым позис сӧмын восьлавны посньыдика да медым оз позь вӧлі пышйыны.
Та бӧрын найӧс бара колисны ӧтнаннысӧ, и найӧ чӧв олігтыр нӧшта недыр пукалыштісны камераас, кытчӧдз эз кӧртавлыны став заключённӧйяссӧ.
И вот коридорын зымӧдны мӧдісны ӧтмоза да тэрыба кокшыяс; зымӧдӧмыс пыр содіс, кытчӧдз эз кут кывны став коридор пасьтаыс, — салдатъяс зымӧдісны кокъяснас ӧти местаын, сэсся, ботинкияснас зымнитӧм бӧрын да ружьеяссӧ кок дорас сувтӧдӧм бӧрын, команда серти дугдісны да бергӧдчисны.
Кутісны швачкыны камера ӧдзӧсъяс, и заключённӧйясӧс заводитісны петкӧдавны коридорас.
Кӧть зэв нин омӧля югдӧдісны коридорсӧ йиркбердса лампочкаяс, Матвей Костиевич да Валько ас кӧсйытӧгныс читкыртісны синъяссӧ, сэтшӧм дыр найӧ олісны пемыдінын.
Сэсся найӧ кутісны видзӧдавны, кодъяс сулалӧны шеренгаас накӧд орччӧн да кодъяс ылынджык — коридор кыкнан помас.
Насянь ӧти морт сайын сулаліс на моз жӧ кӧртавлӧм кокъяса, ыджыд тушаа олӧма мужчина. Сійӧ вӧлі кӧмтӧм и улыс дӧрӧм-гачыс сылӧн вӧлі ставыс вир.
И Валько и Матвей Костиевич друг шатовмунісны: найӧ тӧдісны — тайӧ мортыс вӧлі Петров.
Став тушасӧ сылысь вӧлі сэтшӧма терзайтӧма, мый бельёыс сибдӧма сэтчӧ, быттьӧ сплошнӧй ранаӧ, да косьмӧма.
Дерт, быд вӧрзьӧмысь тайӧ вына мортыс зэв ёна мучитчис.
Ӧти банбоксӧ сылысь вӧлі лыӧдзыс вӧлыштӧма пуртӧн либӧ штыкӧн, и сійӧ эрдӧма.
Петров тӧдіс найӧс да копыртіс на водзын юрсӧ.
Но мый заставитіс Валькоӧс да Матвей Костиевичӧс дрӧгнитны жальлунысь да скӧрлунысь, — тайӧ сійӧ, мый найӧ аддзисны ылысь коридор помсьыс, тюрьмаысь петанінысь, кытчань сьӧлӧм доймӧмӧн, ужасӧн да чуймӧмӧн видзӧдісны пӧшти став заключённӧйыс.
Сэні сулаліс бордӧвӧй платтьӧа том нывбаба, коді киас кутіс кагаӧс. Нывбаба чужӧмын тӧдчис мучение, но выражениеыс вӧлі вына. Сылысь кияссӧ да кагасӧ сідзи вӧлі гартлӧма гезъясӧн, мый кагасӧ вӧлі зэв топыда да нэм кежлас кӧрталӧма мам телӧ бердас.
Кагаыс арӧс на эз вӧв, сылӧн балябӧжӧдыс кудритчыштӧм еджгов юрсиа нежнӧй ичӧтик юрыс куйліс мам пельпом вылас, синъясыс куньсаӧсь, но сійӧ эз на вӧв кулӧма, — кага узис.
Матвей Костиевичлы друг уси дум вылас аслас гӧтырыс да челядьыс, и сы синъясысь чепӧсйис синваыс.
Сійӧ поліс, мый жандармъяс, да и асланыс йӧз аддзасны тайӧ синвасӧ да неправильнӧ думыштасны Шульга йылысь.
И сылы нимкодь лои, кор унтер Фенбонг, медбӧрын, лыддис заключённӧйясӧс и найӧс салдатъяслӧн кык шеренга костӧд петкӧдісны дворӧ.
Войыс вӧлі сэтшӧм пемыд, мый орччӧн сулалысь йӧз эз вермыны аддзыны ӧта-мӧднысӧ.
Найӧс сувтӧдісны колоннаӧ нёльӧн-нёльӧн, гӧгӧр кытшалісны салдатъяс, петкӧдісны ворота сайӧ да, электрическӧй фонарикъясӧн то водзвывсянь, то бӧрвывсянь, то бокъяссянь колоннасӧ да туйсӧ югдӧдігмоз, мӧдісны нуӧдны улича вывті гӧра паныд.
Кар весьтті ӧтмоза да ӧткодь вынӧн жвучкысь кӧдзыд тӧв шымыртіс найӧс уль струяясӧн, и кутіс кывны васӧд кымӧръяслӧн кышӧдчӧмыс, быттьӧкӧ найӧ тӧвзисны юр весьттіныс сэтшӧм уліті, мый позис найӧс судзны киӧн.
Йӧз горша апалісны вомнаныс сынӧдсӧ.
Колонна муніс ньӧжйӧник, дзик шынитӧв.
Водзвылын восьлалысь унтер Фенбонг шочиника бергӧдчывліс да веськӧдліс киас ӧшалысь ыджыд пӧнарыслысь би югӧрсӧ колонна вылӧ, и сэки бара тыдовтчыліс пемыдсьыс ас бердас кӧрталӧм кагаа нывбаба, коді восьлаліс дорса первой шеренгаын — тӧлыс пешкыльтліс боквыв сылысь бордӧвӧй платтьӧ подолсӧ.
Матвей Костиевич да Валько мунісны орччӧн, пельпомъясныс налӧн инмисны ӧта-мӧдныслы.
Матвей Костиевичлӧн синъясас эз нин вӧв синваыс.
Кымын ылӧджык мунісны найӧ, Валько да Матвей Костиевич, сымын пыр ылӧджык и ылӧджык вешйыліс сійӧ став личнӧйыс, весиг медся важнӧйыс да донаыс, мый ас пытшкӧсаныс сэтшӧма вӧрзьӧдліс сьӧлӧмъяснысӧ да волнуйтіс найӧс медбӧръя минутӧдзыс да эз кӧсйы лэдзны найӧс олӧмсьыс.
Величие вевттис найӧс аслас борднас.
Висьтавны позьтӧм сӧдз спокой шымыртіс налысь сьӧлӧмъяссӧ.
И найӧ, тӧв паныд чужӧмнысӧ лӧсьӧдӧмӧн, чӧв олігтыр да шынитӧв мунісны асланыс гибельлы паныд юр весьтаныс матын кышакылысь кымӧръяс увтіыс.
Паркӧ пыранінын колонна сувтіс.
Унтер Фенбонг, жандармерияса сержант Эдуард Больман да парксӧ видзысь СС салдатъясӧн командуйтысь младшӧй ротенфюрер электрическӧй пӧнар югӧр улын мыйкӧ дыра видзӧдісны бумага вылӧ, кодӧс унтер Фенбонг кыскис мундир пытшкӧс зепсьыс.
Та бӧрын сержант лыддис колоннасьыс йӧзсӧ, югдӧдіс найӧс пӧнарӧн.
Воротаыс дзуртігтыр, ньӧжйӧник воссис.
Колоннасӧ перестроитісны кыкӧн-кыкӧн да нуӧдісны главнӧй аллеяӧд, Ленин нима клуб да Горькӧй нима школа костті, кӧні ӧні вӧлі объединённӧй предприятиеяслӧн дирекцион, тайӧ предприятиеясыс водзджыксӧ вӧліны «Краснодонуголь» трестлӧн.
Но пӧшти пыр жӧ школа сайтіыс унтер Фенбонг да сержант Больман кежисны бокиса аллеяӧ.
Колонна кежис на бӧрся.
Тӧлыс нюкльӧдліс пуяссӧ да нуис коръяссӧ ӧтиладорлань, и пессьысь, тіралысь коръяслӧн шумыс, коді эз лӧньлы да вӧлі век ӧткодь, тыртліс ас гӧгӧрсьыс став пемыдсӧ.
Найӧс вайӧдісны парклӧн эновтӧм пельӧсӧ. Сэтчӧ весиг бур кадӧ шоча волывлісны. Сы сайын муніс пустырь, кӧні сулаліс немецкӧй полицейскӧй школалӧн дзик ӧти каменнӧй здание.
Сэтчӧ, пуясӧн кытшалӧм кузьмӧс эрдтор вылӧ, вӧлі кодйӧма кузь гу.
Йӧз сійӧс эз на аддзыны, но кылісны нин лэптӧм уль мулысь дуксӧ.
Колоннасӧ юкисны кыкпельӧ да нуӧдісны гу ӧтар-мӧдар дорас, торйӧдісны Валькоӧс да Костиевичӧс.
Йӧзыс кутісны джӧмдавны лэптӧм му чукӧръясӧ да усявны, но найӧс сэки жӧ кыпӧдлісны прикладъясӧн кучкалӧмӧн.
И друг уна дас ичӧтик пӧнар югдӧдісны тайӧ кузь пемыд гусӧ, и сы бокъясӧ лэптӧм му валъяссӧ, и йӧзлысь мучитчӧм чужӧмъяссӧ, и дзирдалысь стальнӧй штыкъяссӧ немецкӧй салдатъяслысь, кодъяс сплошнӧй стенаӧн сулалісны эрд гӧгӧрыс.
И гу дорын сулалысьяс ставныс аддзисны гу помсьыс, пуяс улысь, <deu>майстер</deu> Брюкнерӧс да <deu>вахтмайстер</deu> Балдерӧс, налӧн пельпомъяс выланыс вӧлі чӧвтӧма прорезинованнӧй сьӧд плащьяс.
Бӧрынджык, неуна наысь бокынджык, сулаліс былялӧм синъяса, гӧрд чужӧма, кыз, руд бургомистр Василий Стаценко.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер вӧчис кинас знак.
Унтер Фенбонг юр весьтас вылӧ лэптіс киас ӧшалысь пӧнарсӧ да ньӧжйӧник командуйтіс бабалӧн кодь аслас чирӧм гӧлӧснас.
Салдатъяс воськовтісны водзлань да штыкъяснас мӧдісны тойлавны йӧзсӧ гуланьыс.
Джӧмдалігтыр, кокъяснас вӧйласигтыр да гылалігтыр йӧзыс чӧла кайисны му валъяс вылӧ.
Кылӧ вӧлі сӧмын салдатъяслӧн ныръяснас чушкӧм да тӧв йылын пессьысь коръяслӧн шум.
Матвей Шульга, сьӧкыда восьлалігтырйи, мыйта лэдзлісны сылы кӧртавлӧм кокъясыс, кайис вал вылӧ.
Пӧнаръяс югнитлігӧн сійӧ аддзыліс, кыдзи шыблалісны йӧзсӧ гуӧ; найӧ чеччыштлісны либӧ усялісны, кодъяскӧ чӧв олігтыр, кодъяскӧ скӧрысь либӧ нора горӧдігмоз.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер вӧрзьывтӧг сулалісны пуяс улын, а Стаценко нарошнӧ коскӧдзыс копрасис йӧзлы, кодъясӧс шыблалісны гуӧ, — сійӧ вӧлі код.
И Шульга бара аддзис бордӧвӧй платтьӧа да сы бердӧ кӧрталӧм кагаа нывбабаӧс, кагаыс нинӧм эз кыв ни эз аддзы, а сӧмын чувствуйтіс мамыслысь шоныд морӧссӧ да, сы пельпом вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн, важмозыс узис.
Медым не садьмӧдны кагасӧ, — мамыс жӧ эз вермы кияссӧ вӧрзьӧдны, пуксис вал вылӧ да, кокъяснас отсалігмоз, ачыс исковтіс гуӧ.
Матвей Шульга сэсся некор нин эз аддзыв сійӧс.
— Ёртъяс! — вына чирӧм гӧлӧсӧн шуис Шульга, гӧлӧсыс сылӧн вевттис став мукӧд шумсӧ да шыяссӧ. — Менам прекраснӧй ёртъясӧй!
Мед лоӧ тіянлы вечнӧй память да слава.
Мед олас...
Штыкӧн бытшкисны сылы мышкас ордлы костас.
Шульга зэвтіс ассьыс став вынйӧра эбӧссӧ, эз усь, а чеччыштіс гуас, и сылӧн гӧлӧсыс юрӧбтіс гусяньыс:
— Мед олас великӧй коммунистическӧй партия, коді индіс йӧзлы справедливостьлань туй!
— Смерть вӧрӧгъяслы! — грознӧя шуис Андрей Валько, коді вӧлі орччӧн Шульгакӧд: судьбаыс бара сиӧма налы ӧтлаасьны — гуын.
Гуыс вӧлі сэтшӧм тыр йӧзнас, мый оз позь весиг бергӧдчыны.
Воис здук медбӧръя душевнӧй напряжениелӧн: быдӧн лӧсьӧдчисны примитны свинеч.
Но абу вӧлі татшӧм смерть дасьтӧма налы.
Дзонь лавинаясӧн муыс кутіс киссьыны налы юръяс выланыс, пельпомъяс выланыс, дӧрӧм юрйывъяс костаныс, вомъясаныс да синъясаныс, и йӧз гӧгӧрвоисны: найӧс гуалӧны ловъявывсьыс.
Шульга кыпӧдіс гӧлӧссӧ, заводитіс сьывны:
Валько кыз гӧлӧсӧн кутіс отсавны.
Пыр выль гӧлӧсъяс, первойсӧ матыссаджыкъясыс, сэсся пыр ылыссаджыкъясыс ӧтувтчисны на дорӧ, и «Интернационал» ньӧжмыд гыясӧн юргис му пытшкысь мир весьтті кымӧръясӧн тӧвзьысь пемыд енэжлань.
Сьӧд войся тайӧ страшнӧй часас ньӧжйӧник воссис Деревяннӧй уличавывса ичӧтик керкалӧн ӧдзӧс, и Мария Андреевна Борц, Валя да нӧшта кодкӧ, ичӧтик тушаа, шоныда пасьтасьӧм, нопъя да беддя морт, лэччисны кильчӧ вывсьыс.
Мария Андреевна да Валя кутісны тайӧ мортсӧ кыкнан сойбордйӧдыс да нуӧдісны улича кузя степӧ.
Тӧлыс дӧлӧдіс налысь платтьӧяссӧ.
Кымынкӧ воськов бӧрын тайӧ мортыс сувтіс.
— Пемыд, лучше тэ вай бергӧдчы, — шуис сійӧ пӧшти вашкӧдӧмӧн.
Мария Андреевна сывйыштіс сійӧс, и мыйкӧ дыра найӧ сулалыштісны тадзи.
— Прӧщай, Маша, — шуис сійӧ да слабиника ӧвтыштіс кинас.
И Мария Андреевна коли, а найӧ, ая-ныла, мунісны; нылыс кутӧма батьсӧ киӧдыс.
Валялы колӧ вӧлі колльӧдны батьсӧ югдытӧдзыс на.
А сэсся, кӧть кутшӧм омӧль синъяса эз вӧв батьыс, сылы колӧ вӧлі мунны ӧтнаслы Сталино карӧдз, кӧні сійӧ думайтіс дзебсьыны гӧтыр рӧдвуж ордас.
Мыйкӧ дыра Мария Андреевна кыліс на налысь кокшыяссӧ, сэсся и кокшыясыс эз кутны кывны.
Гӧгӧр вӧлі кӧдзыд, пемыд, но нӧшта пемыдджык вӧлі Мария Андреевналӧн сьӧлӧм вылас.
Став олӧмыс — удж, семья, мечтаяс, любовь, челядь, — ставыс тайӧ жугалі, киссис, водзын нинӧм эз вӧв.
Сійӧ сулаліс, эз вермы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс, и тӧлыс шутьлялігтыр гартлӧдліс сы гӧгӧр платтьӧсӧ, и кылӧ вӧлі, кыдзи зэв улын юр весьтас ньӧжйӧник кышакылӧны кымӧръяс.
И друг сылы кутіс кажитчыны — сійӧ заводитіс йӧймыны...
Сійӧ мӧдіс кывзыны...
Эз, сылы эз каститчы, сійӧ бара кыліс тайӧс....
Сьылӧны!
Сьылӧны «Интернационал»...
Оз позь вӧлі тӧдмавны, кытысь кылӧ тайӧ сьылӧмыс.
Сьылӧм шыясыс сорласисны тӧв омлялӧмкӧд да кымӧръяс кышакылӧмкӧд и тайӧ шыясыскӧд ӧтлаын разавлісны став пемыд мир пасьтаыс.
Мария Андреевналӧн, кажитчӧ, дугдіс вӧрны сьӧлӧмыс, и тушаыс ставнас кутіс дрӧжжитны.
Быттьӧ му пытшкысь кыліс сылы:
МӦД ЧАСТЬ
Комын квайтӧд глава
— Ме, Олег Кошевой, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став войтыр водзын торжественнӧя клянитча: кыв вуджтӧг выполняйтны организациялысь любӧй задание; видзны дзик гусьӧн ставсӧ Том гвардияын аслам удж йылысь.
Ме клянитча некутшӧм пӧщадатӧг мститны сотӧм, рӧзӧритӧм каръяс да сиктъяс вӧсна, миян йӧзлӧн вир вӧсна, герой-шахтёръяслӧн мученическӧй смерть вӧсна.
И тайӧ местьыслы кӧ ковмас менам олӧмӧй, ме сета сійӧс ни ӧти здук падъявтӧг.
Пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна кӧ ме нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ, то мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлас ёрасны, а менӧ ачымӧс покарайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс.
Вирысь вир, смертьысь смерть!..
— Ме, Ульяна Громова, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став войтыр водзын торжественнӧя клянитча...
— Ме, Иван Туркенич, Том гвардия радъясӧ членӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став войтыр водзын, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Иван Земнухов, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Сергей Тюленин, торжественнӧя клянитча...
— Ме, Любовь Шевцова, торжественнӧя клянитча...
Буракӧ, сійӧ, Сергей Левашов, ньӧти абу гӧгӧрвоӧма Любкаӧс, кор медводдзаысь воис сэки сы ордӧ да таркӧдчис ӧшиняс и Любка котӧрӧн петіс сылы паныд, а сэсся вой помасьтӧдзыс сёрнитісны найӧ, — коді тӧдас, мый сэтшӧмсӧ вообразитіс сійӧ аслыс!
Но, колӧ шуны, тайӧ поездкаас первой сьӧкыдлуныс Любкалӧн лои тані, Сергей Левашовкӧд.
Дерт, найӧ вӧліны важся ёртъяс, и Любка эз вермы мунны сылы та йылысь водзвыв висьтавтӧг.
Кор Андрей дядь вӧлі вӧля вылын на, Сергей Левашов, сы сӧветуйтӧм серти, пырис дирекцион гаражӧ, грузӧвӧй машина вылӧ шоперӧн.
Любка мӧдӧдіс сы дорӧ уличавывса ӧти детинкаӧс, — найӧ ставныс дружитісны Любкакӧд сы вӧсна, мый сылӧн характерыс вӧлі налӧн кодь жӧ.
Сергей воис веськыда удж вывсянь, сёрӧн, самӧй сійӧ спецовкаа, мыйӧн воис Сталиноысь, — немечьяс дырйи спецовкаяс эз пӧлагайтчывны весиг шахтёръяслы.
Сійӧ вӧлі зэв няйт, мудзӧма, зумыш.
Юасьны, кытчӧ да мыйла мунӧ Любка, эз лӧсяв сы характерлы, но, тыдалӧ, сійӧ сӧмын та йылысь и думайтіс рытывбыд, и Любка эз кут тӧрны ку пиас сы вӧсна, мый Сергей пыр чӧв оліс.
Медбӧрын Любка эз вермы асьсӧ кутны да горзіс сы вылӧ.
Мый нӧ сылы Любкаыс — гӧтыр, любовь?
Любка оз вермы думайтны некутшӧм любовь йылысь, кор сы мында на виччысьӧ сійӧ водзӧ аслас олӧмысь, — збыльысь, мый сійӧ сэтшӧмсӧ вообразитӧма, медым мучитны Любкаӧс?
Найӧ прӧстӧ ёртъяс, и Любка абу обязан висьтавны сылы: лӧсьӧдчӧ мунны, кытчӧ сылы колӧ, семейнӧй делӧясӧн.
Сійӧ век жӧ гӧгӧрвоис, мый Сергей оз тырвыйӧ верит сылӧн занятиеяслы да прӧстӧ вежӧктӧ сійӧс, и таысь Любкалӧн мыйтакӧ бурмыліс сьӧлӧмыс.
Любкалы бура колӧ вӧлі узьыштны, а Сергей пыр пукаліс да эз мун.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм настойчивӧй характер, мый сійӧ вермис овны дзонь вой, и медбӧрын Любка вӧтліс сійӧс.
Всё-таки сылы эськӧ жаль вӧлі, Сергей кӧ век кутіс зумышвидзны сытӧг, — Любка колльӧдіс сійӧс палисадникӧдз да дзик дзиръя дорас кутіс сійӧс киӧдыс да здук кежлӧ топӧдчыліс сы бердӧ, сэсся котӧрӧн пырис гортас, пыр жӧ пӧрччысис да водіс мамыс вольпась вылӧ.
Дерт, зэв сьӧкыд вӧлі сылы и мамыскӧд.
Любка тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд лоӧ кольччыны мамыслы ӧтнаслы, олӧм невзгодаяс водзын сэтшӧм беспомощнӧй мортлы, но мамсӧ кокни вӧлі пӧръявны, и Любка меліаліс мамсӧ да висьталіс сылы быд сэтшӧм-татшӧмсӧ, мый мамыс веритіс, а сэсся Любка сідзи и унмовсис мамыс крӧвать вылӧ.
Любка садьмис муртса югдігас на да сьылігтырйи кутіс лӧсьӧдчыны туйӧ.
Сійӧ решитіс пасьтасьны прӧстӧйджыка, медым не кисьтны ассьыс медбур платтьӧсӧ, но век жӧ пасьтавны яркӧйджык платтьӧ, медым шыбитчыны синмӧ, а ассьыс сӧстӧм кельыдлӧз крепдешинысь вурӧм шикарнӧй платтьӧсӧ, кельыдлӧз туфлисӧ, прӧшвиа бельёсӧ да шӧвк чувкисӧ тэчис ичӧтик чемоданӧ.
Сійӧ кудритіс юрсӧ кык ичӧтик прӧстӧй рӧмпӧштан костын, кӧні муртса позис аддзыны юрсӧ дзоньнас. Улыс дӧрӧм да трусик кежысь сійӧ кудритчис час кык кымын, сэки бергӧдліс юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сьыліс да мыджсьыліс джоджӧ накӧсӧ пуктӧм кӧмтӧм кокъяснас, то ӧтинас, то мӧднас; кокъясыс вӧліны крепыдӧсь, сливки рӧмаӧсь, а кок чуньясыс ичӧтикӧсь, но сэтшӧм жӧ крепыдӧсь.
Сэсся сійӧ вӧняліс резинкаа вӧнь, чышкыштіс кипыдӧснас розӧвӧй кок лапаяссӧ да чулкиаліс кучик рӧмаыс жӧ фильдеперсӧвӧй чулки да кӧмаліс кремӧвӧй туфли и пасьталіс шпоракылысь кӧдзыдіник платтьӧ.
Платтьӧыс синтӧ ёрана, вишняяса да ещӧ, чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм яркӧй чутъяса.
Сэки жӧ сійӧ мыйкӧ курччаліс нин вомас да эз дугдыв мургыны.
Любка испытывайтіс кокньыдик волнение, коді эз сӧмын слабмӧд сійӧс, а збодермӧдіс. Вот медбӧрын сійӧ вӧлі прӧстӧ шуда, мый и сылы воис пӧра действуйтны и оз нин ковмы весьшӧрӧ видзны ассьыс вынъяссӧ.
Кык лун сайын, асывнас, кузьмӧс кузова неыджыд турунвиж машина, татшӧм машинаяснас ваялісны Ворошиловградысь немецкӧй администрацияса чинъяслы прӧдуктаяс, сувтіс Шевцовъяс керка дінӧ.
Шоперыс — жандармерияса салдат мыйкӧ шуис сыкӧд орччӧн пукалысь салдатлы, коді вӧлі автомата, чеччыштіс машинасьыс да пырис керкаас.
Любка петіс сы дорӧ, коді вӧлі столӧвӧяс нин да гӧгӧр видзӧдаліс.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс Любка вылӧ, коді шоперлӧн кутшӧмкӧ тӧдчытӧм чертаяс серти да сылӧн повадкаяс серти гӧгӧрвоис сы шыасьтӧдз на, мый сійӧ роч.
И збыльысь, шопер шуис дзик рочӧн:
— Оз-ӧ сюр тіян ва, медым кисьтны машинаӧ?
Роч да ещӧ немецкӧй жандармерия формаа, — омӧля жӧ сійӧ разбирайтчӧма, кутшӧм керкаӧ пырӧма!
— Мун вешйы татысь!
Гӧгӧрвоин? — паськӧдӧм кельыдлӧз синъяснас спокойнӧя сы вылӧ ёся видзӧдігмоз шуис Любка.
Сійӧ, нинӧм думайттӧг, пыр жӧ аддзис, мый шуны военнӧй формаа тайӧ рочыслы.
Шоперыс кӧ эськӧ мӧдліс вӧчны сылы мыйкӧ лёктор, Любка эськӧ чирзігтырйи котӧрӧн петіс ывла вылӧ да кыпӧдіс кок йылас кварталсӧ ставнас горзӧмӧн, мый сійӧ тшӧктіс салдатлы босьтны васӧ балкаысь, а шоперыс сыысь кутіс нӧйтны сійӧс.
Но тайӧ тешкодь шопер-салдатыс эз вӧч нинӧм, сійӧ сӧмын шпыньмуніс да шуис:
— Грубӧя уджаланныд.
Тайӧ вермас вред вайны тіянлы... — Сійӧ тэрыба видзӧдліс бӧрвылас, оз-ӧ сулав кодкӧ сы бӧрын, да тэрыба шуис: — Варвара Наумовна тшӧктіс висьтавны, мый зэв ёна гажтӧмчӧма тэысь...
Любка кельдӧдіс да аслас тӧдлытӧгыс воськовтіс сылань.
Но шопер предупредитіс сылысь юалӧмсӧ вӧсньыдик сьӧд чуньяссӧ вомдорас пуктӧмӧн.
Сійӧ петіс сы бӧрся посводзас.
Любка кутіс нин кыкнан кинас ас водзас ва тыра ведра, видзӧдіс шоперлы синмас.
Но шопер эз видзӧд сы вылӧ, босьтіс ведрасӧ да муніс машина дорас.
Любка нарошнӧ эз мун сы бӧрся, а кутіс видзӧдны калькнитӧм ӧдзӧс костӧд: сійӧ надейтчис мыйсюрӧ тӧдмавны шоперсянь, кор сійӧ ваяс ведрасӧ.
Но шопер, радиаторӧ васӧ кисьтӧм бӧрын, шыбитіс ведрасӧ палисадниклань, тэрыба пуксис машинаас, швачкылӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, и машина вӧрзис.
И сідз, Любка должен вӧлі мунны Ворошиловградӧ.
Дерт, ӧні сійӧ вӧлі йитчӧма «Том гвардия» дисциплинакӧд и эз вермы мунны Олеглы висьтавтӧг.
Колӧ шуны, сійӧ ещӧ и водзджык на лыддис коланаӧн казьтыштны сылы, мый сылӧн эмӧсь Ворошиловградын сэтшӧм тӧдсаяс, кодъяс вермасны лоны пӧлезнӧйӧн.
Ӧні Любка шуис Олеглы, мый сюрис колана случай, медым ветлыны сэтчӧ.
Но Олег эз пырысь-пыр сет сылы разрешение, а тшӧктіс неуна виччысьыштлыны.
Но Любка зэв ёна чуймис, кор Олегкӧд сёрнитӧм бӧрын сӧмын час либӧ кык час мысти воис на ордӧ Нина Иванцова да шуис, мый разрешение сетӧма.
Таысь кындзи, Нина шуис:
— Висьтав сэні, кӧні тэ лоан, миян йӧз пӧгибнитӧм йылысь, налысь овъяссӧ да кыдзи найӧс ловйӧн гуалісны паркӧ.
А сэсся висьтав, мый та вылӧ видзӧдтӧг, делӧяс мунӧны бура, — тадзи тшӧктӧмаӧсь висьтавны гырысьджыкъяс.
Том гвардия йылысь тожӧ висьтав.
Любка эз вермы терпитны да юаліс:
— Мыйӧн нӧ Кашук вермӧ тӧдны, мый сэні позьӧ став йывсьыс сёрнитны?
Нина, аслас видзчысян характернас, коді сылӧн лои Сталиноын подпольнӧй удж нуӧдігӧн на, сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ, но сэсся думыштіс, мый Любка и збыльысь оз лысьт висьтавны сы йылысь, мый сылы поручитісны.
И веськодь гӧлӧсӧн Нина шуис:
— Буракӧ, гырысьясыс тӧдӧны, код дінӧ тэ мунан.
Любка весиг шензьыштіс, мыйла татшӧм прӧстӧй мӧвпыс эз волы сылы юрас.
Любка Шевцова, кыдзи и «Том гвардияса» мукӧд участникъяс, Володя Осьмухинысь кындзи, эз тӧд, да и эз заводитлы тӧдмавны, гырысь подпольщикъяс пӧвстысь кодкӧд йитчӧма Олег Кошевой Краснодонын.
Но Филипп Петрович зэв бура тӧдіс, мый могысь Любкаӧс кольӧдӧма Краснодонӧ и кодкӧд сійӧ кутӧ йитӧд Ворошиловградын.
Луныс вӧлі кӧдзыд, кымӧръяс уліті тӧвзисны степь весьтті.
Любка эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, чужӧмыс сылӧн банйӧма тӧвсьыс, коді шпорӧдіс сылысь яръюгыд платтьӧ подолсӧ; сійӧ сулаліс ворошиловградскӧй шоссе вылын, ӧти киас кутіс ичӧтик чемодан, а мӧдас — кокньыдик гожся пальто.
Сы бокті шоссе кузя омлялігтыр тӧвзьысь грузӧвӧй машинаяссянь немецкӧй салдатъяс да ефрейторъяс понъявлісны сійӧс, серавлісны да мукӧд дырйи кинаныс петкӧдлісны сылы знакъяс, но сійӧ эз пыдди пукты тайӧс ставсӧ, сӧмын зывӧкпырысь читкыртліс синъяссӧ.
Сэсся сійӧ аддзис сылань матыстчысь ляпкыдик кузьмӧс дзирдалысь легкӧвӧй машина да немецкӧй офицерӧс, коді пукаліс шоперкӧд орччӧн. Любка небрежнӧя лэптіс кисӧ.
Офицер тэрыба бергӧдчис кабина пытшкӧсланьыс, — буракӧ, кодкӧ ыджыдджык на пукаліс машина бӧрладорас, сэки сылӧн тыдовтчис вушйӧм мундир мышкыс.
Тормозитӧм бӧрын машина кутіс дзужгыны да сувтіс.
— <deu>Setzen Sіe sіch! Schneller</deu>!* — ӧдзӧссӧ восьтыштӧм бӧрын да Любкалы сӧмын вомнас нюммунӧмӧн шуис офицер.
Сійӧ клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да, кинас нюжӧдчӧмӧн, восьтіс машина бӧрладорса ӧдзӧссӧ.
* Пуксьӧй! Ӧдйӧджык!
Юрсӧ копыртӧмӧн, ас водзас ичӧтик чемодансӧ да пальтосӧ кутігмоз, Любка тювкнитіс машинаӧ, и пырӧм бӧрас ӧдзӧсыс клопкылӧ пӧдлассис.
Машина нетшыштчис места вывсьыс, заводитіс омлявны тӧв водзас.
Любкакӧд орччӧн пукаліс банйӧм чужӧма косіник полковник, чужӧм кучикыс абу нин свежӧй, шыльыда бритчӧма, понлӧн кодь ӧшӧдчӧм льӧбъяса да шондіысь быгалӧм джуджыд картуза.
Немецкӧй полковник да Любка дзик лӧсявтӧм наянлунӧн — полковник сы вӧсна, мый сылӧн вӧлі власьт, Любка сы вӧсна, мый сійӧ век жӧ ёна поліс, — видзӧдісны ӧта-мӧдныслы синманыс.
Водзладорас пукалысь том офицер бергӧдчӧмӧн тожӧ видзӧдіс Любка вылӧ.
— <deu>Wohіn befehlen Sіe zu fahren</deu>?* — бушмен моз нюммунӧмӧн юаліс шыльыда бритчӧм полковник.
* Кытчӧ прикажитанныд нуны?
— Дзик нинӧм ог гӧгӧрво! — нюжӧдіс Любка. — Сёрнитӧй рочӧн либӧ лучше чӧв олӧй.
— Кытчӧ, кытчӧ... — рочӧн юаліс полковник да, кытчӧкӧ ылӧ индігмоз, ӧвтыштіс кинас.
— Мӧдіс котсьыны, <rus>слава тебе, господи</rus>, — шуис Любка. — Ворошиловградӧ, но кыдз сійӧ нин — Лугань карӧ...
<deu>Ферштеге</deu>?
Но, мися жӧ!..
Мыйӧн сӧмын Любка заводитіс сёрнитны, сылӧн полӧмыс быри, и сылӧн лои естественнӧй да кокни обращение, коді любӧй мортӧс, сы лыдын и немецкӧй полковникӧс, заставляйтіс воспринимайтны ставсӧ, мый вӧчис да висьталіс Любка, кыдзи мыйкӧ сідзи и коланаӧн.
— Висьталӧй, кымын час?..
Часі, часі, — вот балдаыд! — шуис Любка да чуньнас тотшкӧдыштіс аслыс килутшас.
Полковник веськыда нюжӧдіс кузь кисӧ, медым асланьыс кыскыштны соссӧ, механическӧя кусыньтіс гырддзаӧдыс да матыстіс Любка чужӧм дорӧ квадратнӧй часі, кодӧс вӧлі новлӧ пӧим рӧма шочиник гӧна, лыӧсь киас.
Да ӧд и абу обязательнӧ тӧдны кывъяс, ковмас кӧ, пыр позьӧ гӧгӧрвоны ӧта-мӧдлысь.
Коді сійӧ сэтшӧмыс?
Любка — артистка.
Абу, сійӧ оз ворс театрын, оз, сійӧ танцуйтӧ да сьылӧ.
Сылӧн, дерт, Ворошиловградын эм зэв уна патера, кытчӧ сійӧ вермас сувтны, сійӧс тӧдӧны уна приличнӧй йӧз, ӧд сійӧ известнӧй промышленниклӧн ныв, Горловкаса шахтаяс кӧзяинлӧн ныв.
Но сӧветскӧй власьт мырддис батьыслысь ставсӧ, и сійӧ, коньӧр, кулі Сибырын, колис гӧтырсӧ да нёль челядьӧс, — ставныс нывъяс, да ставныс зэв мичаникӧсь.
Да, сійӧ медічӧтыс.
Оз, офицер ордӧ сійӧ оз вермы сувтны овны, ӧд та вӧсна вермасны лоны лёк сёрнияс, а сійӧ дзик абу сэтшӧм ныв.
Ассьыс адрес?
Любка, дерт, висьталас сійӧс, но сійӧ ещӧ бура оз на тӧд, кытӧні буретш кутас овны.
Разрешитас кӧ полковник, сійӧ сёрнитчас лейтенанткӧд, кыдзи найӧ вермасны аддзыны ӧта-мӧднысӧ.
— Кажитчӧ, тіян эмӧсь ме дорысь ыджыдджык шансъяс, Рудольф!
— Тайӧ кӧ сідзи, ме кута старайтчыны тіянлы, <deu>Herr Oberst</deu>!
Ылын-ӧ фронтӧдз?
Фронт вылын делӧяс сэтшӧмӧсь, мый татшӧм мичаник ныв вермас не интересуйтчыны нин наӧн.
Кӧть мый, а сійӧ вермас узьны дзик спокойнӧя.
Тайӧ лунъясас ми босьтам Сталинград.
Ми пырим нин Кавказӧ, — тайӧ удовлетворитас нылӧс?..
Коді сылы висьталіс, мый Дон ю катыдын фронтыс абу нин сэтшӧм ылын?..
О, тайӧ немецкӧй офицеръясыс!
Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу ӧтнас быдторсӧ болтайтысь офицеръяс пӧвстас...
Шуӧны, мый став мичаник роч нывъясыс — шпионкаяс.
Збыль-ӧ тайӧ?..
Бур: тайӧ лои сы вӧсна, мый фронтса тайӧ участокас — мадьяръяс.
Дерт, найӧ бурджыкӧсь эсійӧ лёк дука румынъяссьыс да макаронникъяссьыс, но на вылӧ быдӧн вылӧ оз позь надейтчыны...
Фронт зэв кузя нюжӧдчӧма, помтӧм уна йӧзӧс сёйӧ Сталинград.
Заводитлӧй снабжайтны ставсӧ тайӧс!
Ме петкӧдла тайӧс кипыдӧсса чукыръяс сертиныд, — вайӧй ассьыныд ичӧтик кипыдӧснытӧ...
Со тайӧ ыджыд визьыс — тайӧ Сталинградӧ, а этайӧ, коставлысьыс, тайӧ — Моздоклань, — тіян зэв абу постояннӧй характер!..
Ӧні ыдждӧдӧй тайӧс миллионпӧв, и ті гӧгӧрвоанныд, мый германскӧй армияса интендантлы колӧны кӧрт нервъяс.
Ныв мед эськӧ оз жӧ думайт, мый сійӧ, интендант, ноксьӧ сӧмын салдатскӧй гачьясӧн, сылӧн эськӧ сюрис ӧттор-мӧдтор и мичаник нывлы, зэв лӧсьыдіник вещьяс, со татчӧ, кокас, и татчӧ, — ныв гӧгӧрвоӧ-ӧ, мый йылысь сійӧ висьталӧ?
Гашкӧ, сійӧ оз ӧткажитчы шоколадысь?
Эз мешайт эськӧ и вомтыр вина, ок, кутшӧм буса!..
Тайӧ тырвыйӧ лӧсялана, ныв кӧ оз ю, но — французскӧйӧс!
Рудольф, сувтӧдӧй машинасӧ...
Найӧ сувтісны метр кыксё сайӧ ыджыд станицаӧ вотӧдз, коді нюжӧдчӧма шоссе пӧлӧн кыкнанладорӧдыс, да петісны машинаысь.
Тані вӧлі туйяслӧн ӧтлаасянін, зэв буса, а туйыс муніс балка пӧлӧн, кӧні уліас быдмисны бадьяс да бокъясас, тӧв инмытӧминас, сук турун, коді косьмӧма нин.
Лейтенант тшӧктіс шоперлы мунны туй вылӧ балка дорас.
Тӧлыс кутіс нетшкыны Любкалысь платтьӧсӧ, и сійӧ, кияснас платтьӧсӧ кутігтыр, мӧдіс котӧртны машина бӧрсяыс офицеръяс водзвылын. Сылӧн туфлиыс вӧйласис пызь кодь кос муас и пыр жӧ туфли тырыс пырис му.
Лейтенант, кодлысь чужӧмсӧ Любка пӧшти эз аддзыв, а пыр аддзис сӧмын сылысь быгалӧм мышсӧ, да шопер-салдат петкӧдісны машинасьыс небыдик кожанӧй чемодан да посниа кыӧм еджгов-виж сьӧкыд кӧрзина.
Найӧ лӧсьӧдчисны тӧв сайӧ балка бокӧ, косьмӧм сук турун вылӧ.
Любка ӧткажитчис вина юӧмысь, кӧть кутшӧма сійӧс эз тшӧктыны.
Но тані, пызан дӧра вылын, вӧлі сы мында чӧскыд сёян, мый вӧлі эськӧ йӧйталӧмӧн наысь ӧткажитчыны, нӧшта нин сы вӧсна, мый Любка вӧлі артистка да промышленниклӧн ныв, и сійӧ сёйис, мыйта вермис.
Сылы зэв делӧ вӧлі муӧсь туфлинас, и сійӧ разрешитіс пытшкӧсса сомнениесӧ, вӧчис али эз эськӧ тадзи промышленниклӧн ныв, сійӧн, мый пӧрччис кремӧвӧй туфлисӧ, пыркӧдіс мусӧ, чышкыштіс кипыдӧснас фильдеперсӧвӧй чулкиа ичӧтик кокпыдӧсъяссӧ да сэсся эз нин кӧмась, медым кокъясыс шойччыштасны сы пукалігкості.
Буракӧ, тадзи и колӧ вӧлӧм вӧчны, немецкӧй офицеръяс примитісны тайӧс, быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
Сылы всё-таки зэв окота вӧлі тӧдны, кымын дивизия вӧлі фронтлӧн тайӧ участок вылас, коді медматын Краснодонсянь да мунліс Ростов обласьтса войвыв юкӧнті, — Любка тӧдіс нин на ордын овлысь немецкӧй офицеръяссянь, мый Ростов обласьтлӧн юкӧныс важмоз на миян киын.
Любка дугдывтӧг петкӧдліс полӧм, мый фронтсӧ тайӧ местатіыс прорвитасны, и сійӧ бара веськалӧ большевистскӧй рабство улӧ.
Полковник, коді ёнджыкасӧ вӧлі настроитчӧма лиричнӧя, а абу делӧвитӧя, ёна дӧзмис таысь.
Полковниклы ӧбиднӧ лои немецкӧй оружие вылӧ вериттӧмыс, и сійӧ — <deu>verdammt noch mal</deu>! — могмӧдіс Любкалысь любопытствосӧ.
Кор найӧ закусывайтісны, станицаладорсянь мӧдісны век ёнджыка и ёнджыка кывны шоссе кузя локтысьяслӧн уна кокшыяс.
Первойсӧ найӧ эз пыдди пуктыны тайӧс, но ылын восьлалысьяслӧн кокшыясыс пыр содісны, и гӧгӧр кутіс кывны сӧмын сійӧ, быттьӧкӧ муніс йӧзлӧн помтӧм зэв кузь колонна.
И весиг тасянь, балка пӧкатсянь, кутіс тыдавны лыбысь сук бус, кодӧс тӧлыс нуис шоссесянь вывлань да боклань.
Кылісны торъя гӧлӧсъяс да горӧдлӧмъяс, мужчинаяслӧн — грубӧйӧсь, и нывбабаяслӧн — нораӧсь, быттьӧкӧ найӧ лыддьӧдлӧны покойникӧс колльӧдігӧн.
Немецкӧй полковник, и лейтенант, и Любка сувтісны, мыччисны юръяснысӧ балка сайсянь.
Шоссе кузя, станицасянь пыр нюжалігмоз и нюжалігмоз, восьлалісны сӧветскӧй военнопленнӧйяс ыджыд колоннаын, кодӧс конвоируйтісны румынскӧй салдатъяс да офицеръяс.
Колонна дорті, а мукӧд дырйи и дзик колонна бердас, румынскӧй салдатъяс костті писькӧдчигтыр, котӧртісны пӧрысь да том казачкаяс. Найӧ горзігтыр да лыддьӧдлігтыр шыблалісны колоннаас то ӧти, то мӧд лэптӧм сьӧд косьмӧм киясӧ нянь торъяс, помидоръяс, колькъяс, мукӧд дырйиыс дзонь тупӧсьяс либӧ весиг ичӧтик нопъяс.
Военнопленнӧйяс вӧліны джынвыйӧ пасьтӧмӧсь — на вылын ӧшалісны военнӧй гачьяслӧн да гимнастёркаяслӧн косясьлӧм, няйтсьӧм да вылісяньыс бусӧн тырӧм ротасъяс. Унджыкыс вӧліны кӧмтӧмӧсь либӧ страшнӧй кӧма кодьӧсь, киссьӧм лаптиаӧсь.
Найӧ тошкассьӧмаӧсь, сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, и кажитчис, мый паськӧмнысӧ чӧвтӧма налӧн скелет вылас.
И страшнӧ вӧлі аддзыны тайӧ чужӧмъяс вывсьыс нюммунӧмъяс горзысь, колонна пӧлӧн котӧртысь нывбабаяслы, кодъясӧс салдатъяс вӧтлалісны кулакъяснас да прикладъяснас кучкалӧмӧн.
Ӧти здук мысти Любка мыччис юрсӧ балкасянь, но мӧд здукас нин, нинӧм помниттӧг, кор да кыдзи, сійӧ кватитіс скатерть вылысь еджыд булкияс, ещӧ кутшӧмкӧ сёянтор да котӧртіс фильдеперсӧвӧй чулки кежсьыс тайӧ косьмӧм му вывтіыс, кайис шоссе вылӧ да пырис колонна пытшкӧ.
Сійӧ сеталіс булкияс, нянь торъяс сылань нюжӧдӧм сьӧд киясӧ — ӧтилы мӧдлы, коймӧдлы.
Румынскӧй фельдфебель заводитліс кватитны сійӧс, но Любка мынтӧдчис: фельдфебель кучкаліс сылы кулакъяснас, а Любка, юрсӧ копыртӧмӧн да то ӧти, то мӧд гырддзанас асьсӧ видзигмоз, горзіс:
— Кучкав, кучкав, пон рӧд!
Да сӧмын эн юрӧ!
Вына кияс кыскисны сійӧс колоннаысь.
Сійӧ кыдзкӧ воӧма шоссе дорӧ да аддзис, кыдзи немецкӧй лейтенант кучкалӧ румынскӧй фельдфебельлы чужӧмас, а беситчӧм полковник водзвылын, коді вӧлі жергӧдӧм пиньяса косіник пон кодь, струна моз сулаліс кельыд турунвиж рӧма форменнӧй паськӧма румынскӧй оккупационнӧй армияса офицер да мыкталігтыр мыйкӧ нурбыльтіс древньӧй римляна кывйӧн.
Но тыр садяс Любка воис сэки, кор вӧлі сійӧ бӧр нин кремӧвӧй туфлиа да машина тӧвзьӧдіс немецкӧй офицеръясӧс да сійӧс Ворошиловградлань.
Медся шензьӧданаыс вӧлі сійӧ, мый Любкалысь и тайӧ поступоксӧ немечьяс примитісны быттьӧкӧ тадзи и колӧ.
Найӧс эз и сувтӧдлыны немецкӧй контрольнӧй пункт дорын, и найӧ пырисны карӧ.
Лейтенант бергӧдчылӧмӧн юаліс Любкалысь, кытчӧ сійӧс нуӧдны.
Любка, коді тырвыйӧ нин босьтіс асьсӧ киас, ӧвтыштіс кинас веськыда улича вылӧ.
Ӧти керка дорӧ, коді сылы кажитчис лӧсяланаӧн шахтовладелец нывлы, сійӧ тшӧктіс сувтӧдны машинасӧ.
Сой вылас ӧшӧдӧм пальтоа Любка пырис сылы тӧдтӧм керка подъездӧ. Сійӧс колльӧдіс лейтенант, коді нуис сылысь чемодансӧ.
Сэки сійӧ здук кежлӧ падмыліс: колӧ пыр жӧ тані мынтӧдчыны лейтенантысь либӧ жӧ таркӧдчыны сы дырйи первойя веськалӧм патераӧ?
Сійӧ повзьӧмпырысь видзӧдліс лейтенант вылӧ, а мӧдыс дзик мӧдарӧ гӧгӧрвоис нывлысь видзӧдлӧмсӧ да прӧст кинас кыскис сійӧс ас бердас.
Тайӧ жӧ здукас Любка весиг торъя скӧрмытӧг ёнакодь кучкис сылы розӧвӧй чужӧмас да котӧртіс поскӧдыс вывлань.
Лейтенант и тайӧс лыддис, быттьӧкӧ тадзи и колӧ, да нюммуніс сэтшӧм ногӧн, кодӧс важся романъясын шулісны кривӧй нюммунӧмӧн, да покорнӧя мӧдіс катӧдны сы бӧрся чемодансӧ.
Мӧд судтаӧ воӧм бӧрын Любка первойя ӧдзӧсас жӧ сэтшӧма мӧдіс таркӧдны ичӧтик кулакнас, быттьӧкӧ сійӧ дыр ветлӧм бӧрын локтӧ гортас.
Ӧдзӧссӧ восьтіс кузь тушаа косіник дама, чужӧмыс сылӧн вӧлі ӧбиженнӧй да гордӧй, сэні тӧдчисны на важся следъяс эз кӧ мичлунлӧн, то мичлун вӧсна ёна тӧждысьӧмлӧн, — да, Любкалы дзикӧдз везитӧ!
— <deu>Данке шен</deu>, герр <ns>лёйтенант</ns>! * — шуис Любка зэв смела да вывті лёкногӧн кывъяссӧ бертлӧдлӧмӧн — та мында ставсӧ и тӧдіс сійӧ немеч кывсӧ — да нюжӧдіс кисӧ чемоданла.
* Ыджыд аттьӧ, господин лейтенант!
Ӧдзӧссӧ восьтысь дама видзӧдіс немецкӧй лейтенант вылӧ да тайӧ яркӧй сера платтьӧа немка вылас зэв ёна повзьӧмӧн, кодӧс эз вермы дзебнысӧ.
— <deu>Moment</deu>! * — Лейтенант пуктіс чемодансӧ, тэрыба кыскис пельпом вомӧныс ӧшалысь планшеткаысь блокнот, гижис мыйкӧ краситӧм кыз карандашӧн да сетіс Любкалы листоксӧ.
* Ӧти секунда!
Тайӧ вӧлі адрес.
Любка эз вевъяв сійӧс ни лыддьыны, ни мӧвпыштны, кыдз эськӧ вӧчис сы местаын шахтовладелецлӧн ныв.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн сюйис адрессӧ бюстгальтер улас да, кисӧ кӧзырёк дорас пуктылысь лейтенантлы небрежнӧя юрнас довкнитӧм бӧрын, пырис передньӧйӧ.
Любка кыліс, кыдзи дама игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ уна иганъясӧн, томанъясӧн да чепъясӧн.
— Мама!
Коді тайӧ вӧлі? — жыр пытшкӧссянь юаліс нывка.
— Ланьт!
Пырысь-пыр! — шуис дама.
Любка пырис жырйӧ, ӧти киас вӧлі чемодан, а мӧдас — пальто.
— Менӧ тіян ордӧ патераӧ индісны...
Ог дзескӧд? — нывка вылӧ меліа видзӧдлӧм бӧрын шуис Любка. Сэсся гӧгӧр видзӧдліс патерасӧ. Сійӧ вӧлі ыджыд, гӧгӧр бур мебель, но эндӧдӧма: тані вермис овны врач, либӧ инженер, либӧ профессор, но чувствуйтчис, мый сійӧ мортыс, кодлы вӧлі коркӧ сэтшӧм бура меблируйтӧма тайӧ патерасӧ, ӧні абу тані.
— Интереснӧ, коді нӧ индіс тіянӧс татчӧ? — спокойнӧя шензигтыр юаліс нывка. — Немечьяс али коді?
Нывка, тыдалӧ, сӧмын на пырӧма гортас, — сійӧ вӧлі пемыдгӧрд берета, банйӧма тӧв йылас, — ар дас нёля кызіник нывка, тшӧг сьыліа, польдчӧм банбокъяса, зумыд, ачыс гӧрд гоб кодь, кытчӧ кодкӧ пуктӧма тэрыб карӧй синъяс.
— Тамочка! — стрӧга шуис дама. — Тайӧ миянлы ньӧти оз касайтчы.
— Кыдзи нӧ оз касайтчы, мама, сійӧс кӧ индӧма миян ордӧ патераӧ?
Меным прӧстӧ интереснӧ...
— Прӧститӧй, ті — немка? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс дама.
— Абу, ме роч...
Ме — артистка, — неувереннӧякодь шуис Любка.
Лои неыджыд кост, кор нывка тырвыйӧ гӧгӧрвоис, коді сэтшӧм Любкаыс.
— Роч артисткаяс эвакуируйтчисны!
И гӧрд гоб, возмутитчӧмысла гӧрдӧдӧм бӧрын, шлывгис-петіс жырсьыс.
И сідзи, Любкалы колӧ вӧлі пыдӧсӧдзыс юны став курыд шогсӧ, коді отравляйтӧ победительлысь олӧм радлунсӧ оккупируйтӧм местаясын.
Век жӧ сійӧ гӧгӧрволіс, мый сылы выгӧднӧ кутчысьны тайӧ патера бердас, и именнӧ сійӧ морт пыдди, кодӧн сійӧс, Любкаӧс, чайтӧны тані.
— Ме недыр кежлӧ, ме корся аслым постояннӧй патера, — шуис сійӧ.
Всё-таки сылы окота вӧлі, медым сы дінӧ тайӧ керкаас относитчисны бурджыка, и сійӧ содтіс: — Ей-богу, ме регыд мысти корся!..
Кӧні тіян позьӧ паськӧм вежны?
Часджын мысти кельыдлӧз крепдешинӧвӧй платтьӧа да кельыдлӧз туфлиа роч артистка, коді сой вылас чӧвтӧма пальтосӧ, лэччис кӧрттуй вомӧн вуджанінлань увтас местаӧ, коді юкліс карсӧ кыкпельӧ, да изъя улича кузя кайис гӧра йылӧ, Каменнӧй Бродӧ.
Сійӧ воӧма карӧ гастрольяс вылӧ да корсьӧ аслыс постояннӧй патера.
Комын сизимӧд глава
Иван Фёдорович вӧлі видзчысьысь морт, и сійӧ эз лыддьыв позянаӧн пӧльзуйтчыны явкаясӧн, сы лыдын и Ворошиловградса явкаясӧн.
Но Яковенко пӧгибнитӧм бӧрын, коді вӧлі территориальнӧй секретарьяс пиысь первойӧн, Иван Фёдоровичлы быть вӧлі колӧ ветлыны Ворошиловградӧ.
Кыдзи смел морт, сійӧ рискнитіс воспользуйтчыны важся тӧдсаяснас — мунны гӧтыр пӧдруга ордас, коді вӧлі рам нывбаба да оліс ӧтнас — личнӧй олӧмыс сылӧн вӧлі неудачнӧй.
Сійӧс шуисны Маша Шубинаӧн.
Сійӧ уджаліс паровозостроительнӧй заводын чертёжницаӧн да рӧднӧй карсӧ радейтӧм вӧсна сійӧ эз эвакуируйтчы Ворошиловградысь заводсӧ первойысь ни мӧдысь эвакуируйтігӧн: кӧть мед мый эз вӧв, но сійӧ веритіс, мый карсӧ некор оз ло сдайтӧма и мый сійӧ вермас лоны пӧлезнӧйӧн.
Иван Фёдорович решитіс мунны Маша Шубина ордӧ гӧтырыс сӧветуйтӧм кузя, решитіс тайӧс сійӧ жӧ вояс, кор найӧ пукалісны Марфа Корниенко кӧбрегын.
Ассьыс гӧтырсӧ Иван Фёдорович эз вермы босьтны сьӧрсьыс: найӧ уна во уджалісны Ворошиловградын и кыкӧннад эськӧ ёна кутісны шыбитчыны йӧзыслы синмас.
Да и делӧ боксяньыс Екатерина Павловналы вӧлі выгӧднӧджык кольччыны татчӧ — кытшса партизан группаяс да подпольнӧй организацияяс костын связь кутӧм могысь.
И найӧ сэки жӧ, кӧбрегын, решитісны, мый Екатерина Павловналы бурджык кольччыны рӧдня пыдди Марфа ордӧ, овмӧдчыны и, лоӧ кӧ позянлун, — заводитны учителявны матысса сиктъяс пиысь ӧтиын.
А кор найӧ тадзи решитісны, налы ас кӧсйытӧгныс воис юраныс, мый ӧтлаын став олігчӧжныс найӧ янсӧдчӧны первойысь на да янсӧдчӧны сэтшӧм кадӧ, кор — вермас лоны — найӧ сэсся некор нин оз аддзысьлыны.
Найӧ чӧв ланьтісны да дыр пукалісны кутчысьӧмӧн.
И друг кутісны чувствуйтны, мый налы лӧсьыд да шуда пукавны вот тадзи, кутчысьӧмӧн, тайӧ пемыд да уль кӧбрегас.
Кыдзи и уна семьяясын, кодъяс сложитчисны важӧн да сложитчисны зумыда сы вӧсна, мый видзӧдласъясныс вӧліны ӧткодьӧсь, мый уджаліс эз сӧмын мужикыс, но и гӧтырыс, и челядь вӧснаыс, — налӧн союзныс эз нин нуждайтчы ортсысянь чувствояс пыр петкӧдлӧмын.
Чувствоыс оліс на пытшкын пӧим пиӧ дзебсьӧм жар моз.
Сійӧ друг ыпнитлывліс олӧм испытаниеяс лунъясӧ, общественнӧй потрясениеяс, шоглун, радлун дырйи.
О, кутшӧм вынӧн сэки сувтлісны паметяс налӧн медводдза аддзысьлӧмъясыс луганскӧй садйын, и кар весьтын акацияяслӧн ставсӧ венысь чӧскыд дукыс, и налӧн томлун весьтӧ паськӧдчӧм сявмунӧм кодзувъяса войся енэжыс, и кутны позьтӧм томдырся мечтаяс, и первойысь мӧда-мӧдсӧ физическӧя тӧдмалӧмысь радлун, и медводдза кага чужӧм кузя радлун, и характеръясӧн лӧсявтӧм кузя медводдза курыд плодъяс!
Кутшӧмӧсь тайӧ вӧліны век жӧ чудеснӧй плодъяс!
Найӧс испытайтӧм бӧрын сӧмын слаб душаяс янсалӧны, вынаяс йитчӧны нэм кежлас.
Любовлы ӧткодя колӧны и олӧмлӧн суровӧй испытаниеяс, и сы йылысь казьтылӧмъяс, кыдзи сійӧ, любовыс, заводитчыліс.
Первойяясыс йитӧны йӧзсӧ, мӧдъясыс оз лэдзны пӧрысьмыны.
Ӧтувъя туйлӧн йитана выныс зэв ыджыд, тіянӧс кӧ пыр волнуйтӧ чувство, кодӧс позьӧ шуны ставнас сӧмын кык кывйӧн: «А помнитан?..»
Тайӧ весиг абу казьтылӧм.
Тайӧ томлунлӧн некор куслытӧм светыс, водзӧ мунан туйӧ, будущӧйӧ чуксалӧм.
Шуда сійӧ, коді видзис тайӧс аслас сьӧлӧмас...
Вот тайӧ шуда чувствосӧ испытывайтісны Иван Фёдорович да Катя, кор пукалісны Марфа Корниенколӧн пемыд кӧбрегын.
Найӧ пукалісны да чӧв олісны, а сьӧлӧманыс налӧн юраліс: «А помнитан?
Тэ помнитан?..»
Торйӧн нин памятнӧйӧн вӧлі сійӧ луныс, кор найӧ томдырйиыс объяснитчисны медбӧръяысь.
Найӧ аддзысьлывлісны нин уна тӧлысь чӧж, и, збыльвылӧсӧ, Катя тӧдіс нин ставсӧ — тӧдіс сылӧн отчаяннӧй кывъяс да поступокъяс сертиыс.
Но Катя некыдзи эз лэдзлы Иван Фёдоровичлы висьтавны помӧдзыс и ачыс нинӧм эз кӧсйысьлы.
Вечерняас Иван Фёдорович тшӧктіс сылы волыны аскинас общежитие дворӧ, — сійӧ велӧдчис областнӧй партийнӧй курсъяс вылын да оліс общежитиеын.
И Катя сӧгласитчис. Тайӧ вӧлі Иван Фёдоровичлӧн ыджыд победа: сідзкӧ, Катя эз нин яндысь сылӧн ёртъясысь, — ӧд занятиеяс бӧрын тайӧ часъясас двортырыс век вӧліны курсантъяс.
И Катя пырис общежитие дворӧ, кӧні тырыс вӧлі йӧз.
Двор шӧрас курсантъяс ворсісны городкиӧн.
Иван Фёдорович сідзжӧ ворсіс, сійӧ вӧлі шнуроктӧм украинаса дӧрӧма, кизявтӧм юрйыла, ачыс кыпыд да пӧсялӧма.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Катя дінӧ, здоровайтчис да шуис: «Виччысьлы, пырысь-пыр помалам ворсӧмсӧ...»
Дворын вӧлысь став курсантъяс видзӧдісны сэки на вылӧ, сэсся вешйыштісны — сетісны Катялы места, и сійӧ кутіс видзӧдны ворсӧм вылас, но видзӧдіс сӧмын Иван Фёдорович вылӧ.
Катяӧс век неуна смущайтіс сійӧтор, мый Иван Фёдорович ляпкыд тушаа, а ӧні сійӧ быттьӧ первойяысь аддзис зонсӧ ставнас, кутшӧм сійӧ ён, пельк да збой.
Медся сложнӧй, сьӧкыд фигураяссӧ Иван Фёдорович ӧти паличӧн петкӧдліс саласьыс, — Катя чувствуйтіс, мый ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчӧ сы вӧсна.
И пыр Иван Фёдорович издевайтчис противник вылас.
Сэки сӧмын на первойысь асфальтируйтісны Ленинскӧй улича, луныс вӧлі жар, найӧ мунісны небзьӧм асфальт вывті, шудаӧсь.
Иван Фёдорович муніс сыкӧд орччӧн тайӧ украинаса дӧрӧма, но сійӧс вӧлі кӧрталӧма нин шнурӧн, еджгов юрсиыс гыясӧн куйліс сы юр вылын, и сійӧ дугдывтӧг висьталіс и висьталіс.
Иван Фёдорович пырмунігмозыс ньӧбис лотокысь кос финикъяс да нуис найӧс газетысь вӧчӧм кулёкын ас водзвылас.
Финикъясыс вӧліны пӧсьӧсь, юмолӧсь, и сӧмын Катя найӧс ӧтнас сёйис, сы вӧсна мый мӧдыс век сёрнитіс.
Катялы медся ёна запомнитчис, мый татшӧм чудеснӧй асфальтируйтӧм улича вылын эз вӧвны ёг шыблалӧм вылӧ урнаяс, некытчӧ весиг вӧлі сьӧлавны косточкаяссӧ. Катя кольліс найӧс вомас, кӧсйис мездысьны наысь, кор удайтчас кежны налы омӧльджык улича вылӧ.
Иван Фёдорович друг ланьтіс да видзӧдліс Катя вылӧ сэтшӧм синъясӧн, мый сійӧ гӧрдӧдіс.
И Иван Фёдорович шуис:
— Вот босьта да окала тэнӧ ӧні став йӧз дырйиыс!
Сэки сы пытшкын кыптіс асныралӧмлӧн чувство, сійӧ синбӧжнас видзӧдліс синлысъяс увсяньыс Иван Фёдорович вылӧ да шуис:
— Сӧмын видлы, ме тэ вылӧ став финикӧвӧй косточкаяссӧ сьӧлышта!
— А уна? — дзик серьёзнӧя юаліс сійӧ.
— Дас кык кымын!
— Мунам садйӧ?
Котӧрӧн... — горӧдіс Иван Фёдорович да кватитіс Катяӧс киӧдыс, кӧть сійӧ эз на вевъяв нинӧм шуны.
И найӧ, сералігтырйи да йӧз вылӧ видзӧдтӧг, котӧртісны садйӧ.
«Тэ помнитан?..
Помнитан, кутшӧм войыс вӧлі садъяс?..»
Ӧні, пемыд кӧбрегын, кыдзи сэки, луганскӧй садйын кодзувъяс улын, Катя дӧверчивӧя дзебис ассьыс пӧсь чужӧмсӧ кытчӧкӧ сылӧн паськыд ён пельпомъяс да сьылі костас и небыд тошка банбок костас.
Тадзи и пукалісны найӧ югдытӧдзыс, весиг эз ойбыртлыны.
Сэсся Иван Фёдорович здук дыра ещӧ ёнджыка топӧдліс ас бердас гӧтырсӧ да муртса вештыштіс ассьыс чужӧмсӧ да слабмӧдіс кияссӧ.
— Пӧра, ой пӧра, менам мусаӧй, сьӧлӧмшӧрӧй! — шуис сійӧ.
Но Катя век на эз вешты сы дінысь чужӧмсӧ.
И найӧ пукалісны тадзи сэтчӧдз, кытчӧдз ывлаас дзикӧдз эз ло югыд.
Корней Тихоновичӧс да внуксӧ Иван Фёдорович мӧдӧдіс Митякинскӧй базаӧ — тӧдмавны, мый лои отрядыскӧд.
Иван Фёдорович дыр велӧдіс старикӧс, кыдзи колӧ действуйтны ичӧтик группаясӧн да кыдзи котыртавны выль партизанскӧй группаяс, кытчӧ пырасны крестьяна, казакъяс да сиктъясӧ кольӧм вӧвлӧм военнӧйяс.
Кор Марфа вердіс на найӧс, кутшӧмкӧ дед, Марфалӧн ылысса рӧдня, всё-таки писькӧдчӧма асланым войтыр кордон пыр да ӧкурат воис ӧбед дырйи.
Любознательнӧй Иван Фёдорович сідзи и сирасис дед дорӧ; сійӧ кӧсйис тӧдмавны, кыдзи нинӧмысь йӧзсьыс торъявтӧм дед донъялӧ лоӧм положениесӧ.
Тайӧ дедыс вӧлі сійӧ тӧвйылӧм, бывалӧй дед, коді вӧлӧн нуӧдіс Кошевойӧс да сылысь рӧднясӧ, кодлысь ветлысь-мунысь немецкӧй интендантъяс всё-таки мырддьӧмаӧсь буланӧй вӧвсӧ, мый вӧсна и сійӧ воис рӧдня ордас сиктӧ.
Дед пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ веськаліс эз прӧстӧй морт шӧрӧ, да кутіс кытшлӧдлыны.
— Вот, аддзан, кутшӧм тайӧ делӧыс...
Куим лун саяс муніс налӧн войскаыс.
Ыджыд вын прӧйдитіс!
Гӧрдъяс ӧні бӧр оз воны, оз...
Да мый и сёрнитны, кор бойясыс мунӧны нин Волга сайын, Куйбышев дорын, Мӧскуатӧ кытшалӧма, Ленинградтӧ босьтӧма!
Гитлер шуис, мый Мӧскуасӧ босьтас тшыгйӧдӧмӧн.
— Сідзи ме и верита, мый тэ эскан тайӧ сӧрӧмыслы! — шуис Иван Фёдорович, и сылӧн синъясас дзирдыштісны чӧртовскӧй бикиньяс. — Вот мый, муса друг, миян тушаясным пӧшти ӧтыдждаӧсь, вай меным кутшӧмкӧ кӧм-паськӧм, а ме тэныд ассьым коля.
— Со сійӧ кыдз, видзӧд жӧ! — пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис дед. — Паськӧмтӧ ме тэныд пырысь-пыр вая.
Тайӧ дедыс паськӧма, мышкас нопторъя, ичӧт тушаа Иван Фёдорович, ачыс кӧть и абу дед, но ёна тошсялӧма, пырис Каменнӧй Бродын олысь Маша Шубина жырйӧ.
Рӧднӧй карса уличаяс кузя йӧз ним улын мунігӧн сійӧ испытайтіс аслыссяма чувство.
Иван Фёдорович чужліс сэні да уджаліс сэні уна во чӧж.
Уна предприятие, учреждение, клуб, олан керка вӧлі стрӧитӧма сы дырйи, унджыксӧ сы отсӧгӧн.
Сійӧ помнитіс, шуам, кыдзи вӧлі планируйтӧма карса сӧветлӧн президиум заседание вылын со тайӧ скверсӧ, и Иван Фёдорович личнӧ наблюдайтіс сійӧс вӧчӧм бӧрся да кустъяс садитӧм бӧрся.
Мыйта вын сійӧ ачыс личнӧ пуктіс рӧднӧй карсӧ бура устроитӧм вылӧ, и всё-таки горкомын пыр видісны, мый дворъяс да уличаяс абу тырвыйӧ сӧстӧмӧсь, и тайӧ вӧлі збыль.
Ӧні мыйтакӧ здание вӧлі жугӧдӧма бомбёжкаӧн, — мыйвынысь обороняйтчигӧн эз сэтшӧма шыбитчыв синмад, кутшӧма тайӧ мисьтӧммӧдӧма карсӧ.
Но весиг абу таын делӧыс: кымынкӧ недель чӧжӧн карыс сэтшӧма эндӧма, мый быттьӧкӧ и асьныс выль кӧзяеваыс оз веритны, мый овмӧдчисны татчӧ нэм кежлас.
Уличаяссӧ эз киськавлыны, эз чышкывны, скверъясын дзоридзьясыс нярмӧмаӧсь, газонъяс тырӧмаӧсь ёг турунӧн, бумага торъяс, чигаркапомъяс гартчигтыр лэбисны кымӧр моз тӧвзьысь рыжӧй сук бус пӧвстас.
Тайӧ вӧлі из шом юркаръяс пиысь ӧти.
Канмуса мукӧд уна районъяс серти воддза кадъясӧ татчӧ вайлывлісны тӧварсӧ ёна унджык, — улича вылын йӧзыс вӧліны уна рӧма мича паськӧмаӧсь.
Тӧдчис, мый тайӧ лунвывса кар: век вӧліны уна фруктыяс, дзоридзьяс, гулюяс.
Ӧні йӧзыс лоӧмаӧсь этшаӧнӧсь да нинӧмӧн эз шыбитчыны синмад, ставыс вӧлі руд, пасьтасьӧмаӧсь ӧтмоз лёка, быттьӧкӧ нарошнӧ лэдзчысьӧмаӧсь: позис чайтны, мый найӧ весиг оз мыссьывны.
А уличалы ортсыса колоритсӧ сетлісны вражескӧй салдатъяслӧн да офицеръяслӧн мундиръяс, погонъяс да бляшкаяс — медсясӧ немечьяслӧн да итальянечьяслӧн, но сідзжӧ и румынъяслӧн да мадьяръяслӧн, — сӧмын налӧн сёрниыс кыліс, сӧмын налӧн машинаясыс, сигналъяснас тутсігтыр, тӧвзисны уличаяс кузя да лэптылісны бус сюръяяс.
Иван Фёдорович некор на нэмнас эз испытывайтлы кар дінас да сэтчӧс йӧз дінас татшӧм кровнӧй, личнӧй жалитӧмсӧ да радейтӧмсӧ.
Вӧлі сэтшӧм чувство, мый вот сылӧн вӧлі керка и сійӧс вӧтлісны тайӧ керкасьыс, и сійӧ гусьӧн воис рӧднӧй керкаас да аддзӧ, — мый выль кӧзяеваыс таргайтӧны сылысь эмбурсӧ, няйт кияснаныс кватлалӧны ставсӧ, мый сылы дона, унижайтӧны сылысь рӧднясӧ, а сійӧ вермӧ сӧмын аддзыны тайӧс да нинӧм оз вермы вӧчны талы паныд.
Тайӧ жӧ увтыртӧмыс да лэдзчысьӧмыс тӧдчис и гӧтыр пӧдруга вылас: сійӧ вӧлі новлӧм сьӧд платтьӧа; рудов юрсисӧ лёкногӧн гартӧма ёкмыльӧ; важӧн мыськывтӧм кокъясас кӧмалӧма шлёпанцы, и тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ тадзи и узьлӧ мыськытӧм кокъяснас.
— Маша, да позьӧ ӧмӧй та выйӧдз лэдзчысьны! — эз вермы кутчысьны Иван Фёдорович.
Маша веськодьпырысь видзӧдліс ас вылас да шуис:
— Збыльысь?
Ме ог и казяв.
Быдӧн тадзи олӧны, да и тадзсӧ бурджык: оз лезитны...
Да ӧд карас и ваыс абу...
Сійӧ чӧв ланьтіс, и Иван Фёдоровичлы первойысь синмас шыбитчис, кутшӧма сійӧ омӧльтчӧма да кутшӧм тыртӧм да гажтӧм сылӧн жырас.
Сійӧ чайтіс, мый Маша Шубина, буракӧ, тшыгъялӧ да важӧн нин вузалӧма ставсӧ, мый сылӧн вӧлӧма.
— Но, вот мый, вай сёйыштам...
Меным эстӧн ӧти нывбаба зэв бура гӧтӧвитіс быдторсӧ, сэтшӧм тӧлка нывбаба! — аслас ноп дорын ноксигмоз яндысьӧмсорӧн висьталіс Иван Фёдорович.
— Господьӧ, да таын ӧмӧй делӧыс? — Сійӧ кияснас тупкис чужӧмсӧ. — Босьтӧй менӧ аскӧдныд! — друг шуис сійӧ сьӧлӧмсяньыс. — Босьтӧй менӧ Катя дорӧ, ме дась тіянлы отсавны быдторйӧн, мыйӧн верма!..
Ме верма лоны тіян слугаӧн, медым сӧмын мынтӧдчыны тайӧ быд лунъя подлӧй унижениесьыс, уджтӧмла, олӧмын некутшӧм цельтӧг ньӧжйӧник кулӧмсьыс!
Сійӧ, кыдзи и век, сёрнитіс Иван Фёдоровичкӧд «ті» вылӧ, кӧть тӧдӧ вӧлі сійӧс сэтысянь, кор сійӧ гӧтрасис Катя вылӧ, кодкӧд сійӧ дружитліс ичӧт дырсяньыс.
Иван Фёдорович и водзджык нин гӧгӧрволіс, мый сійӧ сы вӧсна оз вермы шуны сійӧс «тэ»-ӧн, мый оз вермы чӧвтчыны косталӧмсӧ чувствуйтӧмысь, коді торйӧдліс сійӧс, прӧстӧй чертёжницаӧс, сыысь, виднӧй работникысь.
Иван Фёдорович плешкын кутіс тӧдчыны вомӧна ыджыд чукыр, и сылӧн тэрыб лӧз синъясыс мӧдісны видзӧдны скӧрысь, тӧждысяна.
— Ме тэкӧд кута сёрнитны веськыда, гашкӧ, грубӧя, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис Иван Фёдорович. — Маша!
Сёрниыс кӧ эськӧ муніс тэ йылысь, ме йылысь, ме эськӧ верми тэнӧ нуӧдны Катя дорӧ да дзебны тіянӧс кыкнаннытӧ и ачым дзебси, — шогпырысь, лёкног шпыньмунігмоз шуис сійӧ. — Да ме государстволӧн слуга, и ме кӧсъя, медым и тэ зэв бура служитін миян государстволы: ме эськӧ ог нин нуӧд тэнӧ татысь, ме кӧсъя сюйны тэнӧ тані меджаринас.
Висьтав меным веськыда: сӧгласитчан?
Тырмас сы вылӧ выныд?
— Ме сӧгласитча быдтор вылӧ, медым сӧмын не овны татшӧм олӧмас, кутшӧмын ме ола! — шуис сійӧ.
— Абу, тайӧ абу вочакыв! — скӧрысь шуис Иван Фёдорович. — Ме тэныд вӧзъя петантуй ог тэнсьыд ловтӧ спаситӧм могысь, ме юала: сӧгласен абу тэ служитны войтырлы да государстволы?
— Ме сӧгласен, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Иван Фёдорович копыртчис сы дорӧ пызан пельӧс вомӧныс да кутіс сійӧс киӧдыс.
— Меным колӧ тані, карас, лӧсьӧдны связь асланым йӧзкӧд, но тані вӧліны провалъяс, и ме абу уверен, кутшӧм явка вылӧ позьӧ надейтчыны...
Тэ должен петкӧдлыны мужество да лоны дьявол кодь мудерӧн — прӧверитны явкаяссӧ, кодъясӧс ме тэныд висьтала.
Вӧчан тайӧс?
— Вӧча, — шуис сійӧ.
— Сюран кӧ, кутасны пытайтны би вылын ньӧжйӧник сотӧмӧн.
Он выдайт?
Сійӧ чӧв олыштіс, быттьӧкӧ юасис аслас сьӧлӧмыслысь.
— Ог выдайт, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, кывзы жӧ...
И Иван Фёдорович зэв омӧля югдӧдысь дзузган би югӧр улын, нӧшта ёнджыка сылань копыртчӧмӧн, мый Маша Шубина аддзис сылысь весиг кушмыштӧм кӧсича вывсьыс выль вурыс, висьталіс сылы явка татысь жӧ, Каменнӧй Бродысь, коді, кыдзи сійӧ чайтіс, мукӧд явкаяс серти вӧлі надежнӧйджык.
Тайӧ явкаыс сылы торъя ёна колӧ вӧлі сы вӧсна, мый сы пыр сійӧ вермис йитчыны Украинаса партизанскӧй штабкӧд да тӧдмавны, мый вӧчсьӧ оз сӧмын ӧти областяс, а и сӧветскӧйладорас да быдлаын.
Маша шуис, мый сійӧ дась пырысь-пыр жӧ мунны сэтчӧ, и тайӧ аснас наивнӧя жертвуйтӧмыс да неопытностьыс ӧтлаын сідзи и кырыштісны Иван Фёдоровичлысь сьӧлӧмсӧ.
Лукав бикинь кокпӧв йылас чеччыштіс ӧти синсяньыс мӧдас.
— Тадзи ӧмӧй позьӧ! — шуис сійӧ гажаа да бурпырысь кӧритӧмсорӧн. — Тані жӧ зэв чистӧя колӧ уджавны, кыдзи моднӧй магазинын.
Мунны кутан свободнӧя, луншӧр-лунын, ме тэнӧ велӧда, кыдзи да мый...
Меным ӧд колӧ ещӧ и тылсянь ачымӧс обеспечитны!
Код ордын тэ олан?
Маша оліс важиник керкаын, ӧти жырйын. Тайӧ керкаыс вӧлі паровозостроительнӧй заводса пӧрысь рабочӧйлӧн.
Керкасӧ вӧлі тэчӧма изйысь; помсянь помӧдз мунысь коридор юкис сійӧс кыкпельӧ: ӧти джынъяс вӧлі жыр да кухня, мӧдас — кык ичӧтик жыр, сэні ӧтиас и оліс Маша. Коридорсянь ывлаӧ вӧлі кык петантуй — улича вылӧ да дворӧ, кодӧс потшӧма ляпкыдик каменнӧй ӧградаӧн.
Стариклӧн вӧлӧма уна челядь, но найӧ ставныс важӧн нин юксьӧмаӧсь: пияныс вӧліны коді армияын, коді эвакуацияын, нывъясыс — верӧссайын мукӧд каръясын.
Маша висьталӧм серти, патераса кӧзяиныс овлӧма бура, збыль, неуна йӧзысь ӧтдортчысьджык, книжник, но честнӧй.
— Ме висьтала тіянӧс сиктса чож пыдди, мамлӧн вок пыдди: мамӧй менам украинка жӧ вӧлі.
Висьтала, мый ме ачым гижи тіянлы, медым локтанныд, а то, мися, сьӧкыд овнысӧ.
— Тэ нуӧдлы ассьыд чожтӧ кӧзяин ордад: видзӧдлам, кутшӧм сійӧ сэтшӧм йӧзысь ӧтдортчысь! — шпыньмунӧмӧн шуис Иван Фёдорович.
— А кутшӧм нин сэні удж, мыйӧн нӧ уджалан? — гажтӧма броткис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт да шочиника чӧвтлывліс мылькъя гырысь синъяссӧ Иван Фёдорович тош вылӧ да веськыдладорса кушмыштӧм кӧсичаа вурыс вылӧ. — Ми асьным кыкысь нулім заводысь оборудованиесӧ, дай некымынысь бомбитлісны миянӧс немечьяс...
Стрӧитлім паровозъяс, стрӧитлім танкъяс да пушкаяс, а ӧні пӧчиниталам примусъяс да зажигалкаяс...
Цехъясысь кутшӧмсюрӧ кӧрӧбкаяс, збыль, колины на, и корсьысьны кӧ, уна оборудование на эм заводын то ӧтилаын, то мӧдлаын, да ӧд тайӧ, кыдзи шуны, требуйтӧ настоящӧй кӧзяинӧс.
А ӧніяясыс... — Сійӧ ӧвтыштіс чукырӧсь кулакнас — киыс сылӧн вӧлі косіник да ичӧтик. — Абу серьёзнӧй йӧз!..
Найӧ оз кужны дай — вӧръяс.
Веритан-ӧ, ӧти заводӧ ӧттшӧтш воисны куим кӧзяин: Крупп, — важӧн заводыс вӧлі Гартманлӧн, сылысь акцияяссӧ Крупп ньӧблӧма, — кӧрттуйяс кузя управление да электрическӧй компания — сы пай вылӧ воис миян ТЭЦ, сійӧс, збыль, асланым йӧз мунӧм водзвыланыс взорвитісны...
Шӧйтісны, шӧйтісны найӧ завод кузя да и заводитісны юкны сійӧс куимпельӧ.
И серам и теш: киссьӧм завод, а найӧ столбуйтӧны сійӧс, быттьӧкӧ сар дырйи мужикъяс ассьыныс муторъяссӧ, весиг туйяс вомӧн, кодъяс йитӧны заводсӧ, порсьяс моз лукйисны гуяс.
Юкисны, столбуйтісны, и ставныс кольӧм оборудованиесӧ нуисны аслыс Германияӧ.
А сійӧс, мый посниджык да омӧльджык, найӧ вузавлӧны кытчӧсюрӧ, быттьӧ базар вылын спекулянтъяс.
Миян рабочӧйяс сералӧны: «Но, ен сетіс кӧзяеваӧс!»
Ми вокыд тайӧ воясас велаліс, ачыд тӧдан, кутшӧм размах дінӧ, а тайӧяс вылӧ сійӧ непӧштӧ уджавны оз кӧсйы, но видзӧднысӧ зывӧктӧ.
Но, а вообщӧсӧ серамыс артмӧ синва пыр...
Найӧ, кузь тошка Иван Фёдорович, раммӧм Маша, гӧрбыльтчӧм старука да «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, пукалісны дзузган би дорын, — налӧн повзьӧдчысь вуджӧръясыс ӧтлаасьлывлісны, торйӧдчывлісны, паськавлісны стенъясын да йиркын; найӧ ставныс, сэні пукалысьясыс, вӧліны пещераын олысьяс кодьӧсь.
«Йӧзысь ӧтдортчысь» морт вӧлі ар сизимдаса кымын, сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, косіник, а юрыс ыджыд, сьӧкыд сылы вӧлі кутны сійӧс, сёрнитіс сійӧ гажтӧма, век ӧтмоза, артмыліс сӧмын «бу-бу-бу-бу».
Но Иван Фёдоровичлы приятнӧ вӧлі кывзыны сылысь не сӧмын сы вӧсна, мый старик сёрнитіс тӧлкӧн да висьталіс збыльсӧ, но и сы вӧсна, мый сылы воис сьӧлӧм вылас, мый рабочӧй морт сэтшӧм бура, подробнӧя тӧдмӧдӧ случайнӧ воӧм мужикӧс немечьяс дырся промышленнӧй делӧясӧн.
Иван Фёдорович всё-таки эз вермы помӧдз кутчысьны да висьталіс ассьыс мӧвпъяссӧ:
— Ми асланым сиктын со кыдзи думайтам: сылы миянын, Украинаын, промышленность сӧвмӧдны абу некутшӧм расчёт, сылӧн став промышленностьыс Германияын, а миянсянь сылы колӧ нянь да из шом.
Украинаыд сылы кыдз быттьӧ колония, а ми сылы — негръяс... — Иван Фёдоровичлы кажитчис, мый «йӧзысь ӧтдортчысь» морт видзӧдӧ сы вылӧ чуймӧмӧн, сійӧ шпыньмуніс да шуис: — Сыын, мый миян мужикъяс тадз тӧлкуйтӧны, нинӧм шензянаыс абу, войтыр ёна быдмис, шуны кӧ нин, ӧти миян сиктысь позьӧ, тырмымӧн бӧрйыны министръясӧс кутшӧмкӧ Швейцариялы... — И Иван Фёдоровичлӧн лукав бикиньыс сідзи и мӧдіс чеччавны ӧти синсяньыс мӧдас.
— Тадзтӧ тайӧ тадзи... — шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, коді весиг ньӧти эз шензьы Иван Фёдорович висьталӧм вылӧ. — Но ладнӧ — колония.
Артмӧ, сиктса овмӧссӧ найӧ нуӧдісны водзӧ, али мый?
Иван Фёдорович ньӧжйӧник серӧктіс:
— Ӧзимӧйяс кӧдзам картупель бӧрын да ӧзимӧй и ярӧвӧй идзапод гӧрӧм бӧрын, а мусӧ уджалам коканъясӧн.
Ачыд гӧгӧрвоан, уна-ӧ кӧдзам!
— Сійӧ и эм! — шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, и та вылӧ сійӧ эз шензьы. — Оз кужны найӧ кӧзяйничайтны...
Жуликъяс моз велалӧмаӧсь мырддявны йӧзлысь, сы помысь и олӧны да думайтӧны, прӧсти господи, сэтшӧм культураӧн пӧкӧритны став светсӧ — бӧб зверьяс, — скӧр петкӧдлытӧг шуис сійӧ.
«Э-э, дедӧ, да тэ ме кодь хлеборобыслы сё очко водзвыв сетан!» — долыдпырысь думыштіс Иван Фёдорович.
— Кор ті асланыд племянница ордӧ воинныд, тіянӧс некод эз аддзыв? — гӧлӧссӧ вежтӧг юаліс «йӧзысь ӧтдортчысь» морт.
— Аддзывны — эз аддзыв, да мыйысь меным повнысӧ?
Менам став документъясыс эмӧсь.
— Тайӧс ме гӧгӧрвоа, — уклончивӧя шуис «йӧзысь ӧтдортчысь» морт, — да ӧд тані сэтшӧм порядок, мый ме должен висьтавны тіян йылысь полицияӧ, а ті кӧ регыд кежлӧ, бурджык не висьтавны.
Сы вӧсна ме веськыда шуа тіянлы, Иван Фёдорович, мый ме пыр жӧ тӧді тіянӧс, ӧд ті кымынысь миян заводын вӧвлінныд, сійӧ и видзӧд, тӧдас тіянӧс и лёк морт...
Да, правильнӧ гӧтырыс шулывліс Иван Фёдоровичлы, мый сійӧ чужлӧма шуда кодзув улын.
Аскинас водз асылын явка кузя ветлысь Маша вайӧдіс Иван Фёдорович дорӧ тӧдтӧм мортӧс, коді чолӧмаліс «йӧзысь ӧтдортчысьӧс» сідзи, кыдз быттьӧ найӧ тӧрыт на сӧмын аддзысьлӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд. Иван Фёдоровичӧс да Машаӧс тайӧ зэв ёна чуймӧдіс.
Тайӧ мортсяньыс Иван Фёдорович тӧдмаліс, мый «йӧзысь ӧтдортчысь» вӧлі ас морт, кодӧс кольӧдӧмаӧсь подпольеӧ.
Тайӧ жӧ мортсяньыс Иван Фёдорович первойысь на тӧдмаліс, кутшӧм ылӧ канму пытшкӧ сюйсьӧма немеч: тайӧ вӧліны лунъяс, кор пансис великӧй Сталинградскӧй битва.
Став матысса лунъяс чӧжыс Иван Фёдорович вӧлі занят прӧверкаӧн, а мыйтакӧ и связьяс выльысь лӧсьӧдӧмӧн — карын и став обласьт пасьтаын.
И тайӧ уджсӧ нуӧдігӧн самӧй сійӧ мортыс, код отсӧгӧн Иван Фёдорович веськаліс карса организацияӧ, вайӧдіс сы дорӧ Любка-артисткаӧс.
Любка висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс краснодонскӧй тюрьмаса заключённӧйяс пӧгибнитӧм йылысь. Любкалысь кывзӧм бӧрын Иван Фёдорович мыйкӧ дыра пукаліс зумыштчӧмӧн: эз вермы сёрнитнысӧ.
Жаль, сьӧлӧм доймымӧн жаль вӧліны сылы Матвей Костиевич да Валько.
«Сэтшӧм шань казакъяс вӧліны!» — думайтіс сійӧ.
Друг сылы дум вылас уси гӧтырыс: «Кыдзи бара сійӧ сэні, ӧтнас?..»
— Да... — шуис сійӧ. — Сьӧкыд подполье!
Татшӧм сьӧкыдыс ещӧ эз на вӧвлы свет вылас... — И сійӧ кутіс восьлавны жырті да заводитіс сёрнитны Любкакӧд сідзи, быттьӧкӧ сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс. — Миянлысь подпольенымӧс сравнивайтӧны сэкся интервенция кадсякӧд, белӧйяс дырся подпольекӧд, а кутшӧм вермас лоны сравнение?
Тайӧ палачьясыслӧн террор выныс сэтшӧм, мый белякъясыд — на водзын челядь, — тайӧяс губитӧны йӧзсӧ миллионъясӧн...
Но эм миян ӧти преимущество, мый эз вӧв сэки: миян подпольщикъяс, партизанъяс мыджсьӧны миян партиялӧн, государстволӧн став вынйӧр вылӧ, Гӧрд Армиялӧн вын вылӧ...
Миян партизанъяслӧн и сознательностьыс вылынджык, и организацияыс вылынджык, и техникаыс вылынджык — вооружение, связь.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоӧдны войтырлы...
Миян врагъяслӧн эм сэтшӧм слаб места, кутшӧмыс абу некодлӧн: найӧ бӧбӧсь, ставсӧ вӧчӧны индӧд серти, расписание серти, олӧны да действуйтӧны миян йӧз пӧвстын сап пемыдын моз, нинӧм оз гӧгӧрвоны...
Вот мый колӧ используйтны! — Любка водзӧ сувтлӧм бӧрын шуис сійӧ да бара кутіс восьлавны пельӧсысь пельӧсӧ. — Тайӧс ставсӧ, дзик ставсӧ колӧ гӧгӧрвоӧдны войтырлы, медым сійӧ эз пов наысь да велӧдчис найӧс пӧръявлыны.
Войтырсӧ колӧ организуйтны, — сійӧ ачыс сетас ас пытшкӧссьыс вынсӧ: быдлаын лӧсьӧдавны ичӧтик подпольнӧй группаяс, кодъяс эськӧ вермисны действуйтны шахтаясын, сиктъясын.
Миян йӧз не долженӧсь дзебсясьны вӧрын, ми, чорт побери, олам Донбассын!
Колӧ мунны шахтаясӧ, сиктъясӧ, весиг немецкӧй учреждениеясӧ — биржаӧ, управаӧ, дирекционъясӧ, сиктса комендатураясӧ, полицияӧ, весиг гестапоӧ.
Разложитны быдлаысь ставсӧ диверсияӧн, саботажӧн, пӧщадатӧм террорӧн пытшкӧссяньыс!..
Татчӧс олысьясысь — рабочӧйясысь, крестьянаысь, томйӧзысь ичӧтик группаяс, морт витӧн котыртӧмӧн, но быдлаын, быд щельын...
Неправда!
Полӧмысла вӧрӧг кутас зяткӧдны пиньяссӧ! — шуис сійӧ сэтшӧм мстительнӧй чувствоӧн, мый тайӧ чувствоыс вуджис и Любкалы, и сылы сьӧкыд лои лолавнысӧ.
Сэки Иван Фёдоровичлы дум вылас уси, мый Любка висьталіс сылы «старшӧйяс тшӧктӧм серти».
— Сідзкӧ, тіян делӧяс бура мунӧны?
Сідзи найӧ мунӧны и мукӧд местаясын.
А жертваястӧг татшӧм делӧяс оз овлыны...
Кыдзи тэнӧ шуӧны? — Любка водзӧ бара сувтӧм бӧрын юаліс Иван Фёдорович. — Со сійӧ кыдзи, тайӧ жӧ некытчӧ оз шогмы: татшӧм мича ныв оз вермы лоны Любкаӧн, а Люба! — И долыд кинь чеччыштіс сы синмын. — Но, ещӧ висьтав, мый тэныд колӧ?
Пырысь-пыр жӧ зэв ясыда Любка син водзӧ сувтіс, кыдзи найӧ, сизимӧн, сулалісны шеренгаын.
Сьӧд кымӧръяс уліті шлывгисны ывлаын.
Быдӧн, коді петавліс строй водзӧ, кельдӧдліс, и клятва кывъяс шуалысь гӧлӧсыс кыптыліс зэв вылӧдз, юраліс, медым вевттьыны сьӧлӧм вӧрзьӧдана дрӧжжитӧмсӧ.
И клятвалӧн текстыс, кодӧс гижӧмаӧсь Олег да Ваня Земнухов да кодӧс утвердитӧмаӧсь найӧ ставныс, тайӧ здукас друг торъяліс наысь да сувтіс на весьтӧ, закон дорысь на суров да сы дорысь на крепыд.
Любкалы дум вылас уси тайӧ, и бара сійӧс шымыртысь волнуйтчӧм вӧснаыс чужӧмыс кельдӧдіс, и вӧвлытӧм вынӧн кутісны видзӧдны сылӧн челядьлӧн кодь кельыдлӧз синъясыс, сталь рӧмӧн скӧрысь пӧртмасигтырйи.
— Миянлы колӧ сӧвет да отсӧг, — шуис Любка.
— Кодлы тіянлысӧ?
— Том гвардиялы...
Командирӧн миян Иван Туркенич, сійӧ Гӧрд Армияса лейтенант, сюрӧма окружениеӧ ранитчӧм вӧсна.
Комиссарӧн — Олег Кошевой, Горькӧй нима школаса ӧти велӧдчысь.
Ӧні миян морт комын, кодъяс сетісны верность йылысь клятва.
Юклӧма вит мортӧн, дзик сідзи, кыдзи ті висьталінныд — Олег тадзи предложитіс...
— Тыдалӧ, тадзсӧ сылы старшӧйяс сӧветуйтӧмаӧсь, — шуис Иван Фёдорович, коді пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис, — но всё равно, молодец тіян Олегныд!..
Иван Фёдорович быттьӧ ловзис. Сійӧ пуксис пызан дорӧ, пуксьӧдіс Любкаӧс аслыс воча да тшӧктіс висьтавны сылы штабса став членъяссӧ да быдӧнӧс охарактеризуйтны.
Кор Любка воис Стаховичӧдз, Иван Фёдорович зумыштчис.
— Энлы, — шуис сійӧ да инмӧдчыліс Любкалы киас. — Кыдзи сійӧс шуӧны?
— Евгений.
— Сійӧ пыр вӧлі тіянкӧд али воис кытыськӧ?
Любка висьталіс, кыдзи Стахович воӧма Краснодонӧ да мый сійӧ висьтавлӧ ас йывсьыс.
— Ті тайӧ зон дорас видзчысьӧмӧнджык относитчӧй, прӧверитӧй сійӧс. — И Иван Фёдорович висьталіс Любкалы, кутшӧм аслысногӧн воши отрядсьыс Стахович. — Гашкӧ, сэки и немечьяс киын вӧлі сійӧ, — думайтігмоз шуис Иван Фёдорович.
Любка чужӧм вылын кутіс тӧдчыны беспокоитчӧм, нӧшта нин сы вӧсна, мый сійӧ эз радейт Стаховичӧс.
Мыйкӧ дыра сійӧ чӧв олігтыр видзӧдіс Иван Фёдорович вылӧ, сэсся чужӧм чертаясыс сылӧн шылялісны, синъясыс лоины югыдджыкӧсь, и сійӧ спокойнӧя шуис:
— Оз, тайӧ оз вермы лоны.
Тыдалӧ, сійӧ прӧстӧ повзис да муніс.
— Мыйла тэ тадзи чайтан?
— Ребята сійӧс важӧнсянь нин тӧдӧны кыдзи комсомолечӧс, тайӧ зонмыс спесь, а татшӧмтор вылӧ оз мун.
Налӧн семьяыс зэв бур, батьыс важся шахтёр, вокъясыс коммунистъяс армияынӧсь...
Оз, оз вермы тайӧ лоны!
Сылӧн вывті сӧстӧма мӧвпалӧмыс шензьӧдіс Иван Фёдоровичӧс.
— Тӧлка нывка!.. — шуис сійӧ, и синъясас сылӧн тӧдчис Любкалы гӧгӧрвотӧм шог. — Вӧлі коркӧ кад, и ми тадзи думайтлім.
Да, тӧдан-ӧ, кутшӧм делӧыс, — сійӧ шуис Любкалы сэтшӧм прӧстӧя, кыдзи позьӧ вӧлі шуны эськӧ кагалы, — свет вылад ещӧ уна на сісь пытшкӧса йӧзыд, кодъяслы идеяыд — мыйкӧ дыра кежлӧ вевттьӧд, а то и маска, — войтырлӧн врагъяс эз этша петкӧдлыны та кузя примеръяссӧ, а фашистъяс воспитывайтӧны татшӧм йӧзсӧ миллионъясӧн став свет пасьталаыс, а эмӧсь прӧстӧ слаб йӧз, кодъясӧс позьӧ чегны...
— Оз, оз вермы лоны, — шуис Любка, аслас дум вылас вӧлі Стахович.
— Ен мед сетас!
А повзьыліс кӧ, вермас повзьыны и ещӧ ӧтчыд.
— Ме висьтала Олеглы, — дженьыдика шуис Любка.
— Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин, мый ме висьталі?
Любка довкнитіс юрнас.
— Вот тадзи и действуйтӧй...
Тэнад тані, карас, эм связь сійӧ мортыскӧд, коді вайӧдіс тэнӧ?
Сыӧ и кутчысь.
— Аттьӧ, — долыд синъясӧн сы вылӧ видзӧдігтыр шуис Любка.
Найӧ кыкнанныс сувтісны.
— Висьтав миянсянь боевӧй большевистскӧй привет том гвардеец ёртъяслы. — Сійӧ ичӧтик кияснас видзчысьӧмӧн кутіс Любкаӧс юрӧдыс да окаліс первой ӧти синсӧ, сэсся мӧдсӧ да кокньыдика йӧткыштіс ас дорсьыс. — Мун, — шуис сійӧ.
Комын кӧкъямысӧд глава
Тайӧ некымын лун чӧжыс Ворошиловградын Любка вӧлі сійӧ морт подчинение улын, коді вайӧдіс сійӧс Иван Фёдорович дорӧ.
И тайӧ мортыслы вӧлі зэв важнӧ, мый Любкалӧн лоины немецкӧй интендантскӧй полковниккӧд да сылӧн адъютанткӧд сэтшӧм отношениеяс да мый сійӧ веськаліс патераӧ, кӧні сійӧс пуктӧны оз сы пыдди, коді сійӧ эм збыльвылас.
Любкалы эз ковмы велӧдны шифр, сы вӧсна мый сійӧ кольӧма сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧс сійӧ тӧдмаліс курсъяс вылысь мунӧм водзвылын, но ӧні сылы колӧ вӧлі босьтны сьӧрсьыс радиопередатчик, сы вӧсна мый Ворошиловградсянь зэв сьӧкыд вӧлі уджавны сійӧн.
Тайӧ мортыс велӧдіс Любкаӧс, кыдзи вежлавны местаяс, медым сійӧс эз туявны.
И ачыс сійӧ не должен вӧлі пыр пукавны Краснодонын, а волывлыны Ворошиловградӧ да мукӧд пунктъясӧ и не сӧмын кутны связьяс, кутшӧмъяс сылӧн эмӧсь, а панны выль связьяс офицеръяс пӧвстын — немечьяс, румынъяс, итальянечьяс да мадьяръяс пӧвстын.
Сылы весиг удайтчис сёрнитчыны патераса кӧзяеваыскӧд, кодъяс ордын сійӧ оліс, мый, Ворошиловградӧ волывлігӧн, сійӧ кутас овны на ордын, сы вӧсна мый эз кажитчыны мукӧд патераясыс, кодъясӧс сылы индывлісны.
Гоб кодь нывка важмозыс на видзӧдіс Любка вылӧ ёна зывӧктӧмӧн, но тайӧ нывкаыслӧн мамыс гӧгӧрволіс, мый Любка всё-таки немецкӧй чинъяс дорысь безобиднӧйджык.
Любкалӧн мӧд способ эз вӧв сыысь кындзи, кыдзи сӧмын бара воспользуйтчыны пӧпутнӧй немецкӧй машинаӧн.
Но ӧні сійӧ эз нин лэптыв кисӧ легкӧвӧй машинаяслы, мӧдарӧ — сійӧс ёнджыка интересуйтісны салдатъяс тыра грузӧвикъяс.
Салдатъяс вӧліны и бурджыкӧсь и бӧбджыкӧсь, а чемоданас сылӧн шылльӧ-мылльӧ пӧвстын ӧні вӧлі и тайӧ вещыс.
И вот Любка веськаліс санитарнӧй фургонӧ.
Колӧ шуны, фургонас, вит-квайт салдат-санитарысь кындзи, вӧлі медицинскӧй служба кузя старшӧй офицер да кымынӧнкӧ младшӧйяс.
Но ставныс найӧ вӧліны неуна кодӧсь, а Любка важӧн нин казяліс, мый садь юраясӧс дорысь кодъюра офицеръястӧ кокньыдджык бӧбйӧдлыны.
Выяснитчис, мый найӧ нуӧны фронтӧвӧй госпитальӧ спирт, гырысь плавкӧс банкаясын зэв уна спирт.
И Любка друг думыштіс, кутшӧм бур эськӧ вӧлі налысь судзӧдны унджык спирт, сы вӧсна мый спирт восьтӧ любӧй томанъяс да ӧдзӧсъяс и сы вылӧ быдтор позьӧ судзӧдны.
Помасис тайӧ сійӧн, мый Любка уговоритіс медицинскӧй служба кузя старшӧй офицерсӧ не мунны тайӧ уна груза сьӧкыд фургоннас войын, а узьмӧдчыны войнас бур тӧдса ордӧ Краснодонын, кытчӧ сійӧ, Любка, мунӧ гастрольяс вылӧ.
Любка зэв ёна повзьӧдіс мамсӧ, кор патераас сійӧ вайӧдіс сы мында код немецкӧй офицерӧс да салдатъясӧс.
Немечьяс юисны войбыд, и Любкалы ковмис весиг танцуйтны на водзын, сы вӧсна мый висьталіс асьсӧ артисткаӧн.
Сійӧ танцуйтіс быттьӧкӧ бритва дорыш йылын, — и всё-таки бара найӧс йӧйтӧдліс: сійӧ ворсӧдчис ӧттшӧтш и офицеръяскӧд и нижньӧй чинъяскӧд, и нижньӧй чинъясыс вежӧктӧм вӧснаыс мешайтісны офицеръяслы ухаживайтны Любка бӧрся, та вӧсна медицинскӧй служба кузя старшӧй офицер весиг чужйис сапӧгнас ӧти санитарлы кынӧмас.
Сэки, кор найӧ зэв ёна гажӧдчисны, Любка друг кыліс ывла вылысь кузя нюжалана полицейскӧй тюрзӧм.
«Полицай» тюрзіс кӧнкӧ Горькӧй нима клуб дорын, тюрзіс мыйвынсьыс, эз лэдзлы свистоксӧ вомсьыс.
Любка эз сразу гӧгӧрво, мый тайӧ тревога сигнал, но тюрзӧмыс пыр лои гораджык да матысмис на керкалань.
Ӧшинь улас зэв ӧдйӧ кывлісны гора кокшыяс да сідзжӧ друг дугдісны кывны, — морт котӧртіс улича кузя увлань, ичӧтик «шанхайчикъяслань», кодъяс ляскысьӧмаӧсь балка пӧлӧн.
А мыйкӧ дыра мысти ӧшинь улас кывлісны мыйвынсьыс тюргысь «полицайлӧн» сьӧкыд кокшыясыс.
Любка да немечьяс пӧвстысь найӧ, кодъяс вермисны на ветлӧдлыны, котӧрӧн петісны кильчӧ вылас.
Войыс вӧлі лӧнь, пемыд, шоныд.
Пельтӧ чунӧдана ылыстчысь тюрзӧмыс да электрическӧй пӧнарсянь усьысь югӧрлӧн дзӧрысь конусыс обозначайтісны улича кузя увлань котӧртысь полицейскӧйлысь туйсӧ.
И, быттьӧ сылы вочакыв пыдди, кылісны постӧвӧйяслӧн тюрзӧмъяс рынок вывсянь да балкадорса пустырь сайсянь — жандармериясянь — и весиг кӧрттуй вомӧн мӧд вуджанінсянь, коді вӧлі тасянь ылын.
Немецкӧй военнӧй медикъяс, кодъяс шатлалісны сы вӧсна, мый винаыс растворитӧма налысь сійӧ зэв важнӧй стерженьсӧ, коді кутӧ мортӧс вертикальнӧй положениеын, мыйкӧ дыра сулалыштісны кильчӧ вылас дзик чӧв олігтыр.
Сэсся офицеръяс пӧвстысь старшӧйыс ыстіс санитарӧс электрическӧй пӧнарла да новлӧдлыштіс бисӧ палисадникті, кӧні вӧліны эновтӧм клумбаяс, забор колясъяс да сиреньлӧн чегъясьӧм кустъяс.
Сэсся сійӧ югдӧдліс дворас сулалысь фургонсӧ, и ставныс бӧр пырисны горничаӧ.
Буретш тайӧ кадас Олег, коді ылӧдз кольӧма сы бӧрся вӧтчысьсӧ, аддзис балкасайса пустырь вылысь полицейскӧйясӧс, кодъяс котӧртісны жандармериясянь, медым орӧдны сылы туйсӧ.
Олег пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый оз позь дзебсьыны сылы ичӧтик «шанхайчикъясын»: понъяс, кодъяс кольӧмаӧсь сӧмын татчӧ сы вӧсна, мый немечьяс некод эз кӧсйыны овны сёй мазанкаясын, — понъяс выдайтасны Олегӧс асланыс увтчӧмӧн.
Тайӧ жӧ здукас, кыдзи тайӧс сообразитіс сійӧ, Олег кежис веськыдвылӧ «Восьмидомикиӧ» да ляскысис матысса стандартнӧй керка стен бердӧ.
Ӧти либӧ кык минут мысти «полицай» грымӧдіс аслас сапӧгъяснас сы дінті.
Сійӧ котӧртіс сэтшӧм матіті, мый тюрзӧмсьыс Олеглӧн весиг чунавліс пельыс.
Олег виччысьыштіс недыр, сэсся гусьӧник, медым эз казявны сійӧс, мӧдӧдчис керка сайясті сійӧ жӧ улича пӧлӧныс, кыті сӧмын на котӧртіс, мылькъяслань, кытысянь заводитіс ассьыс туйсӧ.
Возбуждениеыс, коді кыптыліс кутшӧмкӧ ыджыд радлунӧдз, кор Олег аддзис клуб кильчӧ вылысь «полицайӧс», а сэсся пышйис сыысь улича кузя, вежсис тревога чувствоӧн.
Олег кыліс тюрзӧмъяс рынок да жандармерия районысь да мӧд вуджанін дорысь и ӧні гӧгӧрвоис, мый сылӧн прӧступитчӧмыс пуктіс сьӧкыд да опаснӧй положениеӧ эз сӧмын асьсӧ, но и Серёжкаӧс да Валяӧс, Стёпа Сафоновӧс да Тося Мащенкоӧс.
Тайӧ вӧлі налӧн первойысь свет вылӧ петӧм листовкаясӧн, кодъясӧс гижисны Олег да Ваня Земнухов, тайӧ вӧлі налӧн медводдза мероприятие, мый серти населениеыс должен вӧлі тӧдны, мый существуйтӧ «Том гвардия».
Мыйта вын ковмис видзны сы вылӧ, медым не примитны предложениесӧ Стаховичлысь, коді лыддьыліс, мый ӧти войӧн позьӧ клеитавны листовкаяссӧ став кар пасьталаыс да пыр жӧ вӧчны ыджыд впечатление.
Олег матысяньджык тӧдмасис Стаховичкӧд да эз нин падъяв, мый Стахович сёрнитӧ сьӧлӧмсяньыс, веськыда, но кыдзи нӧ сійӧ, Стаховичыс, эз гӧгӧрволы, мый кымын унджык йӧзӧс лоӧ кыскӧма делӧас, сымын кокниджык провалитчыны!
И ӧбиднӧ вӧлі, мый Серёжка Тюленин, кыдзи и век, сідзжӧ вӧлі медся крайньӧй мераяс дор.
Но Туркенич да Ваня Земнухов сувтісны Олег предложение дор — ляскавны листовкаяссӧ сӧмын ӧти районын, а некымын лун мысти — мӧдын, а сэсся — коймӧдын, медым быдпӧрйӧ веськӧдны полициялысь вниманиесӧ лӧжнӧй след кузя.
Олег предложитіс, медым ребята обязательнӧ ветлісны параясӧн, — ӧтиыс перйӧ листовкасӧ, мӧдыс мавтӧ, и кор ӧтиыс ляскӧ, мӧдыс дзебӧ клеитчан дозсӧ, — и медым обязательнӧ ветлӧдлісны зон да ныв: кутас кӧ «полицай», позьӧ гӧгӧрвоӧдны татшӧм неурочнӧй часӧ гуляйтӧмсӧ любовнӧй мотивъясӧн.
Пызьысь вӧчӧм клейстер пыдди найӧ шуисны клеитавны кизьӧр маӧн.
Клейстерсӧ ковмис эськӧ кӧнкӧ пуны, и та кузя вермис туявны полиция, сы йылысь нин сёрниттӧг, мый клейстерысь паськӧм вылӧ кольӧны туйяс.
Таысь кындзи, клейстерлы колӧны кисточкаяс, доз, кодӧс абу удобнӧ новлӧдлыны, а ма позьӧ вӧлі новлӧдлыны пробкаа ичӧтик сулеяын да кисьтавны ичӧтикаӧн веськыда сулеясьыс листовка гугладорас.
Листовкаяс войясын клеиталӧм кындзи, Олег лӧсьӧдіс зэв прӧстӧйиник план, кыдзи разӧдны листовкаяссӧ луншӧр-лунӧ сэтшӧм местаясын, кӧні овлӧны уна йӧз — киноын, базар вылын, биржа труда дорын.
Войся первойя операциялы найӧ бӧрйисны 1-бис №-а шахта район, сыкӧд орчча «Восьмидомики» да рынок.
Рынок вылӧ индісны Серёжкаӧс да Валяӧс, «Восьмидомикиӧ» — Стёпа Сафоновӧс да Тосяӧс.
1-бис №-а шахта районӧс Олег босьтіс ас вылас.
Сылы, дерт, зэв окота вӧлі мунны Нинакӧд, но сійӧ шуис, мый мунас Маринакӧд — аслас мичаник тьӧткаыскӧд.
Туркеничӧс вӧлі решитӧма кольны гортас, медым тайӧ первойя случаяс, кор ребяталӧн эз на вӧв некутшӧм опыт, удж эштӧдӧм бӧрын быд пара вермис эськӧ пыр жӧ доложитны командирныслы, кыдзи ставыс артмис.
Но, кор ставныс разӧдчисны, Олег ас тӧдлытӧгыс думыштчис: кутшӧм право сійӧ имеитіс кыскыны татшӧм опаснӧй делӧӧ куим арӧса кагалысь мамсӧ, весиг дядя Колякӧд, тайӧ кагаыслӧн батькӧд, сӧветуйтчытӧг?
Дерт, эз вӧв лӧсьыд торкны порядоксӧ, кодӧс ачыс жӧ лӧсьӧдіс, но Олегӧс шымыртіс нин детинкалӧн кодь сэтшӧм азарт, мый сійӧ решитіс мунны ӧтнас.
Рытгорувнас, кор позьӧ на вӧлі ветлӧдлыны картіыс, Олег сюйис пинжак пытшкӧс зептас некымын листовка, а ма тыра ичӧтик сулеясӧ гач зептас да петіс гортсьыс.
Сійӧ прӧйдитіс улича, кӧні олісны Осьмухин да Земнухов, и воис балкалӧн сійӧ местаас, кыті сы вомӧн вуджліс 5 №-а шахтаӧ мунысь туй.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ балкаыс, коді водзынджык, веськыдвывланьын, торйӧдліс «Восьмидомикиӧс» пустырысь да жандармерияысь.
Тайӧ местаын балкаас эз вӧвны некутшӧм керкаяс.
Олег кежис балка кузя веськыдвылӧ да, ичӧтик «шанхайчикъясӧдз» вотӧдз, ӧти сёнӧд, коді ӧтлаасьліс балкаыскӧд, кайис мылькъяс вылӧ.
Мылькъясыс кыссисны кузь коставлысь грядаяс моз, кыті муніс ворошиловградскӧй шоссе, да вӧліны медджуджыд местаӧн карлӧн тайӧ став юкӧнас.
Мылькъяс костӧд дзебсясигтыр Олег воис пӧшти сійӧ местаӧдзыс, кыті ворошиловградскӧй шоссесӧ вомӧнавліс карлӧн центральнӧй юкӧнсянь «Первомайкаӧ» мунысь туй.
Пемдӧмсӧ виччысигмоз татчӧ сійӧ водіс.
Гӧрдӧдӧм кузь ёг турун пыр сійӧ бура аддзис и туй вомӧнасянінсӧ, и шоссе мӧдар боксьыс «Первомайкалысь» окраинасӧ, и зэв ыджыд террикона взорвитӧм 1-бис №-а шахта, и Горькӧй нима клуб, коді вӧлі улынджык сійӧ уличасяньыс, кӧні оліс Люба Шевцова, и «Восьмидомики», и пустырь, код дорын вӧліны Ворошилов нима школа да жандармерия.
Олеглы медъёна угрожайтысь полицейскӧй постыс вӧлі туйяс крестасянінын, — постсӧ обслуживайтісны кык «полицай».
На пиысь ӧтиыс эз вешйыв туйяс крестасянінысь, и гажтӧмысла кӧ заводитліс ветлӧдлыны, то сӧмын шоссе пӧлӧныс.
Мӧдыс жӧ патрулируйтіс туйяс крестасянінсянь 1-бис №-а шахталадорӧ мунысь туй кузя да водзӧ, Горькӧй нима клублань, улича кузя, кӧні оліс Люба Шевцова, ичӧт «шанхайчикъясӧдз».
Орчча постыс вӧлі рынок районын и сідзжӧ сійӧс обслуживайтісны кык полицейскӧй, кодъяс пиысь ӧтиыс пыр вӧлі базар территория вылын, а мӧдыс патрулируйтіс базарсянь сійӧ пунктӧдзыс, кӧні ичӧтик «шанхайчикъяс» ӧтлаасьлісны ыджыд «Шанхайкӧд».
Пуксис сап пемыд вой, но сэтшӧм лӧнь, мый кылӧ вӧлі быд кышмунӧм.
Ӧні Олег вермис дӧверяйтны сӧмын аслас пельяслы.
Сылы колӧ вӧлі клеитны некымын листовка 1-бис №-а шахтаӧ пыранінӧ Горькӧй нима клуб стенӧ.
(Найӧ решитісны не клеитавны листовкаяссӧ олан керкаясӧ, медым не подведитны сэні олысьяссӧ.)
Дзебсясигтыр Олег лэччис мылькъяс йылысь меддорса ӧти стандартнӧй керка дінӧ.
Тасянь заводитчыліс улича, кӧні оліс Люба Шевцова.
1-бис №-а шахтаӧ пыран будкаыс вӧлі площадь сайын Олеглы буретш паныд.
Олег кыліс, кыдзи сёрнитӧны патрульнӧй да постӧвӧй.
Сутш кежлӧ сійӧ весиг аддзыліс налысь чужӧмъяссӧ, кодъяс копыртчылісны зажигалка би дорӧ.
Колӧ вӧлі виччысьны, кытчӧдз патрульнӧй оз мун улича кузя увлань, а то сійӧ вермас суны Олегӧс паськыд площадь вылын.
Но полицейскӧйяс дыр на ещӧ сулалісны да сёрнитісны гӧлӧсъяснысӧ чинтӧмӧн.
Коркӧ и патрульнӧй мӧдіс мунны, кадысь кадӧ югдӧдліс туйсӧ электрическӧй пӧнарӧн.
Олег сулаліс керка сайын да кыліс полицейскӧйлысь кокшыяссӧ.
Мыйӧн сӧмын кокшыясыс ылысмисны, Олег петіс улича вылӧ.
Сьӧкыд кокшыяс пыр на кылісны.
Патрульнӧй важмозыс югдӧдіс туйсӧ карманнӧй пӧнарӧн, и Олег вермис аддзыны, кыдзи сійӧ прӧйдитіс Горькӧй нима клуб дінті.
Медбӧрын эз кут тыдавны полицейскӧй: Шевцовъяс керка сайын туйыс крута лэччис балкалань.
Сӧмын ылын ыпнитлывлысь кизьӧриник би югӧрыс висьталіс сы йылысь, мый «полицай» пыр на кадысь кадӧ югдӧдӧ туйсӧ пӧнарӧн.
Кыдзи и став гырысь шахтаяс, кодъясӧс взорвитӧмаӧсь отступайтіганыс, 1-бис №-а шахта эз уджав.
Но лейтенант Швейде приказ серти шахтаын вӧлі лӧсьӧдӧма администрация немецкӧй горноруднӧй батальонса чинъясысь.
И мыйтакӧ рабочӧйяс, кодъяс эз вевъявны либӧ эз вермыны эвакуируйтчыны, быд асыв волывлісны «восстановитӧм кузя» уджъяс вылӧ, — тадзи шулісны официальнӧй документъясын тырӧм двор весалӧмсӧ: некымын дас морт дышпырысь довъялісны дворын, пу тачкаясӧн нуавлісны ӧти местаысь мӧд местаӧ ёгсӧ да лӧпсӧ.
Ӧні тані вӧлі чӧв-лӧнь да шуштӧм.
Олег клеитіс листовкасӧ каменнӧй стенӧ, коді потшліс шахталысь дворсӧ, сэсся пыранінса будка вылӧ да объявлениеяс дӧска вылӧ, быдсяма юӧртӧмъяс да приказъяс вылас.
Тані сылы эз позь дыр овны — эз сы вӧсна, мый сійӧс вермас аддзыны стӧрӧж, — дед войнас чорыда узис, — а сы вӧсна, мый патрульнӧй бӧр локтігас вермас прӧйдитны шахта дінтіыс да пӧнарнас югдӧдлас будкасӧ.
Но патрульнӧйлӧн кокшыясыс эз кывны и ичӧтик пӧнарлӧн югӧрыс эз ыпнитлывлы ыліас: патрульнӧй вермис манитчыны ичӧтик «шанхайчикъяс» дорын.
Олег вуджис площадь вомӧн да лэччис клуб дорӧ.
Тайӧ медся ыджыд, медся гажтӧм да кӧдзыд зданиеыс карас, и сэні оз позь вӧлі овны да ӧні пустуйтіс.
Зданиеыслӧн фасадыс вӧлі уличаладорас, кыті водз асывсяньыс «Восьмидомикиысь», «Первомайкаысь» да матысса хуторъясысь йӧз мунісны базар вылӧ да кыті медся ёна ветлісны-мунісны карсянь Ворошиловградлань да Каменсклань.
Олег кутіс ляскавны листовкаяссӧ фасадладорас да друг кыліс полицейскӧйлысь кокшыяссӧ улысь, балкаысь.
Олег кытшовтіс зданиесӧ да дзебсис сы сайӧ.
Полицейскӧйлӧн кокшыясыс кутісны кывны пыр ёнджыка.
Но мыйӧн сӧмын полицейскӧй кайис улича кузя да воис клуб весьтӧдз, сылӧн кокшыясыс эз кутны кывны.
Олег измис места вылас, сулаліс минут, кыкӧс, витӧс, но кокшыяс век на эз кывны.
А друг да полицейскӧй мунігмозыс югдӧдіс клублысь фасадсӧ, аддзис листовкаяссӧ и ӧні сувтіс да лыддьӧ?
Дерт, сійӧ ӧні жӧ заводитас вуштыны найӧс да казялас, мый найӧс сӧмын ӧні на клеиталӧма.
Сэки позяс виччысьны, мый сійӧ аслас пӧнарнас кытшовтас здание гӧгӧрыс: ӧд мортлы, коді сӧмын ӧні на клеиталӧма листовкаяссӧ, некытчӧ дзебсьыны, тайӧ здание саяс кындзи!..
Ловшысӧ кутӧмӧн Олег кывзыштіс, но кыліс сӧмын аслас сьӧлӧмыслысь тіпкӧмсӧ.
Сылы телепит лои вешйыны стен бердсьыс да котӧртны, но сійӧ гӧгӧрволіс, мый тайӧ вермас сӧмын вредитны сылы.
Да, дзик ӧти петантуй — прӧверитны, кытчӧ жӧ збыльысь воши полицейскӧйыс!
Олег видзӧдліс пельӧс сайсянь, — некутшӧм подозрительнӧй шыяс эз кывны.
Стен бердтіыс, кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр да видзчысьӧмӧн кок чунь йылас восьлалігтыр, Олег ньӧжйӧник муніс уличалань.
Некымынысь сійӧ сувтліс да кывзіс, но гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Тадзи сійӧ воис зданиелӧн мӧд пельӧсӧдзыс да, ӧти кинас стенас кутчысьӧмӧн, а мӧднас пельӧсас кутчысьӧмӧн, видзӧдліс.
Сы ки улын друг чуктіс зэръясӧн ньӧдздӧм, важ штукатурка тор да уси муас, кыдзи кажитчис Олеглы, зэв ёна швачкысигтыр.
Буретш тайӧ жӧ здукас Олег аддзис подъездса улыс пос тшупӧдъяс весьтысь сигареткалысь би да гӧгӧрвоис, мый полицейскӧй прӧстӧ пуксьӧма шойччыны да куритчыны.
Сигареткаыслӧн биыс сэки жӧ ыпнитыштліс, тшупӧдъяс вылас кыптыштліс кутшӧмкӧ шум, а Олег, мыйвынсьыс пельӧс бердсьыс йӧткыштчӧм бӧрын, мӧдіс котӧртны улича кузя увлань, балкалань.
Кыліс гораа тюрӧстӧм, и зэв регыдик кежлӧ Олег веськавліс би югӧр улӧ, но, некымынысь тэрыба воськовтӧм мысти, пыр жӧ саяліс.
Колӧ веськыда висьтавны, мый тайӧ непосредственнӧй опасность лоӧм здуксяньыс Олег эз нин вӧч ни ӧти немдумышттӧм поступок.
Сійӧ вермис эськӧ ӧти минутӧн ылӧдны полицейскӧйсӧ «Восьмидомикиын» да дзебсьыны Любка ордӧ либӧ Иванцоваяс ордӧ, но Олеглӧн эз вӧв право подведитны найӧс.
Сійӧ вермис эськӧ петкӧдлыны вид, мый котӧртӧ рыноклань, а збыльвылас воны «Шанхайӧ», кытысь эськӧ некутшӧм чӧртыс эз аддзы сійӧс.
Но тадзи позьӧ вӧлі подведитны Серёжкаӧс да Валяӧс.
И Олег котӧртіс ичӧтик «шанхайчикъяслань».
И вот ӧні, кор сылы быть лои всё-таки бӧр кежны «Восьмидомикилань», сійӧ эз кут пыдӧ пырны тайӧ районас, медым не подведитны Стёпа Сафоновӧс да Тосяӧс.
Сійӧ бӧр муніс мылькъяс дорӧ, туй крестасянінӧ, кытысь сійӧс вермис кутны постӧвӧй.
Сылысь сьӧлӧмсӧ йирис тревога ёртъяс вӧснаыс да став операцияыслӧн лоны вермана неудача вӧсна.
И всё-таки челядь вильышлунлӧн чувство бара шымыртіс сійӧс, кор сійӧ кыліс ичӧтик «шанхайчикъясысь» понъяслысь лёкысь увтчӧм.
Сійӧ представитіс аслыс, кыдзи ӧтлаасисны сы бӧрся вӧтчысь патрульнӧй да жандармерияса «полицайяс» и кыдзи найӧ обсуждайтӧны тӧдтӧм морт вошӧм йылысь да гӧгӧр югдӧдалӧны асланыс ичӧтик пӧнаръясӧн.
Рынок вылын эз нин тюрзыны.
Мыльк йывсянь, кытчӧ бара воис Олег, пӧнаръяс ӧзйылӧмъяс сертиыс сійӧ аддзис, мый сылысь туйсӧ вомӧналысь полицейскӧйяс пустырь вывті бӧр локтӧны жандармерияӧ, а сы бӧрся вӧтчысь патрульнӧйыс сулалӧ ылын улича помланяс да югдӧдӧ кутшӧмкӧ керка.
Аддзыліс-ӧ «полицайыс» листовкаяссӧ, кодъясӧс ляскалӧма клуб стенӧ?
Эз, дерт, эз аддзыв!
А то эськӧ сідзи эз пукав да эз куритчы подъезд пос тшупӧд вылын.
Пырысь-пыр эськӧ найӧ мӧдар путкыль путкыльтісны ставсӧ «Восьмидомикиысь» сійӧс, Олегӧс, корсигӧн!
Сьӧлӧм вылас сылӧн лои кокни.
Ещӧ оз на вӧлі югды, кор Олег ньӧжйӧник куимысь таркнитіс Туркенич ӧшинь ставеньӧ, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма.
Туркенич муртса кывмӧн восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ.
Найӧ кок чунь йыланыс прӧйдитісны кухня пыр да горнича пыр, кӧні узисны йӧз, жырйӧ, кӧні Ваня оліс ӧтнас.
Дзузган сулаліс ичӧтик шкап вылын.
Тыдалӧ вӧлі, мый Ваня абу на водлӧма.
Олегӧс аддзигӧн сійӧ эз петкӧдлы некутшӧм радлун, чужӧмыс сылӧн вӧлі скӧр да кельыд.
— К-кодкӧ сюрӧма? — ёна мыкталігтырйи да сідзжӧ кельдӧдігмоз юаліс Олег.
— Абу, ӧні ставным дзоньвидзаӧсь, — синъяснаныс паныдасьӧмысь видзчысигмоз шуис Туркенич. — Пуксьы... — Сійӧ индіс Олеглы табуретка вылӧ, а ачыс пуксис чукрӧдлӧм вольпась вылӧ: тыдалӧ, сійӧ войбыд то ветлӧдлӧма жырйӧдыс, то пуксьывлӧма тайӧ вольпась вылас.
— И мый?
Удачнӧя? — юаліс Олег.
— Удачнӧя, — сы вылӧ видзӧдтӧг висьталіс Туркенич. — Найӧ ме ордӧ ставныс ӧттшӧтш воисны — и Серёжа, и Валя, и Стёпа, и Тося...
Тэ, сідзкӧ, ӧтнад ветлін? — Туркенич лэптіс синсӧ Олег вылӧ да бӧр лэдзис.
— К-кыдзи тэ тӧдін? — мыжа детинка моз юаліс Олег.
— Тӧждысим тэ вӧсна, — уклончивӧя вочавидзис Ваня, — сэсся ме эг нин вермы терпитны, муні Николай Николаевич ордӧ, видзӧда — Марина гортас...
Ребята ставныс кӧсйисны виччысьны тэнӧ тані, да ме ӧлӧді.
Кутісны кӧ, — шуа, — сійӧс, лёкджык лоӧ, суасны кӧ татчӧ и миянӧс став компаниясӧ войшӧр войын.
А аски, ачыд тӧдан, кутшӧм сьӧкыд луныс ребяталы: бара базар, биржа...
Олег, ас пытшкас содысь мыж чувствуйтігтыр, кодлысь помкасӧ сійӧ тырвыйӧ эз гӧгӧрво, дженьыдика висьталіс, кыдзи сійӧ тэрмасис мунны шахтасянь клуб дорӧ и мый лои клуб дінын.
Всё-таки сійӧ ловзьыштіскодь делӧясыслысь став обстоятельствояссӧ казьтылігӧн.
— Но, сэсся, кор ставыс прӧйдитіс, ме, извинит, неуна дурышті, да бӧр локтігӧн ещӧ кык листовка ляски Ворошилов нима школа стенӧ...
Сійӧ видзӧдіс Туркенич вылӧ да нюмъяліс чужӧмтырнас.
Чӧв олігтыр сылысь кывзігӧн Туркенич сувтіс, кияссӧ сюйис зепъясас да мыйкӧ дыра вывсянь увлань видзӧдіс табуретка вылын пукалысь Олег вылӧ.
— Со мый ме тэныд шуа, сӧмын тэ эн скӧрмы... — аслас ньӧжмыд гӧлӧсӧн шуис Туркенич. — Тайӧ первойысь да медбӧръяысь тэ ветлін татшӧм делӧ вылас.
Гӧгӧрвоан?..
— Ог г-гӧгӧрво, — шуис Олег. — Делӧыс удайтчис, а дзугсьылӧмъястӧг делӧяс оз артмывны.
Тайӧ абу п-прогулка, тайӧ тыш, кӧні эм и п-противник!..
— Делӧыс абу противникын, — шуис Туркенич, — а оз позь лоны детинкаӧн, ни тэныд, ни меным оз позь.
Да, да, ме кӧть и ыджыдджык, а ме и ас йылысь тадзи шуа.
Ме тэнӧ уважайта, тэ тайӧс тӧдан, сы вӧсна ме тадзи и сёрнита тэкӧд.
Тэ морт бур, крепыд, и тӧдӧмлуныд тэнад, гашкӧ, ме дорысь унджык, а тэ — детинка.
Ӧд муртса ме верми ӧлӧдны ребятаӧс, медым найӧ эз мунны тэныд отсӧг вылӧ.
Ӧлӧдалі, а ачым тӧкӧтьӧ эг мун, — шпыньмунігмоз шуис Туркенич. — Гашкӧ, тэ чайтан, тайӧ сӧмын ми тэ вӧсна ставным витнаным тані переживайтім?
Эгӧ, ми став делӧ вӧснаыс переживайтім.
Кад нин, зонмӧ, велавны, мый тэ абу нин тэ, мый ме абу нин ме...
Ачымӧс ме войбыд кӧриті, мый лэдзи тэнӧ.
Вермам ӧмӧй ми ӧні ковтӧг рискуйтны аснаным, пустякъяс вӧсна?
Огӧ, зонмӧ, право абу!
И тэ нин менӧ извинит, тайӧс ме штаб решениеӧн вынсьӧда.
Мӧдног шуны, медым запретитасны и тэныд и меным участвуйтны операцияясын та вылӧ специальнӧй индӧдтӧг.
Олег, челядь сямӧн чӧв олігтыр, серьёзнӧя видзӧдіс сы вылӧ.
Туркенич небзьыштіс.
— Ме, зонмӧ, збыль шуи, мый тэнад, вермас лоны, тӧдӧмлуныд ме дорысь унджык, — неуна мыжапырысь шуис Туркенич. — Тайӧ зависитӧ воспитаниеысь.
Ме челядьдырйи пыр котралі ывла вылын кӧмтӧг, кыдзи Серёжка, и кӧть велӧдчи, а збыль тӧдӧмлуныс кутіс нин воны меным быдмӧм бӧрын.
Тэнад, тӧдан, мамыд всё-таки велӧдысь, и дядьыд тэнад вӧлі политически воспитаннӧй морт, а менам старикъясыс, ачыд тӧдан. — И Туркенич бурпырысь индіс горнича ӧдзӧс вылӧ. — Вот буретш воис кад, кор тэнсьыд тӧдӧмлунъястӧ позьӧ настоящӧй делӧӧ пуктыны — гӧгӧрвоан?
А полицайясӧс эльтны, тайӧ, зонмӧ, нинӧм оз сулав.
Тэсянь оз тайӧс виччысьны и ребята.
А серьёзнӧя кӧ нин сёрнитны... — Туркенич тӧдчӧдӧмӧн индіс певнас кытчӧкӧ вылӧ мыш саяс, — то тайӧ йӧзыс, тӧдан, кыдзи тэ вылӧ надейтчӧны!..
— Ок, и <ns>б-бур</ns> жӧ тэ зон, Ваня! — сы вылӧ долыда видзӧдігмоз шензьӧмӧн шуис Олег. — И тэ прав, ок, кутшӧм тэ <ns>п-прав</ns>! — шуис сійӧ да бергӧдлыштіс юрсӧ. — Мый нӧ, вынсьӧд штаб решениеӧн, сідз кӧ нин...
Найӧ серӧктісны.
— Всё-таки колӧ поздравитны тэнӧ удачаӧн, ме и вунӧді... — Туркенич нюжӧдіс сылы кисӧ.
Олег воис гортас югдігӧн нин.
И буретш тайӧ кадас Любка, коді мӧдӧдчис мунны сы ордӧ, гортсьыс ысталіс ассьыс немечьяссӧ.
Любка эз узь войбыд и всё-таки эз вермы не серӧктыны, кор видзӧдіс фургон вылӧ, кӧні тырыс вӧліны код немечьяс да кодъюра шоперыс веськӧдліс сідзи, мый фургоныс тешкодя чукльӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мамыс пыр кӧритіс Любкасӧ быдногӧн, но нылыс петкӧдліс сылы спирт тыра нёль ыджыд банка, кодъясӧс сійӧ вевъялӧма войнас пыртны машинасьыс.
И мамыс, кӧть и вӧлі прӧстӧй нывбаба, гӧгӧрвоис, мый Любка вӧчӧма кутшӧмкӧ аслас расчёт серти.
Комын ӧкмысӧд глава
«Землякъяс!
Краснодонсаяс!
Шахтёръяс!
Колхозникъяс!
Ставсӧ сӧрӧны немечьяс!
Сталин Мӧскуаын.
Гитлер пӧрйӧдлӧ война помасьӧм йылысь.
Войнаыс сӧмын на ломзьӧ.
Гӧрд Армия бӧр на воас Донбассӧ.
Гитлер вӧтлӧ миянӧс Германияӧ, медым ми сылӧн заводъясын лоим ассьыным батьяснымӧс, мужикъяснымӧс, пиянъяснымӧс, нывъяснымӧс виалысьясӧн.
Эн мунӧй Германияӧ, кӧсъянныд кӧ регыд мысти асланыд чужан му вылын, ас гортаныд кутлыны мужиктӧ, питӧ, воктӧ!
Немечьяс мучитӧны миянӧс, терзайтӧны, виалӧны медбур йӧзӧс, медым повзьӧдны миянӧс, сувтӧдны пидзӧсъяс вылӧ.
Нӧйтӧй проклятӧй оккупантъясӧс!
Невӧляын олӧм дорысь лучше кувны тышкасигӧн!
Рӧдина опасностьын.
Но сылӧн тырмас выныс разгромитны врагӧс.
«Том гвардия» аслас листовкаясын мӧдас висьтавлыны став правдасӧ, кӧть кутшӧм курыдӧн эз вӧв сійӧ Рочмулы.
Правда победитас!
Лыддьӧй, дзеблалӧй миянлысь листовкаяснымӧс, сэтчӧ гижӧдтор йылысь висьтавлӧй керкаысь керкаын, посёлокысь посёлокын.
Смерть немецкӧй захватчикъяслы!
«Том гвардия».
Кытысь чужис тайӧ ичӧтик листокыс, кодӧс нетшыштӧма школьнӧй тетрадьысь, йӧзӧн тырӧм базарнӧй площадь вылын, щит вылын, кытчӧ войдӧр кыкнанладорас ӧшлывлісны районнӧй газет «Социалистическӧй рӧдина», а ӧні ӧшалӧны кык краскаӧн, вижӧн да сьӧдӧн, печатайтӧм немецкӧй плакатъяс?
Вежалун кежлӧ сиктъясса да станицаясса йӧз югдытӧдзыс на чукӧртчывлісны базар вылӧ — мешӧкъясаӧсь, кӧрзинаясаӧсь; мукӧд нывбабаыс, гашкӧ, вайӧма сӧмын ӧти курӧг, кодӧс гартыштӧма рузумӧн, а кодлӧн уна воӧма градвыв пуктасыс либӧ кольлӧма на воддза урожайсьыс пызь, сійӧ вайӧма ассьыс вузӧссӧ тачкаӧн.
Ӧшъяс йылысь нинӧм и казьтывны нин — ставсӧ мырддялӧма немеч, а вӧвъяс йылысь нинӧм и сёрнитны!
Тайӧ тачкаясыс нин, — йӧз кутасны помнитны найӧс уна во чӧж!
Тайӧ абу сэтшӧм тачкаяс, медым кыскавны ӧти кӧлеса вылын сёй, а тачкаяс быдсяма кӧлуй новлӧдлӧм вылӧ, кык ыджыд кӧлесааӧсь, — найӧс йӧткӧны ас водзвыланыс вомӧна таскӧ кияснас кутчысьӧмӧн.
Уна сюрс йӧз прӧйдитісны тачкаяснас став Донбасс вомӧн, помсянь помӧдзыс, и жар дырйи да бус пиын, и зэригӧн да няйтӧд, и кӧдзыд дырйи да лымъялігӧн, да частӧджык базар вылӧ вузӧс нуӧм дорысь — корсьны аслыныс юрсюянін либӧ могила.
Матігӧгӧр сиктъясса йӧз югдігас на нуисны базар вылӧ градвыв пуктас, нянь, курӧг-пӧтка, фрукты, ма.
А карса йӧз водз асывнас петкӧдӧмаӧсь — коді шапка, коді чышъян, коді юбка, коді кӧмкот, а либӧ кӧрттув, либӧ чер, либӧ сов, либӧ туплясьысь лёкиник ситеч, а гашкӧ, весиг мадеполам либӧ бабушка сундуксьыс прӧшвияса важногӧн вурӧм платтьӧ.
Ӧткымын шоч смельчакӧс, либӧ бӧбӧс, либӧ прӧстӧ подлӧй мортӧс татшӧм кадас кыскӧ базар вылӧ нажӧтка, — татшӧм кадас базар вылӧ вӧтлӧ мортӧс беда да нужда.
Немеч маркаяс ӧні ветлӧны Украина му кузя, да код найӧс тӧдас, настоящӧйӧсь-ӧ найӧ и кутасны-ӧ ветлыны тайӧ маркаясыс, да и, веськыда кӧ шуны, кодлӧн найӧ эмӧсь?
Бурджык нин важся дедовскӧй способ, кымынысь нин выручайтліс сійӧ лёк воясӧ: ме — тэныд, а тэ — меным...
И дзик асывсяньыс базар вылын жуӧны йӧз, сюрс пӧв матыстчыласны ӧта-мӧд дорас.
И став йӧзыс аддзылісны: дзик базар дорас сулаліс щит, сулаліс помся уна вояс чӧж.
И став бӧръя недельяс чӧжыс ӧшалісны сэні немецкӧй плакатъяс.
И друг ӧти плакат вылын — буретш сы вылын, кытчӧ веерӧн пукталӧма немецкӧй фотографияяс, а сэтчӧ снимайтӧма Мӧскуаын немецкӧй войскаяслысь парад, немецкӧй офицеръясӧс, кодъяс купайтчӧны Неваын — Петыр-Павел крепость дорын, Сталинградса набережнӧйті миян нывъяскӧд кутчысьӧмӧн мунысь немецкӧй салдатъясӧс, — буретш тайӧ плакат вылас ляскӧма еджыд листок, кодӧс ӧкуратнӧя гижалӧма химическӧй карандашысь вӧчӧм чернилаӧн.
Первой сы вылӧ кутіс видзӧдны ӧти морт, сэсся матыстчисны ещӧ кыкӧн и ещӧ, и ещӧ, и со нин лои дзонь чукӧр, унджыкыс нывбабаяс, старикъяс, томйӧз чукӧрмисны щит дорӧ, и ставныс сюйӧны юрнысӧ, медым лыддьыны листоксӧ.
А коді нӧ бокиті мунас йӧз чукӧр дінті, кодъяс дзоргӧны гижӧм еджыд бумага лист вылӧ, да ещӧ базар вылын!
Зэв уна йӧз чукӧрмисны листока щит дорӧ.
Воддзаясыс сулалісны чӧв олігтыр, но эз вешйывны сэтысь: венны позьтӧм вын кыскис найӧс листок дорас, заставляйтіс ещӧ и ещӧ ӧтчыд лыддьыны.
А бӧрвывсаясыс зырсисны листоклань, ызгисны, скӧралісны, юасисны, мый сэтчӧ гижӧма.
И кӧть некод эз шыасьлы воча да оз вӧлі позь писькӧдчыны щит дорӧ, зэв ыджыд да пыр ӧтарӧ содысь йӧз чукӧр тӧдіс нин, мый йылысь висьтавсьӧ школьнӧй тетрадьысь нетшыштӧм тайӧ ичӧтик листокас: «Неправда, мый немецкӧй войска мунӧны парадӧн Гӧрд площадь вывті!
Неправда, мый немецкӧй офицеръяс купайтчӧны Петыр-Павел крепость дорын!
Неправда, мый фрицъяс гуляйтӧны миян нывъяскӧд сталинградскӧй уличаяс кузя!
Неправда, мый свет вылын сэсся абу нин Гӧрд Армия, а фронтсӧ кутӧны монголъяс, кодъясӧс медалӧмаӧсь англичана!»
Ставыс тайӧ — неправда.
Правдаыс сыын, мый карӧ кольччӧмаӧсь правда тӧдысь ас йӧз, и некымын лун мысти сы бӧрын, кор зверскӧя мучитісны да лыйлісны уна дас медбур йӧзӧс, нинӧмысь повтӧг висьталӧны йӧзлы тайӧ единственнӧй правдасӧ.
«Полицай» повязкаа, зэв кузь тушаа морт, яловичнӧй сапӧг пытшкас сюялӧм клетчатӧй гача, сэтшӧм жӧ клетчатӧй пинжака, код улысь тыдаліс виж шнура ыджыд кобура, пырис йӧз чукӧрӧ; сылӧн важ модаа картуза векньыдик юрыс чурвидзис йӧз юръяс весьтын.
Йӧз видзӧдлісны сы вылӧ, тӧдісны Игнат Фоминӧс да сетісны сылы туй, асьныс либӧ пыр жӧ повзьылісны либӧ леститчисны сылы.
Сережка Тюленин синкым вылӧдзыс лэдзӧма кепкасӧ да, йӧз сайӧ дзебсясигтыр, медым эз тӧд сійӧс Фомин, корсис синъяснас йӧз пиысь Вася Пирожокӧс да, сійӧс аддзӧм мысти, мигнитіс Фоминлань.
Но Пирожок бура тӧдіс, мый колӧ вӧчны сылы, — сійӧ писькӧдчис нин Фомин бӧрся щит дорӧ.
Кӧть Пирожокӧс да Ковалёвӧс и вӧтлісны полицияысь, но налӧн колины бур отношениеяс став полицейскӧйясыскӧд, кодъяс Пирожок да Ковалёв проступокысь нинӧм эз аддзыны лёксӧ.
Фомин бергӧдчыліс, тӧдіс Пирожокӧс да нинӧм эз шу сылы.
Найӧ ӧтлаын матыстчисны тайӧ листок дорас.
Фомин заводитліс сійӧс вуштыны гыжнас, но листокыс зэв ёна клеитчӧма немецкӧй плакат бердас да оз шед.
Фомин розьӧдіс плакатсӧ, нетшыштіс листоксӧ плакат кусӧкыскӧд тшӧтш да, чабралӧм бӧрын, сюйис пинжак зептас.
— Мый чукӧртчинныд?
Мый эн аддзылӧй?
Весасьӧй татысь! — скопецлӧн кодь виж чужӧмсӧ йӧзлань бергӧдігмоз чирӧстіс сійӧ, и сылӧн ичӧтик руд синъясыс быйкнитісны найӧс кытшалысь уна чукыръяс пӧвстсьыс.
Пирожок, быттьӧ сьӧд змей, Фомин гӧгӧрын гартчигтыр да нюглясигтыр, горзіс челядь гӧлӧсӧн:
— Кывлінныд?..
Разӧдчӧй, господа, бурджык лоӧ!
Фомин, кузь кияссӧ шевгӧдӧмӧн, быттьӧкӧ ӧшйис йӧз чукӧр весьтын.
Пирожок сутш кежлӧ быттьӧ сибдыліс сы бердӧ.
Йӧз вӧрзисны местаяс вывсьыс да заводитісны котӧртны.
Пирожок котӧрӧн петіс водзлань.
Сьӧкыд яловичнӧй сапӧга Фомин зумыштчӧмӧн муніс базар вывті,
а йӧзыс дугдісны тӧргуйтны да видзӧдісны сылы мышкас — коді повзьӧмпырысь, коді шензьӧмӧн, а коді и лёкысь радлігтыр: Фоминлы мышкас, клетчатӧй пинжак вылас, вӧлі клеитӧма листок, кытчӧ гырысь печатнӧй шыпасъясӧн гижӧма:
«Тэ вузавлан миянлысь йӧзӧс немечьяслы калбас торйысь, вомтыр винаысь да табак пачкаысь.
А мынтысьны лоӧ аслад пеж олӧмнад.
Видзчысь!»
Некод эз сувтӧд Фоминӧс, и мышкас ляскӧм тайӧ чорыд ӧлӧдӧмнас сійӧ муніс базар вомӧн полицияӧ.
Серёжкалӧн читкыльӧсь веж юрыс да Пирожоклӧн ичӧтик сьӧд юрыс то тыдовтчылісны, то вошлісны базарвывса йӧз чукӧрӧ сэні, тані, найӧ мунісны бергалысь йӧз пӧвстті, быттьӧ кометаяс асланыс гӧгӧрвотӧм орбитаяс кузя.
Найӧ абу ӧтнанныс: друг тыдовтчылас кутшӧмкӧ чукыльын русӧй юрыс Тося Мащенколӧн, скромнӧя пасьтасьӧм, вежӧра синъяса, раминик нывлӧн,
а тані кӧ нин Тося Мащенколӧн юрыс, сідзкӧ, матысь корсь ёртыслысь, Стёпа Сафоновлысь, ыджыд юрсӧ.
Серёжкалӧн сӧдз ёсь синъясыс йӧз чукӧрын паныдасьӧны Витька Лукьянченколӧн бархатнӧй сьӧд синъяскӧд, — паныдасьласны да бӧр торйӧдчасны.
И дыр бергалӧ ларёкъяс да пызанъяс гӧгӧр зарни кӧсаяса Валя Борц киас сылӧн суровӧй кичышкӧдӧн вевттьӧм кӧрзина, а мый сійӧ вузалӧ да мый ньӧбалӧ, тайӧс некод оз аддзы.
И йӧзлы сюралӧны листовкаяс асланыс сумкаясысь, тыртӧм мешӧкъясысь, а то веськыда прилавок вылысь капуста мачьяс улысь либӧ рудов-виж, пемыдвеж, быттьӧкӧ иероглифъясӧн серпасалӧм арбузъяс улысь, — мукӧдыс весиг абу и листовка, а прӧстӧ векньыдик бумага тор, кытчӧ печатнӧй шыпасъясӧн гижӧма мыйкӧ татшӧм ногаӧс:
«Долой гитлеровскӧй кыксё грамм, мед олас сталинскӧй килограмм!»
И дрӧгнитас мортлӧн сьӧлӧмыс.
Серёжка кымынӧдыськӧ нин кытшовтіс пызанъяс гӧгӧр да тювкнитіс-петіс толкучка вылӧ, кӧні вузасисны кипомысь, да чужӧм-на-чужӧм вочаасис больничаса врачкӧд Наталья Алексеевнакӧд.
Сійӧ сулаліс мукӧд нывбабаяс радын бусӧссьӧм спортивнӧй тапочкиа, челядьлӧн кодь кызіник киас кутіс ичӧтик дамскӧй туфли, кодӧс ёна нин новлӧма.
Серёжкаӧс тӧдӧм мысти сійӧ шай-паймунлі.
— Здравствуйте! — сідзжӧ шӧйӧвошӧмӧн шуис Сережка да юрсьыс пӧрччис кепкасӧ.
Но Наталья Алексеевна синъясын пыр жӧ тыдовтчис Серёжкалы тӧдса веськыд, пӧщадатӧм, практическӧй выражение, — врач аслас кызіник кияснас пелька тубыртіс туфлисӧ да шуис:
— Зэв бур.
Тэ меным зэв ёна колан.
Серёжкалы да Валялы колӧ вӧлі мунны ӧтлаын базар вывсянь биржа труда дорӧ, кытысянь талун петас Верхнедуваннӧйлань томйӧзлӧн медводдза партия, кодӧс вӧтлӧны Германияӧ.
И друг Валя аддзис, кыдзи Серёжка да кутшӧмкӧ — ылісянь кажитчис — нывбабалӧн моз сыналӧм юрсиа гӧгрӧсіник нывка петісны базарвывса йӧз чукӧрысь, мӧдӧдчисны Ли Фан-чи мазанкаяслань да саялісны мазанкаяс сайӧ.
Гордость вӧснаыс Валя эз мун на бӧрся, а базар вылын сэсся сылы нинӧм вӧлі вӧчны.
Кызіник вылыс вомдорыс сылӧн тӧкӧтьӧ дрӧгнитіс, синъясыс кутісны видзӧдны кӧдзыда.
И Валя аслас кӧрзинанас, кӧні картупель улас вӧлі на некымын листовка, кодъяс ковмасны выль местаын, тшапа муніс биржа трудалань.
Мыльк йылын сулалысь ӧти судта еджыд керка водзвылысь площадкасӧ оцепитӧмаӧсь немецкӧй салдатъяс — тайӧ керкаас вӧлі биржа.
Том войтыр, кодъяс долженӧсь вӧлі талун эновтны рӧднӧй карсӧ, мамъяс, батьяс да рӧдвужныс нопторъясаӧсь да чемоданъясаӧсь да прӧстӧ любопытнӧйяс чукӧртчӧмаӧсь мыльк бокас оцепление водзладорас.
Став бӧръя лунъясыс вӧліны букыдӧсь, рудӧсь.
Асывсяньыс кыптысь тӧв, коді пыр ӧтсяма скӧрысь вӧтліс енэжті сьӧд кымӧръяссӧ, эз лэдз зэрмыны.
Тӧлыс нетшкис мылькбокса нывбабаяслысь да нывъяслысь уна рӧма платтьӧяссӧ да гартіс туй кузяыс районнӧй исполком да «бешенӧй барин» зданиеяс дорті ыджыд бус сюръяяс.
Шуштӧм вӧлі видзӧднысӧ татчӧ чукӧртчӧм нывбабаяс вылӧ, нывъяс вылӧ, том зонъяс вылӧ; найӧ сулалісны вӧрзьывтӧг, чӧв олігтыр, измӧмаӧсь асланыс ыджыд шог вӧсна.
Кӧть и заводитласны кӧнкӧ сёрнитны, то чинтӧм гӧлӧсӧн либӧ вашкӧдчӧмӧн; весиг полӧны гораа бӧрдны; мукӧд мамыс сӧмын чышкыштас кинас синвасӧ, а нылыс друг тупкас синъяссӧ чышъянӧн.
Валя сувтіс йӧз чукӧр помӧ, мыльк пӧкатас, кытысянь сылы тыдалісны 1-бис №-а шахта район да кӧрттуй ветка юкӧн.
Карысь быдладорсянь пыр локталісны выль йӧз.
Базар вылӧ листовкаяс шыблалысь том войтыр пӧшти ставныс жӧ воисны татчӧ.
Друг Валя аддзис Серёжкаӧс, сійӧ муніс кӧрттуй насыпь кузя, юрсӧ лэдзӧмӧн, медым тӧлыс эз нетшышт юрсьыс кепкасӧ.
Мыйкӧ дыра кежлӧ Серёжка саявліс кытчӧкӧ, сэсся тыдовтчис мыльк бокын, — сійӧ муніс туйтӧг, видзӧдлывліс йӧз чукӧр вылӧ да ылісянь на аддзис Валяӧс.
Валялӧн кызіник вылыс гӧрд вомдорыс самолюбивӧя дрӧгнитіс.
Валя эз видзӧд сы вылӧ и нинӧм йылысь эз юась.
— Наталья Алексеевна... — ньӧжйӧник шуис Серёжка, кор гӧгӧрвоис, мый Валя скӧралӧ.
Серёжка копыртчис сы пель дорӧ да вашкӧдӧмӧн шуис:
— Краснодон посёлокын ребяталӧн дзонь чукӧр...
Прӧстӧ ас кежсьыныс...
Висьтав Олеглы...
Валя вӧлі штабса связнӧйӧн.
Сійӧ довкнитіс юрнас.
Сэки сійӧ аддзис «Восьмидомикиладорсянь» туй кузя мунысь Ульяна Громоваӧс да сыкӧд тӧдтӧм нылӧс, коді вӧлі берета да пальтоа.
Уля да тайӧ нылыс, тӧвкӧд вермасигтыр да буссьыс чужӧмъяснысӧ бергӧдӧмӧн, кыкӧн нуисны чемодан.
— Сэтчӧ кӧ ковмас мунны, тэ сӧгласитчан? — бара вашнитіс Серёжка...
Валя довкнитіс юрнас.
Обер-лейтенант Шприк, биржаса директор, вӧлись гӧгӧрвоис, мый томйӧз тадзи и кутасны сулавны асланыс рӧдвужныскӧд оцепление сайын, найӧс кӧ он тэрмӧдлы.
Мичаа бритчӧма да абу нин кучик трусика, кыдзи сійӧ ветлывліс жар лунъясӧ биржаын да уличаяс кузя, а полнӧй формаа, петіс сійӧ кильчӧ вылӧ писарыскӧд да горӧдіс, медым мунысьяс получайтісны документъяс.
Писарыс висьталіс тайӧс мӧдпӧв украинаса ногӧн.
Немецкӧй салдатъяс эз лэдзлыны рӧднӧйяссӧ да колльӧдысьяссӧ оцепление пытшкӧ.
Заводитісны прӧщайтчыны.
Мамъясныс да нывъясныс эз нин вермыны кутны асьнысӧ; мӧдісны бӧрдны горӧн.
Зонъяс крепитчисны, но страшнӧ вӧлі видзӧдны на чужӧмъяс вылӧ, кор мамъясныс, бабъясныс, чойясныс сыркъялісны-бӧрдісны на морӧсъяс бердын да батьясныс, кодъяс уна дас вояс чӧж уджалісны му улын да унаысь видзӧдлісны смертьыслы чужӧмас, юрнысӧ копыртӧмӧн, чышкышталісны усъяс вывсьыныс синванысӧ.
— Пӧра... — скӧрысь шуис Серёжка да зілис не петкӧдлыны Валялы ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Валя муртса вермис кутчысьны, медым не бӧрддзыны, эз кыв сылысь висьталӧмсӧ, машинальнӧя писькӧдчис йӧз чукӧр пыр биржалань.
Сідз жӧ машинальнӧя сійӧ перйыліс картупель улысь нёльпельӧ кусыньтӧм листок да сюйліс сійӧс кодлыкӧ пальто либӧ тужурка зептас либӧ прӧстӧ чемодан вуг улас либӧ кӧрзинка кӧртӧд костас.
Дзик оцепление дорас биржаладорсянь паникаын друг ылькнитысь йӧз чукӧр зырис Валяӧс.
Колльӧдысьяс пӧвстын вӧліны уна том зонъяс, нывъяс, томиник нывбабаяс, и на пӧвстысь мукӧдыс, чойсӧ либӧ воксӧ колльӧдігӧн, случайнӧ сюрліс оцепление пытшкас да эз нин вермы сэтысь бӧр петны.
Таысь сэтшӧм долыд лои немецкӧй салдатъяслы, мый найӧ кутісны кватлавны киясӧдыс медводдза сюрысь зонъясӧс да нывъясӧс да кыскавны найӧс оцепление пытшкас.
Кыптіс горзӧм, кевмысьӧм, бӧрдӧм.
Кутшӧмкӧ нывбаба кутіс пессьыны истерикаын.
Томйӧз зэв ёна повзьӧмӧн ыльнитісны оцепление дорысь.
Друг код тӧдас кытысь воӧм Серёжка, кодлӧн чужӧм вылас тӧдчис скӧрлун да страдание, киӧдыс кыскис Валяӧс йӧз чукӧрысь веськыда Нина Иванцова дінӧ.
— Слава богу...
А то тайӧ ирӧдъясыс... — Нина кыкнаннысӧ кватитіс киясӧдыс аслас гырысь мугов кияснас. — Талун вит часын Кашук ордын...
Висьтав Земнуховлы да Стаховичлы, — вашнитіс сійӧ Валялы. — Ульянаӧс энӧ аддзылӧй? — И котӧртіс Уляӧс корсьны: Нина, кыдзи и Валя, вӧлі штабса связнӧй.
А Валя да Серёжка нӧшта сулалыштісны мыйкӧ дыра ёрта-ёрт дінас, — налы зэв неокота вӧлі янсӧдчынысӧ.
Серёжка чужӧм серти позис чайтны, мый вот-вот сійӧ мыйкӧ шуас вывті, вывті важнӧйтор, но сійӧ сідзи нинӧм эз и шу.
— Ме котӧртла, — меліа шуис Валя.
Всё-таки сійӧ ещӧ на сулалыштіс мыйкӧ дыра, сэсся нюмъёвтіс Серёжкалы, видзӧдліс гӧгӧр, яндысьыштіс да аслас кӧрзинанас котӧртіс мыльк вылысь, сӧмын вуджрасисны сылӧн гожъялӧм ён кокъясыс.
Уля сулаліс дзик оцепление дорас, виччысис, кор биржаысь петас Валя Филатова.
Чемодана Валяӧс лэдзысь немецкӧй салдат кватитліс эськӧ и Уляӧс киӧдыс, но сійӧ спокойнӧя да кӧдзыда видзӧдліс сы вылӧ.
Сутш кежлӧ налӧн синъясныс паныдасьлісны, и салдат синъясын тыдовтчыліс мыйкӧ мортлӧн кодь видзӧдлас.
Сійӧ лэдзис Уляӧс, бергӧдчис да лёкысь равӧстіс еджгов юрсиа чышъянтӧм том нывбаба вылӧ, коді эз лэдз ас дорсьыс ар дас квайта писӧ.
Коркӧ нывбаба янсӧдчис пиыскӧд, и выяснитчис, мый вӧтлӧны Германияӧ оз писӧ, а мамсӧ: пиыс, кага моз бӧрдігтырйи, видзӧдіс, кыдзи мамыс киас кутӧма ноптор да, медбӧръяысь порог дорсяньыс пиыслы нюммунӧм бӧрын, пырис биржаӧ.
Уля да Валя войбыд пукалісны кутчысьӧмӧн Филатов патераса ичӧтик горничаын, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма арся дзоридзьясӧн.
Валялӧн пӧрысиник мамыс то матыстчыліс на дорӧ да малаліс налысь юръяссӧ либӧ окавліс кыкнаннысӧ, то видлаліс Валя чемоданысь кӧлуйсӧ, то чӧв олігтыр пукаліс пельӧсын ичӧтик креслӧ вылын: Валя мунӧм бӧрын сійӧ кольӧ вӧлі дзик ӧтнас.
Валя эбӧссьыс петӧма бӧрдӧмысла, сідзи жӧ чӧв ланьтӧма, сӧмын коръясӧкӧ дрӧгнитлывліс Уля морӧс бердын.
А Уля гӧгӧрволіс сійӧ страшнӧйторсӧ, мый должен лоны да мыйысь некыдзи он мын, вӧрзьӧм сьӧлӧма да верстьӧ морт моз, код пытшкын ӧттшӧтш вӧлі детскӧй да мамлӧн чувствояс, чӧв олігтыр пыр малаліс и малаліс Валялысь русӧй юрсӧ.
Дзузган би югӧр улын пемыд горничаас сӧмын и тыдалӧны вӧлі налӧн чужӧмъясныс да киясныс — кык нывлӧн да пӧрысиник мамлӧн.
Некор кӧ эськӧ не аддзывны тайӧс!
Валялысь да мамыслысь тайӧ прӧщайтчӧмсӧ, шутьлялысь тӧв улын чемоданӧн тайӧ помасьлытӧм туйсӧ, немецкӧй салдатъяс цепь водзын тайӧ медбӧръя кутчысьлӧмсӧ!
Но ставыс тайӧ вӧлі, вӧлі...
Ставыс тайӧ пыр на кыссьӧ...
Уля сулаліс дзик немецкӧй салдатъяс цепь водзын, эз вештыв синъяссӧ биржа ӧдзӧс вылысь. Сы чужӧм вылын тӧдчис шуштӧм ыджыд вын.
Оцепление пытшкӧ прӧйдитысь зонъяс, нывъяс, томиник нывбабаяс, кыз ефрейтор приказ серти, кольлісны стенадорса площадка вылӧ ассьыныс нопторъяснысӧ да чемоданъяснысӧ, — шуӧны вӧлі, кӧлуйсӧ пӧ нуасны машинаӧн, — да пыравлісны керкаӧ.
Обер-лейтенант дырйи Немчинова сеталіс налы кианыс карточка, дзик ӧти документ, коді став туй чӧжыс удостоверяйтліс налысь личностьсӧ немецкӧй власьтлӧн любӧй представительлы.
Карточка вылас эз вӧв гижӧма мортлысь ни нимсӧ, ни овсӧ, а вӧлі сӧмын номер да кар ним.
Тайӧ карточканас найӧ петавлісны биржаса помещениеысь, и ефрейтор сувтӧдаліс найӧс асланыс местаясӧ, площадь пӧлӧн нюжӧдчӧм шеренгаясӧ.
Со петіс и Валя Филатова, корсис синъяснас пӧдругасӧ да кымыныськӧ воськовтіс сылань, но ефрейтор кинас кватитіс сійӧс мунігмозыс да тойыштіс строитчысь шеренгаяслань.
Валя веськаліс коймӧд либӧ нёльӧд шеренгаӧ ылыс помас, и пӧдругаяс сэсся эз нин вермыны аддзыны ёрта-ёртнысӧ.
Тайӧ веритны позьтӧм янсалӧмлӧн шоглуныс сетіс йӧзлы право любовь петкӧдлӧм вылӧ.
Йӧз чукӧрса нывбабаяс заводитлісны писькӧдчыны кордон пыр, горзісны медбӧръя прӧщайтчан кывъяс либӧ сӧветъяс челядьныслы.
А шеренгаясын сулалысь томйӧз, унджыкыс нывъяс, быттьӧкӧ вӧліны нин мӧд мирынӧсь: найӧ шыасьлісны гӧлӧсъяснысӧ чинтӧмӧн либӧ прӧстӧ носӧвикӧн ӧвтыштӧмӧн либӧ чӧв олігтыр, чужӧм кузяыс визувтысь синваӧн видзӧдісны и видзӧдісны дона чужӧмъяс вылӧ.
Но вот обер-лейтенант Шприк петіс биржаысь, киас кутіс ыджыд виж пакет.
Йӧз чукӧр чӧв ланьтіс.
Ставныс кутісны видзӧдны сы вылӧ.
— <deu>Stіll gestanden</deu>!* — командуйтіс обер-лейтенант.
— <deu>Stіll gestanden</deu>! — лёк горшӧн равӧстіс сы бӧрся кыз ефрейтор.
*Смирно!
Колоннаын ставныс чӧв ланьтісны.
Обер-лейтенант Шприк муніс первой шеренга водзті да, ӧта-мӧд бӧрсяыс сулалысь быд нёль морт пӧвстысь воддза мортыслы кыз чуньнас тувкнитігмоз, лыддис ставнысӧ:
колоннаын вӧлі кыксё мортысь унджык.
Обер-лейтенант сетіс пакет кыз ефрейторлы да ӧвтыштіс кинас.
Салдатъяс уськӧдчисны весавны туйсӧ, коді тырӧма йӧзӧн.
Ефрейтор команда серти колонна бергӧдчис, вӧрзис да ньӧжйӧник, быттьӧ неокотапырысь, мӧдіс мунны туй кузя. Найӧс колльӧдісны конвойнӧйяс, медводзын муніс кыз ефрейтор.
Йӧз чукӧр, кодӧс зырисны салдатъяс, мӧдіс мунны колонна ӧтар-мӧдарӧд и колонна бӧрас кыліс и бӧрдӧм, ойзӧм и горзӧм, ставыс тайӧ сӧльнитчис кузя нюжалана ӧти ойзӧмӧ, кодӧс разӧдіс тӧв.
Уля, мунігмозыс кок чунь йылас кыпӧдчылӧмӧн, пыр синъяснас корсис колоннаысь Валяӧс и дыр мысти аддзис сійӧс.
Валя паськыда восьтӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдіс колонна бокъясӧ, корсис пӧдругасӧ.
Валя синъясын тӧдчис ыджыд шоглун сыысь, мый тайӧ медбӧръя здукас сійӧ эз вермы аддзыны Уляӧс.
— Ме тані, Валечка, ме тані, ме тэкӧд!.. — горзіс Уля, кодӧс зырис йӧз чукӧрыс.
Но Валя эз кыв ни эз аддзы сійӧс да дугдывтӧг видзӧдіс гӧгӧр, а чужӧм вылас сылӧн вӧлі тайӧ мучительнӧй выражениеыс.
Уля, кодӧс пыр ылӧджык зырисны колонна дорысь, некымынысь на аддзыліс Валялысь чужӧмсӧ, сэсся «бешенӧй барин» здание сайті колонна лэччис кӧрттуй вомӧн мӧд вуджанінлань, и Валя эз кут тыдавны.
— Ульяна! — шуис Нина Иванцова, коді друг кыськӧ лои Уля водзын. — Ме тэнӧ корся.
Талун вит часын Кашук ордын...
Любка воӧма...
Уля эз кыв сылысь висьталӧмсӧ, чӧв олігтыр видзӧдіс Нина вылӧ страшнӧй сьӧд синъяснас.
Нелямынӧд глава
Олег тӧкӧтьӧ кельдӧдыштіс чужӧм вылас, кыскис пинжак пытшкӧс зепсьыс записнӧй книжка да, думыштчӧмӧн листалігтырйи, пуксис пызан дорӧ, кӧні сулалісны вина тыра бутылка, кружкаяс да тыртӧм тарелкаяс, и ставныс, чӧв ланьтӧм бӧрын, серьёзнӧй чужӧмаӧсь, тожӧ пуксялісны: коді пызан дорӧ, коді диван вылӧ.
Ставныс чӧв олігтыр видзӧдісны Олег вылӧ.
Ещӧ тӧрыт на найӧ вӧліны прӧстӧ школьнӧй ёртъясӧн, немтӧждысьтӧмӧсь да вильышӧсь, и вот сійӧ лунсяньыс, кор найӧ сетісны клятва, на пӧвстысь быдӧн быттьӧ прӧститчис аскӧдыс, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі водзджыксӧ.
Найӧ быттьӧкӧ орӧдісны важся безответственнӧй дружескӧй связьяссӧ, медым лӧсьӧдны выль, крепыдджык связь — дружбалӧн ӧткодя мӧвпалӧм кузя, организация кузя дружба, вирӧн крепитӧм дружба, ӧд быдӧн клянитчисны кисьтны вирнысӧ рӧднӧй му мездӧм ним кузя.
Кошевойяс патераын ыджыд жырйыс, сэтшӧм жӧ, кутшӧм и мукӧд стандартнӧй керкаясын, краситтӧм ӧшиньвывъяса, кытчӧ пукталӧма кисьмытӧм помидоръяс, ореховӧй дивана, кӧні узьліс Олег, кружевнӧй накидкаясӧн вевттьӧм зэв уна небыд пӧдушкаяса крӧвать Елена Николаевналӧн, — тайӧ жырйыс казьтыліс на налы мам-бать керкаын немтӧждысьтӧм олӧм йылысь и сэк жӧ вӧлі нин конспиративнӧй патераӧн.
И Олег эз нин вӧв Олегӧн, а вӧлі Кашук: тайӧ вӧлі дядьыслӧн овыс, коді томдырйиыс вӧлӧма зэв известнӧй партизанӧн Украинаын, а кулӧмводзвывса медбӧръя воас — Канев карын земельнӧй отделса заведующӧйӧн.
Кличка пыдди Олег босьтіс сылысь овсӧ; такӧд вӧлі йитчӧма партизанскӧй тыш йылысь первойя героическӧй представлениеясыс да став сійӧ мужественнӧй воспитаниеыс — му вылын уджалӧмкӧд, вӧралӧмкӧд, вӧвъяскӧд, Днепр вывті пыжӧн ветлӧмкӧд, — кодӧс сетіс сылы дядьыс.
Сійӧ восьтіс лист бок, кӧні условнӧй пасъясӧн сылӧн вӧлі гижӧма ставсӧ, да сетіс кыв Люба Шевцовалы.
Любка чеччис диван вылысь да читкыртіс синъяссӧ.
Сылы друг син водзас сувтіс аслас став туйыс, коді вӧлі тырӧма невероятнӧй сьӧкыдлунъясӧн, опасностьясӧн, встречаясӧн, приключениеясӧн, — тайӧс ставсӧ он вермы висьтавны и кык вой чӧжӧн.
Ещӧ тӧрыт на луннас сійӧ сулаліс туй крестасянінын тайӧ чемоданнас, коді вӧлі сы кияслы сьӧкыд, а ӧні сійӧ, Любка, бара вӧлі аслас ёртъяс пӧвстын.
Кыдзи сійӧ водзвыв сёрнитчыліс Олегкӧд, Любка медводз висьталіс штабса членъяслы ставсӧ, мый Иван Фёдорович шуис Стахович йылысь.
Тӧдӧмысь, сійӧ эз казьтыв Иван Фёдоровичлысь нимсӧ, кӧть Любка пыр жӧ тӧдіс сійӧс, — сійӧ висьталіс, мый случайнӧ аддзысьліс морткӧд, коді вӧлӧма отрядын Стаховичкӧд ӧтлаын.
Любка вӧлі веськыд да повтӧм ныв и весиг аслысногӧн жестокӧй сэтшӧм случайяс дырйи, сійӧ кӧ кодӧскӧ эз радейтлы.
И сійӧ эз дзеб Иван Фёдоровичлысь чайтӧмсӧ, мый Стахович вермис вӧвлыны немечьяс киын.
Кор сійӧ висьталіс ставсӧ тайӧс, штабса членъяс весиг полісны видзӧдлыны Стахович вылӧ.
А Стахович пукаліс ортсысяньыс спокойнӧй, пызан вылӧ пуктӧма косіник кияссӧ да видзӧдіс веськыда ас водзас, — чужӧмыслӧн выражениеыс вӧлі сильнӧй.
Но кор Любка шуис медбӧръя кывъяссӧ, сійӧ пыр жӧ вежсис.
Напряжениеыс, кутшӧмӧн сійӧ кутіс асьсӧ, чиніс, вомдоръясыс да киясыс сылӧн лётмунісны, и сійӧ друг ӧбидитчӧмӧн да шензьӧмӧн и сэки жӧ тыр синмӧн видзӧдліс гӧгӧр быдӧн вылӧ да пыр жӧ лои детинка кодь.
— Сійӧ... сійӧ тадзи шуис?..
Сійӧ вермис тадзи думыштны? — некымынысь шуис сійӧ тайӧс да ӧбидитчӧм челядь моз видзӧдіс Любкалы синмас.
Ставныс чӧв олісны, и сійӧ кипыдӧсъяснас тупкис чужӧмсӧ да мыйкӧ дыра пукалыштіс тадзи.
Сэсся сійӧ вештіс кияссӧ чужӧм бердсьыс да ньӧжйӧник шуис:
— Ме вылӧ уси татшӧм подозрение, мый ме...
Мыйла нӧ сійӧ тэныд эз висьтав, мый миянӧс недель чӧж нин гӧняйтісны да миянлы висьталісны, мый колӧ разӧдчавны группаясӧн?
Любка вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ да бара тыр синмӧн видзӧдліс ставныс вылӧ. — Ме, кор куйлі кустъяс пӧвстын, ме думайті: найӧ мунӧны прорыв вылӧ, медым спаситчыны, и, оз кӧ ставныс, то унджыкыс пӧгибнитасны, и ме, гашкӧ, тшӧтш пӧгибнита накӧд, а ме верма спаситчыны да лоны на пӧлезнӧйӧн.
Тайӧ ме сэки тадзи думышті...
Ӧні, дерт, ме гӧгӧрвоа, мый тайӧ вӧлі йӧрмӧминысь петан розь.
Лыйлісны сэтшӧма... зэв страшнӧ вӧлі, — дзик челядь сямӧн шуис Стахович. — Но всё-таки ме ог лыддьы, мый вӧчи сэтшӧм нин ыджыд мыж...
Найӧ ӧд тожӧ спасайтісны асьнысӧ...
Пемдіс нин, и ме думышті: вартчыны кужа бура, ӧтнамӧс менӧ немечьяс вермасны и не казявны...
Кор ставныс пышйисны, ме куйлышті на недыр, тані дугдісны лыйсьыны, заводитісны лыйсьыны мӧд местаын, зэв ёна.
Ме думышті: пӧра, и мӧді вартчыны мыш вылын, сӧмын нырӧй тыдалӧ, — вартчыны ме кужа бура, — первойсӧ ю шӧрӧдзыс, а сэсся кывтчӧс.
Вот кыдзи ме спаситчи!..
А татшӧм подозрение...
Тадзи ӧмӧй позьӧ?..
Ӧд ачыс тайӧ мортыс, шуны кӧ, спаситчис жӧ?..
Ме думышті: раз ме кужа бура вартчыны, используйта ме тайӧс.
И вартчи мыш вылын.
Со кыдзи ме спаситчи!..
Стахович пукаліс дзугсьӧм юрсиа да вӧлі детинка кодь.
— Шуам, сідз, но тэ спаситчин, — шуис Ваня Земнухов, — а мыйла тэ миянлы висьталін, мый тэнӧ мӧдӧдісны отряд штабсянь?
— Сы вӧсна, мый менӧ, збыльысь, кӧсйылісны мӧдӧдны...
Ме думышті: раз ме коли ловйӧн, нинӧм жӧ оз вежсьы!..
Медбӧрын, эг жӧ ме сӧмын шкураӧс спасайт, ме жӧ кӧсйи и кӧсъя тышкасьны захватчикъяскӧд.
Менам эм опыт, ме жӧ участвуйті отряд организуйтӧмын да вӧлі бойясын — вот мыйла ме тадзи шуи!..
Ставныслӧн сьӧлӧм выланыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый Стахович висьталӧм бӧрын ставныслы лои неуна кокньыдджык.
И всё-таки тайӧ вӧлі зэв неприятнӧй история.
И колӧ жӧ вӧлі лоны тайӧ историяыслы!
Быдӧнлы вӧлі яснӧ, мый Стахович висьталӧ збыльтор.
Но ставныс чувствуйтісны, мый сійӧ вӧчис зэв лёктор и лёкногӧн висьталӧ аслас поступок йылысь, и вӧлі ӧбиднӧ да гӧгӧрвотӧм тайӧ, да эз тӧдны, мый вӧчны сыкӧд.
Стахович и збыльысь эз вӧв йӧз мортӧн.
Сійӧ эз вӧв и карьеристӧн и аслыс выгӧда корсьысь мортӧн.
А сійӧ вӧлі сэтшӧм том войтыр пӧвстысь, кодъяс челядьдырсяньыс бергалісны гырысь йӧз пӧвстын да кодъясӧс тшыкӧдӧмаӧсь гырысьяс власьтлӧн ӧткымын ортсыса проявлениеясӧн сэтшӧм арлыдын на, кор том морт эз на вермы гӧгӧрвоны войтыр власьтлысь збыль содержаниесӧ да назначениесӧ, эз вермы гӧгӧрвоны сійӧтор, мый тайӧ власьт вылас правосӧ сійӧ йӧзыс шедӧдісны ыджыд уджӧн да характер воспитайтӧмӧн.
Тӧлка детинкаӧс, кодлы ставыс сетчыліс кокниа, школаын велӧдчигас на казялісны карса гырысь йӧз, казялісны сы вӧсна, мый сылӧн вокъясыс, коммунистъяс, сідзжӧ вӧліны гырысь йӧзӧн.
Сійӧ челядьдырсяньыс бергаліс тайӧ йӧз пӧвстас, велаліс аслас ӧттшӧтшъяяс пӧвстын висьтавлыны тайӧ йӧз йывсьыс, кыдзи аскӧдыс равнӧйяс йылысь, поверхностнӧя уна лыддьысьлӧма, кокниа кужліс выражайтны устнӧ и письменнӧ эз ассьыс мӧвпъяссӧ, кодъясӧс сійӧ эз на куж выработайтны, а йӧзлысь мӧвпъяссӧ, кодъясӧс сійӧ частӧ кывлывліс, сійӧ ещӧ нинӧм на эз вӧч нэм чӧжнас, а комсомоллӧн районнӧй комитетса работникъяс лыддьывлісны сійӧс активистӧн.
А рядӧвӧй комсомолечьяс, кодъяс личнӧ эз тӧдлыны сійӧс, но аддзывлісны быд собрание вылын сӧмын президиумысь либӧ ораторскӧй трибуна вылысь, велалісны лыддьыны сійӧс не то районнӧй, не то областнӧй работникӧн.
Стахович эз гӧгӧрволы уджлысь збыль содержаниесӧ сійӧ йӧзыслысь, кодъяс пӧвстын сійӧ бергаліс, но сійӧ зэв бура разбирайтчис налӧн личнӧй да служебнӧй отношениеясын, коді кодкӧд соперничайтӧ да коді кодӧс дорйӧ, да создайтліс аслыс лӧжнӧй представление власьтлӧн искусство йылысь, быттьӧкӧ сійӧ абу войтырлы служитӧмын, а ӧтияслӧн мӧдъяс дорӧ относитчигӧн искуснӧя маневрируйтӧмын, медым тэ дор сулалісны унджык йӧз.
Тайӧ йӧзыслысь сійӧ перенимайтіс ӧта-мӧд дінас сералана-покровительственнӧй обращениелысь манерасӧ, налысь грубӧйкодь веськыдлунсӧ да сёрниыслысь независимостьсӧ, но эз гӧгӧрволы, кутшӧм ыджыд да сьӧкыд олӧм сулалӧ тайӧ манера саяс.
Томйӧз ассьыныс чувствояссӧ петкӧдлӧны пыр жӧ, ыджыд кыпыдлунӧн, а Стахович век кутліс асьсӧ тайӧ чувствояссӧ петкӧдлӧмысь, сёрнитіс рӧвнӧй ньӧжмыд гӧлӧсӧн, медся нин сэки, кор ковмыліс сёрнитны телефон кузя тӧдтӧм морткӧд, и вообщӧ ёртъясыслы кужис петкӧдлыны асьсӧ, мый сійӧ сулалӧ наысь вылынджык.
Тадзи челядьдырсяньыс на сійӧ велаліс лыддьыны асьсӧ сэтшӧм мортӧн, кодлы абу обязательнӧйӧсь йӧзкостса олӧмлӧн обычнӧй правилӧясыс.
Мыйла нӧ, збыльысь, сійӧ должен вӧлі пӧгибнитны, а не спаситчыны, кыдзи мукӧдъясыс, кыдзи этайӧ партизаныс, кодкӧд аддзысьлӧма Любка?
И кутшӧм право вӧлі тайӧ мортыслӧн кыпӧдны сы вылӧ татшӧм подозрение, кор абу сійӧ, Стахович, а мукӧдъяс, ответственнӧйджык йӧз, мыжаӧсь сыысь, мый отрядыс веськаліс татшӧм положениеӧ?
Пока том войтыр падъялігтыр чӧв олісны, Стахович весиг збодерджык лои татшӧм сёрнияссьыс.
Но Серёжка резкӧя друг шуис:
— Заводитісны лыйлыны мӧд местаын, а сійӧ водӧма мыш вылас да кутӧма кывтны!
А лыйлыны кутісны сы вӧсна, мый отрядыс петіс прорыв вылӧ.
Артмӧ, ставныс мунісны, медым спаситны сійӧс?..
Ваня Туркенич, командир, пукаліс, некод вылӧ видзӧдтӧг, военнӧй выправкаа, зэв сӧстӧм да мужественнӧй чужӧма.
И сійӧ шуис:
— Салдат должен выполнитны приказ.
А тэ пышйин бой дырйи.
Дженьыдика кӧ шуны — дезертируйтін бой мунігӧн.
Миян фронт вылын таысь лыйлывлісны либӧ ыстывлісны штрафнӧй батальонӧ.
Йӧзыс асланыс мыжсьыс мынтысьлісны вирнаныс...
— Вирсьыд ме ог пов, — шуис Стахович да кельдӧдіс.
— Тэ прӧстӧ асьтӧ вылӧ пуктысь, вот и ставыс! — шуис Любка.
Ставныс видзӧдлісны Олег вылӧ: мый жӧ сійӧ думайтӧ та йылысь?
И Олег зэв спокойнӧя шуис:
— Ваня Туркенич ставсӧ нин висьталіс, сыысь бурджыка он висьтав.
А сы серти, кыдзи Стахович кутӧ асьсӧ, сійӧ, тыдалӧ, оз признайт некутшӧм дисциплина...
Вермас-ӧ татшӧм морт лоны миян отрядса штабын?
И кор Олег шуис тадзи, сэки письтіс сійӧ, мый вӧлі ставныслӧн сьӧлӧм выланыс.
Том войтыр страстнӧя уськӧдчисны Стахович вылӧ.
Ӧд найӧ ӧтлаын сетлісны клятва, — кыдзи нӧ вермис Стахович сетны клятвасӧ, кор сы сӧвесть вылын вӧлі татшӧм поступок, кыдзи нӧ сійӧ вермис не висьтасьны таысь?
Бур ёрт ӧмӧй, коді вермӧ пежавны татшӧм вежа лунсӧ!
Дерт, ни ӧти минут оз позь видзны татшӧм ёртсӧ штабын.
А нывъяс, Люба да Уля, весиг нинӧм эз висьтавны, сэтшӧма налӧн лӧгныс петіс Стахович вылӧ, и таысь Стаховичлы вӧлі медся ӧбиднӧ.
Сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошис да видзӧдіс униженнӧя, зілис видзӧдлыны быдӧнлы синмас да долис ӧтитор:
— Неужели ті меным онӧ веритӧй?
Вайӧй меным любӧй испытание...
И сэки Олег збыльвылӧ петкӧдліс, мый сійӧ абу нин Олег, а Кашук.
— Но тэ гӧгӧрвоан ачыд, мый тэнӧ оз позь кольны штабӧ? — юаліс сійӧ.
И Стаховичлы быть лои признайтны, мый сійӧс, дерт, оз позь кольны штабӧ.
— Важнӧ, медым тэ ачыд гӧгӧрвоин тайӧс, — шуис Олег. — А задание ми тэныд сетам, и огӧ ӧтиӧс.
Ми тэнӧ прӧверитам.
Тэнад пятёркаыд кольӧ аслыд, и тэнад лоас уна позянлун восстановитны ассьыд бур нимтӧ...
А Любка шуис:
— Сылӧн семьяыс сэтшӧм бур — весиг ӧбиднӧ!
Найӧ гӧлӧсуйтісны Евгений Стаховичӧс «Том гвардия» штабысь вештӧм кузя.
Сійӧ пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, сэсся чеччис да мырдӧнсорӧн шуис:
— Меным тайӧ зэв сьӧкыд, ті асьныд гӧгӧрвоанныд.
Но ме тӧда — мӧдног вӧчны ті энӧ вермӧй.
И ме ог ӧбижайтчы тіян вылӧ.
Ме клянитча... — Сылӧн кутісны тіравны вомдоръясыс, и сійӧ котӧрӧн петіс жырсьыс.
Мыйкӧ дыра найӧ ставныс сьӧкыдпырысь чӧв олісны.
Сьӧкыда сетчис налы ёртныс кузя тайӧ медводдза серьёзнӧй разочарованиеыс.
И зэв сьӧкыд вӧлі вундыны ловъяинті.
Но Олег чужӧмтырнас нюммуніс да, неуна мыкталігтырйи, шуис:
— <ns>Д-да</ns> сійӧ ещӧ, ребята, <ns>исп-правитчас</ns> на, ей-богу!
И Ваня Туркенич аслас гортӧм гӧлӧснас поддержитіс сійӧс:
— А ті чайтанныд, фронт вылын татшӧм случайясыд оз овлыны?
Том боеч первойтӧ повзис, а бӧрыннас сэтшӧм салдат сыысь лоӧ — любӧ видзӧднысӧ!..
Любка гӧгӧрвоис, мый воис кад подробнӧя висьтавны Иван Фёдоровичкӧд аддзысьлӧм йылысь.
Сійӧ, збыль, эз висьтав сы йылысь, кыдзи веськаліс сы ордӧ, — вообщӧ сылӧн эз вӧв право висьтавлыны та боксянь аслас удж йылысь, — но сійӧ весиг петкӧдліс, жыр кузя прӧйдитігӧн, кыдзи примитіс сійӧс Иван Фёдорович да мый сылы висьталіс.
И ставныс быттьӧкӧ ловзисны, кор Любка шуис, мый партизанскӧй штабса представитель одобритіс найӧс да ошкис Олегӧс да прӧщайтчигас окаліс Любкаӧс.
Тыдалӧ, сійӧ збыльысь вӧлі дӧвӧлен наӧн!
Волнуйтчысьӧсь, шудаӧсь, весиг неуна чуймӧмаӧсь, сэтшӧм выльногӧн найӧ аддзисны асьнысӧ, найӧ заводитісны кутлыны ӧта-мӧдныслысь кияссӧ да поздравляйтны ёрта-ёртнысӧ.
— Ваня, думышт сӧмын, сӧмын думышт! — челядь сяма да шуда выражениеӧн висьталіс Земнуховлы Олег. — Том гвардия существуйтӧ, сійӧс признайтӧма весиг областнӧй руководство.
А Любка сывйыштіс Уляӧс, кодкӧд сійӧ дружитчис Туркенич ордын сӧвещанньӧ вылын, но кодкӧд ещӧ эз на вевъяв здоровайтчыны, и окыштіс сійӧс чойӧс моз.
Сэсся Олег бара видзӧдліс аслас книжкаӧ, и Ваня Земнухов, кодӧс колян заседание вылын вӧлі индӧма пятёркаясӧс организуйтысьӧн, тшӧктіс индавны ещӧ пятёркаясӧн веськӧдлысьясӧс, — ӧд организация кутас быдмыны.
— Гашкӧ, заводитам Первомайкасянь? — шуис сійӧ да гажаа видзӧдліс Уля вылӧ аслас профессорскӧй ӧчки пырыс.
Уля чеччис, кияссӧ лэдзис увлань, и друг ставныслӧн чужӧмъяс выланыс асланыс тӧдтӧг кутіс тӧдчыны сійӧ мича, шуда, бескорыстнӧй чувство, кутшӧмӧс оз вермы не кыпӧдны сӧстӧм душаясын нывлӧн мичлун.
Но Уля эз казяв, мый сы вылӧ тадзи любуйтчӧны.
— Ми, мӧд ногӧн кӧ Толя Попов да ме, предлагайтам Витя Петровӧс да Майя Пегливановаӧс, — шуис сійӧ.
Друг сійӧ казяліс, мый Любка волнуйтчӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ. — А Восьмидомикиын мед Люба бӧръяс: лоам суседъясӧн... — шуис сійӧ аслас спокойнӧй да кызіник свободнӧй гӧлӧсӧн.
— Но, мый тэ! — Любка гӧрдӧдіс да кутіс ӧвтчыны ичӧтик еджыд кияснас: кутшӧм нӧ сійӧ, збыльысь, организатор!
Но ставныс поддержитісны Уляӧс, и Любка пыр жӧ раммис: ӧти здукӧн сійӧ представитіс асьсӧ Восьмидомикиын организаторӧн, и тайӧ воис сылы сьӧлӧм вылас.
Ваня Туркенич аддзис коланаӧн, мый воис кад вӧчны предложение, мый йылысь найӧ сёрнитчисны Олегкӧд войнас.
Сійӧ висьталіс ставсӧ, мый лоӧма Олегкӧд и мыйӧн тайӧ вермис угрожайтны эз сӧмын сылы, а организацияыслы ставнас, да предложитіс решитны, мый серти эськӧ век кежлӧ запретитны Олеглы участвуйтны операцияясын штаб разрешениетӧг.
— Ме думайта, мый тайӧс весиг объясняйтны оз ков, — шуис сійӧ. — Дерт, тайӧ решениеыс должен касайтчыны и меным.
— Сійӧ п-прав, — шуис Олег.
И найӧ единодушнӧя примитісны тайӧ решениесӧ.
Сэсся сувтіс Серёжка да ёна яндысис.
— Менам весиг кык юӧртӧм, — ассьыс кызіник вомдоръяссӧ водзлань чургӧдігмоз зумыша шуис сійӧ.
И друг ставныслӧн сэтшӧма кутіс петны серамныс, мый дыркодь весиг эз сетны сёрнитнысӧ.
— Да, ме кӧсъя первой висьтавны эсійӧ Игнат Фомин йывсьыс.
Неужели ми кутам терпитны тайӧ сволочсӧ! — друг шуис Серёжка да скӧрмӧмысла зэв ёна гӧрдӧдіс. — Тайӧ Иудаыс вузаліс Остапчукӧс, Валькоӧс, и ми ещӧ ог на тӧдӧй, кымын шахтёр миян куйлӧ сы пеж душа вылын!..
Ме мый предлагайта?..
Ме предлагайта вины сійӧс, — шуис Серёжка. — Поручитӧй тайӧс вӧчны меным, сы вӧсна мый ме сійӧс всё равно виа, — шуис сійӧ,
и быдӧнлы друг лои яснӧ, мый Серёжка збыльысь виас Игнат Фоминӧс.
Олеглӧн чужӧмыс лои зэв серьёзнӧйӧн, плеш кузялаыс кутісны тӧдчыны гырысь чукыръяс.
Штабса членъяс ставныс чӧв ланьтісны.
— А мый?
Сійӧ правильнӧ шуӧ, — спокойнӧй ньӧж гӧлӧсӧн шуис Ваня Туркенич. — Игнат Фомин — миян йӧзлӧн злостнӧй предатель.
И колӧ сійӧс ӧшӧдны.
Ӧшӧдны сэтшӧм местаӧ, кытысь эськӧ вермисны аддзывны сійӧс миян йӧз.
И пуктыны морӧс вылас плакат, мыйысь ӧшӧдӧма.
Медым мукӧдлы эз вӧв пӧваднӧ.
А мый сэсся збыльысь? — шуис сійӧ сысянь виччысьтӧм скӧр гӧлӧсӧн. — Найӧ, небось, миянӧс оз помилуйтны!..
Поручитӧй тайӧс меным да Тюленинлы...
Кор Туркенич поддержитіс Тюленинӧс, быдӧнлӧн сьӧлӧм выланыс лои кокниджык.
Кӧть и зэв ыджыд лӧглун вӧлі предательяс дорӧ на сьӧлӧмъясын, первой здукас налы сьӧкыд вӧлі воськовтны та вомӧн.
Но Туркенич шуис ассьыс вескӧй кыв, сійӧ вӧлі налӧн ыджыдджык ёрт, Гӧрд Армияса командир, — сідзкӧ, тадзи и должен лоны.
— Дерт, ми долженӧсь получитны та вылӧ разрешение старшӧйяссянь, — шуис Олег, — но та могысь колӧ имеитны ассьыным общӧй мнение...
Ме первой пукта Фомин йылысь Тюленинлысь предложениесӧ гӧлӧсуйтӧм вылӧ, а сэсся — кодлы поручитны, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ.
— Юалӧмыс бура гӧгӧрвоана, — шуис Ваня Земнухов.
— Да, юалӧмыс гӧгӧрвоана, а всё-таки ме Фомин йылысь юалӧмсӧ сувтӧда торйӧн, — кутшӧмкӧ зумыш настойчивостьӧн шуис Олег.
И ставныс гӧгӧрвоисны, мыйла Олег сэтшӧма настаивайтӧ та вылын.
Найӧ сетісны клятва.
Быдӧнлы колӧ вӧлі выльысь решитны тайӧс асланыс душаын.
Суров чӧв-лӧньын гӧлӧсуйтісны найӧ Фоминӧс казнитӧм кузя да поручитісны казнитны сійӧс Туркеничлы да Тюленинлы.
— Правильнӧя решитінныд!
Сідзи и колӧ накӧд, сволочьяскӧд! — шуис Серёжка, синъясыс сылӧн страстнӧя дзирдалісны. — Висьтала мӧдтор йылысь...
Больничаса врач, Наталья Алексеевна, ичӧтик небыд кияса да пӧщадатӧм, практическӧй выражениеа синъяса нывбаба, висьталіс Серёжкалы, мый посёлокын, коді вӧлі карсяньыс дас кӧкъямыс километр сайын да кодӧс сідзи жӧ шуисны Краснодонӧн, организуйтчӧма томйӧзлӧн группа немецкӧй оккупантъяскӧд тышкасьӧм могысь.
Ачыс Наталья Алексеевна эз состоит тайӧ группаас, а сы йылысь тӧдмалӧма посёлокса патераас, кӧні оліс Наталья Алексеевналӧн мамыс, аслас орчча олыссянь — велӧдысь Антонина Елисеенкосянь, да кӧсйысис сылы отсавны установитны связь каркӧд.
Серёжка предложитӧм серти штаб поручитіс йитчыны тайӧ группаыскӧд Валя Борцлы, поручитіс астӧгыс, сы вӧсна мый связнӧйяс, Нина да Оля Иванцоваяс да Валя, эз вӧвны штаб заседание вылын, а Маринакӧд ӧтлаын пукалісны дворас сарайын да видзисны штабсӧ.
«Том гвардиялӧн» штабыс воспользуйтчис сійӧн, мый Елена Николаевна да дядя Коля мунісны кымынкӧ лун кежлӧ районӧ, кӧні оліс Мариналӧн рӧдняыс, медым кутшӧмсюрӧ кӧлуй вежлавны нянь вылӧ,
а бабушка Вера Васильевна лэдзчысис сы улӧ, быттьӧкӧ сійӧ веритӧ, мый томйӧз чукӧртчисны вечеринка вылӧ, да тётя Маринаӧс ичӧтик пиыскӧд нуӧдіс сарайӧ.
Найӧ заседайтігкості пемдіс нин, и бабушка Вера немвиччысьтӧг пырис жырйӧ.
Ӧчки вывтіыс, кодлӧн пель саяс пуктӧм ӧти вугйыс вӧлі чегӧма да сы вӧсна гартлӧма сьӧд сунисӧн, бабушка Вера видзӧдліс пызан вылӧ да аддзис, мый вина тыра сулеясӧ абу вӧрзьӧдлӧма и кружкаясыс тыртӧмӧсь.
— Ті кӧть мед чай юыштінныд, ме тіянлы со буретш шонті! — шуис сійӧ подпольщикъяслы, кодъяс зэв ёна шай-паймунісны. — А Мариналы пиыскӧд тшӧкті узьны сарайын, сы вӧсна мый сэні сынӧдыс сӧстӧмджык...
Бабушка вайӧдіс Валяӧс, Нинаӧс, Оляӧс, пыртіс чайник да кыськӧ зэв пыдысь ящик пыдӧсысь — весиг эз буфетысь, а комодысь, — перйис кымынкӧ кампет, сэсся тупкис брӧвъяссӧ, ӧзтіс дзузган да петіс керкаысь.
Ӧні, кор томйӧз колины ас кежаныс тайӧ тшыналысь дзузган би дорас, кодлӧн ичӧтик дзӧрысь биторйыс югдӧдліс пемыдсьыс йӧзлысь, паськӧмъяслысь, предметъяслысь сӧмын случайнӧй детальяссӧ, — найӧ збыльвылӧ лоины заговорщикъяс кодьӧсь.
Налӧн гӧлӧсъясныс лоины гортӧмджыкӧсь, гусяджыкӧсь.
— Кӧсъянныд кывзыны Мӧскуаӧс? — гусьӧник юаліс Олег.
Ставныс тайӧс гӧгӧрвоисны шутка пыдди.
Сӧмын Любка дрӧгнитыштіс да юаліс:
— Кыдзи Мӧскуаӧс?
— Сӧмын ӧти условие: нинӧм йылысь не юасьны...
Олег петаліс ывлаӧ да пӧшти пыр жӧ бӧр пырис.
— Терпитыштӧй неуна... — шуис сійӧ.
Сійӧ пырис дядя Колялӧн пемыд жырйӧ.
Том войтыр пукалісны чӧв олігтыр, эз тӧдны, веритны-ӧ талы.
Но позьӧ ӧмӧй шутитны тайӧн тані, этатшӧм кадӧ!
— Ниночка, отсышт меным, — чукӧстіс Олег.
Нина Иванцова матыстчис сы дінӧ.
И друг дядя Коля жырйысь кутіс кывны гортӧминик, сэтшӧм тӧдса, но пӧшти быдӧнлӧн нин вунӧм дзижгӧм, надзӧник трачкакылӧм, музыка шыяс: кӧнкӧ танцуйтісны.
Дугдывтӧг мешайтісны немецкӧй маршъяс.
Олӧма мортлӧн спокойнӧй гӧлӧс висьтавліс английскӧй кывйӧн му шар вылын виӧм йӧзлысь лыдпасъяс, и кодкӧ помтӧг сёрнитіс и сёрнитіс немецкӧй ногӧн, тэрмасьӧмӧн, мыйвынсьыс, быттьӧкӧ поліс, мый торкасны сылысь сёрнисӧ.
И сынӧдын омӧлика трачкӧдчӧм пыр, коді быттьӧ пырліс жырйӧ гыӧн-гыӧн ыджыд, зэв ыджыд пространствосянь, друг зэв яснӧя кутіс кывны диктор Левитанлӧн тӧдса бархатнӧй, кыз гӧлӧсыс, коді вӧлі торжественнӧй, кыдзи и век, да висьталіс свободнӧя:
«...Сӧветскӧй Информбюросянь...
Сентябр сизимӧд лунся оперативнӧй сводка...
Рытъя юӧртӧм...»
— Гижалӧй, гижалӧй! — друг шуис Ваня Земнухов да ачыс кватитіс карандаш. — Ми аски жӧ лэдзам тайӧс!
А тайӧ свободнӧй гӧлӧсыс свободнӧй му вывсянь сёрнитіс сюрс верст сайсянь:
«...Сентябр сизимӧд лун чӧжӧн миян войска чорыда тышкасисны противниккӧд Сталинградсянь рытыввылын да рытыв-лунвылын... а сідзжӧ Новороссийск да Моздок районъясын...
Мукӧд фронтъяс вылын тӧдчана вежсьӧмъяс эз лоны...»
Ыджыд тышлӧн йӧлӧгаыс быттьӧ пырис жырйӧ.
Зонъяс да нывъяс, водзлань копыртчыштӧмӧн, струна моз зэвтӧм тушаясаӧсь, ӧбразвывса кодь чужӧмъясаӧсь да дзузган би югӧр улын сьӧд да гырысь синъясаӧсь, чӧв олігтыр кывзісны свободнӧй мулысь тайӧ гӧлӧссӧ.
Порог дорын, ӧдзӧс бердӧ нёровтчӧмӧн, некодӧн казявтӧг сулаліс бабушка Вера, кодлӧн чукырӧсь косіник бронзӧвӧй чужӧмыс вӧлі Алигьери Дантелӧн кодь.
Нелямын ӧтиӧд глава
Электричество сетлісны сӧмын немецкӧй учреждениеясӧ.
Дядя Коля воспользуйтчис сійӧн, мый дирекцион да комендатура дорӧ линияыс мунліс эз уличаті, а накӧд орчча керкаяс костті, — ӧти столб сулаліс дзик Коростылев керка дорын.
Радиоприёмниксӧ видзисны дядя Коля жырйын комодувса джодж улас, а проводсӧ приёмникнас пӧльзуйтчигӧн петкӧдлісны ортсыӧ форточкаӧдыс да йитлісны крука кузь шатинӧ гартлӧм проводкӧд, а шатинсӧ вӧлі ӧшӧдӧма столб дорас главнӧй провод вылӧ.
Информбюролӧн сводка...
Кӧть мый, а налы колӧ вӧлі типография!
Володя Осьмухин, Жора Арутюнянц да Толя «Гым гымалӧ» кодйисны паркысь сӧмын шрифт колясъяссӧ.
Гашкӧ, шрифтсӧ гуалысь йӧзыслӧн абу вӧлӧма ки уланыс некутшӧм доз, тэрмасигас кисьтӧмаӧсь шрифтсӧ гуас да тыртӧмаӧсь муӧн.
А немецкӧй салдатъяс, кодъяс кодйисны машинаясыслы да зенитнӧй установкаяслы гуяссӧ, первойсӧ эз гӧгӧрвоны, мый тайӧ сэтшӧмыс, да шыблалӧмаӧсь мыйкӧ мында шрифтсӧ муыскӧд ӧтсорвыв, а сэсся казялӧм мыстиныс доложитӧмаӧсь начальствоныслы, и шрифтсӧ кытчӧкӧ вӧлі сдайтӧма, но этшаник кольыштӧма на гу пыдӧсас.
Некымын лун чӧж муын терпеливӧя гудйысигмоз том войтыр аддзалісны шрифтлысь колясъяссӧ некымын метр сайысь сійӧ места гӧгӧрсьыс, кытчӧ сійӧс вӧлі индӧма план вылын, да бӧрйисны ставсӧ, мый сэні вӧлі.
Лютиковлы тайӧ шрифтыс эз туй.
И Филипп Петрович разрешитіс Володялы используйтны тайӧ шрифтсӧ «Том гвардиялы».
Ваня Земнуховлӧн ыджыдджык вокыс, Александр, коді ӧні вӧлі армияын, профессия сертиыс вӧлі типографскӧй рабочӧй,
сійӧ дыр уджавліс «Социалистическӧй рӧдина» газетлӧн местнӧй типографияын, кытчӧ Ваня частӧкодь пыравлывліс сы дорӧ.
Ваня индалӧм серти Володя сконструируйтіс ичӧтик печатнӧй станок.
Металлическӧй частьяссӧ Володя гусьӧникӧн тӧчитіс механическӧй цехын, а Жора босьтчис вӧчны наборнӧй кассаяс да пу ящик, кытчӧ колӧ вӧлі ставсӧ тайӧс чукӧртны.
Жоралӧн батьыс вӧлі столяр.
Збыль, эз ло Жора виччысьӧм серти, ни батьыс сылӧн, ни весиг мамыс аслас характернас немечьяс воӧм бӧрын эз заводитны вермасьны оружиеӧн, кыдзи та йылысь чайтіс Жора.
Но Жора век жӧ надейтчис, мый сійӧ вочасӧн велӧдас найӧс аслас занятиеясӧ.
Гӧгӧрбок думайтӧм бӧрын сійӧ решитіс, мый мамыс сылӧн зэв нин энергичнӧй нывбаба и сійӧс колӧ велӧдны медбӧрын, а колӧ заводитны батьсяньыс.
И Жоралӧн батьыс, рам, олӧма морт, тушанас пиыслы щӧкаӧдзыс, — пиыс ставнас мунӧма мам рӧдас, дзик сы кодь характера, сы кодь тушаа да кырныш борд кодь сьӧд юрсиа, — Жоралӧн батьыс, коді вӧлі зэв недӧвӧльнӧй сійӧн, мый подпольщикъяс передайтӧмаӧсь ичӧт арлыда пиыс пыр татшӧм щепетильнӧй заказ, гӧтырсьыс гусьӧн вӧчис и ящик и кассаяс.
Дерт, сійӧ эз вермы тӧдны, мый Жора да Володя асьныс ӧні вӧліны гырысь йӧзӧн пятёркаясӧн веськӧдлысьясӧн.
Том войтыр сэтшӧма нин мӧдісны дружитны, мый эз вермыны овны ӧти лун ӧта-мӧдсӧ аддзывтӧг.
Сӧмын Люся Осьмухинакӧд Жоралӧн вӧліны важмоз вывті официальнӧй отношениеяс.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧлі сэтшӧм случай, кор йӧз оз лӧсявны мӧда-мӧдныскӧд характернаныс.
Найӧ кыкнанныс вӧліны ёна лыддьысьӧм йӧз, но Жора радейтліс научно-политическӧй содержаниеа небӧгъяс, а Люсяӧс волнуйтісны небӧгъясын медсясӧ страстьяс, — колӧ шуны, арлыднас сійӧ вӧлі ыджыдджык Жораысь.
Збыль, кор Жора заводитліс видзӧдны ру пиын моз тӧдчысь будущӧйӧ, сылӧн вежыс петліс, мый Люся тырвыйӧ свободнӧя кутас владейтны куим суйӧрсайса кывйӧн, но век жӧ сійӧ лыддьыліс татшӧм образованиетӧ эз дзик тырманаӧн и, гашкӧ, эз нин вӧв сэтшӧм тактичнӧйӧн, кор кӧсйис вӧчны Люсяӧс инженер-строительӧн.
Вообщӧ первойя здуксяньыс жӧ, кор найӧ паныдасьлісны, Люсялӧн ыпъялысь сӧдз синъясыс да Жоралӧн сьӧд решительнӧй синъясыс крестасьлісны стальнӧй клинокъяс моз.
И век, кор найӧ вӧліны ӧтлаын, унджыкысьсӧ эз ӧтнанныс, найӧ атакуйтісны ӧта-мӧднысӧ дженьыдик репликаясӧн, кодъяс вӧліны Люсялӧн надменнӧйӧсь да бытшласьысьӧсь, Жоралӧн — вывті сдержаннӧйӧсь да дидактическӧйӧсь.
Вот и воис лун, кор найӧ, нёльӧн, чукӧртчисны Жора жырйӧ — ачыс Жора, Володя Осьмухин, Толя «Гым гымалӧ» да Ваня Земнухов, налӧн ыджыдджык ёртыс да руководитель, коді не сы мында кыдзи поэт, а кыдзи «Том гвардияӧн» лэдзӧм унджык листовкаыслӧн да лозунгыслӧн автор, дерт, медся ёна интересуйтчис аслыныс типография лӧсьӧдӧмӧн.
И вот станок вӧлі тэчӧма.
И Толя Орлов, нырнас чушкигтыр да бӧчкаӧ моз кызігтыр, некымынысь прӧйдитчис станокнас жырйӧд, медым петкӧдлыны, мый ёна колігӧн станоксӧ позьӧ нуны ӧти мортлы.
Налӧн вӧлі нин и плоскӧй кисточка и прокатка вӧчны валик,
а типографскӧй краска пыдди Жоралӧн батьыс, коді нэм чӧжыс сӧмын и краситліс да лакируйтліс пу, лӧсьӧдіс, кыдз ачыс шуис, «оригинальнӧй смесь».
И найӧ сэки жӧ кутісны сортируйтны шыпасъяссӧ кассаясӧ,
а тамыш Ваня Земнухов, кодлы став шыпасъясыс кажитчисны «о»-ӧн, пукаліс Жора крӧвать вылын да висьталіс, мый сійӧ оз гӧгӧрво, кыдзи тайӧ ӧти шыпассьыс позьӧ вӧчны роч алфавитысь став шыпасъяссӧ.
Буретш тайӧ кадас кодкӧ кутіс таркӧдны занавесалӧм ӧшиньӧ, но найӧ эз шӧйӧвошны: немечьяс да «полицайяс» ньӧтчыд на эз волыны тайӧ ылыс пельӧсас.
И збыль, тайӧ воисны Олег да Туркенич, —
налӧн некыдз эз пукавсьы гортаныс, налы сідзжӧ окота вӧлі ӧдйӧджык мыйкӧ тиснитны асланыс типографияын.
Но бӧрыннас тыдовтчис, мый найӧ эз сідз весьшӧрӧ воны!
Туркенич гусьӧник корис Жораӧс, и найӧ ӧтлаын петісны град йӧрӧ, а Олег, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, кольччис да кутіс отсасьны Володялы да Толялы.
Туркенич да Жора водісны бор дорӧ шонді водзӧ, кодӧс частӧ тупкывлісны кымӧръяс да коді шонтіс нин арся моз, — зэр бӧрын муыс да туруныс вӧлі ва на.
Туркенич копыртчис Жора дінӧ да кутіс шӧпкӧдны сылы пель водзас.
Кыдзи и думайтіс сійӧ, Жора пыр жӧ вочавидзис сылы лӧсялана решительностьӧн:
— Правильнӧ!
Тайӧ справедливӧ да бур урок мукӧд подлечьясыслы!..
Дерт, ме сӧгласен.
Сы бӧрын, кор Олег да Ваня Туркенич получитісны подпольнӧй райкомлысь разрешение, медся сьӧкыд делӧыс вӧлі водзын — корсьны томйӧз пӧвстысь сэтшӧмъясӧс, кодъяс не сӧмын мунасны та вылӧ справедливость чувство вӧсна да дисциплина чувство вӧсна, а кодъяслӧн долг кузя ыджыд моральнӧй чувствоыс сэтшӧма пӧри воляӧ, мый налӧн киныс оз дрӧжжит.
Туркенич да Серёжка Тюленин первойӧн наметитісны Сергей Левашовӧс: сійӧ вӧлі надежнӧй морт дай ачыс уна нин испытайтіс.
Сэсся найӧ сувтісны Ковалёв вылӧ: сійӧ вӧлі смел, шань да зэв ён, — татшӧм мортыс налы вӧлі колӧ.
Серёжка вӧзйыліс и Пирожокӧс, но Туркенич эз сӧгласитчы: Пирожок вывті нин радейтліс авантюраяс.
Ассьыс медбур другсӧ — Витька Лукьянченкоӧс — Серёжка думсьыс вештіс ачыс сійӧс жалитӧм ради.
И найӧ сувтісны Жора вылӧ.
И найӧ эз ӧшибитчыны.
— А ті энӧ утвердитӧй трибуналлысь составсӧ? — юаліс Жора. — Оз ков, медым сійӧ дыр кутіс разбирайтны делӧсӧ, важнӧ, медым мыжаланаыс ачыс аддзыліс, мый сійӧс казнитӧны судӧн.
— Ми асьным утвердитам трибуналсӧ, — шуис Туркенич.
— Ми кутам судитны сійӧс войтыр нимсянь.
Тані ми ӧні войтырлӧн законнӧй представительяс... — И Жоралӧн сьӧд мужественнӧй синъясыс дзирдыштісны.
«Ок и кутш зонмыс!» — думыштіс Туркенич.
— Ещӧ эськӧ кодӧскӧ колӧ, — шуис сійӧ.
Жора думыштчис.
Сылы дум вылас уси Володя, но татшӧм делӧ вылӧ Володя вӧлі вывті нор сьӧлӧма.
— Менам пятёркаын эм Радик Юркин.
Тӧдан?
Миян школаысь.
Чайта, сійӧ туяна лоас.
— Сійӧ жӧ детинка.
Нӧшта переживайтны мӧдас...
— Мый тэ!
Детинкаяс дзик нинӧм оз переживайтны.
Тайӧ ми, верстьӧ йӧз, век мыйкӧ переживайтам, — шуис Жора, — а детинкаясыд, тӧдан, нинӧмсӧ оз переживайтны.
Сійӧ сэтшӧм спокойнӧй, сэтшӧм отчаяннӧй!
Сэки, кор Жоралӧн батьыс столярничайтіс аслас лэбулын, Жора суис аслас характера мамсӧ, коді вӧлі кыйӧдчӧ томан розьӧд, и Жоралы быть ковмис весиг шуны сылы, мый сійӧ тырвыйӧ самостоятельнӧй морт и сылӧн ёртъясыс верстьӧ йӧз: медым сійӧ оз кут шензьыны, найӧ кӧ ставныс аски гӧтрасясны.
Найӧ бӧр пырисны керкаас буретш ас кадӧ: шрифтсӧ вӧлі разберитӧма, и Володя наберитӧма нин столбикӧ кымынкӧ строка.
Жора пыр жӧ тшукӧдліс кистьсӧ «оригинальнӧй смесьӧ», а Володя шлапкис листъяссӧ да катайтыштіс валикӧн.
Печатайтӧм гижӧдыс лои траурнӧй рамка пытшкын. Тайӧ артмис металлическӧй пластинкаяс вӧсна, кодъясӧс Володя аслас неопытность кузя абу стӧча тӧчитӧма асланыс механическӧй цехын.
Сыысь ӧтдор, шыпасъясыс эз вӧвны ӧтыдждаӧсь, но тайӧн лои нин миритчыны.
Но медважнӧйыс вӧлі сійӧ, мый налӧн ас водзаныс вӧлі настоящӧй печатнӧй текст, и ставныс вермисны лыддьыны сійӧс, мый наберитӧма Володя Осьмухин:
«Эн торйӧдчы Ванякӧд эн нервируйт всё равно ми тӧдам тэнад сьӧлӧмлысь тайна Айяяй».
Володя висьталіс, мый тайӧ строчкаяссӧ сійӧ сиӧ Жора Арутюнянцлы, мый сійӧ зілис корсьны кывъяссӧ «й» шыпасӧн, и весиг «Айяяй»-сӧ наберитіс та могысь, сы вӧсна мый «й» шыпасыс типографияас вӧлӧма медся уна,
а препинание знакъяс сійӧ эз наберит, вунӧдіс, мый найӧс колӧ наберитны шыпасъясӧс моз жӧ.
Олег пыр жӧ ставнас ыпнитіс-ӧзйис.
— А ті тӧданныд, мый Первомайкаысь кык ныв корӧны примитны найӧс комсомолӧ? — гырысь синъяснас быдӧн вылӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Менам пятёркаын эм жӧ зон, коді кӧсйӧ пырны комсомолӧ! — шуис Жора.
Тайӧ зонкаыс вӧлі пыр сійӧ жӧ Радик Юркин, сы вӧсна мый Жора Арутюнянц пятёркаын ӧні кежлӧ вӧлі сӧмын ӧтнас Радик Юркин.
— Том гвардия типографияын ми вермам печатайтны временнӧй комсомольскӧй билетъяс! — горӧдіс Олег. — Ӧд миян эм право принимайтны комсомолӧ: миянлысь организациянымӧс утвердитӧма официальнӧя!
Кӧть кытчӧ эз мун, кӧть кутшӧм движениеяс эз вӧч кияснас либӧ кокъяснас кузь тушаыс тайӧ мортыслӧн, коді вӧлі векни юра, важ модаа картуза, зэв уна чукыръяс костӧ дзебсьӧм питонлӧн кодь синъяса, тайӧ мортыс вӧлі кулӧма нин.
Месть туяліс сійӧс лун и вой, дежурствояс и облаваяс дырйи, сійӧ кыйӧдіс сы бӧрся ӧшинь пыр, кор тайӧ мортыс видлаліс гӧтырыскӧд сӧмын на виӧм морт семьяысь мырддьӧм кӧлуй да рузумъяс, месть тӧдіс сылысь быд преступление да ставсӧ лыдӧ босьтіс.
Месть туяліс сійӧс пӧшти детинка образа, коді вӧлі кань кодь пельк, кодлӧн синъясыс аддзисны весиг пемыдінын.
Но Фомин кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм сійӧ беспощаднӧй, тайӧ кӧмтӧм кокъяса местьыс, сійӧ эськӧ пыр жӧ дугӧдіс быдпӧлӧс движениеяс, кодъяс петкӧдлісны на, мый быттьӧкӧ сійӧ ловъя.
Фомин вӧлі кулӧмаӧн сы вӧсна, мый сыӧн ӧні став уджас да поступокъясас веськӧдліс весиг эз нажива вылӧ горшасьӧм да эз местьлӧн чувство, а чинностьлӧн да благообразиелӧн маска улӧ дзебӧм, помтӧм да зэв ыджыд лӧглунлӧн чувство — ас олӧм вылас, став йӧз вылӧ, весиг немечьяс вылӧ.
Тайӧ лӧглуныс гусьӧник опустошитіс Фоминлысь душасӧ, но некор на тайӧ лёклуныс эз вӧв страшнӧйӧн да безнадёжнӧйӧн, кыдзи ӧні, сы вӧсна мый быри сы олӧмлӧн медбӧръя, кӧть и подлӧй, но век жӧ духовнӧй опораыс.
Кӧть зэв ыджыдӧсь вӧліны сылӧн преступлениеясыс, кодъясӧс сійӧ вӧчис, но сійӧ надейтчис сы вылӧ, мый воас власьт бердӧ, кор став йӧзыс кутасны сыысь повны, а полӧм вӧснаыс кутасны уважайтны сійӧс да копрасьны сы водзын.
И йӧзсянь уважайтӧмӧн кытшалӧм бӧрын, кыдзи тайӧ вӧвлі важӧн озыр йӧз олӧмын, сійӧ мӧдас овны озыра да самостоятельнӧя.
А артмис сідзи, мый сылы эз нин эськӧ сюр, но и эз вӧв некутшӧм лача олӧмас признайтӧм имущественнӧй опорасӧ аддзыны.
Сійӧ гусявліс кӧлуйсӧ йӧзлысь, кодъясӧс арестуйтавліс да виавліс, и немечьяс, кодъяс та вылӧ видзӧдлісны чунь пырныс, мустӧмтлісны сійӧс кыдзи наёмнӧй, зависимӧй, аслыспӧлӧс негодяйӧс да вӧрӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый колӧ сійӧ немечьяслы сэтчӧдз, кытчӧдз кутас вӧчны тайӧс налы, налысь господствосӧ вынсьӧдӧм могысь, а кор тайӧ господствосӧ лоӧ вынсьӧдӧма да лоӧ законнӧй порядок — <deu>Ordnung</deu>, найӧ вӧтласны либӧ прӧстӧ виасны сійӧс.
Збыль, унаӧн полісны сыысь, но и тайӧ йӧзыс и став мукӧдыс зывӧка видзӧдісны сы вылӧ да ӧтдортчылісны сыысь.
А асьсӧ олӧмас утвердиттӧг, йӧзсянь уважениетӧг весиг гӧтырыслы ваялӧм кӧлуйыс да рузумторъясыс ньӧти эз бурмӧдлыны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Найӧ олісны гӧтырыскӧд зверьяс дорысь лёкджыка: зверьяслӧн век жӧ эм асланыс радлун шонді вылӧ да сёян вылӧ и олӧмас рӧдмӧдӧны ас кодьяссӧ.
Арестъясын да облаваясын участвуйтӧм кындзи, Игнат Фомин, кыдзи и став полицейскӧйясыс, нуліс караульнӧй служба — вӧлі уличаяс вылын дозорнӧйӧн либӧ кутшӧмкӧ учреждение дорын пост вылын.
Тайӧ войнас сійӧ вӧлі дежурнӧйӧн дирекцион дорын, коді занимайтіс паркын Горькӧй нима школа.
Здукысь-здукӧ пӧльыштлывлысь тӧлыс кышӧдчис коръясӧн, омляліс вӧсни кока пуяс костын да чышкис аллеяясысь уль коръяссӧ.
Зэрис, — эз зэр, а буситіс, — ӧшӧдчӧма гудыр, пемыд енэжыс, и век жӧ тайӧ гудыр пӧвстас быттьӧкӧ тыдалыштісны нето тӧлысь, нето кодзувъяс.
Чукӧрӧн сулалысь пуяс вӧліны сьӧдӧсь жӧ да гудыр пятнояс кодьӧсь. Налӧн кӧтасьӧм йывъясыс сӧльнитчисны енэжыскӧд, быттьӧкӧ сылісны сы пиын.
Школалӧн кирпичнӧй зданиеыс да гожся театрлӧн гӧгӧр тупкӧса джуджыд пу зданиеыс, быттьӧкӧ сьӧд глыбаяс, зымвидзисны ӧта-мӧдныслы паныд, на костын вӧлі аллея.
Лэптӧм воротника, топыда кизявлӧм кузь сьӧд пальтоа Фомин ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс аллея кузя зданиеяс костті, эз пырав пыдӧ паркӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі чеп йылын.
Мукӧд дырйиыс сійӧ сувтлывліс воротаса пу арка улӧ, нёровтчыліс кутшӧмкӧ сюръя бердӧ.
Тадзи сійӧ сулаліс да видзӧдіс пемыдас, Садовӧй улича кузя, кӧні олісны йӧз, кор страшнӧй вынӧн бӧрсяньыс щӧка увтіыс кутіс сійӧс ки, топӧдіс сылысь горшсӧ — сійӧ эз вермы весиг киргыштны — да кусыньтіс сійӧс бӧрвыв сідзи, мый сюрса лыас мыйкӧ рутшмуніс, и сійӧ уси муӧ.
Тайӧ жӧ здукас Фомин кыліс аслас туша вылысь некымын пара ки.
Ӧти ки век на кутіс сійӧс горшӧдыс, а мӧд ки кӧрт тискиӧн моз топӧдіс нырсӧ, и судорожнӧя воссьӧм вомас кодкӧ сюйис рузум ёкмыль да зэлыда кӧрталіс чужӧм улысладорсӧ мыйӧнкӧ дӧра кузьчышъян кодьӧн.
Кор сійӧ воис ас садяс, сійӧ куйлӧ вӧлі мыш вылас вороталӧн пу арка улын, кияссӧ да кокъяссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧма, и сы весьтын, быттьӧ сьӧд мегырӧн вундӧм, ӧшаліс гудыр енэж, коді эз вӧв тырӧма рувъялысь югӧрӧн, а гӧвкъялысь руӧн.
Кымынкӧ мортлӧн сьӧд мыгӧръясыс, кодъяслысь чужӧмъяссӧ сійӧ эз вермы аддзыны, вӧрзьӧдчытӧг сулалісны сы дінын кыкнанладор бокас.
На пӧвстысь ӧти, кодлӧн стройнӧй силуэтыс тӧдчис войся пемыдас, видзӧдліс воротаса арка вылӧ да гусьӧник шуис:
— Буретш татчӧ медлӧсьыд.
Ичӧтик омӧлик детинка, ёсь гырддзаяснас да пидзӧсъяснас пелька уджалігтыр, кайис арка вылӧ, мыйкӧ дыра ноксис сэні дзик шӧрас, и Фомин друг аддзис ас весьтсьыс вылысь кыз гез петля, коді бовъяліс енэжыслӧн гӧвкъялысь гудыр югӧрас.
— Кӧртав кык гӧрӧда морскӧйӧн, — улісяньыс скӧрысь шуис ыджыдджык арлыда детинка; сылӧн кепка кӧзырёкыс чурвидзис вывлань.
Фомин кыліс сылысь гӧлӧссӧ да друг сы син водзӧ сувтіс «Шанхайса» аслас горничаыс, кӧні пельсаясын быдмисны фикусъяс, да пызан сайын пукалысь, берин чутъяса чужӧма мортлӧн паськыд пельпомъяса фигураыс да тайӧ детинкаыс.
И Игнат Фомин кутіс лёкысь веглясьны васӧд кӧдзыд му вылас нидзувлӧн кодь кузь тушанас.
Веглясигас сійӧ вешйис местасьыс, кытчӧ пуктылісны сійӧс, но матросскӧй бушлат сяма ыджыд курткаа морт, быттьӧ мусянь тэчӧм тушаа, зэв паськыд пельпомъяса да зэв ён кияса, кокнас вештіс Фоминӧс бӧр важ местаас.
Фомин тӧдіс тайӧ мортсӧ: сійӧ вӧлі Ковалёв, коді сыкӧд ӧтлаын служитліс полицияын да кодӧс вӧтлывлісны сэтысь.
Ковалёвысь ӧтдор Фомин тӧдіс ещӧ дирекционса ӧти шоперӧс, сэтшӧм жӧ паськыд пельпомъяса ён зонмӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс талун на гаражысь, кытчӧ дежурство водзвылын пырмунігмоз кежаліс чигарка ӧзтыны.
Кутшӧм кӧть тешкодьӧн эз кажитчы тайӧ сы положениеын, кутшӧмӧ ӧні сійӧ веськаліс, но Фомин пыр жӧ думыштіс сы йылысь, мый, тыдалӧ, тайӧ шоперыс медся мыжаыс дирекционса машинаяс гӧгӧрвотӧм да уна лыда аварияяс кузя, мый вылӧ норасьлывліс немецкӧй администрация, и мый та йылысь колӧ донеситны.
Но тайӧ здукас сійӧ кыліс ас весьтсьыс неуна армянскӧй акцента гӧлӧс, коді надзӧник да торжественнӧя шуис:
— Сӧветскӧй Социалистическӧй республикаяс Союз нимӧн...
Фомин пыр жӧ ланьтіс да синъяссӧ лэптіс енэжлань и бара аддзис ас весьтсьыс енэжса гӧвкъялысь рӧмыдсьыс кыз гез петля да омӧлик детинкаӧс, коді чӧла пукаліс воротаса арка вылын, сійӧс кокъяснас топӧдӧмӧн, да видзӧдіс увлань.
Но вот армянскӧй акцента гӧлӧс эз кут кывны.
Фоминӧс шымыртіс сэтшӧм ужас, мый сійӧ бара кутіс лёкысь быглясьны му вылын.
Некымын морт кватитісны сійӧс вына кияснаныс да сувтсӧн лэптісны вывлань, а перекладина вылын пукалысь омӧлик детинка нетшыштіс сылысь черлыяссӧ топӧдысь кузьчышъянсӧ да сюйис сылы голяас петля.
Фомин мӧдліс йӧткыны вомсьыс рузум ёкмыльсӧ, сынӧдас кымыныськӧ судорожнӧя дернитчис да кутіс ӧшавны став кизьяссӧ кизялӧм сьӧд кузь пальтоа, сылӧн кокъясыс тӧкӧтьӧ эз инмыны муас.
Ваня Туркенич бергӧдіс сійӧс чужӧмнас Садӧвӧй уличалань да английскӧй булавкаӧн сатшкис морӧсас бумага, кӧні висьтавсис, кутшӧм мыжысь казнитӧма Игнат Фоминӧс.
Сэсся найӧ разӧдчисны, быдӧн асланыс туйӧд, сӧмын ичӧтик Радик Юркин муніс узьны Жора ордӧ выселкиӧ.
— Кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан? — страшнӧя вашкӧдӧмӧн юаліс Радиклысь Жора, кодлӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны пемыдас. Йирмӧгысла Радик дрӧжжитіс.
— Зэв ёна унмӧй локтӧ, прӧстӧ ог вермы кутчысьны...
Ме ӧд велалӧма зэв водз водны, — шуис Радик да мелі, рам синъяснас видзӧдліс Жора вылӧ.
Серёжка Тюленин думыштчӧмӧн сулаліс паркса пуяс улын.
Со, медбӧрын, лои вӧчӧма сійӧс, мый йылысь сійӧ сетліс клятва аслыс ещӧ сійӧ луннас на, кор тӧдмаліс, мый ыджыд да шань мортӧс, кодӧс сійӧ аддзыліс Фомин ордысь, выдайтӧма немецкӧй власьтъяслы аслас кӧзяиныс.
Серёжка не сӧмын настаивайтіс, медым приговорсӧ лоӧ вӧчӧма, но пуктіс та вылӧ ассьыс став физическӧй да душевнӧй вынъяссӧ, и со тайӧс лои вӧчӧма.
Сыын вежласисны удовлетворениелӧн чувство, и удачалӧн азарт, и местьлӧн медбӧръя сёрмӧм ыпнитлӧмъяс, и вывті ёна мудзӧм, и пӧсь ваӧн сӧстӧма мыссьыны кӧсйӧм, и вӧвлытӧм дружескӧй чудеснӧй сёрни нуӧдны зэв ёна колӧм — сёрни мыйкӧ зэв ылыссатор йылысь, мыйкӧ зэв наивнӧй, кыпыдтор йылысь, коді коръяслӧн вашкӧдчӧм кодь, шорлӧн дзольгӧм кодь либӧ мудзӧм куньӧм синлапъяс вылын шонді югӧр кодь...
Медся шуда эськӧ вӧлі лоны ӧні Валякӧд ӧтлаын.
Но сійӧ эськӧ некор эз решитчы пырны сы ордӧ войын, да нӧшта мамыс да ичӧтджык чойыс дырйи.
Да и Валя эз вӧв карын: сійӧ мунӧма Краснодон посёлокӧ.
Со кыдзи артмис, мый тайӧ необыкновеннӧй гудыр вояс, кор сынӧдас дугдывтӧг посниа-посниа буситіс, Серёжка Тюленин, гегдӧма, сунис помӧдз кӧтасьӧм дзик ӧти дӧрӧм кежысь, няйтысла да кӧдзыдысла варччӧм кӧмтӧм кокъяса, мӧдіс таркӧдчыны Ваня Земнухов ӧшиньӧ.
Найӧ кыкӧн пукалісны кухняас дзузган би дорын. Затемнение могысь ӧшиньяссӧ вӧлі тупкалӧма.
Трачкӧдчис би, плита вылын шоналіс ыджыд семейнӧй чайник, — Ваня всё-таки решитіс мыссьӧдны другсӧ пӧсь ваӧн, — и Серёжка, кӧмтӧм кокъяссӧ ӧта-мӧд бердас топӧдӧмӧн, жмитчис плиталань.
Тӧлыс коръясӧкӧ швачӧдіс ӧшиньӧ да стеклӧ вылас киськаліс мириад ва войтъяс, и налӧн унапӧлӧс кышӧдчӧм шыыс да тӧвлӧн пӧльыштлӧмыс, мый вӧсна весиг тані кухняас тӧкӧтьӧ вӧрыштіс дзузган биыс, висьталісны ёртъяслы, кутшӧм лёк ӧні степті мунысь ӧтка мортлы да кутшӧм лӧсьыд шоныд кухняын кыклы.
Ваня, ӧчкиа, кӧмтӧм, висьталіс пӧдӧмкодь кыз гӧлӧсӧн:
— Ме вот сідзи и аддза сійӧс тайӧ ичӧтик керкасьыс, гӧгӧр омлялӧ пурга, а сыкӧд сӧмын няняыс, Арина Родионовна...
Омлялӧ пурга, а няня пукалӧ чӧрса, и чӧрсыс шургӧ, а пачас трачкакылӧ би...
Ме тайӧс зэв бура чувствуйта, ме ачым сиктысь, и мама менам, тэ тӧдан, тожӧ дзик неграмотнӧй нывбаба, сиктысь, кыдзи и тэнад...
Ӧніяӧс моз ме помнита ассьыным ичӧтик керканымӧс: ме куйла паччӧрын, ар квайт меным, а вок менам Саша воис школаысь, велӧдӧ кывбуръяс...
А либӧ помнита, вӧтлӧны ыжъясӧс стадаысь, а ме меж вылӧ пукси да понді тувкӧдны сылы нинкӧмӧн, а сійӧ уськӧдіс менӧ...
Ванялы друг быттьӧ яндзим лои, чӧв ланьтіс, сэсся бара мӧдіс висьтавны:
— Дерт, сійӧ зэв рад лолі, кор волывліс сы ордӧ кодкӧ ёртъяс пӧвстсьыс...
Ме сідзи и аддза, кыдзи, например, Пущин воис сы ордӧ...
Сійӧ кыліс кӧлӧкӧльчик шы:
«Мый, — думайтӧ, — татшӧмыс?
Оз-ӧ нин жандармъяс сыла локны?»
А тайӧ Пущин, сылӧн другыс...
А то пукалӧны найӧ ӧтнанныс няняыскӧд; кӧнкӧ ылын лымйӧн тырӧм сикт, биястӧм, ӧд сэки сартасӧн овлісны...
Помнитан <rus>«Буря мглою небо кроет»</rus>?
Тэ, тӧдӧмысь, помнитан.
Менӧ век волнуйтӧ тайӧ местаыс...
И Ваня мыйлакӧ сувтіс Серёжка водзӧ да кутіс висьтавны кызіник гӧлӧсӧн:
Серёжка чӧла пукаліс плита бердӧ топӧдчӧмӧн. Сылӧн пыктыштӧм вомдоръясыс чургӧдчӧмаӧсь водзлань.
Ваня вылӧ веськӧдӧм синъясас тӧдчис суровӧй да нежнӧй выражение.
Плитавывса чайник вевтыс мӧдіс чеччавны, и ваыс гажаа мӧдіс булькакывны, дзижгыны.
— Тырмас кывбуръястӧ!.. — Ваня быттьӧкӧ друг садьмис. — Пӧрччысь!
Ме, зонмӧ, тэнӧ мыссьӧда первой разряд кузя, — гажаа шуис сійӧ. — Но-но, зонмӧ, дзикӧдз, дзикӧдз пӧрччысь, мыйысь яндысьнысӧ!
Ме и мочалка дасьті.
Серёжка пӧрччысигкості Ваня босьтіс чайниксӧ, кухня пач увсьыс кыскис таз, лӧсьӧдіс сійӧс табуретка вылӧ да табуретка пельӧс йылас пуктіс мыссьывлӧм прӧстӧй песласян майтӧг тор, кытысь кыліс лёкиник дук.
— Миян сиктын Тамбов губернияын — ӧні сійӧ Мӧскуа обласьт, Шацкий район — вӧлі ӧти старик, сійӧ, гӧгӧрвоан, нэм чӧжыс уджалӧма банщикӧн Мӧскуаын купеч Сандунов ордын, — кӧмтӧм кузь коклапаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдӧмӧн табуретка вылын пукалігмоз висьталіс Ваня. — Тэ тӧдан, мый тайӧ значитӧ — банщикӧн?
Вот, шуам, воин тэ пывсянӧ.
Шуам, тэ барин либӧ прӧстӧ тэныд дыш мыссьынытӧ, тэ медалан банщикӧс, сійӧ и зыралӧ тэнӧ, уска этатшӧм чӧртыс, гӧгӧрвоан?
Сійӧ, этайӧ старикыс, висьтавліс, мый нэм чӧжнас пӧ мыськӧма миллионӧн-джынйӧн мортысь не этшаджыкӧс.
А мый тэ думайтан?
Сійӧ гордитчис тайӧн — сы мында мортӧс вӧчны сӧстӧмӧн!
Да ӧд, ачыд тӧдан, мортлӧн натура — недель мысти бара нин няйт!
Серёжка шпыннялігтырйи пӧрччис медбӧръя паськӧмсӧ, лӧсьӧдіс тазйӧ пӧсьджык ва да любӧпырысь сюйис тазйӧ чорыд кудриа юрсӧ.
— Тэнад гардероб вылӧ позьӧ вежавны, — сылысь кӧтасьӧм паськӧмсӧ плита весьтӧ ӧшлігӧн шуис Ваня, — ме дорысь на бурджык...
А тэ, ме аддза, гӧгӧрвоан порядок.
Со кисьт татчӧ помӧй ведраас да ещӧ ӧтчыд, да эн пов васӧ резны, чышкала...
Друг сійӧ грубӧякодь, но сэки жӧ покорнӧя шпыньмуніс; сійӧ ещӧ ёнджыка мышкыртчис да кыдзкӧ тешкодя ӧшӧдіс векньыдик кияссӧ, мый вӧсна найӧ друг кутісны кажитчыны сьӧкыдӧн, пыктӧмаӧн, да ещӧ нин кызджык гӧлӧсӧн шуис:
— Бергӧдчӧй, ваше степенство, мыштӧ зыралышта...
Сережка чӧв олігтыр майтӧгаліс мочалкасӧ, синбӧжнас видзӧдліс другыс вылӧ да серӧктіс.
Сійӧ мыччис мочалкасӧ Ванялы, мыджсис кияснас табуреткаӧ да лӧсьӧдіс Ванялы ёна гожъялӧм, косіник, но век жӧ мускула мышсӧ, кӧні тӧдчисны сюрса лыясыс.
Омӧля аддзӧм вӧсна Ваня кыдзкӧ лёкногӧн кутіс зыравны сылысь мышсӧ, а Сережка броткигтырйи, немвиччысьтӧм барскӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Мый нӧ тайӧ тэ, вокӧй менам?
Слабитін?
Али дышӧдчан?
Ме недӧвӧлен тэӧн, вокӧй менам...
— А сёяныс кутшӧм?
Асьныд думыштӧй, ваше степенство! — зэв серьёзнӧя, мыжа морт моз да кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Ваня.
Тайӧ здукас воссис кухня ӧдзӧс, и рогӧвӧй ӧчкиа да пуджӧм сосъяса Ваня да пасьтӧм, майтӧгалӧм мышкуа Серёжка бергӧдчисны: ӧдзӧс дорын сулаліс Ванялӧн батьыс улыс дӧрӧм-гача.
Сійӧ, ыджыд тушаа, косіник, сулаліс сьӧкыд кияссӧ бокъясас ӧшӧдӧмӧн. Киясыс вӧліны дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмъясӧс Ваня сӧмын на ӧні вӧчліс.
Батьыс видзӧдіс зонъяс вылӧ зэв еджыд синъяснас.
Тадзи сійӧ сулалыштіс мыйкӧ дыра, нинӧм эз шу, бергӧдчис да петіс, ас бӧрсяыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ кокъяснас чушкигтыр передньӧйті мунӧ горничаӧ.
— Гым-чард прӧйдитіс, — спокойнӧя шуис Ваня.
Но сійӧ зыраліс Серёжкалысь мышсӧ эз нин воддзамозыс сьӧлӧмсянь. — Чайтор вылӧ эськӧ тіянсянь, ваше степенство!
— Ен сетас, — вочавидзис Серёжка, ачыс эз бура тӧд, шулӧны оз тадзи банщикъяслы, да пыдісянь ышловзис.
— Да...
Ог тӧд, кыдзи тэнад, а сьӧкыд лоӧ ладмӧдчыны миянлы бать-мамъяскӧд, — серьёзнӧя шуис Ваня, кор Серёжка, сӧстӧминик, банйыштӧм чужӧма, шыльыда сынасьӧм, бӧр нин пукаліс плитадорса пызан сайын.
Но Серёжка эз пов сыысь, мый сьӧкыд лоӧ ладмӧдчыны бать-мамкӧд.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс Ваня вылӧ.
— Он вермы меным сетыштны ичӧтик бумага тор да карандаш?
Ме ӧні жӧ муна.
Меным колӧ мыйсюрӧ гижыштны, — шуис сійӧ.
И со мый сійӧ гижис сэки, кор тамыш Ваня вӧчис вид, быттьӧкӧ сылы нӧшта мыйкӧ колӧ идралыштны кухнясьыс:
«Валя, ме некор эг думайтлы, мый сэтшӧма кута переживайтны, мый тэ мунін ӧтнад.
Дугдывтӧг думайта: мый, мый лои тэкӧд?
Вай некор огӧ кутӧй янсӧдчывны, ставсӧ мӧдам вӧчны ӧтлаын.
Валя, ме кӧ пӧгибнита, кора ӧтитор: волы менам гу вылӧ да казьтышт менӧ бур кывйӧн».
Кӧмтӧг сійӧ бара вӧчас ыджыд кытш «шанхайчикъясті», балкаясӧд да гуранъясӧд, омлялысь шыбласьысь тӧв улын да кӧдзыд зэр улын — бара паркӧ, Деревяннӧй улича вылӧ, медым дзик югдыны заводитігас сетны тайӧ запискасӧ Валя чойлы — Люсялы.
Нелямын кыкӧд глава
Сы йылысь мӧвп: «А кыдзи жӧ мама?» — отравляйтіс Валя походлысь став мичлунсӧ сійӧ водз букыд асылас, кор сійӧ муніс степті Наталья Алексеевнакӧд, коді пелька да делӧвитӧя восьлаліс спортивнӧй тапочкиа кызіник кокъяснас югъялысь васӧд туй кузя.
Первойя самостоятельнӧй задание, коді опаснӧй личнӧй олӧмыслы, но — мама, мама!..
Кыдзи сійӧ видзӧдліс нылыс вылӧ, кор Валя независимӧй выражениеӧн шуис, мый сійӧ сідзи прӧстӧ мунӧ кымынкӧ лун кежлӧ гӧститны Наталья Алексеевна ордӧ!
Кӧнкӧ, кутшӧм кӧдзыдлунӧн вундыштіс мамыслысь сьӧлӧмсӧ нылыслӧн тайӧ эгоизмыс — ӧні, кор абу батьыс, кор мамыс сэтшӧм ӧтка!..
А мамыс кӧ мыйкӧ подозревайтӧ жӧ нин?..
— Тося Елисеенко, код дорӧ ме тіянӧс нуӧда, велӧдысь, сійӧ менам мамалӧн суседка, стӧчджыка — Тося да сылӧн мамыс олӧны ӧтлаын менам мамакӧд кык жыръя патераын.
Сійӧ — чорыд да крепыд характера ныв, и арлыднас тіян дорысь ёна ыджыдджык, и, ме веськыда шуа, сылы зэв оз ло лӧсьыд, кор вайӧда сы дорӧ тошка подпольщик пыдди лӧсьыдіник нывкаӧс, — висьталіс Наталья Алексеевна, коді, кыдзи и век, тӧждысис аслас кывъяс вежӧртасъяслӧн стӧчлун йылысь да дзик эз мӧвпыштлы сы йылысь, кутшӧм впечатление вӧчасны найӧ кывзысьысь вылӧ. — Ме бура тӧда Серёжаӧс кыдзи тырвыйӧ серьёзнӧй детинкаӧс, ме верита сылы мукӧдторъяс кузяыс ас вылӧ дорысь ёнджыка.
Серёжа кӧ меным шуис: мый ті пӧ районнӧй организацияысь, тайӧ сідзи и эм.
И ме кӧсъя тіянлы отсавны.
Тося кӧ тіянлы оз кут ставсӧ висьтавлыны, ті шыасьӧй Коля Сумской дорӧ, ме бура тӧда, мый сійӧ налӧн медглавнӧйыс, сы серти, кыдзи Тося относитчӧ сы дінӧ.
Найӧ, збыль, кӧсйӧны петкӧдлыны Тосялӧн да менам мамалы, быттьӧкӧ налӧн любовнӧй отношениеяс, но ме, кӧть и ачым уна удж вӧсна эг на куж лӧсьӧдны ассьым личнӧй олӧмӧс, ме зэв бура разбирайтча томйӧз делӧясын.
И ме тӧда, мый Коля Сумской радейтӧ Лида Андросоваӧс, зэв кокетливӧй нылӧс, — кулитӧмпырысь шуис Наталья Алексеевна, — но коді несомненнӧ тожӧ член налӧн организацияын, — содтіс сійӧ справедливость чувство вӧсна нин. — Тіянлы кӧ ковмас, медым Коля Сумской личнӧ йитчис районнӧй организациякӧд, ме воспользуйтча аслам правоӧн — районнӧй биржаса врач правоӧн, мезда сійӧс уджысь кык лун кежлӧ висьӧм кузя, сійӧ уджалӧ кутшӧмкӧ шахтаын, стӧча кӧ шуны, бергӧдлӧ ворот...
— И немечьяс веритӧны тіян бумажкаяслы? — юаліс Валя.
— Немечьяс! — горӧдіс Наталья Алексеевна. — Найӧ не сӧмын веритӧны, найӧ подчиняйтчӧны любӧй бумажкалы, сійӧс кӧ гижӧма официальнӧй морт...
Тайӧ шахтаас администрацияыс ас йӧз, рочьяс.
Збыль, директор дорын, кыдзи и быдлаын, эм техническӧй командаысь ӧти сержант, кутшӧмкӧ ефрейтор, барбос-барбос и эм...
Ми, рочьяс, налы кажитчам ставным ӧткодь чужӧмаӧсь, и найӧ некор оз тӧдны, коді петіс удж вылӧ, а коді эз...
И ставыс лои сідзи, кыдзи водзвыв висьталіс Наталья Алексеевна.
Валялы сиӧма вӧлі овны тайӧ посёлокас кык лун. Посёлокыс вӧлі паськӧдчӧма разі-пели, гажтӧм казарма кодь аслас гырысь зданиеяснас, зэв ыджыд сьӧд терриконъяснас да кынмӧм копёръяснас, сэні эз вӧв некутшӧм веж быдмӧг. Ковмис овны сэтшӧм йӧз пӧвстын, кодъяслы сьӧкыд вӧлі внушитны, мый кузь сьӧд синлысъяс сайын да зарни рӧма кӧсаяс сайын сулалӧ «Том гвардиялӧн» могучӧй авторитетыс.
Наталья Алексеевналӧн мамыс оліс посёлокса йӧзаджык важ юкӧнас, коді артмӧма ӧтлаасьӧм хуторъясысь.
Керкаяс дорас сэні вӧліны весиг ичӧтик садъяс.
Но найӧ эз нин вӧвны вежӧсь.
Зэръяс вӧсна уличаясас лоӧма нӧк кодь няйт, коскӧдзыд, сылы, тыдалӧ, сиӧма нин вӧлі куйлыны дзик тӧв пуксьытӧдзыс.
Тайӧ лунъяс чӧжыс посёлок пыр дугдывтӧг люзьгис-муніс Сталинградлань кутшӧмкӧ румынскӧй часть.
Сылӧн пушкаясыс да фураясыс, кодъясӧс кыскисны постромкаясӧ доддялӧм омӧлик пессьысь вӧвъяс, часъясӧн сулалісны тайӧ няйтас, и ездӧвӧйяс кыз гӧлӧсӧн лёкысь ёрччисны рочӧн, став посёлок пасьтаыс кывмӧн.
Тося Елисеенко, украинаса ногӧн статя, кызіник, зэв страстнӧй сьӧд синъяса, ар кызь куима мича ныв, шуис Валялы веськыда, мый сійӧ мыжалӧ районса подпольнӧй центрӧс сыысь, мый сійӧ пыдди оз пукты сэтшӧм шахтёрскӧй посёлокӧс, кыдзи Краснодон посёлок.
Мыйла ӧнӧдз ни ӧти руководитель эз волы Краснодон посёлокӧ?
Мыйла налӧн корӧм серти эз ыстыны ответственнӧй мортӧс, коді эськӧ велӧдіс найӧс уджавны?
Валя лыддис коланаӧн висьтавны, мый сійӧ воис сӧмын томйӧз организациясянь — «Том гвардиясянь», коді уджалӧ подпольнӧй райком руководство улын.
— А мыйла эз лок Том гвардия штабса кутшӧмкӧ член? — юаліс Тося, сылӧн скӧр синъясыс дзирдалісны. — Миян тожӧ томйӧзлӧн организация, — самолюбивӧя содтіс сійӧ.
— Ме штаблӧн дӧвереннӧй морт, — вылысса югыдгӧрд вомдорсӧ самолюбивӧя лэптыштлігмоз шуис Валя, — а ыстыны штабса членӧс сэтшӧм организацияӧ, коді нинӧмӧн эз на петкӧдлы ассьыс деятельностьсӧ, вӧлі эськӧ немдумайттӧмӧн да неконспиративнӧйӧн...
ті кӧ мыйкӧ кӧть гӧгӧрвоанныд таын, — содтіс Валя.
— Нинӧмӧн эгӧ петкӧдлӧй ассьыным деятельностьнымӧс?!
— скӧрысь горӧдіс Тося. — Бур тай штаб, коді оз тӧд аслас организацияяслысь деятельностьсӧ!
А ме абу йӧй, медым висьтавлыны миян деятельность йылысь мортлы, кодӧс ми огӧ тӧдӧй.
Гашкӧ, найӧ сідзи эськӧ эз и договоритчыны, тайӧ мичаник чужӧма самолюбивӧй нывъясыс, эз кӧ во налы отсӧг вылӧ Коля Сумской — ыджыд ныра, мугов да тӧлка чужӧма зон, кодлӧн вӧлі ыджыд важся дедовскӧй запорожскӧй отвага да мудерлун и сэки жӧ вӧлі веськыд мортӧн, мый и вӧлі сылӧн медбурторнас.
Збыль, кор Валя казьтыштіс сылысь овсӧ, Тося прикинитчис, мый оз и тӧд сэтшӧмсӧ.
Но сэки Валя веськыда да кӧдзыда шуис, мый «Том гвардия» тӧдӧ Сумскойлысь организацияын руководящӧй положениесӧ, и Тося кӧ оз тӧдмӧд сійӧс сыкӧд, Валя ачыс корсяс сійӧс.
— Интереснӧ меным, кыдзи ті сійӧс корсянныд, — неуна тревожитчигтыр шуис Тося.
— Кӧть, шуам, Лида Андросова пыр...
— Лида Андросовалӧн абу некутшӧм основание отнеситчыны тіян дінӧ мӧд ногӧн, кыдзи ме.
— Сымын лёкджык...
Ме кута корсьны сійӧс ачым и адрес тӧдтӧм вӧсна верма случайнӧ провалитны сійӧс.
И Тося Елисеенко сетчис.
Ставыс мӧдног лои, кор найӧ воисны Коля Сумской ордӧ.
Сійӧ оліс дзик посёлок помас деревенскӧй ыджыд керкаын, — керка саяс вӧлі нин степь.
Сылӧн батьыс войдӧр вӧлӧма шахтаын возчикӧн, оланногныс налӧн вӧлі джынвыйӧ деревенскӧй.
Сумской, синсӧ читкыртӧмӧн, кывзіс Валялысь надменнӧй да Тосялысь страстнӧй висьталӧмъяссӧ да чӧв олігтыр кыкнан нывсӧ корис петны хатаысь.
Приставнӧй пос кузя найӧ кайисны сы бӧрся чардакӧ.
Сэтысь шумӧн лэбисны енэжӧ гулюяс, а мукӧдъясыс пуксялісны Сумскойлы пельпомъяс вылас и юр вылас да зілисны пуксьыны кияс вылас, и сійӧ, медбӧрын, лӧсьӧдіс кисӧ ӧти гулюлы, коді вӧлі сэтшӧм мича мыгӧра, сэтшӧм синтӧ ёрана, збыльысь, гулю кодь сӧстӧм.
Чардакын пукалысь зон, тэчасногнас настоящӧй геркулес, тӧдтӧм нылӧс аддзӧм бӧрын, дзикӧдз шӧйӧвоши да тэрыба мыйкӧ тупкис турунӧн ас дінсьыс, но Сумской сетіс сылы знак: ставыс пӧ лючки-ладнӧ.
Нюммунӧм бӧрын геркулес вештіс турунсӧ, и Валя аддзис радиоприёмник.
— Володя Жданов...
Валя Неизвестнӧй ли мый ли, — нюмъёвттӧг шуис Сумской. — Вот ми куимнанным — Тося, Володя да ме, адын грешникыс, — ми и эм миян организациянымлӧн веськӧдлысь тройкаыс, — висьталіс сійӧ, а сы вылын гӧгӧр пукалісны кургысь, ласкайтчысь гулюяс, кодъяслӧн бордъясныс быттьӧкӧ друг ыпнитлывлісны.
Кор найӧ сёрнитчисны, вермас-ӧ Сумской мунны Валякӧд карӧ, Валя чувствуйтіс ас вывсьыс геркулеслысь видзӧдӧмсӧ, и тайӧ видзӧдӧмсьыс сылы эз ло лӧсьыд.
«Том гвардеечьяс» пӧвстысь Валя тӧдіс татшӧм багатырсӧ — сійӧ Ковалёв, кодӧс вын вӧснаыс да бурлун вӧснаыс окраинаын нимтісны «царёкӧн».
Но тайӧ вӧлі вывті лӧсьыд тэчаснога и чужӧм вылас и став туша сертиыс, сьылісӧ быттьӧ вӧлі кисьтӧма бронзаысь, сыын чувствуйтчыліс спокойнӧй да мича вын.
И мыйлакӧ Валялы, ачыс эз тӧд мыйла, друг дум вылас уси омӧльтчӧм кӧмтӧм Серёжка, и сэтшӧм шудлунӧн да нежностьӧн ёкмуніс сылӧн сьӧлӧмыс, мый Валя чӧв ланьтіс.
Найӧ нёльнанныс вешйисны чардак дорӧ, и Коля Сумской друг кватитіс ки вылас пукалысь гулюсӧ да, увсяньыс свободнӧя сійӧс ӧвтыштӧм бӧрын, мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс буситысь букыд енэжлань.
Гулюяс лэбзисны сы пельпомъяс вылысь.
Ставныс видзӧдісны чардак вевтса ӧшинь розьӧд первой гулю бӧрся.
А сійӧ качӧдчис сюръяӧн дзик веськыда да воши енэжас, быттьӧкӧ сылі.
Тося Елисеенко, ки-ки воча швачнитӧм бӧрын, ляпкӧдчис да чирӧстіс.
Сійӧ чирӧстіс сэтшӧм шудлун выражайтӧмӧн, мый ставныс видзӧдлісны сы вылӧ да серӧктісны.
Сы гӧлӧсын и синъясын шудлунсӧ тайӧ выражайтӧмыс быттьӧкӧ висьталіс ставныслы: «Ті чайтанныд, мый ме абу бур, а ті лючкиджыка видзӧдлӧй, кутшӧм шань ныв ме!..»
Асылыс суис Валяӧс да Коля Сумскойӧс степӧ, карӧ нуӧдысь туй вылӧ.
Став кымӧръяссӧ быттьӧкӧ чышкыштӧма войбыднас, шондіыс сэтшӧма кутіс пӧжны югдӧм бӧрас, мый быдлаті нин вӧлі кос.
Гӧгӧр пласьвидзис степь, кӧні вӧлі нярмӧмаӧсь став турунъясыс, и век жӧ сійӧ вӧлі зэв мича тайӧ ар заводитчан кадас, быттьӧ сывдӧм ыргӧн.
Вӧсньыдик кузь чераньвезъяс пыр нюжъялісны да нюжъялісны сынӧдас.
Немецкӧй транспортнӧй самолётъяс асланыс жургӧмӧн тыртлісны степсӧ — найӧ лэбисны пыр ӧтиладорлань, Сталинградлань, — и бара лолі чӧв-лӧнь.
Джын туйсӧ мунӧм бӧрын Валя да Сумской пуксисны шойччыштны шонді водзас мыльк бокӧ.
Сумской заводитіс куритчыны.
И друг найӧ пельӧдз кыліс сьыланкыв, коді свободнӧя паськаліс степын, сэтшӧм тӧдса сьыланкыв, мый сылӧн мотивыс пыр жӧ мӧдіс юргыны Валя да Сумской сьӧлӧмъясын.
<rus>«Спят курганы тёмные...»</rus>
Налы, донецкӧй степын олысьяслы, тайӧ вӧлі рӧднӧй сьыланкывйӧн, но кыдзи нӧ сійӧ, рӧднӧйыс, воис татчӧ тайӧ асылас?..
Валя да Коля кыпӧдчыштісны гырддза йыланыс, думсьыныс тшӧтш жӧ шуалісны пыр ӧтарӧ налань матыстчысь сьыланкывйыслысь кывъяссӧ...
Сьылісны зэв томиник кык гӧлӧс, зон да ныв, сьылісны отчаяннӧя гораа, став мир водзас:
Валя тэрыба тювкнитіс мыльк йылӧ, видзӧдліс гусьӧник, сэсся мыччысис кос выйӧныс да серӧктіс.
Ӧта-мӧднысӧ киясӧдныс кутӧмӧн туй кузяыс локтісны налань Володя Осьмухин да сылӧн чойыс Людмила да сьылісны тайӧ сьыланкывсӧ, — найӧ веськыда равзісны.
Валя чепӧсйис мыльк вывсянь да мыйвынсьыс, кыдзи челядьдырйиыс, кутіс котӧртны налы паныд.
Сумской, коді ёнасӧ эз шензьы, ньӧжйӧник мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Ті кытчӧ мунанныд?
— Сиктӧ дедушка ордӧ, няньторла...
Код нӧ тайӧ лётіктӧ тэ бӧрсясӧ?
— Тайӧ асланым зон, Коля Сумской, посёлокысь.
— Верма рекомендуйтны тэныд нӧшта ӧти сочувствующӧйӧс, ассьым рӧднӧй чойӧс Людмилаӧс — ӧні степын объяснитчим, — шуис Володя.
— Валя, асьныд артыштӧй: абу ӧмӧй нӧ тайӧ свинство,
ӧд менӧ жӧ быдӧн тӧдӧны, а рӧднӧй вокӧй ставсӧ меысь дзебӧ,
а ме ӧд ставсӧ аддза,
плӧть сыӧдз, мый аддзи сылысь типографияса шрифтсӧ да кутшӧмкӧ лёк дука жидкость, сійӧ вӧлі мыськӧ тайӧн шрифтсӧ, мыйкӧ мында вӧлі мыськӧма нин, а мыйкӧ мында абу на, кор друг талун...
Валя!
Тӧданныд-ӧ, мый лои талун? — друг горӧдіс Люся да тэрыба видзӧдліс на дорӧ матыстчысь Сумской вылӧ.
— Энлы, — серьёзнӧя шуис Володя, — миян мехцехсаяс асьныс аддзылӧмаӧсь, найӧ жӧ меным ставсӧ и висьталісны...
Вообщӧ найӧ вӧлӧм мунӧны парк дорті, видзӧдӧны: воротаас кодкӧ ӧшалӧ, сьӧд пальтоа, а морӧсас записка.
Первойсӧ найӧ чайтӧмаӧсь: немечьяс кодӧскӧ миян йӧз пиысь ӧшӧдӧмаӧсь.
Матыстчасны, видзӧдӧны — Фомин.
Но, тӧдан, эсійӧ сволочсӧ, полицайсӧ?
А записка вылас: «Тадзи мӧдам вӧчны быдӧнкӧд, коді вузавлӧ миянлысь йӧзӧс».
И ставыс...
Гӧгӧрвоан? — вашкӧдӧмӧн шуис Володя. — Вот тайӧ удж! — горӧдіс сійӧ. — Кык час чӧж лунъюгыд дырйиыс ӧшаліс!
Ӧд тані сылӧн постыс вӧлі, полицайяс некод матын абу вӧлӧмаӧсь.
Зэв уна йӧз аддзылісны, талун карын та йылысь сӧмын и сёрнитӧны.
Ни Володя, ни Валя не сӧмын эз тӧдны штаблысь решениесӧ Фоминӧс казнитӧм кузя, но эз кужны весиг предположитны, мый вермас лоны татшӧм решение.
Володя вӧлі уверен, мый тайӧс вӧчис подпольнӧй большевистскӧй организация.
Но Валя друг сэтшӧма кельдӧдіс, мый кельыдыс кутіс тӧдчыны весиг зарни рӧма гожъялӧм кучик пырыс: сійӧ тӧдіс ӧти мортӧс, коді вермис вӧчны тайӧс.
— А он тӧд, миянладорсянь ставыс лои лючки-ладнӧ, жертваяс эз вӧвны? — юаліс сійӧ, ачыс муртса вермис вӧрӧдны вомдоръяссӧ.
— Ставыс зэв лючки! — горӧдіс Володя. — Некод нинӧм оз тӧд, и ставыс лючки-ладнӧ.
Но гортын менам компот...
Мама убедитчӧма, мый ме тайӧс сукин сынсӧ ӧшӧді, да мӧдіс тунавны, мый менӧ тожӧ ӧшӧдасны.
А ме нин тувкӧда Люськалы, висьтала: «Тэ аддзан, маманым неуна пельтӧм и сылӧн температура, и вообщӧ пӧра мунны дедушка ордӧ...»
— Коля, мунамӧй, — друг шуис Сумскойлы Валя.
Карӧдз мунігӧн Валя тӧкӧтьӧ дзикӧдз эз жайӧд ассьыс ёртсӧ, и Сумской некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сэтшӧма вежсис сійӧ.
Вот сылӧн каблукъясыс кутісны котшкыны рӧднӧй кильчӧ вылас.
Шӧйӧвошӧм Сумской пырис сы бӧрся столӧвӧйӧ.
Столӧвӧяс чӧв олігтыр да вӧрзьывтӧг, быттьӧ нимлун дырйи, ӧта-мӧдныслы паныд пукалісны кызіник туша вылас топыда пуксьӧм сьӧдов платтьӧа Мария Андреевна да кельыд чужӧма, пельпомӧдзыс лэччӧм зарни рӧма югыд юрсиа ичӧтик Люся.
Ыджыдджык нывсӧ аддзӧм бӧрын Мария Андреевна ӧдйӧ чеччис, кӧсйис мыйкӧ шуны да тшӧкмуніс, уськӧдчис нылыс дорӧ, сутш дыра подозрительнӧя видзӧдіс то сы вылӧ, то Сумской вылӧ, эз вермы кутчысьнысӧ да сьӧлӧмсяньыс мӧдіс окавны нывсӧ.
И сӧмын ӧні Валя гӧгӧрвоис, мый сылӧн мамыс переживайтӧма сійӧс жӧ, мый и Володялӧн мамыс: сійӧ подозревайтіс, мый сылӧн рӧдимӧй нылыс, Валя Борц, вӧлӧма Фоминӧс казнитанінын да дзик та вӧсна эз вӧв тані тайӧ лунъясас.
Валя вунӧдіс Сумской йылысь, коді яндысигтыр сулаліс ӧдзӧс дорын, да видзӧдіс мамыс вылӧ, быттьӧкӧ юаліс сылысь: «Мый нӧ ме тэныд верма висьтавны, мама, но, мый?»
Тайӧ кадас ичӧтик Люся чӧв олігтыр матыстчис Валя дінӧ да мыччис сылы записка.
Валя машинальнӧя паськӧдіс запискасӧ, весиг эз вевъяв лыддьынысӧ, а сӧмын тӧдіс почерксӧ.
Челядь сяма шуда нюм сявкнитіс сылӧн туйын бусӧссьӧм гожъялӧм чужӧм вылас.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс Сумской вылӧ, и вирыс чепӧсйис сылы весиг сьыліас да пельясас.
Валя кватитіс киӧдыс мамсӧ да нуӧдіс ас бӧрсяыс мӧд жырйӧ.
— Мама! — шуис сійӧ. — Мама!
Сійӧ, мый тэ думайтан, тайӧ ставыс йӧйталӧм.
Он ӧмӧй тэ аддзы, он ӧмӧй гӧгӧрво, мыйӧн ми, ме, менам став ёртъясӧй, олам?
Неужели тэ он гӧгӧрво, мый ми огӧ вермӧй овны мӧдног?
Мама! — мамыслы веськыда синмас видзӧдігмоз висьталіс Валя, ачыс гӧрдӧдӧма, шуда.
Мария Андреевналӧн дзоньвидзалунӧн ыпъялысь чужӧмыс кельдӧдіс, лои весиг кыпыдджыкӧн.
— Нылӧй менам!
Мед благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис Мария Андреевна, коді нэм чӧжыс школаын и мукӧдлаын занимайтчыліс антирелигиознӧй просвещениеӧн. — Медым благӧслӧвитас тэнӧ ен! — шуис сійӧ да бӧрддзис.
Нелямын коймӧд глава
Сьӧкыд сэтшӧм мам-батьлы, кодъяс оз тӧдны асланыс челядьлысь душевнӧй мирсӧ, аддзӧны, мый челядьсӧ вовлекитӧмаӧсь гуся, таинственнӧй да опаснӧй уджӧ, а мам-батьыс оз вермыны гӧгӧрвоны налысь деятельность мирсӧ да оз вермыны дугӧдны тайӧ деятельностьсӧ.
Асъя чай дырйи нин батьыслӧн зумыш чужӧм сертиыс да сы серти, мый сійӧ оз видзӧд пиыс вылӧ, Ваня чувствуйтіс бушков матыстчӧм.
И бушков воис, кор Нина чойыс, юкмӧс дорӧ вала ветлӧм бӧрын, висьталіс Фоминӧс казнитӧм йылысь да мый йӧзыс сёрнитӧны та йылысь.
Батьыслӧн чужӧмыс вежсис, и косіник банбокъяс вылас сылӧн пӧльтчисны жӧлвакъяс.
— Ми, навернӧ, бурджыка вермам тӧдмавны гортын, — пи вылас видзӧдтӧг, ядӧвитӧя шуис сійӧ, — информациясӧ... — Сійӧ радейтліс мукӧд дырйи сюйыштны татшӧм кывсӧ. — Мый чӧв олан?
Висьтав.
Тэ жӧ сэні, сідз шуны, матынджык, — ньӧжйӧник висьталіс батьыс.
— Код дорын матынджык?
Полиция дорын али мый? — шуис кельдӧдӧм Ваня.
— Мый могысь тӧрыт Тюленин воліс?
Запретитӧм кадас?
— Коді сійӧс соблюдайтӧ, кадсӧ!
Нинка быттьӧкӧ тайӧ кадас оз ветлывлы свиданиеяс вылӧ!
Воліс варовитыштны, эз ӧд первойысь...
— Эн ылӧдчы! — чирӧстіс батьыс да ки дорышнас кучкис пызанӧ. — Таысь — тюрьма!
Сылы кӧ аслас юрыс абу жаль, ми, тэнад мам-батьыд, мый ради кутам кывкутны?
— Он сы йылысь тэ, бать, сёрнит, — ньӧжйӧник шуис Ваня да чеччис, кӧть батьыс и кучкаліс кипыдӧснас пызанӧ да горзіс: «Буретш сы йылысь!» — Тэ кӧсъян тӧдны, состоита-ӧ ме подпольнӧй организацияын?
Со мый тэ кӧсъян тӧдны.
Ог, ог состоит.
И Фомин йылысь ме тожӧ сӧмын ӧні на кылі Нинасянь.
А сӧмын шуа: сідзи сылы и колӧ, подлецлы!
Кыдзи аддзан чой висьталӧмысь, и йӧзыс тадзи шуӧны.
И тэ тожӧ тадзи думайтан.
Но ме ог соссьы: мыйӧн верма, ме отсала миян йӧзлы.
Ставным ми долженӧсь отсавны налы, а ме — комсомолеч.
А та йылысь эг висьтавлы тэныд да мамалы, медым весьшӧрӧ не беспокоитны...
— Кывлін, Настасья Ивановна? — И батьыс пӧшти йӧй морт моз видзӧдліс аслас еджгов синъяснас гӧтырыс вылӧ. — Со сійӧ, миян вӧсна маитчысьыд!..
Некутшӧм яндзим тэнад абу!
Нэм чӧж ме уджалі тіян вылӧ...
Вунӧдін, кыдзи овлім семейнӧй керкаын дас кык семья, джоджын туплясим, куш челядьыс кызь кӧкъямыс душ?
Тіян вӧсна, челядь вӧсна, ми мамныдкӧд став выннымӧс сетім.
Видзӧдлы мамыд вылӧ!..
Александрӧс велӧдім — эгӧ вермӧ помӧдз велӧдны, Нинкаӧс эгӧ жӧ помӧдз велӧдӧй, тэ вылӧ пуктім ставсӧ, а тэ ачыд юртӧ петляӧ сюян.
Мамыд вылӧ видзӧдлы!
Сійӧ тэ понда бӧрдӧмысла синъяссӧ дзикӧдз тшыкӧдіс, сӧмын тэ нинӧм он аддзы!
— А мый, тэ ногӧн, ме должен вӧчны?
— Мун уджавны!
Нинка уджалӧ, мун и тэ.
Сійӧ, счетовод, чернорабочӧйӧн уджалӧ, а тэ мый?
— Код вылӧ уджавнысӧ?
Немеч вылӧ?
Медым сійӧ миянлысь йӧзӧс унджык виаліс?
Вот кор бӧр воасны миян, ме первойӧн муна уджавны...
Тэнад пиыд, менам вок, Гӧрд Армияын, а тэ тшӧктан меным мунны немечлы отсасьны, медым питӧ регыдджык виасны! — скӧрысь шуаліс Ваня.
Найӧ сулалісны нин ӧта-мӧдныслы воча.
— А жӧритнытӧ мый? — горзіс батьыс. — А бурджык лоӧ, кор медводдза мортыс на пӧвстысь, кодъясӧс тэ радейтан, вузалас тэнсьыд юртӧ!
Немечьяслы вузалас!
Тэ кӧть тӧдан он миян улича вылын олысь йӧзсӧ?
Коді мыйӧн лолалӧ?
А ме тӧда!
Налӧн асланыс тӧждысьӧмъяс, асланыс выгӧда.
Сӧмын тэ ӧтнад став вӧсна тӧждысян!
— Абу збыль!..
А вӧлі тэнад выгӧда, кор тэ мӧдӧдалін тылӧ государственнӧй эмбур?
— Ме йылысь сёрниыс оз мун.
— Тэ йылысь сёрниыс!
Мыйла тэ думайтан, мый тэ йӧз дорсьыс бурджык? — ӧти кинас чуньяс вылас пызанӧ мыджсьӧмӧн да рогӧвӧй ӧчкиа юрсӧ упрямӧя пӧлыньтыштӧмӧн висьталіс Ваня. — Выгӧда!
Быдӧн ас пондаыс!..
А ме тэнсьыд юала: кутшӧм тэнад вӧлі выгӧда сійӧ лунъясас, кор тэ получитін нин выходнӧй пособие, тӧдін, мый кольччан татчӧ, мый тайӧ делӧыс вермас вредитны тэныд, ачыд висян, а грузитін йӧзлысь эмбур, эн узьлы войяссӧ?
Неужели тэ ӧтнад татшӧмыс му вылас?
Весиг наука серти тадзсӧ оз вермы лоны!
Вежалун вӧсна Нина чойыс тайӧ часас вӧлі гортас.
Сійӧ зумыштчӧмӧн пукаліс аслас крӧвать вылын, эз видзӧд вензьысьяс вылӧ и, кыдзи и век, оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ думайтӧ.
А водз да ёна пӧрысьмӧм, слабиник бур мамыс, кодлӧн став олӧмыс йӧршитчыліс му вылын уджалӧмӧн да пач дорын ноксьӧмӧн, медся ёна поліс, медым Александр Фёдорович скӧрйывсьыс эз вӧтлы да эз ёр Ванюшаӧс.
И кор сёрнитіс бать, мамыс заискивающӧя довкйӧдліс сылань юрсӧ, медым бурӧдны сійӧс, а кор сёрнитіс пиыс, сійӧ бара жӧ видзӧдіс мужикыс вылӧ фальшивӧя нюмъялігтыр, лапйӧдліс синъяссӧ, быттьӧ тшӧктіс сылы кывзыштны пиыслысь да извинитны сійӧс, кӧть кыкнанныс найӧ, пӧрысьяс, гӧгӧрвоӧны, кутшӧм мывкыдтӧма сёрнитӧ пиныс.
Батьыс, выль мыськӧм косоворотка дӧрӧм вылас пасьталӧм кузь пинжака, пӧрысьысла кусыньтчыштӧм кокъясас туфлиа, пидзӧсъястіыс дӧмлӧм да пошкыртчӧм важ гача, сулаліс жыр шӧрас да, то лёкысь кулакъяссӧ морӧс бердас топӧдлігмоз, то беспомощнӧя кияссӧ лэдзлігмоз, горзіс:
— Ме ог наука серти доказывайт, а олӧм серти!
— А наукаыс абу олӧмысь?..
Он тэ ӧтнад, но и мукӧд йӧз корсьӧны справедливость! — висьталіс Ваня сысянь виччысьны позьтӧм пӧся. — А тэ яндысян признайтны ассьыд бурторъястӧ!
— Меным яндысьны нинӧмысь!
— Сідзкӧ, докажит, мый ме абу прав!
Горзӧмнад менӧ убедитны оз позь.
Верма пӧкӧритчыны, чӧв ланьтны — тайӧ сідз.
А вӧчны кута всё равно сӧвесть серти...
Батьыс друг пыр жӧ раммис, и еджгов синъясыс сылӧн пемдісны.
— Вот, Настасья Ивановна, — чирӧстіс сійӧ, — велӧдім пинымӧс...
Велӧдім — сэсся ковтӧмӧсь лоим.
Адью!.. — сійӧ шеныштіс кияснас, бергӧдчис да петіс.
Анастасия Ивановна, тэрыба да посниа восьлалігтыр, петіс сы бӧрся.
Нина, юрсӧ лэптывтӧг, пукаліс крӧвать вылас да чӧв оліс.
Ваня некутшӧм могтӧг шӧйтыштіс пельӧсысь пельӧсӧ да пуксис. Сӧвестьыс эз дугды йирны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Заводитліс весиг, кыдзи и войдӧр, сьӧлӧм кылӧмсӧ петкӧдлыны кывбурын, кодӧс сиис вокыслы:
Абу тадзи:
Кывбур эз артмы, эз.
Да и оз позь вӧлі ыстыны сійӧс вокыслы.
И сэки Ваня гӧгӧрвоис, мый колӧ вӧчны сылы: колӧ мунны Клава ордӧ Нижне-Александровскӧйӧ.
Елена Николаевна Кошевая кыкпӧв ёнджыка страдайтіс сы вӧсна, мый сійӧ ачыс эз вермы решитны, колӧ-ӧ паныд сувтны пиыс деятельностьлы али отсавны сылы.
Сійӧ, кыдзи и став мамъясыс, дугдывтӧг, лунысь-лунӧ мучитчис, шогсис да поліс пиыс вӧсна: сійӧ эз вермы уджавны, узьны, уси душевнӧя и эбӧснас, чужӧмас артмисны выль чукыръяс, мучитіс шоглун — пиыс вӧсна полӧм.
Мукӧд дырйиыс тайӧ полӧмыс лолі пемӧслӧн кодь: сылы окота вӧлі чепӧсйыны, горзыны, вынӧн кыскыны писӧ страшнӧй судьба дорысь, кодӧс сійӧ дасьтіс аслыс.
Но сыын асас вӧліны мужикыслӧн кодь жӧ, Олег дядьлӧн кодь, чертаяс, олӧмсӧ ёна да страстнӧя радейтӧм, — сыын ас пытшкас ключӧн пуис тышлӧн сэтшӧм би, мый сійӧ эз вермы не сочувствуйтны пиыслы.
Частӧ сійӧ испытывайтліс пиыс вылӧ ӧбида: кыдзи сійӧ вермӧ гусьӧн видзны сыысь, аслас мамсьыс, ӧд сійӧ век ставсӧ висьтавлывліс сылы, вӧлі вежлив, кывзысьысь!
Медся нин ӧбиднӧ вӧлі сыысь, мый мамыс сылӧн, бабушка Вера, тыдалӧ, внукыскӧд ӧтвылысь жӧ, ӧти заговорынӧсь да тожӧ видзліс тайӧс нывсьыс гусьӧн, Коля вокыс, став сертиыс, вӧлі заговорын жӧ.
И весиг дзик бокӧвӧй нывбаба, Полина Георгиевна Соколова, либӧ тётя Поля, кыдзи шуисны сійӧс Кошевойяс семьяын, ӧні лои, кажитчӧ, Олеглы рӧднӧй мамыс дорысь матыссаӧнджык.
Кыдзи, кор, мыйсянь тайӧ заводитчис?
Воддза кадъясӧ Елена Николаевна да тётя Поля пӧшти эз янсӧдчывны, та вӧсна йӧзыс, ӧти йывсьыс сёрнитігӧн эз вермыны не казьтыштны мӧд йывсьыс...
Найӧ дружитісны, кыдзи вермӧны дружитны общӧй уджӧн да общӧй мӧвпъясӧн йитчӧм пӧрнӧй нывбабаяс, кодъяс уна нин испытайтлӧмаӧсь.
А война заводитчӧмсянь тётя Поля друг йӧршитчис ас пиас да дугдіс волывлыны Кошевойяс ордӧ, и Елена Николаевна кӧ важ кузяыс пыравлывліс сы ордӧ, тётя Поля быттьӧ яндысис и аслас мӧскысь и сыысь, мый тӧргуйтӧ йӧлӧн, и сыысь, мый Елена Николаевна вермас мыжавны сійӧс рӧдиналы благо вылӧ уджалӧм пыдди ас пытшкас, личнӧй олӧмас йӧршитчӧмысь.
И Елена Николаевна весиг эз аддзыв аслас душаысь позянлун, медым сёрнитыштны та йылысь Полякӧд.
Тадзи налӧн дружбаныс ачыс быри.
А Полина Георгиевна бара воис Кошевойяс ордӧ, кор карын кӧзяйничайтісны нин немечьяс.
Сійӧ воис восьса да ёнтан сьӧлӧмӧн, и Елена Николаевна тӧдіс сійӧс воддза кодьнас.
Найӧ ӧні частӧ аддзысьлывлісны, медым бурмӧдны сьӧлӧмъяссӧ, но, кыдзи и пыр, сёрнитіс медсясӧ Елена Николаевна, а рам да скромнӧй тётя Поля видзӧдіс сы вылӧ аслас вежӧра мудз синъяснас.
И век жӧ, кутшӧм кӧть сійӧ, тётя Поляыс, эз вӧв рам, Елена Николаевна эз вермы не казявны, мый сійӧ, сылӧн важся пӧдругаыс, быттьӧкӧ смилитӧма ас дінас Олегӧс.
Сулалӧ вӧлі сӧмын пырны Полина Георгиевналы, Олег пыр жӧ лолывліс сы дінын, и частӧ Елена Николаевна казявлывліс на костын чардби моз вирдыштысь видзӧдлас — видзӧдлас сэтшӧм йӧзлысь, кодъяслӧн эм мыйкӧ висьтавны ӧта-мӧдныслы.
И збыльысь, Елена Николаевналы кӧ лоӧ эновтлыны найӧс, а сэсся бӧр пырны горничаас, чувствуйтчис, мый найӧ сы пырӧм бӧрын торклісны ассьыныс особӧй сёрнинысӧ.
А кор Елена Николаевна петавліс посводзас колльӧдны пӧдругасӧ, мӧдыс сёрнитіс яндысьӧмӧн да тэрмасигтыр: «Эн, эн, эн тӧждысь, Леночка, ме ачым нин».
И некор сійӧ тадзи эз сёрнитлы, сійӧс колльӧдны кӧ петаліс Олег.
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс вермис лоны?
Кутшӧмджык вӧлі переноситны тайӧс мам сьӧлӧмлы?
Коді нӧ мувывса став йӧз пӧвстысь вермас бурджыка гӧгӧрвоны писӧ, юксьыны сы уджӧн да думъясӧн, дорйыны сійӧс став радейтӧм вынӧн олӧмлӧн лёк часӧ?
А правдивӧй гӧлӧс сылы быттьӧ вочавидзліс, мый пиыс сылы оз висьтась первойяысь буретш сы вӧсна, мый оз тырвыйӧ верит мамыслы.
Кыдзи став том мамъяс, сійӧ медъёна аддзис ӧтка пиыслысь бурторъяссӧ, но сійӧ збыльвылӧ тӧдіс писӧ.
Сэксянь, кор карын кутісны разӧдавны листовкаяс, кытӧні помас вӧлі таинственнӧй подпись «Том гвардия», Елена Николаевна эз сомневайтчы, мый сылӧн пиыс абу сӧмын организацияын, но сэні сылӧн руководящӧй роль.
Сійӧ волнуйтчис, гордитчис, страдайтіс, но эз лыддьы позянаӧн нарошнӧ юасьны пиыслысь, медым сійӧ висьталіс ставсӧ веськыда.
Сӧмын ӧтчыд, быттьӧ немдумайттӧг, сійӧ юаліс:
— Кодкӧд тэ ӧні медъёна дружитан?
Сысянь виччысьтӧм мудерлунӧн Олег быттьӧкӧ торклӧм сёрнисӧ водзӧ нуӧдӧм могысь мӧдіс висьтавны Лена Позднышева йылысь да, яндысьыштӧмӧн, шуис:
— Д-дружита Нина Иванцовакӧд...
И мамыс мыйлакӧ сетчис тайӧ мудеритӧмыслы да неискренньӧя шуис:
— А Лена?
Чӧв олігтыр Олег вайис дневник да сетіс сылы, и мамыс лыддис дневниксьыс ставсӧ, мый думайтіс ӧні пиыс Лена Позднышева йылысь да сы йылысь, кыдзи сійӧ увлекайтчыліс Ленаӧн войдӧр.
Но тайӧ асылас, кор суседъясыс висьталісны сылы Фоминӧс казнитӧм йылысь, сійӧ тӧкӧтьӧ эз горӧд зверь этшӧн.
Сійӧ кутчысис таысь да водіс вольпась вылӧ.
И бабушка Вера, стойкӧй да таинственнӧй, быттьӧкӧ мумия, пуктіс нылыслы кымӧс вылас кӧдзыд кичышкӧд.
Елена Николаевна, кыдзи и став бать-мамыс, некор эз вермы подозревайтны, мый пиыс тшӧтш участвуйтіс казнитанінас.
Но со кутшӧм вӧлӧма сійӧ мирыс, кӧні бергаліс пиыс, со кутшӧм чорыд сэні вӧлӧма тышыс!
Кутшӧм жӧ наказание виччысьӧ писӧ?
Сы сьӧлӧмын век на эз вӧв пиыслы вочакывйыс, но колӧ нин вӧлі сэсся жугӧдны тайӧ страшнӧй таинственностьсӧ, — тадзи овны оз позь!..
А тайӧ кадас сылӧн пиыс, кыдзи и век, ӧкуратнӧя пасьтасьӧма, бура мыссьӧма, банйӧм чужӧма, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, — ӧти пельпомыс неуна вӧлі вылынджык мӧдсьыс, — пукаліс сарайын, койка вылын, а сылы паныд, пес плакаяс вылын, пукаліс ыджыд ныра, мугов да пельк вӧраса Коля Сумской, и найӧ ворсісны шахматӧн.
Став вниманиесӧ найӧ вӧлі веськӧдӧмаӧсь ворсӧмныс вылӧ, сӧмын кадысь кадӧ быттьӧкӧ сідз-тадз шуавлісны ӧта-мӧдныслы сэтшӧм репликаяс, мый делӧ тӧдтӧм морт вермис эськӧ чайтны, мый тайӧ исправитны позьтӧм злӧдейяс.
Сумской.
Эстӧні станцияас ссыпнӧй пункт...
Мыйӧн сӧмын первойя вартӧм бӧрын вайисны няньсӧ, Коля Миронов да Палатута лэдзисны сэтчӧ клещӧс...
Чӧв олӧм.
Кошевой.
Няньсӧ идралісны?
— Тшӧктӧны ставсӧ идравны...
Но унджыкыс сулалӧ сёрӧмъясын да чумалиясын; вартнысӧ да кыскавнысӧ нинӧмӧн.
Чӧв олӧм.
Кошевой.
Сёрӧмъяссӧ колӧ сотны...
Тэнад ладьяыд угроза улын!
Чӧв олӧм.
Кошевой.
Сійӧ бур, мый тіян совхозад ас йӧз.
Ми штабын обсуждайтім да решитім: обязательнӧ лӧсьӧдны ассьыным ячейкаяс хуторъясын.
Оружие тіян эм?
— Этша.
— Колӧ чукӧртны.
— Кысь нӧ сійӧс чукӧртан?
— Степысь.
И налысь гусявлӧй — найӧ немтӧждысьтӧг олӧны.
Сумской.
Извиняйтча, шах...
Кошевой.
Тайӧ, зонмӧ, горзьӧдас тэнӧ, кыдзи агрессорӧс.
— Агрессорыс ӧд абу ме.
— А ныртӧ лэпталан дзик кутшӧмкӧ сателлит моз!
— Менам положениеӧй французскӧй, тайӧ лӧсяланаджык, — шпыньмунӧмӧн шуис Сумской.
Чӧв олӧм.
Сумской.
Извинит, оз кӧ ладмы юалӧмӧй: эсійӧс ӧшӧдісны эз тіянтӧг?
Кошевой.
Коді тӧдас сійӧс.
— <ns>Бу-ур</ns>, — явнӧй удовольствиеӧн шуис Коля. — Ме думайта, вообщӧ найӧс унджык колӧ виавны, кӧть шуам прӧстӧ пельӧс сайсянь.
И не сы мында холуйяссӧ, мыйта кӧзяевасӧ.
— Абсолютнӧ колӧ.
Найӧ олӧны немтӧждысьтӧг.
— Тэ тӧдан, ме сдайтча, пӧжалуй, — шуис Сумской, — положениеӧй безвыходнӧй, а меным пӧра гортӧ.
Олег ӧкуратнӧя тэчис шахматсӧ, сэсся матыстчыліс ӧдзӧс дорӧ, видзӧдліс да бӧр локтіс.
— Примит клятва...
Эз вӧв некутшӧм переход сійӧ минутсяньыс, кор найӧ пукалісны да ворсісны шахматӧн, а со нин и Кошевой и Сумской, кыкнанныс ӧтыдждаӧсь, сӧмын Олеглӧн паськыдджыкӧсь пельпомъясыс, сулалісны ӧта-мӧдныслы воча, кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн, да видзӧдісны естественнӧй да прӧстӧй выражениеӧн.
Сумской перйис гимнастёрка зепсьыс ичӧтик бумага тор да кельдӧдіс.
— Ме, Николай Сумской, — пыдісянь петан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ, — «Том гвардия» радъясӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, ёна страдайтӧм рӧднӧй му водзын, став войтыр водзын торжественнӧя клянитча... — Сійӧ сэтшӧма кутіс волнуйтчыны, мый гӧлӧсыс мӧдіс тронякывны металл моз, но Сумской, медым сійӧс эз кывны ывлаас, раммӧдіс гӧлӧссӧ. — ...Пыткаяс улын либӧ повзьӧм вӧсна кӧ ме нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ, то мед менсьым нимӧс, менсьым рӧднӧйясӧс нэм кежлас ёрасны, а менӧ ачымӧс покарайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс.
Вирысь вир, смертьысь смерть!..
— Поздравляйта тэнӧ...
Ӧнісянь тэнад олӧмыд абу нин аслад, а партиялӧн, став войтырлӧн, — сьӧлӧмсяньыс шуис Олег да топыда кутліс сылысь кисӧ. — Примитан клятва став краснодонскӧй группалысь...
Медглавнӧйыс — веськавны керкаӧ, кор мамыс узьӧ нин либӧ лэдзчысьӧма узьӧм улӧ, ньӧжйӧник пӧрччысьны да водны.
И сэки оз ковмы вештыны синъястӧ мамыслӧн мучитчӧм да сӧдз синъяссьыс и оз ковмы притворяйтчыны, быттьӧкӧ олӧмас нинӧм эз вежсьы.
Кок чунь йылас восьлалігтыр да чувствуйтӧмӧн, кутшӧм сійӧ ыджыд, Олег пырӧ кухняӧ, ньӧжйӧник восьтӧ ӧдзӧссӧ да пырӧ жырйӧ.
Ӧшиньяссӧ, кыдзи и век, топыда тупкӧма ставеньясӧн да затемнитӧма.
Талун ломтылӧмаӧсь плита, — керкаын терпитны позьтӧм дука.
Дзузган бисӧ пуктӧма кымыньӧн сувтӧдӧм важ жӧч банка вылӧ, медым не пачкайтны пызан дӧрасӧ да медым вӧлі вылынджык. Чусыд югӧръяс улын пемыд пӧвстын тыдалӧны тӧдса предметъяслӧн мыгӧръясыс.
Мамыс, век сэтшӧм ӧкуратнӧй, мыйлакӧ пукалӧ водӧм вылӧ лӧсьӧдӧм вольпась вылын платтьӧа да причёскаа. Суставъястіыс кызыштӧм, ичӧтик мугов кияссӧ сійӧ пуктӧма ӧтлаӧ пидзӧсъяс костас да видзӧдӧ дзузган би вылӧ.
Кутшӧм шынитӧв керкаас!
Дядя Коля, коді пӧшти став бӧръя лунъяс чӧжыс вӧлі аслас ёрт ордын — инженер Быстринов ордын, бӧр воӧма да узьӧ, и Марина узьӧ, а ичӧтик племянникыс, буракӧ, важӧн нин узьӧ, вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн.
Бабушка узьӧ да весиг оз ныргорӧн.
Весиг оз кыв часілӧн тіпкӧмыс...
Оз узь ӧтнас мамыс.
Югыд шондіӧй менам!..
Но главнӧйыс — не нормыны...
Со тадзи вот, чӧв олігтыр, мунны сы дінті кок чунь йылын да водны, а сэки пыр жӧ позьӧ лэдзчысьны узьӧм улӧ...
Сійӧ, ыджыд, сьӧкыд, кок чунь йылас матыстчӧ мамыс дінӧ, пидзӧсчанясьӧ сы дорӧ да дзебӧ чужӧмсӧ сы пидзӧсъяс костӧ.
Сійӧ чувствуйтӧ мамыслысь кияссӧ аслас банбоксьыс, чувствуйтӧ сысянь некор вежсьывтӧм шоныд да жасминлысь муртса кылыштысь, быттьӧкӧ ылісянь вайӧм дук, кутшӧм овлӧ нывъяслӧн, и нӧшта мӧдпӧлӧс дук — неуна курыдкодь, быттьӧкӧ полыньлӧн либӧ баклажан коръяслӧн, — абу ӧмӧй всё равно!..
— Югыд шондіӧй менам!
Югыд шондіӧй менам! — мамыс вылӧ увсянь видзӧдігмоз шӧпкӧдӧ Олег. — Тэ ӧд ставсӧ, ставсӧ гӧгӧрвоан... Югыд шондіӧй менам!
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа, — сылань юрсӧ копыртӧмӧн да сы вылӧ видзӧдтӧг шӧпкӧдӧ мамыс.
Олег корсьӧ сылысь синъяссӧ, а мамыс век дзебӧ найӧс сылӧн шӧвк кодь юрсиас да шӧпкӧдӧ, шӧпкӧдӧ:
— Пыр... быдлаын...
Эн пов... ло вынаӧн... орликӧй менам... медбӧръя лолыштӧмӧдзыд...
— Тырмас, но, тырмас...
Пӧра узьны... — шӧпкӧдӧ пиыс. — Колӧ кӧ, ме лэдза юрситӧ вӧля вылӧ?
И сійӧ челядьдырсяыс моз корсьӧ кияснас сы юрсиысь ӧти скрепка и мӧдӧс да заводитӧ бӧрйыны шпилькияссӧ.
Чужӧмсӧ дзебӧмӧн мамыс пыр увлань копыртӧ юрсӧ сы кияс вылӧ, но сійӧ босьталіс дзик став шпилькисӧ да лэдзис кӧсаяссӧ. Кӧсаясыс паськалісны да усины сэтшӧм шыӧн, быттьӧкӧ садйын гылалӧны яблокъяс, да дзикӧдз тупкисны мамсӧ.
Нелямын нёльӧд глава
Медым некымын лун кежлӧ ветлыны Нижне-Александровскӧйӧ, Ваня Земнуховлы колӧ вӧлі получитны штаблысь разрешение.
— Делӧыс, гӧгӧрвоан, абу сӧмын сыын, медым аддзӧдлыны нывсӧ, — Олеглы висьталіс Земнухов. — Ме важӧн нин планируйта поручитны сылы казачӧй хуторса томйӧзлысь организациясӧ ставнас, — неуна яндысигмоз висьталіс Ваня.
Но Олег, кажитчӧ, эз кывзы Ванялысь выдвинитӧм татшӧм важнӧй мотивъяссӧ.
— Лун-мӧд нӧрӧвитыштлы, — шуис сійӧ. — Гашкӧ, тэныд мӧд задание лоӧ...
Энлы, энлы, с-сэні жӧ, — чужӧмтырнас друг нюммунӧм бӧрын шуис Олег, кор казяліс, мый Ванялӧн чужӧмыс лои зумышджык.
Чужӧмыс сылӧн век лолі татшӧмӧн, кор Ваня эз кӧсйы петкӧдлыны, медым дӧгадайтчисны сылысь збыль чувствояссӧ.
Бӧръя лунъясас Полина Георгиевна дугдывтӧг требуйтіс Олеглысь выдвинитны Лютиков распоряжение улӧ тӧлка зонмӧс.
Зонмыс вӧлі колӧ связнӧй пыдди Краснодон — Нижне-Александровскӧй специальнӧй маршрут кузя.
И Олеглӧн мӧвпыс уси Земнухов вылӧ.
Тётя Поля, Филипп Петровичлысь желаниесӧ висьталігӧн, некымынысь тӧдчӧдліс:
— Сӧмын колӧ зэв тӧлка, быд боксянь прӧверитӧм.
Медся тӧлкаыс да медся прӧверитӧмыс...
И мӧд луннас жӧ Земнухов да Олег сёрни бӧрын тшайподӧн кӧмалӧм тапочкиа да юрас кӧрталӧм носӧвӧй чышъяна, кодлӧн нёльнан помъясыс чурвидзисны пельяс моз, Ваня восьлаліс степнӧй туй кузя, идравтӧм нянь дінті, омӧля шонтысь шонді югӧр улын.
Аслас миссиялысь важностьсӧ ставнас сознайтӧм вӧсна Земнуховлӧн чукӧрмисны уна мӧвпъяс, кодъясӧс чужтіс сылӧн тайӧ выль рольыс, — а аслас мӧвпъяс вылас став вниманиесӧ веськӧдӧмыс тамыш Ванялӧн путешествуйтігас вӧлі медся характернӧй состояниеӧн, — сійӧ муніс степь вывті, муніс уна населённӧй пунктъяс пыр да пӧшти эз казявлы, мый сылы паныдасьліс туй вылас.
Бокысь воӧм мортӧс, — вермис кӧ лоны сэтшӧм мортыс, — немецкӧй оккупация улӧ сюрӧм сиктса районъясӧ веськалӧм бӧрын чуймӧдісны эськӧ сы син водзын воссьысь необыкновеннӧй шуштӧм картинаясыс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдыслы дзик противоположнӧйӧсь.
Сійӧ аддзис эськӧ уна дас да уна сё сотчӧм керка местаяс, кытчӧ сиктъяс, станцияяс да хуторъяс пыдди кольӧмаӧсь сӧмын пачьяс да гӧлӧвняяс да ӧтка кань, коді куйліс шондіӧн шонтӧм, джынвыйӧ сотчӧм да быдмысь ёг турунӧн тырны заводитӧм кильчӧ вылын.
И аддзис эськӧ хуторъяс, кытчӧ весиг абу тувччылӧма немецкӧй кок, не кӧ лыддьыны мародёр-салдатъяслысь гоз-мӧдысь случайнӧ пыралӧмсӧ.
А вӧліны и сэтшӧм сиктъяс, кӧні немецкӧй власьт утвердитчис, кыдзи сійӧ лыддис аслыс медвыгӧднӧйӧн да медудобнӧйӧн, кӧні веськыда эрдын военнӧй грабёжыс, мӧд ногӧн кӧ, прӧйдитысь армияса частьяслӧн грабёжыс, да быдпӧлӧс зверствоясыс да насилиеясыс вӧліны эз унджык и эз этшаджык сы серти, мыйта вӧлі сетӧма тайӧс историяӧн немецкӧй военно-оккупационнӧй господстволы Рочмуын, кӧні немечьяслӧн кӧзяйствуйтӧмыс тыдовтчис, сідз шуны, медся сӧстӧмджыка.
Буретш татшӧм сяма хуторӧн и вӧлі хутор Нижне-Александровскӧй, кытчӧ мам рӧдняяс ордас овмӧдчисны Клава Ковалёва да сылӧн мамыс.
Казак, код ордын найӧ олісны, мамыслӧн рӧднӧй вокыс, немечьяс локтӧдз уджавлӧма рядӧвӧй колхозникӧн.
Сійӧ эз вӧв ни бригадирӧн, ни конюхӧн, а вӧлі прӧстӧй колхозникӧн, коді аслас семьяыскӧд уджалӧ артельса бригадаясын общественнӧй му вылын да олӧ сы помысь, мый получайтӧ трудоденьяс вылӧ да аслас усадьбаысь.
И Иван Никанорович, Клавалӧн чожыс, и сылӧн семьяыс ставнас немечьяс воӧмсянь испытывайтісны эз унджык и эз этшаджык сыысь, мый сетіс история обыкновеннӧй рядӧвӧй крестьянскӧй овмӧслы немечьяс господствуйтігӧн.
Найӧс грабитісны наступайтысь немецкӧй армияяс, кодъяс прӧйдитісны таті, грабитісны ставсӧ, кутшӧм скӧт, курӧг-лэбач да продовольственнӧй запасъяс вӧлі дзебтӧм, мӧд ногӧн кӧ, грабитісны зэв ёна, но эз кушӧдз, сы вӧсна мый свет вылас абу ни ӧти крестьянин, кодлӧн эськӧ вӧлі лёк кадъясӧ ассьыс эмбур дзеблавны уна нэмъяс чӧжся сэтшӧм опыт, кутшӧм эм роч крестьянинлӧн.
Немецкӧй армия прӧйдитӧм бӧрын да «выль порядок» — <deu>Ordnung</deu> лӧсьӧдны заводитӧм бӧрын, Иван Никаноровичлы, кыдзи и мукӧдъяслы, вӧлі гӧгӧрвоӧдӧма, мый Нижне-Александровскӧй артель сайӧ нэм кежлас пӧльзуйтчӧм вылӧ закрепитӧм муыс ӧнісянь, кыдзи и став муыс, лоӧ немецкӧй государстволӧн собственностьӧн.
Но! — <deu>рейхскомиссар</deu> кывъясӧн Киевсянь висьталіс «выль порядок» — <deu>Ordnung</deu>, — но тайӧ мусӧ, кодӧс сэтшӧм ыджыд уджӧн да испытаниеясӧн вӧлі ӧтувтӧма ӧти ыджыд артельнӧй муӧ, ӧні бӧр лоӧ юклӧма ичӧтик участокъяс вылӧ да лоӧ сеталӧма единоличнӧй пользованиеӧ быд казаклы!
Но!
Тайӧ мероприятиесӧ лоӧ нуӧдӧма сӧмын сэки, кор став казакъяслӧн да крестьяналӧн асланыс лоӧны видзму уджалан орудиеяс да тяглӧвӧй вын.
А сы вӧсна мый тайӧ налӧн ӧні абу на, муыс коляс важногыс, но немецкӧй государстволӧн собственностьӧн нин.
Мусӧ уджалӧм могысь хуторӧ лоӧ пуктӧма старӧстаӧс, рочӧс, но немечьяссянь, — и сійӧс вӧлі пуктӧма, — а крестьянаӧс лоӧ юклӧма дас керкаӧн-дас керкаӧн.
Быд дас керка вылӧ лоӧ пуктӧма старшӧйӧс, рочӧс, но немечьяссянь, — и старшӧйясӧс вӧлі пукталӧма, — и тайӧ му вылас асланыс уджысь крестьяна кутасны получайтны нянь определённӧй норма серти.
А медым крестьяна уджалісны бура, налы колӧ тӧдны, мый сӧмын найӧ, кодъяс ӧні кутасны бура уджавны, бӧрыннас получитасны му участокъяс единоличнӧй пользованиеӧ.
Сы могысь, медым бура уджавны тайӧ ыджыд му вылас, немецкӧй государство ӧні оз на вермы сетны ни машинаяс, ни машинаяслы горючӧй и оз вермы сетны вӧвъяс.
Уджалысьяс долженӧсь обойдитчыны косаясӧн, чарлаясӧн, сечкаясӧн, а тяглӧвӧй вын пыдди используйтны ассьыныс мӧсъяссӧ,
а коді кутас жалитны ассьыс мӧсъяссӧ, сійӧ ӧдвакӧ вермас надейтчыны коркӧ мӧдысь получитны му единоличнӧй пользованиеӧ.
Таысь ставсьыс ӧтдор, кор тадзи уджалігӧн торйӧн нин уна колӧ вӧлі уджалан вын, немецкӧй власьт не сӧмын эз зіль видзны тайӧ вынсӧ места вылас, а быдногыс старайтчис нуӧдны Германияӧ медздоров да пӧрнӧй йӧзсӧ.
Немецкӧй государство ӧні эз вермы артыштны, уна-ӧ сылы ковмас яй, йӧв, кольк и та вӧсна сійӧ первой случай дырйиыс босьтіс Нижне-Александровскӧй хуторысь ӧти мӧскӧн быд вит керкаысь да ӧти порсьӧн быд керкаысь да нӧшта ветымын килограммӧн картупель, кызь колькйӧн да куимсё литр йӧлӧн быд керкаысь.
Но!
Сы вӧсна мый ещӧ вермас ковмыны, — а тайӧ коланлуныс збыльысь век ӧтарӧ вӧлі, — то казакъяслы да крестьяналы оз позь начкыны скӧтсӧ да курӧг-лэбачсӧ аслыныс вылӧ,
а вывті кӧ нин ёна ковмас начкыны порсьӧс, то нёль керка ӧтувтчӧмӧн вермасны начкыны сійӧс, сӧмын сэки быть ковмас налы сдайтны немецкӧй государстволы куим порсьӧс.
Сы могысь, медым тайӧс ставсӧ перйыны Иван Никаноровичлысь да сы сиктын олысьяслысь, дас керка вылын старшӧйысь кындзи да хуторса старӧстаысь кындзи, вӧлі лӧсьӧдӧма торъя аппарат — районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатура, кӧні главнӧйнас вӧлі зондерфюрер Сандерс.
Зондерфюрер, кыдзи и обер-лейтенант Шприк, жар климат вӧсна ветлӧдліс сиктъясті да хуторъясті мундирӧн да трусик кежысь, и казачкаяс сійӧс аддзигӧн пернапасасьлісны да сьӧласисны, быттьӧкӧ на водзын вӧлі ачыс сӧтанаыс.
Тайӧ районнӧй сельскохозяйственнӧй комендатураыс подчиняйтчыліс нӧшта унджык йӧза окружнӧй сельскохозяйственнӧй комендатуралы, кӧні главнӧйнас вӧлі зондерфюрер Глюккер.
Збыль, сійӧ новліс гач, но пукаліс сэтшӧм нин вылын, мый сэтысь эз нин и лэччыв, а тайӧ комендатураыс сідзжӧ подчиняйтчыліс <deu>ландвиртшафтсгруппа</deu>лы, либӧ, дженьыда кӧ шуны, «ля» группалы, кӧні главнӧйнас вӧлі майор Штандер.
Тайӧ группаыс вӧлі нин судзны позьтӧм сэтшӧм вылын, мый сійӧс весиг некод эз аддзыв.
Но и тайӧ группаыс вӧлі сӧмын юкӧнӧн <deu>виртшафтскоммандо</deu> 9-лӧн, либӧ, дженьыда кӧ шуны, «викдо 9-лӧн» юкӧнӧн, сэні главнӧйнас вӧлі доктор Люде.
А <deu>виртшафтскоммандо</deu> 9 подчиняйтчис нин, ӧтиладорсянь, Ворошиловград карса <deu>фельдкомендатура</deu>лы, мӧдног кӧ, прӧстӧя шуны, жандармскӧй управлениелы, а мӧдладорсянь, государственнӧй имениеяс кузя главнӧй управлениелы, кодӧн ведайтіс ачыс <deu>рейхскомиссар</deu> Киев карын.
Иван Никанорович да сыкӧд ӧти сиктын олысьяс кӧть чувствуйтісны ас выланыс тайӧ век ӧтарӧ сьӧктысь поссӧ, кӧні пукалісны бездельникъяс да вӧръяс, кодъяс сёрнитісны гӧгӧрвотӧм кывйӧн, но найӧс колӧ вӧлі вердны да быд лун испытайтны ас выланыс налысь лёк деятельностьсӧ.
Хуторын олысьяс гӧгӧрвоисны, мый немецкӧй власьт абу сӧмын зверскӧй власьт, — тайӧ вӧлі тыдалӧ пыр жӧ, — а несерьёзнӧй, Боровскӧй власьт и, позьӧ шуны, бӧб власьт.
И сэки Иван Никанорович да сыкӧд ӧти сиктын олысьяс, кыдзи и матысса станицаясын да хуторъясын олысьяс — Гундоровскӧйын, Давыдовоын, Макаров Ярын да мукӧдлаын, сідзи кутісны видзӧдны немецкӧй власьт вылӧ, кыдзи сӧмын вермӧ да должен видзӧдны бӧб власьт вылӧ асьсӧ уважайтысь казак, — найӧ заводитісны пӧръявлыны сійӧс.
Немецкӧй власьтӧс пӧръявлӧмыс медсясӧ вӧлі сыын, мый му вылын бура уджалӧм пыдди уджалісны сӧмын йӧзсяньыс, сідз-тадз, а сюрлі кӧ стрӧка — гусявлісны, нуавлісны гортъясаныс, мый удайтчывліс выработайтны, дзеблавлісны и скӧт, и курӧг-лэбач, и сёян-юан.
А медым кивывджык вӧлі пӧрйӧдлынысӧ, казакъяс да крестьяна зільлісны, медым быд дас керка вылын старшӧйясыс да хуторъясса да сиктъясса старӧстаясыс вӧліны ас йӧз.
Кыдзи и быд зверскӧй власьт, немецкӧй власьт аддзывліс тырмымӧн зверьясӧс, медым пуктавны найӧс старӧстаясӧн, но, кыдзи шусьӧ, мортыд абу нэм помтӧм.
Вӧлі старӧста, а со сійӧ абу нин, мортыс быттьӧкӧ ваӧ вӧйи.
Клава Ковалёвалы вӧлі дас кӧкъямыс арӧс, и сійӧ вӧлі бокын став тайӧ делӧяссьыс.
Сійӧ сӧмын страдайтіс сыысь, мый вывті дзескыд лои олӧмыс, и оз позь велӧдчыны, и абуӧсь пӧдругаясыс, и оз тӧд, мый лои батьыскӧд.
Сійӧ мичмӧдліс ассьыс кадсӧ Ваня йылысь мечтаясӧн, мечтайтіс зэв яснӧя, жизненнӧя, — мыйӧн тайӧ став неразберихаыс коркӧ помасяс, и найӧ гӧтрасясны, и налӧн лоӧны челядь, и найӧ зэв бура мӧдасны овны ӧтлаын челядьныскӧд.
Сійӧ ещӧ мичмӧдліс ассьыс кадсӧ небӧгъяс лыддьӧмӧн, но зэв сьӧкыд вӧлі судзӧдны небӧгъяссӧ Нижне-Александровскӧйын.
И кор сійӧ кывліс, мый важ велӧдысь пыддиыс, коді удитӧма эвакуируйтчыны, воӧма выль велӧдысь районнӧй выль власьтсянь нин, Клава решитіс, мый абу яндзим корны тайӧ велӧдысьыслысь небӧгъяс.
Велӧдысь оліс школаын, сійӧ жӧ жырас, кӧні овліс важ велӧдысьыс, — суседъясыс больгӧм серти, пӧльзуйтчис весиг сы мебельӧн да кӧлуйӧн.
Клава таркӧдчыштіс да, вочакыв виччысьтӧг, восьтіс ӧдзӧссӧ аслас вына кыз кинас да, жырас пырӧм бӧрын нин, синбӧжнас кутіс видзӧдны, коді сэні эм. Жырйыс видзӧдіс гожсайладорлань и ӧшиньяссӧ вӧлі занавесалӧма.
Клавалань бокногӧн копыртчыштӧм велӧдысь, коді пӧтка бордйӧн чышкаліс ӧшиньвывсӧ, бергӧдіс юрсӧ, и друг сылӧн мегыр моз кусыньтчӧм ӧти сук синкымыс лыбыштіс, и нывбаба тэрыба вешйыштіс, топӧдчис ӧшинь пӧдушка бердӧ, сэсся веськӧдчис да внимательнӧя бара видзӧдліс Клава вылӧ.
— Ті...
Сійӧ эз висьтав помӧдз, чужӧм вылас кутіс тӧдчыны мыжа мортлӧн кодь нюм, и сійӧ воськовтіс Клавалань.
Тайӧ вӧлі еджыд юрсиа, статя нывбаба, прӧстӧй платтьӧа; сылӧн руд синъясыс видзӧдісны веськыда, весиг стрӧга, вомдоръясыс шыбитчисны синмад. Та вӧсна пӧшти мусаджык вӧлі сылӧн прӧстӧй, яснӧй нюмыс, коді кадысь кадӧ тӧдчыліс чужӧм вылас.
— Шкапсӧ, кӧні вӧлі школьнӧй библиотека, жугӧдӧмаӧсь: школаын олӧмаӧсь немечьяс.
Небӧг листъяссӧ позьӧ аддзыны дзик лӧсявтӧм местаысь, но мыйсюрӧ кольӧма на, ми тіянкӧд видзӧдлам, — висьталіс сійӧ, сэтшӧм правильнӧя да чистӧя фразаяссӧ шуалігмоз, кыдзи вермӧ сёрнитны сӧмын бур роч велӧдысь. — Ті татчӧс?
— Позьӧ шуны, татчӧс, — падъялігтыр шуис Клава.
— Мыйла «позьӧ шуны»?
Клава шӧйӧвоши.
Велӧдысь веськыда видзӧдіс сы вылӧ.
— Вайӧй пуксьыштлам.
Клава сулаліс.
— Ме тіянӧс аддзылі Краснодонысь, — шуис велӧдысь.
Чӧв олігтыр Клава видзӧдіс сы вылӧ синбӧжнас.
— Ме чайті, ті мунӧмныд татысь, — яснӧя нюмъялігтыр шуис велӧдысь.
— Ме некытчӧ эг ветлы.
— Сідзкӧ, колльӧдінныд кодӧскӧ.
— Мыйӧн ті тӧданныд? — Клава видзӧдіс сы вылӧ боксяньыс полӧмпырысь да любопытствоӧн.
— Тӧда...
Но ті энӧ яндысьӧй...
Ті, буракӧ, думайтанныд: воӧма немецкӧй власьтсянь да...
— Нинӧм ме ог думайт...
— Думайтанныд. — Велӧдысь серӧктіс, весиг чужӧмыс лои розӧвӧй. — Кодӧс нӧ ті колльӧдінныд?
— Батьӧс.
— Эн, эн батьтӧ.
— Да, батьӧс.
— Но, ладнӧ, а батьныд тіян коді?
— Трестса служащӧй, — шуис Клава да дзикӧдз гӧрдӧдіс.
— Пуксьӧй, энӧ стесняйтчӧй меысь.
Велӧдысь меліа инмӧдчыліс Клавалы киас.
Клава пуксис.
— Тіян другныд муніс?
— Кутшӧм друг? — Клавалӧн весиг мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
— Энӧ соссьӧй, ме ставсӧ тӧда... — Велӧдысь синъясысь дзикӧдз быри стрӧг выражениеыс, бурпырысь да задорнӧй серамсьыс синъясас сявкйисны бикиньяс.
«Ог висьтав, мед кӧть виасны!» — друг лёкысь скӧрмигмоз думыштіс Клава.
— Ог тӧд, мый йылысь ті висьталанныд...
Абу лӧсьыд тадзи! — шуис сійӧ да чеччис.
Велӧдысь эз нин вермы кутны асьсӧ, гораа сераліс, удовольствиеысла гожъялӧм кияссӧ топӧдлывліс воча-воча да бӧр босьтліс, ачыс пӧлӧстлывліс еджгов юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань.
— Мусаӧй ті менам... прӧститӧй...
Тіян сьӧлӧмныд ортсын, — шуис сійӧ, тэрыба чеччис, вынӧн кыскис Клаваӧс пельпомӧдыс ас дорас да тӧкӧтьӧ топӧдчыштліс сы бердӧ. — Ме век шутита, ті энӧ полӧй меысь.
Ме прӧстӧ роч велӧдысь — овнытӧ ӧд колӧ, а абу быть велӧдны лёкторйӧ, весиг немечьяс дырйи.
Ӧдзӧсас гораа таркнитісны.
Велӧдысь лэдзис Клаваӧс, тэрыба матыстчис ӧдзӧс дорӧ да восьтыштіс сійӧс.
— Марфа... — шуис сійӧ ньӧжйӧник да радпырысь.
Ён лыяса, кузь тушаа нывбаба, лым еджыд чышъяна да гожъялӧмысла сьӧдӧдӧм, бусӧссьӧм кӧмтӧм кокъяса, пырис жырйӧ. Киняулас сылӧн вӧлі ноптор.
— Здравствуйте, — юалӧмпырысь Клава вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ. — Олам быттьӧкӧ и матын, а со кор вӧлисти вои видлыны! — нюмъялігтыр, кор сылӧн тыдовтчылісны ён пиньясыс, гораа шуис сійӧ велӧдысьлы.
— Кыдзи тіянӧс шуӧны?..
Клава!
Ме нуӧда тіянӧс классӧ, и ті бӧрйӧй аслыныд небӧг, сӧмын энӧ мунӧй, ме регыд прӧст лоа.
— Мый?
Но мый? — воӧм бӧрас волнуйтчигтыр юасис Екатерина Павловна.
Марфа пукаліс, уджалӧмла чорзьӧм, ыджыд гожъялӧм кинас синъяссӧ тупкӧмӧн, курыд шог петкӧдлысь чукыр кутіс тӧдчыны сылӧн век на ещӧ том вомкӧтшъясас.
— Ог тӧд, радлун, али шог, — кисӧ лэдзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Воис ме дорӧ Погорелый хуторысь зон, висьталіс — ловъя пӧ менам Гордий Корниенко, пленын.
Катерина, сет меным сӧвет! — юрсӧ лэптӧм бӧрын шуис сійӧ. — Погорелыйын, лесхозас, пленнӧйяс уджалӧны, охрана улын, морт квайтымын, армиялы пӧрӧдӧны вӧр, и менам Гордийӧй сэні.
Олӧны баракын, сэтысь петны оз позь.
Тшыгысла пыктӧма.
Мый меным вӧчны?
Гашкӧ, ветлыны меным сэтчӧ?
— Кыдзи сійӧ юӧртіс ас йывсьыс?
— Сэні тшӧтш вӧльнӧйяс уджалӧны.
Лоӧма сідзи, мый сылы удайтчӧма вашнитны хуторса ӧти мортлы.
А немечьяс оз тӧдны, мый сійӧ татчӧс.
Екатерина Павловна чӧв олігтыр мыйкӧ дыра видзӧдіс сы вылӧ.
Олӧмын тайӧ вӧлі ӧти сэтшӧм случай, кор оз позь вӧлі сетны сӧвет.
Марфа недель чӧж вермас овны Погорелый хуторын да мучитны асьсӧ — да сідзи и не аддзывны мужиксӧ.
Медбур вылӧ найӧ вермисны ылісянь аддзывны ӧта-мӧднысӧ, но таысь эськӧ мужикыслӧн физическӧй страдание дорас нӧшта содісны терпитны вермытӧм нравственнӧй мучениеяс.
И весиг сёян сылы шыбитны оз позь: позьӧ представитны аслыд, мый кутшӧм барак тайӧ военнопленнӧйяслы!
— Вӧч, кыдзи сӧвестьыд тшӧктас.
— А тэ эськӧ мунін? — юаліс Марфа.
— Ме эськӧ муні, — ышловзигмоз шуис Екатерина Павловна. — И тэ мунан, а сӧмын весьшӧрӧ...
— Вот и ме шуа — весьшӧрӧ...
Ог мун, — шуис Марфа да кинас тупкис синъяссӧ.
— Корней Тихонович тӧдӧ?
— Шуӧма, отряд кӧ пӧ вӧлі, вермисны эськӧ мездыны...
Екатерина Павловналӧн чужӧмыс лои тӧждысяна да жугыль.
Сійӧ тӧдӧ вӧлі, мый партизанскӧй группасӧ, кодӧн командуйтіс Корней Тихонович, оз позь используйтны тайӧ побочнӧй мог кузяыс.
Ворошиловград обласьтын ӧні вӧліны немецкӧй армиялӧн зэв важнӧй коммуникацияяс.
Ставсӧ, дзик ставсӧ, мый вӧлі Иван Фёдорович распоряжение улын, ставсӧ, мый выльысь создайтліс сійӧ да вӧлі веськӧдӧма ӧні сы вылӧ, медым сэні, Донбассянь уна и уна сё километръяс сайын, вӧлі выиграйтӧма Сталинград вӧсна великӧй битва.
Областьса став партизанскӧй отрядъяс, кодъясӧс вӧлі юклӧма зэв уна ичӧтик группаяс вылӧ, действуйтісны ӧні шоссейнӧй, грунтӧвӧй туйяс пӧлӧн да куим кӧрттуй пӧлӧн, кодъяс мунісны асыввылӧ да лунвылӧ.
И век жӧ вынъясыс вӧліны этшаӧсь на.
И Иван Фёдорович, кодлысь олан местасӧ ӧні тӧдісны сӧмын Екатерина Павловна, Марфа Корниенко да связнӧй Кротова, переключайтіс обласьтса став подпольнӧй райкомъяслысь уджсӧ туйяс вылын диверсияяс вӧчалӧм вылӧ.
Екатерина Павловна тайӧс бура тӧдіс, сы вӧсна мый йитӧдъяслӧн став лыдтӧм везъясыс ӧтлаасьлісны пучокъясӧ сылӧн ичӧтик пельк киясас и сӧмын ӧти везйӧн нин мунісны сы дінысь Иван Фёдорович дорӧ.
Вот мый вӧсна Екатерина Павловна нинӧм эз вочавидз, кор Марфа висьталіс Корней Тихоновичлысь косвеннӧй предложениесӧ, кӧть и гӧгӧрволіс, мый Марфа сӧмын тайӧ гуся лачанас и воліс сы ордӧ.
Екатерина Павловна ыстывліс юӧръяссӧ эз веськыда мужикыслы, а Марфа пыр, стӧчджыка кӧ шуны — Марфа патера пыр.
Но Екатерина Павловна эз юав Иван Фёдорович йылысь; сійӧ тӧдіс, Марфа кӧ нинӧм эз висьтав сы йылысь, сідзкӧ, юӧръяс абуӧсь.
Клава сулаліс небӧг тыра шкап дорын, — тайӧ вӧліны небӧгъяс, кодъясӧс сійӧ лыддьыліс челядьдырйиыс, и сылы лои шог челядьдырся ёртъясыскӧд аддзысигӧн.
Гажтӧм вӧлі видзӧдны тыртӧм сьӧд партаяс вылӧ.
Рытъя шонді югӧръясыс пӧлӧсӧн усины ӧшиньясӧ, и сылӧн лӧнь да сук югӧръясас быттьӧкӧ тӧдчис прӧщайтчӧмлӧн гажтӧм да важся нюммунӧм.
Клавалы вӧлі сэтшӧм шог овны свет вылас, мый сійӧс весиг эз нин кут мучитны любопытство, кысь-мый тӧдӧ сійӧс велӧдысь.
— Бӧрйинныд мыйкӧ? — Велӧдысь веськыда видзӧдіс Клава вылӧ, синмӧ шыбитчысь вомдоръяссӧ сійӧ вӧлі топыда топӧдӧма, но руд синъясас кӧнкӧ, зэв пыдын, тӧдчис шог выражение. — Со аддзанныд, сьӧлӧмъяс янсӧдлысь олӧмыс мукӧд дырйиыс вӧчӧ зэв жестокӧя, — висьталіс сійӧ. — А том дырйи ми олам-гыам, огӧ тӧдӧй, мый сійӧ, мый сетӧма миянлы, сетӧма нэм кежлӧ...
Ме кӧ эськӧ бӧр верми лоны тіян кодьӧн, ме эськӧ тайӧс тӧді нин.
Но ме весиг ог вермы висьтавны тіянлы тайӧс...
Тіян ёртныд кӧ воас, обязательнӧ тӧдмӧдӧй менӧ сыкӧд.
Екатерина Павловна эз вермы думыштны, мый тайӧ кадас Ваня Земнухов пырӧ нин вӧлі Нижне-Александровскӧйӧ да локтӧ буретш сы дорӧ, Екатерина Павловна дорӧ, поручениеӧн.
Ваня сетіс Екатерина Павловналы шифровка — Краснодонскӧй подпольнӧй райком удж йылысь отчёт.
А Екатерина Павловна кывйӧн висьталіс сылы Иван Фёдоровичлысь требованиесӧ краснодонса подпольнӧй организацияӧс боевӧй партизанскӧй отрядӧ пӧртӧм йылысь да туйяс вылын унджык диверсияяс вӧчӧм йылысь.
— Висьталӧй, мый фронт вылын делӧяс абу нин сэтшӧм омӧльӧсь.
Гашкӧ, зэв регыд, мысти ковмас миянлы ставнымлы босьтны кианым оружие да выступитны, — шуис Екатерина Павловна да сюся видзӧдіс сы водзын пукалысь укшаль зон вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис тӧдмавны, мый жӧ сылӧн дзебсьӧма ӧчки саяс.
Ваня пукаліс чӧв олігтыр, мышкыртчӧмӧн да дугдывтӧг лӧсьӧдаліс ассьыс лэччысь юрсисӧ.
Но тӧдіс кӧ эськӧ тайӧ нывбабаыс, кутшӧм биӧн ыпъяліс сылӧн сьӧлӧмыс!
Всё-таки найӧ варовмисны.
— Страшнӧ ӧдйӧ вежсьылӧны йӧзлӧн судьбаясныс! — висьталіс Екатерина Павловна, коді сӧмын ӧні на кывзіс Ванялысь шуштӧм повестьсӧ Матвей Костиевич да Валько пӧгибнитӧм йылысь. — Остапчуклӧн, кыдз ті сійӧс шуанныд, семьяыс коли немечьясладорӧ и, гашкӧ, тожӧ кувтӧдзыс мучитісны, а, гашкӧ, шӧйтӧ коньӧр нывбаба аслас челядьыскӧд йӧз ордті да век на надейтчӧ, воас жӧ коркӧ мужикыс спаситны сійӧс да челядьсӧ, а сійӧ абу нин и ловъя...
Либӧ со вӧлі ме ордын нывбаба... — Екатерина Павловна висьталіс Марфа йылысь да сы мужик йылысь. — Орччӧн, а весиг аддзӧдчывны оз позь.
А сэсся нуӧдасны мужиксӧ кытчӧкӧ ылӧджык, и сгинитас сійӧ...
Кутшӧм нӧ справедливӧй казнь таысь налы, эсійӧяслы!.. — шуис сійӧ да ичӧтик вына кисӧ крепыда гӧрддзаліс кулакӧ.
— Погорелый — сійӧ миян дорын, сэні миян ӧти зонка олӧ, — шуис Ваня, кор дум вылас усис Витя Петров.
Гудыр мӧвпъяс кутісны жуны юрас, но сійӧ весиг тырвыйӧ эз на гӧгӧрво, мый йылысь мӧвпалӧ ачыс. — Пленнӧйясыс унаӧн?
Охранаыс ыджыд? — юасис сійӧ.
— Ноко думыштлӧй, коді ещӧ миян йӧз пӧвстысь, йӧзӧс организуйтны сяммысь, коли ловйӧн Краснодонын? — друг юаліс Екатерина Павловна, ачыс думайтіс кутшӧмкӧ аслас пытшкӧсса связьяс йылысь.
Ваня висьталіс.
— А военнӧйяс, кодъяс колины окружение бӧрын либӧ мукӧд помкаяс вӧсна?
— Сэтшӧмъясыд уна... — Ваня тӧдіс ранитчӧм военнӧйясӧс, кодъясӧс вӧлі дзеблалӧма торъя патераясӧ: сылы висьтавліс Серёжка, мый Наталья Алексеевна век на налы гусьӧн сеталӧ медицинскӧй отсӧг.
— Ті висьталӧй налы, коді тіянӧс ыстіс, медым йитчисны накӧд да кыскисны ас дораныс...
Найӧ регыд мысти, зэв регыд мысти ковмасны и тіянлы.
Ковмасны, медым командуйтны тіянӧн, томйӧзӧн.
Войтыр ті бурӧсь, но найӧ ыджыдджыкӧсь тіянысь, — шуис Екатерина Павловна.
Ваня висьталіс ассьыс плансӧ Клава ордын явочнӧй пункт лӧсьӧдӧм йылысь, медым сы пыр йитчыны «Том гвардиялы» сиктса томйӧзкӧд, да корис та кузя отсавны Клавалы.
— Мед лучше сійӧ оз тӧд, коді ме, — нюммунӧмӧн шуис Екатерина Павловна, — ми сыкӧд сідзи прӧстӧ кутам дружитны.
— Но всё-таки кытысь ті тӧданныд миянӧс? — эз вермы терпитны Ваня.
— Тайӧс ме тіянлы некор ог висьтав, а то зэв оз ло лӧсьыд тіянлы, — шуис сійӧ, и чужӧм вылас сылӧн друг лои лукавӧй выражение.
— Кутшӧм секретъяс тіян? — вежӧгтігмоз юаліс Ванялысь Клава, кор найӧ дзурс пемыдын нин пукалісны Иван Никанорович горничаын да Клавалӧн мамыс спокойнӧя узис нин зэв пушыд, небыд и шоныд казачӧй перина вылын. Клавалӧн мамыс важӧн нин, медсясӧ переправа дорын вӧвлӧм лоӧмторъяс бӧрын, видзӧдіс Ваня вылӧ кыдзи ас морт вылӧ.
— Тэ кужан видзны тайна? — сылы пель водзас шӧпнитіс Ваня.
— Аддзӧмыд, мый юавны...
— Клянитчы!
— Клянитча.
— Екатерина Павловна висьталіс, мый миян краснодонса ӧти морт дзебсясьӧ матын, да тшӧктіс та йылысь юӧртны рӧдняыслы, а сэсся сёрнитім пустякъяс йылысь...
Клава! — киӧдыс кутӧм бӧрын ньӧжйӧ да торжественнӧя шуис Ваня. — Немечьяскӧд тышкасьӧм могысь ми создайтім томйӧзлысь организация, пыран сэтчӧ?
— А тэ состоитан сэні?
— Дерт жӧ.
— Дерт, пыра!.. — пӧсь вомдоръяснас сійӧ инмӧдчыліс Ванялы пеляс. — Ме жӧ дзик тэнад, ӧтнадлӧн, гӧгӧрвоан?
— Ме примита тэсянь клятва.
Ми гижим сійӧс Олегкӧд, и ме тӧда сійӧс наизусть, и тэныд ковмас велӧдны сійӧс.
— Ме сійӧс велӧда, ӧд ме жӧ дзик нин тэнад...
— Тэныд ковмас организуйтны томйӧзӧс татысь и матысса хуторъясысь.
— Ме тэныд ставсӧ организуйта.
— Та дінӧ тэ эн относитчы сэтшӧм легкомысленнӧя.
Провал кӧ лоӧ, тайӧ грӧзитӧ гибельӧн...
— А тэныд?
— И меным.
— Ме дась пӧгибнитны тэкӧд ӧтлаын...
— Но ме чайта, миянлы кыкнаннымлы бурджык ловйӧн кольны.
— Дерт жӧ, ёна бурджык.
— Тэ тӧдан, меным дасьтісны вольпасьсӧ эстӧн, зонъяс ордын, колӧ мунны, а то абу лӧсьыд.
— Но, мыйла тэныд сэтчӧ муннысӧ?
Ӧд ме жӧ тэнад, но гӧгӧрвоан, дзикӧдз тэнад, — пӧсь вомдоръяснас шӧпкӧдіс сылы пель водзас Клава.
Нелямын витӧд глава
Сентябр пом кежлӧ «Том гвардия» организация Первомай рудникын, ӧттшӧтш «Восьмидомикикӧд» да 1-бис №-а шахтаса районкӧд, вӧлі нин томйӧзлӧн медыджыд подпольнӧй организацияӧн.
Ставсӧ, мый вӧлі деятельнӧйджыкыс томйӧз пӧвстын, кодъяс велӧдчылісны Первомай школаса старшӧйджык классъясын, вӧлі вовлекитӧма организацияӧ.
Первомайкасаяс лӧсьӧдісны аслыныс радиоприёмник да лэдзавлісны листовкаяс да Информбюролысь сводкаяс, кодъясӧс гижавлісны тушӧн школьнӧй тетрадьясысь нетшыштӧм листъяс вылӧ.
Мыйта переживание вӧлі тайӧ радиоприёмник вӧснаыс!
Дзик разнӧй керкаясысь вӧлі аддзӧма важӧн шыбитӧм, жугавлӧм, донтӧминик радиоприёмникъяс — и радиоприёмникъяссӧ гусявлісны.
Борис Главан, молдаванин, коді пышйӧма вӧлі гортсаясыскӧд Бессарабияысь да кольччис Краснодонӧ, — группаын шуисны сійӧс «Алекоӧн», — босьтчис вӧчны наысь ӧти бур радиоприёмник.
Но гортас мунігӧн, кор сійӧ нуис сьӧрсьыс аппаратъяслысь торъя частьяссӧ да лампочкаяс, улича вылын сійӧс кутіс «полицай».
Полицияын Главан сёрнитіс сӧмын румынскӧй кывйӧн, горзіс, полиция пӧ оз сет сы семьялы кынӧмпӧт корсьны, ӧд став тайӧ материалыс пӧ колӧ сылы зажигалкаяс вӧчавны да клянитчис, мый сійӧ кутас норасьны румынскӧй армияса командованиелы: Краснодонын век вӧліны мунысь частьясса мыйтакӧ румынскӧй офицеръяс.
Главан патераысь аддзисны кымынкӧ гӧтӧвӧй зажигалка да кымынӧскӧ вӧчны заводитӧмаӧс — сійӧ збыльысь, нажӧвитлывліс зажигалкаяс вӧчалӧм помысь, медым мыйӧнкӧ овны.
И полиция лэдзис союзнӧй державалысь тайӧ представительсӧ, но век жӧ босьтіс сы ордысь радиоприёмникъяслысь частьяссӧ.
Но сійӧ всё-таки вӧчис радиоприёмниксӧ сэтшӧм частьясысь, кутшӧмъяс кольӧмаӧсь на вӧлі.
Первомайкасаяс имеитісны самостоятельнӧй связьяс матысса хуторъяскӧд Лиля Иванихина пыр, коді, пленысь воӧм бӧрын бурдӧм мысти, муніс уджавны велӧдысьӧн Суходол хуторӧ.
Найӧ вӧліны главнӧй йӧзӧн, кодъяс чукӧртісны оружие степысь, мукӧд дырйи сы могысь вӧчлісны походъяс зэв ылӧ Донец ю дорӧ, кӧні водзджыксӧ мунлісны бойяс, да гусявлісны сійӧс шойччыны сувтлысь немецкӧй да румынскӧй салдатъяслысь да офицеръяслысь.
Тайӧ оружиесӧ, сы бӧрын кор первомайкаса томйӧз ставныс вооружитчисны, кутісны сдавайтны Серёжка Тюленинлы да чукӧртны складӧ, кодлысь местасӧ тӧдіс сӧмын Сережка да ещӧ кымынкӧ морт.
Сы моз жӧ, кыдзи «Том гвардия» организацияын дзоньнас душанас вӧліны Олег Кошевой да Иван Туркенич, а Краснодон посёлокса организацияын душанас вӧліны Коля Сумской да Тося Елисеенко, «Первомайкаса» организацияын душанас вӧліны Уля Громова да Анатолий Попов.
Толя Поповӧс штаб назначитіс первомайса группаӧ командирӧн. И комсомолын шедӧдӧм организационнӧй навыкъяснас, и сылы лӧсялана серьёзностьнас сійӧ пыртліс быдлаӧ, кӧть мый эз вӧчны «Первомайкаса» томйӧз, ответственнӧй дисциплина да решительнӧй смеллун, кодъяс мыджсьылісны исключительнӧ став ребяталӧн ӧтсӧгласа удж вылӧ.
А Уля Громова вӧлі став выльторъяс пыртӧмлӧн авторӧн да первомайкасаясӧн лӧсьӧдӧм унджык воззваниеыслӧн да листовкаыслӧн авторӧн.
Сӧмын ӧні кутіс тыдавны, кутшӧм ыджыд моральнӧй авторитет вӧлі шедӧдӧма тайӧ нылыс аслас пӧдругаяс да ёртъяс пӧвстын нӧшта сэксянь на, кор сійӧ, мукӧдкӧд ӧткодь, велӧдчыліс ставныскӧд, и ветлывліс степӧ, и сьывліс, и танцуйтлывліс, кыдзи и ставныс, да лыддьывліс кывбуръяс, и новлӧдлывліс пионеръясӧс, — ыджыд тушаа, статя ныв, сьӧкыд сьӧд кӧсаяса, синъясас то солькъясис яснӧй вына югыдлун, то найӧ тырлісны таинственнӧй вынӧн, ачыс медсясӧ чӧв олысь, а абу озорнӧй, ёнджыкасӧ рӧвнӧй характера, а абу страстнӧй, но ӧтиыс и мӧдыс вӧліны ӧттшӧтш.
Томдырйиыд показнӧй да подлиннӧй йылысь, лӧжнӧй да значительнӧй йылысь сёрнитӧны оз опыт да изучайтӧм подув вылын, а первой видзӧдлӧм, первой кыв шуӧм, движение бӧрын.
Ӧні Улялӧн эз вӧвны ас дінас торъя ёна матыстӧм пӧдругаяс, сійӧ вӧлі ӧтмоза внимательнӧй и бур и требовательнӧй быдӧн дінӧ.
Но тырмымӧн вӧлі нывъяслы аддзывны сійӧс, шуны ӧта-мӧдныслы кык-куим кыв, медым казявны, мый тайӧторйыс Улялӧн абу душевнӧй скуплун радиыс, а тайӧтор саяс сулалӧ чувствояслӧн да мӧвпъяслӧн зэв ыджыд мир, йӧзӧс разнӧйног донъялӧмлӧн, на дорӧ разнӧй отношениеяслӧн зэв ыджыд мир и тайӧ мирыс вермас проявитны асьсӧ зэв ыджыд вынӧн, торйӧн нин заслужитан кӧ сысянь моральнӧй осуждение.
Татшӧм натураяс дорсянь весиг рӧвнӧй отношение принимайтсьӧ кыдзи награда, — мый нӧ шуан, найӧ кӧ кӧть здук кежлӧ восьтыласны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ?
И Уля сэтшӧм жӧ рӧвнӧйӧн вӧлі быд зонкӧд.
На пӧвстысь некод эз вермы не сӧмын шуны, мый Уля мукӧдъяскӧд серти ёнджыка дружитӧ сыкӧд, но на пӧвстысь ни ӧти морт весиг эз лысьт думыштны аслыс тайӧ позянлун йывсьыс.
Улялӧн ӧти видзӧдлӧм, вӧрзьыштӧм серти быд зон гӧгӧрволіс, мый сійӧ имеитӧ делӧ оз асьсӧ ёна радейтысь личностькӧд да нӧшта нин оз чувствояслӧн гӧльлункӧд, а настоящӧй страстьяслӧн цельнӧй дзебӧм миркӧд. Тайӧ страстьясыс нӧшта эз на аддзыны сійӧс, код вылӧ найӧ ылькнитасны великӧй сӧстӧм тыр мераӧн, да кодъяс оз вермыны рӧскодуйтны асьнысӧ войтӧн-войтӧн.
И Уляӧс кытшаліс зонъяслӧн сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм бережнӧй да бескорыстнӧй обращениеыс, коді овлывлӧ сӧмын зэв вына да сӧстӧм нывъяс дінӧ.
Буретш та вӧсна, а эз сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі тӧлка да лыддьывлӧма уна небӧгъяс, Уля естественнӧя, свободнӧя, весиг аслыс казявтӧг владейтіс пӧдругаясыслӧн да первомайкаса ёртъясыслӧн душаясӧн.
Нывъяс чукӧртчисны Иванихина чойяс ордӧ, кытчӧ ӧні найӧ векджык чукӧртчывлісны: найӧ вӧчалісны индивидуальнӧй пакетъяс раненӧйяслы перевязкаяс вылӧ.
Перевязочнӧй материалсӧ гусявлӧма Любка ещӧ медицинскӧй службаса сійӧ офицеръяслысь да салдатъяслысь на, кодъяс гуляйтісны сы ордын, — сійӧ гусялӧма тайӧс сідзи, пырмунігмоз, эз чайтлы, мый тайӧ кытчӧкӧ ёна ковмас.
Но тайӧс тӧдмалӧм бӧрын Уля пыр жӧ аддзис, мый вылӧ тайӧ ковмас.
— Миян быд детинкалӧн должен лоны индивидуальнӧй пакет, найӧ ӧд абу ми кодьӧсь, налы ковмас тышкасьны, — шулывліс сійӧ.
И, буракӧ, сійӧ мыйсюрӧ тӧдіс, кор шулывліс:
— Зэв регыд мысти воас кад, кор ми выступитам ставным.
Сэки миянлы ковмас уна-уна перевязочнӧй материал...
Збыльвылассӧ Уля сӧмын висьталіс аслас кывъясӧн сійӧс, мый висьтавліс штаб заседание вылын Ваня Земнухов.
А кытысь тайӧс тӧдмалӧма Ваня, Уля эз тӧд.
Тадзи найӧ пукалісны да вӧчалісны пакетъяс, и весиг Шура Дубровина, студентка, кодӧс войдӧр лыддьылісны необщественнӧйӧн, кутшӧмкӧ прӧстӧ индивидуалисткаӧн, тшӧтш вӧчис тайӧ уджсӧ, сы вӧсна мый Майя Пегливановаӧс радейтӧм вӧсна сійӧ тожӧ пырис «Том гвардияӧ».
А вӧсньыдик Саша Бондарева шулывліс:
— Тӧданныд, нывъяс, код кодьӧсь ми ӧні ставным?
Старукаяс кодьӧсь, кодъяс коркӧ уджавлӧмаӧсь шахтаясын, а сэсся петӧмаӧсь пенсия вылӧ либӧ асланыс пиян иждивение вылӧ — кымынӧс найӧс ме аддзывлі аслам бабушка ордысь.
Найӧ вот тадзи жӧ, ӧти бӧрся мӧд, чукӧртчасны вӧлі менам бабушка ордӧ да пукалӧны: ӧти кыӧ, мӧд вурсьӧ, коймӧд пасьянс раскладывайтӧ, нёльӧд отсалӧ бабушкалы картупель весавны, — да чӧв олӧны...
Чӧв оласны, чӧв оласны, сэсся ӧти чеччас, нюжмыштчас да шуӧ: «А мый, бабаяс, гажӧдчыштам?..»
Бабъяс нюммунасны ныр уланыс, а кодкӧ и шуас: «Да, дерт, абу грек гажӧдчыштны»...
И сэки нин найӧ складчина чукӧртӧны, дас вит кӧпейкаӧн мортысь — видзӧдан, и пызан вылын бутылка нин сулалӧ, уна-ӧ налы колӧ бабъясыдлы?
Юыштасны чуньлыс мындаӧн, со этадзи пыкасны кияснас банбокъяссӧ да заводитасны сьывны: «Ой ты, колечко моё позлащённое...»
— Ок и тайӧ Сашка, пыр и мыйкӧ висьтыштас сэтшӧмӧс! — сералісны нывъяс. — Да огӧ-ӧ и ми тшӧтш сьылыштӧй мыйкӧ сэтшӧмӧс, кыдзи эсійӧ старукаясыс?
Но сэки воис Нина Иванцова, — сійӧ ӧні шоча нин волывліс прӧстӧ сідзи, пукалыштны нывъяскӧд, ӧні сійӧ волывліс кыдзи штабса связнӧй, а кӧні вӧлі сійӧ штабыс да кодъяс сэні вӧліны, нывъяс эз тӧдны.
«Штабсӧ» найӧ гӧгӧрволісны сідзи, — мый пукалӧны кутшӧмкӧ гырысь йӧз кӧнкӧ подпольеын, гашкӧ, му улын блиндажын и стенъясас гӧгӧр ӧшлӧма картаяс, и асьныс тайӧ йӧзыс вооружитчӧмаӧсь, и найӧ вермасны сэсянь жӧ йитчыны радио пыр фронткӧд, а гашкӧ, весиг и Мӧскуакӧд.
И вот воис Нина Иванцова да корис Уляӧс ывлаӧ, и нывъяс гӧгӧрвоисны нин, мый, сідзкӧ, Нина воис выль заданиеӧн.
И збыльысь, мыйкӧ дыра мысти Уля бӧр пырис керкаас да шуис, мый сылы пӧ колӧ кытчӧкӧ ветлыны.
Сэсся сійӧ корис бокӧ Майя Пегливановаӧс да шуис сылы, медым нывъяс нуалісны индивидуальнӧй пакетъяссӧ гортъясаныс, а сизим-кӧкъямысӧс эськӧ сійӧ мед нуис Уля ордӧ, сы вӧсна мый найӧ регыд вермасны ковмыны.
Эз на коль и дас вит минут, а Уля петіс нин асланыс садйысь Поповъяс садйӧ: юбкасӧ лэптыштӧмӧн сійӧ первой ӧти коксӧ лэптіс плетень вылӧ, сэсся мӧдсӧ да сідзикӧн вуджис плетень вомӧн. Поповъяс садйын, пӧрысь вишняувса косьмӧм турун вылын, ӧта-мӧдныслы паныдӧн кынӧм выланыс куйлісны Анатолий Попов да Витя Петров и видлалісны районыслысь картасӧ. Анатолий вӧлі шапкаалӧма зӧр идзас рӧма юрси вылас узбекскӧй шапочка, а сьӧд юра Витя шапкатӧм.
Найӧ ылісянь аддзисны Уляӧс, и кор сійӧ матыстчис на дорӧ, найӧ, ньӧжйӧник ӧта-мӧдыскӧд сёрнитігтырйи, дугдывтӧг видзӧдісны карта вылӧ.
Уля нюжӧдӧм килутшнас небрежнӧя шыбитіс морӧс вылас лэччӧм кӧсаяссӧ мыш саяс, лӧсьӧдыштіс юбкасӧ кокъяс гӧгӧрыс, пидзӧсъяссӧ топӧдӧмӧн лажыньтчис да тшӧтш кутіс видзӧдны карта вылас.
Делӧыс, код йылысь тӧдісны нин Анатолий да Виктор да мый вӧсна корисны Уляӧс, первомайкасаяслы вӧлі медводдза серьёзнӧй испытаниеӧн: «Том гвардиялӧн» штаб поручитіс налы мездыны военнопленнӧйясӧс, кодъяс уджалісны Погорелый хуторын лесхозын.
— Охранаыс ылын олӧ? — юасис Анатолий.
— Охранаыс олӧ туй веськыдладорас, дзик хуторас нин.
А баракыс неылын шуйгаладорас, эсійӧ роща дорас, помнитан?
Сэні войдӧр вӧлі склад.
Найӧ сӧмын наръяс вӧчалісны да гӧгӧрыс кытшалісны сутугаӧн.
И ставыс ӧти часӧвӧй...
Ме думысь, охранасӧ лучше не вӧрзьӧдны, а бырӧдны часӧвӧйсӧ...
А жаль: колӧ эськӧ вӧлі найӧс ставнысӧ джагӧдлыны, — зэв лӧгпырысь шуис Виктор.
Батьыс пӧгибнитӧмсянь Виктор Петров ёна вежсис.
Сійӧ куйліс сьӧд бархатнӧй пинжака да, Анатолий вылӧ аслас збой синъяснас зумыша видзӧдлывліг, кос турун курччалігтыр, быттьӧкӧ неокотапырысь висьталіс:
— Войнас пленнӧйясыс томан сайынӧсь, но позьӧ босьтны Главанӧс аслас инструментъяснас, сійӧ ставсӧ вӧчас некутшӧм шумтӧг.
Анатолий лэптіс синъяссӧ Уля вылӧ.
— Кыдзи тэ думайтан? — юаліс сійӧ.
Уля кӧть и эз кывлы налысь сёрни заводитчӧмсӧ, сійӧ, кыв-джынсяньыс зэв ӧдйӧ гӧгӧрвоӧмӧн, сэтшӧм гӧгӧрвоӧмӧн, коді кыдзкӧ ачыс установитчис налӧн деятельность заводитчӧмсянь жӧ, пырысь-пыр гӧгӧрвоис сущностьсӧ, мыйӧн вӧлі недӧвӧлен Виктор.
— Ме Витялысь зэв бура гӧгӧрвоа: збыль, окота эськӧ вӧлі бырӧдны охранасӧ.
Но ми эгӧ на сӧвмӧй татшӧм операцияяс вӧчалӧм вылӧ, — шуис сійӧ морӧссяньыс петысь свободнӧй да спокойнӧй гӧлӧсӧн.
— И ме тадзи жӧ думайта, — шуис Анатолий. — Колӧ вӧчны сійӧс, мый прӧстӧйджык да матӧджык вайӧдӧ цельлань.
Мӧд луннас рытладорыс найӧ ӧткӧн-ӧткӧн воалісны Погорелый хутордорса вӧрӧ Донец вадорӧ, ставныс вӧліны витӧн — Анатолий да Виктор, школа кузя налӧн ёртъясныс Володя Рагозин, Женя Шепелев, на пӧвстын медічӧтыс, да Борис Главан.
Найӧ ставныс вӧлі вооружитчӧмаӧсь револьверъясӧн.
Викторлӧн вӧлі ещӧ батьыслӧн стариннӧй «финка», кодӧс сійӧ ӧні пыр новлӧдліс тасма йылын бархатнӧй пинжак улас.
Борис Главан сьӧрсьыс босьтӧма щипцы-кусачки, ичӧтик лӧм да отвёртка.
Вӧлі лунвывса водз арся, тӧлысьтӧм, кодзула ыркыдкодь вой.
Зонъяс куйлісны ю дорын крут кыркӧтш улын — веськыд вадорас.
Тані кустъясыс быдмӧмаӧсь дзик вадорӧдзыс, найӧ вӧрисны юръяс весьтаныс, юыс неуна югъяліс да визувтіс пӧшти дзик шытӧг; сӧмын неуна улынджык, кырӧм вадорас, юлӧн лӧнь струяясыс, то ли буждӧм муас писькӧдчигтыр, то ли кутшӧмкӧ ньӧртор вӧйтлігмоз да сійӧс бӧр лэдзигмоз, сялькӧдчисны да тёпкӧдчисны, быттьӧкӧ кукань нёняліс мамсӧ.
Мӧдарладор, степнӧй нязьмӧс вадорыс тупкысьӧма вӧлі эзысь кодь, гудыр пемыднас.
Найӧ виччысисны войшӧр кад, кор кутас вежсьыны караул.
Сэтшӧм таинственнӧй да мича вӧлі водз арся тайӧ войыс, мӧдлапӧвса тайӧ эзысь кодь руа тшынторнас да челядь сяма тайӧ сялькӧдчысь да тёпкӧдчысь шынас, мый ребята некод эз вермыны мынтӧдчыны тешкодь чувствоысь: неужели найӧ долженӧсь янсӧдчыны и юыскӧд и тайӧ шыыскӧд да панны тыш немецкӧй часӧвӧйкӧд, кутшӧмкӧ проволочнӧй заграждениеяскӧд, иганъяскӧд?..
Ӧд и юыс и тайӧ шыыс — ставыс тайӧ вӧлі налы сэтшӧм матыссаӧн да тӧдсаӧн, а сійӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны, найӧ долженӧсь вӧчны первойысь, — некод найӧ весиг эз представляйтны, кыдзи тайӧ лоӧ.
Но найӧ дзебисны тайӧ чувствосӧ ёрта-ёртсьыныс да вашкӧдчисны налы матыссаторъяс йылысь.
— Витя, тэ помнитан тайӧ местасӧ?
Ӧд тайӧ дзик сійӧ, збыль? — юасис Анатолий.
— Абу, сійӧ неуна улынджык, со кыті тай кырӧма да ваыс тяпкӧдчӧ.
Ӧд меным ковмис мӧдлапӧвсяньыс вартчыны, ме ёна полі, мый тэнӧ кылӧдас улӧджык, веськыда йирас...
— Кӧть ӧні и кольӧма нин тайӧ, но висьтала, мый всё-таки ме зэв ёна повзьылі, — челядь моз нюммунӧмӧн шуис Анатолий: ме пӧшти нин тшӧкмунлі ванас.
— Ми Женька Мошковкӧд петам вӧлі вӧрысь и — ок, чӧрт мед тэнӧ нуас!
И ме, веськыда кӧ шуны, вартчыны на вӧлі ог куж, — шуис кузь тушаа зэв омӧлик зон Володя Рагозин, коді дзик синмӧдзыс лэдзӧма кепкасӧ и вывті кузь кӧзырёк вӧснаыс сылӧн ньӧти эз тыдав чужӧмыс. — Женька Мошков кӧ веськыда кыр йывсяньыс паськӧмнас и быдӧн эз чеччышт ваас, тэ эськӧ эн вермы кыскыны сійӧс, — шуис сійӧ Викторлы.
— Дерт, эг вермы, — висьтасис Виктор. — А мый ещӧ кывсьӧ вӧлі Мошков йывсьыс?
— Нинӧм оз, — шуис Рагозин. — Да мый, младшӧй лейтенант, да ещӧ пехотаын!
Тайӧ жӧ медся низӧвӧй командир, найӧ, зонмӧ, гибнитӧны семечки моз...
— Тіян Донецныд — лӧнь, вот миян Днестр, сійӧ — да, ю! — гырддза йылас кыпӧдчыштӧм бӧрын шуис Боря Главан, сылӧн еджыд пиньясыс дзирдыштісны пемыдас. — Визув!
Мича!
Миян кӧ сэтчӧ вӧян, он нин спаситчы. И, сэсся, кывзы, кутшӧм нӧ тайӧ вӧр тіян?
Ми степын жӧ олам, но Днестр пӧлӧн миян сэтшӧм вӧр!
Сьӧд липаяс, тис пуяс — сывнад он судз, туганъясыс — енэжӧдзыс...
— Вот тэ эськӧ мед сэні и олін, — шуис Женя Шепелев. — Тайӧ всё-таки скӧрмӧдӧ, мый йӧзлы оз удайтчы овны сэні, кӧні налы сьӧлӧм вылас воӧ...
Став тайӧ войнаясыс и вообщӧ...
А то олісны эськӧ быдӧн, кӧні кодлы сьӧлӧм вылас воӧ.
Сьӧлӧм вылас воӧ овны Бразилияын — пӧжалуйста.
Ме эськӧ ачым спокойнӧя олі Донбассын.
Меным личнӧ тані ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ...
— Энлы, кывзы: збыль кӧ нин тэ кӧсъян овны спокойнӧя, мирнӧй кадӧ лок миянӧ Сорокаӧ, миян уезднӧй карӧ, а ещӧ бурджык миян сиктӧ, сылӧн, зонмӧ, и нимыс гора, историческӧй — Сар-град, — ньӧжйӧник сералігтыр шуис Главан. — Сӧмын лок, тӧдан, эн клопотнӧй должность вылӧ.
Ен мед видзас, шуам, лоны Заготскотса уполномоченнӧйӧн!
Лок да ло миян Гӧрд крест обществоса председательӧн.
Кутан тӧдны сӧмын парикмахерскӧйяс, вӧчны дзик нинӧм, сӧмын вина ю да ов.
Збыль, ей-богу, вежалана должность! — гажаа висьталіс Главан.
— Ньӧжйӧджык тэ, гажмин! — бурпырысь шуис Анатолий.
И бара налы кутіс кывны юлӧн сялькӧдчысь да тёпкӧдчысь шыыс.
— Пӧра... — шуис Анатолий.
И природалӧн сійӧ прӧстӧй, естественнӧй чувствоыс да олӧм шудлун чувствоыс, коді ӧні на вӧлі шымыртӧма найӧс, пыр жӧ налӧн быри.
Прӧсека дорті, вӧртӧмджык делянкаяс кытшовталігмоз, ӧта-мӧд бӧрсяыс найӧ пырисны рощаӧ, код сайын сулаліс татысянь тыдавтӧм барак. Медводзын муніс Виктор, коді тӧдіс татысь быд куст.
Рощаын найӧ недыр куйлыштісны, кывзысисны.
Гӧгӧр вӧлі чуймӧдана чӧв-лӧнь.
Виктор лэптыштліс кисӧ, и найӧ мӧдісны кыссьыны водзӧ.
И вот найӧ куйлісны нин дзик роща дорас.
На водзын тыдаліс ӧти сигӧрттӧм джуджыд барак, обыкновеннӧй барак, но сэні видзисны йӧзӧс, и сійӧ кажитчис шуштӧмӧн, ужаснӧйӧн.
Баракгӧгӧрса местаыс вӧлі дзик куш.
Барак шуйгаладорас пемыдас тыдаліс часӧвӧйлӧн фигураыс.
Ещӧ шуйгавывтіджык муніс туй, а сы сайын заводитчылісны хуторса керкаяс, но найӧ эз тыдавны тасянь.
Ещӧ часджын кымын коли караул вежсьытӧдз, и став тайӧ кад чӧжыс найӧ куйлісны да эз вештывны синнысӧ часӧвӧйлӧн вӧрзьывтӧм сьӧд фигура вылысь.
Коркӧ и кылісны найӧ кысянькӧ водзладорсянь шуйгавылысь кокшыяс да, локтысьяссӧ аддзытӧг на, кылісны, кыдзи кык морт, чорыда восьлалігтыр, петісны туй вылӧ да кутісны матыстчыны налань.
Тайӧ вӧліны разводящӧй да сменнӧй.
Налӧн сьӧд фигураясыс матыстчисны часӧвӧй дорӧ, коді, найӧс кылӧм бӧрын, кынмис места вылас «смирно» сулалігмоз.
Кыліс ньӧжйӧник шуӧм немецкӧй команда, оружиеӧн зялькӧдчӧм, муӧ котшкӧдысь каблук шыяс.
Кык фигура торйӧдчисны, и бара кутісны кывны кокшыяс подмӧм туй кузя, найӧ пыр ылыстчисны, гортӧммисны да дзикӧдз дугдісны кывны.
Анатолий бергӧдыштіс юрсӧ Женя Шепелевлань, но сійӧ кыссис нин роща пытшкӧслань.
Женя должен вӧлі мунны хутор дорті да займитны позиция сійӧ керка дорас, кӧні оліс охрана.
Часӧвӧй ветлӧдліс заграждение пӧлӧн бӧрӧ да водзӧ, бӧрӧ да водзӧ, быттьӧ решётка дорті кӧин.
Сійӧ восьлаліс тэрыба, ременя винтовкасӧ ӧшӧдӧма пельпом саяс, и кыліс, кыдзи сійӧ воча-воча зыралӧ кипыдӧсъяссӧ: тыдалӧ, узьӧм бӧрас сылы вӧлі кӧдзыд.
Анатолий малыштіс Викторлысь кисӧ, коді вӧлі виччысьтӧм пӧсь, да топӧдыштліс сійӧс.
— А гашкӧ, кыкӧн? — сылы пель дінас вомдорсӧ друг матыстӧм бӧрын шӧпнитіс сійӧ.
Тайӧ нин вӧлі дружескӧй слаблун.
Виктор отрицательнӧя довкйӧдлыштіс юрсӧ, да мӧдіс кыссьыны водзӧ.
Анатолий, Борис Главан да Володя Рагозин, ловшынысӧ кутӧмӧн, следитісны сы бӧрся да часӧвӧй бӧрся.
Быд кышмунӧм бӧрын, коді лолі Виктор кыссигӧн, налы кажитчис, мый сійӧс аддзисны.
Но Виктор пыр ылӧджык кыссис на дорсянь, со сылӧн бархатнӧй курткаыс сӧльнитчис местаыскӧд, сійӧ эз нин тыдав ни эз кыв.
Кажитчис, вот-вот должен лоны этайӧ, и найӧ пыр следитісны часӧвӧйлӧн сьӧд фигура бӧрся, но часӧвӧй ветлӧдліс заграждение пӧлӧн бӧрӧ да водзӧ, и нинӧм эз лолы, и кажитчис, мый зэв дыр нин лои и регыд заводитас югдыны...
Быттьӧ челядь кадся джынвыйӧ вунӧдӧм ворсігӧн, пионералігӧн на, кор сэтшӧм окота вӧлі мудеритны пост вылын сулалысь ёртсӧ, Виктор кыссис, му бердӧ ляскысьӧмӧн, но эз кынӧм вылас, а переменаӧн, первой вештас кисӧ, сэсся коксӧ да бара кисӧ и бара коксӧ. Ки-кокыс сылӧн лоӧмаӧсь зэв пелькӧсь.
Кор часӧвӧй восьлаліс сылань, Виктор кынмыліс места вылас; кор часӧвӧй ылыстчыліс, Виктор бара кыссис, кутіс асьсӧ, медым не тэрмасьны кыссьынысӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн зэв ёна тіпкис, но сьӧлӧм вылас полӧм эз вӧв.
Кыссьыны заводиттӧдзыс сійӧ пыр заставляйтіс асьсӧ думайтны батьыс йылысь, медым бара и бара кыпӧдны ас пытшкас мстительнӧй чувство.
Но ӧні та йылысь сійӧ дзикӧдз вунӧдіс: сылӧн душевнӧй став вынъясыс мунісны сы вылӧ, медым гусьӧн матыстчыны часӧвӧй дорӧ.
Тадзи сійӧ кыссис проволочнӧй заграждение пельӧсӧдз да измис — заграждениеыс нёль пельӧсӧн кытшаліс бараксӧ.
Часӧвӧй воис мӧдарладор пельӧсӧдзыс да бӧр бергӧдчис.
Виктор кыскис «финка», курччис сійӧс пиньяснас да мӧдіс кыссьыны часӧвӧйлы паныд.
Сылӧн синъясыс сэтшӧма велалісны пемыдас, мый сійӧ аддзис весиг сутугасӧ, и сылы кажитчис, мый часӧвӧй, тыдалӧ, велалӧма жӧ пемыдас да, кор матӧдз воас сы дорӧ, аддзас сійӧс мусьыс.
Но часӧвӧй воис проволочнӧй заграждениеӧ вӧчӧм петанін дорӧдз да сувтіс.
Виктор тӧдіс: тайӧ абу прӧстӧй петанін, а сэні эм кутшӧмкӧ приспособление, — бытшласьысь сутугаысь гартлӧм козлыяс.
Виктор, став нервъяссӧ зэвтӧмӧн, виччысис, но часӧвӧй, пельпом сайсьыс винтовкасӧ босьттӧг, кияссӧ сюйис гач зепъясас да сідзи и сувтіс — бараклань мышкӧн, неуна юрсӧ копыртыштӧмӧн.
И Викторлы друг кутіс кажитчыны сійӧ жӧ, мый и ёртъясыслы, кодъяс кынмӧм сьӧлӧмӧн виччысисны сылысь действиеяссӧ, — сылы кажитчис, мый зэв дыр нин лои и регыд заводитас югдыны.
Виктор эз нин думайт сы йылысь, мый часӧвӧй ӧні кокниа вермас аддзыны сійӧс и медся нин кывны, сы вӧсна мый часӧвӧйлӧн аслас кокшыясыс эз нин вевттьыны мукӧд шыяссӧ, да веськыда мӧдіс кыссьыны часӧвӧйлань.
На костын эз вӧв кык метрысь унджык, а часӧвӧй пыр сулаліс сідз жӧ, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн, пельпом саяс винтовкаа, пилоткаа юрсӧ копыртыштӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ тушасӧ неуна довкйӧдлігтыр.
Виктор эз помнит, кыссис-ӧ сійӧ ещӧ водзӧ али пырысь-пыр жӧ уськӧдчис, но сійӧ вӧлі кок йылас нин часӧвӧй бокын да лэптіс «финкасӧ».
Часӧвӧй восьтіс синъяссӧ да тэрыба бергӧдіс юрсӧ, — тайӧ вӧлі пӧрысиник нин, омӧлик, щӧтьӧн тырӧм чужӧма немеч.
Сылӧн синъясыс лоины дзик йӧйлӧн кодьӧсь, и сійӧ эз вевъяв кыскыны зепъяссьыс кияссӧ да ньӧжйӧник тешкодя ыкнитіс:
— Ык...
Виктор мыйвынсьыс сутшкис сылы «финкасӧ» голяас, щӧкасьыс шуйгавылӧджык.
Финкаыс дзик воропӧдзыс пырис кытчӧкӧ небыдінӧ пельпом лы саяс.
Немеч уси, и Виктор уси сы вылӧ да кӧсйис нӧшта ӧтчыд сутшкыны сылы, но немеч эз нин вӧр, и вомсьыс кутіс петны вир.
Виктор вешйис бокӧ да шыбитіс вирӧсь «финкасӧ».
И друг сійӧс сэтшӧма кутіс восӧдны, мый сійӧ шуйга соснас топӧдіс вомсӧ, медым эз кут кывны, кыдзи сійӧс восӧдӧ.
Сэки сійӧ аддзис ас водзсьыс Анатолийӧс, коді мыччӧ вӧлі сылы «финкасӧ» да шӧпкӧдӧ:
— Босьт, примета кольӧ...
Виктор дзебис «финкасӧ», а Рагозин кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да шуис:
— Туй вылӧ!..
Виктор кыскис револьверсӧ да Рагозинкӧд тшӧтш котӧртіс туй вылӧ, и найӧ водісны татчӧ.
Боря Главан поліс, медым пемыдінас оз дзугсьы бытшласьысь сутугаа тайӧ козлыясас, да, кыдзи бур профессионал, тэрыба уджаліс щипцы-кусачкинас, вӧчис заграждениеас кык столб костті петантуй.
Анатолийкӧд тшӧтш найӧ уськӧдчисны барак ӧдзӧс дорӧ.
Главан кималаснас корсис игансӧ, — тайӧ вӧлі томналӧм обыкновеннӧй кӧрт засов.
Главан сюйис ичӧтик лӧмсӧ томан вугъяс да жугӧдіс сійӧс.
Найӧ вештісны засовсӧ да, зэв ёна волнуйтчигтыр, восьтісны ӧдзӧссӧ.
На вылӧ ыльнитіс клящӧй дука шоныд сынӧд.
Йӧзыс садьмисны, кодкӧ вӧрис веськыдладорын и шуйгаладорын, и насянь водзын, кодкӧ унйывсьыс повзьӧмпырысь юасис.
— Ёртъяс... — шуис Анатолий и волнуйтчӧмысла сэсся нинӧм эз вермы водзӧ шунысӧ.
Кылісны пыдісянь шуӧм радлысь кымынкӧ гӧлӧс, найӧс кутісны ланьтӧдны.
— Вӧртіыс мунӧй юланьыс, а сэсся ю пӧлӧныс увлань и вывлань, — асьсӧ киас босьтӧм бӧрын шуис Анатолий. — Эм тані Гордей Корниенко?
— Эм! — шыасис кодкӧ жуысь йӧз чукӧрсянь.
— Мунӧй гортаныд гӧтыр ордад... — Анатолий петіс бараксьыс да сувтіс ӧдзӧс дорас.
— Донаӧй...
Аттьӧ...
Избавительясӧй... — кыліс Анатолий дорӧдз.
Первойя йӧзыс заводитлісны котӧртны сутугаӧн гартлӧм козлыяслань, но Главан паныдаліс найӧс да индіс заграждениеӧ вӧчӧм петантуйӧ.
Пленнӧйяс уськӧдчисны сэтчӧ.
Друг боксяньыс кодкӧ кватитіс Анатолийӧс кыкнан кинас пельпомӧдыс да мӧдіс шӧпкӧдны ыджыд радлунӧн:
— Толя?..
Толя?..
Анатолий дрӧгнитіс, чужӧмсӧ матыстіс сійӧс кутысь мортыслы дзик чужӧм бердас.
— Мошков Женя... — шуис Анатолий, мыйлакӧ весиг шензьытӧг.
— Ме тӧді тэнӧ гӧлӧс сертиыд! — шуис Мошков.
— Виччысьышт...
Мунам ӧтлаын...
Югдытӧдзыс вӧлі ылын на, кор мукӧдъяссьыс торйӧдчӧм Анатолий, Виктор да Женя Мошков пуксисны шойччыштны векньыдик балка пыдӧсӧ, кӧні быдмисны кустъяс. Мошков кӧмтӧм, пасьталӧма кутшӧмкӧ сырилетки, кытысь петӧ лёк дук, юрсиыс колтунӧн висьӧмла гынмӧма.
Ӧні кажитчис веськыда чудесаӧн, мый найӧ мездісны пленысь Мошковӧс, код йылысь сӧмын на та водзвылын сёрнитісны Донец ю вадорын.
Мудз вылӧ видзӧдтӧг Анатолий вӧлі кыпыда возбуждённӧй.
Сійӧ дугдывтӧг казьтывліс операциялысь то ӧти момент, то мӧдӧс, коді помасис татшӧм удачнӧя, ошкис Викторӧс да Главанӧс да мукӧд войтырӧс, то бара заводитліс висьтавны, кыдзи найӧ мездісны Женя Мошковӧс.
Виктор вочавидзліс зумыша, ӧти кывъясӧн, а Мошков пыр чӧв оліс.
Коркӧ и Анатолий тожӧ ланьтіс.
Балкаын вӧлі зэв пемыд да лӧнь.
И друг кӧнкӧ Донец кывтыдын ыпнитіс кыа.
Сійӧ кыптіс друг, югдӧдіс енэжлысь ыджыдджык юкӧнсӧ. Пӧжар весьтын енэжыс век ӧтарӧ ӧшйис увлань, быттьӧ гӧрд вон; весиг балкаын лои югыд.
— Кӧні тайӧ? — ньӧжйӧник юаліс Виктор.
— Гундоровскӧй дорын, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Анатолий. — Тайӧ Серёжка, — гӧлӧссӧ чинтыштӧм мысти шуис сійӧ. — Сёрӧмъяс соталӧны.
Ӧні сійӧ быд вой найӧс соталӧ...
— Велӧдчим школаын, ас водзысь аддзылім олӧмыслысь сэтшӧм паськыд, веськыд туй, и со мыйӧн лоӧ занимайтчыны! — вынӧн друг шуис Виктор. — И мӧд петантуй абу...
— Ёртъяс!
Неужели ме вӧля вылын?
Ёртъяс? — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Женя Мошков да, кияснас чужӧмсӧ тупкӧм бӧрын, уси косьмӧм турун вылӧ.
Нелямын квайтӧд глава
Воис кад, кор весиг керка-картатӧм йӧз асланыс тачкаясӧн полісны мунны шоссейнӧй да грунтӧвӧй туйяс кузя, а довгисны бокиса туйяс кузя либӧ веськыда степь вывті, — сэтшӧм частӧ кутісны взрывайтчыны минаяс вылын грузӧвӧй да легкӧвӧй машинаяс да бензин тыра цистернаяс.
Эз на удитлы бырны йӧз костын сёрни сы йылысь, мый лунвылын кӧнкӧ Матвеев Курган да Новошахтинскӧй костса шоссе вылын лоӧма ыджыд авария, кыдзи кывсьыліс нин выль юӧр — войвылын Старобельскӧй да Беловодскӧй костын бензин тыра дзонь транспорт бырӧдӧм йылысь.
Сталинградлань мунысь главнӧй шоссе вылын друг лэбис сынӧдас Крепенка ю вомӧн вуджысь железобетоннӧй пос, и весиг эз вӧв гӧгӧрвоана, кыдзи тайӧ вермис лоны: поскыс вӧлі ыджыд населённӧй пунктын — Боково-Платовоын — да сійӧс ёна видзисны немечьяс.
А некымын лун мысти гыпкысис ваӧ зэв ыджыд кӧрттуй пос Каменск дорын, Воронеж — Ростов магистраль вылын.
Поссӧ вӧлі видзӧ нёль станкӧвӧй пулемёта немецкӧй автоматчикъяслӧн взвод. Тайӧ поссӧ жугӧдігӧн взрывыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый шыыс кыліс войнас Краснодонӧдз.
Олег дӧгадывайтчыліс, мый тайӧ взрывсӧ вӧчисны, тыдалӧ, краснодонса да каменскса подпольнӧй партийнӧй организацияяс ӧтвылысь.
Сійӧ дӧгадывайтчыліс та йылысь сы вӧсна, мый взрыв лотӧдзыс недель кык войдӧр Полина Георгиевна выльысь корис Лютиков нимсянь связнӧйӧс Каменскӧ мӧдӧдӧм могысь.
Олег индіс связнӧйӧн Оля Иванцоваӧс.
Кык недель чӧж Оля ни ӧтчыд эз участвуйт «Том гвардия» уджын, кӧть Олег тӧдіс Нинасяньыс, мый Оля некымынысь волӧма гортас Краснодонӧ да бӧр мунлӧма.
Оля бӧр воис Олег ордӧ кык лун мысти сы бӧрын, кор лои тайӧ нималана взрывыс, и скромнӧя босьтчис аслас быд лунся обязанностьяс бердӧ — связнӧявны «Том гвардия» штабын.
Олег гӧгӧрволіс, мый Олялысь нинӧм йылысь оз позь юасьны, но ӧткымынысь лолывліс сідзи, мый любопытствоӧн да интересуйтчӧмӧн видзӧдліс Оля чужӧм вылӧ.
Но Оля быттьӧ эз казявлы тайӧс, вӧлі век сэтшӧм жӧ рӧвнӧй, спокойнӧй, абу варов.
Сылысь неправильнӧй гырысь чертаяса неподвижнӧй чужӧмсӧ, кӧні зэв шоча сявкнитліс нюм, быттьӧ нарошнӧ вӧлі создайтӧма тайнаяс видзӧм вылӧ.
Тайӧ кад кежлас районса туйяс вылын да сійӧ пределъяс сайын ылын действуйтісны нин «Том гвардиялӧн» куим постояннӧй боевӧй группа.
Ӧти группа — Краснодон да Каменск костса туй вылын; сійӧ медсясӧ усьласис легкӧвӧй машинаяс вылӧ, кӧні мунісны немецкӧй офицеръяс.
Тайӧ группанас руководитіс Виктор Петров.
Мӧд группа — Ворошиловград — Лихӧй костса туй вылын; сійӧ усьласис машина-цистернаяс вылӧ: бырӧдаліс шоперъяссӧ да охранасӧ, а бензинсӧ лэдзліс муас.
Тайӧ группанас руководитіс пленысь мездӧм Женя Мошков, Гӧрд Армияса лейтенант.
И коймӧд группа — Тюленинлӧн группаыс, коді действуйтліс быдлаын.
Сійӧ задерживайтліс оружие нуысь, продовольствие, обмундирование нуысь немецкӧй грузӧвӧй машинаясӧс да кутавліс ылалӧм да кольччӧм немецкӧй салдатъясӧс, — кутавліс весиг дзик карсьыс.
Группаясса боечьяс чукӧртчывлісны заданиеясла волігӧн да бӧр разӧдчылісны ӧткӧн-ӧткӧн; быдӧн видзис ассьыс оружиесӧ определённӧй местаын степын, кытчӧ вӧлі гуалӧма сійӧс.
Мошковӧс пленысь мездӧм бӧрын «Том гвардиялӧн» лои ещӧ ӧти опытнӧй руководитель.
Пленын лёка олӧм бӧрын правитчӧм Мошков вӧлі ичӧтик дуб кодь ён да зумыд. Сійӧ ветлӧдліс тэрмасьтӧг, катласигтырйи, сьылі гӧгӧрыс вӧлі гартӧма кыӧм шарп и сы вӧсна кажитчис зэв кызӧн, кӧмалӧма калошиа сапӧг, кодӧс сійӧ пӧрччӧма туша сертиыс ас кодь кымын жӧ «полицай» кокысь, а тайӧ «полицайсӧ» виӧмаӧсь Шевыревка хуторысь полицейскӧй участок разгромитігӧн.
Ортсысянь видзӧдны скӧр, сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма.
Но армияын олӧм, медся нин сы бӧрын, кор сійӧс фронт вылын примитісны партияӧ, велӧдіс сійӧс лоны выдержаннӧйӧн да дисциплинированнӧйӧн.
Мошков вӧлі слесарь, и сійӧ пырис уджавны 10 №-а дирекционбердса мастерскӧйяслӧн механическӧй цехӧ жӧ и Лютиков предложение серти сійӧс бӧрйисны «Том гвардия» штабӧ.
«Том гвардия» вӧчис нин некымын ыджыд боевӧй делӧ, но та вылӧ видзӧдтӧг, некысь вӧлі оз тыдав, мый немечьяс тӧждысьӧны тайӧ организация йывсьыс.
Сідз жӧ, кыдзи шоръяс да юяс артмӧны мупытшса ваяслӧн синмӧн аддзытӧм зэв посни движениеысь, сідзи и «Том гвардиялӧн» действиеясыс казявтӧг ӧтлаасьлісны уна миллион йӧзлӧн пыдӧ дзебӧм, паськыд движениеӧ; тайӧ йӧзыс зілисны бӧр лоны асланыс естественнӧй состояниеын, кутшӧмын найӧ вӧліны немечьяс вотӧдз.
И немечьяслы паныд веськӧдӧм зэв уна гырысь и посни поступокъясас да делӧясас немечьяс дыр эз аддзыны «Том гвардиялысь» особӧй следсӧ.
Фронт ӧні вешйис сэтшӧм ылӧ, мый Краснодонын сулалысь немечьяслы тайӧ карыс кажитчис чуть ли не германскӧй райхлӧн эновтӧм заштатнӧй провинцияӧн.
Эз кӧ эськӧ вӧвны туйяс вылын партизанъяслӧн действиеясыс, кажитчис эськӧ, мый тані век кежлӧ утвердитчӧма «выль порядок».
Ставыс лӧнис война фронтъяс вылын — рытыввылын и асыввылын, войвылын и лунвылын, быттьӧ кывзісны великӧй Сталинградскӧй битвалысь юралӧмсӧ.
И Сталинград районса да Моздок районса бойяс йылысь быд лунъя дженьыдик юӧртӧмъясын сентябр тӧлысь чӧж, сэсся октябр тӧлысь чӧж вӧлі нин мыйкӧ сэтшӧм привычнӧй да постояннӧй, мый чайтсис, тадзи нин и век лоӧ.
Дзикӧдз быри поток пленнӧйяслӧн, кодъясӧс нуӧдлывлісны Краснодон пыр асыввывсянь рытыввылӧ.
Но рытыввывсянь асыввывлань дугдывтӧг мунісны немецкӧй да румынскӧй воинскӧй частьяс, обозъяс, пушкаяс да танкъяс, найӧ мунлісны да бӧрсӧ эз волыны, а век мунісны выльяс, и Краснодонын дугдывтӧг лунйывлісны да узьмӧдчывлісны немецкӧй, румынскӧй салдатъяс да офицеръяс, и сідзжӧ кажитчис, мый век нин тадзи и лоӧ.
Коростылевъяс да Кошевойяс ордын некымын лун олісны ӧттшӧтш немецкӧй офицер, лётчик — «асс», коді ранитчылӧм бӧрын отпускысь мунӧ вӧлі фронт вылӧ, да румынскӧй офицер денщикыскӧд. Денщикыс вӧлі шут кодь, сёрнитіс рочӧн да гусявліс ставсӧ, мый сюрӧ, весиг чеснок да семейнӧй фотографияысь рамаяс.
Офицер-румын вӧлі салат рӧма формаа, галстука да зарни погонъяса, ачыс ичӧтик тушаа, сьӧд уска, мылькъя синъяса, зэв визув, весиг ныр йылыс сылӧн век вӧрис.
Дядя Коля жырйӧ овмӧдчӧм бӧрын сійӧ лун-лун эз волывлы сэтчӧ, ветлӧдліс штатскӧй паськӧмӧн кар кузя, видлаліс шахтаяс, учреждениеяс, воинскӧй частьяс.
— Мый тайӧ тэнад кӧзяиныд штатскӧй паськӧмӧн ветлӧдлӧ? — юаліс дядя Коля денщикыслысь, кодкӧд сылӧн лоины пӧшти приятельскӧй отношениеяс.
Весел денщик польдӧдіс банбокъяссӧ, швачнитіс сэтчӧ кипыдӧсъяснас да лыйис сынӧднас, быттьӧкӧ циркын, да зэв бурпырысь шуис:
— Шпион!..
Тайӧ сёрни бӧрас дядя Колялы некор нин эз сюрлы аслас калляныс.
Немецкӧй «асс» овмӧдчис ыджыд жырас, Елена Николаевналы ковмис вуджны бабушка дорӧ, а Олеглы — сарайӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрд синъяса ыджыд еджыд мужчина, Франция весьтын да Харьков вӧсна бойясысь сылӧн вӧліны зэв уна орденъяс.
Кор вайӧдісны сійӧс татчӧ комендатураысь, сійӧ вӧлі садьтӧм код, и сійӧ тані оліс некымын лун сӧмын сы вӧсна, мый юис лун и вой и некыдзи эз вермы пальӧдчыны.
Сійӧ зілис аскӧдыс тшӧтш юктӧдны керкасьыс став олысьяссӧ румынъясысь ӧтдор, кодъяслысь существованиесӧ сійӧ прӧстӧ эз казяв.
Сійӧ дзик ни ӧти секунда эз вермы овны некодкӧд сёрниттӧг.
Терпитны позьтӧм немецко-роч кывйӧн сійӧ объясняйтіс, кыдзи сійӧ первой нӧйтас большевикъясӧс, сэсся англичанаӧс, сэсся американечьясӧс и кыдзи сэки ставыс нин лоӧ бур.
Но бӧръя лунъясас сійӧс кутісны мучитны зэв шуштӧм мӧвпъяс.
— Сталинград!..
Э-э!.. — чим гӧрд водз чуньсӧ лэптігмоз висьталіс сійӧ. — Большевик лыйлӧ... уп!..
Меным капут!.. — И шуштӧм синва доршасис сылӧн гӧрдӧдӧм синлапъяс вылас.
Мунӧм водзвылас сійӧ паляліс сӧмын сы выйӧдз, мый маузерсьыс вермис лыйлыны ӧшинь увъясысь аслыс курӧгъясӧс.
Сылы некытчӧ вӧлі дзебны лыйлӧм курӧгъяссӧ, сійӧ кӧртавліс найӧс кокъясӧдыс, и кӧлуйсӧ чукӧртігкості найӧ куйлісны кильчӧ дорын.
Румын-денщик чукӧстіс Олегӧс, польдӧдіс банбокъяссӧ, лыйис сынӧднас циркын моз да индіс курӧгъяс вылас.
— Цивилизация! — бурпырысь шуис сійӧ.
И Олег некор нин сэсся эз аддзыв ассьыс перочиннӧй пуртсӧ.
«Выль порядок» дырйи Краснодонын лоины «обществолӧн сливкияс» сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи кутшӧмкӧ Гейдельбергын либӧ Баден-Баденын, — чинъяслӧн, положениеяслӧн дзонь пос.
Медвылын пос йылас сулалісны <deu>гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер, <deu>вахтмайстер</deu> Балдер да дирекционлӧн главаыс лейтенант Швейде, коді велалӧма уджавны немецкӧй предприятиеын век кежлӧ определённӧй да гӧгӧрбок артыштӧм сӧстӧм обстановкаын, ачыс эз казяв, кыдзи пӧртіс хозяйствованиелӧн аслыспӧлӧс программаӧ сійӧ недоумениесӧ, кодӧс коркӧ ачыс висьтавліс Бараковлы аслас подведомственнӧй предприятиеясын делӧяс положение кузя.
Збыльысь, абуӧсь кӧ рабочӧйяс, абуӧсь кӧ механизмъяс, абуӧсь кӧ инструментъяс, абу кӧ транспорт, абу кӧ крепёжнӧй вӧр да и, веськыда кӧ шуны, шахтаясыс абуӧсь, то сідзкӧ и из шом абу.
И сійӧ ӧкуратнӧя справляйтіс ассьыс должностьсӧ сӧмын сы кузя, мый быд асыв прӧверяйтіс, сеталӧны-ӧ роч конюхъяс дирекционса немецкӧй вӧвъяслы зӧр, да кырымавліс бумагаяс.
Коляс кадсӧ сійӧ сетліс аслас птичниклы, свинарниклы да коровниклы да немецкӧй администрацияса чинъяслы вечеринкаяс вӧчалӧм вылӧ.
Неуна улынджык тайӧ пос тшупӧдъяс вылын сулалісны Фельднер, Швейделӧн заместитель обер-лейтенант Шприк да трусикӧн ветлӧдлысь зондерфюрер Сандерс.
Нӧшта улынджык — полицияса начальник Соликовский да бургомистр Стаценко, зэв солиднӧй, асывсяньыс кодъюра, определённӧй часӧ сійӧ, зонтика, ӧкуратнӧя восьлавліс няйтӧд карса управаӧ да сідз жӧ ӧкуратнӧя мунлывліс сэтысь, быттьӧкӧ сійӧ збыльысь мыйӧнкӧ управляйтліс.
А пос вылас медулын вӧлі унтер Фенбонг аслас салдатъясыскӧд, и найӧ ставсӧ и вӧчлісны.
Кутшӧм гажтӧмӧн да шудтӧмӧн вӧлі шахтёръяслӧн ичӧтик карыс, кор шливгылісны октябр тӧлысся зэръяс!
Гӧгӧр няйт, ломтас абу, би абу, заборъяс абуӧсь, палисадникъяс керавлӧма, ӧшиньяссӧ жуглӧма тыртӧм керкаясысь, кытысь кӧлуйсӧ гусявлӧмаӧсь карті прӧйдитысь салдатъяс, а мебельсӧ новлісны асланыс патераясӧ немецкӧй администрацияса чинъяс;
паныдасигъясын йӧз эз тӧдны ӧта-мӧднысӧ, — сэтшӧма ставныс омӧльтчӧмаӧсь, паськӧмныс киссьӧма, дзикӧдз гӧльмӧмаӧсь.
И вӧвлывлі, весиг медся прӧстӧй морт немвиччысьтӧг сувтас улича шӧрӧ либӧ садьмас войнас вольпась вылас татшӧм думысь: «Да неужели ставыс тайӧ збыль?
Абу-ӧ вӧт тайӧ?
Абу-ӧ каститчӧм?
Эг-ӧ нин ме йӧймы?»
И сӧмын керка стенын либӧ телеграфнӧй столбын кытыськӧ друг лоӧм кӧтасьӧм ичӧтик листовка, коді сотліс сьӧлӧмтӧ биа кывйӧн «Сталинград», да туй вылын ӧчереднӧй взрывлӧн йиркмунӧм выльысь и выльысь висьталісны йӧзыслы: «Абу, тайӧ абу вӧт и абу каститчӧм, тайӧ збыль.
И тыш мунӧ!»
Ӧти татшӧм лунӧ, кор гырысь арся зэр тӧв сорӧн шливгис нин некымын сутки, Любка воис Ворошиловградысь ляпкыдик руд немецкӧй машинаӧн, и том лейтенант, немеч, чеччыштіс машинасьыс первойӧн, кутыштіс Любка петігӧн ӧдзӧссӧ да кӧзырнитіс, кор сійӧ, бӧрвылас видзӧдлытӧг, киас ичӧтик чемодан кутігтыр, котӧрӧн кайис асланыс кильчӧ вылӧ.
Тайӧ разас Евфросинья Мироновна, сылӧн мамыс, эз вермы кутчысьнысӧ да, узьны водіганыс, шуис:
— Тэ эськӧ мед видзчысьыштін, Любушка...
Прӧстӧй йӧзыс, тӧдан, мый шуӧны?
«Вывті пӧ сійӧ немечьяс дінын матын»...
— Йӧзыс тадзи шуӧны?
Тайӧ, мамочка, бур, тайӧ меным весиг зэв удобнӧ, — шуис Любка, серӧктіс да, кӧлач моз кытшыльтчӧмӧн, унмовсис.
Аски асывнас Ваня Земнухов, сы локтӧм йылысь кывлӧм бӧрын, пӧшти котӧрӧн тӧвзис кузь кокъяс йылас зэв ыджыд пустырь вомӧн, коді торйӧдліс налысь уличасӧ «Восьмидомикиысь», и пидзӧсӧдзыс няйтӧд, зэрысла турдӧма, весиг таркӧдчытӧг тэрыба пырис Шевцовъяс ордӧ, ыджыд горничаас.
Любка, дзик ӧтнас, ӧти киас кутіс ас водзладорас ичӧтик рӧмпӧштан, а мӧднас лӧсьӧдаліс сынавтӧм на, пашкыртчӧм юрсисӧ либӧ шыльӧдіс коскӧдыс гортас прӧстӧй новлан турунвиж платтьӧсӧ, кӧмтӧг ветлӧдліс жыртіыс пельӧсысь пельӧсӧ да шуаліс аслыс тадзи кымын:
— Ок тэ, Любка-Любушка!
И мый ради тэнӧ сэтшӧма радейтӧны детинкаяс, ме некыдз ог вермы гӧгӧрвоны...
И мыйӧн нӧ тэ сэтшӧм мича?
Фу!
Вомыд тэнад ыджыд, синъясыд ичӧтикӧсь, чужӧмыд неправильнӧй, фигуркаыд...
Но, фигурка, збыльысь, абу мисьтӧм...
Да, фигурка, позьӧ шуны, мича...
А сідзи кӧ разберитчыны...
И кӧть эськӧ тэ кӧ вӧтлысин на бӧрся, а то ӧд ньӧти он...
Фу!
Вӧтлысьны детинкаяс бӧрся!
Ог, ме прӧстӧ ог гӧгӧрво...
И рӧмпӧштан водзын юрсӧ то ӧтарлань пӧлӧстлӧмӧн, то мӧдарлань, кудрияссӧ пыркнитлігтыр, сійӧ, кӧмтӧм кокнас гораа тувччалігтыр, чечётка йӧктігтыр, ветлӧдліс жырті ӧти пельӧссянь мӧдӧдз, ачыс сьыліс:
Ваня, коді зэв спокойнӧя видзӧдіс Любка вылӧ, артыштіс, мый пӧра кызӧктыны.
Любка не сӧмын эз шӧйӧвош, а весиг быттьӧкӧ кӧрыштліс чужӧмсӧ, ньӧжйӧник лэдзис рӧмпӧштансӧ, бергӧдчис, тӧдіс Ваняӧс, читкыртіс кельыдлӧз синъяссӧ да гораа серӧктіс.
— Серёжка Левашовлӧн судьбаыс меным дзик гӧгӧрвоана, — кызіник гӧлӧсӧн шуис Ваня: — сылы ковмас сарицалысь ассьыс судзӧдны тэныд черевички...
— Тэ тӧдан, Ваня, тайӧ прӧстӧ шензьӧдана, ме весиг тэнӧ ёнджыка радейта эсійӧ Серёжка дорсьыс! — висьталіс Любка век жӧ неуна яндысьыштӧмӧн.
— А ме сэтшӧм омӧля аддза, мый, веськыда кӧ висьтавны, меным став нывъясыс кажитчӧны ӧткодь чужӧмаӧн.
Ме торйӧда найӧс ӧта-мӧдсьыныс гӧлӧс сертиныс, и меным сьӧлӧм вылӧ воӧны дьякӧнлӧн кодь кыз гӧлӧса нывъяс, а тэнад, гӧгӧрвоан, гӧлӧсыд кӧлӧкӧльчиклӧн кодь! — спокойнӧя висьталіс Ваня. — Тэнад гортад кодкӧ эм?
— Некод абу...
Мама Иванцовъяс ордын.
— Пуксьыштлам.
Да рӧмпӧштантӧ пукты, медым менӧ эз нервируйт...
Любовь Григорьевна!
Аслад быд лунъя уджъяс дырйиыд думыштлін-ӧ тэ сы йылысь, мый матысмӧ Великӧй Октябрся революциялӧн кызь витӧд годовщина?
— Дерт жӧ! — шуис Любка, кӧть эськӧ, збыльысь кӧ шуны, сійӧ прӧстӧ вунӧдіс та йылысь.
Ваня копыртчис сы дорӧ да мыйкӧ вашнитіс сылы пель водзас.
— Вот бур!
Вот молодечьяс!
Мый думыштӧмаӧсь! — И Любка дзик сьӧлӧмсяньыс окаліс Ванялысь веськыда вомдорсӧ, и сійӧ яндзимысла тӧкӧтьӧ эз уськӧд ӧчкисӧ.
... —
Мамочка!
Тэ нэмнад мыйкӧ краситлін эн кутшӧмкӧ новлан кӧлуй?
Мамыс гӧгӧрвотӧг видзӧдіс Любка вылӧ.
— Шуам, вӧлі тэнад еджыд ковта, а тэныд колӧ, медым сійӧ лои... лӧз.
— Кыдз жӧ, лолывліс краситны, муса ныв.
— А мед лои гӧрд, тожӧ краситлывлін?
— Да тайӧ жӧ всё равно, кутшӧм краска...
— Велӧд менӧ, мамочка, гашкӧ, мыйкӧ ме аслым красита.
... — Тётя Маруся, тэныд эз лолывлы краситны паськӧмтӧ ӧти рӧмаӧс мӧдӧн? — юасис Володя Осьмухин аслас тьӧткаыслысь — Литвиновалысь, коді оліс челядьыскӧд Осьмухинъяссянь неылын ичӧтик керкаын.
— Дерт жӧ, Вова, лолывліс.
— Тэ краситан эськӧ меным кык-куим наволочка гӧрдӧн?
— Гӧрдыд жӧ зэв ёна вушйӧ, тэнад, Вовочка, банбокъясыд и пельясыд гӧрдӧсь лоӧны.
— Ог, ме ог кут на вылын узьлыны, ме найӧс лун кежлас мӧда вежлывлыны, прӧстӧ мича вылӧ...
... — Папа, ме жӧ тӧда нин, мый тэ зэв бура кужан вӧчавны он сӧмын пу мавтан краскаяс, но весиг и металлъяс мавтны.
Он-ӧ вермы тэ краситны гӧрдӧн ӧти прӧстыня?
Гӧгӧрвоан, бара менсьым корӧны эсійӧ подпольщикъясыс: «Вай пӧ миянлы ӧти гӧрд прӧстыня».
Но, мый тэ налы шуан! — тадзи висьталіс батьыслы Жора Арутюнянц.
— Краситнытӧ позьӧ.
Но... всё-таки прӧстыня!
А мамыд? — полігтырйи вочавидзис батьыс.
— Но сэсся ті ас костаныд асьныд стӧчмӧдӧй, кодныд ті миян главнӧйыс — тэ али мама?
Но сэсся!..
Юалӧмыс яснӧй: колӧ дзик гӧрд прӧстыня...
Сы бӧрын кор Валя Борц получитіс Серёжкасянь записка, Валя некор эз казьтыштлы сылы тайӧ записка йывсьыс, и Серёжка некор эз юав сылысь та йылысь.
Но тайӧ лунсяньыс найӧ эз нин янсӧдчывны.
Югдандорсянь найӧ зілисны аддзӧдлыны ӧта-мӧднысӧ.
Серёжка частӧджык первойӧн волывліс Деревяннӧй улича вылӧ, кӧні не сӧмын привыкнитісны чорыд кудриа омӧлиник детинка дінӧ, коді весиг октябр тӧлысся кӧдзыд зэра лунъясӧ ветлӧдліс кӧмтӧг, но и радейтны мӧдісны сійӧс — и Мария Андреевна и медся нин ичӧтик Люся, кӧть Серёжка на дырйи векджык чӧв оліс.
Ичӧтик Люся весиг юаліс ӧтчыд:
— Мыйла ті сэтшӧма он радейтӧй ветлыны ботинкиӧн?
— Кӧмтӧгыд кокниджык танцуйтнытӧ, — шпыньмунӧмӧн шуис Серёжка.
Но та бӧрын сійӧ кутіс нин волывлыны ботинкиӧн, — сылы прӧстӧ эз сюрлы кадыс кӧмсӧ пӧчинитӧм вылӧ.
Сійӧ лунъясысь ӧтиӧ, кор «том гвардеечьяс» пӧвстын друг кыптіс интерес материалъяс краситӧм кузя, Сережкалы да Валялы колӧ вӧлі, нёльӧдысь нин, шыблавны гожся театрын киносеанс дырйи листовкаяс.
Гожся театр, войдӧрсӧ Ленин нима клуб, вӧлі пӧвъясысь вӧчӧм джуджыд кузь зданиеын, сценаыс неуютнӧй, пыр восьса; киносеансъяс дырйи сцена водзвылас ӧшӧдлісны полотно.
Йӧзыс пукалісны краситтӧм кузь скамьяяс вылын, кодъяслысь кокъяссӧ сюйӧма муас, — бӧръя радъясыс налӧн вӧліны вылынджыкӧсь.
Кор немечьяс займитісны Краснодон, тані кутісны петкӧдлыны немецкӧй фильмъяс, унджыкысьсӧ военно-хроникальнӧйясӧс; мукӧд дырйи выступайтлывлісны циркӧвӧй номеръясӧн брӧдитысь эстраднӧй группаяс.
Театрас местаяссӧ абу нумеруйтӧма, билет доныс ставлы ӧткодь; кутшӧм места займитны, тайӧ зависитіс видзӧдысьлӧн энергияысь да кужӧмлунысь.
Валя, кыдзи и век, писькӧдчис зал мӧдарладорас, бӧръя радъясланьыс матӧджык, а Серёжка кольччис петанінсянь таладорас, матӧджык воддза радъясланьыс.
И сійӧ здукас, кор кусі биыс и залын тышкасисны на местаяс вӧсна, найӧ веерӧн шыбитісны листовкаяссӧ публика пӧвстӧ.
Кылісны горзӧмъяс, чирзӧмъяс.
Листовкаяссӧ кватлалісны.
Серёжка да Валя ӧтлаасисны водзвыв урчитӧм местаӧ, сценасянь нёльӧд столб дорӧ, коді пыкис зданиесӧ.
Йӧзыс, кыдзи и век, вӧлі унджык места лыд сертиыс.
Сережка да Валя кольччисны видзӧдысьяс пӧвстӧ скамьяяскостса туй вылӧ.
Кор будкасянь экран вылӧ кольтаӧн уси бикиньяса лӧзов бусӧсь югӧр, тайӧ здукас Серёжка тӧкӧтьӧ инмӧдчыліс гырддзанас Валя гырддзаӧ да синнас индіс экрансянь шуйгаладорӧ.
Сценаыслысь сійӧ юкӧнсӧ дзоньнас вевттигмоз вылысса рампасянь ӧшаліс ыджыд пемыдгӧрд немецко-фашистскӧй знамя: сы вылын вӧлі ыджыд кытш, а кытш шӧрас — сьӧд свастика. Залас сынӧд вӧрӧмсьыс знамяыс неуна гыалыштіс.
— Ме — сцена вылӧ, а тэ петан йӧзыскӧд, сёрни панан билет вузалысьыскӧд...
Мӧдасны кӧ пырны залсӧ уберитны, тэ манитышт найӧс кӧть вит минут кымын, — Валялы пель водзас вашнитіс Серёжка.
Валя чӧв олігтыр довкнитіс юрнас.
Экран вылын, фильмлӧн немецкӧй ним вылысладорас, тыдовтчис еджыд шыпасъяса, роч кывйӧн надпись: «Сылӧн первойя переживаниеыс».
— Сэсся тэ ордӧ? — полыштӧмпырысь юаліс Серёжка.
Валя довкнитыштіс юрнас.
Мыйӧн сӧмын кусі биыс медбӧръя часть водзас, Серёжка муніс Валя дорысь да воши.
Сійӧ воши дзикӧдз, кыдзи вермывліс вошны сӧмын ӧтнас Серёжка.
Проходъясын, кӧні сулалісны йӧз, эз тыдав некутшӧм вӧрӧм.
Всё-таки Валялы зэв окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧс вӧчас Серёжка.
Валя мӧдіс писькӧдчыны матӧджык петанінланьыс, ачыс синсӧ эз вештыв экран веськыдвывса ичӧтик ӧдзӧс вылысь, кыті Серёжка сӧмын и вермис гусьӧн пырны сцена вылӧ.
Сеанс помасис,
публикаыс ызгигтыр мӧдӧдчис петанінлань, ӧзйис би, а Валя сідзи нинӧм эз и аддзыв.
Сійӧ петіс театрысь ӧтлаын йӧз чукӧркӧд да сувтіс ӧдзӧсыслы паныд, пуяс улӧ.
Паркын вӧлі пемыд, кӧдзыд, ва коръясыс абу на ставыс гылалӧмаӧсь и ва вӧснаыс вешъялісны сэтшӧм шыӧн, быттьӧкӧ ышлолалісны.
Со нин медбӧръя йӧз петӧны театрысь.
Валя котӧрӧн муніс билет вузавлысь дорӧ, копыртчис, быттьӧкӧ мыйкӧ корсьӧ мусьыс омӧлика югдӧдӧм прямоугольникысь, кытчӧ югӧръясыс усины восьтӧм ӧдзӧс пыр зрительнӧй залсянь.
— Тіянлы эз сюр татысь портманет, ичӧтик, кучик?
— Мый тэ, нылӧй, кытысь меным сюрас, йӧзыс сӧмын на петісны! — шуис олӧма нин нывбаба — билет вузавлысь.
Валя копыртчӧмӧн малаліс чуньяснас кокъясӧн лойӧм няйтсӧ то ӧтилаті, то мӧдлаті.
— Сійӧ дзик кӧнкӧ тані...
Ме, мыйӧн петі, кыски чышъян, неуна вешйышті, видзӧда — портманетӧй абу.
Билет вузавлысь сідзжӧ кутіс видзӧдны гӧгӧр.
Буретш тайӧ кадас Серёжка, коді кайис сцена вылӧ эз сійӧ ӧдзӧсӧдыс, а веськыда оркестр перилӧ вомӧн, сэтысянь, сцена вывсяньыс мыйвынсьыс тракйис знамясӧ, зілис нетшыштны сійӧс вылысса рампасьыс, но мыйкӧ кутіс.
Серёжка кутчысис вылӧджык да чеччыштӧмӧн ӧшйис кусыньтӧм кияс йылас.
Знамяыс мыні, и сыкӧд тшӧтш Серёжка тӧкӧтьӧ эз усь оркестрас.
Сійӧ ӧтнас сулаліс сцена вылын джынвыйӧ югдӧдӧм тыртӧм зал водзын, паркӧ петан ӧдзӧсыс вӧлі гурйыв восьса, да ӧкуратнӧя, тэрмасьтӧг кусняліс фашистскӧй знамясӧ — первой кыкпельӧ, сэсся нёльпельӧ, сэсся кӧкъямыспельӧ, медым сійӧс позис сюйны питшӧгас.
Стӧрӧж, коді игналіс механик будкаӧ ывласянь пыран ӧдзӧссӧ, петіс пемыдінысь залсянь усьысь югӧр улӧ, портманет корсьысь билет вузавлысь дорӧ да Валя дорӧ.
— Биа!
Он быттьӧ тӧд, мый таысь овлӧ! — скӧрысь шуис стӧрӧж. — Кусӧд, кутам игнасьны...
Валя уськӧдчис стӧрӧж дорӧ да кватитіс сійӧс пинжак пӧлаясӧдыс.
— Мусаӧй, ӧти секунда! — кевмысьӧмӧн шуис сійӧ. — Портманетӧс уськӧді, нинӧм жӧ оз кут тыдавны, ӧти секунда! — долис сійӧ пинжаксьыс лэдзчысьтӧг.
— Кытысь нӧ сійӧс татысь аддзан, — бурпырысьджык нин шуис стӧрӧж да ачыс кутіс видзӧдны гӧгӧр.
Тайӧ здукас детинка, улӧдз син вылас лэдзӧм кепкаа, зэв кыз кынӧма, вӧсни кокъяса, кыз кынӧм вӧснаыс кокъясыс торйӧн нин кажитчисны вӧсниӧн, чеччыштіс тыртӧм театрысь, лэбыштіс сынӧдас, чужъясьыштіс тайӧ вӧсньыдик кокъяснас, нораа бакӧстіс:
— Ме-е-е-е...
И сылі пемыдас.
Валя вевъяліс ещӧ лицемеритыштны:
— Ок, кутшӧм жаль!..
Но сэтшӧма петіс сылӧн серамыс, мый сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас да семдӧмӧн пӧшти котӧртіс театр дорысь.
Нелямын сизимӧд глава
Сы бӧрын, кор Олег объяснитчис мамыскӧд, некод нин эз мун Олег деятельностьлы паныд: керкаса став олысьяссӧ вӧлі вовлекитӧма тайӧ уджас, рӧднӧйясыс вӧліны Олеглы отсасьысьясӧн, и мамыс на пӧвстын вӧлі медпервойӧн.
Некод эз вермы эськӧ висьтавны, сьӧлӧмас кутшӧм луын тайӧ дас квайт арӧса зонкаыслӧн ӧтлаӧ сплавитчисны мыйкӧ старшӧй поколениелӧн медся ценнӧй опытсьыс, тӧдлытӧгыс небӧгъясысь, дядь висьталӧмъяссьыс босьтӧмторйыс, а медся нин сыысь, кодӧс внушайтіс сылы ӧні сылӧн непосредственнӧй руководительыс, Филипп Петрович Лютиков, — кыдзи сплавитчис тайӧ сы сьӧлӧмын сыӧн да сы ёртъясӧн испытывайтӧм опыткӧд, первойя поражениеяслӧн да первойя замыселъяс выполнитӧм кузя опыткӧд.
Но «Том гвардиялӧн» деятельность паськалӧмкӧд тшӧтш Олеглӧн пыр лолі ыджыд влияние аслас ёртъяс вылӧ и ачыс век ёнджыка сознавайтліс тайӧс.
Сійӧ ёна радейтліс олӧм, радейтліс сёрнитны ёртъясыскӧд, вӧлі веськыд мортӧн, и та вӧсна сы душалы вӧліны прӧтивнӧйӧсь не сӧмын ёртъяс вылас ыджыдалӧм йылысь мӧвп, но весиг на дорӧ, налӧн мӧвпъяс да опыт дорӧ прӧстӧ невнимательность.
Но сійӧ пыр ёнджыка сознавайтіс, мый налӧн деятельностяс успехыс либӧ неуспехыс ёна зависитӧ и сыысь, кутшӧма став аслас ёртъяс пӧвстын именнӧ сійӧ, Олег, вермас ставсӧ водзвыв артыштны либӧ ӧшибитчас.
Олег век вӧлі возбужденнӧя-деятельнӧй, век вӧлі гажа и сэки жӧ ӧкуратнӧй, гӧгӧрбок думайтысь да требовательнӧй.
Сэні, кӧні делӧыс касайтчис сылы ӧтнаслы, сылӧн ещӧ петкӧдчыліс на челядьруыс, — сылы окота вӧлі аслыс клеитавны листовкаяс, сотны сёрӧмъяс, гусявлыны оружие да виавны немечьясӧс пельӧс сайсянь.
Но сійӧ гӧгӧрволіс нин, кутшӧм ыджыд кывкутӧм ставсьыс да став вӧснаыс усьӧ сы пай вылӧ да ӧлӧдліс асьсӧ.
Сійӧ дружитіс ассьыс ыджыдджык арлыда нывкӧд, зэв прӧстӧй, нинӧмысь повтӧм, чӧв олысь да романтичнӧй нывкӧд. Сылӧн вӧліны сьӧдов сьӧкыд юрси чикыльяс, кодъяс лэччӧмаӧсь сылӧн гӧгрӧс ён пельпомъяс вылас, мугов, пӧшти сьӧд мича кияс да гырысь карӧй синъяс весьтас бордъяс моз паськӧдчӧм синкымъяс, кодъяс выражайтісны вызов, страсть, полёт.
Нина Иванцова гӧгӧрволіс сылысь быд видзӧдлас, вӧрзьыштӧм да — кыв шутӧг, повтӧг, стӧча — выполняйтліс сылысь быд поручение.
Найӧ век вӧлі занятӧсь то листовкаясӧн, то временнӧй комсомольскӧй билетъясӧн, то кутшӧмкӧ местностьлӧн планӧн и вермисны дзонь часъясӧн гажтӧмчытӧг овны чӧв ӧта-мӧд дінас..
А сёрнитлісны кӧ нин найӧ, то лэблісны му весьтті выліті.
Ставыс, мый создайтӧма морт лов величиеӧн да мый доступнӧй челядь синъяслы, прӧйдитліс налӧн воображение водзті.
А мукӧд дырйи сідзи прӧстӧ сэтшӧм гажа вӧлі налы ӧтнанныслы, мый найӧ сӧмын сералісны — Олег, чунь помъяссӧ зыралігтыр, кутчысьны вермытӧг, челядь сямӧн, веськыда синва петтӧдзыс, а Нина нывсяма рам, дӧверчивӧй гажлунӧн, а то друг мӧдас серавны женственнӧя, неуна весиг загадочнӧя, быттьӧ мыйкӧ дзебис Олегысь.
Ӧтчыд Олег, ёна яндысигмоз, корис Ниналысь разрешение лыддьыны сылы кывбуръяс.
— Кодлӧн, тэнад? — шензигтыр юаліс Нина.
— Абу.
Тэ кывзы...
Сійӧ заводитіс, ещӧ ёнджыка мыкталігтыр, но первойя строкаяс бӧрас друг веніс ассьыс волнуйтчӧмсӧ:
— Таті ме ещӧ эг на помӧдз вӧч, — бара яндысигтыр шуис Олег. — Тані должен лоны, кыдзи ми ӧтлаын мунам армияӧ...
Тэ эськӧ мунан?
— Тайӧс тэ меным сиин?
Меным, да?.. — шуис Нина, и радлунӧн сявкйысь синъяссӧ сійӧ чӧвтліс Олег вылӧ. — Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ тэнад.
Мыйла тэ водзджык эн висьтавлы, мый тэ гижлывлан?
— Ме яндыси, — чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын шуис Олег. Сійӧ вӧлі дӧвӧлен, мый кывбуръясыс воисны Ниналы сьӧлӧм вылас. — Ме важӧн нин гижа.
Но ме некодлы эг петкӧдлыв.
Медся ёна ме Ваняысь яндыся.
Ӧд сійӧ, тӧдан, кыдзи гижӧ!
А ме мый...
Менам, ме чувствуйта, размерсӧ абу выдержитӧма, да и рифмаясыс сьӧкыда сюралӧны, — висьталіс сійӧ, ачыс вӧлі шуда, мый сылысь кывбуръяссӧ ошкис Нина.
Да, артмис сідзи, мый олӧмын тайӧ медся сьӧкыд пӧраас Олег воськовтіс медся шуда кадӧ, кор дзоридзавны мӧдіс сылӧн став том выныс.
Ноябр квайтӧд лунӧ, Октябр праздник вечерняӧ, луннас, «Том гвардиялӧн» штаб ставнас чукӧртчис Кошевой патераӧ, сэні вӧліны и связнӧйяс — Валя Борц, Нина да Оля Иванцоваяс.
Олег решитіс пасйыны тайӧ лунсӧ Радик Юркинӧс комсомолӧ торжественнӧя примитӧмӧн.
Радик Юркин эз нин вӧв сійӧ рам синъяса детинкаӧн, коді шуліс Жора Арутюнянцлы: «Ӧд ме велалӧма водз водны».
Фоминӧс казнитанінын участвуйтӧм бӧрын Радик Юркинӧс вӧлі включитӧма Тюленинлӧн боевӧй группаӧ, и сійӧ участвуйтліс войясын немецкӧй грузӧвӧй машинаяс вылӧ нападениеясын.
Сійӧ доза увереннӧя пукаліс ӧдзӧс дорас улӧс вылын да синсӧ лапйӧдлытӧг, веськыда видзӧдіс жыр вомӧныс сылы паныда ӧшиньӧ, кор Олег висьталіс вступительнӧй речь, а сэсся Тюленин сетіс сылы, Радиклы, характеристика.
Мукӧд дырйиыс сылӧн кыптыліс любопытство, мыйсяма йӧз нӧ тайӧ решайтӧны сылысь судьбасӧ.
И сійӧ чӧвтлывліс кузь руд синлысъяс увсьыс спокойнӧй синъяссӧ штабса членъяс вылӧ, кодъяс пукалісны праздник вылын моз вевттьӧм ӧбедайтан ыджыд пызан сайын.
Но кык ныв — ӧтиыс еджыдіник, мӧдыс сьӧд — пыр жӧ заводитлісны сэтшӧм меліа нюмъявны сылы, и кыкнанныс найӧ вӧліны сэтшӧм мичаӧсь, мый Радик Юркинлы друг лои зэв яндзим и сійӧ мӧдлаӧ вештывліс синъяссӧ.
— <ns>Л-лоӧны</ns> юалӧмъяс Радик Юркин ёртлы? — юаліс Олег.
Ставныс чӧв олісны.
— Мед биографиясӧ висьталас, — шуис Ваня Туркенич.
— Висьтав <ns>б-биографиятӧ</ns>...
Радик Юркин сувтіс да, ӧшиньӧ видзӧдігмоз, гора гӧлӧсӧн, кыдзи вочавидзлывліс классын урок вылын, висьталіс:
— Ме чужи Краснодон карын сюрс ӧкмыссё кызь кӧкъямысӧд воын.
Велӧдчылі Горькӧй нима школаын... — Та вылын и помасьліс Радик Юркинлӧн биографияыс, но сійӧ ачыс чувствуйтіс, мый тайӧ этша, да ичӧтджык уверенностьӧн содтіс: — А кор воисны немечьяс, ӧні ог нин велӧдчы...
Бара ставныс чӧв олыштісны.
— Кутшӧм общественнӧй обязанностьяс вӧліны тэнад? — юаліс Ваня Земнухов.
— Эз вӧвны, — челядь моз пыдісянь ышловзиг шуис Радик Юркин.
— Комсомоллысь могъяссӧ тӧдан? — бара юаліс Ваня да аслас рогӧвӧй ӧчки пыр кутіс дзоргыны пызан вылӧ.
— Комсомоллӧн мог — нӧйтны немецко-фашистскӧй захватчикъясӧс, кытчӧдз оз ло бырӧдӧма ставнысӧ ӧтитӧг, — зэв чёткӧя шуис Радик Юркин.
— Мый нӧ, ме могысь, зонмыс политически тырвыйӧ грамотнӧй, — шуис Туркенич.
— Дерт жӧ, примитны! — шыасис Любка, кодлӧн сьӧлӧмыс висис сы понда, медым ставыс бура артмис Радик Юркинлӧн.
— Примитны, примитны!.. — шуисны и штабса мукӧд членъяс.
— Коді сы вӧсна, медым примитны Радик Юркин ёртӧс комсомолӧ членӧн? — чужӧмтырнас нюммунігмоз юаліс Олег да ачыс лэптіс кисӧ.
Ставныс лэптісны кияснысӧ.
— <ns>Ед-диногласнӧ</ns>, — шуис Олег да сувтіс. — Матыстчыв татчӧ...
Радик неуна кельдӧдыштіс да матыстчис пызан дорӧ, туй сетӧм могысь вешйыштӧм да сы вылӧ серьёзнӧя видзӧдысь Туркенич да Уля Громова костті.
— Радик! — торжественнӧя шуис Олег. — Штаблӧн поручение серти сета тэныд временнӧй комсомольскӧй билет.
Видз сійӧс, кыдзи ассьыд честьтӧ.
Членскӧй взносъяс кутан мынтыны аслад пятёркаын.
А кор бӧр воас Гӧрд Армия, комсомоллӧн райком вежас тайӧ временнӧй билеттӧ постояннӧй вылӧ...
Радик нюжӧдіс вӧсньыдик гожъялӧм кисӧ да босьтіс билетсӧ.
Билетыс вӧлі сы ыджда жӧ, кутшӧм и постояннӧйыс, вӧчӧма топыд бумагаысь, кутшӧм вылӧ гижтылӧны планъяс да картаяс, кусыньтӧма шӧри.
Ортсыладорас, первой листбокас, вӧлі печатайтӧма посньыдик типографскӧй шыпасъясӧн: «Смерть немеч оккупантъяслы!»
Неуна улынджык: «Томйӧзлӧн Всесоюзнӧй Ленинскӧй Коммунистическӧй Союз».
Нӧшта улынджык, гырысьджык шыпасъясӧн: «Временнӧй комсомольскӧй билет».
Мӧдар листбокас, пытшкӧсладорас вӧлі гижӧма Радиклысь овсӧ, нимсӧ да вичсӧ, сылысь чужан восӧ; улынджык — комсомолӧ пыран кад: «1942-ӧд вося ноябр 6-ӧд лун», ещӧ улынджык — «Сетӧма «Том гвардияса» комсомольскӧй организацияӧн Краснодон карын.
Секретарь: Кашук».
Веськыдладор бокас билетас вӧлі гижтӧма графаяс членскӧй взносъяс мынтӧм вылӧ.
— Ме вура сійӧс пинжакӧ да пыр кута новлӧдлыны сьӧрысь, — муртса кывмӧн шуис Радик да сюйис билетсӧ пинжак пытшкӧс зептас.
— Верман мунны, — шуис Олег.
Ставныс поздравитісны Радик Юркинӧс да кутлісны сылысь кисӧ.
Радик петіс Садовӧй вылӧ.
Эз зэр, но вӧлі зэв тӧла да кӧдзыд.
Кутіс рӧмдыны.
Та вой Радик должен вӧлі мунны куим ёрткӧд ыджыд праздничнӧй задание вӧчӧм кузя.
Тайӧ группаас сійӧ вӧлі юрнуӧдысьӧн.
Аслас морӧс вывсьыс билет чувствуйтігтыр Радик, скӧр да шуда чужӧма, улича кузя муніс гортас.
Мӧд вуджанін дорӧ лэччигӧн, районнӧй исполком дорын, кӧні ӧні вӧлі сельскохозяйственнӧй комендатура, Радик чургӧдыштіс улыс черлысӧ, паськӧдыштіс вомсӧ да пель чунавмӧн шутёвтіс — прӧстӧ сідзи, медым немечьяс тӧдісны, мый сійӧ существуйтӧ свет вылас.
Тайӧ войнас эз сӧмын Радик Юркин, а организацияыс пӧшти ставнас участвуйтіс ыджыд праздничнӧй заданиеын.
— Энӧ вунӧдӧй: коді прӧст лоӧ — веськыда ме дорӧ! — висьталіс Олег. — Первомайкасаясысь ӧтдор!
Первомайкасаяс устраивайтісны Иванихина чойяс ордын октябрся вечеринка.
Жырйӧ колины Олег, Туркенич, Ваня Земнухов да связнӧйяс — Нина да Оля.
Олег чужӧм вылын друг кутіс тӧдчыны волнуйтчӧм.
— <ns>Н-нывъяс, д-донаясӧй, п-пӧра</ns>, — ёна мыкталігтырйи шуис сійӧ.
Сэсся матыстчис Николай Николаевич жыр ӧдзӧс дорӧ да таркӧдчыштіс. — Тётя Марина!
<ns>П-пӧра</ns>...
Марина пальтоасьӧма, мунігмозыс чышъянсӧ кӧрталіг, петіс жырсьыс, сы бӧрын дядя Коля.
Бабушка Вера да Елена Николаевна тожӧ петісны асланыс жырйысь.
Марина, Оля да Нина пасьтасисны да петісны керкаысь — налы колӧ вӧлі охраняйтны матысса уличаяссӧ.
Тайӧ вӧлі вывті опаснӧй дерзость: мунны та вылӧ татшӧм часӧ, кор керкаясын йӧзыс эз на узявны да ветлӧдлісны уличаясті, но позис ӧмӧй упуститны тайӧс?!
Рӧмыдыс сукмис.
Бабушка Вера тупкис ӧшиньяссӧ да ӧзтіс дзузган би.
Олег петіс ывлаӧ Марина дорӧ.
Сійӧ торйӧдчис керка бердысь.
— Некод абу.
Дядя Коля юрсӧ мыччис форточкаӧд, гӧгӧр видзӧдліс да нюжӧдіс Олеглы провод помсӧ.
Олег кӧрталіс сійӧс шатинӧ да ӧшӧдіс шатинсӧ провод вылас дзик столб бердӧ сідзи, мый и шатиныс и столбыс сӧльнитчисны пемыдас.
Олег, Туркенич да Ваня Земнухов пукалісны дядя Коля жырйын, письменнӧй пызан сайын, кианыс дасьӧн кутісны карандашъяс.
Бабушка Вера, веськыда сулалігмоз, ассьыс чувствояссӧ петкӧдлытӧг, да Елена Николаевна, наивнӧя да неуна повзьыштӧм выражениеа чужӧмӧн, водзлань копыртчыштӧмӧн, пукалісны бокынджык крӧвать вылын да видзӧдісны аппарат вылӧ.
Сӧмын дядя Коля аслас спокойнӧй точнӧй кияснас вермис тадзи сразу, некутшӧм шумтӧг включитны колана волна вылӧ...
Найӧ включитісны веськыда овацияяс шӧрӧ.
Сынӧдын трачкӧдчысь разрядъяс вӧсна бура эз кывны гӧлӧссӧ, коді сёрнитіс, но найӧ кылісны нимсӧ, кодӧс шуис тайӧ гӧлӧсыс.
Гора овацияыс, коді тані кажитчис морскӧй раковинаысь ортсӧ чепӧсйысь шумӧн, тыртіс жырсӧ да зэв дыр эз ланьт.
Мукӧд дырйиыс век жӧ позьӧ вӧлі различитны мукӧд горӧдӧмъяссӧ, весиг киӧн клопайтӧмъяс.
Но вот ставыс ланьтіс, и тайӧ чӧв-лӧняс, кодӧс торклывліс сынӧдас трачкӧдчӧмыс, кутіс юргыны спокойнӧй, мужественнӧй гӧлӧс:
— Ёртъяс!
Талун ми празднуйтам миян канмуын Сӧветскӧй революция победалысь кызь вит во.
Коли кызь вит во сійӧ кадсяньыс, кор установитчис миянын Сӧветскӧй строй.
Ми петам Сӧветскӧй строй существуйтӧмсянь кызь квайтӧд во вылӧ...
Кольӧм вося ноябр сизимӧд лунсянь, кор передавайтісны сылысь речсӧ Мӧскуасянь Гӧрд площадь вывсянь Гӧрд Армия парад дырйи, найӧ сэксянь эз кывлыны тайӧ гӧлӧссӧ...
Оз позь вӧлі не тӧдны сійӧс.
И век жӧ сьӧкыд вӧлі веритны, мый тайӧ сійӧ.
И Елена Николаевна, нӧшта ёнджыка водзлань копыртчӧмӧн, юаліс муртса кывмӧн:
— Неужели сійӧ?
— Да...
Ньӧжйӧджык! — шӧпнитіс Олег, и сылӧн синъясыс страстнӧя югнитісны.
Спокойнӧй да серьёзнӧй чужӧма Туркенич да Ваня, коді ӧчкинас пӧшти дзик тетрадь бердӧдзыс копыртчӧма, тэрыба гижалісны.
Гижнысӧ эз вӧв сьӧкыд: сійӧ висьталіс тэрмасьтӧг.
Мукӧд дырйиыс сійӧ ланьтліс мыйкӧ дыра кежлӧ, и сэки кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ кисьтӧ стӧканӧ ва, пуктӧ стӧкансӧ местаас.
Век жӧ первойсӧ налӧн став душевнӧй вынъясыс мунлісны сы вылӧ, медым нинӧм не пропуститны.
Сэсся найӧ велалісны сёрни ритм дорас, и сэки быдӧнлӧн вежӧрас кыптіс, мый тайӧ необыкновеннӧйтор, пӧшти лоны вермытӧмтор.
«Да, тайӧ сійӧ... сійӧ!
И ме тані, Краснодонын, кывза да гижала сылысь висьталӧмсӧ!
Неужели тайӧ позянатор?» — тадзи думайтісны найӧ быдӧн.
Сійӧ, коді эз пукавлы дзузган биӧн югдӧдӧм жырйын либӧ блиндажын, кор оз сӧмын бушуйт ывлаын арся кӧдзыд тӧв, — кор мортӧс унизитӧма, талялӧма, корысьӧдз воштӧма, — коді эз корсьлы аслас гегдӧм кинас гуся радио дорын аслас рӧдиналысь свободнӧй волна, сійӧ некор оз гӧгӧрво, кутшӧм чувствоӧн кывзісны найӧ тайӧ тэрмасьтӧг висьталӧм спокойнӧй речсӧ.
— ...людоед Гитлер шуӧ: «Ми бырӧдам Рочмуӧс, медым сійӧ некор сэсся эз вермы кыпӧдчыны».
Кажитчӧ, яснӧ, кӧть и бӧб сяма.
Ыджыд залса серамысь, коді кыліс татчӧдз, пыр жӧ на чужӧмъяс вылын кутіс тӧдчыны нюмъялӧм, а бабушка Вера весиг тупкис вомсӧ кинас.
— Миян абу сэтшӧм мог, медым бырӧдны Германияӧс, ӧд оз позь бырӧдны Германияӧс, кыдзи оз позь бырӧдны Рочмуӧс.
Но бырӧдны гитлеровскӧй государство — позьӧ и колӧ...
Миян первойя могным буретш сыын и состоитӧ, медым бырӧдны гитлеровскӧй государствосӧ да сійӧс вдохновляйтысьяссӧ.
Аплодисментъяслӧн бушков, коді кыптыліс сылӧн речса быд медбӧръя фраза бӧрын, кыпӧдліс и налысь потребность петкӧдлыны и асьнысӧ шума движениеясӧн либӧ радлігтыр горӧдӧмъясӧн, но тадзи вӧчны найӧ эз вермыны да сӧмын видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс.
Ставыс, мый аслыныс вежӧрттӧг оліс патриотическӧй чувствоаныс тайӧ йӧзыслӧн, дас квайт арӧса детинкасянь пӧрысь нывбабаӧдз, — ставыс тайӧ бӧр воліс ӧні налы вежӧрӧдзныс прӧстӧй фактъясӧн, цифраясӧн веськыд правдаӧн, будущӧйсӧ ылысь водзысь аддзӧмӧн.
Тайӧ найӧ, прӧстӧй йӧз, кодъяс пай вылӧ усины думыштны позьтӧм сэтшӧм страданиеяс да мучениеяс, висьталісны ӧні сы гӧлӧсӧн став мирыслы:
— Гитлеровскӧй мерзавечьяс... мырдӧналӧны да виалӧны миян канмуса оккупируйтӧм территория вылысь гражданскӧй населениеӧс, мужчинаясӧс и нывбабаясӧс, челядьӧс и старикъясӧс, миянлысь вокъясӧс и чойясӧс...
Сӧмын низкӧй йӧз да подлечьяс, кодъяслӧн абу честьныс да кодъяс усьӧмаӧсь пемӧс состояниеӧдз, вермасны вӧчны татшӧм безобразиеяс мыжтӧм, оружиетӧм йӧз вылын...
Ми тӧдам тайӧ безобразиеяс вӧчалӧмсьыс мыжаяссӧ, «Европаын выль порядок» лӧсьӧдысьяссӧ, став сійӧ новоиспечённӧй генерал-губернаторъяссӧ да прӧстӧ губернаторъяссӧ, комендантъяссӧ да подкомендантъяссӧ.
Налӧн нимъясыс тӧдсаӧсь уна сюрс мучитӧм йӧзлы.
Мед тӧдасны тайӧ палачьясыс, мый найӧ оз вермыны пышйыны кывкутӧмысь асланыс преступлениеяс кузя да не мынны мучитӧм войтыръяслӧн карающӧй киысь...
Тайӧ сёрнитіс налӧн местьныс медся человечнейшӧй морт вомӧн...
Вывті ыджыд мирлӧн ловшыыс, мирлӧн, коді кытшаліс налысь вражескӧй салдатъяс сапӧгъясӧн няйтӧ талялӧм ичӧтик карсӧ, рӧднӧй мулӧн вынйӧра сыркакылӧмыс, войся Мӧскуалӧн сьӧлӧм тіпкӧмыс пырисны жырйӧ да тыртісны налысь сьӧлӧмъяснысӧ шудӧн, кор сознавайтісны, мый найӧ сідзжӧ принадлежитӧны тайӧ мирыслы...
Овациялӧн шумыс вевттьыліс сы речлысь быд здравица.
— Миян партизанъяслы да партизанкаяслы — слава!
— Ті кывлінныд?..
Сійӧ шуис тайӧс!..
Тайӧс сійӧ шуис миянлы! — быдӧн вылӧ югъялысь шуда синъясӧн видзӧдігмоз горӧдіс Олег.
Дядя Коля выключитіс радиосӧ, и друг лои страшнӧй чӧв-лӧнь.
Сӧмын на тайӧ вӧлі, и со абу нин нинӧм...
Зильӧдчӧ форточка.
Арся тӧв шутьлялӧ ывлаын.
Найӧ пукалӧны ӧтнанныс ичӧтик пемыд жырйын, и уна сё километр пасьта шоглун торйӧдӧ найӧс мирысь, коді сӧмын ӧні на шумитіс...
Нелямын кӧкъямысӧд глава
Войыс вӧлі сэтшӧм пемыд, мый ныр-ныр воча зурасьӧм бӧрын оз позь вӧлі тӧдны ӧта-мӧдтӧ.
Васӧд, кӧдзыд тӧв шутьлялігтырйи лэбис уличаяс кузя, гартчис перекрестокъясын, грымӧдчис керка вевтъясӧн, омляліс пач трубаясын, шутьляліс проводъясын, дзужгис столбъясын.
Колӧ вӧлі тӧдны карсӧ сідзи, кыдзи найӧ, медым пидзӧсӧдз няйтті, сап пемыдын стӧча петны проходнӧй будка дорӧ.
Тайӧ туй юкӧнас — ворошиловградскӧй шоссесянь Горькӧй нима клубӧдз — войнас векджык ветлӧдліс дежурнӧй «полицай».
Но, тыдалӧ, няйтыс да кӧдзыдыс йӧршитӧмаӧсь сійӧс кытчӧкӧ вевт улӧ.
Проходнӧй будкасӧ вӧлі вӧчӧма изйысь, — тайӧ эз вӧв будка, а замокын моз дзонь башня, вылітіыс пиня-пиня; уліас вӧлі конторка да шахта территория вылӧ пыранін.
Башнясяньыс веськыдладорас и шуйгаладорас вӧлі каменнӧй стена.
Найӧс быттьӧ вӧлі нарошнӧ создайтӧма сы могысь, медым вӧчны тайӧс кыкӧн, — паськыд пельпома Сергей Левашов да аслас ён кокъяса, би кодь кокни Любка.
Сергей лӧсьӧдіс пидзӧссӧ да нюжӧдіс Любкалы кияссӧ.
Любка, кӧть и эз аддзы найӧс, пыр жӧ кутчысис наӧ аслас ичӧтик кияснас да гусьӧник серӧктіс.
Ботыа кокнас сійӧ тувччис Сергей пидзӧс вылӧ и тайӧ жӧ здукас вӧлі сы пельпомъяс вылын нин да пуктіс кияссӧ каменнӧй ӧграда вылӧ.
Сергей крепыда кутіс Любкаӧс боты вылысладортіыс, медым эз усь сійӧ.
Сылӧн платтьӧыс флаг моз шпорӧдчис Сергей юр весьтын.
Ас улас кусыньтӧм кияснас стена мӧдарладорас кутчысьӧмӧн Любка кынӧм вылас водіс ӧграда вылӧ: киясыс сылӧн эз вӧвны сэтшӧм ёнӧсь, медым лэптыны Сергейӧс, но татшӧм ногӧн Любка вермис кутчысьны, кор Сергей, сы коскӧ топыда кутчысьӧмӧн да кокъяснас стенаас мыджсьӧмӧн, ачыс кыпӧдчис кияс вылас да тэрыба выныштчӧмӧн шыбитіс стена сайӧ первой ӧти кисӧ, сэсся мӧдсӧ.
Ӧні Любкалы колӧ вӧлі сӧмын сетны сылы места, — Сергей вӧлі нин сыкӧд орччӧн.
Кыз стенаыс вӧлі ёсь йыла да кӧтасьӧма, — зэв кокниа позис сэсянь вильснитны.
Но Сергей сулаліс зумыда, башня стена бердас кымӧссӧ ляскӧмӧн да сы вылӧ кияссӧ паськӧдӧмӧн.
Ӧні Любка ачыс нин кайис сы мыш кузя пельпомъяс вылас, — всё-таки Сергей вӧлі зэв ён.
Башнялӧн пиньясыс лоины сы морӧс весьтын, и Любка кокниа кавшасис башня вылас.
Тӧлыс сідзи нетшкис сылысь платтьӧсӧ да жакетсӧ, мый, кажитчис — вот-вот шыбитас сійӧс.
Но ӧні медсьӧкыдсӧ вӧлі венӧма нин...
Любка кыскис питшӧгсьыс ёкмыльтор, корсис векниладорас пысалӧм шпагат да, тӧв йылас паськӧдчыны лэдзтӧг, кӧрталіс флагшток бердӧ.
И мыйӧн сӧмын сійӧ лэдзис кисьыс, тӧлыс сэтшӧм вынӧн нетшыштіс сійӧс, мый Любкалӧн волнуйтчӧмысла кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Сійӧ кыскис ичӧтджык мӧд ёкмыльтор да кӧрталіс дзик флагшток улысас сідзи, мый тайӧ лои пиньяс саяс нин, пытшкӧсладорас.
Сэтшӧм ногӧн жӧ, Сергей мыш кузя, сійӧ лэччис стена вылӧ, но эз решитчы чеччыштны няйтас да, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пуксис.
Сергей чеччыштіс да улыссяньыс ньӧжйӧник чукӧстіс Любкаӧс, ачыс лӧсьӧдіс кияссӧ.
Любка эз аддзы сійӧс, а сӧмын чувствуйтіс сы гӧлӧс серти.
Любкалӧн друг ыркмуні сьӧлӧмыс, — сійӧ водзлань нюжӧдіс кияссӧ, читкыртіс синъяссӧ да чеччыштіс.
Сійӧ уси сылы веськыда кияс вылас да кутіс сійӧс сьыліӧдыс, и Сергей мыйкӧ дыра кутыштіс сійӧс тадзи.
Но Любка мездысис сы киясысь, чеччыштіс муӧ да, сылы дзик чужӧмас лолалігмоз, возбуждённӧя шӧпкӧдіс:
— Серёжка!
Босьтам сьӧрысь гитара, а?
— Ладнӧ!
И ме паськӧмӧс вежа, тэ менӧ ставсӧ няйтӧсьтін аслад ботыяснад, — шуис сійӧ, ачыс вӧлі шуда.
— Эн-эн!
Примитасны миянӧс тадзи, кутшӧмӧсь эмӧсь! — Любка гажаа серӧктіс.
Валялы да Серёжка Тюленинлы веськалі кар шӧрыс — медся опаснӧй районыс: немецкӧй часӧвӧйяс сулалісны райисполком керка дорын, биржа дорын, «полицай» дежуритіс дирекцион дінын, гӧра уліас вӧлі жандармерия.
Но пемыдыс да тӧлыс отсалісны налы.
Серёжка бӧрйис «бешенӧй баринлысь» пустуйтысь керкасӧ, и сэки, кор Валя дежуритіс керка бердас райисполкомладорас, Серёжка кайис сісь пос кузя, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма чардакас каянінӧ, тыдалӧ, «бешенӧй барин» олігас на, — и ставсӧ вӧчис дас вит минутӧн.
Валялы вӧлі зэв кӧдзыд, и сылы зэв рад лои, мый татшӧм регыдӧн ставыс эштіс.
Но Серёжка, дзик сы чужӧм бердӧ копыртчӧмӧн да сералігтырйи, ньӧжйӧник шуис:
— А менам эм на запасын ӧти.
Вай мунам дирекцион вылӧ!
— А полицайыс?
— А пӧжарнӧй поскыс?
Збыльысь, пӧжарнӧй поскыс вӧлі главнӧй подъезд мӧдарладорас.
— Мунам, — шуис Валя.
Чернила кодь сьӧд пемыдас найӧ лэччисны кӧрттуй ветка вылӧ да дыр мунісны шпалъяс вывті.
Валялы кажитчис, мый найӧ мунӧны нин Верхнедуваннӧйлань, но тайӧ эз вӧв тадзи: Серёжка кань моз аддзис пемыдас.
— Со тані, — шуис Серёжка. — Сӧмын лок ме бӧрся, а то шуйгавылас нӧрыс и веськыда петан полицайяс школа дорӧ...
Тӧлыс бушуйтчис паркса пуяс пӧвстын, шарӧдчис куш вожъяснас да росъяссяньыс резіс Валяӧс да Серёжкаӧс кӧдзыд ва войтъясӧн.
Серёжка увереннӧя да ӧдйӧ нуӧдіс сійӧс аллеяысь аллеяӧ, и Валя гӧгӧрвоис, мый найӧ матыстчисны школа дорӧ, — сэтшӧм ёна грымӧдчис вевтыс.
Со эз нин кут кывны дрӧжжитӧмыс кӧрт послӧн, кыті кайис Серёжка.
Сійӧ век абу и абу.
Валя сулаліс ӧтнас пос улыс помас пемыдінас.
Кутшӧм шуштӧм да гажтӧм вӧлі тайӧ войыс, кыліс сӧмын пу увъяслӧн шарӧдчӧмыс.
И кутшӧм слабиникӧсь, нинӧм вӧчны вермытӧмӧсь вӧліны тайӧ пемыд шуштӧм мирас Валялӧн мамыс, и ачыс, Валя, и ичӧтик Люсяыс...
А батьыс?..
Мый сійӧ кӧ ӧні довгӧ кӧнкӧ горттӧм, омӧля аддзысь синъяса?..
Валя представитіс аслыс помтӧм-дортӧм донецкӧй степьяс, взорвитӧм шахтаяс, битӧм кӧтасьӧм каръяс да посёлокъяс, кӧнӧсь эсійӧ жандармерияясыс...
Друг сійӧ думыштіс, мый Серёжка некор оз лэччы грымакылысь вевт вывсьыс, и Валялӧн мужествоыс быри.
Но тайӧ здукас сійӧ кыліс послысь дрӧжжитӧмсӧ, и чужӧмыс сылӧн лои кӧдзыд да независимӧй выражениеа.
— Тэ тані?.. — Серёжка нюмъяліс пемыдінас.
Валя кыліс, мый сійӧ нюжӧдіс сылы кисӧ, да мыччис ассьыс.
Серёжкалӧн киыс вӧлі йитор кодь кӧдзыд...
Мыйсӧ сійӧ сӧмын эз терпит, — киссьӧм ботинкиа, кытчӧ, тыдалӧ, тырыс пырӧма ва, ӧд кымын час нин ветлӧдлӧ няйтті, — ачыс омӧлиник, кизявтӧм важиник новлӧм курточкаа...
Валя кыкнан кинас кутіс сійӧс банбокъясӧдыс, найӧ вӧліны сідзжӧ йитор кодь кӧдзыдӧсь.
— Тэ жӧ дзикӧдз изӧймитӧмыд, — кияссӧ чужӧм бердсьыс босьттӧг шуис Валя.
Серёжка пырысь-пыр чӧв уси, и тадзи найӧ сулалыштісны мыйкӧ дыра.
Сӧмын шарӧдчисны пу увъяс.
Сэсся Сережка вашнитіс:
— Водзӧ огӧ кутӧй кытшлавны...
Муныштам неылӧ да забор вомӧныс...
Валя лэдзис кияссӧ сы чужӧм бердысь.
Найӧ воисны Олег керка дінӧ сыладорсяньыс, кӧні олісны суседъясыс.
Друг Серёжка кватитіс Валяӧс киӧдыс, и найӧ кыкнанныс топӧдчисны стен бердас.
Валя, нинӧм гӧгӧрвотӧг, пуктіс пельсӧ сы вомдорӧ.
— Паныд локтісны кыкӧн.
Кылісны миянӧс да тожӧ сувтісны... — шӧпнитіс Серёжка.
— Кажитчис!
— Эз, сулалӧны...
— Вай мунам татысь дворас!
Но муртса на найӧ кытшовтісны керкасӧ суседъяс дорсяньыс, кор Серёжка бара сувтӧдіс Валяӧс: тайӧ кык мортыс на моз жӧ кытшовтісны керка мӧдарладорсяньыс.
— Тэныд кажитчис, буракӧ...
— Эз, сулалӧны.
Кошевойяс патераысь воссис ӧдзӧс, кодкӧ петіс да зурасис тайӧ йӧз вылас, кодъясысь дзебсясисны Серёжка да Валя.
— Любка?
Мый нӧ ті онӧ пырӧй? — кыліс Елена Николаевналӧн ньӧжйӧник шыасьӧмыс.
— Ш-ш-ш...
— Асланым йӧз! — шуис Серёжка, кватитіс Валяӧс киӧдыс да нуӧдіс ас бӧрсяыс.
Пемыдас кыліс Любкалӧн ньӧжйӧник серӧктӧм.
И сійӧ да гитараа Сергей Левашов и Серёжка да Валя, куснясигтыр сералігмоз да ӧта-мӧднысӧ киясӧдныс кутӧмӧн, котӧрӧн пырисны Кошевойяс кухняӧ.
Найӧ вӧліны сэтшӧма кӧтасьӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь да сэтшӧм шудаӧсь, мый бабушка Вера кыпӧдіс сера сосъяса лыӧсь кузь кияссӧ да шуис:
— Отсалӧй, бур йӧз!
Нэм чӧжныс на эз вӧвлы налӧн татшӧм вечеринка, кутшӧми тайӧ, ломтытӧм жырйын, дзузган биясӧн, карын, кӧні куим тӧлысьысь нин дырджык господствуйтӧны немечьяс.
Дивӧ вӧлі, кыдзи став томйӧзыс, дас кык морт, тӧрӧдчисны ӧти диван вылӧ.
Ӧта-мӧд бердас топыда топӧдчӧмӧн, юрнысӧ копыртӧмӧн найӧ ӧчередьӧн гораа лыддисны доклад, и чужӧмъяс выланыс налӧн невӧльнӧ тӧдчис сійӧ, мый испытайтісны талун ӧтикъяс радио дорын пукалігӧн, а мӧдъяс — тайӧ войся поход дырйиыс няйтті келіганыс.
Чужӧмъясныс налӧн ӧттшӧтш петкӧдлісны сійӧ любовнӧй чувствосӧ, коді йитіс на пӧвстысь ӧткымынъясӧс да быттьӧкӧ токӧн передавайтчис мӧдъяслы, и ӧтувъялунлысь сійӧ необыкновеннӧй шуда чувствосӧ, коді чужӧ томйӧз сьӧлӧмъясын ыджыд общечеловеческӧй мӧвпкӧд тӧдмасигӧн да торйӧн нин сійӧн, коді выражайтӧ медся коланасӧ найӧ олӧмысь ӧні.
Налӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис дружбалӧн да сӧстӧм томлунлӧн шуда выражение, да сы вӧсна, мый водзӧ лоӧ ставыс бур...
Весиг Елена Николаевна на пӧвстын чувствуйтіс асьсӧ томӧн да шудаӧн.
И сӧмын бабушка Вера, мугов кипыдӧсъяс вылас косіник чужӧмнас пыксьӧмӧн, быттьӧкӧ полӧмпырысь да друг лоӧм жальлунӧн вӧрзьытӧг видзӧдіс том войтыр вылӧ аслас пӧрысьлун вылнасянь.
Том войтыр лыддисны докладсӧ да думыштчисны.
Бабушка чужӧм вылын кутіс тӧдчыны лукавӧй выражение.
— Ой, видзӧда ме тіян вылӧ, зонъяс да нывъяс, — шуис сійӧ, — да позьӧ ӧмӧй нӧ тадзи?
Татшӧм ыджыд праздник!
Видзӧдлӧй, мый эм пызан вылас!
Да винаыс ӧд абу жӧ сӧмын мичлун вылӧ!
Колӧ жӧ сійӧс юны!
— Ой, бабушка, тэ жӧ менам медся мичаыс и эм!..
Пызан сайӧ, пызан сайӧ!.. — горӧдіс Олег.
Главнӧйыс — оз позь вӧлі гораа горзыны, и быдӧнлы зэв тешкодь кажитчыліс, кор ковмыліс ӧттшӧтш вашкӧдӧмӧн ланьтӧдны гӧлӧс кыпӧдысьӧс.
Решитісны всё-таки ӧчередьӧн дежуритны керка дорас, и зэв тешкодь вӧлі вӧтлыны дежурство вылӧ сійӧс, коді любезничайтіс суседыскӧд либӧ прӧстӧ вӧлі ёна гажмӧма.
Еджыд юра Стёпа Сафонов обычнӧ вермис сёрнитны мый йылысь угоднӧ, но сылы кӧ лолі юыштны неуна вина, сійӧ вермис сёрнитны сӧмын радейтана предмет йылысь.
Стёпа Сафоновлы беринӧсь ичӧтик ныр вылас бисерӧн чепӧсйисны пӧсялӧмсьыс ва войтъяс, и сійӧ кутіс висьтавны орччӧн пукалысь Нина Иванцовалы фламинго лэбач йылысь.
Ставныс сійӧс ланьтӧдісны да пыр жӧ вӧтлісны дежуритны.
Стёпа бӧрсӧ воис самӧй сійӧ здукас, кор вештісны пызансӧ бокӧ да Сергей Левашов босьтіс гитара.
Сергей Левашов ворсіс небрежнӧй роч манераӧн, коді медсясӧ паськалӧма роч мастерӧвӧйяс пӧвстын — сэки ворсысьыслӧн став позаыс, торъя нин чужӧмыс, петкӧдлӧ, мый сылы дзик веськодь, мый вӧчсьӧ: сійӧ оз видзӧд танцуйтысьяс вылӧ, оз видзӧд зрительяс вылӧ и, дерт нин, оз видзӧд инструмент вылас, сійӧ торйӧн нинӧм вылӧ оз видзӧд, а киясыс асьныс сэтшӧмторъяс вӧчалӧны, мый сідзи и окота босьтӧ йӧктыны.
Сергей Левашов босьтіс гитара да заводитіс ворсны кутшӧмкӧ суйӧрсайса бостон, коді вӧлі модаын война водзвылын.
Стёпа Сафонов уськӧдчис Нина дорӧ, и найӧ мӧдісны бергавны.
Тайӧ суйӧрсайса танецас Любка-артистка вӧлі, дерт, быдӧнысь медлӧсьыд.
Но мужчинаяс пӧвстысь первой местаын вӧлі Ваня Туркенич, ыджыд тушаа, статя, галантнӧй — настоящӧй офицер.
И Любка танцуйтіс первой сыкӧд, а сэсся Олегкӧд, кодӧс школаын лыддьылісны медся бур танцоръяс пӧвстысь ӧтиӧн.
А Стёпа Сафонов пыр на эз лэдз раммӧм, быттьӧ измӧм Нинаӧс, да танцуйтіс сыкӧд став танецсӧ да зэв подробнӧя объясняйтіс Ниналы, ёна-ӧ торъялӧны гӧн сертиыс ай фламинго да энь фламинго и кымын кольк вайӧ фламингоыс.
Ниналӧн чужӧмыс друг гӧрдӧдіс да лои мисьтӧм, и сійӧ шуис:
— Стёпа, меным тэкӧд зэв неудобнӧ танцуйтны, сы вӧсна мый тэ ичӧтик и менсьым кокӧс талялан и дугдывтӧг сӧран!
И Нина мынтӧдчис сыысь да пышйис.
Стёпа Сафонов мӧдӧдчыліс эськӧ Валя дорӧ, но сійӧ заводитіс нин танцуйтны Туркеничкӧд.
Сэки сійӧ босьтіс Оля Иванцоваӧс.
Оля вӧлі спокойнӧй, серьёзнӧй ныв да нӧшта чӧв олысьджык на чойыс дорысь, и Стёпа вермис сылы висьтавны нинӧмысь повтӧг нин аслыспӧлӧс лэбач йылысь.
Век жӧ Стёпа эз вунӧд ӧбидасӧ да стрӧка сюригӧн синъяснас корсис Нинаӧс.
Сійӧ танцуйтіс Олегкӧд.
Олег увереннӧя да спокойнӧя новлӧдліс-кытшлӧдліс ыджыд да вына тушасӧ, и Ниналӧн ачыс нюмыс петіс, синъясыс лоины шудаӧсь, и Нина вӧлі ӧні зэв мича.
Бабушка Вера эз вермы терпитнысӧ да горӧдіс:
— Мый нӧ тайӧ танцысьыс!
И мыйла тайӧ татшӧмсӧ заграницаас лӧсьӧдӧмаӧсь!
Серёжа, вай ворс гопак!..
Сергей Левашов, весиг синкымъяссӧ вӧрзьӧдлытӧг, кутіс ворсны гопак.
Олег, жыр вомӧныс кыкысь чеччыштӧмӧн, кватитіс бабушкасӧ коскӧдыс, и сійӧ, ньӧти конфузитчытӧг, немвиччысьтӧг кокниа мӧдіс йӧктыны Олегкӧд, ачыс котшкӧдчис башмакъяснас.
Сы серти, кутшӧм плавнӧя бергаліс джодж весьтас юбкалӧн сьӧд подолыс, тӧдчӧ вӧлі, мый бабушка танцуйтӧ кужӧмӧн и пельклуныс сылӧн не сы мында кокъясас, мыйта киясас, а медся нин чужӧм вылас.
Некӧн сэтшӧм свободнӧя оз петкӧдчы войтыр характер, кыдзи сьылӧмын да йӧктӧмын.
Олег, лукавӧй выражениеа, коді вӧлі сылӧн эз вомдоръясас и весиг эз синъясас, а кӧнкӧ дрӧгнитавлысь синкым помъясас, кизявтӧм дӧрӧма, юрси увтіыс пӧсялӧм кымӧса, свободнӧя да пӧшти вӧрзьӧдтӧг ыджыд юрсӧ да пельпомъяссӧ кутігтыр, йӧктіс вприсядку сэтшӧм удала, мый сыын, кыдзи и бабушкаын, пыр жӧ тӧдчис природнӧй украинеч.
Еджыд пиньяса, сьӧд синма красавица Марина, коді праздник кузя ӧшӧдӧма ас вылас став монистосӧ, эз вермы терпитнысӧ, котшнитіс каблукнас, шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧкӧ мыйкӧ лэдзис донатор, да тӧвныр моз мӧдӧдчис Олег гӧгӧр.
Но дядя Коля суӧдіс сійӧс, а Олег бара кутіс бабушкасӧ коскӧдыс, и, каблукъяснас котшкӧдчигтыр, кык пара мӧдісны йӧктыны.
— Ой, кулан, пӧрысьӧй! — друг горӧдіс дзикӧдз гӧрдӧдӧм бабушка, уськӧдчис диван вылӧ да кутіс ӧвтчыны чышъянӧн.
Ставныс мӧдісны ызгыны, вӧрны, клопайтны, танцуйтны дугдісны, но Сергей Левашов, кодлы вӧлі дзик веськодь ставыс, ещӧ ворсіс на гопак, быттьӧ ставыс тайӧ сылы эз касайтчы, и друг дугдіс ворснысӧ лад шӧрас, пуктіс кияссӧ струнаяс вылас.
— Украина ыльнитіс! — горӧдіс Любка. — Серёжка!
Вай ворс миян уличасатӧ!
И эз на удит Сергей Левашов инмӧдчыны струнаясас, кыдзи Любка мӧдӧдчис нин йӧктыны <rus>«русскую»</rus>, сэтшӧма мӧдіс сяркӧдны аслас каблукъяснас, мый нинӧм вылӧ нин оз позь вӧлі видзӧдны, сы кокъяс вылӧ кындзи.
Тадзи сійӧ прӧйдитіс, юрсӧ и пельпомъяссӧ плавнӧя кутігтыр, да матыстчис Сережка Тюленин дорӧ, тапнитіс кокнас да вешйис бӧр, сетіс сылы места.
Сережка веськодьпырысь жӧ, кыдзи не сӧмын ворсӧны, но и йӧктӧны роч мастерӧвӧй йӧз, небрежнӧя мӧдӧдчис Любкалань, ачыс ньӧжйӧник котшкӧдіс киссьӧм да унапӧв нин дӧмлӧм башмакъяснас.
Тадзи сійӧ прӧйдитіс лабутнӧя да бӧр воис Любка водзӧ, тапнитіс кокнас да бӧрыньтчис.
Любка кватитіс чышъян, петіс сылы паныд, тапнитіс кокнас да плавнӧя муніс кытшӧн. Сійӧ зэв лӧсьыда вӧрзьытӧг кутіс юрсӧ и сӧмын друг козьнавліс видзӧдысьӧс кутшӧмкӧ муртса тӧдчысь небрежнӧй бергӧдчыштлӧмӧн, быттьӧкӧ бергӧдчыштлӧ сылӧн сӧмын нырыс.
Серёжка уськӧдчис сы бӧрся и зэв тэрыба мӧдіс зымӧдны кокъяснас, ачыс пыр сідз жӧ веськодьпырысь видзӧдіс, кияссӧ лэдзӧма, но зэв сьӧлӧмсяньыс, вывті ёна старайтчис кокъяснас, кӧть йӧктӧмыс артмыліс неуна небрежнӧй да серам петкӧдлана.
Любка крута торкис ритмсӧ тэрыбджыка ворсны заводитысь гитара бӧрся да друг бергӧдчис Серёжкалы паныд, но Сережка пыр наступайтіс сы вылӧ сэтшӧм отчаяннӧя, сэтшӧм безнадежнӧй любовнӧй ярлунӧн башмакъяснас зымӧдігтырйи, мый башмакъяссяньыс мӧдісны резсьыны косьмӧм няйт торъясыс.
Сылӧн йӧктӧмыс торъяліс сійӧн, мый сійӧ тӧдіс чувстволысь предельнӧй мерасӧ, — тайӧ вӧлі удаллун петкӧдлӧм, но сэтшӧм удаллун, кодӧс дзебӧма пыдӧ.
А Любка мыйсӧ сӧмын эз вӧч аслас вына кыз кокъяснас, сылӧн чужӧмыс лои розӧвӧй, зарни кодь читкыля юрсиыс дрӧжжитіс, пыркакыліс сідзи, быттьӧкӧ вӧлі вӧчӧма сӧстӧм зарниысь, и сы вылӧ видзӧдысь быд морт быттьӧ шуаліс: «Вот и Любка-артистка!»
И сӧмын Любкаӧ влюбитчӧм Сергей Левашов эз видзӧд сы вылӧ, сылы веськодь вӧлі ставыс, чужӧмыс ньӧти эз вӧрзьыв, сӧмын вына нервнӧй чуньясыс тэрыба котралісны струнаяс вывті.
Серёжка, зэв отчаяннӧй жест вӧчӧм бӧрын, быттьӧкӧ сійӧ швачкӧбтіс шапкасӧ муӧ, збоя мӧдіс Любкалы паныд, музыка такт серти кипыдӧсъяснас кучкаліс пидзӧсъясас да пӧдметкиясас и тадзи сійӧ зырис Любкаӧс найӧс кытшалысь видзӧдысьяс кытшӧ, и, каблукъяснас зымнитӧм бӧрын, найӧ кыкнанныс сувтісны.
Гӧгӧр серӧктісны, кутісны клопайтны, а Любка друг нориника шуис:
— Со сійӧ, миян уличасаыд...
И сэсся Любка эз нин танцуйт, а пукаліс орччӧн Сергей Левашовкӧд, ассьыс ичӧтик еджыд кисӧ пуктӧма сылы пельпом вылас.
Тайӧ лунас «Том гвардиялӧн» штабыс подпольнӧй райком разрешение серти сеталіс отсӧг пыдди сьӧм ӧткымын фронтовикъяс семьяяслы, налы, кодъяс олісны медся омӧля.
«Том гвардиялӧн» средствоясыс чукӧрмылісны эз сы мында членскӧй взносъясысь, мыйта вузасьӧмысь, найӧ гусьӧн вузавлісны папирос, истӧг, бельё, унапӧлӧс продуктаяс, медся нин ёна спирт, кодӧс гусявлісны немецкӧй грузӧвӧй машинаясысь.
Луннас Володя Осьмухин пырис аслас тьӧтка ордӧ — Литвинова ордӧ — да сетіс сылы сӧветскӧй сьӧм тыра пакет: сӧветскӧй сьӧм ветліс маркаяскӧд ӧтмоз, сӧмын зэв донтӧг.
— Тётя Маруся, тайӧ тэныд да Калерия Александровналы миян подпольщикъяссянь, — шуис Володя. — Ыджыд праздник кузя ньӧб кӧть мыйкӧ челядьыдлы...
Калерия Александровна вӧлі Литвиновалӧн суседка, командир гӧтыр жӧ.
Кыкнанныслӧн вӧліны челядь, и кыкнанныс зэв омӧля олісны: немечьяс не сӧмын босьтісны налысь став вещисӧ, но и нуисны грузӧвикӧн унджык мебельсӧ.
Калерия Александровна да тётя Маруся решитісны пасйыны праздниксӧ ужин вылӧ йӧзӧс корлӧмӧн, ньӧбисны этшаник самӧкур да пӧжалісны капустаа да картупеля шобді пирӧг.
Кӧкъямыс час кежлӧ Калерия Александровна патераӧ, кӧні сійӧ оліс мамыскӧд да челядьыскӧд, чукӧртчисны Елизавета Алексеевна — Володялӧн мамыс, сылӧн чойыс Людмила да тётя Маруся кык нылыскӧд.
Зонкаяс ыстысисны сы вылӧ, мый налы колӧ ветлыны ёртъяс ордас, да кӧсйисны воны бӧрынджык.
Гырысьяс юисны этшаник, норасисны сы вылӧ, мый татшӧм праздник лоӧ празднуйтны гусьӧн.
Челядь ньӧжйӧникӧн сьылісны кымынкӧ сӧветскӧй сьыланкыв.
Мамъясныслӧн чепӧсйис синва.
Люсялы вӧлі зэв гажтӧм.
Сэсся челядьсӧ мӧдӧдісны узьны.
Вӧлі доза сёр нин, кор воис Жора Арутюнянц.
Югыдінӧ веськалӧм бӧрын сылы зэв эз ло лӧсьыд, — сы вӧсна мый ачыс вӧлі ёна няйтӧссьӧма, сы вӧсна мый эз вӧвны том ёртъясыс, сы вӧсна мый сылы лои пуксьыны Люсякӧд орччӧн.
Медым эз ло сэтшӧм яндзим, сійӧ юис стӧканджын самӧкур, кодӧс мыччис сылы Люся, и Жора коддзис.
Кор воисны Володя да Толя Орлов, Жора вӧлі сэтшӧм жугыль, мый ёртъясыслӧн воӧмыс весиг эз гажмӧд сійӧс.
Ёртъясыс сідзжӧ юисны.
Гырысьяс вӧліны занятӧсь асланыс сёрниӧн.
Торъя кывъяс серти томйӧз сёрниысь Люся гӧгӧрвоис, мый найӧ абу гӧститны локтӧмаӧсь.
— Кӧні? — Толя «Гым гымалӧ» вомӧн Жора дорӧ копыртчӧмӧн ньӧжйӧник юаліс Володя.
— Больнича, — зумыша вочавидзис Жора. — А ті?
— Миян школа... — Володя, кодлӧн синъясыс ӧзйисны удальствоӧн да мудерлунӧн, нӧшта ёнджыка копыртчис Жоралань да возбуждённӧя шӧпкӧдіс сылы пель водзас.
— Кыдзи?
Тайӧ абу маскировка? — юаліс Жора, кодлӧн здук кежлӧ вежсьыліс состояниеыс.
— Абу, тайӧ збыль! — шуис Володя. — Школаыс жаль, да нинӧм, стрӧитам выльӧс!
Люсялы лои ӧбиднӧ, мый найӧ сытӧг секретничайтӧны, да шуис:
— Тэ кӧ свиданьеяс назначайтан, пукав гортад.
Лунтыр зонъяс да кутшӧмкӧ нывъяс котралісны: «Володяыд гортад?
Володяыд гортад?..»
— Ме — быттьӧ Васька Буслай: «Быдӧнӧс Васька дорӧ!» — серӧктіс Володя.
Толя «Гым гымалӧ», читкыля руд юрсиа да кузь ки-кока, друг чеччис да шуис эз сэтшӧм чорыда:
— Поздравляйта ставнытӧ Великӧй Октябрся революциялы кызь вит во тырӧмӧн!
Сійӧ смелджык лои сы вӧсна, мый вӧлі код.
Толя зэв ёна банйис, синъясыс лоины мудерӧсь, и сійӧ кутіс эльтны Володяӧс кутшӧмкӧ Фимочкаӧн.
А Жора, армянскӧй сьӧд синъяснас пызан вылӧ зумыша видзӧдігмоз, некод дорӧ шыасьтӧг, висьталіс:
— Дерт, тайӧ абу ӧнія кадся кодь, но ме гӧгӧрвоа Печоринӧс...
Дерт, тайӧ, гашкӧ, миян обществолы абу лӧсялана...
Но мукӧд дырйи найӧ именнӧ заслуживайтӧны сэтшӧм отношениесӧ... — Сійӧ чӧв ланьтліс да зумыша содтіс: — Нывбабаяс...
Люся демонстративнӧя чеччис места вывсьыс, матыстчис Толя «Гым гымалӧ» дінӧ да кутіс нежнӧя окавны сылысь пельсӧ, ачыс шуаліс:
— Толечка, тэ жӧ миян дзикӧдз нин коддзӧмыд.
Вобщем сёрнияс ставыс сорсисны. Та вӧсна Елизавета Алексеевна сылы лӧсялана чорыдлунӧн да олӧмысь тӧлк тӧдӧмӧн шуис, мый пӧра разӧдчыны.
Гортса удж вӧсна да челядь вӧсна тӧждысьны привычка серти тётя Маруся садьмис югдігас на, шлёпанцыасис, пасьталіс гортын новлан платтьӧ, тэрыба ломтіс плита да пуктіс пузьӧдны чайник и думыштчӧмӧн матыстчис пустырлань видзӧдысь ӧшинь дорас.
Пустырь шуйгаладорас тыдалісны детскӧй больнича да Ворошилов нима школа, а веськыдладорас, мыльк йылын, — райисполкомлӧн да «бешенӧй баринлӧн» зданиеяс.
И друг сійӧ горӧдыштіс...
Букыд енэж улын, кыті тӧвзисны улӧ ӧшйӧм косясьлӧм кымӧръяс, Ворошилов нима школа вылын шпорӧдчис тӧв йылын гӧрд флаг.
Тӧлыс мукӧд дырйиыс зэвтліс сійӧс сэтшӧм вынӧн, мый сійӧ лолі шпорӧдчысь прямоугольникӧн, мукӧд дырйи неуна личмунлі флагыс и артмылісны складкаяс, и сылӧн доръясыс гартчылісны да бӧр веськавлісны.
Нӧшта ыджыдджык на гӧрд флаг дӧлаліс «бешенӧй барин» здание вылын.
Уна немецкӧй салдат да штатскӧй паськӧма некымын морт сулалісны керка дінас, сувтӧдӧм пу пос дорын да видзӧдісны флаг вылас.
Кык салдат сулалісны самӧй пос вылас, ӧтикыс сэні, кӧні поскыс мыджсьӧма керка вевтас, мӧдыс неуна улынджык. Найӧ то видзӧдлывлісны флаг вылас, то сёрнитісны увдорса йӧзыскӧд,
но мыйлакӧ некоднанныс найӧ эз кайны вылӧджык да эз уберитны флагсӧ.
Тайӧ медся вылыс точкаас флагыс дӧлаліс величественнӧя, тыдаліс став карыслы.
Тётя Маруся, асьсӧ помниттӧг, пӧрччис шлёпанцысӧ, туфлиасис да весиг чышъянтӧг, сынасьтӧг котӧрӧн петіс суседка ордас.
Калерия Александровна улыс дӧрӧм кежсьыс, пыктӧм кокъяса, пидзӧсчанясьӧма ӧшинь вылас, ачыс кутчысьӧма ӧшинь кӧсякъясас да зэв ыджыд радлунӧн видзӧдӧ флагъяс вылӧ.
Синваыс сылӧн шорӧн визувтіс косьмӧм сьӧдӧдӧм банбокъястіыс.
— Маруся! — шуис сійӧ. — Маруся!
Тайӧс вӧчӧмаӧсь миянлы, сӧветскӧй йӧзлы.
Миян йылысь помнитӧны, миянӧс абу вунӧдӧмаӧсь асланым йӧз.
Ме... ме поздравляйта тэнӧ...
И найӧ уськӧдчисны кутлыны ӧта-мӧднысӧ.
Нелямын ӧкмысӧд глава
Гӧрд флагъяс дӧлалісны эз сӧмын «бешенӧй барин» да Ворошилов нима школа зданиеяс весьтын.
Гӧрд флагъяс дӧлалісны дирекцион весьтын да вӧвлӧм райпотребсоюз весьтын, 12 №-а, 7‒10 №-а, 2-бис №-а, 1-бис №-а шахтаяс весьтын, «Первомайка» да Краснодон посёлокса шахтаяс весьтын.
Кар быдладорсянь йӧз воалісны видзӧдны флагъяс вылӧ...
Зданиеяс да пропускнӧй будкаяс дорын чукӧрмалісны зэв уна йӧз.
Йӧзсӧ вӧтлігӧн жандармъяс да полицейскӧйяс мудзисны ныр выланыс усьтӧдз, но некод найӧ эз решитчыны лэдзны флагъяссӧ; быд флаг сулаланінӧ вӧлі крепитӧма ыджыд материя тор, кытчӧ сьӧд шыпасъясӧн гижӧма: «Минируйтӧма».
Унтер Фенбонг, коді вӧлі кайӧма Ворошилов нима школа вылӧ, аддзис сутуга, коді муніс флагсяньыс чардак ӧшиньӧ.
И чардакас вевт улас збыльысь куйліс мина, — сійӧс весиг абу вӧлі маскируйтӧма.
Ни жандармерияын, ни СС командаын некод эз вӧв, коді эськӧ кужис вӧдитчыны минаясӧн.
<deu>Гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер мӧдӧдіс ассьыс машинасӧ минёръясла Ровенькиӧ, окружнӧй жандармерияӧ.
Но минёръяс эз вӧвны и Ровенькиын, и машина тӧвзис Ворошиловградӧ.
Луншӧр бӧрти кык часын кымын Ворошиловградысь воӧм минёръяс разрядитісны минасӧ школа чардакысь, а мукӧдласьыс некытысь сэсся минаясыс эз сюрны.
Великӧй Октябрся революция честь кузя Краснодонын ӧшлӧм гӧрд флагъяс йылысь юӧр кывсис Донецкӧй бассейнса став каръясӧ да посёлокъясӧ.
Немецкӧй жандармериялысь позорсӧ эз позь нин дзебны обласьтса <deu>фельдкомендант</deu>ысь — генерал-майор Клерысь, коді оліс Юзовкаын.
И <deu>майстер</deu> Брюкнерлы воис приказ: кӧть кыдзи да аддзыны да кыйны подпольнӧй организациясӧ, мӧд ногӧн сылы предлагайтісны нетшыштны погонъяс вывсьыс эзысь ньӧвъяссӧ да мунны салдатӧ.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер нинӧм эз тӧд организация йылысь, кодӧс сылы колӧ вӧлі кыйны, да вӧчис сідзи, кыдзи вӧчлісны сы местаын жандармерияын да гестапоын ставныс: сійӧ бара лэдзис «посни синма кӧвтымсӧ», кыдз шуліс тайӧс коркӧ Сергей Левашов: карсьыс да районсьыс вӧлі арестуйтӧма уна дас неммыжтӧм йӧзӧс.
Но кӧть кутшӧм посни синма эз вӧв кӧвтымыс, сэтчӧ некод эз веськав районнӧй партийнӧй организацияысь, код индӧд серти вӧлі ӧшлӧма флагъяссӧ, ни некод «Том гвардияысь».
Немечьяс эз вермыны весиг думыштны, мый тайӧ организацияас, коді збыльысьсӧ вӧчис тайӧс, состоитӧны детинкаяс да нывкаяс.
И збыльысь, сьӧкыд вӧлі предположитны татшӧмсӧ, медстрашнӧй арестъяс нуӧдан войнас кӧ тӧдчана подпольщик Стёпа Сафонов, еджыд юрсӧ пӧлыньтӧмӧн да карандашсӧ лёкысь дуллялігмоз, гижис аслас дневникӧ:
«Вит час гӧгӧрын ме ордӧ пырис Сенька, корис гӧститны Гулю позъясӧ, висьталіс, лоӧны пӧ лӧсьыдіник нывъяс.
Ми мунім, пукалыштім регыдик.
Кык-куим ныв вӧліны мичаникӧсь, а мукӧдыс некытчӧ туйтӧмӧсь»...
Ноябр мӧд джынйын хуторъясса ас йӧзсянь кывсис «Том гвардиялы», мый немечьяс нуӧдӧны тылӧ Ростов обласьтысь зэв ыджыд стада скӧт, сюрсӧн-джынйӧн юр.
Стадаыс вуджӧма нин Каменск дорті пос вывті Донец вомӧн веськыд вадорас да мунӧ ю да Каменск — Гундоровскӧй ыджыд грунтӧвӧй туй костті.
Стадаыскӧд, донса чабан-украинечьяс кындзи, мунӧ вӧлӧм винтовкаясӧн вооружитчӧм охрана, хозяйственнӧй командаысь дас кык-дас куим олӧма немецкӧй салдат.
Та йылысь кывлӧм бӧрын сійӧ жӧ войнас Тюленинлӧн, Петровлӧн да Мошковлӧн винтовкаясӧн да автоматъясӧн вооружитчӧм группаясыс сосредоточитчисны вӧра балкаӧ, ичӧтик ю дорӧ, коді усьліс Войвыв Донецӧ, лӧсьӧдчисны пу пос дінӧ, кыті грунтӧвӧй туйыс вуджліс ичӧтик ю вомӧныс.
Разведка юӧртіс, мый стадаыс пӧ узьмӧдчӧма насянь километр вит сайын сёрӧмъяс дорын, кодъясӧс чабанъяс да салдатъяс путкылялӧмаӧсь скӧтлы кӧрым вылӧ.
Уси лым сора гырысь зэр, лымйыс сыліс, кокъяс улӧ артмыліс: кизьӧр няйт рок.
Том войтыр, кодъяс кокъясаныс пудъясӧн кыскисны степысь няйтсӧ, топӧдчисны ӧтчукӧрӧ, шонтісны ӧта-мӧднысӧ, шмонитісны:
— Нинӧм шуны, веськалім курортӧ!
Асылыс рудзтысис сэтшӧм пемыд, гудыр, унзіля да зэв дыр эз югды, быттьӧ думайтіс: «Сулалӧ-ӧ чеччыны татшӧм омӧль поводдяӧ, не бергӧдчыны-ӧ бӧр да водны узьны!..»
Но долг чувствуйтӧм веніс сылысь тайӧ нюжмасяна асъя мӧвпъяссӧ, и донецкӧй му вылӧ воис асъя югыд.
Зэр, лым да ру ӧтсорласьӧм пырыс позис аддзыны водзысь воськов куимсё сайысь кымын.
Туркенич приказ серти — сійӧ юрнуӧдіс куимнан группанас — том войтыр, гегдӧм куснясьтӧм чуньяснас винтовкаяссӧ дасьӧн кутіг, водалісны ю вадорӧ веськыдладорас — сыладорас, кысянь немечьяс долженӧсь вӧлі петны пос вылӧ.
Олег, коді сідзжӧ участвуйтіс операцияас, да Стахович, кодӧс босьтісны боевӧй делӧын прӧверитӧм могысь, куйлісны сійӧ жӧ вадорас улынджык, ю чукыляс.
Штабысь вӧтлӧм бӧрын Стахович участвуйтіс уна делӧын, кутшӧмъясӧс вӧчис «Том гвардия», да пӧшти восстановитіс ассьыс бур нимсӧ.
Тайӧ вӧлі кокньыдджык вӧчны сылы сійӧн, мый «Том гвардияса» унджык членъяс водзын сійӧ некор эз и воштыв бура нималӧмсӧ.
Морт натуралы лӧсялана бур свойство серти, коді мукӧд дырйи овлӧ весиг принципиальнӧй йӧзлӧн, йӧз зэв неокотапырысь вежлалӧны, лыддьӧны весиг кыдзкӧ лӧсьыдтӧмӧн вежлавны морт дорӧ привычнӧя артмӧм отношениесӧ, коді пырӧма нин олӧмӧ, кӧть опровергнитны позьтӧм фактъяс петкӧдлісны, мый тайӧ мортыс ньӧти абу сэтшӧм, кутшӧмӧн кажитчыліс.
«Правитчас!..
Миян ставнымлӧн эмӧсь слабинъяс», — шулывлӧны татшӧм случайяс дырйи йӧзыс.
Не сӧмын «Том гвардияса» рядӧвӧй членъяс, кодъяс нинӧм эз тӧдны Стахович йылысь, а и штаб дорын матын сулалысь унджык йӧзыс привыкнитісны относитчыны Стахович дінӧ сідзи, быттьӧкӧ сыкӧд нинӧм эз и лолы.
Олег да Стахович чӧв олігтыр куйлісны кустъяс пӧвстын гылалӧм коръяс вылын да видзӧдалісны посни вӧра, ичӧтик мылькъяса, куш, васӧд местасӧ, зілисны кыдзи позьӧ ылысьджык аддзыны ру пӧвсттіыс сеткаӧн вералысь зэр да лым пырыс.
А налы, пыр ёнджыка содігмоз, кыліс нин уна сё мӧслӧн уна гӧлӧсӧн баксӧмыс, коді кыліс кутшӧмкӧ какофоническӧй музыкаӧн, быттьӧ дьявӧлыс ворсіс аслас пӧлянӧн.
— Горшныс косьмӧ, — ньӧжйӧник шуис Олег. — Найӧ кутасны юктавны мӧсъяссӧ юас.
Тайӧ миянлы кивыв...
— Видзӧд!
Видзӧд! — возбуждённӧя шуис Стахович.
Водзын, наысь шуйгавылынджык, ру пӧвстті тыдовтчисны гӧрд юръяс — ӧтик, мӧд, коймӧд, дасӧд, кызьӧд, зэв уна юръяс, тешкодь вӧсньыдик сюраӧсь, кодъяс чурвидзисны вывлань пӧшти веськыда да чукыльтчӧмаӧсь ёсь помъяснаныс пытшлань.
Юръясыс быттьӧкӧ вӧліны и мӧсъяслӧн кодь, но ӧд весиг сюртӧм: мӧсъяслӧн пельяс костаныс тӧдчӧны рӧчторъяс, кытысь артмӧны сюръяс.
А сюръясыс тайӧ существоясыслӧн, кодъяслӧн тушаясныс эз тыдавны дзик му бердӧдыс сукмӧм ру вӧснаыс, быдмӧмаӧсь веськыда шыльыд кымӧсас.
Тайӧ существоясыс мыччысисны ру пырыс, быттьӧ химераяс.
Найӧ, тыдалӧ, эз вӧвны стадаас первойясӧн, а мунісны стада шуйгаладорас меддорсаясӧн; эстӧн, на бӧрвылын ылын, кыліс зэв вына баксӧм да чувствуйтчис ӧта-мӧд бердӧ зыртчысь тушаяслӧн ыджыд движение да уна сюрс кокшы, кодысь сыркакыліс муыс.
И тайӧ кадас Олег да Стахович кылісны немецкӧй ногӧн гораа сёрнитӧм, коді матыстчис водзладорсянь, веськыдладорсяньджык туй вылас.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый немечьяс шойччӧмаӧсь да настроениеыс бур.
Найӧ збодера шляпсьӧдісны башмакъяснаныс няйттіыс.
Олег да Стахович копыртчӧмӧн, пӧшти котӧрӧн мунісны сэтчӧ, кӧні куйлісны ёртъясныс.
Туркенич сулаліс сёй бужӧд дорын, поссяньыс дас метрысь не ылынджык, сьылі вылас ӧшӧдӧм автоматсӧ кутіс шуйга кинас да, кос турунъяс пӧвстті юрсӧ муртса мыччӧмӧн, видзӧдіс водзӧ туй вылас.
Дзик сы кокъяс дорын пукаліс югыд гӧрд юрсиа, зэв скӧр Женя Мошков, кодлӧн шуйга ки вылас тожӧ ӧшӧдӧма автомат, да видзӧдіс пос вылӧ.
Ребята куйлісны ӧта-мӧд бӧрся уступъясӧн, вадор пӧлӧн ногыс диагональӧн.
Тайӧ линия вылас медводдзаӧн вӧлі Серёжка, а медбӧръяӧн Виктор, — найӧ кыкнанныс сідзжӧ автоматаӧсь.
Олег да Стахович водісны Мошков да Тюленин костӧ.
Олӧма немецкӧй салдатъяслӧн немтӧждысьтӧм ньӧжмыд сёрниыс быттьӧкӧ кыліс нин дзик юр весьтаныс.
Туркенич лэдзчысис ӧти пидзӧс вылас да босьтіс автоматсӧ <rus>наизготовку</rus>.
Мошков водіс, лӧсьӧдыштіс пешкыльтчӧм кӧтасьӧм ватниксӧ да сідзжӧ чургӧдіс ассьыс автоматсӧ.
Олег челядь сяма выражениеӧн видзӧдіс пос вылӧ.
И друг пос вывтіыс кутісны зымӧдны ботинкияс, и няйт шинеля немецкӧй салдатъяс петісны пос вылӧ: ӧткымынъяс небрежнӧя нуисны волыс йылын винтовкасӧ, мукӧдыс волысалӧмаӧсь мыш саяныс.
Наёмнӧй немецкӧй салдатлӧн кодь пушыд уска, кузь тушаа ефрейтор восьлаліс водзын мунысь салдатъяс пӧвстын, мыйкӧ висьталіс да бергӧдчывліс, медым кылісны и бӧрвывсаясыс.
Ефрейтор видзӧдаліс гӧгӧр, бергӧдлывліс чужӧмсӧ вадорын куйлысь ребята вылӧ, и салдатъяс, кыдзи выль местаӧ воысь йӧз, нинӧм вежӧрттӧм любопытствоӧн сідзжӧ видзӧдісны ю вылӧ, поссянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Но сы вӧсна, мый найӧ эз виччысьны аддзыны татысь партизанъясӧс, найӧ эз и аддзыны найӧс.
И тайӧ здукас ӧти визьӧ сӧльнитчысь шыӧн гораа мӧдіс уджавны Туркеничлӧн автоматыс, сы бӧрся Мошковлӧн, и ещӧ мукӧдъяслӧн, и некутшӧм порядоктӧг сярӧбтісны винтовкаясысь лыйлӧм шыяс.
Ставыс артмис сэтшӧм немвиччысьтӧг да не сідзи, кыдзи тайӧс думайтіс Олег, мый сійӧ весиг эз вевъяв лыйнысӧ: первой здукас сійӧ видзӧдіс тайӧ ставтор вылас челядь моз чуймӧмӧн, сэсся пытшкӧссяньыс быттьӧ кодкӧ тувкнитіс сылы, мый пӧ ӧд тожӧ колӧ лыйлыны, но тайӧ здукас ставыс нин помасис.
Пос вылын эз нин тыдав ни ӧти салдат; унджык салдатыс усины, а кыкӧн, кодъяс сӧмын на тувччисны пос вылас, бергӧдчисны бӧр да котӧртісны туй кузяыс.
Серёжка, сы бӧрся Мошков, на бӧрся Стахович чеччыштісны вадорас да лыйисны найӧс.
Туркенич да сыкӧд нӧшта некымын морт котӧртісны пос вылӧ.
Сэні веглясис на ӧти, и найӧ виисны сійӧс.
Сэсся найӧ кыскалісны кокъясӧдныс став салдатсӧ кустъяс пӧвстӧ, медым эз тыдавны туй вывсяньыс, а оружиесӧ налысь босьталісны.
Некымын километр кузя ю пӧлӧн нюжӧдчӧм стада юис ва — веськыда вадорсяньыс, либӧ кык водз кокӧн, а то и нёльнан кокнас ваӧ пырӧмӧн, либӧ, мӧдар вадорас вуджӧм мысти, юис, ныррозьяссӧ паськӧдӧмӧн, сэтшӧм ыджыд сӧльнитчӧм шыӧн, быттьӧкӧ сэн уджаліс некымын насос.
Тайӧ зэв ыджыд стадаас вӧліны и обыкновеннӧй уджалан волъяс, гӧрдӧсь, еджыдӧсь, сераӧсь, зэв ньӧжмыдӧсь, и кыз сюръяса, паськыд морӧсъяса бугайяс, лу вылӧ кисьтӧма кодьӧсь асланыс вожа стальнӧй ратицаяс вылын; унапӧлӧс пӧрӧдаа мӧсъяс, мича статя ялавичьяс да польдчӧм бокъяса лысьтан мӧсъяс, вӧраясыс чералӧмаӧсь, нёньясыс пыктӧмаӧсь, гӧрдӧсь; эсійӧ торйӧдчыштӧм, не сэтшӧм югыдгӧрд тешкодь мӧсъясыс, кодъяслӧн сюръясыс быдмӧмаӧсь веськыда шыльыд кымӧсас; сьӧд сера и гӧрд сера гырысь голландкаяс, сэтшӧм почтеннӧйӧсь асланыс еджыд визьяснаныс, быттьӧкӧ найӧ чепцыаӧсь да водздӧрааӧсь.
Мӧсъясӧс колльӧдысь чабанъяс, зэв пӧрысь дедъяс, быттьӧкӧ асланыс видзанторъясыслысь нэм чӧжнас велалӧмаӧсь ньӧжмыда вӧрны, а гашкӧ, война кадӧ прӧстӧ привыкнитӧмаӧсь судьба вежласьӧм дорӧ, матын кылысь лыйсьӧм вылӧ веськодя видзӧдіг, пуксисны кытшӧ васӧд му вылӧ стада бӧрвылас да кутісны варовитны.
Но, оружиеа йӧзӧс аддзӧм бӧрын, найӧ пыр жӧ чеччисны.
Ребята лабутнӧя пӧрччылісны шапкаяснысӧ, здоровайтчисны.
— Оланныд-выланныд, господа-ёртъяс! — шуис табъя кока, тшак модаа дед, коді вӧлі пасьталӧма полотно дӧрӧм вылас сосъястӧм, дубиттӧм ыж ку пась.
Сылӧн киас вӧлі кыӧм арапник, а эз кузь плеть, <ukr>батиг</ukr>, кыдзи мукӧдъяслӧн; та серти позис тӧдны, мый сійӧ на пӧвстын старшӧйыс.
Буракӧ, дедъясӧс успокоитӧм могысь, сійӧ бергӧдчис налань да шуис:
— Тайӧ жӧ партизанъяс!..
— Извинитӧй, бур йӧзӧй, — бара шапкасӧ лэптыштлӧм бӧрын да сійӧс юрас пуктӧм мысти шыасис Олег, — немецкӧй охранасӧ ми помалім, корам отсавны вӧтлыны скӧтсӧ степӧ, медым немечьяслы эз сюр...
— М-м...
Вӧтлыны! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шыасис мӧд дед, ичӧтик, тэрыб. — Тайӧ жӧ миян скӧтыс, Донысь, мыйла нӧ сійӧс миянлы йӧз местаӧ разӧдны?..
— Мый нӧ, ті найӧс бӧр вӧтланныд гортад? — чужӧмтырнас нюммунӧм бӧрын шуис Олег.
— Тайӧтӧ тадзи, бӧр он вӧтлы, — сэки жӧ шогпырысь сӧгласитчис ичӧтик дед.
— А вӧтлам кӧ степӧ, гашкӧ, ас йӧзлы веськаласны...
— Ок, ок, ок, мыйта скӧт! — друг отчаяниеӧн и восторгӧн шуис ичӧтик дед да кутчысис юрас.
И лои зэв гӧгӧрвоана, мый переживайтӧны тайӧ дедъясыс, кодъясӧс мырдӧн тшӧктісны вӧтлыны тайӧ вывті уна скӧтсӧ рӧднӧй муысь бокӧвӧй германскӧй муӧ...
Ребяталы лоины жальӧсь и скӧтыс и дедъясыс.
Но нюжмасьны эз позь.
— Дедӧ, вайлы меным ассьыд плетьтӧ! — шуис Олег да, ичӧтик дед киысь плетьсӧ босьтӧм бӧрын, мӧдӧдчис стада дорӧ.
Волъяс и мӧсъяс юӧм бӧраныс вочасӧн вуджалісны ю мӧдлапӧлас. Стадаысь мыйкӧ мында юкӧныс разӧдчисны, корсисны косьмӧм турун колясъяс, лолалісны куш васӧд муас.
Мукӧдыс, мышъяснысӧ зэрлань лӧсьӧдӧмӧн, гажтӧма сулалісны либӧ видзӧдлывлісны: кӧнӧсь пӧ ті, чабанъяс, мый миянлы водзӧ вӧчны?
Зэв увереннӧя да спокойнӧя, быттьӧкӧ сійӧ веськаліс аслас стихияӧ, Олег писькӧдіс скӧт пӧвстті аслыс туй. Та могысь сійӧ либӧ кинас йӧткыштавліс мӧсъяссӧ, либӧ клопайтіс сьыліас либӧ кынӧмас, либӧ лёкысь швичйӧдліс плетьнас.
Тадзикӧн сійӧ вуджис юсӧ да веськаліс самӧй стада шӧрас.
Ыж ку пася дед локтіс сылы отсӧг вылӧ аслас арапникнас.
Сы бӧрся локталісны и мукӧд дедъяс да став ребятаыс.
Найӧ горзігтырйи да плетьяснас швичйӧдлігтыр кыдзкӧ-мыйкӧ торйӧдісны стадасӧ кыкпельӧ, та вылӧ ковмис уна кад.
— Тайӧ абу делӧ, абу, — шуис пася дед. — Резыштӧй автоматъяссьыныд, пропадитны жӧ ӧд-а...
— Ой-ой-ой!.. — Олег чукыртчыліс, быттьӧ доймӧмысь, да пӧшти тайӧ жӧ здукас чужӧм вылас немкӧсйытӧг кутіс тӧдчыны зверскӧй выражение.
Сійӧ нетшыштіс пельпом сайсьыс автоматсӧ да лэдзис очередь стадаас.
Кымынкӧ вол да мӧс усины, мукӧдыс, ранитчӧмаясыс, буалігтыр да баксігтыр, чепӧсйисны степӧ.
И стадалӧн тайӧ джынйыс дзоньнас, порок да вир дук кылӧм мысти, веерӧн разӧдчис степь пасьта, — муыс кутіс юравны.
Серёжка да Женя Мошков лэдзисны очередь автоматъяссьыс мӧд стададжынъяс, и сійӧ сідзжӧ разӧдчис.
Ребята котӧртісны на бӧрся и сэтчӧ, кытчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь некымын дас юр скӧт, лыйлісны.
Степын быдлаын кылісны лыйсьӧм шыяс, скӧтлӧн баксӧм да буалӧм, кокшыяс, плетьясӧн швичйӧдлӧм да йӧзлӧн страшнӧй да нор горзӧм.
Котӧртігмозыс лыйӧм мукӧд ӧшкыс друг сувтлас, ньӧжйӧник кусыньтлас водз кокъяссӧ да сьӧкыда усьӧ водзлань, ныр вылас.
Ранитчӧм мӧсъяс ымзігтырйи лэптывлісны мичаник юръяснысӧ, и найӧ бӧр лёткысьлісны муӧ.
Быдлаын сьӧд му вылын ру пӧвстын куйлісны гӧрд тушаяс...
Кор ребята разӧдчалісны ӧткӧн-ӧткӧн, быдӧн аслас туйӧд, налы дыр на паныдасьлывлісны то ӧтилаысь, то мӧдлаысь степь пасьта разӧдчӧм волъяс да мӧсъяс.
Недыр мысти степь весьтӧ кыпӧдчис тшынтор.
Тайӧ Серёжка Тюленин Туркенич поручение серти ӧзтіс пу пос, коді чудоӧн ӧнӧдз на кольӧма дзоньӧн.
Олег да Туркенич мунісны ӧтлаын.
— Тэ обратитін внимание эсійӧ мӧсъяс вылас, кодъяслӧн сюръясыс петӧны быттьӧкӧ веськыда кымӧссьыс, йывланьтіыс чукыльтчӧмаӧсь пытшлань, пӧшти ӧтлаасьӧны? — возбуждённӧя юасис Олег. — Тайӧ Сальскӧй степь асыввылысь, а гашкӧ, весиг самӧй Астраханскӧйысь.
Тайӧ индийскӧй скӧт...
Тайӧ скӧтыс кольӧма ещӧ Зарни орда кадъяссянь на...
— Тэ мыйӧн тӧдан? — недӧверчивӧя юаліс Туркенич.
— Ичӧтдырйи дядьӧй, кор ветлывліс тайӧ делӧяс кузяыс, пыр босьтлывліс менӧ аскӧдыс, сійӧ вӧлі та кузятӧ тӧдысь мортӧн.
— А Стахович талун петкӧдліс асьсӧ молодечӧн! — шуис Туркенич.
— <ns>Д-да</ns>... — неувереннӧя шуис Олег. — Ветлывлім ми сэки дядькӧд.
Тӧдан, Днепр, шонді, степын зэв гырысь стадаяс...
И коді эськӧ сэки вермис мӧвпыштны, мый ме... мый ми... — Олег бара чукыртчыліс быттьӧ доймӧмысь, ӧвтыштіс кинас да сэсся горт дорӧдзыс вотӧдз нин чӧв оліс.
Ветымынӧд глава
Сы бӧрын, кор немечьяс пӧръялӧмӧн вӧтлісны Германияӧ карса олысьяслысь первой партиясӧ, йӧзыс кутісны гӧгӧрвоны, мыйӧн тайӧ грӧзитӧ, да мӧдісны дзебсясьны биржаын регистрируйтчӧмысь.
Йӧзӧс кутавлісны асланыс керкаясысь да уличаяс вылысь, кыдзи рабовладельческӧй кадъясӧ кустъяс пӧвстысь кутавлісны негръясӧс.
«Нове життя» газеткаын, кодӧс лэдзліс фельдкомендатуралӧн сизимӧд отдел Ворошиловград карын, номерысь номерӧ печатайтлывлісны Германияӧ нуӧдӧм челядьсянь рӧднӧйясыслы письмӧяс, кӧні гижлісны германияса вӧльнӧй, пӧтӧс олӧм йылысь да бур заработокъяс йылысь.
Краснодонӧ шочиника волывлісны жӧ письмӧяс томйӧзсянь, кодъяс пӧвстысь унджыкыс уджалісны Асыввыв Пруссияын медомӧль уджъяс вылын — батракъясӧн, гортса прислугаясӧн.
Письмӧяссӧ абу вӧлі черкайтӧма цензураӧн, и строка костъяссьыс позис лыддьыны унатор йылысь, но найӧ скупа висьтавлісны сӧмын олӧмыслӧн ортсыса обстоятельствояс йылысь.
А унджык мам-батьыс некор эз получайтлыны письмӧяссӧ.
Почта вылын уджалысь нывбаба гӧгӧрвоӧдіс Улялы, мый Германияысь воӧм письмӧяссӧ почта вылын видлалӧ роч кыв тӧдысь немеч, кодӧс нарошнӧ индӧма сэтчӧ жандармериясянь.
Письмӧяссӧ сійӧ задерживайтӧ да шыблалӧ пызан йӧрӧ, кӧні найӧс видзӧны томан сайын. Кор письмӧыс чукӧрмас уна, сэки сійӧ сотӧ найӧс.
«Том гвардия» штаб поручение серти Уля Громова ведайтіс став уджнас, кодӧс вӧлі веськӧдӧма томйӧзӧс вербуйтӧмлы да нуӧдӧмлы паныд: Уля гижаліс да лэдзавліс листовкаяс, индавліс удж вылӧ найӧс, кодъясӧс грӧзитчылісны нуӧдны, либӧ жӧ Наталья Алексеевна отсӧгӧн мездывліс нуӧдӧмысь быттьӧкӧ висьӧм вӧсна, ӧткымынысь весиг дзеблавліс хуторъясӧ регистрируйтӧмаясӧс да пышйысьясӧс.
Уля занимайтчис тайӧн эз сӧмын сы вӧсна, мый тайӧс вӧлі поручитӧма сылы, но и кутшӧмкӧ ас пытшкӧсса обязательство серти: буракӧ, сійӧ чувствуйтіс ассьыс мыйтакӧ мыж Валя вӧсна, кодӧс эз вермы видзны страшнӧй судьбаысь.
Тайӧ мыж чувствуйтӧмыс век ёнджыка преследуйтіс Уляӧс сы вӧсна, мый сылы аслыс ни Валя мамлы эз волывлыны Валясянь некутшӧм юӧръяс.
Почта вылын уджалысь нывбаба отсӧгӧн декабр первой лунъясӧ ребята-первомайкасаяс войнас гусялісны цензор пызан йӧрысь письмӧяссӧ.
И со найӧ куйлӧны Уля водзын мешӧкын.
Кӧдздӧдӧм бӧрын Уля бӧр кутіс овны гортсаыскӧд ӧтлаын ичӧтик керкаын.
Кыдзи и унджык «том гвардеецыс», Уля эз висьтасьлы гортсаыслы, мый сійӧ состоитӧ организацияын.
Уля переживайтіс сьӧкыд минутъяс, кор мам-батьыс полісны сы вӧсна да кӧсйисны устроитны сійӧс удж вылӧ.
Вольпась вылын куйлысь мамыс то зэв шога видзӧдіс сы вылӧ ыджыд дикӧй лэбачлӧн кодь сьӧд синъяснас, то заводитліс бӧрдны, а пӧрысь Матвей Максимович первойысь уна во чӧжӧн горзіс нылыс вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс скӧрмӧмсьыс гӧрдӧдіс кушмыны заводитӧм юр пыдӧсӧдзыс, но сыын мыйкӧ вӧлі коньӧрлӧн кодь, кӧть и гырысь лыяса тушаыс вӧлі ыджыд да кулакъясыс страшнӧйӧсь, мыйкӧ вӧлі коньӧрлӧн кодь сылӧн лысысь юрас кольӧм кудриясас да нылыс вылӧ влияйтны вермытӧмын.
Уля шуис, мый батьыс да мамыс кӧ ещӧ кӧть ӧтчыд вомаласны сійӧс дась нянь сёйӧмысь, сійӧ мунас гортсьыс.
Матвей Максимович да Матрена Савельевна повзисны: Уля вӧлі налӧн радейтана ныв.
И первойысь лои яснӧ, мый пӧрысь Матвей Максимович воштіс нин ныв вылас власьтсӧ, а мамыс ёна висьӧ да оз нин вермы сулавны аслас кыв вылын.
Организацияын ассьыс уджалӧмсӧ дзебӧм могысь Уля зэв старайтчӧмӧн вӧчліс гортса уджъяс, а мунліс кӧ дыр кежлӧ, ыстысьліс сы вылӧ, мый став олӧмсӧ сэтшӧма увтыртӧма да гӧльмӧдӧма, мый сӧмын и позьӧ сьӧлӧмтӧ личӧдыштны пӧдругаяс дорын.
И век частӧджык сійӧ чувствуйтліс мамыслысь сы вылӧ шога да дыр видзӧдӧмсӧ, — мамыс быттьӧ видзӧдіс сылы душаас.
А батьыс кыдзкӧ весиг яндысис Улясьыс да сы дырйи пырджык чӧв оліс.
Мӧднога положениеыс вӧлі Анатолийлӧн: кор батьыс муніс фронт вылӧ, Анатолий коли гортас главнӧй пыдди; мамыс, Таисия Прокофьевна, да ичӧтджык чойыс пуктылісны сійӧс ен пыдди да кывзысьлісны сылысь быдтор кузя.
И вот Уля пукаліс письмӧяс тыра тайӧ мешӧк водзас эз гортас, а Анатолий ордын, — сійӧ талун мунӧма Лиля Иванихина ордӧ Суходолӧ, — да кузь чуньяснас кыскаліс цензураӧн вундалӧм конвертъяс пытшкысь письмӧяссӧ, тэрыба нуӧдліс син пырыс первойя строчкаяссӧ да шыблаліс письмӧяссӧ пызан вылӧ.
Нимъяс да овъяс, мам-батьлы, чойяслы традиционнӧй поклонъяс, кодъяс вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмтӧ асланыс наивностьӧн, вуджрасисны Уля син водзын.
Письмӧыс вӧлі сэтшӧм уна, мый найӧс куш видлалӧм вылас муніс уна кад.
Но на пӧвстын эз вӧв Валясянь письмӧ...
Уля пукаліс мышкыртчӧмӧн, пидзӧсъяс вылас кияссӧ пуктӧмӧн да нинӧм вӧчны вермытӧм выражениеӧн видзӧдіс водзвылас...
Керкаын вӧлі шынитӧв.
Таисия Прокофьевна да Анатолийлӧн чойыс узисны нин.
Ичӧтик дзузган би то чиныштліс, то вӧрзьывліс Уля ловшыысь, да йылыс тшыналыштіс.
Уля юр весьтын ӧшалысь часі-ходики точӧдіс-арталіс секундаяс аслас сімӧм шыӧн: «трик-трак... трик-трак»...
Поповлӧн керкаыс Уля керка моз жӧ сулаліс хуторысь бокын, и на олӧмлысь йӧз олӧмсьыс торъялӧмсӧ Уля чувствуйтліс ичӧтдырсяньыс на, медся нин арся да тӧвся войясын.
Поповлӧн керкаыс вӧлі бур, тӧвлӧн вӧсньыдика шутьлялӧмыс, коді вӧлі неуна тӧвся кодь нин, муртса кылыштіс ставеньяс сайысь.
Уля чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧткаӧн тайӧ мирас, кӧні кылісны гажтӧм таинственнӧй шыяс да кӧні вӧлі чиныштавлысь да вӧрзьыштлысь ичӧтик дзузган би...
Мыйла сідзи лӧсьӧдӧма мирсӧ, мый йӧз некор помӧдз оз вермыны сетны ассьыныс сьӧлӧмнысӧ мӧдлы?..
Мыйла сійӧ, Уля, эз эновт ассьыс гортсӧ сэні быд лунся тӧждысьӧмъяснас, эз ӧткажитчы став олӧм привычкаясысь, рӧднӧйяссьыс да ёртъяссьыс да эз веськӧд став вынсӧ сы вылӧ, медым спаситны Валяӧс, ӧд налӧн, Улялӧн да Валялӧн, душаясныс вӧлі йитчӧмаӧсь дзик на челядьдырсяньыс?
Друг лоны сэні, сыкӧд орччӧн, косьтыны сылысь синвасӧ, восьтыны сылы вӧля вылӧ туй?..
«Сы вӧсна, мый тайӧ позьтӧмтор...
Сы вӧсна, мый тэ сетін ассьыд сьӧлӧмтӧ эн ӧтнаслы Валялы, а унджыклы, — тэ сетін сійӧс рӧднӧй му мездӧмлы», — вочавидзис сылы пытшкӧсса гӧлӧс.
«Абу, абу сідз, — шуаліс сійӧ аслыс, — эн корсь оправданиеяс, тэ эн вӧч тайӧс весиг сэки, кор эз на вӧв сёр, сы вӧсна мый тэныд эз сюр аслад сьӧлӧмсьыд чувство, тэ вӧлӧмыд сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧсь и быдӧн»...
«Но оз ӧмӧй позь вӧчны тайӧс ӧні?»... — думайтіс Уля.
И сійӧ сетчис челядь сяма мечтаяслы: сійӧ аддзас мужественнӧй йӧзӧс, кодъяс дасьӧсь кывзысьны сылысь, найӧ венӧны став препятствиеяссӧ, пӧръявлӧны немецкӧй комендантъясӧс, и сэтысь, эсійӧ шуштӧм канмусьыс, Уля аддзӧ Валяӧс да висьталӧ сылы: «Ме вӧчи ставсӧ, ме эг жалит ачымӧс тэнӧ спаситӧм ради, и вот тэ вӧля вылын...»
Ок, тайӧс кӧ эськӧ позьӧ вӧлі вӧчны!..
Но тайӧс он вермы вӧчны.
Сэтшӧм йӧзыс абуӧсь, и сійӧ, Уля, прӧстӧ вынтӧм тайӧс вӧчны...
Да, тайӧс эськӧ вермис вӧчны друг — том зон, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ Валялӧн.
Но аслас, Улялӧн, эм ӧмӧй татшӧм другыс?
Коді эськӧ вӧчис тайӧс Уля ради, веськаліс кӧ сійӧ татшӧм положениеӧ?
Абу сылӧн татшӧм другыс.
И, буракӧ, татшӧм ёртъясыс абуӧсь свет вылас...
Но ӧд эм жӧ свет вылас кӧнкӧ сэтшӧм мортыс, кодӧс сійӧ кутас радейтны?
Кутшӧм сійӧ?
Уля эз аддзыв сійӧс, но сійӧ оліс сы сьӧлӧмын, — ыджыд, правдивӧй, вына, мужественнӧй, бур видзӧдласа.
Кывйӧн висьтавны вермытӧма радейтны колӧмӧн тыри сылӧн сьӧлӧмыс...
Куньны синъястӧ, ставсӧ вунӧдны, сетны асьсӧ ставнас...
И сьӧд синъясас сылӧн, кӧні тӧдчис дзузганлӧн тшын сора зарни биторйыс, то вошлісны, то ыпнитлывлісны тайӧ чувствоыслӧн шуда да грознӧй югӧръясыс...
Друг Уля кыліс зэв омӧлика ымӧстӧм, быттьӧкӧ кодкӧ чукӧстіс.
Сійӧ дрӧгмуніс став тушанас, и вӧсньыдик нырбордъясыс сылӧн кутісны тіравны...
Нинӧм абу, тайӧ Анатолийлӧн чойыс ымӧстіс унйывсьыс.
Письмӧ чукӧр куйліс Уля водзын пызан вылас.
Би кывсянь вӧсньыдика петыштіс тшын.
Муртса кылыштіс ставень сайсянь тӧвлӧн омӧлика шутьлялӧм, и часі век лыддис и лыддис: «трик-трак... трик-трак..»
Улялӧн банбокъясыс гӧрдӧдыштісны.
Весиг ачыс аслыс сійӧ эз вермы эськӧ висьтавны, мыйысь сылы лои яндзим: сыысь-ӧ, мый аслас мечтайтӧм вӧсна эновтіс уджсӧ, либӧ мечтайтӧмас вӧлі мыйкӧ помӧдз шутӧмтор, мыйысь сылы яндзим лои.
И Уля, ас вылас скӧраліг, кутіс бура видлавны письмӧяссӧ, корсис сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс позьӧ вӧлі используйтны.
Уля сулаліс Олег да Туркенич водзын да висьталіс:
— Ті кӧ эськӧ лыддинныд найӧс!
Тайӧ ужаснӧ!..
Наталья Алексеевна шуӧ, став тайӧ каднас пӧ немечьяс нуӧдісны карысь морт кӧкъямыссёӧс.
И дасьтӧма нин гуся список нӧшта сюрсӧн-джынйӧн морт вылӧ, индалӧма адресъяс и быдтор...
Да, мыйкӧ колӧ вӧчны страшнӧйӧс, гашкӧ, нападитны, кор кутасны нуӧдны партиясӧ, гашкӧ, вины эсійӧ Шприксӧ!..
— Вины сійӧс некор абу сёр, <ns>д-да</ns> выльӧс ыстасны, — шуис Олег.
— Бырӧдны списокъяссӧ...
И ме тӧда кыдзи: колӧ сотны биржасӧ! — друг шуис Уля, сылӧн синъясыс лӧгпырысь, югнитісны.
«Том гвардиялысь» тайӧ медся фантастическӧй делӧсӧ выполнитісны ӧтлаын Серёжка Тюленин да Люба Шевцова, отсаліс Виктор Лукьянченко.
Тайӧ лунъясас тӧдчыны нин кутіс тӧвлань бергӧдчӧм, вой улас ёнакодь нин кынмавліс, и гырысь ёкмыльясӧ кынмӧм няйтыс да машинаясӧн вӧчӧм бӧрӧздаясыс эз сывлыны сэтчӧдз, кытчӧдз луншӧр кежлас эз заводитлы шонтыны шондіыс да ставыс эз мӧдлы неуна сылыштны.
Сборнӧй пунктыс вӧлі Витя Лукьянченко град йӧрын.
Найӧ мунісны кӧрттуй ветка кузя, сэсся туйтӧг веськыда мыльк вывті.
Серёжка да Витя нуисны бензин тыра бак да зажигательнӧй смесь тыра некымын бутылка.
Найӧ вӧліны вооружитчӧмаӧсь.
А Любкалӧн став вооружениеыс вӧлі ма тыра бутылка да «Нове життя» газет.
Войыс вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый кыліс быд ичӧтик шы.
Неудачнӧя воськовтӧм, бакӧ неосторожнӧя кӧртӧн зялькнитӧм вермасны выдайтны найӧс.
И вӧлі сэтшӧм пемыд, мый найӧ кӧть и зэв бура тӧдісны местасӧ, но мукӧд дырйиыс эз вермыны тӧдны, кӧнӧсь найӧ.
Найӧ воськовтасны ӧтчыд да кывзысясны, воськовтасны мӧдысь да бара кывзысясны...
Сэтшӧм помтӧг дыр кыссис кадыс; кажитчӧ, сылӧн помыс оз лолы.
И кӧть тайӧ вӧлі тешкодь, но кор найӧ кылісны биржадорса часӧвӧйлысь кокшыяссӧ, найӧ омӧльджыка кутісны повны.
Часӧвӧйлӧн кокшыясыс то бура кывлісны пемыдас, то дугдывлісны кывны, кор сійӧ, гашкӧ, сувтлывліс да кывзысис, а гашкӧ, прӧстӧ шойччис кильчӧ дорас.
Биржа зданиеыс аслас кузь фасаднас, кодладорын вӧлі кильчӧыс, сулаліс сельскохозяйственнӧй комендатуралы паныдӧн.
Найӧ эз на аддзыны биржасӧ, но часӧвӧй кокшы сертиыс тӧдісны, мый петісны здание дорас, и найӧ кытшовтісны шуйгаладорӧдыс, медым пырны бӧрладорса кузь стена сайсянь.
Татчӧ, зданиесяньыс метр кызь сайӧ, Витька Лукьянченко кольччис, медым этшаджык вӧлі шумыс, а Сережка да Люба гусьӧник матыстчисны ӧшинь дорас.
Любка мавтіс маӧн ӧшиньлысь кузьмӧс стеклӧсӧ да клеитіс сійӧс газетнӧй листӧн.
Серёжка вундіс стеклӧсӧ алмазӧн да босьтіс сійӧс.
Тайӧ удж дырйиыс ковмис ыджыд терпение.
Тадзи жӧ босьтісны найӧ мӧдпӧвста рамасьыс стеклӧсӧ.
Та бӧрти найӧ шойччыштісны.
Часӧвӧй педзис кильчӧ вылас, тыдалӧ, кынмис сійӧ, и налы лои дыр виччысьны сылысь бӧр мунӧмсӧ: найӧ полісны, мый сылы кильчӧ вылас кутасны кывны керка пытшсьыс Любкалӧн кокшыясыс.
Часӧвӧй мӧдӧдчис, и Серёжка, муртса лажыньтчыштӧмӧн, нюжӧдіс Любкалы ассьыс кияссӧ.
Любка, ӧшинь рамаас кутчысьӧм бӧрын, ӧти кокнас сувтіс Сережка кияс вылӧ, а мӧднас воськовтіс ӧшинь пӧдушка вомӧныс да, пытшладорсяньыс стенаас кутчысьӧмӧн, вожасис-пуксис ӧшинь вылас, ачыс чувствуйтіс, кыдзи ӧшинь рамаясыслӧн улыс тасъясыс дойдісны сылысь кокъяссӧ.
Но сылы веськодь нин вӧлі татшӧм мелочьясыс.
Любка пыр улӧджык лэдзис пытшкӧсладорас ӧшалысь коксӧ, медым судзны джоджӧдзыс,
и вот Любка вӧлі сэні нин, пытшкӧсас.
Сережка мыччис сылы бак.
Любка дыркодь вӧлі керка пытшкас.
Серёжка зэв ёна волнуйтчис, мед кӧть сійӧ пемыдінас эз зурась пызанӧ либӧ улӧсӧ.
Кор Любка бӧр воис ӧшинь дорас, сы дінысь ёна кыліс бензин дук.
Сійӧ нюммуніс Серёжкалы, шыбитіс ӧти коксӧ ӧшинь пӧдушка вомӧн, сэсся мыччис кисӧ да юрсӧ.
Серёжка кватитіс сійӧс киняувтіыс да отсаліс сылы лэччыны.
Сережка ӧтнас сулаліс ӧшинь дорын, кытысь кыліс бензин дук, сулаліс сэтчӧдз, кытчӧдз, сы арталӧм серти, Любка да Витька эз мунны ылӧджык.
Сэки сійӧ кыскис питшӧгсьыс зажигательнӧй смесь тыра бутылка да мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс дзуввидзысь ӧшиньӧ.
Биыслӧн ыпнитлӧмыс вӧлі сэтшӧм вына, мый Серёжкаӧс здук кежлӧ синтӧммӧдліс.
Сійӧ эз кут шыблавны мукӧд бутылкаяссӧ да тӧвзьыштіс мыльк кузя кӧрттуй веткалань.
Часӧвӧй горзіс да лыйліс сы бӧрвылын, и кутшӧмкӧ ӧти пуля дзивгыштіс Серёжка весьтын зэв вылын.
Матігӧгӧрса местаыс то югдывліс омӧлик би югӧрӧн, то бара вӧйлі пемыдас.
И друг качис вывлань джуджыд би сюръя, и лои лунын кодь югыд.
Тайӧ войнас Уля водіс пӧрччысьтӧг.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн, медым некодӧс не садьмӧдны, кадысь кадӧ матыстчывліс ӧшинь дорӧ да муртса восьтыштлывліс <ns>затемнение</ns>сӧ.
Но гӧгӧр вӧлі пемыд.
Уля волнуйтчис Любка да Серёжка понда, и мукӧд дырйи сылы кажитчис, мый весьшӧрӧ сійӧ думыштіс тадзсӧ вӧчны.
Войыс кыссис вывті ньӧжйӧ.
Уля дзикӧдз жаяліс да ойбыртіс.
Друг сійӧ садьмис, уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ да грымкылӧ пӧрӧдіс улӧс.
Мамыс садьмис да повзьӧмӧн унйывсьыс мыйкӧ юаліс, но Уля нинӧм эз висьтав сылы воча да ӧти платтьӧ кежсьыс петіс ывлаӧ.
Би югӧрыс тыдаліс мылькъяс сайын, кар весьтын, ылын кылісны лыйсьӧм шыяс да, кыдзи кажитчис Улялы, горзӧмъяс.
Би югӧрыс весиг татысь, карса ылыс районсьыс, югдӧдіс керка вевтъяссӧ да асланыс керкадорса стрӧйбаяссӧ.
Но би югӧрсӧ аддзӧм мысти Улялӧн эз кыпты сэтшӧм чувствоыс, кутшӧмӧн сійӧ виччысис.
Пӧжар югӧрыс да стрӧйбаяссӧ югдӧдӧмыс, горзӧмъяс да лыйсьӧмъяс и мамыслӧн повзьӧм гӧлӧсыс — ставыс тайӧ сӧльнитчис Уля душаын кутшӧмкӧ гудыр тревожнӧй чувствоӧ...
Тайӧ вӧлі тревога и Люба и Серёжка вӧсна, медся нин ёна сы вӧсна, кыдзи тайӧ отразитчас налӧн организация вылӧ дзоньнас, кор сэтшӧма найӧс корсьысьӧны.
И тайӧ вӧлі тревога сы вӧсна, медым став тайӧ страшнӧй быть колана разрушайтан уджнас не воштыны мыйкӧ медся ыджыдторсӧ, коді оліс мирын да мый чувствуйтіс аслас душаас Уля.
Тревогалысь татшӧм чувствосӧ сійӧ испытайтіс первойысь на.
Ветымын ӧтикӧд глава
1942 вося ноябр 22 лунӧ Ворошиловград обласьтса став районъясын уна дас гуся радиоприёмникъяс примитісны Сӧветскӧй Информбюролысь юӧр «Медбӧръя часӧ» сы йылысь, мый сӧветскӧй войска орӧдісны кык кӧрттуй, кодъяс кузя снабжайтлісны Сталинград дорса немецкӧй фронтсӧ, да босьтӧма зэв уна пленнӧйӧс.
И став сійӧ муувса тыдавтӧм уджыс, кодӧс вочасӧн, лунысь-лунӧ, дасьтіс да веськӧдліс сійӧн Иван Фёдорович Проценко, друг петіс му улысь да кутіс лоны «выль порядоклы» паныд став войтыр движениеӧн.
Быд лун волісны выль юӧръяс сы йылысь, мый сӧветскӧй войска Сталинград дорын водзӧ сӧвмӧдӧны ассьыныс успехъяс.
И ставыс, мый рудӧба вуджрасис быд сӧветскӧй морт сьӧлӧмын, кыдзи виччысьӧм, кыдзи лача, друг пуысь вирӧн кучкис сьӧлӧмад: «Локтӧны!»
Ноябр 30 лунся водз асылӧ Полина Георгиевна, кыдзи и век, вайис Лютиковлы бидонын йӧв.
Филипп Петрович ньӧти эз веж ассьыс олӧм распорядоксӧ, кодӧс лӧсьӧдіс сэксянь, кор пырис уджавны мастерскӧйясӧ.
abu
Кор Полина Георгиевна воис Филипп Петрович ордӧ, сійӧ вӧлі важ костюма, коді лӧсталіс металл дорӧ унаысь инмӧдчылӧмысь да машиннӧй маслӧысь, — Филипп Петрович вӧлі лӧсьӧдчӧ мунны удж вылӧ.
Тайӧ вӧлі пыр сійӧ жӧ костюмыс, кодӧс Филипп Петрович новлывліс и войдӧр, оккупацияӧдз, уджалан кадӧ.
Контораас воӧм бӧрын сійӧ пасьтавліс ещӧ костюм вылас лӧз уджалан халат.
Торъялӧмыс вӧлі сыын, мый войдӧр тайӧ халатсӧ видзліс шкапын, контораын, а ӧні Филипп Петрович новлӧдліс сійӧс сьӧрсьыс, гартыштӧмӧн да киняулас.
Халатыс куйліс нин кухняас табуретка вылын да виччысис, кытчӧдз Филипп Петровичлӧн оз сёйсьы.
Полина Георгиевна чужӧм серти Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара вайӧма выльторъяс, и выльторъясыс бурӧсь.
Приличие ради Пелагея Ильиничнакӧд шутитыштӧм бӧрын, кӧть тайӧ вӧлі и дзик нинӧмла, — став тайӧ тӧлысьяс чӧжыс ӧтлаын олігӧн Пелагея Ильинична вӧлі аслыс вернӧйӧн, ни ӧтчыд эз петкӧдлы, мый сійӧ мыйкӧ кӧть аддзӧ, — Лютиков да Полина Георгиевна прӧйдитісны сы жырйӧ.
— Со, перепишиті специальнӧ тіянлы...
Примитӧма тӧрыт рытнас, — волнуйтчигтыр шуис Полина Георгиевна, кор кыскис ковта увсьыс питшӧгсьыс зэв посниа гижӧм бумага тор.
Тӧрыт асывнас сійӧ висьталіс Лютиковлы Совинформбюролысь юӧртӧмсӧ «Медбӧръя часӧ», кӧні висьтавсис, мый Центральнӧй фронт вылын, Великие Луки да Ржев районын, мунӧ сӧветскӧй войскалӧн ыджыд наступление.
Ӧні тайӧ вӧлі миян войскалӧн Дон ю асыввыв вадорӧ петӧм йылысь юӧр.
Мыйкӧ дыра Филипп Петрович вӧрзьӧдчытӧг видзӧдіс бумага тор вылас, сэсся лэптіс Полина Георгиевна вылӧ стрӧг синъяссӧ да шуис:
— Капут...
Гитлер капут...
Сійӧ шуис сэтшӧм кывъясӧн жӧ, кутшӧмъясӧс, аддзылысьяс висьталӧм серти, шуавлісны пленӧ сетчигӧн немецкӧй салдатъяс.
Но тайӧс сійӧ шуис зэв серьёзнӧя да сывйыштіс Полина Георгиевнаӧс.
Шуда синва кутіс доршасьны нывбаба синъясын.
— Размножитам? — юаліс Полина Георгиевна.
Бӧръя кадас найӧ пӧшти эз лэдзавлыны ассьыныс листовкаяс, а разӧдлісны Совинформбюролысь печатайтӧм юӧръяс, кодъясӧс шыблавлісны индӧм местаясӧ сӧветскӧй самолётъяс.
Но тӧрытъя юӧртӧмыс вӧлі сэтшӧм важнӧй, мый Филипп Петрович тшӧктіс лэдзны листовка.
— Медым кыкнансӧ ӧтлаӧдасны.
Тавой ӧшӧдалам, — шуис Филипп Петрович.
Сійӧ кыскис зепсьыс зажигалка, ӧзтіс бумага торсӧ пепельница весьтын, ниртыштіс пӧимсӧ да, форточкасӧ восьтӧм бӧрын, пӧльыштіс пӧимсӧ град йӧрас.
Филипп Петровичлы чужӧмас ӧвтыштіс кӧдзыд сынӧд, и Филипп Петрович друг кутіс видзӧдны гыӧр вылӧ, коді тупкӧма град йӧрсьыс морозӧн чишкалӧм подсолнухлысь да тыквалысь коръяссӧ.
— Зэв кӧдзыд вӧлі? — юаліс сійӧ тӧждысьӧмпырысь.
— Кыдзи и тӧрыт.
Ва гӧпъяс пыдӧсӧдзыс кынмӧмаӧсь, ещӧ оз на и сывны.
Филипп Петрович плешкын чукӧрмисны чукыръяс, и мыйкӧ дыра сійӧ сулаліс, ачыс мый йылысь кӧ думайтіс.
Полина Георгиевна виччысис сысянь ещӧ кутшӧмкӧ распоряжениеяс, но Филипп Петрович быттьӧ вунӧдіс сы йылысь.
— Ме муна, — шуис Полина Георгиевна.
— Да, да, — шыасис мӧдыс, быттьӧкӧ садьмӧм бӧрын, и сэтшӧм пыдісянь, сьӧкыда ышловзис, мый Полина Георгиевна думыштіс: «Оз-ӧ нин вись сійӧ?»
Филипп Петрович збыльысь висис: сійӧс мучитісны подагра, пӧдӧм, но сійӧ важӧн нин вӧлі татшӧм нездоров и эз та вӧсна ёна думыштчы.
Краснодонскӧй подпольелӧн юр и сьӧлӧм, сійӧ тайӧ зэв ыджыд подъёма лунъясас водзысь аддзис выль опасностьяс, кодӧс вайис аскӧдыс кадыс.
Филипп Петрович тӧдіс, мый на положениеын бедаыс век локтӧ мӧдарладор помсяньыс, кытысянь он виччысь.
И сійӧ аддзыліс опасностьяссӧ сэтысь, кӧні первой видзӧдлӧмсянь ставыс вӧлі зумыд.
Лютиковлӧн, кыдзи организацияса руководительлӧн, положениеыс вӧлі выгӧднӧй.
Сы положениелӧн выгӧдаыс вӧлі сыын, мый сійӧ эз веськыда йитчыв немецкӧй администрациякӧд и вермис действуйтны сылы паныд, сы водзын кывкуттӧг.
Немецкӧй администрация водзын кывкутӧмсӧ нуис Бараков.
Но буретш сы вӧсна сэні, кӧні делӧыс касайтчис производстволы, Лютиков индӧд серти Бараков вӧчис ставсӧ, медым петкӧдлыны администрация водзын и рабочӧйяс водзын, кыдзи директорӧс, коді старайтчӧ немечьяслы.
Ставсӧ, ӧтитор кындзи: Бараков не должен вӧлі аддзыны сійӧс, мый Лютиков вӧчӧ немечьяслы паныд.
Ортсысяньыс тайӧторйыс вӧлі татшӧм: энергичнӧй, деятельнӧй, распорядительнӧй Бараков сетӧ ассьыс вынъяссӧ сы вылӧ, медым созидайтны, — и тайӧс аддзӧны быдӧн; тыдавтӧм, скромнӧй Лютиков ставсӧ разрушайтӧ, — и тайӧс оз аддзы некод.
Делӧ оз мун?
Да, вообщӧ весиг сійӧ мунӧ, но мунӧ колана серти ньӧжйӧджык.
abu
Помкаясыс пыр сэтшӧмӧсь жӧ: «Рабочӧйяс абуӧсь, механизмъяс абуӧсь, инструментъяс абуӧсь, транспорт абу, а абу вылӧ и суд абу».
Бараков да Лютиков костын удж юклӧм кузя Бараков почтительнӧя примитліс начальствосянь зэв уна распоряжениеяс да индӧдъяс, на йылысь висьтавліс Лютиковлы да мыйвынсьыс заводитліс уджавны, медым выполнитны тайӧ индӧдъяссӧ да распоряжениеяссӧ.
А Лютиков ставсӧ разрушайтіс.
Производство восстановитӧм кузя Бараковлӧн бешенӧй деятельностьыс вӧлі дзик весьшӧрӧ.
Но тайӧ зэв бура дзебліс Бараковлысь мӧд деятельностьсӧ, коді сетліс нагляднӧй результатъяс. Бараков веськӧдліс да организуйталіс партизанскӧй налётъяс да диверсияяс туйяс вылын, кодъяс мунлісны краснодонса да матысса районъяс пыр.
Валько пӧгибнитӧм бӧрын Лютиков босьтіс ас вылас мог организуйтны саботаж карса да районса став угольнӧй да мукӧд предприятиеясын, и медводз — Центральнӧй электромеханическӧй мастерскӧйясын: насянь медсясӧ и зависитіс шахтаясын да мукӧд предприятиеясын оборудование восстановитӧмыс.
Предприятиеясыс районас вӧлі уна, немецкӧй администрация эз вермы контролируйтны найӧс, сы вӧсна мый эз вӧвны сылӧн колана мында вернӧй йӧзыс.
И быдлаын вӧлі сэтшӧмтор, кодӧс войтыр зэв важысянь нин нимтіс «волынка» кывйӧн: йӧзыс эз уджавны, а «волынитісны».
Сюрлісны йӧз, кодъяс ас вӧлясьыс, асланыс водзмӧстчӧм кузя босьтлісны ас выланыс главнӧй «волынщикъяслысь» роль.
Например, Виктор Быстринов, Николай Николаевичлӧн другыс, уджаліс дирекционын сэтшӧм должность вылын, коді делопроизводительлӧн либӧ писарлӧн должность кодь.
Образование да призвание сертиыс инженер, сійӧ не сӧмын ачыс нинӧм эз вӧч дирекционын, но группируйтіс ас гӧгӧрыс ставнысӧ, кодъяс нинӧм эз вӧчны шахтаясын, да велӧдіс найӧс, мый колӧ вӧчны, медым и мукӧд став йӧзыс шахтаясын нинӧм эз вӧчны.
Кутшӧмкӧ кадсянь сы дорӧ велаліс волывлыны старик Кондратович, коді коли аслас ёртъяс пӧгибнитӧм бӧрын — Шевцов, Валько да Костиевич пӧгибнитӧм бӧрын — ӧтнас, кыдзи эрд вылын пӧрысь косьмӧм дуб.
Старик эз сомневайтчы, мый немечьяс эз вӧрзьӧдны сійӧс пиыс вӧсна, коді, шинкарствоӧн занимайтчигӧн, дружитіс полициякӧд да жандармерияса ичӧт чинъяскӧд.
Колӧ шуны, коръясӧкӧ, сьӧлӧмсяньыс сёрнитігӧн, пиыс утверждайтліс, мый сӧветскӧй власьт дорысь немецкӧй власьтыд омӧльджыка выгӧднӧй.
— Зэв нин ёна гӧльмисны йӧзыс, некодлӧн сьӧмыс абу! — весиг неуна шогпырысь веськыда шулывліс сійӧ.
— Энлы, вокъясыд фронт вылысь воасны, лоан тэ <rus>на небеси, иде же несть бо ни печаль, ни воздыхание</rus>, — спокойнӧя шулывліс старик аслас чирӧм гӧлӧснас.
Кондратович пыр на некӧн эз уджав да быдса лунъясӧн довъяліс ичӧтик шахтаясӧд да шахтёрскӧй патераясӧд и аслыс казявтӧг лои копилкаӧн, кытчӧ чукӧрмисны немецкӧй администрациялӧн шахтаясын став подлостьясыс, йӧйталӧмъясыс да промахъясыс.
Кыдзи зэв ыджыд опыта да мастерствоа пӧрысь рабочӧй, немецкӧй администраторъяс дорӧ сылӧн зывӧктӧмыс сымын ёнджыка содіс, кымын ёнджыка сійӧ убеждайтчис, мый кӧзяйство кузя найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны.
— Артыштӧй асьныд, том инженер ёртъяс, — шулывліс сійӧ Быстриновлы да дядя Колялы, — ставыс на киын, а район пасьталаысь — суткинас кык тонна!
Но, ме гӧгӧрвоа — капитализм, а ми, сідз шуны, — аслыным вылӧ уджалам.
Но ӧд найӧ сё ветымын во уджалӧны, а ми кызь вит во, — велӧдлісны жӧ найӧс мыйӧкӧ!
И сэтчӧ жӧ — став свет пасьталаыс ошкӧм кӧзяева, нималысь финансистъяс, став светсӧ грабитӧны.
Тьпу, прӧсти господи! — зэв кыз гӧлӧснас киргис старик.
— Выскочкаяс!
Найӧ и грабитнысӧ оз кужны кызьӧд нэмын: дас нёльӧд воын найӧс нӧйтісны и ӧні нӧйтасны.
Куравны радейтӧны, а творческӧй воображениеныс абу.
Люмпенъяс да мещана олӧмас медвылынӧсь...
Став человечество водзас тырвыйӧ кӧзяйственнӧй провал! — скӧрысь пиньсӧ жерйӧдлігтыр висьталіс Быстринов.
И кык том инженер да зэв пӧрысь рабочӧй кокньыдика лӧсьӧдавлісны планъяс быд лун кежлӧ, кыдзи торкны Швейделысь из шом перйӧм кузя омӧлика уджалӧмсӧ.
Тадзи уна дас йӧзлӧн уджыс отсавліс партиялӧн подпольнӧй райкомлы.
Сьӧкыдджык да опаснӧйджык вӧлі вӧчны тайӧс ставсӧ Филипп Петровичлы мастерскӧйясын, кӧні сійӧ ачыс уджаліс.
Сійӧ вӧчліс татшӧм правилӧ серти: кыв шутӧг выполняйтны став посни заказъяссӧ, кодъяс асьныс производствоын оз имеитны решающӧй значение, да нюжӧдны, помтӧг нюжӧдны гырысь заказъяс выполняйтӧм.
Немечьяс дырйи уджалігӧн первой лунъяссяньыс мастерскӧйясын ремонтируйтісны кымынкӧ гырысь шахталы некымын пресс, насоснӧй оборудование, но ӧнӧдз нинӧм эз вӧв ни ремонтируйтӧма, ни восстановитӧма.
Но оз жӧ позь вӧлі сэтшӧма подведитны директор Бараковӧс, медым сылӧн примитӧм ни ӧти мера эз сет результат.
Та вӧсна ӧткымын уджъяссӧ вӧчлісны помӧдз либӧ пӧшти помӧдз, но немвиччысьтӧм авария сувтӧдліс став делӧсӧ.
Ӧтарӧ дугдывліс уджавны мотор, — сы пытшкӧ прӧстӧ киськыштавлісны лыа.
Мотор ремонтируйтігкості пуктылісны двигатель, но и двигательыс друг дугдывліс уджавны: вывтіджык лӧсьӧдлісны цилиндрсӧ да лэдзлісны кӧдзыд ва.
Тайӧ посни да зэв посни диверсияяс нуӧдӧм вылӧ Филипп Петровичлӧн быд цехын вӧліны аслас йӧз, кодъяс формальнӧя подчиняйтчылісны асланыс цехъясса начальникъяслы, но збыльвылас выполняйтісны сӧмын Лютиковлысь индӧдъяссӧ.
Бӧръя кадӧ Бараков босьтіс уна выль рабочӧйӧс — вӧвлӧм военнӧйяс лыдысь.
Кузнечнӧй цехын уджалісны молотобоечьясӧн кык коммунист — Гӧрд Армияса офицеръяс.
Найӧ вӧліны командиръясӧн партизанскӧй отрядъясын, кодъяс войяснас вӧчавлісны туйяс вылын гырысь диверсияяс.
Медым оправдайтны производство вылысь асланыс йӧзлысь ветлывлӧмъяссӧ, ёна практикуйтсисны мукӧд районъясса предприятиеясӧ инструментла либӧ содтӧд оборудованиела фиктивнӧй командировкаяс.
А медым рабочӧйяслысь, кодъяс абу на подпольнӧй организацияын, не кыпӧдны подозрение, налы сідзжӧ сетавлісны татшӧм командировкаяссӧ.
Рабочӧйяс убеждайтчылісны, мый збыльысь оз позь судзӧдны ни оборудование, ни инструментъяс, а начальство аддзис, мый директор да цехъясса руководительяс старайтчӧны.
Делӧыс эз мун водзӧ законнӧй подувъяс вылын.
Мастерскӧйяс лоины Краснодонын подпольнӧй организациялӧн главнӧй центрӧн: некодлы тӧдтӧм вынъяссӧ вӧлі сосредоточитӧма ӧти местаӧ, век ки улын, — накӧд кутны йитӧд вӧлі кокни и прӧстӧй.
Но таын жӧ вӧлі и аслас опасность.
Бараков уджаліс смела, выдержаннӧя да организованнӧя.
Военнӧй морт да инженер, сійӧ сюся видзӧдіс посниторъяс вылӧ.
— Менам, тӧдан, сідзи сувтӧдӧма делӧсӧ, мый некытчӧ ныртӧ он сюй, — шулывліс сійӧ бур минутӧ Филипп Петровичлы. — Мыйла ми долженӧсь сідз видзӧдны, мый ми наысь йӧйджыкӧсь? — шулывліс сійӧ. — А ми кӧ наысь сюсьджыкӧсь, обязанӧсь найӧс ылӧдны.
И ылӧдам!
Филипп Петрович лэдзліс аслас морӧс вылӧ кыз щӧкасӧ, сы вӧсна чужӧмыс лолі ещӧ паськыдджык улітіыс, — Филипп Петровичлӧн тайӧ век вӧлі недовольствуйтчӧм кузя признак, — да шуліс:
— Зэв кокниа тэ тӧлкуйтан.
Тайӧ жӧ немечьяс — фашистъяс.
Найӧ абу тӧлкаджыкӧсь ни мудерджыкӧсь тэысь, збыль.
Да тӧдан, кыдзи Сталин шуліс?
Враг — зэв лёк да коварнӧй, скӧр да неумолимӧй.
Мыйла налы тӧднысӧ, прав тэ али абу?
Аддзасны, делӧ оз мун, и чегасны тэнсьыд сьылідзиртӧ, весиг оз чукыртчывны.
А тэ местаӧ пуктасны подлецӧс.
И быдӧнлы миянлы либӧ пом, либӧ — пышйыны.
А пышйӧм вылӧ миян абу право.
Да, зонмӧ, ми ветлӧдлам пурт дор вывті, и тэ кӧ нин видзчысьысь, ло куимпӧв видзчысьысьӧнджык.
Вот мый йылысь пыр частӧджык думайтліс Филипп Петрович, аслас пемыд жырйын вольпась вылын сьӧкыда бергалігтыр, и унмыс пышйыліс сы дінысь.
И ещӧ сійӧ думайтіс сы йылысь, мый кадыс мунӧ, мунӧ...
Кымын дырджык нюжавліс заказъяс выполнитӧм, кымын унджык чукӧрмылісны Бараков щӧт вылын нелючкияс, срывъяс, аварияяс, сымын положениеыс сылӧн немецкӧй администрация водзын лолі двусмысленнӧйджык.
Но ещӧ опаснӧйджык вӧлі сійӧ, мый кад мунӧмкӧд тшӧтш пыр унджык йӧз, кодъяс уджалісны мастерскӧйясын, — а на пӧвстын вӧліны уна опытнӧй мастерӧвӧйяс, — пыр ёнджыка гӧгӧрволісны, мый тайӧ предприятиеас кодкӧ нарошнӧ вредитӧ делӧыслы.
Бараков, коді бергаліс немечьяс пӧвстын да сёрнитіс немецкӧй ногӧн и вӧлі производство вылын требовательнӧй, лыддьысис рабочӧйяс пӧвстын немецкӧйӧн.
Сыысь ӧтдортчылісны, и тані, мастерскӧйясас, ӧдвакӧ сы вылӧ вермис лоны подозрение.
Подозрение вермис лоны сӧмын Филипп Петрович вылӧ.
Всё-таки Краснодонысь сюрины зэв этша йӧз, кодъяс веритісны, мый Лютиков сьӧлӧмсяньыс уджалӧ немечьяслы.
Сійӧ вӧлі Рочмуса сэтшӧм типа рабочӧйяс пиысь, кодъясӧс важӧн шулісны рабочӧй класслӧн сӧвестьӧн.
Быдӧн сійӧс тӧдісны, дӧверяйтісны сылы, — войтыр эз ӧшибайтчы.
Цехын Филипп Петровичлӧн непосредственнӧй подчинение улын уджалісны некымын дас морт.
И кыдзи кӧть Филипп Петрович эз ов чӧв, кыдзи кӧть сійӧ асьсӧ эз кут скромнӧя, производственникъяс эз вермыны не аддзыны, мый Филипп Петровичлӧн индӧдъясыс, кодъясӧс сійӧ шулывліс сідз-тадз, быттьӧкӧ сьӧкыдлунъяс водзын кутшӧмакӧ падъялігтыр да шӧйӧвошӧмӧн, вайӧны производстволы вред.
Сылӧн деятельностьыс сложитчыліс мелочьясысь, босьтны кӧ на пӧвстысь быдӧнӧс торйӧн, то оз вӧлі тӧдчы.
Но кадыс муніс, мелочьяс тэчсьылісны ӧта-мӧд вылас, лоліны мыйӧнкӧ ыджыдӧн, и Филипп Петрович сідзжӧ лолі тӧдчанаджык.
Филипп Петровичӧс кытшалысь йӧзыс ёна унджыкыс вӧліны ас йӧз.
Сійӧ дӧгадывайтчыліс, мый сылы подчинитчӧм йӧз пӧвстын эмӧсь уна йӧз, кодъяс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм сылӧн кӧзяйкаыс Пелагея Ильинична.
Найӧ ставсӧ аддзӧны, сочувствуйтӧны сылы, но тайӧ тӧдӧмсӧ оз петкӧдлыны ни сылы, ни мукӧдлы, ни весиг аслыныс.
Но медым вермасны эрдӧдны, оз ков уна подлец — мукӧд дырйиыс вермас эрдӧдны и ӧти трус.
Мастерскӧйяслы индӧм медся ответственнӧй уджӧн вӧлі краснодонса зэв ыджыд водокачка восстановитӧм кузя удж. Тайӧ водокачкаыс обслуживайтліс некымын шахта, сетліс ва карса центрлы да аслыныс мастерскӧйясыслы.
Сійӧс восстановитӧм кузя уджсӧ вӧлі возложитӧма Бараков вылӧ тӧлысь кык кымын сайын, а сійӧ перепоручитіс тайӧ уджсӧ Филипп Петровичлы.
Тайӧ прӧстӧй уджсӧ, кыдзи и став мукӧдъяссӧ, вӧчисны сідзжӧ тӧлктӧг.
Но водокачкаыс ёна вӧлі колӧ.
Господин Фельднер некымынысь ачыс прӧверяйтліс уджсӧ да ёна скӧраліс сы вылӧ, мый уджыс мунӧ ньӧжйӧ.
Весиг кор водокачкаыс лои гӧтов, Филипп Петрович век на эз сдайт сійӧс эксплуатацияӧ сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый водокачкаыс должен прӧйдитны испытаниеяс.
Асывъяснас пыр лолі кӧдзыдджык, таво ещӧ нин водз кӧдздӧдіс, а системаыс ставнас сулаліс ва тыра.
Уджалан лун помын субӧтаӧ Филипп Петрович воис принимайтны водокачкасӧ.
Сійӧ пыр придирайтчывліс сыӧ, мый бакыс да трубаясыс виялӧны, и зэв сьӧлӧмсяньыс винтитавліс гайкаяссӧ да кранъяссӧ.
Уджъяс кузя старшӧйыс ветлӧдліс сы бӧрся, аддзис, мый ставыс лючки-ладнӧ, чӧв оліс.
Рабочӧйяс виччысисны ывла вылас.
Медбӧрын Филипп Петрович старшӧйыскӧд ӧтлаын петісны рабочӧйяс дорӧ.
Филипп Петрович кыскис пинжак зепсьыс кисет да <ukr>«Нове життя»</ukr> газет, кодӧс куснялӧма чигаркалы колана ыдждаӧн, чӧв олігтыр кутіс гӧститӧдны вуж сорӧн кералӧм самосадӧн.
abu
Весиг самосадыс ӧні сюрліс шоча.
Куритісны турунӧн шӧрипӧв сорлалӧм сісь табак коръяс, — тайӧ табаксӧ быдлаын шулісны «менам бабушкалӧн матрац».
Чӧв олігтыр найӧ сулалісны водокачка дінын, куритчисны.
Рабочӧйяс шочиника видзӧдлывлісны то старшӧй вылӧ, то Лютиков вылӧ.
Филипп Петрович шыбитіс чигаркапомсӧ муӧ да тальыштіс сійӧс сапӧгнас.
— Но, ӧні, кажитчӧ, пом, шабаш, — шуис сійӧ. — Талун, тыдалӧ, уджсӧ сдайтны некодлы нин: сёр.
Виччысьлам выльлунӧдз...
Сійӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи ставныс видзӧдлісны сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧнкодь: весиг рытсяньыс нин ёна вӧлі кӧдздӧдӧ.
— Васӧ эськӧ лэдзны, — неувереннӧя шуис старшӧй.
— Тӧв али мый? — стрӧга юаліс Филипп Петрович.
Сылы зэв эз вӧв окота паныдасьны старшӧйкӧд синъяснас, но немвиччысьтӧг тайӧ лои.
И Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый старшӧй сідзжӧ ставсӧ гӧгӧрвоӧма.
Тыдалӧ, гӧгӧрвоисны и мукӧдъяс: кыдзкӧ ставныслы эз ло лӧсьыд.
Филипп Петрович кужис кутны асьсӧ да небрежнӧя шуис:
— Мунамӧй...
И найӧ дзик чӧв олігтыр мунісны водокачка дінысь.
Тайӧ и уси дум вылас Филипп Петровичлы, кор восьтіс форточкасӧ да аддзис кӧдзыдысла сьӧдӧдӧм подсолнухъяс вылысь да тыква коръяс вылысь кыз гыӧр.
Кыдзи и думайтіс Филипп Петрович, бригадаыс ставнас виччысис сійӧс водокачка дінын.
Позьӧ вӧлі не висьтавны сылы, мый трубаясыс кынмӧм васьыс польдчӧмаӧсь, потласьӧмаӧсь, системаыс ставнас тшыкӧма, ставсӧ колӧ вӧлі заводитны выльысь.
— Жаль...
Да код нӧ вермис думыштны!
Этатшӧм морозъяс! — шуис Филипп Петрович. — Мый нӧ, огӧ кутӧ няргыны.
Трубаяссӧ ковмас вежлавны.
Трубаясыс, збыль, некӧн абуӧсь, но мӧдам корсьны...
Ставныс видзӧдісны сы вылӧ полігтыр.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ставныс уважайтӧны, сійӧс смеллунсьыс и ставныс зэв ёна полӧны сы вӧсна, мый сійӧ вӧчис, и ещӧ на ёнджыка полӧны сылӧн спокойствиеысь.
Да, йӧзыс, кодъяскӧд уджаліс Филипп Петрович, вӧліны ас йӧз.
Но кытчӧдз нӧ позьӧ испытывайтны судьбатӧ?
Бараков да Лютиков костын вӧлі взаимоотношениеяслӧн установитӧм гижтӧм порядок: найӧ некор эз аддзӧдчывны, кор эз уджавны, медым некодлӧн эз вермы чужны мӧвп не сӧмын налӧн дружба йылысь, а весиг, службаысь кындзи, налӧн ас костаныс отношениеяс кузя позянлун йылысь.
Колӧ кӧ вӧлі срочнӧ сёрнитыштны, Бараков корліс Филипп Петровичӧс кабинетас, а Филипп Петрович водзвылын и сы мунӧм бӧрын обязательнӧ корлывліс и цехъясса мукӧд начальникъясӧс.
Тайӧ разас зэв ёна колӧ вӧлі сёрнитыштны.
Филипп Петрович муніс цехса аслас конторкаӧ, улӧс вылӧ шыбитіс гартыштӧм халатсӧ, кодӧс сійӧ пыр новлӧдліс киняулас, пӧрччис кепкасӧ, пальтосӧ, шыльӧдыштіс дзор юрсисӧ, лӧсьӧдыштіс расчёскаӧн ассьыс дженьыдика шырӧм чорыд уссӧ да муніс Бараков дінӧ.
Мастерскӧйяслӧн контораыс вӧлі ичӧтик кирпичнӧй зданиеын дворас.
Краснодонса унджык учреждениеясын да частнӧй керкаясын кӧдзыд пуксьӧм бӧрын вӧлі ывла вылын дорысь кӧдзыдджык. Мастерскӧйяслӧн контора торъявліс наысь: сэні вӧлі сэтшӧм жӧ шоныд, кутшӧми и став учреждениеясын да керкаясын, кӧні уджалісны да олісны немечьяс.
Бараков пукаліс аслас шоныд кабинетын. Сійӧ вӧлі отложнӧй паськыд ворота блузаа, кодӧс вурӧма нойысь. Ворот увсьыс тыдаліс бура гладитӧм кельыдлӧз воротник да яркӧй галстук.
Бараков ёна омӧльтчӧма да гожъялӧма, и та вӧсна сійӧ кажитчис ещӧ томджыкӧн.
Сійӧ быдтӧма юрси и водзладорсӧ пашкыртӧма кудриӧн.
Тайӧ пушыд юрсинас да гуранторъя щӧканас, гырысь синъяснас веськыда да смела видзӧдӧмнас да ёна топӧдӧм кыз вомдоръяснас сійӧ збыльысь вӧчис йӧз вылӧ, ӧнія обстановкаын, кыкнога впечатление.
Бараков пукаліс аслас кабинетас да дзик нинӧм эз вӧч.
Сійӧ зэв рад лои Лютиков воӧм вылӧ.
— Тӧдан нин? — сьӧкыда лолалігтыр сылы паныд пуксигӧн юаліс Филипп Петрович.
— Таковскӧй! — Бараковлӧн кыз вомдоръясас муртса тыдовтчыштліс нюм.
— Ог сы йылысь, ме сводка йылысь.
— Тожӧ тӧда... — Бараковлӧн вӧлі аслас радиоприёмник.
— Но, и кыдз нӧ мый лоӧ миян Украинаын? — украинаса ногӧн юаліс Лютиков да шпыньмуніс.
Роч морт, коді быдмис Донбассын, сійӧ мукӧд дырйи сёрнитлывліс тадзи.
— А вот кыдз, — сы моз жӧ вочавидзис Бараков: — Кутам гӧтӧвитны всеобщӧйӧс... — Бараков кыкнан кинас петкӧдліс ыджыд кытш, та вӧсна Филипп Петровичлы лои дзик гӧгӧрвоана, мый сэтшӧм «всеобщӧйсӧ» кутас гӧтӧвитны Бараков. — Мыйӧн сӧмын миян матыстчасны... — Бараков неопределённӧя бергӧдлыштіс пызан весьтын кисӧ да вӧрӧдыштіс чуньяссӧ.
— Точнӧ... — Филипп Петрович вӧлі дӧвӧлен аслас напарникӧн.
— Аски кежлӧ ме тэныд плансӧ дзоньнас вая...
Задержкаыс миян абу челядь сайын, а котшкӧдчысь бедьяс сайын да кампетъяс сайын... — Бараков случайнӧ шуис тадзи да серӧктіс.
Сёрниыс муніс сы йылысь, мый йӧзыс сюрӧны тырмымӧн, но этшаӧсь винтовкаяс да патронъяс.
— Висьтала ребяталы, медым зільджыка корсясны — налы сюрӧ.
Делӧыс абу водокачкаын, — шуис Филипп Петрович. Сійӧ немвиччысьтӧг вежис сёрнисӧ сы вылӧ, мый збыльвылассӧ медся ёна волнуйтіс сійӧс. — Делӧыс абу водокачкаын.
А делӧыс сыын...
Тэ и ачыд гӧгӧрвоан, мыйын.
Бараковлӧн кык синкым костас кутіс тӧдчыны ыджыд чукыр.
— Тӧдан, мый ме тэныд предложита?
Вай ме тэнӧ уволита, — чорыда шуис сійӧ. — Придеритча сэтчӧ, мый тэ кынтін водокачка, и уволита.
Филипп Петрович думыштчис: збыльысь, вермис лоны и татшӧм петантуй.
— Оз позь, — шуис сійӧ недыр мысти. — Дзебсьыны меным некытчӧ.
А кытчӧкӧ кӧть и верми — оз позь.
Пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоасны, и тэныд — каюк, а тэкӧд и мукӧдъяслы.
Воштыны татшӧм положение, кутшӧм ӧні миян — оз, тайӧ оз лӧсяв, — решительнӧя шуис сійӧ. — Кутам видзӧдны, кыдзи сэні миян йӧзлӧн фронт вылын.
Миян йӧз кӧ ӧдйӧ мӧдӧдчасны, кутам уджавны немечьяслы сэтшӧм сьӧлӧмсянь да пӧся, мый, кодкӧ кӧ миянӧс кӧть и подозревайтліс, пыр жӧ казялас, мый ӧшибитчӧма: немечьяслы омӧль, а ми старайтчам!
Всё равно ставыс миянлы кольӧ!
Тайӧ вывті прӧстӧй петантуйыс первойя здукас чуймӧдіс Бараковӧс.
— Но ӧд фронт кӧ матысмас, сувтӧдасны миянӧс вооружение ремонтируйтны, — шуис сійӧ.
— Фронт кӧ матысмас, ми эновтам ставсӧ чӧртӧвӧй <rus>матери</rus> и — партизанитны!
«Вына пӧрысьыд!» — долыдпырысь думыштіс Бараков.
— Колӧ лӧсьӧдны руководстволысь мӧд центр, — шуис Филипп Петрович, — мастерскӧйясысь ортсыын, метӧг да тэтӧг, запаснӧй пыдди. — Сійӧ кӧсйыліс шуны кутшӧмкӧ шутка сяма, бурӧдана кывъяс, шуам, тадзи: «Сійӧ, дерт, и оз ковмы, мӧд центрыс, да видзчысьысьӧс..» да с. в., но кутіс чувствуйтны, мый тайӧ оз ков ни сылы, ни Бараковлы, да шуис: — Йӧзыд ӧні миян опытнӧйӧсь, мыйкӧ кӧ лоас, и миянтӧг зэв бура справитчасны.
Вернӧ?
— Вернӧ.
— Ковмас райком чукӧртлыны.
Ӧд ми жӧ тэкӧд сійӧс чукӧртлім ещӧ немечьяс вотӧдз на.
Кӧні нӧ внутрипартийнӧй демократияыс? — Филипп Петрович стрӧга видзӧдліс Бараков вылӧ да мигнитіс.
Бараков серӧктіс.
Райкомсӧ найӧ збыльысь эз чукӧртлыны, сы вӧсна мый сійӧс пӧшти оз позь вӧлі чукӧртнысӧ Краснодон условиеясын.
Но став медся коланасӧ найӧ решайтлісны сӧмын районса мукӧд руководящӧй йӧзкӧд сӧветуйтчӧм бӧрын.
Цех пыр аслас конторкаӧ мунігӧн Филипп Петрович аддзис Мошковӧс, Володя Осьмухинӧс да Толя Орловӧс, — найӧ уджалісны орчча тискияс сайын.
Филипп Петрович быттьӧ удж прӧверяйтӧм могысь мӧдӧдчис стенбердса кузь пызан пӧлӧн, код сайын уджалісны слесарьяс. Пызаныс вӧлі цехджынйӧдзыс.
Ребята, кодъяс сӧмын на немтӧждысьтӧг куритчисны да варовитісны, приличие ради босьтісны напильникъяс.
Кор Филипп Петрович воис матӧджык, Мошков лэптіс сы вылӧ синъяссӧ да скӧрысь серӧктігмоз гусьӧник шуис:
— Мый, гӧняйтӧдіс?
Филипп Петрович гӧгӧрвоис, мый Мошков тӧдӧ нин водокачка йылысь, да юаліс Бараков йылысь.
Мошков, кыдзи и мукӧд ребятаыс, эз тӧд Бараков йылысь правдасӧ да лыддис сійӧс немецкӧй мортӧн.
— Эн сёрнит... — Филипп Петрович довкйӧдлыштіс юрсӧ, быттьӧкӧ сылы сӧмын на збыльысь пуж петкӧдлӧмаӧсь. — Кыдзи делӧясныд? — юаліс сійӧ, кор копыртчис Осьмухин тиски дорӧ, быттьӧкӧ деталь видлалӧм могысь, да ньӧжйӧник шуис щӧть кодь ус пырыс: — Олегӧс ме ордӧ тавой, кыдзи сэки...
Краснодонса подпольнӧй организацияын тайӧ вӧлі ещӧ ӧти уязвимӧй пункт: «Том гвардия».
Ветымын кыкӧд глава
Кымын ёнджыка кутісны тыдавны Гӧрд Армиялӧн успехъясыс не сӧмын нин Сталинград районын да Донын, но и Войвыв Кавказын да Великие Луки районын, сымын паськавліс да лоліс отчаяннӧйджыкӧн «Том гвардиялӧн» деятельностьыс.
«Том гвардия» вӧлі нин став район пасьта паськалӧм, ыджыд да пыр ӧтарӧ быдмысь организацияӧн, сэні вӧлі нин сёысь унджык член.
И таысь ещӧ на унджык вӧліны сылӧн отсасьысьяс.
Организация быдмис и эз вермы не быдмыны, сы вӧсна мый сійӧ сӧвмӧдіс ассьыс деятельностьсӧ.
Да ӧд и могыс сылӧн вӧлі татшӧм.
Збыль, ребята чувствуйтісны, мый ассьыныс деятельностьсӧ заводитан кад серти найӧ лоины тыдаланаӧсьджык.
Но мый нӧ вӧчан, — тайӧ кӧ мыйтакӧ быть должен вӧлі лоны.
Но кымын ёнджыка паськаліс «Том гвардиялӧн» деятельностьыс, сымын векньыдджыка топавлісны сы гӧгӧр бордъясыс «посни синма кӧвтымлӧн», кодӧс чӧвтісны гестапо да полиция.
Штабын ӧти заседание вылын Уля друг шуис:
— А коді миян пӧвстысь тӧдӧ азбука Морзе?
Некод эз юав, мыйла тайӧ колӧ, и некод эз шутит Уля вылын.
Гашкӧ, асланыс деятельность чӧжӧн первойысь на штабса членъяс думыштісны сы йылысь, мый найӧс ӧд вермасны арестуйтны.
Но тайӧ вӧлі зэв регыд кежлӧ думыштчылӧм.
Ӧд ӧні налы нинӧм эз угрожайт.
И буретш тайӧ кадас Олегӧс корисны личнӧ сёрнитны Лютиковкӧд.
Найӧ сідзи эз и аддзысьлыны первойя встречасяньыс и ӧта-мӧдныслы шыбитчис синманыс, мый найӧ ёна вежсьӧмаӧсь.
Филипп Петрович ещӧ ёнджыка дзормӧма да быттьӧкӧ лоӧма кызджык.
Чувствуйтчис, мый тайӧ абу бур дзоньвидзалун вӧсна.
Сёрнитігас сійӧ частӧ чеччывліс да некымынысь воськовтліс жырті бӧрӧ да водзӧ.
Олег кыліс сылысь лолалӧмсӧ, — тыдалӧ, Лютиковлы сьӧкыд вӧлі новлӧдлыны ён тушасӧ.
Сӧмын Филипп Петровичлӧн синъясыс видзӧдісны пыр сідз жӧ стрӧга и наын эз тӧдчы некутшӧм мудзлун.
А Лютиков казяліс, мый Олег быдмӧма, быдмӧма весиг физически.
Тайӧ вӧлі тыр арлыда зон, аслас медбур пӧраын.
Гырысь бандзибъяса чужӧмас чертаясыс быттьӧ ёнджыка кутӧмаӧсь тӧдчыны, и сӧмын сылӧн гырысь синъясас да кӧнкӧ кыз вомдоръяс складка ас тыдовтчыштліс детинкалӧн кодь воддза выражениеыс, кор Олег нюмъяліс.
Но ӧні аддзысигӧн сійӧ вӧлі думыштчӧма, пукаліс мышкыртчӧмӧн, сьылісӧ нюжӧдтӧг, и плешкас сылӧн вӧліны кузяланога паськыд чукыръяс.
Филипп Петрович подробнӧя, пытливӧя, пыр ӧтитор дінас некымынысь бӧр бергӧдчылігмоз юасис Олеглысь «Том гвардиялӧн» важся и выльысь лӧсьӧдалӧм группаяс йылысь, требуйтіс овъяс, характеристикаяс.
Чувствуйтчис, мый сійӧс не сэтшӧма интересуйтӧ делӧыслӧн ортсыса бокыс, мый йылысь сійӧ бура тӧдіс Полина Георгиевна пыр, кутшӧма организацияыслӧн пытшкӧсса положениеыс, а торйӧн нин, кыдзи Олег видзӧдӧ аслас организация вылӧ да кыдзи гӧгӧрвоӧ делӧясыслысь сэні положениесӧ.
Филипп Петровичӧс интересуйтіс, унаӧн-ӧ организацияса членъяс тӧдӧны ёрта-ёртнысӧ, кыдзи организуйтӧма штаб да группаяс костын связьсӧ да взаимодействиесӧ.
Сійӧ казьтыштіс скӧт вӧтлӧм кузя операция йылысь да дыр юасис, кыдзи штабыс технически юӧрталіс операция йывсьыс группаясыслы, кыдзи группа пытшкас сылӧн руководительыс юӧрталіс ребяталы да кыдзи найӧ ставныс чукӧртчавлісны.
Филипп Петровичӧс интересуйтісны и ичӧтджык мероприятиеяс, — например, листовкаяс ляскалӧм, — и бара жӧ медсясӧ связь да руководство боксянь.
Висьталам мӧдысь, мый Филипп Петровичлӧн любӧй морткӧд сёрниыс торъявліс сійӧн, мый сійӧ пыр сетліс позянлун выскажитчыны помӧдз и эз тэрмась ассьыс мнениесӧ висьтавны.
Сійӧ некор эз подделывайтчы сыкӧд сёрнитысь дінӧ, а сылӧн ачыс артмыліс сідзи, мый пӧрыськӧд и томкӧд сёрнитліс, кыдзи равнӧйкӧд.
Олег чувствуйтіс тайӧс.
Филипп Петрович сёрнитіс сыкӧд, кыдзи политическӧй руководителькӧд, кывзіс сылысь мнениесӧ.
Мукӧд кадӧ кӧ эськӧ татшӧм отношениеыс тыртіс Олеглысь сьӧлӧмсӧ шуда гордостьӧн.
Но ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый Филипп Петрович абу зэв дӧвӧлен «Том гвардияӧн».
Филипп Петрович юасис сылысь и друг чеччывліс да заводитліс ветлӧдлыны, мый сылы сэтшӧма эз лӧсяв.
Сэсся сійӧ эз нин и юась, а сӧмын ветлӧдліс.
И Олег тожӧ чӧв ланьтліс.
Медбӧрын Филипп Петрович сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ Олеглы паныд да лэптіс сы вылӧ ассьыс стрӧг синъяссӧ.
— Быдминныд ті: организацияныд быдмис, и асьныд быдминныд, — шуис Филипп Петрович, — тайӧ бур.
Миянлы ыджыд пӧльза ваянныд.
Войтыр тіянӧс чувствуйтӧ, воас кад, сійӧ тіянлы бур кыв шуас.
А ме шуа, мый тіян неладнӧ...
Ни ӧти мортӧс сэсся энӧ босьтӧй организацияад менам разрешениетӧг — тырмас!
Ӧні кадыс сэтшӧм, кор весиг медся полысьыс да дышыс кутас отсавны миянлы, не обязательнӧ лоны сылы организацияын.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — ньӧжйӧник шуис Олег.
— Связь... — Филипп Петрович чӧв олыштіс. — Кустарнӧя тіян делӧсӧ пуктӧма.
Вывті нин ёна котраланныд ӧта-мӧд орданыд, патераысь патераӧ.
А медся ёна тэнад да Туркенич патераӧ.
Тайӧ опаснӧ.
Ме кӧ, шуам, эськӧ вӧлі тіян уличавывса прӧстӧй олысь, и то эськӧ казялі: мыйла тайӧ лунысь-лун, а то и войнас, кор и ветлынысӧ оз позь, котралӧны и котралӧны тіян ордӧ зонъяс да нывъяс?
Мыйла найӧ сідзи котралӧны?
Вот тадзи эськӧ думышті ме, прӧстӧй олысь.
Но, а ӧд найӧ тіянӧс корсьӧны, найӧ, дерт нин, казяласны тайӧс.
Ті йӧз томӧсь, мукӧд дырйи, дерт, чукӧртчыланныд и не политика могысь, а прӧстӧ сідзи, гажӧдчыштны? — бурпырысь да неуна мудера нюммунӧмӧн юаліс Филипп Петрович.
Олег гӧрдӧдыштіс, нюммуніс да довкнитіс юрнас.
— Оз шогмы.
Ковмас неуна гажтӧмчыштны.
Воасны миян йӧз — гажӧдчыштам, — зэв серьёзнӧя шуис Филипп Петрович. — Штаб, и сійӧс чукӧртлыны шочджыка.
Кадыс воис военнӧй.
Эм тіян командир, комиссар — уджалӧй, кыдзи фронт вылын боевӧй обстановкаын.
А связь ковмас лӧсьӧдны тіян организация уровеньлы лӧсяланаӧс.
Бур эськӧ тіянлы корсьны сэтшӧм места, кытчӧ быдӧн вермисны волыны свободнӧя и некод мед та вылӧ эз шензьы.
Горькӧй нима клубын ӧні мый?
— Пустуйтӧ, — шуис Олег.
Сылы тӧдвылас уси, кыдзи ляскаліс клуб стенас листовкаяс да тӧкӧтьӧ эз сюр «полицайлы».
«И важӧн жӧ нин тайӧ вӧлі!» — кажитчис сылы. — Сійӧ учреждение вылӧ, ни олӧм вылӧ оз туй, вот и пустуйтӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Олег.
— А ті шыасьлӧй начальство дінӧ да вӧчӧй сэтысь настоящӧй клуб.
Олег мыйкӧ дыра чӧв олыштіс, и плешкас сылӧн кутісны тӧдчыны чукыръяс.
— Ог гӧгӧрво, — шуис сійӧ.
— И гӧгӧрвонысӧ нинӧм: томйӧзлы, населениелы клуб.
Организуйтӧй зонъясӧс, нывъясӧс, кодъяс ылынӧсь политикаысь, кодъяс сӧмын думайтӧны гажӧдчӧм йылысь, гажтӧмчӧны, лӧсьӧдӧй асланыд участиеӧн инициативнӧй группа да шыасьӧй господин бургомистр дінӧ, медым разрешитіс займитны зданиесӧ клуб вылӧ.
Висьталӧй, кӧсъям пӧ обслуживайтны населениесӧ выль порядоклы лӧсялан сямӧн.
И прӧстӧ мед ребята танцуйтӧны, а то найӧ весьшӧрӧ шӧйтӧны и сӧмын вреднӧй мӧвпъяс юраныс воӧны!
Ачыссӧ тайӧ подлецыс, дерт, нинӧм оз решит, но сійӧ начальство дінӧ шыӧдчас.
Вермасны разрешитны.
Найӧ жӧ асьныс гажтӧмысла пӧдӧны, — шуис Лютиков.
Не арлыд сертиыс сылы лӧсялана смёткаӧн, — коді абу посни житейскӧй, а ыджыд практическӧй, — Олег пыр жӧ сообразитіс, мый клубӧ позьӧ устроитны штабса ассьыс ребятасӧ и на пыр кутны пятёркаса руководительяскӧд связь.
Но аслас волялы паныд пырны сійӧ мирас, коді вӧлі античеловечнӧйӧн, участвуйтны тайӧ ӧтдор мирыслӧн пеж делӧясас позянлуныс гудыртісны Олеглысь сӧвестьсӧ.
Аслыныс утверждайтны йӧз пӧвстын зывӧк нравъяссӧ либӧ кӧть косвеннӧ отсавны талы...
Оз, ставыс, мый угоднӧ, а сӧмын не тайӧс!
Чӧв олігтыр Олег копыртіс юрсӧ, эз тырмы выныс видзӧдлыны Филипп Петрович вылӧ.
— Тадзи ме и чайті, — спокойнӧя шуис Лютиков. — Эн гӧгӧрво!
А гӧгӧрвоин кӧ, ыджыд подарок вӧчин эськӧ тэ и меным и став организацияыдлы. — Филипп Петрович сувтіс да некымынысь сьӧкыда воськовтіс жырйӧдыс. — Миян великӧй Сталин ёртлы судьбаыс сиис пукавны ӧти пызан сайын сэтшӧм понкӧд, кыдзи Черчилль, а тэ, детинка, полан... пачкайтчыны.
Коді сӧстӧм, сійӧ оз пачкайтчы!
И кутшӧм сэні налӧн чӧрту агитаторъяс?
Лишнӧй громкоговоритель сувтӧдасны клубӧ, сійӧ и сідз нин горзӧ.
Колӧ сідзи вӧчны, медым тайӧ клубыс вӧлі миян киясын.
Миян агитация оз ло гора, а вынаджык налӧн агитацияысь.
Веськыда висьтала, мый и ми тіян делӧ дорӧ неуна йитчыштам.
Дерт, сідзи, мый ті онӧ и казялӧй, таысь извинитӧй.
А программасӧ ті кутанныд лӧсьӧдны нейтральнӧйӧс.
Тайӧ делӧ вылас кӧ тэ индан сэтшӧм ребятаӧс, кыдзи Мошков, Земнухов либӧ Осьмухин, а ещӧ лучше Люба Шевцова — найӧ тэныд став тайӧ делӧсӧ организуйтасны...
И дыр на ещӧ пӧрысь Лютиков убеждайтіс ассьыс том ёртсӧ, весиг и сы бӧрын, кор Олег сӧгласитчис нин сыкӧд.
Олег эз нин вӧв рад, мый сетчис лӧжнӧй чувстволы.
— Ме сы могысь шуа, мый тэнад ёртъясыд тэныд тайӧс жӧ шуасны, мый тэ меным шуин.
Сідзкӧ, медым тэ тӧдін, мый вочавидзны, — висьталіс Лютиков.
И пыр велӧдіс и велӧдіс Олегӧс.
1-бис №-а шахталӧн администрацияысь поддержкаӧн заручитчӧм бӧрын Ваня Земнухов, Мошков да кык ныв, кодъяс эз имеитны отношение «Том гвардия» дінӧ, мунісны бургомистр Стаценко дорӧ.
Найӧ збыльысь вӧліны томйӧзлӧн группаӧн, кодӧс удайтчис котыртны тайӧ случай кежлас.
Стаценко примитіс найӧс карса управаын, ломтывтӧм да няйт помещениеын.
Кыдзи и век, сійӧ вӧлі код.
Польдчӧм чуньяса ичӧтик кияссӧ турунвиж ной вылӧ пуктӧмӧн сійӧ вӧрзьытӧг видзӧдіс Ваня Земнухов вылӧ, коді вӧлі скромнӧй, лабутнӧй, сёрнитны кужысь и рогӧвӧй ӧчки пырыс видзӧдіс эз бургомистр вылӧ, а турунвиж ной вылас.
— Карӧ писькӧдчӧны лӧжнӧй слухъяс, быттьӧкӧ пӧ немецкӧй армия терпитӧ поражение Сталинград дорын.
Такӧд йитӧдын томйӧзлӧн юр вежӧраныс тӧдчӧ... — Ваня неопределённӧя вӧрӧдыштіс вӧсньыдик чуньяссӧ сынӧдас, — ...кутшӧмакӧ шатласьӧм.
Миянӧс поддерживайтӧны господин Пауль, — сійӧ шуис 1-бис №-а шахтаын горноруднӧй батальонса уполномоченнӧйлысь овсӧ, — да господин... — сійӧ шуис городскӧй управаса просвещение отделса заведующӧйлысь овсӧ, — та йылысь ті, господин бургомистр, буракӧ, тӧданныд нин, но и выль порядоклы преданнӧй томйӧз нимсянь ми корам тіянлысь личнӧ, Василий Илларионович, кор тӧдам тіянлысь бур сьӧлӧмнытӧ...
— Месянь, господа...
Ребята! — друг меліа горӧдіс Стаценко. — Городскӧй управа... — сы синъясын мыччысис синва.
И Стаценко, и господа, и ребята тӧдісны, мый городскӧй управа ачыс нинӧм оз вермы решитны, а ставсӧ решитас старшӧй жандармскӧй вахмистр.
Но Стаценко вӧлі ребята дор: сійӧ — кыдзи правильнӧ дӧгадайтчис Филипп Петрович — «ачыс пӧдіс гажтӧмысла».
Тадз 1942 вося декабр 19-ӧд лунӧ Горькӧй нима клубын гауптвахтмайстер разрешитӧм серти вӧлі первой эстраднӧй вечер.
Йӧзыс пальтоаӧсь, шинеляӧсь, пасяӧсь, пукалісны да сулалісны.
Клубыс вӧлі ломтытӧм, но йӧзыс локтісны кык мында унджык, мыйта сэтчӧ тӧрӧ вӧлі, и регыд мысти вазьӧм йирксянь кутіс войтавны ва.
Первой радъясын пукалісны <deu>гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер, <deu>вахтмайстер</deu> Балдер, лейтенант Швейде, сылӧн заместитель Фельднер, зондерфюрер Сандерс сельскохозяйственнӧй комендатураса став составнас, обер-лейтенант Шприк Немчиновакӧд, бургомистр Стаценко, полицияса начальник Соликовский гӧтырыскӧд да неважӧн сылы отсӧг вылӧ ыстӧм следователь Кулешов.
Тайӧ вӧлі авъя, рам морт, беринӧсь гӧгрӧс чужӧма, кельыдлӧз синъяса да шоч рыжӧй синкыма, пасьталӧма кузь сьӧд пальто да шапкаалӧма зарниӧн кресталӧм гӧрд пыдӧса кубанка.
Сэні жӧ вӧліны господа Пауль, Юнер, Беккер, Блошке, Шварц да горноруднӧй батальонса мукӧд ефрейторъяс.
Тані жӧ вӧліны переводчик Шурка Рейбанд, <deu>гауптвахтмайстер</deu>лӧн пӧварыс да лейтенант Швейделӧн главнӧй пӧварыс.
На бӧрся радъясас пукалісны прӧйдитысь частьясса немецкӧй да румынскӧй салдатъяс, жандармерияса да полицияса салдатъяс.
Эз вӧв унтер Фенбонг, коді вӧлі тырӧма уджӧн аслас должность кузя дай вообщӧ эз радейтлы гажӧдчӧмъяс.
Гӧсьтъяс пукалісны важ пемыд занавес водзын, кодлысь доргӧгӧръяссӧ ставнас вӧлі мичмӧдӧма СССР-са гербъясӧн — чарла да мӧлӧтӧн.
Но кор занавес воссис, видзӧдысьясыс сцена бӧрладорсьыс аддзисны фюрерлысь краскаясӧн серпасалӧм зэв ыджыд портрет, кодӧс серпасалӧмаӧсь татчӧс художникъяс да неуна тшыкӧдыштӧмаӧсь чужӧмыслысь пропорцияяссӧ, но портретыс вӧлі пӧшти оригинал кодьыс.
Вечер заводитчис важся водевильӧн, кӧні стариклысь, невеста батьлысь, рольсӧ ворсіс Ваня Туркенич.
Аслас художественнӧй принципъяслы да традицияяслы вернӧй, сійӧ гримируйтчӧма сідзи, мый вӧлі дзик садовник Данилыч кодь.
Публика встречайтіс да колльӧдіс ассьыс радейтана ворсысьсӧ аплодисментъясӧн.
Немечьяс эз серавны, сы вӧсна мый эз серав <deu>гауптвахтмайстер</deu> Брюкнер.
Но кор водевиль помасис, майор Брюкнер некымынысь инмӧдліс ӧти кипыдӧссӧ мӧд дорас.
Сэки кутісны клопайтны и немечьяс.
Струннӧй оркестр, кодлӧн украшениенас вӧліны карса кык медбур гитарист — Витя Петров да Сергей Левашов, ворсіс вальс <rus>«Осенний сон»</rus> да <rus>«Выйду ль я на реченьку»</rus>.
Стахович, администратор да конферансье, сьӧдов костюма да дзирдавтӧдзыс весалӧм ботинкиа, омӧльтчӧм, выдержаннӧй, петіс сцена вылӧ.
— Областнӧй луганскӧй эстрадаысь артистка...
Любовь Шевцова!
Публика заводитіс клопайтны.
Любка петіс кельыдлӧз крепдешиновӧй платтьӧа да кельыдлӧз туфлиа — ёна торксьӧм рояльӧн сылы аккомпанируйтіс Валя Борц — да сьыліс кымынкӧ гажтӧминик да кымынкӧ гажа сьыланкыв.
Сылӧн вӧлі успех, сійӧс дыр корлісны мӧдысь петавны.
Любка тӧвныр моз чепӧсйис сцена вылӧ аслас яркӧй сера платтьӧа нин да кремӧвӧй туфлиа да вом гудӧка и чӧртыс тӧдӧ, мый кутіс вӧчны аслас кыз кокъяснас.
Немечьяс дзикӧдз шызисны да колльӧдісны сійӧс овацияӧн.
Бара петіс сьӧдов костюма Стахович.
— Цыганскӧй романсъяс вылӧ пародияяс...
Владимир Осьмухин!
Гитара вылын аккомпанируйтӧ Сергей Левашов!..
Кияссӧ нюкльӧдлігтыр да сьылісӧ зэв тешкодя нюжйӧдлігтыр, а то друг некутшӧм переходтӧг лёкысь йӧктігмоз, Володя сьыліс: <rus>«Ой, матушка, скушно мне»</rus>.
Зумыш чужӧма Сергей Левашов гитаранас ветлӧдліс сы бӧрся, быттьӧкӧ Мефистофель.
Публика сераліс, и немечьяс тожӧ.
Публикалӧн бис горзӧм серти Володя петіс мӧдысь.
Юрсӧ тешкодя бергӧдлігтыр, медсясӧ фюрер портрет дінӧ шыасигмоз, сійӧ сьыліс:
Йӧз сувталісны местаяссьыныс да горзісны нимкодьысла.
Володяӧс корлісны петавны зэв унаысь.
Вечер помасис циркӧвӧй номеръясӧн. Сійӧс петкӧдліс Ковалёвлӧн бригадаыс.
Кор клубын муніс концерт, сэки Олег да Нина принимайтісны юӧр «Медбӧръя часӧ». Сэні висьтавсис сӧветскӧй войскалӧн Средньӧй Дон районын ыджыд наступление йылысь, Новая Калитва, Кантемировка да Богучар наӧн займитӧм йылысь, дзик сійӧ пунктъяссӧ займитӧм йылысь, кодъясӧс немечьяс босьтлісны сыысь водзджык, кор прорвитчисны лунвылӧ тавося июль тӧлысьын.
Олег да Нина переписывайтісны тайӧ юӧрсӧ югдандорӧдзыс.
И друг юр весьтсьыныс кылісны моторъяслысь жургӧм. Аслыссяма шыыс чуймӧдіс найӧс.
Найӧ уськӧдчисны ывлаӧ.
Сэзь кӧдзыд сынӧдас кар весьтті лэбисны прӧстӧй синлы тыдалысь сӧветскӧй бомбардировщикъяс.
Найӧ мунісны тэрмасьтӧг, моторъясыслӧн гора шыыс тыртіс гӧгӧр став пространствосӧ. Бомбаяссӧ чӧвталісны кӧнкӧ Ворошиловград весьтын.
Бомбаяслӧн укйӧдлӧмыс кыліс и Краснодонын.
Вражескӧй истребительяс эз тревожитны сӧветскӧй бомбардировщикъясӧс, и сӧмын неуна сёрмӧмӧн кутіс лыйлыны зенитнӧй артиллерия, но бомбардировщикъяс сідз жӧ тэрмасьтӧг прӧйдитісны Краснодон весьтті бӧр мӧдарӧ.
Ветымын коймӧд глава
Тайӧ историческӧй тӧлысьясас — 1942 вося ноябрын, декабрын — сӧветскӧй йӧз, а медся нин немечьяслӧн ылысса тылын олысь йӧз, эз вермыны аддзыны збыль масштабъяссӧ сійӧ событиеыслысь, коді пырис войтыръяслӧн историческӧй паметьӧ ӧти кывйӧн-символӧн: Сталинград.
Сталинград — тайӧ абу сӧмын Волга бердӧ ляскысьӧм векньыдик мутор историяын вӧвлывтӧм обороняйтӧм, кытысь карсӧ дзикӧдз жугӧдӧма, тайӧ — абу сӧмын оборона враглы паныд, коді сосредоточитӧма лыд сертиыс сэтшӧм гырысь вынъяс, унапӧлӧс оружие сэтшӧм универсальнӧй сочетание дырйи да совершеннӧй техникалӧн сэтшӧм озырлун дырйи, кутшӧмӧс эз тӧдлы человечество существуйтан кад чӧжӧн ни ӧти медся ыджыд сражение.
Сталинград — тайӧ полководческӧй генийлӧн великӧй проявление.
Зэв ичӧт срокӧн, тӧлысьӧн-джынйӧнысь регыдджыкӧн, единӧй стройнӧй цельнӧй замысел серти, кодӧс выполнитӧма куим этапӧн, а быд этап — шедевр военнӧй искусстволӧн, кодӧс выполнитӧма приволжскӧй да донскӧй степьяслӧн зэв ыджыд пространство вылын, — сӧветскӧй войска кытшалісны противниклысь кызь кык дивизия да разгромитісны комын квайт дивизия.
Тайӧ замыселсӧ олӧмӧ пӧртӧм результатын сӧветскӧй войскалӧн фронтыс первойя бойяс мунан местаяссянь вешйис водзӧ сёӧн-джынйӧн-кыксё километрӧдз.
И ковмис сӧмын ӧти тӧлысь, медым кытшалӧм противникӧс бырӧдны да босьтны пленӧ.
Но тайӧ вӧлі сӧмын заводитчӧм.
Январ тӧлысь пом кежлӧ кык тӧлысся наступательнӧй операцияяс результатын Рытыв-Лунвыв, Лунвыв, Дон, Войвыв Кавказ, Воронеж, Калинин, Волхов да Ленинград фронтъясса сӧветскӧй войска вешйисны водзӧ нёльсё километрӧдз, разгромитісны противниклысь сё кык кымын дивизия, захватитісны кыксё сюрс пленнӧйӧс, дас куим сюрс орудие да зэв уна мукӧд техника, мездісны уна сюрс населённӧй пункт, на лыдын сэтшӧмъяс, кыдзи Кантемировка, Беловодск, Морозовскӧй, Миллерово, Старобельск, Котельниково, Зимовники, Сальск, Моздок, Нальчик, Минеральные воды, Пятигорск, Ставрополь, Армавир, Валуйки, Россошь, Острогожск, Великие Луки, Шлиссельбург, Воронеж.
Сталинград — тайӧ выль сӧветскӧй стройӧн чужтӧм йӧзлӧн организаторскӧй талантъяслы медбур свидетельство.
Медым гӧгӧрвоны тайӧс, тырмымӧн представитны аслыд, кутшӧм уна йӧзӧс да военнӧй техника вӧлі вайӧдӧма движениеӧ единӧй план, единӧй воля серти, кутшӧм материальнӧй да йӧзлысь резервъяс вӧлі видзтӧма да создайтӧма тайӧ плансӧ выполнитӧм могысь, кутшӧм организаторскӧй усилиеяс да материальнӧй ресурсъяс ковмисны, медым вайӧдны тайӧ массаяссӧ фронт вылӧ, снабжайтны найӧс продовольствиеӧн, обмундированиеӧн, боеприпасъясӧн, горючӧйӧн, и, медбӧрти, кутшӧм всемирно-историческӧй значениеа учебнӧй да воспитательнӧй удж вӧлі нуӧдӧма, медым военнӧй делӧ кузя опытнӧй да политически воспитаннӧй уна сё сюрс командиръяс да военачальникъяс, сержантъяссянь да маршалъясӧдз, веськӧдлісны тайӧ движениенас да пӧртісны сійӧс уна миллион вооружитӧм йӧзлӧн сознательнӧй движениеӧ.
Сталинград — тайӧ анархияа важ общество водзын единӧй плана выль обществоса овмӧс преимуществолӧн высшӧй показатель.
Важ типа ни ӧти государство эськӧ эз вермы, кор канму пытшкӧсӧ пырис воӧн-джынйӧн сайын уна миллион лыда вражескӧй армия, кодӧс вооружайтісны да снабжайтісны Европалӧн унджык канмуясса промышленность да видзму овмӧс, кор канмулы вӧчисны думыштны позьтӧм материальнӧй разрушениеяс да опустошениеяс, — важ типа ни ӧти государство эз вермы эськӧ хозяйственнӧй отношениеын решитны татшӧм сяма наступлениелысь могсӧ.
Сталинград — тайӧ капитал цепъясысь мездӧм войтырлысь духовнӧй вынсӧ да историческӧй разумсӧ выражайтӧм.
abu
Сталинград — тайӧ великӧй плод генийлӧн, код нимӧн шуӧма историяӧ пырӧм тайӧ карсӧ.
Кыдзи и став сӧветскӧй йӧзыс, Иван Фёдорович Проценко эз вермы тӧдны, кутшӧм жӧ настоящӧй масштабъясыс сійӧ событиеыслӧн, кодлы ачыс вӧлі свидетельӧн да участвуйтіс сэні.
Но Иван Фёдорович вӧлі йитчӧма радио пыр да ловъя йӧз пыр Украинаса партизанскӧй штабкӧд да Рытыв-лунвыв фронтса Военнӧй сӧветкӧд, а тайӧ фронтыслы первойӧн колӧ вӧлі пырны Украина территория вылӧ, и та вӧсна сійӧ мукӧд сӧветскӧй йӧз дорысь ёнджыка, кодъяс тышкасисны врагкӧд Ворошиловград обласьтса территория вылын, тӧдіс сӧветскӧй войскалысь наступательнӧй операцияяс характер йылысь да ыджда йылысь.
Иван Фёдорович оліс Ворошиловградын стӧч сы дыра, мыйта вӧлі колӧ сы вылӧ, медым развернитны деятельностьсӧ карса нёльнан подпольнӧй райкомыслысь.
Но сэк кежлӧ, кор вӧлі получитӧма юӧр, мый сӧветскӧй войска орӧдӧмаӧсь Средньӧй Донын немецкӧй фронт, Иван Фёдорович удитліс нин вежлыны ассьыс оланінсӧ некымынпӧв.
Ноябр помсянь сійӧ медсясӧ оліс обласьтса войвыв районъясын.
Некод эз индывлы Иван Фёдоровичлы, мый сійӧ должен ӧні овны буретш тайӧ войвыв районъясас.
Но прӧстӧ аслас вежӧрӧн либӧ нырисӧн сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні сылы коланаджык лоны сэні, кӧні сӧветскӧй войскалӧн фронтыс медматын и кӧні медводз удайтчас партизанскӧй отрядъяслы пырны регулярнӧй сӧветскӧй армиякӧд боевӧй взаимодействиеӧ.
Матыстчис кад, кодӧс Иван Фёдорович сы дыра виччысис, кад, кор бӧр позьӧ вӧлі ӧтлаӧдны ичӧтик партизанскӧй группаяссӧ отрядъясӧ, кодъяс вермисны вӧчавны гырысь операцияяс.
Иван Фёдорович ӧні овмӧдчис Беловодскӧй районса ӧти сиктӧ, Марфа Корниенколӧн рӧдня ордӧ, кӧні сідзжӧ гусьӧн оліс пленысь мездӧм гвардияса сержант Гордей Корниенко, Марфалӧн мужикыс.
Корниенко котыртіс сиктас партизанскӧй группа, коді, аслас веськыд обязанностьясысь кындзи, охраняйтіс Иван Фёдоровичӧс быдсяма случайностьясысь.
Беловодскӧй районса став партизанскӧй группаӧн командуйтіс директор самӧй сійӧ совхозсьыс, кӧні уджалісны гожӧмнас Горькӧй нима краснодонса школаысь велӧдчысьяс, директор, коді сетіс Мария Андреевна Борцлы медбӧръя грузӧвиксӧ челядьӧс эвакуируйтӧм могысь.
Вот самӧй тайӧ директорыслы Иван Фёдорович сетіс приказ ӧтлаавны Беловодскӧй районса став группаяссӧ да формируйтны морт кыксёа отряд.
Ещӧ йӧзыс эз на тӧдны Средньӧй Дон районын сӧветскӧй войскалӧн выль вынйӧра наступление йылысь, кор Иван Фёдоровичлӧн радистыс примитіс шифруйтӧм юӧр сы йылысь, мый немецкӧй фронтсӧ ыджыда орӧдӧма асыв-войвывсянь, Новӧй Калитва — Монастырщина участокын, да асыввывсянь — Чир ю бокса Боковскӧй районын.
Сэки жӧ Иван Фёдоровичлы передайтісны приказ: сы распоряжениеын имеитчысь став партизанскӧй вынъяссӧ вуджӧдны враглӧн коммуникацияяс вылӧ войвылӧ — Кантемировкалань да Марковкалань и асыввылӧ — Миллероволань, Глубокӧйлань, Каменсклань, Лихӧйлань.
Тайӧ вӧлі фронтса Военнӧй сӧветлӧн приказ.
— Воис миян час! — торжественнӧя шуис Иван Фёдорович да кутліс радистсӧ.
Найӧ окасисны вокъяс моз.
Друг Иван Фёдорович кокньыдика йӧткыштіс радистсӧ да ӧтпӧлӧсӧн тэрыба петіс хатасьыс.
Вӧлі сэзь кӧдзыд вой, — пасьтала кодзувъяс.
Бӧръя лунъясӧ дугдывтӧг сапкис-лымъяліс, — хата вевтъяс, ылысса мылькъяс лӧня ойбырасисны лым эшкын улын.
Иван Фёдорович сулаліс, эз чувствуйт кӧдзыдсӧ, морӧсыс сылӧн тырӧма радлунӧн, сійӧ горша апаліс кӧдзыд сынӧдсӧ и эз кут синвасӧ, коді визувтіс сы синъясысь да кынмис банбокъясас.
Иван Фёдоровичлы ковмис час кымын, медым воны аслас патераӧдз.
Радистсӧ аппаратыскӧд тшӧтш босьтіс аскӧдыс.
Ён гвардеец Гордей Корниенко, коді сӧмын на воӧма операция вылысь хуторъясысь полицейскӧй постъяс бырӧдалӧм кузя, чорыда узис.
Но унмыс сылӧн пыр жӧ быри, мыйӧн сӧмын Иван Фёдорович тракнитіс сійӧс пельпомӧдыс да висьталіс ассьыс выльторъяссӧ.
— Монастырщина дорын! — горӧдіс Корниенко, и синъясыс сылӧн кутісны ӧзйыны. — Ме жӧ ачым сійӧ фронтсьыс, ме сэні и пленӧ сюри...
Некымын лун мысти миян тані лоӧны, помнитлан менсьым кывйӧс!
Пӧрысь салдат кызӧктыштіс волнуйтчӧмысла да ӧдйӧ кутіс пасьтасьны.
Гордей Корниенко подчинение улӧ сетісны став войвывса партизанскӧй группаяссӧ, и сійӧ должен вӧлі пыр жӧ мунны Марковка — Кантемировка районӧ.
Ачыс жӧ Иван Фёдорович аппарата радистыскӧд да кык партизанкӧд должен вӧлі петны Городищи сиктӧ, кӧні сулаліс совхозса директор аслас отряднас: Иван Фёдорович гӧгӧрволіс, мый буретш ӧні воис кад, кор бурджык лоны отрядын.
Тайӧ скитайтчан лунъясас сылӧн связнӧй пыдди вежсьывтӧг уджаліс сы гӧтырлӧн пӧдругаыс Маша Шубина, кодӧс сійӧ босьтіс аскӧдыс Ворошиловградысь.
Кыдзи сійӧ и думайтліс, Шубина вӧлӧма стойкӧй, преданнӧй натура, кутшӧмъяс овлӧны олӧмын вывті скромнӧйӧсь, и колӧ организаторлы сюсь син, медым кужны найӧс аддзыны уна йӧз пӧвстысь.
Но кор татшӧмъяссӧ аддзан, найӧ, тайӧ натураясыс, петкӧдлӧны сэтшӧм ыджыд работоспособность да тырвыйӧ вунӧдӧны асьнысӧ, мый на пельпомъяс вылӧ водӧ начальникъясыслысь да руководительясыслысь заданиеяссӧ практическӧй выполнениеыс ставнас.
Татшӧм йӧз отсӧгтӧг весиг медгырысь заданиеясыс сідзи эськӧ и колины заданиеясӧн, эз лоны выполнитӧмаӧсь.
Маша Шубина эз мӧд кужны торйӧдны войсӧ лунсьыс, сэтшӧма сійӧ вӧлі занят.
Сыкӧд орччӧн уджалысь йӧзыс кӧ эськӧ босьтчылісны представитны аслыныс, мый жӧ вӧлі сы олӧмын да уджын медся характернӧйыс, то найӧ чуймисны эськӧ сы вылӧ, мый некод оз помнит сійӧс узьысьӧн.
Маша Шубина кӧ и узьлывліс, то сэтшӧм регыд, а главнӧйыс, сэтшӧм казявтӧг, мый кажитчис, быттьӧ сійӧ оз и узьлы некор.
Душаыс тайӧ нывбабаыслӧн сотчис уджалӧм кузя некодлы тыдавтӧм величественнӧй пафосӧн.
Дзик ӧти личнӧй радлунӧн, коді шонтіс сылысь душасӧ, вӧлі радлун сознавайтӧм, мый сійӧ абу ӧтка.
Збыль, сылы оз позь вӧлі аддзысьлывны Катякӧд, аслас пӧдругаыскӧд, — Катякӧд сійӧ вӧлі свяжитчӧма сӧмын Марфа Корниенко пыр.
Но Маша тӧдіс, мый медбур да дзик ӧти пӧдругаыс сылӧн кӧнкӧ матын и мый найӧ вӧчӧны общӧй делӧ.
А Иван Фёдоровичлы Маша вӧлі помтӧг предан став сьӧлӧмнас — сыысь, мый сійӧ казяліс Машаӧс уна йӧз пӧвстысь и дӧверитчис сы вылӧ.
Вот тайӧ дӧвериесьыс Маша вермис эськӧ сетны сы вӧсна ассьыс олӧмсӧ.
Иван Фёдоровичӧс шымыртісны зэв гырысь лоӧмторъяс, кодъясӧс сӧвмӧдӧмлы сійӧ отсаліс аслас вын сертиыс. Сэки сійӧ сеталіс Машалы медбӧръя распоряжениеяс.
— Марфа ордын тэ ачыд аддзӧдчылан Митякинскӧй отрядса командиркӧд.
Сы действиеяслӧн районыс — Глубокӧйӧ, Каменскӧ мунысь туйяс.
Мед выступитас пырысь-пыр, действуйтас лун и вой, враглы медым лолыштнысӧ оз сет.
А Катялы мед Марша висьталас, медым пыр жӧ эновтас ассьыс учителялӧмсӧ, и — татчӧ...
— Тайӧ патераас? — юаліс Маша.
— Татчӧ...
А тэ, ни ӧти час воштытӧг — Ксения Кротова ордӧ.
Туйсӧ аддзан?
— Аддза.
Кор Иван Фёдорович тӧдмӧдіс Машаӧс сылӧн обязанностьясӧн, сэки жӧ сетіс Машалы тайӧ адрессӧ: Успенка сикт, медпункт, врач Валентина Кротова.
Ксения, Валентиналӧн чойыс, уджаліс ӧні сы кузя, медым кутны связь Екатерина Павловна костын — Проценко гӧтыр костын — да став райкомъяс костын, кодъяс расположитчӧмаӧсь Донецсянь лунвылӧджык.
— Ксениялы висьталан: действиеясыслӧн районыс — Лихӧйӧ, Шахтыӧ, Новочеркасскӧ, Ростовӧ, Таганрогӧ, мунысь туйяс вылын, — водзӧ висьталіс Иван Фёдорович. — Действуйтны лун и вой, враглы лолыштны не сетны.
Быдлаын, кӧні фронтыс матын лоӧ, босьтавны населённӧй пунктъяс, отвлекайтны врагӧс ас выланыс...
Катялӧн главнӧй патераыс, сідзкӧ, ликвидируйтсьӧ.
Главнӧй патераыс ӧні лоӧ Марфа ордын.
Пароль вежа... — Сійӧ копыртчис Маша пель дорӧ да висьталіс сылы пароль. — Он вунӧд?
— Ог.
Иван Фёдорович думайтыштіс недыр да шуис:
— Ставыс.
— Ставыс? — Маша лэптіс сы вылӧ синсӧ.
Сылӧн юалӧмыс збыльысьсӧ вӧлі татшӧм: «А ме?»
Но сылӧн синъясыс нинӧм эз петкӧдлыны.
Кыдзи паметя морт, Иван Фёдорович прӧверитіс думсьыс, эз-ӧ вунӧд мыйкӧ.
И тӧдвылас уси, мый эз висьтав, кытчӧ водзӧ мунас Маша.
— Да...
Кор воан Ксения ордӧ, лоан сы распоряжение улын.
Кутанныд уджавны связь кутӧм могысь Марфакӧд ӧтлаын.
Висьтав месянь, медым сэсся тэнӧ некытчӧ эз кутны ыстывлыны.
Маша лэдзис синъяссӧ.
Сійӧ думыштіс аслыс, кыдзи ӧні сійӧ мӧдӧдчас ӧтнас, пыр ылӧджык и ылӧджык тайӧ местаяссяньыс, кытчӧ не талун-аски воасны миян йӧз.
Да, некымын лун мысти сэні, кӧні сулалӧ ӧні сійӧ Иван Фёдоровичкӧд, оз нин коль ни ӧти враг и пырас аслас правоясӧ сійӧ яснӧй мирыс, кодӧс ставныс найӧ сэтшӧм дыр виччысисны, мый ради эз жалитлыны ассьыныс олӧмнысӧ.
— Мый нӧ, Маша, — шуис Иван Фёдорович, — кадыс абу ни менам, ни тэнад...
Аттьӧ тэныд ставсьыс...
Сійӧ крепыда сывйыштіс Машаӧс да окыштіс веськыда вомдорсӧ.
Маша сутш дыра ланьтліс сы киясын да эз вермы вочавидзны сылы.
Маша пасьтасис сідзи, кыдзи пасьтасьлісны немецкӧй тылын медся гӧль нывбабаяс, волысаліс мешӧктор да петіс хатасьыс.
Иван Фёдорович эз пет сійӧс колльӧдны.
И Маша муніс ӧтнас ылыс туйӧ, тайӧ югдандорса водз часас, лымйыс дзуртіс сы кок улын. Тайӧ вӧлі абу нин том и сэки жӧ ещӧ нывлӧн кодь на чужӧма, кӧрт душаа незаметнӧй нывбаба.
А недыр мысти выступитіс и Иван Фёдорович аслас ичӧтик группаыскӧд.
Асылыс пуксьӧ вӧлі лӧнь, кӧдзыд.
Тӧвся водз петысь суров кыаыс тӧдчис вӧрзьывтӧм тшынтор пыр.
Дзик некутшӧм движение — ни му вылын, ни енэжын, — ни ӧти шы, ни весиг тӧвлӧн кышӧдчӧм эз чувствуйтчы помтӧм-дортӧм еджыд пустыняас, кӧні ӧткымынлаын тыдалісны руд балка бокъяс да кустъяса мыльк пӧкатъяс.
Лым шебрас улын ставыс гӧгӧр узис.
Ставыс вӧлі сэтшӧм гажтӧм, гӧль, кӧдзыд, йӧзтӧм и, кажитчӧ, татшӧмӧн кольӧ век кежлӧ.
А Иван Фёдорович муніс тайӧ помтӧм пустыняӧдыс, и победалӧн гым шыяс юралісны сылӧн ыркмунӧм сьӧлӧмас.
Вит суткиысь неуна этшаджык прӧйдитіс тайӧ лӧнь асывсяньыс, кор Иван Фёдорович выступитіс отрядланьыс, да сійӧ сёр рытӧдзыс, кор эрзацкуӧн дорӧсалӧм немецкӧй капюшона партизан вайӧдіс Иван Фёдорович дорӧ сылысь гӧтырсӧ Катяӧс Городищи сиктса эновтӧм хатаӧ.
Быттьӧкӧ юкӧнъяс вылӧ торъявлӧм гигантскӧй битвалӧн чудовищнӧй взрывъясыс сыркӧдісны сынӧдсӧ и мусӧ, юралісны тайӧ помтӧм-дортӧм му просторъяс кузяыс.
И ачыс Иван Фёдорович, коді вӧлі дзикӧдз сьӧдасьӧма порок тшынсьыс, пукаліс да видзӧдіс аслас гӧтырыслӧн мича чужӧм вылас.
Ставыс сорласис, кутіс пуны, дзирдавны гӧгӧр.
Войяснас югнитлысь ракетаяслӧн востымасьӧмыс да весиг орудиеяслӧн биыс тыдаліс уна дас километр сайсянь.
Грымгис му вылын и енэжын.
Пансьылісны зэв гырысь танкӧвӧй да воздушнӧй бойяс.
Иван Фёдорович отрядса йӧз, кодъяс тӧдісны нин, мый налы паныд писькӧдчӧ танкӧвӧй корпус, коді сӧмын на получитӧма гвардейскӧй звание, эз вермыны мездысьны иллюзияысь: кажитчӧ, найӧ физически кылӧны тышкасьысь танкӧвӧй массаяс бронялысь зяльскӧмсӧ.
Асланым да вражескӧй самолётъяс визьйӧдлісны енэжын еджыд спиральяс, кодъяс часъясӧн вӧрзьывтӧг сулалісны кӧдзыд сынӧдас.
Немецкӧй частьяслӧн ӧтсорласьӧм тылъясыс кыссисны грейдернӧй туйяс кузя рытыввылӧ да рытыв-лунвылӧ, а зэв уна посни туйясыс ставыс вӧліны Иван Фёдорович власьт улын.
Кыдзи тайӧ овлывлӧ ыджыд поражение дырйи, сэтшӧм условиеясын, кор победитель зэв ӧдйӧ наступайтӧ, немецкӧй оружиелысь став вынъяссӧ, кодъяс вермисны на водзсасьны, вӧлі веськӧдӧма тайӧ главнӧй грознӧй опасностьсӧ венӧм вылӧ, — партизанъяскӧд ноксьыны налы вӧлі некор!
Немецкӧй гарнизонъяс сулалісны гырысь да посни населённӧй пунктъясын, а медся нин Камышнӧй, Деркул, Евсуг юяс пӧлӧн, кодъяс усьӧны Войвыв Донецӧ, кытчӧясӧ вӧлі водзвыв лӧсьӧдӧма долговременнӧй укреплениеяс, а ӧні тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдсисны выльяс.
Быд татшӧм укреплённӧй пунктъяс гӧгӧрын, весиг сэки, кор сійӧс кытшовтлісны да сійӧ кольліс наступайтысь сӧветскӧй войскаяс расположениеын, пансьылісны зэв чорыд, кузя кыссьысь бойяс.
Немецкӧй гарнизонъяс тышкасисны медбӧръя салдатӧдз: вӧлі получитӧма Гитлерсянь приказ — не отступайтны, не сдавайтчыны.
А туйяс кузя разі-пели пышйысь немецкӧй салдатъяслӧн да офицеръяслӧн группаяс — водзджык жугӧдӧм да пленӧ босьтӧм частьяслӧн колясъясыс — сюрліны партизанъяс ки улӧ.
Кутшӧм ӧдйӧ паськаліс сӧветскӧй войскалӧн наступлениеыс, позьӧ артыштны сы серти, мый тайӧ вит лун чӧжнас тылӧвӧй немецкӧй аэродромъяс, кодъяс некымын тӧлысь вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь, лоины действуйтысь аэродромъясӧн и на вылӧ уськӧдчыліс сӧветскӧй авиациялӧн став выныс.
Ылӧдз действуйтысь немецкӧй бомбардировочнӧй авиация тэрмасигтыр, перебазируйтчис ылысса тылӧ.
Найӧ пукалісны эновтӧм керкаын ӧтнаныс — Катя, коді сӧмын на пӧрччис полушубоксӧ да вӧлі банйӧма на кӧдзыдсьыс, и узьтӧмысла сьӧдӧдӧм Иван Фёдорович.
Бесовскӧй бикиньяс чеччалісны сылӧн ӧти синсяньыс мӧдас, и Иван Фёдорович висьталіс:
— Пыр уджалам, кыдзи индӧны миянлы танкӧвӧй гвардейскӧй корпусса политотделсянь, и бура уджалам! — И Иван Фёдорович серӧктіс. — Катя, кори ме тэнӧ сы могысь, мый сэсся некодлы ме ог вермы дӧверитны тайӧ делӧсӧ.
Дӧгадывайтчан, кутшӧмӧс?
Катя чувствуйтіс на мужикыслысь топыда кутлӧмсӧ да аслас синъяссьыс окалӧмъяссӧ и сылӧн синъясыс вӧліны ваӧсь да дзирдалісны сы вӧсна, мый видзӧдісны мужикыс вылӧ.
А Иван Фёдорович эз вермы нин сёрнитны нинӧм йылысь, самӧй важнӧйторйысь кындзи, мый йылысь ӧні думайтіс сійӧ.
И Катя пыр жӧ дӧгадайтчис, мыйла мужикыс корӧма сійӧс.
Да, сылы весиг оз ков вӧлі дӧгадывайтчыны, сійӧ пыр жӧ тӧдіс тайӧс, мыйӧн сӧмын аддзис мужиксӧ.
Оз прӧйдит и некымын час, кыдзи Катялы ковмас бӧр эновтны сійӧс да мунны, — Катя тӧдіс кытчӧ.
Мыйла тайӧс тӧдіс сійӧ, ачыс эськӧ эз вермы гӧгӧрвоӧдны.
Прӧстӧ Катя радейтіс мужиксӧ.
И Екатерина Павловна сы юалӧм вылӧ вочакыв пыдди сӧмын довкнитіс юрнас да бара кутіс видзӧдны сы вылӧ аслас вазьӧм, дзирдалысь синъяснас, кодъяс вӧліны сэтшӧм мичаӧсь резкӧй чертаяса, варччӧм, весиг неуна суров чужӧм вылас.
Иван Фёдорович тэрыба чеччис, прӧверитіс, пӧдлалӧма-ӧ ӧдзӧссӧ, да кыскис полевӧй сумкасьыс некымын лист папироснӧй бумага, кодъяс вӧліны лист четверть ыдждаӧсь.
— Видзӧд... — Сійӧ видзчысьӧмӧн паськӧдіс пызан вылас листокъяссӧ. — Текстсӧ, кыдз аддзан, ме ставсӧ зашифруйті.
Но а картатӧ он шифруйт.
Збыльысь, листокъяссӧ вӧлі гижӧма кыкнанладорсяньыс зэв ёсь карандашӧн да сэтшӧм посниа, мый сьӧкыд вӧлі чайтны, кыдзи вермис вӧчны тайӧс мортлӧн ки.
А ӧти листок вылӧ вӧлі вӧсньыдик визьясӧн гижтӧма Ворошиловград обласьтлысь картасӧ, кытчӧ быдлаӧ гижталӧма квадратъяс, кытшторъяс да куимсэрӧгъяс.
Сы йылысь, мыйта удж пуктӧма тайӧ зэв точнӧй делӧас, позьӧ вӧлі артыштны сы серти, мый медгырысь знакъясыс вӧліны геб ыдждаӧсь, а медся посниясыс — булавка пом ыдждаӧсь.
Тайӧ вӧліны вит тӧлысь чӧжӧн ӧкуратнӧя чукӧртӧм, прӧверитӧм да медбӧръя даннӧйяс кузя содталӧм сведениеяс сы йылысь, кытчӧ расположитчӧмаӧсь обороналӧн главнӧй линияясыс, укреплённӧй пунктъяс, огневӧй позицияяс, аэродромъяс, зенитнӧй батареяяс, автопаркъяс, ремонтнӧй мастерскӧйяс, сведениеяс войска лыд йылысь, гарнизонъяс, вооружение лыд йылысь да ещӧ унатор йылысь.
— Висьтав, мый Ворошиловградын да Донец пӧлӧн унатор вежсяс менам даннӧйяс серти, вежсяс противниклы пӧльза вылӧ.
А ставыс, мый Донец водзвылын, сідзи и кольӧ, кутшӧм эм.
Ещӧ висьтав, мый ёна укрепляйтӧны Миус.
Выводъяссӧ вӧчасны асьныс, меным найӧс не велӧдны.
А тэныд шуа: найӧ кӧ укрепляйтӧны Миус, сідзкӧ Гитлерлӧн лачаыс абу, мый найӧ вермасны удержитны Ростов.
Гӧгӧрвоин?
Иван Фёдорович серӧктіс гораа, гажаа, — тадзи сійӧ серавлывліс обычнӧ аслас семьяас, медся нин челядьыскӧд, сійӧ шоч минутъясас, кор вӧвлі дзик, дзик прӧст.
Сутш кежлӧ найӧ вунӧдісны, мый накӧд кыкнанныскӧд водзӧ лоӧ.
Иван Фёдорович кутіс сійӧс кыкнан кинас юрӧдыс да тӧкӧтьыштӧ вештыштіс дінсьыс да, нежностьӧн тырӧм синъяснас сы чужӧмӧ видзӧдігмоз, пыр долис:
— Ок тэ, гулюӧй менам, гулюӧй менам...
Да! — горӧдіс сійӧ. — Ме жӧ медся главнӧйсӧ эг висьтав тэныд: миян войска пырӧмаӧсь Украина му вылӧ.
Видзӧд жӧ...
Сійӧ кыскис сумкасьыс клеитӧм ыджыд военнӧй карта да вольсаліс сійӧс пызан вылас.
И первойыс, мый синмас шыбитчис Катялы, — тайӧ вӧліны лӧз да гӧрд карандашӧн кыза гижталӧм Ворошиловград обласьтса асыв-вой окраинаын населённӧй пунктъяс, кодъясӧс займитӧмаӧсь нин сӧветскӧй войска.
Пӧсь гы сідзи и визьнитіс Катя сьӧлӧмын: тайӧ пунктъяс пӧвстысь ӧткымынъяс вӧліны дзик матынӧсь Городищисянь.
Иван Фёдорович да Катя аддзысисны сійӧ лунъясӧ, кор абу на вӧлі завершитӧма великӧй Сталинградскӧй операциялысь мӧд да коймӧд этапъяссӧ да кытшалӧмлӧн мӧд линияыс ещӧ эз на помӧдз кытшав немечьяслысь сталинградскӧй группировкасӧ.
Но тайӧ войнас кывсис нин, мый немецкӧй войскаӧс, кодъяс тэрмасисны Котельниково районса сталинградскӧй войскалы отсӧг вылӧ, разгромитӧма и воисны нин первой юӧръяс, мый миян войска наступайтӧны Войвыв Кавказын.
— Лихӧй — Сталинград костса кӧрттуй миян орӧдӧмаӧсь кык местаті, со таті Чернышевскӧйті да Тацинскӧйті, — кыпыда висьталіс Иван Фёдорович, — а Морозовскӧйыс немечьяс киын на.
Эстысь со, Калитва ю пӧлӧнысь, пӧшти став населённӧй пунктъяссӧ босьтӧмаӧсь миян.
Миллерово — Воронеж костса кӧрттуйсӧ форсируйтӧма Миллеровосянь со тайӧ пунктӧдзыс, коді Кантемировкаысь войвылынджык.
А Миллерово немечьяс киын на.
Найӧ сійӧс зэв ёна укрепитӧмаӧсь.
Да, тыдалӧ, миян сійӧс кытшовтӧмаӧсь — аддзан, кытчӧ танкъясыс писькӧдчӧмаӧсь... — Иван Фёдорович визьнитіс чуньнас Камышнӧй ю кузя Миллеровосянь рытыввывтіджык да видзӧдліс Катя вылӧ.
Катя напряжённӧя видзӧдіс карта вылӧ, буретш сійӧ местаясас, кӧні миян вӧліны медматынӧсь Городищи дінӧ, и сы синъяс выражениеын кутіс тӧдчыны мыйкӧ варышлӧн кодь.
Иван Фёдорович гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ тадзи видзӧдӧ, да чӧв ланьтіс.
Катя вештіс синъяссӧ карта вылысь да мыйкӧ дыра видзӧдіс веськыда ас водзладорас.
Тайӧ сылӧн вӧлі нин обычнӧй, тӧлка, думыштчӧм, неуна жугылькодь видзӧдлас.
Иван Фёдорович ышловзис да папироснӧй бумага вылӧ серпасалӧм картасӧ пуктіс ыджыд карта вылас.
— Видзӧд татчӧ, ставсӧ тайӧс тэныд колӧ помнитны, туйын мунігӧн тайӧ карта вылас видзӧдны тэныд оз нин позь, — шуис сійӧ. — Листсӧ дзеб сідзи, медым мыйкӧ лоас кӧ...
Дженьыда шуны, ньылыштан.
И бура думышт: коді тэ?
Ме думысь, тэ быттьӧ беженка.
Беженка, велӧдысь, но, шуам, Чирысь.
Пышъян гӧрдъясысь.
Тадзи тэ мӧдан сёрнитны немечьяскӧд да полицайяскӧд.
А сэтчӧс олысьясыслы...
Сэтчӧс олысьясыслы висьталан: мунан Чирсянь Старобельскӧ, рӧднӧйяс ордӧ — сьӧкыд овны ӧтнамлы.
Бур морт жалитыштас и шонтыштас, а лёк мортыслы тожӧ нинӧм дінӧ крукасьнысӧ, — висьталіс Иван Фёдорович ньӧжйӧник, гортӧминик гӧлӧсӧн да эз видзӧд гӧтырыс вылӧ. — Эн вунӧд: фронтыс — сэтшӧмыс, кутшӧмӧн сійӧс гӧгӧрвоӧны тані — абу.
Наступайтӧны миян танкъяс — сэні, тані...
Немецкӧй укрепленнӧй пунктъяссӧ коляв бокӧ, медым эз аддзывны тэнӧ.
Но быдлаын вермасны лоны случайнӧй ветлысь-мунысь немечьяс, наысь медъёна пов.
А мыйӧн воан со этайӧ рубежӧдзыс, водзӧ эн нин мун, виччысь ассьыным йӧзӧс.
Аддзан, татчӧ менам и карта вылас нинӧм абу пасйӧма, татысь ми нинӧм огӧ тӧдӧй, а тэныд юасьны оз позь: опаснӧ.
Корсь кутшӧмкӧ ӧтка старукаӧс либӧ ӧтка нывбабаӧс да кольччы сы ордӧ.
Пансяс бой, пырӧй кӧбрегӧ да пукалӧй...
Тайӧс ставсӧ сійӧ эськӧ вермис и не висьтавны Катялы, но сылы сэтшӧм окота вӧлі отсавны гӧтырыслы кӧть сӧветӧн.
Кутшӧм нимкодьпырысь эськӧ сійӧ муніс сы пыдди!
— Мыйӧн сӧмын петан татысь, ме пыр жӧ юӧрта сэтчӧ, мый петін.
Оз кӧ встретитны, шыась миян первойя тӧлкӧвӧй морт дінӧ да тшӧкты колльӧдны танкӧвӧй корпусса политотделӧ... — Друг пельк бикинь чеччыштіс сы синмын, и сійӧ шуис: — А мыйӧн воан политотделӧ, эн вунӧд радвывсьыд, мый тэнад всё-таки мужик эм, да тшӧкты, медым меным юӧртасны: «Воис пӧ — ставыс лючки-ладнӧ...»
— Ещӧ и ог на тадзи шу.
Шуа: либӧ наступайтӧй ӧдйӧджык, выручайтӧй менсьым мужикӧс либӧ жӧ бӧр менӧ лэдзӧй сы дінӧ, — шуис Катя да серӧктіс.
Иван Фёдорович друг яндысьыштіс.
— Ме эг кӧсйы сёрнитны тайӧ юалӧм кузяыс, да, тыдалӧ, сідзсӧ оз артмы, — шуис сійӧ, и чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй. — Кӧть кутшӧм ӧдйӧ миян эз наступайтны, да ме ӧд виччысьны найӧс ог кут.
Миян делӧ отступайтны немечьяскӧд ӧтлаын.
Миян йӧз — татчань, а ми немечьяскӧд — сэтчань.
Ӧні миянӧс немечьяскӧд нинӧмӧн он торйӧд.
Кытчӧдз медбӧръя немецкӧй салдат оз мун миян ворошиловградскӧй территория вылысь, кута ме нӧйтны найӧс таладорын.
Мӧдног нӧ мый эськӧ ме йылысь думыштісны миян старобельскӧй, ворошиловградскӧй, краснодонскӧй, рубежанскӧй, краснолучскӧй партизанъяс да подпольщикъяс?..
А бӧр локны тэныд ме дорӧ йӧйталӧм: дзик нинӧмла нин тайӧ оз ковмы.
Кывзы менсьым... — Сійӧ копыртчис Катялань да пуктіс ассьыс топыд кипыдӧссӧ сылӧн вӧсньыдик чуньяс вылӧ да чабыртіс найӧс. — Тэ корпусас эн кольччы, сэні тэныд нинӧм вӧчны, вӧзйысь фронтлӧн Военнӧй сӧвет распоряжение улӧ.
Аддзысян Никита Сергеевичкӧд, вӧзйысьлы видлыны челядьнымӧс.
Омӧльыс сэні нинӧм абу, заслужитін.
А челядь?
Ӧд ми весиг огӧ тӧдӧй, кӧнӧсь ӧні найӧ — Саратовын ли, кӧн ли?
Ловъяӧсь-ӧ, здоровӧсь-ӧ?
Катя видзӧдіс сы вылӧ да нинӧм эз вочавидз.
Войся бойлӧн ылын грымгӧмыс сыркӧдіс хуторысь торъялӧм тайӧ ичӧтик хатасӧ.
Иван Фёдоровичлӧн сьӧлӧмыс вӧлі тырӧма любовӧн да жальлунӧн сы дінӧ, аслас ёртыс дінӧ, радейтана нывбаба дінӧ.
Ӧд сӧмын сійӧ ӧтнас тӧдіс, кутшӧм збыльвылас Катя мелі, шань, характерлӧн кутшӧм ыджыд вынӧн венлывліс сійӧ, сылӧн Катяыс, став опасностьяссӧ да лишениеяссӧ, унижениесӧ, матысса йӧзлысь кулӧмсӧ да пӧгибайтӧмсӧ.
Иван Фёдоровичлы окота вӧлі ӧдйӧджык нуны ассьыс Катясӧ сэтчӧ, кӧні вӧліны свободнӧй йӧз, кӧні вӧлі свет, кӧні вӧліны челядьыс.
Но эз та йылысь думайт сылӧн Катяыс.
Сійӧ пыр видзӧдіс и видзӧдіс Иван Фёдорович вылӧ, сэсся мездіс ассьыс кисӧ да меліа малыштіс сылысь сыналӧм русӧй юрсисӧ, коді тайӧ тӧлысьяс чӧжнас ещӧ ылӧджык вешйӧма кӧсичаяссяньыс, мый вӧсна сылӧн джуджыд плешкыс кажитчис ещӧ джуджыдджыкӧн.
Катя малыштіс аслас мелі кинас тайӧ небыд русӧй юрсисӧ да шуис:
— Эн висьтав, эн висьтав меным нинӧм...
Эн висьтав, ме ачым ставсӧ тӧда.
Мед индасны менӧ, кытчӧ колӧ, а ме некытчӧ ог кут вӧзйысьны.
Кытчӧдз тэ лоан тані, ме пыр лоа тэсянь сэтшӧм матын, кыдзи сӧмын меным позволитасны...
Иван Фёдорович кӧсйис ещӧ вочавидзны сылы, но сылӧн чужӧмыс друг нормис.
Сійӧ кватитіс Катялысь кыкнан кисӧ, лэдзис чужӧмсӧ сы кипыдӧсъяс вылӧ да недыр олыштіс тадзи.
Сэсся сійӧ лэптіс сы вылӧ лӧз синъяссӧ да зэв ньӧжйӧник шуис:
— Катя...
— Да, пӧра, — шуис Катя да чеччис.
Ветымын нёльӧд глава
Катяӧс колльӧдіс сэтчӧс олысьяс пӧвстысь ош кодь укшаль зэв ыджыд тушаа старик, — быдӧн сійӧс шуисны «старик Фома».
Поход заводитчигӧн, кор Екатерина Павловналы да старик Фомалы позьӧ на вӧлі сёрнитыштны, Катялы удайтчис тӧдмавны, мый сылӧн овыс Корниенко, мый сійӧ уна лыда Корниенкояс пиысь ӧти, кодъяс первойяяс овмӧдчӧмаӧсь татчӧс степьясас, и, кыдзи став Корниенкоясыс, лоӧ ылысса рӧдняӧн Гордей Корниенколы.
Сэсся налы сёрнитны оз нин вӧлі позь.
Мунісны найӧ войбыд — то туйяс кузя, то прӧстӧ степті.
Лымйыс сӧмын неважӧн на вевттьӧма муяссӧ, мунны эз вӧв сьӧкыд.
Мукӧд дырйи то войвывладор, то лунвывладор горизонтын ыпнитлывліс фараяссянь би да пыр жӧ бӧр вошлі:
сэті, войвывтіджык и лунвывтіджык, мунісны ыджыд грейдернӧй туйяс.
И, ылын расстояние вылӧ видзӧдтӧг, кылӧ вӧлі, кыдзи на кузя мунісны машинаяс.
Лунвывланьӧ бӧрыньтчисны немецкӧй частьяс, кодъясӧс жугӧдӧмаӧсь Миллерово районын, а войвывланьӧ бӧрыньтчисны частьяс Баранниковка дорысь — Ворошиловград обласьтса первой населённӧй пунктысь, кодӧс босьтӧмаӧсь миян войска.
Екатерина Павловна да старик Фома мунісны асыввывлань, но частӧ вежлалісны направлениесӧ, медым бокӧ кольны степса сиктъяссӧ да укрепленнӧй пунктъяссӧ.
Катялы туйыс кажитчис вывті кузьӧн, и всё-таки найӧ век ӧтарӧ матыстчисны бойяс мунан районлань: пыр ёнджыка кутісны кывны орудиеяслӧн сьӧкыда ышлолалӧмъясыс и ярджыка ыпнитлывлісны то сэні, то тані енэжтас пӧлӧн налӧн биясыс.
Асъявылыс заводитіс усьны кос лым, пӧдтіс став шыяссӧ, и нинӧм эз кут тыдавны.
Катя вӧлі лёкиник беженскӧй валегиа, мышкас сылӧн дӧра сумка, вылысас ставыс лым.
И гӧгӧр ставыс — и зэв ыджыд тушаа старик Фома, лэптӧм, но кӧртавтӧм да ӧтарӧ-мӧдарӧ лётъялысь пельяса мехӧвӧй шапкаа, и кокшыяс, и тайӧ лымйыс, коді дугдывтӧг вуджрасис син водзын, — ставыс кажитчис призрачнӧйӧн.
Катялӧн душаыс быттьӧ джынвыйӧ ойбырасис, джынвыйӧ узис.
Друг сійӧ кыліс кок увсьыс чорыд му.
Старик Фома сувтіс.
Катя матыстіс сылань ассьыс чужӧмсӧ, и мыйкӧ пыр жӧ дрӧгмуніс сылӧн сьӧлӧмас: тані налы колӧ вӧлі янсӧдчыны.
Мелі да тӧждысяна выражениеӧн старик Фома видзӧдіс сы чужӧм вылӧ, а мугов киыс сылӧн индіс туй пӧлӧн, кытчӧ найӧ петісны.
Катя видзӧдліс сэтчань, кодарлань индіс киыс.
Вӧлі югдӧ нин.
Старик ыджыд кияснас кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс, кыскыштіс асланьыс да, сылысь пельсӧ да банбоксӧ уснас да тошнас гильӧдігтыр, пӧся вашкӧдіс:
— Кыксё сывйысь абу ылынджык.
Ті кыланныд?
— Прӧщайтлӧй, — шӧпнитіс Катя.
Туй кузя неуна прӧйдитӧм бӧрын Катя видзӧдліс бӧрвылас: Фома Корниенко пыр на сулаліс туй вылын.
Катя гӧгӧрвоис, мый старик мӧдас сулавны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз саяв сы син улысь.
И збыльысь, метр ветымын мунӧм бӧрын Катя вермис на аддзыны сылысь силуэтсӧ, — ыджыд старик сулаліс, ачыс тырӧма лымйӧн, быттьӧ Дед-мороз.
А кор сійӧ бергӧдчыліс коймӧдысь, старик Фома эз нин тыдав.
Тайӧ вӧлі медбӧръя сикт, кӧні Катя вермис надейтчыны асланым йӧз отсӧг вылӧ, — водзӧ колӧ вӧлі писькӧдчыны сӧмын ас вылад надейтчӧмӧн.
Сиктыс вӧлі сысянь асыввывланьынджык сулалысь высотнӧй укреплениеяс бӧрвылын, тайӧ укреплениеясыс, кодъясӧс немечьяс тэрмасигтыр стрӧитӧмаӧсь татчӧ, вӧліны оборонительнӧй линиялӧн сӧмын юкӧнӧн.
Медбур керкаясас, кыдзи висьталіс Катялы Иван Фёдорович, олісны офицеръяс да ичӧтик подразделениеяслӧн штабъяс, а тайӧ подразделениеясыс занимайтісны укреплённӧй пунктъяссӧ.
Иван Фёдорович предупредитіс гӧтырсӧ, мый положениеыс сылӧн вермас усложнитчыны, сы воигкежлӧ кӧ сикт тырыс лоӧны частьяс, кодъясӧс вӧтласны Камышнӧй ю пӧлӧнса немецкӧй оборонительнӧй рубеж вылысь.
Тайӧ ичӧтик юыс усьліс Донецлӧн притокӧ — Деркул юӧ — да визувтіс войвывсянь лунвылӧ, Ростов обласьтса границасянь матын, Кантемировка — Миллерово костса кӧрттуйлы пӧшти параллельнӧ.
Камышнӧй юдорса сиктъяс пӧвстысь ӧтиӧ и колӧ вӧлі петны Екатерина Павловналы да сэні виччысьны миянлысь йӧзӧс.
Лым вез пырыс Катя аддзис матысса хаталысь силуэтсӧ, кежис туй вылысь да мӧдӧдчис му вывті кытшовтны сиктсӧ, а ачыс эз вошты син увсьыс хата вевтсӧ.
Сылы висьталісны, мый сылӧн хатаыс помсяньыс коймӧдыс.
Лои пыр югыдджык.
Катя матыстчис ичӧтик хата дінӧ да ляскысис ставеньӧн тупкӧм ӧшинь бердӧ.
Хатаас вӧлі чӧв-лӧнь.
Катя эз таркӧдчы, а кутіс гыжъявны, кыдзи сійӧс велӧдісны.
Дыр сылы некод эз вочавидз.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна пессис.
Мыйкӧ дыра мысти хатасяньыс ньӧжйӧник шыасис гӧлӧс — подростоклӧн гӧлӧс.
Катя ещӧ ӧтчыд гыжйыштіс.
Ичӧтик кокъяс мӧдісны шлёпайтны му джодж кузя, ӧдзӧс воссис, и Катя пырис.
Хатаас вӧлі дзик пемыд.
— Кытысянь ті? — ньӧжйӧник юаліс челядь гӧлӧс.
Катя шуис условнӧй фраза.
— Мама, кыланныд? — шуис детинка.
— Ньӧжйӧджык... — вашкӧдӧмӧн шыасис нывбаба гӧлӧс. — Он ӧмӧй тэ гӧгӧрво рочнас?
Тайӧ жӧ роч нывбаба, он ӧмӧй кыв?
Локтӧй татчӧ, пуксьӧй крӧвать вылас.
Инды, Сашко...
Детинка босьтіс кӧдзыд кинас Екатерина Павловналысь кепысь пиас шоналӧм кисӧ да мӧдіс нуӧдны Катяӧс ас бӧрсяыс.
— Энлы, ме полушубокӧс пӧрчча, — шуис сійӧ.
Но Катялы паныд нюжӧдӧм нывбабалӧн ки босьтіс Катялысь кисӧ подросток киысь да кыскис асланьыс.
— Сідзи пуксьӧй.
Миянын кӧдзыд.
Ті немецкӧй патрульясӧс энӧ аддзылӧй?
— Эг.
Екатерина Павловна пӧрччис сумкасӧ, чышъянсӧ да пыркнитіс, сэсся разис полушубок кизьяссӧ и, пӧлаясӧдыс кутігтыр, пыркӧдіс сійӧс пӧрччытӧг да сӧмын сэки пуксис крӧвать вылӧ нывбабакӧд орччӧн.
Детинка муртса кывмӧн пуксис мӧдар бокас и, — Катя эз кыв, а чувствуйтіс тайӧс мам чутьёӧн, — топӧдчис мамыс дорӧ, сылӧн шоныд телӧ бердӧ.
— Сиктаныд уна немечыс? — юаліс Катя.
— Да абу сэтшӧм уна.
Ӧні найӧ оз и узьлыны тані, а векджык сэні, кӧбрегъясын.
— Кӧбрегъясын... — шпыньмуніс детинка. — Блиндажъясын!
— А ӧткодь нин.
Ӧні, шуӧны, должен воны налы подкрепление, мӧдасны тані фронт кутны.
— Висьталӧй, тіянӧс Галина Алексеевнаӧн шуӧны? — юаліс Катя.
— Шуӧй Галяӧн, ме абу на пӧрысь, Галя Корниенко.
Сідзи и висьтавлісны Катялы, мый сійӧ веськалас ещӧ на ӧти Корниенко ордӧ.
— Ті миян йӧз дорӧ мунанныд? — ньӧжйӧник юаліс детинка.
— Миян йӧз дорӧ.
Сэтчӧ прӧйдитны позьӧ?
Детинка чӧв олыштіс, сэсся шуис загадочнӧй выражениеӧн:
— Йӧзыс прӧйдитлісны...
— Важӧн?
Детинка эз вочавидз.
— А кыдзи меным тіянӧс шуны? — юаліс нывбабаыс.
— Документ серти — Вера.
— Вера кӧ и Вера — тані ас йӧз, веритасны.
А коді оз верит, нинӧм оз шу.
Гашкӧ, и эм сэтшӧм дуреньыс, коді эськӧ выдайтас тіянӧс, но коді нӧ ӧні лысьтас? — рама шпыньмунӧмӧн шуис нывбаба. — Ставныс тӧдӧны, регыд миян локтасны...
Пӧрччысьӧй, водӧй крӧвать вылас, а ме тіянӧс шебрӧда, медым шоныд вӧлі.
Пикӧд ми кыкӧн узьлам, и миянлы шоныд.
— Ме тіянӧс вӧтлі?!.
Ог, ог, — пыр жӧ шуис Катя, — ме кӧть лабичын, кӧть джоджын, всё равно ме узьны ог кут.
— Унмовсянныд.
А миянлы ӧд чеччыны жӧ колӧ.
Хатаас збыльысь вӧлі зэв кӧдзыд, — чувствуйтчис, мый сійӧс абу ломтылӧмаӧсь тӧв пуксьӧмсянь.
Катя велалӧма нин вӧлі, мый немечьяс дырйи хатаяс сулалӧны ломтытӧмӧсь, а сёянсӧ — бульон либӧ рок либӧ картупель — йӧзыс пуӧны то чаг би вылын, то идзас би вылын.
Катя пӧрччис полушубоксӧ, валегисӧ да водіс.
Кӧзяйкаыс шебрӧдіс сійӧс стежитӧм эшкынӧн, а вывсяньыс полушубокӧн.
И Катя эз казявлы, кыдзи унмовсис.
Садьмис сійӧ вывті чорыда йиркнитӧмысь, кодӧс сійӧ узигас не сэтшӧма кыліс, кутшӧма чувствуйтіс став тушанас.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг на Катя кыпӧдчыштіс крӧвать вылас, и тайӧ здукас ещӧ и ещӧ некымын чорыд взрыв тыртісны став кытшалысь мирсӧ юралысь шыясӧн да сынӧд сырмӧмӧн.
Катя кыліс моторъяслысь ёна жургӧм, — самолётъяс лэбисны уліті сикт весьтті ӧта-мӧд бӧрсяыс и пыр жӧ кыпӧдчисны зэв ёна чукльӧдлігтыр.
Катя непӧштӧ гӧгӧрвоис, сійӧ прӧстӧ тӧдіс шы сертиыс, мый тайӧ миян «илъяс».
— Миян! — горӧдіс Катя.
— Да, тайӧ миян, — тэрмасьтӧг шуис детинка, коді пукаліс ӧшинь дорас лабичын.
— Сашко, пасьтась, пасьтасьӧй и ті, Вера, кыдзи тіянӧс!
Мияныдтӧ миян, а кыдзи сетыштасны — он чеччы! — шуаліс Галя, коді сулаліс хата шӧрас, киас кутіс полыньысь вӧчӧм корӧсь.
Кӧть хатаын вӧлі кӧдзыд, Галя сулаліс му джоджас кӧмтӧг, куш сойяса, и детинкаыс сідзжӧ вӧлі пӧрччысьӧма.
— Нинӧм найӧ оз сетыштны, — шуис детинка, сійӧ асьсӧ лыддис нывбабаясысь тӧдысьӧнджык, — найӧ укреплениеяссӧ гымӧдӧны.
Гырысьлӧн кодь серьёзнӧй синъяса слабиник детинка пукаліс кӧмтӧм кокъяссӧ лабич улас кресталӧмӧн.
— Миян илъяс — татшӧм поводдяӧ! — волнуйтчигтыр шуис Катя.
— Абу лёк, войнас кынтӧма, — гыӧртӧм ӧшинь вылӧ Катялысь видзӧдлӧмсӧ казялӧм мысти шуис детинка. — Поводдя бур: шондіыс абу, но оз нин лымъяв...
Велӧдысьалігас Катя велалӧма имеитны делӧ Сашко арлыда подростокъяскӧд и ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый детинка интересуйтчӧ сыӧн и мый сылы зэв окота, мед Катя обратитіс сы вылӧ внимание.
Сэки жӧ детинкалы сэтшӧма вӧлі лӧсялана ассьыс достоинство чувствосӧ кутӧмыс, мый ни жестъяснас, ни гӧлӧс интонациянас сійӧ эз петкӧдлы нинӧм сэтшӧмсӧ, мый эськӧ позис шуны сыладорсянь нескромностьӧн.
Катя кыліс кыськӧ сикт водзладорсьыс зенитнӧй пулемётъяслысь лёкысь таргӧм.
Кӧть кутшӧма сійӧ эз волнуйтчы, сійӧ эз вермы не гӧгӧрвоны, мый немечьяслӧн тані зенитнӧй артиллерия абу на.
Тайӧ висьталіс, мый укреплениеяслӧн тайӧ линияыс сӧмын ӧні немвиччысьтӧг приобретитіс обороналӧн важнӧй линиялысь тӧдчанлун.
— Регыдджык эськӧ мед миян воисны! — шуаліс Галя. — Миян и кӧбрегным абу.
Кор миян отступайтісны, ми немецкӧй самолётъясысь суседъяс кӧбрегӧ дзебсьылім, а нето веськыда му вылӧ — водам ёг турун пытшкас либӧ борйӧ, пельяснымӧс тупкам да виччысям...
Бара взрывайтчысь бомбаяс — ӧтик, мӧд, коймӧд — сыркйӧдлыштісны хатасӧ, и бара миян самолётъяс муралігтырйи журкнитісны сикт весьтті да кайисны вывлань.
— Ой, донаясӧй ті менам! — горӧдіс Галя, лажыньтчис да тупкис пельяссӧ кияснас.
Тайӧ нывбабаыс, коді лажыньтчис самолётъяс шы кылігӧн, вӧлі районса партизанъяслӧн главнӧй патераса кӧзяйкаӧн.
Галя Корниенко патера пыр муніс пленысь пышйысь либӧ окружениеысь петысь Гӧрд Армияса салдатъяслӧн главнӧй потокыс.
Катя тӧдіс, мый Галялӧн мужикыс пӧгибнитӧма дзик война заводитчӧм бӧрын и мый кык посниыс сылӧн кулӧмаӧсь оккупация дырйи дизентерияысь.
Галялӧн тайӧ невӧльнӧй движениеас — лоны улынджык, дзебсьыны опасностьысь, кӧть пельяссӧ тупкӧмӧн, мед не кывны, — вӧлі мыйкӧ зэв наивнӧй да зэв человеческӧй.
Катя уськӧдчис Галя дінӧ да сывйыштіс сійӧс.
— Энӧ полӧй, энӧ полӧй!.. — сьӧлӧмсяньыс шуис Катя.
— А ме ог и пов, да бабаыдлы быттьӧкӧ тадзи пӧлагайтчӧ... — Галя лэптіс сылань сьӧдов пудпаса спокойнӧй чужӧмсӧ да серӧктіс.
Екатерина Павловна лунтыр оліс тайӧ хатаас.
Ковмис сылӧн став выдержкаыс, медым овны пемдытӧдзыс, — сэтшӧм окота вӧлі ӧдйӧджык петны миян йӧзлы паныд.
Лунтыр миян «илъяс», кодъясӧс колльӧдісны истребительяс, обрабатывайтісны сикт водзладорса укреплениеяссӧ.
«Илъяс» эз вӧвны унаӧн, — став сертиыс тӧдчис, кык тройка.
Ӧтчыд волігӧн найӧ вӧчисны кык-куим заход, а став бомбаяссӧ шыблалӧм бӧрын ветлісны зарядка вылӧ, заправка вылӧ да бӧр волісны.
Тадзи найӧ уджалісны дзик сійӧ асъя чассяньыс, кор садьмӧдісны Катяӧс, пемдытӧдзыс.
Лунтыр сикт весьтын пансьылісны миян истребительяс да «мессеръяс» костын воздушнӧй бойяс.
Мукӧд дырйи кылӧ вӧлі, кыдзи юралігтырйи прӧйдитлісны зэв выліті сӧветскӧй бомбардировщикъяс — немецкӧй обороналӧн кутшӧмкӧ ылысса рубежъясӧ.
Тыдалӧ, найӧ бомбитісны укреплениеяс Деркул ю дорысь, коді усьӧ Донецӧ Митякинскӧй отрядса базасянь неылӧ, кӧні сёй пещераын сулаліс Иван Фёдоровичлӧн муӧн тыртӧм «газикыс».
Лунтырӧн некымынысь лэблісны немецкӧй штурмовикъяс да шыблалісны бомбаяс кытчӧкӧ неылӧ, буракӧ, Камышнӧй ю сайӧ.
Сэтысянь дугдывтӧг кыліс тяжёлӧй артиллериялӧн гымгӧм.
Ӧтчыд беспорядочнӧй артиллерийскӧй лыйсьӧм лыбис немецкӧй укреплениеяс сайын матысса полосаын, кытчань колӧ вӧлі ӧні мунны Екатерина Павловналы.
Лыйсьӧмыс первойсӧ кыліс быттьӧкӧ ылісянь, а сэсся матыстчис и кӧнкӧ дзик нин матын, медся ёна грымгигас, друг ланьтіс.
Рытъявылыс сійӧ бара ӧддзис, тайӧ лыйсьӧмыс, — снарядъяс потласисны дзик сикт водзвылас.
Некымын минут чӧж немецкӧй пушкаяс лыйсисны воча, лыйлісны сэтшӧм частӧ, мый хатаас эз кут позьны сёрнитны.
Екатерина Павловна да Галя думыштчӧмӧн видзӧдлывлісны мӧда-мӧд выланыс.
И сӧмын ичӧтик Сашко пыр видзӧдіс ас водзладорас загадочнӧй выражениеӧн.
Сынӧдын тайӧ войясыс да артиллерийскӧй лыйсьӧмыс заставитісны йӧзсӧ дзебсясьны хатаясӧ да кӧбрегъясӧ и мездісны Екатерина Павловнаӧс бокӧвӧй волысьясысь.
А немецкӧй салдатъяс вӧліны, тыдалӧ, зэв ёна занятӧсь асланыс делӧнас.
Кажитчис, мый сиктыс тыртӧм и сӧмын тайӧ ӧти хатаас олӧны найӧ куимӧн — кык нывбаба да детинка.
Кымын этшаджык кольлі кадыс сійӧ решающӧй, а гашкӧ, и роковӧй минутӧдзыс, кор Катялы колӧ вӧлі петны, сымын сьӧкыдджык вӧлі сылы кутны асьсӧ.
Сійӧ подробнӧя юасис Галялысь аслас водзӧ лоан туй йылысь и вермас-ӧ кодкӧ сылы петкӧдлыны туйсӧ, но Галя сӧмын долис:
— Энӧ тревожитӧй асьнытӧ, шойччӧй.
Удитанныд на тревожитчынытӧ.
Тыдалӧ, Галя ачыс нинӧм оз тӧд да прӧстӧ жалитӧ сійӧс, и таысь сӧмын ёнджыка заводитліс волнуйтчыны Катя.
Но кодкӧ кӧ бокӧвӧй морт ӧні пырис хатаас да заводитіс сёрнитны Катякӧд, сійӧ эськӧ некор эз дӧгадайтчы Катя переживаниеяс йылысь.
Рӧмыдыс сукмис, и «илъяс» помалісны ассьыныс медбӧръя хороводсӧ, и ланьтісны зенитнӧй пулемётъяс.
Ставыс гӧгӧр лӧнис, и сӧмын ылысса ыджыд пространствоын пыр на муніс аслыснога гӧгӧрвотӧм трудӧвӧй, боевӧй олӧм-страда.
Ичӧтик Сашко джоджас лэдзис лабич улысь кресталӧм коксӧ (ӧні сійӧ вӧлі валегиа нин: луннас всё-таки кӧмаліс), матыстчис ӧдзӧс дорас да чӧв олігтыр кутіс пасьтавны дӧмасӧсь пась, коді коркӧ вӧлӧма еджыд, а ӧні няйт.
— Пӧра тіянлы, Верочка, — шуис Галя, — буретш ӧні медбур.
Найӧ, чӧртъяс, ӧні водасны неуна шойччыштны.
А ас йӧз пиысь ӧні вермас кодкӧ пырны татчӧ, бурджык лоӧ, найӧ кӧ тіянӧс оз аддзывны.
Рӧмыдас сьӧкыд вӧлі аддзыны Галя чужӧмлысь выражениесӧ, гӧлӧсыс сылӧн петіс пыдісянь.
— Кытчӧ пиыд мӧдӧдчӧ? — юаліс Катя сы пытшкын кыптӧм гудыр, тревожнӧй чувствоӧн.
— Нинӧм, нинӧм, — тэрмасигтыр шуис Галя.
Сійӧ чепсасис хатаӧд, отсасис пасьтасьны Катялы да пиыслы.
Здук кежлӧ Катялӧн мамлӧн кодь выражениеа видзӧдласыс сувтліс Сашколӧн кельыд чужӧм вылӧ.
Сідзкӧ, со коді вӧлӧма нималана проводникыс, коді оккупация дырйи вит тӧлысь чӧжӧн колльӧдӧма став вражескӧй укреплениеяс пыр, — колльӧдаліс и ӧткӧн-ӧткӧн, и группаясӧн, и быдса отрядъясӧн, — уна сё, а гашкӧ, и уна сюрс миян йӧзӧс!
А детинка эз нин видзӧд Катялань.
Сійӧ пасьталіс ассьыс важиник пасьсӧ и аслас став вӧраснас быттьӧкӧ висьталіс: «Уна кад тэнад вӧлі видзӧдны ме вылӧ, да тэ эн дӧгадайтчы, а ӧні тэ лучше эн мешайт меным».
— Ті неуна виччысьыштлӧй, а ме пета караулитышта да тіянлы висьтала. — Галя отсаліс Екатерина Павловналы волысавны сумкасӧ, сы вӧсна мый сылӧн полушубок соскас киясыс эз куснясьны. — Вай жӧ прӧщайтчам, сэсся кад оз ло.
Ен мед сетас тіянлы быд медбурсӧ, шудсӧ...
Найӧ окасисны, и Галя петіс хатаысь.
Катя эз нин шензьы, мый мамыс эз меліав писӧ, весиг эз прӧщайтчы сыкӧд, — ӧні Катя нинӧм вылӧ нин эз шензьы.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый кывъяс «найӧ велалӧмаӧсь» татчӧ оз лӧсявны.
Ачыс сійӧ, Катя, эз вермы эськӧ кутчысьны да окаліс, кутліс эськӧ ассьыс детинкасӧ, судьбаыс кӧ сиис колльӧдны писӧ татшӧм смертельнӧ опаснӧй делӧ вылӧ.
Но Катя эз вермы не сӧгласитчыны сійӧн, мый Галя вӧчӧ правильнӧйджыка.
И тыдалӧ, Галя кӧ вӧчис мӧдног, ичӧтик Сашко ӧтдортчис эськӧ сы мелілунысь, весиг скӧрысь эськӧ примитіс сылысь меліалӧмсӧ, сы вӧсна мый мамыслӧн меліалӧмыс вермис ӧні сӧмын нормӧдны сійӧс.
Катялы эз вӧв лӧсьыд, кор колины Сашкокӧд кыкӧн.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ставыс, мый сійӧ шуас, лоӧ фальшивӧй.
Но всё-таки Катя эз вермы кутчысьнысӧ да шуис зэв делӧвӧй тонӧн:
— Тэ эн колльӧд ылӧ, а сӧмын инды меным, кыті прӧйдитны эсійӧ укреплениеяс косттіыс.
Водзӧ ме туйсӧ тӧда.
Сашко чӧв оліс да эз видзӧд сы вылӧ.
Тайӧ кадас Галя восьтіс ӧдзӧссӧ да шӧпнитіс:
— Мунӧй, некод абу...
Вӧлі букыд, лӧнь, абу зэв кӧдзыд да абу пемыд вой, — тыдалӧ, тӧлысьыс вӧлі тӧвся ру эшкын сайын, да и лымйыс югдӧдыштіс.
Сашко — абу шапкаа, а зэв важ да сылы ыджыдкодь чукрассьӧм картуза, валегиа, кепысьтӧм — муніс, некытчӧ видзӧдлытӧг, веськыда му вылӧ.
Тыдалӧ, сійӧ бура тӧдіс, мый мамыс оз подведит: шуис «некод абу» — сідзкӧ, некод и абу.
Войвывсянь лунвылӧ кыссьысь мылькъяслӧн коставлысь линияыс, код вомӧн налы ковмис вуджны, вӧлі Деркул юкостса да сылӧн приток Камышнӧй юкостса водоразделӧн.
Сиктыс сулаліс увтасінын ляпкыдик кык нӧрыс костын, кодъяс мунісны Деркул дорлань степӧ, вочасӧн пыр ляпкалісны да ӧтрӧвняйтчисны степыскӧд.
Сашко муніс веськыда му вывті сиктсяньыс мӧдарлань, медым вомӧнавны тайӧ ӧти нӧрыссӧ.
Катя гӧгӧрвоис, мыйла Сашко мунӧ сэтчань: мед кӧть ляпкыд вӧлі степын нӧрысыс, — кор найӧ прӧйдитісны сы вомӧн, сэки найӧс оз нин позь вӧлі аддзыны сиктсянь.
Нӧрыс мӧдарладорӧ вуджӧм бӧрын Сашко кежис сы пӧлӧн асыввывлань.
Ӧні найӧ мунісны перпендикулярнӧ мылькъяс линиялы, кӧні вӧліны немецкӧй укреплениеяс.
Сійӧ здуксяньыс, кор найӧ петісны гортсьыныс, Сашко ни ӧтчыд эз видзӧдлы бӧрланьыс, локтӧ-ӧ сы бӧрся сылӧн спутницаыс.
Катя покорнӧя восьлаліс сы бӧрся.
Ӧні мунісны найӧ ляпкыдик лым письыс мыччысьӧм шочиник идзапод вывті — сэтшӧм жӧ увтасінті, кутшӧмын сулаліс сиктыс.
Кыдзи и колян войӧ, бура кыліс грейдернӧй туйяс кузя отступайтысь немецкӧй войскалӧн ноксьӧмыс, кӧнкӧ войвывланьынджык да лунвывланьынджык.
Орудиеяслӧн йиркӧмыс шочмис, и гораджыка да унджык кыліс асыв-лунвылын, Миллерово дорын.
Кӧнкӧ зэв ылын, тыдалӧ, Камышнӧй ю весьтын, ӧшйывлісны немецкӧй осветительнӧй бомбаяслӧн лампаяс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм ылын, мый налӧн кельыд югӧрыс сӧмын тыдыштіс тасянь, но эз разӧдлы рӧмыдсӧ.
Татшӧм лампасӧ кӧ эськӧ ӧшӧдісны водзладорса ӧти высота вылӧ, сэки Сашко да Катя кутісны эськӧ тыдавны кипыдӧс вылын моз.
Небыд лымйыс шытӧг лямавліс кокъяс улас, кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи валеги улас шарскӧ идзаподйыс.
Сэсся идзаподйыс помасис.
Сашко видзӧдліс бӧрвылас, кинас сетіс знак локны ас дінас.
Кор Катя матыстчис сы дінӧ, Сашко лажыньтчис да петкӧдліс, мый сійӧ сідзи жӧ должен вӧчны.
Полушубока Катя прӧстӧ пуксис лым вылас.
Сашко тэрыба индіс чуньнас Катя вылӧ и ас вылас да гижтіс лымъяс асыввывланьӧ визь.
Кияссӧ сылысь тупкисны пась сосъясыс, сійӧ мездіс найӧс да тэрыба вӧчис лымсьыс ёсь йыла кузь мыльк сӧмын на гижтӧм визьыслы вомӧнӧн.
Катя гӧгӧрвоис, мый сійӧ гижтіс налысь мунан туйсӧ да препятствие, кодӧс налы колӧ вӧлі венны.
Сэсся Сашко босьтіс китыр лым мыльксьыс ӧтилаысь дай мӧдлаысь, быттьӧ мылькъяс вӧчис кык проход, чуньяснас пасйис проходъяс кыкнанладорас укрепление пунктъяс да нуӧдіс визь первой ӧти проходӧдыс, сэсся мӧдӧдыс.
Катя гӧгӧрвоис, мый сійӧ петкӧдлӧ кык туй, кыті позьӧ налы мунны.
Катя шпыньмуніс — сылы дум вылас уси суворовскӧй изречение: быд салдат должен гӧгӧрвоны ассьыс манёвр.
Тайӧ дас арӧса Суворов син водзын сійӧ, Катя, вӧлі сылӧн дзик ӧти салдатӧн.
Катя довкнитіс юрнас, мый гӧгӧрвоис «ассьыс манёврсӧ», и найӧ мӧдӧдчисны.
Найӧ ӧні мунісны кытшолӧн асыв-войвывлань.
Тадзи воисны найӧ тшӧкыда гартлӧм сутшкасьысь сутуга дорӧдз.
Сашко вӧчис знак, медым Катя водіс, а ачыс муніс сутуга пӧлӧн.
Регыд мысти сійӧ эз кут тыдавны.
Катя водзвылын кыссис дас кык рада кымын проволочнӧй заграждениеяслӧн линия.
Линияыс вӧлі важся нин, сутугаыс сімӧма, — Катя весиг видліс сійӧс кинас.
Тані эз тӧдчы «илъяс» уджлӧн некутшӧм след.
Тыдалӧ, заграждениеыслысь тайӧ линиясӧ немечьяс лӧсьӧдӧмаӧсь партизанъяслы паныд: сійӧ потшис мыльксӧ тылсянь и вӧлі ылын главнӧй укреплениеяссяньыс.
Катя важӧн нин эз испытывайтлы виччысьӧм кузя татшӧм мучениесӧ.
Кадыс муніс, а Сашко пыр на эз вӧв.
Коли час, мӧд, а детинка век абу.
Но Катя мыйлакӧ эз волнуйтчы сы вӧсна: тайӧ вӧлі детинка-воин, код вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны.
Катя сэтшӧм дыр куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, мый сійӧс кутіс босьтны йирмӧг.
Сійӧ бергӧдчывліс ӧти бок вывсяньыс мӧд вылас, сэсся эз выдержит да пуксис.
Ичӧтик Суворов мед мыжалас сійӧс, но Сашко кӧ нин колис сійӧс татшӧм дыр кежлӧ, сійӧ заводитлас кӧть тӧдмавны местасӧ.
Детинка кӧ муніс восьлӧн, а эз кыссьы, то сійӧ сідзжӧ вермас неуна ветлӧдлыштны копыртчӧмӧн.
Муртса сійӧ муніс воськов ветымын, кыдзи друг аддзис мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь сійӧс дрӧж босьтіс — радуйтана виччысьтӧмторсьыс.
Сы водзын вӧлі выльӧн на разорвитчӧм снарядысь нерӧвнӧй воронка.
Снарядыс разорвитчӧма дзик на неважӧн, гугӧдӧма сьӧд мусӧ да койыштӧма сійӧс лым вылӧ.
Тайӧ буретш вӧлі снарядӧн вӧчӧм воронка, а абу бомбаӧн, кодӧс шыбитӧма самолётсянь.
Тайӧс пыр жӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны сы серти, кыдзи водӧма лэптӧм муыс — ёнджыкасӧ ӧтарладорӧ, буретш сыладор боклань, кысянь воисны Сашко да Катя.
И, тыдалӧ, Сашко тожӧ видзӧдӧма та вылӧ, водзӧ мунтӧдзыс сійӧ кытшовтӧма воронка гӧгӧрыс — тайӧс петкӧдлісны коктуйясыс.
Катя корсис синъяснас лым вылысь мукӧд воронкаяс, найӧ эз вӧвны — колӧ шуны, матын Катя гӧгӧрын.
Висьтавны позьтӧм, аслыспӧлӧс волнение шымыртіс сійӧс: тайӧ воронкаыс вермис лоны сӧмын миян снарядысь.
Но тайӧ эз вӧв дальнобойнӧй тяжёлӧй артиллерия снарядысь воронка; му лэптӧм сертиыс тыдаліс, мый тайӧ лоӧма шӧркост калибра орудиеысь лыйӧм снарядсянь — миян лыйлӧмаӧсь абу нин сэтшӧм ылісянь.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі след сійӧ чорыд артиллерийскӧй лыйсьӧмъясысь, кодъясӧс кывлісны найӧ куимӧн Галя хатаын рытгорувнас.
Миян матынӧсь!
Найӧ — орччӧн!
Кутшӧм кывъясӧн висьтавны тайӧ нывбабаыслысь чувствояссӧ, коді вит тӧлысь чӧж вӧлі ылын аслас челядьсьыс, коді дугдывтӧг нуӧдіс страшнӧй тыш, коді эз дугдыв мечтайтны сійӧ минут йывсьыс, кор шинеля, вирӧн резсьӧм Морт воас врагӧн пӧганитӧм рӧднӧй му вылӧ и паськӧдас ассьыс братскӧй сывсӧ?
Кутшӧм вынӧн чепӧсйис Катялӧн мучитчӧм душаыс сы дорӧ, Морт дорас, коді тайӧ минутас вӧлі сылы мужик дорсьыс либӧ вок дорсьыс донаджык!
Катя кыліс валегиясӧн лым вывті небыда восьлалӧм, и Сашко матыстчис сы дінӧ.
Первой здукас Катя весиг эз обратит вниманиесӧ, мый сылӧн пась водзладорыс и пидзӧсъясыс, и валегиыс абу лымйӧсь, а муӧсь, — детинка матыстчис, кияссӧ сюялӧма сосъясас, тыдалӧ, сылы дыр лоӧма кыссьыны да ачыс кынмӧма.
Сійӧ сюся мӧдіс видзӧдны Сашко чужӧм вылӧ — мый жӧ вайӧ сійӧ Катялы?
Но детинкалӧн пель вылӧдзыс лэччӧм тайӧ ыджыд картуз уліас чужӧмыс вӧлі смел.
Сійӧ сӧмын кыскис кияссӧ сосъяссьыс да вӧчис жест: «Таті прӧйдитны оз позь».
Тайӧ жестыс чуймӧдіс Катяӧс.
Детинка видзӧдліс воронка вылӧ, а сэсся Екатерина Павловна вылӧ, — синъясыс налӧн паныдасисны, и детинка друг нюммуніс.
Тыдалӧ, тайӧ воронкаыс водзджыксӧ Сашко вылӧ вӧчӧма сэтшӧм жӧ впечатление, кутшӧмӧс ӧні вӧчис Катя вылӧ.
Сашко гӧгӧрвоис ставсӧ, мый вӧчсьӧ Екатерина Павловна сьӧлӧмын, и сылӧн нюмыс висьталіс: «Нинӧм, мый таті оз позь прӧйдитны, ми прӧйдитам мӧдлаті».
Налӧн отношениеясыс лоины выльногаӧсь, — найӧ гӧгӧрвоисны ӧта-мӧднысӧ.
Найӧ воддзамозыс жӧ эз шулыны ни ӧти кыв, но найӧ мӧдісны дружитны.
Катя представитіс аслыс, кыдзи сэні, кын му вылас куш вӧсньыдик кияснас мыджсьӧмӧн, кыссис Сашко.
Но детинка эз сет аслыс шойччыштны ни ӧти минут.
Сійӧ чуньнас корис Катяӧс ас бӧрсяыс и мӧдіс мунны мӧдарлань, асланыс важ туйӧдыс.
Сьӧкыд эськӧ вӧлі определитны чувствосӧ, кутшӧмӧс Катя испытывайтіс тайӧ детинка дорас.
Тайӧ вӧлі товариществолӧн чувство, дӧвериелӧн, подчинитчӧмлӧн, уважениелӧн чувство.
Сэки жӧ тайӧ вӧлі материнстволӧн чувство.
Тайӧ вӧліны став сійӧ чувствоясыс, кодъяс сорласьӧмаӧсь ӧтлаӧ.
Катя эз кут юасьны, мый мешайтіс налы прӧйдитны таті.
Сійӧ сутш кежлӧ эз падмыв сы кузя, мый Сашко эз бергӧдчы гортас, а нуӧдӧ сійӧс кытшолӧн, медым вуджны укреплениеяс вомӧн мӧд проходті.
Катя эз вӧзйы сылы ассьыс кепысьсӧ, медым шонтіс кисӧ, сы вӧсна мый тӧдіс — Сашко оз босьт.
Недыр мысти найӧ бара кежисны войвывлань, сэсся асыв-войвылӧ да бӧр петісны проволочнӧй заграждениеяс дорӧ, кодъяс кытшалісны нин мӧд мыльклысь подувсӧ.
Сашко муніс, а Катя бара виччысис и виччысис сійӧс.
Медбӧрын Сашко воис, ещӧ ёнджыка муӧссьӧма, сідзжӧ пель вылас лэдзӧм картуза да кияссӧ сюйӧма сосъясас.
Катя пукаліс лым вылас да виччысис сійӧс.
Сашко матыстіс ассьыс чужӧмсӧ сы чужӧм дорӧ, мигнитіс сылы ӧти синнас да нюммуніс.
Катя всё-таки вӧзйис сылы ассьыс кепысьсӧ, но Сашко ӧткажитчис босьтны.
Сійӧтор, мый Катялы кажитчыліс медсьӧкыдӧн, вӧлӧмкӧ збыльвылас, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ олӧмын, весиг абу кокни, а казявлытӧм.
Да, сійӧ прӧстӧ эз казявлы, кыдзи найӧ прӧйдитісны кык укреплённӧй пункт костті.
Тайӧ вӧлі медся прӧстӧйыс, мый лои Катялы переживайтны тайӧ поход дырйиыс.
И сӧмын бӧрыннас сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла тайӧ вӧлі сэтшӧм прӧстӧ.
Катя весиг эз помнит, дыр-ӧ найӧ мунісны, а сэсся — кыссисны.
Сійӧ помнитіс сӧмын, мый лунтырӧн «илъяс» гугӧдӧмаӧсь татысь став мусӧ, и помнитіс Катя тайӧс сы вӧсна, мый сылӧн полушубокыс, валегиыс да кепысьыс, кор Катя да Сашко петісны поле вылӧ, вӧлі Сашколӧн моз жӧ муӧссьӧмаӧсь.
Сэсся найӧ дыр на мунісны тайӧ ичӧтик мылькъяса паськыд эрд вывтіыс, сӧстӧм лым вывті.
Коркӧ и Сашко сувтіс да бергӧдчис — кутіс виччысьны Катяӧс.
— Туйыс со кыті мунӧ.
Аддзан али он? — вашкӧдӧмӧн шуис сійӧ да индіс кинас.
Сашко петкӧдліс сылы, кыдзи петны просёлок вылӧ, коді йитӧ сиктсӧ, кытысь найӧ воисны, хуторкӧд, код пыр колӧ вӧлі мунны Катялы водзӧ.
Ӧні Катя веськаліс сійӧ полосаӧ, кӧні, Иван Фёдорович карта серти, вӧлі этша немецкӧй укреплённӧй пункт, но немечьяслӧн зэв ӧдйӧ отступайтӧм вӧсна, Иван Фёдорович шуӧм серти, должен вӧлі царитны страшнӧй путаница.
Разі-пели отступайтысь частьяс вермисны вӧчны тайӧ полосаас временнӧй укреплениеяс да нуӧдны арьергарднӧй бойяс.
Любӧй местаын позьӧ вӧлі зурасьны отступайтысь немецкӧй подразделениеяс вылӧ либӧ случайнӧ ылалӧм салдатъяс вылӧ.
И любӧй населённӧй пункт вермис немвиччысьтӧг лоны немецкӧй обороналӧн передньӧй крайын.
Туйлысь тайӧ участоксӧ Иван Фёдорович лыддьыліс медся опаснӧйӧн.
Но, не кӧ лыддьыны грейдернӧй туйяс кузя отступайтысь частьяслысь век сійӧ жӧ ноксьӧмсӧ да асыв-лунвылын, Миллерово дорын, дугдывтӧм канонадасӧ, нинӧм тані эз петкӧдлы сэтшӧм обстановкасӧ, кутшӧм йылысь висьталіс Иван Фёдорович.
— Шуда туй тіянлы, — кисӧ лэдзӧм бӧрын шуис Сашко.
Вот ӧні материнскӧй чувствоыс лои медвынаӧн став мукӧд чувствояс дорысь.
Катялы окота лои босьтны сійӧс ки вылас, топӧдны сьӧлӧм бердас да кутны сідзи зэв дыр, медым дзебны сійӧс став светсьыс.
Но, дерт, тайӧ вермис дзикӧдз торкны налысь отношениеяссӧ.
— Прӧщай, аттьӧ тэныд. — Катя пӧрччис кепысьсӧ да мыччис сылы кисӧ.
— Шуда туй, — бара шуис Сашко.
— Да, вунӧді, — кокньыдика нюммунӧмӧн шуис Катя. — Мыйла эсійӧ проходтіыс эз позь прӧйдитны?
Сашко скӧрысь зумыштчис.
— Фрицъяс гуалӧмаӧсь ассьыныс йӧзсӧ.
<ns>Зэ-эв</ns> ыджыд гу кодйӧмаӧсь!..
И не челядьлӧн кодь скӧр нюм тыдовтчис сы чужӧм вылын.
Мыйкӧ дыра Катя муніс бӧрвылас видзӧдлывлігтырйи, медым дырджык не воштыны син увсьыс детинкасӧ.
Но Сашко ни ӧтчыд эз видзӧдлы бӧрвылас и регыд мысти воши пемыдас.
И сэки лои медся вына потрясениеыс, коді нэм кежлас коли Катя паметьын.
Катя муніс кыксё метрысь не унджык, и сы чайтӧм серти сійӧ должен вӧлі вот-вот петны туй вылӧ.
Кыдзи друг, мыльк вылӧ кайӧм бӧрын, сійӧ аддзис веськыда ас водзвывсьыс мыльк сайын сулалысь зэв ыджыд танк, коді орудиелысь кузь стволсӧ вӧлі накӧсӧн веськӧдӧма сы мунан туйлы.
Тешкодь, сьӧд танк, кодлӧн башня вылас вӧлі шар кодь кутшӧмкӧ сооружение — тайӧ медся водз шыбитчис Катялы синмас — друг вӧрзис, и тайӧ вӧлӧмкӧ восьса люкас сулалысь, ребристӧй шлема танкист.
Танкист сэтшӧм тэрыба веськӧдіс Катя вылӧ автоматсӧ, мый кажитчис, быттьӧкӧ танкистыс виччысьӧма нин сійӧс чургӧдӧм автоматӧн, да зэв спокойнӧя шуис:
— Сулавны!
Танкист шуис тайӧс ньӧжйӧник да сэки жӧ гораа, шуис повелительнӧя и сэки жӧ вежливӧя, сы вӧсна мый делӧсӧ имеитіс нывбабакӧд.
Но главнӧйыс — танкист шуис тайӧс чистӧя рочӧн.
Катя нинӧм нин эз вермы вочавидзны, и синваыс ыльӧбтіс сы синъясысь.
Ветымын витӧд глава
Танкъясыс, кодъяс дорӧ воис Екатерина Павловна, — танкыс вӧлі кык, но мӧдсӧ, коді сулаліс туй мӧдарладорас, сідзжӧ мыльк сайын, Катя первой здукас эз аддзы, — вӧліны передӧвӧй танкӧвӧй отрядлӧн головнӧй дозорӧн.
А сійӧс сувтӧдысь танкистыс вӧлӧма танкса командир да головнӧй дозорса командир, кодӧс, колӧ шуны, он вермы тӧдны, сы вӧсна мый офицерыс вӧлі прӧстӧй комбинезона.
Ставсӧ тайӧс Катя тӧдмаліс бӧрынджык.
Командир прикажитіс Катялы лэччыны, чеччыштіс танксьыс, а сы бӧрся чеччыштіс и танкист.
Сэк кості, кор командир тӧдмаліс сылысь личностьсӧ, Катя видзӧдіс сылысь чужӧмсӧ.
Командирыс вӧлі зэв на том.
Сійӧ вӧлі зэв ёна мудзӧма и, тыдалӧ, сэтшӧм дыр абу узьлӧма, мый синлапъясыс асьныс тупкылісны синъяссӧ, сійӧ сьӧкыдпырысь лэптыліс тайӧ пыктӧм синлапъяссӧ.
Катя висьталіс сылы, коді сійӧ да мыйла мунӧ.
Офицерлӧн выражениеыс вӧлі сэтшӧм, мый ставыс, мый йылысь сійӧ висьталӧ, вермас лоны правдаӧн, а вермас лоны и неправдаӧн.
Но Катя эз казяв тайӧ выражениесӧ, а сӧмын ас водзвывсьыс аддзис сылысь пыктӧм синлапъяса, ёна мудзӧм том чужӧмсӧ, и синваыс бара и бара доршасис Катя синъясын.
Пемыдсьыс туй кузя журкнитіс-петіс мотоциклист, сувтӧдіс мотоциклсӧ танк дінӧ да юаліс обыкновеннӧй гӧлӧсӧн:
— Мый лои?
Юалӧм сертиыс Катя гӧгӧрвоис, мый мотоциклистсӧ корӧмаӧсь сы ради.
Враг тылын вит тӧлысь чӧж уджалігӧн Катя велаліс казявны сэтшӧм посниторъяс, кутшӧмъяслы обычнӧй кадӧ йӧзыс оз сетны тӧдчанлун.
Весиг кӧть и танксянь радируйтісны сійӧ пунктас, кӧні вӧлі мотоциклистыс, сійӧ эськӧ эз вермы воны татшӧм регыдӧн.
Кутшӧм ногӧн жӧ сійӧс корӧмаӧсь?
Тайӧ кадас воис мӧд танкса командир, тэрыба видзӧдліс Катя вылӧ, и кык командир да мотоциклист, бокӧ вешйыштӧмӧн, мыйкӧ дыра сёрнитісны ас костаныс.
Мотоциклист тӧвзис-муніс пемыдас.
Командиръяс матыстчисны Катя дінӧ, и старшӧйыс падъялігтыр юаліс, эмӧсь-ӧ сылӧн документъяс.
Катя шуис, мый документъяс петкӧдлыны сійӧ вермас сӧмын высшӧй командованиелы.
Мыйкӧ дыра найӧ сулалісны чӧв олігтыр, сэсся мӧд командирыс, первойясьыс на томджык, юаліс кыз гӧлӧсӧн:
— Кутшӧм местаті ті прӧйдитінныд?
Ёна найӧс укрепитӧмаӧсь?
Катя висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс укреплениеяс йылысь, да гӧгӧрвоӧдіс, кыдзи прӧйдитіс на костті дас арӧса детинкакӧд.
Сійӧ висьталіс и сы йылысь, кыдзи немечьяс гуалӧмаӧсь ассьыныс йӧзсӧ да кыдзи сійӧ аддзыліс миян снарядӧн вӧчӧм воронка.
— А-а!
Со кытчӧ ӧти веськалӧма!
Аддзан? — старшӧй вылас видзӧдлӧм бӧрын челядь моз нюмъялігтыр горӧдіс мӧд командирыс.
Катя сӧмын ӧні гӧгӧрвоис, мый матыстчывлысь либӧ ланьтлывлысь артиллерийскӧй лыйсьӧмыс, кодӧс сійӧ кывліс луннас, а сэсся рытгорувнас Галя хатаын, тайӧ вӧлӧма противниклысь укреплениеяс атакуйтысь миян головнӧй танкъяслӧн лыйсьӧмыс.
Тайӧ минутсяньыс командиръяс да Катя костын отношениеясыс лоины дружескӧйджыкӧн.
Сійӧ весиг смелитчис юавны головнӧй дозорса командирлысь, кутшӧм ногӧн сійӧ корис мотоциклистӧс, и командирыс висьталіс Катялы, мый мотоциклистсӧ вӧлі корӧма светӧвӧй сигналӧн, танк бӧрладорса лампочка включитӧмӧн.
Сэк кості кор найӧ тадзи сёрнитісны, воис коляскаа мотоциклист.
Мотоциклист весиг кӧзырнитіс Катялы, — чувствуйтчис, мый сійӧ относитчӧ Катя дорӧ оз сӧмын нин кыдзи ас морт дорӧ, а и кыдзи важнӧй морт дорӧ.
Сійӧ здуксяньыс, кор Катя пуксис коляскаӧ, сійӧс шымыртіс дзик выль чувство, кутшӧмӧс Катя испытывайтіс и водзӧ некымын лун на аслас йӧз дінӧ веськалӧм бӧрын.
Катя дӧгадывайтчис, мый веськаліс сӧмын танкӧвӧй подразделениеӧ, коді петӧма водзӧ территория вылӧ, кӧні ещӧ господствуйтӧ на противник.
Но сійӧ эз нин придавайт некутшӧм значение противник вынъяслы.
И противник, и став олӧмыс, кутшӧмын сійӧ, Катя, оліс тайӧ вит тӧлысь чӧжыс, и сы туйлӧн сьӧкыдлунъясыс — ставыс тайӧ не сӧмын коли бӧрӧ, ставыс тайӧ друг ылӧ-ылӧ вешйис сы сознаниеын.
Великӧй моральнӧй рубеж торйӧдіс Катяӧс быдторйысь сыысь, коді ӧні на вӧлі сы гӧгӧрын.
Сылӧн кодь жӧ чувствояса, переживаниеяса, мышлениеа да олӧм вылас видзӧдласа йӧзлӧн мир шымыртіс сійӧс.
И сійӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд, тайӧ мирыс, мый сравнитны кӧ воддза мирыскӧд, кӧні сійӧ оліс ӧнӧдз, тайӧ мирыс кажитчис прӧстӧ помтӧмӧн.
Катя вермис мунны тайӧ мотоциклнас ещӧ лун и ещӧ во и быдлаын эськӧ вӧлі сійӧ, тайӧ аслас мирыс, кӧні оз ков дзебсясьны, пӧръясьлыны, вӧчавны неестественнӧй моральнӧй да физическӧй усилиеяс.
Катя лои ачыс аснас — и нэм кежлас.
Чизыр тӧлыс сотіс сылысь чужӧмсӧ, а сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі сэтшӧм чувство, мый сійӧ вермис эськӧ заводитны сьывны.
Мотоциклист тӧвзьӧдіс сійӧс эз лунтыр, весиг эз час, — сійӧ тӧвзьӧдіс сійӧс кык минутысь не дырджык.
Мотоциклист муртса тормозитыштіс, кор кутіс кайны пос вылӧ, коді тырыштӧма лымйӧн да вуджис ю вомӧн, коді тыдалӧ косьмӧма гожӧмбыднас?
И ньывкӧс бокъяса ляпкыдик балкаысь, кодӧс вӧчӧма тайӧ юыс, Катя пыр жӧ аддзис дас кымын танк да некымын грузӧвӧй машина, кодъяс сувталӧмаӧсь водзын туй кузяыс.
Машинаясас да на дінын пукалісны да сулалісны сідз шусяна мотопехотаса миян автоматчикъяс — тӧвся шапкааӧсь да фуфайкааӧсь медся обыкновеннӧй автоматчикъяс.
Тані Катяӧс виччысисны нин.
Муртса на мотоциклыс прӧйдитіс поссӧ, кыдзи сы дінӧ матыстчисны комбинезонъяса кык танкист да, Катяӧс сойбордйӧдыс босьтӧмӧн, отсалісны сылы петны коляскасьыс.
— Извинитӧй, ёрт... — Танкист, олӧма морт нин, кӧзырнитіс, шуис Катяӧс сійӧ велӧдысь овнас, коді вӧлі Чирысь да код вылӧ вӧлі выпишитӧма фальшивӧй документсӧ, — извинитӧй, ме должен выполнитны тайӧ формальностьсӧ.
Танкист югдӧдіс карманнӧй пӧнарикӧн сылысь паспортсӧ вывсяньыс улӧдзыс да сэки жӧ бӧр сетіс.
— Ставыс лючки-ладнӧ, капитан ёрт! — Сійӧ бергӧдчис мӧд, танкистлань, кодлӧн плешкас, ныр вылас да шуйга банбок вомӧныс вӧлі вурыс туй — вурысыс вӧлі выль на, сӧмын на бурдӧма.
— Кынминныд? — юаліс капитан, и мелі, вежлив, бархатнӧйкодь гӧлӧс шы сертиыс, и сылӧн скромнӧй и сэки жӧ повелительно-смел повадка сертиыс Катя гӧгӧрвоис, мый тайӧ танкӧвӧй отрядса командир. — И шонтыштны тіянӧс некор — выступайтам.
Но...
Онӧ кӧ брезгуйтӧй... — Неловкӧй движениеӧн сійӧ сьӧкыд кинас вештіс водзладорас пельпом вомӧныс ӧшалысь фляга да перйис пробкасӧ.
Чӧв олігтыр Катя босьтіс кыкнан кинас флягасӧ да унакодь ньылыштіс.
— Аттьӧ.
— Ещӧ!
— Оз ков, аттьӧ...
— Эм распоряжение пыр жӧ нуӧдны тіянӧс корпусса штабӧ танкӧн, — шпыньмунігмоз шуис капитан. — Противниксӧ туй вывсьыс ми, збыль, лямӧдім, да зонаыс сэтшӧм, чӧртыс сійӧс тӧдас!
— Кыдзи ті тӧдмалінныд менсьым овӧс? — юаліс Катя, ачыс чувствуйтіс, кыдзи биӧн моз сотӧ сылысь горшсӧ тайӧ разведитӧм спиртсӧ ньылыштӧмсьыс.
— Тіянӧс виччысьӧны.
Сідзкӧ, ставсӧ тайӧс вӧчӧма Иван Фёдорович, сылӧн Ваняыс.
Катялы лои жар.
Ковмис выльысь висьтавны ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс сикт водзвывса укреплениеяс йылысь.
Катя дӧгадывайтчис, мый танкъяс ӧні мунасны босьтны тайӧ высоткаяссӧ.
И збыльысь, кор сылы отсалісны кайны башня вылас да лэччыны кӧдзыд танкӧ, кодлысь ыдждасӧ сійӧ казяліс сӧмын дзик сы дінын матын лоӧм бӧрын, — танкъяс кутісны гӧгӧр страшнӧя муравны, а автоматчикъяс уськӧдчисны асланыс машинаяслань.
Танкас, кӧні ковмис мунны Катялы, командаыс вӧлі нёль мортысь.
Быдӧнлӧн налӧн вӧлі аслас места, — Екатерина Павловнаӧс пуксьӧдісны веськыда джоджас.
Танкын вӧлі дзескыд, Катя пукаліс дзик матын нёль мужчина костын.
Командасьыс эз вӧв ранитчӧма сӧмын ӧти водитель.
Танкса командирыс вӧлі ранитчӧма юрас.
Ваталӧн кыз слӧй вылӧ бинтуйтӧм юрас эз тӧр шлемыс, — командирыс вӧлі обыкновеннӧй салдатскӧй шапкаа.
Сійӧ вӧлі ранитчӧма ещӧ и киас, коді ӧшаліс кӧртӧд йылын, и сійӧ, аслас казявтӧгыс, зэв ёна видзис кисӧ, медым не инмӧдчыны кытчӧкӧ, и мукӧд дырйиыс, кор катовтчывліс танкыс, чукыртчывліс.
Сылы да сылӧн экипажлы зэв неокота вӧлі мунны ёртъясныс дорсьыс, и первойсӧ найӧ кӧдзыда относитчисны Катя дінӧ, — кыдзи мыжа дінӧ, код вӧсна мӧдӧдісны тылӧ.
Кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, сӧмын танкса командирыс да водительыс вӧлӧмаӧсь основнӧй экипажсьыс, мӧд кыксӧ вӧлі босьтӧма — кӧть кутшӧма найӧ эз водзсасьны — мукӧд танкъясысь да на местаӧ ыстӧма тайӧ экипажсьыс здоров ребятаӧс.
Сійӧ здукас, кор Катяӧс вайӧдісны танк дорас, танкса командир да капитан костын кыптыліс неыджыд спор — збыль, тырвыйӧ корректнӧй тонъясӧн, но кыкнанныслӧн чужӧмвывса выражениеыс вӧлі ужаснӧй.
Но капитан, кодлӧн чужӧм вомӧныс вӧлі дзикӧдз бурдтӧм на вурыс, сулаліс ас кыв вылас.
Катялысь мунӧмсӧ сійӧ используйтіс, медым мездыны отрядсӧ раненӧйясысь.
Но, кор танкыс мӧдӧдчис мунны да танкистъяс казялісны, мый накӧд мунӧ том нывбаба, найӧ вежисны сы дінӧ отношениесӧ.
Тӧдмалісны сэтчӧ жӧ, мый Катя сӧмын на прӧйдитӧма сійӧ укреплениеяс пыр, кодъясӧс колӧ вӧлі босьтны танкӧвӧй отрядлы.
Танкистъяс лоины кыпыдджыкӧсь.
Ставныс найӧ вӧліны томйӧз, ар витӧн, ар сизимӧн томджыкӧсь Катяысь.
Танкса командир сэки жӧ тшӧктіс восьтыны «мӧд фронт» — тадзи шулісны американскӧй консервированнӧй тушонка.
Танкистъяс ӧти здукӧн восьтісны «мӧд фронт» да шӧралісны нянь багатырскӧй шӧрӧмъясӧн, и командир шуйга кинас мыччис Катялы ассьыс флягасӧ.
Катя ӧткажитчис флягасьыс, но аппетитӧн сёйис и тушонкасӧ и няньсӧ.
Танкистъяс ӧта-мӧд бӧрсяньыс матыстчылісны командирныс фляга бердӧ, и танкын лоины тырвыйӧ дружескӧй отношениеяс.
Найӧ мунісны сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи сӧмын вермисны.
Катяӧс катлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Восьса люкын сулалысь башеннӧй стрелок друг копыртіс юрсӧ да шуис:
— Старшӧй лейтенант ёрт, онӧ кылӧй?
— Заводитчис? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс танкса командир. — Виччысьлы, Фомичев!
Водительыс тормозитіс.
И пуксьӧм чӧв-лӧняс ставныс кылісны артиллериялысь частӧ лыйсьӧм.
Войсӧ тыртысь тайӧ шыясыс кылісны сыладорсянь, кысянь воис Катя.
— Э-э, фрицъяслӧн абуӧсь югдӧдан ракетаясыс! — бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис башеннӧй стрелок, коді бара мыччис юрсӧ танкысь. — Миян прамӧя пызйӧны, би ыпнитлӧмъяссӧ ме аддза...
— Вай видзӧдла!
Старшӧй лейтенант вежсис местанас башнеркӧд да видзчысигтыр мыччис ассьыс бинтуйтӧм юрсӧ.
Сы видзӧдігкості танкистъяс, Катя йылысь вунӧдӧмӧн, висьтавлісны уна предположениеяс делӧ мунӧм йылысь и бара дӧсадуйтісны сы вылӧ, мый найӧ абу асланыс танкъясынӧсь.
Командир видзчысигтыр лэдзис бинтуйтӧм юрсӧ, — сы чужӧмлӧн выражениеыс вӧлі жугыль.
Но сійӧ эз вермы вунӧдны, мый накӧд мунӧ Катя, да пыр жӧ дугӧдіс став тайӧ сёрнисӧ.
Век жӧ Катя аддзис сы чужӧм серти, кутшӧм сьӧкыд сылы, мый сійӧ оз вермы участвуйтны бойын.
Кор танкыс сулаліс на, командирлы весиг лои разрешитны ставныслы видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ сэні.
Вообщӧ ставныс найӧ неуна жугыльмисны.
Но Екатерина Павловна вӧлі сюсь нывбаба и пыр жӧ кутіс юасьны танкистъяслысь боевӧй делӧяс йылысь.
Машина зёльскӧм вӧсна зэв сьӧкыд вӧлі сёрнитны — найӧ пыр горзісны.
Казьтылӧмъясыс бӧр гажмӧдісны найӧс.
Мӧда-мӧд вежмӧн висьталӧмъяссьыс Екатерина Павловна син водзӧ сувтіс ылӧсас первойя картинаыс тайӧ местаясса боевӧй действиеяс йылысь, кытчӧ сійӧ веськаліс.
Сӧветскӧй танкӧвӧй частьяс форсируйтісны Воронеж — Ростов кӧрттуйвывса ыджыд участок Россошь да Миллерово костті да вӧтлісны немечьясӧс Камышнӧй юбокса оборонительнӧй рубежысь, а войвылынджык, Ново-Марковка сикт районті, петісны весиг Деркул ю катыдӧ.
Отступайтысь немецкӧй частьяс тэрмасигтыр пӧртісны Камышнӧй да Деркул костса водоразделсӧ, например, сійӧ высоткаяссӧ, кодъяс дорті муніс Катя, обороналӧн передньӧй крайӧ.
Выль рубежыс муніс Лимаревка, Беловодск, Городищи пыр — сійӧ местаясті, кӧні ӧні оперируйтісны Иван Фёдорович веськӧдлӧм улын отрядъяс, и самӧй Донец юӧдз, кӧні вӧлі Митякинскӧй отрядлӧн базаыс.
Тайӧ местаяссӧ бура тӧдысь Катя сӧмын ӧні вермис донъявны сӧветскӧй войска ударлысь став вынйӧрсӧ.
Сэки жӧ сійӧ гӧгӧрвоис став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс паныдасьлісны миян войска туй вылын.
Налы колӧ вӧлі босьтны укрепитӧм вадоръяс Деркул, Евсуг, Айдар, Боровӧй юяслысь, Старобельск — Станично-Луганскӧй костса кӧрттуй, сэсся и самӧй Донец ю вадоръяссӧ.
Передовӧй танкӧвӧй отряд, кытчӧ петіс Катя, кык сутки чӧж нин вӧлі торъялӧма аслас частьысь, коді локтіс сы бӧрвылын километр дас вит сайын.
Рытыввывлань мунігӧн отрядыс жугӧдіс противниклысь туй вылас паныдасьысь сопротивлениелысь став пунктъяссӧ, босьтіс некымын хутор да сикт, на лыдын и самӧй сійӧ сиктсӧ, кытчӧ, Иван Фёдорович индӧд серти, должен вӧлі петны Катя.
Танк, кӧні муніс Катя, луннас вӧлӧма головнӧй дозорын да участвуйтӧма сылы тӧдса высоткаяс вылӧ атакаын.
Головнӧй дозор, вражескӧй укреплениеӧ друг зурасьӧм бӧрын, заводитӧма лыйлыны орудиеясысь да пулемётъясысь, и противник став бисӧ веськӧдӧма сы вылӧ.
Тайӧ атакаас танксӧ вӧлі повредитӧма, а командирыс ранитчӧма юрас и киас.
Найӧ сэтшӧма ылыстчисны бой мунан местасяньыс, и тайӧ вӧлі нин дзик исправитны позьтӧм, мый вӧсна вочасӧн быдӧнлӧн, Катялӧн да танкса водительлӧн кындзи, кутіс чувствуйтчыны мудзлун да ун локтӧм, кыдзи овлывлӧ боечьяслӧн, кодъяс боевӧй страда бӧрын мынлӧны шойччыны.
Катя кутіс чувствуйтны на дорӧ нежность да жальлун.
Тадзи прӧйдитісны найӧ некымын населённӧй пункт.
Друг водительыс бергӧдчис Катялань да шуис:
— Миян йӧз локтӧны!
Найӧ пыр мунісны туй кузя, а ӧні кежисны му вылӧ, и водитель сувтӧдіс машинасӧ.
Вӧлі войшӧр-вой, кодлысь чӧв-лӧньсӧ торклывлісны сӧмын ылысса да матысса бойяслӧн шыясыс — военнӧй мортлы зэв привычнӧй шыяс.
И тайӧ чӧв-лӧняс, пыр ёнджыка да матынджык, кылісны паныд локтысь металлическӧй массалӧн жургӧмыс да зяльскӧмыс.
Водитель сигналитіс фара бияснас.
Танкса командир да башеннӧй стрелок петісны машинасьыс, а Катя веськыда сувтіс башняас.
Мотоциклистъяс тӧвзьыштісны на дінті, тыдовтчисны туй вывті да степь вывті воысь танкъяс да бронемашинаяс.
Найӧ тыртісны войсӧ асланыс грымакылӧмӧн.
Чышъян вывтіыс Катя тупкис пельяссӧ кепысьяснас.
Зяльскигтыр да клопайтігтыр танкъяс прӧйдитісны на дінті, массивнӧйӧсь да грузнӧйӧсь, пушкаясыс сьӧд хобот кодьӧсь, — найӧ вӧчисны вынйӧра да страшнӧй впечатление, коді ещӧ содліс пемыд вӧснаыс.
Ичӧтик бронемашина сувтіс налӧн ӧтка танк дінӧ, сэтысь петісны шинеля кык военнӧй.
Мыйкӧ дыра найӧ сёрнитыштісны танкса командиркӧд, горзісны ӧта-мӧдныслы пеляс, шочиника видзӧдлывлісны Катя вылӧ, коді сулаліс танк башняын.
Сэсся шинеля военнӧйяс бӧр пырисны бронемашинаас, и сійӧ мӧдіс тӧвзьыны степь вывті, медым суӧдны танкӧвӧй потоксӧ.
Танкъяс бӧрся мунісны грузӧвӧй машинаяс, сэсся бара танкъяс, сэсся бара грузӧвикъяс, кӧні пукаліс мотопехота.
Машинаяс плавнӧя гӧгыльтчисны туй кузя.
Автоматчикъяс видзӧдісны степын сулалысь ӧтка танклань, кытысянь на вылӧ видзӧдіс нывбаба, коді тупкӧма пельяссӧ кепысьяснас.
Катяӧс чуймӧдісны пемыдінас мунысь металлӧн тайӧ сьӧкыд массаясыс да йӧзлӧн массаясыс, кодъяс быттьӧкӧ сӧльнитчӧмаӧсь металлыскӧд.
И, тыдалӧ, буретш тайӧ минутсяньыс пытшкӧсса освобождение чувство дорас, кодӧс Катя испытывайтіс, сорласис ещӧ выль чувство, кодысь сійӧ дыр эз вермы мездысьны.
Катялы кажитчис, мый ставсӧ тайӧс аддзӧ, переживайтӧ оз сійӧ, Катя, а кодкӧ мӧд.
Сійӧ аддзис асьсӧ бокысянь да аддзис сідзи, кыдзи аддзӧны асьсӧ вӧтын.
Катя первойысь кутіс чувствуйтны, мый отвыкнитӧма тайӧ мирсьыс, коді сэтшӧм ыджыд вынӧн пырис сы душаӧ.
И сійӧс кытшалысь калейдоскопас, кӧні вӧліны йӧз, лоӧмторъяс, сёрнияс, медбӧрын, человеческӧй понятиеяс, кодъяс пӧвстын вӧліны дзик выльяс и сэтшӧмъяс, кутшӧмъясӧс сійӧ важӧн эз употребляйтлыв, сійӧ дыр эз вермы аддзыны ачыс асьсӧ.
Ещӧ ёнджыка нин окота вӧлі сылы аддзыны Иван Фёдоровичӧс, чувствуйтны сійӧс матысь.
Катялӧн сы йылысь тӧждысьӧмыс вӧлі пӧшти страдайтӧм кодь.
Любовлӧн, гажтӧмчӧмлӧн чувство ранитіс сылысь сьӧлӧмсӧ и сымын лёкджык вӧлі, мый сійӧ важӧн вунӧдіс, мый сэтшӧмыс синва.
Гӧрд Армия, кодкӧд паныдасис Екатерина Павловна, — тайӧ вӧлі армия, коді тӧдіс нин сы йылысь, мый сійӧ армия-победительница.
Война заводитчӧмсянь воӧн-джынйӧн кольӧм бӧрын армия-победительница не сӧмын абу гӧльмӧма аслас оснащение кузя, — сійӧ сувтіс Екатерина Павловна син водзӧ сэтшӧм вынйӧра вооружениеӧн, коді вевтыртіс враглысь вынйӧрсӧ весиг нэм кежлӧ паметьӧ кольӧм унижение лунъясӧ, кор враг, быдторйӧн вооружитчӧмӧн, мый вермисны сетны поработитӧм Европалӧн медбур заводъяс, ставсӧ путкыляліг, некутшӧм пӧщадатӧг тӧвзис-муніс доналӧм донецкӧй степті.
Но ещӧ ёнджыка Катя шензис йӧз вылас, кодъяскӧд ӧтлаӧдіс сійӧс ӧні судьбаыс.
Да, йӧзыс, кодъяскӧд калейдоскопическӧя вежласигтыр паныдасьлывліс Екатерина Павловна, тайӧ вӧліны нин выльпӧлӧс йӧз.
Найӧ не сӧмын овладейтӧмаӧсь выль техникалӧн мощностьнас, найӧ асланыс духовнӧй ӧблик серти быттьӧкӧ вуджӧмаӧсь человечество историялӧн выль, высшӧй классӧ.
Катялы сьӧкыд лолі мукӧд дырйиыс, мый найӧ, тайӧ йӧзыс, сэтшӧма ордйӧмаӧсь сійӧс, мый сылы некор нин найӧс не вӧтӧдны.
Тайӧ чудеснӧй «своднӧй» экипажа танкыс, кодӧн командуйтіс юрас и киас ранитчӧм старшӧй лейтенант, вайӧдіс Катяӧс танкӧвӧй бригада штабӧ, коді паныдасис налы походын.
Колӧ шуны, тайӧ эз вӧв штаб, — тані вӧліны сӧмын бригадаса командир оперативнӧй группаыскӧд.
Найӧ вӧліны хуторынӧсь, кодӧс ёна жугӧдӧмаӧсь противниккӧд бой дырйи тӧрытъя асылын кымын.
Ӧзъян синма том полковник примитіс Катяӧс керкаын, коді дзик ӧтнас кольӧма дзоньӧн. Полковниклӧн чужӧмыс, кыдзи и сыкӧд мунысь штабнӧйясыслӧн, узьтӧмысла вӧлі сьӧд.
Полковник извинитчис, мый оз вермы сійӧс примитны бурджыка: сійӧ ачыс пырӧма татчӧ здук кежлӧ и должен ӧні жӧ выступайтны.
Всё-таки сійӧ предложитіс Катялы кольччывны татчӧ да узьыштны.
— Регыд мысти татчӧ воас миян мӧд эшелон, сюрасны кодъяслы тіян бӧрся видзӧдны да ухаживайтны, — шуис сійӧ.
Керкасӧ вӧлі ломтӧма жара.
Офицеръяс заставитісны Катяӧс пӧрччыны полушубоксӧ да шонтысьыштны.
Кӧть кутшӧма эз вӧв жугӧдӧма хуторсӧ, сэтчӧ кольӧма на уна олысь — медсясӧ нывбабаяс, челядь да пӧрысьяс.
Сӧветскӧй военнӧй йӧз, да ещӧ танкистъяс, вӧліны налы и радлунӧн и выльторйӧн.
Сэні олысьясыс чукӧрмывлісны быдлаӧ, кӧні тыдовтчылісны военнӧйяс, медся нин — командиръяс.
Связистъяс нюжӧдӧны нин вӧлі телефоннӧй провод и тайӧ керкаас и джынвыйӧ жугӧдлӧм орчча керкаясас, медым ставсӧ дасьтыны штаблы да сылӧн учреждениеяслы.
Катя юис чай, — тайӧ вӧлі настоящӧй чай.
А часджын мысти командирлӧн тупкӧса вездеходыс тӧвзьӧдіс нин Катяӧс корпусса штабӧ.
Сопровождайтіс сійӧс ӧні сӧмын ӧти сержант-автоматчик.
И бинтуйтӧм юра старшӧй лейтенант-танкистлӧн чужӧмыс, и ӧзъян синма сьӧд полковниклӧн чужӧмыс, и ещӧ уна дас мукӧд мортлӧн чужӧмъясыс бырины Катя паметьысь.
Пуксис кӧдзыд асыв, руыс шебрӧдіс став местностьсӧ.
Но кӧнкӧ сэні, ру саяс, петӧ вӧлі шонді, — Катя муніс веськыда шонділань.
Мунісны найӧ ыджыд грейдернӧй туй кузя, паныд локтісны войска.
Эз кӧ вӧв вездеходыс, коді дугдывтӧг кежавліс ляпкыдик лымйӧн тырӧм степӧ, Катялы эськӧ дыр на лои мунны корпусса штабӧ.
Регыд мысти машинаыс ваӧдыс вуджис Камышнӧй ю вомӧн, коді вӧлі таті ляпкыд да зэв гудыр. Ваас гудрасис лым, йи да лыа, кодъясӧс нырӧмаӧсь ю вомӧныс дугдывтӧг вуджалысьяс, и, тыдалӧ, уналаті, танкъяс да пушкаяс.
Руыс неуна вӧсняммис, шондіыс, код вылӧ позьӧ вӧлі видзӧдны, ӧшаліс енэжтас весьтас улын.
Ю кузяыс, кыкнан вадорсьыс Катя аддзис немецкӧй укреплениеяс, кодъясӧс ӧні займитӧмаӧсь миян войска.
Местностьсӧ гӧгӧр вӧлі ёна гӧрӧма снарядъясӧн да танкъясӧн да тягачьясӧн, кодъяс кыскалӧмаӧсь выль позицияяс вылӧ тяжёлӧй орудиеяс.
Ю мӧдлапӧлӧдыс туй кузяыс мунны лои ещӧ сьӧкыдджык зэв уна войска вӧсна, кодъяс мунісны рытыв-лунвывлань, да мӧдарӧ нуӧдан оккупационнӧй армияясса пленнӧй салдатъяс вӧсна.
Найӧс нуӧдісны и ичӧтик группаясӧн и ыджыд партияясӧн.
Сотчӧм шинельясаӧсь, бритчытӧмӧсь, няйтӧсь, найӧ кыссисны лойӧм туй кузяыс либӧ веськыда степь вывті; найӧс личкӧма поражение да пленӧ босьтӧм кузя позор.
Местаяс вылас, кытъясті найӧс нуӧдісны, вӧлі страшнӧ видзӧдны наӧн вӧчӧм разрушениеяс вӧснаыс.
Плодороднӧй степсӧ, коді уна сё вояс чӧж вайис нянь, вӧлі ставсӧ путкылялӧма, сиктъяссӧ сотӧма да жугӧдӧма.
Быдлаын туплясисны сотчӧм сьӧд танкъяслӧн, грузӧвикъяслӧн остовъясыс, чурвидзис жугӧдӧм орудиелӧн хоботыс либӧ сьӧд свастикаа уськӧдӧм самолётлӧн пӧлӧсӧн качӧм бордйыс.
Вражескӧй салдатъяслӧн кӧдзыдӧн чукрӧдлӧм шойясыс туплясисны степь вылын и веськыда туй вылас, найӧс некодлы и некор вӧлі идравны, и танкъяс да тяжёлӧй орудиеяс кыссисны на вомӧн да вӧчлісны шойяссьыс страшнӧй ӧладдяяс.
Йӧз, кодъяс восьлалісны наступайтысь колоннаясын, пукалісны танкъясын, грузӧвикъясын, йӧз, кодъяс мудзӧмаӧсь да сэки жӧ вдохновитчӧмаӧсь сражениелӧн героическӧй да сьӧкыд перипетияясӧн, а сражениеыс кыссис нин дас сутки гӧгӧр и найӧ сыын вӧліны победительясӧн, — йӧзыс эз обращайтны вниманиенысӧ врагъяслӧн шойяс вылӧ.
И сӧмын Катя шочиника синбӧжнас видзӧдлывліс на вылӧ зывӧктана веськодьлунӧн.
А сражениеыс, историяын зэв гырысьяс пӧвстысь ӧти, коді являйтчӧ Сталинград дорын гитлеровскӧй войскаӧс великӧй разгромлӧн ӧти звеноӧн, пыр паськыдджыка и ёнджыка развёртывайтчис рытыв-лунвывлань.
Разалысь ру пиын то ӧтилаын, то мӧдлаын ыпнитлывлісны воздушнӧй бойяс, став степь пасьталаыс грымгисны тяжёлӧй орудиеяс, и быдлаын, кытчӧдз судзис синмыд, тыдалісны войска да техника, продовольствие да снарядъяс гигантскӧй передвижениеяслӧн картинаяс, передвижениеяс, кодъяс вӧліны гырысь военнӧй операцияяс вӧсна.
Луншӧр кадын, кор вӧлі эськӧ дзик нин сэзь, не кӧ пӧжаръяслӧн рукӧд сорлассьӧм тшыныс, Катя воис гвардейскӧй танкӧвӧй корпусса штабӧ.
Тайӧ бара жӧ эз вӧв штаб, а корпусса командирлӧн временнӧй команднӧй пункт, коді разместитчӧма кӧрттуй станцияса случайнӧ дзоньӧн кольӧм каменнӧй зданиеӧ Миллеровосянь войвылынджык.
Станционнӧй посёлоксӧ вӧлі дзикӧдз жуглӧма.
Но, кыдзи и став сӧмын на мездӧм пунктъясын, тані медводз шыбитчыліс синмад водзӧ мунысь боевӧй страдалӧн да лад вылӧ сувтысь сӧветскӧй гражданскӧй олӧмлӧн чуймӧдана сочетание.
Первойя мортӧн, кодӧс аддзис Катя команднӧй пунктса военнӧйяс пӧвстысь, вӧлі морт, коді кыпӧдіс сы вежӧрын мирнӧй олӧм и Иван Фёдоровичӧс, и сылысь, Катялысь, велӧдысьлысь уджсӧ, а сэсся йӧзӧс велӧдӧмлӧн скромнӧй деятельницалысь уджсӧ.
— Андрей Ефимович!
Донаӧй ті менам!.. — Тадзи горӧдӧм бӧрын Катя уськӧдчис тайӧ морт дінас да сывйыштіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі партизанъяслӧн украинаса штабысь ӧти руководитель, коді тӧлысь вит кымын сайын инструктируйтліс Иван Фёдоровичӧс подпольеӧ мунӧм водзвылын.
— Сідзкӧ, кутлӧй ставнысӧ! — шуис косіник том генерал, сы вылӧ кузь синлысъяса тӧлка руд синъяснас видзӧдігтыр.
Катя аддзис генераллысь гожъялӧм зумыш чужӧмсӧ, ӧкуратнӧя бритӧм, дзормыны заводитӧм кӧсичаяссӧ и друг сылы яндзим лои, тупкис кияснас чужӧмсӧ да копыртіс крестьянскӧй сьӧд чышъяна юрсӧ.
Тадзи сійӧ и сулаліс полушубока да валегиа тайӧ подтянутӧй военнӧйяс пӧвстас, ачыс кияснас тупкӧма чужӧмсӧ.
— Но вот, янӧдінныд нывбабасӧ!
Онӧ кужӧй обращайтчыны! — нюмъялігтыр шуис Андрей Ефимович.
Офицеръяс серӧктісны.
— Прӧститӧй... — генерал муртса инмӧдчыштліс сылы пельпомас вӧсньыдик кинас.
Катя вештіс кияссӧ чужӧм бердсьыс, синъясас сылӧн сявкйис радлун.
— Нинӧм, нинӧм, — шуаліс сійӧ.
Генерал отсаліс нин сылы пӧрччыны полушубоксӧ.
Кыдзи и унджык ӧнія командиръясыс, корпусса командир вӧлі том на аслас должность серти, аслас звание серти.
Обстановка вылас видзӧдтӧг, кутшӧмын ӧні сійӧ вӧлі, генерал вӧлі эз нарошнӧ тӧдчӧдӧм, а естественнӧ спокойнӧй, движениеясыс точнӧйӧсь да ӧкуратнӧйӧсь, делӧвӧй, тыр грубӧйкодь юморӧн и сэки жӧ вежлив.
И генералӧс кытшалысь став военнӧй йӧзлӧн тӧдчис сэтшӧм жӧ спокойствие, деловитость, вежливость да кутшӧмкӧ общӧй опрятность.
Сэк кості, кор расшифруйтісны Иван Фёдоровичлысь донесениесӧ, генерал ӧкуратнӧя пуктіс пызан вылын куйлысь ыджыд военнӧй карта вылӧ папироснӧй бумага тор, кытчӧ вӧлі посниа гижтӧма Ворошиловград обласьтлысь картасӧ, — тадзи жӧ вӧчлывліс Катя син водзын Иван Фёдорович.
(Сьӧкыд вӧлі думыштны аслыд, мый тайӧ вӧлі сӧмын войдӧрлунся войын!)
Генерал веськӧдліс листоксӧ вӧсньыдик чуньяснас да тӧдчана удовольствиеӧн шуис:
— Вот тайӧ удж, ме гӧгӧрвоа!..
Чӧрт возьми! — друг горӧдіс сійӧ. — Найӧ бара укрепляйтӧны Миус.
Видзӧдлӧй жӧ, Андрей Ефимович.
Андрей Ефимович копыртчис карта дорӧ, и сылӧн зумыд чужӧм вылас ёнджыка кутісны тӧдчыны посньыдик чукыръяс, кодъяс пӧрысьмӧдісны Андрей Ефимовичӧс.
Мукӧд военнӧйясыс тожӧ матыстісны ассьыныс чужӧмъяснысӧ военнӧй картавывса папироснӧй бумага листтор дінӧ.
— Миянлы оз нин удайтчы имеитны накӧд делӧ Миус дорын.
Но ті тӧданныд, мый тайӧ значитӧ? — кузь синлыска синъяснас Андрей Ефимович вылӧ гажаа видзӧдлігмоз шуис генерал. — Найӧ абу нин сэтшӧм бӧбӧсь: ӧні налы збыльысь ковмас мунны Войвыв Кавказысь да Кубаньысь!
Генерал серӧктіс, а Катя гӧрдӧдіс, — сэтшӧм ӧткодьӧсь вӧліны генераллӧн да Иван Фёдоровичлӧн предположениеясыс.
— А ӧні видзӧдлам, мый выльыс тані миянлы. — Генерал босьтіс военнӧй карта вывсьыс ыджыд лупа да кутіс видзӧдавны знакъяссӧ да кружокъяссӧ, кодъясӧс гижтӧма папироснӧй бумага вылас Иван Фёдоровичлӧн точнӧй киыс. — Тайӧ известнӧ, тайӧ известнӧ... тадз... тадз... — Сійӧ разбирайтіс Иван Фёдорович знакъяслысь смыслсӧ гӧгӧрвоӧдан запискатӧг, кодӧс абу на вӧлі расшифруйтӧма. — Мый нӧ, сідзкӧ миян Василий Прохорович абу нин сэтшӧм омӧль, а тэ пыр — «разведка омӧль, разведка омӧль!» — гуся иронияӧн шуис генерал сыкӧд орччӧн сулалысь сьӧд уска, кыз полковниклы, корпус штабса начальниклы.
Зэв ичӧт тушаа, куш юра кыз военнӧй, коді вӧлі синкымъястӧм, мудериник югыд тэрыб синъяса чужӧма, вевъяліс шуны полковникысь водзджык:
— Тайӧ сведениеясыс миян, корпусса командир ёрт, сійӧ жӧ источникысь, — падъявтӧг шуис сійӧ.
Тайӧ и вӧлі Василий Прохорович, корпусса штабысь разведкаса начальник.
— О-о, а ме чайтлі, ті тайӧс асьныд тӧдмалінныд! — разочаруйтчӧмӧн шуис генерал.
Офицеръяс серӧктісны.
Но Василий Прохорович пыдди эз пукты ни корпусса командирлысь сералана замечаниесӧ, ни аслас сослуживец-ёртъяслысь серамсӧ, — кыдзи тыдалӧ, сійӧ велалӧма та дорӧ.
— Энлӧ, ті видзӧдлӧй, генерал ёрт, со тайӧ даннӧйяс вылас, со татчӧ Деркул водзладорас.
А ӧд найӧ кольччӧны!
Ми татысь тӧдам нин унджык, — спокойнӧя шуис сійӧ.
Катя кутіс чувствуйтны, мый Василий Прохоровичлӧн репликаыс быттьӧкӧ уськӧдӧ значениесӧ сійӧ сведениеяслысь, кодъясӧс чукӧртӧма Иван Фёдорович да мый вӧсна сійӧ, Катя, прӧйдитіс став тайӧ туйсӧ.
— Ёртыс, коді сетіс меным тайӧ сведениеяссӧ, — шуис Катя чорыда, — тайӧ ёртыс тшӧктіс висьтавны: противник отступайтӧмкӧд йитчӧм став выль даннӧйяссӧ сійӧ кутас передавайтны, и, ме чайта, сійӧ найӧс передайтӧ нин.
А тайӧ картаыс сы дорӧ вӧчӧм пояснениеясыскӧд ӧтлаын сетӧ обласьтса положениелысь общӧй картина.
— Вернӧ, — шуис генерал. — Тайӧ ёнджыкасӧ колӧ Ватутин ёртлы да Хрущев ёртлы.
Ми налы и ыстам сійӧс.
А асьным воспользуйтчам сӧмын сійӧн, мый касайтчӧ миянлы.
Сӧмын сёр войын нин Екатерина Павловналы удайтчис сьӧлӧмсяньыс сёрнитны Андрей Ефимовичкӧд.
Найӧ эз пукавны, а сулалісны тыртӧм, но шоныд жырйын, кодӧс югдӧдісны трофейнӧй немецкӧй плошкаяс, и Катя юасис:
— Кыдзи нӧ ті татчӧ веськалінныд, Андрей Ефимович, мусаӧй?
— А мый вылӧ ті шензянныд?
Ӧд ми пырим Украина территория вылӧ.
Кӧть сійӧ ещӧ ичӧт на, да миян!
Веськӧдлан котыр бӧр воӧ рӧднӧй му вылас да лӧсьӧдӧ сӧветскӧй порядокъяс. — Андрей Ефимович шпыньмуніс, и сылӧн посни чукырӧсь мужественнӧй чужӧмыс пыр жӧ томмис. — Миян войска, кыдзи тіянлы тӧдса, пырисны украинаса партизанъяскӧд взаимодействиеӧ.
Кыдзи нӧ тані миянтӧг вермас лоны? — Сійӧ вывсянь увлань видзӧдіс Катя вылӧ, синъясыс сылӧн ӧзйисны.
Но друг чужӧмыс лои бӧр серьёзнӧйӧн. — Кӧсйи тіянлы шойччыштны сетны, а аски нин сёрнитны делӧ йылысь.
Да ӧд ті морт мужественнӧй! — Сійӧ неуна яндысьыштіс, но сылӧн синъясыс веськыда видзӧдісны Катя синъяс вылӧ. — Ӧд ми кӧсъям тіянӧс бӧр мӧдӧдны — веськыда Ворошиловградӧ.
Миянлы колӧ тӧдмавны уна сэтшӧмтор, мый сӧмын ті верманныд тӧдмавны... — Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся шуис ньӧжйӧник да юалана ногӧн: — дерт, ті кӧ ёна мудзинныд...
Но Катя эз сет сылы помавнысӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі тырӧма гордость да благодарность чувствоӧн.
— Аттьӧ, — муртса вермис шуны Катя. — Андрей Ефимович, аттьӧ!..
И сэсся нинӧм меным энӧ висьталӧй.
Ті эськӧ нинӧм энӧ вермӧй висьтавны, мый вӧчис менӧ татшӧм шудаӧн, — волнуйтчигтыр висьталіс Катя, и сылӧн резкӧй чертаяса гожъялӧм чужӧмыс, кодӧс дорӧсаліс еджгов юрсиыс, лои зэв мичаӧн. — И тіян дінӧ дзик ӧти просьба: мӧдӧдӧй менӧ аски жӧ, энӧ ыстӧй менӧ фронтса политуправлениеӧ, меным шойччӧг оз ков!
Андрей Ефимович думайтыштіс, довкйӧдлыштіс юрсӧ, сэсся нюммуніс.
— Да ӧд миянлы оз ков тэрмасьны, — шуис сійӧ. — Ньӧжйӧник мӧдам выравнивайтчыны, закрепляйтчыны босьтӧм рубежъяс вылын.
Деркул, а медся нин — Донец пырмунігмоз он босьт.
И Миллерово и Каменск кутӧны миянӧс.
А тіянлы эм мый висьтавны политуправлениелы.
Сідзкӧ, миянлы нинӧмла тэрмасьны.
Туйӧ петанныд лун кык-куим мысти...
— Ок, мыйла ог аски! — горӧдіс Катя, и сьӧлӧмыс сылӧн ойдіс вирӧн шогысла да радейтӧмысла.
Коймӧд лунас рытгорулас Екатерина Павловна бӧр нин вӧлі тӧдса сиктын, Галя хатаын.
Екатерина Павловна вӧлі век сійӧ жӧ полушубока да сьӧд чышъяна и Чирса велӧдысь ним вылӧ гижӧм сійӧ жӧ документа.
Ӧні тайӧ сиктас сулалісны миян йӧз.
Но войвывланьса да лунвывланьса высоткаяссӧ пыр на вӧлі занимайтӧ противник.
Немецкӧй укреплениеяслӧн линияыс муніс Камышнӧй да Деркул костса водоразделті и пыдіті рытыввывті да Деркул пӧлӧн.
Ичӧтик Сашко, сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧй да чӧв олысь, нуӧдіс Катяӧс войнас сійӧ жӧ местаясті, кыті коркӧ нуӧдліс Катяӧс старик Фома, и Катя веськаліс сійӧ жӧ хатаас, кӧні некымын лун сайын мӧдӧдіс сійӧс туйӧ Иван Фёдорович.
Тані уна лыда Корниенкояс пиысь ӧти висьталіс сылы, мый Иван Фёдорович тӧдӧ сы петӧм йылысь, ачыс ловъя да здоров, но аддзӧдлыны Катяӧс оз вермы.
Колльӧдысьястӧг нин лун и вой мунігӧн, суткинас сӧмын кык-куим часысь не унджык шойччӧмӧн Катя воис Марфа Корниенко ордӧ.
И ёна доймис сылӧн сьӧлӧмыс, кор кыліс Маша Шубина пӧгибнитӧм йылысь юӧр.
Вӧлі эрдӧдӧма Успенскӧй сиктса медпунктысь явочнӧй патерасӧ.
Кротова чойяс, кодъясӧс предупредитӧма полицияын уджалысь ас морт, вевъялӧмаӧсь мунны да предупредитны патера эрдӧдӧм йылысь накӧд йитчӧм подпольнӧй организацияясӧс.
Но эрдӧдӧм йылысь юӧр воис Марфа Корниенкоӧдз, кор Машаыс вӧлӧма нин Успенкаӧ мунан туй вылын.
Туй вылас Машаӧс абу вермӧмаӧсь ӧлӧдны.
Маша сюрӧма жандармерия киясӧ, и сійӧс мучитӧмаӧсь сэні жӧ, Успенкаас.
Сійӧ жӧ ас мортсяньыс удайтчӧма тӧдмавны, мый Маша Шубина кулӧма, но абу висьталӧма подпольекӧд некутшӧм связь йылысь и некодӧс абу выдайтӧма.
Тайӧ вӧлі ужаснӧй выльтор!
Но Катя весиг эз имеит право мучитны ассьыс сьӧлӧмсӧ: сылы колӧны вӧлі вынъяс.
Кык лун мысти сійӧ вӧлі нин Ворошиловградын.
Ветымын квайтӧд глава
Немечьяс тылын весиг медся бӧрӧ кольӧм мортыс, коді нинӧм эз вежӧртлы война делӧяс кузя, гӧгӧрвоис: гитлеровечьяслы воис пом.
Фронтсянь сэтшӧм ылыс местаясын, кыдзи Краснодон, тайӧс медводз гӧгӧрвоисны гитлеровечьяслӧн ичӧт компаньонъяс, грабёж кузя компаньонъяс пышйӧм серти, — венгерскӧй да итальянскӧй наёмникъяс да Антонеску армиялӧн колясъяс пышйӧм серти.
Румынскӧй офицеръяс да салдатъяс пышйисны став туйяс кузя, автотранспорттӧг да артиллериятӧг.
Лун и вой найӧ кыссисны мудзӧм вӧвъясӧн асланыс будкаясын да мунісны подӧн, кияссӧ сюйӧмаӧсь сотчӧм пӧлаяса шинель сосъясас, кӧза куысь вурӧм джуджыд шапкааӧсь либӧ пилоткааӧсь, кынмалӧм чужӧмаӧсь, юрнысӧ гартлӧмаӧсь кичышкӧдъясӧн либӧ нывбабалӧн шерстянӧй трусикъясӧн.
Ӧти будка сувтіс Кошевойяс керка дорӧ. Сэтысь чеччыштіс-петіс тӧдса офицер да котӧрӧн пырис керкаас.
Денщикыс пыртіс сылысь ыджыд чемодансӧ да ассьыс ичӧтикӧс. Сійӧ пырис юрсӧ чукыльтӧмӧн, медым дзебны ассьыс кынтӧм пельсӧ.
Офицерлӧн ӧти банбокыс пыктӧма, сійӧ вӧлі зарни погонъястӧм.
Сійӧ пырис кухняӧ да плита дорын пыр жӧ кутіс шонтыны кияссӧ.
— Но, кыдзи делӧясыс? — юаліс сылысь дядя Коля.
Офицерлӧн эз нин вӧр ныр йылыс: сійӧ эз вермы вӧрӧдны кынтӧм нырсӧ. Сы чужӧм вылын тӧдчис сэтшӧм выражение, кутшӧм овлывліс сылӧн нырсӧ вӧрӧдігӧн, и друг чужӧмнас петкӧдліс Гитлерӧс. Тайӧ бура сылӧн артмис сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі ичӧтик уска да синъясыс вӧліны безумнӧйӧсь.
Сійӧ аснас петкӧдліс Гитлерӧс да, кокчунь йылас сувтӧмӧн, вӧчис вид, мый пышйӧ.
Сійӧ весиг эз нюммун, сэтшӧма сійӧ эз вермы шутитны.
— Мунам гортӧ кӧзяйка ордӧ! — добродушнӧя шуис денщик, полӧмпырысь кӧсӧйтчыліс офицер вылӧ да мигнитіс дядя Колялы.
Найӧ шонтысисны, сёйыштісны и муртса на петісны чемоданъяснас, кыдзи бабушка мыйлакӧ лэптыштліс эшкынсӧ Елена Николаевна вольпась вылысь и эз аддзы кыкнан прӧстынясӧ.
Бабушка сэтшӧма скӧрмис, мый весиг томмыштіс, да уськӧдчис гӧсьтъяс бӧрся да мӧдіс лёк горшӧн горзыны дзиръя дорас. Офицер гӧгӧрвоис, мый вот-вот кыптас бабьей скандал, и сійӧ лоӧ сэні мыжаӧн.
Та вӧсна сійӧ прикажитіс денщикыслы восьтыны ичӧтик чемодансӧ.
Денщик чемоданын збыльысь вӧлі ӧти прӧстыня.
Бабушка кватитіс сійӧс да горӧдіс:
— А кӧн нӧ мӧдыс?
Денщик лёкысь кылӧдіс синъяссӧ кӧзяинланьыс, но мӧдыс, ассьыс чемодансӧ босьтӧм бӧрын, пырӧ нин вӧлі будкаас.
Сідзи и нуис сійӧ прӧстынясӧ гортас Румынияӧ, эз кӧ сӧмын веськав сійӧ кутшӧмкӧ партизанлы, украинечлы либӧ молдаванинлы, коді мӧдӧдіс древньӧй римляналысь потомоксӧ да сылысь денщиксӧ мӧдаръюгыдӧ.
Медся рискуйтана операцияяс мукӧд дырйиыс овлӧны удачнӧйджыкӧсь медся бура дасьтӧм операцияяс дорысь кутшӧмкӧ немвиччысьтӧмторъяс вӧсна.
Но частӧджык медся гырысь делӧяс проваливайтчывлӧны ӧти невернӧй воськов вӧчӧм вӧсна.
Декабр 30 лунся рытӧ Серёжка да Валя, асланыс ёртъясыскӧд клубӧ мунігӧн, аддзисны ӧти керка дорысь немецкӧй грузӧвӧй машина. Сэні тырыс вӧліны мешӧкъяс, эз видз сійӧс некутшӧм охрана, ни эз вӧв шоперыс.
Сережка да Валя кайисны машина вылӧ да видлісны мешӧкъяссӧ: став сертиыс тӧдчис, мый сэні вӧліны выль вося козинъяс.
Тӧрыт рытнас усьыштӧма лым, кынмыштӧма, лым вӧснаыс гӧгӧр вӧлі югыд; йӧзыс ветлӧдлісны на уличаясті; век жӧ ребята рискнитісны шыбитны машинасьыс кымынкӧ мешӧк да разӧдавны найӧс матысса дворъясӧ да сарайясӧ.
Женя Мошков — клубса директор, да Ваня Земнухов — художественнӧй руководитель, предложитісны ребяталы, кыдзи сӧмын томйӧз муналасны гортаныс, нуны козинъяссӧ клубӧ: сэні, пӧдвалас, вӧлі уна быдсяма гуся местаыс.
Машина дорӧ чукӧртчӧм немецкӧй салдатъяс, а медся нин ӧти ефрейтор, коді вӧлі пон ку воротника пася да эрзац-валегиа, пинясисны код гӧлӧснаныс, а керкаса кӧзяйкаыс, ӧтпӧлӧса, висьталіс, мый сійӧ абу мыжа.
И немечьяс аддзисны, мый сійӧ абу мыжа.
Бӧрыннас немечьяс пуксялісны машинаӧ, кӧзяйка котӧрӧн пырис керкаас, а немечьяс, балкаӧ лэччанінлань кежӧм бӧрын, мунісны жандармерияӧ.
Ребята нуалісны мешӧкъяссӧ клубӧ да дзебисны пӧдвалӧ.
Асывнас Ваня Земнухов да Мошков аддзысисны клубын да решитісны, мый мыйтакӧ козинсӧ, медся нин сигаретъяс, талун, выль во вечерняӧ, вузавны рынок вылын; организациялы колӧ вӧлі сьӧм.
Случайнӧ клубын вӧлі и Стахович, коді поддержитіс тайӧ мероприятиесӧ.
Немецкӧй посни тӧварӧн гусьӧник тӧргуйтӧм эз вӧв выльторйӧн рынок вылын: тайӧн медводз занимайтчылісны немецкӧй салдатъяс, кодъяс вежлалісны посниторъяссӧ вина вылӧ, шоныд вещи вылӧ да сёян-юан вылӧ.
Сэсся тайӧторъяссӧ нин вузавлісны киысь киӧ: полиция видзӧдіс та вылӧ чунь пырыс.
И Мошковлӧн вӧліны нин детинкаяс, дзонь штат, кодъяс процентъяс вылӧ окотапырысь вузавлісны сигаретъяс.
Но тайӧ лунас полиция, вошан местасянь матысса керкаясын асывсяньыс обыск вӧчӧм бӧрын да вошӧмторсӧ аддзытӧм вӧсна, нарошнӧ следитіс, оз-ӧ кодкӧ кут вузасьны наӧн рынок вылын.
И сигаретъясӧн вузасьысь ӧти детинкаӧс кутіс ачыс полицияса начальник Соликовский.
Допрос дырйи детинка шуис, мый тайӧ сигаретъяссӧ сійӧ вежис нянь вылӧ ӧти дяденькалысь.
Детинкаӧс нӧйтісны плетьӧн.
Но тайӧ вӧлі сэтшӧм детинка, кодӧс аслас олӧм чӧжӧн унаысь нин нӧйтлывлісны, таысь кындзи, сійӧ бура тӧдіс, мый ёртъясӧс вузавны оз позь: и нӧйтӧм да бӧрдысь детинкаӧс шыбитісны камераӧ рытӧдзыс.
Майстер Брюкнер, кодлы полицияса начальник мукӧд делӧяскӧд тшӧтш доложитіс немецкӧй папиросъясӧн вузасьысь детинкаӧс кутӧм йылысь, тайӧс йитіс мукӧд грузӧвӧй машинаясысь гусявлӧмъяскӧд да кӧсйис допроситны детинкасӧ ачыс личнӧ.
Камераӧ унмовсьӧм детинкаӧс сёр рытын садьмӧдісны да вайӧдісны <deu>майстер</deu> Брюкнер жырйӧ; сэні сы водзын ӧтпырйӧ вӧліны кык жандармскӧй чин, полицияса начальник да переводчик.
Детинка долис пыр ӧтитор.
<deu>Майстер</deu> пузис, кватитіс детинкаӧс пельӧдыс да ачыс кыскис сійӧс коридор кузяыс.
Детинкаӧс вайӧдісны камераӧ, кӧні сулалісны вирӧсь кык топчан, йирксянь ӧшалісны гезъяс да кузь краситтӧм пызан вылын кӧзлаясын куйлісны шомполъяс, шилаяс, электрическӧй проводысь гартлӧм плетьяс, чер.
Ломтысис кӧрт пач.
Пельӧсас сулалісны ва тыра ведраяс.
Камера стенъяс пӧлӧныс вӧліны кык ворга, кыдзи пывсянын.
Кӧзлаяс дорас табуретка вылын пукаліс куш юра кыз немеч, югыд рогӧвӧй ӧчкиа, сьӧд мундира, гӧна гырысь гӧрд кияса, да куритчис.
Детинка видзӧдліс сы вылӧ, мӧдіс дрӧжжитны да висьталіс, мый тайӧ сигаретъяссӧ сійӧ получитіс клубын Мошковсянь, Земнуховсянь да Стаховичсянь.
Тайӧ жӧ лунас «Первомайкаса» ныв, Вырикова, рынок вылын аддзысис аслас пӧдругаыскӧд — Лядскаякӧд, кодкӧд сійӧ коркӧ пукавліс ӧти парта сайын, а война заводитчӧм бӧрын торъяліс: Лядскаялысь батьсӧ вуджӧдісны удж вылӧ Краснодон посёлокӧ.
Найӧ, оз позь шуны, мый дружитісны, — налӧн вӧлі ӧтсяма воспитание аслыныс выгӧда гӧгӧрвоӧм кузя, а татшӧм воспитаниеыд оз кыскы дружбалань, — найӧ сідз прӧстӧ гӧгӧрволісны ӧта-мӧднысӧ кывджынсянь, налӧн вӧліны ӧткодь интересъяс и кыкнанныс шедӧдлісны пӧльза ӧта-мӧд костас общайтчӧмысь.
Челядьдырсяньыс налы пырис юрас асланыс бать-мамсянь да сійӧ йӧзсянь, кодъяскӧд волысьлісны налӧн бать-мамныс, мир йылысь сэтшӧм представлениеыс, мый став йӧзыс зільӧны шедӧдны сӧмын аслыныс выгӧда и морт олӧмлӧн цельыс да назначениеыс лоӧ тыш сы вӧсна, медым тэнӧ эз зырны, а мӧдарӧ — тэ эськӧ мед вевъялін кыпӧдчыны йӧз щӧт вылӧ.
Выриковалӧн да Лядскаялӧн школаын вӧліны унапӧлӧс общественнӧй обязанностьяс и найӧ привычнӧя да свободнӧя вӧдитчисны кывъясӧн, кодъяс обозначайтісны став ӧнія кадся общественнӧй да нравственнӧй понятиеяс.
Но найӧ вӧліны уверенӧсь, мый и тайӧ обязанностьяссӧ, и став тайӧ кывъяссӧ, и весиг школаын налы сетӧм знаниеяссӧ йӧз лӧсьӧдӧмаӧсь сы могысь, медым дзебны налысь личнӧй выгӧдаас зільӧмъяссӧ да мукӧд йӧзӧс асланыс интересъяслы используйтӧм кузя зільӧмъяссӧ.
Мӧда-мӧдсӧ аддзӧм мысти найӧ торъя эз радлыны, но век жӧ вӧліны зэв дӧвӧленӧсь.
Найӧ дружелюбнӧя мыччисны ӧта-мӧдныслы куснясьтӧм кипыдӧсъяссӧ — ичӧтик Вырикова, коді вӧлі пеля шапкаа да драпӧвӧй воротник вывтіыс водзлань чургӧдчӧм кӧсаяса, и Лядская, ыджыд тушаа, рыжӧй, гырысь черлыяса да краситӧм гыжъяса.
Найӧ вешйисны бокӧ базарын жуысь йӧз дорысь да кутісны сёрнитны.
— Мед му пырыс мунасны найӧ, немечьясыс, аддзысьӧмаӧсь избавительяс! — шуис Лядская. — Культура, культура, а найӧ ёнджыкасӧ видзӧдӧны жӧритны да дон мынтытӧг балуйтчыны Пушкин щӧт вылӧ...
Ме всё-таки насянь виччыси унджыктор...
Тэ кӧні уджалан?
— Вӧвлӧм Заготскот контораын... — Выриковалӧн чужӧмыс лои ӧбидитчӧмаӧн да скӧрӧн: со сійӧ вермис сёрнитны морткӧд, коді вермӧ правильнӧя осуждайтны немечьясӧс. — Сӧмын нянь, кыксё грамм, и ставыс...
Найӧ йӧйяс!
Ньӧти оз донъявны, коді ачыс муніс на ордӧ служитны.
Ме зэв ёна разочаруйтчи, — висьталіс Вырикова.
— А ме пыр жӧ аддзи: абу выгӧднӧ.
И эг мун, — шуис Лядская. — И олі первойсӧ, веськыда кӧ шуны, эг омӧля.
Сэні миян вӧлі сэтшӧм бур компания, насянь ме пыр ветлывлі станицаясӧ, вежлалі...
Сэсся личнӧй счётъяс вӧсна ӧти выдайтіс менӧ, мый ме абу биржаын.
Да ме сылы — пига петкӧдлі!
Сэні миян вӧлі биржаса уполномоченнӧй, олӧма морт, тешкодь сэтшӧм, сійӧ весиг абу немеч, а кыськӧ Ларингияысь ли, мый ли, ме сыкӧд муні, гуляйтышті, бӧрыннас сійӧ весиг ачыс вайлывліс меным спирт да сигаретъяс.
А сэсся сійӧ висьмис, и сы местаӧ ыстісны сэтшӧм барбосӧс, менӧ сійӧ пыр жӧ — шахтаӧ.
Тожӧ, тӧдан, абу ма — вӧрӧт бергӧдлыны!
Ме сы вӧсна и локті татчӧ, гашкӧ, мыйкӧ бурджыктор сюрас тані биржаас...
Сэні тэнад тӧдсаяс абуӧсь?
Вырикова капризнӧя чургӧдіс вомдоръяссӧ.
— Зэв тай меным найӧ колӧны!..
Ме тэныд сідзи шуа: лучше имеитны делӧ военнӧйяскӧд.
Ӧти-кӧ, сійӧ временнӧ, сідзкӧ, коркӧ регыд мунас, тэ сылы нинӧмӧн абу обязан.
И абу сэтшӧм скупӧсь: сійӧ тӧдӧ, мый аски вермасны вины сійӧс, и оз зэв жалит, медым гуляйтыштны...
Тэ эськӧ мед пыралін коркӧ?
— Кыдз нӧ пыралан, дас кӧкъямыс километр, да ещӧ мыйта тіян Первомайкаӧдз!
— Важысянь-ӧ нӧ сійӧ эз ло тіянӧн?..
Всё-таки пырав, висьтав, кыдзи удж вылад устроитчан.
Ме тэныд петкӧдла ӧттор-мӧдтор, а гашкӧ, и сета ещӧ мыйкӧ, гӧгӧрвоан?
Пырав! — И Вырикова небрежнӧя чургӧдліс сылы ассьыс ичӧтик куснясьтӧм кипыдӧссӧ.
Рытнас суседкаыс, коді вӧлӧма тайӧ лунас биржаын, Выриковалы сетіс записка.
Лядская гижис мый «тіян биржааныд барбосъясыс ещӧ на лёкджыкӧсь посёлокын дорысь», и мый сылӧн нинӧм эз артмы и сійӧ мунӧ гортас «зэв жугыль».
Выль волы паныда войын «Первомайкаын», кыдзи и карса мукӧд районъясын, вӧчисны обыск бӧрйӧм керкаясын, и Вырикова ордысь аддзисны тайӧ запискасӧ, кодӧс вӧлі небрежнӧя сюйыштӧма важ школьнӧй тетрадьяс костӧ.
Обыск вӧчысь следователь Кулешовлы эз ковмы торъя ёна юасьны, медым Вырикова висьталіс пӧдругаыслысь овсӧ да повзьӧмысла вывті ёна содталӧмӧн висьталіс сылӧн «антинемецкӧй» настроениеяс йылысь.
Кулешов тшӧктіс Выриковалы праздник бӧрас локны полицияӧ да босьтіс сьӧрсьыс запискасӧ.
Мошковӧс, Земнуховӧс да Стаховичӧс арестуйтӧм йылысь первой тӧдмаліс Серёжка.
Сійӧ предупредитіс чойяссӧ, Надяӧс да Дашаӧс, ассьыс другсӧ Витька Лукьянченкоӧс да котӧртіс Олег ордӧ.
Сійӧ суис сэтысь Валяӧс да Иванцова чойясӧс: найӧ быд асылын чукӧртчывлісны Олег ордӧ, и сійӧ сетавліс налы лун кежлӧ заданиеяс.
Олеглы да дядя Колялы удайтчис кывзыны да гижны Информбюролысь колян войся юӧртӧм Сталинград районын Гӧрд Армиялӧн наступайтӧм йылысь квайт неделься итогъяс, Сталинград дорса зэв ыджыд немецкӧй группировкаӧс кыкпӧвста кытшӧн дзоньнас кытшалӧм йылысь.
Серёжкаӧс киӧдыс кутігтырйи да сералігтыр нывъяс уськӧдчисны сы вылӧ тайӧ юӧрнас.
Кӧть кутшӧм крепыдӧн эз вӧв Серёжка, вомдоръясыс сылӧн кутісны тіравны, кор кутіс висьтавны ассьыс страшнӧй юӧрсӧ.
Олег мыйкӧ дыра пукаліс кельдӧдӧм чужӧма, гырысь киясыслысь кузь чуньяссӧ воча топӧдӧмӧн, плеш кузяланогыс сылӧн кутісны тӧдчыны чукыръяс.
Сэсся сійӧ сувтіс, и чужӧм вылас мӧдіс тӧдчыны деятельностьлӧн выражение.
— Нывъяс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — корсьӧй Туркеничӧс да Уляӧс.
Кытшовтӧй ребята ордті, коді ёнджыка йитчӧма штабкӧд, висьталӧй, медым ставсӧ дзеблаласны, мый оз позь дзебны, мед бырӧдасны.
Висьталӧй, час кык кымын мысти юӧртам, мый вӧчны водзӧ.
Предупредитӧй гортсаяснытӧ...
Да энӧ вунӧдӧй Любалысь мамсӧ, — шуис сійӧ (Любка вӧлі Ворошиловградын). — А меным ковмас мыйкӧ дыра кежлӧ ветлыны татысь.
Серёжка тожӧ пасьталіс ватнӧй курткасӧ да кепкасӧ. Кӧдзыдъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ ветліс татшӧм паськӧмӧн.
— Тэ кытчӧ? — юаліс Олег.
Валя друг гӧрдӧдіс: сылы кажитчис, мый Сережка пасьтасис, медым колльӧдны сійӧс.
— Чукӧртчигкостіыс дежуритышта ывлаын, — шуис Серёжка.
И первойысь ставныс гӧгӧрвоисны, мый сэтшӧмыс, мый лои Ванякӧд, Мошковкӧд да Стаховичкӧд, сідзжӧ вермас лоны и накӧд любӧй кадын, вот весиг ӧні.
Нывъяс юклісны ас костаныс, кодлы кытчӧ пыравны, да петісны.
Серёжка сувтӧдіс Валяӧс ывла вылас:
— Тэ жӧ смотри, ӧкуратнӧйджыка.
Ми кӧ огӧ нин лоӧй тані, мун Наталья Алексеевна ордӧ больничаӧ, ме сэтысь аддза тэнӧ: тэтӧг ме некытчӧ ог мун...
Чӧв олігтыр Валя довкнитіс юрнас да котӧртіс Туркенич ордӧ.
Олег зілис мунны аслас обычнӧй походкаӧн да мӧдӧдчис Полина Георгиевна ордӧ.
Сійӧ оліс биржа трудасянь матысса ӧти улича вылын.
Тайӧ здукас, кор Олег пырис сы ордӧ, Полина Георгиевна занимайтчис дзик мирнӧй уджӧн — весаліс картупель да шыблаліс сійӧс чугунӧ, коді руаліс плита вылын.
Тайӧ спокойнӧй, выдержаннӧй нывбабаыс друг ставнас кельдӧдіс, кор Олег висьталіс сылы ёртъяссӧ арестуйтӧм йылысь.
Пуртыс уси сы киысь, мыйкӧ дыра сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Сэсся сійӧ справитчис аскӧдыс.
Вӧлі уджавтӧм лун, выль во первойя лун.
Луншӧр-лунӧ эз вӧв лӧсьыд мунны Филипп Петрович ордӧ сы бӧрын, кор асывнас на сійӧ нуис сылы йӧв.
Но и эновтчыны оз вӧлі позь: унатор вермас решитчыны не сӧмын часъяс чӧжӧн, но и минутъяс чӧжӧн.
Полина Георгиевна, кӧть сійӧ и тӧдіс «Том гвардиялысь» став делӧяссӧ, юаліс Олеглысь, тӧдӧ оз арестуйтӧмаяс пӧвстсьыс кодкӧ, мый Олеглӧн да Туркеничлӧн эм связь районнӧй комитеткӧд.
Дерт, став арестуйтӧмаясыс тӧдісны, мый связь эм, но некод эз тӧд, кодкӧд персональнӧ.
Мошков ачыс вӧлі <rus>связан</rus> районнӧй комитеткӧд, но сы вылӧ быдладорсянь позьӧ вӧлі надейтчыны.
Земнухов кутіс йитӧд комитеткӧд сӧмын Полина Георгиевна пыр.
Сійӧ сэтшӧма тӧдіс Ваняӧс, мый мӧвпыс опасность йылысь, коді грӧзитіс личнӧ сылы, Полина Георгиевналы, эз пырлы юрас.
Лёк вӧлі сійӧ, мый Стахович зэв уна тӧдіс «Том гвардия» йылысь.
Олег характеризуйтіс сійӧс, кыдзи честнӧй, но слаб характера мортӧс.
Полина Георгиевна колис Олегӧс гортас да велӧдіс сійӧс, мый вочавидзны, кодкӧ кӧ пырас бокӧвӧй морт.
Думыштлыны сӧмын, кутшӧм дыр кыссис Олеглӧн тайӧ часыс!
Шудыд вылӧ, некод сідзи эз и пырав керкаас.
Кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи суседъясыс ноксьӧны стен саяс.
Медбӧрын воис Полина Георгиевна...
Кӧдзыдыс ыркӧдӧма сылысь чужӧмсӧ.
И, тыдалӧ, Филипп Петрович аддзӧма сэтшӧм кывъяс, кодъяс сетӧмаӧсь сы сьӧлӧмлы лача.
— Кывзы менсьым. — Сійӧ пӧрччис чышъянсӧ да кизявтӧм пальтоа пуксис табуретка вылӧ Олеглы паныд. — Тшӧктіс висьтавны, медым эз усьны шогӧ.
И тшӧктіс тіянлы мунны карсьыс, пыр жӧ мунны: штабса став членъяслы, ставныслы, коді матын штаб дорын либӧ арестуйтӧмаяслы матысса.
Организацияӧн веськӧдлӧм вылӧ кольӧй кык-куим надежнӧй мортӧс, старшӧйсӧ тӧдмӧдӧй мекӧд да мунӧй...
Кодлӧнкӧ кӧ эм позянлун дзебсьыны сиктӧ либӧ ылысса мукӧд каръясӧ, медым дзебсясны.
А штабса членъяслы да налы, кодъяс матынӧсь штаб дорын, сійӧ сӧветуйта мунны войвыв районъясӧ, Донец сайӧ: сэні позьӧ либӧ фронт вомӧн вуджны, либӧ виччысьны, кытчӧдз оз воны миян йӧз...
Энлы, тайӧ абу на ставыс... — Олеглысь юавны кӧсйӧмсӧ торкигмоз шуис сійӧ. — Сійӧ тшӧктіс меным сетны тэныд ӧти адрес.
Кывзы менсьым внимательнӧя. — Чужӧмыс Полина Георгиевналӧн друг быттьӧ измис. — Тайӧ адрессӧ тэ имеитан право висьтавны сӧмын Туркеничлы.
И сӧмын ті кыкӧн имеитанныд право пӧльзуйтчыны сійӧн.
Сэсся сійӧс оз позь сетны некодлы, дзик некодлы, мед кӧть кутшӧм донаӧсь эз вӧвны тіянлы мукӧд ребятаныд... либӧ нывъясыд.
Гӧгӧрвоин? — ньӧжйӧник шуис Полина Георгиевна да сюся видзӧдліс Олег вылӧ.
Олег гӧгӧрвоис, код йылысь сійӧ думайтӧ.
Мыйкӧ дыра Олег пукаліс пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, и сы плешкын кутісны тӧдчыны кузьмӧснога чукыръяс, быттьӧ верстьӧ мортлӧн.
— Ми <ns>об-бязательнӧ</ns> долженӧсь мунны тайӧ адрес кузяыс — ме да Туркенич? — ньӧжйӧник юаліс Олег.
— Абу, дерт жӧ, абу обязательнӧ...
Но тайӧ медся надежнӧй адрес: сэні тіянӧс не сӧмын дзебасны, а и сетасны тіянлы делӧ...
Сійӧ аддзис Олег чужӧм серти, кутшӧм мучительнӧй тыш мунӧ сы пытшкын.
Но Олег юаліс дзик мӧдтор йылысь, а эз сы йылысь, мый виччысис Полина Георгиевна:
— А тюрьмаса ребятаыс?
Кыдз нӧ ми мунам и весиг огӧ заводитлӧй найӧс мездыны?
— Ӧні ті всё равно налы абу отсасьысьяс, — немвиччысьтӧг стрӧга шуис Полина Георгиевна. — Райком вӧчас ставсӧ, мый вермас.
И тіянлысь ребятатӧ, кодъяс кольччасны татчӧ, ми сідзжӧ корам отсавны.
Кодӧс колянныд старшӧй пыдди?
— Кольччас Попов Анатолий, — недыр думайтыштӧм бӧрын шуис Олег. — Мыйкӧ кӧ лоӧ сыкӧд, сэки Коля Сумской.
Тӧданныд?
Найӧ чӧв олыштісны.
Олеглы колӧ нин вӧлі мунны.
— Кытчӧ жӧ мунны тэ думайтан всё-таки? — ньӧжйӧник юаліс Полина Георгиевна.
Сійӧ юаліс ӧні сылысь прӧстӧя, кыдзи Олегӧс да налысь став семьясӧ радейтысь матысса нывбаба.
Олег чувствуйтіс, кутшӧма сійӧ волнуйтчӧ.
Олеглӧн чужӧмыс лои сэтшӧм зумыш да жугыль, мый Полина Георгиевна весиг кутіс каитчыны юалӧмсьыс.
— Полина Георгиевна, — шуис сійӧ зэв сьӧкыдпырысь, — ті тӧданныд, мыйла ме ог вермы пӧльзуйтчыны тайӧ адреснас...
Да, сійӧ тӧдіс: Нина!
Сійӧ эз вермы кольны Нинасӧ.
— Ми ӧтлаын заводитлам писькӧдчыны фронт вомӧн, — шуис Олег. — Прӧщайтлӧй.
Найӧ кутчысьлісны.
Олег ветлігкості сы ордӧ воӧма Ваня Туркенич, а недыр мысти некодӧн кортӧг воисны Стёпа Сафонов да Сергей Левашов, а неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын воис Жора Арутюнянц.
Сійӧ локтіс Осьмухинтӧг.
Талун, январ первой лунӧ, асывнас, Володялы тыри дас кӧкъямыс арӧс, Людмила чойыс козьналӧма сылы тайӧ лун кежлас кыӧм шоныд ной носки пара, и найӧ ӧтлаын мунӧмаӧсь гӧститны дедушка ордас сиктӧ.
Туркенич ыстіс ставнысӧ дежуритны керкасянь быдладорӧ.
Уляӧс виччысьтӧг, коді оліс ылын, найӧ кутісны совещайтчыны кыкӧн: Туркенич да Серёжка.
Мый найӧ долженӧсь вӧлі ӧні вӧчны?
Тайӧ вӧлі дзик ӧти юалӧм, код вылӧ найӧ долженӧсь вӧлі сетны вочакыв и сетны пыр жӧ.
Найӧ гӧгӧрволісны: сёрниыс мунӧ оз сӧмын арестуйтӧм ёртъясныс йылысь, но и дзоньнас организациялӧн судьба йывсьыс.
Виччысьны, кыдзи тайӧ ставыс бергӧдчас?
Найӧс вермасны арестуйтны любӧй минутӧ.
Дзебсьыны?
Налы некытчӧ вӧлі дзебсьыны: найӧс быдӧн тӧдісны.
Бӧр локтіс Валя, сэсся воисны Уля да Оля Иванцова и Нина, коді встретитчӧма накӧд туй вылас.
Нина висьталіс: клуб дорын пӧ дежуритӧны немецкӧй жандармъяс да «полицайяс» и некодӧс пӧ сэтчӧ оз лэдзны, и быдӧн пӧ нин тӧдӧны клубса веськӧдлысьясӧс арестуйтӧм йылысь да клуб пӧдвалысь выль вося немецкӧй козинъяс аддзӧм йылысь.
Туркенич да Нина висьталісны ассьыныс предположениесӧ, мый тайӧ дзик ӧти помка, мыйысь арестуйтісны ребятаӧс.
Кӧть вывті сьӧкыд, но тайӧ абу на организациялӧн провалитчӧм.
— Ребята оз выдайтны, — висьталіс Туркенич сылы лӧсялана уверенностьӧн.
Сэки пырис Олег да нинӧм шутӧг пуксис пызан дорас, мый йылысь кӧ чорыда думайтіс.
Сэсся сійӧ корис Туркеничӧс бабушка жырас.
Олег висьталіс сылы адрес, кодӧс сетіс Полина Георгиевна.
Найӧ сёрнитыштісны недыр да петісны нывъяс да Серёжка дінӧ, кодъяс виччысисны найӧс сьӧкыд чӧв-лӧньын.
Ставныс юалана видзӧдісны Олег вылӧ, видзӧдісны страданиеӧн да лачаӧн.
Олеглӧн чужӧмыс, кор сійӧ заводитіс сёрнитны, лои весиг зэв скӧрӧн.
— Ми <ns>д-долженӧсь</ns> ӧткажитчыны сэтшӧм быдпӧлӧс чайтӧмъяссьыс, мый ставыс тайӧ помасяс <ns>б-бура</ns>, — шуис сійӧ да видзӧдліс ставныс вылӧ восьса мужественнӧй видзӧдласӧн. — <ns>К-кӧть</ns> сьӧлӧмтӧ кырлӧдлӧ, к-кӧть кутшӧм сьӧкыд ӧткажитчыны, ми долженӧсь ӧткажитчыны сійӧ мӧвпысь, мый ми вермам кольччыны татчӧ Гӧрд Армия вотӧдз, сетны сылы отсӧг тылсянь, ӧткажитчыны ставсьыс, мый ми кӧсйим вӧчны весиг аски...
Мӧд ногӧн ми п-пӧгибнитам асьным да п-пӧгубитам ассьыным йӧзӧс ставнысӧ, — муртса асьсӧ кутны вермӧмӧн висьталіс сійӧ.
Ставныс кывзісны сылысь, асьныс кельдӧдӧмаӧсь да эз вӧрзьӧдчывны. — Немечьяс корсьӧны миянӧс некымын тӧлысь чӧж нин.
Найӧ тӧдӧны, мый ми существуйтам.
Найӧ веськалісны организацияӧ дзик центрас.
Найӧ кӧ весиг нинӧм оз тӧдны тайӧ козинъяс кындзиыс и оз мӧдны тӧдны, — тӧдчӧдіс сійӧ, — найӧ куталасны миянӧс ставнымӧс, коді группируйтчыліс клуб гӧгӧр, дай ещӧ мыжтӧмъяссӧ уна дас мортӧс...
<ns>М-мый</ns> жӧ вӧчны? — Сійӧ чӧв олыштіс. — Мунны...
Мунны карысь...
Да, ми долженӧсь разӧдчыны.
Ог, дерт, ставным.
Краснодон посёлокса ребятаӧс ӧдвакӧ вӧрзьӧдас тайӧ провалыс.
Первомайкасаясӧс тожӧ.
Найӧ вермасны уджавны. — Сійӧ друг зэв серьёзнӧя видзӧдліс Уля вылӧ. — Уляысь кындзи, сійӧс, кыдзи штабса членӧс, любӧй здукӧ вермасны эрдӧдны...
Ми честнӧя тышкасим, — шуис сійӧ, — и ми имеитам право разӧдчыны долгнымӧс выполнитӧм сознайтӧмӧн...
Ми воштім куим ёртӧс, на пӧвстын медбуръяссьыс медбурсӧ — Ваня Земнуховӧс.
Но ми долженӧсь разӧдчыны шогӧ усьӧм чувствуйттӧг да юр ӧшӧдтӧг.
Ми вӧчим ставсӧ, мый вермим...
Сійӧ чӧв ланьтіс.
И некод эз кӧсйы и эз вермы водзӧ сёрнитны.
Вит тӧлысь чӧж найӧ мунісны ёрта-ёртныскӧд орччӧн.
Вит тӧлысь немецкӧй власьт улын, кор быд лун аслас физическӧй да нравственнӧй мучениеяс сьӧкталуннас да сэтчӧ пуктӧм усилиеяснас вӧлі ыджыдджыкӧн неделься прӧстӧй лун дорысь...
Вит тӧлысь, — кыдзи тӧвзьыштіс кадыс!
И кутшӧма вежсисны ставныс тайӧ кадас!..
Мыйта тӧдмалісны высокӧйсӧ да ужаснӧйсӧ, бурсӧ и лёксӧ, мыйта пуктісны общӧй делӧ вӧсна да ӧта-мӧдныслы асланыс сьӧлӧмсяньныс сӧстӧм, мича вын...
Сӧмын ӧні налы кутіс тыдавны, кутшӧм тайӧ вӧлі организация «Том гвардия», кутшӧма обязанӧсь найӧ сылы.
И со ӧні найӧ долженӧсь вӧлі эновтны сійӧс.
Нывъяс — Валя, Нина, Оля — гусьӧник бӧрдісны...
Уля пукаліс, ортсысяньыс видзӧдны спокойнӧй, и страшнӧй, вына югӧр сявкйис сы синъясысь.
Серёжка, чужӧмсӧ пызанлань копыртӧмӧн, пыктыштӧм вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн, гыжнас гижталіс пызан дӧра вылас узоръяс.
Туркенич чӧв оліс, сӧдз синъяснас видзӧдіс ас водзладорас; вӧсньыдик вомдоръясас артмӧм визяс ёнджыка тӧдчис суровӧй, ыджыд воля.
— Эмӧсь <ns>м-мукӧд</ns> мнениеяс? — юаліс Олег.
Мукӧд мнениеяс эз вӧвны.
Но Уля шуис:
— Ме ог аддзы коланлун мунны меным ӧні.
Ми, первомайкасаяс, омӧля вӧлі йитчӧмаӧсь клубкӧд.
Ме нӧрӧвитыштла, гашкӧ, ме верма на водзӧ уджавны.
Ме лоа видзчысьысьджык...
— Тэныд колӧ мунны, — шуис Олег да бара зэв серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
Серёжка, коді ӧнӧдз пыр чӧв оліс, друг шуис:
— Сылы обязательнӧ колӧ мунны!
— Ме лоа видзчысьысьджык, — бара шуис Уля.
Сьӧкыд чувствоӧн, ӧта-мӧд выланыс видзӧдтӧг, найӧ примитісны решение кольны штабсянь тройка, кытчӧ пырасны Анатолий Попов, Сумской да Уля, оз кӧ сійӧ мун.
Воас кӧ Люба да выяснитчас, мый сійӧ вермас кольччыны, сійӧ лоӧ нёльӧдӧн.
Примитісны решение: мунны ставныслы, кыдзи позьӧ регыдджык.
Олег шуис, мый сійӧ да связнӧйяс-нывъяс оз мунны сэтчӧдз, кытчӧдз ставнысӧ оз предупредитны да оз лӧсьӧдны связь Поповкӧд да Сумскойкӧд.
Но штабса членъяс да штаббердса матысса йӧз некод нин не долженӧсь тайӧ войсӧ узьны гортас.
Найӧ корисны Жораӧс, Сергей Левашовӧс да Стёпа Сафоновӧс да висьталісны налы штаблысь решениесӧ.
Сэсся мӧдісны прӧщайтчыны.
Уля матыстчис Олег дорӧ.
Найӧ кутлісны ӧта-мӧднысӧ.
— <ns>Ат-ттьӧ</ns>, — шуис Олег, — аттьӧ, мый тэ вӧлін и эм...
Уля нежнӧя малыштіс сылысь юрсӧ.
Но кор нывъяс кутісны прӧщайтчыны Улякӧд, Олег эз вермы кутны асьсӧ да петіс ывлаӧ.
Серёжка петіс сы бӧрся.
Найӧ ӧтпӧлӧсаӧсь сулалісны кӧдзыд ывлаын, 1943 вося югыд шонді водзын.
— Тэ ставсӧ гӧгӧрвоин? — ньӧжйӧник юаліс Олег.
Серёжка довкнитіс юрнас:
— Ставсӧ...
Стахович вермас не выдержитны...
Сідз ӧд?
— Да...
И эз вӧв лӧсьыд эськӧ висьтавны та йылысь: абу лӧсьыд не дӧверяйтны, кор он тӧд.
Сійӧс, гашкӧ, мучитӧны нин, а ми вӧля вылынӧсь.
Найӧ чӧв олыштісны.
— Кытчӧ думайтан мунны? — юаліс Серёжка.
— Заводитла вуджны фронт вомӧн.
— И ме...
Мунам ӧтлаын?
— Дерт жӧ.
Сӧмын мекӧд Нина да Оля.
— Ме думайта, Валя тожӧ мунас миянкӧд, — шуис Серёжка.
Сергей Левашов, зумыш да гажтӧм выражениеа, матыстчис Туркенич дорӧ прӧщайтчыны.
— Энлы, тэ мый? — сы вылӧ ёся видзӧдігтыр шуис Туркенич.
— Ме кольччыла на, — зумыша шуис Левашов.
— Тӧлктӧм, — ньӧжйӧник шуис Туркенич. — Тэ сылы отсавны ни сійӧс дорйыны он вермы.
Сійӧс виччысигкості тэнӧ асьтӧ кутасны.
А сійӧ ныв сюсь, либӧ пышъяс, либӧ пӧръялас...
— Ог мун, — шуис Левашов.
— Мунан фронт вомӧн миян йӧз дорӧ! — чорыда шуис Туркенич. — Менӧ ӧні кежлӧ эз на вежны и приказывайта тэныд!
Левашов нинӧм эз вочавидз.
— Но, комиссар ёрт, сідзкӧ, фронт вомӧн миян йӧз дорӧ?
Тайӧс дзикӧдз решитӧма? — пырысь Олегӧс аддзӧм мысти юаліс Туркенич.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен сыӧн, мый Олег ӧткажитчис воспользуйтчыны адресӧн, кодӧс вӧлі сетӧма налы кыкнанныслы, но эз лыддьы коланаӧн убеждайтны Олегӧс мунӧм йылысь.
Кор тӧдмаліс, мый налӧн лоӧма нин группа вит мортысь, довкйӧдлыштіс юрсӧ: — Унаӧнкодь...
Сідзкӧ, тані жӧ аддзысьтӧдз — ставным лоам Гӧрд Армия радъясын!..
Найӧ кутчысисны кияснаныс, нюжӧдчисны окасьны.
Туркенич друг нетшыштчис, ӧвтыштіс кыкнан кинас да котӧрӧн петіс.
Сергей Левашов окаліс Олегӧс да петіс Туркенич бӧрся.
Стёпа Сафоновлӧн вӧлі Каменскын рӧдня: сійӧ решитіс сэні виччысьны Гӧрд Армиялысь воӧмсӧ.
А Жора пытшкын муніс тыш, мый йылысь сійӧ некодлы эз вермы висьтавны.
Но сійӧ гӧгӧрволіс, мый кольччыны сылы оз позь.
Тыдалӧ, сылы всё-таки ковмас мунны Новочеркасскӧ дядьыс ордӧ, кытчӧ найӧ коркӧ эз вермывны воны Ваня Земнуховкӧд...
Жоралы друг дум вылас уси налӧн Ванякӧд став походыс, синъяссьыс чепӧсйис синва, и сійӧ петіс ывлаӧ.
Кымынкӧ минут кежлӧ найӧ кольлісны витӧн: Олег, Серёжка да связнӧй нывъяс.
Вӧлі решитӧма, мый Серёжкалы нинӧмла нин ветлыны гортас, а Оля юӧртас сы йылысь гортсаясыслы Витька Лукьянченко пыр.
Сэсся Валя, Нина да Оля мунісны юӧртавны, кодлы колӧ, примитӧм решение йылысь, а Сережка пасьтасис да петіс караулитны: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Олеглы колӧ кольччывны ӧтнаслы гортсаыскӧд.
Сэки, кор столӧвӧйын да бабушка жырйын мунісны тайӧ сӧвещанньӧясыс, Олеглӧн рӧдняыс тӧдіс нин Земнуховӧс да мукӧдӧс арестуйтӧм йылысь да тӧдіс, мый челядь сӧвещайтчӧны та йылысь.
Керкаас хранитісны оружие, флагъяс да гӧрд материе, листовкаяс, — ставсӧ тайӧс Елена Николаевна да дядя Коля мыйкӧ мындасӧ дзебисны пыдӧджык, мыйкӧ мындасӧ сотісны.
Радиоприёмниксӧ дядя Коля гуаліс кухня гӧбӧчӧ, мусӧ шыльӧдіс да сэтчӧ сувтӧдіс шома капуста тыра бӧчка.
Но вот ставсӧ тайӧс вӧлі вӧчӧма, и рӧднӧйясыс чукӧртчисны дядя Коля жырйӧ. Найӧ привычнӧ корсюрӧ горӧдлывлісны больгысь да дурысь детинка вылӧ — Мариналӧн куим арӧса пи вылӧ да, быттьӧ приговоритӧмаяс, виччысисны, мыйӧн помасяс сӧвещанньӧыс.
Ӧдзӧс пӧдлассис медбӧръя ёртныс петӧм бӧрын, и Олег пырис жырйӧ.
Ставныс бергӧдчисны сылань.
Олег чужӧм вылын эз нин тӧдчыны деятельностьлӧн да ас пытшса тышыслӧн следъясыс, но сэтысь тшӧтш бырӧма и сэтшӧм частӧ тыдовтчывлысь челядь выражениеыс.
Чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
— Мама... — шуис сійӧ. — И тэ, бабуся...
И тэ, Коля, и Марина... — Сійӧ пуктіс ассьыс ыджыд кисӧ детинка юр вылӧ, коді гажаа горӧдігтыр кутчысис сылы кокас. — Меным ковмас прӧститчыны тіянкӧд.
Отсалӧй меным мӧдӧдчыны туйӧ...
А сэсся, мунӧм водзвылын, пукалыштам ӧтлаын, кыдзи пукавлім коркӧ...
Важӧн... — И ылысса, нежнӧй нюммунӧм муртса тӧдчыштліс Олег синъясын да вомдоръясын.
Ставныс чеччисны да кытшалісны сійӧс.
...Тэрыба, тэрыба вӧрӧны мамлӧн кияс!
Тэрыба вӧрӧны лэбачьяс моз зэв нежнӧй паськӧм весьтын, кор ещӧ и пасьтӧднысӧ на некодӧс, кор сійӧ ещӧ сӧмын на нежнӧя, сьӧлӧмӧдз йиджана тувкӧдчӧ мам кынӧмас.
Тэрыба вӧрӧны кияс медпервойысь ывла вылӧ гуляйтны пасьтӧдігӧн, тэрыба вӧрӧны школаӧ мӧдӧдігӧн.
А сэні и первойя мунӧм, а сэні и ылысса поход, — став олӧмыс — колльӧдӧмъяс да встречаяс, шоч шуда минутъяс, нэмӧвӧйся сьӧлӧм дой.
Тэрыба вӧрӧны, кор эм код дорын, кор эм лача, тэрыба вӧрӧны и сэки, кор абу нин лача — дитясӧ кулӧм бӧрын мӧдӧдігӧн...
И быдӧнлы сюри удж.
Ещӧ ӧтчыд бӧръялісны дядя Колякӧд бумагаяс.
Лои сотны дневник.
Кодкӧ вурис тужуркаас сылысь комсомольскӧй билетсӧ да временнӧй комсомольскӧй билетъяссӧ.
Лӧсьӧдісны бельё — ӧти пара.
Ставсӧ сӧвтісны вещевӧй мешӧкӧ: прӧдукта, майтӧг, пинь весалан щӧтка, суниса ем, еджыд сунисӧн и сьӧдӧн.
Серёжка Тюленинлы корсисны важ мехӧвӧй пеля шапка.
И ещӧ прӧдукта — мӧд мешӧкӧ Серёжкалы, найӧ ӧд витӧнӧсь...
Эз удайтчы сӧмын пукалыштны, кыдзи коркӧ пукавлісны...
Серёжка то пыравліс, то петавліс.
Сэсся бӧр воисны Валя, Нина да Оля.
И вой нин пуксис.
И колӧ вӧлі прӧщайтчыны...
Некод эз бӧрд.
Бабушка Вера видзӧдаліс ставнысӧ, ӧтилысь кизьсӧ кизялас, мӧдлысь сумкасӧ лӧсьӧдыштас.
Дзӧригтырйи топӧдліс быдӧнӧс ас бердас да йӧткыштліс, а Олегӧс кутіс дыр, ачыс топӧдчӧма ёсь щӧканас сы шапка бердӧ.
Олег кутіс мамсӧ киӧдыс, найӧ пырисны мӧд жырйӧ.
— Прӧстит менӧ, — шуис Олег.
Мамыс котӧрӧн петіс ывлаӧ, и кӧдзыдыс ӧвтыштіс сылы чужӧмас и кокъясас.
Сійӧ эз нин аддзы найӧс, сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи дзуртӧны налӧн кокъясыс лым вывті, — муртса кыліс тайӧ шыыс, а со нин и сійӧ эз кут кывны.
А мамыс век сулаліс и сулаліс кодзула пемыд енэж улын...
Югдігӧн Елена Николаевна, коді войбыд эз и куньлы синъяссӧ, кыліс ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм.
Сійӧ тэрыба пасьталіс платтьӧсӧ, юаліс:
— Коді?
Найӧ вӧліны нёльӧн: полицияса начальник Соликовский, унтер Фенбонг да кык салдат.
Найӧ юалісны Олегӧс.
Елена Николаевна шуис, мый сійӧ муніс сиктӧ вежлавны прӧдукта вылӧ кӧлуй.
Найӧ обыщитісны патерасӧ да арестуйтісны став олысьсӧ, весиг бабушкаӧс — Вера Васильевнаӧс — да Маринаӧс куим арӧса пиыскӧд.
Бабушка муртса вевъяліс висьтавны суседъясыслы, медым найӧ видзӧдлывлісны керкасӧ.
Тюрьмаын найӧс пуксьӧдалісны разнӧй камераясӧ.
Марина аслас пиыскӧд веськаліс камераӧ, кӧні пукалісны уна нывбаба, кодъяслӧн некутшӧм отношение эз вӧв «Том гвардия» дінӧ.
Но на пӧвстын вӧліны Мария Андреевна Борц да Серёжка Тюленинлӧн чойыс — Феня, коді оліс аслас челядькӧд семьясьыс торйӧн.
Феня висьталіс Мариналы, мый пӧрысьяссӧ — Александра Васильевнаӧс да весиг кӧстыльӧн ветлысь нюкыртчӧм «дедӧс» — арестуйтӧмаӧсь жӧ, а Надя да Даша чойясыс удитӧмаӧсь мунны.
Ветымын сизимӧд глава
Ваня Земнуховӧс арестуйтісны кыа петігӧн.
Сійӧ кӧсйис ветлыны Клава ордӧ Нижне-Александровскӧйӧ, чеччис пемыднас на, босьтіс сьӧрсьыс нянь край, пасьталіс пальто, шапкааліс пеля шапка да петіс ывлаӧ.
Зэв сӧстӧм югыдвиж кыа рӧвнӧй визьӧн куйліс енэжтас вылын рудов-розӧвӧй тшынтор улысладорын, коді разалӧма кельыд сэзь енэжас.
Некымын зэв кокньыдик тшынтор, розӧвӧйӧсь да вижолӧсь, ӧшалісны кар весьтын.
Ваня нинӧм тайӧс эз аддзы, но сійӧ ичӧтдырсяньыс помнитіс, мый татшӧм сэзь кӧдзыд асывводзын тадзи и овлӧ, и сылӧн ӧчкитӧм чужӧм вылас кутіс тӧдчыны шудлун — ӧчкисӧ сійӧ пуктӧма пытшкӧс зептас, медым стеклӧясыс оз гыӧртны.
Тадзи шуда выражениеӧн сійӧ и паныдасис керка дорӧ матыстчысь нёль морткӧд, кытчӧдз эз казяв, мый тайӧ немеч-жандармъяс да полицияса выль следователь — Кулешов.
Сійӧ здукас, кор найӧ воисны дзик сы дорӧдз и Ваня тӧдіс найӧс, Кулешов мыйкӧ кутіс нин юасьны сылысь, и Ваня гӧгӧрвоис, мый найӧ локтӧмаӧсь сыла.
И тайӧ жӧ здукас, кыдзи пыр овлывлӧ сылӧн татшӧм решающӧй моментъясас, Ваня лои зэв спокойнӧйӧн, кӧдзыдӧн, и гӧгӧрвоис Кулешовлысь юалӧмсӧ.
— Да, тайӧ ме, — шуис Ваня.
— Достукайтчин... — шуис Кулешов.
— Ме юӧрта гортсаяслы, — шуис Ваня.
Но сійӧ тӧдіс нин, мый найӧ оз лэдзны сійӧс пыравны гортас да, бергӧдчӧм мысти, таркӧдыштіс медматысса ӧшиняс — эз стеклӧас, а кулакнас шӧр тасас.
Тайӧ жӧ здукас Кулешов да жандармерияса салдат кватитісны сійӧс киясӧдыс, и Кулешов тэрмасьӧмӧн малалыштіс сылысь пальто зепъяссӧ да пальто пырыс гач зепъяссӧ.
Воссис форточка, и видзӧдліс чойыс;
Ваня эз вермы аддзыны, кутшӧмджык сылӧн чужӧм выражениеыс.
— Висьтав папалы да мамалы, корисны полицияӧ, мед оз тӧждысьны, регыд бӧр воа, — шуис сійӧ.
Кулешов ымӧстіс, довкйӧдлыштіс юрсӧ да немеч-салдаткӧд кайис кильчӧ вылас: налы колӧ вӧлі вӧчны обыск.
А немеч-сержант да мӧд салдатыс нуӧдісны Ваняӧс векньыдик трӧпа кузя, коді муніс керкаяс пӧлӧн ляпкыдик лымйӧд тайӧ омӧля ветлан уличатіыс.
Сержантлы да салдатлы ковмис мунны лымтіыс, найӧ лэдзисны Ваняӧс да кутісны мунны сы бӧрся.
Ваняӧс, пальтонас и пеля шапканас и пӧлӧстчӧм каблука важиник ботинкинас, йӧртісны ичӧтик пемыд камераӧ да томналісны ӧдзӧссӧ ключӧн. Камера стенъясыс вӧлі гыӧртӧмаӧсь, джоджыс нильӧг.
Ваня коли ӧтнас.
Асъя югыдыс муртса писькӧдчис йиркдорса векньыдик щельӧд.
Камераын эз вӧвны ни наръяс, ни койкаяс.
Лёк дук петіс пельӧсын сулалысь парашасянь.
Дӧгадкаяс, мыйысь сійӧс арестуйтісны, тӧдмалӧмаӧсь-ӧ мыйкӧ найӧ сы деятельность йылысь, либӧ прӧстӧ подозрение кузя, либӧ предайтіс кодкӧ, мӧвпъяс Клава йылысь, мам-бать йывсьыс, ёртъяс йывсьыс ыльнитісны сылы юрас.
Но сійӧ, волясӧ привычнӧя зэвтӧмӧн, быттьӧкӧ уговаривайтіс асьсӧ: «Спокойнӧ, Ваня, сӧмын спокойнӧ», дасьтіс асьсӧ ӧні кежлӧ дзик ӧти да главнӧй мӧвпӧ: «Терпит, сэні тыдавны кутас...»
Ваня сюйис турдӧм кияссӧ пальто зепъясас да, пеля шапкаа юрсӧ копыртыштӧмӧн, мыджсис стен бердас, и тадзи, сылы лӧсялана терпениеӧн, сулаліс дыр, ачыс эз тӧд, мый дыра, — гашкӧ, некымын час.
Сьӧкыд воськов шыяс ӧти либӧ некымын мортлӧн дугдывтӧг гымгисны коридор кузя помсянь помӧдз, клопайтісны камера ӧдзӧсъяс.
Кылісны ылысса либӧ матысса гӧлӧсъяс.
Сэсся некымын морт сувтісны сы камера дорӧ, и чирӧм гӧлӧс юаліс:
— Тані?..
<deu>Майстер</deu> дорӧ!..
И тайӧ мортыс муніс водзӧ, и ключыс зёлькнитіс томанас.
Ваня вешйыштіс стен бердсьыс да бергӧдіс юрсӧ.
Пырис немецкӧй салдат, эз сійӧс колльӧдысьыс, а мӧд, ключа, буракӧ, коридорса дежурнӧй, да «полицай», кодлӧн чужӧмыс вӧлі тӧдса Ванялы, сы вӧсна мый тайӧ кад чӧжнас найӧ изучитісны став «полицайяс»».
Ваняӧс «полицай» нуӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнер приёмнӧйӧ, кытысь Ваня аддзис детинкаӧс, кодӧс охраняйтіс мӧд полицейскӧй. Тайӧ вӧлі ӧти сійӧ детинкаыс, кодӧс найӧ ыстылісны вузавны сигаретъяс.
Детинкаыс зэв ёна омӧльтчӧма, мыссьытӧм, видзӧдліс Ваня вылӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ, кыскис ныр пырыс сынӧдсӧ да бергӧдчис.
Ванялы кыдзкӧ кокниджык лои.
Но сылы всё равно ковмас ставсьыс соссьыны: висьталас кӧ кӧть сійӧс, мый сійӧ, Земнухов, гусяліс козинъяссӧ сы могысь, медым неуна нажӧвитчыштны, сылы тшӧктасны висьтавны мукӧдъяссӧ, кодъяс сэні вӧліны.
Оз, оз ков думайтны, мый делӧыс вермас помасьны бура...
Немеч-писарь петіс <deu>майстер</deu> кабинетысь да вешйыштіс боклань, ачыс восьсӧн кутіс ӧдзӧссӧ.
— Пыр... пыр... — повзьӧмпырысь тэрмасьӧмӧн шуис «полицай» да йӧткыштіс Ваняӧс ӧдзӧслань.
И мӧд «полицай», бӧрладорсяньыс детинкаӧс сьыліӧдыс кутігмоз, сідзжӧ тойыштіс сійӧс.
Ваня да детинка пӧшти ӧтпырйӧ пырисны кабинетӧ, и на бӧрся ӧдзӧсыс пӧдлассис.
Ваня пӧрччис шапкасӧ.
Кабинетас вӧлі некымын морт.
Ваня тӧдіс <deu>майстер</deu> Брюкнерӧс, коді пукаліс пызан сайын, бӧрлань нёровтчӧмӧн, да веськыда видзӧдіс Ваня вылӧ сюзьлӧн кодь гӧгрӧс синъяснас. Мундир воротник вылысладортіыс кыз сьыліыс сылӧн вӧлі складкаӧсь.
— Матӧджык!
Рам лоӧмыд... — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Соликовский, сылӧн гӧлӧсыс быттьӧ сук вӧр пыр писькӧдчис. Соликовский сулаліс <deu>майстер</deu> пызан водзын и зэв ыджыд киас кутіс плеть.
Мӧдар бокас сулалысь следователь Кулешов, кузь кисӧ нюжӧдӧмӧн, кватитіс детинкаӧс киняулӧдыс да друг тракнитӧмӧн кыскис сійӧс пызан дорӧ.
— Сійӧ? — Ванялань мигнитӧм бӧрын неуна шпыньмунӧмӧн юаліс Кулешов.
— Сійӧ... — муртса шуыштіс детинка, кыскис нырнас сынӧдсӧ да кынмис места вылас.
Кулешов, ачыс дӧвӧлен, видзӧдліс <deu>майстер</deu> вылӧ, сэсся Соликовский вылӧ.
Пызан мӧдарладорын сулалысь переводчик, <deu>майстер</deu> дорӧ почтительнӧя копыртчыштӧмӧн, висьталіс, мый тані лои.
Ваня тӧдіс тайӧ переводчиксӧ, Шурка Рейбандӧс, сійӧ бура вӧлі тӧдса сылы, кыдзи и став краснодонсаяслы.
— Гӧгӧрвоин?.. — И Соликовский, синъяссӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс Ваня вылӧ векни синъяснас, кодъяс вӧлі сэтшӧм пыдӧ дзебсьӧмаӧсь польдчӧм бандзибъяс саяс, быттьӧкӧ видзӧдӧны гӧраяс сайсянь. — Висьтав господин <deu>майстер</deu>лы, кодкӧд трудитчин.
Пыр жӧ!
— Ог тӧд, мый йылысь ті сёрнитанныд, — сы вылӧ веськыда видзӧдлӧм бӧрын кызкодь гӧлӧсӧн шуис Ваня.
— Аддзылін, а? — чуймӧмӧн да скӧрысь шуис Кулешовлы Соликовский. — Татшӧм образованиесӧ налы сетӧма сӧветскӧй власьт!
А детинкаыс Земнухов висьталігӧн повзьӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ да йӧжгыльтчис, быттьӧкӧ сылы кӧдзыд лои.
— Абу яндзим тэныд?
Детинкасӧ кӧть мед жалитыштін, ӧд сійӧ тэ вӧсна страдайтӧ, — кӧритӧм сямӧн шуис Кулешов. — Видзӧдлы, тайӧ мый куйлӧ?
Ваня видзӧдліс, кытчӧ индіс Кулешов.
Стен бердын куйліс козинъяс тыра мешӧк. Мешӧксӧ вӧлі розьӧдӧма и мыйкӧ мында козиныс сэтысь киссьӧма джоджас.
— Ог тӧд, кутшӧм отношение тайӧ имеитӧ ме дорӧ.
Тайӧ детинкасӧ аддза первойысь, — шуис Ваня, коді лои пыр спокойнӧйджык и спокойнӧйджык.
<deu>Майстер</deu> Брюкнер, кодлы Шурка Рейбанд переведитіс налысь став сёрнисӧ, тыдалӧ, дӧзмис таысь и, тэрыба Рейбанд вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, нурбыльтіс мыйкӧ.
Кулешов почтительнӧя ланьтіс,
Соликовский сувтіс струна моз веськыда, кияссӧ лэдзис бокъясас.
— Господин <deu>майстер</deu> тшӧктӧ висьтавны, кымынысь тэ нападайтлін машинаяс вылӧ, мый могысь, кодъяскӧд, сыысь кындзи, мый вӧчинныд — ставсӧ, дзик ставсӧ висьтавны... — Ваняысь бокӧ видзӧдігмоз кӧдзыда висьталіс Шурка Рейбанд.
— Кыдз нӧ ме верма нападайтны машинаяс вылӧ, кор ме весиг тэнӧ ог аддзы, тайӧс жӧ тӧдан тэ? — шуис Ваня.
— Кора вочавидзны господин <deu>майстер</deu>лы...
Но господин <deu>майстер</deu>лы, тыдалӧ, ставыс нин тайӧ вӧлі яснӧ и сійӧ, чуньяссӧ вӧрӧдыштӧм бӧрын, шуис:
— Фенбонг дорӧ!
Ӧти здукӧн ставыс вежсис.
Соликовский ыджыд кинас кватитіс Ваняӧс воротникӧдыс да, сійӧс лёкысь тракйигтырйи, петкӧдіс приёмнӧйӧ, бергӧдіс асланьыс чужӧмӧн да мыйвынсьыс крестӧн-крестӧн швичнитіс плетьнас сылы чужӧмас.
Ваня чужӧм вылын кыптісны пемыдгӧрд визьяс.
Ӧти кучкӧм сылы инмис шуйга синбӧжас, и синмыс пыр жӧ кутіс гырдмыны.
Ваняӧс вайӧдысь «полицай» кватитіс сійӧс воротникӧдыс, и найӧ Соликовскийкӧд кыкӧн, тойлалігтырйи да пидзӧсъяснас чужъялігтыр, кыскисны сійӧс коридор кузя.
Помещениеас, кытчӧ сійӧс тойыштісны, пукалісны унтер Фенбонг да СС службаса кык салдат; найӧ пукалісны мудзӧм чужӧмаӧсь да куритчисны.
— Тэ кӧ, мерзавец, ӧні жӧ он выдайт ас йӧзтӧ... — страшнӧй киргысь гӧлӧсӧн шуис Соликовский, кӧрт кодь чорыд гыжъяса ыджыд кинас Ваняӧс чужӧмӧдыс кватитӧм бӧрын.
Салдатъяс куритчӧмсӧ помалӧм бӧрын да чигаркапомъяссӧ кокнаныс кусӧдӧм мысти, тэрмасьтӧг, кужӧмӧн нетшыштісны Ваня вылысь пальтосӧ да став паськӧмсӧ и пасьтӧгыс тойыштісны вирӧсь топчан вылӧ.
Еджыд гӧна гӧрд кинас Фенбонг сідзжӧ тэрмасьтӧг бӧрйис пызан вывсьыс электрическӧй проводысь гартӧм гезпомъяс да ӧтиӧс сетіс Соликовскийлы, а мӧдӧс босьтіс аслыс, сійӧс сынӧдас ӧвтыштӧмӧн.
И найӧ кыкӧн ӧчередьӧн кутісны кучкавны Ванялы куш яяс, асланьныс гезпомъяссӧ кыскышталӧмӧн.
Салдатъяс кутісны Ваняӧс кокъясӧдыс да юрӧдыс.
Сылӧн яйсьыс первойя кучкӧмъяссяньыс жӧ чепӧсйис вир.
Мыйӧн сӧмын кутісны кучкавны сійӧс, Ваня сетіс аслыс клятва, мый некор нин сэсся оз восьты вомсӧ, медым вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ, и некор ни ӧтчыд оз ымӧстлы.
И нӧйтігчӧжыс сійӧ пыр чӧв оліс.
Кадысь кадӧ сійӧс дугдывлісны нӧйтны, и Соликовский юасис:
— Вежӧрсялін?
Ваня куйліс чӧв олігтыр, эз лэптыв чужӧмсӧ, и сійӧс бара заводитлісны нӧйтны.
Часджын сайын сыӧдз тайӧ жӧ топчан вылас тадзи жӧ нӧйтісны Мошковӧс.
Мошков, кыдзи и Ваня, соссис ставсьыс, мый козинъяс гусялӧмын сійӧ ньӧти абу участвуйтӧма.
Стаховичӧс, коді оліс ылын окраинаын, арестуйтӧмаӧсь бӧрынджык.
Стахович, кыдзи сэтшӧм сяма став том войтырыс, кодъяслӧн олӧмас основнӧй двигательнӧй пружинаыс — самолюбие, вермис вӧвсьыны кӧть кутшӧмакӧ стойкӧйӧн, вермис весиг вӧчны йӧз син водзын, медся нин сылы матысса йӧз водзын либӧ моральнӧй вес имеитысь йӧз водзын истерически-героическӧй поступок.
Но опасностькӧд либӧ сьӧкыдлункӧд ӧтнас паныдасигӧн сійӧ вӧлі трус.
Сійӧ воштіс ассьыс вынсӧ сэки нин, кор сійӧс арестуйтісны.
Но сійӧ вӧлі вежӧра аслас писькӧс вежӧрнас, коді пыр жӧ аддзӧ уна дас да сё моральнӧй оправдание, медым кокньӧдны ассьыс положениесӧ.
Детинкакӧд очнӧй ставка дырйи Стахович пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый выль вося козинъяс дзик ӧти улика сылы да сылӧн ёртъясыслы, кодъясӧс оз вермыны не арестуйтны.
И ставсӧ тайӧс уголовнӧй делӧӧ вуджӧдны мӧвп, сьӧлӧмсянь признайтчыны, мый найӧ вӧчисны тайӧс куимӧн, синвасорӧн норасьны страшнӧй нужда да тшыгъялӧм вылӧ и кӧсйысьны искупитны став мыжсӧ честнӧй уджӧн, — тайӧ мӧвпыс пыр жӧ воис сылы юрас.
И сійӧ сэтшӧм веськыда висьталіс тайӧ ставтор йывсьыс <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын да мукӧд водзын, мый найӧ пыр жӧ гӧгӧрвоисны, кодкӧд имеитӧны делӧ.
Сійӧс кутісны нӧйтны сэні жӧ кабинетас, тшӧктісны висьтавны и мукӧд сообщникъяссӧ: найӧ жӧ, куимнанныс, вӧліны рытнас клубын и эз вермыны асьныс ректыны машинасӧ!
Сы шуд вылӧ воис кад, кор <deu>майстер</deu> Брюкнер да <deu>вахтмайстер</deu> Балдер ӧбедайтісны.
И Стаховичӧс колисны спокойӧн рытӧдзыс.
Рытнас сыкӧд сёрнитісны меліа да шуисны, мый сійӧс пыр жӧ лэдзасны, висьталас кӧ сійӧ козинъяс гусялысьяссӧ.
Сійӧ бара шуис, мый тайӧс вӧчисны найӧ куимӧн.
Сэки сійӧс сетісны Фенбонг киясӧ да мучитісны сэтчӧдз, кытчӧдз сылысь эз пычкыны Тюленинлысь овсӧ.
Мукӧд йывсьыс сійӧ висьталіс, мый абу тӧдӧма найӧс пемыд вӧснаыс.
Шудтӧм, сійӧ эз тӧд, мый, Тюленинӧс вузалӧм бӧрын, асьсӧ тойыштіс нӧшта страшнӧйджык мучениеяс йирӧ, сы вӧсна мый йӧзыс, кодъяс киын сійӧ вӧлі, тӧдісны, мый найӧ долженӧсь чегны сійӧс помӧдз буретш ӧні, кор сійӧ петкӧдліс слаблун.
Сійӧс мучитісны да киськалісны ваӧн да бара мучитісны.
И асывводзнас нин, мортлысь ӧблик воштӧм бӧрын, сійӧ кутіс кевмысьны: сійӧ оз заслуживайт татшӧм мучениеяссӧ, сійӧ вӧлі сӧмын исполнительӧн, вӧліны йӧз, кодъяс приказывайтлісны сылы, мед найӧ и вочавидзӧны!
И сійӧ выдайтіс «Том гвардиялысь» штабсӧ связнӧйясыскӧд тшӧтш.
Сійӧ эз висьтав сӧмын Ульяна Громоваӧс, — код тӧдас мыйла.
Кутшӧмкӧ ӧти здуклӧн сёӧд юкӧнын сійӧ ас водзсьыс аддзыліс Громовалысь мича сьӧд синъяссӧ и эз висьтав сылысь нимсӧ.
Тайӧ лунъясас Краснодон посёлокысь вайӧдісны жандармерияӧ Лядскаяӧс, и сылӧн вӧлі очнӧй ставка Выриковакӧд.
Найӧ ӧтиныс мӧдсӧ арталісны мыжаӧн асланыс лёктор лоӧм кузя, и найӧ мыр моз пукалысь Балдер водзын да тешитчысь Кулешов водзын кутісны пинясьны базарвывса вузасьысь бабаяс моз да эрдӧдавны мыжъяссӧ ӧта-мӧдныслысь.
— Вешйы сэсь, тэ вӧлін пионервожатӧйӧн!.. — горзіс Лядская. Сійӧ сэтшӧма гӧрдӧдӧма, мый весиг эз мӧдны тыдавны гырысь банлыяса чужӧм вылас беринъясыс.
— Ок тэ, став Первомайкаыс помнитӧ, коді ветлӧдліс кружкаӧн Осоавиахимлы! — кулакъяссӧ чабыртӧмӧн горзіс Вырикова да ёсь кӧсаяснас сідзи и зурӧдіс мустӧмыслы.
Найӧ тӧкӧтьӧ косьӧ эз воны.
Найӧс янсӧдісны да сутки видзисны арестын.
Сэсся найӧс торйӧн бара вайӧдісны <deu>вахтмайстер</deu> Балдер дорӧ.
Первой Выриковаӧс, а сэсся дзик сідзи жӧ Лядскаяӧс киӧдыс кватитӧмӧн Кулешов кыкнанныслы вашкӧдіс ӧти и сійӧ жӧ:
— Кутан ещӧ ангелӧн асьтӧ петкӧдлыны!
Висьтав, коді состоитӧ организацияас!
И Вырикова, а сэсся Лядская кыз синваӧн клянитчисны, мый найӧ не сӧмын абу организацияын, а став олӧм чӧжныс налӧн лӧгныс петіс большевикъяс вылӧ, сідз жӧ кыдзи большевикъяслӧн на вылӧ, висьталісны став комсомолечсӧ да виднӧй ребятасӧ, кодъяс кольччӧмаӧсь Первомайкаӧ да Краснодон посёлокӧ.
Найӧ зэв бура тӧдісны ассьыныс ёртъяснысӧ школаын велӧдчӧм серти уналысь оланінсӧ, коді нуис общественнӧй удж, кодлӧн кутшӧм настроение, и кыкнанныс висьталісны морт кызь кымынӧс. Тайӧн стӧчакодь индісны томйӧзӧс, кодъяс вӧлі йитчӧмаӧсь «Том гвардиякӧд».
<deu>Вахтмайстер</deu> Балдер, скӧрысь синъяссӧ гӧвкйӧдлігтыр, шуис первой ӧтиыслы, сэсся мӧдыслы, мый сійӧ оз верит сылы, быттьӧкӧ оз состоит организацияын да должен сійӧс тшӧтш жӧ сыӧн выдайтӧм преступникъяскӧд страшнӧя мучитны.
Но Балдер жалитӧ сійӧс, эм положениесьыс петантуй...
Выриковаӧс да Лядскаяӧс лэдзисны тюрьмаысь ӧти кадӧ. Ӧтиыс и мӧдыс эз тӧдны, но предполагайтісны мӧда-мӧд йывсьыс, мый ӧтиыс и мӧдыс эз петны сӧстӧмӧн.
Налы вӧлі пуктӧма сетны жалованье кызь куим маркаӧн тӧлысь.
Найӧ чургӧдлісны ӧта-мӧдныслы пу кодь кияснысӧ, здоровайтчисны, быттьӧкӧ на костын нинӧм абу и вӧлӧма.
— Кокниа мынім, — шуис Вырикова. — Пырав коркӧ.
— Дзик збыль, кокниа мынім, пырала коркӧ, — шуис Лядская.
И найӧ янсӧдчисны.
Ветымын кӧкъямысӧд глава
Арестуйталӧмаясын вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс закономерность. Быд выль арестуйтӧма йылысь пыр жӧ тӧдліс став карыс.
Первой арестуйталісны бать-мамсӧ штабса сійӧ членъяслысь, кодъяс мунӧмаӧсь карсьыс.
Сэсся арестуйтісны мам-батьсӧ Арутюнянцлысь, Сафоновлысь да Левашовлысь, мӧд ногӧн кӧ, штабдорса матысса зонъяслысь, кодъяс тожӧ мунӧмаӧсь карсьыс.
Друг арестуйтісны Тося Мащенкоӧс да ещӧ мукӧдӧс «Том гвардияса» рядӧвӧй членъясӧс.
abu
Вӧля вылӧ кольӧмаяс некод эз вермыны думыштны, мый тайӧ выль арестъясыс, налӧн приливъяс да отливъясыс зависитӧны Стахович признайтчӧмъяслӧн страшнӧй стихияысь.
Кодӧскӧ выдавайтлӧм бӧрын сылы сетлісны шойччӧг.
Бара заводитлісны мучитны, и сійӧ бара выдайтліс кодӧскӧ.
Но подпольнӧй организацияысь, кодӧн веськӧдлісны Лютиков да Бараков, некодӧс эз вӧв вӧрзьӧдӧма, кӧть Мошковӧс, Земнуховӧс да Стаховичӧс арестуйтӧм бӧрын коли нин некымын сутки.
Ставыс коли важногӧн и Центральнӧй мастерскӧйясын.
Володя Осьмухин, коді выль вося куим лун чӧж оліс сиктын дедушкаыс ордын, январ нёльӧд лунӧ петіс удж вылӧ.
Сылы ещӧ рытнас на висьталіс мамыс арестуйталӧмъяс йылысь да «Том гвардия» штабса индӧд йылысь, мый колӧ мунны карсьыс.
Но сійӧ ӧткажитчис мунӧмсьыс.
— Ребята оз выдайтны, — шуис сійӧ мамыслы, код водзын нинӧмла ӧні вӧлі соссьыны.
Вӧлі уна помка, мый вӧсна Володя эз кӧсйы мунны карсьыс.
Жаль сылы вӧлі кольны мамсӧ да чойсӧ — торйӧн нин кор казьтыліс сы йылысь, мый найӧ эз эвакуируйтчыны коркӧ сы вӧсна.
Но главнӧй помканас вӧлі сійӧ, мый Володя, коді эз участвуйт Олег ордын сӧвещанньӧ вылын, не сӧмын эз тӧд сылы грӧзитысь опасность йылысь, а весиг арталіс думсьыс, мый штабса ребята тэрмасисны.
Куимнан арестуйтӧм мортыс вӧліны Володялы медматыссаӧн, сійӧ веритіс налы.
Володялӧн удал сьӧлӧмас («Ме — кыдзи Васька Буслай!») весиг чужисны ребятаӧс мездӧм кузя планъяс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдсьыс фантастичнӧйджыкӧсь.
Но мыйӧн сӧмын Володя воис мастерскӧйясӧ, Лютиков корис сійӧс кутшӧмкӧ могӧн ас ордас контораӧ.
Осьмухин керкакӧд важ йитӧд кузя, а сідзжӧ сы вӧсна, мый став томйӧз пӧвстсьыс Лютиков медъёна тӧдіс Володяӧс, Филипп Петрович ёна радейтіс сійӧс.
Эз сӧмын опытыс да вежӧрыс, но и сьӧлӧмыс чуйдӧдісны стариклы, кутшӧм страшнӧй угроза ӧшйис сылӧн том друг да воспитанник весьтын.
Филипп Петрович тшӧктіс Володялы пырысь-пыр жӧ мунны карсьыс.
Филипп Петрович эз кӧсйы кывзыны весиг Володялысь объяснениеяссӧ, вӧлі скӧр да пӧщадатӧм, эз сӧветуйт, а приказывайтіс.
Но вӧлі сёр нин.
Володя эз вевъяв весиг гӧгӧр думыштны, кор да кытчӧ сылы мунны, кыдзи сійӧс арестуйтісны сэні жӧ мастерскӧйясас аслас уджалан местаын.
Стаховичӧс пытайтысь палачьяс не сӧмын тӧждысисны сы вӧсна, медым Стахович разоблачитіс «Том гвардияса» став членъяссӧ, но и сы вӧсна, медым сійӧ индіс туйсӧ, коді нуӧдӧ карса: подпольнӧй большевистскӧй организацияӧ.
Уна даннӧйяс, да и прӧстӧ здравӧй смыслыс важӧн нин чуйдӧдісны жандармерияса гырысь и посни чинъясӧс, мый томйӧз уджалӧны гырысьяс веськӧдлӧм улын, мый краснодонса заговорлӧн центрыс — большевикъяслӧн подпольнӧй организацияын.
Но Стахович збыльысь эз тӧд, кутшӧм ногӧн Олег кутӧ райкомкӧд связь,
Стахович вермис сӧмын висьтавны, мый тайӧ связьыс эм.
Кор мӧдісны юасьны, коді гырысьяс пӧвстысь медчастӧ волывлӧ Кошевойяс ордӧ, Стахович ставнысӧ бӧрйӧдліс думсьыс да висьталіс Соколоваӧс.
Первойя уджалан кадас, кор Стахович вӧлі на штабса членӧн, и бӧрынджык, кор сійӧ волывліс Олег ордӧ организация делӧяс кузя, Стахович збыльысь медчастӧ аддзывліс Кошевойяс ордысь Полина Георгиевнаӧс.
Водзджыксӧ сійӧ Полина Георгиевналысь волывлӧмсӧ эз лыддьыв «Том гвардия» уджкӧд кутшӧмкӧ связь кутӧмӧн.
Но сылы ӧні тӧдвылас уси, мый Олег мукӧд дырйи торйӧдчыліс да шӧпкӧдчыліс Полина Георгиевнакӧд, и Стахович висьталіс сылысь нимсӧ.
Соколовасянь туйыс медводз нуӧдіс сьӧкыд характера, чӧв олысь, загадочнӧй морт дорӧ — Лютиков дорӧ.
Эз случайнӧйӧн кажитчы <deu>майстер</deu> Брюкнерлы и сійӧ обстоятельствоыс, мый арестуйтӧм Мошков да Осьмухин уджавлісны Лютиков цехын.
Вӧлі гӧгӧрбок артыштӧма сы биографиялысь став даннӧйяссӧ, Центральнӧй мастерскӧйясын диверсияяслысь да аварияяслысь став фактъяссӧ.
Январ витӧд лунӧ, кыа петігӧн, Полина Георгиевна, кыдзи и век, вайис Филипп Петровичлы йӧв да нуис ковта улас морӧсас листовка, кодӧс гижӧма Филипп Петрович «Том гвардия» нимсянь.
Листовкаас нинӧм эз висьтавсьы томйӧзӧс арестуйталӧмъяс йылысь.
Филипп Петрович кӧсйис петкӧдлыны тайӧ листовканас, мый враг эз веськав пельӧ — «Том гвардия» олӧ да действуйтӧ.
Рытнас, удж вылысь локтӧм бӧрын, Филипп Петрович Пелагея Ильинична кухняысь аддзис гӧтырсӧ, Евдокия Федотовнаӧс, да нывсӧ, Раяӧс, кодъяс локтӧмаӧсь хуторысь сійӧс видлӧм могысь.
Зэв ыджыд радлун воис сы керкаӧ!
Филипп Петрович пасьталіс сӧстӧм бельё, выль мыськӧм еджыд сорочка, параднӧй костюм да галстукаліс руд визьӧсь пемыдлӧз галстук. Костюмсӧ весаліс Пелагея Ильинична.
Тайӧ праздничнӧй костюмнас, спокойнӧй, рӧвнӧй, шань, сійӧ пукаліс сылы медматысса йӧзкӧд пемыдӧдзыс да шутитіс сідзи, кыдзи быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧв.
Тӧдіс-ӧ Филипп Петрович, мый гибельлӧн угрозаыс ӧшйис нин и сы весьтын?
Эз, сійӧ эз тӧд и эз вермы тӧдны тайӧс.
Но сійӧ пыр думайтліс, мый тайӧ вермас лоны, пыр вӧлі дась сэк кежлӧ, а бӧръя кадас сійӧ чувствуйтіс, мый опасностьыс содіс.
Пыр частӧджык пинявліс Бараковӧс чӧв олысь Швейде, кутны позьтӧм бешенство дырйиыс мыжаліс сійӧс саботажысь.
Коді вермис ручайтчыны, мый немеч эз веськав вернӧй след вылӧ?
Некымын лун сайын нёль вӧла-доддя нуисны из шом матысса сиктъясӧ быттьӧкӧ из шомсӧ нянь вылӧ вежлалӧм могысь.
Мастерскӧйяс территория вылысь из шомсӧ нуӧмыс вӧлі «выль порядоксӧ» зэв ёна нарушитӧмӧн.
Но Филипп Петровичлӧн да Бараковлӧн положениеысь мӧд петантуй эз вӧв, а виччысьны налӧн эз вӧв право: из шом улас вӧлі дзебӧма оружие краснодонса партизанскӧй группалы, коді ӧтувтчис Митякинскӧй отрядкӧд.
Коді вермис ручайтчыны, мый тайӧ смел операцияыс сідзи и прӧйдитас казявтӧг?
Враг арестуйталіс «Том гвардияса» членъясӧс ӧти бӧрся мӧдӧс.
Коді вермис тӧдны, кутшӧм гуся пружинаяс действуйтісны тайӧ организацияса дзонь звеноясӧн провалитчӧмъясас?
Ставсӧ тайӧс гӧгӧрволіс да чувствуйтіс пӧрысь Филипп Петрович.
Но сылӧн эз вӧвны отступление вылӧ подувъяс да позянлунъяс.
Вынйӧра душаыс сылӧн эз вӧв тані, сійӧ восьлаліс юяс да степьяс вомӧн, кӧдзыд да лым пыр освобождение кузя великӧй армиякӧд ӧтлаын.
Век, мый йылысь кӧть сійӧ эз сёрнит гӧтырыскӧд да нылыскӧд, век сёрниыс пансьыліс миян войскалӧн тайӧ гигантскӧй наступление йылысь.
Кыдзи вермис сійӧ сӧмын ӧти предположениеяс подув вылын эновтны ассьыс постсӧ буретш тайӧ здукас, кор колӧ вӧлі зэвтны ассьыс став вынъяссӧ!
Колины лыда недельяс, а гашкӧ, лыда лунъяс, кор сійӧ вермас, медбӧрын, шыбитны сьӧлӧмсӧ личкысь рабскӧй ылӧдчӧмсӧ да восьтыны йӧзлы ассьыс честнӧй чужӧмсӧ!..
Но, а оз кӧ нин удайтчы овны сійӧ шуда часӧдзыс, кольӧны йӧз, кодъяс и сытӧг нуӧдасны делӧсӧ помӧдз.
Бараков кабинетын памятнӧй сёрнисяньыс на вӧлі лӧсьӧдӧма мӧд, «запаснӧй» райком, кытчӧ пырлісны выль вернӧй йӧз; налы вӧлі висьталӧма став явкаяссӧ да связьяссӧ.
Филипп Петрович пукаліс праздник дырся кодь паськӧма, кыпыд, гашкӧ, бурджык да варовджык мукӧд дырся серти.
И нылыс видзӧдіс батьыс вылӧ сералана синъясӧн.
И сӧмын Евдокия Петровна, коді муніс мужикыскӧд олӧмлысь кузь туй да коді кужліс казявны сы состояниелысь весиг медся посни оттенокъяссӧ, оз-оз да и тӧждысьӧмӧн видзӧдлас сы вылӧ, быттьӧкӧ висьталӧ: «Вывті нин тэ вӧччӧмыд, вывті нин тэ кыпыд, тайӧ оз во меным сьӧлӧм вылӧ».
Здук сюрӧм бӧрын, кор гӧтырыс бара петіс кухняӧ да кутіс сёрнитны Пелагея Ильиничнакӧд, Филипп Петрович всё-таки висьталіс нылыслы «Том гвардия» организацияысь арестуйталӧм йылысь.
Раялы сӧмын на тыри дас куим арӧс, сійӧ кывліс «Том гвардия» йылысь, дӧгадывайтчыліс батьыслӧн занятиеяс йылысь, мечтайтліс сы йылысь, мый кутас отсасьны батьыслы, но эз лысьт та йылысь корны.
— Ті тані дыр энӧ олӧй, вой узьны ог кольӧд.
Тіянлы всё равно мунны степті, некод тіянӧс войнас оз аддзыв, — гӧлӧссӧ чинтӧмӧн висьталіс Филипп Петрович. — Шу мамыдлы, мый тадзи бурджык.
Сылы ӧд он гӧгӧрвоӧд, — шпыньмунӧмӧн нюмъялігтыр шуис Филипп Петрович.
— Тэныд грӧзитӧ опасность? — юаліс Рая да кельдӧдіс.
— Определённӧйыс нинӧм на абу.
А опасность пыр грӧзитӧ ми воклы, да ме сы дорӧ велалі.
Ме сеті та вылӧ ассьым олӧмӧс.
Кӧсйи эськӧ, медым и тэ вӧлін сэтшӧмӧн, — спокойнӧя шуис сійӧ.
Нылыс думыштчис, сэсся вӧсньыдик кияснас сывйыштіс сьыліӧдыс батьсӧ да топӧдчис сы чужӧм бердӧ.
Мамыс пырис, чуймӧмӧн видзӧдліс на вылӧ.
Филипп Петрович шутитӧмӧн кутіс колльӧдны гӧтырсӧ да нывсӧ.
Найӧ унаысь аддзысьлывлісны оккупация дырйи.
Евдокия Федотовна велаліс сы дорӧ, мый мужикыс сылӧн овлӧ суров, кор семейнӧй делӧясыс мешайтӧны сы уджлы, эз вермы висьтавны, кор прав сійӧ, а кор абу, уступайтліс сылы, весиг сылы кӧ вӧлі сьӧкыд.
Евдокия Федотовна быттьӧ выль синъясӧн аддзис ыджыд телӧ вылас пасьталӧм тайӧ утюжитӧм пинжака мужиксӧ да друг кутіс окавны сылысь шыльыда бритӧм и всё-таки бытшласьысь чужӧмсӧ, окаліс весиг сылысь кыткӧ галстуксӧ да юрсӧ пуктіс мужик морӧс вылас.
Филипп Петрович чужӧмлӧн сьӧкыд улысладорыс дрӧгнитіс, сійӧ видзчысигтыр вештіс гӧтырсӧ, шуис мыйкӧ шутка сямаӧс.
Ныв синъясын доршасис синва, сійӧ бергӧдчис да соскӧдыс кутіс кыскыны мамсӧ.
Полина Георгиевнаӧс арестуйтісны тайӧ вояс.
А январ квайтӧд лунся асылын арестуйтісны — эз гортас, а мастерскӧйясын — Филипп Петровичӧс да Бараковӧс.
Накӧд ӧтлаын мастерскӧйясысь нуӧдісны некымын дас мортӧс.
Кыдзи и думайтліс Филипп Петрович, враглы эз ковны уликаяс: унджык арестуйтӧм йӧзыс некутшӧм отношение эз имеитны организация дорӧ.
Толя «Гым гымалӧӧс» эз арестуйтны ни сійӧ луннас, кор босьтісны Володяӧс, ни талун, кор мастерскӧйясын массӧвӧя арестуйталісны.
Муртса сійӧ вермис виччысьны удж помассьӧмсӧ да муніс Елизавета Алексеевна да Люся ордӧ.
Найӧ тӧдісны нин лоӧмтор йывсьыс.
— Мый нӧ тэ вӧчан?
Тэ жӧ губитан асьтӧ!
Пыр жӧ мун!.. — Мам отчаяниеӧн горӧдіс Елизавета Алексеевна.
— Ог мун ме, — ньӧжйӧник шуис Толя. — Мыйла нӧ ме муна? — И сійӧ ӧвтыштіс шапканас.
Эз, сійӧ эз вермы некытчӧ мунны, кытчӧдз Володя тюрьмаын.
Сійӧс уговаривайтісны кольччыны узьны войсӧ.
Но сійӧ муніс.
Сійӧ муніс Витька Лукьянченко ордӧ сӧветуйтчыны, мый позьӧ вӧчны ребятаӧс мездӧм могысь.
Сійӧ муніс войнас, кужӧмӧн полицейскӧй постъяс кытшлалігтыр.
Кутшӧм ӧткаӧн чувствуйтіс сійӧ асьсӧ рӧднӧй карас, кор абу Володя, кор абуӧсь Земнухов, Мошков, Жора Арутюнянц да мукӧдъяс...
Отчаяниелӧн да местьлӧн чувство сорласисны сы сьӧлӧмын.
Дзик асъядорыс ёна таркнитісны Осьмухинъяс керка ӧдзӧсӧ.
Елизавета Алексеевна сылы лӧсялана ыджыд решимостьӧн восьтіс ӧдзӧссӧ нинӧм юавтӧг.
abu
Ӧдзӧс дорас бара сулаліс Толя Орлов, сійӧ ёна кынмӧма, банбокъясыс топалӧмаӧсь сідзи, мый сійӧс оз позь вӧлі тӧдны; биӧн ӧзйысь жугыль синъясыс вӧйӧмаӧсь.
— Лыддьӧй... — шуис сійӧ да мыччис Елизавета Алексеевналы да Люсялы нямралӧм бумага.
Кор найӧ лыддисны, Толя сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Да, тіянлы позьӧ, тіянлы колӧ висьтавны дзик став правдасӧ...
Витя получитӧма тайӧс вӧвлӧм раненӧй военнӧй мортсянь, кодӧс коркӧ сійӧ гусьӧн видзлӧма.
Ме да Витя, ми войбыд ляскалім тайӧс кар пасьтала.
Тайӧ партия райкомлӧн поручение.
Сійӧс ляскалісны талун уна дас морт, карыс ставнас, став хуторъяс да посёлокъяс лыддьӧны ӧні тайӧ листовкасӧ! — чорыда висьталіс Толя да эз вермы дугдынысӧ, сы вӧсна мый сылы пыр кажитчис, мый сійӧ висьталӧ оз медся главнӧйсӧ.
Но Елизавета Алексеевна да Люся эз кывзыны сылысь, найӧ лыддисны:
«Краснодонса граждана!
Шахтёръяс, колхозникъяс, служащӧйяс!
Став сӧветскӧй йӧз!
Вокъяс да чойяс!
Врагӧс лямӧдіс вынйӧра Гӧрд Армия, и враг пышйӧ!
Нинӧм вӧчны вермытӧмысла зверь моз скӧралӧмсьыс кватлалӧ ньӧти мыжтӧм йӧзӧс, пытайтӧ найӧс не морт ногӧн.
Мед жӧ помнитасны выродокъяс: ми — танӧсь!
Сӧветскӧй мортлӧн быд войт вирысь найӧ мынтысясны миянлы асланыс став пеж олӧмнас.
Мед дрӧгнитасны врагъяслӧн сьӧлӧмъясныс миян местьысь!
Мститӧй враглы, бырӧдӧй врагӧс!
Вирысь вир!
Смертьысь смерть!
Миян йӧз локтӧны!
Миян йӧз локтӧны!
Миян йӧз локтӧны!
ВКП(б)-лӧн Краснодонса подпольнӧй райком».
Ветымын ӧкмысӧд глава
Арестъяс заводитчӧм бӧрын первой лунсяньыс Уля эз узьлы гортас.
Но тайӧ арестъясыс, кыдзи водзвыв висьтавліс Олег, эз вӧрзьӧдны «Первомайкаӧс» да Краснодон посёлокӧс.
И Уля бӧр воис гортас.
Кӧні веськалӧ сы мында вой коллялӧм бӧрын Уля талун садьмис аслас вольпась вылын.
Медым мездысьны сьӧкыд мӧвпъясысь, Уля чеччӧм бӧрас зэв зіля босьтчис гортса уджъяс бердӧ, мыськис джодж, лӧсьӧдіс завтрак.
Мамыс, коді рад лои, мый нылыс гортас, весиг чеччис завтракайтны.
Батьыс вӧлі зумыш да чӧв оліс.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс, кор Уля эз узьлы гортас, а сӧмын час-мӧд кежлӧ пыравліс видлыны бать-мамсӧ либӧ босьтны мыйкӧ, став тайӧ кадас Матвей Максимович да Матрена Савельевна сӧмын и сёрнитісны карын мунысь арестъяс йылысь, зілисны не видзӧдны ӧта-мӧдныслы синъясаныс.
Уля заводитлывліс сёрнитны мукӧдторъяс йылысь, мамыс тшӧтш жӧ заводитліс кужтӧг отсавны сылы, но сэтшӧм лӧсьыдтӧма тайӧ артмис, мый кыкнанныс ланьтісны.
Уля весиг эз помнит, кор сійӧ мыськис да чышкис тасьті-паньсӧ да идраліс пызан вывсьыс.
Батьыс муніс овмӧс кузя уджъяс вӧчны.
Уля сулаліс ӧшинь дорын, мамыслань мышкӧн, еджыд чутӧсь прӧстӧй пемыдлӧз платтьӧа, кодӧс новлывліс гортас да зэв ёна радейтліс.
Сылӧн гырысь кӧсаясыс спокойнӧя, свободнӧя куйлісны мыш вылас да судзисны ён гибкӧй коскӧдзыс.
Сылӧм ӧшиньӧ кучкысь яснӧй шонді югӧръяс тыдалісны кӧсича асдорса сынавтӧм читкыльӧсь юрси пырыс.
Уля сулаліс да видзӧдіс ӧшиньӧдыс степь вылӧ да сьыліс.
Сійӧ некор на эз сьывлы немечьяс локтӧмсянь.
Вольпась вылас нёровтчӧмӧн мамыс мыйкӧ штопайтіс.
Сійӧ шензьӧмпырысь кывзіс нылыслысь сьылӧмсӧ, весиг эновтіс штопайтчӧмсӧ.
Нылыс сьыліс свободнӧй гӧлӧсӧн. Мамыслы тайӧ сьыланкывйыс дзик тӧдтӧм вӧлі:
Матрена Савельевна весиг некор эз кывлы тайӧ кывъяссӧ.
Кутшӧмкӧ сьӧкыд, ыджыд шог кыліс ныв сьылӧмас.
Уля дугдіс сьывнысӧ да пыр сулаліс тадзи, ачыс ӧшиньӧд видзӧдіс степь вылӧ.
— Тайӧ мый тэ сьылін? — юаліс мамыс.
— Сідзи, немдумайттӧг, мый тӧдвылӧ уси, — бергӧдчывтӧг шуис Уля.
Тайӧ кадас друг воссис ӧдзӧс, и кашкигтырйи жырйӧ котӧрӧн пырис Улялӧн ыджыдджык чойыс.
Сійӧ вӧлі Уляысь кызджык на, банйӧма, еджыдіник, батьыс кодь, но ӧні чужӧм вылас тыдаліс зэв ёна повзьӧм.
— Поповъяс ордӧ жандармъяс воисны! — шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ сылысь кывъяссӧ вермисны кывны сэні, Поповъяс ордын.
Уля бергӧдчис.
— Со кыдзи!
Наысь лучше ылӧджык, — чужӧм вылас вежсьытӧг, спокойнӧя шуис Уля, матыстчис ӧдзӧс дорас, тэрмасьтӧг пасьталіс пальто да чӧвтіс юр вылас чышъян.
Но тайӧ кадас сійӧ кыліс нин кильчӧ вывсьыс сьӧкыд ботинкиа кокшыяс, неуна нёровтчыштіс дзоридзӧсь занавес вылӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма тӧвся паськӧм, да чужӧмсӧ бергӧдіс ӧдзӧслань.
Тадзикӧн нэм кежлас и запомнитчис мамыслы Уля: дзоридзӧсь занавес фон вылын, коді бура тӧдчӧдіс сылысь вына профильсӧ, нырбордъясыс сылӧн тіралыштісны, кузь синлысъяссӧ вӧлі лэдзыштӧма, быттьӧкӧ найӧ кӧсйисны кусӧдны сы синъясысь сявкйысь бисӧ, да еджыд чышъяна, кодӧс абу на удитӧма кӧртавнысӧ да коді лэччӧма пельпомъяс вылас.
Горничаӧ пырисны полицияса начальник Соликовский да унтер Фенбонг, найӧс колльӧдіс ружьеа салдат.
— Со сійӧ и ачыс, мича нылыс! — шуис Соликовский. — Абу вевъялӧма?
Ай-яй-яй... — сылӧн пальтоа да чӧвтӧм чышъяна стройнӧй фигура вылӧ синсӧ чӧвтлӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Муса пиянӧй!
Рӧдимӧйясӧй менам! — вольпась вылысь чеччыны зілигтыр мӧдіс лыддьӧдлыны мамыс.
Уля друг скӧрысь дзирдыштіс сы вылӧ синъяснас, и мамыс тшӧкмуні, ланьтіс.
Сылӧн улыс черлыыс сырмис.
Заводитчис обыск.
Батьыс мӧдліс пырны ӧдзӧсӧд, но салдат эз лэдз сійӧс.
Тайӧ кадас муніс обыск и Анатолий ордын.
Обысксӧ вӧчис следователь Кулешов.
Анатолий, кизявтӧм пальтоа, шапкатӧм, сулаліс жыр шӧрас. Немецкӧй салдат кутіс сійӧс мышсяньыс киясӧдыс.
«Полицай» горзіс Таисья Прокофьевна вылӧ:
— Вай гез, тэныд шуӧны!
Таисья Прокофьевна, ыджыд тушаа, скӧрысла гӧрдӧдӧма, горзіс:
— Йӧймин али мый тэ, рӧднӧй пиӧс кӧртавны тэныд сета гез?..
Вир юысьяс ті, збыльысь, вир юысьяс!
— Сет сылы гезсӧ, мама, медым оз чирзы сійӧ, — нырбордъяссӧ паськӧдлігмоз шуис Анатолий, — найӧ жӧ квайтӧн, кыдзи нӧ найӧ нуӧдасны ӧтикӧс, кӧртавтӧмӧс?..
Таисья Прокофьевна бӧрддзис, петіс посводзӧ да шыбитіс гез пиыслы кок дорас.
Уляӧс пуксьӧдісны сійӧ общӧй ыджыд камераас, кӧні пукалісны Марина ичӧт пиыскӧд, Мария Андреевна Борц, Феня — Тюленинлӧн чойыс, а «том гвардеечьяс» пиысь Стахович пятёркаысь Аня Сопова, пушыд, еджыд яя, ыджыд морӧса ныв, кодӧс сэтшӧма нин нӧйтӧмаӧсь, мый муртса вермис куйлынысӧ.
Камерасьыс нуӧдісны мукӧд йӧзсӧ, и лун чӧжӧн сійӧ тыри «Первомайкаса» нывъясӧн.
На пӧвстын вӧліны Майя Пегливанова, Саша Бондарева, Шура Дубровина, Иванихина чойяс — Лиля, Тоня да мукӧдъяс...
Эз вӧвны ни наръяс, ни койкаяс, нывъяс да бабаяс пукалісны джоджас.
Камераын вӧлі сэтшӧм дзескыд уна йӧз вӧснаыс, мый сійӧ кутіс сывны, и йирксяньыс дугдывтӧг войталіс ва.
Татшӧм жӧ ыджыд орчча камераӧ, став сертиыс, пуксьӧдалӧмаӧсь детинкаясӧс.
Сэтчӧ дугдывтӧг вайӧдалісны арестуйтӧмаясӧс.
Уля кутіс котшкӧдны: «Коді сэні пукалӧ?» — сэтысянь вочавидзисны: «Коді юасьӧ?»
Уля висьтасис.
Сылы вочавидзис Анатолий.
Орчча камераас пукалісны первомайкаса унджык детинкаясыс: Виктор Петров, Боря Главан, Рагозин, Женя Шепелев, Саша Бондаревалӧн вокыс — Вася, — найӧс арестуйтӧмаӧсь ӧтлаын.
Тадзи кӧ нин артмис всё-таки нывъяслы лои шоныдджык сыысь, мый «Первомайкаса» детинкаяс пукалісны орччӧн.
— Ме зэв ёна пола мучитӧмысь, — веськыда висьталіс Тоня Иванихина, гырысь чертаяса, челядь чужӧма да кузь кокъяса ныв. — Ме, дерт, кула, нинӧм ог висьтав, а сӧмын зэв ёна ме пола...
— Повны оз ков: миян йӧз матынӧсь нин, а гашкӧ, ми ещӧ пышйыны на вермам! — шуис Саша Бондарева.
— Нывъяс, ті дзик ньӧти онӧ тӧдӧй диалектика... — друг висьталіс Майя, и, кӧть кутшӧм сьӧкыд вӧлі ставныслы сьӧлӧм выланыс, друг ставныс серӧктісны: сэтшӧм сьӧкыд вӧлі представитны, мый татшӧм кывъяс позьӧ шуавны тюрьмаын. — Дерт жӧ.
Быд дой позьӧ терпитны! — водзӧ висьталіс Майя, коді эз шӧйӧвош.
Рытладорыс тюрьмаын лои чӧвджык.
Камераын йирк бердас ӧзйис чусыд электрическӧй лампочка, кодӧс гартлӧма сутугаӧн, камера пельӧсъясын вӧлі пемыд.
Ӧткымынысь ылын кывлывліс немецкӧй ногӧн горӧдӧм и кодкӧ котӧртліс камера дінті.
Мукӧд дырйиыс коридорын зымӧдігтыр мунлісны некымын пара кок и кыліс оружиеӧн зялькӧдчӧм.
Ӧтчыд найӧ ставныс друг чеччисны: кыліс зверь сямӧн лёкысь горзӧм — горзіс мужчина, и таысь вӧлі торъя нин страшнӧ.
Уля таркӧдіс стенӧ детинкаяслы:
«Тайӧ абу тіян камераысь?»
Сэсянь вочавидзисны:
«Абу, тайӧ гырысьяссянь...» — Тадзи найӧ пытшкӧсса код* серти шулісны пӧрнӧй подпольщикъясӧс.
*Код — условнӧй сокращениеяслӧн список.
Нывъяс асьныс кылісны, кор нуӧдісны орчча камераысь.
И сэки жӧ кыліс котшкӧдчӧм:
«Уля...
Уля...»
Сійӧ шыасис.
«Сёрнитӧ Виктор...
Толяӧс нуӧдісны...»
Уля син водзӧ друг зэв явственнӧя сувтіс Анатолийлӧн чужӧмыс, сылӧн пыр серьёзнӧй синъясыс, кодъяс обладайтісны сэтшӧм особенностьӧн друг сявкйыны радлунӧн, быттьӧ козинавны, — и Уля дрӧгнитіс, кор представитіс аслыс, мый сыкӧд кутасны вӧчны.
Но тайӧ кадас зялькнитіс томанын ключ, налӧн камера ӧдзӧсыс воссис и развязнӧй гӧлӧс шуис:
— Громова!..
Со мый коли сы паметьӧ...
Мыйкӧ дыра сійӧ сулаліс Соликовский приёмнӧйын.
Кабинетас кодӧскӧ нӧйтісны.
Приёмнӧяс диван вылын пукаліс Соликовскийлӧн гӧтырыс, пакля кодь еджгов кудриа юрсиа, киас кутіс ноптор да очсалігтыр виччысис мужиксӧ.
А орччӧн пукаліс ичӧтик нывка, сэтшӧм жӧ пакля кодь юрсиа да унзіль синъяса да сёйис яблок начинкаа пирожок.
Ӧдзӧс воссис, и кабинетсьыс петкӧдісны Ваня Земнуховӧс, кодлӧн чужӧмыс сэтшӧма пыктӧма, мый сійӧс он тӧд.
Сійӧ тӧкӧтьӧ эз зурась Уляӧ, и Уля тӧкӧтьӧ эз горӧд.
Сэсся Уля Соликовскийкӧд ӧтлаын сулаліс <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын, и сійӧ, тыдалӧ, не первойысь нин, дзик веськодьпырысь мыйкӧ юаліс Улялысь.
И Шурка Рейбанд, кодкӧд Уля танцуйтлывліс клубын война водзвылын и коді сы бӧрся заводитліс ухаживайтны, ӧні петкӧдліс, мый сійӧс ньӧти оз тӧд, да переведитіс сылы тайӧ юалӧмсӧ.
Но Уля эз кыв, мый сылы шуис сійӧ, сы вӧсна мый вӧля вылын вӧлігӧн на сійӧ дасьтіс, мый шуны, арестуйтасны кӧ сійӧс.
И чужӧм вылас кӧдзыд выражениеӧн Уля шуис тайӧс:
— Ме ог кут вочавидзны юасьӧмъяс вылӧ, сы вӧсна мый ог признавайт тіянлысь право судитны менӧ.
Вӧчӧй мекӧд, мый кӧсъянныд, но ті сэсся нинӧм он кылӧй месянь...
И <deu>майстер</deu> Брюкнер, коді, тыдалӧ, тайӧ лунъяс чӧжнас унаысь нин кывлӧма татшӧмсяма кывъяссӧ, эз скӧрмы, а вӧрӧдыштіс чуньяссӧ да шуис:
— Фенбонг дорӧ!..
Ужаснӧ вӧлі эз мучитӧмъяссьыс дойыс, — сійӧ вермис терпитны кӧть кутшӧм дой, сійӧ весиг эз помнит, кыдзи нӧйтісны сійӧс, — ужаснӧ вӧлі, кор найӧ уськӧдчисны пӧрччӧдны сійӧс, и Улялы, медым мынтӧдчыны на киясысь, аслыс лои пӧрччысьны на водзын...
Кор сійӧс бӧр вӧлі вайӧдӧны камераӧ, сылы паныд кияс вылын нуисны Анатолий Поповӧс, кодлӧн еджыд юрыс ӧшӧдчӧма, киясыс инмалісны джоджас, вомкӧтштіыс визувтіс вир.
Уля век жӧ помнитіс, мый сылы колӧ кутны асьсӧ, кор пырас камераӧ, и, гашкӧ, тайӧ удайтчис сылы.
Уля вӧлі пырӧ камераӧ, а сійӧс колльӧдысь «полицай» горӧдіс:
— Иванихина Антонина!..
Уля пыригӧн ӧдзӧсӧд петіс Тоня, коді видзӧдліс сы вылӧ ужасӧн тырӧм раминик синъяснас, и Уля бӧрся ӧдзӧс пӧдлассис.
Но тайӧ кадас став тюрьма пасьтала юрӧбтіс челядьлӧн кодь пель поткӧдана горӧдӧм, абу Тонялӧн, а прӧстӧ кутшӧмкӧ нывкалӧн.
— Найӧ нуӧдісны менсьым ичӧтджык нылӧс! — горӧдіс Мария Андреевна.
Тигрица моз сійӧ уськӧдчис ӧдзӧс дорас, кутіс кучкавны сэтчӧ да горзыны: — Люся!..
Найӧ кватитісны тэнӧ, ичӧтикӧс!
Лэдзӧй!
Лэдзӧй!..
Мариналӧн ичӧтик пиыс садьмис да мӧдіс бӧрдны.
Квайтымынӧд глава
Тайӧ лунъясас Любкаӧс аддзылісны Ворошиловградысь, Каменскысь, Ровенькиысь, ӧтчыд сійӧ веськавліс весиг осадитӧм Миллеровоӧ.
Вражескӧй офицеръяс пӧвстын сылӧн тӧдсаяс ёна содісны.
Зепъяс тырыс вӧліны сылӧн козьналӧм печенье, кампет, шоколад, и сійӧ гӧститӧдліс наӧн первойя паныдасьысьясӧс.
Ӧтчаяннӧй отвагаӧн да нинӧмысь тӧждысьтӧг бергаліс сійӧ дзик пропасть дортіыс, челядь сяма нюма да читкыртӧм кельыдлӧз синъяса, кӧні мукӧд дырйиыс тӧдчыштліс мыйкӧ жестокӧй.
Тайӧ разас Ворошиловградӧ ветлігӧн Любка бара аддзысьліс сійӧ мортыскӧд, коді вӧлі сылӧн начальникӧн.
Тайӧ мортыс висьталіс, мый немечьяс ёна зверствуйтӧны карас.
Ачыс сійӧ вежлаліс патерасӧ пӧшти быд лун.
Сійӧ вӧлі мыссьытӧм, бритчытӧм, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса, но фронтса юӧръясӧн зэв возбуждённӧй.
Сылы колӧны вӧлі сведениеяс матысса немецкӧй резервъяс йылысь, снабжение йылысь, торъя частьяс йылысь, — зэв уна сведениеяс.
Любкалы бара ковмис йитчыны интендантскӧй полковниккӧд, и вӧлі здук, кор сылы кажитчис, мый ӧдвакӧ сійӧ вермас бурӧн мынны.
Интендантскӧй управлениеыс ставнас, тайӧ чукырӧсь чужӧма да ӧшйӧм льӧбъяса полковник юрнуӧдӧм улын, зэв ёна тэрмасигтыр лӧсьӧдчис мунны Ворошиловградысь.
Та вӧсна и аслас полковникыслӧн, коді кымын ёнджыка юис, сымын лоліс пыр зумышджык, и мукӧд офицеръяслӧн настроениеыс вӧлі отчаяннӧй.
Любка вермис мынны бурӧн сӧмын сы вӧсна, мый найӧ вӧліны зэв унаӧн.
Найӧ мешайтісны ӧта-мӧдныслы да пинясисны, и медбӧрын Любка всё-таки веськаліс сійӧ патераас, кӧні оліс гоб кодь ныв.
Любка весиг нуис сьӧрсьыс зэв чӧскыд варенье тыра банка, кодӧс козьналіс сылы лейтенант, коді пыр на мый вылӧ кӧ надейтчис.
Любка пӧрччысис да водіс вольпась вылӧ ломтытӧм кӧдзыд джуджыд жырйӧ.
Тайӧ кадас лёкысь кутісны йиркӧдны ӧдзӧсас.
Любка лэптыштіс юрсӧ.
Орчча жырас садьмисны гоб кодь ныв да сылӧн мамыс.
Ӧдзӧсас сэтшӧма йиркӧдісны, быттьӧкӧ кӧсйисны сійӧс жугӧдны.
Любка тэрыба чеччыштіс эшкын улысь, — кӧдзыдысла сійӧ узис лифнас да чулкинас, — сюйис кокас туфли да пасьталіс платтьӧ.
Жырас вӧлі сап пемыд.
Кӧзяйкаыс повзьӧмпырысь юасис посводзын, коді сэні, сылы вочавидзисны грубӧй гӧлӧсъяс, — тайӧ вӧліны немечьяс.
Любка чайтіс, мый тайӧ ёна коддзӧм офицеръяс воӧмаӧсь сы дінӧ, и дзикӧдз шай-паймуніс.
Сійӧ эз на вевъяв думыштны, мый сылы вӧчны, кор жырйӧ, кыз пӧдметкияса сьӧкыд ботинкияснас гымгигтыр, пырисны куим морт, и ӧти на пиысь югдӧдіс Любкаӧс электрическӧй пӧнарӧн.
— <deu>Lісht</deu>!* — горӧдіс кодкӧ, и Любка тӧдіс лейтенантӧс.
* Би! (<ns>немецк.</ns>)
Да, тайӧ вӧлі сійӧ и кык жандарм.
Лейтенантлӧн скӧрысла вӧлі вежыньтчӧма чужӧмыс, кор сійӧ видзӧдіс Любка вылӧ, ачыс юр весьтас кутіс дзузган би, кодӧс ӧдзӧс сайсянь сетіс сылы кӧзяйка.
Лейтенант сетіс дзузган бисӧ жандармлы да мыйвынсьыс кучкис Любкалы чужӧмас.
Сэсся шергӧдӧм чуньяснас сійӧ шыблаліс юрдорса пызан вылын куйлысь туалетлысь посни предметъяс, быттьӧ корсис мыйкӧ.
Носӧвик улын куйлысь вомгудӧк уси джоджас, лейтенант скӧрысь тальччис сы вылӧ да нырис каблукъяснас.
Жандармъяс обыщитісны патерасӧ ставнас, а лейтенант муніс,
и Любка гӧгӧрвоис, мый тайӧ эз сійӧ вайӧд жандармъяссӧ, а найӧ аддзисны Любкаӧс сы пыр: кӧнкӧ мыйкӧ эрдӧ петӧма, но мый — Любка тайӧс эз вермы тӧдны.
Дама, патераса кӧзяйкаыс, да гоб кодь нывка пасьтасисны да, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, видзӧдісны обыск вӧчӧм вылӧ.
Стӧчджыка кӧ шуны, дама наблюдайтіс, а гоб кодь нывка ыджыд интересӧн да любопытствоӧн дугдывтӧг видзӧдіс Любка вылӧ.
Медбӧръя здукас Любка друг зэв ёна топӧдліс ас бердас гоб кодь нывкаӧс да окыштіс веськыда топыдик банбоксӧ.
Любкаӧс вайӧдісны ворошиловградскӧй жандармерияӧ.
Кутшӧмкӧ чин видлаліс сылысь документъяссӧ да переводчик пыр юаліс сылысь, збыльысь-ӧ сійӧ Любовь Шевцова и кутшӧм карын сійӧ олӧ.
Допрос дырйиыс пельӧсын пукаліс кутшӧмкӧ зон, Любка эз вермы аддзыны сылысь чужӧмсӧ.
Зонмыс дугдывтӧг дрӧгнитлывліс.
Любкалысь босьтісны чемодансӧ, кӧні вӧлі паськӧмыс да мукӧд став кӧлуйыс. Сылы колисны сӧмын ичӧтик разнӧй предметъяс, варенье тыра банка да мича сера ыджыд чышъянсӧ, мыйӧн сійӧ мукӧд дырйи кӧртавліс сьылісӧ да кодӧс сійӧ бӧр корис, медым гартыштны ставсӧ, мый сылӧн коли.
Тадзи сійӧс и вайӧдісны яркӧй сера крепдешинӧвӧй платтьӧнас да тайӧ нопторнас, кӧні вӧліны косметика кузя разнӧй предметъяс да варенье тыра банка, первоймайкасаяс камераӧ — луннас, кор муніс допрос.
«Полицай» восьтіс камера ӧдзӧссӧ, тойыштіс Любкаӧс да шуис:
— Примитӧй ворошиловградскӧй артисткаӧс!
Кӧдзыдсьыс банйӧм чужӧма Любка читкыртӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдліс, коді эм камераас, аддзис Уляӧс, Маринаӧс детинкаыскӧд, Саша Бондареваӧс, ассьыс став пӧдругаяссӧ.
Киясыс сылӧн, ӧтиас кутіс нопторсӧ, рудзмунісны, банйӧмыс быри и чужӧмыс лои дзик еджыд.
Сэк кежлӧ, кор Любкаӧс вайӧдісны краснодонскӧй тюрьмаӧ, тюрьмаыс вӧлі тырӧма гырысь йӧзӧн да «том гвардеечьясӧн», налӧн рӧднӧйясӧн да ёртъясӧн сэтшӧма, мый челядя йӧз олісны коридорас, а колӧ на вӧлі меститны татчӧ Краснодон посёлокысь став группасӧ.
Карын дугдывтӧг арестуйталісны пыр выль йӧзӧс. Тайӧ воддза моз жӧ зависитіс Стаховичлӧн стихийнӧй висьтасьӧмъясысь.
Мучитӧм пемӧс выйӧдз вайӧдӧм Стахович ньӧбліс аслыс шойччӧг ассьыс ёртъяссӧ предайтӧмӧн, но быд выль предательство вайліс сылы выль и выль мучениеяс.
То сійӧ казьтывліс Ковалёвлысь да Пирожоклысь став историясӧ.
То казьтывліс сы йылысь, мый Тюленинлӧн вӧлі друг, сійӧ весиг эз тӧд сылысь овсӧ, но сійӧ помнитіс сылысь приметаяссӧ и помнитіс, мый сійӧ олӧ «Шанхайын».
Друг Стаховичлы уси дум вылас, мый Осьмухинлӧн вӧлі друг Толя Орлов.
И со дзикӧдз нин мучитӧм Володя да мужественнӧй «Гым гымалӧ» сулалӧны ӧта-мӧдныслы паныд вахтмайстер Балдер кабинетын.
— Ог тӧд, ме первойысь тайӧс аддза, — ньӧжйӧник сёрнитіс Толя.
— Ог, ме ньӧти ог тӧд тайӧс, — висьталіс Володя.
Стаховичлы дум вылас уси сійӧ, мый Нижне-Александровскӧйын олӧ Земнуховлӧн радейтана нылыс.
И некымын лун мысти <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын сулалісны нин дзикӧдз вежсьӧм Земнухов — сійӧ эз нин вӧв ас кодьыс — да неуна кӧсӧя видзӧдысь синъяса Клава.
И Клава муртса кывмӧн висьталіс:
— Ог тӧд...
Коркӧ велӧдчылім ӧтлаын.
А война заводитчӧмсянь эг аддзыв.
Ме ӧд олі сиктын...
Земнухов чӧв оліс.
Краснодон посёлокса группасӧ ставнас видзисны местнӧй посёлковӧй тюрьмаын.
Лядская, коді выдайтіс группасӧ, эз вермы тӧдны, коді кутшӧм роль ворсіс на пӧвстысь организацияас, но сійӧ тӧдіс, например, Лида Андросова да Коля Сумской отношениеяс йылысь, Лидаыс вӧлі влюбитчӧма Коляӧ.
Бур, мый мамыс вевъялӧма дзебны Лидалысь дневниксӧ, кӧні быд гижӧдын казьтывсьыліс Коля Сумской и кӧні вӧліны татшӧм криминальнӧй * записьяс:
*Криминальнӧй — уголовнӧй, преступнӧй.
«Декабр 20 лунӧ, 11 час войын, папа воис удж вылысь да шуис, мед ми петалам ывлаӧ да кывзам орудиеяслысь йиркӧм шысӧ.
Ме да мама кывлім вит минут чӧжӧн кыкысь лыйӧм.
Кутшӧм долыд и сэки жӧ шуштӧм...»
«Декабр 23, 24. Среда, четверг.
Дугдывтӧг мунісны румынъяс, итальянечьяс, мадьяръяс.
Лыддьыны он вермы.
Декабр 24 лунӧ кык немецкӧй салдат нуисны миянлысь став булкияснымӧс.
Рыт кежлас ставныс мунісны.
Войнас миян бомбитісны да шыблалісны листовкаяс...»
Тайӧ дневникыс эз сюр враглы да коли миян кадӧдз.
Но тайӧ эз спасит нывсӧ.
Лида Андросоваӧс, ёсиник щӧкаа мичаник нылӧс, коді вӧлі ичӧтик руч кодь, нӧйтісны винтовкаясысь разьӧм ременьясӧн: сылы тшӧктісны висьтавны, мый вӧчис организацияын Сумской.
Лида Андросова кывмӧн лыддис кучкӧм лыдсӧ, но ӧткажитчис висьтавны кӧть мыйкӧ.
Медым старшӧй поколениеыс эз влияйт томъяс вылас, найӧс видзисны торйӧн да следитісны сы бӧрся, медым на костын эз вӧв некутшӧм связь.
И ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ зэв ёна пытайтісны.
Но весиг палачьяслы налӧн зверскӧй уджас эм позянторлы предел.
Не сӧмын закалитчӧм большевикъяс пӧвстысь, но и арестуйтӧм «том гвардеечьяс» пӧвстысь некод эз висьтав, мый сійӧ вӧлі организацияын, и некод эз индыв ёртъяс вылас.
Пӧшти сё зонлӧн да нывлӧн, пӧшти челядьлӧн, историяын вӧвлытӧм тайӧ стойкостьыс вочасӧн торйӧдіс найӧс неммыжтӧм арестуйтӧмаяс пӧвстысь да рӧднӧйяс да матыссаяс костысь.
И медым кокньӧдны ассьыныс положениенысӧ, немечьяс вочасӧн кутісны лэдзавны ставсӧ, коді веськалӧма случайнӧ, и рӧднӧйяс пӧвстысь найӧс, кодъясӧс пуксьӧдлӧмаӧсь заложникъяс пыдди.
Тадз вӧлі лэдзӧма тюрьмаысь рӧднӧйяссӧ Кошевойлысь, Тюленинлысь, Арутюнянцлысь да мукӧдъяслысь.
Лэдзисны и Мария Андреевнаӧс.
Ичӧтик Люсясӧ лэдзисны сы водзвылын лун войдӧр, и Мария Андреевна сӧмын гортас бӧрдігтыр вермис прӧверитны, мый мамлӧн пельыс эз пӧръяв сійӧс и ичӧтджык нылыс вӧлӧма тюрьмаын.
Ӧні палачьяс киӧ коли сӧмын гырысь подпольщикъяслӧн группа Лютиков да Бараков юрнуӧдӧм улын да «Том гвардия» организацияса членъяс.
Но лӧсьӧдны гырысьяс да томъяс костын йитӧд тюрьмаын важмоз эз вӧв позяна.
Арестованнӧйяслӧн рӧднӧйясыс асывсянь войӧдз жуисны тюрьма здание дорын, кватлавлісны киясӧдныс пырысь-петысь «полицайясӧс» да немецкӧй салдатъясӧс, корисны висьтавны юӧртор либӧ пыртны передача.
Найӧс вӧтлавлісны, найӧ чукӧртчылісны бӧр, на дорӧ тшӧтш сувтавлісны ветлысь-мунысьяс да прӧстӧ любопытнӧйяс.
Пӧв стенаяс сайысь мукӧд дырйи кывлісны нӧйтӧм йӧзлӧн ойзӧмъяс, и медым сійӧс вевттьыны, тюрьмаын асывсяньыс заведитлыны патефон.
Карыс пессис биависьӧма моз: эз вӧв морт, коді эськӧ тайӧ лунъясас эз волы тюрьма здание дорӧ.
И <deu>майстер</deu> Брюкнерлы быть лои сетны распоряжение, медым принимайтісны заключённӧйяслы передачаяс.
Тадзи Филипп Петрович да Бараков вермисны тӧдмавны, мый налӧн создайтӧм райкомыс существуйтӧ, действуйтӧ да корсьӧ способъяс, медым мездыны и «гырысьясӧс» и «посниясӧс».
Кӧть кутшӧм противоестественнӧйӧн вӧлі томйӧзлӧн олӧмыс немецкӧй оккупационнӧй тюрьмаын, зверсяыс зверскӧй условиеясын, найӧ олісны нин сэні кык недель гӧгӧр, и вочасӧн налӧн артмис аслыссяма тюремнӧй оласног том войтыр телӧяс да душаяс вылын тайӧ чудовищнӧй насилиенас, но любовь кузя, дружба кузя да весиг развлечение привычкаяс кузя морт нога быдпӧлӧс отношениеясӧн.
— Нывъяс, кӧсъянныд варенье видлыны? — шулывліс Любка, камера джодж шӧрӧ пуксьӧм бӧрын да ассьыс нопторсӧ разигмоз. — Балда!
Лязӧдіс менсьым вомгудӧкӧс!
Мый ме кута вӧчны тані вомгудӧктӧгыс?..
— Энлы, ворсасны найӧ тэнад мыш вылын, вунӧдны лоӧ гудӧктӧ! — скӧрысь шуис Шура Дубровина.
— Да тэ тӧдан Любкаӧс!
Чайтан, ме кута няргыны либӧ чӧв овны, кор кутасны менӧ нӧйтны?
Ме кута пинясьны, горзыны.
Со тадзи: «А-а-а!..
Йӧйяс!
Мыйысь ті нӧйтанныд Любкаӧс?» — чирӧстіс сійӧ.
Нывъяс серӧктісны.
— Нывъяс, и тайӧ збыль, мый вылӧ миянлы норасьнысӧ?
А кодлы нӧ кокньыд?
Миян рӧднӧйяслы ещӧ сьӧкыдджык.
Найӧ, коньӧръяс, оз тӧдны весиг, мый миянкӧд вӧчсьӧ.
Да тайӧс ӧмӧй на сӧмын ковмас налы переживайтны!.. — висьталіс Лиля Иванихина.
Гӧгрӧс чужӧма, еджыдіник Лиля; тыдалӧ, унатор вылӧ велалӧма концентрационнӧй лагерьясад, сійӧ нинӧм вылӧ эз норасьлы, быдӧн бӧрся ухаживайтіс и камераас дзоньнас пыртліс бурлун.
Рытнас Любкаӧс корисны допрос вылӧ <deu>майстер</deu> Брюкнер дорӧ.
Тайӧ вӧлі необычайнӧй допрос: сэні вӧліны жандармерияса да полицияса став начальникъясыс.
Любкаӧс эз нӧйтны, сыкӧд сёрнитӧмын весиг тӧдчис кутшӧмкӧ мелілун.
Любка, коді тырвыйӧ кутіс асьсӧ киясас да эз тӧд, мый тӧдӧны найӧ сы йылысь, кыдзи и войдӧр немечьяскӧд аддзысьлігъясын, кокетничайтіс да сераліс, быттьӧкӧ сійӧ дзик нинӧм эз гӧгӧрво, мый налы колӧ сысянь.
Сылы намекайтісны, мый вӧлі пӧ эськӧ зэв бур сылы, выдайтіс кӧ сійӧ радиопередатчиксӧ, а сыкӧд тшӧтш и шифрсӧ.
Наладорсянь тайӧ вӧлі сӧмын дӧгадкаӧн, налӧн эз вӧвны веськыд уликаяс, но найӧ эз сомневайтчыны, мый тадзи и эм.
Тырмымӧн вӧлі тӧдмавны, мый Любка состоитӧ организацияын, медым дӧгадайтчыны, мый могӧн сійӧ ветлывліс каръясті да мыйла тӧдмасьліс немечьяскӧд.
Немецкӧй контрразведкалӧн вӧліны даннӧйяс сы йылысь, мый обласьтын уджалӧ некымын гуся радиопередатчик.
А сійӧ зонмыс, кодӧс аддзыліс Любка ворошиловградскӧй жандармерияысь асьсӧ допроситігӧн, вӧлі Борька Дубинский компанияысь зон, курсъясвывса сылӧн ёртлӧн, и зонмыс висьталӧма, мый Любка велӧдчылӧма тайӧ секретнӧй курсъяс вылас.
Любкалы шуисны, медым сійӧ думайтыштіс, абу-ӧ бурджык сылы висьтасьны, да бӧр нуӧдісны камераӧ.
Мамыс ыстӧма сылы дзонь кӧрзинкатыр сёян-юан.
Любка пукаліс джоджын, кӧрзинкасӧ кок костас топӧдӧмӧн, перъяліс сэтысь то сукар, то кольк, довкйӧдліс юрсӧ да сьыліс:
Передача вайысь полицейскӧйлы сійӧ шуис:
— Висьтав мамалы, мый Любка ловъя да дзоньвидза да корӧ, медым унджык ваяліс борщ! — Сійӧ бергӧдчис нывъяслань да горӧдіс: — Нывъяс, пуксялӧй сёйны!..
Медбӧрын всё-таки сійӧ веськаліс Фенбонг ордӧ, коді нӧйтіс сійӧс ёнакодь.
И Любка кутіс ассьыс кывсӧ: сійӧ сэтшӧма ёрччис-видчис, мый кыліс не сӧмын тюрьмаас, но и тюрьма гӧгӧрын ывлаас:
— Балда!..
Лысӧм йӧй!..
Пон кок!.. — Тайӧ вӧліны медкокни кывъясыс на, кутшӧмъясӧн сійӧ наградиталіс Фенбонгӧс.
Мӧдысь, кор <deu>майстер</deu> Брюкнер да Соликовский дырйи Фенбонг нӧйтіс Любкаӧс гартлӧм проводӧн, Любка, кӧть кутшӧма эз курччав вомдоръяссӧ, эз вермы кутны синвасӧ.
Сійӧ воис камераас да чӧв олігтыр водіс кымыньӧн, юр улас кияссӧ пуктӧмӧн, медым эз аддзыны сылысь чужӧмсӧ.
Уля вӧлі гортсьыс ыстӧм еджгов вязанӧй ковтаа, коді зэв ёна муніс сы сьӧд синъяслы да юрсилы.
Сійӧ пукаліс камера пельӧсын, сылӧн синъясыс таинственнӧя дзирдышталісны, да висьталіс сы дорӧ чукӧртчӧм нывъяслы «Вежа Магдалина манастырлысь тайна».
Ӧні сійӧ лунысь-лунӧ висьтавліс налы мыйкӧ интереснӧйӧс продолжениеӧн; найӧ кывзісны нин «Лӧдз», «Йи керка», «Королева Марго».
Камерасӧ проветритӧм могысь коридорӧ петан ӧдзӧссӧ вӧлі восьтӧма.
Полицейскӧй, рочьяс пӧвстысь, пукаліс табуретка вылын ӧдзӧсыслы паныд да тшӧтш кывзіс «Манастырлысь тайна».
Любка шойччыштіс регыдик да пуксис. Сійӧ невнимательнӧя кывзіс Улялысь висьталӧмсӧ да аддзис Майя Пегливановаӧс, коді некымын лун нин куйліс чеччывтӧг, — Вырикова выдайтӧма, мый Майя коркӧ вӧлӧма школаас комсомольскӧй ячейкаса секретарӧн, и сійӧс мучитісны мукӧд дорысь ёнджыка, — Любка аддзис Майяӧс, и мучительяс дінӧ кусӧдны позьтӧм мстительнӧй чувство вӧрны кутіс сы пытшкын, корсис петантуй.
— Саша...
Саша... — ньӧжйӧник чукӧстіс сійӧ Уля дорын пукалысь йӧз чукӧрысь Бондареваӧс. — Мыйкӧ миян детинкаясным ланьтісны.
— Да...
— Эз-ӧ нин нырнысӧ найӧ ӧшӧдны?
— Всё-таки найӧс ёнджыка мучитӧны, — шуис Саша да ышловзис.
Саша Бондаревалӧн оласногыс и гӧлӧсыс вӧліны детинкаяслӧн кодь.
Сӧмын тюрьмаын друг петкӧдчисны сылӧн кутшӧмкӧ ныв чертаяс, и сылы быттьӧ яндзим вӧлі таысь, сэтшӧм сёрмӧмӧн петкӧдчисны да.
— Вай неуна тормӧшитыштам зонъясӧс! — кыпыдлунӧн шуис Любка. — Ми пырысь-пыр на вылӧ карикатура серпасалам.
Любка тэрыба кыскис юр водзсьыс бумага лист да ичӧтик карандаш — ӧти помыс лӧз, мӧдыс гӧрд, — и найӧ кыкнанныс, Любка да Саша, кымыньӧн воча чужӧм водӧмӧн, кутісны вашкӧдчыны, кутшӧм карикатура серпасавны.
Сэсся, сералігсор да ӧта-мӧд ордсьыс карандашсӧ мырддялігтыр, серпасалісны зэв ыджыд ныра омӧльтчӧм коньӧр кодь детинкаӧс. Нырыс личкис детинкалысь юрсӧ, сы вӧсна детинкаыс дзикӧдз кусыньтчӧма да нырнас сутшкысьӧма джоджӧ.
Детинкасӧ найӧ серпасалісны лӧзӧн, чужӧмсӧ колисны еджыдӧн, а нырсӧ краситісны гӧрдӧн да уліас гижисны:
Уля помаліс висьталӧмсӧ.
Нывъяс сувталісны, нюжмасисны, муналісны асланыс пельӧсъясӧ, ӧткымынъяс бергӧдчисны Любкалань да Сашалань.
Карикатура мӧдіс ветлыны киысь киӧ.
Нывъяс сералісны:
— Со кӧні талантыс вӧлӧма!
— А кыдзи сетны налы?
Любка босьтіс бумагасӧ, матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
— Давыдов! — вызывающӧя шуис сійӧ полицейскӧйлы. — Сет ребяталы ассьыныс портретсӧ.
— Кытысь тіянлы карандашыс, бумагаыс?
Ей-богу, висьтала начальниклы, мед обыск вӧчасны! — зумыша шуис полицейскӧй.
Коридорті муніс Шурка Рейбанд, ӧдзӧс дорысь сійӧ аддзис Любкаӧс.
— Но кыдзи, Люба?
Регыд мунам Ворошиловградӧ? — Любакӧд заигрывайтігмоз шуис Рейбанд.
— Ме тэкӧд ог мун...
Муна, сетан кӧ тайӧс ребяталы, ми налысь портретсӧ серпасалім!..
Рейбанд видзӧдліс карикатура вылӧ, шпыньмуніс кос чужӧмнас да сетіс бумагасӧ Давыдовлы.
— Сет, мый сэні, — небрежнӧя шуис сійӧ да мӧдӧдчис водзӧ коридор кузя.
Давыдов вӧлі тӧдӧ, мый Рейбанд матын бергалӧ главнӧй начальник дорын да, кыдзи и став «полицайясыс», сійӧ кӧсйис честьӧ уськӧдчыны начальстволы, чӧв олігтыр сійӧ восьтыштліс детинкаяс камералысь ӧдзӧссӧ да шыбитіс листоксӧ.
Сэтысянь кыліс гора серам.
Недыр мысти кутісны котшкӧдны стенас:
— Тайӧ тіянлы кажитчис, нывъяс.
Миян керкаса олысьяс кутӧны асьнысӧ зэв бура...
Сёрнитӧ Вася Бондарев.
Привет чойлы...
Саша босьтіс юр дорсьыс стекляннӧй банка, мыйӧн мамыс ыстылӧма сылы йӧв, котӧрӧн матыстчис стен бердӧ да котшкӧдыштіс:
— Вася, кылан менӧ?
Сэсся Саша пуктіс банкасӧ стен бердас пыдӧсладорнас, матыстіс вомдоръяссӧ банка дорас да заводитіс сьывны вокыслысь радейтана сьыланкыв — «Сулико».
Но мыйӧн сӧмын сійӧ мӧдіс сьывны, кыдзи сьыланкывйыслӧн став кывъясыс лоины мӧдногаӧсь да кутісны казьтывны воддза олӧм йылысь, и Сашалӧн гӧлӧсыс ори.
Лиля матыстчис сы дорӧ да, киӧдыс сійӧс малалігтыр, шуис бур, спокойнӧй гӧлӧсӧн:
— Но, оз ков...
Но, успокоитчы...
— Менам аслам лӧгӧй петӧ, кор визувтны мӧдас тайӧ сола ваторйыс, — нервнӧя сералігтыр шуис Саша.
— Стаховичӧс! — кыліс коридорын Соликовскийлӧн чирӧм гӧлӧсыс.
— Заводитчӧ... — шуис Уля.
Полицейскӧй пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да томналіс ключӧн.
— Бурджык не кывзыны, — шуис Лиля. — Улечка, тэ жӧ тӧдан, мый ме радейта, лыддьы «Демонӧс», кыдзи сэки, помнитан?
кисӧ лэптӧм бӧрын заводитіс Уля.
О, кутшӧма кутісны тіравны нывъяс сьӧлӧмъясын тайӧ строкаясыс, быттьӧ найӧ висьталісны: «Тайӧ тіян йылысь, тайӧ тіян чужны удиттӧм на страстьяс йылысь да пӧгибнитӧм лачаяс йылысь!»
Уля лыддис поэмаысь и сійӧ строкаяссӧ, кӧні ангел нуӧ Тамаралысь грека ловсӧ.
Тоня Иванихина шуис:
— Аддзанныд!
Всё-таки ангелыс спаситіс сійӧс.
Кутшӧм бур тайӧ...
— Абу! — шуис Уля, сы синъясын пыр на тӧдчис сійӧ ӧзъяна выражениеыс, кутшӧм вӧлі лыддигас. — Абу!..
Ме эськӧ лэби Демоныскӧд...
Думыштӧй, сійӧ сувтіс аслыс енмыслы паныд!
— А мый!
Миянлысь войтырӧс некод оз вермы чегны! — друг шыасис Любка, сылӧн синъясас тыдаліс страстнӧй дзирдалӧм. — Да эм ӧмӧй свет вылын мӧд татшӧм войтыр?
Кодлӧн душаыс татшӧм бур?
Коді сы мында вермас терпитны?..
Гашкӧ, ми пӧгибнитам, меным абу страшнӧ.
Да, меным ньӧти абу страшнӧ, — сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс висьталіс Любка, мый весит дрӧжжитіс сылӧн тушаыс. — Но меным окота вӧлі эськӧ...
Меным окота вӧлі эськӧ нӧшта рассчитайтчыны накӧд, этайӧяскӧд!
Да сьыланкывъяс сьылыштны — тайӧ кад чӧжнас, тӧдӧмысь, уна выль бур песня сочинитісны сэні, миян йӧз ордын!
Думыштлӧй сӧмын, олім квайт тӧлысь чӧж немечьяс ордын, быттьӧкӧ могилаын пукалім: ни сьылӧм, ни серам, сӧмын ойзӧм, синва, вир, — мыйвынсьыс висьталіс Любка.
— А ми и ӧні сьывны заводитам, но найӧс ставсӧ чӧртлы ныр улас! — горӧдіс Саша Бондарева да, вӧсньыдик мугов кинас ӧвтыштӧм бӧрын, заводитіс сьывны:
Нывъяс чеччалісны асланыс местаясысь, тшӧтш заводитісны сьывны да чукӧртчисны Саша гӧгӧр.
И зэв дружнӧй сьыланкыв кутіс юравны тюрьмаын.
Нывъяс кылісны, кыдзи налысь сьыланкывсӧ босьтчисны сьывны и орчча камераса детинкаяс.
Камера ӧдзӧс шумӧн воссис, и повзьӧм, скӧр чужӧма полицейскӧй чирӧстіс:
— Да ті мый, йӧйминныд?
Ланьтӧй!..
Полицейскӧй клопнитіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн муніс.
Недыр мысти коридорын кылісны сьӧкыд кокшыяс.
Кузь тушаа <deu>майстер</deu> Брюкнер, ӧшйӧм топыд кынӧма, виж чужӧм вылас син улысъясас сьӧдов мешӧкъяса да кыз сьыліас воротник вылысладорас чукӧрмӧм яй складкаяса, сулаліс ӧдзӧс дорын, киас дрӧжжитіс тшыналысь сигара.
— <deu>Platz nehmen! Ruhe</deu>!* — чепӧсйис сы пытшкысь сэтшӧм пельтӧ чунӧдана шы, быттьӧкӧ сійӧ лыйліс пугачысь.
* Асланыд местаясӧ! Ланьтны! (<ns>немецк.</ns>)
Жандармъяс да полицейскӧйяс вувзьысисны камераясӧ.
Орчча камераясын, зонъяс ордын, лыбис тыш.
Нывъяс водалісны джоджас камера стенъяс пӧлӧн.
Любка ӧтнас кольччис камера джодж шӧрӧ, пуктіс ичӧтик кияссӧ коскас да, скӧр, аддзытӧм синъяснас ас водзвылас веськыда видзӧдігтыр, мӧдӧдчис веськыда Брюкнер вылӧ, ачыс каблукъяснас котшкӧдіс чечётка.
— А! Чумалӧн ныв! — пӧдігтырйи равӧстіс Брюкнер.
Кватитіс аслас ыджыд кинас Любкаӧс да, сылысь кисӧ лёкысь песлалігтыр, кыскис камераысь.
Любка жергӧдіс пиньяссӧ, тэрыба копыртіс юрсӧ да курччис тайӧ виж клеточкаяса кучика ыджыд кисӧ.
— <deu>Verdammt nосh mal</deu>!* — мурӧстіс Брюкнер да мӧд кинас кулакнас мӧдіс кучкавны Любкалы юрас.
Но сійӧ эз лэдз Брюкнерлысь кисӧ.
*Проклятие! (<ns>немецк.</ns>)
Салдатъяс муртса вермисны нетшыштны Любкаӧс сы дінысь да <deu>майстер</deu> Брюкнер отсӧгӧн, коді ӧвтіс кисӧ сынӧдас, кыскисны сійӧс коридор кузя.
Салдатъяс кутісны сійӧс, а <deu>майстер</deu> Брюкнер да унтер Фенбонг кучкалісны сылы электрическӧй проводъясӧн сӧмын на косьмыштӧм лӧмъясас.
Любка скӧрысь курччис ассьыс вомдоръяссӧ да чӧв оліс.
Друг сійӧ кыліс кыськӧ зэв вылысь камера весьтысь мотор шы.
И сійӧ тӧдіс тайӧ шысӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн тыри ыджыд радлунӧн.
— А, пон рӧдъяс!
А!.. Нӧйтӧй, нӧйтӧй!
Со миян йӧзлӧн гӧлӧсыс кылӧ! — горӧдіс сійӧ.
Увлань лэччысь самолётлӧн жургӧм шыыс ыджыд шумӧн пырис камераӧ.
Брюкнер да Фенбонг дугдісны нӧйтны.
Кодкӧ тэрыба кусӧдіс бисӧ.
Салдатъяс лэдзисны Любкаӧс.
— А! Трусъяс!
Подлечьяс!
Воис тіянлы часыс, пежсьыс пеж ловъяс!
А-а! — горзіс Любка. Сійӧ эз вермы бергӧдчыны вирӧсь топчан вылас да лёкысь грымӧдіс кокъяснас.
Взрывлӧн гыыс сыркнитіс тюрьма зданиесӧ.
Самолёт бомбитіс карсӧ.
Тайӧ лунсяньыс тюрьмаын «том гвардеечьяс» олӧмын лои перелом: найӧ эз нин мӧдны соссьыны, мый состоитӧны организацияын, да эрдын кутісны тышкасьны найӧс мучитысьяскӧд.
«Том гвардеечьяс» грубитісны налы, издевайтчисны на вылын, сьылісны камераясын революционнӧй сьыланкывъяс, танцуйтісны, буянитісны, кор камераысь кыскылісны кодӧскӧ пытка вылӧ.
И ӧні найӧс мучитны сідзи, мый морт вежӧр серти, морт сӧвесть серти мучениеясыс вӧліны нин думыштны позьтӧмӧсь.
Квайтымын ӧтикӧд глава
Олег, коді медся бура тӧдіс фронт вешйӧм йылысь, нуӧдіс группасӧ пӧшти дзик войвылӧ, сы могысь медым кӧнкӧ Гундоровскӧй районын вуджны йи сувтӧм бӧрын Войвыв Донец да петны Воронеж – Ростов костса кӧрттуй вылӧ, Глубокӧй станция дорӧ.
Найӧ мунісны войбыд.
Дум вывсьыныс эз вунлыны гортсаясныс да ёртъясныс.
Пӧшти став туй чӧжыс найӧ мунісны чӧв олігтыр.
Асъядорыс, Гундоровскӧйӧс кытшовтӧм бӧрын, найӧ лючки-ладнӧ вуджисны Донец ю вомӧн да бура юждӧм военнӧй туй кузя, коді муніс важ грунтӧвӧй туй местаті, мӧдӧдчисны Дубовӧй хуторлань. Муніганыс корсисны синъяснаныс степысь кутшӧмкӧ оланін, медым шонтысьыштны сэні да сёйыштны.
Вӧлі лӧнь, петіс шонді, кутіс неуна шонтыштны.
Балкаяса да курганъяса степь дзирдаліс сӧстӧм еджыдӧн.
Юждӧм туйыс кутіс сылыштны, туй бокъяссьыс мӧдісны тыдавны канава доръяс, мӧдіс петны рутор и кутіс кывны му дук.
И туй кузяыс, кыті найӧ мунісны, и ылын тыдалысь, медся нин мыльк йывъяссянь, бокса да ылысса посни туйясӧд налы паныд дугдывтӧг кыссисны немецкӧй пехотнӧй, артиллерийскӧй подразделениеяслӧн, службаяслӧн, интендантскӧй частьяслӧн разі-пели торъявлӧм колясъясыс, кодъяс абу сюрӧмаӧсь сталинградскӧй окружениелӧн ыджыд кытшӧ да кодъясӧс жугӧдісны бӧръяджык бойясын.
Тайӧ вӧліны немечьяс, дзик мӧдногаӧсь на дорысь, кодъяс мунлісны уна сюрс грузӧвикъяс вылын вит тӧлысь да джын сайын.
Найӧ мунісны киссьӧм шинеляӧсь, гартлӧм юръясаӧсь да кокъясаӧсь, медым вӧлі шоныдджык, ёна тошсялӧмаӧсь, сэтшӧм няйт сьӧд чужӧмаӧсь да киаӧсь, быттьӧкӧ найӧ сӧмын на петӧмаӧсь пач трубаысь.
Ӧтчыд ӧти местаті ребяталысь мунан туйсӧ вуджис итальянскӧй салдатъяслӧн группа. Салдатъясыс мунісны асыввывсянь рытыввылӧ, унджыкыс ружьетӧмӧсь, а кодсюрӧ нуисны ружьеяссӧ пельпом выланыс беддьӧс моз, ложанас вывлань.
Гожся плаща офицер, кодлӧн юрыс вӧлі гартлӧма пӧлыньтчӧм картуз нисьӧ кепка вывтіыс детскӧй рейтузӧн, муніс аслас салдатъяс пӧвстын седлӧтӧм осёл вылын. Зэв гырысь башмакъясыс сылӧн тӧкӧтьӧ эз гӧрны туйсӧ.
Тайӧ офицерыс, лунвывса шоныд канмуса олысьыс, лымъя Рочмуын сэтшӧм вӧлі тешкодь да сэтшӧм символичнӧй аслас ныр улас кынмӧм зырымнас, мый ребята видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да вак-вакӧн серӧктісны.
Туйяс вылас паныдасьлісны уна мирнӧй йӧз, кодъясӧс вӧрзьӧдӧма война асланыс олан местаясысь.
И некод эз обращайт внимание тайӧ кык зонмыс вылӧ да куим нылыс вылӧ, кодъяс мунісны вещевӧй мешӧкъясаӧсь тӧвся туй кузя.
Ставыс тайӧ кыпӧдіс налысь настроениесӧ.
Томдырйи овлысь немтӧждысьтӧм отвагаӧн, кор абу реальнӧй представление опасность йылысь, найӧ аддзисны нин асьнысӧ фронт мӧдарладорысь.
Валегиа да пеля шапкаа Нина мунӧмысла дзикӧдз банйӧма. Сьӧкыд юрси пратьясыс сылӧн шапка увсьыс лэччӧмаӧсь шоныд пальто воротник вылас.
Олег дугдывтӧг видзӧдлывліс Нина вылӧ.
И, синъяснас паныдасигӧн, найӧ нюмъялісны ӧта-мӧдныслы.
А Серёжка да Валя ӧтилаын весиг заводитлісны ворсны лымйӧн да панъясигас ылӧ бӧрӧ колисны ассьыныс ёртъяснысӧ.
Оля, на пӧвстын медыджыд арлыдаыс, сьӧд паськӧма, ачыс спокойнӧй да чӧв олысь, видзӧдіс тайӧ кык пара вылас бур сьӧлӧма мам моз.
Дубовӧй хуторын найӧ олісны сутки гӧгӧр, вочасӧн юасисны фронтовӧй делӧяс йылысь.
Кутшӧмкӧ инвалид, кипӧла, тыдалӧ, татчӧ кольӧм «кытшалӧмаяс» пӧвстысь, сӧветуйтіс мунны водзӧ войвывлань, Дячкино сиктӧ.
Тайӧ сиктас да сы матігӧгӧрса хуторъясын найӧ некымын сутки чӧж шӧйтісны немецкӧй частьясса сорсьӧм тылъяс костын да пӧдвалъясӧ дзебсьӧм сэтчӧс олысьяс пӧвстын.
Ӧні найӧ вӧліны матынӧсь бойяс линиясянь, кытысянь дугдывтӧг кыліс орудиеясысь грымгӧм шы и войяснас востымасисны налӧн стволъяссьыс ыпнитлысь биясыс.
Авиация бомбитіс немецкӧй тылъяс, и, тыдалӧ, фронтыс бӧрыньтчис сӧветскӧй войска зырӧм улын, сы вӧсна мый немецкӧйыс гӧгӧр жуис да визувтіс рытыввывлань.
На вылӧ бугжыльтчӧмӧн видзӧдлывліс быд прӧйдитысь салдат, а сэтчӧс олысьясыс полісны лэдзны ас дораныс, сы вӧсна мый эз тӧдны, кутшӧм йӧз тайӧ.
Не сӧмын витӧн вуджны фронт, а прӧстӧ шӧйтны либӧ кольччыны татчӧ вӧлі опаснӧ.
Ӧти хуторын кӧзяйкаыс, коді недружелюбнӧя видзӧдлывліс на вылӧ, войнас друг шоныда пасьтасис да петіс.
Олег, коді эз узь сэки, садьмӧдіс ассьыс ёртъяссӧ, и найӧ мунісны хуторсьыс степӧ.
Тӧрытсянь лыбӧм тӧв ёна дӧзмӧдіс найӧс узьӧм бӧраныс, и сайӧдчыштны вӧлі некытчӧ.
Некор найӧ эз чувствуйтлыны асьнысӧ татшӧм беспомощнӧйясӧн да эновтӧмаясӧн.
И сэки паніс сёрни Оля, на пӧвстын медыджыд арлыдаыс.
— Эн ӧбижайтчӧй сыысь, мый ме шуа, — тадз заводитіс сійӧ, некод вылӧ видзӧдтӧг, банбоксӧ тӧвсьыс кепысьнас тупкӧмӧн. — Миянлы не вуджны фронт татшӧм ыджыд компанияӧн.
И, тыдалӧ, зэв сьӧкыд вуджны фронттӧ нывбабалы либӧ нывлы... — Сійӧ видзӧдліс Олег вылӧ да Серёжка вылӧ, виччысис паныд шуӧм, но найӧ чӧв олісны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі правда. — Миянлы, нывъяслы, колӧ мездыны ассьыным детинкаясӧс, — чорыда шуис сійӧ.
Нина да Валя гӧгӧрвоисны, мый Оля сёрнитӧ на йылысь. — Нина, гашкӧ, талы сувтас паныд, но мамыд тэнад поручитіс тэнӧ меным, ми мунам Фокино сиктӧ, сэні олӧ менам пӧдруга, тӧдсаӧсь институт кузя, сійӧ миянӧс лэдзас овны гортас, и ми сы ордын виччысям фронтсӧ, — шуис Оля.
Олег первойысь на эз тӧд, мый вочавидзны.
Серёжка да Валя чӧв олісны.
— Мыйла нӧ ме кута паныд мунны?
Ме ог кут паныд мунны, ог, — шуис Нина, ачыс тӧкӧтьӧ эз бӧрд.
Тадзи найӧ чӧв олігтыр сулалісны ещӧ витнанныс, эз решайтчыны вӧчны медбӧръя воськов.
Сэки Олег шуис:
— Оля веськыда висьталӧ.
Мыйла нывъясӧс нуны риск вылӧ, кор налӧн эм кокньыдджык петантуй.
И збыльысь, миянлы кокньыдджык лоӧ.
И т-ті м-мунӧй, — друг мыктавны заводитігтыр шуис сійӧ да кутліс ыджыдджык чойсӧ, Оляӧс.
Сэсся сійӧ матыстчис Нина дорӧ, а мукӧдыс ставныс бергӧдчисны мӧдарӧ.
Нина друг сывйыштіс сійӧс да кутіс окавны сылысь чужӧмсӧ быдлаті.
Олег кутіс сійӧс да окаліс вомдорсӧ.
— <ns>П-помнитан</ns>, кыдзи ме ӧтчыд сирасьлі тэ дорӧ, кори разрешитны окавны тэнсьыд банбоктӧ, <ns>п-помнитан</ns>, мый ме шуалі: «Сӧмын банбоктӧ, но, гӧгӧрвоан, <ns>п-прӧстӧ</ns> банбоктӧ?»
И со кор лои окасьны.
<ns>Т-тэ</ns> помнитан? — вашкӧдіс сылы Олег шуда челядь выражениеӧн.
— Ме помнита, ме ставсӧ помнита, тэнад чайтӧм серти ме унджык помнита...
Ме век кута помнитны тэнӧ.
Ме кута виччысьны тэнӧ, — шӧпкӧдіс Нина.
Олег бара окыштіс сійӧс да мездысис.
Неуна ылысмӧм бӧрын Оля да Нина нӧшта чукӧстлісны найӧс, а сэсся найӧ друг эз мӧдны ни тыдавны, ни кывны, сӧмын тӧлыс чышкис лым буссӧ вӧсньыдик чарӧм вылысь.
— Кыдзи ті? — юаліс Олег Валялысь да Серёжкалысь.
— Ми всё-таки заводитлам ӧтлаын, — мыжапырысь шуис Серёжка. — Ми мунам фронт пӧлӧн, гашкӧ, кыткӧ и вермам писькӧдчыны.
А тэ?
— Ме всё-таки таті заводитла писькӧдчыны.
Тайӧ местасӧ, <rus>по крайней мере</rus>, ме тӧда нин, — шуис Олег.
Бара пуксис чӧв олан сьӧкыд минут.
— Тэ, муса другӧй менам, эн яндысь, эн ӧшӧд юртӧ...
<ns>Н-но</ns>? — шуис Олег, коді вӧлі гӧгӧрвоӧ ставсӧ, мый вӧчсьӧ Серёжка душаын.
Валя тэрыба сывйыштліс Олегӧс.
А Серёжка, коді эз радейтлы нежностьяс, топӧдліс Олеглысь кисӧ и сэсся неуна йӧткыштіс кипыдӧснас пельпомӧдыс да бергӧдчывтӧг мӧдӧдчис мунны, а Валя вӧтӧдіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі январ сизимӧд лунӧ.
Но найӧ тожӧ эз вермыны вуджны фронтсӧ кыкӧн.
Найӧ ветлӧдлісны сиктысь сиктӧ и тадзикӧн воисны Каменскӧ.
Найӧ висьтасьлісны чоя-вокаӧн, кодъяс торъялӧмаӧсь семьясьыс Средньӧй Донын бойяс мунан районын.
И йӧзыс жалитісны найӧс и вольсавлісны налы кытчӧкӧ кӧдзыд му джоджӧ, и найӧ кутчысьӧмӧн узисны, кыдзи бедаӧ сюрӧм чоя-вока.
А асывнас садьмылісны да бара мӧдӧдчылісны водзӧ.
Валя требуйтіс, медым заводитлыны вуджны фронтсӧ любӧй местаті, но Серёжка вӧлі реальнӧй мӧвпа морт и пыр эз кӧсйы вуджны фронт вомӧн.
И, медбӧрын, Валя гӧгӧрвоис, мый Серёжка оз и заводитлы вуджны фронт вомӧн, кытчӧдз сійӧ, Валя, кутас ветлӧдлыны сыкӧд: Серёжка вермис вуджны фронтсӧ любӧй местаті, но сійӧ поліс Валяӧс пӧгубитӧмысь.
И сэки Валя шуис сылы:
— Ӧд ме ӧтнам век верма кытчӧкӧ овмӧдчыны сиктӧ да виччысьны, кытчӧдз фронтыс оз вудж миян местаті...
Но Серёжка эз и кӧсйы кывзыны тайӧс.
И всё-таки Валя веніс сійӧс аслас мудерлуннас.
Налӧн став деятельностяс, торйӧн нин сэки, кор найӧ ставсӧ кутісны вӧчны кыкӧн, Серёжка пыр вӧлі нырнуӧдысьӧн, и Валя подчиняйтчыліс сылы,
но личнӧй делӧясын Валя век венліс сійӧс, и Серёжка, аслыс казявтӧг, муніс повод йылын Валя бӧрся.
Тадзи и ӧні Валя шуис сылы, мый сійӧ вермас веськавны Гӧрд Армия частьӧ да висьтавны, мый Краснодонын гибнитӧны ас войтыр, и тайӧ частьыскӧд ӧттшӧтш спаситны ёртъяссӧ гибельысь, а такӧд тшӧтш выручитны и Валяӧс.
— Ме кута виччысьны тэнӧ кӧнкӧ тані матын, — шуис Валя.
Лунтырся мудз бӧрын сійӧ чорыда унмовсис, а кор кыа петандор садьмис, Серёжка эз нин вӧв: сылы жаль вӧлі садьмӧдны Валяӧс, медым прӧщайтчыны.
И Валя коли ӧтнас.
Елена Николаевналӧн нэмыс оз вун тайӧ кӧдзыд войыс: тайӧ вӧлі январ дас кыкӧд лунлы паныда войын.
Ставныс нин узисны, кор кодкӧ ньӧжйӧник таркӧдчыштіс ӧшиняс ывлавывсянь.
Елена Николаевна пыр жӧ кыліс тайӧ таркӧдчӧмсӧ да пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый тайӧ сійӧ.
Олег, кынмӧм банбокъяса, пуксис улӧс вылӧ, мудзӧмысла сійӧ весиг эз пӧрччы шапкасӧ.
Ставныс садьмисны.
Бабушка ӧзтіс дзузган би да сувтӧдіс пызан улас, медым югӧрыс эз тыдав ывласяньыс: полиция волывліс на ордӧ быд лун некымынысь.
Олег пукаліс, би югӧрыс уси сы вылӧ увсянь.
Чужӧм гӧгӧрыс шапкаыс гыӧртӧма, бандзибъясыс вӧліны сьӧдӧсь.
Сійӧ омӧльтчӧма.
Олег некымынысь заводитліс вуджны фронт, но сійӧ эз тӧд, кутшӧм ногӧн ӧнія война дырйи сулалӧны оборонаын подразделениеяс да группаяс и кутшӧм ногӧн нуӧдсьӧ би.
И ачыс вӧлі вывті ыджыд да сьӧд паськӧма, медым казявтӧг кыссьыны лым вывті.
Мӧвп, мый жӧ лои карын ребятакӧд, некор эз петав сы юрысь.
Медбӧрын сійӧ убедитіс асьсӧ, мый ӧні, кор прӧйдитіс нин сымында кад, сійӧ вермас казявтӧг пырны карӧ.
— Мый кывсьӧ Земнухов йылысь? — юасис Олег.
— Век важыс... — вочавидзис мамыс, коді зілис не видзӧдны сы вылӧ.
Мамыс босьтіс сы юрысь шапкасӧ, пӧрччис тужуркасӧ.
Некӧні весиг вӧлі шонтыштны сылы чайтор, но гортсаясыс и сытӧг видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс: найӧ полісны, медым сійӧс вот-вот эз кутны тані.
— Улякӧд мый? — юаліс сійӧ.
Ставныс чӧв олісны.
— Уляӧс арестуйтісны, — ньӧжйӧник шуис мамыс.
— А Любкаӧс?
— Тожӧ...
Сылӧн вежсис чужӧмыс и чӧв олыштӧм бӧрын юаліс:
— А Краснодон посёлокын?..
Оз позь вӧлі тадзи мучитны сійӧс вочасӧн, и дядя Коля шуис:
— Кокньыдджык висьтавны найӧс, кодъясӧс ещӧ эз на арестуйтны...
И сійӧ висьталіс, мый Лютиковкӧд да Бараковкӧд ӧтлаын арестуйтӧмаӧсь Центральнӧй мастерскӧйясса рабочӧйяслысь ыджыд группа.
Ӧні Краснодонын некод нин эз сомневайтчы, мый тайӧ вӧлӧмаӧсь ас йӧз, кодъясӧс кольӧдӧмаӧсь немецкӧй тылӧ специальнӧй заданиеӧн.
Олег ӧшӧдіс юрсӧ и сэсся эз нин юась нинӧм йылысь.
Сӧветуйтчыштӧм бӧрын найӧ решитісны нуӧдны сійӧс сиктӧ, Марина рӧдня ордӧ, ӧні жӧ войнас.
Дядя Коля босьтчис колльӧдны сійӧс.
Найӧ мунісны туй кузя Ровенькиӧ, йӧзтӧм степті. Кодзувъяс койисны лым вылӧ лӧзов югӧръяс, и степыс гӧгӧр тыдаліс зэв ылӧдз.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ пӧшти эз шойччы, частӧ сёйтӧг да юрсюянінтӧг сы мында лун скитайтчӧм бӧрын, став бӧрас, мый тӧдмаліс сійӧ гортас, Олег тырвыйӧ нин кутіс асьсӧ киас да мунігас юасис дядя Колялысь став подробностьяссӧ «Том гвардия» провалитчӧм кузя и Лютиковӧс да Бараковӧс арестуйтӧм кузя.
Ачыс висьталіс дядя Колялы, мый сыкӧд вӧлі ветлігас.
Найӧ эз и казявны, кыдзи помасис пӧкат кузя кайысь туйыс, и найӧ кайисны медвылӧдзыс да крута мӧдісны лэччыны мыльк йывсянь. На водзын, метр ветымын кымын сайын, вӧлі ыджыд сикт.
— Сиктланьыс зырсям, колӧ эськӧ кытшовтны, — шуис дядя Коля.
И найӧ кежисны туй вывсьыс да мӧдісны мунны шуйга боктіыс, сиктсянь сідзжӧ метр ветымын сайті кымын, — лымйыс вӧлі джуджыд сӧмын толаясті.
Найӧ сӧмын на вуджисны бокыса ӧти туй вомӧн, коді нуӧдіс сиктӧ, кыдзи дорса керкасьыс налы туй вомӧныс уськӧдчисны некымын руд фигура.
Найӧ котӧртісны да горзісны чирӧм гӧлӧсӧн немецкӧй ногӧн.
Дядя Коля да Олег сёрнитчытӧг уськӧдчисны пышйыны наысь туй кузяыс.
Олег чувствуйтіс, мый сійӧ оз нин вермы котӧртны, кыліс, мый сійӧс суӧдӧны нин.
Сійӧ зэвтіс медбӧръя вынъяссӧ, но вильдіс да уси.
Сы вылӧ уськӧдчисны да песовтісны кияссӧ мышкас.
Кыкӧн ещӧ вӧтчисны на дядя Коля бӧрся да некымынысь лыйисны сылы револьверысь.
Мыйкӧ дыра мысти найӧ бӧр воисны, ёрччисны да сералісны, мый эз удайтчы кутны сійӧс.
Олегӧс вайӧдісны ыджыд керкаӧ, кӧні войдӧр, тыдалӧ, вӧлӧма сельрада, а ӧні старӧсталӧн канцелярия.
Джоджас идзас вылын узисны жандармерияса некымын салдат.
Олег гӧгӧрвоис, мый зурасьӧмаӧсь жандармскӧй пост вылӧ.
Пызан вылас сулаліс сьӧд кучикӧн эжӧм полевӧй телефон.
Ефрейтор лэптыштіс лампа фитильсӧ да, Олег вылӧ скӧралігтыр да горзігтыр, кутіс обыщитны сійӧс.
Нинӧм подозрительнӧйсӧ сійӧ эз аддзы, нетшыштіс Олег вылысь тужуркасӧ да, чуньяснас малалігтырйи, кутіс вочасӧн видлавны сійӧс.
Певъясыс сылӧн вӧліны плавкӧсӧсь да гыж дортіыс паськалӧмаӧсь, и сійӧ пелька уджаліс наӧн.
Тадзикӧн сылӧн чуньясыс воисны комсомольскӧй билет картонӧдз, и Олег гӧгӧрвоис, мый ставыслы воис пом.
Ефрейтор вевттис кинас пызан вылӧ пуктӧм комсомольскӧй билетсӧ да временнӧй комсомольскӧй билетъяслысь бланокъяссӧ и чирӧм гӧлӧсӧн лёкгоршӧн сёрнитіс телефон пыр.
Сэсся сійӧ пуктіс трубкасӧ да мыйкӧ шуис салдатлы, кодкӧд вайӧдіс Олегӧс.
Сӧмын мӧд войнас рӧзвалльын Олег воис Ровеньки карса жандармерия да полиция керка дорӧ. Сійӧс колльӧдісны тайӧ ефрейторыс да салдатыс, коді кучераліс, да сдайтісны дежурнӧй жандармлы.
Олег ӧтнас пукаліс сап пемыд камераын, пидзӧссӧ кияснас кутӧмӧн.
Позис кӧ сылысь эськӧ аддзыны чужӧмсӧ, — выражениеыс сылӧн вӧлі спокойнӧй да суровӧй.
Нина йылысь, мам йылысь мӧвпъяс, ас йывсьыс, кутшӧм глупӧя сійӧ сюрис, — тайӧ ставтор йывсьыс думайтӧм вылӧ сылӧн вӧлі уна кад, кор сійӧ пукаліс старӧста канцелярияын и кор нуӧдісны сійӧс рӧзвалльын, и тайӧ ставыс коли нин бӧрӧ.
И эз сы йылысь думайт, мый виччысьӧ сійӧс: тайӧс сійӧ тӧдӧ вӧлі.
Сійӧ вӧлі спокойнӧй да суровӧй, сы вӧсна мый сійӧ нуӧдіс черта став аслас дженьыдик олӧм улітіыс.
«Мед меным дас квайт арӧс, ме абу мыжа сыын, мый менам олӧмлӧн туйыс лои татшӧм дженьыдӧн...
Мый менӧ вермас повзьӧдны?
Смерть?
Мучитӧмъяс?
Ме верма терпитны тайӧс...
Дерт, ме кӧсйи эськӧ кувны сідзи, медым ме йылысь память коли йӧз сьӧлӧмъясын.
Но мед ме кула некодӧн тӧдтӧмӧн...
Тадзи кулӧны ӧні уна миллион йӧз, сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧм и ме, кодъяс пытшкын пуӧ вын да олӧм радейтӧм.
Мыйысь ме верма упрекнитны ачымӧс?
Ме эг пӧръясьлы, ме эг корсь олӧмысь кокни туй.
Мукӧд дырйиыс вӧлі кокнируаӧн, — гашкӧ, слабӧн вывті бур сьӧлӧм понда...
Муса Олежка-дролежка!
Тайӧ абу сэтшӧм ыджыд мыж дас квайт арӧсӧн...
Ме весиг эг видлы став шудсӧ, кодӧс вӧлі сетӧма меным.
И всё равно ме шуда!
Шуда сыысь, мый эг кыскась нидзув моз, — ме тышкаси...
Мама пыр шулывліс меным: «Орликӧй менам!..»
Ме ог пӧръяв сылысь веритӧмсӧ да ёртъяслысь дӧвериесӧ.
Мед менам кулӧмӧй лоӧ сэтшӧм жӧ сӧстӧмӧн, кутшӧм и менам олӧмӧй, — ог яндысь шуны тайӧс аслым...
Тэ кулан достойнӧя, Олежка-дролежка...»
Сы чужӧм вылысь чертаясыс шылясисны, сійӧ водіс кынмӧм нильӧг джоджас, пуктіс шапкасӧ юр улас да чорыда унмовсис.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ, чувствуйтіс, мый кодкӧ сулалӧ сы дорын.
Вӧлі асыв.
Камера ӧдзӧссӧ пӧшти дзоньнас сайӧдӧмӧн Олег водзын сулаліс казацкӧй шинеля, польскӧй конфедераткаа топыд старик. Конфедераткаыс муртса тӧрӧма ыджыд рыжӧй юрас. Старик вӧлі ыджыд лӧз ныра, чужӧмыс тырӧма гырысь рыжӧй беринӧн, синъясыс вӧліны йӧйлӧн кодь, петіс синваыс.
Шензигтыр сы вылӧ видзӧдігмоз Олег пуксис джоджӧ.
— А ме думайта, кутшӧм сійӧ сэтшӧмыс, Кошевойыс?..
А сійӧ, со сійӧ кутшӧм...
Змейпи!
Прохвост этатшӧм!..
Жаль, мый тэнӧ кутас велӧдны гестапо, ме ордын эськӧ тэныд бурджык вӧлі.
Ме нӧйта сӧмын торъя случайясын...
Сідзкӧ, со тэ кутшӧм!
Тэ йылысь сёрнитӧны, кыдзи Дубровский йылысь.
Лыддьылін, небось, Пушкинлысь?
У, змейпи!..
Жаль, мый тэ абу ме ордын, — старик копыртчис Олег дінӧ, читкыртіс синваӧсь йӧйлӧн кодь синпӧвсӧ да, Олег вылӧ вина дукӧн лолалігтыр, кутіс таинственнӧя вашкӧдны: — Тэ думайтан, мыйла ме сэтшӧм водз? — Сійӧ мигнитіс дзик нин интимнӧя да дӧверяйтӧмӧн. — Талун мӧдӧда партия эстчӧ... — пыктӧм чуньсӧ сійӧ бергӧдлыштіс кытчанькӧ енэжлань. — Локті парикмахеркӧд, колӧ ставнысӧ бритны, ме век брита та водзвылын, — шӧпкӧдіс сійӧ.
Старик веськӧдчис, ружӧктіс, лэптіс певсӧ да шуис: — Культурнӧя!..
А тэнӧ нуӧдасны гестапо линия кузя, ог вежав тэныд.
Оревуар! — Сійӧ лэптыштліс пыктӧм пӧрысь кисӧ конфедератка кӧзырёк дорас да петіс, и кодкӧ пӧдлаліс камера ӧдзӧссӧ.
Кор Олегӧс вуджӧдісны нин общӧй камераӧ, кӧні пукалісны ылысса местаясысь сылы дзик тӧдтӧм йӧз, сійӧ тӧдмаліс, мый тайӧ вӧлӧма ровеньковскӧй полицияса начальник, вӧвлӧм деникинскӧй офицер, страшнӧй палач да мучитель.
Кык-куим час мысти Олегӧс нуӧдісны допрос вылӧ.
Допросъяс вӧчлывлісны сӧмын немечьяс, и переводчикыс сідзжӧ вӧлі немеч-ефрейтор.
Сэні, кабинетас, кытчӧ пыртӧдісны сійӧс, вӧліны уна немецкӧй жандармскӧй офицеръяс.
Ставныс найӧ видзӧдісны сы вылӧ ыджыд любопытствоӧн, шензьӧмӧн, а мукӧдыс быттьӧ зэв ыджыд морт вылӧ.
Мир вылӧ аслас видзӧдӧмӧн, унатор вылӧ пӧшти челядь сяма видзӧдӧмӧн на, сійӧ эз чайт, мый сэтшӧма паськалӧма «Том гвардия» йылысь славаыс да мый сійӧ ачыс, Стахович показаниеяс серти да дыр дзебсясьны кужӧм вӧснаыс, лои легендарнӧй мортӧн.
Сійӧс допрашивайтіс минога кодь нюглясьысь немеч, быттьӧкӧ сылӧн эз вӧвны лыясыс. Синъяс улас страшнӧй фиолетӧвӧй кытш джынъяс вӧсна, кодъяс заводитчылісны сьӧдов, пӧшти сьӧд синкымъяс помъяссяньыс, кытшавлісны бандзибъяссӧ да покойниклӧн кодь пятноясӧн помасьлісны топалӧм банбокъясас, чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв мисьтӧм, — татшӧм мортсӧ позис аддзывны сӧмын страшнӧй вӧтын.
Кор тшӧктісны висьтавны Олеглы «Том гвардиялӧн» став удж йывсьыс да выдайтны сылысь став плешъяссӧ да отсасьысьяссӧ, сійӧ шуис:
— Ме веськӧдлі «Том гвардияӧн» ӧтнам и ӧтнам кывкута сыысь, мый вӧчисны сылӧн членъясыс менам индӧдъяс серти...
Ме верми эськӧ висьтавны «Том гвардия» удж йылысь, менӧ кӧ эськӧ судитінныд открытӧй судӧн.
Но организациялы весьшӧрӧ висьтавлыны аслас деятельность йылысь сэтшӧм йӧзлы, кодъяс виалӧны и мыжтӧмъясӧс... — Сійӧ чӧв олыштіс мыйкӧ дыра, спокойнӧя видзӧдліс офицеръяс вылӧ да шуис: — Да ті и асьныд нин морт шойяс.
Допрашивайтысь немечыс, коді збыль вӧлі морт шой кодь, всё-таки юаліс на ещӧ сылысь мыйкӧ.
— Тайӧ кывъясыс менам — медбӧръяӧсь, — шуис Олег да лэдзис синлысъяссӧ.
Та бӧрын Олегӧс шыбитісны гестапоса застенокӧ, и сылы заводитчис сійӧ страшнӧй олӧмыс, кодӧс не сӧмын выдержитны, код йылысь оз вермы гижны морт, кодлӧн эм сьӧлӧм.
Но Олег выдержитіс тайӧ олӧмсӧ тӧлысь помӧдзыс, и сійӧс эз вины, сы вӧсна мый виччысисны обласьтса фельдкомендантӧс — генерал-майор Клерӧс, коді кӧсйӧма личнӧ допроситны организацияса главаръяссӧ да распорядитчыны налӧн судьбаӧн.
Олег эз тӧд, мый татчӧ жӧ, ровенькиса гестапоӧ, вайӧдӧмаӧсь и Филипп Петрович Лютиковӧс, медым сійӧс допроситас фельдкомендант.
Врагъяслы абу удайтчӧма тӧдмавны, мый Лютиков вӧлӧма краснодонса подпольнӧй организацияын юрнуӧдысьӧн, но найӧ чувствуйтісны да гӧгӧрвоисны, мый тайӧ медся ыджыд мортыс став йӧз пӧвстсьыс, кодъясӧс найӧ куталісны.
Квайтымын кыкӧд глава
Куим точкасянь, быттьӧ куимсэрӧг пельӧсъяссянь, лыйлісны ручнӧй пулемётъясысь тайӧ кык мыльк костас, коді вӧлі кык гӧрба верблюдлӧн седлӧ кодь, и пуляясыс швачӧдісны лым сора няйтас и лэбиганыс кыліс: «Иу-у... иу-у...»
Но Серёжка вӧлі нин мыльк мӧдарладорас.
Вына кияс кватитісны сійӧс килутш вылысладорӧдыс да кыскисны окопӧ.
— Абу яндзим тэныд? — шуис гырысь синъяса ичӧтик сержант сӧстӧм курскӧй сёрнитанногӧн. — Мый тайӧ татшӧмыс!
Роч зон, а видзӧд тэ...
Повзьӧдлісны найӧ тэнӧ али кӧсйысисны мыйкӧ?
— Ме ас морт, ас морт, — нервнӧя сералігтыр шуис Серёжка, — документъясӧс менам фуфайкаӧ вурӧма, нуӧдӧй менӧ командирныд дорӧ.
Менам эм важнӧй юӧр!
Дивизия штабса начальник да Серёжка сулалісны командир водзын кӧрттуйдорса хуторын дзоньӧн кольӧм дзик ӧти хатаын.
Коркӧ хуторас гӧгӧр быдмылісны акацияяс, а ӧні ставсӧ жугӧдӧма авиация да артиллерия.
Тані вӧлі дивизиялӧн команднӧй пунктыс, таті эз прӧйдитлыны частьяс и запретитӧма вӧлі ветлыны машинаясӧн, и хуторас и хатаас вӧлі зэв чӧв-лӧнь, эз кӧ кыв мылькъяс сайсянь лунвывладорсянь уна гӧлӧса бойлӧн юралӧмыс.
— Гӧгӧрвоа ог сӧмын сы документъяс серти, но и сы серти, мый сійӧ висьталӧ.
Детинкаыс ставсӧ тӧдӧ: местасӧ, тяжёлӧй артиллериялысь позицияяссӧ, весиг огневӧй точкаяссӧ кызь сизимӧд квадратысь, кызь кӧкъямысӧдысь, дас сизимӧдысь... — Начальник шуис ещӧ кымынкӧ цифра. — Разведкаса даннӧйяскӧд унатор ӧткодь, кытсюрӧ тайӧ стӧчмӧдіс.
А сэсся ӧд, вадорсӧ эскарпируйтӧма.
Помнитанныд? — висьталіс начальник, кудриа том морт, кодлӧн петлицаяс вылас вӧліны куим шпалӧн. Сійӧ дугдывтӧг кыскышталіс ӧти вомкӧтшӧдыс сынӧдсӧ да чукрасис: сылӧн висис пиньыс.
Дивизияса командир видзӧдліс Серёжкалысь комсомольскӧй билетсӧ да примитивнӧй печатнӧй бланок вылӧ кипомысь гижӧм удостоверение, кодӧс кырымалӧмаӧсь командир Туркенич да комиссар Кашук. Удостоверениеас вӧлі гижӧма, мый Сергей Тюленин являйтчӧ подпольнӧй организация «Том гвардия» штабса членӧн Краснодон карын.
Командир видзӧдліс билетсӧ да тайӧ удостоверениесӧ да сетіс сійӧс эз штабса начальниклы, код ордысь босьтіс, а Серёжкалы да грубӧякодь, наивностьӧн видзӧдліс Сережка вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Сідз... — шуис дивизияса командир.
Штабса начальник чукыртчыліс висьӧмысла, кыскис сынӧдсӧ ӧти вомкӧтштіыс да шуис:
— Сылӧн эм важнӧй юӧр, кодӧс сійӧ кӧсйӧ висьтавны сӧмын тіянлы.
И Серёжка висьталіс налы «Том гвардия» йылысь да шуис, мый дивизиялы пыр жӧ колӧ выступитны, медым мездыны тюрьмаын пукалысь ребятаӧс.
Штабса начальник, дивизиялысь Краснодонӧ мунӧм кузя тактическӧй плансӧ кывзӧм бӧрын, нюммуніс, но сэки жӧ ньӧжйӧник ымӧстіс да кинас кутчысис банбокас.
Но командир эз нюммун, тыдалӧ, дивизиялысь Краснодонлань маршсӧ эз лыддьы позьтӧмторйӧн.
Сійӧ юаліс:
— Каменсксӧ тэ тӧдан?
— Тӧда, сӧмын ог тасянь, а сэсянь, сыладорсяньыс.
Ме сэсянь локті...
— Федоренко! — горӧдіс командир сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый кӧнкӧ зильмуніс дозмук.
На кындзи жырас некод эз вӧв, но тайӧ жӧ здукас, быттьӧ кыськӧ сынӧдсьыс чужи, сувтіс командир водзӧ Федоренко да сідзи щолкнитіс каблукъяснас, мый ставныслы лои долыд.
— Есть Федоренко!
— Зонсӧ кӧмӧдны — ӧти.
Вердны — мӧд.
Мед узьыштас шоныдінас, кытчӧдз ог кор.
— Есть кӧмӧдны, есть вердны, мед узяс, кытчӧдз онӧ корӧй.
— Шоныдінын... — И командир наставительнӧя лэптіс чуньсӧ. — Пывсян лоӧ?
— Лоӧ, генерал ёрт!
— Мун!
Серёжка да сержант Федоренко, коді другӧс моз кутіс сійӧс пельпомӧдыс, петісны хатаысь.
— Командующӧй воас, — нюммунӧмӧн шуис командир.
— Но-о? — зэв кыпыда да весиг здук кежлӧ пинь висьӧмсӧ вунӧдлӧмӧн шуис штабса начальник.
— Ковмас ӧд блиндажӧ вуджны.
Тшӧкты, медым ломтыштасны, а то, тӧдан, Колобокыд пуж петкӧдлас! — гажаа нюмъялігтыр висьталіс дивизияса командир.
Тайӧ кадас армияса командующӧй, кодӧс дивизияса командир, салдатъяс нимтӧм серти, шуис любовнӧй прозвищеӧн, «Колобокӧн», узис на.
Сійӧ узис аслас команднӧй пунктын, коді помещайтчис вӧвлӧм немецкӧй блиндажын, рощаын, а эз керкаын да кутшӧмкӧ олан местаын.
Кӧть армияыс наступайтіс зэв ӧдйӧ, командующӧй эз эновтчы принципысь не сувтны населённӧй пунктъясӧ, а быд выль местаын займитны немецкӧй блиндажъяс, а найӧс кӧ вӧлі жуглӧма, кодйыны выль блиндажъяс аслыс вылӧ и став штабыслы, кыдзи и война заводитчӧм бӧрын первой лунъясас.
Тайӧ принципас сійӧ кутіс кутчысьны сы бӧрын, кор война первой лунъясӧ пӧгибнитісны вражескӧй авиацияысь уна гырысь военнӧйяс, сылӧн ёртъясыс: найӧ эз лыддьыны коланаӧн кодъявны блиндажъяс.
Армияса командующӧй неважӧн на командуйтліс дивизияӧн, кытчӧ петіс Серёжа Тюленин.
Тайӧ вӧлі самӧй сійӧ дивизияыс, кодкӧд буретш воджын сайын должен вӧлі взаимодействуйтны партизанскӧй отряд, кодӧн веськӧдліс Иван Фёдорович Проценко.
А армияса командующӧйыс, войдӧр тайӧ дивизияса командирыс, вӧлі сійӧ генералыс, кодкӧд Иван Фёдорович личнӧ сёрнитчис Краснодонса райкомын да коді сэтшӧма отличитчис первойсӧ Ворошиловград, сэсся Каменск дорйӧмын да бӧрынджык 1942 вося июльын да августын памятнӧй отступление дырйи кужӧмӧн нуӧдӧм арьергарднӧй бойясын.
Командующӧйлӧн вӧлі батьсяньыс да дедсяньыс кольӧм прӧстӧй крестьянскӧй ов.
Тайӧ бойяс бӧрас мукӧд военачальникъяс овъяс пӧвстын выделитчис тайӧ овыс, коли паметяныс Войвыв Донецса да Шӧр Донса олысьяслы.
А ӧні, Рытыв-Лунвыв фронт вылын кык тӧлысь чӧж бойяс нуӧдӧм бӧрын, тайӧ овыс лои тӧдсаӧн став канмулы, кыдзи и мукӧд военачальникъяслӧн, Сталин ученикъяслӧн овъясыс. Найӧ прославитісны асьнысӧ великӧй Сталинградскӧй эпопеяын.
«Колобок» — тайӧ вӧлі сылӧн прозвище, код йылысь сійӧ и ачыс эз тӧд.
Тайӧ прозвищеыс сылы мыйтакӧ ладмис ортсыладорсяньыс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, паськыд пельпомъяса, вылын морӧса, крепыд выражениеа да зэв прӧстӧй роч чужӧма.
Татшӧм кыз туша дырйиыс сійӧ вӧлі пельк, кокни вӧраса, сылӧн вӧліны тӧлка, кыпыд ичӧтик синъяс.
Но сійӧс нимтісны «Колобокӧн» эз тайӧ ортсыса вид вӧснаыс.
Обстоятельствояс лӧсялісны сідзи, мый командующӧй наступайтіс сэті жӧ, кыті отступайтліс сійӧ июльын да августын.
Сэкся вунӧдтӧм лунъясас сьӧкыд бойяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ зэв кокниа мынтӧдчис противникысь да муніс тӧдтӧм направлениеӧд сідзи, мый противник эз вермы аддзыны и следсӧ сылысь.
Сійӧ частьяскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, кодъясысь бӧрыннас артмис Рытыв-Лунвыв фронт, сійӧ мукӧдъяскӧд тшӧтш кодйысис му пытшкӧ и сідзи пукаліс му пытшкас став мукӧдъяскӧд ӧтлаын, кытчӧдз противниклӧн скӧр ярлуныс эз жугав налӧн каменнӧй упорствоӧ.
А кор воис момент, сійӧ ставыскӧд ӧтлаын петіс му улысь и — гӧгыльтчис первой тайӧ жӧ дивизияас юрнуӧдысьӧн, сэсся армияса командирӧн противник бӧрся, босьталіс уна дас сюрс пленнӧйясӧс да уна сё орудиеяс, ордйӧдаліс да кольӧдаліс аслас тылӧ дзикӧдз бырӧдӧм вылӧ противниклысь разі-пель частьяссӧ, талун ӧти кокпӧвнас сулаліс Донын на, а мӧднас Чирын, а аскинас ӧти кокпӧвнас Чирын, а мӧднас Донец вылын нин.
И сэки салдатскӧй гуща пыдӧсысь, медгусяинысь, петіс тайӧ гӧгрӧсіник сказочнӧй кывйыс «колобок» да ляскысис сы бердӧ.
И збыльысь, сійӧ гӧгыльтчис колобок моз.
Серёжка петіс ас йӧз дорӧ январ тӧлысь шӧрса сійӧ переломнӧй лунъясас, кор Воронеж, Рытыв-Лунвыв, Дон, Лунвыв, Войвыв Кавказ, Кавказсай, Волхов да Ленинград фронтъяслӧн заводитчис зэв ыджыд наступательнӧй движение, мый вӧсна Сталинград дорӧ кытшалӧм немецко-фашистскӧй войскаӧс дзикӧдз разгромитісны да босьтісны пленӧ, прорвитісны кык воысь дырджык нюжалысь ленинградскӧй блокада, сӧмын тӧлысьӧн-джынйӧнӧн мездісны сэтшӧм каръяс, кыдзи Воронеж, Курск, Харьков, Краснодар, Ростов, Новочеркасск, Ворошиловград.
Серёжка петіс ас йӧз дорӧ январ тӧлысся буретш сійӧ лунъясас, кор заводитчис немецкӧй оборонительнӧй укреплениеяс вылӧ выль вынйӧра танкӧвӧй наступление, а тайӧ укреплениеясыс вӧліны Донец юлӧн шуйгаладорса войвыв притокъяс пӧлӧн — Деркул, Айдар, Оскол юяс пӧлӧн, кор Каменск — Кантемировка кӧрттуй участок вылын вӧлі бырӧдӧма осадитӧм Миллеровоысь немецкӧй гарнизонлысь медбӧръя сопротивление, а таӧдз кык лун войдӧр займитӧма Глубокӧй станция и миян частьяс лӧсьӧдчисны форсируйтны Войвыв Донец.
Сэки, кор дивизияса командир сёрнитіс Серёжкакӧд, армияса командующӧй узис на.
Кыдзи и став командующӧйясыс, сійӧ став медважнӧйсӧ, коді относитчыліс самӧй командование дінас, лӧсьӧдліс да вӧчліс войнас, кор тайӧ юалӧмъяс дінас отношение имеиттӧм йӧзыс эз мешайтны сылы, и сійӧ вӧлі прӧст быд лунся армейскӧй делӧясысь.
Но Пётр Великий ыджда тушаа старшӧй сержант Мишин, сійӧ Мишиныс, коді генерал дорын, армияса командующӧй дорын, занимайтіс сэтшӧм жӧ места, кутшӧмӧс занимайтіс сержант Федоренко генерал дорын, дивизияса командир дорын, кисьыс видзӧдлывліс нин козьналӧм трофейнӧй часі вылӧ — абу-ӧ кад чуксавны.
Командующӧй некор пӧттӧдзыс эз узьлы, а талун сылы колӧ вӧлі чеччыны мукӧд лунся серти водзджык.
Обстоятельствояс сідзи лӧсялісны, кутшӧмъясыс овлӧны война вылын частӧ, мый дивизияыс, коді июльын сы командование улын обороняйтіс Каменск, ӧні должен вӧлі босьтны тайӧ карсӧ.
Правда, сэні этшаӧн нин вӧліны «старикъясыс».
Сылӧн командирыс, кодӧс неважӧн пуктісны генералӧ, сійӧ лунъясас командуйтліс полкӧн.
Сы кодь «старожилъяссӧ» позьӧ вӧлі аддзыны офицеръяс пӧвстысь, а боечьяс пӧвстын найӧ вӧліны зэв этшаӧнӧсь: дивизияын ӧкмыс дасӧд юкӧныс вӧлі пополнение, коді воис дивизияас Средньӧй Донын наступайтӧм водзвылын.
Медбӧръяысь часі вылас видзӧдлӧм бӧрын старшӧй сержант Мишин матыстчис полка дорӧ, кӧні узис генерал.
Збыльысь тайӧ вӧлі полка, сы вӧсна мый генерал поліс уль руысь да сылы век вӧчлісны узьланінсӧ мӧдӧд судтаӧ, кыдзи вагонын.
Мишин, кыдзи и век, первойсӧ ёна треситіс генералӧс, коді узис бок вылас, чужӧмыс сылӧн вӧлі сӧстӧм сӧвестя здоров мортлӧн кодь, челядь сяма.
Но тайӧ, дерт, эз вермы торкны сылысь багатырскӧй унсӧ, тайӧ вӧлі сӧмын водзӧ вылӧ дасьтысьӧм сэк кежлӧ, мый должен вӧлі вӧчны Мишин.
Сійӧ ӧти кисӧ сюйис генераллы бок улас, а мӧднас кутіс вывсяньыс, киняулӧдыс, и зэв кокньыдика да видзчысьӧмӧн, быттьӧ кагаӧс, лэптіс генераллысь сьӧкыд тушасӧ вольпась вылысь.
Генерал, коді узис халатӧн, пырысь-пыр жӧ садьмис, и синъясыс сылӧн видзӧдлісны Мишин вылӧ сэтшӧм сӧдзӧсь, быттьӧкӧ сійӧ абу и узьӧма.
— Вот и аттьӧ, — шуис сійӧ, зэв кокниа чеччыштіс полка вылысь, шыльӧдіс юрсисӧ да пуксис табуретка вылӧ, сэсся видзӧдліс гӧгӧр, синнас корсис парикмахерӧс.
Мишин шыбитіс генераллы кок улас туфли.
Зэв ыджыд юфтӧвӧй сапӧга да гимнастёрка вылас пасьталӧм лым еджыд халата парикмахер лӧсьӧдіс нин майтӧг быг блиндаж отделениеын, кӧні вӧлі кухня.
Шытӧг, дух моз, воис командующӧй дорӧ, сюйис сылы салфеткасӧ халат юрйыв костас да, зэв кокниа инмӧдчылӧмӧн, ӧти здукӧн мавтіс быгнас сылысь чужӧмсӧ, кытчӧ вой чӧжнас петӧма нин щӧть кодь чорыд сьӧд тош.
Эз на коль и дас вит минут, а генерал вӧлі пасьтасьӧма нин, кизялӧм кителя, массивнӧя пукаліс пызан дорын и, кор сылы ваялісны завтрак, тэрыба видлаліс бумагаяс, кодъясӧс ӧта-мӧд бӧрся пелька мыччаліс генераллӧн адъютантыс кучик вылыса да гӧрд ной увтыса папкаысь.
Первой сійӧ сетіс сӧмын на воӧм юӧр сы йылысь, мый миян войска босьтӧмаӧсь Миллерово, но генераллы тайӧ эз нин вӧв выльторйӧн, сійӧ тӧдіс, мый Миллеровоӧс лоӧ босьтӧма войнас либӧ асывнас.
Сэсся заводитчисны унапӧлӧс быд лунся уджъяс.
— Чӧртыс найӧс эз велӧд, кольны налы тайӧ сакарсӧ, босьтісны нин кӧ сійӧс вайӧ!..
Сафроновлы <rus>«За отвагу»</rus> медаль пыдди пуктыны боевӧй Гӧрд Знамя: найӧ сэні дивизияас, тыдалӧ, думайтӧны, мый рядӧвӧйясӧс позьӧ сӧмын награждайтны медальясӧн, а орденъясӧн сӧмын офицеръясӧс!..
Век на ещӧ эз лыйлыны?
Абу трибунал, а веськыда «Задушевнӧй кывлӧн» редакция!
Лыйлыны пыр жӧ, а то асьнысӧ судӧ сета!..
Ок, чӧртъясыс сійӧс абу велӧдӧмаӧсь: <rus>«Требуется приглашение на замещение...»</rus>
Ме кӧть и салдатъяс пӧвстысь петі, а рочӧн оз жӧ позь тадз шуны, збыль.
Висьтав Клепиковлы, коді лыддьытӧг кырымалӧма тайӧс, медым лыддяс, правитас ӧшибкаяссӧ лӧз либӧ гӧрд карандашӧн да локтас тайӧ бумаганас ме дорӧ ачыс...
Оз туй, оз.
Тэ меным талун вайӧмыд кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс мура.
Ставыс, ставыс виччысьыштлас, — висьталіс генерал да зэв азыма заводитіс завтракайтны.
Командующӧй вӧлі помалӧ нин юны кофе, кор пызан дорас воис ичӧтик тушаа генерал. Сійӧ вӧлі лӧсьыд статя, ыджыд еджыд плешка, коді кажитчис нӧшта ыджыдджыкӧн сы вӧсна, мый генераллӧн водзладорсяньыс кушмис юрыс. Еджгов юрсисӧ кӧсичаястіыс вӧлі ӧкуратнӧя шырӧма. Движениеясыс генераллӧн вӧліны спокойнӧйӧсь, точнӧйӧсь да экономнӧйӧсь.
Ортсысяньыс видзӧдны сійӧ вӧлі ёнджыка учёнӧй кодь, а эз военнӧй кодь.
Киас сылӧн вӧлі папка.
— Пуксьы, — шуис сылы командующӧй.
Штабса начальник воис важнӧйджык делӧясӧн, сэтшӧм делӧяс дорысь, кутшӧмъясӧс мыччавліс командующӧйлы сылӧн адъютантыс.
Но делӧяс дінӧ босьтчытӧдз штабса начальник нюммунӧмӧн сетіс генераллы медвыль мӧскуаса газет, кодӧс вайӧмаӧсь фронтса штабӧ самолётӧн да талун асывнас разӧдӧмаӧсь армияса штабъясӧ.
Газетас вӧлі награждённӧйяслӧн да звание кузя кыпӧдӧм офицеръяслӧн да генералъяслӧн ӧчереднӧй список, на лыдын ӧткымынъясӧс вӧлі представитӧма сы армияысь.
Военнӧй йӧзлы лӧсялана ыджыд, кыпыд интересӧн командующӧй тэрыба, гораа лыддис списокъяссӧ да, кор паныдасьлісны академия кузя да Отечественнӧй война кузя тӧдса йӧзлӧн овъяс, видзӧдлывліс штабса начальник вылӧ то серьёзнӧя, то шензьӧмӧн, то сомневайтчӧмӧн, а то и прӧстӧ челядь моз радуйтчис, медся нин, кор лыддьыліс аслас армияса йӧзлысь овъяссӧ.
Награждённӧйяс списокын вӧлі унаысь нин наградитлӧм командир сійӧ дивизияысь, кодӧн войдӧр командуйтліс «Колобок» да кӧні сідзжӧ вӧлі сылӧн штабса начальникыс.
Дивизияса командирӧс вӧлі наградитӧма важӧн нин, но инстанцияяс прӧйдитӧм бӧрын сӧмын ӧні веськалӧма печатьӧ.
— Вот не ас кадӧ тӧдмалас, кор Каменск колӧ босьтны! — шуис командующӧй. — Ещӧ вермас торксьыны.
— Мӧдарӧ, збодерджык лоӧ, — нюмъялігтыр шуис штабса начальник.
— Тӧдам, тӧдам тіянлысь став слабинъястӧ!..
Талун ветла сы ордӧ, поздравита...
Чувыринлы — поздравительнӧй телеграмма.
Харченколы — сідзжӧ.
А Куколевлы, тӧдан, мыйкӧ человеческӧйджыкӧс, не казеннӧйӧс, а мыйкӧ меліджыкӧс.
Рад, зэв рад сы вӧсна.
Ме думайтлі нин, сійӧ оз выправитчы этайӧ Вязьма бӧрад, — шуис командующӧй.
Друг сійӧ кутіс мудера нюмъявны: — Кор нӧ погонъяс лоасны?
— Вайӧны! — шуис штабса начальник да бара нюмъёвтіс.
Дзик на неважӧн вӧлі публикуйтӧма приказ армияса рядӧвӧй да офицерскӧй составлы да генералъяслы погонъяс введитӧм йылысь, и тайӧ интересуйтіс став армиясӧ.
Мыйӧн сӧмын дивизияса командир висьтавлывліс аслас штабса начальниклы командующӧй локтӧм йылысь, пыр жӧ тайӧ юӧрыс ӧти здукӧн паськавліс дивизия кузя.
Тайӧс кывлісны весиг найӧ, кодъяс тайӧ кадас куйлісны няйт сора сӧнік пиын Донец ю бокын, восьса степь вылын, кытысянь вӧлі тыдалӧны юлӧн веськыд крут вадорыс и Каменск карлӧн уналаын тшынасьысь керкаясыс, и силуэтъясыс миян штурмовикъяслӧн, кодъяс туман дырйи бомбитісны карсӧ.
Кор командующӧй сӧмын на вӧлі машинаӧн локтӧ дивизияса мӧд эшелон дорӧ, кӧні встретитіс сійӧс ачыс командирыс, а сэсся найӧ ӧтлаын подӧн мӧдӧдчисны команднӧй пунктӧ, став туй чӧжыс быттьӧкӧ немвиччысьтӧг тыдовтчывлісны ӧткӧн либӧ чукӧръясӧн боечьяс да офицеръяс, и быдӧнлы окота вӧлі не сӧмын аддзӧдлыны сійӧс, но медым и сійӧ аддзыліс найӧс.
Ставныс зэв пелька да мичаа щолкайтісны каблукъяснас, и быдӧнлӧн чужӧмъяс выланыс тӧдчис старайтчыны кӧсйӧм да либӧ меліа нюмъялӧм.
— Висьтасьӧй, час сайын пыринныд блиндажӧ, чӧртыс тіянӧс эз велӧд, ещӧ стенъясыс на абу пӧсялӧмаӧсь! — пырысь-пыр жӧ дивизияса командирлысь манёврсӧ эрдӧдігмоз шуис командующӧй.
— Так точно, кык час сайын.
Сэсся огӧ петӧй, кытчӧдз огӧ босьтӧй Каменск, — висьталіс дивизияса командир. Сійӧ почтительнӧя сулаліс командующӧй водзын, мудер синъяса да чужӧм улысладорас спокойнӧй увереннӧй складкаа, коді быттьӧкӧ шуаліс: «Ме аслам дивизияын кӧзяин и тӧда, мыйысь тэ кутан видны менӧ серьёзнӧя, а тайӧ сідз, пустяки».
Командующӧй поздравитіс сійӧс награждениеӧн.
И дивизияса командир, тайӧ лӧсялана здукнас пӧльзуйтчӧмӧн, быттьӧкӧ небрежнӧя шуис:
— Ӧні кежлӧ делӧӧдзыс эг на воӧй... тані матын сиктас пывсян дзоньӧн кольӧма, ломтім.
Важӧн жӧ нин, кӧнкӧ, энӧ пывсьылӧй, генерал ёрт?
— Но?.. — шуис генерал зэв серьёзнӧя. — А ваймис нин?
— Федоренко!
Выяснитчис, мый пывсян ваймас сӧмын рыт кежлас.
Дивизияса командир сідзи видзӧдліс Федоренко вылӧ, мый вӧлі гӧгӧрвоана: сюрыштас сылы таысь!
— Рытнас... — Командующӧй думайтыштіс, оз-ӧ позь ӧти-мӧдтор вештыштны, а мукӧдтор вӧчӧмысь эновтчывны, но друг сылы дум вылас уси, мый татчӧ воигӧн юрас воис нӧшта ӧти-мӧдтор. — Ковмас мӧдысь нин, — шуис сійӧ.
Дивизияса командир армия штабса начальник сӧвет серти, а начальниклӧн армияын вӧлі вывті ыджыд военнӧй авторитет, лӧсьӧдіс план Каменск кар босьтӧм кузя да заводитіс висьтавны тайӧ плансӧ командующӧйлы.
Командующӧй кывзіс да мыйлакӧ кутіс недӧвӧльствуйтчыны.
— Сэні жӧ сэтшӧм куимсэрӧг: ю, кӧрттуй, карлӧн окраина — тайӧс жӧ ставсӧ укрепитӧма...
— Татшӧм жӧ сомнениеяс ме висьталі, но Иван Иванович, справедливӧя индіс...
Иван Иванович вӧлі армияса штабын начальник.
— Тэ форсируйтан юсӧ, а сэсся тэныд некытчӧ паськӧдчыны фронт кузяыс.
Найӧ дугдывтӧг кутасны нӧйтны тэнӧ матыстчигад, — висьталіс командующӧй да нарошнӧ эз гарышт Иван Иванович йылысь.
Но дивизияса командир гӧгӧрвоис, мый сылысь позициясӧ ёнмӧдӧ Иван Ивановичлӧн авторитетыс, и сійӧ бара шуис:
— Иван Иванович шуӧ, мый найӧ оз вермыны виччысьны тасянь лобӧвӧй ударсӧ, чайтасны прӧстӧ ылӧдлӧм могысь, и миян разведкалӧн даннӧйяс висьталӧны та йылысь жӧ.
— Мыйӧн ті пыранныд татысянь карас, найӧ пыр жӧ мӧдасны резны уличаяс пӧлӧныс и тасянь, вокзалсяньыс...
— Иван Иванович...
Командующӧй гӧгӧрвоис, мый найӧ оз вӧрзьыны места вывсьыныс, кытчӧдз сійӧ оз вешты препятствиесӧ — Иван Ивановичӧс, и сійӧ шуис:
— Иван Иванович ӧшибитчис.
Та бӧрын сійӧ кутіс петкӧдлыны ставсӧ дженьыдик чуньяснас: карта кузя да воображайтан местность кузя, паськыд кисӧ пелька гӧгрӧдліс да небыдакодь висьталіс дзик мӧдладорсянь карсӧ кытшалӧм да штурмуйтӧм кузя план.
Дивизияса командирлы дум вылас уси сійӧ детинкаыс, коді асывнас вуджӧма фронт вомӧн кар окрестностьясысь, кытчӧ командующӧй кӧсйис веськӧдны главнӧй ударсӧ.
И карсӧ штурмуйтӧм кузя план друг лои сылы зэв гӧгӧрвоанаӧн.
Вой кежлас став главнӧйсӧ да решающӧйсӧ вӧлі вӧчӧма дивизияса штабын да юӧртӧма полкъяслы.
И командиръяс мунісны пывсянӧ, коді случайнӧ кольӧма дзоньӧн вӧвлӧм орчча сиктас.
А вит час асылын дивизияса командир да политическӧй часть кузя сылӧн заместительыс мунісны полкъясӧ, медым прӧверитны налысь дасьлунсӧ.
Полкса командир майор Кононенко блиндажын войбыд эз узьны, сы вӧсна мый войбыд сеталісны приказаниеяс да разъяснениеяс став ыджыдджык командиръяссянь став ичӧтджык командиръяслы, на водзӧ сувтӧдӧм ичӧтик, частнӧй, но делӧ вылас главнӧй да решающӧй задачаяс кузя.
Кӧть ставсӧ нин вӧлі прикажитӧма да разъяснитӧма, та вылӧ видзӧдтӧг дивизияса командир необыкновеннӧй методичностьӧн да терпениеӧн ещӧ ӧтчыд висьталіс сійӧс, мый вӧлі висьталӧма нин тӧрыт, да прӧверитіс, мый вӧчӧма та кузя майор Кононенко.
И майор Кононенко, том командир, типичнӧй военнӧй труженик, гимнастёрка юрйывтіыс тыдалысь свитера, стежитӧм ватника да ватнӧй гача, шинельтӧм, медым кокньыдджык вӧлі ветлыны, отважнӧй энергичнӧй омӧльтчӧм чужӧма да рам гӧлӧса морт, сідзи жӧ терпеливӧя да эз зэв внимательнӧя, сы вӧсна мый сылы тайӧ ставыс нин вӧлі тӧдса, кывзіс командирлысь да рапортуйтіс, мый нин сійӧ вӧчӧма.
Тайӧ вӧлі сійӧ полкыс, кытчӧ веськаліс Серёжка.
Сійӧ бӧр лэччис став пос тшупӧдъястіыс дивизияса штабсянь ротаса командирӧдз, получитіс автомат да кык граната, и сійӧс зачислитісны штурмӧвӧй группаӧ, коді первойӧн должен пырны Каменск дорса разъездӧ.
Бӧръя лунъяс чӧжыс Каменск гӧгӧрса шочиник кустъяса мылькйӧсь, эрда местаын гартчис шоныд турӧб.
Сэсся лунтӧв вайис ру.
Восьса местаясын лымйыс вӧлі ляпкыд на, и сійӧ кутіс сывны, муяс да туйяс небзисны.
Донец ӧтар-мӧдар вадор пӧлӧн сулалысь сиктъяссӧ да хуторъяссӧ вӧлі ёна жугӧдӧма бомбёжкаӧн да артиллерия лыйлӧмӧн.
Боечьяс меститчисны важ блиндажъясӧ да землянкаясӧ, палаткаясӧ да веськыда ывла вылас, бипуръяс эз ӧзтавны.
Штурмводзвывса вечерняас лунтыр налы тыдаліс ру пӧвстті ю мӧдлапӧлысь крестасьлысь тыртӧм уличаяса доза ыджыд кар. Олан керка вевтъяс вывті тыдалісны станционнӧй водокачка, заводъяслӧн кӧнсюрӧ дзоньӧн кольӧм трубаяс да жуглӧм вичко кӧлӧкӧльняяс.
Куш синмӧн позьӧ вӧлі аддзыны кар водзладорса мылькъяс вылысь да сы окраинаясысь немецкӧй дзотъяс.
Сложнӧй чувство шымыртӧ салдатскӧй шинеля сӧветскӧй мортӧс вот татшӧм населённӧй пунктсӧ мездӧм вӧсна бой водзвылын.
Нравственнӧй чувство кыптӧ сы вӧсна, мый сійӧ, шинеля мортыс, наступайтӧ, мездӧ ассьыс, сьӧлӧмсьыс торйӧдны позьтӧмтор.
Жалитан чувство кар дінас да сэні олысьяс дінас, мамъяс да посни челядь дінас, кодъяс дзебсьӧмаӧсь кӧдзыд пӧдвалъясӧ, васӧд щельясӧ.
Противник вылӧ зэв ыджыд скӧрлун, ӧд сійӧ — опыт серти тайӧ тӧдса нин — кутас водзсасьны кыкмындаалӧм, куиммындаалӧм вынӧн ассьыс преступлениеяссӧ да предстоящӧй расплатасӧ сознайтӧмла.
Сьӧлӧм пытшкын ас кӧсйытӧг кыптӧм дзуг чувство, коді кыптӧ сійӧс гӧгӧрвоӧмысь, мый грӧзитӧ смерть и задачаыс сьӧкыд.
А кымын сьӧлӧм топавлӧ полӧмлӧн естественнӧй чувствоысь!
Но боечьяс пӧвстысь ни ӧти морт эз петкӧдлы тайӧ чувствояссӧ, ставныс вӧліны кыпыдӧсь, долыдӧсь да грубӧякодь шутитісны.
— Колобок, босьтчис кӧ нин сійӧ, гӧгыльтчас карӧдзыс, — сёрнитісны боечьяс сідзи, быттьӧкӧ оз налы аслыныс, а мойдса колобоклы ковмас гӧгыльтчыны тайӧ карас.
Штурмӧвӧй группаӧн, кытчӧ веськаліс Серёжка, командуйтіс буретш сійӧ сержантыс, код дорӧ сійӧ петіс фронт линия вуджӧм бӧрын, — ичӧтик, гажа, вертлян морт, посни чукырӧсь чужӧма да гырысь лӧз синъяса, кодъяс сэтшӧма дзирдалісны, мый кажитчӧ, быттьӧкӧ налӧн дугдывтӧг вежласьӧ рӧмыс.
Сылӧн овыс вӧлі Каюткин.
— Сідзкӧ тэ Краснодонысь? — выльысь юаліс сержант, ӧттшӧтш радлун да быттьӧкӧ весиг недоверие тӧдчис сы чужӧм вылын.
— Вӧвлін али мый? — юаліс Серёжка.
— Менам вӧлі ёрт — ӧти ныв сэтысь, — шогпырысь шуис Каюткин, — но сійӧ эвакуируйтчис...
Ме сыкӧд туйын и тӧдмаси.
Зэв бур ныв...
Прӧйдитлі ме Краснодон пыр, — чӧв олыштӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ме и Каменск обороняйтлі.
Ставныс, кодъяс обороняйтлісны, коді пӧгибнитіс, коді пленын, а ме вот бӧр тані.
Кывлін кывбуръяс?
И сійӧ лыддис зэв серьёзнӧя:
— Ме кодьяс йывсьыс гижӧма, — шуис Каюткин, серӧктіс да мигнитіс Серёжкалы.
Тадзи коли луныс да воис вой.
И сэки, кор дивизияса командир выль пӧв висьталіс майор Кононенколы задачасӧ, боечьяс, кодъяслы ковмас решайтны тайӧ задачасӧ, узисны.
Узис и Серёжка.
Квайт час асылын найӧс садьмӧдісны дневальнӧйяс.
Боечьяс юисны чарка винаӧн морт вылӧ, сёйисны котелокджын яя шыд, кытчӧ пуктӧма шыдӧс, да ыджыдкодь порция пшеноа рок.
И сайӧдысь ру дырйи, сёнъясті да кустъяс пӧвстті, кутісны чукӧртчыны атака вылӧ петан рубежъясӧ.
Группаясӧн мунысь боечьяс кок улын артмис ульдӧм лым сора да сёй сора няйт.
Метр кыксё гӧгӧр сайысь нинӧм нин эз тыдав.
Юрӧбтісны гырысь пушкаяс, а боечьяслӧн медбӧръя группаясыс ещӧ матыстчисны на Донец вадорӧ да водалісны тайӧ кизьӧр няйтас.
Орудиеяс лыйлісны размереннӧя, <rus>методически</rus>, но найӧ вӧліны сэтшӧм уна, мый лыйлӧм шыясыс да снарядъясыслӧн взрывайтчӧм шыясыс сӧльнитчылісны дугдывтӧм, оръявлытӧм юргӧмӧ.
Серёжка куйліс Каюткинкӧд орччӧн да аддзис веськыдвылысь насянь и веськыда ас весьтсьыныс ру пытшті ю вомӧн лэбысь то гӧгрӧс, то би бӧжа гӧрд шаръяс, кыліс налысь исковтысь чушкӧмсӧ, мӧдлапӧвсьыс гора взрывъяссӧ да ылын карын взрывайтчысь снарядъяслысь муралӧмсӧ, и тайӧ шыясыс возбуждающӧя действуйтісны сы вылӧ, сідзжӧ и сылӧн ёртъяс вылӧ.
Немечьяс сӧмын шыблалісны минаяс сійӧ местаясас, кытысь найӧ чайтлісны, мый сэтчӧ чукӧртчӧма пехота.
Мукӧд дырйи карсянь вочавидзліс квайт ствола миномёт.
И Каюткин неуна полігтыр шулывліс:
— Аддзан, дзуртны мӧдіс...
И друг ылысянь, Сережка бӧрладорсянь, мӧдісны юравны гымалӧм шыяс.
Найӧ пыр содісны, паськалісны енэжтас пасьталаыс.
И вадорӧ водӧм боечьяс юр весьтын мӧдіс юргыны, сьывны, и сьӧд тшынӧн шебрӧдӧм страшнӧй би разрывъяс тупкисны мӧдар вадорсӧ ставнас,
— Катюшаяс мӧдісны орсны, — шуис Каюткин, ачыс ставнас йӧжгыльтчис, и чукырӧсь чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис скӧрлун. — Ӧні Иван-долбай ещӧ сетыштас, сэки нин...
И ещӧ эз на ланьт на бӧрвылын грымгӧмыс, и ещӧ потласисны на снарядъяс мӧдар вадорас, кор Серёжка, коді эз кывлы, вӧлі-ӧ эз кутшӧмкӧ команда, а сӧмын аддзис, мый Каюткин петіс ортсӧ да мӧдіс котӧртны, тожӧ чеччыштіс ичӧтик окопысь да котӧртіс йи вылӧ.
Найӧ котӧртісны йи вывті и, кажитчӧ, гӧгӧр вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Збыльысьсӧ жӧ лыйлісны найӧс мӧдар вадорсяньыс, и йӧзыс усялісны йи вылас.
Сьӧд тшын да сернӧй дук гыясӧн ылькнитлывлісны котӧртысьяс вылӧ вӧрысь ру пырыс.
Но сійӧ ощущайтӧмыс, мый ставыс артмис правильнӧ да ставыс лоӧ бур, шымыртіс нин став боечьяссӧ.
Тайӧ друг пуксьӧм чӧвлуныс оглушитіс Серёжкаӧс, и сійӧ воис ас садяс, кор куйліс нин Каюткинкӧд орччӧн мӧдар вадорас, пузувтӧм тшыналысь муысь артмӧм воронкаын.
Каюткин, страшнӧй чужӧма, лыйліс кытчӧкӧ автоматсьыс веськыда ас водзас, и Серёжка аддзис насянь ветымын воськолысь не ылысьджык джынвыйӧ тырӧм щельсянь чурвидзысь, сырмысь пулемёт хобот, и сійӧ тожӧ кутіс лыйлыны тайӧ щеляс.
Пулемётыс эз аддзы ни Серёжкаӧс, ни Каюткинӧс, а аддзис мыйкӧ ылыссаджыкӧс, и пыр жӧ тшӧкмуні-ланьтіс.
Карыс насянь вӧлі ылын веськыдвылын, налань пӧшти эз нин лыйлыны, и найӧ пыр ылӧджык вешйисны вадорысь степлань.
Дыр мысти нин степас, налӧн мунанінлань быдладорӧ, кутісны гылавны снарядъяс, кодъяс воалісны карсянь.
Ру пытшкас тыдавтӧм, но Серёжкалы бура тӧдса хуторъяс дорын найӧс бара паныдаліс пулемётъясысь да автоматъясысь чорыда лыйлӧм.
Найӧ водісны муас да вель дыр куйлісны сідзи, кытчӧдз эз суӧдны найӧс кокньыдик пушкаяс, кодъясӧс быгыльтісны киясӧн.
Пушкаяс зэв матысянь кутісны лыйлыны хуторъясас, и медбӧрын боечьяслӧн группаясыс пырисны хуторокъясӧ ӧттшӧтш тайӧ пушкаясыскӧд, кодъясӧс пыр быгыльтісны и быгыльтісны ас водзвыланыс гырысь тушаа, гажа, неуна юыштӧм артиллеристъяс.
Татчӧ пыр жӧ воис батальонса командир, и связистъяс нюжӧдісны нин провод жугӧдӧм ичӧтик каменнӧй дом пӧдвалӧ.
Тадзи ставыс муніс бура разъезд дорӧ матыстчигӧн, а разъездын став тайӧ ичӧтик, частнӧй операцияяс вӧлі конечнӧй цельӧн.
Налӧн кӧ эськӧ вӧліны танкъяс, найӧ эськӧ важӧн нин вӧліны тайӧ разъездас, но танкъяс тайӧ разас эз участвуйтны: Донецлӧн йиыс найӧс эз лыбӧд.
Ӧні боечьяс наступайтісны сап пемыдын.
Комбатлы, коді ачыс веськӧдліс тайӧ операциянас, мыйӧн сӧмын противник заводитіс лыйлыны, быть лои мунны атакаӧ сійӧ группаясыскӧд, кодъяс вӧліны сы дорын, а главнӧй вынъясыс эз на воны.
Боечьяс пырисны тайӧ хуторас, Каюткинлӧн группаыс пырис улича кузя пыдӧкодь да паніс тыш школа здание вӧсна.
Школасянь кутісны лыйлыны сэтшӧм ёна, мый Сережка дугдіс лыйсьынысӧ да чужӧмсӧ лэдзис кизьӧр няйтас.
Пуля сотыштіс сылысь шуйга кисӧ гырддза вылысладортіыс, но лысӧ эз вӧрзьӧд, и пӧсьвывсьыс сійӧ эз кыв некутшӧм дой.
А кор сійӧ, медбӧрын, решитчис лэптыны юрсӧ, сы дорын некод нин эз вӧв.
Вернӧджык дерт вӧлі чайтны, мый сылӧн ёртъясыс эз выдержитны бисӧ да бӧрыньтчисны окраинаас асланым йӧз дорӧ.
Но Серёжка вӧлі на неопытнӧй, сылы кажитчис, мый став ёртъяссӧ виӧмаӧсь, и сьӧлӧмыс кынмыліс повзьӧмысла.
Сійӧ кыссис керка пельӧс саяс да мӧдіс кывзысьны.
Кык немеч котӧртісны сы дінті.
Сылы кутісны нин кывны немецкӧй сёрнияс и веськыдвывсьыс, и шуйгавывсьыс, и бӧрвывсьыс.
Лыйсьӧмыс тані ланьтіс, а пыр содіс окраинаас, сэсся и сэн кутіс лӧньны.
Ылын кар весьтас, эз енэжсӧ, а сукмӧм сьӧд тшын сюръяяссӧ югдӧдігмоз, ыпъяліс зэв ыджыд би югӧр, и сэтысянь кыліс сёпӧлӧс равзӧм.
Ранитчӧм Серёжка ӧтнас куйліс лым сора няйтын немечьясӧн займитӧм хуторын.
Квайтымын коймӧд глава
Другӧй менам!
Другӧй менам!..
Ме заводиті гижны медся шог лист бокъяссӧ и ас кӧсйытӧг казьтывсьӧ тэ йылысь...
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм волнение шымыртіс менӧ челядьдырся сійӧ ылӧ кольӧм лунъясас, кор ми тэкӧд ветлывлім велӧдчыны карӧ!
Ӧта-мӧдысь олім ветымын верст дорысь ылынджык, и, гортысь петігӧн, ме сэтшӧма полі, мый ог су тэнӧ, мый тэ мунӧмыд нин, — ӧд ми эг аддзысьлӧй дзонь гожӧм!
Татшӧм шогыслӧн лоны ӧти позянлуныс висьтавны вермытӧм гажтӧмлунӧн топӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс сійӧ войся часас, кор ме, вӧв доддьын бать мыш сайын пукалігӧн, пырлі тіян сиктӧ да мудзӧм вӧв зэв ньӧжйӧ мунліс улича кузя.
Тіян керка дорӧ вотӧдз на ме чеччыштлі телегаысь, ме тӧда вӧлі, мый тэ век узьлан турун сарайын, и тэ кӧ сэні абу нин, сідзкӧ, тэ абу...
Но вӧлі ӧмӧй кӧть ӧти случай, медым тэ эн виччысь менӧ, — ме тӧда, тэ дась вӧлін сёрмыны школаӧ, сӧмын мед не кольны менӧ ӧтнамӧс....
Ми эг нин куньлӧй синъяснымӧс югдытӧдзыс, кӧмтӧм кокъяснымӧс сарайсянь ӧшӧдӧмӧн ми пукалім и пыр сёрнитім, сёрнитім да, вомъяснымӧс кипыдӧсъясӧн тупкӧмӧн, сералім сідзи, мый сёр вылын пукалысь курӧгъяс швачӧдчисны бордъяснас.
Кыліс турун дук, вӧр сайсянь мыччысьысь арся шонді друг югдӧдліс миянлысь чужӧмъяснымӧс, и сӧмын сэки ми вермим аддзыны, кутшӧма ми вежсим гожӧмбыднас...
Ме помнита, кыдзи ӧтчыд ми, том зонъяс, сулалім юын виж ваас, коді вӧлі пидзӧсӧдз, гачьясным вӧлі пуджӧма, и тэ меным висьтасин, мый тэ влюбитчӧмыд...
Веськыда шуа, нылыс меным эз во сьӧлӧм вылӧ, но ме шуи тэныд:
— Тэ влюбитчӧмыд, эг ме!
Ло жӧ тэ шудаӧн!..
И тэ серӧктін да шуин:
— Збыльысь, позьӧ весиг торкны отношениеяс, медым кутны мортӧс лёктор вӧчӧмысь, но позьӧ ӧмӧй сетны сӧвет любовь кузя?
Кутшӧм частӧ медматысса йӧз сюйсьӧны асланыс сӧветъясӧн любовь делӧясӧ, ӧтлаӧдӧны, торйӧдӧны, висьтавлӧны омӧльторъяс, мый кывласны морт йылысь, кодӧс тэ радейтан...
Найӧ кӧ эськӧ тӧдісны, мыйта лёктор найӧ вайӧны тайӧн, мыйта отравляйтӧны сӧстӧм минутъяс, кодъяс некор нин оз лолыны олӧмын мӧдысь!..
Ещӧ ме помнита, кор воис сійӧ, ме ог кӧсйы шуны сійӧс нимнас, сійӧ Н.-ыс да мӧдіс немдумайттӧг, серампырысь больгыны аслас ёртъяс йылысь: «Эсійӧ пель йылӧдзыс влюбитчӧма кутшӧмкӧ нылӧ, веськыда пресмыкайтчӧ ныв водзас, а нылыслӧн гыжъясыс няйтӧсь, сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...
А эсійӧ, ті тӧданныд, тӧрыт ветлӧма гӧститны да сэтшӧма юӧма, мый сійӧс весиг восӧдӧма, сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...
А сэтшӧмтӧ морт ветлӧдлӧ лёк паськӧма, петкӧдлӧ асьсӧ гӧльӧн, а збыльвылассӧ сійӧ прӧстӧ скуп, ме зэв бура тӧда, — сійӧ оз яндысь юны сур йӧз щӧт вылӧ, — сӧмын тайӧ мед эрдӧ оз пет...»
Тэ видзӧдлін сы вылӧ да шуин:
— Вот мый, <ns>Н.</ns>, весась тэ татысь, да сӧмын ӧдйӧджык...
— Кыдзи весась? — чуймис <ns>Н.</ns>
— А прӧстӧ весась...
Мый вермас лоны зывӧктанаджык сійӧ мортсьыс кындзи, коді нинӧм оз вермы висьтавны аслас ёрт чужӧм йылысь, сы вӧсна мый век видзӧдӧ сы вылӧ бӧрсяньыс?
А мый вермас лоны зывӧктанаджык суклясьысь том мортысь?..
Кутшӧм радлунӧн ме видзӧді тэ вылӧ!
Ме думайті дзик жӧ тадзи, но, гашкӧ, ме ог вермы поступитны татшӧм чорыда...
Но медбура помнита сійӧ гожӧмсӧ, кор тэсянь ылын олігӧн ме гӧгӧрвои, мый менам абу мӧд туй комсомолӧ пырӧмысь ӧтдор...
И вот ми, кыдзи и век, аддзысим арнас сійӧ жӧ сараяс, и ме казялі, мый тэныд быттьӧкӧ абу лӧсьыд и тэ ӧтдортчан, и ме ачым испытайті тэ дорӧ тайӧс жӧ.
Ми, кыдзи и челядьдырйи, пукалім, кӧмтӧм кокъяснымӧс ӧшӧдӧмӧн, да чӧв олім.
Сэсся тэ шуин:
— Гашкӧ, тэ он гӧгӧрво менӧ и весиг вӧйпны кутан сыысь, мый ме, тэкӧд сёрнитчытӧг, решиті тадзи, но ме, гожӧмнас тані ӧткӧн олігӧн, гӧгӧрвои, мый мӧд туй меным абу.
Тэ тӧдан, ме решиті пырны комсомолӧ...
— Но тэнад лоӧны выль обязанностьяс да выль ёртъяс, а кыдзи нӧ ме? — шуи ме, медым испытайтны ассьыным дружбанымӧс.
— Да, — шогпырысь шуин тэ, — тайӧ, дерт, сідзи и лоӧ.
Ме, дерт, гӧгӧрвоа, мый тайӧ сӧвестьлӧн делӧ, но кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, тэ кӧ тшӧтш жӧ пырин комсомолӧ!
И ме сэсся эг нин вермы мучитны тэнӧ: ми веськыда видзӧдлім ӧта-мӧдлы синманым да серӧктім.
Гашкӧ, сэсся некор нин эз вӧв миян татшӧм шуда сёрниыс, кыдзи тайӧ медбӧръя разас, тэнад сарайын, кӧні сёр вылын пукалісны курӧгъяс, кор пипуяс сайысь мыччысис шонді да кор ми клянитчим, мый некор нин сэсся ог кежӧй асланым бӧрйӧм туй вылысь да век лоам вернӧйӧсь асланым дружбалы...
Дружба!
Свет вылас кымын морт шулывлӧны тайӧ кывсӧ, кор гӧгӧрвоӧны тайӧс кыдзи бутылка сайын приятнӧй сёрнитӧм да мӧда-мӧд слабостьяс вылӧ снисходительнӧя видзӧдӧм!
А кутшӧм отношение нӧ тайӧ имеитӧ дружба дорӧ?
Да, ми тышкасим быд помка вӧсна, ми ньӧти эг жалитлӧй ёрта-ёртнымлысь самолюбиенымӧс, — да, ми кӧ эг вӧлӧй сӧгласенӧсь, ми вӧчлывлім ёрта-ёртнымлы ранаяс!
А миян дружбаным таысь сӧмын ёнмис, сійӧ мужайтіс, сійӧ быттьӧкӧ тырлі сьӧкыдторйӧн...
Унаысь ме вӧлі несправедливӧй тэ дінӧ, но ме кӧ сознавайтлі, мый ӧшибитчи, ме эг мынтӧдчыв тэ водзын кывкутӧмысь.
Правда, дзик ӧтитор ме верми шуны татшӧм случайясын, мый ме эг вӧв прав.
А тэ шулін:
— Эн мучитчы — тайӧ весьшӧрӧ...
Тэ кӧ ставсӧ гӧгӧрвоин, вунӧд, не татшӧмторъяс на овлывлӧны, — тайӧ тыш...
А сэсся тэ ухаживайтлін ме бӧрся бурджыка медбур госпитальнӧй сестра дорысь и, гашкӧ, бурджыка на весиг мам дорысь, сы вӧсна мый тэ вӧлін неуна груб, несентиментальнӧй том морт...
А ӧні меным ковмас висьтавны, кыдзи ме вошті тэнӧ, — тайӧ вӧлі сэтшӧм важӧн, а меным кажитчӧ, мый тайӧ вӧлі эз колян война дырйиыс, а тайӧ война дырйиыс...
Ме кыски тэнӧ камышъяс пӧвстті ты дорсянь, и тэнад вирыд визувтіс менам кияс вылӧ, и шондіыс пӧжис вывті ёна, и сэні, вадорас, буракӧ, некод нин эз коль ловйӧн, сэтшӧма лыйлісны тайӧ векньыдик мутор вылас, кӧні быдмис камыш.
Ме кыски тэнӧ, сы вӧсна мый ме эг вермы представитны, мый тэ верман кувны...
И вот тэ куйлан вольсалӧм камыш вылын, тэ вӧлін ас садяд, сӧмын вомдоръясыд вӧліны дзик косӧсь, и тэ шуин:
— Юны...
Вай меным юыштны...
Но тані ваыс эз нин вӧв, и миян эз вӧв ни кружка, ни котелок, ни фляжка, а то ме эськӧ бӧр ветлі ты дорас.
Сэки тэ шуин:
— Видзчысьӧмӧн пӧрччы менам кокысь сапӧгӧс, сійӧ менам зэв на ён...
И ме гӧгӧрвои тэнсьыд мӧвптӧ.
Ме пӧрччи коксьыд ыджыд салдатскӧй сапӧгтӧ, коді таляліс сы мында туй, — ми сы мында лун вӧлім походын, эгӧ вежлӧй нямӧдъяснымӧс, но ме мӧдӧдчи тайӧ сапӧгнас ты дорӧ, а сэсся мӧді кыссьыны, — менам зэв жӧ ёна горшӧй косьмис.
Дерт, оз позь вӧлі и мечтайтны, медым сэтшӧма лыйсигӧн ме верми юны, — тайӧ вӧлі чудоӧн, мый меным удайтчис сапӧгас гумовтны ва да кыссьыны бӧр тэ дорӧ.
Но кор ме кыссьӧмӧн вои тэ дінӧдз, тэ вӧлі кулӧмыд нин.
Чужӧмыд тэнад вӧлі зэв спокойнӧй.
Ме первойысь аддзи, кутшӧм тэ ыджыд — эз ӧд прӧстӧ миянӧс сэтшӧм частӧ сорлавлыны.
Синмысь менам чепӧсйис синва.
Терпитны вермытӧма косьмис горш, и ме ляскыси тэнад сапӧг бердӧ, миян салдатскӧй дружбалӧн тайӧ грубӧй курыд чаша бердас, да бӧрдігтыр юи сэтысь пыдӧсӧдзыс...
Ни кӧдзыд, ни полӧм чувствуйттӧг, кӧин кодь тшыг, мудзӧм, кынмӧм Валя шӧйтіс фронт пӧлӧн хуторсянь хуторӧ, мукӧд дырйи войсӧ коллявліс куш степын.
И отступайтысь немечьяслӧн гыясыс, фронтлӧн быд выль вешйӧм мысти, заставляйтлісны тшӧтш сійӧс сетчыны пыр матӧджык рӧднӧй местаясланьыс.
Валя шӧйтіс лун, кыкӧс, недель, шӧйтіс, ачыс эз тӧд мыйла.
Гашкӧ, сійӧ ещӧ надейтчис на вуджны фронт, а сэсся ачыс кутіс веритны сылы, мыйӧн пӧръяліс Серёжкаӧс: а мыйла эськӧ и збыльысь сылы не воны татчӧ Гӧрд Армияса кутшӧмкӧ частькӧд?
Серёжка шуис: «Ме обязательнӧ воа».
А Серёжка пыр выполняйтліс сійӧс, мый кӧсйысьліс.
Войнас, кор бойыс пансис дзик Каменскын и зэв ыджыд пӧжар югӧрыс сьӧд тшын сюръяяс вылас тыдаліс уна дас верст сайсянь, Валя узьмӧдчис ӧти хуторӧ Каменсксянь дас вит километр кымын сайӧ.
Хуторас немечьяс эз вӧвны, и Валя, кыдзи и унджык сэтчӧс олысьыс, эз узь войбыд, видзӧдіс би югӧр вылӧ.
Мыйкӧ заставляйтіс сійӧс виччысьны, виччысьны...
Час дас ӧтиын кымын луннас хуторын кутісны тӧдны, мый Гӧрд Армиялӧн частьясыс пырӧмаӧсь Каменскӧ и бойыс мунӧ карас, и немечьясӧс зырӧмаӧсь нин кар ыджыдджык юкӧнысь.
Регыд ыльнитас татчӧ врагъяс пиысь медся страшнӧй врагыс — бойын нӧйтӧм враг...
Валя бара босьтіс ассьыс мешӧксӧ, кытчӧ кӧзяйкаыс жаляддза пуктіс нянь гӧрбушка, да петіс хуторысь...
Сійӧ муніс, ачыс эз тӧд кытчӧ.
Ывлаас пыр на ульдіс, но тӧлыс вежсис нин, лои кӧдзыдджык, руыс разалі, и гӧгӧр ӧткодь лым кымӧръяс вевттисны став енэжсӧ.
Валя сувтіс туй шӧрӧ да дыр, зэв дыр сулаліс, мыш саяс мешӧка, йӧжгыльтчӧма, и тӧлыс вӧрӧшитіс берет увсьыс петӧм, кӧтасьӧм русӧй юрси читкыльсӧ.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник мӧдіс довгыны сӧніка ваӧн кизьӧрмӧм туй кузя Краснодонлань.
Тайӧ кадас Серёжка, оружиетӧм, таркӧдчис хутор мӧдар помса меддорса хата ӧшиньӧ, сылӧн лётмунӧм киыс вӧлі вирӧсь сос пиас.
Эз, судьба эз си сылы пӧгибнитны тайӧ разас...
Сійӧ дыр куйліс няйт сора уль лым вылын, разъезддорса сійӧ хутор шӧрас, кытчӧдз эз ланьтны немечьяс.
Оз позь вӧлі надейтчыны, мый асланым йӧз бӧр пырасны хуторас тавой.
Колӧ вӧлі мунны, мунны фронтысь бокӧ.
Серёжка вӧлі штатскӧй паськӧма, оружиесӧ позис кольны татчӧ.
Оз ӧд нин первойысь писькӧдчы сійӧ вражескӧй расположение пыр!
Вӧлі гудыр асывводз, кор сійӧ, ранитчӧм кисӧ сьӧкыдпырысь кыскигмоз, кыссьӧмӧн вуджис кӧрттуй вомӧн.
Тайӧ кадас керкаын чеччӧ нин бур кӧзяйка да ӧзтӧ лампа югдытӧдзыс.
Но бур кӧзяйкаяс пукалісны пӧдвалъясын асланыс челядькӧд.
Серёжка кыссис кӧрттуйсянь метр сё кымын, сэсся сувтіс да мӧдӧдчис водзӧ.
Тадзи сійӧ довгис тайӧ хуторӧдзыс.
Русӧй кӧсаа ныв, коді сӧмын на ведраын вайӧма ва, мыйкӧ резьӧдіс важ кӧлуйысь да вӧчис сылы перевязка, мыськис вирӧсь соссӧ да зыраліс пӧимӧн.
Кӧзяеваыс сэтшӧма полісны, мый вот-вот воасны немечьяс, весиг эз вердны Серёжкаӧс пӧсь сёянӧн, а сӧмын ӧттор-мӧдтор сетісны сылы сьӧрсьыс босьтны.
И войбыд узьтӧм Сережка мӧдӧдчис хуторсянь хуторӧ фронт пӧлӧн корсьны Валяӧс.
Кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ донецкӧй степын, поводдяыс бара крута вежсис тӧвлань.
Сапкыны кутіс лым, сійӧ эз нин сыв.
Сэсся ёна кӧдздӧдіс.
Январ медбӧръя лунъяссӧ Феня, Серёжкалӧн чойыс, коді оліс торйӧн аслас семьяыскӧд, локтіс ӧтчыд рынок вылысь, и ӧдзӧссӧ вӧлі игналӧма.
— Мама, тэ ӧтнад? — юаліс ӧдзӧс сайсянь сылӧн ыджыд пиыс.
Серёжка пукаліс пызан дорас, ӧти кинас лэдзчысьӧма пызан вылас, мӧдыс ӧшаліс.
Сійӧ век вӧвлі косіник, а ӧні чужӧмыс дзикӧдз нин косьмӧма, ачыс мышкыртчӧма, сӧмын синъясыс встретитісны чойсӧ важмоз жӧ тэрыб да деятельнӧй выражениеӧн.
Феня висьталіс сылы Центральнӧй мастерскӧйясын арестъяс йылысь да сы йылысь, мый «Том гвардияысь» унджыкыс нин тюрьмаынӧсь.
Сылы Марина висьталӧма нин и Кошевойӧс арестуйтӧм йылысь.
Серёжка пукаліс кыв шутӧг, синъясыс сылӧн страшнӧя дзирдалісны.
Недыр мысти сійӧ шуис:
— Ме муна, эн пов...
Сійӧ чувствуйтіс, мый Феня тӧждысьӧ и сы вӧсна, и аслас челядь вӧсна.
Чойыс вӧчис сылы перевязка.
Пасьтӧдіс сійӧс нывбаба паськӧмӧн, а сы вылын вӧлӧм став кӧлуйсӧ пуктіс нопторйӧ да пемыдгорувнас колльӧдіс воксӧ гортас.
Батьсӧ, тюрьмаын пукалӧм бӧрас, сэтшӧма нюкыртӧма, мый сійӧ пӧшти пыр куйліс вольпась вылын.
Мамыс крепитчис на.
Чойясыс эз вӧвны — ни Дашаыс, ни радейтана Надяыс: найӧ сідзжӧ мунӧмаӧсь кытчӧкӧ фронтлань.
Сережка кутіс юасьны: эз-ӧ кывлыны, кӧні Валя Борц?
Тайӧ кад чӧжнас «том гвардеечьяслӧн» бать-мамныс ёнджыка тӧдмасисны ӧта-мӧдныскӧд, но Мария Андреевна нинӧм абу висьтавлӧма аслас ныв йылысь Серёжка мамлы.
— А сійӧ абу сэні? — зумыштчӧмӧн юаліс Серёжка.
Тюрьмаын Валя эз вӧв: та йылысь найӧ тӧдісны бура.
Сережка пӧрччысис и первойысь бӧръя тӧлысь чӧжӧн водіс сӧстӧм вольпась вылӧ, аслас вольпась вылӧ.
Дзузган би ӧзйис пызан вылын.
Ставыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и сы челядьдырйи, но сійӧ нинӧм эз аддзы.
Орчча жырас куйлысь батьыс сэтшӧма кызӧдіс, мый вӧрисны стенъясыс.
А Серёжкалы кажитчис, мый жырас неестественнӧй шынитӧв: эз кыв привычнӧй ноксьӧмыс чойясыслӧн.
Сӧмын ичӧтик племянникыс уяліс «дедыс» жырйын му джоджті да мыйкӧ дзольгис ас кежас.
Мамыс петіс идрасьны.
«Дед» жырйӧ пырис суседкаыс, том нывбаба.
Сійӧ пыравліс пӧшти быд лун, а Серёжкалӧн бать-мамыс асланыс душевнӧй наивность да сӧстӧмлун вӧснаыс некор эз думыштчывны, мыйла сійӧ сэтшӧм частӧ кутіс волывлыны на ордӧ.
Суседкаыс пырис да мӧдіс варовитны «дедкӧд».
Джоджын уялысь кага босьтіс мыйкӧ да кыссис Серёжка дінӧ горничаӧ, ачыс дзольгис:
— Дядя... дядя...
Нывбаба пырмунігмозыс видзӧдліс горничаас, аддзис Сережкаӧс, сэсся ещӧ сёрнитыштіс «дедкӧд» да муніс.
Серёжка йӧжгыльтчис койка вылас да ланьтіс.
Мамыс да батьыс узисны нин.
Пемыд да шынитӧв вӧлі керкаын, а Серёжка век на эз узь, сылӧн майшасис сьӧлӧмыс...
Ывласянь друг кыліс ӧдзӧсӧ чорыда йиркӧдчӧм:
— Восьты!..
Секунда сайын на кажитчис, мый олӧмлӧн кутны позьтӧм выныс, коді нуӧдіс сійӧс став испытаниеяс пыр, век кежлӧ эновтіс нин сійӧс, кажитчис, сылысь вынсӧ вӧлі чегӧма.
Но тайӧ жӧ здукас, кор кыліс тайӧ йиркӧдчӧмыс, сылӧн тушаыс пыр жӧ лои гибкӧй да пельк, и, вольпась вывсьыс шытӧг чеччыштӧм бӧрын, сійӧ котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ да лэптыштіс занавес пельӧссӧ.
Гӧгӧр вӧлі ставыс еджыд.
Ставсӧ ӧткодя ойдӧдӧма тӧлысь югӧрӧн.
И ӧшинь дорын сулалысь немецкӧй салдатлысь фигурасӧ, коді дасьӧн кутіс автоматсӧ, и весиг салдатлысь вуджӧрсӧ быттьӧкӧ вӧлі серпасалӧма лым вылас.
Мам и бать садьмисны, повзьӧмпырысь сёрнитыштісны унзільйывсьыс да ланьтісны, кутісны кывзыны ӧдзӧсӧ йиркӧдӧмсӧ.
Серёжка кипӧвнас, кыдзи сійӧ велаліс нин, гачасис, дӧрӧмасис, кӧмасис, сӧмын эз вермы кӧртавны кучик шнура красноармейскӧй ботинкисӧ, кодӧс сетісны сылы дивизияын, да петіс горничаӧ, кӧні узисны мамыс да батьыс.
— Восьтӧй кодкӧ, энӧ биасьӧй, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Мазанка, кажитчис, вот-вот киссяс йиркӧдчӧмсьыс.
Мамыс кутіс чепсасьны жырті, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши.
Батьыс ньӧжйӧник чеччис вольпась вывсьыс, и сылӧн чӧв олігтыр вӧрӧм сертиыс Серёжка чувствуйтіс, кутшӧм сьӧкыд стариклы вӧрнысӧ и кутшӧм сьӧкыд сылы тайӧ ставыс.
— Нинӧм он вӧч, ковмас восьтыны, — шуис батьыс тешкодь вӧсни гӧлӧсӧн.
Серёжка гӧгӧрвоис, мый батьыс бӧрдӧ.
Кӧстыльнас котшкӧдчигтыр батьыс петіс посводзӧ да шуис:
— Дзик пыр, дзик пыр...
Серёжка шытӧг тювкнитіс батьыс бӧрся.
Мамыс сьӧкыда котӧртіс посводзӧ да вӧрзьӧдіс сэтысь кутшӧмкӧ кӧртапом, и быттьӧкӧ ыркнитіс кӧдзыд сынӧд.
Батьыс восьтіс ортсыса ӧдзӧссӧ да, сійӧс кутігтыр, вешйис бокӧ.
Ӧта-мӧд бӧрся куим сьӧд фигура пырисны тӧлысь югӧр улысь посводзӧ.
Медбӧръя пырысьыс пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, и посводзсӧ югдӧдісны югыд электрическӧй пӧнар прожекторӧн.
Югӧрыс первой уси мамыс вылӧ, коді сулаліс пыдын, мӧс картаӧ пыран ӧдзӧс дорын.
Аслас пемыд пельӧссяньыс Серёжка аддзис, мый ӧдзӧс каличсӧ лэптӧма и ӧдзӧсыс калькнитчӧма, гӧгӧрвоис, мый тайӧ мамыс нарошнӧ вӧчис сылы вылӧ.
Но тайӧ здукас би югӧрыс уси батьыс вылӧ да Серёжка вылӧ, коді вӧлі дзебсьӧма сы мыш сайӧ.
Серёжка эз думайт, мый найӧ югдӧдасны посводзсӧ пӧнарӧн, да надейтчис тювкнитны ывлаӧ, кор найӧ пырасны горничаӧ.
Кыкӧн кватитісны сійӧс киясӧдыс.
Серёжка горӧдіс: сэтшӧма доймис сылӧн ранитчӧм киыс.
Сійӧс кыскисны горничаӧ.
— Биась!
Мый сулалан томиник роза моз! — горӧдіс мам вылӧ Соликовский.
Дзӧрысь кияснас мам дыр эз вермы ӧзтыны дзузгансӧ, и Соликовский ачыс ӧзтіс зажигалкаӧн.
Серёжкаӧс кутісны салдат-эсэсовец да Фенбонг.
Мамыс, найӧс аддзӧм мысти, мӧдіс гораа бӧрдны да уськӧдчис налы кок уланыс.
Ыджыд тушаа, ён мыгӧра, сійӧ туплясис му джоджас да курасис гӧгрӧсіник пӧрысь кияснас.
Старик мыджсьӧма бедь вылас, сулаліс, муӧдзыс копыртчӧмӧн, и сылӧн став тушаыс сырмис.
Соликовский вӧчис поверхностнӧй обыск — найӧ унаысь нин обыщитлісны Тюленинъяслысь патерасӧ.
Салдат кыскис гач зепсьыс гезпом да кутіс кӧртавны Сережкалысь кияссӧ мышкас.
— Ӧти пи... жалитӧй... ставсӧ нуӧй, мӧс, паськӧм.
Енмыс тӧдас, мый висьтавліс сійӧ...
Серёжкалы синва петтӧдз вӧлі жаль мамыс, мый сійӧ поліс шуны кӧть мыйкӧ, медым не бӧрддзыны.
— Нуӧд, — шуис салдатлы Фенбонг.
Мамыс мешайтіс сылы, и Фенбонг зывӧкпырысь йӧткыштіс сійӧс кокнас.
Серёжкаӧс тойлалігтыр салдат муніс медводзын.
Фенбонг да Соликовский сы бӧрся.
Серёжка бергӧдчыліс да шуис:
— Прӧщай, мама...
Прӧщай, батьӧй менам...
Мам уськӧдчис Фенбонг вылӧ да горзігтыр кутіс кучкавны сылы ещӧ пыр на вына кияснас:
— Морт виалысьяс, тіянӧс этша вины!
Виччысьлӧй, вот воасны миян!..
— Ок тэ... бара сэтчӧ лои окота мунны! — равӧстіс Соликовский да, «дедлӧн» сибдӧм, оръясяна гӧлӧсӧн корӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыскис Александра Васильевнаӧс важ капот-платтьӧ кежсьыс, мыйӧн сійӧ век узьліс, ывла вылӧ.
«Дед» муртса удитіс шыбитны сылы пальто да чышъян.
Квайтымын нёльӧд глава
Серёжка чӧв оліс, кор сійӧс нӧйтісны, чӧв оліс, кор Фенбонг, сылысь кияссӧ мышкас кӧрталӧмӧн, ӧшӧдіс сійӧс дыба вылӧ, чӧв оліс, кӧть и зэв ёна доймис сылӧн ранитчӧм киыс.
И сӧмын сэки, кор Фенбонг писькӧдіс сылысь ранасӧ шомполӧн, Серёжка йирыштіс пиньяссӧ.
Век жӧ сійӧ вӧлі чуймымӧн винёв.
Сійӧс шыбитісны ӧтка камераӧ, и сійӧ пыр жӧ мӧдіс котшкӧдны кыкнанладор стенас, медым тӧдмавны орччӧн пукалысьяссӧ.
Кокчунь йылас сувтӧмӧн сійӧ обследуйтіс йирк увсьыс щель, — оз-ӧ позь кыдзкӧ сійӧс ыдждӧдны, жугӧдны пӧвсӧ да тювкнитны сэті кӧть мед тюрьма дворас: сійӧ вӧлі уверен, мый пышъяс быдлаысь, вермас кӧ петны томан сайысь.
Сійӧ пукаліс да казьтыліс, кытчӧ видзӧдӧны ӧшиньясыс сійӧ помещениеыслӧн, кӧні допроситісны да мучитісны сійӧс, и томана-ӧ сійӧ ӧдзӧсыс, коді петӧ коридорсянь ывлаӧ.
Ок эськӧ, эз кӧ вӧв ранитчӧма киыс!..
Эз, сійӧ эз на думайт, мый ставсӧ нин воштӧма.
Тайӧ кӧдзыд сэзь войяснас Донец дорын артиллериялӧн юргӧмыс кыліс весит камераясӧдз.
Асывнас вӧлі очнӧй ставка сылы да Витька Лукьянченколы.
— Ог тӧд... кывлі, мый олӧ орччӧн, а некор эг аддзывлы, — висьталіс Витька Лукьянченко, ачыс видзӧдіс Серёжка дінті сьӧд бархатнӧй синъяснас, кодъяс ӧтнанныс сӧмын и вӧліны ловъяӧсь сы чужӧм вылын.
Серёжка чӧв оліс.
Сэсся Витька Лукьянченкоӧс нуӧдісны, и некымын минут мысти камераӧ пырис мамыс, кодӧс колльӧдіс Соликовский.
Найӧ нетшыштісны паськӧмсӧ пӧрысь нывбаба вылысь, дас ӧти челядя мам вылысь, шыбитісны сійӧс вирӧсь топчан вылӧ да кутісны нӧйтны проводъясӧн пиыс син водзын.
Серёжка эз бергӧдчы мӧдарӧ, сійӧ видзӧдіс, кыдзи нӧйтӧны сылысь мамсӧ, да чӧв оліс.
Сэсся сійӧс нӧйтісны мамыс син водзын, а сійӧ пыр чӧв оліс.
И весиг Фенбонг кутіс петны ку пытшсьыс, кватитіс пызан вывсьыс кӧрт лӧм да жугӧдіс Серёжкалысь здоров киыслысь гырддзасӧ.
Серёжка дзикӧдз едждӧдіс, кымӧсас чепӧсйис пӧсь.
Сійӧ шуис:
— Тайӧ — ставыс...
Тайӧ лунас вайӧдісны Краснодон посёлокысь арестуйтӧм став группасӧ.
На пиысь унджыкыс эз нин вермыны ветлӧдлыны, киняувтіыс кутӧмӧн найӧс кыскисны джоджӧдыс да шыблалісны сідз нин дзик тыр камераясӧ.
Коля Сумской вермис на ветлӧдлыштны, но синпӧлас сылы кучкӧмаӧсь плетьӧн, да сійӧ петӧма ортсӧ.
Тося Елисеенко, буретш сійӧ нылыс, коді сэтшӧм радлігтыр горӧдліс енэжӧ кыпӧдчысь ай гулюӧс аддзӧм бӧрын, ӧні сійӧ вермис сӧмын куйлыны кынӧм вылас: татчӧ мӧдӧдӧм водзвылын сійӧс пуксьӧдлӧмаӧсь дон плита вылӧ.
И мыйӧн сӧмын вайӧдісны найӧс, нывъяс камераӧ Любкала пырис жандарм.
Став нывъяс и ачыс Любка вӧліны уверенӧсь, мый сійӧс нуӧдӧны казнитны...
Сійӧ прӧститчис нывъяскӧд, и Любкаӧс нуӧдісны.
Но Любкаӧс нуӧдісны эз казнь вылӧ.
Областьса <deu>фельдкомендант</deu> генерал-майор Клер корӧм серти сійӧс нуӧдісны сы дорӧ допрос вылӧ Ровенькиӧ.
Вӧлі передачаяс принимайтан лун, кӧдзыд, лӧнь лун, ни ӧти тӧврутор; чер шыяс, юкмӧс дорын ведраӧн зёльӧдчӧм, ветлысь-мунысьяслӧн кокшыяс ылӧдз кылісны сынӧдас, коді бисер моз дзирдаліс шондісяньыс да лымсяньыс.
Елизавета Алексеевна да Людмила — найӧ век ӧтлаын вайлывлісны передачасӧ, — сёянтор тыра нопторъяӧсь да ичӧтик пӧдушкааӧсь, кодӧс Володя корӧма медбӧръя запискаас, вӧлі локтӧны пустырь вомӧн лымйӧд юждӧм векньыдик трӧпаті тюрьмалӧн кузьмӧс здание дорӧ. Еджыд стенъяса да лымйӧн тырӧм вевта тюрьмаыс — вуджӧрладорсяньыс лӧзов рӧма — сӧльнитчӧма сы гӧгӧрса местаыскӧд.
Кыкнанныс найӧ, и мамыс и нылыс, сэтшӧма омӧльтчӧмаӧсь, мый ёнджыка лоӧмаӧсь ӧткодьӧн ӧта-мӧдныскӧд, и позис чайтны найӧс кык чойӧн.
Мамыс, коді век вӧвлі тэрыб вӧраса да ёсь гӧлӧса, ӧні кажитчис, быттьӧкӧ сійӧс кыӧма дзик ӧти нервнӧй сӧнъясысь.
И тюрьма дорӧ чукӧртчӧм нывбабаяс сёрни серти нин, и сы серти, мый нывбабаяс кутісны орданыс передачаяс да эз мунны тюрьма ӧдзӧслань, Елизавета Алексеевна да Люся кутісны чувствуйтны лёктор.
Дзик кильчӧ дорас, нывбаба чукӧр вылӧ видзӧдтӧг, сулаліс, кыдзи и век, немецкӧй часӧвӧй, а кильчӧ перилӧ вылас пукаліс виж полушубока «полицай».
Но сійӧ эз принимайт передачаяс.
Ни Елизавета Алексеевналы, ни Люсялы нинӧмла вӧлі видзӧдны, кодъяс тані сулалӧны: найӧ аддзысьлывлісны тані быд лун.
Земнуховлӧн мамыс, ичӧтик старука, сулаліс кильчӧ пос тшупӧдъяс водзын, кутіс ас водзас тубрастор да ноптор да шуаліс:
— Босьт кӧть мыйкӧ прӧдуктаяссӧ...
— Оз ков.
Ми сійӧс асьным вердам, — сы вылӧ видзӧдтӧг шуис полицейскӧй.
— Сійӧ корис прӧстыня...
— Ми талун сетам сылы бур вольпась...
Елизавета Алексеевна матыстчис кильчӧ дорӧ да шуис аслас ёсь гӧлӧснас:
— Мыйла передачаяссӧ онӧ босьталӧй?
Полицейскӧй быттьӧ эз и кывлы, чӧв оліс.
— Миянлы некытчӧ тэрмасьны, кутам сулавны, кытчӧдз оз пет кодкӧ да оз висьтав «мыйла»! — нывбаба чукӧр вылӧ видзӧдалігмоз шуис Елизавета Алексеевна.
Тадзи сулалісны найӧ, кытчӧдз эз кывны тюрьма дворсьыс уна морт кокшы да кодкӧ эз кут гира-гаракывны воротасӧ восьтігӧн.
Нывбабаяс век пӧльзуйтчылісны татшӧм случайнас, медым видзӧдлыны тюрьма ӧшиньяс вылӧ, кодъяс вӧліны таладорас, — ӧткымынысь налы удайтчывліс весиг аддзывны камераясын пукалысь челядьнысӧ.
Нывбаба чукӧр уськӧдчис ворота шуйгаладорӧ.
Но воротаті петісны сержант Больман команда улын некымын салдат да кутісны вӧтлавны нывбабаясӧс.
Нывбабаяс вешйывлісны да бӧр волісны.
Унаӧн кутісны лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны.
Елизавета Алексеевна да Люся вешйисны бокӧ да чӧв олігтыр видзӧдісны став вылас, мый вӧчсис тані.
— Талун найӧс казнитасны, — шуис Люся.
— Ме сӧмын ӧтитор йылысь кевма енлы, медым дзик кувтӧдзыс эз чегъявны сылысь бордъяссӧ, медым эз дрӧжжит сійӧ тайӧ понъяс водзас, мед сьӧлаліс сійӧ налы чужӧманыс! — кыз чирӧм гӧлӧсӧн висьталіс Елизавета Алексеевна, и синъясыс сылӧн лёкысь дзирдалісны.
А тайӧ кадас налӧн челядьныс прӧйдитісны медбӧръя да медстрашнӧй испытаниеяс, кодъяс усины на пай вылӧ.
Земнухов шатлалігтыр сулаліс <deu>майстер</deu> Брюкнер водзын, чужӧмӧдыс визувтіс вир, юрыс вынтӧма лётмунлі, но Ваня пыр зілис кыпӧдны сійӧс и всё-таки кыпӧдіс и тайӧ нёль недель чӧж чӧв олӧм бӧрын сійӧ первойысь мӧдіс сёрнитны:
— Мый, он вермӧй?.. — шуис сійӧ. — Он вермӧй!..
Сы мында канму босьтінныд...
Ӧткажитчинныд честьысь, сӧвестьысь... а онӧ вермӧй... вынныд тіян оз тырмы...
И сійӧ серӧктіс.
Сёр рытын кык немецкӧй салдат пыртісны камераӧ Уляӧс, кодлӧн кельыд чужӧмыс вӧлі чатӧра, кӧсаясыс кыссисны джоджӧдыс, да шыбитісны стен дорӧ.
Уля ымӧстіс да бергӧдчис кынӧм вылас.
— Лилечка... — шуис сійӧ ыджыдджык Иванихиналы. — Лэптышт менсьым ковтаӧс, сотӧ...
Лиля, коді ачыс муртса вермис вӧрзьӧдчывны, но медбӧръя минутӧдз няня моз ухаживайтліс пӧдругаяс бӧрсяыс, видзчысьӧмӧн пешкыльтіс киняувланьыс едӧм вира ковтасӧ, зэв ёна повзьӧмысла бӧрыньтчис да бӧрддзис: Уля мышкын гырдӧн ломаліс вит пома кодзув.
Некор, кытчӧдз тайӧ поколениеяс пӧвстысь медбӧръя мортыс оз мун кыз му улӧ, некор краснодонса олысьяс оз вунӧдны тайӧ войсӧ.
Син ёрана необыкновеннӧ яснӧй ущербитӧм тӧлысь боквывтчӧмӧн сулаліс енэжын.
Уна дас километр сайӧ гӧгӧр тыдаліс степь.
Вӧлі терпитны позьтӧм кӧдзыд.
Войвылын Донец ю пӧлӧн кузяла ыпнитлывлісны би югӧръяс да кылісны то омӧльджыка, то чорыдджыка ыджыд да ичӧт бойяслӧн муралӧм шыясыс.
Рӧднӧйясыс некод эз узьны тайӧ вояс.
Да и не сӧмын рӧднӧйясыс эз узьны: ставныс тӧдісны, мый тайӧ вояс казнитасны «том гвардеечьясӧс».
Йӧз пукалісны дзузган бияс дорын, а то и сап пемыдінас асланыс ломтывтӧм патераясын да хибаркаясын, а мукӧдыс котӧрӧн петавлісны ывлаӧ да дыр сулалісны кӧдзыдінас, кывзысисны, оз-ӧ мӧдны кывны гӧлӧсъяс, либӧ машинаяслӧн ургӧм, либӧ лыйӧм шыяс.
Некод эз узь и камераясын, наысь ӧтдор, коді вӧлі садьтӧм нин.
«Том гвардеечьяс» пӧвстысь найӧ, кодъясӧс нуӧдлісны пыткаяс вылӧ медбӧръяясӧн, аддзылісны, мый тюрьмаӧ воис бургомистр Стаценко.
Ставныс тӧдісны, мый бургомистр волывлӧ тюрьмаӧ казнь водзвылын, кор колӧ сылӧн кырымпасыс приговор вылӧ...
Камераясын тожӧ вӧлі кылӧны Донец пӧлӧн муралысь величественнӧй юргӧмъяс.
Уля водӧма бок вылас, неуна кыпӧдчыштӧма, юрсӧ топӧдӧма стен бердӧ да котшкӧдӧ орчча камераса детинкаяслы:
— Ребята, кыланныд, кыланныд?..
Крепитчӧй...
Миян локтӧны ...
Всё равно миян локтӧны...
Коридорын кутісны кывны салдатскӧй ботинкиясӧн котшкӧдчӧмъяс, мӧдісны клопайтны камера ӧдзӧсъяс.
Заключённӧйясӧс заводитісны петкӧдавны коридорӧ да ывлаӧ, эз дворӧдыс, а веськыда главнӧй пыранінтіыс.
Нывъяс, кодъяс пукалісны камераын пальтоаӧсь, либӧ шоныд жакетаӧсь, отсалісны ӧта-мӧдныслы шапкаасьны, чышъянасьны.
Лиля пасьтӧдіс вӧрзьытӧг куйлысь Аня Соповаӧс, а Шура Дубровина — ассьыс радейтана пӧдругасӧ Майяӧс.
Ӧткымын нывъяс гижисны медбӧръя запискаяс да дзеблалісны найӧс шыблалӧм бельё пытшкӧ.
Колян передача дырйи Улялы сетісны сӧстӧм бельё, ӧні сійӧ заводитіс тубравны важсӧ.
Друг синваыс мӧдіс пӧдтыны сійӧс, сылӧн эз тырмы выныс кутчысьны. Сійӧ кватитіс вирӧсь бельёсӧ, тупкис сійӧн чужӧмсӧ, медым эз кыв бӧрдӧм шыыс, куткыртчис камера пельӧсӧ да мыйкӧ дыра пукаліс тадзи.
Найӧс петкӧдалісны тӧлысьӧн югдӧдӧм пустырь вылӧ да пуксьӧдалісны кык грузӧвикӧ.
Первойӧн петкӧдісны эбӧссьыс дзикӧдз петӧм да вежӧрсӧ воштӧм Стаховичӧс да качайтыштӧм бӧрын шыбитісны грузӧвикӧ.
Уна «том гвардеечьяс» эз вермыны мунны асьныс.
Петкӧдісны Анатолий Поповӧс, кодлысь кералӧмаӧсь кок лапасӧ.
Перъялӧм синма Витя Петровӧс киӧдыс кутӧмӧн нуӧдісны Рагозин да Женя Шепелев.
Володя Осьмухинлысь кералӧмаӧсь веськыд кисӧ, но сійӧ муніс ачыс.
Ваня Земнуховӧс петкӧдісны Толя Орлов да Витя Лукьянченко.
На бӧрся, турун си моз шатлалігтыр, муніс Серёжка Тюленин.
Найӧс — нывъясӧс да зонъясӧс — пуксьӧдісны торъя грузӧвикъясӧ.
Салдатъяс пӧдлалісны грузӧвикъяслысь восьса бокъяссӧ да бортъяс вомӧн кайисны машинаясӧ, кодъяс вӧліны дзик тырӧсь.
Унтер Фенбонг пуксис воддза машинаас шоперыскӧд орччӧн.
Машинаяс вӧрзисны.
Найӧс нуӧдісны пустырь вомӧн мунысь туй кузя детскӧй больнича дорті да Ворошилов нима школа дінті.
Водзын муніс машина, кӧні вӧліны нывъяс.
Уля, Саша Бондарева да Лиля заводитісны сьывны:
Мукӧд нывъясыс ӧтувтчисны на дорӧ.
Заводитісны сьывны и бӧръя машинаын зонъяс.
Сьылӧмыс налӧн ылӧдз юргис кӧдзыд вӧрзьывтӧм сынӧдас.
Грузӧвикъяс прӧйдитісны шуйгавылын сулалысь медбӧръя керка дорті да петісны 5 №-а шахтаӧ мунан туй вылӧ.
Пукалысь Серёжкаӧс топӧдісны грузӧвиклӧн бӧрладорса стен бердас, и сійӧ горша лолаліс ныр пырыс кӧдзыд сынӧдсӧ...
Вот грузӧвикъяс прӧйдитісны нин сиктлань кежанінті, регыд найӧ долженӧсь вуджны балка вомӧн.
Сережка тӧдіс, мый сылӧн оз тырмы выныс вӧчны тайӧс, оз...
Но сы водзладорын пидзӧсъяс вылас сулаліс Ковалёв, кодлысь кияссӧ кӧрталӧмаӧсь мышкас.
Сійӧ вӧлі ён на, эз ӧд прӧста кӧртавны сылысь кияссӧ.
Серёжка йӧткыштіс сійӧс юрнас, Ковалёв бергӧдчис.
— Толька...
Ӧні воас балка... — шӧпнитіс Серёжка да довкнитіс юрнас боквыв.
Ковалёв кӧсӧя видзӧдліс аслас пельпом сайӧ, вӧрӧдыштіс кӧрталӧм кияссӧ.
Серёжка курччис пиньяснас гӧрӧдсӧ, кодӧн кӧрталӧма вӧлі Ковалёвлысь кияссӧ.
Серёжка вӧлі сэтшӧм слаб, мый некымынысь нёровтчыліс грузӧвик борт бердӧ, кымӧсас чепӧсйыліс пӧсьыс.
Но сійӧ вермасис сідзи, кыдзи эськӧ вермасис аслас мездлун вӧсна.
И вот гӧрӧдсӧ лои разьӧма.
Ковалёв вӧрӧдыштіс кияссӧ, но воддзамозыс кутіс найӧс мыш саяс.
сьылісны нывъяс да зонъяс.
Грузӧвикъяс лэччисны балкаӧ, и воддзаыс мӧдіс нин кайны гӧра паныдыс.
Мӧдыс, увгигтыр да буксуйтігтыр, тожӧ мӧдіс кайны.
Ковалёв пуктіс кокъяссӧ бӧрвывса борт вылас, чеччыштіс да, лымсӧ гӧригмоз, мӧдіс котӧртны балка кузя.
Шӧйӧвошӧмыс, коді вӧлі первой здукас, прӧйдитіс, а грузӧвик тайӧ каднас кыссис нин балкаысь, и Ковалёв эз кут тыдавны.
Салдатъяс эз решитчыны чеччыштны, медым эз пышъявны мукӧд арестованнӧйясыс, мӧдісны наугад лыйлыны грузӧвиксянь.
Лыйсьӧмсӧ кылӧм бӧрын Фенбонг сувтӧдіс машинасӧ да чеччыштіс сэтысь.
Грузӧвикъяс сувтісны.
Фенбонг лёкысь ёрччис аслас баба кодь гӧлӧснас.
— Муніс!..
Муніс!.. — висьтавны позьтӧм торжествоӧн горзіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн Серёжка да ёрччис медся страшнӧй кывъяснас, кутшӧмъясӧс сӧмын тӧдіс.
Но Серёжкалӧн тайӧ ёрччӧмыс ӧні юраліс кыдзи вежа заклятие.
Со тыдавны нин мӧдіс 5 №-а шахталӧн взрыв бӧрын нёрӧм копёрыс.
Зонъяс да нывъяс заводитісны сьывны «Интернационал».
Найӧс ставнысӧ чеччӧдісны да пыртӧдісны шахтадорса кӧдзыд пывсянӧ да мыйкӧ дыра видзыштісны сэні: виччысисны, кор воасны Брюкнер, Балдер да Стаценко.
Жандармъяс кутісны пӧрччӧдавны найӧс, кодъяслӧн вӧлі бур кӧм да паськӧм.
«Том гвардеечьяслӧн» лои позянлун прӧститчыны ёрта-ёртныскӧд.
И Клава Ковалёва вермис пуксьыны Ванякӧд орччӧн да пуктыны сылы кымӧс вылас кисӧ да не торйӧдчывны нин сыкӧд.
Найӧс петкӧдалісны неыджыд партияясӧн да ӧтикӧн-ӧтикӧн шыблалісны шурфӧ.
И быдӧн, коді вермис, вевъяліс шуны сэтшӧм некымын кыв, кутшӧмъясӧс сійӧ кӧсйис кольны мирлы.
Немечьяс полісны, мый оз ставныс пӧгибнитны шурфын, кытчӧ ӧтпырйӧ шыблалісны некымын дас мортӧс, да лэдзисны на вылӧ кык вагонетка.
Но шахтаын ойзӧмыс кыліс на некымын лун чӧж.
Найӧ, Филипп Петрович Лютиков да Олег Кошевой, сулалісны фельдкомендант Клер водзын, кияснысӧ налысь вӧлі кӧрталӧма килутшӧдыс.
Сэки, кор найӧс видзисны Ровенькиын, найӧ эз тӧдны, мый пукалӧны ӧти тюрьмаын.
Но тайӧ асывнас найӧс ӧтлаӧдісны, кӧрталісны ӧтлаӧ да нуӧдісны очнӧй ставка вылӧ, медым заставитны индыны став подпольеыслысь следсӧ — эз сӧмын районсьыс, но и обласьт пасьтасьыс.
Мыйла найӧ кӧрталісны Филипп Петровичӧс да Олегӧс?
Найӧ полісны, кор найӧ кӧртавтӧмӧсь.
Врагъяс кӧсйисны сідзжӧ петкӧдлыны, мый найӧ тӧдӧны, кутшӧм роль ворсісны организацияас тайӧ кык мортыс.
Филипп Петровичлӧн дзор юрсиыс сибдӧма косьмӧм вирас, косявлӧм паськӧмыс сибдӧма сылӧн ён тушаас, ранаяс вылас, и быд вӧрзьӧдчигӧн сылӧн зэв ёна доймис быдлаті, нӧ сійӧ нинӧмӧн эз петкӧдлы тайӧс.
Сьӧкыда мучитӧмъяс да тшыгъялӧм косьтӧмаӧсь Филипп Петровичлысь тушасӧ, и сы чужӧм вылын ёнджыка кутісны тӧдчыны вынлӧн сійӧ чертаясыс, мый вӧсна томдырйиыс сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм приметнӧйӧн да кодъяс висьталісны сылӧн ыджыд душевнӧй вын йылысь.
Синъясыслӧн выражениеыс вӧлі спокойнӧй да стрӧг, кыдзи и век.
Олег сулаліс чегӧм веськыд кисӧ вынтӧма ӧшӧдӧмӧн, чужӧмыс пӧшти абу вежсьӧма, сӧмын кӧсичаясӧдыс юрсиыс сылӧн вӧлі дзикӧдз дзормӧма.
abu
abu
Клер водзын, коді оліс сӧмын йӧзӧс виалӧмъясӧн, сы вӧсна мый сэсся мӧдтор нинӧм эз кужлы вӧчны,
abu
abu
abu
abu
сулалісны пӧрысь, рабочӧй да дас квайт арӧса детинка, войтырлӧн вожакъяс — пӧрысь да том.
И пӧрысьыс висьталіс:
— Ме висьтала ог тіянлы, ог тіян йылысь...
Ми тіянӧс жугӧдім, тіянлы сиӧма смерть.
Да бедаыс сыын, мый олӧ на свет вылас сійӧ выныс, коді чужтіс тіянӧс, сійӧ ещӧ эз на джагав...
Тайӧ выныс — йӧз душаяс вылын сьӧмлӧн власьт...
Тайӧ сысянь паськаліс свет вылас людоедстволӧн язваыс...
Людоедстволӧн тайӧ язваыс страшнӧйджык на чумаысь, йирӧ йӧзыслысь душаяссӧ.
Оз сӧмын торъя йӧзлысь — быдса войтыръяслысь...
Людоедстволӧн тайӧ язваыс кутас йирны мирсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз мирса став озырлунъясыс, мувывса став благоясыс оз лоны сэтшӧм йӧз киын, кодъяс найӧс лӧсьӧдӧны, а выродокъяс — немортъяс киясын.
Но ме шуа: весьшӧрӧ, весьшӧрӧ тайӧ выродокъясыс надейтчӧны пышйыны йӧзлӧн судысь!
Найӧ власьтлы, сьӧм власьтлы воӧ пом.
Весьшӧрӧ, весьшӧрӧ тайӧ лым еджыд бельёа господаыс надейтчӧны, мый ставыс тайӧ сідзи прӧйдитас!..
История найӧс судитӧ нин, судитӧ страшнӧй судӧн.
Наӧн мучитӧм йӧз вирӧн резсьӧмаӧсь найӧ да сулалӧны историялӧн скӧр синъяс водзын.
И свет вылас абу нин сэтшӧм выныс, коді вермис эськӧ спаситны найӧс!..
Филипп Петрович висьталіс, а Олег чӧв олігтыр сулаліс сыкӧд орччӧн, и гырысь синъясыс сылӧн видзӧдісны зарни рӧма сьӧдов синлысъяс увсяньыс яснӧй, мукӧддырся серти ещӧ яснӧйджык на выражениеӧн.
Лютиковӧс да Кошевойӧс ещӧ на страшнӧйджыка выльысь мучитісны, но позьӧ шуны, мый найӧ нинӧм нин эз чувствуйтны: налӧн духныс лэбаліс помтӧг вылын, кыдзи сӧмын вермас лэбавны мортлӧн великӧй творческӧй духыс.
Сэсся найӧс янсӧдісны, и Филипп Петровичӧс бӧр нуисны краснодонса тюрьмаӧ.
Центральнӧй мастерскӧйяс делӧ кузя век на эз вӧв помалӧма следствиесӧ.
Но подпольеса ёртъяс сідзи эз и вермыны сетны заключённӧйяслы отсӧг, эз сӧмын сы вӧсна, мый тюрьмасӧ ёна видзисны, нӧ и сы вӧсна, мый ӧні картырыс вӧліны отступайтысь вражескӧй войска.
Филипп Петрович Лютиковӧс, Николай Бараковӧс да сылысь ёртъяссӧ суис сэтшӧм жӧ судьба, кутшӧм суис и «том гвардеечьясӧс»: найӧс шыбитісны 5 №-а шахтаса шурфӧ.
Олег Кошевойӧс лыйлісны луннас январ комын ӧтикӧд лунӧ Ровенькиын, и сылысь телӧсӧ тайӧ лунас лыйлӧм мукӧд йӧз телӧяскӧд гуалісны ӧти гуӧ.
А Люба Шевцоваӧс мучитісны на февраль сизимӧд лунӧдз, пыр кӧсйисны пычкыны сылысь шифр да радиопередатчик.
Лыйлӧм водзвылас сылы удайтчис ыстыны вӧля вылӧ мамыслы записка:
«Прӧщай, мама, тэнад нылыд Люба мунӧ уль му улӧ».
Кор Любаӧс петкӧдісны лыйлыны, сійӧ заводитіс сьывны ассьыс медся радейтана сьыланкывсӧ:
СС-са ротенфюрер, коді нуӧдіс сійӧс лыйлыны, кӧсйис сувтӧдны сійӧс пидзӧс вылас да лыйны балябӧжас, но Люба эз сувт пидзӧс вылас, и сылы лыйисны чужӧмас.
Квайтымын витӧд глава
Филипп Петрович, кор висьталіс Полина Георгиевналы адрес, кодӧн, сы чайтӧм серти, воспользуйтчасны Олег да Ваня Туркенич, видзчысьӧм могысь эз тшӧкты налы висьтавны, кутшӧм адрес тайӧ.
Филипп Петрович тӧдіс, мый Марфа Корниенко, код ордӧ сійӧ мӧдӧдӧ найӧс, юӧртас на воӧм йылысь Проценколы либӧ сылӧн гӧтырыслы.
А сэні кужасны нин используйтны «Том гвардияса» руководительясӧс.
Сійӧторйыс, мый Филипп Петрович решитчис висьтавны тайӧ медгуся адрессӧ Олеглы да Туркеничлы, ачыс нин петкӧдліс, кутшӧма сійӧ дӧверяйтіс налы, донъяліс найӧс да кутшӧма тӧждысис налӧн судьба вӧсна.
Но кӧть Полина Георгиевна и эз висьтав Олеглы, кытчӧ мӧдӧдӧ Лютиков сійӧс да Туркеничӧс, Ваня пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ туйыс партизанъяс дорӧ.
«Том гвардияса» став участникъяс пӧвстысь сӧмын сійӧ да Мошков вӧліны тыр арлыда йӧзӧн.
Ваня Туркенич, кыдзи и сылӧн ёртъясыс, ёна переживайтіс ассьыс ёртъяссӧ арестуйтӧм кузя.
Душаыслы став вынъяссӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, кыдзи эськӧ найӧс мездыны.
Но аслас ёртъяс серти бурджыка Туркенич аддзис лоӧмторъяссӧ реальнӧй боксянь.
И ёртъяссӧ мездӧм йылысь мӧвпыс сылӧн вӧлі тырвыйӧ практическӧй характера.
Ёртъяссӧ мездӧм кузя медматысса туйӧн вӧлі партизанъяс дорӧ туй.
Туркенич тӧдіс, мый сӧветскӧй войска Ворошиловград обласьтса территория вылынӧсь нин и мунӧны водзӧ, а Краснодонын гӧтӧвитӧны вооружённӧй выступление.
Сійӧ ньӧти эз сомневайтчы, мый сылы, военнӧй опыта мортлы, сетасны отряд либӧ сетасны позянлун формируйтны отряд.
И Туркенич дзик падъявтӧг воспользуйтчис адресӧн, кодӧс висьталіс сылы Олег.
Сійӧ допускайтіс, мый сылӧн овыс, гашкӧ, тӧдса нин став жандармскӧй управлениеясын да полицейскӧй пунктъясын, и эз лысьт босьтны сьӧрсьыс ассьыс личностьсӧ подтверждайтысь документъяссӧ.
Йӧз ним вылӧ документъяс сылӧн эз вӧвны, и судзӧдны найӧс вӧлі некысь.
Ваня мӧдӧдчис туйӧ, войвылӧ, некутшӧм документъястӧг.
Шуйга киас сылӧн ичӧтдырсяньыс вӧлі татуируйтӧма аслас нимыслысь медводдза шыпассӧ.
Сы вӧсна сійӧ аслыс колис воддза нимсӧ, а овсӧ вежис — Крапивин.
Туркеничлӧн положениеыс вӧлі сьӧкыд.
И аслас выправканас, и арлыднас сійӧ некыдзи эз вермы пырны сэтшӧм категорияа йӧз лыдӧ, кодъяс вермасны шӧйтны местаысь местаӧ документъястӧг да делӧтӧг немецкӧй тылын да ещӧ фронтсянь зэв матын.
Гестаполы либӧ полициялы сюрӧм бӧрын сійӧ вермис эськӧ сетны объяснениеяс, — шуам, пышйӧма пӧ гӧрдъяс дорысь Ростов обласьтса Ольховӧй рогысь, кор налӧн танкъясыс пырӧмаӧсь хуторас, весиг документъяссӧ абу удитӧма босьтны, — тайӧ объяснениеясыс сӧмын вермисны сійӧс мездыны смертьысь.
Но найӧ, тайӧ объяснениеясыс, быть вайӧдісны эськӧ сійӧс немецкӧй войскаӧ тылӧвӧй уджъяс вылӧ либӧ нуӧдісны Германияӧ.
Ваня муніс лун и вой. Сійӧ коляліс бокӧ сэтшӧм населённӧй пунктъяссӧ, кӧні, сы чайтӧм серти, вермис паныдасьны полицейскӧйяскӧд, муніс туйяс кузя и степті, йӧзтӧминъястіджык.
Сійӧ кӧ чувствуйтіс, мый быдладорсянь бура тыдалӧ ачыс, сэки луннас куйліс, а войнас муніс.
Сійӧ ёна кынмис сапӧгнас, медся нин кор оз позь вӧлі мунны, и пӧшти нинӧм эз сёйлы.
Душевнӧй страданиеясыс чорзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Физически сійӧ вӧлі сэтшӧм крепыд, кутшӧм крепыдӧн сӧмын вермас лоны роч рабочӧй, да ещӧ том морт, да ещӧ Отечественнӧй войналысь школасӧ прӧйдитӧм бӧрын.
Тадзи воис сійӧ Марфа Корниенко ордӧ.
Сиктас, кӧні оліс Корниенко, весиг сы керкаын, став матысса хуторъясас — Давыдовоын, Макаров Ярын да мукӧдлаын — сулалісны вражескӧй войска.
Войвыв Донец веськыдладорӧ сідз жӧ, кыдзи и шуйгаладорас, стрӧиталісны ён оборонительнӧй укреплениеяс.
Немецкӧй обороналӧн тайӧ рубежыс сэтшӧма торйӧдіс Ворошиловград обласьтса войвыв юкӧнсӧ лунвывсьыс, мый Марфалы да Иван Фёдоровичлы пӧшти эз ло позянаӧн кутны связь.
А кӧть эськӧ и вӧлі тайӧ позянлуныс, сійӧ эз нин ковмы ӧні.
Областьлӧн войвыв районъясса отрядъяс кутісны нин действуйтны Гӧрд Армия частьяскӧд ӧтув да воюйтісны тайӧ частьясса командование индӧдъяс кузя, а эз Иван Фёдорович индӧдъяс кузя.
Лунвыв районъясса отрядъяс, кытчӧ фронтыс матыстчис сӧмын февраль тӧлысь шӧрын, действуйтісны ӧні обстановка сертиыс.
Проценко, коді вӧлі насянь уна дас да уна сё километръяс сайын, эз вермы тӧдны тайӧ обстановкасӧ да эз вермы веськӧдлыны тайӧ отрядъяснас.
Беловодскӧй отряд, кӧні вӧлі ачыс Иван Фёдорович, эновтіс ассьыс базасӧ Городищи сиктысь, кӧні ӧні олісны немечьяс, и эз нин ло постояннӧй база, а действуйтіс немецкӧй войскаяс тылын сӧветскӧй командование индӧдъяс серти.
Марфалӧн эз вӧв связь ни Иван Фёдоровичкӧд, ни аслас мужикыскӧд.
Сылӧн эз вӧв связь и Корней Тихоновичкӧд и вообщӧ некодкӧд Митякинскӧй отрядсакӧд, коді сідзжӧ эновтіс базасӧ: Митякинскӧй районын вӧліны немецкӧй войска да вӧчалісны укреплениеяс.
Сэк кежлӧ, кор Туркенич воис Марфа ордӧ, Екатерина Павловна важӧн нин вӧлі Ворошиловградын, и ставпӧлӧс связьыс сыкӧд ори.
Марфалӧн да Туркеничлӧн встречаыс вермис лоны сӧмын Ваня сюсьлун да смеллун вӧсна.
И шуд ещӧ, мый Марфа веритіс сылы, — веритіс сідзи, документъястӧг, прӧстӧ кыв вылӧ.
Туркеничлысь кывъяссӧ прӧверитӧм вылӧ сылӧн эз вӧвны некутшӧм позянлунъяс.
Марфа нарошнӧ веськодьпырысь встретитіс сылысь спокойнӧй, зэв серьёзнӧй видзӧдлассӧ, сылы пыр жӧ шыбитчис синмас Туркеничлӧн мужественнӧй чертаяса мудз омӧльтчӧм чужӧмыс, вочасӧн сійӧ казявны мӧдіс сылысь военнӧй выправкасӧ, асьсӧ скромнӧя кутӧмсӧ, и друг веритіс сылы сідзи, кыдзи веритӧны нывбаба-славянкаяс — пыр жӧ и ӧшибитчытӧг.
Збыль, Марфа эз пыр петкӧдлы, мый веритӧ сылы, но сэки лои ещӧ ӧти чудо.
Сы бӧрын, кор сійӧ висьталіс, мый сійӧ збыльысь Марфа Корниенко, Ваня казьтыштіс Гордей Корниенко йылысь, кодӧс военнопленнӧйяслӧн лагерысь мездӧм йылысь сійӧ кывлӧма аслас тьӧзасянь, Ваня Земнуховсянь, и операцияса участникъяссянь, да юаліс, абу-ӧ сійӧ рӧдня Марфалы?
— Но, мед кӧть и рӧдня, — шуис Марфа, и друг сылӧн том сьӧд синъясыс югнитісны.
— Миян Том гвардияса ребята сійӧс мездісны... — И сійӧ висьталіс, кыдзи тайӧ лои.
Марфа эз ӧтчыд кывлы тайӧ висьтсӧ мужиксяньыс.
И нывбабалӧн, мамлӧн кодь став благодарностьыс, кодӧс Марфа эз вермы петкӧдлыны мужиксӧ мездысь ребяталы, тыдовтчис Ваня Туркенич водзын, тыдовтчис эз кывъясӧн да жестъясӧн: сійӧ прӧстӧ висьталіс Ванялы Городищи дорын олысь аслас рӧднялысь адрессӧ.
— Сэні фронтыс матынджык, отсаласны тэныд фронт вомӧн вуджны, — шуис сійӧ.
Ваня довкнитіс юрнас.
Фронт вомӧн вуджны сійӧ эз тэрмась, сылы колӧны вӧлі партизанъяс, кодъяс взаимодействуйтӧны вӧлі миян частьяскӧд, и, дерт, сійӧ вермис регыдджык аддзыны найӧс сэтысь, кытчӧ сійӧс мӧдӧдіс Марфа.
Найӧ сёрнитісны эз гортас, а степын курган сайын.
Заводитіс нин пемдыны.
Марфа шуис, мый ыстас мортӧс, коді нуӧдас сійӧс Донец вомӧн тавой жӧ, да муніс.
Скромность да гордость вӧснаыс Ваня эз кор сылысь сёйыштны.
Но абу сэтшӧм вӧлӧма Марфа, медым вунӧдны та йылысь.
Ичӧтик тушаа дед — буретш сійӧ, кодкӧд Иван Фёдорович коркӧ вежсьывліс паськӧмнас, — Ванялы вайис шапкаас сукар да салӧ тор.
Варов дед лёкысь вашкӧдӧмӧн висьталіс Ванялы, мый оз нуӧд сійӧс Донец вомӧн, сы вӧсна мый абу сэтшӧм мортыс, коді эськӧ рискнитіс ӧні непӧштӧ нуӧдны партизанӧс, но и ачыс вуджны ю вомӧныс.
Но сійӧ, дедыс, индіс сылы туй, кыті кокниджык да медматын вуджны Донецсӧ.
И Туркенич вуджис Донец вомӧн.
Некымын сутки мысти сійӧ воис бокыса сиктӧ — Чугинкаӧ, коді вӧлі Городищисянь километр комын лунвылынджык.
Сійӧ ӧні муніс сэтшӧм местаті, кӧні частӧ паныдасьлісны вражескӧй укреплениеяс да кыті мунісны уна немецкӧй войска.
Сэтчӧс олысьяссянь Ваня тӧдмаліс, мый Чугинкаын эм ичӧтик полицейскӧй пункт и мый сикт пырыс частӧ прӧйдитӧны то немецкӧй, то румынскӧй отрядъяс.
Ваня тӧдмаліс сідзжӧ, мый Чугинка — медматысса пункт миянӧн займитӧм Волошино сиктсянь, коді сулалӧ Камышнӧй ю бокын, Деркул юӧ усянінсяньыс неылын.
И сійӧ решитіс кӧть мый да писькӧдчыны Чугинкаӧ: сэтчӧс олысьяслӧн вермисны лоны миян войскакӧд связьяс.
Тані сылы эз везит: дзик сикт дорас сійӧс кутіс полиция.
Сійӧс вайӧдісны «сельскӧй управаӧ», кӧні муніс изобразитны вермытӧмтор — морт лэдзчысьӧм мерзость серти — немецкӧй службавывса роч полицейскӧйяслӧн пьянствуйтӧм.
Туркеничӧс пӧрччӧдісны, колисны бельё кежсьыс, кӧрталісны кияссӧ и кокъяссӧ да шыбитісны пӧдвалӧ, кодлӧн стенъясыс сквӧзь кынмӧмаӧсь.
Ваня вӧлі сэтшӧма мудзӧма мунӧмсьыс, став переживаниеяссьыс да тайӧ медбӧръя лёктор лоӧмсьыс, мый зэв кӧдзыдыс вылӧ видзӧдтӧг, мыйысь босьтіс йирмӧг, сійӧ унмовсис лёк дука вольӧс вылӧ, коді сюри сылы пельӧссьыс, кор сійӧ быдлаті уяліс тайӧ пеж пӧдвалса му джоджӧдыс.
Сійӧ садьмис машиналӧн выхлопнӧй шыясысь, кодъяс унзільйывсьыс кажитчисны сылы лыйсьӧм шыясӧн.
Сэки жӧ сійӧ кыліс стен сайсьыс улича вылӧ сувтӧм некымын гырысь машиналысь ургӧмсӧ.
Джоджыс тіраліс сы юр весьтын.
Недыр мысти пӧдвалӧ пыран ӧдзӧсыс воссис, и тӧвся асыв югыд водзас Ваня аддзис пӧдвалӧ пырысь сьӧд ватника сӧветскӧй автоматчикъясӧс.
Водзын пырысь сержант веськӧдіс Ваня вылӧ электрическӧй пӧнарсӧ.
Туркеничӧс мездіс миян разведка, коді пырӧма сиктас куим трофейнӧй немецкӧй бронемашинаӧн.
Полицейскӧйясысь кындзи, кодъясӧс вӧлі ставнысӧ нин кӧрталӧма, сиктас оліс ещӧ немецкӧй салдатъяслӧн рота, кӧні вӧлі сӧмын сизим салдат офицерсӧ да пӧварсӧ арталӧмӧн.
Немецкӧй бронемашинаяс воигӧн пӧварыс, коді сӧмын на заводитӧма пусьыны, ньӧти эз шӧйӧвош, а весиг веськыда сувтіс: машинаясас вермис лоны начальство.
А некымын минут мысти, кор сійӧс босьтісны нин пленӧ, сійӧ зэв окотапырысь петкӧдліс, кӧні узьӧ ротаса командирыс.
Ас бӧрсяыс сӧветскӧй автоматчикъясӧс нуӧдігӧн сійӧ тувччаліс кокчунь йылас, а кокас сылӧн вӧлі идзасысь вӧчӧм зэв лёк эрзацвалеги, пӧвар лукава мигайтіс, пуктывліс чуньсӧ вом дорас да шулывліс: «Тс-сс!..»
Горючӧй тырмытӧм вӧсна разведка бӧр должен вӧлі мунны аслас частьӧ. Старшӧй лейтенант, разведкаса командир, предложитіс Туркеничлы мунны накӧд ӧтлаын.
Но Ваня ӧткажитчис.
Тайӧ сёрниыс муніс нин сэки, кор бронемашинаяссӧ кытшалісны нин сэтчӧс олысьяс, кодъяс аттьӧалісны красноармеечьясӧс, а ӧні кевмысисны налы, медым эз эновтны сиктсӧ.
И сэки тыдовтчис, мый сюрас морт, коді оз эновт найӧс...
Йӧзыс?
Со найӧ!
Сылы сюрасны ещӧ и сы мында йӧз, мыйта ковны кутас!
Оружие?
Первойсӧ сылы сетӧй пленнӧй немецкӧй роталысь оружиесӧ, мукӧдсӧ сійӧ ачыс аддзас!
И энӧ ӧткажитӧй Камышнӧй дорса миян частьяскӧд сійӧс свяжитӧмысь...
Тадз вӧлі пуктӧма подув Иван Крапивинлӧн партизанскӧй отрядлы, коді кутіс нимавны обласьт пасьта.
Недель мысти нин отрядас вӧлі нелямынысь унджык боеч, и отрядсӧ вӧлі вооружитӧма ӧнія кадся быдпӧлӧс вооружениеӧн, орудиеясысь кындзи.
Отрядыс базируйтчис Александров сиктын вӧвлӧм молочнӧй фермаын, и сійӧ обороняйтіс некымын сиктлысь районсӧ, коді вӧлі немецкӧй фронтлӧн дзик медматысса тылас.
И дзик миян войска вотӧдз немечьяс эз вермыны вӧтлыны тайӧ районсьыс Иван Крапивинлысь партизанъяссӧ.
Но Ванялы сідзи эз и удайтчы выручитны «Том гвардияӧс».
Фронт стабилизируйтчис тайӧ участокас январ кызьӧд лунъясӧдз.
Войвыв Донецсӧ ыджыд участок вылын форсируйтісны сӧветскӧй войска сӧмын февральын, сэки жӧ первойсӧ форсируйтісны Донец юсӧ частьяс, кодъяс действуйтісны ёна катыдынджык — Гӧрд Лиман, Изюм, Балаклея районын.
«Том гвардияса» аслас унджык ёртъяслӧн трагическӧй судьба йылысь Ваня эз тӧд.
Но кымын дырджык нюжаліс Краснодон вылӧ походыс, сымын ёнджыка мучитчис да висис сылӧн сьӧлӧмыс.
И сымын гырысьджыкӧсь, сӧстӧмджыкӧсь да благороднӧйджыкӧсь сувтлісны сы син водзын том зонъяс да нывъяс, кодъяскӧд ӧтлаын сійӧ вӧчис сы мында славнӧй делӧ, мый вылӧ сетіс сійӧ сьӧлӧмыслысь медбур юкӧнсӧ.
Ӧтчыд нывъяс, молочнотоварнӧй фермаса лысьтысьысьяс, кутісны падъявны, выполнитны-ӧ сылысь ӧти приказ; найӧ веськыда висьталісны, мый полӧны немецкӧй фашистъясысь.
Крапивин, сійӧ жӧ Ваня Туркенич, нывъяс вылӧ скӧрмӧм пыдди, шогпырысь шуис:
— Эк ті, нывъяс!
Татшӧмӧсь ӧмӧй миян нывъяс?..
И, став йывсьыс вунӧдӧм бӧрын, сійӧ кутіс висьтавны нывъяслы Уля Громова йылысь, Люба Шевцова йылысь да налӧн пӧдругаяс йылысь.
Янӧдӧм нывъяс быттьӧ кынмисны места выланыс и сэк жӧ быттьӧ заворожитіс найӧс сы синъяслӧн кыпыда югъялӧмыс.
Друг Ваня тшӧкмуніс, ӧвтыштіс кыкнан кинас да сёрнисӧ помавтӧг муніс.
Сӧмын февральын Туркенич, коді ӧтлаасис аслас отрядӧн Гӧрд Армиялӧн регулярнӧй частькӧд, тайӧ часть радас бойясӧн форсируйтіс Войвыв Донец да матыстчис Краснодонлань.
Краснодонса олысьяс тайӧ кад чӧжнас испытайтісны ас выланыс став лёкторсӧ, кутшӧмъясӧс сьӧрсьыс вайис пышйысь германскӧй армия.
СС-лӧн отступайтысь частьясыс грабитісны да вӧтлалісны асланыс оланінъясысь йӧзӧс, взрывайтісны карсьыс да став район пасьталасьыс шахтаяс, и предприятиеяс, и став гырысь зданиеяс.
Люба Шевцоваӧс лыйлісны недель войдӧр сыӧдз, кор Гӧрд Армия пырис Краснодонӧ да Ворошиловградӧ.
Февраль дас витӧд лунӧ сӧветскӧй танкъяс пырисны Краснодонӧ, и пыр жӧ на бӧрся воис карас сӧветскӧй власьт.
Уна да кузь лунъяс чӧж зэв уна йӧз дырйи шахтёръяс лэпталісны 5 №-а шахта шурфысь пӧгибнитӧм большевикъяслысь да «том гвардеечьяслысь» телӧяссӧ.
И став тайӧ лунъяс чӧжыс пӧгибнитысьяслӧн мамъясныс да гӧтыръясныс эз вешйывны Шахта ствол дорысь, найӧ принимайтісны ки выланыс изуродуйтӧм телӧяссӧ асланыс челядьлысь да мужикъясныслысь.
Елена Николаевна муніс Ровенькиӧ сійӧ лунъясас на, кор Олегыс вӧлі ловъя.
Но сійӧ нинӧм эз вермы вӧчны писӧ мездӧм могысь, и Олег эз тӧд, мый мамыс сылӧн сысянь матын.
Ӧні мамыс дырйи да Олеглӧн став рӧднӧйяс дырйи Ровеньки карса олысьяс лэптісны гуясысь Олеглысь да Люба Шевцовалысь телӧяссӧ.
Сьӧкыд вӧлі тӧдны Елена Николаевнаӧс, сійӧ лоӧма ичӧтик пӧрысь нывбаба кодь, банбокъясыс вӧйӧмаӧсь, сьӧдӧдӧмаӧсь, синъясас тӧдчис сійӧ ыджыд страданиеыс, коді торъя вынӧн вундӧ цельнӧй натураясӧс, — сьӧкыд вӧлі тӧдны воддза Елена Николаевна Кошеваяӧс.
Но сійӧтор, мый Елена Николаевна став тайӧ тӧлысьяс чӧжыс вӧлі пиыслы отсасьысьӧн, а медся нин пиыслӧн пӧгибнитӧмыс, мый вӧсна сійӧ ёна страдайтіс, восьтісны сыын сэтшӧм душевнӧй вынъяс, кодъяс кыпӧдісны сійӧс аслас личнӧй шоглунысь вылӧджык.
Быттьӧ быри быд лунся вевттьӧдыс, коді тупкыліс сыысь морт тышлысь, выныштчӧмъяслысь да страстьяслысь мирсӧ.
Сійӧ пырис тайӧ мирас пиыс бӧрся, и сы водзын воссис ыджыд туй служитны обществолы.
Тайӧ лунъясас вӧлі эрдӧдӧма немечьяслысь ещӧ ӧти преступление кузя подробностьяс: паркысь кодйисны гу, кытчӧ вӧлі дзебӧмаӧсь шахтёръясӧс.
Кор мӧдісны кодйыны гусӧ, аддзисны, мый шахтёръяс сідзи и сулалӧны сэні: первой тыдовтчисны юръясныс, сэсся пельпомъясныс, тушаясныс, киясныс.
На пӧвстысь аддзисны шойяссӧ Вальколысь, Шульгалысь, Петровлысь да нывбабалысь, коді киас кутіс кагасӧ.
5 №-а шахта шурфысь перйӧм «том гвардеечьясӧс» и гырысьясӧс дзебисны паркӧ братскӧй кык гуӧ.
Дзебигас участвуйтісны ловйӧн кольӧм став членъясыс большевикъяслӧн краснодонса подпольнӧй организацияысь да «Том гвардияысь»: Иван Туркенич, Валя Борц, Жора Арутюнянц, Оля да Нина Иванцоваяс, Радик Юркин да мукӧд.
Туркеничлы частьсяньыс сетісны отпуск, медым прӧститчыны пӧгибнитӧм ёртъясыскӧд; частьыс вӧлі петӧма нин Краснодонысь да муніс Миус юлань.
Валя Борц Каменск дорсянь воис гортас, и Мария Андреевна мӧдӧдіс сійӧс тӧдса йӧз ордӧ Ворошиловградӧ, кӧні Валя и встретитіс Гӧрд Армияӧс.
Эз вӧв ловъяяс пӧвстын Сергей Левашов — фронт линия вуджигӧн сійӧс виӧмаӧсь.
Пӧгибнитіс и Стёпа Сафонов.
Сійӧ вӧлі Каменск карын сійӧ юкӧнас, кодӧс вӧлі займитӧма Гӧрд Армия штурм дырйи первой войнас, и ӧти подразделениекӧд участвуйтіс кар вӧсна бойясын, да сійӧс виисны.
Анатолий Ковалёвӧс дзеблаліс ас ордас выселкиса ӧти рабочӧй.
Ковалёвлысь вынйӧра телӧсӧ сэтшӧма нӧйтӧмаӧсь, мый эз вӧв сылӧн дойтӧм места.
Перевязка вӧчны некутшӧма вӧлі оз позь, сійӧс прӧстӧ мыськисны дэбыд ваӧн да гаровтісны прӧстыняӧн.
Ковалёв оліс на ордын некымын лун, но сійӧс опаснӧ вӧлі видзны водзӧ, и сійӧ муніс рӧдня ордас.
Сійӧ оліс Донбассын сэтшӧм местаын, кодӧс абу на вӧлі мездӧма.
Иван Фёдорович Проценко аслас отрядкӧд пыр муніс отступайтысь немечьяс водзвылын, тышкасис накӧд матысса тылын, кытчӧдз Гӧрд Армия эз босьт Ворошиловград.
Сӧмын сэні Иван Фёдорович медводдзаысь аддзысис гӧтырыскӧд Городищи дорын янсӧдчӧм бӧрын.
Иван Фёдорович поручение серти партизанъяслӧн группа, Корней Тихонович юрнуӧдӧм улын, перйис Митякинскӧй станциядорса тыртӧм карьерысь нималана «газиксӧ», коді сулаліс важмозыс, вӧлі тырмымӧн бензин, весиг запаснӧй бак. Немечьяс абу аддзылӧмаӧсь сійӧс. Сійӧ вӧлі вечнӧйӧн, тайӧ «газикыс», кыдзи кадыс, коді чужтіс сійӧс.
Первойя лунъясас Ворошиловградын, кор неважӧн на бӧр воӧм власьтлӧн эз вӧвны аслас машинаясыс, ставныс прӧстӧ вежалісны Иван Фёдорович вылӧ сылӧн «газикнас».
Тайӧ «газикнас» Иван Фёдорович да Катя мунісны Краснодонӧ, а пӧпуттьӧ нуӧдісны Марфакӧд аддзӧдчылӧм вылӧ сылысь мужиксӧ — Гордей Корниенкоӧс.
И сэні налы Марфа висьталіс, кыдзи асьнысӧ кутісны немечьяс на сиктын медбӧръя лунъясас.
Сиктсӧ сӧветскӧй войскаӧн займиттӧдз лун войдӧр Марфа да дед, коді коркӧ нуліс вӧлӧн Кошевойлысь рӧднясӧ да сетліс ассьыс паськӧмсӧ Иван Фёдоровичлы, мунісны сельрада керка дорӧ, кытчӧ недыр кежлӧ сувтісны Донец сайысь пышйысь немецкӧй жандармерияса да полицияса чинъяс.
Сиктса уна олысьяс жуисны сельрада дорын, кӧсйисны тӧдмавны кыдзкӧ-мыйкӧ, ылын-ӧ, матын-ӧ нин Гӧрд Армия, и прӧстӧ локтісны, медым получитны удовольствие, кыдзи пышйӧны фашистъяс.
Кор сулалісны сэні найӧ, Марфа да дед, рӧзвалльын тӧвзис-воис нӧшта кутшӧмкӧ полицейскӧй чин.
Дзик дед дорӧ рӧзвалльысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ гӧгӧр видзӧдліс йӧймӧм синъяснас да тэрыба юаліс дедлысь:
— Кӧні господин начальник?
Дед читкыртіс синъяссӧ да шуис:
— Господиныдтӧ господин, а, тыдалӧ, ёртъяс вӧтӧдӧны?..
Полицейскӧй чин ёрччыштіс лёкысь, но сійӧ сэтшӧма тэрмасис, мый весиг эз кучкы дедлы.
Немечьяс, мунігмозныс аклясигтыр, котӧрӧн петісны хатаысь да регыд мысти тӧвзисны-мунісны некымын вӧв-доддьын, сӧмын лым бусыс гартчис на бӧрся.
А мӧд лунас сиктӧ пырис Гӧрд Армия.
Иван Фёдорович да Катя воисны Краснодонӧ почтитны паметьсӧ пӧгибнитӧм большевикъяслысь да «том гвардеечьяслысь».
Иван Фёдоровичлӧн сэні вӧліны и мукӧд делӧяс: колӧ вӧлі бӧр лӧсьӧдны «Краснодонуголь» трест, восстанавливайтны шахтаяс.
Таысь кындзи, сійӧ кӧсйис подробнӧя тӧдмавны, кыдзи пӧгибнитісны гырысь подпольщикъяс да «том гвардеечьяс» да мый лои найӧс мучитысь палачьяскӧд.
Стаценколы да Соликовскийлы удайтчӧма пышйыны асланыс кӧзяевакӧд, но следователь Кулешовӧс тӧдмалӧмаӧсь краснодонса олысьяс, сійӧс кутӧмаӧсь да сетӧмаӧсь сӧветскӧй правосудие киясӧ.
И сы висьталӧмъяс серти лои известнӧ Стахович показаниеяс йылысь да кутшӧм роль ворсісны «Том гвардия» пӧгибнитӧмын Вырикова да Лядская.
Пӧгибнитӧм большевикъяс да «том гвардеечьяс» гуяс вылын налӧн ловйӧн кольӧм ёртъясныс сетісны клятва отомститны асланыс ёртъяс вӧсна.
Гуяс вылас вӧлі сувтӧдӧма временнӧй памятникъяс — прӧстӧй пу обелискъяс.
Ӧти обелиск вылас, кодӧс сувтӧдӧма гырысь подпольщикъяс гу вылӧ, гижӧма налысь нимъяссӧ — медводз Филипп Петрович Лютиковлысь да Бараковлысь,
а неуна вылӧджык Ленин горт дорын сетӧм сталинскӧй клятвалысь кывъяссӧ: «Ми, коммунистъяс, — особӧй склада йӧз.
Миянӧс шӧралӧма особӧй материалысь.
Ми — найӧ, кодъяс составляйтам великӧй пролетарскӧй стратеглысь армия, Ленин ёртлысь армия.
Нинӧм абу ыджыдджыкыс, кыдзи честь лоны тайӧ армияас.
Нинӧм абу ыджыдджыкыс, кыдзи тайӧ партияса членлӧн звание, кодлӧн основательнас да руководительнас являйтчӧ Ленин ёрт.
Абу быдӧнлы сиӧма лоны татшӧм партияса членӧн.
Абу быдӧнлы сиӧма выдержитны невзгодаяс да бушковъяс, кодъяс йитчӧмаӧсь татшӧм партияса членствокӧд».
«Том гвардиялӧн» обелиск граньяс вылӧ вӧлі гижӧма нимъяссӧ став боечьясыслысь, кодъяс пӧгибнитісны рӧдина вӧсна.
Со найӧ, тайӧ нимъясыс:
Олег Кошевой, Иван Земнухов, Ульяна Громова, Сергей Тюленин, Любовь Шевцова, Анатолий Попов, Николай Сумской, Владимир Осьмухин, Анатолий Орлов, Сергей Левашов, Степан Сафонов, Виктор Петров, Антонина Елисеенко, Виктор Лукьянченко, Клавдия Ковалёва, Майя Пегливанова, Александра Бондарева, Василий Бондарев, Александра Дубровина, Лидия Андросова, Антонина Мащенко, Евгений Мошков, Лилия Иванихина, Антонина Иванихина, Борис Главан, Владимир Рагозин, Евгений Шепелев, Анна Попова, Владимир Жданов, Василий Пирожок, Семён Остапенко, Геннадий Лукашев, Ангелина Самошина, Нина Минаева, Леонид Дадышев, Александр Шищенко, Анатолий Николаев, Демьян Фомин, Нина Герасимова, Георгий Щербаков, Нина Старцева, Надежда Петля, Владимир Куликов, Евгения Кийкова, Николай Жуков, Владимир Загоруйко, Юрий Виценовский, Михаил Григорьев, Василий Борисов, Нина Кезикова, Антонина Дьяченко, Николай Миронов, Василий Ткачев, Павел Палагута, Дмитрий Огурцов, Виктор Субботин.
1943‒45‒51 вояс.
{Кошевая Е. Н. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Пи йылысь повесть @ повесьт @ Е. Кошевая. Пи йылысь повесть @ 1951 @ Лб. 5‒218.}
Кошевая Елена Николаевна
ПИ ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ
Тайӧ небӧгыс посвящайтсьӧ миян рӧдинаса юнӧй пионеръяслы
ПЕРВОЙ ЛУН
Дзоридзаліс льӧм.
Еджыд сирень розъяс видзӧдісны восьса ӧшиньӧд жырйӧ.
Тайӧ вӧлі 1926 вося июнь 8 лун, Прилукиын, Черниговщинаын.
Тайӧ луннас менам чужис пи...
Прилуки — шума да гажа ичӧтик украинаса кар.
Сійӧ сулалӧ чукыльӧсь да живописнӧй Удай ю вадорын.
Картаяс вылын тайӧ юсӧ абу пасйӧма, но менам паметьӧ сійӧ коли век кежлӧ.
Унаысь ми пикӧд шӧйтлывлім Удай ластаӧд шӧвк турун вывті, вуджлывлім мӧдар вадорас, видзӧдлывлім рӧмпӧштан кодь ваӧ, видзӧдім, кыдзи ворсӧны черияс, видзьяс вылысь ӧктывлім дзоридзьяс, наысь кылім венокъяс...
Ӧніяӧс моз помнита менам пилысь чужан лунсӧ.
Шонді кӧчьяс гажаа ворсісны пу коръяс вылын, жырлӧн еджыд йиркын.
Гораа сьылісны лэбачьяс.
Ме эг вештыв синъясӧс аслам первой кага вылысь.
Мем вывті ёна коліс, медым менам чужис детинка, медым сійӧ вӧлі мича, медым сылӧн вӧлі небыд кузь юрси.
Ме весиг водзвыв лӧсьӧді сынан.
Сідзи и лоис.
Пилӧн вӧлі шабді кодь небыд, кузь юрси.
Верӧскӧд ми шуим: пи чужас — шуны сійӧс Алексейӧн, а ныв кӧ — Светланаӧн.
Чужис пи, да ещӧ сэтшӧм ыджыд.
Пӧрысиник врач юаліс:
— Кутшӧм ним сетанныд пиыдлы?
— Алексей, — вочавидзи ме.
Врач шуткапырысь шуис: — О, оз, оз лӧсяв!
Татшӧм ёныслы и нимсӧ колӧ сетны богатырскӧйӧс!
Ме куті тӧдвылӧ уськӧдавны роч богатырьясӧс да сувті миян историяысь ӧти ним вылын — Олег вылын.
Батьыслы кажитчис тайӧ нимыс.
Зато дедушкаыс да бабушкаыс некыдз эз вермыны велавны тайӧ ним дінас.
Налы кажитчис, мый Олегӧн шуӧны сӧмын верстьӧ мортӧс, а кыдз жӧ шуны ичӧтик внукнысӧ?
И найӧ думыштісны сылы ним: Олежек.
«АЧЫМ АДДЗИ»
Пи быдмис пашкыр юрсиа да здоровӧн.
Ме ог помнит случай, медым коркӧ сійӧ аслас бӧрдӧмӧн войын садьмӧдліс менӧ.
Олеглӧн дедыс — Федосий Осипович Кошевой — унаысь меным шуліс:
— Дас нёль челядь менам вӧлі, но татшӧм спокойнӧйыс, кыдзи тэнад Олегыд, — ни ӧти эз вӧв.
Бокӧвӧй морт ми ордӧ волігӧн эз и гӧгӧрволы, мый миян эм кага.
Арӧс тыригӧн Олег заводитіс ветлӧдлыны да сёрнитны.
Эз волнуйтлы сійӧ миянӧс и висьӧмъясӧн.
Воспитайтны сійӧс вӧлі кокни, гажа да нимкодь, и семьяын вӧліны шуд да покой.
Крепыд да порывистӧй, детинка водз заводитіс видлыны вӧчны ставсӧ ачыс.
Ме эг мешайт.
Кор Олег заводитіс ветлӧдлыны, сійӧ, кыдзи и быд кага, первойсӧ конйыштчывліс да усьлывліс.
Но ме эг уськӧдчыв сійӧс лэптыны.
Медым чеччас кок йылас да ачыс мунас водзӧ...
Пинымӧс некор эг повзьӧдлӧй ни кӧинӧн, ни мукӧд страшнӧй зверьясӧн, сійӧ эз тӧдлыв некутшӧм помкатӧм полӧм и окотапырысь кольччывліс ӧтнас патераын.
Вӧвлі, ме нарошнӧ ыста сійӧс пемыд жырйӧ чачала.
Сійӧ доверчивӧя да збоя мунас сэтчӧ, кинас корсяс джоджысь да обязательнӧ аддзас чачасӧ.
Частӧ да унаысь ми пикӧд гожӧмын гуляйтім луд вылын.
Со шор вомӧн пос.
Ме шуа:
— Мун, Олег!
Ачым синъясӧс ог вештыв сы вылысь да муна бӧрсьыс.
Жебиник поскыс лайкъялӧ ва весьтас.
А Олег, спокойнӧ да бӧрас видзӧдлытӧг, восьлалӧ ӧтнас.
...
Кор Олеглы эз на вӧв и куим арӧс, сійӧ кыдзкӧ юаліс Федосий Осипович дедыслысь:
— Мыйла, дедуш, мам менӧ ӧтнамӧс оз лэдз садйӧ?
— Да тэ ещӧ ичӧт на.
Садйыд ылын.
Друг да вошан?
— Вот меным и окота тӧдмавны, кыдзи ме друг воша.
— А вошан кӧ, мый мӧдан вӧчны, а?
— Ассьыным керканымӧс корсьны, — вочавидзис Олег.
— Но, сідзкӧ, мун, сэтшӧм кӧ нин тэ збой.
Олег тэрмасьӧмӧн муніс, но туй мӧдар бокӧдыс сы бӧрся вӧтчис дедыс.
Садйын, шонді улын, лыа пиын ворсісны челядь.
Олег — на дінӧ.
Тадз кольӧ час.
Сэки Олег, тыдалӧ, казяліс, мый сійӧ ӧтнас, да котӧртіс улича вылӧ.
Котӧртіс, котӧртіс, а гортыс век абу.
Сувтіс Олег да бӧрддзис.
Матыстчис нывбаба:
— Мыйла тэ бӧрдан?
Тэ кодлӧн?
— Ме ичӧтика воши, — синвасӧ ньылалігтыр вочавидзис пиӧй, — а мамӧс шуӧны Елена Николаевна, бабушкаӧс — Вера Васильевна, дедушкаӧс — Федосий Осипович, папаӧс — Василий Федосьевич, а ме ачым — Олег Кошевой.
— Но, мунам гортад.
Кошевойясӧс ме тӧда, — вочавидзас нывбаба.
Сэки дедушкаыс петіс аслас дзебсянінысь.
Олег уськӧдчис сы дінӧ.
— Но кыдзи, вошлін? — нюммуніс дедыс.
— Ме первойсӧ вошлі, а сэсся ачым аддзи, — вочавидзис пи.
— Дедушка, ме ачым аддзи!
Тэ аддзылін, да?
МАТРОСКА
Олег быдмис кывзысьысь да кылӧ сетчысь, но детскӧй капризъяс вӧвліны и сылӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ босьтчывліс настаивайтны ассьыс, но некод миян пиысь эз уступайтлы сылы.
Кажитчӧ эськӧ, кага ичӧт, нинӧм оз гӧгӧрво — кыдзи нӧ сылы не уступитны?
Мед сӧмын эз бӧрд.
Но ми лэдзлім Олеглы вӧчны сӧмын сійӧс, мый лыддьылім сылы коланаӧн, интереснӧйӧн да полезнӧйӧн.
Первой лунсяньыс жӧ, мыйӧн Олег кутіс кутны пань да вилки, ме зіли велӧдны сійӧс правильнӧ пӧльзуйтчыны наӧн.
Велӧді сійӧс, кыдзи колӧ пукавны, кыдзи вообще кутны асьсӧ пызан сайын.
Но медся ёна ме зіли велӧдны Олегӧс лоны правдивӧйӧн да честнӧйӧн, сознательнӧя относитчыны правда дінӧ да неправда дінӧ.
Ме шуавлі пилы:
— Ӧшибкатӧ тэныд ме век прӧстита, неправдасӧ — некор ог.
Ичӧтысянь Олег вӧлі быдторйын правдивӧй.
Сійӧ миянӧс эз ылӧдлыв посниторйын, эз ылӧд некодӧс и ыджыдторйын, кор сылы ковмис враглы паныд страшнӧй тышын Рӧдина вӧсна сетны ассьыс олӧмсӧ...
Ме кӧсйи, медым менам пиӧй вӧлі отзывчивӧйӧн быд буртор дінӧ, мый эм мортын, чуткӧйӧн бур дорӧ да правда дінӧ, медым сійӧ внимательнӧя относитчис аслас ёртъяс дінас.
Ичӧтысянь ми зілим велӧдны Олегӧс донъявны дружба, ёртъяскӧд лоны скромнӧйӧн да бур сьӧлӧмаӧн.
Ӧтчыд ме Май первой лун кежлӧ вури пилы кык костюм: прӧстӧй костюм и матроска.
Матроскаыс Олеглы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис.
Друг сійӧ матыстчис ме дінӧ, кыскыштліс соскӧд да ньӧжйӧ шуис:
— Менам кык костюм, а Гришалӧн — ни ӧти абу.
Мама, вай козьналам Гришалы... матроскасӧ!
Гришакӧд Олег лунтырӧн ворслывліс садйын.
Гришалӧн батьыс эз вӧв, а мамыс висис.
Оліс сійӧ ӧткӧн моз да сьӧкыда.
Ме нинӧм шутӧг бумагаӧ гартышті матроскасӧ, и Олег, шуда, котӧртіс аслас ичӧт ёрт дінас.
Костюм бӧрся козьналіс ботинки, альбомъяс, карандашъяс да ставсӧ сійӧс, мый сэтшӧм дона челядьлы.
...
«ГЫМЫС — СІЙӦ КЫТЫСЬ?»
Менам вернӧй отсасьысьясӧн вӧліны небӧгъяс.
Олег помтӧг вермыліс кывзыны лыддьӧм.
Чачаясӧн сійӧ эз увлекайтчы, зато небӧгъясӧн — асьсӧ вунӧдтӧдз.
Меным частӧ ковмывліс ветлывны ичӧт Олегкӧд поездын.
Вокзалын сійӧ менӧ векджык кутлывліс киӧд да нуӧдліс книжнӧй киоск дорӧ:
— Тэ сӧмын видзӧдлы, мыйта сэні небӧгыс!
Менам сэтшӧмъясыс абуӧсь.
Ньӧб меным, мамочка!
Кыдзи сійӧ радуйтчывліс, кыдзи сійӧ, шуда, ӧвтчывліс выль книжканас!
Сы бӧрын, дерт, ковмывліс, медым ме лыддьылі сылы.
Вӧліны кӧ кывбуръяс, сійӧ выльысь шуавліс ме бӧрся:
...
и радпырысь клопайтліс кияснас.
Кывбуръястӧ Олег зэв ёна радейтліс, велӧдліс наизусть, окотапырысь декламируйтліс.
Дыр думайттӧг да жалиттӧг сійӧ вермис сетавны ёртъясыслы ассьыс дзик став чачаяссӧ, но книжкаяссӧ — некодлы.
Помнита, коркӧ ме Олегкӧд Прилукиын пыри районнӧй библиотекаӧ.
Полка вылысь уна небӧг аддзӧм бӧрын Олег гораа юаліс:
— Мамочка, а кымын лунӧн позьӧ лыддьыны тайӧ став небӧгъяссӧ?
Библиотекаын аддзылӧмторъяс бӧрын гортӧ мунігчӧж сійӧ менсьым юасис йӧз йылысь, кодъяс гижисны сэтшӧм уна небӧгъяс, юасис, оз-ӧ позь аслыд гижны кывбуръяс.
— Мамуля, — волнуйтчигтыр шуис сійӧ, — кутшӧм окота меным аддзывны ловъя писательӧс!
Сійӧ, навернӧ, зэв ыджыд тушаа.
А юрыс да синъясыс сылӧн — со кутшӧм ыджыдӧсь!
— Мыйла нӧ сідзи, Олежек? — сералігтыр юалі ме.
— Но, кыдзи мыйла, — вочавидзис Олег: — сійӧ должен зэв уна думайтны да ставсӧ аддзыны.
А ыджыд тушаыс — тайӧ медым ылысьджык аддзыны.
abu
Миян дворын тырыс вӧліны зелень да дзоридзьяс, керка веранда весьтӧ тшӧкыда ӧшйӧма дикӧй виноград, садйын вӧліны фруктовӧй пуяс, сэтӧр да ӧмидз кустъяс.
Миян дзридзаинын быдмисны левкой, гвоздика, резеда, астра.
Калиткасянь двор пытшкӧ мунысь туй бокъясас вӧлі садитӧма пионъяс, георгинъяс да флоксъяс.
Лӧсьыд сэні вӧвлывлі и лунын, кор мазіяс да юрсигусьяс лэбалісны дзоридз вывсянь дзоридз вылӧ, и рытын, кор садсьыс кыліс чӧскыд дук да рытъя шонді югӧръяс улын лолі ещӧ на мичаджыкӧн.
Кор ачым уджавлі садйын, ме век зільлі уджӧ кыскыны тшӧтш и Олегӧс.
Гӧрдӧдӧм чужӧма, серьёзнӧй, сійӧ окотапырысь ваявліс меным рӧсада, кӧйдыс, а клумбаясысь местасӧ мерайтігӧн важнӧя кутліс шнурок.
Сад бӧрся ухаживайтіс дедушка Кошевой.
Сійӧ кӧть и эз вӧв суровӧй, но радейтліс порядок.
Сылӧн разрешениетӧг Олег эз лысьтлы нинӧм босьтны градъяс вылысь либӧ садйысь.
Помнитсьӧ случай, коді миянлысь ставнымлысь серам петкӧдліс.
Коркӧ ме аддза — Олег пырис ӧмидз кустъяс пиӧ да, кок чунь йылӧ сувтӧмӧн, вомнас нетшкӧ ӧмидз тусьсӧ кинас наӧ инмӧдчывтӧг.
Но пока сылы, ичӧтиклы, вомас удайтчыліс нетшыштны ӧти ӧмидз тусь, сійӧ, равновесие воштӧмӧн, некымынысь усьліс.
— Мый тэ тані вӧчан?
— Ӧмидз сёя, — вочавидзис Олег.
— Дедушка шуис: киӧн нетшкыны оз позь.
А вом йылысь сійӧ нинӧм эз шу.
Дедушка Кошевой да Олег вӧліны торйӧдчывтӧм, зэв бур ёртъясӧн.
Ӧтлаасясны — ваӧн найӧс он торйӧд: мойдъяс, рассказъяс, помтӧм юасьӧмъяс.
— Дедуш, а мыйла шобді шеп сэтшӧм ыджыд, а рудзӧг шеп — ичӧтджык?
— Мыйла чикышъяс пуксьӧны проводъяс вылӧ?
Чайтӧны, кузь увъяс, да?
— А мыйла лягушалӧн нёль кок, а чипанлӧн — кык?
— Дедуш, висьтав: гымыс — сійӧ кытысь?
Дедушка сӧмын шпыньялӧ да висьтавлӧ — дзоридзьяс и няньяс йылысь, сы йылысь, кыдзи быдмӧны быдсяма турунъяс, ылі муяс йылысь да тӧв кежлӧ шоныдінӧ лэбавлысь лэбачьяс йылысь.
И дедушка заставитіс Олегӧс радейтны миянлысь красавица Украинаӧс, и став светсӧ, и став ловъясӧ.
Природа пӧся радейтӧмсӧ Олег и школаӧ нуис.
КЫК ОГОРОДНИК
Сӧмын ӧтчыд матыса ёртъяслӧн артмис мыйкӧ зык сяма.
Олеглӧн вӧлі вернӧй друг Грида.
Сылы сэки вӧлі квайт арӧс — кык арӧсӧн ыджыд менам пиысь.
Делӧыс вӧлі арын.
Челядь ворсісны садйын.
Грида шуис:
— Олег, вай градъяс вывсьыс став клубникасӧ нетшкам?
— А мыйла? — юаліс Олежек.
— Прӧста сідзи.
— Дедушка скӧрмас.
Грида корис вӧчны мӧдногджык:
— Сідзкӧ вай прӧста ӧти град вылысь став мукӧд градъяс вылас садитам.
— А мыйла?
— Вот чудак, сэк жӧ унджык лоас клубникаыс!
Тӧдан, кыдзи быдлаын заводитас быдмыны?
Сӧмын чукӧрт!
— Но, унджык кӧ, сідзкӧ давай.
Дедушкалы тайӧ кажитчас.
Дыр думайттӧг Олег вайис сарайысь кӧрзинка.
— Дедушка шуӧ: клубникасӧ выльысь садитны колӧ кужӧмӧн.
Сійӧс колӧ муыскӧд ӧтлаын перйыны — медым вужъяссьыс муыс эз пыркав.
И ёртъяс пӧся босьтчисны уджӧ.
Детскӧй кӧрт зыръясӧн да кияснас найӧ перъялісны клубникасӧ да тэчисны сійӧс кӧрзинкаӧ.
Регыдӧн найӧ няйтӧссисны юрсянь кок улӧдз, пӧсьыс шорӧн визувтіс.
Олег весиг пальтосӧ пӧрччис, ӧшӧдіс сійӧс ув вылӧ.
Со нин сылӧн костюмыс ставнас муӧссьӧма, гӧрдӧдӧм банбок вылас — няйт чунь туйяс.
Уджыс вӧлі самӧй разгарын, кор дед аддзис, кыдзи расправляйтчӧны сылӧн медся радейтана да сьӧлӧмсянь вӧчӧмтор вылын.
— Олег, мый нӧ тэ вӧчин! — акнитіс дед.
— А ещӧ шуан, мый дедушкатӧ радейтан!
Кутшӧм нӧ тайӧ радейтӧм?
Дедыд мырсис, мырсис, а тэ ставсӧ нинӧмӧ вӧчин!
Вӧлі эськӧ миян вотӧс, а ӧні нинӧм оз ло!
Эк!
Олеглӧн гырысь синъясыс тырисны синваӧн да вочавидзис:
— Дедушка, дедушка, ме тэнӧ и ӧні радейта!
...
Ме сӧмын кӧсйи, медым унджык вотӧсыс вӧлі.
Медым быд град вылын.
Сӧмын ӧкты...
Федосий Осипович некор гӧлӧссӧ эз лэптыв Олег вылӧ.
Эз видчы сійӧ и ӧні, но внукыслы стрӧга докажитіс сылысь ӧшибкасӧ.
Ставыс мирнӧя помасис.
Сэтчӧ жӧ клубникаыс эз пӧгибнит.
Клубеньяссӧ вӧлі садитӧма ӧкуратнӧя, вужъяссьыс мусӧ пыркӧдтӧг.
Мӧд гожӧмнас градъяс бара вӧліны тырӧсь чӧскыд, юмов вотӧсӧн.
Но тайӧ случай бӧрын, дед разрешиттӧг, Олег ас кежысь эз нин занимайтчыв «огородничествоӧн», кытчӧдз эз быдмы.
А дедушкаыс сералігтыр дыр на казьтыліс:
— Миян детинканым — дзик Осип Кошевой прадедыс кодь!
Сэтшӧм жӧ опытнӧй, ӧкуратнӧй!
«КЫЛА, ПИУК!..»
Батьыс частӧ висьтавліс Олеглы Запорожскӧй Сечь йылысь, Украина вылӧ татаралӧн нашествие йылысь, Полтава дорын Пётр I-ӧн шведъясӧс разгромитӧм йылысь.
Олеглӧн сэки ӧзйывлісны карӧй синъясыс.
Ловшысӧ пӧдтӧмӧн сійӧ сюся кывзыліс ёна важ кадъяс йылысь, Тарас Бульба да сылӧн отважнӧй пи Остап йылысь чудеснӧй висьтъяс.
— Вот вайӧдісны Остапӧс казнь вылӧ, — чӧв ланьтӧмӧн кывзысь Олеглы висьтавліс батьыс, — и матыстчис казак дінӧ палач.
И сэтшӧма сійӧ Остапӧс пытайтіс да мучитіс, мый ставныс, кодъяс сулалісны площадь вылын, бокӧ бергӧдчисны да кунисны синнысӧ, эз вермыны видзӧдны.
Но Остап ни ӧтчыд эз ойӧст, эз петкӧдлы врагъяслы, кыдзи доймӧ да кутшӧм сьӧкыд терпитны.
А Тарас Бульба аддзис ставсӧ: кыдзи мучитӧны сылысь писӧ и кутшӧм гордӧй сійӧ сулаліс враг водзын.
И шуаліс Бульба ньӧжйӧник: «Бур, пиук, бур!»
Но палач ещӧ на лёкысьджык кутіс мучитны Остапӧс, и сэки дрӧгнитіс казацкӧй сьӧлӧм.
И врагъяс вылӧ видзӧдігтыр Остап шуис:
«Ставыс бокӧвӧй, меным тӧдтӧм чужӧмъяс!
Кӧні тэ, батько?
Кылан-ӧ тэ менӧ?»
«Кыла, пиук!» друг гора вочавидзис Тарас Бульба.
Дрӧгнитісны панъяс, уськӧдчисны Тарасӧс корсьны, но сылӧн и дукыс нин эз вӧв!
Кывзас, вӧлі, татшӧм висьтъяссӧ Олег, пуысь вӧчас аслыс сабля, котӧртас ме дінӧ:
— Мамочка, прӧщай!
Ме муна воюйтны!
«Врагъяснас» вӧвліны петшӧр да ёгтурун.
...
«Война» вылысь пи бӧр волывліс парсассьӧма, петшӧрассьӧма.
Сійӧ корлывліс менӧ перевязывайтны, кыдз быттьӧ настоящӧй ранаяс.
...
Нёль арӧсӧн Олег прамӧй бура лыддьысис и гижис.
Ме фотографируйті пиӧс.
Сійӧ козьналіс фотографиясӧ бабушкаыслы да дедушкаыслы и мышкас гижис:
«Дона бабушкалы да дедушкалы казьтылӧм вылӧ тіян единственнӧй внуксянь, тані меным нёль арӧс».
Сійӧ окотапырысь гижавліс письмӧяс тётя Тасяыслы да бабушкаыслы.
Адрессӧ конверт вылас, почтальонъяслы шог вылӧ, ачыс жӧ гижліс.
Кыдзи подсолнух бергӧдчӧ шонділань, сідзи и менам Олег кыссис йӧз дінӧ.
Сылӧн гырысь карӧй синъясыс жаднӧя видзӧдісны быдтор вылӧ.
Музыка либӧ песня веськыда пырлісны сылӧн сьӧлӧмӧ, и сійӧ быттьӧкӧ эз пельнас, а сьӧлӧмнас кывзыліс миянлысь украинаса, то нор, то буйнӧй, то радостнӧй и век мелодичнӧй сьыланкывъяс.
Быттьӧкӧ ӧні аддза: рыт, пилы кад узьны, но сійӧ некыдз оз вермы ланьтны.
Сылӧн дядьыс, Павел Кошевой, сідзжӧ Олеглӧн ыджыд друг, ки вылас племянниксӧ босьтӧмӧн, новлӧдлӧ жырті да задумчивӧя сьылӧ:
<rus>Ой, братику-соколеньку,</rus>
<rus>Пусти диток на зимоньку...</rus>
Песняас висьтавсьӧ челядь йылысь, кодъяслӧн кулі батьныс.
Мамныслы сьӧкыд лои быдтыны челядьӧс, и сійӧ корис воксӧ босьтны ас дінас челядьсӧ тӧв кежлӧ.
Но лёк моньыс ӧткажитіс.
Тайӧ вӧлі Олежеклӧн радейтана песня.
Быдпӧрйӧ, кор Павел дядьыс ланьтліс, Олег вӧлі сьӧлӧмсьыс шуас:
— Кутшӧм жальӧсь меным тайӧ челядьыс!
Мыйла тётяыс эз кӧсйы найӧс лэдзны?
Кутшӧм сійӧ лёк...
Кор Олеглы тырис нёль арӧс, ме козьналі сылы металлическӧй «Пионер-конструктор».
Детинка ӧдйӧ велаліс тэчны разнӧй модельяс: самолёт, тӧв мельнича да уна мукӧдтор.
Тайӧ вӧлі кропотливӧй удж, но Олеглӧн терпениеыс тырмывліс.
Вит арӧсӧн Олег катайтчис нин конькиӧн.
Мукӧд дырйи и ме конькиасьлывлі, да ми ӧтлаын ветлывлім катайтчыны.
Каток вылӧ мунігӧн пи некод вылӧ видзӧдтӧг восьлавліс орччӧн;
чужӧмыс сылӧн вӧвлі гӧрдӧдыштӧма.
Катайтчис сійӧ кокниа: то котӧртлывліс водзӧ, то бӧр воліс ме дінӧ — крепыд да пельк.
Чужан лунсяньыс Олегӧс велӧдім не видзӧдны поводдя вылӧ, и сійӧ эз пов ни жарысь, ни кӧдзыдысь.
abu
...
Прилукиын ми олім 1932 воӧдз, кор верӧсӧс вуджӧдісны Полтаваӧ удж вылӧ.
Олеглы сэки вӧлі квайт арӧс.
Полтаваын ми овмӧдчим Октябр улича вылын, Корпуснӧй садсянь неылӧ.
Помнита, кыдзи Олег места вылӧ кынмис монументальнӧй памятник водзын, кодӧс сувтӧдӧма Пётр I-ӧн шведъяс вылын роч войскалӧн победа честь кузя.
Вӧвлывлім ми и Шведскӧй могила вылын, краеведческӧй музейын да мукӧд историческӧй местаясын, кодъясӧн сэтшӧм озыр красавица Полтава.
...
Бабушка да внук костын крепыд любовь да дружба заводитчис налӧн первой аддзысьӧмсянь.
Менам мам — партияса член — Олеглы вӧлі необыкновеннӧй мортӧн.
Сійӧ тӧдмӧдіс Олегӧс сійӧн, мый ас вывті нуліс ачыс: крестьяналӧн революцияӧдзся сьӧкыд олӧмӧн.
Детинкалы сійӧ висьтавлывліс Ленин да Сталин йылысь, сы йылысь, кыдзи большевикъяс нуӧдісны войтырӧс победаӧ, шуда да свободнӧй олӧм туй вылӧ да кыдзи победитісны.
Висьтавліс и аслас сьӧкыд батрацкӧй олӧм йылысь, сы йылысь, кутшӧм уна лолі сылы донтӧм-донӧн уджавны озыръяс вылӧ.
Ичӧтик Олег веськыда эз вешйыв бабушка дінсьыс.
Муртса сійӧ вӧлі воас удж вылысь, Олег бара нин вӧвлі сы дінын.
Висьтав сылы, мыйла озыръясыс лоины сэтшӧм горшӧсь да мый вылӧ налы колӧ вӧлі сы мында озырлуныс, сэк кор гӧльяслӧн нинӧм эз вӧв, кынмисны да тшыгъялісны.
Бабушкаыс чужлӧма Згуривка сиктын, Полтавщинаын. — Тані, Олежек, — внукыслы висьтавліс сійӧ, — красуйтчыліс коркӧ пан Кочубейлӧн поместьеыс.
Но и паськыдӧсь жӧ да озырӧсь вӧліны местаясыс!
...
Паркас — великан-пуяс, быдсяма пӧткаяс. Юас тырыс чери, а ю весьтас — еджыд двореч. Гӧгӧрыс — гырысь вӧр, да, быттьӧ саридз, шумитӧ шобді му. Сэні и сахарнӧй завод, и разнӧй мастерскӧйяс, и ставыс, мый сьӧлӧмыдлы колӧ. А ставнас тайӧн владейтіс пан Кочубей...
Кутас вӧлі бабушкаыс Олегӧс киӧдыс и нуӧдас вӧвлӧм панскӧй паркӧ да муяс вылӧ.
...
Петкӧдлас внукыслы сійӧ местаяссӧ, кӧні пан Кочубей издевайтчыліс йӧз вылас, наказывайтліс быд ичӧтик мыжторйысь, да кӧні батракъяс уджавлісны нянь кусӧк вылӧ асывсянь рытӧдз.
Торъя ёна Олег вылӧ действуйтлісны бабушкаыслӧн висьтъясыс сы йылысь, кыдзи эз лэдзлыны гӧль йӧзлы велӧдчыны, небӧгъяс лыддьыны, видзлісны найӧс пемыдлунын, дзеблісны наысь правдасӧ.
Олег орӧдлывліс висьтсӧ: — Пеж буржуйяс, ук, пӧтлытӧм горшъяс!
Мустӧмта найӧс!
Либӧ тӧждысьӧмпырысь юавлывліс:
— Бабуш, а буржуйяс да Кочубей бӧр оз нин локны? Збыльысь, бӧр оз локны?
Большевикъяс найӧс оз лэдзны?
— Оз лэдзны, муса пи, оз лэдзны, — детинкаӧс успокаивайтліс бабушкаыс.
abu
Коді вермис тӧдны сэки, мый бабушка Вералы регыд ковмас отсасьны внукыслы, «Том гвардияса» комиссарлы, «буржуйяскӧд» смертельнӧй тышын, дзеблавны повтӧм том йӧзлысь оружиесӧ, видзны налысь гуся встречаяссӧ, допросъяс вылын усявны немечьясӧн кучкалӧмысь, терпитны внукыслысь мучительнӧй смертьсӧ да аддзыны Олеглӧн да уна миллион сэтшӧмъяслӧн делӧлысь победасӧ...
abu
«А НО? ӦТВЕЧАЙТ...»
Полтаваын ми Олегкӧд олім регыд.
...
Сылысь велӧдчӧмсӧ орӧдіс немвиччысьтӧм висьӧм.
Коркӧ ӧтчыд урок вылын сылӧн лоис аппендицит приступ, и ме должен вӧлі нуны сійӧс больничаӧ.
Доймӧмъяс, вӧлӧмкӧ, Олеглӧн вӧвлӧмаӧсь и войдӧр, но сійӧ терпитӧма.
Операцияыс должен вӧлі лоны сьӧкыд.
Тайӧ миянӧс ставнымӧс тревожитіс.
Меным разрешитісны лоны пи дінын.
Врач предупредитіс менӧ, медым ме подготовиті пиӧс сэк кежлӧ, мый операция бӧрын наркоз улын сылы ёна кутас ковны юны, но юны оз позь час нёль.
Пасьтӧдісны менсьым Олегӧс еджыд халатӧн, тайӧ халатнас сійӧ пырис операционнӧйӧ.
Кыдзи век, медперсонал вӧлі маскаа.
Тайӧ необычнӧй обстановкаыс первой чуймӧдліс Олегӧс, и сійӧ шӧйӧвошыштліс, но меліа нюмъялысь врач-профессор гажмӧдіс сійӧс:
— Но, Олег, аддзан, тані ставыс нывбабаяс, и сӧмын ми тэкӧд кыкӧн — мужчинаяс.
Крепитчы!
Смотри эн бӧрддзы, медым бӧрыннас ми вылын эз серавны.
— А ме ог и думайт бӧрдны, — вочавидзис тайӧ кывъясӧн гажмӧм Олег.
— Ті думайтанныд, меным ӧні страшнӧ?
Ньӧти абу!
Ме весиг эг бӧрд сэк, кор вӧлі зэв на ичӧт да ведраӧ доймыліс менам синкымӧй.
— А ӧні тэныд кымын арӧс? — юаліс профессор.
— Сизим да джын.
— Ого! — быттьӧкӧ шензис профессор.
— Тэ, пӧжалуй, и школаын нин велӧдчан?
— Мӧд классын! гордитчӧмӧн вочавидзис Олег.
abu
Олегӧс водтӧдісны операционнӧй пызан вылӧ, сійӧ мӧдіс лыддьыны ассистент бӧрся, но унмовсис сӧмын нелямын витӧд секундаын.
Ме петі.
Кор операция бӧрын Олегӧс вайисны палатаӧ, сійӧ вӧлі кулӧм морт кодь кельыд.
Топӧдӧм паръясыс косьмӧмаӧсь.
— Юны, — муртса кывмӧн шӧпкӧдіс сійӧ.
Ме вунӧді врачлысь предупредитӧмсӧ да Олеглы мыччи паньтыр кӧдзыд ва, но сійӧ слаб гӧлӧсӧн юаліс:
— Нёль часыс ӧмӧй коли нин?
Больницаын Олег куйліс дас лун, и век либӧ ме, либӧ бабушка Вера дежуритім сы дінын.
Помнита, кыдзи Олег корис бабушкасӧ не висьтавны тешкодь мойдкывъяс:
— Ой, оз ков, бабуш, эн петкӧдлы менсьым серамӧс!
А то менам вурысыс резьдас, и сійӧс выльысь ковмас вурны.
Профессор — ыджыд уска, солиднӧй, бур сьӧлӧма морт — радейтны мӧдіс Олегӧс.
Локтас сы дінӧ, пуксяс крӧвать дорас да дыр сыкӧд сёрнитас сы йылысь, мый медся ёна интересуйтіс Олегӧс: путешествиеяс йылысь.
Кор пиӧс выпишитісны больничаысь, профессор козьналіс сылы «Робинзон Крузо» небӧг.
— Вот тэныд, Олег, настойчивӧй морт йылысь небӧг, — шуис профессор.
— Бушков вӧйтіс корабльсӧ — мортыс вартчис вадорӧдз.
Сылы некӧн волі овны — сійӧ ачыс стрӧитіс аслыс крепость.
Ачыс аслыс вурис паськӧм, керйысь кодйис пыж.
Сы вылӧ уськӧдчисны врагъяс — сійӧ жугӧдіс найӧс да вӧтліс.
И ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчис ӧтнас.
А ӧні висьтав, Олег: мый жӧ вермам вӧчны ми ставным ӧтлаын, да кор ми сэтшӧм унаӧн да кор ми дружитны кутам?
А но?
Вочавидз...
Операция бӧрын Олег пӧшти тӧлысь эз ветлӧдлы школаӧ.
Но сы дорӧ волывлісны ёртъясыс, отсалісны сылы, мед эз коль классьыс.
Олег водз почувствуйтіс школьнӧй коллективлысь матыслунсӧ да первойя дружбалысь донсӧ...
Но полтавскӧй школаын велӧдчыны сылы эз нин удайтчы.
Ми мунім Ржищевӧ, Киев обласьтӧ.
ДНЕПР
Ржищевӧ ми воим Октябрся торжествояс бӧрын.
Мыйтакӧ мунім пароходӧн.
Днепр кузя первой путешествиеыс Олеглы нэм кежлас колис паметяс.
Арнас миян Днепр кӧть и абу сэтшӧм шензьӧдана, но ас ногыс и тайӧ кадас мича.
Веськыдладор джуджыд вадорыс думыштчӧмӧн сулалӧ, ставнас арся виж зарни коръяс пиын.
Шуйга вадорас лыа кӧсаяс бӧрын заводитчӧны помтӧм бадьяс. Налӧн вӧсньыдик гӧрд стволъясыс мича лентаӧн сулалӧны вадор пӧлӧн, а на сайын тыдалӧ сук вӧр, кӧні гожӧмын тырыс быдмӧ тшак да вотӧс, а ӧні арнас ланьтӧма да сідзжӧ пасьтасьӧма зарни паськӧмӧн, доспеха богатырь моз.
Гожся моз оз нин лэбавны Днепр весьтті кыпыда горзысь каляяс да уна мукӧд лэбачьяс.
Ставыс тырӧма лӧнь, торжественнӧй мичлунӧн.
Сӧмын тӧв свободнӧя гуляйтӧ днепровскӧй лӧз ва вывті, гыысь гыӧ еджыд быг койигтыр.
Кӧлесаяс улын муркъялӧ пемыд ваыс.
Йӧлаыс ылӧ-ылӧ нуӧ пароходлысь кузя нюжалысь гудок шыяссӧ...
Олегӧс некыдз он вермы вӧлі лэччӧдны вылыс палуба вылысь, арся тӧв вылысь уліӧ, шоныдінӧ.
Сійӧ ӧдйӧ да кокньыда тӧдмасис матросъяскӧд, дзор уска важнӧй капитанкӧд да дугдывтӧг юасис: мыйла пароходыс оз вӧй, сійӧ кӧ кӧрт, да ещӧ та мында груза;
кыдзи сійӧс вӧчӧма;
мыйла гудокыс тутсӧ;
вӧйӧ кӧ пароходыс, позьӧ-ӧ овны тані вадорас, кыдзи Робинзон Крузо?
Матросъяслы лыддьыліс кывбуръяс, да найӧ, сійӧс кытшалӧмӧн да куритчигтыр, окотапырысь кывзывлісны.
Быд пристаньын Олег корліс менӧ да бабушкасӧ петавны сыкӧд вадорӧ «видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ», и, дерт, ковмыліс петавны сыкӧд.
abu
Ржищевӧ воӧм бӧрын Олег пыр жӧ муніс школаӧ.
Школаӧ кык тӧлысь ветлытӧмыс сылӧн велӧдчӧм вылӧ эз отразитчы, и сійӧ помаліс мӧд класс похвальнӧй грамотаӧн.
Кутшӧма радейтны кутіс Олег Днепрӧс!
Ӧкмыс арӧсӧн сійӧ вермис нин вартчыны ӧтар вадорсянь мӧдар вадорӧдз — куимсё метр ылна.
Детинка мечтайтіс пыж йылысь, медым аслыс сынны и кыйны чери.
Ме кӧсйыси: — Кутан бура велӧдчыны — ньӧба тэныд пыж.
Пуксис гожӧм.
Олег помаліс велӧдчан во «отлично» вылӧ, и ме олӧмӧ пӧрті ассьым кӧсйысьӧмӧс.
Тыдалӧ, пи вӧлі уверен: тайӧ кад кежлас сійӧ лӧсьӧдіс уна вугыр, вугыр шатьяс, быдсяма сеткаяс да перемётъяс.
Шуда, радлан чужӧма, сійӧ пуксис аслас пыжӧ сынны.
Заводитіс дружитны пӧрысь рыбакъяскӧд — велӧдчыны налысь чери кыйны, шоныд рытъясӧ бипур дорын кывзыны мойдъяс да висьтъяс.
Олегысь сідзи и ӧвтіс тшын, чери да эжӧр дукӧн.
Киясыс сылӧн чорзисны, вӧліны парсассьӧмаӧсь.
Морӧсыс лои паськыдджык.
Корсюрӧ сылы удайтчывліс нуӧдны пӧрысь рыбак Герасименко дедӧс да ёртъяссӧ Днепр шуйга вадорӧ, колльӧдны войсӧ вӧрын, бипур дорын, а югдігас заводитны чери кыйны.
Татшӧм «ылі путешествие» вылӧ месянь разрешение получитӧм бӧрын Олеглы вӧлі нимкодь, шызьӧдліс менӧ да бабушкасӧ:
— Мама, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм окота меным кыйны тэнад детскӧй садлы ыджыд сомӧс!
Тӧдан, кыдзи радлыны мӧдасны детсадса челядьыд!
...
И Олег вӧчис тайӧс: кыйис сом да вайис челядьлы.
Бӧрынджык сійӧ частӧ вайлывліс детскӧй садйӧ быдсяма посньыдик черияс да, челядьлы радлӧм вылӧ, лэдзліс найӧс аквариумӧ.
Татшӧм «путешествиеяс» бӧрын пи векджык волывліс уна чериӧн, висьтавлывліс Герасименко дедлысь висьтавлӧмторъяссӧ, кӧні вӧвлӧмторйыс сорсьыліс вӧвлытӧмторкӧд; татшӧм висьтъяссӧ лӧсьӧдлыны зэв мастерӧсь днепровскӧй рыбакъяс.
— Тӧдан, мама, — пӧся висьталіс меным Олег: — дедушка шуӧ, мый важӧн Днепрын русалкаыс вӧлі чери дорысь унджык.
abu
А сомтӧ абу нин сэтшӧм кокни кыйны, тэ эн думайт!
Мыйӧн сӧмын сійӧс перъян ваысь, пыр жӧ колӧ мыйӧнкӧ юрас кучкыны, глушитны, а он кӧ кучкы — беда!
Вины вермас...
Дедушка коркӧ ӧтчыд кыйӧма дас пудъя сомӧс, веськыда чудовище, да и абу дзик пыр оглушитӧма сійӧс — сомыд тай кыдзи чушнитас, кыдзи кучкас дедушкаыдлы бӧжнас, муртса кувтӧдзыс абу виӧма!
Ӧні ме таын и ачым убедитчи.
Сійӧ сомыс, кодӧс ме тэнад детскӧй садлы кыйи, — сійӧ кӧть и килограмм куима вӧлі, а кыдз тай бӧжнас кучкас менам кокӧ, быттьӧкӧ сабляӧн.
Но, ме, дерт, кок йылын кутчыси...
Сьӧлӧм вылӧ воис Олеглы и Ржищев, коді вӧлі Днепр весьтын зэв ыджыд парк кодь, — сылӧн краситӧм вевта да еджыд заборъяса ӧкуратнӧй керкаясыс.
Уличаыс, кытчӧ ми овмӧдчим, шусис Соловьинӧйӧн.
Тулыснас татчӧ поздысьлісны сы мында соловей, мый рытъя сынӧдыс юравлі налӧн сьылӧмысь.
Олеглы тайӧ кадас вӧлі дас арӧс.
Сійӧ мӧдіс увлекайтчыны кывбуръясӧн.
Да татшӧм чудеснӧй природаӧн кытшалӧминын найӧс эз позь не гижны.
Со тайӧ шуда лунъясас гижӧм кывбуръяс пиысь сылӧн ӧти:
...
Тайӧ восяньыс природа йылысь ассьыс став впечатлениеяс, гортса да ывласа торъя случайяс да происшествиеяс, радейтана небӧгъясысь фразаяс пи заводитіс гижавны сьӧд клеенчатӧй обложкаа тетрадьӧ.
Сэтчӧ жӧ гижаліс и ассьыс кывбуръяссӧ.
Тадзи артмис сылӧн дневник.
Водз заводитіс сійӧс Олег.
Первойсӧ ставыс сэні вӧлі челядь нога наивнӧ; воысь-во дневникын гижӧдъясыс сылы лоины коланторйӧн, кыдзи вернӧй другкӧд да неизменнӧй отсасьыськӧд беседа.
Ичӧтысянь Олеглӧн вӧліны аслас пызан да небӧгъясӧн тыр этажерка, разнӧй папкаяс, «секретнӧй» тетрадьяс; ставсӧ тайӧс сійӧ видзис синмӧс дорысь ёнджыка да некодлы эз лэдзлы дзугны порядок...
Пилӧн уна чукӧрмисны татшӧм гижӧдъясыс да кывбуръясыс.
Кор заводитісны арестуйтавны том гвардеечьясӧс, Олеглы быть лои ставсӧ тайӧс сотны.
Сылӧн приказ серти ми бабушкаыскӧд дыр шыблалім пачӧ кывбуръяса тетрадьяссӧ, папкаяссӧ, гижӧдъяссӧ — ставсӧ, мый Олег сэтшӧм радейтӧмпырысь чукӧртліс.
abu
Тайӧ ставсьыс коли кокньыдик руд пӧим, да и сійӧс ми разӧдім тӧвйылӧ...
ДРУЖБА
abu
Олег радейтіс став гажасӧ, мичасӧ, праздничнӧйсӧ.
Выль волы паныд ми сыкӧд ӧтлаын мичмӧдім ёлка.
Кор сы дінӧ волывлісны ёртъясыс, ме сідзжӧ накӧд ворслывлі: пасьтасьлі дед-морозӧ, декламируйті кывбуръяс, висьтавлі мойдъяс.
Коркӧ ӧтчыд, татшӧм шума ёлкаясысь ӧти вылын, кор пилӧн ёртъясыс муналісны, ме пукси диван вылӧ шойччыштны.
Зэв нин сёр вӧлі.
Ёлка вылын кусалісны помасьысь сисьяс.
Синъяс сідзи и куньсисны...
Олег ньӧжйӧник пуксис диван вылӧ, топӧдчис ме бердӧ:
— Мамочка, висьтав меным, кыдзи тэ олін, кор вӧлін ичӧт.
Ставсӧ, ставсӧ висьтав!
Кыдзи вӧлі...
Сійӧ корис меліа да настойчивӧя.
Ме заводиті висьтавны, вунӧді мудз йылысь и ачым ылалі.
— Но, кывзы!
Ичӧт дырйи ме ёнджыка вӧлі збой детинка кодь.
Нинӧмысь эг повлы.
Меным окота вӧлі аслым ставсӧ видлыны, ставсӧ тӧдмавны, вӧчны сійӧс, мый сьӧкыд: пыдӧджык пырны вӧрӧ, кавшасьны пу вылӧ дзик йылӧдзыс...
Коркӧ ӧтчыд горзігтыр котрала ме улича вывті да аддза: мыльк вылын йирсьӧны вӧвъяс.
И пыр жӧ меным став дорсьыс медся сьӧлӧм вылӧ воис ӧти вӧв: гнедӧй, бӧжыс еджыд.
Котӧрті сы дінӧ, водз кокъяссьыс рази гезторсӧ.
Позьӧ пуксьыны.
Но кыдзи?
Вӧв мыш вылӧдзыс весиг киӧн он судз.
Нетшки веж турун, ылӧдӧмӧн вайӧді вӧвсӧ забор дорӧ, ачым — забор вылӧ, забор вывсянь — вӧв вылӧ.
Гӧтов!
Кок кӧртӧдсьыс вӧчи дом, кӧмтӧм кокъяснам тувки вӧвлы бокас, шпорыӧн моз.
Тыдалӧ, и вӧлыс сэтшӧм жӧ нинӧмысь пӧвтӧм вӧлӧма, кыдзи и ме.
Ми сыкӧд тӧвзим степӧ, сӧмын пельясын тӧлыс шутьлялӧ!
Лӧсьыд!
Кок улысь муыс пышйӧ, тӧлыс чужӧмад швачкӧ, туйыс прӧст...
Но и новлӧдліс жӧ вӧлыд менӧ степь вывті — ачыс мудзис!
Шыбитіс менӧ вылыссьыс, пызь мешӧкӧс моз, и стадоӧ гӧнитіс.
А ме уси да и чеччынысӧ ог вермы.
Бур ещӧ, мый вӧв кок улас эг веськав.
Бать зэв ёна скӧрмис: вӧлӧмкӧ вӧлыс асныра.
И бать меным век кежлӧ запретитіс вӧв вылын катайтчыны.
— Он кӧ кут кывзысьны, — шуӧ, — гожӧмбыд керкаын мӧдан пукавны.
Ме кывзыси.
Но коркӧ ӧтчыд аддза — дворӧд ветлӧдлӧ зэв ён кабан.
Ме гусьӧникӧн матыстчи кабан дінӧ.
Гыжъялышті сылысь пель сайсӧ, а кор сійӧ лажмӧдчис, — чеччышті сылы мыш вылас да кутчыси щӧтяс.
Кабаныд первойсӧ нинӧм эз гӧгӧрво, а сэсся ачыс повзис, мӧдіс руксыны, да кыдз заводитіс менӧ дворӧд новлӧдлыны, сӧмын менам син водзын ставыс вирдалӧ!
Ставыс эськӧ тайӧ вӧлі нинӧм, но аддза — кабаныд менӧ нуӧ кильчӧ дорӧ, а кильчӧ вылын бать пукалӧ...
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый тайӧ кабаныс вӧлӧма вывті скӧр: йӧз вылӧ усьласьӧ.
Клыкъясыс сылӧн вӧліны пурт кодьӧсь...
И вот, вомсьыс быгсӧ резігтыр, кабан чеччыштіс кыдзкӧ аслысног, ме гӧгӧрвои, мый лэбзя сынӧдӧд, и шлёпнитчи-уси няйтас дзик бать водзладорӧ...
Олег сераліс мекӧд тшӧтш...
— Но, мамочка, но ещӧ висьтав!
Пожалуйста!
Татшӧм случайын ӧткажитны сылы вӧлі позьтӧм.
Ми пуксим бурджыка, топыдджыка ӧта-мӧдӧс кутім, и ме висьталі водзӧ.
— А кор меным вӧлі кӧкъямыс арӧс, ме, Олежек, муртса эг усь увлань юрӧн юкмӧсӧ.
Делӧыс со кыдзи вӧлі.
Аслам пӧдругаяскӧд ме ворсі джуджыд юкмӧс дорын.
Сэні скӧтӧс юктавлісны.
Васӧ лэпталісны жаравечӧн.
Жаравеч вылі помсяньыс лэччӧ кузь шать, а сы помын ведра нёля ыджыд пу пельса.
Жаравеч мӧдар помас — груз, кӧртысь.
Вески сяма артмӧ.
Дозйыс тырас ванас, весыс ӧткодь лоӧ, и сійӧс кокньыд выліӧ лэптыны шатьӧдыс.
Вот ме и шуа челядьлы:
— А но, коді вермас ва тыра пельсасӧ лэптыны, сійӧ и медся вына!
Сэтшӧм вынаыс некод эз сюр.
Сэки ме ачым став вынӧн кутчыси пельса шатяс — и юкмӧсӧ.
Но кияс менам регыд мудзисны, васӧ гумовтны эг вермы, киӧс мынтӧді шатьсьыс да эг и гӧгӧрволы, кыдзи друг лои енэж улын.
А артмис со мый.
Пельсаыс кайис выліӧ, жаравеч помыс крукыштіс менӧ платтьӧӧд.
Катлася ме сынӧдын, нинӧм ог гӧгӧрво, сӧмын кыла, кыдзи пӧдругаяс чилзӧны да горзӧны повзьӧмысла.
Кыдз тай кӧрт грузыс сэки грымгысяс муӧ, менӧ зыркнитіс юкмӧс весьтын, пу дозйыс бӧр мӧдӧдчис увлань, а сыкӧд тшӧтш и ме.
Сійӧ воис ваӧдзыс, и бара кӧрт грузыс кыскис сійӧс вывлань, и ме бара енэжас кокъясӧн вужъяся...
Тадзи ме гоз-мӧдысь качлі да лэччылі.
Медбӧрын дзажмуні-косяссис платтьӧӧй, и ме, лягуша моз, шлёпнитчи кымыньӧн муас.
И дойми зэв ёна и яндзим!
А сэні ещӧ челядь ме вылын сералӧны: «Медся вына, медся вына!..»
— Мама, но а тэ? — места вылын вӧрзьыштіс Олег.
— Но, и ме накӧд тшӧтш серала.
На дырйи эг бӧрд.
А кор степӧ котӧрті, сэні и пӧттӧдз бӧрді...
Мый медся ёна радейтӧны челядь, оз кӧ висьтъяс да мойдъяс?
Эз вӧвлы случай, медым ми эг висьтавлӧй Олеглы, кор сійӧ корліс висьтавлыны Украина йылысь, миян важся мастерӧвӧй йӧзлӧн сьӧкыд олӧм йылысь, Олеглӧн дедушка, Коростылев йылысь, да уна мукӧдтор йылысь, мый сэтшӧм ёна интересуйтӧ быд кагаӧс.
И Олег тадз жӧ вӧчліс.
Тадзи быдмисны миян дружба да ёрта-ёртлы доверие...
«МЕ — ДЗИК ПЫР!»
Регыд и бабушка Вера локтіс ми дорӧ Полтаваысь.
Сійӧ кутіс уджавны совхозын парторгӧн, а оліс миянкӧд ӧтлаын.
Олег вывті ёна радліс.
И кымын водзӧ ёнмис дружбаыс бабушка да внук костын, сымын унджык Олег тӧдмавліс олӧм йывсьыс, шуд да вольнӧй олӧм вӧсна миян войтырлӧн тыш йылысь да век ёнджыка радейтіс ассьыс отчизнасӧ.
Век гажа, тӧждысьысь, жизнерадостнӧй, уджын упорнӧй, йӧз шоглун дінӧ чуткӧй, век дась отсавны йӧзлы, бабушка Вера ӧти минут эз вермы пукавны уджтӧг да сійӧ вӧлі Олеглы большевиклӧн примерӧн.
Тӧдвылын кута пионерскӧй организацияӧ Олеглысь пыран лунсӧ.
Тайӧ вӧлі 1935 вося сентябр 7 лунӧ.
Олег садьмис югдігас на да заводитіс ӧдйӧ пасьтасьны.
Регыд орчча жырйысь ме кылі:
— Ме, Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикаяс Союзса юнӧй пионер, аслам ёртъяс водзын кӧсйыся, мый чорыда кута сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна...
Гӧлӧсыс Олеглӧн вӧлі волнуйтчана, но кывъяссӧ сійӧ шуаліс крепыда.
Школаысь гортӧ локтіс югъялана синъяса, сьыліас выль гӧрд галстука.
Уськӧдчис ме дінӧ, окаліс.
Сэсся верстьӧ морт моз шуис:
— Ӧні миян керкаын партияса кык член.
— Кодъяс нӧ?
— Бабушка да ме, — вочавидзис Олег.
Ме серӧкті.
Ме гӧгӧрвоӧді сылы, мый пионер — абу на партияса член, мый первой колӧ пырны комсомолӧ, а сы бӧрын нин партияӧ;
Олег тайӧн сӧгласитчис, но колис аслас мнениеӧн.
— Но мый нӧ?
Пионер неуна партийнӧй жӧ...
Тайӧ лунсяньыс Олег сьӧлӧмсяньыс выполняйтіс поведение кузя став пионерскӧй правилӧяс.
...
Коркӧ ӧтчыд детскӧй садса ёртъяс, кӧні ме уджалі, корисны Олегӧс Май 1 лунся праздник вылӧ.
Заводитчис утренник.
Залын эз коль ни ӧти прӧст места.
Олег сэтшӧма увлекитчис сценанас, мый, кажитчӧ вӧлі, нинӧм сэсся эз аддзы ас гӧгӧрсьыс.
Но сэки залӧ пырис младшӧй группаса воспитательница Ксения Прохоровна.
Олег казяліс, мый залын абу прӧст места, ӧдйӧ матыстчис Ксения Прохоровна дорӧ да предложитіс сылы ассьыс местасӧ.
Олег век следитіс аслас внешность бӧрся, эз распускайтлы асьсӧ.
Костюмыс сылӧн пыр вӧлі кыдзи выль, марайтчытӧм, бура весалӧма, ачыс век гладитліс.
Узьны водігӧн Олег ӧкуратнӧя тэчліс ассьыс вещьяссӧ ас дінас, стул вылӧ.
Сійӧ некор эз вӧвлы шырсьытӧм либӧ юрсисӧ шыльӧдтӧм.
Коркӧ ме муні гортысь.
Олег коли ӧтнас.
Асывнас сійӧ водз чеччӧма да суседкалысь корӧма утюг.
— Мыйла тэныд утюгыс?
— Школаӧ мунны кад, а костюмӧй чукрасьӧма.
Абу лӧсьыд татшӧм костюмӧн парта сайӧ пуксьыны.
Ме — дзик пыр!
И сійӧ пелька да ӧдйӧ гладитӧма ассьыс костюмсӧ да сӧмын сэки мунӧма школаӧ.
Велӧдчис сійӧ век окотапырысь.
Гордостьыс сылӧн страдайтіс, Олег эз кӧ получитлы сійӧ отметкасӧ, мый вылӧ артавліс.
...
БУШКОВ
Олег зэв ёна радейтіс природа.
Аслыспӧлӧс чувство сылысь кыпӧдлісны бушков, гымалӧм, тӧлын — буран.
Ӧтчыд вӧлі жар, но сэзь да лӧнь лун.
Ми ставным мунім удж вылӧ.
Олегӧс гортӧ колим менам чойкӧд.
Рыт кежлас поводдяыс вежсис.
Енэжыс ставнас вевттьысис сук сьӧд кымӧръясӧн.
Кыптіс ыджыд тӧв.
Регыд сійӧ пӧри настоящӧй бушколӧ.
Пуяс нюклясисны да ратшкакылісны.
Керка вевтъяс вылысь тӧвзис идзас, сук бус кымӧръяс кыпӧдчывлісны, кажитчӧ, дзик енэжӧдз.
А сэсся кӧшысь моз мӧдіс зэрны.
Днепрлань мӧдісны визувтны ызгысь шоръяс.
Кор зэрыс лӧнис, ме тэрмаси гортӧ.
Вои — пиӧй абу.
— Кӧні Олегыс? — юалі ме чойлысь.
— А ме ог тӧд, — вочавидзис сійӧ, — ме ачым волнуйтча.
Кор бушколыс заводитчис, сійӧ котӧртіс Гриша Задорожный другыс дінӧ.
Ме неуна виччысьышті и муні Гриша ордӧ.
Олег сэні эз вӧв.
Гриша шуис, мый Олег локтіс котӧрӧн, кор бушколыс сӧмын на заводитчис, и кутіс корны Днепр вывті катайтчыны.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис пыжӧн петны Днепр шӧрӧ да венласьны гыяскӧд.
Сыысь кындзи, татшӧм поводдя дырйи, кыдзи бӧрыннас уверяйтіс менӧ Олег, зэв ёна шедӧ чери — весиг самтӧг кутчысьӧ, сӧмын вевъяв лэптавны.
Гриша эз лысьт мунны.
Сэки Олег ӧвтыштіс кинас, босьтіс ассьыс вугыръяссӧ, перемётъяссӧ да тӧвзис ю дорӧ.
Ог помнит, кыдзи ме котӧрӧн локті гортӧ.
Менсьым висьталӧмӧс кывзӧм бӧрын бабушкаыс сідзжӧ инас эз ӧшйы, и ми кыкӧн котӧртім Днепр дорӧ.
Кор ми локтім ю дорӧдз, дзикӧдз нин пемдіс.
Бушколыс лӧнис, и сӧмын ыджыд зэрбӧрса гудыр шоръяс шумӧн лэччисны Днепрлӧн джуджыд кыр йывсянь.
Ме видзӧді войся сап пемыдас, кывзыси, оз-ӧ кыв пелысъяслӧн сёлькӧдчӧм.
— Олег!
Оле-же-ек! — помтӧг горзі ме.
Некод эз шыась.
Меным кажитчис, мый менам Олег свет вылас абу нин...
— Мама, мый нӧ вӧчны?
Мый вермис вочавидзны бабушка Вера!
Ми котралім вадор кузя, выльысь и выльысь чуксалім пиӧс.
Вочакыв эз вӧв.
И эз вермы лоны...
Олег виччысис миянӧс гортын.
Ме сэки сэтшӧма скӧрми сы вылӧ, мый и дыр сёрнитны сыкӧд эг вермы.
Сӧмын и шуи:
— Кык вежон кино вылӧ он ветлы!
Пилӧн гырысь васӧд синъясыс лӧня видзӧдлісны ме вылӧ.
Мӧд луннас, кор ме успокоитчи нин, Олег каитчис:
— Гӧгӧрвоан, мамук, ме ӧд и Гришаӧс кори Днепр вылӧ, да сійӧ эз мун.
Мый вӧлі вӧчны?
Муні ӧтнам.
Пукси пыжӧ, а сэсся бушков кыптіс.
Ук, и шыблаліс жӧ пыжӧс гы вывсянь гы вылӧ!
Быттьӧкӧ ме ӧтнам Днепркӧд вермася.
А кор зэрны мӧдіс, пыжӧс ме кыски ді вылӧ, пӧрӧді сійӧс да пукси пыж улас.
А сэсся... — Олег топӧдчис ме дінӧ, мудера ворсіс синъяснас:
— Тэ жӧ, мамук, он тӧд, кутшӧм ёна чериыс кутчысьӧ бушков бӧрас!
Но кӧть кутшӧма сійӧ эз леститчы ме дінӧ, кутшӧм кӧть бур сійӧ эз вӧв тайӧ асылас, ме эг веж ассьым шуӧмӧс и ещӧ ӧтчыд выльысь шуи, мый сылы ковмас нуны наказание.
Тайӧ зэв ёна чуймӧдіс Олегӧс.
Сійӧ муніс бабушка дінас да сыкӧд паніс татшӧм сёрни:
— Бабуш, ме кӧсъя тэкӧд сёрнитны кыдзи партиец партиецкӧд...
Бабушкаыслы сійӧ висьталіс, мый ме запретиті сылы кык вежон ветлывны кино вылӧ.
Бабушкаыс, дерт, босьтчыліс мекӧд сёрнитны внуксӧ прӧститӧм кузя, но и тайӧ эз отсав: Олег кык вежон эз ветлы кино вылӧ.
Кыдзи быд детинкалы тайӧ вӧлі сьӧкыд наказание.
Олег, пыдісянь ышловзьӧмӧн, бӧрынас нин меным шуис:
— Тэ эськӧ мед менӧ лучше тасмаӧн нӧйтыштін!
Доймыштіс эськӧ и прӧйдитіс.
И ме эськӧ пыр жӧ кино вылӧ муні...
...
ОТЧИЗНА
Школаын велӧдчан первой лунъяссяньыс жӧ Олег сьӧлӧмсянь босьтчис общественнӧй уджӧ.
Тайӧ уджыс сылысь босьтліс уна кад да энергия, но некор эз мешайт ни велӧдчӧмлы, ни проказаяслы.
Мӧд классянь заводитчӧмӧн сійӧ вӧлі класса старостаӧн, сэсся — школьнӧй газетса редакторӧн.
Витӧд классын велӧдчигӧн нин менам пилӧн пиджак морӧсас лоис «Ворошиловскӧй стрелок» значок.
Со сійӧ зіля серпасалӧ праздник кежлӧ плакат.
Со сійӧ, ставнас краскаӧсь да клейӧсь, ёртъясыскӧд стрӧитӧ самоходнӧй танклысь да «настоящӧй» самолётлысь модель.
Праздничнӧй демонстрация вылын сійӧ киын — школьнӧй знамя.
Со сійӧ горзӧ да сералӧ, кӧдзыдысла гӧрдӧдӧма, ёртъясыскӧд вӧчӧ лым морт.
Команда — и тӧвзисны лым мачьяс.
— Атака.
Ура!
Радейтліс сійӧ кывзыны, кыдзи лымйыс дзуртӧ лыжи улын, асьсӧ вунӧдӧмӧдз ворсліс футболӧн, бергавліс турник вылын, эз вӧв медбӧръяӧн и волейболын.
И сэтшӧм жӧ сьӧлӧмсянь босьтчыліс урокӧ, котӧртліс школаӧ...
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны — мый жӧ медся ёна радейтліс менам пиӧй да мыйӧн медся ёна увлекайтчис?
Сійӧ радейтіс ставсӧ: енэж, шахмат, Днепр, химия, кодзувъяс, школа, ёртъяссӧ, география, рӧднӧй керкасӧ, дзоридзьяс и футбольнӧй мач, небӧгъяс и кино, история и математика, челядькӧд ноксьӧм и цельӧ лыйлӧм, пемӧсъясӧс, чериясӧс, лэбачьясӧс, аслас киясын кӧртзыр да мӧлӧт.
Радейтіс став настоящӧйсӧ да интереснӧйсӧ, дружнӧйсӧ да мичасӧ.
Наслаждайтчис велӧдчӧмӧн и уджӧн, бипурсянь шоныдӧн, сьыланкывйӧн и музыкаӧн.
Сійӧ оліс лэбач моз свободнӧя, кыдзи уна сё сюрс челядь.
Школа вӧлі налӧн позйӧн.
Ме думайта ӧні: кор зловещӧй шурф дорын менсьым пиӧс суис бӧръя час, кор сійӧс мучитісны да слабмис телӧыс, эз-ӧ нюммун сэки Олеглы сылӧн шуда челядьдырыс?
Эз-ӧ кокньыдджык сылы вӧв примитны убийцаяслысь пулясӧ да смертьсӧ, кор сійӧ тӧдіс, мый некод да некор оз мырддьы сӧветскӧй челядьлысь тайӧ шуда челядьдырсӧ?
Менам том лыддьысьысь!
Видз да радейт ставсӧ, мый завоюйтісны тэныд батьяс да ыджыдджык ёртъясыд асланыс вирӧн сьӧкыд бойясын.
Радейт ассьыд рӧднӧй мутӧ, сы вылысь быд турун сі, школатӧ, велӧдысьястӧ, ассьыд местатӧ парта сайсьыд.
Видз да дорожит ставнас — ыджыдӧн и ичӧтӧн: старшӧй ёртлӧн сӧветӧн и тэнад мамлӧн да батьлӧн уджысь мудзӧм киясӧн, найӧ чужӧмъясвывса быд чукырӧн. Ставсӧ тайӧс радейт асьтӧ дорысь ёнджыка, велӧдчы да трудитчы, прославляйт ассьыд отчизнатӧ.
Медым Олеглӧн олӧмыс да тышыс отсаласны тэныд...
«Ю ДОРЫН ОЛАННЫД — ВАРТЧЫНЫ ОН КУЖӦЙ!..»
Сэні жӧ, Ржищевын, Олег гижсис Осводӧ, кутіс наблюдайтны правильнӧя чери кыйӧм бӧрся да пыжъясӧн катайтчысьяс бӧрся.
Кажитчӧ вӧлі, Олег сӧмын и виччысис сійӧс, медым кодкӧ усис пыжысь ваӧ, медым уськӧдчыны отсӧг вылӧ да спаситны.
Плавайтіс Олег, кыдзи чери...
И колӧ шуны, татшӧм случайыс Олеглы сюрис гожся каникул дырйи тётя Тася ордас, Коростышевын.
Олег радейтіс ассьыс воча чойяссӧ Светланаӧс да Ленаӧс и быдса лунъясӧн ветлӧдліс накӧд вӧрын да ю вылын.
Коростышев дорын юыс визув.
Некымын километр сійӧ кыссьӧ вӧръяс пӧвстӧд, мича да живописнӧй, кыдзи и миян став вӧрса юяс.
Ӧтчыд водз асылын Олег сетіс команда чойясыслы:
— Регыдджык ю вылӧ, пыжӧ!
Катайтышта, чери кыям.
Тэрыбджыка, тэрыбджыка!
Кӧр найӧ петісны ю шӧрас, Олег тшӧктіс Леналы пуксьыны сынны, медым аслыс дасьтыны вугыр.
Нывкаяс мӧдісны дурны.
Ӧпаснӧйяс дінас мунігӧн Лена конйыштчис, кияснас кутчысис пыж дорӧ...
Секунда — и пыжыс путкыльтчис.
Нывкаяс вартчыны эз кужны,
Лена кутчысис пыжас, Светлана бультікасис, мӧдіс кылавны.
Олег аддзис, мый Лена кутчысьӧ ачыс да горӧдіс сылы:
— Молодец!
Кутчысь крепыдджыка!
И тэрыба вартчис Светлана дінӧ.
Вӧйысьӧс спасайтан став осводовскӧй правилӧяс серти ваас сійӧ кватитіс чойсӧ да сыкӧд вартчис вадорлань.
Пуксьӧдіс сійӧс лыа вылӧ, вартчис Ленала.
Тадзи жӧ вадорӧ вайис и сійӧс.
Бӧрыннас, бипур дорын, кокпӧв йылын чеччалігтыр, медым лэдзны пеляс веськалӧм васӧ, Олег скӧрысь шуаліс чойясыслы:
— Вот чудакъяс: ю дорын оланныд, а вартчыны онӧ кужӧй!
И тӧлысь чӧжӧн сійӧ велӧдіс чойяссӧ вартчыны.
...
ТУЛЫС
Ржищевын Олеглӧн ёртъясыс вӧлі уна, а на пиысь медся матысаясӧн вӧліны Володя Петренко, Ваня Лещинский, Гриша Задорожный, Зина Бонзик да Рада Власенко.
Тӧдвылӧ усьлывлӧ менам олӧмысь ӧти шуда лун.
Тайӧ вӧлі гожӧмын, рытладор.
Шондіыс эз на лэччы, и ме решитчи гуляйтыштны Днепр пӧлӧн.
Эг на удит ме воны вадорӧ, Днепр вылысь кылі гора сьылӧм.
Сьылісны хорӧн — сэтшӧм мичаа да кыпыда, мый эз позь не мунны воча тайӧ сьыланкывйыслы.
Ме котӧрӧнмоз петі джуджыд кыр йылӧ...
И меным друг кажитчис, мый Днепрлӧн лӧз эрд вывті кывтӧны дзоридзьяслӧн ловъя букетъяс.
Тайӧ вӧлі пыж. Сэні тырыс пукалісны разнӧй рӧма украинаса костюмъясӧ пасьтасьӧм да юр вылын дӧлалысь лентаяса да венокъяса нывъяс.
И друг тайӧ ловъя букетъяс письыс кыліс гора гӧлӧс:
— Мама, лок ми дорӧ!
Тӧдмавны пиӧс вӧлі сьӧкыд, но вот сійӧ мӧдіс меным ӧвтны кинас.
Олеглӧн юр вылас вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм нывъяслӧн, букет ловъя дзоридзьясысь.
— Пуксьӧй микӧд, Елена Николаевна! — кутісны корны менӧ и нывъяс.
— Ми — пристань дорӧ, пароход встречайтны.
Аддзыланныд, кыдзи гыясыс мӧдасны качайтны пыжсӧ!
Бӧрыннас ме тӧдмалі, мый Олег аслас пыжӧн катайтчигӧн вадорысь аддзӧма Радаӧс да сылысь пӧдругаяссӧ, ржищевскӧй школаса квайтӧд да сизимӧд классъясса велӧдчысьясӧс, и корӧма найӧс катайтчыны Днепр вывті.
Нывъяс окотапырысь сӧгласитчӧмаӧсь, а благодарность пыдди Олеглы кыӧмаӧсь Днепр шуйгаладорын чукӧртӧм дзоридзьясысь венок.
Ме пыри пыжӧ, пукси Олегкӧд орччӧн.
Нывъяслӧн сюрис и меным венок.
Торжественнӧя, <rus>«Веснянка»</rus> сьылігтыр, найӧ пуктісны менам юр вылӧ веноксӧ, и ме эг нин торъяв наысь да накӧд ӧтлаын сьылі тулысӧс ошкан сьыланкывъяс...
...
ПУТЕВОДНӦЙ ЗВЕЗДА
Лыддьысис Олег, кыдзи и сійӧ арлыда пӧшти став челядь, уна, лыддьӧм небӧгъясса геройяскӧд нимкодясис, шогсьывліс, путешествуйтліс, мунліс враглы паныд тыш вылӧ и побеждайтліс.
Сійӧ некымынпӧв лыддьыліс Войничлысь <rus>«Лӧдз»</rus>, Джек Лондонлысь приключенческӧй рассказъяс, лыддис Горькӧйлысь, Пушкинлысь, Котляревскийлысь произведениеяссӧ, <rus>«В дурном обществе»</rus> Короленколысь, <rus>«Разве ревут волы, когда кормушки полны?»</rus> Панас Мирныйлысь, Шевченколысь гижӧдъяссӧ, «Тарас Бульба» Гогольлысь, увлекайтчис Украина йылысь сылӧн рассказъясӧн.
«Евгений Онегинысь» сійӧ уна тӧдіс наизусть.
Миян став томйӧзлӧн радейтана писатель Николай Островский Олеглы лои торъя донаӧн да матысаӧн. <rus>«Рождённые бурей»</rus> да <rus>«Как закалялась сталь»</rus> Олег лыддис украинаса кыв вылын, кор на вӧлі квайтӧд класса велӧдчысьӧн.
Сійӧ вайис книжкасӧ и пыр жӧ пуксис лыддьыны.
Ставӧн нин узисны.
Друг пи жырйысь ме кылі гора сёрни.
«Кодкӧд сійӧ сёрнитӧ? — думышті ме.
abu
— Ӧд коймӧд час вой нин!»
Муні пи дінӧ.
Видзӧда — менам Олег куйлӧ крӧвать вылын, ӧвтчӧ кияснас да пӧся шуалӧ:
— Вот и Павка, вот тайӧ молодец!
— Олег, кодкӧд тэ сёрнитан? — ньӧжйӧник юалі ме.
— Регыд асыв, а тэ он узь.
Олег видзӧдліс ме вылӧ мудз синъяснас:
— Мамук, эн дӧзмы!
Тӧдан, ме сэтшӧм небӧг лыддя, сэтшӧм интереснӧйӧс, некыдз ог вермы торйӧдчыны!
Ме дзик пыр унмовся.
Мамук, аски, кор ме муна школаӧ, лыддьы тэ тайӧ небӧгсӧ, но сӧмын со татчӧдз, ладнӧ?
А сэсся ми кутам лыддьыны гораа.
Сет честнӧй кыв, мый метӧг тэ ни ӧти строчка он лыддьы!
abu
Ме босьті книжкасӧ, кӧсйыси вӧчны сы ног и муні.
Ас ордын ме муртса лыддьывлі небӧглысь заводитчӧмсӧ и сэсся эг нин вермы торйӧдчыны сы дінысь.
Кор Олег локтіс школаысь, менам вӧлі нин лыддьӧма ылӧ водзӧ.
abu
Коляссӧ ми лыддим сыкӧд ӧтлаын.
Небӧгсӧ пӧдлалӧм бӧрын Олег юаліс:
— Мама, висьтав, позьӧ-ӧ лоны сэтшӧм жӧ выносливӧйӧн, кыдзи Павка, сэтшӧм терпеливӧйӧн да закалённӧйӧн, кыдзи сталь?
Ме эг тӧд, мый вочавидзны сылы, думыштчи.
Сійӧ водзӧ висьталіс:
— Мама, ме эськӧ кӧсйи дзик быдторйын лоны Павка кодьӧн.
Вӧчны сійӧс, мый сійӧ вӧчис, меным, тӧдӧмысь, тайӧс вӧчны оз нин удайтчы.
Корчагинлы ичӧтысянь ковмыліс унатор терпитны.
Сійӧ и буржуйяскӧд тышкасис и немечьяскӧд.
Татшӧм олӧм йывсьыс ми вермам сӧмын небӧгъясысь лыддьыны...
Бӧрыннас Олег унаысь бергӧдчывліс сійӧс волнуйтысь тайӧ тема дінас,
и кор школаын вӧчисны <rus>«Как закалялась сталь»</rus> небӧг йылысь диспут, пи вӧлі докладчикӧн.
Мӧдысь Олег лыддис Николай Островскийлысь небӧгъяссӧ ӧкмысӧд классын велӧдчигӧн, кор нин вӧлі комсомолечӧн.
Тайӧ небӧгъясыс лоисны сылӧн путеводнӧй кодзулӧн.
Сійӧ и думнас эз торйӧдчыв тайӧ небӧгъясса геройяскӧд.
Накӧд, колӧ чайтны, и смерть вылӧ муніс...
abu
ПАСЬКЫД ТУЙ
Менсьым верӧсӧс вуджӧдісны удж вылӧ мӧд районӧ, миянлы ковмис эновтны Ржищев да мунны Каневӧ.
Жаль вӧлі Олеглы торйӧдчыны рӧднӧй местакӧд, кӧні сійӧ колльӧдіс аслас челядьдырлысь сы мында шуда во, кӧні сійӧс радейтісны да кӧні сылӧн юнӧй сьӧлӧмыс медводдзаысь матыстчис мӧд юнӧй сьӧлӧм дінӧ: Рада Власенко коли Ржищевын...
Сыысь кындзи, Днепр, пыжъяс, Освод — ставыс тайӧ лои сэтшӧм дона да матыса сійӧ сьӧлӧмлы.
Мунӧм водзвылас Олег зэв ёна волнуйтчис.
Сійӧ кӧсйис, некодӧс ӧбӧдиттӧг, ёртъяс костын юкны ассьыс став «чери кыян овмӧссӧ»: вугыр шатинъяссӧ, вугыръяссӧ, кулӧмсӧ, сачоксӧ, перемётъяссӧ, ассьыс радейтана пыжсӧ.
И ставсӧ вӧлі юкӧма некодӧс ӧбӧдиттӧг.
Мунан лунӧ Олег дінӧ локтісны сылӧн став ёртъясыс.
Найӧ чукӧрмисны вель унаӧн.
Ӧтияскӧд сійӧ дружитчис школаын, мӧдъяскӧд вӧлі Осводын, кыйис чери, а Ваня Лещинскийкӧд да Володя Петренкокӧд — кыдзи найӧ мечтайтлісны ылі саридзьяс да океанъяс вывті путешествуйтӧмъяс йылысь!
Гажтӧм вӧлі торйӧдчыны челядьлы, и сёрниыс налӧн оз вӧлі артмы.
Сулалӧны ёрта-ёртлы паныд, а колана кывъяс оз аддзыны.
Гриша Задорожный ӧвтыштіс кинас:
— Эк, Олег, чукӧртчим ми, медым сёрнитыштны тэкӧд да сины тэныд шуда туй, а со, аддзан, — кывъясным быттьӧ сибдӧмаӧсь... чӧв олам!
Рада Власенколӧн друг ыпнитіс чужӧмыс, и та вӧсна сійӧ ещӧ на лои мичаджык.
— Олежек... квайт во ми велӧдчим ставным ӧтлаын, ӧти школаын.
Тэ вӧлін миянлы бур ёртӧн... вернӧй другӧн.
Миянлы быдӧнлы зілин отсавны, мездыны шоглунысь, а ковмыліс кӧ — и став мыжсӧ босьтлін ас вылад.
Тэ некор эн выдайтлы миянлысь общӧй секретнымӧс.
Тэкӧд позьӧ вӧлі сёрнитны быдтор йылысь.
Ми некор огӧ вунӧдӧй тэнӧ, дона Олежек!
Со, примит миянсянь казьтылӧм вылӧ...
И Олеглы Рада мыччис Максим Горькӧйлысь небӧг.
Волнуйтчысь Олег уськӧдчис Рада дінӧ.
Найӧ кутчысисны.
— Ребята, ті жӧ асьныд ставныд сэтшӧмӧсь... сэтшӧмӧсь...
Но да, верма ӧмӧй ме вунӧдны ті йылысь?
Аттьӧ небӧгсьыс и ставсьыс!..
Вайӧ сьылыштам, а?
И ставныс пыр жӧ гажмисны, мӧда-мӧд вежмӧн мӧдісны гораа сёрнитны.
Мӧдісны ноксьыны, серавны, шумитны.
Шумӧн ставныс ӧтлаын котӧртісны дворӧ, и мӧдіс юргыны песня бӧрся песня...
Ми мунім овны Каневӧ.
Канев — Днепр дорса лӧнь кар, коді паськӧдчӧма джуджыд сёнъяс пиӧ.
Татчӧ, джуджыд кыр йылӧ, гуалӧма Тарас Шевченкоӧс.
abu
Ми Олегкӧд вӧлім праздник вылын, кор канмулӧн быд помсянь войтыр чукӧртчыліс Днепр дорӧ — Тарас Шевченколы памятник восьтігкежлӧ.
Олег тайӧ лунас садьмис югдытӧдзыс ёна водз.
Ӧдйӧ мыссис, пасьталіс ассьыс медбур костюмсӧ, тэрмасьӧмӧн завтракайтіс.
Дерт, миянӧс сійӧ эз кут виччысьны и котӧртіс ӧзынӧ, кытчӧ должен вӧлі воны Киевысь пароход гӧсьтъясӧн да Украинаса веськӧдлан котырысь членъясӧн.
Недыр мысти верӧскӧд ми мунім сэтчӧ.
Вӧлі вывті мича, шондіа лун.
Тарас Шевченколӧн гуыс Днепр джуджыд кыр йылын.
Тасянь уна километр сайӧдз тыдалӧ зарни рӧма лыа вадоръяса да лӧнь йиръяса миян рӧднӧй юным.
Тадзи помтӧг и сулалан эськӧ чужӧмтӧ мелі тӧвлы паныд веськӧдӧмӧн, любуйтчан лӧз Днепрӧн да казьтылан Шевченколысь кывъяссӧ:
<rus>У каждого своя доля</rus>
<rus>И свой путь широкий...</rus>
Гу гӧгӧрыс быдмӧма фруктовӧй сад — тулыснас тані яблоняяс, грушаяс, вишняяс, сливаяс дзоридзалӧмысь ставыс быттьӧ лым пиын.
Эм-ӧ миян Рӧдинаын таысь мичаджык пельӧс?
Гуляньеыс муніс сук туруна, дзоридзьясӧн тырӧм, вышивайтӧм украинаса ковёр кодь веж луд вылын.
И тайӧ став мичлун пиас, ещӧ на сійӧс мичмӧдіг да гажӧдіг, мелькайтісны нывъяслӧн мича костюмъясыс, том зонъяслӧн лӧз шароварыясыс, вышивайтӧм дӧрӧмъясыс да гӧрд галстукъясыс.
Серам, шуткаяс, йӧктӧм!
Шпорӧдчигтыр дӧлалісны нывъяслӧн уна рӧма лентаясыс, юргисны бандураяс — йӧзкостса радлун!
А тайӧ ставтор весьтас — Украиналӧн кельыдлӧз мелі енэжыс.
abu
Памятниксӧ восьтіс Никита Сергеевич Хрущёв.
Со сійӧ кыскыштіс шнурӧд, зэв ыджыд полотнище лэдзчис, и аплодисментъяс да оркестрлӧн торжественнӧй шыяс улын войтыр водзӧ мыччысис бронзаысь кисьтӧм великӧй Шевченко.
Праздникыс эз лӧньлы сёр рытӧдз.
Мыйта сёрни Олегкӧд миян вӧвлі бӧрыннас!
ЁРТ ВӦСНА
1939 вося июль тӧлысь помын Олег муніс Донбассӧ, Краснодонӧ, дядь ордас, менам вок Николай Николаевич Коростылев ордӧ гӧститны. Дядя Коляыс уджаліс Донбассын инженер-геологӧн.
Уна сійӧ висьтавліс Олеглы шахтёръяслӧн сьӧкыд, но знатнӧй удж йылысь, Олегкӧд лэччыліс шахтаӧ.
Олег сюся видзӧдіс ставтор вылӧ.
Изшом бус вӧснаыс сылӧн синъясыс, кажитчис, лоины ещӧ гырысьджыкӧсь.
— Мама, — бӧрыннас меным висьтавліс Олег, — шахтёръясыс кутшӧмкӧ дзик аслыспӧлӧс йӧз!
Уджалӧны пыдын-пыдын му улын.
abu
А кутшӧм найӧ дружнӧйӧсь, мама!
Ӧти ставыс вӧсна, и ставыс ӧти вӧсна...
Воис 1939 вося ар.
Олег бӧр локтіс Донбассысь.
...
Бура шойччӧм бӧрад сійӧ выль вынӧн пуксис парта сайӧ сизимӧд классын.
...
Тані, кыдзи и Ржищевын, сійӧ ставнас сетчис велӧдчӧмӧ да общественнӧй уджӧ и регыд мысти лоис классын медся бур велӧдчысьясысь ӧтиӧн.
Сійӧс кутісны радейтны и тайӧ школаас — бур да справедливӧй ёртӧс.
Каневскӧй школаын веськалі велӧдысьяслӧн вывті удачнӧй коллектив.
Быд лун ме аддзывлі, кыдзи менам Олег быдмӧ духовнӧ, паськыдджыка да смелджыка видзӧдӧ мир вылас — тайӧ вӧліны велӧдысьяс влияниелӧн результатъяс.
Ӧтчыд школаын лоис дӧсаднӧй случай.
Олег пукаліс ӧти парта сайын Юра Коляденкокӧд да дружитчис сыкӧд.
Коркӧ, школаысь локтӧм бӧрын, Олег возбуждённӧя шуис меным:
— Мама, Юра велӧдчӧ «хорошо» вылӧ и весиг «отлично» вылӧ, а химия кузя велӧдысь сылы век пукталӧ «плохо»!
А Юра тӧдӧ химиятӧ меысь не омӧльджыка.
Ме думайті, мый челядь ӧшибайтчӧны.
Но Олег настаивайтіс, мый тайӧ збыль тадзи.
Коркӧ весиг Юраӧс сійӧ корис миянӧ, медым ме дырйи прӧверитны сылысь тӧдӧмлунсӧ.
Олег эз ӧшибитчы: Юра тӧдіс химиятӧ отличнӧя.
Ме сӧветуйті челядьлы шыасьны класснӧй руководитель дінӧ, школаса директор дінӧ, и медбӧрын, йӧзӧс велӧдан юкӧдса заведующӧй дінӧ.
Кӧть и жаль, школаын тайӧ фактсӧ сідзи колисны.
Сэки Олег гижис Киевӧ.
Регыд локтіс йӧзӧс велӧдӧм кузя Обласьтса юкӧдса комиссия.
Гӧгӧрвоана, делӧыс ладмис.
Олег торжествуйтіс.
Тайӧ кадсяньыс ме казялі: ёртъяслӧн несправедливӧй поступокъяс дінӧ и весиг сыысь гырысьджыкъяслӧн несправедливӧй поступокъяс дінӧ миритчытӧмлун чужис да мӧдіс ёнмыны менам пилӧн небыд да бур сьӧлӧмын.
Школа встречайтіс 1940 во.
Праздник организуйтысьяс поручитісны школьнӧй поэтъяслы гижны выльвося кывбуръяс.
Сійӧ, коді медся бура гижас, кывбуръяссӧ лыддяс вечер вылын.
Став велӧдчысьяслы вӧлі сетӧма позянлун петкӧдлыны ассьыс изобретательность да творческӧй выдумка.
Олег сьӧлӧмсяньыс лӧсьӧдчис праздник кежлӧ.
...
И вот мӧдісны гажаа югъявны школалӧн биясыс.
Дзик йиркӧдз кыпӧдчӧм стройнӧй, джуджыд ёлка пӧртмасис ӧшкамӧшка рӧмъясӧн.
Сійӧс кытшалісны дед-морозлӧн, Снегурочкалӧн, днепровскӧй русалкаяслӧн, тӧвлӧн, тӧлысьлӧн, шонділӧн сказочнӧй фигураясыс.
Локтісны лётчикъяс, танкистъяс, зёлякылысь шпораяса кавалеристъяс.
«Кавказскӧй гӧраясса джигит» кокньыда танцуйтіс лезгинка.
Шпорӧдчисны лентаясӧн украинаса нывъяс.
Найӧс приглашайтӧны танцуйтны Днепр кодь лӧз, паськыд шароварыа зонъяс.
Серам, радлӧм!
И друг ставыс лӧньӧ...
Пырис киын обушока, морӧс вылас пӧнара шахтёр.
Юр вылас сылӧн — шахтёрскӧй сьӧд шлем.
Шахтёр ньӧжйӧ локтӧ ёлка дорӧ, морӧс вывсьыс пӧрччӧ пӧнарсӧ да кыдзи вӧчлӧны пемыд шахтаын, юр весьтӧ сійӧс лэптӧмӧн, видзӧдӧ публика вылӧ.
— Кӧсъянныд кывзыны выль кывбуръяс?
Залын горӧдісны:
— Кӧсъям, Олег, кӧсъям!
Олег кыпыда лыддис ассьыс кывбуръяссӧ.
Костюмысь да выльвося кывбуръясысь Олег получитіс премия: Лев Толстойлысь «Война и мир».
...
ДОНБАССЫН МОРОЗ
Выль во бӧрын менам верӧс сьӧкыда висьмис.
Сійӧс нуисны Киевӧ, больничаӧ.
Сійӧ сэтысь гортӧ эз нин волы.
abu
Ӧні миянлы нинӧмла вӧлі кольччыны Каневын, и ми сӧгласитчим менам воклӧн корӧм вылӧ — мунны Олеглы тӧдса нин Краснодон карӧ, Ворошиловград обласьтӧ.
Ми сэтчӧ воим 1940 вося январ 15-ӧд лунӧ.
Вокӧй примитіс миянӧс зэв бура, и ми овмӧдчим сыкӧд ӧти патераын.
Керкаыс вӧлі ӧти судта, гырысь изъясысь, стандартнӧя стрӧитӧм, кык патераа. Сулаліс Садовӧй улича вылын.
Уличалань видзӧдісны квайт ӧшинь, миян патералӧн — куим.
Потшӧс дорын быдмисны еджыд акация да топольяс.
Дворыс абу ыджыд — сэні сулалісны ичӧтик сарай да гожся кухня.
Зеленьыс дворын ньӧти эз вӧв.
abu
Миян патераын вӧлі куим жыр да кухня.
Пыраніныс ӧти — дворсянь, кухняӧ, кӧні вӧлі миян хлопотунья-бабушкалӧн овмӧсыс; сэні вӧлі лӧсталана сӧстӧм да пыр кыліс кутшӧмкӧ чӧскыд дук.
Кухнясянь пыран столовӧйӧ.
Тані — диван, кӧні узьліс Олег, сылӧн небӧгъяс тыра этажерка, буфет.
Стенъясыс краситӧма югыдкельыдлӧз краскаӧн;
тані ӧшалісны картинаяс: «Медводдза лым» да «Крымын вой».
натюрморт — фруктъяс да зелень — менам приятельница Елена Петровна Соколанлӧн удж.
Гожӧмын пызан вылын век сулалісны ловъя дзоридзьяс: сирень, тюльпанъяс, розаяс — ставыс миян садйысь; ӧшиньяс вылын — жырса дзоридзьяс: мича паськыд коръяса филодендра да фикусъяс.
Джоджсӧ вӧлі вольсалӧма украинаса уна рӧма джодждӧраясӧн.
Жырйыс вӧлі шондіа, гажа, эз вӧв окота некытчӧ мунлывны сэтысь.
Тумбочка вылын сулаліс патефон, и сійӧ шоча прӧст вӧвлі.
Музыкасӧ миян радейтісны ставӧн, дядя Николайлӧн пи ичӧтик Валериксянь заводитӧмӧн да бабушка Вераӧн помалӧмӧн.
Столовӧйсянь шуйгавылын вӧлі дядя Николайлӧн жыр, веськыдвылын — менам да бабушкалӧн, ичӧтик, но сідзжӧ гажа да сӧстӧм.
Олег радейтліс тані гӧтӧвитны урокъяс, гижны кывбуръяс.
Ӧдзӧс вылын ӧшаліс портьера, коді вевттьӧ вӧлі ӧдзӧссӧ.
Бӧрыннас тайӧ жырас чукӧртчывлісны том гвардеечьяс асланыс торъя конспиративнӧй заседаниеяс вылӧ.
Тайӧ жӧ жыр улас вӧлі пӧдвал.
Пӧдваллысь вевтсӧ вӧлі вӧчӧма ӧкуратнӧя, джоджӧ вольсалӧма кыз ковёр.
Тӧвнас ӧшинюлын дзирдалысь лым вӧснаыс патераын лолі ещӧ гажаджык.
Донбассын тӧлыс аслыссяма, весиг аслас капризъясын постояннӧй.
Талун кӧдзыдыс прамӧя гӧрдӧдас шахтёрскӧй челядьлысь ныръяссӧ да банбокъяссӧ, сӧстӧм сынӧдын мичаа тыдалӧны ылі копёръяс да терриконъяс, на весьтын кокньыдик вӧсни тшын; мӧд луннас лунвывсянь пӧльыштас шоныд сынӧд — и друг, тӧв шӧрын, мӧдас зэрны, но лымйыс оз и думышт сывны.
Аскинас ӧшиньӧд видзӧдланныд — ывлаын бара трачкӧдчӧ лӧсьыд роч мороз, шонді водзын лымйыс ӧзъялӧ да дзирдалӧ, быттьӧкӧ сійӧс лӧсьӧдӧмаӧсь ёлка вылӧ игрушкаяс пыдди.
Пуяс сулалӧны сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс и мойдын оз овлыны: ставыс бриллиантъясаӧсь, жемчугъясаӧсь да алмазъясаӧсь.
Кӧдзыдыс уджалыштӧма быд лап вылын, быд гылавтӧм кор вылын.
Акацияяс лоӧмаӧсь мичаджыкӧсь асланыс дзоридзалан кадын дорысь.
Ставсӧ мичаа мичмӧдӧма эзысь рӧма гыӧрӧн, шонді водзын югъялӧ чутъясысь кельыдлӧз биясӧн.
Тӧлыс лёкысь куснялӧ пуяссӧ, кучкалӧ увъясӧ — гыӧрыс оз пыркав, быттьӧкӧ пуясыс татшӧм гыӧраӧсь и быдмӧмаӧсь.
1940 вося тӧлын ми шоча вӧвлім ас кежысь.
Шумӧн волывлісны Олеглӧн ёртъясыс, нывъяс, дядя Николайлӧн ӧтлаын уджалысь ёртъясыс, менам тӧдсаяс.
Помтӧм вензьӧмъяс, шум, серам, сьыланкывъяс да танцы.
Бабушка бура, украинаса ног гӧститӧдліс гӧсьтъясӧс.
Став миян пӧвстысь сӧмын сійӧ ӧтнас эз танцуйтлы, но обязательнӧ сэні жӧ вӧвлі.
ГОРЬКИЙ НИМА ШКОЛА
Ме уджалі 12 №-а шахталӧн детскӧй садйын, Олег велӧдчис Горькӧй нима 1 №-а школаын сизимӧд классын.
Октябрся революцияӧдз Донбасс вӧлі неприветливӧй крайӧн, рабочӧйяслы скӧр ичиньӧн.
Шахтёръяс вынсьыс усьлісны му улын суткинас дас нёль часӧдз машинаястӧг, ӧти обушок кежысь уджалӧмла, пӧгибайтлісны шахтаясын обвалъяс улын.
Шахтёръяслӧн сирӧтаясыс сувтлісны бать местаӧ либӧ мунлісны корны.
Шахтёрлы некӧн вӧлі шойччыштны прӧст часъясӧ.
Йӧз олісны джынвыйӧ пемыд, няйт землянкаясын.
Школа, клуб, театр йылысь, электрическӧй освещение йылысь некод эз и мечтайтлы, зато няйт «питейнӧй заведениеяс» вӧліны тырмымӧн.
Ассьыс медбӧръя сьӧмсӧ шахтёр нуліс кабакӧ.
Революцияӧдз Донбассын некод эз садитлыв пуяс: шулісны, мый татшӧм проклятӧй грунт вылын нинӧм оз вермы быдмыны.
Куш степь весьтын чурвидзлісны сӧмын терриконъяс да копёръяс.
Некӧн эз вӧв ни кусттор, ни пу.
Сӧмын миян сӧветскӧй кадӧ Донбасс лоис радостнӧй крайӧн, Сӧвет Союзлӧн славнӧй кочегаркаӧн.
Керосинӧвӧй каганеца важ, сырӧй землянкаяс местаын рабочӧйяслы стрӧитӧма гырысь югыд керкаяс; няйт кабакъяс пыдди кыптісны культура керкаяс, школаяс, клубъяс, театръяс, детскӧй садъяс.
12 №-а шахталӧн детскӧй садлысь керкасӧ вӧлі обставитӧма мягкӧй мебельӧн.
Посни челядьлӧн вӧлі уна чача, уджаліс показательнӧй кухня.
Гожӧм кежлӧ челядьӧс нулісны дачаясӧ, ю дорӧ.
Кык тӧлысь шойччӧм бӧрын посни челядь бӧр волісны гожъялӧмаӧсь, здоровӧйӧсь.
Том рабочӧйяслы вӧлі стрӧитӧма гырысь общежитиеяс.
Быд шахталӧн вӧлі аслас клуб, кино, библиотека, спортивнӧй да танцевальнӧй площадкаяс.
Колӧ шуны, шахтёрлӧн натураыс паськыд: сійӧ радейтӧ да кужӧ уджавны, но шойччӧмын да гажӧдчӧмын сійӧ некодлы оз уступит.
Олег ӧти здукӧн тӧдмасис став выль местаясӧн.
Сылы да меным Донбассыд первойсӧ эз ёна кажитчы.
Природаыс сылӧн ёна гӧльджык вӧлі сійӧ местаяс сертиыс, кӧні ми овлім водзджык.
Ми велалім паськыд Днепр дінӧ, веж садъяс да паркъяс дінӧ.
Краснодон миянлы кажитчис дзик неинтереснӧйӧн.
Олег гажтӧмтчис рӧднӧй местаясысь.
Син водзӧ сідзи и сувтлісны живописнӧй Ржищев Днепр весьтса сылӧн Соловьинӧй уличанас, Каневлӧн крут кыръясыс, могучӧй ю.
А сэсся менам Олегӧй велаліс, кыдзи сійӧ век ӧдйӧ велавліс быд выльторйӧ.
Краснодонын Днепр абу, но сизим километр сайын эм Каменка ю, эм ӧкмыс гектар вылӧ паськӧдчӧм том парк, кодӧс комсомолечьяс садитӧмаӧсь 1932 воын.
Паркыс быдмис да 1940 во кежлӧ лоис озыр садйӧн.
Сэні вӧлі фонтан, гожся жар рытъясӧ сійӧ ыркӧдліс чужӧмъяс; вӧліны танцевальнӧй площадкаяс, стадион, летньӧй театр, кинотеатр, библиотека, самӧй парк шӧрас сулаліс Горькӧй нима школа.
Сійӧ вӧлі зэв мича — ыджыд, югыд, сӧстӧм, кыдзи вообще став школаяс Донбассын.
Пуясыс видзӧдісны веськыда паськыд ӧшиньясӧ.
Шондіыс лэччытӧдзыс югдӧдліс еджыд классъяссӧ.
Ӧшиньясыс вӧлі сэтшӧм уна, мый школаыс кажитчис стекляннӧйӧн.
Торъя мича вӧлі спорт залыс — кытш джын кодь, пӧшти ставнас стеклӧысь, зэв бура оборудуйтӧма спортын коланаторъясӧн.
...
ЯБЛОНЯ
Вочасӧн ми мӧдім велавны Донбасс да сылӧн природа дінӧ.
Тайӧ ортсысянь суровӧй крайыслӧн эм аслас, сӧмын сылы лӧсялана мичлун.
Донбасслӧн му веркӧсыс неровнӧй да волнообразнӧй; сэні лыдтӧм оврагъяс да степнӧй могилаяс, а на весьтын — сьӧд терриконъяс да копёръяслӧн башняяс.
Ме уджалі шахталӧн детскӧй садйын, Краснодонсянь вит километр сайын.
Туйыс сэтчӧ мунӧ вӧлі степӧд.
Медым вӧчны меным удовольствие, Олег пӧшти быд асыв колльӧдліс менӧ удж вылӧ.
Мукӧд дырйи сыкӧд мунліс и дядя Николай.
Вӧвлі рытсяньыс на мекӧд сёрнитчас Олег:
— Мама, менӧ садьмӧдан шонді петтӧдз?
— А мый, садьмӧда.
Мӧд луннас ми петам туйӧ.
Унзіля детинка зільліс лоны бодрӧйӧн да не видзӧдны асъя кӧдзыд вылӧ.
Шонді петігӧн ми вӧвлім нин кар сайын, степын.
Первой шонді югӧръяс мыччысьӧм бӧрын му вылӧ лэччывліс сук еджыд ру.
Тайӧ донецкӧй руыс ньӧти эз вӧв полтавскӧй либӧ киевскӧй степьясвывса ру кодь.
Сэні — руд да сьӧкыд, ас бӧрысь кольӧ ыджыд лысва, а тані руыс вӧлі еджыд, весиг кельыдлӧзкодь, кос, дзик лысватӧм.
Кажитчӧ вӧлі, быттьӧ тэ водзын помтӧм саридз путкылясьысь еджыд гыясӧн, — саридз, кысянь вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь плавайтысь корабльяс кодь терриконъяс да копёръяс.
Олег синсӧ эз вештыв тайӧ аслыссяма вид вывсьыс.
Кор шондіыс кыпӧдчывліс, руыс улӧ лэччыліс, вольсасьліс сӧмын увтасінъясӧ да сёнъясӧ, а сэсся дзикӧдз вошліс.
Сэки ми водзын воссьывліс эрдвыв дзоридзьясӧн тырӧм степнӧй паськыд эрд.
Татшӧм минутъясӧ Олег вунӧдліс, мый сійӧ ыджыд детинка нин, котравліс дзоридз дінсянь дзоридз дінӧ, чукӧртліс гырысь букетъяс; ӧтиясӧс челядь садлы, мӧдъясӧс — бабушкаыслы.
Краснодонын первой во олігӧн нин ми заводитім озеленитны да порядокӧ вайӧдны ассьыным дворнымӧс.
Тулыснас, водз асылын, ми петавлім копайтны огородлы да дзоридза клумбаяслы градъяс.
Бабушка кӧдзис нефорощь — мича декоративнӧй растение.
Олег да дядя Николай садитісны фруктовӧй пуяс, сирень да роза кустъяс.
Олег радейтліс удж да удж помысь приятнӧй мудзӧм, радейтліс любӧпырысь видзӧдны аслас киясӧн вӧчӧмтор вылӧ.
И ӧні пи сьӧлӧмсяньыс кодйыліс гуяс, небзьӧдліс мусӧ, удобряйтіс сійӧс куйӧдӧн.
Плеш вылысь пӧсьсӧ чышкалігтыр сійӧ горзывліс дядя Николайлы:
— Гӧтов!
Николай вайліс пусӧ, сувтӧдліс сійӧс сідзи, мед вӧлі мукӧд пуяскӧд ӧти линия вылын, да командуйтліс:
— Тырт!
Олег кокньыда уджавліс кӧрт зырйӧн, быттьӧкӧ ворсіс сійӧн.
Ӧти гу дінысь вуджліс мӧд дінӧ, коймӧд дінӧ, дасӧд дінӧ.
Пӧсьыс Олег чужӧм вылысь шорӧн визувтліс, но Олег шутитліс дядьыскӧд да гораа мечтайтліс ӧшинювса аслас яблонялӧн первой яблок йылысь.
Рытладорыс Олег отсавліс миянлы садитавны дзоридзьяс, а град йӧрын — капуста да помидор.
Рӧсадаяссӧ сійӧ тшӧктытӧг киськавліс быд лун рытын и асылын, луннас шондісьыс вевттявліс лапкоръясӧн.
Миян градйӧрын быдмисны огурцы, редис, лук, помидор да картупель: дворсӧ мичмӧдлісны подсолнухъяслӧн ыджыд шапкаяс.
Цветъяс да подсолнухъяс пиын миян керканым вӧлі быттьӧ ловъя венок пиын.
И медым ми весьтын сьылісны лэбачьяс, медым вӧлі кодлы чукӧртны град йӧрысь вреднӧй лёльӧяссӧ да гагъяссӧ, Олег водз тулыснас сувтӧдіс кузь потш вылӧ скворешня, кытчӧ регыд овмӧдчисны зіль ябыръяс.
«ЭН НА КУРКСЫ ТЭ, СЬӦД КЫРНЫШ...»
abu
Тадз колины шуда квайт тӧлысь.
1940 вося июньын Олег помаліс сизимӧд класс.
...
Кӧть тайӧ эз вӧв полнӧй образование, но Олег уна лыддьысис, вермис сёрнитны пӧшти любӧй тема вылӧ.
Медым разрешитны кутшӧмкӧ спорнӧй юалӧм, сійӧ велӧдіс асьсӧ видзӧдлыны небӧгӧ либӧ кывкудйӧ, либӧ аслас кыз тетрадьӧ, кытчӧ вӧлі гижалӧма цитатаяс.
Кор и тайӧ вӧлі этша, сійӧ эз яндысьлы шыасьны ыджыдджыкъяс дінӧ.
Олег век кажитчис аслас арлыдысь ыджыдджыкӧн.
Дас вит арӧсӧн сійӧ, ён, ыджыд тушаа, вӧлі нин юноша кодь...
Паськыд спокойнӧй плеш, боквыв шыльӧдӧм еджыдкодь юрси, тшӧкыд да кузь синкымъяс, тшӧкыд синлысъяса гырысь карӧй синъяс, век нюмъялысь кызкодь паръяс — вот пилӧн сійӧ воясся портретыс.
Олег вӧлі жизнерадостнӧй, кужис да радейтіс бура сёрнитны, вылӧ донъявліс остроумнӧй йӧзкостса кывъяс, ёртъяссӧ ызйӧдӧмӧн сьӧлӧмсянь да гажаа серавліс.
Сійӧ зэв ёна увлекайтчис музыкаӧн, торъя ёна радейтіс скрипка.
Меным эз ковмыв ветлыны кино вылӧ, медым тӧдмавны, кутшӧм картина мунӧ. Гортӧ локтӧм бӧрын Олег гораа сьывліс либӧ шутьлявліс выль кинофильмысь песня.
Да и коді миян челядь пиысь оз увлекайтчы киноӧн?
Ӧдвакӧ найӧ вермасны думыштны ассьыныс олӧмсӧ выль кинокартинаястӧг.
И быдӧнлӧн, дерт, тайӧ картинаясас аслас радейтана герой.
Олег эз кольлы видзӧдтӧг ни ӧти кинокартина.
Сійӧ картинаясыс, кодъяс сылы кажитчылісны мукӧдъяс дорысь ёнджыка, дыр кежлӧ вӧрзьӧдлісны сьӧлӧмсӧ.
Чапаев!
Збоя тӧвзьӧ тачанка, пулемёт дінын Петька.
Ён схватка.
Победа!
Боечьяслӧн мужество, налӧн сьылӧмъяс, йӧктӧмъяс, дружба, войтырӧс да асланыс Василий Иванович Чапаевӧс радейтӧм.
И сылӧн пӧсь честнӧй сьӧлӧмыс, коді водзӧссӧ сідзи жӧ радейтӧ да тырӧма помтӧм отвагаӧн.
Чапайлӧн мечтаяс.
«Эн на курксы тэ, сьӧд кырныш...» сьыланкыв.
Вой.
Мышладорсянь кучкӧм.
Петька морӧснас сувтӧ аслас командир да старшӧй ёрт вӧсна.
Джуджыд Урал.
Ва вылын кытшъяс.
И вот сійӧ — враглы местьыс...
Олеглӧн дум вывсьыс эз вунлы Чапаев, помтӧг радуйтчис Петька да Анка вылӧ, но сійӧ сьӧлӧмлы да вежӧрлы медся матын вӧлі комиссар Дмитрий Фурманов.
Частӧ — лунын либӧ узьӧм водзвылын пемыдӧн — Олегкӧд ми дыр сёрнитлім Фурмановлӧн большевистскӧй характер йылысь, сылӧн спокойствие да выдержка йылысь, паника да юр ӧшӧдӧм дінӧ презрение йылысь.
Менам чужӧм дінын волнуйтчӧмӧн лолавліс пи; ме аддзывлі, кыдзи пемыдас югнитлывлісны сылӧн паськыда восьтӧм синъясыс.
Бӧрынджык, немечьяс дырйи, кор нервъяс вӧлі накалитчӧмаӧсь, а смерть кыйӧдчис быд пельӧс сайсянь, «Том гвардияысь» кодкӧ вӧлі воштас выдержкасӧ да мӧдас стулӧн зымӧдны джоджӧ, петкӧдлыны ассьыс правлунсӧ, — Олег югнитас синъяснас да муртса тӧдчымӧн нюммунас:
— Александр Македонский вӧлі великӧй полководец, но мыйла нӧ стулъяссӧ жуглыны?
Вӧвлі, и ме вошта терпение, мӧда нервничайтны, ог кут вермыны мӧвпавны яснӧя да спокойнӧя, — сэки ме дінӧ матыстчас пиӧй, кутас пельпомъясӧд да пельӧ вашкӧдас Александр Македонский йылысь век сійӧ жӧ нималана фразасӧ, кодӧс Фурманов шуліс Чапаевлы.
abu
«ЭН ШОГСЬЫ, МАМА!»
...
Меным кокньыд вӧлі быдтыны пиӧс,
и ме эг ӧтнам вӧч тайӧс.
Ми олім радейтана удж да заслуженнӧй шойччӧмлӧн шуда кадӧ.
Войтыр праздникъяс дырйи Сталин лэптывліс ки вылас челядьӧс, миянлысь общӧй нимкодясянторнымӧс.
Налӧн будущӧй йылысь тӧждысисны сӧветскӧй власьт, партия, комсомол.
Дружнӧя ми олім Олегкӧд!
Пи век шутитіс, миян дінӧ асьсӧ кутіс, кыдзи ёртъяс дінӧ, уважайтіс да донъявліс тӧждысьӧм да мелілун.
Олеглӧн эз вӧв миянысь ни секретъяс, ни тайнаяс.
Сійӧ мекӧд сёрнитліс аслас медыджыд мӧвпъяс йылысь.
Ӧтчыд нимкодьӧйла менам синваӧй петіс, кор кылі, кыдзи школаса ёртъясыслы пиӧй шуис:
— Менам мам — не сӧмын мам, но и менам ёрт.
Олегкӧд ме некор эг зыксьыв, эг видлы, эг броткыв сы вылӧ весиг сэки, кор аддзывлі, мый сійӧ вӧчӧма мыйкӧ лӧсьыдтӧмтор.
Спокойнӧя да терпеливӧя ме зільлі убедитны сійӧс, кыдзи колӧ вӧлі эськӧ вӧчны мӧдног.
Некор эг дугӧдлыв детинкаӧс джын кыв вылын.
Зільлі бура кывзыны сылысь висьталӧмсӧ, гӧгӧрвоны да сэки спокойнӧ сёрнитлі ачым.
Пиӧс киӧн вӧрзьӧдӧм йылысь эз и вермы лоны сёрни.
Ӧні, кор ме гижа тайӧ строкаяссӧ, ме водзӧ сувтӧ неважӧнся серпас.
Немечьяс Краснодонынӧсь нин.
Со найӧ сапӧгъяснас зымӧдӧны и миян сӧстӧм жыръясӧд.
И скӧрысла векыштчӧм чужӧма ён рыжӧй немеч кулакнас кучкӧ Олеглы веськыда синмас...
Ме гордитчылі аслам пиӧн.
Не ӧтчыд ми сыкӧд ветлӧдлім ӧта-мӧдӧс киӧд кутӧмӧн.
Менам мам сьӧлӧм вӧлі тырӧма гордостьӧн, меным окота вӧвлі сувтӧдлыны йӧзӧс да шуавны налы: «Видзӧдлӧй, кутшӧм менам пиӧй!»
Олег, быттьӧкӧ чувствуйтӧ менсьым настроениеӧс, гажаа шулывліс:
— Збыль, мама, ме верстьӧ нин?
Видзӧдлы, тэысь ме ыджыдджык нин.
Будущӧй йылысь мечтаясын пи аддзӧ нин вӧлі асьсӧ студентӧн, а сэсся инженерӧн.
Кӧсйысис меным отсавны, сетны уджысь шойччӧм, радейтны да уважайтны пӧрысьмӧм бӧрын.
Ме серавлі да шуавлі сылы, мый овнысӧ эг на мудз да мый менам пӧрысьлуныс сэтшӧм ылын...
— Да и мудзлӧны ӧмӧй йӧзыс уджысь?
Шогысь мудзлӧны.
А ме, пиук, сэтшӧм шуда тэкӧд!
Крепыда дружитчис Олег и аслас Дядя Колякӧд.
Найӧ дорожитісны ёрта-ёртнас, кыдзи вок вокӧн.
Найӧ весиг ӧблик сертиыс вӧліны вокъяс кодьӧсь, и та вӧсна зэв нимкодь вӧлі Олеглы.
Частӧ найӧ ӧтлаын лыддьывлісны небӧгъяс, сёрнитлісны лыддьӧмтор йывсьыс, помтӧг вензьывлісны, выдумывайтлісны кроссвордъяс, викторинаяс, ребусъяс.
Великӧй кыв сійӧ: ыджыдджык ёрт!
Эз ӧтчыд Николай дядьыс босьтлы Олегӧс сьӧрсьыс шахтаӧ либӧ сыкӧд ветлыв поле вылӧ, геологическӧй уджъяс вылӧ.
Висьтавліс му строение йылысь, полезнӧй ископаемӧйяс йылысь, сы йылысь, кыдзи образуйтчис Донецкӧй угольнӧй бассейн.
Ассьыс племянниксӧ велӧдіс быдторйӧ, мый тӧдіс да кужис вӧчны ачыс.
...
Дядя Коляыслы уна ковмыліс уджавны чертёжъяс вылын.
Олег век бергавліс чертёжнӧй пызан гӧгӧр — и вот циркуль да рейсфедер сійӧ киясын нин.
Ветлывліс пиӧй и трестӧ дядя Коля дінас да сэні век ачыс гижтыліс лым кодь еджыд бумага вылӧ.
Ӧтчыд дядьыс шуис:
— Олег, а он-ӧ кӧсйы тэ тӧдмавны, мый сэтшӧмыс первой нажӧвитӧм шайтыс?
Эм платнӧй удж.
Сӧмын вот ог тӧд: справитчан-ӧ тэ велӧдчӧмӧн и уджӧн?
Олег веськыда уськӧдчис.
Сійӧ, дерт, тӧдіс, мый верӧс кулӧм бӧрын овны меным вӧлі сьӧкыдкодь.
— А ме первой урокъяс вӧча, а сэсся сы бӧрын нин уджавны пукся.
Справитча, дядя Коля!
Ме нинӧм эг тӧд тайӧ сёрни йывсьыс.
Но вот вежон куим мысти тӧвныр моз пырӧ Олег, синъясыс ӧзйӧны, шпыннялӧ.
Киас — тубрасъяс.
— Со тэныд, мама!
Тайӧ менам первой нажетка.
Со и сьӧмыс.
Эн шогсьы, мама!
И Олег мыччис меным духи флакон, пирожнӧй тыра кӧрзинка да сьӧм.
Дона вӧлі меным тайӧ сьӧмыс.
Зарниысь донаджык...
abu
КОМСОМОЛЕЦ
Краснодонын Олеглӧн регыд лоисны выль ёртъяс: Сергей Квасников, Ваня Земнухов, Коля Шелупахин, Ульяна Громова, Нина Иванцова, Анатолий Лопухов да Лина Темникова.
Нывъяс пиын Олеглы первойӧн вӧлі Лина.
Эз этша листбок сійӧ аслас дневникысь посвятитлы тайӧ нылыслы.
Лина вӧлі ӧти воӧн томджык Олегысь.
Мича да гажа нывка, сійӧ бура велӧдчис, уна лыддьысис, вӧлі школаын бур ёртӧн.
Лина бура ворсіс пианино вылын, сьыліс, мичаа танцуйтіс.
Олеглӧн вӧліны ёртъяс и школаса велӧдысьяс пӧвстын.
Торъя ёна пи лӧсявліс роч кыв кузя велӧдысь Улизккӧд да преподавательница Мария Андреевна Борцкӧд.
Улизккӧд Олегӧс матыстіс шахматӧн ворсӧм.
Кыкнанныс найӧ вӧліны заядлӧй игрокъяс.
А ворсӧм бӧрас найӧ дыр сьӧлӧмсянь сёрнитісны великӧй роч кыв йылысь, писательяс йылысь.
Краснодонын, кыдзи и Ржищевын да Каневын, Олег бара ставнас сетчис школаса общественнӧй олӧмӧ: вӧлі учкомса членӧн, ӧкуратнӧ быд вежон петысь «Крокодил» нима гажа стенгазетлӧн редакторӧн.
Сійӧ кадас Олег уна гижис кывбуръяс украинаса да роч кывъяс вылын.
1940 воӧ художественнӧй олимпиада вылын аслас кывбуръясысь Олег получитіс премия — куим небӧг: «Юалӧмы ленинизма», «Капитал» да «Кобзарь».
Олеглӧн тайӧ победаыс вӧлі миян общӧй радлунӧн.
1940 во помын Олег лоис комсомолечӧн.
Комсомолӧ пыригкежлӧ дыр гӧтӧвитчис сійӧ, лыддис уна политическӧй литература, зіля изучайтіс комсомольскӧй организациялысь устав.
Собрание вылысь гортӧ локтіс возбуждённӧй, шуда да пыр жӧ миянлы ставнымлы мыччӧдліс комсомольскӧй билетсӧ.
Ми поздравитім Олегӧс.
Ме шуткаӧн шуи:
— Но, пиӧ, ӧні тэ «неуна партийнӧй» нин!
Олег серӧктіс.
Тайӧ вунӧдлытӧм рытас миян патераын вӧлі шума да гажа.
...
ВОЙНА
1941 вося июньын помасисны школаын занятиеяс.
Олег вуджис ӧкмысӧд классӧ.
Сылы вӧлі дас вит ар, дас квайтӧд вылын.
Гожӧмнас сійӧ лӧсьӧдчис видлыны бабушкаыскӧд ӧтлаын рӧднӧй местаяс: ветлыны первой Прилукиӧ, сэсся — Бердичевӧ, кӧні оліс менам чой Наталья Николаевна.
Заводитчисны туйӧ лӧсьӧдчыны.
Тэчисны чемоданъяс.
abu
Ветлӧмыс должен вӧлі лоны интереснӧйӧн.
Пӧпуттьӧ Олег кӧсйис кежавны Ржищевӧ.
Аслыс представляйтіс, кыдзи встретитчас аслас ёртъясыскӧд, казьтыліс ассьыс пыжсӧ, Днепр вывті гуляйтӧмъяссӧ, войся бипуръяссӧ, сьылӧмъяссӧ, Рада Власенкоӧс...
И друг ставыс вежсис.
Артмис сідз, мый воклы, Николайлы, ковмис чертёжник.
— Олег, кӧсъян уджалыштны?
— Ӧні? — шензис Олег.
— Дядя Николай, ме жӧ некыдз ог вермы.
Туйӧ лӧсьӧдча.
Николай кутіс ассьыс племянниксӧ да видзӧдліс сылы синъясас:
— А, гашкӧ, тэ менӧ выручитан, Олег?
Гӧгӧрвоан, уджыс спешнӧй.
И сӧмын — ӧти вежон тырмас.
Ачым ме некыдз ог вевъяв.
Отсалан?
Олег падмис.
Оз-ӧ шутит дядя Николай?
Кольччыны, кор нин билетъяс ньӧбӧма!
— А кыдзи нӧ бабушка?
Сійӧ жӧ оз кут менӧ виччысьны.
— Нинӧм.
Бабушкаыд мунас и ӧтнас.
Абу ичӧт.
Олег эз тӧд, мый вӧчны.
— Ок, дядя Николай, тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм меным тайӧ неприятнӧ!
— А ме мырдӧн ог и тшӧкты, Олег.
Кӧсъян — мун.
Кута корсьны аслым мӧд чертёжникӧс.
Гашкӧ, и аддза.
Колӧ чайтны, мый аддза.
Олег эз мун.
Сёрнитчисны сідзи: бабушкаыс мунас ӧтнас, а недыр мысти Бердичевӧ локтас и Олег.
Июнь кызь кыкӧд лун вӧлі вежалун.
Тайӧ лунӧ, кыдзи век шойччан лунъясӧ, Олег дінӧ локтісны ёртъясыс.
Мӧда-мӧд вежмӧн сёрнитісны, заведитісны патефон.
Кодкӧ включитіс радио...
Ме уджалі градъяс вылын дворын.
Кыла, жырйын лои вывті лӧнь.
Кодлӧнкӧ серамыс крута ори:
— Ланьт!
Друг жырйысь котӧрӧн петіс Олег:
— Мама! Война!
Немечьяс уськӧдчӧмаӧсь ми вылӧ!
Меным кажитчис, мый пи став телӧнас тіралӧ, гӧлӧсыс сылӧн оръясьӧ.
— Збыль... збыль-ӧ тайӧ?
Коді тэныд висьталіс?
— Радио пыр выступайтӧ Молотов.
Лок, кывзы!
Лӧня кывзім ми войтыр дінӧ Молотовлысь шыӧдчӧмсӧ.
— Мый нӧ ӧні лоӧ? — тӧждысьӧмпырысь юалі ме Олеглысь.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ да топыда-топыда, кыдзи ичӧт дырйиыс, топӧдчис менам кӧтасьӧм банбок дінӧ.
«ЛЭДЗ МЕНӦ!»
Регыд мысти Олег мукӧд школьникъяскӧд ӧтлаын муніс колхозӧ, полевӧй уджъяс вылӧ.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис бабушка вӧснаыс, менам чой Наталья вӧсна, Лена да Светлана чойяс вӧснаыс.
Аслас письмӧясын ставныслы налы сійӧ сӧветуйтіс регыдджык локны миянӧ.
Коркӧ и найӧ воисны, да Олег неуна успокоитчыштіс.
Краснодон оліс напряжённӧй олӧмӧн.
Рабочӧйяс гижсялісны йӧзкостса ополчениеӧ, формируйтчалісны истребительнӧй батальонъяс, фронт вылӧ муніс пополнение.
Недыр мысти Краснодон весьтын заводитісны лэбавны немецкӧй самолётъяс, а сэсся мирнӧй йӧз юр вылӧ киссьывлісны немецкӧй бомбаяс.
Налётъяс век тшӧкмисны.
Керка обвалъяс улын пӧгибайтісны челядь.
Шуд да бур олӧм местаӧ кутіс воны ыджыд шоглун.
Прӧст кадъясӧ Олег эз вешйыв репродуктор дінысь.
Фашизм чужӧм вывсьыс пӧрччис маскасӧ, и сылӧн збыль чужӧмыс вӧлі омерзительнӧй.
Олеглӧн топавлісны кабыръясыс.
Нинӧм вӧчтӧмыс угнетайтіс сійӧс.
Репродуктор дінысь сійӧ уськӧдчыліс бумага дорӧ да немечьяслӧн зверствояс йылысь, пӧжаръяс да шоглун йылысь юӧртысь диктор сёрни улын волнуйтчӧмӧн гижліс кывбуръяс.
...
Сэсся лӧглун, шоглун да дой петкӧдлан гӧлӧсӧн найӧс лыддьывліс меным.
Враг матысмӧ вӧлі Краснодон дінӧ.
Век тревожнӧйджык лоліс карын да сылӧн окраинаясын.
Кутісны лӧсьӧдчыны эвакуация кежлӧ.
Менам чой Наталья челядьыскӧд муніс ылӧ асыввылӧ.
Шахтаясысь нуалісны оборудование.
Пока трест «Краснодонуголь» эвакуируйтіс ассьыс имуществосӧ, рабочӧйяс да служащӧйяс мунісны Верхне-Курмоярскӧй станицаӧдз стрӧитны оборонительнӧй рубежъяс.
Муніс сэтчӧ и менам вок Николай.
Немечьяс вӧліны Ростов дорынӧсь нин.
Гортын миян лӧсьӧдчисны мунігкежлӧ; быд здук виччысисны эшелон.
Олег вӧлі миян керкаын дзик ӧти мужчина, и сы вылӧ уси став тӧждысьӧмыс.
Колины лунъяс.
Населениеӧс нуны эшелонъяс эз тырмыны: найӧ муналісны рытыввылӧ войскаӧн, асыввылӧ — раненӧйясӧн.
Корсюрӧ прӧйдитлісны станцияӧд шахтаясса да взводъясса оборудованиеӧн грузитӧм эшелонъяс.
Олег ветлывліс станцияӧ, юасьліс, мирнӧй население вылӧ бомбаяс шыблалысь немецкӧй эскадрильяясӧс аддзигӧн нервничайтіс.
Медбӧрын нинӧм вӧчтӧмыс измучитіс сійӧс.
Кор на лоас эшелоныс, а сійӧ, дзоньвидза зон, должен пукавны кияс лэдзӧмӧн!
Сійӧ кутіс корны, медым ме сійӧс лэдзи Верхне-Курмоярскӧй станицаӧ.
— Мамук, гӧгӧрво менӧ!
Ог жӧ вермы ме татшӧм лунъясӧ гортын пукавны нинӧм вӧчтӧг.
Сэні, ас йӧзкӧд ӧтлаын, ме кӧть кутшӧмкӧ пӧльза вая.
Быд минут дона, а ме нинӧм ог вӧч...
Лэдз менӧ, мама!
А ме полі сы вӧсна.
Лунысь-лун ёнджыка кутісны бомбардируйтны карсӧ да торйӧн нин — кӧрттуйяс.
Ме зіли эскӧдны пиӧс, мый колӧ виччысьны эшелон, мунны ӧтлаын, но сійӧ и кывзыны эз кӧсйы.
— Ме воа сэтчӧдз, ме абу ичӧт.
А сэні, дядя Николайкӧд ӧтлаын, кута уджавны укреплениеяс вылын.
Лэдз жӧ, мама!
Ме куті лӧсьӧдчыны пиӧс туйӧ мӧдӧдны.
Олегкӧд ӧтлаын муніс и сылӧн ёртыс Николай Шелупахин.
Сы йылысь дум, мый Олег оз ӧтнас мун, бодрӧймӧдыштіс менӧ.
Но век жӧ ми бабушкаыскӧд эг вермӧ кутчысьны бӧрдӧмысь.
Ми корим Олегӧс видзны асьсӧ, кывзысьны дядя Николайлысь.
Олег вӧлі миянкӧд вывті нежнӧй, век шутитіс, корис не тӧждысьны сы йылысь.
— А ті, мыйӧн сӧмын лоас эшелон, пыр жӧ мунӧй, — торйӧдчӧм водзвылын тшӧктіс сійӧ миянлы.
Сьӧкыд вӧлі торйӧдчынысӧ...
Тутӧстіс паровоз, детинкаяс чеччыштісны вагон подножкаяс вылӧ.
Олег пӧрччис кепкасӧ да ӧвтіс миянлы сэтчӧдз, кытчӧдз поезд эз саяв станционнӧй домъяс сайӧ.
Ми бабушкакӧд колим перрон вылын сулаліг.
Висьтавны позьтӧм шоглун водіс сьӧлӧм вылӧ.
abu
А сэні ещӧ, быттьӧ нарошнӧ, сыладорӧ, кодарӧ муніс поезд, лэбисны фашистскӧй самолётъяс.
Регыд мысти ми кылім бомбаяслысь взрывъяс.
Враг бомбитіс Лихая станция.
Ме шога-шога бӧрддзи...
Олег мунӧм бӧрын лун кык мысти Краснодонӧ локтісны миян войскалӧн гырысь подкреплениеяс.
Вӧлі сетӧма приказ дугӧдны эвакуация.
Немечьясӧс вӧтлісны Ростов дорысь.
Опасность вешйис.
ЗОЯ
Недыр кад мысти оборонительнӧй рубежъяс вылысь Краснодонӧ шахтаяс ремонтируйтны бӧр корӧма вӧлі став рабочӧйясӧс да служащӧйясӧс.
Бӧр мӧдісны уджавны и детскӧй садъяс.
Ме куті виччысьны воклысь да пилысь бӧр локтӧм.
Ноябр тӧлысь шӧрын корисны Николайӧс.
Кутшӧма ме повзи, кор асланым ӧдзӧс порог вылысь аддзи вокӧс ӧтнассӧ!
— Кӧні нӧ Олег?
— Тэ ӧмӧй он тӧд ассьыд Олегтӧ? — мудзпырысь нюммуніс вок.
— Ас кодьыс жӧ энтузиастъяскӧд, аслас Шелупахин другыскӧд кольччис Верхне-Курмоярскӧй станицаӧ укреплениеяс стрӧитӧм помавны.
Сӧмын ноябр тӧлысь помын нин бӧр локтісны Олег да Коля Шелупахин, возбуждённӧйӧсь, тӧв йылын сьӧдасьӧмаӧсь.
Олег омӧльтчыштӧма, вежсьӧма, быттьӧкӧ дзик пыр лоӧма верстьӧӧн.
Тревожнӧй лунъясыс чорыда тӧдчӧмаӧсь пи вылӧ.
Тайӧ эз нин вӧв гажа, нинӧм йылысь тӧждысьтӧм Олег, коді радейтіс и сьылыштны и танцуйтны.
Эз, ӧні ме водзын сулаліс серьёзнӧй, неуна шогсьысь юноша, коді тӧдмаліс нин войтырлысь шоглун.
Ме аддза вӧлі, кыдзи сійӧ эз ӧшйыв аслас места вылӧ.
Дыр думайтліс, аскӧдыс сёрнитліс.
Помнита, коркӧ сёр рытын сійӧ дыр пукаліс диван пельӧсын, кинас тшӧкаӧ пыксьӧмӧн, видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ.
— Тэ сӧмын, мама, думышт: миянӧс, сӧветскӧй томйӧзӧс, быдтісны да нуӧдісны шуда будущӧйӧ.
Наукаӧ став ӧдзӧсъяс миянлы вӧліны восьсаӧсь.
Велӧдчы, путешествуйт, уджав!
Ставыс миянлы.
Гӧгӧрвоан?
Ми эг тӧдлӧ ни капиталистъясӧс, ни Кочубей кодь помещикъясӧс, ни гражданскӧй войналысь бедствиеяссӧ...
Друг сійӧ крута чеччис, мӧдіс тэрыба ветлӧдлыны жырйӧд, сэсся сувтіс ме водзладорӧ:
— Мама, ме думайта ӧні миян став сійӧ томйӧз йылысь, но, миян сійӧ ребята йылысь сэні, кӧнъясын немечьяс нин.
Колӧ чайтны, ыджыд жӧ бушков налӧн сьӧлӧмас!
Школаяс пӧдлалӧма, небӧгъяс соталӧны.
Мун кабалаӧ, рабствоӧ, пемыдлунӧ!
Но оз!
Тупоумнӧй бандитъяслы тайӧ оз удайтчы!
Миян йӧз помӧдз сулаласны!
Некор, некутшӧм ногӧн оз сувтны пидзӧс вылӧ!
Бурджык кувны сувтсӧн пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн олӧм дорысь.
Сідз ӧд, мама?
Кымынкӧ лун мысти Олег муніс школаӧ.
Будничнӧя да равнодушнӧя коли занятиеяслӧн первой лун.
Эз вӧв занятиеясӧн воддза увлекайтчӧмыс, эз вӧв и радлуныс,
Но бара свет вылӧ мыччысис «Крокодил».
Сӧмын ӧні сійӧ гажлунлӧн и следыс эз вӧв.
Ӧкуратнӧя серпасалӧм «Крокодил» роскӧн чышкаліс школаысь ставнысӧ найӧс, коді дышӧдчис, прогуливайтіс, эз велӧд урокъяс Рӧдиналы тайӧ сьӧкыд лунъясӧ.
Школа бӧрын Олег ёртъясыскӧд тэрмасьліс краснодонскӧй госпитальӧ: раненӧйяслы лыддьыліс небӧгъяс, газетъяс, сьӧкыда ранитчӧмъяслы гижлывліс рӧднӧйясныслы да тӧдсаясыслы письмӧяс.
Комсомолечьяс Краснодонса олысьяслысь чукӧрталісны госпитальяслы посудаяс.
Олег воліс уна керкаӧ, нуаліс госпитальӧ посудаяссӧ.
Но медводз сійӧ, дерт, аслас гортысь нуліс ставсӧ, мый вермис.
abu
abu
Ми ордӧ патераӧ овмӧдчис комиссар, майор Василий Данилович Говорущенко.
Кымынкӧ лунӧн Олег бура тӧдмасис да матыса лои сыкӧд.
Унатор йылысь найӧ беседуйтлісны, но век помавлісны война йылысь, сылӧн сьӧкыдлунъяс йылысь, немечьяс вылын неизбежнӧй победа йылысь сёрниӧн.
Коркӧ, кӧдзыд лунӧ, Говорущенко вайис выль газетъяс.
Олег, кыдзи век, первой уськӧдчис газетъяс дінӧ.
Найӧс видлалігӧн пи аддзис Зоя Космодемьянскаялӧн героическӧй подвиг да смерть йылысь статья.
— Кӧсъянныд, гораа лыддя? — волнуйтчӧмӧн шыасис сійӧ ми дінӧ.
Тайӧ статьяыс кучкис Олеглы самӧй сьӧлӧмас.
Кыдзи сійӧ эз зіль газетнас дзебны синъяссӧ, ме казялі синвасӧ.
Лыддьыны помалӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧ шуис:
— Благороднӧй душа!
Вот настоящӧй комсомолкаыс!
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, думыштчӧма.
Гашкӧ тайӧ здукас сійӧ синъяс водзас сувтӧдіс аслыс Зоялысь мужественнӧй туйсӧ, а вермас лоны, мый именнӧ сэки сылӧн сьӧлӧмыс ӧзйис месть биӧн, коді сэсся некор нин эз куслы сійӧ морӧс пытшкын.
Друг сійӧ лэптіс юрсӧ, видзӧдліс миян вылӧ да шуис:
— Ме кӧ веськалі найӧ киясӧ, мама...
Сійӧ ланьтіс да дыр чӧв оліс.
Помнита, вӧлі обычнӧй донбасскӧй тӧвся лун, кӧдзыд да тӧла.
Ывлаын куйліс джуджыд лым.
Пуяслӧн увъяс, керкаяслӧн ӧшиньяс вӧлі кыза гыӧрассьӧмаӧсь.
Трубаын тревожнӧя шутьляліс тӧв.
Миян керкаын дыр сёрнитісны Зоя йылысь.
Олег кывзіс, и мыйкӧ зэв ёна думайтіс.
Кор воисны Зоя портретӧн газетъяс, Олег вырежитіс портретсӧ, лӧсьыда пуктіс рамка пиӧ да ӧшӧдіс аслас крӧвать весьтӧ.
...
Помасьӧ вӧлі велӧдчан во, мунісны испытаниеяс, и Олег вуджис дасӧд классӧ.
Ӧні сылӧн лои унджык прӧст кад, и ме сылы сӧветуйті кӧть неуна шойччыштны.
Сійӧ сӧмын кинас ӧвтыштлывліс.
Пилӧн чужӧмыс век ёнджыка зумыштчис.
Сійӧ ещӧ на ёнджыка замкнутӧй лои.
Кутшӧм планъяс тэчсисны сійӧ юрын?
Кутшӧм думъяс думайтіс менам ӧтка пиӧй?
Меным яснӧ вӧлі ӧтитор: вежӧрнас, душанас да сьӧлӧмнас сійӧ вӧлі сэні, войналӧн передньӧй крайын, кӧні решайтсис миян став олӧмлӧн судьбаыс.
Ме водзын эз нин вӧв детинка.
Менам пилӧн киясыс корисны оружие.
Бӧрынджык ме тӧдмалі став йывсьыс и, кыдзи век, ассяньыс Олегсянь.
Испытаниеяс бӧрын пыр жӧ сійӧ кутіс сӧветуйтчавны школаса ёртъясыскӧд, кутшӧм уджӧ налы босьтчыны, медым регыдджык отсавны фронтлы.
Олег предложитіс организуйтны отряд да мунны вӧрӧ, партизанъяс дорӧ.
Ог тӧд, мый эськӧ артмис налӧн, эз кӧ сэки тӧдмась Олег ӧти сапёрнӧй частьлӧн политотделса начальниккӧд, Вячеслав Иванович Грачёвкӧд, да эз кӧ кут частӧ ветлыны сапёръяс дінӧ.
Тайӧ вӧлі 1942 во заводитчигӧн.
Олег решитіс мунны армияӧ доброволецӧн.
...
Вячеслав Иванович уверяйтіс менӧ, мый кутас видзны Олегӧс, кыдзи рӧднӧй пиӧс,
а кор помасяс война, Олег бӧр локтас гортӧ победаӧн ловъя да дзоньвидза.
Первойсӧ ме эг тӧд мый вӧчны, сэсся сеті согласие.
Позьтӧм висьтавны, кутшӧм рад лои Олег!
Сійӧ кутіс менӧ да мӧдіс бергӧдлыны жырйӧд, кыдзи ичӧтик нывкаӧс.
Кутшӧм вына сійӧ лои тайӧ кад кежлас!
— Вот и аттьӧ тэныд, мама!
Ме тӧді, мый тэ менӧ гӧгӧрвоан, — шуаліс сійӧ кыкнан банбокӧ менӧ окалігтыр.
Заводитчис туйӧ лӧсьӧдчӧм.
Вячеслав Иванович первой должен вӧлі ӧтнас ветлыны кытчӧкӧ важнӧй делӧӧн да сӧмын бӧр локтӧм бӧрас сьӧрсьыс босьтны Олегӧс.
Грачёв бӧрсӧ эз лок ни мӧд лунас, кыдзи ми условитчим, ни коймӧд лунас, эз лок и дасӧд лунас.
abu
Волнуйтчысь Олег эз узь войяссӧ.
Ми сідзжӧ волнуйтчим — Грачёвлӧн вещьясыс колины Краснодонӧ.
Думайтсис несчастье йылысь.
Сідзи и артмӧма.
Грачёв веськалӧма окружениеӧ да дыр абу вермӧма писькӧдчыны ас йӧз дінӧ.
Сулалісны июнь тӧлысся жар лунъяс.
Немецкӧй орда муніс и муніс асыввылӧ, а сыкӧд — смерть да разрушение.
Ыпъялісны-сотчисны мича украинаса сиктъяс да каръяс.
Гӧрд Армия бойясӧн бӧрыньтчис выль рубежъяс вылӧ.
Краснодонскӧй шахтёръяс, рабочӧйяс да служащӧйяс организуйталісны истребительнӧй батальонъяс, сёр рытӧдз занимайтчисны боевӧй подготовкаӧн.
Помещайтчисны найӧ ыджыд рабочӧй общежитиеясын, базарнӧй площадь дорын.
Тайӧ лунъясас Олег пӧшти эз вӧвлы гортын.
Сійӧ эз пропуститлы Краснодонын ни ӧти событие.
Быдторйӧдз сылы вӧлі делӧ.
Медым и войын следитны немецкӧй самолётъяслӧн налётъяс бӧрся, сійӧ водлывліс узьны дворӧ прӧстыняӧн шебрасьӧмӧн.
Немецкӧй самолётъяссянь гылавлісны ракетаяс, ёся тутсылісны паровозъяс, шахтаяс, енэжӧд шныряйтлісны прожекторъяс, грымкнитлісны зенитнӧй пушкаяс.
Немечьяс бомбитісны карлысь окраинаяссӧ, кытчӧ чукӧрмӧмаӧсь вӧлі миян воинскӧй частьяс.
Кывліс бомбёжкалӧн гораа укйӧдлӧмыс и Лихая станцияысь; сэні дыр тыдаліс яръюгыд кыа.
Войнас лолывлі лунын кодь югыд.
Ме ачым ог тӧд мыйла ёна полі Олег вӧсна.
Меным кажитчис, мый сылысь еджыд прӧстынясӧ веж луд вылысь обязательнӧ аддзасны немечьяс.
Олег серавліс:
— Тэ, мама, думайтан, прӧстыняыд — военнӧй объект жӧ?
Тайӧ жӧ обыкновеннӧй материал, а сы улын узьӧ обыкновеннӧй субъект!
ТУЙӦ
Краснодонын мӧдысь заводитчис эвакуация.
Миян керкаын сідзжӧ лӧсьӧдчисны мунігкежлӧ.
Кӧть и веритім ми, мый воас кад, кор ми бӧр локтам рӧднӧй местаясӧ, но сьӧлӧм вылын вӧлі сьӧкыд.
Олег быдногыс зільліс успокоитны найӧс, кодъяс усьлісны шогӧ:
...
Немечьясӧс ми нӧйтлім Чуд ты вылын, сюрис и Наполеонлы Мӧскуа дорын, а медым ӧні фашистъясӧс миян йӧз эз жугӧдны!
История эз на пасйыв сэтшӧмтор, медым роч му коркӧ вӧвлі завоюйтӧма, а кытысь нин ӧні.
Нинӧмысь энӧ полӧй!
Миянкӧд Сталин.
А армияным миян, а флотным, а партизанъяс!
Помнитанныд, кыдзи ещӧ Тарас Бульба шуліс: му вылын абу сэтшӧм выныс, медым сійӧ жугӧдіс роч вынӧс!
И сылӧн кывъясысь миянлы лолі спокойнӧджык.
А туйяс кузя, Краснодонлӧн быд улича вывті оравлытӧг мунісны и мунісны йӧз.
Сибдӧм гӧлӧсӧн баксіс тшыг скӧт, бӧрдісны нывбабаяс, а челядь эз нин вермыны и бӧрднысӧ.
Машинаясӧн, телегаясӧн, тачкаясӧн, а то и ас выланыс йӧзыс нуисны ассьыныс кӧлуйсӧ, пышйисны немечьясысь.
Ставыс тайӧ, асыввылӧ муніг, сорласьліс воинскӧй частьяскӧд.
Мукӧд дырйиыс став тайӧ шумыс, горзӧмъясыс да бӧрдӧмыс пӧдтывліс танкъяс гусеницаяслысь зёлякылӧмсӧ.
Муніс кавалерия, муніс пехота.
Боечьяслӧн да командиръяслӧн сьӧдасьӧм чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь.
Уна сюрс кокъясӧн да кӧлесаясӧн лэптӧм донбасскӧй пемыдгӧрд бусыс кыпӧдчыліс плотнӧй стенаӧн, сайӧдліс шондісӧ, кыза пуксьыліс йӧз чужӧмъяс вылӧ, косьтыліс вом пытшкӧс, тыртліс синъяс, дзуртліс пинь улын.
Мукӧд дырйи йӧзыс эз тыдавлыны бус письыс.
Шондіыс сотіс немжалиттӧг.
Сьӧлӧмыд топавлӧ вӧлі измучитчӧм челядь вылӧ видзӧдігӧн.
Налы вӧлі став дорысь сьӧкыдджык.
Миян керканым сулаліс туй дорын, и ӧшиньясӧд ставыс вӧлі тыдалӧ.
Аддзис тайӧс и Олег.
Синъясын тӧдчис мучитчӧм,
но сійӧ сьӧлӧмнас ньӧти эз усь.
— Мама, — чорыда шуаліс сійӧ, — меным колӧ мунны. Колӧ! Колӧ!
Вермас лоны сідзи, мый эшелоныс ставыслы оз тырмы.
Сэки мый?
Немечьяс миянӧс, мужчинаясӧс, первойӧн вӧтласны стрӧитны налы укреплениеяс, кодйыны окопъяс, ваявны патронъяс да снарядъяс найӧ пушкаяс дінӧ.
А тайӧ пушкаясыс кутасны лыйлыны миян йӧз кузя, виавны найӧс!
Тэ жӧ тӧдан, ме некор ог мун та вылӧ, и немечьяс виасны менӧ.
Сідзкӧ нӧ мый?
Бесславнӧя пӧгибнита?
Ог, колӧ мунны. Колӧ...
И друг — выль шоглун.
Дзик мунӧм водзвылын сьӧкыда висьмис бабушка.
Сійӧ, правда, век на тӧждысис, уджаліс куим пыдди, но выныс сылӧн ӧтарӧ быри.
Тыдовтчис, мый сылӧн брюшнӧй тиф.
Тайӧ дзугис миянлысь став планъяснымӧс.
Кыдзи ме верми кольны висьысь мамӧс?
Ме шуи, мый сытӧг некытчӧ ог мун.
Коли ӧтитор: пыр жӧ мунны воклы семьяыскӧд да Олегкӧд.
Налы да квайт рабочӧйлы сетісны подвода.
Сёрнитчисны телегаӧ тэчны став кӧлуйсӧ, аслыныс мунны подӧн.
Кутшӧм эз вӧв окота Олеглы кольны бабушкасӧ, да ещӧ висьысьӧс!
Луннас дасысь кымын сійӧ шуліс меным:
— Видз бабушӧс!
— Бабушка, — сійӧ уськӧдчывліс бабыс дінӧ,
— эн вунӧд, мый тэ коммунистка!
А нолы, кӧні тэнад партбилетыд?
Бура-ӧ тэ сійӧс дзебин?
Локтасны немечьяс — пыр жӧ воасны обыскӧн!
Бабушкаыс слаба нюмъяліс:
— Ме вӧсна эн тӧждысь.
Билетыдлы ме лӧсьӧді нин места, да сэтшӧм надежнӧйӧс...
Оз босьт сійӧс немеч.
Киыс дженьыд гадлӧн.
Тэ ачыд, Олежек, ло осторожнӧй.
Кывзысь дядя Коляыдлысь...
Тадзи найӧ утешайтісны ёрта-ёртсӧ.
Мунӧм водзвылас Олег, дерт, пыраліс прӧщайтчыны Линакӧд.
Олег корис сійӧс, оз кӧ удайтчы мунны, дзебсьыны немечьясысь, лоны спокойнӧйӧн, сьӧлӧмӧн не усьны да виччысьны асланым йӧзлысь бӧр локтӧм.
А меным сійӧ шуис:
— Ме вӧсна эн тӧждысь, мама.
Ло увереннӧй, ме аддза аслым удж.
Ме думайта, мый меным бурджык мунны армияӧ либӧ партизанъяс дінӧ.
Эг прӧста ме лыйсигӧн сетлыв нелямын кӧкъямыс очко ветымынысь.
Ӧні тайӧ вывті ёна туяс!
— Пиукӧй менам, — босьтчылі ме возражайтны сылы, — сійӧ бур, мый тэ сэтшӧм, но ӧд тэныд сӧмын дас квайт арӧс!
— Соловей ичӧтик, да гӧлӧсыс сылӧн ыджыд, — кыдзи век, шуткаӧн вочавидзліс Олег.
— Век жӧ, тэнад пиыд мукӧдъяс мыш сайӧ сайӧдчӧмӧн оз кут пукавны.
Оз кут!
Ме волнуйтчи Олег вӧсна, тӧді: сылӧн кылыс делӧысь оз торъяв.
Но мый ме верми вӧчны?
Лэбачпилӧн быдмисны бордъяс, и рӧднӧй позйыс сылы лои дзескыд.
Июль 16-ӧд лун асылӧ ме дасьті ылі туйӧ менам сьӧлӧмлы медся дона да матыса йӧзӧс.
Накӧд ӧтлаын муніс менам приятельница, геологическӧй отделса чертёжница, Елена Петровна Соколан.
Олег радейтіс да уважайтіс Елена Петровнаӧс, сійӧ вӧлі миян другӧн.
Ме найӧс колльӧді кар сайӧдз.
Сэні нинӧм шуавтӧг кутлі пиӧс, топыда окалі сійӧс.
— Вӧч ставсӧ сідзи, кыдзи тшӧктас тэнад сӧвесть, — прӧщайтчигӧн шуи ме сылы.
Дыр на Олег бергӧдчывліс да ӧвтіс меным кепканас.
Гортӧ бӧр локті ме дзик бесчувственнӧй.
Миян муса керкаын, кӧні дзик на неважӧн вӧлі сэтшӧм шума да лӧсьыд, коді вӧлі тырӧма шудӧн да гажӧн, кӧні эз ланьтлыны Олеглӧн серамыс, дядя Колялӧн да бабушкалӧн шуткаяс, лои тыртӧм, гуын кодь чӧв.
Ставсӧ вешталӧма привычнӧй местаысь, кыдзсюрӧ шыблалӧма.
И абу нин сійӧ, менам Олегӧй.
Отчаяниеӧн ме уськӧдчи веськыда джоджӧ, нинӧм ог кыв, опустошённӧй...
НЕМЕЦЪЯС
abu
Воисны тревожнӧй лунъяс.
Ме став вынӧн зіли не думайтны медся страшнӧйтор йывсьыс, мый ӧні жӧ вермис лоны.
Карын вӧлі тыртӧм; кажитчӧ, мый сійӧ кулі.
Ставныс, кодъяс эз мунны, дзебсисны керкаясӧ да страшнӧй чумаӧс моз виччысисны врагӧс.
И ми мамкӧд ас кежысь вӧлім гортын.
...
1942 вося июль 20-ӧд лун асылӧ немечьяс пырисны Краснодонӧ.
...
Найӧ вӧліны эз салдатъяс кодьӧсь, а паськыд туйвывса бандитъяс кодьӧсь.
Медводз тайӧ «освободительясыс», кыдзи найӧ шуисны асьнысӧ, уськӧдчисны патераясӧ да курятникъясӧ.
Быд «освободитель» мыйкӧ сэсь нуліс: курӧг, кутшӧмкӧ мешӧкъяс, быдсяма паськӧмсӧ.
Немецкӧй салдатъяс нинӧмӧн эз брезгуйтны.
А найӧ офицеръяслӧн чемоданъясыс тырӧсь нин вӧліны грабитӧм эмбурнас.
Миян патераӧ ырскӧбтісны-пырисны кык ефрейтор да шуисны, мый тані кутас овны «ыджыд офицер».
Кор аддзисны ӧдзӧс вылысь портьера, ӧти ефрейторыс нетшыштіс сійӧс, кусняліс да сюйис мешӧкас.
Мӧдыс аддзис улӧс вылысь менсьым шӧвк платтьӧӧс, зепсьыс перйис ножич да сэні жӧ платтьӧсӧ вундаліс косынкаяс вылӧ.
Сэсся найӧ кыкнанныс уськӧдчисны буфет дінӧ, но ми водзвыв тӧдім, мый кутасны грабитны, и став донаджыкторъяссӧ водзвыв дзеблалім.
Рытнас Краснодонын тырыс вӧліны немечьяс.
Тайӧ жӧ луннас ми ордӧ овмӧдчис важнӧй офицер.
Сылӧн чемоданъясыс да сундукъясыс вӧліны сы мында, мый найӧс некытчӧ вӧлі сувтӧдны.
Наӧн тыртісны кладовӧй, коридор; наысь патераын лои дзескыд.
Вещьяс пиас вӧліны весиг самӧвар да джодж чышкалан щӧтка.
Дженьыда кӧ шуны, миян патерантлы ыджыд офицер ним дорысь ёнджыка лӧсяліс ыджыд грабительлӧн ним.
Тайӧ кадсяньыс менам гортӧй меным лои бокӧвӧй.
Менӧ радуйтліс сӧмын ӧтитор: мый тані абуӧсь ӧні ни Олег, ни вокӧй, да мый налы эз ковмы овны немецкӧд ӧти вевт улын.
...
Но лоис сійӧ, мый некод эз вермы виччысьны.
Июль 25 лунӧ нёль час лунын бӧр локтісны квайт рабочӧй, а накӧд Олег да менам вокӧй семьянас.
Найӧ воӧмаӧсь Новочеркасскӧдз, водзӧ асыввылӧ став туйясыс вӧліны орӧдӧмаӧсь нин.
Эз гажа ло Олегкӧд менам аддзысьӧмӧй.
Сійӧ вӧлі зумыш, шогысла сьӧдӧдӧма.
Сійӧ чужӧм вылын эз нин мыччась нюмъялӧм.
Сійӧ, угнетённӧй да чӧв олысь, ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, эз тӧд, мыйӧ кутчысьны.
Сійӧ, мый вӧчсис гӧгӧрын, эз нин поражайт, а страшнӧй гнётӧн личкис пилысь сьӧлӧмсӧ.
— Мама, тэ кӧ эськӧ тӧдін, мама! — сьӧлӧмсянь шӧпкӧдіс сійӧ меным.
— Тайӧ жӧ абу йӧз, а кутшӧмкӧ чудовищеяс, настоящӧй людоедъяс!
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, рӧднӧйӧй, мый ме аддзылі туяс!
И, быттьӧкӧ сійӧс угнетайтысь страшнӧйторсьыс мездысьны отсӧг аддзыны зільӧмӧн, Олег, кыдзи ичӧт дырйиыс, топӧдчис ме дінӧ да висьталіс нывбаба йылысь, кодӧс виис немеч сыысь, мый нывбабаыс эз лэдз сылы грабитны кӧлуйсӧ, нёньпом кага йылысь: немеч кватитіс сійӧс кокъясӧдыс, юрнас кучкис туяс, а сэсся сы вывті муніс аслас мотоциклнас...
...
— Кытчӧдз ловъя лоа, ме век кута помнитны тайӧс! — шуис Олег, быттьӧкӧ клянитчис.
abu
abu
Войнас каганецлӧн омӧлик би дырйи сійӧ гижис кывбуръяс.
Кылӧ вӧлі, кыдзи орчча жырйын миян вольпась вылын, миян юрлӧс вылын ныргорӧн узис немецкӧй офицер.
Каганецлӧн би югӧрыс югдӧдіс Олегӧс улісянь, и ме эг вештыв синъясӧс пилӧн решительнӧй чужӧм вылысь.
Кывбурыс артмис со кутшӧм:
...
А Сталинградлань дугдывтӧг мунісны немечьяс, румынъяс, итальянечьяс.
Помтӧг мунісны налӧн обозъяс, артиллерия, танкъяс, тӧвзисны легковӧй машинаяс штабнӧй офицеръясӧн.
Подӧн и машинаясӧн мунісны врагъяс — веселӧсь, пӧтӧсь, самодовольнӧйӧсь, кокни победа вылӧ арталӧмӧн.
Пилӧн сьӧлӧмыс пуис, мый ми ордын олӧ враг.
Ме аддза вӧлі, кыдз сійӧ зэвтӧ став вынсӧ, медым не петкӧдлыны немечьяслы ассьыс став ненавистьсӧ.
«Ыджыд офицер» ми ордысь муніс Сталинградлань, и ӧні ми ордӧ патераӧ сувтӧдісны салдатъясӧс.
Найӧ узьлісны ӧти-кык вой, не унджык.
Ӧтчыд миянӧ сувтлісны салдатъяс-эсэсовечьяс.
На пиысь ӧти, ӧбед бӧрын диван вылӧ пӧрӧдчӧмӧн, дыр видзӧдіс Олег вылӧ, сэсся юаліс:
— Коді тайӧ?
Ме вочавидзи:
— Менам пи.
Немеч сералӧм могысь шуис, мый тайӧ ён да мича юноша.
Олег, коді гӧгӧрвоӧ вӧлі немеч кыв, зумыштчис.
Ме чӧв олі.
Но немечлы эз и ковны кывзысьясыс.
Сійӧ водзӧ гора, самодовольнӧя сёрнитіс:
— Да, тіян пиныд зэв мича да вына юноша.
Германиялы татшӧм салдатъяс колӧны.
Олег зывӧкпырысь синбӧжнас видзӧдліс фашист вылӧ.
Пи муртса на пырис ывлаысь; сійӧ тэрмасис гортӧ, вӧлі гӧрдӧдӧма, паськыд плеш вылас сьӧд синкымъяс, синъясыс сӧстӧмӧсь, пельпомъясыс паськыдӧсь.
Сійӧ вӧлі лӧз костюма, сӧстӧм еджыд дӧрӧма, пельк, том, ыджыд тушаа.
— Оз кажитчы лоны салдатӧн? — сы дінӧ сирасис фашист.
— О, нинӧм!
Германияын миян уна эсійӧясыс, кыдзи найӧс...
Тані салдат джӧмдіс.
Сійӧ кӧрліс плешсӧ, корсис колана кывъяс, сэсся кучкис аслас пидзӧсъясӧ:
— О да, сійӧ кутас уджавны эсійӧяс, эсійӧяс... куркульяс ордын.
Миян Германияын куркульяс уна.
Налы колӧны ён да вына уджалысьяс.
Олеглӧн медбӧрын быри терпениеыс.
— Йӧй тэ, йӧй! — <rus>по-русски</rus> гораа шуис сійӧ.
— Он тӧд тэ, мый куркуль — сійӧ, ми ногӧн, кулак.
Ми найӧс, тэнсьыд куркульястӧ, важӧн нин вӧтлім!
А регыд и тіянкӧд сідз жӧ лоас!
— <deu>Вас, вас</deu>? — важнӧя юаліс немеч.
— Мый сійӧ сэтшӧм кулакыс?
— Кулак эм кулак, а тэ эм йӧй! — шуис Олег.
ПОЕДИНОК
Асывнас эсэсовечьяс мунісны.
Но миян сӧстӧм патераӧ немечьяс бара вайисны овны кутшӧмкӧ важнӧй генералӧс.
И сійӧ локтіс миянӧ аслас уна лыда чемоданъясӧн да денщиккӧд.
Денщикыс — ыджыд тушаа, паськыд чужӧма рыжӧй эсэсовец — буракодь сёрнитіс рочӧн да чистӧ фашистскӧй лёклунӧн отзывайтчис став роч, сӧветскӧй йылысь.
Керка пасьта сӧмын и кыліс сылӧн лягушкалӧн кодь гетшкан гӧлӧсыс:
— Сӧветскӧй порсьяс!
Скӧтъяс!
Генерал пукавліс столӧвӧйын пызан сайын, а пызан вылас век сулалісны шампанскӧй тыра бутылкаяс, печенье, фрукты, быдсямапӧлӧс конфетъяс, шоколад.
Ичӧтик Валериклы, дядя Коля пилы, ыджыд испытаниеӧн вӧлі тайӧ пызан дорті мунӧмыс.
Сэтчӧ жӧ бабушкаыс, коді аддзӧ вӧлі, мый денщик абу морт кодь, велӧдіс Валерикӧс, медым сійӧ весиг эз видзӧдлыв пызан вылас.
Но детинкалы вӧлі сӧмын куим арӧс гӧгӧр, и сійӧ ӧні эз аддзыв не сӧмын юмовтор да фрукты, но и няньсӧ эз сёйлыв пӧттӧдз.
Сьӧкыд вӧлі Валериклы асьсӧ кутны.
Коркӧ ӧтчыд Валерик дӧзмис пукавны пельӧс жырйын, кытчӧ миянӧс йӧршитісны немечьяс, сэтчӧ жӧ детинкалы вывті окота лои сёйыштны.
Став сёянторнас миян распоряжайтчис бабушка.
Сійӧ вӧлі кухняын.
Валерик восьтіс столӧвӧй ӧдзӧссӧ, и сы водзын тыдовтчис озыр пызанвылыс.
Кыдзи ми бӧрынджык тӧдмалім, артмис татшӧмтор.
Валерик аддзис пызан вылысь юмовторъяс да фрукты, но тӧдвылӧ уси, мый бабушкаыс стрӧга запретитіс на вылӧ видзӧдны.
Но прӧйдитны сэті и не видзӧдлыны шоколад плиткаяс вылӧ сылӧн эз тырмы выныс.
Валерик решитіс ылӧдны асьсӧ.
Сійӧ бергӧдчис да бӧрӧн муніс водзӧ.
abu
Генерал эз вӧв гортын.
Денщик пукаліс диван вылын.
Сійӧ кватитіс винтовкасӧ да, Валерикӧс мышкӧдыс штыкнас йӧткалігтыр, горӧдіс керкатырнас:
— Роч порсь!
Мый тэ тані ветлӧдлан?
Ми кылім Валериклысь дикӧй горӧдӧмсӧ.
Бабушка босьтіс сійӧс ки вылас.
Детинка вӧлі пӧсялӧма, синъясыс места оз аддзыны, детинка тіраліс да мыкталіс.
Кухняын бабушка вашкӧдӧмӧн бурӧдіс Валерикӧс:
— Но, эн бӧрд, эн тірав, дитяӧй!
Ме тэныд тӧдан, мый шуа?
Кывзы жӧ: регыд татчӧ бӧр локтасны кодзула дядяяс, да найӧ тэныд уна-уна ваясны и конфет, и шоколад, и яблок да груша...
Ме вӧлі рад, мый тайӧ здукас эз веськав гортын Олег.
Но зурасьӧмсӧ вештыны эз удайтчы.
Ӧтчыд денщик заводитіс ми дырйи гора видны рочьясӧс:
— Ті некультурнӧй порсьяс, дикӧй войтыр!
Тіянӧс ставнытӧ колӧ велӧдны.
Тайӧс вӧчны босьтчис миян культурнӧй Германия.
И ми тайӧс вӧчам!
Олег сулаліс блед да страшнӧй.
Ме тіралі став тушанам.
Пи, медым кутны асьсӧ, топыда курччис парсӧ.
Денщик водзӧ издевайтчис:
— Ті, рочьяс, долженӧсь аттьӧавны великӧй Германияӧс!
Сэки, миянлысь став ӧлӧдӧмъяс вунӧдӧмӧн, Олег порох моз ыпнитіс:
abu
— Абу ми, а ті, немечьяс, — медся некультурнӧй да дикӧй войтырыс.
Культурнӧй войтыр муніс эськӧ ӧмӧй сотны да виавны мирнӧй йӧзӧс?
Ті уськӧдчинныд ми вылӧ!
Ті, людоедъяс, виаланныд беззащитнӧй нывбабаясӧс да челядьӧс!
Ті... ті...
Немеч первойсӧ шайпаймуніс Олеглӧн горӧдӧмысь, сэсся друг чеччыштіс пи дінӧ да кулакнас мыйвынысь кучкис сылы чужӧмас.
— Тэ комсомолеч?
Ме виа тэнӧ! — оружиесӧ перйигтыр горзіс сійӧ.
Олег скӧрысь кватитіс сійӧс мундир бортӧдыс да друг сідзи тракнитіс, мый немечлӧн рӧмтӧм синъясын петкӧдчисны полӧм да беспомощность.
Ме уськӧдчи на дінӧ, потши Олегӧс.
Ме кевмыси немечлы:
— Пиӧй том на, ичӧт вежӧра...
Муртса ме лӧньӧді ярмӧм пемӧсӧс.
Олег котӧрӧн петіс жырйысь.
Ме аддзи сійӧс дворысь.
Сійӧ, быттьӧкӧ висьӧмысь юрсӧ кияснас кутӧмӧн да катласигтыр, пукаліс лабич вылын.
Чужӧмыс кучкӧминтіыс вӧлі гӧрд.
Блед банбокъясӧдыс визувтісны гырысь синва войтъяс.
— Не кӧ тэ, мама, ме эськӧ чашниті сылысь голясӧ, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
abu
Ме, кыдзи кужи, зіли бурӧдны пиӧс.
Топӧді сійӧс ас бердӧ.
Окалі чужӧмсӧ, синъяссӧ:
— Пока на ордын выныс, Олег...
Колӧ терпитны.
Регыд асланым йӧз бӧр локтасны.
Олег крута лэптіс юрсӧ да гӧгӧрыс видзӧдліс скӧр синъясӧн:
— Терпитны менӧ, мама, эн велӧд!
Ӧти вевт улын овны немечьяскӧд ме водзӧ ог вермы!
Муна партизанавны, кута мститны ас пыдди, став пыдди!
А тайӧ немечыслы ме петкӧдла на!
Шуд вылӧ, мӧд луннас офицер, а сыкӧд тшӧтш и сылӧн денщикыс мунісны ми ордысь.
abu
КЛЯТВА
Ми олім ыджыд концлагерын моз.
Эг тӧдӧй, мый вӧчсьӧ фронт вылын, Мӧскуаын, кӧнӧсь миян войска.
Сійӧторйыслы, мый гижисны немечьяс отсӧгӧн организуйтӧм продажнӧй газеткаяс, мый йылысь лунысь-лун горзіс немецкӧй радио, ми эгӧ веритӧй.
Немецкӧй пропаганда эскӧдіс, мый Ленинград немечьяс киын нин, мый Сталинград сідзжӧ эз выдержит немецкӧй войскалысь натисксӧ, мый Гӧрд Армияӧс жугӧдӧма.
Олег сӧмын сераліс:
— Сӧрӧны!
abu
Ме сьӧлӧмӧн кыла.
Немечьяс немжалиттӧг грабитісны населениеӧс, босьталісны нянь, скӧт да ставсӧ нуисны Германияӧ.
Няньӧн тыр зэв гырысь самолётъяс лэблісны Краснодон весьтті, кӧні йӧзыс страдайтісны тшыгла.
Сэсся и томйӧзӧс кутісны вӧтлыны немецкӧй неволяӧ.
Бӧрдӧмӧн да ойзӧмӧн тырис Украина му.
А 1942 вося август помын Краснодонса городскӧй паркын немечьяс тыртісны муӧ арестуйтӧм шахтёръяслысь да служащӧйяслысь партия.
Сэні тшӧтш вӧліны и нывбабаяс да челядь.
Найӧс заставитісны кодйыны гу, сэтчӧ сувтны да, быд вит мортлысь кияссӧ сутугаӧн кӧрталӧмӧн, ловъявывсьыс заводитісны тыртны муӧн.
Найӧс, кодъяс заводитісны водзсасьны, места вылас лыйлісны.
Тайӧ вӧлі войын, час дас ӧтикын.
Сизим час рытысь сёрӧнджык ывлаӧ петавны немечьяс запретитісны.
Пуксьӧ вӧлі душнӧй да пемыд вой.
Душнӧ да пемыд вӧлі и миян сьӧлӧм вылын.
Узьны ме эг вермы, и ми Олегкӧд пукалім садйын лабич вылын.
Югыд кодзувъяс вылісянь видзӧдісны ми вылӧ.
На вылӧ видзӧдігӧн меным кажитчис, мый ӧні на вылӧ жӧ видзӧдӧны миян йӧз, видзӧдӧны красноармеечьяс да командиръяс асланыс окопъяссянь, видзӧдӧ Сталин да мый найӧ ставныс тӧдӧны миян мучитчӧм йылысь и регыд локтасны выручка вылӧ.
Ог тӧд, мый йылысь думайтіс Олег.
Бӧръя кадас ми сыкӧд частӧ пукавлывлім орччӧн нинӧм шуавтӧг.
Сэсся прӧверяйтлім, и тыдовтчывліс, мый думайтім ми кыкнанным ӧтитор йылысь.
Друг кӧнкӧ пемыд вой пиас кыліс тешкодь шы, быттьӧкӧ вӧсни струна ори.
Ме ылалӧма вӧлі аслам думъясӧн и та вылӧ эг обратит внимание.
Но Олег чеччис лабич вылысь, вына кияснас топыда кутіс менсьым пельпомӧс.
— Мама, кылан?
Городскӧй паркладорсянь кыліс кык-куим тэрыб лыйӧм, а на бӧрся челядьлӧн сэтшӧм повзьӧм да гора горӧдӧм, мый сьӧлӧм, кажитчӧ, дугдіс тіпкыны.
Ужас шымыртіс менӧ.
Ме топӧдчи пи дінӧ.
— Мама, — горӧдіс сійӧ, — тайӧ найӧс казнитӧны!
Ставнас Краснодон тӧдіс коммунист Валькоӧс, мукӧд большевикъясӧс да беспартийнӧй рабочӧй-шахтёръясӧс да служащӧйясӧс арестуйтӧм йылысь.
Немечьяслӧн воан первой лунсянь жӧ найӧ дзикӧдз ӧткажитчисны уджавны немечьяскӧд да немечьяслы веськыда висьталісны фашистъяс дінӧ ненависть да презрение йылысь.
Тайӧ мужественнӧй йӧзыскӧд ӧтлаын арестуйтісны нывбабаясӧс, босьтісны и челядьӧс.
Ми аддзылім, кыдзи найӧс, тшыг да мучитчӧмъясӧс, немечьяс усиленнӧй конвой улын нуӧдісны уличаяс вывті.
Ӧтчыд Олег аддзылӧма найӧс удж вылысь.(?)
Шахтасянь трест дінӧ вольсалӧм кӧрттуй пӧлӧн мунігӧн сійӧ веськалас тӧдса ёрт вылӧ.
Конвоирыс матын абу вӧлӧма, и найӧ заводитӧмаӧсь сёрнитны.
Олеглӧн ёртыс, киссьӧм паськӧма, омӧльтчӧма, быттьӧ скелет, муртса кок йылын ӧшйӧ, новлӧ шпалъяс.
— Олег, — слаб гӧлӧсӧн шуӧма сійӧ, — ми ставным тшыгла кулам.
Челядьыс вывті жальӧсь...
И сійӧ заводитас висьтавны, кыдзи на вылын издевайтчӧны гестапоын.
Арестнӧй помещениеӧ йӧзсӧ сюйӧмаӧсь сы мында, мый пуксьыны некытчӧ, ставныс сулалӧны быдса войясӧн, узьӧны сувтсӧн.
Уборнӧйӧ оз лэдзлыны.
Няйт, лёк дук, тырыс гут.
Корсюрӧ камераас немечьяс шыбитлӧны кын кабачки, и арестованнӧйяс сійӧс юкӧны семечкиӧн.
— Пышъям! — вашнитӧма Олег.
Но ёртыс пыркнитіс юрсӧ:
— Ме кӧ пышъя, мукӧдыслы омӧльджык лоӧ.
Да и муннысӧ ме ог вермы.
Вынӧй ньӧти абу...
Олег, со, эсійӧ град вылас свеклӧ быдмӧ.
Ме кӧ сійӧс ачым нетшышта, менӧ кувтӧдз нӧйтасны, да и ставыслы сюрас...
Олеглы кыкысь эз ков тшӧктыны.
Сійӧ пырас град йӧрӧ, муысь нетшыштас свеклӧсӧ да сетас ёртыслы.
Сэсся мыйвынысь котӧртіс гортӧ, босьтіс став няньсӧ, мыйта миян вӧлі, и нуис сійӧс арестованнӧйлы.
— Прӧщай, Олег, — регыд миянӧс ставнымӧс лыйласны...
Матыстчӧ охрана.
Колӧ вӧлі мунны.
Ӧні найӧс войнас ловйӧн гуалісны муӧ.
Кылісны ещӧ лыйӧм шыяс, пыді гӧлӧсӧн горӧдӧмъяс, челядь бӧрдӧмъяс.
Сэсся ставыс лӧнис.
— Мама, — кылі ме Олеглысь пӧся шуалӧм, — водзӧ терпитны менам вын абу!
Тӧдан, мама, храбрӧй кулӧ ӧтчыд, а трус — унаысь.
Ӧні ме тӧда, мый меным вӧчны...
...
ЛИСТОВКАЯС
Вӧлі шондіа, гажа лун.
Час нёль.
Помнита, ме пыри жырйӧ.
Пызан сайын пукалісны Олег, Николай вок, Ваня Земнухов да Толя Попов.
Кутшӧмкӧ бумагаяс весьтӧ копыртчӧмӧн найӧ мыйкӧ чӧла гижисны.
Менам пыригӧн ичӧтика чуймыштлісны.
Кодкӧ весиг пызан улӧ дзебис меысь ассьыс бумагаяссӧ.
Олег меліа нюммуніс меным да шуис:
— Мамаысь, ёртъяс, энӧ полӧй.
Мама — менам первой сӧветчик.
И сійӧ петкӧдліс меным бумагаясысь ӧтиӧс:
— Со.
Лыддьы.
Кӧсъям йӧзыслысь восьтыны синъяснысӧ.
Ыштӧдыштны кӧсъям.
Тыш вылӧ кыпӧдны.
Киӧн гижӧм тайӧ первой листовкаясас найӧ чуксалісны населениеӧс не выполняйтны немецкӧй распоряжениеяс, сотавны нянь, кодӧс немечьяс лӧсьӧдчӧны нуны Германияӧ, удобнӧй случайяс дырйи виавны немечьясӧс да полицейскӧйясӧс и дзебсьыны неволяӧ вӧтлӧмысь.
— Бур? — юаліс Олег.
— Бурнас эськӧ бур, — шуи ме, — сӧмын таысь асланыд юрӧн верманныд мынтысьны.
abu
Олег озорнӧя шутёвтіс.
Толя Поповлӧн югнитісны синъясыс:
— Нинӧм, Елена Николаевна, тӧданныд... збойлун каръяс босьтӧ. Риск — благороднӧй делӧ.
Олег лои серьёзнӧйджык, думыштчис:
— Дерт, риск — благороднӧй делӧ, но сӧмын сэки, кор рискуйтӧны обдуманнӧя, тӧлкӧн.
Кор эм уверенность тайӧ риск коланлунас.
Кор делӧсӧ радейтан. А радейтан — ставсӧ добитчан. —
И бара нюммуніс:
— Помнитан, мама, кузнец Вакулаӧс?
Кыдзи сійӧ рӧштво паныда войӧ аслас мудерлунӧн весиг чӧртӧс ылӧдіс?
А мыйла?
Ассьыс Оксанасӧ ёна радейтіс.
И Вакула нинӧмысь эз пов, сылы эз вӧв преграда.
Радейтӧмыд, мама, весиг смерть дорысь вынаджык.
А Вакула кӧ чӧртӧс ылӧдіс, неужели ми немечьясӧс да полицейскӧйясӧс огӧ бӧбмӧдӧй?
Тайӧ оз вермы лоны, мый огӧ ылӧдӧй.
Мый ме верми сылы вочавидзны?
Сійӧ рытӧ налӧн листовкаясыс, тайӧ первой чикышъясыс, лэбзисны кар пасьта.
Листовкаяссӧ клеиталісны городскӧй паркын скамейкаяс вылӧ.
abu
Кор пемдіс, клеитісны и кинотеатр ӧдзӧсӧ, пемыд залас шыблалісны йӧз пиас.
Йӧз петігас, дзескыдінын, кык листовка весиг сюйисны полицейскӧйяс зептӧ.
Тайӧ рытсяньыс листовкаяс разӧдӧмыс том конспираторъяслӧн лои быдлунся уджӧн.
...
А август тӧлысь помын инженер Кистриновлысь Олег судзӧдіс радиоприёмник.
Медбӧрын со ми кылім миянлысь Мӧскуаӧс!
Сэтшӧм радӧсь лоим, быттьӧкӧ кӧдзыд тӧв бӧрын воис тулыс да ми босьталім ӧшинь рамаяс.
Олег гижаліс радиопередачаяс, найӧс сетавліс ёртъясыслы, а найӧ перепишиталісны уна дас экземпляр да клеитавлісны кар пасьтала.
Нинӧм тӧдтӧмысла мучитчӧм миян йӧз быд лун кутісны лыддьыны Информбюролысь юӧртӧмъяс.
«Ыджыд му» мыччис миянлы кисӧ.
Зато гестаполы да полициялы уджыс содіс.
Немечьяс да полицайяс котралісны кар кузя, быттьӧкӧ туй воштысь понъяс, да видчигтыр керка стенъясысь нетшкалісны листовкаяссӧ.
Листовкаяс нетшкыны налы, дерт, удайтчывліс, но кыдзи нетшыштан йӧз сьӧлӧмысь правдасӧ?
КАШУК
Конспиративнӧй кружок заводитіс содны.
Сэтчӧ пырисны Серёжа Тюленин, Майя Пегливанова, Уля Громова, Сеня Остапенко, Коля Сумской, Стёпа Сафонов.
...
Пырисны Олеглӧн пӧшти став ёртъясыс, медся матысаыс кындзи — Лина кындзи.
Олеглысь ме осторожнӧя юалі:
— Олег... Линалы тэ он сетав некутшӧм поручениеяс?
Олег зумыштчис:
— Ме ӧшибитчи сыын, мама.
Ме куті уговаривайтны сійӧс не зыксьыны Линакӧд.
Олег крута паныд сувтіс:
— Ме ӧмӧй этша сыкӧд сёрнитлі?
Сылы, веськыда кӧ шуны, абу омӧль и немечьяс дырйи!
— Мый тэ шуалан, Олег!
Тэ сэтшӧма дружитін Линакӧд!
Олег мучительнӧя гӧрдӧдіс.
Сыкӧд миян восьса сёрниным татшӧм пыдӧ эз на пыравлы.
А вермас лоны сылы яндзим лои аслас татшӧм неудачнӧй бӧрйӧмысь.
Но вот сійӧ решительнӧя пыркнитіс юрнас:
— Кывзы жӧ, мама!
Войдӧрлун немечьяс нуӧдісны миянлысь арестованнӧйясӧс.
Нӧйтісны прикладъясӧн, издевайтчисны, кыдзи век...
Ме котӧрті Лина ордӧ, кӧсйи сыкӧд сёрнитыштны, кыдзи ёрткӧд юксьыштны, гӧгӧрвоан?
А сійӧ... на ордын патефон ворсӧ, а Лина... весел сэтшӧм... танцуйтіс немецкӧй офицеркӧд.
Ӧдзӧсыс вӧлі восьса, и ме ставсӧ аддзылі. — Олег ышловзис, быттьӧкӧ ас вылысь груз чӧвтіс: — Ме думайта, и ме уверен...
Павел Корчагин тадзи жӧ эськӧ вӧчис сэтшӧм ничтожествоыскӧд, кыдзи Лина...
Павел Корчагин и ӧні вӧлі радейтана геройӧн Олеглӧн.
Сьӧкыд минутъясӧ этажерка вылысь сійӧ босьтлывліс <rus>«Как закалялась сталь»</rus> небӧг да выльысь лыддьывліс.
Вӧвлі сылӧн ёртъясысь кодкӧ шогсьыны мӧдас, юрсӧ ӧшӧдас — Олег и сылы мыччас тайӧ небӧгсӧ.
Бӧрынджык, кор кружок ас дінӧ кыскис век унджык и унджык отважнӧйясӧс, Олег тшӧкыда лыддьывліс ёртъясыслы небӧгысь радейтана местаяссӧ:
...
— «Медся донаыс мортлӧн — олӧмыс.
Сійӧ сетсьӧ мортлы ӧтчыд, и овны сійӧс колӧ сідзи, медым эз доймы сьӧлӧмыд прӧста коллялӧм вояс вӧснаыс, медым эз сот позор подленькӧй да мелочнӧй прошлӧй вӧснаыс да медым кулігад вермин шуны: став олӧм да став вынъяс вӧліны сетӧмаӧсь мирын медся прекраснӧйыслы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы...»
Вӧвлі, тайӧ кывъяс бӧрас думыштчасны томйӧз, чужӧмъясныс ставныслӧн югдасны, синъясныс мӧдасны югъявны, а Олег шуас став пыддиыс:
— Неволяын олӧм дорысь лучше бойын кувны.
Сідз ӧд, ребята?
Коркӧ ӧтчыд Олег локтіс гортӧ вывті волнуйтчысь.
Ме босьтчылі тӧдмавны, мый лоӧма, но тайӧ меным эз удайтчы.
Сылӧн поведениеыс шензьӧдіс менӧ.
«Мый лоис? — думайті ме. —
Ӧнӧдз Олег нинӧм эз дзеблыв меысь».
Тыдалӧ, мыйкӧ лоис пилысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдантор.
Ме решиті спокойнӧя виччысьны.
Пи, кыдзи век, ачыс висьталас меным ставтор йывсьыс.
Ме гӧгӧрвоа вӧлі, мый менам Олег абу нин сійӧ гажа подростокыс, коді неважӧн мечтайтіс романтическӧй подвигъяс йылысь да аслас радейтана геройяс йылысь.
Сылы ковмис тышкасьны враглы паныд, и сійӧ повтӧг пырис тайӧ смертельнӧй тышас.
Ӧні сійӧ войнас сёрӧн волывліс гортӧ, лоліс чӧв, зілис не панны мекӧд восьса сёрнияс.
Дженьыда кӧ шуны, сійӧ кутіс асьсӧ верстьӧ морт моз, кодлӧн аслас, мужскӧй кыв кутӧм, аслас шоглун да радлун.
Ме гӧгӧрвоа вӧлі, мый гуся думъяс дзикӧдз завладейтісны пи сьӧлӧмӧн, джуджыд стенаӧн торйӧдісны менсьым пиӧс меысь.
А кутшӧм окота вӧлі меным бара видзӧдлыны сылӧн душаӧ!
Но ми велалӧмаӧсь уважайтны ӧта-мӧднымӧс, и ме эг лысьт пырны сылӧн мирӧ, эз кӧ кӧсйыв тайӧс ачыс Олег.
Но вот воис кад, и ме бара лои сылӧн матыса другӧн.
Ӧтчыд, сёр рытын, пиӧй локтіс гортӧ кыдзкӧ аслысног возбуждённӧй.
Топыда пӧдлаліс ас бӧрсьыс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс жыр пытшкӧссӧ.
И ме кылі сылысь волнуйтчана гӧлӧссӧ:
— Но, мама, поздравит менӧ!
Миян эм нин асланым боевӧй организация...
Тайӧ рытӧ ми Олегкӧд бара дыр сёрнитім.
Сійӧ бара мекӧд, кыдзи и войдӧр, восьсӧн сёрнитіс.
Сійӧ виччысис месянь ошкӧм да отсалӧм.
Сійӧ висьталіс меным найӧ боевӧй организациялӧн план йылысь, индӧм цель йывсьыс, сы йылысь, кыдзи найӧ кӧсйӧны тышкасьны.
Ставсӧ, ставсӧ...
Ме гӧгӧрвои: ыджыдтор, буртор думыштӧмаӧсь миян челядь.
И ме тӧді: тышыс лоӧ беспощаднӧй да чорыд.
Кыдзи кужи, восьті пилы ассьым сьӧлӧмӧс, висьталі, мый налӧн тышкасян туй вылас сійӧс быд воськолын кутас кыйӧдны опасность.
И инді, мый тайӧ опасностьсӧ колӧ встретитны мужественнӧя.
Пиӧй, чӧв ланьтӧмӧн, ме вылысь синсӧ вештывтӧг, кывзіс.
— Мамочка!
Но и... ковмас кӧ кувны, тэныд ме вӧсна оз ло яндзим!
Меным лои и лӧсьыд, и страшнӧ.
И кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд меным таын аслым признайтчыны, кутшӧма кӧть эз доймы менам сьӧлӧмӧй,
ме аддза вӧлі, мый ӧні менам пилӧн олӧмыс принадлежитӧ оз нин меным ӧтнамлы. Ӧні смертельнӧй опасность лоӧ сылӧн быд воськов вӧчигӧн спутникӧн.
abu
Ме эг уськӧдчы сылы морӧс вылас, медым синваӧн да кевмысьӧмӧн заставитны сійӧс кежны бӧрйӧм туй вывсьыс, эг кут сійӧс киӧдыс, медым не лэдзны гортысь, дзебны сылӧн ёртъясысь, видзны тышысь.
Ме радейті ассьым пиӧс, и ме решиті став вынӧн отсасьны сылы.
Олег получитіс конспиративнӧй ним «Кашук».
«МОЛОДАЯ ГВАРДИЯ»
Смертельнӧй тыш заводитчис.
Правда, ребяталӧн сійӧ кысис романтическӧй увлечениекӧд, но медся главнӧйсӧ найӧ яснӧя аддзӧны вӧлі: наӧн веськӧдліс отчизнаӧс радейтӧм.
Неволя дорысь найӧ бурджыкӧн лыддисны тыш.
Да и эз кувны, а тышкасьны да овны лӧсьӧдчисны найӧ.
Найӧ эскисны победаӧ.
Найӧ и думыштны эз кужны, мый на костын сюрас пеж сьӧлӧма негодяй, коді вузалас враглы ассьыс сӧвестьсӧ да выдайтас организациясӧ.
Аслам муса Кашуксянь ме водзӧ тӧдмавлі организациялӧн став планъяс йылысь да аслам дзик тӧдлытӧг ӧтувтчи тышӧ.
Ребята эз повны сыысь, мый ме бура тӧда налысь планъяссӧ, — найӧ окотапырысь пӧльзуйтчисны менам отсӧгӧн да не ӧтчыд дӧверитлісны меным ӧтнамлы видзны собраниеяснысӧ, торъя нин кор конспиративнӧй заседаниеясыс вӧліны миян керкаын.
Первой собраниеыс том подпольщикъяслӧн вӧлі 1942 вося сентябр помын.
Чукӧртчисны ми ордӧ, сёр рытын.
Ӧшиньяссӧ бура тупкалісны одеялӧясӧн.
Столовӧйын пызан вылас муртса ломаліс каганец — шахтёрскӧй лампочка.
Сійӧ муртса югдӧдыштіс ребяталысь возбуждённӧй чужӧмъяссӧ, но синъясыс налӧн югъялісны ловъя биӧн.
Пызан вылын вӧліны шахмат, домино, сэні жӧ дасьтӧма вӧлі гитара.
Чукӧрмисны кызь мортысь унджык, жырйын вӧлі дзескыд.
Сёрнитісны джын гӧлӧсӧн, а то и вашкӧдчӧмӧн, быттьӧкӧ торжественнӧй событие водзын.
Да тадзи сійӧ и вӧлі.
Дзик фашистъяс поз дінын, гестапо дорын, чукӧртчисны неважӧнся сӧветскӧй школьникъяс, дасьӧсь тыш вылӧ и мучитчӧм вылӧ.
Коркӧ найӧ лыддьылісны да налы висьтавлісны школаын, кыдзи налӧн большевик-батьясныс тадзи жӧ чукӧртчывлісны подпольеын.
Ӧні ребята асьныс нуӧдісны водзӧ славнӧй большевистскӧй делӧсӧ: организуйтчисны тыш вылӧ.
Правдалӧн кодзулыс яръюгыда ломаліс найӧ туй водзвылын,
и налы нинӧм эз вӧв страшнӧ.
Ме аддзылі Толя Поповӧс, кыдзи век аккуратнӧя пасьтасьӧмаӧс;
Дёма Фоминӧс, коді весиг и ӧні муртса вермис кутны ассьыс обычнӧй шуткаяссӧ да проказаяссӧ;
Ангелина Самощинаӧс, небыд еджыд юрсиа мича нывкаӧс, — лӧз синъясыс доверчивӧя видзӧдісны ёртъяс вылас; сосредоточеннӧй, решительнӧй Вася Левашовӧс; стройнӧй, ыджыд тушаа, гордӧя топӧдӧм вомдоръяса Майя Пегливановаӧс; сдержаннӧй, думайтысь, любӧй рискованнӧй делӧ вылӧ мунны, ёртлы пыр жӧ отсавны дась Нина Иванцоваӧс, — аддзылі сылысь шензьӧдана выразительнӧй тӧлка синъяссӧ, кодъясын тӧдчис тайӧ муса нывкаыслӧн ставнас сӧстӧм душаыс; чӧв олысь, настороженнӧй, медся опаснӧй поручениеяс виччысьысь Валя Борцӧс; косіник, пӧшти детинка, но душанас и сьӧлӧмнас воин, муса Серёжа Тюленинӧс; аслас сьӧд синъясӧн югъялысь, ыджыд тушаа, стройнӧй да, кыдзи век, сдержаннӧй Жора Арутюнянцӧс.
Олег кажитчис меным ёнджыка возбуждённӧйӧн.
Сійӧ, кӧть кыдзи эз зіль, эз вермы дзебны ассьыс праздничнӧя кыпыд настроениесӧ.
Сійӧ вӧлі морӧс вылас радейтана кельыдлӧз вышивкаа сӧстӧм еджыд дӧрӧма, кыдзи век аккуратнӧя утюжитӧм руд брюкиа.
Гӧрдӧдыштӧм чужӧма, сійӧ нюмъялігтыр видзӧдлывліс ёртъяс чужӧм вылас.
Но кӧть кутшӧма эз зільны том зонъяс да нывъяс лӧсьӧдны собраниеыслы серьёзнӧй обстановка, томлун век жӧ петкӧдчыліс.
Оз-оз да и заводитасны шутитны да серавны.
Собраниесӧ восьтіс Олег.
Миян керка ӧшиньяс сайын сулаліс напряжённӧй вой, и меным кажитчис, мый ме кыла, кыдзи тіпкӧны ребяталӧн сьӧлӧмъясныс.
Олег водзвыв распорядитчис, медым бабушкаыс дежуритіс дворын, а дядя Коля — улича вылын.
Ме вӧлі ребята дінын, шочиника петавлывлі дворӧ да улича вылӧ — тӧдмавны, ставыс-ӧ лючки-ладнӧ.
...
Тайӧ собрание вылас вӧлі бӧрйӧма штаб, кытчӧ пырисны Олег, Ваня Земнухов, Ваня Туркенич да Сергей Тюленин; бӧрынджык штабӧ пырисны Люба Шевцова да Уля Громова.
Организациясӧ единодушнӧя вӧлі шуӧма «Том гвардияӧн».
Комсомольскӧй организацияса секретарӧн единодушнӧ вӧлі бӧрйӧма Олегӧс, сійӧ жӧ лоис и «Том гвардиялӧн» комиссарӧн.
Организацияса командирӧн бӧрйисны Иван Туркеничӧс.
Сэсся сувтіс оружие йылысь юалӧм: кутісны думайтны, кытысь да кыдзи судзӧдны, кӧні видзны.
Ребята удитісны нин тӧдмавны, мый румынъяс да итальянечьяс тӧдчымӧн небрежнӧя относитчӧны асланыс оружие дінӧ: кольлӧны сійӧс видзтӧг, а мукӧд дырйи дасьӧсь весиг вежлавны продовольствие вылӧ.
Вӧлі решитӧма: судзӧдавны быдпӧлӧс оружие, пӧльзуйтчыны та могысь любӧй удобнӧй случайӧн, торйӧн нин Краснодонын, Извариноын, Шеверевкаын вражескӧй войскалӧн сувтлігъясӧ, и быдлаын, кӧні позьӧ, судзӧдавны винтовкаяс, автоматъяс, патронъяс, гранатаяс, тол, минаяс.
Мыйӧн сӧмын заводитісны сёрнитны оружие йылысь, Серёжа Тюленин мӧдіс жӧдзны улӧс вылын, дась вӧлі кӧть ӧні жӧ заводитны оружиеяс корсьны.
Возбуждённӧйӧсь вӧліны и мукӧдыс.
Олег да Ваня Земнухов предупредитісны ёртъяснысӧ, медым найӧ эз ышмыны, действуйтісны <rus>наверняка</rus>, осторожнӧя.
...
Сэсся вӧлі примитӧма Олеглысь предложение:
медым кыдзи позьӧ этшаджык йӧз тӧдісны штаб йылысь да сылӧн планъяс йылысь, ставнас организациясӧ юклыны пятёркаяс вылӧ.
Сӧмын пятёркалӧн начальникыс мӧдас кутны штабкӧд йитӧд.
Клятва, кодӧс водзвыв дасьтісны Олег да Ваня Земнухов, ребяталы лыддис Олег.
Клятвасӧ примитісны кутшӧмкӧ особӧй чувствоӧн.
Ёрта-ёрт дінас топӧдчӧмӧн челядь пукалісны — ӧти боевӧй семья.
Волнениесӧ кызмырдысь дзебӧмӧн Олег лыддис:
«И тайӧ месть вылас кӧ ковмас менам олӧмӧй, ме сета сійӧс ни ӧти минут колебайтчытӧг...»
Дзебӧм, волнуйтчана лолалӧм, вдохновеннӧй том чужӧмъяс.
Быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гордӧй лэбач тӧвзис ребята весьтті да чуксаліс найӧс, и найӧ вӧліны дасьӧсь лэбны сы бӧрся.
— Ребята, — радлунӧн да довериеӧн тыр аслас гырысь синъяснас Олег видзӧдліс ёртъяс вылас, — ребята!
Ставныд ті кывлінныд клятвалысь кывъяссӧ.
Бура думайтӧй Рӧдиналы тайӧ клятва кывъяс вылын.
Коді полӧ... лучше мед ӧні жӧ, дзик пыр нинӧм сёрниттӧг мунас.
Бӧрыннас сёр лоӧ, кор тэ сетан торжественнӧй обещание...
Некод эз мун.
Дворсянь муртса кылісны бабушкалӧн осторожнӧй кокшыясыс.
ПРИСЯГА
Первой собрание бӧрын жӧ том гвардеечьяс заводитісны энергичнӧя действуйтны.
Октябр тӧлысь помын организация быдмис сизимдас мортӧдз, ноябрын сылӧн радъясын вӧлі Рӧдина вӧсна сё сайӧ том боеч.
Организацияӧ кодӧскӧ примиттӧдз штабса членъяс внимательнӧя изучайтісны выль пырысьӧс, пытливӧя беседуйтісны сыкӧд, будущӧй молодогвардеецӧс гӧтӧвитісны суровӧй тыш кежлӧ.
Со кыдзи та йылысь бӧрынджык висьтавліс Нина Иванцова:
— Ӧтчыд меным Олег шуис:
«Нина, ми лоам партизанъясӧн.
Тэ гӧгӧрвоан, мый сійӧ партизаныс?
Партизанскӧй уджыд абу кокни, но вывті интереснӧй.
Партизан виас ӧти немечӧс, мӧдӧс, виас сёӧдӧс, а сё ӧтикӧдыс вермас вины сійӧс.
Сійӧ олӧмӧ пӧртіс ӧти, мӧд, дасӧд задание, но тайӧ корӧ самоотверженность.
Партизан некор оз дорожит аслас личнӧй олӧмӧн.
Сійӧ некор оз пукты ассьыс олӧмсӧ Рӧдина олӧмысь вылӧджык.
А ковмас кӧ Рӧдина водзын долг олӧмӧ пӧртӧм могысь, уна олӧм сохранитӧм могысь сетны ассьыс олӧмсӧ, сійӧ некор оз жалит ассьыс олӧмсӧ, некор оз вузав да оз выдайт ёртсӧ.
Татшӧм миян партизан, Нина!»
Штаб юкліс ставнас организациясӧ пятёркаяс вылӧ.
Пятёркаясӧн юрнуӧдісны медся смелъяс да решительнӧйяс.
Штабкӧд йитӧд кутӧм могысь быд пятёркалӧн вӧлі связист.
abu
Организацияӧ быд пырысь торжественнӧя примитліс присяга.
Со присягалӧн текстыс:
«Ме, «Том гвардия» радъясӧ пыригӧн, оружие кузя аслам ёртъяс водзын, аслам рӧднӧй многострадальнӧй му водзын, став войтыр водзын торжественнӧя клянитча:
Кыв шутӧг выполняйтны любӧй задание, кодӧс сетас меным старшӧй ёрт.
Видзны ёна гусьӧн ставсӧ, мый йитчӧ «Том гвардияын» менам уджкӧд.
Ме клянитча пӧщадатӧг мститны сотӧм, рӧзӧритӧм каръясысь да сиктъясысь, миян йӧзлӧн вирысь, комын шахтёр-геройлӧн мученическӧй смертьысь.
И тайӧ месть вылас кӧ ковмас менам олӧмӧй — ме сета сійӧс ньӧти минут колебайтчытӧг.
Ме кӧ нарушита тайӧ священнӧй клятвасӧ пыткаяс улын либӧ трусость вӧсна, то медым менам нимӧй, менам рӧднӧйясӧй лоӧны нэм кежлӧ ёрӧмаӧсь, а менӧ ачымӧс карайтас менам ёртъяслӧн суровӧй киыс.
Вирысь вир!
Смертьысь смерть!»
...
Бӧрынджык Радик Юркин висьтавліс:
— Миянӧс ставнымӧс, будущӧй том гвардеечьясӧс, Олег Кошевой сувтӧдіс стройӧ да шыӧдчис ми дінӧ, дженьыдика висьталіс Донбасслӧн боевӧй традицияяс йылысь, донбассовскӧй полкъяслӧн, кодъясӧс бойӧ нуӧдлісны Ворошилов да Пархоменко, героическӧй подвигъяс йылысь, комсомолечьяслӧн обязанностьяс да честь йылысь.
Сылӧн кывъясыс вӧліны эз гораӧсь, но чорыдӧсь, да сэтшӧма воодушевляйтісны, мый миян пӧвстысь быдӧн дась вӧлі кӧть ӧні мунны бойӧ.
«Вомдоръясын мам йӧв дырйи на ми мӧдім радейтны мездлун, шуд, и некор немечьяслы не сувтӧдны миянӧс пидзӧсъяс вылӧ! — шуаліс Кошевой.
— Ми кутам тышкасьны, кыдзи тышкасьлісны миян батьяс да дедъяс, медбӧръя вир войтӧдз, медбӧръя лолышттӧдз.
Ми кутам мучитчыны да кулам, но честьӧн выполнитам Рӧдина водзын ассьыным долг».
Сэсся сійӧ миянӧс ӧткӧн-ӧткӧн корліс стройысь присяга примитны.
Кор Олег шуис менсьым фамилияӧс, ме ещӧ на ёнджыка куті волнуйтчыны.
Ме воськовті кык воськов водзӧ, бергӧдчи чужӧмӧн ёртъяслань да места вылӧ кынми.
Кошевой джын гӧлӧсӧн, но зэв чёткӧя кутіс лыддьыны присягалысь текстсӧ.
Ме сы бӧрся повторяйті.
Помалӧм бӧрас Олег матыстчис ме дінӧ, штаб нимсянь поздравитіс присяга примитӧмӧн да шуис: «Ӧнісянь тэнад олӧмыд, Радик, принадлежитӧ «Том гвардиялы» да сылӧн делӧлы.
«Том гвардия» быдмис да ёнмис.
Сылӧн пыр унджык лоины боечьяс, и быд боеч корис смел удж.
Организацияӧ пырӧм бӧрын неважӧнся школьникъяс кыдзкӧ пыр жӧ лоины на стоящӧй подпольщикъясӧн.
На пиысь быдӧнлӧн вӧліны асланыс особӧй боевӧй качествояс, немечьяскӧд тышкасян аслас собственнӧй тактика, но вӧлі ӧтитор, мый найӧс ставнысӧ ӧтувтіс, и сэні найӧ ставныс бара лоліны ӧткодьӧсь.
Налӧн тыш самӧй заводитчӧмсянь, кор ставсӧ вӧлі вевттьӧма кымӧрӧн да кажитчис, мый немечӧс не сувтӧдны, да врагкӧд тышкасян медбӧръя часӧдз ребята эз дугдывны пӧся веритны победаӧ, Гӧрд Армиялысь Донбассӧ бӧр воӧмӧ.
А главнӧйыс, кыдзи меным ӧні лои яснӧ, мый вӧчис «Том гвардияӧс» уна сюрс йӧзлы матысаӧн, — тайӧ вӧлі найӧ организациялӧн выныс.
Кыдз быттьӧ сьӧд пемыд войӧ, лимзысь тӧв да пурга пиын, кор гибель кажитчис быть лоанаӧн, друг водзвылын югнитіс маяклӧн югыд би, мучитчӧм йӧзлы индіс дзик ӧти правильнӧй туй.
Правда, тайӧ вӧлі обыкновеннӧй краснодонскӧй томйӧзлӧн сӧмын неыджыд группа, дзик ещӧ детинкаяс да нывкаяс, но найӧ вӧліны организованнӧйӧсь да дасьӧсь бой кежлӧ.
Найӧ киясын вӧлі оружие.
Партиялӧн гӧлӧсыс чукӧстіс найӧс тышӧ, и найӧ лоины войтыр делӧ вӧсна боречьясӧн.
И быдӧн, коді либӧ дрӧгнитіс немечьяс водзын, либӧ шуис лӧня виччысьны асланым йӧзлысь бӧр воӧм, думыштіс:
«Мый нӧ тайӧ артмӧ?
Йӧзыс кутчысисны оружиеӧ да организуйтчисны немечьяслы паныд тыш вылӧ, а месӧ нӧ мый пукала?
Колӧ отсасьны!»
...
И вӧлі мыйкӧ югыд да радуйтана сыын, мый захватчикъяслы паныд тышӧ пырисны верстьӧ йӧзкӧд ӧти радын и миян челядь.
Коркӧ, мездлун вӧсна аслас тыш заводитчигӧн, миян войтыр сетліс сӧмын одиночка-геройясӧс.
Ӧні, сӧветскӧй власьт дырйи, сулалӧ вӧлі сӧмын мыччысьны опасностьлы — тышӧ кыпӧдчисны уна сё сюрсъясӧн геройяс.
Миян славнӧй партия, комсомол, пионерскӧй отрядъяс, миян школаяс, миян искусство да миян удж вӧчисны ассьыныс великӧй делӧ.
Тӧрыт на медся обыкновеннӧй школьник — талун лолі геройӧн.
Уна волі татшӧм геройыс, и враг волі вынтӧм тайӧ массӧвӧй героизм водзас, сы вӧсна мый тышын ӧти пӧгибнитӧм местаӧ сувтлісны дасъясӧн.
Олӧмӧ пӧри Рочмуса первой революционеръяслӧн мечтаыс:
...
Сы серти, кутшӧм лоӧ тулыс, кокни гӧгӧрвоны, кутшӧм воас гожӧмыс.
Миян краснодонскӧй томйӧзлӧн тайӧ группаыс кӧ вӧлі сэтшӧм отличнӧя организуйтчӧма да отважнӧй, сідзкӧ на сайын сулаліс жугӧдны позьтӧм вын.
Со мый лои гӧгӧрвоана Краснодонын весиг медся полысь мортлы.
А миян Гӧрд Армия подтверждайтіс тайӧс аслас победаяснас.
ОРУЖИЕ!
Ещӧ сійӧ лунъясӧ на, кор немечьяс век водзӧ мунісны и мунісны и ми асланым синъясӧн аддзылім налысь военнӧй техникасӧ, орудиеяслысь, танкъяслысь помасьлытӧм потокъяссӧ да асланым юр весьтын лыдтӧм самолётъяссӧ, Уля Громовалӧн сьӧлӧмыс, кажитчис, сэки дзик лишнӧй тӧждысис.
— Ёртъяс, — ёртъясыслы шуис Уля Громова, — мый нӧ ми виччысям?
Регыд миян йӧз воасны, вӧтласны немечӧс.
Колӧ чайтны, лоасны гырысь бойяс.
Мыйӧн нӧ ми сэки отсалам миян раненӧйяслы?
Кытысь босьтам бинтсӧ, марлясӧ, быдсяма медикаментъяссӧ?
Ставсӧ тайӧс колӧ нин чукӧртны!
Детинкаяс кыдзкӧ эз ёна окотапырысь босьтчыны татчӧ, зато нывъяс кутчысисны став сьӧлӧмсянь.
Улялӧн пӧдругаясыс — тэрыб, збой Шура Бондарева, кызіник пельк Аня Сопова, некор торйӧдчывтӧм, вывті дружнӧй кык чой Лиля да Тоня Иванихинаяс, начитаннӧй, степеннӧй, стрӧг нывка Шура Дубровина, — мыйта изобретательность, риск, терпение, мудерлун петкӧдлісны найӧ медикаментъяссӧ чукӧртігӧн!
Первой найӧ чукӧртісны медикаментъяссӧ гортъяссьыныс, сэсся тӧдсаяслысь, сэсся — немецкӧй госпитальясысь да аптекаясысь.
Уна чукӧртісны нывъяс бинт да марля, пакетъяс да быдсяма медикаментсӧ, но эз ковмы налы отсавны миян раненӧйяслы...
Штаб ассьыс организациясӧ агитационнӧй организацияысь вочасӧн да кужӧмӧн пӧртіс немечьяслы вооружённӧя сопротивляйтчан организацияӧ.
...
«Том гвардиялӧн» складӧ, жуглӧм пывсянӧ, кутісны уна воны винтовкаяс да гранатаяс, кодъясӧс судзӧдісны враглысь, взрывчатка да патронъяс.
Октябрын Олеглы, Серёжа Тюленинлы, Клава Ковалёвалы да Женя Шепелевлы удайтчис судзӧдны оружие довольнӧ рискованнӧя.
Рытнас, рӧмдігӧн, Краснодонӧ воис румынъяслӧн выль часть.
Салдатъяс овмӧдчисны керкаясӧ, машинаяснысӧ пыртісны дворъясӧ, а асьныс мӧдӧдчисны паркӧ, кӧні налы муніс немецкӧй кинокартина.
Челядьлӧн сюсь синъяс казялісны, мый ӧти керка сайын, Клубнӧй да Садовӧй уличаяс костын, сулалӧ оружие тыра некымын машина.
Охранаыс матын эз вӧв.
Серёжа Тюленин вӧзйысис прӧверитны, збыль-ӧ тайӧ тадзи.
Сійӧ бӧр локтіс, синъясыс нимкодьысла дзирдалісны:
— Охранаыс абу!
Сійӧ кино видзӧдӧ.
Вот йӧйясыд!
Дворыслы паныдӧн сулаліс ӧшиньястӧм да ӧдзӧсъястӧм киссьӧм керка.
План ӧдйӧ артмис.
Ребята ӧти здукӧн перйисны машинаысь гранатаяс тыра кык ыджыд ящик, куим винтовка да став тайӧ озырлунсӧ кыссьӧмӧн нуисны киссьӧм керкаӧ.
Сэсся, быттьӧ нинӧм оз тӧдны, мунісны паркӧ.
А ӧти лун мысти оружиесӧ благополучнӧ вайисны складӧ, пывсян улӧ.
Ме повзьӧмӧн шуи челядьлы:
abu
— Югыд на ӧд вӧлі!
Быд здук ті верминныд веськавны румынъяс вылӧ!
Серёжа сӧмын читкыртліс ассьыс и сідз нин ичӧтик руд озорнӧй синъяссӧ.
Клава вӧлі дзик школаысь локтысь раминик нывка кодь,
а Олег, ёртъяс вылас видзӧдлывлігтыр, сералӧмӧн вочавидзис:
— Вермим, да эг веськалӧй!
Оружие судзӧдӧм кузя вӧвліны и комическӧй случайяс.
Коркӧ ӧтчыд ми ордӧ пырис винтовкаа румынскӧй салдат, заводитіс няргыны да норасьны:
— Абу лӧсьыд война.
Немеч омӧль.
Сёйны оз сет.
Омӧль, омӧль!
Война абу лӧсьыд!
Винтовка абу бур!
Ми ордын пукаліс Уля Громова.
Ме казялі, кыдзи чошкӧдчисны Олег да Уля, кор румын шуис «винтовка абу бур», но петкӧдлісны, мый налы быттьӧ дзик веськодь.
Олег босьтіс нянь тор, коді вӧлі миян пӧшти медбӧръя, да быттьӧкӧ прӧста сідзи шуис:
— Нянь бур.
Винтовка абу бур.
Нянь этша.
Винтовка уна.
abu
Тшыг румын лишнӧй сёрнитӧг нетшыштіс Олег киысь нянь, сетіс сылы винтовкасӧ да, мыйкӧ нурбылялігтыр, петіс керкаысь.
Миян складӧ содіс ещӧ ӧти вражескӧй винтовка.
ВОКЪЯС МОЗ
Молодогвардеечьяслӧн выныс лунысь-лун содіс.
Миртуйяс лоины ӧпаснӧйӧн немецкӧй машинаяслы.
Шызисны немецкӧй комендантъяс!
Содіс полициялӧн штатыс, волнуйтчыны мӧдісны разнӧй фюреръяс.
Донбасскӧй му заводитіс сотны захватчикъяслысь коклябӧръяснысӧ.
Партия призыв серти, войтырлӧн воля серти паськаліс Украинаын партизанскӧй тышлӧн пламя.
«Том гвардиялӧн» уджыс вӧлі тайӧ славнӧй тышлӧн частицаӧн.
Немечьяс лӧсьӧдчисны нуны миян районысь нянь.
«Том гвардиялӧн» штаб сетіс приказ: «Сотны нянь!»
Молодогвардеечьяс сотісны квайт нянь скирда да нёль турун зорӧд.
Олег сотіс кык скирда да ӧти зорӧд.
А складъясын зерносӧ заразитісны елещӧн.
Тайӧпӧрйӧ немечьяслы эз удайтчы нуны нянь миян районысь Германияӧ.
Ребята сьӧлӧмсянь босьтчисны портитны телефонно-телеграфнӧй связь.
Немечьяс буквальнӧ эз вевъявны дзоньтавны сетьсӧ — сэтшӧм частӧ орйӧдлісны сійӧс миян отчаяннӧй хлопечьяс.
Но том гвардеечьяс воддзамоз уна да настойчивӧя уджалісны листовкаяс разӧдӧм кузя.
Менам вок Николай отсаліс ребяталы тышлӧн тайӧ важнӧй делӧын, сочиняйтіс текстъяс.
Листовкаяс, кыдзи шонділӧн ловзьӧдысь югӧръяс, поткӧдлісны оккупациялысь пемыдсӧ, лачаӧн югдӧдлісны йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ.
Олег частӧкодь сояс кӧртавліс полицейскӧйлысь еджыд повязка да запрещённӧй рытъя часъясӧ петавлывліс ывлаӧ клеитавны листовкаяс.
Вася Пирожок умудритчыліс луншӧр-лунын клеитавны листовкаяс весиг полицейскӧйяслы мышъясаныс.
Валерия Борц, Нина да Оля Иванцоваяс, Тося Мащенко, Майя Пегливанова да Женя Кийкова думыштісны и вовсе остроумнӧй штука.
Базар вылын блинъясӧн да пирӧгъясӧн вузасьысь нывбабаяслы найӧ вӧзйисны ньӧбны ассьыныс бумага.
Нывбабаяс окотапырысь сетісны нывъяслы ӧти блинӧн, а сэсся ассьыныс кулинарнӧй изделиеяссӧ лунтыр гартлісны Информбюро сводкаясӧ.
Уна йӧзлы веськалісны тайӧ ученическӧй тетрадьясысь быттьӧкӧ невиннӧй бумажкаясыс, и население получитіс война йылысь правдивӧй сӧветскӧй информация.
Тайӧ жӧ нывъясыс сюся да повтӧг клеиталісны листовкаяс патера ӧдзӧсъясӧ да заборъясӧ.
Мӧскуаӧс кывзыны ребята чукӧртчывлісны миянӧ.
Ковёръясӧн тупкавлісны ӧшиньяс.
Ми бабушкакӧд, кыдзи пыр, петлывлім дворӧ стӧрӧжитны.
Быд подозрительнӧй шы кылӧм бӧрын миян чепӧсйыліс пӧсь.
Не ӧтчыд меным усьлі шуд тшӧтш кывзыны Мӧскуаысь передача.
Кутшӧм тайӧ вӧліны сьӧлӧмлы дона минутъяс!
Войнаӧдз тайӧ передачаясыс миянлы кажитчывлісны сэтшӧм обыкновеннӧйясӧн, а ӧні найӧ миянӧдз локтісны быттьӧкӧ мӧд планета вывсянь.
Ми зілим кывны быд кыв, Мӧскуаын сьылан быд песня.
...
Октябрся торжествояс водзвылын Олег вӧлі зэв ёна занят.
Вӧвлі, напомнита сылы сёян йылысь, шойччӧм йылысь — кутшӧм сэні сёйӧм да шойччӧм! — весиг и кывзыны оз кӧсйы.
— Мамочка, кадыс этша!
Помасяс война — шойчча, а ӧні колӧ тэрмасьны.
Вай меным, мама, нянь тор, ме котӧрта.
Зептас сюяс лепёшка — и ывлаӧ.
Тайӧ кад кежлас продовольствиеӧн Краснодонын лои вывті сьӧкыд.
Сӧмын корсюрӧ удайтчывліс судзӧдны шыдӧс стӧкан, сыысь лун куим пулывлім шыд.
Медым судзӧдны кӧть неуна прӧдукта, ковмывліс тачкаӧн ветлыны гортсянь ылӧ.
Дядя Колялы да Олеглы тайӧн эз позь занимайтчыны: немечьяс кутавлісны тачкаа став мужчинаясӧс да подростокъясӧс, нулісны найӧс кытчӧкӧ, и найӧ бӧр эз нин волыны.
Локтан, вӧлі, гортӧ фунт дас мында омӧлик пызьӧн, степнӧй тӧвнас да шондінас сьӧдӧдӧма, вынсьыд усьӧма, быд лы юкалӧ.
Ставсӧ, мый судзӧдлім, юклім ӧткодя.
Порцияяс вӧліны ичӧтик лэбачьяслӧн кодь.
Ӧтчыд ме пуи кизьӧриник пшеннӧй шыдӧса суп.
Олег эз вӧв гортын, и ме кольӧді сылы ассьыс пайсӧ.
Пи локтіс Серёжа Тюленинкӧд ӧтлаын.
Налӧн синъяс серти ме пыр жӧ гӧгӧрвои, кутшӧма найӧ кӧсйӧны сёйны.
Олег нуӧдіс менӧ орчча жырйӧ:
— Мама, мыйкӧ эм сёйны?
— Ме коли тэныд суп да лепёшка.
— Мамочка, — вашкӧдіс Олег, — юк миянлы Серёжакӧд, а?
Сійӧ кык лун гортас эз вӧв.
Важнӧй удж вӧчис.
Тайӧ кад чӧжыс нинӧм эз сёйлы.
И найӧ вокъяс моз юкисны ичӧтик порциясӧ.
Ме видзӧді, кутшӧм горша найӧ сёйисны, да думайті: «Век жӧ кутшӧм ті ещӧ челядь кодьӧсь!»
ГӦРД ФЛАГЪЯС
Миян дворӧ вайисны кутшӧмкӧ кузь шатьяс.
Первойсӧ Олег да дядя Коля найӧс дзеблісны, сэсся шатьясыс сулалісны явӧ, керка вевт дінӧ пӧлыньтчӧмӧн.
И коркӧ ме аддзи со мый.
Войнас колӧ вӧлі примитны Информбюролысь сводка.
Аддза, дядя Коля босьтӧ тайӧ шатьяссӧ, ӧшлӧ на вылӧ кутшӧмкӧ крючокъяс, а крючокъяссяньыс мыйкӧ сутуга кодь мунӧ.
Сэсся сійӧ лэптіс шатьсӧ да мыйкӧ крукыштіс, быттьӧкӧ енэжас.
Тайӧс ставсӧ сійӧ вӧчис спокойнӧ и пырис гортӧ.
Петіс Олег.
Ме юалі:
— Олежек, мый тайӧ татшӧмыс?
Пемыдінас сійӧ серӧктіс:
— Пока миян асланым электростанция абу, лоӧ пӧльзуйтчыны немецкӧй проводсянь токӧн.
Тайӧ ставсӧ дядя Коля думыштіс.
Научнӧй мысль.
А тэ кыдзи думайтін?
1942-ӧд воын октябрся праздникъясӧс шог тӧдтӧм том гвардеечьяс, ставтор вылӧ видзӧдтӧг, встретитісны сӧветскӧй ногӧн.
Ноябр 6-ӧд лунӧ ребята чукӧртчисны ми ордӧ.
Тӧдвылӧ усины сэки меным вӧля вылын миян праздникъяс: гажӧдчӧм, серам, дзоридзьяс, сьыланкывъяс, музыка; йӧзлӧн нюмъялысь чужӧмъяс, челядьлы козинъяс; рытнас — заздравнӧй чашаяс матыса, рӧднӧй йӧзкӧд быдторйӧн тыр пызанъяс сайын; шмоньяс, йӧктӧмъяс...
Но, пӧжалуй, именнӧ тайӧ лунас, ноябр 6-ӧд лунӧ, кор ребята ланьтісны приёмник дорын, ме торъя ёна почувствуйті, кутшӧм жӧ лӧсьыд вӧлӧма миян олӧмыс!
...
Олег да штабса членъяс, приёмник дорын пукалігӧн, навернӧ, тайӧс жӧ думайтісны, сӧмын быдӧн ас ногыс.
Но вот найӧ ставныс матыстчисны ӧта-мӧд дінас.
Приёмникын кыліс трачнитӧм, и друг кодкӧ томйӧз пиысь вашкӧдіс:
— Сталин!
И ноябр 7-ӧд лунӧ асывсяньыс став Краснодон тӧдіс, мый йылысь сёрнитіс Сталин.
Паныдасигъясӧ гажа чужӧма йӧз шулісны ёрта-ёртыслы:
— Кывлінныд, мый Сталин шуис?
Регыд миян улича вылын лоас праздник.
И, быттьӧкӧ медым подтвердитны великӧй вождьлысь кывъяс, Краснодонын лоис сійӧ, мый йылысь бӧрыннас гордостьӧн да лачаӧн дыр сёрнитісны войтырын.
Руд, букыд асылӧ на гырысь зданиеяс вылысь, шахтнӧй трубаяс, терриконъяс вылысь да карса паркын медся джуджыд пу вылысь йӧз аддзисны гӧрд флагъяс яръюгыд лозунгъясӧн:
«Мед олас Октябрся революциялы 25 во тыран лун!»
«Мед оласны Гӧрд Армия да миян великӧй вождь Сталин ёрт!»
«Смерть немецкӧй захватчикъяслы!»
Пӧльыштіс тӧв, и флагъяс паськӧдчисны полиция да жандармерия керкаяс весьтын.
Немечьяс веськыда йӧймисны.
Гӧрд флагъяссӧ аддзылі и ме да регыдджык котӧрті гортӧ.
Олег пукаліс диван вылын, быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, лыддис небӧг.
Ме уськӧдчи сы дінӧ:
— Олежек!
Коді нӧ тайӧс вӧчис?
Но и храбречьяс!
Олег сӧмын чуньяснас шлочкерис:
— Эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс оз узьны!
А мича, збыль ӧд?
И югъялана синъясӧн висьталіс, мый найӧ думыштісны тайӧс важӧн, тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн, кыдзи луганскӧй рабочӧйяс ещӧ 1903 воын лэптісны флаг паровозостроительнӧй завод труба вылӧ.
Флагъяссӧ вурисны «Том гвардияса» нывъяс Краснодонын и посёлокъясын патераясас.
Быдпӧлӧс торъяссӧ чукӧртісны, найӧс вуралісны ӧтлаӧ, сэсся материесӧ гӧрдӧн краситісны.
Валя Борц, да Серёжа Тюленин лэптісны флагсӧ шахта № 1-бис вылӧ.
Люба, Уля, Коля Сумской, Толя Попов, Сеня Остапенко да мукӧдъяс — мукӧд керкаяс вылӧ.
Ставныс окажитчисны молодечьясӧн, ставныс вӧчисны ассьыныс смел удж.
Олег да Ваня Земнухов лэптісны флаг Ворошилов нима школа крыша вылӧ.
— Меным торъя окота вӧлі, медым школа вылын, — шуис Олег.
— А тӧдан, мама, куим флаг улӧ ребята пуктісны тыртӧм консервнӧй банкаяс, а уліас, здание вылас гижисны: «Минируйтӧма».
Дзик жӧ сідзи, кыдзи коркӧ тайӧс вӧчлісны Ворошилов да луганскӧй рабочӧйяс.
Флаг йылысь юӧрыс чардби моз паськаліс не сӧмын Краснодонын, но и матыса сиктъясын да хуторъясын.
Полицейскӧйяс да гестаповечьяс уськӧдчисны уличаяс вылысь вӧтлавны йӧзӧс, видчисны, грӧзитчисны лыйлыны.
Флагъяссӧ найӧ нетшыштісны, но войтыр ӧні тӧдіс: Краснодонын эмӧсь мужественнӧй боречьяс да геройяс, и налы абу страшнӧйӧсь ни оккупантъяс, ни налӧн прихвостеньясыс — полицайяс.
Лунтыр дӧлалісны тӧв улын куим «минируйтӧм» флаг.
Немечьяс решитчисны босьтны найӧс сӧмын рытладорыс.
Тайӧ жӧ праздник лунас, штаб задание серти, ребята сеталісны козинъяс фронтовикъяслӧн семьяяслы.
Молодогвардеечьяс пиысь найӧ, кодъяс эз удитны войнаӧдз пырны комсомолӧ, пӧлучитісны Олег ордысь временнӧй комсомольскӧй удостоверениеяс, кодъяс действительнӧйӧсь вӧліны Отечественнӧй война чӧж.
«Том гвардияӧ» вермис пырны быдӧн, коді кӧсйис тышкасьны немечьяскӧд, но комсомолын сулалӧмсӧ томйӧз лыддисны медся ыджыдторйӧн.
Комсомольскӧй билет получайтіс сійӧ, коді смела да отважнӧя, ассьыс олӧмсӧ жалиттӧг, успешнӧя олӧмӧ пӧртіс штаблысь кык-куим боевӧй поручение.
Татшӧм ногӧн «Том гвардияын» ставныс вӧліны комсомолечьясӧн, и ставныс устав серти стрӧга мынтісны членскӧй взносъяс.
Организациялы сьӧм век вӧлі колӧ, но сійӧс босьтны вӧлі некысь, членскӧй взносъясысь кындзи.
Та вӧсна взносъяс принимайтсисны любӧй размерын — позьӧ вӧлі мынтыны вит шайт и ветымын шайт.
Тайӧ средствояс вылас и вӧлі ньӧбӧма фронтовик семьяяслы козинъяс.
Коли сӧмын найӧс сетавны.
И вот фронтовиклӧн семья ордӧ немвиччысьтӧг воліс юноша либӧ нывка.
Найӧ нинӧм шутӧг сетлісны дас кымын картупель, ичӧтика нянь, сьӧм.
Радлысь йӧз юасисны:
— Да кытысь тайӧ?
Вайысьяс шулісны:
— Миян йӧз ыстісны.
И пыр жӧ бӧр мунлісны.
Тадзи некод эз и тӧдмав, мый фронтовикъяс семьяяслы козинъяссӧ вайлісны «Том гвардияса» боечьяс, олӧмӧн рискуйтӧмӧн да асьныс джынвыйӧ тшыгӧсь.
Эз вунӧд <rus>«Том гвардия»</rus> и ассьыс ыджыдджык ёртъяссӧ — арестуйтӧм коммунистъясӧс.
Немечьяс корсюрӧ разрешайтлісны тюрьмаясӧ арестованнӧйяслы передачаяс.
Правда, полицейскӧйяс босьтлісны аслыныс став бурджыкторъяссӧ, но век жӧ мыйсюрӧ веськавлі и арестованнӧйяслы.
Ребята пыр жӧ воспользуйтчисны тайӧн.
Тюрьмаӧ волывліс передачаӧн молодогвардеец.
— Кодлы?
— Петровлы.
Полицейскӧй видлавліс ёкмыльсӧ, бӧрйывліс, мый сылы кажитчас, а сійӧс, мый кольлі, нуліс камераӧ.
Час мысти воліс мӧд молодогвардеец:
— Передача.
— Кодлы?
— Петровлы.
Выльысь лолі сійӧ жӧ историяыс, и полицай броткигтыр передайтліс ёкмыльсӧ.
Но неуна кад кольӧм бӧрын тюрьмаӧ воліс коймӧд молодогвардеец:
— Примитӧй передача Петровлы.
— Что за чертовщина! — пузьывліс полицейскӧй.
— Ӧти лунӧ коймӧд передача нин Петровлы.
Ог примит!
Сэки молодогвардеец притворяйтчыліс сьӧлӧмсянь возмущайтчысьӧн да весиг ӧбидитчӧмаӧн.
— Онӧ имеитӧй право! — сійӧ лэптыліс гӧлӧссӧ.
— Кытчӧдз эм распоряжение принимайтны передачаяс, ті передавайтӧй.
А он кӧ, и мунам комендант дінӧ норасьны!
И арестуйтӧм коммунист получайтліс ассьыс.
Сылӧн содлі аслас вынӧ веритӧм и таысь кындзи став камера аддзӧ вӧлі, мый партия некор оз коль бедаӧ.
Тадзи коллялісны великӧй Октябр лунъяссӧ том гвардеечьяс Краснодонын.
...
СТАВНЫМ — ӦТИ ВӦСНА, ӦТИ — СТАВ ВӦСНАЫС
Регыд наладитчис йитӧд Краснодон бердса посёлокъясысь — Первомайкаса, Извариноса, Шеверевкаса, Семейкиноса томйӧзкӧд.
Организациялӧн славаыс воис и Ворошиловград обласьтса орчча районъясӧдз.
Районъяскӧд йитӧдсӧ том гвардеечьяс лӧсьӧдалісны сэтшӧм обдуманнӧя да военнӧйног сэтшӧм мудера воштылісны следъяссӧ, мый немечьяслы некыдз эз удайтчы орӧдны сійӧс.
Октябр первой числӧясӧ Олег пуктіс начало неыджыд типографиялы.
Унджык шрифтсӧ сійӧ судзӧдіс ещӧ эвакуация дырйи районнӧй типографияса тӧдса рабочӧйлысь, ӧстальнӧйсӧ вундалісны резина вылӧ Володя Осьмухин, Анатолий Попов да Жора Арутюнянц.
Та вӧсна и печатьыс временнӧй удостоверениеяс да листовкаяс вылын артмывліс неровнӧй.
Ме думайта, мый Олег тырвыйӧ кужӧмӧн руководитіс «Том гвардияӧн» сы вӧсна, мый сійӧ дыр да сьӧлӧмсяньыс уджаліс школьнӧй комсомольскӧй организацияясын.
Сылӧн вӧлі опыт.
И ӧні, немечьяс ныр улын, сійӧ дугдывтӧг тӧждысис комсомоллӧн быдмӧм йылысь, мудзлытӧг уджаліс томйӧзкӧд, котыртавліс лыддьысьӧмъяс да беседаяс.
Павел Корчагинлӧн тыш пример вылын сійӧ воспитывайтчис ачыс да велӧдіс ёртъяссӧ.
Квайт тӧлысьӧн <rus>«Том гвардия»</rus> примитіс комсомолӧ Краснодонысь комын квайт юношаӧс да нылӧс.
Любӧй кадӧ да любӧй местаын, мыйӧн сӧмын сюрліс позянлун — гортын, паркын, став гуся пельӧсъясын, — эз дугдыв тайӧ уджыс.
Со кыдзи казьтылӧ <rus>«Том гвардияса»</rus> член Валерия Борц комсомолӧ аслас пырӧм йылысь:
— Ӧтчыд Олег корис ас дінас менӧ да Сергей Тюленинӧс да шуис миянлы, мый организация решениеӧн миянӧс примитӧма комсомолӧ.
Сэсся Олег сетіс миянлы комсомольскӧй билетъяс: Сергейлы — 2 №, а меным 3 №, и ми мынтім ассьыным первой комсомольскӧй взнос.
Олег кутіс миянӧс да крепыда окаліс, а ми сэтшӧма волнуйтчим, мый весиг нинӧм эг вермӧ шуны сылы.
А сэсся клянитчим, мый лоам настоящӧй комсомолечьясӧн...
Ме нэм чӧж кута помнитны сійӧ кадсӧ, кор том гвардеечьяскӧд ӧтлаын тышкаси фашистъяслы паныд.
И некор ог вунӧд сійӧ лунсӧ, кор менам муса ёрт Олег вручитіс меным 3 № комсомольскӧй билет.
Радлун дырйи и шоглун дырйи томйӧз помнитісны провереннӧй рабочӧй закон: ставным — ӧти вӧсна, ӧти — став вӧснаыс.
Ӧтчыд Олег локтіс гортӧ мыйлакӧ зэв ёна волнуйтчигтыр.
Сыкӧд сёрниысь ме тӧдмалі сылӧн шоглун йылысь.
«Том гвардия» ыстіс боевӧй заданиеӧн Каменскӧ ӧти нывкаӧс, «Оксанаӧс», и сэні полиция кутӧма сійӧс.
Бӧрынджык висьталӧмаӧсь, мый арестованнӧйӧс позьӧ выкупитны: полиция корӧ сыысь куим сюрс шайт.
Кык сюрс да джын эм кассаын, витсё шайтсӧ колӧ срочнӧ чукӧртны том гвардеечьяс пиысь.
— Мама, кора тэнӧ, вай меным ветымын шайт, — корис Олег.
Тайӧ сёрни бӧрас некымын лун мысти пыра жырйӧ и аддза: Олег сёрнитӧ кутшӧмкӧ нывкӧд.
Сійӧ гажаа шуис меным:
— Мама, тайӧ сійӧ «Оксанаыс» и эм!
Выручитім!
Ныв гӧрдӧдіс.
— Оля, тэ эн волнуйтчы, — тэрмасис успокоитны сійӧс Олег.
— Мама — миян организацияса член жӧ.
Тайӧ вӧлі Оля Иванцова, Ниналӧн чойыс; сылӧн подпольнӧй нимыс вӧлі «Оксана».
Сійӧ жӧ рытӧ «<rus>Том гвардия</rus>лӧн» штаб примитіс важнӧй решение: мӧдӧдны том гвардеечьясӧс уджавны биржа трудаӧ, полицияӧ, гаражӧ, больницаӧ, ӧти кывйӧн кӧ — немечьяс ордӧ.
Штаб решитіс писькӧдчыны немецкӧй организацияясӧ.
Тайӧ вӧлі смела думыштӧмтор, и сійӧ вӧлі зэв ӧпаснӧ.
Ребятаӧс вӧлі устроитӧма колана местаясӧ, и найӧ сэні — «эз ракаясӧс кыйны».
Сергей Левашов медасис гаражын уджавны: мӧд ногӧн кӧ зэв зіля портиталіс ӧти автомашина бӧрся мӧдӧс.
Уля Громова пырис уджавны немецкӧй госпитальӧ, и сійӧ отсӧгӧн регыд кызь пленнӧй красноармееч петісны вӧля вылӧ.
Юра Виценовский лои шахтаын «аварияяс кузя мастерӧн».
Ковалёв да Вася Пирожок ваялісны полицияысь вывті колана сведениеяс.
Дженьыда шуны, томйӧз судзӧдчисны враглы самӧй горш дінас.
Коркӧ ӧтчыд бабушка ывлаысь котӧрӧн пырис жырйӧ:
— Биржа сотчӧ!
Олег чеччис диван вылысь да уськӧдчис ӧшинь дорӧ:
— А управаыс?
Бабушкаыс юаліс:
abu
— А управаыс ӧмӧй должен сотчыны жӧ?
— Да, бабушка, и управаыс непременнӧ должен!
— Управа йылысь ме нинӧм ог тӧд, — падмӧмӧн шуис бабушка.
Олег ӧдйӧ пасьтасис.
— Мама, пӧжалуйста эн волнуйтчы!
Делӧяс...
Сійӧ петіс, но регыд бӧр локтіс.
— Молодцы, ребята! — возбуждённӧя жырйӧд восьлаліг да кияссӧ ниртігтыр шуаліс сійӧ.
— Мастера вӧчӧма!
Дзикӧдз сотчис...
«Смерть биржалӧн» пӧжарыс вӧлі том гвардеечьяслӧн очереднӧй уджӧн.
Биржа труда лӧсьӧдіс списокъяс да документъяс Краснодонса уна сюрс граждана вылӧ, медым найӧс мӧдӧдны немецкӧй неволяӧ.
Штаб решитіс: сотны биржасӧ!
Декабр 6 лунӧ югдігас Люба Шевцова, Сергей Тюленин да Виктор Лукьянченко сяммисны пырны биржа зданиеӧ.
Стенъяссӧ найӧ киськалісны бензинӧн, жыръясӧ сувтӧдалісны горючӧй тыра бутылкаяс.
Чиркнитіс истӧг...
Первой ыпнитісны бумагаяс, сэсся ӧзйисны картотекаяс, и заводитіс ыпъявны ставнас «смерть биржаыс».
Немвиччысьтӧм пӧжар бӧрын немечьяс бара босьтчылісны лӧсьӧдны списокъяс, но фронт матысмӧ нин вӧлі Краснодон дорӧ, и немечьяслы списокъяс йылысь думайтны лои некор.
Миянлысь уна сюрс йӧзӧс вӧлі спаситӧма немецкӧй каторгаысь.
Век ёнджыка паськаліс тышыс.
Декабр тӧлысь заводитчигкежлӧ томйӧз судзӧдісны немечьяс шӧт весьтӧ 15 автомат, 80 винтовка, 300 граната, 10 пистолет, 15 сюрс патрон, 65 килограмм взрывчатка да некымын сё метр бикфордов шнур.
Та вылын эз сувтны.
«Том гвардия» заптіс оружиесӧ торъя важнӧй делӧяс кежлӧ.
Штаб терпеливӧя разрабатывайтіс Краснодонын став немечьясӧс да предательясӧс захватитӧм да бырӧдӧм кузя дерзкӧй план.
Тайӧ медбӧръя ударыс должен вӧлі вӧчсьыны Гӧрд Армиялӧн карӧ воигӧн.
Плансӧ видзисны торъя гусьӧн.
Шензьӧдӧ, кутшӧм кужӧмӧн да военнӧй мудростьӧн неважӧнся школьникъяс разработайтісны враг кузя тайӧ медбӧръя ударсӧ!
Штаб сигнал серти долженӧсь вӧлі сынӧдӧ лэбзьыны немечьясӧн займитӧм керкаяс, и на водзын му улысь моз сувтісны эськӧ неумолимӧй мстительяс.
Найӧ ставныс нин тӧдісны ассьыныс местанысӧ.
Мыйӧн сӧмын оружие веськавлі томйӧз киясӧ, тайӧ оружиеыс пыр жӧ заводитліс действуйтны.
Гундеровка — Герасимовка туй вылын Анатолий Попов да Виктор Петров гранатаясӧн бырӧдісны машина, кӧні вӧлі куим офицер.
Сэсся тадзи жӧ аддзисны туйяс вылын аслыныс пом немечьяс тыра кык легковӧй да куим грузовӧй машина.
Коркӧ ӧти сёр рытын ковмис меным карманнӧй фонарик.
Сійӧ век вӧвлі Олег пальтоын шуйга зептас.
Олег, мудзӧма, узис диван вылын.
Опасность йылысь, проклятӧй немечьяс йылысь вӧтнас вунӧдӧмӧн сійӧ зэв чӧскыда узис!
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сэтшӧм спокойнӧй, лӧнь, мый менам кияс эз кыптыны садьмӧдны пиӧс.
Ме матыстчи вешалка дінӧ, Олег пальто зептысь киӧн корси фонариксӧ.
Но сэтысь перйи мыйкӧ дзик мӧдтор.
Кутшӧмкӧ кирпич, фонарик ыджда, прамӧй сьӧкыд.
— Николай, мый тайӧ татшӧмыс?
Ме думайті, тайӧ Олег зептын фонарик.
Мый тайӧ?
— Тол, — дженьыда вочавидзис вок.
— Ог гӧгӧрво...
— Сэні торъясӧ и гӧгӧрвоныс нинӧм.
Не сэтшӧм нин уна колӧны татшӧм фонарикъясыс, медым взорвитны любӧй дом.
Ме тэрыба бӧр пукті местаас сійӧс, мый босьтлі.
Матыстчи Олег дінӧ.
Сійӧ крепыда узис, гӧгрӧс вомдоръяссӧ калькӧдыштӧмӧн, и друг дзик детинка моз унйывсьыс мыйлакӧ нюммуныштіс.
Бӧрынджык ме тӧдмалі и сы йылысь, мый ребята разминируйтӧмаӧсь немецкӧй миннӧй поле, а минаяссӧ дзебӧмаӧсь асланыс складӧ.
Найӧ нӧйтісны немечьясӧс немецкӧй оружиеӧн.
Пывсянлӧн развалинаясыс вӧліны том гвардеечьяслы оружие видзан центральнӧй складӧн: оружиеыс видзсис пӧгребас, джодж улын.
Дзеблалісны оружиесӧ и миян патераын, сӧмын этшаджык...
Олег частӧ вайліс оружие да поручитліс меным, бабушкаыслы либӧ дядя Коляыслы дзебны сійӧс некымын лун кежлӧ.
Коркӧ Сергей Тюленин вайис ми ордӧ мешӧкджын гранатаяс.
Найӧс колӧ вӧлі бурджыка да надёжнӧйджыка дзебны.
Олег корис тайӧс вӧчны бабушкасӧ.
Бабушкаыс нинӧм шутӧг довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ гуаліс гранатаяссӧ гуӧ, запалъяссӧ гартіс маслӧалӧм тряпкаӧ, сюйис шерстянӧй носкиӧ да пуктіс торйӧн косінӧ.
Тайӧ сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдіс Олеглысь.
Сійӧ синдоръясӧ сӧдзтысьӧм синваӧн уськӧдчис кутлыны ассьыс бабушкасӧ.
Бабушкаыс сылы вочавидзис прӧстӧя:
— Тэнад делӧыд — менам делӧ.
Тэ тӧд приказывайт!
ПРИЁМНИКӦН СЛУЧАЙ
1942 вося ноябрын Олег шуис меным, мый том гвардеечьяс смонтируйтісны кык радиоприёмник да талун рытнас найӧс долженӧсь вайны ми ордӧ Ваня Земнухов да Борис Гловань.
Ми виччысим сёр рытӧдз.
Аски асывнас Олег кӧсйис мунны тӧдмавны, мыйла Земнухов да Гловань эз локны рытнас, но бабушка корис сійӧс первой завтракайтны.
Сэки друг таркӧдісны ӧшиньӧ.
Олег петіс.
А бӧр пырӧм бӧрын шуис, мый полицияысь воліс уборщицаыс, юасис Олег Кошевой йылысь.
— Но, и мый тэ сылы шуин? — шоглун предчувствуйтӧмӧн юалі ме.
— Шуи, мый Олег Кошевой олӧ тані.
Уборщица кывъяс серти вӧлі артмӧ, мый сійӧс быттьӧкӧ ыстіс Олег Кошевой: тӧрыт рытнас сійӧс кутӧма полиция, и сійӧ корӧ ыстыны мыйкӧ сёйыштны.
Тешкодь история артмӧ вӧлі.
Ӧшибка тайӧ али провокация?
Олег друг вештіс сёян тыра тарелкасӧ да чеччис:
— Мама, меным ставыс гӧгӧрвоана.
Борисӧс тӧрыт, радиоприёмник вайигас, кутӧма полиция.
Медым та йылысь юӧртны миянлы, Борис решитӧма мудеритны.
Арест йылысь мӧдног юӧртны, тыдалӧ, сійӧ оз вермы.
И Олег тэрмасьӧмӧн муніс гортысь.
Час кык мысти сійӧ бӧр локтіс, и сысянь ми тӧдмалім, мый кыкнанныс — Ваня Земнухов и Боря Головань — пукалӧны полицияын.
<rus>На всякий случай</rus> Олег тшӧктіс ӧткымын том гвардеечьяслы вежны олан местанысӧ некымын лун кежлӧ.
— Мама, ковмас и меным кытчӧкӧ дзебсьывны.
Ставыс тайӧ менӧ вывті ёна волнуйтіс.
Ме став телӧӧн тіралі,
кӧть и зіли тайӧс пилы не петкӧдлыны.
Кутім ӧтвылысь думайтны, кӧні эськӧ Олеглы овны кымынкӧ лун.
Олег шуис:
— Ылӧ мунны меным оз позь.
Менам местаыс — ребятакӧд ӧтлаын.
Ме муні менам тӧдса ордӧ, Лидия Макаровна Попова ордӧ.
Дерт, ме сылы эг висьтав збыль помкасӧ, а шуи, мый полиция корсьӧ пиӧс, медым нуны сійӧс Германияӧ.
Попова окотапырысь примитіс ас ордас Олегӧс, и Олег сы ордын оліс куим лун.
Штаблӧн уджыс водзӧ муніс и выль патераын.
Нина Иванцова да Валерия Борц вӧліны Олеглӧн связистъясӧн и луннас некымынысь пыравлісны сы дінӧ.
Делӧсӧ тӧдтӧг Лидия Макаровна серамӧн шуис меным:
— Кутшӧма нывъясыс дружитӧны миян Олегкӧд, а?
И сэсся шуткатӧг нин предупредитіс менӧ:
— Медым сійӧ ачыссӧ рытъясын ывлаӧ оз петав.
Коркӧ ӧтчыд Попова паніс Олегкӧд веськыд сёрни:
— Висьтав, Олег, тэ, гашкӧ, кывлін: регыд-ӧ миян му вылысь вӧтласны немечӧс?
Олег пыр жӧ вочавидзис:
— Лидия Макаровна, медым кыдзи позьӧ регыдджык вӧтлыны немечьясӧс, колӧ отсавны Гӧрд Армиялы.
Эм татшӧм изречение: коді, он кӧ тэ?
И кор, он кӧ ӧні?
— Колӧ отсасьны, Олег, да нинӧмӧн — оружие абу.
Куш кинад омӧля нӧйтан немечтӧ.
— Отсасьны позьӧ и оружиетӧг, — чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзис Олег да веськыда юаліс: — Висьталӧй, а ті... эськӧ верминныд отсавны партизанъяслы?
— А мый нӧ!
Окотапырысь.
Но кыдзи?
— О, Лидия Макаровна, отсавны позьӧ унаног, медтыкӧ кӧсйӧмыд вӧлі.
Например, думыштӧй аслыныд сэтшӧмтор.
Партизан бӧрся вӧтлысьӧны немечьяс, найӧ веськалісны сійӧ след вылӧ, вот-вот кутасны.
А партизанлы дзебсьыны некытчӧ.
И друг сійӧ котӧрӧн пырӧ ті ордӧ.
Висьтасьӧ, коді сійӧ.
Корӧ дзебны сійӧс.
Висьталӧй, Лидия Макаровна... ті эськӧ сылы отсалінныд?
— Ӧбязательнӧ!
— Тӧдӧмӧн, мый немечьяс ӧшӧдалӧны партизанъясӧс и налы отсасьысьясӧс?
Сідз? Сідз?
Вочавидзӧй регыдджык!
— Сідз, сідз, Олег!
Тайӧ рытӧ найӧ уна сёрнитісны немечьяс йылысь, накӧд тышкасьӧм йылысь, Сталинград дорын Гӧрд Армиялӧн успехъяс йылысь, сы йылысь, мый немечьяслы регыд ковмас пышйыны не сӧмын Краснодонысь, но и став Сӧветскӧй му вылысь.
Нёльӧд лунас полиция лэдзис Ваняӧс да Борисӧс.
Налы шуд уси мездысьны, и весиг кокньыда.
Найӧс выручайтісны смётканыс и выдержканыс.
Артмис тайӧ тадзи.
Сійӧ рытас, кор найӧ вӧлі нуӧны радиоприёмниксӧ, найӧс случайнӧ паныдаліс полицияса начальник Соликовский.
Тӧдмалӧмӧн, мый найӧ нуӧны, Соликовский нуӧдіс зонъясӧс полицияӧ.
Допрос вылын Борис Гловань уськӧдчис бӧбӧ да сӧрис быдсяма вӧвлытӧмторсӧ;
— Тайӧ аппаратыс?
Да сійӧ менам и сӧветскӧй власьт дырйи вӧлі.
Ме сійӧс сэки эг сдайт, а босьті да дзеби.
Ме жӧ эг тӧд, мый и немецкӧй власьт дырйи оз позь радио кывзыны.
Оз позь?
Запретитӧма?
Но мый нӧ, пожалуйста, босьтӧй приёмниксӧ аслыныд.
Вообщесӧ сійӧ менӧ дӧзмӧдіс нин.
Ноксьы сійӧн!
Быдсямапӧлӧс неприятностьяс...
Борислысь юалісны Ваня Земнухов йылысь.
Борис ӧвтыштіс Ваня вылӧ кинас да серӧктіс:
— Тайӧ?
Да ме сійӧс случайнӧ паныдалі ывлаын.
Сійӧ кутшӧмкӧ тешкодь детинка, нинӧмӧн оз интересуйтчы.
А радиоаппаратураад и дзик нинӧм оз гӧгӧрво.
Борис вывті бура ворсіс бӧбӧват детинкалысь рольсӧ.
Полицияӧс ныр йылӧдыс нуӧдісны.
Приёмниксӧ кольӧдісны, а зонъясӧс лэдзисны.
КОЛЮЧӦЙ ПРОВОЛОКА САЙЫН
Челядь юӧртісны штаблы, мый немечьяс лӧсьӧдчӧны нуны Германияӧ скӧтлысь ыджыд партия, кодӧс мырддисны миян населениелысь.
«Том гвардиялӧн» штабыс шуис не сетны немечьяслы нуны скӧтсӧ.
Вӧчисны действуйтӧм кузя план, сувтӧдалісны йӧзӧс, и кор скӧтсӧ вайӧдӧны вӧлі станцияӧ, том гвардеечьяс, Олег юрнуӧдӧм улын, уськӧдчисны охрана вылас, виисны сійӧс, а витсё душ скӧтӧс лэдзисны степь пасьта.
Охранакӧд воча лыйсигӧн сомын некымын мӧс пӧгибнитіс.
Краснодон помын вӧлі смерть лагерь, кодӧс некымынпӧв вӧлі кытшалӧма сутшкасьысь сутугаӧн.
Уна-ӧ сэні вӧлі миян йӧз — ог тӧд.
Тшыглун, кӧдзыд, висьӧмъяс уськӧдісны найӧс кок йывсьыс.
Висьысьясӧс да слабъясӧс немечьяс вӧтлавлісны сьӧкыд удж вылӧ.
Омӧль лолі сылы, коді вынысь петӧмӧн усяс, — сійӧс сэні жӧ вилісны прикладӧн.
Ӧтчыд ме муні Морозовская станицаӧ нянь корсьны.
Морозовскаяын сідзжӧ вӧлі лагерь.
Сы дінті прӧйдитігӧн ме аддзи нывбабаяслысь чукӧр.
Найӧ сулалісны сутугасянь неылын да мыйкӧ вылӧ видзӧдісны.
Матыстчи и ме на дінӧ.
— Мый сэні лоӧма? — юалі ме нывбабаяслысь.
Меным некод эз вочавидз, да и позьтӧм вӧлі морт кывъясӧн висьтавны сійӧс, мый вӧчсис сутшкасьысь сутуга сайын.
Висьысь красноармееч корис часӧвӧйлысь юны.
Кӧть и шензьӧдана, немеч эз ӧткажит, тэрыба пыраліс керкаӧ да сэтысь петкӧдіс гӧрдӧдз доналӧм коколюка.
— <deu>Рус, рус</deu>, ю! — серӧктіс сійӧ да коколюкасӧ сюйис красноармеечлы вомас.
Повзьӧмысла ми бӧрвыв уськӧдчим.
Но дыр на пельясын кылісны красноармеечлӧн ойзӧмыс да немечлӧн чирӧм гӧлӧсӧн сералӧмыс.
Олеглӧн чужӧмыс кельдӧдіс, кор ме бӧрдігтыр висьталі сылы, мый аддзылі Морозовскаяын.
И вот «Том гвардия» штаблы лои тӧдса, мый Волчанская хуторын эм военнопленнӧйяслӧн ещӧ ӧти лагерь.
Молодогвардеечьяслы — Гриша Щербаковлы, Коля Сумскойлы да ещӧ некымынлы, Анатолий Попов да Женя Шепелев юрнуӧдӧм улын, вӧлі поручитӧма уськӧдчыны лагерь вылӧ.
Пемыд войӧ ребята гусьӧн кыссисны лагерь ворота дорӧ да часӧвӧйлы юр вылас шыбитісны мешӧк.
Пленнӧйяс заводитісны пышъявны.
Пышйисны сё мортысь не этшаджык.
Вермисны пышйыны эськӧ и ставыс, не кӧ сійӧ немечыс, коді случайнӧ прӧйдитӧ вӧлі лагерь дорті.
Сылӧн лыйӧм кузя котӧртісны полицейскӧйяс да пӧдлалісны воротасӧ.
МЕДСЯ ТОМЪЯС
Коркӧ — тайӧ вӧлі декабрын — Олег лӧсьӧдчис рытын кино вылӧ.
Оккупация кӧкъямыс тӧлысь чӧжӧн немечьяс петкӧдлісны мирнӧй населениелы дас кинокартинаысь не унджык.
Тайӧ вӧліны дзик бессодержательнӧй картинаяс, кодъяслӧн геройясыс, тшӧгӧм немечьяс да немкаяс, сӧмын и жӧритісны да купайтчисны ваннаясын.
Молодогвардеечьяс ветлывлісны кино вылӧ медсясӧ асланыс цельясӧн.
— Тэ, мамочка, — Олег меліа видзӧдліс ме вылӧ, — эн волнуйтчы, ме кӧ неуна задержитчышта кино бӧрас.
Ладнӧ?
Час мысти локтіс Сергей Тюленин, вайис Олегсянь записка.
Пи гижис меным, медым ме перйи матрацысь револьвер да патронъяс да сеті найӧс Сергейлы.
Записка помас шутитӧмӧн ещӧ ӧтчыд корис менӧ не волнуйтчыны: сійӧ регыд бӧр локтас гортӧ.
Гортын меысь кындзи некод эз вӧв.
Меным лои лӧсьыдтӧм.
Ме муні суседка ордӧ, а кор бӧр локті, Олег да Серёжа гортынӧсь нин вӧліны.
— Мама, видзӧд! — торжествоӧн шуис Олег, перйис кутшӧмкӧ тубрас да ме водзын разис зэв ыджыд фашистскӧй шӧвк знамя.
— Кытысь нӧ тайӧс тэ босьтін? — шензи ме.
— Кытысь босьті, сэні сійӧ абу нин, — серӧктіс Олег.
Сергей сюсь синъясын ворсісны гажа биторъяс.
Блед банбокъясыс гӧрдӧдісны.
Ребята висьталісны меным, мый тайӧ знамяыс вӧлі жандармерия шефлӧн, а гусялісны найӧ сійӧс кинотеатрысь, кӧні знамяыс ӧшаліс почётнӧй местаын.
— Да кыдзи нӧ ті тайӧс вӧчинныд? — кык удалец вылӧ видзӧдігтыр киӧн шенышті ме.
— А зэв прӧста, — шуис Олег.
— Сергей первой видзӧдіс, кыдзи немечьяс купайтчӧны ваннаясын, сэсся дзебсис лабич улӧ.
Публикаыс муніс.
Стӧрӧж игналіс киносӧ.
Серёжа босьтіс флагсӧ и петіс помещениеысь.
Тэ жӧ ачыд тӧдан: Сергей кӧть кытчӧ пырас и мунас, кор колӧ.
И Олег сывйыштіс Серёжаӧс пельпомӧдыс:
— Но и тэ вӧчин шефлы скандал, Сергей!
Молодец!
Знамяысь лишитчыны — дзик ӧткодь бой мунан поле вылын поражение терпитӧмкӧд.
Кутшӧм нӧ найӧ победительяс, ныр увсьыныс кӧ налысь нуисны знамянысӧ!
Скӧрысла ӧні шеф йӧймас, торйӧн нин, аддзас кӧ портрет вылысь Гитлерлысь розьӧдӧм синъяссӧ!
Ме акниті:
— Серёжа, и тайӧс тэ вӧчин?
Серёжа нинӧм шутӧг жӧдзис места вылас да яндысьӧмысла век ӧтарӧ гӧрдӧдіс.
Серёжа Тюленин да Радик Юркин!
Кымын песня гижасны на йылысь, кымын пионерскӧй отряд кутасны новлӧдлыны налысь нимъяснысӧ!
Тайӧ вӧліны ыджыд сьӧлӧма ичӧт салдатъяс, «Том гвардиялы» помӧдз преданнӧйӧсь, сылӧн барабанщикъяс.
Мыйӧн сӧмын тӧдвылӧ усьӧны найӧ, пыр и паметьӧ воӧ сьыланкыв:
...
Серёжалӧн да Радиклӧн вӧлі удивительнӧй свойство, коді отсаліс налы ылӧдлыны немечьясӧс.
Боечьяслӧн храбрость да мужество сочетайтчис налӧн дзик детинкаяслӧн кодь внешньӧй видкӧд — налы кыкнанныслы ӧтлаын вӧлі кызь ӧкмыс арӧс.
Кыкнанныс ичӧтик тушааӧсь (Радик дзик ичӧтик), косіникӧсь, быдсяма уличнӧй зрелищеяс вылӧ падкӧйӧсь, немечьяслы найӧ кыкнанныс вӧліны обыкновеннӧй подростокъясӧн да бӧръя помӧдз эз кыпӧдлыны враглысь некутшӧм подозрениеяс.
Вот буретш тайӧн и Серёжа да Радик эз дугдывны мудера да храбрӧя пӧльзуйтчыны.
Ӧтчыд штаблы лои тӧдса, мый Изварино посёлокын зэв уна чукӧрмисны румынскӧй да итальянскӧй войска.
Тайӧ вӧліны «Том гвардиялӧн оружие провереннӧй «поставляйтысьяс».
Володя Ждановӧс, Александр Шищенкоӧс да Анатолий Орловӧс вӧлі мӧдӧдӧма Изварино посёлокӧ судзӧдны гранатаяс да патронъяс.
Кыдзи и виччысис штаб, поручениесӧ ребята пӧртісны олӧмӧ, и Извариноӧ ыстісны Серёжаӧс да Радикӧс, медым вайны гранатаяссӧ Краснодонӧ, базаӧ.
Серёжа да Радик тэчисны гранатаяссӧ кӧрзинкаясӧ, а вылісяньыс найӧс вевттисны картошкаӧн.
Краснодонӧдз найӧ локтісны благополучнӧ.
Вӧлі дас ӧти час рыт — уличаяс вывті ветлӧдлыны запрещённӧй кад.
Детинкаяс, дерт, тӧдісны та йылысь, но то ли найӧ дзик эз кӧсйыны обращайтны внимание полицейскӧйяс вылӧ, то ли мудзисны да локтісны нинӧм вылӧ видзӧдтӧг веськыда.
— Коді локтӧ?
— И детинкаяс водзын друг лоис полицейскӧй.
— Ті мый, фулиганьё, татшӧм сёрӧн ветланныд?
Гортын пукалӧм йылысь приказсӧ он тӧдӧ?
Мый сэні тіян кӧрзинкаясаныд?
Радик вӧчис медся невиннӧй физиономия:
— Ми Извариноысь локтам, дяденька полицейскӧй.
Дед ордӧ ветлім.
Картупельла.
Со и ваям.
— Ме тіянлы петкӧдла дедушкатӧ картупельнас! — видчис полицейскӧй.
— А но, локтӧй ме бӧрся!
Батьяснытӧ штрафуйтасны шайт ветымынӧн, сэки кутанныд тӧдны!
Радик заводитіс няргыны.
Детинкаясӧс мышкӧд йӧткалігтыр полицейскӧй нуӧдіс найӧс полицияӧ.
Сэні Серёжаӧс да Радикӧс ещӧ ӧтчыд видісны, гӧститӧдісны подзатыльникъясӧн да немецкӧй порядок нарушайтысьясӧс кольӧдісны полицияын асылӧдз.
Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, ассьыныс кӧрзинкаяснысӧ пуктісны войся дежурнӧй полицейскӧй пызан дорӧ да пуксисны на вылӧ.
Серёжа мигнитіс Радиклы и заводитчис программалӧн мӧд отделение.
Радик лэдзчысис дзикӧдз повзьӧм детинка улӧ.
Сійӧ заводитіс няргыны, сэсся и мӧдіс бӧрдны ыджыд горӧн:
— Дяденька, лэдз гортӧ!
Мам менӧ ньӧръялас.
Сійӧ картупель виччысьӧ.
Дяденька, лэдз!
Сійӧс чиршӧдлыштісны, шлёпӧдісны да прикажитісны чӧв овны.
Радик покорнӧя чӧв ланьтіс.
Делӧсӧ вӧлі вӧчӧма: полиция веритіс да бара коли йӧйӧн.
Тадзи и пукалісны детинкаяс дзик мыжтӧмъяс моз войбыд гранатаяс тыра кӧрзинкаяс вылын полицейскӧйкӧд орччӧн, сійӧ охрана улын.
Асывнас налы сетісны кык квитанция бать-мамныслы — кыкнаныс ветымын шайт штрафӧн да йӧткалісны ывлаӧ.
Кык кӧрзина тыр граната «Том гвардия» штаблы сувтісны сё шайтӧ, — тырвыйӧ подходящӧй дон.
Кор гранатаяссӧ вайисны пывсянӧ, мыйта сэні вӧлі серамыс, шуткаыс, гажыс да немечьяс да полиция адрес кузя ёсь кывъясыс!
Серёжа да Радик вӧліны тайӧ лунлӧн геройясӧн.
ПАРОЛЬ «ЯКОРЬ»
«Том гвардия» штаблӧн заседаниеясыс унджыкысьсӧ мунлісны миян патераын.
Коркӧ Олег меным шуис:
— Рытнас ми ордын чукӧртчас штаб.
Мама, керкаӧ лэдзны сӧмын найӧс, коді шуас пароль: «якорь».
Штаб чукӧртчис бура изолируйтӧм менам жырйын.
Локтісны Ваня Туркенич, Нина да Оля Иванцоваяс, задумчивӧй Уля Громова, места вылӧ ӧшйытӧм Серёжа Тюленин, весельчак да остряк Толя Попов, ӧдйӧ гӧрдӧдысь Ваня Земнухов.
Вӧлі дасӧд час, но ребята тӧдісны миян керка дінӧ гуся туйяс — полиция сэті эз ветлӧдлывлы.
Ме вӧчи ассьым уджъяс, но ӧти здук кежлӧ эг вунӧдлы собрание охраняйтӧм йылысь да кадысь-кадӧ видзӧдлывлі ӧшиньӧ да кывзысьлі дворсянь кылысь шумӧ.
Бабушка тайӧпӧрйӧ эз дежурит.
Сійӧ эз вӧв гортын.
Друг зэв чорыда зымӧдны кутісны ӧдзӧсӧ.
Ме видзӧдлі ӧшиньӧ и места вылӧ кынми.
Полиция!
Ме зэв ӧдйӧ предупредиті ребятаӧс, игналі найӧс жырйӧ, ключсӧ дзеби да восьті посводзӧ петан ӧдзӧссӧ.
Пырисны полицейскӧйяс.
Ӧти юаліс грубӧя:
— Мый вӧчан?
— Пач ломта, — вочавидзи ме.
— Вой кежлас тэ ордӧ ми сувтӧдам румынъясӧс.
Кылан?
— Бур.
Пӧжалуйста.
Полицейскӧйясысь ӧти локтіс менам жыр ӧдзӧс дорӧ, прикажитіс меным:
— Восьт!
Ме кынми места вылӧ, гӧлӧсӧй дзикӧдз вошис.
Ме думышті: ставыс вошис!
Выныштчӧмӧн ме куті ачымӧс да вочавидзи:
— Сэні олӧ ӧти нывбаба, сійӧ кытчӧкӧ петӧма, а ключсӧ сьӧрсьыс нуӧма.
Медым румынъяс, — ичӧтика успокоитчӧмӧн водзӧ сёрниті ме, — займитӧны со тайӧ жырсӧ, а ме суседка ордын войсӧ узя.
Полицейскӧй мыйкӧ нурбыльтіс, и найӧ мунісны.
Румынъяс заводитісны размещайтчыны шойччыны.
Ме пыри ребята дінӧ да кори найӧс кыдз позьӧ регыдджык помавны заседаниесӧ да разӧдчыны.
Олег вочавидзис:
— Миянлы ещӧ колӧ минут кызь.
Юалӧмъяс важнӧйӧсь.
Ме бара найӧс томналі ключӧн.
Коли часджын, но томйӧз эз и думайтны мунавны.
Таысь на унджык: тӧдӧмӧн, мый полицейскӧйяс мунісны, а румынъяскӧд позис ёнасӧ не церемонитчыны, найӧ сэтшӧма увлекитчисны асланыс важнӧй юалӧмъясӧн, мый заводитісны сёрнитны зэв гора.
Друг бара локтісны полицейскӧйяс.
Ме лэдзчыси мышкӧн сійӧ ӧдзӧс бердӧ, код сайын пукалісны томйӧз, да пӧшти горӧді:
— Пан полицейскӧй!
А кытысь эськӧ идзас судзӧдны салдатъяслы?
Горза, а аслам синъяс пемдісны, юр бергӧдчӧ, вот-вот сьӧлӧмӧй потас.
Шуд вылӧ, догадливӧй ребята кылісны менсьым гӧлӧсӧс, гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, да пыр жӧ ланьтісны.
Регыд став важнӧй юалӧмъяс вӧліны бура решитӧмаӧсь, да штаб разӧдчис.
Румынъяс шкоргисны-узисны.
Олег вомдоръяснас матыстчис менам пель дорӧ:
— Аттьӧ, менам зарниӧй!
ПРИКАЗ — ЗАКОН
Сентябр тӧлысь помын ми ордын патераын мӧдіс овны немеч, полковник фон-Вельзен.
Сылӧн вӧлі радиоприёмник, и сійӧ быд лун кывзіс Берлинысь передачаяс.
Быдпӧрйӧ, гортысь мунігӧн, фон-Вельзен обязательнӧ чуньнас нуӧдліс сьылі гӧгӧрыс, тайӧн петкӧдліс Олеглы, мый лоӧ сыкӧд, сійӧ кӧ видлас включитны Мӧскуаӧс.
— Мӧскуа — капут! — офицер ыдждӧдліс синъяссӧ, ещӧ ӧтчыд аслас сьылі гӧгӧр нуӧдліс чуньнас да индыліс вылӧ, йиркӧ.
— Гут, гут, — послушнӧя вочавидзліс Олег.
Но сӧмын на фон-Вельзен петліс дворысь, Олег пыр жӧ включайтліс аппаратсӧ, кывзыліс Мӧскуаӧс да гижліс Информбюролысь сводкаяс.
Миян радиоприёмник сэк кості «шойччис»: Олег кодйис сылы гожся кухня джодж улӧ гу.
Партия направляйтіс «Том гвардиялысь» смел воськовъяссӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма йитӧд мукӧд районъясса подпольнӧй организацияяскӧд, а на лыдын — ворошиловградскӧй партизанскӧй отрядса командиркӧд — «Антон ёрткӧд», кодкӧд том гвардеечьяс ещӧ 1942 вося декабрын на лӧсьӧдісны йитӧд Люба Шевцова пыр.
«Антон ёрт» весиг кӧсйис волыны краснодонсаяс ордӧ, но ассьыс кӧсйысьӧмсӧ сылы эз удайтчы пӧртны олӧмӧ.
Коркӧ Люба Шевцова вайис «Антон ёртсянь» письмӧ, коді сувтӧдіс кок йылӧ ставнас организациясӧ.
Медым ӧтвылысь ещӧ ёнджыка нӧйтны врагӧс, «Антон ёрт» предлагайтіс том гвардеечьяслы пырны партизанскӧй отрядӧ.
Та могысь колӧ вӧлі ребятаӧс юкны кык группа вылӧ.
Первой группаыслы локны встретитчанінӧ декабр 17 лунӧ, мукӧдыслы — неуна сёрӧнджык.
Тайӧ предложениесӧ радпырысь примитісны штаб и «Том гвардиялӧн» организация ставнас.
Действуйтны Краснодонын лолі век ӧпаснӧджык.
Гестапо да быдлаӧ паськӧдӧм сылӧн агентура кутісны дзескӧдны том гвардеечьяслысь уджсӧ.
«Том гвардия» содіс, сійӧ эз вермы йӧршитчыны подпольелӧн дзескыд рамкаясӧ да требуйтіс киын оружиеӧн восьса тыш.
Со мый вӧсна «Антон ёртлӧн» предложениеыс вӧлі зэв ас кадӧ.
Томйӧз став выннас нетшкысис бойӧ.
Первой группаӧ пырисны: Олег, Ваня Туркенич, Люба Шевцова, Сергей Тюленин да ещӧ кызь морт;
Земнухов да Громова долженӧсь вӧліны нуӧдны став мукӧдсӧ.
Но опаснӧй туйӧ петӧм водзвылын штаб нимкодьпырысь шуис обеспечитны став том гвардеечьяслысь семьяяссӧ из шомӧн да пескӧн.
Важ шахтаясысь тоннаджынйӧн из шом да ичӧтикаӧн пес, кыдзи тӧлкуйтісны томйӧз, должен вӧлі тырмыны тӧлысьысь не этшаджык кежлӧ, а сэки и воас Гӧрд Армия.
Радио пыр найӧ кывзісны Мӧскуаӧс и тӧдісны, мый немечьяслӧн фронтыс трещитӧ став направлениеясын.
Но немечьяс дырйи получитны из шом эз вӧв сэтшӧм кокни.
Отступайтігас миян йӧз взорвиталісны став гырысь действуйтысь шахтаяс.
Шахтёръяс, кодъяс эз удитны эвакуируйтчыны, быдногыс саботируйтісны из шом перйӧмсӧ; немечьяс сідзи и эз вермыны перйыны донецкӧй из шомсӧ.
Олег кытчӧкӧ котраліс, клопочитіс, мудеритіс да выдумывайтліс, кытчӧдз эз шедӧд из шом вылӧ наряд.
Ловъяӧс моз ас водзысь аддза ӧні ассьым Олегӧс.
Банбокъясыс гӧрдӧдӧма, синъясыс кодзув кодьӧсь, дзирдалӧны.
Сійӧ вайӧ из шом тыра тачка да став улич тырнас сьылӧ:
...
Изшомсӧ ваялісны ставныс ӧтлаын, ӧта-мӧдыслы отсалӧмӧн, ӧти тачкаӧн куим морт.
Олегкӧд вӧліны Сергей Тюленин да Стёпа Сафонов.
Пес судзӧдны вӧлі ещӧ сьӧкыдджык, но Олег, Жора Арутюнянц, Толя Лопухов, Серёжа Тюленин да Сеня Остапенко и тані эз падмыны.
Найӧ тӧдісны степын ӧти ичӧтик шахта йылысь.
Изшомсӧ сэтысь перйылісны кипомысь.
Ребята шуисны ӧтпырйӧ кыйны кык кӧчӧс: перйыны сэтысь пу креплениеяссӧ, юкны сійӧс пес вылӧ, а тшӧтш и тыртны шахтасӧ.
Уджас босьтчисны пӧся да кӧть и ставныс няйтӧссисны да мудзисны, но ассьыныс уджсӧ вӧчисны.
Том гвардеечьяслӧн семьяяс получитісны и пес, и шахтаыс дугдіс уджавны немечьяс вылӧ.
Аски асывнас долженӧсь вӧлі петны туйӧ.
Но эз сідзи артмы, кыдзи думайтісны!
Мӧд луннас водз асывсянь ми заводитім лӧсьӧдны Олегӧс туйӧ.
Менам сьӧлӧм вылын вӧлі гажтӧм.
Киясын ме ещӧ кутышті меӧн вышивайтӧм носовикъяссӧ.
На пыр передайті ассьым думъясӧс-кӧсйӧмъясӧс:
медым дзоньвидзаӧн бӧр локтас пиӧй, медым бара миян сыкӧд аддзысьны да ӧтлаын встретитны победа.
Татшӧм жӧ думъяс, навернӧ, вӧліны и бабушка Вералӧн.
Сійӧ ӧтарӧ сьӧкыда ышлолаліс.
Олегкӧд торйӧдчыны вӧлі сьӧкыд, синдоръясӧ сӧдзтысис синва, но ни ме, ни бабушкаыс эг петкӧдлӧ Олеглы волнуйтчӧмнымӧс.
Пиӧс кӧсйим колльӧдны кыпыд пожеланиеясӧн, а не синваӧн.
Декабр дас сизимӧд лунӧ, дас ӧти час лунын, чукӧртчисны ставныс, коді должен вӧлі петны туйӧ; эз вӧв ӧтнас Люба Шевцова.
Сійӧ друг мыйлакӧ задержитчис.
Но кадыс ещӧ вӧлі на.
Шуисны петны гортысь дас кык часын, и не ӧтчукӧрӧн, а вит мортӧн.
Медводдза вит мортыс должен вӧлі петны дас кык часын, мӧдыс — часын да сідз водзӧ.
Олег шоныда пасьтасис: куртка улӧ дядя Николайыс сетіс ассьыс шерстянӧй гимнастёркасӧ, а киясӧ — шоныд кепысьяс.
Шапканас артмис неладнӧ: сійӧс эг аддзӧ.
Шапкаыс вӧлі шоныд.
Быдлаысь корсим, но эг аддзӧ.
Друг дум вылӧ уси: неважӧн ми ордӧ пыралісны шонтысьны немецкӧй салдатъяс.
Шапкаыс ӧшаліс вешалка вылын, сэсся сійӧс некод эз аддзыв.
Гӧгӧрвоана вӧлі, кытчӧ вошис.
Но мӧд шапка Олеглӧн эз вӧв.
Выручитіс Нина Иванцова.
Сійӧ котӧртліс гортас да вайис вокыслысь шапкасӧ.
Матысмис туйӧ петан кад.
Ребяталӧн настроениеыс вӧлі кыпыд, найӧ шутитісны, ӧтарӧ видзӧдлывлісны ывлаӧ — оз-ӧ лок Люба Шевцова.
Вот-вот сійӧ должен вӧлі локны.
Но вот часілӧн стрелкаыс вешйис дас кыкысь веськыдвылӧ.
Первой вит минут, сэсся дас, дас вит минут.
Мыйла задержитчис Люба?
Гашкӧ, мыйкӧ лоис сыкӧд?
Олег сетіс команда задержитчывны.
Томйӧз чӧв ланьтісны, шуткаяс бырисны, пуксис сьӧкыд чӧвлун.
Вася Пирожок — паськыд пельпомъяса, крепыд, век кыпыд чужӧм вылын руд синъяса зон — пукаліс стул вылын мыш сайын ичӧтик-ичӧтик ёкмыля.
Тайӧ вӧлі кузь туйӧ петігкежлӧ сылӧн став багажыс.
Пукаліс сійӧ гажтӧм, лӧнь, видзӧдіс ӧтилаӧ.
Олег тапкис Васялы пельпомас:
— Тэ мый сідз гажтӧмсян?
Мусаыдкӧд эн удит прӧщайтчыны али мый?
Вася гӧрдӧдіс да синбӧжнас видзӧдліс ме вылӧ:
— Мый тэ, мый тэ, Олег?
Кутшӧм нӧ менам муса ныв!
Ме ньӧжйӧник петі мӧд жырйӧ, но век жӧ кылі, кыдзи Вася шуис менам пилы:
— Мый тэ, Олег!
Татшӧмтор йылысь Елена Николаевна дырйи?
Гӧгӧрвоана... прӧщайтчи.
А тэ аслад нывкаыдкӧд?
Чӧв олӧм, и сэсся Олеглӧн гусьӧнмоз шуӧм кывъяс:
— Некодкӧд меным прӧщайтчыны.
Ставным ӧтлаын мӧдӧдчам.
Эм менам дона ёрт, но и сійӧ мекӧд мунӧ.
— Коді?
— Нина Иванцова.
...
Тадзи олісны нёль час лунӧдз.
А нёль часын кашкигтыр да волнуйтчигтыр котӧрӧн локтіс Люба.
Сійӧ сетіс Олеглы «Антон ёртсянь» письмӧ.
Отрядса командир тшӧктіс походсӧ отложитны да водзӧ уджавны места вылын.
«Январ мӧд либӧ коймӧд лунӧ ме лоа тіян ордын, и ми сёрнитам ставтор йывсьыс», гижис «Антон ёрт».
Став чувствояс ӧтпырйӧ петкӧдчисны томйӧз чужӧм вылын.
Но партиялӧн приказ — закон.
...
ТЫШ НУӦДАН ШТАБ
1942 вося декабр мӧд джынйӧ немецкӧй да румынскӧй войска заводитісны пышйыны Сталинград дорысь.
Краснодон пыр лун и вой кыссисны кузь обозъяс.
Ми олім центральнӧй местаын да ставсӧ вӧлі аддзам.
Прӧйдиталісны уна сё машина няйт, треплитӧм салдатъясӧн.
Налӧн юрныс вӧлі гартлӧма нывбаба чышъянъясӧн либӧ кутшӧмкӧ тряпкаясӧн.
— Абу салдатъяс, а курӧгъяс! — коркӧ ӧшиньӧд видзӧдлӧм бӧрын серӧктіс Олег.
Сэсся сійӧ пуксис пызан дорӧ да со мый гижис:
...
Олег лыддис тайӧ кывбуръяссӧ меным, дядя Коляыслы, бабушкаыслы.
Ми ставным гажаа сералім.
А бабушкаыс шуис:
— Ок, Олежек, ме аддза, тэ быдтор вылӧ мастер!
Но том гвардеечьяс, дерт, вӧліны не сӧмын враглысь отступайтӧмсӧ наблюдайтысьясӧн.
Совинформбюролӧн войын примитӧм да печатайтӧм сводъясыс лунын вӧліны нин клеиталӧмаӧсь стенъясӧ да сюръяясӧ Краснодонын и матігӧгӧрса рабочӧй посёлокъясын да хуторъясын.
Асланыс газетъясын да радио пыр немечьяс горзісны, мый некутшӧм отступление абу, мый Сталинград дорын победнӧй бойяс бӧрын налӧн частьясыс мунӧны шойччыны, мый Сталинград наӧн босьтӧма,
а Информбюролӧн сводъясыс висьталісны немечьясӧс Сталинград дінын кытшалӧм да разгромитӧм йылысь, вайӧдісны цифраяс, фактъяс.
Кодлы вӧлі веритны?
Дерт жӧ — не немечьяслы.
Юрнысӧ тряпьеӧн гартлӧм, тойӧсь, мыйвынысь пышйысь немецкӧй салдатъяс эз вӧвны победительяс кодьӧсь.
Немечьяс объявитісны кар пасьта сы йылысь, мый кӧсйӧны ыджыд денежнӧй награда, коді кутас таинственнӧй листовкаяс разӧдысьясӧс.
Эз отсав и тайӧ: быттьӧкӧ немечьясӧс сералӧм могысь листовкаяс лоліны век унджык и унджык.
Найӧс горша лыддьывлісны, налысь содержаниесӧ висьтавлісны мӧда-мӧдлы, найӧ бодритлісны, отсавлісны котыртны отпор враглы.
Немечьяс лёкалісны.
Гестапо да полиция некыдз эз вермыны веськавны томйӧзлӧн следъяс вылӧ.
Дзик ӧтитор, мый найӧ вермисны вӧчны, — сійӧ зэв чорыда расправляйтчисны арестованнӧйяскӧд.
Налы немечьяс и мститісны фронт вылын асланыс поражениеысь, страшнӧя мучитісны найӧс, виалісны, грабитісны налысь имуществосӧ.
Вӧчлісны тадзи: немечьяс машинаӧн волісны кутшӧмкӧ керка дорӧ, бӧрйывлісны сэтшӧм керка, кытысь позьӧ унджык босьтны, уськӧдчывлісны жыръясӧ и асьнысӧ кӧзяеваӧс заставляйтлісны петкӧдлыны вещияссӧ машина вылӧ.
Ставсӧ босьтлісны, кольлісны сӧмын куш стенъясыс.
Ӧткымын нывбабаяс бӧрдісны, кевмысисны, кӧть мед мыйкӧ кольны челядьныслы, мукӧдыс покорнӧя чӧв олісны.
И ӧтияссӧ и мӧдъяссӧ немечьяс нӧйтлісны кулакъясӧн да нагайкаясӧн.
Эз жалитны ни пӧрысьясӧс, ни челядьӧс.
Став грабитӧмторсӧ жандармскӧй офицеръяс юклісны ас костаныс, посылкаясӧн мӧдӧдалісны Германияӧ.
Прӧститны тайӧс немечьяслы ребята эз вермыны.
Миян патераын эз дугдыв уджавны тыш да водзсасьӧм кузя штаб.
Быд лун Олег дорӧ волісны ёртъясыс — отчитывайтчыны боевӧй заданиеяс выполнитӧм йылысь да получайтны выль заданиеяс.
Со Краснодон посёлокысь воисны Сумской да Шищенко да пӧся висьталісны, мый декабр 22 лунӧ найӧ обезоружитісны да виисны куим немецкӧй салдатӧс.
Извариноысь да Герасимовкаысь локтісны ребята корны оружие.
abu
Со Ваня Туркенич волнуйтчӧмӧн докладывайтіс, кыдзи сійӧ томйӧзкӧд ылӧдіс балкаӧ кык полицейскӧйӧс да кыдзи сэні найӧс ӧшӧдісны.
Предательяс юр весьтӧ колисны гижӧд: сэні «Том гвардия» предупреждайтіс полицияӧс, мый оз кӧ дугӧдны сӧветскӧй йӧзлы паныд террор, то быд полицейскӧйӧс суас татшӧм жӧ участь: получитасны петля да пуля.
Полицейскӧйяс неуна раммыштісны, а ӧткымынъяс повзисны да дзикӧдз дугдісны служитны немечьяслы.
КОМСОМОЛЬСКӦЙ ДРУЖБА
abu
Олег частӧ шулывліс меным да бабушкаыслы:
— Миян отрядын ребята ставныс преданӧсь Рӧдиналы — таын и выныс миян.
Ак, кутшӧмӧсь найӧ ставныс молодечьяс!
Накӧд абу страшнӧ пырны ни биӧ, ни ваӧ!
Сӧмын думыштлӧй: кымын задание кӧть штаб эз сетлы — да и кутшӧмъясӧс! — и ӧтитӧг ставсӧ выполнитӧма.
abu
И кымын сьӧкыдджык ӧні кутіс лоны, сымын крепыдджык ребяталӧн духыс.
Вӧвлі, тайӧ кывъяссӧ висьталігас Олег мӧдас волнуйтчыны, кутас казьтывны аслас ёртъяс характерысь медбур чертаяссӧ да сэтчӧдз оз успокоитчы, кытчӧдз ми ог юкӧ сылысь восторгсӧ.
Либӧ матыстчас ме дінӧ, видзӧдлас синъясӧ:
— Мама, эн прӧста миянӧс быдтӧй, эн прӧста!
Миян сӧвестьным войтыр водзын сӧстӧм.
Кутшӧм тайӧ лӧсьыд!
Ме тайӧс зэв ёна чувствуйта, мама.
Кывъясӧн тайӧс он висьтав.
Сӧмын вот этша на ми вӧчим, этша!
Тайӧ думъяс вӧсна унмовсьны ог вермы.
Сотӧ сьӧлӧмӧс...
Вешъяс ме дінысь, лӧня пуксяс пызан дорӧ и ӧдйӧ-ӧдйӧ мӧдас гижны.
Ме тӧді нин — кывбуръяс.
Ме радейтлі видзӧдны пи вылӧ, кор сійӧ гижаліс кывбуръяс.
Чужӧмыс сылӧн сэки вӧвлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ дугдыліс миянӧс аддзыны да сёрнитліс кодкӧдкӧ ылісакӧд...
Вывті трогательнӧй вӧлі друбжалӧн выныс, кодӧн том гвардеечьяс мыччылісны ёрта-ёртныслы кисӧ смерть вылӧ и победа вылӧ.
Сійӧ вӧлі вывті бур.
Медым тайӧ комсомольскӧй дружбаыс лоас примерӧн миян пионеръяслы, став миян томйӧзлы.
И медым тӧдӧ миян томйӧз: дружба ачыс оз лок, сы вылӧ правосӧ колӧ завоюйтны.
Ӧтчыд, Нина Иванцова ордысь конспиративнӧй собрание вылысь гуся трӧпинкаясӧд войын сёрӧн локтігӧн, Олег друг топӧдчис забор бердӧ да ланьтіс.
Сы бӧрся следитісны.
Бура вӧлі кылӧ, кыдзи преследовательяс кокъяс улын дзуртіс лымйыс.
Мыйӧн сӧмын Олег сувтіс, чӧвланьтісны и найӧ.
Пышйыны татшӧм югыд войын вӧлі весьшӧрӧ.
Коли ӧтитор: мунны аслас туйӧд.
Олег водзӧ мӧдӧдчис, и пыр жӧ сійӧ мышладорын кыліс лымлӧн дзуртӧм.
Олег копыртчис, быттьӧкӧ ботинки шнурсӧ кӧртавны.
Бӧрладорас кокшыяс бырины.
Но Олег удитіс нин керкаяс костысь казявны преследуйтысьяслысь сьӧд фигураяссӧ.
«Муна налы воча, — решитіс Олег.
— Уна вылӧ, войсӧ пукала полицияын.
Мӧдног найӧ гортӧдз кыйӧдасны ».
Сійӧ крута бергӧдчис да муніс бӧрӧ.
Преследуйтысьяс гӧгӧрвоисны, мый найӧс Олег аддзис, да виччысисны, кор сійӧ матыстчас.
Киясныс налӧн вӧліны зептаныс.
И друг...
— Толя!
Тайӧ вӧлі Толя Попов, а сыкӧд — Сеня Остапенко да Володя Осьмухин.
Найӧ чӧв сулалісны да яндысигтыр нюмъялісны.
— Ребята, ті?!
abu
Мыйла ме бӧрся локтанныд? — юаліс радлысь да шензьысь Олег.
Толя вочавидзис зепсьыс кисӧ перйытӧг — сэні вӧлі наган:
— Мыйла, мыйла...
Сідзкӧ, сідзи колӧ, вот и локтам.
Недыр чӧв олісны.
Сэсся Сеня небыдика йӧткыштіс гырддзанас Олегӧс да, паськыда нюмъялігтыр, юаліс:
— Олег, а тэ ӧмӧй первойысь казялін, мый ми тэ бӧрся ветлӧдлам?
— Первойысь, — шензис Олег. — Ребята, да мыйын нӧ делӧыс?
— Э-э-э! — серӧктісны ребята. — А ӧд ми тэнӧ век видзам, весиг дзик горт дінӧдзыд колльӧдлывлам.
— А мыйла нӧ?
— Но, мыйыс оз вермы лоны тэкӧд.
Тэ жӧ миян комиссар.
Нимкодясьӧмӧн та йылысь висьталіс меным Олег.
Шуда синва югъяліс сылӧн синдоръясас.
Сійӧ чабыртіс кулакъяссӧ да пыркнитіс юрнас:
— Но, кыдзи нӧ позьӧ татшӧм ребятаӧс не радейтны?
Кыдзи нӧ позьӧ накӧд не веритны победаӧ?
Мама, тӧд: ме налы уджйӧзаӧн ог кольччы.
Ставсьыс мынтыся!
Регыд татшӧм случайыс сюрис.
Коркӧ ме муні вала водонапорнӧй колонка дорӧ.
Аддза, меным паныд локтӧ Олег Вася Левашовкӧд.
Вӧлі кӧдзыдкодь, ньӧжйӧник усис мича лым.
Ребяталӧн банбокъясныс гӧрдӧдӧмаӧсь, лымчиръяс сибдӧмаӧсь найӧ воротникъясӧ, шапкаясӧ.
Найӧ нюмъялісны меным.
Ме сэки думышті: кутшӧм найӧ мичаӧсь, миян челядьным!
Олег предупредитіс менӧ, мый талун Нина Иванцова ордын лоӧ сӧвещанньӧ — зэв важнӧй юалӧмъяс, помаласны сёрӧн.
Ставныс узясны Нина ордын патераас.
Ме кутчыси ышловзьӧмысь.
Бара не узьны вой, тӧждысьны.
Нюммуні налы, и ми прӧщайтчим.
Нина ордӧ мунігӧн Олег да Вася пыралісны Володя Осьмухинла да Серёжа Левашовла.
Водзӧ мунісны найӧ ӧтлаын.
Рӧмдіс.
Лым усис век ёнджыка.
Буретш тайӧ кадас Краснодон пыр немечьяс нуӧдісны военнопленнӧйяслысь партия.
Краснодонын войся стоянка местасӧ немечьяс ӧдйӧ кытшалісны сутшкасьысь сутугаӧн, сувтӧдісны часӧвӧйясӧс.
Ребята пемыднас первой зурасисны тайӧ сутугаас, а сэсся кылісны немецкӧй часӧвӧйлысь горӧдӧм:
— Стой!
Роч кывъяс мисьтӧма шуалӧмӧн, немеч прикажитіс ребяталы пырны сутуга улӧ, виччысьлыны комендантӧс.
Асывнас пӧ ставыс выяснитчас: кодъяс найӧ сэтшӧмъясыс да мыйла шӧйтӧны лагерь дорті.
Тайӧ вӧлі смертькӧд ӧткодь.
Дерт, асывнас эськӧ томйӧзӧс эз лэдзны да вӧтлісны эськӧ военнопленнӧйяскӧд ӧтлаын.
Олег сулаліс ёртъяс водзвылын.
Эз на удит немеч пӧдлавны вомсӧ, Олег став вынсьыс — а выныс сылӧн вӧлі уна — кулакнас банбокӧ кучкӧмӧн оглушитіс немечӧс.
Сэсся пыр жӧ Володя Осьмухин да Серёжа Левашов сапкысисны немечлы горшас.
Салдат киысь уси винтовкаыс.
Вася Левашов кватитіс винтовкасӧ да ӧддзӧдчӧмӧн штыкнас сутшкис немечӧс.
Ставсӧ тайӧс лои вӧчӧма ӧти здукӧн да некутшӧм шумтӧг.
Ребята мӧдісны пышйыны.
Сулалӧ-ӧ шуны, мый винтовкасӧ найӧ босьтісны сьӧрсьыс!
Минутджын мысти найӧ кылісны лыйӧм шыяс да немечьяслысь горзӧм.
Ребята дзебисны пӧдвалӧ винтовкасӧ, и лымйыс тыртіс налысь коктуйяссӧ.
Быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, найӧ ас кадӧ локтісны сӧвещанньӧ вылӧ.
Тайӧ рытӧ некод эз и тӧдмав, мый лоис сутшкасьысь сутуга дорын.
Сӧвещанньӧыс и збыльысь помасис сёрӧн.
Ниналӧн мамыс водтӧдаліс ребятаӧс лабичьяс вылӧ да джоджӧ.
Олеглы сійӧ вольсаліс аслас крӧвать вылӧ.
Олег аттьӧаліс мелілунсьыс, но эз вод сэтчӧдз, кытчӧдз Ниналӧн мамыс эз тшӧкты водны сыкӧд орччӧн Серёжа Тюленинлы.
...
Ёртъяс дыр вашкӧдчисны.
ЛЫМЙЫС ВӦЛІ ДЖУДЖЫД...
Матысмӧ вӧлі декабр тӧлысь пом.
Олег, кыдзи и сылӧн ёртъясыс, тышын вӧлі мудзлытӧм.
Сылы некор вӧлі сёйны да шойччыны.
Аслас радейтана шахмат дінӧ эз нин и инмӧдчыв.
Омӧльтчис.
Век тшӧкыдджыка сійӧ узьліс бокын.
Конспирация ради ребята ӧні чукӧртчывлісны штаб заседание вылӧ эз ми ордын, а кӧнкӧ кар помын очередьӧн ёртъяс ордас: Валерия Вӧри ордын либӧ Радик Юркин ордын, Жора Арутюнянц ордын, Нина Иванцова ордын.
Войяс, кор пи эз волы гортӧ, вӧвліны миянлы ставлы сьӧкыдӧсь, ӧтарӧ лолі тӧждысьны.
Ме эг узьлы, юрӧ ӧтарӧ волісны страшнӧй мӧвпъяс, волі отчаяниеӧ.
Ми босьтчывлім сёрнитны Олегкӧд, корим сійӧс видзны асьсӧ, шойччыштны, но Олег миянлысь став сёрнияснымӧс пӧртліс шуткаӧ:
— Шойччыны кутам сэк, кор немечьясӧс вӧтлам.
Ме, мама, сэки велӧдчыны муна, помала институт, лоа инженерӧн да сконструируйта сэтшӧм самолёт...
Олег матыстчывліс бабушка дінас, сывйыштліс сійӧс пельпомӧдыс:
— Сэтшӧм самолёт, мый и тэныд, бабушка, окота лоӧ лэбавны сы вылын!
Выль во водзвылын немечьяс нуисны фронт вылӧ асланыс салдатъяслы козинъяс.
Краснодон пыр мунігӧн зэв ыджыд семитоннӧй машина друг портитчис да сувтіс Клубнӧй улица вылын.
Штаблӧн пыр жӧ лоис приказ: «Козинъяс не долженӧсь веськавны немечьяслы фронт вылӧ.
Найӧ миянлы аслыным сгӧдитчасны».
Сьӧд вой шӧрын ребята виисны часӧвӧйӧс да зэв ӧдйӧ ректісны машинасӧ.
Козинъясысь кындзи сэні вӧліны ещӧ нёль винтовка да дона документъяс.
Тайӧ став богатствосӧ дадьяс вылын нуисны первой Лопухов патераӧ, а сэсся асланыс складӧ, пывсянӧ.
Кутшӧма шызисны асывнас немечьяс!
Полиция уськӧдчис керкаясӧд обыскъясӧн, ставсӧ пузувтіс.
Весьшӧрӧ!
Выль вося козинъяс сідзи и эз веськавны фрицъяслы.
Регыд «Том гвардия» штаблы лои тӧдса, мый «дирекционлӧн» (трест управлениелӧн) директор Швейде организуйтӧ Выль во встретитӧм.
Швейде ошйысьӧма, мый сійӧ петкӧдлас рочьяслы, кыдзи колӧ по-немецки культурнӧя гажӧдчыны.
Медым докажитны, мый немечьяс абу скупӧсь да радейтӧны «шик», Швейде прикажитіс вийӧдны самогон, дасьтыны закуска, пӧжавны пирогъяс.
Бал вылӧ должен вӧлі чукӧрмыны став немецкӧй начальство, Краснодонысь да сылӧн районъясысь гестапоса да жандармерияса офицеръяс.
Вӧліны корӧмаӧсь и найӧс, кодъяс предайтісны Рӧдинанысӧ да пресмыкайтчисны немечьяс водзын.
Праздникыс должен вӧлі лоны Горькӧй нима 1 №-а школаын.
Том гвардеечьяс мӧдісны волнуйтчыны.
Шуисны листовкаясӧн дӧзмӧдны найӧс, кодъяс чукӧртчасны Краснодонын выльвося бал вылӧ.
И Олег гижис листовкалысь татшӧм текст:
«Смерть тіянлы, немецкӧй оккупантъяс, и тіянлы, налӧн лакейяс да изменникъяс!
Заверяйта тіянӧс, мый ті медбӧръяысь встречайтанныд миянын Выль во.
И не сӧмын миянын, но и став свет вылас.
Сэсся тіянлы оз нин удайтчыв лэптывны тост «Рочмуӧс мездӧм» вӧсна.
Первой тіянӧс асьнытӧ мездасны олӧмсьыс.
Гӧрд Армия великӧй Сталин руководство улын регыд нин тіянӧс чышкыштас му вывсьыс».
Тайӧ листовкаяссӧ декабр 31 лунся ӧкмыс час рытӧдз вӧлі клеиталӧма кар пасьта и школа зданиеӧ.
Немечьяс дзикӧдз дурмисны.
Ӧкмыс час бӧрын Олег локтіс гортӧ.
И сэки ми шуим асьным, асланым семьяӧн колльӧдны важ да встретитны Выль во.
Кутім лӧсьӧдчыны праздник кежлӧ.
Олег пасьталіс сӧстӧм гладитӧм дӧрӧм.
Зеркалӧ водзын ассьыс радейтана галстуксӧ кӧрталігӧн сійӧ шуис миянлы:
— Вайӧ талун ни ӧти кывйӧн не гарыштлыны тайӧ немецкӧй дьявӧлъяс йывсьыс.
Бур?
Найӧ нин менам со тані, мускын, пукалӧны!
А тэныд, бабушка, ми став семьяӧн заказывайтам татшӧм ужин: шыдӧса суп, картупеля вареникъяс, десерт вылӧ — жаритӧм семечки.
Эм?
Рытнас Олег заводитіс патефон да дядя Николайыскӧд параӧн восьтіс — «вечер танцев».
Сэсся киӧ босьтіс ичӧтик воча воксӧ — Валерийӧс да заводитіс сыкӧд бергавны, а медбӧрын петіс танцуйтны мекӧд.
Олег, кыдзи унджык сійӧ арлыдаясыс, и войдӧр зэв ёна радейтліс танцы.
Танцуйтіс сійӧ бура, кокньыда.
Нывъяслы кажитчывліс танцуйтны пикӧд.
Сійӧ и менӧ велӧдіс танцуйтны.
Тайӧ вунӧдлытӧм рытас ми бара сыкӧд бергалім сылӧн радейтана танго «Моя недотрога» шы улӧ.
И сійӧ кыпыда сьывны заводитлывліс танецлысь кывъяссӧ.
Рытыс помасис шахматӧн ворсӧмӧн.
Олег воис дядя Николайыслысь партия да заставитіс сійӧс кукареку горзыны.
Ставнымлы вӧлі гажа.
Немечьяс йылысь, кыдзи сёрнитчылім, эгӧ казьтыштлӧ ньӧтчыд, но найӧ асьныс ас йывсьыныс век казьтылісны миянлы.
Туй вывті асыввывсянь, Сталинград дорысь, миян керка дінті дугдывтӧг кыссисны налӧн обозъясныс, кылісны ывлаысь кӧлесаяслӧн да машинаяслӧн сяркӧдчӧмыс, отступайтысь немечьяслӧн сибдӧм гӧлӧсӧн видчӧм.
Ывлаын вӧлі ён роч мороз.
Лымйыс вӧлі джуджыд...
СЕРЁЖА ПЕТӦ «ОКРУЖЕНИЕЫСЬ»
Ӧні и синтӧмлы вӧлі тыдалӧ: немечьяслы чорыда сюрӧма Гӧрд Армиясянь.
Найӧс регыд разгромитӧм вӧлі неизбежнӧ.
Но тайӧ великӧй радлун вылас видзӧдтӧг, том гвардеечьяс эз размагничивайтчыны, эз слабмӧдны ассьыныс дисциплинасӧ.
Кыдзи и войдӧр, кор враглӧн вӧлі на полнӧй вын, сідзи и ӧні ставныс найӧ стрӧга соблюдайтісны боевӧй дисциплина.
И тані, кыдзи ставторйын, ребята зілисны подражайтны Гӧрд Армиялы.
Боевӧй задание вылысь локтысь боеч рапортуйтліс Олеглы либӧ штабса членъяслы став правилӧяс серти: сулавліс веськыда, кисӧ кӧзырёк дорас пуктӧмӧн.
И татшӧм жӧ степеннӧй важностьӧн Олег да штабса членъяс принимайтлісны тайӧ рапортъяссӧ.
Кутшӧма тані пригодитчисны ребяталы шуда челядьдырся воясӧ наӧн видзӧдлӧм да лыддьылӧм небӧгъяс Чапаев, Фрунзе, Ворошилов, Пархоменко, Будённый, Котовский йылысь!
Тайӧ образъясӧн ӧвтысь став светлӧй романтикаыс ӧні пӧрис суровӧй действительностьӧ, и ребята асьныс, асланыс дзик виччысьтӧг, лоисны геройясӧн.
Кыдзи нӧ найӧ вермисны не подражайтны миян Рӧдинаса медбур йӧзлы!
Но ӧтчыд ребяталӧн практика вылын прӧверитӧм став тайӧ дисциплинаыс сетіс явнӧй трещина, и талы помканас лоис век сійӧ жӧ ланьтлытӧм да муса Серёжа Тюленин.
Со кыдзи тайӧ артмис.
Штаблысь приказ — нуны Первомайкаысь оружие складӧ ручнӧй гранатаяс — выполнитӧм бӧрын Серёжа гартыштіс найӧс мешӧкӧ да пырис миянӧ патераӧ.
Олег прикажитіс: — Нёль граната коль ме ордӧ.
Регыд ковмасны.
Мукӧдсӧ ну складӧ.
Да смотри осторожнӧджык!
Аддзан, мыйта мунӧ вражескӧй войскаыс!
Прамӧя налы сэні сюри Гӧрд Армиясянь!
Ӧні найӧ понъяс кодь скӧрӧсь.
Смотри, Серёжа, эн подкачайт!
— Есть! — <rus>по-военному</rus> вочавидзис Серёжа. — Ме жӧ став гуся трӧпинкаяссӧ тӧда.
Разрешитӧй мунны?
И босьтіс гранатаяссӧ киняулас да муніс важиник ичӧтик шапкасӧ пӧлӧстыштӧмӧн.
Регыд и Олег пасьтасис да петіс ывлаӧ.
И вот, Садовая улича вывті прӧйдитігӧн, кыті оръявлытӧг мунісны румынскӧй да итальянскӧй отступайтысь частьяс, повозкаяс, вӧлаяс и подаяс, Олег друг места вылас кынмис.
Дзик вӧв кокъяс улысь, киняулас гранатаяс тыра мешӧкӧн, тювкнитіс-петіс...
Серёжа Тюленин.
Тэрыба видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да бара, быттьӧ ваӧ суніс самӧй неприятельяс пытшкӧ.
Олеглӧн йӧктіс сьӧлӧмыс.
«Провалитчис Серёжа, — думыштіс сійӧ, — сы бӧрся вӧтчасны».
Но сэки Олег бара аддзис Серёжаӧс улича мӧдар боксьыс.
Сійӧ чеччыштіс вӧвъяс кок улысь, котӧртіс воськов вит и бара суніс румынскӧй повозка улӧ.
«Пом, — шога думыштіс Олег, — ӧні сійӧс кутасны!»
Но Серёжа друг мыччысис туй бокын, гранатаясыс вӧліны сьӧрсьыс.
Сійӧ збоя лӧсьӧдіс ассьыс важиник шапкасӧ да... спокойнӧ муніс гуся туйяслань.
Олег чышкыштіс плеш вывсьыс кӧдзыд пӧсьсӧ.
Час кык мысти пи вӧлі гортын, а регыд локтіс и Серёжа, гранатаястӧг, пошкигтырйи да, кыдзи век, мыйлакӧ миян керкаын вывті смущайтчысь.
Сійӧ вӧлі прамӧякодь сьӧдасьӧм нин, быдторсӧ аддзывлӧм аслас обычнӧй стеганӧй ватника, код тӧдас кутшӧм мехысь вурӧм неопределённӧй рӧма ушанка-шапкаа, стеганӧй жӧ буркиа да буркияс вылӧ шпагатӧн кӧртавлӧм важ калошиа.
Но, татшӧм ёна штатскӧй вид вылӧ видзӧдтӧг Серёжа, военнӧй дисциплина стрӧга соблюдайтӧмӧн да важ салдат выправкаӧн, калошинас сапӧг каблукъясӧн моз стукнитіс да, кисӧ шапка дінас матыстӧмӧн, чёткӧя да гора рапортуйтіс:
— Задание выполнитӧма, комиссар ёрт!
Гранатаяс нуӧма местаӧ.
Ставыс лючки-ладнӧ!
Олег муртса вермис кутны серамсӧ, но сідз жӧ стрӧга примитіс рапортсӧ.
Официальнӧй часть вӧлі вӧчӧма.
Олег тшӧктіс: — Пуксьы.
Серёжа пӧрччис шапкасӧ да, киясас сійӧс ёкмылялігтыр, пуксис стул дор вылӧ.
Сійӧ буркиысь джоджӧ чукӧрмис ва лужа.
Чужӧмыс сылӧн, кыдзи пыр, вӧлі бледкодь, но сӧдз синъясыс долыда югъялісны: боевӧй задача выполнитӧма.
— Молодец, Серёжа! — шуис Олег. — Штаб гордитчӧ тэӧн.
Но висьтав, пожалуйста, кыдзи тэ веськалін центральнӧй улича вылас?
Татшӧм приказыс эз вӧв.
И мыйла тэ вӧвъяс улас сунласин?
Вочавидз.
Серёжа ещӧ ёна гӧрдӧдіс:
— Да тайӧ ме... репетиция вӧчи.
— Репетиция?
Кутшӧм репетиция, Серёжа?
— А ме репетируйті, кыдзи эськӧ меным ковмис петны положениесьыс, веськалі кӧ эськӧ ме... окружениеӧ.
— Ага!
Ӧні гӧгӧрвоана.
— Вот, вот!
— Но, и петін положениесьыс?
— А кыдзи жӧ! — мудера мигнитіс Серёжа.
И сэки найӧ кыкнанныс, комиссар и подчинённӧй, мӧдісны гораа серавны.
Недыр мысти Олег, Серёжалы пельпомъяс вылӧ кияссӧ пуктӧмӧн, висьталіс сылы — комиссар бара вӧлі серьёзнӧй:
— Тэ прӧста рискуйтін, Серёжа.
Мунін тэ боевӧй поручениеӧн.
Сӧмын сы йылысь и должен вӧлі думайтны.
Мӧдысь медым татшӧмыс эз вӧв.
Гӧгӧрвоана?
— Есть, комиссар ёрт!
Лоӧ выполнитӧма!
Серёжа чеччис, шапкааліс ушанкасӧ да, бара калошинас стукнитӧмӧн, кисӧ лэптіс козырёк бердас.
Но сылӧн збой синъясын век на йӧктісны чӧртпиян.
Бӧрынджык, водӧм водзвылын, ме юалі Олеглысь:
— Олежек, висьтав, пожалуйста: тіянлӧн ставныс вот тадзи <rus>под козырек</rus> вӧчӧны?
— Подчинённӧйяс — ставныс.
— А штабса членъяс?
— Тожӧ.
Сӧмын ме ӧтнам кыдзи комиссар пока некодлы ог рапортуйт...
Ме эг вермы кутны нюмӧс, но, дерт, дзеби сійӧс комиссарысь.
Ме ӧд сідз жӧ вӧлі сылӧн подчинённӧйӧн.
...
«ТУЙЫД ТЭНАД ӦПАСНӦЙ»
1943 вося январ 1 лун асылӧ Олег, кыдзи векджык, завтрак бӧрын мӧдӧдчис гортысь.
Ывлаын швачӧдчис комын градуса мороз, ставыс вӧлі гыӧра, кыдзи эзысь пиын.
Ме тшӧкті Олеглы шоныдджыка пасьтасьны.
Кык час мысти пи бӧр локтіс.
Сылӧн неважӧн на гажа синъясын ӧні вӧлі ыджыд шоглун.
Сьӧлӧмӧй менам топавлі повзьӧмысла.
Олег шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс жырйыс вылӧ да мӧдіс видзӧдны ме вылӧ.
— Беда, мама!
Миянлысь организациянымӧс кодкӧ предайтӧма...
Со мый!
Лымйыс меным друг кутіс кажитчыны сьӧдӧн.
Медым не усьны, ме лэдзчыси ӧдзӧс бердӧ.
— Олег... тіян пӧвстын предатель?!
Олег чабыртіс кулакъяссӧ.
Сійӧ плеш вылын резкӧя мыччысис чукыр.
— Да, мама, заводитчисны нин арестъяс.
Ровенецкӧй полиция локтӧма отсӧг вылӧ.
Ӧні нуӧдісны Земнуховӧс.
Пока абу сёр, колӧ спасайтны ӧстальнӧйсӧ.
Мама, а Серёжа Тюлениныд, вот герой! — муртса нюммуныштіс Олег.
— Сійӧ первой тӧдмалӧма арест йывсьыс и став ордӧ котӧртлӧма, ставыслы та йылысь юӧртӧма...
Олег пыр жӧ сетіс том гвардеечьяслы приказ: куим-нёль мортӧн группаясӧн петны индӧм местаясӧ да сэсянь писькӧдчыны ворошиловградскӧй партизанскӧй отрядӧ.
— Мыйӧн сӧмын удайтчас ӧтлаасьны партизанъяскӧд, пыр жӧ уськӧдчам выручитны ёртъяснымӧс.
Кӧть мый, а мездам найӧс тюрьмаысь!
А ӧні, мама, туйӧ!
Аскӧд ме босьта вит мортӧс: Тюленинӧс, Борцӧс, Глованьӧс, Нина да Оля Иванцоваясӧс.
Да тэ эн пов, эн пов, рӧднӧйӧй менам!
Мый вӧлі вӧчны?
Бӧрдны, нӧйтны юрӧн стенаӧ?
Не таӧдз меным вӧлі.
Регыдджык, регыдджык, пока эз во полиция, мӧдӧдны пиӧс гортысь!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык! — тэрмӧдліс менӧ сьӧлӧмӧй,
— эн вошты ни ӧти минут!
Ме заводиті Олегӧс туйӧ мӧдӧдны.
Со шоныд бельё, паськӧм.
И сэки аддзи: Олег перйӧ ассьыс комсомольскӧй билетсӧ:
— Босьта сійӧс сьӧрысь.
— Оз ков, пиук!
Кутасны кӧ тэнӧ, билетыд лоӧ тэнад обвинительӧн.
Дӧверитчы, кыдзи век, тэнад мамлы.
Ме дзеба билетсӧ сэтчӧ, кытысь сійӧс, Олег, тэа-меа кындзи некод оз аддзы!
abu
Сійӧ меным вочавидзис:
— Мама, ме нэм чӧж кывзысьлі тэнӧ и век вӧлі благодарнӧй тэныд сӧветъяссьыд.
Ӧні, кора тэнӧ, кывзы тэ менӧ.
Думыштлы ачыд, кутшӧм ме лоа комсомолеч, коля кӧ ме ассьым билетӧс гортӧ?
Ог ӧд тӧдӧй, мый виччысьӧ менӧ водзын.
Мама, тайӧн помалӧма...
Бабушка, — челядь моз нюммуніс Олег, — тэ коркӧ вурлӧмыд паськӧмад ассьыд партбилеттӧ.
Сідзкӧ, тэнад опыт эм.
Бабушка, вӧч буртор, вур менсьым билетӧс, ладнӧ?
Со татчӧ, пальтоӧ.
Временнӧй комсомольскӧй билетъяслысь бланокъяссӧ ме босьта жӧ сьӧрысь.
Тайӧ — обязательнӧ!
Менам лёталісны кияс.
Ме кевмысянаа видзӧдлі бабушка вылӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис.
— Олежек, — шуис бабушка, — ме пӧрысь, и тэ кывзы менсьым.
Туйыд тэнад ӧпаснӧй.
Нинӧм эн босьт сьӧрсьыд.
Коді тэныд веритліс, мый тэ комсомолеч, — кутас пыр веритны.
Бӧр локтан — сэки босьтан ассьыд билеттӧ да сійӧ бланокъяссӧ...
Ми найӧс тані сідзи дзебам, мый ачыс Гитлер оз аддзы.
Вайлы ставсӧ татчӧ...
— Ог! — чорыда шуис Олег.
— Эк, бабуш, эн ӧмӧй тэ ачыд велӧдлы менӧ, кыдзи колӧ относитчыны партийнӧй документъяс дінӧ?
Ог и ог!
И вайӧ та йылысь водзӧ огӧ кутӧ сёрнитны...
Менам мам тіралысь чуньяснас вурис Олег пальтоӧ сылысь билетсӧ, а сэсся ещӧ и сунисӧн кутышталіс, медым оз усь.
Комсомольскӧй удостоверениеяслысь кымынкӧ бланок Олег ачыс вурис пальтоас.
Воис кад прӧщайтчыны.
Бабушка матыстчис Олег дінӧ, пуктіс сылы пельпомъяс вылас кияссӧ:
— Олежек... кутасны кӧ тэнӧ да полиция мӧдас шуны, мый тэнсьыд мамтӧ, либӧ бабушкатӧ, либӧ дядя Николайтӧ арестуйтӧмаӧсь да мый найӧ пӧ признайтчисны быдторйын, — эн верит, гадъяслысь ни ӧти кыв эн верит!
И бабушка бӧрддзис.
Олег топыда кутіс сійӧс.
— Мама, — шуис сійӧ меным, — сот став бумагаясӧс, дневникъясӧс, заседание протоколъяса став тетрадьясӧс... но и... кывбуръясӧс.
Видлав став небӧгъясӧс, гашкӧ сэтчӧ колины кутшӧмкӧ запискаяс.
Ог кӧсйы тіянӧс подведитны...
Бабушка, приёмниксӧ ну да дзеб бурджыка.
Сійӧ ковмылас на миянлы.
Кыдзкӧ осторожнӧйджыка ставсӧ вӧч!
Сюран кӧ приёмникнад немечьяс киӧ — тӧдан мый лоас?
Но, мама...
Сьӧлӧмӧй менам дугдіс уджавны.
Мунӧ ӧтка пиӧй, дзик ӧти лачаӧй...
Окота вӧлі топӧдны сійӧс морӧс бердӧ да не лэдзны ас дінысь.
Ставсӧ, ставсӧ ме пӧдті ас пытшкысь, куті, окышті пиӧс, вомдоръясӧн кылі сылысь небыд юрсисӧ.
— Аддзысьлытӧдз, Олег!
Да видз жӧ асьтӧ сэні...
Зато, кор ми колим ӧтнаным, ме бӧрді сы мында, мыйта кӧсйи...
Аслас вит ёрткӧд Олег муніс Шеверевка хуторӧ, Краснодонсянь сизим километр сайӧ.
Узисны тӧдсаяс ордын.
Асывнас, водзӧ мӧдӧдчытӧдз, тыдовтчис, мый Сергей Тюленинлӧн кӧмыс дзикӧдз киссьӧма, кокас оз ӧшйы.
А кӧдзыдыс век ӧтарӧ содіс.
Сергей да Валерия бӧр бергӧдчисны.
Краснодонын найӧ пырисны асланыс пӧдвалӧ.
Сергей сапӧгасис, и найӧ бӧр мунісны Шеверевкаӧ.
Но индӧминын, турун зорӧд дорын, некодӧс нин эз суны.
Сэні сӧмын лымйыс вӧлі талялӧма.
Виччысисны рытӧдзыс.
Ёртъясыс эз воны, и найӧ ӧтнаныс мунісны Ворошиловградӧ.
Но и тані найӧс суис неудача — найӧ эз аддзыны «Данилаӧс».
Коли ӧти разумнӧйтор: писькӧдчыны фронт линиялань; сійӧ вӧлі Краснодонсянь сё кызь километр сайын.
«ОЛЕГ, КӦНІ ТЭ?»
Январ первой лунӧ рыт кежлас вӧлі нин арестуйтӧма том гвардеечьяслысь джынсӧ.
Выль вося тайӧ луныс миянлы вӧлі помасьлытӧм кузь.
Рытнас час дасын ми ордӧ игӧдчисны.
«Локтісны!» думыштім ми ставным.
Вок восьтіс ӧдзӧс.
Жырйӧ пырисны кык полицейскӧй.
Найӧ вӧліны сэтшӧм кодӧсь, мый ми муртса вермим гӧгӧрвоны сӧмын ӧти кыв:
— <ns>Ко-шовой</ns>...
Полицейскӧйяс юасисны Олег йылысь.
Ми вочавидзим, мый сійӧ абу гортын, муніс кино вылӧ.
Водзӧ ни ӧти кыв шутӧг полицейскӧйяс бергӧдчисны да шатлалігтыр мунісны дворӧд.
Коли ещӧ зэв ыджыд тревогаӧн да полӧмӧн тыр нёль лун.
Полиция сэсся эз волы.
И менам юрӧ друг воис страшнӧй дум: Олегӧс кутісны!
Ме кӧсйи котӧртны полицияӧ, но вок эз лэдз да кутіс убеждайтны:
— Эн беспокоитчы, кутісны кӧ Олегӧс, эськӧ важӧн локтісны обыскӧн!
Январ нёльӧд лунӧ вок гӧтырыскӧд мунісны песла, а ми мамкӧд мунім Лидия Макаровна Попова ордӧ — сёрнитыштны сыкӧд асланым шог йылысь.
Локтам нин вӧлі бӧр гортӧ.
Мам друг кутіс менӧ киӧд:
— Видзӧд, Лена!
Менам жырйын вӧлі биа, да сэні тырыс вӧліны полицейскӧйяс.
Найӧ сулалісны и дворын.
Ме вені полӧмӧс да ӧпасайтчӧмӧс, локті ӧдзӧс дорӧ, спокойнӧ да, весиг возмущайтчӧм петкӧдлыны зільӧмӧн, юалі:
— Коді тайӧ менам патераын кӧзяйничайтӧ?
Мый тіянлы татысь колӧ?
Жырйысь чеччыштіс полицияса начальниклӧн заместитель Захаров.
Тайӧ вӧлі рӧдиналӧн изменник, предатель, изувер да жестокӧй палач.
Сылӧн батьыс коркӧ вӧлі судитӧма миянӧн кыдзи ыджыд кулакӧс.
Пиыс нинӧмӧн эз торъяв батьсьыс.
Сійӧ мустӧмтіс сӧветскӧй власьт, но тӧдіс сылысь вынсӧ да притворяйтчис, служитіс миян учреждениеясын, а пуртсӧ кутіс питшӧгас.
И сӧмын виччысис случай, медым кватитны сійӧс.
Мыйӧн сӧмын воисны немечьяс, Захаров пыр жӧ котӧрӧн муніс на ордӧ служитны, кутіс выдавайтны коммунистъясӧс, ачыс жӧ и допрашивайтліс найӧс, мучитіс да виаліс.
Кыз, ён, еджыд юрсиа, кӧдзыд руд синъяса, немечьяслӧн вернӧй слуга, ассьыс войтырсӧ предайтысь, сійӧ вӧлі отвратительнӧй.
— А тэ коді сэтшӧмыс? — грубӧя юаліс сійӧ менсьым.
— Ме кӧзяйка тайӧ керкаас.
— Кыдзи тэнад фамилияыд?
— Кошевая.
— A-а, Кошевая!
Сідзкӧ висьтав, кӧні жӧ тэнад пиыд Олег Кошевой?
Кытчӧ тэ сійӧс дзебин?
— Пи муніс кино вылӧ, и кора тіянӧс, эн горзӧ ме вылӧ.
Захаров мӧдіс сёрнитны мекӧд спокойнӧйджыка.
Сійӧ весиг корис менӧ жырйӧ:
— Пырӧй, сёрнитыштам мыйсюрӧ важнӧйторъяс йылысь.
Жырйын ставсӧ вӧлі пузувтӧма.
Ӧдзӧс жугӧдӧм бӧрын полицейскӧйяс зіля видлалӧмаӧсь став вещьяс.
Бур, мый тайӧ гӧсьтъяссӧ виччысигӧн ме соті нин став подозрительнӧйторсӧ.
Захаров бара юаліс Олег йылысь:
— Ме кӧсъя сӧмын сёрнитыштны том зонмыскӧд.
Тыдовтчас кӧ, мый сійӧ абу мыжа, либӧ... признайтчас кӧ сійӧ ставторйын, сійӧс пыр жӧ лэдзам.
Веритӧй меным!
Ме юалі:
— А мый лоис, мыйла ті воинныд Олегла?
Арестуйтны сійӧс кӧсъянныд али мый?
Менам пиӧй некор нинӧм омӧльторсӧ эз вӧчлы.
— Эз вӧчлы? — выдержкасӧ заводитіс воштыны Захаров.
— Сідзкӧ ті омӧль мам, он кӧ тӧдӧй, мый тіян пиныд тані вӧчис квайт тӧлысь чӧжӧн!
— И друг сійӧ веськыда юаліс менсьым:
— Ті...
Мошковӧс тӧданныд?
— Ог, ог тӧд, — кыдзи позьӧ спокойнӧйджыка вочавидзи ме.
— Он тӧдӧй?
Вот сійӧ тӧдӧ тіянлысь пинытӧ и весиг вайӧдіс миянӧс татчӧ.
Кӧсъянныд аддзывны сійӧс?
Мошков сулалӧ кильчӧ вылын.
Зэв вунӧдчысь детинка!
Некыдз эз вермы тӧдвылӧ уськӧдны, кӧні олӧ сылӧн комиссарыс... кытчӧдз эг чегӧй сылысь кияссӧ.
Сэки пыр жӧ тӧдвылас уськӧдіс!
Ме быдӧн кӧдзавлі, ки-кок усины.
Мошков — предатель?
Абу, абу!
Сійӧ вӧлі и помӧдз кольӧ честнӧйӧн, стойкӧйӧн.
Таын ме вӧлі уверен.
Сійӧс, мый полицейскӧйяс лёкног песлалісны сылысь кияссӧ, ме, дерт, верми веритны, но медым Мошков предайтіс Олегӧс, ассьыс ёртъяссӧ... оз, некор оз!
И меным тӧдвылӧ уси, кыдзи ми бабушкакӧд асьным жӧ предупредитлім Олегӧс провокация йылысь.
— Но ладнӧ!
Сӧмын тӧдӧй, — Захаровлӧн порсьлӧн кодь синъясыс мисьтӧма югнитісны: — кутас кӧ тіян пиныд асьсӧ кутны сідз жӧ, кыдзи сылӧн ёртъясыс, сылы лоӧ сійӧ жӧ, мый и налы.
Чегъялам сылысь став лыяссӧ.
Ті гӧгӧрвоанныд менӧ?
Захаров прикажитіс полицейскӧйяслы разӧдчыны асланыс местаясӧ, а кыклы кольччыны, виччысьлыны кино вылысь Олеглысь воӧмсӧ.
Сьӧлӧмнам ме издевайтчи тайӧ головорезъяс вылас: ме вӧлі уверен, мый менам Олег тасянь ылын нин.
Тыдалӧ, сійӧ сяммӧма нин дзебсьыны, а гашкӧ, и вуджис фронтлысь линия.
Воис тревожнӧй, унтӧм вой.
Асывнас полицейскӧйясӧс вежисны кык выль полицейскӧй, а найӧс — бара выльяс.
Куим сутки найӧ пукалісны миян патераын, виччысисны Олеглысь локтӧмсӧ.
Нёльӧд луннас менӧ корисны полицияӧ.
Ме веськалі следователь Кулишев дінӧ, сэтшӧм жӧ выродок дінӧ, кутшӧм и Захаров.
Сійӧ лёкысь шуис меным:
— Но, дзебин питӧ?
Сідзкӧ пуксьы сы пыдди ачыд!
А то кутшӧм жӧ тэ мам, он кӧ тӧд, кӧні тэнад пиыд?
— Ме шуа збыльтор, — вочавидзи ме.
— Ог тӧд, кытчӧ муніс менам пиӧй.
Кулишев зымгис кулакнас пызанӧ, чеччыштіс:
— Колӧ и тэнӧ ӧшӧдны тэнад пиыдкӧд ӧтлаын!
Кывзы жӧ!
Тэнад пиыд организуйтӧма банда, занимайтчӧма диверсияӧн, виалӧма немецкӧй власьтлысь представительясӧс...
Дзик кулӧма кодь, ме кывзі Кулишевӧс.
Сійӧ тӧдіс ставсӧ: и «Том гвардияын» Олеглӧн удж йылысь, и козинъясӧн немецкӧй машинаяс йылысь, и листовкаяс йылысь, и комсомол организация йылысь.
Друг сійӧ вайӧдіс меным синъяс водзӧ комсомольскӧй билет:
— Кодлӧн тайӧ подписьыс, но?
Тайӧ вӧлі Олеглӧн подписьыс: Кашук.
— Ог тӧд.
Подчеркыс абу менам пилӧн, да и фамилияыс абу сійӧ: Кашук.
Менам пи — Кошевой.
Кулишев бара заводитіс горзыны ме вылӧ.
Зымӧдіс кулакнас пызанӧ, грӧзитчис.
Пырис полицияса начальник Соликовский.
Сійӧ зверь моз видзӧдліс ме вылӧ, пинь пырыс шуис:
— Йӧй улӧ лэдзчысян?
Почерксӧ он тӧд?
Гашкӧ, ӧні тӧдмалан?
И сійӧ став вынсьыс кучкис кулакнас меным чужӧмӧ...
Кор ме вои садьӧ, чышъянӧй ставнас вӧлі вирӧсь.
Менӧ петкӧдісны коридорӧ.
— Пукав тані, виччысь ассьыд питӧ!
Коридорыс вӧлі тшынассьӧма, няйт, кӧдзыд да муртса югдӧдыштӧма.
Ме кылі нӧйтӧм йӧзлысь ойзӧм да горзӧм.
Думайті: «Коді тайӧ горзӧ?
Оз-ӧ миян йӧз?»
Следовательяс жырйын друг кутіс гораа ворсны патефон.
Медым эз кывны горзӧмъясыс, немечьяс пӧдтісны найӧс гажа музыкаӧн.
Менам сьӧлӧмӧй лои из шом тор кодь...
Ме аддзылі, кыдзи нуӧдісны Ваня Земнуховӧс да Уля Громоваӧс, да муртса эг горӧд — сэтшӧма найӧс кыкнаннысӧ вӧлі нӧйтӧмаӧсь.
...
Сэсся нуӧдісны мукӧдъясӧс.
Ещӧ и ещӧ.
Йӧзыс муналісны следователь дінысь нӧйтӧмысла, вирысла да синякъяснысла сьӧд чужӧмаӧсь.
Пыртлісны мӧдъясӧс.
И бара горзӧмъяс, ойзӧмъяс, кучкалӧмъяс...
Менӧ лэдзисны сӧмын асывнас.
Кулишев — сысянь кыліс вина дук — меным шуис:
— Сета тэныд куим лун, медым тэ корсин да вайӧдін ассьыд питӧ.
Он вайӧд — пуля.
Мун!
Ме муртса локті гортӧ.
А сэні пукалісны нин кык полицейскӧй, виччысисны пиӧс.
Олег, кӧн тэ?
ДАС ЛУН
Ок, кутшӧм страшнӧйӧсь вӧліны тайӧ дас луныс да войыс!
Ми чӧвланьтӧмӧн пукавлім ӧшинь дорын, видзӧдлывлім ывлаӧ, эг узьлӧ войяссӧ, кывзысьлім быд ичӧтик шыӧ, дрӧгнитлывлім, кор ми кывлім керка дінын кодлыськӧ кокшыяссӧ.
Друг да ӧшиньӧ таркӧдас Олег, тшыг, кынмӧма, а сы дінӧ мамыс пыдди петас полицейскӧй...
Ӧтчыд ме пукалі ӧшинь дорын.
Шонді водзын да кӧдзыдас лымйыс дзирдаліс син ёрмӧн.
И друг быттьӧ меным сьӧлӧмӧ емӧн сутшкисны.
Улич кузя миян керка дінті конвой улын нуӧдісны Олегӧс.
Со мунӧны ӧшинювті.
Но да!
Сылӧн коричневӧй воротника пальтоыс, сылӧн походкаыс.
Но мыйла пиӧй эз видзӧдлы рӧднӧй керка вылас?
Ассьым волнениеӧс петкӧдлытӧг ме спокойнӧя петі керкаысь и сӧмын улича вывті котӧртышті, суӧді арестованнӧйӧс.
Абу, абу сійӧ...
А сэні ещӧ кодъюра полицейскӧйяс ас костаныс сёрнитісны гестаповскӧй застенокъясын пыткаяс йылысь.
Повзьӧмысь юрси сувтлывліс.
Коркӧ миянӧ пырис полицейскӧй.
Пинджак бортас сылӧн вӧлі сюйӧма некымын ыджыд ем.
Мӧд полицейскӧй юаліс:
— Кывзы, мыйла нӧ тэнад та мында емыс?
Портнӧйӧ пырин?
— Эг, тайӧ допрос нуӧдны.
Татшӧмторнад пыр и позьӧ кыв шедӧдны.
Тайӧ молокососъясыскӧд сёрнитны — прӧста кад воштӧм.
Горзан на вылӧ, грӧзитчан, нӧйтан — чӧв олӧны.
А мыйӧн сӧмын сутшкан емъяссӧ гыж костаныс, да пыдӧджык, — ой-ой-ой, сэтшӧм шум лэптасны, весиг гажа лоӧ!
Кор немечьяслы эз удайтчы кутны Валя Борцӧс, найӧ пуксьӧдісны тюрьмаӧ сылысь мамсӧ да Валялысь дас арӧса чойсӧ — Люсяӧс.
Люся вӧлі пионерка, и сійӧ помӧдз коли вернӧйӧн сійӧ присягаыслы, кодӧс сетліс пионерскӧй организацияӧ пыригӧн: чорыда сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна.
Люся не ӧтчыдысь аддзывліс ыджыд чойыслысь ёртъяссӧ да тӧдіс, мый найӧ лӧсьӧдчӧны ӧтлаын гижны листовкаяс немечьяслы паныд да сэсся клеитавны тайӧ листовкаяссӧ.
Нывкалы тюрьмаын шуисны:
— Тэ тӧдан ребята пиысь кодъяс тіянӧ волывлісны.
Висьтав — кодъяс, фамилияяснас.
Веськыда висьталан — козин получитан, да пыр жӧ гортад лэдзам.
Но?
abu
Сійӧ, мый лои бӧрыннас, ме тӧдмалі кык полицейскӧй Шурка Давыденко да Митька Бауткин — сёрниясысь, кор найӧ войнас сёрӧн пукалісны миянын засадаын.
Люся спокойнӧя вочавидзӧма, мый сійӧ чой дінӧ некод оз волывлы да мый некутшӧм козин сылы оз ков.
— «Ме, — шуӧ, — ассьым чойӧс радейта», и ставыс, — висьталіс Бауткин.
— Сулалӧ да видзӧдӧ Соликовскийлы веськыда синмас.
Кыдз нӧ, пионерка!
Соликовский веськыда чуймис.
Да и ставным ми виччысим, мый нывкаыс повзьӧмысла ставсӧ висьталас, сы вылӧ торъя ёна надейтчим.
Ещӧ юасьӧ, повзьӧдлӧ, — а сійӧ чӧв олӧ.
Сэки Соликовский сылы индӧ петля вылӧ, весиг сылысь юрсӧ сюйис петляас — сійӧ чӧв олӧ.
Р-р-раз! — и йирк бердӧ.
Соликовский кутӧ гезйӧдыс; ӧні пӧ нин пионеркаыд висьталас асланыс йӧз йылысь.
И тэ гӧгӧрвоан: ни ӧти шы.
Видзӧдам — джагалӧ.
Перйим петлясьыс, выліас ведраысь ва кисьтім: висьтав!
Сутки вит тюрьмаын видзим, сідзи и нинӧм тӧдмавтӧг сійӧс бӧр лэдзим.
Ме аслам кӧсйытӧг кывзі палачьяслысь сёрнисӧ.
Ме бура тӧді Люсяӧс.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй нывка — гӧрд галстука пионерка, кутшӧмъяс уна сё сюрс.
Но кор и сылы ковмис сулавны Ленин — Сталин делӧ вӧсна, эз дрӧгнит мужественнӧй ичӧтик сьӧлӧмыс.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сьӧкыд меным сэки, но, ичӧтик пионерка Люся стойкость йылысь врагъяслысь висьтсӧ кывзігӧн, ме чувствуйті, кутшӧм лӧсьыдджык лоӧ сьӧлӧм вылын да кыдзи содӧ бодрость да лача.
Не чегны немечлы миянлысь челядьяснымӧс!
Тадзи коли дас лун.
Ме терпиті.
И век содіс лача.
Ме дзик нин решиті, мый Олег аслас ёртъясыскӧд кӧнкӧ ылын, и ньӧжйӧник мӧді успокаивайтчыны.
Но тайӧ вӧлі сӧмын временнӧй шойччӧг.
Шоглуныс эз вешйыв ми дінысь, сійӧ сӧмын виччысис ассьыс чассӧ.
Январ дас ӧтикӧд лунӧ асывнас локтіс полиция менам вокла.
Дядя Николай виччысис кортӧм гӧсьтъясӧс да удитіс дзебсьыны менам жырувса пӧгребӧ.
Вок юр весьтын час кык пукалӧм бӧрын полицейскӧйяс мунісны.
Ми налы шуим, мый вок муніс часӧвӧй мастер ордӧ да должен регыд бӧр локны.
Муніганыс полицейскӧйяс грӧзитчисны:
— Медым оз дзебсясь Коростылев, кыланныд?
А то омӧльджык лоас сылы!
Джодж улын вок ставсӧ кывліс.
Рытнас найӧ бара локтісны.
Вок сӧмын на лӧсьӧдчис петны пӧгребысь, надейтчис пемыд войнас мунны кытчӧкӧ гортысь.
Полицейскӧйяс бара пуксялісны сы юр весьтӧ.
— Тані виччысьыштлам, кытчӧдз оз лок Коростылев.
Мыйкӧ сійӧ дыр часісӧ вӧчӧдӧ.
Сэки ми ордӧ пырис Лидия Макаровна Попова.
Полицейскӧйясӧс жырйысь аддзӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ засада.
Сійӧ корис сетлыны сылы ведра.
Кор ме петі кухняӧ, сійӧ шӧпнитіс меным:
— Олег локтіс.
Пукалӧ ме ордын...
Ме ун йылысь моз заводиті пасьтасьны.
Полицейскӧйяс аддзисны:
— Оз позь!
Керкаысь петны некодлы оз позь!
Петі ме сӧмын сэки, кор найӧ, час кык пукалӧм бӧрын мунісны.
И бара грӧзитчигтыр:
— Но вот мый: локтас Коростылев — медым пыр жӧ воас полицияӧ, мӧдног ми ставнытӧ тіянӧс нуам сы пыдди.
Гӧгӧрвоана?
Попова ордын ме аддзи Олегӧс кухнясьыс.
Сійӧ пукаліс кӧмтӧм, и Лидия Макаровна вазелинӧн мавтіс сылысь кынмӧм кок чуньяссӧ; найӧ вӧліны гӧрдӧсь, пыктӧмаӧсь, страшнӧйӧсь.
Ме уськӧдчи сы дінӧ:
— Пиукӧй менам, мыйла нӧ бӧр тэ локтін татчӧ?
Тэ ӧмӧй он тӧд, мый тані вӧчсьӧ?
И ме заводитлі висьтавлыны, мый лоис Краснодонын, но Олег мудзпырысь шуис:
— Мама, ме ставсӧ тӧда...
Олег кӧмасигкості Лидия Макаровна висьталіс:
— Кыла, друг кодкӧ стучитӧ ӧдзӧсӧ.
«Пырӧй», шуа.
И вот воссьӧ ӧдзӧс, аддза — пырӧ кутшӧмкӧ морт, здоровайтчис да сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
«Мый тіянлы колӧ?» юала.
А сійӧ: «Лидия Макаровна, энӧ тӧдӧй менӧ?
Ме партизан.
Менӧ преследуйтӧны.
Ме тіян власьтын ӧні.
Верманныд дзебны менӧ, а верманныд...» Ме эг сет сылы помавны, уськӧдчи окавны.
Отсалі сылы пӧрччысьны, пуксьӧді сёйны, а ачым — ті ордӧ...
Но, беседуйтӧй.
И Лидия Макаровна петіс.
Эз вӧв гажа Олеглӧн висьтыс.
Тайӧ дас луннас сійӧ уна аддзылӧма шоглун да страдание.
Аслас вит морткӧд сійӧ вӧлӧма пӧшти фронт линия дорын, но ас йӧз дінӧ писькӧдчыны абу удайтчӧма.
Полиция да жандармерия следитӧны быд штатскӧй бӧрся, быд ичӧтик подозрение дырйи арестуйталӧны да шыбитӧны концлагерьясӧ.
Сэні быдӧнӧс виччысьӧны страшнӧй мучитчӧмъяс да смерть.
Дзоньвидзаясӧс мучитӧны тшыгйӧн да кӧдзыдӧн, слабӧйясӧс шыблалӧны ямаясӧ, киськалӧны бензинӧн да ловъявывсьыс сотӧны.
...
— Мама, мусаӧй менам, абу вынӧй видзӧдны тайӧ ставтор вылас!
Тӧдан, меным век Корчагин тӧдвылӧ волӧ... сылӧн туйыс.
Бур, мама, ме сідзжӧ прӧйдита ставтор пырыс и ог сетчы!
Кытчӧдз ловъя, помӧдз кута тышкасьны!
Сӧмын ӧні ме казялі, кутшӧма омӧльтчӧма Олег.
Банчукъясыс ёсьмӧмаӧсь, зэв гырысь синъясас сук синлысъяс костіыс тыдаліс сылӧн страдайтӧмыс.
Но друг сійӧ веськӧдчис да зэв жалитӧмӧн шуис:
— Некыдз ог вермы прӧститны аслым, мый уступиті сэки да эг взорвит дирекционсӧ!
Сэтшӧмъяскӧд, кыдзи немечьяс, тышын колӧ мунны помӧдз.
А кыдзи ставсӧ миян вӧлі гӧтӧвитӧма!
Делӧыс бӧрӧкольӧмтор — висьтала.
Взрывчаткасӧ заложитім нин пос улас, нюжӧдім шнур.
Пирожоклы судзӧдім билет.
Сійӧ должен вӧлі пырны школаӧ да ӧзтыны шнурсӧ.
Серёжа Тюленин, Владимир Жданов да ме виччысим петанінас дасьтӧм оружиеӧн.
Эк, упуститны татшӧм случай!
Ме нинӧм шутӧг шыльӧді сылысь юрсисӧ, окалі банбокъяссьыс чорзьӧм кучиксӧ.
Неуна бӧрынджык Олегкӧд аддзӧдчывны котӧрӧн локтіс дядя Николай.
Сійӧ уськӧдчис Олег дінӧ, и найӧ, ёрта-ёртсӧ топыда кутӧмӧн кынмисны места вылас.
Но кадыс эз коль ни ӧти минут.
Заводитім обсуждайтны: кыдзи жӧ нетшыштчыны немечьяс клещиысь?
Эз вӧв окота Олеглы кольны ассьыс Краснодонсӧ, мунны ёртъяс дінсьыс.
Найӧ мучитчисны гестапо застенокъясын.
Мый жӧ вӧчны?
Кыдзи налы регыдджык отсавны?
Олег вӧчаліс планъяс: йитчыны партизанъяскӧд да локны ёртъясыслы отсӧг вылӧ.
И бара Олеглы дум вылас уси аслас выль вося неудачаыс:
— Да, эз кывзыны сэки ребята!
Кокньыдджык вӧлі эськӧ весиг и кувны, веськалім кӧ ми татшӧм взрыв бӧрын гестаповскӧй киясӧ.
Сэки пилы ме висьталі Женя Мошков йылысь, полицейскӧйяслӧн кывъяс йылысь, мый быттьӧкӧ Женя выдайтӧма Олеглысь адрессӧ да весиг найӧс вайӧдӧма аслас комиссар дінӧ патераас.
Олег чеччыштіс, сылӧн чужӧмыс бара гӧрдӧдіс:
— Эн верит провокаторъяслы!
Женя — герой!
Январ 4-ӧд лунӧ допрос вылын сійӧ сьӧвзьӧма жандармлы чужӧмас да пӧгибнитӧма ӧти кыв шутӧг.
Окота вӧлі помтӧг сёрнитны и сёрнитны пикӧд, но полиция вӧлі орччӧн и корсис Олегӧс.
Лидия Макаровна уверяйтіс менӧ, мый ставыс лоӧ бур да медым ме эг тӧждысь.
Сійӧ дасьтӧма нин вӧлі Олеглы места, кӧні сійӧ вермас, ковмас кӧ, дзебсьыны.
Медбӧрын решитім мунны ӧти лун мысти асылын; быттьӧкӧ мешочникъяс — босьтны дадь да петны карысь.
Ми прӧщайтчим Олегкӧд да мунім гортӧ.
А дас кык час войын ми ордӧ пырис немецкӧй офицер полицейскӧйяскӧд;
— Кӧні Коростылев?
Тайӧ пӧрйӧ воклы пышйыны эз удайтчы.
Пӧгребӧ дзебсьыны сійӧ эз удит — немечьяс ывласяньыс югдӧдісны менсьым жырйӧс югыд фонарӧн.
Но Николай и сэки эз кӧсйы сетчыны.
Сійӧ уськӧдчис аслас крӧвать вылӧ да, эшкынӧн юр вывті шебрасьтӧдз, удитіс мыйкӧ вашнитны гӧтырыслы.
Револьвернас ӧвтчигтыр немеч горзіс:
— Кӧні Коростылев?
Воклӧн гӧтырыс, Ольга Александровна, вочавидзис:
— Сійӧ абу гортын.
Муніс.
Кытчӧ — ог тӧд.
Сэки немеч юаліс:
— А коді тайӧ узьӧ сэні жырас?
— Тайӧ... немецкӧй офицер.
— Немеч матыстчис крӧвать дорӧ да мыйкӧ заводитіс сёрнитны по-немецки.
Дерт, дядя Коля чӧв оліс — сійӧ омӧля кужис сёрнитны немеч кыв вылын.
Эшкыныс тӧвзис джоджӧ.
— Ага, медбӧрын сюрин!
Кучкалісны кулакъясӧн и чужъялісны кокъяснас.
Горзыны мӧдіс Валерик.
Ольга Александровна уськӧдчис верӧс дінас.
Немечьяс нӧйтісны и сійӧс.
Сизим час асылын локтісны и сыла.
Ме вӧлі кулӧма кодь.
Юрын ӧтарӧ бергаліс: «Олег, Олег!
Кыдзи нӧ сійӧ ӧні мунас?»
Ми колим мамакӧд да ичӧтик Валериккӧд.
Ӧкмыс часын локтісны гестаповечьяс переводчиккӧд, некымын полицейскӧй да Захаров.
Бара заводитчис обыск, ещӧ ӧтчыд корсьысисны, пузувтісны патераын ставсӧ.
Вещьяссӧ мыйтакӧ босьтісны мукӧдсӧ прикажитісны не вӧрӧдны.
Миян патера ӧні вӧлі ставнас пузувтӧма, тыртӧм да кӧдзыд.
Ми олім кухняын, узьлім ӧти крӧвать вылын: бабушка, ме да Валерик.
И вот локтісны немечьяс да нуӧдісны бабушкаӧс.
Сійӧ бергӧдчӧмӧн видзӧдліс порог дорсянь.
Миян синъяс паныдасисны.
Мам синъясысь ме лыдди: «Нинӧм, эн пов.
Нинӧм йылысь ог висьтав».
Гестапоын бабушкаӧс встретитӧмаӧсь видчӧмӧн да издевайтчӧмӧн.
— Ага, пӧрысь!
И тэ накӧд ӧтвылысь?
Ӧтчыд кучкӧны, мӧдысь, коймӧдысь.
Бабушка гортӧ бӧр локтіс час куим мысти.
Муртса кыссис, сэтшӧма нӧйтӧмаӧсь.
«ЛОКТА КРАСНӦЙ АРМИЯКӦД!»
Ме куті виччысьны ассьым ӧчередь, ачымӧс арестуйтӧм.
Сьӧлӧм висис, окота вӧлі ещӧ кӧть ӧтчыд аддзывны пиӧс да кыдзи позьӧ ӧдйӧджык мӧдӧдны сійӧс Краснодонысь.
Но менӧ эз вӧрӧдны.
Минут дас вит мысти ме вӧлі нин Олег дінын.
Лидия Макаровна полӧмпырысь висьталіс меным, мый карын тӧдӧны нин, мый Олег бӧр локтӧма да кӧнкӧ дзебсясьӧ.
Колӧ вӧлі дзик пыр мунны.
Суседъяс тӧдісны, мый ми дружитам Поповакӧд.
Кытчӧ, код ордӧ мунны?
Олеглӧн став ёртъяслы грӧзитіс смерть, и найӧ асьныс дзебсясисны полицияысь.
Туй вывті мунны сідзжӧ ӧпаснӧ.
Сэті водзӧ дугдывтӧг отступайтӧны скӧрмӧм немечьяс.
Налы син улӧ веськалысь мужчинаясӧс немечьяс немжалиттӧг лыйлӧны.
Тадзи жӧ лоӧ и Олегкӧд, сійӧ кӧ петас Краснодонысь лунын.
А мунны колӧ вӧлі.
Вот-вот вермисны локны гитлеровечьяс.
Мый жӧ вӧчны?
Кытысь корсьны спасение?
И ми мунім хитрость вылӧ: решитім Олегӧс пасьтӧдны нывбаба паськӧмӧн да тадзи колльӧдны сійӧс Краснодон окраина сайӧ.
Маршрутыс вӧлі татшӧм: Таловое сиктын Олег узяс менам тӧдса Анна Акименко ордын, мӧд лун асылӧ петас Должанкаӧ (сэтчӧ Лидия Макаровна сетас записка аслас родственникъяслы), а коймӧд лунас мунас Боково-Антрацитӧ да сэні узяс миянлы тӧдса дед ордын землянкаын.
Кутім лӧсьӧдны Олеглы паськӧм.
Локтіс бабушка.
Нинӧм шутӧг пӧрччис ассьыс валегисӧ да мыччис внукыслы.
Олег пыркнитіс юрсӧ:
— Бабушка, тэ слаб, тэныд валегиыд ёнджыка колӧ меным дорысь.
Да и тіянлы тайӧ валегинад бурджык сулавны полицияын дядя Николайлы да тётялы передачаяс нуигӧн.
Вынӧн уговоритім сійӧс кӧмавны кынмалӧм кокъясас валеги.
Ывлаын вӧлі зэв кӧдзыд; татшӧм кӧдзыдсӧ Донбасса йӧз важӧн оз помнитны.
Олег корис бабушкасӧ вайны сылы гортысь наган; нагансӧ вӧлі дзебӧма сарайӧ вевт улас.
Ме паныд сувті:
— Наганад сӧмын ӧти патрон, мыйла сійӧ тэныд?
— Мама, и ӧти патроныс вермас сгӧдитчыны.
Уськӧдчас ме вылӧ ӧти немеч — тырмас и ӧти патроныс.
Унджыкӧн уськӧдчасны — сгӧдитчас аслым.
Бабушкаыс вайис наган.
Сэсся ми сетім Олеглы нывбаба паськӧм.
Сійӧ видзӧдліс сы вылӧ, серӧктіс да бокӧ вештіс ас дінсьыс паськӧмсӧ.
Ӧні нин Олег кутіс сёрнитны басӧн.
— Мама, тайӧ жӧ нинӧм бурторсӧ оз сет, —
сералыштӧмӧн шуис сійӧ. — Но, тэ ачыд думыштлы: ӧти-кӧ, тайӧ тешкодь — пасьтасьны меным нывбаба паськӧмӧ, мӧд-кӧ, паныдасяс кӧ меным немеч да сійӧ юалас кӧ мыйкӧ менсьым, а ме сылы вочавидза татшӧм басӧн, сэки — вернӧй провал.
Да и ог кӧсйы ме немечьяс водзын пасьтасьны...
Но мӧд петантуй эз вӧв, и ми сэтшӧм настойчивӧя корим!
Медбӧрын Олег топӧдліс пельпомъяссӧ да сӧгласитчис.
Нывбаба паськӧмӧ пасьтасьӧмӧн сійӧ ньӧти эз ло нывбаба кодь — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, упрямӧй тшӧкаа.
Торъя нин ёна выдайтісны сійӧс синъясыс: мужскӧй, непокорнӧй, властнӧй синъяс.
Ми ӧвтыштім киӧн ставтор вылас.
Быд секунда вӧлі дона.
Патераысь петтӧдз Олег перйис зепсьыс куим кывбур да мыччис меным.
— Мама, — шога нюммунӧмӧн шуис сійӧ, — со тайӧ кыкыс тэныд на память, а тайӧс сет Нина Иванцовалы.
Ладнӧ?
Некор не вунӧдны меным, кыдзи менам пиӧй видзӧдліс сэки ме вылӧ!
Ог, ме ог вермы опишитны ставсӧ сійӧс, мый кыптіс менам сьӧлӧмын...
Кытчӧ колльӧді ме пиӧс?
Гашкӧ, медбӧръя туйӧ?
Кутшӧм судьба виччысьӧ сійӧс?
Коді шонтас менсьым детинкаӧс, коді лечитас сылысь кынмалӧм кокъяссӧ?
Аддзысяс-ӧ бур сьӧлӧма морт, коді дзебас сійӧс врагысь?
Кыліс-ӧ менам сьӧлӧм, мый медбӧръяысь ме муна орччӧн пикӧд, медбӧръяысь кыла сылысь гӧлӧссӧ, но ме беспомощнӧя бӧрддзи:
— Олежекӧй менам, висьӧ менам сьӧлӧмӧй!
Аддзысям-ӧ коркӧ ми тэкӧд?
— Аддзысям, мама, — сійӧ зілис бурӧдны менӧ.
— Тэ сӧмын тадзи и думайт!
Ладнӧ, мамочка?
Сійӧ кутіс менӧ, окыштіс, видзӧдліс меным синъясӧ.
Волнуйтчӧмсӧ дзебӧмӧн зумыштчис:
— Мамочка, кӧсйысь меным, мый тэ кутан видзны асьтӧ, дзебсясьны полицияысь, кытчӧдз асланым оз воны.
Ладнӧ?
А лоӧ кӧ мыйкӧ мекӧд, мамочка, мусаӧй, эн бӧрд!
Эн бӧрд, мама!
Мыйла бӧрдны?
Ме ог уськӧдчы враг водзын пидзӧсъяс вылӧ.
Олӧм дорысь ёнджыка ме радейта отчизнаӧс, и ставнытӧ тіянӧс, и тэнӧ, рӧднӧйӧй менам.
А ковмас кӧ кувны, мый нӧ... ассьым долгӧс ме выполниті.
Кыдзи верми, сідзи и тышкаси.
А ловйӧн коля — но, сэки кутчысь немеч!
Ми воим Таловое сиктӧдз.
Шондіыс дзикӧдз нин лэччис, кор ми, рытъя рӧмыднас пӧльзуйтчӧмӧн, Анна Акименко коридорын пӧрччим Олег вылысь нывбаба паськӧмсӧ.
Анна лэдзис пиӧс вой узьны, и ми Поповакӧд неуна успокоитчыштім.
Медбӧръяысь прӧщайтчим, ещӧ ӧтчыдысь корим ёрта ёртнымӧс видзны.
Ме топӧді пиӧс морӧс бердӧ.
Водзӧ ме эг нин вермы видзӧдны сылӧн муса синъясӧ, но бӧръя кывъясыс меным запомнитчисны нэм кежлӧ:
— Эн шогсьы, мама!
Асланым йӧзкӧд локта, Гӧрд Армиякӧд!
Гортын, кытчӧ ме бӧр локті сизим час рытын, ме эг су некодӧс.
Патераын вӧлі тыртӧм да кӧдзыд, ывлаын кодь.
Бабушкаӧс бара нуӧдӧмаӧсь полицияӧ, а ичӧтик Валерийӧс ас орданыс босьтӧмаӧсь суседъяс.
Ме коли ӧтнам.
Гупытшкӧссакодь чӧвлун из моз водіс сьӧлӧм вылӧ, личкис, нинӧмӧн вӧлі лолавны.
Ме пыри Олег жырйӧ.
Диван вылысь нетшыштӧм одеялояс да прӧстыняяс, джодж пасьта шыблалӧм вещьяс — ставыс висьталіс неважӧнся обыск йылысь.
Пызан вылын куйлісны шахматнӧй доска, запонки да Олеглӧн радейтана галстукыс.
Джоджын туплясис Леонид Соболевлӧн «Капитальнӧй ремонт» небӧг — медбӧръя небӧг, кодӧс лыддис ас нэмас менам пиӧй; саридз йылысь небӧг.
Ме машинальнӧя лэпті сійӧс, восьті да акниті.
Кыдзи нӧ немечьяс абу казялӧмаӧсь?
Обложка мышкас вӧлі дядя Николайлӧн гижӧма Совинформбюролысь «Том гвардияӧн» примитӧм медбӧръя сводка.
Сэні лыддьӧдлӧма вӧлі немечьяслысь босьтӧм миян каръяс, пленнӧйяс, виӧм немечьяс, трофейяс.
Ог, тайӧ драгоценнӧй небӧгсӧ ме немечьяслы ог сет!
Сӧмын ме удиті дзебны «Капитальнӧй ремонт», ӧшиньӧ стучитісны.
«Ставыс.
Ӧні мела...»
Но тайӧ вӧлі сійӧ, менам мам.
Сійӧс бара нӧйтӧмаӧсь полицияын.
Лэдзӧмаӧсь, Олегӧс кутӧм вылӧ сам пыдди.
Лои гӧгӧрвоана, мыйла и менӧ оз босьтны ӧнӧдз.
Виччысьӧны да следитӧны.
Войбыд ми сыкӧд бӧрдім Олег кывбуръяс вылын, кодъясӧс сійӧ сетіс меным прӧщайтчигас.
Со найӧ:
...
ПАЛАЧЬЯС
Январ дас квайтӧд лунӧ ми мамакӧд нуим передача тюрьмаӧ дядя Колялы, сылӧн гӧтырлы да Елена Петровна Соколанлы, кодӧс арестуйтісны кыдзи миянлысь тӧдсаӧс.
Сэтысь ми аддзим стенӧ ӧшӧдӧм список арестованнӧйяслысь, кодъясӧс мӧдӧдӧма ворошиловградскӧй концлагерӧ.
Списокын вӧліны кызь куим морт — юношаяс да нывъяс, кодъяс вӧліны меным тӧдсаӧсь «Том гвардия» кузя.
Краснодонын ставӧн нин тӧдісны, кутшӧм тайӧ вӧлі «концлагерь».
Палачьяс нуисны миянлысь челядьӧс казнь вылӧ.
Кыліс отчаяннӧй бӧрдӧм, горзӧм, ойзӧм.
Полицейскӧй нагайкаяс вылӧ видзӧдтӧг нывбабаяс эз вешйывны тюрьма дорысь.
...
И тайӧ лунсяньыс быд асыв полицейскӧйяс ӧшлывлісны стенӧ «концлагерӧ» вуджӧдӧм том гвардеечьяслысь списокъяс.
Збыльвылас найӧс машинаяс вылын нуалісны Краснодон сайӧ, важ шахта дінӧ, тэрмасьӧмӧн лыйлісны да шыблалісны джуджыд шурфӧ, кулӧмаясӧс ловъяяскӧд ӧтлаын...
Дас лун пукалісны тюрьмаын воклӧн гӧтырыс да Елена Петровна Соколан.
Полиция нинӧм эз вермы тӧдмавны да лэдзис найӧс.
Николай воклы дас нёльӧд лунас удайтчис пышйыны комсомолеч Колотовичкӧд ӧтлаын.
Со кыдзи тайӧ артмис.
Гӧрд Армия матысмис век матӧджык.
Бура нин кылӧ вӧлі грознӧй канонада, век частӧджык лэбавлісны миян самолётъяс.
Немечьяс да полиция лихорадочнӧя гӧтӧвитчисны пышйигкежлӧ.
Тюрьма дворӧ волывлісны полицейскӧйяс и мукӧд районъясысь.
Тайӧн и воспользуйтчис Николай.
Войнас сійӧ кусыньтіс иганысь сутугасӧ, восьтіс камера ӧдзӧссӧ.
Та водзвылын сійӧ кӧрталіс соскас полицейскӧй повязка кодь еджыд чышъян.
Сэсся найӧ Колотовичкӧд петісны дворӧ да сэні сорласисны мукӧд районъясса полицейскӧйяскӧд.
Сэсся пышйисны.
На кузя лыйлісны да уськӧдчисны вӧтчыны.
Колотович усис.
Кажитчис, ставыс лёка помасис.
Но Николай век котӧртіс да удитіс ылӧдз мунны.
Сійӧ аддзис кутшӧмкӧ крестьянинӧс.
Найӧ здоровайтчисны.
Николай шуис:
— Вот... мунӧны немечьяс.
— Да, тыдалӧ, мый делӧыс сэтшӧм.
— Он гӧгӧрво, мый бурджык: кольччыны али мунны немечьяскӧд?
— Тайӧ нин кодлы кыдзи кивывджык.
— Меным абу кивыв.
Да, со и найӧ и вӧччӧны ме бӧрся...
Крестьянин пытливӧя видзӧдліс дядя Коля вылӧ, нинӧм эз вочавидз, а сӧмын мигнитіс пӧгреб вылӧ да муніс водзӧ.
Николай уськӧдчис пӧгреб дінӧ.
Немечьяс ставсӧ обыщитісны, но пӧгребӧ пыравны эз дӧгадайтчыны.
...
Татшӧм ногӧн, тюрьмаӧ передачаясӧн миян ветлывлӧмъяс помасисны.
Но немечьяс бара асьныс частӧ волывлісны миянӧ — век надейтчисны суны Олегӧс либӧ вокӧс.
Январ кызь витӧд лунӧ найӧ эз воны.
Ме мӧді беспокоитчыны.
Водзджык ме повзьывлі, кор найӧ волывлісны, а ӧні ме виччыси найӧс.
Волӧны — сідзкӧ, корсьӧны.
Эз воны — сідзкӧ, аддзисны.
Ме котӧрті полицияӧ.
Дежуритіс том неопытнӧй полицейскӧй.
Сійӧ, тыдалӧ, тӧдӧ вӧлі том гвардеечьяс йылысь, но эз тӧд подробностьяссӧ да фамилияяссӧ.
Ме чувствуйті, кыдзи менам кӧдзалӧны кияс и кокъяс да ставыс бергӧдчӧ син водзын, но решитчи юавны:
— Кошевой да Коростылев... эмӧсь тіянын?
Полицейскӧй очсалігтыр кытшовтіс став камераяссӧ, горӧдлывліс пилысь да воклысь фамилияяссӧ.
Некод эз вочавидз.
Ме муні.
Но полӧмыс водзӧ косьтіс менсьым сьӧлӧмӧс.
И ме эг ылав.
Январ кызь ӧкмысӧд лунӧ, рытланьыс, ми дорӧ локтіс тройка вӧла.
Патераӧ пырисны жандармъяс да полицейскӧйяс Захаров юрнуӧдӧм улын, ставныс кодӧсь.
Захаров горӧдіс:
— А но, вай пиыдлысь паськӧмсӧ — ставсӧ, мый эм!
Да тэрыбджыка вӧр!
Ме вочавидзи:
— Гортӧ эз коль паськӧмыс...
Став паськӧмсӧ сылысь нуис полиция.
Захаров презрительнӧя орӧдіс менсьым сёрниӧс:
— Но, но!
Сійӧ сэтшӧм жӧ правда, кутшӧм и сійӧ, мый тэ эн тӧд, кӧні тэнад пиыд.
— И эг тӧд, — вочавидзи ме, а ачым чувствуйті, кыдзи вешйӧ кок улысь джоджыс, — и ӧні ог тӧд.
— Нинӧм, зато ми тӧдам.
Ме чӧв олі.
Ме век на надейтчи, мый сійӧ ылӧдлӧ менӧ либӧ прӧстӧ сідзи мучитӧ, но сэки ӧти полицейскӧй шензьӧмӧн юаліс Захаровлысь:
— А мый, Кошевойсӧ эсійӧ нин... кутісны?
— Кутісны, — ме вылысь синсӧ вештывтӧг, чигарка гартігтыр, чӧвтіс Захаров.
— Воча лыйсьыны, кычипиыд, думыштӧма, полицейскӧйӧс ранитӧма.
Бур, мый сылӧн наганас вӧлӧма сӧмын ӧти патрон...
Кор ме вои ас садьӧ, полицейскӧйяс, ӧдзӧсӧн крапйӧдлігтыр, муналісны нин.
Медбӧръя вын чукӧртӧмӧн ме уськӧдчи на бӧрся, горӧді:
— Олеглы... позьӧ сёянтор вайны?
— Сёянтор? — мисьтӧма шпыньмунӧмӧн юаліс Захаров.
— Да сійӧ и Краснодонас нин абу.
Вообще абу.
Питӧ тэнсьыд Ровенькиын лыйлісны.
Выльысь усигӧн ме удиті горӧдны:
— Палач, мед тэ нэм кежад лоан проклят!
Не кӧ эськӧ мама, ог тӧд эськӧ, мый лои мекӧд.
Но ме сетчи мамлӧн мелілунлы.
Бабушка веритіс, мый внукыс сылӧн ловъя, мый сійӧс оз босьт некутшӧм пуля.
И тайӧ куслытӧм верасӧ сійӧ передайтіс и меным.
Мамкӧд ӧтлаын и ме куті надейтчыны.
Мый вылӧ?
Ме тайӧс ог вермы гӧгӧрвоӧдны.
Ми быттьӧкӧ чудо виччысим...
ВОИСНЫ!
Помасьлытӧм кузьӧсь кажитчисны мустӧм лунъясыс, унтӧм кузь войясыс.
...
Немечьяс прикажитісны миянлы кыкысь лун волыны полицияӧ отметитчыны.
Асыввывсянь грознӧя кыліс артиллериялӧн лыйсьӧм.
Фронтыс вӧлі карсянь сӧмын дас кык километр сайын.
Ми частӧ следитім миян самолётъяс бӧрся, радпырысь нюмъялім, кор найӧ бомбитісны немецкӧй войскаӧс да складъяс, эг полӧ бомбаяссьыс.
Кутшӧма ми виччысим ассьыным йӧзӧс!
Февраль первой лунӧ полиция эвакуируйтчис Краснодонысь Ровенькиӧ, сьӧрсьыс босьтіс и арестованнӧйясӧс — смерть вылӧ обречённӧйяслысь медбӧръя партиясӧ.
На пиын вӧліны Люба Шевцова, Семён Остапенко, Виталий Субботин да Дмитрий Огурцов.
Но полицейскӧйяс мыйтаӧн кӧ колисны на Краснодонӧ, и ми долженӧсь вӧлі ветлывны отмечайтчыны.
Февраль 3-ӧд лунӧ полицияӧ корисны бабушкаӧс да бара сійӧс ёна нӧйтісны.
— Мыйысь? — горӧдіс бабушка.
— Эн имеит татшӧм челядьӧс да внукӧс!
Тайӧ лунсяньыс ме понді дзебсясьны немечьясысь.
Полиция воліс мела.
Мама висьталӧма, мый ме муні сиктӧ нянь судзӧдны.
Сэки код полицейскӧйяс заводитісны издевайтчыны мам вылын да ичӧтик Валерик вылын.
На пиысь ӧти босьтӧма ножич да, гӧрдліг-сералігтыр, заводитӧма бытшкавны куим арӧса Валерикӧс.
— Мама, мама! — горзіс Валерик, да кӧдзыд ньылӧмӧн вевттьысис сылӧн ичӧтик, тшыгъялӧмысла омӧльтчӧм-косьмӧм чужӧмыс.
А фронт век матысмис Краснодонлань.
Кӧкъямыс километр нин вӧлі ми костын да мездӧм костас.
Кыліс нин весиг пулемётнӧй лыйсьӧмыс.
Краснодонын зэв ёна виччысисны ассьыным йӧзӧс.
Лунъяс кыссисны, быттьӧ кузь вояс.
Водзӧ терпитны эз вӧв вын...
...
Февраль дас кыкӧд да дас коймӧд лунъясӧ немечьяс нуӧдісны облаваяс патераясын, пӧгребъясын да сарайясын.
Корсисны мужчинаясӧс.
Налы удайтчис захватитны разнӧй арлыда морт сёӧс кымын; найӧс нуисны полицияӧ.
Февраль 13 лунӧ рытъявылыс став немецкӧй частьяс заводитісны паникаын эновтавны Краснодон.
Заводитісны зэв ёна ноксьыны.
А 1943 вося февраль 14 лунӧ Краснодонын эз нин вӧв ни ӧти немеч.
Стӧч дас ӧти часын карӧ пырисны миян танкъяс.
Первой сӧветскӧй танк аддзӧм бӧрын ми котӧртім сы бӧрся, радысла бӧрдім, мыччим танкистъяслань кинымӧс, благословляйтім миянӧс освободитысьясӧс.
Ог тӧд, коді тайӧ лунӧ вермис пукавны жырйын.
Карса олысьяс петісны встречайтны Гӧрд Армияӧс.
Рыт кежлас Краснодон вӧлі тырӧма миян войскаӧн.
Ми ас ордӧ пригласитім кызь красноармеечӧс.
Лэдзим эськӧ унджыкӧс, ыджыдджык кӧ вӧлі патераным.
Мамкӧд ми песлалім налысь бельесӧ, пуим ӧбед, ваялім пызан вылӧ.
Менам пӧрысь мам, мудз йывсьыс вунӧдӧмӧн, окаліс да пуксьӧдаліс пызан сайӧ красноармеечьясӧс, кыдзи рӧднӧй пиянӧс.
Кор первой танкъяс пырисны полицейскӧй дворӧ, танкистъяслӧн чуксасьӧм вылӧ некод эз шыась.
Камераяс чӧв олісны.
Лыйлӧмъяслӧн шойясыс куйлісны дворын.
Шойясыс тырыс вӧліны и камераясын.
Немечьяс ни ӧтиӧс эз кольны ловйӧн сійӧ йӧз письыс, кодъясӧс захватитісны воддза лунас.
Февраль 17 лунӧ Краснодонын вӧлі траурнӧй лун; тайӧ лунӧ дугдывтӧг кылісны челядьсӧ воштӧм мамъяслӧн бӧрдӧмъяс да лыддьӧдлӧмъяс.
5 № шахтаысь, квайтымын вит метр судта пемыд шурфысь, бадьяӧн лэпталісны мучитӧм том гвардеечьяслысь шойяссӧ.
Шурф дорӧ чукӧрмисны Краснодонса став олысьяс.
Быд телӧ дінӧ уськӧдчыліс мам.
Тӧдмавны вӧлі сьӧкыд.
Медым перйыны том гвардеечьяслысь признайтчӧм, гестаповечьяс немортногӧн мучитісны найӧс.
Нывъяс да зонъяс куйлісны изуродуйтӧмаӧсь, лӧз пыкӧсаӧсь, биысь сьӧдасьӧм пятноясаӧсь; ӧткымынъяслӧн морӧс вылас вӧлі пуртӧн вырежитӧма кодзувъяс.
Шурф дорас лымйыс вир вӧснаыс вӧлі гӧрд.
Весьшӧрӧ вӧлі палачьяслӧн лёкалӧмыс!
Том гвардеечьяс асьнысӧ кутісны мужественнӧя да эз изменитны вежа делӧлы, код вӧсна тышкасисны да кодлы квайт тӧлысь сайын присягайтісны.
Неудачаӧн дурмӧм полициялӧн начальник Соликовский уськӧдчис Толя Попов вылӧ, коді нӧйтӧмъяс вӧснаыс ӧдва кок йылас сулаліс:
— Висьтав жӧ, медбӧрын, мый ті вӧчинныд?
Толя вочавидзис: — Сійӧс, мый вӧчим, ог висьтав.
Сӧмын вот жалитам, мый этша вӧчим...
Кор лои тӧдса, мый найӧс нуасны казнь вылӧ, Уля Громова передайтіс Морзе азбукаӧн став камераясӧ штаблысь медбӧръя приказсӧ:
«Регыд нуасны миянӧс казнь вылӧ.
Смерть водзын асьнытӧ кутны сідзи, кыдзи олінныд, — мужественнӧя.
Туяс горӧдам сьывны Ильичлысь радейтана песнясӧ: <rus>«Замучен тяжёлой неволей»</rus>.
Дас лун перъялісны шойяссӧ шахтаясысь.
Ме, сідз жӧ кыдзи став мамъяс, уськӧдчывлі миян кулӧм челядь дінӧ — думайті, гашкӧ аддза и Олегӧс на пӧвстысь.
Пи эз вӧв...
Краснодонӧ кутісны бӧр воавны ловйӧн кольӧм том гвардеечьяс.
Сё да куим молодогвардеецысь локтісны сӧмын Нина Иванцова, Ваня Туркенич, Оля Иванцова, Жора Арутюнянц, Радик Юркин, Анатолий Лопухов, Михаил Шищенко да Валерия Борц.
abu
Март первой лунӧ гуалім том геройясӧс.
Найӧс гуалісны карса паркын, братскӧй могилаӧ воинскӧй почестьясӧн.
Вӧлі сетӧма салют.
Траурнӧй митинг вылын мукӧдъяс пӧвстын выступитіс Ваня Туркенич, сійӧ вӧлі нин пасьтасьӧма военнӧй формаӧ.
Ёртъяс гу вылас сійӧ клянитчис, мый оз пӧрччы ассьыс шинельсӧ, кытчӧдз оз ло бырӧдӧма миян му вылын медбӧръя немечӧс.
Том гвардеечьясӧс дзебӧм бӧрын менӧ видлыны пырисны Нина да Оля Иванцоваяс.
Шог вӧлі миян встречаыс.
Ме сеті Ниналы Олеглысь медбӧръя кывбурсӧ:
...
Ме видзӧді, кыдзи Нина киын дрӧжжитіс листокыс, да мем тӧдвылӧ уси Олегкӧд налӧн дружбаыс, сійӧ, кыдзи Олег частӧ шулывліс меным:
— Мама, тэ сӧмын видзӧдлы, кутшӧмӧсь сылӧн синъясыс!
Тӧлкаӧсь, меліӧсь...
Тӧдан, Нина некор оз первой тӧждысь ас йывсьыс, а век — мукӧд йылысь.
Ёртъясыслысь неудачасӧ переживайтӧ ёнджыка аслас неудачаяс дорысь.
Кор колӧ — шу, и ёртъяс радиыс сійӧ дась любӧй риск вылӧ.
Мукӧдъяс ради, «Том гвардия» ради и олӧ.
Мый сыкӧд немечьяс вермасны вӧчны?!
Ставыс кӧ эськӧ сэтшӧмӧсь вӧліны, кутшӧм Нина!
Не радейтны сійӧс оз позь...
Нина друг видзӧдліс ме вылӧ аслас паськыда восьтӧм зэв мича синъяснас.
Наын вӧлі кутшӧмкӧ решение.
ТАЙӦ ВӦЛІ СІЙӦ
Март кыкӧд лунӧ ме мамкӧд да Елена Петровна Соколанкӧд муні Ровенькиӧ корсьны Олегӧс.
Миянлы лои бӧр локны нинӧмӧн.
Вӧрсӧ, кӧні лыйлісны миянлысь йӧзӧс, немечьяс вӧлі минируйтӧмаӧсь.
Ковмис виччысьны, кытчӧдз оз сыв лымйыс да кытчӧдз оз разминируйтны вӧрсӧ.
1943 вося март дас ӧтикӧд лунӧ лои известнӧ, мый Ровенькиын кутасны восьтавны лыйлӧмъяслысь гуяс.
Ме зэв ӧдйӧ мӧдӧдчи туйӧ.
Мекӧд мунісны Нина да Оля Иванцоваяс.
Ровенькиын ми аддзим йӧзӧс, кодъяс Олегкӧд ӧтлаын пукалӧмаӧсь тюрьмаын.
Налы чудоӧн удайтчӧма мынны смертьысь.
Со мый найӧ висьталісны: — Январ тӧлысь помын ми дорӧ камераӧ шыбитісны чистӧя пасьтасьӧм юношаӧс.
Сійӧс арестуйтӧмаӧсь Боково-Антрацитын.
Обыщитігас сы ордысь аддзӧмаӧсь пальтоас вурӧм комсомольскӧй билет да кымынкӧ сӧстӧм бланок.
Вӧлӧма сылӧн наган, но сӧмын ӧти пуляӧн. Век жӧ сійӧ водзсасьӧма, ранитӧма полицейскӧйӧс.
Юношаӧс шуисны Олегӧн, фамилиясӧ ог помнитӧ.
Кор сылысь юалім, кыдзи сійӧ веськалі полиция киӧ, сійӧ шуис, мый сійӧс выдайтӧма дед, вӧвлӧм кулак.
Сы ордӧ кынмысь Олег пырӧма Боково-Антрацитын...
Полицияса начальник Орлов ордын допросъяс вылын Олег асьсӧ кутӧма мужественнӧя.
Кор Орлов юалӧма Олеглысь, мый заставитіс сійӧс организуйтны боевӧй отряд, Олег вочавидзӧма:
— Отчизнаӧс радейтӧм да тіянӧс, изменникъясӧс, мустӧмтӧм!
Полицейскӧйяс зверскӧя нӧйтӧмаӧсь Олегӧс.
Камераӧ сійӧс шыбитӧмаӧсь садьтӧгыс нин.
Камераын Олег эз сетлы ёртъясыслы юрсӧ ӧшӧдны.
Сійӧ шуліс, мый некор оз кут корны палачьяслысь пӧщада; тайӧс жӧ сӧветуйтіс и став арестованнӧйяслы.
Шуліс:
— Ёртъяс!
Олім ми честнӧя и кулам честнӧя!
...
Сэсся Олегӧс босьтӧмаӧсь жандармерияӧ допрос вылӧ; тыдалӧ, полицияын абу вӧлӧма инструментъясыс да орудиеясыс пыткасӧ вӧчны.
Но и жандармерияын мучитӧмъяс бӧрын дзикӧдз нӧйтӧм, изуродуйтӧм Олег эз вежсьы да век настойчивӧйджыка убеждайтіс весиг арлыдӧн ыджыд ёртъяссӧ:
— Энӧ лэдзӧй радуйтчыны палачьяслы!
Мед найӧ оз и думайтны, мый миянлы страшнӧ торйӧдчыны олӧмкӧд.
Кутчысьӧй, ёртъяс!
Миян йӧз ставсӧ тӧдмаласны...
Миянӧс оз вунӧдны...
Камераын томйӧзӧс сійӧ велӧдіс сьывны песняяс, ачыс горӧдлывліс медводз:
<rus>Широка страна моя родная...</rus>
Песняӧн и муніс расстрел вылӧ.
Медбӧръя допрос вылын, казнь водзвылын, сійӧ шуис:
— «Том гвардия» удж йылысь менсьым эн юасьӧй, ог висьтав ни ӧти кыв.
И ещӧ помнитӧй: сӧветскӧй томйӧзӧс тіянлы некор не сувтӧдны пидзӧсъяс вылас — сійӧ кулӧ сувтсӧн.
Тайӧ менам медбӧръя кывъяс, и тӧдӧй, мый ме вывті ёна презирайта тіянӧс, медым водзӧ сёрнитны тіянкӧд.
Сӧветуйта ӧтитор: эн дзебсьӧй.
Тіянӧс всё равно аддзасны!
Ставсьыс кывкутанныд!
Тайӧ вӧлі сійӧ, менам пиӧй...
МЕДБӦРЪЯ ЛУН
Март дас кӧкъямысӧд лунӧ, водз асылын, уна сё морт локтісны ровеньскӧй вӧрӧ.
Гӧрд Армия нӧйтіс немечьясӧс неылын, Боково-Антрацит дорын.
Ровеньки пыр сэтчӧ мунысь туй вывті тэрмасисны подкреплениеяс: пехота, танкъяс, артиллерия.
Месть свершайтчис.
Немечьяс упорствуйтісны.
Ровенькиын разрывайтчисны налӧн тяжёлӧй снарядъясыс, сотчисны да жугласисны керкаяс, улӧдз вольсасис сьӧд тшын.
Немецкӧй самолётъяс ӧтарӧ обстреливайтісны карсӧ да сэтчӧ локтысь туйяссӧ.
Вӧрын восьтӧм гуяс дорын чукӧрмис уна йӧз.
Немечьяс кутісны пулемётъясысь лыйлыны вӧрсӧ.
Укйӧдлӧм да сяркӧдчӧм эз ланьтлыны, жургисны самолётъяслӧн моторъяс, пуяс вылысь гылалісны миян вылӧ пуляясӧн орӧдӧм лапъяс.
Ми уськӧдчывлім му вылӧ да бара чеччылім.
Некутшӧм вынъяс эз вермыны заставитны миянӧс вешйыны дона гуяс дорысь.
Горзісны-бӧрдісны да лыддьӧдлісны нывбабаяс.
Бӧрдісны лыйлӧмъяслӧн рӧднӧйясыс и бокӧвӧйяс.
Вӧр пасьтаыс вӧліны гуяс, и став гуясыс вӧліны тырӧсь лыйлӧмъясӧн да мучитӧмъясӧн.
Дойысла топалӧм сьӧлӧмӧн, полігтыр и сыкӧд ӧттшӧтш гуся лачаӧн, мый Олег абу тані, ме ветлӧдлі восьтӧм гуяс костті, видзӧдалі, корси ассьым рӧднӧй дитяӧс.
Нинакӧд да Олякӧд ми тӧдмалім страшнӧя изуродуйтӧм Люба Шевцоваӧс, Семён Остапенкоӧс, Виталий Субботинӧс да Дмитрий Огурцовӧс.
Олегӧс ми эг аддзӧ...
Март дас ӧкмысӧд лунӧ ми бара мунім вӧрӧ.
Сӧмын кодйисны первой шойсӧ, ме горӧдтӧг уськӧдчи сы дінӧ.
Ме тӧді Олегӧс.
Тӧдісны сійӧс Нина да Оля.
Менам пиӧй, кодлы эз на вӧв ещӧ и дас сизим арӧс, ме водзын куйліс дзор.
Кӧсичаясас юрсиыс вӧлі еджыд-еджыд, быттьӧ киськалӧма мелӧн.
Немечьяс перйӧмаӧсь Олеглысь шуйга синсӧ, пуляӧн жугӧдӧмаӧсь балябӧжсӧ да морӧс вылас дон кӧртӧн сотӧмаӧсь комсомольскӧй билетыслысь номерсӧ.
Пи куйлӧма гуын тӧлысьӧн-джынйӧн.
Гуыс вӧлӧм ляпкыд, телӧсӧ пӧшти эз вӧв тыртӧма мунас.
Зато лымйыс тыртӧма, а кӧдзыдыс дорӧма да видзӧма пилысь телӧсӧ.
Весиг кулӧм бӧрас тӧлысьӧн-джынйӧн мысти Олег вӧлі зэв мича.
Сылӧн джуджыд плеш вылас лэччӧмаӧсь юрсилӧн дзор пратьяс, кузь сьӧд синлысъясыс оттеняйтісны сійӧ чужӧмлысь спокойнӧй бледлунсӧ.
Меным отсалісны Нина да Оля да кутшӧмкӧ дзик бокӧвӧй йӧз.
Ми пуктім пиӧс гортйӧ да дадь вылын нуим карӧ, госпиталь дорӧ.
Туй вылын разрывайтчисны немецкӧй снарядъяс, и ми частӧ сувтлывлім.
А горт бокыті водзӧ мунісны и мунісны миян подразделениеяс.
Автомата кутшӧмкӧ боеч юаліс менсьым:
— Мам, кодӧс кыскан?
— Пиӧс.
Боеч лэптыштліс горт вевтсӧ.
— Кутшӧм на том сійӧ тэнад! — шуис сійӧ, и синваыс визувтіс чужӧмӧдыс.
— Но, нинӧм, мам, ми отомститам.
Ставсьыс отомститам!
Олегӧс ми дзебим 1943 вося март 20 лунӧ, час витын, Ровенькиын, центральнӧй площадь вылын.
Олегкӧд орччӧн пуктім Люба Шевцовалысь гортсӧ.
Накӧд ӧтлаӧ вӧлі пуктӧма Виталий Субботинӧс, Семён Остапенкоӧс да Дима Огурцовӧс.
Колльӧдіс найӧс Гӧрд Армия, войтыр.
Джуджыд гу весьтӧ красноармеечьяс копыртісны боевӧй знамяяс, оркестр ворсіс похороннӧй марш, вӧлі сетӧма куимысь салют.
И пыр жӧ боечьяс мунісны наступлениеӧ.
Чорыд бой продолжайтсис.
Укйӧдліс канонада.
Миян самолётъяс победнӧй ыджыд шумӧн ӧдйӧ лэбисны лӧз енэжӧд враг вылӧ.
Тайӧ самолётъяслӧн эз вӧв лыдыс.
Ваймӧны вӧлі бӧръя пӧжаръяс.
И локтӧ вӧлі тулыс.
Меліа шонтіс шонді, тэрмасьӧмӧн сыліс лым.
Жургисны-визувтісны шоръяс.
Пуяс вылын польтчисны гаръяс.
Енэжыс вӧлі мича кельыдлӧз.
И вот гу дінӧ матыстчис Нина Иванцова.
— Менам дона Олег! — заводитіс висьтавны сійӧ, и гӧлӧсыс сылӧн бура кыліс.
— Олег, ме выполнита тэнсьыд завещаниетӧ.
Аски ме доброволецӧн муна Гӧрд Армияӧ.
Кута, кыдзи тэ велӧдін миянӧс, киясын оружиеӧн добивайтны немечьясӧс, мститны «Том гвардия» вӧсна.
Победаӧдз ог пукты оружиеӧс!
...
Нинакӧд ӧтлаын армияӧ мунісны Жора Арутюнянц, Толя Лопухов да Радик Юркин.
И найӧ славнӧя тышкасисны Рӧдина вӧсна да комсомольскӧй дружба вӧсна.
А регыд получитіс заслуженнӧй пуля дед-кулак, коді выдайтіс немечьяслы Олегӧс да мукӧд большевикъясӧс Боково-Антрацитын.
Лыйлісны подлӧй мортӧс — Ольга Лядскаяӧс.
Аддзисны организацияӧс предайтысь Геннадий Почепцовӧс, следователь Кулишевӧс да Громовӧс — немечьяслысь слугаясӧс.
Найӧс судитісны восьса войтыр судӧн да лыйлісны Краснодонын.
Найӧ юр весьтӧ, сотчӧм сюръяяс вылӧ, вӧлі гижӧма: «Войтырӧс вузалысьяс.»
БАРА ТУЛЫС
И вот бара тулыс.
Воис победа.
Океанъяс сайын ылын юргӧ миян Рӧдиналӧн славаыс.
Бара тшынасьны кутісны заводъяс, да гажаа чуксасьӧны Олег Кошевой нима, Сергей Тюленин нима, «Том гвардия» нима донецкӧй шахтаяслӧн гудокъясыс.
Ёртъяс бара паныдасисны, и найӧ бара ӧтлаынӧсь отчизналӧн шуд да выль дзоридзалӧм вӧсна тышын.
Помтӧм колхознӧй муяс вылын шептасьӧны няньяс.
Бара кылӧ челядьлӧн серам, да шонді дзирдалӧ школаяслӧн да университетъяслӧн югыд ӧшиньясын.
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Kodko) @ Хаджи Мурат @ повесьт @ Л. Н. Толстой. Хаджи Мурат @ 1939 @ Лб. 3‒157.}
Толстой Лев Николаевич
Хаджи Мурат
Ме вӧлі локта гортӧ муяс кузя.
Вӧлі буретш гожӧм шӧр.
Пуктісны видзьяс, да сӧмын на лӧсьӧдчисны ытшкыны сю.
Волӧн тайӧ кадас эмӧсь мичаысь-мича дзоридзьяс: гӧрдъяс, еджыдъяс, розовӧй душистӧй пушкыр кашкаяс, йӧв-еджыд рӧма, яръюгыд виж шӧра «радейтан он радейт», аслас лӧсьыд прянӧй дукнас, виж сурепка аслас ма кӧрнас, вылын сулалысь лиловӧй да еджыд тюльпан сяма колокольчикъяс; кыссьысь шыранькытшъяс, виж, гӧрд, розовӧй скабиозъяс, лиловӧй, ӧкуратнӧй, муртсаник розовӧй пуха да муртса кылыштан чӧскыд дука подорожник, пӧлудьяс, шонді вылын да томдырйиыс югыд-лӧз и кельыдлӧзӧсь да гӧрдӧдысьӧсь рытын да пӧрысьмандор, и повиликалӧн нежнӧйӧсь, миндаль дукаӧсь, пыржӧ лизгыртчысь дзоридзьяс.
Ме чукӧрті уна сикас дзоридзьяслысь ыджыд букет да муні гортӧ, кор казялі канаваысь зэв мича малинӧвӧй, тырвыйӧ дзоридзалӧм йӧн сійӧ сортысь, кодӧс миян шуӧны «татаринӧн» да кодӧс зільӧны ытшкытӧг кольны, а кор сійӧс тӧдлытӧг ытшкӧма, покосникъяс шыблалӧны турун письыс, медым сыӧ не бытшкыны кияс.
Ме мӧвпышті орӧдны тайӧ йӧнсӧ да пуктыны сійӧс букет шӧрӧ.
Ме лэччи канаваӧ да дзоридз шӧрас сатшкысьӧм да чӧскыда и вялӧя сэтчӧ унмовсьӧм гӧна шмельӧс вӧтлӧм бӧрын босьтчи орӧдны дзоридз.
Но тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд: этша на сійӧ, мый заыс бытшласис быд боксянь, весигтӧ чышъян пыр, кодӧн ме тӧби киӧс, — сійӧ вӧлі сэтшӧм ёна крепыд, мый ме вийси сыкӧд минут вит ӧтикӧн-ӧтикӧн сіяссӧ орйӧдлігтыр.
Кор ме, медбӧрын, орӧді дзоридзсӧ, заыс вӧлі нин дзоньнас бонзьӧма, да и дзоридзыс нин эз кажитчы сэтшӧм свежӧйӧн да мичаӧн.
Сыысь кындзи, сійӧ, аслас грубӧйлун да аляповатостьыс вӧсна, эз лӧсяв букетса нежнӧй дзоридзьяс дінӧ.
Ме жалиті, мый дзик прӧста вии дзоридзсӧ, коді вӧлі бур аслас местаын, да шыбыті сійӧс.
«Но кутшӧм энергия да вын олӧмыслӧн», мӧвпышті ме, сійӧ выныштчӧмӧс дум вылӧ уськӧдіг, кодӧн ме орӧді дзоридзсӧ.
«Кутшӧм ёна сійӧ дорйис да кутшӧм донаа вузаліс ассьыс олӧмсӧ.»
Гортланьӧ туйыс муніс пар улӧ сӧмын на гӧрӧм черноземнӧй муяс вывті.
Ме муні буса черноземнӧй туй кузя веськыда.
Гӧрӧм муыс вӧлі помещиклӧн, зэв ыджыд, сідз мый ӧтар-мӧдар бокысь и водза гӧра паныдсӧ немтор оз вӧлі тыдав сьӧд, шыльыда гӧрӧм, нӧшта пинёвттӧм на парсьыс кындзи.
Гӧрӧмыс вӧлі бур, и му кузя некӧн эз тыдав ни ӧти быдмӧг, ни ӧти турун — ставыс вӧлі сьӧд.
«Со ӧд мортыд кутшӧм разрушайтысь существо, ассьыс олӧмсӧ видзӧм могысь мыйдта бырӧдӧма уна сикас ловъя лов, быдмӧг», мӧвпышті ме, тайӧ кулӧм сьӧд му вывсьыс мыйкӧ ловъятор корсиг.
Ме водзладорын, туйсянь веськыдвылын, тыдыштіс кутшӧмкӧ кусттор.
Кор ме матыстчи матӧджык, кустторйын ме тӧдмалі сэтшӧм жӧ «татаринӧс», кодлысь дзоридзсӧ ме дзик прӧста орӧді да шыбыті.
«Татаринлӧн» кустыс вӧлі куим вожа.
Ӧтисӧ вӧлі орӧдӧма, да, кыдз кералӧм сой, чурвидзис важыслӧн колясыс.
Кык мукӧд вылас вӧлі быд вылын ӧти дзоридзӧн.
Дзоридзьясыс тайӧ коркӧ вӧвлӧмаӧсь гӧрдӧсь, ӧні жӧ вӧліны сьӧдӧсь.
Ӧти засӧ вӧлі чегӧма, да джынйыс сылӧн, помас няйтӧсь дзоридзӧн, ӧшӧдчӧма увлань, мӧдыс, кӧть и мавтчӧма черноземнӧй няйтӧн, век на чурвидзис вывлань.
Тыдалӧ вӧлі, мый став кусттор вывтіыс мунлӧмаӧсь кӧльӧсаӧн да сы бӧрын нин кыпӧдчис да сы вӧсна сулаліс бокног, но век жӧ сулаліс, —
быттьӧ нетшыштӧмны сійӧ телӧлысь кусӧк, гугӧдӧмны гырк пытшкӧссӧ, орӧдӧмны сойсӧ, перйӧмны синъяссӧ,
но сійӧ век сулалӧ да оз сетчы мортлы, коді сы гӧгӧрысь бырӧдӧма сылысь став воксӧ.
«Эстшӧм энергия! — мӧвпышті ме, — ставсӧ вермаліс морт, миллионъясӧн бырӧдіс турунъяс, а тайӧ век оз сетчы».
И мем уси дум вылӧ ӧти кавказскӧй история, юкӧнсӧ кодлысь ме аддзылі, юкӧнсӧ кывлі асланыс синмӧн аддзылысьяссянь, а юкӧнсӧ вообразиті аслым.
Тайӧ историяыс, кыдзи сійӧ тэчсис менам казьтылӧмын да воображениеын, со кутшӧм.
I
Тайӧ вӧлі 1851-ӧд во помын.
Ноябр тӧлысся кӧдзыд рытӧ Хаджи Мурат вӧв вылын пырис кизякса душистӧй тшынӧн тшынасьысь чеченскӧй немирнӧй аул Махкетӧ, коді сулаліс роч владениеяссянь верст кызь сайын.
Сӧмын на ланьтіс муэдзинлӧн зэлыд сьылӧмыс, и кизякса тшын дукӧн йиджтысьӧм сӧстӧм горнӧй сынӧдын, ауллӧн дзескыд, сотаяс моз мӧда-мӧдкӧд йитчӧм сакляясӧ разӧдчысь мӧсъяслӧн баксӧм да баляяслӧн бальгӧм шыяс сайын, лӧсьыда вӧлі кылӧны вензьысь мужскӧй гӧлӧсъяслӧн гортаннӧй шыясыс, нывбабаяслӧн да челядьлӧн гӧлӧсъясыс.
Хаджи Муратыс тайӧ вӧлі Шамильлӧн аслас подвигъяснас нималана наиб, коді некыдз мӧд ног эз петавлыв аслас значоктӧг, сы гӧгӧр дасъясӧн джигитуйтысь мюридъясӧн коллялана.
Ӧні, башлыкӧ да буркаӧ тӧбсьӧм, код увсянь чурвидзис винтовка, сійӧ локтіс ӧти мюридкӧд, кыдз позьӧ этшаджык казяланаӧн зілиг, аслас тэрыб сьӧд синъяснас виччысьӧмӧн видзӧдлывліс туй кузя сылы паныд сюрлысь аулса олысьяслы чужӧманыс.
Аул шӧрӧдз воӧм бӧрын, Хаджи Мурат муніс не улич кузя, коді вӧлі нуӧдӧ площадь дінӧ, а кежис шуйга вылӧ векньыдик уличаӧ.
Проулокын горакодь бокӧ кодйӧм мӧд сакля дорӧ воӧм бӧрын сійӧ, гӧгӧр видзӧдіг, сувтіс.
Сакля водзвывса лэб улас некод эз вӧв, вевт вылас жӧ, сёйӧн выльысь мавтӧм труба сайын, куйліс тулупӧн вевттьысьӧм морт.
Хаджи Мурат плеть воропнас вӧрзьӧдіс вевт вылын куйлысь мортсӧ да цокнитіс кывнас.
Тулун улысь кыпӧдчис войся шапкаа да лӧсталысь, важ бешмета старик.
Стариклӧн, синлысъястӧм синъясыс вӧліны гӧрдӧсь да васӧдӧсь, и сійӧ, медым паськӧдны лемасьӧм синъяссӧ, мигайтіс найӧн.
Хаджи Мурат шуис пыркадся: «Селям алейкум», да восьтіс чужӧмсӧ.
— Алейкум селям, — Хаджи Муратӧс тӧдӧм мысти пиньтӧм вомнас нюмъялігтырйи шуис старик да аслас кос кокъяс йылӧ кыпӧдчӧмӧн мӧдіс наӧн веськавны зільны труба дінын сулалысь пу каблука туфлиясӧ.
Кӧмасьӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьтӧг пасьталіс чукрасьӧм нагольнӧй тулуп да кутіс бӧрӧн лэччыны пос кузя, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма вевт дінӧ.
И пасьтасигӧн и лэччигӧн, старик качлӧдліс чукырӧсь да вӧсньыдик гожъялӧм сьылі вывса юрӧн да дугдывтӧг шашкис пиньтӧм вомнас.
Му вылӧ лэччӧм мысти, сійӧ гостеприимнӧя кутчысис Хаджи Мурат вӧв домповодӧ да веськыдладор стремяӧ,
но Хаджи Муратлӧн аслас вӧв вылысь тэрыба лэччысь збой, вына мюрид, старикӧс вештыштӧмӧн, вежис сійӧс.
Хаджи Мурат лэччис вӧв вылысь да, неуна чотыштӧмӧн, пырис лэб улӧ.
Сылы паныд ӧдзӧсысь тэрыба петіс ар дас вита детинка да чуймӧмӧн кутіс видзӧдны локтысьяс вылӧ кисьмӧм сэтӧр кодь, волялысь синъясӧн.
— Котӧрт мечетьӧ, кор батьтӧ, — тшӧктіс сылы старик да, Хаджи Муратӧс пановтӧмӧн, сылы восьтіс дзуртысь кокньыдик ӧдзӧссӧ сакляӧ.
Сэк кор Хаджи Мурат пырӧ вӧлі пыдіас, пытшкӧс ӧдзӧссьыс юрлӧсъяс нуигтыр петіс абу нин том, вӧсньыдик, косіник нывбаба, гӧрд бешмета виж дӧрӧм вылас да лӧз шароваръяса.
— Тэнад воӧмыд шудлань, — шуис сійӧ да, кык пӧвсӧн кусыньтчӧмӧн, кутіс сакля водз стен дінӧ пуктавны юрлӧсъяс гӧсьтлы пукалӧм вылӧ.
— Пияныд тэнад медым ловъяӧсь вӧлісны, — ас вывсьыс буркасӧ, винтовкасӧ да шашкасӧ пӧрччӧм; бӧрын вочавидзис Хаджи Мурат да сетіс найӧс стариклы.
Шыльыда мавтӧм да чистӧя белитӧм стенын дзирдалысь кык гырысь таз костӧ, кӧзяинлӧн ӧшалысь ӧружие дінӧ старик виччысьӧмпырысь ӧшӧдіс кӧрттувъяс йылӧ винтовкасӧ да шашкасӧ.
Хаджи Мурат, ас вывсьыс мыш сайысь пистолетсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, матыстчис вольсалӧм юрлӧсъяс дінӧ да, черкескасӧ сюркньыштӧмӧн, пуксис на вылӧ.
Старик пуксис сы дінӧ аслас куш кокбӧрляясыс вылӧ, тупкис синъяссӧ, лэптіс кияссӧ кипыдӧсъяснас вывлань.
Хаджи Мурат вӧчис сійӧс жӧ,
сэсся найӧ кыкнанныс, молитва лыддьӧм бӧрын, малыштісны ассьыныс чужӧмъяссӧ кияснаныс, тош поманыс найӧс ӧтлаӧдӧмӧн.
— <kaz>Не хабар</kaz>? — юаліс Хаджи Мурат стариклысь (мӧд ног кӧ, мый выльыс?).
— <kaz>Хабар иок</kaz> (абу выльторйыс), — аслас кулӧмкодь гӧрд синъяснас Хаджи Муратлы не чужӧмас, а морӧс вылӧ видзӧдіг вочавидзис старик. — Ме пчельник вылын ола, сӧмын ӧні вои пиӧс аддзӧдлыны.
Сійӧ тӧдӧ.
Хаджи Мурат гӧгӧрвоис, мый старик оз кӧсйы висьтавны сійӧс, мый тӧдӧ да мый колӧ вӧлі тӧдны Хаджи Муратлы, да, кокньыдика юрнас лайкнитӧмӧн, эз кут сэсся юасьны.
— Бур выльторйыс нинӧм абу, — сёрнитны мӧдіс старик. — Сӧмын и выльыс, мый век кӧчьяс сёрнитчӧны, кыдзи налы кутшъясӧс вӧтлыны.
А кутшъяс век чашйӧны то ӧтикӧс, то мӧдӧс.
Кольӧм вежонас роч понъяс Мичицкийяслысь турун сотісны, мед чужӧмныс налӧн чашйысьӧ, — лӧгпырысь киргӧмӧн висьталіс старик.
Пырис Хаджи Муратлӧн мюридыс да аслас вына кокъяслӧн гырысь воськовъяснас му джодж кузя небыда тувччалігтыр, сідзи жӧ, кыдзи и Хаджи Мурат, пӧрччис буркасӧ, винтовкасӧ да шашкасӧ и, ас вылас сӧмын кинжал да пистолет кольӧмӧн, ачыс ӧшӧдіс найӧс сійӧ жӧ кӧрттувъяс вылас, кодъяс вылын ӧшаліс Хаджи Муратлӧн ӧружиеыс.
— Сійӧ коді? — пырысь вылӧ индӧмӧн, Хаджи Муратлысь юаліс старик.
— Менам мюрид,
Элдар нимыс сылӧн, — шуис Хаджи Мурат.
— Бур, — шуис старик да индіс Элдарлы гын вылысь места, Хаджи Мурат дінын.
Элдар пуксис коксӧ кресталӧмӧн да чӧвланьтӧмӧн кутіс видзӧдны сёрнитысь старик чужӧм вылӧ мича, ыжлӧн кодь синъяснас.
Старик висьталіс, кыдзи налӧн молодцы кольӧм вежонын кутісны кык салдатӧс, ӧтисӧ виисны, а мӧдсӧ мӧдӧдісны Веденоӧ, Шамиль дінӧ.
Хаджи Мурат рассеяннӧя кывзіс, ӧдзӧс вылӧ видзӧдаліг да ортсысянь кылысь шыясӧ кывзысигтырйи.
Лэбулын сакля водзвылын кылісны кокшыяс, ӧдзӧс дзуркнитчис, и пырис кӧзяин.
Саклялӧн кӧзяиныс, Садо, вӧлі ар нелямына морт, ичӧтик тошка, кузь ныра, да сэтшӧм жӧ сьӧд, кӧть не сымында волялана синъяса, кыдзи дас вит арӧса детинкалӧн, аслас пилӧн, коді котӧртліс сійӧс корны да батьыскӧд ӧтлаын пырис сакляӧ и пуксис ӧдзӧс дінӧ.
Ӧдзӧс дінын пу башмакъяссӧ пӧрччӧм бӧрын, кӧзяиныс важӧн бритлытӧм быдман кузь сьӧд юрсиӧн тырны кутӧм балябӧжыс вылӧ вештыштіс важ, зыртчӧм папахасӧ да пырысьпыр жӧ коксӧ кресталӧмӧн пуксис Хаджи Мураткӧд орччӧн.
Сідз жӧ, кыдзи и старик, сійӧ кунис синъяссӧ, лэптіс кисӧ кипыдӧсъяснас вывлань, лыддис молитва, малыштіс кияснас чужӧмсӧ да сӧмын сэки мӧдіс сёрнитны.
Сійӧ висьталіс, мый Шамильсянь вӧлі приказ кутны Хаджи Муратӧс, ловйӧн либӧ кулӧмӧн, мый сӧмын на тӧрыт мунісны Шамильлӧн посланечьясыс, да мый войтыр полӧ не кывзысьны Шамильлысь, да мый та вӧсна колӧ лоны осторожнӧйӧн.
— Менам керкаын, — шуис Садо, — менам кунаклы, кытчӧдз ме ловъя, некод нинӧм оз вӧч.
А вот поле вылас кыдзи?
Мӧвпавны колӧ.
Хаджи Мурат ёсьтысьӧмӧн кывзіс да ошканаа лайкйӧдліс юрнас,
и кор Садо помаліс, сійӧ шуис:
— Бур.
Ӧні колӧ рочьяс дінӧ мӧдӧдны мортӧс письмӧӧн.
Менам мюрид мунас, сӧмын колльӧдысь колӧ.
— Бату вокӧс ыста, — шуис Садо. — Кор Батуӧс, — шыасис сійӧ пиыс дінӧ.
Детинка, пружинаяс вылын моз, чеччыштіс тэрыб кокъясыс вылӧ да ӧдйӧн, киясӧн ӧвтчиг, петіс сакляысь.
Минут 10 кымын мысти сійӧ бӧр локтіс сьӧдӧдз гожъялӧм, сӧнӧд яя дженьыд кокъяса чеченецкӧд, коді вӧлі киссянвыйӧдз важмӧм, сыръясӧн косясьлӧм сосъяса виж черкескаа да увлань лэдзӧм ноговицаяса.
Хаджи Мурат видзаасис выльӧн воыськӧд да пыр жӧ, сідз жӧ лишнӧй кывъяс висьтавтӧг, шуис:
— Верман нуӧдны менсьым мюридӧс рочьяс дінӧ?
— Позьӧ, — гажаа вочавидзис Бата. — Ставсӧ позьӧ.
Мекӧд воча ни ӧти чеченец оз вермы мунны.
А то мукӧдыс мунас, ставсӧ кӧсйысяс, да немтор оз вӧч.
А ме верма.
— Ладнӧ, — шуис Хаджи Мурат. — Уджсьыд пӧлучитан куимӧс, — шуис сійӧ куим чунь петкӧдлӧмӧн.
Бата лайкнитіс юрнас, петкӧдлӧмӧн, мый сійӧ гӧгӧрвоис, но содтіс, мый сылы дона не сьӧмыс, а сійӧ честь ради дась служитны Хаджи Муратлы.
Гӧраясын ставыс тӧдӧны Хаджи Муратӧс, кыдзи сійӧ роч порсьясӧс нӧйтліс.
— Бур, — шуис Хаджи Мурат. — Гезыд бур — кузь, а сёрни дженьыд.
— Но чӧв овны понда, — шуис Бата.
— Кӧні Аргун кусыньтсьӧ, кыр весьтас, вӧрас эрд, кык зорӧд сулалӧны.
Тӧдан?
— Тӧда.
— Сэні менам куим верзьӧма виччысьӧны, — шуис Хаджи Мурат.
— <kaz>Айя</kaz>! — юрнас лайкйӧдліг сёрнитіс Бата.
— Юалан Хан-Магомаӧс.
Хан-Магома тӧдӧ, мый вӧчны да мый сёрнитны.
Сійӧс нуӧдны роч начальник дінӧ, Воронцов дінӧ, князь дінас.
Верман?
— Нуӧда.
— Нуӧдны и бӧр вайӧдны.
Верман?
— Позьӧ.
— Нуӧдан, вӧрӧ бӧр локтан.
И ме сэні лоа.
— Ставсӧ вӧча, — шуис Бата, кыпӧдчис да, кияссӧ морӧс дінас пуктӧмӧн, петіс.
— Нӧшта мортӧс Гехиӧ ыстыны колӧ, — кӧзяинлы шуис Хаджи Мурат, кор Бата петіс. — Гехиас колӧ со мый, — заводитіс сійӧ, черкескалӧн хозырьяс пиысь ӧтиӧ кутчысьӧмӧн, но сакляӧ пырысь кык нывбабаӧс аддзӧм бӧрын пыр жӧ лэдзис кисӧ да чӧвланьтіс.
Ӧтиыс вӧлі Садолӧн гӧтырыс, буретш сійӧ абу нин том, косіндзи нывбабаыс, коді пукталіс юрлӧсъяссӧ.
Мӧдыс вӧлі гӧрд шароваръяса да турунвиж бешмета, эзысь монетаясысь вӧчӧм занавескаӧн став морӧссӧ вевттьӧм дзик на томиник нывка.
Сылӧн абу кузь, но кыз, чорыд сьӧд кӧса помас, коді куйліс кос яя мыш пельпомъяс костын, вӧлі ӧшӧдӧма эзысь чӧлкӧвӧй; сэтшӧм жӧ сьӧд, сэтӧр кодь синъясыс, кыдзи и батьыслӧн да вокыслӧн, гажа югъялісны том, стрӧгӧн лоны зілян чужӧмын.
Сійӧ эз видзӧд гӧсьтъяс вылӧ, но тыдалӧ вӧлі, мый чувствуйтіс налысь тан олӧмсӧ.
Садолӧн гӧтырыс вайис ляпкыдик, гӧгрӧс пызан, код вылын вӧліны чай, пильгиши, выя блинъяс, сыр, чурёк (вӧсньыда вӧсньӧдӧм нянь) да ма.
Нывка вайис таз, кумган да кичышкӧд.
Садо да Хаджи Мурат — кыкнаныс чӧв олісны став кад чӧжсӧ, кытчӧдз нывбабаяс, асланыс гӧрд небыдик пыдӧстӧм чувякъяснас ньӧжйӧник ветліг, лӧсьӧдалісны вайӧмторсӧ гӧсьтъяс водзӧ.
Элдар, ыжлӧнкодь синъяссӧ ассьыс крестӧн пуктӧм кокъяс вылас веськӧдӧмӧн, вӧлі вӧрзьытӧм, кыдзи статуя, став сійӧ кадсӧ, кытчӧдз нывбабаяс вӧліны сакляынӧсь.
Сӧмын кор нывбабаяс петісны да ӧдзӧс сайын дзикӧдз лӧнисны налӧн кокшыясыс, Элдар кокнялӧмӧн ышловзис, а Хаджи Мурат судзӧдіс черкеска хозырьяс пиысь ӧтикӧс, перйис пуля, коді вӧлі тупкӧма хозырьсӧ, да пуля увсьыс перйис трубочкаӧ гартыштӧм записка.
— Пилы сетны, — запискасӧ мыччӧдліг, шуис сійӧ.
— Кытчӧ вочакывсӧ? — юаліс Садо.
— Тэныд, а тэ меным ваян.
— Лоас вӧчӧма, — шуис Садо да запискасӧ пуктіс аслас черкеска хозырьӧ.
Сэсся, киас кумган босьтӧмӧн, сійӧ Хаджи Мурат дінӧ вештіс таз.
Хаджи Мурат пуджис мускулистӧй ки кисть вевдортіыс еджыд сойяс вылын бешметлысь сосъяссӧ да лӧсьӧдіс кияссӧ сӧдз, кӧдзыд струя улӧ, кодӧс кумганысь кисьтіс Садо.
Сӧстӧм кыз дӧра кичышкӧдӧн кияссӧ чышкӧм бӧрын, Хаджи Мурат вешйыштіс сёян дінӧ.
Тайӧс жӧ вӧчис Элдар.
Кытчӧдз гӧсьтъяс сёйисны, Садо пукаліс налы паныдӧн да некымын пӧв аттьӧаліс локтӧмысь.
Ӧдзӧс дінын пукалысь детинка, Хаджи Мурат вылысь ассьыс югъялан сьӧд синъяссӧ вештывтӧг, нюмъяліс, кыдз быттьӧ аслас нюмӧн батьыслысь кывъяссӧ вынсьӧдіг.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Хаджи Мурат сутки дорысь дырджык немтор эз сёйлы, сійӧ сёйыштіс сӧмын неуна нянь, сыр да, кинжал улысь ичӧтик пуртсӧ перйӧмӧн, босьтыштіс ма да мавтыштіс сійӧс нянь вылӧ.
— Миян маыд бур.
Тавося воыс став вося серти ма: и уна и бур, — шуис старик, тыдалӧ дӧвӧль лон сійӧн, мый Хаджи Мурат сёйӧ сылысь масӧ.
— Аттьӧ, — шуис Хаджи Мурат да вешйыштіс сёян дінысь.
Элдарлы колӧ на вӧлі сёйнысӧ, но сійӧ сідз жӧ, кыдзи и сылӧн мюршидыс, вешйыштіс пызан дінысь да сетіс Хаджи Муратлы таз да кумган.
Садо тӧдіс, мый Хаджи Муратӧс примитӧмӧн сійӧ рискуйтіс олӧмнас, сы вӧсна мый Шамильлӧн Хаджи Мураткӧд пинясьӧм бӧрын Чечняса став олысьяслы, казнь грӧзба улын, вӧлі висьталӧма не примитны Хаджи Муратӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый аулса олысьяс быд минутын вермисны тӧдмавны сы керкаын Хаджи Мурат олӧм йылысь да вермисны корны сійӧс выдайтӧм.
Но тайӧ не сӧмын эз майшӧд, а весиг радуйтіс Садоӧс.
Садо лыддис аслас долгӧн дорйыны гӧсьтӧс, кӧть мед и ковмис эськӧ таысь аслас олӧмӧн вештысьны, и сійӧ радуйтчис ас вылас, гордитчис аснас сыысь, мый вӧчӧ сідзи, кыдзи колӧ.
— Кытчӧдз тэ менам керкаын да юрӧй менам пельпом вылын, некод тэныд немтор оз вӧч, — выльысь висьталіс сійӧ Хаджи Муратлы.
Хаджи Мурат видзӧдліс сылӧн югъялысь синъясас да, гӧгӧрвоӧмӧн, мый тайӧ вӧлі збыльтор, мыетш кӧ торжественнӧя шуис:
— Мед пӧлучитан тэ радлун да олӧм.
Садо бур кывйысь аттьӧалӧм петкӧдлӧм могысь чӧла топӧдіс кияссӧ морӧс бердас.
Саклялысь ставеньяссӧ пӧдлалӧм да каминӧ увъяс дасьтӧм бӧрын, Садо торъя гажаа да кыпыда петіс кунацкӧйысь да пырис саклялӧн сійӧ вежӧсӧ, кӧні оліс сылӧн став семьяыс.
Нывбабаяс эз на узьны да сёрнитісны ӧпаснӧй гӧсьтъяс йылысь, кодъяс узьмӧдчисны на ордын кунацкӧйын.
II
Самӧй тайӧ вояс Воздвиженскӧй передовӧй крепостьысь, кызь верст сайын аулсянь, кодын узис Хаджи Мурат, укреплениеысь Шахгиринскӧй ворота сайӧ петісны унтер-офицеркӧд куим салдат.
Салдатъяс вӧліны полушубокаӧсь да папахаясаӧсь, пельпом вомӧн сюркнялӧм шинельясаӧсь да пидзӧсысь вылӧджык сапӧгаясаӧсь, кыдзи сэки ветлӧдлісны кавказскӧй салдатъяс.
Салдатъяс, пельпомъяс вылын ружьеясӧн, первойсӧ мунісны туй кузя, сэсся, 500 кымын воськов мунӧм бӧрын, кежисны сыысь да, кос коръяс вывті сапӧгъясӧн таркӧдігтыр, мунісны 20 кымын воськов веськыдвылӧ да сувтісны чегӧм чинара дінӧ, кодлӧн сьӧд стволыс тыдыштіс и пемыдас.
Тайӧ чинара дінас векджык мӧдӧдсьывліс секрет.
Яръюгыд кодзувъясыс, кодъяс быттьӧ котӧртісны пу йывъяс кузя, кодыр салдатъяс мунісны вӧрӧд, ӧні сувтісны, пуяслӧн кушмӧм увъяс костӧд югыда дзирдалігтыр.
— Аттьӧ, кос, — шуис унтер-офицер Панов пельпом вывсьыс кузь штыка ружьесӧ босьтіг да, сыӧн зятнитӧм бӧрын, сувтӧдіс сійӧс пу бердӧ.
Куим салдат вӧчисны сійӧс жӧ.
— А ӧд и эм — вошті, — скӧрысь ропкӧмӧн шуис Панов, — либӧ вуні, либӧ чеччыштіс туй вылын.
— Мый нӧ корсян? — салдатъяс пиысь ӧти юаліс збой, гажа гӧлӧсӧн.
— Трубка, — чӧртыс сійӧс тӧдас кытчӧ вошис!
— Чубукыс нӧ дзонь? — юаліс збой гӧлӧс.
— Чубук — со сійӧ.
— А муас веськыда?
— Но, кысь нин.
— Тайӧс ми живо лӧсьӧдам.
Секретын куритны ӧлӧдӧма вӧлі, но тайӧ секретыс пӧшти эз вӧв секрет, а бӧльӧджык водзвывса караул, коді мӧдӧдсьыліс сы могысь, медым горечьяс эз вермыны казявтӧг вайны, кыдзи найӧ вӧчлывлісны войдӧр, ӧрудие да лыйлыны укрепление кузя, и Панов эз лыддьы коланаӧн лишитны асьсӧ куритчӧмысь да та вӧсна сӧгласитчис гажа салдатлӧн висьталӧмкӧд.
Гажа салдат перйис зептысь пурт да мӧдіс кодйыны мусӧ.
Гурантор кодйӧм бӧрын, сійӧ шыльӧдыштіс сійӧс, лӧсьӧдіс сы дінӧ чубучоксӧ, и трубка вӧлі дась.
Серничок ӧзйис, кынӧм вылас куйлысь салдатлысь банлыяса чужӧмсӧ здук кежлӧ югдӧдлӧмӧн.
Чубукыс мӧдіс чипсавны, и Панов кыліс ӧзйысь махоркалысь лӧсьыд дук.
— Лӧсьӧдін? — кок йылӧ кыпӧдчигмоз шуис сійӧ.
— А то кыдз жӧ.
— Экӧй молодчина Авдеев!
Нолы?
Авдеев, местасӧ Пановлы сетіг да тшынсӧ вомсьыс лэдзигтыр, пӧрӧдчис бок вылӧ.
Панов водіс рушку вылас да, чубучоксӧ соспомӧн чышкыштӧмӧн, заводитіс кыскавны.
Куритчӧм бӧрын салдатъяс костын кӧртасис сёрни.
— А висьталӧны вӧлі, ротнӧйыд пӧ бара ящикӧ пырӧма.
Ворссьӧма со, — салдатъяс пиысь ӧти шуис дыш гӧлӧсӧн.
— Сетас, — шуис Панов.
— Тӧдӧмысь, офицерыс бур, — отсыштіс Авдеев.
— Бур, бур, — зумыша водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ панысьыс, — менам сӧвет серти колӧ ротаыслы сёрнитны сыкӧд: босьтін кӧ, сідзкӧ висьтав, уна-ӧ да кор сетан.
— Кыдзи рота шуас, — трубкаысь торйӧдчӧмӧн висьталіс Панов.
— Тӧдӧмысь, мирыд ыджыд морт, — отсыштіс Авдеев.
— Колӧ со зӧр ньӧбны, да тулыс кежлӧ сапӧгъяс дзоньтавны, сьӧм колӧ, а сійӧ кӧ босьтіс сьӧмсӧ... — настаивайтіс недовольнӧйыс.
— Шуа, кыдзи рота кӧсйӧ, — выльысь шуис Панов, — абу первойяысь: босьтас и сетас.
Сійӧ кадъясӧ Кавказын быд рота аслас бӧрйӧмаяс пыр заведуйтіс став овмӧсӧн.
Сійӧ босьтліс казнасянь сьӧм 6 шайт 50 урӧн морт вылӧ да ачыс асьсӧ продовольствуйтліс, садитліс капуста, ытшкис турун, видзис ассьыс повозкаяс, щӧгӧляйтіс ротнӧй пӧт вӧвъясӧн.
Ротнӧй сьӧмыс жӧ вӧлі ящикын, кодлӧн ключьясыс вӧліны ротнӧй командир ордын, и тшӧкыда лолывліс сідз, мый ротнӧй командир уджйӧзӧн босьтліс ящикысь.
Тадзи вӧлі и ӧні, да та йылысь и сёрнитісны салдатъяс.
Зумбыртчӧм салдат Никитин кӧсйис корны отчот ротнӧйсянь, а Панов да Авдеев лыддисны, мый оз ков вӧлі.
Панов бӧрын куритыштіс и Никитин да, шинельсӧ ас улас вольсалӧмӧн, пуксис, пу дінӧ нёровтчӧмӧн.
Салдатъяс ланьтісны.
Сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи тӧлыс юр весьтаныс вылын вӧрӧдіс пуяслысь йывъяссӧ.
Друг тайӧ дугдывлытӧм лӧнь шышкӧм шӧрас кыліс шакалъяслӧн горзӧм, омлялӧм, бӧрдӧм, сералӧм.
— Аддзан, проклятъясыд кыдзи омлялӧны, — шуис Авдеев.
— Тайӧ тэ вылын найӧ сералӧны, мый тэнад чужӧмыд боквылад, — висьталіс нёльӧд салдатлӧн вӧсньыдик хохлацкӧй гӧлӧс.
Бара ставыс чӧвланьтіс, сӧмын тӧлыс вӧрӧдыштіс пуяслысь увъяссӧ, кодзувъяссӧ то восьтылӧмӧн, то сайӧдӧмӧн.
— А мый, Антоныч, — Пановлысь друг юаліс гажа Авдеев, — тэныд овлӧ коркӧ гажтӧм?
— Кутшӧм нӧ гажтӧм? — дышпырысь вочавидзис Панов.
— А меным мукӧддырйиыс сэтшӧма гажтӧм, сэтшӧма гажтӧм, мый, кажитчӧ, и ачым ог тӧд, мый эськӧ ас вылын вӧчи.
— Со тэ! — шуис Панов.
— Ме сэк сьӧмсӧ юи, ӧд тайӧ ставыс гажтӧм вӧсна.
Сӧліс, сӧліс ме вылӧ.
Мӧвпала: вай, коддзытӧдз юа.
— А овлывлӧ, вина помсьыд нӧшта омӧльджык.
— И тайӧ вӧлі.
Да кытчӧ воштысян?
— Да мыйысь нӧ гажтӧмтчансӧ?
— Месӧ?
Да горт вӧсна гажтӧмтча.
— Мый нӧ — озыра олінныд?
— Абу эськӧ озыръяс, а олім справнӧя.
Бура олім.
И Авдеев заводитіс висьтавлыны сійӧс, мый сійӧ уна пӧв нин висьтавліс тайӧ жӧ Пановыслы.
— Ӧд ме ас окотаысь вок пыдди муні, — висьтавліс Авдеев.
— Сылӧн челядьыс ачыс — вит, а менӧ сӧмын на гӧтралісны.
Матуш корны пондіс.
Думайтӧ: мый мен,
гашкӧ и казьтыштасны менсьым бурӧс.
Ветлі барин дінӧ.
Барин миян бур, шуӧ:
Молодец! Мун.
Тадзи и муні вок пыдди.
— Мый жӧ, тайӧ бур, — шуис Панов.
— А вот эскан-ӧ, Антоныч, ӧні гажтӧмтча.
И сы вӧсна ёнджыкасӧ и гажтӧмтча, мый мыйла, меся, тэ вок пыддиыд мунін.
Сійӧ; меся, ӧні саралӧ, а тэ со мучитчан.
И мый унджык думайта, сымын омӧльджык,
сэтшӧм грек, тыдалӧ.
Авдеев чӧволыштіс.
— Али куритам бара? — юаліс Авдеев.
— Но мый жӧ, лӧсьӧд!
Но куритны салдатъяслы эз удайччы.
Сӧмын на Авдеев чеччис да кӧсйис бара лӧсьӧдны трубкасӧ, кыдзи тӧв шышкӧм улын кылісны туй кузя воськовъяс.
Панов босьтіс ружьесӧ да кокнас йӧткыштіс Никитинӧс.
Никитин чеччис кокйылӧ да лэптіс шинельсӧ.
Кыпӧдчис и коймӧдыс — Бондаренко.
— А ме, вокъяс, кутшӧм вӧт аддзылі...
Авдеев шикнитіс Бондаренко вылӧ, и салдатъяс кынмисны кывзігтыр.
Абу сапӧгъясӧн кӧмасьӧм йӧзлӧн небыдик воськовъясыс матыстчисны.
Век бурджыка да бурджыка кыліс пемыдас коръяслӧн да кос увъяслӧн ратшкӧмыс.
Сэсся кыліс сёрнитӧм сійӧ аслыс сяма, гортаннӧй кыв вылын, кодӧн сёрнитӧны чеченечьяс.
Салдатъяс ӧні не сӧмын кылісны, но и аддзисны кык вуджӧр, кодъяс прӧйдитісны пуяс кост югыдінтіыс.
Ӧти вуджӧрыс вӧлі ляпкыдджык, мӧдыс — джуджыдджык.
Кор вуджӧръясыс воисны салдатъяс весьтӧ, Панов, ружьесӧ <rus>на руку</rus> босьтӧмӧн, аслас кык ёрткӧд ӧтлаын петіс туй вылӧ.
— Коді мунӧ? — горӧдіс сійӧ.
— Чечен мирнӧй, — сёрнитны мӧдіс сійӧ, кодыс вӧлі ляпкыдджык.
Тайӧ вӧлі Бата.
— Ружье <kaz>иок</kaz>, шашка <kaz>иок</kaz>, — ас вылас ликтӧмӧн шуаліс сійӧ. — <ns>Кинезь</ns> колӧ.
Сійӧ, кодыс вӧлі джуджыдджык, чӧв сулаліс аслас ёртыс бердын.
Сы вылысын сідз жӧ эз вӧв ӧружиеыс.
— Лазутчик,
значит, полковӧй дінӧ, — аслас ёртъясыслы гӧгӧрвоӧдӧмӧн висьталіс Панов.
— <ns>Кинезь</ns> Воронцов ёна колӧ, ыджыд делӧ колӧ, — шуаліс Бата.
— Ладнӧ, ладнӧ, нуӧдам, — шуис Панов. — Мый нӧ, нуӧд ли мый тэ Бондаренкокӧд, — шыасис сійӧ Авдеев дінӧ, — сдайтан дежурнӧйлы, бӧр лок.
Смотри, — шуис Панов, — виччысьӧмӧнджык, ас водзладорад тшӧкты мунны.
abu
— А тайӧ мый? — штыка ружьенас водзлань сетчыштігмоз, кыдзи быттьӧ сійӧ бытшкӧ, шуис Авдеев. — Сутшка ӧтчыд — и парыс ортсӧ.
— Кытчӧ нӧ сійӧ туяс, бытшкан кӧ, — шуис Бондаренко.
— Но, марш!
Кор кык салдатлӧн лазутчикъяскӧд кок шыясныс эз мӧдны кывны, Панов да Никитин бӧр локтісны асланыс местаӧ.
— И чӧртыс найӧс новлӧдлӧ войяснас! — шуис Никитин.
— Сідзкӧ, колӧ, — шуис Панов. — А ыркыд лоис, — содтіс сійӧ да, шинельсӧ разьӧмӧн, пасьталіс да пуксис пу дінӧ.
Час кык мысти бӧр воис и Авдеев Бондаренкокӧд.
— Мый нӧ, сдайтін? — юаліс Панов.
— Сдайтім.
Полковӧйлӧн оз на узьны.
Веськыда сы дінӧ нуӧдім.
А кутшӧмӧсь тайӧ, вокӧ тэ менам, куш плешка войтырыс бурӧсь, — водзӧ висьталіс Авдеев. — Ей-богу!
Ме накӧд кыдзи сёрни вылӧ волі.
— Тэ, дерт нин, сёрнитан, — дӧзмӧмӧн шуис Никитин.
— Збыль ӧд, дзик быттьӧ Рочмуысь.
Ӧтиыс гӧтыра.
Марушка, шуа, бар? — Бар шуӧ. — Баранчук, шуа, бар? — Бар, уна. — Парочка? — Парочка, шуӧ. — Сэтшӧма бура сёрнитны мӧдлім.
Бур войтыр.
— Дерт нин, бурӧсь, — шуис Никитин, — сюрлы сылы сӧмын ӧти ӧти вылӧ, сійӧ тэныд сювтӧ лэдзас.
— Тыдалӧ, регыд югдыны мӧдас, — шуис Панов.
— Да, кодзувъясыс кусны нин мӧдісны, — пуксигмозыс шуис Авдеев.
И салдатъяс бара чӧвланьтісны.
III
Казармаяс да салдатскӧй керкаяс ӧшиньясын важӧн нин вӧлі пемыд, но крепостьса медбур керкаяс пиысь ӧтикын югъялісны на став ӧшиньясыс.
Тайӧ керкаас оліс Куринскӧй полкса полковӧй командир, главнокомандующӧйлӧн пи, флигель-адъютант князь Семен Михайлович Воронцов.
Воронцов оліс гӧтырыскӧд, Марья Васильевнакӧд, петербургскӧй нималана красавицакӧд, и оліс ичӧтик кавказскӧй крепостьын роскошнӧя, кыдзи некод некор эз овлывлы тані.
Воронцовлы да медся нин сійӧ гӧтырлы чайтсьывліс, мый найӧ олӧны тані не сӧмын скромнӧя, но весиг дзескалӧм олӧмӧн; татчӧс олысьяссӧ жӧ тайӧ олӧмыс шензьӧдіс аслас вӧвлытӧм озырлуннас.
Ӧні, 12 час войын, став жыр пасьта паськӧдӧм ковёра, лэдзӧм сьӧкыд портьеръяса ыджыд гостинӧйын нёль сисьӧн югдӧдӧм ломбернӧй пызан сайын пукалісны кӧзяева гӧсьтъясныскӧд да ворсісны картіӧн.
Ворсысьяс пиысь ӧтикыс вӧлі ачыс кӧзяин, кузь чужӧма, еджыд юрсиа, флигель-адъютантскӧй вензельяса да аксельбантъяса полковник Воронцов; партнёрнас сылӧн вӧлі Петыркарса университетысь кандидат, княжна Воронцоваӧн аслас первойя мужиксянь лоӧм писӧ велӧдӧм могысь неважӧн выпишитӧм велӧдысь, зумыш чужӧма лёзь юра том морт.
Налы паныд ворсісны кык офицер: ӧтиыс — паськыд чужӧма, гӧрд банбокъяса, коді неважӧн вуджис гвардияысь, ротнӧй командир Полторацкий, да зэв веськыда пукалысь полковӧй адъютант, кодлӧн мича чужӧмыс вӧлі кын кодь.
Ачыс княгиня Марья Васильевна, ыджыд тушаа, гырысь синъяса, сьӧд синкыма красавица, пукаліс Полторацкий дорын, сылы кокъясас аслас кринолинӧн инмӧдчӧмӧн да сійӧ картыясӧ видзӧдӧмӧн.
И княгиня кывъясас, и сылӧн видзӧдласъясас и нюмъялӧмас, сылӧн став туша-яй вӧрасас и духиясас, кодъяс кылісны сысянь, вӧлі сійӧ, мый вӧсна Полторацкий вунӧдліс ставсӧ, сылысь матынлунсӧ аддзӧмысь кындзи, и сійӧ вӧчаліс ӧшибка бӧрся ӧшибка, партнерсӧ век ёнджыка да ёнджыка дӧзмӧдӧмӧн.
— Абу, тайӧ туйтӧмтор!
Бара просолитін тузсӧ! — ставнас гӧрдӧдӧмӧн шуис адъютант, кор Полторацкий шыбитіс тузсӧ.
Полторацкий, быттьӧ садьмӧм бӧрын, гӧгӧрвотӧг видзӧдіс дӧзмӧм адъютант вылӧ аслас мелі, паськыда восьтӧм сьӧд синъяснас.
— Но, прӧститӧй сійӧс! — нюмъялӧмӧ шуис Марья Васильевна: — Аддзанныд, ме тіянлы шулі, — шыасис сійӧ Полторацкий дінӧ.
— Да ті дзик энӧ сійӧс висьтавлӧй, — нюмъялӧмӧн шуис Полторацкий.
— Эг ӧмӧй сійӧс? — шуис сійӧ да сідз жӧ нюмъёвтіс.
И тайӧ вочавидзана нюмъёвтӧмыс сэтшӧм ёна взволнуйтіс да радмӧдіс Полторацкийӧс, мый сійӧ гӧрдӧдз гӧрдӧдіс да, картысӧ кватитӧмӧн, заводитіс сорлавны найӧс.
— Абу тэныд сорлавнысӧ, — стрӧга шуис адъютант да мӧдіс аслас чунькытша еджыд кинас сетавны картісӧ сідз, кыдз быттьӧ сійӧ сӧмын кӧсйис регыдджык наысь мездысьны.
Гостинӧйӧ пырис князьлӧн камердинер да доложитіс, мый князьӧс корӧ дежурнӧй.
— Извинитӧй, господа, — шуис князь, аглицкӧй акцентӧн роч кыв вылын сёрнитӧмӧн.
— Тэ ме пыдди, <eng>Маrіе</eng>, пуксян.
— Сӧгласӧсь? — юаліс княгиня, тэрыба да кокниа аслас став ыджыд тушатырнас сувтіг, шӧвкӧн шарӧдчиг да шуда нывбабалӧн долыд нюмӧн нюмъялігтыр.
— Ме век быдтор вылӧ сӧглас, — шуис адъютант, зэв довольнӧй сійӧн, мый сылы паныд ворсӧ ӧні ворсны дзик кужтӧм княгиня.
Полторацкий жӧ нюмъялігтыр сӧмын паськӧдліс кияссӧ.
Роббер помасьӧ нин вӧлі, кор князь бӧр воис гостинӧйӧ.
Сійӧ воис торъя кыпыдӧн да гажаӧн.
— Тӧданныд, мый ме тіянлы вӧзъя?
— Ну?
— Юамӧй шампанскӧй.
— Та вылӧ ме пыр дась, — шуис Полторацкий.
— Мый нӧ, тайӧ зэв лӧсьыд, — шуис адъютант.
— Василий! вайӧй, — шуис князь.
— Мыйла тэнӧ корлісны? — юаліс Марья Васильевна.
Воліс дежурнӧй да нӧшта ӧтик морт.
— Коді?
Мый? — тэрыба юаліс Марья Васильевна.
— Ог вермы висьтавны, — пельпомъяссӧ вӧрзьӧдлӧмӧн шуис Воронцов.
— Он вермы висьтавны, — выль пӧв шуис Марья Васильевна. — Тайӧс ми аддзам.
Вайисны шампанскӧй.
Гӧсьтъяс юисны морт ӧти стӧканӧн да, ворсӧмсӧ помалӧм да рӧщӧтъяс вӧчӧм бӧрын, мӧдісны прӧщайтчавны.
— Тіянлысь ротатӧ аски индӧма вӧрӧ? — юаліс Полторацкийлысь князь.
— Менсьым.
А мый?
— Сідзкӧ ми аддзысям аски тікӧд, — кокньыдика нюмъялігтыр шуис князь.
— Зэв рад, — шуис Полторацкий, кӧть эськӧ бурасӧ и эз гӧгӧрво, мый сылы висьтавліс Воронцов, да сӧмын сы йылысь тӧждысьӧмӧн, кыдзи сійӧ ӧні топӧдлас кисӧ Марья Васильевналысь.
Марья Васильевна, кыдзи и век, не сӧмын топыда кутліс, но и пыркнитіс Полторацкийлысь кисӧ.
И нӧшта ӧтчыд сылы ӧшибкасӧ, кор сійӧ петіс бубенысь, казьтыштӧмӧн, сійӧ нюмъёвтіс сылы, кыдзи чайтчис Полторацкийлы, шаньсьыс шань, мелі да сьӧлӧмсетана нюмӧн.
Полторацкий муніс гортас сійӧ кыпыд настроениеын, кодӧс вермӧны гӧгӧрвоны сӧмын йӧз, кодъяс, кыдзи сійӧ, быдмисны да воспйтайтчисны светын, кор найӧ, уна тӧлысь чӧж аскежся военнӧй олӧм бӧрын, выльысь аддзӧны асланыс войдӧрся кытшысь нывбабаӧс.
Да нӧшта сэтшӧм нывбабаӧс, кыдзи княгиня Воронцова.
Ёртыскӧд олан керкаыс дінӧ воӧм бӧрын сійӧ йӧткыштіс входнӧй ӧдзӧссӧ, но ӧдзӧсыс вӧлі игана.
Сійӧ стукнитіс, —
ӧдзӧс эз воссьы.
Сылы лоис дӧсаднӧ, да сійӧ пондіс игана ӧдзӧсӧ барабанитны кокнас да шашканас.
Ӧдзӧс сайын кылісны кокшыяс, и Вавила, крепостнӧй, Полторацкийлӧн дворовӧй морт, вештыштіс круксӧ.
— Мыйла думыштін игнавны.
Бӧлбан.
— Да позьӧ ӧмӧй, Алексей Владимир...
— Бара код...
Вот ме тэныд петкӧдла, кыдзи позьӧ...
Полторацкий кӧсйис кучкыны Вавилалы, но вежис думсӧ.
— Но, чӧрт тэкӧд.
Сись ӧзты.
— Дзик пыр.
Вавила вӧлі збыльысь юыштӧма, а юис сійӧ сы вӧсна, мый вӧліс нимлун вылын каптенармус ордын.
Гортас воӧм мысти сійӧ мӧвпыштсис аслас олӧм йылысь, Иван Матвеевич олӧмкӧд, каптенармус олӧмкӧд сійӧс сравнитӧмӧн.
Иван Матвеевичлӧн вӧлісны доходъяс, вӧлі гӧтыр да надейтчис во мысти петны отставкаӧ.
Вавилаӧс жӧ вӧлі детинкаӧн босьтӧма вылӧ, мӧд ногӧн кӧ господалы служитӧмӧ, да со сылы нин вӧлі нелямын арӧс саяс, а сійӧ эз гӧтрасьлы да оліс аслас безалабернӧй барин дінын походнӧй олӧмӧн.
Бариныс вӧлі бур, тышкасис этша, но кутшӧм нӧ тайӧ вӧлі олӧм!
«Кӧсйис сетны вӧльнӧйӧс, кор локтас Кавказсянь,
да кытчӧ нӧ меным мунны вӧльнӧйнас.
Пон олӧм», мӧвпаліс Вавила.
И сылы сэтшӧм окота лоис узьны, мый сійӧ, полӧмӧн, медым кодкӧ эз пыр да эз ну мыйкӧ, чӧвтіс круксӧ да унмовсис.
Полторацкий пырис жырйӧ, кӧні сійӧ узьліс ӧтлаын Тихонов ёрткӧд.
— Но, мый, ворссин, — шуис садьмӧм Тихонов.
— А вот и эг, дас сизим шайт вои, дай бутылочка клико юим.
— И Марья Васильевна вылӧ видзӧдін?
— И Марья Васильевна вылӧ видзӧді, — повторитіс Полторацкий.
— Регыд нин чеччыны, — шуис Тихонов, — квайтын колӧ нин выступитны.
— Вавила, — горӧдіс Полторацкий — Смотри, бурджыка менӧ аски садьмӧд витӧ.
— Кыдз нӧ тіянӧс садьмӧдны, кор ті тышкасянныд.
— Ме шуа, мед садьмӧдны.
Кывлін?
— Кывза.
Вавила муніс сапӧгъяс да платтьӧ нуигтыр.
А Полторацкий водіс вольпасьӧ да нюмъялігтыр куритіс папироска да кусӧдіс сисьсӧ.
Сійӧ пемыдас аддзис ас водзсьыс Марья Васильевналысь нюмъялан чужӧмсӧ.
Воронцовъяслӧн эз пыр унмовсьны.
Кор гӧсьтъяс мунісны, Марья Васильевна матыстчис верӧсыс дінӧ да, сы водзладорӧ сувтӧмӧн, стрӧга шуис:
<fra>— Еh bіеn, vous аllеz mе dіrе се quе с'еst?</fra>
<fra>— Маіs, mа chér...</fra>
<fra>— Раs dе mа сhérе!</fra>
<fra>С'еst un émіssаіrе, n'еst-се раs?</fra>
<fra>— Quаnd mêmе jе nе рuіs раs vоus lе dîrе.</fra>
<fra>— Vоus nе роuvеz раs? Аlогs с'еst mоі quі vаіs vоus lе dіrе!</fra>
<fra>— Vоus? *</fra>
— Хаджи Мурат? да? — шуис княгиня, коді кывліс некымын лун нин Хаджи Мураткӧд сёрнитӧмъяс нуӧдӧм йылысь да думайтіс, мый верӧсыс ордын вӧлі ачыс Хаджи Муратыс.
Воронцов эз вермы отрицайтны, но разочаруйтіс гӧтырсӧ сыын, мый вӧлі эз ачыс Хаджи Мурат, а сӧмын лазутчик, коді юӧртіс, мый Хаджи Мурат аски петас сы дінӧ сійӧ местаас, кӧні индӧма керавны вӧр.
Крепостьын ӧти пӧлӧс олӧм шӧрын том Воронцовъяс — и верӧсыс и гӧтырыс — вӧліны радӧсь тайӧ лоӧмторйыслы.
Кутшӧм долыд лоӧ тайӧ юӧрыс сы батьлы — та йылысь сёрнитӧм бӧрын, Воронцов гозъя коймӧд часын водісны узьны.
IV
Сійӧ куим узьтӧм вой бӧрас, кодъясӧс Хаджи Мурат колльӧдіс сійӧс паныдалӧм вылӧ ыстӧм Шамильлӧн мюридъясысь пышйигӧн, сійӧ унмовсис пырысьпыр жӧ, мыйӧн сӧмын сылы бур вой сиӧм бӧрын Садо петіс сакляысь.
Сійӧ узис пӧрччысьтӧг, ки вылас лэччысьӧмӧн, коді гырддзанас вӧлі вӧйӧма кӧзяинӧн сылы пуктӧм пухӧвӧй гӧрд юрлӧсъясӧ.
Сысянь неылын, стен дінын, узис Элдар.
Элдар куйліс мыш вылас, ассьыс вына, том ки-коксӧ паськыда шевкнитӧмӧн, сідзи мый сылӧн джуджыд морӧсыс, еджыд черкеска вылын сьӧд хозырьяснас, вӧлі вылынджык бӧрвыв чатыртчӧм, выльӧн бритӧм лӧз юрсьыс, коді вешйӧма вӧлі юрлӧс вывсьыс.
Челядьлӧн моз чукыштчӧм, ловгӧнӧн муртса вевттьыштӧм сылӧн вылыс парйыс топавлӧмӧн да бӧр личалӧмӧн быттьӧ чурсйӧдліс.
Элдар узис сідз жӧ, кыдзи и Хаджи Мурат: пасьтасьӧмӧн, вӧнь саяс пистолета да кинжала.
Сакля каминын сотчисны увъяс, да печуркаын муртса югъяліс дзузган би.
Войшӧрнас дзуркнитіс кунацкӧйын ӧдзӧс, и Хаджи Мурат пыр жӧ кыпӧдчис да кутчысис пистолетӧ.
Му джодж кузя небыдика тувччалӧмӧн жырйӧ пырис Садо.
— Мый колӧ? — юаліс Хаджи Мурат, кыдз быттьӧ некор абу узьлӧма.
— Думайтны колӧ, — Хаджи Мурат водзладорӧ пуксигмоз шуис Садо. — Вевт вывсяньыс нывбаба аддзылӧма, кыдзи тэ мунлӧмыд, — шуис сійӧ, — да висьталӧма мужикыслы, а ӧні став аулыс тӧдӧ.
Ӧні гӧтырӧй дінӧ котӧрӧн воліс суседка, висьталіс, мый старикъяс чукӧртчылӧмны мечетьӧ да кӧсйӧны сувтӧдны тэнӧ.
— Мунны колӧ, — шуис Хаджи Мурат.
— Вӧвъяс дасьӧсь, — шуис Садо да тэрыба петіс сакляысь.
— Элдар, — вашнитіс Хаджи Мурат, и Элдар, ассьыс нимсӧ и, медсясӧ, аслас мюршидлысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын, чеччыштіс крепыд кокъяс вылӧ, папахасӧ лӧсьӧдігтыр.
Хаджи Мурат кышаліс оружиесӧ да буркасӧ.
Элдар вӧчис сійӧс жӧ.
И кыкнаныс чӧв петісны сакляысь лэб улӧ.
Сьӧд синъяса детинка вайӧдіс вӧвъяс.
Уличвыв топыд туй кузя кылӧм вӧв кок шыӧ орчча сакля ӧдзӧсысь мыччысис юр, да, пу башмакъясӧн тапкакыліг, кутшӧмкӧ морт котӧртіс гӧра паныд мечетьлань.
Тӧлысьыс эз вӧв, сӧмын кодзувъясыс яра дзирдалісны сьӧд енэжын, и пемыдас тыдалӧны вӧлі сакля вевтъяслӧн мыгӧръясныс да аул выліладор юкӧнын минарета мечетьлӧн мукӧдъяс серти ыджыдджык зданиеыс.
Мечетьсянь кыліс гӧлӧсъяслӧн шум.
Хаджи Мурат, тэрыба ружьесӧ кватитӧмӧн, сюйис коксӧ векньыдик стремяӧ да, шытӧг, тӧдлытӧгмоз тушанас шыбытчӧмӧн, пуксис седлӧлӧн джуджыд юрлӧс вылӧ.
— Ен да бур сетас тіянлы! — кӧзяин дінӧ шыӧдчӧмӧн, велалӧм веськыд кокнас мӧд стремясӧ корсигтыр, шуис сійӧ, да муртса-муртса плетьнас вӧрзьӧдлыштіс вӧв кутысь детинкаӧс, медым сетны сылы гӧгӧрвоны кежыштны.
Детинка кежыштіс, и вӧлыс, быттьӧ тӧдӧмӧн, мый сылы колӧ вӧчны, збой воськолӧн вӧрзьӧдчис мунны проулоксянь главнӧй туй вылӧ.
Элдар муніс бӧрвылас;
Садо, шубаа, кияснас тэрыба ӧвтӧмӧн, пӧшти котӧртіс на бӧрся, то векньыдик улич ӧтар бокӧ, то мӧдарӧ вуджалӧмӧн.
Петанінын, туй вомӧныс, тыдовтчис локтысь вуджӧр, сэсся — мӧд.
— Сулав!
Коді мунӧ?
Сувт! — горӧдіс гӧлӧс, да некымын морт потшисны туйсӧ.
Сы пыдди, медым сувтны, Хаджи Мурат тасма костсьыс кватитіс пистолет да содтіс мунан ӧдсӧ, вӧвсӧ веськыда туй потшысь йӧз чукӧр вылӧ веськӧдӧмӧн.
Йӧзыс, кодъяс сулалісны туй вылас, разӧдчисны, и Хаджи Мурат, йӧзыс вылӧ видзӧдтӧг, ыджыд рӧдйӧн мӧдіс туй кузя лэччыны улӧ.
Элдар ӧдйӧ рӧдтӧмӧн муніс сы бӧрся.
На бӧрвылын швач кылісны кык лыйӧм шы, шутёвтісны кык пуля, кодъяс эз вӧрзьӧдны ни сійӧс, ни Элдарӧс.
Хаджи Мурат муніс сэтшӧм жӧ ӧдӧн.
Воськов куимсё сайӧ мунӧм бӧрын, сійӧ сувтӧдіс кокньыдика кашкысь вӧвсӧ да мӧдіс кывзысьны.
Водзладорас, улын, ызгис визув ва.
Бӧрвывсянь кылӧны вӧлі аулын чуксасьысь петукъяс.
Тайӧ шыяс саяс Хаджи Мурат бӧрвылын кутіс кывны матыстчысь вӧвъяслӧн кок шы да морт сёрни.
Хаджи Мурат вӧрзьӧдіс вӧвсӧ да мӧдіс сэтшӧм жӧ пыр ӧткодь ӧдӧн.
Бӧрсяньыс локтысьяс скачитісны да регыд вӧтӧдісны Хаджи Муратӧс.
Найӧ вӧліны морт 20 кымын верзьӧма.
Тайӧ вӧліны аулса олысьяс, кодъяс мӧвпыштӧмны кутны Хаджи Муратӧс либӧ, <rus>по крайней мере</rus>, Шамиль водзын асьнысӧ сӧстӧммӧдӧм могысь петкӧдлыны, мый быттьӧ найӧ кӧсйӧны кутны сійӧс.
Кор найӧ матыстчисны сывыйӧ, мый мӧдісны тыдавны пемыдас, Хаджи Мурат домповодсӧ шыбытӧмӧн сувтіс да, велалӧм шуйга кинас разис чехолсӧ винтовкалысь, веськыднас перйис сійӧс.
Элдар вӧчис тайӧс жӧ.
— Мый колӧ? — горӧдіс Хаджи Мурат.
Босьтны кӧсъянныд?
Но, босьтӧй!
И сійӧ лэптіс винтовкасӧ.
Аулса олысьяс сувтісны.
Хаджи Мурат, киас винтовкасӧ кутӧмӧн, мӧдіс лэччыны увтасӧ.
Вӧлаяс, матыстчытӧг, локтісны сы бӧрся.
Кор Хаджи Мурат вуджис увтас мӧдар бокӧ, сы бӧрся мунысь верзьӧмаяс горӧдісны сылы, медым сійӧ кывзіс мый найӧ кӧсйӧны висьтавны.
Талы воча Хаджи Мурат лыйис винтовкаысь да ассьыс вӧвсӧ скач лэдзис.
Кор сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ, на бӧрся вотчӧмыс оз нин вӧлі кыв; оз нин кывны вӧлі и петукъяс, а сӧмын лӧсьыдджыка кыліс валӧн жургӧмыс да шочиника кутшлӧн бӧрдӧмыс.
Вӧрлӧн сьӧд стеныс вӧлі дзик матын.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ вӧрыс, кытӧн виччысисны сійӧс сылӧн мюридъясыс.
Вӧр дінӧ воӧм бӧрын Хаджи Мурат сувтіс да, тыясӧ сынӧдсӧ уна босьтӧмӧн, шутьлёвтіс да сэсся чӧв ланьтіс, кывзысигтыр.
Минут мысти татшӧм жӧ шутьлёвтӧм кыліс вӧрысь.
Хаджи Мурат кежис туй вывсьыс да мӧдіс вӧрӧ.
Воськов сё мунӧм бӧрын, Хаджи Мурат пуяс костті аддзис кӧстер дінын пукалысь мортъяслысь вуджӧръяс да би югӧрӧн джынвыйӧ югдӧдӧм, клячалӧм кока седлӧа вӧв.
Кӧстер дінын пукалісны нёль морт.
Кӧстер дінын пукалысь йӧз пиысь ӧти тэрыба сувтіс да матыстчис Хаджи Мурат дінӧ, домповодас да стремяас кутчысьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Хаджи Муратлӧн названнӧй вокыс, сылӧн овмӧснас веськӧдлысь.
Бисӧ кусӧдны, — шуис Хаджи Мурат вӧв вылысь лэччигтыр.
Йӧзыс мӧдісны разӧдны кӧстерсӧ да талявны сотчысь увъяссӧ.
— Вӧлі тан Бата? — юаліс Хаджи Мурат, вольсалӧм бурка дінӧ матыстчиг моз.
Вӧліс, важӧн мунісны Хан-Магомакӧд.
— Кутшӧм туй кузя мунісны?
Тайӧ кузя — Хаджи Муратӧн воан туйлы паныдаладорӧ индӧмӧн вочавидзис Ханефи.
Ладнӧ, — шуис Хаджи Мурат да, винтовкасӧ босьтӧм бӧрын, мӧдіс зарадитны сійӧс. — Виччысьныджык колӧ, вӧтчисны ме бӧрся, — шуис Хаджи Мурат, бисӧ кусӧдысь морт дорӧ шыасиг.
Тайӧ вӧлі чеченец Гамзало.
Гамзало матыстчис бурка дінӧ, босьтіс сы вылын чехолын куйлысь винтовкасӧ да чӧв муніс кушин помӧ, сійӧ местаас, кытысь воис Хаджи Мурат.
Элдар, вӧв вылысь лэччӧм бӧрын, босьтіс вӧвсӧ Хаджи Муратлысь да, кыкнан вӧлыслысь юръяссӧ вылӧ чатӧртӧмӧн, домаліс найӧс пуясӧ, сэсся сідзи жӧ, кыдзи Гамзало, винтовкасӧ пельпом вылӧ пуктӧмӧн сувтіс кушин мӧдар помӧ.
Кӧстерсӧ вӧлі кусӧдӧма, вӧрыс эз нин кажитчы сэтшӧм сьӧдӧн, кыдзи водзджык, да енэжас, кӧть и жебыника, но югъялісны кодзувъяс.
Кодзувъяс вылӧ, Стожаръяс вылӧ видзӧдлӧмӧн, кодъяс кыпӧдчӧмаӧсь нин вӧлі енэж джынъяс, Хаджи Мурат арталіс, мый вӧлі войшӧрысь ёна нин сёр, да мый важӧн нин вӧлі войся молитвалӧн кад.
Ханефилысь сійӧ корис кумган, кодӧс век новлӧдлісны орданыс сумкаясын, да, буркасӧ кышалӧмӧн, муніс ва дінӧ.
Коксӧ пӧрччӧм да мыськӧм бӧрын Хаджи Мурат кӧмтӧм кокъяснас сувтіс бурка вылӧ, сэсся пуксис кокпӧкъясыс вылӧ да, чуньясӧн пельяссӧ да синъяссӧ первой тупкӧмӧн, асыв вылӧ бергӧдчӧмӧн лыддис обычнӧй молитва.
Молитва помалӧм бӧрын сійӧ бӧр воис аслас места вылӧ, кӧні вӧліны переметнӧй сумкаясыс, да, бурка вылӧ пуксьӧмӧн, пидзӧсъяс вылӧ гырддзайыв лэччысис да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мӧдіс мӧвпавны.
Хаджи Мурат век эскыліс аслас шудӧ.
Мыйкӧ вӧчны лӧсьӧдчигӧн, сійӧ водзвыв вӧлі чорыда эскӧ удачаӧ — и ставыс нюмъяліс сылы.
Тадзи тайӧ вӧлі некымынысь кындзи сылӧн став бурнӧй военнӧй олӧм чӧжыс.
Сійӧ надейтчис, мый тадзи лоас и ӧні.
Сійӧ мӧвпаліс, кыдзи сійӧ войскокӧд, кодӧс сетас сылы Воронцов, мунас Шамиль вылӧ да босьтас сійӧс пленӧ и водзӧссӧ мынтас сылы да кыдзи роч сар наградитас сійӧс, и сійӧ бара кутас управляйтны не сӧмын Аварияӧн, но и став Чечнянас, коді пӧкӧритчас сылы.
Тайӧ мӧвпъяснас сійӧ эз и тӧдлы, кыдзи унмовсис.
Сійӧ аддзыліс вӧтнас, кыдзи сійӧ аслас молодечьяскӧд, сьыланкывъясӧн, да «Хаджи Мурат локтӧ» горзӧмъясӧн, лэбзьӧ Шамиль вылӧ да босьтӧ сійӧс гӧтыръясыскӧд, да кылӧ, кыдзи бӧрдӧны да ырзӧны сылӧн гӧтыръясыс.
Сійӧ садьмис.
<kaz>«Ля иллях»</kaz> сьыланкывйыс да «Хаджи Мурат локтӧ» горзӧмыс и Шамиль гӧтыръяслӧн бӧрдӧмыс вӧлі шакалъяслӧн вурзалӧм, бӧрдӧм да сералӧм, коді садьмӧдіс сійӧс.
Хаджи Мурат лэптіс юрсӧ, видзӧдліс пу стволъяс костті асыввылын югъялысь нин енэж вылас да юаліс сысянь неылын пукалысь мюридлысь Хан-Магома йылысь.
Тӧдмалӧмӧн, мый Хан-Магома абу на бӧрсӧ локтӧма, Хаджи Мурат лэдзис юрсӧ да пыр жӧ бара вугыртіс.
Садьмӧдіс сійӧс гажа гӧлӧсыс Хан-Магомалӧн, коді аслас посольствоысь вӧлі бӧр воӧ Батакӧд.
Хан-Магома пыр жӧ пуксис Хаджи Мурат дінӧ да заводитіс висьтавны, кыдзи салдатъяс встретитісны найӧс да колльӧдісны ачыс князь дінӧ.
Кыдзи сійӧ сёрнитіс князьыскӧд аскӧдыс.
Кыдзи князь радуйтчис да кӧсйис асывнас найӧс встретитны сэні, кӧні рочьяс мӧдасны керавны вӧр, Мичик сайын, Шалинскӧй эрд вылын.
Бата торкаліс сёрнисӧ аслас ёртыслысь, ассьыс подробностьяс содталӧмӧн.
Хаджи Мурат подробнӧя юасис сы йылысь, буретш кутшӧм кывъясӧн вочавидзліс Воронцов Хаджи Муратлӧн рочьяс дінӧ петны кӧсйӧм вылӧ.
И Хан-Магома и Бата ӧти гӧлӧсӧн висьталісны, мый князь кӧсйысис примитны Хаджи Муратӧс, кыдзи гӧсьтӧс, да вӧчны сідзи, медым сылы вӧлі бур.
Хаджи Мурат юасис нӧшта туй йывсьыс, и кор Хан-Магома эскӧдіс сійӧс, мый сійӧ бура тӧдӧ туйсӧ да веськыда вайӧдас сэтчӧ, Хаджи Мурат перйис сьӧм да сетіс Батялы кӧсйӧм куим шайтсӧ; аслас йӧзлы жӧ тшӧктіс переметнӧй сумкаясысь перйыны зарни насечкаа оружие да чалмаа папаха, аслыныс жӧ мюридъяслы весасьны, медым воны рочьяс дінӧ бура пасьтасьӧмӧн.
Оружие, седлӧяс, сбруя да вӧвъясӧс весаліг костіныс кодзувъяс дзикӧдз чусмисны, лоис дзик югыд, да пӧльыштіс асъядор тӧвру.
V
Водз асылын, пемыднас на, кык рота черъясӧн, Полторацкий команда улын, петісны 10 верст сайӧ Шахгиринскӧй ворота сайӧ да, стрелокъяслысь цепь паськӧдӧмӧн, кыдзи сӧмын мӧдіс югдыны, босьтчисны вӧр кералӧмӧ.
8 час кежлӧ туман, коді вӧлі сӧльнитчӧ кӧстер вылын дзижгысь да трачкӧдчысь уль увъяслӧн дука тшынкӧд, заводитіс кыпӧдчыны вывлань, да вӧр кералысьяс, войдӧр кодъяс вит воськов сайысь оз вӧлі аддзыны мӧда мӧдсӧ, а сӧмын вӧлі кылӧны, мӧдісны аддзыны и кӧстеръяс да пуясӧн тырӧм туйсӧ, коді мунӧ вӧр пырыс; шондіыс то петкӧдчыліс туманас югыд чутӧн, то бара саявліс.
Эрдыс вылын, туйсянь бокланьын, пукалісны барабанъяс вылын: Полторацкий аслас субалтерн-офицер Тихоновкӧд, 3-ӧд ротаса кык офицер да вӧвлӧм кавалергард, кодӧс расжалуйтӧмны дуэль вӧсна, Пажескӧй корпус кузя Полторацкийлӧн ёрт, барон Фрезе.
Барабанъяс гӧгӧрын туплясисны закускаясысь бумажкаяс, чигарка помъяс да тыртӧм бутылкаяс.
Офицеръяс юыштісны водка, сёйыштісны да юисны портер.
Барабанщик восьтіс коймӧд бутылка.
Полторацкий, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый эз пӧттӧдзыс узь, вӧлі душевнӧй вынъяслӧн сійӧ торъя кыпыд да бур, немтӧждысьтӧм гаж настроениеын, кодын сійӧ чувствуйтліс асьсӧ век аслас салдатъяс да ёртъяс костын сэні, кӧн вермис лоны опасность.
Офицеръяс костын муніс варов сёрни бӧръя выльтор йылысь, генерал Слепцов кувсьӧм йылысь.
Тайӧ кулӧмас некод эз аддзы олӧмын сійӧ важнейшӧй моментсӧ, сылысь помасьӧмсӧ да бергӧдчӧмсӧ сійӧ источник дінас, кодысь сійӧ петіс, а тыдаліс сӧмын збоялӧмыс сюсь офицерлӧн, коді шашкаӧн шыбытчӧма горечьяс вылӧ да отчаяннӧя найӧс керавлӧма.
Кӧть эськӧ ставныс, торйӧн нин делӧясын вӧвлысь офицеръяс тӧдісны и вермісны тӧдны, мый война вылын сэки Кавказын, да и некор некӧн оз овлы шашкаӧн рукопашнӧйӧн сійӧ керасьӧмыс, коді век чайтсьӧ да серпасавсьылӧ (а кӧть овлӧ шашкаясӧн да штыкъясӧн сэтшӧм рукопашнӧйыс, то кералӧны да бытшлалӧны век сӧмын пышйысьясӧс), тайӧ рукопашнӧйлӧн фикцияыс признайтсьывліс офицеръясӧн да сетлывліс налы сійӧ спокойнӧй гордостьсӧ да гажлунсӧ, кодӧн найӧ, ӧтияс молодецкӧй, мӧдъяс, мӧдарӧ, медся скромнӧй позаясӧн, пукалісны барабанъяс вылын, куритісны, юисны да шмонитісны, кулӧм йылысь тӧждысьтӧг, коді сідзи жӧ, кыдзи Слепцовӧс, вермас быд минутӧ быдӧнӧс на пиысь суны.
И збыльысь, кыдз быттьӧ налысь виччысьӧмсӧ вынсьӧдӧмӧн, найӧ сёрни шӧрын туйсянь шуйгаланьын кыліс чорыда тшолкнитысь винтовка лыйӧмлӧн збоймӧдысь мича шы да пулькаыс, гажаа шутьлялігтыр, лэбзис кӧнкӧ руа сынӧдас да швачкысис пуӧ.
Неприятельлӧн лыйӧм вылӧ вочавидзисны салдатскӧй ружьеяс некымын сьӧкыд-гора лыйӧмӧн.
— Эге! — гажа гӧлӧсӧн горӧдіс Полторацкий, — ӧд тайӧ цепын?
Но, Костя вок, — шыасис сійӧ Фрезе дінӧ, — тэнад шуд.
Мун рота дорӧ.
Ми ӧні сэтшӧм вӧчам тыш, мый прелесть!
И представление вӧчам.
Разжалуйтӧм барон чеччис кокйылӧ да тэрыб воськолӧн муніс тшына местаӧ, кӧні вӧлі сылӧн ротаыс.
Полторацкийлы сетісны сылысь ичӧтик караковӧй кабардинецсӧ, сійӧ пуксис сы вылӧ да, ротасӧ построитӧм бӧрын, нуӧдіс сійӧс лыйсьӧм шыясланьӧ цепь дінӧ.
Цепыс сулаліс вӧр бердын увлань лэччысь куш сён водзвылын.
Тӧлыс пӧльтіс вӧр вылӧ, и не сӧмын сёнӧ лэччаніныс, но и мӧдар бокыс сылӧн зэв бура вӧлі тыдалӧны.
Кор Полторацкий воис цепь дінӧ, шондіыс мыччысис туман сайсянь, да сён мӧдарас, сэні заводитчысь посньыдик мӧд вӧр дінын, сыв сё ылнаын, тыдалісны некымын верзьӧма.
Чеченечьясыс тайӧ вӧліны найӧ, кодъяс вӧтӧдісны Хаджи Муратӧс да кӧсйисны аддзыны рочьяс дінӧ сылысь воӧмсӧ.
На пиысь ӧти лыйис цепь кузяыс.
Некымын салдат вочавидзисны сылы цепсяньыс.
Чеченечьяс бӧрлань вешйыштісны, и лыйсьӧмыс дугдіс.
Но кор Полторацкий воис ротаыскӧд, сійӧ тшӧктіс лыйлыны, да сӧмын на вӧлі сетӧма командасӧ, цепь став визь кузяыс кыліс ружьеяслӧн гажа, збоймӧдан трачка кылан шы, коді колльӧдсис мичаа разалысь тшынторъясӧн.
Салдатъяс, развлечениелы радлӧмӧн, тэрмасисны зарадитавны да лэдзисны зарад бӧрся зарад.
Чеченечьяс, тыдалӧ, задормисны да, водзӧ чеччыштлӧмӧн, салдатъяс кузя ӧти мӧд бӧрся некымынысь лыйисны.
На пиысь ӧти лыйӧм ранитіс салдатӧс.
Салдатыс тайӧ вӧлі буретш сійӧ Авдеевыс, коді вӧлі секретын.
Кор ёртъясыс матыстчисны сы дінӧ, сійӧ куйліс вылӧ мышкӧн, кыкнан кинас кынӧмсьыс ранасӧ кутӧмӧн, да, ӧткодя катласьыштігтыр, надзӧникӧн ойзіс.
— Сӧмын мӧді ружье зарадитны, кыла, чикнитіс, — висьталіс салдат, коді вӧлі сыкӧд параын. — Видзӧда, а сійӧ ружьесӧ лэдзис.
Авдеев вӧлі Полторацкий ротаысь.
Салдатъяслысь чукӧртчӧм аддзӧм мысти Полторацкий локтіс на дінӧ.
— Мый, вок, инмис? — шуис сійӧ. — Кытчӧ?
Авдеев эз вочавидз.
— Сӧмын мӧді зарадитны, ваше благородие, — мӧдіс сёрнитны салдат, коді вӧлі Авдеевкӧд параын, — кыла, чикнитіс, видзӧда — сійӧ ружьесӧ лэдзис.
— Тэ-тэ, — шлачкӧдыштіс кывнас Полторацкий.
— Мый нӧ, доймӧ, Авдеев!
— Оз доймы, а мунны оз лэдз.
Винатор эськӧ, ваше благородие.
Водка, мӧдног кӧ спирт, кодӧс салдатъяс юисны Кавказын, сюрис, и Панов, стрӧга зумбыртчӧмӧн, мыччис Авдеевлы спирт крышка.
Авдеев мӧдіс юны, но пыр жӧ кинас вештіс крышкасӧ.
— Оз примит лолӧй, — шуис сійӧ. — Ю ачыд.
Панов помӧдзыс юис спиртсӧ.
Авдеев бара мӧдліс кыпӧдчыны да бара водіс.
Вольсалісны шинель да пуктісны сы вылӧ Авдеевӧс.
— Ваше благородие, полковник локтӧ, — шуис фельдфебель Полторацкийлы.
— Но, ладнӧ, тэ распорядитчы, — шуис Полторацкий да, плетьӧн ӧвтыштӧм бӧрын, гырысь рӧдйӧн мӧдіс Воронцовлы паныд.
Воронцов локтӧ вӧлі аслас аглицкӧй, кровнӧй рыжӧй уж вӧв вылас, полкса адъютант, казак да чеченец-переводчик сьӧрысь.
— Мый тайӧ тіян? — юаліс сійӧ Полторацкийлысь.
— Да со петіс партия, уськӧдчис цепь вылӧ, — вочавидзис сылы Полторацкий.
— Но, но, и ставсӧ ті панінныд.
— Да эг ме, князь, — нюмъялӧмӧн шуис Полторацкий, — асьныс сюйсисны.
— Ме кывлі, салдатӧс ранитісны?
— Да, зэв жаль.
Салдатыс бур.
— Сьӧкыда?
— Буракӧсь, сьӧкыда, — рушкуас.
— А ме, ті тӧданныд, кытчӧ муна? — юаліс Воронцов.
— Ог тӧд.
— Неужели онӧ вермӧ гӧгӧрвоны?
— Ог.
— Хаджи Мурат петӧма да пырысь-пыр встретитас миянӧс.
— Оз вермы лоны!
— Тӧрыт сысянь лазутчик воліс, — радлан нюмсӧ муртса кутны вермӧмӧн шуис Воронцов. — Ӧні должен виччысьны менӧ Шалинскӧй кушин вылын, сідзкӧ ті разӧдӧй стрелокъястӧ кушин дінӧдзыс да сэсся локтӧй ме дінӧ.
— Кывза, — кисӧ папаха дінӧ пуктылӧмӧн шуис Полторацкий да мӧдіс аслас рота дінӧ.
Сійӧ ачыс нуӧдіс цепсӧ веськыдладор бокӧ, шуйгаладор боксяньыс жӧ тайӧс тшӧктіс вӧчны фельдфебельлы.
Раненӧй Авдеевӧс та коста салдатъяс нуисны крепостьӧ.
Полторацкий бӧр нин вӧлі локтӧ Воронцов дінӧ, кор ас бӧрвывсьыс аддзис сійӧс вӧтӧдысь верзьӧмаясӧс.
Сійӧ сувтіс да виччысьыштіс найӧс.
Медся водзын еджыд бурыся вӧв вылын, еджыд папахаа, папаха вылын чалмаа да зарниӧн мичмӧдӧм оружиеа, локтіс внушительнӧй вида морт.
Мортыс тайӧ вӧлі Хаджи Мурат.
Сійӧ воис Полторацкий дінӧ да шуис мыйкӧ <rus>по-татарски</rus>.
Полторацкий, синкымъяссӧ лэптыштӧмӧн, кияссӧ паськӧдлӧмӧн петкӧдліс, мый оз гӧгӧрво, и нюмъёвтіс.
Хаджи Мурат вочавидзис нюмъёвтӧм вылӧ нюмъёвтӧмӧн, и тайӧ нюмъёвтӧмыс Полторацкийӧс чуймӧдіс аслас челядьлӧнкодь бурлуннас.
Полторацкий некутшӧма эз виччысьлы аддзыны татшӧмӧн тайӧ страшнӧй горецсӧ.
Сійӧ виччысис зумыш, кос, бокӧвӧй мортӧс, а сы водзын вӧлі медся прӧстӧй мортыс, коді нюмъяліс сэтшӧм бур нюмӧн, мый сійӧ кажитчис важысянь тӧдса приятельӧн.
Сӧмын ӧтитор вӧлі сы пытшкын аслыс сямаыс: тайӧ вӧліны сылӧн паськыда пуксьӧм синъясыс, кодъяс внимательнӧя, проницательнӧя да спокойнӧя видзӧдісны мукӧд йӧз синъясӧ.
Свитаыс Хаджи Муратлӧн вӧліс нёль мортысь.
Тайӧ свитаас вӧлі сійӧ Хан-Магомаыс, коді тайӧ войнас ветліс Воронцов дінӧ.
Тайӧ вӧлі гӧрд чужӧмбанъяса, синлапъястӧм сьӧд яръюгыд синъяса, гӧгрӧс чужӧма морт, коді лӧстасис жизнерадостнӧй выражениеӧн.
Вӧлі нӧшта паськыд пельпомъяса, йитчӧм синкымъяса гӧна морт.
Тайӧ вӧлі тавлинец Ханефи, коді веськӧдліс Хаджи Мурат став эмбурӧн.
Сійӧ вайӧдіс аскӧдыс дзескыда тыртӧм переметнӧй сумкаяса заводнӧй вӧлӧс.
Торйӧн жӧ ёна свитаысь торъялісны кык морт: ӧтиыс — том, вӧсньыд, кыдзи нывбаба, гыркйӧдыс да пельпомъясӧд паськыд, муртса мыччысьыштысь русӧй тешторъяс, ыж синъяса красавец, — тайӧ вӧлі Элдар.
И мӧдыс ӧти синнас кӧсӧй, синкымъястӧм и синлысъястӧм, рыжӧй тшӧтшкӧртӧм тошка да ныр да чужӧм кузяыс вурыса, — чеченец Гамзало.
Полторацкий индіс Хаджи Муратлы туй вылын мыччысьысь Воронцов вылӧ.
Хаджи Мурат мӧдӧдчис сы дінӧ да, воӧм мысти, веськыд кисӧ пуктіс морӧсас и шуис мыйкӧ <rus>по-татарски</rus> да сувтіс.
Чеченец-переводчик вуджӧдіс:
— Сетча, шуӧ, роч сарлы вӧля вылӧ, кӧсъя, шуӧ, служитны сылы.
Важӧн кӧсйи.
Шамиль эз лэдзлыв.
Переводчикӧс кывзӧм мысти, Воронцов мыччис замша перчаткиа кисӧ Хаджи Муратлы.
Хаджи Мурат видзӧдліс тайӧ ки вылас, секунда мында нюжмасьыштіс, но сэсся топыда топӧдіс сійӧс да, то переводчик вылӧ, то Воронцов вылӧ видзӧдӧмӧн, нӧшта мыйкӧ шуис.
— Сійӧ шуӧ, некод дінӧ эз кӧсйыв петны, и сӧмын тэ дінӧ, сійӧн мый тэ сардарлӧн пи.
Тэнӧ уважайтӧ крепыда.
Воронцов довкнитіс юрнас аттьӧалӧм петкӧдлӧмӧн.
Хаджи Мурат нӧшта шуис мыйкӧ, аслас свита вылӧ индӧмӧн.
— Сійӧ шуӧ, мый йӧзыс тайӧ, сылӧн мюридъясыс, мӧдасны сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, служитны рочьяслы.
Воронцов видзӧдліс на вылӧ, довкнитіс и налы юрнас.
Гажа, сьӧд синъяса, синлапъястӧм, чеченец Хан-Магома, сідзжӧ юрнас довкйӧдлӧмӧн, мыйкӧ, колӧ лоны, тешкодьӧс висьталіс Воронцовлы, сы вӧсна мый гӧна аварец нюмъёвтӧмӧн жергӧдіс ассьыс сӧдз еджыд пиньяссӧ.
Рыжӧй Гамзало жӧ здук кежлӧ югнитліс аслас гӧрд ӧти синнас Воронцов вылӧ да бара мӧдіс дзоргыны аслас вӧв пельяс вылӧ.
Кор Воронцов да Хаджи Мурат, свитаӧн колльӧданаяс, бӧр мунісны крепостьланьӧ, салдатъяс, кодъясӧс вӧлі босьтӧма цепысь, чукӧрӧ чукӧртчӧмӧн вӧчалісны ассьыныс замечаниеяс.
— Кымын лов виис, проклятӧй, ӧні кӧнкӧ, кутшӧма сійӧс ыждӧдлыны пондасны, — шуис ӧтик.
— А то кыдз жӧ.
Шамильлӧн первой командер вӧлі.
Ӧні небось.
— А молодчина, мый шуны, джигит.
— А рыжӧйыссӧ, рыжӧйыс, — кыдзи зверь, бугзьылясьӧ.
— Ух, пон, тыдалӧ.
Ставыс торйӧн приметитісны рыжӧйӧс.
Сэні, кӧн муніс керасьӧмыс, салдатъяс, кодъяс вӧліны туй дінын матынджык, котӧртлісны видзӧдны.
Офицер горӧдіс на вылӧ, но Воронцов дугӧдіс сійӧс.
— Мед видзӧдласны ассьыныс важся тӧдсасӧ.
Тэ тӧдан, коді тайӧ? — Воронцов, аслас аглицкӧй акцентӧн кывъяссӧ надзӧн шуалӧмӧн, юаліс матын сулалысь салдатлысь.
— Некутшӧма ог, ваше сиятельство.
— Хаджи Мурат, — кывлін?
— Кыдз не кывлыны, ваше сиятельство, нӧйтлім сійӧс унаысь.
— Но и сысянь сюрлывліс.
— Так точно, ваше сиятельство, — вочавидзис салдат, коді довольнӧй вӧлі сійӧн, мый удайтчис сёрнитны начальниккӧд.
Хаджи Мурат гӧгӧрвоис, мый сы йылысь сёрнитӧны, да гажа нюм югъяліс сійӧ синъясын.
Воронцов медся кыпыд сьӧлӧмӧн бӧр локтіс крепостьӧ.
VI
Воронцов вӧлі зэв довольӧн, мый сылы, тшук сылы удайтчис ылӧдны да примитны Рочмулысь главнӧй, вынаысь вына, Шамиль бӧрын мӧд врагӧс.
Ӧтитор вӧлі мустӧмджык: Воздвиженскӧйын войскаясӧн командуйтысьӧн вӧлі генерал Меллер-Закомельский, да збыльногнас колӧ вӧлі эськӧ сы пыр став делӧсӧ нуӧдны.
Воронцов жӧ ставсӧ вӧчис ачыс, сылы юӧрттӧг. Сідзнад вермис артмыны неприятность.
И тайӧ мӧвпыс неуна тшыкӧдыштіс сылысь удовольствиесӧ.
Аслас керка дінӧ матыстчӧм бӧрын, Воронцов Хаджи Муратлысь мюридъяссӧ поручитіс полковӧй адъютантлы, а ачыс Хаджи Муратӧс пыртіс аслас керкаӧ.
Вӧччӧм, нюмъялысь княгиня Марья Васильевна, аслас пиыскӧд, квайт арӧса красавецкӧд, читкыра юрсиа детинкакӧд, встретитіс Хаджи Муратӧс гостинӧйын, и Хаджи Мурат, ассьыс кияссӧ морӧс бердӧ пуктӧмӧн, неуна торжественнӧя шуис переводчик пыр, коді пырис сыкӧд, мый сійӧ лыддьӧ асьсӧ князьлӧн кунакӧн, сійӧн мый сійӧ сійӧс примитіс ас ордас, а мый кунаклӧн став семьяыс сэтшӧм жӧ священнӧй кунаклы, кыдзи и сійӧ ачыс.
И ортсыыс и манераясыс Хаджи Муратлӧн сьӧлӧм вылас воисны Марья Васильевналы.
А мый сійӧ ӧзйыштіс, гӧрдӧдіс, кор Марья Васильевна сетіс сылы ассьыс ыджыд еджыд кисӧ, нӧшта ёнджыка расположитіс сійӧс Хаджи Муратлы пӧльза вылӧ.
Марья Васильевна тшӧктіс пуксьыны сылы да сылысь юалӧмӧн, юӧ-ӧ сійӧ кофей, тшӧктіс вайны.
Но Хаджи Мурат ӧткажитчис кофейысь, кор сійӧс вайисны сылы.
Сійӧ неуна гӧгӧрвоыштӧ рочӧн, но оз вермы сёрнитны, да кодыр оз гӧгӧрво, нюмъялӧ, и нюмъялӧмыс сылӧн кажитчис Марья Васильевналы сідз жӧ, кыдзи и Полторацкийлы.
Марья Васильевналӧн кудриа юрсиа, лэчыд синма пиыс жӧ, кодӧс мамыс шуис Булькаӧн, мамыс бердын сулалігӧн, эз лэдзлыв синъяссӧ Хаджи Мурат вылысь, код йылысь сійӧ кывліс, кыдзи зэв тӧдчана воин йылысь.
Хаджи Муратӧс гӧтырыс дінӧ кольӧмӧн, Воронцов муніс канцелярияӧ, медым Хаджи Муратлӧн локтӧм йылысь начальстволы юӧр сетӧм могысь вӧчны распоряжение.
Грознаяӧ, шуйгавыв фланглӧн начальниклы, генерал Козловскийлы донесение да батьыслы письмӧ гижӧм мысти, Воронцов тэрмасис гортас, полӧмӧн, мый гӧтырыс кутас шуасьны сыысь, мый кӧвъяліс сылы бокӧвӧй, страшнӧй мортӧс, кодкӧд колӧ вӧлі вӧдитчыны сідзи, мед и не ӧбидитны и не вывті ластитны.
Но полӧмыс сылӧн вӧлі прӧста.
Хаджи Мурат пукаліс креслӧ вылын, пидзӧс вылас Булькаӧс, Воронцовлысь пасыноксӧ кутӧмӧн да, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сюся кывзіс сійӧс, мый сылы висьтавліс переводчик, коді висьтавліс сералысь Марья Васильевналысь кывъяссӧ.
Марья Васильевна висьталіс сылы, мый мӧдас кӧ сійӧ быд кунаклы сетны ассьыс сійӧ вещсӧ, кодӧс тайӧ кунакыс ошкис, то сылы регыд ковмас ветлыны, кыдзи Адамлы...
Князь пыригӧн Хаджи Мурат пидзӧс вывсьыс лэдзис тайӧн шемӧсмӧм да ӧбидитчӧм Булькаӧс и сувтіс, ворсана чужӧмсӧ стрӧгӧн да серьёзнӧйӧн пыр жӧ вежигтыр.
Сійӧ пуксис сӧмын сэк, кор пуксис Воронцов.
Сёрнисӧ водзӧ нуӧдіг, сійӧ вочавидзис Марья Васильевна кывъяс вылӧ сыӧн, мый налӧн сэтшӧм закон, мый ставсӧ, мый сьӧлӧм вылас воас кунаклы, сійӧс колӧ сетны кунаклы.
— <rus>Твоя сын кунак</rus>, — Булькаӧс, коді бара кайис сійӧ пидзӧс вылӧ, кудриа юрсиӧдыс шыльӧдігтыр шуис сійӧ рочӧн.
— Сійӧ прелестнӧй, тэнад рӧзбойникыд, — <rus>по-французки</rus> шуис Марья Васильевна верӧсыслы. — Булька мӧдіс любуйтчыны сы кинжалӧн, сійӧ козьналіс кинжалсӧ сылы.
Булька кинжалсӧ мыччӧдліс отчимыслы.
— <fra>С’еst un оbjеt dе рrіх</fra> *. — шуис Марья Васильевна.
— <fra>Іl fаudra trоuvеr l’оссаsіоn dе luі fаіrе саdеаu</fra> *, — шуис Воронцов.
Хаджи Мурат пукаліс синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, да, детинаӧс кудриа юрсияс кузяыс шыльӧдігтыр, шуаліс:
— Джигит, джигит.
— Вывті бур, вывті бур кинжал, — тӧчитӧм, шӧрӧдыс воргаа, булатнӧй клиноксӧ джынвыйӧ перйӧмӧн шуис Воронцов. — Благодарствуйт.
— Юав сылысь, мый бур ме верма вӧчны сылы, — шуис Воронцов переводчиклы.
Переводчик висьталіс, и Хаджи Мурат дзикпыр жӧ вочавидзис, мый сылы немтор оз ков, но мый сійӧ корӧ, мед сійӧс нуӧдісны местаӧ, кӧні эськӧ сійӧ вермис юрбитыштны.
Воронцов корис камердинерӧс да тшӧктіс сылы могмӧдны Хаджи Муратлысь корӧмсӧ.
Мыйӧн сӧмын Хаджи Мурат колис сылы торйӧдӧм жырйын ӧтнасӧн, чужӧмыс сылӧн вежсис: удовольствие да то мелілун, то торжественность петкӧдлӧмыс бырис, да мыччысис тӧждысьӧм.
Приёмыс, кодӧс вӧчис сылы Воронцов, вӧліс ёна бурджык сы дорысь, мый сійӧ виччысис.
Но кымын бурджык вӧлі тайӧ приёмыс, сымын этшаджык Хаджи Мурат эскис Воронцовлы да сылӧн офицеръяслы.
Сійӧ поліс быдторйысь: и сыысь, мый сійӧс кватитасны, дорасны да мӧдӧдасны Сибырӧ, либӧ прӧстӧ, виасны, и та вӧсна вӧлі виччысяна.
Сійӧ юаліс локтӧм Элдарлысь, кытчӧ меститісны мюридъясӧс, кӧнӧсь вӧвъяс, да эз-ӧ мырддьыны налысь ӧружиесӧ.
Элдар висьталіс, мый вӧвъясныс княжескӧй конюшняынӧсь, войтырсӧ меститісны сарайӧ, ӧружиесӧ колисны на ордӧ, и переводчик гӧститӧдӧ найӧс сёянӧн да чайӧн.
Хаджи Мурат чуймалӧмӧн качайтіс юрнас да пӧрччысьӧм бӧрын сувтіс молитва вылӧ.
Молитва помалӧм бӧрын, сійӧ тшӧктіс вайны аслыс эзысь кинжал да, пасьтасьӧм да вӧнясьӧм бӧрын, пуксис кокъяснас тахта вылӧ, сійӧс, мый водзӧ лоас, виччысьӧмӧн.
5-ӧд часын сійӧс корисны князь ордӧ ӧбедайтны.
Ӧбед сайын Хаджи Мурат немтор эз сёй, пловысь кындзи, кодӧс сійӧ аслыс босьтіс буретш сійӧ местасьыс, кытысь босьтіс Марья Васильевна.
— Сійӧ полӧ, медым ми эгӧ отравитӧй сійӧс, — шуис Марья Васильевна мужикыслы. — Сійӧ босьтіс, кытысь ме босьті. — И дзик пыр жӧ переводчик пыр шыасис Хаджи Мурат дінӧ, юасьӧмӧн, кор сійӧ ӧні бара мӧдас юрбитны.
Хаджи Мурат лэптіс 5 чунь да индіс шонді вылӧ.
— Сідзкӧ, регыд.
Воронцов перйис брегет да личкыштіс пружинка, — часі кучкис нёль час да ӧти четверть.
Хаджи Муратӧс тыдалӧ, чуймӧдіс тайӧ звӧныс да (сійӧ) корис нӧшта звӧнитны да видлыны часісӧ.
— <fra>Vоіlа l’оссаsіоn. Dоnnеz-luі lа mоntrе</fra> *, — шуис Марья Васильевна верӧсыслы.
Воронцов дзик пыр жӧ вӧзйис часісӧ Хаджи Муратлы.
Хаджи Мурат пуктіс кисӧ морӧс дінас да босьтіс часісӧ.
Некымын пӧв сійӧ личкыліс пружинкасӧ, кывзіс да ошканаа довкйӧдліс юрнас.
Ӧбед бӧрын князьлы доложитісны Меллер-Закомельскийлӧн адъютант йылысь.
Адъютант висьталіс князьлы, мый генерал, Хаджи Мурат петӧм йылысь тӧдмалӧм бӧрын, зэв абу довольӧн сыӧн, мый сылы эз вӧв юӧртӧма та йылысь, да мый сійӧ требуйтӧ, медым Хаджи Муратӧс пыр жӧ вӧлі вайӧдӧма сы дінӧ.
Воронцов шуис, мый генераллысь тшӧктӧмсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ, да, переводчик пыр требованиесӧ Хаджи Муратлы юӧртӧм бӧрын, корис сійӧс ӧтлаын мунны Меллер дінӧ.
Марья Васильевна, мый могӧн воліс адъютант тӧдмалӧм мысти, пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн верӧс да генерал костын вермас артмыны неприятность, да, верӧснас став ӧлӧдӧм вылӧ видзӧдтӧг, лӧсьӧдчис сыкӧд да Хаджи Мураткӧд ӧтлаын мунны генерал дінӧ.
<fra>— Vоus fеrіеz bіеn mіеuх dе rеstеr; с'еst mоn аffаіrе, nоn раs lа votrе.</fra>
<fra>— Vоus nе роuvеz раs m’еmрêсhеr d’аllеr vоіr mаdame lа gеnеrаlе. *</fra>
— Позьӧ эськӧ мӧдджык кадӧ!
— А ме кӧсъя ӧні.
Вӧчны вӧлі немтор.
Воронцов сӧгласитчис, и найӧ мӧдісны куимнаныс.
Кор найӧ пырисны, Меллер зумыштчӧм учтивостьӧн колльӧдіс Марья Васильевнаӧс гӧтырыс дінӧ, адъютантлы жӧ тшӧктіс Хаджи Муратӧс нуӧдны приемнӧйӧ да сылӧн тшӧктытӧдз не лэдзлыны некытчӧ.
— Кора, — шуис сійӧ Воронцовлы кабинетӧ пыран ӧдзӧс восьтіг да сэтчӧ князьӧс аслас водзладорын лэдзигмоз.
Кабинетӧ пырӧм мысти, сійӧ сувтіс князь водзладорӧ да, сійӧс пуксьыны кортӧг, шуис:
— Ме тані военнӧй начальник, и та вӧсна неприятелькӧд став сёрнитчӧмъяссӧ колӧ лоны нуӧдӧма ме пыр.
Мыйла ті энӧ юӧртӧй Хаджи Мурат петӧм йылысь меным?
— Ме ордӧ воис лазутчик да явитіс Хаджи Муратлӧн меным сетчыны окотитӧм йылысь, — скӧрмӧм генералсянь грубӧй выходка виччысьӧмысь волнуйтчӧмла кельдӧдіг да такӧд тшӧтш сылӧн скӧралӧмӧн заражайтчиг, вочавидзис Воронцов.
— Ме юала, мыйла энӧ юӧртӧй меным?
— Ме кӧсъя вӧлі тайӧс вӧчны, барон, но...
— Ме тіянлы абу барон, а ваше превосходительство.
И тані друг ортсыӧ чепӧсйис баронлӧн дыр кутан лёкыс.
Сійӧ висьталіс ставсӧ, мый важӧн нин пуис: сылӧн сьӧлӧмас.
— Ме ог сы вӧсна 27 во служит аслам государлы, медым йӧз, кодъяс тӧрытъя лунсянь заводитісны служитны, асланыс рӧдняяс йитӧдӧн пользуйтчӧмӧн, менам ныр улын распоряжайтчисны сыӧн, мый налы оз касайтчы.
— Ваше превосходительство,
ме кора тіянӧс не висьтавлыны сійӧс, мый лӧсявтӧмтор, — торкис сійӧс Воронцов.
— Ме шуала збыльтор да ог позволит, — нӧшта ёнджыка скӧрмӧмӧн заводитіс сёрнитны генерал.
Тайӧ кадас, юбкаясӧн шарӧдчӧмӧн, пырис Марья Васильевна да сы бӧрысь неыджыд тушаа скромнӧй дама, Меллер-Закомельскийлӧн гӧтырыс.
— Но, тырмас, барон, <fra>Sіmon</fra> эз кӧсйы вӧчны тіянлы омӧльторъяс, — мӧдіс сёрнитны Марья Васильевна.
— Ме, княгиня, ог сы йылысь шу...
— Но тӧданныд, бурджык эновтам тайӧс.
Тӧданныд: омӧль спорыд бурджык бура вензьӧм дорысь.
Мый ме сёрнита... — сійӧ серӧктіс.
И скӧр генерал пӧкӧритчис красавицалӧн вывті лӧсьыд нюмлы.
Усъяс улас сылӧн тыдовтчыліс нюм.
— Ме признайта, мый ме вӧлі неправ, — шуис Воронцов, — но...
— Но и ме пузьыштлі, — шуис Меллер да сетіс кисӧ князьлы.
Мир вӧлі вӧчӧма, и шуӧма вӧлі кольны Хаджи Муратӧс мыйкӧдыра кежлӧ Меллер ордӧ, а бӧрынджык мӧдӧдны шуйгавыв флангса начальник дінӧ.
Хаджи Мурат пукаліс орчча жырйын да, кӧть эз гӧгӧрво сійӧс, мый сёрнитісны, гӧгӧрвоис сійӧс, мый сылы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны: мый найӧ споритісны сы йылысь, да мый Шамиль дінысь сылӧн петӧмыс эм рочьяслы зэв ыджыд тӧдчанлуна делӧ, да мый та вӧсна, оз кӧ сӧмын сійӧс ыстыны либӧ вины, сылы позяс насянь корны унатор.
Таысь кындзи гӧгӧрвоис сійӧ и сійӧс, мый Меллер-Закомельский, кӧть и начальник, оз имеит сэтшӧм тӧдчанлунсӧ, кодӧс имеитӧ Воронцов, Меллер-Закомельскийлӧн подчинённӧйыс, да мый коланаыс Воронцов, а абу Меллер-Закомельский; и та вӧсна, кодыр Меллер-Закомельский корис ас дінас Хаджи Муратӧс да мӧдіс юасьны сылысь, Хаджи Мурат кутіс асьсӧ гордӧя да торжественнӧя, висьтавліс мый петіс гӧраясысь, медым служитны еджыд сарлы да став йывсьыс сетас отчёт сӧмын сылӧн сардарлы, мӧд ногӧн кӧ главнокомандующӧйлы, князь Воронцовлы, Тифлисын.
VII
Ранитчӧм Авдеевӧс нуисны госпитальӧ, коді вӧліс крепостьсянь петанінын, тьӧсӧн вевттьӧм ичӧтик керкаын, да пуктісны общӧй палатаӧ тыртӧм койкаяс пиысь ӧти вылӧ.
Палатаын вӧліны 4 висьысь: ӧтик — биалӧм вӧсна пессьысь тифознӧй, мӧд — кельыд, сингорулъясас лӧзъяса, лихорадочнӧй, коді виччысис пароксизмӧс да помтӧг очсаліс, да нӧшта кыкӧн, куим вежон, сайся набегын ранитчӧмъяс, — ӧтиыс киас (тайӧ вӧлі кок йылын), мӧдыс пельпомас (тайӧ пукаліс койка вылын).
Ставныс, тифознӧйысь кындзи, кытшалісны вайӧмаӧс да юасисны вайысьяслысь.
— Мукӧд дырйи шковгӧны, кыдзи анькытш киськалӧны, — и немтор, а сэні ставсӧ витысь кымын лыйисны, — висьтавліс вайысьяс пиысь ӧтик.
— Кодлы мый урчитӧма!
— Ох, — гораа горӧдіс доймӧмсӧ пыкысь Авдеев, кор сійӧс пондісны пуктыны койка вылӧ.
Кор жӧ сійӧс пуктісны, сійӧ зумыштчис да сэсся эз ойзы, но сӧмын дугдывтӧг вӧрӧдіс коклапаяссӧ.
Сійӧ кутіс ранасӧ кияснас да вӧрзьӧдчывтӧг дзоргис ас водзладорӧ.
Воис доктор да тшӧктіс бергӧдны висьысьсӧ, медым видзӧдлыны, эз-ӧ пет пуляыс бӧрладорӧдыс.
— Тайӧ нӧ мый? — мыш да зад вылын крестасьӧм еджыд да гырысь прутъяс вылӧ индігмоз юаліс доктор.
— Тайӧ важся, ваше высокоблагородие, — киргӧмӧн висьталіс Авдеев.
Тайӧ вӧліны юӧм сьӧмысь сійӧс накажитӧмлӧн туйяс.
Авдеевӧс бара бергӧдісны, и доктор дыр гудйысис зондӧн рушкуас да корсис пулясӧ, но эз вермы сійӧс судзӧдны.
Ранасӧ кӧрталӧм да сійӧс ляскысян пластырӧн лемалӧм бӧрын, доктор муніс.
Ранасӧ гудъян да сійӧс кӧрталан став кад чӧжсӧ Авдеев куйліс пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн.
Кодыр жӧ доктор муніс, сійӧ восьтіс синъяссӧ да дивуйтчанаа видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Синъяссӧ сылӧн вӧлі веськӧдӧма висьысьяс да фельдшер вылӧ, но сійӧ кыдз быттьӧ эз аддзы найӧс, а аддзис мыйкӧ мукӧдтор, сійӧс дивуйтанаӧс.
Воисны Авдеевлӧн ёртъясыс — Панов да Серегин.
Авдеев век сідз жӧ куйліс, дивуйтчанаа ас водзладорас видзӧдӧмӧн.
Сійӧ дыр эз вермы тӧдмавны ёртъяссӧ, кӧть эськӧ сылӧн синъясыс веськыда видзӧдісны на вылӧ.
— Тэ, Петра, мыйкӧ гортад тшӧктыны он-ӧ кӧсйы? — шуис Панов.
Авдеев эз вочавидз, кӧть и видзӧдіс Пановлы чужӧмас.
— Ме шуа, гортад мыйкӧ тшӧктыны он-ӧ кӧсйы? — паськыд лыа кӧдзыд киӧдыс сійӧс вӧрзьӧдігтыр бара юаліс Панов.
Авдеев быттьӧ садьмис.
— А, Антоныч!
— Да со вои.
Он-ӧ мыйкӧ гортад тшӧкты?
Серегин гижас.
— Серегин, — Серегин вылӧ синъяссӧ сьӧкыда вуджӧдігтыр шуис Авдеев, — гижан?..
Сідзкӧ вот гиж: пиныд пӧ тіян Петруха дыр овны тшӧктіс.
Завидуйтлі воклы.
Ме тэныд талун висьтавлі.
А ӧні, сідзкӧ, ачым рад.
Медъя олӧ.
Ен мед сетас сылы, ме рад.
Тадзи и гиж.
Тайӧс висьталӧм бӧрын сійӧ дыр чӧв оліс, синъяссӧ Панов вылӧ веськӧдӧмӧн.
— Но, а трубкатӧ аддзин? — друг юаліс сійӧ.
Панов эз вочавидз.
— Трубкатӧ, трубкатӧ, шуа, аддзин? — выльысь юаліс Авдеев.
— Сумкаын вӧлӧма.
— То-то.
Но, а ӧні меным сись вайӧй, ӧні ме кувны мӧда, — шуис Авдеев.
Тайӧ кадас воис Полторацкий видлыны ассьыс салдатсӧ.
— Мый, вокӧ, омӧль? — шуис сійӧ.
Авдеев кунис синъяссӧ да ӧвтыштіс юрнас.
Банлыяса чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыд да стрӧг.
Сійӧ немтор эз вочавидз да сӧмын бара шуис, Панов дінӧ шыасьӧмӧн:
— Сись вай.
Кувны мӧда.
Сылы киас сетісны сись; но чуньясыс эз куснясьны, и сисьсӧ пуктісны чуньяс костас да кутышталісны.
Полторацкий муніс, и сы мунӧм бӧрын вит минут мысти фельдшер пуктіс пельсӧ Авдеев сьӧлӧм дінӧ да шуис, мый сійӧ эштіс.
Реляцияын, кодӧс вӧлі мӧдӧдӧма Тифлисӧ, Авдеевлысь кувсьӧмсӧ вӧлі петкӧдлӧма тадзи: «Ноябр 23-ӧд лунӧ Куринскӧй полклӧн кык рота вӧр пӧрӧдӧм могысь петісны крепостьысь.
Лун шӧрын горечьяслӧн тӧдчымӧнъя ыджыд чукӧр немвиччысьтӧг атакуйтіс пӧрӧдчысьясӧс.
Цепь заводитіс бӧрыньтчыны, и тайӧ кадас мӧд рота уськӧдчис штыкъясӧн да пӧрӧдіс горечьясӧс.
Делӧын кык рядӧвӧйӧс кокньыдика ранитӧма да виӧма ӧтикӧс.
Горечьяс жӧ виӧмӧн да ранитчӧмӧн воштісны сё морт гӧгӧр.»
VIII
Самӧй сійӧ луннас, кор Петруха Авдеев кувсис воздвиженскӧй госпитальын, сылӧн старик-батьыс, гӧтырыс вокыслӧн, буретш сылӧн, код вӧсна Авдеев муніс салдатӧ, да медыджыд вокыслӧн нылыс, невеста-ныв, кын гумла вылын вартісны зӧр.
Воддза луннас усис джуджыд лым, и асъядор ёна кынтіс.
Старик садьмис коймӧд петукъяс чуксасигӧн на, да тӧлысьлысь яръюгыд югӧрсӧ гыӧртӧм ӧшиньын аддзӧм бӧрын, лэччис паччӧр вылысь, кӧмасис, пасьталіс пась, шапка да муніс гумла вылӧ.
Час кык мында уджалӧм бӧрын старик бӧр локтіс керкаӧ да садьмӧдіс писӧ да нывбабаясӧс.
Кор бабаяс да нылыс воисны гумла вылӧ, гумла вывсӧ вӧлі весалӧма, пу зыр сулаліс шавкъялан еджыд лымйӧ сутшкӧмӧн да сыкӧд орччӧн вылӧ ньӧръяснас рос, и зӧр кольтаяссӧ пӧсадӧн вӧлі вольсалӧма весалӧм гумла пӧлӧн кык радӧн, йыв на йыв воча.
Босьталісны вартанъяс да мӧдісны вартны, ӧткодя куим кучкӧмӧ ладмӧдчӧмӧн.
Старик чорыда кучкаліс сьӧкыд вартанӧн, идзассӧ жуглігтыр, нылыс рӧвнӧя кучкалӧмӧн нӧйтіс вылісянь, моньныс бергӧдліс.
Тӧлысьыс пырис, и заводитіс югдыны; помалӧны нин вӧлі пӧсадсӧ, кор ыджыд пиныс, Аким, полушубока да шапкаа петіс уджалысьяс дінӧ.
— Тэ мый лодырничайтан? — вартны дугдӧмӧн да вартан вылӧ пыксьыштӧмӧн сы вылӧ горӧдіс батьыс.
— Вӧвъяссӧ идравны колӧ жӧ.
— Вӧвъяс идравны, — нерыштіс батьыс, — старука идралас.
Босьт варгансӧ.
Вывті нин тшӧг лоин, пьяница.
— Тэ али мый менӧ юкталін? — нурбыльтіс пиыс.
— Мый? — зумыштчӧмӧн да кучкӧмысь кольччӧмӧн, скӧрысь юаліс старик.
Пиыс чӧла босьтіс вартан, и уджыс мӧдӧдчис нёль вартанӧн: трап, та па тап, трап, та па тап...
Трап, — кучкаліс быд куим кучкӧм бӧрын стариклӧн сьӧкыд вартаныс.
— Балябӧжыд, видзӧд, бур мегӧлӧн кодь.
А менам со гачӧй оз ӧшйы, — ассьыс кучкӧмсӧ кольӧмӧн да сӧмын, медым не воштыны тактсӧ, вартан сынӧдын бергӧдӧмӧн шуис старик.
Пӧсадсӧ помалісны, и нывбабаяс куранъясӧн мӧдісны чукӧртны идзассӧ.
— Йӧй Петруха, мый тэ пыдди муніс.
Тэ пытшкысь эськӧ салдатад пыркӧдісны дур рутӧ, а сійӧтӧ гортын вит тэ кодькӧд ӧтвесьт сулаліс.
— Но, тырмас, батюшка, — дрӧбйысьӧм йияссӧ вештыштӧмӧн шуис моньыс.
— Да, верд тіянӧс квайт лов, а уджыс ни ӧтиксянь абу.
Петруха, вӧлі, ӧтнасӧн кык пыдди уджалӧ, не сідз, кыдз...
Дворсянь тальӧм трӧпа кузя, топыда гартлӧм шерстянӧй нямӧдъяс вылӧ кӧмалӧм выль нинкӧмъясӧн лым кузя дзуртігтыр, матыстчис старука.
Мужичӧйяс чукӧртісны тӧлӧдтӧм няньсӧ, бабаяс да нылыс чышкисны пыдӧссӧ.
— Выборнӧй пыравліс.
Барщина вылӧ ставлы кирпич кыскавны, — шуис старука. — Ме завтрак дасьті.
Локтӧй ли мый нин.
— Ладнӧ.
Чалкосӧ доддяв да мун, — Акимлы шуис старик. — Да смотри, мед не сідзи, кыдзи тӧндзи тэ вӧсна кывкутны.
Казьтыштан Петрухаӧс.
— Кор сійӧ гортын вӧліс, сійӧс видінныд, — батьыс вылӧ ӧні шуасис Аким, — а сійӧ абу, менӧ йирны.
— Сідзкӧ, сулалан, — сэтшӧм жӧ скӧра шуис мамыс. — Не Петруха вылӧ тэнӧ вежны.
— Но, ладнӧ! — шуис пиыс.
— Дерт нин ладнӧ.
Пызьтӧ юин, а ӧні шуан: ладнӧ.
— Важ дрӧжжи йылысь оз казьтывны кыкысь, — шуис моньыс.
Бать да пи костын лӧсявтӧм олӧмыс заводитчис важӧн нин, пӧшти Петырӧс салдатӧ сетан кадсянь.
Сэки нин старик гӧгӧрвоис, мый сійӧ кӧкӧс вежис варыш вылӧ.
Дерт, закон серти кӧ, кыдзи гӧгӧрволіс сійӧс старик, колӧ вӧлі челядьтӧмыслы мунны семьяа морт пыдди.
Акимлӧн вӧлі 4 челядь, Петырлӧн некод, но Петыр вӧлі сэтшӧм жӧ уджалысь, кыдзи старик: пельк, вежӧра, вына, терпитысь да, медсяыс, удж радейтысь.
Сійӧ век уджавліс.
Мунліс кӧ сійӧ уджалысьяс дінті, сідз жӧ, кыдзи вӧчліс и старик, сійӧ дзик пыр жӧ босьтчыліс, отсавны — либӧ ряд кык мунас косаӧн, либӧ кӧртавлас додь, либӧ кералас пу, либӧ кералыштас пес.
Старик жалитыштіс сійӧс, но вӧчны вӧлі немтор.
Салдаталӧм вӧлі кыдзи смерть.
Салдат вӧлі вундӧм шӧрӧм, и казьтывнысӧ сы йылысь, сьӧлӧмтӧ гудрӧдлыны, нинӧмла вӧлі.
Сӧмын шочиника, медым бытшкыштны ыджыд писӧ, старик, кыдзи талун, казьтывліс сійӧс.
Мамыс жӧ тшӧкыда казьтывліс ичӧт писӧ да важӧн нин, мӧдӧд во, корис старикӧс, медым сійӧ ыстыштіс Петрухалы сьӧмтор.
Но старик чӧвовлывліс.
Авдеевъяслӧн овмӧс вӧлі озыр, стариклӧн вӧлі дзебӧма сьӧмсӧ, но сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз кут вӧрзьӧдны торйӧдӧмтор.
Ӧні, кор старука кыліс, мый сійӧ казьтылӧ ичӧтджык писӧ, сійӧ мӧвпыштіс бара корны стариклысь, медым зӧр вузалігӧн ыстыштны пиыслы кӧть ӧти шайт.
Сідзи сійӧ и вӧчис.
Томъясӧн барщина вылӧ мунӧм мысти стариккӧд кыкӧн кольччӧм бӧрын, сійӧ вӧйпӧдіс мужиксӧ зӧр вылӧ босьтан сьӧмсьыс ӧти шайт ыстыны Петрухалы.
И кор тӧлӧдӧм чукӧръяссьыс 12 четверик зӧрсӧ вӧлі кисьтӧма дӧраяс вылӧ куим доддьӧ да дӧраяссӧ ӧкуратнӧя сюркнялӧма пу шпилькаясӧн, сійӧ старикыслы сетіс аслас висьтавлӧм улӧ дьячокӧн гижӧм письмӧ, да старик кӧсйысис пуктыны карын письмӧ дінӧ шайт да мӧдӧдны адрес кузя.
Выль пасьӧ да кафтанӧ пасьтасьӧм да сӧстӧм еджыд вурун нямӧдъяса старик босьтіс письмӧсӧ, сюйис сійӧс кӧшӧльӧ да, енлы юрбитӧм бӧрын, пуксис медводдза додь вылӧ да мӧдӧдчис карӧ.
Бӧръя доддьын муніс внукыс.
Карын старик тшӧктіс дворниклы лыддьыны письмӧсӧ аслыс да бура да ошкышталӧмӧн кывзіс сійӧс.
Петруха мам письмӧын вӧлі ыстӧма, ӧти кӧ, благословение, мӧд кӧ, ставлӧн поклонъяс, вежай кувсьӧм йылысь юӧр да бӧръя помас юӧр сы йылысь, мый Аксинья (Петырлӧн гӧтырыс) эз кут миянкӧд, овны да йӧзӧ муніс.
Кывсьӧ, мый олӧ бура да честнӧя.
Казьтыштӧма вӧлі и гӧсьньӧч йылысь, шайт йылысь, да содтӧма сійӧс, мый нин дзик ассяньыс, кывйысь-кывйӧ, шогсьысь старука, синтыра синваа, тшӧктіс гижны дьяклы:
«А нӧшта, муса менам дитяӧй, голубчикӧй тэ менам Петрушенька, бӧрдӧді ме ассьым синъясӧс тэ вӧсна шогсигтыр.
Югыд шондіӧй тэ менам, код вылӧ тэ менӧ колин».
Тайӧ местаас старука ырӧбтіс бӧрддзис да шуис:
— Тадзи и олас.
Тадзи и колис письмӧын, но Петрухалы эз вӧв шуӧма пӧлучитны ни юӧрсӧ сы йылысь, мый гӧтырыс сылӧн муніс гортсьыс, ни шайтсӧ, ни бӧръя кывъяссӧ мамыслысь.
Письмӧыс тайӧ да сьӧмыс бӧр бергӧдчисны юӧрӧн, мый Петрухаӧс виисны война вылын, сарӧс, отечество да православнӧй вера дорйигӧн.
Тадзи гижис военнӧй писарь.
Тайӧ юӧрыс локтӧм бӧрын старука бӧрдыштіс лыддьӧдлӧмӧн, кытчӧдз вӧлі кадыс, а сэсся босьтчис уджӧ.
Первойя жӧ вӧскресенняӧ сійӧ муніс вичкоӧ, сьылӧдіс панихида, гижӧдіс Петырӧс покойникъясӧс казьтылан чукӧрӧ да раб божӧй Петырӧс казьтылӧм могысь бур йӧзлы сеталіс прӧскур кусӧкторъяс.
Салдатка Аксинья тшӧтш жӧ лыддьӧдлӧмӧн бӧрдыштіс, кор кывліс радейтана верӧс кувсьӧм йылысь, кодкӧд сійӧ оліс сӧмын ӧти во.
Сійӧ жалитіс и верӧссӧ и став ассьыс пӧгубитӧм олӧмсӧ.
И аслас бӧрдӧм-лыддьӧдлӧмын казьтыліс Петр Михайловичлысь русӧй кудрияссӧ и сылысь радейтӧмсӧ, и ассьыс сирӧта Ванькакӧд курыд олӧмсӧ, да шогапырысь дивитіс Петрушаӧс сыысь, мый сійӧ муніс вокыс пыдди, а эз жалит коньӧрӧс сійӧс, йӧз ордын ветлӧдлысьӧс.
Сьӧлӧм пытшкӧссяньыс Аксинья вӧлі рад Петыр кулӧм вылӧ.
Сійӧ вылись вӧлі кынӧма приказчиксянь, код ордын сійӧ оліс, да ӧні некод нин эз вермы видны сійӧс, и приказчик вермис сійӧс босьтны верӧс сайӧ, кыдзи сійӧ и вӧлі шулывлӧ Аксиньялы, кор вӧйпӧдліс сійӧс радейтчӧм вылӧ.
IX
Воронцов, Михаил Семенович, кодӧс воспитайтӧма Англияын, роч посоллӧн пиыс, роч высшӧй чиновникъяс пӧвстын вӧлі сэкся кадӧ шоча паныдасьлан европейскӧй образованиеа, низшӧйяскӧд обращениеын небыд да мелі и высшӧй некод обращениеын тонкӧй придворнӧй.
Сійӧ эз гӧгӧрволы власьттӧм да покорностьтӧм олӧмсӧ.
Сійӧ имейтліс став высшӧй чинъяссӧ да орденъяссӧ да лыддьысьліс искуснӧй военнӧйӧн, весиг Краснӧй улын Наполеонӧс вермысьӧн.
Сылы 52-ӧд воын вӧлі 70 арӧс саяс, но сійӧ вӧлі дзик на свежӧй, збодера ветлӧдліс да, медтӧдчанаыс, тырвыйӧ обладайтіс ассьыс власьтсӧ кутӧм вылӧ да ассьыс популярностьсӧ ёнмӧдӧм да паськӧдӧм вылӧ веськӧдӧм тонкӧй да приятнӧй вежӧрлӧн сюсьлунӧн.
Сійӧ владейтіс ыджыд озырлунӧн — и аслас и графиня Браницкая гӧтырыслӧн озырлунӧн, — да наместникалӧмысь босьтан ыджыдысь ыджыд содержаниеӧн да аслас средствояслысь ыджыдджык юкӧнсӧ видзис Крым лунвыв вадорса двореч да сад стрӧитӧм вылӧ.
1852-ӧд вося декабр 4-ӧд рытӧ сылӧн двореч дінӧ Тифлисын воис курьерскӧй тройка.
Бусӧссьӧм вӧсна дзоньнас сьӧд, мудзӧм офицер, коді генерал Козловскийсянь вайис рочьяс дінӧ Хаджи Муратлӧн петӧм йылысь юӧр, часӧвӧйяс дінті пырис наместник дворечлӧн паськыд крыльцо.
Вӧлі 6 час рыт, и Воронцов муніс ӧбедайтны, кор сылы висьталісны курьер воӧм йылысь.
Воронцов курьерӧс примитіс дзикпыр жӧ да та вӧсна ӧбед кежлӧ сёрмис некымын минут вылӧ.
Кор сійӧ пырис гӧстинӧйӧ, пызан дінӧ пригласитӧмъяс, морт 30, кодъяс пукалісны княгиня Елизавета Ксаверьевна дінын да группаясӧн сулалісны ӧшиньяс дорын, сувтісны, бергӧдчисны пырысьлань чужӧмъясӧн.
Воронцов вӧлі эполетъястӧм, полупогончикъяса да сьылі вылын еджыд креста аслас пыркадся сьӧд военнӧй сюртука.
Ручлӧнкодь, бритӧм чужӧмыс сылӧн долыда нюмъяліс, да синъясыс, став чукӧртчӧмъяс вылӧ видзӧдігмоз, читкырасисны.
Небыд, тэрмасяна воськовъясӧн пырӧм бӧрын, сійӧ извинитчис дамаяс водзын сыысь, мый сёрмис, видзаасис мужчинаяскӧд да, 45 арӧса, восточнӧй йӧз сикаса, тырвиръяя, джуджыд тушаа грузинскӧй княгиня Манане Орбельяни дінӧ матыстчӧмӧн сетіс сылы кисӧ, медым нуӧдны сійӧс пызан дінӧ.
Княгиня Элизавета Ксаверьевна ачыс сетіс кисӧ тшӧтьӧсь усъяса рыжӧйкодь воӧм генераллы.
Грузинскӧй князь сетіс кисӧ графиня Шуазёльлы, княгинялӧн приятельницалы.
Доктор Андреевский, адъютант да мукӧдъяс, коді дамаяскӧд, коді дамаястӧг, мунісны кык пара бӧрся.
Кафтанъяса, чулкияса да башмакъяса лакейяс пуксьысьяслы вешталісны да матысталісны стулъяс; метрдотель эзысь мискаысь торжественнӧя кисьталіс тшынасьысь шыд.
Воронцов пуксис кузь пызан шӧрӧ.
Сылы паныд пуксис княгиня, сылӧн гӧтырыс, генералкӧд.
Воронцовсянь веськыд вылын вӧліс сылӧн дамаыс, красавица Орбельяни, шуйгавылын — стройнӧй, сьӧд, банйӧм чужӧма, дзирдалысь украшениеяса княжна-грузинка, коді дугдывтӧг нюмъяліс.
— <fra>Ехсеllеntеs, сhérе amіе</fra>, — вочавидзис Воронцов княгиня юасьӧм вылӧ сы йылысь, кутшӧм юӧръяс сійӧ пӧлучитіс курьеркӧд, — <fra>Sіmоn а еu dе lа сhаnсе</fra> *.
И сійӧ мӧдіс висьтавлыны сідзи, медым вермисны кывны пызан сайын став пукалысьяс, шемӧстана выльторсӧ — сылы ӧтнаслы тайӧ эз вӧв тырвыйӧ выльторйӧн, сы вӧсна мый сёрнитчӧмъяс мунісны важӧн нин — сы йылысь, мый нималана, храбрӧй отсасьысьыс Шамильлӧн Хаджи Мурат вуджис рочьясладор да талун-аски лоас вайӧдӧма Тифлисӧ.
Став ӧбедайтысьяс, весиг том йӧз, адъютантъяс да чиновникъяс, кодъяс пукалісны ыліса пызан помъясын да та водзвылын мый кузя кӧ ньӧжйӧникӧн сералісны, ставныс ланьтісны да кывзісны.
— А ті, генерал, аддзывлінныд тайӧ Хаджи Муратсӧ? — аслас суседыслысь, тшӧтьӧсь усъяса рыжӧй генераллысь юаліс княгиня, кор князь дугдіс сёрнитны.
— И не ӧтчыдысь, княгиня.
И генерал висьталіс сы йылысь, кыдзи Хаджи Мурат 43-ӧд воын, горечьясӧн Гергебильӧс босьтӧм бӧрын, зурасис генерал Пассека отряд вылӧ, да кыдзи сійӧ пӧшти найӧ синводзын виис полковник Золотухинӧс.
Воронцов кывзіс генералӧс долыд нюмӧн, тыдалӧ, сыӧн дӧвӧльӧн, мый генерал варовмис.
Но друг чужӧмыс Воронцовлӧн лоис рассеяннӧй да жугыль.
Варовмӧм генерал мӧдіс висьтавлыны сы йылысь, кӧні сійӧ мӧдысь паныдасьліс Хаджи Мураткӧд.
— Ӧд тайӧ сійӧ, — сёрнитіс генерал, — ті изволитӧй тӧдвылад вайӧдлыны, ваше сиятельство — вӧчис сухарнӧй экспедиция дырйи засадасӧ выручка вылын.
— Кӧні? — синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс Воронцов.
Делӧыс вӧлі сыын, мый храбрӧй генерал «выручкаӧн» шуис шудтӧм Даргинскӧй походса сійӧ делӧсӧ, кодын збыль эськӧ пӧгибнитіс князь Воронцовкӧд став отрядыс, кодӧн командуйтіс сійӧ, эз кӧ эськӧ сійӧс мездыны выльысь матыстчӧм войскаяс.
Ставлы вӧлі тӧдса, мый дзоньнас Даргинскӧй походыс, Воронцов начальство улын, кодын рочьяс воштісны уна мортӧс виӧмъясӧн да ранитӧмъясӧн да некымын пушка, вӧлі яналан событиеӧн, да та вӧсна, кодкӧ и сёрнитіс кӧ тайӧ поход йывсьыс Воронцов дырйи, то сёрнитіс сӧмын сэтшӧм ногӧн, кыдзи Воронцов гижис донесение сарлы, мӧд ногӧн кӧ мый тайӧ вӧлі роч войскаяслӧн яръюгыд подвиг.
«Выручка» кывйӧн жӧ веськыда индыссьывліс сы вылӧ, мый тайӧ вӧлі не яръюгыд подвиг, а ӧшыбка, коді воштіс уна йӧзӧс.
Ставыс гӧгӧрвоисны тайӧс, и ӧтияс петкӧдлісны, мый оз гӧгӧрвоны генерал кывъяслысь вежӧртассӧ, мӧдъяс чуймӧмӧн виччысисны, мый лоас водзӧ; кодсюрӧ, нюмъялігтыр, видзӧдлісны ёрта ёрт вылас.
Ӧтнас сӧмын тшӧтя усъяса рыжӧй генерал эз казяв да, аслас висьтӧн ылалӧмӧн, спокойнӧя вочавидзис:
— Выручка вылын, ваше сиятельство.
И радейтан тема вылӧ веськалӧм генерал тырстӧча висьталіс, кыдзи «тайӧ Хаджи Муратыс сэтшӧм сюся орӧдіс кык пельӧ отряд, мый эз кӧ воны миянлы выручка вылӧ, — сійӧ быттьӧ торъя радейтӧмӧн гарышталіс «выручка» кывсӧ, — сэні эськӧ ставыс и колины, сы вӧсна»...
Генерал эз удит висьтавны ставсӧ, сы вӧсна мый Манана Орбельяни, мыйын делӧыс гӧгӧрвоӧмӧн, дзугис генераллысь сёрнисӧ, Тифлисын сійӧ помещениелӧн удобствояс йылысь сійӧс юасьӧмӧн.
Генерал чуймис, видзӧдліс ставыс вылӧ да пызан помын пукалысь аслас адъютант вылӧ, коді чорыд да решительнӧй синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ, — и друг гӧгӧрвоис.
Княгинялы вочавидзтӧг, сійӧ зумыштчис, чӧвланьтіс да тэрыба, нямлявтӧг, мӧдіс сёйны сы водзвывса блюдйын куйлысь вкус ни вид сертиыс сылы гӧгӧрвотӧм утончённӧй сёянсӧ.
Быдӧнлы эз ло лӧсьыд, но положениелысь лӧсьыдтӧмлунсӧ веськӧдіс грузинскӧй князь, зэв глупӧй, но вӧвлытӧм сямлуна да искуснӧй льстец и придворнӧй, коді пукаліс княгиня Воронцова мӧдарладор бокланьын.
Сійӧ, быттьӧ немтор казявлытӧг, гора гӧлӧсӧн мӧдіс висьтавны Хаджи Муратӧн Ахмет-Хан Мехтулинскӧйлысь дӧвасӧ гусялӧм йылысь:
— Войнас пырис селениеӧ, кватитіс, мый сылы колӧ вӧлі, и скачитіс-пышйис аслас партиякӧд.
— Мыйла нӧ сылы колӧ вӧлі буретш сійӧ нывбабаыс? — юаліс княгиня.
— А сійӧ вӧлі мужикыслӧн враг, преследуйтіс сійӧс, но хан кувтӧдзыс дзик эз вермы некӧн паныдасьлыны сыкӧд, сідз вот и мынтіс дӧва вылын водзӧссӧ.
Княгиня висьталіс тайӧс французскӧй кыв вылын аслас суседкалы, графиня Шуазёльлы, коді пукаліс грузинскӧй князь бердын.
— <fra>Quеllе hоrrеur</fra>! * — синсӧ куниг да юрсӧ довкйӧдлігтыр шуис графиня.
— О, абу, — нюмъялігтыр шуис Воронцов, — меным висьталісны, мый сійӧ рыцарскӧй уважениеӧн вӧдитчис пленницакӧд да бӧрынджык лэдзис сійӧс.
— Да, выкуп вылӧ.
— Гӧгӧрвоана дерт, но век жӧ сійӧ благороднӧя вӧчис.
Князьлӧн тайӧ кывъясыс сетісны Хаджи Мурат йылысь водзӧ мунысь висьтъяслы тон.
Придворнӧйяс гӧгӧрвоисны, мый кымын ыджыдджык тӧдчанлун сетны Хаджи Муратлы, сымын долыдджык лоӧ князь Воронцовлы.
— Шензьӧдана збойлун тайӧ мортыслӧн.
Замечательнӧй морт.
— Кыдз жӧ, 49-ӧд воын сійӧ луншӧрлуна сюйсьыліс Темир-Хан-Шураӧ да грабитіс лавкаяс.
Пызан помын пукалысь армянин, коді вӧлӧма тайӧ кадӧ Темир-Хан-Шураын, паськыдджыка висьталіс Хаджи Муратлӧн тайӧ подвиг йылысь.
Ӧбедыс дзоньнас муніс Хаджи Мурат йылысь висьтъяс висьталӧмӧн.
Ставыс мӧда мӧдӧс сорӧмӧн ошкисны сылысь збойлунсӧ, вежӧрсӧ, бур сьӧлӧмсӧ.
Кодкӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ тшӧктіс вины 26 пленнӧйӧс; но и та вылӧ вӧлі пыркадся вочакыв.
— Мый вӧчны.
<fra>А lа guеrrе соmmе á lа guеrrе</fra> *.
— Тайӧ ыджыд морт.
— Чужис кӧ эськӧ сійӧ Европаын, тайӧ, вермис лоны, выль Наполеон, — шуис глуп грузинскӧй князь, кодлӧн вӧлі леститчыны сям.
Сійӧ тӧдіс, мый Наполеон йылысь быдсикас казьтылӧм, код вылын вермӧмысь Воронцов новлӧдліс сьылі вылас еджыд крест, вӧлі долыд сылы.
— Но кӧть не Наполеон, но збой кавалерийскӧй генерал — да, — шуис Воронцов.
— Не кӧ Наполеон, то Мюрат.
— И нимыс сылӧн Хаджи Мурат.
— Хаджи Мурат петіс, ӧні пом и Шамильлы, — шуис кодкӧ.
— Найӧ гӧгӧрвоӧны, мый налы ӧні (тайӧ ӧніыс гӧгӧрвосис: Воронцов дырйи) не кутчысьны, — шуис мӧд.
— <fra>Тоut сеlа еst grасе â vous</fra> *, — шуис Манана Орбельяна.
Князь Воронцов зілис ӧвсьӧдыштны лестьлысь гыяссӧ, кодъяс заводитлісны нин тыртны сійӧс.
Но сылы вӧлі долыд, и сійӧ нуӧдіс пызан дорысь гостинӧйӧ ассьыс дамасӧ медся долыд сьӧлӧмӧн.
Ӧбед бӧрын, кор гостинӧйын юктасисны кофеӧн, князь торъя мелі вӧлі ставыскӧд да, тшӧтя усъяса рыжӧй генерал дінӧ матыстчӧмӧн, зілис мыччӧдлыны сылы, мый сійӧ эз казявлы сылысь неловкостьсӧ.
Став гӧсьтъясӧс кытшовтӧм бӧрын князь пуксис карті сайӧ.
Сійӧ ворсіс сӧмын стариннӧй ворсантор — ломбер.
Князьлӧн партнёръясӧн вӧліны: грузинскӧй князь, сэсся армянскӧй князь, коді ломбер ворсны велӧдчис князь камердинерлысь, да нёльӧд, — аслас власьт кузя нималана, — доктор Андреевский.
Ас водзас Александр I портрета зарни табакеркасӧ пуктӧмӧн, Воронцов восьтіс атласнӧй картіяс да кӧсйис пуктавны найӧс, кор пырис камердинер, итальянец Джовани, эзысь поднос вылын письмӧӧн.
— Нӧшта курьер, ваше сиятельство.
Воронцов пуктіс картісӧ да, извинитчӧмӧн, восьтіс да заводитіс лыддьыны.
Письмӧыс вӧлі писяньыс.
Сійӧ гижис Хаджи Мурат петӧм йылысь да Меллер-Закомельскийкӧд зыксьыштӧм йылысь.
Княгиня матыстчис да юаліс, мый гижӧ пиыс.
— Ставыс сы йылысь жӧ.
<fra>Іl а еu quеlquеs dèsаgrémеnts аvес lе соmmаndаnt dе la рlасе. Sіmоn а еu tоrt. Вut аll іs wеll thаt еnds wеll</fra> *, — гӧтырыслы письмӧсӧ сетігмоз шуис сійӧ да, виччысьысь партнеръяс дінӧ почтительнӧя шыӧдчӧмӧн, корис босьтны картіяс.
Кодыр юклісны первой партия, Воронцов восьтіс табакеркасӧ да вӧчис сійӧтор, мый сійӧ вӧчлывлӧ, кор сылӧн торъя нин долыд сьӧлӧм вылас: пӧрысьявыв чукрасьыштӧм еджыд кинас судзӧдіс французскӧй табак чепель, вайӧдіс сійӧс ныр дорас да кисьтіс.
X
Кодыр мӧд луннас Хаджи Мурат локтіс Воронцов ордӧ, князьлӧн приёмнӧйыс вӧлі йӧзӧн тыр.
Сэні вӧлі и тшӧтя усъяса, тыр формаа да орденъяса тӧрытъя генерал, коді локтӧма откланяйтчыны;
сэні вӧлі и полковӧй командир, кодлы полкӧс продовольствуйтӧмын злоупотреблениеясысь грӧзитісны судӧн.
Сэні вӧлі доктор Андреевскийӧн покровительствуйтан озыр армянин, коді откуп вылын видзис вина да ӧні клопочитіс контракт выльмӧдӧм йылысь.
Сэні вӧлі, дзоньнас сьӧд, виӧм офицерлӧн дӧва, коді воис пенсия йылысь либӧ челядьӧс казеннӧй счёт вылӧ меститӧм йылысь корны.
Сэні вӧлі бурысь бур грузинскӧй паськӧмӧ пасьтасьӧм рӧзӧритчӧм грузинскӧй князь, коді клопочитіс аслыс бергӧдны бырӧдӧм вичко поместье.
Сэні вӧлі пристав ыджыд свертӧкӧн, кодын вӧлі Кавказӧс выль ногӧн пӧкӧритӧм йылысь проект.
Сэні вӧлі ӧти хан, коді воӧма сӧмын сы могысь, медым висьтавны гортас, мый сійӧ вӧліс князь ордын.
Ставныс виччысисны ӧчередь; еджыд юрсиа мича юноша-адъютант ӧти мӧд бӧрся пыртавліс найӧс князь кабинетӧ.
Кор приёмнӧйӧ збой воськолӧн, чотыштігтырйи, пырис Хаджи Мурат, ставыс синъяссӧ веськӧдісны сы вылӧ, и сійӧ кыліс разнӧй пельӧсъясын сылысь нимсӧ шӧпкӧмӧн шуалӧм.
Хаджи Мурат вӧлі пасьтасьӧма воротникас вӧснидик эзысь галуна коричневӧй бешмет вылын кузь еджыд черкескаӧ.
Кокас сылӧн вӧліны сьӧд ноговицы да сэтшӧмӧсь жӧ чувякъяс, кодъяс, кыдзи перчаткияс, зэлӧдісны коклапаяс, юрас — чалмаа папаха, буретш сійӧ чалмаа, код вӧсна сійӧс, Ахмет-Хан донос кузя, вӧлі арестуйтӧма генерал Клюгенау да коді (чалмаыс) вӧлі Шамиль дінӧ сылӧн вуджӧмлы помкаӧн.
Хаджи Мурат муніс паркет кузя тэрыба тувччалӧмӧн, дженьыдджык кок вылас кокнидика чотыштӧмла вӧсни став тушанас катласигтырйи.
Паськыда меститчӧм синъясыс сылӧн спокойнӧя видзӧдісны водзӧ да, кажитчис, некодӧс эз аддзыны.
Мича адъютант, видзаасьӧм бӧрын, корис Хаджи Муратӧс пуксьыны, кор коста сійӧ доложитас князьлы.
Но Хаджи Мурат ӧткажитчис пуксьыны да, кисӧ кинжал сайӧ сюйӧмӧн да коксӧ водзлань пуктӧмӧн мӧдіс сулавны, став пукалысьяс вылӧ презрительнӧя видзӧдігтырйи.
Переводчик, князь Тарханов, матыстчис Хаджи Мурат дінӧ да заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Хаджи Мурат неокотапырысь да орйӧдлӧмӧн вочавидзис.
Кабинетысь петіс пристав вылӧ норасьысь кумыцкӧй князь, и сы бӧрын адъютант корис Хаджи Муратӧс, нуӧдіс сійӧс кабинет ӧдзӧс дінӧ да лэдзис сэтчӧ.
Хаджи Муратӧс Воронцов примитіс пызан дорын сулалӧмӧн.
Главнокомандующӧйлӧн пӧрысь еджыд чужӧмыс эз вӧв сэтшӧм нюмъялана, кыдзи тӧрыт, а регыдджык, стрӧг да торжественнӧй.
Зэв ыджыд пызана, турунвиж жалюзиа гырысь ӧшиньяса ыджыд жырйӧ пырӧм мысти Хаджи Мурат пуктіс ассьыс гожъялӧм неыджыд кияссӧ морӧслӧн сійӧ местаӧ, кӧні крестасис еджыд черкескаыс, и тэрмасьтӧг, бура кывмӧн да почтительнӧя, кумыцкӧй сёрни вылын, код ногӧн сійӧ бура сёрнитіс, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн шуис:
— Сетча великӧй сарлӧн да тіянлӧн высокӧй покровительство улӧ.
Кӧсйыся веськыда, медбӧръя вир войтӧдз служитны еджыд сарлы да надейтча лоны полезнӧйӧн Шамилькӧд, менам да тіянлӧн врагкӧд, войнаын.
Переводчикӧс кывзӧм мысти Воронцов видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ, и Хаджи Мурат видзӧдліс Воронцовлы чужӧмас.
Синъясыс тайӧ кык мортыслӧн паныдасисны да мӧда мӧдыслы висьталісны унатор, кывйӧн шуны вермытӧмаӧс, и дзик не сійӧс, мый висьталіс переводчик.
Найӧ веськыда, кывъястӧг, висьталісны мӧда мӧдлы став истинасӧ: синъясыс Воронцовлӧн висьталісны, мый сійӧ оз эскы ньӧти кывлы став сійӧторсьыс, мый висьталіс Хаджи Мурат, мый сійӧ тӧдӧ, мый сійӧ, став рочыслы враг, век кольӧ сэтшӧмӧн да мый ӧні пӧкӧритчӧ сӧмын сы понда, мый быть лои сідз вӧчны.
И Хаджи Мурат гӧгӧрволіс тайӧс, но век жӧ эскӧдіс аслас преданностьын.
Хаджи Муратлӧн синъясыс жӧ шуалісны, мый тайӧ старикыслы колӧ эськӧ мӧвпавны кулӧм йылысь, а не война йылысь, но мый сійӧ, кӧть и пӧрысь, но мудер, и сыкӧд колӧ лоны осторожнӧйӧн.
И Воронцов гӧгӧрволіс тайӧс, но век жӧ Хаджи Муратлы шуаліс сійӧс, мый лыддис коланаӧн войналы бур вылӧ.
— Висьтав сылы, — шуис переводчиклы Воронцов (том офицеръяслы сійӧ шулывліс тэ), — мый миян государь сэтшӧм жӧ милӧсьта, кыдзи и вынйӧра, да, тӧдӧмысь, менам корӧм кузя прӧститас сійӧс да примитас аслас служба вылӧ.
Висьталін? — юаліс сійӧ, Хаджи Мурат вылӧ видзӧдігтыр. — Сэтчӧдз жӧ, кытчӧдз аслам повелительлысь ог получит милостивӧй решение, шу сылы, мый ме ас вылӧ лачаӧн босьта сійӧс да вӧча сылы миянын олӧмсӧ долыдӧн.
Хаджи Мурат нӧшта ӧтчыд топӧдліс кияссӧ морӧс шӧрас да мыйкӧ тэрыбкодя шуаліс.
Сійӧ висьталіс, кыдзи передайтіс переводчик, мый и войдӧр, кодыр сійӧ веськӧдліс Аварияӧн, 39-ӧд воын, сійӧ вернӧя служитіс рочьяслы да некор эз изменит эськӧ налы, не кӧ эськӧ сылӧн врагыс, Ахмет-Хан, коді кӧсйис пӧгубитны сійӧс да оклеветайтіс генерал Клюгенау водзын.
— Тӧда, тӧда, — шуис Воронцов (кӧть и тӧдліс кӧ сійӧ, то важӧн вунӧдіс ставсӧ тайӧс). — Тӧда, — пуксигтыр да стен дінын сулалысь тахта вылӧ Хаджи Муратлы индӧмӧн шуис сійӧ.
Но Хаджи Мурат эз пуксьы, вына пельпомъяссӧ топӧдыштлӧмӧн петкӧдліс, мый сійӧ татшӧм важнӧй морт дырйи оз лысьт пуксьыны.
— И Ахмет-Хан и Шамиль, кыкнаныс — менам врагъяс, — переводчик дорӧ шыӧдчӧмӧн водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Шу князьлы, Ахмет-Хан куліс, ме эг вермы водзӧссӧ мынтыны сылы, но Шамиль ловъя на, и ме, сылы водзӧс мынтытӧг, ог кув, — шуис сійӧ синкымъяссӧ зумышмӧдӧмӧн да пиньсӧ мурч курччӧмӧн.
— Да, да, — спокойнӧя висьталіс Воронцов. — Кыдз нӧ сійӧ кӧсйӧ Шамильлы водзӧссӧ мынтыны? — шуис сійӧ переводчиклы. — Да висьтав сылы, мый сійӧ вермас пуксьыны.
Хаджи Мурат бара ӧткажитчис пуксьыны да сылы сетӧм юалӧм вылӧ вочавидзис, мый сійӧ та могысь петіс рочьяс дінӧ, медым отсавны налы бырӧдны Шамильӧс.
— Бур, бур, — шуис Воронцов. — Мый жӧ та могысь сійӧ кӧсйӧ вӧчны?
Пуксьы, пуксьы...
Хаджи Мурат пуксис да шуис, мый ыстасны кӧ сійӧс сӧмын лезгинскӧй линия вылӧ да сетасны сылы войска, то сійӧ эскӧдӧ, мый кыпӧдас став Дагестансӧ, и Шамильлы оз нин кут позьны кутчысьны.
— Тайӧ бур.
Тайӧ позьӧ, — шуис Воронцов. — Ме думыштла.
Переводчик висьталіс Хаджи Муратлы Воронцовлысь кывъяссӧ.
Хаджи Мурат мӧдіс мӧвпавны.
— Висьтав сардарлы, — шуис сійӧ нӧшта, — мый менам семья менам враг киясын, да сэтчӧдз, кытчӧдз менам семья гӧраясын, ме кӧртассьӧма да ог вермы служитны.
Сійӧ вияс менсьым гӧтырӧс, вияс мамӧс, вияс челядьӧс, ме кӧ веськыда муна сылы паныд.
Мед сӧмын князь мездас менсьым семьяӧс, вежас сійӧс пленнӧйяс вылӧ, и сэки ме либӧ кула, либӧ бырӧда Шамильӧс.
— Бур, бур, — шуис Воронцов. — Думыштлам та йылысь.
Ӧні жӧ сійӧ мед мунӧ штабса начальник дінӧ да тырстӧчаа висьталас сылы ассьыс положениесӧ, ассьыс мӧвпъяссӧ да кӧсйысьӧмъяссӧ.
Тайӧн помасис Хаджи Муратлӧн Воронцовкӧд медводдза аддзысьлӧмыс.
Сійӧ жӧ лунӧ, рытнас, выль, асыввывса вкус серти вӧчӧм театрын муніс итальянскӧй опера.
Воронцов вӧлі аслас ложаын, и партерын мыччысис чотысь Хаджи Муратлӧн чалмаа тӧдчана фигураыс.
Сійӧ пырис Воронцовлӧн сы дінӧ сувтӧдӧм адъютант Лорис-Меликовкӧд да пуксис первой рядӧ.
Асыввывса мусульманскӧй достоинствоӧн, не сӧмын дивуйтчӧм петкӧдлытӧг, но дзик веськодьпырысь первой акт пукалӧм бӧрын, Хаджи Мурат чеччис да, зрительяс вылӧ спокойнӧя видзӧдӧмӧн, ас вылас став зрительяслысь вниманиесӧ кыскӧмӧн, петіс.
Аскинас вӧлі выльлун, Воронцовъяс ордын пыркадся вечер.
Ыджыд, яръюгыда югдӧдӧм залын ворсіс тӧвся садйӧ сайӧдӧм музыка.
И сьылі, и кияс, и морӧсъяс тыдӧдысь паськӧмъяса том да не дзик том нывбабаяс бергалісны яръюгыд мундиръяса мужчинаяс сывъясын.
Буфет гӧра дінын гӧрд фракъяса, чулкияса са да башмакъяса лакейяс кисьталісны шампанскӧй да новлісны дамаяслы конфетъяс.
«Сардарлӧн» гӧтырыс, аслас олӧма арлыд вылӧ видзӧдтӧг, сэтшӧма жӧ джынвыйӧ пасьтӧм, ветлӧдліс гӧсьтъяс костын долыда нюмъялӧмӧн, да переводчик пыр шуис некымын мелі кыв Хаджи Муратлы, коді сэтшӧм жӧ веськодя, кыдзи и тӧрыт театрын, видзӧдіс гӧсьтъяс вылӧ.
Кӧзяйка бӧрся Хаджи Мурат дінӧ матыстчалісны и мукӧд пасьтӧм кодь нывбабаяс, да ставныс, яндысьтӧг, сулалісны сы водзын да нюмъялігтыр, юасисны век сійӧ жӧ ӧтитор: кыдзи сылы сьӧлӧм вылас воӧ ставыс, мый сійӧ аддзӧ.
Ачыс Воронцов, зарни эполетъяса да аксельбантъяса, сьылі вылас еджыд креста да лентаа, матыстчис сы дінӧ да юаліс стӧч сійӧс жӧ, тыдалӧ эскӧмӧн, кыдзи и став юасьысьясыс, мый Хаджи Муратлы эз вермы сьӧлӧм вылас не воны ставыс, мый сійӧ аддзӧ.
И Хаджи Мурат вочавидзис и Воронцовлы сійӧс жӧ, мый вочавидзлывліс ставыслы: мый налӧн тайӧ абу, — сійӧс висьтавтӧг, мый бур либӧ омӧль сійӧ, мый тайӧ налӧн абу.
Хаджи Мурат заводитліс панны сёрни тані, бал вылас, Воронцовкӧд аслас семья выкупитан делӧ йылысь, но Воронцов, петкӧдлӧмӧн, мый быттьӧ эз кывлы сылысь кывъяссӧ, муніс сы дінысь.
Лорис-Меликов жӧ бӧрвылас Хаджи Муратлы шуис, мый тані абу места делӧяс йылысь сёрнитны.
Кор кучкис 11 час, Хаджи Мурат, Марья Васильевнаӧн козьналӧм аслас часі вылысь кадсӧ прӧверитӧм бӧрын, юаліс Лорис-Меликовлысь, позьӧ-ӧ мунны.
Лорис-Меликов шуис, мый позьӧ, но мый вӧлі эськӧ бурджык кольччыны.
Та вылӧ видзӧдтӧг, Хаджи Мурат эз кольччы да муніс сы кипод улӧ сетӧм фаэтон вылын сылы торйӧдӧм патераӧ.
XI
Тифлисын Хаджи Муратӧн витӧд лун олігӧн Лорис-Меликов, наместниклӧн адъютант, воис сы дінӧ главнокомандующӧйлӧн поручение кузя.
— И юр и кияс радӧсь служитны сардарлы, — аслас пыр кадся дипломатическӧй выражениеӧн юрсӧ копыртӧмӧн да кисӧ морӧс дінас пуктӧмӧн шуис Хаджи Мурат. — Тшӧкты, — Лорис-Меликов синъясӧ меліа видзӧдіг висьталіс сійӧ.
Лорис-Меликов пуксис креслӧ вылӧ, коді сулаліс пызан дінын.
Хаджи Мурат сылы паныдӧн пуксис ляпкыдик тахта вылӧ да, кияснас пидзӧсас пыксьӧмӧн, копыртіс юрсӧ да мӧдіс сюся кывзыны сійӧс, мый Лорис-Меликов висьталіс сылы.
Лорис-Меликов, коді бура сёрнитіс <rus>по-татарски</rus>, шуис, мый князь, кӧть и тӧдӧ Хаджи Муратлысь важсӧ, кӧсйӧ сысянь ассяньыс тӧдмавны сылысь став историясӧ.
— Тэ висьтав меным, — шуис Лорис-Меликов, — а ме гижа, сэсся роч вылӧ вуджӧда, и князь ыстас государлы.
Хаджи Мурат чӧволыштіс (сійӧ не сӧмын некор эз торклыв сёрнисӧ, но век виччысьліс, оз-ӧ шу сёрнитысьыс нӧшта мыйкӧ), сэсся лэптіс юрсӧ, папахасӧ бӧрлань пыркнитӧмӧн, нюмъёвтіс сійӧ аслыс сикаса, челядьлӧн сяма нюмнас, кодӧн сійӧ пленитіс нӧшта Марья Васильевнаӧс на.
— Тайӧс позьӧ, — шуис сійӧ, тыдалӧ сэтшӧм мӧвп вылӧ ыштӧмӧн, мый сылӧн историяыс лоас лыддьӧма государлы.
— Висьтав меным (<rus>по-татарски</rus> ті вылӧ обращайтчӧмыс абу) заводитчӧмсяньыс ставсӧ, тэрмасьтӧг, — зепсьыс записнӧй книжка кыскигмоз шуис Лорис-Меликов.
— Тайӧ позьӧ, сӧмын уна, зэв уна эм висьталанторйыс.
Уна делӧ вӧлі, — шуис Хаджи Мурат.
— Он удит ӧти лунӧ, мӧд лунӧ помалан, — шуис Лорис-Меликов.
— Самӧй водзпомсяньыс заводитнысӧ?
— Да, самӧй водзпомсяньыс: кӧні чужин, кӧні овлін.
— Хаджи Мурат лэдзис юрсӧ да дыр сідзи пукаліс; сэсся босьтіс бедьтор, коді куйліс тахта дінын, перйис зарниӧн мичмӧдӧм слӧн лы воропа, бритва кодь лэчыд кинжалыс улысь пурт да мӧдіс сійӧн вӧлавны путорсӧ да сійӧ жӧ кадӧ висьтавны.
— Гиж: чужлі Цельмесын, аул ичӧтик, осёл юр ыджда, кыдзи шулывлӧны гӧраясын миян, — заводитіс сійӧ. — Неылын миянсянь, кык лыйӧм сайын кымын, Хунзах, кӧні ханъяс олісны.
И миян семейство накӧд матын вӧліс.
Мам менам, кор чужтіс ыджыдджык писӧ, Османӧс, нёньӧдіс ыджыдджык хансӧ, Абунунцал-Ханӧс, сэсся нёньӧдіс ханлысь мӧд писӧ, Умма-Ханӧс, и быдтіс, но Ахмет, менам мӧд вок, куліс.
И сэки, кодыр ме чужи, ханша сідзжӧ чужтіс Булач-Ханӧс.
Мам эз кӧсйы бара мунны вердсьысьӧ.
Бать менам тшӧктіс, а мам эз кӧсйы; сійӧ шуис: «Бара тшыг вия ассьым, — ог мун».
Сэки бать, — сійӧ вӧлі горяч, — сутшкис сылы кинжалӧн да виис эськӧ, эз кӧ сійӧс мездыны.
Тадзи сійӧ эз и сет менӧ да бӧрвылас ачыс тэчис сьыланкыв...
Да тайӧс оз ков висьтавны?
— Нет, колӧ, висьтав ставсӧ, — шуис Лорис-Меликов.
Хаджи Мурат мӧдіс мӧвпавны.
Сылы тӧд вылас усис аслас мамыс, кор сійӧ водтӧдліс сійӧс узьны аскӧдыс орччӧн, пась улӧ, сакля вевт вылын, и сійӧ корис петкӧдлыны сылы сійӧ местасӧ, кытчӧ колис рана туйыс.
— Да.
Тадзи мам эз мун вердысьӧ, — юрнас пыркнитӧмӧн шуис сійӧ. — Ханша босьтіс мӧд вердысьӧс, но век жӧ радейтіс менсьым мамӧс.
И мам нулывліс миянӧс, челядьӧс, хан дворечӧ, да ми хан челядькӧд ворслім, и ханша радейтіс миянӧс.
Ханъяс вӧліны куимӧн: Абунунцал-Хан, менам Осман воклӧн йӧвпом вок, Умма-Хан, менам названнӧй вок, да Булач-Хан, ичӧтыс, сійӧ, кодӧс Шамиль шыбытіс гӧра вывсянь.
Да тайӧ бӧрынджык.
Меным вӧлі ар дас вит, кор аулъяс кузя мӧдісны ветлӧдлыны мюридъяс.
Найӧ изъяс кузя кучкалісны пу шашкаясӧн да горзісны: «Мусульманъяс, хазават!»
Чеченечьяс ставыс вуджисны мюридъясладорӧ, и аваръяс мӧдісны вуджавны наладорӧ.
Ме олі сэки дворечын.
Ме вӧлі кыдзи ханлӧн вок: мый кӧсйи, сійӧс вӧчи и лои озыр.
Вӧліны менам и вӧвъяс, и ӧружие, и сьӧм вӧлі.
Олі бура да нинӧм йылысь эг думайт.
И олі тадзи сійӧ кадӧдз, кор Кази-Муллаӧс виисны, да Гамзат сувтіс сы местаӧ.
Ханъяс дінӧ Гамзат посолъясӧс ыстіс висьтавны, мый оз кӧ найӧ примитны хазават, сійӧ рӧзӧритас Хунзахӧс.
Сэні колӧ вӧлі мӧвпыштлыны.
Ханъяс полісны рочьясысь, полісны примитны хазават, да ханша ыстіс менӧ мӧд пиыскӧд, Умма-Ханкӧд, Тифлисӧ роч главнӧй начальниклысь корны Гамзатлы воча отсӧг.
Главнӧй начальникнас вӧлі Розен, барон.
Сійӧ эз примит ни менӧ, ни Умма-Ханӧс.
Тшӧктіс висьтавны, мый отсалас, и немтор эз вӧч.
Сӧмын сылӧн офицеръясыс мӧдісны волывны миянӧ да Умма-Ханкӧд ворсны картіӧн.
Найӧ юктавлісны сійӧс винаӧн да новлӧдлісны пеж местаясӧ, и картіӧн сійӧ ворссис налы ставсӧ, мый сылӧн вӧлі.
Сійӧ тушанас вӧлі ён, кыдзи ӧш, да храбрӧй, кыдзи лев, а ловнас жеб, кыдзи ва.
Сійӧ ворссис эськӧ медбӧръя вӧвъяссӧ да ӧружиесӧ, эг кӧ нуӧд ме сійӧс.
Тифлис бӧрын мӧвпъясӧй менам вежсисны, да ме понді вӧйпӧдны ханшаӧс да том ханъясӧс примитны хазават.
— Мыйысь нӧ вежсисны мӧвпъясыд? — юаліс Лорис-Меликов, — рочьяс эз кажитчыны?
abu
— Эз, эз кажитчыны, — решительнӧя шуис сійӧ да кунис синъяссӧ. — И нӧшта вӧлі сэтшӧм делӧыс, мый мем лои окота примитны хазават.
— Кутшӧм делӧ нӧ?
— А Цельмес улын ми ханкӧд паныдасим куим мюридкӧд, кыкыс мунісны, а коймӧдсӧ ме вии пистолетысь.
Кор ме матыстчи сы дінӧ, медым босьтны ӧружиесӧ — сійӧ вӧлі ловъя на нӧшта.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
«Тэ, — шуӧ, — виин менӧ.
Меным бур.
А тэ мусульманин и том и вына, примит хазават.
Ен тшӧктӧ».
— Мый нӧ, и тэ примитін?
— Эг примит, а куті думайтны, — шуис Хаджи Мурат и водзӧ нуӧдіс ассьыс висьтсӧ:
— Кор Гамзат матыстчис Хунзах дінӧ, ми мӧдӧдім сы дінӧ старикъясӧс да тшӧктім шуны, мый сӧгласӧсь примитны хазават, сӧмын мед сійӧ ыстас учёнӧй мортӧс висьтавны, кыдзи колӧ кутныс сійӧс.
Гамзат тшӧктіс старикъяслысь бритны усъяс, писькӧдавны ныррозьяссӧ, ӧшлыны найӧ ныръясӧ лепешки да мӧдӧдны найӧс бӧр.
Старикъяс висьталісны, мый Гамзат дась ыстыны шейхӧс, медым велӧдны миянӧс хазаватӧ, но сӧмын сідзи, медым ханша мӧдӧдас сы дорӧ аманатӧн ичӧт писӧ.
Ханша веритіс да мӧдӧдіс Гамзат ордӧ Булач-Ханӧс.
Гамзат бура примитіс Булач-Ханӧс да ми ордӧ мӧдӧдіс ас дінас корны и ыджыдджык вокъяссӧ.
Сійӧ тшӧктіс шуны, мый кӧсйӧ служитны ханъяслы сідзи жӧ, кыдзи сылӧн батьыс служитіс найӧ батьлы.
Ханша вӧлі слаб нывбаба, глупӧй да дерзкӧй, кыдзи и став нывбабаяс, кор найӧ олӧны асланыс вӧля серти.
Сійӧ поліс мӧдӧдны кыкнан писӧ, а мӧдӧдіс ӧти Умма-Ханӧс.
Ме муні сыкӧд.
Миянӧс верст ылнаын паныдалісны мюридъяс и сьылісны, и лыйсисны, и миян гӧгӧр джигитуйтісны.
А кор ми матысмим, Гамзат петіс палаткасьыс, локтіс Умма-Хан стремя дінӧ да примитіс сійӧс кыдзи ханӧс.
Сійӧ шуис: «Ме эг вӧч тіян керкалы некутшӧм омӧльтор и ог кӧсйы вӧчны.
Ті сӧмын менӧ эн виӧ да энӧ мешайтӧй меным вайӧдны йӧзсӧ хазаватӧ.
А ме мӧда служитны тіянлы став менам войскаӧн, кыдзи менам бать служитіс тіян батьлы.
Лэдзӧй менӧ овны тіян керкаын.
Ме понда отсавны тіянлы менам сӧветъясӧн, а ті вӧчӧй, мый кӧсъянныд».
— Умма-Хан эз вӧв ёсь сёрни вылас.
Сійӧ эз тӧд, мый шуны да чӧволіс.
Сэки ме шуи, мый сідз кӧ, то медым Гамзат локтӧ Хунзахӧ.
Ханша да хан почотӧн примитасны сійӧс.
Но меным эз лэдзны помавны, и сэні медводдзаысь ме вочааси Шамилькӧд.
Сійӧ вӧлі сэні жӧ, имам бердын.
— Оз тэнӧ юавны, а ханӧс, — шуис сійӧ меным.
— Ме чӧвланьті, а Гамзат колльӧдіс Умма-Ханӧс палаткаӧ.
Сэсся Гамзат корис менӧ да тшӧктіс аслас посолъяскӧд мунны Хунзахӧ.
Ме муні.
Посолъяс пондісны вӧйпӧдны ханшаӧс лэдзны Гамзат дінӧ и ыджыд ханӧс.
Ме аддзи изменасӧ да шуи ханшалы, медым сійӧ оз ысты писӧ.
Но нывбабалӧн вежӧрыс юрас сы мында, мыйдта курӧг кольк вылын юрси.
Ханша веритіс да тшӧктіс пиыслы мунны.
Абунунцал-Хан эз кӧсйы.
Сэки мамыс шуис: «Тыдалӧ, тэ полан».
— Мамыс, кыдзи мазі, тӧдіс, кутшӧм местаӧ дойманаджык чушкыны сылы.
Абунунцал-Хан пузис, эз мӧд водзӧ сёрнитны сыкӧд да тшӧктіс вӧвсӧ седлӧавны.
Ме муні сыкӧд.
Гамзат встретитіс миянӧс нӧшта бурджыка, Умма-Ханӧс дорысь.
Сійӧ ачыс кыкысь лыйӧм ылнаӧ гӧра улӧ петіс миянлы воча.
Сы бӧрся локтісны значокъяса коннӧйяс, сьылісны, лыйсисны, джигитуйтісны.
Кор ми воим лагерь дінӧ, Гамзат пыртіс ханӧс палаткаӧ.
А ме кольччи вӧвъяскӧд.
— Ме вӧлі гӧра улын, кор Гамзат палаткаын мӧдісны лыйсьыны.
Ме котӧрті палатка дінӧ.
Умма-Хан вир гӧптын кымынь куйліс, а Абунунцал-Хан косясис мюридъяскӧд.
Чужӧм джынйыс сылӧн вӧлі кералӧма да ӧшаліс.
Сійӧ ӧти кинас кутіс сійӧс, а мӧднас кинжалӧн керавліс ставнысӧ, коді матыстчис сы дінӧ.
Ме дырйи сійӧ кераліс Гамзатлысь воксӧ да уськӧдчис мӧд вылӧ, но сэні мюридъяс мӧдісны лыйлыны сылы, да сійӧ усис.
Хаджи Мурат дугдіс висьтавны, гожъялӧм чужӧмыс сылӧн сука гӧрдӧдіс, да синъясыс тырисны вирӧн.
— Ме вылӧ воис полӧм, да ме пышйи.
— Вот кыдз? — шуис Лорис-Меликов. — Ме чайтлі, мый тэ некодыр нинӧмысь эн повлы.
— Сэсся некор; сэсянь ме пыр казьтывлывлі тайӧ стыдсӧ да кор казьтывлі, то нинӧмысь нин эг повлыв.
XII
— А ӧні тырмас.
Юрбитны колӧ, — шуис Хаджи Мурат, перйис черкеска пытшкӧс морӧс зептысь Воронцовлысь брегет, виччысьӧмӧн личкис пружинкасӧ да, юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн, челядьлӧн сяма нюмсӧ кутыштіс, кывзіс.
Часі звӧнитіс 12 час да четверть.
— Кунак Воронцов пешкеш, — нюмъялӧмӧн шуис сійӧ. — Бур морт.
— Да, бур, — шуис Лорис-Меликов. — Часіыс тшӧтш бур.
— Сідзкӧ тэ юрбит, а ме виччысьышта.
— Якши ладнӧ, — шуис Хаджи Мурат да муніс спальняӧ.
Ӧтнасӧн кольччӧм бӧрын Лорис-Меликов аслас ичӧтик книжкаӧ гижис медтӧдчанасӧ сэтысь, мый висьталіс сылы Хаджи Мурат, сэсся ӧзтіс папироска да мӧдіс жыр кузя ветлӧдлыны бӧрӧ и водзӧ.
Спальнялы паныда ӧдзӧс дінӧ матыстчӧм мысти, Лорис-Меликов кыліс <rus>по-татарски</rus> мыйкӧ йылысь тэрыба сёрнитысь йӧзлысь гӧлӧсъяс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧліны Хаджи Муратлӧн мюридъясыс, да, ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын, пырис на дінӧ.
Жырйын сулаліс сійӧ аслыс сикас, шома, кучик кӧрыс, коді овлӧ горечьяслӧн.
Ӧшинь дінын, джоджын бурка вылын пукаліс кӧсӧй синма, рыжӧй Гамзало, оръясьӧм, няйтчӧм бешмета, да кыис дом.
Сійӧ мыйкӧ пӧся висьтавліс аслас жерган гӧлӧсӧн, но Лорис-Меликов пыригӧн пырысьпыр жӧ ланьтіс да, сы вылӧ некутшӧм внимание пуктытӧг, водзӧ нуӧдіс делӧсӧ.
Сылы паныд сулаліс весел Хан-Магома да, еджыд пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн да синлысъястӧм сьӧд синъяснас югъялӧмӧн, пыр ӧтитор шуаліс.
Красавец Элдар, аслас вына сойяс вылысь сосъяссӧ пуджӧмӧн, чышкаліс тув йылӧ ӧшӧдӧм седлӧлысь подпругаяс.
Ханефи, главнӧй работникыс да хозяйствоӧн заведуйтысьыс, жырйын эз вӧв.
Сійӧ кухняын пуис ӧбед.
— Мый йылысь нӧ тайӧ ті вензинныд? — видзаасьӧм бӧрын Хан-Магомалысь юаліс Лорис-Меликов.
— А сійӧ век Шамильӧс ошкӧ, — шуис Хан-Магома, Лорислы кисӧ мыччигмоз. — Шуӧ, Шамиль — ыджыд морт.
И учёнӧй, и вежа, и джигит...
— Кыдз нӧ сійӧ сы дінысь муніс, а век ошкӧ?
— Муніс, а ошкӧ, — пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн да синъяснас югъялӧмӧн висьталіс Хан-Магома.
— Мый нӧ, и лыддян сійӧс вежаӧн? — юаліс Лорис-Меликов.
— Эз кӧ эськӧ вӧв вежа, войтырыс эськӧ сійӧс эз кывзы, — тэрыба висьталіс Гамзало.
— Вежаыс вӧлі не Шамиль, а Мансур, — шуис Хан-Магома. — Тайӧ вӧлі настоящӧй вежа.
Кор сійӧ вӧлі имамӧн, став йӧзыс вӧлі мӧд.
Сійӧ ветлӧдліс аулъяс кузя, и йӧзыс петавліс сы дінӧ окавны сійӧ черкескалысь пӧласӧ да каитчис грехъясын да кӧсйысьліс не вӧчны омӧльӧс.
Старикъяс шулывлісны: сэки став йӧзыс олісны, кыдзи вежаяс, — эз куритчыны, эз юны, эз эновтчыны молитваысь ёрта ёртлы прӧститлісны ӧбидаяс, весиг вирсӧ прӧститасны.
Сэки сьӧмъяс да кӧлуй, кор аддзывлісны, кӧртавлісны зібъяс йылӧ да пуктавлісны туйяс вылӧ.
Сэки и енмыс быдторйын сетлывліс войтырлы бурсӧ, а не тадзи, кыдзи ӧні, — сёрнитіс Хан-Магома.
— И ӧні гӧраясын оз юны да оз куритны, — шуис Гамзало.
— Ламорой тэнад Шамильыд, — шуис Хан-Магома, Лорис-Меликовлы мигнитӧмӧн.
«Ламорой» вӧлі горечьяслӧн презрительнӧй ним.
— Ламорой — горец, — вочавидзис Гамзало. — Гӧраясад и олӧны кутшъясыд.
— А молодчина.
Лӧсьыда вундыштіс, — пиньсӧ жерйӧдлігтыр, аслас прӧтивниклӧн мудер вочавидзӧм вылӧ радлӧмӧн, шуис Хан-Магома.
Лорис-Меликов киысь эзысь папирос доз аддзӧм бӧрын сійӧ корис аслыс куритны.
И кор Лорис-Меликов шуис, мый налы ӧд запретитӧма куритны, сійӧ мигнитіс ӧти синнас, довкнитіс юрнас Хаджи Мурат спальня вылӧ да шуис, мый позьӧ, кор оз аддзыны.
И дзик пыр жӧ заводитіс куритны, пыдіӧ кыскытӧг да, тшынсӧ лэдзигас, льӧбсӧ лӧсьыдтӧма вӧчлывлӧмӧн.
— Абу бур тадзтӧ, — стрӧга шуис Гамзало да петіс жырсьыс.
Хан-Магома мигнитыштіс и сы вылӧ да, куритігтыр, мӧдіс юасьны Лорис-Меликовлысь, кытысь ньӧбны позьӧ шӧвк бешмет да еджыд папаха.
— Мый нӧ, тэнад сэтшӧм Ӧмӧй уна сьӧмыд?
— Эм, судзсяс, — мигнитігтыр вочавидзис Хан-Магома.
— Тэ юав сылысь, кытысь сылӧн сы мында сьӧмыс, — ассьыс мича, нюмъялан юрсӧ Лорис-Меликовлань бергӧдігмоз шуис Элдар.
— А вои, — тэрыба висьталіс Хан-Магома.
И сійӧ висьталіс, кыдзи сійӧ тӧрыт, Тифлис кузя гуляйтігӧн, веськаліс йӧз чукӧр шӧрӧ, рочьяс да армяна шӧрӧ, кодъяс ворсісны орлянкаӧн.
Коныс вӧлі ыджыд: куим золотӧй да эзысь уна.
Хан-Магома пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын ворсӧмыс, да ыргӧнъясӧн, кодъяс вӧліны сылӧн зептас, зильӧдчиг, пырис кытшӧ да шуис, мый ворсӧ став вылас.
— Кыдз нӧ став вылас?
Тэнад мӧй вӧлі? — юаліс Лорис-Меликов.
— Менам ставыс вӧлі 12 ур, — пиньсӧ жергӧдлӧмӧн шуис Хан-Магома.
— Но, а ворссин кӧ?
— А со.
И Хан-Магома индіс пистолет вылӧ.
— Мый нӧ, сетін эськӧ?
— Мыйла сетны,
пышйи эськӧ, а кодкӧ кутіс кӧ, вии эськӧ.
И эштіс.
— Мый жӧ, и воин?
— <kaz>Айя</kaz>, чукӧрті ставсӧ и муні.
Хан-Магомаӧс да Элдарӧс Лорис-Меликов тырвыйӧ гӧгӧрвоис.
Хан-Магома вӧлі весельчак, кутитысь, коді эз тӧдлы кытчӧ воштыны олӧмыслысь лишнӧйсӧ, век весел, кокньыд мӧвпа, аслас дай мукӧдъяслӧн олӧмӧн ворсысь, олӧмнас тайӧ ворсӧм вӧснаыс ӧні петӧма рочьяс дінӧ да стӧч тадзи жӧ аски тайӧ жӧ ворсӧм радиыс бара бӧр вермас вуджны Шамиль дінӧ.
Элдар сідзи жӧ вӧлі тырвыйӧ гӧгӧрвоана: тайӧ вӧлі морт, коді тырвыйӧ сетчӧма аслас мюршидлы, спокойнӧй, вына да чорыд.
abu
Лорис-Меликов аддзис, мый тайӧ мортыс не сӧмын вӧлі Шамильлы предан, но испытывайтіс венны вермытӧм отвращение, кедзовтӧм, гадливость да мустӧмтӧм став рочьяс дінӧ, и та вӧсна Лорис-Меликов эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ петіс рочьяс дінӧ.
Лорис-Меликовлы воліс мӧвп, кодӧ кутчысисны и начальствующӧй йӧз пиысь кодсюрӧяс, мый Хаджи Муратлӧн петӧмыс да Шамилькӧд аслас вражда йылысь сылӧн висьталӧмыс вӧлі ылӧдчӧм, мый сійӧ петіс сӧмын, медым видзӧдлыны жебинъяссӧ рочьяслысь да, гӧраӧ бара пышйӧм мысти, мӧдӧдны вынъяссӧ сэтчӧ, кӧні рочьяс вӧліны жебӧсь.
И Гамзало ставнас аснас вынсьӧдіс тайӧторсӧ.
«Найӧ и ачыс Хаджи Мурат, — мӧвпаліс Лорис-Меликов, — кужӧны дзеблавны ассьыныс мӧвпъяссӧ, но тайӧ выдайтӧ асьсӧ аслас дзебтӧм мустӧмтӧмнас».
Лорис-Меликов заводитліс сёрнитны сыкӧд.
Сійӧ юаліс, гажтӧм-ӧ сылы.
Но мӧдыс, ассьыс уджсӧ эновттӧг, аслас ӧти синмӧн Лорис-Меликов вылӧ кӧсӧйтчӧмӧн, жерган да оръясян гӧлӧсӧн шуис лёкысь:
— Абу, абу гажтӧм.
И тадзи жӧ вочавидзис став мукӧд юалӧмъяс вылӧ.
Кытчӧдз Лорис-Меликов вӧліс нукеръяс жырйын, пырис Хаджи Муратлӧн и нёльӧд мюридыс, аварец Ханефи, гӧна чужӧма да сьыліа и гӧна, быттьӧ нитшкӧн тырӧм, мылькъя морӧса.
Тайӧ вӧлі абу сёрнитысь, зэв ён уджалысь, коді век вӧйтчӧма аслас делӧӧ, коді, кыдзи и Элдар, кывшутӧг повинуйтчис аслас кӧзяинлы.
Кор сійӧ пырис нукеръяс жырйӧ рисла, Лорис-Меликов сувтӧдіс сійӧс да юасис, кытысь сійӧ да важӧн-ӧ Хаджи Мурат ордын.
— Вит во, — Лорис-Меликов юасьӧм вылӧ вочавидзис Ханефи. — Ме ӧти аулысь сыкӧд.
Менам бать виис сылысь дядьсӧ, и найӧ кӧсйисны вины менӧ, — воча воан синкымъяс увсянь Лорис-Меликов чужӧмӧ видзӧдіг шуис сійӧ. — Сэки ме кори примитны менӧ вокӧн.
— Мый лоӧ: примитны вокӧн?
— Ме кык тӧлысь эг бритлы юрсиӧс, гыжъяс эг шырлы и локті на дінӧ.
Найӧ лэдзисны менӧ Патимат дінӧ, сылӧн мам дінӧ.
Патимат сетіс меным морӧссӧ, и ме лои сылӧн вокӧн.
Орчча жырйын кыліс Хаджи Муратлӧн гӧлӧсыс.
Элдар пыр жӧ тӧдіс кӧзяинлысь чукӧстӧмсӧ да, кисӧ чышкӧм бӧрын, гырыся восьлалӧмӧн, мӧдӧдчис гостинӧйӧ.
— Корӧ ас дінас, — бӧр локтігас шуис сійӧ.
И весел Хан-Магомалы нӧшта папироска сетӧм бӧрын Лорис-Меликов муніс гостинӧйӧ.
XIII
Кор Лорис-Меликов пырис гостинӧйӧ, Хаджи Мурат гажа чужӧмӧн встретитіс сійӧс.
— Мый нӧ, водзӧ висьтавны? — тахта вылӧ пуксигмоз шуис сійӧ.
— Да, непременнӧ, — шуис Лорис-Меликов. — А ме пыралі тэнад нукеръяс дінӧ, сёрниті накӧд.
Ӧти — весел морт, — содтіс Лорис-Меликов.
— Да, Хан-Магома, кокньыдик морт, — шуис Хаджи Мурат.
— А сьӧлӧм вылӧ воис меным томыс, мичаыс.
— А, Элдар.
Тайӧ том, а чорыд, кӧрт.
Найӧ чӧволыштісны.
— Сідзкӧ висьтавны водзӧ?
— Да, да.
— Ме висьталі, кыдзи ханъясӧс виисны.
Но виисны найӧс, и Гамзат пырис Хунзахӧ да пуксис хан дворечӧ, — заводитіс Хаджи Мурат. — Кольліс ханша мам.
Гамзат корис сійӧс ас дінас.
Сійӧ пондіс шуавны сылы.
Гамзат мигнитіс аслас мюрид Асельдерлы, да сійӧ бӧрсяньыс кучкис, виис ханшаӧс.
— Мыйла нӧ сійӧ виис сійӧс нин? — юаліс Лорис-Меликов.
— А кыдз нӧ вӧчны: вуджин водзкокъяснад, вудж и бӧръяснад.
Колӧ вӧлі став породасӧ помавны.
Тадзи и вӧчисны.
Шамиль ичӧтсӧ виис, шыбытіс гӧра вывсянь.
— Ставнас Авария пӧкӧритчис Гамзатлы, сӧмын ми воккӧд эгӧ кӧсйӧ пӧкӧритчыны.
Миянлы колӧ вӧлі ханъяс вӧсна сылӧн вирыс.
Ми петкӧдлім, мый быттьӧ пӧкӧритчим, и мӧвпалім сӧмын, кыдзи сысянь босьтны вир.
Ми сӧветуйтчим дедкӧд да шуим кыйӧдны кадсӧ, кор сійӧ петас дворечысь, да дзебсянінсянь вины сійӧс.
Кодкӧ кывлӧма миянӧс, висьталӧма Гамзатлы, да сійӧ корис ас дінас дедӧс да шуис: «Виччысь, збыль кӧ, мый тэнад внукъясыд думыштісны меным паныд лёктор, ӧшавны тэныд накӧд ӧтвылысь ӧти сёр вылын.
Ме вӧча енлысь делӧ, и меным мешайтны оз позь.
Мун да помнит, мый ме шуи».
— Дед воис гортӧ да висьталіс миянлы.
Сэки ми шуим не виччысьны, а вӧчны делӧсӧ первой праздник луннас мечетьын.
Ёртъяс ӧткажитчисны, — колим ми воккӧд.
— Ми босьтім морт кык пистолетӧн, пасьталім буркаяс да петім мечетьӧ.
Гамзат пырис комын мюридкӧд.
Ставныс найӧ шашкаяссӧ кутісны перйӧмӧн.
Гамзаткӧд орччӧн муніс Асельдер, сылӧн радейтана мюридыс, — буретш сійӧ, коді кераліс юрсӧ ханшалысь.
Миянӧс аддзӧм бӧрын сійӧ горӧдіс, медым ми пӧрччим буркаяс, да локтіс ме дінӧ.
Кинжалӧй менам вӧлі киын, и ме вии сійӧс да уськӧдчи Гамзат дінӧ.
Но Осман вок лыйис нин сылы.
Гамзат ловъя на вӧлі да кинжалӧн уськӧдчис вок вылӧ, но ме вии сійӧс юрас кучкӧмӧн.
Мюридъяс вӧліны 30 морт, а ми кыкӧн.
Найӧ виисны Осман вокӧс, а ме мездыси, чеччышті ӧшиньӧ да пышйи.
— Кор тӧдісны, мый Гамзатӧс виӧма, став войтырыс кыпӧдчис и мюридъяс пышйисны, а найӧс, кодъяс эз пышйыны, ставсӧ виалісны.
Хаджи Мурат висьталӧмысь дугдіс да сьӧкыда лолыштіс.
— Тайӧ ставыс вӧлі бур, — водзӧ висьталіс сійӧ, — сэсся ставыс тшыксис.
Шамиль сувтіс Гамзат местаӧ.
Сійӧ ме дінӧ посолъясӧс ыстіс висьтавны, медым ме сыкӧд муні рочьяслы паныд; а ӧткажитча кӧ ме, то, сійӧ грӧзитчис, мый рӧзӧритас Хунзахӧс и виас менӧ.
Ме шуи, мый ог мун сы дінӧ да ог лэдз сійӧс ас дінӧ.
— Мый вӧсна нӧ тэ эн мун сы дінӧ? — юаліс Лорис-Меликов.
Хаджи Мурат зумыштчис и эз дзикпыр вочавидз.
— Оз вӧлі позь.
Шамиль вылын вӧлі вирыс и менам Осман воклӧн и Абунунцал-Ханлӧн.
Ме эг мун сы дінӧ.
Розен-генерал ыстіс меным офицерлысь чин да тшӧктіс лоны Аварияса начальникӧн.
Ставыс эськӧ вӧлі бур, но Розен Авария вылын войдӧрджык назначитіс казикумыхскӧй ханӧс, Магомет-Мирзаӧс, а бӧрынджык Ахмет-Ханӧс.
Сійӧ синнас эз кут вермыны видзӧдны менӧ.
Сійӧ аслас пи сайӧ кораліс ханшалысь нывсӧ, Салтанетӧс.
Нывсӧ сылы эз сетны; сійӧ чайтіс, мый ме мыжаыс татысь.
Сійӧ синнас эз кут вермыны видзӧдны менӧ да ыставліс ассьыс нукеръяссӧ вины менӧ, но ме пышйи на дінысь.
Сэки сійӧ ме вылӧ уттіс генерал Клюгенаулы, — висьталіс, мый ме аваръясӧс ог тшӧкты сетны салдатъяслы пес.
Сійӧ висьталіс сылы нӧшта, мый ме пасьталі чалма, со тайӧс, — шуис Хаджи Мурат, папаха вывса чалма вылӧ индӧмӧн, — и мый тайӧ лоӧ, мый ме вуджи Шамильладорӧ.
Генерал эз эскы да эз тшӧкты вӧрзьӧдны менӧ.
Но кодыр генерал муніс Тифлисӧ, Ахмет-Хан вӧчис ас ногыс; салдатъяслӧн ротакӧд кватитіс менӧ, дорис цепъясӧ да кӧрталіс пушка дінӧ.
— Квайт сутки видзисны менӧ сідзи.
Сизимӧд сутки вылас разисны да нуӧдісны Темир-Хан-Шуруӧ.
Зарадитӧм ружьеяс костын нуӧдісны 40 салдат.
Киясӧс вӧлі кӧрталӧма, и тшӧктӧма вӧлі вины менӧ, понда кӧ ме пышйыны.
Ме тӧді тайӧс.
Кодыр ми мӧдім матыстчыны Моксоха дінӧ, трӧпаыс вӧлі векньыд, веськыдвылын крут бужӧд, сыв ветымын судта; ме вуджи салдатсянь веськыдвылӧ, бужӧд дорвылас.
Салдатыс кӧсйис сувтӧдны менӧ, но ме чеччышті бужӧд улас да ас бӧрся кыски салдатсӧ.
Салдатыс кувтӧдзыс жугаліс, а ме со ловъя коли.
Ордлыяс, юр, кияс, кокъяс, ставсӧ чегъялі.
Заводитлі кыссьыны — и эг вермы.
Бергӧдчис юрӧй, и унмовси.
Садьми кӧтасьӧма, вирын.
Пастух аддзис.
Корис войтырсӧ, нуисны менӧ аулӧ.
Ордлыяс, юр бурдісны, бурдіс и кок, сӧмын лоис дженьыд. —
И Хаджи Мурат нюжӧдіс чукля коксӧ.
— Служитӧ и то бур, — шуис сійӧ. — Войтырыс тӧдмаліс, мӧдісны волывны ме дінӧ.
Ме бурді, муні Цельмесӧ.
Аваръяс бара корисны менӧ веськӧдлыны наӧн, — спокойнӧй, увереннӧй гордостьӧн шуис Хаджи Мурат. — И ме сӧгласитчи.
Хаджи Мурат тэрыба чеччис.
И, переметнӧй сумаясысь портфель судзӧдӧм бӧрын, перйис сэтысь вижӧдӧм кык письмӧ да сетіс найӧс Лорис-Меликовлы.
Письмӧясыс вӧліны генерал Клюгенаусянь.
Лорис-Меликов лыддис.
Первойя письмӧас вӧліс:
«Прапорщик Хаджи Мурат.
Тэ служитін ме ордын — ме тэӧн вӧлі дӧвӧльӧн да лыдди тэнӧ бур мортӧн.
Неважӧн генерал-майор Ахмет-Хан юӧртіс меным, мый тэ изменник, мый тэ пасьталӧмыд чалма, мый тэ волысян Шамилькӧд, мый тэ войтырсӧ велӧдін не кывзысьны роч начальстволысь.
Ме тшӧкті арестуйтны тэнӧ да вайӧдны ме дінӧ, тэ пышйӧмыд: ог тӧд, бурланьӧ тайӧ либӧ лёкланьӧ, сы вӧсна мый ог тӧд — мыжа-ӧ тэ либӧ абу.
Ӧні кывзы менӧ.
Сӧвестьыд кӧ тэнад сӧстӧм великӧй сарлы паныд, нинӧмын кӧ тэ абу мыжа, явӧстсьы ме дінӧ.
Эн пов нинӧмысь — ме тэнад дорйысь.
Хан тэныд нинӧм оз вӧч; сійӧ ачыс менам начальство улын, сідзкӧ нинӧмысь тэныд и повнысӧ.
Водзӧ Клюгенау гижис сы йылысь, мый сійӧ век кутліс ассьыс кывсӧ да вӧвлі справедливӧй, да нӧшта вӧйпӧдіс Хаджи Муратӧс петны сы дінӧ.
Кор Лорис-Меликов помаліс первой письмӧсӧ, Хаджи Мурат перйис мӧд письмӧ, но, сійӧс Лорис-Меликов киӧ сеттӧдз на, висьталіс, кыдзи сійӧ вочавидзис тайӧ первой письмӧ вылас.
— Ме гижи сылы, мый чалмасӧ ме новлі, но эг Шамиль ради, а лолӧс спаситӧм могысь, мый Шамиль дінӧ вуджны ме ог кӧсйы и ог вермы, мый сы пыр виӧма менсьым батьӧс, вокъясӧс, рӧдвужӧс, но мый и рочьяс дінӧ ог вермы петны, сы вӧсна мый менӧ обесчеститісны.
Хунзахын, кодыр менӧ вӧлі кӧртавлӧма, ӧти негодяй ме вылӧ...
И ме ог вермы петны ті дінӧ, кытчӧдз тайӧ мортсӧ оз ло виӧма.
А медсяыс, пола ылӧдчысь Ахмет-Ханысь.
Сэки генерал ыстіс меным тайӧ письмӧсӧ, — вижӧдӧм мӧд бумагасӧ Лорис-Меликовлы сетіг, шуис Хаджи Мурат.
«Тэ меным вочавидзлін менам письмӧ вылӧ, — аттьӧ, — лыддис Лорис-Меликов. — Тэ гижан, мый тэ он пов бергӧдчыны, но бесчестиеыс, кодӧс тэныд вӧчис ӧти гяур, запрещайтӧ тайӧс; а ме тэнӧ эскӧда, мый роч закон справедливӧй, да тэ ас синнад аддзан сійӧс накажитӧмсӧ, коді лысьтіс оскорбитны тэнӧ, — ме нин тшӧкті исследуйтны тайӧс.
Кывзы, Хаджи Мурат.
Ме имеита право лоны тэ вылӧ недовольнӧйӧн, сы вӧсна мый тэ он эскы меным да менам честьлы, но ме прӧстита тэныд, вообще горечьяс характерлысь эскытӧмлунсӧ тӧдӧмӧн.
Тэ кӧ сӧстӧм сӧвестьнад, чалмасӧ кӧ тэ пасьтавлін сӧмын ловтӧ спаситӧм могысь, то тэ прав да збоя верман видзӧдны роч веськӧдлан котырлы да меным синмӧ; а сійӧ, коді тэнӧ обесчеститіс, эскӧда, лоас накажитӧма, тэнад эмбуртӧ лоас бӧр бергӧдӧма, да тэ аддзан да тӧдмалан мый сійӧ лоӧ роч законыс.
Нӧшта нин, мый рочьяс мӧд ногӧн видзӧдӧны быдтор вылӧ; найӧ синводзын тэ эн уськӧд асьтӧ, мый тэнӧ кутшӧмкӧ мерзавец обесчеститіс.
Ме ачым лэдзлі гимринечьяслы чалма новлыны да найӧ действиеяс вылӧ видзӧда, кыдзи колӧ; сідзкӧ, мӧдпӧв висьтала, тэныд нинӧмысь повны.
Лок ме дінӧ мортыскӧд, кодӧс ме тэ дінӧ ӧні ыста, сійӧ меным вернӧй, сійӧ абу раб тэнад врагъяслӧн, а друг сійӧ мортлӧн, коді пӧльзуйтчӧ веськӧдлан котырлӧн торъя вниманиеӧн».
Водзӧ Клюгенау бара ышӧдіс Хаджи Муратӧс петны.
— Ме эг эскы талы, — шуис Хаджи Мурат, кор Лорис-Меликов помаліс письмӧсӧ, — да эг мун Клюгенау дінӧ.
Меным, медсясӧ, колӧ вӧлі водзӧс мынтыны Ахмет-Ханлы, тайӧс ме эг вермы вӧчны рочьяс пыр.
Тайӧ жӧ кадас Ахмет-Хан кытшаліс Цельмесӧс да кӧсйис кватитны менӧ либӧ вины.
Менам вӧлі вывті этша йӧзыс, и ме эг вермы дорйысьны сыысь.
И со тайӧ кадас ме дінӧ воис Шамильӧн ыстӧм морт письмӧӧн.
Сійӧ кӧсйысис отсавны меным Ахмет-Ханысь мездысьны да вины сійӧс и меным сетліс веськӧдлӧмӧ став Аварияӧс.
Ме дыр думайті да вуджи Шамиль дінӧ.
И со сэсянь ме дугдывтӧг воюйті пыр рочьяслы паныд.
Тані Хаджи Мурат висьталіс став ассьыс военнӧй делӧяссӧ.
Найӧ вӧліны вывті уна, и Лорис-Меликов мыйкӧмында тӧдіс найӧс.
Став сылӧн походъясыс да уськӧдчылӧмъясыс вӧліны шемӧсмӧданаӧсь асланыс вӧвлытӧм тэрыблун серти да уськӧдчан збойлун серти, кодъяс век помасьлывлісны успехъясӧн.
— Ме да Шамиль костын дружба некор эз вӧвлыв, — помаліс ассьыс висьтсӧ Хаджи Мурат, — но сійӧ поліс меысь, и ме сылы вӧлі колана.
Но сэні артмис сійӧ, мый менсьым юалісны, кодлы лоны имамӧн Шамиль бӧрын?
Ме шуи, мый имамӧн лоас сійӧ, кодлӧн шашкаыс лэчыд.
Тайӧс висьталӧмаӧсь Шамильлы, да сійӧ кӧсйис мездысьны меысь.
Сійӧ ыстіс менӧ Табасараньӧ.
Ме муні, мырдди 1000 межӧс, 300 вӧв.
Но сійӧ шуис, мый ме эг сійӧс вӧч, да вежис менӧ наибствоысь и тшӧктіс ыстыны сылы став сьӧмсӧ.
Ме ысті 1000 золотӧй.
Сійӧ ыстіс ассьыс мюридъяссӧ да мырддис менсьым имениеӧс.
Сійӧ корис ас дінас; ме тӧді, мый сійӧ кӧсйӧ вины менӧ, и эг мун.
Сійӧ ыстіс босьтны менӧ,
ме мездыси да петі Воронцов дінӧ.
Сӧмын семьяӧс ме эг босьт.
И мам, и гӧтыр, и пи сы ордынӧсь.
Висьтав сардарлы: кытчӧдз семьяӧй сэні, ме немтор ог вермы вӧчны...
— Ме висьтала, — шуис Лорис-Меликов.
— Клопочит, старайтчы.
Мый менам, сійӧ тэнад, сӧмын отсав князь ордын.
Менӧ кӧрталӧма, и гезйыслӧн помыс — Шамиль киын.
Тайӧ кывъяснас Хаджи Мурат помаліс Лорис-Меликовлы ассьыс висьтсӧ.
XIV
Декабр кызьӧд лунӧ Воронцов военнӧй министр Чернышовлы гижис татшӧмтор.
Письмӧыс вӧлі французскӧй кыв вылын.
«Ме эг гиж тіянлы бӧръя почтаӧн, любезнӧй князь, кӧсйи первой решитны, мый ми вӧчам Хаджи Мураткӧд. Ме чувствуйта ачымӧс лун 2‒3 не дзик дзоньвидзаӧн.
Менам медбӧръя письмӧын ме юӧртӧді тіянӧс Хаджи Муратлӧн татчӧ воӧм йылысь:
Тифлисӧ сійӧ воис 8-ӧд лунӧ;
мӧд луннас ме тӧдмаси сыкӧд, да лун 8 либӧ 9 ме сёрниті сыкӧд да мӧвпалі, мый сійӧ вермас вӧчны миянлы бӧрынджык, а торйӧн, мый миянлы вӧчны сыкӧд ӧні,
сы вӧсна мый сійӧ вывті ёна тӧждысьӧ аслас семейство судьба вӧсна да сёрнитӧ быдӧнкӧд тырвыйӧ веськыда, мый кытчӧдз сылӧн семействоыс Шамиль киын, сійӧ парализован и оз вермы служитны миянлы да докажитны ассьыс благодарностьсӧ сійӧс меліа примитӧмысь да прӧщениеысь, кодъясӧс вӧлі сылы вӧчӧма.
Сылы дона особаяс кузя нинӧм кывсьытӧмыс сыын кыпӧдӧ лихорадочнӧй состояние, и найӧ, кодъясӧс вӧлі меӧн индӧма, медым овны тані сыкӧд, эскӧдӧны менӧ, мый сійӧ оз узь войяснас, пӧшти немтор оз сёй, век юрбитӧ да сӧмын корӧ лэдзны некымын казаккӧд гуляйтыштны верзьӧмӧн, — сылы нач ӧти позяна развлечение да движение, коді колӧ уна вося привычка вӧснаыс.
Быд лун сійӧ воӧ ме дінӧ тӧдмавны, эм-ӧ менам кутшӧмкӧ юӧръяс сылӧн семейство йылысь, да корӧ менӧ, медым ме чукӧрті миян линияяс вылын став пленнӧйяссӧ, кодъяс олӧны миян распоряжение улын, медым вӧзйыны найӧс Шамильлы вежсьӧм могысь, мый дінӧ сійӧ содтас неуна сьӧм.
Эмӧсь йӧз, кодъяс сылы сетасны та могысь сьӧмсӧ.
Сійӧ меным век шуаліс: спаситӧ менсьым семействоӧс да сэсся сетӧ меным позянлун услужитны тіянлы (медся бур пӧ лезгинскӧй линия вылын, сылӧн мӧвп серти), и тӧлысь чӧжӧн кӧ ме ог вӧч тіянлы ыджыд услуга, накажитӧй менӧ, кыдзи аддзанныд коланаӧн.
«Ме сылы вочавидзи, мый ставыс тайӧ кажитчӧ меным зэв справедливӧйӧн, да мый миян сюрасны весиг уна йӧз, кодъяс эз эскыны эськӧ сылы, колис кӧ эськӧ сылӧн семьяыс гӧраясын, а не миянын залог пыдди;
мый ме вӧча миян границаяс вылын пленнӧйясӧс чукӧртӧм могысь ставторсӧ да мый выкуп вылӧ сыӧн судзӧдан сьӧм дорӧ содтӧд сылы сетны, миян уставъяс серти, право имеиттӧг, ме, вермас лоны, аддза сылы отсалӧм могысь мукӧд средствояс.
Та бӧрын ме сылы веськыда висьталі ассьым думӧс сы йылысь, мый Шамиль нинӧм вылӧ оз сет сылы семействосӧ, мый сійӧ, вермас лоны, веськыда явитас сылы тайӧс, кӧсъяс сылы тырвыйӧ прӧща да воддза должностьяссӧ, грӧзитас, оз кӧ сійӧ бӧр бергӧдчы, вины сылысь мамсӧ, гӧтырсӧ да квайт челядь.
Ме юалі сылысь, вермас-ӧ сійӧ шуны веськыда, мый эськӧ сійӧ вӧчис, пӧлучитіс кӧ Шамильлысь татшӧм юӧрсӧ.
Хаджи Мурат лэптіс синъяссӧ да кияссӧ енэжлань да шуис меным, мый ставыс ен киын, но мый сійӧ некор оз сетчы аслас враглы, сы вӧсна мый сійӧ тырвыйӧ тӧдӧ, мый Шамиль сійӧс оз прӧстит, да мый сійӧ эськӧ сэки недыр кежлӧ коли ловйӧн.
Сёрнитны кӧ сылысь семейство бырӧдӧм йылысь, то сійӧ оз чайт, мый Шамиль вӧчас сэтшӧма кокнидасьӧмӧн:
1)медым не вӧчны сійӧс нӧшта отчаяннӧйджык да опаснӧйджык врагӧн;
2) эмӧсь Дагестанын уна йӧз, зэв весиг ёна влияйтысьӧсь, кодъяс ӧлӧдасны сійӧс таысь.
Медбӧрын, сійӧ шуис меным некымын пӧв, мый кутшӧм кӧть эськӧ водзӧ вылӧ эз вӧв енлӧн вӧля, но мый сійӧс ӧні майшӧдлӧ сӧмын семействосӧ выкупитӧм йылысь мӧвп; мый сійӧ кевмысьӧ меным, ен ним кузя, отсавны сылы да лэдзны сылы бергӧдчыны Чечня окрестностьясӧ, кӧні эськӧ сійӧ, миян начальникъяс отсӧг пыр да найӧ тшӧктӧм серти, вермис имеитны семействоыскӧд волысьӧм, семействолӧн збыль положение да сійӧс мездыны средствояс йылысь пыр кадся юӧръяс; мый уна йӧз да весиг некымын наибъяс неприятельскӧй канмулӧн тайӧ юкӧнас мыетшкӧ кӧртасьӧмаӧсь сы дінӧ; мый став тайӧ населениеас, кодъясӧс рочьясӧн пӧкӧритӧма либӧ кодъяс нейтральнӧйӧсь, сылы кокньыд лоӧ имеитны, миян отсӧгӧн, волысьӧмъяссӧ, кодъяс ыджыд бур вермасны сетны сійӧс лун и вой майшӧдлан могсӧ олӧмӧ пӧртӧмлы, а могсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс сэтшӧма сійӧс успокоитас да сетас сылы позянлун действуйтны миян пӧльза вылӧ да заслужитны миянлысь дӧверие.
Сійӧ корӧ мӧдӧдны сійӧс бара Грознаяӧ 20 либӧ 30 отважнӧй казакъясысь конвойӧн, кодъяс эськӧ мед служитісны сылы врагысь дорйысьӧм могысь, а миянлы — сыӧн висьталӧмторъяс збыльлунын ручайтчӧм могысь.
«Ті гӧгӧрвоанныд, любезнӧй князь, мый ставыс тайӧ шӧйӧвоштіс менӧ, сы вӧсна, мый кыдзи кӧть эн вӧч, ыджыд кувкутӧм куйлӧ ме вылын.
Вӧлі эськӧ вывті неосторожнӧ тырвыйӧ дӧверяйтны сылы;
но ми кӧ эськӧ кутім мырддьыны сылысь пышйӧм вылӧ средствояссӧ, то миянлы коліс эськӧ игнавны сійӧс;
а тайӧ, менам мӧвп серти, вӧлі эськӧ несправедливӧ да неполитичнӧ.
Татшӧм мера, код йылысь юӧрыс ӧдйӧн эськӧ паськаліс став Дагестан пасьтала, вывті ёна вредитіс эськӧ миянлы сэні, мырддис окотасӧ став налысь (а найӧ унаӧн), кодъяс дасьӧсь кӧть мыйкӧ мында восьсӧн мунны Шамильлы паныд да кодъяс сэтшӧма интересуйтчӧны имамлӧн медся збой да предприимчивӧй отсасьысьлӧн, кодлы быть лои сетчыны миян киӧ, миянын положениеӧн.
Ми кӧ поступитім эськӧ Хаджи Мураткӧд, кыдзи пленнӧйкӧд, Шамильлы сылӧн изменитан став бур эффектыс вошис эськӧ миянлы.
Та вӧсна ме чайта, мый эг вермы вӧчны мӧдног, кыдзи вӧчи, чувствуйтӧмӧн, ӧднакӧ, мый позьны пондас менӧ мыжавны ыджыд ӧшыбкаын, думыштсис кӧ эськӧ Хаджи Мурат бӧр мунны.
Службаын да татшӧм дзугсьӧм делӧын сьӧкыд, медым не шуны дзик позьтӧмӧн, мунны ӧти веськыд туй кузя, ӧшыбитчыны рискуйттӧг да ас вылӧ кывкутӧмсӧ босьттӧг; но туйыс кӧ кажитчӧ веськыдӧн, колӧ мунны сы кузя, — ло, мый лоас.
Кора тіянӧс, любезнӧй князь, сетны тайӧс его величество государь императорлы видлалӧм вылӧ, и ме лоа шуда, августейшӧй миян повелитель кӧ изволитас ошкыны менсьым поступокӧс.
Ставсӧ, мый ме тіянлы гижи вылынджык, ме ӧттшӧтш гижи генералъяслы — Заводовскийлы да Козловскийлы, медым Козловскийыс веськыда вермис сёрнитчыны Хаджи Мураткӧд волысьӧм могысь, кодӧс ме ӧлӧді сы йылысь, мый сійӧ Козловский тшӧктытӧг немтор вӧчны да некытчӧ мунны оз вермы.
Ме сылы висьталі, мый миянлы нӧшта бурджык, сійӧ кӧ кутас петавлыны миян конвойкӧд, а то Шамиль пондас юӧр паськӧдны, мый ми Хаджи Муратӧс видзам иган сайын; но та дырйи ме босьті сысянь кӧсйысьӧм, мый сійӧ некор оз мун Воздвиженскоеӧ, сійӧн мый менам пи, кодлы сійӧ медводзын сетчис да кодӧс сійӧ лыддьӧ аслас кунакӧн (приятельӧн), абу начальник тайӧ местаыслӧн, да вермисны лоны эськӧ недоразумениеяс (неприятностьяс).
А колӧ шуны, Воздвиженское вывті матын миянлы уналыда враждебнӧй селениесянь, а волысьӧмъяс могысь, кодъясӧс сійӧ кӧсйӧ имеитны аслас повереннӧйяскӧд, Грозная быдбоксянь бур.
Кызь бӧрйӧм казак кындзи, кодъяс, сылӧн жӧ корӧм серти, ньӧти воськов сыысь оз кольччыны бӧрӧ, ме мӧдӧді ротмистр Лорис-Меликовӧс*, достойнӧй, отличнӧй да вывті вежӧра офицерӧс, коді сёрнитӧ <rus>по-татарски</rus>, бура тӧдӧ Хаджи Муратӧс, коді, кажитчӧ, сідз жӧ тырвыйӧ доверяйтӧ сылы.
Дас лунсӧ, кодъясӧс Хаджи Мурат колльӧдіс тані, сійӧ, колӧ шуны, оліс ӧти керкаын подполковник князь Тархановкӧд, Шушунскӧй уездса начальниккӧд, коді оліс тані служба делӧяс кузя;
тайӧ — истиннӧ достойнӧй морт.
И ме сылы тырвыйӧ доверяйта.
Сійӧ сідзи жӧ заслужитіс доверие Хаджи Муратлысь, да ӧтнасыс сы пыр, сы вӧсна мый сійӧ зэв бура сёрнитіс <rus>по-татарски</rus>, ми сёрнитім медся деликатнӧй да секретнӧй делӧяс йылысь.
Ме сӧветуйтчи Тархановкӧд Хаджи Мурат кузя, да сійӧ мекӧд дзикӧдз сӧгласитчис сыын, мый либӧ коліс вӧчны сідзи, кыдзи ме вӧчи, либӧ заключитны Хаджи Муратӧс тюрьмаӧ да стӧрӧжитны сійӧс став позяна стрӧг мераясӧн, — сы вӧсна мый обращайтчыны кӧ нин сыкӧд омӧля, сійӧс абу кокньыд видзны, — либӧ сійӧс дзикӧдз ылыстыны канмусьыс.
Но тайӧ кык бӧръя мераясыс не сӧмын эськӧ бырӧдісны став выгодасӧ, коді петӧ миянлы Хаджи Мурат да Шамиль костын зыксьӧмысь, но дугӧдісны эськӧ быть ропочитӧмлысь став сикас быдмӧмсӧ да горечьяслысь Шамиль власьтлы паныд возмутитчӧмлысь позянлунсӧ.
Князь Тарханов меным шуис, мый Хаджи Мурат веськыдлунын ачыс уверен да мый Хаджи Мурат оз сомневайтчы сыын, мый Шамиль некор сійӧс оз прӧстит да тшӧктас казнитны, прӧститны кӧсйӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Нач ӧтитор, коді вермис Тархановӧс Хаджи Мураткӧд сылӧн волысьӧмъясын падмӧдыштны, тайӧ — сылӧн аслас религия дінӧ кӧртассьӧмыс, и сійӧ оз дзеблав, мый Шамильлы позьны мӧдас действуйтны сы вылӧ тайӧ боксянь.
Но, кыдзи ме висьталі нин вылынджык, сійӧ некор оз убедит Хаджи Муратӧс сыын, мый оз лишит сійӧс олӧмсьыс либӧ ӧні либӧ сыӧн бӧр воӧм мысти неуна кад кольӧм мысти.
Со ставыс, любезнӧй князь, мый ме кӧсйи висьтавны тіянлы татчӧс делӧяслӧн тайӧ эпизод кузяыс».
XV
Донесениесӧ тайӧс Тифлиссянь вӧлі мӧдӧдӧма декабр 24-ӧд лунӧ.
Выль волы жӧ, 52-ӧд волы паныд, фельдъегерь дас кымын вӧлӧс кокйывсьыс уськӧдӧмӧн да дас кымын ямщикӧс вирӧдз нӧйтӧмӧн, вайис сійӧс князь Чернышовлы, сэкся военнӧй министрлы.
И 1852 вося январ 1-ой лунӧ Чернышов нуис император Николай дінӧ, мукӧд делӧяс лыдын, и Воронцовлысь тайӧ донесениесӧ.
Чернышов эз радейт Воронцовӧс и ставӧн уважайтӧмысь, кодӧн пӧльзуйтчис Воронцов, и сылӧн ыджыдсьыс ыджыд озырлунысь, и сыысь, мый Воронцов вӧлі настоящӧй барин, а Чернышов век жӧ <fra>раrvеnu</fra> * медсяыс императорлӧн Воронцов дінӧ торъя расположениеысь.
И та вӧсна Чернышов, мыетш вермис пӧльзуйтчис быдсяма случайнас.
Кавказскӧй делӧяс йылысь воддза докладын Чернышовлы удайтчис Николайлысь Воронцов вылӧ кыпӧдны недовольствуйтчӧм сыысь, мый, начальство тӧждысьтӧм вӧсна, горечьясӧн вӧлі жугӧдӧма неыджыд кавказскӧй отрядӧс пӧшти дзоньнас.
Ӧні сійӧ зілис Воронцовлысь Хаджи Мурат йылысь расположениесӧ мыччӧдны омӧльджык боксянь.
Сійӧ кӧсйис государлы внушитны, мый Воронцов, коді рочьяслы ущерб вӧчӧмӧн век сетӧ туземечьяслы покровительство да весиг личыдлун, Хаджи Муратӧс Кавказын кольӧмӧн вӧчис омӧля;
мый, дерт кӧнкӧ, Хаджи Мурат сӧмын сы могысь петіс ми дорӧ, медым видзӧдлыны миянлысь оборона средствояссӧ, да мый та вӧсна бурджык мӧдӧдны Хаджи Муратӧс Рочмуса центрӧ да воспользуйтчыны сыӧн сӧмын нин сэки, кор сылысь семьясӧ лоӧ выручитӧма гӧраясысь да позьны пондас пуктысьны сы преданность вылӧ.
Но планыс тайӧ эз удайтчы Чернышовлы сӧмын сы вӧсна, мый январ 1-ой лунся тайӧ асывнас Николай вӧлі торъя лёк да эз примит эськӧ кутшӧм кӧть сійӧ эз вӧв и кодсянь кӧть сійӧ эз вӧв предложениесӧ сӧмын противоречие чувство вӧсна;
сымын ёнджыка сылӧн эз вӧв окотитӧмыс примитны предложениесӧ Чернышовлысь, кодӧс сійӧ сӧмын терпитіс, сійӧс ӧні вежны вермытӧм мортӧн на лыддьӧмӧн, но, декабристъяс процессын Захар Чернышовӧс губитны зільӧмъяссӧ да сылӧн овмӧсӧн завладейтны сылысь босьтчылӧмъяссӧ тӧдӧмӧн, лыддис ыджыд подлецӧн.
Сідзкӧ, Николайлӧн лёк руыс ради Хаджи Мурат коли Кавказӧ, да судьбаыс сылӧн эз вежсьы сідз, кыдзи эськӧ вежсис, Чернышов кӧ ассьыс докладсӧ вӧчис мӧд кадын.
Вӧлі 9 час да джын, кор 20 градуса кӧдзыд руын кыз, тошка кучерыс Чернышовлӧн, ёсь помъяса лазоревӧй бархатнӧй шапкаа, сэтшӧм жӧ ичӧтик додь кӧзла вылын пукалӧмӧн, кутшӧм доддьын катайтчывліс Николай Павлович, гӧнитіс Тӧвся дворечлӧн ичӧт подъезд дінӧ да дружескӧя довкнитіс аслас приятельлы, князь Долгорукийлӧн кучерлы, коді, баринсӧ важӧн нин чеччӧдӧмӧн, сулаліс Дворцовӧй подъезд дінын, кыз ваточнӧй зад улӧ вӧжжисӧ пуктӧмӧн, да зыраліс кынмӧм кияссӧ.
Чернышов вӧлі пушкыр, седӧй бобровӧй воротника шинеля да форма серти пасьталӧм петук перӧяса, куим пельӧса шляпаа.
Ош ку вевттьӧдсӧ шыбытыштӧмӧн сійӧ осторожнӧя прӧстмӧдіс ассьыс калоштӧм кынмӧм кокъяссӧ (сійӧ тшапитчыліс сійӧн, мый эз тӧдлыв калош) да, бодритчыштіг, шпорыяснас зильӧдчиг муніс ковёр кузя сы водзын швейцарӧн почтительнӧя восьтӧм ӧдзӧсӧ.
Переднейын котӧрӧн локтӧм пӧрысь камер-лакей кияс вылӧ шинельсӧ шыбытӧмӧн, Чернышов матыстчис рӧмпӧштан дінӧ да кудритӧм парик вылысь осторожнӧя босьтіс шляпасӧ.
Зеркалаӧ ас вылас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ пӧрысь кияслӧн велалана вӧрасӧн гартыштіс вискияссӧ да хохолсӧ и лӧсьӧдіс крестсӧ, аксельбантъяссӧ да вензельяса гырысь эполетъяссӧ да, омӧля кывзысьысь пӧрысь кокъясӧн восьлалӧмӧн, мӧдіс вылӧ кайны лайкыд пос вывса ковёр кузя.
Ӧдзӧсъяс дінын сылы подобострастнӧя копрасьысь параднӧй формаа камер-лакейяс дінті мунӧм бӧрын Чернышов пырис приёмнӧйӧ.
Дежурнӧй, выльӧн назначитӧм флигель-адъютант, коді дзирдаліс выль мундирӧн, эполетъясӧн, аксельбантъясӧн да абу на укшальмӧм чужӧм вылас ичӧтик сьӧд усъяса да синлань сыналӧм високъяса, кыдзи найӧс сынавліс и Николай Павлович, почтительнӧя паныдаліс сійӧс.
Князь Василий Долгорукий, военнӧй министрлӧн ёрт, гажтӧмтчӧм петкӧдлан тупӧй чужӧма, кодӧс мичмӧдӧма сэтшӧм жӧ бакенбардъясӧн, усъясӧн да високъясӧн, кутшӧмъясӧс новліс Николай, сувтіс Чернышовлы паныд да видзаасис сыкӧд.
— <fra>L’émреrеur</fra>? * — шыасис Чернышов флигель-адъютант дінӧ, кабинет ӧдзӧс вылӧ юалана синмӧн индіг.
— <fra>Sа Маjеsté vіеnt dе rеntrеr</fra> *, — тыдалӧ, ассьыс гӧлӧс шысӧ нимкодьпырысь кывзӧмӧн, шуис флигель-адъютант да, небыдика восьлаліг, сэтшӧм плавнӧя, мый стӧкантыр ва, кодӧс вӧлі кӧ пуктӧма сылы юр вылас, эз киссьы эськӧ, матыстчис шы ни тӧв воссьысь ӧдзӧс дінӧ да, сійӧ месталы, кытчӧ сійӧ лӧсьӧдчис пырны, став аслас существонас почтение сетӧмӧн, вошис ӧдзӧс сайӧ.
Долгорукий тайӧ каднас восьтіс ассьыс портфельсӧ, сэні куйлысь бумагаяссӧ прӧверитӧм могысь.
Чернышов жӧ, зумыштчӧмӧн, ветлӧдліс, коксӧ песлӧдліг да став сійӧтор йывсьыс, мый колӧ вӧлі доложитны императорлы, мӧвпнас казьтылӧмӧн.
Чернышов вӧлі кабинет ӧдзӧс водзладорын, кодыр сійӧ выльысь воссис да сэтысь петіс воддза дорысь нӧшта на ёнджыка дзирдалысь да почтительнӧй флигель-адъютант да жестӧн корис министрӧс да сылысь ёртсӧ государь дінӧ.
Тӧвся дворечӧс пӧжар бӧрын важӧн нин вӧлі выльысь стрӧитӧма, да Николай сыын оліс вылыс судтаас на.
Кабинетыс, кодын сійӧ принимайтіс министръясӧс да высшӧй начальствоӧс докладъясӧн, вӧлі зэв джуджыд жыр 4 гырысь ӧшиньясӧн.
Император Александр I-лӧн ыджыд портретыс ӧшаліс главнӧй стенын.
Ӧшиньяс костын сулалісны кык бюро.
Стенъяс бердын сулалісны некымын стул, жыр шӧрын зэв ыджыд письменнӧй пызан, пызан водзладорын Николайлӧн креслӧ, примитанъяслы стулъяс.
Николай, эполетъястӧм, полупогончикъяса сьӧд сюртука, пукаліс пызан дінын, ассьыс ыджыд, кызӧм рушку вомӧн зэлӧдӧм тушасӧ бӧрвыв чатӧртӧмӧн, да аслас кулӧмакодь вӧрзьытӧм синнас видзӧдіс пырысьяс вылӧ.
Куш плешсӧ тупкысь париккӧд искуснӧй йитӧм шыльыд височекъяс улысь чурвидзан пӧката ыджыд кымӧса кузь, еджыд чужӧмыс талун вӧлі торъя кӧдзыд да вӧрзьытӧм.
Век чусмӧм синъясыс сылӧн талун видзӧдісны пыркадся дорсьыс гудырджыка, вывлань кусыньтӧм усъяс улын топӧдӧм паръясыс да джуджыд воротникӧ пыксьӧм тшӧг, выльӧн бритӧм банбокъясыс, ичӧтик калбасъясӧн кольӧм бакенбардъяснас, да воротник бердӧ жмитан подбородокыс сетісны сійӧ чужӧмлы недовольствуйтчӧм либӧ лӧглун петкӧдлӧм.
Тайӧ настроениеыслы помканас вӧлі мудзӧм.
Мудзӧмыслы жӧ помканас вӧлі сійӧ, мый войнас сійӧ вӧлі маскарад вылын да, кыдзи век, юр вылын лэбача аслас кавалергардскӧй касканас, сы дінӧ сюйсьысь да сылӧн ыджыд да самоувереннӧй фигураысь полыштӧмӧнкодь ылыстчысь публика пиын паныдаліс сійӧ маскасӧ, коді воддза маскарад вылын, аслас еджыдлуннас, мича тэчаслуннас да нежнӧй гӧлӧснас сылысь пӧрысь чувственностьсӧ ӧзтіг, сайӧдчис сыысь, локтан маскарад дырйи сыкӧд выльысь аддзысьны кӧсйысьӧмӧн.
Тӧрытъя маскарад дырйи сійӧ матыстчис Николай дінӧ, и сійӧ сэсся эз нин лэдзлы сійӧс.
Николай нуӧдіс сійӧс та могысь дась видзсян торъя ложаӧ, кӧні сійӧ аскежын вермис кольччыны аслас дамаыскӧд.
Чӧв-ланьтӧмӧн ложа ӧдзӧс дінӧдз воӧм бӧрын Николай бергӧдчыліс, капельдинерӧс корсьысиг, но сійӧ эз вӧв.
Николай зумышмис да ачыс восьтіс ложалысь ӧдзӧссӧ, ас водзладорас ассьыс дамасӧ лэдзиг.
— <fra>Іl у а quеlqu'un</fra> *, — сувтовкерӧмӧн шуис маска.
Ложасӧ збыльвылӧ вӧлі займитӧма:
бархатнӧй диван вылын, ёрта-ёртлы матын, пукалісны уланскӧй офицер да томыник, лӧсьыдик, еджыд кудриа юрсиа, пӧрччӧм маскаа да доминоа нывбаба.
Николайлысь став тушайыв веськӧдчӧм да лӧг фигурасӧ аддзӧм бӧрын, еджыд юрсиа нывбаба тэрмасьӧмӧн вевттьысис маскаӧн, а уланскӧй офицер жӧ, повзьӧм вӧснаыс сюръя кодьӧн лоӧмӧн, диван вылысь чеччытӧг, сувтса синмӧн видзӧдіс Николай вылӧ.
Кутшӧма кӧть эз велав Николай йӧзын сы дінӧ лыбысь ужас дінӧ, тайӧ ужасыс сылы век вӧвлі приятнӧйӧн, и сійӧ радейтлывліс мукӧддырйи чуймӧдны йӧзӧс, кодъяс сюрлісны ужасас, на дінӧ веськӧдӧм мелі кывъяс контрастӧн.
Сідзи сійӧ вӧчис и ӧні.
— Но, вок, тэ ме дорысь томджык, — шуис сійӧ повзьӧмысла кынмӧм офицерлы, — верман сетны местасӧ меным.
Офицер чеччис да, едждӧдіс и гӧрдӧдіс, кусыньтчӧмӧн петіс кыв ни джын шутӧг маска бӧрся ложаысь, и Николай колис ӧтнас аслас дамакӧд.
Маскаыс вӧлӧма лӧсьыдиник 20 арӧса невиннӧй нывкаӧн, шведка-гувернанткалӧн нылӧн.
Тайӧ нылыс Николайлы висьталіс, кыдзи сійӧ челядь дырйиыс на нӧшта, портретъяс серти, влюбитчис сыӧ, боготворитліс сійӧс да решитіс кӧть мый, а добитчыны сылысь вниманиесӧ.
И со сійӧ добитчис, и сылы, кыдзи сійӧ шуаліс, немтор унджыкыс оз ков вӧлі.
Тайӧ нывсӧ вӧлі нуӧма Николайлӧн нывбабаяскӧд пыркадся аддзӧдчылан местаӧ, и Николай колльӧдіс сыкӧд час дорысь унджык.
Кор сійӧ тайӧ войын бӧр воис аслас жырйӧ да водіс векньыдик, чорыд вольпась вылӧ, кодӧн сійӧ гордитчис, да вевттьысис аслас плащӧн, кодӧс сійӧ лыддьывліс (да тадзи и шулывліс) сымында жӧ нималанаӧн, кыдзи Наполеонлӧн шляпаыс, сійӧ дыр эз вермы унмовсьны.
Сійӧ то казьтыліс думнас тайӧ нывка еджыд чужӧмлысь повзьыштӧм да восторженнӧй выражениесӧ, то аслас пыркадся любовница Нелидовалысь вынйӧра, ён пельпомъяссӧ и вӧчис ӧтластитӧм сійӧ и мӧд костас.
Сы йылысь, мый гӧтыра мортлӧн распутствоыс вӧлі омӧльтор, сылы эз волы и юрас, и сійӧ ёна шемӧсмис эськӧ, кодкӧ кӧ дивитіс сійӧс таысь.
Но, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ вӧлі уверен сыын, мый вӧчис сідзи, кыдзи колӧ, сылӧн коли кутшӧмкӧ дільквидзантор, и медым пӧдтыны тайӧ чувствосӧ, сійӧ пондіс думайтны сы йылысь, мый век ланьтӧдлывліс сійӧс: сы йылысь, кутшӧм сійӧ великӧй морт.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ унмовсис сёрӧн, сійӧ чеччис кӧкъямысӧд часын да, ассьыс пыркадся туалетсӧ вӧчӧм мысти, ассьыс ыджыд, ён яйсӧ йиӧн зыралӧм да енлы юрбитӧм бӧрын — сійӧ лыддис пыркадся, челядьдырсянь лыддьӧдлан молитваяссӧ: <rus>«Богородица», «Верую», «Отче наш» </rus>, шуалан кывъяслы некутшӧм значение пуктытӧг — малӧй подъездсянь петіс набережнӧй вылӧ, шинеля да фуражкаа.
Набережнӧй шӧрвыйын сылы паныд сюрис правоведение училищеса ученик, мундира да шляпаа, сэтшӧм жӧ, кыдзи и сійӧ ачыс, ыджыдсьыс ыджыд тушаа.
Училищелысь, кодӧс сійӧ эз радейт вольнодумство вӧснаыс, мундирсӧ аддзӧм бӧрын, Николай Павлович зумыштчис, но джуджыд тушаыс да зільӧмӧн зэлӧдчӧмыс да мичаа кусыньтӧм гырддзаӧн учениклӧн честь сетӧмыс небзьӧдіс сылысь лӧглунсӧ.
— Кыдзи овыд? — юаліс сійӧ.
— Полосатов! <rus>ваше императорское величество </rus>.
— Молодец!
Ученик век на сулаліс шляпа дінын киӧн.
Николай сувтовкерис.
— Кӧсъян военнӧй служба вылӧ?
— Некутшӧма ог, <rus>ваше императорское величество </rus>.
— Болван! — и Николай, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, водзӧ мӧдӧдчис да мӧдіс гораа шуавны сылы дум вылас медводз воан кывъяс.
«Копервейн, Копервейн», — некымын пӧв шуаліс сійӧ тӧрытъя нывлысь нимсӧ.
«Лёк, лёк».
Сійӧ эз думайт сы йылысь, мый шуалӧ, но ассьыс чувствосӧ пӧдтіс шуалӧмтор дінӧ вниманиенас
«Да, мый эськӧ вӧлі метӧг Рочму», — шуис сійӧ аслыс, лӧг чувстволысь матыстчӧмсӧ бара кылӧм бӧрын.
«Да, мый эськӧ метӧг вӧлі не ӧтнас Рочму, а Европаыс».
И сылы дум вылас воис шуриныс, прусс король, да сылӧн жеблуныс да глупостьыс и катлӧдлыштіс юрнас.
Крыльцолань бӧр локтігӧн аддзис каретасӧ Елена Павловналысь, коді гӧрд лакейкӧд вӧлі воӧ Салтыковскӧй подъезд дорӧ.
Елена Павловна сы синмын вӧлі олицетворяйтӧ сійӧ пустӧй йӧзсӧ, кодъяс рассуждайтӧны не сӧмын наукаяс йылысь, поэзия йылысь, но и управление йылысь, воображайтӧмӧн, мый найӧ, вермӧны управляйтны аснаныс бурджыка сы дорысь, кыдзи сійӧ, Николай, управляйтӧ наӧн.
Сійӧ тӧдіс, мый, мыйта кӧть сійӧ эз личкы тайӧ йӧзсӧ, найӧ бара мыччысисны и мыччысисны ортсыӧ.
И сійӧ тӧдвылас вайӧдіс неважӧн кувсьысь Михаил Павлович воксӧ.
И дӧсаднӧй да нор чувство шымыртіс сійӧс.
Сійӧ зумыштчис да бара мӧдіс шӧпкыны юрас воысь первойя кывъяссӧ.
Сійӧ шӧпкӧмысь дугдіс сӧмын, кор пырис дворечӧ.
Ас ордас пырӧм мысти да рӧмпӧштан водзын бакенбардъяссӧ да вискиясас юрсисӧ да темя вывса накладкасӧ шыльӧдӧм мысти сійӧ, усъяссӧ гартыштӧмӧн, веськыда муніс кабинетӧ, кӧні примитсявлісны докладъяс.
Медводзын сійӧ примитіс Чернышовӧс.
Чернышов дзик пыр жӧ чужӧм да, медсяыс, Николайлӧн синъяс серти гӧгӧрвоис, мый сійӧ ӧні вӧлі торъя нин скӧр да, тӧрытъя сылысь похождениесӧ тӧдӧмӧн, гӧгӧрвоис, мый вӧсна тайӧ артмис.
Кӧдзыда видзаасьӧмӧн да Чернышовӧс пуксьыны пригласитӧмӧн, Николай сы вылӧ кутіс дувгыны аслас кулӧмкодь синъяснас.
Чернышов докладын первой делӧӧн вӧлі интендантскӧй чиновникъяслӧн гусясьӧм йылысь эрдъяммӧм делӧ;
сэсся вӧлі прусс границаяс вылын войскаясӧс мӧд местаясӧ вешталӧм йылысь делӧ;
сэсся некымын йӧзлы, кодъясӧс вӧлі абу индылӧма первойя списокӧ, выль во кежлӧ наградаяс индӧм йылысь делӧ;
сэсся вӧлі Воронцовлӧн Хаджи Мурат петӧм йылысь донесение да, медбӧрын, неприятнӧй делӧ медицинскӧй академияса студент йылысь, коді заводитлӧма вины профессорӧс.
Николай, чӧла паръяссӧ топӧдӧмӧн, нимтӧм чуньын ӧти зарни чунькытша ыджыд еджыд кияснас шыльӧдіс бумага листъяс да кывзіс гусясьӧм йылысь доклад, Чернышовлӧн плеш да хохол вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Николай вӧлі уверен, мый гусясьӧны ставыс.
Сійӧ тӧдіс, мый ковмас ӧні накажитны интендантскӧй чиновникъясӧс да решитіс сетны ставнысӧ салдатъяссӧ, но тӧдіс сідзжӧ, мый тайӧ оз торк налы, кодъяс пырасны удж вылысь вӧтлӧмъяс местаӧ, вӧчны дзик жӧ сійӧс.
Чиновникъяслӧн свойствоыс вӧлі дзик сыын, медым гусявны, сылӧн жӧ могыс вӧлі сыын, медым накажитавны найӧс, да кутшӧма кӧть эз ло дӧзмымӧн тайӧ сылы, сійӧ личлэдзлытӧг олӧмӧ пӧртіс тайӧ могсӧ.
— Тыдалӧ, миян Рочмуын сӧмын ӧти честнӧй мортыс, — шуис сійӧ.
Чернышов пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ дзик ӧти честнӧй мортыс Рочмуын вӧлі ачыс Николай, да ошканаа нюмъёвтіс.
— Колӧ лоны, сідз, <rus>ваше величество</rus>, — шуис сійӧ.
— Коль, ме пукта резолюция, — бумага босьтӧмӧн да сійӧс пызан шуйгаладор бокӧ пуктӧмӧн шуис Николай.
Та бӧрын Чернышов пондіс докладывайтны наградаяс йылысь да войскаясӧс мукӧд местаӧ вешталӧм йылысь.
Николай видзӧдліс список, черкнитіс кымынкӧ ним да сэсся чорыда да решительнӧя распорядитчис кык дивизияӧс прусс граница дінӧ мӧдӧдӧм йылысь.
Николай некутшӧма эз вермы прӧститны прусс корольлы 48 во бӧрын сыӧн сетӧм конституциясӧ да та вӧсна, шуриныслы письмӧясын да кыв вылын медся дружескӧй чувствояс петкӧдлӧмӧн, сійӧ лыддис коланаӧн прусс граница вылын лоны вермана случай кежлӧ видзны войскаяс.
Тайӧ войскаясыс вермисны ковмывлыны и сы вылӧ, медым Пруссияын войтыр кӧ кутас возмущайтчыны (Николай быдлаын аддзис возмущение вылӧ дасьлун), войскасӧ мӧдӧдны шуриныслысь престолсӧ дорйыны, кыдзи сійӧ мӧдӧдіс войскасӧ Австрияӧс дорйӧм могысь венгръяслы паныд.
Колӧны вӧлі тайӧ войскаясыс граница вылын и сы могысь, медым прусс корольлы висьталан аслас сӧветъяслы сетны ыджыдджык вес да тӧдчанлун.
«Да, мый эськӧ вӧлі ӧні Рочму, не кӧ эськӧ ме», — бара думыштіс сійӧ.
— Но, мый нӧшта? — шуис сійӧ.
— Кавказсянь фельдъегерь, — шуис Чернышов да мӧдіс докладывайтны сійӧс, мый гижис Воронцов Хаджи Муратлӧн петӧм йылысь.
— Со кыдз, — шуис Николай. — Бур заводитчӧм.
— Тыдалӧ, планыс, кодӧс вӧчӧма тіян величествоӧн, заводитӧ вайны ассьыс плодъяссӧ, — шуис Чернышов.
Сылысь стратегическӧй способностьяссӧ тайӧ ошкӧмыс Николайлы вӧлі торъя долыд, сы вӧсна мый, кӧть сійӧ и гордитчис аслас стратегическӧй способностьясӧн, душа пыдіас сійӧ гӧгӧрволіс, мый найӧ эз вӧвны.
И ӧні сійӧ кӧсйис аслыс кывны ёнджыка стӧч ошкӧмъяс.
— Тэ кыдзи жӧ гӧгӧрвоан? — юаліс сійӧ.
— Гӧгӧрвоа сідз, мый эськӧ важӧн кӧ вӧчисны тіян величество план серти: вочасӧн, кӧть и ньӧжйӧникӧн, мунны водзӧ, вӧръяс керавлӧмӧн, запасъяс бырӧдалӧмӧн, то Кавказӧс важӧн эськӧ вӧлі пӧкӧритӧма.
Хаджи Муратлысь петӧмсӧ ме помкаала сӧмын тайӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый кутчысьны налы оз нин позь.
— Збыль, — шуис Николай.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧр керавлӧм да сёянтор бырӧдӧм отсӧгӧн неприятель обласьтӧ ньӧжйӧникӧн мунан планыс вӧлі Ермоловлӧн да Вельяминовлӧн, дзик паныда Николай планлы, код серти колӧ вӧлі ӧтпырйӧ босьтны Шамильлысь резиденциясӧ да рӧзӧритны рӧзбойникъяслысь тайӧ позсӧ и код кузя 1845 воын вӧлі нуӧдӧма сы мында морт олӧм дон сувтӧм Даргинскӧй экспедиция, тайӧтор вылас видзӧдтӧг Николай ньӧжйӧ мунӧмлысь, вочасӧн вӧр керавлӧмлысь да сёянтор бырӧдӧмлысь плансӧ приписывайтіс сідз жӧ аслыс.
Кажитчис, мый сы могысь, медым эскыны, мый ньӧжйӧ мунӧмлӧн, вӧр керавлӧмлӧн да сёянтор бырӧдӧмлӧн планыс вӧлі сылӧн план, колӧ вӧлі дзеблавны сійӧс, мый сійӧ буретш настаивайтіс 45 вося дзик паныда военнӧй предприятие вылӧ.
Но сійӧ оз дзеблав тайӧс да гордитчис и аслас 45 вося экспедицияса сійӧ планӧн да водзӧ ньӧжйӧникӧн мунан планӧн, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый тайӧ кык планыс явӧ противоречитісны ӧтиыс мӧдыслы.
Сійӧс кытшалысь йӧзыслӧн збыльторйыслы воча мунан пыркадся, мустӧм, явӧ леститчӧмыс вайӧдіс сійӧс сэтчӧдз, мый сійӧ эз нин аддзы ассьыс противоречиеяссӧ, эз нин сообразуйт ассьыс поступокъяссӧ да кывъяссӧ збыльторйыскӧд, логикаыскӧд либӧ весиг прӧстӧй здравӧй смыслыскӧд, а тырвыйӧ вӧлі уверен, мый став сылӧн распоряжениеясыс, кодъяс кӧть кутшӧма вӧліны туйтӧмӧсь, лӧсявтӧмӧсь, ас костаныс нелогичнӧйӧсь, лолісны и туянаӧсь, и веськыдӧсь, и лӧсяланаӧсь ас костаныс сӧмын сы вӧсна, мый найӧс вӧчис сійӧ.
Татшӧм вӧлі сылӧн решениеыс и медико-хирургическӧй академияса студент йылысь, код йылысь кавказскӧй доклад бӧрын докладывайтіс Чернышов.
Делӧыс вӧлі сыын, мый том морт, коді кык пӧв эз выдержит экзамен, сдавайтіс коймӧд пӧв да, кодыр экзаменатор бара эз лэдз сійӧс, висьӧмвыйӧдз воӧм нервнӧй студент, таысь невеськыдлун аддзӧмӧн, кватитіс пызан вылысь перочиннӧй пурт да сайдсӧ тӧдтӧг уськӧдчис профессор вылӧ да вӧчис сылы некымын ичӧтик рана.
— Кыдзи овыс? — юаліс Николай.
— Бжезовский.
— Поляк?
— Польскӧй происхождениеа и католик, — вочавидзис Чернышов.
Николай зумыштчис.
Сійӧ уна лёк вӧчис полякъяслы.
Тайӧ лёк вӧчӧмсӧ помкаалӧм могысь сылы колӧ вӧлі лоны увереннӧйӧн, мый став полякъясыс негодяйяс.
И Николай лыддис найӧс сэтшӧмъясӧн да синнас оз вермы видзӧдны найӧс сійӧ лёкыс мыйдта, кодӧс сійӧ вӧчис налы.
— Виччысьышт неуна, — шуис сійӧ да, синъяссӧ куньӧмӧн, лэдзис юрсӧ.
Чернышов тӧдіс, тайӧс Николайсянь не ӧтчыд кылӧмӧн, мый, кор сылы колӧ решитны кутшӧмкӧ тӧдчана юалӧм, сылы сӧмын колӧ вӧлі мӧвпыштчыны некымын здук кежлӧ, да мый сэки сылы воліс наитие и решениеыс ачыс аснас артмыліс медся веськыд, кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ пытшкӧс гӧлӧс шуаліс сылы, мый колӧ вӧчны.
Сійӧ мӧвпаліс ӧні сы йылысь, кыдзи эськӧ тырвыйӧджык могмӧдны полякъяс дінӧ лӧглунлысь сійӧ чувствосӧ, коді сы пытшкын лыбис тайӧ студент история дырйи, и пытшкӧсса гӧлӧсыс сылы висьталіс татшӧм решение.
Сійӧ босьтіс докладсӧ да поле вылӧ аслас гырысь почеркнас гижис: «Заслуживайтӧ смертнӧй казнь.
Но, слава богу, смертнӧй казньыс миян абу.
И не меным лӧсьӧдны сійӧс.
Нуӧдны 12 пӧв сюрс морт пыр.
Николай», кырымаліс сійӧ аслас неестественнӧй, ыджыдсьыс-ыджыд росчеркӧн.
Николай тӧдіс, мый 12 сюрс шпицрутен вӧлі не сӧмын вернӧй, мучитчана смертьӧн, но лишнӧй чорыдлунсӧ сійӧн мый тырмымӧн вӧлі 5000-ысь кучкӧм, медым вины медся вына мортсӧ.
Но сылы долыд вӧлі лоны небзьӧдны вермытӧм чорыдӧн, и долыд вӧлі мӧвпавны, мый миян абу смертнӧй казнь.
Студент йылысь ассьыс резолюциясӧ гижӧм бӧрын, сійӧ вештыштіс сійӧс Чернышовлы.
— Со, — шуис сійӧ. — Лыддьы.
Чернышов лыддис да, решение мудростьӧн почтительнӧя чуймӧм мыччӧдлӧм могысь, пӧлыньтіс юрсӧ.
— Да, петкӧдны став студентсӧ плац вылас, медым найӧ сэні вӧлісны наказание дырйиыс, — содтіс Николай.
«Налы полезнӧ лоас.
Ме бырӧда революционнӧй духсӧ, вужнас бертышта» мӧвпыштіс сійӧ.
— Кывза, — шуис Чернышов да, недыр чӧв олыштӧмӧн да ассьыс хохолсӧ лӧсьӧдыштӧмӧн, бӧр бергӧдчис кавказскӧй доклад дінӧ.
— Сідзкӧ кыдз прикажитанныд гижны Михаил Семеновичлы?
— Чорыда кутчысьны Чечняын оланінъяс рӧзӧритан, сёянторъяс бырӧдалан менам системаӧ да тревожитны олысьяссӧ усьласьӧмъясӧн, — шуис Николай.
— Хаджи Мурат йылысь мый тшӧктанныд? — юаліс Чернышов.
— Да ӧд Воронцов гижӧ, мый кӧсйӧ употребитны сійӧс Кавказын.
— Абу-ӧ рискуйтана тайӧ? — Николай видзӧдӧмысь синсӧ дзебӧмӧн шуис Чернышов. — Михаил Семенович, пола, вывті дӧверайтчысь.
— А тэ мый эськӧ думайтін? — чорыда выльысь юаліс Николай, Воронцовлысь распоряжениесӧ Чернышовӧн лёк боксянь висьтавны кӧсйӧмсӧ казялӧмӧн.
— Да ме думайті эськӧ, безопаснӧйджык лоас сійӧс мӧдӧдны Рочмуӧ.
— Тэ думайтін, — насмешливӧя шуис Николай. — А ме ог думайт и сӧгласен Воронцовкӧд.
Сідз и гиж сылы.
— Кывза, — шуис Чернышов да, чеччӧмӧн, мӧдіс кланяйтчыны.
Откланяйтчис и Долгорукий, коді став доклад чӧжӧн шуис войскаяс мӧд местаӧ вештӧм йылысь Николайлӧн юалӧм вылӧ некымын кыв.
Чернышов бӧрын вӧлі примитӧма откланяйтчыны локтӧм Рытыввыв крайса генерал-губернатор Бибиковӧс.
Бунтуйтчысь крестьяналы паныд, кодъяс эз кӧсйыны вуджны православиеӧ, Бибиковӧн примитӧм мераяссӧ ошкӧмӧн, сійӧ тшӧктіс сылы судитны став кывзысьтӧмъяссӧ военнӧй судӧн.
Тайӧ лоӧ — приговаривайтны вӧтлыны строй пыр.
Сыысь кындзи, сійӧ тшӧктіс сетны салдатӧ ещӧ газетлысь редакторсӧ, коді печатайтіс некымын сюрс государственнӧй крестьянаӧс удельнӧйясӧ перечислитӧм йылысь сведениеяс.
— Ме вӧча тайӧс сійӧн, мый лыддя тайӧс коланаӧн, — шуис сійӧ. — А тӧлкуйтны та йылысь ог лэдз.
Бибиков гӧгӧрвоис униатъяс йылысь сетӧм распоряжениелысь став чорыдлунсӧ да государственнӧй, мӧдног кӧ. нач ӧти свободнӧй йӧзӧс, удельнӧйясӧ, мӧдног кӧ сарскӧй фамилиеса крепостнӧйясӧ вуджӧдӧмлысь став веськыдтӧмлунсӧ.
Но паныд шуны оз позь.
Не согласитчыны Николай распоряжениеӧн вӧлі эськӧ воштыны став сійӧ зэв бур положениесӧ, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс 40 во чӧж да кодӧн пользуйтчис.
И та вӧсна сійӧ покорнӧя копыртіс ассьыс сьӧд, дзормыны заводитӧм юрсӧ чорыд, безумнӧй да нечестнӧй высочайшӧй вӧлясӧ олӧмӧ пӧртны дасьлун да покорность петкӧдлӧмӧн.
Бибиковӧс лэдзӧм бӧрын, долгсӧ бура вӧчӧмӧн чайтӧмӧн, Николай нюжӧдчис, видзӧдліс часі вылӧ да муніс выход вылӧ пасьтасьны.
Эполетъяса, орденъяса да лентаа мундирсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ петіс приёмнӧй залӧ, кӧні мундиръяса мужчинаяс да вырезнӧй наряднӧй платтьӧяса нывбабаяс, сё мортысь унджык, кодъясӧс ставсӧ вӧлі сувтӧдалӧма урчитӧм местаясӧ, вежа пырысь виччысисны сылысь петӧмсӧ.
Кулӧмкодь синъяса, чургӧдчӧм морӧса да зэлӧдӧм вӧнь увдорті да вевдорті польтчыштӧм рушкуа, сійӧ петіс виччысьысьяс дінӧ да, чувствуйтӧмӧн, мый став видзӧдласъясыс вежавидзан страстьӧн веськӧдчӧмаӧсь сы вылӧ, сійӧ примитіс нӧшта торжественнӧйджык вид.
Синъяснас тӧдса чужӧмъяскӧд паныдасигӧн сійӧ, тӧдвылӧ вайӧдӧмӧн, коді — коді, сувтлывліс да шуаліс мукӧдысьсӧ рочӧн, мукӧдысьсӧ <rus>по-французски</rus> кымынкӧ кыв да, кӧдзыд, кулӧмкодь видзӧдласнас найӧс йиджтӧмӧн кывзіс, мый сылы висьталісны.
Поздравлениеяс примитӧм мысти Николай муніс вичкоӧ.
Енмыс, аслас слугаяс пыр, сідзи жӧ, кыдзи и мирскӧй йӧз, чолӧмаліс да ошкис Николайӧс, да сійӧ кыдзи коланаӧс, кӧть сылы и дӧзманаӧс, примитавліс тайӧс чолӧмалӧмъяссӧ, ошкӧмъяссӧ.
Ставыс тайӧ колӧ вӧлі тадзи лоны, сы вӧсна мый сысянь вӧлі зависитӧ став мирыслӧн благоденствие да шудыс, и кӧть сійӧ мудзлывліс таысь, сійӧ век жӧ мирыслы эз ӧткажитлыв аслас отсӧгын.
Кор сыналӧм юрсиа великолепнӧй дякӧн ӧбедня помын горӧдіс <rus>«многая лета»</rus>, да певчӧйяс мича гӧлӧсъясӧн дружнӧя босьтісны тайӧ кывъяссӧ, Николай, бӧрвыв видзӧдлӧмӧн, аддзис ӧшинь дорын сулалысь Нелидоваӧс аслас яя пельпомъяснас да сылы пӧльза вылӧ решитіс тӧрытъя нылыскӧд сравнитӧмсӧ.
Ӧбедня бӧрын сійӧ муніс императрица дінӧ да семейнӧй кытшын колльӧдіс кымынкӧ минут, челядьясыскӧд да гӧтырыскӧд шутитігтыр.
Сы бӧрын эрмитаж пыр сійӧ пырис дворса министр Волконский ордӧ да тшӧктіс сылы аслас торъя суммаясысь сетавны быд вося пенсия тӧрытъя ныв мамлы.
И сы ордсянь муніс аслас пыркадся прогулка вылӧ.
Ӧбедыс тайӧ лунӧ вӧлі Помпейскӧй залын; ичӧтджык пиянысь кындзи, Николайысь да Михаилысь кындзи, вӧлі пригласитӧма: барон Ливенӧс, граф Ржевусскийӧс, Долгорукийӧс, прусс посланникӧс да прусс корольлӧн флигель-адъютантӧс.
Императрицалысь да императорлысь петӧмсӧ виччысигмоз, прусс посланник да барон Ливен костын пансис Польшаысь воӧм тревожнӧй юӧръяс йылысь интереснӧй сёрни.
— <fra>Lа Роlоgnе еt lе Саuсаsе, се sоnt lеs dеuх саutérеs dе lа Russіе</fra>, — шуис Ливен. — <fra>Іl nоus fаut 100.000 hоmmеs à реu рrès dаns сhасun dе сеs dеuх рaіs</fra> *.
Посланник притворяйтчӧмӧн петкӧдліс, мый сійӧ дивуйтчӧ сыӧн, мый тайӧ тадз.
— <fra>Vоus dіtеs, lа Роlоgnе</fra>, — шуис сійӧ.
— <fra>Оh, ouі, с'étaіt un соuр dе mоîtrе dе Маеtеrnісh dе nоus еn аvoіr lаіssè l‘еmbаrrаs</fra> *.
Тайӧ кывъяс дырйи пырис императрица, аслас дзӧран юрнас да кынмӧм нюмнас, и сы бӧрся Николай.
Пызан сайын Николай висьталіс Хаджи Муратлӧн петӧм йылысь да сы йылысь, мый кавказскӧй война ӧні должен регыд помасьны сійӧн, мый сійӧ сетіс распоряжение дзескӧдны горечьясӧс вӧр кералӧмӧн да укреплениеяслӧн системаӧн.
Посланник, прусс флигель-адъютанткӧд синпырнуӧдан видзӧдласъясӧн вежсьӧм мысти, кодкӧд талун асывнас на сёрнитіс Николайлӧн асьсӧ великӧй стратегӧн лыддьыны шудтӧм слабость йылысь, вывті ёна ошкис тайӧ плансӧ, коді нӧшта ӧтчыд петкӧдлӧ Николайлысь великӧй стратегическӧй способностьяссӧ.
Ӧбед бӧрын Николай ветліс балетӧ, кӧні трикоын маршируйтісны уна пасьтӧмкодь нывбаба.
Ӧти торъя ёна сьӧлӧм вылас воис сылы, да, балетмейстерӧс корӧмӧн, Николай аттьӧаліс сійӧс да тшӧктіс козьнавны сылы брильянтъяса чунькытш.
Мӧд луннас Чернышовлӧн доклад дырйи Николай нӧшта ӧтчыд висьталіс Воронцовлы ассьыс распоряжениесӧ сы йылысь, медым ӧні, кодыр петіс Хаджи Мурат, став вынысь тревожитны Чечняӧс да топӧдны сійӧс кордоннӧй линияӧн.
Чернышов гижис тайӧ ногӧн Воронцовлы, и мӧд фельдъегерь, вӧвъяссӧ унежитіг да ямщикъяслысь чужӧмъяссӧ жугліг, скачитіс Тифлисӧ.
XVI
Николай Павловичлысь тайӧ предписаниесӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь, дзик пыр жӧ, 1852 вося январын вӧлі вӧчӧма Чечня вылӧ уськӧдчылӧм.
Отрядыс, кодӧс вӧлі индӧма уськӧдчӧмыс вылӧ, вӧлі пехоталӧн 4 батальонысь, кык сотня казакысь да 8 орудиеысь.
Колонна муніс туй кузя.
Колонна ӧтар мӧдар боктіыс жӧ оръявлытӧм цепӧн, гуранъясӧ лэччылӧмӧн да бӧр кайӧмӧн мунісны егеръяс, кодъяс вӧліны джуджыд сапӧгъясаӧсь, полушубокъясаӧсь да папахаясаӧсь, пельпомъяс вылын ружьеясаӧсь да перевязь вылын патронъясаӧсь.
Кыдзи век, отряд муніс неприятельскӧй му кузя, мыйта позьӧ чӧвлун кутӧмӧн.
Сӧмын канавкаяс вылын шочиника гольснитлісны зӧркнитчӧм орудиеяс, либӧ чӧвлун йылысь приказсӧ гӧгӧрвотӧм артиллерийскӧй вӧв корскис да гӧрдліс, либӧ кутсьыштана чирӧм гӧлӧсӧн аслас подчинённӧяс вылӧ горзіс скӧрмӧм начальник сыысь, мый цепыс вывті ёна нюжӧдчӧма либӧ вывті ылын либӧ вывті матын мунӧ колоннасянь.
Ӧтчыд сӧмын чӧвлуныс дзугсьыліс сійӧн, мый ичӧтик бытшласян кустысь, коді вӧліс цепь да колонна костын, чеччыштіс еджыд кынӧмула и задъя да руд мыш выла кӧза да сэтшӧм жӧ козёл, кодлӧн вӧліны неыджыд, мыш вылӧ нюкыльтчыштӧм сюръяс.
Повзьӧм мича пемӧсъяс водзкокъяссӧ топӧдлӧмӧн гырыся чеччалігтыр воисны колонна дорӧ сэтшӧм матӧдз, мый ӧткымын салдатъяс горзӧмӧн да сералӧмӧн котӧртісны на бӧрся штыкъясӧн найӧс бытшкыны кӧсйӧмӧн, но кӧзаяс бергӧдчисны, чеччыштісны цепь пыр да некымын верзьӧма вӧлаӧн да ротаса понъясӧн вӧтӧдӧмысь пышйӧмӧн, кыдзи лэбачьяс, тӧвзисны гӧраясӧ.
Вӧлі тӧв на, но шондіыс заводитіс ветлыны вылітіджык да луншӧрнас, кор асывводзӧ петӧм отряд удитіс нин мунны верст 10, шонтіс сэтшӧма, мый кутіс лоны жар, да шонділӧн лучьясыс вӧліны сэтшӧм югыдӧсь, мый сьӧкыд вӧлі видзӧдны штыкъяслӧн сталь вылӧ да дзирдъяс вылас, кодъяс пушкаяслӧн ыргӧн вылын ыпнитлывлісны кыдзи ичӧтик шондіяс.
Бӧрланьын вӧлі отрядӧн сӧмын на вуджӧм визув сӧдз ю, водзын гӧрӧм-кӧдзӧм муяс да ляпкыдик увтасъясын видзьяс, нӧшта водзынджык таинственнӧй сьӧд гӧраяс, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧрӧн, сьӧд, гӧраяс сайын нӧшта чурвидзысь кыртаяс, да джуджыд енэжтас вылас век мича, век вежласьысь, алмазъяс моз рӧмнас ворсысь, лымъя гӧраяс.
5-ӧд рота водзвылын муніс сьӧд сюртука да папахаа да пельпом вомӧн ӧшӧдӧм шашкаа гвардияысь неважӧн на вуджӧм ыджыд тушаа мича офицер Бутлер; сійӧ мунігас испытывайтіс олан гажлуныслысь чувство да такӧд ӧтлаын смертьлысь опасностьсӧ да действуйтны кӧсйӧмсӧ и ӧтиӧн веськӧдлана целӧй, ыджыдтор дінӧ ассьыс причастность гӧгӧрвоӧмсӧ.
Бутлер талун мӧдысь петӧ вӧлі дела вылӧ, да сійӧ радпырысь мӧвпаліс, мый вот ӧні заводитасны лыйлыны на кузя, да мый сійӧ лэбзьысь ядро улын не сӧмын оз копырт юрсӧ либӧ пыдди оз пукты пуляяслысь шутлялӧмсӧ, но, кыдзи тайӧ вӧлі нин сыкӧд, вылӧджык лэптас юрсӧ да нюмтыра синъясӧн мӧдас видзӧдны ёртъясыс да салдатъясыс вылӧ и дзик веськодь гӧлӧсӧн заводитас сёрнитны мыйкӧ бокӧвӧйтор йылысь.
Отряд кусыньтіс бур туй вывсьыс да кежис кукурузнӧй му пӧвстӧд мунысь, этша ветлӧдлӧм туй вылӧ, да заводитіс матыстчыны вӧр дінӧ, кор — оз тыдав вӧлі, кысянь — шуштӧма шутлялӧмӧн лэбзис ядро да усис туй дінса обоз шӧрӧ, кукурузнӧй му вылӧ, сы вылысь мусӧ кодйыштӧмӧн.
— Заводитчӧ, — гажаа нюмъялігтыр шуис Бутлер сыкӧд мунысь ёртыслы.
И збыльысь, ядро бӧрся вӧр сайсянь мыччысис значокъяса коннӧй чеченечьяслӧн ыджыд чукӧр.
Партия шӧрын вӧлі ыджыд турын виж значок, и ротаса пӧрысь фельдфебель, коді вӧлі зэв ылысь аддзӧ, юӧртіс матысь аддзысь Бутлерлы, мый тайӧ колӧ лоны ачыс Шамиль.
Партия вӧлі лэччӧ гӧра улӧ да мыччысис веськыдладор кивывса чурк юр вылын и заводитіс лэччыны увлань.
Шоныд сьӧд сюртука да ыджыд еджыд курпея папахаа ичӧтик генерал аслас иноходец вылын локтіс Бутлер рота дінӧ да тшӧктіс сылы веськыдвылӧ мунны увлань лэччысь конницалы паныд.
Бутлер ӧдйӧн нуӧдіс ассьыс ротасӧ индӧм месталаньӧ, но эз удит лэччыны лог дінас, кыдзи ас бӧрвывсяньыс кыліс ӧти бӧрся мӧд орудийнӧй выстрелъяс.
Сійӧ видзӧдліс бӧрвылас: руд тшынлӧн кык кымӧр ёкмыль кыпӧдчисны кык орудие весьтын да нюжӧдчисны лог пӧлӧн.
Партия, коді, тыдалӧ, эз виччысь артиллериясӧ, мӧдіс бӧрлань.
Бутлерлӧн ротаыс мӧдіс лыйлыны мунысь горечьяслы, да сён дзоньнас вевттьысис порок тшынӧн.
Сӧмын сён вевдорсянь тыдалӧ, кыдзи горечьяс тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчисны, найӧс вӧтӧдысь казакъяслы воча лыйсьӧмӧн.
Отрядыс водзлань муніс горечьяс бӧрся и мӧд лог бокысь тыдовтчис аул.
Бутлер аслас ротакӧд котӧрӧн, казакъяс бӧрся, пырис аулӧ.
Олысьяс некод эз вӧвны.
Салдатъяслы вӧлі тшӧктӧма сотны нянь, турун и асьнысӧ сакляяссӧ.
Став аул пасьталаыс вольсасис курыд тшын, и тайӧ тшынас шныркйысисны салдатъяс, петкӧдісны сакляясысь, мый аддзалісны, медсяыс жӧ, куталісны да лыйлісны курӧгъясӧс, кодъясӧс эз вермыны нуны горечьяс.
Офицеръяс пуксисны тшынысь ылӧджык да завтракайтыштісны да юыштісны.
Фельдфебель вайис налы пӧв вылын некымын сота ма.
Чеченечьяс оз вӧлі кывны.
Луншӧр бӧрын недыр мысти тшӧктӧма вӧлі бӧрыньтчыны.
Аул сайын ротаяс построитчисны колоннаӧ, и Бутлерлы ковмис лоны арьергардын.
Мыйӧн вӧрзьӧдчисны, мыччысисны чеченечьяс да, отряд бӧрся вӧтчӧмӧн, колльӧдісны сійӧс лыйлӧмӧн.
Кор отряд петіс восьса места вылӧ, горечьяс кольччисны.
Бутлерлысь некодӧс эз ранитны, и сійӧ бӧр локтіс медся гажа да кыпыд сьӧлӧмӧн.
Кор отрядыс, асывнас вуджлӧм юлысь келанінсӧ бӧр прӧйдитӧм бӧрын, нюжӧдчис кукурузнӧй муяс да лугъяс кузя, ротаяслӧн сьылысьяс петісны водзлань, и юрӧбтісны сьыланкывъяс.
Тӧвруыс эз вӧв, сынӧдыс вӧлі свежӧй, сӧстӧм да сэтшӧм сӧдз, мый лым гӧраяс, кодъяс сулалісны сё километр сайын, кажитчисны дзик матынӧсь, да мый, кор сьылысьясыс лӧнисны, кыліс кокъяслӧн ӧтсикаса топйӧдлӧм да орудиеяслӧн зяткакылӧм, кыдзи фон, код вылын заводитчывліс и помасьлывліс сьыланкывйыс.
Сьыланкывсӧ, кодӧс сьылісны Бутлерлӧн 5-ӧд ротаын, вӧлі лӧсьӧдӧма юнкерӧн полк слава кузя да сьывсис йӧктана сьыланкыв мотив серти татшӧм припевӧн: <rus>«То ли дело, то ли дело, егеря, егеря!»</rus>
Бутлер муніс орччӧн аслас матыса начальник майор Петровкӧд, кодкӧд сійӧ и оліс ӧтлаын, да эз вермы радуйтчыны гвардияысь петӧм да Кавказӧ мунӧм кузя аслас шуӧм вылӧ.
Гвардияысь сылӧн вуджӧмлы медтӧдчана помканас вӧлі сійӧ, мый сійӧ Петыркарын ворссис картіӧн да сылӧн немтор эз коль.
Сійӧ поліс, мый оз вермы ворсӧмысь кутчысьны гвардияын кольччӧмӧн, а ворссьыны вӧлі нин немтор.
Ӧні ставыс тайӧ вӧлі помасьӧма,
вӧлі мӧд олӧм, да сэтшӧм бур, молодецкӧй.
Сійӧ вунӧдіс ӧні и аслас рӧзӧритчӧм йылысь и мынтыны вермытӧм ассьыс уджйӧзъяссӧ.
И Кавказ, война, салдатъяс, офицеръяс, код да бур сьӧлӧма збой йӧз, майор Петров — ставыс тайӧ кажитчис сылы сэтшӧм бурӧн, мый сійӧ некор эз эскы аслыс, мый сійӧ абу Петыркарын, оз табак тшынӧн тырӧм жыръясын кусняв пельӧсъяс да понтируйт, банкометӧс мустӧмтіг да юрысь личкана доймӧм кыліг, а тані, тайӧ чуднӧй краяс, кавказса молодечьяс пӧвстын.
«То ли дело, то ли дело, егеря, егеря!» сьылісны сылӧн сьылысьясыс.
Вӧлыс сылӧн гажа воськолӧн восьлаліс тайӧ музыка улас.
Роталӧн гӧна, руд Трезорка, быттьӧ начальник, бӧжсӧ читкыльтӧмӧн, тӧждысяна котӧртіс Бутлер рота водзвылын.
Сьӧлӧм вылын вӧлі кыпыд, лӧнь да гажа.
Войнаыс мыччӧдсис сылы сӧмын сыын, мый сійӧ сюрӧдлывліс асьсӧ опасностьясӧ, кувны позянлунъясӧ да тайӧн заслужитлывліс и награда и уважайтӧм татчӧс ёртъяссянь и аслас роч ёртъяссянь.
Мӧд бок войналӧн: салдатъяслӧн, офицеръяслӧн, горечьяслӧн кулӧм, ранитчӧм, кутшӧма кӧть абу тешкодь тайӧс шунысӧ, сы юрӧ эз и волыв.
Сійӧ весиг бессознательнӧя, медым кутны война йылысь ассьыс поэтическӧй гӧгӧрвоӧмсӧ, некор эз видзӧдлыв виӧмаяс да ранитчӧмаяс вылӧ.
Сідзи и ӧні — миян вӧліны 3 виӧм да 12 ранитчӧм морт.
Сійӧ прӧйдитіс гатшӧн куйлысь шой дорті да сӧмын ӧти синнас аддзыліс воск кодь килысь кыдзкӧ тешкодя нюжӧдчӧм да юр вылысь мырд-гӧрд пятно и эз мӧд видлавны.
<rus>Горцы</rus> сылы кажитчывлісны сӧмын верзьӧм вӧв вылын ветлӧдлысь джигитъясӧн, кодъясысь колӧ вӧлі дорйысьны.
— Так, вот кыдз-с, батюшка, — сьыланкывъяс костын шуаліс майор. — Абу сідз-с, кыдзи тіян Питирын: веськыдвылӧ равняйтчӧм, шуйгавылӧ равняйтчӧм.
А со мырсьыштім и гортӧ.
Машурка ӧні миянлы пирӧг ваяс, бур шыд.
Олӧм.
Сідз-ӧ?
<ns>Но-ко</ns>, <rus>«Как вознялась заря»</rus>, — командуйтіс сійӧ радейтана сьыланкывсӧ.
Майор оліс гозъя кост олӧмӧн фельдшер нывкӧд, первойсӧ Машкакӧд, а сэсся и Марья Дмитриевнакӧд.
Марья Дмитриевна вӧлі мича, еджыд, ставнас беринӧсь, челядьтӧм 30 арӧса нывбаба.
Кутшӧм кӧть эз вӧв сылӧн важыс, ӧні сійӧ вӧлі майорлӧн вернӧй подругаӧн, ухаживайтіс сы бӧрся, кыдзи нянька, а тайӧ вӧлі колӧ майорлы, коді частӧ юлывліс садьсӧ воштытӧдз.
Кор воисны крепостьӧ, ставыс вӧлі сідзи, кыдзи водзвыв чайтіс майор.
Марья Дмитриевна вердіс сійӧс да Бутлерӧс да отрядысь пригласитӧм нӧшта кык офицерӧс аслас пӧтӧса, чӧскыд ӧбедӧн да майор сёйис да юис сэтшӧма, мый оз нин вермы сэсся сёрнитны, да муніс аслас жырйӧ узьны.
Бутлер, сэтшӧма жӧ мудзӧм, но довольнӧй да чихирьсӧ неуна лишнӧя юӧм, муніс аслас ичӧт жырйӧ да муртса удитіс пӧрччысьны, кыдзи, кимӧдзсӧ кудриа мича юр улӧ пуктӧмӧн, унмовсис вӧтасьтӧм да садьмытӧм топыд унмӧн.
XVII
Аулыс, кодӧс вӧлі рӧзӧритӧма набегӧн, буретш вӧлі сійӧ, кӧні Хаджи Мурат колльӧдіс рочьяс дінӧ петан водзвывса войсӧ.
Садо, код ордӧ сувтліс Хаджи Мурат, семьянас муніс гӧраясӧ, кодыр рочьяс вӧлі матыстчӧны аул дінас.
Аслас аулӧ бӧр бергӧдчӧм мысти, Садо аддзис ассьыс саклясӧ жуглӧмӧн: вевтсӧ вӧлі кисьтӧма, галерейкалысь ӧдзӧссӧ да столбъяссӧ сотӧма да пытшкӧссӧ гадитӧма.
Сылысь писӧ жӧ, сійӧ мича, волялана синъяса детинкасӧ, коді нимкодьпырысь видзӧдіс Хаджи Мурат вылӧ, буркаӧн вевттьӧм вӧв вылын вӧлі вайӧма мечетьӧ кулӧмаӧн.
Сійӧс вӧлі штыкӧн сутшкӧма мышкас.
Благообразнӧй нывбабаыс, Садо ордӧ Хаджи Муратӧн волігӧн коді вердіс-юктасис, ӧні, морӧс вывті косясьлӧм дӧрӧма, коді тыдӧдіс сылысь пӧрысь, ӧшӧдчӧм морӧсъяссӧ, лёзь юрсиа сулаліс пиыс дінын да вирӧдз гыжъяліс чужӧмсӧ да дугдывтӧг овзіс.
Садо киркаӧн да зырйӧн муніс рӧдняыскӧд кодйыны аслас пилы гу.
Старик-дедыс пукаліс киссьӧм сакля стен дінын да, бедьтор вӧлаліг, ныжа видзӧдіс ас водзладорӧ.
Сійӧ сӧмын на воис аслас пчельниксянь.
Сэні вӧлӧм кык ичӧтик турун зорӧдсӧ вӧлі сотӧма; вӧлі чегъялӧма да сотӧма старикӧн садитӧм да быдтӧм абрикосовӧй да вишневӧй пуяссӧ, медсяыс, сотӧма став улейяссӧ мазіясыскӧд.
Нывбабаяслӧн овзӧмыс кыліс став керкаын и площадь вылын, кытчӧ вӧлі вайӧма нӧшта кык шой.
Ичӧт челядьяс бӧрдісны мамъясныскӧд тшӧтш.
Баксіс и тшыг скӧт, кодлы немтор вӧлі сетны.
Гырысь челядь эз ворсны, а повзьӧм синъясӧн видзӧдісны гырысьяс вылӧ.
Фонтансӧ вӧлі гадитӧма, тыдалӧ, нарошнӧ, и васӧ сэтысь оз вӧлі позь босьтны.
Сідз жӧ гадитӧма вӧлі и мечетьсӧ, да мулла муталимъяскӧд весаліс сійӧс.
abu
Рочьяс дінӧ лӧглун йылысь некод эз и сёрнит.
Чувствоыс, кодӧс испытайтісны став чеченецьяс, ичӧтсянь ыджыдӧдз, вӧлі ненавистьысь вынаджык.
Тайӧ вӧлі эз ненависть, а тайӧ роч понъяссӧ мортъясӧн признайттӧм да тайӧ ловъясыслӧн нелепӧй жестокость водзас сэтшӧм зывӧктӧм, гадливость да шайпаймунӧм, мый найӧс бырӧдны кӧсйӧмыс, кыдзи крысаясӧс, ядовитӧй чераньясӧс, кӧинъясӧс бырӧдны кӧсйӧм, вӧлі сэтшӧм жӧ естественнӧй чувствоӧн, кыдзи самосохранение чувство.
Олысьяс водзын вӧлі бӧръянтор: кольччыны местаясныс вылӧ да зэв гырысь выныштчӧмъясӧн дзоньтавны ставсӧ тайӧс сэтшӧм ыджыд мырсьӧмӧн лӧсьӧдлӧм да сэтшӧм кокньыда гӧгӧрвотӧма бырӧдӧм торъяссӧ, быд минутын стӧч татшӧм уськӧдчӧм жӧ виччысиг, либӧ религиознӧй законлы да рочьяс дінӧ зывӧклун да презрение чувстволы паныд, сетчыны налы.
Старикъяс юрбитісны да ӧтсӧгласӧн шуисны посолъясӧс ыстыны Шамиль дінӧ, сылысь отсӧг корӧмӧн, да пыр жӧ босьтчисны жуглӧмторсӧ дзоньталӧмӧ.
XVIII
Набег бӧрын мӧд луннас Бутлер асывнас сёрӧнкодь нин бӧр крыльчӧсянь петіс улича вылӧ, асъя чай водзвылын, кодӧс сійӧ пырджык юлывліс Петровкӧд ӧтлаын, прӧйдитчыны да асъя сынӧднас лолалыштны кӧсйӧмӧн.
Шондіыс петіс нин гӧраяс сайысь, и доймана вӧлі видзӧдны улич веськыдладор боксьыс сыӧн югдӧдӧм еджыд мазанкаяс вылӧ, но сы пыдди, кыдзи век, гажа да лӧньӧдана вӧлі видзӧдны шуйгавылӧ, ылыстчысь да джудждысь, вӧрӧн вевттьысьӧм сьӧд гӧраяс вылӧ да, кыдзи век, кымӧръяс пыдди мыччӧдчыны зільысь лым гӧраяслӧн матӧвӧй цепь вылӧ.
Бутлер видзӧдіс тайӧ гӧраяс вылас, лолаліс став тыяс тырӧн да радуйтчис сылы, мый сійӧ олӧ, и олӧ буретш сійӧ, да тайӧ лӧсьыдсьыс лӧсьыд местаас.
Радуйтчис сійӧ ичӧтика и сылы, мый сійӧ сэтшӧм бура тӧрыт асьсӧ кутіс делӧас да наступайтігӧн и торъя нин отступайтігӧн, кор делӧыс вӧлі вель жар, радуйтчис и сэтшӧмтор казьтылӧмыслы, кыдзи тӧрыт, походысь налӧн бӧр бергӧдчӧм мысти, Маша, либӧ Марья Дмитриевна, Петровлӧн сожительница, гӧститӧдіс найӧс да вӧлі торъя прӧстӧй да муса ставыскӧд, но торйӧн, кыдзи сылы кажитчис, вӧлі сы дінӧ ласков.
Марья Дмитриевна, сылӧн кыз кӧсанас, паськыд пельпомъяснас, джуджыд морӧснас да беринъясӧн вевттьысьӧм чужӧмвывса долыд нюмнас, невӧляысь ас дінӧ кыскис Бутлерӧс, кыдзи вына, гӧтыртӧм том мортӧс, да сылы кажитчис весиг, мый сійӧ желайтӧ Бутлерӧс.
Но Бутлер лыддис, мый тайӧ вӧлі эськӧ простодушнӧй, бур ёртыслы лёк вӧчӧм, да кутіс асьсӧ Марья Дмитриевнакӧд медся прӧстӧя, почтительнӧя, и радуйтчис ас вылас таысь.
Ӧні сійӧ мӧвпаліс та йылысь.
Мӧвпъяссӧ сылысь торкис бусӧсь туй кузя ас водзладорсьыс кылӧм уна вӧвлӧн кок шыыс, быттьӧ скачитісны некымын морт.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да улича помысь аддзис воськолӧн локтысь верзьӧмаяслысь чукӧр.
Кызь кымын казак водзвылын локтісны кык морт: ӧтиыс — еджыд черкескаа да чалмаа джуджыд папахаа, мӧдыс — роч службаса офицер, сьӧд морт, гӧрба ныра, паськӧм да ӧружие вылын уна эзысьяса.
Чалмаа всадник улын вӧлі рыже-игреневӧй, ичӧтик юра, мича синъяса мича вӧв, офицер улын вӧлі ыджыд, тшап карабахскӧй вӧв.
Бутлер, вӧвъяс дінӧ окоч, пыр жӧ донъяліс бур вынсӧ первой вӧлыслысь да сувтіс, медым тӧдмавны, кодъяс вӧліны тайӧ йӧзыс.
Офицер шыасис Бутлер дінӧ.
— Тайӧ воинскӧй начальник керка? — юаліс сійӧ, склоняйтчытӧм сёрнинас да сёрниногнас ассьыс не роч происхождениесӧ петкӧдліг.
Бутлер висьталіс, мый стӧч тайӧ.
— А тайӧ коді нӧ? — юаліс Бутлер, офицер дінӧ матыстчӧмӧн да чалмаа чеченец вылӧ синнас индӧмӧн.
— Хаджи Мурат тайӧ.
Татчӧ локтіс, тані воинскӧй начальник ордын гӧститны мӧдас, — шуис офицер.
Бутлер тӧдіс Хаджи Мурат йылысь да рочьяс дінӧ сылӧн петӧм йылысь, но некутшӧма эз надейтчыв сійӧс аддзыны тані, тайӧ ичӧтик укреплениеас.
Хаджи Мурат ёрта видзӧдласӧн видзӧдіс сы вылӧ.
— Здравствуй, <kum>кошкильды</kum>, — шуис сійӧ сыӧн <rus>по-татарски</rus> велӧдӧм чолӧмалӧм.
— Саубул, — юрӧн ӧвтігтырйи вочавидзис Хаджи Мурат.
Сійӧ матыстчис Бутлер дінӧ да сетіс кисӧ, кодлӧн кык чунь вылас ӧшаліс плеть.
— Начальник? — шуис сійӧ.
— Абу, начальникыс тані, муна, кора сійӧс, — офицер дінӧ шыасиг, сод тшупӧд вылӧ тувччиг да ӧдзӧссӧ йӧткыштіг шуис Бутлер.
Но параднӧй кильчӧлӧн ӧдзӧс, кыдзи сійӧс шулывліс Марья Дмитриевна, вӧлі игана.
Бутлер игӧдчыштіс, но, вочавидзӧм кывтӧг, муніс кытшовтны ӧдзӧс пыр.
Ассьыс денщиксӧ горӧдӧм бӧрын да вочакывсӧ кывтӧг да кык денщик пиысь некоднансӧ аддзывтӧг, сійӧ пырис кухняӧ.
Марья Дмитриевна, коді вӧлі чышъяна да гӧрдӧдӧм чужӧма, еджыд ён сойяс вылӧ пуджӧм сосъяса, посни торъяс вылӧ вундаліс пирожки пӧжалӧм могысь быглялӧм теста, сэтшӧм жӧ еджыдӧс, кыдзи сылӧн киясыс.
— Кытчӧ денщикъясыс вошисны? — шуис Бутлер.
Пьянствуйтны мунісны, — шуис Марья Дмитриевна.
— Да тіянлы мый?
— Ӧдзӧссӧ восьтыны; тіян керка водзладорын горечьяслӧн быдса арава.
Хаджи Мурат воис.
— Нӧшта мыйкӧ думыштӧй, — нюмъялігтыр шуис Марья Дмитриевна.
— Ме ог шутит, збыль.
Кильчӧ дінын сулалӧны.
— Да збыль ӧмӧй? — шуис Марья Дмитриевна.
— Мый нӧ мен тіянлы лӧсьӧдлынысӧ.
Мунӧй видзӧдлӧй, найӧ кильчӧ дорын сулалӧны.
— Вот ӧказияыд, — сосъяссӧ лэдзиг да аслас кыз косаысь шпилькисӧ киӧн видлалігтыр шуис Марья Дмитриевна. — Сідзкӧ ме муна садьмӧда Иван Матвеевичӧс, — шуис сійӧ.
— Нет, ме ачым муна,
abu
— шуис Бутлер.
— Но, и сійӧ бур, — шуис Марья Дмитриевна да бара босьтчис аслас уджӧ.
Тӧдмалӧмӧн, мый сы дорӧ воис Хаджи Мурат, Иван Матвеевич, коді кывліс нин сы йылысь, мый Хаджи Мурат Грознаяын, ньӧти эз чуймы воӧмыслы, а, кыпӧдчыштӧмӧн, гартыштіс папироска, ӧзтіс да заводитіс пасьтасьны; сійӧ гораа кызіс да ропчитіс сы ордӧ тайӧ чӧртсӧ ыстысь начальство вылӧ.
Пасьтасьӧм бӧрын денщиклысь сійӧ корис лекарство.
И денщик, коді тӧдӧ, мый лекарствоӧн шусьӧ водка, сетіс сылы.
— Сорасысь омӧльджыкыс нинӧм абу, — водкасӧ юыштӧм да сьӧд нянь курччыштӧм бӧрын ропчитіс сійӧ.
— Со тӧрыт юи чихиртӧ, и юр висьӧ.
Но, ӧні дась, — помаліс сійӧ да муніс гостинӧйӧ, кытчӧ Бутлер пыртіс нин Хаджи Муратӧс да сійӧс колльӧдысь офицерӧс.
Офицер, коді колльӧдіс Хаджи Муратӧс, Иван Матвеевичлы висьталіс шуйгавыв флангса начальствосянь приказ — примитны Хаджи Муратӧс да, лазутчикъяс пыр сылы горечьяскӧд сёрнитчӧмъяс лэдзӧмӧн, ньӧти сійӧс не лэдзны крепостьысь казакъяслӧн конвойтӧг.
Бумагасӧ лыддьӧм бӧрын, Иван Матвеевич сюся видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ да бара пондіс дзоргыны бумагаӧ.
Татшӧм ногӧн некымынысь синъяссӧ бумага вылысь Хаджи Мурат, вылӧ вуджӧдлӧмӧн, сійӧ веськӧдіс, медбӧрын, ассьыс синъяссӧ Хаджи Мурат вылӧ да шуис:
— <kaz>Якши, бек, якши</kaz>.
Мед олӧ.
Сідзи и шу сылы, мый меным абу тшӧктӧма лэдзлыны сійӧс.
А мый тшӧктӧма, сійӧ свято.
А овмӧдам сійӧс — кыдзи чайтан, Бутлер? — овмӧдам канцелярияӧ?
Бутлер эз удит вочавидзны, кыдзи Марья Дмитриевна, коді воис кухняысь да сулаліс ӧдзӧс дінын, шыасис Иван Матвеевич дінӧ:
— Мыйла?
Овмӧдчӧдӧ татчӧ.
Кунацкӧйсӧ сетам да кладӧвӧйсӧ.
Век нин синводзын лоас, — шуис сійӧ да видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ и. сыкӧд синъясӧн паныдасьӧм бӧрын, тэрыба бергӧдчис.
— Мый нӧ, ме чайта, Марья Дмитриевна веськыда шуӧ, — шуис Бутлер.
— Но, но, мун, бабаяслы тані немтор вӧчны; — зумыштчыштӧмӧн шуис Иван Матвеевич.
Став сёрни чӧжыс Хаджи Мурат пукаліс, кинжал вороп сайӧ кисӧ пуктӧмӧн да муртса, муртса презрительнӧя нюмъялыштӧмӧн.
Сійӧ шуис, мый сылы ӧткодь, кӧні овны.
Ӧтитор, мый сылы колӧ, мый разрешитӧма сылы <kaz>сардарен</kaz>, тайӧ сійӧ, медым волысявны горечьяскӧд, да та вӧсна сійӧ кӧсйӧ, медым найӧс лэдзлывлісны сы дінӧ.
Иван Матвеевич шуис, мый тайӧс лоӧ вӧчӧма, да корис Бутлерӧс сёрнитӧдыштны гӧсьтӧс, кор коста налы ваясны сёйыштны да дасьтасны жыръяс, ачыс жӧ сійӧ мунас канцелярияӧ гижны колана бумагаяс да вӧчавны колана распоряжениеяс.
Хаджи Муратлӧн выль тӧдсаяс дінӧ относитчӧмыс дзик пыр жӧ бура тыдовтчис.
Иван Матвеевич дінӧ Хаджи Мурат медводдза тӧдмасьӧмсяньыс жӧ ас пытшкас кыліс кутшӧмкӧ зывӧклун да презрение и вылысянь сёрнитіс сыкӧд.
Марья Дмитриевна, коді дасьтіс да ваяліс сылы сёян, торъя сьӧлӧм вылӧ воис сылы.
Сылы сьӧлӧм вылӧ воис и Марья Дмитриевналӧн простотаыс, и сылы бокӧвӧй войтыр сикаслӧн торъя мичлуныс, и Марья Дмитриевналӧн сылы казявтӧгыс вуджан сибыдлуныс.
Сійӧ зілис не видзӧдны Марья Дмитриевна вылӧ, не сёрнитны сыкӧд, но синъясыс невӧляысь видзӧдісны сы вылӧ да кыйӧдісны сылӧн ветлӧм бӧрся.
Бутлеркӧд жӧ сійӧ дзик пыр жӧ, медводдза тӧдмасьӧмсяньыс, дружескӧя кутіс лӧсявны да уна и окотапырысь сёрнитіс сыкӧд, юасис сылӧн олӧм йылысь да висьтавліс сылы аслас олӧм йылысь да сійӧ юӧръясыс йылысь, кодъясӧс сылы вайлывлісны лазутчикъяс сылӧн семья оласног йылысь, и весиг сӧветуйтчыліс сы йылысь, мый сылы вӧчны.
Лазутчикъясӧн сылы висьталан юӧръясыс вӧліны омӧльӧсь.
Нёль лун чӧж, кодъясӧс сійӧ колльӧдіс крепостьын, найӧ кыкысь волісны сы дінӧ, и кыкнанысьсӧ юӧръясыс вӧліны лёкӧсь.
XIX
Семьясӧ Хаджи Муратлысь регыд сы бӧрын, кыдзи сійӧ петіс рочьяс дінӧ, вӧлі вайӧма Ведено аулӧ да видзсис сэні стража улын, Шамильсянь решение виччысьӧмӧн.
Нывбабаяс — Патимат старуха да Хаджи Муратлӧн кык гӧтыр да налӧн виг ичӧт челядь олісны караул улын сотеннӧй Ибрагим Рашид сакляын, пиыс жӧ Хаджи Муратлӧн, 18 арӧса зон Юсуф, пукаліс темницаын, мӧдног кӧ, джуджыд, сыв судтаысь джуджыдджык гуранын, ӧтлаын 4 преступниккӧд, кодъяс виччысисны сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, мый на кузя шуасны.
Шуӧмыс эз вӧв, сы вӧсна мый Шамильыс вӧлі мунӧма.
Сійӧ вӧлі рочьяслы паныда походын.
1852 вося январ 6-ӧд лунӧ Шамиль бӧр вӧлі локтӧ гортас Веденоӧ рочьяскӧд тыш бӧрын, кодын, рочьяс чайтӧм серти, вӧлі жугӧдӧма сійӧс да пышйис Веденоӧ, сылӧн жӧ чайтӧм да став мюридъяслӧн чайтӧм серти, перйис победа да вӧтліс рочьясӧс.
Тайӧ тышас, мый овлывліс шоча, сійӧ ачыс лыйис винтовкаысь да шашкасӧ кватитӧмӧн ӧддзӧдліс нин ассьыс вӧвсӧ веськыда рочьяс вылӧ, но сійӧс век колльӧдысь мюридъяс кутісны асьсӧ.
Кыкӧс на пиысь сэні жӧ Шамиль дінас вӧлі виӧма.
Вӧлі луншӧр, кор Шамиль, сы гӧгӧр джигитуйтысь, винтовкаясысь да пистолетъясысь лыйсьысь да лӧнявлытӧг <kaz>«Ля иллях иль алла»</kaz> сьылысь мюридъяс чукӧрӧн кытшалӧмаӧн локтіс аслас оланінӧ.
Веденоса ыджыд аулысь став йӧзыс сулалісны улича вылын да вевтъяс вылын, ассьыныс повелительсӧ встречайтігтыр да торжество кузя тшӧтш жӧ лыйсисны пищальясысь да пистолетъясысь.
Шамиль локтіс арабскӧй еджыд вӧв вылын, коді горт дінӧ матыстчӧм серти содтіс воськовсӧ.
Вӧвсӧ баситӧма вӧлі медся прӧстӧя, зарни да эзысь украшениеястӧг: лӧсьыда вӧчӧм, шӧртіыс воргаа, гӧрд кучик дом, металлическӧй стаканчикъяса стременаяс да седлӧ увсянь тыдалыштысь гӧрд чепрак.
Имам вылын вӧлі сьылі дінӧдыс да соспомъясӧдыс тыдалысь сьӧд меха пась, кодӧс вӧлі кузь да вӧсни туша вылас зэлӧдӧма кинжала сьӧд ременьӧн.
Юрас вӧлі сьӧд кистя шыльыд пыдӧса джуджыд папаха, папахасӧ вӧлі гартӧма еджыд чалмаӧн, кодлӧн помыс ӧшаліс сьылі саяс.
Кок лапаясыс вӧліны турунвиж чувъякъясаӧсь и кок пӧкъяссӧ зэлӧдӧма прӧстӧй шнурӧн обшитӧм сьӧд ноговицаясӧн.
Вообще имам вылын немтор эз вӧв лӧсталана, зарниыс либӧ эзысьыс, да джуджыд, веськыд, баситӧм паськӧма вынйӧра фигураыс сылӧн, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь зарниӧн да эзысьӧн мичмӧдӧм паськӧма да оружиеа мюридъяс, кольліс величиелысь буретш сійӧ серпассӧ, кодӧс сійӧ кӧсйис да кужис петкӧдлыны войтыр водзын.
Шырӧм гӧрд тошнас кытшалӧм, век куньтыртӧм ичӧтик синъяснас блед чужӧмыс сылӧн вӧлі измӧм кодь, дзик вӧрзьывлытӧм.
Аул кузя прӧйдитігӧн сійӧ ас вывсьыс чувствуйтіс сюрс лыда дзоргысь син, но сылӧн синъясыс эз видзӧдны некод вылӧ.
Гӧтыръясыс Хаджи Муратлӧн челядьяснаныс петісны галлерея вылӧ сакляын став мукӧд олысьяскӧд ӧтлаын видзӧдны имамлысь локтӧмсӧ.
Ӧтнас старуха Патимат — Хаджи Муратлӧн мамыс, эз пет, а кольччис пукавны, кыдзи вӧлі пукалӧ, дзормысь лёзь юрсиа, сакля джоджын, кузь киясӧн ассьыс омӧлик пидзӧсъяссӧ кутӧмӧн, да, аслас сотысь сьӧд синъяснас мигайтіг, видзӧдіс каминын ваймысь увъяс вылӧ.
Сійӧ сідзи жӧ, кыдзи и пиыс сылӧн, век мустӧмтіс Шамильӧс, ӧні жӧ нӧшта на ёна воддза дорысь, да эз кӧсйы аддзыны сійӧс.
Эз аддзыв сідзжӧ Шамильлысь торжественнӧя локтӧмсӧ и Хаджи Муратлӧн пиыс.
Сійӧ сӧмын аслас дука пемыд гусянь кывліс лыйсьӧмъяс да сьылӧм и мучитчис, кыдз сӧмын вермӧны мучитчыны олӧмӧн тыр том йӧз, кодъясӧс лишитӧма свободаысь.
Дука гуранын пукалігӧн да сыкӧд тшӧтш йӧртӧм век ӧти и сійӧ жӧ шудтӧм, няйтӧссьӧм, эбӧссьыныс уськӧдӧм йӧзӧс аддзӧмӧн, кодъяс векджык мустӧмтӧны ёрта ёртсӧ, сылы вывті ёна ӧні вӧлі завидь, сэтшӧм йӧзыс вылӧ, кодъяс, сынӧдӧн, светӧн пӧльзуйтчӧмӧн, ӧні збой вӧвъяс вылын гарцуйтісны повелительныс гӧгӧр, лыйсисны да дружнӧя сьылісны: <kaz>«Ля иллях иль алла»</kaz>.
Аул кузя мунӧм бӧрын Шамиль пырис ыджыд дворӧ, коді ӧтлаасьӧ вӧлі пытшкӧсджык двор дінӧ, кӧні вӧліс Шамильлӧн серальыс.
Вооруженнӧй кык лезгин встретитісны Шамильӧс первой дворлӧн восьса ӧдзӧс дінын.
Дворыс тайӧ тырӧма вӧлі йӧзӧн.
Сэні вӧліны йӧз, кодъяс асланыс делӧясӧн локтӧмаӧсь ылі местаяссянь, вӧліны просительяс, вӧліны и суд да решение вылӧ аснас Шамильӧн корӧм йӧз.
Шамиль пыригӧн дворын став вӧлысьяс сувтісны да почтительнӧя приветствуйтісны имамӧс, кинысӧ морӧс вылӧ пуктӧмӧн.
Кодсюрӧыс сувтісны пидзӧсчаньӧн да сідзи сулалісны став сійӧ кадсӧ, кор Шамиль прӧйдитіс двортіыс ӧти ортсы воротасянь мӧд пытшкӧссаӧдзыс.
Кӧть Шамиль казяліс сійӧс виччысьысьяс пӧвстысь уна мустӧм чужӧм да уна гажтӧм просительӧс, кодъяс корӧны сысянь на вӧсна тӧждысьӧм, сійӧ, сэтшӧм жӧ вежсьывтӧм из чужӧмӧн прӧйдитіс на бокті да, пытшкӧс дворӧ пырӧм мысти, лэччис муӧ аслас помещение дінса галлерея дорӧ.
Не сымында физическӧя, мыйдта духовнӧя сьӧкыд поход бӧрын, сы вӧсна мый Шамиль, кӧть гласнӧясӧ признайтіс ассьыс походсӧ победаӧн, тӧдіс, мый походыс сылӧн вӧліс неудачнӧйӧн, мый чеченечьяслысь уна аул сотӧма да рӧзӧритӧма, да думын кокниа вежласьысь войтыр, чеченечьяс, колеблитчӧны, да кодсюрӧыс на пиысь, рочьяслань матысаясджык, дасьӧсь нин вуджны на дінӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сьӧкыд, талы паныд колӧ вӧлі примитны мераяс, но тайӧ минутӧ Шамильлы нинӧм эз кӧсйыссьы вӧчны, и нинӧм йылысь эз кӧсйыссьы думайтны.
Сійӧ ӧні окотитіс сӧмын ӧтитор: шойччӧм да гӧтыръяс пиысь медся муса аслас 18 арӧса, сьӧд синъяса, тэрыб кокъяса кистинка Аминетлысь семейнӧй ластитӧмлысь гажсӧ.
Но не сӧмын оз вӧлі позь и думайтнысӧ сы йылысь, медым аддзыны Аминетӧс, коді вӧлі сэні жӧ забор сайын, коді торйӧдлывліс пытшкӧсса дворын гӧтыръяслысь помещениесӧ мужскӧй юкӧн дорысь (Шамиль вӧлі уверен, мый весиг ӧні, кор сійӧ лэччӧ вӧв вылысь, Аминет мукӧд гӧтыръяскӧд тшӧтш видзӧдӧ забор щельӧд), но оз вӧлі позь не сӧмын мунны сы дінӧ, оз позь вӧлі прӧста водны пуховик вылӧ да шойччыштны мудзсьыс.
Колӧ вӧлі медвойдӧр вӧчны луншӧрся намаз, код дінӧ ӧні сылӧн эз вӧв некутшӧм окотитӧм, но кодӧс вӧчӧмыс сылӧн положениеын, войтырлӧн религиознӧй руководитель положениеын, вӧлі не сӧмын позьтӧмторйӧн, но вӧлі сылы и аслыс сэтшӧм жӧ колана, кыдзи быдлунся сёян.
И сійӧ вӧчис омовение, лыддис молитва.
Молитвасӧ помалӧм бӧрын сійӧ корис сійӧс виччысьысьяссӧ.
Первойяӧн пырис сы дінӧ сылӧн тесть да велӧдысь, ыджыд тушаа, дзор, лым кодь тошка да гӧрд банйӧм чужӧма, благообразнӧй старец Джемал-Эдин, да, енлы юрбитыштӧм бӧрын, заводитіс юасьны Шамильлысь походса выльторъяс йылысь да висьтавлыны сы йылысь, мый гӧраясын лоис сы ветліг коста.
Быд сикас лоӧмторъяс лыдын — кровомщение кузя виӧмъяс йылысь, скӧт гусявлӧм йылысь, тарикатлысь предписание олӧмӧ пӧртӧмын мыжалӧм йылысь: табак куритӧм, вина юӧм, — Джемал-Эдин юӧртіс сы йылысь, мый Хаджи Мурат ыстіс йӧзӧс сы могысь, медым петкӧдны рочьяс дінӧ сылысь семьясӧ, но мый тайӧс вӧлі эрдӧдӧма да семьясӧ вайӧма Веденоӧ, кӧні и олӧны стража улын, имамлысь шуӧмсӧ виччысиг.
Орчча кунацкӧйӧ вӧлі чукӧртӧма старикъясӧс, медым сёрнитны став тайӧ делӧяс йывсьыс, да Джемал-Эдин сӧветуйтіс Шамильлы ӧні жӧ лэдзны найӧс, сы вӧсна мый найӧ куим лун нин виччысисны сійӧс.
Аслас вежӧсын ӧбед сёйӧм мысти, кодӧс сылы вайис ёсь ныра, сьӧд, мисьтӧм чужӧма да радейттӧм, но, сылӧн старшӧй гӧтырыс, Зайдет, Шамиль муніс кунацкӧйӧ.
Квайт морт, кодъясысь котыртсьыліс сылӧн сӧвет, старикъяс, дзор, руд да гӧрд тошъясаӧсь, чалмааӧсь и чалматӧмӧсь, джуджыд папахаясаӧсь да выль бешметаясаӧсь и черкескаясаӧсь, кинжалъяса вӧньясӧн вӧнясьӧмаӧсь, сувтісны сылы паныд.
Шамиль вӧлі наысь ставсьыс быдса юрӧн ыджыдджык.
Ставныс найӧ сідзи жӧ, кыдзи и сійӧ, кыпӧдісны кинысӧ кипыдӧснаныс вывлань да, синъяссӧ куньӧмӧн, лыддисны молитва, сэсся зыралісны чужӧмъяссӧ киясӧн, тошъяс кузя найӧс лэдзиг да сы бӧрын ӧтисӧ мӧдыскӧд ӧтлаӧдігтырйи.
Тайӧс помалӧм бӧрын ставныс пуксисны; Шамиль пуксис шӧрас, джуджыд пӧдушка вылӧ, и заводитчис став чукӧрмӧм делӧясыс йылысь сёрнитӧм.
Преступлениеясын мыжалан йӧзлысь делӧяссӧ решайтісны шариат серти: гусясьӧмысь кык мортӧс приговоритісны кинысӧ кералӧмӧ, ӧтикӧс морт виӧмысь юр кералӧмӧ, куимӧс помилуйтісны.
Сы бӧрын вуджисны главнӧй делӧ видлалӧмӧ: чеченечьяслӧн рочьяс дінӧ вуджӧмлы паныд мераяс корсьӧмӧ.
Тайӧ вуджӧмъяссӧ дугӧдӧм могысь Джемал-Эдинӧн вӧлі лӧсьӧдӧма татшӧм провозглашение:
«Желайта тіянлы вечнӧй мир всемогущӧй енкӧд.
Кыла ме, мый рочьяс ласкайтӧны тіянӧс да чуксалӧны пӧкӧритчыны.
Энӧ эскӧй налы да энӧ пӧкӧритчӧй, а терпитӧй.
Он кӧ лоӧй таысь наградитӧмаӧсь тайӧ олӧмас, то пӧлучитанныд наградасӧ водзӧ локтан олӧмын.
Тӧдвыланыд вайӧдлӧй, мый вӧлі войдӧр, кор тіянлысь босьталісны ӧружиеястӧ.
Эз кӧ эськӧ сэки тіянӧс, 1840-ӧд воын, вежӧрав ен, ті эськӧ вӧлінныд нин салдатъясӧн, а гӧтыръясныд эськӧ тіян ветлӧдлісны шароваръястӧг да найӧс вӧлі эськӧ поругайтӧма.
Вӧвлӧмтор серти артыштӧй водзӧ локтан олӧм йылысь.
Невернӧйяскӧд олӧм дорысь бурджык кувны рочьяскӧд враждаын.
Терпитыштӧй, а ме Коранӧн да шашкаӧн локта ті дорӧ да нуӧда тіянӧс рочьяслы паныд.
А ӧні стрӧга тшӧкта не имеитны не сӧмын кӧсйӧмъяс, но и думъяс рочьяслы пӧкӧритчӧм йылысь».
Шамиль ошкис сылысь провозгласитӧмсӧ да, сійӧс кырымалӧм мысти, решитіс ыставны сійӧс.
Тайӧ делӧяс бӧрас вӧлі видлалӧма и Хаджи Муратлысь делӧсӧ.
Шамильлы тайӧ делӧыс вӧлі ыджыд тӧдчанлуна.
Кӧть сійӧ и эз кӧсйы признайтчыны таын, сійӧ тӧдіс, мый вӧлі кӧ эськӧ сыкӧд ӧтлаын Хаджи Мурат аслас пельклунӧн, повтӧмлунӧн да збойлунӧн, эз артмы эськӧ сійӧ, мый артмис ӧні Чечняын.
Миритчыны Хаджи Мураткӧд да бара пӧльзуйтчыны сійӧ услугаясӧн вӧлі бур; эз кӧ вӧв тайӧ позяна, век жӧ вӧлі позьӧ не лэдзны сійӧс, медым сійӧ отсасис рочьяслы.
И та вӧсна нин кӧть колӧ вӧлі корны сійӧс да, корӧм мыстиыс, вины сійӧс.
Средствонас та вылӧ вӧлі либӧ сійӧ, медым ыстыны Тифлисӧ сэтшӧм мортӧс, коді эськӧ виис сійӧс сэні, либӧ корны сійӧс татчӧ да тані помавны сыкӧд.
Средствонас та могысь вӧлі ӧтитор — Хаджи Муратлӧн семьяыс да, медся нин, сылӧн пиыс, код дінӧ, Шамиль тӧдіс, Хаджи Муратлӧн вӧлі вӧвлытӧм радейтӧм.
И та вӧсна колӧ вӧлі действуйтны пи пырыс.
Кор сӧветчикъяс сёрнитісны та йылысь, Шамиль кунис синъяссӧ да чӧвланьтіс.
Сӧветчикъяс тӧдісны, мый тадзи сійӧ кывзӧ сылы ӧні висьталысь гӧлӧссӧ пророклысь, коді индалӧ сійӧс, мый колӧ вӧчны.
Вит минут чӧжся торжественнӧй чӧволӧм бӧрын Шамиль восьтіс синъяссӧ, нӧшта ёнджыка читкыртіс найӧс да шуис:
— Вайӧдӧй ме дінӧ Хаджи Муратлысь писӧ.
— Сійӧ тані, — шуис Джемал-Эдин.
И збыльысь, Юсуф, Хаджи Муратлӧн пиыс, омӧлик, кельыд, киссьӧм паськӧма да дука, но век на мича аслас телӧӧн да чужӧмӧн, сэтшӧм жӧ лэчыд, кыдзи Патимат бабыслӧн, сьӧд синъясӧн, сулаліс ортсыса двор ворота дінын, виччысис корӧм.
Юсуф эз юк Шамиль дінӧ батьыслысь чувствосӧ.
Сійӧ эз тӧд став вӧвлӧмторсӧ, либӧ тӧдіс, но, сійӧс переживайттӧмлаыс, эз гӧгӧрво, мыйла батьыс сылӧн сэтшӧм чорыда враждуйтӧ Шамилькӧд.
Сылы, коді кӧсйис сӧмын ӧтитор: водзӧ нуӧдны сійӧ кокньыд, разгульнӧй олӧмсӧ, кутшӧмӧс сійӧ, кыдзи наиблӧн пи, нуӧдіс Хунзахын, кажитчис Шамилькӧд враждуйтӧмыс дзик ковтӧмторйӧн.
Батьыслы паныда, сійӧ торъя ёна восхищайтчис Шамильӧн да ас сьӧлӧмас кутіс гӧраын сы дінӧ паськыда паськалӧм торжественнӧй поклонение.
Сійӧ ӧні торъя ыджыд благоговение чувствоӧн пырис имам дінӧ кунацкӧйӧ да, ӧдзӧс дінӧ сувтӧмӧн, паныдасис Шамильлӧн читкыра чорыд видзӧдласкӧд.
Сійӧ сулалыштіс недыр, сэсся матыстчис Шамиль дінӧ да окыштіс сылысь ыджыд, кузь чуньяса еджыд кисӧ.
— Тэ Хаджи Муратлӧн пиыс?
— Ме, имам.
— Тэ тӧдан, мый сійӧ вӧчис?
— Тӧда, имам, да жалита та йылысь.
— Кужан гижны?
— Ме дасьтысьлі лоны муллаӧн.
— Сідзкӧ гиж батьыдлы, мый сійӧ кӧ петас бӧр ме дінӧ, Байрамӧдз, ме прӧстита сійӧс, и ставыс лоас важ ногӧн.
А оз кӧ бӧр бергӧдчы, да кольччас кӧ рочьяс дінӧ, то, — Шамиль скӧра зумыштчис, — ме сета тэнсьыд бабтӧ, тэнсьыд мамтӧ аулъяс кузя, а тэнсьыд керала юртӧ.
Ньӧти мускул эз вӧрзьы Юсуф чужӧм вылын, сійӧ копыртіс юрсӧ, медым мыччӧдлыны, мый Шамильлысь кывъяссӧ гӧгӧрвоис.
— Гиж тадзи да сет менам посланнӧйлы. —
Шамиль чӧв ланьтіс да дыр видзӧдіс Юсуф вылӧ.
— Гиж, мый ме жалита тэнӧ да ог ви, а перъя синъястӧ, кыдзи ме вӧчлывла став изменникъяслы.
Мун.
Шамиль дырйи Юсуф кажитчис спокойнӧйӧн, но кор сійӧс петкӧдісны кунацкӧйысь, сійӧ уськӧдчис сы вылӧ, коді нуӧдіс сійӧс, да, сылысь пуртӧсысь кинжалсӧ кватитӧм бӧрын, кӧсйис сійӧн асьсӧ вины, но сійӧс кватитісны киясӧдыс, кӧртавлісны найӧс да нуӧдісны бара гуас.
Тайӧ рытӧ, кор помасис рытъя молитва да рӧмдіс, Шамиль пасьталіс еджыд пась да петіс забор сайӧ дворлӧн сійӧ юкӧнӧ, кӧні олісны сылӧн гӧтыръясыс, да мӧдӧдчис Аминет жырлань.
Но Аминет эз вӧв сэн.
Сійӧ вӧлі старшӧй гӧтыръяс ордын.
Сэки Шамиль, зільӧмӧн, медым сійӧс некод эз казявлы, сувтіс ӧдзӧс сайӧ, Аминетӧс виччысигмоз.
Но Аминет вӧлі скӧрмӧма Шамиль вылӧ сыысь, мый сійӧ шӧвк материе козьналіс эз сылы, а Зайдетлы.
Аминет аддзыліс, кыдзи Шамиль петіс да кыдзи муніс сылӧн жырйӧ, сійӧс корсигтыр, да нарошнӧ эз пет ас ордас.
Сійӧ дыр сулаліс Зайдет жыр ӧдзӧсын да, ньӧжйӧникӧн сералігтыр, видзӧдіс то сылӧн жырйӧ пырысь, то сэтысь петысь Шамиль еджыд фигура вылӧ.
Дыркодь сійӧс виччысьӧм бӧрын, Шамиль ас ордас бӧр бергӧдчис войшӧр кадся молитва кежлӧ нин.
XX
Хаджи Мурат вежон оліс укреплениеын Иван Матвеевич керкаын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Марья Дмитриевна пинясис гӧна Ханефикӧд (Хаджи Мурат ас дінас босьтіс сӧмын кыкӧс — Ханефиӧс да Элдарӧс) да ӧтчыд сійӧс йӧткаліс кухнясьыс, мыйысь сійӧ Марья Дмитриевнаӧс муртса эз ви, Марья Дмитриевна, тыдалӧ, кутіс Хаджи Мурат дінӧ уважениелысь да симпатиялысь торъя чувствояс.
Сійӧ ӧні эз нин ваяв Хаджи Муратлы ӧбед, тайӧ заботасӧ Элдарлы сетӧмӧн, но пӧльзуйтчис быдсяма случайнас, медым аддзывны Хаджи Муратӧс да угӧдитны сылы.
Марья Дмитриевна сідзжӧ сьӧлӧмсьыс отсасьліс Хаджи Мурат семья йылысь сёрнитчӧмъясын, тӧдіс, кымын гӧтыр сылӧн, унаӧ челядьыс, кымын арӧсаӧсь, да лазутчик волӧм бӧрын, кодлысь вермывліс, век допрашивайтіс переговоръяслӧн последствиеяс йылысь.
А Бутлер тайӧ вежоннас дзикӧдз дружитчис Хаджи Мураткӧд.
Мукӧддырйи Хаджи Мурат волывліс сы жырйӧ, мукӧддырйи Бутлер ветлывліс сы дінӧ.
Мукӧдысьсӧ найӧ беседуйтлісны переводчик пыр, мукӧдысьӧ жӧ асланыс средствоясӧн, знакъясӧн да, медсяыс, нюмъясӧн.
Хаджи Мурат, тыдалӧ, радейтны мӧдіс Бутлерӧс.
Тайӧ тыдалӧ вӧлі Элдарлӧн Бутлер дінӧ относитчӧм серти.
Бутлер пырлывліс Хаджи Мурат жырйӧ, Элдар встречайтлывліс Бутлерӧс ассьыс волялан пиньяссӧ долыда жергӧдӧмӧн, и сылы улысас тэрыба пуктывлывліс пӧдушка да вылыссьыс босьтлывліс шашкасӧ, кор шашкаыс вӧвлывліс сы вылын.
Бутлер тӧдмасис да лӧсяліс сідзжӧ и гӧна Ханефикӧд, Хаджи Муратлӧн названнӧй воккӧд.
Ханефи тӧдіс уна горскӧй сьыланкывъяс да лӧсьыда сьыліс найӧс.
Хаджи Мурат, медым угӧдитны Бутлерлы, корлывліс Ханефиӧс да тшӧктывліс сылы сьывны сэтшӧм сьыланкывъяс, кодъясӧс лыддьывліс буръясӧн.
Ханефилӧн гӧлӧсыс вӧлі вӧсни тенор, да сьыліс сійӧ зэв отчётливӧя да выразительнӧя.
Сьыланкывъяс пиысь ӧти торъя ёна сьӧлӧм вылас воліс Хаджи Муратлы да шемӧсмӧдіс Бутлерӧс аслас торжественнӧ-шог сьыланногнас.
Бутлер корис переводчикӧс висьтавны сылысь содержаниесӧ.
Сьыланкывйыс относитчис кровомщение дінӧ, — буретш сы дінӧ, мый вӧлі Ханефи да Хаджи Мурат костын.
Сьыланкывйыс вӧлі татшӧм:
«Косьмас муыс менам гу вылын, и вунӧдан тэ менӧ, менам рӧдимӧй мам!
Тырас шойнаыс гувыв турунӧн, — туруныс пӧдтас тэнсьыд шогтӧ, менам пӧрысь бать.
Синваыс косьмас синдоръясас менам чойлӧн, лэбзяс и шогыс сылӧн сьӧлӧмысь.
Но он вунӧд менӧ тэ, менам ыджыд вок, кытчӧдз он мынты водзӧссӧ менам смертьысь.
Он вунӧд тэ менӧ и менам мӧд вок, кытчӧдз он вод мекӧд орччӧн.
Пӧсь тэ, пуля, и ваян тэ смерть, но эн-ӧ тэ вӧвлы менам вернӧй рабӧн?
Сьӧд му, тэ вевттян менӧ, но эг-ӧ ме тэнӧ вӧлӧн талявлыв?
Кӧдзыд тэ, смерть, но ме вӧвлі тэнад господинӧн.
Менсьым телӧӧс босьтас му, менсьым лолӧс примитас енэж».
Хаджи Мурат век кывзыліс тайӧ сьыланкывсӧ куньӧм синъясӧн, да кор сійӧ помасьлывліс нюжалысь, кусан-быран нотаӧн, роч кыв вылын век шулывліс:
<rus>— Хорош песня, умный песня.</rus>
Торъялана, энергичнӧй горскӧй олӧмлӧн поэзияыс, Хаджи Мурат воӧм да сыкӧд да сылӧн мюридъяскӧд матыстчӧм бӧрын, нӧшта ёнджыка ас дінас кыскывліс Бутлерӧс.
Сійӧ лӧсьӧдіс аслыс бешмет, черкеска, ноговицы.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ачыс горец да мый олӧ сэтшӧм жӧ олӧмӧн, кутшӧмӧн олӧны и тайӧ йӧзыс.
Хаджи Мурат мунан лунӧ Иван Матвеевич чукӧртіс некымын офицерӧс, медым колльӧдны сійӧс.
Офицеръяс пукалісны коді чайнӧй пызан дінын, кӧні Марья Дмитриевна кисьталіс чай, коді мӧд пызан дінын, кӧні вӧлі вина, чихирь да закускаяс, кор туй паськӧма Хаджи Мурат тэрыб, небыд воськовъясӧн, чотыштігтыр, пырис жырйӧ.
Ставӧн сувтісны да ӧчередӧн киасьӧмӧн видзаасисны сыкӧд.
Иван Дмитриевич корис пуксьыны сійӧс тахта вылӧ, но сійӧ, аттьӧалӧм мысти, пуксис ӧшинь дорса стул вылӧ.
Чӧволӧм, коді ыджыдаліс сылӧн пыригӧн, тыдалӧ ньӧти эз шемӧсмӧд сійӧс.
Сійӧ тырбура видзӧдіс став чужӧмъяссӧ да сувтӧдіс веськодь видзӧдлассӧ самӧвар да закускаяс тыра пызан вылӧ.
Збой офицер Петроковский, коді первойяысь аддзис Хаджи Муратӧс, переводчик пыр юаліс сійӧс, кажитчис-ӧ сылы Тифлис.
— <kaz>Айя</kaz>, — шуис сійӧ.
— Сійӧ шуӧ, мый да, — шуис переводчик.
— Мый жӧ сылы кажитчис?
Хаджи Мурат мыйкӧ вочавидзис.
abu
abu
abu
— Быд войтырлӧн асланыс обычайяс.
Миян нывбабаяс тадзи оз пасьтасьны, — шуис сійӧ, Марья Дмитриевна вылӧ видзӧдлігмоз.
— Мый нӧ, абу кажитчӧма сылы?
— Миян эм пословица, — шуис сійӧ переводчиклы, — пон вердіс ишакӧс яйӧн, а ишак понйӧс турунӧн, — кыкнаныс тшыгӧсь колины. — Сійӧ нюмъёвтіс. — Быд войтырлы аслас обычайыс бур.
Водзӧ сёрниыс эз мун.
Офицеръяс пиысь коді заводитісны юны чай, коді сёйис.
Хаджи Мурат босьтіс сылы сетӧм чай стӧкансӧ да пуктіс сійӧс ас водзладорас.
— Мый нӧ?
Сливка?
Булки? — сёянтор сылы мыччигӧн шуис Марья Дмитриевна.
Хаджи Мурат пӧлыньтіс юрсӧ.
— Мый нӧ сідзкӧ, прӧщай! — сійӧс пидзӧсӧдыс вӧрзьӧдлігтыр шуис Бутлер. — Кор аддзысям?
— <rus>Прощай, прощай</rus>, — нюмъялігтыр, рочӧн шуис Хаджи Мурат.
<kaz>— Кунак булур.</kaz>
<rus>Крепко кунак твой.</rus>
<rus>Время — айда пошел</rus>, — шуис сійӧ, юрнас быттьӧ сыланьӧ пыркнитӧмӧн, кытчӧ колӧ мунны.
Жыр ӧдзӧсын мыччысис Элдар, пельпом вомӧн мыйкӧ ыджыд еджыдторъя да киас шашкаа.
Хаджи Мурат корис сійӧс, и Элдар аслас гырысь воськовъясӧн локтіс Хаджи Мурат дінӧ да сетіс сылы еджыд бурка да шашка.
Хаджи Мурат чеччис, босьтіс буркасӧ да, ки вылас сійӧс пуктӧмӧн, сетіс Марья Дмитриевналы, переводчиклы мыйкӧ шуӧмӧн.
Переводчик шуис:
— Сійӧ шуӧ, — тэ ошкин буркасӧ, босьт.
— Мыйла тайӧ? — гӧрдӧдӧмӧн шуис Марья Дмитриевна.
— Тадзи колӧ.
Адат тадз, — шуис Хаджи Мурат.
— Но аттьӧала, — буркасӧ босьтӧмӧн шуис Марья Дмитриевна.
— Ен мед отсалас тэныд питӧ мездыны, — содтіс сійӧ.
— <kaz>Улан якши</kaz>, — шуис сійӧ,
— висьталӧй сылы, мый желайта сылы семьясӧ мездыны.
Хаджи Мурат видзӧдліс Марья Дмитриевна вылӧ да ошканаа довкнитіс юрнас.
Сэсся сійӧ босьтіс Элдар киысь шашкасӧ да сетіс Иван Матвеевичлы.
Иван Матвеевич босьтіс шашкасӧ да шуис переводчиклы.
— Шу сылы, медым менсьым руд меринӧс босьтӧ, сэсся немторйӧн водзӧссӧ козьнавны.
Хаджи Мурат машитыштіс кинас чужӧм водзладорас, тайӧн мыччӧдліс, мый сылы нинӧм оз ков, да мый сійӧ оз босьт, и сэсся, гӧраяс да аслас сьӧлӧм вылӧ индӧмӧн, муніс петан ӧдзӧс дінӧ.
Ставӧн мӧдісны сы бӧрся.
Офицеръяс, кодъяс колины жыръясӧ, шашкасӧ перйӧмӧн, видлалісны сылысь клиноксӧ да шуисны, мый сійӧ настоящӧй гурда.
Бутлер Хаджи Мураткӧд ӧтлаын петіс кильчӧ вылӧ.
Но сэні артмис сійӧтор, мый некод эз виччысь, да мый вермис помасьны Хаджи Мурат смертьӧн, не кӧ сылӧн сюсьлуныс, решительностьыс да ловкостьыс.
Таля-Качуса кумыцкӧй аулын олысьяс, кодъяс кутісны Хаджи Мурат дінӧ ыджыд уважение да унаысь волывлісны укреплениеӧ, медым сӧмын видзӧдлыны нималана наиб вылӧ, Хаджи Муратлӧн петӧм водзвылын куим лун войдӧр ыстісны сы дінӧ посолъясӧс корны сійӧс пекничаӧ найӧ мечетьӧ.
Кумыцкӧй князьяс жӧ, кодъяс мустӧмтісны Хаджи Муратӧс да имеитісны сыкӧд кровомщение, та йылысь тӧдмалӧм мысти, явитісны войтырлы, мый найӧ оз лэдзны Хаджи Муратӧс мечетьӧ.
Войтыр шызис, да лыбис войтырлӧн князь дор сулалысьяскӧд кось.
Роч начальство ланьтӧдіс горечьясӧс да ыстіс Хаджи Муратлы шуны, медым сійӧ эз лок мечетьӧ.
Хаджи Мурат эз лок, и ставӧн чайтісны, мый делӧыс сійӧн и помасис.
Но самӧй Хаджи Муратлӧн мунан минутӧ, кор сійӧ петіс кильчӧ вылӧ да вӧвъяс сулалісны подъезд дінын, Иван Матвеевич керка дінӧ воис Бутлерлы и Иван Матвеевичлы тӧдса кумыцкӧй князь Арслан-Хан.
Хаджи Муратӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ, вӧнь улысь пистолетсӧ кватитӧмӧн, веськӧдіс сійӧс Хаджи Мурат вылӧ.
Но эз удит Арслан-Хан лыйны, кыдзи Хаджи Мурат, аслас чотӧм вылӧ видзӧдтӧг, кыдзи кань, тэрыба уськӧдчис кильчӧ вывсянь Арслан-Хан дінӧ.
Арслан-Хан лыйис да эз веськав.
Хаджи Мурат жӧ, сы дінӧ котӧртӧм бӧрын, ӧти кинас кватитіс домпомӧдыс сылысь вӧвсӧ, мӧднас кватитіс кинжал да мыйкӧ по-татарски горӧдіс сылы.
Бутлер да Элдар ӧттшӧтш котӧртісны врагъяс дінӧ да кватитісны найӧс киясӧдыс.
Лыйӧм шы вылас петіс и Иван Матвеевич.
— Мый нӧ тайӧ тэ, Арслан, менам керкаын лэптін татшӧм пежторсӧ? — мыйын делӧыс, тӧдмалӧм мысти шуис сійӧ. — Омӧль тайӧ, вок/
Поле вылын кык вӧля, а мый нӧ ме ордын татшӧм начкысьӧмсӧ вӧчны.
Арслан-Хан, ичӧтик тушаа сьӧд усъяса морт, дзоньнас кельдӧдӧмӧн да тіралӧмӧн, лэччис вӧв вывсьыс, лӧгпырысь видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ да муніс Иван Матвеевичкӧд горницаӧ.
А Хаджи Мурат, сьӧкыда лолаліг да нюмъялігтырйи, муніс вӧвъяс дінӧ.
— Мыйысь сійӧ тайӧс винысӧ кӧсйис? — переводчик пыр юаліс Бутлер.
— Сійӧ шуӧ, мый татшӧм миян закон, — передайтіс Хаджи Муратлысь кывъяссӧ переводчик.
— Арслан Хан должен водзӧс сылысь босьтны вирысь, — со сійӧ и кӧсйис вины.
— Но, а сійӧ кӧ вӧтӧдас тайӧс туяс? — юаліс Бутлер.
Хаджи Мурат нюмдыштіс.
— Мый нӧ, — виас, сідзкӧ, тадзи аллахлы колӧ.
— Но, <rus>прощай</rus>, — шуис сійӧ бара роч кыв вылын да, вӧв бурысьӧ кутчысьӧмӧн, синсӧ нуӧдіс сійӧс став колльӧдысьяс вывті да меліа паныдасис Марья Дмитриевна видзӧдласкӧд.
— <rus>Прощай, матушка</rus>, — шуис сійӧ, Марья Дмитриевна дінӧ шыасиг, — <ns>спасиб</ns>.
— Дай бог, дай бог семьятӧ мездыны, — некымын пӧв шуаліс Марья Дмитриевна.
abu
— Смотри, эн вунӧд кунактӧ, — шуис Бутлер.
— Висьтав, мый ме вернӧй друг сылы, некор ог вунӧд, — вочавидзис сійӧ переводчик пыр да, аслас чукля кок вылӧ видзӧдтӧг, сӧмын на инмӧдчис стремя дінӧ, кыдзи ӧдйӧн да кокниа лэптыштіс ассьыс тушасӧ джуджыд седлӧ вылӧ да, шашкасӧ лӧсьӧдыштӧм мысти, велалӧм киӧн пистолетсӧ малыштӧм бӧрын, сійӧ торъялана гордӧй, воинственнӧй видӧн, кодӧн пукалӧ горец вӧв вылын, муніс Иван Матвеевич керка дінысь.
Ханефи да Элдар сідзжӧ сӧлісны вӧвъяс вылӧ да, кӧзяевакӧд да офицеръяскӧд меліа прӧщайтчӧм бӧрын, скачитӧмӧн мунісны асланыс мюршид бӧрся.
Кыдзи пыр, заводитчисны тӧлкуйтӧмъяс мунӧм морт йылысь.
— Молодчина.
— Ӧд кыдзи кӧин уськӧдчис Арслан-Хан вылӧ, чужӧмыс дзик мӧдкодя лоис.
— А пӧръялас сійӧ.
Ыджыд плут колӧ лоны, — шуис Петроковский.
— Дай бог, унджык мед татшӧм роч плутыс вӧлі, — друг дӧзмӧмпырысь шыасис Марья Дмитриевна. — Вежон оліс ми ордын, бурторсьыс кындзи нинӧм сысянь эгӧ аддзылӧ, — шуис сійӧ. — Бур, вежӧра, мелі.
— Мый серти ті тайӧс ставсӧ тӧдмалінныд?
— Сідзкӧ, тӧдмалі нин.
— Втюритчин, а? — шуис петысь Иван Матвеевич, — тайӧ нин дзик збыль.
— Но и втюритчи.
А тіянлы мый.
Сӧмын мыйла омӧльтнысӧ, кор мортыс бур.
Сійӧ татарин, а бур.
— Збыльысь, Марья Дмитриевна, — шуис Бутлер. — Молодец, мый дорйинныд.
XXI
Чеченскӧй линия вывса передовӧй крепостьясын олысьяслӧн олӧмыс муніс важмозыс.
Сійӧ кадсянь вӧлі кык тревога, кодъяс вылӧ котӧртлісны ротаяс да кыкнанысяс горечьясӧс эз вермыны сувтӧдны.
Найӧ мунлісны да ӧтчыд Воздвиженскӧйын юкталанінысь босьтісны 8 казачӧй вӧлӧс и виисны казакӧс.
Бӧръя уськӧдчылӧм бӧрын, кор вӧлі рӧзӧритӧма аулсӧ, мукӧд набегъяс эз вӧвны.
Шуйгавыв флангса выль начальникӧс князь Барятинскийӧс назначитӧмкӧд йитӧдын сӧмын виччысисны Большая Чечняӧ ыджыд экспедиция.
Князь Барятинский, наследниклӧн друг, Кабардинскӧй полклӧн вӧвлӧм командир, ӧні кыдзи став шуйгавыв фланглӧн начальник, Грознаяӧ аслас воӧм мысти дзик пыр чукӧртіс отряд сы могысь, медым водзӧ олӧмӧ пӧртавны государлысь сійӧ предначертаниеяссӧ, кодъяс йылысь Чернышев гижліс Воронцовлы.
Воздвиженскӧйӧ чукӧртӧм отряд петіс сыысь позиция вылӧ Куринскӧйланьӧ визьӧн.
Войскаяс сулалісны сэні да кералісны вӧрсӧ.
Том Воронцов оліс бурысь-бур ной палаткаын, да гӧтырыс сылӧн Марья Васильевна, волывліс лагерӧ да частӧ кольччывліс вой узьны.
Некодысь эз вӧвны секретӧн Барятинскийлӧн Марья Васильевнакӧд отношениеясыс, да та вӧсна непридворнӧй офицеръяс да салдатъяс грубӧя видісны сійӧс сыысь, мый лагерын сыӧн олӧм вӧсна найӧс ыставлісны войся секретъясӧ.
Пырджык <rus>горцы</rus> вайлывлісны орудиеяснысӧ да лэдзавлісны ядрояссӧ лагерӧ.
Ядроясыс тайӧ унджыкысьсӧ эз инмавлыны, да та вӧсна пырсяджык кадӧ тайӧ лыйӧмъясыслы паныд эз примитсьывны некутшӧм мераяс; но сы могысь, медым <rus>горцы</rus> эз вермыны матӧджык вайны орудиеяссӧ да повзьӧдлыны Марья Васильевнаӧс, мӧдӧдсявлісны секретъяс.
Ветлыны жӧ помся быд вой секретӧ сы могысь, медым не повзьӧдлыны барыняӧс, вӧлі оскорбительнӧ да зывӧк, и Марья Васильевнаӧс омӧль кывъясӧн видісны салдатъяс да высшӧй обществоӧ примиттӧм офицеръяс.
Тайӧ отрядын, медым аддзӧдлыны сэні Пажскӧй корпус кузя ассьыс однокашникъясӧс да однополчанаӧс, кодъяс служитлісны Куринскӧй полкын начальство дінын и адъютантъясӧн и ординаречьясӧн, локтіс отпускӧ и Бутлер аслас укреплениеяссянь.
Воӧм мысти первойя кадсӧ сылы вӧлі зэв гажа.
Сійӧ овмӧдчис Полторацкийлӧн палаткаӧ да аддзис сэні выль, сійӧс бура встретитысь тӧдсаясӧс.
Сійӧ муніс и Воронцов ордӧ, кодӧс тӧдіс неуна, сы вӧсна мый ӧти кадӧ служитліс сыкӧд ӧти полкын.
Воронцов примитіс сійӧс зэв ласкӧвӧя да нуӧдіс сійӧс князь Барятинский дінӧ да пригласитіс сійӧс прӧщальнӧй ӧбед вылӧ, кодӧс сійӧ урчитліс шуйгавыв флаглӧн Барятинскийӧдз вӧвлӧм начальниклы, генерал Козловскийлы.
Ӧбедыс вӧліс бурсьыс бур.
Вӧлі вайӧма да орччӧн сувтӧдлӧма палаткаяс.
Став найӧ кузьтаног вӧлі вевттьӧма пызан, кодӧс вӧлі тыртӧма приборъясӧн да бутылкаясӧн.
Ставыс казьтыліс петербургскӧй гвардейскӧй олӧм.
Кык часын пуксисны пызан сайӧ.
Пызаншӧр весьтын пукалісны: ӧтарладор боксяньыс Козловский, мӧдарладорсяньыс Барятинский.
Веськыдладор бокын Козловскийсянь пукаліс Воронцов, шуйгаладорсяньыс Воронцова гӧтырыс.
Пызан кузялаыс ӧтар-мӧдар пызан бокын пукалісны Кабардинскӧй да Куринскӧй полкъясса офицеръяс.
Бутлер пукаліс Полторацкийкӧд орччӧн, кыкнанныс долыда больгисны да юисны орччӧн пукалысь офицеръяскӧд.
Кор делӧыс воис жаркӧйӧдз, денщикъяс мӧдісны бокалъясӧ кисьтавны шампанскӧй. Полторацкий ыджыд чуймӧмӧн да жалитӧмӧн шуис Бутлерлы:
— Осрамитчас миян «кыдзи».
— А мый?
— Да ӧд сылы колӧ речь висьтавны.
А мый нӧ сійӧ вермас?
— Да, вокӧ, тайӧ абу пуляяс улын завалъястӧ босьтӧмыд.
А нӧшта сэні орччӧн дама, да тайӧ придворнӧй господаясыс.
Збыльысь, жаль видзӧдны сы вылӧ, — сёрнитісны ас костаныс офицеръяс.
Но вот воис торжественнӧй минут.
Барятинский сувтіс да, бокалсӧ лэптӧмӧн, дженьыдик речӧн шыасис Козловский дінӧ.
Кор Барятинский помаліс, Козловский сувтіс да вель чорыд гӧлӧсӧн заводитіс:
— Его величестволӧн высочайшӧй воля кузя, кыдзи, ме муна тіян дінысь, торъяла тікӧд, господа офицеръяс, — шуис сійӧ. — Но лыддьӧй менӧ век, кыдзи, тікӧд...
Тіянлы, господа, тӧдса, кыдзи, истина — полеын ӧткӧн абу воин.
Та вӧсна ставнас, мыйӧн менӧ служба вылын, кыдзи, наградитӧма, ставнас, кыдзи, мыйӧн козьналӧма государь императорлӧн великӧй щедротаясӧн, кыдзи, став менам положениеӧн, кыдзи, и бур нимнам, ставнас, ставнас дзик, кыдзи... — тані сылӧн гӧлӧсыс заводитіс тіравны, — ме, кыдзи, обязан сӧмын и сӧмын тіянлы, дона ёртъяс менам! — И чукыръяса чужӧмыс нӧшта на чукырӧссис.
Сійӧ сыркнитіс, и синваыс петіс сылӧн синъясас. — Став сьӧлӧмсянь висьтала тіянлы, кыдзи, менсьым искреннӧй задушевнӧй признательностьӧс...
Козловский эз вермы сёрнитны водзӧ да, сувтӧмӧн, мӧдіс кутлыны офицеръясӧс, кодъяс локталісны сы дінӧ.
Ставыслӧн вӧлі вӧрзьӧма сьӧлӧмныс.
Княгиня вевттис синъяссӧ чышъянӧн.
Князь Семен Михайлович, вомсӧ пӧлынялӧмӧн, лапйӧдліс синъяссӧ.
Офицеръяс пиысь уналӧн сідзжӧ сӧдзис синваыс.
Бутлер, коді зэв этша тӧдіс Козловскийӧс, сідзжӧ эз вермы кутны синвасӧ.
Ставыс тайӧ сылы вывті ёна кажитчис.
Сэсся заводитчисны тостъяс Барятинский вӧсна, Воронцов вӧсна, офицеръяс вӧсна, салдатъяс вӧсна, да гӧсьтъяс ӧбед сайысь петісны и юӧм винасьыс и военнӧй восторгсьыс коддзӧмӧн, код дінӧ найӧ и сідзи вӧлі торъя ёна кыссьӧны.
Поводдяыс вӧлі вывті лӧсьыд, шондіа, лӧнь, кыпыд сӧстӧм сынӧда.
Быд бокын трачкӧдчисны бипуръяс, кылісны сьыланкывъяс.
Кажитчис, ставныс мыйкӧ празнуйтісны.
Бутлер медся шуда, долыд сьӧлӧмӧн мӧдӧдчис Полторацкий дінӧ.
Полторацкий дінӧ чукӧртчисны офицеръяс, паськӧдісны картіасян пызан, и адъютант пуктіс 100 шайта банк.
Кыкысь кымын Бутлер петавліс палаткаысь, панталон зептын ассьыс кошелексӧ киас кутӧмӧн, но, медбӧрын, эз вермы кутчысьны да, кӧть и сетліс аслыс и и вокъясыслы кыв не ворсны, заводитіс понтируйтны.
И эз коль ӧти час, кыдзи Бутлер, дзоньнас гӧрдӧдӧмӧн, пӧсялӧмӧн, мелйӧн мавтчӧмӧн, пукаліс, кыкнан гырддзанас пызан вылӧ лэччӧмӧн, да гижаліс пельӧсъясӧд куснялӧм картіяс улын аслас ставкаяслысь цифраяссӧ.
Сійӧ ворссис нин сэтшӧм уна, мый поліс нин лыддьыны сійӧс, мый вӧлі гижӧма сылы.
Сійӧ лыддьытӧг тӧдіс, мый став жалованиесӧ, кодӧс сійӧ вермӧ босьтны, да аслас вӧвлысь донсӧ сетӧмӧн, сійӧ век жӧ эз вермы мынтыны ставсӧ, мый вӧлі сылы гижӧма тӧдтӧм адъютантӧн.
Сійӧ эськӧ и ворсіс нӧшта, но адъютант стрӧг чужӧмӧн аслас еджыд сӧстӧм киясысь пуктіс картісӧ да мӧдіс лыддьыны Бутлер гижӧдлысь мелӧвӧй колоннасӧ.
Бутлер яндысьыштӧмӧн корис извинитны сійӧс сыысь, мый оз вермы мынтыны ставсӧ, мый ворссис, да шуис, мый сійӧ ыстас гортсяньыс, и кор шуис тайӧс, сійӧ казяліс, мый ставныслы сійӧ лои жаль, да мый ставныс, весиг Полторацкий, пышъялісны сылӧн видзӧдласысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн медбӧръя рыт.
Сулалӧ вӧлі сылы не ворсны, а мунны Воронцов ордӧ, кытчӧ сійӧс корисны, и ставыс эськӧ вӧлі бур, мӧвпаліс сійӧ.
А ӧні вӧлі не сӧмын омӧль, но вӧлі ужаснӧ.
Ёртъяскӧд да тӧдсаяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын сійӧ муніс гортас да, воӧм мысти, водіс узьны да помся узис 18 час, кыдзи векджык узьлывлӧны ворссьӧм бӧрын.
Марья Дмитриевна сы серти, мый Бутлер сылысь корис провожатӧй казаклы сетӧм вылӧ пӧлтинник, да Бутлерӧн гажтӧм чужӧмбан серти да дженьыдик вочавидзӧм серти гӧгӧрвоис, мый сійӧ ворссис, и кутіс видны Иван Матвеевичӧс, мыйла сійӧ лэдзис сійӧс.
Мӧд луннас Бутлер садьмис 12-ӧд часын да, ассьыс положениесӧ тӧдвылас уськӧдлӧмӧн, кӧсйис бара вӧйтчыны ставсӧ вунӧдӧмӧ, кодын сійӧ вӧлі узигӧн да кодысь сӧмын на палялыштліс, но оз вӧлі позь.
Колӧ вӧлі примитны мераяс, медым мынтыны 470 шайт, кодӧс сійӧ коли уджйӧза тӧдтӧм мортлы.
Тайӧ мераяс пиысь ӧти вӧлі сэтшӧми, мый сійӧ гижис письмӧ вокыслы, каитчис аслас грекын да кевмысьӧмӧн корис ыстыны сылы медбӧръяысь 500 шайт сійӧ мельнича вылӧ счётӧн, коді ӧнӧдз на кольліс налӧн ӧтувъя видзӧмӧн.
Сэсся сійӧ гижис аслас скуп родственницалы, корис сылысь кутшӧм кӧть прӧчентъяс вылӧ сетлыны сійӧ жӧ 500 шайт.
Сэсся сійӧ муніс Иван Матвеевич ордӧ, тӧдӧмӧн, мый сылӧн либӧ, регыдджык, Марья Дмитриевналӧн эм сьӧм, да корис удждывны 500 шайт.
— Ме эськӧ сеті, — шуис Иван Матвеевич, — дзик ӧні сеті эськӧ, да Машка оз сет.
Найӧ, нывбабаясыд, вывті нин кыдзкӧ дзескӧдчысьӧсь, чӧртыс найӧс тӧдас.
А колӧ, колӧ кыдзкӧ бергӧдчыны, чорт возьми.
Сылӧн чӧртыслӧн, маркитантыслӧн, абу-ӧ?
Но маркитантлысь нинӧм и вӧлі думыштлыны водзӧсавны.
Сідзкӧ, мездлуныс Бутлерлы вермис воны сӧмын воксяньыс либӧ скуп родственницасяньыс.
XXII
Чечняын аслас цельӧдз воӧдчытӧг, Хаджи Мурат бӧр воис Тифлисӧ да быд лун ветлӧдліс Воронцов дінӧ и, кор сійӧс примитлісны, кевмысис Воронцовлы чукӧртны карса пленнӧйясӧс да вежны на вылӧ сылысь семьясӧ,
шуаліс, мый татӧг сійӧ кӧртассьӧма да оз вермы, кыдзи сійӧ кӧсйис эськӧ, служитны рочьяслы да бырӧдны Шамильӧс.
Воронцов тырстӧча шутӧг кӧсйысис вӧчны, мый вермас, но нюжмасис, шуалӧмӧн, мый сійӧ решитас делӧсӧ, кор воас Тифлисӧ генерал Аргутинский, да сійӧ сёрнитчас сыкӧд.
Сэки Хаджи Мурат мӧдіс корны Воронцовӧс лэдзны сылы ветлыны недыр олыштӧм вылӧ Нухаӧ, Закавказьеса неыджыд карӧ, кӧні, сійӧ чайтіс, мый сылы бурджык лоас нуӧдны сёрнитчӧмъяссӧ Шамилькӧд да сылы сетчӧм йӧзкӧд аслас семья йылысь.
Таысь кындзи, Нухаын, тайӧ магометанскӧй карас, вӧлі мечеть, кӧні сійӧ лӧсьыдджыка вермис эськӧ исполняйтны магометанскӧй законӧн урчитӧм молитваяс.
Воронцов гижис та йылысь Петыркарӧ, но такӧд тшӧтш век жӧ лэдзис Хаджи Муратлы вуджны Нухаӧ.
Воронцовлы, петербургса власьтъяслы, сідз жӧ, кыдзи унджык роч йӧзлы, кодъяс тӧдісны Хаджи Муратлысь историясӧ, тайӧ историяыс кажитчис кавказскӧй войнаын шуда бергӧдчӧм либӧ прӧста интереснӧй случай;
Хаджи Муратлы жӧ тайӧ вӧлі, торйӧн нин бӧръя кадас, сы олӧмын страшнӧй поворотӧн.
Сійӧ пышйис гӧраясысь, мыйдтакӧ асьсӧ дзоньвидзаӧн кольны зільӧм могысь, мыйдтакӧ Шамильӧс мустӧмтӧм вӧсна, да, кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв тайӧ пышйӧмыс, сійӧ воӧдчис аслас мог дінӧ, и первой кадас сійӧс радуйтчӧдыштіс сылӧн успехыс, да сійӧ збыльвылӧ мӧвпнас лӧсьӧдавліс Шамиль вылӧ уськӧдчан планъяс.
Но тыдовтчис, мый сійӧ семьялӧн петӧмыс, кодӧс, сійӧ чайтіс, кокньыд вӧчны, вӧлі сылӧн чайтӧм дорысь сьӧкыдджык.
Шамиль босьтіс сылысь семьясӧ, да сійӧс пленын кутӧмӧн, кӧсйысис нывбабаясӧс разӧдны аулъяс кузя да синтӧммӧдны либӧ вины писӧ.
Ӧні Хаджи Мурат муніс Нухаӧ, медым босьтчывны Дагестанса аслас приверженечьяс пыр мудерлунӧн либӧ вынӧн нетшыштны Шамиль ордысь семьясӧ.
Медбӧръя лазутчикыс, коді вӧлі сы ордын Нухаын, юӧртіс сылы, мый сылы преданнӧй аваръяс кӧсйӧны мырддьыны сылысь семьясӧ да петны семьяыскӧд ӧтлаын рочьяс дінӧ, но та вылӧ дась йӧзыс вывті этша, да мый найӧ оз лысьтны, тайӧс вӧчны семьясӧ заключитӧм местаын, Веденоын но вӧчасны тайӧс сӧмын сійӧ случайын, семьясӧ кӧ Веденоысь вуджӧдасны мӧдлаӧ.
Сэки туй вылын найӧ кӧсйысьӧны вӧчны тайӧс.
Хаджи Мурат тшӧктіс висьтавны аслас ёртъяслы, мый семьясӧ мездӧмысь сійӧ кӧсйысьӧ куим сюрс шайт.
Нухаын Хаджи Муратлы вӧлі торйӧдӧма вит жыръя неыджыд керка, вичкосянь да ханскӧй дворечсянь неылын.
Сійӧ жӧ керкаас олісны сы дінӧ индӧм офицеръяс и переводчик и сылӧн нукеръяс.
Хаджи Муратлӧн олӧмыс муніс лазутчикъясӧс гӧрасянь виччысьӧмын да найӧс примитӧмын да кар гӧгӧрса местаясын верзьӧмӧн ветлыны сылы разрешитӧм прогулкаясын.
Апрель 8-ӧд лунӧ прогулка вылысь локтӧм мысти, Хаджи Мурат тӧдмаліс, мый сы ветліг кості воис Тифлисысь Воронцовсянь чиновник.
Кӧть и зэв ёна кӧсйис тӧдмавны, мый вайис сылы чиновник, Хаджи Мурат, сійӧ жырйӧ мунтӧдз, кӧні сійӧс виччысисны пристав чиновниккӧд, муніс аслас жырйӧ да лыддис луншӧркадся молитва.
Молитва помалӧм бӧрын сійӧ петіс мӧд жырйӧ, коді вӧлі гостинӧй да приёмнӧй пыдди.
Тифлисысь воӧм чиновник, статскӧй сӧветник Кириллов, висьталіс Хаджи Муратлы Воронцовлысь желание, медым Хаджи Мурат 12-ӧд числӧ кежлӧ локтіс Тифлисӧ Аргутинскийкӧд свидание вылӧ.
— <kaz>Якши</kaz>, — скӧра шуис Хаджи Мурат.
Чиновник Кириллов сылы сьӧлӧм вылас эз во.
— А сьӧмсӧ вайин?
— Вайи, — шуис Кириллов.
— 2 вежонысь ӧні, — шуис Хаджи Мурат да петкӧдліс 10 чунь да нӧшта 4. — Вай.
— Пыр сетам, — аслас дорожнӧй сумкаысь кӧшӧльсӧ перйигмоз шуис чиновник. — И мыйла сылы сьӧмыс? — шуис сійӧ рочӧн, чайтӧмӧн, мый Хаджи Мурат оз гӧгӧрво, но Хаджи Мурат гӧгӧрвоис да скӧра видзӧдліс Кириллов вылӧ.
Сьӧмсӧ перйигмоз, Кириллов, сы могысь, медым бӧр воӧм бӧрас мыйкӧ висьтавны князь Воронцовлы, сёрни панны зільӧмӧн, <ns>переводчикпыр</ns> юаліс, гажтӧм-ӧ сылы тані.
Хаджи Мурат бокысянь презрительнӧя видзӧдліс штатскӧй паськӧма да ӧружиетӧм ичӧтик кыз морт вылӧ да немтор эз вочавидз.
Переводчик выль пӧв юаліс.
— Шу сылы, мый ме ог кӧсйы сыкӧд сёрнитны.
Медым сетас сьӧмсӧ.
И тайӧс шуӧм бӧрын, Хаджи Мурат бара пуксис пызан дінӧ, сьӧмсӧ лыддьыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Кор Кириллов перйис золотӧйяс да тэчис сизим столбик, быд столбикӧ 10 золотӧйӧн (Хаджи Мурат пӧлучитіс 5 золотӧйӧн лун), сійӧ вештыштіс найӧс Хаджи Муратлань.
Хаджи Мурат тэчис зарнисӧ черкеска соскӧ, сувтіс да дзик виччысьтӧг статскӧй сӧветникӧс клопкис плеш кузяыс да кутіс мунны жырйысь.
Статскӧй сӧветник чеччыштіс да тшӧктіс переводчиклы висьтавны, мый сійӧ не должен лысьтны тайӧс вӧчны, сы вӧсна мый сійӧ полковник чинын.
Сійӧс жӧ шуис и пристав.
Но Хаджи Мурат довкнитіс юрнас, мыччӧдлыны кӧсйӧмӧн, мый сійӧ тӧдӧ, да петіс жырйысь.
— Мый сыкӧд пондан вӧчны, — шуис пристав. — Косьыштас кинжалнас, со и ставыс.
Тайӧ чӧртъясыдкӧд ӧти кывйӧ он во.
Ме аддза, сійӧ дурмыны заводитӧ.
Кыдз сӧмын рӧмдыштіс, гӧраясысь воисны синъясӧдз башлыкъясӧн тӧблӧм кык лазутчик.
Пристав колльӧдіс найӧс Хаджи Мурат дінӧ жырйӧ.
Лазутчикъяс пиысь ӧтикыс вӧлі ён яя сьӧд тавлинец, мӧдыс — омӧлик старик.
Юӧръясыс, кодӧс найӧ вайисны, вӧліны Хаджи Муратлы не радуйтанаӧсь.
Ёртъясыс сылӧн, кодъяс босьтчылісны мездыны семьясӧ, ӧні веськыда ӧткажитчисны, полісны Шамильысь, коді грӧзитчис казьнитны медся страшнӧй казньясӧн найӧс, коді пондас отсасьны Хаджи Муратлы.
Лазутчикъяслысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын, Хаджи Мурат гырддзайывтчис вежынь пуктӧм кокъяс вылӧ да, папахаа юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, дыр чӧв оліс.
Хаджи Мурат думайтіс и думайтіс чорыда.
Сійӧ тӧдіс, мый думайтӧ ӧні медбӧръяысь, и колӧ решение.
Хаджи Мурат лэптіс юрсӧ да, кык золотӧй перйӧм мысти, лазутчикъяслы сетіс морт ӧтиӧн да шуис:
— Мунӧй.
— Кутшӧм лоас вочакывйыс?
— Вочакывйыс лоас, кутшӧмӧс сетас ен.
Мунӧй.
Лазутчикъяс чеччисны да мунісны, а Хаджи Мурат колис пукавны ковер вылын, гырддзаяснас пидзӧсъясас пыксьӧмӧн.
Сійӧ дыр пукаліс тадзи да думайтіс.
«Мый вӧчны?
Эскыны Шамильлы да бергӧдчыны сы дінӧ?» думайтіс Хаджи Мурат.
«Сійӧ руч — пӧръялас.
Кӧть эськӧ сійӧ и эз пӧръяв, то пӧкӧритчыны сылы, рыжӧй ылӧдчысьлы, оз позь вӧлі.
Оз позь вӧлі сы вӧсна, мый сійӧ ӧні, сы бӧрын, кор ме вӧлі рочьяс ордын, оз эскы меным», думайтіс Хаджи Мурат.
И сійӧ тӧд вылас уськӧдіс тавлинскӧй мойд сокол йылысь, кодӧс вӧлі кутӧма да коді оліс йӧз ордын да сэсся бӧр бергӧдчис аслас гӧраясӧ ас котырыс дінӧ.
Сійӧ бергӧдчис, но кӧртӧдъясӧн, и кӧртӧдъяс вылас колины бубенцыяс.
И соколъяс эз примитны сійӧс.
— Лэб, — шуисны найӧ, — сэтчӧ, кӧні пысавлісны тэ вылӧ эзысь бубенцысӧ.
Миян абуӧсь бубенцыяс, абуӧсь и кӧртӧдъясыс.
— Сокол эз кӧсйы эновтны рӧдинасӧ да кольччис.
Но мукӧд соколъяс эз примитны да кокалісны сійӧс.
«Сідзи кокаласны и менӧ», думайтіс Хаджи Мурат.
«Кольччыны татчӧ?
Пӧкӧритны роч сарлы Кавказ, заслужитны слава, чинъяс, озырлун?»
«Тайӧ позьӧ», думайтіс сійӧ, Воронцовкӧд свиданиеяссӧ да князьлысь леститчан кывъяссӧ тӧдвылӧ вайӧдлӧмӧн.
«Но колӧ ӧні решитны, а мӧдног сійӧ пӧгубитас семьяӧс».
Войбыд Хаджи Мурат эз узь да думайтіс.
XXIII
Войшӧр кежлӧ сылӧн решениесӧ вӧлі вӧчӧма.
Сійӧ решитіс, мый колӧ пышйыны гӧраясӧ да преданнӧй аваръяскӧд пырны Веденоӧ да либӧ кувны либӧ мездыны семьясӧ.
Петкӧдасӧ сійӧ семьясӧ бӧр рочьяс дінӧ либӧ пышъяс семьяыскӧд Хунзахӧ да мӧдас тышкасьны Шамильлы паныд, — Хаджи Мурат эз решит;
сійӧ тӧдіс сӧмын сійӧс, мый ӧні колӧ вӧлі пышйыны рочьяс дінысь гӧраясӧ.
И сійӧ ӧні жӧ заводитіс тайӧ решениесӧ пӧртны олӧмӧ.
Сійӧ босьтіс пӧдушка улысь ассьыс сьӧд ватнӧй бешметсӧ да муніс аслас нукеръяс вежӧсӧ.
Найӧ олісны посводз сайын.
Кыдз сӧмын сійӧ петіс восьса ӧдзӧса посводзӧ, сійӧс шымыртіс тӧлыся войлӧн лысваа свежлуныс, да пеляс кучкисны ӧтпырйӧ некымын соловейлӧн керка бердса садын шутлялӧм да щолкӧдчӧм шыяс.
Посводзсӧ прӧйдитӧм бӧрын, Хаджи Мурат восьтіс нукеръяс жырйӧ ӧдзӧссӧ.
Тайӧ жырас эз вӧв светыс, сӧмын заводитчысь тӧлысь югдӧдыштіс ӧшиньӧд.
Пызан да кык стул сулалісны бокланьын, да став нёльнан нукерыс куйлісны коверъяс да буркаяс вылын джоджын.
Ханефи узис дворас вӧвъяскӧд.
Гамзало, ӧдзӧслысь дзуркнитчӧмсӧ кылӧм бӧрын, кыпӧдчис, видзӧдліс Хаджи Мурат вылӧ да, сійӧс тӧдмалӧмӧн, бара водіс.
А Элдар, коді куйліс орччӧнмоз, чеччис да мӧдіс пасьтавны бешмет, тшӧктӧмъяс виччысигтыр.
Курбан да Хан-Магома узисны.
Хаджи Мурат пуктіс бешметсӧ пызан вылӧ, да бешметыс котшмуніс кутшӧмкӧ чорыдторйӧн пызан пӧвйӧ.
Тайӧ вӧлі сы пиӧ вурӧм золотӧйяс.
— Бур и тайӧс, — талун босьтӧм золотӧйяссӧ Элдарлы сетігмоз шуис Хаджи Мурат.
Элдар босьтіс золотӧйяссӧ да пыр жӧ, югыдінӧ петӧм мысти, перйис кинжал улысь ичӧтик пурт да заводитіс резьӧдны бешметыслысь увтыссӧ.
Гамзало кыпӧдчыштіс да пуксис кокъяссӧ кресталӧмӧн.
— А тэ, Гамзало, тшӧкты молодцыыслы видлавны ружйӧяснысӧ, пистолетъяснысӧ, дасьтыны зарядъяс.
Аски мунам ылӧ, — шуис Хаджи Мурат.
— Пуляяс эмӧсь, порок эм,
лоӧ дась, — шуис Гамзало да эрнитіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Гамзало гӧгӧрвоис, мый Хаджи Мурат тшӧктӧ зарядитны пищальяс.
Сійӧ медводдзасяньыс да мый водзӧ, сымын ёнджыка век кӧсйис сӧмын ӧтитор: нӧйтны, сутшйӧдлыны, мыйдта позьӧ, роч понъясӧс да пышйыны гӧраясӧ.
И ӧні сійӧ аддзис, мый тайӧс самӧй кӧсйӧ и Хаджи Мурат, да вӧлі дӧвӧльӧн.
Кор Хаджи Мурат муніс, Гамзало садьмӧдіс ёртъяссӧ, да нёльнанныс ставӧн войбыд видлалісны винтовкаяс, пистолетъяс, заправкаяс, биаизъяс, вежлалісны лёкъяссӧ, полкаяс вылас кисьтавлісны выль порок, мерайтӧм зарядъяса хозыръяс тупкалісны пуляясӧн, кодъясӧс вӧлі гартӧма выялӧм дӧраторъясӧ, тӧчитісны шашкаяс да кинжалъяс да клинокъяссӧ мавтісны госӧн.
Югдӧм водзвылын Хаджи Мурат бара петіс посводзӧ, медым босьтны омовение вӧчӧм вылӧ ва.
Посводзӧ рытъя дорысь нӧшта гораджыка да тшӧкыдджыка кылӧны вӧлі югдӧм водзвылын сьылысь соловейяс.
А нукеръяс жырйын кылӧ вӧлі тӧчитан кинжал кӧртлӧн из кузя ветлӧдлӧмысь оръявлытӧг ӧткодя дзижгӧм да шутлялӧм.
Хаджи Мурат гумовтыштіс пельсаысь ва да матыстчис аслас ӧдзӧс дінӧ, кор кыліс мюридъяс жырйысь, тӧчитчан шыысь ӧтдор, нӧшта и вӧсни гӧлӧссӧ Ханефилысь, коді сьыліс Хаджи Муратлы тӧдса сьыланкыв.
Хаджи Мурат сувтіс да мӧдіс кывзыны.
Сьыланкывйын висьтавсис, кыдзи джигит Гамзат аслас молодечьяскӧд рочладор бокысь вайӧдіс еджыд вӧвъяслысь табун.
Кыдзи сэсся суӧдіс сійӧс Терек сайын роч князь, да кыдзи сійӧ кытшаліс сійӧс аслас, кыдзи вӧр, войсканас.
Сэсся сьывсис сы йылысь, кыдзи Гамзат начкаліс вӧвъяссӧ да аслас молодечьяскӧд дзебсис виӧм вӧвъяслӧн вирӧсь шойяс чукӧр сайӧ да водзсасис рочьяслы паныд сэтчӧдз, кытчӧдз вӧліны ружьеясын пуляяс, вӧньяс помын кинжалъяс да вирыс сӧнъясын.
Но кулӧм водзвылас Гамзат аддзис енэжысь лэбачьясӧс да горӧдіс налы: «Ті, ӧтилаысь мӧдлаӧ лэбалысь лэбачьяс, лэбӧй миян гортъясӧ да висьталӧй миян чойяслы, мамъяслы да еджыд нывъяслы, мый кулім ми ставным Хазават вӧсна.
Висьталӧй налы, мый оз мӧдны миян телӧясным куйлыны гуясын, а кыскаласны да вильӧдасны миянлысь лыяснымӧс горш кӧинъяс да кокаласны миянлысь синъяснымӧс сьӧд кырнышъяс».
Тайӧ кывъяснас вӧлі помасьӧ сьыланкывйыс, да тайӧ медбӧръя кывъяс дінас, кодъяс сьывсисны норыника нюжӧдӧмӧн, ӧтувтчис кыпыд гӧлӧсыс гажа серамбана Хан-Магомалӧн, коді самӧй сьыланкыв помасигас горӧдіс: «Ля иллях иль алла» да лэчыда чилӧстіс.
Сэсся ставыс лӧнис, да бара сӧмын садысь кыліс соловейяслӧн чмокӧдчӧм да шутлялӧм да ӧтсяма дзижгӧм и ӧдзӧс сайын из кузя вильсйӧдлан кӧртлӧн шочыника шутлялӧм.
Хаджи Мурат сэтшӧма мӧвпас вӧйтчис, мый эз казявлы, кыдзи пӧлыньтіс кувшинсӧ, да ваыс вочасӧн киссис сэтысь.
Сійӧ копрӧдлыштіс юрсӧ да пырис аслас жырйӧ.
Асъя намаз вӧчӧм мысти, Хаджи Мурат, ассьыс ӧружиесӧ видлалӧм бӧрын, пуксис аслас вольпась вылӧ.
Вӧчны вӧлі сэсся нинӧм.
Мӧдӧдчӧм вылӧ разрешениесӧ колӧ вӧлі корны приставлысь.
А ывлаын вӧлі пемыд на, и пристав узис на.
Ханефилӧн сьыланкывйыс казьтыліс сылы мӧд сьыланкыв, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сы мамӧн.
Тайӧ сьыланкывйыс висьтавліс сійӧс, мый збыльвылӧ вӧвліс, — вӧвліс сэки, кор Хаджи Мурат сӧмын на чужис, сы йылысь, мый сылы висьтавліс сылӧн мамыс.
Сьыланкывйыс вӧлі татшӧм:
«Булатнӧй кинжалыд тэнад орӧдіс менсьым еджыд яйӧс, но ме пукті ассьым шондіӧс, ассьым пиукӧс, аслам рана дінӧ, мыськи сійӧс аслам пӧсь вирӧн, да ранаыс бурдіс турунъястӧг да вужъястӧг, и детинка быдмис джигитӧн».
Тайӧ сьыланкывйыслысь кывъяссӧ вӧлі веськӧдӧма Хаджи Мурат бать дінӧ, и вежӧртасыс сьыланкывйыслӧн вӧлі сійӧ, мый кор чужис Хаджи Мурат, ханша чужтіс сідзжӧ ассьыс мӧд пиӧс, Умма-Ханӧс, да корис ас ордас кага вердысьӧн Хаджи Муратлысь мамсӧ, коді вердіс сылысь ыджыдджык писӧ, Абунунцал-Ханӧс.
Но Патимат эз кӧсйы эновтны тайӧ писӧ да шуис, мый оз мун.
Батьыс Хаджи Муратлӧн скӧрмис да вынӧн тшӧктіс.
А кор мамыс бара мунӧмысь ӧткажитчис, батьыс сутшкис сійӧс кинжалӧн да виис эськӧ, эз кӧ эськӧ сійӧс мырддьыны.
Сідзи сійӧ и эз сет писӧ да вердіс, и тайӧ делӧ кузяыс тэчис сьыланкыв.
Хаджи Мурат тӧдвылас вайӧдіс ассьыс мамсӧ, кор мамыс водтӧдлывліс узьны сійӧс аскӧдыс орччӧн, пась улӧ, сакля вевт вылӧ, сьыліс сылы тайӧ сьыланкывсӧ, да сійӧ корис мамсӧ мыччӧдлыны боксьыс сійӧ местасӧ, кӧні кольӧма вӧлі рана туйыс.
Кыдзи ловъяӧс, сійӧ аддзис ас водзсьыс мамсӧ — не сэтшӧм чукыръясаӧс, дзорӧс, решетка кодь пиньясаӧс, кутшӧмӧн сійӧ колис ӧні кежлӧ, а томӧн, мичаӧн, сэтшӧм вынаӧн, мый сійӧ, кор аслыс Хаджи Муратлы вӧлі нин 5 ар да вӧлі нин сьӧкыд, гӧраяспыр дед ордӧ новлӧдліс сійӧс мыш саяс кӧрзинкаӧ пуксьӧдӧмӧн.
И тӧдвылас усис сылы чукыръяса, дзор ичӧтик тошка дедыс, кыдзи сійӧ аслас сӧнъясӧсь кияснас чеканитіс эзысь да тшӧктывліс внуксӧ висьтавлыны молитваяс.
Тӧдвылас усис гӧра увдорысь фонтаныс, кытчӧ сійӧ, мамыслы паськӧмӧ кутчысьӧмӧн, ветлывліс сыкӧд вала.
Тӧдвылӧ усис омӧлик пон, коді нювліс сылысь чужӧмсӧ, и торйӧн нин казьтывсис тшынлӧн да шома йӧвлӧн дукыс, коді кыліс сэки, кор сійӧ мамыс бӧрся муніс сарайӧ, кӧні мамыс лысьталіс мӧсъяс да пузьӧдіс йӧв.
Помнитчис, кыдзи медводдзаысь бритісны сылысь юрсӧ, да кыдзи югъялан ыргӧн тазйын, коді ӧшаліс стенын, чуймӧмпырысь аддзис ассьыс лӧзалан гӧгрӧс юрсӧ.
И, тӧдвылас асьсӧ челядьӧн вайӧдлӧм бӧрын, сійӧ думнас казьтыштіс и радейтана пи Юсуфӧс, кодлысь сійӧ ачыс первойысьсӧ бритіс юрсӧ.
Ӧні тайӧ Юсуфыс вӧлі нин том красавец джигит.
Сійӧ тӧдвылӧ уськӧдліс писӧ сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн аддзыліс медбӧръяысь.
Тайӧ вӧлі сійӧ лунӧ, кор сійӧ петіс Цельмесысь.
Пиыс сетіс сылы вӧвсӧ да корис лэдзны колльӧдны сійӧс.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма да вооружитчӧма и домповодӧдыс кутіс ассьыс вӧвсӧ.
Алӧй, том, мича чужӧмыс Юсуфлӧн да дзоньнас джуджыд, вӧсньыдик фигураыс сылӧн (сійӧ вӧлі батьсьыс ыджыдджык) лолалісны томлунлӧн отвагаӧн да олӧмлӧн радлунӧн.
Томлун вылӧ видзӧдтӧг, паськыд пельпомъясыс, зэв паськыд, юношескӧй тазыс да вӧсньыдик, кузь станыс, кузь, вына киясыс да выныс, кокньыдвӧраслуныс, быд вӧрзьыштӧмын пельклуныс пыр радуйтлісны батьсӧ, и сійӧ век любуйтчывліс пинас.
— Лучшӧ кольччы.
Тэ ӧтнад ӧні гортын.
Видз и мамтӧ и пӧчтӧ, — шуис Хаджи Мурат.
И Хаджи Мурат тӧдвылӧ уськӧдліс збойлунлысь да гордостьлысь сійӧ петкӧдчылӧмсӧ, кодӧн, долыдлаыс гӧрдӧдыштӧмӧн, Юсуф шуис, мый кытчӧдз сійӧ ловъя, некод оз вӧч омӧльторсӧ сы мамлы да пӧчлы.
Юсуф векжӧ пуксис вӧв вылӧ да колльӧдіс батьсӧ шор дінӧдз.
Шор дінсянь сійӧ бергӧдчис бӧр и сэсянь сэсся Хаджи Мурат эз нин аддзыв ни гӧтырсӧ, ни мамсӧ, ни писӧ.
И вот тайӧ писӧ кӧсйис синтӧммӧдны Шамиль.
Сы йылысь, мый вӧчасны сылӧн гӧтыркӧд, сійӧ эз кӧсйы и думайтны.
Мӧвпъясыс тайӧ сэтшӧма взволнуйтісны Хаджи Муратӧс, мый сійӧ эз вермы водзӧ пукавны.
Сійӧ чеччыштіс да, чотыштӧмӧн, ӧдйӧ матыстчис ӧдзӧс дінӧ да, сійӧс восьтӧм бӧрын, горӧдіс Элдарӧс.
Шондіыс нӧшта вӧлі оз на пет, нӧ вӧлі дзик югыд.
Соловейяс эз ланьтлыны.
— Мун, висьтав приставыслы, мый ме кӧсъя мунны прогулка вылӧ, да седлӧалӧй вӧвъяссӧ, — шуис сійӧ.
XXIV
Бутлерлӧн став тайӧ кадас нач ӧти сьӧлӧм бурмӧданторйӧн вӧлі воинственнӧй поэзия, кодлы сійӧ сетчыліс не сӧмын служба вылын, но и частнӧй олӧмас.
Сійӧ, черкесскӧй костюмӧ пасьтасьӧмӧн, джигитуйтіс верзьӧмӧн да кыкысь ветлывліс засадаӧ Богдановичкӧд, кӧть кыкнанысяс найӧ некодӧс эз вермыны кыйӧдны да некодӧс эз вины.
Тайӧ збойлуныс да нималан храбрец Богдановичкӧд дружбаыс кажитчис Бутлерлы мыйӧнкӧ долыдторйӧн да коланаторйӧн.
Уджйӧзсӧ ассьыс сійӧ мынтіс, сьӧмсӧ еврейлысь ыджыдсьыс-ыджыд процентъяс вылӧ босьтӧмӧн, мӧд ногӧн кӧ, сӧмын сроксӧ нюжӧдіс да разрешиттӧм положениесӧ ылыстіс.
Сійӧ зілис не думайтны аслас положение йылысь да, воинственнӧй поэзияысь кындзи, зілис ылӧдчыны винаӧн.
Сійӧ юис век унджык да унджык и лунысь лун век ёнджыка и ёнджыка нравственнӧ жебмис.
Марья Дмитриевна дінӧ сійӧ ӧні эз нин вӧв прекраснӧй Иосифӧн, а, мӧдарӧ, сы бӧрся мӧдіс ухаживайтны грубӧя, но, аслыс чуймымӧн, паныдасис чорыд отпоркӧд, коді ёна янӧдіс сійӧс.
Апрель тӧлысь помын укреплениеӧ воис отряд, кодӧс Барятинский индывліс прӧйдитны позьтӧмӧн лыддян став Чечня пыр мунӧм вылӧ.
Сэні вӧліны Кабардинскӧй полклӧн кык рота, и тайӧ ротаяссӧ, Кавказын пуксьӧм обычай серти, вӧлі гӧсьтъясӧс моз примитӧма Куринскӧйын сулалан ротаясӧн.
Салдатъяс разӧдчалісны казармаяс кузя да гӧститӧдсисны не сӧмын ужинӧн, рокӧн, яйӧн, но и водкаӧн, и офицеръяс меститчалісны офицеръяс ордӧ, да кыдзи и овлӧ, татчӧс офицеръяс гӧститӧдалісны воысьясӧс.
Гӧститӧдчӧмыс помасис песенникъяскӧд юӧмӧн, да Иван Матвеевич, вывті ёна код, абу нин гӧрд, но бледӧдӧм-руд, вожасьӧмӧн пукаліс стул вылын да, шашкасӧ кватитӧмӧн, керавліс сійӧн воображайтан врагъясӧс и то видчис, то сераліс, то кутлысис, то йӧктіс аслас радейтана сьыланкыв улӧ: «Шамиль заводитчис бунтуйтчыны кольӧм воясӧ, трай-рай-ратай, кольӧм воясӧ».
Бутлер вӧлі сэні жӧ.
Сійӧ зілис аддзыны и таын военнӧй поэзия, но сьӧлӧм пыдісяньыс сылы жаль вӧлі Иван Матвеевичӧс, но сійӧс дугӧдӧм вылӧ эз вӧвны некутшӧм позянлунъяс.
И Бутлер, юрас кодлунсӧ кылӧмӧн, ньӧжйӧникӧн петіс да муніс гортас.
Быдса тӧлысь кисьтіс югӧрсӧ еджыд керкаяс вылӧ да туйвывса изъяс вылӧ.
Вӧлі югыд, быд изтор, турун си, лӧптор туй вылын вӧлі тыдалӧны.
Горт дінӧ матыстчигӧн, Бутлер паныдаліс Марья Дмитриевнаӧс, коді вӧлі юрсӧ и сьылісӧ вевттьысь чышъяна.
Отпор бӧрас, кодӧс вӧлі сетӧма Марья Дмитриевнаӧн Батлерлы, Бутлер, неуна яндысьыштӧмӧн, пышъяліс сыкӧд паныдасьлӧмъясысь.
А ӧні, тӧлысь югӧр дырйи да вина юӧм бӧрын, Бутлер рад вӧлі тайӧ паныдасьӧмыслы да кӧсйис бара ластитчыштны Марья Дмитриевна дінӧ.
— Ті кытчӧ? — юаліс сійӧ.
— Ассьым старикӧс видзӧдлыны, — ёртногсӧн вочавидзис сійӧ.
Сійӧ дзик сьӧлӧмсяньыс да чорыда вештавліс Бутлерлысь ухаживайтӧмъяссӧ, но сылы эз вӧв лӧсьыд, мый Бутлер став бӧръя кадсӧ ылыстчӧ вӧлі сы дінысь.
— Мыйнӧ сійӧс видзӧдлынысӧ, воас.
— Да воас-ӧ?
— А оз во — ваясны.
— То-то, абу ӧд бур тайӧ. Сідзкӧ не ветлыны? — шуис Марья Дмитриевна.
— Энӧ, энӧ ветлӧй.
А мунам лучшӧ гортӧ.
Марья Дмитриевна бергӧдчис да мӧдӧдчис Бутлеркӧд орччӧн.
Тӧлысьыс югдӧдіс сэтшӧм югыда, мый вуджӧр дінас, коді муніс туй бокӧдыс, тшӧтш муніс юр гӧгӧрын сияние.
Бутлер видзӧдіс тайӧ сияние вылас да лӧсьӧдчис висьтавны Марья Дмитриевналы, мый сійӧ век на сідзи жӧ сьӧлӧм вылӧ воӧ сылы, но эз тӧд, кыдзи заводитны.
Марья Дмитриевна виччысис, мый сійӧ шуас.
Тадзи чӧволӧмӧн найӧ дзик нин матыстчисны горт дінӧ, кор пельӧс сайсянь петісны верзьӧмаяс.
Локтіс офицер конвойкӧд:
— Тайӧ кодӧс ен вайӧ? — шуис Марья Дмитриевна да вешйыштіс.
Тӧлысьыс кучкис локтысьлы мышкас, и Марья Дмитриевна тӧдмаліс сійӧс сӧмын сэки, кор сійӧ пӧшти нин орччаасис накӧд.
Тайӧ вӧлі офицер Каменев, коді войдӧр служитіс ӧтлаын Иван Матвеевичкӧд, и та вӧсна Марья Дмитриевна тӧдіс сійӧс.
— Петр Николаевич, ті? — шыасис сы дінӧ Марья Дмитриевна.
— Ме буретш, — шуис Каменев. — А, Бутлер, видза олан.
Онӧ на узьӧй,
гуляйтанныд Марья Дмитриевнакӧд?
Виччысьӧй, Иван Матвеевичыд тіянлы петкӧдлас.
Кӧні сійӧ?
— А со кыланныд, — шуис Марья Дмитриевна, сэтчаньӧ индігмоз, кысянь кылісны тулумбаслӧн музыка шыяс да сьыланкывъяс. — Кутитӧны.
— Тайӧ нӧ мый, тіян йӧз юӧны?
— Оз, воисны Хасав-Юртысь, со и гӧститӧдчӧны.
— А тайӧ бур делӧ.
И ме удита.
Ме сы дінӧ ӧд сӧмын минут кежлӧ.
— Мый нӧ, делӧ эм? — юаліс Бутлер.
— Эм ичӧтик делӧтор.
— Бур али омӧль?
— Кодлы кыдзи?
Миянлы бур, кодлыкӧ гашкӧ и омӧль.
И Каменев серӧктіс.
Тайӧ каднас и подаяс и Каменев воисны Иван Матвеевич керка дінӧ.
— Михирев! — казаклы горӧдіс Каменев. — Локыл жӧ.
Донскӧй казак петіс мукӧдъяс пиысь да локтіс.
Казак вӧлі пырся кодь донскӧй формаа, сапӧгъяса, шинеля да седлӧ сайын переметнӧй сумкаа.
— Нолы судзӧд штукасӧ, — вӧв вылысь лэччигӧн шуис Каменев.
Казак тшӧтш жӧ лэччис вӧв вывсьыс да переметнӧй сумкаысь перйис мыйкӧ тыра мешӧк.
Каменев босьтіс казак киысь мешӧк да сюйис сэтчӧ кисӧ.
— Сідзкӧ мыччӧдлыны тіянлы выльторсӧ?
Ті энӧ повзьӧй! — шыасис сійӧ Марья Дмитриевна дінӧ.
— Мый нӧ повнысӧ, — шуис Марья Дмитриевна.
— Со сійӧ, — шуис Каменев, морт юр перйигтыр да сійӧс тӧлысь югыд вылас мыччӧдігмоз. — Тӧдмаланныд?
Тайӧ вӧлі бритӧм юр, син вевдоръясас чурвидзыштан юрлыяса да шырӧм сьӧд тошка да тшӧтшӧдӧм усъяса, ӧтикыс восьса, мӧдыс джынвыйӧ куньсьӧм синъяса, вирӧссьӧм, керавлӧм да не тырвыйӧ керавлыссьӧм бритӧм черепа, ныр пытшкас косьмӧм сьӧд вира юр.
Сьылісӧ вӧлі гартӧма вирӧссьӧм кичышкӧдӧн.
Юрса став ранаяс вылас видзӧдтӧг, лӧзӧдыштӧм паръяс вылас вӧлі челядь сяма бур выражение.
Марья Дмитриевна видзӧдліс да, нинӧм шутӧг, бергӧдчис и тэрыб воськовъясӧн пырис керкаӧ.
Бутлер эз вермы бокӧ вештыны синъяссӧ страшнӧй юр дінысь.
Тайӧ вӧлі юрыс сійӧ буретш Хаджи Муратыслӧн, кодкӧд сійӧ дзик на неважӧн колльӧдлывліс рытъяссӧ сэтшӧм дружескӧй беседаясын.
— Кыдзи нӧ тайӧ?
Коді сійӧс виис?
Кӧні? — юаліс сійӧ.
— Пышйыны кӧсйис, кутісны, — шуис Каменев да юрсӧ сетіс казаклы, а ачыс пырис керкаӧ ӧтлаын Бутлеркӧд.
— И молодецӧн куліс, — шуис Каменев.
— Да кыдзи нӧ ставыс тайӧ артмис?
— А вот виччысьыштлӧй, Иван Матвеевич воас, ме ставсӧ тырстӧча висьтала.
Ӧд менӧ сы могысь ыстӧма.
Новлӧдла став укреплениеяс кузя, аулъяслы петкӧдла.
Вӧлі ыстӧма Иван Матвеевичӧс корны, и сійӧ кык сэтшӧм жӧ ёна юӧм код офицеркӧд воис гортас да босьтчис кутлыны Каменевӧс.
— А ме тіянлы, — шуис Каменев, — Хаджи Муратлысь юрсӧ вайи.
— Сӧран!
Виисны?
— Да пышйыны кӧсйыліс.
— Ме шулі, мый ылӧдас.
Сідзкӧ кӧні нӧ сійӧ? юрыссӧ.
Нолы мыччӧдлы.
Чукӧстісны казакӧс, и сійӧ пыртіс юр тыра мешӧксӧ.
Юрсӧ мешӧкысь перйисны, да Иван Матвеевич код синъяснас дыр видзӧдіс сы вылӧ.
— А век жӧ молодчина вӧлі, — шуис сійӧ. — Вай ме сійӧс окышта.
— Да, збыльвылӧ, удал вӧлі юрыс, — шуис офицеръяс пиысь ӧтик.
Кодыр ставныс видлалісны юрсӧ, сійӧс бара сетісны казаклы.
Казак пуктіс сійӧс мешӧкӧ, зілис лэдзны джоджӧ сідзи, медым сійӧ кыдз позьӧ ньӧжйӧджык стукнитіс.
— А мый нӧ тэ, Каменев, шуалан, кор петкӧдлан? — сёрнитіс ӧти офицер.
— Чӧвлы, вай ме сійӧс окышта.
Сійӧ меным шашка козьналіс, — горзіс Иван Матвеевич.
Бутлер петіс кильчӧ вылӧ.
Марья Дмитриевна пукаліс мӧд тшупӧд вылын.
Сійӧ видзӧдліс Бутлер вылӧ да пыр жӧ лӧгпырысь бергӧдчис.
— Мый нӧ ті, Марья Дмитриевна? — юаліс Бутлер.
— Ставныд ті живорезъяс.
Терпитны ог вермы.
Живорезъяс, збыль, — шуис сійӧ чеччигмоз.
— Сійӧ жӧ быдӧнкӧд вермас лоны, — шуис Бутлер, тӧдтӧг, мый колӧ висьтавны. — Сы выяӧ и война.
— Война? — горӧдіс Марья Дмитриевна, — кутшӧм война!
Живорезъяс, со и ставыс.
Кулӧм телӧсӧ мулы сетны колӧ, а найӧ тешитчӧны.
Живорезъяс, — выль пӧв шуис сійӧ да лэччис кильчӧ вылысь и задньӧй ход пыр пырис керкаӧ.
Бутлер бӧр пырис горницаӧ да корис Каменевӧс висьтавны тырстӧча, кыдзи вӧлі став делӧыс.
И Каменев висьталіс.
Делӧыс вӧлі тадзи.
XXV
Хаджи Муратлы вӧлі разрешитӧма верзьӧмӧн катайтчыны кар дінын матын да непременнӧ казакъясысь индӧм конвойкӧд.
Став казакыс Нухаын вӧлі сотня джын, кодъяс пиысь начальствояс дінӧ вӧлі босьталӧма морт 10, мукӧдсӧ жӧ, найӧс кӧ мӧдӧдны, кыдзи вӧлі тшӧктӧма, дас мортӧн, ковмис эськӧ нарядитавны лун мысти.
И та вӧсна первой лунӧ мӧдӧдісны дас казакӧс, а сэсся решитісны ыстывлыны вит мортӧн, став ассьыс нукеръяссӧ сьӧрсьыс не босьтны Хаджи Муратӧс корӧмӧн, но 25-ӧд лунӧ Хаджи Мурат муніс прогулка вылӧ став витнаныскӧд.
Сэк костті кор Хаджи Мурат вӧлі пуксьӧ вӧв вылӧ, воинскӧй начальник казяліс, мый став витнан нукерыс лӧсьӧдчисны мунны Хаджи Мураткӧд, да шуис сылы, мый сылы абу тшӧктӧма босьтны сьӧрсьыс ставнысӧ, но Хаджи Мурат кыдз быттьӧ эз кывлы, вӧрзьӧдіс вӧвсӧ, и воинскӧй начальник эз понды настаивайтны.
Казакъяскӧд вӧлі урядник, <rus>георгиевский</rus> кавалер, скобкаӧ шырсьӧм, том, виръяя, ён русӧй малӧй Назаров.
Сійӧ вӧлі медся ыджыдджыкыс гӧль старообрядческӧй семьяын, быдмис батьтӧг да вердіс гӧль мамсӧ куим чойыскӧд да кык вокыскӧд.
— Смотри, Назаров, эн лэдз ылӧ! — горӧдіс воинскӧй начальник.
— Кывза, ваше благородие, — вочавидзис Назаров да стременаяс вылӧ кыпӧдчигмоз, пельпом сайсьыс винтовкасӧ кутігтырйи, вӧрзьӧдіс рӧдтыны ассьыс гӧрба ныра ён ыджыд рыжӧй меринсӧ.
Нёль казак мунісны сы бӧрся: Ферапонтов, кузь, косіник, первой вӧр да добытчик, — буретш сійӧ, коді вузаліс порохсӧ Гамзалолы;
Игнатов, коді служитіс нин сроксӧ, олӧма морт, ён мужик, аслас вынӧн ошйысьысь;
Мишкин, ичӧт вына малолеток, код вылын ставыс сералісны, да Петраков, том, еджыд, мамыслӧн ӧтка пи, век мелі да гажа.
Асывсяньыс вӧлі туман, но завтрак кежлӧ поводдяыс бурмыштіс, да шондіыс дзирдаліс и сӧмын на потӧм коръяс вылын, и том девственнӧй турун вылын, и быдмысь нянь вылас, и туйсянь шуйга вылын тыдалысь визув ю сер вылас.
Хаджи Мурат муніс восьласӧн.
Казакъяс да сылӧн нукеръясыс, кольччытӧг, мунісны сы бӧрся.
Петісны воськолӧн туй кузя крепость сайӧ.
Паныдасьлывлісны юр выланыс кӧрзинкаяса нывбабаяс, повозкаяс вылын салдатъяс да дзуртысь телегаяса буйволъяс.
Верст кык мунӧм бӧрын Хаджи Мурат ӧддзӧдіс ассьыс еджыд кабардинецсӧ; сійӧ мӧдіс проездӧн сідзи, мый сылӧн нукеръясыс мунісны ыджыд рӧдйӧн.
Сідзи жӧ мунісны и казакъяс.
— Эх, вӧлыс бур сы улын, — шуис Ферапонтов. — Сэтшӧм кадӧ кӧ, кор сійӧ эз мирнӧйӧн вӧв, уськӧді эськӧ сійӧс.
— Да, вок, тайӧ вӧлыс вылӧ 300 шайт сетлісны Тифлисын.
— А ме аслам вӧв вылын ордъя, — шуис Назаров.
— Кыдз жӧ, ордъян, — шуис Ферапонтов.
Хаджи Мурат век содтіс ӧдсӧ.
— Эй, кунак, оз позь тадзи.
Ньӧжйӧджык! — горӧдіс Назаров, Хаджи Муратӧс вӧтӧдігмоз.
Хаджи Мурат видзӧдліс да, нинӧм шутӧг, водзӧ пыр муніс сійӧ жӧ проездӧн, ӧдсӧ чинтытӧг.
— Видзӧд, мӧвпыштісны мый, чӧртъясыд, — шуис Игнатов. — Аддзан, лупитӧны.
Тадзи мунісны верст мыда гӧраяслань.
— Ме шуа, оз позь, — бара горӧдіс Назаров.
Хаджи Мурат эз вочавидз и эз видзӧдлыв, сӧмын нӧшта содтіс ӧдсӧ да проездсянь вуджис скачитӧмӧ.
— Ылӧдлан, он мун, — горӧдіс Назаров, коді нин дӧзмис.
Сійӧ кучкис плетьӧн ассьыс рыжӧй ыджыд меринсӧ да, стремена вылӧ сувтӧмӧн да водзлань нёровтчӧмӧн, став вынсьыс лэдзис сійӧс Хаджи Мурат бӧрся.
Енэжыс вӧлі сэтшӧм югыд, сынӧдыс сэтшӧм сӧдз, олӧмлӧн вынъясыс сэтшӧма радпырысь ворсісны Назаров лов пытшкын, кор сійӧ, вына бур вӧлыскӧд ӧтлаӧ сӧльнитчӧмӧн, лэбис шыльыд туй кузяыс Хаджи Мурат бӧрся, мый сылы и юрас эз волы мыйкӧ лёктор либӧ страшнӧйторлӧн лоны вермӧмыс.
Сійӧ радуйтчис сы вылӧ, мый быд чеччыштӧмӧн матыстчис и матыстчис Хаджи Мурат дінӧ.
Казаклӧн вӧв кокшы матыстчӧм серти Хаджи Мурат гӧгӧрвоис, мый казак регыдӧн суӧдас сійӧс, и, веськыд киӧн пистолетӧ кутчысьӧмӧн, шуйганас кокньыдика мӧдіс кутыштны ассьыс ярмӧм да бӧрладорсьыс вӧв кокшыяс кылысь кабардинецсӧ.
— Оз позь, шуа! — горӧдіс Назаров, Хаджи Мураткӧд пӧшти орччаасигӧн да кисӧ нюжӧдігмоз, медым сылысь вӧвсӧ домповодӧдыс кутны.
Но эз удит сійӧ кутчысьны домповодӧ, кыдзи кыліс лыйӧм.
— Мый нӧ тайӧ тэ вӧчан? — горӧдіс Назаров да кутчысис морӧсас.
— Нӧйтӧй найӧс, ребята, — шуис сійӧ да шатласигтыр пӧрис седлӧ лука вылӧ.
Но горечьяс казакъясысь водзджык босьтчисны ӧружьеӧ да лыйлісны казакъясӧс пистолетъясысь и керавлісны найӧс шашкаясӧн.
Назаров ӧшаліс ёртъяс гӧгӧр новлӧдлысь вӧлыс сьылы вылын.
Игнатов улын уси вӧлыс да личкис сылысь коксӧ.
Кык горец кватитісны шашкаяс, вӧв вылысь лэччывтӧг кералісны сійӧс юрас да киясас.
Петраков уськӧдчыліс ёрт дінас, но сэки жӧ кыкысь лыйӧм, ӧтикысьсӧ мышкас, мӧдысьсӧ бокас, сотісны сійӧс, да сійӧ, кыдзи мешӧк, тупыльтчис вӧв вывсьыс.
Мишкин бергӧдіс вӧвсӧ бӧрлань да скачитіс крепостьӧ.
Ханефи Хан-Магомакӧд уськӧдчисны вӧтчыны сы бӧрся, но сійӧ вӧлі ылын нин водзын, да горечьяс эз вермыны вӧтӧдны сійӧс.
Аддзӧмӧн, мый найӧ оз вермыны вӧтӧдны казакӧс, Ханефи Хан-Магомакӧд бергӧдчисны асланыс ёртъяс дінӧ.
Гамзало, Игнатовӧс кинжалӧн виӧм бӧрын, бытшкис и Назаровӧс, вӧв вывсьыс сійӧс уськӧдӧмӧн.
Хан-Магома виӧм мортъяс вылысь пӧрччаліс патрон тыра сумкаяссӧ.
Ханефи кӧсйис босьтны Назаровлысь вӧвсӧ, но Хаджи Мурат горӧдіс сылы, мый оз ков, да мӧдіс мунны туй кузя водзӧ.
Мюридъясыс сылӧн скачитісны сы бӧрся, Назаровлысь на бӧрся вӧтчысь вӧвсӧ ас дінсьыныс вӧтлігтырйи.
Найӧ вӧліны нин Нухасянь верст куим сайын рис муяс шӧрын, кор башня вылын кыліс лыйӧм, коді вӧлі петкӧдлӧ тревога.
Петраков куйліс пластнитчӧмӧн, поткӧдӧм рушкуа, да сылӧн том чужӧмыс вӧлі бергӧдчӧма енэжлань, и сійӧ, кыдзи чери, вомсӧ паськӧдлышталӧмӧн, вочасӧн куліс.
— Батюшки, рӧдимӧй менам батьяс, мый вӧчинныд! — юрас кутчысьӧмӧн горӧдіс крепостьса начальник, кор кывліс Хаджи Мурат пышйӧм йылысь. — Юрӧс уськӧдінныд.
Лэдзинныд, разбойникъяс! — Мишкинлысь донесениесӧ кывзігмоз горзіс сійӧ.
Тревогасӧ вӧлі сетӧма быдлаӧ, и не сӧмын сэні вӧлысь казакъяссӧ вӧлі мӧдӧдӧма пышйысьяс бӧрся, но чукӧртӧма вӧлі и ставсӧ, кодъясӧс позьӧ вӧлі чукӧртны, мирнӧй аулъясса милиционеръясӧс.
Вӧлі йӧзӧдӧма награда 1000 шайт сылы, коді ваяс ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс Хаджи Муратӧс.
И кык час мысти сы бӧрын, кыдзи Хаджи Мурат ёртъясыскӧд скач пышйисны казакъяс дінысь, 200 морт дорысь унджыкӧн коннӧйяс пристав бӧрся скачитісны корсьны да кыйны пышйысьясӧс.
Ыджыд туй кузя кымынкӧ верст мунӧм бӧрын? Хаджи Мурат кутыштіс ассьыс сьӧкыда лолалысь да пӧсялӧмысла рудмӧм еджыд вӧвсӧ да сувтіс.
Туйсянь веськыдвылын тыдалісны сакляяс да аул Беларджиклӧн минаретыс шуйгавылын вӧліны муяс, и на помын тыдаліс ю.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый туйыс гӧраясӧ вӧлі веськыдладорын, Хаджи Мурат бергӧдіс мӧдарланьӧ, шуйгавылӧ, сідзи арталӧмӧн, мый на бӧрся вӧтчысьяс уськӧдчасны буретш веськыдвылӧ.
А сійӧ, Алазань вомӧн туйтӧминті вуджӧмӧн, петас ыджыд туй вылӧ, кӧні сійӧс некод оз мӧд виччысьны, да мунас сэті вӧрӧдз да сэки нин, ю вомӧн выль пӧв вуджӧм мысти, каяс гӧраясӧ.
Тайӧс решитӧм бӧрын сійӧ бергӧдіс шуйгавылӧ.
Но юӧдз мунны вӧлӧм оз позь.
Рис му, код пыр колӧ вӧлі мунны, кыдзи век тайӧ вӧчсьӧ тулысын, вӧлі сӧмын на ваӧн босьтлӧма да пӧрӧма зыбунӧ и сэтчӧ пидзӧсӧдзыс вӧялісны вӧвъясыс.
Хаджи Мурат да сылӧн нукеръясыс босьтчылісны мунны веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, чайтӧмӧн, мый аддзасны ёнджыка кос места, но сійӧ муыс, код вылӧ найӧ сюрисны, вӧлі дзоньнас ӧткодя босьтлӧма да ӧні дзикӧдз кӧтасьӧма ваӧн.
Пробка перйигӧн моз клопӧдчан шыясӧн вӧвъяс перъялісны нюдз няйтӧ вӧйласьысь кокъяссӧ да, некымын воськов мунӧм мысти, сьӧкыда лолалігтыр, сувтлывлісны.
Тадзи найӧ вийсисны сэтшӧм дыр, мый заводитіс нин рӧмдыны, а найӧ век на эз воны ю дорӧдзыс.
Шуйга вылын вӧлі пошкыртчӧм кустъяса ді, и Хаджи Мурат решитчис пырны тайӧ кустас да сэні, мудзӧм вӧвъяссӧ шойччӧдігмоз, овны войӧдзыс.
Кустъясӧ пырӧм бӧрын, Хаджи Мурат да сылӧн нукеръясыс лэччисны вӧвъяс вылысь да, кокъяснысӧ налысь клячалӧмӧн, лэдзисны йирсьыны, а асьныс сёйисны сьӧрысь босьтӧм нянь да сыр.
Том тӧлысьыс, коді югдӧдіс войдӧр, саяліс гӧраяс сайӧ, и войыс вӧлі пемыд.
Нухаын соловейяс вӧліны торъя уна.
Кык соловей вӧлі и тайӧ кустъясас.
Кор Хаджи Мурат шумитіс аслас йӧзыскӧд кустъясӧ пыригӧн, соловейяс чӧв олісны.
Но кор чӧв ланьтісны йӧзыс, найӧ бара сьывны пондісны, ёрта-ёртыскӧд чуксасисны.
Хаджи Мурат, войся шыясас кывзысьӧмӧн, кывзіс найӧс.
И налӧн шутлялӧмыс сылы казьтыліс Гамзат йылысь сійӧ сьыланкывсӧ, кодӧс сійӧ кывзіс ӧні войнас, кор петавліс вала.
Сійӧ быд минутын ӧні вермис лоны сійӧ жӧ положениеас, кодын вӧлі Гамзат.
Сылы чайтсис, мый тайӧ тадзи и лоас, и сылы друг сьӧлӧм вылас лоис серьёзнӧ.
Сійӧ вольсаліс буркасӧ да вӧчис намаз.
И муртса сӧмын помаліс, кыдзи кылісны куст дінӧ матыстчысь шыяс.
Тайӧ кок шыясыс вӧліны уна лыда вӧвъяслӧн, кодъяс шляпкӧдчисны нюдз няйт кузяыс.
Лэчыд синма Хан-Магома, куст ӧтар дорӧ котӧртлӧмӧн, пемыдсьыс аддзис вӧлаяслысь да подаяслысь сьӧд вуджӧръяс.
Ханефи аддзис сэтшӧм жӧ чукӧрсӧ мӧдар боксьыс.
Тайӧ вӧлі Карганов, уезднӧй воинскӧй начальник, аслас милиционеръяскӧд.
«Мый жӧ, мӧдам тышкасьны, кыдзи Гамзат», мӧвпыштіс Хаджи Мурат.
Сы бӧрын, кыдзи вӧлі сетӧма тревога, Карганов сё милиционеркӧд да казакъяскӧд уськӧдчис Хаджи Мурат бӧрся вӧтчыны, но некысь эз аддзы ни сійӧс, ни сылысь коктуйяссӧ.
Карганов вӧлі нин некутшӧм лачаястӧг мунӧ бӧр гортлань, кор рытладорыс сылы паныдасис старик.
Карганов юаліс стариклысь, эз-ӧ аддзыв сійӧ 6 верзьӧма вӧлаӧс.
Старик вочавидзис, мый аддзыліс.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи 6 верзьӧма вӧла кытшлалісны рис му кузя да пырисны кустъясӧ, кодын сійӧ чукӧртіс пес.
Карганов, сьӧрсьыс тшӧтш старикӧс босьтӧмӧн, бергӧдчис бӧр да домалӧм кокъяса вӧвъясӧс аддзӧм бӧрын бура тӧдмаліс, мый Хаджи Мурат сэні, войнас нин кытшаліс кустъяссӧ да мӧдіс виччысьны асывсӧ, медым босьтны Хаджи Муратӧс, ловъяӧс либӧ кулӧмаӧс.
Казялӧмӧн, мый сійӧс кытшалӧма, Хаджи Мурат кустъяс шӧрысь аддзис важ канава да мӧвпыштіс пуксьыны сэтчӧ и водзсасьны, кытчӧдз тырмасны зарядъясыс да выныс.
Сійӧ висьталіс тайӧс ёртъясыслы да тшӧктіс налы канава вылӧ вӧчны завал.
И нукеръяс пыр жӧ заводитісны керавлыны увъяс, кинжалъясӧн кодйыны мусӧ да вӧчны насыпь.
Хаджи Мурат уджаліс накӧд ӧтлаын.
Кыдз сӧмын мӧдіс югдыны, сідзи кустъяс дінӧ матӧ матыстчис милицияса сотеннӧй командир да горӧдіс:
— Эй!
Хаджи Мурат!
сетчы!
Ми унаӧнӧсь, а ті этшаӧнӧсь.
Талы вочакыв пыдди канавасянь мыччысис тшынтор, щёлкнитіс винтовка, и пуляыс инмис милиционер вӧлӧ, коді дрӧгнитіс сы улын да мӧдіс усьны.
Та бӧрын швачкӧдчыны пондісны винтовкаясыс милиционеръяслӧн, кодъяс сулалісны кустъяс бердын матын, и пуляясыс налӧн, шутлялӧмӧн да дзизгӧмӧн орйӧдлісны коръяссӧ да увъяссӧ и инмалісны завалӧ, но эз инмавны йӧзыслы, кодъяс пукалісны завал саяс.
Сӧмын ӧтнас Гамзалолӧн торйӧдчыштӧм вӧлыс вӧлі ранитчӧма.
Вӧлыс ранитчис юрас.
Сійӧ эз усь, но, кӧртӧдсӧ орӧдӧмӧн, кустъяс пасьталаа ратшкӧдчӧмӧн, уськӧдчис мукӧд вӧвъясыс дінӧ да топӧдчис на дінӧ, том турунсӧ вирнас киськалігтырйи.
Хаджи Мурат да сылӧн йӧзыс лыйлісны сӧмын сэки, кор кодсюрӧыс милиционеръяс пиысь петыштлісны водзланьӧ, и шоча эз веськавлыны целяс.
Милиционеръяс пиысь куим морт вӧліны ранитчӧмаӧсь, да милиционеръяс не сӧмын эз решитчыны уськӧдчыны Хаджи Мурат да сылӧн йӧз вылас, но век ылӧджык и ылӧджык ылыстчисны на дінысь и лыйыштавлісны сӧмын шочиника сьӧдас.
Тадзи нюжаліс час дорысь дырджык.
Шондіыс кыпӧдчис пу джын вылнаӧ, и Хаджи Мурат мӧвпаліс нин пуксьыны вӧвъяс вылӧ да видлыны писькӧдчыны ю дінӧ, кор кылісны горзӧмъясыс выль воӧм ыджыд партиялӧн.
Тайӧ вӧлі Гаджи-Ага мехтулинскӧй аслас йӧзыскӧд.
Найӧ вӧліны морт 200.
Гаджи-Ага коркӧ вӧвліс Хаджи Муратлӧн кунак да овліс сыкӧд гӧраясын, но бӧрынджык вуджис рочьяс дінӧ.
Накӧд жӧ вӧлі Ахмет-Хан, Хаджи Мурат враглӧн пиыс.
Гаджи-Ага сідзи жӧ, кыдзи Карганов, заводитіс сысянь, мый горӧдіс Хаджи Муратлы, медым сійӧ сетчас, но сідзи жӧ, кыдзи и первойысяс, Хаджи Мурат вочавидзис лыйӧмӧн.
— Шашкаясӧн, ребята! — горӧдіс Гаджи-Ага, аслас шашкаӧ кутчысигтыр, и кылісны кустъясӧ чилзӧмӧн уськӧдчысь йӧзлӧн сё лыда гӧлӧсъяс.
Милиционеръяс пырисны кустъясӧ, но завал сайсянь ӧти бӧрся мӧд трачнитісны некымын лыйӧм.
Морт куим усисны, да уськӧдчысьяс сувтісны кустъяс бердӧ да мӧдісны лыйлыны.
Найӧ лыйлісны и такӧд ӧттшӧтш ичӧтикаӧн матыстчисны завал дінӧ, ӧти кустсянь мӧдӧ котӧртӧмӧн.
Кодсюрӧыс удитісны котӧртны, а кодсюрӧыс сюралісны Хаджи Мурат да сылӧн йӧз улӧ.
Хаджи Мурат лыйліс промахтӧг, стӧч сідзи жӧ этшаысь инмытӧг лыйліс Гамзало да быд лыйӧм бӧрын чилзіс, кор аддзывліс, мый пуляясыс сылӧн инмавлісны.
Курбан пукаліс канава дор вылын да сьыліс: <kaz>«Ля иллях иль алла»</kaz> да тэрмасьтӧг лыйліс, но инмывліс шоча.
Элдар жӧ кинжалӧн врагъяс вылӧ уськӧдчыны кӧсйӧмысла тірзис став тушатырнас да лыйліс тшӧкыда да кыдз сюрӧ, Хаджи Мурат вылӧ век видзӧдлывлӧмӧн да завал сайсянь нюжӧдчыштӧмӧн.
Гӧна Канефи пуджӧм сосъяснас и тані вӧліс слуга пыдди.
Сійӧ зарядиталіс ружьеяссӧ, кодъясӧс сылы сетавлісны Хаджи Мурат да Курбан; сійӧ старайтчӧмӧн кӧрт шомполӧн тувъявліс выя хлюстъясӧ гаровтӧм пулькаяс да натрускаысь кисьтавліс полкаяс вылӧ кос пороксӧ.
А Хан-Магома эз пукав, кыдзи мукӧдъяс, канаваын, сійӧ котӧртлывліс канавасянь вӧвъяс дінӧ, вӧтлаліс найӧс ёнджыка бур местаӧ, да дугдывтӧг чилзіс и лыйліс ки йывсьыс.
Сійӧс медводзын ранитісны.
Пуляыс инмис сылы сьыліӧ, да сійӧ бӧрӧ пуксис, пинясиг да вирӧн сьӧласигтырйи.
Сэсся ранитӧма вӧлі Хаджи Муратӧс.
Пуляыс розьӧдіс сылысь пельпомсӧ.
Хаджи Мурат нетшыштіс бешметсьыс вата, тупкис сійӧн ассьыс ранасӧ да водзӧ лыйліс.
— Уськӧдчам шашкаясӧн, — коймӧдысь нин висьталіс Элдар.
Сійӧ мыччысьыштіс завал сайсянь, дась уськӧдчыны врагъяс вылӧ, но сійӧ жӧ минутӧ пуля инмис сыӧ, да сійӧ шатловкерис и пласьт усис Хаджи Мурат кок вылӧ.
Хаджи Мурат видзӧдліс сы вылӧ.
Ыжлӧнкодь мича синъясыс серьёзнӧя дзоргисны Хаджи Мурат вылӧ.
Челядьлӧн моз чургӧдчыштӧм вылыс паръя вомыс воссьытӧг тракйысьыштіс.
Хаджи Мурат прӧстмӧдіс сы улысь коксӧ да бара кутіс метитчыны.
Ханефи копыртчис виӧм Элдар весьтӧ да сылӧн черкескаысь мӧдіс бӧрйыны лыйлытӧм зарядъяссӧ.
А Курбан, ньӧжйӧникӧн зарядитчиг да целитчигтырйи, сьыліс.
Врагъяс, гикайтӧмӧн да чилзӧмӧн кустсянь кустӧ котӧрталігтырйи, век матӧджык и матӧджык матыстчисны.
Нӧшта пуля инмис Хаджи Муратлы шуйга бокас.
Сійӧ водіс канаваӧ да бара, бешметысь вататор нетшыштӧм бӧрын, тупкис сійӧн ранасӧ.
Ранаыс бокас вӧлі смертельнӧй, и сійӧ чувствуйтіс, мый кулӧ.
Казьтылӧмъяс да образъяс вӧвлытӧм ӧдӧн вежласисны сылӧн юрас ӧти мӧдӧн.
То сійӧ аддзис ас водзысь силач Абунунцал-Ханӧс, кыдзи сійӧ, кералӧм, ӧшӧдчӧм чужӧмбан кинас кутӧмӧн, киын кинжала уськӧдчис враг вылӧ; то аддзис жеб виртӧм старик Воронцовӧс сылӧн мудер еджыд чужӧмнас да кыліс сылысь небыд гӧлӧссӧ; то аддзис Юсуф писӧ, то гӧтырсӧ Софиатӧс, то кельыд, гӧрд тошка да читкыртыштӧм синъяса чужӧмсӧ аслас враглысь — Шамильлысь.
И став тайӧ казьтылӧмъясыс котралісны сылӧн вежӧрын, сыын некутшӧм чувство, ни жалитӧм, ни лӧглун, ни <ns>мый-нибудь</ns> кӧсйӧм кыпӧдтӧг.
Ставыс тайӧ кажитчис сэтшӧм ичӧтторйӧн сы серти, мый заводитчӧ да и заводитчис нин сылы.
Но сылӧн вына телӧыс век на вӧчис заводитӧмторсӧ.
Сійӧ чукӧртіс бӧръя вынъяссӧ, кыпӧдчис завал сайысь да пистолетсьыс лыйис котӧрӧн локтысь мортлы и инмис сыӧ.
Мортыс усис.
Сэсся сійӧ дзикӧдз петіс канавасьыс да кинжалӧн муніс веськыда, сьӧкыда чотігтыр, врагъяслы паныд.
Кыліс некымынысь лыйӧм, сійӧ шатласьыштіс да усис.
Некымын милиционер радлӧмӧн чилзігтыр уськӧдчисны усьӧм телӧ дінӧ.
Но сійӧ, мый кажитчис налы кулӧм телӧӧн, друг вӧрзьыштіс.
Первой кыпӧдчис вирӧн ойдӧм, папахатӧм, бритӧм юр, сэсся кыпӧдчис тушаыс, да, пуӧ кутчысьӧмӧн, сійӧ кыпӧдчис ставнас.
Сійӧ кажитчис сэтшӧм страшнӧйӧн, мый сы дінӧ котӧртысьясыс сувтісны.
Но другысь сійӧ дрӧгнитіс, пу дінысь шатовтчис да став тушатырнас, кыдзи ытшкыштӧм йӧн, усис чужӧм вылас да сэсся эз нин вӧрзьӧдчыв.
Сійӧ эз вӧр, но чувствуйтіс на.
Кор первой сы дінӧ котӧрӧн воӧм Гаджи-Ага ыджыд кинжалӧн кучкис сылы юр кузяыс, сылы кажитчис, мый сылы юрас нӧйтӧны мӧлӧтӧн, и сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, коді тайӧс вӧчӧ да мыйысь.
Тайӧ вӧлі сылӧн медбӧръя мӧвп аслас телӧкӧд йитӧдын.
Сэсся сійӧ нинӧм нин эз чувствуйт, и врагъяс талялісны да вундалісны сійӧс, мый нинӧм нин эз вӧв сыкӧд ӧткодьыс.
Гаджи-Ага тувтчис кокнас телӧ мыш вылӧ да кыкысь кучкӧмӧн орӧдіс юрсӧ и виччысьӧмӧн, медым вирӧн не лякӧсьтны чувякъяссӧ, тюрӧдіс юрсӧ кокнас.
Алӧй вир ырӧбтіс сьылі сӧнъясысь да сьӧд вир юрсьыс и ойдӧдіс турунсӧ.
И Карганов, и Гаджи-Ага, и Ахмет-Хан, и став милиционеръяс, кыдзи виӧм зверь дінын охотник, чукӧртчисны Хаджи Мурат да сы йӧз шойяс дорӧ (Ханефиӧс, Курбанӧс да Гамзалоӧс кӧртавлісны) и, кустъясын порок тшын улын сулалігтыр гажаа сёрнитӧмӧн, торжествуйтісны ассьыныс победасӧ.
Соловейяс, кодъяс ланьтлісны лыйсигӧн, бара мӧдісны сьывны, первой ӧтиыс матын да сэсся мукӧдъяс ылыс помын.
***
Со тайӧ смертьсӧ и казьтыштіс меным гӧрӧм му шӧрса нырыштӧм йӧныс.
-----------------------
* — Но, ті висьталанныд меным, мыйын делӧыс?
— Но, менам мусаӧй...
— Мыйла сэні менам мусаӧй!
Тайӧ, дерт, лазутчик?
— Кӧть и сідз ме ог вермы тіянлы висьтавны.
— Онӧ вермӧй?
Но, сідзкӧ ме тіянлы висьтала!
— Ті?
* — Тайӧ донатор.
* — Ковмас аддзыны случай водзӧссӧ козьнавны сылы.
* — Со случай.
Козьналӧй сылы часісӧ.
* — Ті вӧчинныд эськӧ ёна бурджыка, кольччанныд кӧ; тайӧ менам делӧ, я абу тіян.
— Ті онӧ вермӧ меным запретитны генералша ордӧ ветлыны.
* — Зэв бур, менам друг.
Семенлы ладвыв лои.
* — Кутшӧм ужас!
* — Война вылын кыдзи война вылын.
* — Ставыс тайӧ тіян ради.
* — Сылӧн вӧлӧмны крепостьса коменданткӧд кутшӧмсюрӧ неприятностьяс.
Семён вӧлӧма неправ.
Но ставыс бур, мый бура помасьӧ.
* — Граф Михаил Тариелович. (Примечаниеыс авторлӧн).
* — выскочка.
* — Император?
* — Его величество сӧмын на бӧр воисны.
* — Тані кодкӧ эм.
* — Польша да Кавказ — Рочмуын тайӧ кык висян места.
Миянлы колӧ кӧть этша вылӧ 100.000 морт тайӧ канмуяс письыс быдын.
* — Ті шуанныд, Польша.
— О, да, тайӧ вӧлі Метернихлӧн искуснӧй ход — сетны миянлы разьны тайӧ сумбурсӧ.
{Ликстанов И. (комиӧдіс Рочев Я. М.) @ Малышок @ повесть @ И. Ликстанов. Малышок @ 1950 @ Лб. 3‒294.}
И. ЛИКСТАНОВ
МАЛЫШОК
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Первой глава
ГӦЛУБӦЙ АВТОБУСЪЯС
Пидзӧсъяс вылӧ тубрас пуктӧмӧн детинка пукаліс вокзал колоннаяс улын да видзӧдіс...
Воалісны мича автомобильяс, клопйӧдлісны ӧдзӧсъяснаныс да сеталісны места ещӧ на мичаджык машинаяслы.
Трамвай вагонъяс вокзал дорысь муналісны дзик тыр йӧзӧн.
Детинка юр весьтын кадысь кадӧ кывліс радиолӧн гора гӧлӧсыс.
Татшӧм жӧ, но сӧмын ичӧтджык гӧлӧс не ӧтчыд сійӧ кывліс рудникын, старательяс клубын.
Мукӧд кадӧ тайӧ ставыс вӧлі эськӧ вывті интереснӧ, но не ӧні.
Кӧдзыд тӧв вайліс зэр войтъяс.
Дженьыдик бушлатыс да вӧсньыдик руд матерьеысь вурӧм гачыс омӧля шонтісны, да детинка йӧжгыльтчис, сос помъясӧ муфтаӧ моз кияссӧ сюйӧмӧн, зілис шонтыны кынмӧм кияссӧ.
Ӧдвакӧ сійӧ юавліс ассьыс, мый вӧчны: вӧчны вӧлі нинӧм.
Радио юӧртіс, мый поезд мӧдӧдчис водзӧ.
Мыйӧн сӧмын вокзалдорса площадьыс лӧнис, детинка дорӧ матыстчис милиционер.
Сійӧ тӧдіс нин, мый лоис детинкакӧд, да недовольнӧй вӧлі ичӧт путешественник поведениеӧн.
— Кыдз нӧ тэ сідз, он кӧ ылӧдчы, вом паськӧдӧмӧн олін? — дивитіс сійӧ.
— <rus>На-ура</rus>мунан дядьыд дінӧ, сьӧмтӧ да документъястӧ чемоданын видзан.
Дядьтӧ эн су, чемоданыд вошис, и вот тэ пикӧ воин, он кӧ ылӧдчы...
Ладнӧ, пукалышт тані, а бӧрынджык сержант нуӧдас тэнӧ, кытчӧ колӧ. —
И, шуйгавыв бергӧдчӧм бӧрын, кӧтасьӧм волялысь асфальт вывті милиционер восьлаліс водзӧ.
Смелджык кӧ вӧлі эськӧ ичӧт путешественникыс, сійӧ эськӧ юаліс, мый лоӧны омӧля гӧгӧрвоана «кытчӧ колӧ» кывъясыс, но тайӧ лунӧ воши сылӧн став збойлуныс, да чужӧмыс ньӧти эз вӧв гажаджык букыд енэжсьыс, кытысь век киссис и киссис посньыдик кӧдзыд ва бус.
Друг сійӧ видзӧдліс.
Вокзал дорӧ ӧти бӧрся мӧд локтісны гожся сӧстӧм енэж кодь мича кельыдлӧз куим автобус.
Сійӧ жӧ минутнас пельӧс сайысь петіс чемоданъяса, баулъяса да рюкзакъяса шума челядь чукӧр.
Унаӧн вӧліны сьӧд шинеляӧсь, а вӧліны и дзик гортсаног пасьтасьӧмаӧсь.
Ставныс найӧ ноксисны, быттьӧкӧ быдӧн кӧсйис пуксьыны ӧтпырйӧ кык автобусӧ.
Посадканас распоряжайтчис ыджыд тушаа сьӧд бушлата да ичӧтик кепкаа кызіник старик.
— Чавканъяс, чавканъяс, ставныдлы местаыс тырмас.
Энӧ йӧткасьӧй, чавканъяс! — гажаа горӧдлывліс сійӧ.
— Порядок, эй, порядок! — сылы отсасигмоз солиднӧя шуаліс милиционер.
Кор посадкаыс бура помасис, милиционер кисӧ пуктіс кӧзырёк дінӧ, шуис стариклы некымын кыв, юрнас ӧвтыштіс миян ичӧт тӧдсалань, да старик матыстчис детинка дінӧ.
— Кымын арӧс?
Грамотнӧй?
Кӧсъян мунны заводӧ, чем тадзи шландайтны? — тэрыба юаліс сійӧ и, вочакыв виччысьтӧг, босьтіс детинкаӧс киняулӧдыс да лэптіс автобус ступенька вылӧ.
Автобусын челядь лэптісны шум: «Тайӧ абу миян группаысь!», но старик тэрмасьӧмӧн вочавидзис: «Ладнӧ, группатӧг ладмас», ӧдзӧсыс кыдзкӧ ачыс пӧдласис, машина катовтчис, и выль пассажир, равновесие воштӧмӧн, лэдзчис небыд кучик пуклӧс вылӧ.
Вокзал аслас колоннаяснас ньӧжйӧник саяліс автобус сайӧ да мӧдіс кольны.
Ӧшиньяс сайын катласигтыр кывтісны гырысь керкаяс, воча исковтісны трамвайнӧй вагонъяс.
Автобусса беспокойнӧй пассажиръяс кинаныс чышкалісны пӧсялӧм стеклӧяссӧ да видзӧдісны.
— А ӧд ыджыд карыс! — ошканаа тӧдчӧдіс сьӧд шинеля детинка.
— Ньӧти абу, — пыр жӧ воча сувтіс водзынджык пукалысь нывка.
— Миян Днепропетровск ёна ыджыдджык.
— А тэ мыйӧн сійӧс мерайтін — аслад кӧсаӧн?
Гӧгӧрвоа, кымын во ноксин! — серӧктіс детинка да пыр жӧ юаліс вӧрзьӧдчывтӧг орччӧн пукалысь суседыслысь: — А тэ тожӧ эвакуированнӧй али енэжсянь усин?
— Уральскӧйяс ми, Румянцевкаысь, — сюся водзӧ видзӧдігтыр чирӧм гӧлӧсӧн вочавидзис детинка.
— «Миыс» ӧтка лыдын али уна лыдын? — интересуйтчис подросток да, сы вӧсна мый сылӧн пӧпутчикыс тайӧ премудростяс эз разберитчы, вочакыв получиттӧг юаліс:
— Кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Малышев Константин Григорьевич, — век сідз жӧ водзӧ видзӧдігтыр гӧгӧрвоана вочавидзис детинка.
— Кутшӧм тэ Малышев!
Малышок тэ, тушанад вершӧк кузя, да и то корсюрӧ ыджыд праздник лунъясӧ! —
И гажтӧмчытӧм сусед дружескӧя тувкыштіс Костялы гырддзанас.
Костя вылӧ видзӧдісны векньыдик сералысь синъяс, найӧ югдӧдісны ичӧтика парсыштчӧм ныра гожъялӧм косіник чужӧмсӧ, и сійӧ аслыс тӧдлытӧг нюммуніс выль ёртлы воча.
— А, тыдалӧ, ми некор огӧ воӧй! — дум вылӧ уси подростоклы да горӧдіс: — Ребята, миян автобусным туйсӧ воштіс!
Челядь серавны кутісны, кодкӧ нявӧстіс настоящӧй каньысь лӧсьыдджыка, а Днепропетровскса нывка лӧгпырысь шуис:
— Миша Полянчук век дугдывтӧг сӧрӧ.
— Кажитчӧ, сійӧ ме вылӧ индӧ! — нимкодьпырысь дӧгадайтчис Костялӧн суседыс.
— Миша — тайӧ ме.
Полянчук — кыв шутӧг ме.
Тадзи Костя Малышев тӧдмаліс нимсӧ да овсӧ аслас суседыслысь, коді сылы пыр жӧ сьӧлӧм вылас воис, сы вӧсна мый асьсӧ эз вылӧ пукты, кӧть и вӧлі Костя дорысь ар куимӧн ыджыдджык.
НО И РАКА!
Автобусъяс сувтісны кар помас кык судта еджыд керка дорӧ, и воысьяс пырисны ыджыд шоныд жырйӧ.
Шум, серам, жуӧм,
но тайӧ ноксьӧмас Миша чувствуйтіс асьсӧ, кыдзи чери ваын.
Сійӧ писькӧдчис пельӧсӧ, джоджӧ пуктіс ичӧтик турунвиж рӧма сундуксӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Аслас став видӧн Костя петкӧдліс, мый Миша дінӧ сійӧ веськаліс случайнӧ, кӧть тайӧ дзик эз вӧв тадзи — сійӧ эз лысьт син улысь воштыны ассьыс дзик ӧти тӧдсасӧ.
Миша лишнӧй кывъястӧг сійӧс босьтіс аслас покровительство улӧ.
— Пуксьы сундук вылас да пукав вӧрзьӧдчытӧг, — шуис сійӧ.
— А ме видзӧдла, мый сэні вӧчсьӧ.
Жырйын вӧлі шума.
Кадысь кадӧ пельӧссянь кывліс нывбаба гӧлӧс:
— Надзӧнджык, надзӧнджык, челядь.
Вот вайисны шумсӧ!
Костя век ӧтмоз видзӧдіс водзӧ, быттьӧкӧ ставыс тайӧ сылы вӧлі веськодь.
Друг сійӧ ньылыштіс дульсӧ.
Орччӧн фанернӧй сундук вылын пукаліс Костяысь неуна ыджыдджык, кузьмӧс блед чужӧма да думъясӧн тырӧм сьӧд синъяса детинка.
Сійӧ завтракайтіс, сёйис кыз нянь шӧрӧм да вӧсньыдика вундӧм тшӧг.
Сӧмын ӧні Костя казяліс, кутшӧма сылӧн кынӧмыс сюмалӧ да кутшӧм тӧдтӧм сылӧн вӧлі водзӧ вылӧ олӧмыс.
Сылы шуд вылӧ йӧз чукӧрысь мыччысис Миша.
— Мунам оформляйтчыны, Малышок! — тӧждысьӧмӧн шуис сійӧ да перйис клеенкаысь вӧчӧм бумажниксӧ.
— Вайлы документъястӧ.
— Менам абу, — мырдысь вочавидзис Костя.
— Кыдзи сійӧ «абу»?
Гӧгӧрвоан, колӧны документъяс, медым вӧлі гижӧма, коді тэ.
А то, гашкӧ, кодкӧ тэ мӧд.
— Ме абу мӧд, — воча шуис Костя.
— Чемоданын менам вӧлі метрика...
Вагонын ме унмовси...
а сійӧ вошис.
— Поздравляйта!
Но и рака!
Коді нӧ документъяс чемоданын видзлӧ?
Чудак! —
Миша думайтыштіс да решитіс:
— Всё равно, мунам.
Шуан, мый документъястӧ воштін туйын.
Тэ ӧд кӧсъян заводӧ устроитчыны?
Вот и висьтав.
Гашкӧ, примитасны.
Краситтӧм пу барьер сайын пукалісны кык нывбаба.
Пӧрысьджыкыс списокысь корсяліс воысьяслысь фамилияяссӧ да томджык нывбабаыслы шуаліс: «Сетӧй талы», и сійӧ, мӧдыс, коймӧдыс получайтісны ставсӧ, мый пӧлагайтчис.
— Топыдджыка кут, — шуаліс нывбаба.
— Нянь карточка, прӧдуктӧвӧй карточка, содтӧд нянь вылӧ талонъяс, столӧвӧйӧ пропуск.
Кырымась.
Пывсян да ӧбед бӧрын мунан общежитиеӧ устраивайтчыны.
Водзӧ коді!?
Топыдджыка кут...
— А тайӧ став документъяссӧ воштӧма, — ассьыс подшефнӧйсӧ барьер дорӧ сувтӧдӧмӧн шуис Миша.
— Сійӧ миян дінӧ туйын ӧтлаасис и эз кольччы.
Сійӧс ми дорӧ пуксьӧдіс сійӧ пӧрысь мортыс, коді эвакуированнӧй челядьӧс вокзал вылас встретитіс...
— Бабин Герасим Иванович, — висьталіс нывбаба.
— Но, сідзкӧ ставыс лючки...
Энлы, энлы, мыйла тайӧ детинкаыс сэтшӧм ичӧт? — шензис сійӧ, сы вӧсна мый Костя пӧшти эз тыдав барьер сайысь.
— Кымын арӧс сылы?
— Сійӧ абу ичӧт, сӧмын дженьыд, — зэв серьёзнӧя шуис Миша.
— Кольӧм вторникӧ сылы тырис нетыр дас вит арӧс.
Ме стӧча тӧда, —
и сійӧ мигнитіс ӧчередьын сулалысь челядьлы.
— Эн дур, — тӧкӧтьӧ нюммуныштӧмӧн шуис нывбаба.
— Тані абу цирк, а <rus>отдел кадров</rus>.
Тэ, детинка, ӧкуратнӧя заполнит тайӧ анкетасӧ да бӧр вай меным.
КОСТЯ МАЛЫШЕВЛӦН АНКЕТА
Кадръясӧс учитывайтан личнӧй листокын вӧлі зэв уна юалӧм.
Миша отсаліс Костялы устроитчыны ӧшинь вылӧ да сюйыштіс сылы киӧ чернильнӧй карандаш пом:
— Гиж: «Малышев Константин...»
Кыдзи сэн водзӧсӧ?
Улыс парсӧ курччӧмӧн да гӧрдӧдӧмӧн Костя босьтчис ньӧжйӧникӧн гижны фамилиясӧ.
— Извиняйтча, гражданин, ті жӧ неграмотнӧй! — гӧгӧрвоис Миша.
Тайӧ эз вӧв дзик правильнӧ.
Костяӧс позьӧ вӧлі лыддьыны грамотнӧй мортӧн, но волӧн кад серти сійӧ гижліс то бурджыка, то омӧльджыка.
Велӧдчан во помасигӧн сійӧ гижліс эз омӧля, а школьнӧй занятиеяс заводитчигкежлӧ гожӧмбыдӧн уджӧн чорзьӧм кияс лолісны грубӧйӧсь да чикльӧдлісны каракулькаяс.
— Аддза, кутшӧм тэ грамотейыс!
Висьтавлы, а ме кута гижны. —
Костя ордысь карандашсӧ босьтӧмӧн Миша сетіс первой юалӧм:
— Тэ детинка али нывка?
— Быттьӧкӧ ачыд он аддзы! — ӧбӧдитчис Костя.
— Сідз и гижам: «Нывка, нырыс неуна чангыль, синъясыс рудӧсь, банбокас гӧптор, щӧка вылас ещӧ ӧти», — нурбыльтіс Миша, но, дерт, гижис правильнӧ, мый Костя детинка.
— Кӧні чужлін?
— Первой чужлі Ивдельын, а сэсся Митрийкӧд муні овны Румянцевкаӧ.
Сэні матын...
— Национальностьыд тэнад — роч?
— Рочьяс ми, яснӧ...
А миянын и <ns>маньси</ns>-вогулъяс эмӧсь.
— Мыйла сэні <ns>маньсияс</ns>?
Мыйла тэ менӧ дзуган?
Дерт, <ns>маньсияс</ns> йылысь сёрнитны тані вӧлі нинӧмла, и Костя кыскыштіс нырнас.
— Мыйӧн бать-мамыд занимайтчылісны?
— Бать корсюрӧ зарни мыськавліс.
— Уна мыськис?
Пуд али вагон?
— Мый тэ — пуд!
Сылы удачаыс эз вӧв.
Меным и то ёнджыка везитіс.
— А сэні тіян зарниыс уна?
Тайӧс юаліс блед чужӧма детинка, сійӧ, коді сӧмын на сёйис нянь.
Костя вылӧ веськӧдӧм сьӧд синъясыс сылӧн лоины зэв гырысьӧсь да любопытнӧя югъялісны.
— Эн мешайт, зарни корсьысь! — шуис Миша.
— Аддзан, йӧзыс уджалӧны.
Найӧ бӧр мӧдісны сёрнитны анкета йылысь.
Вӧлӧмкӧ, ӧткымын юалӧмъяс вылӧ вочавидзны зэв кокни — колӧ сӧмын пуктыны черточкаяс.
Партийнӧй стаж — черточка.
Тайӧ лоӧ — стажыс абу.
Учёнӧй степень, выборнӧй органъясын участвуйтӧм, армияясын служба — черточкаяс.
— Коді тэныд рӧднӧй? — юаліс Миша.
Митрий фронт вылын.
Вок сійӧ менам...
А ещӧ дядь.
Ме сы дінӧ локті, а сійӧ...
сідзжӧ фронт вылын.
— Мыйла нӧ тэ сылы локтӧдзыд эн гиж?
— А мыйӧн ме тӧді, мый сійӧ фронт вылын?
Тайӧ шензьӧдана вочакывсӧ кылӧм бӧрын Миша убеждённӧя шуис:
— Веськыда кӧ шуны, тэ рака!
Ракаӧн выльысь шуӧмысь забеднӧ лои.
Костялӧн синваыс доршасис, вомдорыс кутіс тіравны.
«Сэсся некод абу» гижӧм бӧрын Миша, медым бурӧдны, шуис:
— Ныртӧ эн ӧшӧд, Малышок.
Заводӧ поступитан — он вош.
Вот сӧмын арлыдыд тэнад ичӧт...
Но, нинӧм.
Гашкӧ, оз казявны.
Кырымась, сдайтам анкетасӧ — и ӧбедайтны.
Тадзи ӧти военнӧй заводын, кодлӧн эз вӧв нимыс, а вӧлі сӧмын номер, появитчис рабочӧй Малышев.
Сійӧ лунъясӧ Уралӧ сюрсъясӧн локталісны эвакуированнӧй рабочӧйяс.
На пиын вӧліны и ремесленнӧй училищеясса воспитанникъяс и прӧста подростокъяс, кодъяс война дырйи воштісны бать-мамсӧ.
Локталісны заводъясӧ и том уралечьяс, медым асланыс уджӧн отсавны фронтлы.
— А ме Харьков карысь, Лопань да Нетечь ю дорысь, коді кӧть лопнит — оз визувт, — шуис Миша.
— Эг удит вот ремесленнӧй училище помавны... —
Сійӧ чӧв ланьтіс, чужӧмыс пемдыштіс.
— Менам бать да мам Харьковӧ колины.
На вӧсна пола...
Сэні фашистъяс.
А тэ мый думайтан... —
И сійӧ вештыштіс тарелкасӧ картофельнӧй пюресӧ помавтӧг.
Тайӧ вӧлі, кор найӧ Костякӧд ӧбедайтісны столӧвӧйын.
Найӧ пызан сайын пукалысь работница ышловзис:
— Ӧні быдӧнлӧн мыйкӧ сэтшӧмыс эм.
И Костялы сідзжӧ кажитчис, мый пюреыс курыд.
КЫКӦН КОЛИНЫ
Окраинаса улича вывті, цепочкаӧн нюжӧдчӧмӧн, чемоданъясӧн, баулъясӧн, рюкзакъясӧн мунісны подростокъяс.
Найӧ гораа сёрнитісны ӧта-мӧдыскӧд.
— А тані дзик быттьӧ деревня.
— И ставыс пу керкаяс.
— Трамвай тані оз ветлы...
Шума процессиясӧ, портфельӧн ӧвтчигтыр, нуӧдіс ичӧтик тӧждысьысь чужӧма морт.
Сійӧ сувталіс то ӧти, то мӧд керка дорӧ да списокӧ видзӧдлӧм бӧрын командуйтіс: «Вай куим детинкаӧс!..
Кык детинкаӧс!..
Витӧс!..»
Колана мында подростокӧс торйӧдӧм бӧрын сійӧ накӧд пырліс керкаӧ да минут мысти бӧр петліс.
Кор процессияыс коли дзик нин дженьыдик, сійӧ горӧдіс: «Локтӧй сизимӧн!», восьтіс ӧчереднӧй забор ӧдзӧс да, челядьӧс дворӧ лэдзалігмоз, лыддис:
— Ӧти детинка, кык детинка...
Сизим детинка!
Кӧкъямысӧдыс пока оз ков.
Кӧкъямысӧд, виччысьыштлы!
Сизимӧдыс вӧлі Миша Полянчук, а кӧкъямысӧдыс — Костя Малышев.
Ӧдзӧс клоп пӧдласис сійӧ ныр улын.
— Тайӧ мекӧд!
Сійӧ мекӧд кӧсйӧ овмӧдчыны! — шум лэптіс Миша.
— Эн мешайтчы, зон! — ӧлӧдіс сійӧс провожатӧй.
— Пыр керкаас!
Костя беспомощнӧя видзӧдліс детинка вылӧ, коді, важмӧм сьӧд пальто зептӧ кияссӧ сюйӧмӧн, лэдзчысис телеграфнӧй столб бердӧ.
Кузьмӧс блед чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, а синъясыс чуть-чуть нюмъялісны Костялы.
— А миянӧс кытчӧ? — падмыштӧмӧн юаліс Костя.
— Тані и уличаыс помасьӧ.
— Повзин? — серӧктіс детинка.
— Ывлаас оз эновтны.
Гашкӧ нӧ, ӧтлаын овмӧдчам, — предположитіс сійӧ, мӧвпалыштіс да содтіс: — Ме воча нинӧм ог шу.
Тэ меным пригӧдитчан.
Мый тайӧ лоӧ?
Но забор ӧдзӧс воссис, да, портфельнас гажаа ӧвтчигтыр, мыччысис провожатӧй.
— Дзик правильнӧ, бухгалтерия сходитчис, кыкӧн колины, — шуис сійӧ.
— Буретш!
Мунам, челядь, кокъяснаныд-кокъяснаныд!
— Эн шогсьы, Малышок, всё равно ме тэнӧ кыска миян общежитиеӧ! — забор ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччылӧмӧн горӧдіс Миша.
— Ладнӧ, ладнӧ! — серӧктіс провожатӧй.
— Ӧд, кутшӧм командир аддзысис!
Ог омӧльтор вылӧ детинкаяссӧ нуӧд...
Пустырь да мыльк сайын водзӧ муніс уличаыс.
Тані вӧлі керкаяслӧн выль котыр; тайӧ посньыдик керкаясыс эз на удитны пасьтасьны: ӧти забортӧм, мӧдлӧн крышаыс торцӧн вевттьытӧм, коймӧдлӧн ставеньӧн вевттьӧма сӧмын джын ӧшиньясыс.
Сійӧ керкаыслӧн, код дінӧ найӧ матыстчисны, вӧлі и карниза забор, и забор ӧдзӧсыс кӧзырёка, и кыз керпомъяс вылын лабич.
Минут мысти тайӧ керкапытшса югыд кухняын воссис сӧвещанньӧ.
Решайтана, но вывті небыд, нюркйӧдлана гӧлӧсыс вӧлі мелі гӧгрӧс чужӧма старушкалӧн.
— Думӧн кӧсйысьлі лэдзны, бӧр ӧткажитлі, да и бара кӧсйыси, — гӧсьтъяслы нюммуныштӧмӧн шуаліс сійӧ.
— Медым томйӧз миянын олӧны.
Сӧмын смотри, Яков Семёнович, вильышӧсь кӧ челядьыс, то найӧс пыр жӧ и босьт: Катюша ме вылӧ сэтшӧм ёна дӧзмис, мыйла детинкаясӧс лэдза.
Детинкаяс пӧ век озорнӧйӧсь. —
Сійӧ ышловзис да содтіс:
— А пестӧ регыдджык судзӧд, Яков Семёнович.
Менам Вася тӧв кежас лӧсьӧдны эз вевъяв.
Кӧдзыд нин лоны кутіс, ломтыны колӧ, а менам пескыс — ачыд аддзылін: ӧтчыд шонтысьыштан, да и бырӧ.
— Энӧ беспокоитчӧ, Антонина Антоновна, пестӧ тайӧ недельын ачым вая, фронтовиклысь семьясӧ огӧ кынтӧй.
А кутшӧмӧсь челядьыс, сійӧ меысь оз зависит.
Директор прикажитіс став нывъяссӧ овмӧдчӧдны завод дінӧ матӧджык, а детинкаяссӧ — Нагорнӧй улича вылӧ.
Бӧрйи ме тіянлы олысьястӧ сэтшӧмъясӧс, кодъяс бӧрын кыссисны, синмӧ эз шыбитчывны, да коді найӧс тӧдас, гашкӧ, кыкнанныс пытшкын бесӧн-джынйӧн.
Ті накӧд, кутасны кӧ дурны, стрӧгджыка...
— Кысь нин меным! — кинас ӧвтыштіс Антонина Антоновна.
— Внучкаӧс и то ог вермы велӧдны.
Думыштӧма школа эновтны, заводӧ поступитны, фронтлы отсавны, а ачыс сӧмын на гриппысь бурдіс.
Тьӧткаыс лесничествоӧ сійӧс корӧ, йӧв юыштны, да кутшӧм али — кывзынысӧ оз кӧсйы...
— Да, Екатерина Васильевна — характера барышня, — подтвердитіс Яков Семёнович, лысӧй юр вылысь лӧсьӧдыштіс кепкасӧ да тэрмасис мунны: — Тӧдӧй жӧ, челядь!
Веськалінныд ті интеллигентнӧй керкаӧ и олӧй зыксьытӧг.
Гортса уджъясас отсасьыштӧй — ва пыртыштны, либӧ гашкӧ, пес поткӧдлыштны.
Керка помас тіянысь кындзи мужчинаясыс абуӧсь...
Но, аддзысьлытӧдз, нюжмасьныс мем некор.
Став Рочму пасьтаысь йӧз локтӧ.
Миян коммунально-жилищнӧй отделлы лоӧ котравны, выль работникъясӧс устраивайтам... —
Нюммуныштӧмӧн сійӧ небыдика шлапкис Костялы мышкас:
— Эк тэ, работник, уджвывса богатырь!
Интереснӧ, кутшӧма тэ кутан уджавны...
Сійӧ муніс.
Костялы лои гажтӧм.
Гажтӧммис и мӧд детинкаыс, мӧдіс видзӧдны улӧ да зумыштчис.
Антонина Антоновна эз мӧд сьӧлӧмсӧ вӧрӧдны ичӧт патерантъяслысь — сійӧ сӧмын юаліс, кыдзи найӧс шуӧны.
Костя муртса кывмӧн висьталіс ассьыс ним-овсӧ, а сылӧн суседыс, век ӧткодя улӧ видзӧдігтыр, нурбыльтіс:
— Всеволод Булкин...
— Но, Костя да Сева, видзӧдлӧй, кӧні кутанныд овны.
БОКОВУШКАЫН
Тайӧ вӧлі штукатуриттӧм, лӧсавтӧм стенъяса ыджыдкодь боковушка.
Ӧдзӧсыс сэтчӧ пырӧ посводзсянь.
Руд эшкынӧн вевттьӧм кык пу топчан, ичӧтик пызан да табуретка — со и став обстановкаыс.
Антонина Антоновна висьталіс детинкаяслы, мый боковушкасӧ керка дінӧ стрӧитіс сылӧн пиыс Василий Фёдорович Галкин, медым чӧв-лӧнинын гижны аслас специальность кузя диссертация.
Да вот эз удайтчы Васенькалы лоны техническӧй наукаяс кузя кандидатӧн — муніс воюйтны, и пристройкаыс колис тыртӧм.
— А улыс белье тіян эм? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Петкӧдлӧй, пиукъяс...
Костяӧн разьӧм тубрасын вӧлі кузь пеля пыжикӧвӧй шапка, полотенце да алюминиевӧй кружка;
Сева перйис баулысь трикотажнӧй белье пара, гожся еджыд туфли, кельыдлӧз кашне.
— Гӧльяс ті, гӧлиникъяс! — артмис Антонина Антоновналӧн.
— Нинӧмыс тай тіян абу...
— Ме абу гӧль! — скӧрысь югнитісны синъясыс Севалӧн.
— Каменкаын ми олім ті дорысь не омӧльджыка.
— Батьыд мыйӧн уджавліс?
— Эмтээсса агрономӧн, — гордӧя шуис Сева да джын гӧлӧсӧн содтіс: — А ӧні сійӧ фашистъяслы паныд гӧрд партизан.
— А мамыд кӧні? — падъялігтыр юаліс Антонина Антоновна.
— Каменкаын, — усьӧм гӧлӧсӧн шуис Сева, бергӧдчис бокӧ да заводитіс баулӧ тэчны кӧлуйсӧ, а кор старушка, ышловзьӧм бӧрын, муніс, син сайын нин детинка водзӧ нуӧдіс спорсӧ:
— Дерт, найӧ бура олӧны, а век жӧ медым оз вылӧ пукты асьсӧ.
<rus>Подумаешь</rus>, гӧль!
Налӧн гӧстинӧяныс чехолъяса мебель, ыджыд фикусъяс...
Кухнясяньыс ме аддзылі.
А миян сэтшӧм жӧ вӧлі, весиг бурджык на...
Сӧмын ош куыс джоджас эз вӧв, сы вӧсна мый Украинаын ошъясыс абуӧсь. —
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис овмӧсысь ыджыд тырмытӧмтор:
— Турун сарайыс налӧн тыртӧм, мӧскыс, тыдалӧ, налӧн ни ӧти абу, а миян ӧтпырйӧ кык мӧс вӧлі.
Вот тіянлы и гӧлиникъяс...
— И понйыс абу, — содтіс Костя.
— Митрийлӧн кык жӧ вӧлі.
— Кык мӧс?
— Эз, понъяс...
Муська да Кусачка.
Тайӧ лунся став лоӧмторъяс бӧрын Костя жуяліс, югыд ёсь лыа чиръяс дойдалісны синъяссӧ.
Сійӧ тільыштіс кабырнас синъяссӧ, очсыштіс, кинас малыштіс гач тасмасӧ, убедитчис, мый <rus>«свин-голова»</rus> да тамга — сылӧн озырлуныс да гордитчанторйыс — абу вошӧмаӧсь, пӧрччысис да водіс.
Сійӧ водіс чорыд тюфяк вылӧ, шебрасис чорыд эшкынӧн, да тайӧ вольпасьыс сылы кажитчис сэтшӧм шоныдӧн, сэтшӧм небыдӧн...
Пыр жӧ ун шымыртіс сійӧс да кусӧдіс став думъяссӧ.
Костя унмовсис...
«ТАНК ВОИС!»
... И, кыдзи сылы кажитчис, пыр жӧ садьмис; садьмӧдіс сійӧс кутшӧмкӧ кирган гӧлӧс.
Костя пуксис топчан вылӧ. Сьӧлӧмыс йӧктіс.
Вӧлі дзик пемыд, но сійӧ аддзис, мый мӧд топчан вылын кодкӧ сідзжӧ пукалӧ.
— Танк...
Танк воис! — тшӧкъялӧмӧн тэрыба шуаліс Сева.
— Кажитчис тэныд, вӧтнад аддзылін, — шыасис чуймӧм Костя.
Топчан дзуртыштіс.
Кошмарысь мездысьӧмӧн Сева пыдісянь ышловзис, мыйкӧ нурбыльтіс, бӧр водіс, но тӧдчис, мый сійӧ кывзысьӧ чӧвлунас.
— Танкъяс ме аддзылі, — медым дзугны сьӧкыд чӧвлунсӧ, шуис Костя.
— Старательскӧй клубын картина вылын парад петкӧдлісны.
Уна танк!
— Найӧ абу сэтшӧмӧсь...
Найӧ миян танкъяс, кодзулаӧсь.
— А ещӧ кутшӧмъяс?
— Крестаяс... фашистскӧй... —
И Сева гӧгӧрвоӧдіс:
— Каменкаӧ фашистъяс пырисны танкъяс вылын. —
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ падъялігтыр, быттьӧкӧ асьсӧ прӧверяйтӧмӧн, водзӧ висьталіс:
— Танкыс ывласьыс миян керкаӧ пырис.
Кыдзи тай ставыс киссяс, мам кыдзи горӧдас...
Сэсся видзӧда — еджыд крест, а шӧрас сьӧд...
Танкыс миян керка вомӧн прӧйдитіс...
— Мыйла нӧ сійӧ? — шӧпкӧдӧмӧн юаліс повзьӧм Костя.
— Медым миян дворӧд мӧд туй вылӧ петны...
Фашистъяс зверысь лёкджыкӧсь.
Найӧ кӧсйӧны, медым эз вӧв сӧветскӧй власьт, медым ми рабъясӧн вӧлім.
Найӧ кӧсйӧны миянлысь мунымӧс мырддьыны. —
Сійӧ дыр чӧв оліс, а сэсся юаліс:
— Тэ зарни перйыны кужан?
Збыль?
Он ылӧдлы?
— Мыськывлі, — солиднӧя шуис Костя.
— Старайтчылі, дерт.
Мый меным ылӧдлыны...
— А кыдзи сійӧс мыськалӧны, старайтчӧны?
Тэ меным висьталан, да?
Меным колӧ...
Ми ӧти станцияын дыр сулалім — лунджын.
Сэні вокзал саяс керка и стенас ыджыд плакат: «Старательяс, сетам государстволы унджык драгоценнӧй металл!
Унджык зарни — ненавистнӧй врагӧс разгромитӧм вылӧ унджык танк, пушка, самолёт».
Гӧгӧрвоан?
Фашистъяс став пӧкӧритӧм войтыръясыслысь танкъяссӧ босьтісны.
Танкъясыс налӧн лои унджык миян дорысь.
Уралын колӧ перйыны уна зарни, ньӧбны уна сюрс танк да ещӧ быдпӧлӧс оружие.
Гӧгӧрвоан?
Ӧтпырйӧ ставсӧ лэдзны фашистъяс вылӧ, ӧтикӧдз ставсӧ лямӧдны.
Проклятӧй гадъяс!..
Сійӧ сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс да пӧся.
— Но, ладнӧ!
Узь, — помаліс сійӧ.
— Делӧ йывсьыс аски сёрнитам...
Кык кусынь кусыньтчӧмӧн Костя унмовсьытӧдзыс думыштіс, кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ талявны став фашистъясӧс танкъясӧн, медым ни ӧти фашист эз коль сӧветскӧй му вылын.
Сэсся сійӧ мӧдіс думайтны Митрий йылысь.
Дзик ӧти збыль рӧднӧй морт вӧлі Костялӧн — гажа, бур Митрий, а батьсӧ да мамсӧ Костя ньӧти эз помнит — найӧ важӧн нин кулӧмаӧсь.
Кӧні Митрий?
Фронт вылын ылын.
Костя колис ӧтнас...
Аттьӧ заводлы — сійӧс вердісны, пывсянын сетісны сӧстӧм белье пара, устроитісны патераӧн.
Мый сійӧ кутас вӧчны заводас?
Сылы пока сӧмын и лолі мыськасьны-старайтчыны зарни перъянінын, да баракъяс стрӧитанінын мӧлӧтӧн стучитны, да ещӧ ичӧтика уравны — ур кыйны.
Но тайӧ нин карын дзик ковтӧмтор.
А мый, шуасны кӧ сылы аски: «Он туй тэ заводӧ, да и арлыдыд тэнад ичӧт.
Мун, кытчӧ гажыд»?
Отсалас-ӧ сылы Миша Полянчук?
Бур морт сійӧ, тайӧ Мишаыс, и кутшӧм жаль, мый найӧс торйӧдісны!
Дыр эз вермы унмовсьны Сева, дыр эз во унмыс танкъясӧн повзьӧдӧм бӧрын.
Син водзӧ друг воис тшӧкыд садйын черепичнӧй вевта еджыд керканыс.
Кильчӧ вылас сулаліс мамыс да меліа чуксаліс: «Севушка, ӧбедайтны кад!»
Синваыс шорӧн визувтіс Сева чужӧмӧд.
Сійӧ тӧдіс, мый воас еджыд креста фашистскӧй танк да ставыс киссяс, и сійӧ керкасьыс петӧм бӧрын котӧртас, кытчӧ синъясыс видзӧдӧны.
Кутас пышйыны дыр-дыр, кытчӧдз оз паныдав красноармеечьясӧс.
И мунас сійӧ Уралӧ да бӧр оз лок еджыд, веж, шондіа Каменкаӧ...
Мӧд глава
ШАГИСТӦЙ ДА СЫЛӦН КӦЗЯЙКАЫС
Асылыс вӧлі кӧдзыд, сэзь.
Кокшытӧг восьлавны зільӧмӧн Костя петіс кильчӧ вылӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Двор шӧрын вӧлі пу ведраа юкмӧс, а турун сарай сюръяын ӧшаліс сімӧм кӧрт мыссян доз.
Костя мӧдӧдчис юкмӧс дорӧ — лэптыны ва, мыссьыны — и мышсьыс друг кыліс кыз гӧлӧсӧн эргӧм.
Сійӧ первой шай-паймунліс, сэсся заставитіс асьсӧ тэрмасьтӧг, спокойнӧя бергӧдчыны да аддзис руд рӧма пушыд гӧна, жеркнитӧм пиня зэв ыджыд сибирскӧй лайкаӧс.
Виччысьтӧм паныдасьӧмын нинӧм бурторйыс эз тыдав.
«Ош кыян пон! — мелькнитіс сылӧн юрас.
— Омӧль лоӧ».
Сӧмын вӧрзьӧдчытӧг позьӧ вӧлі ылыстны военнӧй действиеяс заводитчӧмсӧ — нюжӧдыштны кадсӧ, но тышысь не мынны.
Пон лэдзчыштіс, лӧсьӧдчис уськӧдчыны.
Колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны.
Дворын лоис немӧй сцена.
Костя лэбзьыштіс мач моз.
Сынӧдын мелькнитіс пон, зяткӧбтіс пиньяснас, небыдика уськӧдчис лапаяс вылас, тэрыба бергӧдчис, быттьӧкӧ муыс сотыштіс кокъяссӧ, да лэптіс юрсӧ.
Турун сарай потшъяс вылӧ пуксьӧмӧн да уліӧ сюркнялӧм кокъяссӧ кияснас сывйыштӧмӧн, Костя, ассьыс торжествосӧ петкӧдлытӧг, внимательнӧя, серьёзнӧя видзӧдіс ылӧдӧм враг вылӧ.
— Но, мый тэ? — тэрмасьтӧг шыасис сійӧ.
— Ме тэнӧ эг вӧрӧд, а тэ менӧ...
Мый колӧ?
Ме ас морт, гӧгӧрвоан?
Ас морт, тані ола...
Дзик йӧй пон!
Неудачаӧн чуймӧм пон юрсӧ ӧшӧдіс да эскытӧг кывзіс тӧдтӧм детинкалысь кывъяссӧ.
Зильк воссис ӧшинь.
Кыліс ӧлӧдысь гӧлӧс:
— Шагистӧй, тубо!
Шагистӧй!
Ӧшинь дорын сулаліс косіник, Костякӧд ӧткодь арлыда кымын нывка да нюмъялігтыр видзӧдіс сы вылӧ.
Сійӧ сынасис; сынасигас, медым отсавны пушыд еджыд юрсиӧ дзугсьӧм гребёнкаыслы, пыркнитлывліс юрнас.
— <rus>Подумаешь</rus>, повзис! — зывӧкпырысь шуис сійӧ.
— Шагистӧй эськӧ тэнӧ сӧмын кок йывсьыд уськӧдіс.
Ичӧтъястӧ сійӧ оз пур...
Тэ миянын олан?
Ог гӧгӧрво — тэныд ӧмӧй зоопаркын омӧль вӧлі?
Тэ, тыдалӧ, мартышкаяслысь велӧдчӧмыд тадзисӧ чеччавны.
Вот и пукав сараяс, а ме вая тэныд морковь.
Шагистӧй, видз миянлысь мартышкасӧ!
Таысь ӧбиднӧйджык кывъяс сэсся нинӧм нин эз позь думыштны.
Костя гӧрдӧдіс да, дыр думайттӧг, чеччыштіс аслас пукаланінысь.
Шагистӧй лапаяссӧ пуктіс сійӧ пельпом вылӧ да эргигтыр пӧся лолыштіс сылы чужӧмас.
— Шагистӧй, Шагистӧй, эн лысьт!
Тубо!
Тайӧ ас морт! ӧшинь пыр копыртчӧмӧн горӧдіс нывка.
— Мыйысь повзин? — полӧмсӧ дзебӧмӧн нюммуніс Костя.
— Дерт жӧ, Шагистӧй менӧ оз вӧрзьӧд. —
Понлы синъясӧ видзӧдӧмӧн сійӧ чорыда шуис:
— Асланым!
Гӧгӧрвоан, асланым!
Шуӧны тэныд — тубо!
Шагистӧйлӧн веж синъясын биторъясыс чусаммисны.
Ӧні колӧ вӧлі асьтӧ кутны збойджыка.
Пельпомъяс вылысь понлысь сьӧкыд лапаяссӧ нетшыштӧм бӧрын Костя мӧдӧдчис юкмӧс дорӧ.
Детинкалӧн поведениеыс шӧйӧвоштіс Шагистӧйӧс.
Сыысь ставыс полісны, а тайӧ ньӧти оз пов — тыдалӧ, збыльысь вӧлӧмкӧ ас морт.
Сійӧ притворяйтчӧмӧн очсыштіс, син бӧжнас видзӧдліс нывка вылӧ, пыр жӧ бокӧ вештіс синъяссӧ да люньгӧдіс бӧжсӧ.
— А тэ кӧні котралін? — стрӧга юаліс нывка.
— Думайтан, ме ог тӧд?
Коді тэныд тшӧктіс дворысь мунны?
Кымынысь шулі, медым эн лысьт мунны Пестряковъяс ордӧ!
У-у, омӧлик, кывзысьтӧм пон!
Вот ме гижа фронт вылӧ папалы, кыдзи тэ асьтӧ кутан, сійӧ тэныд петкӧдлас гаж! —
Пельясыс Шагистӧйлӧн люньгысисны, видыс лои мыжалӧн кодь, но нывка сы вылӧ эз нин видзӧдлыв.
— Тэ заводын кутан уджавны? — юаліс сійӧ Костялысь.
— А кӧні нӧ сэсся? — сідзи, кыдзи вочавидзлӧны пустӧй юалӧм вылӧ, мыссян дозйӧ ва кисьтігмоз, вочавидзис Костя.
— Ме тожӧ талун заводӧ оформитча...
Тэ токарь али слесарь? —
Вочакыв кывтӧг сійӧ фыркнитіс:
— <rus>Подумаешь</rus>, гога-магога!
Ме тожӧ токарӧн лоа, эн ышнясь! — клопнитіс-пӧдлыштіс ӧшиньсӧ.
Керкаӧ пыригӧн Костя шуис: «Ок тэ, каньлӧн вок», да Шагистӧй вылӧ пыркнитіс чуньяс вылысь ва войтъяссӧ.
Вомсӧ восьтыштлӧмӧн Шагистӧй нюммуніс, да пушистӧй бӧжыс муртса тӧдчымӧн дрӧгмуні.
Тайӧ лоис: «Ме гӧгӧрвоа, мый тэнӧ кокӧдыд оз ков кватайтны».
Сійӧ бара мурӧстіс, но неувереннӧя нин: кильчӧ вылын, пельпом вылӧ кичышкӧд чӧвтӧмӧн, мыччысис ещӧ ӧти тӧдтӧм морт.
— Тубо! — ӧлӧданаа шуис Костя.
— Тайӧ асланым жӧ! — сійӧ шуис Севалы:
— Эн пов, оз курччы.
— Ёна тай колӧ повны!
Керкаас ещӧ на омӧльджык пон эм, — ӧбидапырысь шуис Сева: — оз лэдз кухняын мыссьыны.
Быттьӧкӧ ме ог куж мыссьыны джоджӧ ва киськавтӧг...
Дура!
Посводзын Костялы вочаасис Антонина Антоновна.
— Водз, водз олысь пӧтка, — шуис сійӧ да, кухня ӧдзӧсӧ видзӧдлӧмӧн, вашнитіс:
— Севаыд зыкӧ воліс менам принцессакӧд.
Ті нин, кытчӧдз сылӧн щӧтьясыс оз небзьыштны, сарай улас мыссьӧй.
— Ладнӧ, сарай улас весиг бурджык, — шуис Костя, видзӧдліс пельсаӧ да решитіс: — Ва ваялышта.
Да мӧлӧт да кӧрттувъяс вай.
Кильчӧ вылас скобаыс муртса ӧшйыштӧма...
— Кӧзяиналышт, кӧзяиналышт, пиук! — радлыштіс старушка.
— Кӧзяинтӧгыс керкаыс сирӧта кодь...
А ме котӧртла Галкина Ниночка ордӧ.
Медым тіянлы индас заводӧ веськыдджык туй.
Кор сійӧ тувъялӧ вӧлі кок ниртан скобасӧ, матыстчис Шагистӧй да нырнас здук кежлӧ инмӧдчыліс сійӧ пельпомӧ.
Костя гыжъялыштіс Шагистӧйлысь кык пель костсӧ да видзӧдліс, абуӧсь-ӧ пытшъяс.
НИНА ПАВЛОВНА
Старушка вердіс детинкаясӧс пуӧм картупельӧн да кисьталіс чай.
Сева верстьӧ морт моз юис стӧкансьыс, а Костя тадзи эз куж — сійӧ ньӧжйӧникӧн юис блюдйысь.
Сылы жар лои, чужӧмыс пӧсяліс, да сійӧ гораа нырнас кыскыштліс сынӧдсӧ.
— Сульсьышт! — водзӧ эз вермы кутчысьны Антонина Антоновна.
— Дзик на кага, а сэтчӧ жӧ, заводӧ уджавны...
Ок, и мый вӧчис тайӧ Гитлерыс!
Мыйта йӧзсӧ места вывсьыс вӧрзьӧдіс!
Ӧдзӧсӧ таркӧдыштісны, и пырис кыӧм лӧз берета да рудіник важ пальтоа том нывбаба.
Костя пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Ниночка Галкина, коді найӧс нуӧдас заводӧ веськыд туйӧд.
— Видза оланныд!
Кӧнӧсь менам пӧпутчикъясыс? — небыд гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Ок, кутшӧм ыджыдӧсь кавалеръясыс!
Кухняын, кӧні вӧлі зэв югыд, лои ещӧ на югыдджык, — сэтшӧм сӧдз вӧлі серамыс тайӧ нывбабаыслӧн, сэтшӧм муслунӧн югъяліс сылӧн мелі мугов чужӧмыс.
— Сӧмын ті удитінныд мунны, ме получиті Васясянь письмӧ, — старушкалы шуис сійӧ.
— Сійӧ дзоньвидза да тшӧктӧ тіянӧс окавны, вот тадзи, и тадзи, и ещӧ тадзи!
Кутшӧм ме шуда!
Дас лун ӧти строчка эз вӧв... —
Сійӧ таркӧдчыштіс гӧстинӧй ӧдзӧсӧ:
— Катюша, ме дзик ӧні Васясянь письмӧ получиті! —
сійӧ тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Навернӧ, аски и тіянлы письмӧ воас.
Кӧсъян лыддьыны?
Ӧдзӧс сайын кылісны да бӧр лӧнисны кокшыяс, но вочакывйыс эз кыв.
Старушка блюд вылӧ гораа пуктіс чашкасӧ.
— Со ӧд кутшӧм пӧперега характерыс! — шуис сійӧ.
— Но, и эн вӧзйысь, Ниночка...
— Но мый нӧ, мунамӧй, детинкаяс, — ышловзис шогысь Нина Павловна.
Сійӧ видзӧдліс старушка вылӧ, быттьӧкӧ корис сысянь отсӧг, да, вынсӧ чукӧртӧмӧн, таркӧдіс гӧстинӧй ӧдзӧсӧ: — Катя!
Кылан, Катюша?
Заводса директор разрешитіс зачислитны тэнӧ термическӧй цехса младшӧй лаборанткаӧн.
Волы талун.
Ме закажита пропуск.
Эн вунӧд школьнӧй удостоверениетӧ да метрикатӧ.
Ӧні ӧдзӧс сайысь кыліс Костялы кӧдзыд, тӧдса нин гӧлӧс.
— Аттьӧ, Нина Павловна...
Ме термичкаӧ ог нин думайт пырнысӧ.
Талун ми Леночка Туфиккӧд оформляйтчам молодёжнӧй механическӧй цехӧ токарӧ велӧдчыны.
— Напраснӧ, дзик напраснӧ! — тӧждысьӧмӧн шуис Нина Павловна.
— Тэ ещӧ висьӧм бӧрад эн на крепаммы.
Доктор шуӧ, мый вермасны лоны осложнениеяс.
Термическӧй цехын тэныд оз ло сьӧкыд, и тэ век жӧ фронтлы ваян пӧльза.
— Аттьӧ, вниманиесьыд, — явӧ сераланаа вочавидзис Катя.
— А гашкӧ, ме ог кӧсйы уджавны ӧти цехын... родственницакӧд.
— Йӧюк! — вашнитіс Нина Павловна да топӧдыштіс синкымъяссӧ, быттьӧкӧ сійӧ доймис.
— Со ӧд кутшӧм характерыс! — бара шуис дӧзмӧм Антонина Антоновна.
Здук мысти керкаысь петісны куимӧн да улича кузя мӧдӧдчисны увлань.
Детинкаяс мунісны Нина Павловна бӧрся.
Костя век зілис гӧгӧрвоны, мыйла Катя сэтшӧм омӧля видзӧдӧ Нина Павловна вылӧ, но, дерт, эз вермы решитны тайӧ задачасӧ.
Воськовъяссӧ надзмӧдӧмӧн Нина Павловна виччысьыштіс детинкаясӧс.
— Заводӧ медся бур ветлӧдлыны Землянӧй холм вомӧн, — шуис сійӧ.
— Сэті медся матын.
Видзӧдӧй, кутшӧм паськыда заводитӧ тыдавны тасянь.
Карыс заводитчӧ вӧлі холмсянь матын да мунӧ вӧлі ылӧдз-ылӧдз, весиг синмыд оз судз.
Первойсӧ векньыдик ю вадор пӧлӧн вӧлі разӧдчӧмаӧсь обыкновеннӧй ичӧтик пу керкаяс.
Сэсся керкаясыс заводитӧны вӧлі сукмыны, артмӧдны паськыд уличаяс.
Водзӧ век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутісны паныдасьлыны каменнӧй постройкаяс, а ылын ӧтувтчисны джуджыд керкаяс.
Быдлаын фабричнӧй трубаяс весьтын гартласьӧмӧн кайис руд да сім тшын.
Уличаяс вылын сярвидзисны сьӧд чутъяс, кодъяс ылісяньыс кажитчисны пӧшти вӧртӧмӧсь, — тайӧ вӧліны йӧз.
А ещӧ вӧліны трамвайнӧй вагонъяс да автомобильяс — найӧ синлы тӧдчымӧнъя вӧрисны.
— А ӧд карыс ыджыдкодь! — Миша Полянчуксянь тӧрыт кывлӧм кывъяссӧ солиднӧя шуис Костя.
— Да, ыджыдкодь! — серӧктіс Нина Павловна.
— Миян карын ӧні миллионысь унджык олысь.
И ставыс уджалӧны фронтлы, медым регыдджык сетны сы мында оружие, мыйта колӧ.
Менам верӧс, Василий Фёдорович Галкин, гижӧ, мый фронтовикъяс чорыда надейтчӧны Урал вылӧ, и ми оправдайтам налысь надейтчӧмсӧ. —
Сійӧ ышловзис.
— Вот и Катя мунӧ цехӧ.
Татшӧм слабиникыс...
Сійӧ дыр висис, кор Василий муніс фронт вылӧ.
— Ме кӧсйи кухняын мыссьыны, а сійӧ оз лэдз! — друг сёрнитны заводитіс Сева, коді асывбыд зумыша переживайтіс Катякӧд стычкасӧ и век жӧ эз вермы кутчысьны норасьӧмысь.
— Миян гортын весиг мраморнӧй умывальник, а абу жӧчысь вӧчӧм.
<rus>Подумаешь</rus>, кӧзяйка!
Жаль сылы!
Нина Павловна серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ.
— Сідзкӧ нӧ ті зыксинныд нин, — шуис сійӧ.
— Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны.
Катя сэтшӧм зыксьысь!
Но тӧдан мый, Сева, эн тэрмась сы йылысь омӧльтор думайтны.
Катя абу ангел.
Сійӧ вспыльчивӧй, кӧза кодь упрямӧй, но умывальник вӧснаыд ме сійӧс янӧда, и сійӧ непременнӧ раскаитчас.
А вообщесӧ сійӧ бур сьӧлӧма, прӧст.
Кор миян уличнӧй комитет чукӧртіс красноармеечьяслы шоныд кӧлуй, сійӧ нуис став лишнӧйсӧ, мый вӧлі...
и не сӧмын лишнӧйсӧ... — Нина Павловна нӧшта мыйкӧ кӧсйис шуны, но орӧдіс ассьыс сёрнисӧ:
— А вот миян завод!
Трӧпинкаыс кытшовтіс мыльк сайті, и уліын тыдовтчис пригород — шоссе да кӧрттуй полотно костын некымын квартал.
Джуджыд забор сайын орччӧн сулалісны вагонъяслӧн кодь гӧгрӧс вевтъяса куим здание.
На весьтын джынйӧдзыс тыдаліс гӧрд карандаш тор кодь труба.
Эз на вӧв помалӧма и ыджыд корпусъяс пӧлӧн нюжӧдчӧм ӧти судта кирпичнӧй здание.
Прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын Костя аддзис мортъясӧс, кодъяс ноксисны корпусъяс костын.
Вӧрысь мыччысис паровоз, пырис заводскӧй дворӧ, кватитіс куим вагон, тутӧстіс да найӧс кыскис вӧрӧ, быттьӧкӧ мам нуӧдіс челядьсӧ прогулка вылӧ.
— Заводыс ичӧт, — разочаруйтчӧмӧн шуис Сева.
— Каменкаын и то машиностроительнӧй завод вӧлі ыджыдджык.
А мый тані вӧчӧны?
— Дерт, миян заводным абу гигант, — гӧлӧсын ревность тӧдчӧмӧн вочавидзис Нина Павловна, — но, уверяйта тэнӧ, сійӧ вӧчӧ сэтшӧмтор, кодысь сюрыштас фашистъяслы.
Сева недоверчивӧя нюммуніс, а Костя думыштіс, мый заводыс абу чепуховӧй, и тайӧ вӧлі приятнӧ.
КӦРТ ЛИСТ ВЫЛЫН
Заводскӧй воротаяс дорӧ локталісны мужчинаяс, нывбабаяс, подростокъяс.
Кодсюрӧ здоровайтчисны Нина Павловнакӧд, сёрнитісны сыкӧд заводса выльторъяс йылысь.
— Первоуральскысь заготовкаяс воисны...
— Да, ме аддзылі, кыдзи паровоз босьталіс порожняк.
— Миянлы ещӧ станокъяс сетісны.
Бурӧсь станокъясыс, туянаӧсь...
Тайӧс шуис ыджыд тушаа да кызіник старик, кодӧс Костя дзик пыр тӧдіс да тӧдвылас уси сылӧн овыс, нимыс да вичыс — Бабин Герасим Иванович, — сы вӧсна мый паметьыс сылӧн вӧлі бур.
Старик, дерт, вӧлі пӧрысь, но сэк жӧ быттьӧкӧ и том.
Гӧгрӧс юр вылын задорнӧя пукаліс ичӧтик, блин кодь, выйӧссьӧм кепкаыс.
Ускыс да синкымъясыс вӧліны еджыдӧсь, а синъясыс — сьӧд стеклӧысь шарикъяс — дзебсясисны сералысь чукыръяс пиын.
Сійӧ, кажитчӧ, сідзжӧ тӧдіс Костяӧс.
— Тайӧ детинкаяссӧ, Герасим Иванович, босьтӧй молодёжнӧй цехӧ, — шуис Нина Павловна.
— Ті ордын найӧ ӧдйӧ привыкнитасны уджас да оз ышмыны.
Найӧ патеранас олӧны менам Вася мам ордын.
— Ме эськӧ босьті, да тайӧ чавканъяскӧд прӧстӧ беда: инструментъяссӧ ӧтарӧ жуглӧны, — шмонитанаа вочавидзис Бабин да серьёзнӧя нин содтіс: — Мый кутам вӧчны, Нина, думыштны ог вермы!
Станокъяс миянлы вайисны — прӧйдитны он вермы, а инструмент абу.
Абуӧсь ни резечьяс, ни фрезъяс.
Пустяковӧй ключ и сійӧ абу.
Выль инструменталка лэдзтӧдз пукав, быттьӧкӧ китӧм, а директор воськовтны оз лэдз, программа требуйтӧ.
— Быдӧнлӧн аслас тӧждысьӧм, — шуис Нина Павловна.
— Термическӧй цехын монтажыс нюжаліс, кӧть бӧрд.
— Мый сэні бӧрдны! — успокоитіс сійӧс старик.
— Тӧлысьӧн заводсӧ лӧсьӧдім.
Эз тӧд эськӧ тэнад Василийыд тайӧ местасӧ.
Вӧлі мастерскӧй, а раз-два — лои завод...
Не тайӧ на ещӧ лоас.
Вахтер паськыда восьтіс воротасӧ.
Улич вылӧ петіс трактор-тягач.
Туй вывтіыс сійӧ кыскис грымакылысь, нязгысь кӧрт лист.
Лист вылын, ёрта-ёрт дінӧ кутчысьӧмӧн, поднос вылын моз, сулалісны куим детинка да шума мунӧмнас нимкодясисны.
— Кытчӧ?
Кытчӧ мӧдӧдчинныд, чавканъяс? — горӧдіс Бабин.
— Цехса начальник ыстіс заводскӧй разъездӧ, — вочавидзис медыджыд детинкаыс.
— Эвакуированнӧй инструмент чукӧртны.
— Сулав! — горӧдіс Бабин.
И шопер дзик пыр сувтӧдіс тягачсӧ.
Старик босьтіс Костяӧс да Севаӧс киясӧдыс, накӧд котӧртіс кӧрт лист вылӧ да Нина Павловналы шуис:
— Вӧч бур, висьтав Тимошенколы, мый челядькӧд ме муні разъездӧ, а то челядьыд чукӧртасны мый оз ков.
Шопер, содтышт газсӧ!
Кутчысьӧй!
Ставыс, кодъяс вӧліны кӧрт лист вылын, кутчысисны Бабин дорӧ.
Лист нетшыштчис, мӧдіс дзужгыны, грыма-грамакывны.
Бабин кепканас ӧвтыштіс сералысь Нина Павловналы, медым гажаджык вӧлі, кепкасӧ юр вылас пуктіс кӧзырёкнас бӧрӧ и — <rus>честное слово</rus>, он кӧ веритӧ! — тэрыба мӧдіс йӧктыны чечотка.
— Мастер Бабин кӧ мыйӧкӧ босьтчас, оз нин лэдзчысь! — горӧдіс Герасим Иванович.
— Збыль ӧд, кутш? — и сійӧ тракнитіс Костяӧс.
Пожӧм вӧр коли бӧрӧ.
Тягач петіс кӧрттуй полотно дорӧ да кежис пустырӧ.
Костя чувствуйтіс, мый Бабинлӧн сійӧ пельпом вылын куйлысь киыс сьӧктаммис.
Костя видзӧдліс да аддзис, мый дзик на ӧні вӧлысь гажлуныслӧн эз вӧв весиг и следыс, — мастер зумыштчис.
Видзӧдлы, мый вӧчсьӧ, видзӧдлы! — броткис Бабин.
Шоперлы сійӧ тшӧктіс сувтӧдны тягачсӧ да восьлаліс кӧрттуй полотно пӧлӧн.
Первойсӧ Костялы кажитчис, мый джуджыд насыпь улын быдмӧма кыз заяса да дженьыдик увъяса сук кустарник.
Но эз, тайӧ эз вӧв кустарник.
Тайӧ вӧліны насыпь горулӧ ректӧм уна-уна сё станок.
Тӧдіс кӧ эськӧ Костя заводскӧй техникасӧ, сійӧ эськӧ гӧгӧрвоис, мый чой пӧкатас куйлӧ некымын механическӧй заводлы оборудование, мый тані эмӧсь дзик быдпӧлӧс станокъяс — токарнӧй, строгальнӧй, шлифовальнӧй, сверлильнӧй станокъяс.
Но и ставсӧ тайӧс тӧдтӧг, сійӧ гӧгӧрвоис, мый не делӧ, кор машинаяссӧ тадзи эновтӧмаӧсь.
Правда, ӧткымын станокъяс вӧлі кыза мавтӧмаӧсь виж тшӧгӧн, а быд рычаг вӧлі гартӧма выя бумагаӧн, но ӧти-мӧд станок вылын вӧлі нин мыччысьӧма сім.
— Мый вӧчис поганӧй фашистыд, мыйта техника нетшыштӧма места вылысь! — юрнас довкйӧдлӧмӧн броткис пӧрысь мастер.
— Кытысь тайӧ, дядя? — юаліс Костя.
— Кытысь?
Ме ӧмӧй тӧда, кытысь!
Вермас лоны, лунвылысь, а гашкӧ, Ленинградысь.
Миян йӧз вайӧдісны, медым техникаыс фашистъяслы эз сюр.
Ӧти станок вылысь челядь аддзисны еджыд маслянӧй краскаа гижӧд: «Тайӧ станок вылас ме 41 вося июнь 20-ӧд лунӧ сэті рекорд — норма дінӧ 750 процент.
Июнь 25-ӧд лунӧ муні фашистъяскӧд воюйтны.
Прӧщай, станок!
Семён Кравец».
— Молодчина Кравец! — ошкис мастер.
— Боевӧй зон.
Сійӧ, значит, воюйтӧ, а станокыс кӧзяинсьыс коли...
— Герасим Иванович, колӧ став станокъяссӧ босьтны!
Мыйла налы тані лонысӧ!
Регыд лым усяс, тыртас найӧс, — дугдывтӧг шуалісны детинкаяс.
— Кытчӧ найӧс босьтан? — шогпырысь шуис Бабин да ӧвтыштіс кинас.
«ПОБЕДИТ»
Воысьяс дінӧ локтіс дженьыдик шинеля, пельпом вылас ӧшӧдӧм винтовкаӧн стӧрӧж.
Сійӧ вӧлі зэлыда гартӧм обмоткиа да та вӧсна кокыс кажитчис вӧсниӧн.
— Кутшӧм заводысь? — юаліс сійӧ.
— Мый кутанныд босьтны?
И кор детинкаяс пиысь ӧти мыччис сылы бумажка, сійӧ вуджӧдіс винтовкасӧ ӧти пельпом вывсьыс мӧдас, корис куритчыны, гӧсьтъяскӧд пыр жӧ другасис да висьталіс, мый войнас воис ещӧ ӧти эшелон заводскӧй техникаӧн.
Станокъяссӧ ректісны зэв ӧкуратнӧя, а инструментсӧ прӧстӧ кисьтісны со сійӧ тополь саяс.
Мунісны тополь сайӧ.
— Тягач, лок татчӧ! — горӧдіс Бабин да заводитіс лукйысьны сыын, мый Костялы кажитчӧ вӧлі сӧмын кӧрт брусокъясӧн, плашкиясӧн, мича бороздаа гайкаясӧн.
— Батюшки, батюшка — то пель вылас, то кымӧс вылӧ кепкасӧ вешталӧмӧн шуаліс Бабин.
— А фрезъясыс, фрезъясыс мыйта!
Чукӧртӧй, чавканъяс, чукӧртӧй ставсӧ, тэчӧй кӧрт лист вылас!
Первойсӧ уджыс кажитчис кокньыдӧн, и Костя видлаліс инструментсӧ: мыйся тайӧ брусъяс помас югъялысь пластинка-гыжъясӧн?
Мыйла найӧ?
Но юасьнысӧ вӧлі некор.
— Челядь, кольччӧй татчӧ! — распорядитчис старик, кор листыс тырис инструментнас.
— Ме заводӧ отсӧгла ветла.
Дзик пыр бӧр локта!
Тягач скӧрысь буткис да муртса вермис кыскыны груз тыра листсӧ, кӧні тшӧтш пукаліс нюмъялысь Бабин.
Костя да Сева ньӧжйӧ мӧдӧдчисны кӧрттуй полотно пӧлӧн.
— Тӧда ме станокъястӧ, — шуис Сева.
— Миян эмтээс бердын вӧлі мастерскӧй, а сэні вӧліны станокъяс...
Со тайӧ токарнӧй.
Кӧрт вундавны...
— Дерт нин, кӧрт вундавны! — шензис Костя.
— Кӧртыд, кӧнкӧ, чорыд.
— <rus>Подумаешь</rus>, чорыд!
Весиг сталь, тӧдан кӧ, вундалӧны, а стальыд сёпӧв чорыдджык. —
Сева лэптіс му вылысь ёсь гыжъя брусоксӧ.
— Тайӧ резец.
Сійӧс пуктӧны татчӧ, — и сійӧ индіс станок вылӧ.
— Тайӧ ӧдйӧ бергалӧ, а резецыс вундӧ...
Стружкаыс артмӧ кӧрт, ыргӧн да сідзжӧ стальнӧй.
Мича сэтшӧм...
— Ага! — юрнас довкнитіс Костя, быттьӧкӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Вот эськӧ велӧдчыны кӧрт да... сталь вундавны!
Севалӧн синъясыс югнитісны.
Сійӧ пелька прӧйдитіс станокъяс костті, сэтчӧ, кӧні вӧліны уна ящикъяс.
Ӧти ящикысь киссьӧмаӧсь би кодь гӧрд брусокъяс.
— Мый тайӧ? — Костялы сьӧкыд брусоксӧ мыччӧмӧн терпиттӧг юаліс Сева.
— Зарни, да?
— Кутасны тэныд зарни шыблавны! — серӧктіс Костя.
— Ыргӧн тайӧ.
— А шуан, Уралын уна зарни...
— Уна, да перйынысӧ сьӧкыд.
— Сьӧкыд, <rus>подумаешь</rus>! — решительнӧя шуис Сева, пӧрччис кепкасӧ да пошкыртіс кузя быдмӧм пӧим рӧма небыд юрсисӧ.
— Заводӧ ме всё равно ог кольччы и тэныд ог сӧветуйт.
Уна ми тані удж вӧчам!
Позьӧ унджык пӧльза вайны.
Кужи кӧ эськӧ ме зарни перйыны, ме эськӧ...
— И сійӧ унатор кӧсъяна шутёвтіс — корсь пӧ тӧлӧс эрд вылысь.
— Регыд тӧв.
Босьтасны кӧ, кольчча заводӧ, — вочавидзис Костя; сійӧ гӧгӧрвоис, кытчӧ синӧ ёртыс, да сыкӧд эз сӧглашайтчы.
— Бурджык вӧлі, шуин кӧ, мый зарни йывсьыс тэ сӧрин!
Он куж зарнисӧ перйыныс.
Кысь тэныд!
— Эг сӧр ме, — жугыльтчис Костя.
— Металлнад меным везитӧ.
И ачым аддза, а ковмас кӧ, вогулъяслысь кӧть мыйта зарнитӧ вая.
Менам та вылӧ сэні тагма эм...
Тайӧ тӧдӧмторнас ёртсӧ шӧйӧвоштӧм бӧрын Костя мӧдӧдчис водзӧ да аддзис сюръя моз тэчӧм ящикъяс.
На вылӧ сьӧд краскаӧн вӧлі гижӧма ӧти кыв: «Победит».
Мый тайӧ лоӧ?
Костя босьтчыліс лэптыны выліса ящиксӧ, но весиг места вывсьыс эз вермы вештыштны сійӧс.
Чуньяссӧ пӧвъяс костӧд сюйлӧмӧн сійӧ перйис парафиновӧй бумагаӧн конфетка моз гартыштӧм ичӧтик пластинка, веситіс сійӧс кипыдӧс вылас да шензис: сьӧкыд.
Пластинкаыс вӧлі виж рӧма сьӧд металлысь.
Кыліс кӧртлӧн грымакылӧм да тягачлӧн буткӧдчӧм.
— Татчӧ локтӧй, чавканъяс! — гажаа горӧдіс Герасим Иванович.
— Получайтӧй нянь, тшӧг.
Ваыс бакас...
Ассьыс паёксӧ босьттӧдз Костя мыччис мастерлы пластинкасӧ, но эз удит юавны, мый тайӧ татшӧмыс.
— Кытысь босьтін?
Петкӧдлы! — уськӧдчис сы вылӧ старик, а ящикъяссӧ аддзӧм бӧрын топыда кутліс Костяӧс.
— Таысь ме тэнӧ окышта! — и збыльысь гораа окыштіс бандзибйывсӧ.
— Везитӧ тэныд, а кодлы везитӧ, сійӧ век полезнӧй.
Тайӧ «победит» — сэтшӧм прессуйтӧм металлическӧй состав.
Гӧгӧрвоана?
Любӧй сталь вундӧ.
Заводлы «победит» зарниысь донаджык.
— Кыдз жӧ! — пельпомъяссӧ топӧдлӧмӧн нурбыльтіс Сева.
Погрузка выльысь заводитчис.
Эз нин вӧв сэтшӧм кокни, кыдзи завтракӧдз.
Кияс сьӧдӧдісны, бушлатъяс да пальтояс вылын артмисны машиннӧй маслӧысь да сімысь пятнояс; кодкӧ лямӧдіс чуньсӧ да, бокын пукалігтыр, нёняліс сійӧс.
Мудзлытӧм Бабин вӧчис кӧрт лист вылын куим рейс, сэсся вайӧдіс ещӧ кык трёхтонка.
Сійӧ дугдіс уджавны сӧмын сэк, кор шондіыс лэччис пожӧм вӧр дінӧ.
— Шабаш, челядь! — жалитӧмӧн шуис сійӧ.
— Уджалінныд бура.
Миян заводлы прамӧя отсалінныд.
Таысь ме тіянӧс пӧттӧдз верда.
Директор сетіс усиленнӧй питание вылӧ талонъяс.
Детинкаяс уськӧдчисны пуксявны машинаӧ.
УРАЛЬСКӦЙ РОК
Сьӧдасьӧм, мудз, гажа челядь займитісны ӧбеденнӧй залын кык пызан.
Найӧ получитісны госа яя суп-лапша, рыбнӧй консерв лапшаӧн да лапшаысь вӧчӧм юмов пудинг.
— Лапша вылӧ лапша, — недовольнӧя броткыштіс Сева.
Костя мыш сайсьыс кыліс гӧлӧс:
— Малышок!
Кыдзи нин олан?
Миша!
Тайӧ вӧлі Миша Полянчук, кодӧс талун Костя эз ӧтчыд казьтыв да кодӧс вывті ёна кӧсйис аддзӧдлыны.
Чай тыра ыджыд кружка сайсянь сійӧ паськыда нюммуніс другыслы.
Миша пуксис орччӧн.
— Кыдзи овмӧдчин патераад? — первой юаліс сійӧ.
— Шоныд, сӧстӧм?
Ме ӧти детинкакӧд сёрнитчылі вежсьыны тэкӧд местанас общежитиеын, да вот эз удайтчы ӧтлаын олыштны: муна Войвыв Полюсӧ.
Збыльысь шуа.
Тадзи шусьӧ заводлӧн филиалыс.
Тасянь дас километр сайын, и век веськыда, чукыльясӧн.
Кута уджавны молодёжнӧй цехын бригадирӧн.
— А филиалас мый чукӧртӧны? — юаліс Сева.
— Чолӧм, нималана золотоискатель! — Миша тӧдіс сійӧс да сэтшӧм гораа вашнитіс, мый ставӧн кылісны:
— Этшаджык юась миян завод йылысь, а то арестуйтасны, кыдзи шпионӧс.
Гитлерлы ми пуам уральскӧй рок, медым сійӧ виньдас.
— Мый больган, детина! — стрӧга ӧлӧдіс сійӧс Бабин.
— Тэ детинкаяссьыс ыджыдджык, вот и должен найӧс правильнӧй поведениеӧ велӧдны, кывтӧ не нюжйӧдлыны.
Шуткаӧн заводитан, правдасӧ ляпнитан, а шпионлы сійӧ и колӧ.
Миян завод ширпотреб вылӧ вӧчӧ ширпотреб.
А мый именнӧ — ша!
— Гайкаяс да балалайкаяс, — содтіс детинкаяс пиысь кодкӧ.
— Прӧщай, Малышок! — шуис тӧдчымӧн яналӧм Миша.
— Дзик пыр автобус Полюс вылӧ мӧдӧдчӧ.
Тэрмася...
Коркӧ аддзысям на.
Тэ кутшӧм цехын лоан?
— Механическӧй молодёжнӧйын, первой бригадаын, — вочавидзис Бабин.
— Сідзкӧ, токаритны велӧдчас?
— Пока новичокъяс подсобнӧй рабочӧйясӧн лоасны, — решитіс Бабин.
— Нывкаясӧс тайӧ удж вылас он сувтӧд...
Миша чужӧм серти Костя гӧгӧрвоис, мый сылӧн другыс ёнасӧ оз радлы татшӧм решениенас.
Подсобнӧйяс?
А мый вӧчӧны подсобнӧйясыс?
Сева тайӧс сідзжӧ эз тӧд.
Ставсӧ тӧдмалісны сэки, кор детинкаяс котӧрӧн локтісны гортас, и ворота дорын паныдасисны Катякӧд да ещӧ кутшӧмкӧ ӧчкиа кыз нывкакӧд.
— Миянӧс заводӧ токарӧ велӧдчыны босьтісны! — радпырысь юӧртіс Катя.
— Аски получитам станокъяс Бабин ёрт бригадаын.
А тэ тожӧ токарь, да?
— Подсобнӧйӧн лоа, — броткӧбтіс Костя.
— Ой, подсобникъясыд цехысь стружка петкӧдлӧны, заготовка ваялӧны! — кияснас ӧвтыштіс кыз нывка.
— Подсобникъяс!.. — нюжӧдіс Катя.
— Нинӧмла вӧлі гога-магоганас ворсны! —
И, юрсӧ чатӧртӧмӧн, ӧбиднӧя сералігтыр пырис керкаӧ.
— Тӧлктӧм, сямтӧм, некытчӧ туйтӧм сёрниыд! — бӧрсьыс горӧдіс Сева, но кор детинкаяс воськовтісны боковушка порог вомӧн, сійӧ чӧвтіс:
— Сэтчӧдз олін!
Зарни мыськавны кужӧ, а кутас цехысь ёг петкӧдлыны.
Тэныд тайӧ кажитчӧ?
Да, Костялы тайӧ вӧлі кажитчӧ.
Сійӧ довольнӧй вӧлі, мый сійӧс кольӧдісны заводӧ.
Коймӧд глава
«ДА АЛИ АБУ?»
Лунъяс овлӧны бурӧсь и обыкновеннӧйӧсь, но овлӧны и дзик шогмытӧмӧсь.
Правда, татшӧм лунъясыс абу уна, кӧть сы вылӧ позьӧ аттьӧ шуны.
Вот кыдз коли ӧти шогмытӧм лун первой цехса подсобнӧй рабочӧйяс Константин Малышевлӧн да Всеволод Булкинлӧн олӧмын.
— Шуӧны тэныд, эн лысьт мыссьыны миян мыссян дозйысь!
— Малышоклы позьӧ мыссьыны кухняын, а меным непременнӧ кӧдзыдінын?
— Малышок ва ваялӧ и, кор мыссьӧ, васӧ джоджӧ оз киськав.
— И ме вежалунъясын ва ваяла.
— Но и мыссьы вежалунъясӧ, а талун вторник!
Идрав тайӧ няйт ветьӧксӧ!
— <rus>Подумаешь</rus>, сӧмын тэнад бур кичышкӧдыд!
Нималана токарь!
Станоксӧ задньӧй ходӧн лэдзин, а резецсӧ тупӧйладор помнас топӧдін.
Цехыс ставнас сэтшӧма сераліс...
— Бабушка, эн верит сылы!
Менам станокас задньӧй ходыс абу.
Сійӧ ылӧдчӧ!
— Нолевӧй разряда токарь! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сева.
— Лодырь, Булкин-Прогулкин! — эз сетчы Катя.
Боковушкаӧ Сева пырис гажаа, кыдзи век овлӧ Катякӧд зыксьыштӧм бӧрын.
Сійӧ шыбитіс кичышкӧдсӧ топчан вылӧ, майтӧг торсӧ ӧшинь вылӧ, зэвтіс пеля шапкасӧ, пасьталіс ватниксӧ, пуксис джоджӧ, думайтыштіс, пӧрччис ботинкисӧ, баулысь перйис еджыд туфлисӧ, кӧмаліс да зэлӧдіс шнуръяссӧ.
— Тэ мыйла тайӧс кӧмалін? — шензис Костя.
— Эн аддзыв, мый менам ботинкияслӧн пӧдметкиясыс усины? — скӧрысь вочавидзис Сева да кӧсйысис. — Лучше висьтав аслад Катькалы, мый сійӧ кӧ менӧ ещӧ ӧтчыд Прогулкинӧн нимтас, лёк сылы лоӧ!
— Мый ради сійӧ менам! — гӧрдӧдӧмӧн шыасис Костя.
Йӧй тэ!
— Зато тэ вежӧра...
Абу ӧд прӧста сэтшӧм кузь пельяс быдмӧмаӧсь...
Тайӧ вӧлі кӧр куысь вурӧм кузь пеля шапка вылӧ намёк, кодӧс ӧні новліс Костя.
Шапкасӧ сылы мансияслысь ньӧбліс Митрий.
Шапкаыс вӧлі вывті шоныд, но ёртъясыс век шутитісны Костя вылын.
Ладнӧ, йӧй серамыд оз ӧбӧдит.
Но век жӧ удивительнӧй шапкалӧн кӧзяиныс дӧзмис.
Тӧлыс вайис руд кымӧръяс, вайис лым да дженьдӧдіс лунъяс.
Кор Костя да Сева петісны гортысь, вӧлі на пемыд, но эз нин сэтшӧм, медым эз тӧдчыны Севалӧн еджыд туфлиясыс.
Ворота дорын детинкаяслы паныдасис Катялӧн пӧдругаыс, Леночка Туфик.
— Катя, гашкӧ, муніс нин! — повзис сійӧ, но пыр жӧ, Севалысь еджыд туфлисӧ аддзӧм бӧрын, мӧдіс серавны: — Ой, ог вермы!
Подсобник лым вывті бал вылӧ мӧдӧдчӧма!
— Тэнад делӧ, ӧчкастӧй! — кывнас сотыштіс сійӧс Сева.
Детинкаяс мунісны сёрниттӧг.
Бӧръя кадас отношениеясыс на костын дзикӧдз дзугсисны.
Сева зілис, медым Костя шуис «да», но Костя век долис «ог».
Сійӧ оз сӧгласитчы, и пом!
Аслас йӧйлун вӧсна Севалы сійӧ висьталіс лӧз ру йылысь да весиг мыччӧдліс пӧрысь вогул Бахтиаровлысь тамгасӧ, но таысь ньӧти оз вӧлі пет, мый сійӧ кӧсйӧ эновтны заводсӧ да мунны зарнила.
Сійӧ надейтчис, мый Бабин век жӧ сувтӧдас сійӧс велӧдчыны токарӧ, да, кажитчӧ, эз прӧста надейтчы.
Пӧрысь мастер сы дінӧ относитчис бура, сы вӧсна мый Костя уджаліс зіля да ӧдйӧ привыкнитіс завод дінӧ.
Сійӧ тӧдіс нин, кутшӧмӧсь эм станокъяс да мыйла найӧ, сійӧ став прӧст здукъяссӧ колльӧдліс станокъяс дінын, завидьтӧмӧн видзӧдіс, кыдзи сылӧн ёртъясыс вундалӧны сталь, да...
позьӧ ӧмӧй вӧлі токарнӧй станок сравнитны промывочнӧй кӧшкӧд либӧ весиг вашгердкӧд!..
Туй чукыльын асъя рӧмыдас тыдовтчис ватника да чурвидзысь пельяса ыджыд шоныд шапкаа фигура.
— Видза оланныд, деятельяс! — вӧсни гӧлӧсӧн шуис фигураыс.
Сева вочавидзис: «Видза олан», а Костя нинӧм эз шу.
Сійӧ эз радейт ремонтнӧй цехса токарӧс, Колька Глухихӧс, кодкӧд дружитчис Сева.
Тайӧ Колькаыс вӧлі косіник, лӧсьыдіник, румянӧй чужӧма да бантик кодь ичӧтик вома.
Ноксьысь, тэрыб да увлекайтчысь, сійӧ эз кажитчы Костялы.
Заводскӧй уджӧ Колька, кыдзи и Сева, относитчис кокньыдика, лыддис, мый тайӧ неинтереснӧй чепуха да мый настоящӧй уджъяс позьӧ вӧчны кӧть кӧні, сӧмын не цехын.
Кӧть и мӧд разряда токарь, а пустӧй морт...
Но ӧти буртор вӧлі Колькалӧн, сійӧ интереснӧя кужис висьтавлыны, кыдзи олӧны дикӧй индеечьяс, кыдзи саридзьяс вывті плавайтӧны матросъяс да кыдзи кыйсьӧны тигръяс бӧрся.
Сылӧн гортса олӧм йылысь этша вӧлі тӧдса: сійӧ оліс мамыскӧд да чойясыскӧд Землянӧй холм дорын матын асланыс керкаын, батьыс сылӧн, гвардияса капитан, воюйтіс фронт вылын, да Колька сыӧн зэв ёна гордитчис.
Зепсьыс Колька перйис небӧг да сетіс Севалы:
— На.
Тайӧ «Юртӧм всадник».
Зэв интереснӧй.
Первой листбокыс абу, но тэ гӧгӧрвоан.
— Лыддьылі ме «Юртӧм всадниктӧ».
А кӧні «Зарни лихорадкаыс»?
— «Зарни лихорадкаыд» Ванька Белобородов ордын.
Аскомысь сетас.
Ага, тэ еджыд туфли кӧмалӧмыд!
Чайтан, сідзи тэныд и Бабин выпишитас ботинки?
— Выпишитас!
Цех должен спецобувь сетны.
А ассьым ме ремонтируйта да дзеба тайгаӧ походӧ мунтӧдз.
— Лӧсьыда мӧвпыштӧмыд, деятель, — ошкис сійӧс Колька.
Сёрниыс выльысь пансис, кор детинкаяс петісны мыльк вылӧ.
— Но кыдзи, сійӧ сӧгласен? — Колька шыасис Сева дінӧ.
— Но кыдзи, сӧгласен? — Сева юаліс Костялысь.
Юалӧмсьыс пышйӧмӧн, коді быттьӧкӧ сибдіс сійӧ мышкӧ, Костя мӧдіс тэрыбджыка восьлавны.
— Кажитчӧма стружкасӧ кыскавны! — серампыр шуис Сева.
— Менӧ станок сайӧ сувтӧдасны, — воча шуис Костя.
— Заводысь самовольнӧ мунны оз позь, — ещӧ содтіс сійӧ.
Сійӧс суӧдӧмӧн Колька, векни туй вылысь толаӧ ӧтарӧ вӧйласигтыр, мӧдӧдчис орччӧн.
— Тэ гӧгӧрво, тэ бурджыка думыштлы ассьыд положениетӧ! — мӧдіс шуавны сійӧ.
— Кутшӧм пӧльза тэ ваян фронтлы?
Гималаи вылӧ новлан стружка.
Тэ чернорабочӧй, и сӧмын.
Но, сувтӧдасны, шуам, тэнӧ токаритны.
Кор ещӧ тэ настоящӧй токарнас лоан?
Во либӧ кык во мысти.
А кор ми тайгаысь бӧр локтам, ми йылысь газетъясын гижасны, <rus>честное слово</rus>!
Костялӧн сьӧлӧмыс топавліс.
Кутшӧм ёна сійӧ дӧзмис кыскавны стружкасӧ свалка вылӧ, кодӧс челядь шуисны Гималаиӧн!
Кутшӧм частӧ мӧвпаліс тайга йылысь, кӧні важӧн нин муніс тӧвся кыйсьӧм!
Кӧть эськӧ ӧти здук кежлӧ волыны Ивдельӧ, Румянцевкаӧ, аддзывны ёртъяссӧ-ёртъяссӧ, Митрий берданкаӧн лыжи вылын котӧртлыны тайгаӧ, лолалыштны рӧднӧй сынӧдӧн...
— Нуӧд миянӧс Ивдель сайӧ, — водзӧ убеждайтіс сійӧс Колька.
— Инды зарни дінас туйсӧ.
Гӧгӧрво, мый ми дзик пыр ваям сы ыджда пӧльза!..
А стружкатӧ медым мукӧдъяс кыскаласны.
— Туй вылас миянӧс кутасны, — шуис Костя да чувствуйтіс, кыдзи кӧрт асыкӧн век ёнджыка топалӧ сьӧлӧмыс.
— Ылӧдліс сійӧ! — сёрниӧ сюйсис Сева.
— Думыштіс кутшӧмкӧ вогульскӧй тамга йылысь, а ӧні ылӧдчӧ.
— Эз, ставыс тайӧ збыль.
Ме кывлі жӧ, мый вогулъяс тӧдӧны бур зарни местаяс...
Но сӧмын колӧ имеитны вогул-другӧс...
Но, мый нӧ тэ шуан, Малышок? — Костя чужӧмӧ видзӧдігтыр кевмысяна юаліс Колька.
— Сӧгласитчы, деятель, ей-богу!
Кыліс заводскӧй гудок.
Первой сійӧ кыліс ылын, чирзан гӧлӧса, а сэсся гораммис, аддзис Костяӧс, и сьӧлӧмыс пыр жӧ дугдіс гудрасьны.
Колӧ вӧлі тэрмасьны удж вылӧ, вот и ставыс.
— Да но тіянӧс, мый кӧвъясинныд! — шуис сійӧ да пыр жӧ векньыдик туй вылысь быгыльтчис джуджыд толаӧ.
— Шакал! — лёкысь горӧдіс Сева.
— Фронтлы оз кӧсйы отсавны!
Мӧдысь ме тэнӧ ещӧ не тадзи на!
Костялӧн синъясыс пемдісны.
Сійӧ зілис петны туй вылӧ, но тіралысь кияс улын гылалісны лымйыс да кос сёйыс.
— Кутчысь, зон! — кыліс сійӧ тӧдтӧм гӧлӧс, кутчысис кыз резина пома беддьӧ, кодӧс вӧлі мыччӧма сылы вылісянь, кайис векни туй вылӧ да дзик вочаасис военнӧй шинеля да звёздочкатӧм военнӧй фуражкаа морткӧд.
Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник, и зарни рӧма ичӧтик тошка чужӧмыс вӧлі вывті блед, пӧшти прозрачнӧй; шуйга кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн сійӧ нюмъялігтыр видзӧдіс Костя вылӧ, коді сьӧкыда лолалігтыр паськӧм вывсьыс пыркӧдіс лымсӧ да сёйсӧ.
— Мый нӧ тайӧ ті тылын онӧ ладмӧй? — юаліс сійӧ.
— Воюйтны колӧ фронт вылын, а ті тылын тышкасянныд.
Мыйысь найӧ тэнӧ?
— Ме налы петкӧдла жӧ! — ӧбӧдитысьяс бӧрся уськӧдчис Костя.
Но мортыс потшис сылы туйсӧ.
— Сулавлы, тышкасьнытӧ эн тэрмась, — спокойнӧя шуис сійӧ.
— А мый нӧ аттьӧ он висьтав?
— Аттьӧ, дядя, — шӧйӧвошыштӧмӧн аттьӧаліс Костя да немвиччысьтӧг юаліс:
— А ті, дядя, фронт вывсянь?
— Эг веськыда фронт вывсянь...
Госпитальын дыр куйлі. — И сӧмын сэки Костя казяліс, мый веськыд кисӧ мортыс кутӧ кусыньтӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ пуысь.
— А тэ уджалан?
Кутшӧм заводын?
— Номернӧйын.
— Смоль делӧыс, тіян кӧ челядь абу дружнӧйӧсь, — дивитанаа шуис мортыс.
— Тадзнад омӧля уджыд мунас...
— Абу, абу ставыс татшӧмӧсь, — заводсӧ дорйыны мӧдіс Костя.
— Миян челядь лёкысь оз тышкасьны.
Тышкасьны мастер оз тшӧкты.
А тайӧяс...
Йӧйяс найӧ...
— Тыдалӧ, тэ неуна успокоитчыштін, — шуис мортыс.
— Котӧрт заводад, а то сёрман.
Костя мач моз быгыльтчис мыльк вылысь.
Шинеля морт колльӧдіс сійӧс нюмъялігтыр.
Сійӧ чотігтыр муніс сійӧ жӧ направлениеын да внимательнӧя видзӧдіс заводсӧ, быттьӧкӧ изучайтіс сійӧс.
УЖАСНӦЙ РЕЗЕЦ
Заводса проходнӧйӧ Костя воис, кор нин ланьтӧ вӧлі бӧръя гудокыс.
— Мӧдысь гудок дырйи ог лэдз, дыр узьысь! — пропуск вылӧ видзӧдлӧмӧн грӧзитіс пӧрысиник вахтёр.
Цехӧ пырӧм бӧрын Костя пыр жӧ аддзис Севаӧс, коді заводитӧ вӧлі тележкаӧн вӧчны тэрмасьтӧм рейс.
Первой стружкаяс гартлігтыр шумитісны нин станокъяс, корундовӧй кытш улысь бикинь кольтаяс койигтыр живгис шлифовалка, шӧр проходӧд звӧнитігтыр котӧртіс электрокар...
Удж муніс тыр ӧдӧн, и некодлы эз вӧв мог кык подсобнӧй рабочӧйӧдз.
— Мастер тшӧктіс кольчаяс дінысь весавны стружкасӧ.
Кутчысь тележкаас, — быттьӧкӧ нинӧм эз вӧвлы, шуис Сева да, ватник зептӧ кияссӧ сюйӧмӧн, спокойнӧй, сосредоточеннӧй видзӧдласӧн, паръяссӧ топӧдӧмӧн, восьлаліс водзвылын, и Костя аслыс тӧдлытӧг подчинитчис сылы.
Кольчаяс вундалысь станокъяс вӧліны цех пыдіын, боковӧй колоннаяс дорын.
Медбӧръясьыс водзынджык станок вылас уджаліс Катя, а медбӧръя вылас — Украинаысь эвакуируйтчӧм Леночка Туфик.
Сійӧ оліс аслас мам-медичкакӧд Галкинъяссянь неылын, а сылӧн вокъясыс воюйтісны фронт вылын.
Заводын Леночкаӧс шуисны Ойкаӧн, сы вӧсна мый сійӧ век ойкайтіс, быттьӧ повзьыліс.
— Ой, надзӧник восьлалӧмӧн еджыд туфлиа похороннӧй процессия локтӧ! — Севаӧс да Костяӧс аддзӧм бӧрын ойкнитіс сійӧ.
Тележкасӧ Костя сувтӧдіс посньыдик стружка чукӧр дорӧ да коробкаысь перйис кӧрт совок.
— Воин жӧ!
Быдса во лоӧ виччысьны! — шуис Катя.
Шензя, — станок патронын заготовка-трубкасӧ пелька топӧдӧмӧн водзӧ висьталіс сійӧ, — мыйла тэ уджалан Булкин-Прогулкин пыдди?
— Найӧ ёртъяс! — серӧктіс Леночка.
— Ӧти другыс мӧд вылас ислалӧ.
— Мый ті кӧвъясянныд! — терпеньеысь петіс Костя.
— Но и медым, нинӧмла сійӧс дорйыны, сійӧ кӧ ачыс оз гӧгӧрво, мый сійӧ Прогулкинлӧн раб-слуга, — шуис Катя.
— Верман весиг сылысь еджыд туфлисӧ зубнӧй порошокӧн весавны...
— А пиньяссӧ — гуталинӧн, — серӧктіс Туфик.
Тайӧ вӧлі тешкодь, но Костя асьсӧ чувствуйтіс виӧмаӧн.
Но пыткаыс сылӧн сӧмын на вӧлі заводитчӧ.
— Ужаснӧй резец! — небрежнӧя шуис Катя.
— Бара режущӧй кромкаыс пуксис...
Ковмас заправитны!
Катялӧн кӧсйӧмыс сэтшӧма шензьӧдіс Леночкаӧс, мый сійӧ босьтіс паськыд сьӧд оправаа ӧчкисӧ да мӧдіс чышкавны сійӧс.
— Ой, тэ жӧ он куж резецсӧ заправитны!
А мастерыд кӧ аддзас?
— Мастерыд директор ордын сӧвещанньӧ вылын, — шуис Катя да мӧдӧдчис меддорса колонналань, код дінын сулаліс наждак.
Мыйкӧ зэв ёсьторйӧн чуткисны Костялы сьӧлӧмас.
Катякӧд найӧ заводын уджавны заводитісны ӧттшӧтш, но Катя ас кежысь нин заправляйтӧ резец, а сійӧ идралӧ Катя станок дінысь стружка.
Со сійӧ включитіс рубильник.
Наждачнӧй кытшыс, ва войтъяс резігтыр, мӧдіс ӧдйӧ бергавны.
Со сійӧ, плешсӧ чукрӧдлыштӧмӧн, дзирдалысь сьӧд наждак дінӧ крепыда топӧдіс резецсӧ, и вывлань брызьнитіс еджыд бикиньяслӧн фонтан.
Кажитчис, быттьӧкӧ нывка кутіс юрӧдыс кузь бӧжа комета.
Со, наждаксӧ сувтӧдӧмӧн, Катя чуньнас видліс резецлысь пӧсь кромкасӧ, сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас, бӧр локтіс места вылас, сьылігтырйи топӧдіс резецсӧ да лэдзис станоксӧ.
Пуксис торжественнӧй здук.
Дзик пыр резец инмӧдчас бергалысь заготовкаӧ, мыччысяс ичӧтик руд тшынтор, читкылясяс стружка, а трубка-заготовка вылын югнитас эзысь визь.
Заготовка быд бергӧдчигӧн тайӧ визьыс лоӧ век джуджыдджык, и резецыс прӧйдитас заготовка стенка пыр.
Вундан металлӧн дзужгӧм пыдди кыліс прӧтивнӧй дзизгӧм, мыйкӧ рутшмуні.
Резецлӧн головкаыс — сталь-быстрорезысь пластинка — вошис, быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
— Сотін! — ёна повзьӧмӧн шуис Леночка.
Омӧльтор артмис.
Катя беспомощнӧя нюммуніс.
Некор на Костя эз аддзыв ёсь нывкаӧс татшӧм коньӧр кодьӧн.
Та вӧсна сійӧ повзьыштіс, и пыр жӧ найӧ лоисны кыдзкӧ матысаӧсь.
Колӧ вӧлі мыйкӧ пыр жӧ вӧчны, медым Катя эз сэтшӧма нюмъяв.
Колӧ вӧлі нюжмасьтӧг отсавны, кыдзи сійӧ отсаліс эськӧ вӧйысь мортлы...
Кор пролётын тыдовтчис мастер Герасим Иванович, станокъяс уджалісны, а Костя помалӧ вӧлі уборка.
Ставыс, тыдалӧ, вӧлі лючки, но мастер чужӧм серти челядь гӧгӧрвоисны, мый делӧыс омӧль.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн Бабин видзӧдліс Леночка Туфик резец вылӧ, матыстчис Катя станок дінӧ, видзӧдліс да кызӧктіс.
Катялӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс, юрыс копыртчис улӧ-улӧ.
— Сувтӧд! — шуис старик.
Гӧрд кнопка «стоп» личкыштӧм бӧрын Катя кынмис места вылас.
— Сідзкӧ, мӧд бригадаса мастер збыльтор висьталіс, мый кодкӧ тані наждак бергӧдлӧ.
Кытчӧ тэ ассьыд резецтӧ воштін?
Кытысь босьтін?
Сотін резецтӧ?
Коді тшӧктіс резецсӧ заправляйтны?
Озырӧсь ми лоим — йӧйлун вӧсна инструментъяс сотавны!
Мый чӧв олан? — горӧдіс Герасим Иванович.
Яндзимӧн тырӧм лӧз синъяс видзӧдісны Костялань.
«Мый вӧчны?
Мый вӧчны?
Ме, дерт, ог выдайт тэнӧ, но ме ог тӧд, мый вӧчны!» видзӧдласнас вочавидзис сійӧ.
— Инструмент портитан, да ещӧ и дзебан, — муртса кывмӧн шуис мастер.
— Он висьтав — уборщицаӧ вуджӧда!
Ог видзӧд, мый батьыд фронт вылын.
Костя кураліс коробкаысь посни стружкасӧ, перйис портитӧм резецсӧ да мыччис мастерлы.
Старик мӧдіс сы вылӧ видзӧдны.
— Кыкӧн, сідзкӧ, мастерӧс ылӧдінныд? — зумыша шуис сійӧ да бергӧдчис Леночка Туфиклань, коді зілис петкӧдлыны, мый сійӧ уджысь кындзи нинӧм оз тӧд:
— А тэ чайтан, тэныд делӧ абу?
Сувтӧд станоктӧ!
Выключитіс станоксӧ и Леночка.
— Кытысь Галкина выль резецсӧ судзӧдіс? — то Костя вылӧ, то бледӧдӧм Леночка вылӧ видзӧдлывлӧмӧн следствиесӧ водзӧ нуӧдіс Бабин.
— Кытысь гусялінныд?
— Мӧд цехысь токарь Стукачев меным сетіс! — тэрыба шуис Костя.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
Куимнанныд мекӧд мунамӧй!
Челядь дугдавлісны уджавны да вашкӧдчигтыр видзӧдісны на бӧрся.
Артмис мыйкӧ вывті серьёзнӧйтор.
Мастер вӧлі сьӧд кымӧрысь зумышджык, а сылӧн свитаыс дась вӧлі му пырыс мунны.
СУД ДА ПРИГОВОР
Герасим Иванович пуксис цех помын аслас пызан сайӧ, пызан вылӧ пуктіс кияссӧ, видзӧдліс Катя, Лена, Костя вылӧ, и кӧть код вылӧ эськӧ сійӧ эз видзӧд, сылӧн синъясыс вӧліны воддзакодь скӧрӧсь.
— Ог лэдз ме татшӧмтор, Галкина! — орӧдіс сійӧ.
— Быдӧн кӧ заводитасны инструмент портитны, висьтав, мый артмас?
А артмас сійӧ, мый производствоыс сувтас.
А тэ ещӧ и ылӧдлан ассьыд мастертӧ, мыжтӧ дзебан! — кипыдӧснас пызанӧ шлапнитӧмӧн горӧдіс старик да зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Кӧсйи тэнӧ кольчаяс вундалан удж вылысь расточка вылӧ вуджӧдны, срокысь водз разряд сетны, а ӧні виччысьыштлан, Галкина...
Мун станок дінад!
Тайӧ вӧлі ыджыд удар.
Катя кӧсйис мыйкӧ шуны, эз аддзы кывъяссӧ да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, муніс места вылас.
— Тэ мыйла станок дорӧ вӧзйысин? — Костя кыліс юалӧм.
— Мыйла кӧсъян лоны токарӧн?
Фронтлы отсавны?
Костя довкнитіс юрнас.
— Тэ талун отсалін фронтлы?
Эн, тэ талун сылы определённӧ портитін.
Отсалін инструмент жуглысьлы — жуглы пӧ и водзӧ, а цехыс медым резечьястӧг олас, этшаджык боевӧй продукция сетас.
Лоӧ тэныд, Малышев, подсобнӧйын уджавны, кытчӧдз он ло сознательнӧйӧн.
Медым некод эз аддзыв, аслас тележка дінӧ Костя муніс колоннаяс сайті.
Катя, кияснас чужӧмсӧ вевттьӧмӧн, сулаліс стен дорын.
Дерт, Костя вывті ёна жалитіс асьсӧ, но ещӧ на ёнджыка жалитіс Катюшаӧс, чувствуйтіс, мый должен сылы мыйкӧ шуны, но эз тӧд, мый шунысӧ.
Термическӧй цех ӧдзӧсын тыдовтчис Нина Павловна.
Катя тэрыба муніс станок дорӧ.
— Катя, — нерешительнӧя чукӧстіс сійӧс Нина Павловна, — меным дзик ӧні Сева висьталіс, мый тӧрыт тэ ящикысь перйӧмыд письмӧ...
Ме коймӧд лун нин цехын.
Гашкӧ, и меным письмӧ воис, тэ он тӧд?
Антонина Антоновна нинӧм абу кывлӧма?..
А мый тэныд гижӧ батьыд?
Мыйла тэ сэтшӧма расстроитчӧмыд?
Сыкӧд нинӧм эз ло?
— Папакӧд нинӧм эз ло, — вочавидзис Катя да бокӧ бергӧдчис.
Сійӧ удж вылӧ лэдзис станоксӧ да, упрямӧй, быттьӧкӧ йиысь вӧчӧм, мӧдіс уджавны.
Кыліс мужскӧй гӧлӧс:
— Галкина ёрт!
Костялы бара лои вешйыны колонна сайӧ.
Сійӧ зілис не веськавны заводса директор син улӧ, сы вӧсна мый директорыс вӧлі стрӧг да тӧждысьысь.
Кажитчис, мый тайӧ паськыд пельпомъяса неыджыд тушаа гӧна пальтоа мортыс цехъясын мыйкӧ век корсьысьӧ, оз вермы аддзыны да скӧралӧ; сылӧн синъясыс сідзи и югнитлывлісны ёсь бикиньясӧн, а гӧлӧсыс вӧлі оръясяна, требовательнӧй.
— Уна-ӧ талун? — дженьыда юаліс сійӧ.
— Дасысь нёль либӧ вит, — мыжапырысь вочавидзис Нина Павловна.
— Вывті дона сувтӧ опытыс, Лев Борисович.
Веськыда кӧ шуны, менӧ тайӧ мучитӧ, и ме думайта...
— Миян абу право ӧткажитчыны тіянлысь предложение полнӧя прӧверитӧмысь, — дугӧдіс сійӧс директор.
— Солын «рюмка» шонтӧм кӧ нинӧм оз сет, вуджӧй свинцовӧй электрованна вылӧ, но кияс эн личӧдӧй.
Ті коммунистка.
Ті долженӧсь сетны выль техника вӧсна тышлысь образец.
Да, партбюролысь первой жӧ заседаниесӧ лоӧ сиӧма техническӧй прогресс кузя могъяслы.
Сёрнитыштам стружки идралӧм вылӧ Балакинлӧн транспортёр йылысь, «рюмкаяс» калитан тіян способ йылысь...
Миян выль парторг кӧсйысьӧ, мый заводса парторганизация босьтас тайӧ делӧсӧ аслас наблюдение улӧ.
Лӧсьӧдчӧй вӧчны бюро заседание вылын неыджыд сообщение.
— Весиг страшнӧ лоӧ, — ышловзис Нина Павловна.
— А ті эн повзьӧдлӧй асьнытӧ асьныд, — друг серӧктіс директор.
— Ме уверен, мый тайӧ могсӧ ті решитанныд.
Ті ученица карса медбур термист Василий Галкинлӧн, ті долженӧсь справитчыны...
Да и парторганизация отсалас.
Выль парторгыд чорыда босьтчӧ уджас — фронтовик, нинӧм он шу...
А ӧні мунӧй гортад шойччыштны.
Но первой видзӧдлам, кыдзи мунӧ электрованналӧн монтажыс.
Старшӧйяс мӧдісны термическӧй цехӧ, Костя бара кутчысис тележкаӧ, а Катя, аслас думъясӧн тырӧм, весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
И бур!
Сӧмын на Костя вӧчис эськӧ быдторсӧ, мый вермис, медым успокоитны Катяӧс, а ӧні скӧраліс «принцесса» вылӧ.
Мыйла?
Вернӧйджык лоӧ, мый Костя эз кӧсйы аддзыны Катяӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ асьсӧ петкӧдліс Нина Павловнакӧд сёрнитігӧн.
Да, Нина Павловна вӧлі Катялӧн мачеха.
Бабыс, Антонина Антоновна, висьталіс Костялы, мый Василий Галкин гӧтрасис Ниночка Пестрякова вылӧ дзик война заводитчӧм водзвылын, кык во мысти сы бӧрын, кор кулі сылӧн первой гӧтырыс, Катюшалӧн мамыс.
Быдӧн сёрнитісны, мый Катя кутас быдмыны вежӧра да бур нывбаба дорын, но сійӧ долис век ассьыс, мый батьыс не должен вӧлі вунӧдны мамуксӧ, да Пестряковакӧд, кыдзи сійӧ водзӧ шуис Нина Павловнаӧс, эз кӧсйы имеитны нинӧм общӧйсӧ.
Костя ногӧн, сійӧ вӧчис омӧля, неправильнӧя да прӧста ӧбижайтіс бур мортӧс.
Костялы паныд сюрис гӧрдӧдӧм синъяса, дзикӧдз расстроитчӧм Леночка Туфик.
— Мый вӧчӧ Катя? — юаліс Леночка бӧрдігтыр.
— Ой, Малышок, мыйла ми эгӧ дугӧдӧй резецсӧ заправляйтӧмысь?
Герасим Иванович шуӧ, мый тайӧ вӧлі миян долг...
— Да но сійӧс, поперечнӧй душаӧс!
Дугӧдан сійӧс, кыдз жӧ! — нурбыльтіс Костя да цехӧвӧй вороталань скӧрысь йӧткыштіс тележкасӧ.
ГИМАЛАИ ВЫЛЫН ДЕЛӦ
Кӧть и туйыс вӧлі неудобнӧй, тележкаыс дворӧд кыдзкӧ-мыйкӧ прӧйдитіс, а Гималаи вылын, кыдзи челядь шуисны свалка вылысь стружка гӧрасӧ, заводитчис мученье.
Посни стружкасӧ колӧ вӧлі шыблавны свалка шӧрас, куснясьӧм стружкиясысь артмӧм мыльк сайӧ.
Мыльк вылас вӧлі нуӧдӧма пос, но пӧвъясыс йизьӧмаӧсь, тележкаыс ӧтарӧ исковтӧ вӧлі бӧр да ковмыліс отсӧг вылӧ корлыны мӧд бригадаысь детинкаясӧс.
Первой Костя отсаліс налы коробкаысь ректыны ёсь стружкаяссӧ, а найӧ отсалісны лэптыны мыльк вылас тележкасӧ.
— Кытчӧ йӧз вылас стружкасӧ кисьтан!
Рака!
Тайӧ шуис Сева.
Гималаи вывса джуджыд гуранӧ Колька Глухихкӧд пырӧмӧн сійӧ верстьӧ морт моз куритіс.
— А тэ...
тэ мый сэні дыштӧ песан? — шуис Севалӧн наянлунӧн дӧзмӧдӧм Костя.
— Этша на ме тэнӧ песі, а то эськӧ кужин стружкатӧ киськавны.
Водзӧ ставыс артмис гӧгӧрвотӧма.
Костя оз помнит, кыдзи сійӧ веськаліс гуранӧ, мыйла сылы лои тышкасьны не сӧмын Севакӧд, но и Колькакӧд.
Кор мӧдіс гӧгӧрвоны, окажитчис, мый сійӧ куйлӧ гатшӧн, сы вылын пукалӧ Сева, а Колька пидзӧсъяснас личкӧ сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Кӧсъян лымйӧн закуситны?
Кӧсъян лымйӧн закуситны?.. — юасис Сева.
— Тэ висьтав, Малышок: нуӧдан миянӧс тайгаӧ?
Индан зарни дінӧ туйсӧ?
Медбӧръяысь юалам! — шуис Колька.
— Збойӧсь ті — кыкӧн ӧти вылӧ! — пошкигтыр вочавидзис Костя.
— Ёна тай колӧ меным тіянкӧд ноксьыны!
Ачым муна, а тіянӧс нинӧм вылӧ ог нуӧд.
— Сет сылы мороженӧй! — распорядитчис Колька.
— Сёйӧй, Малышок! — сылысь вомсӧ лымйӧн тупкӧмӧн нежнӧя шуаліс Сева.
Кыліс лӧнь, но сэтшӧм... сэтшӧм гӧлӧс, мый ставныс повзисны:
— Шыбит!
Куимнанныс чеччисны.
Кияссӧ бушлат зептӧ сюйӧмӧн да синъяссӧ читкыртыштӧмӧн вылісянь на вылӧ видзӧдіс Бабин.
— Со мыйӧн молодечьясыд занимайтчӧны, — шуыштіс сійӧ.
— Безобразничайтӧны, а цехын стружкаыс — юрвывтыр.
— Сійӧ миян вылӧ первой уськӧдчис, — шуис Колька.
— Сійӧ век каттьысьӧ.
— То сотӧм резечьяс дзеблалӧ, то кулакъяснас ӧвтчӧ! — зывӧкпырысь шуаліс мастер.
— Мунӧй цехӧ!
Несправедливостьыд курыд, кӧть сійӧс и абу нарошнӧ вӧчӧма.
Детинкаяс кыскисны тыртӧм тележкасӧ, а на бӧрся восьлаліс мастер да лыддис нотация, Булкинӧс видіс лодырӧн, а Костяӧс косясьысьӧн да ылӧдчысьӧн.
Костя чӧв оліс...
Ставыс артмис сылы паныд.
Дзебис сійӧ Катялысь резецсӧ?
Да, дзебис.
Уськӧдчис сійӧ Колька да Сева вылӧ?
Да, уськӧдчис.
Но веритіс ӧмӧй эськӧ мастер, мый Костяӧс заставитісны пырны косьӧ?
<rus>В общем</rus>, ставыс путкыльтчис: токарӧн лоны лача вошис, и мӧдног сійӧ видзӧдӧ Катя вылӧ, и...
Пӧрысь мастер пуксис аслас пызан сайӧ.
— Колӧ тіянӧс разӧдны разнӧй пельӧсъясӧ, — решитіс сійӧ.
— Лодырничайтанныд!
Тэ, Булкин, колян цехӧ важ удж вылад.
— Уна ме уджала гожся туфлинад! — шуис Сева, водзӧ чургӧдіс коксӧ да бергӧдліс — со пӧ, видзӧдлы ачыд.
— Менам аслам ботинкиясӧй рок корӧны, а цехыд ӧнӧдз спецобувь эз сет.
— Пока ботинкияс вылӧ ордеръяс абуӧсь на, — ышловзис Бабин.
— Регыд гынсапӧг сетавны кутам.
Тайӧ весиг бурджык тӧв кежлад.
Кӧдзыдъясыд век ёнджыкӧсь лоалӧны. —
Сійӧ шыасис Костя дінӧ:
— А тэ, Малышев, инструменталкаысь босьтан контргайкаяс, аддзан Зиночка Соловьёваӧс да сыкӧд ветлан завод стрӧитанінӧ.
Бергалышт миян шефскӧй строительнӧй бригада дінын.
Унджык лоас пӧльзаыс...
ДАС КЫК ЛУНӦН ЦЕХ
Зиночка Соловьёва вӧлі комсомольскӧй организацияса секретарӧн, и сытӧг, дерт, эз кольлы ни ӧти молодёжнӧй удж.
Сійӧ вӧлі ичӧтик, сьӧд синъяса, гора гӧлӧса, новліс ур куысь вурӧм пась да шапка, но весиг медся завидьтысь нывъяс эськӧ эз завидьтыны сылы — пасьыс вӧлі сэтшӧм важ да вушйысьӧма.
Вермас лоны, Зиночка вӧлі лӧсьыдіник, а вермас лоны, мисьтӧминик — тайӧс некод эз тӧд, сы вӧсна мый сійӧ чужӧм вылӧ сьӧкыд вӧлі прамӧйджыка видзӧдлыны: сійӧ век тэрмасис.
Случайнӧ Костя кывліс, мый сійӧ велӧдысьлӧн ныв, мый Беларусьын фашистъяс бырӧдӧмаӧсь сылысь став семьясӧ.
Важ ур ку пасьсӧ судзӧдіс завод, сы вӧсна мый Зиночка эвакуируйтчис куш гожся платтьӧ кежсьыс.
Комсомольскӧй комитет жырйын, кытчӧ контргайкаяс тыра сьӧкыдкодь мешӧкӧн локтіс Костя, век унджык чукӧрмисны зыръя да кайлӧа челядь.
Зиночка тӧждысьӧмпырысь шуаліс: «А вот Иван Петров локтіс, а вот Федя Кострицын, а вот Наташа Олесова», и списокын пасъяліс воысьясӧс, зілис шапка улӧ дзебны юрсилысь то ӧти, то мӧд сьӧд кудрисӧ.
— Ребята! — горӧдіс сійӧ да чеччис.
— Энӧ вунӧдӧй, коді кутшӧм бригадаын кутас уджавны.
Мунам!
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ, быттьӧкӧ спасайтчис; ставӧн уськӧдчисны сы бӧрся, а Костя петіс медбӧръя мортӧн, но сэсся ноксьӧмас сійӧс йӧткыштісны пятитонка машина кузов шӧрӧ, и мышъясысь кындзи сійӧ нинӧм эз аддзы.
Мыйӧн сӧмын машина вӧрзис, ставӧн горӧдісны сьывны, и ставсьыс медся гораа Зиночка — сылӧн гӧлӧсыс вӧлі шила кодь ёсь, и ӧтарӧ торъявліс уна мукӧд гӧлӧсъясысь.
Машинасӧ тракӧдіс, чеччӧдліс, Костя код дінӧ кӧ кутчысис, кодкӧ кутчысис Костя дінӧ, кодлӧнкӧ зырйыс мыджсис сылы бокас да бокыс доймис, но век жӧ сійӧ дзик пыр велаліс тайӧ шума путешествиеас.
Но вот машинаыс мӧдіс бокног катласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а сэсся друг сувтіс.
Ставӧн пӧрины, кутісны серавны да заводитісны чеччавны му вылӧ.
Костя аддзис строительство, код вылын шефствуйтіс ставнас карыс.
Шуйгавылын и веськыдвылын сулалісны кирпичнӧй важ корпусъяс, а на костын, ыджыд пустырь шӧрын, ставыс пуис и лымйыс ньӧти эз вӧв.
Йӧзыс зыръясӧн кодйисны мусӧ, дрӧбитісны кайлӧясӧн, шыблалісны машина кузовъясӧ, а плӧтникъяс тотшкӧдчисны черъясӧн, сувтӧдалісны кыз сюръяяс.
Ставныс зэв ёна тэрмасисны, зілисны, но Костя пыр жӧ аддзис, мый тайӧ абу настоящӧй землекопъяс да плӧтникъяс, — найӧ эз вӧвны рабочӧйяс моз пасьтасьӧмаӧсь, и эз ёна кужӧмӧн уджавны зырнас, кайлӧнас да чернас.
Став пустырь вомӧныс вӧлі нюжӧдӧма полотноысь плакат: «Цех «Б» стрӧитам дас кык лунӧн!»
И Костя шензис: Румянцевкаын весиг неыджыд баракъяс стрӧитсисны гожӧмын ӧти-кык тӧлысьӧн, а тані вот стрӧит тӧлын кык вежонысь регыдджыкӧн!
Сой вылын гӧрд повязкаа морт индіс воысьяслы налысь участокнысӧ.
Зиночка горӧдіс: «Ребята, кадыс дона!», кватитіс кодлыськӧ кайлӧсӧ да мӧдіс пазӧдны мусӧ, и комсомолечьяс ӧта-мӧд вежмӧныс мӧдісны уджавны.
— А гайкаяссӧ кытчӧ? — Зиночкалысь юаліс Костя, сы вӧсна мый сылы яндзим лои нинӧм вӧчтӧг сулавны.
— Ак да!
Дзикӧдз вунӧді!
Мунам регыдджык!
Гайкаяссӧ виччысьӧны цехын!
Найӧ котӧртісны кык бипур костті, кодъяс дінын шонтысьӧны вӧлі шоперъяс, сэсся кык кирпичнӧй цех костті да веськалісны сэтшӧм ыджыд пу постройка дінӧ, коді ставсӧ тупкис.
Тайӧ постройка вылас сідзжӧ вӧлі плакат:
«Примит, фронт, уральскӧй общественностьлысь пӧдарок!
«А» цех стрӧитӧма дас куим лунӧн».
Зэв ыджыд, ещӧ тыртӧм на цехын вӧлі шоныд да ичӧтика тшына, ӧвтіс свежӧй пу дукӧн, ломалісны югыд лампаяс да жургисны, быттьӧкӧ ловъяӧсь, буржуйка-пачьяс, кодъясӧс вӧлі сувтӧдӧма кӧрт листъяс вылӧ.
ПРОФЕССОР ДА КӦРТТУВ
Костя ордысь босьтісны мешӧксӧ, но сійӧ весиг тайӧс эз казявлы.
Лажыньтчӧмӧн йӧзыс тувъялісны вӧсньыдик пӧвъяс гырысь щитъяслӧн рамаясӧ.
Уджыс прӧстӧй, но Костя аслас тӧдлытӧг серӧктіс.
Сійӧ мортыс, коді серамсӧ петкӧдліс Костялысь, сідзжӧ эз вӧв плӧтник кодь.
Юрас сылӧн вӧлі джуджыд каракулевӧй шапка, ныр вылас — югыд оправаа ӧчки, а чужӧмыс сэтшӧм серьёзнӧй, быттьӧкӧ сійӧ тувъялӧ зарни кӧрттувъяс.
Но всё равно, сійӧ эз куж тувъявнысӧ.
Сійӧ ӧтчыд кучкис, и пуас пырис кӧрттувлӧн коймӧд пайыс кымын; ещӧ кучкис — ӧчкиыс вешйис ныр йылас, а кӧрттувйыс водіс бок вылас.
Сэки Костя и серӧктіс.
Ӧчкисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын мортыс стрӧга видзӧдліс сы вылӧ.
— Сералан? — юаліс сійӧ.
Виччысьӧм могысь Костя вешйыштіс ӧти воськов бӧрӧ, а нывбаба, коді тайӧ жӧ рамаас тувъяліс вӧсньыдик пӧвъяс, велӧданаа шуис:
— Профессор вообще оз радейт критикасӧ.
— Ог, ме ог радейт глупӧй серам...
Сійӧ думайтӧ, мый сэтшӧм нин кокни тувъявлыны кӧрттувъяс.
Да?
— А сьӧкыд ӧмӧй! — нурбыльтіс Костя.
— Ак, тэныд кокньыд! — горӧдіс сійӧ, кодӧс нывбаба шуис профессорӧн.
— Петкӧдлы, кыдзи тэ тувъялан кӧрттувъяссӧ, а ми сералыштам!
— И Костялы сійӧ мыччис мӧлӧтсӧ.
— Сюрин, Малышев! — шуис Зиночка, коді друг лоис Костя дінын.
— Извинитчы, да мунам.
Но Костя, мӧлӧт босьтӧм бӧрын, лажыньтчыштіс, небыдика кучкӧмӧн кӧрттув помсӧ сатшӧдіс пӧвйӧ, мӧлӧтӧн швачӧбтіс да мӧлӧтсӧ кутыштіс вӧсни пӧв вылас.
— Ага, кӧрттувйыд чеччыштіс! — горӧдіс профессор.
— Критикуйтны удж вӧчӧм дорысь кокньыдджык.
Кӧні кӧрттувйыс, том морт?
Кор Костя надзӧникӧн лэптіс мӧлӧтсӧ, тыдовтчис, мый шляптыс пыдӧ пырӧма пуас.
Профессор эскытӧг парсалыштіс сійӧс гыжнас.
— Гм...
Гм...
Ӧти случай решительнӧ нинӧм оз висьтав! — шуис сійӧ.
— Ещӧ.
Куим кӧрттув сатшкыштӧмӧн, Костя тэрыба кучкис куимысь, и став кӧрттувъясыс дзебсисны.
— Энлӧ, ті видзӧдлӧй, мый вӧчӧ тайӧ пытшыс! — нимкодьпырысь горӧдіс профессор.
— Тайӧ абсолютнӧ точнӧй удар, тайӧ... тайӧ, тыдалӧ, кӧрттувъяс тувъявлысь классик! —
Юр весьтӧ шапкасӧ лэптӧмӧн сійӧ мыччис Костялы кисӧ:
— Сьӧлӧмсянь кора извинитны.
Тіян эм полнӧй право серавны, кор ме тшыкӧда кӧрттувъяссӧ.
Кӧні ті тадзисӧ велӧдчинныд?
— Кор Румянцевкаын баракъяс стрӧитім, — сійӧ киӧ полӧмӧнмоз инмӧдчигӧн шуис яндысьыштысь Костя.
Щитъяс обшивайтанінын уджалысь йӧз чукӧрмисны Костя гӧгӧр.
Сійӧ петкӧдліс налы, кыдзи тувъявлыны кӧрттувъяс, окотапырысь тотшкӧдчис мӧлӧтӧн да весиг эз казявлы, мый Зиночка кытчӧкӧ вошис.
— Да ӧд ми сыкӧд паныдасьлім нин! — кыліс тӧдса гӧлӧс.
— Ме думайті, мый тайӧ детинкаыс кужӧ сӧмын косясьны, а вӧлӧмкӧ, сійӧ и пӧлезнӧй удж кужӧ вӧчны.
Шуйга кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн Зиночкакӧд орччӧн сулаліс шинеля морт, буретш сійӧ, коді талун асывнас отсаліс Костялы кайны Землянӧй холмса трӧпинка вылӧ.
Дерт, тайӧ Зиночка сійӧс вайӧдіс видзӧдлыны, кыдзи пелька мӧлӧтнас тотшкӧдчӧ Малышев.
— Лӧсьыда кӧрттувъяссӧ тувъявлан, — шуис сійӧ.
— Мастера вӧчан. —
Сійӧ шыасис Зиночка дінӧ:
— Абу, Соловьёва ёрт, ме абу сӧгласен тэнад предложениеӧн.
Подшефнӧй строительство вылын уджалысьяс тырмӧны, а вот Войвыв Полюсса тарнӧй цехын детинкаыс сгӧдитчас. —
Сійӧ шуис Костялы:
— Аски заводскӧй комсомольскӧй организация мӧдӧдӧ Войвыв Полюсӧ социалистическӧй отсӧг кузя бригада.
Кӧсъян мунны?
— А Войвыв Полюсын Миша Полянчук уджалӧ? — аслас пельяслы вериттӧг на юаліс Костя.
— Да, да!
Сійӧ тарнӧй цехын комсорг да передӧвӧй участокса бригадир, — шуис Зиночка.
— Сідзкӧ, тэ сӧгласен?
Включит, Соловьёва ёрт, сійӧс бригадаӧ...
Кыдзи тэнад овыд, детинка?..
Но, вот и тӧдмасим, Малышев.
Петкӧдлы асьтӧ Войвыв Полюсын.
— И, юрнас довкнитӧм бӧрын, чотіг да пу джоджӧ бедьнас небыдика стучитігтыр, сійӧ муніс.
— Тайӧ ЦК-са выль парторг заводын, Сергей Степанович Тагильцев, — шуис Зиночка.
— Сійӧ воис фронт вывсянь да вывті, вывті делӧвӧй!
Мыйӧн сӧмын бӧр локтісны заводӧ, Зиночка Костякӧд муніс Герасим Иванович дорӧ, и сійӧ вензьытӧг лэдзис ассьыс рабочӧйсӧ:
— Медым ветлас...
Ме сы вылӧ лӧгала.
Косясьысь детинка быдмӧ.
Да ещӧ и ылӧдчыны велалӧма.
Старик бокӧ бергӧдчис сы дорысь, но тайӧ вӧлі медбӧръя кымӧртор.
Водзын ӧзйис шонді — Костя вӧлі рад, мый аддзас Мишаӧс.
ТЕРМИЧКАЫН
Кор виччысян мыйкӧ буртор, то кажитчӧ, мый часъяс лоисны кузьӧсь-кузьӧсь, но тайӧ сӧмын тадзи кажитчӧ.
Мастерлӧн приказ серти, смена помасьтӧдз Костя отсасис кладовщикъяслы разбирайтны инструмент, а кор тутӧстіс гудок, решитіс, мый оз сулав котӧртны гортӧ, мый оз ков аддзысьлыны Севакӧд да Катякӧд; сэтчӧ жӧ сійӧ поліс асывнас сёрмыны автобус вылӧ.
«Пачьяс сайӧ муна», мӧвпыштіс сійӧ, мӧдӧдчис термичкаӧ, кыдзи шуисны заводын термическӧй цехӧс, да ӧдзӧсас зурасис Нина Павловнакӧд, коді сӧмын на локтіс гортысь.
Тӧдмалӧмӧн, мыйла локтіс Костя, Нина Павловна предложитіс:
— Лабораторияын эм шоныд пельӧс, и тэ бура узян.
Мунам...
Термическӧй цех уджаліс лун и вой.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма сьӧдасьӧма, мый кажитчис, стенъяс да йирк пыддиыс сылӧн сап пемыд.
Тані век вӧвлі уна металл.
Югъялысь либӧ сімӧм детальяс, кодъясӧс вӧлі тэчӧма штабельясӧн, виччысисны закалка, а мукӧд штабельясас детальясыс вӧліны сьӧдӧсь да ёна волялісны — тайӧяс получитісны нин закалка.
— Бӧръя партияас кымын туяна «рюмка»? — контрольнӧй пызан сайын уджалысь олӧма нывбабалысь юаліс Нина Павловна.
— Кызьысь дас ӧти, — недовольнӧя вочавидзис сійӧ.
— Мыйта тэ, Нина, Дикерманкӧд «рюмкасӧ» портитін...
Ӧні нин, он кӧ шедӧд кӧсйӧмтортӧ, став калильщикъяслы позор.
— Колӧ шедӧдны, — думайтӧмӧн шуаліс Нина Павловна.
— Делӧыс не сӧмын позорын, а сыын, мый тайӧ колана фронтлы...
Костя сюся видзӧдіс главнӧй нагревательнӧй пачьяс вылӧ, кодъяс шусисны тоннельнӧйясӧн.
Кык пач сулалісны орччӧн — кузьӧсь, автобусысь тӧдчымӧнъя кузьджыкӧсь.
Пачлӧн ӧтар помын тыдаліс садочнӧй паськыд ӧшинь, кытчӧ работницаяс мыччалісны ӧти деталь бӧрся мӧдӧс, а мӧдар помын, быттьӧкӧ векни би син, муртса тыдыштіс ӧшинь доналӧм детальяс сеталӧм вылӧ.
Костя видзӧдліс садочнӧй ӧшиньӧ, и пачыс кажитчис би тоннельӧн.
Сэні ставыс вӧлі доналӧма еджыдӧдз — и стенъясыс и сводыс.
Тоннельӧд ньӧжйӧникӧн ӧшиньлань кыссисны орччӧн тэчӧм заготовкаяс.
Кыссисны найӧ, дерт, эз асьныс — найӧс нуис цепь, коді джоджса прорезьӧд крукъясӧн крукавліс заготовкаяссӧ.
Пачӧд прӧйдитігкостіыс заготовкаыс шонавліс — вӧлі сьӧд, а лоліс еджыдӧн, доналӧмаӧн.
Кольлі сійӧс сюйны сьӧд маслӧӧ да калитны, вӧчны ёнӧн, чорыдӧн...
— Тэ дзикӧдз ылалін, Малышок.
Мунам! — сійӧс чукӧстіс Нина Павловна, коді удитіс мыйкӧ йылысь сёрнитны калильщикъяскӧд.
Лабораторияын вӧлі югыд, сӧстӧм.
Интереснӧ, мыйла сьӧд калильнӧй удж нуӧдӧм вылӧ колӧ татшӧм уна небӧг, мый найӧ муртса тӧрӧны шкафӧ, сэтшӧм уна вӧсньыдик стеклӧысь вӧчӧм гӧгӧрвотӧм посудаяс да ещӧ вескияс да микроскопъяс!
— Мыськы киястӧ, — шуис Нина Павловна.
— Ӧні сёйышт.
Со бутербродъяс сырӧн.
Сёй, эн яндысь...
А ме — уджӧ босьтча.
КАПРИЗНӦЙ «РЮМКА»
Водзджык Костя думайтліс, мый уджавны позьӧ промывочнӧй кӧшӧн, мӧлӧтӧн, вӧрын ружьеӧн, станок сайын либӧ тележкаӧн, а вӧлӧмкӧ, позьӧ и тадзи: Нина Павловна перйис портфельысь кыз тетрадьяс, небӧгъяс, кресталіс кияссӧ и, «рюмка» деталь вӧчан грубӧй заготовка вылӧ да югъялысь гӧтӧвӧй деталь вылӧ видзӧдігтыр, мӧдіс думайтны.
— Тэ, дерт, тӧдан, мый ми вӧчам фронтлы? — друг юаліс сійӧ.
— «Катюшаяс» вӧчам, — военнӧй тайна соблюдайтӧмӧн муртса кывмӧн шуис Костя.
— Да, вӧчам «катюша» снарядлы ӧткымын детальяс...
Тайӧ ён оружие.
Фронт век унджык и унджык корӧ «катюшаяс», и ми вермим эськӧ сетны унджык, не кӧ «рюмкаясыс».
Ӧні токарьяс тӧчитӧны «рюмкаяссӧ» калитӧм заготовкаясысь.
Сотчӧны, жугласьӧны резечьяс, уджыс мунӧ ньӧжйӧ.
Позьӧ эськӧ вӧлі «рюмкаяссӧ» тӧчитны сырӧй, калиттӧм стальысь, а сэсся дасьяссӧ нин калитны, но гӧтӧвӧй «рюмкаяссӧ» калитӧмыс оз удайтчы: сылӧн вывті вӧсньыдӧсь стенкаясыс.
Калитігас «рюмкаыс» деформируйтчӧ, куснясьӧ, артмӧ брак...
Талун ми бура калитім «рюмкаяслысь» сӧмын ветымын вит процентсӧ.
Яналана этша!.. —
Нина Павловна прӧйдитчис лабораторияӧд да чорыда шуис:
— Кула, а велӧдча вӧсни стенкаа «рюмкаяс» калитны.
Сов пытшкын детальяс донӧдӧм нинӧм эз сет.
Видзӧдлам, мый сетас свинцовӧй нагревальнӧй ваннаӧн удж.
Тадзи делӧыс оз ладмы — ладмас кыдзкӧ мӧдног.
Вася велӧдіс менӧ, мый миян уджын медся коланаыс упорство... тайӧ, кыдзи и став мукӧд уджъясын.
Став учёнӧй металлургъясӧс кок йылӧ лэпта, калитчӧм кузя сёпӧлӧс режим видла, но кӧсйӧмторйӧс шедӧда!
Код тӧдас, кымын олӧм спаситас быд лишнӧй «катюша» да кодлӧн тайӧ лоас олӧмыс! —
Сійӧ пуксис пызан сайӧ да заводитіс листайтны небӧг.
— Вод узьны, Малышок, аски ме водз чуксала тэнӧ...
Шкаф сайын сулаліс ичӧтик диван.
Костя водіс, ватникнас шебрасис да неуна думайтыштіс талунъя лун йывсьыс, коді заводитчис омӧля, а помасис вывті бура.
Вот сійӧ мунас Полюс вылӧ...
Кӧнкӧ мыльк сайын кольӧ керка, кӧні олӧны лӧз синма зыксьысь нывка да ӧбӧдитчысь Булкин...
Омӧль йӧз найӧ, бурджык натӧг овны.
Кӧнкӧ кольӧ цех пӧрысь мастернас...
Оз кӧсйы Бабин вӧчны Костяӧс металл кузя токарӧн, оз сет сылы вундавны сталь — оз ков.
— Узян? — джын гӧлӧсӧн юаліс Нина Павловна.
— Ог...
— А мый йылысь тэ ышлолалан?
Костя чӧв оліс.
— Тэныд жаль кольны заводсӧ да ёртъястӧ?
— Ёна тай найӧ, поперечнӧй душаяс, меным колӧны! — ӧбидапырысь вочавидзис Костя.
— Збыль, ӧд ті онӧ дружитӧй...
И сійӧ омӧль, мый ті онӧ дружитӧй...
Век жӧ узь, Малышок...
Да, Малышок мунас Войвыв Полюс вылӧ Миша дорӧ, код дінӧдз «дас километр, и туйыс век веськыд, чукыльясӧн», и вӧчас тайӧс радпырысь; а сійӧ, мый Костя пыдісянь ышловзис, тайӧ прӧста гӧгӧрвотӧм мыйла.
Нёльӧд глава
ВОЙВЫВ ПОЛЮС
Асывнас, ещӧ рӧмыдӧн на, заводскӧй автобус муніс Войвыв Полюсӧ.
Пассажиръяснас вӧліны молодёжнӧй механическӧй цехысь челядь.
— А дыр ми полярникъясӧс, моржъясӧс-тюленьясӧс, кутам буксир вылын кыскыны-лэптыны? — юаліс кодкӧ.
— Ребята, ребята! — суитчис Зиночка Соловьёва.
— Ме тіянӧс предупреждайта: энӧ сувтӧдӧй Полюс вылын юалӧмсӧ сідзи, мый ми локтім найӧс буксир вылӧ босьтны.
Тайӧ ӧбиднӧй кыв.
Полярникъяс уджалӧны самоотверженнӧя, но получитӧма Сталин ёртлысь приказ, мый колӧ ӧддзӧдны фронт вылӧ продукция мӧдӧдӧм.
Вот ми и мунам филиальскӧйяслы отсасьны...
Автобусса пассажиръяс ланьтісны.
Костя почувствуйтіс асьсӧ важнӧй мортӧн: сійӧ мунӧ Сталин ёртлысь приказ олӧмӧ пӧртны.
Первойсӧ ӧшинь сайын мелькайтісны керкаяс, сэсся фараяс югдӧдлісны сӧмын пожӧм пуяс, и медбӧрын автобус сувтіс.
Воысьяс петісны.
На водзвылын вӧлі сутшкасьысь сутугаа джуджыд забор.
Бокысяньыс усьӧ вӧлі яръюгыд свет.
Кылісны вашкӧдчӧмъяс:
— Видзӧд, прожектор югдӧдӧ...
— А мыйла?
— Чудак, он гӧгӧрво!
Медым дзик пыр тыдаліс, коді локтӧ.
— Полюс вылад стрӧг...
— А тэ думайтін!..
— Видзӧд, вышка вылас пася часӧвӧй...
Заборын воссис ӧдзӧс да кыліс гӧлӧс:
— Вайӧ ӧткӧн-ӧткӧн!
Кор воис Костялӧн ӧчередь, стӧрӧжкаысь сійӧ аддзис кык военнӧйӧс.
— Нимыд, вичыд, овыд? — списокӧ видзӧдігтыр юаліс на пиысь ӧтиыс.
Тайӧ здукас Костя видзӧдіс овчарка вылӧ, коді, кывсӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс мӧд военнӧй дінас.
— Малышок, — вочавидзис Костя, но пыр жӧ веськӧдіс:
— Малышев Константин Григорьевич...
— Мӧдысь энӧ путайтӧй, Константин Григорьевич! — под козырёк кисӧ пуктӧмӧн шуис военнӧй.
— И сытӧг нин тыдалӧ, мый ті малышок.
Порог вомӧн воськовтӧм бӧрын Костя веськаліс паськыд дворӧ.
Челядь юксисны нин группаяс вылӧ, и быд группа водзвылын сулаліс верстьӧ морт.
Пыр жӧ кодкӧ сывйыштіс Костяӧс.
— Вот сюрприз!
Ог кӧ ӧшибайтчы, тайӧ Малышок-корешок!
Тайӧс ме сылӧн шапкакӧд ӧтлаын босьта тарнӧй цехӧ!
— Да, да, Миша! — тэрмасис Зиночка.
— Сійӧ зэв бура тувъявлӧ кӧрттувъяс.
Заводын сійӧ тӧрыт ставсӧ шензьӧдіс.
ЦК-са парторг прикажитіс сійӧс включитны бригадаӧ.
— Эг тӧд, мый менам Малышоклӧн сэтшӧм талант, а то эськӧ ме сійӧс важӧн нин Полюс вылӧ кыски.
Бур мӧлӧтлы миян уна уджыд.
Зиночка горӧдіс «Лӧньджыка!» да шыасис челядь дінӧ:
— Ещӧ ӧтчыд тӧдвыланыд уськӧда, кыдзи колӧ асьнытӧ кутны Полюс вылын.
Соблюдайтӧй филиаллысь став правилӧяс.
Цехъясӧд тӧлктӧг не котравны, вахтеръяслысь да верстьӧ уджалысьяслысь кывзысьны.
Нинӧм не серпасавны да гижавны.
Гортӧ локтӧм бӧрын, кыв ни джын некодлы — ни батьлы, ни мамлы, ни тӧдсаяслы.
Ставыс гӧгӧрвоана?
Юркнитісны гӧлӧсъяс: челядь кӧсйысисны чӧв овны.
— Медся ёна ме эска Малышоклы, — вашнитіс Миша.
— Сійӧ весиг меным ӧти кыв эз шу.
Тыдалӧ, роксӧ сёйигӧн кывсӧ курччӧма.
Висьтав, абу рад менӧ аддзыны?
— Рад, — вочавидзис Костя, и водзӧ сылы эз сюрны кывъясыс.
Миша Полянчуклӧн группаыс мӧдӧдчис кыз керъясысь вӧчӧм сарайӧ.
Сарай дінын куйлісны кузь да дженьыдик пӧвъяслӧн штабельяс.
Воссисны паськыд воротаяс.
Сарайысь ылькнитіс шумлӧн да еджыд рулӧн гы.
Кажитчис, мый тайӧ шумыс рельсъяс вывті йӧткыштіс джуджыда тэчӧм плоскӧй, аккуратнӧй ящикъяс тыра вагонетка.
Сэсся челядь аддзисны электрическӧй лампочкаясӧн югдӧдӧм цех.
Верстакъяс сайын уджалісны подростокъяс — пӧвъясысь тувъявлісны щитъяс.
Петанін дорын матынджык верстьӧ рабочӧйяс вӧчалісны щитъяссьыс ящикъяс, тувъявлісны петляяс да иганъяс.
Бригадиръяс босьталісны выль воысьясӧс да сувтӧдісны найӧс верстакъяс сайӧ.
— Пыдӧсъяс кутан тувъявлыны, — Костялы мӧлӧт мыччӧмӧн шуис Миша.
— Кык вомӧна пу вылӧ пукты куим пӧв — вот тадзи, ӧтиӧс мӧд дінас.
Быд пӧв вомӧна пуясас тувъяв нёль кӧрттувйӧн.
Петкӧдлы, кыдзи тэ сямман, корешок.
Муртса думайтыштӧм бӧрын Костя, мӧлӧтнас небыдика инмӧдчывлӧмӧн, места вылӧ сувтӧдіс став дас кыкнан кӧрттувсӧ, сэсся, пулемётысь моз швачнитіс дас кыкысь.
Кӧрттувъяс, медым спаситчыны сійӧ мӧлӧтысь, дзебсисны пуӧ.
— Ух тэ! — шензис Миша.
— Ещӧ ӧтчыд!
Нюмсӧ дзебны зільӧмӧн Костя, мӧлӧтсӧ веськыд киын кутӧмӧн, тувъяліс квайт кӧрттув, а сэсся мӧлӧтсӧ вуджӧдіс шуйга киӧ да тувъяліс ӧстальнӧй квайтсӧ.
— А ме верма и чунь йылысь тувъясьны, видзӧдлы!
Кӧрттув дінысь чуньяссӧ босьттӧг Костя тэрыба лэдзис мӧлӧтсӧ.
Мишалы кажитчис, мый свет вылын лои кык чуньӧн этшаджык, но Костя вевъяліс идравны чуньяссӧ буретш сійӧ здукӧ, кор кӧрттувйыс пырис пуӧ.
— Тэ тадзи эн балуйт.
Ковмас выль чуньяс вурны — кытысь ме емсӧ да суниссӧ босьта?
А вообще колӧ шуны, мый тэ виртуоз.
— Мый? — шензьӧмӧн юаліс Костя.
Виртуоз — сійӧ лоӧ сэтшӧм пельк, мый прӧстӧ ах.
И тӧдан, — думайтігтыр шуаліс Миша, — менам юрӧ воис мӧвп.
— Сійӧ шлапкис аслыс плешкас:
— Думайт, юрӧй, — шапка ньӧба!
— Ай! — кыліс орччӧн.
Рыжӧй нывка, кодӧс Костя тӧдіс — сійӧ уджаліс заводын мӧд цехса инструментальнӧй складын да юрси рӧм вӧснаыс сійӧс шуисны «мирӧвӧй пӧжарӧн», — чуньсӧ, кампетӧс моз, сюйис вомас.
— Ме ог куж мӧлӧтнад, — шуис сійӧ.
— Став чуньясӧс дойдалі...
— Перйы чуньтӧ, маникюртӧ тшыкӧдан.
Тэ тэч пӧвъяссӧ, а Малышок кутас тувъявлыны, — прикажитіс Миша. — Менам эм дум...
Уджыс мӧдӧдчис гажа.
Костя сьӧлӧмсяньыс тотшкӧдчис мӧлӧтӧн.
Мӧлӧт воропыс быттьӧкӧ сибдӧма ки пыдӧсас и долыд вӧлі, мый подростокъяс котӧртлывлӧны видзӧдлыны выль воысьлӧн удж вылӧ, вӧлі долыд, мый Зиночка сійӧс ошкӧ.
— Стоп, пыдӧсъяс тувъявлысь участок! — верстак вылӧ чеччыштӧмӧн горӧдіс Миша, да, кор дугдісны кывны мӧлӧт шыяс, объявитіс:
— Костя Малышев аслас подручнӧй Клава Еремеевакӧд тыртісны нин нормаӧн-джынйӧн, мый и тіянлы желайтӧны!
Челядь лэптісны шум.
— Подручнӧйнад и йӧй кужас, — шуис кодкӧ.
Но вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ сӧмын завидьтӧм.
— Полянчук ёрт, прикажит водзӧ уджавны, — шуис сьӧд ватника да кузь гӧленя фетрӧвӧй гынсапӧга ён мужчина, кодӧс цехӧ вайӧдіс Зиночка Соловьёва.
Сійӧ сюся видзӧдіс Костя удж вылӧ да шыасис Миша дінӧ:
— Збыльысь, тарникъяс кӧ велаласны тадзи уджавны да юкны кӧ операцияяссӧ, кыдзи предлагайтанныд ті Соловьёвакӧд, то делӧыс мунас бурджыка.
А тэ, Малышев, помнитан, кыдзи тэнӧ велӧдісны уджавны мӧлӧтнас?
Да, тайӧ академиясӧ Костя помнитіс бура.
— Дед Вак Иванович Крюков, кор баракъяссӧ стрӧитім, сетіс со та мында кӧрттув, — Костя босьтіс ящикысь чепӧль тыр кӧрттув, — да ещӧ дюймӧвӧй пӧв сетіс.
Петкӧдліс, кыдзи уджавны, а сэсся тшӧктіс тувъявлыны да клещиӧн бӧр перъявны да...
— И мый?
— Да шуӧ: «Кытчӧдз он велав тувявны ӧтчыд вартӧмӧн, ӧбедайтны ог кор», — помаліс Костя.
— Кор жӧ тэныд удайтчис ӧбедайтны? — шензис Зиночка.
— Кык лун куш нянь сёйи, а коймӧд лунас и ӧбедайті...
— Стрӧг школа сійӧ прӧйдитӧма, — серӧктіс ыджыд тушаа морт.
— Ми тадзи велӧдны ог кутӧ.
Тэнӧ, Полянчук ёрт, аски участокад вежас Круглов, а тэ займитчы Малышевкӧд, велӧд сійӧс культурнӧя передавайтны ассьыс методсӧ.
Медым сійӧ аслас стахановскӧй школаын гӧтӧвитас кымынкӧ татшӧм жӧ инструкторӧс.
— Красота, Малышок! — шуис Миша, кор тайӧ мортыс муніс.
— Аски ми тэкӧд лунсӧ ставнас колльӧдам Вылыс общежитиеын.
Тайӧ вӧлі филиалса начальник Шестаков, гӧгӧрвоан?
Делӧыс артмас, Малышок!..
— Век жӧ кутшӧм чутьёыс выль парторгыдлӧн, — радліс Зиночка: — сійӧ дзик пыр гӧгӧрвоис, мый Малышок сгӧдитчас тарнӧй цехын.
Ме прӧста дась влюбитчыны миян парторгӧ.
Дзик веськыда шуа...
Нӧшта на гажаджыка Костя мӧдіс тотшкӧдчыны мӧлӧтӧн.
Клава гӧрдӧдіс, би кодь гӧрд чолкаыс сибдіс плеш дінас да сьӧдджык лоис, но кор уджыс бура мунӧ, морт оз казяв мудзӧмсӧ.
ВЫЛЫС ОБЩЕЖИТИЕ
Кыртаяс костті трӧпинкаыс петіс пӧрысь козъяса площадка вылӧ.
Эзысь рӧма тӧлысь югӧр улын Костя аддзис Вылыс общежитие — резнӧй мича керка, кӧні олісны филиадса бригадиръяс.
Войнаӧдз тані помещайтчис спортивнӧй обществолӧн лыжнӧй база.
Костя бӧрӧ видзӧдліс.
Гӧра увдорын вольсасьӧма вӧрлӧн спокойнӧй да чӧв олысь помтӧм саридз.
— Миянын лӧсьыд, дзик курортын кодь, — шуис Миша.
Найӧ пырисны керкаӧ, здоровайтчисны старушка-уборщицакӧд да векни поскӧд кайисны мӧд судтаӧ, клетушка-комнаткаӧ.
Миша ӧзтіс дзузган, и Костя медвойдӧр аддзис пельӧсысь кымынкӧ лыжи пара.
Правда, тайӧ лыжиясыс эз сэтшӧмӧсь вӧвны, кутшӧмӧс сылы козьналіс Митрий, — найӧ вӧліны паськыдӧсь, кӧр куӧн эжӧм пыдӧсаӧсь, а тайӧяс зэв векниӧсь, кузьӧсь, мичаӧсь.
— Кодлӧн тайӧ? — виччысьӧмӧн юаліс сійӧ.
— А кӧть кодлӧн...
Найӧс вунӧдӧмаӧсь столяркаӧ.
Ме видлі иславны, сӧмын менам пока оз артмы.
Шыльыд местаыс абу, сӧмын гӧраяс.
Сьӧкыд сулавны лыжи вылас.
— Мыйкӧ сьӧкыд! — шпыньмуніс Костя.
— Асыв котӧртлам?
— Бур!
Пӧпуттьӧ сёрнитчам, мый тэ вунӧдан «асыв» кывсӧ да кутан шуны «аски».
Ичӧтик гӧгрӧс кӧрт пачын мӧдіс жургыны би.
Миша пузьӧдіс чай да пызан вылӧ лэптіс нянь, сакар да стекляннӧй банкаын неуна вый.
Шуда Костя юис чай;
Миша окотапырысь гӧститӧдіс сійӧс выя няньӧн.
— Тэ ичӧтика омӧльтчыштӧмыд, тыдалӧ сы вӧсна, мый кӧсъян быдмыны, — шуис сійӧ друг вылас нюмъялігтыр видзӧдӧмӧн.
— Правильнӧ думыштӧмыд.
Тэныд колӧ быдмыны быдса метр да джын, кык весьт артавтӧг нин...
Но, мый чӧв олан?
Кывйыд тэнад зэв дженьыдик.
А кыдзи тэныд овсьӧ?
Ӧні ставыс лои вывті бур, сы вӧсна мый Костя дінын вӧлі Миша, коді сідз жӧ неуна омӧльтчыштӧма да лоӧма верстьӧджык, но воддза кодь гажа, мелі.
Номернӧй военнӧй завод, мыльк сайын керка — ставыс тайӧ кажитчис зэв ылын, и вӧлі неяснӧ, существуйтіс-ӧ свет вылас тайӧ али сӧмын вӧтӧн аддзыліс.
— Станок сайӧ тэнӧ эз на сувтӧдны?
Подсобнӧйӧн уджалан?
Эн шогсьы.
Менам эм зэв бур план.
Костя сӧмын на кӧсйис юавны, кутшӧм тайӧ планыс, кыдзи ӧдзӧсӧ тотшкӧдісны.
— Собинов ёрт, тіянӧс виччысьӧны!
— И кыз гӧлӧс мӧдіс сьывны:
— До-ре-ми-фа-соль-ля!
Кутшӧм Собинов?
Но Миша вочавидзис, быттьӧкӧ и збыльысь эз вӧв Полянчук:
— Дзик пыр, Шаляпин ёрт! —
И сійӧ гӧгӧрвоӧдіс Костялы:
— Тані пӧшти ставыс украинечьяс олӧны.
Водӧм водзвылын ми концертъяс вӧчлывлам, кыдзи нималана сьылысьяс.
Кӧсъян кывзыштны?
— Кӧсъя...
— А синъясыд куньсьӧны...
Вод вай узь.
Ме ичӧтика пукышта ёртъяскӧд.
Сӧмын займит койкалысь ветымын процент дорысь не унджыксӧ.
Ме сідзжӧ войын мукӧд дырйи узьлывла. —
И тайӧ шутканас Миша муніс.
Костя пӧрччысис, носкисӧ ӧшӧдіс пач дорӧ и суніс ӧдеяло улӧ.
Кутшӧм лӧнь вӧлі лымъя вӧр весьтса ичӧтик жырйын!
Улын мыйкӧ небыдика юркнитіс, гӧлӧсъяс йитчисны тӧдтӧм мича сьыланкывйӧ, и Костялы лоис гажтӧм, сы вӧсна мый сійӧ эз вӧв тырвыйӧ шуда.
Кӧні Митрий?
Фронт вылын...
Фронт — тайӧ, навернӧ, мыйкӧ сійӧ сэтшӧм эрд кодьыс, кӧні Митрий кузь вогульскӧй пуртӧн виис ыджыд ошкӧс да кӧні найӧ Митрийкӧд бӧрыннас кулисны госа тушасӧ.
Сӧмын фронт вылын ош пыдди — фашист.
Виис Митрий фашистӧс?
Непременнӧ виис, и эз ӧти фашистӧс, а унаӧс, лыддьыны он вермы...
Уліын гӧлӧсъяс кутісны кывны гораджыка, и сьӧлӧмыс сылӧн нормис.
Разбирайтчыны кӧ, вокыскӧд Костя оліс зэв этша.
Митрий век ӧтарӧ мунліс тайгаӧ да кольлывліс сэк Костяӧс Румянцевкаӧ, старушка Павлина Леонтьевна Колобурдина ордӧ.
Сійӧ эскис, мый ичӧтик вокыс оз вош.
Ӧд Костя зарни мыськавны и строительство вылын уджавны — быдтор кужӧ.
Вот сӧмын велӧдчынысӧ вӧлі некор...
А Митрий ёртъясыскӧд шӧйтіс золотоноснӧй ичӧтик юяслӧн вадоръясӧд, капканъясӧн кыйис низьясӧс; кольӧм тӧлын ветліс вогулъяс дорӧ, тулыснас вайис квайт низь ку да Володька Бахтиаровлысь заветнӧй тамгасӧ, Костяӧс босьтіс баракъяс стрӧитанінысь, куяссӧ сдайтіс «Заготпушнинаӧ» да пируйтіс кык тӧлысь.
Сэсся друг война, и вот Митрий, Костяӧс кутліг да аслас ичӧтик ускӧн сійӧс гильӧдігтыр, шуалӧ...
Сэсся Костя унмовсис...
Вӧрысь петіс кузь кокъяса ыджыд вуджӧр.
Сійӧс разведкаӧ ыстіс тайга, тӧдмалӧмӧн, мый резнӧй домын тыдовтчис Малышок.
Вуджӧрыс сувтіс вӧр заводитчанінын, муртса кывмӧн лолыштіс сынӧдсӧ, казяліс тшын дуксӧ да ӧвтыштіс козлӧн важ лапъяс кодь ыджыд сюръяснас.
Сійӧ дыр видзӧдіс биӧн югдӧдӧм — уліын куим да дзик вевт увдорын ӧти — ӧшиньяс вылӧ.
Чошкӧдӧм гӧгрӧс пельясӧдз воисны морт гӧлӧсъяс — йӧз сьылісны, кыдзи мукӧд дырйи охотникъяс сьывлісны бипур дорын.
Вуджӧрыс вӧрзис, ньӧжйӧникӧн бергӧдчис да, тӧлысь югӧрӧн югдӧдӧм лым вывті ыджыда восьлалігтыр, ньӧжйӧник пырис вӧрӧ.
ЛЫЖИ ВЫЛЫН
Шондіыс инмӧ вӧлі ӧшиньӧ, кор Костя восьтіс синъяссӧ.
Кутшӧм чӧскыда садьмывтӧг сійӧ узис тӧрытъя кузь лун бӧрад!
Ичӧтик кӧрт пач вылын чайник сяркӧдчис вевтнас.
— Чеччы, Малышок! — кыпыда горӧдіс Миша.
— Тӧвся луныд дженьыд.
Колӧ ыджыд скорость вылын вӧчны сюрс удж.
Завтрак дырйи Костя ассьыс другсӧ тӧдмӧдіс вок йывсьыс думъясӧн.
— А тэ гиж Румянцевкаас старушкаыслы, код ордын ті олінныд, да юав, абу-ӧ письмӧяс воксяньыд, — пыр жӧ сӧветуйтіс Миша.
— Эмӧсь кӧ письмӧяс, медым ыстас найӧс тэнад ӧнія адрес кузя.
Давай лунсӧ планируйтам тадзи: ӧні босьтчам уджӧ, сэсся прӧйдитчам лыжиӧн, а рытнас гижам письмӧ.
Пызан вылысь сёян идралӧм бӧрын Миша уліысь вайис пӧвтор, судзӧдіс мӧлӧт да кӧрттувъяс.
— Петкӧдлы, кыдзи тэ кутан мӧлӧтсӧ.
Правильнӧ ме кута?
— Он!..
Он правильнӧ, — индіс Костя.
— Тэ воропсӧ эн топӧд, эн зэвт вынтӧ.
Небыдика кут, ворсігмоз, — кӧть мыйта стучит, он мудз.
— Ӧні петкӧдлы, кыдзи тэ лэдзан мӧлӧтсӧ.
— Бура видзӧдӧм бӧрын Миша ставсӧ гӧгӧрвоис:
— Стӧчджыка кӧ шуны, тэ он лэдз мӧлӧтсӧ, а став сьӧктанас зымкнитан кӧрттув шляп вылӧ.
Правильнӧ ме шуа?
— Артмӧ, сідз...
А став челядьсӧ колӧ велӧдны?
Сідзкӧ ме дыр тані лоа?
— Тэ велӧдан морт дасӧс, и найӧ сэки лоасны стахановскӧй метод кузя инструкторъясӧн.
А кӧсъян филиалӧ кольччыны?
— Кыдз нӧ ог! — веськыда висьталіс Костя.
— Мый ме сэні кута подсобнӧйӧн уджавны!
— Ставсӧ артыштӧма! — шуис Миша.
— Менам сэтшӧм жӧ план.
Мӧдім водзӧ!
Ӧні петкӧдлы, кыдзи мӧлӧтыс должен инмыны кӧрттув шляптӧ, медым кӧрттувйыс кыв шутӧг пырис пуӧ.
Дыр на сералігтыр да шутитӧмӧн мырсис Миша, нока стахановскӧй школаса будущӧй руководитель эз усвоит, кыдзи колӧ челядьлы передавайтны ӧтчыд кучкӧмӧн кӧрттув тувъявлан искусствосӧ.
Сэк жӧ Костя велӧдчис правильнӧ шуавны кывъяс.
Сэсся Миша думыштіс по-стахановски тувъявлыны кӧрттувъяс да сэтшӧма ылаліс, мый ставсӧ вунӧдіс.
— Лыжинад мунам ог? — тӧдвылӧ уськӧдіс Костя.
Найӧ петісны кильчӧ вылӧ, читкыралыштісны синъяссӧ, синъясыс привыкнитісны шонді югӧрас, да заводитчис ноксьӧм.
Костяӧс шензьӧдіс сійӧ, мый визув, зіль Миша омӧля сулаліс лыжи вылын.
Спортивнӧй лыжияс вӧліны охотничӧй лыжияс дорысь неудобнӧйӧсь, но Костя пыр жӧ велаліс наӧ, некымынысь кытшовтіс Миша гӧгӧр, коді кызмырдысь восьлаліс эрд вомӧн, бедьяссӧ шыбитіс коз улӧ: «А но найӧс!» — да котӧртіс вогулъяс моз гырддзаӧдыс неуна кусыньтыштӧм кияссӧ шевгӧдӧмӧн.
— Вай чой горулас исковтам, — предложитіс Мишалы сійӧ.
Миша, сьӧкыда лолалігтыр, видзӧдліс уліӧ да юрнас довкйӧдліс:
— Пожӧмас люкася.
Сэні пожӧмыс уна чурвидзӧ.
— А тэ пожӧмсьыс бокӧ...
— А сэки ме обязательнӧ мӧд пожӧм чега, медся кызсӧ.
— Кутшӧм тэ! — шогӧ усис Костя да горӧдіс:
— Видзӧдлы, видзӧдлы, зверь! — и индіс пожӧмувса паськыд коктуй вылӧ.
— Кутшӧм сэн зверь! — шензис Миша.
— Навернӧ, мӧс вӧлӧма...
— Кутшӧм мӧс!
Шуа, зверь! —
И шуис:
— Сохатӧй тані вӧлӧма... но, либӧ карса ногӧн — йӧра.
Гӧгӧрвоан?
— Мый нӧ, вермас лоны, — сӧгласитчис Миша.
— Ме кывлі, мый кымынкӧ во сайын татчӧс парк культураӧ волӧмаӧсь кык йӧра.
Кар дорын найӧс оз позь кыйны, вот найӧ и шӧйтӧны кытсюрӧ.
Тӧдан, мый ме думышті, корешок?
Сюри кӧ прӧст кад — ислав пӧттӧдзыд.
Котӧрт аслад зверь бӧрся, а ме муна гортӧ да лыддьысьышта...
ТАЙГАЛӦН ЧУКСАСЬӦМ
Другыслы нюммуныштӧм бӧрын Костя тӧвзьыштіс гӧра горулас — эз сохатӧй бӧрся, а прӧста сідзи.
Ичӧтик фигурка, ас бӧрсьыс кокньыдик югъялысь лым-бус кымӧр колигтыр, тӧвзис пожӧмъяс костті.
Со туй вылас паныдасис кутшӧмкӧ мыджӧд — лымйӧн тырӧм мыр либӧ из.
Костя ёкмыльтчис, лэптыштіс лыжисӧ, чеччыштіс да бара тӧвзис кыз пуяс костті.
«Чертёнок!» завидьтӧмӧн мӧвпыштіс Миша.
Костя лэбис век ылӧджык.
Сынӧдыс тыртіс морӧссӧ, шутьляліс пельясас, сотіс чужӧмсӧ.
Сійӧ вунӧдіс ставтор йывсьыс, мый вӧлі тайӧ пожӧмъяс саяс.
Тайга, рӧднӧй тайга, кодӧс немвиччысьтӧг аддзис ыджыд кар дорысь, примитіс сійӧс — эз гӧсьтӧс, а кӧзяинӧс.
Сійӧ исковтіс гӧра мылькъяскостса увтасӧ да, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр, котӧртіс.
Мича, гырысь вӧр, сӧмын вывті нин сӧстӧм.
Кутшӧм завалъяс заводитчывлісны Румянцевка сайын пӧшти дзик пыр, мыйта сэні вӧвліны пӧрласьӧм пуясыс, колодаясыс, кутшӧм частӧ туйсӧ орӧдлывлісны ичӧтик юяс!
Но и тані лӧсьыд!
Быд пожӧм сетӧ сылы ассьыс мыйтакӧ сӧстӧм ловшысӧ, быд пожӧм мыйкӧ вашкӧдӧ.
Лапъяс костті тыдалӧ нежнӧй турунвижкодь рӧма енэж, сьӧд лысъяс вылын куйлӧ шонділӧн блед зарни югӧр, а гӧгӧрыс уна коктуйяс — и кӧчьяслӧн, и ручьяслӧн, и сьӧдбӧж котӧртӧма...
Тайӧ горт, тайӧ сылӧн горт, и мелі пожӧмъяс сійӧс сетӧны ӧта-мӧдыслы.
Со сійӧ — кутшӧм кыз, паськыд!
Татшӧм пожӧмъяс улын <ns>маньси</ns> нывъяс лӧсьӧдлӧны становье, кор ковмас узьны тайгаын.
Пу вылӧ ӧшӧдасны кӧр ку, сідзкӧ, найӧ гортынӧсь, пестасны ичӧтик бипур и, кокъяснысӧ уліаныс сюркнялӧмӧн, пукалӧны, кыӧны кӧсанысӧ, сёрнитӧны вӧрса выльторъяс йылысь, сералӧны зонъясӧс да ошйысьӧны югъялысь сикӧтш сунисӧн либӧ удачнӧя лыйӧмӧн.
Сійӧ сук вӧр саяс, кытчӧ некор эз инмыв тӧвру, бур эськӧ лӧсьӧдны ыджыд становье кӧр обозлы, кор <ns>маньсияс</ns> нуӧны ылі приискӧ грузъяс.
Песты кузь бикывъяса бипур-ноддя да шоныдінын шойччы.
Сьӧд синма том нывбаба разяс небыд кӧр воль, киӧ босьтас орешки ядро кодь пасьтӧм, тыр виръяя ичӧтик кагаӧс и мӧдас сійӧс качӧдлыны, мелі кияснас кутны да окавны, а кага ичӧтик кияснас нюжӧдчӧ быдторйӧ, мый югъялӧ, — бипурса бикывйӧ и шонді югӧрӧ.
Регыд, регыд сійӧ аддзас Митрийӧс.
Найӧ сёрнитчисны, мый Костя котӧртас вокыслы паныд тайгаын ӧткӧн чурвидзысь сьӧд из дорӧ.
Митрий, навернӧ, петіс нин индӧм местаӧ да сюся кывзысьӧ.
Мехӧвӧй шапкаыслысь кузь пельяссӧ кӧрталӧма бӧрӧ, чужӧмыс гожъялӧма, а пиньясыс сэтшӧм еджыдӧсь, мый ылісянь тыдалӧ весиг сылӧн шпыньялӧмыс.
Митрий горӧдас: «Кӧн нӧ ветлан?», а Муська гажаа увтігтыр уськӧдчас Костя кок улӧ.
Муртса синсӧ чӧвтлӧмӧн сійӧ аддзас, кымын ур ку кӧвъялӧма Митрийлӧн вӧняс да мый ещӧ сылы сюри туяс, но шуас гортса делӧяс йылысь: «А бабка Павлина ӧні тэныд пывсян ломтӧ...
А дядька Колыш аски корӧ пельмень сёйны», и найӧ мунасны патераас Костя лыжняӧд.
Сійӧ воис сьӧд кырта дорӧ и эз дзик пыр гӧгӧрво, мый кырта дорын лыжи бедьяс вылӧ лэдзчысьӧмӧн сулалысь морт, — абу Митрий.
Мортыс вӧлі статнӧй, мелі чужӧма, шоныд шапкаа, пельпом сайын винтовкаӧн.
— Здравствуйте, — солиднӧя шуис Костя.
— Ло здоров!
Кутшӧм стильӧн котралан?
Кӧні велӧдчин?
— Ачым велӧдчи да Митрий велӧдіс, братан менам...
Фронт вылын сійӧ.
— Сідзкӧ, паныдася сыкӧд...
— А ме сылӧн рӧднӧй вок, Константин Григорьевич Малышев, — тэрыба содтіс Костя.
— Со ӧд, кутшӧм лӧсьыда артмӧ! — серӧктіс военнӧй морт.
— Ме думайті сӧмын сійӧ тэныд вок, а вӧлӧмкӧ, и тэ сылы вок.
Тӧдвылӧ босьтам... —
Пась пӧла увсьыс сійӧ перйис фляга, вӧзйис:
— Юышт чайсӧ! — и алюминиевӧй стӧканӧ кисьтіс чӧскыд юмов сук чай.
— Прӧщай, детинка, ме муні! — шуис морт да мӧдӧдчис водзӧ гырысь мича воськовъясӧн, быттьӧкӧ лыжиясыс асьныс кывтісны лым вывтіыс, а налӧн кӧзяиныс сэк кості бедьяснас мерайтіс туйсӧ.
Костя думыштіс, мый тайӧ, колӧ чайтны, медся бур стиль.
Друг сійӧ аддзис, мый вӧсньыдик кыддзӧн кык пельӧ поткӧдӧм шондіыс дзик пыр инмӧдчас гӧра мылькйӧ.
Гортӧ колӧ мунны...
А мыйла гортӧ?
Вӧлі кӧ эськӧ пищаль да няньтор — абу ӧмӧй тані сылӧн гортыс?
Со кыдзи вужнас пӧрӧма пожӧм, вывлань чургӧдӧма кос вужъяссӧ.
Вужъяс увсьыс весавны сёйсӧ, ваявны коз лысъяс, шельсӧ куим весь судта тыртны, пытшкас вевттьыны лазсӧ — и кыдзи быттьӧ кос, шоныд вӧрса чомйын!
Битӧг узян, ловъя чеччан...
Шондіыс лои ыджыд, гӧрд, лэдзчис гӧра мыльк вылӧ, дорыс сылӧн саяліс.
Пу лысъясыс вевттьысисны сук розовӧй краскаӧн.
Вӧрын кыліс вашкӧдчӧм:
«Мунан?
Мыйла?»
Сьӧлӧмыс вочавидзис: «Гашкӧ, регыд бӧр локта».
Костя котӧртіс гортас, юрас чужис сылӧн важнӧй решение.
Кор сійӧ выльысь аддзис резнӧй керкасӧ, решениеыс вӧлі нин дась.
ТАМГА
Миша клеитіс конверт.
— Ме уверен, — шуис сійӧ, — мый вокыд тэнад письмӧсӧ фронт вывсянь ыстӧ нин, а Колобурдина прӧста оз тӧд, кытчӧ найӧс мӧдӧдны.
Ӧні ставыс ладнӧ.
Письмӧсӧ лэдзам почтӧвӧй ящикӧ и кутам виччысьны вочакыв.
Найӧ пуисны картупель да сёйисны.
Костялы вӧлі гажтӧмкодь, быттьӧкӧ корсис бурджык здук, медым панны серьёзнӧй сёрни.
— Димитрий йылысь шогсян? — юаліс Миша.
— Делӧ эм, — важнӧя вочавидзис Костя.
— Ыджыд?
Войтыркостса масштаба?
Тӧдмӧд...
Мишалысь складнӧй пурт босьтӧм бӧрын Костя бергӧдчис, гач подпушкаысь резьӧдіс вурыссӧ, перйис сюмӧд тор, кодӧс вӧлі гартыштӧма зумыд трубкаӧ, разис сійӧс да мыччис интересуйтчӧмӧн видзӧдысь Мишалы.
— Мый тайӧ?
— Тамга.
Он аддзы али мый?
— Збыльысь, тамга, быттьӧкӧ ловъя! — шутитӧмӧн радліс Миша, видлаліс сюмӧд вылӧ кельыдлӧз краскаӧн вӧчалӧм прӧстӧйиник рисунок.
— Вот сӧмын жаль — ме ог гӧгӧрво, мый лоӧ тамгаыс.
Тешкодь морт киас кутӧ ньӧввуж да куим стрела...
А мый вылӧ тайӧ тамгаыс?
— Тэ сійӧс кӧть кутшӧм <ns>маньси</ns>-вогуллы петкӧдлы, а сійӧ тэнӧ медся пӧрысь Володька Бахтиаров дорӧ нуӧдас.
Тэ сылы тамгасӧ сетан, а сійӧ тэнӧ лӧз ру пытшкӧ нуӧдас.
— Кутшӧм нӧ лӧз ру?
...Кор Костя помаліс повестьсӧ сьылысь черияса да зарни пыдӧса Вежа ты йылысь, кытчӧ туйсӧ тӧдӧ пӧрысь Бахтиаров, Миша юаліс:
— Извиняйтча, гражданин, мыйла ті меным висьтавланныд челядь мойдъяссӧ?
Неужели тэ татшӧм глупостьяссӧ веритан?
Торъя ёна Костяӧс ӧбӧдитіс сійӧ, мый сылӧн другыс сідзи и шуис: «Извиняйтча, гражданин».
Чужӧмыс сылӧн пемдіс, синъясыс скӧрысь югнитісны.
— Ме делӧ висьтала, — медбӧрын шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, тэ менӧ коран мунны лӧз ру пытшкӧ?
— Кора вот, — шуыштіс Костя.
— Кыдзи кӧсъян, сідзи и вӧч.
— Бур, видзӧдлам юалӧмсӧ технически, — серьёзнӧ шуис Миша.
— Медым весиг ставыс сідзи, кыдзи тэ шуан.
Коді миянӧс лэдзас заводысь?
— Но, оз лэдзны... — шуис Костя.
— Сідзкӧ нӧ тэ предлагайтан пышйыны?
Эз ёртыслӧн кывъясыс вӧрзьӧдны Костялысь сьӧлӧмсӧ, а сійӧ подозрительностьыс, коді тӧдчис тайӧ кывъясас.
Збыльысь, аслас ичӧт ёрт вылӧ Миша видзӧдіс сідзи, быттьӧ аддзис бокӧвӧй лёк мортӧс.
— Металлсӧ мыйта ваям! — тэрмасис ассьыс позициясӧ ёнмӧдны Костя.
— Дас килограммӧн этша пыдди.
Збыль шуа...
— Но, шуам, ваям ми зарни.
Водзӧ мый?
Озыръясӧн лоам? — юасис Миша.
Заводитчис медся сьӧкыдторйыс.
Миша кывъясын тӧдчис лёкысь сералӧм: тайӧ инмӧ вӧлі не сӧмын став думыштӧмторйыслы, но и Костялы, код дінӧ нӧшта минут сайын на Миша относитчис сэтшӧм доверчивӧя.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый аслас друг синводзын пӧгибнитӧ.
— Ми аслыным сӧмын этшаник...
но, ичӧтика овмӧдчыштны кольӧдам, а мукӧдсӧ ставнас сдайтам, — гӧгӧрвоӧдіс Костя.
— Танкъяс, быдсяма оружиеяс ньӧбны.
Севолод шуӧ, — зарниыс пӧ колӧ уна.
— Вот, вӧлӧмкӧ, мыйын делӧыс! — кокняммыштӧмӧн шуис Миша.
— А ме думайті тэ аслад зеп йылысь тӧждысян.
Куим нёльӧд юкӧнсӧ мыжыслысь бокӧ шыбитам!
Ӧні кывзы, корешок.
Кӧть весиг ставыс тайӧ, мый меным висьталін, дзик правда, тайӧ делӧад ме тэныд абу ёрт.
Сьылысь черияслы заводын некод оз верит, некод миянӧс оз лэдз, а пышйыны ме, гӧгӧрвоана, ог кӧсйы.
Тайӧ лоӧ предательство, гӧгӧрвоан?
Ме комсомолеч, Костя, а комсомольскӧй честьыд ставторсьыс донаджык.
Кыдзи ме верма пӧръявны комсомолӧс, кыдзи верма эновтны уджӧс, код бӧрся следитӧ ачыс Сталин ёрт?
Ӧні висьтав, коді сэтшӧм Всеволодыс, кутшӧм отношение сійӧ имеитӧ... лӧз ру дінас.
Кор Костя гӧгӧрвоӧдіс, мый Сева Булкин — тайӧ буретш сійӧ «зарни корсьысьыс», кодӧс Миша аддзыліс заводӧ воан лунӧ, кор Миша тӧдмаліс, мый Сева да Колька Глухих добивайтчӧны, медым Костя найӧс нуӧдіс зарнила, сійӧ бара тревожитчис:
— Зэв гӧгӧрвоана, «зарни корсьысь» тэнӧ пышйыны велӧдӧ!
Непременнӧ кора Зиночкаӧс, медым сійӧ босьтчыліс тіян компанияӧ.
Ті йӧйталігад сэтшӧмтор вӧчанныд, мый нэмтӧ ковмас казьтывны.
Делӧыс артмис неладнӧ.
Костя повзис, мый татчӧ сюйсяс шума Зиночка Соловьёва, а Сева да Колька аддзасны, мый Костя найӧс выдайтіс, кӧть ачыс жӧ панліс лӧз ру йылысь сёрнисӧ.
— Тэ Зиночкаыслы эн висьтав, — бормочитіс Костя.
— А йӧйтавныд дугдан?
Непременнӧ вӧча сідзи, медым тэ филиалӧ колин.
Ме ордын овны кутан.
Тэныд велӧдчыны колӧ, та йылысь ме тӧждысьышта.
А «зарни корсьысьыдлы» висьтав, мый сылӧн юрас йӧй думъяс.
Ӧд кутшӧм герой!
Сытӧг быттьӧ государство оз вермы перйыны сы мында зарни, мыйта колӧ.
Ӧшибайтчӧ!
И ӧні зарнитӧ перйӧны уна — та йылысь газетъясын гижӧны.
Но ӧні миянлы донаджык мӧдпӧлӧс зарни.
— Кутшӧм нӧ сійӧ? — эскытӧма юаліс Костя.
— Вот кутшӧм. —
Миша босьтіс сылысь чорыд кияссӧ, пуктіс пызан вылӧ, а сійӧ кияскӧд орччӧн пуктіс ассьыс кулакӧ чабыртӧм кияссӧ.
— Вот медся дона зарниыс — миян киясным.
Найӧ долженӧсь фронтлы сетны оружие — сы мында, мыйта колӧ.
Вот миян завод вӧчӧ «катюшаяс», вот Ыджыд заводыс, коді басӧн тутсӧ, пӧжалӧ нин танкъяс, пирӧгъясӧс моз.
И оз сійӧ ӧтнас.
Колӧ сӧмын, медым кияс вӧчисны сійӧс, мый тшӧктас Сталин.
Ачыд думыштлы, мый лоас, мунас кӧ заводысь рабочӧй.
Тайӧ дзик жӧ фронт вылысь мунӧм кодь.
Уджалан кияс, уджалӧны кӧ найӧ честнӧя, донаджыкӧсь быдсямапӧлӧс зарниысь.
Нэмнас первойысь Костя ыджыд уважениеӧн видзӧдліс аслас чорыд, ён кияс вылӧ.
— Ставсӧ гӧгӧрвоин? — юаліс Миша.
— Яснӧ, гӧгӧрвои, — вочавидзис Костя.
— Оз позь заводысь мунны.
— Точка! — помаліс Миша.
Тайӧ войӧ сохатӧй эз лок эрд вылӧ, кӧні сулаліс джуджыд вевта резнӧй дом.
Тайга, тыдалӧ, дӧгадайтчис, мый Румянцевкаысь детинка бура гӧгӧрвоис, мый сылӧн збыль местаыс заводын, мый сійӧ оз имеит право эновтны производство, кытчӧдз сылӧн киясыс победа ради оз вӧчны ставсӧ, мый налы прикажитас Сталин.
Витӧд глава
НАСТАВНИК
Тарнӧй цехын вӧліны эз этша бура уджалысьяс.
Костя Малышевлӧн стахановскӧй школаӧ бригадиръяс сетісны вит медбур ударникӧс.
Ставныс найӧ вӧліны асланыс наставникысь ыджыдджыкӧсь да та вӧсна сы дінӧ относитчисны неуна сералӧмӧн.
Миша поліскодь, мый Малышок яндысяс, растеряйтчас, асьсӧ петкӧдлас ичӧтӧн, но сійӧ ылаліс.
Суровӧй Войвыв крайын, кӧні быдмис Костя, природакӧд йӧзыс тышкасьӧны артельнӧя: найӧ ӧтвылысь мыськалӧны зарни, лэдзӧны вӧр, ветлӧны кыйсьыны.
Артельясын старшӧйлӧн кывйыс — закон, но старшӧйӧн лоӧ сійӧ, кодлӧн эм ыджыдджык опыт.
Аслас ученикъяс вылӧ спокойнӧя видзӧдлӧм бӧрын Костя нинӧм шуавтӧг сувтӧдіс куим кӧрттув да куимысь кучкӧмӧн тувъяліс найӧс.
— Коді тадзи вермас? — юаліс сійӧ.
— <rus>Подумаешь</rus>, шензьӧдіс! — мӧдісны сёрнитны челядь.
Вит мортысь куимӧн вӧчисны тадз жӧ.
«Фокусыд эз артмы», думыштіс тӧждысьӧмӧн Миша, но Костя, быттьӧкӧ нинӧм эз вӧв, сувтӧдіс дас кык кӧрттув да тувъяліс найӧс.
— А ӧні коді? — юаліс сійӧ.
Нёль кӧрттув помся тувъяліс ичӧтик серьёзнӧй Валя Вихряков, мукӧдъясыс и нёльсӧ эз тувъявны.
— Мый нӧ ті! — серьёзнӧя шуис Костя.
— Меным кӧть сё кӧрттув сувтӧд, ставсӧ тувъяла.
Колӧ кужны! —
Сійӧ сёрнитіс чорыда, ошйысьтӧг, и Миша успокоитчис.
— Вот тэ, Вихряков...
Тэ уджалан лючки, а мӧлӧттӧ неправильнӧ кутан, кӧрттувйыс тэысь оз пов.
Тӧкӧтьӧ неладнӧ — кӧрттувйыс бок вылас водӧ.
Вай китӧ!
Валя недоверчивӧя нюжӧдіс кисӧ,
Костя сійӧс бергӧдіс сідзи, медым позьӧ вӧлі пуктыны пев чунь гыж вылас улӧ юрӧн кӧрттув шляп, но кӧрттув эз ӧшйы.
— Аддзан, ичӧтика и уджалін, а киыд тіралӧ.
Тэ мӧлӧтсӧ кут небыдика, сынӧдас.
Мӧлӧтнас тэ ворс...
«<rus>Честное слово</rus>, сійӧ молодец! — радліс Миша.
— Тайӧ примерсӧ сійӧ ачыс думыштіс.
И кытысь сійӧ татшӧм кывъяссӧ босьтіс?
Вот чудак!»
А Костя висьталіс дедушка Ваклысь кывъяссӧ, кодъясӧс дедушка Вак кывліс коркӧ аслас дедсянь, коді кедрӧвӧй вӧрысь стрӧитіс ӧдвакӧ эз ставнас Ивдельсӧ.
Мишаӧс корисны срочнӧй делӧ кузя.
Кор сійӧ бӧр локтіс учебнӧй верстак дінӧ, будущӧй инструкторъяс тотшкӧдчисны мӧлӧтъясӧн, а Костя сюся наблюдайтіс на бӧрся.
— Уджыс мунӧ, ребята? — юаліс Миша.
— Нинӧм торъяыс, — шуис латшкӧс тушаа, самостоятельнӧй подросток Петя Гусаков.
— Колӧ сӧмын кӧрттувъяссӧ сатшӧдны <ns>пер-пен-ди-ку-ляр-нӧ</ns>, а мӧлӧтсӧ лэдзны <ns>па-ра-ллель-нӧ</ns>, —
и сійӧ ӧтчыд кучкӧмӧн кӧрттувсӧ тувъяліс пуӧ.
— Вот молодец работник! — ошкис Костя,
и ученикыслы лои нимкодь.
Юркнитіс ӧбеденнӧй гудок.
Миша нуӧдіс петанінӧ Костяӧс сідзи, медым сылӧн другыс прӧйдитіс сійӧ верстак дортіыс, код сайын уджаліс войдӧрлун.
Верстак весьтын ӧшаліс сера обойнӧй бумагаысь плакат; сэтчӧ вӧлі гижӧма: «Привет Костя Малышевлы да Клава Еремеевалы!
Тӧрыт найӧ тыртісны нормасӧ 225 процент вылӧ».
Вӧлі зэв нимкодь, мый Костя йылысь гижисны татшӧм гырысь шыпасъясӧн.
— Клаваыс кӧні? — юаліс сійӧ.
— Сійӧс босьтісны моечнӧй цехӧ — мӧлӧтӧн сылы век жӧ сьӧкыд.
... Тарнӧй цехын бара заводитчис удж.
Тотшнитіс ӧти мӧлӧт и кывзысис — эмӧсь-ӧ шумитыштны окотитысьяс?
Пыр жӧ вочавидзис мӧд мӧлӧт.
Мыйкӧ дыра найӧ чуксасисны: «Тотш али не тотш?» — «Дерт, тотш-тотш».
— «Но, мед тотш-тотш-тотш!»
Кодъяс заводитісны, на дінӧ ӧтлаасисны мукӧдъяслӧн мӧлӧт шыяс, и регыд быдлаын кыптіс шум.
Торъя нин тэрыба тотшкӧдчисны мӧлӧтъяс сэні, кӧні стахановскӧй удж метод кузя будущӧй инструкторъяс велӧдчисны правильнӧ тувъявлыны кӧрттувъяс.
«КАТЮШАЯС»
Смена помасис.
Цехыс тыртӧммис, сӧмын верстьӧ рабочӧйяс чукӧртісны на ящикъяс.
— Малышок, мӧдім! — филиалса начальник дорысь локтӧм бӧрын чукӧстіс сійӧс Миша; настроениеыс сылӧн вӧлі вывті бур да, Костялы спокой сеттӧг, сійӧс тӧдмӧдіс ыджыд выльторйӧн: — Эска, мый тэнад делӧыд артмас.
Начальник корас заводса <rus>отдел кадров</rus>ӧс закрепитны тэнӧ филиалӧ.
Доволен?
Костя вочавидзис паськыда нюммунӧмӧн.
Найӧ вуджисны филиал двор вомӧн.
Центральнӧй корпус сайын Костя аддзис металлическӧй детальяслысь штабельяс, кодъясӧс вӧлі вевттялӧма пӧвъясӧн; детальыс вӧлі уна — уна-уна сюрсъяс.
— А татшӧмъяссӧ миян заводын оз вӧчны, — штабельяссӧ видлалігтыр шуис сійӧ.
— Да, найӧс мукӧд заводъясысь мӧдӧдӧны.
Центральнӧй зданиеӧ пыранінын Миша мыччӧдліс красноармеечлы гӧрд пропуск, и найӧ веськалісны ыджыд да ляпкыдик цехӧ.
Цехыс вӧлі тырӧма шоныд руӧн, та вӧсна электрическӧй лампочкаяс тыдалісны ӧшкамӧшка кодь кытш пиын.
Гыӧртӧм воротаяс воссисны.
Кӧтасьӧм рельсъяс вывті сук ру ёкмыльяс пиын гӧгыльтчис детальясӧн грузитӧм вагонетка.
— Тайӧ детальясыс миянӧ ылісянь локтісны.
Аддзан, кутшӧма найӧс мавтӧмаӧсь, медым найӧ эз сімны, — шуис Миша.
Брезентӧвӧй кепыся нывбабаяс лэдзавлісны детальяссӧ пӧсь ва тыра пӧртйӧ, сэсся найӧс тэчисны пызанъяс вылӧ да сылӧм сук маслӧсӧ весалісны первой пу гогынъясӧн, а сэсся ветьӧкъясӧн.
Ковмыліс вежны некымын ветьӧк, кытчӧдз стальыс эз кут рӧмпӧштан моз югъявны.
Ылі пельӧсын юркнитіс гӧлӧс, сэсся ещӧ ӧтик, и сэсся ставӧн мӧдісны сьывны.
Костя аддзис Клава Еремееваӧс.
Сійӧ сьыліс медгора да шпынняліс.
Кывзысьыштӧмӧн Костя разберитіс выль песнялысь кывъяс.
— Вот мыйла миянлысь снаряднымӧс шуӧны «катюшаӧн»: сійӧ лӧсьыда сьылӧ, — шуис Миша.
— Кор «катюша» лэбӧ, сэки быттьӧкӧ енэжыс торъясӧ потласьӧ и биа бӧж артмӧ.
Сэсся кучкас — ставсӧ сотас.
Фронтовикъяс миянлысь продукциянымӧс ёна радейтӧны...
— Колӧ унджык вӧчны «катюшаяссӧ», медым став фашистъясӧс сотны да посньыдик торъясӧ чашйыны! — решитіс Костя.
Сборочнӧй вежӧсын рабочӧйяс бура видлалісны детальяссӧ, веситалісны, медым став снарядъяс вӧліны ӧткодь весаӧсь.
Бокланьын, кӧрт ширмаяс сайын, дзирдаліс электросварка.
Сварщик чужӧмсӧ вевттьӧма стеклӧ синъяса кӧрт маскаӧн, а маска увсьыс тыдалыштіс паськыд тош, и Костялы тайӧ кажитчис тешкодьӧн.
Упаковочнӧй вежӧс ӧдзӧс дорысь Костя аддзис ставнас «катюшаӧс».
Сійӧ Костялы эз кажитчы страшнӧйӧн, но Миша шуис, мый кор сійӧс зарядитасны уральскӧй рокӧн, сэки эн матыстчы.
Найӧ пырисны коридор кодь кузь да векни помещениеӧ.
Стенъяс пӧлӧныс дзик йиркӧдз куйлісны югъялысь «катюшаяс», быттьӧкӧ чипасын пес.
Костя места вылас эз кут ӧшйыны: мыйла найӧ тані куйлӧны, кор прикажитӧма «катюшаясӧс» мӧдӧдны фронт вылӧ, и кымын регыдджык, сымын бурджык?
— Да, ставсӧ колӧ мӧдӧдны, — шуис Миша.
— Колӧсӧ колӧ, а тараыс оз тырмы...
Коридор помын кымынкӧ детинка разялісны «катюшаяс», найӧс тэчисны ящикъясӧ, а ящикъяссӧ грузитісны вагонеткаясӧ.
— Эй, Миша, кӧні упаковкаыд? — горӧдіс мугов чужӧма, скуластӧй том зон, тыдалӧ, бригадаысь главнӧйыс.
Тайӧс аддзан? —
И сійӧ тшӧканас индіс гӧтӧвӧй «катюшаяс» штабель вылӧ.
— Дзик синтӧммин?
Да?
Первойсӧ сійӧ сёрнитіс шуткаӧн моз, но сэсся скӧрмис.
— Тэ, Мингарей, эн шумит, — ӧбӧдитчӧмӧн дугӧдіс сійӧс Миша.
— Миян цехын рабочӧйяс оз тырмыны, а век жӧ ми тӧрыт и талун цехӧвӧй нормасӧ сетім...
— Норма, норма! — суитчис сэтшӧм жӧ скуластӧй да скӧр подросток, колӧ чайтны Мингарейлӧн вокыс.
— А долгтӧ кор мынтанныд?
Кытчӧ «катюшасӧ» пакуйтны?
Тэнад нормаӧ?
— Да, шуны кӧ, граждана, кӧні тараыс? — юаліс вагонетка вылӧ пелька ящикъяс лэпталысь кузь тушаа, косіник рабочӧй.
— Бӧръя десятка пакуйтам, а сэсся мый?
«Катюшаястӧ» тэ фронт вылас зептад нуан?
Буксир тіянӧ колӧ мӧдӧдны, медым гӧгӧрвоинныд!..
— Фронтлы отсасьысьяс!
Лодырьяс! — «катюшаяс» штабель сайсянь кыліс гора да сералана гӧлӧс.
— Став филиалсӧ тарникъяс проваливайтӧны, сӧвестьыс налӧн абу!
Миша эновтіс вензьыны да мӧдӧдчис петанінӧ.
Мингарей, кияссӧ зептӧ сюйӧмӧн да рушкусӧ чургӧдӧмӧн, муніс водзынджык.
— Норма эм — тара абу, — Мишаӧс дэльӧдӧм могысь шуаліс сійӧ.
— Кияс зептӧ сюйӧмӧн ветлӧдлӧ, нинӧм оз вӧч...
Ай уджалысь! Ай башка!
Костя кӧсйис нин пельпомнас Мингарейлы тувкнитны сідзи, медым сійӧ тутіс, но Миша босьтіс сійӧс киӧдыс, и найӧ петісны цехысь.
Первой Миша скӧра чӧв оліс, а сэсся заводитіс сёрнитны:
— Аддзан, кутшӧм ёна ящикъясыс колӧны!
Прӧстӧй штука — пӧвъяс да кӧрттувъяс, а тара оз тырмы — и «катюшаяс» куйлӧны.
Заводъяс сетӧны век унджык детальяс, а ми кашкам, «катюшаяс» мӧдӧдан график ог быд лун тыртӧ...
Думайтан, абу яндзим Сталин ёрт водзын?
Кутшӧм ещӧ яндзим!
Ме эськӧ ӧні жӧ му пырыс муні, ковмис кӧ сылы рапорт сетны...
Филиалса начальник шуӧ, мый ми кутам паськӧдны цех да заводын ещӧ ӧти сборка стрӧитам.
А тэ регыдджык велӧд челядьсӧ мӧлӧтнад вӧдитчыны.
Тайӧ ыджыд отсӧг фронтлы!
ТРЕВОГА
Ӧні Костя бура гӧгӧрвоис, мый таратӧг, ящикъястӧг абу «катюша», мый сійӧ занят ыджыд делӧӧн, да старательнӧя велӧдіс челядьӧс.
Сійӧ дзикӧдз вунӧдіс завод йылысь, Сева йылысь...
Катя Галкина йылысь сійӧ сідзжӧ сэтшӧм ёна вунӧдіс, мый нарошнӧ нинӧм эз думайт сы йылысь.
Мыйла сылы думайтны вӧлі завод йылысь, кӧні сійӧс лыддисны бӧръя паличӧн кӧлесаын да кӧні ышнясьысь нывка ӧтчыд ӧткажитчис ӧбедайтны сыкӧд ӧти пызан сайын, — да, да, столӧвӧйын вӧлі татшӧм случай!
Ӧбиднӧй казьтыланторъяс чукӧрмисны уна, и сійӧ век ёнджыка вунӧдіс завод йылысь, но ачыс заводыс казьтыліс, кытчӧ вошис Малышев, коді кӧсйис вундавны сталь.
— Малышок, тэ прамӧя окопайтчин филиалын, — Костякӧд паныдасигӧн шуис Зиночка Соловьёва.
— Меным висьталіс Миша, мый тэ кӧсъян кольччыны тарнӧй цехӧ.
Дерт, тэ тані вывті ёна выдвинитчин.
А век жӧ тэ висьтав, мый эськӧ тэ бурджыкӧн лыддин: полярникӧн лоны али станок сайӧ сувтны?
— А мый? — юаліс Костя, да ачыс сразу тшӧкмуніс.
— Юалӧмӧн юалӧм вылӧ оз вочавидзлыны, — шуис Зиночка, но вочакыв виччысьны эз кут.
Нинӧм, дзик нинӧм определённӧйсӧ эз кыв Костя, но тыдовтчис, мый сійӧс ньӧти эз эновт станок йылысь мечтаыс.
Станок?
Мыйла сійӧ юаліс станок йылысь?
А друг кӧ...
Ӧбедайтны тайӧ лунӧ Костя муніс ӧтнас, сы вӧсна мый Миша задержитчис заготовкаяс примитӧмӧн.
Костя пуксис сійӧ пызан сайӧ, кӧні ӧбедайтӧ вӧлі Клава Еремеева.
— Кывлін?
Миянӧс регыд татысь бӧр босьтасны заводӧ, — шуис Клава.
— Ок, кутшӧм ме рад, тэ весиг думыштнысӧ он вермы!
Дӧзми мыськасянінын ваын кӧтӧдчыны...
Зиночка талун ветліс заводӧ да шуӧ, мый сэні ставыс пӧ вежласьӧма.
Главк ыстӧма телеграмма, медым срочнӧя паськӧдісны производство.
Миянлы ещӧ уна станок сетӧмаӧсь.
— Кытчӧ найӧс босьтан? — эскытӧма и сэк жӧ надеяпырысь юаліс Костя.
— Кытысь сы мында цехсӧ аддзан да кытысь рабочӧйяссӧ чукӧртан?.. —
Сійӧ повторяйтіс кывъяссӧ, кодъясӧс коркӧ кывліс Бабинсянь, сы вӧсна мый радейтіс повторяйтны солиднӧй кывъяс.
— Но, ог тӧд! — веськодя вочавидзис Клава.
— А сӧмын ставыс тайӧ збыль.
И рабочӧйясӧс, дерт, аддзасны.
Ме радпырысь босьтча станок вылын уджавны.
А тэ кольччан татчӧ инструкторӧн?
— Кыдзи шуасны, — зумыша вочавидзис Костя.
Станокъяс!
Цехын выль станокъяс!
Мечта, коді сыкӧд ӧтлаын воськовтіс завод порог вомӧн, бара сійӧс кутіс кыскыны.
Вот сэні и колӧ вӧлі, медым Миша вынсьӧдіс филиалӧ кольччыны сылысь кӧсйӧмсӧ, но, быттьӧкӧ нарошнӧ, Миша век вӧлі занят да сӧмын смена помын ичӧтика сёрнитыштіс Костякӧд.
— Аски примитам тэ ордысь инструкторъясӧс.
Тайӧс вӧчам торжественнӧя, а сэсся котыртам выль стахановскӧй школа...
Мун гортӧ, бурджыка сёй да вод узьны, менӧ эн виччысь.
Тайӧ ставыс пӧшти эз интересуйт Костяӧс.
Сійӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ муніс гортас, картупельсӧ сёйны весиг эз видлы, унмовсис да садьмис тревогаын.
То сылы кажитчис, мый колӧ бӧр мунны заводӧ, а то жаль лолі филиалыс, жаль Миша, и сійӧ эз тӧд, мый вӧчны.
МӦЛӦТЪЯСЛӦН КОНКУРС
Кор Костя асывнас пырис цехӧ, сійӧ аддзис ыджыд плакат.
Плакат вылын вӧлі би кодь гӧрд куим кыв да сы мында жӧ югыд турунвиж восклицательнӧй знак:
«Ло мӧлӧтлӧн снайперӧн!!!»
Тайӧ сылы сьӧлӧм вылӧ воис.
Кӧрттувъяс тувъялігӧн Костя эз и думыштлы, мый сійӧ снайпер, а ӧні дзик пыр гӧгӧрвоис — сідзи и эм!
Снайпер — сійӧ сэтшӧм стрелок, коді лыйлӧ стӧча.
А ӧшибайтчӧ ӧмӧй сылӧн мӧлӧтыс?
Тайӧ овлӧ сэтшӧм шоча, мый сы йылысь весиг сёрнитнысӧ оз сулав.
Цех шӧрын верстакъяс вӧліны топӧдӧмаӧсь и артмӧ вӧлі помост, а помост вылын сулалісны кык верстак.
На весьтын ӧшаліс татшӧм плакат:
«Снайпер моз тувъялан кӧрттув — веськалан фашистлы сьӧлӧмас!»
Помост дінын жуисны, ызгисны челядь.
Костялӧн ученикъясыс сулалісны торъя чукӧрын.
Найӧ вӧлі повзьыштӧмаӧсь да кутісны радлыны, кор аддзисны ассьыныс наставникнысӧ.
— Кыдзи тэныд кажитчӧ, Малышок? — юаліс Миша.
— Лӧсьыда ӧд Зиночкакӧд ми думыштім мӧлӧтлӧн снайперъяс йывсьыд?
Кыдзи фронт вылын, да ӧд?
Талун нуӧдам мӧлӧтъяслысь конкурс.
Эн подкачайт!
Воис филиалса начальник Шестаков да висьталіс ичӧтик речь:
— Комсомольскӧй организация почин серти ми нуӧдам мӧлӧтъяслысь конкурс... —
Сійӧ недыр чӧв олыштіс да водзӧ мӧдіс сёрнитны дзик прӧстӧя:
— Ребята, заводъяс миянлы сетӧны сборка вылӧ век унджык детальяс.
Ті аддзанныд, кутшӧм штабельяс куйлӧны дворын.
Позьӧ ӧддзӧдны фронтовик-вокъяслы «катюшаяс» тэчӧмсӧ, а тараяс оз тырмыны.
Ящиктӧг фронт вылӧ «катюша» он мӧдӧд, сійӧ радейтӧ бур пу пась. —
Кыліс серам: томйӧзлы кажитчис, мый ящикъяс — сійӧ пу пась.
— Сідзкӧ, вот, колӧ унджык вӧчны ящикъяс, а та могысь колӧ кужны вӧдитчыны мӧлӧтӧн, кыдзи фронт вылын снайпер винтовканас.
Помост вылӧ чеччыштіс Миша.
Конкурслӧн порядокыс татшӧм, — объявитіс сійӧ.
— Быд сменаын ордйысьӧны кык пара.
Первой сменаын — стахановскӧй удж метод кузя инструктор Константин Малышев да пыдӧсъяс тэчысь Люся Полисюк.
Накӧд ордйысьӧ Петр Зозуля, коді эз на овладейт снайперскӧй мӧлӧтӧн, но тырталӧ ӧти да джын, кык нормаӧн лун.
Сылы пыдӧсъяс кутас тэчны Женя Костина.
Быд сменалы сетсьӧ кызь минут.
Видзӧдлам, ребята, кодлӧн кыдзи кутас мунны уджыс!
Томйӧз топыдджыка топӧдчисны помост дінӧ да ланьтісны.
Миша босьтіс Зиночкалысь ичӧтик часі-браслеткасӧ.
— Укладчицаяс, дасьтӧй первой заготовкаяс! — командуйтіс сійӧ.
— Внимание!
Волнуйтчӧмысла сынӧд ньылыштӧмӧн Костя видзӧдліс заготовка вылӧ, медым не аддзыны сылӧн став движениеяс бӧрся следитысь югъялысь синъяссӧ.
Кыліс чирыштӧм гӧлӧса асъя гудок.
— Заводитім!
И Миша ӧвтыштіс кинас вылісянь улӧ, быттьӧкӧ керыштіс кадыслысь кусӧк.
Первойсӧ Костялӧн чуньясыс эз кӧсйыны кывзысьны.
Найӧ, тыдалӧ, повзисны став тайӧ торжествосьыс — быд чунь тэрмасис водзӧ петны мукӧдъяссьыс, и нинӧм бурыс оз вӧлі артмы: то кӧрттувсӧ уськӧдасны, то неправильнӧ сатшӧдасны, то мӧлӧтыс пӧлӧса мунас.
Сійӧ дӧзмис да дугдіс думайтны, мый сы вылӧ видзӧдӧны.
Видзӧдысьяс кутісны ызгыны: «Петька, эн кольччы!», «Малышок кӧрттув тувъяліс, <rus>честное слово</rus>, тувъяліс!», «Зозуля асьтӧ эн позорит!»
— Ланьтӧй! — важнӧя прикажитіс Миша.
— Ордйысьысьясӧс кора не нервничайтӧдны!
Ӧні Костялӧн бура кывзысисны став чуньясыс да эз чувствуйт некутшӧм нервъяс.
Сійӧ кӧсйис босьтны тувъялӧм щитсӧ, но эз босьт:
дась вылас нин сійӧ пуктіс мӧд щит, тувъяліс сійӧс, выліас пуктіс ещӧ ӧти щит, тувъяліс да куимнан щитсӧ босьтіс ӧтпырйӧ.
— Правильнӧ, — ошкис Миша.
— Кадсӧ экономитан!
Детинкаяслӧн горӧдлывлӧмъяс серти Петя тӧдіс, мый сійӧ кольччӧ, но сійӧ вӧлі настойчивӧй детинка:
сійӧ вӧчис сідзи, кыдзи сылӧн соперникыс, — сідзжӧ кутіс экономитны кадсӧ.
— Вот молодец!
Пырмунігмоз бур примертӧ босьтіс! — гораа шуис филиалса начальник.
— Помалім! — горӧдіс Миша.
Сӧмын ӧні Костя видзӧдліс аслас противник вылӧ.
Петя сэтшӧма вӧлі топӧдӧма паръяссӧ, мый найӧ бледӧдӧмаӧсь да плеш вылас сылӧн югъялісны пӧсь войтъяс.
Костяӧн тувъялӧм ящик пыдӧсъяс стопа вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ чеччыштіс пос вывсяньыс да, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, видзӧдысьясӧс йӧткалігтыр, муніс аслас верстак дорӧ.
— Сулав, Петрусь, тадзи оз туй! — сійӧс сувтӧдіс Миша.
— Колӧ ёрта-ёрткӧд киасьны, кыдзи футболистъяс.
Мыйысь ӧбӧдитчин?
Ставсӧ вӧлі вӧчӧма честнӧя, фронтӧвӧй пӧльза вылӧ.
Сідз ӧд, ребята?
Челядь ичӧтика жалитісны Петяӧс.
— Мый тэ, збыльысь! — мӧдісны горзыны найӧ.
— Мыйла дузгӧдчин!
Тэ тадзсӧ верман жӧ!
Петя бӧр бергӧдчис да кутіс Костялысь кисӧ да мукӧд челядьыскӧд ӧтлаын мӧдіс видзӧдны.
— Ребята, результатыс тіян водзын! — объявитіс Миша.
— Мӧлӧтлӧн снайпер Константин Малышев аслас отсасьысь Люся Полисюккӧд сетіс щитсӧ пӧшти кыкпӧв унджык сы серти, мыйта сетіс Петр Зозуля аслас отсасьысь Женя Костинакӧд.
Вот сійӧ мый лоӧ владейтны мӧлӧтӧн снайперъяс моз!
Ставӧн аплодируйтісны, а Костя эз тӧд, кытчӧ воштысьны.
Да сійӧ некытчӧ и эз воштысь: век жӧ долыд, кор ошкӧны бур уджысь.
Сэсся бара заводитчисны волнуйтчана здукъяс.
Помост вылӧ кайисны Костялӧн ученикъясыс, ордйысисны производствовывса медбур ударникъяскӧд да побеждайтісны найӧс.
Ӧні став челядьлы нин вӧлі бура гӧгӧрвоана, мый снайперскӧй мӧлӧт — абу шутка, и найӧ шуалісны ӧта-мӧдныслы, мый снайперӧн лоны позьӧ ӧдйӧ, сӧмын колӧ пӧсявлытӧдз тренируйтчыны кымынкӧ лун.
— Велӧдчӧй, тарнӧй цехса боевӧй томйӧз, тайӧ колӧ фронтлы! — чуксаліс найӧс филиалса начальник, кор конкурсыс помасис.
— Малышевлӧн ученикъясыс тіянӧс вӧчасны мӧлӧтлӧн снайперъясӧн, мед эськӧ вӧлі тіян сӧмын кӧсйӧм.
Быдӧнлы, коді велалас бура вӧдитчыны мӧлӧтӧн, ми сетам выль йӧзысь укладчик-отсасьысьӧс.
Стахановскӧй удж метод кузя инструкторъяслысь первой группа гӧтӧвитӧмысь Малышевлы филиал кузя приказын объявляйтсьӧ благодарность да сетсьӧ полнӧй премия — ватнӧй костюм, гынсапӧг да кык пара белье...
Кажитчӧ, ставыс вӧлі бур, но мыйла нӧ сьӧлӧм вылас эз вӧв сэтшӧм лӧсьыд?
Вот мый вылӧ колӧ вӧлі вочавидзны победительлы.
— Зозуляӧс позьӧ босьтны стахановскӧй школаӧ? — юаліс Мишалысь сійӧ.
— Ошка!
Сёрнит сыкӧд, а то зонмыс нырсӧ ӧшӧдіс.
Кор Костя матыстчис Петя дінӧ, сійӧ петкӧдліс, быттьӧкӧ оз аддзы сійӧс, синсӧ эз лэпты да водзӧ уджаліс.
— Вайлы мӧлӧттӧ, — шуис Костя.
Сійӧ бура видлаліс сійӧс да довкнитіс юрнас.
— Некытчӧ туйтӧм!
Ме татшӧм мӧлӧтнад эськӧ эг и кут уджавны.
Жуялі эськӧ пыр жӧ...
Тэ мыйла воропсӧ чинтін?
Тэ вӧч кузьджыкӧс да эн гӧгрӧсӧс, а со татшӧмӧс. —
И Петялы сійӧ петкӧдліс ассьыс мӧлӧтсӧ.
— Тэ правильнӧ кучкалан, тэ сӧмын мӧлӧтсӧ лӧсьӧд ки сертиыд...
Да кӧрттувсӧ тувъяв эн кыкысь, а ӧтчыд кучкӧмӧн.
— А ме велалӧма кыкысь кучкӧмӧн.
— Кӧсъян стахановскӧй школаӧ локны?
Велалан, кыдзи колӧ...
— Бур, — вочавидзис Петя быттьӧ веськодя, а збыльысьсӧ радліс.
Ӧні, кажитчӧ, ставыс лои зэв бур — мыйла жӧ сьӧлӧм вылын вӧлі сэтшӧм сьӧкыд?
Тайӧ лунас Миша сетіс Костялы шойччыны, но бурджык эськӧ вӧлі, Костялӧн эз кӧ вӧв свободнӧй кадыс.
Сійӧ видзӧдліс, кыдзи сылӧн ученикъясыс велӧдӧны подшефнӧйяссӧ, а мыш саяс сулаліс ӧтарӧ кӧвъясьысь тревога.
Сійӧ век лӧсьӧдчис сёрнитны Зиночкакӧд да эз решитчы.
Миша бара оз вермы сыкӧд ӧтлаын колльӧдны рытсӧ — сійӧ задержитчис филиалса начальник ордын сӧвещанньӧ вылын.
ВИЧЧЫСЬТӦМТОР
Миша зілис не шумитны, пырис жырйӧ, чукӧстіс: «Узян, Малышок?», ӧзтіс дзузган да разис ыджыд пакет.
Пакетын вӧліны ватнӧй костюм, пемыдруд, бура гындӧм гынсапӧг да кык пара бязевӧй белье.
Став тайӧ озырлунсӧ Миша пуктіс табуретка вылӧ, медым Костя садьмӧм бӧрас пыр жӧ аддзис премиясӧ, пуксис пызан дорӧ да думыштчис.
Ун йывсьыс Костя кажитчис мыйкӧ йылысь тӧждысьысьӧн — позьӧ вӧлі эськӧ шуны, мый мӧлӧтлӧн нималана снайпер узьӧ кулакъяссӧ чабыртӧмӧн.
Миша ышловзис...
Сійӧ привыкнитіс этша сёрниа тайӧ детинка дінас, коді шоча нюмъявліс, но сэтшӧм паськыда, мый ӧтчыдысь нюммунӧмыс сылӧн вежліс вит обыкновеннӧйысь не этшаджык.
— Мый нӧ, — ышловзьӧмӧн мӧдіс сёрнитны Миша, — гашкӧ, век жӧ артмас миян ног...
Ещӧ клопочитыштам...
Син улӧ сылы уси записка, кодӧс кольӧма вӧлі Костя: «Картошкасӧ <ns>сьой</ns> пач вылысь».
Сійӧ перйис карандаш, <ns>«сьой»</ns> пыдди гижис «сёй», пуктіс отметка «2» да пач вылысь босьтіс пӧртсӧ.
Мӧд луннас Костялы Миша эз дзик пыр висьтав неприятнӧй выльторсӧ.
Сійӧ лэдзис аслас друглы любуйтчыштны гынсапӧгнас, отсаліс лӧсьӧдны ватнӧй костюмсӧ, и найӧ петісны керкаысь.
Кажитчис, косіник Мишакӧд орччӧн быгыльтчӧ сьӧд мач, — сэтшӧм гӧгрӧс да полнӧйӧн кажитчис Костя аслас мича выль костюмӧн.
Кыа водзын енэжыс пӧртмасис кодзувъяслӧн лӧня югъялӧмӧн, кӧдзыдыс чепляліс банбокъяс, но эз вермы писькӧдчыны мӧлӧтлӧн снайпер выль паськӧм пыр.
— Да, Малышок, — шуис Миша, — вӧлӧмкӧ, абу ёна кокни тэнӧ отвоюйтны.
Тӧрыт филиалса начальник часджын видчис телефон пыр кадръяс кузя отделса заведующӧйкӧд да первой цехса начальниккӧд.
Найӧ корӧны, медым тэ бӧр мунін заводӧ.
Ловшысӧ пӧдтӧмӧн Костя виччысис водзӧ висьталӧм.
— Тіян став челядь Выль во кежлӧ бӧр мунӧны заводӧ.
Тэнӧ, дерт, сэтчӧ оз кыскы?
— Ёна тай меным окота подсобникын уджавны...
А мӧд удж кӧ тэныд сетасны?
Сувтӧдасны кӧ тэнӧ станок сайӧ?
Костялы дзик пыр жар лои, пельясас мӧдіс тіньгыны.
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — тӧждысьӧмӧн юаліс Миша.
— Мый тэнӧ ёнджыкасӧ кыскӧ — филиалын удж али станок сайын велӧдчӧм?
Костялӧн думъясыс дзугсисны.
Филиал — сійӧ Миша, сійӧ тарнӧй цехын слава...
Но станокыс!
— Станокыд — сійӧ абу мӧлӧт, — водзӧ висьталіс Миша, быттьӧкӧ лыддис аслас друглысь мӧвпъяссӧ.
— Станокыд интереснӧйджык?
А меным кажитчӧ, мый быд делӧын мастерӧн лоны интереснӧ.
Шуны кӧ, бӧрйы ачыд!
А мый вӧлі бӧрйынысӧ, кутшӧм али сэн вӧлі бӧрйӧм!
Станок, заветнӧй колана станокыс корис сійӧс, и сійӧ должен вӧлі вочавидзны: «Муна!
Муна сталь вундавны!»
Сыысь кындзи, вермис кӧ эськӧ Миша помӧдз лыддьыны аслас другыслысь став мӧвпъяссӧ, сійӧ, кӧть и шензяна вӧлі, аддзис эськӧ вӧсньыдик фигура нывкалысь, коді копыртчӧма вӧлі станок дінӧ, сійӧ гӧгӧрвоис эськӧ, мый Костя должен непременнӧ равняйтчыны тайӧ нывкаыскӧд, кодӧдз ӧні сылы вӧлі зэв ылын, кыдзи сійӧ думайтіс...
— Но век жӧ, тэ гӧтӧвитан инструкторъяслысь ещӧ ӧти группа, — шуис Миша, быттьӧкӧ сӧмын та йылысь сійӧ и думайтіс.
— Яснӧ, — ньӧжйӧ вочавидзис Костя.
Ньӧжйӧ и сэк жӧ кыдзкӧ тӧдлытӧг колины Войвыв Полюсын Костялӧн олан медбӧръя лунъясыс.
Сійӧ велӧдіс челядьӧс тувъявлыны кӧрттувъяс да корсис оправдание сійӧ решениеыслы, кодӧс сыӧн вӧлі примитӧма нин.
Ылӧ мунны эз ковмыв — оправданиеыс вӧлі ки улын.
Тарнӧй цехлӧн делӧяс ӧдйӧ бурмисны — снайперскӧй мӧлӧтъяс тотшкӧдчисны век увереннӧйджыка, и ӧткымын детинкаяс кӧрттувъяссӧ тувъялісны нин чунь йылысь, кӧть Костя таӧ найӧс эз велӧдлы.
Но делӧыс эз сӧмын вӧв мӧлӧтын.
Ӧні быдӧн вӧлі аддзӧны, мый уджавны кык морта бригадаясӧн ёна лӧсьыдджык.
Цехын тыдовтчисны выль кывъяс: «укладчик» да «сбойщик».
— Но и ми! — горӧдіс Миша, кор Костя шуис, мый вермас сдайтны инструкторъяслысь мӧд группа.
— Шутка шуткаӧн, а ми и сідз нин сетам тарасӧ сы мында, мый упаковщикъяс чӧв олӧны, оз норасьны.
Мунам, ачыд аддзылан!
Упаковочнӧй цехын гӧтӧвӧй «катюшаяслӧн» чукӧръяс ёна чинӧмаӧсь.
Сӧмын на вагонеткаяс вылын вайӧм тара виччысис грузитӧм.
Упаковщикъяс уджалісны дугдывтӧг: вагонеткаяс вылысь ректісны ящикъяс, разялісны «катюшаяс», дасьталісны найӧс снаряжайтчигкежлӧ да упакуйталісны.
Ставсӧ тайӧ найӧ вӧчисны чӧв олігтыр, пелька, кывъястӧг ёрта-ёртнысӧ гӧгӧрвоӧмӧн.
— Эй, Мингарей, дыр на мӧданныд вагонеткаяссӧ кутны? — юаліс Миша.
— Он кӧ справляйтчӧй, йӧзӧс корӧй...
Соображайтны колӧ!
Сы вылӧ тэрыба видзӧдлӧмӧн Мингарей шпыньмуніс.
— Командуйтны локтін? — шуис сійӧ.
— Эн сэтчӧ веськав, Миша, тӧд тайӧс...
— Ӧні кӧ тыранныд, мый лоас недель мысти? — водзӧ сёрнитіс Миша.
— Вот мый менӧ интересуйтӧ.
— А мый лоӧ недель мыстиыс? — скӧрысь юаліс ыджыд тушаа да вӧсньыдик рабочӧй.
— Мый повзьӧдлан?
— Настоящӧя топӧдасны и тіянӧс миян снайперъясыд, — шуис Миша.
— Сідз ӧд, Малышок?
Со коді тэнӧ пӧсьӧдлас, Мингарей!
Миян Малышок понда мӧданныд бӧрдны...
— Ми бӧрдны огӧ кутӧй, — шуис Мингарей да читкыртіс синъяссӧ.
— Мм, башка, мӧд смена уджалам, медым унджык «катюшаяс» мӧдӧдны, а ковмас кӧ — и коймӧд смена кежлӧ кольччам.
Ми огӧ бӧрдӧй.
Тэ, Миша, миянӧс нималана Малышокнад эн повзьӧдлы.
Ми тожӧ комсомолечьяс, ми огӧ полӧй.
Сійӧ делӧвитӧя гӧсьтъясӧс петкӧдіс дворӧ, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ петкӧдлыны, пӧдлаліс цехӧвӧй воротаяссӧ да пыкис мышнас.
— Тэ эн волывлы ми дорӧ, — решительнӧя шуис сійӧ; лунъюгыдас сылӧн чужӧмыс вӧлі зэв суровӧй.
— Вай тара и миянӧс эн вӧрӧд.
Эн пов, ми справитчам!
— Всё равно ыстам буксир, — кӧсйысис Миша.
Мингарей воськовтіс сылань да чабыртіс кулакъяссӧ.
— Тэ ыстан? — юаліс сійӧ.
— Ыстам, эн тӧждысь.
Эн кор — асьным дӧгадайтчам.
Мингарей кватитіс чепӧль лым да сёйис сійӧс.
— Аддзылін?
— Но?
— Ог справитчӧй — медым менӧ... медым менӧ Гитлер нэм чӧж лымйӧн вердас!
— Ненормальнӧй тэ!
Тыртанныд филиалсӧ, со мый ме шуа.
— Ми тыртлім?!
Тыртлім ми?!
— повторитіс Мингарей да мӧдіс тіравны.
— Эн волыв миянӧ Малышокыдкӧд!
Вай таратӧ, сет уна тара, а ачыд эн волыв кывтӧ песны.
Прӧста кад воштан да менсьым бригадаӧс дёргайтан.
Голова!
Кор сы бӧрся пӧдлассис воротаыс, Миша шуис:
— Ми найӧс кыским, а найӧ сборкасӧ кыскасны...
Дерт, упаковщикъяслы сьӧкыд.
На ордын ӧні филиаллӧн комсомольскӧй знамяыс, найӧ полӧны сійӧс воштыны.
Мингарей гордӧй, и бригадаыс сылӧн бур.
Но знамятӧ ми непременнӧ мырддям.
Вот кутшӧм делӧыс...
А тэ мунны кӧсъян, чудак!
Висьтав: мунан?
Вывті сьӧкыд лои Костялы: неужели сійӧ эновтас филиалсӧ, неужели сійӧ коляс Мишаӧс, код дінӧ сійӧ сэтшӧм ёна велаліс?
— Висьтав: да али абу? — ӧтарӧ юасис Миша.
— Гашкӧ но, думтӧ вежан?
— Муна... — пӧшти синва пыр шуис Костя.
— А станок сайӧ кӧ оз сувтӧдны... бӧр локта...
Сійӧ бокӧ бергӧдчис, медым Миша эз аддзы сылысь чужӧмсӧ.
Квайтӧд глава
КӦНӦСЬ СТАНОКЪЯСЫС?
Ещӧ прамӧя садьмытӧг на, нускӧмӧн да зумыштчӧмӧн, Костя пасьтасис, а Миша бӧръяысь велӧдіс:
— Ботинкиястӧ белье пиад пукты; эн вошты.
Ботинкиястӧ сет ремонтӧ.
Со пӧдметки вылӧ кучикыс, босьт, меным сійӧ нинӧмла.
Кыдзи тэ удждонтӧ видзан?
Кампет вылӧ, навернӧ...
Кор кӧзяйкатӧ, медым тэныд йӧв ньӧбӧ, кылан?
Ассьым пуртӧс тэныд козьнала на память.
И лыжитӧ босьт сьӧрсьыд.
А ӧні кывзы: со письмӧ. —
Сійӧ мыччис неыджыд пакет, код вылӧ вӧлі гижӧма: «Директор ёртлы».
— Тайӧ письмӧыс филиалса начальниксянь.
Век жӧ, кӧсъян кӧ миянӧ бӧр локны, сет письмӧсӧ директорыдлы.
Тӧрыт ме тэ йылысь телефон пыр сёрниті ЦК-са парторг Сергей Степанович Тагильцевкӧд.
Сійӧ кӧсйис поддержитны филиаллысь корӧмсӧ...
Ставыс!..
Найӧ завтракайтісны, петісны керкаысь да мӧдӧдчисны чӧв олысь пожӧмъяс костті чукыльӧсь векньыдик тропинкаӧд.
Уна, зэв унатор эськӧ Миша вермис прӧщайтчигӧн висьтавны Костялы — мый сійӧ велаліс сы дінӧ, мый сійӧ лоис эськӧ Костялы ыджыдджык вокӧн, — но сійӧ нинӧм эз шу, сы вӧсна мый чувствуйтіс, мый сылӧн другыс и татӧг нин сьӧкыда переживайтӧ гажтӧм кадсӧ.
Филиалса железнодорожнӧй площадка дорын сулаліс некымын вагон да гораа лолаліс сук ру кымӧрӧн тӧбсьӧм паровоз.
Ӧти вагон пытшкысь кылісны гӧлӧсъяс.
— Тайӧ порожнякыс мунас заводӧ детальясла.
Тіян вагонынӧсь нин, — шуис Миша, Костяӧс бергӧдіс югыдлань чужӧмӧн да кутыштіс.
— Прӧщай, друг!
Думыштан кӧ бӧр миянӧ локны, ме лоа рад.
А кӧсъян кӧ кольччыны заводӧ, уджав, кыдзи уджалін филиалын!
Бур туй!
Копыртчыштӧмӧн Миша тэрыба окыштіс сійӧс банбокас да видзӧдліс вагонлӧн воссьыштӧм ӧдзӧсӧд.
— Заводскӧйяс, примитӧй ассьыныд Малышоктӧ! — горӧдіс сійӧ.
— Жаль сетны, да нинӧм он вӧч!
— Малышок, Малышок локтіс! — горӧдіс Зиночка.
«Летучӧй <rus>мышь</rus>» фонарӧн омӧлика югдӧдыштӧм вагонын тыртӧм ящикъяс вылын пукалісны томйӧз да кӧдзыдлаыс клопайтісны кияснаныс.
— А ӧні вай сьылам «Катюша», кыдзи сійӧс филиалын сьылӧны, — предложитіс Зиночка.
— Ребята, велӧдамӧй заводса став комсомолечьясӧс выльног сьывны «Катюша»!
Пыр жӧ юркнитісны нывъяслӧн гӧлӧсъяс.
Ставӧн горӧдісны сьывны.
Налы отсыштіс паровознӧй гудок.
Вагон дрӧгмуні, состав вӧрзис, и кӧлесаяс прӧщайтчигӧн тэрыба шуисны стрелкаяслы: «Малышок, ток-ток, Малышок муніс».
— Ребята, отсалім ми филиаллы, асьнымӧс эгӧ янӧдӧй? — юаліс Зиночка, кор сьыланкывйыс помасис.
— Яндзим абу бӧр локны?
— Мый сэн яндзим!
Дерт, отсыштім моржъяс-тюленьяслы! — кылісны гӧлӧсъяс.
Паровоз тормозитіс, и гӧра горув исковтысь вагонъяс гораа дзуртыштісны кӧлесаяснаныс.
Кодкӧ таркӧдіс ӧдзӧсӧ да распорядитчис:
— Ребята, петӧй!
Составыс заводскӧй веткаӧ мунас, водзӧ тіянӧс огӧ нуӧй!
Железнодорожнӧй площадкалӧн кын, гора пӧвъяс вылӧ вагонъясысь анькытш моз сявмуніны томйӧз да, гынсапӧгъясас лым чукӧртігтыр, котӧртісны заводлань, кодлӧн биясыс югъялісны пожӧм вӧр сайын.
Костя дзик пыр тӧдіс тайӧ местасӧ: тані найӧ чукӧртлісны инструмент, тась аддзисны «победит», со сэні тыдыштӧ пӧрысь тополь.
А кӧнӧсь станокъясыс?
Кӧнӧсь воысь станокъясыс?
Кӧнӧсь станокъясыс, кодъяс, пӧрысь мастерлӧн кывъяс серти, эз вермыны надейтчыны пристанище вылӧ?
«Кӧрт кустарникыс» дзикӧдз вошӧма, быттьӧкӧ Костя найӧс сӧмын вӧтӧн аддзыліс.
Сідзкӧ, карыс век жӧ петкӧдӧма эвакуируйтӧм оборудованиесӧ...
Лунся смена заводитчытӧдз коли часысь не этшаджык, но молодёжнӧй цехын, коді уджаліс ӧти сменаӧн, ӧзйисны нин став бияс, и Костя пыр жӧ аддзис, мый цехӧвӧй проходъяс векняммӧмаӧсь, лоӧма станокъяслӧн выль — нёльӧд — линия.
Сійӧ абу на ставнас пырӧма стройӧ.
Некымын станок сӧмын на веськалӧмаӧсь кӧдзыдінысь шоныдінӧ да вевттьысьӧмаӧсь пух кодь пужйӧн, но пужйыс сылӧ нин вӧлі, и кӧнсюрӧ мыччысьӧма нин сьӧд металл.
Кодкӧ инмӧдчис Костялы пельпомас.
Тайӧ вӧлі Герасим Иванович Бабин.
— Бӧр локтін, Малышок? — шуис старик.
— Вот и бур...
Нинӧм эз вӧв шензянаыс сыын, мый мастер вӧлі нин цехын.
Сійӧ пыр удж вылӧ волывліс водзджык, но Костяӧс шензьӧдіс сійӧ, мый Герасим Иванович лоӧма быттьӧкӧ ичӧтджык, омӧльтчӧма, гӧрбыльтчыштӧма.
— А ме, Герасим Иванович, филиалын премия получиті: кык пара белье, пими да ватнӧй костюм, — ошйысьыштіс Костя.
— Кывлі, мый бура уджалӧмыд, — быттьӧкӧ мыйкӧ тӧдвылӧ уськӧдны зільӧмӧн вочавидзис мастер.
— А ме со цехын...
— Миян выль станокъяс?
— Гортӧ эг ветлы, — надзӧник, думайтігтыр водзӧ висьталіс мастер.
— Менӧ индісны выль станокъяс оснаститӧм кузя старшӧйӧн — и правильнӧ...
Оз кӧ узьсьы стариклы, мед жӧ пӧльза сыысь лоас. —
Костя пельпом вылын куйлысь киыс сылӧн лои сьӧкыд; сійӧ гӧгӧрвоӧдіс, мыйла воши сылӧн унмыс:
— Виктор пиӧс фронт вылын фашистъяс виисны...
Виктор менам нёльӧд, медічӧт...
Ыджыдыс «Металлистын» механикӧн, кык шӧркостыс фронт вылын тышкасьӧны.
Куимнанныс коммунистъяс...
А медічӧтыс пӧгибнитіс, комсомолеч менам... —
Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс:
— Жаль зонмыс...
Збой вӧлі...
Муртса на десятилетка помаліс...
Вот и оз узьсьы.
— Фашистъясӧс ставнысӧ колӧ «катюшаясӧн» сотны, лестукъясӧ чашйыны! — шуис Костя, кодлы жаль лои мастер да Викторыс.
— Сюрас на налы! — вочавидзис старик, да сэки сылӧн синъясыс друг югнитісны, а киыс крепыда топӧдіс Костялысь пельпомсӧ.
— Налы сюрас на, проклятӧйяслы!
Найӧ ньӧжйӧник мӧдӧдчисны станокъяслӧн выль линия пӧлӧн.
Артмис сідзи, мый Герасим Иванович нуӧдіс Костяӧс дзикӧдз цех помас, колоннаяс сайӧ.
Водзджык тайӧ помещениеыс вӧлі тыртӧм, а ӧні ломаліс югыд лампочка, и Костялы син улӧ шыбитчис нёль станок, кодъясӧс сувтӧдӧма вӧлі орччӧн, — неыджыдӧсь, сьӧкыд станинааӧсь, скоростьяс коробка пыдди контрприводаӧсь, — ӧти кывйӧн кӧ, важ машинаяс.
Ӧти станок уджаліс, ньӧжйӧник тӧчитіс деталь, кодӧс заводын шуисны прӧста «трубаӧн» либӧ «карманӧн».
Станок дінын беседуйтісны куимӧн — комбинезона олӧма рабочӧй, гӧна пальтоа директор да ещӧ ӧти морт, быттьӧкӧ тӧдса, ӧкуратнӧй сьӧд полушубока; тайӧ мортыс сулаліс Костялань мышкӧн, шуйга кинас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн.
— Важӧсь станокъясыс, Лев Борисович, — шуис рабочӧй.
— Уна-ӧ налысь босьтан...
— Колӧ, медым производительнӧя уджаліс став техника, кутшӧм сӧмын эм, — возразитіс сьӧд полушубока морт, и гӧлӧс сертиыс Костя дзикӧдз тӧдмаліс парторгӧс.
— Ми долженӧсь и важ техникасӧ заставитны уджавны выльног.
— Правильнӧ, — сылысь кывъяссӧ ошкис директор.
— Нёль татшӧм «Буш» босьтіс ремонтнӧй цех, нёль — тані.
Найӧ вӧчӧны оз уна, но вӧчӧны бура.
Тайӧ станокъяс саяс сувтӧдам Герасим Ивановичлысь чавканъяссӧ, медым велӧдчӧны...
Да, колӧ пуктыны пломба ременьсӧ вуджӧдан ручка вылас.
«Трубаяс» тӧчитны кутам постояннӧй режим дырйи.
Режимсӧ вӧчам работникъяс серти. —
Костя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ нюммуніс.
— Тайӧ станокъяснас, Герасим Иванович, тэнад чавканъясыд справитчасны?
— Велӧдам кӧ, справитчасны, — вочавидзис Бабин.
— Нёль чавканӧс ме приметиті нин. —
Сэки старик ньӧжйӧник тракнитыштіс Костяӧс.
— Ӧтлаын олӧны, ӧтлаын дурӧны.
Колӧ найӧс серьёзнӧй удж вылӧ сувтӧдны, сетны быдмыны...
Друг кыліс лэчыд шы, югыд да сӧдз, кыдзи йиа ва струя, да сэтшӧм вӧсни, мый чуналісны пельяс.
Тайӧ резец улын тіраліс сталь, тайӧ садьмис металлӧн душаыс.
— Заводитіс сьывны? — меліа шуис рабочӧй.
— Вывтіджык калитчӧм заготовка веськаліс, а «Буш» лои рад. —
И, резецсӧ вештӧмӧн, управление колодка вылысь сійӧ личкыштіс гӧрд кнопка «стоп».
Директор муніс, а парторг кольччис.
Сійӧ нюммуніс Костялы, кыдзи тыдалӧ, тӧдіс сійӧс.
Ӧні Сергей Степановичлӧн чужӧмыс эз вӧв сэтшӧм блед, кыдзи войдӧр, тошсӧ сійӧ бритӧма, синмас сылӧн югъяліс долыд нюм, и ставнас тайӧн сійӧ тӧдвылӧ уськӧдіс Костялы ассьыс воксӧ.
— Здравствуй, мӧлӧтлӧн снайпер! — шуис парторг.
— Эн прӧста тэ ветлы филиалас.
Аттьӧ, отсалін полярникъяслы!
Филиалсянь меным звӧнитліс комсомолеч Полянчук.
Корис, медым ме отсалі тэныд закрепитчыны филиалӧ.
Тэ вайин филиалса начальниксянь письмӧ.
Кӧні сійӧ?
Костялӧн киыс инмӧдчис ватник зептын куйлысь пакетӧ и пыр жӧ бӧр нетшыштчис, быттьӧкӧ кисӧ сотыштіс.
— А мый меным филиалас вӧчны? — шуис сійӧ повзьыштӧмӧн да чуймӧмӧн.
— Сэні снайперъясыд тырыс нин...
Справитчасны метӧг...
— Сійӧ важӧн нин станок сайӧ вӧзйысьӧ, — суитчис Герасим Иванович.
— Ті нин, Сергей Степанович, менсьым кадръястӧ энӧ босьталӧй.
Быд морт артыштӧма.
— Станок вылын уджавны кӧсъян? — Костя чужӧм вылӧ внимательнӧя видзӧдігтыр шуис парторг.
— Велӧдысьысь ученикӧ мунан?
Мешайтны ог мӧд.
Оз быдӧн тадзи вермы...
Тэ кӧ верман, сідзкӧ быдмыны кутан.
Быдмы, зон! —
И сійӧ чотігтыр муніс.
— Герасим Иванович, ті менӧ тайӧ станок бердас сувтӧдӧй! — кевмысяна шуис Костя, станок вылӧ индӧмӧн, коді сыкӧд сӧмын на сэтшӧм гораа здоровайтчис.
— Ставныс найӧ ӧткодьӧсь, — вочавидзис мастер.
Костя тайӧс гӧгӧрвоис, мый мастер сӧгласитчис.
СТАНОКЛӦН КӦЗЯИН
Вот кыдз артмис станокъяслӧн судьбаыс.
Кор фронтыс матысмис заводъяс дінӧ, йӧзыс тэрмасьӧмӧн грузитісны вагонъясӧ оборудованиесӧ да нуисны сійӧс уральскӧй да сибирскӧй каръясӧ.
Тӧдтӧм йӧз ректісны станокъяссӧ, и кӧрттуй полотно пӧлӧн быдмис «кӧрт кустарник».
Сэсся заводитчис ар, и зэрыс кӧтӧдіс станокъяссӧ, сэсся воис тӧв, и лым тыртіс найӧс.
Но сӧветскӧй йӧз, кӧдзыд да пурга вылӧ видзӧдтӧг, стрӧитісны выль цехъяс да заводъяс.
Найӧ шонтісны станокъяссӧ, ремонтируйтісны найӧс, мавталісны, укрепитісны фундаментъяс вылӧ да подключитісны энергияӧ.
Первойсӧ станокъяс вӧліны мисьтӧмӧсь, сімӧмаӧсь, потласьӧм маслянӧй краскааӧсь, но йӧз весалісны сімсӧ наждачнӧй шкуркаӧн, краситісны станинаяссӧ, и вот кузь пеля шапкаа детинкалы кажитчӧ, мый «Буш» — сійӧ зэв мича, весиг необыкновеннӧй станок.
Сійӧ, Костя Малышев, — тайӧ замечательнӧй станокыслӧн кӧзяин, гӧтӧвӧй детальяс вылӧ стеллажлӧн кӧзяин, инструментальнӧй шкафчиклӧн кӧзяин!
Чудеса!
Оборудование содіс и мӧд и коймӧд цехъясын.
Верстьӧ рабочӧйяс ремонтируйталісны да лӧсьӧдалісны станокъяс.
Некымынысь Костя паныдавліс директорӧс — тӧждысьысьӧс, узьтӧмысла гӧрдӧдӧм синъясаӧс.
Быдлаӧ вевъяліс первой цехса начальник Тимошенко — ичӧтик, сьӧд, коді сорлаліс сёрниас роч да украинаса кывъяс.
Костя лои рад, кор аддзис Нина Павловнаӧс, коді сӧмын на воис удж вылӧ, и Нина Павловна радліс сійӧс аддзӧм бӧрын.
Вӧлӧмкӧ, Нина Павловна ставсӧ нин тӧдӧ: и сійӧс, кыдзи Костя отличитчис филиалын — та йылысь сійӧ лыддьӧма многотиражкаысь, и мый сійӧс сувтӧдӧны станок бердӧ — тайӧс Нина Павловна кывлӧма Герасим Ивановичсянь.
— Поздравляйта, ошпи, делӧясыд тэнад бура мунӧны, — шуис сійӧ, кор найӧ Костякӧд пукалісны лабораторияын.
— А менам колӧ ёна на бурмӧдны...
Юышт чай...
Свинецын «рюмкаяс» калитӧм пока мунӧ неважнӧя, и... фронт вывсянь письмӧяс абу...
Катяӧс тэ эн на аддзыв?
Сійӧс он тӧд, сэтшӧм ёна сійӧ вежсис, омӧльтчис.
Сева шуӧ, мый Катя получитӧма куим пельӧса письмӧ, колӧ чайтны, фронт вывсянь...
Ме юалі сылысь, кутшӧм письмӧ, — сійӧ нинӧм эз висьтав...
А бабушкаыс кывлӧма, мый Катя войнас зэв ёна бӧрдӧма.
Мый тайӧ ставыс лоӧ?
Сійӧ мучитчӧ, сы вӧсна мый сылы мыйкӧ сьӧкыд...
и ӧтнас ас вылас нуӧ сьӧкыдлунсӧ...
А ме мучитча, сы вӧсна мый нинӧм ог тӧд да прӧста думайта быдсяма лёкторсӧ... —
Сійӧ бергӧдчис Костяысь бокӧ, тэрыба чышкыштіс синъяссӧ да друг казяліс:
— Колӧ мунны цехӧ, митинг кежлӧ гӧтӧвитчыны.
Талун сэтшӧм ыджыд лун — заводын ми ставным кырымалам Сталин ёртлы выль вося письмӧ.
Тайӧс Костя эз тӧд.
— И ме кырымала?
— Кыдз жӧ мӧдног!
Ӧд тэ сідзжӧ кӧсъян фашистъяс вылын победасӧ.
Вот и докажит тайӧс станок бердын.
Нина Павловнаӧс цехӧ колльӧдігӧн сійӧ полӧмпырысь сетіс юалӧм, код йылысь сійӧ век думайтіс да тревожитчис:
— А коді кутас стружкасӧ идравны, подсобникъясӧс кӧ станок сайӧ сувтӧдӧны?
— Стружкасӧ?
Но, тайӧ решитӧма нин, — успокоитіс сійӧс Нина Павловна.
— Миян инженер-конструктор Павел Петрович Балакин предложитіс замечательнӧй транспортёр-вибратор, лыа да зерно грузитан транспортёр кодь.
Татшӧм вибраторсӧ лоӧ сувтӧдӧма быд цехын да петкӧдӧма ӧшиньӧ.
Стружкаыс мунас бункеръясӧ, а бункеръясысь — вагонъясӧ переработкаӧ мӧдӧдӧм вылӧ.
Сьӧлӧм вылысь вешйис сьӧкыд из.
Вот аттьӧ Павел Петрович Балакинлы!
Ӧні Костя спокойнӧ вермис босьтчыны станок бердӧ стружка вылӧ видзӧдлывтӧг.
КЛЯТВА
Тайӧ лунӧ, 1941 вося медбӧръя лунӧ, Уралын мунісны митингъяс.
Найӧ вӧліны быдлаын, кӧні йӧз трудитчисны фронтлы, — заводъясын, рудникъясын, шахтаясын, леснӧй промыселъясын, кӧрттуй вылын, колхозъясын.
Митингъяс вылӧ воис став уджалысь армияыс — найӧ, кодъяс перйисны руда, сывдісны металл, занимайтчисны наукаӧн, пӧрӧдісны вӧр, быдтісны нянь, вӧчисны ставсӧ, мый колӧ танкъяс, самолётъяс, военнӧй корабльяс, пушкаяс да «катюшаяс» вӧчӧм вылӧ.
Номернӧй военнӧй заводса цехъясын йӧзыс чукӧртчисны трибунаяс дорӧ, кӧні гӧрд знамяяс кытшалісны великӧй мортлысь портретсӧ.
Сы вылӧ лачаӧн да радейтӧмӧн видзӧдісны верстьӧяс и томъяс.
Первой цехын митингвывса участникъяс вӧліны подростокъяс, а на пиын медся ичӧтыс вӧлі Константин Малышев.
Цехкомса председатель — коймӧд бригадаса мастер — кайис трибуна вылӧ да ӧвтыштіс шапканас.
— Ёртъяс!
Внимание, ёртъяс! — горӧдіс сійӧ.
— Разрешитӧй лыддьыны новогодньӧй митинг воссьӧмӧн!
Шум да сёрнияс орины.
Челядь матӧджык матыстчисны трибуна дорӧ.
Кодкӧ шуис: «Вайӧ матӧджык!» да мӧдіс йӧткавны мукӧдъясӧс, но сійӧс ӧлӧдісны, медым сійӧ тӧдіс, кор позьӧ дурны да кор оз позь, и медбӧрын пуксис полнӧй порядок.
— Ёртъяс! — водзӧ висьталіс митингвывса председатель.
— Медым регыдджык жугӧдны фашистъясӧс, выль воын ми долженӧсь вӧчны «катюшаяс» ёна унджык сы дорысь, мыйта вӧчлім ӧнӧдз.
Ставнас Урал обсуждайтӧ Сталин ёртлы новогодньӧй письмӧ, ставнас Урал сетӧ миян вождьлы священнӧй клятва — самоотверженнӧя уджавны фронтлы.
Обсудитам письмӧсӧ и ми!
Письмӧлысь проектсӧ лыддяс Соловьёва ёрт.
Гашкӧ, тіян лоасны поправкаяс либӧ содтӧдъяс, а гашкӧ, кодкӧ вообще гижас бурджыка.
Челядь серӧктісны.
Код нӧ босьтчас составитны татшӧм письмӧ!
Сійӧс колӧ гижны складнӧя, а тайӧ ӧмӧй кокни?
Ас водзас ыджыд лист пуктӧмӧн Зиночка лэптіс кисӧ.
Челядь аддзисны, мый сылӧн чужӧмыс блед, дзирдалӧ, а синъясыс — кыдзи пемыд жар биторъяс.
Сійӧ кутіс лыддьыны, но первойсӧ муртса кыліс — и кодкӧ шуис: «Гораджыка!»
Зиночка ещӧ на бледӧдіс, гӧлӧсыс содіс да мӧдіс юргыны.
Сэки Костялы лои гӧгӧрвоана быд кыв, быттьӧкӧ став кывсӧ вӧлі босьтӧма сылӧн волнуйтчана сьӧлӧмысь.
— «Ми, уджалысь йӧз, обязуйтчам, Сталин ёрт, сетны став вынъяс, уджавны лун и вой, медым выль, 1942 воын кыкпӧв, куимпӧв содтыны став вида вооружение да боеприпасъяс лэдзӧм, ещӧ бурджыка снабжайтны став колананас миянлысь доблестнӧй Гӧрд Армиянымӧс, коді тіян руководство улын чышкыштас му вылысь гитлеровскӧй бандаӧс», — лыддис Зиночка.
Челядь клопӧдісны кияснас.
— Коді кӧсйӧ сёрнитны? — юаліс митингвывса председатель.
— Сёрнитӧй, Герасим Иванович!
Бара ставӧн кутісны аплодируйтны, сы вӧсна мый уважайтісны медбур бригадаса пӧрысь мастерӧс.
Сійӧ ньӧжйӧник кайис трибуна вылӧ, пӧрччис кепкасӧ, и челядь шензисны, дзик быттьӧ первойысь аддзисны, кутшӧм еджыд сылӧн юрсиыс — лым кодь.
Томйӧз вылӧ видзӧдігтыр сійӧ думыштчис.
— Тані делӧыс гӧгӧрвоана, — шуис сійӧ.
— Быд морт должен вежӧртны, мый сійӧ сэтшӧм фашистыс... —
Сійӧ тӧкӧтьӧ шогпырысь нюммуніс и висьталіс водзӧ:
— Кӧсъя ме ассьым гӧгӧрвоана пример вайӧдны...
Кывзӧй менӧ!
Кымынӧн ті тані — лэптӧй кинытӧ, медым тыдаліс меным.
Дерт, митингвывса участникъяс эз гӧгӧрвоны, мыйла колӧ гӧлӧсуйтны, но кинысӧ лэптісны, а детинка, коді сулаліс Костякӧд орччӧн, лэптіс кыкнан кисӧ да мигнитӧмӧн вашнитіс:
— А меным абу жаль бур мортлы.
Тайӧ детинкасӧ Костя тӧдӧ вӧлі — сійӧ вӧлі эвакуированнӧй да уджаліс коймӧд бригадаын шлифовка вылын.
Старик сідзжӧ лэптіс кисӧ.
— Вот...
Олім ми лӧня-мирнӧя, некодӧс эгӧ ӧбӧдитӧ, войнасӧ эгӧ кӧсйӧй, а фашист паніс война, — шуис сійӧ.
— Ӧні кывзӧй менӧ: кодӧс пон Гитлер бать-мамысь лишитіс, гортса олӧмтӧг колис, лэдзӧй кинытӧ!
Тайӧс некод эз виччысь.
Сэні и тані кутісны нерешительнӧя лэдзчысявны кияс.
Детинка, коді ышмӧмысла лэптыліс кыкнан кисӧ, пыр на нюмъяліс, но нюмыс сылӧн лои блед.
Сійӧ тэрыба, дженьыдика ышловзис да лэдзис кияссӧ.
Лэдзисны унаӧн кияснысӧ, и лои сэтшӧм лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый весиг йирмӧг босьтліс.
— Сідз...
Аддзанныд, мый пеж фашистыд вӧчис, мыйта миянлысь томйӧзнымӧс сирӧтаӧн вӧчис! — шог гӧлӧсӧн шуис Бабин.
А ӧні лэдзӧй кинытӧ, кодъяслӧн батьясныс, вокъясныс фронт вылын.
Коді письмӧяс получайтӧ, а гашкӧ... оз получайт.
Бара лэдзчисны уна кияс.
Лэдзис кисӧ и ачыс мастер, лэдзис кисӧ и Костя.
Сійӧ первойысь настоящӧя думыштіс: «Ловъя-ӧ Митрий?» — и сылы сьӧкыд лои лолавнысӧ.
— Со ӧд, кутшӧм этша лэптӧм киясыс, — юрсӧ качайтыштіс Герасим Иванович.
— А ӧні лэдзӧй кияснытӧ, коді кӧсйис институтъясын, университетъясын велӧдчыны, да фашист торкис.
Быттьӧкӧ тӧв ытшкыштіс кияссӧ — ӧтитӧг ставсӧ.
Серьёзнӧй, Герасим Иванович думыштчӧмӧн видзӧдіс челядь вылӧ, а челядь сідзжӧ думыштчисны; найӧ чӧла, сюся видзӧдісны пӧрысь мастер вылӧ.
— Гӧгӧрвоинныд менӧ? — юаліс сійӧ.
— Фашистъяссянь сы мында шоглун, мый терпитнысӧ оз позь. —
Сійӧ веськӧдчис, лоис ыджыд тушаа, кепканас шлапкис трибуна дорӧ да горӧдіс:
— Ті — кыдзи тӧданныд, абу ичӧтӧсь, а ме письмӧсӧ кырымала да Сталин ёртлы сета кыв уджавны сідз, кыдзи гижӧма тайӧ дона письмӧас!
Сета ассьым кыв Сталин ёртлы! — Сійӧ думайтыштіс да ньӧжйӧ содтіс: — Дона Иосиф Виссарионовичлы!..
Герасим Иванович лэччис нин трибуна вылысь, но мыйкӧ сійӧ думыштіс, ӧдйӧ бӧр кайис да висьталіс:
Выль станокъяс миян сувтӧдӧма...
Эм, дерт, и бӧръя медбур техника, но эм и важыс.
Например, «Буш» станокъяс.
Кысь налы миянӧдз сӧветскӧйясӧдз!
Но уджавны век жӧ позьӧ.
Медым и важыс служитыштас фронтлы.
Станокъяс эмӧсь, а кӧнӧсь мастеръясыс?
Станокъяс асьныс бергавны оз кутны.
Сідзкӧ, ребята, велӧдчӧй, инструкторъяслысь кывзысьӧй, а коді воддза станок вылӧ кольӧ, ещӧ нин ёнджыка гырысь процент вӧсна тышкасьӧй.
Миян «катюшаяс» — фашистъяслы смерть.
Тэ тані процент содтан, а фронт вылын фашистскӧй душа чӧрту лэбзяс, сэтчӧ сылы и туйыс!
Тэ тані лодырничайтыштан, а фашист ловъя кольӧ.
А гашкӧ, сійӧ тэнад батьӧ, вокӧ метитчӧ, вины сійӧс либӧ калечитны кӧсйӧ.
Гӧгӧрвоны колӧ!
Кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс:
— Кырымавны письмӧсӧ!
Мый сэні сёрнитнысӧ!
Ставыс яснӧ!
Тайӧ вӧлі бушковлы сигнал.
Ставӧн горӧдісны:
— Кырымавны, кырымавны письмӧсӧ!
Челядь горӧдісны тайӧ кывъяссӧ асланыс вождь, асланыс Сталин вылӧ ыпъялана синъясӧн видзӧдӧмӧн.
Вождьлӧн нимыс вӧлі первойӧн, кодӧс найӧ тӧдісны ичӧтсяньыс, кодӧс найӧ велӧдчисны шуавны бать да мам нимъяскӧд ӧтлаын.
Сійӧ вӧлі век на дінын — тӧждысьысь да мудзлытӧм, кыдзи налӧн батьясныс да мамъясныс, вынйӧра да бур, кутшӧм эз вӧв некод мирын.
Сійӧ стрӧитіс школаяс, пионер дворечьяс, пионерскӧй лагерьяс да техническӧй станцияяс, чукӧртлывліс челядьӧс пионерскӧй кӧстер дорӧ, нуӧдліс найӧс краеведческӧй походъясӧ, да, Артекысь, экскурсия вылысь, лагерысь гортӧ бӧр локтӧм бӧрын найӧ аддзывлісны, мый налысь керканысӧ сійӧ вӧчліс нӧшта югыдджыкӧн, нӧшта озырджыкӧн.
А ӧні, кор враг кӧсйис лязӧдны рӧднӧй канмунымӧс танкъясӧн, кор враг кӧсйис мырддьыны налысь шуднысӧ, налысь югыд будущӧйсӧ, Сталин, повтӧм, могучӧй, мудрӧй богатырь, победа вӧсна тышкасис лун и вой.
И ставӧн тӧдісны, мый рӧднӧй Сталинкӧд победа лоӧ завоюйтӧма.
И ещӧ найӧ тӧдісны, мый победитӧм вылӧ колӧ, медым рабочӧй кияс уджалісны мудзлытӧг, а сьӧлӧмъяс эз тӧдлыны полӧм.
— Кырымавны, кырымавны письмӧсӧ! — горзісны челядь. — Мый сэні сёрнитнысӧ!
Кырымавны письмӧсӧ!
— Энлӧ, ёртъяс, ещӧ колӧ сёрнитны, — дугӧдіс найӧс митингвывса председатель.
— Абу тӧдса, мый тіян пиысь быдӧн кӧсйысяс Сталин ёртлы.
Коді кутас сёрнитны?
Тэ, Галкина?
Голясӧ нюжӧдӧмӧн Костя кыпӧдчис кок чунь йылас, медым бурджыка аддзыны.
Катя кайис трибуна вылӧ, гӧрдӧдӧма, быттьӧкӧ дыр котӧртӧма, да, юрсӧ ӧшӧдыштӧмӧн, сувтіс.
Некор на Костялы Катя эз кажитчыв татшӧм ичӧтикӧн да омӧликӧн.
Катя лэптіс синъяссӧ.
— Ме клянитча Сталин ёртлы...
Ме клянитча уджавны по-стахановски, — шуаліс сійӧ.
— Век вырабатывайтны нормаӧн-джынйӧн...
Систематическӧя...
— Вот тайӧ бур! — шыасис Герасим Иванович.
— А ме тэнӧ, Галкина, мӧд станок сайӧ сувтӧда.
Сэки мый?
— Всё равно...
Ме ӧдйӧ велала...
Сы вӧсна мый фашистъяс... этатшӧм проклятӧйяс... —
Сійӧ эз помав, юрсьыс нетшыштіс беретсӧ, и юрсиыс пыр жӧ пашкыртчис, чужӧмсӧ вевттис беретнас да ньӧжйӧникӧн лэччис трибуна вылысь.
Выступайтісны и мукӧд челядь.
Найӧ кӧсйысисны Сталин ёртлы бура уджавны, видзны инструмент, ухаживайтны станок бӧрся.
Медбӧрын ставӧн гӧлӧсуйтісны — регыдджык ыстыны письмӧсӧ поправкаястӧг.
Челядь жуисны гӧрд скатертьӧн вевттьӧм пызан гӧгӧрын, ёрта-ёртлы сеталісны ручка да письмӧ помӧ старайтчӧмӧн гижисны овнысӧ.
Зиночка беспокоитчис:
— Ребята, ребята, кора тіянӧс, кырымасьӧй столбикӧн, а то онӧ тӧрӧй.
Колька Глухих ошйысьыштіс:
— А менам росчеркӧй мича, директорлӧн кодь.
Ме медбӧрын гижся.
Пызан дінӧ локтіс Катя, босьтіс ручка, гижис «Галкина Е. В.», думайтыштіс, пыркнитіс юрнас, решительнӧя нуӧдіс черточка-тире да гижис: «150 %»
— Мый тэ вӧчан! — чуймис Зиночка.
— Выль во кежлӧ ассьым обязательствоӧс гижи.
А мый? — шуис Катя.
— Медым дзик пыр тыдалӧ вӧлі...
— Нинӧм, делӧсӧ тайӧ оз портит, — Зиночкаӧс успокоитіс пӧрысь мастер.
— Тадзи весиг бурджык...
— И ме гижа! — ӧчкисӧ тэрыба чышкалігтыр шыасис кызіник Леночка Туфик.
Сы ордысь ручка босьтӧмӧн Костя ньӧжйӧник гижис овсьыс куим первой шыпассӧ «Мал», регыдджык вӧчис дженьыдик росчерк, пуктіс «150», ручкасӧ сетіс мӧдлы да, аслас збойлунысь яндысьыштӧмӧн, вешйис пызан дінысь.
— Сійӧс ещӧ станок дорас эз на сувтӧдны, а сійӧ кӧсйӧ нин лоны стахановецӧн, — нюммуніс мастер.
— Эн мун, Малышок, и ті, нывъяс.
А Булкин висьӧ на?
— Булкин-Прогулкин шуӧ, мый висьӧ на, — чужӧмсӧ тешкодя кӧрлӧмӧн вочавидзис Катя, коді дугдіс нин волнуйтчыны.
Сэсся сійӧ небрежнӧя шуис Костялы:
— Ак, тэ воин нин Войвыв Полюссьыс! — быттьӧкӧ и татӧг оз вӧлі тыдав, мый сійӧ воис.
— Тэ тӧдан, мый тэнӧ сувтӧдӧны станок бердӧ?
Тэ рад?
— Кыдз нӧ абу рад...
— Мыйӧн и поздравляйта, — чӧвтіс Катя да, Леночкаӧс кутыштӧмӧн, муніс сыкӧд цехӧд прогуляйтчыны да кывзыштны, кыдзи Войвыв Полюсысь воӧм челядь сьылӧны выль сьыланкывъяс.
Кырымпасъяс лоисны век унджык.
Ӧні весиг сьӧкыд нин вӧлі кырымпасъяс чукӧрысь аддзыны Костялысь овсӧ.
Быд кырымпас дінын сулаліс обязательство: и 120, и 150, и весиг 200 процент.
Костя думыштіс — кыдз нӧ Сталин ёрт тӧдмалас, коді уна-ӧ кӧсйысис?
Сійӧ лэптіс синъяссӧ — Сталин сы вылӧ видзӧдіс нюмъялӧмӧн, быттьӧкӧ висьталіс:
«Эн беспокоитчы, ме тӧда, мый тэ кӧсйысин нормаӧн-джынйӧн.
Молодец!
Сӧмын оз кокньыд ло тэныд, Константин Григорьевич.
Станок бердын тэ ещӧ эн на уджавлы».
«Нинӧм, — тэрмасьӧмӧн вочавидзис Костя. — Ме аддзылі, кыдзи детальсӧ топӧдӧны, кыдзи резецсӧ лӧсьӧдӧны, кыдзи...»
«А стальсӧ вундавны?»
Вот тайӧ вӧлі ыджыд юалӧм — некор на Костялы эз удайтчыв снимитны кӧть ичӧтик стружка, — но Сталин нюммуніс сылы дружелюбнӧя:
«А тэ эн пов!
Думайтан, ме ог тӧд, мыйла фронт кутіс унджык получайтны «катюшаяс»?
Тайӧ сы вӧсна, мый тэ велӧдін челядьӧс тарнӧй цехын ӧдйӧ тувъявлыны кӧрттувъяс.
Тэ самоотверженнӧя уджалан, сідзкӧ и станоккӧд справитчан, ме уверен таын!»
«Яснӧ, справитча! — думыштіс Костя, да сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык. — Мый сэні не справитчынысӧ!..»
Тайӧ лунӧ унаӧн тадзи беседуйталісны Сталин ёрткӧд да лоалісны смелджыкӧн уджын.
Заводъясын да колхозъясын старикъяс и томъяс кырымалісны письмӧ.
Кырымпасъяс чукӧрмисны миллионысь унджык.
Газетъяс печатайтісны письмӧсӧ, да ставнас государство, став фронтъяс тӧдмалісны, мый уралечьяс клянитчисны 1942 воын сетны оружие 1941 воын серти кык-куимпӧв унджык.
А ӧд пуксьӧ вӧлі сійӧ воыс, коді помасис Сталинградскӧй битваӧн.
Кажитчис, мый став фронтъяс горзісны Ураллы:
«Унджык оружие!»
Уральскӧй гӧраяс вывсянь кыліс спокойнӧй вочакыв:
«Клянитча великӧй Сталинлы — оружие сета, мыйта колӧ!»
Тайӧ могучӧй гӧлӧсыс артмис уна миллион гӧлӧсысь, да на пӧвстын вӧлі и Константин Малышевлӧн слабӧй гӧлӧсыс.
Но тайӧ гӧлӧсыс вӧлі самӧй сьӧлӧмсянь,
и та вӧсна великӧй вождь кыліс сійӧс да сылы воча нюммуніс.
«СЛАБӦЙ ЗВЕНО»
Водзӧ ставыс вӧлі сэтшӧм прӧстӧ, мый весиг дивӧ кодь.
Пӧрысь мастер синсӧ чӧвтліс сылӧн пызан дорын сулалысь куим челядь вылӧ да шуис:
— Восьлалӧй, гвардия, ме бӧрся!
И «гвардия» мӧдӧдчис цех помӧ, колоннаяс сайӧ.
Тані, кияссӧ зептӧ сюйӧмӧн, найӧс виччысис Иван Стукачёв, том токарь, ремесленнӧй училищелӧн воспитанник, ар дас кӧкъямыса, бур сьӧлӧма зон.
Сійӧ зілис быдторйын лоны важ рабочӧйяс кодьӧн да кужис нин кепка отсӧгӧн зэв бура петкӧдлыны ассьыс чувствояс: кепкасӧ син вылӧ вештас — тӧждысьӧ, вештас юр чук йылӧ — зэв уна уджъяс, кепканас кипыдӧсӧ шлапкас — скӧралӧ.
Бабинлысь «гвардиясӧ» аддзӧм бӧрын сійӧ муртса кывмӧн шутёвтіс да кепкасӧ вештіс пель вылӧ — петкӧдліс, мый думыштлыны ковмас.
— Но и кадръяс! — шуис сійӧ.
— Ланьт, Стукачёв!
Тайӧ кадръясыд, кӧть найӧ кутшӧмӧсь, «катюшалы» став посни деталь вӧчӧны, а ӧні кутасны и «трубаяс» мӧд цехлы сетны, — янӧдыштіс сійӧс старик.
— Меным, шуам, дзик веськодь, Герасим Иванович, — шуис Стукачёв.
— Директор кӧсйысьӧ менӧ танкӧвӧй училищеӧ зачислитны, гӧтӧвита кӧ ме токарьяслысь взвод...
Ладнӧ! —
Сійӧ горӧдіс:
<rus>— Смирно!</rus>
<rus>По порядку номеров рассчитайсь!..</rus>
А мыйла тані куимӧн?
Кӧні нёльӧдыс?
— Тані, — кыліс спокойнӧй гӧлӧс.
Ставӧн бергӧдчисны.
Колонна дінӧ лэдзчысьӧмӧн сулаліс Сева Булкин.
Костялы кажитчис, мый сійӧ кад чӧжнас, кор найӧ эз аддзысьлыны, Сева лоӧма кузьджык да вӧсньыдджык; бледӧдӧм чужӧм вылас синъясыс кажитчисны ещӧ сьӧдджыкӧсь.
— Бурдін? — юаліс мастер.
— Эг...
Бюллетень эз на помась...
Локті видзӧдлыны, коді кыдзи кутас техникасӧ осваивайтны.
— Но, кокньыдика кӧ висян, видзӧдышт, а сэсся гортад мун...
Мастерӧс корисны цехӧ, сійӧ муніс, а Стукачёв пыр жӧ босьтчис новичокъясӧс велӧдны.
— Юалӧмсӧ сувтӧда веськыда, — важнӧя шуис сійӧ.
— Доверитісны тіянлы станок, сідзкӧ велӧдчӧй серьёзнӧя, медым дзик пыр жӧ фронтлы пӧльза вӧлі.
— Сійӧ чуньнас сутшкис станокъясысь ӧтиӧ, сэсся индіс заготовкаяс вылӧ — джоджын куйлысь дженьыдик труба торъяс вылӧ — и заводитіс лекция: — Тайӧ мый?
Токарнӧй станок «Буш», музейнӧй редкость.
Йӧй повзяс, а вежӧра юалас, мыйся станок «Буш» да кыдзи сійӧс бергӧдлӧны.
— Тӧдам ми станоксӧ, — ошйысьӧмӧн шуис Катя.
— Сӧмын Малышев да Булкин оз тӧдны.
Найӧ подсобникъяс.
— Коді тэныд сёрнитнысӧ тшӧктіс? — горӧдіс Стукачёв.
Катюша гӧрдӧдіс, нюжӧдіс улыс парсӧ да бергӧдчис бокӧ.
— Партӧ топӧд, телега вомӧныс вуджас, — мирнӧя сӧветуйтіс Стукачёв да водзӧ лыддис лекциясӧ:
— Мый жӧ эм станокыслӧн?
Тайӧ — патрон.
Сыӧ деталь топӧдӧны.
Тайӧ — задньӧй бабка.
Сійӧ детальсӧ кутӧ мӧдар помӧдыс.
Тайӧ — суппорт.
Сійӧ кутӧ резецсӧ да вештӧ сійӧс веськыдвывсянь шуйгавылӧ...
Тадзи сійӧ гӧгӧрвоӧдіс, мыйла колӧ станоклӧн быд часть да кыдзи сыкӧд вӧдитчыны.
Например, кыдзи закрепляйтны детальсӧ?
Босьтан торцовӧй ключ, сэтшӧм ключ сямаӧс, кодӧн кондуктор восьтӧ вагонлысь ӧдзӧс, сюян сійӧс патрон розьӧ да бергӧдан.
Патронын паськалӧны куим кӧрт кулачок.
На костӧ пуктан заготовкалысь помсӧ да ключсӧ бергӧдан мӧдарӧ.
Кулачокъяс вешйисны да топӧдісны заготовкасӧ.
— Пукты «трубасӧ»!
— Костялы прикажитіс Стукачёв.
Тайӧ вӧлі дзик виччысьтӧмтор.
Костя босьтіс джоджысь заготовка да лэптіс патрон вылнаӧдз.
Но ӧд кулачокъяссӧ вӧлі ӧтлаӧдӧма, на костӧ эз эськӧ тӧр весиг чуньыд, а не сӧмын паськыд «труба».
— Интересуйтча, кытчӧ воши сійӧ, мый ме тэныд, кыдзи порядочнӧйлы, юрад тэчи? — юаліс Стукачёв, и Костяӧс быттьӧ пуан ваӧн сотісны.
— Мый колӧ первой вӧчны?
— Ещӧ токарӧ нырсӧ сюйӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сева.
— Видзӧдлам, кыдзи тэ кужан, указчик! — шуис Стукачёв.
— Эм мый кужны...
Сева тэрмасьтӧг лӧсьӧдіс патронсӧ да сэтшӧм увереннӧя топӧдіс детальсӧ, быттьӧкӧ быдса во тайӧ удж вылас уджалӧма шойччан лунъястӧг.
Сэсся сійӧ клёнӧдчыштіс гаечнӧй ключӧн, суппорт вылын восьтіс резцодержательлысь пиньяссӧ, пуктіс резецсӧ, кучкышталіс сэтчӧ ключнас, рӧвняйтіс сідзи, медым резецыс заготовка дінас матысмис веськыда, прамӧя топӧдіс сійӧс, личкыштіс еджыд кнопка «ход» да, суппортлысь еджыд ручкасӧ бергӧдлӧмӧн, резецсӧ вайӧдіс заготовка дінӧ.
Резецыс дзуртӧмӧн пырис стальӧ да вӧлыштіс первой стружка.
Станоксӧ сувтӧдӧм бӧрын Сева мерительнӧй скоба-подковаӧн прӧверитіс «трубалысь» диаметрсӧ сійӧ местаті, кытысь перйӧма нин вӧлі стружкасӧ.
Заготовкаыс скоба косттіыс прӧйдитіс сідзи, мый скобалӧн паръясыс муртса инмӧдчыштлісны металлас.
— Пелька! — признайтіс Стукачёв. — Водзӧ!
Выльӧн заводитчысь токарь уджӧ лэдзис станоксӧ.
Доръясӧдыс оръясьысь, чегъясьысь кыз стружка кутіс ньӧжйӧник исковтны резец вылӧ.
Сева збоя видзӧдліс шензьысь челядь вылӧ.
— А тайӧясӧс, дерт, колӧ велӧдны, — Стукачёвлы, кыдзи ас кодьыслы жӧ, шуис сійӧ.
— Нывъяс сӧмын кольчаяс вундалісны — челядь удж.
А Малышев ни бэ, ни мэ оз тӧд...
— Тэ ныртӧ эн лэпты!
Найӧ, ордйысьны кӧ чукӧстасны, вермасны и тэнӧ пуксьӧдны.
Сідзи, ребята? —
И Стукачёв шуис Костялы:
— Но, слаб звено, аддзылін, кыдзи топӧдӧны заготовкасӧ?
Колӧ юрнад думайтны, мый вӧчан.
Видзӧд да велӧдчы...
Гортӧ бӧр локтісны куимӧн — Катя, Леночка да Костя.
Костя эз вӧзйысь ӧтлаын мунны, Катя ачыс корис: «Мунам миянкӧд».
— Ог гӧгӧрво, кор Булкин велӧдчӧма токаритны, — кынмысь пельяссӧ ниртігтыр шуис сійӧ.
— А ме тӧда, — шыасис Леночка.
— Кор вӧлі комсомольскӧй собраниеыс да ме кольччылі кывзыны — помнитан, Катя?
— ме аддзылі, Булкин ноксьӧ вӧлі наладчик дорын, коді тай «Бушъяссӧ» настраивайтіс.
И Колька Глухих сэні жӧ вӧлі.
Тыдалӧ, Булкиныд сэки велӧдчӧма!
— <rus>Подумаешь</rus>, шензьӧдіс! — фыркнитіс Катя.
— Ог гӧгӧрво, мый сійӧ тайӧн докажитіс!
Мый сійӧ вежӧра?
Сійӧ сӧмын ошйысьӧ...
Всё равно ми сійӧс суӧдам, панъям да нырнымӧс на петкӧдлам!
— Ой, непременнӧ! — горӧдіс Леночка да пыр жӧ петкӧдліс полӧм:
— Сӧмын вот Малышок дзик... неопытнӧй.
— Колӧ, медым Малышок эз вӧв слабӧй звеноӧн, — чорыда решитіс Катя.
— Ме босьта сійӧс аслам шефство улӧ, со и ставыс!
Найӧ обсуждайтісны «слабӧй звено» йылысь юалӧм, быттьӧкӧ Костя вӧлі пельтӧм либӧ свет мӧдар помын.
Но Костя ставсӧ кыліс, и сылӧн гордостьыс, коді ёна быдмис Войвыв Полюсын, возмутитчис, мый мӧлӧтлӧн первой снайпер йылысь сёрнитӧны асьнысӧ сэтшӧма вылӧ пуктӧмӧн.
Рытыс вӧлі пемыд.
Землянӧй холм вылын шутёвтлывліс тӧв.
Уліын куйліс сьӧд-пемыд, сӧмын кӧнсюрӧ тыдыштісны слабиник бияс.
Некод эз верит, мый фашистскӧй самолётъяс локтасны Уралӧдз, но карыс век жӧ затемняйтсис.
Керкаясӧ бисӧ сетлывлісны сёрӧн, автомобильяс ветлісны муртса югзьысь лӧз фараӧн, а трамвайяслысь вӧлі кыза мавтӧма стеклӧяссӧ.
— Водзджык, войнаӧдз, уліас биясыс вӧліны кодзувъясысь унджык, — казьтыліс Катя.
— Гажа, югыд вӧлі...
Ми папочкакӧд Выль во встречайтім «Профинтерн» клубын, а сэсся Пионер дворечын вӧлі ыджыд ёлка, концерт...
Ӧні ставыс абу сідзи!
Медым мездысьны кӧдзыдсьыс, нывъяс котӧртісны, а Костя нарошнӧ кольччис наысь.
Аслас ватнӧй костюмӧн сійӧ эз пов кӧдзыдсьыс да, сы кындзи, эз кӧсйы кӧвъясьны нывъяс обществоӧ, кодъяс лыддисны сійӧс «слабӧй звеноӧн».
МӦД ЧАСТЬ
Первой глава
РЫТ
Ворота сайын джуджыд толаыс ляпкаліс, чеччыштіс Шагистӧй, пыркнитчис, тӧдіс Костяӧс, лапаяссӧ пуктіс сылы пельпомъяс вылас да кутіс никсыны.
Кыдзи пӧлагайтчӧ настӧящӧй лайкалы, тӧвнас Шагистӧй оліс лым гуын, та вӧсна сылӧн гӧныс лолі нӧшта на пушистӧйджык.
Костя сетіс сылы ӧбед дырйи кольӧдӧм нянь тор.
Шагистӧй бӧрыньтчӧмӧн бӧр пырис лым гуӧ да, колӧ чайтны, думыштіс:
«Катя быд лун тані олӧ, но сійӧ оз тӧд, кытысь босьтны нянь торсӧ, а Малышок кӧнкӧ дыр ветлӧдліс, но абу вунӧдӧма вайны нянь тор, сы вӧсна мый сійӧ бур».
Жара ломтӧм кухняын Костяӧс встретитіс Антонина Антоновна да кияснас ӧвтчӧмӧн шензис.
— Он и тӧд тэнӧ, Костенька! — нюркйӧдліс сійӧ.
— А кутшӧм бура тэнӧ пасьтӧдӧмаӧсь!
И вердӧмаӧсь тэнӧ, тыдалӧ, прамӧй бура, ёнмӧмыд!
— Станок сайӧ менӧ сувтӧдӧны, — юӧртіс Костя.
— А Севолод луншӧрын цехысь муніс.
Висьӧдчӧ...
— Висьӧдчӧ, висьӧдчӧ Севушкаыд...
Распределительысь ме сылы морс ньӧби, медым юӧ шомасӧ. —
Сійӧ ышловзис, полӧмпырысь видзӧдліс гӧстинӧй ӧдзӧс вылӧ, кӧть Катюша эз на лок гортӧ.
— Принцессаыдкӧд сідзжӧ код тӧдас мый лои.
Письмӧ, шуӧ, эз получайт, а вот жӧ...
Боковушкаын Костя бергӧдіс выключатель, да синъясыс пыр жӧ вочаасисны Сева синъяскӧд.
Топчан улӧ лыжисӧ пуктӧм бӧрын сійӧ пуксис табуретка вылӧ гынсапӧгсӧ пӧрччыны, а Сева синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс сы бӧрся; омӧльтчӧм чужӧм вылас синъясыс югъялісны.
— Куйлан? — юаліс Костя.
— Ог, йӧкта...
— Больган! — ӧбӧдитчис Костя.
— Тэкӧд и сёрнитыштны оз позь!
— Малышок, сулавлы, Малышок, эн мун! — уськӧдчис Сева, кор Костя кутчысис ӧдзӧс вугйӧ.
— Век жӧ шу определённӧ: мыйла тэ он кӧсйы миянӧс нуӧдны тайгаӧ?
Мунам тайгаӧ! —
Сійӧ гӧлӧсын кыліс шогсьӧм.
— Мунам!
Колькакӧд ми решитім судзӧдны зарни, сдайтны сійӧс да пыр жӧ мунны фронт вылӧ.
Гӧгӧрвоан?
Сылӧн гӧлӧсыс, сылӧн кывъясыс вӧрзьӧдісны Костялысь сьӧлӧмсӧ.
— Лёк ногӧн тэ думайтан, — шуис сійӧ.
— Тэнад зарнитӧг фронтыд олас, а уджалан киястӧгыд оз.
Ми мыйта колӧ оружие вӧчам.
Миша шуис, миян завод «катюшаяс» вӧчӧ, а Ыджыд завод уна танкъяс нин сетӧ.
— Мый тэ гӧгӧрвоан! — кинас ӧвтыштіс Сева.
— Уна тэ и уджалан!
— Всё равно некыдзи оз позь заводысь мунны, — аслас кыв вылын сулаліс Костя.
— Ме сеті Сталин ёртлы клятва нормаӧн-джынйӧнӧн сетны.
Гӧгӧрвоин?
— Сідзкӧ, точка! — нюммуніс Сева.
— Некор тэ нормаӧн-джынйӧн он вӧч.
Аддзылім ми талун, кутшӧм тэ токарь.
Коньӧр тэ морт!
Буретш сэки Антонина Антоновна корис Костяӧс чай юны.
Первой Костя чайсӧ юис скӧра, а сэсся думыштіс:
«Тайӧ Булкин скӧрлаыс тадзсӧ сёрнитӧ...
Лоа токарӧн!»
А сэки ещӧ Катя локтіс Леночка Туфик ордысь да шуис сэтшӧмтор, мый Костя и думайтнысӧ вунӧдіс Сева йылысь.
— Малышок, меным колӧ тэкӧд сёрнитыштны.
Пырав гостинӧйӧ!
— Принцесса небзьыштӧма! — шӧпкӧдіс старушка.
— Мун нин пыр!..
Чуймыштӧм Костя полӧмӧн воськовтіс гостинӧй порог вомӧн, кытчӧ сійӧ ӧнӧдз сӧмын син бӧжнас видзӧдлывліс кухнясянь.
Ӧні сійӧ матысянь аддзис галкинскӧй керкалысь став роскошсӧ: ӧти кока гӧгрӧс пызан, кодӧс вевттьӧма гаруснӧй скатертьӧн, ковровӧй диван, чехолъяса креслӧяс, стенъясын — зӧлӧтитӧм рамаа картинкаяс, а джоджын, ломтысьысь пач дорын, — ош ку.
Пельӧсын ичӧтик пызан вылын сулаліс стекляннӧй ящик, кӧні уялісны зарни черияс, — тайӧ вӧлі медся интереснӧ.
Ош ку вылын пукаліс Катя да киас кутіс небӧг.
— Пуксьы, пӧжалуйста, — шуис сійӧ.
— Тайӧ небӧгыс металлорежущӧй станокъяс йылысь менам папочкалӧн, аддзан?
Со станокыс дзик «Буш» кодь.
Леночкакӧд ми решитім — небӧгсӧ ставнас лыддям и лоам квалифицированнӧй токарьясӧн.
Сӧмын колӧ ещӧ и математикаӧн занимайтчыны, а то сэні эмӧсь быдсяма формулаясыс.
Кӧсъян велӧдчыны миянкӧд?
Ме кута тэныд ставсӧ объясняйтны.
— Велӧдчыны ме радейта, — сӧгласитчис Костя.
Пачын шумитысь би вылӧ видзӧдігтыр Катя думайтыштіс.
— Заводын папа вӧлі термичкаын начальникӧн, — друг висьталіс Катя.
— Сэки завод вӧчаліс сӧмын тракторъяслы запаснӧй частьяс.
Папа вӧлі термообработка кузя медбур инженерӧн, сійӧс консультация нуӧдны век корлывлісны мукӧд заводъясӧ.
Сійӧ весиг диссертация гижис.
А Нина Павловна сы ордын велӧдчис, ачыс нинӧм эз куж...
Папа кӧ эськӧ вӧлі заводын, сійӧ ӧти здукӧн эськӧ петкӧдліс, кыдзи «рюмкаяс» калитны, не сідзи, кыдз Нина Павловнаыд. —
И сійӧ зывӧкпырысь фыркнитіс:
— <rus>Подумаешь</rus>, Василий Галкинлӧн ученица!..
Тайӧ Костялы тӧдвылӧ уськӧдіс Катялысь Нина Павловнакӧд зыксьӧмсӧ.
Медым мӧдторйӧ вуджӧдны сёрнисӧ, Костя, чуньяссӧ сук да чорыд ош гӧнӧ сюйӧмӧн, шуис:
— Ошкыс прамӧй, ыджыд...
— Тайӧс папа виис! — вежис сёрнисӧ Катя.
— Папа ветліс кыйсьыны лесничествоӧ, менам тьӧт ордӧ. —
Важсӧ казьтыштӧмыслы Катя нюммуніс.
— Папа руль сайын «газикас» пукалӧ, а Шагистӧй пассажир пыдди.
Важнӧй, синъяссӧ куньтыртӧма, кывсӧ ӧшӧдӧма.
Ме коркӧ ӧтчыд сылы автомобильнӧй ӧчки пасьтӧдлі, а сійӧ мудер — пӧрччис ӧчкисӧ да сарай улӧ гуаліс...
Тайӧ ошсӧ папа пуртӧн виис. —
Ош куысь Катя корсис пурт розьсӧ да сэтчӧ сюйис ассьыс вӧсньыдик чуньсӧ.
— Со аддзан, збыль ме шуа.
Папалӧн вӧлі лы воропа кузь кинжал.
Сійӧс папа и фронт вылӧ сьӧрсьыс босьтіс — проклятӧй фашистъяслы сутшйӧдлыны самӧй сьӧлӧмас.
— А Митрий тожӧ ош вылӧ пуртӧн ветлывліс...
— Тэнад вокыд?
Сійӧ фронт вылын?
Письмӧяс тэныд эз на волыны? — юаліс сійӧ да шога-шога нюммуніс.
— Регыд Выль во, Малышок!
Тӧдан мый?
Вай гадайтам, медым выль воын ставыс вӧлі сідзи, кыдзи ми кӧсъям.
Первой тэ, а сэсся ме.
Висьтав, мый тэ кӧсъян?
— Мед миян йӧз виалісны став фашистъяссӧ, медым Митрий гортӧ бӧр локтіс, — недыр думайтӧм бӧрын Костя висьталіс ассьыс медыджыд кӧсйӧмсӧ.
— Бур!
Ӧні менам ӧчередь...
Сӧмын ме кӧсъя куимтор.
Ме сідзжӧ кӧсъя — медым войнаыс помасяс...
Ӧти!
Медым папочка регыдджык меным письмӧ ыстас, медым сійӧ ачыс, аслас киӧн гижас...
Тайӧ мӧд! —
Сійӧ чӧв олыштіс да, би вылысь синсӧ вештывтӧг, содтіс:
— Кӧсъя лоны карын медбур стахановкаӧн да та йылысь папалы гижны, кор сійӧ ачыс меным гижас.
Вот!
Ӧшинь улын гажаа увтчыштіс Шагистӧй.
Кухняын шоныд лежанка вылын вугралысь Антонина Антоновна унзільпыр шуис:
— Кодӧс ен вайӧ?
Катя лэдзис Леночкаӧс, и сійӧ керка тырыс горӧдіс:
— Ой, регыдджык мунамӧй миянӧ!
Инструментальнӧй цехысь Соня да Верочка ми ордынӧсь.
Найӧ вайисны патефон емъяс.
Регыдджык, Катя, а то Выль воыс прӧйдитас!
Артмис сідз, мый Катя да Леночка, Катялӧн пасьыс, сылӧн беретыс недыр бергалыштісны, — и пыр жӧ нинӧм эз ло, керкаын лои чӧв-лӧнь.
— Костенька, тэ видзӧдлы — тыдалӧ, нывъясыс ӧдзӧссӧ восьсӧн колисны, — шуис Антонина Антоновна.
Костя петіс посводзӧ.
Збыльысь, ӧдзӧсыс вӧлі восьса да порог вылын сулаліс Нина Павловна, гыжъяліс Шагистӧйлысь кык пель костсӧ.
— Сергей Степанович менӧ вӧтліс заводысь, — шуис сійӧ.
— Тшӧктіс пӧттӧдз узьны, быдса выль во вылӧ.
Со, пыри татчӧ шуд сины. —
Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся кевмысяна синъясӧн видзӧдліс Костя вылӧ.
— Малышок, Катя тэныд письмӧ йывсьыс нинӧм эз висьтав?
Гашкӧ нӧ сійӧ тэкӧд сёрнитыштіс?
Ӧд сійӧ оз омӧля тэ дінӧ относитчы...
Мый вермис Костя вочавидзны?
Кӧть Катя и получитіс письмӧ, то, Катялӧн кывъяс серти, сійӧ эз вӧв Василий Федоровичсянь.
Но тайӧ вӧлі сӧмын смутнӧй догадка.
— Гадайтіс сійӧ Выль во кежлӧ получитны письмӧ, — шуис Костя, чувствуйтӧмӧн, мый тайӧс и кӧсйӧ тӧдмавны Нина Павловна.
— Письмӧ пӧлучитны гадайтіс?
Да? — радлӧмӧн да полӧмӧн юаліс Нина Павловна, пыр жӧ слабмис да мышнас пыксис стенӧ.
— Гадайтіс?
Сідзкӧ, сійӧ... сійӧ ловъя, сідз ӧд?
Сійӧ письмӧыс, кодӧс получитіс Катя, гашкӧ абу страшнӧй?
Но мыйла нӧ сэтшӧма вежсис Катя?
Став думъясӧй гудыртчисны...
— Тэ мун гортад узьны, — серьёзнӧя да небыда шуис Костя.
— И тэ получитан письмӧсӧ.
— Муна, — сӧгласитчис Нина Павловна.
— Аттьӧ тэныд, Ивдельса ошпи.
Тэ вӧчин меным сы ыджда пӧдарок!
Муна да кута думайтны, думайтны...
Шагистӧй, бур пон, колльӧд менӧ, ме верда тэнӧ чӧскыдторйӧн...
Шагистӧй синъяснас юаліс Костялысь: «Позьӧ?
Эн думайт, мый ме вӧча тайӧс сёянтор либӧ лытор ради.
Позьӧ ӧмӧй сійӧс лэдзны ӧтнассӧ — татшӧм слабсӧ да мудзӧмасӧ!»
— Мун, кузь бӧж! — разрешитіс Костя.
Костя игналіс ӧдзӧссӧ, гостинӧйын пуксис ош ку вылӧ, заводитіс лыддьыны станокъяс йылысь небӧг и думыштчис.
Мый йылысь?
Сійӧ эз удит гӧгӧрвоны.
Бара локтіс бархат пася, кодзувъясӧн дзирдалысь ыджыд мазі, пуксис керка вевт вылӧ, и керкаыс ичӧтика тіралыштіс сылӧн рӧвнӧй дзизгӧмысь.
Воис Выль во.
ВЫЛЬ ВО
Нэмнас первойысь Костя вермис виччысьны Выль во.
Ӧнӧдз артмывліс сідз, мый Выль во сулывліс сійӧс вольпась вылас: Румянцевкаын йӧзлы некор вӧвлі пукавны войшӧрӧдз.
Да найӧ и вӧліны уверенӧсь, мый асывнас, садьмӧм бӧрын, асьнысӧ аддзасны помтӧм послӧн выль тшупӧд вылысь, коді кайӧ вывлань-вывлань — будущӧйӧ.
И вот, Костя встретитіс Выль во, а ставыс дзик пыр мӧдӧдчис важмозыс.
Гӧститанінысь локтіс Катя да шуис:
— Первойсӧ Леночка ордын вӧлі бура гажа, а сэсся лои сэтшӧм гажтӧм...
Яндысьтӧм син ме — танцуйта, а колӧ век бӧрдны...
Кытчӧ Шагистӧйыс воши?
Навернӧ, бара котӧртіс аслас Ниночка дорӧ нювсьыны...
Боковушкаын Сева бара пондіс сӧрны глупостьяс.
— Мунам тайгаӧ, Малышок, — топчан вылын лэптысьыштчӧмӧн да Костя вылӧ ӧзъяна синъясӧн видзӧдігтыр шуис сійӧ.
— Ваям уна зарни.
Миянлы аттьӧ висьталасны.
Эн ылӧдчы!
Подумаешь, аддзӧма помка — нормаӧн-джынйӧн!
Кодлы колӧны тэнад нормаӧн-джынйӧныд!
Гажтӧмтор сійӧ, вӧлӧмкӧ, Выль воыд!
Абу, настоящӧй Выль воыс асывнас восьтӧ боковушкалысь ӧдзӧссӧ да Антонина Антоновна мелі гӧлӧсӧн шуӧ:
— Кутшӧмджык тэныд, Севушка?
Юышт шоныд йӧвсӧ.
А тэ, Костенька, чеччы.
Самӧвар пызан вылын нин.
Выль во — сійӧ кор Антонина Антоновна да Костя картупеля шаньгаӧн юӧны юмов чай да друг пырӧ Катюша, пуксьӧ пызан дорӧ да шуӧ:
— Бабушка, ме кӧсъя талун тані чай юны.
Вай меным банйыштӧм выліа шаньга...
Малышок, мунам Ленинскӧй площадь вылӧ ёлка видзӧдлыны, а то Леночкакӧд ми полам детинкаясысь.
Выль во — сійӧ площадь вылын зэв джуджыд ёлка, кодӧс киськалӧма зарни да эзысь лымйӧн, мичмӧдӧма дзирдалысь кодзулӧн, а ёлка улын — еджыд ватаысь вӧчӧм ыджыд дед Мороз да кык йи чой.
Чойясӧд горзіг, чилзіг да сералігтыр помтӧг тӧвзьӧны гӧрдӧдӧм чужӧмъяса челядь чукӧр да сідзи, быттьӧкӧ лоӧм суматохаын найӧ сорлалісны кияснысӧ, кокъяснысӧ, шапкаяснысӧ.
— Ме кӧсъя жӧ, — шуис Катя.
— Ой, миянӧс тойыштасны! — повзис Леночка.
Йи тшупӧдъяс вывті найӧ кайисны площадка вылӧ, кутчысисны ёрта-ёрт дінӧ и исковтісны вильыд, югъялысь йи вывті.
— Ещӧ! — тшӧктіс гӧрдӧдыштӧм Катя.
Найӧ ислалісны, кытчӧдз эз веськавны мала-кучаӧ.
Первой чеччис Костя да кыскис Катяӧс да Леночкаӧс.
— Вайӧ ещӧ! — предложитіс Костя.
— Тырмас!
Тэ дзик ичӧтик кодь, — янӧдіс сійӧс Катя, видзӧдліс ывласа часі вылӧ да решитіс: — Прӧйдитчамӧй, кытчӧдз ог кынмӧй, а сэсся пуксям трамвайӧ.
Вӧлӧмкӧ, быд улича вылын эмӧсь заводъяс да ӧткымынъяс вӧлӧмаӧсь сэтшӧм керкаясын, мый весиг он верит, мый тайӧ завод.
— Войнаӧдз тані вӧлі университет да аудиторияясас студентъяс кывзывлісны лекцияяс, — висьталіс Катя, — а сэні вӧлі кино джазӧн, а тожӧ лои завод.
Веськыда улича вылын куйлісны заготовкаяс, а кӧнсюрӧ лым улын тыдаліс гӧрд сімӧм стружка.
— Видзӧдлӧй! — шензис Костя.
Сійӧ аддзис турунвиж рӧма вывеска, дзик сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмӧс аддзыліс Ивдельын: «Золотопродснаб, старательскӧй магазин».
Мый вӧчӧ тані старательскӧй магазиныс, коді сдайтӧ зарнисӧ?
— Нинӧм тэ он тӧд, — шуис Катя.
— Миянлы школаын географичка объясняйтліс, мый миян кар сулалӧ зарни вылын.
Карса прудйын зарнисӧ весиг и ӧні мыськалӧны.
— Колӧ коркӧ ветлыны прудъяс да мыськавны зарнисӧ, — шуис Леночка.
Тайӧ серамсӧ петкӧдіс Костялысь.
— Чайтан, металлыс выліас и куйлӧ?
Зарнисӧ аддзытӧдз ниртан мышкутӧ.
— Ёна тай колӧ!
— Вот и колӧ! — аслас озырлун йылысь — сьӧкыд, югъялысь «свин-голова» йылысь думыштӧмӧн шуис Костя.
Найӧ здук кежлӧ пырисны магазинӧ.
— Шоколад! — шензис Катя, кор аддзис эзысь бумагаа кыз плиткаяс.
— Кутшӧм важӧн ме эг сёйлы шоколадсӧ...
Ӧні война вӧсна шоколадыс ньӧти абу.
Папа век ньӧблывліс шоколадсӧ начинкатӧг.
Ме радейта, медым шоколадыс вӧлі чорыд-чорыд, юмов-юмов да ичӧтика курыдкодь, медым кажитчис, мый пиньясыд висьӧны да вот таті, пельяс увдортіыд, мед вӧлі гильӧдӧ...
А ӧні эськӧ ме и начинкаӧн сёйышті...
— Дугды, пӧжалуйста, Катя, а то меным сідзжӧ окота лои сёйыштны! — шуис Леночка.
— Мунамӧй регыдджык татысь!..
Костя лыддис, мый шоколад — сійӧ балуйтчӧм.
Юмовторъясысь найӧ Митрийкӧд ньӧблывлісны сӧмын рафинад, мрамор кодь еджыдӧс да чорыдӧс, да леденцы.
Ӧні Костя аслас <rus>«свин-голова»</rus> вылӧ вермис эськӧ пӧлучитны мыйта колӧ шоколад, но...
— Миян трамвай локтӧ! — горӧдіс Катя.
Вагоныс вӧлі йӧзӧн дзик тыр, сы вӧсна Костялы ковмис недыр сулалыштны подножка вылын.
Постовӧй милиционер видзӧдліс сы вылӧ страшнӧй синъясӧн, кӧсйис шутёвтны, но, тыдалӧ, Выль во кузя решитіс не шутьлявны.
ЗАРНИ МИНУТА
Медся важнӧйыс выль воын вӧлі сійӧ, мый Костя лоис токарӧн.
Правда, сійӧ пока вӧлі токарлӧн ученикӧн, но век жӧ сылӧн мӧвпыс олӧмӧ пӧри, не прӧста сійӧ тайӧ мӧвп радиыс прӧщайтчис Войвыв Полюскӧд, ӧткажитчис мӧлӧтлӧн первой снайпер нимысь.
Быд морт переживайтӧ зарни минутъяс, кор сійӧ велӧдчӧ колана да интереснӧй делӧӧ.
Татшӧм минутъясӧ сьӧлӧм тіпкӧ нимкодьпырысь, и нимкодясьӧмыс кольӧ нэм кежлӧ.
Кутшӧма друг быдмис Костя, кор кыйсигӧн кузь пу йылысь лыйис первой ур!
Митрий ошкис сійӧс бура лыйӧмсьыс, а сійӧ тайӧ кадсянь нӧшта на ёнджыка дружитчис тайгакӧд, тайга тайӧ кадсяньыс лои сылӧн слугаӧн и вердысьӧн.
А мый вӧчсис сьӧлӧмкӧд, кор Костя аддзис «<rus>свин-голова</rus>сӧ»!
Ӧд став челядь решитісны, мый прӧста воштӧны кадсӧ, да котӧртісны купайтчыны, а сійӧ водзӧ корсьысис, и сылӧн упорствоыс козьналіс сійӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сьӧкыдторсӧ колӧ водзӧ нуӧдны сэтчӧдз, кытчӧдз он шедӧд кӧсйӧмтортӧ.
— Вот мый ме думайта, Малышок, — шуис Стукачёв: — тэ менам станок дорын быд лун тӧрчитін, синтӧ мудзтін, тэ ставсӧ юрнад тӧдан, сідзкӧ киясыд обязанӧсь вӧчны.
Приказывайта тэныд уджавны выль воын отличнӧя, мастера!
— Воображайта, мастер-<ns>кнастер</ns>! — ньӧжйӧник шуис Катя.
— Эн дзуг детинкасӧ! — орӧдіс сійӧс Стукачёв да норасис: — Вот компания меным веськаліс!
Заводит, Малышок, да крепыдджыка кутчысь!..
Сійӧ шуис тайӧс шмониттӧг, сы вӧсна мый гӧгӧрвоӧ вӧлі, мый тӧрытъя подсобнӧй рабочӧй олӧмын воис серьёзнӧй час, пуксис стеллаж вылӧ да вӧчис вид, мый думайтӧ сӧмын аслас чигарка йылысь.
Аттьӧ сылы!
Но век жӧ Костя чувствуйтіс асьсӧ ёна беспомощнӧйӧн, и торйӧн нин, кор чувствуйтіс, мый сійӧ мышкӧ сатшкисны уна сюрс булавка — тайӧ нывъяс да Сева кӧсӧя видзӧдісны «слаб звено» бӧрся.
— Вӧч, детинка! — меліа вашнитіс Стукачёв,
и Костя мездысис падмӧмсьыс.
Сійӧ босьтіс торцовӧй ключ, но эз дзик пыр веськав патронса розьӧ.
Юрыс тӧдіс, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ, а кияс эз кывзысьны — кӧть орӧд...
— Кажитчӧ, тырмас, — вашнитіс Стукачёв, а гашкӧ, ачыс Костя думыштіс тайӧс.
Сійӧ лэптіс джоджысь заготовкасӧ, босьтчис пуктыны сійӧс патронӧ, и тайӧ сылӧн эз дзик пыр артмы.
«Кулачокъяссӧ омӧля паськӧдсьӧма», повзьӧмӧн думыштіс сійӧ, но заготовкаыс пырис патронӧ, сылы нимкодь лои да регыдджык топӧдіс заготовкасӧ.
Мыйӧн сӧмын гӧгӧрвоис, мый сійӧ тӧдӧ правильнӧя, киясыс кутісны кывзысьны бурджыка, но век на вӧрисны быттьӧкӧ кималасӧн.
— Тавот! — подскажитіс Стукачёв.
Банкаысь сартас йылӧн Костя босьтіс тавот да мавтіс сійӧ местасӧ, кӧні заготовка должен вӧлі инмӧдчыны задньӧй бабкалӧн конусӧ, медым заготовкаыс кокньыдджыка бергаліс.
Сійӧ заводитіс бергӧдлыны задньӧй бабкалысь штурвальчиксӧ.
Сылы вӧлі жар да сьӧкыд лолавны.
Матысмис решительнӧй минут.
— Включайт! — тшӧктіс Стукачёв.
Кисӧ лэптӧмӧн Костя осторожнӧя инмӧдчис еджыд кнопка «ход» дінӧ.
Станок эз вӧрзьы.
Сева муртса кывмӧн шутёвтіс.
Костя ёна личкыштіс кнопкасӧ, приводлӧн кыз ременьыс шумӧн исковтіс югъялысь шкив вывті, патрон вӧчис первой оборот...
Стукачёв чеччис стеллаж вылысь, босьтіс Костялысь веськыд кисӧ да пуктіс стальнӧй рукоятка вылӧ.
Резцодержатель плавнӧя вешйис бергалысь заготовкалань.
— Нониус вылас видзӧд! — шуис Стукачёв.
— Мыйӧн сӧмын ноликыс лоас тайӧ вӧртӧм чёрточка весьтас — тырмас...
Рукояткасӧ вӧлі вставитӧма алюминиевӧй кружокӧ, а тайӧ кружок вылас вӧлі гравируйтӧма делениеяс да цифраяс.
Кружокыс бергаліс рукояткаыскӧд ӧтлаын, и вот ноликыс лоис буретш алюминиевӧй ободлӧн неподвижнӧй часть весьтын.
Ӧні резецлӧн дорыс вӧлі заготовка край дінын — сулалӧ вӧлі сійӧс вештыштны шуйгавылӧ, и сійӧ должен вӧлі пырны металлӧ.
— Ме ачым, — чирӧм гӧлӧсӧн шуис Костя.
— Ачыд кӧ и ачыд!..
Стукачёв босьтіс ассьыс кисӧ, и Костя килы лои кӧдзыд да гажтӧм...
— Личкы самоходыслысь рычагсӧ.
И Костя личкис увлань стальнӧй рычагсӧ.
Артмис чудеса, код йылысь сійӧ сэтшӧма мӧвпаліс.
Ставыс ловзис, ставыс мӧдӧдчис!
Резецыс инмӧдчис бергалысь заготовкаӧ.
Металл дзуртыштіс.
Котӧртіс, гартчис стружка — первойсӧ векни, а сэсся паськыд да кызджык, тшынасьыштіс, кусыньтчис, чеги, уси станок улӧ, воши син улысь.
Эз сталь вунды стальсӧ, а сійӧ, Константин Малышев, коді вӧлі пӧсялӧма да шуда, вундіс сійӧс аслас вӧляӧн.
Сійӧ олӧмын вӧлі некымын зарни минут, но тайӧ минутыс вӧлі медся шензьӧдана.
Сійӧ, Костя Малышев, сьӧд, грубӧй заготовкасӧ пӧртіс «катюшалӧн» югъялысь детальӧ, сійӧ вӧлі станоклӧн кӧзяинӧн и металлӧн кӧзяинӧн.
Грознӧй «катюша» виччысис сылысь уджсӧ.
— Ӧні кывзы водзӧ, — шуис Стукачёв.
Костя кывзіс велӧдысьӧс, а киясыс ӧзйисны, кӧсйисны регыдджык матыстны резецсӧ, включитны самоходсӧ...
Уна радлун вермӧ лоны мортлӧн, но тайӧ радлуныс лыбӧ сэтшӧм вылӧ, мый воссьӧ ставнас паськыд мирыс, и мирыс лоӧ рӧднӧйӧн, аслад собственнӧйӧн.
Вӧлі сьӧд труба-заготовка, сійӧяс пиысь ӧти, кодъяс сюрсъясӧн куйлӧны штабельын лым улын, а сійӧ инмӧдчис сыӧ резецнас — заготовка примитіс сылысь уджсӧ да лоис донаӧн, коланаӧн.
Мыйсӧ оз вӧч морт, коді кужӧ вундавны сталь!
Со гӧраяс — найӧс сійӧ кодъяс, со юяс — найӧс сійӧ прудъялас, со тайга — сійӧ писькӧдас сэні паськыд прӧсекъяс да стрӧитас каръяс, со немеч локтӧ сылӧн му вылӧ войнаӧн — сійӧ сотас, бырӧдас фашистъясӧс, сы вӧсна мый сійӧ металлӧн кӧзяин, сійӧ «катюшалӧн» мастер!
Зэв ыджыдӧн асьсӧ чувствуйтіс тайӧ лунӧ вӧвлӧм подсобнӧй рабочӧй Малышев.
Тайӧ тӧдчис сэк, кор Катя, Леночка да сійӧ пукалісны ош ку вылын.
Катя гораа лыддис металлорежущӧй станокъяс йылысь небӧг, а сэсся юасис.
Леночка вочавидзис бура, кӧть быдпӧрйӧ ойкайтіс.
— А тэ, Малышок, ставсӧ гӧгӧрвоан? — юаліс Катя.
— Повторит!
Буретш тайӧ кадас, Катялысь юалӧмсӧ кылӧм бӧрын, сійӧ дрӧгнитіс да восьтіс синъяссӧ.
Ӧд волнуйтчӧмысла сійӧ талун сэтшӧма мудзис, сійӧ сэтшӧм чӧскыда вуграліс пач дорын, кӧні гажаа жургис би...
— Тэ некор он ло квалифицированнӧй токарӧн!
Тэ — слабӧй звено! — металлорежущӧй станок йылысь небӧгӧ ки пыдӧснас шлопкӧмӧн горӧдіс Катя.
Весиг ӧти кыв шутӧг Костя петіс жырйысь.
— Мыйла тэ сэтшӧм крута, Катя...
Сійӧ ӧбӧдитчис, — Костя дор сувтіс Леночка.
— <rus>Подумаешь</rus>, нежитчӧ!
Ещӧ и гога-магогаасьӧ! — ассьыс чуймӧмсӧ дзебӧмӧн чушнитіс Катя.
— Нинӧм, бӧр локтас...
Катя ӧшибитчис — Костя бӧрсӧ эз лок.
Гордостьыс босьтіс сійӧс киӧдыс, петкӧдіс жырйысь да вашнитіс пеляс:
«Тэ некор да некодлы он лэдз асьтӧ унижайтны.
Тыртан нормаӧн-джынйӧн и шуан лӧз синъяса ӧбидчицалы:
«Асьным справитчим, сы вӧсна мый абу йӧйӧсь да абу слабӧй звено, а мукӧдъясысь не омӧльджык токарь».
Гордӧй морт вӧлі сійӧ, тайӧ Константин Малышевыс, коді велаліс вундавны сталь.
МАЛЫШЕВ — ВИТ
Сійӧ кадсянь Костя эз ветлыв кывзыны Катялысь небӧг, кӧть и жалитіс та йылысь.
Но век жӧ сійӧ велӧдчис.
Сійӧс велӧдіс Стукачёв, Костя видзӧдлывліс мӧд цехса верстьӧ токарьяслӧн удж вылӧ, а сыысь кындзи, юрыс старайтчис, медым киясыс уджалісны бурджыка.
И вот тадзи сійӧ велӧдчис.
Лун дас мысти Стукачёв колоннаяс сайӧ вайӧдіс Герасим Ивановичӧс.
— Принимайтӧй, начальник ёрт, выль токарнӧй пополнение!
Мастер вылӧ некод эз видзӧдлы — ставӧн притворяйтчисны, мый, асланыс удж кындзи, нинӧм эз аддзыны.
Меддор станок бердын тэрмасьтӧг уджаліс Всеволод Булкин.
Орчча станок дорын пошкис-уджаліс тӧждысьысь Костя Малышев.
Патронысь детальсӧ перйигӧн сійӧ бергӧдіс неуна торцовӧй ключсӧ, уна вылӧ оборотлысь куим нёльӧд юкӧн, да задньӧй бабка вештыштігӧн сідз жӧ неуна бергӧдіс штурвальчиксӧ.
Сійӧ перйис детальсӧ, джоджысь кватитіс заготовка да — раз! — пуктіс патронӧ.
«Правильнӧ мунӧ! — думсьыс ошкис сійӧс мастер.
— Сійӧ ёна зільӧ, и киыс зумыд».
Коймӧдӧн сулаліс Леночка Туфиклӧн станокыс.
Леночка мерайтавліс детальсӧ сэки, кор сӧмын на выключитӧм станокыс вӧчліс на бӧръя оборотъяс.
«Таысь ме сійӧс видышта, — думыштіс мастер.
— Скобасӧ портитӧ»...
Катя Галкиналӧн станокыс обдирайтіс заготовкасӧ, и Катя ачыс, медым не воштыны кадсӧ, кутіс пелькӧдчыны.
«Пельк, уджалысь быдмӧ!» нимкодясис мастер.
— Стоп! — прикажитіс сійӧ да, кор станокъяс лӧнисны, объявитіс:
— Смена помас ме тіянӧс юасьышта, а аски сувтӧда норма вылӧ.
Лӧсьӧдӧма норма — кызь «труба».
Унджык сетан — некод оз ӧбӧдитчы.
Кутан быд лун кызьӧс сетны — разряд получитан.
Гӧгӧрвоинныд?
И тэ, Булкин, гӧгӧрвоин?
— Мыйла буретш ме должен не гӧгӧрвоны? — гӧрдӧдіс Сева.
— А сӧмын ме думайта, мый нормаыд ыджыд.
Мӧд цехын сӧмын...
— Ок тэ, чавкан! — шензис мастер.
— Кызьыс тэныд уна?
Ладнӧ, вӧч кыкӧс! —
Сійӧ скӧрмис:
— Тэ мекӧд эн донъясь!
Тэ фронтовикъяслысь юав, уна-ӧ колӧ вӧчны.
Галкина, позьӧ кызьӧс вӧчны?
— Ог тӧд, — веськодя вочавидзис Катя.
— Менӧ кызьыд вообще оз интересуйт.
Колӧ комынӧс — норма дінӧ сё ветымын процент.
Татшӧм клятва ме сеті.
— Вот тайӧ делӧ! — ошкис Герасим Иванович.
— Старайтчыштан, вӧчан и комынӧс.
Сӧмын колӧ кӧсйӧм, а не нормаяс став завод кузя видлавны! —
И, челядьлы водзӧ уджавны тшӧктӧм бӧрын, сійӧ муніс.
— Кӧсъям кӧ, сё ветымын процент вӧчам, кӧть татшӧм кӧсйысьӧмъяс ас вылӧ эг босьтлӧй, — мунысь мастер вылӧ видзӧдӧмӧн шуис Сева.
— Вот видзӧдлам, кыдзи Екатерина Васильевна сё ветымынысь бӧжсӧ топӧдлас, а сэсся сылы петкӧдлам настоящӧй уджсӧ.
— Лодырь! — гораа шуис Катя.
— Став завод пасьта форстӧ петкӧдлін, быдӧнлы ошйысин, а удж вылын стоп...
Энӧ полӧй, господин-сковородин Булкин-Прогулкин, тіянлы менӧ велӧдны оз ковмы...
Бӧр локтіс Стукачёв, коді колльӧдіс мастерӧс да командуйтіс:
— Медбӧръяысь — смирно!
Сэсся ме тіянкӧд ог нин ворс...
Колӧ ещӧ дас квайт мортӧс токарӧ велӧдны, медым директор мӧдӧдіс танкӧвӧй училищеӧ.
Сетӧй норма, а вензьӧм-больгӧмъястӧ кора шыбитны.
Лоӧны кӧ недоразумениеяс, отсала, мыйӧн верма...
Прӧщайтлӧй, гоп-компания!
Сійӧ топӧдліс быд учениклысь кисӧ — петкӧдліс, мый делӧ имеитӧ оз кодкӧдкӧ мӧдкӧд, а токарьяскӧд, ӧвтыштіс кепканас да муніс.
Челядь жальпырысь синъяснас колльӧдісны ассьыныс бур сьӧлӧма, гажа велӧдысьнысӧ.
Найӧ гӧгӧрвоисны, мый ӧні ставыс зависитӧ найӧ киясысь, да...
кыдзи ещӧ артмас ас кежысь уджалӧмыс.
Сійӧ лунӧ Костя дзик ас кежысь вӧчис вит деталь.
Сылы кажитчис, мый вӧчӧма уна, кӧть эськӧ сійӧ выполнитіс нормасӧ сӧмын кызь вит процент вылӧ, но сійӧ век любуйтчис и любуйтчис югъялысь «трубаяснас».
Тайӧ вӧліны дзик сэтшӧм жӧ «трубаяс», кутшӧмъясӧс лэдзӧ вӧлі мӧд цех, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс Войвыв Полюсын.
Да, сэтшӧмӧсь жӧ, но ёна торъяланаӧсь.
Найӧ вӧліны ёна бурджыкӧсь став мукӧдъяс дорсьыс, сы вӧсна мый найӧс вӧлі вӧчӧма аслас киясӧн.
Мӧд цехса контролёрша мерайтіс челядьӧн вӧчӧм «трубаяссӧ», быд «труба» вылӧ мелӧн гижис «п» — «примитӧма» — да шуис:
— Вот эз вӧв шоглун — татшӧм пустякъяс вӧсна первой цехӧ котравны!
Но Костя весиг эз ӧбӧдитчы.
Татшӧм бур детальясыд — прамӧй пустяк!
Кыліс нетерпеливӧй звонок.
Тайӧ локтіс электрокар.
Водительницаыс сідзжӧ фыркнитіс:
— Тайӧс и ном нуас!
Бара жӧ лёк кывъяс!
Некодлысь юасьтӧг Костя сӧвтіс электрокар вылӧ став детальяссӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі прӧстӧй подсобнӧй рабочӧй, а эз токарь.
«Трубаяс» ӧтиӧс мӧд вылӧ тэчигӧн сійӧ лыддис:
— Малышев — вит...
Булкин — сизим...
Туфик — ӧкмыс...
Галкина — дас кык...
— Кодлӧн унджык? — юаліс Катя, коді сӧмын на нуис транспортер вылӧ стружка.
Катя, гашкӧ, думайтіс, мый сылы вочавидзас Костя, но Костя эз удит.
— Дерт тэнад! — доложитіс Леночка. — Тэ бӧрын ме, а медся этша, — Малышоклӧн.
— Ачыс мыжа! — шуис Катя, быттьӧкӧ джоджӧ йитор жугӧдіс.
Весиг таысь Костя эз скӧрмы.
Кор колоннаяс сайысь мӧдӧдчис электрокар, сійӧ котӧртіс орччӧн.
Сылӧн «трубаясыс» куйлісны улын.
Некод, Костяысь кындзи, эз нин вермы эськӧ шуны, коді кутшӧм «труба» тайӧ партиясьыс вӧчис, и век жӧ сылӧн уджыс существуйтіс кыдзкӧ торйӧн.
Весиг кор фронт вылын «катюшаяс» лэбзясны уна сё осколокӧн, сылӧн трудыс оз вош, сы вӧсна мый «катюшаяс» сотасны фашистъясӧс, а боечьяс висьталасны Костялы аттьӧ, кӧть сылысь нимсӧ и оз тӧдны.
Сійӧ бӧр локтіс колоннаяс сайӧ, инструментальнӧй шкафчикын лӧсьӧдіс порядок да кӧсйӧ нин вӧлі мунны, кор колоннаяс сайӧ котӧртіс Леночка.
— Ой, мыйкӧ вунӧді! — шуис сійӧ, гӧгӧр видзӧдліс да вашкӧдӧмӧн юаліс: — Булкиныс абу?..
Тӧдан, Малышок, мыйла ме бӧр бергӧдчи?
Катя шуӧ, медым тэ эн скӧрав сыысь, мый вӧлі.
Помнитан?
Сійӧ шуӧ, медым тэ талун локтін книжка кывзыны.
И талун ми заводитам занимайтчыны математика кузя.
Сійӧ зэв ёна жалитӧ, мый тэ сэтшӧм этша вӧчан да асьтӧ позоритан Булкин водзын.
Бӧръя кывъясыс ставсӧ портитісны.
— Ёна тай меным колӧ! — шуис сійӧ да выключитіс светсӧ.
— Кутшӧмӧсь ті ставныд! — горӧдіс Леночка.
— Тіянкӧд некыдз оз позь.
— Справитчам асьным! — шуис Костя да муніс.
Оз ков сылы жалитӧмыс!
Талун сійӧ вӧчис сӧмын витӧс, но ачыс вӧчис, а аски вӧчас унджык да сідзжӧ ачыс.
Выработайтас сійӧ нормасӧ и нормаӧн-джынйӧн да докажитас, кутшӧм сійӧ морт.
Но вӧлі долыд, мый Катя ыстіс сы дінӧ Леночкаӧс миритчыны.
Мӧд глава
КОДІ ВОДЗЫН, КОДІ БӦРЫН?
Молодёжнӧй цехӧ пыранінын ӧшалӧны куим дӧска <rus>показателей</rus>, стӧч сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь и цехъясын, кӧні уджалӧны верстьӧ токарьяс.
Шуйгаладорас фамилияяс — бригадаын кымын уджалысь, сымын и фамилия — гижӧма кымын процент вылӧ токарь выполняйтӧ заданиесӧ лунысь-лун.
Выполнитӧма кӧ сё процентысь этшаджык, цифрасӧ гижӧма еджыд мелӧн, а сё процентысь кӧ унджык — гӧрдӧн.
Талун гижӧма, мый Галкина тӧрыт выполнитіс нормасӧ 85 процент вылӧ, Туфик 75 вылӧ, Малышев 60 вылӧ, а Булкин сӧмын 50 вылӧ.
Но колоннаяс сайын Сева абу век медбӧрын.
Лун-кык сійӧ уджалӧ омӧля, кӧнкӧ ветлӧдлӧ Колька Глухихкӧд, а сэсся друг сибдас станок дінас, уджалӧ скӧр, сӧмын корсьӧ случай пинясьыштны Катякӧд, Леночкаӧс ӧчкастӧйӧн шуны, дӧзмӧдны Малышокӧс.
Ставсӧ пановтас, мастер ошкас сійӧс, а сійӧ бара личӧдчас, муртса вӧрӧ да век панӧ сёрни Костякӧд тайга да зарни йылысь...
Рӧвнӧя да пыр бурджыка уджалӧ Костя.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый чернӧвӧй обдирка дырйи, кор заготовка вылысь «Буш» кульӧ стружка, дзик необязательнӧ мерайтны сэтшӧм частӧ заготовка тӧчитӧм юкӧнлысь диаметрсӧ, сы вӧсна мый станок надёжнӧя соблюдайтӧ индӧм размерсӧ.
Правда, та йылысь жӧ висьтавліс и Стукачёв, но Костя век тӧждысьліс, правильнӧ-ӧ уджалӧ «Буш», помтӧг личкывліс гӧрд кнопка «стоп», коді сылы торъя ёна кажитчис, да уна воштыліс кад.
Быд лун сійӧ вӧчалӧ ичӧтик полезнӧй открытиеяс да та вӧсна показательяссӧ видлалӧ тырвыйӧ спокойнӧя, зільӧ гӧгӧрвоны, кор сылысь показательяс кутасны гижны гӧрд мелӧн.
Здук кежлӧ дӧска дорӧ сувтліс Катя.
— Тайӧ сӧмын на дзоридзьясыс, а вотӧсыс лоас водзын на! — шуис сійӧ, кутыштіс Леночкаӧс да английскӧй кыв вылын здоровайтчис Костякӧд: — <eng>Гуд морнинг</eng>, гога-магога, — заводӧ уджавны пыртӧдз школаын Катя велӧдчис сёрнитны тайӧ гӧгӧрвотӧм кывнас.
— Ой, <fra>бонжур</fra>! — Костялы шуис Леночка, сы вӧсна мый Украинаын сійӧ школаын велӧдчис сёрнитны французскӧй кыв вылын.
А Сева видзӧдліс показательяс вылӧ сідзи, быттьӧкӧ интересуйтчис, кыдзи ворсӧны посни челядь.
— «Ку пиысь петӧны, а доддьыс век эз вӧрзьы», — шуис Сева коймӧд бригадаса ичӧтик Маркинлы.
— Зато тэ кутш! — прыснитіс-серӧктіс Маркин.
— Галкина тӧрыт кӧкъямысдас вит процент сетӧма, а тэнад ветымын.
Тэ висьтав, мыйла тэнӧ Булкин-Прогулкинӧн шуӧны?
Зэв лӧсьыда шуӧмаӧсь!
— А уна-ӧ менам войдӧрлун вӧлі? —
И Сева чуньнас сутшкис показательӧ.
— Видзӧд, синтӧм кӧ.
Кӧкъямысдас вит да некутшӧм брактӧг, абу Галкина моз...
— Эн ылӧдчы, сійӧ браксӧ оз вӧч! — Сева ылӧдчӧмысь скӧрлаыс эз вермы кутчысьны Костя.
— Сійӧ тэ тӧрыт кык «труба» тшыкӧдін, а сылӧн бракыс эз на вӧвлы.
— Дорйысьысь аддзысис! —
И Сева мигнитіс Маркинлы.
— Тӧдам ми, мыйла сійӧ дорйӧ Галкинаӧс.
Сійӧ и сотӧм резецсӧ отсаліс дзебны сылы.
Гӧгӧрвоан?
— Гӧ-гӧр-во-ам! — нюжӧдіс Маркин.
— Сійӧ Онегин, а мӧдыс Татьяна.
Татшӧм случайясын Костялы эз дзик пыр сюрлывны колана кывъясыс; сійӧ прӧста видіс Севаӧс:
— Йӧй тэ, вот мый...
Скӧрыдла йӧз йывсьыс пӧръясян!
— Ак, кутшӧм кузь пеля печальнӧй образа рыцарь аддзысис! —
И Сева мӧдӧдчис колоннаяс сайӧ, сетіс позянлун Костялы кывзыны Маркинлысь шмонитӧмсӧ.
СИЗИМДАС ВИТ!
Тыдалӧ, сійӧ лунас кодкӧ висьталіс Катялы, мый Костя сувтіс сы дор, та вӧсна сійӧ вӧчис выль воськов, медым миритчыны Костякӧд.
— А Прогулкин бара коклябӧрсӧ госӧн мавтӧма, — Костя дінті мунігӧн шуис сійӧ.
— Интереснӧ, кытчӧ сійӧ пышйис?
— Резецла муніс да медпунктӧ... Чуньсӧ желлялӧма...
— Тэ мыйла резецсӧ чистӧвӧй вылӧ нин вежан? — Костялӧн удж вылӧ видзӧдыштӧм бӧрын шензис Катя.
— Тэ кымын деталь ӧти резецнас вежтӧгыс тӧчитан?
— Куим.
— Куим, куим, розьӧдан! — серӧктіс Леночка.
— Тӧдан, Катя, сійӧ ӧтарӧ резечьяссӧ вежлалӧ.
— Тайӧ некытчӧ оз туй!
Стукачёв висьтавліс, кыдзи колӧ уджсӧ котыртны, а тэ, Малышок, ставсӧ вӧчан сідзи, кыдзи йӧзыс оз вӧчны.
Тэ сменаджынсӧ обдирайт, а мӧд сменаджынсӧ отделывайт.
Гӧгӧрвоан?
Мый сэні вӧлі гӧгӧрвонысӧ!
Но Костялы век окота вӧвлі регыдджык аддзыны дзикӧдз нин помалӧм деталь — сӧстӧминикӧс, шыльыдіникӧс, югъялысьӧс.
Прӧста сьӧлӧмыс радліс, кор эштыліс выль «труба».
— А ог кӧ ставсӧ отделайт? — нурбыльтіс сійӧ.
— <rus>Подумаешь</rus>, мыйысь повзьӧма!
Ӧти-кык кольӧ аски кежлӧ.
Зато оз ков быд куим обдирка либӧ отделка бӧрын резец вежны.
Артмӧ, мый кадсӧ экономитан.
Гӧгӧрвоан, колӧ кадсӧ экономитны.
Ӧнӧдз Костя тӧдліс, мый эм лун да эм вой, эм гудокъяс костын сы мындатӧ час, да эз торйӧдлы некутшӧм внимание сэтшӧм ичӧттор вылӧ, кыдзи минутъяс да секундаяс, а вӧлӧмкӧ, тайӧ ичӧтторнас колӧ лыддьысьны, кӧсъян кӧ уна вӧчны.
Катя ставсӧ тайӧс сылы гӧгӧрвоӧдіс, кӧть и эз тырвыйӧ гӧгӧрвоана, но медся главнӧйсӧ Костя гӧгӧрвоис: станок должен бергавны кыдз позьӧ унджык.
Кызмырдысьӧн сійӧ примитіс Катялысь сӧветсӧ, заводитіс обдирайтны, сӧмын обдирайтны заготовкаяссӧ, и сійӧс беспокоитіс, мый отделайтӧм «трубаяс» абуӧсь на.
— Дас вит, вот аддзан! — ӧбед водзвылын Костя станок дорысь обдиркаяссӧ лыддьӧм бӧрын радпырысь шуис Катя.
— Ӧні пукты чистӧвӧй резец, отделайт ставсӧ, и тэнад нормаыд лоӧ выполнитӧма сизимдас вит процент вылӧ.
А тэ кӧ эськӧ асывсяньыс вежӧраджык вӧлін, тэнад эськӧ, колӧ чайтны, лоис кӧкъямысдас вит.
Тайӧ лунас Сева вӧлі дзикӧдз жугыльмӧма, сылӧн нинӧм оз вӧлі артмы, и сійӧ частӧ эновтліс станоксӧ.
— Аддзӧма велӧдысьӧс! — пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн нурбыльтіс сійӧ.
— Велӧдчы, велӧдчы, Малышок, оз кӧ уджав аслад юрыд.
— Леночка, многотиражкасьыс тэ лыддин лодырьяс йывсьыс? — пыр жӧ шыасис Катя.
— Сэтшӧм тешкодя гижӧма, быттьӧкӧ натура вылысь.
Сідз ӧд?
Смена помасигӧн, кор Герасим Иванович кежаліс колоннаяс сайӧ тӧдмасьны томйӧзлӧн успехъясӧн, Катя спокойнӧя юӧртіс:
— Менам дас кӧкъямыс, а дас ӧкмысӧдсӧ ме гудокӧдз помала.
— Правильнӧ! — сійӧ станок дорысь заготовкаяссӧ лыддьӧм бӧрын нюммуніс мастер.
— Смотри, дом отдыхаысь менам локтігкежлӧ медым полнӧй норма вӧлі!
— Непременнӧ вӧча! — Булкин вылӧ торжествующӧя видзӧдлӧмӧн кӧсйысис Катя.
— Нормаыд ньӧти абу ыджыд, сӧмын колӧ кадсӧ уплотнитны, а не котравны быдпӧрйӧ медпунктӧ.
Кык детальӧн этшаджык вӧчис пӧдругасьыс Леночка, а Костя станок дорысь стеллаж вылысь мастер аддзис дас вит «труба».
— Делӧыд ладмӧ, Малышок! — признайтіс сійӧ.
— Оз позь шуны ёна ӧдйӧ, а век жӧ водзӧ — оз бӧрӧ.
Старайтчы, молодец!
МӦВП САДЬМӦ
Кор Костя порядокӧ вайӧдіс станоксӧ да уджалан бушлатиксӧ вежис ватнӧй фуфайкаӧн, Катя предложитіс:
— Мунан <rus>«Разгром немцев под Москвой»</rus> кино видзӧдны?
Костя сӧгласитчис: Катя кӧ кӧсйӧ миритчыны, и Костя сӧгласен.
Гӧрд пельӧсын киносеанс должен вӧлі заводитчыны выль сменалы гудок бӧрын часджын мысти, и Костя, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, мӧдӧдчис цехысь цехӧ, гордитчис талунъя достижениеӧн.
Сизимдас вит процент — тайӧ абу шутка: тайӧ нормалӧн куим нёльӧд юкӧн.
Кольӧ ещӧ нажмитыштны, ещӧ уплотнитыштны кадсӧ — и сё!
Кутшӧма сійӧ жалитіс, мый асывнас частӧ вежлаліс резечьяссӧ!
Медводз сійӧ пыраліс Нина Павловна дінӧ, коді бӧръя кадас пӧшти эз ветлыв заводысь да сэтшӧма уджаліс, мый чужӧмыс сылӧн чусаммис да омӧльтчис.
Нина Павловна сулаліс электрокалильнӧй ванна дорын: сійӧ видзӧдіс аслас ручнӧй часі вылӧ, а Дикерман, термическӧй цехса старшӧй калильщик, щипцыӧн кутіс сывдӧм свинецӧ вӧйтӧм деталь.
— Кад! — командуйтіс Нина Павловна.
— Раз! — Дикерман свинец письыс босьтіс доналӧм гӧрд «рюмкасӧ».
— Два! — горӧдіс сійӧ, щипцынас ванна дорӧ сэтшӧма клёнӧбтіс, мый «рюмка» вылысь резыштчисны свинецлӧн мича дзирдалысь войтъяс, «рюмкасӧ» сюйис маслӧ тыра бакӧ, кутыштіс сійӧс сэні да перйис.
— А вот тіянлы три! — шуис сійӧ да сьӧд детальсӧ осторожнӧя пуктіс кӧрт пызан вылӧ.
— Видза олан, ошпи! — приветствуйтіс Костяӧс Нина Павловна.
— Виччысьлы менӧ. —
Сійӧ муніс контролёръяс дінӧ, сёрнитыштіс накӧд, бӧр локтіс да, часі вылӧ свитер соссӧ лэдзӧмӧн, шуис:
— Талун кежлӧ тырмас.
Бӧръя партияас дасысь сизим гӧднӧй да ӧти — условнӧй брак...
Позьӧ шуны, сизимдас вит процент...
Вот тіянлы «блестящӧй достижение».
Прӧста киясыд лэдзчӧны...
Аски видлам профессор Колышевлысь режимсӧ.
Дикерман носовӧйӧн чышкаліс щӧть кодь еджыд тоша щӧкасӧ да бара кутчысис щипцыӧ.
— Извинитӧй, инженер ёрт! — скӧра шуис сійӧ.
— Кажитчӧ, ті помнитанныд, мый миянлы шулісны партбюро заседание вылын?
Ковмас кӧ весиг тайӧ чӧртовскӧй «рюмкасӧ» калитны зарни пиын, миянлы сетасны сӧстӧм зарни.
Сідзкӧ, колӧ уджавны да не лэдзны кияс.
Ме тайӧс тіянлы шуа кыдзи пӧрысь морт да кыдзи партияса том член.
— Ті асывсянь кок йылын.
Ичӧтика шойччыштӧй.
— Ті сідзжӧ асывсянь абу курортын.
Но, дерт, ті кӧ настаивайтанныд, ме верма шойччыны.
Но мый нӧ сӧветуйтӧ профессор Колышевыс?
Найӧ заводитісны совещайтчыны, дыр-ӧ «рюмкасӧ» кутны свинецын, и Нина Павловна вунӧдіс Костя йылысь, да тайӧ и бурджык вӧлі.
Сӧмын на Костя кӧсйис ошйысьыштны аслас победаӧн, но радлуныс чиніс нин.
Думыштчӧмӧн сійӧ прӧйдитіс мӧд цехӧ.
Стукачёв сменаджынсӧ велӧдіс челядьӧс токаритны, а мӧд сменаджынсӧ уджаліс станок сайын, но вӧчӧ вӧлі нормаӧн-джынйӧнӧн, кыдзи кӧсйысис Выль волы паныд, та вӧсна сійӧ мукӧд дырйи задержитчывліс цехын.
Сійӧ станок гӧгӧрын вензисны верстьӧ рабочӧйяс.
— Вундӧмлӧн ыджыд скорость да ыджыд подача — тайӧ гӧгӧрвоана, — шуис на пиысь ӧти, — некодӧс тэ тайӧн, Ваня, эн шензьӧд.
Но победитовӧй резечьяс бара нин абуӧсь, а сталь-быстрорез сотчӧ.
Петкӧдлы жӧ обработка кузя выль режимтӧ!
— Доказывайта, мый быстрорез выдержитас, сетны кӧ охлаждение, — вочавидзис Стукачёв.
— Бур, мый тэнад станокыд охлаждениеа, а вот сэні коран, коран насосикъяс вӧчны — но налы оз и имитлы.
Черепаха моз кыссян, да и то резечьясыд сотчӧны...
Мый сэні сёрнитнысӧ!
Токарьяс муналісны асланыс местаясӧ, а Костя синсӧ вештывтӧг видзӧдіс металлӧн лӧз стружка вылӧ, коді люзьгӧ-котӧртӧ вӧлі резец улысь.
Вижоват эмульсиялӧн струя усис резец вылӧ, да, пӧсь металлӧ инмӧдчӧм бӧрын, фыркайтіс.
— Босьтӧ, босьтӧ, зон! — кепкасӧ юр чук йылӧ вештыштӧмӧн шуис Стукачёв.
— Доказывайта, мый тайӧ деталь вылын позьӧ обработка режимсӧ содтыны ӧти да джынпӧв.
Колӧ сӧмын...
Кыліс пель чунӧдана дзижнитӧм, кутшӧмӧс Костя кывліс нин, кор Катя сотіс резецсӧ.
Стукачёв чужӧм вылысь нюмыс воши.
— <rus>Всё ж таки</rus> сотчис! — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ, выключитіс станоксӧ да, резец вылӧ видзӧдігтыр, мӧдіс думайтны.
— Правда, ме вывті ыджыдӧс вундан скоростьсӧ сеті.
Тадзи цехас ещӧ некод на эз уджавлы.
А важмозыс меным абу нин интереснӧ.
— А «Буш» вылын позьӧ режимсӧ содтыны? — полӧмӧнмоз юаліс Костя.
— Кӧть тӧкӧтьӧ...
А то «Бушыд», кыдзи черепаха, кыссьӧ.
— Эн аддзыв тэ пломбасӧ?
Тіянлы сӧмын разрешит режимсӧ вежлавны, сэки ті чудеса вӧчанныд.
И вообще, аддзан, мый мортыс переживайтӧ, сідзкӧ вешйы син водзысь.
Лоис дзебсьыны син водзысь нинӧмтӧг.
Кыдзи сійӧ нинӧмтӧг?
Юрын жуисны беспокойнӧй мӧвпъяс.
Сизимдас вит процент сӧмын на кажитчис сылы джуджыд гӧраӧн, а ӧні сійӧ лои кодзувкот карысь ляпкыдджыкӧн.
Киносеанс йылысь вунӧдӧмӧн сійӧ петіс дворӧ.
Тані ректысисны машинаяс, кодъяс трубопрокатнӧй заводысь вайисны заготовкаяс,
ректысьӧмнас гораа командуйтіс материальнӧй складса начальник, ичӧтик кыз морт.
Стен пӧлӧн лыбис трубаяслӧн джуджыд штабель, коді вӧлі ма <rus>соты</rus> кодь.
Тайӧ металл чукӧр дорын «Буш» кажитчис ичӧтикӧн, вынтӧмӧн.
Кор Костялы тӧдвылӧ уси киноыс, вӧлӧмкӧ, сэки сеансыс помасьӧма нин да ставӧн разӧдчӧмаӧсь гортъясас.
СТЫЧКА
— Ой, Шагистӧйыд Севка Булкинӧс пурис! — Костя дінӧ бомба моз тӧвзигтыр горӧдіс Леночка.
— Лок ӧдйӧджык, а то лёк лоас.
Дворын вежмӧн кылісны Катюшалӧн гора гӧлӧсыс да скӧр эргӧм.
Кильчӧ дорын толаын мыйкӧ сьӧдтор ноксис, а кильчӧ вылын чеччаліс Катя.
— Шагистӧй, Шагистӧй, — горӧдлывліс сійӧ, — петкӧдлы сылы, кыдзи тышкасьны!
Велӧдышт сійӧс — медым помнитӧ!
— <ns>Урры</ns>! — вочавидзис Шагистӧй, дась олӧмӧ пӧртны кӧзяйкалысь приказсӧ.
Тайӧ вӧлі некытчӧ туйтӧмтор.
Костя горӧдіс: «Цыц, кузь бӧж!» и чужйис Шагистӧйлы бокас.
Зэв ыджыд пон эргигтыр бокӧ чеччыштіс.
Сева чеччис толаысь лым сюръя кодь.
Кильчӧ вылӧ котӧрӧн петіс Антонина Антоновна.
— Ак, яндысьтӧм син! — мӧдіс видчыны сійӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Да кыдз нӧ тэныд абу яндзим!
— Сійӧ ачыс сідзжӧ мыжа! — шыасис Леночка.
— Сійӧ Катяӧс йӧткыштіс, а сэсся менӧ, ог гӧгӧрво мыйысь...
— Аттьӧ мед шуӧ, мый Малышок мездіс! — скӧраліс Катя.
— Мӧдысь тшӧкта Шагистӧйлы ещӧ на ёнджыка!
Медым киыслы вӧля оз сет!
Кутас лодырь ветлӧдлыны ротас-дӧмасӧсь!
Боковушкаын Костя казяліс, мый Севалӧн чужӧмыс дзик еджыд.
Пӧдушка вылӧ бокнас лэдзчысьӧмӧн, сійӧ, джынвыйӧ куньса синъяса, сьӧкыда лолаліс.
Сылӧн киас тӧдчис крепыд пинь туйяс.
Шагистӧй эз радейт Севаӧс, сы вӧсна мый чувствуйтіс, мый сійӧс оз радейт кӧзяйкаыс, и окотапырысь петкӧдліс, кутшӧмӧсь ош кыян понлӧн пиньясыс.
— Мыйла нывъяссӧ вӧрӧдан? — шуис Костя.
— Тӧдан тэ... — вынтӧг вочавидзис Сева.
— Коді найӧс вӧрӧдіс!
А сійӧ мунӧ Ойкакӧд да став улич тырнас: «Лодырь, лодырь, господин-сковородин Булкин-Прогулкин.»
А ме терпитны должен, да?
<rus>Подумаешь</rus>, ӧкмысдас вит процент вӧчис да нырсӧ лэпталӧ!..
Тайӧс шуӧм бӧрын Сева бокӧ бергӧдчис.
Костя казяліс, мый Севалӧн вӧрзьывлӧны пельпомъясыс, да друг жаль лои ёртыс, сӧмын тайӧс сійӧ эз гӧгӧрво, сы вӧсна мый пыр жӧ дӧзмис Катя вылӧ.
Катя эз имеит право усьӧдны Шагистӧйӧс Сева вылӧ.
Пон должен тӧдны ассьыс делӧ — керка видзны, ошкӧс корсьны, ур увтны, а тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс — уськӧдчыны морт вылӧ!
Тадзи оз туй!
Гынсапӧгсӧ пӧрччигӧн Костя скӧрысь нырнас кыскыштлывліс.
Сійӧ весиг эз вӧрзьӧдчы, кор ӧдзӧс сайын кыліс властнӧй гӧлӧс:
— Малышок, пырав ӧти здук кежлӧ!
— Мый нӧ тэ он котӧрт Галкина дінас? — сы вылын сераланаа юаліс Сева.
— Мун служит сылы...
Сеанс водзвылын челядьлы Катька вӧлі висьталӧ, мый тэнӧ босьтіс шефство улӧ, буксир йылын кыскӧ.
Лӧсьыд!
Ученик велӧдысь водзын бӧр кок йылас служитӧ...
Тьфу!
Сева эз думыштлы, кутшӧм уна солыс да кислотаыс сылӧн кывъясас.
Костялӧн гордостьыс ыпнитіс.
Вот, вӧлӧм, мый: Катя больгӧ, мый Костя сылӧн подшефнӧй, мый Костя кыссьӧ буксир йылын, кыдзи слаб звено!
Вот мыйӧ тайӧ вайӧдіс!
— Ылӧдчӧ сійӧ! — нурбыльтіс Костя.
— Сійӧ сӧмын талун меным ичӧтика отсыштіс.
(Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Сева хмыкнитіс).
Вот юала мастерлысь режим-скорость содтыны, пыр жӧ норма сета.
— Сійӧ тэныд и разрешитас, чайтан!
Пломбасӧ аддзылін?
— А «Бушъясыс» кӧ черепахаяс моз кыссьӧны!
— А «Бушъясыслы» нарошнӧ татшӧмӧс режимсӧ вӧчӧма...
Оз лэдз мастер вежлавны. —
Чӧв олыштӧм бӧрын Сева содтіс:
— А Колькакӧд ми тӧдам, кыдзи позьӧ норма тыртны и пломбасӧ не вӧрӧдны.
Пока мастер дом отдыхаын лоас, позьӧ видлыны.
Гашкӧ, весиг нормаӧн-джынйӧн артмас...
— Нормаӧн-джынйӧн? — серӧктіс Костя.
— Вот вӧч да менӧ велӧд, аттьӧ шуа...
Кыкнанныс чӧв ланьтісны.
— А вӧчам кӧ нормаӧн-джынйӧн, тайгаас мунам? — юаліс Сева.
— Мый донъясян?
Первой вӧч, а бӧрыннас гашкӧ и сёрнитыштам, — век сідз жӧ сералана вочавидзис Костя.
Посводзын кылісны нывъяслӧн гӧлӧсъяс.
Пӧдругасӧ колльӧдігӧн Катя нарошнӧ гораа шуис:
— Ме уверен, но дзик уверен, мый ми аски нормасӧ тыртам содтӧдӧн.
Жаль лоӧ сэки гога-магогалы, мый Булкакӧд нянчитчӧ!
— Ой, эн горзы! — кевмысис Леночка.
— А мый сэки лоӧ, оз кӧ артмы?
— А ме шуа — артмас, артмас, артмас! — шуаліс Катя да крапкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Боковушкаын олысьяс совещайтчисны.
Сева мыйкӧ серпасаліс бумага тор вылӧ, а Костя, чертёжсӧ видлалігтыр, сомневайтчис, но сомневайтчӧмыс лои век слабджык, а шуд видлыны кӧсйӧмыс — век ёнджык.
ТАИНСТВЕННӦЙ ДЕЛӦЯС
Асъя ылі гудокъяс ланьтісны, и Герасим Иванович, коді важӧн нин садьмис, ышловзис.
— Мый нин кӧнкӧ менам чавканъяс вӧчӧны? — шуис сійӧ суседыслы, кодкӧд ӧти жырйын олісны дом отдыхаын.
— Вот броткыштан на вылӧ, сідзи и кӧсъян нетшкыны пельӧдныс, медым эз дурны, а он аддзы найӧс, и быдпӧлӧс думъясыс чужӧны...
Шойччӧ, шойччӧ пӧрысь мастер.
Мыйӧн сӧмын выль станокъяс займитісны ассьыныс места заводскӧй цехъясын, мыйӧн сӧмын найӧ получитісны уджавны став коланаторсӧ, директор прикажитіс Герасим Ивановичлы мунны карсайса дом отдыхаӧ кык-куим лун кежлӧ.
Муніс мастер — и эз нимкодясь.
Кӧвъясисны сы дінӧ врачьяс, быттьӧкӧ важ станок дінӧ: и видлалӧны, и кывзӧны, и ваннаясын пожъялӧны, и весиг энергияӧ включайтӧны — збыльысь, электричествоӧн лечитӧны.
Герасим Иванович оз протестуйт — сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый врачьяслӧн сідзжӧ эм асланыс выработка норма, сійӧ налы оз торкав олӧмӧ пӧртны планнысӧ, сійӧ сӧмын цех вӧснаыс гажтӧмтчӧ.
Мастерлы век кажитчӧ, мый сійӧ, кияссӧ мыш сайӧ топӧдӧмӧн, мунӧ станокъяс костті да аддзӧ быд ичӧттор.
Мый тайӧ Стёпа Турбиныс сэтшӧм блед?
Висьӧ детинкаыс али мыйкӧ гортас лоис?
Петюниналӧн ботыыс выль.
Ӧд, кутшӧма югнитлывлӧ аслас сӧдз синъяснас, чангыль ныра тшапитчысь!
Вот босьтам да видзӧдлам, кыдзи сійӧ станок бӧрсяыс ухаживайтӧ, мый сылы донаджык — ботыыс али станокыс.
Интереснӧ, кытчӧ пышйӧма Сеня Игошин?
Тыдалӧ, бара коймӧд цехын зэв ыджыд станок «Булард» вылӧ видзӧдӧ.
Лоӧ детинкасӧ «Булард» вылӧ сетны — юрыс сылӧн бура уджалӧ, механик быдмӧ.
Кажитчис мастерлы, мый сійӧ эз и мунлы цехсьыс, мый цехын ставыс важмоз на.
Ӧшибайтчӧ Герасим Иванович.
Цехын оз ставыс важкодя мун.
Ушанка-шапкаяса, задорнӧй беретъяса, маслӧӧсь ватникъяса да важиник новлӧм гынсапӧгъяса томйӧз быдмӧ, шумитӧ.
Вот Маша Петюнина думыштӧма выльног шлифуйтны «116 — А» деталь — оз кольча бӧрся кольча, а трубка-заготовкасӧ ставнас.
Зиночка корӧм серти завкомовскӧй художник гижис Петюниналы поздравительнӧй плакат да ӧшӧдіс <rus>доска показателей</rus> весьтӧ.
Тайӧ плакат дорас вомсӧ восьтӧмӧн сулалӧ кузь пеля кӧр ку шапкаа детинка да видзӧдӧ быттьӧ кӧлдуйтӧм.
Сідзкӧ, не сӧмын Нина Павловна да Стукачёв имеитӧны юр, коді думайтӧ, — Петюниналӧн юрыс сідзжӧ настоящӧй.
А мый эськӧ и эм Петюнинаыс, не кӧ артыштны сылысь выль ботысӧ?
Косіник, ичӧтик, гӧлӧсыс вӧсньыдик, а со кутшӧм плакат сы йылысь гижӧма виж, гӧрд да югыдлӧз шыпасъясӧн.
Кӧр ку шапкаа детинка муніс колоннаяс сайӧ и ӧти здук мысти сы дінӧ ӧтлаасисны ещӧ кык подросток.
Найӧ видлалісны дорсяньыс мӧд «Буш», торъя нин сылысь сійӧ юкӧнсӧ, коді шусьӧ «гитараӧн», — шестерёнкаяслысь наборсӧ.
Найӧ вӧліны куим заговорщик кодьӧсь, кодъяс думыштӧмаӧсь серьёзнӧй да весиг ӧпаснӧй делӧ.
Сӧвещанньӧсӧ нуӧдіс вӧсньыдик суетитчысь детинка — тӧдысь морт видӧн сійӧ объясняйтіс аслас ёртъяслы станоклӧн «гитара» йылысь да асьсӧ петкӧдліс инженерӧн.
Сӧвещанньӧыс пыр жӧ помасис, кор колонна сайӧ локтісны Катя да Леночка.
Детинкаяс разӧдчисны сідзи, быттьӧкӧ случайнӧ паныдасисны да сёрнитісны пустякъяс йылысь.
КАТЯЛӦН ВЫДУМКА
Обычнӧ гудокӧдз на Катя босьтчыліс уджӧ — дасьтыліс став коланасӧ, медым не ветлӧдлыны станок дорысь.
Ӧні, Севаӧс синнас колльӧдӧм бӧрын, сійӧ пуксис Костя дорӧ стеллаж вылӧ.
— Напраснӧ тэ, гога-магога, тӧрыт эн пырав, — шуис сійӧ.
— Леночкакӧд миян вӧлі производственнӧй сӧвещанньӧ.
Ми обсуждайтім менсьым рационализаторскӧй предложение.
Костя нинӧм эз шу.
— Мый тэ дузъялан?
Тэныд лодырыс жаль?
— Оз позь понйӧс морт вылӧ усьӧдны...
— Медым оз тышкась, — шыасис Леночка.
— А мыйла ті сійӧс став улич тырнас лодырӧн нимтінныд?
— А сійӧ кӧ сэтшӧм и эм?
Лун уджалӧ — лун гуляйтӧ.
Мыйла тэ сійӧс доръян?
Тэ Сталин ёртлы клятва сетін, а ачыд лодырӧс юрӧдыс малалан.
Тэнад Севкаыд саботажник!
— Мый? — юаліс Костя.
— Саботажник — сійӧ коді петкӧдлӧ, быттьӧкӧ уджалӧ, а збыльвылас лодырь, — пояснитіс Леночка.
— Дзик Булкин кодь...
— Да, дерт, сійӧ саботажник! — настаивайтіс Катя.
— Мыйла ми ставным вермам старайтчыны фронтлы вылӧ, а сійӧ уджалӧ настроение серти?
Весиг тэ тӧрыт сизимдас вит процент вӧчин, а сійӧ ветымынӧс...
Тэ ещӧ шу, мый сійӧ удж кузя богатырь! —
И сійӧ серӧктіс.
Кутшӧма дойдісны сійӧс неосторожнӧй «весиг тэ» кывъясыс!
Да кор нӧ эськӧ ланьтас, кор дугдас йӧзӧс ӧбижайтны тайӧ поперечнӧй душаыс!
— Абу саботажник сійӧ, — шуис Костя.
— Гашкӧ сійӧ кӧсйӧ вӧчны фронтлы вылӧ кыдз позьӧ унджык.
Тэ асьтӧ мукӧдъясысь бурджыкӧн эн лыддьы.
Мукӧдъясыс, гашкӧ, абу омӧльджыкӧсь...
Сійӧ бокӧ бергӧдчис Катяысь да аддзис Севаӧс, коді сӧмын на мыччысис колонна сайысь.
Кыдзкӧ тешкодя, серамӧн, сійӧ видзӧдліс Малышок вылӧ да пыр жӧ синъяссӧ веськӧдіс мӧдарӧ.
Гашкӧ, сійӧ кывліс стаз сёрнисӧ, кывліс, кыдзи сійӧс дорйисны, и Костялы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ босьтчис уджӧ.
— Кыдзи тіянлы окота, Малышев ёрт, — шуис Катя, коді сідзжӧ аддзис Севаӧс.
— Верманныд весиг мекӧд вообще не сёрнитны, ме бӧрдны ог кут. —
Сійӧ шыасис Леночка дінӧ:
— Заводитам, нывка.
Медым велӧдчӧ!
Ойка станок вылын заготовкасӧ джынвыйӧ вӧлі нин обдирайтӧма,
Катя включитіс ассьыс «Бушсӧ», вешйис бокӧ да кияссӧ кресталіс морӧс вылас.
— Ме абу... — многозначительнӧя шуис сійӧ.
Леночка кутіс ноксьыны.
Мыйӧн сӧмын станок помаліс операциясӧ, сійӧ, быд секундаын Катя станок вылӧ видзӧдлӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧ вермис взорвитчыны, регыдджык лӧсьӧдіс выль заготовка.
Тайӧ кад кежлас Катя станоклӧн резецыс обдирайтіс нин ставнас заготовкасӧ.
Леночка ойкнитіс, перйис сійӧс, лӧсьӧдіс выльӧс да уськӧдчис аслас станок дорӧ.
Тадзи сійӧ котраліс ӧти станок дінсянь мӧд станок дінӧ, а Катя, медым не суитчыны, паръяссӧ топыда курччӧмӧн, следитіс сы бӧрся.
— Тырмас, — шуис сійӧ.
— Вот аддзан, ставыс артмӧ правильнӧ.
— Ой, Катенька, кутшӧма ме полі! — шуис волнуйтчысь да шуда Леночка.
— Кутшӧм тэ трусиха!
Со видзӧд! —
И Катя заводитіс вӧчны сійӧс, мый вӧчис Леночка, но сійӧ эз ноксьы, эз пов, станокъяс костті ветлӧдліс кокньыда, осторожнӧя, сунис вывті моз, а синъясыс сылӧн югъялісны лӧз биӧн.
Кажитчис, мый детальяссӧ сійӧ пуктыліс да босьталіс тэрмасьтӧг, а збыльвылас артмис ӧдйӧ.
Ставыс сылӧн вӧлі ки улын — и ключьясыс, и мерительнӧй скобаыс, и тавот тыра банкаыс.
Первойсӧ Костя аслас тӧдлытӧг радліс, мый ставыс мунӧ татшӧм бура, а сэсся сылы лои гажтӧм.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сетас нывъяслы тайӧ выдумкаыс.
Ковмас кӧ, найӧ вермасны бокӧ ветлыны колоннаяс сайысь, а «Бушъяс» кутасны век уджавны и уджавны.
Вот эськӧ вермис кӧ Костя сёрнитчыны Севакӧд уджавны сідзи, кыдзи думыштӧма уджавны Катя, сэки эськӧ позис ӧткажитчыны станок перенастроитӧмысь.
Но Сева, сылысь гажтӧма видзӧдӧмсӧ аддзӧм бӧрын, сералана шутёвтіс, быттьӧкӧ шуис: «<rus>Подумаешь</rus>, чудеса!
Вот ми вӧчам кӧ, вӧчам».
— Велӧдчы, Малышок! — ошйысяна шуис Катя.
— Но, шуны кӧ, лодырьяслысь велӧдчыны кокньыдджык.
Коді сійӧс кывйӧдыс нетшкис!
Лунсӧ сійӧ заводитіс ӧбиднӧй кывйӧн да водзӧ сёрнитіс век лёкджыка и лёкджыка.
Ок, кутшӧм окота вӧлі Костялы пыр жӧ сетны нормаӧн-джынйӧн да ӧбӧдитчысьлы пырмунігмоз шуны:
«Ті миянлысь велӧдчӧй, Катерина Васильевна,
а то кыссянныд черепахаяс моз, прӧста жаль видзӧдны!»
Тайӧ лунас Катя да Леночка первойысь тыртісны норманысӧ, да колоннаяс сайын кыліс победнӧя чилӧстӧм, а Костя выработайтіс кӧкъямысдас вит процент.
Тӧрытъя дорысь бурджык, но век жӧ сэтшӧм этша, сэтшӧм омӧль, мый и сёрнитнысӧ абу окота...
Коймӧд глава
ЖРЕБИЙ
Сьӧкыд шуны, мый вӧчлісны важиник «Бушъяс» войнаӧдз.
Колӧ чайтны, сулалісны ичӧтик заводын кутшӧмкӧ лунвывса мирнӧй ичӧт карын, ичӧтикаӧн тӧчитісны прӧстӧйиник детальяс, и уджалісны на вылын дзор уска токарьяс, кодъяс лыддисны, мый налӧн станокъяс дорысь бурджыкыс светас нинӧм абу.
Вермыліс ӧмӧй кодкӧ чайтны, мый «Бушъяс» веськаласны война кадся пӧсь сьӧлӧма том рабочӧйяс киясӧ, кодъяслы кажитчис, мый ставыс вӧчсьӧ вывті ньӧжйӧ!
Мӧд лун асывнас Сева юӧртіс Костялы, мый Колька Глухих судзӧдіс нин колана шестерёнкасӧ да позьӧ кӧть ӧні жӧ олӧмӧ пӧртны думыштӧмторсӧ.
— А кодлысь станоксӧ перестроитам? — осторожнӧя юаліс Костя.
— Тешкодь, — пельпомъяссӧ топӧдліс Сева.
— Тэ жӧ первой кӧсйин нормаӧн-джынйӧн сетны!
Тэнсьыд станоктӧ и перестроитам.
— Мудер тэ! — шуис чуймыштӧм Костя да тӧкӧтьӧ эз помав:
«Тэныд кокньыд йӧз станокнад распоряжайтчыны, а меным мый лоӧ, оз кӧ лючки артмы?»
Сійӧ сӧмын думайтіс тайӧс, но Сева гӧгӧрвоис сылысь мӧвпсӧ да нюммуніс.
— Кӧтасьтӧг кӧсъян плавайтны, — пасйис сійӧ, мыйкӧ корсис аслас инструментальнӧй ящикысь, кӧні вӧлі уна быдторйыс, да мыччӧдліс Костялы кык кузь да вӧсни кӧрттув.
— Аддзан, ӧтиыслӧн помыс ёсь, а мӧдыслӧн ныж. —
Бокӧ бергӧдчис, кӧрттувъяссӧ топӧдіс кырымӧ, ортсыӧ колис сӧмын шляпъяссӧ да шуис Костялы:
— Кыскы, кодсӧ кӧсъян.
Ёсь кӧрттувсӧ кӧ кыскан, ми вежам шестерняяссӧ тэнад станокын, а ныжсӧ кыскан — менамын.
Гӧгӧрвоана?
Колісны-ӧ ещӧ доказательствояс, мый Сева сідзжӧ дась вӧлі рискнитны!
И Костялы окота лои кыскыны непременнӧ ёсь кӧрттувсӧ, медым сійӧ станокын лӧсьӧдісны шестерняяссӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ, думайтыштіс, гыжъясӧн босьтіс шляпъясысь ӧтисӧ и... кыскис ёсь кӧрттувсӧ.
— Аддзан, тэнад шуд! —
И Сева мыйвынысь шыбитіс сійӧ кырымӧ кольӧм кӧрттувсӧ.
— Сідзкӧ, тэнсьыд станоктӧ лӧсьӧдам.
Артмис сідзи, кыдзи кӧсйис Костя, но сійӧ повзис.
Ӧнӧдз сійӧ вермис бӧрйыны «кӧсъя» — «ог кӧсйы», а ӧні коли сӧмын действуйтны.
— Ладнӧ, висьтав Николайлы, — решитіс сійӧ.
Ӧбеденнӧй перерыв помасигӧн колоннаяс сайӧ нывъяс вайӧдісны Зиночка Соловьёваӧс.
— Со кыдзи ми котыртім уджсӧ, — шуис Катя.
— Ӧні миян простойяс дзик оз лоны!
Зиночка видзӧдыштіс нывъяс удж вылӧ, нимкодь лои сылы да пыр жӧ аддзис став тайӧторйыслы солиднӧй ним:
— Нывъяс, тайӧ многостаночничество да ӧта-мӧдлы отсасьӧм.
Стӧч!
Тіян збыльысь оз лоны простойяс.
Ті молодцы, орлицаяс!
Тіянлысь опыттӧ колӧ подхватитны...
Сійӧ тӧвзис-муніс да ӧти здук мысти вайӧдіс первой цехса начальник Тимошенкоӧс.
— Да тайӧ жӧ гӧгӧрвоана! — шуис сійӧ.
— Станок вылын уджалігӧн эм машиннӧй кад, кор ачыс станокыс уджалӧ, и эм ручнӧй кад, кор токарь лӧсьӧдӧ станоксӧ, босьтӧ детальсӧ да вӧчӧ мукӧдтор.
Татшӧм гырысь деталь вылын, кыдзи «труба», да ещӧ татшӧм слабӧй режим дырйи машиннӧй кад артмӧ ыджыд.
Свободнӧ позьӧ кык станок обслуживайтны, а то и куимӧс...
— Но ӧд детинкаяс эз дӧгадайтчыны тадзи вӧчны, а нывкаяс дӧгадайтчисны да тыртӧны нин норма.
Молодцы найӧ али абу? — волнуйтчис Зиночка да ӧбӧдитчис Тимошенко хладнокровиеӧн.
— Молодцы, молодцы! — признайтіс Тимошенко.
— Бур, бур, ошка!
Талун получитанныд ударниклӧн залӧ столовӧй талонъяс! — Сійӧ жальпырысь содтіс:
— Вот омӧль сӧмын, мый тайӧ детальыс миян цехлы абу характернӧй.
Поснитор вӧчам.
А посни деталь вылын машиннӧй кадыд дженьыд.
Кык станок вылын он вевъяв.
— Мый нӧ тэ кольччан, Малышок? — юаліс Зиночка, мыйӧн сӧмын муніс цехса начальник.
Войвыв Полюсын тэ гымалін, тэ вӧлін производствоса новаторӧн, а тані дзикӧдз саймовтчин.
Сергей Степанович коркӧ сёрни костын шуис, мый тэ прамӧй детинка, а тэ он оправдывайт довериесӧ.
Абу ӧмӧй тэныд ӧбиднӧ?
Ті Булкинкӧд долженӧсь босьтны пример Катялысь да Леночкалысь, чукӧстны найӧс ордйысьны да пановтны...
— Ак, кутшӧм страшнӧ! — джын гӧлӧсӧн шыасис Катя.
— Всё равно нинӧм оз артмы...
— Эн, эн размагничивайт сійӧс! — паныд сувтіс Зиночка.
— Ме эска, мый сійӧ сідзжӧ ставлы петкӧдлас бур уджлысь класс, —
и сійӧ мигнитіс Костялы, думыштны кужтӧг, мый детинкаяс мӧвпыштісны мыйкӧ дзик шензьӧданатор.
Смена помын колоннаяс сайӧ ӧти здук кежлӧ котӧрӧн пыраліс Колька Глухих да нывъясысь гусьӧн Костялы киас сюйис мыйкӧ бумагаӧ гартыштӧмтор, а Костя сійӧс дзебис инструментальнӧй шкафчикӧ.
Детинкаяс куимӧн мӧдӧдчисны гортӧ.
Патерантъяслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Шагистӧй гуысь мыччис нырсӧ да никсыштіс, медым сы вылӧ видзӧдліс Костя, но сійӧ котӧртіс сувтлытӧг.
Шагистӧй, тыдалӧ, мӧвпыштіс: «Тешкодь!
Сылӧн кӧ талун абу коркаыс, ме тайӧс верма прӧститны, но мыйла нӧ сійӧ менӧ эз шу весиг кузь бӧжӧн?» — и йӧршитчис пыдӧджык лым гуас.
БУР АСЫЛӦН!
Бӧр локтіс, бӧр локтіс цехӧ Герасим Иванович Бабин!
Кутшӧм сӧмын учёнӧй кывъяс сылы эз шуавны докторъяс, кӧсйисны мастерӧс нӧшта кольӧдны дом отдыхаӧ быдса декада кежлӧ, но мастер нюммуніс, шуис: «Вот, кор пон-Гитлерӧс дзикӧдз виам, став пытшкӧсса гайкаяс да шурупъяс зэлӧдам.
А ӧні, прӧститӧй, некор.
Уджавны колӧ.»
И муніс.
Асывнас водз сійӧ бритчис, томмис да гудокӧдз на водзджык мӧдӧдчис заводӧ.
— Видзӧдтӧ, тайӧ жӧ Герасим Иванович! — радліс Тимошенко, кор мастер пырис сійӧ конторкаӧ.
— Ме жӧ шулі, мый шойччӧм вылӧ Бабин медся неподходящӧй элемент.
Пуксьы, пуксьы, мастер!
Эз на удит Герасим Иванович пуксьыны, а Тимошенко паніс нин сёрни сы йылысь, мый директор ӧні торъя ёна нажимайтӧ поснитор вылӧ, сы вӧсна мый завод-кооперантъяслы абу окота ноксьыны посни детальясӧн, а на вӧсна задерживайтчӧ сборка.
Сэк, кор найӧ обсуждайтісны юалӧм содтӧд револьвернӧй станокъяс сувтӧдӧм йылысь, колоннаяс сайӧ локтісны куим детинка, ӧзйис свет...
— Вай! — вашнитіс Колька да, вомсӧ топӧдӧмӧн, волнуйтчӧмысла бледӧдӧма, мӧдіс ноксьыны.
Костя, сідзжӧ волнуйтчысь, повзьӧма, восьтіс шкафчиксӧ, перйис бумага ёкмыльсӧ; ёкмыльысь тыдовтчис шестерёнка.
Колька, ключӧн зёльӧдчигтыр, личӧдіс «гитара» дінӧ шестерёнкаяс топӧдысь гайкаяссӧ да ичӧт пыдди пуктіс ыджыд шестерня.
Ӧні суппортсӧ новлӧдлысь ходовӧй валикыс должен вӧлі уджавны воддза дорысь куимпӧв ӧдйӧджык.
— Гӧтов! — вашнитіс Колька да кырымӧ чабыртӧм шапканас плеш вывсьыс чышкыштіс пӧсь войтъяссӧ.
— Видлы, Малышок!
— Лолав! — шуис кыпыд, визув да югъялысь синъяса Сева.
Станок вылӧ установитӧма нин вӧлі тӧрытъя обдирайтӧм деталь.
Костя включитіс станоксӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис ачыс, но кажитчис, мый сы пыдди уджалӧ кодкӧ мӧд да кыскӧ сійӧс пропастьӧ.
Патрон мӧдіс бергавны.
Костя ньӧжйӧникӧн вайӧдіс деталь дорӧ резецсӧ и кынмис места вылас, лолыштны оз вермы.
— Но! — терпитны вермытӧг шуис Сева да дернитіс самоходлысь рычагсӧ.
Суппорт вешйис шуйгавыв, и резец снимитіс первой стружка.
Дивӧ, вывті бур!
Стружка лои паськыд.
«Буш» тӧкӧтьӧ тіралыштіс.
Некор на важ станок эз уджавлы татшӧм тэрыба.
Детинкаяс весиг вомнысӧ восьтісны.
— Аддзылін? — радлӧмӧн серӧктіс Колька.
— Ха-ха, деятельяс!
— Ук, босьтӧ!
Ук, босьтӧ! — шуис Сева.
— Вот тайӧ да!
Банбокъясыс Костялӧн ыпъялісны, полӧмыс дзикӧдз воши, быттьӧкӧ сьӧлӧм вылысь вешйис из — эз из, быдса гӧра!
Войбыд мучитысь полӧмъяс, сомневайтчӧмъяс дзикӧдз вошины!
Видзӧдлӧй, мый вӧчӧ «Бушыс»!
Локтӧй татчӧ, колоннаяс сайӧ, да видзӧдӧй!
Вот тіянлы и Галкиналӧн подшефнӧй!
Оз, медым Галкина велӧдчас сылысь, тадзи лоас правильнӧйджык!
— А сійӧ поліс, — завидьтӧмӧн шуис Сева.
— Ми, Николай-чудотворец, и менсьым станокӧс тадз жӧ лӧсьӧдам?
— Кажитчис? — шпыньмуніс Колька.
— Коран кӧ, вӧча...
Бӧр локтіс, бӧр локтіс цехӧ Герасим Иванович!
Со, кияссӧ мышкӧ пуктӧмӧн, сійӧ мунӧ станокъяс костті, видзӧдлывлӧ шуйгавылӧ да веськыдвылӧ.
<rus>В общем</rus>, колӧ шуны, цехын порядок.
Правда, кодсюрӧ пӧльзуйтчис мастер абутӧмӧн.
Бастриков абу идралӧма станок увсьыс стружкасӧ, тыдалӧ, тэрмасьӧма драматическӧй кружокӧ;
Полугиналӧн шкаф ӧдзӧсыс дзирйыв восьса.
Но грек норасьны челядь вылӧ — эз подведитны мастерӧс.
<rus>Доска показателей</rus> дінӧ Герасим Иванович сувтіс, видзӧдліс быд бригадалысь итогсӧ да зумыштчис.
Сылӧн бригадаыс муніс рӧвнӧя: лунысь-лун 120‒130 процент.
Бур?
Да, неважӧн на тайӧ вӧлі бур, но мӧд бригада друг содтіс дас кымын процент да пӧшти суӧдіс первой бригадаӧс.
Аддзан, кыдзи?
Сӧмын вугралышт, и тэнсьыд нин кок бӧртӧ талялӧны.
Мый нӧ, чавканъяс, дӧзминныд водзын мунысьясӧн лоны?
Мастер син пырыс нуӧдіс первой бригада дӧска вылысь овъяссӧ, тӧдвылӧ босьтіс Перепёлкинаӧс, коді мыйлакӧ воштӧма кызь гӧгӧр процент да муртса тыртӧ нормасӧ, шуис чорыда топӧдлыны бӧрын кыссьысь Миша Никулинӧс, а сэсся гажмис: молодец Катя Галкина, молодец Леночка Туфик и пӧшти молодец Малышок!
Вот сӧмын Булкин мунӧ нерӧвнӧя, сылӧн абу упорствоыс...
Герасим Иванович кыліс металлысь зёлькнитлывлӧм, шензис, мӧдӧдчис цех помӧ.
— Пукты обдирка вылӧ! — шуис Сева.
— Ачым тӧда! — вочавидзис Костя, перйис отделайтӧм детальсӧ, установитіс заготовкасӧ да резецсӧ вежис обдирочнӧйӧн.
Ӧні сійӧ уверен вӧлі станокын да весиг ичӧтика шутьлялыштіс пинь пырыс, кыдзи шутьлявліс Стукачёв.
— Ук, босьтӧ! — бара шӧпкӧдіс Сева, кор резецыс шумӧн пырис стальӧ.
— Ук, станок, ук...
Друг Костя садь бырмӧн повзис — сійӧ гӧгӧрвоис, мый обязательнӧ должен лоны беда.
Коді эськӧ вермис думыштны, мый «Буш», важ да спокойнӧй «Буш», вермас тадзи тіравны, нӧйтчыны, горзыны, кыдзи сійӧ пессис, горзіс ранитчӧм металлӧн ёсь гӧлӧсӧн!
— Сувтӧд! — уськӧдчис Колька.
Станокыс чӧв ланьтіс Костялӧн суитчывтӧг.
Патроныс бергаліс, но резецыс турдіс, эз босьт стружкасӧ.
Ходовӧй валикыс — кыз полированнӧй штокыс, коді обязан вӧлі суппортлы сетны движение — кынмис.
Сійӧ здукас, кор гӧгӧрвотӧм катастрофа водзын куим детинка кынмисны места выланыс, кыліс тӧдса гӧлӧс:
— Мый вӧчинныд?
Герасим Иванович копыртчис «Буш» станина дінӧ, видлаліс «гитарасӧ», пӧрччис кепкасӧ да пуксис стеллаж вылӧ.
Первойсӧ сылӧн став вирыс ылькнитліс чужӧм вылӧ, сэсся вирыс разалыштіс, да паръясыс мӧдісны тіравны, петкӧдлісны кутшӧмкӧ тешкодь, шӧйӧвошӧм нюм.
— Мастерӧс встретитінныд бур асылӧн, — сьӧкыда шуаліс сійӧ.
— Кытысь шестерёнкаяссӧ босьтан?
Ставыс тайӧ сьӧлӧмсӧ гудыртіс Костялысь.
Позис кӧ эськӧ, сійӧ сетіс эськӧ асысь вӧчны шестерёнкаяссӧ.
СТАНОК ЖУГЛЫСЬ
Некор на йӧз эз радейтлыны машинаясӧс сідзи, кыдзи тайӧ грознӧй военнӧй лунъясӧ.
Сӧветскӧй йӧз тӧдісны, мый быд орудие, быд винтовка, коді гымаліс фронт вылын, вӧчсьӧ станокӧн ылі тылын, мый найӧ станокъястӧг патрон сумкаяс да снаряд ящикъяс рекмасны, самолёт оз кыпӧдчы сынӧдӧ, а военнӧй корабль оз пет гаваньысь.
Со мыйла найӧ синмӧс моз видзисны машинаяссӧ, а сійӧ йӧзсӧ, кодъяс небрежнӧя обращайтчисны техниканас да портитісны сійӧс — шулісны позорнӧй нимӧн — станок жуглысьӧн.
Заводын вӧвлі оборудование портитчӧм кузя кык-куим случай, но токарӧ ученик Константин Малышев мыж кузя авариясӧ колӧ вӧлі признайтны медся сьӧкыдӧн: эз имеит сійӧ право тадзи распоряжайтчыны станокӧн, тадзи ас ногӧныс вӧчны.
Тайӧ вӧлі нинӧм вылӧ оз лӧсяв.
Том рабочӧйяс гусьӧн котӧртавлісны колоннаяс сайӧ видзӧдлыны дрӧбалӧм пиньяса шестерняяс вылӧ.
Нывкаяс акайтісны, а детинкаяс асьнысӧ вылӧ пуктӧмӧн шутёвтлывлісны: миянкӧд пӧ татшӧмторйыд оз ло.
Локтіс Зиночка да, некод вылӧ видзӧдлытӧг, шуис:
— Кутшӧм тревожнӧй сигнал!
Кор колоннаяс сайын кывліс станок жуглысь адрес кузя ӧбиднӧй кыв, Катя да Леночка йӧжгылясисны да мӧда-мӧд вылӧ видзӧдлывлісны гӧгрӧс синъясӧн, а Сева...
Сева нинӧм оз вӧлі аддзы, уджаліс бледнӧй, весиг кутшӧмкӧ руд рӧма.
А став происшествиеысь мыжаыс эз вӧв.
Пельӧсӧ йӧжгыльтчӧм, тӧдчытӧм ичӧтик существо вӧвсе эз вӧв Костя Малышевӧн.
Тайӧ вӧлі прӧста ичӧтик нинӧм, кодӧс олӧмсьыс черкнитӧма.
Мый тайӧ шуалӧ главнӧй механикыслы пыр ноксьысь, тэрыб Тимошенко?
Мый сылы вочавидзӧ главнӧй механик?
Медбӧрын найӧ шуисны станокӧ пуктыны шестерняяссӧ ремонтнӧй цехса этшаджык загрузитӧм «Бушысь», а сэсся прӧст кадӧ вӧчны выль шестерняяс.
Сьӧлӧмыс Костялӧн киськасис вирӧн.
Кыдзи сійӧ ранитіс ассьыс замечательнӧй, ассьыс радейтана станоксӧ!
Сійӧ эськӧ мый эм ставсӧ сетіс, медым бырис син водзсьыс тайӧ сьӧкыд вӧтыс!..
Кодкӧ копыртчис Костя дінӧ, сайӧдіс сійӧс цехысь.
— Вывтісӧ эн шогсьы, Малышок...
Тайӧс шуис Нина Павловна.
Синва топӧдіс горшдінсӧ, да Костя ещӧ улӧджык лэдзис юрсӧ.
Аслас цехӧ бӧр мунігӧн, кор орччаасис Катякӧд, Нина Павловна мыйкӧ шуис.
Нывка шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да аддзис серьёзнӧй, омӧльтчыштӧм, мелі синъяса чужӧм.
— Эн коль Малышоксӧ! — повторитіс Нина Павловна.
— Тайӧс сійӧ вӧчис эз омӧльтор вӧчны кӧсйӧмӧн.
Дзик ӧбедӧдз Костяӧс некод эз вӧрӧд, но мастер эз лэдз сылы выльысь заводитны уджавны «Буш» вылын.
Дзик ӧбедӧдз...
А мый сійӧ сэтшӧм ӧбедыс?
Кор Катя шуис: «Мунам столовӧйӧ, Малышок», Костя эз гӧгӧрво, мый сійӧ кӧсйӧ.
— Сійӧ дзик ненормальнӧй! — шӧпкӧдіс бӧрддзыны дась Леночка.
— Мунам жӧ! — настойчивӧя выльысь шуис Катя.
— Колӧ ӧбедайтны, гӧгӧрвоан?
Катя босьтіс сійӧс киӧдыс да кыскис.
Костя подчинитчис.
Цеховӧй ворота дорын, <rus>доска показателей</rus> дінын, челядь шумитісны, сералісны, мыйкӧ горӧдлывлісны.
На костын сулаліс завкомовскӧй художник — кузь тушаа том зон, коді сӧмын серпасасьны и кужис.
Первой бригада доска весьтӧ сійӧ ӧшӧдіс выль плакат да, тыдалӧ, зэв ёна гордитчис аслас уджӧн.
Збыльысь, артмӧма бура: плакат вылӧ вӧлі серпасалӧма кузь пеля шапкаа мисьтӧм мортӧс.
Сійӧ йӧктігтыр жуглӧ кутшӧмкӧ вӧвлытӧм конструкцияа станок.
Быд бокӧ тӧвзьӧны зэв гырысь болтъяс, гайкаяс да шестерняяс.
Плакат выліас гырысь сьӧд шыпасъясӧн вӧлі гижӧма: «Позор станок жуглысь Малышевлы!», а уліас ещӧ на омӧльджыка: «Станокъяс жуглысь — производстволы да фронтлы помеха».
— Ой, ог вермы! — ышловзис Леночка.
Костя пыр жӧ бӧр бергӧдчис.
Катя кутіс сійӧс гырддзаӧдыс да босьтчыліс успокоитны:
— Но дзик, дзик абу тэ кодьӧс серпасалӧма!
Сӧмын шапкаыс ичӧтика тэнад шапка вылӧ мунӧ, а сэсся нинӧм.
Мунам столовӧйӧ!
Вочавидзтӧг Костя нетшыштчис да муніс колоннаяс сайӧ.
Сійӧ бара йӧршитчис инструментальнӧй шкафчик сайӧ, лэдзчис стен бердӧ да ӧшӧдіс юрсӧ, видзӧдіс кокъяс вылас...
Сева локтіс сы дінӧ, сувтіс да, нинӧм шуны лысьттӧг, дыр чӧв оліс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі воддзамозыс расстроитчӧма.
— Тӧдвылӧ босьт, Малышок... — медбӧрын оръясяна пыді гӧлӧсӧн шыасис сійӧ.
— Тӧдвылӧ босьт, мый ме стаз мыжсӧ босьта ас вылӧ.
Тэ сэні абу мыжа.
Гӧгӧрвоин?
Лыддьы, мый жугалӧма станокыс менам, а абу тэнад.
— Картинкасӧ ӧд ме вылӧ серпасалӧмаӧсь, — шога шуис Костя.
— Тайӧ нинӧм оз петкӧдлы...
Ме честнӧй морт... — мыйлакӧ содтіс Сева.
— Нинӧм оз петкӧдлы? — выльысь юаліс Костя.
— А вот петкӧдлӧ! —
Сылӧн синъясыс скӧрысь югнитісны.
Сійӧ помаліс:
— Муна заводсьыс!
Оз ковны меным вот татшӧмъясыс!
Муна вот... тайгаӧ...
Висьтав Николайлы...
Эз-ӧ тайӧ кывъяссӧ Сева добивайтчы сэтшӧм дыр, эз-ӧ тайӧ кывъяссӧ сійӧ быдног пӧрйӧдлыв Малышоклысь?
Мыйла нӧ сійӧ ӧні муртса кокъяссӧ кыскӧмӧн татысь весасис?
Нывкаяс зілисны регыдджык бӧр локны цехӧ.
Костялы Катя мыччис алюминиевӧй миска:
— Сёй, ме тэныд аслам талонъяс вылӧ нянь и рок босьті.
Сёй, Малышок, а то он быдмы, — и меліа нюммуніс.
Костя дышпырысь босьтчис сёйны.
Нывъясӧс шензьӧдіс сылӧн чужӧмыс, коді вӧлі пемдыштӧм да спокойнӧй.
Колоннаяс сайӧ котӧрӧн локтіс цехса рассыльнӧй да нярӧбтіс-шуис:
— Малышев, начцеха корӧ!
Регыдджык!
Роксӧ помалӧм бӧрын Костя чеччис, чышкаліс кияссӧ, кизяліс бушлатсӧ да мӧдӧдчис цехса начальниклӧн конторкаӧ.
Сы бӧрся сылань жӧ мӧдӧдчис Сева, а на дінӧ ӧтувтчис Колька Глухих.
ВРАЖДА
Директор да парторг лунтыр эз вӧвны заводын.
«Буш» авария йылысь найӧ тӧдмалісны, кор партия обкомсянь телефон пыр сёрнитісны главнӧй инженеркӧд.
Главнӧй инженер трубкасӧ сетіс молодёжнӧй цехса начальник Тимошенколы, и сійӧ висьталіс директорлы, мый станок жуглысь — токарӧ ученик Константин Малышев, мый тайӧ безобразнӧй делӧас участвуйтіс мӧд ученик, Всеволод Булкин, а переналадитіс станоксӧ ремонтнӧй цехса том токарь Николай Глухих.
— Да тайӧ жӧ ӧти шайка-лейка, — шуис Тимошенко.
— Ёртъяс-ёртъяс.
Ме — Малышев вылӧ, а найӧ ставныс — ме вылӧ, асьныс ставсӧ висьталісны, а сійӧ чӧв олӧ, быттьӧ чугуннӧй тумба.
Ой и чорыд жӧ детинка!
Минут дас вит мысти колоннаяс сайӧ локтіс Герасим Иванович да синкым увтіыс видзӧдліс Костя вылӧ, Сева вылӧ.
— Малышев, Булкин, ӧні жӧ директор дінӧ мунам.
Глухихӧс тшӧтш босьтӧй, — прикажитіс сійӧ, крута бергӧдчис да восьлаліс цехӧ.
Нывкаяс повзьӧмӧн видзӧдісны Костя да Сева вылӧ: директор дінӧ — ой, кутшӧм страшнӧ!
Но медся ёна чуймӧдіс сійӧ, мый детинкаяс сэтшӧм спокойнӧя примитісны приглашениесӧ.
Костя весиг эз вӧрзьышт, а Сева, мыйӧн сӧмын мастер саяліс, шуис:
— Босьтчисны прорабатывайтны, аддзисны удовольствие...
Быттьӧкӧ сытӧг оз позь...
— Мый тэ сёрнитан, Сева? — кыліс Нина Павловналӧн гӧлӧсыс.
— Дерт, татӧг оз позь.
Колӧ ӧд тіянкӧд чорыда договоритчыны, медым ті видзинныд техника.
Тайӧ шуштӧм лунас Нина Павловна некымынысь воліс колоннаяс сайӧ.
Ӧні сійӧ пуксис Костя дінӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс.
— Мыйла тэ чӧв олін цехса начальник ордас? — юаліс сійӧ.
— Думыштлы, кыдзи позьӧ став тайӧтор бӧрас дӧверитны тэныд станок?
— Ме... ме фронтлы абу помеха, — шӧпнитіс Костя, чеччис да муніс аслас испытаннӧй дзебсянінӧ.
— Тэ, Сева, ыджыдджык да грамотнӧйджык Малышокысь, — шуис Нина Павловна.
— Дерт, бур сійӧ, мый тэ Тимошенко ордын признайтін и ассьыд мыжтӧ, но мыйла тэ сэтшӧм кокньыда сёрнитан проработка йывсьыс, мыйла зілян скӧрмӧдны Малышокӧс?
Мыйла тайӧ колӧ?
Друг Катя выключитіс станоксӧ, бергӧдчис да чабыртіс кулакъяссӧ.
— Сійӧ лодырь, яндысьтӧм вредитель! — тэрыба горӧдіс сійӧ.
— Тайӧ сійӧ, сійӧ тадзи нарошнӧ вӧчис, медым станокыс жугалі, медым Малышокӧс кыскыны аслас компанияӧ да сідзжӧ лодырӧ вӧчны.
Этатшӧм вредитель!
Тайӧ вӧлі сьӧкыд обвинение.
Правда, кажитчис, мый муӧ видзӧдысь Костя нинӧм оз кыв, но Сева век жӧ лыддис коланаӧн объяснитчыны.
— Тэ, Галкина, миян делӧясӧ эн суитчы! — чорыда шуис сійӧ.
— Дерт, ми Колькакӧд вӧчим лёктор.
Но ми эг чайтӧ, мый тадзи артмас...
Ме сьӧлӧмсянь кӧсйи, медым Малышок нормаӧн-джынйӧн тыртіс.
А ӧні ме став мыжсӧ ас вылӧ босьта. Вот! —
сійӧ помаліс:
— Дура! — и лэдзис уджӧ ассьыс станоксӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі ёна убедительнӧ, но вӧлӧмкӧ Нина Павловнаӧс ёнджыкасӧ интересуйтӧ оз станокыс, а дзик мӧдтор.
— Кутшӧм тіян омӧль обстановканыд, — думыштчӧмӧн мӧдіс сёрнитны сійӧ.
— Дзик позьтӧм обстановка.
Ті асьнытӧ кутанныд кыдзи ёрта-ёртлы врагъяс.
Воинныд сэтчӧдз, мый Сева вылӧ Катя усьӧдіс понйӧс.
Та йылысь меным бабушка висьталіс.
Кутшӧм тайӧ лӧсявтӧм сӧветскӧй йӧзлы — татшӧм враждаыс!
(Катя кӧсйис водзӧссӧ чорыдтор шуны, но кутчысис да бергӧдчис станоклань).
Энлӧ, думыштлӧй, вермим ӧмӧй эськӧ ми воюйтны, олім кӧ ставным мӧда-мӧдысь торйӧдчӧмӧн?
А кутшӧм дружнӧй компания эськӧ верминныд ті лӧсьӧдны, и сэки эз вӧвны эськӧ татшӧм безобразиеясыс, кодъяс вӧліны талун.
Мыйла ті онӧ дружитӧй?
— Ёна приятнӧ Булкин-Прогулкинкӧд дружитны! — крапкис Катя.
— Думайтан, тэ меным колан! — эз вермы кутчысьны Сева.
Нина Павловна ӧбидапырысь ӧвтыштіс кинас, кӧсйис мыйкӧ шуны, но сэки мыччысис Бабин.
— Мунім, работничекъяс! — командуйтіс сійӧ.
Аслас думъясысь немвиччысьтӧг орӧдӧм морт моз Костя видзӧдліс, пыдісянь ышловзис и мӧдӧдчис мастер да Нина Павловна бӧрся.
ВЕНЗЬӦМ
Тайӧ случайӧдзыс детинкаяс эз вӧвлыны директор кабинетын, но мукӧд челядьсянь найӧ кывлісны, мый кабинетын письменнӧй пызан вылын сулалӧны нёль телефоннӧй аппарат: ӧти — цехъяскӧд сёрнитны, мӧд — партия обкомкӧд, коймӧд — боеприпасъяс кузя наркомкӧд, а нёльӧдыс, медся важнӧйыс, код дінӧ, директор кындзи, некод эз лысьтлы инмӧдчывны, — сёрнитны веськыда Кремлькӧд.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі тадзи, а гашкӧ и дзик эз тадзи, но Костя весиг вунӧдіс лыддьыны телефоннӧй аппаратъяссӧ.
Пызан сайын кожанӧй креслӧ вылын пукаліс директор, а пызан водзладорын мӧд креслӧ вылын, куснясьтӧм коксӧ нюжӧдӧмӧн пукаліс Сергей Степанович.
Дзоньвидза шуйга кинас сійӧ босьтіс пызан вылысь кутшӧмкӧ бумагаяс да видлаліс.
Директор тшӧктіс секретаршалы сэсся некодӧс не лэдзны да Нина Павловналысь юаліс, мый сылы колӧ.
— Ме тӧда тайӧ детинкаяссӧ...
Меным окота вӧлі эськӧ присутствуйтны, — вочавидзис Нина Павловна.
— Верманныд, — разрешитіс директор.
— Ребята, пуксьӧй, — сійӧ индіс письменнӧй пызанлы паныдӧн сулалысь улӧсъяс вылӧ, а мыйӧн сӧмын Костя, Сева да Колька пуксисны, юаліс:
— Коді Малышевыс?
— Шӧрас пукалӧ, — детинкаяс вылӧ спокойнӧя, серьёзнӧя видзӧдӧмӧн шуис Сергей Степанович.
— Медся ичӧт, — электрическӧй зажигалкаысь прикуритігмоз пасйис директор.
— Тӧдвылӧ уси, мый ме сійӧс аддзылі цехын.
Тайӧ сійӧ Малышевыс, коді филиалын отличитчис?
— Буретш сійӧ, — шуис Герасим Иванович.
— И тані, шуам, тожӧ отличитчис, сӧмын мӧдног.
— Да, — признайтіс директор.
— Станоккӧд расправитчис.
Дикӧя, варварскӧя расправитчис! —
Сійӧ юаліс Костялысь:
— Вот тэ, Малышев, кымын пуд верман нуны? —
Тані сійӧ скӧрмис да горӧдіс:
— Чеччы, ме ыджыдджык тэысь!..
Мыся кымын пуд эськӧ нуан?
— Кык пуд ылӧдзкодь нулывлі, — нурбыльтіс Костя.
— Ылӧдчан, он вермы.
— Нулывлі...
Ме винёв...
— Так вот, винёв морт, аски тэ должен нуны став заводскӧй двор пыр дас пуд.
Кылан?
— Ог вермы, — аслас кӧсйытӧг нюммуніс Костя.
— Дас пуд — сійӧ уна.
— Сӧныд орӧ?
— Вермас орны...
— Мыйла нӧ тэ решитін, мый станок, кодӧс арталӧма, шуам, кык пуд вылӧ, должен кыскыны дас пуд?
Дӧверитісны тэныд надёжнӧй, исправнӧй «Буш», коді, кыдзкӧ-мыйкӧ, вермӧ сменаын сетны кызь «труба», а тэ сійӧс портитан.
«Трубаяс» — «катюшалӧн» важнӧй часть.
Кызь «катюша» — сійӧ сэтшӧм залп, коді вермӧ бырӧдны фашистъясыслысь рота либӧ батальон.
Тэныд кажитчӧ, мый тэ сӧмын шестерняяс жугӧдін, а вермас лоны, тэнад безобразнӧй поступок вӧсна ми огӧ вевъялӧ фронт вылын отбитны вражескӧй атака.
Гашкӧ, та вӧсна кодкӧ пӧгибнитас...
Гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин?
Чӧв овны вӧлі сьӧкыд, но вочавидзны вӧлі нӧшта сьӧкыдджык.
— Висьтав, кыдзи тайӧ лои, да сет кыв, мый мӧдысь тайӧ оз ло, — шуис Нина Павловна.
— Ме кӧсйи бурджыка, — нурбыльтіс Костя, кӧть аслыс шуліс, мый художникӧн оскорбитӧм бӧрын кутас чӧв овны.
— Ме кӧсйи бурджыка...
Нормаӧн-джынйӧн сетны.
А «Бушъясыс» черепаха моз кыссьӧны!..
— Со мый вӧлӧм! — пыр жӧ кыпыда шыасис парторг.
— Но мыйла тэ эн сӧветуйтчы ыджыдджыкъяскӧд?
Коді тэныд тшӧктіс своевольничайтны?
Кажитчӧ, оз сідзи тіянӧс велӧд Герасим Иванович.
— Абу помеха ме фронтлы! — пӧся мӧдіс шуавны Костя, кодлӧн думъясыс ӧти-бӧрся мӧд петісны да бара лэптісны ӧбидасӧ.
— Фронтлы ме абу помеха, а мыйла найӧ стенас гижисны! —
Сылы сэтшӧм лои ӧбиднӧ, мый, сьӧкыд оскорбление кындзиыс, сійӧ ставсӧ вунӧдіс.
— Муна заводсьыс, оз ковны меным со татшӧмъясыс! — горӧдіс сійӧ да, синъяссӧ шапканас чышкалігтыр, бокӧ бергӧдчис.
— Мый сы йылысь гижӧмаӧсь? — юаліс директор.
— Плакат ӧшӧдӧмаӧсь, мый станок жуглысь Малышев — фронтлы помеха, — шуис Бабин.
— Но, тайӧ вывтіджык, — чужӧмсӧ кӧрыштіс Сергей Степанович да видзӧдліс Зиночка Соловьёва вылӧ.
— Тайӧ цехкомса председатель скӧр йывсьыс вӧчӧма, — тэрыба шыасис Зиночка.
— Ме сылы шуи нин, мый плакатсӧ колӧ босьтны...
— Муна заводысь! — упрямӧя повторитіс Костя.
— Лӧсявтӧмтор больган! — дугӧдіс сійӧс директор.
— Первой станок жугӧдін, а ӧні кӧсъян и уджалан ки босьтны?
Пышъян — кутам, мӧдам судитны кыдзи производствовывса дезертирӧс.
— Тайгаысь онӧ кутӧй, — асьсӧ тайга бурджыка тӧдысьӧ пуктӧмӧн шуис Костя.
— Тайгаын ме любӧйӧс водзджык кута.
Сэки терпениесьыс петіс парторг.
Сійӧ скӧрмис, зумыша видзӧдліс Костя вылӧ.
— Сӧвестьыд тэнӧ кутас! — шуис сійӧ да бедьнас зымгис джоджӧ.
— Тӧд, сӧвестьыд кутас!
Нэмтӧ кутан помнитны, кыдзи тэ сьӧкыд воӧ фронтовикъяслы отсалін...
Станок стройысь петкӧдін, удж эновтін, тайгаӧ лӧсьӧдчин мунны.
А ме думайті, тэ самостоятельнӧй, вернӧй морт.
— Сідз! — поддержитіс сійӧс директор, пызанысь перйис паськыд шӧвк кӧвъя папка да восьтіс сійӧс.
— Тэкӧд, Малышев, ми поступитам стрӧга, — решитіс сійӧ.
— Тэ мыйӧнсюрӧ отсалін заводлы.
1941 воын успешнӧя уджалӧмысь филиал представляйтӧ кымынкӧ мортӧс наградаӧ.
На лыдын эм и тэ.
Со мый гижӧма: «Малышев Константин Григорьевич — тарнӧй цехын «снайперскӧй мӧлӧтъяс» движениелӧн инициатор, коді филиаллы тӧдчымӧн отсаліс декабрся сталинскӧй задание олӧмӧ пӧртӧмын».
Корӧны представитны тэнӧ <rus>«За трудовое отличие»</rus> медальӧн наградитӧм вылӧ.
Да, бур эськӧ, Константин Григорьевич, получитны медаль, но ачыд гӧгӧрвоан — ог вермы и ог кӧсйы ме ӧні корны Михаил Иванович Калининӧс наградитны тэнӧ.
Ӧні кывзы:
ме сувтӧда тэнӧ наградитӧм йылысь юалӧм, мыйӧн сӧмын тэ олӧмӧ пӧртан татшӧм условиеяс: тэ должен регыдджык освоитны станок да уджавны сідзи, кыдзи кӧсйысьлін Сталин ёртлы, тэнад станокыд должен лоны цехын медся сӧстӧм, а инструментыд — медся стойкӧй.
Ремонт донсӧ тэ вештан аслад удждонысь.
Уна-ӧ тайӧ сулалӧ, Тимошенко ёрт?
Квайтымын шайт?
Вот куим тӧлысь чӧж ӧтыджда юкӧнъясӧн и мынтан.
А плакатсӧ колӧ снимитны...
— Да, колӧ снимитны, торйӧн нин, кор плакатыс абу дзик правильнӧй, — поддержитіс парторг.
— Дерт, тэ, Малышев, фронтлы абу помеха, но тэ вӧчин ӧшибка, а враг зільӧ воспользуйтчыны миян быд промахӧн.
Вот мыйла оз ков ӧшибайтчыны.
Гӧгӧрвоан?
Зіль, медым тэнад ёртъясыд сідзжӧ подтянитчисны, кутісны уджавны бура, отличнӧя, по-стахановски.
Думышт та йылысь, Малышев, та йылысь сулалӧ чорыда думайтны.
Директорлӧн да парторглӧн кывъясыс Костяӧс шензьӧдісны, петкӧдісны колеяысь. Костя пуксис улӧс вылӧ...
Но сэки чеччис Сева.
Ӧнӧдз сійӧ пукаліс кутшӧмкӧ безжизненнӧй, став сёрнияс сылы вӧліны веськодьӧсь, пукаліс сэтшӧм морт моз, коді ас кежысь решитіс став юалӧмъяс, а ӧні сійӧ чеччис...
— Малышев нинӧмын абу мыжа! — мӧдіс сёрнитны сійӧ оръясяна гора гӧлӧсӧн.
— Тайӧ ме ставсьыс мыжа, ме сійӧс велӧді, а сійӧ сӧгласитчис.
Сійӧ ичӧтджык.
И сэсся, ми пудъясим, но...
Тайӧ ме вӧсна сійӧ... сійӧ медальсьыс лишитчис...
Ме кора став мыжсӧ ме вылӧ вештыны, быттьӧкӧ ме ассьым станокӧс жугӧді, а эг сылысь...
Ме вывті ёна кора!.. —
И сійӧ, вӧсньыдик, возбуждение вӧснаыс тіралысь, виньдіс, чӧв ланьтіс.
— Кывлім нин тайӧ сьыланкывсӧ! — кинас ӧвтыштіс Тимошенко.
Аслас бедь вороп вылӧ щӧкасӧ пуктӧмӧн Сергей Степанович сюся, но эз стрӧга, видзӧдіс Сева вылӧ, и Костялы весиг кажитчис, мый сылӧн руд синъясын мыччысьліс шензяна, а сэсся мелі нюм.
Но вот парторг синсӧ веськӧдіс Костя вылӧ да видзӧдліс ёся, требовательнӧя.
— Тэ, Малышев, кывлін, мый шуис тэнад ёртыд? — юаліс сійӧ.
— Булкин кӧсйӧ ас вылас босьтны став мыжсӧ.
Тэ радлан та вылӧ?
Тэ сӧгласитчан, сідз али мый?
Висьтав лючки! — помаліс сійӧ.
Костялы ӧбиднӧ лои.
Ӧні на Сергей Степанович сійӧс шуис самостоятельнӧй мортӧн, а вот друг Сева ставсӧ мӧдарӧ бергӧдіс, быттьӧкӧ кагакӧд сёрнитӧны, и Сергей Степанович быттьӧкӧ сӧгласен Севакӧд.
Но сьӧлӧмнас Костя гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу тадзи.
— Станокыс ӧд менам! — скӧрысь шуис сійӧ.
— Ме абу ичӧт кага.
Ме жугӧді, ме и кывкута!
И сійӧ бокӧ бергӧдчис ставсьыс да медся войдӧр — Севаысь.
— Детинкаыс век жӧ самостоятельнӧй! — вочавидзис директор.
— Да, аслас мыж вӧснаыс награда воштіс, аслас уджӧн и бӧр бергӧдас, — шуис Сергей Степанович.
— Пуксьы, Булкин.
Тэнсьыд предложениетӧ абу примитӧма.
Быд морт кывкутӧ аслас поступокысь, и тайӧ правильнӧ, татӧг он шедӧд быд уджалысьлысь кывкутӧм.
Гӧгӧрвоин?
Улӧс вылӧ лэдзчӧм бӧрын, быттьӧкӧ кокъясыс личмуныштісны, Сева юрсӧ ӧшӧдіс, чужӧм вылас мыччысисны гӧрд чутъяс.
Костя видзӧдліс сы вылӧ, шӧйӧвошӧм Колька вылӧ, коді вомсӧ восьтӧмӧн кывзіс, да сідзжӧ пуксис.
Костя и кыліс и эз кыв, кыдзи директор видіс Севаӧс да Колькаӧс, кыдзи куимнанныслы объявитіс строгӧй выговор.
Медбӧрын детинкаяслы разрешитісны мунны.
— Малышок, нӧрӧвитышт ичӧтика цехын, а сэсся пырав ме ордӧ лабораторияӧ, — шуис Нина Павловна.
Директор ордын старшӧйяслӧн сёрниыс дыр кыссис.
Сёрнитісны сы йылысь, мый колӧ велӧдны, воспитывайтны челядьӧс, кодъяс воисны заводӧ ремесленнӧй училищеясӧ веськавлытӧг, колӧ велӧдны том патриотъясӧс, кодъяс сэтшӧм ёна мустӧмтӧны фашистъясӧс, кӧсйӧны вӧчны унджык кужӧмлун дорысь, да вот мукӧд дырйи портитӧны оборудование.
— Збыль, — шуис Бабин.
— Техминимум колӧ, курсъяс, стахановскӧй школаяс...
Велӧдан кӧ менсьым чавканъясӧс, найӧ чӧртлысь юрсӧ орӧдасны да аслыныс пуктасны.
Ок, чавканъяс, чавканъяс!...
— А Малышев детинкаыс честнӧй, — пасйис парторг.
— И тайӧ Булкиныс абу нин сэтшӧм омӧль.
Благороднӧй поступок вылӧ способнӧй.
Но век жӧ оз позь Малышевӧс кольны сійӧ влияние улӧ...
Ті, Нина Павловна, шуанныд, мый тӧданныд тайӧ детинкаяссӧ.
Вай сёрнитыштам на йылысь.
Найӧ пуксисны бокланьӧ да мӧдісны сёрнитны.
«ВӦЧ ТАДЗИ!»
Пызан сайын уджалысь Нина Павловна юрсӧ лэптіс небӧг весьтысь.
— Бур, мый локтін.
Пуксьы, — шуис сійӧ Костялы.
— Колӧ сёрнитыштны.
Тӧдан, мый йылысь?
Кыдзи тэ кутан водзӧ овны.
Костя дузгӧдчис да зілис сьӧлӧмын выльысь лэптыны ӧбидасӧ.
— Мый сёрнитны...
Станок ремонтируйтӧмсьыс мынтыся да и муна...
— Нинӧмсӧ эн сёрнит, — спокойнӧя вочавидзис Нина Павловна.
— Зэв бура гӧгӧрвоан, мый некытчӧ он мун.
Мыйла мунны?
Тэнад бур перспективаяс — лоны квалифицированнӧй токарӧн, получитны правительственнӧй награда. —
Сійӧ чӧв олыштіс.
— Сергей Степанович меным тшӧктіс висьтавны тэныд со мый...
Костя пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні, кор Нина Павловна висьталӧ сылы Сергей Степановичлысь кывъяссӧ, оз позь ыръянитны да пыксьыны.
Парторгӧс сійӧ кутіс уважайтны первой аддзысьлӧмсяньыс жӧ, а директор ордын сёрни бӧрын уважайтӧмыс ещӧ содіс.
Нина Павловна сёрнитны заводитіс ньӧжйӧ, быттьӧкӧ тӧдвылӧ уськӧдаліс парторгӧн шуӧмторсӧ, и сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылын синъясыс югъялісны, настойчивӧйӧсь да стрӧгӧсь.
— Вот мый, Малышок: медся войдӧр тэныд колӧ мездысьны Сева влияниеысь.
Сійӧ абу омӧль морт, сійӧ вермӧ вӧчны благороднӧй поступок, но ӧнӧдз эз гӧгӧрво ассьыс вежа долгсӧ — уджавны упорнӧя, став вын сетны фронтлы.
Кытчӧдз сійӧ тайӧс эз гӧгӧрво, тэ должен ӧпасайтчыны сылӧн влияниеысь, не мунны сійӧ кесйӧдлӧм серти.
Сійӧ тэнӧ вайӧдас сэтчӧдз...
— Абу ичӧт кага! — чушис Костялы, да тэрыба возразитіс сійӧ.
— Бур, — юрнас довкнитіс Нина Павловна.
— Абу кӧ тэ ичӧт, сідзкӧ, гашкӧ, тэ тӧдан, кыдзи эськӧ прамӧйджыка Севаӧс кыскыны уджӧ?
Тайӧс Костя эз тӧд.
— Кыдзи вӧчны сідзи, медым колоннаяс сайын челядь дружитчисны да Севаӧс прамӧя босьтісны асланыс влияние улӧ?
Тайӧс Костя сідзжӧ эз тӧд, да и вӧлі-ӧ тайӧ позяна?
— Ті кӧ нёльнанныд эськӧ дружитінныд, кыдзи дружитӧ ставнас сӧветскӧй войтыр, ставыс эськӧ вӧлі ӧнія дорысь бурджык.
Ті эськӧ Севакӧд босьтінныд нывкаяслысь правильнӧй опытсӧ, ті энӧ портитӧй эськӧ станок.
Гашкӧ, эськӧ и Катя сэки эз вӧв сэтшӧм поперечнӧйӧн.
Висьтав, киястӧ сьӧлӧм вылӧ пуктӧмӧн, вермис эськӧ тадзи лоны?
— Яснӧ, — признайтіс Костя.
— Вот и вӧч тадзи! — виччысьтӧм вынӧн шуис Нина Павловна.
— Вӧч, медым колоннаяс сайын глупӧй челядь сяма вражда пыдди вӧлі бур дружба.
Сергей Степанович эскӧ, мый тэ вермин эськӧ шедӧдны тайӧс, сы вӧсна мый тэ крепыдджык, устойчивӧйджык аслад ёртъясысь.
Кылан?
Сійӧ надейтчӧ тэ вылӧ.
Вӧч тадзи, и тэ аддзан, кутшӧм бурджык лоӧ олӧмыс, кутшӧм успешнӧя мӧдӧдчас уджыс.
Ӧдзӧсын мыччысис старшӧй калильщик Дикерман.
— Инженер ёрт, коймӧд цех сетіс сырӧй «рюмкаяслысь» свежӧй партия! — гажаа доложитіс сійӧ.
— Кутам ми уджавны талун али ог?
— Кутам, дерт кутам! —
И Нина Павловна прӧщайтчигас шуис:
— Малышок, думайтышт сы йылысь, мый тэныд висьталісны...
Колӧ серьёзнӧ думайтны, Малышок!
Костя коли дзик ӧтнас сьӧкыд задачаяснас.
Ставыс гартчис, дзугсис.
Настоящӧя вӧлі яснӧ сӧмын ӧтитор: сылӧн эз вӧв право эновтны заводсӧ.
Завод не сӧмын отсаліс сьӧкыд здукӧ, сетіс оланін да нянь, — Костяӧс ещӧ велӧдісны вундавны сталь, вӧчисны фронтлы пӧлезнӧйӧн.
Кыдз нӧ сійӧ вермис эновтны производствосӧ, ассьыс радейтана станоксӧ?..
Но сысянь ещӧ требуйтісны, медым сійӧ уджӧ кыскис Севаӧс, колоннаяс сайын лӧсьӧдіс мир.
Мыйла?
Тайӧ ӧмӧй сылы касайтчис?
Сійӧ ӧмӧй кывкутӧ Сева да Катя вӧсна?
Кыдз быттьӧ оз кывкут, но Сергей Степанович кӧ эськӧ шуис сылы: «Вай веськыда ӧткажитчы тайӧ могсьыс», Костя эськӧ оз вермы ӧткажитчыны.
Сійӧ важӧн нин гӧгӧрвоис, мый колоннаяс сайын омӧль, абу ладнӧ.
Гортӧ мунігӧн сійӧ думайтіс, думайтіс...
Мӧвпъяс вӧліны уна, мӧвпъяс сідзи и мелькайтісны, а решениеыс, кажитчӧ, эз вӧв.
ВАЖНӦЙ РЕШЕНИЕ
Боковушка ӧшиньӧд тыдаліс би.
— Миянын Колька Глухих, — шуис Сева, коді восьтіс ӧдзӧссӧ Костялы.
Топчан вылын пукаліс Колька да куритчис.
Тайӧс сійӧ вӧчис важность ради да курыд вӧснаыс чужӧмсӧ кӧрлывліс, синсӧ читкыртлывліс, синъясас сӧдзтысьӧма вӧлі синва.
Костя тэрмасьтӧг пӧрччысис, пӧрччис гынсапӧгъяссӧ да, по-вогульски кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, пуксис.
Колька дзибрасис, тэрыба видзӧдліс Сева вылӧ, да паніс сёрни.
— Малышок, Сева меным висьталіс, мый тэ решитӧмыд мунны тайгаӧ.
Кывтӧ он веж?
Пуксис кывкутана здук.
— Шулі мунны, да вот думӧс бӧр вежи, — Колька юр вывті видзӧдігтыр, ньӧжйӧ вочавидзис Костя быттьӧкӧ лӧсйытӧм стенысь лыддис решение.
— Чайта, кывлін, мый меным тшӧктісны вӧчны директор да Сергей Степанович?
Меным некыдз оз позь мунны.
— Вот так раз! — пыркнитчис Колька.
— Тэ жӧ кыв сетлін миянӧс <ns>маньсияс</ns> дорӧ нуӧдны.
А ӧні ӧтказывайтчан?..
Кылан, Севка?
Сійӧ ӧтказывайтчӧ!..
Тӧдан, мый честнӧй йӧз пиын таысь пӧлагайтчӧ?
Висьтав сылы, Севка!
Топчан пельӧс вылын бокӧвӧй морт моз пукалысь равнодушнӧй Сева лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ми ӧд эг жӧ вӧчӧй станокыскӧд сійӧс, мый кӧсйылім. —
Сійӧ шпыньмуніс:
— Кӧні нормаӧн-джынйӧныд...
Николай-чудотворец?..
— Всё равно, тайӧ безобразие, — волнуйтчис Колька.
— Сылӧн абу право!
Таысь сійӧс колӧ сідзи велӧдны...
— Тэ эн грӧзитчы, — шуис Костя.
— Эгӧ повзьывлӧй татшӧмсьыд. —
Сійӧ чӧв олыштіс да висьталіс дзик шензьӧдана мӧвп, гашкӧ аслыс виччысьтӧмӧс:
— Тайгаӧ ог мун.
А окота кӧ тіянлы, ме тіянӧс ог кут.
Юръясныд асланыд, кокъясныд абу менам.
Тамга сета и друглы-ёртлы письмӧ гижа.
Медым тіянӧс колльӧдас.
Румянцевкаын менам эм вернӧй друг,
Панфил Колыш, дядя Колышлӧн детинка.
Мый шуа, сійӧ вӧчас.
Колька вынтӧг видзӧдіс Сева вылӧ.
— Позьӧ и тадзи, — дышпырысь шуис Сева.
— Тайӧ Колышыс кӧ вернӧй морт, то миянлы, шуны кӧ, ӧткодь... —
И бара мӧдіс думайтны, быттьӧкӧ мыйкӧ кывзіс.
— Тамга сета и Панфил Колышлы письмӧ гижа, — водзӧ висьталіс Костя.
— Пока лӧсьӧдчыны кутанныд, ме тіянлы юр, а сэсся юрнас Панфил лоас.
Сійӧ детинкаыс бур, надежнӧй...
Вот.
Лӧсьӧдчӧй тайгаӧ, а ме видзӧдла, медым ставыс ладнӧ вӧлі.
— Мый нӧ?
Ручайтчан кӧ тэ тайӧ Колыш вӧснаыс, то... —
И Колька дзик пыр вуджис сійӧ юалӧмӧ, коді медся ёна интересуйтіс сійӧс: — Висьтав, мый колӧ поход кежлас?
Ӧні Костя асьсӧ чувствуйтіс зумыда: сійӧ тӧдіс, кыдзи рӧднӧй местаясын йӧз сёрнитчӧны тайгаӧ поход вӧчны, кыдзи вожакъяс велӧдӧны томъясӧс артельнӧй дружнӧй олӧмӧ.
— Первой делӧ — ёрта-ёрт дінӧ кутчысь, — шуис сійӧ.
— Эм тэнад ичӧтджык вок да ыджыдджык вок, а артельнӧй головаыс — тэнад рӧдимӧй батьыд, югыд шонді.
Мый шонді вӧчӧ, сійӧс и тэ.
Шонді узьны — и тэ вод, шонді гуляйтны — и тэ скок чеччы.
Артель — сё юр, ӧти вежӧр, а сё вежӧр лои — артельыд воши.
Но, и снаряжение колӧ.
Тайӧ ачыс гӧгӧрвоана.
— Менам батьлӧн ружье эм, — шуис Колька.
— Лӧсьыд ружье, центральнӧй боя двустволка.
Позьӧ мешӧкӧ дзебны, и некод оз казяв.
Дрӧб да порок судзӧдам.
Патронъяссӧ асьным зарядитам...
Заводитісны обсуждайтны — мый колӧ тайгаӧ поход вылӧ.
Тайӧ теманас Колька дзикӧдз ылалі, но сылӧн компаньоныс сӧвещанньӧын ньӧти эз участвуйт, та вӧсна Колька весиг шызис:
— Тэныд ӧмӧй тайӧ оз касайтчы?
Мыйла ме должен ставтор йывсьыс думайтны да тӧждысьны?
— <rus>Подумаешь</rus>, тӧждысьӧмъяс! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Сева.
Медбӧрын кыптіс медся важнӧй юалӧм — экспедициялӧн петан срокыс.
— Тӧдан, Малышок, меным кажитчӧ, мый оз ков виччысьны арся руяс, позьӧ водзджык петны, — Севалы мигнитӧмӧн шуис Колька.
— Дерт, веськавлыны лӧз руӧ интереснӧ, но ӧд мый миян коланаыс?
Миянлы колӧ, медым миян вӧлі <ns>маньси</ns> друг, коді бура тӧдӧ золотоноснӧй местаяс.
Гӧгӧрвоан?
Ми корам Бахтиаровӧс, медым сійӧ тамга вылас петкӧдліс миянлы бур места.
Медым кӧть сійӧ и абу Вежа ты кодь озыр, —
и Колька бара муртса тӧдчымӧн мигнитіс Севалы,
— но бурджык босьтны зарнисӧ кӧть этшаджык, но регыдджык.
Ӧд войнаыс оз виччысь, Малышок...
Тэ эн думайт, мый ми огӧ веритӧ лӧз руӧ, но... —
Колька дзугсис да чӧв ланьтіс.
— Мый нӧ, делӧ тіян, — сӧгласитчис Костя.
— Бахтиаров, дерт, быдсямапӧлӧс местаяс тӧдӧ...
— Век жӧ висьтав лӧз ру йывсьыс, — корис Колька.
— Ме зэв ёна радейта татшӧмсӧ...
— Висьтавлі нин ме...
Но, кывзӧй.
Боковушкаӧ пырис чудесаясӧн тыр мир.
Походса участникъяс веськалісны джуджыд гӧра йылӧ, кӧр куясысь вӧчӧм шалаш дорӧ.
Воис минут, коді мӧдысь оз во некор.
Пемыдлӧз вӧрзьӧдчывтӧм тайга куйліс уліын пыдӧстӧм да помтӧм.
Кымӧръяслӧн вуджӧръясыс, быттьӧкӧ шеныштчӧм кокни бордъяс, шлывгисны пожӧмъяс да сус пуяс вывті, да вошалісны лӧнинас.
Павкнитчис шалашлӧн ӧдзӧс, да петіс Бахтиаров — пӧрысь, чукырӧсь мугов чужӧма, чусаммӧм, пемдӧм галунъясӧн вурӧм казакина, зумыд кӧсаӧ кыӧм юрсиа.
Сійӧ сувтіс обрыв весьтӧ, шондіысь кинас сайӧдіс синъяссӧ да кутіс видзӧдны.
Тамгалӧн кӧзяинъяс виччысисны сылысь кыв.
Век руаджык да небыдджык лои шоныд, лӧнь сынӧдыс, век бледджык лои енэжыс.
И вот мулӧн пемыд турунвиж эж вылын тӧдчыны мӧдіс векни, чукльӧсь, лӧз-лӧз потас.
Сійӧ вӧлі вывті векни... эз, неуна паськыдджык... эз, зэв паськыд.
Татшӧм потасъяс паськалісны став тайга пасьта, юклісны сійӧс діяс да діторъяс вылӧ.
Тайӧ вӧрса юяс весьтӧ кыптіс лӧз ру, шымыртіс увтасъяссӧ да сёнъяссӧ, лӧня кыпӧдчис гӧра вылӧ.
Эз ло тайга-матушка, югыд енэжысь, да блед шондіысь, да гӧра йывлань век матыстчысь и матыстчысь лӧз саридзысь кындзи, нинӧм эз ло.
Бахтиаров бергӧдчис куим смельчаклань, пыді гӧлӧсӧн шуис:
— Айда!
Куимӧн мӧдӧдчисны сы бӧрся.
Шоныд ру шымыртіс найӧс, вевттис шондісӧ, а водзын вуджӧр моз чурвидзис проводниклӧн фигураыс.
Вежа ты дорӧ путешествие заводитчис, но асланыс воображениеын сійӧс переживайтісны сӧмын Костя да Колька, а Сева машинальнӧя листаліс кутшӧмкӧ бонзьӧм книжка.
ТУПИК КӦРТТУВ
Колька Глухих муніс гортас сёрӧн нин.
Кор Сева игналіс ӧдзӧссӧ, бӧр пырис боковушкаӧ, пуксис топчан вылӧ пызан дінӧ.
— Тэ быттьӧкӧ висьӧдчан, — шуис эшкын улӧ пырны лӧсьӧдчысь Костя.
— Дзикӧдз вежсин...
— Ог, — вашнитіс Сева, — тайӧ прӧста сідзи.
— И кызмырдӧн, быттьӧ вӧчӧ ӧпаснӧй воськов, водзӧ висьталіс:
— Ме ӧні тэныд висьтала сэтшӧмтор, мый тэ... менӧ виан.
Но ме должен висьтавны...
— А гашкӧ, и ог ви.
Мыйла тэнӧ вины, тэ абу зверь, — шутитіс Костя.
— Ме тэ водзын подлец, — сідз жӧ сьӧкыда шуаліс Сева.
— Тайӧ ме вӧсна тэ лишитчин медальсьыд...
Медаль йылысь казьтыштӧмыс вӧлі сьӧкыд, Костя зумыштчис.
— Тэ важсӧ эн казьтыв, — шуис сійӧ.
— Ме вошті, ме и бӧр заработайта.
Кывлін, мый Сергей Степанович шуис?
Абу кагаяс тані, абу тэнад шогыс.
— Менам, менам!..
Сійӧ нетшыштчис места вывсьыс, кисӧ сюйис ӧдзӧс дорын ӧшалысь аслас ватник зептӧ, мыйкӧ перйис да кипыдӧс вылас мыччис Костялы.
Тайӧ вӧлі тупик кӧрттув.
Буретш сійӧ кӧрттувйыс, коді Сева кырымӧ коли сэки, кор Костя кыскис жеребейсӧ.
Сева дӧсадасьыс шыбитліс кӧрттувсӧ, — кыдзи нӧ сійӧ ӧні веськаліс сы ордӧ?
Мыйла Сева мыччӧдлӧ сійӧс?
Первойсӧ Костя нинӧм эз гӧгӧрво, а сэсся пыр жӧ гӧгӧрвоис, да сійӧс босьтіс йирмӧг: Сева мошенничайтӧма, жеребей водзвылас сійӧ тупик кӧрттувсӧ вежӧма ёсьӧн, сылӧн кырымас вӧлӧма кык ёсь кӧрттув.
Костя ассьыс станоксӧ переналадитіс фальшивӧй жеребей серти.
— Тэ... тэ мыйла тадзи вӧчин?
Тадзи нахальнӧя? — муртса кывсӧ вӧрӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Злӧдей тэ, проклятӧй морт тэ! — вывті скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Ме вӧлі уверен... ме вӧлі уверен, мый ми станоксӧ выльног лӧсьӧдам правильнӧ, — усьӧм гӧлӧсӧн шуис Сева.
— Ме эг кӧсйы тэнӧ подведитны.
Ме сӧмын кӧсйи, медым тэ ассьыд нормаӧн-джынйӧнтӧ тыртін, обязательствосьыд мездысин, медым некытчӧ вӧлі бокӧ вешйыны лӧз русьыд.
А кор тэ медальсьыд лишитчин, ме сэки гӧгӧрвои...
Медальтӧ некутшӧм зарни вылӧ он ньӧб. — Костя вылӧ пемыд, неестественнӧ гырысь синъясӧн видзӧдігтыр сійӧ шуис сьӧлӧм вылын кокняммыштӧмӧн да шогпырысь: — Ӧні ставсӧ тӧдан.
Кӧсъян — ви, кӧсъян — кӧдзыд ывлаӧ шыбит.
Кыдзи кӧсъян...
Костялӧн юрас жургис, ки-кокыс личалісны, и сійӧ водіс да бергӧдчис стенлань.
Сева век на пукаліс пызан дорын.
— Вод...
Бисӧ кусӧд, — шуис Костя.
Боковушкаын би кусі, но Сева узьны эз вод, и унмыс эз во.
Костя юрын бергалісны медся разнӧйпӧлӧс мӧвпъяс: сьӧкыд, вывті сьӧкыд вӧлі сійӧ, мый сійӧ глупӧя дӧверитчис Севалы, а сійӧ пӧръяліс, ылӧдіс сійӧс, кыдзи кагаӧс, вӧчис станок жуглысьӧн, вайӧдіс строгӧй выговорӧдз приказын, кодӧс аски лоӧ ӧшӧдӧма цехын <rus>доска показателей</rus> дінын сьӧд щит вылӧ.
И сэк жӧ мыйлакӧ вывті жаль лои Сева, жаль лои тайӧ детинкаыс, коді ас вывті нуис сы мында да ӧні век места эз аддзы, поліс.
— Ог вермы, ог вермы ме заводын! — друг горӧдіс Сева, крута нетшыштчис, и мыйкӧ дзажмуніс-косяссис — тыдалӧ, сійӧ ас вывсьыс дернитіс дӧрӧмсӧ.
— Ме ог вермы сэсся тадзи!
Вайи эськӧ зарни, ставлы эськӧ докажиті, мый верма унатор вӧчны... —
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ, шога серӧктӧмӧн, помаліс: — Ӧні тэ, дерт, тамгатӧ он сет.
Костя шуис ньӧжйӧ, быттьӧкӧ пемыдсьыс мыйкӧ корсьысис:
— А ме аслам кывйысь ог ӧткажитчы...
Вӧч, кыдзи кӧсъян...
Тэныд заводын гажтӧм, а меным нинӧм.
Ме кольчча...
Сӧмын пока ме тэныд тамгатӧ ог сет, тэ ло меным другӧн-ёртӧн...
гӧгӧрвоана?
А то абу менам другыс-ёртыс.
Сӧмын Миша ӧтнас...
— Малышок, коркӧ ӧмӧй ме таысь ӧткажитчывлі! — весиг кыдзкӧ чуймӧмӧн горӧдіс Сева.
— Мый ме, сійӧс и тэ, — ассьыс думсӧ помӧдз думайтігтыр шуаліс Костя.
— Честнӧя, мый тэ, сійӧс и ме!..
Би ӧзтытӧг Сева кутіс пӧрччысьны, и пӧрччысис сійӧ сэтшӧм осторожнӧя, быттьӧкӧ поліс лёка вӧрзьӧдчыштӧмӧн дзугны Костялысь решениесӧ.
— Малышок, тэ зэв бур морт, — надзӧн шуис сійӧ.
— Ме тэнӧ не ӧтчыдысь ӧбӧдитлі, а тэ эн мстит...
Тэ менӧ весиг дорйин...
Помнитан?
И талун тэ бара вӧчин великодушнӧя...
Ме ог кӧсйы тэ водзын лоны омӧлик подлецӧн, Малышок!
— Ладнӧ, узь, сійӧс тӧд, — вочавидзис чуймыштӧм Костя.
Нёльӧд глава
ДЕСПОТ
Колоннаяс сайын некод на эз вӧв, кор Герасим Иванович татчӧ вайӧдіс Костяӧс.
— Вот...
Тэ, Малышев, жугӧдін, пакӧститін, а ми вӧчим, — «Буш» вылӧ индӧмӧн тэрмасьтӧг шуаліс сійӧ.
— Уджав, да помнит, мый тэныд тӧрыт тшӧктісны.
Омӧля уджавны кутан — идрасян бригадаӧ вуджӧдам, старукаяскӧд кутан весавны заводскӧй территория.
Бура уджавны кутан — важсӧ казьтывны огӧ мӧдӧ...
Мый шуан?
Мый вермис вочавидзны Костя?
«Заготовка ваявны муна», решитіс сійӧ.
Недыр чӧв олыштӧм бӧрын мастер не сэтшӧм стрӧга нин шуис:
— Он дружнӧ ті тані олӧ, букыша видзӧданныд ӧта-мӧд выланыд.
Тадзнад ті став станокъяссӧ жугланныд, непӧштӧ...
Кӧть разӧд тіянӧс пельӧсъясӧ.
А жаль тайӧс...
Квалификацияныд кӧть тіян и ичӧтик, а эм нин.
Вот Нина Павловна тӧрыт парторгкӧд сёрнитіс, быттьӧ тэ детинкаыс гӧгӧрвоысь.
А нинӧм тэ, кыдзи ме аддза, он гӧгӧрво.
Галкина мыйвынысь заготовка кыскӧ — муртса оз усь.
А тэ он гӧгӧрво, мый сылы колӧ отсыштны.
Нывкаяс ӧд — абу мужикъяс.
— Отсала... — кӧсйысис Костя.
— Вӧч, бур лоас, — ошкис мастер.
Мыйӧн сӧмын Сева мыччысис колоннаяс сайӧ, Костя прикажитіс:
— Мӧдім заготовка ваявны!
Сева гусьӧн видзӧдліс Костя вылӧ — сійӧ вӧлі спокойнӧй, кыдзи век, гашкӧ нӧ неуна серьёзнӧйджык.
Заготовкаяс ваявны колӧ вӧлі дворсьыс, кӧдзыдінысь, и челядь эз радейтны тайӧ уджсӧ.
Нинӧм шуавтӧг детинкаяс вӧчисны тележкаӧн кык рейс да гыӧрӧн вевттьысьӧм заготовкаяссӧ тэчисны асланыс станокъяс дорӧ.
— Мӧдім! —
И Костя кутчысис тележкаӧ.
— Мыйла? — шензис Сева.
— Меным кык лун кежлӧ тырмас.
— Мый шуӧны! — горӧдыштіс Костя.
И Сева подчинитчис, медым лоны сыкӧд ӧтвылысь, но, кор аддзис, мый заготовкаяссӧ ёртыс тэчӧ Галкина станок дорӧ, кын сюръя кодь лои.
— Ещӧ мый!
Ёна колӧ!
Мый ме налы подсобник али мый? — шум лэптіс Сева.
— Пакӧститчыны верман, а буртор кӧ вӧчны, сійӧ абу тэнад делӧ, — сылы синмас видзӧдігтыр шуис Костя.
— Галкина вынсьыс уджалӧ, а тэ...
Сева улӧ лэдзис синъяссӧ, кутчысис тележкаӧ да кыскис сійӧс цеховӧй вороталань.
Кор найӧ бӧр локтісны, найӧс паныдалісны шензяна кык нара син: кык лӧз да кык сьӧд, кисьмӧм вишня кодь югъялысьӧсь.
— Тэ, Катерина, уджалан кепысьястӧ Севолодлы сет, — деловитӧя распорядитчис Костя.
— Ассьыс сійӧ дзикӧдз косявлӧма.
А тэныд кепысьясыс оз ковмыны.
А ковмасны кӧ, Ленушкалысь босьтан.
Тайӧ вӧлі официальнӧй заявление, мый нывъяс мездысьӧны заготовкаяс ваялӧмысь.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис Катя.
— И эн гӧгӧрво...
Думайтан, асьным ми?
Мастер прикажитіс, а то тэнад муртса лолыд, — гӧгӧрвоӧдіс Костя да муніс станок дінӧ.
— Век жӧ мерси, — аттьӧаліс Леночка.
Заводитчис лун.
Ортсысяньыс ставыс вӧлі важмоз: станок дінын пыхтитіс Костя, пӧдругакӧд вашкӧдчис Леночка, веськодя уджаліс Сева.
Но век жӧ луныс вӧлі особӧй.
Резечьяс заправка вылӧ сетны мӧдӧдчигӧн Катя, быттьӧкӧ прӧста сідзи, предложитіс:
— Малышок, тэнсьыд резецтӧ колӧ заправляйтны?
Сійӧ сетіс Катялы ӧти резец, а Севалӧн шкафчикысь перйис вывті ныж кык резец.
— Эн вӧрӧд, ачым нуа! — сы дінӧ уськӧдчис Сева.
— <rus>Подумаешь</rus>!
— Уджав! — Севаӧс ӧлӧдіс Костя.
— Сӧмын и видзӧдан — места вылысь пышйыны!
Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс, збыльысь!
Сева кӧсйис нин пузьыны, но синъясыс паныдасисны Костя синъяскӧд, и бара сдайтчис.
Ӧбедайтны Костя муніс ӧтнас мӧд цех пыр, медым не паныдасьлыны тӧдса челядькӧд.
Колоннаяс сайӧ бӧр локтӧм бӧрын сійӧ аддзис, мый Сева дінын бергалӧ Колька.
— Малышок, инструментальнӧй цехса Гришка Пановлы ме пуртъяс заказывайта, — вашкӧдӧмӧн юӧртіс сійӧ.
— Воропъяссӧ сьӧд эбонитысь, и вороп вылас девиз: «Водзӧ!»
Пуртӧсъяссӧ брезентысь асьным вӧчам...
Костя чӧв оліс.
Вочакыв виччысьны вермытӧг Колька шуис:
— Да, цехын челядь сёрнитӧны, мый ті Севкакӧд нывъяслы заготовкаяс кыскаланныд, кыдзи подсобникъяс.
Окота тіянлы унижайтчыны!
— Тайӧ абу тэнад делӧ, — ӧлӧдіс Костя.
— Ми огӧ унижайтчӧ, а социалистическӧй отсӧг сетам. —
Сійӧ распорядитчис:
— Аски сменаӧдз и тэ лок отсасьны.
Татшӧм явӧ паныд сувтӧмсӧ Колька эз виччысь.
Сійӧ шӧйӧвошис, синъяссӧ сувтӧдіс Костя вылӧ, сэсся видзӧдліс Сева вылӧ, корсис отсӧг да дорйӧм, но Сева лэччысис нинӧм кывтӧм улӧ.
— Тэ мый, мый? — тешкодя нюмъяліг да места вылын жӧдзигтыр мӧдіс шуавны Колька.
— Тэ тайӧ збыльысь?
Тешкодь, ей-богу!
Мыйла ме должен бокӧвӧйяслы да ещӧ йӧз цехын заготовка кыскавны?
— Повзин ёртъясыдлы-ёртъясыдлы отсыштны! — шуис Костя.
— Слабосильнӧй команда тэ, вот мый!
Кытчӧ нин тэныд тайгаӧ...
Ог лэдз ме тэнӧ!
Мый правда, сійӧ правда — Колька ставнас вӧлі кутшӧмкӧ несущественнӧй.
Еджыдкодь юрсиыс венчикӧн петӧма шапка увсьыс, киясыс вӧліны вӧсньыдикӧсь, движениеясыс тэрыбӧсь: кокньыдик морт.
— Ме абу сӧгласен тэныд подчиняйтчыны! — отчаяниеӧн шуис сійӧ и отчаяниесӧ кӧсйис петкӧдлыны гордость пыдди.
— Севка, шензя тэ вылӧ, збыльысь, шензя!
Костя тӧдіс, мый слабитны ӧні оз позь, и нинӧм шуавтӧг босьтчис уджӧ.
— Но-но, здорово! — нюжӧдіс Колька.
— Шуны кӧ нин, тэ кӧ тадзи сувтӧдан юалӧмсӧ, то оз и ков тайгаыд.
Ме принцип ради ог кӧсйы лоны подсобникӧн!
Но сылӧн гӧлӧсыс вӧлі сэтшӧм жалкӧй, сэтшӧм неувереннӧй, мый Сева серӧктіс: нинӧм, сійӧ кӧ вермӧ нывъяслы кыскавны заготовкаяс, то и Глухих абу барин.
И Колька гӧгӧрвоис, мый сылы ковмас эновтны ассьыс принципсӧ.
— Алло, Малышок-корешок!
Костя эз эскы аслас синъяслы — сы вылӧ видзӧдіс Миша Полянчук, коді немвиччысьтӧг мыччысис колоннаяс костті.
ИСКУШЕНИЕ
Тайӧ вӧлі Миша Полянчук, сэтшӧм жӧ, кыдзи и век, гажа синъяса, помӧдыс тӧкӧтьӧ быттьӧ потыштӧм ныра, юрын молодцеватӧя пукалысь пеля шапкаа — ӧти шапка пельыс шуйгавылӧ лапнитчӧма, мӧдыс веськыдвылӧ.
— Малышок, ловъя-дзоньвидза?
Ӧні ме капитальнӧй строительство отделӧ пырала, а сэсся видзӧдла кузь цех да канава.
Смена бӧрас сёрнитыштам тэнад делӧяс йылысь дона друг.
Эз помнит Костя, кыдзи пӧрысь учётчица тётя Пашалы сійӧ сдайтіс гӧтӧвӧй «трубаяссӧ», кыдзи идраліс станок дорсӧ.
Сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд: дӧгадывайтчис, мый Миша тӧдӧ сылӧн шоглун йылысь.
Кор сылӧн ставыс эштіс, кор ставӧн нин мунісны да колоннаяс сайын лои лӧнь, локтіс Миша.
— Пуксям орччӧн да тӧлкуйтыштам лючки бура, — шуис Миша, Костяӧс пуксьӧдіс стеллаж вылӧ да кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Сідзкӧ, станок жугӧдін? — сідзи прӧстӧя юаліс сійӧ, мый Костялӧн сьӧлӧм вылас пыр жӧ кокняммис.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Талун асывнас телефон пыр Зиночка висьталіс.
А сэні буретш филиалса начальник кутшӧмсюрӧ делӧясӧн менӧ заводӧ ыстіс.
Прамӧя тэнӧ топӧдлісны?
— Кыдзи и колӧ, — бокӧ бергӧдчӧмӧн шуис Костя.
— Эм мыйысь?
— Дерт, эз прӧста, — признайтіс Костя.
— Станок жуглыны оз позь...
— Вот тайӧс ме радейта! — ошкис Миша, ещӧ ёнджыка кутыштіс да велӧдана содтіс:
— Сознательностьыд медся коланатор. —
Сійӧ чӧв олыштіс, сэсся вуджис юалӧмӧ, коді сійӧс медся ёна интересуйтіс:
— А миянӧ локны тэ он кӧсйы, Малышок?
Миян пӧсь уджъяс пансисны.
Мӧлӧт кузя снайперъяс лоисны унаӧн, и Петрусь Зозуля — медся бур снайпер.
Упаковкаыс муртса эз дзикӧдз торксьы.
Ми налы отсӧг ыстім.
Мингарей бара лым сёйис, а отсӧгтӧ век жӧ примитіс, ӧд главнӧйыс — фронтлӧн интерес...
Филиалса начальник шуӧ, мый кӧсъян кӧ тэ локны филиалӧ, сійӧ ачыс личнӧ устроитас тайӧ делӧсӧ.
Кутшӧм тайӧ лӧсьыд, кыдзи вӧрзис сьӧлӧмыс незадачливӧй токарлӧн!
— Снабжение миянын бурмӧдісны, восьтісны кык выль общежитие верстьӧяслы да ӧтиӧс — томйӧзлы.
И клуб эм, — водзӧ шуаліс сійӧ.
— Частӧ кино овлывлӧ...
Кӧть кымын сеанс видзӧд...
Тӧрыт сеталісны нормаысь вывті кампет, со видлы. —
И сійӧ Костя кырымӧ сюйыштіс бумагатӧм ыджыд кампет.
— Сійӧ дерт абу шоколаднӧй, но шоколаднӧйыскӧд ӧтлаын вӧвлӧма...
Мый эськӧ тэ меным шуан, корешок?
Читкыртны синъястӧ, пыркнитны юрнад, шуны «да», быттьӧкӧ ваӧ чеччыштны, — и став волнуйтчӧмыслы пом, водзын шуд, Мишакӧд ӧтлаын олӧм, кодӧс сійӧ вокӧс моз мӧдіс радейтны...
— Директор тшӧктіс станок ремонтируйтӧмсьыс куим тӧлысь мынтысьны, — веськыда водзӧ видзӧдігтыр шуис Костя.
— Обязательство олӧмӧ пӧртны.
Кылан?
Медаль вылӧ менӧ представитлӧмаӧсь, а ӧні оз сетны. —
Сэки великӧй деспотлӧн чужӧмыс чукырӧссис, сійӧ бӧр мыччис Мишалы кампетсӧ, тайӧн петкӧдліс, мый, ставтор вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ оз кӧсйы мунны, да помаліс:
— Ог вермы заводысь мунны.
Челядь больгыны мӧдасны, мый менӧ токарысь вӧтлісны...
— Правильнӧ, Малышок! — ышловзьӧмӧн сӧгласитчис Миша, кутіс сійӧс ещӧ на топыдджыка.
— Та йылысь ме сідзжӧ думайті...
Тӧдан, ме, веськыда кӧ шуны, ичӧтика полі, мый тэ пыр жӧ сӧгласитчан, меысь он кут кольччыны...
А сӧгласитчан — сідзкӧ, тэ абу дзик сэтшӧм, кутшӧмӧн первойсӧ кажитчылін.
А тэ правильнӧ вӧчин!
Веськалін сьӧкыд положениеӧ — эн мун, кытчӧдз он бӧр бурмӧд.
Но, а мыйла гажтӧмалан?
Со нин чужӧм вылад синваӧн тырӧм гуран.
Тайӧ абу по-геройски.
Сёй кампетсӧ.
Юмолыс синватӧ косьтӧ.
А тайӧс гортад ну... —
И Костялӧн ватник зептӧ сійӧ пуктіс кымынкӧ кампет.
Кор Костя ичӧтика успокоитчыштіс, Миша мӧдіс прӧщайтчыны.
— Ӧні ме, кыдзи став филиаллӧн комсорг, тіян дінӧ частӧ кута волывны.
Ми сюся видзӧдам, кыдзи тіян мунӧ выль сборкалӧн монтажыс.
Миянлы некытчӧ нин воштыны тараяссӧ.
Миян цехын ӧні инженер Балакин уджалӧ, рационализаторскӧй предложениеяс чукӧртӧ.
Сэтшӧм гажа, чудак, а сьылӧ, быттьӧкӧ кӧлеса дзуртӧ.
Миянӧ пӧшти быд лун парторг волывлӧ.
Делӧвӧй!..
Но, кажитчӧ, тэ успокоитчин.
<rus>В общем</rus>, Малышок, ме муна спокойнӧя.
Кора тэнӧ мӧдысь станокъяс не жуглыны.
Вай китӧ!
Муніс, муніс друг-ёртыс, и Костялы лои гажтӧмсьыс гажтӧм.
Сійӧ ӧткажитчис Миша предложениеысь, сы вӧсна мый тадзи должен вӧлі вӧчны, но ӧд сійӧ ӧткажитчис шудысь, и ӧні ассьыс кывсӧ бӧр босьтны эз нин позь.
Гордостьыс эськӧ эз лэдз сылы вӧчны тайӧс, кытчӧдз сійӧ оз олӧмӧ пӧрт директорӧн сувтӧдӧм став условиеяссӧ, медым некод эз лысьт шуны, мый сійӧ пышйис сьӧкыд уджысь, кыдзи медбӧръя трус.
РУД ПАКЕТ
Сійӧ лунъясӧ вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый весиг Шагистӧй эз вермы терпитны да аслас лым гуысь вуджис посводзӧ.
Костялы дум вылас уси, мый эз запты коркатор, перйис зепсьыс кампет, падъялыштіс да аслас радейтанторйыслы сетіс кампет тор.
Шагистӧй эз и гӧгӧрволы, мыйын делӧыс — ньылыштіс да сӧмын сэки гӧгӧрвоис, мый вӧчис ыджыд ӧшибка: эз вевъяв прамӧйджыка видлыны тайӧ вывті чӧскыдторсӧ.
Сійӧ люг-лег вӧчис бӧжнас да видзӧдліс Костя вылӧ, кажитчӧ юаліс: «Интереснӧ, мый тайӧ вӧлі?»
— Тэнӧ кӧть мыйӧн верд, тэ, йӧюкӧй, он гӧгӧрво, — видыштіс сійӧс Костя.
Боковушкаын Сева, топчан вылӧ пуксьӧмӧн да кокъяссӧ сэтчӧ жӧ лэптыштӧмӧн, эмалированнӧй кружкаысь юис чай да лыддис пидзӧсъяс вылас куйлысь газет.
Тӧвнас сійӧ вывті ёна велалі чай юны да газетъяс лыддьыны, кыськӧ судзӧдіс куснясьӧм югыдлӧз эмалированнӧй кофейник, кипятоксӧ босьтліс кухняысь да юас вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз кынӧмас эз мӧд булькакывны.
Ӧні сійӧ чайсӧ юис аслысног — чурснитас, чӧскыда-чӧскыда чӧсмыштчас, паръяссӧ нюжӧдлас, нежнӧя шутёвтас: «Фью!,» бара чурснитас да бара шутёвтас.
— Тэ мый кикимеритчан? — юаліс Костя.
— Шутёвтӧмӧн чай юа, — шуис Сева.
— Ачым изобретиті...
Фью!
— Карточка кузяыс сахарсӧ получитін?
Ставсӧ ӧмӧй нин сёйин?
— А походас мый босьта? — шуис Сева.
— Сахар паёклысь джынсӧ ме, кыдзи неприкосновеннӧй запас, мешӧкӧ пукті.
Кӧсъян шутьлялӧмӧн чай юны?
Меным абу жаль.
— Кампетнас ю, — шуис Костя да кампетсӧ пуктіс пызан вылӧ.
— Думайтан, меным жаль?
Севалы нимкодь лои, мый Костя заводитӧ сыкӧд дружитны.
— Кампетыс бур, переча коймӧд высшӧй сорт, — кампетсӧ сёйӧм бӧрын шуис сійӧ.
— А висьтав, збыль ӧмӧй рысь весиг йӧз вылӧ усьласьӧ?
Ӧд сійӧ неыджыд пемӧс...
— Овлӧ неыджыд, а овлӧ и ыджыдкодь...
Мужик вылӧ, гашкӧ, и оз уськӧдчы, а ичӧт вылӧ со уськӧдчӧма.
Чай юигтыр сійӧ кутіс Севалы висьтавны рысьлӧн повадкаяс йылысь, но йиркнитіс ывла ӧдзӧс, гажаа чеччаліс Шагистӧй, кыліс гӧлӧс: «Дугды, йӧй, уськӧдан!»,
и Катя стучитіс ӧдзӧсӧ:
— Малышок, ме тэныд миян ящикысь письмӧ перйи!
Письмӧ?..
Посводзын Катя киысь Костя босьтіс няньӧн клеитӧм, мисьтӧма гижӧм адреса руд пакет да падмис, сы вӧсна мый нэмнас первойысь на получитіс письмӧ.
— Ме думайті, тайӧ письмӧыс меным, а вӧлӧмкӧ, сійӧ тэныд, — разочаруйтчӧмӧн шуис Катя.
— Фронт вывсянь, кӧнкӧ? — юаліс сійӧ.
— Вот йӧйыс!
Овлӧны ӧмӧй маркаа фронтовӧй письмӧяс?
Мый тэ сійӧс видлалан?
Восьт!
Ок, кутшӧм тэ!
Вай татчӧ!..
Катя косяліс конвертсӧ да перйис бумага лист, а тайӧ лист письыс джоджӧ ньӧжйӧникӧн уси ичӧтик лист.
Катя кватитіс сійӧс, разис да кутчысис сьӧлӧм дінас.
— Ок, Костя, тӧдан, тайӧ... — вашкӧдіс сійӧ.
Костя видзӧдіс ичӧтик лист вылас, поліс сійӧс босьтны, — и век жӧ босьтіс, видзӧдліс да лыддис.
Сэні вӧлі гижӧма, мый сержант Дмитрий Григорьевич Малышев уси фашистскӧй захватчикъяслы паныд тышын храбрӧйяс смертьӧн.
И Костя ставсӧ гӧгӧрвоис, но быттьӧкӧ тайӧ минутас сійӧ вӧлі кӧнкӧ вывті ылын, и сійӧ, мый Костя гӧгӧрвоис, та вӧсна кажитчис кутшӧмкӧ гудырӧн, неправильнӧйӧн.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, повзьӧмӧн видзӧдіс бумажка вылас.
— Мунам! — шӧпнитіс Катя, босьтіс сійӧс киӧдыс да нуӧдіс гостинӧйӧ.
На бӧрся пырис Шагистӧй да исалыштіс ош кусӧ, кодӧс сійӧ тӧдліс ещӧ сэки на, кор тайӧ куыс вӧлі ловъя, мураліс, чукля ёсь гыжъя лапанас сыысь дорйысис.
Шагистӧй тайӧс помнитіс и эз пуксьы ку вылас, а лапаяс костас чужӧмсӧ пуктӧмӧн водіс джоджӧ да видзӧдлывліс то ӧти вылас, то мӧд вылас.
Кӧзяевалӧн мыйкӧ лоӧма: ош ку вылӧ пуксьӧмӧн найӧ чӧв олісны, но найӧ думайтісны мыйкӧ зэв гажтӧмтор, и Шагистӧй тайӧс чувствуйтіс.
— А тэ?
Татшӧмӧс жӧ получитін? — юаліс Костя.
— Эг... Ме татшӧмӧс... эг получит, — муртса кывмӧн вочавидзис Катя, и сылӧн синъясыс лоины вӧртӧмӧсь, югыдӧсь, быттьӧкӧ стекляннӧйӧсь.
— Ме кӧ татшӧмӧс получита, ме... непременнӧ кула...
Шагистӧйлы окота лои никсыштны.
Сійӧ матыстчис Катя дінӧ, небыдика нюлыштіс сылысь банбоксӧ.
Банбокыс вӧлі васӧд, сола.
Катя эз скӧрмы, сӧмын небыдика вештыштіс кинас.
Шагистӧй ош ку вылӧ зілис не тувччыны, нюжӧдчис Костя дінӧ, нырнас инмӧдчис сійӧ пельпомӧ да бара водіс.
— Шагистӧй миянӧс жалитіс, — шуис Катя.
— Кӧсъян, ме лыддя письмӧсӧ?..
Павлина Леонтьевна Колобурдина диктуйтӧм серти гижис румянцевскӧй сусед.
Костялы вочавидзӧмӧн старушка юӧртіс, мый военкоматысь сылы сетісны Митрий йылысь похороннӧй.
«Пӧгибнитіс миян яснӧй соколным, пӧгубитіс сійӧс проклятӧй фашист», гижис Павлина Леонтьевна, а водзӧ вӧлі тӧдсаяссянь кымынкӧ поклон.
— Получита кӧ ме татшӧмӧс жӧ, ме непременнӧ кула, — выльысь шуис Катя.
Шоглуныс топӧдіс Костялысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ кыдзкӧ друг выльысь гӧгӧрвоис, мый Митрий абу нин ловъя.
Сійӧ чеччис, петіс, посводзын пуксис ва пельса дінӧ да сывйыштіс голяӧдыс Шагистӧйӧс, коді локтіс сы бӧрся.
Тадзи, кокъяссӧ вогулъяс моз сюркнялӧмӧн, сійӧ пукаліс да паськыда восьтӧм синъяснас видзӧдіс пемыдас.
...Митрий, Митрий, кыдзи нӧ тайӧ тадзи, ыджыд вок Митрий!
Кыдзи нӧ тэнӧ вермис вины фашист?
Ӧд тэ ошкӧс виин...
Тэ урлы ичӧт пуляӧн лыйлывлін тэрыб синмас, медым не тшыкӧдны кусӧ.
Йӧра бӧрся тэ котӧртлывлін тӧлысь ӧдйӧджык, и зверь эз вермыв пышйыны, —
кыдзи нӧ тайӧ тэнӧ виис фашист?!
Тэ эськӧ медым эн сетчы сылы, Митрий!
Тэ эськӧ медым сутшкин сылы кувмӧныс кузь пуртнад да кияснад эськӧ сійӧс джагӧдін, а ковмис кӧ, и пиньнад эськӧ медым сійӧс, проклятӧйӧс, йирин...
Да оз, некод оз верит ни Румянцевкаын, ни Ивдель карын, ни вогульскӧй юртаясын, мый ыджыд Митрий, гажа Митрий усис тышын.
Тайӧс оз верит Костя, оз верит некор.
А сійӧ, мый Костя, Шагистӧйӧс голяӧдыс сывйыштӧмӧн да сы дінӧ топӧдчӧмӧн, шытӧг бӧрдӧ, тайӧ прӧста сы вӧсна, мый Митрий йылысь гижисны татшӧм страшнӧй бумажка, тайӧ сы вӧсна, мый висьӧ сылӧн сьӧлӧмыс, а сійӧ абу кӧзяин ӧні аслас сьӧлӧм вылын.
Сэсся сылӧн синъясас ӧзйис тыдавтӧм сотысь би.
Костя видзӧдіс, видзӧдіс пемыдас, и сылы кажитчис, мый сэні сулалӧ кодкӧ сьӧд, скӧр да ненавистнӧй — сэтшӧм ненавистнӧй, мый сьӧлӧмыс лои свинеч кодь сьӧкыд.
Сійӧ тӧдіс, коді тайӧ!
Тайӧ вӧлі сійӧ, коді танкӧн лямӧдіс Севалысь керкасӧ, коді сирӧтаӧн колис молодёжнӧй цехысь сылысь ёртъяссӧ, коді виис Митрийӧс, коді вайис озыр да шуда канмуӧ сы мында шоглун.
Ӧнӧдз сійӧ вӧлі ылын, а ӧні сулаліс кык воськов сайын, дзик матын, да лёкысь жерйӧдліс пиньсӧ.
— Энлы, энлы! — муртса кывмӧн шуис Костя.
— Энлы, тырмас тэныд! — доймытӧдз кулаксӧ чабыртӧмӧн выльысь шуис сійӧ.
ЧӦВ-ЛӦНЬ
Овлӧ сідзи, мый бушков бӧрын тӧв сюркнялас бордъяссӧ, кымӧръяс кольӧны енэжӧ и пуксяс чӧв-лӧнь.
Сьӧкыд чӧвлун шымыртіс Костяӧс.
Лунъяс мунісны ньӧжйӧ, букыдӧсь.
Сійӧ водзджык мунліс заводӧ, ваявліс заготовка, станок дінысь некытчӧ ветлытӧг уджаліс, вӧчис век унджык и унджык, следитіс, медым Сева эз нырсӧ ӧшӧд, эз лодырничайт, но мыйта кӧть сійӧ эз вӧчлыв, радлун эз вӧв и помасьліс ставыс думъястӧм да кӧсйӧмъястӧм мудзлунӧн.
Ӧбедайтіс сійӧ кыдзкӧ эз окотапырысь, вунӧдлывліс ужнайтны — сёйны эз ков.
Цехын ставӧн тӧдісны, мый сылӧн пӧгибнитӧма фронтовик-вокыс, да, та йылысь шуавтӧг, жалитісны Малышокӧс.
Войдӧр паныдасьлывлігъясӧ Сергей Степанович шуткаӧн юасьлывліс, оз-ӧ сійӧ жалит станок вылӧ снайперскӧй мӧлӧт вежӧмсӧ, а ӧні сюся видзӧдлывліс, быттьӧкӧ кӧсйис кывъястӧг гӧгӧрвоны, мый йылысь сійӧ думайтӧ, да сылӧн руд синъясын югъяліс сочувствие.
Парторг тшӧкыда волывліс молодёжнӧй цехӧ.
Векджык сійӧс сопровождайтліс Зиночка Соловьёва, но ӧтчыд колоннаяс сайӧ сійӧ воис Зиночкатӧг да, аслас бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, дыр видзӧдіс, кыдзи уджалӧ Костя.
— Но, молодец, зон! — джын гӧлӧсӧн шуис сійӧ.
— Аддзылі ме талун <rus>доска показателей</rus> вылысь...
Норматӧ тэ выполняйтан, и тэнад ёртыд подтянитчис.
Тайӧ бур!
Сідзкӧ, прӧста ме тэ вӧсна полі.
Зумыда сулалан...
Костя копыртчис станок дінӧ, ныр пытшкӧсыс гиляліс.
— Со кутшӧм миян йӧзыс, — шуаліс Сергей Степанович, быттьӧкӧ аскӧдыс сёрнитіс.
— Воштін тэ нач ӧти воктӧ.
Ыджыд шог тайӧ...
Мукӧд кӧ эськӧ, гашкӧ, кияссӧ личӧдіс, а тэ век бурджыка уджалан.
Гӧгӧрвоан, тайӧ лоӧ, мый тэнад уджыд — сійӧ тыш, мый враглы тэ мститан и воксьыд и ставсьыс!
— Гӧгӧрвоа, — тіралыштысь, кывзысьтӧм паръяснас шӧпнитіс Костя.
— Ме, гашкӧ, ещӧ на унджык вӧча.
— Эз нин этшаӧн фашистъяс тэнад честнӧй ки помысь муӧ усьны да ещӧ унджыкӧн усясны! —
Сергей Степанович Костя вылӧ век сэтшӧм жӧ сюся видзӧдігтыр чӧв олыштіс да содтіс:
— Ӧтитор меным тэын оз кажитчы, Малышев: омӧльтчин тэ, ёна омӧльтчин...
Тэ видз асьтӧ омӧльтчӧмсьыс, следит ас бӧрсяыд.
Слабман — враглы кокньыдджык лоӧ.
Ме висьтала, медым тэныд содтӧд сёян сетісны.
— Оз ков...
Сытӧг кыдзкӧ-мыйкӧ...
Кыдзи ставӧн, сідзи и ме...
Сэки лои сійӧ, мый вывті ёна шензьӧдіс челядьӧс: парторг аслас чукля, искалечитӧм кинас шымыртіс Костяӧс, матыстіс ас дорас, видзӧдліс сійӧ синъясӧ, нинӧм эз шу да муніс тэрыбджыка сы дорысь, кыдзи сійӧ векджык ветлӧдлывлӧ.
Инструментальнӧй шкафчик сайӧ йӧршитчӧмӧн Костя пукаліс сэтчӧдз, кытчӧдз челядь эз котӧртны ӧбедайтны.
Заводӧ частӧджык кутіс волыны Миша.
Корсюрӧ Костя сыкӧд ветлывліс видзӧдлыны, кыдзи мунӧ выль сборочнӧй цехсянь ю дорӧ канава кодйӧм.
Канава дорын кынмыштӧм бӧрын найӧ волісны термическӧй цехӧ, пырлісны пачьяс сайӧ, да Миша висьтавліс шоныд канму Украина йылысь либӧ ньӧжйӧникӧн сьывліс украинаса сьыланкывъяс, кодъяс вывті ёна сьӧлӧм вылас волісны Костялы, сы вӧсна мый вӧліны норӧсь.
Тайгаӧ поход кежлӧ лӧсьӧдчӧм водзӧ муніс, но лӧсьӧдчис ёнджыкасӧ Колька; сійӧ возмущайтчис, мый Сева оз петкӧдлы некутшӧм инициатива.
Зато Колькалӧн инициативаыс вӧлі мыйта колӧ.
Например, сійӧ «Охотник» магазинысь ньӧбис кык карманнӧй светящӧйся компас да, найӧс прӧверяйтӧм могысь, заводӧ удж вылӧ воліс ӧти компас сертиыс, а мунліс — мӧд сертиыс.
Сійӧ судзӧдіс сідзжӧ Ураллысь геологическӧй карта, кутшӧмкӧ научнӧй небӧгъяс да кыпыда тӧлкуйтліс Тум, Мартай гӧраяс йылысь, Попов сопка йылысь, сы вӧсна мый уверен вӧлі, мый Бахтиаров нуӧдас найӧс буретш тайӧ гӧраяс вылас.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ шуис, мый Севасянь кӧсйӧ примитны кровавӧй клятва.
— Миян тадзи йӧйсямнас оз вӧчлывны! — сераліс сійӧс Костя.
Кымын глупӧйджыкӧсь вӧліны Колькалӧн выдумкаясыс, кымын ёнджыка ноксис, увлекайтчис тайӧ детинкаыс, сымын ёнджыка серавліс сы вылын Костя, парторгкӧд сёрни бӧрын став тайӧ думыштӧмторйыс друг сылы кажитчыны кутіс челядь ворсӧмӧн, и сылы вӧлі тешкодь, мый Сева век на участвуйтӧ тайӧ ворсӧмас, кӧть и оз нин воддзамоз сьӧлӧмсьыс.
Но тайгаӧ мунӧм йылысь коркӧ думыштӧмторсӧ Костя гусьӧн видзис быдӧнысь.
Компаньонъяслы сійӧ прикажитіс экспедицияӧ лӧсьӧдчӧм йылысь заводын нинӧм не сёрнитны.
Колька окотапырысь сӧгласитчис сыкӧд, тайӧ тайна соблюдайтӧмсӧ шуис конспирацияӧн да предложитіс заводын случайнӧй встречаяс дырйи мӧда-мӧдлы мигнитлывны шуйга синмӧн.
Костя та вылӧ видзӧдіс кыдзи ӧчереднӧй глупость вылӧ да нарошнӧ вунӧдлывліс мигайтчыны.
Сева сы моз жӧ вӧчліс, та вӧсна Колька ӧтнас мигайтчис.
И сідз, соблюдайтчис полнӧй тайна-конспирация.
Та вӧсна нӧшта нин ёнджыка виччысьтӧмторйӧн Костялы лои Нина Павловнакӧд ӧти сёрни.
Витӧд глава
КОНСПИРАЦИЯЛӦН КРАХ
Ӧтчыд Нина Павловна да Костя асъя рӧмыдӧн ӧтлаын мунісны удж вылӧ.
Ывлаыс шондӧдіс, и найӧ эз тэрмасьны.
— Оз ладмы делӧыс, Малышок! — норасис Нина Павловна.
— Кымын учёнӧй нин ми ордын вӧвліны, профессор Колышев ачыс миянӧс босьтіс шефство улӧ, а век быд дас вылӧ сизим да джын, корсюрӧ кӧкъямыс бура калитӧм «рюмка».
Главк гижӧ, мый сійӧ сӧгласен дас вит-кызь процент брак вылӧ «рюмкаяслӧн» калитӧм вӧсна.
Но кутшӧм жаль быд сёысь воштыны дас вит-кызь деталь!
Кӧть мыйӧ оз сувт, а колӧ шедӧдны, медым медся этша вӧлі брак.
Вылісянь найӧ аддзисны бипур.
Сійӧс пестӧмаӧсь му кодйысьяс.
Канаваыс матысмӧ вӧлі мыльк дорӧ.
— Вот регыд содтӧд сборка лэдзам, детальяс ковмасны ещӧ унджык, — шуаліс Нина Павловна.
— Менам уджӧн колӧ тэрмасьны.
А ті, ребята, унджык сетӧй «трубаяс».
Завод бара получитіс повышеннӧй задание.
Заводитчӧны медся пӧсь лунъяс. —
Сійӧ чӧв олыштіс да серампырысь индіс:
— Тӧдан, ме дась разочаруйтчыны тэын, Малышок.
Первойя кадъяссӧ тэ мыйсюрӧ шедӧдін — Севаӧс заставитін отсавны нывъяслы, колоннаяс сайын атмосфераыс лои бурджык, но...
Тэ лыддян, мый Сева уджалӧ бура?
— Яснӧ, бурджыка уджалӧ.
Тӧрыт нин норма тыртіс.
— Меным кажитчӧ, мый норма тыртӧмыд нинӧм на оз висьтав.
Сева оз став сьӧлӧмсянь уджав, уджыс эз на ло сылӧн медыджыдторйӧн.
Антонина Антоновна казялӧма тешкодьтор: Сева гусьӧн сукар косьтӧ да тэчӧ топчан улӧ ичӧтик мешӧкӧ.
Сідзжӧ сійӧ чӧжӧ сакар...
Конспирация дзикӧдз провалитчис.
Шӧйӧвошӧм Костя виччысис водзӧ висьталӧм.
— Меным кажитчӧ, мый Сева кӧсйӧ пышйыны заводысь, — медбӧрын шуис Нина Павловна.
— Ме, дерт, и думыштлыны ог вермы, мый тэ сыкӧд ӧтвылысь.
Сідз ӧд?
— Сідз, — вочавидзис Костя.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый тайӧ вӧлі эськӧ медлёк предательствоӧн, кодӧс некор оз прӧститны, оз вунӧдны?
— Гӧгӧрвоа...
Да и Севолодыд удж дінас вочасӧн велалас — оз мун.
Тайӧ прӧста йӧйталӧм, и ставыс...
— Пола татшӧм йӧйталӧмсьыс! — шуис Нина Павловна.
— Ковмас шыасьны Зиночка дінӧ да Герасим Иванович дінӧ, оз кӧ удайтчы отговоритны Севаӧс.
Тайӧ тэнад мог; ӧд тэ, колӧ чайтны, тӧдан сійӧ йӧйталӧм йывсьыс, кыдзи тэ шуан Севалысь думыштӧмторсӧ.
Севалы кад нин гӧгӧрвоны, мый ми долженӧсь отсавны фронтовикъяслы задньӧй мысльястӧг, уджӧ пуктыны став вынъяс, став думъяс.
Сёрнитыштан Севакӧд?
— Сёрнита, — нимкодьпырысь кӧсйысис Костя; сылы долыд вӧлі, мый Нина Павловна делӧсӧ водзӧ оз нуӧд.
— Катялӧн омӧль жӧ положениеыс, — тӧждысьӧмпырысь водзӧ сёрнитіс Нина Павловна.
— Сылӧн сӧмын и колины характерыс да синъясыс.
И тайӧ абу сӧмын висьӧм вӧснаыс.
Дерт, сійӧ дзебис кутшӧмкӧ шоглун, кутшӧмкӧ тӧждысьӧм да вынсьыс уси.
Нинӧм абу сьӧкыдджык сійӧ нопйысь, кодӧс нуӧны ӧткӧн.
Малышок, сӧветуйт Катялы ветлыны доктор дінӧ.
Убедит сійӧс!
Тадзи помасис тайӧ виччысьтӧм сёрниыс.
КОСЯЛӦМ ГАЗЕТА
Костя зэв бура гӧгӧрвоис, кыдзи вермас водзӧ мунны делӧыс: Нина Павловна босьтас да Севалӧн лӧсьӧдчӧм йылысь висьталас Зиночка Соловьёвалы, а сійӧ коркӧ висьталас Мишалы, а Миша тӧдвылӧ уськӧдас тамга йылысь сёрнисӧ, пышйыны лӧсьӧдчысьяскӧд йитас нимсӧ Костялысь да мыжалас Костяӧс сыын, мый сійӧ невернӧй морт...
Костя, возбуждённӧй, котӧртіс гӧрд пельӧсӧ, кӧні Сева удж водзвылын векджык лыддьывліс газетъяс да журналъяс.
Сева тані эз вӧв.
Гӧрд пельӧсса заведующӧй Анна Семёновна возмущайтчигтыр мыйкӧ висьталіс Зиночка Соловьёвалы да ӧвтчис газетӧн.
— Малышок, Малышок! — чукӧстіс Зиночка.
— Мый вӧчсьӧ Севаыскӧд?
Пуксьӧма газет лыддьыны, сэсся сійӧс косялӧма, грубитӧма Анна Семёновналы...
Мыйся тайӧ некультурность!
— Некор сэсся ог лэдз сылы газет босьтны! — шуис вӧсньыдик да стрӧг Анна Семёновна.
— Быдӧн кӧ кутасны газетъяс косявлыны, мый мӧдасны лыддьыны мукӧдыс?
Ёртсӧ Костя аддзис цехысь, колоннаяс сайысь.
Сева, ичӧтик, йӧжгыльтчӧма, чуньяссӧ сюйӧма аслас руд рӧма пашкыр юрсиӧ, пукаліс стеллаж вылын, а бокланьын падмӧмӧн жӧдзис Колька.
— Мыйла тэ газетсӧ некультурнӧя косялін? — юаліс Костя.
— Вот сюрыштас тэныд Зиночкасянь.
— Кӧть тэ нин эн сюйсьы, абу тэнад делӧ! — юрнас довкнитіс Сева, чеччис да, быттьӧкӧ пуысь вӧчӧма, ас бӧрсьыс кыскис телегасӧ.
— Мый сыкӧд лоӧма? — юаліс Колька.
— Ме сылы шуа: «Ковмас ичӧтикаӧн ньӧбавны дрӧб», а сійӧ видчӧ: «Весась сэсь, тэ меным надоедитін».
Вот тайӧ да!
Кор найӧ ӧтлаасисны Сева дінӧ, сійӧ помалӧ нин вӧлі заготовкаяс грузитӧмсӧ; тележка вылӧ став вынысь шыблалан труба торъяс грымакылісны.
— Сулав! — прикажитіс Костя.
— Коді тшӧктіс сукар косьтыны?
— Массалӧн инициатива, — шутитіс Колька.
— А тэныд жаль!
Сійӧ ӧд менсьым няньӧс косьтӧ.
— Тамгатӧ ог сет! — шызис Костя.
— Бабушка пыр Нина Павловна тӧдмалӧма, мый Севолод сукар дасьтӧ.
Гӧгӧрвоана, пышйыны думыштӧма.
— Фунт! — чуймис Колька.
— Ми жӧ сёрнитчылім, Севка, мый сукарсӧ косьтыны тэ кутан конспиративнӧя, кор бабушка кытчӧкӧ мунас.
— Сійӧ, навернӧ, дук сертиыс дӧгадайтчӧма, — веськодьпырысь шуис Сева.
— Конспирация думыштӧмаӧсь, пож юръяс! — водзӧ скӧраліс Костя.
— Нина Павловна тшӧктӧ уговоритны Севолодӧс, медым сійӧ кольччис заводӧ, бура уджаліс, быттьӧкӧ сійӧ менам влияние улын.
А то сійӧ висьталас Зиночкалы.
Петкӧдласны сэки тіянлы конспирация!
— А тэ шу, мый уговоритін, — пыр и петан туй аддзис Колька.
— Тэ, Севка, нажмит удж вылад.
— Мый тэ меӧн распоряжайтчан? — горӧдіс Сева.
— Раб али мый ме тэныд? Раб?
Ті меным кыкнанныд надоедитінныд!
abu
Тіян влияниетӧг справитча! —
И сійӧ мыйвынсьыс нетшыштіс да кыскис тележкасӧ.
— Сулав, сӧнтӧ орӧдан! — шуис Костя да мӧдіс отсавны.
Кор став станокъяслӧн лои тырмымӧнъя заготовка запас, Костя юаліс:
— Сідзкӧ, тамгаыд тэныд нинӧмла, он кӧ кӧсйы кывзысьны менсьым?
Вот и бур.
— А тэ и радлан, — сералӧм пырысь шуис Сева да кепысьяссӧ шыбитіс шкапӧ.
— Эн радлы.
Не меным тэнсьыд кывзыны.
Тэ менсьым мӧдан кывзыны. —
Сійӧ мыйлакӧ пырис шкапӧ, ӧдзӧснас сайӧдчис Костяысь да друг мӧдіс сёрнитны тӧдтӧм, быттьӧ зэв ылыс гӧлӧсӧн.
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мый найӧ Каменкаыскӧд вӧчисны...
Сійӧс найӧ, проклятӧй гадъясыд, пустыня зонаӧ пӧртісны! —
Сійӧ чӧв олыштіс, крапкис-пӧдлаліс шкап ӧдзӧссӧ да чеччис чужӧм вылас гӧрд чутъяса, но спокойнӧй, быттьӧ зэвтчӧма.
— Но, мый видзӧдан? — горӧдіс сійӧ Костя вылӧ.
— Ме ӧні муна ӧтитор корсьны, а тэ... уджалышт кык станок вылын!
Тайӧ вӧлі ыджыд решение: Сева некымынысь вештыліс Костялысь параӧн уджавны корӧмсӧ и вӧчліс тайӧс принцип вӧсна — кыдзи сійӧ шулывліс, эз кӧсйы обезьяна моз босьтны Катя Галкиналысь уджалан опытсӧ.
Ӧні друг ӧткажитчис тайӧ йӧй принципсьыс, и Костялы лои вывті долыд.
Мыйӧн резецыс аслас станок вылын прӧйдитіс заготовка джынсӧ, Костя уджӧ лэдзис ёртыслысь станоксӧ.
Нывъяс матыстчисны видзӧдлыны, мый артмӧ.
— Мыйла тэ котралан ӧтисянь мӧд станок дінас?
Тайӧ дзик ковтӧмтор, — пыр жӧ мӧдіс сӧветуйтны Катя.
— Тэнад места вывсянь бура тыдалӧ, мый вӧчсьӧ Булкин станок вылын.
Мыйла тэ тэрмасян?
Вот тешкодьыс!
Кор ковмис выль заготовка пуктыны, Катя предложитіс:
— Вай отсышта, гога-магога!
— Эн вӧрӧд! — ӧткажитчис Костя и збыльысь удитіс ставсӧ вӧчны, дугдіс тэрмасьны, вӧлӧмкӧ, кадыс тырмымӧн.
Заготовка установитӧм бӧрын сійӧ нарошнӧ ньӧжйӧджык мӧдӧдчис аслас станок дорӧ.
— <eng>Вэри вэл</eng>! — аслас тӧдлытӧг признайтіс Катя.
Леночка сідзжӧ ошкис:
— Ой, <fra>трэ бьен</fra>!
Костя тӧдіс нин, мый английскӧй да французскӧй ногӧн тайӧ лоӧ «зэв бур».
— <fra>Саво</fra>! — шуис сійӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — юаліс Катя.
— Бур!
<ns>Маньси</ns>-вогулъяс тадзи шуӧны, — пояснитіс Костя.
— Чайтан, ми огӧ кужӧ сёрнитны гӧгӧрвотӧм кывйӧн?
Локтіс Сева.
Сійӧ вайис дзикӧдз куснясьӧм кык консервнӧй банкаын ва.
Ӧтисӧ сійӧ сетіс Костялы, шуис: «Со, видзӧд!» — васӧ ичӧтика кисьтыштіс резец вылӧ, и талы воча сталь долыда дзижнитіс, быттьӧкӧ аттьӧаліс.
— Кӧдзӧдыштны колӧ! — пояснитіс Сева.
— Резечьясыс бурджыка кутасны сулавны обдирка дырйиыс.
— Ме, дерт, та йылысь думыштлі жӧ, — Леночкалы шуис Катя.
— Столовӧйысь непременнӧ колӧ корны банкаяс, сэні банкаясыс уна.
Ставыс тайӧ вӧлі шензьӧдана.
Сева первойысь тӧждысис станок йылысь, предложитіс буртор да та вылын эз сувт: чукӧртіс ассьыс да Костялысь запаснӧй резечьяссӧ да шуис:
— Ну заправка вылӧ, ме кута уджавны кык станок вылын.
Нывъяс сюся видзӧдісны, кыдзи кутас уджавны Сева, коді ӧні вӧлі колоннаяс сайын медся «слаб звеноӧн».
На вылӧ внимание торйӧдтӧг сійӧ матыстчис Костя станок дінӧ да личкыштіс «стоп» кнопка.
— Мыйла сувтӧдін? — юаліс Костя.
— Колӧ, медым стӧч операция джынйӧн ӧти станокыс лои водзынджык мӧдсьыс, сэки ставсӧ кутан удитны, — гӧгӧрвоӧдіс Сева.
— Соображайтны колӧ.
Но, коді кодкӧд ӧтвылысь?
— Ӧні ме тэкӧд ӧтвылысь, — паськыда нюммунӧмӧн сӧгласитчис Костя.
— Сідзкӧ, он сет тамгатӧ?
— Энлы...
Тадзи кӧ кутан уджавны — сета!
— То-то! — гажтӧминика нюммуніс Сева.
— Ме тэныд петкӧдла, коді сійӧ Булкин-Прогулкиныс.
Тайӧ лунӧ лои ещӧ ӧти шензянатор.
Дзик гудок водзвылын Катя тшӧктіс Леночкалы уджавны кык станок вылын, босьтіс кузь сутуга воропа кӧрт лист, код вылын челядь кыскавлісны стружкасӧ, да мӧдіс вӧчны уборка.
— Ачым вӧча, — Костя дугӧдіс Катяӧс, кор сійӧ матыстчис сылӧн станок дорӧ.
— А гашкӧ, ме ог кӧсйы уджйӧза лоны, — упрямӧя вочавидзис Катя.
Катя нарошнӧ кураліс стружкалысь ыджыд чукӧр да листсӧ кыскис транспортёр дорӧ.
Сьӧкыд вӧлі, но Катя копыртчис водзӧ да сэтшӧма топӧдіс паръяссӧ, мый лои гӧгӧрвоана — поперечнӧй душаыд нинӧм вылӧ оз лэдзчысь.
Тыртӧм листӧн бӧр локтӧм бӧрын сійӧ ещӧ унджык кураліс стружкасӧ да друг лэдзчысис стеллаж вылӧ.
— Кокъяс оз кутны, — шутитӧмӧн норасис сійӧ, но паръясыс вежыньтчисны.
— Нинӧм, абу ӧд сакарнӧй!..
Сева — да, Сева Булкин! — кутчысис лист воропӧ и кыскис транспортёр дорӧ.
Кыдзкӧ артмис сідзи, мый заводысь петісны нёльнанныс: медводзын Костя, сы бӧрын нывкаяс, а бӧрынджык Сева.
Сійӧ кыссис сэтшӧм дистанция сайын, медым лоны компанияын, да сідзи, медым, ковмас кӧ, шуны:
«Гортӧ ме муна самостоятельнӧ».
Нывкаяс первой гажаа больгисны, а сэсся Костя кыліс Леночкалысь повзьӧм гӧлӧс:
— Катя, тэ мый?!
Мый тэ дуран!
Костя бергӧдчис да аддзис — Катя пукалӧ му вылын.
— Ставыс катласьӧ, — нэр гӧлӧсӧн кызмырдысь шуис Катя да кияснас пыксис муӧ.
— Тэнад юрыд бергӧдчис, — гӧгӧрвоис повзьӧм Леночка.
Катяӧс сійӧ заставитіс чеччыны, босьтіс сойӧдыс да шуис Костялы:
— А тэ мӧд сойӧдыс босьт.
Сійӧ висьмис.
— Ачым муна... — слаб гӧлӧсӧн паныд шуис Катя да серӧктіс:
— Малышок, видзӧд... Ойка кывсӧ нюжӧдӧма...
— Тэ жӧ тӧдан, мый тайӧ менам условнӧй рефлекс.
Ме век кывйӧс нюжӧда, кор...
Ой, сійӧ бара пуксис!
— Мылькйыс ставнас катласьӧ, — лымсӧ малалігтыр шуис Катя.
— Кутшӧм прӧтивнӧ...
Ме ӧні жӧ кула...
— Ми Севолодкӧд сійӧс киня увтіыс босьтӧмӧн нуам, а тэ, Ленушка, мышсяньыс отсав, — распорядитчис Костя.
Муртса вермисны найӧ вайны Катяӧс гортас.
Тадзи сійӧ висьмис первойысь.
Вот сійӧ висьмис да куйлӧ гостинӧйын диван вылын, блед да омӧлик, сэтшӧм омӧлик, мый нинӧмын ловсӧ кутны.
Весиг синъясыс — тышкасьысь синъясыс — куньсисны да вот-вот кусасны.
Керкаын лӧнь...
Леночка котӧртіс гортӧ ужнайтны, бабушка дугдіс охайтны, Сева боковушкаын шутьлялӧмӧн юӧ чай, зумыша переживайтӧ талунъя лунсӧ, а Костя пукалӧ ош ку вылын да, кияснас пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн, видзӧдӧ би вылӧ.
ЧУДЕСАЯС
Некымын лун коли.
Катя висис — Леночкалы некодкӧд вӧлі шӧпкӧдчыны, колоннаяс сайын эз кыв Катялӧн небрежнӧй гӧлӧсыс.
Бур, мый ӧні Костялӧн содісны тӧждысянторъяс: налӧн Севакӧд лои правилӧӧн параӧн уджалӧм, и ковмыліс торъя ёна следитны напарник бӧрсяыс.
Сева ёна вежсис.
То уджаліс вывті бура, зілис вӧчны сідзи, медым Костя вӧлі сыкӧд ӧтвылысь, то друг ставыс усьлі кисьыс, да сылы ковмыліс лоны ӧтвылысь Костякӧд.
Татшӧм здукъясас бурджык вӧлі сійӧс не вӧрӧдны.
— Мый тэ лезитан ме дінӧ, мый тэ приставайтан! — заводитлывліс сійӧ горзыны ёсь гӧлӧсӧн.
— Подумаешь, ударник!
Мыйта кӧть эн зіль, всё равно тайӧ черепахаяс вылад нормаӧн-джынйӧн он сет!
Гашкӧ нӧ, бара шестерёнкаяс вежлалан?
Ӧні, кор Костялӧн кужӧмлуныс содіс, кор сійӧ кокньыда справляйтчис кык станокӧн да быд лун содтӧдӧн тырталіс норма, сійӧ век зумышджыка видзӧдлывліс пемыд свинцовӧй пломба вылӧ, коді кутӧ вӧлі ремень переброситӧм вылӧ ручкасӧ.
Сулалӧ сӧмын босьтны мустӧм пломбасӧ, шкив вылысь ременьсӧ вештыны ӧти тшупӧдысь мӧдӧ, и патроныс мӧдас бергавны ӧдйӧджык, мӧд ногӧн кӧ вундалан ӧдыс содас.
Сы дінӧ кӧ ичӧтика ӧддзӧдны суппортлысь ходсӧ, то...
Но сэки тӧдвылӧ усьлывлі станок жугӧдӧмыс — и бордъяс лэдзчысьлісны: оз позь!
Кӧть бӧрд, а оз позь!
Вермас лоны, Костя думайтіс буретш свинцовӧй пломба йылысь, кор, Герасим Иванович распоряжение серти, рытнас кольччис колоннаяс сайӧ краситны инструментальнӧй шкафчикъяс.
Кладовӧйысь сійӧ получитіс не сӧмын турунвиж, но и неуна югыдвиж краска, вижӧн краситіс шкафчикъяслысь пельӧсъяссӧ, да лои зэв мича.
— Кӧні тані Малышевыс, коді станоксӧ жугӧдіс? — кыліс гажа гӧлӧс.
Заводын Костя не ӧтчыд паныдавліс инженер-конструктор да рационализатор Павел Петрович Балакинӧс, челядьсянь кывлывліс, мый сійӧ вежӧра да тешкодь, да уважайтіс Балакинӧс сыысь, мый сійӧ сконструируйтіс стружкаяс идралӧм вылӧ транспортёр-дрожалка.
Сылӧн мнение серти, Балакин ньӧти эз вӧв тешкодь, сӧмын сійӧ вӧлі зэв кузь тушаа, вӧсни.
Кор сійӧ кодкӧдкӧ сёрнитіс, сыысь ичӧтджык тушаакӧд, сійӧ копыртчыліс да лоліс юалӧмительнӧй знак кодьӧн.
Сёрнитіс сійӧ гора гӧлӧсӧн, коді кокньыда вевттьыліс машинаяслысь шумсӧ, частӧ серавліс, вӧлі турунвиж рӧма лӧсталысь ватника, а ватник улас — шӧвк трикотажнӧй дӧрӧм да рӧма галстук.
Костялы сыын ставыс кажитчис — и джуджыд сорс моз сыналӧм югыд юрсиыс, и тэрыб виж синъясыс, и неуна чангыля кодь нырыс, и кузь чуньяснас шлачнитлывлан привычкаыс.
— Ме Малышев, — шуис Костя.
— Дерт жӧ тэ,
тӧдӧмысь тэ! — рад лои инженер.
— Миша Полянчук художественнӧя опишитіс меным тэнсьыд ортсыса видтӧ.
Тэнад ӧтнадлӧн шапкаыд сэтшӧм кузь пельяса, мый дас осёллы тырмас. —
Сійӧ мыччис Костялы пакет:
— Со Мишасянь посылка.
Вывті бур детинка тайӧ Полянчукыс!
Вывті лӧсьыда сьылӧ украинаса сьыланкывъяс...
Сійӧ тшӧктіс меным видзӧдлыны тэнсьыд станоктӧ.
Но, мый нӧ лои?
Кияссӧ зептас сюйӧмӧн, ватник пӧлаяссӧ борд моз паськӧдӧмӧн да Костя весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ кывзіс шог висьтсӧ да возмутитчис:
— Кыдз тэ лысьтін татшӧм гадостьсӧ вӧчны!
Тэ думайтан, станок «гитара» вылын позяс трепак ворсны?
— А ме кӧсйи кыдз позьӧ бурджыка, — вочавидзис Костя, коді ньӧти эз пов тайӧ мортсьыс.
— Кӧсйи, кӧсйи!
Кӧсйӧмыд этша — колӧ тӧдны да кужны!
— Малышевтӧ аддзинныд? — юаліс Герасим Иванович да пуксис стеллаж вылӧ.
— Пукты, Малышев, заготовкасӧ, кӧсъя видзӧдлыны уджалігас, — станок видлавны помалӧм бӧрын шуис Балакин.
Матысмӧны вӧлі кутшӧмкӧ важнӧй лоӧмторъяс.
Волнуйтчысь Костя включитіс станоксӧ.
«Буш» мӧдіс вольны стружка.
Кажитчис, мый сійӧ ӧні торъя ньӧжйӧ вӧчӧ тайӧс, но инженер ошканаа шлапкис станинаӧ.
— Молодец, старичок, старайтчы!..
Уджалӧ сійӧ пӧшти предел вылын, сідз ӧд, Герасим Иванович?
Тайӧ операция вылад нинӧм он выиграйт.
— Правильнӧ, — поддержитіс Герасим Иванович.
— Тадзи ставсӧ и арталӧма.
— А вот видзӧдлам, ставсӧ-ӧ...
Петкӧдлы, Малышев, отделочнӧй операциясӧ.
Резец тэрыба вежӧм бӧрын Костя мӧдіс отделывайтны «труба».
— Лодырь! — пыр жӧ шуис Балакин.
— Лодырь тэ, господин «Буш»!
Обдирка вылын старайтчан, а отделка вылын шойччан.
Кокни отделочнӧй операция вылын татшӧм режим некытчӧ оз туй.
Тайӧ позор, а абу режим.
Кыдзи ті ногӧн, Герасим Иванович?
— Вензьыны ог кут, — дышпырысь сӧгласитчис мастер.
— Да мый вӧчан, кор уджалысьясыслӧн прамӧй квалификацияыс абу...
Балакин ни ӧти кыв шутӧг нетшыштіс привод вуджӧдан ручка вылысь пломбасӧ да вӧчис сійӧс, мый йылысь сэтшӧм частӧ мечтайтліс Костя: вештіс шкиввывса ременьсӧ.
— Ӧні куим пӧв гӧгӧр содас скоростьыс, да и то станоксӧ оз ло полнӧя нагрузитӧма, — висьталіс сійӧ.
— Водзӧ отделайт, зон!
Бара мӧдіс уджавны станок, да мӧдіс котӧртны пӧсь, тэрыб, векни стружка.
— Со ӧд кутшӧм шыльыда вӧчӧ веркӧссӧ! — ошкис Герасим Иванович.
— Прӧста рӧмпӧштан кодьӧдз шыльӧдӧ...
— Колӧ ещӧ содтыны подачасӧ, и лоас сӧвсем бур, — шуис Балакин.
— Оз-ӧ сюрны, Герасим Иванович, тіян шестерёнкаяс?
Балакин босьтіс шестерёнка, гаечнӧй ключ да перестроитіс «гитарасӧ».
Костя включитіс станоксӧ.
Ӧні стружкаыс лои паськыдджык, но котӧртіс сэтшӧм жӧ тэрыба, и тӧдчымӧн ӧдйӧджык резецыс водзӧ вешйис «труба» кузьтаногыс.
Костя эз удит нимкодясьны тайӧ шуднас: деталь отделайтӧм помасис, и ковмис личкыштны «стоп» кнопкасӧ.
— Асьныд думыштлӧй, Павел Петрович, кыдзи тані лэдзан челядьлы кӧзяйничайтны, — шуис Герасим Иванович.
— Малышев кӧзяйничайтліс нин...
Сэтшӧмтор артмис, мый казьтывнысӧ абу окота.
— Да, делӧыс рискованнӧй, — вӧсни, кузь чуньяснас таркӧдчигтыр думайтӧмӧн шуис Балакин.
— Но вот мый дӧсаднӧ: нёль «Буш», нёль рӧднӧй вок, черновӧй обдирка дырйи уджалӧны на совесть, а отделка дырйи — нёльӧд пай выннас.
Мыйта кад сэки вошӧ!
— Да, вошӧ, — шуис мастер.
— Факт — вошӧ...
Но ӧд и станоксӧ колӧ жалитыштны.
Станок жугӧдны — ӧтчыд сьӧвзьыны.
Костялӧн мӧвпъясыс пессисны, корсисны петан туй.
— Герасим Иванович, а мый лоас, эськӧ... — мӧдліс шуны сійӧ, кӧть и прамӧясӧ эз на тӧд, мый шуас.
Гырысьяс видзӧдісны сы вылӧ, виччысисны водзӧ висьталӧм.
Костялӧн горш діныс косьмис; лои лӧсьыдтӧм, мӧдіс беспокоитчыны.
— Но, мый? — терпиттӧг юаліс Павел Петрович.
— Да думайт жӧ тэ! — гажаа горӧдіс сійӧ.
— Тані жӧ дзик прӧстӧйтор!
Збыльысь, ставыс лои яснӧ, быттьӧкӧ колоннаяс сайӧ лэбзис югыд чард би.
— Медым куим станокыс обдирка вӧчӧны, а ӧти отделывайтӧ,
сідз ӧд, дядя? — тэрыба шуис Костя, и сійӧ чужӧм вылӧ чепӧсйис пӧсьыс.
— Сідз, тётя! — ошкис Балакин, серӧктіс да печиктіс Костялы плешас.
— Юрыд пуис!
Тайӧс ме медся ёна радейта!
Кымынкӧ лун сайын Костя ӧдвакӧ эськӧ решитчис тадзи мӧвпыштны, но ӧні, кор колоннаяс сайын мыйсюрӧ вежсьыштіс, тайӧ предложениеыс сылы кажитчис пӧшти естественнӧйӧн.
Эз шензьӧд сійӧ и Герасим Ивановичӧс.
— Мый нӧ, сідзтӧ мӧд делӧ, — недыр думайтӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Ӧти станок настроитам отделка вылӧ, а мукӧдъяссӧ кольӧдам чернӧвӧй удж вӧчны.
— Вай займитчам математикаӧн, — зепсьыс записнӧй книжка да югъялысь карандаш перйӧм бӧрын шуис Павел Петрович.
— Тіян норманыд кутшӧм?
Уна-ӧ вӧчанныд?
Гортӧ мунігӧн Костя кежаліс Леночка Туфик ордӧ.
Передньӧйӧ сійӧс лэдзис ён ичӧтик нывбаба — Леночкалӧн стӧч копия, сӧмын дзор юрсиа.
— Мый тіянлы колӧ, том морт?
Ас бӧрсьыд бурджыка пӧдлалӧй ӧдзӧссӧ, — примусвывса кастрюляын мыйкӧ гудралігтыр шуис сійӧ басӧн.
Передньӧйӧ котӧрӧн локтіс Леночка.
— Ой, мама, тайӧ жӧ Костя Малышок, коді станоксӧ жугӧдіс! — горӧдіс сійӧ.
— Помнитан, ме тэныд висьтавлі.
Сійӧ олӧ Галкинъяс ордын...
— Ай, кутшӧм абу лӧсьыд! — шуис Леночкалӧн мамыс.
— Мыйла нӧ ті жугӧдінныд дзонь станок?
Пырӧй жырас, дзик пыр мӧдам ужнайтны...
— Кадыс абу, — ӧткажитчис падмӧм Костя.
— Тэ, Ленушка, цехас аски лок водзджык.
Производственнӧй сӧвещанньӧ лоӧ.
Кор Костя петӧм бӧрын пӧдласис ӧдзӧсыс, Леночкалӧн мамыс шуис:
— Прӧста оз эскыссьы, мый татшӧм серьёзнӧй детинка жугӧдіс дзонь станок.
Дерт, ме дзик уверен, мый тайӧс сійӧ вӧчис нечаяннӧ.
Сійӧ рытӧ Антонина Антоновна юӧртіс Костялы, мый Катя капризничайтӧ, оз ю, ни оз сёй, сылы ставыс чӧскыдтӧм, сійӧ норасьӧ, мый сійӧс ставӧн вунӧдісны.
Мишаӧн ыстӧм пакетысь Костя аддзис сунисӧн ӧтлаӧ йитӧм выль носки пара да дас кымын сэтшӧм чорыд мятнӧй преник, мый сыкӧд эз справитчы эськӧ победитовӧй резец, но ӧти минутӧн справитчисны детинкаяслӧн пиньясыс.
Кык преник Костя торйӧдіс бабушкалы, а кыкӧс Катялы, но принцесса бабушка пырыс шуис, мый оз нуждайтчы кутшӧмкӧ преникъясын.
— Кыдзи гажыс, — шуис ӧбӧдитчӧм Костя да преникъяссӧ колис кухня пызан вылӧ.
Пакетас ещӧ вӧлі ичӧтик записка:
«Йир преникъяссӧ, помнит ме йылысь!
Инженер-рационализатор П. П. Балакинлы ме висьталі, кыдзи да мыйла тэ жугӧдін станоксӧ.
Сійӧ видзӧдлас «Буштӧ» да, гашкӧ, мыйкӧ думыштас.
Висьтав поклон золотоискательлы.
Вежалунӧ аддзысям, лоан кӧ тэ комсомольскӧй воскресник вылын.
Тэнад друг М. Полянчук».
Костя аттьӧаліс Мишаӧс носкисьыс да преникъяссьыс, а медся ёна Балакинкӧд тӧдмӧдӧмсьыс.
— Бур имеитны сэтшӧм другӧс, кыдзи Миша!
Квайтӧд глава
БЕРГӦДЧӦМ
Тӧрыт, кор Герасим Иванович поручитіс аскинас чукӧртны производственнӧй сӧвещанньӧ, Костя думсьыс лӧсьӧдчис гырысь лоӧмторъяс кежлӧ — и эз ӧшибитчы.
Эз прӧста колоннаяс сайӧ Герасим Ивановичкӧд лок Зиночка Соловьёва.
Кор ӧчкиасис, Герасим Иванович ӧчки стеклӧяс вывтіыс видзӧдліс челядь вылӧ да думыштчис.
— Техникаыд — сэтшӧмтор, — друг шуис сійӧ: — талун пелькджыка уджалін да босьтін тӧдчымӧн, а думайтыштан да ещӧ на унджык босьтан.
Техникаыд — сійӧ кӧрт.
«Бушъяс» — кӧрт жӧ.
Кӧртыдлы ӧткодь, кыдзи уджавны, а мортлы абу ӧткодь, морт кӧсйӧ отсавны фронтлы.
Вот мыйла техникаын бӧръя сувтланіныс абу.
Ставыс зависитӧ киясысь да юрысь.
Лоӧ кӧ тіян кӧсйӧм, «Бушъяс» выльног мӧдасны уджавны.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс, мый артмас, куим «Бушӧс» кӧ вӧчны чернӧвӧйӧн, а нёльӧдсӧ вуджӧдны детальяс отделайтӧм вылӧ, мӧдног кӧ юкны операцияяссӧ, да юаліс, ставыс-ӧ гӧгӧрвоана.
— Абсолютнӧ гӧгӧрвоана! — шӧпкӧдіс Леночка.
— Но, бур, операцияяс юкам, быд «труба» кутам лэдзны кык пара ки пыр, — водзӧ висьталіс мастер.
— Сідзкӧ, ӧні колӧ уджавны дружнӧя.
Ӧти кӧ нырнас му гудйӧ, а мӧд пиньнас гутъясӧс мурчкӧдӧ, сэки делӧыд оз артмы, —
шуис Герасим Иванович да аслысног видзӧдліс Сева вылӧ.
— А мыйла?
Сы вӧсна мый ставнытӧ тіянӧс ковмас сувтӧдны ӧти наряд вылӧ.
Обдиркаӧн тэ дырджык кутін «трубасӧ», а отделочнӧй станок вылын артмис простой, ставныдлӧн процентныд чиніс; нюжмасин отделка вылын, а лишнӧй обдиркаяс колины помавтӧг, показательӧ эз пырны — бара ставныдлӧн показательяс чинісны.
Челядь заводитісны гӧгӧрвоны, кытчӧ сёрнисӧ нуӧдӧ мастер.
— Заводын войтыр зільӧ бригадаӧн уджавны, — шуис Герасим Иванович.
— Вот мӧвпыштісны мӧд цехса рабочӧйяс уджавны по-гвардейски.
Талун сэні Иван Стукачёвлӧн фронтӧвӧй бригада объявитчас нин.
(Тайӧс Костя эз тӧд да став сьӧлӧмӧн завидьтіс верстьӧ рабочӧйяслы.)
И тіянын позьӧ лӧсьӧдны бура уджалӧм могысь бригада.
Сӧмын эськӧ медым сійӧ бригадаыс эз пӧр серам вылӧ...
— Ёртъяс, ті гӧгӧрвоанныд, мыйла Герасим Иванович юалӧмсӧ тадзи сувтӧдӧ? — стрӧга юаліс Зиночка.
— Гӧгӧрвоана! — шуис Леночка да тэрмасис висьтавны водзӧ: — Ставыс гӧгӧрвоана!
Миян ставныс зыксьӧны, оз дружнӧя овны.
Сева Катякӧд оз сёрнит, и ме сы вылӧ скӧрала, сы вӧсна мый сійӧ менӧ йӧткыштіс, кӧть ме сійӧс и эг оскорбитлы...
Да, Сева, тэ поступитін грубӧя, некультурнӧя!
Сідзжӧ Малышок неважӧн лӧгасис Катя вылӧ... —
Усьӧм гӧлӧсӧн сійӧ помаліс:
— Ой, прӧста ме ог тӧд, мый миян артмас!..
— Вот видзӧд, комсомол, кутшӧм глупость вӧчсьӧ, — шуис Герасим Иванович.
— <rus>Честное слово</rus>, кӧть Сергей Степановичлы норась.
Сёрнитышт накӧд, Зина!
Оз воны ӧти кывйӧ — ме найӧс мӧд удж вылӧ сувтӧда, а «Бушъяс» дінӧ сознательнӧй детинкаясӧс сета.
Ог лэдз ме ӧні важмоз уджавны, кор лад сюрис бура уджавны! —
И сійӧ муніс тайӧ сёрнинас расстроитчӧмӧн.
— Яндзимыс, ребята! — пузис Зиночка.
— Тіян весиг обыкновеннӧй бригадаыс оз артмы, а Ыджыд заводын эмӧсь нин молодёжнӧй фронтӧвӧй бригадаяс, и парторганизация сетӧ налы ыджыд значение.
Тӧрыт городскӧй комсомольскӧй актив вылын томйӧз висьталісны, кыдзи сэні пуктӧма уджсӧ.
Вот кодъяслысь колӧ босьтны примерсӧ!
Вӧлӧмкӧ, Ыджыд заводса томйӧз думыштӧмаӧсь уджавны сідзи, кыдзи боечьяс тышкасьӧны фронт вылын: кув, а эн бӧрыньтчы.
Кӧть кык, кӧть куим смена помся уджав, а задание тырт.
Кодкӧ кӧ бӧрӧ кольӧ, мукӧдъяс по-братски отсалӧны сылы.
А сы могысь, медым делӧыс муніс бурджыка, бригада примитӧ торжественнӧй присяга.
Бригадаын эм командир, эм политрук — ӧти кывйӧн кӧ, ставыс, кыдзи военнӧйяслӧн, и бригадаыс шусьӧ фронтӧвӧйӧн, сы вӧсна мый ставныс уджалӧны самоотверженнӧя, медым честьӧн олӧмӧ пӧртны уралечьяслысь священнӧй клятва.
— Найӧ молодечьяс! — шусис Леночкалӧн, но пыр жӧ шогпырысь сійӧ содтіс:
— Пыр и тыдалӧ, мый найӧ комсомолечьяс, а миян ставыс... поперечнӧйяс!
— А ме ог верит, мый ті онӧ вермӧй гӧгӧрвоны, кутшӧм тайӧ важнӧй делӧ, — торкис сійӧс Зиночка.
— Ті ӧмӧй абу патриотъяс?
Неужели татчӧ ковмас сувтӧдны мукӧд ребятаӧс, кодъяс гӧгӧрвоасны, мый «Бушъяс» вылын бригада бурджыка кутас уджавны?
А мыйӧн тайӧ ребятаыс торъялӧны тіянысь?
Ті сідзжӧ мустӧмтанныд фашистъясӧс, радейтанныд рӧдинанымӧс да кӧсъянныд победа.
Тэнад, Леночка, кык вок фронт вылын, и кыкнанныс нин ранитчылісны.
Тэнад, Малышок, пӧгибнитіс дзик ӧти вокыд.
Абу тӧдса, ловъя-ӧ батьыс Катюшалӧн.
Севалӧн сідз жӧ...
Ті думайтанныд, мый ме кӧ век сэтшӧм гажа, сідзкӧ менам сьӧлӧм вылын кокни?
Менам... ме став рӧднӧйясӧс вошті...
да личнӧй олӧмын менам нинӧм, нинӧм абу... —
Сылӧн гӧлӧсыс ори, и сійӧ регыдджык помаліс:
— Да, мыйла сэні ме...
Ме сӧмын кӧсъя, медым ті гӧгӧрвоинныд...
Вермас лоны, кутшӧмкӧ фашист ветлӧдлӧ ловъя сӧмын сы вӧсна, мый ті зыксянныд, быттьӧкӧ кагаяс, омӧльджыка уджалінныд сы дорысь, мыйта эськӧ верминныд уджавны... —
Сійӧ кватитіс Костялысь кисӧ, сэсся сідз жӧ крута топӧдіс Леночкалысь да Севалысь кияссӧ.
— Вайӧ дружнӧя, ребята!..
Малышок, мыйла тэ чӧв олан?
Ӧд тайӧ тэ «Бушъясӧн» делӧсӧ водзӧ йӧткыштін!
Кор мӧдіс сёрнитны Костя, кывъясыс оръясисны; ӧдвакӧ сійӧ помнитіс ассьыс дженьыдик речсӧ.
— Фронтӧвӧй бригада колӧ вӧчны! — шуис сійӧ.
— Коді оз сӧгласитчы, сійӧ медым весасяс!..
Цехын бур ребята тырыс...
Ме найӧс «Бушъяс» вылын уджавны кута велӧдны...
Велӧдны абу ёна ыджыдтор!
А поперечнӧйяс ӧні оз ковны...
Натӧг справитчам!
— Ме, дерт, фронтӧвӧй бригада вӧсна! — чеччис Леночка, кутіс чышкавны ӧчкисӧ да топыда читкыртіс синъяссӧ; тайӧ петкӧдліс тырвыйӧ сылысь решимостьсӧ.
— Тэ, Севолод, мый чӧв олан! — горӧдіс Костя.
— Коді кодкӧд ӧтвылысь?
— Мый тэ воан? — ӧбидапырысь вочавидзис Сева.
— Сӧмын тэ сознательнӧй?
Ме ногӧн, мукӧдъяс сідзжӧ эм...
Мыйӧн сӧмын Зиночка, аслыс нимкодясьӧм вылӧ, убедитчис, мый бригада йылысь юалӧмыс решайтсьӧ положительнӧя, сійӧ крута вуджӧдіс сійӧс делӧвӧй рельсъяс вылӧ.
Решитісны, мый комсомольскӧй воскресник бӧрын пыр жӧ Галкинъяс керкаын лоас организационнӧй собрание, кӧні тшӧтш кутас участвуйтны Зиночка.
Луныс вӧлі беспокойнӧй, тревожнӧй.
Костялӧн юрыс думайтіс сюрстор йылысь да решайтіс разнӧй юалӧмъяс.
— Тэныд, Ленушка, ковмас крута уджавны, — шуис сійӧ.
— Герасим Иванович талун Катялысь станоксӧ переналадитас.
Кытчӧдз Катерина удж вылӧ оз пет, отделочнӧй операция вылӧ тэнӧ сувтӧдам...
Гудок бӧрын, кор Костя да Сева петісны завод ворота сайӧ, на дінӧ ӧтлаасис Колька Глухих да мӧдіс сӧрны:
— Малышок, збыльтор меным Сева шуис, мый тіян котыртсьӧ гвардейскӧй бригада?
Тешкодь, <rus>честное слово</rus>!
Тылын — и друг гвардеечьяс,
фу ты, ну ты!
— Йӧйлы, гӧгӧрвоана, ставыс серам, — вочавидзис ёна оскорбитчӧм Костя.
— Но, шуам, огӧ на тӧдӧй, коді йӧйджык! — дорйысис Колька.
— Котыртӧны тылын кутшӧмкӧ гвардейскӧй бригада да ещӧ сэтчӧ босьтӧны Булкинӧс.
Ха, ха, да ещӧ ӧтчыд ха!
— А тэныд кутшӧм делӧ? — высокомернӧя юаліс Сева.
— Завидь, мый тэнӧ фронтӧвӧй бригадаӧ оз босьтны!
А Булкин вӧсна эн пов — сійӧ абу омӧльджык мукӧдъясысь.
— Ог, ме, дерт, ог думайт, мый тэ омӧльджык, — сӧгласитчис Колька.
— Сӧмын примитан кӧ тэ присяга, кыдзи нӧ сэки тайга йывсьыс?
Кӧть, дерт, тэ дась ӧткажитчыны тайгаысь.
Гайкаыд слаб!
— Кодлӧн гайкаыс слаб? — грӧзитана юаліс Сева да сувтіс.
— Кодлӧн?
Менам тані рӧмпӧштан абу, медым тэныд сійӧс петкӧдлыны, — шуис Колька.
Тайӧ сёрниыс пансис буретш сійӧ местаын, кӧні кымынкӧ тӧлысь сайын Костяӧс Сева йӧткыштіс тропинка вылысь.
Раз! — и Колька тюрис джуджыд лымйӧ.
— Велалӧмыд тэ йӧткасьны!
Ӧні тэнад ӧчередь! — горӧдіс Костя,
и Сева бускысис Колька бӧрся.
Пока найӧ пуртыкасисны лымйын, Костя сераліс на вылын, а сэсся мыччис кисӧ — отсавны.
Колька кыскис сійӧс толаас, найӧ шумитісны, лымсӧ сюялісны ёрта-ёртлы воротник саяс да котӧртісны гортӧ.
МИР
Антонина Антоновна пыр Катя прикажитіс Костялы локны гостинӧйӧ да упрекайтіс сійӧс.
— Мыйла тэ меным нинӧм эн висьтав станок да бригада йывсьыс?
Леночка меным ӧні висьталіс,
но сійӧ тэрмасис гортас, и ме нинӧм эг гӧгӧрво.
— Ме и тӧрыт кӧсйи висьтавны да тэ преникъяссӧ эн босьт...
— Тӧрыт-тӧрыт! — нерис Катя.
— А мыйла тэ преникъяссӧ бабушка пыр сетін?
Тэ кӧ эськӧ ачыд вайин...
Ме и сідз нин дӧзми туплясьнысӧ, а сэтчӧ жӧ ещӧ ставныс ӧтпырйӧ менӧ вунӧдісны!
— Ми эгӧ вунӧдӧй...
Бригадаын кутан отделочнӧй удж вылын уджавны, миянлы жӧ бурджык.
— Кута!
Фронтӧвӧй бригадаад ме сідзи кута уджавны! — пӧся шуаліс Катя.
— Тӧдан мый, Костя, тэ пукав сэні, кӧні пукалан, и ньӧти эн видзӧд ме вылӧ...
А ме тэныд висьтала, мый ме думайті, кор ті менӧ яндысьтӧг ставӧн вунӧдінныд, а ме куйлі да ӧтарӧ бӧрді.
Сӧмын тэ некодлы он кут больгыны!
Он ӧд?
Ош ку вылын пукалігтыр Костя кывзіс Катяӧс, а сійӧ, олӧмас дзугсьӧм аслас сьӧлӧм дінӧ кисӧ пуктӧмӧн, висьталіс, висьталіс.
— Ме сэтшӧм шудтӧм, Малышок!
Уверяйта тэнӧ!
Ме кӧсъя, медым ставыс вӧлі бур, а артмӧ омӧля.
Кор ме... ӧти письмӧ получиті, ме кӧсйи вӧчны сідзи, кыдзи папа тшӧктыліс.
А сэсся аддзи Нина Павловнаӧс... и друг вӧчи не сідз...
Медым сійӧ бур, мелі, но ме век скӧрала сы вылӧ...
Ӧні ог нин сэтшӧма скӧрав, кыдзи войдӧр, но всё равно...
Ме поперечнӧй, збыль?
(Костя думыштіс: «Збыль», но чӧв оліс.)
Ме аслым шуи: медым ме Нина Павловналы ог висьтав, а та пыдди став вынӧн кута уджавны победалы вылӧ, и Сталинлы клянитчи.
Ме Нина Павловналы эг висьтав аслам папа йылысь.
Сӧмын менам тані, сьӧлӧм вылын, сэтшӧм сьӧкыд век вӧлі, мый ме висьми.
А ог кӧ вермы ме фронтлы вылӧ самоотверженнӧя уджавны, сідзкӧ папа дзикӧдз пӧгибнитіс.
Тэ думайтан, мыйла ме сэтшӧм поперечнӧй?
Сы вӧсна, мый менам кыдзкӧ ставыс омӧль... —
Подушкаӧ чужӧмсӧ пуктӧмӧн сійӧ ичӧтика бӧрдыштіс да скӧрысь шуис:
— Но, мый нӧ тэ чӧв олан?
Мый нӧ нинӧм оз шу, быттьӧкӧ пес чурка!
Кор разрешитіс сёрнитны, Костя сӧветуйтіс:
— Нина Павловнаыдкӧд тэ миритчы.
Сійӧ мортыс бур и тэнӧ уважайтӧ.
А бригадаад ми пыр жӧ нормаӧн-джынйӧн тыртам.
Кӧсъян, петкӧдла математика?
— Колӧ пыр жӧ ставыскӧд миритчыны! — шуис Катя.
— Висьтав Севалы, медым татчӧ локтас.
Шутьлялӧмӧн чай юны дугдӧм да немвиччысьтӧг гостинӧйӧ веськалӧм бӧрын Сева шӧйӧвошис.
— Здравствуй, Сева,
кыдзи нин олан? — сылы ки мыччӧмӧн шуис Катя.
— Пуксьы, пӧжалуйста, креслӧ вылас.
Тэ, пӧжалуйста, эн скӧрав ме вылӧ Шагистӧй кузяыд.
Тайӧ вӧлі медбӧръяысь.
[***]
да упакуйтны миян детальяс оз тырмыны.
Мый тэ менсьым кокӧс мунас тыртан?
Менӧ тэ детальясӧн тырт — сійӧ бурджык лоас!
— Тыртам! — скӧрысь шуис Костя.
— Но, смотри — яналан, ме серавны кута...
Эн вунӧд...
Сійӧ катласигтыр муніс траншея пӧлӧн, прӧверяйтіс, коді кыдзи уджалӧ, дэльӧдіс да ышӧдіс челядьӧс.
— Вот сійӧ век тадзи, — шуис Миша.
— Сійӧ ӧтчаяннӧй роботник.
Синсьыс би петмӧн уджалӧ.
Бригадаыс сылӧн бур.
Тарнӧй цех первойсӧ топӧдіс упаковщикъясӧс, а найӧ эз сетчыны, век бурджыка уджалӧны, знамятӧ кисьыныс эз лэдзны.
Богатырьяс! —
Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс:
— А тэ прӧста сійӧ кок улӧ мусӧ койыштін.
Тӧдан, эмӧсь сэтшӧм йӧз, кодъяслӧн самолюбиеыс чирей кодь.
Муртса вӧрзьӧдан — и став делӧыс дзугсяс.
— А мед оз дэльӧдчы...
Мыльк пӧкат вывсянь тыдаліс ставнас канавалӧн войтырӧн пуысь трассаыс.
Став челядьлы нин жар лои — ватникъяснысӧ да шапкаяснысӧ шыблалісны лымйӧ.
Дзоридзьяс моз кутісны тыдавны ситеч дӧрӧмъяс, кыӧм кофточкаяс, свитеръяс — еджыдъяс, гӧрдъяс, вижъяс, лӧзъяс.
Кор оркестр дугдыліс ворсны, ставӧн горзісны: «Музыка, му кодйыны заставитам!» — и оркестр бара босьтчыліс аслас уджӧ.
Быдлаын дурисны.
Кодкӧ лымйӧн лыйис Мишалы, и Миша воча лыйис.
— Тӧдан, Малышок, — признайтчис сійӧ, — ме, кажитчӧ, мудзышті, а му шарлӧн центрӧдз ылын на.
Абу-ӧ кад шойччыштны, кыдзи тэ чайтан?
Ёртъяс сёйыштісны няньтор да шонді водзӧ пуксисны шойччыштны.
Миша мӧдіс висьтавны филиалса делӧяс йылысь, но Костя и кывзіс и эз кывзы.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кыдзи мӧдас уджыс мунны бригадаас, оз-ӧ мӧдны цех пасьта серавны.
Да мый сійӧ — цех пасьтаыд!
Оз-ӧ мӧдны серавны став заводын, филиалын...
Весиг страшнӧ думыштнысӧ, мый сэки лоас.
Друг сылысь чужӧмсӧ Миша ниртыштіс лымйӧн.
Костя шуткаӧн босьтчис тышкасьны, найӧ кыкнанныс усины лымйӧ да сэтчӧдз туплясисны, кытчӧдз Миша эз вен Костяӧс.
— Тэ жӧ ачыд кӧсйин лымсӧ! — сералігтыр шуис Миша.
— Ме тэнсьыд юалі: «Лымйыс колӧ?» а тэ шуин: «Да».
Мый йылысь тэ думайтін, кор попка моз видзӧдін белӧй свет вылас?
Бара сяркнитісны барабанъяс, кыз гӧлӧсӧн юрӧбтіс ыджыд труба да вӧсни гӧлӧсӧн ичӧт труба.
Ставӧн босьтісны зыръяс, и медся зіля уджаліс Костя, медым юрысь вештыны беспокоитысь думъяссӧ.
Медся водз уджсӧ помаліс шонді да мӧдіс лэдзчыны.
Оркестр ворсіс медбӧръя марш.
Челядь пасьтасисны, качайтісны Мингарейӧс сыысь, мый сылӧн медся пыдӧдз вӧлі кодйӧма, инструментъяс нуисны местаӧ.
Филиалсаяс котӧртісны пуксявны автобусӧ, и Костя колльӧдіс другсӧ.
— Прӧщай, башка! — шуис Мингарей да Костялы мыччис кисӧ.
— Помнит миянлысь сёрнинымӧс.
— Ог вунӧд! — достоинствоӧн вочавидзис Костя.
Автобус дзужнитіс да муніс.
«175»
Галкинъяс ордын вӧліны гӧсьтъяс, стӧчджык лоӧ шуны ӧти гӧстя — Зиночка Соловьёва, а Леночка эз лыддьысь гӧстяӧн, сы вӧсна мый сійӧ лунтыр вӧлі Катя дінын.
— Ӧні ставныд ӧтлаынӧсь! — Костяӧс аддзӧм бӧрын радліс Зиночка.
— А ме лыдди нин тіянлысь планнытӧ.
Планыс вывті подробнӧй.
Со аддзанныд, кутшӧм бура ті заводитінныд делӧсӧ.
Бригада йывсьыд ме висьталі Сергей Степановичлы.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс ошкӧ.
Прӧста, Леночка, тэ полін, мый тіян дружнӧясӧ оз артмы.
— Абу, тӧрыт ставӧн миритчим, — шуис шуда Леночка.
— Тайӧ Катя...
Эн сувт паныд, Катя, тайӧ тэ ставыскӧд миритчин.
— Ме сідзжӧ мыйсюрӧ вӧчи, — ыркыд сынӧд бӧрын шоныдінын гӧрдӧдӧм банбокас кияссӧ топӧдӧмӧн юӧртіс Зиночка.
— Ме гижи присягалысь текст. —
Сійӧ сувтіс жыр шӧрӧ да торжественнӧя, выражениеӧн лыддис:
— «...нима фронтӧвӧй молодёжнӧй бригадалӧн боевӧй присяга».
Кодлысь нимсӧ примитас бригаданыд?
Тіян фронтӧвӧй бригаданыд молодёжнӧй цехын лоас медводдза...
— Сталин нима! — предложитіс Катя.
— Ме сідзи жӧ думайті, сӧмын тайӧ медся кывкутана ним.
Миянлы некод оз прӧстит, ми кӧ асьнымӧс янӧдам...
— Огӧ яналӧй! — возразитіс Костя.
— Огӧ кӧ кутӧ лодырничайтны, асьнымӧс огӧ янӧдӧй.
— Решитӧма!
Водзӧ лыддя... —
И Зиночка лыддис ставнас присягасӧ, коді заводитчӧ вӧлі татшӧм кывъясӧн: «Ми, радейтана Рӧдиналӧн юнӧй патриотъяс, примитам торжественнӧй присяга сыын, мый...»
— Ставыс вывті бур, сӧмын ме абу сӧгласен! — мыйӧн сӧмын Зиночка помаліс лыддьыны, шуис Катя.
— Сэні гижӧма, мый ми долженӧсь вырабатывайтны нормасӧ сё ветымын процент вылӧ, а тайӧ этша.
И Костя сідзжӧ мӧдіс тӧждысьны: сё ветымын процент сылы кажитчис вывті бур достижениеӧн.
— Этша, этша! — долис Катя.
— Ӧні жӧ докажита.
Миян норма — станок вылӧ кызь «труба», нёль станок вылӧ кӧкъямысдас «труба».
Кӧкъямысдас — сійӧ сё процент.
Ӧні куим станок кутасны сӧмын заготовкаяс обдирайтны.
Сідзкӧ, быд станок должен обдирайтны не кызь, а нелямын заготовка, а куим черновӧй станок — сё кызьӧс.
Сідз ӧд?
А отделочнӧй станок тайӧс ставсӧ отделайтас, лоас сё кызь гӧтӧвӧй «труба».
Сё кызь — ӧти да джынпӧв унджык кӧкъямысдасысь!
Ӧти да джынпӧв — сійӧ сё ветымын процент!
<rus>Подумаешь</rus>, геройство сетны нормаӧн-джынйӧн!
Ми Леночкакӧд вӧчлывлім и кызь вит «трубаӧн».
Сідзкӧ, позяс ӧні обдирайтны быд станок вылын ветымын заготовка, а куим вылын — сё ветымынӧс.
Ме дзик пыр артала...
Ми Леночкакӧд неважӧн повторитім процентъяс...
— Сё кӧкъямысдас сизим процент, — водзджык арталіс Зиночка.
— Сӧмын, ребята, тӧданныд, ме ог сӧветуйт пыр жӧ босьтны татшӧм обязательство.
Ӧд колӧ привыкнитны бригаднӧй уджӧ.
Ме сӧветуйта сё квайтымын...
— Вот тэныд и этша! — немвиччысьтӧг артмис Севалӧн, коді ӧнӧдз чӧв оліс.
Мингарейкӧд сёрнисӧ тӧдвылӧ уськӧдӧмӧн Костя лои збойджык.
— Сё квайтымынтӧ вӧчам, — шуис сійӧ.
— Повзин! — пельпомъяссӧ лэптыштліс Катя.
— Ме сё сизимдас вит процент вӧсна.
— А тэ кыдзи думайтан, Сева? — водзӧ юасис Зиночка.
Катя нюмсӧ дзебӧмӧн копыртіс юрсӧ, но ставӧн гӧгӧрвоисны, мый сійӧ думайтіс: сійӧ думайтіс, мый Сева дерт нин повзяс.
— Ми Малышоккӧд тӧрыт сідзжӧ кызь куимӧн вӧчим, — спокойнӧя вочавидзис Сева.
— Резечьяс вежлавтӧг ветымын заготовка обдирайтны абу сьӧкыд.
Ме сё кӧкъямысдас вит процент вӧсна, а то и лякӧссьынысӧ оз сулав.
— Сійӧ тшапитчӧ! — горӧдіс Леночка.
— Сійӧ сӧмын на шуаліс, мый нормаӧн-джынйӧн абу этша, а ӧні...
Сійӧ век кӧсйӧ быдӧнӧс шензьӧдны!
Тайӧ тэсянь абу лӧсьыд, Сева!
Ми серьёзнӧ, сознательнӧ, а тэ тшапитчан!
— Коді тшапитчӧ? — юаліс Сева да гӧрдӧдіс.
— Сӧмын тэ сознательнӧй, да?
Чышкав ӧчкитӧ, а то пӧсялӧма.
— Менам ӧчки вылӧ эн во!
Жырйын ӧчки оз пӧсявлыв! — дорйысис Леночка.
— Кыдзи тэныд абу яндзим!..
— Кутам гӧлӧсуйтны! — горӧдіс Зиночка да карандашнас таркӧдіс пызанӧ, медым торкны зыксьӧмсӧ.
— Коді сё сизимдас вит процент вӧсна, кыдзи предлагайтӧ Катя?..
Тэ, Леночка?..
Ага, ӧні и тэ, Костя...
Сева коли ӧтнас...
Сідзкӧ, гижа: «Кӧсйысям быд лун тыртны общебригаднӧй норма дінӧ сё сизимдас вит процентысь не этшаджык».
Ставыс лючки! —
Сійӧ друг ыдждӧдіс синъяссӧ:
— А коді лоӧ командирнас?
Ми вунӧдім командир йывсьыс.
И политрук йылысь.
Тадзи оз позь!
— Сета предложение! — шуис Катя.
— Командирӧн медым лоас Малышок, а политрукӧн Леночка. —
И сійӧ кутіс дорйыны ассьыс предложениесӧ:
— Не кӧ эськӧ Малышок, ми эськӧ эг и сяммӧ думыштны станокъяс переналадитӧм йылысь, да и дружба вӧсна сійӧ, а Леночка регыд лоас комсомолка.
— Тэ сӧгласен, Сева? — юаліс Зиночка.
— Ладнӧ, — вочавидзис Сева.
— Сӧмын Малышок радейтӧ власьт петкӧдлыны.
Сӧвещанньӧ помасис.
Леночка котӧртіс гортас патефонла, а Сева да Костя заводитісны аквариумысь видзӧдны зарни черияс.
— Думайтан, пыри кӧ ме бригадаӧ, сэсся и тайгаӧ ог мун? — ньӧжйӧ шуис Сева.
— Кӧсйысин зарни дінӧ туй восьтыны, а сэсся вайӧдін бригадаӧ.
Ме гӧгӧрвоа тэнсьыд дипломатиятӧ...
Бригадаса командир весиг вомсӧ восьтіс: тайга йылысь, тамга йылысь, лӧз ру да зарни йылысь сійӧ и думайтнысӧ вунӧдіс.
— А... а кыдзи нӧ тэ присягасӧ сетан? — юаліс сійӧ.
— Эн пов, менам гражданскӧй долг лоӧ олӧмӧ пӧртӧма, — гӧгӧрвотӧма вочавидзис Сева.
Леночка локтіс патефонӧн, и заводитчис танцы.
Сева ставнысӧ шензьӧдіс — сійӧ бура танцуйтіс и вальс, и падеспань, и полька.
Сійӧ асьсӧ кутіс культурнӧя, весиг Зиночкалы вештіс улӧс, кор сійӧ мудзис.
— Тӧдан, Малышок, ме быттьӧкӧ эг и висьлы, — радпырысь шуис Катя.
— Водзӧ ог кӧсйы гортын пукавны.
Гажтӧмтор сійӧ!
Ме век думайта, кыдзи ми кутам уджавны бригадаын, весиг танцуйтігӧн та вӧсна дзуглася.
А тэ ньӧти он куж танцуйтны?
— Присядка да кадриль кужа...
— Присядкатӧ сӧмын сьылан да йӧктан ансамбльын танцуйтӧны.
«Профинтерн» клубын ме аддзылі.
А кадрильтӧ карад ньӧти оз йӧктыны.
Всё равно Костялы кажитчӧ вӧлі заводитны патефон, пуктыны пластинка да видзӧдны, кыдзи гажӧдчӧ Катя.
Сизимӧд глава
ВЕЖСЬӦМЪЯС
Асывнас Костя аслас радлун кузя здук кежлӧ пыраліс термическӧй цехӧ сёрнитыштны Нина Павловнакӧд — и шензис!
Цементӧн пудритчӧм каменщикъяс важ свинцовӧй ваннакӧд орччӧн бетонируйтісны выль фундаментъяс, а электрикъяс устанавливайтісны ыджыд мраморнӧй дӧска — распределительнӧй щит.
Бокынджык сулалісны Нина Павловна да Дикерман.
Нина Павловна видзӧдліс Дикерман вылӧ, Дикерман видзӧдліс Нина Павловна вылӧ, и сьӧкыд вӧлі шуны, кодныс на пиысь ёнджыка волнуйтчӧны.
— Кутшӧм виччысьтӧма артмис! — шуис Нина Павловна.
— Кыдзи сэзь енэжын гым!
Мый лоас?
— А мый лоас? — нурбыльтіс Дикерман.
— Лоӧ сійӧ, мый колӧ.
Семечки моз кутам кисьтны «рюмкаяс».
— И сійӧ тӧждысьӧмпырысь ниртыштіс дзор щетинаӧн тыртӧм чужӧмсӧ.
— «Рюмкаяс» кутам сетны кызь вит процент брак дырйи... — тӧждысяна серам пыр шуис Нина Павловна.
— Мыйла кызь вит, кор ставыс дас вит-кызь? — неуна дӧзмыштіс Дикерман.
— Условнӧй браксӧ ме ог артав и тіянлы ог сӧветуйт, — стрӧга дугӧдіс сійӧс Нина Павловна, и сылӧн синкымъясыс ӧтлаасисны.
— Колӧ сетны дзик безупречнӧй «рюмка».
Условнӧй брак — сійӧ век жӧ брак.
— Мый нӧ ті кӧсъянныд? — збыльвылӧ нин дӧзмис старшӧй калильщик.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво!
Кутам воюйтны браккӧд, и ставыс.
Кыдзи тайӧ тіянлы кажитчӧ!
Главк принимайтӧ миянлысь вӧсни стенкаа детальяс калитан методнымӧс, ачыс обком миянӧс поздравляйтӧ телефон пыр, тіянӧс назначайтӧны цехса начальникӧн, ми йылысь гижӧны газетын вот татшӧм статья, — кияснас сійӧ мерайтіс быдса метр, — а ті век недовольнӧйӧсь. —
Сійӧ аддзис Костяӧс, рад лои, мый аддзысис сійӧс кывзысь, да юаліс сылысь:
— Висьтав, абу ӧмӧй тайӧ тешкодь?
— Малышок гӧгӧрвоас менӧ, — нюммунӧмӧн шуис Нина Павловна.
— Ӧд тайӧ абу сӧмын миян заводлы производствоын вежсьӧмыс.
Делӧыс сэтшӧм кывкутана...
Костя, ме кывлі, мый тіян котыртчӧ фронтӧвӧй бригада.
Кутшӧм тайӧ бур!
Том сьӧлӧмъяс калитны ті аддзинныд веськыд туй, а ми ассьыным мог решитӧмӧ джын туясӧсь на...
Кыдзи тыдалӧ, Катя йылысь сёрнисӧ колӧ вӧлі отложитны, а сэні ещӧ локтіс директор кутшӧмкӧ дзор тошка стариккӧд.
Нина Павловна муніс налы воча, старикӧс почтительнӧя шуис профессорӧн, и гырысьяс мӧдӧдчисны лабораторияӧ.
Колоннаяс сайын чукӧртчис нин бригадаыс ставнас;
тані вӧлі и Зиночка.
— Удж водзвылад вӧчӧй сідзи, кыдзи вӧчӧны фронтӧвӧй бригадаяс Ыджыд заводын, — ичӧтик часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Вӧчалӧй пятиминутка.
Первой лыддьӧй фронтъяс вылын положение йылысь Совинформбюролысь сводка, а сэсся дженьыдика обсуждайтӧй производственнӧй юалӧмъяс...
Талун выльлун, свежӧй газет абу.
Но тӧрытъя газетын печатайтӧма интереснӧй статья. —
Сійӧ перйис зептысь трубкаӧн гартӧм газет.
— Бригадаса политрук ёрт, лыддьы тайӧс...
Леночка видзӧдліс газет вылӧ, виччысьтӧм вӧснаыс вашнитіс «ой» да гусьӧникӧн видзӧдліс Катя вылӧ.
Статьялысь «Техника кузя новатор инженер Галкина» ним кылӧм бӧрын Катя кумач кодя гӧрдӧдіс, чургӧдчыштіс водзлань да вӧрзьӧдчывтӧг, синъяссӧ ыдждӧдыштӧмӧн, кывзіс статьясӧ.
Статьясӧ вӧлі гижӧма военнӧй тайна тырвыйӧ соблюдайтӧмӧн.
Сэні висьтавсис, мый ӧти уральскӧй карын, ӧти заводын уджалӧ коммунистка Нина Павловна Галкина, коді цехын вежис ассьыс мужиксӧ, фронтовикӧс, известнӧй инженер-термист Василий Галкинӧс.
Нина Павловна упорнӧя корсис ӧти ответственнӧй заказлы ӧти ответственнӧй деталь калитан способ.
Парторганизация да учёнӧйяс сылы отсалісны, и вот сійӧ кызвыйӧ аддзис тайӧ способсӧ.
Вӧлі ещӧ гижӧма, мый заводын вообще уна новаторъяс, кыдзи Иван Стукачёв, инженер Балакин, калильщик Дикерман да мукӧдъяс.
— Со кыдзи гижӧны миян завод йылысь! — горӧдіс Зиночка.
— Катя, тэ должен гордитчыны Нина Павловнаӧн.
Ме сэсся нинӧм ог шу, Катя, но тэ, дерт, менӧ гӧгӧрвоан.
— Термообработкасӧ вӧчны тайӧ папа сійӧс велӧдіс! — гордитчӧмӧн, гӧлӧсын радлунӧн вочавидзис Катя.
— Папа век вӧвлі производствовывса новаторӧн.
Сійӧ ачыс шуліс, мый Нина Павловна бур ученица.
Сідзкӧ нинӧм шензянаыс... —
Сійӧ тэрмасьӧмӧн содтіс:
— Кор нӧ ми заводитам уджавнысӧ?
Ӧтарӧ совещайтчам да совещайтчам!
— Правильнӧ! — долыда сы дор шуис Костя; сылы вӧлі нимкодь, мый Катя век жӧ радліс Нина Павловналӧн успех кузя, и прикажитіс:
— Босьтчӧй уджӧ!
— Дисциплина! — ошкис сійӧс Зиночка.
— Тайӧс сійӧ сяммас... — аслыс моз чӧвтіс Сева.
МИЛЛИОН ТӦЖДЫСЬӦМ
Заводын нимкодясисны термическӧй цехлӧн достижение кузя да сёрнитісны, мый Нина Павловнаӧс, навернӧ, наградитасны орденӧн.
Но некод эз куж думыштлыны, мый молодёжнӧй цех колоннаяс сайын сідзжӧ мунӧны ыджыд лоӧмторъяс.
Миллион тӧждысьӧм уси бригадаса командир вылӧ.
Кор Костя мунліс заводӧ, сійӧ думайтіс, мый вӧчас тадз: паськӧдас тетрадь да мӧдас плансӧ выполняйтны по порядку.
Но тыдовтчис, мый планыс век жӧ абу полнӧй.
— Резецсӧ веж, Севолод, — шуис сійӧ, кор кыліс, мый Сева станок вылын ружтӧ резецыс.
— Керйӧн вундалан.
— Менам запаснӧйыс абу на, — вочавидзис Сева, коді тайӧ кадӧ уджаліс кык станок вылын.
— А менам век запаснӧй эм! — ошйысьыштіс Леночка.
— Сет сійӧс Булкинлы, — распорядитчис Костя.
— А кыдзи нӧ ме ачым? — шензис Леночка, но, командир син вылӧ видзӧдлӧм бӧрын перйис резецсӧ да сетіс Севалы.
— Тэ, Ленушка, ӧні став бригадалӧн резечьяс бӧрся следит, — шуис Костя.
— Став резечьяссӧ аслад шкафчикын видз, сетав заправляйтны.
Ӧні тэнад да менам абу, ставыс ӧтвылысь...
— А планӧ абу гижӧма, медым ӧти морт став резечьяс бӧрся следитіс, — тӧдвылӧ уськӧдіс Леночка.
— Бӧрыннас гижа, — кӧсйысис Костя.
Черновӧй станокъясӧн эз вӧв сьӧкыд — найӧ уджалісны, кыдзи и войдӧр.
Колӧ вӧлі сӧмын унджык лӧсьӧдны заготовка.
Зато отделочнӧй станок заставитіс бригадаӧс волнуйтчыны.
Первой Катя видлаліс сійӧс, некымынысь включитіс да сувтӧдліс, но эз на вӧв ни ӧти обдирайтӧм заготовка.
— Вот и чурвидз чучело моз! — норасис сійӧ.
— Ставныс уджалӧны, а тэ виччысь.
Тадзнад сэсся и сет сё сизимдас вит проценттӧ!
— Медводдзаыс эм! — юӧртіс Леночка.
— Ещӧ ӧтиӧс босьт! — содтіс Сева.
— Вайӧй татчӧ обдиркаяссӧ!
Тэрыбджыка, тэрыбджыка! — прикажитіс Костя.
— Не орӧдчыны жӧ отделочниклы обдиркаяс чукӧртігас.
Отделочнӧй станок вылын машиннӧй кадыс этша — сӧмын вевъяв детальяссӧ пуктавны да бӧр босьтавны. —
И сійӧ ещӧ думайтыштіс:
«Да и кыскав став детальяссӧ, кор пытшкад муртса лолыд ӧшйӧ».
— Обдирка ваялӧм йылысь планын сідзжӧ абу гижӧма, — недовольнӧя тӧдвылӧ уськӧдіс Сева.
Катя тэрмасьӧмӧн детальсӧ топӧдіс патронас, босьтіс первой стружка, мерайтіс диаметрсӧ, включитіс самоходсӧ да, кияссӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн, шӧпкӧдіс:
«Вот ӧдйӧ мунӧ, кыдзи сумасшедшӧй!»
Эз вермы синсӧ вештыны станоксьыс и Костя.
Резец дзужгис, кокньыда вӧлаліс стружка, вешталіс бокӧ, ас бӧрвывтіыс колис шыльыд, дзирдалана туй.
Кор нин резецыс прӧйдитіс ставнас детальсӧ, Костя чӧвлуннас шензьӧмӧн, бергӧдчис.
Леночка да Сева, ловшы пӧдтӧмӧн, видзӧдісны Катя станок вылӧ.
На мыш сайын сулаліс Герасим Иванович да нюмъяліс.
— Лӧсьыда артмӧ? — юаліс мастер.
— Ой, вывті лӧсьыда! — горӧдіс Леночка, уськӧдчис Катя дінӧ, кутіс сійӧс да мӧдіс бергавны.
Герасим Иванович сераліс.
— Тэ йӧй! — мудзис да шуис Катя Леночкалы.
— Эн мешайтчы уджавнысӧ!
— А черновӧй станокъяс сулалӧны, — шуис мастер.
— Кыш местаясад!
Сійӧ пуксис стеллаж вылӧ да мӧдіс видзӧдны, кыдзи ладмӧ процессыс.
Первойсӧ ставыс муніс шыльыда.
Но вот вешйис первойя радуйтчӧмыс, заводитчис мыйкӧ лихорадка сяма, и тайӧ лихорадкаыс лолі век ыджыдджык.
Черновӧй станокъяс уджалісны рӧвнӧя да сетісны детальяс бӧрся деталь.
Артмӧ вӧлі тадзи: отделочнӧй станок дорӧ строитчас медбӧръя тройка — Катя пыр жӧ заводитас волнуйтчыны.
Сылы век кажитчис, мый дзик пыр мыччысяс обдиркаяслӧн мӧд партия.
Оз на удит сійӧ отделайтны медбӧръя обдиркасӧ — и бара жӧдзӧ места вылас, видзӧдӧ аслас ёртъяслӧн станокъяс вылӧ: оз-ӧ сёрмыны найӧ, оз-ӧ ло сылӧн простой, и ставӧн сідзжӧ тӧждысьӧны.
Кажитчӧ, ещӧ ичӧтика — и найӧ босьтчасны тэрмӧдлыны ньӧжмыд «Бушъясӧс».
— Волы татчӧ! — Костяӧс корис мастер да джын гӧлӧсӧн шуис: — Ставыс юрси йылын ӧшалӧ, командир...
Юрсиыс ори.
Первой пуксис резецыс Лена станок вылын, сэсся Костя станок вылын.
Сева сувтӧдіс ассьыс станоксӧ, перйис пӧшти помӧдз обдирайтӧм заготовкасӧ да петкӧдліс мастерлы: раковина!
Заготовкаын тыдаліс розь, коді первойсӧ, кытчӧдз резецыс эз куль металл слӧйсӧ, эз тыдав.
Сійӧ жӧ минутас Катя помаліс отделывайтны медбӧръя деталь да видзӧдліс.
— Вот и уджалім! — шогпырысь шуис сійӧ.
Бур, мый кыліс ӧбед вылӧ гудок.
Герасим Иванович чеччис стеллаж вылысь.
— Ӧбедайтны мунӧй, — прикажитіс сійӧ.
— А тэнад делӧ, командир, думайтны.
Нинӧм он думышт — ме отсала, сӧмын ме ог радейт тайӧс.
Ачыд соображайт.
— Тыдалӧ, кыдзи сійӧ соображайтӧ! — шуис дзикӧдз расстроитчӧм Катя.
<rus>Доска показателей</rus> дінын челядь сувтовкерисны.
Завкомовскӧй художник лэдзчысьыштӧмӧн мыйкӧ серпасаліс, а гӧгӧрыс толпитчисны шензьысь йӧз.
Художник югыдлӧз краскаӧн мавтіс «Бушъяс» вылын уджалысь том токарьяслысь фамилияяссӧ, пелька серпасаліс гӧрд знамя, а знамя вылас гижис: «Сталин нима первой фронтӧвӧй бригада.
Командир Малышев К.».
— Кутшӧм сэтшӧм бригада?
Кытысь сійӧ? — юасисны челядь.
Катя бергӧдчис, Костяӧс эз аддзы да бӧр муніс колоннаяс сайӧ.
Кык черновӧй станок уджалісны командир видзӧдӧм улын.
— Тэ меным запас вӧчан, да? — мыжапырысь юаліс Катя.
— Тэ... тэ дӧзмин, мый ме мастер дырйиыд сідзи ляпниті?
Эскы меным, дзик тӧдлытӧг артмис!..
— Ладнӧ, — прӧститіс Костя.
— Мун ӧбедайт...
Столӧвӧйын Леночка закажитіс нин Катялы вылӧ ставсӧ, мый пӧлагайтчис.
— Ми тані ӧбедайтам, а Малышок отделочнӧй станоклы запас вӧчӧ, — шуис Катя.
— Меным весиг кыдзкӧ абу лӧсьыд...
— Сійӧ ужаснӧ сознательнӧй! — горӧдіс Леночка.
— Колӧ регыдджык вежны сійӧс.
Найӧ манитчисны суфле вӧсна.
Суфлесӧ сӧмын на вайисны молочнӧй заводысь да эз на удитны кисьтавны кружкаясӧ.
— Кытчӧ тэ?
Тэ жӧ радейтан суфлесӧ... — шуис Леночка, кор Сева чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Ӧтнас сӧмын тіян Малышокныд сознательнӧй!..
Ю менсьым суфлеӧс! — дӧсадапырысь вочавидзис сійӧ.
— Постарайтча! — серӧктіс Леночка, пыр жӧ яналыштіс, мый сійӧ сэтшӧм горш, да содтіс: — Джынсӧ ме Катялы сета...
Кор нывъяс бӧр локтісны цехӧ, найӧ аддзисны, мый Костя да Сева гӧтӧвитӧмаӧсь нин Катя станоклы обдиркаяслысь неыджыд запас.
ВЫЛЬ ТӦВ
Сменнӧй гудок бӧрын пыр жӧ колоннаяс сайӧ вывті ыджыд, шензьӧдана выльторйӧн котӧрӧн локтіс Колька Глухих.
Стоп — неудача!
Колонна сайын вӧліны унаӧн.
Леночка да Сева Зиночка веськӧдлӧм улын центральнӧй колонна дінӧ прикрепляйтісны Сталин ёртлысь паськыд гӧрд рамаа ыджыд портрет.
Та могысь найӧ вештісны кык инструментальнӧй шкафчик, на вылӧ пуктісны табуретка, а табуретка вылӧ кайис Сева.
Нывъяс полісны, мый сійӧ усяс, но Сева бура вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны,
а портрет уліӧ тувъяліс фанернӧй щит: «Тані уджалӧ Сталин нима молодёжнӧй фронтӧвӧй бригада».
Черновӧй станокъяс сайын токаритісны Костя да Катя, а Герасим Иванович пукаліс стеллаж вылын.
Колька, колонна сайӧ сайӧдчӧмӧн, кывзіс сылысь тэрмасьтӧг сёрнитӧмсӧ:
— Аддзан, Малышок, мый артмӧ.
Ставыс на абу сідзи, кыдзи колӧ, а кымын «труба» нин ті пробнӧй смена чӧжнас сдайтінныд!
Лад вылӧ вайӧдӧй уджсӧ, и не та мында мӧданныд сетны...
Тайӧ тэ правильнӧ мӧвпыштӧмыд, мый Галкиналӧн должен лоны обдиркаяслӧн задел.
Медым общӧй показательыс эз чин, тэ сылысь станоксӧ простойӧдз эн вайӧд.
Сӧмын ог лэдз ме тіянлы вӧчны тайӧс смена бӧрын сверхурочнӧ.
Ті томйӧз — колӧ кино вылӧ ветлыны, велӧдчыны, кыдзи присягаын шуӧма.
Уджсӧ тэ сідзи котырт, медым заделыс эз чинлы.
Сэки и лоан корольлы кум...
Колька эз вермы терпитны.
Кор жӧ помасяс тайӧ пустӧй сёрниыс!
Уф!
Герасим Иванович муніс, но Зиночка век на вӧлі колоннаяс сайын, кӧні лои сэтшӧм лӧсьыд, кӧні
[***]
— Тӧдам — лодырь, кутшӧмыс свет вылас абу!
— Почтовӧй маркаясӧн тӧргуйтӧ!
— Глухих, тэ йылысь сёрнитӧны!
— Тайӧ Глухихыс шыбитіс, веськыда шуа — глупӧй кыв бригадаса член Всеволод Булкин ним кузя.
Булкин местаын кӧ эськӧ ме вочавидзи тадзи: «Эн пов, ёрт!
Некод менӧ эз кыскы фронтӧвӧй бригадаӧ.
Ме сэтчӧ пыри ас вӧляысь, аслам сьӧлӧмлӧн патриотическӧй тшӧктӧм серти, и лоа военнӧй кадся стахановецӧн.
Сӧветуйта тэныд вӧтчыны ме бӧрся да чорыда босьтчыны уджӧ, медым тэнад фронтовик-батьыд вермис гордитчыны аслас пиӧн».
Правильнӧ-ӧ ме вочавидзи, Булкин ёрт?
— Ставсӧ правильнӧ, — шуис гажмыштӧм Сева.
— Кыв сетсьӧ стахановец Иван Стукачёвлы! — объявитіс Зиночка.
— Ребята! — шуис Стукачёв, пӧрччис кепкасӧ, бӧр шапкааліс, бара нетшыштіс да нюммуніс.
— Мӧд цехса фронтовикъяс нимсянь поздравляйта тіянӧс бригада котыртӧмӧн.
Ті сетӧй унджык детальяс, а ме, лэдзасны кӧ танкӧвӧй школаӧ, фронт вылын ог подкачайт! —
Ставӧн, тшӧтш и директор, аплодируйтісны, а Стукачёв зепсьыс перйис резец да сійӧс мыччис Костялы:
— Вручайта тэныд ассьым чистӧвӧй победитӧвӧй резец.
Смотри, медым тайӧ резецыс сё сизимдас вит процентысь этшаджык эз тӧдлы!..
Вай китӧ! —
Сійӧ топыда кутіс аслас вӧвлӧм учениклысь кисӧ.
— Гудокӧдз ӧти минут, — часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис директор.
— Молодёжнӧй фронтӧвӧй бригада заводитӧ ассьыс первой лун.
Надейтча, мый молодёжнӧй цехын сійӧ оз дыр ло ӧткаӧн. —
И сійӧ горӧдіс:
— Станокъяс сайӧ!
Пасъям тайӧ лунсӧ ыджыд выработкаӧн!
Молодёжнӧй цехса рабочӧйяс разӧдчисны асланыс местаясӧ.
Гӧгӧр сӧмын и сёрнитісны тайӧ бригада йывсьыс да интересуйтчисны: справитчас-ӧ сійӧ аслас обязательствоясӧн, оз-ӧ янӧд асьсӧ?
Ставӧн кӧсйисны, медым сылӧн лоисны успехъяс, сы вӧсна мый быд том рабочӧй кӧсйис регыдъя кадӧ сідзжӧ лоны удж фронтвывса гвардеецӧн.
Нина Павловна шӧпнитіс Костялы: «Видзӧд, кутшӧм ыджыд делӧ тэ панін!» — и Костя гӧрдӧдіс.
Дерт, делӧыс артмис ыджыд, а коді сійӧс паніс?
Неужели сійӧ?
Сійӧ Балакин отсӧгӧн предложитіс мастерлы юкны операцияяс, но ӧд ещӧ сыӧдз на Катя думыштіс уджавны параӧн да докажитіс, мый дружнӧй удж сетӧ ӧткӧн уджалӧм дорысь унджык.
Вот и решит, коді паніс!
— Видзӧдышт менам станок бӧрся, ме тӧвзьыла вит минут кежлӧ, — Костялы пеляс шуис Сева.
— Луныс эз на заводитчы, а тэ — котравны нин!
— Ме ог котравны...
Меным колӧ, — настаивайтіс Сева.
— Меным колӧ Колька Глухихкӧд объяснитчыны. —
И сылӧн чужӧм серти, сылӧн синъяс югъялӧм серти вӧлі тыдалӧ, кутшӧм объяснение думыштӧма Сева.
— Мый думыштӧмыд!
Вот присяга сетін асьтӧ кутны культурнӧя, а ачыд думыштӧмыд тышкасьны...
Эн мун станок дінсьыд!
— Командир, ме коймӧд деталь нин заделысь босьта! — горӧдіс Катя.
— Кӧні свежӧй обдиркаясыс?
Ковмис Севалы уджӧ босьтчыны.
ӦТИ СЬӦЛӦМ
Вот сідз, колонкаяс сайын, молодёжнӧй цехын, вӧлі нёль рабочӧй, кодъяс дзик на неважӧн локтісны заводӧ рӧднӧй семьяысь.
Мыйӧн сӧмын том рабочӧйяс неуна овладейтісны техникаӧн, найӧ шуисны вӧчны сідзи, медым важ «Бушъяс» лоисны кыдзи ӧти вына станок, а та вылӧ колӧ вӧлі, медым нёль рабочӧй сьӧлӧм лоисны кыдзи ӧти ыджыд да вына сьӧлӧм.
Сы бӧрын, кор Костя получитіс руд пакет, сылы мукӧд дырйи кажитчис, мый сійӧ ӧтнасӧн.
Ӧні тайӧ сьӧкыд чувствоыс бӧр эз нин волывлыв, сы вӧсна мый сійӧ тӧждысис эз сӧмын ас вӧснаыс, но сідзжӧ Катя вӧсна, Леночка да Сева вӧсна.
Кор найӧ радлісны, сійӧ сідзжӧ радліс, а кор шогсисны, сійӧ зілис, медым шоглуныс регыдджык вешъяс.
Мыйкӧ кӧ Костялӧн оз вӧлі артмы, Катя непременнӧ юавліс: «Но, мый тэнад?», и став бригадникъяс сылы отсавлісны.
Челядь ӧтлаын локылісны удж вылӧ да мунлісны удж вылысь, ӧтлаын ветлісны столӧвӧйӧ да кино вылӧ.
На пиысь кӧ кодкӧ мунліс кытчӧкӧ мукӧдъяслы тӧдтӧг, ставныс тӧждысисны, кӧні сійӧ, а лолі кӧ кодлӧнкӧ секрет, ставныс ӧбижайтчылісны сэтчӧдз, кытчӧдз секретсӧ эз тӧдмавны.
Водзджык Катя сӧмын асьсӧ лыддьывліс мукӧдысь бурджыкӧн, а ӧні сійӧ гордитчис, мый налӧн бригадаыс цехын медся бур.
Леночка Туфик важмозыс ойкайтіс да шӧпкӧдчис Катякӧд, но уджаліс век бурджыка и бурджыка да лӧсьӧдчис пырны комсомолӧ.
Сева?..
Вот Севакӧд, пӧжалуй, вӧлі неяснӧ.
Сійӧ дзикӧдз ӧтдортчис Колькаысь, уджаліс мукӧдъясысь эз омӧльджыка, но челядьлы кажитчис, мый сылӧн эм кутшӧмкӧ гусятор.
Ӧтчыд сійӧ муніс карӧ выходнӧй лунӧ лунтыр кежлӧ, бӧр локтіс гажа, кыпыд, вайис быдӧнлы жель йылын леденцовӧй петушокӧн, и челядь, петушокӧн чӧсмасьӧмӧн, юисны чай. Тадз вӧлі зэв лӧсьыд.
Но ӧд эз жӧ петушокъясла Сева лунтыр ветлы!
Сійӧ, таысь кындзи, ветлывліс заводоуправлениеӧ тӧдмавны, абу-ӧ сылы письмӧяс, ко ёртъясыс эз тӧдны, коді сылы должен гижны.
Пӧрысь мастер убедитчис, мый Малышев удачнӧй командир.
Бригадаын Костя лӧсьӧдіс стрӧг порядок — весиг шкафчикъяс да стеллажъяс краситны сійӧ индіс торъя лунъяс.
Сійӧ вӧчис тадзи.
Первойсӧ, мый думыштліс, гӧгӧрвоӧдіс планерка вылын, добивайтчис, медым ставӧн признайтісны: да, думыштӧма правильнӧ, а сэсся, кодкӧ кӧ вӧчліс эз сідз, сійӧ шуліс: «Мый нӧ, тэ аслад кыв вылын абу кӧзяин?», и Леночка сійӧс поддерживайтліс.
Выль молодёжнӧй бригадаясса командиръяс волывлісны Костя дорӧ сӧветуйтчыны порядок йылысь.
Сійӧ окотапырысь сетавліс сӧвет, а сэсся прӧверяйтіс, кыдзи артмис.
Уна гырысь лоӧмторъяс вӧліны бригада олӧмын.
Например, бригада ставнас участвуйтіс опернӧй театрын стахановечьяслӧн общегородскӧй слёт вылын.
Костялы вывті ёна кажитчис ыджыд, мича театрыс, и челядьсянь сійӧ тӧдмаліс выль кывъяс — «партер», «бельэтаж», «ярус» — и кывліс интереснӧй сёрнияс сы йылысь, кыдзи сталеваръяс, прокатчикъяс, пушкарьяс, машиностроительяс олӧмӧ пӧртӧны уральскӧй клятва.
Нывъяс ньӧбисны детинкаяслы зубнӧй щӧткаяс.
Костя пыр жӧ велаліс пинь весавны — абу ыджыд кужантор, но мӧвпыштіс пач вылын косьтыны щӧткасӧ, сійӧ киссис, и Костя предложитіс Сева щӧткаӧн пӧльзуйтчыны кыкнанныслы, но Сева шуис, мый тайӧ абу гигиеничнӧ, абу бур.
Тадзи Костя тӧдмаліс ещӧ ӧти бур кыв да ньӧбис выль щӧтка, весиг важ дорсьыс бурджыкӧс...
— Малышок, ӧти здук кежлӧ!
Костя, коді петаліс дворӧ видзӧдлыны, кутшӧм штабельысь бурджык босьтны заготовкаяс, аддзис Колька Глухихӧс.
Найӧ мунісны Гималаи сайӧ — стружка свалка сайӧ;
Колька йӧжгылясьыштіс места вылас да юаліс:
— Сідзкӧ зарнилы да тайгалы пом?
Севка нинӧм оз шу, ни оз вӧч...
Зарни, тайга?
Костя сэтшӧм важӧн эз кывлы тайӧторъяс йывсьыс, мый сылӧн сьӧлӧмыс ёкмуні.
Гашкӧ, сійӧ ёкмуні ещӧ и сы вӧсна, мый крышаяс дорын ӧшалісны медводдза ичӧтик йи нёньяс, гашкӧ сійӧ ёкмуні сійӧн, мый Гималаи лунвыв бокын лымйыс сьӧдасьыштӧма да лоӧма васӧд: сійӧ дзирдаліс уна рӧма посньыдик бисерӧн.
Костя сюся видзӧдліс Колька вылӧ, шудтӧм Колька Глухих вылӧ, кодлы ӧнӧдз на молодёжнӧй цехса томйӧз гаравлісны, кыдзи сійӧ оскандалитчис, кор бригада примитіс присяга.
Ассьыс ичӧтик вомсӧ вежыньтӧмӧн конспиратор коньӧр моз нюмъяліс.
— Ме Севолод вӧсна ог кывкут, — шуис Костя.
— А тэ сыкӧд лючки сёрнит.
— Да, кыдз нӧ!
Ме кӧсйи, а сійӧ горзӧ: «Весась сэсь аслад дурацкӧй чачаяснад!
Ёна тэ меным колан!
Аттьӧ шу Малышоклы, а то эськӧ ме тэкӧд объяснитчи кыдзи колӧ», и, быттьӧкӧ ичӧтиклы, кулак петкӧдлӧ.
Вот тайӧ да!
Гашкӧ нӧ тайгаӧ мунны сійӧ мӧд ёртӧс аддзис?
— Эз... эз аддзы, — думыштӧм бӧрын вочавидзис Костя.
— Да, гашкӧ, Севолод и ачыс оз мун... —
Колькаӧс пельпомнас йӧткыштӧмӧн сійӧ содтіс:
— Тэ ныртӧ эн ӧшӧд, ставыс лючки лоӧ!
Менам эм дум... — и котӧртіс цехӧ.
Мый йылысь думайтіс сылӧн юрыс, кор вӧлі шуӧма Колькаӧс шензьӧдан тайӧ кывсӧ?
Збыльысь, кажитчис, мый Костялӧн эм кутшӧмкӧ дум, а кутшӧм, сійӧ ачыс эз тӧд.
Сійӧ прӧста думайтіс, мый вот жӧвъялӧ ремонтнӧй цехын, незагруженнӧй «Бушъяс» дінын, Колька Глухих.
Тайӧ ичӧтик цехас верстьӧ рабочӧйяс частӧ вежласьӧны, абу Колька вылын старшӧйыс, и сійӧ лодырничайтӧ.
Регыд лоисны лоӧмторъяс, кодъяс вӧчисны тайӧ думсӧ дзик яснӧйӧн.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
Первой глава
КУТЕРЬМА
Событиеяс заводитчисны сійӧ асылӧ, кор Костя бара муртса эз пинясь Катюшакӧд.
Найӧ мунісны удж вылӧ.
Вӧлі дзик югыд.
Шондіыс ӧні петӧ вӧлі водз, медым регыдджык сывдыны эзысь рӧма вӧсньыдик йисӧ гӧпъясын, кытысь войнас бырлі ваыс.
Леночка да Сева мыйкӧ йылысь заводитісны сёрнитны да асланыс тӧдлытӧг мунісны ылӧ водзӧ, а Костя да Катя колины.
— Оз ков пӧжар вылӧ моз котӧртны, — шуис Катя.
— Поводдяыс сэтшӧм лӧсьыд.
Лолалыштам сынӧднас.
Найӧ лолалісны сынӧдӧн, но делӧыс вӧлі не сынӧдын.
Мыльк вылын шонді друг югдӧдіс Катялысь чужӧмсӧ, и Костя аддзис, мый Катялӧн банбокъясыс рудӧсь, синъясыс чусаммӧмаӧсь, а син горулас ӧшйӧма куыс.
Катя читкыртіс синъяссӧ, сувтіс, тэрыба разис шарфсӧ, норасис: «Бара менӧ бабушка сэтшӧм лёка тӧбис!», а сэсся шатовмуні, кутчысис Костялы киас да мӧдіс тшӧкыда лолавны.
— Сулалышт неуна — шӧпнитіс сійӧ.
— Мыйлакӧ меным дзик пыр... эз ло лӧсьыд...
— Висьмин? — чуймис Костя.
— Эг, нинӧм...
Пӧжалуйста, шумсӧ эн лэпты!
Сійӧ ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис водзӧ, а Костя муніс орччӧн, медым мыйкӧ кӧ лоас, кутны сійӧс мыльк горулӧ быгыльтчӧмысь.
— Ачыд мыжа, Катерина! — шуис Костя.
— Бара тэ аслад глупостьясӧн кӧвъясян! — скӧрысь шуис Катя, сы вӧсна мый гӧгӧрвоис, мый кӧсйис тайӧн шуны Костя.
— Коді тэнсьыд юалӧ?
Думайтан, мыйӧн сӧмын муна доктор дінӧ да... миритча Нина Павловнакӧд, пыр и бурда?
Тайӧ ставыс прӧста, сы вӧсна мый папа, дерт, пӧгибнитіс...
Мыйта кад коли, а письмӧ век абу...
И ме думайта, мый сійӧ... сідзжӧ дугдіс виччысьны.
Вунӧдіс папаӧс...
Дзикӧдз вунӧдіс, яндысьтӧм син!..
Тайӧ дзикӧдз шызьӧдіс Костяӧс.
Сійӧ аддзӧ вӧлі, бура аддзӧ, кыдзи мучитчис, омӧльтчис фронт вывсянь письмӧ виччысигӧн Нина Павловна, кыдзи вынсьыс вывті сійӧ уджалӧ, медым вӧтлыны сьӧкыд думъяссӧ.
Да и Катя, дерт, аддзӧ вӧлі тайӧс.
Костя муртса эз вид сійӧс, но кутіс асьсӧ, уськӧдчис водзӧ да суӧдіс Леночкаӧс.
— Виччысьлы Катеринаӧс, оз вермӧдчы сійӧ, — шуис Костя.
— Мунам, Севолод, ӧтлаын.
Водзӧ вӧлі бара Костялы сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдана сёрни.
— Ленаӧс аскомысь комсомолӧ примитӧны, — шуис Сева.
— А тэ, командир, мыйла он сет заявлениесӧ?
— Оз примитны менӧ комсомолӧ, арлыдӧй оз судзсьы, — вочавидзис медся шуда бригадалӧн медся шудтӧм командирыс.
— Кыдзи оз судзсьы?
Заводын уджавны судзсьӧ, а комсомолӧ оз?
Вот чудак!
— И заводын уджавны оз судзсьы...
Анкетаас Миша ме йылысь правильнӧ гижис, да, тыдалӧ, кадръяс кузя отделад абу аддзылӧмаӧсь.
— Но и лыддьы, мый тэнӧ кӧ заводӧ примитісны, сідзкӧ и комсомолӧ тэ туян.
Сідз и гиж заявлениеад.
— Оз позь комсомолӧс ылӧдлыны, — дзикӧдз расстроитчӧмӧн возразитіс Костя.
— Ме эськӧ гижи, да оз позь.
Эз ладмы тайӧ шондіа луныс и аслыс Севалы.
Гудокӧдз сійӧ пыраліс заводоуправлениеӧ тӧдмавны, абу-ӧ письмӧ, дыр кытчӧкӧ вошліс, а кор локтіс колоннаяс сайӧ, Костя эз решитчы вӧчны сылы замечание.
Сева столб моз сувтіс аслас станок дінӧ, сэсся восьтіс шкафчиксӧ, сы дорӧ сувтіс пидзӧс вылас да ӧдзӧснас сайӧдчис ставсьыс, кыдзи тайӧс вӧчлывліс век, кор кӧсйис дзебны ассьыс чувствояссӧ.
Мый лои?
Та йылысь думайтны вӧлі некор — бригадаӧс виччысис выль неприятность.
Мӧд цех эз вермы сетны электрокар.
Челядьӧс тайӧ сідзи топӧдіс, мый найӧ решитісны заготовкаяссӧ дворысь ваявны тележкаӧн.
— Эн понды! — муртса кывмӧн шуис Сева, кор Костя мӧдіс тэрмӧдлыны тайӧ делӧсӧ, но век жӧ куимысь помся вайис заготовкаяс, рейсъяссӧ вӧчис шензьымӧн ӧдйӧ.
Костя кӧсйис сійӧс ошкыны, но Севалӧн век вӧлі чужӧмыс сэтшӧм букыш да блед, мый Костялӧн шунысӧ кывйыс эз бергӧдчы.
Друг колоннаяс сайӧ Герасим Ивановичкӧд ӧтлаын тювкнитіс-мыччысис материальнӧй складса ичӧтик, кыз начальник.
— Коді тшӧктіс кӧсӧй крест улысь заготовкаяссӧ босьтавны? — горзіс складса начальник.
— Мыйся безобразие!
Мый видзӧдӧны тіян старшӧйясныд?
Вӧлӧмакӧ, Сева заготовкаяссӧ босьталӧма кӧсӧй сьӧд крестӧн пасйӧм матыса штабельысь, кытчӧ тэчсьывліс центральнӧй заводскӧй лабораторияӧн бракуйтӧм металл.
— Татшӧмторсьыд ми тэныд, Булкин, цехын выговор сетам, — шуис Герасим Иванович.
— Вот тэнад нималана дышлуныд бара ставнас петкӧдчис.
— Ме босьталі «бэ»-тӧм заготовкаяс, — оправдывайтчис Сева.
— Найӧ эз штабельын вӧвны, а штабель бокас.
На вылӧ мелӧн «бэ» абу гижӧма, сідзкӧ найӧ абу брак...
— Коді бурджыка тӧдӧ — тэ али ме? — скӧрмис материальнӧй складса начальник.
— Кӧзяин аддзысис!
— Нинӧмла горзынысӧ! — успокоитіс сійӧс Герасим Иванович да прикажитіс: — Нуӧй ӧні, ребята, став заготовкаяссӧ бракованнӧй штабельӧ.
Заводитчис ноксьӧм.
Детинкаяс босьтчисны веськӧдны положениесӧ.
Кык чернӧвӧй станокысь ӧтиыс сувтіс.
Заводитчисны простойяс и Катя станок вылын.
Кор став заготовкаяссӧ лои вежӧма туянаӧн, Катя лыддис отделайтӧм «трубаяссӧ».
— Аттьӧ, Сева, ми тэ вӧсна кӧкъямыс «трубаӧн» нин сёрмим, — шуис сійӧ.
Происшествиеысь мыжаыс нинӧм эз шу, гашкӧ сы вӧсна, мый колоннаяс сайын вӧлі Герасим Иванович, а гашкӧ и сы вӧсна, мый гӧгӧрвоӧ вӧлі ассьыс мыжсӧ.
— Тэ сійӧс, Катерина, эн вӧрӧд: сыкӧд мыйкӧ лоӧма, — пырмунігмоз вашнитіс Костя.
— Но и лун! — ышловзис Катя.
— Ставыс мӧдарӧ лоис!
Дзикӧдз пуксим!..
НЕУДАЧНӦЙ СЪЁМКА
Но медся сьӧкыдыс вӧлі водзын.
Смена мӧд джынйын колоннаяс сайӧ Зиночка вайӧдіс рыжӧй тошка олӧма мортӧс.
Киняулас сылӧн вӧлі фотографическӧй пу штатив, а пальтоыс польтчӧма бокӧдыс.
Бӧръя кадӧ колоннаяс сайын вӧвліны уна гӧсьтъяс; найӧс вайӧдлывліс то Зиночка, то завкомса работникъяс, то ачыс парторг — петкӧдлыны, кыдзи используйтсьӧ важ техника.
Гӧсьтъяс вӧвліны разнӧйӧсь, но тайӧ вӧлі медся серьёзнӧй.
— Тані уджалӧ миян медбур молодёжнӧй фронтӧвӧй бригада, — шуис Зиночка.
— Сысянь и позьӧ заводитны.
Гӧсьт гӧгӧрбок видзӧдліс да нурбыльтіс:
— Культурнӧ, культурнӧ.
Снимита бригадалысь активсӧ, — решитіс сійӧ.
— Медся боевӧйяссӧ...
Редакция корӧ новаторъяслысь, медбур том стахановечьяслысь группӧвӧй снимок.
— Бригадаас сӧмын нёль морт, — падмыштіс Зиночка.
— Активын, дерт, ачыс Малышев — сійӧ известнӧй новатор, сэсся Катя Галкина — сійӧ медбур стахановка, и сэсся бригадаса политрук Лена Туфик... —
И сійӧ ланьтіс.
— И ещӧ Всеволод Булкин, — упрямӧя содтіс Катя.
— Вообще бригадаас ставыс уджалӧны бура.
— Но, Катя, тэ гӧгӧрвоан, мый колӧ снимайтны активӧс, — шӧпкӧдіс Зиночка.
— А Сева талун вӧчис сэтшӧм возмутительнӧйтор...
Тайӧ ӧмӧй сознательность?
— Нинӧм!
Сійӧ водзӧ оз кут.
— Ой, дерт жӧ! — пӧдруга дор сувтіс Леночка.
— Пӧжалуйста, меным ньӧти абу окота снимайтчыны! — веськодьпырысь шуис Сева да сьылі вывсьыс топыдджыка зэлӧдіс кашнесӧ.
— Миян став бригада ӧтвылысь! — мӧдіс дорйыны Костя.
— Ми век ӧтлаынӧсь.
Снимайтчыны кӧ — ставнымлы.
— Ставнытӧ снимайта! — шуис фотограф.
— Аппаратыс выдержитас.
Бур сійӧ, мый войтырыс дружнӧй, сідзкӧ актив...
Том войтыр, матыстчӧй <rus>доска показателей</rus> дінӧ.
Детинкаяс пӧрччӧй шапканытӧ да шыльӧдӧй юрсинытӧ.
Видзӧдӧй сӧмын ёрта-ёрт выланыд, быттьӧкӧ ме ог существуйт...
Челядь став синтырнас видзӧдісны ёрта-ёрт вылас, но зэв бура аддзисны, мый вӧчис быттьӧкӧ существуйттӧм рыжӧй тошка морт: пальто увсьыс сійӧ перйис кучик чехола фотоаппарат, винтитіс штативӧ да веськӧдіс бригада вылӧ, сэсся сійӧ киын тыдовтчис гӧгӧрвотӧмтор — площадкаа металлическӧй трубка.
Рыжӧй тошка кисьтіс площадка вылас ичӧтик банкаысь эзысь порошок да трубкасӧ лэптіс вылӧ юр весьтас.
— Ті, том войтыр, век татшӧм серьёзнӧйӧсь? — юаліс сійӧ.
— Ку-ку!
Асланыс тӧдлытӧг ставныс серӧктісны.
Сэк мыйкӧ трачнитіс, и югнитіс син ёрана югыд би.
— Культурнӧ, культурнӧ! — челядьӧс ошкис фотограф.
— А ӧні шуӧй ним-овнытӧ да висьталӧй, кодлӧн коді фронт вылын.
Ме гижа.
Кор ӧчередь воис Катяӧдз, сійӧ шуис:
— Ме Галкина Екатерина...
Менам папа фронтовик.
— Гижлывлӧ?
— Оз, важӧн оз гиж. —
И бокӧ бергӧдчис.
Фотограф нерешительнӧя шуис:
— Сідзкӧ... сідзкӧ... —
Сійӧ, вермас лоны, кӧсйис юавны: «Сідзкӧ, абу известнӧ, ловъя-ӧ?», но решитіс тадз:
— Ме сӧмын гижа, мый батьыс фронт вылын.
Менам сідзжӧ... пи оз гиж кольӧм вося декабр тӧлысьсянь.
Сійӧ вӧлі энскӧй особӧй дивизияын.
Ме надейтча, мый ставыс бура помасяс.
И ті, Катя, энӧ расстраивайтчӧй...
Тайӧ суровӧй мортыс ӧні лои прӧстӧ гажтӧм, шогӧ усьӧм олӧма мортӧн.
Зиночка нуӧдіс сійӧс мукӧд бригадаясӧ.
— Миянӧс газетӧ печатайтасны!
Ой, ме дзик синтӧм кодь пета!
Менӧ некод оз тӧдмав!
А вомӧс восьті: сералі! — мӧдіс сяргыны Леночка.
— Тэ мый, Катерина? — юаліс Костя.
Катя катовтчис, кияснас шеныштчис сынӧдын, кӧсйис мыджсьыны станокӧ да эз веськав и ньӧжйӧникӧн лэдзчис джоджӧ, быттьӧкӧ бӧрйис места, кытчӧ пуксьыны.
— Но, мый тэ, мый тэ, Катенька! — шуаліс Леночка да уськӧдчис сы дінӧ.
— Бара юрыд бергӧдчис?
— Папа сідзжӧ декабр тӧлысьсянь оз гиж...
Сійӧ вӧлі... особӧйын... шуис Катя, кунис синъяссӧ да копыртчис дзик джодж бердӧдз.
— Да лэптӧй жӧ сійӧс! — горӧдіс Леночка.
Первойӧн локтіс Сева, но Костя вештіс сійӧс, мӧдіс лэптыны Катяӧс да весиг повзис — сійӧ вӧлі зэв кокни.
— Асьныд мунӧй медпунктӧ, колӧ кӧ тіянлы! — скӧрысь шуис Катя, нетшыштчис Костя киясысь да лэдзчис стеллаж вылӧ.
Сылы сетісны кружкаысь ва юны, Костя босьтіс сойӧдыс, Леночка мӧд сойӧдыс, и найӧ нуӧдісны, стӧчджык лоӧ, нуисны Катяӧс.
На дінӧ ӧтлаасис чуймӧм Нина Павловна,
и Катяӧс вайисны медпунктӧ, кӧні главнӧйнас вӧлі пӧрысь доктор.
Мунігас Катя сознайтчис, мый сійӧ прӧстудитчыліс да удж вылӧ волывліс температураӧн, дзебліс тайӧс бабсьыс и ёртъяссьыс.
И эз кӧсйы мунны врач дінӧ, поліс, мый врач заставитас сійӧс пукавны гортын.
Жугыль сьӧлӧмӧн Костя бӧр локтіс колоннаяс сайӧ.
Бригада друг осиротейтіс, сы вӧсна мый ӧти морт эз ло.
Бригадаын эз ло ӧти морт — ичӧтик, слабиник, лӧз синма нывка, — но бригадаыс быттьӧкӧ лои сюрс пӧв слабджык сы дорысь, кутшӧм сійӧ вӧлі, — Костялы тадзи кажитчис.
КУИМ ПЫДДИ ӦТИ
Сійӧ первойсӧ эз гӧгӧрво, мый лоис.
Колоннаяс сайын ӧзйис нин би, и став чернӧвӧй станокъяс, куимнан чернӧвӧй станокыс, уджалісны.
Станок дінсянь станок дінӧ осторожнӧя, кокниа, быттьӧкӧ сунис вывті, ветлӧдліс Сева.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі непривычнӧй гажа, югыд, мича, быттьӧкӧ югдӧдісны ещӧ ӧти югыд лампаӧн.
Сійӧ сувтӧдіс станоксӧ, перйис обдирайтӧм детальсӧ, топӧдіс выль заготовка, лэдзис станоксӧ, мӧд станок дінті прӧйдитігӧн — кӧдзӧдіс резецсӧ, а коймӧд станок вылын пелька вежис заготовкасӧ да водзӧ ветлӧдліс.
Ёна завидь лои Костялы.
Но тайӧ вӧлі не сӧмын завидьтӧм — тайӧ вӧлі сідзжӧ восхищайтчӧм.
«Тэ, вот, мыйкӧ вӧчан», кӧсйис сійӧ шуны ёртыслы, но нинӧм эз шу, сы вӧсна мый аслас киясыс лудісны, окота вӧлі сідз жӧ вӧчны.
Сійӧ думсьыс повторяйтіс Севаӧн вӧчӧм быд воськов, быд движение, и эз дзик пыр казяв Герасим Ивановичӧс...
Колоннаяс костті тыдовтчисны цехса некымын челядь.
Ставныс чӧла видзӧдісны, кыдзи Булкин лючки уджалӧ куим станок вылын.
Медым успокоитны кияссӧ, Костя сувтіс отделочнӧй станок сайӧ, коді сійӧс век кыскывліс ас дінас.
Котӧртіс, гартчис лӧз, пӧсь стружка.
Долыд лои пӧрысь мастерлӧн чужӧмыс, вӧтліс видзӧдысьясӧс: «Уджныд абу — сизимӧн ӧти вылӧ дзорганныд!», пуксис стеллаж вылӧ Костя дінӧ да думыштчис.
Колоннаяс сайын вӧлі сӧмын кык уджалысь, и век жӧ водзӧ муніс олӧм, гажаа зёлькнитлісны отделайтӧм «трубаяс»
Костяӧн лӧсьӧдӧм порядок серти быд токарь, отделочниклы обдирка сетӧм бӧрын, <rus>доска показателей</rus> вылын аслас фамилия уліӧ мелӧн гижліс единица — тадзи нуӧдсис бригада пытшкын ордйысьӧмлы учёт.
Костя босьтіс мел да став единицаяс увдортіыс нуӧдіс кыз визь.
Тайӧ петкӧдліс, мый колоннаяс сайын лоис мыйкӧ зэв важнӧйтор.
Мыйӧн сӧмын кыліс гудок, Герасим Иванович командуйтіс:
— Шабаш!
Станокъяс ланьтісны, и детинкаяс матыстчисны мастер дінӧ.
— Галкина висьмис, — шуис сійӧ.
— Доктор шуӧ, мый ковмас пӧ Галкиналы отпуск сетны, гашкӧ тӧлысь — тӧлысьӧн-джынйӧн кежлӧ.
— И сёян, — содтіс Леночка, коді тӧдлытӧг локтіс на дінӧ.
— Детинкаяс, тіянлы Катясянь поклон.
Ме сійӧс нуӧді гортас.
— Сёянсӧ нуам, — кӧсйысис мастер да Костялысь юаліс:
— Сетны ещӧ мортӧс, али справитчанныд?
— Асьныд аддзылінныд, — шуис Сева.
— Справитчам и кыкӧн.
— Тэ эн чеччав! — не сэтшӧм скӧра дугӧдіс сійӧс мастер.
— Думайтан куим станок вылын ӧти час уджалін да и лоин корольӧн!
— Ой, сійӧ куим станок вылын уджаліс? — восторженнӧя шӧпкӧдіс Леночка.
— Да! — аслас думъяслы вочавидзӧмӧн шуис мастер.
— Киясныд тіян вӧліны крук кодьӧсь, а ӧні найӧ лючкиӧсь нин...
Тэ, Малышок, справитчан-ӧ куим станок вылын сідзжӧ уджавны?
— Колӧ чайтны...
— А ме непременнӧ дзугся, — признайтчис Леночка.
— А отделочнӧй станок вылын?
— Справитча, непременнӧ справитча!
Ме ӧтчыд ичӧтика уджалышті нин.
— Герасим Иванович, ремонтнӧй цехын нёль «Буш» сулалӧ, а налы и ӧтикыс тырмас, — немвиччысьтӧг шуис Костя.
— Медым миянлы лишнӧй станокъяссӧ сетасны.
Колоннаяс сайын местаыс эм.
Со видзӧдлӧй!
— Ещӧ мый думыштан! — шензис мастер, но век жӧ Костя бӧрся муніс участок помӧ, видлаліс дзик стена дорысь площадьсӧ да признайтіс:
— Дерт, кык-куим «Буш» сувтӧдны позьӧ, кӧть и дзескыдкодь.
Локтас удж вылӧ Галкина, гашкӧ и сёрнитла Тимошенкокӧд.
— А мыйла виччысьнысӧ? — пельпомъяссӧ топӧдліс Сева.
— Обдиркатӧ вит станок вылын кыкӧн вӧчам.
— А отделканас кыдзи? — горӧдіс мастер.
— Вӧчан кӧ предложение и кывкут кывъяс вӧснаыд.
Отделочнӧй станокыд ӧні муртса-муртса справляйтчӧ.
Кытчӧ обдирайтӧм заготовкаяссӧ воштыны?
Думайтны колӧ!
Сійӧ муніс мыйкӧ йылысь ёна думайтӧмӧн.
Костя ыстіс Леночкаӧс гортас да лыддис гӧтӧвӧй «трубаяссӧ».
— Сё кызь!
Нормаӧн-джынйӧн...
Вот и уджалім! — шогпырысь шуис сійӧ.
Вочакыв пыдди Сева топӧдіс заготовкасӧ, лэдзис станоксӧ, локтіс Костя станок дорӧ...
Ставыс вӧлі гӧгӧрвоана.
Костя рад лои, джоджысь кватитіс обдирка да топӧдіс отделочнӧй станок патронын.
— Давай! — горӧдіс Сева.
— Давай! — шыасис Костя.
Цех вӧлі дзик нин тыртӧм, но колоннаяс сайын «Бушъяс» пыр на уджалісны.
Костя перйис первой гӧтӧвӧй «труба», а Сева тшӧктіс сылы:
— Лыддьы!
— Кымынӧдз?
— Сё... квайтымынӧдз!
Тайӧ вӧлі лоӧ — план дінӧ кыксё процент.
«Повзьӧдіс!» думыштіс Костя да горӧдіс сідз, мый цехын юркнитіс йӧла:
— Сё кызь ӧти!
Колоннаяс сайӧ, гынсапӧгъяснас чушкигтыр, котӧрӧн локтіс учётчица, пӧрысиник тётя Паша, аслас сьӧдасьӧм блокнотнас.
— Мый нӧ ті онӧ сдайтчӧй, челядь? — юаліс сійӧ.
— Огӧ сдайтчӧй! — вочавидзис Сева.
— Миян смена эз помась!
Сталин нима фронтӧвӧй бригада эз сдайтчы.
ПРИЗНАЙТЧӦМ
Кор горӧдіс «Сё квайтымын!», Костя выключитіс станоксӧ и котӧртіс сдайтны резечьяс заправкаӧ да договоритчыны электрокар йылысь.
Кор сійӧ бӧр локтіс колоннаяс сайӧ, Сева помалӧма нин вӧлі стружкаяс идравны да, мудзӧм кокъяссӧ проход шӧрӧ нюжӧдӧмӧн, пукаліс стеллаж вылын.
Костя нюммуніс.
Сійӧ пыр жӧ думыштіс, кыдзи аски кутас ойкайтны Леночка, кыдзи радлыны мӧдас Катя, кор кылас, мый, став неудачаяс вылӧ видзӧдтӧг, фронтӧвӧй бригада кутчысис да медводдзаысь сетіс кыксё процент — кык норма, быдса гӧра «трубаяслысь», кодъяс лампа югӧр улын сэтшӧма дзирдалӧны.
— Сӧмын найӧ — актив! — пинь пырыс шуис Сева.
— Сӧмын найӧ новаторъяс, а Севка — Булкин-Прогулкин.
Петкӧдлісны тіянлы жар?
Видлінныд?
Сылӧн кывъясыс шӧйӧвоштісны Костяӧс.
Лои пемыд, кӧдзыд, быттьӧкӧ мырддисны сылысь мыйкӧ зэв ыджыдӧс, югыдӧс, буртор.
Да ӧд и тайӧс шуны — кутшӧм лёк, омӧльӧсь вӧліны тайӧ кывъясыс.
— Сідзкӧ... сідзкӧ, нарошнӧ тэ тадзсӧ вӧчин? — мырдысьӧн шуис сійӧ, кӧсйис тайӧн тӧдчӧдны, мый сылӧн ёртыс кӧсйис сӧмын форситыштны, петкӧдлыны асьсӧ.
— Ме думайті, тэ збыльысь...
а тэ нарошнӧ, нахальнӧя... —
И, кинас ӧвтыштӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчис мунны, медым регыдджык син водзысь воши тайӧ неправильнӧй мортыс.
— Кыдзи сійӧ позьӧ нарошнӧ куим станок вылын уджавны? — ышнясьӧмӧн юаліс Сева.
— Мый кӧть...
Тайӧс тэ лёкнад вӧчин, а эн сознательнӧя...
— Сӧмын ті сознательнӧйӧсь?
— Абу нин сэтшӧмӧсь, кыдзи тэ...
Сева ырскӧбтіс-чеччис да чорыда чабыртіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Сӧмын ті сознательнӧйӧсь!
Да?
Сӧмын ті! — Костя вылӧ скӧр синъясӧн видзӧдігтыр вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ, и сылӧн паръясыс мӧдісны тіравны.
— На! На, лыддьы, сознательнӧй! —
Сева кватитіс зепсьыс вушйысьӧм клеёнка бумажниксӧ, сэтысь перйис да Костялы мыччис кутшӧмкӧ бумажка.
Тайӧ вӧлі извещение сы йылысь, мый эвакуированнӧй граждана пӧвстын, кодъясӧс регистрируйтӧма бюроын, София Наумовна Булкина оз лыддьыссьы да мый бюроысь сідзжӧ эз юасьлыны, кӧні олӧ Всеволод Булкин.
Дерт, Костя эз вермы разберитчыны, мыйын делӧыс.
— Тайӧ извещениесӧ талун получиті, — шуис Сева.
— Помнитан, вежалунӧ ме кытчӧкӧ ветлі?
Ме сэки ветлі бюроӧ... коді эвакуированнӧйяс йылысь справкаяс чукӧртӧ.
Ме сэні заявление гижи, запрос, кӧні менам мам, София Наумовна Булкина.
— Сылӧн гӧлӧсыс сибдіс.
— Аддзан, мам абу эвакуируйтчӧма.
Сідзкӧ... сійӧс фашистъяс Каменкаын виисны.
— Мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ, и эз вины.
— Да... уна тэ гӧгӧрвоан!
Помнитан, кор ме гӧрд пельӧсын газетсӧ косялі?
Ме сійӧс эг косяв...
ме сӧмын тор нетшышті...
Лыддьы!
Газет тор вылӧ вӧлі печатайтӧма «Партизанлӧн рассказ», и Костя ставсӧ лыддис.
Ӧти гӧрд партизан вуджӧма фронт да висьталіс, мый немечьяс пӧртісны «пустыня зонаӧ» Каменка, кодӧс найӧ шуисны «первой номера партизанскӧй позйӧн».
Фашистскӧй танкъяс ставсӧ лязӧдісны, фашистскӧй пуляяс виисны ставсӧ, коді эз удит пышйыны, а фашистскӧй би сотіс ставсӧ, мый эз удитны бырӧдны танкъяс.
Вот и быри Каменка — мича сад пиын кар, кӧні войнаӧдз йӧз олісны бура, озыра.
Ӧні Костя ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла Сева тадзи босьтчис уджӧ да пырис бригадаӧ, мыйла сійӧ сэтшӧма вежсис.
Сьӧлӧмыслы лои долыд и жаль, сылы окота лои бӧр босьтны ӧбиднӧй кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ сӧмын на шуис ёртыслы.
— А ме думайті, мый тэ форситыштны сӧмын кӧсйин...
Сева мыйкӧ мӧдіс корсьысьны шкафчикысь да ӧдзӧснас сайӧдчис Костяысь.
— Ме и форситыштны кӧсйи, — быттьӧ дзик спокойнӧя вочавидзис сійӧ, — медым ті гӧгӧрвоинныд...
Ещӧ оз на тыдав, коді сознательнӧйджык. —
Сійӧ чӧв олыштіс да шуис дзик ньӧжйӧ, но сідзи, быттьӧкӧ йирис кӧрт:
— Фашистъяс — гадъяс.
Найӧ кӧсйӧны быдлаын тадз «пустыня зонаяс» вӧчны...
Ме найӧс тіян став дорысь ёнджыка мустӧмта!
Ме эськӧ быд фашистӧс вии аслам киӧн...
Ме быдлаын лоа медводзын, и станок сайын, и быдтор вӧча, мый думышта!.. —
Сылӧн гӧлӧсыс ори, сійӧ чӧв олыштіс, клопкис шкаф ӧдзӧссӧ да чеччис, чужӧм вылас вӧліны гӧрд пятнояс.
— Кӧні электрокарыс?
Заготовкаяс колӧ вайны, заправкаысь резечьяс босьтны.
Ӧдйӧджык бергав!
— Тэ мый нёнялан? — меліа нин юаліс Костя, кор найӧ станокъяс дінӧ тэчисны вайӧм заготовкаяс.
— Сахар, небось?
Неуна успокоитчыштӧм бӧрын Сева вомсьыс перйис нянь край тор.
— Эн тӧждысь, сахар мунас кытчӧ колӧ, — вочавидзис сійӧ.
— Медым кула, походӧдз кӧ вӧрзьӧда запасӧс!
И вот, аслас став сознательность вылӧ видзӧдтӧг, Сева век жӧ лӧсьӧдчис зарнила.
КЫВЛЫТӦМ ЛЕКАРСТВО
Гортӧ мӧдӧдчытӧдз Костя пыраліс лабораторияӧ Нина Павловна дінӧ.
Сійӧ ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ, а пызан дорын пукаліс медпунктысь дзик лысӧй доктор да думайтігтыр чуньяснас таркӧдіс креслӧ дорӧ.
Тайӧ мортсӧ заводын уважайтісны, сы вӧсна мый сійӧ век интересуйтчис, коді висьӧ, коді бурдіс, век шмонитіс, мый висьны вреднӧ дзоньвидзалуныдлы, да быдӧнӧс гӧститӧдліс витаминнӧй таблеткаясӧн.
— Тэныд мый колӧ? — юаліс сійӧ Костялысь.
— Мыччӧдлы кывтӧ...
Ок, кутшӧм васӧд да гӧрд!
Сулав пач дорас, кытчӧдз оз косьмы, а сэсся сёян тайӧс. —
Костялы кыв вылас сійӧ пуктіс шомаиник таблетка да водзӧ сёрнитіс Нина Павловнакӧд:
— Вот сідз, голубчик, ме и шуа: ставыс тайӧ не сӧмын висьӧмлӧн результат, но и сьӧкыд нервнӧй состояниелӧн...
Колӧ шойччыны, узьны да сёйны — тайӧ главнӧйыс.
Ті шуанныд, мый позьӧ барышнясӧ мӧдӧдны лесничествоӧ сылӧн тётя ордӧ.
Вежон кык мысти колӧ тадз вӧчны, а ӧні — узьӧм, шойччӧм да сёйӧм.
— Узьӧм да шойччӧм — тайӧ тырвыйӧ позяна, — вочавидзис Нина Павловна, — а вот сёйӧмнас...
сійӧ нинӧм оз сёй...
— Шойччыштас неуна — лоас аппетит.
Но сёйӧм йылысь ковмас думыштлыны серьёзнӧя.
Дерт, завод отсалас...
Но мый сійӧ сетас?
Сахар, пызь...
Мирнӧй кадӧ кӧ, эськӧ колӧ вӧлі шоколад, какао, кыдз позьӧ унджык йӧв, вый, кольк...
Вот сэки эськӧ ми барышнятӧ кок йылӧ сувтӧдім недель куимӧн, тӧлысьӧн...
— Шоколад, какао? — серӧктыштіс Нина Павловна.
— Делӧыс абу сьӧмын...
Кытысь сійӧс ӧні босьтны?
Магазинъясын, дерт, абу...
Но мыйкӧ колӧ думыштны...
Ме аски кора директорлысь лэдзлыны менӧ лунджын кежлӧ.
Став карсӧ пузувта, а судзӧда.
Ӧнӧдз Костя вӧлі уверен, мый шоколад — сійӧ балуйтчантор, а ӧні гӧгӧрвоис, мый шоколад — лекарство.
Сійӧ син водзӧ сувтісны эзысь бумагаа кыз плиткаяс.
Костяӧс ещӧ ӧти таблеткаӧн наградитӧм бӧрын доктор муніс.
— Мый вӧчны, Малышок? — шуис Нина Павловна.
— Кыдзи регыдджык лечитны Катюшаӧс, миянлысь капризульканымӧс?..
Тӧдан, сійӧ эз босьт кияссӧ, кор ме найӧс шонті.
Ме вылӧ видзӧдӧ сэтшӧм пӧся, нора, кӧсйӧ мыйкӧ шуны, а сьӧлӧмыс век бунтуйтчӧ, век оз сетчы...
Киясыс сэтшӧм вӧсньыдикӧсь, кӧдзыдӧсь, быд лы тыдалӧ.
Мыйӧдз вайӧдіс асьсӧ, йӧюкыд! —
Нина Павловна топӧдіс кӧсичасӧ, думайтыштіс да шуис:
— Ковмас — судзӧда и пӧтка йӧв!
Вася меным оз прӧстит, мыйкӧ кӧ Катякӧд лоас.
Тэ он вермы думыштнысӧ, кыдзи сійӧ нывсӧ радейтіс!..
Нина Павловнаӧс корисны цехӧ видлыны детальяс калитӧм кузя выль способ, а Костя бӧр локтіс колоннаяс сайӧ, кӧні сійӧс виччысис Сева, коді помаліс аскиа лун кежлӧ участоксӧ дасьтӧм.
«МЕ СУДЗӦДА!»
Мӧд луннас Нина Павловна локтіс колоннаяс сайӧ, мудзӧма да челядьлы висьталіс аслас неудача йылысь: сійӧ кытшовтіс став карсӧ и сӧмын прӧста воштіс кадсӧ.
Базар вылын вузалісны шоколад плиткаяс, но сэтшӧм омӧльӧс, мый Нина Павловна эз решитчы ньӧбны.
Воліс облздравотделӧ, воліс горторготделӧ... быдлаӧ воліс.
Йӧз шуӧны: «Война, нинӧм он вӧч».
Кодкӧ шуис, мый шоколад да какао эм госпитальын, но, дерт, сӧвестьыс эз лэдз шыӧдчыны сэтчӧ.
Челядь кывзісны чӧла.
— Кыдзи сійӧ асьсӧ чувствуйтӧ? — аслас экспедиция йылысь повесть помалӧм бӧрын юаліс Нина Павловна.
— Век узьӧ и узьӧ, — вочавидзис Леночка.
— Ме сы дінӧ пыри, сійӧ восьтіс ӧти синсӧ, шуис: «А, тайӧ кыз Ойка», и бара унмовсис.
— Медым узьӧ, — ышловзис Нина Павловна.
— Доктор шуӧ, мый лун кык-куим мысти лоас аппетит.
Колӧ лӧсьӧдны колана сёян.
Аски асывсянь бара муна корсьны...
— Эн мун, — шуис Костя.
— Ме муна...
Тэ юав Герасим Ивановичлысь, медым менӧ лэдзас.
— Кытчӧ тэ мунан?
— Шоколад да ещӧ мыйсюрӧ ньӧбны.
— Кытысь тэ судзӧдан, чудак! — серӧктіс Сева.
— <rus>Подумаешь</rus>, чудотворец!
Ӧні нин сійӧ форситӧ...
аддзан, Лена!
— Збыльысь, кытысь тэ судзӧдан? — шензьӧмӧн Костя вылӧ видзӧдігтыр юаліс Нина Павловна.
— Ог гусяв!
— Босьт сьӧмсӧ, — Нина Павловна мыччис бумажка пачка.
Думайтыштӧм бӧрын Костя пыдӧ дзебис сьӧмсӧ, коді сылы дзик оз вӧлі ков, да тшӧктіс ёртъясыслы водзӧ уджавны.
— Аски, Севолод да Ленушка, ті кыкӧн колянныд, — шуис сійӧ.
— Долженӧсь справитчыны.
— Эн пов, справитчам...
Но разрешитӧй век жӧ тӧдмавны, командир ёрт, кытчӧ ті кӧсъянныд мунны? — юаліс Сева.
— Секрет, — вочавидзис Костя.
— И оз ков! — ӧбӧдитчис Леночка.
— Эн юась сэсся сылысь нинӧм, Сева!
Миян сідзжӧ лоас секрет.
Ме тэныд ӧтнадлы висьтала.
Зэв ыджыд, важнӧй секрет...
Тадз найӧ и колины асланыс секретъясӧн.
Нина Павловна здук кежлӧ воліс колоннаяс сайӧ, шуис, мый Герасим Иванович разрешитіс Костялы ветлыны карӧ, сы вӧсна мый, кыдзи заявитіс старик, бригадир, дерт, должен тӧждысьны аслас бригадаса членъяс вӧсна.
Мӧд глава
ЗӦЛӦТИНКА
Асывнас, мыйӧн сӧмын Сева муніс удж вылӧ, Костя шуис Антонина Антоновналы:
— Тэ, Антоновна, меным лӧсьӧд мыйсюрӧ.
Рюкзак вай, банка...
Ичӧтик мешӧк ещӧ...
Да эн шумит, Катеринасӧ эн садьмӧд.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм серьёзнӧя, мый Антонина Антоновна, коді зэв ёна уважайтіс ассьыс патерантсӧ, тэрмасис лӧсьӧдны сылы став коланасӧ.
— Кытчӧ тэ?
Кажитчӧ, прӧдуктаяссӧ ме ставсӧ нин ньӧби тӧлысь кежлӧ, — юаліс сійӧ, кор ставсӧ лои лӧсьӧдӧма.
— Бӧр локта — висьтала, — кӧсйысис Костя.
Медбӧръя сувтланінын сійӧ пуксис тыртӧм трамвайӧ да приключениеястӧг муніс Ленинскӧй площадьӧдз, кысянь коли путешествие цельӧдз кык воськов.
Турунвиж вывескаа магазин сӧмын на воссис.
Ыджыд тушаа старука сдавайтіс чепӧль мында рассыпчатӧй зарни — сӧмын некымын пемыдвиж зарни чир.
Стекляннӧй будкаын пукалысь томиник приёмщица вески чашка вылӧ чӧвтіс ичӧтик-ичӧтик разновеска-листъяс.
— Кык сӧстӧм грамм, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
— Но и сійӧ бур, — сӧгласитчис старука да синбӧжнас видзӧдліс Костя вылӧ, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧ кватитас тайӧ шудтӧм зарни чиръяссӧ.
— Тэныд мый, детинка? — юаліс приёмщица.
— Завмагӧс колӧ корны.
Сійӧ тӧдіс ассьыс правояссӧ, тӧдіс, мый зарни сдайтысь — важнӧй морт.
Некод эз лысьт юасьны, коді сійӧ, кысянь локтіс, кытысь перйис металлсӧ, и ставӧн долженӧсь сійӧс уважайтны.
Приёмщица гӧгӧрвоис, мый посетительлӧн эм основание сёрнитны независимӧй тонӧн.
— Осип Пантелеевич, тіянӧс юасьӧны! — чукӧстіс сійӧ.
Будкаын тыдовтчис ён морт, видзӧдліс Костя вылӧ, но быттьӧкӧ некодӧс эз аддзы.
— Коді именнӧ?
— Ме юася, — ӧбӧдитчис Костя.
— Шоколад эм?
— Тэныд кымын пуд? — посетительӧс кыськӧ йирк улысь корсигтыр смекайтчӧмӧн юаліс завмаг.
— Кык килограмм босьта, — вочавидзис Костя.
— Какао ещӧ колӧ.
Сійӧ кодӧс тай юӧны...
Мӧс вый...
Крупчатка пызь...
— Какао абу...
старательяслы ковтӧм тӧвар.
Да и шоколадсӧ сӧмын витрина вылӧ видзам.
— Кыдзи сійӧ ковтӧм?
«Золотопродснабӧ» норасьны кута!
— Да тэ мый вайин, мый сідз командуйтан! — ӧні требовательнӧй ньӧбасьысь вылӧ бура видзӧдӧмӧн нин пузис завмаг.
— Мый меным сёрнитны! — дзикӧдз скӧрмис Костя.
— Яснӧ, эг куш киӧн ме лок. —
И вескидорса мраморнӧй пӧв вылӧ сійӧ пуктіс «<rus>свин-голова</rus>сӧ».
Тайӧ дзик пыр вежис завмаглысь поведениесӧ.
— Да-а! — самородоксӧ видлалігтыр нюжӧдіс сійӧ.
— Тайӧ да!
А кутшӧма дзирдалӧ!..
Червоннӧй зарни. —
Сійӧ серӧктіс:
— Но, дзик ӧд порсь юр, весиг пельяс эмӧсь, —
и босьтіс кислота тыра пузырёк.
— Энлы, ог сдайт, какаоныд кӧ абу, — дугӧдіс сійӧс Костя.
— Часджын мысти центральнӧй базаысь вая.
Тані матын.
— Сідзкӧ... — Костя чорыда шуис: — сідзкӧ примит.
Завмаг войтыштӧдіс самородок вылӧ кислота, убедитчис, мый тайӧ збыль сӧстӧм зарни, и чӧвтіс вески вылӧ.
<rus>«Свин-голова»</rus> зутшнитіс лы чашечкаӧ, и Костялы сьӧлӧмас мыйкӧ сідзжӧ зутшнитіс:
сійӧ радейтіс тешкодь зӧлӧтинкасӧ, сійӧ мечтайтіс тайӧс пӧртны костюмӧ, ручнӧй часіӧ, велосипедӧ...
Но сійӧ решитіс вӧчны сійӧс, мый вӧчис, и помӧдз вайӧдіс сійӧс, мый решитіс.
— Нелямын куим! — гажаа шуис приёмщица.
— Батюшки, везитӧ жӧ бур йӧзыдлы! — акнитіс старушка.
— Гиж <ns>боны</ns>, — завмаглы разрешитіс Костя.
— Да какаоысла ысты.
Какаотӧг ог мун.
Бур сдатчик — ыджыд морт, кӧть весиг сылӧн тушаыс ньӧти абу ыджыд; бур сдатчиклы почёт да уважение.
Костя сетіс старшӧй продавецлы рюкзаксӧ, банкаяссӧ, мешӧксӧ да пуксис ӧшинь дорӧ эскӧмӧн, мый продавечьяс ставсӧ вӧчасны бура.
Магазинын вель унаӧн нин вӧліны ньӧбасьысьяс, а Костя век вӧлі главнӧйӧн — старательяс любопытнӧя видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Коді сійӧ, кытысь?
Кытысь лэптіс татшӧм завиднӧй зарни торсӧ?
Мыйла ньӧбалӧ сійӧс, мый мукӧдъяс оз ньӧбавны?
Но старательскӧй закон стрӧг — оз позь юасьны тӧдтӧм мортлысь, кӧні сійӧ старайтчис, кытысь лэптіс металлсӧ, а торъя нин оз позь юасьны сэтшӧм серьёзнӧй мортлысь, кыдзи тайӧ зумыштчӧм детинкаыс.
— Сдатчик ёрт, заказыд гӧтов!
Какаоыс сэні жӧ, ю мыйта гажыд! —
И прилавок вылӧ завмаг пуктіс дзик тырыс сӧвтӧм рюкзак.
— Вот <ns>боны</ns>, вот расчётсӧ бумажка вылӧ гижӧма.
Кӧть дӧверяйт, кӧть прӧверяйт, стӧч, кыдзи аптекаын...
— Мый сэні прӧверяйтнысӧ, — шуис Костя, — гортын видзӧдла...
— Но, водзӧ миянӧ ваявны да миянысь помтӧг новлыны! — шмонитіс завмаг.
Киссьӧм тулупа да зарни пиньяса старик зутшнитыштіс кокнас.
— Бур детинкаыс, правильнӧй! — горӧдіс сійӧ.
— Кӧсъян, пи пыдди пыр жӧ босьта?
Сӧмын тэ менӧ верд, мый кора,
пасьтӧд, мый меным ас серти.
Ставӧн серӧктісны, сераліс весиг старукаыс, коді сдайтіс кык грамм металл.
Сдатчикъяс решитісны, мый старик кужӧ бӧрйыны пиянӧс, и отсалісны Костялы лӧсьӧдны рюкзаксӧ пельпом вылас.
Шонді ёна нин шонтіс, да тротуаръяс вылын лои ва.
Костя гортысь гынсапӧгӧн петіс да ӧні восьлаліс туй вывтіыс.
Сійӧ думайтіс ассьыс думъяс, и сьӧкыд вӧлі эськӧ висьтавны, мый йылысь сійӧ думайтіс.
Вӧлі сӧмын гӧгӧрвоана, мый вӧчӧмтор йывсьыс сійӧ эз жалит.
Сійӧ прӧщайтчис аслас дзик ӧти озырлуныскӧд, и сӧмын здук кежлӧ топавлі сылӧн сьӧлӧмыс, сы пыдди ӧні сьӧлӧмыс лои воддза дорысь паськыдджык, — сэні вӧлі ставыс спокойнӧ да долыд.
Мый вылӧ сійӧ вежис зӧлӧтинкасӧ?
Гашкӧ, кодкӧ шуис эськӧ: нинӧм вылӧ!
Но тайӧ йӧй неправильнӧй кылыс эськӧ Костялысь петкӧдіс сӧмын серамсӧ.
Тайӧ «нинӧмас» вӧлі и Катюшалӧн дзоньвидзалуныс, и колоннаяс сайын полнӧй олӧм, и, вермас лоны, содтӧд «Бушъяс», и фронтӧвӧй бригадалӧн славаыс, и...
Самородоккӧд прӧщайтчӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ лои воддза дорысь озырджык, тӧдчымӧн озырджык.
Веськыда вӧлӧм шуӧ Миша Полянчук, мый свет вылын эмӧсь зарни дорысь донаджыкторъяс.
Аслас ёрт ради, аслас бригада ради Костя прӧщайтчис зӧлӧтинка-самородинкакӧд да сы пыдди получитіс ещӧ ӧти зарни минут — гашкӧ, медся бурсӧ да долыдсӧ.
ПОПЕРЕЧНӦЙ ДУША
Антонина Антоновна чорыда эскис, мый Малышок омӧльтор вӧчны оз вермы, и век жӧ повзис, кор кухня пызан вылӧ рюкзаксьыс Костя ректіс вый, кык пачка пилёнӧй сахар, пызь да какао тыра мешочекъяс, торйӧн гартлӧм шоколад плиткаяс.
Синъясыс да вомыс сылӧн лоины дзик гӧгрӧсӧсь.
Чунь помнас да кыв вылын сійӧ видліс пызьсӧ да убедитчис, мый тайӧ абу вӧт да мый бурджык пызь он аддзы.
— Завод сетіс, али мый, Костенька? — меліа юаліс сійӧ.
— Завод, — сӧгласитчис Костя.
— Какаосӧ, шуӧны, йӧлӧн пуны колӧ. —
Старукалысь беспокоитчӧмсӧ гӧгӧрвоӧмӧн Костя шпыньмуніс:
— Нинӧм...
Босьтӧма — абу гусялӧма.
Шуан, мый завод стахановкалы сетіс.
— Бабушка, коді миянын?
Тайӧ Малышок, да?..
Малышок, лок татчӧ.
Ме садьми кин, — ӧдзӧс сайын кыліс гӧлӧс.
Катя, эшкынӧн дзик щӧкаӧдз шебрасьӧмӧн, куйліс диван вылын да Костя вылӧ видзӧдіс сэтшӧм нюм пыр, быттьӧкӧ ёна мыжмӧма.
— Вот кыдзи ме дзик пыр висьми, — шуис сійӧ.
— Тӧдан, сідзсӧ дзик некыт оз вись, сӧмын юр век ӧтарӧ бергӧдчӧ да узьны окота.
А пельясӧй — быттьӧкӧ абу менам.
Омӧля кылӧны.
Век кутшӧмкӧ шум, шум... кыдзи радио... —
Сійӧ друг ставсӧ гӧгӧрвоис да кутіс беспокоитчыны:
— А тэ мыйла гортын?
Мыйла тэ заводсьыс мунін?
— Герасим Иванович разрешитіс...
Ме должен бригадникъяс йылысь думайтны.
— А ме ногӧн, ставыс тайӧ лишнӧй, — шуис Катя да тэрыба кыпӧдчис гырддза вылас. — Мун заводӧ!
Навернӧ, став станокъясыс сулалӧны...
Медым успокоитны Катяӧс, Костя шуис, мый колоннаяс сайын уджыс оз сулав: Сева велаліс уджавны куим станок вылын.
Костя думайтіс, мый Катя радлыны мӧдас, но сійӧ бергӧдчис стенлань чужӧмӧн да лӧгпырысь шуаліс:
— Но, дерт жӧ, ме сідзи и тӧді!
Ті зэв бура метӧг верманныд уджавны!
Ті дзоньвидзаӧсь, а ме висьысь, ме вӧсна сӧмын тӧждысьны лоӧ.
Кӧть ӧні жӧ позьӧ кувны...
А сӧмын ме первой думышті уджавны кык станок вылын.
Да, первой, первой!
Ме ӧмӧй мыжа, мый ме висьми? —
Сійӧ бӧрддзис.
— Кӧть, дерт, мыжа, сы вӧсна мый... —
И, ӧти здук чӧв олӧм бӧрын, ньӧжйӧ да чорыда прикажитіс:
— Мун заводӧ да висьтав Ниналы... мыйла сійӧ оз волы?
Дыр-ӧ ещӧ меным тадзи век ӧткӧн думайтны да думайтны?
Ме водзӧ ог кӧсйы тадз... ог вермы...
Кылан!
— Муна! — тэрыба чеччис Костя, пыр жӧ дась тӧвзьыны заводӧ.
— Сулавлы, — Костяӧс сувтӧдіс Катя.
— Тэ нин рад пышйыны...
Тэныд ӧмӧй интереснӧ мекӧд пукавны!
Но и котӧрт, пӧжалуйста, ёна тэ меным колан!..
Налӧн беседаыс кыссис регыд, а чудеса век жӧ удитіс лоны.
Паськыда воссис ӧдзӧс, киын подносӧн пырис Антонина Антоновна.
— Но, внученька, кӧсъян он кӧсйы, а сёйышт, — нюркйӧдліс-шуаліс сійӧ:
— И тэ, Костенька, завтракайтышт.
Коркӧ и Антонина Антоновна удитӧма нин какао пуны, лепёшки пӧжавны.
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн Катя дзик Леночка моз ойкнитіс:
— Ой, кутшӧм еджыдӧсь лепёшкиясыс!
А тайӧ какао кӧр кылӧ... —
Аддзис шоколад плитка да серӧктіс:
— Бабушка, тайӧ шоколад! —
Кватитіс плитка, курччис да, синсӧ читкыртӧмӧн, шуис:
— Дзик сэтшӧм, кутшӧмӧс папа ньӧблывліс. —
Сійӧ, синсӧ куньӧмӧн да шпыньялігтыр, някляліс шоколадсӧ, но первой дугдіс шпыньявны, сэсся дугдіс няклявны, ньӧжйӧ восьтіс синъяссӧ да юаліс:
— Бабушка, кытысь тэ босьтін?
— Да вот Костенька вайис...
Завод ыстӧма...
Лӧз синъясыс веськалісны Костя вылӧ да сотісны сійӧс дзикӧдз.
— Сійӧ ылӧдчӧ! — шуис Катя.
— Татшӧм паёкъяс оз овлыны...
Малышок, кытысь тайӧ?
— Тэныд делӧ? — шуис Костя да эз тӧд, мый сэсся вӧчны.
— Делӧ, делӧ! — шуаліс Катя.
— Тайӧ сійӧ ыстіс?
Тайӧ Нина, да?
Бара ассьыс мелілунсӧ петкӧдліс!
Ме пыр и гӧгӧрвои! —
Сійӧ водіс, юр вывтіыс шебрасис да нораника шуис:
— Со и ставыс!
Сійӧ нинӧм, но решительнӧ нинӧм оз гӧгӧрво, тэнад Нина Павловнаыд...
Эн лысьт сійӧс корны, кылан?
Сійӧ думайтас... мый ме сійӧс шоколад вӧснаыс кора!
Ёна колӧ!
А ме сӧмын сылы верма висьтавны папа йылысь, сэсся некодлы, а то папа ӧбӧдитчас... ловъя кӧ сійӧ.
Ӧні ме сылы нинӧм ог вермы висьтавны...
Ӧні ставыс помасис, дзикӧдз помасис!
— И шога-шога бӧрддзис.
— Поперечнӧй душа тэ! — жальпырысь шуис Антонина Антоновна.
— Йӧзыс тэныд бур вылӧ, а тэ век ыръянитан, век тэныд неладнӧ...
Тэнад нинӧм нин эз коль гӧлӧс да юрси кындзиыд, а тэ век чушъялан, век чушъялан...
Сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын Катя, чужӧмсӧ подушкаӧ дзебӧмӧн, шуаліс:
— Медым!
Меным некод оз ков!
Ковмис веськыда ставсӧ висьтавны.
— Абу заводысь тайӧ, — шуис Костя, — и абу Нина Павловнасянь.
Ме ньӧби.
— Вот ме ӧні пыр жӧ и верита, — веськодьпырысь, мудза шыасис Катя.
— Озыр морт аддзысис!
Мун ӧні жӧ, яндысьтӧм пӧръяшка!
Он нин весиг тӧд, кыдзи лӧсьӧдлынысӧ...
— Збыль шуа!
Да тэ видзӧд татчӧ! — тшӧктіс Костя.
— Ме червоннӧй самородок сдайті...
Катя эскытӧг кывзіс тайӧс, сэсся синпӧвнас видзӧдліс одеялӧ увсянь, а Костя перйис <ns>боны</ns> да мӧдіс объясняйтны: тайӧ, шуӧ, боны, кодъяс сетсьӧны металл сдайтысьлы, а тайӧ расчёт — сэтчӧ гижӧма, кымын грамм самородокыс, кымын шайт зарниӧн сы вылӧ начислитӧма, кутшӧм прӧдуктаяс сетӧма, да, сідзкӧ, ставыс стӧч-правильнӧ и сійӧ ньӧти оз ылӧдлы.
— Коркӧ ме ылӧдчылі?
Висьтав: ылӧдчылі?
— А кытысь тэныд самородокыс? — век на эскытӧг юасис Катя.
— Тэ жӧ дзик на... ичӧт.
Быттьӧкӧ металлыд видзӧдӧ, коді мыськалӧ — ыджыд али ичӧт!
Кор нин война вӧлі да Митрий муніс фронт вылӧ, румянцевскӧй челядькӧд Костя мыськасис Крут гӧра горулын выработаннӧй приискын.
Мыськасисны, мыськасисны да нинӧм эз аддзыны.
Челядь шуисны: «Эновтам, тані дзик нинӧмыс абу, прӧста старайтчам!» и котӧртісны ичӧтик тыын купайтчыны, а Костя аслыс шуис: «Ладнӧ, коді медбӧръя сулалӧ, сылы удача», и, кыдз быттьӧ нарошнӧ, кӧшын мыйкӧ зутшмуні, эз из моз, а сьӧкыда.
Сійӧ мыськаліс сёйсӧ, и шонді водзын мичаа дзирдыштіс самородокыс, дзик порсь юр модаа.
Аддзӧмтор йывсьыс сійӧ некодлы эз висьтав, медым шумсьыс эз повзьы мӧд удача, видзис самородоксӧ.
И вот воис час, кор нечаяннӧй зӧлӧтинкаыс пригӧдитчис.
— Мыйла нӧ тэ меным эн петкӧдлы самородоксӧ?
У, кутшӧм тэ! — упрекнитіс сійӧс Катя, кыдзкӧ нечаяннӧ мыччис кисӧ, босьтіс заводитӧм шоколад плиткасӧ да кутіс гӧститӧдны Костяӧс: — Ю, пӧжалуйста, какаосӧ да сёй лепёшкисӧ.
Ме ог кӧсйы...
Ме сӧмын ичӧтика шоколадсӧ...
Тӧдан, кор ме сійӧс сёя, менам бара пель сайӧд топавлӧ.
Сэтшӧма гилялӧ, дзик войнаӧдзса моз... —
Сійӧ тӧкӧтьӧ падмыштіс, чӧв олыштіс да ньӧжйӧ содтіс:
— Тэ вывті бур, аттьӧ тэныд...
Бӧръя кывъяссӧ кывтӧм улӧ лэччысьӧмӧн Костя шуис, мый сылы некор дырсӧ пукавны: сылӧн эм ещӧ юрвывтыр удж, и Катя сійӧс эз кут.
200 % ВЫЛӦ ВАХТА
Сійӧ котӧрӧн локтіс цехӧ и пыр жӧ успокоитчис.
Станокъяс бергалісны.
Станокъясысь ӧти вылын Сева топӧдіс выль заготовка.
Леночка котӧртіс, пуктіс выль заготовка, кватитіс обдирка, югнитіс ӧчкинас, бӧр муніс отделочнӧй станок дорӧ, босьтіс гӧтӧвӧй «трубасӧ», бара лэдзис станоксӧ...
Сійӧ эз ойкайт, эз повзьыв, уджаліс пелька, ӧдйӧ да вӧлі серьёзнӧй, гӧрдӧдӧма.
«Бура справляйтчӧ!» думыштіс Костя.
Сійӧ лыддис гӧтӧвӧй «трубаяссӧ» да обдиркаяслысь заделсӧ, прӧверитіс, заправитӧмаӧсь-ӧ запаснӧй резечьясыс, убедитчис, мый ставыс лючки-ладнӧ, да... чувствуйтіс асьсӧ лёка, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис кытчӧкӧ мунны, но тыдовтчис, мый сійӧс дзик оз виччысьны.
— Кутшӧм настроениеыд, безработнӧй командир? — пырмунігмоз юаліс Сева, коді, кажитчӧ, быттьӧкӧ сӧмын ӧні казяліс Костяӧс.
— Уна-ӧ шоколадсӧ судзӧдін?
— Уна-ӧ колӧ, сы мында судзӧді...
Думайтан, сменаджын куим станок вылын уджалін, да и король?
— Век тадз вермам, — эскӧдіс сійӧс Сева.
— Отсӧг ог корӧй.
— Сева! — басӧн шуис Леночка.
— Мый кӧсъянныд шуны? — шуткаӧн веськӧдчис Сева.
— Бара нин форситан? — стрӧга янӧдіс Леночка.
— Коді меным кӧсйысьліс?
Тэ ньӧти абу скромнӧй, тэ... век на абу комсомолеч кодь.
— Ладнӧ! — серӧктіс Сева.
— Ме шутиті...
Дерт, Малышок, сьӧкыдкодь вӧлі.
Менам дӧрӧмӧй ва, со видлы.
— Ӧбед бӧрын включитча! — шуис Костя.
— Оз ков, Малышок! — кевмысис Леночка, нуӧдіс сійӧс бокӧ да шӧпкӧдіс:
— Талун медым ми кыкӧн...
Ми Севакӧд кыксё процент вӧсна вахта нуам...
менӧ талун... комсомолӧ примитӧны, а сэсся, гашкӧ, Севаӧс сідзжӧ примитасны.
Ме сэтшӧма волнуйтча... —
Сійӧ ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс да шуис:
— Меным окота вӧчны сідзи, кыдзи фронт вылын, медым петкӧдлыны, кыдзи ме...
Но да, меным окота лоны настоящӧй боевӧй комсомолкаӧн! —
Сійӧ шӧйӧвошис, зумыштчис да признайтчис:
— Тэ думайтан, меным абу яндзим?
Катя ёна слабджык, а сійӧ самоотверженнӧя уджаліс.
Цехын став нывъяс — орлицаяс, а ме прӧста... кыз Ойка.
Ме кӧсъя докажитны... гӧгӧрвоан, кӧсъя докажитны, мый ме фронтлы вӧча ставсӧ, кыдзи клянитчи...
А то ме думайта, мый ме... абу достойнӧй комсомолӧ да менӧ сідз прӧста примитӧны...
Воис Леночка олӧмын ыджыд минут, и Костя чувствуйтіс, мый должен сійӧс успокоитны, ыштӧдны.
— Лёка тэ думайтан! — шуис сійӧ.
— Тэ сознательнӧй да фронтлы пӧлезнӧй.
Тэ мукӧдъяс дорысь абу омӧльджык орлица.
Тэнӧ комсомолӧ правильнӧ примитӧны...
— Ой, тэ неправда висьталан! — радліс Леночка.
Тыдалӧ, Сева кӧсйис веськӧдны ассьыс неважӧнся шуткасӧ.
— Тэ, Малышок, век жӧ думайтан выль «Бушъяс» йывсьыс? — юаліс сійӧ.
— Дерт, думайта.
— А тӧдан, мый вӧлӧма индюккӧд?
Сійӧ сӧмын думайтіс да нинӧм эз вӧч.
Сідзи и куліс...
— Сева! — стрӧга шуис Леночка.
— Ме нинӧм... — вочавидзис Сева.
— Вот заводитіс менӧ муштруйтны! — и мигнитіс Костялы.
Колӧ вӧлі настоящӧя думайтны ремонтнӧй цехса содтӧд «Бушъяс» йылысь, колӧ вӧлі думайтны колоннаяс сайын станочнӧй участок паськӧдӧм йылысь, но пыр на вӧлі некор тайӧн занимайтчынысӧ.
Вӧлі дзик неотложнӧй удж.
Коймӧд глава
ВАСИЛИЙЛӦН ЗАПИСКА
Нина Павловна эбӧстӧг лэдзчысис Галкинъяс керка воротадорса скамья вылӧ да кунис синъяссӧ.
— Ме неуна пукалышта, — шуис сійӧ Костялы.
— Ӧні ставыс кажитчӧ сэтшӧм сьӧкыдӧн...
Мый сылы шуны?
Мый меным шуас Катя?..
— Тэ эн пукав, — вочавидзис Костя; сійӧ поліс, мый ӧні кӧ нинӧм оз артмы, то оз нин артмы некор.
Сӧмын ӧні сійӧ бура аддзис, кутшӧма вежсис Ника Павловна сійӧ кымынкӧ тӧлысь чӧжнас, кор найӧ лоины тӧдсаӧсь.
Сьӧд вуджӧр куйліс плеш да банбокъяс вылас, синъясыс вӧйӧмаӧсь, а паръясыс лоины пемыдӧсь, вом пельӧсъясас артмӧмаӧсь чукыръяс; сьӧкыд вӧлі видзӧдны тайӧ чужӧм вылас, коді вежсис шоглунысла.
— Катеринаыс виччысьӧ, — тӧдвылӧ уськӧдіс Костя, медым торкны сылысь сьӧкыд думъяссӧ.
Нина Павловна дрӧгнитіс, чеччис, да пырис керкаӧ; вашкӧдӧмӧн здоровайтчис Антонина Антоновнакӧд, юаліс, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ Катя, кутчысис ӧдзӧс вугйӧ да бергӧдчис Костялань.
Ӧні сылӧн чужӧмыс вӧлі блед, синъясыс югъялісны.
Гашкӧ, сійӧ виччысис отсӧг.
— Бабушка, уна-ӧ кадыс?
Пемдӧ нин, а некод абу, — гостинӧйысь кыліс слабиник гӧлӧс.
Нина Павловна веськӧдчыштіс да воськовтіс порог вомӧн.
— Катя, тайӧ ме, — спокойнӧя шуис сійӧ.
— Кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан, бур ныв?
Костя тшӧтш пырис гостинӧйӧ, медым, ковмас кӧ, лоны Нина Павловна дінын.
Заводитчис чӧв олан кузь минут.
Сійӧ помасис сэк, кор Катя шуис:
— Тайӧ тэ, Нина?
Лок татчӧ!
Пемыдас Костя эз аддзы диванчик вылын пукалысь Катялысь чужӧмсӧ да чужӧмсӧ Нина Павловналысь, коді пуксис Катя дінӧ улӧс вылӧ.
Ӧні Катя должен вӧлі вочавидзны Нина Павловналы, кыдзи асьсӧ чувствуйтӧ, но сійӧ чӧв оліс, и Нина Павловна, сідзжӧ нинӧм эз юась.
Рӧмыдас чӧв олісны кык вуджӧр.
Костя сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, кыдз быттьӧ ӧдзӧс курич, код дінӧ вӧлі лэдзчысьӧма.
Друг Нина Павловна тэрыба вуджис диван вылӧ, кутіс Катяӧс, топӧдіс ас дінас да мӧдіс окавны кияссӧ, кодъясӧн Катя вевттьӧма вӧлі чужӧмсӧ.
— Нывкаӧй менам... — пыдісянь шуаліс Нина Павловна.
— Нэриникӧй менам, ичӧтикӧй...
Чуньясыд ваӧсь...
Шытӧг бӧрдан?...
Тэ шытӧг, ставсӧ шытӧг... —
И окаліс, окаліс сійӧс.
Гостинӧйысь Костя муніс боковушкаӧ.
Артмис сійӧ, мый Костя кӧсйис, мый йылысь унаысь думайтліс.
Но Костя некор эз думайтлы, мый лоас сы бӧрын, кор миритчасны Нина Павловна да Катя, а тайӧ и вӧлі медся сьӧкыдторйыс.
Сылы вӧлі долыд и сэтшӧм шог, мый сійӧ муртса эз гораа бӧрддзы.
Сэсся эбӧсыс пыр жӧ воши, сылы бара лои сэтшӧм сьӧкыд, кутшӧм лолі нин талун колоннаяс сайын, кор чувствуйтіс асьсӧ лишнӧйӧн, и бара Костя вӧлі ӧтнас, а чӧвлуныс гӧгӧр кытшаліс сійӧс да личкис сьӧлӧмсӧ.
Дзуркнитіс, воссис ӧдзӧс, пырис Нина Павловна да ӧдзӧсыс осторожнӧя бӧр пӧдласис.
— Малышок, тэ тані? — юаліс сійӧ, пуксис топчан вылӧ, чӧв олыштіс да муртса кывмӧн, быттьӧкӧ спокойнӧя шуис: — Василий пӧгибнитіс!
Малышок эз гӧгӧрво.
Нина Павловна ытшкыштӧм турун моз уси чужӧмнас топчан вылӧ, кияснас сывйыштіс юрсӧ да сыркъялӧмӧн мӧдіс бӧрдны.
Костя пукаліс, думъясыс дзикӧдз дзугсисны.
Нина Павловна друг ланьтіс, быттьӧкӧ лолыс петіс шогӧн тырӧм сійӧ телӧысь.
— Тайӧ неправда...
Неправда тэ висьталан, — муртса шуис Костя.
— Ог... кажитчӧ; правда... — кыдзкӧ мудзпырысь, коса вочавидзис Нина Павловна.
— Ме век надейтчи, век виччыси...
А Катя, вӧлӧмкӧ, получитӧма тайӧ запискасӧ...
Василийлӧн фронтӧвӧй другыс Катялы ыстӧма записка, кодӧс батьыс гижӧма медбӧръя минутӧ, кор старшӧй лейтенант Галкин мунӧма аслас группакӧд писькӧдчыны вражескӧй окружениеысь.
Сылӧн группаыс кучкӧма войвылӧ, панӧма чорыд бой, сійӧн ылӧдӧма фашистъясӧс, а сэки Уральскӧй дивизия ставнас кучкӧма мӧдар бокас да петӧма окружениеысь.
Нина Павловналы да Костялы сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны тайӧ военнӧй, дженьыдика гижӧм делӧсӧ, но, тыдалӧ, Галкин тӧдіс, мый сійӧ мунӧ смерть вылӧ.
Боковушкаын дзик нин пемыд вӧлі, и Нина Павловна сідзи, <rus>напамять</rus> лыддис запискасӧ, коді помасьӧ вӧлі завещание моз: «Помнит менӧ, быдмы честнӧй, сӧветскӧй мортӧн, радейт Нинаӧс, менам нылукӧй, да эн вошты лача».
— А меным нинӧм абу гижӧма, кӧританаа да норасьӧмӧн шуис Нина Павловна.
— Дерт... гашкӧ, быд минут вӧлі дона...
Мӧдног сійӧ, дерт, гижис эськӧ... —
Сійӧ пыдісянь ышловзис да тӧждысьӧмпырысь содтіс:
— Навернӧ, чужӧм вылын ёна тӧдчӧ бӧрдӧмыс.
Бур ещӧ, мый электричествоыс оз ӧзйы, Катя оз аддзы...
Сійӧ сэні бӧрдӧ, а ме тані... пукала!
Пыр, Костя, гостинӧяс, а то меным сыкӧд сэтшӧм сьӧкыд... —
Сійӧ вашкӧдӧмӧн помаліс:
— Ӧд меным колӧ, колӧ надейтчыны, а ме, кажитчӧ, ог вермы...
Дзик пыр ставыс тадзи артмис...
Кӧн Василий?
Мый сыкӧд?
Петіс кӧ дивизияыс окружениесьыс, то, гашкӧ, и сылӧн отрядыс петіс?
Сы бӧрысь пӧдласис ӧдзӧс.
НАДЕЯЛӦН ГӦЛӦС
Кор Костя бӧр локтіс гостинӧйӧ, сійӧ кыліс Ника Павловналысь оживлённӧй гӧлӧс да муртса аддзис, мый Нина Павловна да Катя кутчысьӧмӧн пукалӧны диван вылын.
— Кутшӧм на тэ йӧйиник, кутшӧм на тэ кага кодь, Катя! — шуаліс Нина Павловна.
— Мыйла тэ сэтшӧма полан?
Неужели тэ он помнит, кутшӧм папаыд?
Тэ ӧд помнитан?
Тэнад эмӧсь сылӧн портретъясыс...
— Ме... ме найӧс важӧн дзеби, — признайтчис Катя.
— Ме полі на вылӧ видзӧдны.
Но всё равно, ме помнита...
Бура помнита!
— Ыджыд тушаа, да?
Паськыд пельпомъяса, — подскажитіс сылы Нина Павловна.
— Чужӧмыс векни, вӧсньыдик, вежӧра, плешкыс паськыд, а синъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь тэнад.
— Абу, сылӧн лӧзджыкӧсь, — шуис Катя.
— Но, гашкӧ тӧкӧтьӧ лӧзджыкӧсь, но всё равно лӧзӧсь-лӧзӧсь...
А кутшӧмӧн тэ сійӧс помнитан: зумышӧн, скӧрӧн?
— Ог, мый тэ! — возразитіс Катя.
— Сійӧ век вӧлі сэтшӧм мелі, гажа...
«Митрийӧс <ns>маньсияс</ns> Гажа Митрийӧн шулісны», думыштіс Костя, коді пукаліс ош ку вылын.
— А помнитан, кутшӧм вына сійӧ вӧлі?
— Сыысь вынаджыкыс некод эз вӧв! — гордитчӧмӧн шуис Катя.
— Сійӧ ош вылӧ ветліс пӧшти куш киӧн, пурт кежысь...
А кыдзи сійӧ котравліс лыжиӧн, кыдзи вӧлі вартчӧ!..
Помнитан, сійӧ тэнӧ прогулка вылысь вайис пельпом вылын дзик Красный борсянь, а сэсся сераліс да шуаліс, мый сійӧ пельпомлы мыйкӧ оз тырмы.
«И Митрий ош вылӧ пурт кежысь ветлывліс...
А лыжиӧн котравліс быдӧнысь бурджыка», думыштіс Костя.
— Тэ ставсӧ, ставсӧ тӧдвылӧ уськӧд! — шуаліс Нина Павловна.
— Тэ тӧдвылӧ уськӧд да думайтышт: вермис ӧмӧй татшӧм морткӧд лоны сійӧ, мыйысь тэ сэтшӧма полан?
Коді вӧлі тэнад батьысь смелджык, отважнӧйджык?
Коді вӧлі сэтшӧм пельк?
— Некод! — чорыда шуис Катя.
«Митрий дикӧй козёл дінӧ сажень ылнаӧдз матыстчывліс», думыштіс да гажтӧма нюммуніс Костя.
— Кыдз нӧ тэ верман думайтны, мый сыкӧд мыйкӧ лоис, йӧюкӧй менам!
— Эз, ме сідзжӧ думайта, мый сыкӧд нинӧм эз ло! — горӧдіс Катя.
— Тайӧ ме сӧмын сэк думайті, кор дзик ӧтнам кольлі.
Эз, сыкӧд нинӧм эз ло!
И тӧдан, мыйла ещӧ ме тадзи думайта?
Вот ме тэныд ставсӧ дзик веськыда шуа.
Сыкӧд кӧ... мыйкӧ лои, то меным колӧ кувны, а ме ог представляйт, кыдзи позьӧ кувны.
И вот ме чувствуйта, гӧгӧрвоан, век чувствуйта, мый ог кув...
Сідзкӧ, папа, навернӧ, ловъя. —
Сійӧ чӧв олыштіс да шӧпнитіс:
— Сӧмын сыкӧд кӧ век жӧ... мыйкӧ лоас, сэк ме непременнӧ кула, вот аддзылан...
Мыйла меным сэк овнысӧ!..
— Тайӧ йӧй кывсӧ кӧ тэ ещӧ шуан, ме скӧрма! — стрӧга ӧлӧдіс сійӧс Нина Павловна.
— Мыйся думъяс тайӧ!
Ме эг думайт, мый тэ татшӧм малодушнӧй!
Кӧть, веськыда кӧ шуны, ме тӧда, ме бура тӧда, кытысь тэнад татшӧм думъясыс.
Тэ аслад шогнад йӧршитчин пельӧсӧ.
Тэ думайтін, мый тайӧн ставыс помасис, став олӧмыс помасис.
А тэ думыштлы, тэ ӧти здук кежлӧ думыштлы — вот тэ дінӧ воисны став сійӧ нывбабаясыс, кодъяс воштісны война вылын ассьыныс рӧднӧйяснысӧ, радейтана йӧзӧс — верӧсъяснысӧ, батьяснысӧ, вокъяснысӧ, пияннысӧ...
Найӧ локталісны тэ дінӧ заводъясысь, учреждениеясысь, колхозъясысь, став канму пасьтаысь да юасьӧны: «Мый миянлы вӧчны, Катя?
Велӧд миянӧс, кыдзи миянлы овны водзӧ».
А налы тэ висьталан...
— Нина... — нораа шӧпнитіс Катя.
— Энлы, кывзы, — ӧбидапырысь водзӧ висьталіс Нина Павловна.
— А тэ налы шуалан: «Водзӧ нинӧмла овны, уджавны, тышкасьны.
Тайӧ колӧ вӧлі сэтчӧдз, кытчӧдз фронт вылын вӧліны тіян рӧднӧй йӧз.
А ӧні тайӧ оз ков.
Тіянлы нинӧмла овны, ті долженӧсь кувны...
Кутшӧм делӧ тіянлы наӧдз, кодъяс колины фронт вылын!..»
— Абу, абу! — пӧся вочавидзис Катя.
— Мыйла тэ тадз...
Ме сӧмын тайӧс аслым шуи... аслым ӧтнамлы...
мый ме ог кут овны, ог вермы овны, Ниночка...
— А сійӧ нывбабаясыс ӧмӧй решайтӧны оз быдӧн аслыс? — шуис Нина Павловна.
— Сӧмын найӧ решайтӧны правильнӧ — найӧ водзӧ мӧдӧны овны да уджалӧны ещӧ воддза дорысь унджык, сы вӧсна мый фронт вылын уна миллион рӧднӧй йӧз.
Найӧ сэтшӧм матысаӧсь, сэтшӧм донаӧсь, тайӧ йӧзыс, на пиысь быд морт — кӧть кыдз сійӧс эз шуны, ас, радейтана морт!
Позьӧ ӧмӧй сійӧс кольны, отсӧгтӧг эновтны?
Оз, яндзим сылы, коді личӧдас ассьыс кияссӧ, коді вунӧдас уна миллион рӧднӧй йӧз йылысь...
Ещӧ унджык уджавны, ещӧ унджык вӧчны фронтлы!
— И тэ сідзжӧ... тэ сідзжӧ та вӧсна сэтшӧм уна уджалан, мый думайтан — папа... пӧгибнитіс!
Да? — полӧмӧн юаліс Катя.
— Ог! — чорыда вочавидзис Нина Павловна.
— Вунӧд тайӧ кывсӧ.
Василий эз вермы пӧгибнитны!
Ме тэныд гӧгӧрвоӧді, мыйла сійӧ эз вермы пӧгибнитны.
Татшӧм йӧз оз пӧгибайтны.
И кымын унджык ме уджала, сымын крепыдджыка верита — сійӧ ловъя и кутас овны.
— Да... сійӧ ловъя, сійӧ эз пӧгибнит! — сылысь кывъяссӧ повторитіс Катя.
— Ме ӧні кута век тадзи думайтны...
Сӧмын... тэ эн мун, Ниночка, тэ меным унджык висьтав, кутшӧм вӧлі папа.
Некытчӧ эн мун, а то ме бара кута лёка думайтны...
Талун субӧта, а аски выходнӧй лун...
Тэ век лоан ми ордын, да?
Ог гӧгӧрво, мыйла тэныд Пестряковъяс ордын овны.
Век ми ордын ов.
Бур?
— Тэ мудзин, нылук?
Узьны кӧсъян?
— Тэ дінын ӧні меным сэтшӧм спокойнӧ!
Висьтав ещӧ папа йылысь.
Пидзӧсъяссӧ кияснас сывйыштӧмӧн Костя сюся да настойчивӧя видзӧдіс пемыдас, да бара сылӧн синъясыс тырисны аддзытӧм биӧн.
Но сьӧд морт виысь эз лысьт мыччысьны.
Сійӧ ӧні вӧлі ылын, сэні, кӧні сы вылӧ мунӧны вӧлі великанъяс, сэтшӧмъяс, кыдзи Митрий, сэтшӧмъяс, кыдзи Василий.
Сідзкӧ, абу збыль, мый пӧгибнитіс Митрий!
Сійӧ водзӧ тышкасьӧ, сы вӧсна мый Василий вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм Митрий, — найӧ кутісны ёрта-ёртсӧ, ӧтлаасисны, и враг пышйис наысь.
Великанъяс лоліны век вынаджыкӧсь, сы вӧсна мый кӧнкӧ ылын-ылын, Уральскӧй гӧраясын, морт сьӧлӧм гӧгӧрвоис, мый оз позь смерть вылӧ вочавидзны смертьӧн, мый смерть вылӧ колӧ вочавидзны тышӧн да эскӧмӧн, медым победитіс олӧмыс...
Вӧлі зэв лӧнь.
СЕМЬЯЫН
Шагистӧй мӧдіс увтчыны, кылісны гӧлӧсъяс,
сійӧ жӧ здукас ӧзйис электричество, гостинӧйӧ котӧрӧн пырис Леночка, сы бӧрвылын тыдовтчис нюмъялысь Сева, а на бӧрвылын Антонина Антоновна, и ставныс шудаӧсь, ставныс асланыс радлунӧн.
— Катя, Катюшенька, менӧ комсомолӧ примитісны! — горӧдіс Леночка; аддзис Нина Павловнаӧс, шӧйӧвошис, ставсӧ гӧгӧрвоис да ещӧ ёнджыка мӧдіс радлыны.
— Ой, кутшӧм лӧсьыд! — и мӧдіс кутлыны Катяӧс.
— Малышок, комсомольскӧй собраниеӧдз ми кыксё процент сетім! — шуис Сева.
— Вахта кӧ и вахта!
— Ниночка, чай тані кутам юны! — кутіс ноксьыны Антонина Антоновна.
Костя петіс Антонина Антоновна бӧрся кухняӧ да шуис сылы:
— Дзикӧдз миритчисны.
— Аддза, аддза! — быттьӧкӧ полӧ дзугны миритчӧмсӧ, радпырысь да полӧмӧн шӧпкӧдіс старушка.
— Ачым аслым ог верит...
Аттьӧ, Костенька, мый вайӧдін.
— Тэ, Антоновна, пызан вылас бурджыкторъяссӧ вай, — распорядитчис Костя.
— Тэ эн скупитчы, эн жалит.
Верд ставнысӧ кыдзи следуйтӧ...
Петіс Нина Павловна да вӧтліс Костяӧс:
— Мун ёртъяс дінад!
Ми бабушкакӧд кутам лӧсьӧдны.
Гостинӧйын Леночка висьталіс Катялы, кыдзи найӧ Севакӧд нуисны вахта да друг кутісны ныжмыны резечьяс, сы вӧсна мый веськалісны зэв чорыд заготовкаяс, а Герасим Иванович мӧдіс тӧждысьны да вайис — ачыс вайис, ті гӧгӧрвоанныд! — победитӧвӧй резечьяс.
А сэсся вӧлі общӧй комсомольскӧй собрание, Леночка висьталіс ассьыс биографиясӧ, и...
— Сылы аплодируйтісны, а сійӧ повзис да президиум пызан улӧ пырис, — шуис Сева.
— Ньӧти эг! — гӧрдӧдіс Леночка.
— Ме ньӧти эг повзьы.
Сӧмын менам ӧчкиӧй усис, да ме сійӧс судзӧдны пыри.
А тэ тӧдан, Катя, ме мыйлакӧ ог вӧлі тӧд, мый менам сэтшӧм дженьыдик биографияӧй.
А Зиночка сідзжӧ выступитіс да шуис, мый регыд ставнас, но дзик ставнас миян бригаданым лоас комсомольскӧй...
— Дугды! — эз верит Костя да лои ещӧ на шудаджык.
Пызан вылӧ вайисны картупель, оладьи, йӧлӧн пузьӧдӧм какао, ставӧн получитісны шоколад, но весиг и тайӧ озыр угощениетӧгыс рытыс коли эськӧ Галкинъяс ордса став рытъясысь медся бур рытӧн.
Корисны кӧ эськӧ Костяӧс вузавны кӧть ӧти минут да кӧсйысисны мынтысьны Уралса став самородокъясӧн, сійӧ эськӧ зывӧкпырысь вочавидзис: «Весасьӧй сэсь асланыд зарнинад!»
Сылы лӧсьыд вӧлі сійӧ йӧз пиас, кодъяс лоины ӧти семьяӧн да кӧні сійӧ занимайтіс ассьыс места — ичӧтӧс или ыджыдӧс, та йылысь сійӧ эз думайт.
Да и мыйла вӧлі та йылысь думайтны!
Гашкӧ, мирыс Галкинъяс керкаӧ локтіс эськӧ и Костя участвуйттӧг, ӧд бурторйыс аддзӧ уна сюрс правильнӧй туй, но Костялы эз веськодь вӧв йӧзлӧн судьбаыс, и сійӧ ӧні тыр правоӧн торжествуйтіс победасӧ.
Нёльӧд глава
«БРИЗ»
Тулыс некор оз заводитчыв дзик пыр: сійӧ заводитчылӧ некымынысь, но первойсӧ сылӧн артмӧ оз сідзи, кыдзи колӧ.
То сійӧ вукӧдӧ пӧдлавны войвылӧ ӧдзӧс — пырас чизыр тӧв да ставсӧ кынтас, то ӧшибкаӧн тӧвся чуланысь лэдзас лым кымӧръяс, то дзикӧдз дзугсяс — и шонді югдӧдӧ, и шоръяс жургӧны, и ныръяс гӧрдӧдӧны.
Но оз ков скӧрмыны тулыс вылӧ — водз либӧ сёр сійӧ вӧчас правильнӧ.
Вот сэк йӧз шуасны: «Да, тайӧ настоящӧй тулыс!» — сы вӧсна мый пыр жӧ тыдалӧ, кутшӧм настоящӧй тулысыс.
Тувсов рытӧ Нина Павловна, гортын шойччигӧн, восьса ӧшинь дорын лыддьысис.
Кор ставсӧ нин тэчис рюкзакӧ, Катя пуксис ош ку вылӧ да ышловзис.
— Талун доктор висьталіс меным, мый кыдзи толькӧ ме бӧр локта лесничествоысь, праздник бӧрын, выпишитас менӧ удж вылӧ, — шуис сійӧ.
— Талун тэ заводын вӧлін? — шензис Нина Павловна.
— Мыйла нӧ тэ эн пырав термическӧй цехас?
— Ме вообще некытчӧ эг пырав, — вочавидзис Катя.
— Ме первой муні колоннаяс сайӧ, аддза — найӧ ставныс уджалӧны...
Ме расстроитчи да бӧр муні.
— Тэ кӧсйин эськӧ, медым найӧ бездельничайтісны? — серампырысь шуис Нина Павловна, пуктіс небӧгсӧ, пуксис Катякӧд орччӧн, кутіс сійӧс да юаліс: — Мыйла тэ расстроитчин?
— Прӧста ме некодлы ог ков, — гӧгӧрвоӧдіс Катя.
— Ме сулалі колонна сайын, видзӧді, а налӧн ставыс мунӧ... зэв бура.
Леночка бура справляйтчӧ.
Мыйла ме ӧні налы кола?
Ме вися, а Леночка дзоньвидза... —
Сійӧ думайтыштіс да содтіс:
— Нина, босьт менӧ термическӧй цехӧ, ладнӧ?
— Сулалӧ вӧлі велӧдчыны токарӧ, а сэсся мӧдторйӧ велӧдчыны!
Уверяйта тэнӧ, мый тэ кодь стахановкаыс бригадаын колана.
— Ог ков ме бригадалы, ог ков, ог ков! — долис Катя.
— А бригадасьыс кындзи, меным сідзжӧ нинӧм оз ков...
Всё равно, мыйӧн сӧмын доктор выпишитас менӧ удж вылӧ, ме муна колоннаяс сайӧ, сувта аслам станок сайӧ,
да медым менӧ лысьтласны вӧтлыны!
Медым сӧмын Леночка лысьтлас!
Ме кута сійӧс гильӧдны со тадз, со тадз! —
И заводитіс сійӧ гильӧдны сералысь Нина Павловнаӧс.
Сёрниыс быттьӧкӧ помасис шуткаӧн, но мӧд луннас Нина Павловна сійӧс висьталіс бригадаса челядьлы.
Тайӧ вӧлі сэк, кор найӧ нёльӧн мунісны заводӧ, мыльк вылын суӧдісны Сергей Степановичӧс да мӧдісны ньӧжйӧ, сы вӧсна мый Сергей Степанович ранитчӧм кок вӧсна ӧдйӧсӧ ветлӧдлыны эз вермы.
Татшӧм встречаяс вӧвліны уна, и челядь радейтісны парторгкӧд тайӧ прогулкаяссӧ.
Сійӧ векджык мунліс водзын, кывзіс челядьлысь сёрнияссӧ, корсюрӧ шулывліс кыв-мӧд либӧ юасьліс, кыдзи олӧмыс мунӧ цехын, мыйын нуждайтчӧ томйӧз.
Челядь убедитчисны, мый сійӧ нинӧм оз юась прӧста сідз да нинӧм оз кӧсйы прӧста сідзи, медым сӧмын кӧсйысьны.
Сылӧн кывъясысь непременнӧ артмывліс мыйкӧ буртор, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі делӧвӧй да, кыдзи шуліс Сева, пӧльзуйтчис ыджыд авторитетӧн.
— Дерт, ме пыр жӧ сета Катялы сылысь станоксӧ! — тэрмасис шуны Леночка.
— Сӧмын ме, Нина Павловна, ньӧти ог гӧгӧрво, мый ми кутам вӧчны нёльнанным.
Ӧні миян пиысь быдӧн вермӧ обслуживайтны кык станок, а детинкаяс весиг куимӧс, ми ставным многостаночникъяс, а станокъяс миян ставыс ӧтикӧн морт вылӧ.
— Кылан, Малышок? — шуис Сева.
— А кӧть эськӧ и кылі, — недовольнӧя вочавидзис Костя.
— Мыжа ме, мый оз артмы.
И Герасим Иванович шуӧ...
— Мый тіян оз артмы? — юаліс Сергей Степанович.
Челядь висьталісны, именнӧ мый да мыйла оз артмы.
Сійӧ признайтіс, мый тайӧ збыльысь ёна сложнӧй, жалитіс, мый некутшӧм сӧвет оз вермы сетны, но сӧветсӧ сійӧ век жӧ аддзис:
— А мыйла эськӧ тіянлы не консультируйтчыны инженер Балакин ордын?
Сійӧ тӧрыт локтіс командировкаысь да ӧні вуджис мӧд удж вылӧ.
Да, меным сыкӧд колӧ аддзысьлыны.
Мунам, Малышев!
Тайӧ вӧлі медся бурыс, мый позьӧ вӧлі думыштны.
Кор кыліс, мый Балакин бӧр воӧма заводӧ, Костя лои рад: сійӧ чорыда веритіс, мый Павел Петрович вермас решитны любӧй мог.
Сергей Степановичкӧд кыкӧн найӧ пырисны заводоуправление зданиеӧ.
Дзик коридор помысь ӧдзӧс вевдорысь Костя аддзис нёль гырысь шыпаса плакат: «БРИЗ».
Сэні жӧ посни шыпасъясӧн вӧлі гижӧма объяснение: <rus>«Бюро рабочего изобретательства и рационализации»</rus>.
Ыджыд жырйын Костя аддзис Павел Петрович Балакинӧс, коді стенъясӧ ӧшлӧ вӧлі кутшӧмкӧ чертёжъяс.
Пыр жӧ тыдовтчис, мый сійӧ важкодьыс гажа, да гӧлӧсыс сылӧн воддзаыс — гора.
— Выль заводскӧй отделлӧн первой посетительяслы привет! — горӧдіс сійӧ.
— Пуксьӧй, кора тіянӧс, Сергей Степанович.
Ме ӧні жӧ вӧча тіянлы ичӧтик доклад менам ветлӧм йылысь.
Впечатлениеяс нэм чӧж кежлӧ!
Сійӧ кутіс висьтавны, кутшӧм интереснӧй вӧлі ветлӧдлӧмыс боеприпасъяс вӧчан заводъясӧд, кодъяслы сійӧ отсасис тышкасьны стружкакӧд.
Став заводъясын пуӧ пӧсь удж.
Боеприпасъяс лэдзӧм лунысь-лун содӧ, сы вӧсна мый быдлаын котыртчалӧны фронтӧвӧй бригадаяс, быдлаын войтыр думайтӧ, кыдзи вӧчны унджык и унджык.
— Быдлаын войтыр думайтӧ, — шуис Сергей Степанович.
— Да, ми Малышевкӧд ті дорӧ воим ӧти думӧн...
Он-ӧ вермӧй ті сійӧс консультируйтны да сетны сӧвет?
— Мый нин бара тэнад? — Костялысь меліа юаліс инженер.
— Кӧсъян станок жугӧдны?
Висьтав, мыйын делӧыс.
КОНСУЛЬТАЦИЯ
Павел Петрович кывзіс Костяӧс, аслас югъялысь карандашнас мыйкӧ пасъяліс бумага вылӧ.
Кор Костя дугдіс висьтавны, Павел Петрович норасис Сергей Степановичлы, коді кольччис кывзыны консультациясӧ:
— Тайӧ Малышевыс век сеталӧ меным головоломкаяс.
Беспокоитчысь детинка!
— Ті сӧмын на радлінныд, мый войтыр думайтӧ, — серӧктіс парторг.
— Ті отсыштӧй и Малышевлы думайтны...
— Да, юръяс уджалӧны, — думыштчӧмӧн тотшйӧдліс чуньяснас Павел Петрович.
— Но сідзкӧ нӧ, мыйын делӧыс?
Тэ кӧсъян колоннаяс сайын участоксӧ паськӧдны кык «Буш» вылӧ...
Сідз...
Но сувтӧдны кӧ тайӧ кык станоксӧ «трубаяс» чернӧвӧя обдирайтӧм вылӧ, то ӧнія отделочнӧй станокыс оз удит лэдзны став обдиркаяссӧ.
Дерт, позьӧ отделочнӧй станоксӧ вуджӧдны кык смена уджалӧм вылӧ...
— Нинӧм вылӧ!
Тайӧ некыдз оз позь, — решительнӧя дугӧдіс сійӧс Сергей Степанович.
— Да, гӧгӧрвоа: челядьлы оз лэдзны гудок бӧрын кольччыны цехӧ, дзугны да торкны бригада.
Сідзкӧ, артмӧ татшӧм ногӧн — кык содтӧд станокысь ӧтисӧ вӧчны отделочнӧйӧн да татшӧм ногӧн лоас нёль чернӧвӧй станок дінын кык отделочнӧй.
— Абу расчётыс! — тайӧ предложениесьыс повзис Костя.
— Нёль чернӧвӧй дінӧ кык отделочнӧй «Буш» нинӧмла. —
Минут кежлӧ сійӧ думыштчыштліс, думнас ещӧ ӧтчыд прӧверитіс да шуис:
— Участок вылын миян лоӧ квайт станок.
Станок вылӧ норма — кызь «труба», а квайт станок вылӧ — сё кызь.
Нёль чернӧвӧй станок сетасны ветымын обдиркаӧн — нёль станок вылӧ кыксё обдирка.
Сё кызь пыдди кыксё...
— Сё квайтымын вит процент, — содтіс Павел Петрович.
— Вот аддзан, — зумыштчис Костя.
— А ми ӧні ӧти отделочнӧй да куим чернӧвӧйӧн, нажмитлам кӧ, сё ӧкмысдас, а то и кыксё процент сетам...
— Сідзкӧ, артмӧ, вуджӧданныд кӧ ті кык выль «Бушсьыс» ӧтисӧ отделочнӧйӧ, сійӧ лоӧ загрузиттӧм, да бригада кузя выработка процентыс чинас?
— Артмӧ, сідзи, — ышловзис Костя.
— Ставыс воӧ ӧтилаӧ, — шуис Сергей Степанович.
— Колӧ, медым кык выль «Бушыс» лоисны чернӧвӧйӧн да медым участокын воддзамоз вӧлі ӧти отделочнӧй станок.
Вот тіянлы головоломка, Балакин ёрт.
— Сэки ладнӧ лоас!
Севолод арталіс...
Сійӧ процентъястӧ тӧдӧ... — тэрыба шуавны мӧдіс Костя.
— Квайт станок вылӧ норма сё кызь «труба», а ми вит чернӧвӧй станок вылысь этша пыдди кыксё ветымын обдирка босьтам.
Кыксё дас, а то и унджык процент сетам.
— Горш морт тайӧ Малышевыс, — шуис Павел Петрович.
Костя шӧйӧвошис — сійӧ тӧдіс, мый горш мортӧн лоны абу бур, да зумыштчис.
— Павел Петрович эз лёк кузя шу, мый тэ горш, — успокоитіс сійӧс Сергей Степанович.
— Горшлун овлӧ разнӧй.
Кӧсйӧ кӧ морт аслыс унджык куравны, тайӧ медся омӧль чувство.
Морт лоӧ зверӧн.
А миян государство вылӧ колӧ лоны горшӧн.
Зэв горшӧн колӧ лоны, продукциялӧн быд лишнӧй штука вӧсна тышкасьны.
Ӧні колӧ лоны фронт вылӧ горшӧн, а кор жугӧдам фашистъясӧс да босьтчам коммунизм стрӧитны, кутам зільны коммунизмлы вылӧ...
Аслыс вылӧ горшлун мортӧс вӧчӧ трусливӧйӧн, подлӧйӧн, а государственнӧй добро вӧсна тӧждысьӧм чужтӧ уджвывса геройясӧс.
Вот и ло сэтшӧмӧн!
Ставсӧ тайӧс Костя гӧгӧрвоис да мӧдіс радлыны, мый сійӧ горш сідзи, кыдзи колӧ.
— Но, а ӧні видзӧдлам, мый позьӧ пыдзыртны тіян отделочнӧй станокысь да сӧгласитчас-ӧ сійӧ сетны пӧшти кыкпӧв унджык сы дорысь, мыйта сетӧ ӧні, — шуис Павел Петрович.
Заводитчис консультациялӧн медся ответственнӧй юкӧныс, и дзик бӧръя помӧдзыс парторг пукаліс Костя дінын, дзоньвидза кинас малаліс ранитчӧм кисӧ да поддерживайтіс Костяӧс, кор Павел Петрович горӧдлывліс:
— Энлы, мый сійӧ кӧсйӧ, мый сійӧ кӧсйӧ, тайӧ рӧзбойникыс!
Но колӧ думайтны, колӧ думайтны!
И инженер бара босьтчыліс карандашӧ либӧ листавліс справочникъяс.
— Котӧрт сёрнит ёртъясыдкӧд, Малышев, — шуис Сергей Степанович, кор консультация бура помасис.
— Смотри, ми тіян бригадалы сетам паськыд туй!
Збоя мунӧй водзӧ.
Ковмас кӧ мыйкӧ — отсалам.
Костялы вывті окота вӧлі регыдджык сёрнитны Севакӧд да Леночкакӧд.
ВЫЗОВ
Тӧвныр моз сійӧ тӧвзис колоннаяс сайӧ да муртса эз люкась нырнас — сэтшӧм крута сувтіс.
Колоннаяс сайын вӧліны гӧсьтъяс.
Сійӧ аддзис не сӧмын Зиночкаӧс, но и бура пасьтасьӧм, сьӧд выль пальтоа, ӧткодь кепкаа да югъялан калоша кык том мортӧс.
Ылісянь эськӧ Костя эз и тӧд Миша Полянчукӧс да Мингарей Бекировӧс, но тані сійӧ дзик пыр тӧдмаліс найӧс, сӧмын эз гӧгӧрво, мыйла найӧ локтісны.
Тайӧс эз тӧдны и Леночка да Сева.
Найӧ чужӧм вылысь позис лыддьыны: «Миянлы ньӧти абу интереснӧ.»
Гӧсьтъяс здоровайтчисны бригадаса командиркӧд киасьӧмӧн, и сэки Миша шӧпнитіс сылы:
— Кутчысь, корешок!
— Здравствуй, кыдзи олан? — шуис Бекиров.
— Ловъя, — вочавидзис Костя да лӧсьӧдчис кывзыны мыйкӧ зэв важнӧйтор.
— Помнитан воскресниквывса сёрнитӧ?
— Эг вунӧд...
— А ме думайті, мый тэ вунӧдін, — серӧктіс Мингарей.
— Ошйысин, мый уна деталь сетан, а ачыд «трубасӧ» этша тӧчитан...
А? Шуӧны, унджык «труба» позьӧ тӧчитны, сӧмын тэ он зіль.
— Мыйта кӧсйысим, сы мында сетам, да ещӧ содтӧд сетам.
— Нинӧм, буксиртӧг на ветлӧдлам, — пельпом пырыс шуис Сева.
— Войвыв Полюсын кодсюрӧ буксирас ёнджыка велалӧмаӧсь.
— Ой, эн ошйысь! — сералігтыр вочавидзис Мингарей.
— А тэ вообще эн ныртӧ лэптав, Бекиров, — торкис сійӧс Зиночка.
— Кутшӧм тэ, <rus>честное слово</rus>!..
Малышок, позяс дас минут кежлӧ уджсӧ дугӧдлыны?
Кывзӧй, мый тіянлы висьталасны полярникъяс.
Ставӧн чукӧртчисны <rus>доска показателей</rus> дінӧ.
— Комсомольскӧй привет тэныд, Малышок, филиалса ребятасянь! — шуис Мингарей да дзик пыр жӧ лоис серьёзнӧйӧн.
— Ми тэнӧ помнитам — тэ детинкаыс боевӧй...
Тэ дінӧ мог эм.
Тэ знатнӧй командир, ме сідзжӧ командир.
Тэнад молодёжнӧй бригадаысь бурджыкыс заводын абу, и менам бригадаысь бурджыкыс филиалын абу.
Сідзкӧ вот: менам бригада вызывайтӧ тэнсьыд бригадатӧ соревнуйтчыны — уджавны фронтлы вылӧ, кыдзи колӧ.
Тэ сет унджык «трубаяс», а ми кутам сетны унджык паковка.
Ми кутам май первой лунӧдз стахановскӧй сталинскӧй вахта нуны, медым шедӧдны медся ыджыд показательяс, и ті сідзжӧ нуӧй.
А май первой лунсянь бара кутам соревнуйтчыны июль первой лунӧдз — коді первой кырымалас Сталин ёртлы воджынся рапорт.
Вот кутшӧм миянсянь тіянлы вызовыс! —
Сійӧ разис кизьяссӧ да паськыда паськӧдіс пальтосӧ, быттьӧкӧ сылы жар лои, а збыльвылас сы могысь, медым петкӧдлыны ассьыс <rus>«За трудовое отличие»</rus> медальсӧ, да содтіс:
— Примитан вызовсӧ али повзин?
— Тайӧ возмутительнӧ! — шӧпкӧдіс Леночка.
— Филиалсаяс думайтӧны, мый наысь бурджыкыс дзик некод абу! —
И заводитіс чышкавны ӧчкисӧ.
— Збыльысь, повзьӧдіс! — эз вермы кутчысьны Сева.
— Вот и повзьӧдіс!
Дзик пыр бӧрддзам!..
— Ребята, кыдзкӧ оз колананог мун сёрниыс, — шуис Миша.
— Тэ век азартничайтан, Мингарей!
Соревнованиеыс ӧмӧй сы вылӧ, медым ёрта-ёртӧс оскорбляйтны?
Соревнование сы вылӧ, медым сетны бур пример либӧ отсавны.
А тэ усьласян, быттьӧкӧ футбольнӧй мач вылӧ...
Вайӧ обсудитамӧй делӧвӧя...
Вот Малышок кӧсйӧ мыйкӧ шуны.
— Тэ уна-ӧ вылӧ кутан майся вахтатӧ нуны? — Костя веськыда юаліс Мингарейлысь.
— Кыксё вылӧ! — гордӧя вочавидзис Мингарей.
— А, Миша?
Правильнӧ сёрнита?
— И ми кыксё вылӧ, — спокойнӧя шуис Костя да тэрыба видзӧдліс Севалы синмас.
— А рапортӧдз уна-ӧ?
— Рапортӧдз? — Мингарей тӧкӧтьӧ падмыштліс, друг кепканас шлапкис кипыдӧсас да торжествоӧн видзӧдліс Костя вылӧ.
— Рапортӧдз кыксё кызь вӧсна кутам вахта нуны...
А, Миша?
— Смотри, Мингарей! — шуис Миша Полянчук.
— Бара футболӧн ворсан!
«Квайт «Буш» вылын та мында не босьтны! — повзьӧмӧн думыштіс Костя.
— Квайт «Буш» сы мында оз сетны!»
— Мый шуан, комсомолеч? — синъяссӧ читкыртыштӧмӧн да довольнӧя шпыннялігтыр юаліс Мингарей.
— Кӧні вочакывйыс?
— Сійӧ абу на комсомолеч, — шуис Зиночка.
— Сійӧ абу на комсомолеч, но, дерт, регыд лоас комсомолечӧн...
Костялӧн сьӧлӧмыс ёкмуні, вирыс чепӧсйис чужӧмас.
Медводдзаысь Зиночка Соловьёва сылысь нимсӧ йитіс ыджыд, ыпъялысь нимкӧд — комсомолкӧд; комсомолкӧд, коді йӧзӧс вӧчис отважнӧй боечьясӧн.
Сійӧ эз на вӧв комсомолеч, но сійӧ лоис нин сыӧн, кор шуис:
— Рапортӧдз, миянлы кӧ ещӧ станокъяс сетасны, кутам уджавны... кыксё комын процент вылӧ!
Лоис чӧв-лӧнь.
Зиночка да Войвыв Полюсса делегатъяс шензьӧмӧн видзӧдісны Костя вылӧ да сылӧн ёртъяс вылӧ.
Костя тӧдчымӧн бледмис, Сева мӧдіс видзӧдны улӧ, а Леночка, медым не ойкнитны да не петкӧдлыны ассьыс повзьӧмсӧ, синъяссӧ читкыртӧмӧн да паръяссӧ топӧдӧмӧн бара мӧдіс чышкавны ӧчкисӧ.
— Лишнӧй шуин? — ньӧжйӧ юаліс Миша да кисӧ пуктіс Костялы пельпом вылас.
— Лишнӧй кӧ шуис, ме эг кывлы, — меліа шуис Мингарей.
— Шуӧма кыв! — скӧрысь вочавидзис Костя.
— Кывлін кӧ, помнит.
— Ребята, — вывті внушительнӧя выступитіс Зиночка, — ставыс тайӧ абу шутка.
Гӧгӧрвоанныд?
Ми заводитам заводса томйӧзлысь филиалса томйӧзкӧд соревнование.
Бекировлӧн да Малышевлӧн договорыс лоӧ первой договор, а сэсся ми соревнованиеӧ кыскам став томйӧзӧс.
Дерт, парторганизация поддержитас миянӧс сӧмын сэк, кор договоръяс лоӧны серьёзнӧйӧсь, а не прӧстӧй бумагатор.
Миянлы оз ковны челядьсяма ошйысьӧмъяс.
— Гӧгӧрвоана! — шуис Миша.
abu
— Сідзкӧ мӧдам соревнуйтчыны!
— Ӧбеденнӧй перерывӧдз бригадиръяс ещӧ долженӧсь думыштлыны асланыс обязательствояс йылысь.
Перерыв бӧрын ми чукӧртчам комсомольскӧй комитетын да составитам договорлысь проект.
А аски цехын нуӧдам митинг...
Зиночка дыр сёрнитіс сы йылысь, кыдзи мӧдас паськавны соревнование, но Костя эз запомнит.
Ӧні, вот ӧні сійӧ, кажитчӧ, повзис, сійӧ, кажитчӧ, гӧгӧрвоис, мый вывті уна босьтіс.
Но тайӧ эз вӧв страшнӧй повзьӧм, да, гашкӧ, тайӧ и дзик эз вӧв повзьӧм.
Костя дась вӧлі помӧдз сулавны кыксё комын процент вӧсна.
Сійӧ виччысис, мый, Севакӧд да Леночкакӧд ас кежысь кольӧм бӧрын, петкӧдласны сылы жар пывсян, но Сева спокойнӧя юаліс:
— Мыйын делӧыс — куим «Буш» вылӧ лишнӧй босьтін?
— Куим вылӧ...
— А отделочнӧйыс лоӧ ӧти?
— Ӧти...
Павел Петрович сійӧс настроитас... оснаститас. —
И сійӧ эз висьтав сы йылысь, мый Павел Петровичкӧд сёрнитіс содтӧд кык, а эз куим «Буш» йылысь.
— А чернӧвӧйясыс кымын обдиркаӧн долженӧсь сетны?
Ветымынӧн? — водзӧ юасис Сева.
— Ветымыннад этша... — нурбыльтіс Костя.
— Ветымын витӧс колӧ...
Сэки кыксё комын вит процент лючки сетам...
А «трубаяссӧ» куимсё комынӧс сдайтам.
— Кор ми станок вылӧ ветымын витнас сетлім, чудак?
— А ми ӧбеденнӧй перерывъясӧ кутам «Бушъяссӧ» уджӧдны...
— «Уджӧдны, уджӧдны»!
Сідзкӧ, тэ либӧ ме мунам ӧбедайтны, Галкина отделочнӧй станок сайын, а Леночкалы ковмас куим станок босьтны...
Уджалан сэні!
— Ме велӧдча! — тэрыба шуис Леночка.
— Кула, а велӧдча!
Тэ, пӧжалуйста, эн думайт, мый ме сэтшӧм йӧй! — И сійӧ ӧбӧдитчис.
— Но, тэ кӧ велӧдчан, сэки артмас! — решитіс Сева.
— Гудок бӧрын мӧдам кольччыштлывны, а Мингарейӧс ордъям.
— Ой, непременнӧ ордъям! — горӧдіс Леночка.
— Сійӧ сэтшӧм ошйысьысь, мый ме весиг шензя, кыдзи сылы абу яндзим.
Эз на удит Костя прамӧя лолыштны да разберитчыны аслас думъясын, колоннаяс сайӧ воис Герасим Иванович.
Сійӧ стрӧга видзӧдліс Костя вылӧ, сьӧлӧмыс эз бурмы тайӧн, ӧчкиасис, видзӧдліс Костя вылӧ ӧчки стеклӧ вевдортіыс, прикажитіс: «Восьлав ме бӧрся!», кияссӧ сюйис зепъясас да, шатласигтыр, муніс колоннаяс сайӧ, ас бӧрсьыс нуӧдіс Костяӧс, кыдзи пароход ас бӧрсяыс кыскӧ лёкиник шлюпкаӧс.
СОГЛАСИЕ
Сійӧ восьлаліс мастер бӧрся да — тешкодь! — быд воськов бӧрын асьсӧ чувствуйтіс увереннӧйджыка, зумыдджыка.
Мыйла?
Тыдалӧ, выльторйыс паськаліс став цех пасьта да ставсӧ шызьӧдіс.
Сійӧс встречайтісны да колльӧдісны уна лыда взглядъяс, кытысь сійӧ аддзис тревога, ошкӧм, задор.
Ичӧтик Маркин сы дінӧ быгыльтчис шарик моз да шӧпнитіс: «Эн повзьы!
Колӧ филиалсаясӧс пыркӧдыштны», а кузь тушаа револьверщик Карамолин кулакнас кучкис аслас морӧсӧ да шуис: «Малышок, тӧд!», та дырйи гӧгӧрвоана вӧлі, мый сійӧ сідзжӧ корӧ Костясянь решимость да отвага.
Сійӧтӧ сідз, но эз вӧв гӧгӧрвоана, кытчӧ нуӧдӧ Костяӧс стрӧг мастер.
Цехӧвӧй ворота дорын Герасим Иванович крута сувтіс да став тушанас бергӧдчис Костялы паныдӧн.
— Тэ бара нин асногыд вӧчин? — юаліс сійӧ.
— Тэ кытчӧ ныртӧ сюйин, ме тэнсьыд юала?
Сӧветуйтчыны эн вермы, бӧжтӧ сюръя моз лэптытӧдзыс?
— А найӧ кӧвъясисны да, — вочавидзис Костя.
— Ті энӧ вӧлӧй колоннаяс сайын, а найӧ...
Мингарей думайтӧ, мый филиалсаяслы паныд некод оз вермы сулавны.
Сӧмын найӧ филиалын сознательнӧйӧсь!..
— А тэ сознательнӧй?
Ог аддзы!
Тышкасьны — тышкась, пӧлезнӧй тышлы паныд ме нинӧм ог шу.
Но тэ гӧгӧрвоан, мыйӧн шутитан?
Тэ медбур фронтӧвӧй бригада нимӧн шутитан.
Коді тэныд тшӧктіс?
Коді тэ пыдди позорсӧ мӧдас ас вылын новлыны?
— Огӧ позоритчӧй! — дорйысис Костя.
— Куим «Буш» вайӧй.
Многостаночнӧй участок лӧсьӧдам...
— Ӧддзис! — ӧчки стеклӧ пыр нин сы вылӧ видзӧдӧмӧн шуис мастер.
— Ӧд кутшӧма ӧддзис, ӧд кутшӧма ӧддзис! — содтіс сійӧ да бокӧ бергӧдчис, медым дзебны кутны вермытӧм нюмсӧ.
— Мыйкӧ тэ сӧран куим «Буш» йывсьыс...
Восьлав ме бӧрся!
Мастер кежис ремонтнӧй цехса станочнӧй участокӧс первой цехкӧд ӧтлаӧдысь коридорӧ.
Ставыс лои гӧгӧрвоана, но Костя весиг эз удит радлынысӧ — аддзис заводса директорӧс да Павел Петровичӧс, кодъяс видлалісны «Бушъяс».
Участокын нёль станокысь уджаліс сӧмын ӧти; сы сайын сулаліс Колька Глухих, коді зэв ёна интересуйтчис друг та мында посетительяс воӧмӧн.
— А со и торжествосьыс мыжаыс, — шуис директор.
— Здравствуй, Малышев!..
Тэ нӧ мый филиалса представительяслы вӧчалан безответственнӧй заявлениеяс?
Кӧсъян и ассьыд бригадатӧ и молодёжнӧй цехӧс подведитны?
Директоркӧд тӧдса сёрни бӧрын Костя мыйлакӧ дугдіс повны тайӧ мортсьыс, и директор кутіс кажитчыны сылы весиг мичаӧн, кӧть сійӧ вӧлі паськыд ныра да векньыдик синъяса, кытысь сылӧн сідзи и тыдыштлывлісны бикиньяс, то скӧрӧсь, то сераланаӧсь.
Костя дугдіс повны директорысь, но, кыдзи и ставӧн заводын, уважайтіс тайӧ справедливӧй да прӧстӧй мортсӧ.
— Некодӧс ми огӧ подведитӧй, — шуис Костя.
— Вайӧй «Бушъяс», сэки огӧ подведитӧй.
Филиальскӧйяслы ме и шуи:
«Сетасны кӧ меным станокъяс, сэки кыксё комын процент сетам»...
— Энлы, энлы, кымын «Буш» тэ коран? — шензис Павел Петрович, зэлӧдчыштіс да юалӧмительнӧй знак моз копыртчис Костя дінӧ.
— Кык содтӧд чернӧвӧй «Буш» дырйи уна пыдди позьӧ артавны кыксё дас вит процент вылӧ...
— А ми куим «Буш» корам...
— Ак тэ рӧзбойник! — чеччыштіс Павел Петрович.
— Тэ жӧ гӧгӧрвоан, мый ӧти отделочнӧй станок оз обслужит квайт чернӧвӧйӧс.
Сідзкӧ, тэ век жӧ кык сменаа уджӧ синан?
— Кык сменаа удж молодёжнӧй цехын ог разрешит, — чорыда шуис директор.
— Ӧти сменаӧ вевъялам, — гӧгӧрвоӧдіс Костя.
— Станокъяссӧ кутам ӧбеденнӧй перерывтӧг уджӧдны.
Ӧбедайтны кутам ветлыны ӧчередьӧн.
Ми многостаночникъяс.
Кадсӧ уплотнитам.
Отделочнӧй удж вылӧ Катерина Галкинаӧс сувтӧдам.
— Вернӧ...
Тайӧ Галкинаыслӧн зарни кияс, — быттьӧкӧ аслыс шуис мастер.
Гырысьяс мӧдісны думайтны.
Директор, Балакин да Герасим Иванович, джын гӧлӧсӧн совещайтчигтыр, некымынпӧв прӧйдитчисны участокӧд.
Сэсся директор корис Костяӧс ас дінас.
— Меным сӧмын ӧтитор абу гӧгӧрвоана, Малышев, — шуис сійӧ:
— кыдз жӧ тэ ӧні тайгаӧ пышъян, кор татшӧм история панін? —
Тайӧ шуткаыс висьталіс, мый Костялысь предложениесӧ примитӧмаӧсь.
— Талун, Герасим Иванович, ме сета команда колоннаяс сайӧ куим «Буш» вайӧм йылысь.
Следитӧй тайӧ делӧ бӧрсяыс.
А ті, Павел Петрович, думыштлӧй отделочнӧй станоксӧ оснаститӧм йылысь.
Колӧ сідзжӧ <rus>на всякий случай</rus> бригадаас ӧти морт содтыны. —
Сійӧ тэрыба бергӧдчис Колька Глухихлань:
— Тэнӧ ёна загрузитӧма?
— Абу... абу... вывті ёна, — мыкталӧмӧн вочавидзис Колька.
— Тэнӧ ёна абу вывті ёна загрузитӧма, — шутитыштіс директор.
— Ремонтнӧй цех тырвыйӧ бергӧдчас верстьӧ токарьясӧн...
Малышев, Глухихӧс босьтан бригадаад?
Сизим станок дырйиыд рабочӧй выныд тіян бригадаад муртса кутас тырмыны.
Кодкӧ петас стройысь — и прорыв дась.
Босьт, Малышев, аслад бригадаӧ Глухихӧс.
Кутас кӧ сійӧ бура уджавны, та йылысь ми юӧртам гвардияса капитанлы, радуйтам фронтовикӧс. —
Сійӧ чӧв олыштіс да содтіс:
— Но да, ме тэнӧ ог кут невӧлитны: бригадаӧ работникъясӧс бӧрйӧм — тэнад делӧ.
Сӧмын медбур психолог вермис эськӧ лыддьыны став чувствояссӧ, кодъяс тыдовтчылісны Колька синъясын, но кык основнӧй чувствосӧ Костя гӧгӧрвоис: радлун да кевмысьӧм.
«Босьт, босьт менӧ бригадаад! — кевмысис сылы великӧй конспиратор да заговорщик.
— Тэ аддзан, кутшӧм ме ӧтка ремонтнӧй цехас.
Татшӧм ӧткалунысь не сӧмын лӧз руӧ пышъян, а тӧлысь вылӧ каян, честное слово!
Ме абу лодырь!
Тайӧ сӧмын сідзи кажитчӧ.
Босьт менӧ бригадаад, и тэ аддзан».
— Босьта, — директорлы вочавидзис Костя.
— Сӧмын оз кӧ кут кывзысьны, вӧтлам.
Бригадаын миянлы поперечнӧйяс оз ковны.
— Сідзи и тӧд, — Колькалы шуис директор.
— Малышев босьтчӧ тэысь вӧчны удж фронтвывса гвардеецӧс, тэнад батьлы достойнӧйӧс.
Ставыс!
Мун уджавны, Малышев!
— Рӧзбойник!
Век жӧ кыдзи эськӧ заставитны отделочнӧй станокӧс обслуживайтны квайт «Буш»?
— юаліс Павел Петрович.
— Тэ сӧмын и кужан ме водзӧ сувтӧдны задачаяс...
Костя регыдджык весасис ремонтнӧй цехысь, медым эськӧ директор эз жӧ отменит ассьыс решениесӧ.
«ТЭ ЭН ВӦВ БУРДЖЫК!»
Тайӧ лунся волнуйтчӧмъяс да тревогаяс эз на помасьны.
Сы бӧрын, кор комсомольскӧй комитетын Костя мӧдысь встретитчис филиалса делегатъяскӧд, сы бӧрын, кор вӧлі вӧчӧма договорлысь черновик, сійӧ котӧртіс цехӧ да веськаліс бушколӧ, штормӧ.
Тайӧ вӧлі бушков, тайӧ вӧлі негодуйтан шторм.
Маркин горӧдіс сылы:
— Поздравляйта боевӧй работникӧн!
Карамолин проход вомӧн нюжӧдіс шлагбаум кодь кузь коксӧ, тадзи сувтӧдіс Костяӧс, аслас морӧсӧ кучкис кулакнас, юаліс:
— Этша тэныд цехас бур йӧзыс?
А чӧлыник Петюнина сиреневӧй синъяснас Костя вылӧ видзӧдіс и норасис:
— Неужели ме омӧльджык тайӧ блажнӧйсьыс?
Мыйта вӧзйыси тіян бригадаӧ...
Сева уджаліс скӧр; сійӧ пыр жӧ омӧльтчис.
Костяӧс аддзӧм бӧрын сійӧ первой бергӧдчыліс мышнас, сэсся тэрыба бергӧдчис да паръяссӧ муртса вӧрӧдӧмӧн юаліс:
— Тэ кытчӧ юртӧ воштін?
— Юрӧй менам сьӧрысь! — дӧзмис Костя.
— Аслад юр бӧрся видзӧд!
Директор тшӧктіс Глухихӧс бригадаӧ босьтны.
— Ылӧдчан!
Глухих ставлы нин висьталӧма, мый тэ ачыд сӧгласитчӧмыд.
Тэ думайтан, мый вӧчан?
Кыксё комын процент сетны кӧсйысин, а бригадаад кодӧс кыскан?
Кодӧс босьтан, ме тэнсьыд юала?
Медся ыджыд лодырсӧ!
— Сева! — грознӧя шуис Леночка.
— Ме ещӧ ӧтчыд кора тэнӧ, дугды!
Сэки Костя аддзис, мый Леночка дінын сулалӧ Колька Глухих.
Сійӧ лэдзчысьӧма стен бердӧ, блед, тешкодя шпыннялӧ; сійӧ тэрыба видзӧдліс Костя вылӧ да ещӧ на ёнджыка топӧдчис стен бердӧ; коньӧр Колька веськаліс чорыд переплётӧ.
— Мый «Сева», мый «Сева!» — ызгис Булкин.
— Мый тэ менӧ муштруйтан?
Медым!
Медым! Сыкӧд... сыкӧд... уджалӧм дорысь ме лучше бригадасьыс муна.
— Мун! — шуис Костя; сылӧн тіралісны киясыс и горшдіныс косьмис.
— Тэ мый?
Тэ мыйла сы дырйи нахальнӧя?
Станокъястӧ сдайт, справитчам тэтӧг!
— Сева, Костя! — дзик сэтшӧм жӧ басӧн шуис Леночка, кутшӧмӧн сёрнитіс сылӧн мамыс.
Сійӧ матыстчис детинкаяс дінӧ, пельпомӧдыс босьтіс ӧтисӧ и мӧдсӧ да решительнӧя торйӧдіс, тайӧс сійӧ вӧчис ас кадӧ: тыш вермис лыбны любӧй минутӧ.
— Тэ бурджык вӧлін? — Севалы синмас видзӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— Эн сюйсьы! — нетшыштчис Сева, но эз выдержит Леночкалысь взглядсӧ да бӧрыньтчис.
— Тэ эн вӧв бурджык! — сьӧкыда лолалігтыр водзӧ сёрнитіс Леночка.
— Дзик ньӧти эн вӧв бурджык!
Ме некор эг шулы тэнӧ Булкин-Прогулкинӧн, а ӧд став цехыс шуис.
Сы вӧсна мый тэ вӧлін...
тэ тӧдан, кодӧн тэ вӧлін...
Тэ уджалін омӧля...
Шуан, абу сідз? —
Сылӧн воши спокойствиеыс, гӧлӧсыс чиніс да подозрительнӧя чирис.
— Ме ог вермы, кор тадз относитчӧны... кор тадз... оз комсомольскӧя...
Ме кора тэнӧ, Сева, оз ков тадз! —
Сійӧ дзикӧдз расстроитчис, лоис воддзакодь Леночкаӧн, ёна ӧбӧдитчӧмӧн шуис:
— Ой, кутшӧмӧсь ті ставныд дзик позьтӧмӧсь!
— Муніс аслас станок дорӧ да скӧрысь шуис:
— Сэтшӧмъяскӧд, кыдзи тэ, Сева, ӧтлаын лоӧм дорысь лучше ме первойӧн муна бригадаысь!
Ме тэныд дзик серьёзнӧ шуа.
— Сійӧ менӧ смертельнӧя оскорбитіс, кор ми принимайтім присяга, — гордӧя шуис Сева.
— «Смертельнӧя»!
— опаснӧй минут бӧрӧ кольӧм йылысь гӧгӧрвоӧмӧн серӧктіс Костя.
— Смертельнӧя оскорбитіс, а мый нӧ тэ эн кув?
Больган нинӧм абусӧ!
Сійӧ восьтіс шкафчик, перйис монпансье улысь рекмӧм сера жӧч кӧрӧбка, кодӧс корис Антонина Антоновналысь, восьтіс сійӧс, перйис гӧрд шӧвк ленточкаӧн мичаа кӧрталӧм присягасӧ да шуис:
— Ленушка, Севолод, локтӧй татчӧ.
И тэ, Николай, лок...
Киястӧ чышкав, а то лякӧсьтан.
Лыддьы, медым ставӧн кылім.
— Эн волнуйтчы! — Колькалы шуис сійӧс дорйысьыс.
— Мыйла тэ сэтшӧма волнуйтчан?
Менам мам медработникӧн...
Ме думайта, мый тэнад невроз.
Волнуйтчӧмсӧ венны зільӧмӧн Колька тэрмасис, боргис, но вочасӧн успокоитчис да присягасӧ помӧдз лыддис тырвыйӧ удовлетворительнӧя.
— Ставсӧ гӧгӧрвоин? — юаліс Костя.
— Дерт, гӧгӧрвои! — тэрмасис вочавидзны Колька.
— Кутан фронтӧвӧя выполняйтны?
— Малышок, <rus>честное слово</rus>!
Тэ прӧста юасян.
Тэ жӧ гӧгӧрвоан! —
И сійӧ тэрыба лапйӧдліс синъяссӧ.
— Кырымась!
Колька сідзи кырымасис, быттьӧкӧ мирса став озырлун получитӧм йылысь сетіс расписка.
Костя мыччис сылы кисӧ.
— И тэ, Севолод, здоровайтчы сыкӧд, — шуис сійӧ.
Тадз Колька Глухих лои первой фронтӧвӧй бригадаса членӧн.
Пыр жӧ Костя мӧдіс объясняйтны Колькалы сылысь обязанностьяссӧ, да великӧй конспиратор гӧгӧрвоис быд кыв, быд вӧрзьӧдчыштӧм, сы вӧсна мый сійӧ, веськыда кӧ шуны, вӧлі сообразительнӧйӧн.
Таысь кындзи, сійӧ гӧгӧрвоис, мый либӧ лоас трудӧвӧй фронтвывса гвардеецӧн, либӧ...
Весиг эз вӧв окота думайтны, мый лоас, оз кӧ вермы кутчысьны сійӧ колоннаяс сайын.
ПОЧЁТ
Катя дас лун оліс лесничествоын, карсянь неылын, и тайӧ вӧліны тешкодь лунъяс.
Сійӧс юкталісны йӧлӧн, заставляйтісны лолавны свежӧй сынӧдӧн, да тьӧтыс, кодлӧн эз вӧвны челядь, век уговаривайтіс Катяӧс дзикӧдз вуджны сы ордӧ.
Бӧрыннас Катя висьтавліс, мый лесничӧй керкаын часіыс сулаліс, кӧть маятникыс и качайтчис, а календарь дзик эз вӧв.
Сійӧ гажтӧмсис да шондіа лунъясӧ ветлывліс Ермаков гӧра вылӧ.
Тасянь сылы тыдаліс рӧднӧй карыс.
Из вылын пукалігтыр Катя ӧтпырйӧ думайтліс ставтор йывсьыс: завод йылысь, бать йывсьыс, Нина Павловна йылысь и аслас бригада йылысь.
Да, аслас бригада йылысь, сы вӧсна мый сійӧ весиг эз вермы представитны, кыдзи позьӧ овны аслад бригадатӧг.
Катя кӧ эськӧ тӧдіс, мый бригада сідзжӧ оз кӧсйы торйӧдчыны аслас медбур работницакӧд, сійӧ, навернӧ, тётяыскӧд прӧщайтчытӧг пышйис эськӧ карӧ.
Заводын кадыс муніс сідзжӧ тешкодя.
Часъяс, минутъяс, секундаяс кольліны тӧдлытӧг.
Первой Костя думайтіс, мый тайӧ тэрмасьӧны часіяс да гудокъяс, но вӧлӧмкӧ, тайӧ тэрмасьӧ кадыс.
Ӧти удж вӧлі вӧтлӧ мӧдӧс да вайӧ ас бӧрсьыс коймӧдӧс.
Директорлысь приказсӧ вӧлі пӧртӧма олӧмӧ — колоннаяс сайӧ вайисны ещӧ куим «Буш».
Герасим Иванович отсасис Костялы лӧсьӧдны участок.
Колӧ вӧлі краситны «Бушъяс», думайтны инструмент йылысь, следитны, кыдзи электрикъяс энергияӧ включитӧны выль станокъяссӧ, и главнӧйыс — надоедайтны инструментальщикъяслы, медым найӧ Павел Петрович чертёж серти нюжмасьтӧг вӧчисны отделочнӧй станоклы оснастка.
Павел Петрович вылӧ ас вылас надейтчыны эз позь: сійӧ гӧтӧвитіс Май первой лун кежлӧ пӧдарок — «рюмкаяслы» цельнометаллическӧй транспортёр, кодӧс закажитіс Нина Павловна — да пӧшти эз петавлы термическӧй цехысь.
Костялӧн юрыс вӧлі тырӧма хозяйственнӧй тӧждысьӧмъясӧн, да пӧшти став программасӧ ас выланыс кыскисны Леночка да Сева.
Тайӧ эз кокни вӧв, но найӧ справляйтчисны да эз норасьлыны мудз вылӧ.
<rus>Доска показателей</rus> дінын ӧшаліс мичаа гижӧм договор, кодӧс вӧлі кырымалӧма Мингарейӧн да Костяӧн.
Бригадалы эз ковмыв гӧрдӧдны тайӧ договор водзас.
Быд лун сійӧ сетліс сё квайтымын «труба» — общебригаднӧй норма дінӧ кыксё процент.
Ӧні нин молодёжнӧй цехса став бригадаяс соревнуйтчисны Войвыв Полюсса молодёжнӧй бригадаяскӧд.
Завкомовскӧй художниклы ковмыліс гижны ыджыд выработка йылысь уна «молнияяс» Зиночка Соловьёва нулывліс медся бур молнияяссӧ филиалӧ, а Миша Полянчук вайлывліс филиалысь воча «молнияяс» да частӧ волывліс колоннаяс сайӧ.
Праздник век матысмис.
Колоннаяс сайӧ бара воис рыжӧй тошка фотограф.
Сійӧ шуис:
«Видза оланныд, важ тӧдсаяс!..
Культурнӧ, культурнӧ!», — паськӧдіс штатив, винтитіс фотоаппарат, веськӧдіс сійӧс ӧшинь весьтӧ стеллаж вылӧ да распорядитчис:
— Матыстчӧй, ребята, ӧти бӧрся мӧд, пуксялӧй аппарат водзӧ.
Нюмъявны позьӧ, вӧрны оз позь.
Снимайтны кута магнийтӧг, выдержкаӧн...
Сійӧ фотографируйтіс Костяӧс, Леночкаӧс, Севаӧс да ошкис найӧс выдержкасьыс.
— А кӧні сійӧ нывкаыс? — юаліс фотограф.
— Сэтшӧм тай еджыдіник, лӧз синъяса, лӧсьыдик.
Кажитчӧ, Катя...
Да-да, стӧч сідз: Катя Галкина.
Менам зэв бур паметьӧй.
Леночка пыр жӧ гӧгӧрвоӧдіс:
— Сійӧ висьӧ, но регыд дзикӧдз бурдас.
Сійӧ висьмис тіянсянь, кор ті волінныд миянӧс снимайтны да расстроитінныд сійӧс, сы вӧсна мый юалінныд бать йывсьыс.
Кор тӧдмаліс, мый лои Катякӧд, фотограф шогӧ уси:
— Некор ог прӧстит аслым, мый шогӧді сійӧс.
Вывті, вывті жаль.
— Сылы сідзжӧ лоӧ жаль, мый ті сійӧс энӧ снимайтӧй, — вежливӧя шуис Леночка.
— Но, нинӧм, сійӧ эм тіян бригадалӧн общӧй снимок вылын, и ме постарайтча вӧчны портретсӧ лӧсьыдджыка...
Ог вермы аслым прӧститны, мый пані сыкӧд сёрни бать йывсьыс...
Лун куим мысти ӧбед бӧрын Леночка котӧрӧн локтіс колоннаяс сайӧ да горӧдіс:
— Зонъяс, миянлысь фотокарточкаяс ӧшӧмаӧсь!
Мунӧй видзӧдлӧй!
Сэні сы мында йӧзыс!
Заводоуправлениедорса садйын кыптіс зэв мича сооружение.
Тайӧ вӧлі паськӧдӧм небӧг сяма витрина, кодӧс вӧлі установитӧма нёль сюръя вылӧ.
Выліас дзирдалісны сімтӧм стальысь вӧчӧм шыпасъяс: «Доска почёта», а стеклӧ сайсянь зрительяс вылӧ видзӧдісны тӧдса йӧзлӧн фотографияяс.
Первой мунӧны верстьӧ стахановечьяслӧн, инженеръяслӧн, техникъяслӧн портретъяс, а сэсся том стахановечьяслӧн портретъяс, и первой места вылын — Костялӧн, Леночкалӧн, Катялӧн да Севалӧн.
«Доска почёта» дінын гыис йӧз;
зрительяс обсуждайтісны, коді фотокарточка вылӧ бура петӧма да коді абу ас кодьыс.
— А но, кыдзи петӧма Булкин-Прогулкиныс? — юаліс Сева да, ӧти синсӧ читкыртӧмӧн, видзӧдліс аслас портрет вылӧ.
— Нинӧм, лӧсьыда артмӧма.
Культурнӧ, культурнӧ!
— А Катеринаӧс рыжӧй дядькаыд омӧля серпасалӧма, — тӧждысьӧмӧн шуис Костя.
— Муртса лолыс...
— Нинӧм тэ он гӧгӧрво! — серӧктіс Сева.
— Мый нӧ сэні дядькаыс?
Катя сэтшӧм и вӧлі, кор миянӧс ставнымӧс фотографыс снимайтіс.
Фотограф оз серпасав, а сӧмын снимайтӧ.
— Да, оз серпасав!
Небось, миянлысь беринъяснымӧс абу серпасалӧма, а сійӧс тяп-ляп серпасалӧма.
— Збыльысь! — нюммуніс Сева.
— Ни ӧти берин абу.
Сійӧ, тыдалӧ, беринъяссӧ мавтӧма.
Культурнӧ, культурнӧ!
— Поздравляйта, корешок!
Вот ӧні бура тыдалӧ, мый тэ эн прӧста кутчысь станокӧ! —
Костя мыш сайын кыліс тӧдса гӧлӧс.
Миша Полянчук, коді филиалысь сӧмын на вайис задорнӧй «молнияяслысь» выль порция, топыда топӧдіс Костялысь кисӧ.
— Рад, мый почётӧ веськалін?
— А мыйла бӧрдны? — нюммуніс Костя.
— Желайта тэныд нэмтӧ лоны тайӧ дӧска вылас, — сиис Миша.
— Но смотри, сьӧкыд лоӧ.
Праздник бӧрын Мингарей ачыс верзьӧмӧн пуксяс ас вылас да мӧдас атакуйтны.
Сылӧн бригадаыс уна выльтор думыштіс.
Вот, например, помост вӧчӧны.
«Катюшаясӧс» кутасны пакуйтны веськыда помост вылас.
Локтіс вагонетка — тыртӧм ящикъяссӧ бокӧ, тыра ящикъяссӧ вештін помост вывсьыс вагонетка вылӧ, и ставыс!
Кадсӧ уна кутасны экономитны, и вагонеткаясыс оз задерживайтсьыны. —
Сійӧ думыштчыліс да шуис:
— Да, менам тэ дінӧ, Малышок, эм бытӧвӧй линия кузя мог: он-ӧ вермы тэ сёрнитлыны тіян кӧзяйкаяскӧд, медым найӧ лэдзисны ӧти олысьӧс?
Мортыс солиднӧй, том, шӧркодь тушаа, оз курччась, оз видчы.
Вермӧ узьлыны весиг булыжник вылын.
Юалан?
— Миянын боковушкаын кутан овны! — пыр жӧ вочавидзис радлысь Костя, коді гӧгӧрвоис, кутшӧм морт йылысь мунӧ сёрниыс.
— Гӧгӧрвоин?
Правильнӧ.
Менӧ вуджӧдӧны заводӧ выль сборка лӧсьӧдӧм кузя бригадаӧ.
Сборочнӧй процессӧ ме ӧні вывті бура тӧда.
Сӧгласитчасны кӧ тэнад кӧзяйкаясыд, лӧсьыд лоӧ!
ПРАЗДНИК ВОДЗВЫЛЫН
Уна, зэв уна буртор вайӧ вӧлі праздник да май тӧлысь: Катялысь бӧр локтӧм, Мишалысь карӧ вуджӧм, колоннаяс сайын визув олӧм, двойнӧй выработка да пӧсь соревнование Мингарейкӧд, коді лӧсьӧдчӧ вӧлі пуксьыны ас вылас верзьӧмӧн.
Збыль ӧд, праздник вермис воны быд минутын, но сійӧ неуна задержитчыштіс, сы вӧсна мый праздник оз вермы заводитчыны, абу кӧ ставсӧ дасьтӧма.
Тайӧ тыдовтчис, кор Костя да Колька рытнас краситісны выль «Бушъяслысь» станинаяссӧ.
Колька сюйліс кистьсӧ краска тыра ведраӧ да ышловзис.
— Тӧдан, Малышок, ме веськыда кута тэкӧд сёрнитны, — шуис сійӧ.
— Меным моральнӧ вывті сьӧкыд...
— Мый? — шензис Костя.
— Но, сьӧлӧм вылын сьӧкыд, гӧгӧрвоан?
Дерт, ме тэнӧ сьӧлӧмсянь аттьӧала, мый тэ менӧ босьтін бригадаӧ, но ме вывті ёна мучитча. —
Кисть тыра кисӧ Колька топӧдіс морӧс бердас, тшӧтш мавтыштіс ассьыс чужӧмсӧ.
— Цехын челядь сералӧны, мый ме Севалы сӧмын мыйсюрӧла котрала, мый ме лои ничтожествоӧн и сӧмын подсобнӧй рабочӧй...
— Ставным ми мӧда-мӧдлы отсасям...
— Дерт, дерт, ме гӧгӧрвоа!
Ме сӧгласен!
Ме нинӧм ог шу! — кистьнас ӧвтчигтыр тэрыба шуаліс Колька.
— Но мыйла Севка ни ӧтчыд эз лэдзлы менӧ станок дорӧ?
Ме тӧрыт кори уджавны кык станок вылын, а сійӧ шуӧ: «Кытчӧ сюйсян, слабӧй звено!»
Вот так здорово!
Дерт, ме сэк глупӧя вӧчи тэнад станоккӧд, но мыйла нӧ ме ӧнӧдз слабӧй звено?
Колькалӧн вӧлі серам петкӧдлана ӧбидитчӧм, виж краскаӧн лякӧссьӧм чужӧм, но Костя кывзіс Колькаӧс думыштчӧмӧн.
Сылы тӧдвылӧ уси, кыдзи ачыс вӧвлі слабӧй звеноӧн, сійӧ тӧдіс, кутшӧм ӧбиднӧ, сьӧкыд, кор мортлы оз веритны, мый сійӧ вермӧ лоны настоящӧй, бур звеноӧн.
— Идрав краскасӧ, кистьяссӧ, — шуис сійӧ.
— Ӧні петкӧдлы, кыдзи тэ сямман кык «Буш» вылын уджавны!
Мӧд луннас Костя тадз юкліс обязанностьяссӧ:
— Ленушка — отделочнӧй станок сайӧ, ми Николайкӧд ӧбедӧдз мӧдам уджавны куим станок вылын, а тэ, Севолод, кутан отсасьны...
— Мый сэтшӧмыс? — асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн юаліс Сева.
— Мыйла тайӧ ме должен лоны кутшӧмкӧ Глухих дінын подсобнӧйӧн?
— А сійӧ мыйла должен лоны тэ дінын подсобнӧйӧн? — юаліс Леночка.
— Ме важӧн кӧсйи сёрнитны Малышоккӧд, сӧмын сійӧ век занят...
Кыдзи тэныд абу яндзим!
Меным ньӧти оз кажитчы, кыдзи тэ сёрнитан Колькакӧд.
Тэ...
Ме неважӧн куті тэнӧ уважайтны, но ӧні ме дзикӧдз разочаруйтчи...
Да ланьт нин, пӧжалуйста, а то ме ӧні жӧ веськыда висьтала, коді тэ пытшкӧснад.
— Но коді, коді? — горӧдіс Сева.
— Мый тэ аддзин аслад ӧчкинад?
— Тэ бара ӧчки йылысь?
И ӧчкитӧг тыдалӧ, кутшӧм тэ... — тэрыба шуис Леночка да муніс станок сайӧ.
Колька Глухих олӧмын заводитчис выль полоса.
Костя дінын сійӧ велӧдчис уджавны кык станокӧн, сы вылӧ видзӧдіс преданнӧй синъясӧн да дась вӧлі сы вӧсна да бригада вӧсна уськӧдчыны биӧ и ваӧ.
Леночка век на переживайтіс асъя стычкасӧ да тшӧкыда ышловзьывліс, а Сева...
Кор Костя бӧрйис минут да шутитӧмӧн юаліс: «Коді кодкӧд ӧтвылысь?», сійӧ вочавидзис:
— Но и радлы!
— Николайыс кык станокӧн свободнӧ справляйтчӧ.
И куимӧн справитчас, виччысьыштлы!
— Кытчӧдз ставсӧ оз тшыкӧд, — ревнивӧя шуис Сева.
— Оз, — увереннӧя возразитіс Костя.
— Сійӧ кӧть суетитчӧ, но киясыс сылӧн пелькӧсь, тэрыбӧсь.
Вот тэныд и слабӧй звено!..
Прӧста тэ морт йывсьыс лёка сёрнитан...
— Морт!.. —
Сева сьӧвзис да дугдіс вензьыны.
Удж бӧрын Колька корис Костяӧс «ӧти здук» кежлӧ, нуӧдіс сійӧс бокӧ «Бушъяс» участокысь, конспиративнӧй привычка серти гӧгӧр видзӧдліс, суетитчыштіс, но тӧдвылӧ уси, мый ӧні сылы оз позь нервничайтны, кияссӧ дзебис мыш саяс да мӧдіс улӧ видзӧдны.
— Малышок, ме ӧд ог лодырничайт, сідз ӧд? — юаліс сійӧ.
— Тэ уджалан кыдзи колӧ, — сӧгласитчис Костя.
— Ме бурджыка на кута уджавны, вот клянитча!
Вот ачыд аддзан!
Ме пыр кута уджавны энтузиазмӧн...
И... и тайгаӧ ог мун.
<rus>Честное слово</rus>!
— Да всё равно Севолод тэнӧ тайгаӧ оз босьт...
мунас кӧ ачыс.
— Кӧть эськӧ сійӧ и пидзӧс вылӧ сувтӧмӧн корис, ме всё равно эськӧ эг мун...
Вогульскӧй зарниыд — сійӧ чепуха.
Главнӧйыс — унджык оружие да снарядъяс сетны фронтлы. —
Сійӧ яндысьӧмӧн, полӧмпырысь водзӧ сёрнитіс:
— Малышок, тэ кӧ меным веритан, но кӧть неуна веритан, гиж удостоверение фронт вылӧ менам батьлы, мый ме уджала бура.
Гижан?
Тэ меным сійӧс сетан, а ме ачым... ме ачым кора директорӧс пуктыны печать.
Менам бать — гвардияса капитан...
И тӧдан, кӧть сійӧ и стрӧг, но сыысь бурджыкыс свет вылын абу.
Ме... кӧсъя, медым сійӧ тӧдіс, кыдзи ме... отсася фронтлы.
— Гижа, — кӧсйысис Костя.
— Сӧмын тэ уджав энтузиазмӧн.
— Малышок! — горӧдіс Колька.
— Кута кӧ... кута кӧ ме уджавны энтузиазмтӧг, ви менӧ кыв шутӧг, кыдзи медлёк шакалӧс!
Ладнӧ?
— Вот тэ нин глупостьяс сӧран! — шуис Костя.
Гортӧ мунігӧн челядь сёрнитісны Катя йылысь, коді должен вӧлі лесничествоысь воны май первой лун асылӧ.
Медым локтӧ!
Челядь сылы нинӧм оз висьтавны выль «Бушъяс» йылысь, и Нина Павловна налӧн корӧм серти сідзжӧ нинӧм оз висьтав.
Праздник бӧрын Катя локтас колоннаяс сайӧ, ставсӧ аддзас аслас синъясӧн да шензьӧмысла акнитас.
Мыльк йылын найӧ сувтісны.
Рытыс вӧлі сӧдз, лӧнь, — обычнӧй апрелься рыт, но мыйкӧ вӧлі сэні сьӧлӧмлы зэв бур.
Кокньыда лолавсис джуджыд мыльк йылын, код водзладорын пластвидзис кар, кӧні ӧзъялісны водз рытъя виж да турунвиж бияс — посньыдик зарни да изумруднӧй чутъяс кодьӧсь.
— Кутшӧм лӧсьыд! — шӧпкӧдіс Леночка.
— Меным кажитчӧ, мый Май первой лун нин.
Збыль, ребята?
Ылын-ылын, каменнӧй керкаяс сайын, енэжӧ ыпнитліс багрянӧй зарница, быттьӧкӧ шевгӧдіс би борд.
Му мылькйӧдз эз ӧдйӧ во пыдісянь мурӧстӧмыс да кыкысь помся дженьыдика зэркнитӧмыс.
Челядь тӧдісны, мый тайӧ татшӧмыс, и век жӧ мыйкӧ виччысисны.
— Пушечнӧй заводын выль зениткаяс пробуйтӧны...
А гашкӧ, танкъяслы пушкаяс, — думайтӧмӧн шуаліс Леночка.
Друг ставыс тырис шумӧн.
Кажитчис, быттьӧкӧ мургис енэжыс; кажитчис, мый сё мотора самолёт тӧвзьӧ кар весьтті, вывлань кайлӧ да лэччылӧ, и вот-вот сійӧ инмӧдчас сьӧлӧмӧ, коді топаліс да ланьтіс.
— Танкъяслы вӧчӧм моторъяс ургӧны, — гӧгӧрвоӧдіс Леночка, кӧть челядь тайӧс тӧдісны жӧ.
— Танкъяс лоӧны вывті уна, — быттьӧкӧ аслыс моз шуис Костя, виччысис Севалысь шыасьӧм, но сійӧ эз шыась.
— Иван Стукачёвӧс челядь аддзылӧмаӧсь карысь — танкӧвӧй школаын бура велӧдчӧ...
Сійӧ сідзжӧ шуӧ, мый танкъяс пӧ уна нин, — содтіс Колька.
— Гортӧ кад, — крута шуис Сева.
Мыльк вылӧ ӧти бӧрся мӧд локталісны ылын мургӧм шыяс, найӧ эз лӧньлыны, быттьӧкӧ енэжын юргис сё мотора аддзытӧм самолёт.
Леночка больгис праздник йылысь, сы йылысь, кыдзи тайӧ лунсӧ найӧ колльӧдасны Катякӧд.
Витӧд глава
АТАКА
Праздник вӧлі дзик матын.
Сійӧ вермис воны быд минутӧ.
Завод лӧсьӧдчис сійӧс бура встретитны.
Да и, кажитчис, мый колоннаяс сайын ставсӧ нин вӧчӧма.
Сизим «Буш» сулалісны асланыс местаясын: квайтыс стен пӧлӧн, а сизимӧдыс, отделочнӧйыс, почётнӧй местаын — шӧр колонна дорын.
Инструментальнӧй шкафчикъяс вылын югъяліс свежӧй краска.
Коз лыс, кодӧс челядь вайисны железнодорожнӧй ротаысь, ставсӧ тыртіс свежӧй сир дукӧн.
Лои сэтшӧм лӧсьыд, мый челядь котӧртісны термическӧй цехӧ Нина Павловнала — медым видзӧдлас да донъялас.
— Бабушка тӧждысис? — юаліс Нина Павловна, кодӧс найӧ аддзисны электрованнаяс дорысь.
— Ковмис войсӧ ставнас колльӧдны цехын.
Талун миянын главклӧн комиссия... —
Сійӧ шӧпкӧдӧмӧн содтіс:
— А транспортёрыс век на эз ладмы.
Транспортёр дінын ноксис скӧр Павел Петрович.
Сійӧ, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, включитіс мотор, кывзысис машина удж шыӧ да рӧтшнитіс кыкнан киса чуньяснас.
— Шумыс кутшӧм! — горӧдіс сійӧ.
— Некытчӧ туйтӧм транспортеришко.
Трамвай моз шумитӧ.
Ремонтникъяс омӧля отрегулируйтӧмаӧсь роликъяссӧ.
Талун ми прамӧя яналам!
— И сійӧ, киӧ ключ босьтӧмӧн, пырис транспортёр улӧ.
Челядь мнение серти, транспортёрыс артмӧма бур.
Сійӧ вӧлі велосипеднӧй цепь-передача модаа, сӧмын зэв ыджыд звенояса.
Быд звено нуӧ вӧлі сеточка-люлька, медым шонтӧм «рюмкаяслы» удобнӧйджык вӧлі путешествуйтны тоннельнӧй пачсянь свинцовӧй ваннаяс дінӧдз окончательнӧй доводка вылӧ.
Но Балакин век на волнуйтчис да капризничайтіс.
— Мунамӧй колоннаяс сайӧ, ребята, а то ставыс тайӧ меным мӧдіс нин действуйтны нервъяс вылӧ, — ньӧжйӧник шуис Нина Павловна.
Челядь торжественнӧя нуӧдісны сійӧс участокӧ, и сійӧ ышловзис:
— Кутшӧм тіянын лӧсьыд, югыд, веж!..
Мый тэкӧд, Малышок?
Фронтӧвӧй бригадалӧн прославленнӧй командирыс, быттьӧкӧ тувъялӧма джоджӧ, кынмис места вылас.
Ёртъясыс пыр жӧ сы моз вӧчисны — сідз жӧ мӧдісны сулавны вӧрзьӧдчывтӧг.
<rus>Доска показателей</rus> весьтын ӧшаліс код тӧдас кытысь татчӧ веськалӧм сера плакат:
«Филиал кузя «Молния».
Пӧсь чолӧм Мингарей Бекировлӧн фронтӧвӧй бригадалы!
Тӧрыт сійӧ гӧтӧвӧй продукция упакуйтӧм вылын выработайтіс нормасӧ 235 процент вылӧ.
Тадзи колӧ нуны первомайся вахта, тадзи колӧ отсасьны фронтовикъяслы!»
— Вот тайӧ здорово! — акнитіс Колька.
— Здорово плюсӧн, — признайтіс Сева.
— Тайӧ... тайӧ сыладорсянь нечестнӧ! — дивуйтчис Леночка.
— Мый нечестнӧ? — юаліс сералан гӧлӧс.
— Уна вырабатывайтны — нечестнӧ?
Со кыдзи гӧгӧрвоанныд!
Сӧмын ӧні Костя аддзис нюмъялысь Миша Полянчукӧс, аддзис сійӧ и стеллаж вылын пукалысь серьёзнӧй Герасим Ивановичӧс.
— Да, тайӧ неправильнӧ, абу лӧсьыд! — шумнӧя протестуйтіс Леночка.
— Ми сӧмын на помалім паськӧдчыны, а налӧн некутшӧм техника абу.
Налы кокни кӧть куим норма сетны...
— Прӧста Мингарей футболӧн ворсӧ, — содтіс Сева.
— <rus>Подумаешь</rus>, шензьӧдіс, кыкнан лопатка вылӧ водтӧдіс!
— Эн сӧр нинӧмсӧ! — суитчис Герасим Иванович.
— Абу ёна кокни ручнӧй удж вылын уна выработайтны.
Тыдалӧ, мый думайтыштӧмаӧсь, старайтчыштӧмаӧсь филиалса челядь праздник ради.
Тэ, Булкин, радлы, мый найӧ тадз уджалӧмаӧсь, да думышт, кыдзи наысь не кольччыны...
Ни Севалысь, ни мукӧдъяслысь ньӧти радлӧм аддзытӧг сійӧ тэрыба юаліс:
— Мый думайтан, Малышев?
Мый думайтіс бригадаса командир, мый думайтіс Константин Григорьевич, коді сэтшӧм уна кӧсйысис, сэтшӧм ёна горячитчис Мингарей водзын?
Ставӧн виччысисны, мый сійӧ шуас.
Колӧ вӧлі решайтны юалӧм, и решайтны спокойнӧя, ассьыд полӧм петкӧдлытӧг.
— Талун полнӧй выработка вылӧ мунам, Галкинаӧс виччысьны огӧ кутӧ, — шуис сійӧ да видзӧдліс аслас ичӧтик отряд вылӧ, коді вӧлі дась бой кежлӧ.
— Правильнӧ, — сӧгласитчис Сева.
— Кыдзи йӧзсӧ сувтӧдан? — юаліс Герасим Иванович.
Костя мӧдіс сӧвмӧдны план, кыдзи кутасны уджавны сизим станок вылын нёль токарь, тшӧтш и Колькаӧс лыддьӧмӧн.
Ӧбедӧдз Леночка должен уджавны отделочнӧй станок вылын, а детинкаяслы — ставныслы кык чернӧвӧй станокӧн.
Ӧбедайтны первой мунас Леночка.
Сійӧс вежас Глухих, а Костя да Сева кутасны уджавны куим чернӧвӧй станок вылын.
Сэсся Леночка вежас Коляӧс, сійӧ мунас ӧбедайтны; бӧр локтӧм бӧрас Коля бара вежас Леночкаӧс, Леночка босьтас Севалысь куим чернӧвӧй станок, а Сева мунас ӧбедайтны и сідз водзӧ.
Сутьыс вӧлі сыын, медым станокъяс ни ӧти минут эз сулавны.
Позяна-ӧ тайӧ вӧлі?
Да, тайӧ вӧлі эськӧ позяна, бригадаса став членъяслӧн кӧ вӧлі ӧткодь квалификация.
— Коді футболӧн ворсӧ? — серӧктіс да юаліс Герасим Иванович.
— Тайӧ тэ, Малышев, футболӧн ворсан, лӧсявтӧмторъяс думайтан.
Да ӧд и футболӧн колӧ ворсны кужӧмӧн, думайтӧмӧн, а не сідзи, медым кокъяснад лёкногӧн чужъявны.
А кӧн тэнад юрыд?
Вот тані ме ог аддзы сійӧс...
Тэ, Глухих, отделочнӧй станок сайын уджавлін?
— Эг... эг...
Но ме кута старайтчыны, — шуаліс Колька.
— Тадз оз артмы, Малышев, — решитіс мастер.
— Ог лэдз техникаӧн шутитны.
Уджалӧй, кыдзи думыштінныд, сӧмын тайӧ подсменаясыстӧг, кытчӧдз бригаданыд оз ло полнӧй составын.
— Ог сетӧ ми сы мында, мыйта сетіс Мингарей, — шуис командир, и ӧбидаысла сылӧн гӧлӧсыс вежсис. — Сераласны миянӧс челядь...
— Да, медым Май первой лун кежлӧ миян бригада лоӧ венӧма, медым калошӧ пуксяс! — ассьыс спокойствиесӧ воштӧмӧн шуис Сева да сэтшӧм крута нетшыштіс юрсьыс шапкасӧ, мый сылӧн юрсиыс павкмуні.
— Медым!
Нинӧм миян бригадакӧд церемонитчыны!
Ставӧн ланьтісны.
Миша шӧпнитіс Костялы:
— Жалита, мый вайи тайӧ «молниясӧ».
Положениеныд тіян омӧлик!
Но Костя эз вочавидз сылы.
Сійӧ, аслас синъяслы вериттӧг, видзӧдіс колоннаяс костті;
Нина Павловна сылань жӧ видзӧдіс да сідзжӧ эз верит аслыс;
сӧмын Леночка дзик пыр веритіс.
— Катя!
Катенька!
Катюша воис! — горӧдіс сійӧ.
Колоннаяс сайӧ котӧрӧн пырис Катя гудокысь тӧкӧтьӧ водзджык.
Тайӧ воис выручка, тайӧ воис лача.
АС БРИГАДАЫН
— Кутшӧм миян гажа! — шуис Катя.
— Ок, станокыс кымын!
Ми паськӧдчим!
Навернӧ, ставсӧ тайӧс Малышок вӧчис!
Эг ӧд прӧста ме сэтшӧма тэрмась.
Ме чувствуйті.
Менӧ тётя оз на вӧлі лэдз, а ме всё равно муні.
Некор сэсся ог кут юны йӧв!
Сэтшӧма дӧзми!
А кӧні менам станокыс?
Ниночка, кутшӧм ме рад, мый вои!..
Абу, тайӧ абу менам станокыс!
Мый сійӧс вӧчинныд?
Нинӧм ог гӧгӧрво...
— Мунам медпунктӧ! — Катяӧс киӧдыс кватитӧмӧн прикажитіс чуймӧм Нина Павловна.
— Ог лэдз тэнӧ уджавны, кытчӧдз доктор оз видлав.
— Кутшӧма тэ омӧльтчӧмыд, Ниночка! — вочавидзис Катя.
— Тэнӧ непременнӧ колӧ мӧдӧдны лесничествоӧ йӧв юны.
Ӧбеденнӧй перерывӧ ме тэнӧ нуӧда доктор дінӧ, медым сійӧ тэнӧ видлалас.
Гӧгрӧс, алӧй чужӧмыс Катялӧн югъяліс, а синъясыс некор на эз вӧвлыны татшӧм лӧзӧсь да шудаӧсь.
Сійӧ уськӧдчис аслас шкафчик дорӧ, пасьталіс халат-спецовка да вӧнясис.
— Включайтча! — решительнӧя шуис сійӧ.
— Верман, — сӧгласитчис Костя.
— Переделайтім ми тэнсьыд станоктӧ.
Американскӧй патрон пыдди самозажимнӧйӧс пуктім.
Ӧні ключ оз ков.
Видзӧд: рычагсӧ кыскыштан асланьыд — патроныс паськалӧ.
Рычагсӧ мӧдарӧ вештан — заготовкасӧ топӧдӧ.
Задньӧй бабкаыс сідзжӧ рычагсянь уджалӧ.
А тайӧ резцодержательлы упор.
Вайӧдан сійӧс упорӧдзыс — водзӧ оз мун.
Включитан самоходсӧ — стружкаыс стӧч вит дасӧд юкӧн миллиметра артмас.
Скоростьсӧ, подачасӧ сідзжӧ содтім.
Павел Петрович ставсӧ думыштіс.
Резецсӧ победитӧвӧйӧс ме пукті, сійӧс, кодӧс Стукачёв сетіс.
Пробуйт!
Сійӧ видліс тайӧ механикасӧ, и кажитчис, мый станокыс уджалӧ ачыс, а сылы сӧмын колӧ станок дінас тӧкӧтьӧ-тӧкӧтьӧ инмӧдчыштлыны, индыны «Бушыслы» операцияяслысь порядоксӧ.
Дзик мӧдкодь лоӧма «Бушыс».
Но сэні жӧ тыдовтчис, мый сійӧ кӧзяйкалӧн киясыс сідзжӧ лоӧмаӧсь мӧдкодьӧн.
Найӧ пыр жӧ аддзисны колана движениеяс да веськӧдлісны станокӧн, удитісны вӧчны быдтор: кыз сутугаысь вӧчӧм крючокӧн вештавны стружка, медым сійӧ эз гартыштчы резец гӧгӧр, матӧджык вештыштны ӧчереднӧй обдирка, кӧдзӧдны резецсӧ.
Ставсӧ удитісны вӧчны вына ичӧтик кияс.
Нина Павловналӧн синъясыс паныдасисны Катюша шуда синъяскӧд да аслыс тӧдлытӧг нюммуніс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні поперечнӧй душаӧс не нин нетшыштны бригада дінысь, коді Катя воӧмкӧд тшӧтш ловзис.
— Ме сэтшӧм шуда, тэ он куж думыштны! — шуис сылы Катя.
— А тэ ещӧ на ёнджыка омӧльтчӧмыд...
Навернӧ, лун и вой уджалан. —
Сійӧ чӧв олыштіс, дугдіс нюмъявны, джын гӧлӧсӧн юаліс:
— Ме думайті... век думайті, мыйӧн сӧмын воа, тэ меным висьталан...
— Ог, нылук, ставыс важмоз коли, — вомдоръяснас муртса вӧрӧдӧмӧн вочавидзис Нина Павловна.
— Кутшӧм эськӧ вӧлі лӧсьыд, — ышловзьӧмӧн шуис Катя, — праздник кежлӧ кӧ воис кӧть ичӧтик-ичӧтик письмӧ...
Кӧть ӧти кыв!
— Да, кӧть эськӧ ӧти кыв!.. — шуис тшӧтш Нина Павловна.
Ӧні, кор Катя тадз шаньмис, сійӧ ещӧ ёнджыка вӧлі Василий Фёдорович кодь.
Катя чужӧмлӧн быд черточкаын Нина Павловна аддзис радейтана мортӧс, кутшӧмӧн сійӧ помнитіс сійӧс.
Василийлӧн чужӧмыс син водзын сулаліс, кыдзи ловъя.
Кажитчис, мый верӧсыс ылісянь нюмъялӧ сылы.
Сьӧлӧмыс горӧдіс:
«Эн чӧв ов, гижышт юӧртор!
Кӧні тэ, мый тэкӧд?»
— Энлы, тэ век жӧ йӧй, — шуис Нина Павловна да лӧсьӧдіс Катялысь боквыв вешйыштӧм беретиксӧ.
— Непременнӧ мунам доктор дінӧ.
Бригада ӧдйӧ настроитчис.
Костя поручитіс Севалы, Леночкалы да Колькалы кык чернӧвӧй станокӧн, а ачыс босьтчис подсобнӧй уджӧ.
Ӧти бӧрся мӧд заводитісны уджавны «Бушъяс».
Герасим Иванович сетіс Костялы некымын сӧвет да пырмунігмоз шуис Мишалы:
— Вот сідз, дона ёрт!
Тіян Мингарей, дерт, бур уджалысь, но и миян чавканъяс, разберитчыны кӧ, кутшъяс!
— Таын некод эз сомневайтчы, — вочавидзис Миша.
— Кутшъяс да левъяс.
— Кор ті локтанныд миянӧ? — юаліс сылысь Нина Павловна.
— Праздник бӧрын дзик пыр.
— Ми ставным лоам зэв радӧсь, а медся ёна, дерт, Малышок.
Термическӧй цехын Нина Павловналӧн вӧлі сюрс удж, и тайӧ вӧлі бур: бур вӧлі сійӧ, мый уджъясыс вештісны Василий йылысь думсӧ.
— Медбӧрын машинкасӧ ме уговориті не шумитны! — торжествоӧн доложитіс Павел Петрович.
— Кутам пробуйтны ставнас поточнӧй комплекссӧ?
И вот заводитчис пробнӧй перепуск.
Тоннельнӧй пач сетіс первой шонтӧм «рюмкаяс».
Пач дінын уджалысь пуктіс найӧс сеточка-люлькаӧ, и найӧ транспортёр кузя кывтісны свинцовӧй ваннаяслань.
— Заводитім! — горӧдіс Дикерман, щипцыӧн кватитіс «рюмкасӧ», сюйис сывдӧм свинечӧ, и мукӧд калильщикъяс вӧчисны сы моз жӧ.
Дикерман «рюмкасӧ» кутіс свинечын мыйта колӧ, щипцынас торкнитіс ванна дорӧ, и мукӧд калильщикъяс ӧти бӧрся мӧд сы моз жӧ вӧчисны тайӧ движениесӧ.
Свинечлысь югъялысь войтъяссӧ пыркнитӧм бӧрын доналӧм «рюмкаяссӧ» найӧ сюйисны маслӧӧ да тэчисны найӧс кӧрт пызан-каретка вылӧ.
Электрованнаяслӧн участок ловзис.
«Рюмкаяс» калитан поточнӧй комплекс, кодӧс думыштісны Нина Павловна да учёнӧй-металлургъяс, чужис.
ЫДЖЫД ПӦДАРОК
Уралын вӧлі праздник.
Юалінныд кӧ эськӧ ті, кӧні сійӧ заводитчис, быд труженик эськӧ вочавидзис: «Миянын!» — и висьталіс эськӧ збыльтор.
Высокӧй, Благодать, Магнитнӧй кӧрт гӧраяс вылын экскаваторъяслӧн машинистъяс сьӧкыд рудаӧн кыкпӧв ӧдйӧджык тырталісны вагонъяс, сы вӧсна мый заводитчис праздник.
Молотовса пушкарьяс полигоннӧй испытаниеяс вылӧ мӧдӧдавлісны век унджык пушкаяс, сы вӧсна мый праздник заводитчис.
Челябинскса танкостроительяс ӧддзӧдлісны сборочнӧй конвейеръяслысь ходсӧ, сы вӧсна мый тайӧс требуйтіс праздник.
Магнитогорскса, Серовса, Кушваса доменщикъяс да сталеваръяс, Кировоградса да Красноуральскса медеплавильщикъяс, Каменск-Уральскӧйса алюминщикъяс век ӧдйӧджык сывдлісны дзирдалысь металл.
Уральскӧй му встречайтіс праздниксӧ военнӧй козинъясӧн.
Молодёжнӧй цехса колоннаяс сайын участок вӧлі Ураллӧн ичӧтик, пӧшти тӧдчытӧм кусӧкӧн, но тані йӧз сідзжӧ олісны фронт йылысь думӧн.
Найӧ кӧсйисны регыдджык тӧдмавны, мый сетасны сизим станок, оз-ӧ. ковмы гӧрдӧдны Мингарей Бекиров бригада водзын, молодёжнӧй цех водзын.
Да, Костялӧн сьӧлӧм вылын век ӧтарӧ лои кокньыдджык.
Отделочнӧй станок справляйтчис детальяс потокӧн.
Сійӧ справляйтчис!
Сійӧ вевъялӧ вӧлі!
Сійӧ весиг быттьӧкӧ неуна панйыліс тайӧ потоксӧ.
Тайӧ ньӧти эз висьтав, мый Павел Петрович ӧшибитчис аслас расчётъясын.
Катюша удж вылӧ бура видзӧдлывлӧм бӧрын Павел Петрович шуис:
— Да, ставыс кияс сайын...
Татшӧм киясын отделочнӧй станок вевъялӧ.
— Но сэн жӧ Костялы чуньнас грӧзитӧмӧн содтіс:
— Нинӧм, нинӧм!
Ме тӧда, мый йылысь тэ думайтан!
И сійӧ угадайтіс, сы вӧсна мый Костя жалитӧмпырысь думыштіс кӧкъямысӧд «Буш» йылысь, коді сирӧтаӧн коли ремонтнӧй цехын.
Бокысянь кажитчис, мый Катя ньӧти вӧлі оз тэрмась, но сылӧн киясыс удитлісны быд минутысь нетшыштны некымын лишнӧй секунда, а часысь — некымын минут, и сійӧ ещӧ вермыліс шӧпкӧдчыштны Леночкакӧд да меліа нюммунлывны челядьлы, весиг Колькалы, кӧть сьӧлӧмыслы ёнасӧ эз кажитчы, мый Малышок босьтӧма сійӧс бригадаӧ.
— А тэ регыд велалӧмыд кык станок вылын уджавны, — век жӧ признайтіс Катя.
— Малышок отсӧгӧн, — пыр жӧ шыасис Сева.
— Ме кора тэнӧ, Сева, не заводитны тайӧ сёрнисӧ, — шыасис Леночка.
— Тэ эн жӧ ачыд велав кык станок вылын уджавны.
— Весиг кыв шуны оз позь! —
И Сева мигнитіс Катялы:
— Тайӧ сылӧн симпатия, гӧгӧрвоан?
— Ой, ненормальнӧй! — серӧктіс Леночка да ӧвтыштіс кияснас.
— Ті ставныд менам симпатия, а медся ёна Катя.
Шуны кӧ, «Бушъяс» участокын удж муніс бура.
Молодёжнӧй цехысь челядь котӧртлывлісны колоннаяс сайӧ тӧдмавны, получитас-ӧ Мингарей достойнӧй вочакыв.
Сэсся парторг вайӧдіс важнӧй посетительяслысь быдса чукӧр да шуис:
— Ті интересуйтчинныд важмӧм оборудование используйтӧм кузя миян опытӧн — вот видзӧдлӧй.
И, сы бӧрын, кор Костя висьталіс участок удж йылысь, парторг нуӧдіс посетительясӧс термическӧй цехӧ.
Вообще луныс лои беспокойнӧй.
— Термическӧй цехӧ карыс ставнас чукӧрмӧма.
Тырыс йӧз!
Лӧз тшын, и музыка ворсӧ, — юӧртіс Колька, коді котӧртліс сдайтны заправка вылӧ резечьяс да пӧпуттьӧ пыраліс термичкаӧ.
— Воображайта, кыдзи волнуйтчӧ Нина, — шуис Катя.
— Ужаснӧ неприятнӧ, кор кодкӧ видзӧдӧ, кыдзи тэ уджалан.
— Тсс! — ӧлӧдіс Леночка.
— Миянӧ бара кодкӧ локтӧ... видзӧдны.
Тайӧ вӧлі эз «кодкӧ», а гӧрд тошка фотограф, и эз ӧтнас, а тӧдтӧм военнӧй морткӧд — фронтӧвӧй погонъяса да полевӧй сумкаа офицеркӧд.
Фотографӧс аддзӧм бӧрын Катялы дзик пыр ставыс тӧдвылӧ уси — тӧдвылӧ уси налӧн первой аддзысьлӧмныс, коді помасис сэтшӧм шога — и ӧшӧдіс юрсӧ, петкӧдліс, быттьӧкӧ нинӧм оз аддзы, кӧть, дерт, сылы интереснӧ вӧлі тӧдны, мыйла найӧ воисны.
Фотограф пыр жӧ тӧдіс сійӧс да локтіс матӧджык.
— Видза оланныд, Катя...
Кутшӧма ті поправитчӧмныд!
Сійӧ ланьтіс, пӧрччис шапкасӧ, плеш вывсьыс чышкаліс пӧсьсӧ да мӧдіс видзӧдны офицер вылӧ, а офицер сюся, зэв сюся видзӧдіс Катя вылӧ да нюмъяліс, медым бурджыка аддзыны, водзчунь помнас вӧрӧдіс аслас пенснелысь мегырсӧ.
Тайӧ Катялы вӧлі неприятнӧ, весиг ӧбиднӧ, но сійӧ эз тӧд, кыдзи относитчыны та дінӧ, да сӧмын гӧрдӧдіс.
— Но, дерт, ті энӧ ӧшибитчӧй, — шуис офицер.
— Тайӧ дзик сідзи.
— Но, дерт, эг ӧшибитчы! — горӧдіс фотограф.
— Фоторепортёръяслӧн замечательнӧй паметь тӧдмавны йӧзӧс чужӧм да фамилия серти.
— Синъясыс сэтшӧм жӧ лӧзӧсь...
— Дзик лӧзӧсь!
Мӧд татшӧм лӧз синъяс абуӧсь карас.
Но, гашкӧ, и эм, но ме эг паныдавлы...
Катя, позьӧ ӧти здук кежлӧ дугӧдлыны станоктӧ?
Станок сувтіс.
Сувтіс и Катя.
Эбӧсыс дзик ныр эновтіс сійӧс.
Офицер мыйкӧ перйис полевӧй сумкаысь да мыччис Катялы.
— Ті, гашкӧ, тӧданныд тайӧс? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ портсигар... — шуис Катя.
— Тайӧ папалӧн костянӧй портсигарыс... —
Сійӧ вӧтӧн моз видзӧдіс резнӧй портсигар вылӧ.
Сылӧн паръясыс вӧрисны, но эз артмы ни ӧти кыв, а банбокъясыс лоины век бледджыкӧсь.
— Кытысь тайӧ? — медбӧрын полӧмӧн юаліс сійӧ.
— Мый лои папакӧд?
— Решительнӧ, решительнӧ нинӧм! — тэрыба шуаліс офицер.
— Кольӧм лунъяс батьыд тіян сетіс меным тайӧ портсигарсӧ письмӧ пыдди, сы вӧсна мый сэтчӧ вырежитӧма сылӧн фамилияыс да инициалыс...
Ме должен вӧлі аддзыны тіянӧс, и вот...
Сійӧ эз удит содтыны ни ӧти кыв.
БУШКОВ
Тайӧ лунӧ термообработка кузя инженер Нина Павловна Галкина да Металлъяс институтысь профессор Колышев специальнӧй комиссиялы сдавайтісны тонкостеннӧй деталь, кодӧс заводын шуисны «рюмкаӧн», калитан выль способ — выль технология.
Капризнӧй «рюмкакӧд» тыш воис помлань.
Та йылысь висьталісны диаграммаяс, кодъясӧс ӧшлӧма вӧлі свинцовӧй ваннаяс дінӧ: обычнӧй уджын цех получайтіс нин ӧкмысдас да унджык процент годнӧй «рюмкаяс».
Ӧні комиссия дырйи колӧ вӧлі ванна пыр лэдзны витсё «рюмка».
Тайӧ экзаменлӧн бура помасьӧмыс колӧ вӧлі уна заводлы, кодъяс калиталісны «катюшаяслы» тонкостеннӧй детальяс.
Воис том завод олӧмын, Нина Павловна олӧмын решительнӧй, торжественнӧй здук.
Цехын вӧлі лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый Павел Петрович, дерт, кыліс эськӧ аслас транспортёрлысь ичӧтик дзуртыштӧм, но и транспортёрыс уджаліс шумтӧг.
Пач бердса уджалысь тэчис сетка-люлькаясӧ «рюмкаяс»,
«рюмкаяс» ӧти бӧрся мӧд кывтісны электрованнаяслань,
калильщикъяс босьталісны найӧс щипцыӧн, сюйлісны свинечӧ, видзисны свинеч пиын, перйылісны, пыркнитлісны свинеч войтъяссӧ, сюйлісны маслӧ пытшкӧ, пуктылісны кӧрт пызан-каретка вылӧ, а контролёръяс мерайталісны кӧдзалӧм «рюмкаяссӧ».
Поток муніс оръявлытӧг да эз ковмыв Нина Павловналӧн суитчӧм.
Сійӧ копыртчис кыз, важнӧй старик дінӧ, коді, кияснас пидзӧсъясӧ пыксьӧмӧн, пукаліс улӧс вылын да внимательнӧя следитіс калильщикъяс удж бӧрся.
— Профессор, первой сёыс помасьӧ...
Бара чӧвлун...
Парторг мыйкӧ шӧпкӧдӧмӧн объясняйтіс партия горкомысь ёртъяслы,
главк комиссияса членъяс чукӧртчисны контрольнӧй пызан дорӧ.
Помасьӧ вӧлі первой сё деталь контролируйтӧм.
Годнӧй «рюмкаяссӧ» пасъялісны «п» — «примитӧма» — знакӧн, тэчисны пирамидаӧн; бракуйтӧмъяссӧ пасъялісны черкнитӧм нольӧн да тэчисны бокӧ.
— Первой сёас ӧкмысдас ӧти годнӧй, сы лыдын куим лэдзны позян брак, — шуис комиссияса ӧти член профессорлы.
— Заводитчис бура...
— Миян вӧвлывлі ӧкмысдас безусловнӧй, — спокойнӧя вочавидзис профессор. —
Ӧнія результатнас ме недоволен.
— Вӧвлі и ӧкмысдас кык безусловнӧй, — думыштчӧмӧн шуис Дикерман.
— Сӧмын кыкысь, — шыасис Нина Павловна.
— Но век жӧ вӧвлі! —
И Дикерман збоя пыркнитіс «рюмка» вывсьыс свинеч войтъяссӧ.
— Меным век жӧ кажитчӧ, мый ваннаясыс кӧдзыдӧсь, — шуис профессор.
— Прӧверитӧй температурасӧ, Нина Павловна.
— Ладнӧ, — вочавидзис сійӧ, кыдзи морт, коді полӧ думъяс дзугсьӧмысь, да водзӧ следитіс калильщикъяс удж бӧрся, тӧждысяна синкымъяссӧ топӧдӧмӧн.
Сталь, сталь муніс калильщикъяс ки пыр — сталь, сэтшӧм крепыд да сэтшӧм нежнӧй, сэтшӧм капризнӧй, мый сы дінын колӧ вӧлі эськӧ ветлӧдлыны кок чунь йылын да не лолавны.
Мыйта лои цехлы ноксьыны пӧкӧритчытӧм стальнас!
— Ладнӧ, профессор, — выльысь шуис Нина Павловна вунӧдӧмӧн, мый вочавидзис нин сылы да сідзжӧ мыйкӧ виччысьӧмӧн сулаліс ӧти местаын.
Но сылы ӧтарӧ мешайтісны думайтны, ӧтарӧ мешайтісны ӧтилаӧ йитны кутшӧмкӧ смутнӧй догадкаяссӧ.
Кутшӧм шум тайӧ кылӧ цех ӧдзӧсас?
Кодлӧн тайӧ гора гӧлӧсыс:
«Мунамӧй регыдджык, мунамӧй жӧ!»
Коді тайӧ тӧвзьӧ цех пырыс?
Катя?
Кутшӧмкӧ тӧдтӧм военнӧйкӧд, коді кутӧ пенснесӧ, а шинель пӧлаыс гартчӧ кок гӧгӧрыс.
— Нина! — горӧдіс Катя.
— Ниночка!
Папа ловъя!
Видзӧд, папалӧн портсигарыс!
Тайӧ письмӧ пыдди!
Ниночка!..
Помнитан, папалӧн портсигарыс... тэнад пӧдарокыд!
Кияссӧ морӧс бердӧ топӧдӧмӧн Нина Павловна мыджсис улӧс мыш вылӧ да шуис:
— Мыйла ті сійӧс... сэтшӧма пыркӧданныд!
Ӧд тайӧ сталь...
Сійӧ шатовтчис, Катя киысь босьтіс портсигарсӧ, видзӧдліс да, синтӧм моз, муніс лабораторияӧ, эз аддзы нинӧм, эз тӧд, мый сійӧ чужӧм кузя визувтӧ синва, вунӧдіс светын ставтор йылысь — и весиг главкса комиссия йылысь, весиг победитӧм «рюмка» йывсьыс.
Катя кыскис ас бӧрсяыс офицерӧс, кодкӧд вообще обращайтчис зэв решительнӧя.
Ставыс тайӧ кыссис минутысь ёна этша.
Первой асӧ воис старшӧй калильщик.
— Энӧ лысьтӧй «рюмкаяс» пыркӧдны! — калильщикъяс вылӧ горӧдіс сійӧ.
— Энӧ лысьтӧй!
Ӧд тайӧ сталь, колӧ гӧгӧрвоны!
Миян инженерлӧн зарни юрыс!
Ваннаысь сійӧ перйис ӧчереднӧй «рюмка», но эз пыркнит сы вылысь свинеч войтъяссӧ, «рюмкасӧ» лэдзис маслоӧ, а сэсся, лолавтӧг, кок чунь йылас нуис калитӧм детальсӧ пызан дорӧ.
— Кыдзи ме ачым эг вермы дӧгадайтчыны, мый ми тшыкӧдлім «рюмкаяссӧ»! —
Сійӧ шудаа серӧктіс.
— Сідзкӧ, Нина Павловналӧн верӧсыс ловъя?
Вывті бур!
Ӧні ручайтча абсолютнӧ годнӧй «рюмкаяслӧн» ӧкмысдас ӧкмыс процент вӧсна.
А?
Сӧмын сэк ставӧн асӧ воисны да мӧдісны сёрнитны термическӧй цехса начальник олӧмын удивительнӧй событие йылысь.
ПАРТИЗАНЪЯС
Челядь, дерт, эз гӧгӧрвоны, мый лоис, а кор тӧкӧтьӧ гӧгӧрвоыштісны, Катя да шуда вестник саяліны нин.
Колоннаяс сайӧ коли сӧмын гӧрд тошка фотограф.
Челядь вылӧ сійӧ видзӧдліс сідзи, быттьӧкӧ муртса на садьмис, ышловзис да кияснас ӧвтыштіс:
— Мыйыс сӧмын оз овлы, — шуис сійӧ.
— Сідзкӧ, сылӧн папашаыс ловъя!
Челядь кытшалісны фотографӧс, и сійӧ висьталіс сійӧс, мый регыд лои тӧдса став заводлы.
Вӧлӧмкӧ, мый военнӧй ёртыс, кодӧс фотограф вайӧдіс колоннаяс сайӧ, — сійӧ абу дзик военнӧй ёрт.
Войнаӧдз сійӧ уджалӧма областнӧй газет редакцияын да гижалӧма очеркъяс, а ӧні служитӧ фронтӧвӧй газет редакцияын да тшӧтш ысталӧ аслас рӧднӧй уральскӧй газетӧ корреспонденцияяс.
Неважӧн командование разрешитіс сылы ветлыны Уралӧ да издайтны боечьяс да уралец-офицеръяс йылысь военнӧй очеркъяслысь быдса небӧг.
Гортӧ мунӧм водзвылын сійӧ решитіс волыны партизанскӧй крайӧ да чукӧртны сэні материал ещӧ ӧти очерк вылӧ.
Мый сэтшӧм партизанскӧй крайыс?
Со мый сійӧ: фронт линия сайын ылын, вражескӧй армия тылын, ӧтувтчисны уна дас партизанскӧй отряд, фашистъясысь мездісны ыджыд кусӧк му да сэні восстановитісны сӧветскӧй власьт.
Партизанъяслы паныд фашистъяс мӧдӧдалӧны карательнӧй отрядъяс-экспедицияяс, но тайӧ экспедицияясыс вошалӧны бесследнӧ — найӧс бырӧдалӧны партизанъяс.
Партизанскӧй крайӧ кадысь кадӧ волывлӧны сӧветскӧй самолётъяслӧн эскадрильяяс да шыблалӧны посылкаяс — оружие, медикаментъяс да газетъяс.
Неважӧн партизанъяс вӧчисны вӧрын ассьыныс первой аэродром, и на дінӧ мӧдӧдчис медикаментъясӧн самолёт.
Тайӧ неыджыд самолёт борт вылас устроитчис и газетлӧн сотрудник.
Сӧветскӧй самолёт бӧрся охотитчисны фашистскӧй истребительяс, но, шуд вылӧ, лэбзьӧмыс лои удачнӧ.
Военнӧй газетлӧн сотрудник веськалі партизанскӧй отрядъяслӧн центральнӧй штабӧ да войбыд беседуйтіс герой-партизанъяскӧд.
Сійӧ кывліс замечательнӧй историяяс бесстрашнӧй сӧветскӧй йӧз подвигъяс йылысь, кодъяс уничтожайтісны фашистъясӧс кӧні да кыдзи вермисны.
Торъя частӧ сійӧ кывліс уралечьяслӧн партизанскӧй отряд йылысь да сылӧн командир йылысь, кодӧс ставӧн шуисны Инженерӧн, сы вӧсна мый быд партизанлӧн эм кличка.
Тайӧ отрядас офицеръяс да салдатъяс — уралечьяс.
Найӧ бойясӧн петісны вражескӧй окружениеысь, встретитчисны партизанъяскӧд да ӧтувтчисны на дінӧ.
Тайӧ отрядыс призрак моз явитчывліс сэні, кӧні сійӧс оз виччысьны, и сэні, кӧні сійӧ явитчылас, оз кольны ловъя фашистъяс.
Ӧтнас сӧмын Инженер виис найӧс сёысь унджыкӧс.
Предательяслы фашистъяс кӧсйысисны Инженер юрысь мынтыны дас сюрс марка, но сійӧс кутӧм дорысь кокньыдджык кутны лэбысь пӧткалысь вуджӧрсӧ.
Газетлӧн сотрудник кӧсйис аддзӧдчывны Инженеркӧд, но тайӧ эз удайтчы, сы вӧсна мый отряд мунӧма выполнитны кутшӧмкӧ боевӧй задание.
Асывнас водз ичӧтик самолёт должен вӧлі бӧр мунны.
Газетлӧн сотрудник прӧщайтчис партизанъяскӧд да пуксис пилот бӧрладорӧ.
Друг самолёт дінӧ явитчис удивительнӧ лӧз синъяса да русӧй тошка ыджыд тушаа морт.
«Со и миян Инженер», представитіс сійӧс партизанскӧй штабса начальник.
Лӧз синма морт шуис: «Штабын ме кывлі, мый ті воланныд гортӧ, Уралӧ, Н. карӧ».
— «Да».
— «Сэні заводын уджалӧны менам гӧтыр да ныв, — заводитіс Инженер.
— Налӧн фамилияыс...»
Тайӧ здукӧ самолёт мотор лэптіс шум.
Инженер эз вермы помавны фразасӧ, зепсьыс кватитіс костянӧй портсигар, петкӧдліс фамилиясӧ, кодӧс вӧлі вырежитӧма портсигар пыдӧсӧ: «В. Галкин» и газетлӧн сотрудник портсигарӧн киын — лэбзис...
Тайӧ историясӧ сійӧ висьталіс аслас уральскӧй ёртъяслы-журналистъяслы, кор редакцияын выступайтіс партизанскӧй крайӧ путешествие йылысь докладӧн.
Газетлӧн фоторепортёр пыр жӧ горӧдіс: «Тӧда Галкинъясӧс!
Ӧтиыс — токарь, мӧдыс — номернӧй заводын инженер.
И Катя Галкиналӧн удивительнӧ лӧзӧсь синъясыс».
Челядь кывзісны фотографлысь висьтсӧ, быттьӧкӧ волшебнӧй мойдкыв.
— Кутшӧм... кутшӧм ме рад Катя вӧсна!.. — шуис Леночка, бокӧ бергӧдчис, муніс станок сайӧ да кутіс чышъянӧ сульсьыны.
— Ме сідзжӧ вывті рад, — шуис фотограф.
— И ме думайта, мый, вермас лоны, менам пиӧй... сідзжӧ партизанскӧй отрядын...
Ӧд тайӧ вермӧ лоны, правда? — юаліс сійӧ челядьлысь.
— Яснӧ! — увереннӧя поддержитіс сійӧс Костя.
— Дзик реальнӧ, — поддержитіс Колька.
Тешкодь вӧлі став тайӧтор бӧрас асьтӧ выльысь аддзыны заводын, цехын, станокъяс дінын, кодъяс эз уджавны нин дас вит минут, но ставыс тайӧ вӧлі, ставыс тайӧ существуйтіс, а филиалса «молния» челядьлы тӧдвылӧ уськӧдіс, мый грознӧй Мингарей Бекиров виччысьӧ фронтӧвӧй бригадасянь вочакыв; и ӧні найӧ сёпӧв ёнджыка кӧсйисны, медым Мингарейлы вочакывйыс вӧлі тырвыйӧ достойнӧй.
Тайӧ здукас колоннаяс сайӧ локтіс Катя — дзик необычнӧй, рам, весиг полыськодь, быттьӧкӧ сійӧ яндысис аслас немвиччысьтӧм шудсьыс, быттьӧкӧ сійӧ поліс, мый шудыс вермас разавны, кыдзи кокни вӧт.
— Шубин ёрт, — шуис сійӧ фотографлы,
— Нина Павловна корӧ тіянӧс аски непременнӧ локны миянӧ капитан Стариковкӧд ӧбедайтны...
Стариков ёрт гижис нин миянлысь адреснымӧс...
Ребята, и ті ставныд кутанныд миянын ӧбедайтны...
— Пуксьӧй, — тӧждысьӧмпырысь шуис фотограф.
— Меным прӧста яндзим ставнас завод водзын, мый ме «Доска почётаӧ» сеті тіянсьыныд важ портрет.
Ӧні ті дзик абу сы кодь.
Сійӧ снимайтіс Катяӧс выдержкаӧн да кӧсйысис, мый аски ваяс замечательнӧй портрет.
Сэсся фотограф муніс термическӧй цехӧ корсьны ассьыс военнӧй ёртсӧ, а колоннаяс сайын бара заводитчис удж.
Первойӧн станоксӧ лэдзис Катя.
Вот сійӧ босьтіс обдирка и пыр жӧ пуктіс, сы вӧсна мый детальыс лои дзик гӧтӧвӧй.
«Буш» станок сэні вӧлі решительнӧ <rus>не при чём</rus> — сійӧ сӧмын прӧста суетитчис да мешайтіс Катялы кӧлдуйтны аслас ичӧтик пельк кияснас.
Квайтӧд глава
ВӦРТІ КОТӦРТӦМ
Мыйӧн сӧмын косьмис завкомовскӧй художникӧн гижӧм «молния», Костя осторожнӧя гартыштіс сійӧс трубкаӧ, и детинкаяс уськӧдчисны заводскӧй вороталань.
Кӧні автобусыс?
Автобус абу!
Сійӧ мунӧма Войвыв Полюсӧ и нуӧма Зиночка Соловьёваӧс.
Ворота дорын сулалісны Катя да Леночка.
— Мый ті сэтшӧм дыр ноксинныд! — скӧра шуис Катя.
— Колӧ вӧлі сӧмын ӧти цифра гижны, а ті быдса час кежлӧ вошлінныд!
Зиночка зэв ёна ӧбӧдитчис...
Виччысис, виччысис и муніс...
— А «молнияыс» эз косьмы да! — шуис расстроитчӧм Костя.
— Но, нинӧм, — решитіс Леночка.
— Зиночка тӧдӧ, уна-ӧ выработайтіс миян бригаданым.
Сійӧ выступитас Войвыв Полюсын торжественнӧй собрание вылын да ставсӧ висьталас.
Мунамӧй, ребята, гӧрд пельӧсӧ заседание вылӧ.
Сэні концерт лоас...
— Вай «молниясӧ»!
— горӧдіс Сева.
Сійӧ кватитіс Костя киысь «молниясӧ» да мӧдіс котӧртны; челядь муртса суӧдісны сійӧс.
— Тэ кытчӧ? — горӧдіс Костя.
— Эн приставайт!
Полюсӧ!
— Тэ жӧ туйсӧ он тӧд! — повзис Леночка.
— Тӧда!
Челядь висьтавлывлісны, кыдзи найӧ Войвыв Полюсӧ ветлывлӧмаӧсь.
Таті веськыда сизим километр...
Кӧрттуй вомӧн, а сэсся вӧрӧд...
Часджынйӧн котӧрта.
— Эновт сійӧс, Леночка, — серӧктіс Катя.
— Сійӧ йӧймӧма!
Кыдзи тыдалӧ, Костя сідзжӧ йӧймис.
— Котӧртам ӧтлаын! — Севалы шуис сійӧ.
— Ме верма сӧмын ӧтлаын, кабысь-кабысь! — шмонитіс радуйтчысь Сева.
— Зэвтчыв, командир!
Нывъяс мыйкӧ горзісны налы, но Костя да Сева нинӧм эз и кывлыны, котӧртісны мыйвынысь, бӧрӧ коли пожӧм вӧра роща, вуджисны кӧрттуй полотно, прӧйдитісны сутшкасьысь сутугаӧн кытшалӧм кутшӧмкӧ складъяс да медбӧрын воисны вӧр заводитчанінӧ.
Заводитчис кардінса зэв шоч, тувсов кодь васӧд, сӧмын на сылӧм лымйӧн да важ лыс дукӧн ӧвтысь вӧр.
Туйыс вӧлі няйт, уна вожъяса да ӧтарӧ вожавліс кыклаӧ, куимлаӧ, кытшлаліс васӧдінъяс да лолі век омӧльджыкӧн.
Детинкаяс котӧртісны туй бокӧдыс, чеччалісны вужъяс да кодзувкот чукӧръяс вывті.
Кокъясыс асьныс нуисны Костяӧс, морӧсыс паськыда лолаліс, сійӧ горша ньылаліс вӧрса чӧскыд дуксӧ.
Сева конйыштсис вужйӧ.
— Видзӧд, «молниясӧ» чукралан! — тӧждысис Костя.
— Вайлы ме нуа.
— Мун гуляйтышт! — ӧткажитчис Сева.
— Коді кодкӧд ӧтвылысь, кабысь-кабысь?
Ачым «молниясӧ» филиалӧ вая да видзӧдла, кутшӧм лоӧ Мингарейлӧн нырыс.
Кыксё ветымын процентыд — сійӧ штука!
Дерт, тайӧ вӧлі штука, тайӧн позьӧ вӧлі ошйысьны.
Матыс торжествоӧн водзвыв радлігтыр детинкаяс ещӧ тэрыбджыка мӧдісны котӧртны, но Костя друг воськовсӧ надзмӧдіс.
— Тэ мый надзмин? — сералігтыр юаліс Сева.
— Мун лучше гортӧ.
Тэтӧг верма... слабӧй звено.
— Неладнӧ мунам, — шуис Костя.
— Колӧ войвылӧ, а ми век рытыввылӧ да рытыввылӧ.
Омӧль туй!
— Сӧр! — горӧдіс Сева.
— Челядь меным висьтавлісны...
Тэ восьлав!
— А мый восьлавнысӧ, кор невернӧ мунам...
Сылысь кывъяссӧ подтверждайтӧмӧн туйыс крута чукыльтіс рытыввылӧ.
Сева сідзжӧ надзмӧдіс мунан ӧдсӧ.
Найӧ сюся видзӧдлывлісны вӧрса чащаӧ.
Водзын лои югыдджык, мыйкӧ югнитліс, пӧртмыштчис алӧй рӧмӧн.
Кажитчис, мый лэччысь шонділӧн югӧръясыс вольсасьӧны пуяс костӧ.
— Быттьӧ ю, — думайтӧмӧн шуис Костя.
— Кытысь тані юыс? — пельпомъяссӧ топӧдліс Сева.
Здук мысти найӧ збыльысь лоисны кутшӧмкӧ визувттӧм ю вадорын, коді плотнӧя матысмӧ вӧлі пожӧм пуяс дінӧдз да мичаа отражайтіс рытъя кыалысь бисӧ.
Эз дзик пыр детинкаяс гӧгӧрвоны, мый тайӧ немся абу ю, а кизьӧр сёйысь паськыд полоса, коді вундӧ вӧлі вӧрсӧ.
Быдлаын тыдалісны джынвыйӧ вӧйӧм, чегъясьӧм да песӧм кыдзьяс да пожӧмъяс — кутшӧмкӧ страшнӧй вын накӧд истӧгкӧд моз расправитчӧма.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — гӧгӧрвотӧг юаліс Сева.
— Мыйысь тайӧ?
— Быттьӧ туй...
Аддзан, колеяяс...
Кӧнсюрӧ кизьӧр сёй пӧвстын вылӧ кыпалӧмаӧсь вӧлі косьмӧм сёйысь артмӧм кузьмӧснога сорсъяс, на костӧ чукӧрмӧма ва.
— Нинӧм ог гӧгӧрво! — скӧрмис Сева.
— Вот и вудж мӧдар вадорас!
— А ноко ланьтлы! — шуис Костя.
Найӧ кутісны кывзысьны.
РАДОСТНӦЙ ВСТРЕЧА
Первойсӧ кажитчис, мый кывзысьны нинӧм, а сэсся лои мый кывзыны.
Тайӧ сьӧкыд да пыдісянь мургысь шум.
Сева немвиччысьтӧг уськӧдчис места вылысь да, «молниянас» ӧвтчигтыр, котӧртіс шумыслы паныд.
Котӧртіс и Костя.
— Тӧдан, мый тайӧ?
Тӧдан? — волнуйтчӧмысла виньдалігтыр горӧдіс Сева.
Костя вочавидзис, но ачыс эз кыв ассьыс вочакывсӧ.
Шумыс немвиччысьтӧг содіс миллионпӧв, кыптіс му улысь, качнитіс быд пожӧм.
Костя немвиччысьтӧг аддзис куим танк.
Найӧ тыдовтчисны неыджыд мыльк йылын, кысянь лэччӧ вӧлі визувттӧм юыс.
Куим танк мыччысисны ыргӧн рӧма енэж фон вылын да здук кежлӧ быттьӧ кынмисны места вылас.
Страшнӧйӧсь, шензьӧданаӧсь, чудеснӧйӧсь тані вӧрас, йӧзтӧминас вӧліны енэжлань чургӧдӧм пушкаа тайӧ вывті гырысь машинаясыс, быттьӧкӧ куим чудовище петісны кыйсьыны.
Эз на удитны найӧ торйӧдчыны ыргӧн рӧма, ыпъялысь енэжысь, кыдзи мыччысис нин мӧд рад — сизим машина, а на бӧрвылын мыччысис коймӧд рад — дас машина...
Сева котӧртіс Костя дінӧ, кватитіс сійӧс пельпомӧдыс да вомсӧ вайӧдіс сійӧ пель дорӧ.
— Танкъяс!
Миян танкъяс!
Аддзан! — горӧдіс сійӧ.
Синъясыс сылӧн вӧліны йӧйлӧн кодьӧсь; сійӧ бергаліс места вылас, жӧдзис, юрсьыс нетшыштіс кепкасӧ, ӧвтіс сійӧн, тыдалӧ мыйкӧ горзіс, но сылӧн гӧлӧсыс вошліс пуяс костын кӧртлӧн жургӧм шыас, лолавнысӧ лолі сьӧкыд, сьӧлӧмыс йӧктіс век тэрыбджыка, век нимкодьпырысьджык.
— Танкъяс, миян танкъяс! — места вылын бергаліг да кияснас ӧвтчигтыр горзіс и Костя.
— Аддзан!
Ыджыд заводысь танкъяс! — горӧдлывліс сійӧ, кӧть и тӧдіс, мый тайӧ бесполезнӧ, сы вӧсна мый Сева оз кыв ни ӧти кыв.
Танкъяс лоины нин детинкаяс весьтын.
Найӧ рад бӧрся рад мунісны вӧрын вӧчӧм став туй пасьталаыс, дышпырйӧ кытшовталісны ӧтка кыз пожӧмӧс, коді дзонь кольӧма вӧлі ичӧтик дітор вылӧ, мунісны сёйсӧ кодйиг да сійӧн ёрта-ёртсӧ пызйигтыр.
Найӧ вӧліны краситтӧмӧсь на, но сёйлаыс улітіыс лоӧмаӧсь вижӧсь, да сӧмын башняясыс кольӧмаӧсь сьӧдӧсь, а башняяс вылын тыдалісны еджыд шыпасъяс:
«Планысь вывті — первомайся», «Планысь вывті — первомайся», «Планысь вывті...», «Планысь вывті...», и ещӧ, и ещӧ...
— Вывті уна! — горзіс Костя.
— Аддзан, вывті уна!
— И сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі терпитны позьтӧм пӧсь, биа.
Эз сійӧ вӧч тайӧ танкъяссӧ, тайӧ лыдтӧм машинаяссӧ.
Найӧс вӧчисны йӧз, кодъяс уджалісны Ыджыд заводын, — сывдісны, вундалісны, пузьӧдалісны стальсӧ, сверлитісны пушкаяс, тэчисны моторъяс.
Но ӧд Костя сідзжӧ кужис вундавны сталь, и та вӧсна сійӧ друг почувствуйтіс, мый тайӧ сылӧн воляыс водзӧ нуӧдӧ сьӧкыд машинаяссӧ, водзӧ сьӧкыд туйӧд, сылӧн сьӧлӧмыс йирксьӧ грознӧй машинаяслӧн стальнӧй морӧс пытшкын.
Ӧти танк эз кӧсйы кытшовтны дітор вылын гордӧя сулалысь пожӧмӧс.
Сійӧ матыстчис да зурасис кыз пуӧ, кыдзкӧ кыпӧдчис, выхлопнӧй трубаысь муӧ кучкис турунвиж пламя, танклӧн гусеницаяс мӧдісны ньӧжйӧджык, ыджыд шумӧн вӧйтчисны сёйӧ.
Пожӧм шензьӧдана дрӧгмуні, здук кежлӧ кынмыліс места вылас, катовтчис, ӧвтыштіс увъяснас да ньӧжйӧникӧн пӧрис.
— Давай! — горӧдіс Костя, и сылӧн кулакъясыс доймымӧн топалісны. — Да-вай ещӧ!
Тайӧ эз пожӧм пӧр, а сійӧ, кодӧс бырӧдны долженӧсь вӧліны танкъяс, уральскӧй танкъяс, кодъясӧс вӧчисны сэтшӧм жӧ оружейникъяс, кыдзи сійӧ, Костя, кыдзи Герасим Иванович, Нина Павловна, Сева, Катя, Мингарей, Миша...
— Давай! — туй пӧлӧнын сулалысь пожӧмъяс вылӧ индӧмӧн танкъяслы кевмысис сійӧ. — Давай, давай!
Но танкъяс, рад бӧрся рад, гы бӧрся гы, мунісны асланыс туйӧд, да сьӧд башняяс вылын яръюгыда тыдалісны кывъяс: «Планысь вывті — первомайся», «Планысь вывті...», «Планысь вывті...» Уна-ӧ вӧлі танкыс?
Танкъяс вӧліны сэтшӧм уна, мый Костя эз и думыштлы лыддьыны.
Пом!
Помасис грознӧй шествие.
Быгъяліс да муркъяліс на вӧрсӧ вундысь танкӧвӧй туйлӧн виж сёйыс, но моторъяслӧн шумыс ӧдйӧ чиніс, кыдзи визув ытва бӧрын ю вылын ямӧ ва; сійӧ бара пӧри муувса жургӧм шумӧ, кодъяслӧн йӧлаыс эз нин юргы вӧрті.
Костя гӧгӧр видзӧдліс, чукӧстіс:
— Севолод!
Аслас гӧлӧслӧн шыыс сылы кажитчис слабӧн, тіралысьӧн.
Сійӧ унджык босьтіс морӧсӧ сынӧдсӧ да горӧдіс:
— <ns>Се-во-лод</ns>!
«Молниясӧ» вай!
<ns>Се-во-лод</ns>!
Чӧв-лӧнь...
Сева вошис «молниянас».
Костя горӧдіс ещӧ гоз-мӧдысь, воча шыасьӧмыс эз кыв, да ньӧжйӧник мӧдӧдчис.
Нинӧмла вӧлі мунны Войвыв Полюсӧ: торжественнӧй собрание кежлӧ сійӧ сёрмис нин, и, сыысь кындзи, Севакӧд ӧтлаын воши «молнияыс».
Но делӧыс не сӧмын таын...
Сійӧс эз нин интересуйт Мингарейӧс дэльӧдӧмыс.
Не тайӧ ӧні вӧлі колана.
А мый нӧ вӧлі колана?
Сійӧ муніс трӧпинкаӧд, коді, сылӧн арталӧм серти, должен вӧлі вайӧдны заводскӧй окраина дорӧ, да зілис сообразитны, уна-ӧ колӧ вӧчны танкъяс, «катюшаяс», самолётъяс, пушкаяс, медым путкыльтны фашистӧс, шыбитны сійӧс му вылӧ да гадюка змеяӧс моз нырыштны.
Сійӧ дась вӧлі фронтлы став оружиесӧ вӧчны аслас киясӧн.
Пемдіс, да вылын чӧв олысь лӧнь пожӧм лысъяс пӧвстын мӧдісны пӧртмасьны-дзирдавны кодзувъяс.
Костя эз тӧд, ылын-ӧ, матын-ӧ гортӧдзыс, — сійӧ прӧста аслас думъяслы шпыннялігтыр да аслас шпыннялӧм йылысь казявтӧг, муніс водзӧ.
Сэсся сійӧ мӧдіс тӧждысьны — эз-ӧ ылав Сева? — да некымынысь горӧдліс, но вочаыс нинӧм эз кыв.
ДЕЛӦЛЫ ПОМ
— Воин жӧ! — шуыштіс Сева, мыйӧн сӧмын Костя воськовтіс боковушка порог вомӧн.
— Кӧні нӧ тэ вӧлін?
Вошис, быттьӧкӧ му пырыс муніс...
Серпасыс, кодӧс аддзис Костя, вӧлі сэтшӧм интереснӧй, мый сійӧ весиг эз удит скӧрмыны.
Уліас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн Сева пукаліс топчан вылын да блюдйысь юис чай.
Тыдалӧ, сійӧ важӧн нин юӧ — чужӧмыс сылӧн югъяліс, удовольствиеысла синъясыс лоӧмаӧсь ичӧтӧсь да гудырӧсь.
Стенын, веськыда Сева весьтын, кыдзи победнӧй знамя, ӧшаліс буретш сійӧ «молнияыс», кодӧс детинкаяс долженӧсь вӧлі нуны филиалӧ и вот эз нуны.
«Привет Костя Малышевлӧн фронтӧвӧй бригадалы! — висьтавсис «молнияын».
— Первомайся соревнованиелӧн бӧръя лунӧ сійӧ выработайтіс бригаднӧй норма 250 процент вылӧ».
— А тэ кытчӧ вошин? — юаліс Костя.
Вӧлӧмкӧ, ставыс артмӧма зэв прӧста: Сева сэтшӧма ылалӧма танкъяснас, мый вунӧдас Костя йылысь, котӧртас танкъяс бӧрся, а кор нин казялас, сійӧ аддзас кутшӧмкӧ пригород да кутшӧмкӧ завод.
Тайӧ вӧлӧма Ыджыд завод.
Севалы колис сӧмын пуксьыны трамвайӧ, а трамвай сійӧс вайӧдіс пӧшти Землянӧй холмӧдз.
Гортын Сева тӧдмалӧма, мый Нина Павловна да Катя абу на воӧмаӧсь клубысь торжественнӧй заседание вылысь, да пуксис чай юны.
— «Молниясӧ» Войвыв Полюсас эг вермӧ нуны, — шуис Костя.
— Чепуха, — вочавидзис Сева.
— Мингарей и «молниятӧгыс» тӧдмалас, уна-ӧ ми выработайтім...
А тайӧ «молнияыс» медым миянын ӧшалас... на память.
— А кӧсйи Мингарейлы петкӧдлыны жар!
— Но сійӧс, — мирнӧя вочавидзис Сева.
— Лоасны на Мингарейкӧд миян делӧяс, удитам сёрнитны.
Сӧмын ӧні Костя помӧдз вайӧдіс мӧвпсӧ, коді боковушкаӧ пыригӧн на воис сійӧ юрӧ.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый Сева кык лунӧн помаліс сахарсӧ, кодӧс пӧлучитліс майся норма шӧт весьтӧ, — сахарыс сылӧн, кыдзи Костялӧн, эз вӧв, и век жӧ...
— Тэ мый он шутьляв? — юаліс сійӧ.
— Йӧй ме вӧлі шутьлявны, — вочавидзис Сева, юыштіс блюдйысь да чӧскыда корсьыштліс.
— Ачыд шутьляв, окота кӧ...
Вай кружкатӧ — кисьта!
Костя вайӧдіс кружкасӧ вомдорас да гӧгӧрвоис, мый шутьлявны збыльысь эз ков.
Некор на нэмнас эз удайтчыв сылы юны татшӧм юмов чай, позьӧ кӧ вӧлі сук пӧсь сиропсӧ шуны чайӧн.
— Озыра олан! — шуис сійӧ.
— Кытысь сахарсӧ босьтін?
— Ог тэнсьыд, кабысь-кабысь!
Ставыс лои гӧгӧрвоана.
Ассьыс радлӧмсӧ дзебны зільӧмӧн Костя, быттьӧкӧ нинӧм эз гӧгӧрво, упрекнитіс ёртсӧ:
— Запастӧ видзан?
А лӧз руас мыйӧн мунан?
— Кутшӧм лӧз руӧ? — веськодьпырысь юаліс Сева.
— Сэтшӧм-кутшӧм...
Яснӧ — зарнила.
— Тэнад зарнитӧг справитча, — вочавидзис Сева.
— Кӧсъян ещӧ чайсӧ юны?
Меным абу жаль. —
И сійӧ дорӧдзыс тыртіс кружкаяссӧ.
Тешкодьтор: ставыс тайӧ сӧмын обрадуйтіс, но кыдзкӧ эз шензьӧд Костяӧс.
Мӧдарӧ, ӧні эськӧ вӧлі ёна шензьӧданаджык, шуис кӧ Сева: «Вай тамгатӧ да румянцевскӧй челядьлы письмӧсӧ, ме тайӧс заслужиті».
Важӧн нин Костя виччысис, мый сылӧн ёртыс кутшӧмкӧ помка улын ӧткажитчас тайгаӧ мунӧмысь, да ӧні почувствуйтіс, кутшӧм уна вӧлі уверенностьыс тайӧ виччысьӧмас.
Костя тӧдвылӧ уськӧдіс ставсӧ — Землянӧй холм вылын стычкасӧ, Гималаи вылын тышсӧ, ныж пома кӧрттувйӧн историясӧ — и серӧктіс, кыдзи серӧктіс эськӧ верстьӧ морт дженьыд гач аддзӧм бӧрын, кодӧс сійӧ новліс челядь дырйиыс.
Танкъяс?
Дерт, танкъяс ворсісны ассьыныс роль, но не сӧмын танкъяскӧд встретитчӧмӧн объясняйтчӧ зарнила экспедицияысь Севалӧн ӧткажитчӧмыс.
Вывті уна важнӧйыс, решительнӧйыс лои детинкаяс олӧмын, ыджыд вын вӧлі выль тӧвлӧн, коді колоннаяс сайӧ пырис фронтӧвӧй бригадалӧн существуйтан первой лунӧ.
Выль тӧлыс ылӧ-ылӧ вӧтліс лӧз русӧ, и сійӧ, мый неважӧн на кажитчис прӧстӧйӧн, вернӧйӧн да важнӧйӧн, лои шаткӧйӧн да невернӧйӧн, кыдзи джынвыйӧ вунӧдӧм мойдкыв, кыдзи дженьыдик вӧт,
— Вежа ты, сьылысь черияс, тылӧн зарни пыдӧсыс...
Вермис ӧмӧй тайӧ ставыс ӧткодьӧн лоны сыкӧд, мый кытшалӧ вӧлі детинкаясӧс, мый вӧлі налӧн олӧмӧн, налӧн тышӧн, налӧн сьӧкыд да радостнӧй делӧӧн?
Вермас лоны, та йылысь жӧ думайтіс и Сева, — Костя нюмъялӧм вылӧ сійӧ воча нюммуніс, сылысь согласие юасьтӧг кружкаӧ кисьтіс ставсӧ, мый вӧлі чайникын, да шлопкӧдіс аслыс кынӧмас.
— Узьны колӧ, — шуис сійӧ.
— Сахарыд аски кежлӧ на тырмас.
А Нина Павловна да Катя абуӧсь.
Навернӧ, гӧрд пельӧсын ыджыд концерт.
Интереснӧ эськӧ вӧлі тӧдны, уна-ӧ вӧчис Мингарейлӧн бригадаыс.
А мый, сетіс кӧ, шуам, кыксё ветымын витӧс?
— Думыштін жӧ!
— Узьны водан?
— Ог... виччысьла...
Вӧлі шоныд, дзик шоныд рыт, и кодзувъяс мирнӧя видзӧдісны му вылӧ.
Найӧ корсисны Костяӧс, коді пукаліс ворота дорын скамья вылын, да мыйкӧ юалісны.
Вермас лоны, найӧ юалісны: «Мыйла тэ шогсян?»
А Костя и ачыс эз гӧгӧрво, мыйла сылы друг лои гажтӧм.
Гашкӧ, тайӧ лои сы вӧсна, мый унатор помасис, разсис да окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧ ставыс водзӧ мунас.
Гашкӧ, гажтӧм лои и сы вӧсна, мый аслас шензьӧдана лоӧмторъясӧн тыр лун бӧрас ставыс кыдзкӧ чӧв уси и сійӧ коли ачыс аскӧдыс, тӧдвылӧ уськӧдіс Румянцевкаӧс, тӧдвылӧ уськӧдіс Митрийӧс...
А, гашкӧ, ставсьыс таысь мыжаыс вӧлі дум сы йылысь, мый Катя да Леночка кывзӧны концерт, гажӧдчӧны, а сійӧ йӧйталӧм вӧснаыс пукалӧ ворота дорын да виччысьӧ найӧс, кӧть унмыс ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка личкӧ сылысь юрсӧ Шагистӧйлы пельпом вылӧ, коді пукаліс сыкӧд орччӧн.
Шагистӧй чошкӧдчис, никӧстіс да судорожнӧя очсовтіс.
Пу тротуар вылын кылісны тэрыб, кокни воськовъяс,
пемыдсьыс петіс ичӧтик фигурка, Шагистӧй уськӧдчис сылы паныд.
Катя — дерт, тайӧ вӧлі Катя — шуис:
«Эн лезит, йӧй пон!»,
аддзис Костяӧс да лоис рад.
— Тэ гортын нин!
И Сева?
Ук, кутшӧма сьӧлӧм йирксьӧ!
Ми сэтшӧма волнуйтчим!
Кытчӧ ті вошлінныд?
Гӧгӧрвоан, сӧмын на помасис концертлӧн первой отделениеыс, а филиалысь воис Зиночка да шуис, мый филиалын тэнӧ да Севаӧс абу аддзылӧма.
Ми ставным сэтшӧма повзим...
Думайтім, мый ті вӧрас вошинныд.
— Ньӧти эг вошӧй, — нюммуніс Костя: сылы вывті нимкодь вӧлі сы вӧсна, мый сы йылысь думайтісны, тӧждысисны.
— А Мингарей уна-ӧ сетӧма?
— Кыксё нелямын вит процент...
Митинг вылас сійӧ выступитӧма да молодечьясӧн миянӧс шуӧма.
— Бур!
— Вывті, — серӧктіс Катя да корис: — Пукалыштам тані, виччысьлам Нинаӧс да Леночкаӧс.
Найӧ пуксисны да дыр чӧв олісны.
Друг Катя шӧпнитіс:
— Вот ставсӧ аддза, ставсӧ кыла да ньӧти, ньӧти ог верит, мый ставыс тадзи и эм...
Ми талун Нинакӧд вообще йӧй кодьӧсь...
Торжественнӧй заседание вылын Сергей Степанович вӧчис доклад.
Сійӧ ошкис Нинаӧс, мый сійӧ велаліс калитны «рюмка», а Нина нинӧм эз гӧгӧрво...
И ме эг гӧгӧрво, кор Сергей Степанович зэв ёна ошкис миянсьыным бригаданымӧс...
Бӧрыннас Леночка миянлы ставсӧ висьталіс...
— Шудыс шымыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ, вӧсньыдик сойяс друг шымыртісны Костялысь голясӧ, кӧдзыд тіралысь паръяс инмӧдчисны сылы банбокас.
— Рӧдимӧй вокӧй тэ менам, вот ме бӧрддза ӧні... —
гӧлӧсын синваӧн да серамӧн шуаліс сійӧ.
— Со нин бӧрда...
О, сэтшӧм йӧй!
Плакса-варакса...
— Йӧй и эм, — вочавидзис Костя да кыліс, быттьӧ Ыджыд Митрий вирӧн тырис сылӧн сьӧлӧмыс да вӧчис сійӧс способнӧйӧн вӧчавны чудесаяс Катя ради, аслас ёртъяс ради, став найӧ ради, коді сыкӧд ӧтвылысь юкліс шогсӧ да шудсӧ, коді сыкӧд ӧтлаын тышкасис да сыкӧд ӧтлаын должен вӧлі победитны врагӧс аслас душалӧн вынӧн да аслас кияслӧн искусствоӧн.
Кылісны гӧлӧсъяс.
Тайӧ воисны Нина Павловна да Леночка.
Найӧ лоины радӧсь, мый Костя да Сева ловъяӧсь, дзоньвидзаӧсь, неуна сёрнитыштісны, и Нина Павловна прикажитіс челядьлы мунны узьны.
— Ой, дзикӧдз вунӧді! — тӧдвылӧ уси Леночкалы.
— Малышок, Коля тшӧктіс висьтавны, медым тэ гижин удостоверение фронт вылӧ, мый сійӧ кутіс бура уджавны.
Гижан?
— Яснӧ, гижа, — кӧсйысис Костя.
«КУТШӦМ УЖАС!»
Нина Павловна да Антонина Антоновна босьтчисны аскися званӧй ӧбед кежлӧ пусьыны да пӧжасьны.
Катя кӧсйис жӧ кӧзяйкаавны, но сійӧс вӧтлісны узьны, а Костя Нина Павловналысь корис чернила, перӧ да бумага и кухня пызан пельӧсын заводитіс гижны кӧсйысьӧм удостоверениесӧ.
Удостоверениеыс мунас фронт вылӧ, сэні сійӧс лыддяс гвардияса капитан Глухих да лоӧ рад, мый сылӧн пиыс Николай справляйтчӧ нин кык станокӧн да вообще нинӧмӧн абу омӧльджык трудӧвӧй фронтвывса мукӧд гвардеечьясысь.
Но кутшӧм кывкутана да сьӧкыд делӧ — официальнӧя гижасьны!
Костя почувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм серьёзнӧйӧн да важнӧйӧн, мый весиг пӧсяліс, но удостоверение гижӧмыс ньӧти эз сод, сы вӧсна мый Костя оз вӧлі тӧд, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ...
Бур, мый Нина Павловна отсаліс.
Сӧстӧм кичышкӧдӧн юрсӧ кӧрталӧмӧн, тесто гудралігтыр сійӧ диктуйтіс:
— Гиж: «Уважаемӧй Глухих ёрт» — восклицательнӧй знак.
Ӧні гиж выль строкасянь: «Миян фронтӧвӧй бригада нимсянь поздравляйта Тіянӧс — ыджыд шыпассянь — Май первой лунӧн да желайта боевӧй успехъяс» — точка.
Гиж выль строкасянь: «Ме рад юӧртны Тіянлы — ыджыд шыпассянь, — мый Тіян — ыджыд шыпассянь — пиныд Николай Глухих...»
Тадз сійӧ диктуйтіс письмӧсӧ ставнас, мый вылӧ ковмис не этша кад, кӧть Костя зілис гижны ӧдйӧджык да, кыдзи шуласны, синсӧ куньӧмӧн, решайтіс грамматическӧй загадкаяс, кодъяс сы водзӧ сувтлісны быд кыв гижигӧн.
Тайӧ испытаниесӧ сійӧ помаліс гӧрдӧдӧма да жуялӧма.
Дерт, делӧвӧй переписка нуӧм дорысь сылы кокньыдджык эськӧ вӧлі став «Бушъяс» вылын, тшӧтш и отделочнӧй вылын, уджавны быдса смена.
Кор эштӧдіс гудравны тестосӧ, Нина Павловна мыськис кисӧ да чышкалігмозыс Костя пельпом вывті видзӧдліс письмӧ вылӧ.
— Колӧ признайтчыны, мый почеркыд тэнад абу блестящӧй, — шуис сійӧ.
— Тешкодь, мыйлакӧ ме думайтлі, мый тэ гижан бурджыка.
Энлы, энлы!
Мый тайӧ татшӧмыс? —
Сійӧ лыддис письмӧсӧ, шензьӧмӧн ӧвтыштіс кинас да горӧдіс:
— Костя! Кутшӧм ужас!
Кывъяс дорсьыс ӧшибкаясыс кыкпӧв унджык!
Кошмар! —
Сійӧ кватитіс перӧсӧ да заводитіс подчеркивайтны ӧшибкаяссӧ.
Пызан сайын сӧмын на пукаліс медбур фронтӧвӧй молодёжнӧй бригадалӧн знатнӧй командир, мӧлӧтлӧн первой снайпер, майводзвывса соревнованиеын Мингарей Бекировӧс победитысь, и чуймӧм Нина Павловна водзын друг лои кумач гӧрд пельяса дзикӧдз яналӧм ичӧтик неуч.
— Тэ вообщесӧ школаын велӧдчылін? — юаліс Нина Павловна.
— А кор вӧлі велӧдчынысӧ... — нурбыльтіс Костя.
— Митрий вердысьӧн эз вӧв, гортын эз пукав...
Ме кык тӧв школаӧ котралі, а сэсся век уджалі...
— Гашкӧ и сідзи да, — ышловзис Нина Павловна.
— Мый нӧ, ковмас ӧні велӧдчыштны.
— Арсяньыс велӧдчыны кута, — решительнӧя кӧсйысис Костя.
— Бригадаын ми сёрнитчим нин, медым арнас ставнымлы ӧтлаын пырны взрослӧйяс школаӧ.
— Оз, тадз оз туй, — эз сӧгласитчы Нина Павловна.
— Арӧдзыс ылын на.
Ті долженӧсь служитны фронтлы, сы вӧсна мый уджалан кияс оз тырмыны, но и тіян абу право пӧрны варваръясӧ.
Праздник бӧрын и заводитам рытъя школаӧ лӧсьӧдчыны.
Тэныд ковмас суӧдны бригадаса став мукӧд членъясӧс.
— Суӧда! — чорыда шуис Костя.
— Велӧдчыны ме радейта... —
Сійӧ зумыштчис да корис:
— Удостоверениесӧ ті Севолодлы энӧ мыччӧдлӧй.
Сералас сійӧ менӧ.
— Эн расстраивайтчы, — успокоитіс сійӧс Нина Павловна.
— Фронт вылӧ письмӧсӧ ме ӧні чистӧвӧй вылӧ перепишита...
Но тӧд, ме тэнад бригадалы спокой ог сет, кытчӧдз ті онӧ лоӧй став наукаяс кузя академикъясӧн.
А ӧні... —
Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
— Стӧч дас кык!
Праздник воис!
Поздравляйта тэнӧ Май первой лунӧн, Малышок, да Мингарейкӧд соревнованиеын победаӧн!
— А тіянӧс «рюмкаӧн»!
— вочавидзис Костя.
Нина Павловна Костяӧс колльӧдіс узьны, и будущӧй академик муніс боковушкаӧ шуда, сы вӧсна мый водзын вӧлі быдса олӧм да сы вӧсна мый сійӧс виччысис ыджыд удж.
Но сійӧ эз пов ни уджсьыс, ни велӧдчӧмсьыс, сы вӧсна мый свет вылас эз вӧв ӧтнас да сы вӧсна беспокойствоыс эз вӧв страшнӧ, эз вӧв сьӧкыд.
ЭПИЛОГ
ЛӦЗ РУ ЙЫЛЫСЬ СКАЗ
Н. кар сайын эмӧсь вӧрӧн тырӧм ляпкыд гӧраяс, а гӧраяс костас пластнитчӧма долина, кыті визувтӧны сӧдз кӧдзыд шоръяс.
Тані и чукӧртчисны массовка вылӧ «катюшалӧн» мастеръяс Сталин ёртлы воджынся рапорт подпишитӧм честь кузя.
Локтісны татчӧ заводысь токарьяс, слесарьяс, лекальщикъяс, термистъяс, воисны филиалысь тарникъяс, сборщикъяс, упаковщикъяс.
Встретитчисны друзья-соперникъяс, кодъяс пӧся соревнуйтчисны да дружитісны лунысь-лун век ёнджыка, сы вӧсна мый найӧ соревнуйтчисны ӧти думӧн — фронтовик-ёртъяслы фашистъясӧс разгромитӧм могысь сетны унджык оружие.
Паськыд долина ловзис, шумитны мӧдіс йӧз гӧлӧсъясӧн.
Дерт, медся войдӧр вӧлі митинг.
Ораторъяс сёрнитісны заводлӧн да филиаллӧн достижениеяс йылысь.
Найӧ уджалісны Уралса мукӧд военнӧй предприятиеяс дорысь, став Урал дорысь не омӧльджыка, — воджынйӧн тыртісны обязательство, кодӧс босьтлісны вобыд кежлӧ, да Сталин ёртлы клянитчисны во помасьтӧдз вӧчны сы мында жӧ.
abu
Заводын полнӧй ходӧн нин уджаліс выль сборочнӧй конвейер, кодӧс устроитӧма вӧлі кузь кирпичнӧй цехӧ, рабочӧй-новичокъяслы воссис ФЗО школа, заводитчисны занятиеяс учебнӧй комбинатын, кӧні том рабочӧйяс кывзісны лекцияяс, кыдзи бурджыка уджавны станок сайын.
А найӧ, кодъяс думыштісны арсянь мунны взрослӧйяс школаӧ, занимайтчисны особӧй кружокъясын.
Медся бур кружокӧн вӧлі сійӧ кружокыс, кодӧн руководитіс Нина Павловна Галкина, а медся бур ученикӧн тайӧ кружокас — Костя Малышев.
Уралсянь ылын-ылын гымаліс война.
Заводитчисны решительнӧй бойяслӧн грознӧй лунъяс.
Враг вӧлі зэв вына, но сійӧ вӧлі сӧмын вына, а сӧветскӧй войтыр лоис век дружнӧйджык, сӧветскӧй войтыр трудитчис век бурджыка да веритіс аслас победаӧ — сідзкӧ, враг дорысь сійӧ вӧлі ёна вынаджык.
Та йылысь митинг вылын сёрнитісны верстьӧ рабочӧйяс, и Костя сідзжӧ выступитіс.
— Кытчӧдз ог бырӧдӧй фашистъясӧс, кутам нуны вахта, кутам соревнуйтчыны Мингарей Бекиров бригадакӧд! — шуис сійӧ.
Мингарей воча горӧдіс:
— Правильнӧ, Малышок!
Молодец, башка!
Митинг бӧрын ставӧн мӧдӧдчисны гож сайӧ шойччыштны, сы вӧсна мый вӧлі вывті жар.
Нина Павловна кутіс Катяӧс да Леночкаӧс велӧдны кыны венок нывъясӧн чукӧртӧм скромнӧй дзоридзьясысь,
Миша, Сева да Колька заводитісны шахматнӧй турнир,
Костя да Мингарей тӧлкуйтісны филиальскӧй выльторъяс йылысь, а Герасим Иванович вевттьысис газетӧн да вуграліс.
— Став семья ӧтчукӧрын, — шуис директор, коді ветлӧдліс ӧти группа дінсянь мӧд дінӧ.
Сійӧ шуткаӧн казьтіс Костялы: — Со ним прамӧй гожӧм, а тэ век эн пышйы тайгаӧ.
Да ещӧ кӧсйысин война помасьтӧдз вахта нуны.
Кыдзи нӧ тайӧ сідзи?
— А мый меным тайгаас вӧчны? — вочавидзис Костя.
— Меным и тані бур.
— Война помасьӧм бӧрын ми сыкӧд лӧз руӧ мунам, — шыасис Миша.
— Тшак пыдди кутам зарни вотны...
— Мыйся лӧз ру? — юаліс Нина Павловна.
А Катя сідзжӧ шуис:
— Нинӧм ог гӧгӧрво!
Мыйся лӧз ру?
— Тайна, — серьёзнӧя шуис Миша. — Сійӧс восьтыны вермас сӧмын ачыс Малышок...
Ставныс интересуйтчӧмӧн видзӧдісны Костя вылӧ.
Сева гусьӧн мыччӧдліс сылы кулаксӧ, тайӧ лоӧ вӧлі: «Ме нинӧм ог тӧд, эн лысьт менӧ дзугны аслад лӧз руӧ!», а Колька конспиративнӧя мигнитіс шуйга синнас.
— Малышок, висьтав миянлы лӧз ру йывсьыд! — прикажитіс Катя.
— Тайӧ сказка, да?
— Висьтала, — сӧгласитчис Костя.
— Сӧмын абу сказка тайӧ, абу глупость...
И сійӧ заводитіс рассказ:
— Вокӧй менам Митрий эз радейтлы пукавны гортын.
Сійӧ радейтліс тайга, вӧлявыв.
То охота вылӧ котӧртас, то зарни мыськавны — век удача корсис.
Вот тӧлын муніс сійӧ ылі <ns>маньси</ns>-вогулъяс дінӧ — видзӧдлыны, кыдзи вӧрса йӧзыс олӧны.
Муніс сійӧ тайгаӧд, аддзыліс ӧти Ивдель-ю, мӧд Ивдель да коймӧдӧс, а сэні и вогулъясӧдз нин матын.
Мунӧ Митрий тайгаӧд, видзӧдӧ — лыжня.
Сійӧ тайӧ лыжня вылас сувтӧ, аттьӧ шуӧ, муннысӧ кокньыдджык.
Сӧмын вот кылӧ — кодкӧ сэтшӧм нораа горзӧ, быттьӧкӧ кӧчӧс руч чашйӧ, виӧ.
Аддзӧ Митрий он гӧгӧрво мый: мыйкӧ гӧрд меткылясьӧ лым вылас, тупыль моз быгыльтчӧ.
А тайӧ рысь-разбойница пуяс вывсяньыс уськӧдчӧма вогул-детинка вылӧ — ыджыд, скӧр рысь.
Морт вир сылы ковмӧма.
А мый Митрийлы вӧчны?
Лыйны оз позь и пуртӧн сатшкыны оз позь — детинкаыслы инмас, дойдан.
Сэки Митрий рысьсӧ голяӧдыс кватитӧма, ас вылас зверсӧ кыскӧма, а рысьыс гыжъяснас сы вылысь ставсӧ чашъяс, ордлыяс вывсьыс яйсӧ куляс.
Но, Митрий сійӧс, яснӧ, джагӧдас, а ачыс усяс садьтӧг.
Вирыс сылӧн уна мунас.
Садьыс петас, а сійӧ юртаын куйлӧ, кырсьӧн да кӧр куясӧн гартлӧмаӧсь, а дінас — пӧрысь старик и шуалӧ сылы вогулъяс кыв вылын меліа-меліа: «Бур тэ мортыс, збой!
Тэ менсьым внукӧс смертьысь спаситін.
Куйлы, бурдӧдчы — ме тэныд друг, а тэ меным дона гӧсьт».
А тайӧ вӧлӧма свет вылас медся пӧрысьыс Володька Бахтиаров.
Митрийӧс сійӧ вужъясӧн лечитӧма, дзикӧдз лечитӧма, Митрий бӧр важкодьыс вына лоӧма.
Лӧсьӧдчас Митрий бӧр ас йӧз дорӧ мунны, а Бахтиаров шуӧ: «Со тэныд, Митрий, низь куяс, а со менам тамга, кодысь донаджыксӧ он аддзы.
Тэ сійӧс кӧть кутшӧм <ns>маньси</ns>лы мыччӧдлы, а сійӧ тэнӧ ме дорӧ вайӧдас, и нуӧда ме тэнӧ лӧз руӧ.
А сетан кӧ кодлыкӧ тамгасӧ, ме и сійӧс нуӧда»...
Кор Костя воис тайӧ местаӧдзыс, Колька ышловзис, Сева веськодьпырысь мӧдіс вештавны пӧв вылын фигураяссӧ, а Миша нюммуніс.
— А мый нӧ сэтшӧм лӧз руыс? — юаліс Нина Павловна.
— Энлы, ставсӧ висьтала, — вочавидзис Костя да водзӧ нуӧдіс висьтсӧ.
— Сійӧ местаас, кӧні Володька Бахтиаров олӧ, тайгаыс ён, нюра.
Сійӧ тайгаас арнас руыс водӧ медводдза виж кор вылӧ.
Вылісянь видзӧдны — тайӧ руыс лӧз, дзик лӧз, быттьӧкӧ сӧстӧм енэж, а руас пыран — еджыд-еджыд, ассьыд китӧ он аддзы, сэтшӧм руыс.
И куйлӧ сійӧ руыс и куим и нёль лун, а сэсся тӧв пӧльыштас да весалас сійӧс, быттьӧкӧ эз и вӧвлы.
Тэ локтан Бахтиаров ордӧ,тамгасӧ сетан сылы, ру виччысигтыр, кутан овны, дыр-ӧ ковмас, сылӧн юртаын, гӧра вылын.
Бахтиаров тэнӧ вердны кутас, оз ӧбӧдит, а мыйӧн лоас руыс, сійӧ горӧдас: «Айда!» — и мунан тэ сы бӧрся, сӧмын вӧтчы, сылӧн кокыс кокньыд.
Дыр кутан мунны и вот воан, кытчӧ колӧ.
А тайӧ сэтшӧм ты — Вежа ты.
Гӧгӧр гӧраяс сулалӧны, а сійӧ уліас.
Абу ыджыд сійӧ тыыс, а мӧд сэтшӧм ты некӧн абу.
Тыас куим ю усьӧны, а кытчӧ мунӧны, он гӧгӧрво.
Сійӧ тыыс пуӧ-пуӧ, а ваыс кӧдзыд, киыд оз терпит.
И чериясыс сійӧ тыас ыджыдӧсь, югыд-лӧзӧсь да... сьылӧны.
— Ой, — ышловзис Леночка, — нинӧмысь ог верит!
— Ланьт! — шӧпнитіс Катя.
— Кыдзи тэ он гӧгӧрво, мый тайӧ сказка!
— Пуӧ-пуӧ тыыс, — водзӧ висьталіс Костя, — а сэсся ваыс друг мунас код тӧдас кытчӧ.
Сэки тыдовтчас пыдӧсыс, а пыдӧсас металл куйлӧ — и лыаӧн и гӧгрӧсіник самородокъясӧн.
Тэ сійӧс босьт, мыйта верман нуны, сӧмын вынсьыд вывті эн босьт.
Мыйӧн босьтан металлсӧ, Бахтиаров тэныд тшӧктӧ: «Айда!» и нуӧдас бӧр.
А мунӧ сійӧ кокньыда, тэнӧ виччысьны оз кут.
Тэ лишнӧй металлсӧ шыбитан, медым сӧмын не кольччыны, а кольччан — вошан.
Воан юрта дорӧ, руыс помасяс — мун гортад, пируйт, мӧдысь эн лок: Бахтиаров лӧз руӧ тамгатӧг оз нуӧд.
— Кутшӧм тайӧ ставыс интереснӧ!.. — мӧвпалігтыр шуис Катя.
— А тэнад ӧмӧй эм тамгаыс?
— Значит, эм...
Митрий, кор <ns>маньси</ns>яс дінсьыс локтіс, тамга йывсьыс меным нинӧм эз шу, а кор кутіс война вылӧ мунны, ставсӧ висьталіс, тамгасӧ сетіс да тшӧктіс, лоас кӧ случай, мунны Бахтиаров дінӧ.
Сійӧ перйис тамгасӧ, и тамга мӧдіс ветлӧдлыны киысь киӧ.
— Ме сӧмын ог гӧгӧрво, мыйла тайӧ поход вылас непременнӧ колӧ лӧз ру, — шуис Нина Павловна.
— Тайӧс ставсӧ технически обоснуйтӧма, — шуис Миша:
— медым некод эз вермы запомнитны Вежа ты дорӧ туйсӧ.
— Но, гашкӧ и тадзи, — газет увсянь шыасис Герасим Иванович, коді, вӧлӧмкӧ, кылӧма ставнас сказсӧ.
— А тэ признайтчы, Малышок: неужели тайӧ Митрий вокыд висьталіс тэныд ру йывсьыс да Вежа ты йывсьыс?
— Эз...
Митрий сійӧс эз висьтавлы...
Митрий сӧмын тамгасӧ сетіс да тшӧктіс Бахтиаров дінӧ ветлыны, а Бахтиаров пӧ озыр зарни места петкӧдлас.
Лӧз ру йывсьыс мукӧдъяс висьтавлісны...
Быдӧн сы йылысь тӧдӧны...
— Кывлі и ме лӧз ру йывсьыс, важся тайӧ сказыс, уральскӧй, — шуис Герасим Иванович.
— И он гӧгӧрво, правда тайӧ али лӧсьӧдлӧма.
Катялы лои интереснӧ:
— Абу, навернӧ, ставыс тайӧ тадзи и эм!
Тӧданныд?
Вайӧ, мыйӧн сӧмын помасяс война, ставным мунам лӧз руӧ...
— Поддерживайта! — серьёзнӧй видӧн сӧгласитчис директор.
— Мыйӧн сӧмын помасяс война, ті мунанныд лӧз руӧ да ваянныд уна зарни.
Зарниыд мирнӧй строительство вылад пригӧдитчас.
Но... война помасьтӧдз некытчӧ!
Работникъясысь лишайтчыны ми огӧ вермӧ.
— Яснӧ, — подтвердитіс Костя.
— А меным кажитчӧ, мый кодсюрӧ кӧсйисны мунны лӧз руӧ война помасьтӧдз, — лукава нюмъялігтыр шуис Нина Павловна, но сэтшӧм ньӧжйӧ, мый сылысь кывъяссӧ кылісны эз ставӧн, а гӧгӧрвоис найӧс сӧмын Сева.
Сійӧ гӧрдӧдіс да мӧдіс вештавны шахматнӧй фигуркаяс.
— Ой, Катя, кыдз нӧ ми мунам лӧз руас, кор ми решитім война бӧрын дзик пыр пырны Медицинскӧй институтӧ! — повзис Леночка.
— Ӧти-кӧ, ме ещӧ эг на дзикӧдз решит, кутшӧм институтӧ пырны, а мӧд-кӧ, ӧтиыс мӧдыслы оз мешайт.
Арнас мунам лӧз руӧ, а тӧвнас кутам велӧдчыны институтын.
Ставӧн мӧдісны сёрнитны сы йылысь, мый лоӧ война бӧрын.
Сева шуис, мый сійӧ мунас строительнӧй техникумӧ;
Колька ещӧ колебайтчис на Горнӧй институт, университетса литературнӧй факультет да дас кымын мукӧд высшӧй учебнӧй заведениеяс костын;
Костя шуис, мый кӧсйӧ велӧдчыны конструируйтны машинаяс, кыдзи Павел Петрович Балакин;
Миша да Мингарей сідзжӧ кӧсйисны велӧдчыны.
Но таӧдз вӧлі ылын на, зэв на ылын — не аски и не аскомысь.
Аски найӧ долженӧсь вӧлі бара сувтны асланыс станокъяс сайӧ, а аскомысь, гашкӧ, пасьтавны салдатскӧй шинель да босьтны винтовка.
И найӧ ставныс — найӧ ставныс вӧліны дасьӧсь помӧдз мунны уджын да тышын славнӧй туйсӧ, медым дорйыны асланыс канмулысь мездлун да шуд, медым дорйыны ассьыныс будущӧйсӧ.
— Но век жӧ лӧз руад ми мунам, сідз ӧд? — шуис Катя.
Костя видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс:
— Яснӧй делӧ, мунам!
Кад воас — ставным мунам!
Вайлы ме тамгасӧ дзеба, а то воштан...
Жарыс чиныштіс.
Тӧвру катовтыштіс кыдзьяссӧ.
Котӧрӧн локтіс Зиночка Соловьёва, да нуӧдіс челядьӧс сэтчӧ, кӧні брунӧдчисны нин барабанъяс да тутсісны заводскӧй оркестрлӧн трубаяс.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Аладдин да волшебнӧй лампа @ мойдкыв @ Небӧг бӧрся небӧг I @ 1940 @ Лб. 3‒32.}
АЛАДДИН ДА ВОЛШЕБНӦЙ ЛАМПА
арабскӧй мойдкыв
Ӧти персидскӧй карын овліс коркӧ гӧль портнӧй.
Сылӧн вӧлі гӧтыр да пи: писӧ шулісны Аладдинӧн.
Кор Аладдинлы тыри дас арӧс, батьыс лӧсьӧдчис велӧдны сійӧс ремеслоӧ.
Но сьӧмыс велӧдӧмсьыс мынтысьны сылӧн эз вӧв, и сійӧ кутіс ачыс велӧдны Аладдинӧс вурны паськӧмъяс.
Тайӧ Аладдиныс вӧлі зэв дыш, немуджтӧм детинка.
Сійӧ эз кӧсйы немторйӧ велӧдчыны, да, мыйӧн толькӧ батьыс мунас вӧлі заказчик ордӧ, Аладдин пышъяс улича вылӧ ворсны зонпоснияскӧд, ас кодьыс жӧ дурысь детинаяскӧд.
Асывсянь рытӧдз найӧ котраласны вӧлі кар кузя да лыйласны пышкайясӧс самострелысь либӧ пырасны йӧз садъясӧ да тыртӧны рушкуныссӧ виноградӧн да персикъясӧн.
Но медъёна найӧ радейтлісны дӧзмӧдны кутшӧмкӧ йӧй мортӧс либӧ калекаӧс; чеччавны пондасны сы гӧгӧр да горзыны: «Бесноватӧй, бесноватӧй!» — да лыйлӧны сійӧс изйӧн да сісь яблокъясӧн.
Батьсӧ Аладдинлысь сэтшӧма дӧзмӧдліс пиыслӧн дурӧмыс, мый сійӧ шогысла висьмис да кулі.
Сэки гӧтырыс сылӧн вузаліс ставсӧ, мый кольлі сы кулӧм бӧрын, да заводитіс печкыны хлопок да вузавны шӧртсӧ, медым пӧткӧдны кынӧмсӧ ассьыс да немуджтӧм пиыслысь.
А мӧдыс эз и думыштлы сы йылысь, медым отсыштны мамыслы, и волывліс гортас толькӧ сёйны да узьны.
Тадзи коли уна кад.
Аладдинлы тыри дас вит арӧс.
И вот ӧтчыд, кор сійӧ, кыдзи и быдлун, ворсӧ вӧлі уличаын зонпоснияскӧд, на дінӧ локтіс дервиш — манак-странник.
Видзӧдліс сійӧ Аладдин вылӧ да шуис аслыс:
— Со сійӧ, кодӧс ме корся.
Уна шог ме вывті муніс, кытчӧдз ме эг аддзы тайӧс!
А тайӧ дервишыс вӧлі магрибинец — Магрибса олысь.
Сійӧ чуньнас корис ӧти детинаӧс ас дінас да юасис сылысь, коді сійӧ Аладдиныс да коді сылӧн батьыс, а сэсся муніс Аладдин дінӧ да юаліс сылысь:
— Абу-ӧ тэ Хасанлӧн пи, портнӧйлӧн?
— Ме, — вочавидзис Аладдин, — но менам батьӧй важӧн кулі.
Магрибинец кыліс тайӧс да кутліс Аладдинӧс и пондіс ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны, кучкавны аслыс морӧсас да горзыны:
— Тӧд, о, дитяӧй менам, мый тэнад батьыд — менам вок!
Ме вои тайӧ карас дыр ветлӧм бӧрын да радла вӧлі, мися, аддзыла ассьым вокӧс, Хасанӧс, и вот сійӧ кувсьӧма...
Ме пыр жӧ тӧді тэнӧ: тэ зэв мунан бать вылад!
Сэсся магрибинец сетіс Аладдинлы кык динар * да шуис:
— О, дитяӧй менам, тэысь ӧтдор эз коль меным некутшӧм долыдлун!
сет тайӧ сьӧмсӧ мамыдлы да висьтав сылы, мый дядьыд тэнад воис да аски локтас тіян ордӧ ужнайтны.
Мед сійӧ лӧсьӧдас бур ужын.
Аладдин котӧртіс мамыс дінӧ да висьталіс сылы ставсӧ, мый тшӧктіс магрибинец, но мамыс скӧрмис:
— Тэ толькӧ и кужан серавны ме вылын!
Тэнад батьыдлӧн эз вӧвлы некутшӧм вок.
Кытысь нӧ тэныд друг босьтчис дядьыс?
— Кыдз нӧ тэ шуан, мый менам абу дядь! — горӧдіс Аладдин.
— Тайӧ мортыс — менам дядь!
Сійӧ кутліс менӧ да бӧрддзис и сетіс меным этійӧ динаръяссӧ;
сійӧ аски локтас миянӧ ужнайтны!
Мӧд лунас Аладдинлӧн мамыс корис суседъясыслысь дозмук, ньӧбис рынок вылысь яй, градвыв пуктасъяс, плодъяс да лӧсьӧдіс бур ужын.
Аладдин тайӧ разын лунтыр пукаліс гортас, виччысис дядьсӧ.
Рытнас воротаас йирк-йирккерисны.
Аладдин уськӧдчис восьтыны.
Тайӧ вӧлі магрибинец и сыкӧд слугаыс сылӧн; слугаыс вайис дивӧкодь магрибинскӧй плодъяс да чӧскыдторъяс.
Сійӧ пуктіс ассьыс вайӧмторъяссӧ муас да муніс, а магрибинец пырис керкаас, здоровайтчис Аладдин мамкӧд да шуис:
— Кевмыся тэныд, петкӧдлы меным, кӧні пукавліс ужын сайын менам вокӧй.
Сылы индісны места, и магрибинец мӧдіс сэтшӧм ыджыд гӧлӧсӧн горзыны да бӧрдны, и мамыс Аладдинлӧн веритіс, мый тайӧ мортыс збыль верӧсыслӧн вок.
Сійӧ кутіс бурӧдны магрибинецӧс, и мӧдыс регыд успокоитчис да шуис:
— О, менам воклӧн гӧтырӧй!
Эн дивуйтчы, мый тэ менӧ некор эн аддзывлы.
Ме мунлі тайӧ карсьыс нелямын во сайын.
Ме вӧлі Индияын арабскӧй муясын, Дальней Западса муясын да Египетын да путешествуйті комын во.
А кор ме лӧсьӧдчи локны ас чужан муӧ, ме шуи аслым:
— О, мортӧй, тэнад эм вок, и сійӧ, гашкӧ, нуждайтчӧ, а тэ ӧнӧдз нинӧм эн отсав сылы.
Мун жӧ аслад вок ордӧ да видзӧдлы, кыдзи сійӧ олӧ.
Ме мӧдӧдчи туйӧ и муні уна лун да вой, и, медбӧрти, ме аддзи тіянӧс.
И вот ме аддза, кӧть вокӧй менам и кувсис, но сы бӧрын коли пи, коді пондас уджавны сы пыдди да вердас асьсӧ и мамсӧ.
— Дерт кӧнкӧ! — шуис Аладдинлӧн мамыс.
— Ме некор эг аддзывлы татшӧм немуджтӧмсӧ, кыдзи тайӧ лёк детинаыс.
Кузь лун сійӧ котралӧ кар кузя, лыйлӧ ракаясӧс, кыскалӧ суседъяслысь виноград да яблӧк.
Кӧть мед эськӧ тэ сійӧс заставитін отсавны мамыслы.
— Эн шогсьы, о, менам вокӧйлӧн гӧтыр! — вочавидзис магрибинец.
— Аски ми Аладдинкӧд мунам рынок вылӧ, и ме ньӧба сылы мича паськӧм.
Мед сійӧ видзӧдлас, кыдзи йӧзыс вузасьӧны да ньӧбасьӧны, — гашкӧ, сылы аслыс окота лоӧ тӧргуйтны.
Сэки ме сета сійӧс велӧдны купеч ордӧ, а кор сійӧ велалас, ме восьта сылы лавка, и сійӧ ачыс лоӧ купечӧн да озырмас.
Бур, Аладдин?
Аладдин пукаліс гӧрдӧдӧмӧн радысла и эз вермы кыв шуны, а толькӧ катлӧдліс юрсӧ: «Да, да!»
А кор магрибинец муніс гортас, Аладдин пыр жӧ водіс узьны, медым регыдджык воас асыв, но эз вермы унмовсьны да войбыд бергаліс бок вывсьыс бок вылӧ.
Муртса на югдыштіс, а сійӧ чеччыштіс нин вольпась вывсьыс да котӧртіс ворота сайӧ дядьыслы паныд.
Мӧдыс эз заставит асьсӧ дыр виччысьны.
Медвойдӧр найӧ Аладдинкӧд мунісны пывсянӧ.
Сэні Аладдинӧс мыськисны да небзьӧдісны сылысь став суставсӧ сэтшӧмӧдз, весиг быд сустав мӧдіс гора дзуртны.
Сэсся сылысь бритісны юрсӧ, душитісны сійӧс да юкталісны сакара алӧй ваӧн.
Сы бӧрын магрибинец нуӧдіс Аладдинӧс лавкаӧ, и Аладдин бӧрйис аслыс ставсӧ меддонасӧ да медмичасӧ: турунвиж визя виж шӧвк халат, зарниӧн вышывайтӧм гӧрд шапка да эзысь подкова джуджыд сафьяновӧй сапӧг.
Правда, кокыслы вӧлі сэні дзескыд: Аладдин первойысь нэмнас кӧмаліс сапӧг, но сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз сӧгласитчы пӧрччыны сапӧгсӧ.
Юрыс сылӧн шапка улас вӧлі сулик ва, пӧсьыс киссис рожабан кузяыс, но сы пыдди быдӧн аддзылісны, кутшӧм мича шӧвк чышъянӧн Аладдин чышкалӧ ассьыс плешсӧ.
Найӧ магрибинецкӧд кытшовтісны став рыноксӧ да веськӧдчисны ыджыд рощаӧ, коді вӧлі сулалӧ пыр жӧ кар саяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Роща помас кыпӧдчӧ вӧлі джуджыд гӧра, а гӧра вылас быдмӧ вӧр.
Магрибинец кутіс киӧдыс Аладдинӧс да нуӧдіс тайӧ гӧраланьыс; гӧраыс муртса вӧлі тыдалӧ ылын — шондіыс лэччис нин и волі пӧшти пемыд.
Найӧ мунісны зэв дыр и коркӧ воисны гӧра дорӧ.
Аладдин ӧдва кокйылас сулаліс мудзӧмысла.
Сылы вӧлі шуштӧм тайӧ тӧдтӧм местаас и окота мунны гортас.
Сійӧ тӧкӧтьӧ оз бӧрд.
— О, Аладдин, — шуис магрибинец, — чукӧрт туй вывсьыс вӧсньыдик кос увъяс.
Меным колӧ пестыны бипур.
Кор сійӧ ӧзъяс, ме петкӧдла тэныд сэтшӧмтор, мый некод некор эз аддзывлы.
Аладдинлы сэтшӧм окота лои видзӧдлыны сэтшӧмтор вылӧ, мый некод эз аддзывлы, и сійӧ вунӧдіс мудзӧмсӧ да муніс чукӧртны лӧп.
Сійӧ вайис моздор тырыс кос ув, и магрибинец пестіс ыджыд бипур.
Кор биыс ыдждіс, магрибинец кыскис питшӧгсьыс ичӧтик пу кӧрӧбка да кык пӧвтор, кытчӧ гижӧма вӧлі посньыдик шыпасъяс, быттьӧ кодзувкотъяс ветлӧмаӧсь.
— О, Аладдин, — шуис сійӧ, — ме кӧсъя вӧчны тэнӧ мортӧн да отсавны аслыд да мамыдлы.
Вӧч ставсӧ, мый ме тэныд шуа.
А ӧні — видзӧд!
Сійӧ восьтіс кӧрӧбкасӧ да кисьтіс сэтысь кӧстер вылас вижоват порошки!
И пырысьтӧм-пыр жӧ бипурсьыс ыпнитісны зэв гырысь би сюръяяс, вижъяс, гӧрдъяс, турунвижъяс.
— Кывзы, Аладдин, кывзы бура! — шуис магрибинец.
— Ӧні ме кута лыддьыны би вылас заговор, а кор ме помала, муыс тэ водзын воссяс, и тэ аддзан ыджыд из, ыргӧн кольчаа.
Кутчысь кольчаас да вешты изсӧ.
Тэ аддзан пос; сійӧ лэччӧдӧ улӧ, му улас.
Лэччы пос кузяыс, и тэ аддзан ӧдзӧс.
Восьты ӧдзӧссӧ да мун водзӧ,
и кӧть тэ мый он аддзы, эн пов.
Тэ аддзан страшнӧй зверьясӧс да чудовищеясӧс, но мун смела, веськыда на вылӧ.
Муртса толькӧ найӧ инмӧдчасны тэ бердӧ, пыр жӧ усьӧны да кулӧны.
Тадзи тэ мунан куим жыр пыр, а нёльӧдсьыс тэ аддзан пӧрысь старукаӧс.
Сійӧ меліа мӧдас сёрнитны тэкӧд да кӧсъяс кутлыны тэнӧ.
Эн лэдз сійӧс ас дінад инмӧдчыны, либӧ тэ пӧран сьӧд изйӧ.
Нёльӧд жыр бӧрас тэ аддзан ыджыд сад.
Мун садйӧдыс да восьты ӧдзӧссӧ сад мӧдар помсьыс.
Сійӧ ӧдзӧс саяс лоӧ ыджыд жыр, сэні тырыс зарни, дона изъяс, оружье да паськӧм.
Босьт аслыд, мый колӧ, а меным вай толькӧ важ ыргӧн лампа, коді ӧшалӧ стенас, веськыд пельӧсас.
Тэ кутан тӧдны туйсӧ тайӧ озырлун дорас да лоан медозыр мортӧн мирас.
Жырсьыс бӧрсӧ локтігӧн тэнӧ пондас видзны быдсяма лёкысь вот тайӧ чунькытшыс, кодӧс ме козьнала тэныд,
ваян кӧ тэ меным сійӧ лампасӧ.
abu
abu
И сійӧ сюйис чуняс Аладдинлы югыд ичӧтик чунькытш.
Аладдин кынмис повзьӧмысла, кор сійӧ кыліс страшнӧй зверьяс да чудовищеяс йылысь.
— Дядьӧ, — юаліс сійӧ магрибинецлысь, — мыйла тэ ачыд он кӧсйы лэччывны му улас?
Мун ачыд аслад лампала, а менӧ нуӧд гортӧ.
— Чӧв, Аладдин, — шуис магрибинец,
— некод, тэысь кындзи, оз вермы пырны тайӧ клад дінас.
Кладыс тайӧ куйлӧ му улын уна сё во нин, и сюрӧ сійӧ толькӧ Аладдин нима детиналы, портнӧй Хасан пилы.
Дыр ме корси тэнӧ став му пасьтасьыс, и ӧні, кор тэ сюрин меным, тэ он пышйы меысь.
Эн ыръянит меным, либӧ тэныд лоӧ лёк!
«Мый меным вӧчны? — думыштіс Аладдин.
— Ог кӧ мун, тайӧ лёк кӧлдуныс, пӧжалуй, виас менӧ.
Бурджык нин лэчча клад дорас да вая сылы лампасӧ.
Гашкӧ, сійӧ и збыль сэки козьналас меным чунькытшсӧ.
Вот эськӧ мамлы рад лоӧ!»
— Кӧлдуйт водзӧ! — шуис сійӧ магрибинецлы.
— Ме вая тэныд лампа, но толькӧ, смотри, козьнав меным чунькытштӧ!
abu
Магрибинец шыбытіс би вылӧ ещӧ порошки да кутіс лыддьыны заговор кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кыв вылын.
Лыддис сійӧ пыр ӧтарӧ гораджык да гораджык, и, кор сійӧ став гӧлӧс тырнас горӧдіс медбӧръя кывсӧ, кыліс ыджыд гым, и муыс воссис сы водзын.
— Лэпты изсӧ! — Страшнӧй гӧлӧсӧн горӧдіс магрибинец.
Аладдин аддзис ас кок увсьыс ыргӧн кольчаа ыджыд из; кольчаыс дзирдыштіс кӧстер би улын.
Сійӧ кыкнан кинас кутчысис кольчаас да кыскыштіс асланьыс изсӧ;
но изйыс вӧлӧма зэв кокньыдик, и Аладдин кокниа лэптіс сійӧс.
Из улас вӧлі ыджыд гӧгрӧс гу, а гуас векньыдик пос, лэччӧ улӧ, му улас.
Аладдин пуксис гу дорас да чеччыштіс первойя тшупӧд вылас поскас.
— Но, мун да регыдджык бӧр лок! — горӧдіс магрибинец.
Аладдин лэччис увлань пос кузяыс.
Кымын водзӧ сійӧ лэччис, сымын пемыд лои гӧгӧр.
Аладдин сувтлытӧг муніс водзӧ, да, кор сылы лоӧ вӧлі вывті шуштӧм, думайтіс чунькытш йылысь.
Воис медбӧръя тшупӧдӧдзыс и сійӧ аддзис паськыд кӧрт ӧдзӧс да йӧткыштіс сійӧс.
Ӧдзӧс надзӧник воссис, и Аладдин пырис ыджыд жырйӧ, кытчӧ локтыштӧ вӧлі кысянькӧ югыд.
Жыр шӧрас сулаліс тигр кучика страшнӧй негр.
Аддзис Аладдинӧс да негрыд уськӧдчис сы вылӧ,
но Аладдин бура помнитӧ вӧлі, мый шуис сылы магрибинец: сійӧ нюжӧдіс негрлы кисӧ, да мыйӧн толькӧ негр инмӧдчис Аладдин бердӧ, уси муас и дугдіс лолавны.
Аладдин мӧдіс водзӧ, кӧть сылӧн и тіралісны кокъясыс полӧмысла.
Сійӧ йӧткыштіс мӧд ӧдзӧс да кынмис места вылас:
веськыда сы водзын сулалӧ да эралӧ страшнӧй пиньяснас лёк лев.
Левыд лэччысис став туша тырнас му бердӧ да чеччыштіс веськыда Аладдин вылӧ.
Но муртса водз лапаыс сылӧн инмыштіс детина юрӧ, кыдзи сійӧ уси му вылӧ шойӧн.
Аладдин повзьӧмысла ставнас пӧсяліс, но век жӧ сійӧ муніс водзӧ.
Сійӧ восьтіс коймӧд ӧдзӧс да кыліс кутшӧмкӧ весьӧпӧртан дзужгӧм: жыр шӧрас, тупыльӧн гартчӧмӧн, куйлӧны зэв гырысь кык змей.
Найӧ лэптісны юрнысӧ, нюжӧдісны кык вожа кузь кывъяссӧ да надзӧник кутісны кыссьыны Аладдин дінӧ, дзужгигтыр да веглясигтыр.
Аладдин тӧкӧтьӧ эз пышйы, но сылы ас кадын думвылас усины магрибинецлӧн кывъясыс, и сійӧ смела муніс веськыда змейяс вылӧ.
И мыйӧн толькӧ змейяс инмӧдчисны Аладдин киӧ кывъяснаныс, налӧн дзирдалан синъясныс пемдісны, и змейяс нюжӧдчисны му вылӧ кулӧмаясӧн.
Аладдин мӧдіс водзӧ. Воис нёльӧд ӧдзӧс дорас да сійӧ надзӧник восьтыштіс ӧдзӧссӧ.
Сэсся сюйис ӧдзӧсас юрсӧ да кокниа лолыштіс.
Жырас некод эз вӧв, ичӧтик старукаысь кындзи; старукаыс вӧлі юрсяньыс да кок улӧдзыс гартчӧма вевттьӧдӧн.
Аддзис Аладдинӧс да сійӧ уськӧдчис сы дінӧ и горӧдіс!
— Медбӧрти тэ воин жӧ, Аладдин, пиӧй менам!
Кутшӧм дыр ме виччыси тэнӧ тайӧ пемыд муас!
Аладдин нюжӧдіс сылы кияссӧ — сылы кажитчис, мый сы водзын мамыс сылӧн, — да кӧсйис нин кутлыны сійӧс, сэк друг жырас лои югыдджык и став пельӧсъясас тыдовтчисны кутшӧмкӧ страшнӧй зверьяс: левъяс, змейяс, хищнӧй лэбачьяс да чудовищеяс, кодъяслы абу нимыс.
Найӧ быттьӧкӧ виччысисны, медым Аладдин ылалас да лэдзас старукалы инмӧдчывны ас дінас; сэки сійӧ пӧрӧ, эськӧ, сьӧд изйӧ, и кладыс кольӧ му улӧ век кежӧ:
ӧд некод, Аладдинысь кындзи, оз вермы сійӧс босьтны.
Аладдин садьтӧгыс чеччыштіс бӧрвыв да камгис ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Кор сійӧ палялыштіс, сэк бара восьтіс ӧдзӧссӧ да аддзис, мый жырйыс тыртӧм.
Аладдин муніс жыр пырыс да восьтіс витӧд ӧдзӧс.
Сы водзын вӧлі зэв мича, зэв югыд сад; сэні быдмисны паськыд пуяс, чӧскыд дука дзоридзьяс, и фонтанъяс ёна сёльгисны бассейнъяс весьтын.
Пуяс вылын гора тивзісны дзоляник мича лэбачьяс.
Найӧ эз вермыны ылӧ лэбны — налы мешайтіс сад весьтса вӧсньыдик зарни сеткаыс.
Став туйяс вылас вӧлі киськалӧма быдсяма рӧма мича гӧгрӧс изъяс.
Изъясыс яръюгыда дзирдалісны сисьяс да пӧнаръяс улын, кодъясӧс ӧшлӧма вӧлі пу увъясас.
Аладдин уськӧдчис ӧктыны изъяссӧ.
Сійӧ сюяліс найӧс быдлаӧ, кытчӧ толькӧ вермис: вӧнь костас, питшӧгас, шапкаас, халат пӧлаясас.
Сійӧ зэв радейтліс ворсны изъясӧн детинаяскӧд да радлігтыр думайтіс кутшӧм лоӧ лӧсьыд ошйысьыштны татшӧм мича изъясӧн челядьяс дінын.
Изъясыс сэтшӧма воисны сьӧлӧм вылас Аладдинлы, сійӧ чуть эз вунӧд лампа йывсьыд.
Но кор изъяссӧ некытчӧ лои сэсся воштыны, сылы дум вылас уси лампаыд, и сійӧ пырис клад видзан жырйӧ.
Тайӧ вӧлі медбӧръя жыр му улас, медыджыдыс.
Тані куйлісны вӧрӧкӧн да чукӧръясӧн зарни, дона материе понаяс, дона мечьяс да кубокъяс, но Аладдин весиг эз видзӧдлы на вылӧ: сійӧ оз тӧд вӧлі донсӧ зарнилы да донаторъяслы: ӧд сійӧ некор найӧс эз аддзывлы,
да и зепъясыс сылӧн вӧліны тырӧсь изъясӧн, а сійӧ эз сет эськӧ и ӧти изтор сюрс зарни динар вылӧ.
Сійӧ босьтіс толькӧ лампа, код йылысь висьталіс сылы магрибинец, — важ, сімӧм ыргӧн лампа, — да кӧсйис сюйны сійӧс питшӧгас, медкузь зептас.
Но сэні эз вӧв местаыс: тыртӧма вӧлі изъясӧн.
Сэки Аладдин кисьтіс изъяссӧ, сюйис лампасӧ зептас, а вылысас бара тэчис изъяс, мый тӧрис.
Коляс изъяссӧ кыдзкӧ сюяліс мукӧд зепъясас.
Сэсся сійӧ бергӧдчис бӧр да ӧдва вермис кайны поскӧдыс.
Воис медбӧръя тшупӧдас да аддзис: вылӧдзыс ещӧ ылын на.
— Дядьӧ, — горӧдіс сійӧ, — нюжӧд меным китӧ да босьт шапкаӧс, менам сійӧ киын!
А сэсся кыскы менӧ выліас.
Меным аслым не петны: менам зэв ыджыд груз.
abu
— Вай меным регыдджык лампасӧ, — шуис магрибинец.
— Ме ог вермы сійӧс перйыны, сійӧ изъяс улын, — вочавидзис Аладдин.
— Отсав меным петны, и ме сета тэныд сійӧс.
Но магрибинец эз кӧсйы отсавны Аладдинлы.
Сійӧ кӧсйис босьтны лампасӧ, а сэсся кольны Аладдинӧс му улас, медым некод эз тӧдлы туйсӧ клад дінас да эз выдайт сылысь тайнасӧ.
Сійӧ кутіс корны Аладдинлысь, медым сійӧ пыр жӧ сетіс сылы лампасӧ, но Аладдин нинӧм вылӧ эз сӧгласитчы: сійӧ полӧ вӧлі воштавны изъяссӧ пемыдінас да кӧсйис регыдджык петны му вылас.
Кор магрибинец аддзис, мый Аладдин оз сет сылы лампа, сійӧ зэв ёна скӧрмис.
— Сідзкӧ тэ он сет меным лампасӧ?! — горӧдіс сійӧ.
— Кольччы жӧ му улас да кув тшыгла, и мед весиг рӧдимӧй мамыд оз тӧдлы тэнад кулӧм йылысь!
Сійӧ шыбытіс биас ӧстальнӧй порошкисӧ кӧрӧбкасьыс да шуис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кывъяс — и друг изйыс ачыс тупкис розьсӧ, и муыс тупкысис Аладдин весьтын.
А тайӧ магрибинецыс эз вӧв некутшӧм дядь Аладдинлы: сійӧ вӧлі лёк волшебник да мудер кӧлдун.
Сійӧ овліс Ифрикия карын, Африка рытыввылын, и сійӧ тӧдліс, мый кӧнкӧ Персияын куйлӧ му улын клад, и кладыс видзсьӧ Аладдин нимӧн, портнӧй Хасан пи нимӧн.
А меддонаторйыс тайӧ кладас — волшебнӧй лампа.
Тайӧ лампаыс сетӧ сійӧ мортыслы, код киӧ сійӧ сюрӧ, сэтшӧм вынйӧр да озырлун, кутшӧм оз овлы ниӧти сарлӧн.
Некод Аладдинысь кындзи оз вермы судзӧдны тайӧ лампасӧ.
Быд мортӧс, коді закотитас босьтны лампасӧ, лоӧ виӧма клад видзысь стӧрӧжъясӧн либӧ пӧртӧма изйӧ.
Дыр гадайтіс магрибинец лыа вылын, кытчӧдз эз тӧдмав, кӧні олӧ Аладдин.
Уна мука сійӧ терпитіс Ифрикиясянь Персияӧдз мунігӧн, и вот ӧні, кор лампа вӧлі сэтшӧм матын, тайӧ лёк детинаыс оз кӧсйы сетны сійӧс!
Ӧд петас кӧ сійӧ му вылӧ, вермас вайӧдны татчӧ мукӧдӧс!
Эз та вылӧ магрибинец виччысь сэтшӧм дыр кладӧн завладейтӧм, медым юксьыны кладнас мукӧдъяскӧд.
Мед жӧ кладыс оз сюр некодлы!
Мед кулӧ Аладдин му улын!
Сійӧ ӧд оз тӧд, мый тайӧ лампаыс волшебнӧй.
И магрибинец муніс бӧр аслас Ифрикияӧ, ёна скӧрмӧмӧн.
abu
А Аладдин, кор муыс тупкысис сы весьтын, ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзис да горӧдіс:
— О, дядьӧ, отсав меным!
О, дядьӧ, петкӧд менӧ татысь!
Ме тані кула!
Но некод сійӧс эз кыв и немтор эз шу сылы воча.
Сэки Аладдин гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыс, коді висьтасис сылы дядьӧн, пӧръясьысь да ылӧдчысь.
Аладдин бӧрдіс сэтшӧм ёна, да синванас кӧтӧдіс став паськӧмсӧ ассьыс.
Сійӧ уськӧдчис пос кузяыс увлань, видзӧдлыны, абу-ӧ мӧд петан туй му увсьыс, но став ӧдзӧсыс воши, и садйӧ петан туй вӧлі тупкӧса.
abu
Аладдин пуксис пос тшупӧд вылас, лэдзис юрсӧ пидзӧс вылас да шогысла кутіс пеславны кияссӧ.
Немилучаӧн сійӧ зыртыштіс чунькытшсӧ, кодӧс магрибинец сюйис сылы чуняс, кор лэдзис сійӧс му улӧ.
Друг муыс сыркмуні, и Аладдин водзӧ сувтіс страшнӧй джинн, зэв ыджыд тушаа.
Юрыс сылӧн вӧлі купол кодь, киясыс — вила кодьӧсь, кокъясыс — туй бокса сюръяяс кодьӧсь, а вомыс — кыдзи пещера.
Синсьыс сылӧн киньяс петӧны;
а плеш шӧрас чурвидзӧ зэв ыджыд сюр.
— Мый тэныд колӧ? — юаліс джинн сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ гымыштіс.
— Требуйт — пӧлучитан!
— Коді тэ?
Коді тэ? — горӧдіс Аладдин, и тупкис чужӧмсӧ кияснас, медым не аддзыны страшнӧй джиннӧс.
— Пӧщадит менӧ, эн ви менӧ!
— Ме Дахнаш, Кашкашлӧн пи, став джиннъяс вылын ыджыд, — вочавидзис джинн.
— Ме чунькытшлӧн раб и раб сылӧн, коді владейтӧ чунькытшнас.
Ме вӧча быдтор, мый прикажитас менам господинӧй.
Аладдинлы тӧдвылас уси чунькытшыс да мый шуліс сылы магрибинец тайӧ чунькытшсӧ сетігӧн.
Сійӧ смелмӧдчис да шуис:
— Меным колӧ, медым тэ лэптін менӧ му вылӧ.
И эз на вевъяв сійӧ шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдзи лои кусӧм кӧстер дорын, кӧні найӧ магрибинецкӧд вӧліны войнас.
Вӧлі нин лун, и шонді яръюгыда дзирдаліс.
Аладдинлы кажитчис, мый ставыс, мый сыкӧд вӧлі, вӧлі толькӧ вӧт.
Мыйвынсьыс сійӧ котӧртіс гортас да, ловтырӧмӧн, пырис мам дінас.
Мамыс пукалӧ джодж шӧрас, юрсисӧ лёзьӧдӧма: зэв ёна бӧрдӧ.
Сійӧ думайтіс, мый пиыс сылӧн абу нин ловъя.
А Аладдин, муртса пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, уси садьтӧгыс тшыгысла да мудзӧмысла.
Мамыс пызйис сылы чужӧмас ваӧн, а кор сійӧ паляліс, юаліс:
— О, Аладдин!
Кытчӧ тэ вошлін и мый тэкӧд лолі?
Кӧні тэнад дядьыд и мыйла тэ локтін сытӧг?
— Тайӧ вӧвсе абу менам дядь.
Тайӧ лёк кӧлдун, — шуис Аладдин надзӧникӧн.
— Ме ставсӧ висьтала тэныд, матушка, но сӧмын войдӧр вай меным сёйыштны.
Мамыс вердіс Аладдинӧс пуӧм бобиӧн — весиг няньыс сылӧн эз вӧв! — сэсся шуис:
— А ӧні висьтав меным, мый тэкӧд лои да кӧні тэ коллялін войсӧ.
— Ме вӧлі му улын да аддзи сэтысь зэв мича изъяс.
— Аладдин висьталіс мамыслы ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі.
А кор помаліс, сійӧ видзӧдліс тасьтіас, кӧні вӧлі боби, да юаліс:
— Абу-ӧ тэнад ещӧ мыйкӧ сёйыштны, матушка?
abu
— Абу менам немтор, дитяӧй менам.
Тэ сёйин ставсӧ, мый ме лӧсьӧдлі талун кежлӧ да аски кежлӧ, — жугыля шуис мамыс Аладдинлӧн.
— Ме сэтшӧма шогси тэ понда, да эг уджав, и менам абу шӧртӧй вузавны рынок вылын.
— Эн шогсьы, матушка, — шуис Аладдин.
— Менам эм лампа, ме сійӧс босьті му улысь.
Дерт, важ лампа, но век жӧ сійӧс позьӧ вузавны.
Сійӧ кыскис лампасӧ да сетіс мамыслы.
Мамыс босьтіс сійӧс, видлаліс гӧгӧр да шуис:
— Муна да весала тайӧс, нуа рынок вылӧ.
Гашкӧ, сетасны та вылӧ мыйкӧ-мында, и миянлы тырмас ужын вылӧ.
Сійӧ босьтіс ветьӧк да майтӧг тор, петіс дворас.
Но мыйӧн толькӧ сійӧ заводитіс ниртны лампасӧ ветьӧкнас, муыс сыркмуні и сы водзӧ сувтіс зэв ыджыд, зэв страшнӧй джинн.
Мамыс Аладдинлӧн горӧдіс да уси садьтӧгыс.
Аладдин кыліс мамыслысь горӧдӧмсӧ да аддзис, кыдзи жырйыс пемдіс.
Сійӧ котӧртіс дворас да аддзис: мамыс куйлӧ муын, лампа туплясьӧ сэн жӧ, а двор шӧрас сулалӧ джинн, да сэтшӧм ыджыд, весиг юрыс сылӧн оз тыдав.
Сайӧдӧма аснас шондісӧ, да дворас вӧлі пемыд, быттьӧ рыт.
Аладдин лэптіс лампасӧ, и друг кыліс гӧлӧс, быттьӧ гымыштіс:
— О, лампалӧн кӧзяин, ме тэныд служита. Прикажит — пӧлучитан!
Аладдин велаліс нин джиннъяс дінӧ, сы понда эз зэв и повзьы.
Сійӧ чатӧртіс юрсӧ да горӧдіс кыдз мый вермис гораджыка, медым джинн кыліс сійӧс:
— Коді тэ, о, джинн, и мый тэ верман вӧчны?
— Ме Маймун, Шамхурашлӧн пи! — вочавидзис джинн.
— Ме лампалӧн раб и раб сылӧн, коді владейтӧ лампаӧн.
Кор менсьым, мый тэныд колӧ.
Колӧ кӧ тэныд, медым ме жугӧді кар либӧ стрӧиті двореч, — прикажит!
Кор сійӧ тадзи сёрнитіс, мамыс Аладдинлӧн палялі да, кор аддзис чужӧм дінсьыс зэв ыджыд коклапасӧ джиннлысь, — а коклапаыс сылӧн вӧлі ыджыд пыж ыджта, — горӧдіс повзьӧмысла.
А Аладдин пуктіс вом дорас кияссӧ да горӧдіс став гӧлӧснас:
— Вай миянлы кык жаритӧм курӧг да ещӧ мыйкӧ бурджыктор и сэсся убирайтчы!
Со мамӧ тэысь полӧ.
Сійӧ эз на велав сёрнитны джиннъяскӧд.
Джинн вошлі да здук мысти вайис пызан; пызансӧ вӧлі вевттьӧма зэв мича кучик скатертьӧн.
Пызан вылас сулалӧ дас кык зарни блюд быдсяма чӧскыд сёянъясӧн да кык кувшин юмов алӧй ва; васӧ вӧлі кӧдзӧдӧма лымйӧн.
Лампалӧн раб сувтӧдіс пызансӧ Аладдин водзӧ да воши, а Аладдин мамыскӧд заводитісны сёйны и сёйисны, кытчӧдз эз пӧтны.
abu
— О, матушка, — шуис Аладдин, — тайӧ лампасӧ колӧ видзны да некодлы не петкӧдлыны.
Ӧні ме гӧгӧрвоа, мыйла тайӧ проклятӧй магрибинецыс кӧсйис пӧлучитны толькӧ тайӧс да ӧткажитчис став мукӧдторсьыс.
Тайӧ лампаыс да ещӧ чунькытш, коді коли ме ордӧ, ваясны миянлы шуд да озырлун.
abu
Кымынкӧ лун мысти сёяныс, кодӧс вайліс джинн, помасис, и Аладдинлы мамыскӧд бара лои немтор сёйны.
Сэки Аладдин босьтіс ӧти зарни блюд да муніс рынок вылӧ сійӧс вузавны.
Тайӧ блюдсӧ пыр жӧ ньӧбис ӧти морт, дона кӧлуйӧн вузасьысь, да сетіс сы вылӧ сё динар.
abu
Сэксянь, мыйӧн толькӧ налӧн бырӧ вӧлі сьӧмныс, Аладдин ветлас рынок вылӧ да вузалас ӧти блюд, и найӧ мамыскӧд олісны, нинӧмысь эз нуждайтчывны.
Аладдин частӧ пукавліс рынок вылын, лавкаясын купечьяс ордын, да велӧдчис вузасьны да ньӧбасьны.
Сійӧ тӧдны пондіс донсӧ быдторлысь и гӧгӧрвоис, мый сылы шеді зэв ыджыд озырлун и мый быд из, кодӧс сійӧ босьтіс муувса садйысь, сулалӧ донаджык любӧй дона изйысь, кутшӧмъяс эмӧсь му вылас.
Ӧтчыд асылын, кор Аладдин вӧлі рынок вылын, петіс площадь вылӧ глашатай да горӧдіс:
— О, йӧзӧй, пӧдлалӧй ассьыныд лавкаяснытӧ да пырӧй керкааныд, да мед некод оз видзӧд ӧшиньӧд!
Саревна Будур, султанлӧн нылыс, мунас ӧні пывсянӧ, и некодлы оз позь аддзывны сійӧс!
Купечьяс уськӧдчисны пӧдлавны лавкаяс, а йӧзыс, тойласигтыр, котӧртісны площадь вылысь.
Аладдинлы друг зэв окота лои видзӧдлыны саревна Будур вылӧ: быдӧн карас шуӧны вӧлі, сыысь мича нылыс пӧ свет вылас абу.
Аладдин тэрыба муніс пывсян дорӧ да дзебсис ӧдзӧс саяс сідзи, медым сійӧс некод эз вермы аддзыны.
Став площадьыс друг тыртӧммис.
И вот площадь помас ылын тыдовтчисны нывъяс зарни седлӧа руд мулъяс вылын;
быд нывлӧн киас вӧлі лэчыд сабля.
А нывъяс костас надзӧник мунӧ ныв, седлӧыс сы улын ещӧ мичаджык, и пасьтасьӧма сійӧ пышнӧйджыка да мичаджыка мукӧд нывъяс дорысь.
Тайӧ и вӧлі саревна Будур.
Сійӧ вештіс чужӧм вывсьыс вевттьӧдсӧ, и Аладдинлы кажитчис, мый сы водзын югыд шонді.
Сійӧ невӧляысь кунис синъяссӧ.
Саревна лэччис мул вывсьыс да муніс кык воськов сайті Аладдинсянь, пырис пывсянӧ.
А Аладдин муніс гортас сьӧкыда ышлолалігтыр.
Сійӧ эз вермы вунӧдны саревна Будур мичлун йылысь.
«Збыль шуӧны, мый сійӧ медмича свет вылас», думайтіс Аладдин.
abu
Сійӧ пырис аслас керкаӧ, шыбытчис вольпась вылӧ да куйліс рытӧдзыс.
Кор мамыс сылӧн юавліс, мый лои сыкӧд, сійӧ толькӧ сы вылӧ шенасис кинас.
Медбӧрти, кор мамыс пондіс дорвыв юасьны, сійӧ эз вермы пыксьыны да шуис:
— О, матушка, ме кӧсъя гӧтрасьны саревна Будур вылӧ, либӧ ме кула.
Оз кӧ ков тэныд менам кулӧмӧй, мун султан ордӧ да корав сылысь, мед сетас Будурсӧ ме сайӧ верӧссайӧ.
— Мый нӧ тэ тайӧ сёрнитан, дитяӧй менам? — горӧдіс старука.
— Тэнсьыд, дерт, пӧжис шондіӧн юртӧ.
Кывлывлӧма ӧмӧй коркӧ, мый портнӧйяслӧн пиян гӧтрасьлісны султан нывъяс вылӧ.
abu
abu
abu
— Кӧсъя гӧтрасьны саревна Будур вылӧ! — горӧдіс Аладдин.
— Менам олӧмӧй ради, о, матушка, мун султан ордӧ да корав ме сайӧ саревна Будурӧс!
— О, пиукӧй, — шуис мамыс Аладдинлы, — ме эг на йӧймы, медым мунны султан ордӧ корасьны.
Ме эг на вунӧд, коді ме сэтшӧмыс и коді тэ сэтшӧмыс.
Но Аладдин сэтчӧдз кевмысис мамыслы, кытчӧдз сійӧ эз мудз шуавны «ог.»
— Но, ладнӧ, пиӧ, ме муна, — шуис сійӧ.
— Но тэ ӧд тӧдан, султан ордӧ оз волыны куш киӧн.
А мый ме верма сэтшӧмсӧ нуны султанскӧй величестволы?
Аладдин чеччыштіс вольпась вывсьыс да зэв долыда горӧдіс:
— Эн тӧждысь сы понда, матушка!
Босьт ӧти зарни блюд да тырт сійӧс дона изъясӧн, кодӧс ме вайи садйысь.
Тайӧ лоӧ лӧсялана козин султанлы.
Сылӧн, дерт, абу сэтшӧм изъясыс, кутшӧмъяс эмӧсь менам.
Аладдин кватитіс медыджыд блюдсӧ да чукйӧн сӧвтіс сэтчӧ дона изъяс.
Мамыс сылӧн видзӧдліс на вылӧ да тупкис синсӧ кинас: сэтшӧма вӧлі дзирдалӧны изъясыс, ымралӧны быдсяма рӧмнас.
— Татшӧм козинӧн, пӧжалуй, абу яндзим мунны султан ордӧ, — шуис сійӧ.
— Ог тӧд толькӧ, бергӧдчас-ӧ менам кывйӧй шуны, мый тэ тшӧктін.
Но ме смелмӧдча да видла.
abu
abu
Мамыс Аладдинлӧн вевттис блюдсӧ вӧсньыдик шӧвк чышъянӧн да мӧдіс султан дворечӧ.
«Ок, вӧтласны менӧ дворечысь да нӧйтасны, а изъяссӧ мырддясны! — думайтіс сійӧ.
— А гашкӧ, и тюрьмаӧ пуксьӧдасны».
Регыд сійӧ воис диванӧ * да сувтіс медылыс пельӧсас.
Вӧлі водз на, да диванас некод эз вӧв,
но регыд сійӧ тыри эмиръясӧн, визирьясӧн, вельможаясӧн да знатнӧй йӧзӧн, и быдсяма рӧма мича халатъяссяньыс диваныс лои дзоридзалысь сад кодь.
Султан воис медбӧрын негръяс костын; негръяслӧн кианыс вӧліны мечьяс.
Сійӧ пуксис престол вылӧ да заводитіс видлавны делӧяс да босьтавны норасьӧмъяс, а медкузь тушаа негрыс сулалӧ сыкӧд орччӧн да сы дінысь ыджыд павлин бордйӧн вӧтлалӧ гутъясӧс.
Кор делӧясыс помасисны, султан махнитіс чышъянӧн — тайӧ лоӧ вӧлі, мый помасис, и, негръяс пельпомӧ кутчысьӧмӧн, муніс.
А мамыс Аладдинлӧн воис гортас да шуис пиыслы:
— Но, пиӧ, менам тырмис смеллун!
Ме пыри диванӧ да олі сэні, кытчӧдз сійӧ эз помась.
Аски ме сёрнита султанкӧд, эн тӧждысь, а талун меным эз вӧв пӧраыс.
Мӧд луннас сійӧ бара муніс диванӧ да бӧр муніс, кор сійӧ помасис, эз шулы султанлы ни ӧти кыв.
Сійӧ муніс и коймӧд луннас да регыд велаліс ветлыны диванӧ быд лун.
Лун-лун сулалӧ пельӧсын, но сідзи и эз решитчы висьтавны султанлы, мый сылы колӧ.
А султан казяліс, кыдзи кутшӧмкӧ старука ыджыд блюдйӧн киас быд лун волывлӧ диванӧ,
и ӧтпыр сійӧ шуис аслас визирыслы:
— О, визирь, меным колӧ тӧдны, коді тайӧ пӧрысь аньыс и мыйла сійӧ волывлӧ татчӧ.
Юав, кутшӧм делӧ сылӧн, и сылӧн кӧ эм кутшӧмкӧ нужда, ме могмӧда сійӧс.
— Кывза да повинуйтча, — шуис визирь.
Сійӧ муніс Аладдин мам дінӧ да горӧдіс:
— Эй, старука, сёрнит султанкӧд!
Тэнад кӧ эм кутшӧмкӧ нужда, султан могмӧдас сійӧс.
Кор мамыс Аладдинлӧн кыліс тайӧ кывъяссӧ, кокъясыс сылӧн лигышмуніны и сійӧ тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс блюдсӧ.
Визирь нуӧдіс сійӧс султан дінӧ, сійӧ окаліс султан водзысь мусӧ, а султан юаліс сылысь:
— О, старука, мыйла тэ быдлун волывлан диванӧ да немтор он висьтав?
Висьтав, мый тэныд колӧ?
— Кывзы менсьым, о, султан, да эн дивуйтчы, — шуис старука.
— Менам висьтавтӧдз войдӧр, кӧсйысь сетны меным пӧщада.
— Пӧщада лоӧ тэныд, — шуис султан. — Висьтав.
Аладдинлӧн мамыс ещӧ ӧтчыд окаліс мусӧ султан водзысь да шуис:
— О, владыка султан!
Менам пиӧй, Аладдин, ыстӧ тэныд козин вот тайӧ изъяссӧ да корӧ тэнсьыд сетны сы сайӧ верӧссайӧ нывтӧ, саревна Будурӧс.
Сійӧ босьтіс блюд вывсьыс чышъянсӧ — и став диваныс югдіс: сэтшӧма пондісны дзирдавны изъясыс.
А визирь да султан чуймисны, кор аддзисны татшӧм дона изъяс.
— О, визирь, — шуис султан, — аддзывлін-ӧ тэ коркӧ татшӧм изъяссӧ?
— Эг, о, владыка султан, эг аддзыв, — вочавидзис визирь.
А султан шуис:
— Ме думайта, мый татшӧм морт, кодлӧн эм татшӧм изъяс, вермас лоны верӧсӧн менам нывлы.
Кыдз тэ думайтан, о, визирь?
Кор кыліс визирь тайӧ кывъяссӧ, чужӧмыс сылӧн вижӧдіс, и сійӧ кутіс завидуйтны Аладдинлы:
сылӧн вӧлі пи, кодӧс сійӧ кӧсйис гӧтравны саревна Будур вылӧ, и султан кӧсйысис нин сылы сетны Будурӧс пиыс сайӧ.
Но султан зэв радейтліс дона изъяс, а сылӧн казнаас эз вӧв ни ӧти татшӧм из, кутшӧмъяс ӧні куйлӧны вӧлі блюдйын сы водзын.
— О, владыка султан! — шуис визирь. — Оз шогмы тэнад величестволы сетны саревнаӧс верӧссайӧ сэтшӧм морт сайӧ, кодӧс тэ весиг он тӧд.
Гашкӧ, сылӧн немтор абу, тайӧ изъяссьыс кындзи, и тэ сетан нывтӧ корысь сайӧ.
Ме ногӧн, лоӧ медбур — кор сылысь, медым сійӧ козьналіс тэныд нелямын блюд татшӧм дона изсӧ, да нелямын рабыняӧс, медым вайны сійӧ блюдъяссӧ, да нелямын рабӧс, медым видзны найӧс.
Сэки ми тӧдлам, озыр сійӧ али абу.
А аслыс визирь думайтіс: «Оз лӧсяв, мый кодкӧ вермас тайӧ ставсӧ судзӧдны.
Аладдин оз вермы тайӧ вӧчны, и ме мына сыысь».
— Тэ бура думайтін, о, визирь! — горӧдіс султан да шуис Аладдин мамлы:
— Тэ кывлін, мый шуӧ визирь?
Висьтав пиыдлы: кӧсйӧ кӧ сійӧ гӧтрасьны менам ныв вылӧ, мед ыстас нелямын зарни блюд татшӧм изъяснас, нелямын рабыняӧс да нелямын рабӧс.
Аладдинлӧн мамыс окаліс султан водзысь мусӧ да муніс гортас.
Мунӧ сійӧ да шуалӧ аслыс, качайтӧ юрнас:
— Кытысь нӧ Аладдин босьтас тайӧс ставсӧ?
Но, шуам, сійӧ мунас муувса садйӧ да ӧктас сэтысь ещӧ изъяссӧ.
Но кытысь босьтас рабъяссӧ да рабыняяссӧ.
Тадзи сійӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс мунігчӧжыс да пырис гортас зэв жугыль.
Аладдин аддзис, мый мамыслӧн абу киас блюдыс да горӧдіс:
— О, матушка, ме аддза, тэ талун сёрнитӧмыд султанкӧд!
Мый жӧ сійӧ шуис тэныд?
— О, дитяӧй менам, лучше эськӧ меным не ветлыны вӧлі султан ордӧ да не сёрнитны сыкӧд, — вочавидзис старука.
abu
И сійӧ висьталіс Аладдинлы султанлысь кывъяссӧ, а Аладдин серӧктіс радысла.
— Эн шогсьы, матушка, — шуис сійӧ, — тайӧ медкокни дела.
Сійӧ босьтіс лампасӧ да ниртыштіс, а кор мамыс аддзис тайӧ, котӧрӧн уськӧдчис кухняас, мед не аддзывны джиннӧс.
А джинн пырысьтӧм-пыр жӧ воис да шуис:
— О, господин, ме тэныд служита.
Мый тэныд колӧ?
Требуйт — пӧлучитан.
— Меным колӧ нелямын зарни блюд тыр дона из, нелямын рабыня, медым нуны тайӧ блюдъяссӧ, да нелямын раб, медым найӧс видзны, — шуис Аладдин.
— Лоӧ вӧчӧма, о, господин, — вочавидзис Маймун, лампалӧн раб.
— Гашкӧ тэныд колӧ, медым ме жугӧді кар либӧ стрӧиті двореч?
Прикажит!
— Оз, вӧч, мый ме тэныд шуи, — вочавидзис Аладдин, и лампалӧн раб воши.
Здук мысти сійӧ воис бӧр, а сы бӧрся воисны нелямын зэв мича рабыня, быд рабыня кутӧ юр вылас дона из тыра зарни блюд.
Рабыняяс бӧрся локтӧны ыджыд тушаа мича рабъяс ёсь мечьясӧн.
— Вот со, мый тэ вӧлі коран, — шуис джинн да воши.
Сэк мамыс Аладдинлӧн петіс кухнясьыс, видзӧдліс рабъясӧс да рабыняясӧс, а сэсся сувтӧдіс найӧс параӧн-параӧн да зэв гордӧя мӧдіс на водзвылын султан двореч дорӧ.
Став йӧзыс котӧртісны видзӧдлыны тайӧ аддзывтӧмтор вылас, и стражаыс дворечын чуймис, кор аддзис тайӧ рабъяссӧ да рабыняяссӧ.
Аладдинлӧн мамыс нуис найӧс веськыда султан дінӧ, и ставныс найӧ окалісны сы водзысь мусӧ, сэсся лэдзисны блюдъяссӧ юр вывсьыныс да пуктісны найӧс орччӧн.
Султан дзик шӧйӧвоши радысла да эз вермы шуны ни ӧти кыв.
А сэсся сайкалыштіс да шуис визирлы:
— О, визирь, кыдзи тэ ногӧн?
Оз ӧмӧй тайӧ мортыс, кодлӧн эм татшӧм озырлун, вермы лоны верӧсӧн менам нывлы, саревна Будурлы?
— Вермас, о, владыка, — вочавидзис визирь, сьӧкыда ышлолалігтыр:
сійӧ эз лысьт шуны «оз», кӧть и кулӧ вӧлі завидьысла.
— О, аньӧй, — шуис султан Аладдин мамлы, — мун да висьтав пиыдлы, мый ме босьті сылысь козинсӧ да сета сы сайӧ саревна Будурӧс.
Мед сійӧ волас ме ордӧ: ме кӧсъя сійӧс аддзӧдлыны.
Мамыс Аладдинлӧн тэрыба окаліс мусӧ султан водзысь да мыйвынсьыс котӧртіс гортас, сэтшӧм ӧдйӧ, весиг тӧлыс эз вермы эськӧ сы бӧрся вӧтчыны.
Котӧрӧн пырис Аладдин дінӧ да горӧдіс:
— Радлы, о, пиӧй менам!
Султан босьтіс тэнсьыд козинтӧ да сӧгласитчис, медым тэ лоин верӧсӧн саревналы!
Сійӧ шуис тадзи став йӧз дырйиыс!
Пыр жӧ мун дворечӧ: султан кӧсйӧ аддзӧдлыны тэнӧ.
Ме вӧчи, мый тшӧктін, ӧні помав делӧсӧ ачыд.
— Аттьӧ тэныд, матушка, — шуис Аладдин,
— пыр жӧ муна ме султан ордӧ.
abu
Аладдин босьтіс лампасӧ, ниртыштіс, и пырысьтӧм-пыр жӧ воис Маймун, лампалӧн раб.
Аладдин шуис сылы:
— О, Маймун, вайӧд меным нелямын кӧкъямыс еджыд рабӧс: тайӧ лоӧ менам свита.
Медым кызь нёль раб мунӧны ме водзвылын, а кызь нёль — бӧрвылын.
И ещӧ судзӧд сюрс динар да медбур вӧвсӧ.
— Лоӧ вӧчӧма, — шуис джинн да воши.
Сійӧ вайис ставсӧ, мый тшӧктіс Аладдин, да юаліс:
— Мый тэныд колӧ ещӧ?
Оз-ӧ ков тэныд, медым ме жугӧді кар либӧ стрӧиті двореч?
Ме быдтор верма.
— Оз, ӧні оз на ков, — шуис Аладдин.
Сійӧ чеччыштіс вӧв вылӧ да мӧдіс султан ордӧ, и став йӧзыс котӧртіс видзӧдлыны татшӧм ыджыд свитаӧн мунысь мича зон вылӧ.
Рынок площадь вылын, кӧні вӧлі медся уна йӧзыс, Аладдин перйис мешӧкысь китыр зарни сьӧм да койыштіс муас.
Ставыс уськӧдчисны кутавны да ӧктыны сьӧмсӧ, а Аладдин пыр койис и койис, кытчӧдз эз рекмы став мешӧкыс.
Сійӧ воис двореч дінӧ, и став визирьясыс да эмиръясыс петісны сылы паныд ворота сайӧ да колльӧдісны султан дінӧдз.
Султан сувтіс сылы паныд да шуис:
— Быд бур сия тэныд, Аладдин!
Жаль, мый ме эг тӧдмась тэкӧд водзджык.
Ме кывлі, мый тэ кӧсъян гӧтрасьны менам ныв вылӧ.
Ме сӧгласен,
и талун лоӧ тіян свадьба.
Тэ быдтор лӧсьӧдін свадьба кежлӧ?
— Эг на, о, владыка султан, — вочавидзис Аладдин.
— Ме эг стрӧит саревна Будурлы двореч, кутшӧм колӧ сы сан серти.
— А кор жӧ лоӧ свадьба? — юаліс султан.
— Ӧд дворечтӧ регыдӧн он лэпты.
— Эн тӧждысь, о, владыка султан, — шуис Аладдин,
— виччысьлы недыр.
— А кытчӧ тэ кӧсъян стрӧитны дворечтӧ, о, Аладдин? юаліс султан.
— Он-ӧ кӧсйы тэ стрӧитны сійӧс менам двореч водзӧ, со тайӧ кушинас?
— Кыдз тэныд угоднӧ, о, владыка, — вочавидзис Аладдин.
Сійӧ прӧститчис султанкӧд да муніс гортас став свитанас.
Гортас сійӧ босьтіс лампасӧ, ниртыштіс сійӧс, да, кор воис джинн Маймун, шуис сылы:
— Но, ӧні стрӧит двореч, да сэтшӧмӧс, кутшӧм ещӧ эз на вӧвлы му вылын.
Верман тайӧ вӧчны?
— Верма! — горӧдіс джинн сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ гымыштіс.
— Аски асыв кежлӧ двореч лоӧ гӧтов.
abu
И збыль аски асывнас кушинас вӧлі стрӧитӧма зэв мича двореч.
Стенъяссӧ сылысь тэчӧма зарни да эзысь кирпичьясысь, а вевтыс вӧлі алмазнӧй.
Медым видзӧдлыны сы вылӧ, Аладдинлы лои кайны Джинн Маймун пельпом вылӧ: сэтшӧм джуджыд вӧлі дворечыс.
Аладдин кытшовтіс став жыръяссӧ да шуис Маймунлы:
— О, Маймун, ме думайті ӧтитор йылысь!
Жугӧд со этійӧ колоннасӧ, и мед султан думайтӧ, мый ми вунӧдім сійӧс стрӧитны.
Сійӧ закотитас стрӧитны тайӧс ачыс, но оз вермы, и сэки сійӧ аддзас, мый ме ёнджык да озырджык сыысь.
— Ладнӧ, — шуис джинн да ӧвтыштіс кинас, и колонна воши, быттьӧ сійӧ эз и вӧвлы.
— Оз-ӧ ков тэныд ещӧ мыйкӧ жугӧдны?
— Оз, — шуис Аладдин.
— Ӧні ме муна да вайӧда татчӧ султанӧс.
А султаныд асывнас локтіс ӧшинь дорас да аддзис двореч, коді вӧлі сэтшӧма югъялӧ да дзирдалӧ шонді водзын, ёрӧ синъястӧ сы вылӧ видзӧдігӧн.
Султан ӧдйӧджык корис визирсӧ да петкӧдліс сылы дворечсӧ.
— Но, мый тэ шуан, о, визирь? — юаліс султан.
— Вермас-ӧ лоны верӧсӧн менам нывлы сійӧ, коді ӧти войӧн стрӧитіс татшӧм двореч?
— О, владыка султан! — горӧдіс визирь. — Он ӧмӧй тэ аддзы, мый тайӧ Аладдиныс — кӧлдун?
Виччысь, мед эськӧ сійӧ оз мырддьы тэнсьыд став сарствотӧ!
— Завидуйтысь морт тэ, о, визирь, — шуис султан.
— Меным немтор повны, тэ шуан тайӧ завидь понда.
Сэки пырис Аладдин, окаліс мусӧ султан кок улысь да корис сійӧс видзӧдлыны дворечсӧ.
Султан визиркӧд кытшовтісны став дворечсӧ, и султан эз мудзлы любуйтчыны мичлуннас.
Медбӧрти, Аладдин вайӧдіс гӧсьтъясӧс сійӧ местаас, кытысь Маймун жугӧдіс колонна.
Визирь пыр жӧ казяліс, мый ӧти колонна оз тырмы, да горӧдіс:
— Дворечсӧ абу помалӧма!
Ӧти колонна оз тырмы.
— Немтор, — шуис султан.
— Ме ачым сувтӧда тайӧ колоннасӧ.
Чукӧстӧ татчӧ главнӧй стрӧительӧс!
— Лучше эн пробуйт, о, султан, — гусьӧник шуис сылы визирь:
— тэныд тайӧ не вын серти.
Видзӧдлы: тайӧ колоннаясыс сэтшӧм джуджыдӧсь, весиг оз тыдав, кӧні налӧн помыс, и найӧс вылысяньыс да пыдӧсӧдзыс тэчӧма дона изъясӧн.
— Ланьт, визирь! — гордӧя шуис султан.
— Неужели ме ог вермы стрӧитны ӧти колонна?
Сійӧ тшӧктіс корны став каменотёсъяссӧ, коді вӧлі карас, да сетіс став дона изъяссӧ ассьыс,
но сійӧ эз тырмы.
Кор султан кыліс та йылысь, сійӧ скӧрмис да горӧдіс:
— Восьтӧй главнӧй казнаӧс, босьтӧй менам подданнӧйяслысь став дона изсӧ!
Неужели став озырлунӧй менам оз судзсьы ӧти колонна вылӧ?
Но некымын лун мысти стрӧительяс воисны султан ордӧ да доложитісны, из пӧ да мрамор тырмис толькӧ нёльӧд юкӧн колонна вылас.
Султан тшӧктіс керавны налысь юрныссӧ, но колонна сувтӧдны эз вермы.
Кор кыліс та йылысь Аладдин, сійӧ шуис султанлы:
— Эн шогсьы, о, султан!
Колонна сулалӧ нин места вылас, и ме бӧр сеті дона изъяссӧ, кодлысь найӧс вӧлі босьтлӧма.
Сійӧ рытнас жӧ султан вӧчис зэв бур праздник Аладдин да саревна Будур свадьба кузя, и Аладдин гӧтырыскӧд кутісны овны выль дворечын.
Вот ставыс, мый вӧлі ӧнӧдз Аладдинкӧд.
А магрибинец йылысь колӧ шуны, мый сійӧ бӧр муніс гортас Ифрикияӧ да дыр шогсис.
abu
Толькӧ ӧтитор гажӧдӧ вӧлі магрибинецӧс:
«Тайӧ Аладдиныс кулі му улын, сідзкӧ и лампа коли сэтчӧ.
Гашкӧ меным удайтчас завладейтны сійӧн Аладдинтӧг».
Тадзи сійӧ мӧвпавліс дзонь лунъясӧн да вежонъясӧн.
И вот ӧтпыр сійӧ кӧсйис збыльысь тӧдмавны, мый лампаыс дзонь, и век на му улын.
Сійӧ гадайтіс лыа вылын да аддзис, мый став кладыс му улын на куйлӧ, кыдзи и войдӧр, но лампаыс сэні абу.
Сьӧлӧмыс сылӧн кынмис,
и сійӧ кутіс гадайтны водзӧ да аддзис, мый Аладдин петіс му улысь да олӧ ас чужан карас.
Тэрыба магрибинец мӧдӧдчис туйӧ, муніс саридзьяс вомӧн, гӧраяс вомӧн, пустыняясӧд
abu
и, медбӧрти, воис сійӧ карас, кӧні вӧлі олӧ Аладдин.
Магрибинец муніс рынок вылӧ да кутіс кывзыны, мый сёрнитӧны йӧзыс.
А сэки буретш помасис война кочевникъяскӧд, и Аладдин, коді вӧлі войска начальникӧн, воис карӧ победительӧн.
Рынок вылын толькӧ и сёрни вӧлі Аладдин подвигъяс йылысь.
Магрибинец ветлӧдлыштіс, кывзыштіс, сэсся локтіс кӧдзыд ва вузалысь дінӧ да юаліс сылысь:
— Коді тайӧ Аладдиныс, код йылысь быдӧн сёрнитӧны?
— Пыр жӧ тыдалӧ, мый тэ абу татчӧс морт, — вочавидзис вузасьысь,
— не сійӧ кӧ, тэ тӧдін эськӧ, коді тайӧ Аладдиныс.
Тайӧ медозыр мортыс став мирас, а дворечыс сылӧн — настоящӧй чудо.
Магрибинец мыччис ва вузалысьлы динар да шуис сылы:
— Босьт тайӧ динарсӧ да вӧч меным услуга.
Ме збыль бокӧвӧй морт тіян карын, и меным окота эськӧ вӧлі видзӧдлыны Аладдин двореч вылӧ.
Колльӧд менӧ двореч дінӧдзыс.
abu
abu
Ва вузавлысь вайӧдіс магрибинецӧс двореч дорӧ да муніс, тайӧ бокӧвӧй мортсӧ лышкыдлунсьыс ошкигтырйи.
А магрибинец кытшовтіс двореч гӧгӧрыс, видлаліс сійӧс быд боксянь да шуис аслыс:
— Татшӧм двореч вермис стрӧитны толькӧ джинн, лампалӧн раб.
Дерт, кӧнкӧ, лампаыс тайӧ дворечас.
Дыр думайтіс магрибинец, кыдзи завладейтны лампаӧн, и, медбӧрти, думайтіс.
Сійӧ муніс ыргӧн кӧлуй вӧчысь ордӧ да шуис сылы:
— Вӧч меным дас ыргӧн лампа, босьт донсӧ, кутшӧм колӧ, но толькӧ тэрмасьышт.
Вот тэныд вит динар задатки.
— Кывза да повинуйтча, — шуис ыргӧн дозмук вӧчысь.
— Волы рытланьыс: лампаяс лоӧны гӧтовӧсь.
Рытнас магрибинец босьтіс дас выль лампа, найӧ вӧлі дзирдалӧны, быттьӧ зарниысь вӧчӧма.
Сійӧ войбыд эз узь, думайтіс ӧтитор йылысь, кодӧс сійӧ лӧсьӧдіс вӧчны, а югдандорыс чеччис да мӧдіс кар кузя да кутіс горзыны:
— Коді кӧсйӧ вежны важ лампаяс выльяс вылӧ?
Кодлӧн эмӧсь важ ыргӧн лампаяс?
Вежа выль вылӧ!
Йӧзыс чукӧрӧн ветлісны магрибинец бӧрся, а челядь чеччалісны сы гӧгӧр да горзісны!
— Бесноватӧй, бесноватӧй!
Но магрибинец эз видзӧд на вылӧ, горзіс ассьыс:
— Кодлӧн эм важ лампаяс?
Вежлала выль вылӧ!
Медбӧрти, сійӧ воис Аладдин двореч дінӧ.
Аладдин сэки эз вӧв гортас — муніс кыйсьыны, — и дворечын вӧлі толькӧ сылӧн гӧтырыс, саревна Будур.
Кор кыліс магрибинецлысь горзӧмсӧ, Будур ыстіс привратниксӧ тӧдмавны, мый сійӧ горзӧ, мӧдыс локтіс да шуис:
— Тайӧ кутшӧмкӧ бесноватӧй дервиш.
Киас сылӧн выль лампаяс, и сійӧ кӧсйысьӧ сетны быд важ лампа вылӧ выльӧс.
Саревна Будур серӧктіс да шуис:
— Бур эськӧ вӧлі пробуйтны, збыль сійӧ шуӧ али ылӧдчӧ?
Абу-ӧ миян кутшӧмкӧ важ лампа?
— Эм, госпожа, — шуис ӧти рабыня.
— Ме аддзылі миян господин Аладдин жырйысь ыргӧн лампа.
Сійӧ ставнас вижӧдӧма да некытчӧ оз туй:
А Аладдинлы, кор сійӧ мӧдӧдчис кыйсьыны, ковмисны припасъяс, да сійӧ корис джинн Маймунӧс, медым сійӧ вайис, мый колӧ.
Кор джинн вайис сылы корӧмторсӧ, кыліс рогӧн чуксасьӧм шы, и Аладдин пондіс тэрмасьны, шыбытіс лампасӧ вольпась вылас да котӧрӧн петіс дворечсьыс.
— Вай сійӧ лампасӧ, — прикажитіс Будур рабынялы, — а тэ, Кафур, петкӧд сійӧс магрибинецлы и мед сійӧ сетас миянлы выльӧс.
Привратник Кафур петіс уличаӧ да сетіс магрибинецлы волшебнӧй лампа, а сы пыдди босьтіс выль ыргӧн лампа.
Магрибинецлы зэв любӧ лои, мый сійӧ вермис ылӧдлыны, и дзебис лампасӧ питшӧгас.
Сэсся ньӧбис рынок вылысь осёлӧс да муніс.
А карсьыс петӧм бӧрын, кӧн некод сійӧс эз кыв ни эз аддзы, магрибинец ниртыштіс лампасӧ, и джинн Маймун сувтіс сы водзӧ.
Магрибинец горӧдіс сылы:
— Меным колӧ, медым тэ вуджӧдін Аладдинлысь дворечсӧ и ставсӧ, кодъяс сэн эмӧсь, Ифрикияӧ да сувтӧдін сійӧс менам садйӧ, керка бокӧ!
И менӧ вуджӧд сэтчӧ жӧ!
— Лоӧ вӧчӧма. — шуис джинн.
— Кунь синтӧ и восьты синтӧ — и двореч лоӧ Ифрикияын.
А гашкӧ, тэныд колӧ, медым ме жугӧді карсӧ?
— Вӧч, мый ме тэныд прикажиті, — шуис магрибинец, и эз на удит сійӧ шуны тайӧ кывъяссӧ, кыдз аддзис асьсӧ аслас садйын Ифрикияын, двореч дорын;
вот и ставыс, мый сыкӧд вӧлі ӧнӧдз.
А султан садьмис асывнас, видзӧдліс ӧшиньӧдыс, и друг аддзӧ! Дворечыс вошӧма, и сэні, кӧні вӧлі сійӧ сулалӧ, — шыльыд, куш места.
Султан кутіс тільны синъяссӧ, думайтіс, мый сійӧ узьӧ, весиг чепӧльтіс ассьыс кисӧ, мед регыдджык садьмас, но двореч эз мыччысь.
Султан оз тӧд, мый и думайтны, и заводитіс сійӧ ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдны да ымзыны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый саревна Будуркӧд лоӧма кутшӧмкӧ беда.
Кыліс султанлысь горзӧмсӧ да котӧрӧн воис сы дінӧ визирь и юаліс:
— Мый тэкӧд лои, о владыка султан?
Кутшӧм беда тэнӧ суис?
— Тэ ӧмӧй немтор он тӧд? — горӧдіс султан.
— Но, сідзкӧ, видзӧдлы ӧшиньӧд:
мый тэ аддзан?
Кӧні менам дворечӧй?
Тэ менам визирь и кывкутан ставсьыс, мый вӧчсьӧ карын, а тэнад ныр увсьыд вошӧны дворечьяс, и тэ немтор он тӧд сы йылысь!
Кӧні менам нылӧй, менам сьӧлӧмшӧрӧй?
Висьтав!
— Ог тӧд, о, владыка султан, — вочавидзис повзьӧм визирь.
— Ме шулі тэныд, мися, тайӧ, Аладдиныс — лёк кӧлдун, но тэ меным эн верит.
— Вайӧд татчӧ Аладдинӧс, — горӧдіс султан, — и ме керала сылысь юрсӧ!
Сэки Аладдин буретш локтӧ вӧлі кыйсянінысь.
Слугаясыс султанлӧн петісны уличаӧ корсьны сійӧс, аддзисны да котӧртісны сылы паныд.
— Эн лӧгась миян вылӧ, Аладдин, господин миян, шуис на пытшкысь ӧти слуга.
— Султан прикажитіс кӧртавны тэнсьыд киястӧ, дорны тэнӧ чептӧн да вайӧдны ас дінас.
Миянлы лоӧ сьӧкыд тайӧ вӧчны, но ми подневольнӧй йӧз, и огӧ вермӧ кыв вуджны султанлысь.
— Мыйысь султаныс скӧрмис ме вылӧ? — юаліс Аладдин.
— Ме эг вӧч и ог думайт вӧчны некутшӧм лёк.
Корисны кузнецӧс, и сійӧ дорис Аладдинлысь кокъяссӧ чептӧн.
Доригас Аладдин гӧгӧр чукӧрмис уна йӧз.
Карса олысьяс радейтлісны Аладдинӧс сы бурлун да лышкыдлун кузя, да, кор найӧ кывлісны, мый султан кӧсйӧ керыштны сылысь юрсӧ, найӧ ставныс котӧртісны двореч дорӧ.
А султан тшӧктіс вайӧдны Аладдинӧс ас дінас да шуис сылы:
— Прав вӧлӧма менам визирӧй, кор шуліс, мый тэ кӧлдун да ылӧдчысь.
Кӧні тэнад дворечыд и кӧні менам нылӧй, Будурӧй?
— Ог тӧд, о, владыка султан, — вочавидзис Аладдин.
— Ме нинӧмӧн абу мыжа тэ водзын.
— Кералӧй талысь юрсӧ! — горӧдіс султан, и Аладдинӧс бӧр петкӧдісны уличаӧ, а сы бӧрся петіс палач.
Кор карса йӧз аддзисны палачӧс, найӧ босьтісны кытшӧ Аладдинӧс да ыстісны висьтавны султанлы:
— Он кӧ тэ, о, султан, помилуйт Аладдинӧс, ми путкыльтам тэ вылӧ тэнсьыд дворечтӧ да виам ставныдтӧ, коді сэні эм.
Лэдз Аладдинӧс да вӧч сылы милӧсть, либӧ тэныд лёк лоӧ.
— Мый меным вӧчны, о, визирь? — юаліс султан, и визирь шуис сылы:
— Вӧч сідзи, кыдзи найӧ шуӧны.
Найӧ радейтӧны Аладдинӧс ёнджыка тэа-меа дорысь, и, виан кӧ тэ сійӧс, миянлы бур оз ло.
— Тэ прав, о, визирь, шуис султан да тшӧктіс лэдзны цепь йылысь Аладдинӧс, но висьтавны тшӧктіс сылы султан нимсянь татшӧм кывъяс:
«Ме пӧщадиті тэнӧ сы вӧсна, мый йӧзыс тэнӧ радейтӧны, но он кӧ тэ корсь менсьым нылӧс, ме век жӧ керала тэнсьыд юртӧ.
Сета тэныд срок та вылӧ нелямын лун».
— Кывза да повинуйтча! — шуис Аладдин и муніс карсьыс.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ сылы веськӧдчыны да кытысь корсьны саревна Будурӧс, и сылы сэтшӧм шог лои, сійӧ лӧсьӧдчис ваӧ пырны.
Воис паськыд ю дорӧ да пуксис вадорас зэв жугыля.
Сійӧ сюйис ваас веськыд кисӧ да друг казяліс, кыдзи мыйкӧ сылӧн лэччӧ чаль чуньсьыс.
Аладдин тэрыба кыскис кисӧ васьыс да аддзис чальсьыс чунькытшсӧ, кодӧс козьнавліс сылы магрибинец да код йылысь сійӧ дзикӧдз вунӧдліс.
Аладдин ниртыштіс чунькытшсӧ, и пыр жӧ сувтіс сы водзӧ джинн Дахнаш, Кашкашлӧн пи, да шуис:
— О, чунькытшлӧн кӧзяин, ме тэ водзын!
abu
Приказывайт!
— Меным колӧ, медым тэ вуджӧдін менсьым дворечӧс важ местаас! — шуис Аладдин.
Но джинн яндысигтыр лэдзис юрсӧ да шуис:
— О, господин, меным сьӧкыд тэныд висьтавны, но ме ог вермы тайӧ вӧчны.
Двореч стрӧитіс лампалӧн раб, и толькӧ сійӧ ачыс вермас вуджӧдны дворечсӧ.
abu
— Сідзкӧ, — шуис Аладдин, — ну менӧ сэтчӧ, кӧні сулалӧ ӧні менам дворечӧй!
— Кунь синтӧ да восьты синтӧ, — шуис джинн,
и, кор Аладдин куньліс синсӧ да бӧр восьтіс, сійӧ аддзис асьсӧ садйын, аслас двореч водзын.
Сійӧ котӧртіс поскӧдыс вылӧ да аддзис ассьыс гӧтырсӧ, Будурӧс; саревна Будур вӧлі сыркъялӧмӧн бӧрдӧ.
Аддзис Аладдинӧс да сійӧ горӧдіс, ещӧ ёнджыка бӧрддзис, — ӧні радысла нин.
Сайкалыштіс неуна да сійӧ висьталіс Аладдинлы ставсӧ, мый сыкӧд вӧлі, а сэсся шуис:
— Тайӧ проклятӧй магрибинецыс волывлӧ ме ордӧ; уговаривайтӧ менӧ мунны сы сайӧ верӧссайӧ да тшӧктӧ вунӧдны тэнӧ.
Сійӧ шуӧ, султан пӧ, менам батьӧй, кераліс тэнсьыд юртӧ, да тэ пӧ вӧлін гӧль мортлӧн пи, и тэ понда пӧ оз сулав шогсьыны.
abu
— А кӧні сійӧ видзӧ волшебнӧй лампасӧ? — юаліс Аладдин.
И Будур вочавидзис:
— Сійӧ некор сыкӧд оз янсӧдчыв, пыр видзӧ ас ордас.
— Кывзы, о, Будур, — шуис Аладдин.
— Кор тайӧ проклятӧйыс бара локтас тэ дінӧ, ло сыкӧд мелі да варов, кӧсйысь сылы мунны сы сайӧ верӧссайӧ.
Кор сійӧс ужнайтны аскӧдыд, а кор сійӧ заводитас юны да сёйны, кисьт сылы винаас вот этайӧ узьтӧдан порошкисӧ.
А кор магрибинец унмовсяс, ме пыра жыръяд да виа сійӧс.
— Меным оз ло кокни сёрнитны сыкӧд меліа, — шуис Будур, — но ме кута старайтчыны.
Сылы регыд колӧ воны.
Лок, ме дзеба тэнӧ пемыд жырйӧ, а кор сійӧ унмовсяс, ме кучка ки-ки воча, и тэ пыран сэки.
Муртса Аладдин вевъяліс дзебсьыны, жырйӧ пырис магрибинец.
Тайӧ разын Будур встретитіс сійӧс зэв долыдпырысь да меліа.
— О, господинӧй менам, — шуис сійӧ, — виччысьлы недыр, ме вӧчча мичаджыка, а сэсся ми тэкӧд ӧтлаын ужнайтам.
— Зэв окотапырысь, — шуис магрибинец да петіс.
А Будур пасьталіс медбур платтьӧсӧ да лӧсьӧдіс сёянъяс да вина.
Кор магрибинец бӧр воис, Будур шуис сылы:
— Тэ вӧлін прав, о, господинӧй менам, кор шулін, мый Аладдинӧс оз сулав радейтны да помнитны.
Менам батьӧй кераліс сылысь юрсӧ, и ӧні абу менам некод, тэысь кындзи.
Ме муна тэ сайӧ верӧссайӧ, но талун тэ вӧч ставсӧ, мый ме тэныд тшӧкта.
— Приказывайт, о, госпожаӧй менам! — шуис магрибинец.
И Будур пондіс сійӧс гӧститӧдны да юктавны винаӧн и, кор сійӧ неуна коддзыштіс, шуис сылы:
— Миян канмуын эм ӧти обычай: кор жӧник да невеста сёйӧны да юӧны ӧтлаын, медбӧръя вомтыр винасӧ найӧ юӧны мӧда-мӧд кубоксьыс.
Вай жӧ меным ассьыд кубоктӧ, ме юышта сэтысь вомтыр, а тэ юан менам кубокысь.
И Будур сетіс магрибинецлы кубок вина,кытчӧ сійӧ водзвылысь кисьтіс узьтӧдан порошки.
Магрибинец юис винасӧ да пыр жӧ уси, быттьӧ сійӧс чардбиӧн лыйис, да мӧдіс шкоргыны, а Будур кучкис ки-ки воча.
Аладдин толькӧ тайӧ и виччысис.
Сійӧ котӧрӧн пырис жырас да ӧддзӧдчӧмӧн сӧтыштіс мечӧн юрсӧ магрибинецлысь.
А сэсся сійӧ кыскис сы питшӧгысь лампасӧ да ниртыштіс, и пыр жӧ воис Маймун, лампалӧн раб.
— Ну дворечсӧ важ местаас! — прикажитіс сылы Аладдин.
Здук мысти двореч сулаліс нин султан дворечкӧд паныдӧн; султан, — сійӧ сэки пукалӧ вӧлі ӧшинь дорас да бӧрдӧ ныв вӧснаыс, — тӧкӧтьӧ эз усь чуймӧмысла садьтӧгыс.
Сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртіс дворечӧ, кӧні вӧлі сылӧн нылыс, Будурыс.
Аладдин гӧтырыскӧд встретитісны султанӧс радлӧмнысла бӧрдӧмӧн.
И султан корис прӧщенье Аладдинлысь, юрсӧ сылысь керавны кӧсйысьлӧмысь.
Тайӧ лунсяньыс помасис Аладдинлӧн став шогыс, и сійӧ дыр да зэв бура оліс аслас дворечын гӧтырыскӧд да мамыскӧд,
кытчӧдз эз во на ордӧ смерть.
{Kodko (комиӧдіс Kodko) @ Али-Баба да нелямын разбойник @ мойдкыв @ Небӧг бӧрся небӧг I @ 1940 @ Лб. 33‒56.}
АЛИ-БАБА ДА НЕЛЯМЫН РАЗБОЙНИК
арабскӧй мойдкыв
Коркӧ, зэв важӧн, ӧти персидскӧй карын овлісны кык вок — Касим да Али-Баба.
Кор кулі налӧн батьыс, найӧ юкисны сьӧм, мый сы бӧрын коли, и Касим кутіс тӧргуйтны рынок вылын дона тканьясӧн да шӧвк халатъясӧн.
Сійӧ кужліс ошкыны ассьыс тӧварсӧ да кыскыны ньӧбасьысьясӧс, и лавкаас сылӧн век вӧлі зэв уна йӧз.
Касим пыр ӧтарӧ озырмис и кор чӧжис уна сьӧм, гӧтрасис главнӧй судья ныв вылӧ, кодӧс шуӧны вӧлі Фатимаӧн.
А Али-Баба эз кужлы тӧргуйтны да нажӧвитны сьӧм, и гӧтрасис сійӧ Зейнаб нима гӧль ныв вылӧ.
Найӧ регыд видзисны пӧшти ставсӧ, мый налӧн вӧлі, и ӧтчыд Зейнаб шуис:
— Кывзы, Али-Баба: миянлы регыд немтор лоӧ сёйны.
Колӧ тэныд мыйкӧ вӧчны, либӧ ми кулам тшыгла.
— Ладнӧ, — вочавидзис Али-Баба, — ме мӧвпышта, мый миянлы вӧчны.
Сійӧ петіс садйӧ, пуксис пу улӧ да кутіс думайтны.
Дыр думайтіс Али-Баба и, медбӧрти, думайтсис.
Сійӧ босьтіс мый коли сылӧн сьӧмыс, муніс рынок вылӧ да ньӧбис кык осёл, чер да гез.
А мӧд лун асывнас сійӧ мӧдіс кар сайӧ, джуджыд гӧра вылӧ, кӧні быдмӧ вӧлі сук вӧр, да лунтыр кераліс пес.
Рытнас Али-Баба нӧбъяліс пессӧ, сӧвтіс пес нӧбъяссӧ осёлъяс вылӧ да бӧр локтіс карӧ.
Сійӧ вузаліс пессӧ рынок вылын да ньӧбис нянь, яй да градвыв пуктасъяс.
Сэсянь Али-Баба быд асыв ветліс гӧра вылӧ да рытӧдзыс керавліс пес, а сэсся вузавліс пессӧ рынок вылын да ньӧбаліс нянь да яй аслыс да Зейнаблы.
И вот ӧтчыд вӧлі сійӧ сулалӧ джуджыд пу улын, лӧсьӧдчӧ пусӧ пӧрӧдны, и друг аддзӧ: туй вылас кыптіс бус енэжӧдзыс.
А кор бусыс пуксис, Али-Баба аддзис: веськыда сы вылӧ лэбӧны верзьӧма йӧз, выланыс панцырьяс да кольчугаяс; седлӧяс бердас кӧрталӧма шыяс, а вӧнь костаныс дзирдалӧны кузь ёсь мечьяс.
Медводзын гӧнитіс ыджыд еджыд вӧв вылын сьӧд тошка синпӧла морт.
Али-Баба ёна повзис.
Сійӧ зэв ӧдйӧ кайис пу вылӧ да дзебсис увъяс костас.
А верзьӧмаяс воисны сійӧ местаас, кӧні Али-Баба толькӧ на сулаліс, да лэччисны му вылас.
Быд морт босьтіс седлӧ вывсьыс сьӧкыд мешӧк да лэптіс сійӧс аслыс пельпом вылӧ; сэсся найӧ сувтісны орччӧн, пондісны виччысьны, мый прикажитас синпӧла — налӧн атаманныс.
«Кутшӧм тайӧ йӧз и мый налӧн мешӧкъясас? — думыштіс Али-Баба.
— Тыдалӧ, тайӧ вӧръяс да разбойникъяс».
Сійӧ лыддис йӧзсӧ, и вӧлӧмкӧ, буретш нелямын морт, атамантӧгыс.
Атаман сувтіс йӧз водзвылас да нуӧдіс найӧс джуджыд кырта дорӧ, кӧні вӧлі ичӧтик ӧдзӧс стальысь; ӧдзӧс водзас быдмисны сук турунъяс да сутшкасьысь кустъяс сідзи, мый сійӧ пӧшти оз вӧлі тыдав.
Атаман сувтіс ӧдзӧс водзас да гора гӧлӧсӧн горӧді:
— Симсим, восьты ӧдзӧс!
И друг ӧдзӧсыс кыртаын воссис, атаман пырис, а сы бӧрся пырисны сылӧн йӧзыс, и ӧдзӧс бӧр пӧдлассис на бӧрся.
«Вот дивӧыд! — думыштіс Али-Баба.
— Ӧд Симсимыс — тайӧ дзоляник быдмӧг.
Ме тӧда, сэтысь вӧчӧны вый, но ме эг тӧдлы, мый сійӧ вермӧ восьтавны ӧдзӧсъяс!»
Али-Бабалы зэв окота вӧлі видзӧдлыны матысяньджык волшебнӧй ӧдзӧс вылӧ, но сійӧ сэтшӧма поліс разбойникъясысь, мый эз лысьт лэччыны пу йылысь.
Коли недыр кад, друг ӧдзӧсыс бара воссис, и нелямын разбойник петісны тыртӧм мешӧкъясӧн.
Синпӧла атаман муніс медводзын.
Разбойникъяс кӧрталісны седлӧяс бердас тыртӧм мешӧкъясныссӧ, чеччыштісны вӧвъяс вылӧ да гӧнитісны.
Сэки Али-Баба, коді мудзис нин пукавны куткыртчӧмӧн пу йылын, тэрыба лэччис му вылӧ да котӧртіс кырта дорӧ.
«А мый эськӧ, ме кӧ тшӧтш шуа: Симсим, восьты ӧдзӧс? — думыштіс сійӧ.
— Воссяс ӧдзӧсыс али оз?
Пробуйтла!»
Сійӧ смелмӧдчис, лолыштіс пыдысяньджык да став гӧлӧснас горӧдіс:
— Симсим, восьты ӧдзӧс!
И пырысьтӧм-пыр жӧ ӧдзӧс воссис сы водзын, и воссис туй ыджыд пещераӧ.
Али-Баба пырис, и, мыйӧн толькӧ сійӧ воськовтіс порог вомӧныс, ӧдзӧс бӧр пӧдлассис сы бӧрысь.
Али-Бабалы лои неуна шуштӧм: а друг ӧдзӧсыс сэсся оз воссьы, и сылы оз позь петны?
Но сійӧ век жӧ муніс водзӧ, шензигтыр гӧгӧр видзӧдалӧмӧн.
Али-Баба аддзис, мый сійӧ воис ыджыд жырйӧ, и стен доръясас сэні сулалӧны вӧлі уна посньыдик пызан, а пызанъяс вылас сулалӧны эзысь вевта зарниа блюдъяс.
Сійӧ кыліс чӧскыд дук, и сылы думвылас уси, мый сійӧ асывсяньыс немтор эз сёйлы.
Сійӧ муніс ӧти пызан дорӧ, босьтіс вевтъяссӧ блюдъяс вывсьыс, и сылӧн дульваыс петіс: блюдъяс вылын вӧліны сёянъяс, кутшӧм толькӧ лолыдлы колӧ: жаритӧм курӧгъяс, риса рок, вареньеа блинъяс, халва, яблокъяс и ещӧ уна мукӧд чӧскыдторъяс.
Али-Баба кватитіс курӧг да здукӧн вильӧдіс.
Сэсся босьтчис риса рок бердӧ, сёйис сійӧс, сэсся сюйис кисӧ халваӧ, но эз нин вермы сёйны ни ӧти кусӧк — сэтшӧм нин вӧлі пӧт.
Шойччыштіс неуна да видзӧдліс гӧгӧр, аддзис ӧдзӧс мӧд жырйӧ.
Али-Баба пырис сэтчӧ — и кунис синсӧ.
Жырйыс ставнас дзирдалӧ да югъялӧ — сэтшӧм уна вӧлі сэні зарни да дона кӧлуй.
Зарни динаръяс да эзысь дирхемъяс вӧрӧкӧн куйлӧны веськыда муас, быттьӧ из чукӧръяс саридз вадорын.
Дона дозмук: кубокъяс, подносъяс, дона изъясӧн мичмӧдӧм блюдъяс сулалӧны быд пельӧсын.
Шӧвкъяс, тканьяс — китайскӧй, индийскӧй, сирийскӧй, египетскӧй — помаясӧн куйлӧны жыр шӧрас; стенъясас ӧшалӧны ёсь мечьяс да кузь шыяс, найӧ сымында, мый тырмис эськӧ
Али-Бабалӧн синъясыс паськалісны, и сійӧ эз тӧд, мый дінӧ кутчысьны, мерайтлас гӧрд шӧвк халат, кватитлас зарни поднос, видзӧдчыштас пырыс, рӧмпӧштанӧн моз, босьтлас содз тырыс зарни сьӧм да киськалӧ чуньяс костӧдыс.
Коркӧ сійӧ неуна палялыштіс да шуис аслыс:
— Тайӧ сьӧмыс да дона кӧлуйыс, дерт кӧнкӧ, грабитӧм, и вайӧмаӧсь татчӧ найӧс разбойникъяс, кодъяс ӧні на тані вӧліны.
Тайӧ озырлуныс налӧн, и ме кӧ босьтышта аслым неуна зарни, сэні немтор омӧльыс абу.
Ӧд тані сымында зарни, мый сійӧс оз позь лыддьыны.
Али-Баба лэптіс халат пӧласӧ, сувтіс пидзӧс вылас да кутіс сӧвтны зарни сьӧм.
Сійӧ аддзис пещераысь кык тыртӧм мешӧк, тыртіс найӧс динаръясӧн, кыскис ӧдзӧс дорас да горӧдіс:
«Симсим, восьты ӧдзӧс!»
Ӧдзӧс пырысьтӧм-пыр воссис.
Али-Баба петіс пещераысь, и ӧдзӧс пӧдлассис сы бӧрся.
Сутшкасьысь кустъяс да увъяс гартчисны мӧда-мӧдныскӧд да сайӧдісны сійӧс синводзысь.
Осёлъясыс Али-Бабалӧн йирсьӧны вӧлі эжа вылын.
Али-Баба сӧвтіс на вылӧ зарни мешӧкъяс, вылысяньыс вевттис найӧс пескӧн да мӧдіс гортас.
Кор сійӧ воис гортас, вӧлі нин вой, и повзьӧм Зейнаб виччысис сійӧс ворота ӧдзӧс дорас.
— Мый нӧ керин вӧрас та дырасӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме чайті, кӧинъяс нин сёйисны тэнӧ.
abu
— Час, ставсӧ тӧдмалан, Зейнаб, — шуис Али-Баба.
— Отсав вай меным пыртны керкаӧ тайӧ мешӧкъяссӧ да эн увгы, медым эз кывлыны миянӧс суседъяс.
Зейнаб лэптіс ӧти мешӧк ас вылас, и найӧ Али-Бабакӧд пырисны керкаас.
Зейнаб топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, ӧзтіс сись да разис мешӧксӧ.
Кор аддзис зарнитӧ, сійӧ кельдӧдіс повзьӧмысла да горӧдіс:
— Мый тэ вӧчин, Али-Баба?
Кодӧс тэ грабитін?
— Эн пов, Зейнаб, — шуис Али-Баба.
— Ме некодӧс эг грабит и ме пыр жӧ висьтала тэныд, мый мекӧд талун лои.
Али-Баба висьталіс сылы разбойникъяс йылысь да пещера йылысь, а кор помаліс, шуис:
— Смотри, Зейнаб, дзеб тайӧ зарнисӧ да некодлы эн висьтав сы йылысь.
Йӧзыс думайтасны, мый ми и збыль кодӧскӧ грабитім, да удтасны миянӧс султанлы, и сэки сійӧ мырддяс миянлысь став зарнисӧ да пуксьӧдас миянӧс му пытшкӧ.
Вай кодъям гу да дзебам сэтчӧ зарнисӧ.
Найӧ петісны садйӧ, кодйисны тӧлысь югӧр улын гу, пуктісны сэтчӧ став зарнисӧ, а сэсся бӧр тыртісны гусӧ муӧн.
Помалісны найӧ делӧсӧ, да Али-Баба водіс узьны,
а Зейнаб водіс жӧ, но сійӧ дыр бергаліс бок вылысь бок вылӧ да думайтіс:
«Уна-ӧ жӧ зарни вайис Али-Баба?
Мыйӧн толькӧ югдыштас, ме лыддя став сьӧмсӧ, медбӧръяӧдзыс!»
Мӧд асывнас, кор Али-Баба, кыдзи и мукӧд лунъясӧ, муніс гӧра вылӧ, Зейнаб котӧртіс гу дорӧ, кодйис сійӧс да заводитіс лыддьыны динаръяс.
Но сьӧм вӧлі сэтшӧм уна, и Зейнаб эз вермы лыддьыны.
Сійӧ эз зэв бура куж лыддьыны да пыр торксяліс.
Медбӧрти, тайӧ сійӧс дӧзмӧдіс и сійӧ шуис аслыс:
— Бурджык ме босьта мерка да мерайта зарнисӧ.
Вот толькӧ меркаыс менам абу.
Лоӧ корлыны Фатималысь.
А Касим Фатимакӧд олӧны вӧлі орчча керкаас.
Зейнаб пырысьтӧм-пыр жӧ котӧртіс на ордӧ.
Пырис посводзас да шуис Фатималы:
— Вайлы меным недыр кежлӧ меркатӧ.
Ме талун жӧ бӧр вая тэныд.
— Ладнӧ, — шуис Фатима. — Но менам меркаӧй суседка ордын.
Час ме ветла сы ордӧ да сета сійӧс тэныд.
Виччысьлы тані посводзас — тэнад кокыд няйт, а ме толькӧ на удиті вольсавны сӧстӧм цыновкаяс.
Ставсӧ тайӧс Фатима прӧста сӧрис.
И меркаыс, кодӧн мерайтлісны шыдӧс, ӧшалӧ вӧлі ас местаас, кухняын, очаг весьтын, и цыновкаяссӧ сійӧ эз вежлы нин лун дас.
Прӧста сылы зэв окота вӧлі тӧдны, мый вылӧ Зейнаблы друг ковмис меркаыс — ӧд Фатима зэв бура вӧлі тӧдӧ, мый Али-Бабалӧн керка помас важӧн нин абу некутшӧм шыдӧс.
А юавны Зейнаблысь сійӧ эз кӧсйы: «мед Зейнаб, эз думайт, мый Фатима интересуйтчӧ сы делӧясӧн».
И сійӧ думайтіс тӧдмавны юасьтӧг:
Фатима мавтіс мерка пыдӧссӧ маӧн, а сэсся петкӧдіс сійӧс Зейнаблы да шуис:
— На, босьт,
толькӧ, смотри, эн вунӧд бӧр вайны дзоньӧн да шонді лэччандорысь не сёрӧнджык.
Меным аслым колӧ мерайтны чечевица.
— Аттьӧ тэныд, Фатима, — шуис Зейнаб да котӧртіс гортас.
Сійӧ лэптіс гуысь став зарнисӧ да заводитіс тэрыба мерайтны, ачыс пыр полігтыр видзӧдіс ӧтарӧ да мӧдарӧ.
Зарни лоис дас мерка да джын.
Зейнаб нуис меркасӧ Фатималы, копыртчыліс сылы муӧдз да муніс.
Фатима пырысьтӧм-пыр жӧ кватитіс меркасӧ да видзӧдліс пытшкас.
И друг сійӧ аддзис: мерка пыдӧсас сибдӧма кутшӧмкӧ дзоляник югыд гӧгыль.
Фатима сюйис кисӧ меркаӧ да перйис гӧгыльсӧ.
Тайӧ вӧлі дзик выль зарни динар.
Фатима эз верит аслас синлы.
Сійӧ бергӧдліс сьӧмсӧ чуньяс костас, весиг видліс пиньнас — абу-ӧ фальшивӧй?
Но динар вӧлі самӧй настоящӧй, сӧстӧм зарниысь.
— Сідзкӧ, вот кутшӧм тайӧ шыдӧс! — горӧдіс Фатима.
— Найӧ сэтшӧм озырӧсь, мый Зейнаб весиг мерайтӧ зарнисӧ меркаӧн!
Тыдалӧ, найӧ кодӧскӧ грабитӧмаӧсь, а асьныс гӧль улӧ пуксьӧны.
Регыдджык эськӧ мед локтіс лавкаысь Касим.
Ме непременнӧ ставсӧ висьтала сылы.
Мед мунас Али-Баба ордӧ да грӧзитас сылы бурджыка!
Али-Баба, дерт, юксяс миянкӧд.
Фатима лунтыр пукаліс ворота ӧдзӧс дорас, виччысис Касимӧс.
Рӧмдандор Касим локтіс лавкаысь, и Фатима эз сет весиг пӧрччыны сылы тюрбансӧ, горӧдіс:
— Кывзы, Касим, кутшӧм менам выльтор!
Тэнад вокыд, Али-Баба, лэччӧма гӧль улӧ, а сійӧ вӧлӧмкӧ, озырджык миянысь тэкӧд!
— Мый тэ думайтін! — скӧрмис Касим.
— Меысь озыр абу некод миян улича вылын, да и став кварталас.
Эз прӧста менӧ бӧрйыны рыноквывса старшинаӧн.
— Тэ меным он верит? — дӧзмис Фатима.
— Сідзкӧ висьтав: кыдзи тэ лыддян сьӧмтӧ, кор арталан рытъяснас выручкатӧ?
— Лыддя, кыдз лыддьывлӧны, — вочавидзис Касим.
— Тэча торйӧн динаръяс да дирхемъяс и лыддя.
А кор лыддя сёӧдз, нюкыльта чуньӧс, медым ог сорсьы.
Да мый тэ татшӧм немабусӧ юасян?
— Абу немабу! — горӧдіс Фатима.
— Тэ вот лыддян динаръястӧ дасъясӧн да сёясӧн, а Зейнаб, тэнад вокыдлӧн гӧтырыс, лыддьӧ меркаясӧн.
Со мый сійӧ кольӧма менам меркаӧ.
И Фатима петкӧдліс сылы динар, коді вӧлі сибдӧма мерка пыдӧсас.
Касим видлаліс сійӧс гӧгӧрбок да шуис:
— Мед менӧ оз шуны Касимӧн, ог кӧ ме тӧдмав, кытысь Али-Бабалӧн лои сьӧм.
Мудерӧн либӧ вынӧн, но ме босьта сылысь сійӧс.
И сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ муніс вок ордас.
Али-Баба толькӧ на воис гӧра вылысь да шойччӧ вӧлі каменнӧй скамья вылын керка водзас.
Сылы зэв рад лои, кор сійӧ аддзис Касимӧс, да шуис:
— Лок жӧ, Касим!
Тэ он частӧ волывлы ме ордӧ.
Мый вайӧдіс тэнӧ ме ордӧ талун, да ещӧ татшӧм сёрӧн?
— Бур рыт, вокӧй менам, — зэв тшапа шуис Касим.
— Менӧ вайӧдіс тэ ордӧ ыджыд ӧбида.
— Ӧбида?! — чуймис Али-Баба.
— Мыйӧн нӧ верми ме, гӧль дровосек, ӧбидитны рыноквывса старшинаӧс?
— Тэ ӧні озырджык меысь, — шуис Касим.
— Тэ мерайтан зарнитӧ меркаӧн.
Со мый менам гӧтырӧй аддзӧма мерка пыдӧсысь, кодӧс сетлӧма гӧтырыдлы, Зейнаблы.
Эн ылӧдлы менӧ: ме ставсӧ тӧда!
Мыйла тэ соссян меысь, мый озырмин?
Дерт жӧ тэ кодӧскӧ грабитін?
Али-Баба гӧгӧрвоис, мый Касим тӧдӧ сылысь тайнасӧ, да решитіс ставсӧ висьтавны:
— О, вокӧй менам, — шуис сійӧ, — ме ньӧти эг кӧсйы тэнӧ ылӧдлыны.
Ме толькӧ сы понда немтор тэныд эг висьтав, мый полі вӧръясысь да разбойникъясысь: ӧд найӧ вермасны тэнӧ вины.
И сійӧ висьталіс Касимлы пещера йылысь да разбойникъяс йылысь.
Сэсся нюжӧдіс вокыслы кисӧ да шуис:
— О, вокӧй менам, ми тэкӧд кыкнаным — ӧти батьлӧн да ӧти мамлӧн пиян.
Вай жӧ юкны шӧриӧн ставсӧ, мый ме вая пещераысь.
Ме тӧда, кыдзи сэтчӧ пырны да кыдзи виччысьны разбойникъясысь.
Босьт аслыд джын сьӧмсӧ да эмбурсӧ — сійӧ тырмас тэныд нэм чӧжыд.
— Оз ков джынйыд, колӧ став сьӧмыс! — горӧдіс Касим да тойыштіс кисӧ Али-Бабалысь.
— Висьтав регыдджык, кыдзи пырны пещераас, а он кӧ висьтав, ме удта тэнӧ султанлы, и сійӧ тшӧктас керавны тэнсьыд юртӧ!
— Мыйла тэ грӧзитан меным султанӧн, — шуис Али-Баба.
— Мун, колӧкӧ, пещераӧ, но толькӧ тэныд не нуны став сьӧмсӧ да эмбурсӧ.
Тэ кӧть дажӧ дзонь во мед кыскалін пещерасьыс зарни да эзысь лун ни вой шойччывтӧг, — и сэки эськӧ тэ эн кыскы и джынсӧ, мый сэні эм!
Сійӧ висьталіс Касимлы, кыдзи корсьны пещерасӧ да тшӧктіс сылы бура помнитны кывъяс:
«Симсим, восьты ӧдзӧс!»
— Ог вунӧд, — шуис Касим.
— Симсим...  Симсим...
Тайӧ, буракӧ, быдмӧг, кӧнтусь сяма.
Кута помнитны.
Аски асывнас Касим седлӧаліс дас мулӧс, пуктіс быд мул вылӧ кык ыджыд сундукӧн да муніс вӧрӧ.
Мулъяссӧ сійӧ лэдзис йирсьыны вӧр дорас, корсис кыртаысь ӧдзӧс, сувтіс ӧдзӧс водзӧ да горӧдіс став вынсьыс:
— Эй, Симсим, восьты ӧдзӧс!
Ӧдзӧс воссис.
Касим пырис, и ӧдзӧс бӧр пӧдлассис сы бӧрся.
Касим аддзис пещера, аддзис сэтысь озырлун, да дзик дурмис радысла.
Сійӧ мӧдіс йӧктыны места вылас, сэсся уськӧдчис водзӧ да кутіс куравны ставсӧ, мый сюри кипод улас: дона тканьяс моздор тырнас, зарни кусӧкъяс, кувшинъяс, блюдъяс, сэсся бӧр шыблаліс найӧс, да нетшкис стенъяссьыс зарни мечьяс да щитъяс, кураліс содзтырнас сьӧм да сюяліс питшӧгас.
Тадзи сійӧ чепсасис пещераын дзонь час, но некыдз эз вермы куравны ставсӧ, мый сэні вӧлі.
Медбӧрти, сійӧ думыштіс:
«Менам кадӧй уна.
Кута петкӧдлыны татысь мешӧкӧн-мешӧкӧн, кытчӧдз ог сӧвт став мул вылас, а сэсся вола ещӧ ӧтчыд.
Ме понда волыны татчӧ быд лун, кытчӧдз ог петкӧд ставсӧ, медбӧръя сьӧмӧдз!»
Касим кватитіс сьӧм мешӧк да кыскис ӧдзӧс дорас.
Ӧдзӧсыс вӧлі пӧдса.
Сійӧ кӧсйис шуны волшебнӧй кывъяс, кодъяс восьтӧны вӧлі ӧдзӧссӧ, но друг сійӧ вунӧдіс кывъяссӧ.
Помнитіс сӧмын, мый колӧ шуны кутшӧмкӧ быдмӧг ним.
И сійӧ горӧдіс:
— Анькытш, восьты ӧдзӧс!
Но ӧдзӧс эз воссьы.
Касим повзис кодь.
Думайтыштіс да бара горӧдіс:
— Шобді, восьты ӧдзӧс!
Ӧдзӧс эз и вӧрзьы.
Касим садьтӧгыс повзьӧмла немтор нин оз помнит, горзіс став быдмӧг нимъяссӧ, кодӧс тӧдіс.
— Зӧр, восьты ӧдзӧс!
— Кӧнтусь, восьты ӧдзӧс!
— Ид, восьты ӧдзӧс!
Но ӧдзӧс оз воссьы.
Касим гӧгӧрвоис, мый сылы некор нин не петавны пещераысь.
Сійӧ пуксис зарни мешӧк вылӧ да бӧрддзис.
Сэки разбойникъяс грабитісны озыр купечьясӧс, босьтісны налысь уна зарни да дона тӧваръяс.
Найӧ решитісны ставсӧ тайӧс дзебны пещераӧ.
Вӧр дорӧ воигӧн атаман аддзис йирсьысь мулъясӧс.
— Кутшӧм нӧ тайӧ мулъяс? — шуис атаман.
— Седлӧясас кӧрталӧма сундукъяс.
Навернӧ, кодкӧ тӧдӧ миян пещера йылысь да кӧсйӧ миянӧс грабитны.
Сійӧ тшӧктіс разбойникъяслы не шумитны, муніс ӧдзӧс дорас да надзӧник шуис:
— Симсим, восьты ӧдзӧс!
Ӧдзӧс воссис, и разбойникъяс аддзисны Касимӧс — сійӧ вӧлі чорыда узьӧ пуксӧн сьӧм мешӧкъяс вылын.
Атаман уськӧдчис водзӧ, шеныштіс мечнас да керыштіс Касимлысь юрсӧ.
Разбойникъяс колисны Касимлысь шойсӧ пещераӧ, а асьныс куталісны мулъяссӧ да вӧтлісны ас водзвыланыс, гӧнитісны.
А Фатима лунтыр пукаліс ӧшинь дорас, — пыр виччысис, кор тыдовтчасны мулъяс зарни тыра сундукъясӧн.
Кад коли, а Касим век абу.
Фатима виччысис лун, виччысис вой, а асывнас бӧрдігтырйи котӧртіс Али-Баба ордӧ.
Али-Баба шуис:
— Эн шогсьы, Фатима,
ме час ачым муна гӧра вылӧ да тӧдмала, мый лои Касимкӧд.
Сійӧ пыр жӧ пуксис осёл вылӧ да муніс вӧрӧ веськыда пещера дорӧ.
И мыйӧн толькӧ пырис пещераас, аддзис, мый вокыс куйлӧ сьӧм мешӧкъяс вылын виӧма.
Али-Баба петкӧдіс Касимлысь шойсӧ пещераысь, сюйис мешӧкӧ да жугыля мӧдіс гортас, ачыс думайтіс:
«Со мый выйӧдз воштіс Касимӧс горшлуныс.
Сӧгласитчис кӧ эськӧ сійӧ юкны мекӧд сьӧмсӧ да эз кӧ лӧсьӧдчы босьтны ставсӧ аслыс, сійӧ и ӧні вӧлі ловъя».
Али-Баба зэв бура колльӧдіс-дзебис Касимӧс, но некодлы эз висьтав, кыдзи кулі Касим.
Фатима висьтавліс быдӧнлы, коді колльӧдіс Касимӧс гу дорӧ, мый верӧссӧ сылысь косявлісны вӧрын зверьяс.
Кор Касимӧс дзебисны, Али-Баба шуис Фатималы:
— Тӧдан мый, Фатима: вузав меным ассьыд керкатӧ да кутам овны ӧтлаын.
Сэки и меным оз ковмы стрӧитны выль керка и тэныд оз ло сэтшӧм шуштӧм овны ӧткӧн.
Бур?
— О, Али-Баба, — шуис Фатима, — менам керкаӧй — тэнад керка, и ставыс, мый менам эм — тэнад.
Лэдз толькӧ меным овны аскӧдныд — сэсся меным немтор оз ков.
— Но, вот и ладнӧ, — шуис Али-Баба.
И найӧ Зейнабкӧд да Фатимакӧд овмӧдчисны ӧтлаын.
Али-Баба ещӧ кымыныськӧ ветліс пещераӧ да петкӧдіс сэтысь уна зарни, дона паськӧмъяс, ковёръяс да дозмук.
Быд лун сылӧн кухняас лӧсьӧдӧны вӧлі сёян не толькӧ сылы аслыс, Зейнаблы да Фатималы, но и став гӧль суседъясыслы, кодъяслы немтор вӧлі сёйнысӧ.
А кор суседъясыс аттьӧавлісны сійӧс, сійӧ шулывліс:
— Волӧй и аски да вайӧдӧй аскӧдныд став гӧль йӧзсӧ.
А аттьӧавны нинӧмысь.
Ме гӧститӧда тіянӧс Касим вок сьӧм вылӧ, кодӧс сёйисны гӧра вылын кӧинъяс.
Сійӧ волі озыр морт.
Регыд став гӧль йӧзыс да став корысьыс пондісны волыны Али-Баба ордӧ ӧбедайтны да ужнайтны, и карса олысьяс зэв ёна кутісны радейтны сійӧс.
Со мый вӧлі Али-Бабакӧд, Зейнабкӧд да Фатимакӧд.
А разбойникъяс йылысь колӧ шуны, мый найӧ некымын лун мысти бара воисны пещера дорӧ да аддзисны, мый враглӧн шойыс вошӧма, а сьӧм мешӧкъяс шыблалӧма муын ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Миян, пещераӧ бара кодкӧ пыралӧма! — горӧдіс атаманыс.
— Неважӧн ме вии ӧти врагӧс, но, вӧлӧмкӧ, миян не ӧти враг!
Мед ог ло ме синпӧла Хасан, ог кӧ ме ви быдӧнӧс, коді кӧсйӧ озырмыны миян добычаӧн.
Удал разбойникъяс!
Сюрас-ӧ тіян пиысь нем повтӧм морт, коді оз повзьы мунны карӧ да корсьны миянлысь врагнымӧс?
Мед оз босьтчы тайӧ делӧӧ трус либӧ вынтӧм морт!
Толькӧ мудер да сюсь морт вермас вӧчны тайӧс.
— О, атаман, — шуис ӧти разбойник, — некод меысь кындзи оз мун карӧ да оз корсь миянлысь врагӧс.
Оз прӧста шуны менӧ юрвундысь Ахмедӧн.
А ог кӧ ме аддзы сійӧс, вӧч мекӧд, мый окота.
— Бур, Ахмед, — шуис атаман.
— Сета тэныд ӧти лун срок.
Аддзан кӧ тэ миянлысь врагнымӧс, ме пукта тэнӧ аслым отсасьысьӧн, а он кӧ аддзы — лучше бӧр эн лок:
ме керала тэнсьыд юртӧ.
— Эн тӧждысь, атаман: оз на коль лун, кыдз тэ кутан тӧдны, кытысь корсьны ассьыд врагтӧ, — шуис Ахмед.
— Виччысьӧй менӧ рытладор тані, вӧрас.
Сійӧ шыбытіс вывсьыс разбойник паськӧм, пасьталіс лӧз шӧвк халат, гӧрд сафьянӧвӧй сапӧг да тюбетейка и муніс карӧ.
Вӧлі водз асыв.
Рынок вӧлі тыртӧм на, и став лавкаыс пӧдса; толькӧ пӧрысь сапожник пукаліс аслас вевт улын, пукталӧма инструментъяссӧ да виччысьӧ заказчикъясӧс.
Ахмед муніс сы дінӧ, копыртчыліс да шуис:
— Бур асыв, дядюшка.
Кутшӧм тэ водз петӧмыд удж вылӧ!
Эг кӧ эськӧ ме аддзы тэнӧ, меным эськӧ дыр на лои виччысьны, кор воссяс рынокыс.
— А мый тэныд колӧ? — юаліс пӧрысь сапожник, кодӧс шулісны Мустафаӧн.
— Ме бокӧвӧй морт тіян карын, — вочавидзис Ахмед.
— Толькӧ талун, войнас, ме вои татчӧ да виччыси югдытӧдзыс, кытчӧдз эз восьтны карса воротаяссӧ.
Тайӧ карас овліс менам вок, озыр купеч.
Ме локті сы ордӧ ылі муысь, аддзӧдлыны сійӧс, да карас воигӧн кывлі, вӧрысь пӧ аддзӧмаӧсь сылысь шойсӧ.
Ӧні ме ог тӧд, кыдзи корсьны сылысь рӧдвужсӧ, медым бӧрдыштны сы понда накӧд тшӧтш.
— Тэ шуан, вокыд тэнад вӧлі озыр купеч? — юаліс сапожник.
— Миян карын неважӧн дзебисны ӧти купечӧс, и ме вӧлі дзебигас.
Купечыслӧн гӧтырыс висьталіс, сійӧс пӧ косявлӧмаӧсь кӧинъяс, но ме кывлі ӧти мортлысь, сійӧ пӧ абу збыль, а купечсӧ пӧ тайӧс аддзӧмаӧсь вӧрысь юртӧгыс, виӧмаӧсь пӧ да гусьӧн вайӧмаӧсь гортас мешӧкын.
Ахмедлы лои зэв любӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ озыр купечыс и эм сійӧ мортыс, кодӧс виис атаманыс пещераын.
— А верман тэ менӧ колльӧдны сы керка дорӧдз? — юаліс Ахмед сапожниклысь.
— Верма, — шуис сапожник.
— Но толькӧ, кыдз нӧ менам уджӧй?
Друг кодкӧ локтас рынок вылӧ да кӧсъяс закажитны меным туфли, а ме ог ло тані?
— Вот тэныд динар, — шуис Ахмед.
— Босьт тайӧс убыткасьыд, а кор тэ меным петкӧдлан воклысь керкасӧ, ме сета тэныд ещӧ динар.
— Аттьӧ тэныд лышкыдлун вылад! — горӧдіс радысла Мустафа.
— Медым нажӧвитны тайӧ динарсӧ, меным колӧ дзонь тӧлысь дӧмлыны туфлияс.
Мӧдім!
И сапожник вайӧдіс Ахмедӧс сійӧ керка дорас, кӧні овліс Касим.
— Со, керкаыс, кӧні овліс виӧм купеч.
Татчӧ овмӧдчис ӧні сылӧн вокыс, — шуис Мустафа.
«Сійӧ меным и колӧ!» думыштіс Ахмед.
Сійӧ сетіс Мустафалы динар, и Мустафа муніс, копрасиг да аттьӧалігтыр.
Став керкаяс гӧгӧрыс тайӧ карас вӧлі лэптӧма джуджыд стенъяс, и улича вылас петӧны вӧлі толькӧ воротаясыс.
Помнитны тӧдтӧм керка эз вӧв кокни.
— Колӧ пасйыны тайӧ керкасӧ, медым бӧрын позис тӧдны сійӧс, — шуис Ахмед аслыс.
Сійӧ кыскис зепсьыс мел тор да вӧчис керка воротаас ичӧтик крест.
Сэсся мӧдӧдчис мунны бӧр да радлігтырйи шуис аслыс:
— Ӧні ме кута помнитны тайӧ керкасӧ да вайӧда татчӧ аски ассьым ёртъясӧс.
Лоа ме атаманлы отсасьысьӧн!
Толькӧ на Ахмед удитіс мунны, кыдзи керкасьыс петіс слугаыс Али-Бабалӧн, Марджана нима, сійӧ вӧлі зэв сюсь да збой ныв.
Сійӧ мӧдӧдчис мунны рынок вылӧ няньла да яйла ӧбед кежлӧ.
Калиткасӧ пӧдлалігӧн бергӧдчис керкаланьыс да друг аддзис воротасьыс мелӧн вӧчӧм крест.
«Коді тайӧ думайтіс пачкайтны миянлысь воротасӧ? — думыштіс сійӧ.
— Дерт кӧнкӧ, уличвывса зонпоснияс.
Эз, крестыс вывті вылын!
Тайӧс вӧчӧма верстьӧ морт, и тайӧ мортыс лӧсьӧдчӧ вӧчны миянлы лёк делӧ.
Сійӧ кӧсйӧ помнитны миянлысь керканымӧс, медым миянӧс вины либӧ грабитны.
Колӧ торкны сійӧс».
Марджана бӧр пыраліс керкаас, петкӧдіс мел тор да гижталіс крестъяс став орчча керкаясас.
А сэсся муніс аслас делӧясӧн.
А разбойник воис пещераӧ да горӧдіс:
— Кывзы, атаман,
кывзӧй ставныд!
Ме аддзи врагнымлысь керкасӧ да пасйи сійӧс крестӧн.
Аски ме тіянлы петкӧдла сійӧс.
— Молодец, юрвундысь Ахмед! — шуис атаман.
— Аски асыв кежлӧ лоӧй ставныд дасьӧсь.
Ми дзебам халатъяс улӧ ёсь пуртъяс да мунам Ахмедкӧд враг керка дорӧ.
— Кывзам да повинуйтчам тэныд, атаман, — шуисны разбойникъяс, и ставныс кутісны поздравляйтны Ахмедӧс удачаӧн.
Ахмед ветліс гордӧя да ошйысис:
— Вот аддзыланныд, ме лоа атаманлы отсасьысьӧн.
Сійӧ войбыд эз узь, виччысис асывсӧ, и, мыйӧн толькӧ югдыштіс, чеччис да чуксаліс разбойникъясӧс.
Найӧ пасьталісны паськыд бухарскӧй халатъяс, еджыд чалмаяс, кӧмалісны джуджыд ныра туфлияс, дзебисны халат уланыс пуртъяс да мунісны карӧ.
И быдӧн, код найӧс аддзыліс, шуис:
— Тайӧ бухаречьяс,
найӧ локтӧмаӧсь миян карӧ да видлалӧны карсӧ.
Медводзын муніс Ахмед атаманкӧд.
Дыр новлӧдліс Ахмед ассьыс ёртъяссӧ кар кузя и коркӧ аддзис колана улича.
— Видзӧдӧй, — шуис сійӧ, — со тайӧ керкаыс.
Аддзанныд, воротаас крест.
— А со ещӧ крест! — шуис мӧд разбойник.
— Кутшӧм керкаын жӧ олӧ миян врагным?
— Да со и эсійӧ керкаас крест!
И тайӧ керкаас!
И тані крест!
Да тані став керкаясас крестъяс! — горӧдісны друг мукӧд разбойникъясыс.
Атаман скӧрмис да шуис:
— Мый нӧ тайӧ?
Кодкӧ мудерджык тэысь вӧлӧма, Ахмед!
Тэ эн вӧч, мый тэныд вӧлі тшӧктӧма и оз ло тэныд водзӧ миянкӧд разбойничайтны.
Ме ачым керышта тэнсьыд юртӧ!
И, кор найӧ бӧр воисны вӧрӧ, лёк атаман керыштіс юрсӧ Ахмедлысь.
А сэсся шуис:
— Но, коді ещӧ босьтчас корсьны враглысь керка?
Кодлӧн тырмас смеллуныс?
Мед оз пробуйт тайӧ вӧчны дыш либӧ слаб морт!
— Лэдз менӧ босьтчывны, о, атаман! — шуис ӧти разбойник, Мухаммед-Плешивӧй.
— Ме пӧрысь морт, и менӧ татшӧм кокниа он ылӧд.
А ме кӧ ог вӧч тайӧ, казнит менӧ сідз жӧ, кыдзи тэ казнитін Ахмедӧс.
— Мун, Мухаммед, — шуис атаман.
— Кута тэнӧ виччысьны аски рытӧдз,
но смотри: он кӧ тэ аддзы да он петкӧдлы меным враглысь керка, тэныд оз ло пӧщада.
Мӧдлун асывнас Мухаммед-Плешивӧй муніс карӧ.
Ахмед висьталіс разбойникъяслы Мустафа йылысь, и Мухаммед веськыда муніс рынок вылӧ, пӧрысь сапожник дінӧ.
Сійӧ паніс Мустафакӧд сэтшӧм сёрни жӧ, кутшӧмӧс нуӧдіс сыкӧд Ахмед, и кӧсйысис сетны сылы кык динар, индас кӧ сійӧ виӧм купечлысь керкасӧ.
Мустафа любӧпырысь нуӧдіс Мухаммедӧс ворота дорӧдзыс.
«Колӧ и меным кыдзкӧ пасйыны керкасӧ», — думыштіс Мухаммед.
Сійӧ босьтіс туй вывсьыс кирпич тор да вӧчис ворота вылас ичӧтик кресттор веськыдладор пельӧсас.
«Татысь сійӧс некод оз аддзы, меысь кындзи, — думыштіс сійӧ.
— Котӧрта регыдджык атаманла да вайӧда сійӧс татчӧ».
И сійӧ тэрыба муніс бӧр ёртъясыс дінӧ.
А Марджана буретш вӧлі локтӧ рынок вылысь.
Аддзис, кыдзи на ворота дорысь дзебсясигтыр муніс кутшӧмкӧ морт да котӧртіс туй кузяыс; сійӧ гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ неладнӧ.
Марджана локтіс ворота дорас, гӧгӧр сюся видзӧдліс да аддзис вылысь веськыдладор пельӧссьыс дзоляник гӧрд крест.
«Со, сідзкӧ, коді пукталӧ крестъяс миян воротаӧ, — думыштіс Марджана.
— Чӧвлы жӧ, ме тэнӧ ылӧда!»
Сійӧ босьтіс муысь кирпич тор да вӧчаліс сэтшӧм жӧ крестъяс став воротаясас улича кузяыс.
— Нолтӧ, корсь ӧні миянлысь керканымӧс! — горӧдіс Марджана.
— Тэныд тайӧ оз удайтчы, кыдзи и тӧрыт!
А Мухаммед-Плешивӧй став туйсӧ муніс котӧрӧн, сувтлытӧг, и, медбӧрти, пырис пещераӧ, ӧдва лолыс шедӧ.
— Мунамӧ регыдджык! — горӧдіс сійӧ.
— Ме сідзи пасйи керкасӧ, ӧні врагным миянысь оз пышйы!
Лӧсьӧдчӧй ӧдйӧджык, энӧ дыр вӧрӧй!
Разбойникъяс пасьтасисны <ns>плащъясӧн</ns> да мӧдісны Мухаммед бӧрся.
Найӧ зэв тэрмасисны, медым воны карӧ югыдӧн, и воисны сэтчӧ буретш шонді лэччигӧн.
Кор воис тӧдса уличаӧ, Мухаммед нуӧдіс атамансӧ медыджыд да медмича ворота дорас да индіс сылы чуньнас ворота вылысь ичӧтик гӧрд крест веськыдладор пельӧссьыс.
— Аддзан, — шуис сійӧ, — со менам пасӧй.
— А тайӧ кодлӧн? — юаліс ӧти разбойник, коді сувтіс орчча ворота дорас.
— Татчӧ со крест жӧ вӧчӧма.
— Кутшӧм крест? — горӧдіс Мухаммед.
— Гӧрд, — вочавидзис разбойник.
— И эсійӧ воротаас дзик жӧ сэтшӧм.
Паныда воротаясас — сэтшӧм жӧ.
Кор тэ петкӧдлін атаманлы ассьыд кресттӧ, ме видлалі став воротаяссӧ матігӧгӧрысь.
— Мый жӧ, Мухаммед, — шуис атаман, — и тэнӧ, сідзкӧ, ылӧдісны?
Кӧть тэ и бур разбойник, а тшӧктӧмтор эн вӧч.
Пӧщада тэныд оз ло!
И Мухаммед кулі сідз жӧ, кыдзи и Ахмед.
И лои атаманлӧн шайкаас не нелямын, а комын кӧкъямыс разбойник.
«Колӧ меным аслым босьтсьыны тайӧ сьӧкыд делӧас, — думыштіс атаман.
— Менам йӧз бура косясьӧны, вӧруйтӧны да грабитӧны, но найӧ оз туйны мудеритӧм да ылӧдчӧм вылӧ».
И вот мӧд асывнас синпӧла Хасан, разбойникъяслӧн атаманыс, муніс карӧ ачыс.
Сійӧ воис рынок вылӧ луншӧр кадын,
аддзис Мустафаӧс, сапожникӧс, пуксис орччӧн сыкӧд да шуис:
— О, дядюшка, мыйла тэ татшӧм жугыль?
Уджыд этша ли мый?
— Удж менам важӧн нин абу, — вочавидзис сапожник,
— ме эськӧ, навернӧ, кулі тшыгла, судьба кӧ эз ысты меным отсӧг.
Войдӧрлун асывнас водз локтіс ме дінӧ ӧти лышкыд морт да висьталіс, мый сійӧ корсьӧ вокыслысь рӧдвужсӧ.
А ме тӧда, кӧні керкаыс вокыслӧн, да инді сылы туйсӧ, и бокӧвӧй морт козьналіс меным дзонь кык динар.
Тӧрыт ме дінӧ воис мӧд бокӧвӧй морт да бара юаліс менсьым, ог-ӧ тӧд ме сылысь воксӧ, коді неважӧн кулі.
И ме нуӧді сійӧс сійӧ керка дорас жӧ да бара получиті кык динар.
А талун — луншӧр кад нин со, но некод ме дінӧ эз лок.
Тыдалӧ, покойниклӧн абу нин сэсся вокъясыс.
Кыліс Мустафалысь тайӧ висьталӧмсӧ да атаман курыд синваӧн бӧрддзис да шуис:
— Кутшӧм чассе, мый ме аддзи тэнӧ!
Ме коймӧд вок тайӧ виӧм мортыслӧн.
Ме вои Дальний Западсянь да толькӧ тӧрыт кывлі, мый менсьым дона вокӧс виӧмаӧсь.
Ми вӧлім нёль вок, и ставным ми олім разнӧй канмуясын, и вот ӧні ми ӧтлаасим тіян карын, но толькӧ сы вылӧ, медым аддзыны вокнымӧс кувсьӧмӧн.
Нуӧд жӧ менӧ сы керка дінӧ, и ме сета тэныд сы мында жӧ, мыйдта сетісны менам вокъясӧй!
— Бур, — радлігтыр шуис старик.
— А сэсся сылӧн абуӧсь вокъясыс?
— Абуӧсь, — вочавидзис атаман, пыдысянь ышловзьӧмӧн.
— Ми вӧлім нёльӧн, а ӧні колим толькӧ куимӧн.
— Кутшӧм жаль, мый ті сэтшӧм этшаӧнӧсь! — шуис Мустафа да тшӧтш ышловзис.
— Мунам!
Сійӧ вайӧдіс атаманӧс Касим керка дорӧ, пӧлучитіс ассьыс донсӧ да муніс.
А атаман лыддис да бура тӧдвылас босьтіс, кымын ворота улича пельӧссяньыс тайӧ керкаӧдзыс, и сылы эз ковмы вӧчны пас воротаас.
Сэсся сійӧ муніс ёртъясыс дінӧ да шуис:
— О, разбойникъяс, ме лӧсьӧді вӧчны ӧтитор!
Удайтчас кӧ тайӧ, ми виам врагӧс да босьтам бӧр став эмбурсӧ, кодӧс сійӧ нуис пещераысь.
Кывзӧй менӧ да вӧчӧй ставсӧ, мый ме прикажита!
И сійӧ тшӧктіс ӧти разбойниклы мунны карӧ да ньӧбны кызь ён мул да нелямын кувшин вый улӧ.
А кор разбойник вайис мулъяссӧ кувшинъяснас атаман тшӧктіс разбойникъяслы пырны кувшинъясас да дзебсьыны сэтчӧ.
Сэсся сійӧ вевттис кувшинъяссӧ, пальма коръясӧн да кӧртавліс турунӧн, а вылысяньыс вӧчис розьяс сынӧдлы, медым йӧзыс сэн эз пӧдны.
А бӧръя кык кувшинас сійӧ кисьтіс оливковӧй вый да мавтіс сійӧ выйнас жӧ мукӧд кувшинъяссӧ, медым йӧзыс думайтісны, мый став кувшинас вый.
Ачыс атаман пасьтасис озыр купечӧн да мӧдіс мулъяснас карӧ.
Воис рыт, пемдӧ нин вӧлі.
Атаман муніс веськыда Касим керка дінӧ да аддзис: ворота дорас пукалӧ морт, зэв гажа да варов.
Тайӧ вӧлі Али-Баба.
Атаман локтіс сы дінӧ да улӧдз копыртчыліс, кисӧ инмӧдліс муӧдзыс.
— Бур рыт, почтённӧй купеч, — шуис сійӧ:
— ме бокӧвӧй морт ылыс канмуысь.
Ме вайи дона вый да думайті вузавны сійӧс тіян карын.
Но менам мулъясӧй мудзисны кузь туйын да мунӧны надзӧн.
Кор ме пыри карас, вӧлі рыт нин, и став лавкаыс пӧдласис.
Ме кытшовті став карсӧ, корси места, кӧни эськӧ позис узьны, но некод эз лэдз ас ордас бӧкӧвӧй мортӧс,
и вот ме муна тэ дінті да аддза, мый тэ бур сьӧлӧма морт.
Он-ӧ лэдз менӧ узьны ас ордад ӧти вой?
Ме пырта ассьым кувшинъясӧс дворад, а аски асывнас водз нуа найӧс рынок вылӧ да вузала.
А ме сэсся бӧр муна аслам канмуӧ да понда быдӧнлы висьтавны тэнад бурлун йылысь.
— Пыр, бур морт, — шуис Али-Баба.
— Менам места уна.
Лэдзав мулъястӧ да сёӧд, а сэсся ми кутам ужнайтны.
Эй, Марджана, пуксьӧд понъяссӧ цепь йылӧ, мед найӧ эз курччавны миянлысь гӧсьтнымӧс!
— Аттьӧ тэныд, почётнӧй купеч! — шуис разбойникъяслӧн атаман.
— Мед став кӧсйӧмъясыд тэнад могмасны, кыдзи тэ могмӧдін менӧ.
Сійӧ пыртӧдіс мулъяссӧ дворас да ректіс стен дорас, надзӧник лэдзаліс кувшинъяссӧ муас, мед разбойникъяс эз доймыны.
Сэсся копыртчис кувшинъяс бердас да вашнитіс:
— Пукалӧй шынитӧв да энӧ вӧрӧй.
Войнас ме пета тіян дінӧ да ачым пыртӧда тіянӧс керкаас.
И разбойникъяс гусьӧник вочавидзисны кувшинъяссянь:
— Кывзам да повинуйтчам, атаман!
Атаман пырис керкаас да муніс жырйӧ, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма нин пызан ужин кежлӧ.
Али-Баба виччысьӧ сійӧс, пуксьӧма ковёрӧн вевттьӧм ляпкыдик скамья вылӧ.
Аддзис гӧсьтӧс да сійӧ горӧдіс:
— Эй, Марджана, тшӧкты жаритны курӧг да пӧжавны унджык блин маӧн!
Медым миян гӧсьтным коли дӧвӧлен миян гӧститӧдӧмӧн.
— Кывза да повинуйтча, — шуис Марджана.
— Ме вӧча ставсӧ ачым, ас киӧн.
Сійӧ котӧртіс кухняӧ, тэрыба лӧсьӧдіс блин вылӧ тесто, и толькӧ на кӧсйис пӧжавны, кыдз друг аддзис, мый выйыс сылӧн ставыс бырӧма и пӧжавны немторйӧн.
— Вот бедаыд! — горӧдіс Марджана.
— Мый жӧ ӧні керны?
Вой нин, вый некысь он ньӧб.
И суседъяслысь он водзӧсав — ставыс важӧн узьӧны.
Вот бедаыд!
Друг сійӧ кучкис аслыс плешас да шуис:
— Йӧй ме!
Шогся вый абутӧмысь, а тані, ӧшинь улын, сулалӧ нелямын кувшин вый!
Ме босьтышта неуна миян гӧсьтлысь, а аски, мыйӧн югдыштас, ньӧба выйсӧ рынок вылысь да тырта кувшинсӧ.
Марджана ӧзтіс сись да петіс дворӧ.
Войыс вӧлі пемыд, кымӧра.
Гӧгӧр шынитӧв, толькӧ мулъяс юкмӧс дорын чушкайтӧны да зильӧдӧны домъяснаныс.
Марджана лэптіс вылӧ сисьсӧ юр весьтас да муніс кувшинъяс дінӧ.
И буретш лӧсялі сідзи, мый меддорса кувшинас вӧлі вый.
Марджана восьтіс сійӧс да кутіс кисьтны выйсӧ аслас кувшинӧ.
А разбойникъяс ёна нин дӧзмисны пукавны кувшинъясын куткыртчӧмӧн.
Налӧн сэтшӧма вӧлі висьӧны лыясыс, да найӧ эз нин вермыны терпитны водзӧ.
Кылісны Марджаналысь кокшытӧ, да найӧ думайтісны, мый тайӧ атаман воис нала и ӧти на пытшкысь шуис:
— Медбӧрти, воин жӧ тэ, атаман!
Регыдджык лэдз миянлы петны тайӧ проклятӧй кувшинъяссьыс да сет расправитчыны врагкӧд.
Марджана кыліс гӧлӧстӧ кувшинысь да чуть эз усь повзьӧмысла, уськӧдіс сисьсӧ.
Но сійӧ вӧлі тӧлка да повтӧм ныв и пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый выйӧн тӧргуйтысь морт — злӧдей, разбойник, а кувшинъясас пукалӧны сылӧн йӧзыс, и Али-Бабаӧс виччысьӧ страшнӧй смерть.
Сійӧ муніс кувшин дінас, кытӧн сёрнитіс разбойник, да шуис кыз гӧлӧсӧн:
— Регыд воас пӧра.
Чӧв ов, тэнӧ кыласны понъясыс.
Найӧс вой кежлас лэдзисны цепь йывсьыс.
Сэсся сійӧ муніс мӧд кувшин дорӧ.
— Коді тані?
— Ме, Хасан, — вочавидзис гӧлӧс кувшинысь.
— Лӧсьӧдчы, Хасан, регыд ме лэдза тэнӧ.
Тадзи сійӧ кытшовтіс став кувшинъяссӧ да тӧдмаліс, мый комын кӧкъямыс кувшинас пукалӧны разбойникъяс и толькӧ кык кувшинын вый.
Марджана кватитіс вый тыра кувшинсӧ, котӧртіс кухняӧ да шонтіс выйсӧ би вылын сэтшӧмӧдз, мый выйыс мӧдіс пуны.
Сэсся сійӧ кисьтіс пуан выйсӧ кувшинӧ, кӧні пукалӧ вӧлі разбойник.
Разбойник эз вевъяв и горӧднысӧ, — пыр жӧ кулі, сотчис выйнас.
Виис ӧти врагӧс, да Марджана босьтчис мукӧдъяс дінӧ.
Сійӧ пузьӧдіс вый би вылын да киськаліс сійӧн разбойникъясӧс, кытчӧдз эз ви ставнысӧ.
А сэсся босьтіс скӧвӧрда да жаритіс уна банйӧм блин. Мичаа тэчис найӧс эзысь блюд вылӧ, киськаліс выйӧн да нуис выліас, жырйӧ, кӧні пукалӧны вӧлі Али-Баба да сылӧн гӧсьтыс.
Али-Баба ӧтарӧ гӧститӧдӧ разбойникъяслысь атамансӧ, и регыд сійӧ сэтшӧмӧдз сёйис, ӧдва пондіс вермыны вӧрнысӧ.
Лэччысьӧма юрлӧсъяс вылӧ, пукталӧма кияссӧ кынӧм вылас да сьӧкыда лолалӧ.
Али-Баба аддзис, мый гӧсьтыс пӧт нин и кӧсйис гажӧдыштны сійӧс да горӧдіс Марджаналы:
— Эй, Марджана, йӧктышт гӧсьтнымлы ассьыд медбур йӧктантортӧ!
— Кывза да повинуйтча, господин, — вочавидзис Марджана да копыртчыліс.
— Лэдзлы менӧ толькӧ ветлыны да босьтны покрывалӧ, ме понда йӧктыны покрывалӧӧн.
— Ветлы да бӧр лок, — шуис Али-Баба.
— Марджана котӧртіс аслас жырйӧ, тубыртчис вышывайтӧм покрывалоӧ да дзебис покрывалӧ улас ёсь кинжал.
Сэсся воис да кутіс йӧктыны.
Али-Баба да разбойникъяслӧн атаман видзӧдӧны сы вылӧ да качайтӧны юрнысӧ любӧысла.
И вот Марджана йӧктігас ставнас тубыртчис покрывалӧас да кутіс пыр матӧджык да матӧджык локны атаман дорӧ.
И друг сійӧ кань моз чеччыштіс сы вылӧ да шеныштіс кинжалӧн, сутшкис разбойниклы сьӧлӧмас.
Разбойник гораа горӧдіс да кулі.
Али-Баба кынмис садьтӧгыс повзьӧмла.
Сійӧ думайтіс, мый Марджана йӧймис.
— О, шогыс меным! — горӧдіс сійӧ.
— Мый тэ вӧчин, йӧй ань?
Менам керкаын виисны йӧз муса мортӧс.
Яндзимыс, позорыс менам юр вылӧ!
Марджана сувтіс пидзӧс вылас да шуис:
— Кывзы, мый ме висьтала, господин, а сэсся вӧч мекӧд мый окота.
Мыжа кӧ ме, ви менӧ, кыдзи ме вии тайӧс.
И сійӧ висьталіс Али-Бабалы, кыдзи сійӧ тӧдліс разбойникъяс йылысь да кыдзи виис ставнысӧ.
Али-Баба пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ буретш сійӧ разбойникъясыс, кодъяс волісны пещера дорӧ да кодъяс виисны Касимӧс.
Сійӧ лэптіс Марджанаӧс да горӧдіс гора гӧлӧсӧн:
— Чеччы, Зейнаб да чуксав Фатимаӧс!
Миян юр вылын вӧлі страшнӧй смерть, а тайӧ смел да тӧлка нылыс спаситіс миянӧс ставнымӧс!
Зейнаб да Фатима котӧрӧн воисны да топыда кутлісны Марджанаӧс, а Али-Баба шуис:
— Тэ водзӧ вылӧ он ло слугаӧн, Марджана.
Талунсянь тэ кутан овны миянкӧд тшӧтш, кыдзи миян рӧдимӧй чой.
И сэсянь найӧ олісны лӧня да шудаа,
кытчӧдз эз во на ордӧ смерть.
{Вильгельм Гауф (комиӧдіс Kodko) @ Карлик ныр @ мойд @ Небӧг бӧрся небӧг I @ 1940 @ Лб. 57‒87.}
Вильгельм Гауф
КАРЛИК НЫР
Ӧти ыджыд германскӧй карын овліс коркӧ сапожник Фридрих аслас гӧтыр Ханнакӧд.
Лунтыр сійӧ пукалӧ ывлаын и дӧмлӧ башмакъяс да туфлияс.
Сійӧ и выль башмакъяс босьтчывліс вурны, кодкӧ кӧ закажитлывліс сылы, но сэки сылы лоӧ вӧлі первой ньӧбны кучик —
водзвыв тӧвар ньӧбны сылӧн эз вӧвлы сьӧмыс.
А Ханна вузасьліс рынок вылын аслас ичӧтик градйӧрысь босьтӧм пуктасъясӧн.
Сійӧ вӧлі сяма нывбаба, кужліс мичаа, кыдзи колӧ, пуктавны тӧваръяс; сы вӧсна сылӧн век вӧлі уна ньӧбасьысьыс.
Ханналӧн да Фридрихлӧн вӧлі Яков нима пи — статя, мича детинка, кузиник тушаа аслас дас кык ар сертиыс.
Сійӧ пукавлывліс мамыс дінын базар вылын.
Кор кутшӧмкӧ пӧвар либӧ кухарка ньӧбліс Ханналысь ӧтпырйӧ уна пуктас, Яков налы отсавлывліс нуны ньӧбанторсӧ гортӧдзныс и шоча волывліс бӧр куш киӧн.
Ханналӧн ньӧбасьысьяс радейтлісны шань детинкаӧс и пӧшти пыр мыйкӧ сылы сетлывлісны; дзоридз, пирожнӧй либӧ сьӧм.
Ӧтчыд Ханна, кыдзи и пыр, вузасис базар вылын.
Сы водзын сулаліс кымынкӧ кӧрзина капустаӧн, картупельӧн да быдсикас зелень вужъясӧн.
Сэн жӧ ичӧтик кӧрзинаын вӧліны водз кисьмӧм грушаяс, яблокъяс, абрикосъяс.
Яков пукаліс Ханна дінын и гораа горзіс:
— Татчӧ, татчӧ, пӧваръяс, кухаркаяс!
Вот мича капуста, зелень, грушаяс, яблокъяс!
Кодлы колӧ?
Мам донтӧг сетӧ!
И друг на дінӧ локтіс кутшӧмкӧ гӧля пасьтасьӧм старука посньыдик гӧрд синъяса, пӧрысьысла топалӧм ёсь чужӧма, кузьысь-кузь ныра, коді лэччӧ вӧлі дзик тшӧка йылӧдзыс.
Ачыс мыджсьӧма бедь вылӧ, и дивӧ кутӧ, мый сійӧ вермӧ ветлӧдлыны, — сійӧ чотіс, вильдаліс и катласис, быттьӧ сылӧн кокъяс пыддиыс вӧліны кӧлесаяс.
Сідзи и виччысь, вот-вот сійӧ усьӧ да сутшкысяс аслас ёсь нырнас муӧ.
Ханна сюся видзӧдіс старука вылӧ.
Вот регыд лоӧ дас квайт во, кыдз сійӧ вузасьӧ базар вылын, но татшӧм тешкодь старукаӧс ньӧтчыд на ещӧ эз аддзывлы.
Сылы весиг эз ло лӧсьыд, кор старука сувтіс сы кӧрзинаяс дорӧ.
— Тайӧ тэ — Ханна, пуктасъясӧн вузасьысь? — юаліс старука дзуртан гӧлӧсӧн да пыр дзӧрис юрнас.
— Да, — вочавидзис сапожник гӧтыр.
— Тіянлы мыйкӧ колӧ ньӧбны?
— Аддзам, аддзам, — бормочитіс аскежас старука.
— Зелень видзӧдлам, вужъяс видзӧдлам.
Эм абу ещӧ тэнад сійӧ, мый меным колӧ...
Сійӧ копыртчис да кутіс лукйысьны аслас сьӧдгӧрд рӧма кузь чуньяснас зелень тыра кӧрзинаын, кодъясӧс Ханна пуктавліс сэтшӧм мичаа да ӧкуратнӧя.
Старука босьтас зелень чукӧр, вайӧдлас ныр дінас да дукалас быдбоксянь, сы бӧрти мӧд чукӧр, коймӧдӧс.
Ханналӧн сьӧлӧмыс веськыда потны пондыліс, сэтшӧм делӧ вӧлі сылы видзӧдны, кыдзи старука вӧдитчӧ сы зеленьӧн.
Но сійӧ ниӧти кыв эз вермы шуны сылы — ньӧбасьысь ӧд вермӧ видлавны тӧвартӧ.
Сыысь кындзи, сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка пондіс повны тайӧ старукасьыс.
Став зеленьсӧ лукйӧм бӧрын, старука веськӧдчис да кутіс робкакывны:
— Омӧль тӧвар!..
Омӧль зелень!..
Нинӧм абу, мый меным колӧ.
Ветымын во сайын ёна бурджык вӧлі!..
Омӧль тӧвар!..
Омӧль тӧвар!..
Тайӧ кывъясыс скӧрмӧдісны ичӧтик Яковӧс.
— Эй, тэ, яндысьтӧм старука! — горӧдіс сійӧ.
— Дукалін, исалін став зеленьсӧ аслад кузь нырнад, чабралін вужъяссӧ тшупӧдӧсь чуньяснад. Ӧні найӧс сэсся некод оз и ньӧб, а тэ нӧшта видчан, мый омӧль тӧвар!
Миянлысь ачыс герцоглӧн пӧвар ньӧбалӧ.
Старука синбӧжнас видзӧдліс детина вылӧ да шуис сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Тэныд оз во сьӧлӧм вылад менам нырӧй, менам мича кузь нырӧй?
И тэнад татшӧм жӧ лоӧ, дзик тшӧка йылӧдзыд.
Сійӧ локтіс капуста тыра кӧрзина дінӧ, босьтіс сэтысь кымынкӧ мича еджыд капуста мач да сэтшӧма топӧдліс найӧс, мый быдсӧн ратшмунлісны.
Сэсся сійӧ кыдзсюрӧ шыблаліс бӧр капуста мачьяссӧ кӧрзинаас да бара пондіс шуавны:
— Омӧль тӧвар!..
Омӧль капуста!..
— Да тэ юрнад дзӧран сэтшӧм зывӧктана! — горӧдіс Яков.
— Тэнад сьыліыд абу кызджык кокулюка воропысь, сідзи и видзӧд, чегӧ да тэнад юрыд усьӧ миян кӧрзинаӧ.
Коді сэки миянлысь пондас ньӧбавны?
— Сідзкӧ менам, тэ ногӧн, вывті вӧсни сьыліӧй? — шуис старука да пыр сідз жӧ шпыньяліс.
— Но, а тэ лоан дзик сьылітӧм.
Тэнад юрыд пондас чурвидзны веськыда пельпомъяссяньыд, — оз бара усь тушасьыд.
— Эн сӧр детинкаыслы нинӧм абусӧ, — шуис, медбӧрын Ханна, кор прамӧя нин дӧзмис.
— Кӧсъян кӧ мыйкӧ ньӧбны, ньӧбась регыдджык.
Тэ менсьым тадзнад вӧтлан став ньӧбасьысьяссӧ.
Старука скӧрысь видзӧдліс Ханна вылӧ.
— Ладнӧ, ладнӧ, — ропкыштіс сійӧ.
— Мед лоӧ тэ ногӧн.
Ме босьта тэнсьыд тайӧ квайт капуста мачсӧ.
Но менам киын бедь, и ме немтор ачым ог вермы нуны.
Мед тэнад пиыд отсалас нуны меным ньӧбӧмторсӧ гортӧдз.
Ме сылы сыысь бура мынтыся.
Яковлы зэв неокота вӧлі мунны, и сійӧ весиг бӧрддзис — сійӧ поліс тайӧ повзьӧдчысь старукасьыс.
Но мамыс скӧрысь тшӧктіс кывзыны, — сылы вӧлі кажитчӧ, мый грек пӧрысь да вынтӧм нывбабалы тшӧктыны нуны татшӧм сьӧктасӧ.
Синвасӧ чышкигтыр Яков пуктіс кӧрзинаӧ капуста мачьяс да мӧдӧдчис старука бӧрся.
Муніс сійӧ зэв ньӧжйӧ, и коли пӧшти дзонь час, кор найӧ воисны кар помас ылі уличӧ да сувтісны ичӧтик киссьӧм керка дінӧ.
Старука кыскис зепсьыс кутшӧмкӧ сімӧм крук, пелька сюйис сійӧс ӧдзӧс розяс, и друг ӧдзӧсыс шумӧн воссис.
Яков пырис да кынмис места вылас шензьӧмысла: йиркъясыс и стенъясыс керкаас вӧліны мраморнӧйӧсь, креслӧяс, улӧсъяс да пызанъяс — сьӧд пуысь, зарниӧн да дона изъясӧн мичмӧдӧма, а джоджыс стекляннӧй, и сэтшӧм шыльыд, мый Яков кымыныськӧ вильдіс да уси.
Старука паръяс дінас вайӧдіс ичӧтик эзысь свисток и кыдзкӧ асногыс зэв юргана пӧльыштіс, мый свистокыс кыліс став керка пасьтаыс.
Пыр жӧ поскӧдыс увлань ӧдйӧ котӧртісны морскӧй свинкаяс — зэв аслыссикас морскӧй свинкаяс, кодъяс ветлӧдлісны кык кок вылын,
башмакъяс пыддиыс налӧн вӧліны ӧрек кышъяс, а пасьтасьӧмаӧсь тайӧ свинкаясыс дзик морт ногӧн — весиг абу вунӧдӧмаӧсь босьтны шляпаяс.
— Кытчӧ ті воштӧмныд менсьым туфлиӧс, некытчӧ туйтӧмъяс? — горӧдіс старука и сэтшӧма кучкис бедьнас свинкаяслы, мый найӧ чирӧстӧмӧн чеччыштісны.
— Дыр-ӧ ещӧ ме тані понда сулавны?..
Свинкаяс котӧрӧн кайисны поскӧд, вайисны кык кыш кокосовӧй ӧреклысь, кодъяс вӧліны кучик увтысаӧсь, и ӧдйӧ кӧмӧдісны старукалы кокас.
Старука пыр жӧ дугдіс чотны.
Сійӧ шыбытіс бокӧ ассьыс бедьсӧ и зэв ӧдйӧ пондіс шуркйыны стекляннӧй джоджті, ас бӧрсяыс кыскис ичӧт Яковӧс.
Яковлы вӧлі делӧ вӧтчыны сы бӧрся, сэтшӧм ӧдйӧ сійӧ муніс аслас кокосовӧй ӧрек кышъяснас.
Медбӧрын, старука сувтіс кутшӧмкӧ жырйӧ, кӧні вӧлі уна быдсикас дозмук.
Тайӧ, буракӧ, вӧлі кухня, но джоджсӧ вӧлі вольсалӧма ковёръясӧн, а диванъяс вылын вӧліны вышывайтӧм пӧдушкаяс, быттьӧ кутшӧмкӧ дворечын.
— Пуксьы, пиӧ, — меліа шуис старука и пуксьӧдіс Яковӧс диван вылӧ, йӧткис пызансӧ диван дорас сідзи, мед Яков некытчӧ эз вермы мунны аслас местаысь. — Бура шойччы.
Тэ, кӧнкӧ, мудзин.
Ӧд морт юръястӧ кыскыны — абу кокни.
— Мый ті сэтшӧмсӧ висьталінныд? — горӧдіс Яков.
— Мудзны ме збыль мудзи, но ме вайи эг морт юръяс, а капуста мачьяс.
Ті ньӧбинныд найӧс менам мамлысь.
— Тайӧ тэ он збыль висьтав, — шуис старука и серӧктіс.
Сэсся сійӧ восьтіс кӧрзинасӧ да кыскис сэтысь юрсиӧдыс морт юр.
Яков муртса эз усь — сэтшӧма повзис.
Сійӧ пыр жӧ думыштіс аслас мамыс йылысь.
Кодкӧ кӧ тӧдас тайӧ юръяс йывсьыд, пыр и вӧчасны донос сы вылӧ, сэки омӧль лоӧ сылы.
— Колӧ тэнӧ нӧшта наградитны сыысь, мый тэ сэтшӧм кывзысьысь, — шуис водзӧ старука.
— Терпитышт неуна, ме пуа тэныд сэтшӧм шыд, мый тэ кутан сійӧс казьтывны кувтӧдзыд.
Сійӧ бара свиститіс аслас свистокӧн, и кухняӧ котӧрӧн воисны морскӧй свинкаяс, найӧ пасьтасьӧмаӧсь, кыдз мортъяс, — нагруникаӧсь, даръяӧсь и вӧнь костаныс кухоннӧй пуртъяс.
На бӧрся котӧртісны уръяс — уна ур, найӧ сідз жӧ ветлісны кык кок вылын, паськыд гачаӧсь да турунвиж бархатнӧй шапкааӧсь.
Тайӧ, буракӧ, вӧліны посни пӧваръяс.
Найӧ ӧдйӧ-ӧдйӧ кавшасисны стенъясӧд, вайисны плита дорӧ мискаяс, скӧвӧрдаяс, колькъяс, вый, быдсикас вужъяс да пызь.
А плита дорын, ӧтарӧ-мӧдарӧ аслас кокосовӧй ӧрек кышъяс вылын ислаліс, ноксис ачыс старука — сылы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі пуны Яковлы мыйкӧ бурджыкӧс.
Плитаас биыс ломзис пыр ёнджыка, скӧвӧрдаын мыйкӧ пуис да тшыналіс, керкаын кыліс чӧскыд дук.
Старука шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ и частӧ сюйліс ассьыс кузь нырсӧ шыд дозъяс, медым видзӧдлыны гӧтов абу сёяныс.
Медбӧрын, гырничын мыйкӧ пондіс булькайтны — пузис, сэтысь пуркйис ру, и би вылас киссис сук быг.
Сэки старука босьтіс плита вылысь гырничсӧ, кисьтіс сэтысь шыдсӧ эзысь мискаӧ да пуктіс Яков водзӧ мискасӧ.
— Сёй, пиӧ, — шуис сійӧ.
— Сёян тайӧ шыдсӧ и лоан сэтшӧм жӧ мича, кутшӧм и ме.
И бур пӧварӧн лоан — колӧ жӧ тэныд тӧдны кутшӧмкӧ ремеслӧ.
Толькӧ волшебнӧй турун тэ некор он аддзы.
Яков эз бура гӧгӧрво, мый шӧпкис старука аслас ныр улас, да и эз кывзы сылысь — сійӧ ёнджыка ноксис шыд дінын.
Мамыс частӧ сылы пӧжавлывліс чӧскыдторъяс, но тайӧ шыдсьыс чӧскыдсӧ сійӧ эз на видлывлы.
Сыысь петіс сэтшӧм жӧ чӧскыд дук зеленьяслӧн да вужъяслӧн, сійӧ вӧлі и юмов, и шома, и зэв крепыд.
Кор Яков кутіс нин помавны шыдсӧ, свинкаяс ичӧтик би вылын вӧчисны кутшӧмкӧ куритчӧм чӧскыд дука тшынӧн, и став жыр пасьтаыс пондіс пуркйыны лӧз тшын кымӧръяс.
Сійӧ лои пыр сукджык и сукджык, пыр топыдджыка да топыдджыка кытшаліс детинкаӧс, медбӧрын, Яковлӧн пондіс бергӧдчыны юрыс.
Дзик весьшӧрӧ аслыс сійӧ шуаліс, мый пӧра мунны сылы мам дінас, заводитіс сувтны кок йылас.
Пондыліс сійӧ чеччыны, но бӧр уси диван вылӧ. Ок, кутшӧм окота лои сылы узьыштны.
Эз коль и вит минут, кыдз сійӧ збыльысь унмовсис диван вылӧ, мисьтӧм старука кухняӧ.
И аддзӧ Яков дивӧ кодь вӧт.
Сійӧ вӧтасьӧ, быттьӧ старука пӧрччӧдіс сы вылысь паськӧмсӧ. И гартыштіс сійӧс ур ку пытшкӧ.
Сійӧ велаліс чеччавны да котравны, кыдз ур, и тӧдмасис мукӧд уръяскӧд и свинкаяскӧд —
ставныс найӧ вӧліны зэв бурӧсь.
И кутіс Яков, кыдзи и найӧ, служитны старукалы.
Первой вӧлі сійӧ кӧм весалысьӧн.
Сылы колӧ вӧлі выйӧн мавтны кокосовӧй ӧрек кышъяс, кодъясӧс старука новліс кокас, сідзи ниртны тряпкаӧн, мед найӧ пыр югъялісны.
Гортас Яковлы частӧ лолывліс весавны туфлияс да башмакъяс, сы вӧсна регыд сылӧн делӧыс пуксис лад вылӧ.
Во мысти сійӧс вуджӧдісны мӧд удж вылӧ, сьӧкыдджык удж вылӧ.
Ӧтлаын мукӧд уръяскӧд сійӧ шонді югӧрысь куталіс бусъяс да пожналіс медся посни розьяса си пожйӧн, а бӧрын сэтысь пӧжалісны старукалы нянь.
Вомас старукалӧн эз вӧв ни ӧти пинь, и сылы лоӧ вӧлі сёйны шонді бусысь пӧжалӧм булкияс; кыдзи быдӧн тӧдӧны: шонді бусысь небыдыс сэсся немтор абу свет вылас.
Нӧшта во мысти Яковлы вӧлі тшӧктӧма корсьны старукалы юӧм вылӧ ва.
Ті думайтанныд, сылӧн ӧшинь улас вӧлі кодйӧма юкмӧс, либӧ лӧсьӧдӧма ведра, мед чукӧртны сэтчӧ зэр ва?
Эз, эз вӧв, старука прӧстӧй ватӧ и вомас эз босьтлывлы.
Яков уръяскӧд чукӧртліс ӧрек кышъясӧ дзоридз вылысь лысва, толькӧ сійӧс вӧлі и юӧ старукаыд.
А юӧ вӧлі сійӧ зэв уна, сы понда ва ваялысьяслӧн удж вӧлі пыр юрвывті.
Коли нӧшта во, и Яковӧс вуджӧдісны жыр пытшкын уджавны — весавны джоджъяс.
Тані бара жӧ тыдовтчис, мый и тайӧ удж абу кокни — джоджъясыс ӧд вӧліны стекляннӧйӧсь, лолыштан на вылӧ, и сійӧ тӧдчӧ.
Яков весаліс найӧс тшӧткаӧн, ниртіс нойӧн, кодӧс вӧлі гартас аслас кокас.
Витӧд во вылӧ вуджигӧн Яков кутіс уджавны кухняын.
Уджыс тайӧ вӧлі почётнӧй, тайӧ удж дінӧ индывлісны бӧрйӧмӧн, уна удж вылын видлӧм бӧрын.
Яков прӧйдитіс став должностьсӧ — ичӧт пӧварсянь старшӧй пирожнӧй мастерӧдз — и лои опытнӧй да мастер пӧварӧн, мый ачыс ас вылас дивуйтчис.
Мый сӧмын страпайтны сійӧ эз и велав!
Кыксё сикас пирожнӧй, шыдъяс быд турунысь да вужъясысь, кутшӧмъяс эмӧсь свет вылас.
Ставсӧ сійӧ кужліс лӧсьӧдны ӧдйӧ да чӧскыда.
Тадзи Яков оліс старука ордын сизим во.
И вот ӧтчыд старука аслас кокъясас кӧмаліс ӧрек кышъяс, босьтіс бедь да кӧрзина, мед мунны карӧ, и тшӧктіс Яковлы сійӧ воигкежлӧ куштыны чипанӧс, тыртны сійӧс зеленьӧн да бурджыка жаритны.
Яков пыр жӧ кутчысис удж дінӧ.
Сійӧ бергӧдіс чипанлысь юрсӧ, пуан ваӧн заваритіс, ӧдйӧ нетшкис сылысь гӧнсӧ, вуштіс кучиксӧ, сійӧ лои сэтшӧм нежнӧй да лӧсталана, и перйис сэсь кынӧм пытшкӧссӧ.
Сылы сэсся ковмисны турунъяс, медым жаритны чипанӧс.
Сійӧ муніс кладӧвӧйӧ, кӧні видзліс старука быдсикас зеленьяс, и заводитіс бӧрйыны, мый сылы вӧлі колӧ.
Друг сійӧ стенсьыс аддзис ичӧтик шкап, кодӧс водзын некор эз аддзывлы.
Ӧдзӧсыс вӧлі муртса восьса.
Яков видзӧдліс сэтчӧ да аддзис — сэні сулалӧны кутшӧмкӧ посньыдик кӧрзинкаяс.
Сійӧ восьтіс ӧтиӧс на пиысь, и аддзис сэсь аддзывлытӧм турунъяс, кутшӧмъяс сылы нӧшта эз на некор паныдасьлыны.
Идзьясыс налӧн вӧліны турунвижӧсь, и быд иддзын вӧліны кольквиж доръяса югыд гӧрд дзоридзьяс.
Яков вайӧдіс ӧти дзоридз ныр дорас да друг кыліс тӧдса дук, дзик сэтшӧмӧс, кутшӧм ,вӧлі дукыс шыдлӧн, кодӧн старука сійӧс вердіс, кор сійӧ локтіс сы ордӧ.
Дукыс вӧлі сэтшӧм ён, мый Яков гораа кымыныськӧ несйис да садьмис.
Сійӧ шензьӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс да аддзис, мый куйлӧ сійӧ жӧ диван вылас, старука кухняын.
«Но и вӧт жӧ тайӧ вӧлі!
Быттьӧ дзик вемӧсӧн! — мӧвпыштіс Яков.
— Вот мам сералыштас, кор ме сылы тайӧс ставсӧ висьтала!
И сюрӧ жӧ меным сысянь, мый ме унмовси йӧз керкаын, регыдджык сы дінӧ базарӧ локтӧм пыдди!»
Сійӧ ӧдйӧ чеччис диван вылысь да кӧсйис котӧртны мамыс дінӧ, но сылӧн быттьӧ став тушаыс вӧлі пуысь вӧчӧма, а сьыліыс дзик кын — ӧдва-ӧдва вермис вӧрӧшитны юрнас.
Яков сэтшӧма дурмис узьӧмысла, мый сылӧн аслас серамыс кутіс петны.
Сійӧ ӧтарӧ нырнас крукасьліс то стенъясӧ, то шкапӧ, а ӧтчыд, кор другджык бергӧдчис, доймытӧдзыс кучкысис ӧдзӧсӧ.
Уръяс да свинкаяс котралісны Яков гӧгӧр, чирзісны — тыдалӧ, налы неокота вӧлі лэдзны сійӧс.
Старука керкаысь петӧм мысти, Яков чуксаліс найӧс ас бӧрсяыс — сылы сідз жӧ вӧлі жаль накӧд торйӧдчыны, — но найӧ ӧдйӧ бӧр котӧртісны жыръясӧ асланыс ӧрек кышъяс вылын; и детинка дыр на кыліс ылысянь налысь шога чирзӧмсӧ.
Старукалӧн керкаыс, кыдз нин ми тӧдам, вӧлі ылын базарсяньыс, и Яковлы дыр лои мунны векньыд да чукльӧсь переулокъясті, кытчӧдз эз во рынок вылӧдз.
Уличьясын чукӧртчисны зэв уна йӧз.
Кӧнкӧ матын, буракӧ, петкӧдлісны карликӧс, сы вӧсна, мый Яков гӧгӧр кыліс горзӧмъяс:
— Видзӧдлӧй, вот безобразнӧй карликыд!
Кытысь сійӧ воис, тайӧ карликыс?
Но, и кузь жӧ сылӧн ныр!
А юрыс веськыда пельпомсяньыс чурвидзӧ, сьыліыс абу.
А киясыс, киясыс, видзӧдлӧй, — дзик коклябӧрӧдзыс!
Мукӧд пӧраӧ кӧ эськӧ Яков котӧртіс видзӧдлыны карлик вылӧ, —
сійӧ зэв радейтліс видзӧдны быдсикас урӧдъясӧс, кодъясӧс петкӧдлывлісны ярмаркаяс вылын.
Но талун сылы вӧлі не сыӧдз — колӧ ӧд тэрмасьны мамыс дінӧ.
Медбӧрын, Яков воис рынок вылӧ.
Сійӧ ёна поліс, мый сылы сюрӧ мамсяньыс.
Ханна век на пукаліс аслас местаын, и сылӧн кӧрзинаас вӧлі бура уна на пуктасыс — сідзкӧ, Яковлӧн узьсис эз дыр.
Ылысянь на сійӧ аддзис, мый сылӧн мамыс мыйыськӧ шогсьӧ.
Сійӧ пукаліс чӧла, тшӧка улас кинас мыджсьӧмӧн, ачыс кельыд и шог.
Яков дыр сулаліс, полӧмысла эз лысьт матыстчыны мамыс дінӧ.
Сэсся дзебсясьӧмӧн локтіс мышсяньыс сы дінӧ, пуктіс сылы кияссӧ пельпомъяс вылас да шуис:
— Мама, мый тэкӧд?
Тэ ме вылӧ скӧралан?
Ханна бергӧдчис, аддзис Яковӧс да повзьӧмысла горӧдіс:
— Мый тэныд колӧ месянь, страшнӧй карлик? — горӧдіс сійӧ.
— Мун, мун!
Ме ог вермы терпитны татшӧм шуткаястӧ!
— Мый тэ, матушка? — повзьӧмӧн шуис Яков.
— Тэ, буракӧ, висян.
Мыйла тэ вӧтлан менӧ?
— Шуа тэныд, мун аслад туйӧд! — скӧрысь горӧдіс Ханна.
— Месянь тэ нинӧм он босьт, мисьтӧм урӧд.
«Сійӧ, тыдалӧ, йӧймӧма! — мӧвпыштіс коньӧр Яков.
— Кыдзи меным ӧні сійӧс нуӧдны гортӧ?»
— Мамочка, видзӧдлы жӧ ме вылӧ бурджыка, — шуис сійӧ, ачыс муртса эз бӧрддзы.
— Ме ӧд тэнад пи, Яков.
— Тайӧ нин вывті! — горӧдіс Ханна аслас суседкаяслы
— Видзӧдлӧй этайӧ ужаснӧй карлик вылас!
Тайӧ повзьӧдлӧ менсьым став ньӧбасьысьясӧс да ещӧ сералӧ менам шог вылын.
Шуӧ: ме пӧ тэнад пи, тэнад Яков, — кутшӧм негӧдяй!
Вузасьысьяс, Ханналӧн суседкаясыс, ӧтпырйӧ сувтісны да кутісны зыксьыны Яков вылӧ:
— Кыдз тэ лысьтан шутитны сы шог вылын!
Сылысь писӧ гусялісны сизим во сайын.
А кутшӧм вӧлі детинка — дзик картина кодь!
Убирайтчы пыр жӧ, — а то ми тэнсьыд синъястӧ перъялам.
Коньӧр Яков эз тӧд, мый и думыштны.
Сійӧ ӧд толькӧ талун асывнас локтіс мамыскӧд базар вылӧ, отсаліс сылы пуктавны пуктасъяс, сэсся отсаліс нуны старукалы гортас капуста, пырис сы ордӧ, сёйис сылысь шыд да ичӧтика узьыштіс, и вот ӧні бӧр воис.
А вузасьысьяс сёрнитӧны кутшӧмкӧ сизим во йылысь.
И сійӧс, Яковӧс, шуӧны прӧтивнӧй карликӧн.
Мый нӧ сыкӧд сэтшӧмыс лои?
Синваӧн муніс Яков рынок вылысь.
Оз кӧ кӧсйы мамыс сійӧс тӧдны, мунас сійӧ и батьыс дінӧ.
«Видзӧдлам, — мӧвпаліс Яков.
— Неужели и бать менӧ вӧтлас?
Ме сувта ӧдзӧс дорас да понда сыкӧд сёрнитны».
Яков муніс сапожник лавка дорӧ; сапожник, кыдзи и пыр, пукаліс сэн да уджаліс.
Сувтіс Яков ӧдзӧс дорас да видзӧдліс лавка пытшкас.
Фридрих вӧлі сэтшӧма вӧйтчӧма уджас, мый первойсӧ эз и казяв Яковӧс.
Но друг сійӧ лэптіс юрсӧ, кисьыс уськӧдіс сапӧгсӧ, шыласӧ и дратвасӧ да горӧдіс:
— Мый тайӧ татшӧмыс?
Мый тайӧ татшӧмыс?
— Бур рыт, кӧзяин, — шуис Яков да пырис лавкаас.
— Кутшӧма оланныд?
— Омӧля, сударь, омӧля! — вочавидзис сапожник, коді сідз жӧ, тыдалӧ, эз тӧд Яковӧс.
— Удж сӧвсем оз во лад вылӧ.
Ме арлыда морт нин, а ме ӧтнам — медым медавны отсасьысьӧс, сьӧмӧй оз тырмы.
— А тэнад абу пиыд, коді эськӧ вермис отсавны? — юаліс Яков.
— Вӧлі менам ӧти пи — Яковӧн вӧлі сійӧс шуӧны, — вочавидзис сапожник.
Ӧні эськӧ сылы вӧлі ар кызь.
Сійӧ, дерт эськӧ, ёна меным отсаліс.
Сылы ӧд сӧмын на вӧлі дас кык арӧс, а кутшӧм тӧлка вӧлі!
И ремеслӧын нин мыйсюрӧ вӧлі гӧгӧрвоӧ, и сэтшӧм мича вӧлі.
Сійӧ дерт кужис кыскыны заказчикъястӧ, эз ков эськӧ меным ӧні дӧмсьыны, — а выль башмакъяс эськӧ вури.
Да сэтшӧм нин, тыдалӧ, менам судьба!
— А кӧн нӧ ӧні тэнад пиыд? — полігтыр юаліс Яков.
— Сы йылысь ӧтнас господь тӧдӧ, — шуис ыджыда ышловзьӧмӧн сапожник.
— Вот сизим во нин коли, кыдз сійӧс нуисны базар вылысь миянлысь.
— Сизим во! — повзьӧмӧн шуис Яков.
— Да, сударь, сизим во.
Кыдз ӧні помнита: гӧтыр котӧрӧн воис базар вылысь, бӧрдӧ, горзӧ.
Рыт нин, а кага эз во.
Дзонь лун сійӧс корсис, быдӧнлысь юасис, эз-ӧ аддзывны, — эз и сюр.
Ме пыр шулывлі, мый тадзи помасяс.
Миян Яковным вӧлі мича кага; гӧтыр ошйысис сійӧн и частӧ мӧдӧдлывліс сійӧс бур йӧзлы нуны пуктасъяс да мый да.
Грек шуны — сійӧс бур йӧз пыр бура козьнавлісны, но ме частӧ шулывлі гӧтырлы:
«Смотри, Ханна!
Карыд ӧд ыджыд, сэні уна лёк йӧзъяс олӧны.
Мыйкӧ мед эськӧ оз жӧ ло миян Яковкӧд!»
Сідзи и лои.
Локтӧма сійӧ лунас базар вылӧ кутшӧмкӧ зэв мисьтӧм, пӧрысь нывбаба; бӧрйӧма, бӧрйӧма тӧвар и медбӧрын сымында ньӧбӧма, мый ачыс нунысӧ оз вермы.
Ханна, бур сьӧлӧмнас, и мӧдӧдӧма сыкӧд детинатӧ отсӧг вылӧ.
Сідз сэсся сійӧс эг и аддзылӧй.
— И тайӧ кадсяньыс прӧйдитіс сизим во?
— Тулыснас лоӧ сизим.
Ми сы йылысь и явитлім и йӧзті ветлім — пыр юасим детинка йылысь, — сійӧс ӧд унаӧн тӧдлісны, быдсӧн сійӧс, шань детинкатӧ, радейтлісны, — но мый эг корсьӧй сійӧс, сідзи эг и аддзӧй.
И сійӧ нывбабасӧ, коді Ханналысь градвыв пуктасъяссӧ ньӧбис, сэсянь некод жӧ эз аддзыв.
Ӧти пӧрысь старука, коді ӧкмысдас во нин свет вылас олӧ, — висьтавліс Ханналы, мый сійӧ, гашкӧ, лёк кӧлдунья Крейтервейс, коді волывлӧ карӧ сёянъяс ньӧбны ветымын воӧн ӧтчыдысь.
Тадз висьталіс Яковлӧн батьыс, сапӧгӧ мӧлӧтӧн кучкаліг да кузь дратва кыскаліг.
Ӧні Яков гӧгӧрвоис, мый сыкӧд лои.
Сідзкӧ, сійӧ эз вӧтӧн тайӧс аддзыв, а збыль сійӧ сизим во вӧлі урӧн да уджаліс лёк кӧлдунья ордын.
Сылӧн сьӧлӧмыс дзик кутіс потны шогысла.
Сизим во сылысь олӧмсӧ гусяліс старука, а мый сійӧ сыысь пӧлучитіс?
Велаліс весавны кокосовӧй кышъяс, ниртны стекляннӧй джодж да велаліс быдсяма чӧскыд сёянъяс лӧсьӧдны.
Дыр сулаліс сійӧ лавка порог вылын кыв шутӧг.
Бӧръявылыс, сапожник юаліс сылысь:
— Гашкӧ, тэныд мыйкӧ менам мастерскӧйысь сьӧлӧм вылад воис, сударь?
Он-ӧ босьт кӧть туфли пара, — сійӧ сэк друг прыснитіс серамысла, — либӧ футляр ныр вылад?
— Мый менам ныркӧд? — шуис Яков.
— Мыйла сылы колӧ футлярыс?
— Тэнад вӧля, — вочавидзис сапожник, — но менам кӧ быттьӧ вӧлі татшӧм ужаснӧй ныр, ме эськӧн веськыда сійӧс дзеби футлярӧ — розовӧй кучика бур футлярӧ.
Видзӧдлы, менам эм подходящӧй кучик.
Збыльысь, тэнад ныр вылӧ ковмас не этша кучик,
но сы пыдди кутшӧм удобнӧ лоӧ, сударь!
Тэ ӧд, кӧнкӧ, частӧ крукасьлан нырнад ӧдзӧсъясӧ.
Яков кыв ни джын эз вермы шуны шензьӧмысла.
Сійӧ кималасаліс ассьыс нырсӧ: нырыс вӧлі зэв кыз да кузь — весьт кык кузяысь неичӧтджык.
Тыдалӧ, лёк старукаыд збыльысь пӧртӧма сійӧс урӧдӧ.
Вот мый вӧсна мамыс эз и тӧд сійӧс.
— Кӧзяин, — муртса эз бӧрд да шыасис сійӧ, — абу-ӧ тіян тані рӧмпӧштан?
Меным колӧ видзӧдлыны рӧмпӧштанас, обязательнӧ колӧ!
— Веськыда кӧ шуны, сударь, — вочавидзис сапожник, — абу тэнад сэтшӧм чужӧм, мыйӧн эськӧ позис ошйысьны.
Нинӧмла тэныд быд минутын видзӧдчыны рӧмпӧштанӧ.
Шыбыт сійӧ привычкатӧ!
Тэныд нин тайӧ дзик оз мун.
— Вайлы, вайлы меным ӧдйӧнджык рӧмпӧштантӧ! — кевмысьны кутіс Яков.
— Веськыда висьтала, меным зэв ёна сійӧ колӧ.
Ме, збыль, ог ошйысьӧм кузя...
— Да, но тэнӧ!
Менам абу рӧмпӧштаныс! — скӧрмис сапожник.
— Гӧтырлӧн вӧлі ӧти зэв ичӧтик, да ог тӧд, кытчӧ сійӧс воштіс.
Он кӧ нин вермы терпитны ас вылад видзӧдлытӧг, петав паныда лавкаас шырсьысь Урбан дінӧ.
Сылӧн эм рӧмпӧштан, кыкпӧв кымын тэысь лоӧ джуджыдджык.
Видзӧдчы сэні, мыйдта лолыдлы колӧ.
А сэсся желайта тэныд бура овны.
И сапожник кокньыдика йӧткыштіс Яковӧс лавкаысь да пӧдлаліс сы бӧрся ӧдзӧссӧ.
Яков ӧдйӧ вуджис туйсӧ да пырис шырсьысь ордӧ, кодӧс сійӧ важӧн зэв бура тӧдліс.
— Бур асыв, Урбан, — шуис сійӧ.
— Менам тэ дінӧдз ыджыд мог.
Лэдз меным видзӧдлыны тэнад рӧмпӧштанӧ.
— Вӧч одолжение — то сійӧ ӧшалӧ шуйга стенас! — горӧдіс Урбан и гораа серӧктіс.
— Любуйтчы, любуйтчы ас вылад!
Тэ ӧд настоящӧй красавчик — вӧсньыдик, статя, юсь кодь сьыліа, киясыд быттьӧ королевалӧн, а нырыд чангыльтчыштӧма, — свет вылын тэысь мичаджыкыс абу!
Тэ, дерт, аслад мичлуннад он вывті ёна понды щӧгӧляйтны, ме ог кут, видзӧдлы ас вылад.
Мед оз шуны, мый ме завидьла тэнӧ ог лэдз видзӧдлыны менам рӧмпӧштанӧ.
Урбан дорӧ локтысь шырсьысьяс, бритчысьяс ёна сералісны, кор кылісны сылысь шмонитӧмсӧ.
Яков муніс рӧмпӧштан дінӧ и шатовтчыліс быдсӧн.
Синъясыс тырины синваӧн.
Неужели тайӧ урӧдливӧй карликыс — сійӧ?
Синъясыс сылӧн лоӧмаӧсь ичӧтикӧсь, дзик порсьлӧн кодьӧсь, зэв ыджыд ныр ӧшйӧма тшӧкасьыс улӧдзджык, а сьыліыс быттьӧ дзик абу вӧвлӧма.
Юрыс пырӧма пыдӧ пельпомъясас, и сійӧ пӧшти некодарӧ ньӧти оз бергӧдчы.
А тушанас дзик сэтшӧм, кутшӧм вӧлі сизим во сайын, — зэв ичӧтик.
Мукӧд детинкаяс та мында вонас быдмӧны — вывлань кайӧны, а Яков быдмис пасьта ногыс.
Мышкыс да морӧсыс сылӧн вӧліны паськыдӧсь, и ёнджыкасӧ сійӧ вӧлі мунӧ топыда сӧвтӧм ыджыд мешӧк вылӧ.
Вӧсньыдик, дженьыдик кокъясыс ӧдва новлӧдлісны сылысь сьӧкыд тушасӧ.
Чукля чуньяса киясыс вӧліны вывті кузьӧсь, верстьӧ мужиклӧн кодьӧсь, и ӧшалісны пӧшти муӧдзыс.
Татшӧм коньӧр вӧлі ӧні Яковыд.
«Да, — мӧвпыштіс сійӧ, пыдысянь ышловзьӧмӧн. — Абу дивӧ, мый тэ эн тӧд ассьыд питӧ, матушка.
Эз вӧвлы сійӧ важӧн татшӧм, кор тэ радейтлін ошйысьны сійӧн суседкаяс водзын».
Сылы дум вылас уси, кыдз старука локтіс сійӧ асывнас мамыс дорӧ.
Ставыс, мый вылын сійӧ сэки сераліс, — и кузь ныр и мисьтӧм чуньяс — пӧлучитіс сійӧ старукасянь аслас сералӧмыс вӧсна.
А сьылісӧ сылысь сійӧ мырддис, кыдз и кӧсйысис...
— Но мый, пӧттӧдзыд любуйтчин ас вылад, муса красавчик? — Зеркалӧ дінӧ локтіс, детинаӧс кокувсяньыс юрвылӧдзыс видзӧдліс да серам пыр юаліс Урбан.
— Збыль, таысь тешкодь карликсӧ и вӧтӧн он аддзыв.
Тӧдан, ичӧт морт, ме кӧсъя тэныд вӧзйыны ӧти делӧ.
Менам шырсянінын овлӧны уна йӧз, но оз сы мында, мыйдта вӧлі важӧн.
А ставыс тайӧ сы вӧсна, мый менам сусед, шырсьысь Шаум, кыськӧ корсьӧма аслыс великанӧс, коді кыскӧ сы дінӧ посетительясӧс.
Лоны великанӧн, сідз шуны, абу нин сэтшӧм сьӧкыдтор, а вот татшӧм ичӧтикӧн, кыдз тэ — тайӧ мӧд делӧ.
Пыр ме ордӧ удж вылӧ, ичӧт морт.
И оланін, и сёян, и паськӧм — ставсӧ месянь кутан босьтны, а уджыд тэнад ставыс сыын и лоӧ — сулавны шырсян ӧдзӧс дорын да йӧзӧс чуксавны.
Да, пӧжалуй, нӧшта содтӧд: вӧчны майтӧг быг да мыччавны полотенце.
Збыль ӧд тэныд шуа, ми кыкнаным колям барышын:
Шаум дорысь менам лоӧ унджык волысь, а тэныд быд морт пондас ещӧ чаевӧй сетны.
Яковлы зэв ӧбиднӧ лои — кыдз тайӧ сылы вӧзйӧны лоны шырсянінын приманка пыдди?
Но мый вӧчан?
Лои терпитны тайӧ ӧбидасӧ.
Сійӧ лӧня вочавидзис, мый сійӧ тыр мукӧд уджъясӧн, и абу кадыс тайӧ удж вылас.
Кӧть тушаыс Яковлӧн вӧлі тшыкӧма, но юрыс уджаліс важмозыс жӧ лючки.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сизим вонас сійӧ лои верстьӧ мортӧн.
«Абу сійӧ главнӧй бедаыс, мый ме лои урӧдӧн, — мӧвпаліс сійӧ уличаті мунігӧн.
— Забеднӧ сійӧ, мый мам да бать вӧтлісны менӧ ас дінсьыныс, кыдз понйӧс.
Заводитла нӧшта ӧтчыд сёрнитлыны мамкӧд.
Гашкӧ, сійӧ менӧ век жӧ тӧдас».
Сійӧ выльысь мӧдӧдчис рынок вылӧ, локтіс Ханна дорӧ да тшӧктіс лючки кывзыны ассьыс висьталӧмсӧ.
Сійӧ казьтыштіс сылы, кыдзи сійӧс нуӧдіс старука, висьтавліс ставсӧ, мый вӧвлі ичӧтдырйиыс, висьталіс, мый сійӧ сизим во оліс кӧлдунья ордын, коді сійӧс пӧртліс первой урӧ, а сэсся карликӧ, сы понда, мый сійӧ кӧлдунья вылын серавліс.
Ханна эз тӧд, мый сылы и думайтны.
Ставыс, мый висьтавліс карлик аслас ичӧтдырся кад йывсьыс, вӧлі збыль, но мый сійӧ сизим во вӧлі урӧн — веритны сійӧс эз вермы.
— Тайӧ оз вермы лоны! — горӧдіс сійӧ.
Медбӧрын, Ханна шуис сёрнитны та йылысь аслас мужикыскӧд.
Сійӧ чукӧртіс ассьыс кӧрзинаяссӧ да нуӧдіс Яковӧс сьӧрсьыс сапожник лавкаӧ.
Кор найӧ воисны, Ханна шуис мужикыслы:
— Тайӧ карликыс шуӧ, мый сійӧ миян пи, Яковным.
Сійӧ меным висьталіс, мый сизим во сайын миянлысь гусялісны и мый сійӧс тшыкӧдіс волшебница.
— Ах, вот кыдз! — скӧрысь торкис сійӧс сапожник.
— Сійӧ тэныд, сідзкӧ, ставсӧ сійӧс висьталіс?
Энлы йӧюкӧй!
Ме сылы муртса на висьталі миян Яков йылысь, а сійӧ, аддзан, веськыда тэ дінӧ, да тэнӧ йӧйтӧдлыны.
Сідз тэнӧ, шуан, тшыкӧдісны?
А но-ко ме тэнӧ бӧр веськӧда!.
И сапожник кватитіс тасма, уськӧдчис Яков вылӧ да сэтшӧма сійӧс нӧйтіс, мый детинка гораа бӧрдӧмӧн пышйис лавкаысь.
Лунтыр шӧйтіс коньӧр карлик кар кузя сёйтӧг, ютӧг.
Некод эз жалит сійӧс, и ставыс сы вылын сӧмын сералісны.
Узьны лои вичко кильчӧ вылын, веськыда чорыд, кӧдзыд пос вылас.
Мыйӧн сӧмын петіс шондіыс, Яков чеччис да бара мӧдӧдчис ветлыны уличаясті.
«Кыдз нӧ ме кута водзӧ овны? — мӧвпаліс сійӧ.
— Овны вывеска пыдди шырсьысь ордын либӧ ачымӧс петкӧдлыны сьӧм вылӧ ме ог кӧсйы, а мам да бать менӧ вӧтлісны.
Мый жӧ меным ӧні вӧчны, мед тшыгла не кувны?»
И сэк Яковлы дум вылас уси, мый, кор сійӧ вӧлі урӧн да оліс старука ордын, сылы удайтчис велӧдчыны бура пуны-пӧжавны.
И сійӧ шуис пырны герцог ордӧ пӧварӧ.
А герцог, сійӧ канмуас веськӧдлысь, вӧлі зэв радейтӧ бура сёйны.
Сійӧ медъёна радейтліс бура сёйны и судзӧдлывліс аслыс пӧваръясӧс став му пасьтасьыс.
Яков виччысьыштіс, а кор дзикӧдз югдіс, мӧдӧдчис герцог дворечлань.
Сылӧн сьӧлӧмыс чеччис, кор сійӧ матыстчис двореч ворота дорӧ.
Привратникъяс юалісны сылысь, мый колӧ, заводитісны сы вылын тешитчыны, но Яков эз шӧйӧвош, а шуис, мый кӧсйӧ аддзӧдлыны Кухняса Главнӧй Начальникӧс.
Сійӧс нуӧдісны кутшӧмкӧ дворъясті, и ставыс, герцог слугаяс пиысь, коді сійӧс толькӧ аддзыліс, котӧртісны сы бӧрся да гораа сералісны.
Регыд Яков гӧгӧр чукӧрмис ыджыд свита.
Конюхъяс шыблалісны вӧв весалан кӧлуйяссӧ, скороходъяс котӧртісны панласигтыр, мед не кольччыны сыысь, джодж мыськысьяс дугдісны ковёръяс пыркӧдны.
Ставныс зыртчисны Яков гӧгӧр, и дворын кыптіс сэтшӧм шум да ызгӧм, быттьӧ врагъяс локтісны кар вылӧ.
Быдлаын кыліс горзӧм:
— Карлик!
Карлик!
Ті аддзанныд карликсӧ?
Медбӧрын, петіс дворас Дворцовӧй Смотритель — кыз морт, киас вӧлі зэв ыджыд плеть.
— Эй, ті, понъяс!
Кутшӧм тайӧ шум? — горӧдіс сійӧ ыджыд гӧлӧсӧн да немжалиттӧг пондіс кучкавны аслас плетьнас пельпомъясас да мышъясас конюхъяслы да слугаяслы.
— Он ӧмӧй тӧдӧ, мый его светлость ещӧ узьӧ на?
— Господин, — вочавидзисны привратникъяс, — видзӧдлы, кодӧс ми вайӧдім тэ дінӧ!
Настоящӧй карликӧс!
Татшӧмсӧ тэ, тӧдӧмысь, некор на эн аддзывлы.
Кор аддзис Яковӧс, Смотритель вӧчис зэв мисьтӧм чужӧм и кыдз позьӧ топыдджыка топӧдіс паръяссӧ, медым не серӧктыны, — конюхъяс водзын аслас важность вӧснаыс сылы оз вӧлі позь серавны.
Сійӧ вӧтліс плетьнас йӧз чукӧрсӧ и, Яковӧс киӧдыс босьтӧмӧн, пыртӧдіс дворечӧ да юаліс, мый сылы колӧ.
Кор кыліс, мый Яков кӧсйӧ аддзӧдлыны Кухняса Начальникӧс, Смотритель горӧдіс:
— Неправда, пиӧ!
Тайӧ ме тэныд кола, Дворцовӧй Смотритель.
Тэ ӧд кӧсъян пырны герцог ордӧ карликӧ, сідз абу?
— Ог, господин, — вочавидзис Яков.
— Ме бур пӧвар, кужа лӧсьӧдны быдсямасикас сёянъяс.
Нуӧд менӧ, пӧжалуйста, Кухняса Начальник дінӧ.
Гашкӧ, сійӧ сӧгласитчас видлыны менсьым искусствоӧс.
— Тэнад вӧля, ичӧт морт, — вочавидзис Смотритель. — Тэ ещӧ, тыдалӧ, йӧй на, зонмӧ.
Лоан кӧ тэ придворнӧй карликӧн,тэ вермин, эськӧ, дзик нинӧм вӧчтӧг сёйны, юны, гажӧдчыны и ветлыны мича паськӧмӧн, а тэ окотитан кухняӧ!
Но ми ещӧ видзӧдлам.
Ӧдва кӧ тэ мастер пӧвар, медым лӧсьӧдны сёян аслыс герцоглы, а пӧварлы отсасьысьын тэ абу подходящӧй.
Та бӧрын Смотритель нуӧдіс Яковӧс Кухняса Начальник дінӧ.
Карлик улӧдз копыртчыліс сылы да шуис:
— Милостивӧй господин, оз-ӧ ков тэныд бур пӧвар?
Кухняса Начальник видзӧдліс Яковӧс юрсяньыс да кок улӧдзыс и гораа серӧктіс.
— Тэ кӧсъян лоны пӧварӧн? — горӧдіс сійӧ.
— Мый нӧ, тэ думайтан, миян кухняын плитаясыс сэтшӧм ляпкыдӧсь?
Тэ ӧд плита вывсьыд нинӧм он аддзы, кӧть и сувтан кокчунь йылад.
Ог, ог босьт, менам ичӧт друг!
Сійӧ мортыс, коді тэныд сӧветуйтіс пырны ме дінӧ пӧварӧн, прӧста шутитіс тэ вылын.
И Кухняса Начальник бара серӧктіс, а сы бӧрся Дворцовӧй Смотритель и ставыс найӧяс, кодъяс вӧліны жырйын.
Яков эз шӧйӧвош.
— Господин Начальник, — шуис сійӧ,
— тіянлы, тӧдӧмысь, абу сэтшӧм жаль воштыны ӧти-кык кольк, ичӧтика пызьтор, вина да приправа.
Сет меным лӧсьӧдны кутшӧмкӧ чӧскыд блюдо, тшӧкты сетны ставсӧ, мый меным ковмас сійӧс лӧсьӧдӧм вылӧ.
Ме лӧсьӧда сійӧ сёянсӧ став син водзын, и тэ шуан:
«Вот тайӧ настоящӧй пӧвар, кутшӧм следуйтӧ».
Дыр кевмысис карликыд Кухняса Начальниклы, югнитліс ичӧтик синъяснас, убедительнӧя довкйӧдліс юрнас,
и, медбӧрын, Начальник сӧгласитчис:
— Ладнӧ! — шуис сійӧ.
— Вай шуткаӧн моз пробуйтлам!
Мунамӧй ставным кухняӧ — и тэ тшӧтш, господин Дворцовӧй Смотритель!
Сійӧ босьтіс Дворцовӧй Смотрительӧс сойӧдыс да тшӧктіс Яковлы мунны на бӧрся.
Дыр найӧ мунісны кутшӧмкӧ гырысь роскошнӧй жыръясті, кузь коридоръясті, и, медбӧрын, воисны кухняӧ.
Тайӧ вӧлі джуджыд, ыджыд помещение, плитаыс зэв ыджыд: кызь конфорка вылӧ, а сы улын лун и вой ломтысис би.
Кухня шӧрас вӧлі ва тыра бассейн, кӧні видзисны ловъя чериясӧс, а стен пӧлӧныс сулалісны дона посуда тыра мраморнӧй да пу шкапъяс.
Кухняыскӧд орччӧн, дас зэв гырысь кладӧвӧйын, видзӧны вӧлі быдсикас запасъяс да чӧскыдторъяс.
Пӧваръяс, пӧваръяслы отсасьысьяс, дозмук мыськалысьяс ветлӧдлісны кухняті ӧтарӧ-мӧдарӧ, гиля-голякылісны кӧстрюляясӧн, скӧвӧрдаясӧн, паньясӧн да пуртъясӧн.
Кухняса Начальник явитчӧм мысти ставныс места выланыс кынмисны, кухняын лои шынитӧв; сӧмын трачкакыліс плитаын да ваыс важмозыс булькакыліс бассейнын.
— Мый талун закажитіс господин герцогыд первой завтрак кежлӧ? — юаліс Кухняса Начальник Завтракъясӧн Главнӧй Заведующӧйлысь, джуджыд еджыд колпака пӧрысь кыз пӧварлысь.
— Его светлость закажитіс датскӧй суп гӧрд гамбургскӧй клёцкиӧн, — вочавидзис пӧвар.
— Бур, — водзӧ нуӧдіс сёрни Кухняса Начальник.
— Тэ кывлін, карлик, мый господин герцог кӧсйӧ сёйны?
Позьӧ-ӧ дӧверитны тэныд татшӧм сьӧкыд блюдо?
Гамбургскӧй клёцки тэныд нинӧм вылӧ не вӧчны.
Тайӧ — миян пӧваръяслӧн тайна.
— Таысь кокниыс нинӧм абу, — вочавидзис карлик (кор сійӧ вӧлі урӧн, сылы частӧ лоӧ вӧлі лӧсьӧдны старухалы татшӧм сёянсӧ).
— Суп лӧсьӧдны вайӧ меным сэтшӧм и сэтшӧм турунъяс да пряностьяс, дикӧй кабанлысь гос, кольк да вужъяс. —
Сэсся сійӧ висьталіс ньӧжйӧник, медым сійӧс некод эз кыв, Кухняса Начальник кындзи да Завтракъясӧн Заведуйтысь кындзи, — а клёцки лӧсьӧдны меным колӧ нёль сикас яй, ичӧтика вина, дзодзӧг вый, имбирь да турун, коді шусьӧ <rus>Утешение Желудка</rus>ӧн.
— Веськыда висьталан! — шензьӧмпырысь горӧдіс пӧвар.
— Кутшӧм тайӧ чародей велӧдіс тэнӧ стряпайтнысӧ?
Тэ ставсӧ лючки висьталін.
А <rus>Утешение Желудка</rus> турун йывсьыд ме и ачым первой на кыла.
Сійӧн клёцкиыд, кӧнкӧ, ещӧ нин чӧскыдджыка артмӧ.
Тэ — чудо, а абу пӧвар!
— Вот некор эськӧ эг куж думыштны тайӧс! — шуис Кухняса Начальник.
— Но вӧчам видлӧг.
Сетӧй сылы запасъяс, дозмук и ставсӧ, мый требуйтчӧ, и мед сійӧ лӧсьӧдӧ завтрак герцоглы.
Пӧварлӧн отсасьысьяс вӧчисны сылысь тшӧктӧмсӧ, но кор плита вылӧ пукталісны ставсӧ, мый вӧлі колӧ, и карлик кӧсйис заводитны стряпайтны, тыдовтчис, мый карлик ӧдва судзӧ плита вылысӧдзыс аслас кузь ныр йывнас.
Лои вайны плита дорас кык стул; на вылӧ пуктісны мраморнӧй дӧска, и карлик сэтчӧ кайӧмӧн заводитіс сёян лӧсьӧдны.
Пӧваръяс, пӧваръяслы отсасьысьяс да дозмук мыськалысьяс кытшӧ босьтісны карликӧс и, дивуйтчӧмысла синъяссӧ паськӧдӧмӧн, видзӧдісны, кутшӧм ӧдйӧ да кокниа быдторйӧн справляйтчӧ выль пӧвар.
Пуӧм выйӧдз став сёянсӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, карлик тшӧктіс кыкнан кастрюлясӧ пуктыны би вылӧ и не босьтны сэтысь, кытчӧдз сійӧ оз тшӧкты.
Сэсся кутіс лыддьыны: ӧтик, кык, куим, нёль — и, витсёӧдз лыддьӧм бӧрын, горӧдіс: «Тырмас!»
Пӧварлы отсасьысьяс кастрюлясӧ вештісны би вылысь, сэк карлик тшӧктіс Кухняса Начальниклы видлыны сылысь пуӧмторсӧ.
Главнӧй пӧвар тшӧктіс вайны зарни пань, пожйыштіс сійӧс ва бассейнын да сетіс Кухняса Начальниклы.
Сійӧ торжественнӧя локтіс плита дорӧ, восьтіс вевтъяссӧ руалысь кастрюляяслысь да видліс суп и клёцки.
Ӧтчыд паньыштӧм бӧрын, сійӧ синъяссӧ читкыртліс любӧысла, кымыныськӧ кывнас щелкнитіс да шуис:
— Бур, бур!
Он-ӧ окотитӧ и ті видлыны, господин Дворцовӧй Смотритель?
Дворцовӧй Смотритель копыртчылӧмӧн босьтіс пань, видліс да муртса эз чеччышт радысла.
— Ме ог кӧсйы тэнӧ дӧзмӧдны, дона друг Завтракъясӧн Заведуйтысь, — шуис сійӧ,
— тэ бур, опытнӧй пӧвар, но татшӧм супсӧ да татшӧм клёцкисӧ тэныд эз на удайтчыв лӧсьӧдны.
Пӧвар сідз жӧ видліс кыкнан сёянсӧ; топыда кутліс карликлысь кисӧ да шуис:
— Ичӧт морт, тэ — ыджыд мастер!
Тэнад Утешение Желудка туруныд сетӧ суплы да клёцкиыслы аслыссикас кӧр.
Сэки кухняӧ локтіс герцоглӧн слугаыс да корис завтрак аслас господинлы.
Сёянсӧ пыр жӧ пуктісны эзысь тарелкаӧ да мӧдӧдісны вылӧ.
Кухняса Начальник зэв нимкодьпырысь нуӧдіс карликӧс аслас жырйӧ да кӧсйис сылысь юасьны, коді сійӧ и кытысь локтіс.
Но муртса на найӧ пуксисны да заводитісны сёрнитны, кыдз локтіс герцогсянь мӧдӧдӧм морт Начальникӧс корны и шуис, мый корӧ сійӧс герцог ас дінас.
Кухняса Начальник пасьталіс медбур паськӧмсӧ ассьыс да мӧдӧдчис столовӧйӧ.
Герцог пукаліс сэні, аслас джуджыд креслӧӧ лэччысьӧмӧн.
Сійӧ сёйӧма кушӧдз, мый вайлісны тарелкаын, и чышкалӧ вӧлі тошсӧ шӧвк чышъянӧн.
Чужӧмыс сылӧн дзирдаліс и сійӧ читкыраліс синъяссӧ нимкодьысла.
— Кывзы, — шуис сійӧ, кор аддзис Кухняса Начальникӧс, — ме век вӧвлі зэв дӧвӧлен тэнад пуӧмторъясӧн, но талунъя завтракыд торъя нин чӧскыд.
Висьтав меным, кыдз шуӧны пӧварсӧ, коді тайӧс гӧтӧвитіс, — ме мӧдӧда сылы кымынкӧ дукат награда пыдди.
— Господин, талун миян лои шензьӧдан история, — шуис Кухняса Начальник.
И сійӧ висьталіс герцоглы, кыдзи сы дінӧ асывнас вайӧдісны карликӧс, коді зэв ёна окотитӧ лоны дворцовӧй пӧварӧн.
Герцог кывзіс сылысь висьталӧмсӧ да зэв ёна шензис.
Сійӧ тшӧктіс корны карликӧс да пондіс сылысь юасьны, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Коньӧр Яковлы неокота вӧлі висьтавны, мый сійӧ сизим во вӧлі урӧн да служитіс старука ордын, но пӧръясьны сійӧ эз жӧ радейт.
Сы вӧсна сійӧ герцоглы толькӧ висьталіс, мый сылӧн ӧні абу бать ни мам, мый сійӧс велӧдіс пуны-пӧжавны ӧти старука.
Герцог дыр сераліс карлик страннӧй туша вылӧ да, медбӧрын, шуис сылы.
— Мед сідз, кольччы ме ордӧ!
Ме понда сетны тэныд ветымын дукатӧн во, ӧти праздничнӧй платтьӧ да сы кындзи кык пара гач.
Сы пыдди тэ кутан быдлун ачыд меным гӧтӧвитны завтрак, видзӧдны сы бӧрся, кыдзи гӧтӧвитӧны ӧбед да заведуйтны меным пызан лӧсьӧдан уджӧн.
А та кындзи, быдсӧнлы, коді ме ордын служитӧ, ме сета прӧзвищеяс.
Тэ кутан шусьыны «Карлик Нырӧн» да пӧлучитан Кухняса Начальниклӧн Помощник звание.
Карлик Ныр копыртчыліс герцоглы муӧдз, аттьӧаліс сійӧ милӧсть вӧчӧмысь,
а кор герцог лэдзис сійӧс, Яков радпырысь муніс кухняӧ.
Ӧні сійӧ вермис не шогсьыны аслас судьба йылысь и не думайтны сы йылысь, мый лоӧ сыкӧд аски.
Сійӧ решитіс бура аттьӧавны ассьыс кӧзяинсӧ.
Не сӧмын ачыс карӧн веськӧдлысьыс, но и сылӧн став придворнӧйясыс эз вермыны не ошйысьны ичӧтик пӧварӧн.
Сійӧ кадсяньыс, кыдз Карлик Ныр овмӧдчис дворечын, герцог лои дзик мӧд мортӧн.
Водзын сійӧ частӧ шыблавліс пӧваръяслы тарелкаясӧн да стаканъясӧн, оз кӧ вӧлі сылы сьӧлӧм вылас во налӧн пуӧм-пӧжалӧмыс, а ӧтчыд сійӧ сэтшӧма скӧрмис, мый шыбытіс аслас Кухняса Начальниклы кукань кокӧн омӧля сійӧс жаритӧмысь.
Кукань кокыс веськаліс коньӧрлы плешас, и сійӧ сы бӧрын куим лун куйліс крӧватьын.
Став пӧварыс дрӧжжитлісны полӧмысла, кор гӧтӧвитісны герцоглы сёян.
Но Карлик Ныр воӧмсянь ставыс вежсис.
Герцог ӧні сёйис луннас эз куимысь, кыдз войдӧр, а витысь, и пыр ошкис карликлысь искусствосӧ.
Ставыс сылы кажитчис вывті чӧскыдӧн, и сійӧ лунысь-лун ёнджыка тшӧгис.
Герцог частӧ корлывліс карликӧс аслас пызан дорӧ, Кухняса Начальниккӧд ӧтлаын, да мырдӧн тшӧктывліс найӧс видлыны сёянсӧ, кодӧс найӧ лӧсьӧдлісны.
Карса олысьяс эз вермыны дивуйтчыны тайӧ замечательнӧй карлик вылӧ.
Быд лун дворцовӧй кухня ӧдзӧс дорын зыртчисны уна йӧз — ставыс корисны да кевмысисны главнӧй пӧварлы, медым сійӧ сетас налы кӧть ӧти синмӧн видзӧдлыны, кыдзи карлик гӧтӧвитӧ сёянъяс.
А карса богачьяс мӧда-мӧдлы вежмӧн корисны герцоглысь разрешение ыстывлыны сы кухняӧ ассьыныс пӧваръяссӧ, медым найӧ вермисны велӧдчыны карликлысь стряпайтан делӧӧ.
Тайӧ вӧлі сетӧ карликлы оз ичӧт доход — быд велӧдчысьысь сылы мынтісны дукат джынйӧн лун, но сійӧ став сьӧмсӧ сетлывліс мукӧд пӧваръяслы, мед найӧ эз пондыны завидуйтны сылы.
Тадз Яков оліс дворечын кык во.
Сійӧ вӧлі эськӧ, пӧжалуй, аслас судьбанас зэв дӧвӧлен, не кӧ бать да мам йылысь казьтылӧмыс, кодъяс эз тӧдны сійӧс да вӧтлісны гортсьыс.
Толькӧ тайӧ вӧлі сійӧс и жугыльтӧ.
И вот ӧтчыд сыкӧд лои татшӧм случай.
Карлик Ныр зэв бура кужліс ньӧбавны припасъяс.
Сійӧ пыр ачыс ветлывліс рынок вылӧ да бӧрйыліс герцог кухняӧ дзодзӧгъяс, уткаяс, зелень, градвыв пуктасъяс.
Кыдзкӧ ӧтчыд асылын сійӧ муніс базар вылӧ дзодзӧгъясӧс ньӧбны и дыр эз вермы аддзыны госаджык лэбачӧс.
Сійӧ кымынкӧ пӧрйӧ прӧйдитіс базар кузя, медым бӧрйыны бурджык дзодзӧгӧс.
Ӧні некод нин эз серав карлик вылын.
Быдсӧн улӧдз копрасисны сылы да сетісны туй.
Быд вузасьысь эськӧ вӧлі рад, сійӧ кӧ ньӧбас сылысь дзодзӧгсӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ базар площадьті ветлӧдліг, Яков базар помсьыс друг аддзис мукӧд вузасьысьясысь бокын сулалысь ӧти нывбабаӧс, кодӧс войдӧр эз аддзыв.
Сійӧ сідз жӧ вузасис дзодзӧгъясӧн, но эз ошкы ассьыс тӧварсӧ, кыдз мукӧдъяс, а пукаліс чӧв, кыв шутӧг.
Яков муніс тайӧ нывбаба дінас, видзӧдліс сылысь дзодзӧгъяссӧ.
Найӧ вӧліны буретш сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс сійӧ корсис.
Яков ньӧбис куимнан лэбачсӧ клетканас — кык ай дзодзӧгӧс да ӧти энь дзодзӧг.
Пуктіс клеткасӧ пельпом вылас да бӧр мӧдӧдчис дворечӧ.
Друг сійӧ казяліс, мый кык лэбачыс готсӧны и швачӧдчӧны бордъяснаныс, кыдзи следуйтӧ прамӧй дзодзӧгъяслы; а коймӧдыс — энь дзодзӧгыс — пукалӧ лӧня да быттьӧ ыджыда ышлолалӧ.
«Тайӧ энь дзодзӧгыс висьӧ, — мӧвпыштіс Яков.
— Мыйӧн толькӧ воа дворечӧ, пыр жӧ и тшӧкта сійӧс начкыны, кытчӧдз сійӧ эз на кув.»
И друг лэбачыс, быттьӧ гӧгӧрвоис сылысь мӧвпъяссӧ, яснӧя да гораа шуис:
Тэ эн начкы менӧ —
Кокала ме тэнӧ.
Сьыліӧс бергӧдан меным, —
Меысь войдӧр кувны тэныд.
Яков муртса эз уськӧд клеткасӧ.
— Вот чудесаыд! — горӧдіс сійӧ.
— Тэ, вӧлӧм, кужам сёрнитны, госпожа энь дзодзӧг?
Эн пов, татшӧм интереснӧй лэбачӧс ме ог ви.
Ме дась любӧй морткӧд споритны сы йылысь, мый тэ эн пыр ветлы дзодзӧг гӧнӧн.
Вӧлі жӧ ӧд и ме коркӧ ичӧтик урӧн.
— Веськыда тэ шуан, — вочавидзис энь дзодзӧг.
— Ме эг чужлы лэбачӧн.
Некод эз думайтлы, мый Мими, великӧй Веттербоклӧн ныв, помалас ассьыс олӧмсӧ кухняса пызан вылын, пӧвар пурт улын.
— Эн тӧждысь, дона Мими! — горӧдіс Яков.
— Ог ло ме честнӧй мортӧн да герцоглӧн главнӧй пӧварӧн, мед тэ дінӧ кодкӧ инмӧдчас пуртӧн!
Тэ пондан овны мича клеткаын менам жырйын, и ме понда тэнӧ ачым вердны и сёрнитны тэкӧд.
А мукӧд пӧваръяслы висьтала, мый кӧсъя аслыссикас турунъясӧн вердӧмӧн тшӧгӧдны дзодзӧгӧс.
И ачыд аддзан, оз коль и ӧти тӧлысь, кыдзи ме лэдза тэнӧ бӧр вӧля вылӧ.
Мими бӧрдӧмӧн аттьӧаліс карликӧс, а Яков вӧчис ставсӧ, мый кӧсйысис.
Сійӧ висьталіс кухняын, мый кутас тшӧгӧдны дзодзӧгӧс аслыс ногӧн, кодӧс некод оз тӧд, да пуктіс сылысь клеткасӧ аслас жырйӧ.
Мими сёйны пондіс эз дзодзӧг сёян, а печеньеяс, кампетъяс да быдсикас чӧсмасянторъяс; и мыйӧн сӧмын Яковлӧн лоас вӧлі прӧст кад, сійӧ пыр жӧ котӧрӧн локтас сы дінӧ сёрнитыштны.
Мими висьталіс Яковлы, мый сійӧс пӧртіс дзодзӧгӧ да вайис тайӧ карас ӧти пӧрысь кӧлдунья, кодкӧд коркӧ сылӧн батьыс, нималана волшебник Ваттербок, пинясьлывліс.
Карлик сідз жӧ висьталіс Мимилы ассьыс историясӧ, и Мими шуис:
— Ме мыйсюрӧ гӧгӧрвоа колдовствоысь, — менам бать ичӧтика велӧдліс менӧ аслас мудростьӧ.
Ме гӧгӧрвоа, мый старука тэнӧ тшыкӧдіс тшыкӧдчан турунӧн, кодӧс сійӧ пуктіс сёян пытшкӧ, кор тэ вайин сылы гортас капуста.
Аддзан кӧ сійӧ турунсӧ да дукалан сійӧс, тэ верман бӧр лоны важкодьӧн, йӧз кодьӧн.
Тайӧ, дерт, эз вывті ёна кыпӧд сьӧлӧмсӧ карликлысь, кыдз нӧ вермас сійӧ корсьны тайӧ турунсӧ?
Но сылӧн век жӧ лои ичӧтик лача.
Кымынкӧ лун мысти сы бӧрын герцог ордӧ воис гӧститны ӧти князь — сылӧн сусед да друг.
Герцог пыр жӧ корис карликӧс и шуис сылы:
— Ӧні воис кад петкӧдлыны, вернӧя ли тэ меным служитан да бура-ӧ тӧдан ассьыд искусствотӧ.
Тайӧ князьыс, коді локтіс ме ордӧ гӧститны, радейтӧ бура сёйны да унатор гӧгӧрвоӧ пуӧм-пӧжалӧмын.
Смотри, лӧсьӧд миянлы сэтшӧм сёянторъяс, мед князь быд лун дивуйтчис.
Кытчӧдз князь ме ордын пондас гӧститны, эн и думайт ӧтипӧлӧс сёянтор вайны пызан вылӧ кыкысь.
Тэныд сэки оз ло пӧщада.
Босьт менам казначейлысь ставсӧ, мый тэныд ковмас, — кӧть пӧжалӧм зарни миянлы вай, сӧмын мед не янӧдны менӧ князь водзын.
— Энӧ тӧждысьӧй, герцог, — вочавидзис Яков улӧдз копыртчылӧмӧн.
— Ме кужа угодитны и тіян князьлы.
И Карлик Ныр пӧся кутчысис удж дінӧ.
Лунтыр сійӧ сулаліс ломтысян плита дорын да дугдывтӧг сеталіс приказаниеяс аслас вӧсньыдик гӧлӧснас.
Пӧваръяс да пӧварлы отсасьысьяс котралісны кухняті, быд кыв сылысь пыдди пуктӧмӧн.
Яков эз жалит ни асьсӧ, ни мукӧдӧс, медым сӧмын угодитны аслас кӧзяинлы.
Кык недель нин гӧститіс князь герцог ордын.
Найӧ сёйисны не этшаджык витысь луннас, и герцоглы вӧлі зэв нимкодь.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый гӧсьтлы сьӧлӧм вылас воӧ карликлӧн пуӧм-пӧжалӧмыс.
Дас витӧд луннас Герцог корис Яковӧс столовӧйӧ, петкӧдліс сійӧс князьлы да юаліс, дӧвӧлен абу князь сы пӧвар искусствоӧн.
— Тэ бура гӧтӧвитан, — шуис карликлы князь, — и гӧгӧрвоан, кыдзи колӧ бура сёйны.
Став каднас, кор ме вӧлі тані, тэ ньӧтчыдысь эн вайлы пызан вылӧ ӧти сикас сёян кыкысь, и ставыс пыр вӧлі зэв чӧскыд.
Но висьтав меным: мый вӧсна ӧнӧдз эн гӧститӧд миянӧс Королева Пирӧгӧн?
Тайӧ медчӧскыд пирӧг свет вылас.
Карлик сьӧлӧмнас уси: сійӧ некор эз кывлы сэтшӧм пирӧг йывсьыс.
Но немторйӧн эз петкӧдлы, мый сійӧс шогӧдіс, и вочавидзис:
— О, господин, ме надейтчи, мый ті дыр на оланныд миянын, и кӧсйи гӧститӧдны тіянӧс сійӧ пирӧгнас на прӧщанье.
Ӧд сійӧ — став пирӧгъясыслӧн король, кыдз ті асьныд тӧданныд.
— Ах, вот кыдзи, — шуис герцог да серӧктіс.
— А тэ менӧ ньӧтчыдысь на эн гӧститӧдлы Королева Пирӧгӧн.
Тӧдӧмысь, тэ кӧсъян пӧжавны сійӧс менам кулан лунӧ, медым ӧстаткиысь гӧститӧдны менӧ
Ӧні кежлӧ думышт кутшӧмкӧ мӧд сёянтор!
А Королева Пирӧг мед вӧлі аски пызан вылын!
Кылан?
— Кывза, господин герцог, — вочавидзис Яков и муніс, тӧждысьӧмӧн да шогсьӧмӧн.
Вот кор воис сылӧн позоритчан луныс!
Кысь сылы тӧдны, кыдзи пӧжалӧны сійӧ пирӧгсӧ?
Сійӧ муніс аслас жырйӧ да пондіс нора бӧрдны.
Мими аддзис аслас клеткасянь да жалитіс сійӧс:
— Мыйысь тэ бӧрдан, Яков? — юаліс сійӧ, а кор Яков висьталіс сылы Королева Пирӧг йылысь, сійӧ шуис:
— Чышкы синватӧ, эн шогсьы.
Сійӧ пирӧгсӧ миян гортын частӧ пӧжавлісны, и ме, буракӧ, помнита, кыдзи колӧ сійӧс пӧжавны.
Босьт сымында пызь, пукты сэтчӧ сымында да сэтшӧм приправа — вот пирӧг и гӧтов.
А оз кӧ сэні понды мыйкӧ тырмыны — абу ыджыд беда.
Герцог князькӧд оз и гӧгӧрвоны.
Абу сэтшӧм налӧн бӧрйысян вкусныс, медым гӧгӧрвоны.
Карлик Ныр радысла чеччыштліс и пыр жӧ заводитіс пӧжавны пирӧг.
Первой сійӧ вӧчис ичӧтик пирӧг да сетіс видлыны Кухняса Начальниклы.
Сійӧ шуис, мый пирӧг зэв чӧскыд.
Сэки Яков пӧжаліс ыджыд пирӧг да веськыда пачысь кыскӧм бӧрын мӧдӧдіс сійӧс пызан вылӧ.
А ачыс пасьталіс ассьыс праздничнӧй паськӧмсӧ да муніс столовӧйӧ видзӧдлыны, кутшӧма кажитчис герцоглы да князьлы тайӧ пирӧгыс.
Кор сійӧ пырис, дворецкӧй буретш вӧлі вундӧ ыджыд пирӧгысь кусӧк и ичӧтик зыр кодь эзысь пань вылын сетіс сійӧс князьлы, а мӧд кусӧк сэтшӧмӧс жӧ — герцоглы.
Герцог ӧтпырйӧ курччис кусӧк джынсӧ, нямляліс, ньылыштіс да зэв довольпырысь лэччысис стул юр вылӧ.
— Ах, кутшӧм чӧскыд! — горӧдіс сійӧ.
— Прӧста тайӧ пирӧгыс оз шусьы став пирӧгъяс вылын корольӧн.
Но и менам карлик — став пӧваръяс вылын король.
Збыль-ӧ абу, князь?
Князь виччысьӧмӧн курччис ичӧтик тор, бура нямляліс сійӧс, кывнас ниртыштіс и шпыньмунӧмӧн шуис да тарелкасӧ вештіс:
— Абу омӧль сёян!
Но сӧмын сылы ылын на Королева Пирӧгӧдз.
Ме первойсянь сідзи и чайтлі!
Герцог гӧрдӧдіс скӧрмӧмысла да стрӧга зумыштчис.
— Пеж карлик! — горӧдіс сійӧ.
— Кыдз тэ лысьтін тадз янӧдны ассьыд господинӧс?
Татшӧм сёянторсьыд следуйтӧ керыштны тэнсьыд кыз юртӧ.
— Господин! — горӧдіс карлик пидзӧс вылас уськӧдчӧмӧн.
— Ме пӧжалі тайӧ пирӧгсӧ, кыдзи колӧ,
сэтчӧ пуктӧма ставсӧ, мый пӧлагайтчӧ.
— Тэ пӧръясян, негӧдяй! — горӧдіс герцог да чужйис карликлы кокнас.
— Менам гӧсьт оз кут висьтавны прӧста, мый пирӧгын мыйкӧ оз тырмы.
Ме тэнӧ асьтӧ тшӧкта изны да пӧжавны пирӧгас, урӧд тэ этатшӧм!
— Жалитыштӧй ті менӧ! — нора горӧдіс карлик да кутліс князьӧс платтьӧ пӧлаӧдыс.
— Энӧ сетӧ меным кувны китыр пызь да яй вӧсна.
Висьталӧй, мый оз тырмы тайӧ пирӧгас, мый вӧсна сійӧ тіянлы эз кажитчы?
— Тайӧ этша тэныд отсалас, дона карлик, — вочавидзис князь серам пыр.
— Ме тӧрыт нин думышті, мый тэныд не пӧжавны тайӧ пирӧгсӧ сідзи, кыдзи пӧжалӧ менам пӧвар.
Сэні оз тырмы ӧти турун, кодӧс тіян некод оз тӧд.
Сійӧ шусьӧ Дзоньвидза Нес.
Сійӧ турунтӧгыс Королева Пирӧглӧн абу сійӧ кӧрыс, и тэнад господинлы некор не видлыны сійӧс сэтшӧмӧн, кыдзи вӧчӧны менам пӧваръяс.
— Оз вермы лоны сідз, ме сійӧс видла, и зэв регыд! — горӧдіс герцог.
— Клянитча ас герцогскӧй честьӧн, мый тэ аддзан менам пызан вылысь сэтшӧм пирӧг, либӧ юрыс тайӧ негӧдяйыслӧн кутас чурвидзны менам двореч ворота вылын.
Весась татысь, пон!
Сета тэныд срок кызь нёль час, медым спаситны ассьыд олӧмтӧ.
Коньӧр карлик нора бӧрдігтыр муніс аслас жырйӧ и норасис дзодзӧглы аслас шог йылысь.
Ӧні сылы не мездысьны нин смертьысь!
Некор сійӧ эз кывлывлы сэтшӧм турун йылысь, коді шусьӧ Дзоньвидза Нес.
— Таын кӧ став делӧыс, — шуис Мими, — то ме тэныд верма отсавны.
Менам бать велӧдліс менӧ тӧдмавны став турунъяссӧ.
Вӧлі кӧ эськӧ тайӧ делӧыс недель кык сайын, тэныд, гашкӧ, и збыль грӧзитіс смерть, но, тэнад чассьӧ вылӧ, ӧні буретш выль тӧлысь чужан кад, буретш тайӧ кадас и дзоридзавлывлӧ сійӧ туруныс.
Эм абу кӧнкӧ двореч дорас пӧрысь каштанъяс?
— Да, да эм! — радпырысь горӧдіс карлик.
— Садйын, тасянь дзик матын, быдмӧ кымынкӧ каштан.
Но мый наысь тэныд?
— Сійӧ туруныс, — шуис Мими, — быдмӧ сӧмын пӧрысь каштанъяс улын.
Огӧ кутӧй воштыны кадсӧ прӧста, пыр жӧ мунам сійӧс корсьны.
Босьт менӧ киад да петкӧд дворечсьыс.
Карлик босьтіс Мимиӧс киас, муніс сыкӧд дворцӧвӧй ворота дорӧ да кӧсйис петны.
Но привратник паныдаліс сылы туйсӧ да шуис:
— Тырмас тэныд, дона карлик, помасисны тэнад гуляйтӧмъяс.
Меным стрӧга тшӧктісны некытчӧ тэнӧ не лэдзны.
— Неужели меным и садйын оз позь гуляйтыштны? — юаліс карлик.
— Мӧдӧдлы кодӧскӧ Смотритель дінӧ да юав, позьӧ оз меным ветлӧдлыны садті да чукӧртны турунъяс.
Привратник ыстіс юавны Смотритель дінӧ.
Смотритель тшӧктіс: садйыс вӧлі гӧгӧр кытшалӧма джуджыд стенаӧн, пышйыны сэтысь некытчӧ.
Садйӧ петӧм бӧрын, карлик виччысьӧмӧн сувтӧдіс Мимиӧс му вылӧ, и сійӧ чотігтыр котӧртіс каштанъяс дінӧ, кодъяс быдмисны ты вадорын.
Яков шогпырысь муніс сы бӧрся.
«Мими кӧ оз аддзы сійӧ турунсӧ, — мӧвпаліс сійӧ, — ме вӧйтча тыас.
Тайӧ бурджык смерть, юр кералӧм дорысь.»
А Мими сійӧ каднас воліс быд каштан улӧ, нырнас вӧрӧшитіс, вешталіс быд посни турунӧдз, но ставыс вӧлі весьшӧрӧ — Дзоньвидза Нес турун некысь эз сюр.
Дзодзӧгыд шогысла весиг бӧрдны пондіс.
Матысмис рыт, пондіс пемдыны, и лои пыр делӧджык торйӧдны турун идзьяс мӧда-мӧдсьыс.
Карлик сэк кыдзкӧ видзӧдліс ты мӧдар вадорас да радысла горӧдіс:
— Аддзан, Мими: мӧдар бокас ещӧ ӧти ыджыд пӧрысь каштан эм!
Ветлам сэтчӧ да корсьыштам.
Гашкӧ, сы улын быдмӧ менам шудӧй.
Дзодзӧг сьӧкыда борднас швачӧдӧмӧн кыпӧдчис сынӧдӧ да лэбзис, а карлик мыйвынсьыс котӧртіс сы бӧрся аслас ичӧтик кокъяснас.
Пос вуджӧм бӧрын сійӧ матыстчис каштан дінӧ.
Каштаныс вӧлі сук да паськыд; сы улын, рӧмыдыс вӧсна, пӧшти нинӧм оз вӧлі тыдав.
Мими друг кутіс шенасьны бордъяснас и весиг чеччыштіс радысла.
Сійӧ ӧдйӧ сюйис нырсӧ турунас, нетшыштіс кутшӧмкӧ дзоридз да шуис Яковлы сійӧс чургӧдӧмӧн:
— Вот Дзоньвидза Нес туруныд.
Тані сійӧ быдмӧ уна-уна, и дыр кежлӧ тэныд тырмас.
Карлик босьтіс дзоридзсӧ киас да думайтӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Сыысь кыліс ён, чӧскыд дук;
Яковлы мыйлакӧ дум вылас уси, кыдзи сійӧ коркӧ сулаліс старука кладӧвӧйын да турунъяс бӧрйис, медым приправитны наӧн жаритӧм чипан, и аддзыліс дзик татшӧм жӧ дзоридз — веж иддза и виж каймаӧн мичмӧдӧм югыд-гӧрд юра.
Друг Яков став тушанас пондіс дрӧжжитны волнуйтчӧмысла.
— Тӧдан, Мими, — горӧдіс сійӧ, — тайӧ, буракӧ, дзик сійӧ дзоридзыс, коді менӧ пӧртіс урысь карликӧ.
Пробуйтла ме сійӧс дукавны.
— Энлы тӧкӧтьӧ, — шуис Мими.
— Босьт сьӧрсьыд тайӧ дзоридз чукӧрсӧ да мунам жырйӧ.
Чукӧрт ассьыд сьӧмтӧ и ставсӧ, мый тэ нажӧвитін герцоглы служитӧмысь, а сэсся вӧлисти видлам ми вынсӧ тайӧ дзоридзыслысь.
Яков кывзіс Мимилысь, кӧть сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі сідзи и чеччӧ, ӧдва вермис терпитнысӧ.
Сійӧ котӧрӧн локтіс ас жырйӧ,
чукӧртіс нопторйӧ сё дукат и кымынкӧ пара платтьӧ, сэсся сюйис кузь нырсӧ дзоридз чукӧрӧ да пондіс дукавны.
И друг став суставыс сылӧн кутіс тратшкакывны, сьыліыс нюжаліс, юрыс чургӧдчис пельпомсьыс, нырыс кутіс ичӧтмыны да ичӧтмыны, а кокъясыс нюжавны да нюжавны, мышкыс да морӧсыс равняйтчисны, и сійӧ лои прамӧй мортӧн, кыдзи и став йӧзыс.
Мими ёна шензьӧмӧн видзӧдіс Яков вылӧ.
— Кутшӧм тэ лоин ыджыд да мича! — горӧдіс сійӧ.
— Тэ ӧні дзик абу карлик кодь.
Яковлы лои зэв нимкодь.
Сылы окота вӧлі пыр жӧ котӧртны аймам ордас да петкӧдчыны налы, но сійӧ помнитіс аслас спасительница йылысь.
— Эн кӧ вӧв тэ, дона Мими, ме эськӧ нэм кежлӧ коли карликӧн и, вермас лоны. кулі палач чер улын, — шуис сійӧ, мыштіыс да бордъясӧдыс небыдика дзодзӧгӧс малыштігтыр.
— Меным колӧ тэнӧ ыджыда аттьӧавны.
Ме нуӧда тэнӧ батьыд ордӧ, и сійӧ тэнӧ мездас колдовствоысь.
Сійӧ ӧд быд волшебниксьыс медся сюсь.
Мими тыри синваӧн радысла, Яков босьтіс сійӧс да топӧдіс морӧс бердас.
Сійӧ некод тӧдлытӧг петіс дворечысь — ни ӧти морт эз тӧд сійӧс — и мӧдӧдчис Мимикӧд саридз дорӧ, Готланд ді вылӧ, кӧні оліс сылӧн батьыс, волшебник Веттербок.
Найӧ дыр путешествуйтісны и, бӧръявылас, воисны сійӧ ді вылас.
Веттербок пыр жӧ босьтіс Мими вылысь тшыкӧдӧмсӧ и сетіс Яковлы уна сьӧм да козинъяс.
Яков пыр жӧ муніс бӧр аслас карӧ.
Ӧні батьыс да мамыс радпырысь встретитісны сійӧс, — сійӧ ӧд лои сэтшӧм мича да вайис сымында сьӧм.
Колӧ ещӧ висьтавны и герцог йылысь.
Мӧд лун асывнас герцог ассьыс кӧсйысьӧмсӧ кӧсйис пӧртны олӧмӧ: керыштны карликлысь юрсӧ, эз кӧ аддзы сійӧ сэтшӧм турунсӧ, код йылысь висьталіс князь.
Но Яковӧс некысь эз вермыны аддзыны,
сэки князь шуис, мый герцог нарошнӧ дзебис карликӧс, медым не воштыны ассьыс медбур пӧварсӧ, и шуис сійӧс пӧръясьысьӧн.
Герцог ёна скӧрмис да явитіс князьлы война.
Уна битва да сражениеяс бӧрын, найӧ, бӧръявылыс, бӧр миритчисны.
Медым празднуйтны мир, князь тшӧктіс аслас пӧварлы пӧжавны настоящӧй Королева Пирӧг.
Тайӧ мирыс на костын сідзи и пондіс шусьыны «Пирожнӧй мир».
Вот и став мойдыс Карлик Ныр йылысь.
{Вильгельм Гауф (комиӧдіс Kodko) @ Халиф-аист йылысь мойдкыв @ мойд @ Небӧг бӧрся небӧг I @ 1940 @ Лб. 88‒102.}
Вильгельм Гауф
ХАЛИФ-АИСТ ЙЫЛЫСЬ МОЙДКЫВ
Коркӧ важӧн нин Багдадын сараліс халиф, кодӧс шулісны Хасидӧн.
Ӧтчыд ӧбед бӧрын сійӧ пукаліс диван вылын аслас дворечын.
Сійӧ муртса на чеччис узянінысь да чувствуйтіс асьсӧ зэв бура.
Ӧти киас сылӧн вӧлі кузь каллян, а мӧдас — кофе чашка.
Сійӧ лэдзаліс вылӧ сук тшын кытшъяс да кадысь кадӧ юышталіс чашкаысь, кодӧс вочасӧн тырталіс сылы сьӧд раб.
Тайӧ кадӧ луннас халиф пыр вӧлі бур настроениеын да бур милӧстьӧн кывзыліс быдӧнлысь, код сы дінӧ шыасьліс.
Сы вӧсна халифлӧн везирыс, * Мансур, волывліс сы дінӧ сӧмын ӧбедъяс бӧрын.
Тайӧ луннас сійӧ сідз жӧ локтіс, но мукӧд лунъяс серти сійӧ вӧлі зумыш.
Халиф кыскис вомсьыс каллянсӧ да юаліс:
— Мыйла тэнад чужӧмыд сэтшӧм зумыш, везирь?
Везирь пуктіс кияссӧ крестӧн морӧс вылас да копыртчылӧмӧн вочавидзис:
— Менам господин, ме ог тӧд, зумыш-ӧ абу менам чужӧмӧй, но улын, ворота дінын, сулалӧ вузасьысь унасикас бур тӧваръясӧн, а менам сьӧмӧй абу, медым ньӧбны найӧс.
Халиф Хасидлы важӧн нин вӧлі окота вӧчны аслас везирлы <ns>кутшӧм-нибудь</ns> козин.
Сійӧ ыстіс рабсӧ вузасьысьла, корисны сійӧс вылӧ.
Вузасьысьыс вӧлі ичӧт тушаа кыз морт, киссьӧм паськӧма.
Сійӧ вайис юр вылас унасикас тӧвар тыра ыджыд ящик; ящикын куйлісны чунькытшъяс, жемчужнӧй сикӧтшъяс, кинжалъяс, гребёнкаяс, кубокъяс.
Халиф сюся видлаліс став тӧваръяссӧ да бӧрйис аслыс да везирлы дзирдалан дамасскӧй кык кинжал, а везирь гӧтырлы — драгоценнӧй изъясӧн мичмӧдӧм ыджыд гребёнка.
Вузасьысь кӧсйис нин эськӧ пӧдлавны ассьыс ящиксӧ, кыдзи друг халиф аддзис сэсь пыдӧсысь ичӧтик шкатулка, кодӧс водзджыксӧ сійӧ эз казявлы.
— Мый тэнад тайӧ шкатулкаас? — юаліс сійӧ вузасьысьлысь.
Вузасьысь кыскис ящиксьыс шкатулкасӧ да восьтіс сійӧс.
Сы пытшкын вӧлӧма ичӧтик кӧрӧбка, а сэні тырыс сьӧд порошки да кутшӧмкӧ диковиннӧй гижӧда бумага лист, кодӧс ни халиф Хасид, ни сылӧн везирыс эз вермыны лыддьыны.
— Меным тайӧс сетіс ӧти купеч, коді аддзӧма тайӧс коркӧ Мекка карса улича вылысь, — шуис вузасьысь. — Ме ог тӧд, мый таын донаыс, и гӧтов сетны тайӧс тіянлы не ыджыд дон вылӧ.
Меным тайӧ дзик жӧ нинӧмла.
Халиф, коді радейтліс чукӧртны важ рукописьяс, весиг кӧть и ачыс лыддьыныс найӧс эз вермы, ньӧбис кӧрӧбкасӧ да гижӧда бумагасӧ и лэдзис вузасьысьӧс.
Сылы зэв окота вӧлі тӧдны, мый гижӧма тайӧ бумага лист вылас, сійӧ юаліс аслас везирлысь:
— Он-ӧ тӧд тэ кодӧскӧ, коді эськӧ вермис лыддьыны тайӧ гижӧдсӧ?
— Милӧстливӧй господин и повелитель, — вочавидзис везирь, — ыджыд мечеть дінын олӧ ӧти морт, шуӧны сійӧс Селим Премудрӧйӧн, сійӧ тӧдӧ став сёрнияссӧ.
Мӧдӧдлы сыла, — гашкӧ, сійӧ кужас лыддьыны тайӧ гуся шыпасъяссӧ.
Мудрӧй Селимӧс вайӧдісны пыр жӧ, и халиф шуис сылы:
— Селим!
тэнӧ, висьталӧны, зэв ёна велӧдчӧмӧн.
Видзӧдлы тайӧ бумага вылас да висьтав, верман-ӧ тэ лыддьыны, мый татчӧ гижӧма.
Лыддян кӧ — ме тэныд сета выль халат, а он кӧ — тэд сюрас дас кыкысь чужӧмбан кузяыд да кызь вит кучкӧм кокбӧрля кузяыд, сы вӧсна мый тэнӧ прӧста нимтӧны мудрӧйӧн.
— Мед лоас сідзи, кыдзи тэ кӧсъян, господин, — улӧдз копыртчылӧмӧн вочавидзис Селим.
Сійӧ дыр видлаліс таинственнӧй гижӧдсӧ да друг горӧдіс:
— Тайӧ латинскӧй гижӧд, о господин, либӧ мед менӧ ӧшӧдасны!
— Латинскӧй гижӧд кӧ, висьтав, мый гижӧма тайӧ бумага вылас, — тшӧктіс халиф, и Селим кутіс лыддьыны да вуджӧдны ас кыв вылӧ:
«О, тайӧ бумагасӧ аддзысь мортӧй, аттьӧав аллахӧс милӧсть сетӧмысь.
Коді исыштас тайӧ порошкисӧ да шуас «Мутабор», пӧрас аслас кӧсйӧм серти любӧй пемӧсӧ да кутас гӧгӧрвоны зверьяслысь да пӧткаяслысь сёрнисӧ.
А кор сійӧ бӧр окотитас лоны мортӧн, мед куимысь копыртчылас асыввылӧ да шуас сійӧ жӧ кывсӧ.
Но кор лоан пемӧсӧн, виччысь серӧктӧмысь, — серӧктан кӧ, тэ нэм кежлад вунӧдан волшебнӧй кывсӧ да кувтӧдзыд колян пӧткаӧн либӧ зверӧн».
Кор кыліс тайӧс халиф, сылы лои зэв нимкодь.
Сійӧ тшӧктіс Селимлы клянитчыны, мый сійӧ некодлы оз висьтав тайӧ тайна йывсьыс, козьналіс сылы зэв мича халат да лэдзис гортас.
Сэсся шуис сійӧ аслас везирыслы:
— Вот тайӧ збыльысь бур тӧвар, Мансур!
Ме зэв рад, мый ӧні верма пӧртчыны пемӧсӧ да понда гӧгӧрвоны зверьяслысь да пӧткаяслысь сёрнисӧ.
Аски водз асывнас лок ме ордӧ.
Ми мунам тэкӧд поле вылӧ, дукыштам волшебнӧй порошкисӧ да кывзам, мый йылысь сёрнитӧны сынӧдын, ва вылын, вӧрын да поле вылын.
2
Мӧд лун асывнас, халиф Хасид муртса удитіс пасьтасьны да завтракайтыштны, локтіс сы дінӧ везирь.
Халиф сюйис вӧнь костас волшебнӧй порошки тыра кӧрӧбкасӧ да мӧдӧдчис везиркӧд туйӧ, свитаяс пиысь аскӧдыс некодӧс эз босьт.
Первой найӧ мунісны дворечдінса садйӧ, но дзик весьшӧрӧ корсисны сэсь кутшӧмкӧ ловъя пемӧсӧс, медым видлыны порошкилысь вынсӧ.
Сэки везирь шуис мунны ылӧджык, пруд дінӧ, кытысь сійӧ аддзывліс уна аистъясӧс.
Сылы пыр вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас видзӧдны тайӧ пӧткаяс вылӧ, кодъяс ветлӧны сэтшӧм торжественнӧя да нырнаныс дугдывтӧг шлёчкӧдчӧны.
Халиф сӧгласитчис, и найӧ мунісны пруд дінӧ.
Сэні найӧ аддзисны аистӧс, коді вӧлі важнӧя пӧкаживайтӧ да корсьӧ лягушаясӧс и кадысь кадӧ мыйкӧ бормочитӧ аслас вомгорулас.
Сынӧдсьыс найӧ аддзисны мӧд аистӧс, коді надзӧникӧн лэбис наланьӧ жӧ.
— Гӧтов закладуйтны ассьым тошкӧс, — шуис везирь, — мый тайӧ кык кузькока лэбачыс панасны интереснӧй сёрни.
Мый эськӧ, пӧртчыны кӧ миянлы аистъясӧ?
— Бур мӧвп висьталін! — шуис халиф. — Но войдӧр думыштам, мед пондам помнитны, мый колӧ вӧчны, медым бӧр лоны мортъясӧн.
Ах, помниті!
Куимысь копыртчывны асыввылӧ да шуны: «<ns>Мутабор</ns>» — сэки ме бӧр лоа халифӧн, а тэ — везирӧн.
Сӧмын помнит — не серавны, а то ми сідзнад пропадитам.
Сэки халиф аддзис, мый мӧд аистыс лэбис найӧ юр весьтті да плавнӧя пуксис му вылӧ.
Халиф ӧдйӧ перйис вӧнь костысь кӧрӧбкасӧ да кыскис нырнас вель ыджыд чепель порошкисӧ и сетіс кӧрӧбкасӧ везирлы.
Сійӧ сідзжӧ чушкис порошкисӧ, а сэсся кыкнаныс тшӧтш горӧдісны:
— <ns>Мутабор</ns>!
И друг налӧн кокъясныс чукырӧссисны, гӧрдӧдісны да лоины вӧсньыдикӧсь.
Халифлӧн да Мансурлӧн мича виж туфлиясыс пӧрисны перепонкаяса чуньясӧ, киясыс — бордъясӧ, сьыліныс нюжалі да лои зэв кузь.
Тошъясыс кыкнаныслӧн воши.
Став тушаыс вевттьысис небыдик гӧнӧн.
Шензьӧмысла халиф дыр чӧв оліс, сӧмын бӧръявылас шыасис:
— Тэнад, господин везирь, зэв мича нырыд.
Клянитча ас честьӧн, ме нэм чӧж эг на аддзывлы нӧшта татшӧм нырсӧ!
— Зэв ыджыд аттьӧ, — вочавидзис везирь да кусыньтліс сьылісӧ. — Лысьта висьтавны, мый тэ, <rus>ваше величество</rus>, аистӧ пӧртчӧмӧн лоин воддза дорсьыд нӧшта мичаджык.
Но ог-ӧ ветлӧ да кывзыштӧ, мый йылысь сёрнитӧны миян аист приятельясным, да тӧдмалӧ, збыльысь-ӧ ми гӧгӧрвоам аистъяслысь сёрнисӧ?
Сійӧ кадас мӧд аистыс весалыштіс нырнас ассьыс кокъяссӧ, лӧсьӧдыштіс бордтывъяссӧ да матыстчис первойя аист дінӧ.
Кыкнан выль аистыс ӧні зілисны сибӧдчыны матӧджык и кылісны шензьӧдана татшӧм сёрни:
— Бур асыв, дона Кузькокаӧй!
Сэтшӧм на водз, а тэ видз вылын нин.
— Аттьӧ тіянлы, радейтана Сьӧдбӧж!
Ме корси аслым ичӧтик завтрак.
Он-ӧ окотит закуситны, верма гӧститӧдны лёльӧ нёльӧд юкӧнӧн, либӧ лягуша кокӧн.
— Аттьӧ, меным талун мыйкӧ дзик оз ков сёйнысӧ.
Ме вои видз вылӧ мукӧд делӧясӧн.
Менам бать ордын талун рытнас лоӧны гӧсьтъяс и меным ковмас на дырйи йӧктыны.
Вот ме и кӧсъя неуна велӧдчыштны.
И том энь аист прӧйдитіс видз кузя, кокъяснас унасикас тешкодьторъяс вӧчалӧмӧн.
Халиф да везирь шензьӧмпырысь видзӧдісны сы вылӧ.
Кор аист сувтіс мича позаӧ, ӧти коксӧ кусыньтіс да грациознӧя кутіс шенасьны борднас, Хасид да Мансур эз вермыны кутсьыны да, нырнысӧ паськыда восьтӧмӧн, гораа серӧктісны.
Найӧ сералісны гораа да дыр, синва петтӧдзныс.
Халиф ланьтіс водзджык да горӧдіс:
— Вот тешыс!
Татшӧм теш вылад абу жаль некутшӧм сьӧм.
Жаль сӧмын, мый тайӧ йӧй пӧткаясыс повзисны миян сералӧмысь, — найӧ эськӧ, пӧжалуй, и сьывны на пондісны.
Сэки везирлы друг уси дум вылас, мый серавны налы, кор нӧшта найӧ аистынӧсь на, оз позь.
Сійӧ ӧдйӧджык висьталіс та йылысь Халифлы, и сійӧ шуис:
— Клянитча Меккаӧн да Мединаӧн, лёк лоӧ тайӧ штукаыд, нэм чӧж кежлӧ кӧ коля аистӧн.
Уськӧд бӧр тӧдвылад сійӧ кывсӧ, кодӧс миянлы оз позь вунӧдны.
Ме сійӧс вунӧді, дум вылӧ оз усь.
— Миянлы колӧ куимысь копыртчывны асыввылӧ, — шуис везирь, — да шуны: му... му... му...
Найӧ бергӧдчисны асыввывлань да копыртчылісны сэтшӧм улӧдз, мый нырнаныс пыксьылісны муӧдзыс.
— Но, вот бедаыд! — волшебнӧй кывйыд чеччыштіс найӧ паметьысь.
Кутшӧма эськӧ эз копрась халиф, кутшӧма эз шуав везирь ассьыс «му...му... му...», найӧ эз вермыны уськӧдны тӧдвылӧ сійӧ волшебнӧй кывсӧ, и кыдзи вӧліны, сідзи и колины аистъясӧн.
3
Шогпырысь шӧйтісны Хасид да Мансур поле вывті, эз тӧдны, мый налы ӧні вӧчны.
Шыбытны ас вывсьыныс гӧнъяс найӧ эз вермыны, мунны бӧр карӧ, медым йӧзӧдны ас йывсьыныс, сідзжӧ эз вӧв позянтор: ӧд некод оз верит аистлы, мый сійӧ халиф.
А кӧть и веритасны, Багдадса олысьяс ӧмӧй сӧгласитчасны видзны сарӧн аистӧс?
Коли некымын лун.
Халиф да везирь ӧдва-ӧдва вермисны пӧткӧдны ассьыныс кынӧмъяссӧ турун вужъясӧн, да и найӧс эз вермыны колана ногӧн курччавны асланыс кузь ныръясӧн.
Лягушаяс да лёльӧяс вылӧ налӧн веж эз пет — полісны тшыкӧдны ассьыныс кынӧмъяс тайӧ чӧсмасянторъясӧн.
Тайӧ шог олӧмас налӧн вӧлі сӧмын ӧти кыпыдтор — лэбавны.
Найӧ тшӧкыда лэбзьылісны Багдадӧ, пуксьывлісны керка вевтъяс вылӧ да видзӧдісны, мый вӧчсьӧ карын.
Первойя лунъясас вӧлі тӧдчӧ, мый Багдадса олысьяс зэв ёна шогсьӧны да беспокоитчӧны,
но лун куим-нёль мысти, двореч вевт вылын пукалігӧн, миян аистъяс друг аддзисны зэв уна йӧза торжественнӧй шествие.
Кылісны барабанъяслӧн да флейтаяслӧн шыяс.
Зэв мича, дзирдалана вышывайтӧм халата кутшӧмкӧ морт муніс карса площадь кузя чистокровнӧй мича вӧв вылын, уна лыда свитаӧн кытшалӧмӧн.
Багдадысь джын олысьыс котӧртіс сы бӧрся гораа горзӧмӧн:
— Мед олас Мизра, миян повелитель!
Двореч вевт вылын пукалысь аистъяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и халиф Хасид сэк шуис:
— Гӧгӧрвоан тэ ӧні, мыйла менӧ кӧлдуйтісны, везирь?
Тайӧ Мизраыс — менам смертельнӧй враглӧн, лёк волшебник Кашнурлӧн, пи. Сійӧ пыр кутіс лӧг ме вылӧ.
Но ме эг на вошты лача аслам мездысьӧм вылӧ.
Лэбзям мекӧд, менам вернӧй ёртӧй, священнӧй Медина карӧ, гашкӧ, ми мездысям сэні лёк волшебник кӧлдуйтӧмысь.
Найӧ кыпӧдчисны двореч вевт вылысь да лэбзисны Мединалань.
Но, лэбалӧмас делӧыс муніс зэв лёка — халиф да везирь нӧшта омӧля на вӧлі велалӧмаӧсь тайӧ искусствоас.
Эз на коль и кык час, кыдзи везирь кутіс ружтыны да ойзыны, сэсся бӧрдан гӧлӧсӧн шыасис:
— Кӧть мый тэ эн шу, менам господин, но ме водзӧ лэбны ог вермы.
Тэ лэбзян вывті ӧдйӧ.
Сэтчӧ жӧ ӧні рыт нин, миянлы колӧ корсьны аслыным узянін.
Хасид кывзіс аслас везирыслысь.
Видзӧдліс увлань да сійӧ аддзис джынвыйӧ киссьӧм важ керка.
Кыкнан аистыс лэччисны муӧ да решитісны узьмӧдчыны тайӧ керкаас.
Коркӧ тайӧ вӧвлӧма, тыдалӧ, дворечӧн.
Киссьӧминъяс пӧвстас чурвидзисны мича колоннаяс, а дзоньӧн кольӧм жыръяссьыс Хасид да Мансур аддзисны небыд ковёръяс да уна дона дозмукъяс.
Халиф да сылӧн ёртыс пондісны ветлыны жыръясті, медым аддзыны бурджык да кос места.
Друг Мансур сувтіс да вашнитіс повзьӧм гӧлӧсӧн:
— Тані кодкӧ ойзӧ да ружтӧ — ме сійӧс бура кыла.
Халиф сідз жӧ сувтіс да кутіс кывзыны.
На дінӧдз кылісны кутшӧмкӧ омӧлик да жалобнӧй шыяс, коді ёнджыка мунӧ вӧлі нывбаба бӧрдӧм вылӧ, а оз пемӧсъяс горзӧм вылӧ.
Хасид эз тӧд, мый думыштны, и мӧдӧдчыліс паныд сійӧ шыясланьыс, но везирь кутчысис нырнас сылы бордъяс да кутіс кевмысьны, медым сійӧ кутіс асьсӧ виччысьӧмӧнджык.
Аистӧн лоӧм бӧрын халиф эз ло полысьӧн.
Сійӧ нетшыштчис, колис Мансур нырӧ некымын бордтыв да тэрыба пырис кутшӧмкӧ пемыд коридорӧ.
Регыд сійӧ аддзис ас водзсьыс ӧдзӧс, кодӧс вӧлі абу томналӧма, а сӧмын пӧдлалӧма.
Ӧдзӧс саяс кодкӧ нориника ымзіс да ойзіс.
Халиф йӧткыштіс нырнас ӧдзӧссӧ да сувтіс чуймӧмысла: решеткаа да ичӧтик ӧшиня, джынвыйӧ киссьӧм жырйысь сійӧ аддзис ыджыд сюзьӧс.
Сюзь пукаліс джоджас да ёна бӧрдіс.
Сійӧ гӧгрӧс синъясысь тюргисны анькытш гырся синва войтъяс.
Хасидӧс да Мансурӧс аддзӧм бӧрын, коді дыр мысти сідзжӧ вӧтчис халиф бӧрся, сюзьыд радпырысь горӧдіс.
Сійӧ чышкис синвасӧ аслас коричневӧй бордъяснас да друг шуис арабскӧй кыв вылын чистӧя да правильнӧя:
— Бур сия тіянлы, аистъяс!
Тыдалӧ, ме регыд лоа мездӧма.
Меным тунавлісны, мый аистъяс ваясны меным шуд.
Чуймӧм вывсьыс палялӧм бӧрын, халиф улӧ копыртіс ассьыс кузь сьылісӧ, кусыньтіс коксӧ кыдз вӧлі позьӧ мичаджыка да шуис:
— Сюзь!
Ме кӧ тэнӧ лючки гӧгӧрвоа, ми тэкӧд лоам ёртъяс несчастье кузя.
Но дзик прӧста тэ надейтчан, мый ми тэнӧ вермам мездыны.
Кывзы миянлысь история, и тэ ачыд гӧгӧрвоан сійӧс.
— Висьтав ӧдйӧджык! — тшӧктіс сюзь, и халиф висьталіс сылы, мый йылысь ми тӧдам нин.
4
Кор сійӧ помаліс ассьыс висьталӧмсӧ, сюзь аттьӧаліс сійӧс да шуис:
— Кывзы и тэ менсьым висьталӧмӧс — ме сэтшӧм жӧ шудтӧм, кыдзи и тэ.
Менӧ шуӧны Лузаӧн.
Менам бать — Индияса сар, а ме сылӧн дзик ӧтка ныв.
Волшебник Кашнур, коді кӧлдуйтіс тіянӧс, дзик жӧ сідз вӧчис и мекӧд.
Ӧтчыд сійӧ локтіс менам бать дінӧ да пондіс корны сетны менӧ верӧссайӧ аслас пиыс сайӧ, Мизра сайӧ.
Менам бать скӧрмис да вӧтліс сійӧс.
Сэки лёк Кашнур пасьтасис рабӧн да сюйсис дворечӧ.
Кор ме гуляйта вӧлі садйын, сійӧ вайис меным юны; муртса ме юи сылысь юанторсӧ, кыдзи пӧри мисьтӧмысь-мисьтӧм сюзьӧ.
Повзьӧмысла ме вошті садьӧс.
Кашнур вайис менӧ тайӧ жырас да горӧдіс меным страшнӧй гӧлӧсӧн:
— Тэ колян татчӧ да кутан повзьӧдлыны быдӧнӧс аслад мисьтӧм чужӧмӧн, кытчӧдз он кув, либӧ кытчӧдз кодкӧ оз кӧсйысь босьтны тэнӧ аслас гӧтыр пыдди татшӧм мисьтӧм чужӧмнад.
Тадзи ме водзӧс бергӧда да накажита тэнсьыд батьтӧ сы гордостьысь.
И вот уна тӧлысь чӧж нин ме ола тані дзик ӧтнамӧн.
Ме быдӧнлы прӧтивнӧй, весиг зверьяс меысь полӧны.
Ме ог аддзыв ни шондіӧс, ни дзоридзьясӧс, сы вӧсна, мый луннас менам синъяс оз аддзыны, сӧмын, кор петас тӧлысь, найӧ пондасны аддзыны.
Сюзьлысь историясӧ кывзӧм бӧрын, халиф чорыда пондіс думайтны.
— Меным кажитчӧ, — шуис сійӧ, — мый ми тэкӧд страдайтам ӧти таинственнӧй помка вӧсна.
Но кыдзи меным тӧдмавны тайӧ задачасӧ?
— Ме думысь, тэ прав, — вочавидзис сюзь. — Кор ме вӧлі зэв на ичӧтик, ӧти мудрӧй нывбаба висьталіс, мый шуд меным ваяс аист.
Ме, тыдалӧ, тӧда, кыдзи миянлы мездысьны.
— Висьтав ӧдйӧнджык, мый тэ думайтін! — радпырысь горӧдіс халиф.
— Волшебникыс, коді кӧлдуйтіс миянӧс, тӧлысь пиын ӧтчыд волывлӧ тайӧ керкаас, — вочавидзис Луза. — Менам жырсянь неылын эм ыджыд зал.
Сійӧ залас Кашнур пируйтӧ аслас ёртъясыскӧд, кор сійӧ волывлӧ татчӧ.
Ме частӧ кывлывлі, кыдзи найӧ сэні горзӧны, ошйысьӧны мӧда-мӧд водзын асланыс лёк уджъясӧн.
Вермас лоны сідз, мый кӧлдуныд локтас татчӧ да висьталас сійӧ волшебнӧй кывсӧ, кодӧс ті вунӧдінныд.
— Кор жӧ сійӧ воас, кӧні сійӧ залыс, дона сюзьӧй! — терпитны вермытӧг горӧдіс халиф.
Сюзь недыр чӧв олыштіс, сэсся надзӧникӧн шуис:
— Эн скӧрмы ме вылӧ, но ме верма висьтавны сійӧс сӧмын ӧти условиеӧн.
— Кутшӧмӧн, кутшӧмӧн? — горӧдісны халиф да везирь. — Висьтав, ми быдтор вылӧ сӧгласитчам!
— Ме эськӧ тшӧтш жӧ кӧсъя вӧлі мездысьны, а сійӧ позяна сӧмын сэк, кодныдкӧ тіян пиысь кӧ гӧтрасянныд ме вылӧ, — вочавидзис сюзь.
Тайӧс кылӧм бӧрын кыкнан аистыс шӧйӧвошины.
Халиф мигнитіс синнас везирлы, мый колӧ петавны здук кежлӧ, а кор кыкнаныс петісны ӧдзӧс сайӧ, халиф юаліс:
— Но, кыдзи тэ думайтан, везирь?
Тайӧ вӧзйӧмыс, дерт, абу вывті тӧлка, но, ме думысь, тэ верман сійӧс вӧчны.
— А мый шуас менам гӧтырӧй? — вочавидзис везирь. — Сійӧ менсьым синъясӧс перъялас.
Ме старик, а вот тэ, <rus>ваше величество</rus>, том морт да гӧтыртӧм.
Гӧтрась тэ тайӧ мича саревна вылас!
— Кысь тэ тӧдан, мый сійӧ мича? — шуис халиф. — А друг тайӧ пиньтӧм пӧрысь старука?
Гӧтрасьны кӧ, дерт жӧ, тэныд колӧ сы вылӧ гӧтрасьны.
Дыр ышӧдіс халиф ассьыс везирсӧ.
Но сійӧ висьталіс, мый бурджык нем кежлӧ кольччыны аистӧн сюзь вылӧ гӧтрасьӧм дорысь.
Сэки халиф шуис ачыс олӧмӧ пӧртны нывлысь условиесӧ.
Тайӧс висьталӧм бӧрын саревна Луза лои зэв рад да шуис:
— Ӧні ме верма висьтавны тіянлы, мый ті воинныд татчӧ буретш ас кадӧ.
Кӧлдунъясыд, тӧдӧмысь, чукӧртчисны нин ӧні залас.
Мунамӧй, ме инда тіянлы, кӧнӧсь найӧ.
Куимнаныс найӧ петісны жырйысь, да сюзь нуӧдіс найӧс ас бӧрсяыс.
Регыд найӧ аддзисны би югӧр, коді пыр лои югыдджык да югыдджык.
Сюзь вайӧдіс халифӧс да везирӧс стена дінӧ, кӧш вӧлі ыджыд розь, да шуис:
— Видзӧдӧй, но сӧмын сулавны лӧня, медым тіянӧс эз кывны.
Халиф да везирь аддзисны джуджыд колоннаяса ыджыд зал, кӧні вӧлі лунын моз югыд зэв уна лыда зарни да эзысь подсвечникъяссянь.
Зал шӧрас вӧлі сувтӧдӧма зэв ыджыд пызан, тырыс сэн сёянъяс.
Диван вылын пызан гӧгӧрыс пукалісны кӧкъямыс кӧлдун.
На пиысь халиф тӧдіс купечӧс, коді вузаліс сылы волшебнӧй порошкисӧ.
Купечкӧд орччӧн пукалысь кӧлдун бергӧдчис сылань да шуис, пельпом кузяыс кинас тапнитыштӧмӧн:
— Но, вай висьтав, мый тэ вӧчин буртор медбӧръяысь тані пируйтӧм бӧрын?
— Ме пӧрті Багдадса халифӧс да сылысь везирсӧ аистъясӧ, — сералігтыр висьталіс купеч. — Кывзӧй, ме тіянлы висьтала, кыдзи сійӧ вӧлі.
Купечлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын, кӧлдунъяс пӧшти ӧттшӧтшӧн горӧдісны:
— Вот тайӧ збыльысь теш!
А кутшӧм кыв нӧ колӧ вӧлі налы шуны, медым бӧр пӧртчыны мортъясӧ?
— Зэв сьӧкыд латинскӧй кыв: «<ns>Мутабор</ns>», — вочавидзис купеч.
5
Кор кылісны аистъяс тайӧ кывсӧ, найӧ кутісны йӧктыны нимкодьысла.
Мыйвынсьыс найӧ уськӧдчисны регыдджык петны тась ывлаӧ, мый коньӧр сюзь ӧдва вермис вӧтчыны на бӧрся.
Керкаысь петӧм бӧрын халиф улӧдз копыртчыліс сюзьлы да шуис:
— О саревна, сӧмын тэ ӧтнадӧн вермин миянӧс мездыны.
Кора тэнсьыд сӧглас, мун ме сайӧ верӧссайӧ, медым ме верми аттьӧавны тэнӧ сыысь, кутшӧм бур тэ вӧчин миянлы.
Сэсся кыкнан аистыс бергӧдчисны шонділань паныд, коді вӧлі муртса на заводитӧма петны, копыртісны ассьыныс кузь сьыліяссӧ да гӧлӧс тырнаныс горӧдісны:
— <ns>Мутабор</ns>!
И пыр жӧ налӧн гӧнъясыс усины му вылӧ, бордъясыс да нырныс вошины, и Хасид да Мансур бӧр лоины мортъясӧн.
Радысла бӧрдӧмӧн, халиф да везирь уськӧдчисны мӧда-мӧдсӧ кутлыны.
Но кыдзи найӧ чуймисны, кор неуна палялӧм бӧрын найӧ бергӧдчисны, медым нӧшта ӧтчыд аттьӧавны сюзьӧс, да аддзисны ас дінсьыс мичаысь-мича паськӧма зэв шань нылӧс!
Халифлы лои зэв нимкодь, мый сылӧн лоӧ татшӧм том да мича гӧтыр, и горӧдіс:
— Ӧні ме свет вылас медся шуда морт!
Сэсся куимнаныс пыр жӧ мӧдӧдчисны Багдадӧ.
Халиф Хасидӧс аддзӧм бӧрын сылӧн матысса йӧзыс лоины зэв радӧсь.
Быдӧн нин думайтлісны, мый сійӧ кулӧма да некор бӧр оз лок.
Лёк Кашнурӧс да сылысь писӧ, пӧръясьысь Мизраӧс, халиф тшӧктіс кутны да кӧртавны.
Кӧлдунӧс тшӧктіс ӧшӧдны сійӧ жырас, кӧні оліс сюзьыд, а Мизралы вӧзйис аслас бӧрйӧм вылӧ: либӧ чушкыны порошкисӧ волшебнӧй кӧрӧбкаысь, коді пыр на куйліс халиф вӧнь костын, либӧ кувны.
Мизра шуис, мый порошки чушкыны век жӧ бурджык.
Везирь чургӧдіс сылы кӧрӧбкасӧ.
Мизра кыскис нырас вель ыджыд чепель да пыр жӧ пӧрис аистӧ.
Халиф пуксьӧдіс сійӧс ыджыд клеткаӧ, а клеткасӧ тшӧктіс петкӧдны садйӧ.
Халиф Хасид аслас гӧтырыскӧд да везирь Мансуркӧд гажаа да шудаа овмӧдчисны дворечын.
Везирь быд лун ӧбед бӧрын волывліс халиф дінӧ, а Хасид пыр вӧлі зэв рад сы локтӧмлы.
Кор халифлӧн вӧлі бур настроение, сійӧ радейтліс дӧзмӧдыштны везирӧс да петкӧдлыны, кутшӧм сійӧ вӧлі аисталігӧн.
Халиф важнӧя пондас ветлӧдлыны жыр кузя кын кокӧн, вом горулас ропчитӧмӧн да кияснас бордъясӧн моз шенасьӧмӧн, петкӧдлӧ, кыдзи везирь копрасьліс да горзыліс: «му... му... му...»
Халифлӧн гӧтырыс да челядьыс зэв радейтісны тайӧ тешсӧ да гажаа сералісны везирь вылын.
А халифыд кӧ вывті нин дыр пондас горзыны да копрасьны, везирь шуткаӧн ачыс пондас грӧзитчыны удтыны гӧтырыслы, мый сійӧ шулывліс сы йылысь, кор гӧтырыс волі сюзьӧн.
Хасид пыр жӧ сэк дугдыліс ассьыс везирсӧ дӧзмӧдны.
{М. Лермонтов (комиӧдіс Kodko) @ Ашик-Кериб @ мойдкыв @ Небӧг бӧрся небӧг I @ 1940 @ Лб. 103‒115.}
М. Лермонтов
АШИК-КЕРИБ
турецкӧй мойдкыв
Коркӧ зэв нин важӧн, Тифлис карын, овліс ӧти озыр турок.
Аллах сетіс сылы уна зарни; но донаджык зарниысь вӧлі сылы ӧтка нылыс, Магуль-Мегери.
Мичаӧсь кодзувъяс енэжын, но кодзувъяс сайын олӧны ангелъяс, и найӧ ещӧ мичаӧсьджык; сідзи и Магуль-Мегери вӧлі медмича став нывъяссьыс Тифлисын.
Вӧлі сідзжӧ Тифлисын гӧль Ашик-Кериб.
Пророк эз сет сылы нинӧм, ыджыд сьӧлӧмысь да сьылан мастерство кындзи; сійӧ ворсіс саазӧн (балалайкаӧн) да ошкис аслас сьыланкывъясын Туркестанса важ витязьясӧс, ветліс свадьбаяс вылӧ гажӧдны озыръясӧс да шудаясӧс.
Ӧти свадьба вылын сійӧ аддзис Магуль-Мегериӧс, и найӧ воисны мӧда-мӧдныслы сьӧлӧм вылас.
Ичӧт вӧлі лачаыс Ашик-Кериблӧн гӧтрасьны Магуль-Мегери вылӧ, и сійӧ жугыльмис, кыдзи тӧвся енэж.
Вот ӧтчыд сійӧ вӧлі куйлӧ садйын виноградник улын и медбӧрти унмовсис.
Сійӧ кадӧ мунӧ вӧлі сэт Магуль-Мегери аслас пӧдругаясыскӧд, и ӧти ныв на пиысь аддзис узьысь ашикӧс (балалайкаӧн ворсысьӧс), кольччыштіс бӧрӧ да локтіс сы дінӧ.
«Мый тэ узян виноградник улын, — кутіс сьывны сійӧ, — чеччы, тӧлктӧм морт, тэнад газельыд мунӧ таті».
Ашик-Кериб садьмис, нывкаыд лэбач жбыркнитӧм моз сы дінысь чивкнитіс.
Магуль-Мегери кывліс нывлысь сьыланкывсӧ да кутіс сійӧс видны.
«Тӧдан кӧ эськӧ вӧлі тэ, кодлы ме сьылі тайӧ сьыланкывсӧ, — вочавидзис нывка, — тэ эськӧ меным аттьӧ шуин: тайӧ тэнад Ашик-Керибыд».
— «Нуӧд менӧ сы дінӧ», — шуис Магуль-Мегери, и найӧ мунісны.
Аддзис сылысь жугыль чужӧмсӧ да Магуль-Мегери пондіс юасьны да бурӧдны.
— «Кыдзи нӧ меным не шогсьыны, — вочавидзис Ашик-Кериб, — ме тэнӧ радейта, но тэ некор он ло менам.
— «Корав менӧ батьӧлысь, — шуис Магуль-Мегери,
— и менам батьӧ вӧчас миянлысь свадьбанымӧс аслас сьӧм вылӧ дай сетас меным сымында, мый миянлы тэкӧд кыкнанымлы тырмас».
— «Бур, — вочавидзис сійӧ, — шуам, Аяк-Ага нинӧм оз жалит аслас нывлы;
но код тӧдӧ, он-ӧ понды тэ менӧ бӧрынас видны, мый менам нинӧм эз вӧв, и ставыс, мый эм, сійӧ — тэнад милӧсть серти.
Мед лоӧ мӧд ногӧн, муса Магуль-Мегери; ме пукті аслым зарок:
кӧсйыся сизим во странствуйтны свет вывті да нажӧвитны аслым озырлун, либӧ пропадитны ылыс пустыняясын;
сӧгласитчан кӧ тэ та вылӧ, срок кольӧм бӧрын лоан менам».
— Сійӧ сӧгласитчис, но содтіс, мый оз кӧ сійӧ во урчитӧм лун кежлӧ, сэки сійӧ мунас верӧссайӧ Куршуд-бек сайӧ, коді важӧн нин сійӧс коралӧ.
Локтіс Ашик-Кериб мамыс дінӧ, тшӧктіс благӧслӧвитны туй вылӧ; окаліс ичӧтик чойсӧ, ӧшӧдіс пельпом вылас сумка, лэччысис странник моз бедь вылӧ да петіс Тифлис карысь.
И вот суӧдӧ сійӧс верзьӧма морт; видзӧдӧ сійӧ: тайӧ Куршуд-бек.
«Бур туй! — горӧдіс сылы бек. — Мун тэ кӧть кытчӧ, странник, ме тэныд пыр ёртӧн лоа».
Эз радлы Ашик аслас ёртыслы, но нинӧм он вӧч.
Дыр найӧ мунісны ӧтлаын, медбӧрын воисны ю дорӧ.
Пос ни, келанін ни — нинӧм абу.
«Вартчы тэ водзын, — шуис Куршуд-бек, — а ме тэ бӧрся.»
Ашик пӧрччис вылыс паськӧмсӧ да пырис ваӧ.
Вуджис мӧдар вадорас, видзӧдӧ, — вот пакӧсьтыд!
О, ыджыд милӧстя Аллах! —
Куршуд-бек босьтіс сылысь паськӧмсӧ да бергӧдчис бӧр Тифлислань; толькӧ бус гартчӧ змей моз бӧрсяыс шыльыд поле вывті.
Бек воис Тифлисӧ да нуис паськӧмсӧ Ашик-Кериблысь пӧрысь мамыслы.
«Тэнад пиыд вӧйи джуджыд юӧ, — шуӧ сійӧ, — со сылӧн паськӧмыс».
Сьӧлӧм поткӧдан шогысла уси мамыс муса пи паськӧм вылӧ да кутіс пожъявны сійӧс пӧсь синванас; сэсся босьтіс паськӧмсӧ да нуис аслас невесткапулы, Магуль-Мегерилы.
«Менам пиӧй вӧйӧма, — шуис сійӧ, — Куршуд-бек вайис сылысь паськӧмсӧ; тэ ӧні ас вӧля вылад», —
Магуль-Мегери нюмдыліс да шуис:
«Эн верит, тайӧ ставсӧ пӧрйӧдлӧ Куршуд-бек;
сизим во тыртӧдз некод оз ло меным верӧсӧн».—
Сійӧ босьтіс стенсьыс ассьыс саазсӧ да спокойнӧя кутіс сьывны коньӧр Ашик-Кериблысь муса сьыланкывсӧ.
А сійӧ кадас странник Ашик воис ӧти сиктӧ кӧмтӧм и пасьтӧм.
Бур йӧз пасьтӧдісны сійӧс и вердісны; сійӧ та пыдди сьыліс налы мича сьыланкывъяс.
Тадзи сійӧ муніс сиктысь сиктӧ, карысь карӧ, и славаыс сы йылысь паськаліс быдладорӧ.
Воис сійӧ, медбӧрти, Халафӧ.
Кыдзи и пыр мукӧдлаын, пырис сійӧ кофейнӧйӧ, корис сааз да кутіс сьывны.
Сэки овліс Халафын паша, коді зэв вӧлі радейтӧ сьылӧм.
Уна сьылысьясӧс сы ордӧ вайӧдлісны, — некод эз во сылы сьӧлӧм вылас.
Сылӧн чаушъясыс * эбӧссьыс петісны, сьылысьясӧс корсьӧм могысь кар кузя котраліг.
Друг, кофейнӧй дом дінті мунігӧн, кылӧны зэв мича гӧлӧс.
Найӧ ӧдйӧнджык сэтчӧ.
Мунам миянкӧд ыджыд паша ордӧ, — горӧдісны найӧ, — либӧ тэ юрнад кывкутан миянлы!
— «Ме вӧльнӧй морт, Тифлис карысь странник, — шуӧ Ашик-Кериб.
— Окота кӧ — муна, неокота кӧ — ог; сьыла, кор окота, а тіян пашаныд меным абу начальник».
Но найӧ пыдди эз пуктыны сылысь кывъяссӧ, кватитісны да нуисны паша ордӧ.
«Сьыв», — шуис паша, и сійӧ заводитіс сьывны.
И тайӧ сьыланкывъяс сійӧ ошкис ассьыс муса Магуль-Мегерисӧ,
и тайӧ сьыланкывйыс сэтшӧма сьӧлӧм вылас воис гордӧй пашалы, мый сійӧ кольӧдіс ас ордас гӧль Ашик-Керибӧс.
Киссьыны мӧдіс сылы эзысь да зарни, дзирдавны кутісны сы вылын дона паськӧмъяс.
Шуда да долыда кутіс овны Ашик-Кериб, и лои зэв озыр.
Вунӧдіс сійӧ ассьыс Магуль-Мегерисӧ али эз, ог тӧд, толькӧ урчитӧм срокыс кутіс воны.
Бӧръя воыс регыд нин помасьӧ вӧлі, а сійӧ оз и лӧсьӧдчы мунны.
Мича Магуль-Мегери пондіс шогсьыны.
Сійӧ кадӧ мӧдӧдчис Тифлисысь ӧти купеч караванӧн нелямын верблюдӧн да 80 невольникӧн.
Корис Магуль-Мегери ас ордас купечӧс да сетіс сылы зарни блюд.
«Босьт тэ тайӧ зарни блюдсӧ, — шуӧ сійӧ, — и кутшӧм кӧть карӧ он во, петкӧд тайӧ блюдсӧ аслад лавкаӧ да йӧзӧд быдлаын, мый сійӧ мортыс, коді асьсӧ лыддяс менам блюдлы кӧзяинӧн да докажитас кӧ тайӧ, мед пӧлучитас блюдсӧ и содтӧд ещӧ зарниӧн, мыйдта блюдйыс веситӧ».
Муніс купеч; быдлаын вӧчис, кыдз тшӧктіс сылы Магуль-Мегери, но некод некӧн эз висьтась зарни блюдлы кӧзяинӧн.
Сійӧ вузаліс нин пӧшти став тӧвартӧ ассьыс да коляс тӧварнас локтіс Халафӧ.
Йӧзӧдіс сійӧ быдлаын, мый тшӧктыліс сылы Магуль-Мегери.
Кывліс тайӧс Ашик-Кериб да котӧрӧн локтіс караван-сарайӧ и аддзис зарни блюдсӧ тифлисса купеч лавкаысь.
«Тайӧ менам!» — шуис сійӧ да кватитіс киас.
«Да, тэнад, — шуис купеч. — Ме тӧді тэнӧ, Ашик-Кериб.
Мун жӧ ӧдйӧнджык Тифлисӧ: тэнад Магуль-Мегериыд тшӧктіс тэныд висьтавны, мый срокыд пондіс кольны,
и он кӧ тэ во урчитӧм лун кежлӧ, сійӧ мунас мӧд сайӧ».
Ашик-Кериб садь воштытӧдзыс кутчысис юрас: коли толькӧ куим лун медбӧръя часӧдз.
Пырысьтӧм-пыр жӧ сійӧ пуксис вӧв вылӧ, босьтіс сьӧрсьыс зарни сьӧм мешӧк да пондіс скачитны вӧвсӧ жалиттӧг.
Медбӧрти, эбӧссьыс петӧм вӧв уси да кулі Арзинган гӧра вылын, коді сулалӧ Арзиньян да Арзерум костын.
Мый сылы вӧчны?
Арзиньянсянь Тифлисӧдз колӧ мунны кык тӧлысь, а коли толькӧ кык лун.
«Ыджыд милӧстя Аллах! — горӧдіс сійӧ. — Тэ кӧ меным он отсав, меным нинӧм нин вӧчны му вылын!»
И кӧсйӧ сійӧ шыбытчыны джуджыд гӧра вывсянь.
Друг аддзис сійӧ мортӧс еджыд вӧв вылын и кыліс ыджыд гӧлӧс:
«Оглан (том зон), мый тэ кӧсъян вӧчны?»
— «Кӧсъя кувны», — вочавидзис Ашик.
— «Лэччы жӧ татчӧ; сідзкӧ, ме тэнӧ виа».
Ашик кыдзкӧ-мыйкӧ лэччис гӧра вылысь.
«Лок ме бӧрся», — шуис скӧрысь верзьӧма морт.
«Кыдзи нӧ ме муна тэ бӧрся, — вочавидзис Ашик, — тэнад вӧлыд лэбӧ, быттьӧ тӧв, а ме кысся сумкаӧн?»
— «Правда; ӧшӧд сумкатӧ менам седлӧ вылӧ да лок ме бӧрся».
Кольӧ бӧрӧ Ашик-Кериб, кӧть и ӧдйӧ котӧртӧ.
«Мый нӧ тэ кольччан?» — юаліс верзьӧма морт.
— «Кыдзи нӧ ме верма вӧтчыны тэ бӧрся: тэнад вӧлыд лэбӧ думысь ӧдйӧнджык, а ме эбӧсысь нин петі».
— «Правда; пуксьы мышкӧ менам вӧв вылӧ да висьтав ставсӧ веськыда: кытчӧ тэныд колӧ мунны?»
— «Кӧть эськӧ Арзерумӧдз воны талун», — вочавидзис Ашик.
«Кунь жӧ синтӧ».
Сійӧ кунис синсӧ.
«Ӧні восьты».
Видзӧдӧ Ашик: сулалӧны сы водзын еджыд стенъяс, дзирдалӧны минаретъяс Арзерумлӧн.
«Мыжа ме, Ага, — шуис Ашик, — ме сорси; ме кӧсйи шуны, мый меным колӧ мунны Карсӧ».
— «Сійӧ со и эм, — вочавидзис верзьӧма, — ме тэныд водзвыв шуи, висьтав, мися, меным дзик веськыда ставсӧ; кунь вай бара синтӧ.
Ӧні восьты».
Ашик аслас синлы оз верит, мый тайӧ Карс.
Сійӧ уськӧдчис пидзӧс вылас да шуис:
— «Мыжа ме, Ага, куимпӧв мыжа тэ водзын тэнад слуга Ашик-Кериб; но тэ ачыд тӧдан, заводитас кӧ морт пӧръясьны асывсянь, сылы ковмас пӧръясьны рытӧдз; меным, веськыда кӧ шуны, колӧ мунны Тифлисӧ».
— «Со кутшӧм тэ, невернӧй! — шуис дӧзмӧмпырысь верзьӧма.
— Но, мый нӧ керан, прӧстита тэнӧ.
Кунь синтӧ.
Ӧні восьты, — содтіс сійӧ здук мысти.
Ашик горӧдіс радысла: найӧ вӧліны Тифлис ворота дорын.
Ашик-Кериб сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс, босьтіс седлӧ вывсьыс ассьыс сумкасӧ да шуис верзьӧмалы: — «Ага, дерт, тэ вӧчин зэв ыджыд бур, но вӧч ещӧ ыджыдджыкӧс;
ӧні кӧ ме кута висьтавны, мый ме ӧти лунӧн вои Арзиньянсянь Тифлисӧдз, меным некод оз верит: вай меным мыйкӧ, медым веритасны меным».
— «Копыртчыв, — нюмдыліс да шуис верзьӧма, — босьт вӧв кок улысь му комок да сюй аслад питшӧгад;
а сэки кӧ оз кутны веритны тэнад веськыд кывлы, тшӧкты вайӧдны ас дінад синтӧм нывбабаӧс, коді сизим во нин нинӧм оз аддзы, мавтышт сылысь синъяссӧ, — и сійӧ кутас аддзыны».
Ашик босьтіс му комок еджыд вӧв кок улысь; но толькӧ сійӧ лэптіс юрсӧ — верзьӧма и вӧв эз нин вӧвны.
Сэки сійӧ гӧгӧрвоис, мый сылы отсаліс не кодкӧ мӧд, а Хадерилиаз (св. Георгий).
Толькӧ сёрӧн рытнас Ашик-Кериб аддзис ассьыс керкасӧ. сійӧ йиркӧдчӧ ӧдзӧсӧ тіралан кинас, шуӧ:
«Ана, ана (мам), восьты!
Ме ен гӧсьт, и кӧдзыд, и тшыг ме; кора аслад странник пи кузяыд, лэдз менӧ узьны».
Жебиник гӧлӧс старукалӧн вочавидзис сылы; — «Ветлысь-мунысьяслы узьны эмӧсь озыръяслӧн да бур йӧзлӧн керкаяс; эмӧсь ӧні карын свадьбаяс, мун сэтчӧ! сэні гажаа да лӧсьыда верман коллявны войсӧ».
«Ана, — вочавидзис сійӧ, — менам тані тӧдсаяс абуӧсь, и сы понда ме бара тэныд кевмыся: аслад странник пи кузяыд, лэдз менӧ!»
Сэки чойыс сылӧн шуӧ мамыслы:
«Мамӧ, ме чечча да восьта сылы».
— «Некытчӧ туйтӧм! — шуис старука. — Тэ рад вайӧдны татчӧ том зонъясӧс да гӧститӧдны найӧс сы вӧсна, мый ме сизим во нин кыдзи синтӧмми помала синва кисьтӧм понда».
Но нылыс эз пыдди пукты сылысь видчӧмсӧ, чеччис, восьтіс ӧдзӧссӧ да лэдзис Ашик-Керибӧс.
Сійӧ здоровайтчис да пуксис, кутіс гӧгӧр видзӧдны, аслас сьӧлӧмыс тэрыба тіпкис.
И аддзӧ сійӧ, стенын ӧшалӧ бусмӧм чехол пытшкын сылӧн мича, гора саазыс,
и кутіс сійӧ юасьны мамыслысь:
«Мый ӧшалӧ тэнад стенад?»
— Мыйла нӧ тэныд быдтор колӧ тӧдны, — вочавидзис сійӧ, — тырмас и сійӧ, сетасны кӧ тэныд нянь кусӧк да аскинас мӧдӧдасны ен ки вылӧ».
— «Ме висьталі нин тэныд, — шуис Ашик-Кериб, — мый тэ менам рӧдимӧй мам, а тайӧ чой менам, и сы понда ме юала, мый, мися, тайӧ ӧшалӧ стенад?»
— «Тайӧ сааз, сааз,» — скӧрысь вочавидзис старука да эз верит сылы.
— «А мый сійӧ саазыс?»
— «Сааз вылын ворсӧны да сьылӧны сьыланкывъяс».
— И корӧ Ашик-Кериб чойыслысь, мед сійӧ лэдзас стенсьыс саазсӧ да петкӧдлас сылы.
— «Оз позь, — вочавидзис старука.
— Тайӧ саазыс менам шудтӧм пиӧйлӧн;
сизим во нин сійӧ ӧшалӧ стенын, и некутшӧм ловъя ки сійӧс эз вӧрзьӧдлы.» Но чойыс чеччис, босьтіс стенысь сааз да сетіс Ашиклы.
Сэки сійӧ лэптіс синсӧ енэжлань да шуис татшӧм молитва:
«О, ыджыд милӧстя Аллах! лоӧ кӧ сійӧ, мый меным колӧ, менам сизим струнаа саазӧй кутас сэтшӧм жӧ мичаа ворсны, кыдзи и сійӧ лунас, кор ме медбӧръяысь ворсі сы вылын».
— И сійӧ кучкис кинас ыргӧн струнаяс кузя; струнаяс ловзисны; и сійӧ заводитіс сьывны;
«Ме гӧль Кериб (странник), и кывъясӧй менам гӧльӧсь;
но ыджыд Хадерилиаз отсаліс меным лэччыны крут из гӧра йывсянь.
Кӧть ме и гӧль, и гӧльӧсь кывъясӧй менам,
тӧд менӧ, мамӧ, тӧд ассьыд странник питӧ».
Та бӧрын мамыс сылӧн гораа бӧрддзис да юаліс сылысь:
— «Мый тэнад нимыд?»
— «Рашид» (веськыд морт), — вочавидзис сійӧ.
«Ӧтчыд сёрнит, мӧдысь кывзы, Рашид, — шуӧ мамыс.
— Аслад сёрниӧн тэ менсьым став сьӧлӧмӧс кырлін.
Тавой ме вӧтӧн аддзылі, быттьӧ менам юрсиӧй ставыс едждӧма, — ме сизим во нин синтӧм бӧрдӧмла;
висьтав меным тэ, — тэнад гӧлӧсыд дзик менам пилӧн кодь, — кор менам пиӧй воас?» —
И кыкысь бӧрдігтыр сійӧ юаліс тайӧ кывъяссӧ странниклысь.
Мӧдыс висьталіс, мый сійӧ и эм сылӧн пиыс, но мамыс эз верит.
Мыйкӧдыра мысти сійӧ шуис:
«Тшӧкты меным, мам, босьтны сааз да ветлыны; ме кывлі, мый тані матын эм свадьба: чой менӧ колльӧдас;
ме кута сьывны да ворсны, и ставсӧ, мый меным сетасны, вая татчӧ да юкся тіянкӧд».
— ,Ог сет, — шуӧ старука. — Сійӧ лунсяньыс, кор муніс менам пиӧй, саазыс сылӧн эз на петав керка помысь».
— Но сійӧ кутіс клянитчыны, мый сійӧ оз тшыкӧд ни ӧти струна.
— «А орӧ кӧ кӧть ӧти струна, — муӧ Ашик, — кывкутны понда аслам эмбурӧн.»
Старука малыштіс сылысь сумкасӧ, казяліс, мый сэні тырыс сьӧм, и лэдзис сійӧс.
Чойыс колльӧдіс сійӧс ыджыд керкаӧдз, кӧні гажаа мунӧ вӧлі пир да сувтіс ӧдзӧс дорас кывзыны, мый лоӧ.
Тайӧ керкаас олӧ вӧлі Магуль-Мегери, тавой сылы колӧ вӧлі лоны Куршуд-беклы гӧтырӧн.
Куршуд-бек пируйтӧ рӧдвужыскӧд да ёртъясыскӧд, а Магуль-Мегери пукалӧ вӧлі дона чарда (занавес) сайын аслас пӧдругаясыскӧд; ӧти киас кутӧ яд тыра чашка, а мӧдас лэчыд кинжал: сійӧ решитіс лучше кувны, нежели пуктыны ассьыс юрсӧ Куршуд-бек юрлӧс вылӧ.
И кылӧ сійӧ чадра сайсянь, кыдзи локтіс тӧдтӧм морт да шуис: «Селям алейкюм!
Ті тані гажӧдчанныд да пируйтанныд, лэдзӧй менӧ, гӧль странникӧс, пуксьыны тіянкӧд; и сы пыдди ме сьыла тіянлы сьыланкыв».
— «Мыйла нӧ огӧ? — шуис Куршуд-бек.
— Татчӧ колӧ лэдзны сьылысьясӧс да йӧктысьясӧс, ӧд тані свадьба; — сьылышт вай мыйкӧ, Ашик (сьылысь), ме сета тэныд содз тырыд зарни.»
Сэки Куршуд-бек юаліс сылысь: — «А мый тэнад нимыд, странник?» — «Шинди-гёрурсез (регыд кутанныд тӧдны)».
— «Кутшӧм нӧ тайӧ ним! — горӧдіс сійӧ сералігтыр. — Ме первойысь на кыла татшӧм нимсӧ».
— «Кор мамӧ вӧлі меӧн сьӧкыд, да кор мучитчӧ вӧлі челядясигас, суседъяс унаысь волісны ӧдзӧс дорӧ юасьны: пи али ныв енмыс сетіс сылы; налы висьтавлісны: «шинди-гёрурсез» (регыд кутанныд тӧдны)».
И вот та понда, кор ме чужи, меным сетісны тайӧ нимсӧ».—
Та бӧрын сійӧ босьтіс сааз да заводитіс сьывны:
«Халаф карын ме юи мисирскӧй вина, но ен сетіс меным борд, и ме лэби татчӧ куим лунӧн».
Вокыс Куршуд-беклӧн, — сійӧ эз вӧв тыр ума морт, кватитіс кинжал да равӧстіс:
— «Тэ пӧръясян!
Кыдзи нӧ позьӧ Халафсянь воны татчӧ куим лунӧн?»
«Мый понда жӧ тэ менӧ кӧсъян вины? — шуис Ашик.
— Сьылысьяс ӧд быд боксянь локтӧны ӧти местаӧ;
и ме тіянлысь нинӧм ог босьт; веритӧй меным либӧ энӧ веритӧй».
— «Мед сьылас водзӧ», — шуис жӧник, и Ашик-Кериб заводитіс бара:
«Асъя намаз вӧчи ме Арзиньянскӧй долинаын, лунся намаз Арзерум карын;
шонді лэччӧм водзвылын вӧчи намаз Карс карын, а рытъя намаз — Тифлисын.
Аллах сетіс меным борд, и ме лэби татчӧ; мед ен сетас да ме лоа еджыд вӧв жертваӧн; сійӧ гӧнитіс ӧдйӧ, кыдзи канатвывса йӧктысь, гӧра вывсянь гӧра улӧ, гӧра увсянь гӧра вылӧ: Мевлян (господь миян) сетіс Ашиклы бордъяс, и сійӧ лэбзис Магуль-Мегери свадьба вылӧ».
Сэки Магуль-Мегери тӧдіс сылысь гӧлӧссӧ да шыбытіс ядсӧ ӧтарӧ, а кинжалсӧ мӧдарӧ.
— «Тадзи нӧ тэ и кутан ассьыд кывтӧ? — шуис сылӧн пӧдругаыс.
— Сідзкӧ, тавой тэ лоан Куршуд-беклӧн гӧтырӧн?»
— «Ті энӧ тӧдӧй, а ме тӧді тайӧ муса гӧлӧссӧ,» — вочавидзис Магуль-Мегери; сійӧ босьтіс ножич да вундіс чадрасӧ.
А кор видзӧдліс да дзик нин тӧдіс ассьыс Ашик-Керибсӧ, сійӧ горӧдіс да уськӧдчис сылы сьыліас, и кыкнаныс усины садьтӧгныс.
Вокыс Куршуд-беклӧн уськӧдчис на вылӧ кинжалӧн, кӧсйис кыкнаннысӧ сутшкыны, но Куршуд-бек кутіс сійӧс да шуис:
«Эн шумит и тӧд: мый гижӧма мортлӧн плешас чужигас, сыысь он удит».
Кор садьыс петіс, Магуль-Мегери гӧрдӧдіс яндысьӧмысла, тупкис чужӧмсӧ кинас да дзебсис чадра саяс.
«Ӧні аддзам нин мый, тэ Ашик-Кериб, — шуис жӧник.
— Но висьтав вай, кыдз жӧ тэ вермин татшӧм дженьыд кадӧн вуджны татшӧм ыджыд туй?»
«Мый ме веськыда висьтала, — шуис Ашик, — менам сабляӧй керыштіс из; пӧръяла кӧ ме, менам сьыліӧй мед лоас юрсиысь вӧсньыдджык.
Но лучше, вайӧдӧй меным синтӧм бабаӧс, коді сизим во нин оз аддзы ен югыдсӧ, и ме сета сылы син».
— Чойыс Ашик-Кериблӧн, коді сулалӧ вӧлі посводзас, ӧдзӧс дорас, кывліс тайӧ сёрнисӧ, котӧртіс мамысла.
«Мамӧ! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ збыльысь вок, збыльысь тэнад пи, Ашик-Кериб», — и босьтіс мамсӧ киӧдыс да вайӧдіс сійӧ пир вылӧ.
Сэки Ашик босьтіс питшӧгсьыс му комоксӧ, кизьӧртіс сійӧс ваӧн да мавтіс мамыслысь синъяссӧ, ачыс шуис:
«Тӧдӧй став йӧз, кутшӧм милӧстя да ыджыд Хадерилиаз», — и мамыс кутіс аддзыны.
Сы бӧрын некод эз лысьт сійӧс шуны пӧръясьысьӧн, быдӧн веритісны сійӧ висьталӧмлы,
и Куршуд-бек сетіс сылы кывшутӧг мича Магуль-Мегериӧс.
Сэки радысла Ашик-Кериб шуис сылы:
«Кывзы, Куршуд-бек, ме тэнӧ бурӧда!
Чойӧй менам абу омӧльджык тэнад важ невестаысь;
ме озыр, сылӧн лоӧ не этшаджык эзысь да зарни;
босьт сійӧс ас саяд — и лоӧй сэтшӧм жӧ шудаӧсь, кыдзи ме аслам дона Магуль-Мегерикӧд».
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Дедлӧн зарни @ висьт @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 3‒42.}
ДЕДЛӦН ЗАРНИ
I
Митрей дядь воис...
Медводз, дерт, казялісны сійӧс челядь, кодъяс вӧлі ывлаын шегйӧн ворсӧны.
Видзӧдӧны да аддзӧны, мый Ручьевӧй гӧрасянь кодкӧ лэччӧ туй кузяыс верзьӧмӧн, а сы бӧрын кодкӧ ещӧ локтӧ подӧн.
Тӧдӧмысь, челядьыд ставсӧ аддзасны, а сэсся ещӧ и кадыс вӧлі сэтшӧм, Петырвидз, кор дзик нин некодлы вӧлі Растёсӧ локны.
— Кодкӧ локтӧ!.. — юрӧбтісны сиктса веж улича кузя гӧлӧсъяс, — локтӧ, локтӧ, локтӧ...
Вӧлі ӧбедбӧрса кад, и быдӧн вӧлі шойччӧны кӧнкӧ ыркыдінын — сарайясын, кӧбрегъясын, посводзьясын.
Сӧмын ӧтнасӧн сё арӧса Андриан дед эз чувствуйт жарсӧ да вӧлі лӧсьӧдалӧ куран да вила аслас керка мудӧд вылын.
— Код нӧ локтас, вильышпозъяс? — броткис сійӧ. — Часлы, ме тіянӧс...
— Дедушка, сё ей-бог, кодкӧ локтӧ!
Видзӧдлы ачыд...
Сы кындзи, эз узь ещӧ йӧй нисьӧ прӧсуж Анна. Сійӧ видзӧдіс, видзӧдіс Ручьевӧй гӧра вылас да дзик веськодя шуис:
— Код тон локтас?
Дерт нин, Митрей дядь локтӧ...
— Да ӧд сійӧ нажӧтка вылын, йӧюк! — висьтавліс сылы дед. — Но, мыйла сійӧ татшӧм пӧраӧ локтас?..
Ӧні сэтӧні уджыс пуӧ.
Сэсся и локнысӧ Митрейлы Растёс сиктас дзик нинӧмла...
Челядь, быттьӧкӧ повзьӧм воробей стая, котӧрталісны быд керкаӧ да сувтӧдісны кок йылӧ став йӧзсӧ.
Регыд ывлаӧ уськӧдчисны и бабаяс, и мужикъяс, старикъяс, и старукаяс.
Ставныс видзӧдӧны да шензьӧны, коді нӧ тайӧ вермас локны Растёсӧ?
А челядь вевъялісны нин котӧртлыны паныд да мыйвынсьыныс локтісны бӧр.
— Митрей дядь локтӧ... верзьӧмӧн... пася...
сы бӧрвылын гӧтырыс локтӧ...
Быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, мый вӧсна Митрей дядь локтӧ ньӧжйӧ, — оз кӧсйы гӧтырсӧ кольны.
Йӧз пӧвстын кыліс полігтыр шӧпкӧдчӧм, и быдӧн юасян синъясӧн видзӧдісны Митрей дядь вок вылӧ, Спиридон вылӧ.
Сы ордӧ ӧд локтас гӧсьтыс.
Спиридон, зумыш да абу варов мужик, сӧмын гыжйыштіс балябӧжсӧ да пырис керкаас.
Митрей вокыс сылы вӧлі ен ёрӧмторйӧн быд тӧлын, кор волывліс нажӧвитчанінысь Растёсӧ да оліс сы ордын; а таво и гожӧмын кыссьӧ.
— Спиридон ордӧ уджалысь локтӧ... — ызгисны мужикъяс: — страдуйтны отсалас.
Спиридон игналіс весиг воротасӧ да муніс град йӧрӧ, медым не аддзыны некытчӧ туйтӧм воксӧ.
Вокъяс важӧн нин вӧлі зычитӧны-пинясьӧны и некыдзи оз вермыны миритчыны.
Митрей дядь локтіс тэрмасьтӧг и, дзик нин сикт дорас воигӧн, горӧдіс кутшӧмкӧ сьыланкыв.
Сы вӧв бӧрся котӧртісны челядь да горзісны быдсяма гӧлӧсӧн:
— Митрей дядь, тэ нӧ мый гожӧмнас пасясьӧмыд?
— Йӧйяс ті... — пась пӧлаяссӧ павтыртліг тшапа вочавидзис Митрей дядь. — Видзӧдлӧй, кутшӧм пасьыс!
Енотӧвӧй...
ті ӧні гӧгӧрвоинныд?
— Пон ку пась...
А вӧвсӧ кытысь гусялін?
— Ак, ті...
Часлы, ме тіянӧс!
Кор воис Андриан дед дінӧ, Митрей дядь тэрмасьтӧг лэччис вӧв вывсьыс да шуис:
— Андриан дедлы почтение...
— Мый нӧ тэ йӧз серамтуйӧ ветлӧдлан, Митрей? — ропкис старик. — Гожӧмсӧ повзьӧдлыны локтін?
Локталісны мукӧд мужикъяс да сідзжӧ заводитісны серавны Митрейӧс.
— Митрей дядь, гӧтырыд тэнад пон пыдди тэ бӧрся ветлӧдлӧ?
Мукӧд мужик эськӧ гӧтырсӧ пуксьӧдіс вӧв вылӧ, а ачыс эськӧ подӧн муніс...
— Кысь нӧ ме пасьнас, вокъясӧй, муна подӧнсӧ.
Сэсся ещӧ ме кокын и резинӧвӧй калоши, — правдайтчис Митрей, дядь ассьыс енотӧвӧй пась пӧлаяссӧ павтыртіг.
— Со ӧд кутшӧм пасьыс...
Ветымын чӧлкӧвӧй мынтӧма, да калоши — куим чӧлкӧвӧй да джын.
Растёсса мужикъяс эз аддзывлыны ни енотӧвӧй пасьяссӧ, ни резинӧвӧй калошияссӧ да сӧмын довкйӧдлісны юръяснас.
Митрей нэмыс тешитчыліс, но ӧні и медбӧръя умсӧ воштӧма.
Найӧс медся ёна интересуйтіс вӧлыс.
Сійӧс гӧгӧр видзӧдісны-видлалісны, тувкйӧдлісны бокъясас кулакнаныс, пӧлялісны ныр розяс, пинь сертиыс арталісны арлыдсӧ; вӧлыс вӧлі быд боксянь бур.
Митрей дядь гӧтыр дорӧ чукӧртчисны бабаяс да видзӧдісны сійӧс гӧгӧрбок, — сідз жӧ, кыдзи мужикъяс вӧвсӧ, — и выль кумач чышъянсӧ, и выль ситеч ковтасӧ, и выль башмакъяссӧ.
Дарья туй чӧжыс локтӧма кӧмтӧг, а башмаксӧ вайӧма бедь вылын.
— Кӧн нӧ ті озырминныд Митрейыдкӧд? — юасисны бабаяс; найӧ мӧдісны нин вежавны Дарьялы.
— И вӧв, и пась, и башмак — быдтор.
Уна зарни сюрис?
— Быдторйыс вӧлі... — сідз-тадз вочавидзис Дарья.
— И зарни дінын эськӧ, да тшыгйӧн овлывлім.
Юасьӧй Митрейлысь...
Сійӧ ме дорысь ёнджыка тӧдӧ, а менам делӧ бабскӧй.
Гӧлӧс шыяс кылӧм бӧрын ӧшиньӧдыс видзӧдліс Спиридонлӧн гӧтырыс да сӧмын юрнас довкйӧдлыштіс.
— Примитӧй гӧсьтъясӧс... — ылысянь на горӧдіс Митрей дядь. — Кӧні нӧ Спиридон вокӧй?
Мый ті дзебсялінныд?
Но и йӧз жӧ олӧны!..
— Вокыд тэысь град бӧрӧздаӧ дзебсьӧма, — шмонитіс кодкӧ йӧз пӧвстын. — Пасьнад тэ сійӧс повзьӧдӧмыд...
Думыштас жӧ бара мыйкӧ Митрей дядь!
Петіс воротаӧд и Спиридон.
Сійӧ зумыша видзӧдліс дона гӧсьтъяс вылӧ да ещӧ на зумышджыка шуис:
— Мый нӧ ывлаас весь сулаланныд?
Пырӧй керкаас...
Энлы на, нӧрӧвитышт неуна... — кутшӧмкӧ дикӧвинка кодь штука седлӧсьыс разигмоз вочавидзис Митрей дядь.
— Тайӧ нӧ мый тэнад, Митрей дядь? — юасисны тӧдны окотитысьяс.
— А юасьӧм?..
А коді юалас — сылы нырас... — шмонитіс Митрей дядь. — Дарья, кут вӧвсӧ.
Нуӧд сійӧс ыркыдінӧ да домав сюръя бердӧ...
Мед шойччас.
Спиридон вокыс видзӧдіс Митрей вӧв вылӧ, сы пась вылӧ, калошиыс вылӧ да Митрей вылас сэтшӧм синъясӧн, быттьӧкӧ ставыс тайӧ вӧлі эз настоящӧй, а фальшивӧй.
И Дарьяыс, Митрейлӧн гӧтырыс, кажитчис фальшивӧйӧн...
Сійӧ скӧрысь пӧдлаліс найӧ пырӧм бӧрын воротасӧ да горӧдіс челядьлы, кодъяс вӧлі видзӧдӧны костъясӧдыс:
— Ті нӧ нин мыйысь радланныд?
Энӧ аддзылӧй, кыдзи морт воштылӧ вежӧрсӧ?..
Митрей дядь виччысьыштіс гӧтырыслысь вӧв домалӧмсӧ, а мыйӧн гӧтырыс локтіс, сетіс сылы пасьсӧ да калошисӧ.
— Пукты, Дарья, посводзӧ, кӧні ыркыдджык.
Сэсся Митрей дядь пырис керкаӧ, мыськис кисӧ пач дорын, кӧні вӧлі ӧшалӧ сёйысь вӧчӧм жугалӧм сюра мыссян доз, юрбитыштіс енув пельӧсса ӧбразъяс вылӧ да шуис вокыслы да моньыслы копрасигтыр:
— Оланныд-выланныд, муса вокӧй, Спиридон Кондратьевич, да дона моньӧй, Степанида Ляксевна...
— Но, видза олан... — нурбыльтіс Спиридон. — Кытысь нӧ тэ усин?
— Тасянь оз тыдав, вокӧй, а кӧні ме вӧлі — нинӧм эз коль сэтчӧ.
Вот ставнас тані...
Вокъяс туша-рожанас ёна мунісны мӧда-мӧд вылас: шӧркоддем тушааӧсь, паськыд пельпомъясаӧсь, кыкнанныс тошкаӧсь, руд синмаӧсь.
Ыджыдджык вокыслы, Спиридонлы, вӧлі ветымын ар, а Митрей вӧлі томджык ар куимӧн.
Но тайӧ ортсыса ӧткодьлун саяс вӧлі вывті ыджыд пытшкӧсса разница, и вокъяс кажитчисны дзик бокӧвӧй семьяысь петӧм йӧз кодьӧн, кыдзи и гӧтыръясыс налӧн.
Дарья вӧлі раминик баба, а Спиридонлӧн гӧтырыс асьсӧ вылӧ пуктӧ да скӧр.
Сійӧ вӧлі нуӧдӧ став гортса овмӧссӧ и велалӧма нин кыдзи медыджыд, распоряжайтчыны и мукӧдъясӧн.
— А тайӧ нӧ тэнад кутшӧм ноп? — юаліс Степанида, кор аддзис дикӧвинка кодь тубрассӧ, кодӧс вӧлі киас кутӧ Митрей дядь.
— Ставсӧ кӧ кутан тӧдны, регыд пӧрысьман.
Локтіс йӧй нисьӧ прӧсуж Аннушка, кодӧс вӧлі Спиридон видзӧ ас ордас жалитӧм ради. Аннушка сідзжӧ видзӧдіс, мый кыскас нопсьыс Митрей дядь.
— Ме тіянлы парӧвӧй машина вайи... — тряпкаяс пиысь выль тульскӧй самӧвар кыскигмоз шутитіс Митрей дядь.
— Тайӧ тіянлы козин миянсянь, дона моньӧй миян, Степанида Ляксевна...
Юыштӧй чай да миянӧс бурӧн казьтывлӧй.
Копрась, Дарья, да кор, медым примитасны козинсӧ.
— Но мый сӧмын, Митрей, тэ он выдумайт... — шуаліс Степанида нимкодьпырысь дона козин босьтіг.
— Ньӧтчыд и чайтӧ эг на юлывлӧй, а сӧмын кывлім, кыдзи мукӧдъяс юӧны.
— Тайӧ делӧ абу мудрёнӧй...
Ӧтчыд юан да сэні и став наукаыс.
— Вежӧрыд тэнад абу, Митрей, — ропкис Спиридон.
— Кыдзи чужин тэ вежӧртӧг, сідзи и кулан...
Тайӧ ӧд писарьяс да купечьяс самӧваръяссьыд юӧны, а мисӧ мыйла кутам бур йӧзсӧ смешитны.
— Вот тэ, вокӧ, век тадзи, — лӧгасьыштіс Митрей дядь.
— Тэныд некыдзи он вермы угодитны.
II
Самӧвар йылысь юӧр паськаліс сикт пасьта чардби моз ӧдйӧ. Спиридон керка дорӧ тайӧ юӧрыс бара на чукӧртіс уна йӧзӧс.
— Ставнас зарниысь сійӧ самӧварыс, — висьтавліс кутшӧмкӧ пӧчӧ. — Сё ей-бог, аслам синмӧн аддзылі...
Сідзи и ломзьӧ, югъялӧ!
Растёс сиктын тайӧ вӧлі дзик на первой самӧвар, и, дерт, сэсся став йӧзыс шензисны Митрей дядь вылӧ, коді кужӧма вайны татшӧм дикӧвинка кодь машинасӧ...
— Мый нин сӧмын и лоӧ... — вашкӧдчисны ас костаныс старукаяс. — Вывті ыджыд грек пӧ!
Спиридон кыліс тайӧ сёрнияссӧ, да сійӧ, ӧшиньӧ юрсӧ сюйӧмӧн, некымынысь скӧра шуис:
— Но мый нӧ ті сэтчӧ чукӧртчӧмныд?
— Спиридон дядь, петкӧдлы самӧвартӧ! — горзісны челядь.
— Мунӧй сэтысь...
Вот ен ёрӧмъясыд!
— Спиридон дядь, эн асьтӧ вылӧ пукты...
кӧть ӧшинь пырыд петкӧдлы самӧвартӧ.
Ог ӧд ньылыштӧй...
Скӧрмӧм мужик сьӧласис да лёкысь крапкывліс-пӧдлавліс ӧшиньсӧ.
И думыштас жӧ Митрей этатшӧм дивӧ...
А Митрей дядь, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, пуксис лабичӧ да командуйтіс:
— Ноко, любезнӧй гӧтырӧй менам, заведит тайӧ машинасӧ...
Чай кутам юны.
А тэ, Аннушка, котӧртлы Андриан дедла да кыскы сійӧс татчӧ.
Сідзи и висьтав: «Митрей дядь пӧ корис чай юны».
Колӧ пӧрысь мортӧс уважитыштны...
Правильнӧ ме шуа, муса вок Спиридон Кондратьич?
— Эн кӧвъясь тэ ме дінӧ...
Ӧні челядь тэ вӧсна туй вывті мунны меным оз сетны спокойнӧ:
«Петкӧдлы пӧ самӧвартӧ, Спиридон дядь!»
Тьфу, юр яндзим...
— Ок, деревня, деревня...
Мӧдысь кутанныд аттьӧавны...
Тэ нӧ, Аннушка, мый он мун дедсӧ корны?
— Энлы, вай видзӧдышта, — вочавидзис йӧй нисьӧ прӧсуж ныв, коді синсӧ вештывтӧг видзӧдіс самӧвар пуктігӧн Дарьялысь быд вӧрзьӧдчӧм... — Зэв нин тайӧ тешкодь...
Аннушка пыр вӧлі сералӧ, соснас вомсӧ тупкӧмӧн, а ӧні нин збыльысь вывті тешкодя артмис, кор самӧварысь кутіс петны сьӧд тшын.
Весиг Степанидалӧн серамыс петіс.
— Но, и деревня! — шензис Митрей дядь. — Тані самӧвар, а налы теш...
Дарья, а тэ сійӧс пӧльышт бурджыка, мед сійӧ тэрмасьыштас.
Бабаяс пондісны переменаӧн пӧлявны самӧварсӧ, и сійӧ регыд пузис.
Аннушка пыльсмуніс-серӧктіс да уськӧдчис керкаысь, быттьӧ садьтӧм.
— Ой, кувмӧн серам петӧ! — ывла вылын висьтавліс бабаяслы Аннушка. — Кыдзи сы пытшкын заводитас сьывны, прыськайтны.
Сё ей-бог!
Котӧртла Андриан дедӧс корны, мед сійӧ сералыштас.
Андриан дед дыр эз сӧгласитчы мунны Митрей дядь ордӧ, но сэсся и сылы окота лои видзӧдлыны.
Зэв нин тешкодя висьтавліс йӧй нисьӧ прӧсуж Аннушка.
Старик некор на эз аддзывлы, мый сэтшӧмыс самӧварыс.
— Дзужгӧ, шуан? — юаліс сійӧ туй кузя мунігас нин.
— Дзужгӧ, Андриан дед.
Вот быттьӧ дзодзӧг либӧ кань, найӧс кор скӧрмӧдан.
Сэтшӧм жӧ нин тешкодьтор думыштӧма Митрей дядь...
Весиг Степанида тьӧтка — и сійӧ сералӧ...
А Спиридон дядь видчӧ.
Челядь дэльӧдӧны сійӧс самӧварӧн: «петкӧдлы, шуӧны, самӧвартӧ»...
Дедушка, сэтшӧм тешкодь сійӧ!..
— Мый тешкодьыс, йӧюк?
— Да ставыс тешкодь...
Андриан дед век ветлывліс беддьӧн да ёна гӧрбыльтчӧмӧн.
Тошкыс сылӧн весиг эз вӧв дзор, а вӧлі виж, и кыліс дед эз зэв бура.
Но тайӧ эз мешайт сылы уджавны верстьӧ мужик моз: ньӧжйӧникӧн вӧчӧ старик, а видзӧдан, да и эштӧма сылӧн уджыд.
Растёсын сійӧ вӧлі медся пӧрысь, и быдӧн шуисны сійӧс дедӧн.
Сиктса ногӧн Митрей дядьлы Андриан дед вӧлі кыдзкӧ рӧдня кодь на, — Растёс сиктын, правда, став йӧзыс вӧліны рӧдняяс, кодкӧ кум, кодкӧ сват, кыдзи шулывлӧны сиктын.
Кор старик пырис керкаӧ, пуан самӧвар вӧлі пызан вылын нин.
Чайсӧ кисьталіс Митрей дядь ачыс, сэк жӧ ошйысьыштіс мича сера выль чайникӧн да кык чашкаӧн.
— Абу чаг мынтӧма, а сьӧм, — висьталіс сійӧ.
— Сьӧмтӧ коялан чагсьыс лёкджыка... — вомаліс сійӧс Спиридон, коді вӧлі торъялӧ аслас скуплуннас.
— Мед эськӧ та дорысь вайин сьӧмӧн, бурджык эськӧ вӧлі.
Вот и Андриан дед сідз жӧ шуас...
— А, дедушка, лок, лок, милости просим, — корис пызан дорӧ Митрей, — но пуксьы, пӧрысь морт, енув пельӧсас, — тэныд и медводдза чашкаыс...
— Ок, Митрей, Митрей... — юрнас довкйӧдліг сераліс старик.
— Кыдзкӧ кӧ эськӧ тайӧс паньӧн панявны, а то он и куж...
— Велӧдам, дед.
Зэв весиг пӧльзительнӧ тіянлы, пӧрысь йӧзлы, юыштны чайтор...
Эй, Аннушка, ноко волы ме дінӧ, мыйкӧ ме тэныд висьтала.
Митрей дядь нуӧдыштіс Аннушкаӧс бокӧ, мыйкӧ сылы вашнитіс пеляс, сюйыштіс киас сьӧм да гораа содтіс:
— Да ӧдйӧджык, акань...
Ӧти кокыд мед вӧлі сэні, а мӧдыс тані.
Чашкаясӧ вӧлі кисьталӧма нин чай.
Ӧти чашка пуктӧма Андриан дед водзӧ, кыдзи почётнӧй гӧсьт водзӧ, а мӧдӧс Спиридон водзӧ.
— Но, вокӧ, тайӧ ме ог нин ю, нинӧм вылӧ ог... — пыксис Спиридон.
— Ю ачыд, кажитчӧ кӧ тэныд.
— Вот эськӧ татчӧ кӧ пу пань... — корис старик, чашка дорсьыс эз лысьт юыштнысӧ да. — Сідз эськӧ, дерт жӧ, лӧсьыдджык вӧлі, Митрей.
Митрей дядьлы ковмис аслыс петкӧдлыны, кыдзи юлывлӧны чай, и сӧмын сы бӧрын пӧрысь Андриан заводитіс юны чай.
— Нинӧм, шоныдіник... лӧсьыд... — ошкис сійӧ. — Тӧлын кӧ тайӧ, эськӧ самӧй лӧсялана лоӧ.
— Тэ сылысь дуксӧ тӧдмав, — велӧдіс старикӧс Митрей дядь.
— И дук эм... збыль...
веж турун дук кылӧ...
Чай юӧм кузя тайӧ первой опытыс дзугыльмӧдіс Митрей дядьӧс:
Спиридон эз кӧсйы юны, а Андриан дед оз вӧлі куж.
Жальыс петіс Дарьялӧн да сійӧ кутіс велӧдны старикӧс:
— Тэ, дед, сакарсӧ гырысьджыка курччав...
Сэки и кӧрсӧ вӧлисти тӧдмалан.
— Ме бара сакартӧ радейта...
Со мый ыджда тор...
А ме, Дарья, тайӧс лучше нуа Аринка внучкалы...
Эм менам сэтшӧм внучка, но вот ме, сідзкӧ, сылы и сета.
Митрей дядьӧс выручитіс йӧй нисьӧ прӧсуж ныв Аннушка, коді вайис вина бутылка.
Кабакыс Растёсын эз вӧв, а винасӧ колігкежлӧ вӧлі видзӧ да вузавлӧ Аким нима озыр мужик.
— Но вот тайӧ настоящӧй сёрни лоӧ, — ошкыштіс Андриан дед.
— Мый сэсся, ме радейта стӧкан винатӧ юыштны...
Виртӧ разӧдӧ да быд сӧнті мунас.
Сӧмын вот ме во кымын нин эг юлы...
Кӧрсӧ вунӧді.
— Нинӧм, бӧр тӧдмалан, дедушка...
А сэк кості медым бабаяс велӧдчасны чай юны.
Но, Дарья, действуйт.
Мужикъяс юисны морт ӧти стӧканӧн вина, сэсся мӧдӧн и варовмисны.
Медсясӧ сёрнитіс ӧтнас Митрей дядь.
— Кытысь тайӧ тэныд озырлуныс уси? — юасис Андриан дед. — И вӧв, и пась, и самӧвар, и паськӧм?..
— Кыв сэтшӧмӧс тӧда, дед, — ошйысис Митрей дядь.
— Шуа, и ставыс дась...
Киӧн кӧ шылькнитышта и.
— А он ошйысь, Митрей?
— Ме?..
Митрей дядь кыскис сапӧг гӧлень костсьыс бумажник, паськӧдіс сійӧс да петкӧдліс ветымын чӧлкӧвӧй.
— Тайӧ сӧмын на дзоридзыс, дедӧ, а вотӧсыс водзын на.
Вот кутшӧм зарни ме аддзи промыселъясысь...
Эй, Аннушка, котӧртлы ещӧ.
Кӧсъя Андриан дедӧс гӧститӧдыштны...
Энӧ лёкӧн казьтылӧй Митрей дядьӧс.
Андриан дед неуна гажмыштіс, нюмъяліс да сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас, кор кывзіс Митрей дядьлысь ошйысьӧмсӧ.
Мыйсӧ сӧмын тайӧ мужикыс оз висьтав?
Керкаӧ вочасӧн чукӧрмисны унапӧлӧс йӧз, медсясӧ бабаяс да челядь; мужикъяс яндысисны кортӧгыд локны.
Дзик пызан дорас сюйсьӧма Андрианлӧн ичӧтик внукыс, Кузька нима еджыд юрсиа детинка; сійӧ видзӧдіс Митрей дядьлы веськыда вом вылас.
Детинка локтіс сы вӧсна, мый корисны дедсӧ, а мукӧд челядь эз лысьтны.
— А мый, дедӧ, думайтан тэ ме йылысь? — ӧтарӧ юасис Митрей дядь, коді вӧлі сідзжӧ нин коддзӧма.
— Кутшӧм ме мортыс?
Ноко, висьтав, пӧрысь морт...
— Тӧдса делӧ: тыртӧм шептыд юрсӧ вылын кутӧ, — вундыштіс Андриан дед. — Тэ нин эн лӧгась, Митрей...
Ми веськыда.
Митрей дядь зэв ёна лӧгасис да весиг гӧрдӧдіс.
Сійӧ кӧсйис шензьӧдны Растёс сиктсӧ ставнас, а дедушка сійӧс жӧ и срамитіс...
Кор Аннушка вайис мӧд бутылка вина, Митрей дядь ӧтпырйӧ юис дзонь чашка да шуис:
— Дед, ме тыртӧм шеп?
А ме вот мый вӧча... да, вӧча.
Тэ вот сералан Митрей дядьӧс, а Митрей дядь босьтас ставнытӧ и зӧлӧтитас.
Мый тэ шуан татчӧ?
Вот Аннушкаӧс босьта сьӧрысь промыселъяс вылӧ да и зӧлӧтита...
Да и тэнсьыд Кузька внуктӧ босьта...
Сэні быдӧнлы сюрас удж!..
Пӧжалуйста... да.
Андриан дед сідзжӧ скӧрмис: и винасӧ нин важӧн эз юлы, и пӧрысь лои, да и Митрей дядь вывті нин ошйысьны кутіс.
— Зӧлӧтита, зӧлӧтита... — эльтіс сійӧ Митрей дядьӧс. — А ачыд нинӧмтор, веськыда кӧ шуны, он гӧгӧрво.
— Кыдзи нӧ сійӧ ог гӧгӧрво?
— А сідзи...
Ошйысян йӧз зарниӧн, а миян асланым зарниыс мыйта колӧ.
— Но-но-о?
— А сідз...
Тэ вот зарниыдла йӧз муясӧ ветлывлан, а зарниыд Андрианлӧн дзик гортас.
Митрей дядь зэв ёна кутіс серавны, а Андриан важсьыс на ёнджыка скӧрмис и весиг бедьнас зутшнитіс.
— Кузька, котӧртлы гортӧ...
Сэні ен джаджйын, пельӧсас, куйлӧ рузумтор, кӧрталӧма гӧрӧдӧн...
Гӧгӧрвоин, внукӧй?
Тэ сійӧс татчӧ и вай.
Петкӧдлам Митрей дядьлы, кутшӧмджык Андриан дед вылын серавны...
III
Гортас мунігӧн Кузька вевъяліс висьтавны, кыдзи ошйысьӧ Митрей дядь и кыдзи Андриан дедыс кӧсйӧ сійӧс янӧдны.
Мужикъяс сӧмын шензисны, кытысь эськӧ вермис лоны дедлӧн зарниыс.
Растёсын некод эз аддзывлы да оз и тӧд, кутшӧм овлӧ зарниыс.
Правда, кодкӧ казьтыштіс, мый Андриан дед коркӧ том дырйиыс уджавлӧма зарни перъянінын, — гашкӧ, важ уджалӧм дырсясӧ старикыд и колис казьтылантор пыдди.
Сэк кості, кор Кузька котӧртліс дедыслӧн зарнила, век на юисны вина, а Митрей дядь гораа горзіс:
— Но, Кузька, петкӧдлы дедыдлысь зарнисӧ...
Андриан дед видзчысьӧмӧн разис рузумторсӧ да петкӧдліс Митрей дядьлы некымын дзирдалысь зарни чир.
— А вот видзӧдлы, Митрей дядь...
Митрей дядь босьтіс рузумсӧ, дыр видзӧдіс зарни чиръяс вылӧ, видліс ӧтикӧс весиг пинь улас и сӧмын юрнас довкйӧдлыштіс.
— Но мый ӧні шуан, хвастун? — шуаліс коддзӧм старик.
— Мый сэсся шуан: настоящӧй зарни.
Сійӧс тырмымӧн аддзылӧма.
— Вот сійӧ и эм...
— Дед, зарниыд, сійӧ збыльысь зарни, сӧмын кытысь?
— Татчӧс, муса морт, асланым рӧднӧй...
— Но тайӧс тэ эн висьтав...
Пельӧн эг кывлы мыйкӧ татчӧс зарни йылысь, — вензис Митрей дядь. — Мӧдног оз и вермы лоны, мый тэ сійӧс вайин важся кадъяснад на промыселъясысь...
Веськыда тэныд шуа.
— А вот татчӧс!
— Сы вылӧ абу гижӧма, кытысь сійӧ лоӧма...
— А вот абу и гижӧма, да татчӧс.
Тырвыйӧ верма докажитны...
— А ноко, докажит...
Зэв сійӧ лоӧ интереснӧ.
— И докажита...
Аннушка, волы ноко татчӧ, пызан дорас.
Но да, эн пыксьы, дона ныв...
Йӧюк пыльснитіс-серӧктіс, чужӧмсӧ тупкис дӧрӧм соснас да матыстчис.
— Но, ӧні висьтав ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі делӧыс! — приказывайтіс скӧрмӧм старик. — Став историясӧ веськыда висьтав...
— Мый висьтавнысӧ? — чуймис Аннушка. — Значит, дзодзӧгъяс вӧліны.
А арнас Спиридон дядь пӧрысь ай дзодзӧгыслысь и керыштіс юрсӧ, кор кынмавны заводитіс.
А Степанида тьӧтка шуӧ: «Кушты дзодзӧгсӧ да пытшкӧссӧ перйы».
Но, ме и вӧчи ставсӧ, кыдзи тшӧктіс тьӧтка.
Вот и ставыс...
Сэсся нинӧм ог тӧд.
— А зарниыс кытысь? — ӧтарӧ юасис Митрей дядь.
— Некутшӧм зарни ме ог тӧд...
— Да вот этайӧ чиръясыс?
— Тайӧяс?..
А значит, кор ме кырышті дзодзӧгсӧ, заводиті пытшкӧссӧ перйыны, а зобъяс сылӧн югъялӧны тайӧ зарни чиръясыс.
Ме найӧс чукӧрті да петкӧдлі Андриан дедлы...
Но, а сійӧ меным шуис чорыда, некодлы пӧ та йылысь эн висьтав...
abu
— Но, мый, Митрей, ӧні кылін, кытысь миян зарнисӧ перйӧны? — сераліс Андриан. — Ок, тэ, хвастун...
Ме тайӧс и пачын сотлі, — настоящӧй зарни.
— Сідз, Андриан дед... сідз... — шуаліс вомгорулас Митрей дядь да мыйкӧ ас кежас мӧвпаліс. — Парскин тэ менӧ аслад зарниӧн.
Но, мед жӧ инӧ тэ ногӧн лоӧ...
Гӧгӧр ме лои мыжа тэ водзын.
— Но вот, важӧн эськӧ тадзи колі...
Дед гартыштіс ассьыс зарнисӧ рузумторйӧн, кӧрталіс сійӧс гӧрӧдӧн да тшӧктіс Кузькалы нуны сійӧс гортас.
А ачыс пукалӧ да сералӧ, — нимкодь, мый янӧдіс Митрей дядьӧс.
Вывті ёна гажмӧм дед помаліс сійӧн, мый сэні жӧ пызан саяс и унмовсис, кыдзи унмовсьлӧны дурӧмысь мудзӧм челядь.
Митрей дядь век пыркнитлывліс юрнас, гыжйыштлывліс балябӧжсӧ да нюмъяліс.
— Вот тадз, дедушка...
Уважитін! — шуаліс сійӧ вомгорулас. — И мый дыра ӧд гусьӧн видзӧма...
Мудер старик, веськыда кӧ шуны!
— Дзик пустӧй делӧ... — ропкис Спиридон, коді бара скӧрмис и Митрей дядь вылӧ и Андриан дед вылӧ. — Мыйсӧ оз кокавны дурмӧмйывсьыд дзодзӧгъясыд?
Тӧдса нин тайӧ, йӧй пӧтка...
— Йӧй?
Йӧй, а тэа-меаӧс велӧдыштас.
Тэ, Спиридон, вай ысты керкасьыд бабаяссӧ.
Кӧсъя ме тэныд ӧти кыв шуны...
Кор бабаяс мунісны, Митрей дядь шуис муртса кывмӧн:
— Дона вок, Спиридон Кондратьич, тайӧ ӧд зэв ыджыд озырлун...
— Дзодзӧгъяс?
— Не дзодзӧгъяс, а зарниыс, кодӧс йӧй Аннушкаыд аддзӧма дзодзӧг зобсьыс.
Кӧні плавайтліс тэнад дзодзӧгыд?
— Юын плавайтліс...
Ты эм, да и тыас плавайтліс.
— Вот сійӧ юас плавайтліс да и ньылаліс зарнитӧ, — сідзкӧ, ми и кутам сійӧ самӧй зарни местасӧ корсьны...
— Шуас жӧ мортыд! — серӧктіс Спиридон. — Тэ кӧ эськӧ вӧлін дзодзӧг, сэк, гашкӧ, эськӧ тэныд и сюрис...
Юыд ӧд ыджыд.
— Нинӧм, корсям...
Бурджыкӧс на аддзам.
Сӧмын тэ некодлы эн висьтав.
Гӧгӧрвоин?
— Дугды тэ йӧйтӧдлыныд, Митрей...
Нинӧм абусӧ висьталан.
— А тэ всё-таки чӧв ов.
Ставыс тайӧ делӧыд шуда мортлы, а менам киӧй зарни вылӧ шуда.
Корсям дыр нюжмасьтӧг...
Аттӧ, Андриан дед, сетіс старикыд задача!
Мӧд лун асывводзӧ, кор садьмис Андриан дед, сылӧн зэв ёна вӧлі висьӧ юрыс. Дед дыр думайтіс, мый сэтшӧмыс тӧрыт вӧлі.
Ньӧжйӧникӧн сылы дум вылас уси ставыс, и дед сӧмын ойӧстіс.
— Вот кыдзи кыйыштіс менӧ тайӧ Митрейыд!.. — чеччигмозыс броткис старик.
— Сэтшӧма кыйыштіс, мый и шуны он вермы...
Аттӧ, грек кутшӧм лои!
abu
abu
Вот напастьыд...
Андриан дед стариковскӧй привычка серти вӧлі чеччӧ муртса на югдыштігӧн, торйӧн нин гожӧмын.
Сы йылысь вӧлі шуӧны, старик пӧ ньӧти оз узьлы.
И ӧні вӧлі зэв на водз.
Сынӧдас чувствуйтчис на асъя ыркыдыс, коді заставляйтіс дрӧгнитлывлыны.
Уральскӧй гӧрадорса войяс кӧдзыдӧсь весиг и медся жар пӧраас.
Андриан дед ружӧктіс, мыссис кӧдзыд ваӧн да ещӧ на ӧтчыд шуис:
— Аттӧ, кыйис менӧ тайӧ Митрей.
Растёс сикт сулаліс Уральскӧй гӧраяслӧн медся пыді пельӧсын.
Тані эз вӧв весиг вӧла туй, кыті позис мунны телегаӧн, а верзьӧмӧн Растёсӧ позьӧ вӧлі мунны медся кос гожся пӧраӧ.
Мукӧд мирыскӧд Растёс кутіс йитӧд гожӧмын сӧмын Порожнӧй ю кузя.
Но та вӧсна некод эз шогсьы: некытчӧ да и нинӧмла вӧлі мунны гожӧмын Растёсысь.
Вот тӧв воас — и быдлаӧ туйыс восьса, нёльнанладорас.
Тӧлын пӧрӧдісны вӧр и кылӧдлывлісны сійӧс тулыснас Порожнӧй ю кузя, а сідзжӧ — пес и шом.
Растёсын вӧлі нелямын керка сайӧ, и удж тырмис быдӧнлы.
А гожӧмнас ытшкывлісны турун, идралісны, — этша ӧмӧй сюрӧ сиктса уджыд аслад овмӧсын!..
Растёсса йӧз олісны эз гӧля ни эз озыра, а бурджыкыс налы нинӧм эз ков, гашкӧ, сы понда, мый бурджыксӧ найӧ нинӧм эз и аддзывлыны.
Ылысянь сиктыс кажитчис пӧшти мичаӧн, сы вӧсна мый пу керкаяссӧ пукталӧмаӧсь дзик кӧдж йылас, кодӧс Порожнӧй ю артмӧдӧма Ручьевӧй да Отряхина гӧраяс костын.
Кыкнан гӧраыс вӧлі вевттьыссьӧмаӧсь помтӧм лыска вӧрӧн да вӧліны кык зэв гырысь кузь гӧна шапка кодьӧсь.
Ю катыдас и кывтыдас тыдалісны Новӧй гӧраяс, кодъяс кытшалӧмаӧсь Растёссӧ быд боксянь сьӧкыд лӧз валъясӧн.
Видзьяс вылӧ да муяс вылӧ местаыс вӧлі зэв этша, — медсясӧ сэні, кӧні вӧлӧмаӧсь сотӧминъяс, мӧд ногӧн кӧ кытысь керавлісны вӧрсӧ.
Сиктсӧ нимтӧмаӧсь тадзи сы вӧсна, мый сійӧ пуксьӧма Растёсын гӧраяс костын, — быттьӧ кодкӧ черӧн сӧтыштӧма Ручьевӧй да Отряхина костӧд.
Растёсса бабаяс некӧн эз вӧвлыны, асланыс сиктаныс кындзи, а мужикъяс, кодъяс Порожнӧй ю кузя кылӧдлісны вӧр, шулывлісны, мый налӧн кодь бур места некӧн абу.
Юсӧ сідзи нимтӧмаӧсь порогъяс вӧсна, кодъяс надзмӧдыштісны сылысь визувтӧмсӧ верст вит кымын сайын сиктсяньыс вылынджык, кытчӧ вӧлі усьӧ Ручьевӧйсянь визув горнӧй ю — Смородинка.
Андриан дед петіс ывлаӧ, сулалыштіс ворота дорас, видзӧдліс гӧгӧр да сӧмын довкйӧдлыштіс юрнас.
Радейтіс старик ассьыс чужанінсӧ и ӧні лыддис асьсӧ мыжаӧн.
Тойыштіс жӧ сійӧс тӧрыт кодкӧ ошйысьны аслас зарниӧн...
Сэсся старик петіс град йӧрӧ и, кисӧ син вевдорас пуктӧмӧн, видзӧдліс Порожнӧй вылӧ, код весьтын век на гӧвкъяліс асъя ру.
— Эк, мича юыс!..
а кор тулыснас босьтчас, сэки вывті нимкодь видзӧдны.
— Часлы, колӧ дӧмӧд видзӧдлыны, — думыштіс Андриан, сылы окота лои коксӧ веськӧдлыштны да. — Тшыкӧдіс менӧ тӧрыт Митрей аслас винаӧн... медым мор лыяс хвастунӧс.
Старик мӧдӧдчис ю катыдланьӧ вадор пӧлӧныс мунысь трӧпаӧд.
Сійӧ сӧмын на некымынысь воськовтіс, кыдзи пыр жӧ казяліс выль коктуй — мунӧма подковӧн дорӧм каблука мужскӧй сапӧга морт.
Татшӧм сапӧгыс Растёсын некодлӧн эз вӧв, и Андриан дед пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Аттӧ, некытчӧ шогмытӧм морт!..
Вот мый сійӧ думыштӧма!
Но, энлы...
Да ме сійӧс аслам киӧн джагӧда.
Старик ӧдйӧджык мӧдӧдчис.
Вот и Смородинка ю вом тыдовтчис, — сійӧ артмӧдӧма куръя кодьӧс, кӧні быдмис веж эжӧр.
Радейтана места вӧлі уткаяслы да дзодзӧгъяслы, кодъяс волывлӧны лӧнинас пӧткӧдчыны.
Эжӧраинысь эз бырлывлы посни чери.
Андриан дед ещӧ ылысянь на казяліс Смородинка вадорын пукалысь мужикӧс.
— Сідзи и эм, Митрей...
Дзик сійӧ!
Аттӧ, некытчӧ туйтӧм...
И мый сійӧ думыштӧма!
И збыльысь, тайӧ вӧлі Митрей дядь.
Сійӧ вӧлі лажыньтчӧма пу вор дорӧ да гудраліс воръяс васьыс лэптӧм лыасӧ ваыскӧд.
Гудралыштас да кисьтас гудыр васӧ, а сэсся шыбитас гырысь изъяссӧ да бара кисьтас ва.
Андриан дед ылысянь на гӧгӧрвоис, мый Митрей дядь корсьӧ зарни, вӧчӧ проба, кыдзи Андриан дед и ачыс вӧчлывліс промыселъяс вылын.
Зарни сьӧкыдджык лыа дорысь да пуксьӧ пыдӧсас.
Кор пожъялӧм лыасӧ шыбитан, кольӧ кымынкӧ зарни чир, эм кӧ сійӧ.
Сюрӧ кӧ зарниыс некымын чир, сідзкӧ пробаыс лоӧма бур.
Митрей дядь вӧлі сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс уджалӧ, мый сійӧ весиг эз и казявлы, кыдзи сы дінӧ воис Андриан дед: старик вӧлі кӧмтӧм и матыстчис видзчысигтыр.
— Тэ нӧ тайӧ мый, разбойник, вӧчан? — горӧдіс сійӧ, йӧткыштіс Митрей дядьӧс да пӧрӧдіс ворсӧ. — Эм-ӧ тэнад сӧвестьыд?
IV
Митрей дядьлӧн эз узьсьы дзонь вой.
Пырис сылы юрас дедлӧн зарни, быттьӧ крепыда тувъялісны клин.
Бергаліс, бергаліс сійӧ ӧти боксянь мӧд бок вылӧ да сэсся чеччис, мыйӧн муртса кутіс югдыны.
Сійӧ корсис посводзсьыс пу вор, кӧні Степанида моньыс пеславліс бельё, босьтіс сьӧрсьыс кӧрт кӧш да мӧдӧдчис веськыда Смородинка ю дорӧ, кӧні пӧткӧдчывліс ваын плавайтысь пӧтка.
Гашкӧ, тані пӧткӧдчывліс и сійӧ дзодзӧгыс, кодӧс куштіс Аннушка.
Сэсся некӧн эз вермы.
Ю кузяыс став местаясыс тӧдсаӧсь, и Митрей дядь ещӧ ичӧт дырйиыс на ветлывліс чери гусявлыны Андриан дед гымгаясысь.
Сійӧ и сэки вӧлі сэтшӧм жӧ пӧрысь и сэки тадзи жӧ чери кыйис порог горувъясысь, кӧні сулавлывліс чери, коді кайӧ вӧлі ю кузяыс дзик порогъясӧдзыс.
Местаяс вӧліны тӧдсаӧсь челядь дырсяньыс на, и Митрей дядь видзӧдіс ӧні на вылӧ выльног, промыслӧвӧй мортлӧн велалӧм синмӧн.
Зарни век сюрлывлӧ пӧкатаинъясысь, кытчӧ сійӧс вайӧ ваыс.
И тані, кӧнкӧ, сідзи жӧ сійӧс вайис Смородинкаӧ Ручьевӧй гӧрасянь.
Митрей дядь нарошнӧ кайис мыльк йылӧ да внимательнӧя гӧгӧр видзӧдіс Смородинкалысь визувтӧмсӧ.
Зарнилы самӧй лӧсялана места.
Митрей дядь думыштіс мукӧд зарни промыселъяс йылысь и решитіс, мый Смородинка ньӧти абу лёкджык.
Сійӧ думнас аддзис нин мыськӧм лыасӧ быдса гӧраясӧн, пустӧй порода чукӧръяс, временнӧй плотинаяс, код улын сулалӧны вашгердъяс (зарни пожъялӧм вылӧ киӧн бергӧдлан машинаяс), сёйӧн ляксьӧм рабочӧйяслысь чукӧръяс, балаганъяс дорын гажа бияс да став мукӧдторсӧ, мый овлывлӧ сӧмын приискъяс вылын.
Ак, эськӧ дедлӧн кӧ зарниыд збыльмас, — мый эськӧ тані лоӧ, вот дзик этайӧ Смородинка вылас!
Ставыс эськӧ гыны кутіс...
Мукӧд местаясын эм зарниыд, Урал пасьтаын быдлаын, торъя нин Сибырладор местаясын, — мыйла нӧ не лоны сылы сідзжӧ и Растёсын?
Кор Митрей дядь заводитіс вӧчны проба, сылӧн ставыс вуні.
Сыын тӧдчис настоящӧй промыслӧвӧй морт.
Проба кутіс воны помасянвыйӧдз нин, и сылы заводитіс кажитчыны, мый вор пыдӧсын «югъялыштӧ» ӧтик зарни чир, кор немвиччысьтӧг Андриан дед дзикӧдз путкыльтіс ворсӧ.
— Да мый нӧ тэ, дед?
Эн-ӧ йӧймы?
— Метӧ абу йӧй, а вот тэ, Митрей, йӧймӧмыд...
Мый тэ думыштін?
Ноко, висьтав!
— Тӧдан ӧд мый...
А веськыда кӧ шуны, тэныд нӧ кутшӧм делӧ?
Вӧча, мый меным колӧ, и некодлысь ог юась.
Дед сулаліс и дыр видзӧдіс Митрей дядь вылӧ веськыда, а сэсся ньӧжйӧник шуис:
— Митрей, эм тэнад сӧвестьыд?..
— Весиг мыйта колӧ...
— Митрей, неладнӧ тэ думыштӧмыд.
Эновт...
Тэ ӧд сиктсӧ ставнас пӧгибӧ вайӧдан.
Олім ми ӧнӧдз бура, а мый лоӧ сэк, кор зарниыд друг сюрас?..
Страшнӧ весиг шунысӧ, Митрей.
— Быдӧнлы нянь лоӧ, вот и ставыс.
— Аддзывлім ми, кыдзи шедліс няньыд зарни перйӧм помысь...
Тэ думайтан, ме нинӧм эг и думыштлы, кор Аннушка петкӧдліс меным тайӧ зарнисӧ?
Ставсӧ гӧгӧр думайті да сідз некодлы эг и висьтав.
Ставнымлы миянлы сыысь лоӧ беда, — вот ме и чӧв олі.
А вот тӧрыт быттьӧ менсьым кодкӧ кывйӧс разис...
Сэтчӧ жӧ грекыд вылӧ и тэ воин.
Митрей, мун тэ бӧр аслад промыселъяс вылӧ да вунӧд миян зарни йылысь.
Ме тэныд туй вылад пукта медбӧръя дас чӧлкӧвӧйӧс, кодӧс лӧсьӧдлі кулӧм бӧрын казьтылӧм вылӧ...
Менам грек, но, меным и кывкутны.
Кылан, Митрей?
Митрей дядь сӧмын шпыньмуніс.
— Вот мый, дед, пуксьы жӧ орччӧн да сёрнитыштам тӧлкӧн...
Мыйысь миянлы пинясьнысӧ?
Енмыс кӧ шуд ыстӧ, то кыдз самӧй тайӧ делӧсӧ гӧгӧрвоны?
Ӧні ме шатайтчи промыселъяс вылын верст кыксё сайын кымын, а тані друг зарниыд гортын, дзик пӧшти аслад зептын...
Но, сідзкӧ, бурторсянь бурӧс оз корсьлывлыны...
— Ак, Митрей, Митрей!...
Кывзы тэ пӧрысь мортлысь, мун.
Бурӧн тэныд шуа.
— А ме кӧ, шуам, ог кывзы?
Дугды грекӧ вӧйтчыны, дед...
Растёсыд ставнас менӧ жӧ кутас аттьӧавны дед зарниысь...
Дед дзеблаліс, а Митрей дядь корсис.
Сідз вот...
Кутшӧм нимкодь лоӧ ставныслы.
Сідз пӧрысь дед и муніс нинӧм кежысь, а Митрей дядь бара кутчысис уджӧ.
Но сылы лои уджавны весьшӧрӧ дзонь лун.
Став пробаыс вӧлі неудачнӧй.
Рытладорнас Митрей дядь ачыс кутіс сомневайтчыны, артмас-ӧ мыйкӧ.
А ставыс кӧ тайӧ дзодзӧг йылысь мойд, и Андриан дед сӧмын сералӧ Митрей вылын?
Аннушкаыд висьталас кӧть мый, а старик мудер.
Но, мӧдарсянь кӧ, мыйла сылы колӧ вӧлі тшӧктыны сійӧс, Митрей дядьӧс, мунны Растёсысь?
Ассьыс медбӧръя сьӧмсӧ кӧсйис сетны, сӧмын мед муні...
Митрей дядь юрын думъяс сідзи и гантайтчисны, быттьӧ лёк шӧрт.
То сійӧ сомневайтчис, то веритіс важсьыс ёнджыка.
Вӧвлывлі сідз, мый Митрей дядь весиг войяснас чеччывліс, — сылы век кыліс дзодзӧглӧн гогзӧм.
Ырскӧбтас-чеччыштас и котӧртас видзӧдлыны, кӧні дзодзӧгъяс пӧткӧдчӧны.
Сиктын тӧдмалісны, мый сійӧ корсьӧ зарни да быд удобнӧй случайын лэптылісны серам вылӧ.
— Эй, Митрей дядь, дедлысь зарнисӧ воштін!...
Дзодзӧгъяс кокалӧмаӧсь дедлысь зарнитӧ!
Митрей дядьӧс Растёсын вообще эз пуктывны настоящӧй мужик туйӧ.
Сійӧ том дырсяньыс на пышйис настоящӧй мужицкӧй уджысь да корсис кынӧмпӧт кокньыд удж помысь.
Да и гортас сылӧн эз пукавсьы: либӧ тулыснас, кор Порожнӧй ю кузя кылӧдӧны вӧр, пур вылын кывтас увлань да код тӧдас кӧні шатайтчас гожӧмбыд, либӧ мунас кытчӧкӧ промыселъяс вылӧ.
Но вонас ӧтчыд сійӧ непременнӧ волӧ аслас Растёсӧ.
Лолывлі и сідзи, мый Митрей дядь волывліс и кӧмтӧг, ӧти дӧрӧм кежысь.
Шойччыштас, сёйыштас-юыштас Спиридон вокыс ордын, а сэсся и бӧр мунас.
Ӧні сылы шуд уси зарни приискъяс вылын, и сійӧ эновтіс уджсӧ, медым петкӧдлыны Растёсын ассьыс вӧвсӧ, пасьсӧ да самӧварсӧ.
Дзонь кыксё верст кыссис, медым ошйысьыштны гортас аслас озырлунӧн.
Митрей дядь кӧсйис гӧститыштны сӧмын некымын лун, сэні дедлӧн зарниыс быттьӧ кӧрттувйӧн тувъяліс.
Став овмӧснас гортас веськӧдліс Спиридон вокыс, чорыд да стрӧг мужик.
Сійӧ некымынысь предлагайтіс Митрейлы юксьыны, но Митрей и кывзыны нинӧм эз кӧсйы.
— Мыйла миянлы юксьыны, любезнӧй вокӧй?
Олӧй-вылӧй, и сытӧг ставыс тіян...
Челядь менам да Дарьялӧн абу, но, сідзкӧ, нинӧм и юкны.
А менам всё-таки эм бать-мам керкаӧ пыранін...
Уна неприятность вайлывліс Спиридонлы вокыс, а ӧні торъя нин.
Челядь быд воськолын сылы долисны самӧвар йылысь, гырысьяс сералісны зарни корсьӧмысь.
— Тэ, Спиридон, эн нин соссьы...
Кӧнкӧ, Митрейкӧд тшӧтш ю кузя гӧняйтӧдланныд дзодзӧгъясӧс?
— Спиридон дядь, петкӧдлы самӧвартӧ! — горзісны челядь.
Помасис сійӧн, мый Спиридон заводитіс быдӧнысь дзебсясьны.
Терпениесьыс петӧм бӧрын сійӧ уськӧдчывліс вокыс вылӧ да заводитліс сійӧс вӧтлыны:
— Убирайтчы и аслад самӧварӧн, и пасьнад...
Олӧм эз ло.
— Любезнӧй вокӧй, терпитышт неуна, — вӧйпӧдіс сійӧс Митрей дядь. — Этша ӧмӧй больгасны йӧйталӧмысла...
Прӧста завидь, вот и больгӧны.
Мӧдарӧ кӧ, Спиридонӧс кутіс йирны горшлун.
А друг кӧ Митрей аддзас зарнисӧ?
Вот ӧд кыськӧ аддзӧма жӧ сійӧс промыселъяс вылысь.
Татшӧм некытчӧ туйтӧм йӧзлы шуд.
Эз вунӧд Спиридон, мый Митрейлӧн вӧлі на сьӧм ветымын шайт, мый сиктсаяс арталӧм серти лоӧ ёна нин уна сьӧмӧн.
Та мында сьӧм вылад позьӧ дзонь во весь овны.
Сідз и тадз думайтіс Спиридон да шуис терпитны.
Да сэсся некыдз оз и позь вӧлі.
А Митрей дядь пыр ветлӧдліс аслас ворйӧн да вӧчаліс пробаяс.
Недель кык коли весьшӧрӧ, и сійӧ думыштіс нин вӧчны проба настоящӧй ногӧн.
Вӧчны вашгерд — медся прӧстӧй делӧ.
Босьтіс куим пӧв, ӧтлааліс найӧс глаголь ногӧн, вӧчис тшупӧдъяса пу пыдӧс, а вылысяньыс вевттис тертука моз розьӧдлӧм кӧрт листӧн.
Татшӧм вашгердсӧ сійӧ сувтӧдлывліс кӧнсюрӧ Смородинка вадорын да заводитліс уджавны.
Первойсӧ Митрей дядь судзӧдліс лыа да сӧвтліс сійӧс розьӧдлӧм кӧрт лист (грохот) вылӧ, сэсся Аннушка гумлаліс ведраӧн ва да кисьталіс сійӧс пу жӧлӧбӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ва киссян помнас дзик грохот весьтас, мый понда ва струяыс вӧлі усьӧ веськыда лыа вылас.
Дарья ичӧтик кӧрт зырйӧн гудраліс грохот вылысь лыа, шыблаліс галькисӧ бокӧ.
Ваыс нуліс пожъялӧм сёйсӧ да лыасӧ, и сӧмын мыйтакӧ кольлі вашгердлӧн тшупӧдӧсь пӧката пыдӧсас, кӧні, удельнӧй весыс вӧсна, кольӧ зарни.
— Лӧсьӧд машинасӧ, заводит! — грохот вылӧ лыасӧ шыблалігӧн командуйтіс Митрей дядь. — Старайтчыштӧй, шӧвк тугъяс...
Аннушка, зэлӧдчыштлы.
Гӧрд чышъян тэныд ньӧба.
Кор татшӧм ногӧн вашгерд вылын пожъявлісны лыа пуд комын, Митрей дядь заводитліс «воӧдны зарни».
Жӧлӧбсянь лэччысь струясӧ чинтывлісны, и Митрей дядь аслыссяма щӧткаӧн торйӧдавліс вашгерд пыдӧсӧ чукӧрмӧм лыасӧ сідз шусяна шлихъясысь, мӧд ногӧн кӧ сьӧд лыасьыс, коді артмӧма вывті посни железняк осколокъясысь.
Тайӧ шлих письыс пыр и сюрлывлӧ зарни.
Вашгерд вылын первойя пробаяс сідзжӧ нинӧм эз сетны: зарнилӧн некутшӧм след абу и вӧлӧма.
Митрей дядь дзугыльмыліс, а аскинас заводитліс уджавны ещӧ зільджыка.
Сиктысь первойсӧ волывлісны видзӧдны Митрей дядьлысь уджсӧ, балагуритісны да довкйӧдлісны юрнаныс.
— Эн кӧ пукты, — эн и корсь, Митрей дядь...
Сэсся тайӧ быдӧнлы мустӧммис, и волывліс сӧмын ӧти Андриан дед, пуксяс бокӧджык и виччысьӧ помасьӧмсӧ.
— Нинӧм абу, дед...
— <rus>Слава тебе, господи</rus>! — шулывліс старик быдпӧрйӧ.
— Господи, ну кымӧрсӧ бокиті...
Андриан дедлӧн кыптіс лача, мый Митрей дядьлы нинӧм оз сюр и ставыс кольӧ важног.
V
Дзонь тӧлысь чӧж Митрей дядь терпитіс сӧмын куш неудачаяс, но сійӧ ньӧти эз чинты сылысь вынсӧ, а, мӧдарӧ, лолі весиг збодерджык.
— Сэні сійӧ, зарниыд, сӧмын крепыда пукалӧ муас, — шулывліс аслыс Митрей дядь. — Нет, вокӧ, он пышйы...
Митрей дядь арталӧм серти, зарниыс должен лоны Смородинка визувтанінын либӧ Ручьевӧй гӧраысь сэтчӧ усьысь логъясын.
Зарни россыпьяс пыр овлывлӧны буретш сёнъясын да посньыдик юяс визувтанінын.
Сэсся кольлі на Отряхина гӧра, кытысянь вӧлі усьӧ кык Безымянка ю, — и сэні вермас лоны зарни.
Первойсӧ Митрей дядь кӧсйис корсьны буретш сійӧ местасӧ, кытысь дзодзӧгъяс ньылалӧмаӧсь зарни чиръяссӧ, но, весьшӧрӧ дзонь тӧлысь мырсьӧм бӧрын, сійӧ решитіс корсьны зарнисӧ логъясысь.
Рассуждениеыс вӧлі прӧстӧй: дзодзӧгъяс, тыдалӧ, зарнисӧ кокалӧмаӧсь Порожнӧй ю пыдӧсысь, а сэтчӧ сійӧс вӧлі вайӧма ваӧн кытыськӧ Ручьевӧй гӧраысь либӧ Отряхинаысь.
— Он дур! — аслыс шулывліс Митрей дядь. — Кӧть кыдзи он дзебсясь, а меысь он пышйы...
Аслас неудачаяслысь помкаяссӧ разбирайтіг Митрей дядь воис, колӧ шуны, чорыд убеждениеӧ, мый сылысь синсӧ пӧртӧ Андриан дед.
Мый эськӧ сэсся сылы пукавны вашгерд дорын?
Мыйӧн сӧмын заводитас воӧдны зарни, — старик бара нин тӧрчитӧ сэн и синсӧ оз вештыв.
Гашкӧ, сійӧ тӧдӧ и сэтшӧм кыв, мый зарниыс син улысь пышйӧ, — сійӧ сэн, а оз тыдав.
— Вот мый, дед, — шуис ӧтчыд Митрей дядь. — Мый тэ тӧрчитан сэні?
Мунін эськӧ тэ мед аслад паччӧр вылӧ...
— Меным и тані лӧсьыд...
— Збыльысь мун, дед.
Бурӧн тэныд шуа.
— Мый ме, сёя тэнӧ али мый?
— Сёйны он сёй, а всё-таки эсійӧ...
Синмыд тэнад шуштӧм.
— А ме всё-таки кута пукавны... шошаӧд шыбитны он лысьт.
Абу сэтшӧм закон, медым дедӧс да сьылітшуптас.
— Ок, кутшӧм тэ...
Андриан дедлы и аслыс заводитіс кажитчыны, мый муртса кӧ сійӧ мунас, Митрей дядь пырысь-пыр жӧ аддзас зарнисӧ.
Тайӧ недоразумениеыс помасис сійӧн, мый Митрей дядь дзик эз кут воӧдны зарнисӧ старик дырйи, а сэсся заводитіс ветлӧдлыны местаысь местаӧ, медым дзебсьыны асныра старикысь, кӧть тайӧс вӧлі и сьӧкыд вӧчны.
Андриан дед тӧдмасис уджыскӧд и стӧча тӧдіс водзвыв, кӧні Митрей дядь кутас вӧчны проба.
— Пукалӧ, быттьӧ варыш! — ропкис Митрей дядь. — Аслыс ни йӧзлы...
Тэнад али мый зарниыс, дедӧ?
— А тыдалӧ, менам, кор тэныд оз сетчы киад...
— Гашкӧ, тэ и кыв тӧдан?
— Гашкӧ, и тӧда...
Митрей дядь дзикӧдз шогӧ усьлывліс.
Весьшӧрӧ уджаліс дзонь тӧлысь, сёйис дас чӧлкӧвӧй дон, куш винасӧ шогысла мыйта юис, — и век нинӧм.
Но ӧні сійӧ решитіс вӧчавны настоящӧй разведкаяс, кыдзи найӧс вӧчӧны настоящӧй промыселъяс вылын.
Водзджыксӧ сійӧ шыбласис местаысь местаӧ некутшӧм тӧлктӧг — сэті кодйыштас, мӧдлаті, коймӧдлаті, а ӧні заводитіс нин кодъявны настоящӧй шурфъяс, мӧд ногӧн кӧ кузьмӧс гуяс, кытчӧдз эз волы лыаӧдзыс...
Быд логӧ сійӧ кодйис куим татшӧм шурф — ӧтикӧс йылас, мӧдӧс шӧрас и коймӧдӧс помас.
Зарни вермис не веськавны вашгерд вылӧ кык помка вӧсна: либӧ вӧлі зэв ляпкыд да сэки сійӧс нуліс ваыс, либӧ лыаыс веськавліс сёй сора, и сэки сійӧс сьӧкыд вӧлі мыськыны.
Сэсся и медбӧръя случай, — гырысь зарни сюрлывлӧ мукӧд дырйи чукӧръясӧн, а сійӧ эз на вермы корсьны сэтшӧм чукӧрсӧ.
Правда, некымынысь веськавлісны посньыдик «зарни чиръяс», но найӧ вӧліны сэтшӧм посньыдикӧсь, мый сьӧкыд вӧлі тӧдны, зарни сійӧ али абу зарни.
— Эк, кислотаыд абу... — шогсис Митрей дядь. — Кислотанад эськӧ инмӧдчин — зарнитӧ эськӧ и тӧдмалін.
А то пинь улад татшӧм посни чиръясыд оз сюрны.
Митрей дядь уджаліс ещӧ кык недель.
Бур йӧз важӧн нин страдуйтісны видз вылын, пуктісны тӧв кежлӧ турун.
Спиридон увгис, мый Митрей дядь кутӧ Аннушкаӧс татшӧм пӧраӧ.
Ковмис Аннушкаысь мынтысьны.
Ӧдва сӧгласитчисны кык гривенникӧн лун — Растёсын кывлытӧм дон.
Илья лун кежлӧ йӧз бара чукӧртчисны асланыс сиктӧ.
Вӧлӧмкӧ, Митрей дядь эновтӧма ассьыс уджсӧ да юӧ некымын лун нин.
— Тэ нӧ мый сэсся лодырничайтан? — шензис Спиридон.
— Шогла, муса вокӧ...
Ылӧдіс менӧ Андриан дед аслас зарниӧн.
Сераліс старик ме вылын...
Вот ме и юси.
— Колӧ тай тэныд кывзыны...
Дед важӧн нин выжыв.
А гашкӧ, зарниыс эз и вӧв дзодзӧг пытшкысь...
Вунӧдіс старик либӧ сорсис.
— Прӧстӧ сераліс менӧ...
А ме, йӧйыд, уджала, ме старайтча, ме ку пытшкӧ ог тӧр.
Мусӧ мыйта кодйи...
А мыйта ещӧ терпиті серамсӧ.
Ӧбиднӧ ӧд, кор быдӧн йӧй туйӧ пуктӧны.
— Мый нӧ сэні норасьнысӧ...
Сійӧ сідз...
— Сідзкӧ, тэ ногӧн, ме йӧй?
— Йӧй не йӧй, а сэтшӧм кодь.
Код юра Митрей дядь ветлӧдліс сикт кузя да норасис Андриан дед вылӧ.
— Ылӧдіс сійӧ менӧ, пӧрысь кӧлдун...
Ок, кутшӧма ылӧдіс!..
Став сьӧмӧс видзи сёйӧм-юӧм вылӧ.
Сьӧмсӧ видзи удж вылын чӧлкӧвӧй кызь, выль сапӧг гоз кисьті, дӧрӧмӧс косялі, — ставсӧ он вермы артавны.
А мыйта ещӧ менсьым кульыштіс любезнӧй вок Спиридон Аннушкаӧс кык недель чӧж уджӧдӧмысь.
Гӧгӧр менӧ кытшалісны.
— Да, ӧшибкатор тэ вӧчыштін, — жалитісны мужикъяс, — ыштін дед зарни вылӧ.
Растёсын Илья лун праздничайтӧм бӧрын Митрей дядь мӧд лун асывнас муніс.
Дарьяӧс сійӧ колис Спиридон ордӧ.
— Мед сійӧ ӧні тіянын олыштас, — шуис вокыслы Митрей дядь. — Меным ӧні абу сыӧдз...
А ӧні кежлӧ коля сылы сёйӧм вылӧ вит чӧлкӧвӧй.
Мыйӧн лым усьыштас, локта Растёсӧ.
Тайӧторйыс — именнӧ, мый Митрей дядь колис гӧтырсӧ Растёсӧ, — вайӧдіс быдӧнӧс сомнениеӧ, а Андриан дед веськыда шуис:
— Мыйкӧ мудеритӧ Митрей...
Прӧста эз коль Дарьяӧс тӧлӧдз.
Растёсса бабаяс дед моз жӧ шуалісны.
Да, тӧдӧ мыйкӧ Митрей дядь, но оз висьтав и ставсӧ кӧсйӧ пӧръявны.
Гӧтырсӧ ӧд войдӧр пыр аскӧдыс нулывліс.
Гожӧм коли ӧдйӧ, и воис зэра, кузь ар, кор Растёсӧ оз позь вӧлі ни подӧн мунны, ни вӧлӧн.
Кор заводитіс кынмавны да уси первойя лым, бабаяс кутісны эльтны Дарьяӧс:
— Мый нӧ тэнӧ мужикыд вунӧдіс, Дарьюшка?
Гуляйтны, тыдалӧ, кутіс...
Промыселъяс вылад ӧд йӧзыд збойӧсь.
— Нинӧм, локтас, — увереннӧя вочавидзліс Дарья.
Пуксис вӧла туй, воис тӧв, а Митрей дядь быттьӧ ваӧ вӧйи.
Спиридон броткис моньыс вылӧ.
— Вот ещӧ дармоедкаӧс ен сетіс...
Мун аслад мужик дінӧ, Дарья, а вердны тэнӧ прӧста ме ог кут.
Мед мужикыд вердас...
— А кытысь ме сійӧс корся?
Некытчӧ ог мун...
Торъя нин ёна Дарьяӧс кесліс Степанида моньыс, коді укӧрайтіс сійӧс быд нянь кусӧкысь.
— Уна-ӧ нӧ сьӧм вит чӧлкӧвӧйыд?
Чӧлкӧвӧйӧн тӧлысь оз во, артавны кӧ.
Дарья чӧв оліс и быдӧнысь гусьӧн бӧрдіс.
Сійӧ веритіс, мый мужикыс локтас, но сьӧкыд вӧлі виччысьны.
Помасис сійӧн, мый Дарья муніс овны Андриан ордӧ.
Старик оліс Кузька внукыскӧд аслас керкаын да вӧлі рад, мый Дарья олыштас сы ордын; нывбаба мортыд и дӧмыштас, мый колӧ, и вурыштас, и сёянтортӧ пуас.
— Мый нӧ, сійӧ... — шуаліс старик. — Тӧран тай керкаас.
— Тэ вӧсна ӧд мучитчыны лоӧ, — норасис Дарья. — Не кӧ тэнад проклятӧй зарниыд, менӧ эськӧ мужик эз эновт Растёсӧ.
— Но, мый та йылысь сёрнитнысӧ...
Эновт.
Сійӧ кольӧма нин...
Эз нин бур юрӧн менам сэки висьтавсьы.
Митрей дядь локтіс, кор сійӧс дзик нин дугдісны виччысьны.
Тайӧ вӧлі рӧштвоысь неуна водзджык, медся кӧдзыд дырйиыс.
Сійӧ эз ӧтнас во, а вайӧдіс сьӧрсьыс золотопромышленникъяслысь дзонь партия.
— Но, ӧні ті кутанныд менӧ аттьӧавны, — шуаліс Митрей дядь. — Вот кор дедлысь зарнисӧ лэптам, сӧмын тшын-бус кутас мунны.
Локтісны сразу нёль вӧла-доддьӧн.
Сэні вӧлі главнӧй золотопромышленник, степеннӧй старик Иван Васильевич, вӧліны кык штейгер, вӧліны опытнӧй приискӧвӧй рабочӧйяс.
Сиктыс ставнас гызис.
Нинӧм на татшӧмыс эз лолывлы Растёсын.
Партия шойччис лун-мӧд, а сэсся Митрей дядь нуӧдіс найӧс разведка вылӧ.
Сылӧн вӧлі пасъялӧма став местаяссӧ, кытысь сюрлывліны зарни «пасъясыс».
Удж кутіс пуны.
Кын мусӧ сывдісны кӧстеръясӧн, а пробаяс мыськалісны керкаын.
Иван Васильевичлы вӧлі зэв нимкодь, сійӧ ошкис Митрей дядьӧс.
— Зарни настоящӧй, — шуаліс Иван Васильевич. — Позьны кутас уджсӧ тулыссянь заводитны...
— Таысь бурыс оз нин тӧр, Иван Васильевич.
Ӧти кывйӧн, дедлӧн зарни!
Старикыд эз прӧста сійӧс сэтшӧма гусьӧн видз...
Андриан вӧлі вывті ёна скӧрмӧма Митрей дядь лукавитӧм вылӧ да сӧмын чуньнас грӧзитіс сылы:
— Оз ло тэныд шуда олӧм, Митрей...
Мыйла, лукавӧй, пӧръялін Андриан дедӧс?
Вот кыдз тасасяс горшад дедлӧн зарниыд...
VI
Мӧд гожӧмнас Растёс лои тӧдны позьтӧмӧн.
Тӧвнас Иван Васильевич вӧчис заявка выль прииск йылысь, а ыджыдлун кежлӧ локтісны нин горнӧй чиновникъяс приискӧвӧй площадь отводитӧм могысь...
Приисклы сетісны ним «Дедлӧн прииск».
Сы вӧсна, мый гожӧмнас Растёсӧ оз позь вӧлі вӧлӧн веськавны, тӧвнас вӧлі вайӧма быдсяма припасъяссӧ, унапӧлӧс приискӧвӧй кӧлуй да сё ветымын кымын морта партия рабочӧйясӧс.
Уджъяссӧ заводиттӧдз Смородинка дорӧ стрӧитісны приискӧвӧй контора, рабочӧйяслы казарма, а сэсся Смородинка юсӧ потшисны плотинаӧн, медым сувтӧдны сы увдорӧ будущӧй золотопромывальнӧй машина «бутара».
Ёкмуніс сьӧлӧмыс пӧрысь Андриан дедлӧн, кор вӧрын кыліс черӧн керасьӧм шы.
«Ок, менам кывйӧй ставсьыс мыжа, — думайтіс старик. — Нинӧм эськӧ татшӧмыс эз вӧв, ме кӧ эг висьтав сэки весьшӧрӧ...»
Жаль вӧлі стариклы и нэмӧвӧйся вӧрыс, и растёсса шынитӧв олӧмыс, и аслас воддза спокойыс.
Выль зарни промыселъясысь сійӧ нинӧм бурсӧ эз виччысь.
Важногыс эськӧ бурджык вӧлі...
Митрей дядь получитіс сё ветымын чӧлкӧвӧй Иван Васильевичсянь да сы дінын ӧні вӧлі олӧ главнӧй сӧветник пыдди.
Кодыр Иван Васильевич патеранас оліс Спиридон ордын, сэки Митрей дядь век ошйысис вокыс водзын:
— Куралӧй сьӧмсӧ, муса вокӧй, да менӧ лёкӧн энӧ казьтылӧй.
И патераысь босьтанныд, и турунысь, и быдсяма кесъялӧмсьыс, а невестка Степанида Ляксевна аслас бабьей уджсьыс получайтӧ медся бура.
Мый нин шуан Аннушкаӧс, да и сылы вичмылӧ, кор гривенник, кор и быдса кык гривенник.
Со кутшӧм Митрей дядьыд!
Спиридон дядь вӧлі збыльысь дӧвӧлен да шуда.
Сійӧ кураліс сьӧм быдторйысь да арталіс ас думнас, мыйта эськӧ сійӧ нажӧвитіс войдӧр, воддза вояснас, вузавліс кӧ эськӧ турун, пес, зӧр да мукӧдтор.
Вӧлі артмӧ сэтшӧм убытка, мый Спиридон дядь сӧмын ружӧктывліс.
Тайӧ думъясыс пемдӧдлісны Спиридонлы ставпӧлӧс долыдлунсӧ.
Помилуйтӧй, нем чӧжыс йӧйӧн оліс!
Зато Степанида вӧлі помтӧм шуда, чистӧ бабьей горшлунӧн тырӧма.
Войдӧр сійӧ и синнас некутшӧм сьӧм эз аддзывлы, — кысь сьӧм нажӧвитны бабалы сиктын? — а сэні на, получайт быдсяма посниторйысь.
Сійӧ и пӧжасис Иван Васильевичлы, и песласис, и вузавліс ставсӧ, мый сылӧн вӧлі бабьей овмӧсас, — йӧв, кольк, нӧк, вый, лук, картупель.
Сэсся кутіс вузавлыны колана случай кежлӧ чукӧртӧм белиттӧм кыз дӧра, сера дӧра, — мӧда-мӧд вежмӧн ньӧбалісны рабочӧйяс.
Весиг войяснас сылы этша сюрлі узьны: колӧ вӧлі дӧмны-вурны приискса рабочӧйяслы.
Кажитчӧ, вӧлі кӧ эськӧ дас ки, и то эз тырмы.
Мукӧд растёсса бабаяс сідзжӧ ки лэдзлытӧг мырсисны удж вылын.
— Висьталӧй меным пасибӧ, тьӧткаяс! — ошйысис Митрей дядь. — Вот ме тіянлы дедлысь кутшӧм зарни петкӧдлі...
— Сідз нин тэ понда енлы кевмам, Митрей Кондратьич.
— Тэ абу мужик, а веськыда угодник миянлы, йӧй бабаяслы.
Тэ кузя, позьӧ шуны, светсӧ аддзим.
Олім дзик йӧйяс моз и весиг эгӧ тӧдлӧй, кутшӧм сэтшӧм сьӧм овлывлӧ вӧльнӧй светас...
— Сідз, сідз, донаясӧй...
Ті нин старайтчыштӧй.
Митрей дядь быд лун вӧлі гажакодь, а сэн ещӧ быдӧн мӧда-мӧд вежмӧн гӧститӧдӧны, сӧмын ю.
Кажитчӧ, кулӧм морт и сійӧ эськӧ эз вермы терпитны...
Сӧмын ӧтнас Андриан дед вӧлі недӧвӧлен, кӧть Митрей дядь и ёна тӧждысис сы вӧсна.
— Андриан дед, а ме тэнӧ приискӧвӧй контораӧ стӧрӧжӧ пукті, — шуаліс Митрей дядь. — Удж некутшӧм абу, да ещӧ дась сёян-юан.
Куйлы бок вылад да получайт сьӧм...
Караулит ассьыд зарнитӧ.
— Вот тэнад, Митрей, дум вылад пыр сьӧм да сьӧм, а сійӧтор тэ он гӧгӧрво, мый сьӧм дорад колӧ имеитны привычка.
Буретш тэнад сьӧмысь Растёсын и йӧймасны йӧзыс.
Тӧвнас и Андрианлы этшаник сьӧм вичмыліс.
Сійӧ кыйліс порог увдоръясысь чери да вузавліс сійӧс.
Иван Васильевич радейтӧ вӧлі свежӧй черитӧ, торйӧн нин кослун дырйи, да и мукӧдыс сідзжӧ — приискса расходчик, писарь, штейгеръяс.
Ыджыдлун бӧрын быдӧн кутісны зэв ёна виччысьны тувсовъя ытва, кор воссясны юяс, и сылӧ му.
Мыйӧн шондӧдыштіс, Иван Васильевич муніс овны аслас контораӧ, а сыкӧд тшӧтш и мукӧд служащӧйяс ставныс.
Рабочӧйяс овмӧдчисны казармаын.
Спиридон дядь лыддис тайӧс аслыс веськыд убыткаӧн да ропкис рытӧдзыс.
Нажӧвитчис ӧні ӧтнас Степанида, и Спиридон дядь завидуйтіс гӧтырыслы.
Сійӧ некымынысь кутліс мырддьыны Степанидалысь сьӧмсӧ, но сійӧ заводитліс сэтшӧма шумитны да горзыны, мый Спиридон сідзи и эновтчывліс.
— Да тэ, тыдалӧ, дзикӧдз йӧймӧмыд, Степанида? — шензис сійӧ.
— Нинӧм ме эг йӧймы, а менсьым сьӧм тэ эн вӧрзьӧд.
Муна вот контораӧ Иван Васильевичлы пӧжасьысь пыдди, — сы мында и аддзылан...
тырмас менӧ нартитны тэныд.
Вит чӧлкӧвӧй меным жалӧванье вӧзйӧ Иван Васильевичыд...
Иван Васильевич збыльысь корис Степанидаӧс ас дінас, но сійӧ эз мун, эз кӧсйы кисьтны ассьыс крестьянскӧй овмӧссӧ.
Терпениесьыс петӧм Спиридон кыкысь кымын заводитліс нӧйтны гӧтырсӧ, мый войдӧр некор эз вӧвлы, а Степанида пышйыліс норасьны Андриан дедлы.
— А тэ сылы сет сьӧмтӧ, — велӧдіс старик — вот и оз ло грекыд.
— Нинӧм вылӧ ог сет, — шуаліс Степанида.
— Мыйла нӧ ме кута ассьым сьӧм сылы сетны?
Сійӧ и сідз нин быд пельӧсын лукйысис, пыр корсьӧ менсьым сьӧм...
Настоящӧй удж заводитӧмыс нюжаліс сы вӧсна, мый Смородинка ёна туис да кырӧдіс плотинасӧ.
Ковмис вӧчны выльысь, и рабочӧйяслы лои уджавны лун и вой.
Плотинасӧ стрӧитісны Митрей дядь индалӧм серти, и Андриан радліс.
— Смородинка оз кӧсйы сетны ассьыс зарнисӧ, — висьталіс сійӧ.
— Вот кутшӧма сійӧ туис да мӧдіс пуны...
Но плотина выльысь вӧчисны, и уджъяс заводитчисны.
Ещӧ медбӧръя лым дырйиыс на вӧчлісны шурфъясӧн зарни россыплы подробнӧй разведкаяс, а сэсся вӧлі кульӧма верховниксӧ, мӧд ногӧн кӧ пустӧй породаыслысь слӧйсӧ, коді артмӧма сёйысь да сідз шусяна шлихъясысь.
Зарни пожъялан машина вӧлі сувтӧдӧма дзик плотина дорас, медым ваыс шлюзсьыс веськыда веськалас машинаас.
Тайӧ сибирскӧй бутараыслӧн устройствоыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Машинаыслӧн главнӧй частьнас вӧлі зэв ыджыд кӧрт воронка, кодӧс вӧчӧма розьӧдлӧм котельнӧй кӧртысь.
Сійӧс крепитӧма горизонтальнӧй аслыснога станок вылӧ да бергаліс кӧрт чӧрс вылын вӧлӧн бергӧдлӧмӧн.
Тайӧ воронкаас кисьталӧны лыа, а вывсяньыс усьӧ ён ва струя.
Бергӧдлӧмсьыс лыаыс пожъяссьыліс ваӧн и киссис пуысь вӧчӧм кузь шлюз вылӧ, кӧні сійӧс «воӧдлісны» луннас кыкысь шлихъяссӧ сулӧдӧмӧн, на пытшкысь зарнисӧ янсӧдӧмӧн.
Кор вӧлі уджалӧ бутара, вӧлі кылӧ страшнӧй шум кӧрт воронкаын гырысь изъяс бергалӧмысь.
Коннӧй приводӧн уджаліс Кузька, кодӧс Митрей дядь шуліс «главнокомандующӧйӧн».
«Но, главнокомандующӧй, заводит ассьыд музыкатӧ!» — быдпӧрйӧ горӧдліс Митрей дядь сы дінті мунігӧн.
Гырысь кӧзяйскӧй уджъяс кындзи, вӧлі восьталӧма и посньыдикъясӧс, сідз шусяна «старательскӧйясӧс».
Смородинка вылысь зарни аддзӧм йылысь слава паськаліс нин, и старательяслӧн посни артельяс локталісны быд лун.
Быд татшӧм артельлы сетлісны дас квадратнӧй сажень ыджда делянка, и, условие серти, став перйӧм зарнисӧ должен лоны сетӧма приискса кӧзяинлы, — дерт, шусьӧм дон вылӧ.
Иван Васильевич назначитіс куим чӧлкӧвӧйӧн зӧлӧтникысь.
Ачыс сійӧ сетліс казнаӧ став зарнисӧ нёль чӧлкӧвӧйӧн.
Старательяс уджалісны вашгердъяс вылын и олісны балаганъясын да землянкаясын.
Рытъяснас быд татшӧм балаган дорын ӧзъялісны бияс, кылісны сьылӧмъяс да гудӧкӧн ворсӧм.
Приискса йӧз ассьыныс сьӧкыд уджсӧ переноситлісны вывті збодера.
Шондіа гажа лунъясӧ прииск вӧлі зэв ыджыд табор кодь.
Первойсӧ растёсса йӧз эз кужны уджавны, а сэсся старательяслысь велалісны да сідзжӧ заводитісны босьтавны делянкаяс.
Весиг Спиридон решитіс видлыны шуд, кӧть сылӧн сэтысь, дӧсадаысь кындзи, нинӧм эз артмы.
Сійӧ вежаліс быдӧнлы, кодлы зарниыс сюрліс унджык, и дугдывтӧг броткис, арталіс, мыйта терпитӧ убытка.
Орчча артельыс кӧ нажӧвитліс куим чӧлкӧвӧй суткиӧн, а сійӧ сӧмын кык чӧлкӧвӧй да джын, то артмӧ куш убытка дзонь пӧлтинник.
Сыкӧд уджалысь Степанида да Аннушка сідзжӧ вӧліны недӧвӧленӧсь приискӧвӧй уджӧн, сы вӧсна мый лолывлі пачкайтчыны приискӧвӧй сёйӧн.
Регыд Спиридон эновтіс ассьыс уджсӧ да пиняліс Митрей воксӧ:
— Тайӧ тэ менӧ ыззьӧдін босьтны делянкасӧ, Митрей...
Чӧлкӧвӧй дас лои куш убыткаыс, а ставыс тэ вӧсна.
— Ладнӧ...
Сідз кӧ нин артмис, ме тэныд отсала, муса вок, — висьталіс Митрей дядь. — Эм ӧтитор, сійӧ нин медся вернӧй...
— Но, висьтав?
— Кабак восьты...
Сӧмын мужикъясыс прииск вылын кыксёысь унджык, сэсся артыштлы ассьыным растёссаяссӧ.
Ачым ме думыштлі тайӧ делӧнас займитчывны, да Иван Васильевич метӧг коляс китӧм кодь.
Сӧмын некодлы эн висьтав, мый ме тэнӧ велӧді, торъя нин — Иван Васильевичлы.
Сёяс менӧ сійӧ ловъя вылысь...
Оз радейтны кӧзяева, кор рабочӧйяс заводитӧны юны да тышкасьны...
Кык вежон мысти Растёсын воссис кабак.
Тайӧ вӧлі сикт пуксьӧмсяньыс первойя кабак.
Войдӧр гусьӧникӧн вузасьлывліс винаӧн озыр мужик Аким, а ӧні — дзонь кабак.
Приискса йӧз сідзи и валитісны Спиридон ордӧ, а праздникъяснас кабак дорын вӧлі настоящӧй толкучка.
Спиридон кутіс получайтны барыш, но всё-таки броткис вокыс вылӧ, мыйла сійӧс водзджык вокыс эз велӧд: мыйта прӧста кад воштӧма, а ӧд быд лун — сійӧ убытка.
Локтіс выль кабакӧ и Андриан дед, юис стӧкантыр вина да шуис:
— Вот та помысь, дзик тайӧ винасьыс, став грекыс и лои дед зарниӧн.
VII
Дедлӧн прииск вылын зарни перйӧм муніс бура, и первой гожӧмнас Иван Васильевич пожъяліс пуд куим кымын зарни.
Зарниыс эськӧ лыа пытшкас вӧлі и этшаник, сӧмын доля комын гӧгӧр сё пуд лыаын, но бур сійӧ, мый россыпыс вӧлі рӧвнӧй, лыаыс эз вӧв зэв пыдын и ваыс лыасӧ мыськыны вӧлі ныр улын.
Ставыс тайӧ имеитіс зэв важнӧй тӧдчанлун да зарни перйӧмсӧ вӧчис выгоднӧйӧн.
Сы вӧсна Иван Васильевич колис весиг тӧвся перъянінъяссӧ, кӧні пожъялӧмыс муніс тӧвся шоныд корпусъясын шонтӧм ваӧн.
Кутшӧмкӧ ӧти во мысти Растёс лои тӧдны позьтӧмӧн.
Стрӧитісны выль керкаяс, важ керкаясыс лоины выль вевтаӧсь; ньӧбалісны вӧвъяс; бабаяс кутісны тшапитчыны ситеч ковтаясӧн да резинӧвӧй калошиясӧн, а мужикъяс частӧджык да частӧджык волывлісны Спиридон ордӧ.
Дженьыда кӧ шуны, ставыс мӧдіс выльногӧн, мыйысь сэтшӧма поліс Андриан дед.
Правда, тӧв кежлас Растёс ёна лӧнис, но и овмӧдчиссӧ не важногыс.
Быд вомысь сӧмын и кылан зарни йылысь сёрни.
Асланыс крестьянскӧй уджыс киас эз пырлы.
Вӧр куреньясын некод эз кӧсйы уджавны, а быдӧн виччысисны бара тулыслысь воӧм, кор воссяс прииск.
Андриан дед сӧмын ӧтнас ружтіс важмоз, но сӧмын сідзи, мый кольччис тӧв кежлӧ караулитны приискӧвӧй контора.
Сійӧ оліс прииск вылын и важмоз кыйис Порожнӧй юысь чери.
Старик сӧмын юрнас качайтіс, кор видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчсьӧ Растёсын.
Ӧтнас кабатчик Спиридон мый сулаліс!
Дзикӧдз йӧймис мужикыд барышъяссьыс, и вӧтӧн, и вемӧсӧн аддзыліс сӧмын ассьыс сьӧмсӧ.
Горшлуныс вайӧдіс сэтчӧдз, мый сійӧ кутіс сетавны винасӧ ас сиктсаясыслы долгӧн, гожся удж дырйи, дерт, аслыс гырысь процентъяс босьтны кӧсйӧмӧн.
Ю, а бӧрыннас артмӧдчам...
Мӧд гожӧмнас уджалысьыс чукӧрмис куимсё мортӧдз, и зарнисӧ вӧлі перйӧма нин вит пуд.
Торъя нин счастливитіс старательяслы.
Морт вит растёсса мужикъяс пиысь пӧрины, мужикъяслӧн важнога арталӧм серти кӧ, богачьясӧ, ӧти гожӧмын нажӧвитісны неуна эзджык сюрс шайтӧн да.
Та вылӧ видзӧдӧмӧн ставӧн уськӧдчисны корсьны шуд промыслӧвӧй удж помысь.
Найӧс, кодъяс рӧзӧритчисны, эз артавлыны, а аддзылісны сӧмын озыръясӧс, да сӧмын на вылӧ ставныс индылісны.
Коймӧд гожӧмнас вӧлі перйӧма зарнисӧ сӧмын пуд мында.
Россыпь помасис.
Иван Васильевич решитіс, мый Растёсын сэсся вӧчны нинӧм, да дугӧдіс уджсӧ.
— Дедлысь став зарнисӧ перйим, — растёсса мужикъяскӧд прӧщайтчигӧн шутитіс сійӧ. — Ӧні корсьӧй бабушкалысь зарни...
Растёс ставнас дзугыльмис, а радліс сӧмын Андриан дед.
Беда помасис, ставыс мунны кутас важног.
Тадзи думайтіс Андриан дед, но тадзиксӧ эз ло.
Дедлӧн прииск тупкыссис, Иван Васильевич муніс, рабочӧйяс ыльнитісны мукӧд местаясӧ, кодъяс йылысь вӧлі мунӧ нин слава.
Уралын быд во кыськӧ да кыськӧ аддзӧны зарниӧн озыр выль местаяс, и промыслӧвӧй рабочӧйяс, кодъяс велалӧмаӧсь нин асланыс делӧӧ, брӧдитӧны местаысь местаӧ, корсьӧны ассьыныс шудсӧ.
Растёссаяс пӧвстысь муніс морт дас вит Митрей дядькӧд.
Сійӧ кӧсйысис налы муртса эз зарни гӧраяс.
Мужикъяскӧд мунісны некымын нывбаба, кодъяслы вӧлі кажитчӧ гажа приискӧвӧй олӧмыс.
Растёсӧ кольысьяс гажтӧмчисны, быттьӧ сьӧкыд пӧкмелля дырйи.
Заводитісны корсьны зарни мукӧд местаясысь: эз жӧ ӧд сійӧ дзебсьы куш ӧти Смородинкаӧ!
Главнӧй зачинщикъясӧн вӧліны озыр мужикъяс, — сьӧмкӧд тшӧтш налӧн кыптіс и азарт кокни нажӧтка вылӧ.
Ручьевӧй гӧраӧс вӧлі кодйӧмаӧсь гӧгӧрыс, но зарни абу сюрӧма.
Медся нин шензьӧдана кутіс асьсӧ Спиридон.
Сійӧ пыр на важмозыс вузасис аслас кабакын, кӧть воддза ньӧбасьысьясыслӧн и дукыс нин эз вӧв.
Тайӧ помкаыс Спиридонлы эз мешайт пукавны кабакын аслас стойка сайын, скӧравны да артавны убыткаяс.
Степанида гӧтырыс муніс сы дінысь нӧйтӧм вӧсна,
Спиридон быдногыс пычкыліс сылысь сьӧм и нинӧм эз вермы босьтны.
Ӧти гажа асывводзӧ Степанида муніс, эновтіс мужиксӧ.
Челядь налӧн эз вӧвны, и сійӧс нинӧм эз кут гортас.
Сёрнияс серти, Степанида оліс кӧнкӧ пӧжасянінын промыселъяс вылын, мый йылысь важӧн нин вӧлі думайтӧ.
— Кыдзи нӧ тайӧ тэ, Спиридон, ылалін гӧтырнад? — юавлывліс Андриан дед.
— А бес сыкӧд...
Тырмас, вердӧма нин лои.
Спиридонлӧн горшлуныс воысь воӧ пыр содіс.
Кор, во нёль мысти, Растёсӧ бӧр локтіс Митрей дядь, висьӧмӧн да корысьӧн, Спиридон сійӧс эз лэдз ас дінас весиг син водзас.
— Кытысь локтін, сэтчӧ и мун, — шуис Спиридон. — Этша ӧмӧй дармоедъяс шляйтчӧны промыселъясті...
Митрей дядь овмӧдчис Андриан дедушка ордӧ.
Сійӧ промыслӧвӧй уджъяс вылас кынтӧма коксӧ да ӧдва ветлӧдліс.
Дарьяыс кӧнкӧ промыселъяс вылас кулӧма.
— Ок, Митрей, Митрей, шулі ме тэныд, — ропкис Андриан. — А шуны кӧ, мый сэсся казьтывны сійӧс: кольӧм делӧ.
Пӧръялін тэ менӧ сэки дед зарниӧн...
А ӧні наперво ов.
Кытчӧ сэсся тэныд, коктӧм мортлы, воштысьны...
Став Растёсным миян зарни вӧснаыд гӧльмис.
Мужикъяс велалӧмаӧсь кокни удж помысь нянь сёйны да шляйтчӧны промыселысь промыселӧ, а гортӧ старикъяс да посни челядь колины.
Вот делӧыд кутшӧм артмис...
Митрей дядь чӧв оліс.
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Нюрын @ висьт @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 43‒56.}
НЮРЫН
Охотниклӧн гижӧдъясысь
Уралын эм вель уна турунзьӧм ты.
Видзӧдны кӧ на вылӧ кысянькӧ вывтасінсянь, позьӧ зэв бура аддзыны пыр на тӧдчысь ва веркыдсӧ, вадор линиясӧ, діяс.
Синмад шыбитчӧ сійӧ, мый артмӧм торфянинаясыс да нюръясыс сохранитӧмаӧсь воддза ва веркыдсӧ, сэк кор векджык сійӧ ляпкавлӧ паськыд сёнъяс да неправильнӧй формаа гуяс моз.
Ветлӧдлыны татшӧм турунзьӧм ты вывті вель ӧпаснӧ; почваыс кок улад сідзи и лайкъялӧ, быттьӧ мунан зэвтӧм полотно вывті; мукӧд местаас кокыд вӧйлывлӧ дзикӧдз, а кӧнсюрӧ кольӧмаӧсь на джуджыд ты «ӧшиньяс», кодъяс муртса на заводитӧмаӧсь вевттьысьны эжӧрӧн да лапкорйӧн; сійӧ «ӧшиньясыс» оз кынмывлыны весиг тӧвнас.
Быдмӧгыс татшӧм кулӧм тыяс вылын дзик аслыспӧлӧс, сідзжӧ кулӧм кодь: чорыд эжӧр, ситник, белоус, нитшъяс да унапӧлӧс кустарник, ты бокъясын сэтӧрсянь заводитӧмӧн да бадь кустъясӧн помалӧмӧн.
Торъя нин тӧдчанаӧсь нюрвывса пожӧмъяс да кыдз пуяс, кодъяс серти пырысь-пыр позьӧ тӧдны настоящӧй нюрсӧ: пуясыс тані пӧрӧны коньӧр кодь карликъясӧ, быттьӧ зӧлӧтукаӧн висьысь челядь, а, колӧ шуны, татшӧм карликъясыслы мукӧд дырйи овлывлӧ сё арӧсысь унджык.
Нюрвывса пӧтка радейтӧ татшӧм кулӧм местаяссӧ да поздысьӧ татчӧ зэв ёна, торъя нин сы вӧсна, мый эмӧсь сэтшӧм нюръяс, кытчӧ гожӧмын кыйсьысьяс волыны некыдзи оз вермыны.
Ӧтчыд асывводзын, июль помын, ме дыр ветлӧдлі понкӧд татшӧм нюр вадор пӧлӧн, кӧні буретш на вӧлі мунӧ турунзьӧмыс: торф слӧйыс куйлӧ сӧмын аршинджын пыднаын, а выліас вӧліны шочиник вутшъяс, кодъяс костын дзирдышталіс ва.
Ва увсьыс зэв лӧсьыда позьӧ вӧлі аддзыны колян вося водоросльяссӧ, кодъяс вӧліны мича сера ковёр кодьӧсь да быттьӧкӧ ва пыдӧссӧ вӧлі вольсалӧма коричневӧй пу мозаикаӧн.
Ӧкмыс часын ёна нин пӧжис.
Енэжас эз вӧв кымӧрчир, и нюрсяньыс кыптіс зэв лёк дук.
Лолавны кутіс лоны вывті сьӧкыд; кад нин вӧлі думыштны и шойччӧм йылысь; пон сідзжӧ мудзис да, бӧжсӧ люньгӧдӧмӧн, дышиника видзӧдіс паськыд нюр вылӧ.
Неылын сулаліс ичӧтик из гӧра; гӧра вылас вӧлі быдмӧны пожӧм пуяс, а увдорсяньыс дорысалӧма турунвиж пелысь пуясӧн; ме мӧдӧдчи гӧраланьыс, медым шойччыштны кӧнкӧ гож сайын ключ дорын.
Ме вунӧді казьтыштны страшнӧй враг йылысь, коді вӧтліс миянӧс нюр вылысь шонді жар дорсьыс ёнджыка: тайӧ врагыс — нюрвывса ном да кутшӧмкӧ геб, коді яндысьтӧг сюйсис вомӧ, нырӧ да весиг пельӧ.
Пыр ковмис шенасьны, и сэки враг вошлывліс тшын моз, а чужӧм, ки да сьылі заводитлісны веськыда пыктыны лыдтӧм-щӧттӧм курччалӧмсьыс.
Нэриник кучика йӧз мукӧд дырйи татшӧм нюрсьыд локтӧны дзик пыктӧм чужӧмаӧсь, мый весиг синмыс оз тыдав, но, дерт, привычка да кутшӧмсюрӧ опытность неуна видзыштӧны татшӧмторъяссьыс.
Нюр кузя больскиг ме торъя нимкодьлунӧн думайті ӧзтӧм тшынас йылысь, коді вӧтлас нюрвывса разбойникъясӧс, но тайӧ здукӧ пон ньӧжйӧник кутіс эргыны, быттьӧкӧ бокӧвӧй морт вылӧ.
Воськов дас сайын месянь, пидзӧсӧдзыс ваын, сулаліс ичӧтик тушаа старушка; юрас сылӧн уліникӧ кӧрталӧма виж чышъян; виж сарапан подолас сійӧ пуктӧма кутшӧмкӧ нюрса вижов турун кӧртӧдъяс.
«Кутшӧмкӧ деревенскӧй знахарка...» — югнитіс менам юрын.
— Бабушка, кӧнджык нӧ тані ключыс? — старушка дорӧ воигӧн юалі ме.
— А вот дзик матын гӧра улас, бур мортӧй... видзӧд, кӧн льӧм пуыс, — выль турунла копыртчигтырйи меліа вочавидзис знахарка.
— Аттьӧ, бабушка...
Турун чукӧртан?
— Турун, барин, турун... бур турун.
Ме мӧдӧдчи индӧм месталаньӧ, но старука чукӧстіс менӧ:
— А сэн, барин, ключ дорас, ме ичӧтик внучкаторйӧс коли, — висьталіс сійӧ, чукырӧсь косьмӧм чужӧмсӧ кинас шондіысь сайӧдігтырйи:
— вот понйыд эськӧ тэнад мед эз повзьӧд...
— Ладнӧ, бабушка, огӧ повзьӧдӧй.
— Узьӧ сійӧ, внучкаӧй...
Льӧм пу куст улысь ме збыльысь аддзи и ключ и узьысь нывкаӧс.
Местаыс вӧлі вывті мича, но позьӧ вӧлі мунны сысянь кык воськов сайті да не казявны сійӧс.
Пыдынджык тыдаланінас кыпӧдчӧма скалистӧй гребень, код вылын щӧть моз сулалӧны том пожӧм пуяс, а вадорланьысджык нюжӧдчӧмаӧсь льӧм пуяс, пелысь пуяс да посньыдик бадь кустъяс.
Медым веськавны сук веж турунӧн вевттьысьӧм неправильнӧй формаа луд вылӧ, колӧ вӧлі вештыштны ляпкыдик льӧм пулысь увъяссӧ.
Нюрланьыс матӧджык, кыті вӧлі петӧ му пытшкӧссьыс горнӧй хрусталь кодь югыд ключ ва, вӧлі весиг вӧчӧма лыаас гутор да доралӧма гу гӧгӧрсӧ сера изъясӧн.
Тыдалӧ, знахарка-старука частӧкодь волывлӧ татчӧ.
Аддзыны узьысь нывкаӧс вӧлі сідзжӧ сьӧкыдкодь, кӧть сійӧ вӧлі узьӧ пӧшти дзик тыдаланаинын, шонді сайын буретш сійӧ льӧм пу дорын, код вылӧ индіс старука.
Тайӧ вӧлі зэв на ичӧтик нывка, ар нёля кымын; сійӧ вӧлі узьӧ веськыда турун вылас, нинӧм вольсавтӧг, важиник ситеч водздӧраӧн шебралӧмӧн; шебрас увсьыс тыдалісны гирснитчалӧм да ёна няйтӧсь кокъясыс.
Тшынас вӧчӧм вӧлі здукса делӧ, и регыд идзаслӧн курыд тшын сюръяӧн кутіс кайны вылӧ, сы вӧсна мый луныс вӧлі лӧнь да сынӧдыс эз вӧрзьӧдчыв.
Ме зэв чӧскыдпырысь юи ключ ва, мысси да тэрмасьтӧг заводиті гӧтӧвитны лыйӧм куликъясысь охотничӧй завтрак.
— Вай жӧ ме тэныд, барин, ачым жарита пӧткатӧ... — шыасис менам мышкын знахарка.
Ме весиг дрӧгниті виччысьтӧмысла, и яналыштӧм пон, коді эз тӧдлы старукалысь гусьӧникӧн матыстчӧмсӧ, прамӧя кутіс эравны да дыр эз вермы ланьтны.
Ӧні меным дум вылӧ уси, мый ӧнтай ме дзик жӧ эг казявлы старукасӧ, кӧть сійӧ ветлӧдліс эрд вывті, кыдзи и ӧні, быттьӧ мусьыс петіс.
Веськыда висьтала, менӧ век повзьӧдлывлӧны татшӧм виччысьтӧм чӧв олысь явитчӧмъясыс, кодъяс, быттьӧ вуджӧръяс, петӧны мусьыс.
И ме быдпӧрйӧ мыйкӧ дыра испытывайта кутшӧмкӧ неприятнӧй чувство, быттьӧ сэтшӧм морт, коді ветлӧдлӧ пемыдінын да немвиччысьтӧг зурасьӧ дзик тӧдтӧм предметъяскӧд.
Сэк кості, кор ме ставсӧ тайӧс думайті, знахарка, кыдзкӧ меліа шӧпкӧдіг, пукталіс ассьыс вотӧм турунсӧ узьысь внучка дінас, а сэсся босьтчис жаритны менсьым куликъясӧс; сійӧ, тыдалӧ, кужӧ вӧдитчыны татшӧм пӧтканас, кӧть крестьянаыд асьныс некор оз сёйны тайӧ пӧткасӧ, лыддьӧны сійӧс пежӧн да.
Старукалӧн тайӧ пӧтканас вӧдитчыны кужӧмыс менӧ заинтересуйтіс.
— Бабушка, тайӧ нӧ тэ кӧні велалін тадзи жаритны куликъяссӧ? — юалі ме ещӧ кык куликӧс сылы кыскигмоз.
— Ог, барин; ме ог сёй... некутшӧм яй ме ог сёй, — ӧткажитчис старука да кыдзкӧ шога нюммуніс.
— А кӧні ме велалі куликъясӧс жаритны...
пӧрысь ме, барин, ёна пӧрысь.
Мыйсӧ ме ог тӧд да...
Да, пӧрысь, мый нин шуны, весиг номъяс — и найӧ оз сёйны.
Тэнӧ со кутшӧма краситӧмаӧсь, а менӧ оз сёйны, сы вӧсна мый и ном тӧдӧ ассьыс кӧр: ӧтиыс — том, мӧдыс — пӧрысь...
Знахарка бара нюммуніс да тэрмасьтӧг кутіс гартлыны куликъясӧс кутшӧмкӧ турунлӧн паськыд коръяс пиӧ, а сэсся гуаліс найӧс пӧим пытшкӧ.
Ме сійӧс прамӧя видзӧді сӧмын ӧні.
Гӧрбыльтчӧма, но ён на, сійӧ вӧлі пасьталӧма прамӧя нин новлӧм сьӧдов ситеч сарапан да сэтшӧм жӧ дӧрӧм; сьӧдасьтӧм ыджыд чышъян вевттьӧма юрсӧ да чукырӧсь гожъялӧм сьылісӧ.
Кӧмтӧм кокъясас вӧлі тӧдчӧ нюрвывса нюйт туй.
Чукырӧсь чужӧмыс видзӧдӧ мелі югыд синъясӧн, кӧні кольӧма на олӧмыслӧн бикиньыс.
Коркӧ, тыдалӧ, тайӧ чужӧмыс вӧлӧма зэв мича, сы вӧсна мый и ӧні на абу дзикӧдз воштӧма мичлунсӧ, торъя нин сэк, кор старука нюмъяліс сэтшӧм мича, спокойнӧй нюмӧн.
Тыдалӧ, сійӧ кужлӧма овны господакӧд да кутіс асьсӧ сэтшӧм мелі сямӧн, кыдзи кужӧны асьнысӧ кутны заслуженнӧй няня-старушкаяс.
Прӧстӧй деревенскӧй старукаясыд полӧны тӧдтӧм баринысь да пыр ойзӧны да ружтӧны либӧ броткӧны.
— Кутшӧм турун нӧ тайӧ тэ, бабушка, вотан нюрсьыс? — юалі ме, кор куликъяс вӧліны нин дасьӧсь...
— Турунтӧ?..
А бур, ен турун...
Петров-Крестӧн шусьӧ.
Старушка вайис некымын турун идз да сетіс меным;
Петров-Крест вӧлі ландыш кодь, сӧмын вӧлі кузьджык да имеитіс паськӧдӧм чуньяс кодь кыз еджыд вуж.
— Мый вӧсна нӧ тайӧ туруныс Петров-Крестӧн шусьӧ? — турун идзьяссӧ пыр на видлалігмоз юалі ме.
Старушка бӧрйис ӧтик турун идз, бергӧдіс сійӧс вужнас вывлань да сетіс меным; вужйыс вӧлі неправильнӧй формаа крест кодь.
Водзӧ объясняйтӧм эз ковмы.
— Мый вылӧ нӧ тэныд тайӧ туруныс?
— А бур туруныс, барин, пӧльзительнӧй... уна висьӧмысь отсалӧ: кор сьӧлӧм топӧдас, кос висьӧ, юр висьӧмысь...
Быдторйысь бурдӧдӧ...
— Куш тайӧ турунсӧ вотан али тшӧтш и мукӧд пӧлӧсӧс?
— И мукӧдпӧлӧс турун вота, кодъяс пӧльза вылӧ мунӧны...
Отсала, коді корас...
Эмӧсь вывті бур турунъяс, барин.
Ок, кутшӧм турунъяс эмӧсь!..
Старушка благочестивӧя довкйӧдлыштіс юрнас да сьӧкыда ышловзис.
Старука пукаліс дзик шонді водзас да йирис кутшӧмкӧ нянь коркатор, кодӧс сайӧдліс ситеч чышъянторйӧн; пиньясыс сылӧн вӧліны ёнӧсь на, и кыліс, кыдзи сійӧ повтӧг йирис косьмӧминъяссӧ.
Менам пон, синсӧ читкыртыштӧмӧн, пыр видзӧдіс сы вылӧ да некымынысь чӧвтліс синсӧ ме вылӧ, быттьӧ юасис, мый сылы колӧ вӧчны.
Тшынас трундитіс важмозыс; сьӧд сэтӧр куст улын сюръяӧн шуксисны номъяс, турун пиын чирксісны кутшӧмкӧ гагъяс, кӧнкӧ ылын горзісны турияс.
Гожся жар пыр содіс и содіс, и весиг гож сайын эз вӧв спасенье — кустъяссянь сідзи и петӧ сьӧкыд, пӧсь струя, мыйысь ньылӧдан.
Ме надейтчи унмовсьны, медым коллявны луныслысь медся жар пӧрасӧ, но менам унмовсьны кӧсйӧм коли кӧсйӧм кежсьыс, мый вӧсна куті чувствуйтны ачымӧс слабмӧмӧн, быттьӧ жар пывсян бӧрын.
А старушка пыр пукаліс, кокъяссӧ водзӧ нюжӧдӧмӧн, да эз и думайт вӧрзьӧдчыны шонді водзсьыс.
— Бабушка, тэ дзикӧдз жаритчан шонді водзас! — шуи ме сэсся, кор мӧді чувствуйтны, кыдзи меным аслым пыр жарджык лоӧ шонді водзас тайӧ жаритчысь старука вылас видзӧдігӧн.
— Ог ло нинӧм, сьӧлӧмшӧрӧй, ме зэв рад шонді вылад... радейта ме сійӧс.
Вирӧй пӧрысь, оз шонты, а шондіыд сійӧс и разӧдӧ: вот эськӧ пыр тадзи и пукалі... лӧсьыд...
Ёна ме радейта тайӧ шондітӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, виччысян да виччысян сійӧс кузь тӧвбыд, а мыйӧн муртса на заводитас шонтыны — ме пыр вӧрӧд ветлӧдла, видзьяс вывті, нюръяс вывті.
Сэтчӧдз понда ветлӧдлыны, кытчӧдз телӧӧс кокъяс новлӧдлӧны...
Мый вылӧ сійӧ ӧні меным?
Тырмас нин, олышті, грекӧвӧйтчышті...
— Да кутшӧм нӧ тэнад грекъяс, бабушка...
Сідз, кутшӧмкӧ пустякъяс?
Старушка сюся видзӧдліс ме вылӧ да сьӧкыда-сьӧкыда ышловзис.
Та кості садьмис узьысь нывкаыс; кор аддзис бокӧвӧй мортӧс, сылӧн чужӧмыс лои серьёзнӧй да юасяна видзӧдліс бабушкаыс вылӧ.
Тайӧ вӧлі вывті мича кага — гӧгрӧс чужӧма, лӧз синъяса да шабді кудель кодь юрсиа, банбокъясыс ставнас банйӧмаӧсь, сэтшӧм челядь нога серьёзнӧй кызіник вомдоръяса да югыд, сӧстӧм видзӧдласа, кыдзи кужӧны видзӧдны сӧмын челядь.
Крестьяна пӧвстын шоча паныдасьлӧны зэв мича челядь, и ме торъя нимкодьпырысь видзӧді ичӧтик внучка вылас.
— Красавица лоӧ, — шусис менам кыдзкӧ аслам тӧдлытӧг.
Старука друг букыштчис да кыдзкӧ броткигмоз шуис:
— Ок, сьӧлӧмшӧрӧй, оз ков тайӧ кывсӧ шуны... неладнӧ тэ шуин... лёк кыв тайӧ, барин.
— Мыйла лёк?
— Да сідз нин, тыдалӧ...
Танюшка, муса ныв, мый тэ сэтшӧма видзӧдан барин вылас?
Барин шань.
Сюмалӧ кынӧмыд?
На жӧ, вот, дитятко, менам тэныд вӧлі заптыштӧма...
Старука судзӧдіс куст улӧ дзебӧм тубрас да кыскис сэтысь еджыд нянь шӧрӧм; нывка видзӧдіс старука вылӧ узьӧм бӧрся долыд нюмӧн да крепыда кутчысис кыкнан кинас нянь шӧрӧмӧ.
— Мый нӧ ме сэтшӧм лёксӧ шуи? — юаси ме, кор нянь кусӧк вӧлі сёйсьӧма да Таня удитіс нин бара унмовсьны.
— Вот и сьыланкывйын мичлун йывсьыд сьылӧны...
— Ок, сьӧлӧмшӧрӧй, сьӧлӧмшӧрӧй...
Пӧгиб сійӧ мичлуныд ми воклы, бабаяслы... да!
Тэ думайтан, ме век татшӧм вӧлі: чукырӧсь, да виж, да пӧрысь?..
Ок, эг, сьӧлӧмшӧр!
Мича вӧлі ныв дырйи, а верӧссайӧ петі — ещӧ на мичаджык лои.
Дас квайт арӧсӧн верӧссайӧ петі, сэсся, дерт на, вӧлі позьӧ сӧвмыны да мичмыны...
Березовскӧй заводын сэки ми олім, сідзкӧ, настоящӧй березовскӧйяс вӧлім, а сійӧ кадъясӧ — ок, кутшӧм стрӧг вӧлі...
Казеннӧйӧсь вӧлім, а сэн начальство стӧрӧжитӧ, сы вӧсна и начальстволысь сідзжӧ требуйтлісны.
Важӧн нин, сьӧлӧмшӧрӧй, тайӧ вӧлі, сэк тэ ещӧ эн на и вӧв, — но, вот и ыстісны миян дінӧ Березовскӧ ӧтик начальникӧс, Павел Лександрычӧс...
А мыйӧн воис сійӧ, йӧзыд бӧрддзисны, кӧин моз вурзавны кутісны, вывті стрӧг вӧлі Павел Лександрычыд да.
Немечьяс пӧвстысь сійӧ вӧлі: но и ставсӧ кутіс требуйтны, медым закон серти, а сэкся порядокъясыд смертьысь лёкджыкӧсь вӧліны...
Да и уджыс тайӧ Березовскас промыселъяс вылын вӧлі вывті сьӧкыд: зарни перйисны шахтаясын, му пытшкын, сьӧлӧмшӧрӧй, уджалісны, нидзувъяс моз мусӧ розьӧдлісны...
Сьӧкыд вӧлі удж, — но, а начальство требуйтӧ, а муртса кӧ оз артмы — пырысь-пыр беддьӧн...
Ӧні абу нин сідзи, а войдӧр миян промыселъяс вылын мужикъясӧс быдторйысь вӧлі нӧйтӧны бедьясӧн.
Павел Лександрычыд дзикӧдз нин пӧгибӧ воштіс сэки Березовсксӧ ставнас: и уджӧн и аслас порядокъясӧн...
Пондылісны сійӧс подкупитны, кыдзи мукӧд начальникъясӧс, вӧзйылісны взяткаяс, но кутшӧм али подкупитӧм — матӧ он сибав.
Пӧгибсьыс пӧгиб, йӧзыс приискъясад сибдӧмаӧсь сюрсъясӧн — ставыс пикӧ воисны...
И войдӧр начальство вӧлі, и взяткаяс сійӧ вӧлі босьтлывлӧ, мыйта сылы колӧ, и вообще вӧлі действуйтӧ оз закон серти, но овсьӧ вӧлі ёна кокньыдджыка, чем Павел Лександрыч дырйи; а сійӧ ставсӧ закон серти вӧлі вӧчӧ...
Да вот сэсся и гӧгӧрво... и морт сійӧ вӧлі всё-таки, колӧ веськыда шуны, зэв бур, сет сылы, господьӧй, сарство небеснӧй! — нор гӧлӧсӧн содтіс старука.
— Важӧн нин сійӧ абу ловъя...
Уджӧн сійӧ ёна мучитіс йӧзӧс.
Майшасисны-майшасисны миян мужикъяс, а ӧд сэки ставыс вӧлі военнӧй мога — быдлаын сулалісны салдатъяс, казакъяс.
Но вот, старикъяс, кодъяс ас костаныс сёрнитыштісны, сӧветуйтчисны да шуисны, мый колӧ дорйыны мирӧс, сы вӧсна мый быдӧнлы олӧмыс сэтшӧм, кӧть петляӧ юртӧ сюй.
Помӧдз мучитчыны кутіс войтыр, а Павел Лександрыч пыр топӧдӧ, пыр топӧдӧ...
А ме сэки том на вӧлі, дзик йӧй, — тшынасысь шомсӧ гудраліг дзик мӧднога гӧлӧсӧн шуис старука.
— Но, тӧдан, нинӧм тайӧс ме ог гӧгӧрво...
Старикъяс ас костаныс сідзи шуӧны, а миянлы — кутшӧм делӧ?
Бабаяслы ӧмӧй позьӧ сюйсьыны татшӧм делӧясӧ?
А сэсся и меӧдз воис ӧчередь...
Вӧлі менам дедушка, зэв пӧрысь старик, ар сё нин сылы матысмис да выжывмис нин, и пырджык челядькӧд ноксьыліс.
Вот тайӧ дед и шуӧ меным: «Матушка, тэ эськӧ кӧть мед вотӧс вузавлін, либӧ тшак...
Миян бабаяс Павел Лександрычлы нуалӧны, и тэ эськӧ накӧд».
— «Мый нӧ, шуа, дедушка, велӧдан менӧ, менам аслам мужик эм».
Коли тадз этшаник кад.
Дед бара паніс сёрни.
Ме мужик дінӧ —
сылӧн сэтшӧма вежсис чужӧмыс да и шуис сӧмын ставсӧ: «Дедушка бурджыка тэа-меа дорысь тӧдӧ»...
Баба ме вӧлі сэкъясӧ ёна на том, сёрни вылӧ збой; но, думайта, ті кӧ нин тадз, кута, мися, вотӧс вузавлыны.
И збыльысь, вота кружка оз да нуа Павел Лександрыч ордӧ, — сійӧ ачыс радейтліс бабаяслысь вотӧс ньӧбавны.
Но татшӧм ногӧн ньӧблывліс менсьым вотӧс и сьӧм мынтывліс, мукӧд бабаяслы дорысь весиг унджык мынтывліс, и пыр тшӧктывліс частӧджык ваявны...
Видзӧда ме, Павел Лександрыч кутіс мекӧд варовитны, ӧтитор-мӧдтор йылысь, а ачыс сэтшӧм ёна ме вылӧ видзӧдӧ — синнас сёйӧ.
Йӧйталӧм вӧлі: меным эськӧ пышйыны, а меным таысь весиг нимкодь вӧлі...
Ей-богу, йӧйлун вӧсна ёнджыкасӧ!..
Сэсся заводитіс сійӧ менӧ чеплявны да ворсӧдчыны мекӧд, а ме дугді сы ордӧ вотӧсӧн ветлыны.
Гортын нинӧм ог шу, а ачым ог мун сы ордӧ, и делӧлы пом.
Сӧмын дедушка менӧ бара дӧзмӧдны кутіс — мун да мун, но, ме и висьталі сылы став мыжӧс, кыдзи ен водзын висьтасигӧн.
«Нинӧм, шуӧ, колӧ терпитны, Матрёнушка...» — «А мужикӧй?» шуа. — «А мый, шуӧ, мужикыд тэнад значитӧ, дзонь мир терпитӧ, гашкӧ, йӧзыс сюрсъясӧн мучитчӧны... а?»
И заводитіс шуавны, и заводитіс уговаривайтны, сэтшӧм лӧсьыда вӧлі кужӧ сёрнитны.
Сэки нин и ме гӧгӧрвои, кытчӧ сійӧ аслас сёрниӧн синӧ, да весиг юрсиӧй сувтліс; кок эбӧсӧй быри, синмӧй пемдіс...
Дерт, промыселъясын бабаяс быдлаын балуйтӧны, а Березовскын тайӧс весиг и лёк туйӧ оз пуктыны, а меным лои ӧбиднӧ, мый менӧ асланым йӧз жӧ гуӧ тойлалӧны.
И уськӧдчи ме дедушка вылӧ, сідз кулакӧс лэптӧмӧн и ветлӧдла: «Тэ, яндысьтӧм син, мыйӧ менӧ велӧдан, а?
Кыдзи тэнад, пӧрысь мортлӧн, кывйыд бергӧдчис?..» А сійӧ ме вылӧ: «Ме ӧмӧй, шуӧ, сьӧм вӧсна тэнӧ мӧдӧда, йӧюк?..
Мир кӧ, шуӧ, тадзи решитіс, сы вӧсна мый Павел Лександрычсянь олӧм абу...
мирыд ӧд ыджыдджык тэ дорысь да ме дорысь:
служитышт мирыслы, а тэнад мыж сэні некутшӧм оз ло»...
Ме куті ырзӧмӧн бӧрдны, а дедушка видзӧдіс-видзӧдіс ме вылӧ, пӧрччис дӧрӧмсӧ, бергӧдіс мелань мышсӧ да шуӧ:
«Видзӧд, сьӧлӧмшӧрӧй, кутшӧм узоръяс менам серпасалӧма, но ме эг ырзы-бӧрд, кор мирлы колӧ вӧлі служитыштны...»
А мышкуыс дедушкалӧн вӧлі ставыс визьӧсь-визьӧсь еджыд вурысъясысь, быттьӧкӧ сотӧма мыйӧнкӧ, и лыясыс весиг тӧдчӧны, кытъясті вӧлӧм бонзьӧдӧмаӧсь бедьяснас...
Тайӧ сійӧс бедьясӧн наказывайтлӧмаӧсь, кор сійӧ ещӧ шахтаын на уджалӧма да шахтасӧ ваӧн ойдӧдӧма, сы вӧсна мый сылы сідзжӧ вӧлӧма мирсянь сэтшӧм наказ.
Самӧй сыысь дедушкаӧс и витсёысь кучкӧмаӧсь беддьӧн...
Невӧляын вӧліны сэки йӧз, мучитісны-нартитісны найӧс мупытшса уджнас, вот мир и шуис начальстволысь шахтасӧ ойдӧдны, а дедушка штегерӧн вӧлӧма — сылы и тшӧктасны.
Старука ланьтіс да сьӧкыда ышловзис.
Кӧнкӧ ылын-ылын, быттьӧ пушкаысь лыйисны, кыліс гымыштӧм шы; енэжтас весьтын мыччысис сім сьӧд кымӧр да ӧдйӧ кутіс матыстчыны миянланьӧ.
Воддзамозыс жӧ зэв ёна пӧжис, но ӧні корсюрӧ пӧльтыштлывліс нин ичӧтик тӧв да качайтіс льӧм пуяссӧ да пелысьяссӧ.
Таня садьмис да бӧрддзис.
— <rus>Слава тебе, господи</rus>... — енэжті исковтысь кымӧр вылӧ видзӧдігтыр пасъясис старука.
— Важӧн нин муыд зэрторсӧ корӧ... быдмӧгыд ёна нин нюкырмунӧма.
— Мый нӧ водзӧсӧ вӧлі, бабушка? — висьталӧмнас интересуйтчӧмӧн юалі ме.
— Водзӧсӧ?
А нинӧм:
Павел Лександрычыд дзикӧдз раммис, быттьӧ мӧд морт лои...
Первой ме вотӧс сылы пыр новлі, сэсся тшак, а бӧрынджык и дзикӧдз сы ордӧ овны муні.
Дӧвеч сійӧ вӧлі, — но, ме и олі сы ордын.
Ме дінӧ сійӧ вывті бур вӧлі — пасьтӧдіс, быдтор козьналіс, балуйтӧдіс менӧ...
А ме быдтор вӧча, кыдзи вӧлі дедушка велӧдӧ, пыр йӧз вӧсна клопочиті.
Мужикӧс штегерӧ пуктіс Павел Лександрычыд, рӧдняясӧс мортъясӧ воштіс.
Ок-ок-ок!..
А ме бур олӧмсьыд ещӧ на мичаджык лои: кутан вӧлі мунны улича кузя, да бокӧвӧй йӧз любуйтчӧны.
Копрасьны кутісны, сы вӧсна мый ме, мый кӧсъя, сійӧ и вӧча, — ыджыд вын босьті Павел Лександрычлысь.
Тешкодь сійӧ кутшӧмкӧ вӧлі, господь мед прӧститас сійӧс...
Первойсӧ ме вӧлі весиг пола сыысь, а сэсся велалі, — сэтшӧма велалі, мый и мужикӧс дзикӧдз вунӧді.
Вот сійӧ, мичлуныд, кытчӧ вайӧдіс: мужик абу жаль, а Павел Лександрычӧс куті жалитны, быттьӧ сибді ме сы дінӧ.
Весиг кутшӧмкӧ скӧрлун кыптіс менам сы вылӧ: мукӧд дырйиыс вӧлі нарошнӧ эльта мужикӧс, медым сійӧ менӧ нӧшалас, кыдзи мужикъяс мукӧд бабаясӧс нӧйтлывлӧны...
Либӧ вӧлі сӧвесть кутас мучитны, вой-вой он узь, век енлы юрбитан — оз, нинӧм оз отсав.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме мучитчи-мучитчи да и решиті: шыбитча ме татшӧм олӧм дорсьыд шахтаӧ, всё равно — быри став терпенье.
Сӧвесть мучитӧ — сьӧлӧмӧс йирӧ...
Омӧльтчи, думайтчыны куті, а дедушкаыд вӧлӧм ставсӧ нин казялӧма менсьым, мый неладнӧ пӧ мыйкӧ бабаыскӧд вӧчсьӧ.
Сюсь вӧлі старик...
Но вот ӧтчыд рытын ме и мӧдӧдчи вӧрӧ, думайта, шыбитча кытчӧкӧ шахтаӧ, вывті нин сьӧкыд да; муна ме тадз нюр вывті, а дедушка меным паныд локтӧ, тадзи жӧ вот разнӧй турун вӧлі чукӧртӧ.
Лечитӧ вӧлі йӧзӧс разнӧй турунӧн...
Аддзис менӧ да и шуӧ:
«Лёк дум тэ думайтан, внученька»...
Ме сылы бара ставсӧ и висьталі: бӧрда да висьтала, а сійӧ кывзӧ да сідзжӧ бӧрдӧ.
Вот сэки дедушка и кыскис питшӧгсьыс вот татшӧм турунсӧ, Петров-Крест, да шуӧ: «Внученька, вот тэныд бур турун... ю сійӧс молитваӧн, гашкӧ, господь и отсалас, а аслыд ачыд смерть эн вӧч.
Тайӧ туруныс особеннӧй, крестӧн муас быдмӧ, енлӧн турун; миян грекъясысь господьлӧн крестыс муӧ пырӧма».
Куті ме тайӧ турунтӧ юны — и збыльысь, кокньӧдыштіс...
Сійӧ кадъясӧ и Павел Лександрыч кулі, ныв менам сысянь коли, — но Березовскысь ме сэсся муні нин — сьӧкыд вӧлі йӧз вылӧ видзӧдны.
Дедушкакӧд пыр олі, сійӧ менӧ велӧдіс и турун вотны, висьтавліс, кутшӧм турунысь кутшӧм пӧльза...
Нылӧй сэсся верӧссайын вӧлі да кулі, а меным вот Танюшкаӧс колис.
— А мужикыд?
— Мужикӧй?..
Дзикӧдз сійӧ торксис, вывті ёна юсис...
Важӧн жӧ нин сійӧ кулӧма.
Ок, грекӧй, грекӧй!..
Танюшка, сьӧлӧмшӧрӧй, пасьтась, гашкӧ, удитам на зэрмытӧдзыс гортӧ котӧртны.
Старука кутіс тэрмасьны, кӧрталіс ассьыс турунсӧ, дзебис кустъяс пиӧ кутшӧмкӧ тубрас да, мекӧд прӧститчӧм бӧрын, воши кустъяс сайӧ.
Ме сідзжӧ мӧдӧдчи да, каменнӧй гӧра йылӧ кайӧм бӧрын, синмӧн дыр колльӧді тэрмасьӧмӧн мунысь парочкаӧс: старука нуӧдіс нывкасӧ киӧдыс и регыд саяліс кыдз пу расӧ.
Меным вывтасінсянь вӧлі тыдалӧ кулӧм тыыс ставнас, коді нюжаліс верст вит кымын; веськыдвылас, пожӧм вӧр сайсянь, чургӧдчӧма ёсь кӧдж, а сы сайын руд чут моз тыдаліс глухӧй сикт, кӧні оліс старука.
Кымӧр вӧлі ӧшалӧ нин юр весьтын да дзикӧдз сайӧдіс шондісӧ, вӧлі сьӧкыд лолавны; неыліті шутёвтӧмӧн лэбзис утка стая да сунгысис нюрӧ.
Вот и медводдза гырысь зэр войтъяс кутісны сяркӧдны пуяс да турунъяс вылӧ, вот и матысмысь зэрлӧн шумыс; и чардби, и гораа гымыштӧм, коді косьыштіс дзик пель дорын...
Ме понкӧд восьлалі кустъяс пӧвстті вӧрлань, медым саймовтчыны ведра дорысь моз киссян зэрысь кытчӧкӧ пу улӧ.
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Говорок @ очерк @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 57‒89.}
ГОВОРОК
I
Мый вермас лоны мичаджыкӧн югыд ты дорысь, кор гожся асылын сы весьтын помсяньыс помӧдзыс вералӧ унапӧлӧс рӧма ру?
Ылын тыдалӧны лӧз стенаӧн кыпӧдчӧм гӧраяс, кодъяс сайӧ дзебсьӧмаӧсь Чудскӧй заводъяс — важыс да выльыс; веськыдвылас нюдзвиж дорӧсӧн матыстчӧмаӧсь камышъяс да ойдлан видзьяс, а шуйгавылас шӧвк пызан дӧраӧн син водзысь ылысмӧ башкирскӧй степь.
Тыӧ сетчӧм нӧрыс вылын сулалӧ пашкыр шапкаа пожӧма вӧр, а видзьяс сайын — веж чутъяс моз пуксялӧмаӧсь кыддза расъяс.
Ты бокас, кытӧн лыа вадорыс пырӧ ва улӧ, чушканзі поз моз ляскысьӧма му бердас аслас сё керкаӧн Кучки нима сикт.
Гожӧмын весиг и тайӧ сиктыс кыпыд, быттьӧ сійӧ косьтысьӧ тылӧн пӧката вадорас, а медбӧръя керкаясыс дзик нин вӧліны ва бердас да видзӧдісны тыӧ, быттьӧ рӧмпӧштан вылӧ.
Водз асылын вадорвывса дзик меддор керкасьыс петавліс гӧрбыльтчӧм, косіник мужик Матвей, пуксьыліс пыжӧ да мунліс видлавны тӧрыт рытын чӧвтӧм угодьеяссӧ.
Колӧ вӧлі кытшовтны тысӧ ставнас, кытшовтны пожӧм вӧра нӧрыс да веськӧдчыны куръяӧ, кытысь Матвей быд во ёна кыйлывліс чери.
Гӧраяссянь дугдывтӧг пӧльтліс тӧв да йӧткыліс валъяссӧ сиктладорӧ, а куръяын век вӧлі лӧнь, сэні ваыс быттьӧ кеньсялӧма кӧдзыдысь.
Нӧрыс дінті кывтігӧн Матвей сувтлывліс арендаторскӧй ичӧтик керка весьтӧ, кӧні овліс ты караулитысь стӧрӧж, да шулывліс:
— Но, Ильич, тэнад черила мӧдӧдчи...
— А меным мый сы вӧсна шогсьынысӧ?..
Тэнад грек, тэнад и вочакыв...
— Ладнӧ, сёрнит да копрась <ns>арендательыдлы</ns>.
— Тӧдӧмысь, висьтала: мат тай тіянкӧд кутіс лоны.
Кыдзи нӧ ме ӧтнам верма тіянкӧд, быдса сикткӧд, водзсасьны...
Вот начальство воас да сэки сёрнитӧй.
— И сёрнитам.
— Виччысь, Матвей, острогӧ ӧд веськалан...
— А коді острогас пукалӧ, колӧкӧ, тэа-меаысь на бурджык.
Синпӧла Ильич векджык пырлывліс аслас керкаторйӧ, а Матвей кывтліс водзӧ.
«Со жӧ ӧд, кыськӧ ты вылӧ <ns>арендатель</ns> воис, — пыжын сулаліг да ӧти лопта пелысӧн зэв пелька йӧткасигмоз броткис сійӧ. — Тадзитӧ ӧд некутшӧм олӧм оз ло: муыд городскӧй, ваыд <ns>арендательлӧн</ns>...»
Тыын Матвей кыйсис комын во нин, а ӧні друг сылысь тысӧ арендаӧ сдайтісны.
Колӧ на ещӧ юавны, кодлӧн сійӧ тыыс.
Арендаторыдлӧн, дерт, сьӧмыд уна, да ӧд быдтор сьӧм вылад оз на жӧ позь ньӧбны.
И ставыс тайӧ лои сӧмын сы вӧсна, мый помещиклы пӧкӧритчыны неокота, — вот сэсся и сдайтіс тысӧ.
— Энлы, зон, сулавлы... — унапӧлӧс угодье ваысь лэпталіг да шедӧм черияссӧ сэтысь мездалігмоз кывмӧн сёрнитіс Матвей. — И муыс тэнад и тыыс тэнад — энлы на.
Вывті лоӧ...
Ещӧ бать покойник на тысьыс чери кыйліс, а ӧні вот мый лои.
Энлы, тэ нӧрӧвитыштлы на неуна!..
Матвей пытшкын вӧлі уна задорнӧй энергия, коді петкӧдчыліс дугдывлытӧм споръясын да пинясьӧмъясын то суседъяскӧд, то старӧстакӧд, а то и прӧстӧ аслас Авдотья бабаыскӧд.
Но медъёна сысянь сюрлывліс вӧлӧстнӧйяслы.
Маркел старӧста, язваӧн кындзи, мӧдног эз и нимтывлы Матвейӧс, — «видзӧдтӧ, миян язваыд кыдзи тӧчитӧ».
Вот чукӧртысьяс повлісны сыысь биысь моз, сы вӧсна мый Матвей кӧ мыйӧкӧ кутчысяс, сыысь он нин мын.
Кор артавлісны вӧлӧстнӧй суммаяс да прӧверяйтлісны старшинаӧс, Матвей вӧлі век медводзын и, аслас удж вылӧ видзӧдтӧг, эрдӧдліс быд неустойка.
Ӧти кывйӧн кӧ, инӧ ӧшйывлытӧм мужик, коді Кучкиын оліс, кыдзи яйӧ пырӧм жель.
Весиг старшинаӧ либӧ старӧстаӧ сійӧс оз позь вӧлі бӧрйыны: ӧти-кӧ, — гӧль морт, мӧд-кӧ, — делӧ сылӧн сэтшӧм, мый сыысь оз позь орӧдчыны, а коймӧд-кӧ, — начальствокӧд оз вермы артмӧдчыны.
Сиктса начальствоӧ пырджык бӧрйӧны сэтшӧм йӧзӧс, коді вына да вермас ас вӧснаыс сулавны, либӧ жӧ наказанье пыдди — мед став общество пондаыс начальство водзын кывкутӧ, а Матвей некутшӧм боксянь вӧлі оз туй татшӧмторъяс вылас.
— Матюшка миян чукля пес кодь, — шулывліс старшина Судыгин: — некыдз сійӧс лючки пуктыны он вермы.
— Тэ менсьым велӧдчы овнытӧ, Пал Андроныч, — юрнас пыркӧдігмоз шулывліс Матвей. — Тӧлкыдтӧ менам ӧтнамлӧн став опчествоыслӧн мында — со мыйын медыджыд помкаыс.
Ме быдтор кыдз колӧ верма тӧлкуйтны... да...
Сыкӧд ӧти сиктын олысьясыс шуткаӧн шулывлісны сійӧс «кӧза сюрӧн», коді, кыдзи шусьӧ пословицаын, ни кӧрӧбысь, ни кӧрӧбӧ.
Матвей Кӧза-Сюр лои уличвывса прозвищеӧн.
Тайӧ нимнас тӧдліс сійӧс вӧлӧстьыс ставнас, а гортас некутшӧм олӧм эз сетлы гӧтырыс:
— Но, омлявны мӧдіс Кӧза-Сюрыд...
Суседкаяс ёна дивуйтчылісны сы вылӧ, кыдзи Авдотья олӧ татшӧм мужикыскӧд: ӧд сійӧ сёйӧмӧн сёйӧ гӧтырсӧ — и сувтіссӧ эз сэтчӧ, и мӧдӧдчис эз сідзи, и йӧзыслӧн быдӧнлӧн абу миян ног.
— А вот сійӧ куръяӧ мунас, сэк ме быттьӧ и лолышта кокньыдджыка... — шулывліс асьсӧ дорйигмоз немвочакывтӧм Авдотья. — Пыр кӧ ӧд эськӧ гортын пукаліс, кувны нин лои!
— Мый нин и шуан, бабуньӧй: треситчысь пипу, а абу мужик.
Суседкаяслысь тайӧ жалитана кывъяссӧ кывзӧм бӧрын Авдотья ӧтчыд коркӧ шуис:
— Да ӧд Матвейыс сідзсӧ бур...
Кажитчӧ сӧмын, мый сійӧ век зыньгӧ.
Ме ӧд сылысь ёнасӧ ог на и кывзы...
Уличаыс ставнас сераліс Авдотья вылын: со кутшӧм бур мортӧс аддзӧма.
Со ӧд йӧй бабаыд!
Матвей сэтшӧмӧс и аслыс бӧрйӧма, медым быд воськолын позис эськӧ сійӧс век тӧчитны — абу баба, а сирӧд пу.
Дерт, колӧ висьтавны и сійӧтор, мый Матвей абу пьянник ни абу ышмысь — тайӧтӧ сідз, но терпеньетӧ бырӧдас да косьтас морттӧ куш помтӧм зыньгӧмнас.
А Авдотья оліс да выліс, юр вывтіыс тырӧма аслас бабьей уджӧн — и гортса удж вӧчны, и му вылӧ не сёрмыны, и град йӧртӧ и скӧттӧ дӧзьӧритны, да сэтчӧ жӧ ещӧ содтӧд вылӧ быд во челядь мӧдісны чужны.
И мыйла тайӧ челядьыс чужӧны сэтшӧм йӧзлӧн, кодъяслӧн керкаас сэтшӧм гӧльлун?
Рӧдитісны мед эськӧ сӧмын озыр бабаяс, кодъяс пыдди уджалӧны мукӧд йӧз, а гӧль бабалы дзик нин пӧгиб уна челядьнад.
Ӧні со бара эсійӧ черинас мат: эновтчыны эськӧ колӧ Матвейлы тыысь, а сійӧ <ns>арендателькӧд</ns> на лӧсьӧдчӧ водзсасьны.
Ахметов озырсьыс озыр морт и, дерт, кутас Матвейӧс судъясӧд кыскавны, а Матвей век мӧдарӧ вӧчӧ.
Кор помещик сетіс арендаӧ Светлӧй нима ты, мукӧд чери кыйысьясыс ньӧжйӧникӧн и эновтчалісны чери кыйӧмысь; кысь нин вермасьны Ахметовкӧд: талун синпӧла Илья урядниккӧд протокол гижасны, аски мирӧвӧй судья дінӧ, аскомысь пуксьӧдасны — сэки и чери вылас он ло рад.
Ӧти гожся асылӧ, кор Авдотья, мудзӧмысла ӧдва кашкигтыр, веськыда тыын вӧлі песлалӧ быдпӧлӧс лопотьсӧ, мӧдар улича помсяньыс матыстчис мужик чукӧр.
Медводзын вӧлі локтӧ гӧрд дӧрӧма Судыгин, кузь тушаа, паськыд пельпомъяса мужик, сы бӧрысь рыжӧй юрсиа Маркел да кымынкӧ старик.
Кор Авдотья аддзис мужикъясӧс, сылӧн сьӧлӧмыс сідзи и ёкмуніс, быттьӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм ыджыд шог водзын.
Баба вӧлі самӧй «сійӧ кадын» да ӧдва веськӧдчис, медым здоровайтчыны мужикъяскӧд.
— Авдотья, кӧні нӧ тэнад Кӧза-Сюрыд? — юаліс Судыгин мелі гӧлӧсӧн — багатыр радейтліс бабаясӧс да ӧні жалитӧмпырысь видзӧдіс Авдотьялӧн чургӧдчӧм кынӧм вылӧ.
— А кытчӧ сійӧ лоӧ: керкаын, кӧнкӧ, валяйтчӧ...
Войнас на сӧмын чери кыянінысь воис, Пал Андроныч, — вочавидзис Авдотья. Сійӧ повзьӧмысла ӧдва сёрнитнысӧ вермис.
— А тэ бара нин, Авдотьюшка... — ещӧ на меліджыка шуис Маркел да довкнитіс юрнас.
— Видзӧдтӧ, кыдзи тэнӧ ставнас нюкыртӧма.
Челядь сюв-сяв петісны керкасьыс, кытшалісны мамнысӧ да зэв полігтырйи видзӧдісны ӧти местаын дзӧрысь мужикъяс вылӧ.
— Эй, Матвей, кытчӧ тэ дзебсин? — пӧлыньтчӧм ӧшинь дорӧ матыстчигмоз горзіс Маркел.
— Петавлы жӧ татчӧ, донаӧй, мог эм тэ дінӧдз...
Ӧшиньӧд мыччысис Матвейлӧн юрыс. Сійӧ недӧверчивӧя видзӧдліс ӧшинь улын сулалысь мужикъяс вылӧ.
Шондіыс сідзи и ёрис синъястӧ, а тыладорсянь воис юр кольмӧдысь пар.
Мужикъяс дзӧрисны места выланыс, эз тӧдны, мыйсянь заводитны.
Некор кывлытӧм мелілуныс ещӧ нин ёна содтіс Матвейлысь подозрительностьсӧ, и сійӧ ӧні веськыда видзӧдіс Маркеллы ыджыд рыжӧй тош вылас.
— Ты йылысь? — юаліс Матвей да старайтчис гӧгӧрвоны гуся кӧсйӧмъяссӧ сы дорӧ воӧм начальстволысь. — Ахметовсянь?
Мужикъяс недӧверчивӧя видзӧдлісны Авдотья вылӧ: сійӧ вӧлі лишнӧй да быттьӧ мешайтіс быдӧнлы аслас ыджыд кынӧмнас.
— Пырӧй керкаас, — асьсӧ прамӧй кӧзяинӧн петкӧдлыны кӧсйӧмӧн корис Матвей. — Мый шонді водзас пӧжсьынысӧ?
Мужикъяс ӧти-мӧд бӧрся пырисны керкаас, найӧ старайтчисны не видзӧдны Авдотья вылӧ, коді повзьӧм синъясӧн колльӧдіс найӧс.
Сійӧ тӧдіс, мый нывбабалы некытчӧ оз позь шыасьны, чукӧртіс вын да бара кутіс нӧшавны ва тряпкаяс. Нӧшасьӧм шыыслӧн гора йӧлӧгаыс ылӧдз кыліс ты пасьтала, быттьӧ ва вылас швачкӧдчис бордъяснас кутшӧмкӧ пу пӧтка.
Мый йылысь кутасны сёрнитны Матвейкӧд мужикъяс?
Мыйла Судыгин да Маркел сэтшӧм меліа сёрнитісны сыкӧд, Авдотьякӧд?
Коньӧр нывбабалӧн бергӧдчис юрыс, и сійӧ ещӧ ёнджыка нӧшаліс ассьыс тряпкасӧ, быттьӧ кӧсйис сы пытшкысь вӧтлыны ассьыс став гӧльлунсӧ.
Киссьӧм паськӧма да няйт чужӧма челядь кытшалісны сійӧс, быттьӧ кыйсьысьӧн повзьӧдӧм пӧтка котыр, да сідзжӧ полігтырйи дзоргисны керка выланыс.
Медічӧтыс заводитліс весиг бӧрдны, но мамыс нӧшкӧн грӧзитіс сылы, и сійӧ бӧр ланьтіс.
А тайӧ каднас керкаын вӧлі со кутшӧмтор.
— Ми тэ дорӧ опчествосянь, Матвей, — тошсӧ тэрмасьтӧг малалігмоз заводитіс сёрнитны Маркел. — Сідзкӧ, мирлы служитышт...
Войдӧр тэнӧ эг тшӧктылӧй, а ӧні некыдз оз артмы.
Ёна дзескӧдӧ Миловзоров...
— Но?..
— Тэ сідзкӧ нин...
Бара начальство воас, заводитасны сиктнымӧс кульны.
Сідзкӧ вот, скод вылын старикъяс шуисны: тіян Матвей кывъясла зептӧ оз пыр — сылы и лоны медводзын.
— А ме кӧ ог кӧсйы? — скӧрысь шуис Матвей.
— А мӧдногыс кӧ оз позь? — юалӧмӧн жӧ вочавидзис Судыгин.
— Тэ ӧмӧй ӧтнад сиктас?
Некодлы ӧд оз бура овсьы.
Войдӧр Ипат ветлывліс, а ӧні тэнад ӧчередь...
abu
Пуксис нелӧсьыд чӧв-лӧнь.
Кодкӧ пыдісянь ышловзис.
Судыгин видзӧдіс тшынасьӧм куш керка стенъяс вылӧ, вежыньтчӧм пач вылӧ, пӧлать вылӧ — гӧльлуныс сідзи и мыччысис быд щелльысь, сэтшӧм повзьӧдлана гӧльлун, кодӧс ставнас донъявны вермис сӧмын опытнӧй син.
— Со керкатӧ колӧ лӧсьӧдыштны... — гораа висьталіс Судыгинлысь думыштанторсӧ Маркел. — А кыдзи нӧ!..
Сы вылӧ и мирыс.
— А эсійӧ кыдзи? — аслас челядь да баба вылӧ индігмоз юаліс Матвей.
— Бара жӧ мир эм...
Тайӧ юалӧмнас Матвей асьсӧ пӧгубитіс: сійӧ чувствуйтіс нин дасьлун служитны мирлы.
Сійӧ повзис эз аслас смеллунысь, а тэрмасьӧмсьыс.
Кыдзи нӧ тайӧ тадзи друг?
Морт сӧмын войнас на локтіс чери кыянінысь, куръя дорын косьмӧны на шӧрт гымгаяс, а тані со на здоровье...
Матвей друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧс нетшыштӧма нин аслас керкаысь, быттьӧ сійӧ абу нин Кӧза Сюр, а кодкӧ мӧд, и сійӧ мӧдыс мунӧ веськыда пӧгибнитны.
Зэв ыджыд жальлун шымыртіс Матвейлысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ бара видзӧдліс ӧшинь пырыс аслас баба вылӧ, коді вӧлі век на нӧшасьӧ, сы дінын сулалысь челядь вылӧ.
— Медыджыд помкаыс — мӧдногыс некыдз оз позь... — висьталіс Судыгин, коді старайтчис вӧтлыны Матвей юрӧ пырӧм сомнениесӧ.
— Оз позь? — немвиччысьтӧг юаліс Матвей.
— Мир мӧдӧдӧ...
Ме кӧть эськӧ ачым, да кывйӧй менам дзик зыр кодь, — шуаліс нарошнӧ меліа Судыгин. — Сёрнитнысӧ ме прамӧя ог куж.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Главнӧйсӧ лон висьталӧма, и ставыс ӧтпырйӧ заводитісны горзыны.
Ставтор йывсьыс, мый водзынджык висьтавлісны кытшлӧдлӧмӧн, заводитісны сёрнитны веськыда.
Старикъяс шенасисны кияснаныс да торкалісны сёрнитігас ӧта-мӧднысӧ.
Маркел чышкаліс паськыд чужӧм вывтіыс визувтысь пӧсьсӧ.
Ӧтнас Матвей, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс судитӧм морт моз лабичын.
Сы юр вемын вӧлі ӧти дум: «оз позь».
— Сёяс миянӧс Миловзоров, — кымынӧдыськӧ нин висьталіс Маркел медглавнӧй мӧвпсӧ. — Ӧні со миянлысь ты сдайтіс, а сэсся и му бердӧ кисӧ нюжӧдас...
Сідз али абу?..
Начальство воас...
Бара мӧдасны ӧшинь рамаяс нетшкыны, керка вевтъяс косявлыны, пачьяс косявлыны, а миян делӧыс правӧй.
Батьяс на ещӧ тані овлісны, а сэсся и правильнӧй миян <ns>акным</ns>...
Ипат покойник весиг копия вӧчліс сы вылысь, ак вывсьыс.
Сідз али абу?
Авдотья век на вӧлі нӧшасьӧ, кор мужикъяс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн кутісны петны керкаысь.
Найӧ петісны сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдзи и пырисны.
— Прӧщайтлы, Авдотья... — сы весьтӧ воӧм бӧрын меліа шуис Маркел. — Ок, и паськалӧмыд жӧ... а?
Тэ, донаӧй, зэвсӧ эн копрась.
Баба эз шыась. Сьӧкыда лолалігтыр сувтса синмӧн сійӧ видзӧдіс мужикъяс вылӧ.
Сылы ачыс кажитчис сэтшӧм шудтӧмӧн, быттьӧ сійӧс личкис мыйкӧ зэв сьӧкыдтор.
Матвей петіс ворота ортсыладорӧ.
Сійӧ вӧлі шапкатӧм, сера дӧрӧм кежысь.
Видзӧдліс аслас баба вылӧ, асъя шонді югӧр улын руалысь ты вылӧ, ылыстчысь мужик чукӧр вылӧ да шога шеныштіс кинас — тайӧ шеныштӧмас петкӧдчис ставыс, быттьӧ сійӧ йӧткыштчис став важ олӧмсьыс.
Тайӧ вӧлі великӧй момент, сэтшӧм жӧ, кыдзи ва, коді чукӧрмӧма му пытшкын, нетшыштӧ медбӧръя кутӧдсӧ да ыльнитӧ вӧльнӧй свет вылас.
Матвейлысь судьбасӧ вӧлі решитӧма.
II
Мед быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана Матвей керкаын лоӧмторйыс, колӧ висьталыштны неуна Кучкилысь историясӧ.
Тайӧ ичӧтик сиктыслӧн нэмыс дженьыд на, абу унджык ветымын воысь.
Светлӧй нима ты вадорӧ первойсӧ сувтӧдісны кымынкӧ балаган уджалысьяслы олӧм вылӧ, и сэсся тайӧ балаганъяс местаас быдмисны керкаяс да быдса посёлок.
Артмис тайӧ кыдзкӧ аслыс ногӧн, весиг помещик, код му вылӧ кыптіс тайӧ сиктыс, казяліс тайӧс сӧмын крестьянаӧс мездӧм бӧрын.
Администрация чуймис помещик дорысь на, гашкӧ, ёнджыка: кытысь, кор, мыйла явитчисны тайӧ тӧдтӧм йӧзыс?..
Татшӧм тешкодьторсӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны сійӧн, мый зауральскӧй помещик некор эз вӧвлы аслас владениеясын, а быдпӧлӧс делӧяс вӧчлывлісны сы пыдди разнӧй управляющӧйяс, дӧвереннӧйяс да уполномоченнӧйяс, кыдзи и вообще Уралын.
Владелец вӧлі кутшӧмкӧ мифическӧй мортӧн, коді вошлывліс некод тӧдтӧм местаясын — некод сійӧс эз аддзывлы, управляющӧй да дӧвереннӧйяс кындзи.
Да и вообще помещиклӧн владениеыс Уралын кутшӧмкӧ миф кодь: эмӧсь гырысь завод кутысьяс, кодъяс ас кианыс босьтӧмаӧсь уна дас миллион десятинаясӧн му, а помещикъяс татшӧминъясас писькӧдчывлісны полӧмпырысь.
Загорскӧй уездувса помещикъяс муясысь артмис быдса ді, кодӧс вӧлі топӧдӧма Чудскӧй заводса дачаясӧн да башкирскӧй степӧн.
Татшӧм помещикъясыс артавсисны сӧмын дас гӧгӧр, и медся ыджыднас вӧлі некодлы тӧдтӧм Шмит, код дача вылӧ кыптіс Кучки нима сикт.
Немеч Шмит зауральскӧй помещикӧн лои дзик случайнӧ, буретш сэк, кор гӧтрасис отставнӧй генерал-майор Кереметев ныв вылӧ да приданӧй пыдди босьтіс кызь сюрс десятина му кыськӧ тӧдтӧм ылі Зауральеысь.
Генерал-майор Кереметев сідзжӧ лои помещикӧн гӧтыр кузяыс и сідз жӧ, кыдзи и Шмит, некор эз волыв аслас владениеясӧ, сы вӧсна мый тайӧ зэв ыджыд поместьеыс эз вайлы некутшӧм доход.
Нажӧвитчисны сэні сӧмын управляющӧйяс да дӧвереннӧйяс.
Эмансипация бӧрын, кор дарӧвӧй удж йылысь позьӧ вӧлі сӧмын нин казьтывны, тайӧ имениеыс весиг кутіс вайны дефицитъяс и, сы кындзи, тыдовтчисны немвиччысьтӧм неприятностьяс, кыдзи этайӧ некодӧн тӧдтӧм Кучки сиктӧс аддзӧмыс.
А тайӧ лои со кыдзи: управляющӧй Миловзоров вӧвлӧм крепостнӧйяслы сюйыштіс дарӧвӧй му участок, и, кор воис кад кырымавны Кучки сиктлы уставнӧй грамота, мужикъяс дзикӧдз ӧткажитчисны быдпӧлӧс наделсьыс, сы вӧсна мый мусӧ найӧ лыддьылісны ассьыныс пыдди.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧмджык вӧлі Миловзоровлӧн положениеыс, коді кӧсйис выслужитчыны аслас мифическӧй кӧзяин водзын: дзик ныр улас сулаліс некодлы тӧдтӧм сикт, коді босьтӧма сюрсӧн-джынйӧн десятина гӧгӧр медбур мусӧ!
Тайӧ нин вӧлі скандал, и Миловзоров ачыс муніс видзӧдлыны восьтӧм Америкасӧ.
— Кор нӧ тайӧ подлечьясыс удитӧмаӧсь стрӧитны быдса сиктсӧ? — шензис сійӧ Кучки сикт кузя мунігӧн.
— А ми некор эгӧ и вӧвлӧй тіян помещиклӧн, Аркадий Евгеныч, — вочавидзлісны асладорсяньыс кучкиса мужикъяс. — Ті нин асьныд, ми асьным жӧ...
Ми тані генералӧдз на овлім: батьяслӧн миян тайӧ муыс.
Миловзоровлы эз кажитчы татшӧм неблагодарностьыс, но сійӧ сэк жӧ аддзис ещӧ выльтор: Ахметов купеч зэв важся кадсянь нин Светлӧй тыысь кыйӧ чери некутшӧм воттӧг ни пошлинатӧг, сэк кор тыыс вӧлі Шмитлӧн.
Да и тайӧ этша на. Ахметов водзвыв тӧдмаліс Миловзоровлысь Кучкиӧ воӧмсӧ да ачыс петіс сылы паныд.
— Юкватор сёйыштны, Аркадий Евгеныч, пӧжалуйста ме ордӧ, — картузсӧ неуна бокынджык кутігмоз корис купеч. — Юкваыс первой сорт...
— Кывзы, вокӧй, мый нӧ тайӧ татшӧмыс: тыыс менам, а тэ тані кӧзяйничайтан? — скӧрмис Миловзоров, коді тӧдӧ вӧлі Ахметовӧс, сы вӧсна мый найӧ ворслывлісны протопоп Глаголев ордын преферансӧн.
— Помилуйт, Аркадий Евгеныч... кыдзи нӧ позьӧ?
Менам покойник бать на тайӧ тысӧ кӧртымавліс...
— Кыдзи кӧртымавліс?
— Да мужикъяслысь...
Збыльысь, пыралам юкватор паньыштны, Аркадий Евгеныч!..
— Дугды тэ, Ахметов, дзик йӧйӧн асьтӧ петкӧдлыны...
Ӧд тэ зэв бура тӧдан, мый муыс и тыыс менам, а мужикъяс — бунтовщикъяс.
А тэ накӧд ӧтвылысь: «покойник бать»...
Ме петкӧдла тіянлы не сӧмын батьтӧ, а тшӧтш и мамтӧ!..
Тӧдӧмысь, Ахметов пӧръявліс — некутшӧм кӧртым сійӧ некодлы эз мынтыв, а прӧста кӧсйис повзьӧдыштны Миловзоровӧс.
Но Миловзоровлӧн чорыда сёрнитан ногыс неуна чинтыштіс купечлысь спесьсӧ, да Ахметов содтіс:
— Серьёзнӧйджыка эськӧ сёрнитыштны тэа-меалы, Аркадий Евгеныч...
важӧн нин колӧ, да и век на тай со кыдзкӧ полі тэ дінӧ волыны.
А мужикъясыд, найӧтӧ збыль, поводнӧй уна му босьтісны... быдса кытш.
Найӧ ӧтлаын кытшовтісны став му гӧгӧрыс, коді вӧлі мужикъяс ордын. Миловзоров дивуйтчынысӧ эз вермы:
уна сё десятина гӧрӧма, вӧръяс кералӧма, а сы имениелӧн карта вылын став тайӧ местаыс нюдзвиж краскаа, мый вӧлі «знакъяс сертиыс» висьталӧ, мый тані стрӧитчан вӧр.
И кыдзи сійӧ вермис татшӧмторйыс лоны?..
А сэн жӧ ещӧ и этайӧ Ахметов шельмаыс тшӧтш сибалӧма, и сійӧ вермас пакӧсть вӧчны.
Управляющӧй ещӧ нин ёна мӧдіс шензьыны, кор сійӧ ачыс убедитчис, мый кучковскӧй мужикъяс збыльвылӧ некор эз и вӧвлыны Шмитлӧн крепостнӧйясӧн, а чукӧртчисны татчӧ став Урал пасьталасьыс — горнӧй заводъясысь, мукӧд помещичӧй имениеясысь, казеннӧй промыселъяс вылысь да с. в.
Юавсьӧ, мый нӧ видзӧдіс администрацияыс?
Да-а, администрацияыс, коді ставторсӧ, кытӧн мый керсьӧ, должен тӧдны...
Но администрацияыс век сувтлывліс Миловзоров ордӧ да пӧльзуйтчыліс сійӧ сведениеясӧн, кодъясӧс сетлывліс налы ачыс Миловзоров.
Вот тайӧ да...
Кыпӧдны кӧ делӧ, то сійӧ жӧ мифическӧй Шмитыс шуас:
«А кытӧн тэ, Миловзоров, водзджыксӧ вӧлін!»
А мӧдарӧ кӧ, и администрациясӧ неокота мыждыны...
Быдсямапӧлӧс татшӧм недоразумениеяс дырйиыс пырджык вӧчлывлісны сідз, мый ставпӧлӧс тырмытӧмторъяссӧ вештывлісны воддза управляющӧй вылас, а танісӧ ныр улын имениелӧн карта эм и нюдзвиж краскаа местаяс, кодъяс петкӧдлӧны, мый тані колӧ лоны стрӧитчан вӧр.
— Тэныд эськӧ, Аркадий Евгеныч, кӧть ӧтчыд имениетӧ кытшовтны колі... — госсялӧм кыз чуньяснас лотшйӧдлігмоз жалитіс Ахметов.
— Збыль ӧд, кытшовтны эськӧ, — войдӧрджык нин, дерт, колі кытшовтны...
Кутшӧм бур эськӧ лои.
— Свадьба бӧрад ӧд быдӧн дружка...
Чӧртыс тӧдіс, мый тані быдса сикт сулалӧ.
Ме ӧд эг ачым сійӧс стрӧит...
Но и положение!
Колӧ збыль шуны, мый Миловзоров пӧся босьтчис делӧ бердӧ, быттьӧ кӧсйис вештыны важся небрежностьсӧ.
Сійӧ ещӧ на аддзис имениесьыс кык спорнӧй межа: ӧти межаыс Чудовскӧй заводъяскӧд, мӧдыс — башкиръяскӧд.
Но тайӧ вӧліны пустякъяс.
Синмас бельма кодьӧн вӧлі самӧвӧльнӧй да самозваннӧй сикт, коді сюйсьӧма имение шӧрас.
Колӧ вӧлі тайӧ делӧсӧ нуӧдны сюся, некод тӧдлытӧг, тӧдысь йӧзкӧд сёрнитчӧм бӧрын.
Вӧлӧмкӧ, кучковскӧй мужикъяс сідзжӧ клопочитӧны Загорьеын и вермасны мыйкӧ сэтшӧмтор вӧчны, мый сэсся бара выль судъяс лоасны.
— Вот мый, Ахметов: тэ тайӧ ты вылас лоан менам арендаторӧн, — шуис Миловзоров колана йӧзкӧд гусьӧн сёрнитчӧм бӧрын: — и гижам сэтшӧм условие: «воддза вояс моз жӧ ме, улынджык кырымасьысь, арендуйта Светлӧй нима ты штабс-капитан Шмитлысь татшӧм условиеяс дырйи»...
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвоим...
Сӧмын ме, Аркадий Евгеныч, чери кыйӧмсьыд дугда.
Ей-богу...
Клопочитчана делӧыс, а ми тані лӧсьӧдам вина вӧчан завод.
Тайӧ лоас ёна на бурджык.
А тыясыд Зауральеад, слава богу, зэв уна.
Лои быдногыс сёрнитны тайӧ мудер мортыскӧд, да ещӧ сылы жӧ и мынтыны ты арендуйтӧмысь, да содтӧд ещӧ ковмис ты видзны стӧрӧжӧс сувтӧдны: и ставыс тайӧ вӧлі колӧ, мед эськӧ бырӧдны «земскӧй важся делӧлысь визувтӧмсӧ».
Вообще ковмис зэв ыджыд вын, мед став тайӧ делӧсӧ сувтӧдны колана туй вылӧ да додь вожавны сійӧс выль судъясӧдз.
Миловзоров ку пиас эз тӧр, сы вӧсна мый став тайӧ делӧас сійӧ дорйис сӧмын асьсӧ.
Кучкиса олысьяс сідзжӧ эз вугравны.
Мужикъяс чукӧртісны сьӧм, мӧдӧдісны ходокъясӧс, и пансис делӧ.
Кыськӧ кыптіс кутшӧмкӧ таинственнӧй «ак», код кузьта тыдовтчис, мый крестьяналӧн муыс вӧлӧма нэмӧвӧйся собственностьӧн кутшӧмкӧ сэтшӧм жӧ мифическӧй Ивановъяслӧн да Сидоровъяслӧн, кутшӧмӧсь вӧліны асьныс генерал Кереметев да штабс-капитан Шмит.
Реальнӧй сикт Кучки заводитіс ӧтчаяннӧй тыш мифическӧй помещиккӧд, кодлӧн мувывса вуджӧрнас вӧлі Миловзоров.
Татшӧм гудрасьӧмъяссӧ гӧгӧрвотӧм да юридическӧй делӧяс тӧдтӧм мужикъяс медъёнасӧ надейтчисны асланыс «ак» вылӧ, мый вӧлі зэв кивыв Миловзоровлы: некодӧн дугӧдлытӧм комын во чӧж муӧн вӧдитчӧм воштіс ассьыс вынсӧ.
Тайӧ действие мунанінас воис администрация, лои и власьтлы водзсасьӧм, протоколъяс, ходокъясӧс предварительнӧя пукӧдӧм — ӧти кывйӧн кӧ, делӧ мӧдіс мунны водзӧ тыр ӧдӧн.
Миловзоровлы вӧлі нимкодь, сійӧ пӧльзуйтчис противник ылалӧмӧн.
Делӧлӧн татшӧм стадия дырйи самӧй сьӧкыдторнас кучкиса крестьяналы вӧлі сійӧ, мый ӧти асылӧ воис власьт да кутіс тшӧктыны весасьны тайӧ местасьыс.
Кучкисаяс ӧтчаяннӧя мӧдісны водзсасьны, асланыс рӧднӧй местаясӧ сэтшӧм ногӧн жӧ кутчысьӧмӧн, кыдзи вӧйысь морт кутчысьӧ идзасторйӧ.
Збыльысь кӧ шуны, водзсасьӧмыс налӧн муніс самӧй пассивнӧй формаӧн — найӧ эз кӧсйыны эновтны ассьыныс олан местасӧ.
Асладорсяньыс власьт сідзжӧ примиталіс «небыдик» мераяс: косявліс керка вевтъяс, перъявліс ӧшиньяс, жугліс керкаясысь пачьяс да овмӧдліс сиктас ас вӧляысь локтӧм посельщикъясӧс.
Кучкиысь вӧлі ставсӧ жуглӧма: мужикъяс пышйисны, а колины сӧмын лёк горшӧн горзысь да бӧрдысь бабаяс асланыс челядьнаныс да став тайӧ жуглӧмсьыс джынвыйӧ йӧймӧм скӧт.
Но мыйӧн начальство бергӧдчывліс мӧдарӧ, вӧтлӧм йӧз воавлісны важ местааныс, и Кучки ӧдйӧ бӧр кыптывліс.
Тайӧ разгромдырся жертваӧн лои нималана ходок Ипат, кодӧс босьтіс власьт кыдзи вещественнӧй доказательствоӧс.
Колӧ вӧлі кутны тайӧ беспорядокъяслысь тыдалана помкасӧ, видзӧм энергиялысь ловъя доказательствосӧ, — и ходок мӧдіс мытарствояс кузя, кыдзи и век овлӧ татшӧм случайяс дырйиыс.
— Миян делӧ правӧй... — быдлаын долис Ипат. — Став топӧдӧмыс Аркадий Евгенычсянь.
Аймам на ещӧ миян овлісны...
Тайӧ делӧ кузя энергичнӧя действуйтӧмысь да старайтчӧмысь Миловзоровлы сетісны «отличнӧй благодарность», и сійӧ празднуйтіс тыр победа.
Но быд пункт кузя вермӧм неприятельӧс колӧ на ещӧ вӧлі кужны босьтны, а сэні выль губернатор, выль судъяс и мукӧд обстоятельствояс, кодъяс сьӧктӧдісны делӧсӧ.
Земскӧй налогъяс дзикӧдз орӧдісны мифическӧй зауральскӧй помещиклысь экономическӧй правоспособностьсӧ, и сійӧ веськаліс мынтысьтӧм йӧз лыдӧ.
Му куйліс дзик некутшӧм пӧльза вайтӧг; дарӧвӧй му надел вылӧ лэдзӧм крестьяна тшыгъялісны, и дзик ӧти доходнӧй статьяӧн вӧлі вина вӧчан завод, коді эз уджав. Тайӧ заводсӧ стрӧитіс Миловзоров сӧмын сы вӧсна, мед эськӧ Ахметовлысь да сійӧ компаниялысь получитны отступнӧй.
Легендарнӧй «ак» кыптіс выль вынӧн да пондіс гуляйтны выль судъясті, а Миловзоров олӧм эз сет врагъяслы посньыдик искъясӧн — гусьӧн вӧр кералӧмысь, нянь травитӧмысь да мукӧдторйысь.
Тайӧ партизанскӧй войнаыс кучкиса йӧзлы кажитчыліс курыдджыкӧн неважӧнся администрациялӧн волӧм дорысь, сы вӧсна мый самӧй пӧся уджалан кадас нетшкывліс сёясӧн пӧденщинаяс да штрафъяс.
Сюрис кутшӧмкӧ адвокат, коді босьтчис нуӧдны кучковскӧй мужикъяслысь делӧсӧ, и тайӧ процессыс мучитіс найӧс.
Колӧ вӧлі уна вын да асланыс делӧлӧн веськыдлун вылӧ эскӧм, мед выдержитны татшӧм неравнӧй тышсӧ.
Самӧй сійӧ кадас, кор колӧ вӧлі мӧдӧдчыны карӧ, делӧыс сувтіс ходок сайӧ.
Пӧрысь Ипат, коді во кызь ветлӧдліс делӧяс кузя и коді нин вӧлі велалӧма став сьӧкыдлунъяс дорӧ, кулі во куим сайын.
Сійӧ, кутшӧмкӧ тӧдмавтӧм мужицкӧй висьӧмӧн висьысь, кор мортыс ньӧти оз вермӧдчы, ӧдва кыссис аслас рӧднӧй пельӧсӧ да и кулі кык лун мысти.
Кучки воштіс ассьыс некор мудзлытӧм дорйысьӧс да тӧждысьысьӧс, коді кыв шутӧг мунліс быдлаӧ, кытчӧ вӧлі колӧ.
Кучкиын некод эз шензьыв Ипат подвиг вылӧ, кыдзи и сійӧ ачыс: сідз вӧлі колӧ.
Ипат кӧ эз мун, сы пыдди эськӧ мӧд морт муніс, а эз кӧ мӧд, то и коймӧд.
Эмӧсь сэтшӧмторъяс да сэтшӧм положениеяс, кодъяс ёнджыкӧсь торйӧн босьтӧм быд морт дорысь.
Вот дзик татшӧм положениеӧ и веськаліс Матвей Кӧза-Сюр сійӧ рӧк суан асывнас, кор сы ордӧ воис аслас сиктса делегацияыс.
— Колӧ мӧдӧдчыны... — дженьыда да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ да эз висьтав гӧтырыслы, кытчӧ да мыйла кӧсйӧ мунны.
Нывбабаясӧс нэмӧвӧйся увтыртӧм вӧсна Авдотья эз лысьт юавны, кытчӧ мӧдӧдчӧ мужикыс да кутшӧм делӧ кузя.
Сійӧ сӧмын кыліс аслас бабьей сьӧлӧмӧн друг кыптысь кутшӧмкӧ вӧвлытӧм шог.
Матвейлӧн лӧсьӧдчӧмъяс эз вӧвны кузьӧсь: выль гач да дӧрӧм, важ дукӧс да ноптор — со и ставыс.
Авдотья пасьтӧдіс мужиксӧ, мый вӧлі бурджыкыс, быттьӧ сійӧс лӧсьӧдіс кутшӧмкӧ таинство вылӧ. Авдотья эз бӧрд, эз норась и эз пойгы: сідз колӧ...
Сійӧ, прӧстӧй деревенскӧй баба, чувствуйтіс тайӧс: нывбабалӧн донтӧм синвалы кадыс водзын на лоас, а ӧні колӧ мукӧдтор йылысь думайтны.
Авдотьялӧн немвочакывтӧг, ланьтӧмӧн олӧмыс вӧрзьӧдіс Матвейлысь сьӧлӧмсӧ ставпӧлӧс лыддьӧдлӧмӧн омлялӧм дорысь да синва дорысь ёнджыка.
Эк, и прамӧй жӧ баба тайӧ Авдотья, и челядьӧй жальӧсь, но, да нинӧм он вӧч.
— Но, ен кӧ отсалас, бӧр воа... — прӧщайтчигас зумыша шуис гӧтырыслы Матвей. — Сӧмын, смотри, челядьсӧ видз, а мыйкӧ кӧ лоас... но Пал Андронычлы веськыд кок вылас юрбит: оз эновт.
Авдотья котӧрӧн пырис керкаас, мед дзебны ассьыс кортӧм синвасӧ, а Матвей бара ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис Маркел керка дорӧ, кӧні сійӧс виччысисны вӧлӧстьса старикъяс асланыс медбӧръя сӧветъясӧн да индӧдъясӧн.
А час мысти сійӧ восьлаліс нин сиктса туйӧд карса трактлань, кузь бедьнас ӧвтчигтырйи, кутшӧмӧн став Русь пасьта ветлӧдлӧны странникъяс, енлы кевмысьяс, корысьяс да «енлӧн» мукӧд унапӧлӧс йӧз.
Сиктысь петӧм бӧрын Матвей сувтіс, видзӧдліс Светлӧй ты вылӧ, аслас сикт вылӧ, корсис синнас тӧдса керка вевт и ещӧ ӧтчыд шензьыштіс: войдӧрлун на сійӧ со эстӧн куръяын чери кыйис, а талун мунӧ кытчӧкӧ некод тӧдтӧминӧ.
— Некыдз мӧдног оз позь!.. — гораа шуис сійӧ да мӧдіс восьлавны ещӧ на ӧдйӧджык, быттьӧ кӧсйис пышйыны сьӧлӧмсӧ нюкыртысь думъясысь.
III
Колис гожӧм, колис ар, тӧв, а Матвей йылысь некӧн нинӧм оз кывсьы.
Быттьӧ йирӧ вӧйис!
Авдотья кымыныськӧ заводитліс тӧдмавны аслас сиктсаяслысь, кытчӧ воши сылӧн мужикыс, но старикъяс сӧмын ымӧстлывлісны, гыжъялісны балябӧжнысӧ да броткисны мыйкӧ дзик гӧгӧрвотӧмторъяс, — колӧ жӧ вӧлі кутшӧмкӧ ногӧн мынтӧдчыны нывбабаысь, коді сэтшӧма сирасис.
Правда, отсӧгтор сылы сетлывлісны — то няньӧн, то сьӧмӧн, то пескӧн.
Но сійӧ вӧлі быть сетан отсӧг, кодӧс Авдотья примитліс сӧмын сэк, кор нин дзик матӧ волывліс.
— Тэныд кӧ мыйкӧ ковмас, Авдотьюшка, тэ сӧмын синбӧжнад мигнит... — шулывліс быдпӧрйӧ Маркел. — Ми ассьыным могнымӧс гӧгӧрвоам.
— Менам быдтор эм, слава богу...
— Вот сійӧ и эм.
Челядь бӧрсяыд бурджыка видзӧд, мед, значит, Матвей бӧрвылас миянӧс эз кут видны.
Авдотья улӧдз копыртчывліс дай мунліс аслас керкаӧ.
Пӧльзуйтчыны мирскӧй отсӧгӧн сылы вӧлі яндзим.
Матвей — гордӧй морт, эз радейтлы некодлы копрасьны.
Вот суседъяс моз, сійӧ мӧд делӧ: коді йӧвтор челядьлы ваяс, коді пестор кыскыштас, коді мый вермас — век жӧ нин ас йӧз.
Ӧтчыд тӧлын, самӧй веж мороз дырйиыс, воис куръя дорысь синпӧла Ильич да вайис сьӧрсьыс быдса мешӧк чери.
— Тайӧ ме тэныд гӧснечтор... — ачыс аслас мелілунысь яндысьӧмӧн скӧркодь гӧлӧсӧн шуис стӧрӧж. — Челядьыд ӧд черитӧ ёна сёйлісны, кор батьыс вӧлі.
— А кыдзи нӧ ме тэныд мынтысьнысӧ кута... — падмыштӧмӧн шуис Авдотья.
— Да некыдзи...
Быри нин сэсся сійӧ тысьыс чериыс али мый.
Слава богу, вывті на ещӧ уна...
Ми кӧть и пинясьлім Матвейкӧд, а чериыс ӧд сэтысь абу мыжа.
Ме, значит, кыдзи кӧсйыси Ахметовлы, но а сійӧ бара жӧ бӧрыньтчыны эз кӧсйы...
Да и сідз шуны кӧ: светсӧ ӧні ме аддзи Матвейтӧгыд.
Куйла керкаын да нинӧм йылысь весиг и тӧдны ог кӧсйы.
Помещик помещикӧн...
А то Матвейыд век быттьӧ бельма менам синмын вӧлі.
Да и эг ӧтчыд ми зычитлӧй сыкӧд...
Тайӧ козиныс заставитіс Авдотьяӧс быдса вой лимзавны-бӧрдны.
Матвейлӧн первой врагыс, и то бур кывйӧн казьтыліс сійӧс, быттьӧ кулӧм мортӧс...
Да и черисӧ аддзӧм бӧрын дум вылас уси мужикыс.
Кытӧн нӧ сійӧ, Матвейыс?
Ловъя-ӧ нин, а, гашкӧ, и пукалӧ кытӧнкӧ сизим томан сайын.
Челядь посньыдӧсь, нинӧм гӧгӧрвотӧмӧсь, да и найӧ — оз-оз да корсюрӧ и казьтыштласны батьнысӧ.
Синпӧла Ильич збыльысь вӧлі зэв дӧвӧльнӧй, мый Матвей кӧть и ас кӧсйытӧгыс, но абу тані, кӧть эськӧ татшӧм вывті эгоистическӧй думъяссьыс сылы эз вӧв лӧсьыд.
Абу бур радлыны йӧз шог вылӧ.
Дерт, Матвей эськӧ муніс ас вӧлянас, но ӧд муніссӧ сійӧ эз ас вӧснаыс, а мир вӧсна.
Тешкодь вӧлі тайӧ мортыс, челядь дырсянь вӧрын олысь Ильичыс.
Сійӧ служитліс грузӧвӧй суднояс вылын арендаторъяс ордын, лесникӧн, стӧрӧжӧн и дзикӧдз нин велаліс вӧрса лӧньлунас.
Зэв кузь гӧрбыльтчӧм мышку, дженьыдик чукля кокъяс, кузь кияс да пашкыртчӧм гынмӧм юр вӧснаыс сійӧ кажитчис ош кодьӧн.
Тӧвнас и гожӧмнас Ильич ветлывліс шапкатӧг.
Сэтшӧм тешкодь мортӧн нин сійӧ чужлӧма: сылы вӧрын и овны.
Ичӧтик керка, кодӧс вӧлі стрӧитӧма мыс вылӧ, кажитчис ортсысяньыс зэв омӧликӧн, но сэні вӧлі шоныд, а тайӧ — медглавнӧйыс.
Сёйысь вӧчӧм паськыд кухня пач недельясӧн кутіс пытшкас жарсӧ.
Нэмыс Ильич оліс бобыльӧн, а пӧрысьмыштігкежлас, мед оз ло гажтӧм, лӧсьӧдіс петук да курӧг.
Войдӧр Ильич узьлывліс кулӧм морт моз: пемдыштас — водас, воас асъя югыд — чеччас.
Кутшӧм вой, сэтшӧм и ун.
А пӧрысьладорыс бырис важ унмыс: то кокъяс юкавны кутасны, то кос жугӧдӧ.
Бергалас, бергалас Ильич аслас паччӧр вылын, а гӧгӧр пемыд, кӧть синмад чуткы.
Вот и лӧсьӧдіс старик петукӧс да курӧгӧс, сы вӧсна мый век нин петукыд войнад кӧть чуксасьыштас, а сы серти стӧрӧж и тӧдмалӧ, кымын час нин ывла вылас.
Тулысладорыс курӧгыд колькъяс ваяс, пӧжас найӧс, и лоӧ Ильичлӧн настоящӧй овмӧс.
Петук да курӧг олісны пач улын.
Вӧлі ещӧ Ильичлӧн Белка пон. Сійӧ вӧлі кӧзяин юрси кодьыс жӧ дзугсьӧм гӧна, сэтшӧм жӧ чукля кока: весиг кӧзяиныс кодь жӧ синпӧла.
Войдӧрсӧ бур пон вӧвлі, а ӧні пӧрысьмис — лун и вой куйлӧ лабич улын и сӧмын ӧдва увтыштлас кӧинъяс вылӧ, либӧ жӧ кор брӧдягаяс матыстчасны керка дінас.
Гӧбӧчын олісны ужъяс.
Шутёвтас Ильич, да найӧ кыссясны йӧв юны.
Аслас общественнӧй положение серти Ильич вӧлі ты видзысьӧн, а збыльвылас сійӧ сідз прӧста оліс лунысь-лун.
Жалӧванье сылы некод эз мынтыв, кӧть эськӧ и вӧлі Ахметовкӧд сёрнитчӧма.
Озырмис, польдчис Ахметов и кывзыны оз кӧсйы жалӧванье йылысь.
Воас сы дінӧ Ильич Чудскӧй заводӧ, мӧдас корны нянь, а купеч видчыны кутас.
— Кутшӧм тэныд нянь, пӧрысь чӧртлы?
Сідз нин дарӧм пӧткӧдчан ты дорын...
Черисӧ ме ог кый.
Мун, кор Миловзоровлысь жалӧваньетӧ.
— Тэ ӧд арендаторыс, тэкӧд пӧдрадсӧ вӧчлім.
Со и паськӧмӧй ставыс вылысь усьны кутіс, сапӧгъяс киссисны дай ӧтитор-мӧдтор вылӧ колӧ...
И то нин кучкиса мужикъяс лӧсьӧдчылісны арнас вины, мыйла чери кыйны ог лэдз.
— Брӧдягаясӧс няньӧн вердан, пӧрысь чӧрт! — видчис Ахметов.
Ильич нинӧм воча эз шу: вӧвлывлі.
Да кыдз нӧ брӧдяжитысь мортлы нинӧм он сет, кор кӧин дорысь ещӧ лёкджык на мортыс лоӧ.
Ахметов ставсӧ тӧдӧ, ӧжӧгайтчӧм душаыд...
Но кӧть кутшӧма оз вид, а тшӧктас пызь сетны, лёкиник сапӧг шыбитас, паськӧмтор и ещӧ на ӧтчыд видас.
Вот и став жалӧванье.
Заводитліс жӧ эськӧ Ильич шыасьлыны Миловзоров дорӧ, но сійӧ сэтшӧма кокнас зымӧдны кутіс, равӧстіс-горӧдіс да ещӧ кутузкаӧ кӧсйис пуксьӧдны — пон дорысь лёкджыка на увтчис.
Ты дінысь Ильичлы вӧлі некытчӧ мунны: крестьянскӧй удж вӧчны оз нин вермы, да и велаліс сійӧ аслас вӧрса олӧмӧ.
Аслас керкаын ачыс ыджыд и ичӧт.
Дерт, тӧвнад гажтӧм овлӧ, а тӧлыс кольӧ, да быттьӧ праздник кутшӧмкӧ воас.
Небзяс да кыптас ты вылын йи, вӧр пасьта лоӧны кушинъяс, увтасінъясын мыччысяс ва, польдчас гар, а сэсся, кор воссяс ты, воасны пӧткаяс.
Уна сійӧ лэбӧ тувсов кадын лунвылысь и стая бӧрся стая шойччӧ Светлӧй ты вылын.
Дзодзӧгъяс, юсьяс, уткаяс, каляяс — тырыс чукӧрмасны ты вылӧ.
Уна ты Зауральеын, а тулыснас быдлаын жуӧ вӧрса пӧткаыс; чери кутас тювкъявны ваын, кульмыны заводитӧ затонъясын да посньыдик шоръясын, а шондіа лунъясӧ ты кузьта веськыда шум кыптӧ — чери кульмӧ.
А сэсся и медводдза дзоридзьяс мӧдасны дзоридзавны вӧрас, вежӧдӧ турун, петӧ му вылӧ гӧрысь...
Ставсӧ тайӧс аддзӧ Ильич, — аддзӧ да нимкодясьӧ, ошкӧ енмӧс: енмыдлӧн быдтор эм.
Куйліс татшӧм ногӧн Ильич тувсовъя войын аслас керкаын и дзик нин заводитліс унмовсьны, кыдзи Белка друг эргыны кутіс, а сэсся увтыштіс.
— Но тэ, синпӧла! — гораа видіс сійӧс Ильич.
Пон легӧдыштіс бӧжсӧ да бара увтыштіс.
Увтыштӧм сертиыс Ильич гӧгӧрвоис, мый керка дінас матыстчӧ морт.
Коді нӧ эськӧ вермас лоны татшӧм каднас?
Брӧдягаяс ветлӧдлӧны аръявыв — гашкӧ нӧ, ылаліс кодкӧ да.
Ильич лэччис паччӧр вылысь, петіс керкаысь, — збыльысь морт матыстчӧ, бедьнас ӧвтчӧ.
Чеччыштіс Белка да уськӧдчис паныд.
— Кутшӧм крещенӧй? — мортлӧн пемыд мыгӧр вылӧ видзӧдіг юаліс Ильич.
— Сідз, ылалі...
— Тэ эськӧ мед ылітіджык довъялін, а то майӧг кӧ босьтла.
— Тырмас, Ильич... но тэнӧ.
Гӧлӧсыс вӧлі тӧдса, да Белка ланьтіс.
Сӧмын бӧжсӧ никльӧдлӧ пежыд — тӧдіс кодӧскӧ.
— Эн тӧд али мый? — юаліс тӧдса гӧлӧс... — Кучки сиктса Матвей.
— <ns>Но-о</ns>?!.
Ильич друг мыйыськӧ повзис да уськӧдчис керкаӧ би пестыны.
Матвей пырис сы бӧрся, чӧвтіс пернапас веськыд пельӧсас, пуксис пызандор лабичӧ да ланьтіс, а Ильич сулалӧ ӧзтӧм сартасӧн да видзӧдӧ сы вылӧ.
— Кысянь нӧ воан, Матвей? — юаліс медбӧрын старик.
— Ылысянь...
Татысянь оз тыдав.
— Мыйла нӧ ыліті сикттӧ ассьыд кытшовтін?
— А меным абу кивыв...
Волчӧй паспортӧн, значит, ветла.
Пышйи ме острогысь.
Ты дорӧ сьӧлӧмӧс кыскӧ — со и локті видзӧдлыны.
Ок, некутшӧм вын эз кут лоны... шог да сьӧкыд.
— Ок, Матвей, Матвей...
— Но, ладнӧ, полан кӧ, бӧр муна.
— Да кытчӧ нӧ мунан, юр вемыд уджалӧ оз?
— А вӧрӧ...
Небось, местаыс вӧрас тырмас быдӧнлы.
Да, тэнад ӧд, кӧнкӧ, кынӧмыд сюмалӧ?..
— А ог и тӧд... кык лун эг нин сёйлы, пӧжалуй, велалі нин сёйтӧг овны.
Но, кыдзи нӧ Авдотьяӧй менам?..
— Нинӧм, олӧ...
Бур баба.
Сёйыштіс Матвей да пыр жӧ и унмовсис, быттьӧ сійӧс лабич бердас кӧрттувйӧн тувъялісны, а Ильич асъявылӧдзыс бергаліс бок вылысь бок вылӧ.
Со тэныд и гӧсьтӧс енмыс вайӧдіс...
Да эз-ӧ мыйкӧ лёктор думышт Кӧза-Сюрыд?..
Брӧдяга узигкості Ильич ветліс видлыны угодьеяс да вайис чери.
А Матвей чеччӧма нин да видзӧдӧ вадорсянь, кыдзи Ильич ветлӧдлӧ пыжӧн камышъяс костті.
— Вот мый, Ильич, пасибӧ тэныд бур кыв вылад, а ме мӧдӧдча... — шуавны мӧдіс Матвей, а ачыс бокӧ видзӧдӧ. — Ог ме кӧсйы тэнӧ мыж улӧ вайӧдны.
Локтас ещӧ тэ дінӧ начальство да, сійӧ и видзӧд...
— Дугды.
Местатӧ ӧд он вошты, а бӧрынджык и мунан, кытчӧ колӧ.
Матвейлӧн паськӧмыс вӧлі лёкиник, кокас лапти, да и ачыс зэв ёна омӧльтчӧма, вижӧдӧма, кузь лёзь юрсиа да дзормӧма.
Дыр, тыдалӧ, коньӧр пукалӧма острогад.
Юктӧдіс сійӧс, вердіс Ильич, а делӧ йылысь юавны оз лысьт — мед эськӧ эз жӧ ӧбидитчы мортыс.
Он и тӧдлы, веськалан дояинас...
Матвей рытъявылӧдзыс нинӧм эз висьтав, а сэсся ставсӧ кыдз-мый вӧлі и висьталіс.
— Волі ас дінӧдзыс... — сьӧкыда заводитіс сійӧ. — Шмит дорӧдзыс...
Питерын вӧлі.
Ы-ыджыд кар...
— Видзӧдтӧ, кытчӧдз шаркнитлӧма.
— Вӧлі татшӧмтор...
Первойсӧ делӧ кузяыс Загорьеын сёрниті.
Но, аддзыны куті, пӧльзаыс этша: ӧти ӧтитор висьталӧ, мӧд — мӧдтор...
Сӧрӧны сӧмын, а делӧыс миян правильнӧй.
Но, ме и Питерӧ.
Вои и Шмит дорас...
Думайта, морт жӧ ӧд, жалитас.
Быдса сикт рӧзӧритӧны, а сылы мый: сьӧвзьыны сӧмын!
Ӧд муыс всё равно тыртӧм, а став топӧдӧмыс Миловзоровсянь.
Но, и веськалі...
— И висьталін ставсӧ?
— Ставсӧ. Кипыдӧс вылын моз ставсӧ петкӧдлі...
Сійӧ ӧмӧй порядок: Чудскӧй заводын витсё сюрс му тыртӧг куйлӧ, Ордаын, гашкӧ, не ӧти <ns>мильонт</ns> сідзжӧ прӧстӧ куйлӧ, а тані со ещӧ кызь сюрс Шмитлӧн да сідзжӧ прӧстӧ куйлӧ — Миловзоров, мися, кӧчьясӧс вӧтлӧдлӧ.
Сюрис, мися, ӧти ичӧтик сикт, ас гӧрб помсьыс кыпӧдчис, гӧрис, кӧдзис — но мыйла рӧзӧритнысӧ?..
Думайті, мися, жальӧсь сылы лоам: бабаяс, мися, посни челядь...
Таысь, мися, лёк тіянлы и миянлы, срам дзикӧдз, кутам кӧ ещӧ вермасьны.
Кывзіс менӧ бура, а мыйӧн ме казьтышті ак йылысь... но, этапӧн менӧ и вайӧдісны Загорьеӧ, а сэсся — острогӧ.
Острогын ас мортӧс моз примитісны: «говорокӧс вайӧдісны», горзӧны арестантъяс.
Дерт, найӧ нин привыкнитӧмаӧсь, кыдз быдторсӧ нин аддзылӧмаӧсь, быдсямапӧлӧс йӧзсӧ тӧдӧны и став ходоксӧ говорокӧн шуӧны.
Быдса тӧв ме пукалі, а мыйӧн тулыс воис, мыйӧн шондӧдіс, — эг понды вермыны терпитны...
Тӧлысь нин сӧмын и кольлі пукавнысӧ.
Вывті делӧ лои... ӧдва эг ви ачымӧс...
— Мед эськӧ пукалін нин помӧдзыс, Матвей.
— А ог кӧ нӧ вермы ме?..
Матвей бара овмӧдчис аслас куръяын, быдногыс дзебсясис аслас сиктса йӧзысь.
Кыкпӧрйӧ пыжнас вуджліс гортладорас, кытшовтліс асланыс керка гӧгӧрыс, но керкаӧ пырны эз лысьтлы: Авдотья повзяс да челядьсӧ садьмӧдас.
Сӧмын Жучка пон тӧдіс кӧзяинсӧ да кыссис сы бердӧ рушку вылас.
Войдӧр Матвей эз и видзӧдлывлы тайӧ пон вылас, кодӧс челядьыс кычи дырйиыс на кытыськӧ вайлісны, а ӧні синва сорӧн малаліс сійӧс, быттьӧ ас мортӧс.
Мӧдысь локтігӧн понйыс виччысис нин Матвейӧс вадорын да, нимкодя никсігтырйи, уськӧдчис кок улас.
Матвейлӧн весиг лолыс тырліс мелі чувствоясысь, но и ӧні бара на эз лысьт пырны керкаӧ.
Аддзис сійӧ гӧтырсӧ бӧрынджык на, кор Авдотья мыччысис ӧшиньӧдыс, медым видзӧдлыны, коді сэні керка гӧгӧрыс брӧдитӧ.
— Мыйла нӧ тэ юасьтӧгыс мунін? — сёӧдпӧв нин шуаліс Авдотья да шогысла чабраліс ассьыс кисӧ. — Судитасны ӧд тэнӧ... ок, коньӧрӧй дай меӧй мортӧй, пропадитам ми ставным!
— А тэ ланьт да некодлы нинӧм эн висьтав...
Вӧлыд, тыдалӧ, видз вылын?..
— Вой кежлӧ нуисны...
Пестрянка тэтӧг куканясис... ӧти баляӧс кӧин сёйис...
Марфушка биависьӧмӧн тӧвнас висис...
Матвеюшка, донаӧй менам, мун тэ начальство дорӧ да явитчы — гашкӧ, бурджык лоӧ.
Матвей оліс ланьтӧмӧн, кыв шуны вермытӧг.
Войдӧр сьӧкыд вӧлі, а ӧні кыкпӧв сьӧкыдджык.
Колӧ вӧлі вӧрса зверь моз дзебсясьны йӧзысь.
Эк, не челядьыс кӧ эськӧ да не гӧтырыс кӧ, муніс эськӧ Кубаньӧ, кӧні муыс вӧльнӧй дай паспортъяс оз юасьны, — ӧткодь нин, кӧні пропадитны.
Острогын пукалігӧн сійӧ бура велӧдіс острогса став географиясӧ.
Мукӧдлы вӧлі дзик веськодь — кытчӧ кӧть мунасны, а сійӧс вывті ёна кыскис гортас, Светлӧй ты дорӧ.
Матвей пӧшти быд вой кутіс ветлыны гӧтыр дінас да уськӧдліс шогӧ гӧтырсӧ и асьсӧ.
Сійӧ ӧні тӧдіс нин ставсӧ, мый вӧчсьӧ вӧлі Кучкиын.
Кучкиса олысьяс эз дугдыны клопочитны. Матвей пыдди ӧні муніс ходокӧн рыжӧй старӧста Маркеллӧн вокыс.
Оз позь, колӧ мунны...
А Миловзоров грӧзитчис воддза дорсьыс на ёнджыка да кӧсйӧ став керкасӧ косявлыны, сы вӧсна крестьяна сійӧс кутісны нимтыны Мамайӧн.
А збыль кӧ мыйкӧ кутас вӧчны, кучкиса олысьяс кӧсйӧны вӧтлыны сійӧс сиктсьыс майӧгъясӧн.
Делӧыс лёк кутіс лоны.
— Мыйла нӧ татшӧм лёк миян олӧмыс? — Ильичкӧд би дорын рытъясын сёрнитігӧн шензис Матвей. — Ӧд олӧны жӧ вӧльнӧй свет вылас мукӧдыс...
Гӧгӧр сы мында му, а миянлы места абу.
Аддзам жӧ ӧд и ми правдасӧ...
Ас вылас Матвей видзӧдіс кыдзи обречённӧй вылӧ, и эз сёрнитлы, мыйла да кыдзи, а сӧмын: сідз колӧ!
Но сійӧс чуймӧдіс асгӧгӧрса обстановкаыс.
Уна сё верст кузя муясыс тыртӧмӧсь, а найӧс вӧтлӧны асланыс сиктысь.
Ӧти Миловзоров ӧмӧй сӧмын кутас свет вылас овны?
Ӧтчыд, кор Матвей пукаліс тадзи Ильичкӧд би дорын, сійӧс кутісны.
— Кӧть мед арӧдзыс лэдзинныд гуляйтны... — ружтыштіс говорок, коді сетчис ньӧти водзсасьтӧг. — Ильичсӧ эн вӧрзьӧдӧй.
Менам грек — менам и вочакыв.
IV
Тюрьмаӧ мӧдпӧв пуксьӧдӧм бӧрын Матвей дзик быттьӧ воши ас садьсьыс, оліс кыв шутӧг да кутіс ӧтдортчыны мукӧдсьыс.
Медрадейтаніныс сылӧн вӧлі ӧшинь — сувтас да видзӧдӧ кӧрт решётка пыр ичӧтик енэжтор вылӧ, а ачыс вашкӧдӧ:
«Эк, арӧдзыс эськӧ».
Сьӧлӧмсӧ сылысь шымыртліс зэв ыджыд шог.
Войяснас кутіс сӧрны.
Матвей ырскӧбтывліс, гӧгӧр видзӧдліс пемыдас да ньӧжйӧ-ньӧжйӧ бӧрдлывліс.
Быд вой, быттьӧ зэв колана гӧсьтӧс, аддзывліс сійӧ ӧтипӧлӧс вӧт: аддзыліс сійӧ Светлӧй ты, Кучки, куръя, кӧні комын во кыйліс чери, ассьыс керкасӧ, Ильичлысь балагансӧ.
Неважӧнся воддза олӧмыс тупкысьліс зэв мича руӧн.
Луннас сы водзӧ корсюрӧ кыптывліс зэв тӧдчана кутшӧмкӧ деревенскӧй тӧждысьӧм, сэтшӧм кадъясас сійӧ дыр эз аддзывлы ас гӧгӧрыс дзик нинӧм.
— Эй, говорок, йӧймин!
Арестантъяс весь олігмоз частӧ тешитчисны Матвей вылын, горт вӧснаыс пыр шогсьӧм вылын да виччысисны, кор сійӧ бара пышъяс.
Татшӧм шынитӧв олысь да скромнӧй арестантъясыс тюрьмаса начальстволы вӧліны дзик наказанье кодьӧсь: на бӧрся ковмыліс даспӧв ёнджыка видзӧдны.
Матвей и ачыс зэв бура тӧдіс, мый сійӧ пышъяс, да кыйӧдіс пышъян кадсӧ.
Острогса юристъяс водзвыв висьтавлісны Матвейлы, мый сійӧс виччысьӧ: «бунт» вӧсна сійӧс ыстасны поселение вылӧ, а пышйӧмысь катаргаысь он мын.
— Кодлы мый ен сетас, — быдпӧрйӧ шулывліс Матвей, кор сійӧ кывзывліс острогса правоведъяслысь: — сідзкӧ, тадзи и колӧ.
Судьбалы пӧкӧритчӧм, ӧтар боксянь, да вӧчӧмторйысь коланлунсӧ гӧгӧрвоӧм, мӧдар боксянь, кыдзкӧ тешкодя лӧсялісны Матвей пытшкын, общественнӧй мортӧс ӧтка мортысь торйӧдӧмӧн.
Общественнӧй морт кыв шутӧг вӧчліс быдтор, мый вӧлі колӧ, а «сӧмын Матвей» пыр думайтліс мыйкӧ ассьыс.
Мый бара ӧні вӧчӧ Авдотьяыс?..
Орӧдчӧ бабаыс удж вылын, а отсӧг некутшӧм.
Ӧні и сиктсаясыс, код тӧдас, кыдзи сылы отсавны кутасны, кор Матвей ас вӧснаыс веськаліс тюрьмаӧ.
Ок, абу лӧсьыд.
Со и синпӧла Ильич вӧлі Матвейлӧн сӧвесть вылас: нинӧмысь вузаліс мортсӧ.
Корсюрӧ Матвейлы заводитлӧ кажитчыны, быттьӧ Авдотья кулӧма, да сійӧ казьтывліс ассьыс став олӧмсӧ.
Нӧйтліс сійӧс коркӧ код юрӧн, а сэсся пыр зэв скӧра сёрнитліс сыкӧд, быттьӧ гортса скӧткӧд, — весиг лёкджыка, скӧтинакӧд дорысь.
Матвей сьӧлӧмын чужлісны мелі да небыд кывъяс, кодъясӧс эськӧ сійӧ некор гораа эз шу Авдотья дырйи.
Мудзис, кӧнкӧ, коньӧрӧй, а сійӧ пукалӧ садӧкын, быттьӧ лэбач.
Суд судитіс Матвейӧс мӧдӧдны поселение вылӧ.
Сійӧ кывзіс приговорсӧ дзик веськодя моз и сӧмын виччысис, кор сійӧс мӧдӧдасны.
Туй вывсяньыс Матвей пышйис да дыр дзебсясис мукӧд пышйысьяскӧд, но мӧд вося тулыснас бара нин вӧлі Светлӧй ты вадорын.
Ӧні сійӧ вӧлі видзчысьысьджык нин да эз матыстчыв синпӧла Ильичлӧн тыртӧм керка дорӧ. Ильичӧс пышйӧм йӧз видзӧмысь пуксьӧдісны тюрьмаӧ, да сійӧ век на вӧлі пукалӧ.
Матвей ёнджыкасӧ дзебсясис Уралын, Чудскӧй заводъяс дачаясын, кӧні сё верстъяс кузя сулаліс сук пемыд вӧр.
Сӧмын корсюрӧ волывліс Кучкиӧ гӧтырыскӧд аддзысьлыны.
Авдотья, кутшӧма кӧть эз радейтлы мужиксӧ, тайӧ волӧмъяссьыс биысь моз поліс.
— Матвеюшко, кутасны тэнӧ... — жалитӧмпырысь шулывліс сійӧ быдпӧрйӧ.
— Оз кутны...
Ми тырмымӧн нин велалӧмаӧсь.
— А сюран кӧ?..
Кынмалігӧн Матвейӧс збыльысь кутісны.
Сійӧс аддзисны аслас керкаысь, кытчӧ локтіс узьны.
Гожӧмбыдӧн вӧрад олігӧн сійӧ дзикӧдз лэдзчысис да видзӧдіс дзик кӧин моз, но эз водзсась.
— Тулысладорыс бара виччысь... — удитіс вашнитны гӧтырыслы. — Ӧні ми став пыранінсӧ и петанінсӧ тӧдам.
А Кучкиын Матвей дорӧдз некодлы некутшӧм мог эз вӧв.
Делӧыс налӧн дзикӧдз ёсьмис.
Тӧвнас сотісны Миловзоровлысь вартан машина да кымынкӧ тэчас нянь.
Кӧсйисны сотны самӧй именьесьыс керкасӧ.
Ортсӧ петіс общӧй отпорлӧн пытшкӧсса чувство.
Кыптіс сибирскӧй общӧй характерлӧн упрямӧй чертаыс.
Места вылӧ воӧм начальствоӧс встретитісны ланьтӧмӧн.
Пансис ыджыд делӧ власьтлы паныд мунӧм йылысь, но кучкисаяс чорыда сулалісны асланыс кыв вылын.
Мифическӧй помещиклӧн став юридическӧй правоясыс вӧліны вынтӧмӧсь реальнӧй да ловъя вын водзын.
Воис выль губернатор, мед места вылас расследуйтны тайӧ делӧсӧ, да дыр висьтавліс мужикъяслы, мый найӧ абу правӧсь да мый найӧс мырдӧн татысь вӧтласны.
Но кучкисаяс век ӧтитор тӧдісны...
— Миян аймам тані овлісны, и ми тані кулам... — горзісны йӧз.
Миловзоров повзис да эновтіс местасӧ.
Сійӧ чӧжис ыджыд капитал да и муніс шойччыны ыджыд трудъяс бӧрын благословеннӧй лунвылӧ, кӧні сылӧн вӧлі ньӧбӧма аслыс имение и кытӧн эз вӧвны татшӧм упрямӧй сибирскӧй мужикъясыс.
Выль управляющӧй, коді кӧсйис мирнӧя артмӧдчыны тайӧ делӧ кузяыс, эз вермы овмӧдчыны.
Кучкисаяс век сулалісны асланыс кыв вылын.
Пышйӧм йӧз пӧвстӧ жӧ веськаліс и мӧд ходок, коді ветліс Матвей бӧрын.
Сійӧс Матвейӧс моз жӧ вывті ёна кыскис аслас местаясӧ, и сідз жӧ кыв шутӧг сійӧ терпитіс ассьыс сьӧкыд олӧмсӧ.
Авдотья важмозыс на оліс аслас джынвыйӧ киссьӧм керкаын да нывбаба терпениеӧн виччысис аслас ыджыд пиыслысь кок йылӧ сувтӧм.
Авдотья ачыс гӧрис и пинёвтіс, ачыс ытшкис да муртса-муртса кыссис-оліс.
Быдсяма шог ныжмӧ, и Авдотья кыв шутӧг кыскис ассьыс не вын сертиыс зэв сьӧкыд ношасӧ.
Сылӧн и аслас вӧлі «колӧыс»...
Сиктсаяс корсюрӧ отсавлісны сылы важ кузяыс, но сійӧ крепитчыліс да ачыс некор эз корлы некутшӧм отсӧг.
Мӧдпӧрйӧ пышйӧмысь Матвейӧс судитісны катаргаӧ, и сы йылысь нинӧм эз кывсьыв во кык гӧгӧр.
Но кык во бӧрын сійӧ бара воис Кучкиӧ.
Сиктас ставыс на вӧлі важкодь, и важмоз жӧ муніс мифическӧй помещиккӧд помтӧм венласьӧм.
Шмит ачыс кулі, и сы местаӧ сувтісны наследникъясыс.
Имениеыс эз вай некутшӧм доход, сы вӧсна сэні эз нин вӧв весиг и управляющӧйыс.
Кучковскӧй мужикъяскӧд делӧыс мыйкӧ дыра кежлӧ лӧньліс: кыкнанладорыс сэтшӧма вынтӧммисны, мый колӧ вӧлі миритчыны.
Вӧрӧд шӧйтігӧн Матвей паныдасис Маркел воккӧд, коді мунліс сы бӧрын ходокӧн.
Кыкӧннад век жӧ нин вӧлі гажаджык.
Найӧ некодӧс эз вӧрзьӧдлыны да гожӧмнас олісны видзвывса банькаясын.
Кор паныдасьлывлісны ас сиктсаясыс, кодъяс быттьӧ эз тӧдны найӧс, мукӧд брӧдягаяслы моз жӧ сетлывлісны нянь.
Видз вылысь аддзывліс Матвей и ассьыс гӧтырсӧ, коді страдуйтіс неылын ты дорсянь.
— Но дыр-ӧ нӧ сэсся тадзсӧ кутас кыссьыны, Матвей? — вынтӧммӧм кияссӧ бокъясас лэдзӧмӧн ӧтчыд мужикыслысь юаліс гӧтырыс. — Ӧд став сьӧлӧмӧй нин менам сісьмис... вӧльнӧй свет вылас видзӧдны ог вермы, а тэ ещӧ содтӧд менӧ мучитан...
Ок, коньӧрӧй дай меӧй мортӧй!..
Тайӧ дзик на первойысь немвочакывтӧм Авдотья скӧрмис аслас судьба вылӧ.
Матвей оліс ланьтӧмӧн: сійӧс вӧлі личкӧма нинӧм вӧчны вермытӧмлуныс.
Кодлы нӧ кутшӧм лёк сійӧ вӧчис?..
Авдотья броткӧмысь кыдзкӧ весиг кокньыдджык сылы лои...
Кымын во оліс ланьтӧмӧн коньӧр баба, а ӧні со шуис скӧр кыв, да пыр жӧ ачыс и кутіс каитчыны.
Матвейыссӧ нӧ мыйӧн мыжа, тадзи кӧ нин ставыс артмис?
— Лоас правдаыс, Авдотья, виччысьышт... — шуаліс ньӧжйӧник Матвей, кодлӧн сьӧлӧмыс висис гӧтыр кывъяссьыс.
— Огӧ ми ӧткӧн тэкӧд свет вылас олӧй.
Шуа тай тэныд: виччысьышт...
Лоӧ му, кӧть челядьлӧн, а лоӧ.
Тӧдса местаясыс, кытчӧ сэтшӧм ёна кыскис Матвейӧс, ӧні кажитчисны мустӧмӧн.
Мыйта сійӧ тайӧ местаяс вӧснаыс терпитіс, а тӧлкыс мый?
Куйлӧ Матвей вӧрын, ключ дорын да мӧвпалӧ.
Сы дорын гуранторйын ӧзъялыштӧ битор, кутшӧм овлывлӧ брӧдягаяслӧн, кытӧнкӧ дзользьӧ вӧрса лэбач...
Матвейлы сьӧкыд, быттьӧ кулан кадыс воис.
Кутшӧм местаясті ветліс, мыйта шог сы вомӧн вуджис, а кокньӧдыс пыр абу.
Муніс эськӧ Матвей сэтчӧ, кытчӧ кырныш оз пыртлы лыяссӧ, да сӧмын не мунны сылы аслас Светлӧй ты дорысь — сибдіс сійӧ тайӧ ты бердас став душанас.
Мыйта гӧгӧр эм тыртӧм муыс, кытшлаліс-ветлӧдліс тайӧ му вывтіыс Матвей, а ачыс пыр думайтӧ, пыр думайтӧ...
Мыйта йӧз эськӧ тані вермисны овны, ставсӧ кӧ вӧлі вӧчӧма ен ногӧн, правда серти.
Мукӧд дырйи сылы кажитчывліс, мый сійӧ либӧ йӧймӧ, либӧ ставсӧ тайӧс вӧтасьӧ.
Бара сійӧс кутасны, бара мӧдасны судитны и бара катаргаӧ — ӧні нин некутшӧм сроктӧг, нэм кежлас.
А гашкӧ, енмыс и видзас татшӧмторсьыс: этша ӧмӧй нӧ вӧръясын да чащаясын йӧз дзебсясьӧны.
Но сӧмын регыд вермис Матвей гуляйтны аслас вӧльнӧй вӧля вылын.
Заводитіс нин кынмыштавны.
Сійӧ зэв ёна прӧстудитчис да дыр куйліс вӧрын некутшӧм отсӧгтӧг, кыдзи куйлӧ ранитчӧм зверь.
Кор неуна справитчыштіс, довгис веськыда Кучкиӧ.
— Нуӧдӧй менӧ начальство дорӧ... — корис сійӧ милӧстина моз.
— Некутшӧм вын менам водзӧ эз кут лоны.
И сійӧс бара судитісны.
Кор подсудимӧйлы сетісны медбӧръя кыв, сійӧ, муртса кок йылас сулалігтыр, сӧмын шуис:
— Господа присяжнӧйяс, мыйысь нӧ?..
Авдотья пукаліс йӧз чукӧрас да шытӧг бӧрдіс.
{Мамин-Сибиряк Д. Н. (комиӧдіс Подорова А. И.) @ Вӧр @ висьт @ Д. Н. Мамин-Сибиряк. Рассказъяс @ 1953 @ Лб. 90‒119.}
ВӦР
Психологическӧй этюд
I
Гожӧм кежлӧ Журавлёвскӧй заводӧ волігъясӧн ме медся водз мӧдӧдчывлі Фомич дьячок ордӧ, коді оліс мекӧд орччӧн, — ветлан туйыс вӧлі град йӧръясті: чеччыштан ляпкыдик потшӧс вомӧн — и дзик пыр лоан Фомич территория вылын.
Тані медся водз син улад усьӧ важ, пӧлӧстчӧм пывсян, коді ставнас пуля да дрӧб туйяса, быттьӧ писти сера.
Торъя нин пострадайтӧма пывсян ӧдзӧс, код вылӧ вӧлі серпасалӧма сьӧд чут, медсясӧ сы вӧсна, мый сьӧкыд пӧраясӧ Фомич перъявліс ӧдзӧсас пырӧм пуляяссӧ да бара наӧн лыйлывліс.
Колӧ шуны, мый тайӧ злополучнӧй пывсяныс сулаліс буретш миян сад дорын, и Фомичлӧн пуляясыс кокниа вермисны лэбны йӧз град йӧрӧ, но тайӧ бӧръя обстоятельствосӧ кыдзкӧ некод эз некутшӧма пыдди пуктыв, медсясӧ сы вӧсна, мый заводас Фомич лыддьысьліс бура лыйсьысьӧн.
Керкаыс, кӧні оліс Фомич, сулаліс джуджыд нӧрыс вылын да аслас град йӧрӧн пыксис веськыда гӧраса визув Журавлиха юӧ.
Керка кильчӧ улас пыр омляліс тшыг пон, сы вӧсна мый Фомичлӧн вӧлі пон вердӧм вылӧ зэв аслыснога видзӧдлас.
— Ныриссӧ воштас, — шуаліс сійӧ зэв серьёзнӧя. — Сёйӧмысь понъяслӧн нырисыс тшыкӧ.
— Да ӧд абу лӧсьыд, кор тіян дзик пель водзад лун и вой омлялӧ тшыг пон.
— Дерт жӧ: пон, вот и омлялӧ...
Вердны кӧ сійӧс, сэк сійӧ ещӧ ёнджыка кутас омлявны.
Менӧ пыр шензьӧдліс тайӧ тӧлктӧм чорыдлуныс да некутшӧм жальлун петтӧмыс.
Унаысь войяснас тшыг понлӧн омлялӧмыс садьмӧдліс суседъяссӧ, и найӧ пинявлісны Фомичӧс, но таысь нинӧм эз артмывлы: Фомич ньӧти эз кӧсйы тшыкӧдны понлысь ныриссӧ.
Дерт, тадзи олігӧн пон кувлі во мысти, уна вылӧ нин — кык мысти, и Фомич лӧсьӧдліс выльӧс, и сылӧн нимыс кольлі пыр важыс: Лыско.
Ме помнита уна татшӧм коньӧр Лыскоясӧс, кодъяс ёнтылісны менсьым сьӧлӧмӧс асланыс омлялӧмӧн.
Дзик ӧтитор, мый ме вермывлі вӧчны налы — сійӧ Фомичысь гусьӧникӧн вердны найӧс.
Тані колӧ пасйыны ещӧ и сійӧтор, мый ставныс тайӧ Лыскоясыс вӧліны зэв бур вогульскӧй породаа понъяс, кодъясӧс Шӧр Уралын ёна донъявлісны став «ясачнӧйясыс» (тані тадзи шуӧны кыйсьысьясӧс, артмӧма «ясак» кывсянь тадзи шуӧны куясӧн мынтан вот).
Заводса мастерӧвӧйяс мынтӧны 15‒20 чӧлкӧвӧйӧн понйысь, а местнӧй денежнӧй курс серти тайӧ зэв нин дона.
Аслас вид серти татшӧм пон мунӧ эскимосскӧйлань: пельяс чурвидзӧны мыр моз, нырвомыс ёсь, синъясыс ворсӧны, бӧжыс читкыльтчӧма кольча моз мышку вылас, паськыд морӧса да вӧсни, ён кокъяса.
Унджык татшӧм вогулкаясыс сераӧсь, сійӧн и паськалӧма ним — Лыско.
Торйӧн нин донъявсьӧны вижов рӧма, виж чутӧсь, синкымъяса либӧ кӧинлӧн кодь дзик руд рӧма вогулкаяс.
— Кодлӧн синкым вылас чут — сійӧ и войнас аддзӧ, — шуавліс Фомич, а мый кузя кӧ сійӧс вӧлі вывті сьӧкыд венны.
Татшӧм вогулка збыльысь вӧлі настоящӧй ясачнӧйлы зарни пон — нырис сылӧн шензяна, торйӧн нин зверьяс вылӧ.
Средньӧй Уралын тайӧ понъяслӧн рӧдыс кыссьӧ чусовскӧй вогулъяссянь, кодъяс олӧны на и ӧні кык сиктын Чусовая ю бокын — Бабенкиын да Копчикын.
Кыдзи меным тӧдса, образованнӧй уральскӧй кыйсьысьяс ньӧти оз и видзӧдлыны тайӧ замечательнӧй пон разновидность вылӧ, коді пӧгибайтӧ ӧттшӧтш бырысь вогульскӧй племяыскӧд.
Меным аслым татшӧм вогулкаясыс зэв ёна кажитчӧны: найӧ вывті бур стӧрӧжъяс, мудзлытӧмӧсь быдсяма зверьясӧс кыйигӧн и вывті нин тӧлкаӧсь.
Гашкӧ, ковмис дзонь сюрс во, медым лӧсьӧдны тайӧ кыйсян пон породасӧ.
Фомичлӧн керкаыс юксьӧ пӧв перегородкаӧн кыкпельӧ.
Ӧтар джынъяс сійӧ оліс ачыс, а мӧдарас гӧтырыс, кодӧс сійӧ шуліс «матерёшкаӧн», чангыль ныра да писти сера чужӧма ӧтка нывкӧд — Енафакӧд, коді эндӧма нылӧн.
Фомичлӧн жырса дзик ӧти ӧшиньыс, кодӧс вӧлі пыр клеитӧма лӧз сакарнӧй бумагаӧн, видзӧдіс град йӧрӧ да ю вылӧ; сэсянь воссис зэв мича вид Журавлихалӧн чукыльӧсь течение вылӧ, сы вадор кузя пуксялӧм керкаяс вылӧ, вӧр вылӧ и, главнӧйыс, «изъяс» вылӧ, кыдзи шулывліс Фомич гӧраяссӧ.
Ӧдзӧссяньыс шуйгавылас стенын ӧшаліс неыджыд пу шкап, сы весьтын биаизъя ружье, ӧшинь дорас сулаліс краситтӧм пу пызан, перегородка дорас лабич, кык улӧс — и ставыс.
Жыр, позьӧ шуны, вӧлі куш, но сійӧ меным вӧлі муса дзик сы вӧсна, мый сэні оліс Фомич.
Тайӧ гажтӧм, сайӧдны позьтӧм гӧльлуныс вештыссьыліс кӧзяиннас аснас.
— Дзоньвидзаӧсь лоӧй!.. — шулывліс Фомич, пыр ӧткодя здоровайтчигмоз.
Гортас, тӧв и гожӧм, сійӧ ветліс кӧр куысь вурӧм дженьыдик пасьӧн да том кӧр ку шапкаӧн.
Сера дӧра гач кокъяссӧ вӧлі сюялӧма пыр киссьӧм сапӧг гӧлень пытшкас.
Тайӧ тешкодь паськӧмыс эз кажитчы тешкодьӧн налы, кодъяс тӧдісны Фомичӧс.
Колӧ пасйыны, мый, торъя гигиеническӧй соображениеяс серти, сійӧ аслас кӧр ку шапкаӧн узьліс паччӧр вылын тӧв и гожӧм.
Кор ме тӧдмаси сыкӧд, сылы вӧлі нин ветымын ар сайӧ.
Гӧрбыльтчӧма, омӧлик, тешкодь мисьтӧм походкаа, сійӧ лолывліс важ кадся типичнӧй возчик кодь, кор пасьтавліс ассьыс дзик ӧтик казинетӧвӧй подрясниксӧ, коді вӧлі ӧшйӧ сы гӧрба туша вылын мисьтӧм, лёк складкаясӧн; тайӧ безобразиеыслы содтӧд вылӧ джуджыд сьӧдасьӧм подрясник ворот сайсьыс мыччысьлывлісны вӧльнӧй светӧ кык вӧсньыдик да дженьыдик кӧса, кодъяс болтайтчисны кык крыса бӧж моз.
Прӧстӧй пӧраясӧ тайӧ кӧсаторъясыс вошлывлісны кӧр ку шапка улӧ.
Медся тӧдчанаыс Фомичлӧн вӧлі паськыд бандзибъя, кизь кодь ныра мисьтӧм чужӧмыс.
Кизьӧриник тошкыс да кутшӧмкӧ лыа рӧма сэтшӧм жӧ ускыс эз вермыны сайӧдны тайӧ чужӧмсӧ.
Зато мичаӧсь вӧліны Фомичлӧн векньыдик зрачока посньыдик руд синъясыс.
Сылӧн вӧлі характернӧй привычка видзӧдны кытчӧкӧ бокӧ и сӧмын кадысь кадӧ видзӧдлывлас тіян вылӧ тэрыб, восьса ёсь видзӧдласӧн, кыдзи видзӧдлывлӧны йӧёват роч йӧз.
Шуны кӧ, Фомичын, кыдз сійӧ не этшаысь овлывлӧ Русьын, оліс кык морт: ӧтиыс — увтыртӧм, коньӧр кодь да леститчысь, а мӧдыс — самостоятельнӧй, гордӧй да оригинальнӧй.
Первой мортсӧ Фомич быттьӧ пасьтавліс ас вылас подрясникыскӧд тшӧтш.
Татшӧмнас сійӧ вӧлі клиросын, кӧні лыддис «бормочитӧмӧн» да сьыліс писарь Павлинкӧд тшӧтш чирӧм гӧлӧсӧн; татшӧмӧн сійӧ вӧлі, кор веськавліс кытчӧкӧ збой заводскӧй служащӧйяс компанияӧ; татшӧмӧн сійӧ ветлывліс заводӧд поп бӧрся разнӧй требаясӧн; татшӧмӧн сэсся сійӧ кыссьывліс быд вежалунӧ веськыда вичкосянь кабакӧ аслас Зайчиха приятельница дорӧ «коктӧм кычиӧс дорны».
Кузь киясыс, тыдалӧ, мешайтісны Фомичлы, и сійӧ дугдывтӧг кияснас топӧдіс аслас подрясникыслысь павтыртчысь пӧлаяссӧ.
Весиг ветлӧдліс сійӧ кыдзкӧ гусьӧник да пыр зілис мунны кыткӧ йӧръясті, медым не веськавны бур йӧзлы син улас.
Сёрнитігас леститчана нюмъяліс да вообще кутіс асьсӧ унижайтчысь-леститчысь морт моз.
Гортас Фомич вӧлі дзик мӧд мортӧн.
Ме уна во тӧді сійӧс и всё-таки шензьӧмӧн видзӧдлывлі тайӧ вежласьӧмсӧ, — дзик мӧд морт.
Но аслас унижайтчана состояниеысь Фомич мездысьліс и йӧз дырйи, кор юлывліс лишнӧй рюмка либӧ кор сёрниыс пансьывліс кыйсьӧм йылысь.
Фомичлысь кыйсьӧм йылысь висьтъяс ёна радейтлісны да паськыда тӧдлісны, да кӧнкӧ нимлунъяс дырйи сы гӧгӧр век унаӧн чукӧртчывлісны кывзысьяс.
Радейтана темаӧн вӧліны «олешкаяс» да «мишкаяс», и сэки Фомич кужліс петкӧдлыны ставсӧ на ног: исаліс сынӧд, зверь моз паськӧдлывліс синсӧ да зэв тешкодя чеччыштлывліс аслас тешкодь подрясникнас.
Но гӧститанінын Фомич вывтіджык ышмывліс и гортас вӧлі не сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн кажитчывліс бокӧвӧй йӧзлы.
Ӧти-кӧ, сійӧ вӧлі замечательнӧй оригинал и вывті наблюдательнӧй морт, кодлӧн некор эз вошлы добродушнӧя сералан настроение.
Быдӧн дорӧ и быдтор дорӧ Фомич относитчыліс гордӧя, но тайӧ гордостьсӧ сійӧ петкӧдлывліс сӧмын гортас.
Сійӧ кужліс быдӧнӧс сералыштны тӧлкӧн да ёся, мукӧд дырйи сӧмын чужӧмсӧ вӧчыштлӧмӧн.
Йӧзыслӧн тырмытӧмторъясыс и торйӧн нин бӧблуныс сетлісны сылы весиг кутшӧмкӧ удовольствие, и сійӧ имеитіс мыйкӧ мында право уна йӧз вылӧ видзӧдны вылісянь, сы вӧсна мый сылӧн вӧлі вына природнӧй ум, кодӧс эз вермы жугӧдны весиг дьячокын олӧм — медся шудтӧмыс став шудтӧм олӧм пӧвстас, кодъясӧс кужлісны лӧсьӧдны бур йӧз.
Гортсаяс дорас Фомич относитчыліс сідзжӧ аслысногӧн, быттьӧ яндысис аслас морт слабостьысь.
Сылӧн «матерёшка» некор эз петкӧдчывлы йӧз дырйи перегородка сайсянь, и сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ мыйӧнкӧ пыр стучитӧ пач сайын.
Нывбабаяс дінӧ Фомичлӧн вӧлі чистӧ философскӧй зывӧктӧм, кыдзи некытчӧ туйтӧм предметъяс дінӧ, кодъяс ещӧ зэв вреднӧйӧсь да весиг ӧпаснӧйӧсь.
Кор Павлин писарь заводитліс нывбабаяс йылысь сёрни, Фомич сӧмын чушкис нырнас, кыдзи скӧрмӧм пӧрысь кань, да сьӧласис.
Висьтавлывлісны, мый сійӧ нинӧм эз дӧверяйтлы гӧтырыслы да весиг няньсӧ пӧжаліс ачыс.
Дзонь керка пытшкас Фомичлӧн вӧлі сӧмын ӧтик мыйкӧ мында донатор — сійӧ кремневӧй малокалибернӧй винтовка, коді служитіс нин сылы комын воысь унджык.
Кыдз пуысь вӧчӧм сьӧкыд ложаыс вӧлі Фомичлӧн аслас вӧчӧмтор да торъяліс хозяйственнӧй ёнлунӧн.
Медся замечательнӧйыс сійӧ, мый Фомич тайӧ винтовкаысь лыйліс и зверӧс, и пӧткаӧс, и урӧс.
— Кытысь тіян тайӧ ружьеыс? — самопалсӧ видлалігӧн некымынысь юавлі ме стариклысь.
— Сідз... ӧтик мортсянь.
Фомич торъявліс ещӧ аслыспӧлӧс таинственностьӧн, медся нин сэк, кор сёрниыс муніс кыйсьӧм йылысь.
Аслас ружье вылӧ сійӧ видзӧдіс, кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ ловъятор вылӧ, да кор лыйигас эз веськавлы целяс, мыжаліс эз асьсӧ, а сійӧтор, мый «дурӧ» ружьеыс.
Медся ёна вӧльнӧй светын Фомич поліс сыысь, медым эськӧ кыдзкӧ сійӧ ружье дорӧ эз инмӧдчыв кутшӧмкӧ нывбаба: сэки шыбит ставсӧ да лӧсьӧд выльӧс.
— Ме тайӧ ружьенас не ӧти дас кӧрӧс нин вилі, — код юрӧн радейтіс ошйысьны Фомич. — Сійӧ кӧзяинӧс тӧдӧ... да!
Фомичлӧн кыйсян победаясса трофейясӧн вӧліны кӧр куяс, кодъясысь семьяыслы лӧсьӧдавлісны ковёръяс да одеялояс.
Песлывліс куяссӧ Фомич ачыс, кыдзи и ур куяс да кунича куяс, кӧть, колӧ веськыда шуны, песліс зэв лёка.
Правда, гортса кӧлуйсӧ Фомич ставсӧ мастеритліс ачыс: и ружье лӧжа, и лызь, и порошнича, и меӧн помнитана пу шкап, медым сэні видзны кыйсян кӧлуй, и мебель, и чери кыян угодье, и ассьыс кӧр ку пасьсӧ.
Вӧрын сылӧн век вӧлі кульӧма сюмӧд да заптӧма пес.
Сӧмын тадзи быдтор ас киӧн вӧчӧмӧн Фомич и вермис овны муртса судзсьымӧн, сы вӧсна мый овны псаломщиклӧн куим чӧлкӧвӧй жалӧванье вылӧ семьяӧн — некыдзи позьтӧм делӧ.
Мукӧдпӧлӧс вичко доходъяс Фомич пӧлучайтіс сэтшӧм этша, мый сы йылысь и сёрнитнысӧ оз сулав.
Журавлёвскӧй заводын джын йӧзыс вӧліны раскольникъяс, и приходыс вӧлі зэв лёк.
Некымынысь Фомичлы тшӧктылісны пуксьыны дьякӧнӧ, но сійӧ некыдзи эз сӧгласитчы.
— Мый понда ті, збыльысь, онӧ кӧсйӧй лоны дьяконӧн? — юавлывлі ме. — Дьякӧн жӧ кык мында получайтӧ.
— А «матерёшка» кӧ кувсяс...
Дьякӧнлы мӧдысь гӧтрасьны оз позь...
Тайӧ, дерт, вӧлі шутка.
Фомич эз пуксьы дьякӧнӧ прӧста сы вӧсна, мый сэки эськӧ сылы эз позь ветлыны кыйсьыны, мӧд ногӧн кӧ шуны — сылӧн олӧмыс эськӧ эз ло олӧм кодь, а ӧні Лыскоысь, Енафаысь, «матерёшкаысь» да ассьыс Фомичысь артмӧма тырбур олӧм, шогмана да позяна.
II
Уральскӧй горнӧй заводъясын медся бур пӧраыс — «страда».
Петыр лунсянь да дзик Успеньеӧдз заводъяс тупкысьлӧны, доменнӧй пачьяс кындзи, и став йӧзыс мунӧны вӧлӧн и подӧн турун пуктыны.
Абу кӧ асланыс скӧтыс, «страдуйтӧны» вузӧс вылӧ, а абу кӧ асланыс видзьясыс — медасьӧны мукӧдлы.
Заводъяс тыртӧммӧны, а сы пыдди матігӧгӧрыс ставыс ловзьӧ, ловзьӧны весиг медся пыді вӧр пельӧсъясыс.
Вӧв да мӧс — заводскӧй мастеръяслӧн главнӧй хозяйственнӧй статьяяс, и сы вӧсна найӧ турун йылысь сӧмын и думайтӧны тайӧ кадӧ.
Заводъясын вӧдитӧны и нянь, но зэв этша: и муыс унджыкысьсӧ оз вай няньсӧ, да и йӧзыс нин вунӧдӧмаӧсь настоящӧй крестьянскӧй уджсӧ.
Ми сёрнитам унджык горнӧй заводъяс йылысь, кӧть, дерт, эмӧсь и мукӧдпӧлӧсъяс, кыдзи башкыр полосаса завод кытшъясын.
Журавлёвскӧй заводын муяс вӧліны морт даслӧн, не унджыклӧн, а мукӧдыслӧн «страда» кывъяс вӧлі пырӧ сӧмын турун пуктӧм.
«Биа» да приискӧвӧй сьӧкыд уджъяс бӧрын турун пуктӧм кажитчис колана шойччӧгӧн, да быд верманаджык семья дзоньнас мунлывліс видз вылӧ.
Колӧ вӧлі аддзыны, кыдзи пуӧ удж свежӧй сынӧд вылӧ мынӧм йӧзлӧн, — тайӧ вӧлі настоящӧй праздник, и рытъясын дас верст пасьталаын юргӧны гажа сьылӧмъяс.
Турун пуктігӧн цыганъяслӧн кодь олӧмыс томйӧзлы вӧлі медся шуда кадӧн, и та бӧрын лолывлӧны арся свадьбаяс либӧ жӧ аслыспӧлӧс несчастьеяс, кодъяс торйӧн нин паськалӧмаӧсь самӧвӧльнӧй заводскӧй нывъяс пӧвстын.
Заводскӧй населениелӧн обычайяс, кыдзи тӧдса, вообще оз торъявны яндысьӧмӧн, а Уралын олӧмыс да обычайясыс аслас распущенностьнас вӧліны чуймӧданаӧсь.
Тайӧ заводскӧй страда дырйиыс буретш заводитчыліс и кыйсян сезон;
кытчӧдз эз на петны позъясысь пӧтка котыръяс, кыйӧны «лысӧм» сьӧд таръясӧс, кодъяс тайӧ кадӧ, ассьыныс свадебнӧй вӧччан паськӧмсӧ пыр новлан платтьӧ вылӧ вежигӧн, дзебсьӧны морт сибавтӧм чащаясӧ да пӧрӧминъясӧ.
А июлься жар лунъяс пуксьӧм бӧрын заводитӧны кыйны кӧръясӧс, кодъясӧс луннас ӧвад вӧтлӧ тшӧкыд кустъяс пиӧ либӧ веськыда ваӧ.
Тайӧ жар пӧраас ми Павлин писаркӧд петавлім гӧраясӧ некымын войков кежлӧ да шӧйтлім вӧръясті настоящӧй дикарьяс моз.
Журавлёвскӧй завод гӧгӧрса местаяс вӧліны самӧй кыйсьысьяслы кодьӧсь. Сэні вӧлі быдтор, мый колӧ, босьтны кӧть сысянь, мый ӧтарладорӧ медся матысса оланінӧдзыс вӧлі нелямын верст, а мӧдарӧ сё верстысь унджык кыссисны гӧраяс да вӧр, вӧр да гӧраяс.
Местаясыс, вобщем, вӧліны ёнакодь дикӧйӧсь, но найӧс мичмӧдлісны да гажӧдлісны уна дас визув юяс да шоръяс, кодъяс жургигтыр лэччисны гӧраясысь.
Сыысь ӧтдор, неылын вӧлі ӧти ыджыд, зэв уна діа горнӧй ты да ещӧ на кык посньыдик ты.
Артмывліс настоящӧй ловъя тыв, коді шымыртліс став гӧраяссӧ да кыскис сійӧ местаясас зэв уна быдсямапӧлӧс пӧткасӧ.
Ветлӧдлыны ружьеӧн дзонь лунъясӧн тайӧ веж пустынятіыс — наслаждение, коді тӧдса сӧмын кыйсьысьяслы.
Чеччан кыаыскӧд да рыт кежлас сэтшӧма мудзан, мый ӧдва кыссян первойя тӧдса керкаӧдз.
Медмуса местаӧн вӧлі Размёт гӧра вылын Фомичлӧн керка; заводсянь тайӧ керкаӧдз вӧлі бура дас сизим — дас кӧкъямыс верст.
Гажа места тайӧ Размётыс, — збыльвылассӧ тадзи шулісны и гӧрасӧ асьсӧ, и сы дінысь матысса мукӧд гӧраяссӧ, чойяссӧ, мылькъяссӧ, пӧкатъяссӧ.
Артмӧма горнӧй узел, а Размёт гӧраыс лоӧма сылӧн йитан центрӧн да горнӧй водоразделӧн: Журавлёвскӧй заводладорӧ визувтісны европейскӧй бассейнса юяс да ёльяс, а сысянь мӧдарладорас — азиатскӧй бассейнса юяс.
Водораздельнӧй линияыс муніс векньыдик, чукыльӧсь визьӧн, мукӧдлаас сійӧ визьыс нюжалӧ сӧмын некымын дас сажень; сідз вӧлі и Фомич вӧр керка дорын.
Татшӧм ногӧн миянлы частӧ удайтчывліс узьны дзик граница вылас, коді торйӧдліс Европаӧс да Азияӧс.
Ӧти мича июлься лунӧ, кор быд примета серти тӧдчис, мый поводдя мичаммис дыр кежлӧ, ми Павлин писаркӧд мунім гӧраяс вылӧ зэв ылӧ.
Кыйсьӧм эз зэв удачнӧй ло и рыт кежлӧ миян вӧлі запасын муртса ӧтик сьӧд тар.
Сэтчӧ жӧ, Павлин уськӧдіс няньнымӧс ваӧ, сы вӧсна миянлы колӧ вӧлі водны тшыг кынӧмӧн.
Тайӧ вӧлі ылын на Размёт сайын.
— Ковмас мунны Фомич ордӧ, — шуи ме, кор шонді лэччытӧдз коли нин сӧмын час кык — сідзкӧ колӧ вӧлі тэрмасьны.
— Ме ог мун, — му вылӧ пласьт нюжӧдчӧмӧн пыксис Павлин.
— А ме муна.
— Туйыс паськыд.
Лои неуна зычитыштны, коді помасис сійӧн, мый Павлин коркӧ и мӧдіс руньгыны ме бӧрся, — кольччыны ӧткӧн сьӧд вӧр шӧрӧ эз зэв нимкодь вӧв, а Фомич керкаӧдз вӧлі верст дас кымын.
Павлин писарь — кудриа ыджыд юра, неыджыд тушаа — вӧлі самӧй безобиднӧй морт, но мукӧд дырйи сылӧн овлӧ дзик некутшӧм помкатӧг лукавитӧм.
Нинӧм мӧдтор оз вӧлі позь вӧчны, кыдзи воюйтны Павлинкӧд сійӧ жӧ оружиеӧн, торйӧн нин сійӧн, мый войяснас вӧрын Павлин поліс эз зверысь либӧ мортысь, а «лешакысь» либӧ «лешачихаысь», кодъяс быдсяма пакӧстьсӧ вӧчлывлӧны йӧзлы.
Павлин ас ногыс вӧлі весиг сюсь, лыддьысьлывлӧм морт, но мынтӧдчыны быдпӧлӧс чертовщинасьыс дзик эз вермы.
Веськыда кӧ шуны, мунны дас верст Размётӧдз быдса лун мудзтӧдана кыйсьӧм бӧрын эз вӧв кокнитор, и менӧ не ӧтчыд шымыртлӧ татшӧм случайясын малодушие.
Быд мичаджык коз пу, вӧртӧм ю вадор либӧ шынитӧвджык места кӧнкӧ гӧра бокын сідзи и кыскӧны шойччыштны, но медводз вӧлі колӧ петкӧдлыны характер да не уськӧдны авторитет слаб ёрт водзын.
Шонді ӧдйӧ лэччис.
Вӧр пемдіс.
Гӧраса ичӧтик трӧпа, тыдалӧ, дзик нинӧмла чукльӧдліс, быттьӧ сӧмын сы могысь, медым мучитыштны миянӧс.
Шонді лэччӧмыс гӧраясын шензьӧдана мича.
Вуджӧръяс нюжалӧны, и быд боксянь, быттьӧ нарошнӧ, быттьӧ ловъя, заводитӧ матыстчыны тіян вылӧ войся сук пемыдыс.
Лӧнялӧм сынӧдын вывті кокниа кылӧ быд ичӧтик шы, и такӧд тшӧтш, тіян асланыд чувствоясыд лоӧны висьӧм дырся кодь напряжённӧйӧсь, — буретш лун вежсян татшӧм кадыс медся ёна и ылӧдлӧ непривычнӧй морттӧ.
Пельыд, кӧні тыр на лунся шумыс, кылӧ абутӧм шыяс, а синмыд бура аддзӧ местаысь местаӧ котралысь да вералысь вуджӧръяссьыс ас думнад лӧсьӧдӧмторъяссӧ.
Вообще, переживайтан кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм тревожнӧй настроение, коді быд здукын дась вуджны челядьлӧн кодь паникаӧ.
Сӧмын сэтшӧм «лесникъяс», кутшӧм Фомич, велалӧны вӧрса тайӧ таинственнӧй олӧм дінас сэтшӧма, мый найӧс нинӧм нин оз вермы повзьӧдны.
Кӧть мый думайтӧй, но вӧрын юрыд уджалӧ дзик оз сідзи, кыдзи гортад; и медся водз тані шензьӧдӧ тіянӧс непривычнӧй вӧрса шынитӧлыс, коді отсалӧ думыдлы паськӧдчыны сэтшӧма, быттьӧ тэ мунан кутшӧмкӧ заколдованнӧй сарствоӧд.
Лунын тайӧ шынитӧвсӧ торкӧны тӧв да пӧткаяс, а войын ті колянныд дзик ас кежаныд да невӧляысь кывзысянныд сыӧ, мый тіян аддзытӧг олӧ тіян сьӧлӧманыд.
Кыптӧны кутшӧмкӧ гудыр образъяс, омӧля тӧдчысь чужӧмъяс, шыяс да краскаяс.
Павлин покорнӧя кыссис ме бӧрся да, тыдалӧ, медым петкӧдлыны асьсӧ збойӧн, некымынысь заводитчыліс видчыны, прӧста сідз видчыны, воздушнӧй пространствоас, эз вид кодӧскӧ личнӧ торъя мортӧс.
Ӧти местаын, джуджыд сёнӧ лэччӧм бӧрын, кӧні вӧлі дзик нин пемыд, Павлин сувтіс да шуис зэв решительнӧя:
— Ми мӧдарӧ мунам...
Вензьыны сыкӧд эз сулав, и ме мӧді мунны водзӧ.
Збыльысь, кутіс кажитчыны, мый местаыс быттьӧкӧ абу сійӧ: и вӧрыс мӧдпӧлӧс, и туйыс дзик ковтӧг чукльӧдлӧ.
Босьтіс серьёзнӧй сомнение, мый ми вошим туйсьыс, сы вӧсна мый и кад сертиыс колӧ нин вӧлі воны места вылӧ.
Крут гӧраӧ каян туйыс, коді заводитчис веськыда сёнсяньыс, вӧлі Размёт кодь, но гӧгӧр вӧліны уна гӧраяс да на вылӧ каян чукыльӧсь горнӧй трӧпаяс, кодъяс зэв ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
Заводитчӧм войся ыркыдыс содтыштіс миянлы эбӧс; шонді лэччис нин, и гӧраясын ӧдйӧ прӧйдитысь рӧмдан кад ӧні вежсис нин кӧдзыд да руа войӧн, кутшӧмъяс сӧмын овлӧны гӧраясын.
Лэччысисны первойя кодзувъяс, кодъяс быттьӧ ӧзъялӧны пыдӧстӧм джудждаын фосфорическӧй светӧн, кыдзи турун пиын югъялӧны светлякъяс; мыччысис выль тӧлысь; сысянь ыльнитіс эзысьӧн пӧртмасьысь паськыд да руа эзысь свет.
Гӧра джынвыяс ми сувтім шойччыны.
Должен нин вӧлі тыдовтчыны Фомич керка дорӧ кежан туйыс, но сійӧ эз тыдав.
Вӧрыс понда сьӧкыд вӧлі аддзыны мукӧд гӧраяссӧ, медым ориентируйтчыны, — лунын сертиыс войын гӧра йывъяслӧн видыс дзик мӧд.
Павлинлӧн нарошнӧ чӧв олӧм серти ме казялі, мый сійӧ дзикӧдз нин веритӧ, мый ми ылалім и мый тайӧ ньӧти абу Размёт.
— Збыльысь, тыдалӧ, ми эсійӧ... кежыштсьӧма неуна бокӧ, — ассьым мыжӧс сознавайтӧмӧн шыаси ме. — Шуйгавывджык, тыдалӧ, босьтсьӧма миян.
Лӧгасьӧм Павлин меным весиг эз вочавидз и сӧмын лёкысь кыскыштіс ассьыс папироссӧ: быттьӧ пӧ ме шулі да с. в.
Но тайӧ кадӧ кӧнкӧ, быттьӧ му пытшкас, кыліс понлӧн увтчӧм — и дзик пыр ставыс вежсис: да, тайӧ вӧлі Размёт, пырысь-пыр воас Фомич дорӧ кежан туй, а увтӧ сылӧн Лыско...
— Кылан? — нимкодьпырысь юалі ме Павлинлысь.
— Мый кывнысӧ?..
Лыско увтӧ...
Вот эсійӧ пашкыра кыдз пуыс сулалӧ кежан туй дорас.
Синтӧм аддзас...
— Но всё-таки висьтав...
— Нинӧм меным висьтавнысӧ...
Гашкӧ, ме сёысь нин татчӧ волі, а сӧмын пемыднас вӧрад век синтӧ пӧртлӧны — тайӧ дзик нин збыль.
Ӧтчыд ме тадзтӧ дзонь вой ветлӧдлі видзьяс вывті: веськыда куим пожӧм дорӧ воши.
Ми долыда кежим трӧпаысь да мунім веськыда «<rus>сакма</rus>ӧд», мӧд ногӧн кӧ муртса тӧдчана след кузя, коді кольӧ турун пиас.
Регыд «<rus>сакма</rus>» нуӧдіс миянӧс кыдз пуа вӧрӧд — сідзкӧ, пырысь-пыр воас керка.
Кыліс тшын дук, бара кыліс Лысколӧн увтчӧм, но сэтшӧм полігтыр, мый висьталіс понлысь сомневайтчӧм: увереннӧя восьлалӧм серти пон кутіс гӧгӧрвоны, мый локтӧны тӧдса ас йӧз.
Сӧмын кыйсьысьяс вермӧны торйӧдны тайӧ унапӧлӧс оттенокъяссӧ пон увтӧмыслысь, коді буретш вӧрын имеитӧ ассьыс оригинальнӧй прелесть.
Фомичлӧн керка сулаліс паськыд эрд вылын.
Ӧні Фомичлысь керкасӧ позьӧ вӧлі тӧдны вӧсньыдик тшын кайӧм серти да тіралысь гӧрдоват би югӧр серти, коді усис бипурсянь матысса пуяс вылӧ.
Ми вӧлі петам нин самӧй эрд вылас, кӧні туруныс сулаліс дзик пельпомӧдз, кыдзи Павлин немвиччысьтӧг сувтіс, быттьӧ сійӧс мыйӧнкӧ кучкисны, — сійӧ вӧлі мунӧ водзын, и сылы тыдаліс, мый вӧчӧны керка дорын.
— Мый лои? — горӧді ме.
— Тыдалӧ, бара синмӧс пӧртісны... — ропкис Павлин и весиг синсӧ тільыштіс.
— Вот и дивӧ!..
Мунны-ӧ нин миянлы?..
Экма!..
Павлинлысь шензьӧмсӧ позьӧ гӧгӧрвоӧдны зэв кокниа: керка дорас сулаліс ачыс Фомич да сюся видзӧдіс миянлань, а би дорас лажыньтчӧма вӧлі кутшӧмкӧ нывбабалӧн фигура — тайӧ нывбабасӧ аддзӧмыс и повзьӧдіс Павлинӧс.
Фомич олӧ сьӧд вӧр шӧрын и дзик ас кежаныс кутшӧмкӧ бабакӧд!..
Лыско, лёкысь увтчигтыр, лэбис нин миян дінӧ, ковмис сыысь дорйысьны прикладъясӧн, сы вӧсна мый вывті скӧрмӧмысла пон вермис не тӧдны миянӧс да пурис эськӧ.
— Оланныд-выланныд! — керка дорас матысмигӧн горӧдіс Павлин.
— Со, войся каньясыд... — здоровайтчигас вомгорулас нурбыльтіс Фомич. — А ме чайті, абу-ӧ нин, мися, кутшӧмкӧ брӧдягаяс.
Нывбаба вӧрзьӧдчывтӧг пыр пукаліс важмозыс би дорын, и меным шыбитчис синмӧ сӧмын сылӧн еджгов кудриа юрсиыс, коді тыдаліс чышъян увсьыс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс гудраліс пу паньӧн би весьтын ӧшалысь кӧрт котелокысь кутшӧмкӧ пуантор да миян вылӧ весиг и видзӧдлыны эз кӧсйы.
— Да ӧд тайӧ Параша-Кудрявая!.. — шензьӧмӧн горӧдіс Павлин. — Кыдзи повзьӧдіссӧ...
Аттӧ, мед тэнӧ сёясны гутъяс да номъяс!..
Но, олан-вылан, красавица...
— Вӧлі Параша, да йӧзлӧн, абу тіян... — кызіник том гӧлӧсӧн вочавидзис красавица, но всё-таки места вывсьыс эз вӧрзьӧдчы.
— А тэ, акань, эн скӧрав...
Дивӧ, кыдзи тэ повзьӧдін, Параша, да ещӧ и грекӧ вайӧдан.
— Дугды тэ, сибдысь сир! — скӧра горӧдіс сы вылӧ Фомич.
III
Фомич вӧлі стрӧитӧма вӧр керкасӧ кыз ниа керъясысь, и сійӧ пӧшти дзикӧдз вӧйӧма муас, джуджыд турун пиысь тыдаліс сӧмын гӧрбыльтчӧм керка вевтыс, кодӧс вевттьӧма эжаӧн.
Ичӧтик ӧдзӧс вӧснаыс керкаыс кажитчис омӧлик кӧбрег кодьӧн.
Зато гӧгӧрыс быдмис морт судта горнӧй турун: сэні вӧлі дзоридзьясысь артмӧм еджыд шапкаяса да пӧшти сой кыза «ош пӧлян» и гӧрд юра иван-чай турун, и чӧскыд дука лабазник, и прӧстӧй петшӧр.
Гожӧмын тайӧ вӧлі джуджыд веж турун пиӧ дзикӧдз вӧйӧм вывті мича места, но кыдзи оліс тані Фомич тӧлын быдса вежонъясӧн — ме эг вермы гӧгӧрвоны.
Керка пытшкӧсыс ёна муніс кӧбрег вылӧ, да и уль ру дукыс тані пыр вӧлі терпитны позьтӧмӧн.
Бӧрладор стен бердас вӧчӧма паськыд нар, ӧдзӧссяньыс шуйгавылас, пельӧсас, сулаліс изйысь тэчӧм пач.
Труба оз вӧлі пӧлагайтчы, сы вӧсна став тшыныс чукӧрмыліс керкаӧ.
Кӧдзыд войясын узьны сэні вӧлі дзик адын кодь: синтӧ сёйӧ тшын, лолавны он вермы, сэтчӧ жӧ ещӧ пывсянын кодь жар.
Но ачыс Фомич пыр вӧлі висьӧ и весиг гожӧмнас узьліс аслас керкаын.
Ми, дерт, эг пырӧй керкаас да медся водз босьтчим чай юны.
Сэк, кор муніс чай кежлӧ лӧсьӧдчӧмыс, Параша пыр пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да, пидзӧсъяссӧ кинас сывйыштӧмӧн, дугдывтӧг дзоргис-видзӧдіс би вылӧ.
— Дзик русалка кодь!.. — синнас сы вылӧ индӧмӧн вашкӧдіс Павлин. — И юрсисӧ ассьыс лэдзалӧма, и ачыс оз вӧрзьӧдчыв.
А Фомичыд кутшӧма сы дор сувтіс!..
Кык нинӧмыд ӧтлаасьӧмаӧсь!..
Вӧрын Павлин полыштіс Фомичысь, сы вӧсна мый «чӧрт сійӧс тӧдас, мый сылы дум вылас усьӧ», а ӧні Фомич, тыдалӧ, эз зэв нимкодя видзӧд миян локтӧм вылӧ, сы вӧсна Павлин весиг сёрнитіс вашкӧдчӧмӧн.
Збыльысь, Фомич кажитчыліс вӧрын выль морт кодьӧн, и позьӧ вӧлі сӧмын шензьыны тайӧ вежсьӧм вылас: гортас вӧлі коньӧр кодь дьячокӧн, а тані вӧлі стрӧг характера морт, коді ни ӧти кыв эз шу прӧста и ни ӧти воськов эз вӧч весьшӧрӧ.
Вушъян ситечысь вурӧм лёкиник дӧрӧм, сера дӧра гачыс, кутшӧмкӧ гӧрд крестьянскӧй нойысь вурӧм дукӧс шойыс, кокас зэв ыджыд сапӧг да юрас векӧвӧйся шапкаыс вӧліны важъясыс жӧ.
— Чай юыштан, Параша? — вӧзйис Павлин, кор пузьӧм жӧч чайниксӧ босьтіс би вылысь.
Тайӧ юалӧмыс быттьӧ здук кежлӧ садьмӧдліс йӧюкӧс, и сійӧ кыдзкӧ шензьӧмӧн моз видзӧдліс ставным вылӧ, быттьӧ сійӧ ӧні на сӧмын и казяліс миянӧс татысь.
— Чай?!
— шыасис сійӧ Павлинлӧн юалӧм вылӧ да скӧрысь чукыртіс синкымсӧ. — То кӧні чайыд, — вӧрланьыс юрнас довкнитӧмӧн содтіс сійӧ. — Гӧгӧр чай... и юръяснас копрасьыштӧ... вижиникӧсь юръясыс.
— Миян тэкӧд вӧрын асланым чай быдмӧ, — висьталіс Фомич.
— Лобазник юанныд? — юаліс Павлин.
— Лобазник да ещӧ ӧти турунтор содтыштлам.
Колӧ сювтӧ пожъявны шоныдіникӧн — вот и чай.
Параша эз нин кывзы миянлысь сёрнинымӧс да вӧйтчис аслас помтӧм думъясӧ.
Сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс ыпъялысь би вылас да корсюрӧ шыбитлывліс выль пес.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ар нелямына, гашкӧ и унджык.
Шань, неуна польдчыштӧм чужӧмас, коді пӧрысьлӧн моз банйыштӧма, тӧдчӧ на вӧлі томдырся мичлуныс.
Гырысь, вӧрзьывтӧм руд синъясыслӧн вӧлі сэтшӧм напряжённӧй выражение, быттьӧ Параша некыдзи эз вермы мыйкӧ дум вылас уськӧдны.
Сійӧ вӧлі пасьталӧма гортын кыӧм лӧз дӧраысь вурӧм раскольничӧй сарапан, еджыд дӧрӧм да нагрудника кузь ситеч <rus>«запон»</rus> — тайӧ ставыс висьталіс кутшӧмкӧ тыдавтӧм бур ки йылысь, коді пасьтӧдӧма «енлысь мортсӧ», гашкӧ, аслас пӧсь кисьтан уджнас, кыдзи торъя нин овлывлӧ раскольникъяс костын, кӧні гуся милӧстина донъявсьӧ медся ёна.
Лунтыр кыйсьӧмысь мудзӧм бӧрын миянӧс лёкысь личкис ун.
Павлин унмовсьӧма нин ужнайтігкостіыс, би дорас йӧжгыльтчӧмӧн да ужинсӧ помавтӧг; ме вугралі сыкӧд орччӧн.
Миянлысь эрдсӧ кытшалысь вӧрыс кажитчис тӧлысь югӧр улын зэв гырысь водоросльясӧн, а выліын югъяліс кодзулӧсь век вӧрысь да век ловъя помтӧм джуджыд океан.
— Аски водз чеччыны... — енэжӧ видзӧдіг шуис Параша.
— Кытчӧ тэрмасьнысӧ? — нырнас табак чушкигмоз вочавидзис Фомич.
— Да, бурджык нин... туруныд оз виччысь.
— Но, но...
вынсьыд вывті уна он босьт...
Ещӧ ӧтчыд табаксӧ чушкыштӧм бӧрын Фомич ньӧжйӧник муніс керкаас, а Параша кольччис би дорӧ.
Ме регыд мысти унмовси и пыр жӧ аддзи ачымӧс саридз пыдӧсысь мойдкывса сьӧд нывкӧд да ва саркӧд ӧтлаын, а Павлин, гуслиӧн ворсігтырйи, сьыліс кывлытӧм мича сьыланкывъяс; тайӧ сьылӧмсьыс вӧрис-качайтчис ва сарствоыс ставнас, и менӧ шымыртліс пыдӧстӧм саридзыслӧн кулӧм кӧдзыдыс.
Параша-Кудрявая вӧлі сэтшӧм йӧйяс пӧвстысь, кутшӧмъясӧс ас бӧрас колис уральскӧй горнӧй заводъясӧ крепостнӧй право.
Ӧні сэтшӧмъясыс кулалӧны-быралӧны крепостнӧй йӧйяскӧд да разбойникъяскӧд тшӧтш.
Тайӧ знаменательнӧй факт, коді медся бура висьталӧ заводъясын вӧвлӧм порядокъяс йылысь.
Параша йылысь ветліс татшӧм легенда.
Чужліс сійӧ Журавлёвскӧй заводын да быдмис батьтӧгыс, — батьсӧ мӧдӧдӧмаӧсь салдатӧ, а салдатскӧй служба сэки вӧлі 35 во.
Нимыс сылӧн вӧлі Дарья.
Тадзи и оліс салдат гӧтырыс нылыскӧд, нинӧмӧн тупкытӧм гӧльлун да шогсӧ куралігтырйи.
Сэсся Даша быдмис, сӧвмис и лои вывті мича нылӧн, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын заводса унапӧлӧс йӧз пӧвстын.
И ыджыд тушаа, и банйӧм чужӧма, и еджгов кудриясысь кыӧм сьӧкыд кӧса — ӧти кывйӧн шуны, шоча веськавлӧ татшӧм нылыд, а татшӧм сам вылад век уна усьласьысьыд.
Бӧрйис Даша и аслыс жӧникӧс, колӧ вӧлі сӧмын ветлыны заводса приказчик дінӧ поклонӧн да корны разрешение свадьба вӧчӧм вылӧ.
Аддзис крепостнӧй приказчик Дашаӧс и кутіс пыксьыны: нӧрӧвитышт да эн мун, да ог эшты, да тэнад кадыд эз на пышйы!
Сэк, кор татшӧм ногӧн кыссис делӧыс, приказчик вевъяліс юӧртны управляющӧйлы мӧд главнӧй, Чернореченскӧй заводӧ, кӧні оліс сэки уральскӧй летописьясын нималана самодур-заводчик Тулумбасов, коді вӧлі ёна радейтӧ вӧчавны быдсяма безобразиесӧ, торъя нин аслас крепостнӧйяс вылас.
Чернореченскӧй заводысь быдӧн полісны биысь моз;
Тулумбасов эз тӧдлы ни яндзим, ни полӧм.
Фабрикаястіыс сійӧ ветлӧдліс зарядитӧм пистолетъясӧн да вӧчавліс рабочӧйяс вылын вӧвлытӧм зверствояс.
Медся ичӧт мыжсьыс петкӧдлісны конюшняӧ, сэтысь наказывайтӧмъяссӧ частӧ вайлывлісны рӧгӧза вылын веськыда больничаӧ.
Вывті ыджыд тулумбасовскӧй двореч вӧлі быдӧнлы настоящӧй адӧн: сэні муніс помасьлытӧм пир, сэні жӧ юрбитісны гуся моленнӧйясын раскольник-старечьяс, сэн жӧ наказывайтлывлісны плетьясӧн да кошкаясӧн, и сэні жӧ вӧчсьывлісны вӧвлытӧм безобразиеяс крепостнӧй красавицаяс вылын, кодъясӧн Тулумбасов гӧститӧдліс ассьыс гӧсьтъяссӧ.
Журавлёвскӧй приказчик угодливость вӧсна Даша и веськаліс аслас сиротскӧй керкасяньыс веськыда тулумбасовскӧй дворечӧ.
Дашалӧн вӧвлытӧм мичлуныс уси син вылас «аслыс», но Даша вочавидзис сы меліалӧм вылӧ ӧтчаяннӧя водзсасьӧмӧн; сы вӧсна Дашаӧс петкӧдісны конюшняӧ, кытысь сійӧ локтіс сэтшӧмӧн нин, кутшӧмӧн коли нэм кежлас, мӧд ногӧн кӧ йӧй нисьӧ прӧсужӧн.
Журавлёвскӧй заводӧ Даша воис «ен мортӧн», и тӧв и гожӧм ветліс чышъянтӧг, асьсӧ лентаясӧн да быдсямапӧлӧс рӧма рузумторъясӧн мичмӧдӧмӧн.
Радейтана морт йылысь дум пӧри сӧрӧмӧ да галлюцинацияӧ.
Сійӧ некодӧс эз ӧбидит и частӧ сьыліс сэтшӧм сьыланкывъяссӧ, кодъясӧс петкӧдіс сьӧрсьыс Тулумбасов дворечысь, кӧні грымгис-юраліс крепостнӧй хор.
Торъя нин тшӧкыда сійӧ сьывліс ассьыс радейтана сьыланкывсӧ, мый вӧсна сылы и «Параша» прӧзвищесӧ сетісны:
<rus>Пой, скачи, кружись, Параша!</rus>
<rus>Руки в боки подпирай...</rus>
Но мукӧд дырйиыс сылы веськалас мисьтӧм кывбур, и Параша заводитас сьывны лёк сьыланкыв <rus>«Косарики косари»</rus>.
Челядь сійӧс дэльӧдлісны жӧникъясӧн.
Скӧрмӧм мысти сійӧ, кыдзи и став йӧйяс, некутшӧм кутӧд эз тӧдлы: пинясис, тышкасис, курччасис и вӧчавліс медся мисьтӧмторъяссӧ.
Оліс сійӧ, кыдзи настоящӧй птица божия: кӧні лун, кӧні вой.
Благочестивӧй йӧз лыддисны торъя шудӧн видзны ас орданыс Парашаӧс, но сійӧ шоча! вермыліс кӧнкӧ овны вежонысь дырджык.
— Ог, муна жӧник ордӧ!.. — шулывліс сійӧ быдпӧрйӧ, кор мӧдӧдчывліс кытчӧкӧ.
Кыдзи да мыйла веськаліс Параша-Кудрявая Размётӧ да мый сійӧ вермис сэні вӧчны — меным вӧлі гӧгӧрвотӧм, торъя нин сы вӧсна, мый Фомич дзикӧдз мустӧмтліс нывбабаясӧс.
Асывнас ми садьмим сёрӧн нин, и керка дорас эз вӧвны ни Фомич, ни Параша-Кудрявая.
Павлин кузя да чӧскыда нюжмасис, очсаліс да пыр куйліс куньса синъясӧн, виччысис, ог-ӧ ме первой чеччы, — тайӧ кыйсьысьяслӧн пыр тадзи овлывлӧ.
Колӧ вӧлі пестыны би, ветлыны ключӧ вала да пузьӧдны чай, — операция вообще сложнӧй, и гӧтӧвӧй чай юны век лӧсьыдджык.
Ме сідзжӧ эг кӧсйы сетчыны приятель ылӧдчӧмлы да сідзжӧ мыйкӧ дыра олі узьӧм улӧ лэдзчысьӧмӧн, кытчӧдз тайӧ комедияыс кыкнаннымӧс эз дӧзмӧд, и ми чеччим кыкнанным ӧтпырйӧ.
— Вот мый: ӧтиным мунам песла, а мӧдным вала, — велӧдіс Павлин, медым аслас пай вылӧ лишнӧй не вӧчны.
— Этатшӧм чӧрт тайӧ Фомичыс!
Небось абу лӧсьӧдӧма миянлы ставсӧ...
А Параша кытчӧ вошӧма?..
Настоящӧй еретникъяс, бесыс найӧс мед нуас!
Вӧлі час кӧкъямыс, но шондіыс абу на удитӧма косьтыны лысвасӧ, и турун сулаліс дзик на ва.
Муртса кымыныськӧ воськовтан, брӧдва кӧтасян, а сэтшӧм кӧдзыд ваннаыд пыр жӧ узьӧм бӧрын, кор вир-яйыд тырӧма на унзіль шоныднас, торъя нин абу лӧсьыд.
— О-го-го! — ключлань джуджыд турун пиӧд мунігмоз гӧрдліс Павлин.
— Фомичыс видз вылын, — висьталіс Павлин, кор миян юсис чай. — Тані сылӧн ӧні Размёт бокас эм ичӧтик кык эрд.
Тулысъяснас зэв бур тар койтъяс овлӧны.
Кор косьмыштіс турун, ми мӧдӧдчим туйӧ.
Керкасянь нуӧдіс турун вылӧ кольӧм выль след веськыда Размёт горулӧ.
Кор ми петім вӧрысь, миян син водзын тыдовтчис сійӧ мичаысь-мича гӧра видъясысь ӧти, кутшӧмъяс паныдасьлӧны сӧмын Уралын.
Размёт йывлӧн изъя гребеньыс быттьӧ сулаліс миянсянь кызь воськов сайын, кӧть сыӧдз вӧлі на верстджын — сэтшӧм ылӧдчана горнӧй перспективаыс.
Ӧні кок улын вӧлі крут лэччанін, коді тырӧма гырысь изъясӧн да кытӧнсюрӧ быдмысь гӧравывса быдмӧгъясӧн — коз пуяс, ньывъяс, посньыдик кыдз пуяс.
Гӧра горулас веж ковёр моз куйліс Фомичлӧн видз, кӧні вӧлі тӧдчӧ кык мортлӧн вуджрасьӧм, кодъяс ньӧжйӧник ветлӧдлісны выль ытшкӧм турун визьяс вывті.
Найӧ ньӧжйӧник копрасисны шонді водзын югъялан косаясӧн паськыд кытшъяс вӧчалігтырйи.
— Парашаыс кыдзи уджалӧ... а!
Вот и дивӧ!.. — син вевдорас кисӧ пуктӧмӧн ытшкысьяс вылӧ видзӧдігмоз шензис Павлин.
— Ай да Фомич, кутшӧм уджалысьӧс аслыс корсьӧма!
Аттӧ, ті, лёк лукавӧйяс, мый думыштӧмаӧсь!..
Став гӧраяс пӧлӧныс кыссис на зарниасьысь ру, а видзьяс вылын куйліс лӧзоват сынӧд — шонді водзын сылӧм рулӧн колясыс.
Размёт гӧра сайсянь тыдовтчывліс пельӧсыс гӧраса паськыд тылӧн, кӧні вӧліны уна веж діяс.
Ылынджык сулалӧны лӧз гӧраяс, кӧнкӧ ылын-ылын ю вадорын виж пятноӧн тӧдчис ичӧтик прииск.
Кык местаын еджыдіник струяясӧн кайис дзик енэжӧдзыс стоянкаясысь либӧ старательскӧй разведкаясысь тшын.
Журавлёвскӧй завод тасянь кажитчис пруд вадорын муртса тӧдчыштан чут кодьӧн.
Но медся мича вӧлі вӧр, коді эшкынӧн моз вевттьӧма гӧраяссӧ дзик йывъясӧдзыс, логъясас быдмис козъя тшӧкыд вӧр.
— Ок, лӧсьыд!.. — аслад тӧдлытӧг шусяс, кор видзӧдан синмӧн судзтӧм тайӧ простор вылас, кӧні муртса тыдыштӧны кык-куим керка.
Асывводзын гӧраясыс зэв мичаӧсь, и тэ аслад тӧдлытӧг переживайтан сэтшӧм кыпыд да долыд чувство, вунӧдан мудзӧмтӧ да став сьӧкыдлунъяссӧ, кодъяс лолывлӧны кыйсьыны ветлӧдлігӧн.
Кельыдлӧз енэжыс быттьӧ вылынджык, и лолавсьӧ сэтшӧм кокниа.
Горизонт дорас тыдовтчӧны гӧгрӧсіник еджыд кымӧръяс, кӧнкӧ турун пиын кышӧдчыштіс кыпалысь тӧвлӧн медводдза струяыс, кустын гажаа сьылыштіс тыдавтӧм лэбач.
Сулалан, видзӧдан и, кажитчӧ, эн эськӧ и мун татысь.
IV
Фомичлӧн виддзыс вӧлі куйлӧ тані помасьысь дзик гӧра скат пӧлӧныс.
Сы бӧрын заводитчис козъя тшӧкыд вӧр.
— <rus>Бог помочь</rus>!.. — горӧдіс Павлин, кор ми воны кутім ытшкысьяс дорӧ.
Параша-Кудрявая миян вылӧ эз и видзӧдлы некутшӧма, ытшкис водзӧ дугдывтӧг.
Фомич сувтыштліс, медым чушкыштны табак.
— Кытчӧ нин мӧдінныд? — шыасис сійӧ зэв, горша табаксӧ чушкыштӧм бӧрын.
— А ме гортӧ... — Фомич вылӧ видзӧдлывлігтырйи шыасис Павлин.
— Мог эм вӧлӧстьын.
Вот сӧмын ещӧ пырыштла козъя вӧрас тар кыйыштны...
Ми пукалыштім, сёрнитыштім, и Павлин мӧдӧдчис аслас туйӧд, а ме кольччи, — меным окота на вӧлі ӧти вой узьны Размётын.
— Кокни оласа!.. — чӧв усьлытӧм Павлинлысь сьылӧмсӧ кывзігмоз шуис Фомич.
— А мый?..
— Да сідз...
Некытчӧ туйтӧма асьсӧ кутӧ: мунӧ вӧрӧд и горзӧ-сьылӧ.
Тайӧ ӧмӧй порядок?..
Со Параша и сійӧ гӧгӧрвоӧ...
Эй, Параша, тырмас тэныд, шойччышт.
Ӧбедайтны кад!..
— Но-о... — дӧзмӧмпырысь вочавидзис Параша да заводитіс ытшкыны ещӧ ёнджыка, сідзи, мый литовка-косаыс сы киын сӧмын шутьляліс.
— Кыдз сійӧ тэ дінӧ татчӧ веськаліс? — юалі ме.
— Сійӧ?
А ачыс локтіс.
Сы вӧсна мый аддзӧ аслыс пӧльза, — вот и локтіс...
— Уджысь пӧльза?..
Фомич видзӧдліс ме вылӧ да нимкодьпырысь шпыньмуніс.
— Оз уджысь, а вӧрсьыс пӧльза, — шуис сійӧ неуна нӧрӧвитыштӧм бӧрын.
— Ті Павлиныдкӧд ветлӧдланныд вӧрӧдыс синтӧмъяс моз, а вӧр пытшкад премудрость дзебӧма: и турунтор, и дзоридз, и быдмысь путор, и медбӧръя турун сі — быдлаын премудрость.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм премудрость?
— А вот кутшӧм...
Сюсьяс да велӧдчӧм йӧз ветлӧны, крукасьлӧны и оз аддзыны, а вот Параша чувствуйтӧ.
Бӧръя кывъяссӧ Фомич шуис ӧбидапырысь да дӧзмӧмӧн, быттьӧкӧ ме тайӧ кывъясыслы паныд мыйкӧ шуалі.
Син улас лӧсялӧм Лыскосӧ Фомич чужйис да сійӧ никсігтыр дзебсис турун пиӧ.
— Мыйла нӧйтан понсӧ? — мӧд покосӧ вуджиг горӧдіс Параша. — Йӧймин, пӧрысь чӧрт!..
Тайӧ шыасьӧм вылас Фомич серӧктіс да сӧмын пыркнитіс юрнас.
— Ті мунӧй эсті козъя вӧрӧдыс веськыда, — шыасис Фомич, — сэні горулынджык веськалас ичӧтик ключ, а мыйӧн лэччан ключ дінас, воас ю, а сэні важ прииск...
— Ягоднӧй?..
— Сійӧ буретш и эм...
Сэні эмӧсь сьӧд таръяс.
— Бур, ме ветла...
— Да прамӧйджыка видзӧд приисксӧ: интереснӧй места.
Гашкӧ, и ме кежавла...
Папирос куритӧм бӧрын ме мӧдӧдчи индӧм местаӧ.
Сынӧдын кутіс нин чувствуйтчыны гожся пӧдтан жар, а сук коз вӧрас вӧлі сэтшӧм ыркыд.
Кок дзикӧдз вӧяліс небыд вижиник нитш пиӧ.
Кӧнсюрӧ пашкыртчӧма папоротник либӧ веськавліс пувйысь артмӧм быдса ковёр, мукӧд дырйи ыжнёнь куст — и сӧмын.
Сюри и ичӧтик ключ и Смородинка ю, кӧні сулаліс эновтӧм прииск Ягоднӧй — татшӧм Смородинкаясыс Уралын не ӧти дас, кыдзи Ягоднӧй да Белӧй гӧраса приискъяс.
Эновтӧм приисклӧн картина ме вылӧ пыр вӧчліс сьӧкыд впечатление: важӧн-ӧ тані вӧлі ключӧн пуысь олӧмыс, а ӧні ставыс куш да кулӧма гӧгӧр, быттьӧ неприятельӧн жугӧдӧм карын.
Медся джуджыд свалка вылӧ кайӧм бӧрын ме дыр видзӧді син водзын воссьӧм картинасӧ и выработкаяслӧн джуджыд гуяс серти, важ перемывкаяслӧн отвалъяс серти да буждӧм канаваяс серти зіли восстановитны неважӧн на вӧлӧм картинасӧ.
Со ӧтар бокас тыдалӧ сьӧд кырӧм кодь Лаврушкалӧн лог, матынджык — киссьӧм приискӧвӧй казармалӧн колясъяса нӧрыс, ылынджык рудіник тшын пиын моз тыдалӧ Размётлӧн йылыс.
Смородинка кывтыдсьыс коз пармасӧ вӧлі кералӧма дзонь верст кузя, а ӧні важ керасас ӧдйӧ быдмӧ свежӧй том вӧр, быттьӧ бурдӧ кутшӧмкӧ паськыд рана.
Да, тайӧ немӧвӧйся козъя пармаыс кольӧма на прииск бокъясас да сэтшӧм зумыша видзӧдӧ изйӧсь кодйӧм пыдӧсті долыда визувтысь ю вылӧ.
Гӧраса збой ва тэрмасьӧмӧн котӧртіс изъяс вывті да быттьӧ нёняліс кырӧдӧм сёй вадорсӧ.
Но кӧні вӧлі сэтшӧм на неважӧнся кырӧдӧм му, ӧні гажаа быдмисны самӧй свежӧй веж быдмӧгъяс, быттьӧ сійӧ быдладорсянь чукӧртчӧма татчӧ, медым вевттьыны син вежысь кушинсӧ.
Джуджыд выработкаяс да разрезъяс, кытысь перйывлісны зарнисӧ, ӧні вӧлі тырӧмаӧсь зэр ваӧн либӧ сэтчӧ быдмӧма чӧскыд дука небыд турун.
Тайӧ ю вадоръясас ӧта-мӧд дорас топӧдчӧмаӧсь сэтӧр кустъяс, бадь пуяс да вӧрса ӧмидз кустъяс; а веж, улис эжӧр пырӧма дзик ваас, кӧні югъяліс да куснясис ю струя личкӧм вӧснаыс, быттьӧ ловъя.
Кӧнсюрӧ сісьмисны муысь чургӧдчӧм керъяс, а на улысь мыччысялісны нин ыжнёнь кустъяс; сэн жӧ качайтчисны иван-чай турунлӧн розӧвӧй стрелкаясыс да тыдалісны нюрвывса виж дзоридзьяс.
Важ мыръяс дорын, быттьӧ дона прӧшви, лепитчӧма аслас виж шапкаяснас чӧскыд дука лабазник.
Дзик вӧр бердас нюжӧдчӧма том пипу вӧра ді; пипуясыс пӧртмасьӧны шонді водзын асланыс пыр вӧрӧшитчысь металлическӧй коръяснас, а водзынджык веж стенаӧн кыпӧдчӧма кыдз пу вӧр да ю кывтыд кузяыс саявліс син водзысь.
Но медся мичаӧсь вӧліны том коз пуяс да кыдз пуяс, кодъяс быдмисны отвалъяс да свалкаяс пӧлӧныс: найӧ вӧліны челядь чукӧр кодьӧсь, кодъяс мыйвынсьыныс котӧртӧмаӧсь кыр йылӧ да сэтысянь любуйтчӧны быдторйӧн, мый вӧлі горуласджык.
Кажитчӧ, мый тайӧ вӧрса томйӧзыс сюся вашкӧдчӧны ас костаныс, шудаӧсь шондіа луннас да сійӧн, мый сетӧ сӧмын вынӧн тырӧм томлун.
Вӧрсялысь татшӧм керасъясыс тӧдчанаӧсь асланыс пытшкӧсса характернас, сійӧ выльторъяснас, кутшӧмъяс артмывлӧны миян син водзын.
Верман кӧ мыйкӧ мында живӧя вообразитны, артмӧ дзонь иллюзия, и стан тайӧ пуясыс, кустъясыс и медбӧръя турунторйыс югдӧдсьӧны джуджыд пытшкӧсса светӧн.
Сідзи и кажитчӧ, мый вот тайӧ пемыд коз пу вӧрыс, коді пила пиньяс кодь стенаӧн кытшалӧма приисксӧ быдладорсянь, зумыша видзӧдӧ да скӧралӧ тӧдтӧм воысьяс вылӧ, кодъяс сэтшӧм гажаа петалӧмаӧсь керасъяс вылӧ, локтӧмаӧсь енмыс тӧдӧ кытысь да овмӧдчӧмаӧсь бокӧвӧй местаӧ, кыдзи асланыс гортӧ.
Збыльысь, ставныс тайӧ кыдз пу расъясыс и пипу вӧръясыс кутшӧмкӧ вӧрса брӧдягаяс кодьӧсь, кодъяс ньӧти яндысьтӧг уськӧдчӧмаӧсь йӧз муяс вылӧ.
Дерт, тшӧтш и важ козъя вӧрсьыс петӧма юладорланьыс том вӧр, но сэті сьӧкыд вермасьны тшӧкыд пипу да кыдз пу вӧрыскӧд.
Ылысянь сідзи и кажитчӧ, быттьӧ ӧтлаасьӧмаӧсь кык неприятельскӧй армия, и позьӧ весиг тӧдмавны медся ён тыш мунанінсӧ, кытӧні пансьӧма рукопашнӧй бой: том коз пуяс да кыдзьяс дзикӧдз сорсьӧмаӧсь да збодера зырсьӧны мӧда-мӧд вылас.
Существуйтӧм вӧсна тышкасьӧмлӧн тайӧ картинаыс усложняйтчис ещӧ юнас — ю вадор кузяыс воисны татчӧ сэтшӧм вӧр породаяс, кодъяс и му вылас олӧны кыдзкӧ сідз-тадз, определённӧй оланін имеиттӧг.
Бадь пу, ловпу, сэтӧр, льӧм да ыжнёнь кустъяс котӧртӧмаӧсь татчӧ сӧмын сы вӧсна, мый настоящӧй кӧзяинъясыс эз вӧвны гортасӧсь, а кор найӧ бӧр локтасны гортас — кортӧм гӧсьтъясӧс тодмышкаласны-вӧтласны ньӧти жалиттӧг.
Весиг быдмӧм сертиыс тыдалӧ, мый тайӧ локтысьясыс воӧмаӧсь татчӧ регыд кежлӧ: коді пуксьӧма дзик ва бердас, коді паськӧдчӧма мыр бердӧ, коді тэрмасьӧмпырысь нёнялӧ бур мулысь зэв ичӧтик кусӧк.
Тыдалӧ, мый ставыс тайӧ вӧчсьӧ кыдзкӧ весьшӧрӧ, тэрмасьӧмсорӧн, да и оз сулав збыльысь тӧждысьны, сы вӧсна мый кольӧ кутшӧмкӧ дас во — и став керасас быдмасны ӧткодь, ён кыдз пуяс, а став тайӧ ловпуясыс, бадьясыс да вӧрса мукӧд посниторйыс мунасны корсьны выль места; вӧр доръясын, васӧд видз вывъясын настоящӧй местаыс тайӧ брӧдягаясыслӧн, а абу прамӧй вӧрын, кӧні мунӧ козъяс да кыдзьяс костын дугдывтӧм тыш.
Сідз жӧ лоӧ и ӧмидзкӧд, и иван-чайкӧд, и сійӧ ёг турунъясыскӧд, кодъяс паськӧдчӧмаӧсь кушмӧм оланінас, — на местаын быдмӧны настоящӧй вӧрса турунъяс да вӧрса дзоридзьяс.
А некымын дас во мысти козъя вӧр вермас кыдз пуӧс, да ті онӧ весиг тӧдӧй местасӧ, кӧні вӧлі коркӧ керас...
Тадзи мунӧ быдмӧгъяслӧн олӧм, мудзӧм тӧдлытӧг, векӧвӧйя удж, и мойдкывса кодь сійӧ олӧмыс, кӧні пуяс сёрнитӧны, ветлӧдлӧны, нимкодясьӧны да бӧрдӧны, — ньӧти абу выдумка, а збыльтор, сӧмын колӧ кужны гӧгӧрвоны тайӧ немӧй природаыслысь мудрёнӧй сёрнисӧ.
Свалка вылын пукалігӧн ме дзикӧдз вунӧді кыйсьӧм йылысь.
Думъяс сідзи и жуисны юрын, а сыкӧд тшӧтш менам сьӧлӧм вылын лои сэтшӧм долыд да лӧсьыд, кыдз быттьӧ выльысь заводитан овны.
Ог помнит нин, кутшӧм писатель сравнивайтліс саридзлысь бырлытӧм сёрнисӧ сідзи шӧпкӧдчӧмкӧд, кыдзи роч бабаяс лыддьӧны нимкыв да дугӧдӧны вир петӧм; ме ногӧн, тайӧ сравнивайтӧмыс ёнджыка лӧсялӧ вӧрлы...
Буретш тані, вӧрын, ті чувствуйтанныд, мый тіян пытшкысь бырӧны и дой, и шогъяс, и тӧждысьӧмъяс, найӧ вежсьӧны олӧмлӧн свежӧй да югыд чувствоӧн.
Тайӧ думъяссьыс менӧ петкӧдіс Фомичлӧн гӧлӧс; Фомич кужліс матыстчыны ньӧти кокшытӧг, быттьӧ кань.
— Мый, лӧсьыд? — сідзжӧ свалка вылӧ кайӧм бӧрын юасис сійӧ. — Параша ёна мудзис да водіс шойччыны, а ме эг вермы терпитны да котӧрті ружьеторйӧн.
Синсӧ шондіысь сайӧдӧмӧн Фомич дыр видзӧдіс турунзьӧм прииск вылӧ да думыштчӧмӧн шуис:
— Став мусӧ кодйӧмаӧсь порсьяс моз...
А нинӧм, бӧр быдмас.
Быд турунтор ассьыс места тӧдӧ... да!
Вот менам Размёт вомӧн сибирса турунтор Расеяӧ вуджӧ.
Ей-богу...
Пыр ю кузяыс локтӧма гӧра вылас, а ӧні вомӧныс нин вуджӧма да гӧра горув мӧдӧдчӧма.
Вот сійӧ, премудростьыд, мыйын...
Ми вот кужам сӧмын керавны да жугӧдлыны, а сійӧ, туруныд, сідзжӧ, кӧнкӧ, гӧгӧрвоӧ ас ногыс: сы пытшкын сідзжӧ душа эм.
— И ещӧ мӧд премудрость эм, — табак дозсӧ кыскигтырйи водзӧ висьталіс тайӧ пантеистыс: — пырин тэ вӧрӧ — тэныд кулӧма ставыс...
И турун, и вӧр, и кустъяс — ставыс кулӧма.
Сідз ме шуа?
А сійӧ тадз кажитчӧ сы вӧсна, мый ставыс повзьӧмысла дзебсьӧмаӧсь тэысь — и гаг, и пӧтка, и быдсяма зверыс.
Тэ, быттьӧ чума, мунан вӧрӧдыс... да!
А тэ кӧ вот этадз кытчӧкӧ ланьтыштан — ставыс и мыччысяс, быдладор боксянь кыпӧдчас унапӧлӧс ловъя лов.
И быдпӧлӧс тварлӧн аслас оланін эм, и быд тварлӧн аслас порядок, и ставӧн ас местааныс.
Весиг сійӧ шензьӧдана, мый вӧрын сы мында быдсяма ловъя лолыс.
Мортлы вот дзескыд, ӧта-мӧднысӧ сёйӧны, а сэні быттьӧ ва пуӧ: и номыр, и гаг, и гут, и лёкгаг, и пӧтка...
Быдӧнлы аслас пай.
Сідз вот...
А со мортлы некытчӧ воштысьны.
Мыйла?
Природалӧн шензьӧдана тырбур олӧм йылысь тайӧ тешкодь сёрниыс восьтыліс дзонь миросозерцание, гармоническӧйӧс да цельнӧйӧс, кодӧс медся сьӧкыд вӧлі эськӧ виччысьны буретш тайӧ коньӧр кодь дьячоксяньыс, «кӧлесаын медбӧръя тувсяньыс», кыдз сійӧ асьсӧ шулывліс.
Помнита, кутшӧм ыджыд впечатление вӧчис ме вылӧ буретш тайӧ цельностьнас.
Природалӧн великӧй олӧмыс воссьыліс став аслас величиеӧн да сайӧдліс морт существуйтӧмлысь став лёкторъяссӧ да тырмытӧмторъяссӧ.
Фомич татшӧм кадас лолывліс олӧмсӧ водзӧ аддзысь поэтӧн, коді ӧтлаавліс ассьыс думъяссӧ самӧй олӧмыслӧн лолалӧмыскӧд...
— А Парашаыд ӧд ачыс локтіс вӧрад... — дыркодь чӧв олӧм бӧрын пыркнитіс юрнас да шыасис Фомич. — И вӧрад сійӧ дзик мӧд кодь, быттьӧ абу и сійӧ.
Гӧгӧрвоӧ сідзжӧ...
И сёрнитӧ лӧсьыда, быттьӧ збыльысь прӧсуж.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын пукалӧ би дорын, — видзӧда, сійӧ бӧрдӧ.
Тупкӧма чужӧмсӧ кинас и бӧрдӧ.
«Мыйысь, мися, бӧрдан?»
— «А сідз, — шуӧ, — яндзим меным...» Тайӧ, сідзкӧ, сы йылысь, кыдзи сійӧ «Косарьястӧ» сьывлывлӧ да бӧжсӧ лэптывлӧ юр вылас, кор сійӧс жӧникъясӧн дэльӧдӧны челядь.
Вот сійӧ кутшӧм, вӧрыд...
Сӧмын оз сёрнит, — да абу сідз: сёрнитӧ, ас ногыс сёрнитӧ!..
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Нёль желание @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 3‒4.}
НЁЛЬ ЖЕЛАНИЕ
Митя пӧттӧдзыс ислаліс даддьӧн да конькиӧн, воис гортас, банйӧм чужӧма, гажа, да шуӧ батьыслы:
— Гажа жӧ нин тӧлын!
Ме эськӧ желайті, медым век вӧлі тӧв!
— Гиж ассьыд желаниетӧ менам записнӧй книжкаӧ, — шуис батьыс.
Митя гижис.
Воис тулыс.
Сьӧлӧм бурмытӧдзыс Митя котраліс сера бобувъяс бӧрся веж видз вылын, нетшкис дзоридзьяс, сэсся котӧртіс бать дінас да шуӧ:
— Кутшӧм гажа тулысын!
Ме эськӧ желайті, медым век вӧлі тулыс!
Бать бара кыскис книжкасӧ да тшӧктіс Митялы гижны ассьыс желаниесӧ.
Воис гожӧм.
Митя батьыскӧд муніс турун пуктыны.
Лунтыр гажӧдчис детинка: чери кыйис, вотӧс вотіс, чӧскыд дука турун пиын туплясис, а рытнас шуис батьыслы:
— Вот талун нин ме пӧттӧдз гажӧдчи!
Ме эськӧ желайті, медым гожӧмыслӧн помыс эз волы!
И тайӧ желаниесӧ Митялысь вӧлі гижӧма сійӧ жӧ книжкаас.
Воис ар.
Садйын идралісны плодъяс — банйӧм яблокъяс да виж грушаяс.
Митя ыджыд кыпыдлунӧн шуис батьыслы:
— Мукӧд кадъяс серти ар медся бур кад!
Сэки батьыс кыскис ассьыс записнӧй книжкасӧ да петкӧдліс детинкалы, мый сійӧ тайӧс жӧ шуліс и тулыс йылысь, и тӧв йылысь, и гожӧм йылысь.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Мазіяс разведкаынӧсь @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 5‒6.}
МАЗІЯС РАЗВЕДКАЫНӦСЬ
Воис тулыс, шонді вӧтліс лымсӧ муяс вылысь; вижӧдӧм, колян вося турун пиысь мыччысисны свежӧй, веж коръяс; пу вылын потласисны гаръяс да петалісны томиник коръяс.
Вот аслас тӧвся унмысь садьмис и мазі, гӧна лапаяснас весалыштіс синъяссӧ, чуксаліс пӧдругаяссӧ, и видзӧдлісны найӧ ӧшинь пыр — тӧдмавны: бырӧма-ӧ лым, йи да кӧдзыд войтӧв?
Аддзӧны мазіяс, мый шонді ёна дзирдалӧ, мый быдлаын югыд да шоныд, петісны найӧ мазі позсьыныс да лэбисны яблоня дінӧ:
— Абу-ӧ тэнад, яблонька, мыйкӧ коньӧр мазіяслы?
Ми тӧвбыд тшыгъялім.
— Абу, — шуӧ налы яблонька, — ті зэв водз воинныд; менам дзоридзьясӧй гаръясӧ на дзебсьӧмаӧсь.
Шыасьлӧй вишня дінӧ.
Лэбисны мазіяс вишня дінӧ:
— Муса вишенка!
Абу-ӧ тэнад дзоридзтор коньӧр мазіяслы?
— Волӧй, мусаяс, аски, — вочавидзӧ налы вишня; — талун ӧти дзоридз на менам абу восьса, а кор воссясны, ме рад лоа гӧсьтъяслы.
Лэбисны мазіяс тюльпан дінӧ: видзӧдлісны сылӧн сера юр пытшкӧ; но сэні эз вӧв ни маыс, ни сылӧн дукыс.
Шог да тшыг мазіяс кӧсйисны нин гортаныс лэбны, кыдзи куст улысь аддзисны скромнӧй, пемыдлӧз дзоридз: тайӧ вӧлі фиалка.
Сійӧ восьтіс мазіяслы ассьыс чашечкасӧ, сэні тырыс вӧлі юмов сок да чӧскыд дук.
Мазіяс сёйисны-юисны да зэв гажаӧсь лэбисны гортаныс.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Старука-тӧвлӧн дурӧм @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 7‒9.}
СТАРУКА-ТӦВЛӦН ДУРӦМ
Скӧрмис старука-тӧв: кӧсйис став ловъя ловсӧ свет вылысь бырӧдны.
Медводз сійӧ кутіс сибӧдчыны лэбачьяс дінӧ: дӧзмӧдісны лэбачьяс сійӧс асланыс чипсӧмнас да горзӧмнас.
Пӧльыштіс тӧв кӧдзыдӧн, пуяс вылысь нетшкис коръяс да разӧдіс найӧс туй пӧлӧн.
Некытчӧ воштысьны лэбачьяслы; кутісны найӧ чукӧртчавны ӧтчукӧрӧ, ыджыд дум думайтны.
Чукӧртчисны, горзыштісны да лэбисны джуджыд гӧраяс сайӧ, лӧз саридзьяс сайӧ, шоныд муясӧ.
Сӧмын кольччис воробей, да и сійӧ керка сигӧр улӧ дзебсис.
Аддзӧ тӧв, мый лэбачьясӧс сылы не вӧтӧдны, — уськӧдчис зверьяс вылӧ.
Вевттис мусӧ лымйӧн, пукталіс вӧрӧ толаяс, йизьӧдіс пуяссӧ да мӧдӧдаліс кӧдзыд бӧрся кӧдзыд.
Кӧдзыдъяс локтӧны ӧти мӧдсьыс лёкджыкӧсь, козйысь козйӧ чеччалӧны, печласьӧны да трачкӧдчӧны, зверьясӧс повзьӧдлӧны.
Эз повзьыны зверьяс: ӧтияслӧн пасьясыс шоныдӧсь, мӧдъяс дзебсисны джуджыд гуӧ, пу горсйын ур ӧрешки килльӧ, ош аслас гуын певсӧ нёнялӧ, кӧч чеччалӧмнас шонтысьӧ; а вӧвъяс, мӧсъяс, ыжъяс важӧн нин шоныд картаясын дасьтӧм турун сёйӧны, шоныд юан юӧны.
Ещӧ ёнджыка скӧрмис тӧв — черияс дінӧ сійӧ сибӧдчӧ: ысталӧ кӧдзыд бӧрся кӧдзыдӧс, ӧтисӧ мӧдсьыс лёкджыкӧс.
Кӧдзыдъяс збоя котӧртӧны, мӧлӧтъясӧн гораа котшкӧдчӧны: тувъястӧг да клинъястӧг тыясӧ, юясӧ посъяс вӧчӧны.
Кынмисны тыяс да юяс, но сӧмын вылісяньыс; а черияс пыдӧ пырисны: йи вевт улас ещӧ шоныдджык лои.
— Но энлы жӧ, — мӧвпалӧ тӧв, — раммӧдышта ме йӧзӧс, — и ыстӧ сійӧ кӧдзыд бӧрся кӧдзыдӧс, ӧтиӧс мӧдсьыс лёкджыкӧс.
Кӧдзыдъяс узорӧн серӧдісны ӧшинь стеклӧяс, сэтшӧма швачкӧдӧны стенъясӧ да ӧдзӧсъясӧ, мый керъясыс потласьӧны.
А йӧз ломталісны пачьяс, пӧжалӧны аслыныс пӧсь блинъяс да тӧв вылын сералӧны.
Ковмас кӧ кодлыкӧ вӧрӧ песла мунны, пасьталас сійӧ тулуп, шоныдджык кепысь да гынсапӧг да сідз кутас черӧн керасьны, весиг пӧсьыс чепӧсъяс.
Быттьӧ тӧв вылын сералӧм могысь, вӧла-доддяяс мунӧны: вӧвъяссянь ру петӧ; возчикъяс йӧктышталӧны, кепысьяснаныс воча-воча кучкалӧны, пельпомъяссӧ лэптышталӧны, кӧдзыдъясӧс ошкӧны.
Медся ёна тӧв дӧзмис сыысь, мый весиг посни челядь — и найӧ оз повны сыысь!
Ислалӧны даддьӧн да конькиӧн, лым мачӧн ворсӧны да лым мортъяс лепитӧны, йи чойяс вӧчалӧны, ваӧн киськалӧны да ещӧ кӧдзыдӧс чуксалӧны: «Волы отсалышт!»
Скӧрйывсьыс тӧв чепӧльтас ӧти детинкалысь пельсӧ, мӧдлысь нырсӧ, весиг едждӧдасны, а детинка босьтас лым и давай зыртны — и би моз кутас ӧзйыны сылӧн чужӧмыс.
Аддзӧ тӧв, мый нинӧм сійӧ некодӧс оз вермы вӧчны, да лёкысла бӧрддзис.
Сарай доръяссянь тӧвся синва кутіс войтавны... тыдалӧ, тулыс матын.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Мужик да ош @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 10.}
МУЖИК ДА ОШ
Ош дружитчис мужиккӧд, да думыштісны найӧ ӧтвылысь сёркни кӧдзны.
Мужик шуис:
— Меным вужсӧ, а тэныд, Миша, йывсӧ.
Быдмис зэв мича сёркни.
Мужик босьтіс аслыс вужсӧ, а Мишалы сетіс йывсӧ.
Мурзыштіс Миша, да нинӧм он вӧч.
Мӧд воас шуӧ мужик ошлы:
— Вай бара ӧтлаын кӧдзам.
— Вай!
Сӧмын ӧні тэ босьт йывъяссӧ, а меным вай вужъяссӧ, — висьталӧ Миша.
— Ладнӧ! — шуӧ кыв вылӧ сетчысь мужик. — Мед лоӧ тэ ног.
И кӧдзисны шобді.
Зэв бур шобді быдмис.
Мужик босьтіс йывъяссӧ, а Миша вужъяссӧ.
Та бӧрын ошлӧн мужиккӧд дружба быри.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Руч да кувшин @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 11.}
РУЧ ДА КУВШИН
Петіс баба му вылӧ вундыны да кольта улӧ дзебис йӧв тыра кувшин.
Кувшин дінӧ надзӧникӧн матыстчис руч, юрсӧ сюйис кувшинас да йӧвсӧ юис, пӧра эськӧ и гортӧ, да вот беда — юрсӧ кыскыны кувшинсьыс оз вермы.
Ветлӧдлӧ руч, юрсӧ пыркӧдӧ да шуалӧ:
— Но, кувшин, ышмыштін, да и тырмас — лэдз жӧ менӧ, кувшинӧй!
Тырмас тэныд, донаӧй, дурнытӧ — ворсыштін, да и шань.
Кӧть тэ мый эн вӧч, а кувшин оз лэдзчысь.
Скӧрмис руч:
— Энлы жӧ тэ, проклятӧй!
Он кӧ лэдзчысь бурӧн, ме тэнӧ вӧйта.
Котӧртіс руч ю дорӧ да заводитіс кувшинӧс вӧйтны.
Кувшиныс вӧйнысӧ эськӧ вӧйи, да и ручӧс ас бӧрсяыс кыскис.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Тури да цапля @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 12‒13.}
ТУРИ ДА ЦАПЛЯ
Лэбис сюзь — гажа юр; лэбис, лэбис да и пуксис; бӧжсӧ бергӧдлыштіс, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдліс да бара лэбзис; лэбис, лэбис да и пуксис, бӧжсӧ бергӧдлыштіс да ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдліс...
Тайӧ мойдлӧн заводитчӧмыс, а мойдыс водзын на.
Олісны-вылісны нюр вылын тури да цапля; стрӧитісны нюр дорӧ аслыныс керкаяс и олӧны.
Турилы кажитчис ӧтнаслы гажтӧм овнысӧ, и думыштіс сійӧ гӧтрасьны.
«Вай, — шуӧ, — ветла корасьны цапля дінӧ!»
Муніс — тяп, тяп!
Сизим верст нюрсӧ лойис; воис да шуӧ:
— Цапля!
Мун ме сайӧ верӧссайӧ: ӧтлаын кутам овны.
— Ог, тури, ог мун тэ сайӧ: тэнад платтьӧыд дженьыд, кокъясыд зэв кузьӧсь, ачыд лэбалан лёка, менӧ верднытӧ лоӧ нинӧмӧн.
Мун татысь, кузь кока тури!
Муніс тури гортас юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, а цапля бӧрыннас думыштіс: «Ӧткӧн олӧм дорысь, бурджык мунны тури сайӧ».
Воис цапля тури дінӧ да шуӧ:
— Тури, босьт менӧ верӧссайӧ!
А тури зэв скӧр:
— Ог, цапля, ог босьт тэнӧ верӧссайӧ.
Кор коралісны, сэки вӧлі колӧ мунны, а ӧні — убирайтчы татысь.
Яндзимысла бӧрддзис цапля да гортас муніс.
Тури мӧвпыштіс да шуис:
«Весьшӧрӧ эг босьт ме цапляӧс верӧссайӧ ас сайӧ: ӧтнамлы гажтӧм овны; муна да босьта».
Воис тури цапля дінӧ да шуӧ:
— Цапля! Ме думышті тэ вылӧ гӧтрасьны, мун ме сайӧ.
А цапля скӧрмӧма тури вылӧ да шуӧ:
— Мун татысь, кузь кок!
Ог мун тэ сайӧ верӧссайӧ.
Муніс тури гортас.
Сэки цапля думыштіс: «Мыйла бара ӧткажиті?
Муна лучше тури сайӧ!»
Локтӧ корасьны, а тури оз кӧсйы.
Вот тадзи и ветлӧдлӧны найӧ ӧнӧдз ӧта-мӧд дінас: корасьӧны, корасьӧны, да некыдз оз вермыны гӧтрасьны.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Кыдзи горӧдчас, сідзи и шыасяс @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 14‒15.}
КЫДЗИ ГОРӦДЧАС, СІДЗИ И ШЫАСЯС
Дружитчис руч турикӧд да корӧ сійӧс ас ордас гӧститны:
— Волы, кум, волы, донаӧй!
Ёна жӧ нин гӧститӧда!
Локтіс тури корӧм ӧбед вылӧ; а руч пуӧма маннӧй рок, тарелкасӧ мавтіс да гӧститӧдӧ туриӧс:
— Сёй, кум, сёй, донаӧй!
Ачым пуи.
Тури тотш-тотш нырнас блюдйӧ: тотшкӧдіс, тотшкӧдіс — нинӧм оз шед.
А руч роксӧ нюлӧ да нюлӧ, сідзи ставсӧ ачыс и сёйис.
Сёйис руч роксӧ и шуӧ:
— Эн жӧ дивит, кум!
Сэсся гӧститӧдны нинӧмӧн.
— Пасибӧ, кума, и та вылӧ, — вочавидзӧ тури, — волы аски ме ордӧ.
Мӧд лунас воис руч тури ордӧ; а тури лӧсьӧдӧма окрошка, пуктӧма сійӧс векни вома джуджыд кувшинӧ, сувтӧдіс пызан вылӧ да гӧститӧдӧ:
— Сёй, кумушка, сёй, мусаӧй!
Сэсся ӧд гӧститӧдны нинӧмӧн.
Бергалӧ руч кувшин гӧгӧр: и ӧтног матыстчылас, и мӧдног, и нюлыштас кувшинсӧ, и дукалыштас — век нинӧм оз вермы шедӧдны.
А тури сулалӧ аслас кузь кокъяс вылын да кузь нырнас кувшинсьыс окрошкасӧ кыскалӧ: кокаліс да кокаліс, кытчӧдз ставсӧ эз сёй.
— Но, эн дивит, кумушка, сэсся гӧститӧдны нинӧмӧн.
Тшыгйӧн муніс руч гортас.
Та вылын налӧн турикӧд дружбаыс и помасис.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Пон да петук @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 16‒17.}
ПОН ДА ПЕТУК
Оліс старик старукакӧд.
Олісны найӧ зэв гӧля.
Видзанторъяс пиысь налӧн сӧмын и вӧлі петук да пон, да и найӧс лёка вердісны.
Ӧтчыд пон и шуӧ петуклы:
— Вай, Петрӧван вокӧй, мунам вӧрӧ: олӧм тані миян лёк.
— Мунам, — шуӧ петук, — лёкджыкыс оз ло.
Вот и мӧдӧдчисны найӧ, кытчӧ синныс видзӧдӧ; келалісны найӧ лунтыр, рӧмдыны нин кутіс — колӧ узьмӧдчыны кытчӧкӧ.
Кежисны найӧ туй вывсьыс вӧрӧ да бӧрйисны ыджыд тӧщӧ пу.
Петук лэбис ув вылӧ, пон пырис тӧщӧ пу пиӧ — и унмовсисны.
Асывнас, мыйӧн кутіс тӧдчыны кыа, петук и горӧдіс:
— Ки-ку-руль-лю-у!
Кыліс петукӧс руч; окота сылы лои петук яйӧн чӧсмасьыштны.
Вот матыстчис сійӧ пу дінӧ да кутіс ошкыны петукӧс:
— Вот тайӧ петук кӧ и петук!
Татшӧм лэбачсӧ ме некор на эг аддзыв: и гӧныс кутшӧм мича, и сорсыс кутшӧм гӧрд, и гӧлӧсыс кутшӧм гора!
Лэччы ме дінӧ, мича петук!
— А кутшӧм могӧн? — юалӧ петук.
— Мунам ме ордӧ гӧститны: менам талун новоселье, уна анькытш и тэныд вылӧ заптӧма.
— Бур, — шуӧ петук, — сӧмын меным ӧтнамлы некыдз мунны оз позь: менам эм ёрт.
«Со кутшӧм ыджыд шуд меным уси! — мӧвпыштіс руч. — Ӧтик петук пыдди лоӧ кык».
— Кӧні нӧ тэнад ёртыд? — юалӧ сійӧ. — Ме и сійӧс тшӧтш гӧститнытӧ кора.
— Эстӧн, тӧщӧ пу пытшкас узьӧ, — вочавидзис петук.
Руч уськӧдчис пу дінӧ, а пон сійӧс нырвомӧдыс — цап!..
кутіс да косявліс ручӧс.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Плут кань @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 18‒20.}
ПЛУТ КАНЬ
1
Олісны-вылісны ӧти дворын кань, кӧза да меж.
Олісны найӧ дружнӧя: турун китыр и сійӧс шӧриалӧны; а беддьӧн кӧ кучкаласны, то ӧтнассӧ Васька каньӧс.
Сійӧ сэтшӧм вӧр да разбойник: кӧн мый лёка куйлӧ, сэтчӧ и видзӧдӧ.
Вот ӧтчыд мунӧ мойдысь кань, рудіник плеш; мунӧ да зэв нора бӧрдӧ.
Кӧза да меж юалӧны каньлысь:
— Кысільӧй-канильӧй, рудіник кымӧсӧй!
Мыйысь тэ бӧрдан, куим кокӧн чеччалан?
Вочавидзӧ налы Вася:
— Кыдзи нӧ он бӧрд!
Баба менӧ нӧйтіс да нӧйтіс, пельӧд нетшкис, кокъясӧс чегъяліс, да ещӧ джагӧдны менӧ кӧсйӧ.
— Мыйысь нӧ тэ вылӧ сэтшӧм лёкторйыс уси? — юалӧны кӧза да меж.
— Ок-ок!
Сыысь, мый нӧксӧ менам аслам тӧдлытӧг нювсьӧма.
— Сідзи и колӧ вӧрлы, — шуӧ кӧза, — эн гусявлы нӧк!
Кань бара бӧрдӧ:
— Нӧйтіс менӧ баба, нӧйтіс да шуаліс: локтас ме ордӧ зять, кытысь ме нӧксӧ босьта?
Быть лоӧ кӧзаӧс да межӧс начкыны.
Бӧрддзисны сэк кӧза да меж:
— Ок тэ, руд кань, тӧлктӧм кымӧс тэ!
Мыйысь миянӧс пӧгубитін?
Кутісны найӧ мӧвпавны да тӧлкуйтны, кыдзи эськӧ тайӧ шогсьыс петны — и сэні жӧ решитісны: куимнанныслы пышйыны.
Кыйӧдісны, кор кӧзяйка дзиръясӧ эз пӧдлав, и мунісны.
II
Дыр пышйисны кань, кӧза да меж гӧраясті, видзьяс вывті, лыаяс кузя; сувтісны шойччыны да шуисны узьмӧдчыны ытшкӧм видз вылын; а сійӧ видз вылас зорӧдъяс, быттьӧ гырысь керкаяс, сулалӧны.
Войыс вӧлі кӧдзыд, пемыд: кытысь би судзӧдны?
А мойдысь кань корсьӧма нин сюмӧд, гартовтіс кӧзалысь сюръяссӧ да тшӧктіс межкӧд люкасьны.
Зяткысисны сюръяснас кӧза межкӧд, синъяссьыныс би петавліс: сюмӧдтор сідзи и ыпнитіс.
— Бур, — шуис руд кань, — ӧні ми шонтысям! — да, дыр думайттӧг, ӧзтіс турун зорӧдсӧ ставнас.
Эз на удитны найӧ бура шонтысьнысӧ, кыдз локтіс на дінӧ кортӧм гӧсьт — руд мужик, Микайлӧ Потапыч Топтыгин.
— Лэдзӧй, — шуӧ, — вокъяс, шойччыштны да шонтысьны: мыйкӧ ме висьӧдча.
— Пӧжалуйста, руд мужик! — шуӧ кань. — Кытысянь локтан?
— Ветлі мазі позъяс дінӧ, — шуӧ ош, — мазіясӧс видзӧдлыны, да мужикъяскӧд косьӧ вои; сы вӧсна и висьми.
Вот кутісны найӧ ӧтлаын вой коллявны: кӧза да меж би дінын, мойдысь кань турун юр вылӧ кайис, а ош зорӧд улӧ пырис.
III
Унмовсис ош; кӧза да меж вугралӧны; ӧтнас кань оз узь да ставсӧ аддзӧ.
И аддзӧ сійӧ: локтӧны сизим руд да ӧти еджыд кӧин — и веськыда билань.
— Уп-уп!
Кутшӧм тайӧ йӧз? — шуӧ еджыд кӧин кӧзалы да межлы. — Вайлы вынъяснымӧс видлам.
Повзьӧмысла сэки кутісны баксыны кӧза да меж; а руд кымӧса кань паніс татшӧм сёрни:
— Ок тэ, еджыд кӧин, кӧинъяс вылын князь!
Эн тэ скӧрмӧд миянлысь ыджыдджык вокӧс.
Кыдз скӧрмас — некодлы бур оз ло.
Он ӧмӧй нӧ аддзы сылысь тошсӧ; сыын выныс: тошнас сійӧ став зверьяссӧ нӧйтӧ, сюрнас сӧмын кучиксӧ кульӧ.
Матыстчӧй да бурысь корӧй: кӧсъям пӧ ворсыштны тэнад ичӧтджык вокыдкӧд, коді зорӧд улас узьӧ.
Сэки кӧинъяс кӧзалы копрасисны; сувталісны Миша гӧгӧр да кутісны ворсӧдны сійӧс.
Вот Миша крепитчис-крепитчис, да кыдз кватитас быд лапаӧ ӧти кӧинӧн!
Ӧдва ловъяӧсь петісны кӧинъяс зорӧд улысь да, бӧжъяснысӧ топӧдӧмӧн, зэв ӧдйӧ пышйисны!
Сэк кості, кор ош нӧйтіс кӧинъясӧс, кӧза да меж кватитісны мойдысь каньӧс мыш выланыс да ӧдйӧджык гортаныс.
— Тырмас, — шуӧны, — весьшӧрӧ шляйтчыны; ещӧ на лёкджыктор вылӧ вермам веськавны.
Старик да старуха зэв радӧсь лоины, мый кӧза да меж бӧр гортаныс локтісны; а мойдысь каньӧс ещӧ нӧйтыштісны плутуйтӧмысь.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Кык кӧзапи @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 21.}
КЫК КӦЗАПИ
Ӧтчыд кык асныра кӧза паныдасисны шор вомӧн шыбитӧм вӧсньыдик кер вылын.
Кыкнанныслы ӧттшӧтш шорсӧ вуджны вӧлі оз позь; кодыслыкӧ колӧ мунны бӧрлань, сетны мӧдыслы туй да виччысьлыны.
— Сет меным туйсӧ, — шуис ӧтиыс.
— Вот ещӧ, кутшӧм важнӧй барин! — вочавидзӧ мӧдыс. — Бӧрыньтчы бӧрвыв: ме водзджык кайи тайӧ пос вылас.
— Энлы, вокӧ!
Ме ёна ыджыдджык тэ дорысь арлыднам, и сетны туй молокосослы!
Нинӧм вылӧ!
Сэки, дыр думайттӧг, кыкнанныс зяткысисны ён плешъяснас, крукасисны сюръяснас да, вӧсньыдик кокъяснас керъяс пыксьӧмӧн, кутісны косясьны.
Но керйыс вӧлі ва: кыкнан асныра кӧзаыс вильдісны да лэбовтісны веськыда ваӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Вӧв да осёл @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 22.}
ВӦВ ДА ОСЁЛ
Вылысас тэчӧм сьӧкыд груза осёл да дзик грузтӧм, зэв мича, ён вӧв мунісны туй кузя асланыс кӧзяин бӧрся.
— Любезнӧй вӧлӧй, — шуис осёл, — босьт ме вылысь ас вылад кӧть мыйтакӧ грузсӧ; ме пӧда сьӧкыдысла!
Вӧв гордӧя ӧткажитчис.
Ышловзис коньӧр осёл да, пельсӧ лэдзӧмӧн, муніс водзӧ, но ещӧ верст мында муртса кыссьӧм бӧрын шатовтчис, уси да и кулі.
Сӧмын ӧні кӧзяин аддзис, кутшӧм несправедливӧй сійӧ вӧлі коньӧр пемӧс дінӧ да мый весьшӧрӧ балуйтіс сійӧ ён том вӧлӧс.
Шогсьыштіс кӧзяин, пинялыштіс асьсӧ; но нинӧм он вӧч, колӧ мунны водзӧ.
И вот осёллысь став грузсӧ тэчис сійӧ гордӧй вӧв вылӧ да ещӧ на содтіс сы дінӧ осёллысь кусӧ, кодӧс сійӧ эз кӧсйы кольны туй вылӧ.
abu
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Ош да кер @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 23‒24.}
ОШ ДА КЕР
Мунӧ вӧрті ош да исалӧ: оз-ӧ кутшӧмкӧ сёянтор сюр?
Кылӧ — ма дук!
Лэптіс Миша юрсӧ вывлань да пожӧм пу вылысь аддзӧ улей, улей улас гез йылын ӧшалӧ шыльыд кер; но Мишалы некутшӧм делӧ абу керйӧдз.
Кайис ош пожӧм пу вылӧ, воис кер дорӧдз: вылӧджык кайны оз позь — керйыс мешайтӧ.
Миша йӧткыштіс керсӧ лапанас; керйыс кокньыдика вешйыштліс бӧрвыв да сетыштіс ошлы юрас.
Миша ёнджыка йӧткыштіс — кер кучкис Мишалы ещӧ чорыдджыка.
Скӧрмис Миша да мыйвынсьыс кучкис керйӧ; кер вешйыштліс сыв кык ылнаӧ бӧрвыв — да сэтшӧма сетыштіс Мишалы, мый сійӧ тӧкӧтьӧ эз усь пу вывсьыс.
Дзикӧдз скӧрмис ош, и ма йылысь вунӧдіс, окота лои сылы керсӧ ланьтӧдны: и кутіс сійӧс йӧткавны мыйвынсьыс, и сдачатӧг ни ӧтчыд эз кольлы.
Косясис Миша керкӧд сэтчӧдз, кытчӧдз ёна доймалӧм бӧрын эз усь пу вывсьыс; пу улас вӧлӧм ёсь бедьяс тувъявлӧма — и мынтысис ош аслас тӧлктӧм лёкалӧмысь шоныд кунас.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Кутш да кань @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 25.}
КУТШ ДА КАНЬ
Сикт сайын гажаа ворсіс кань аслас каньпиянкӧд.
Шонді найӧс шонтіс, и ичӧтик семья вӧлі зэв шуда.
Друг кыськӧ воис зэв ыджыд степнӧй кутш: чардби моз лэччис сійӧ вывсянь да кватитіс ӧти каньпиӧс.
Но эз на удит кыпӧдчыны, кыдз мамыс уськӧдчис сы вылӧ.
Хищник шыбитіс каньпиӧс да кутіс косясьны мамыскӧд.
Пансис смертельнӧй кось.
Зэв ён бордъяса, крепыд ныра, чукля да кузь гыжъя лапаяса кутш вӧлі кань дорысь вынаджык.
Сійӧ косявліс каньлысь кусӧ да кокыштіс ӧти синсӧ.
Но кань эз вошты мужествосӧ, чорыда кутчысис гыжнас кутшлы яяс да курччис сылысь веськыдладор бордсӧ.
Ӧні нин кутіс вермыны кань; но кутш век на вӧлі зэв ён, а кань мудзӧма нин; но сійӧ чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ, пелька чеччыштіс да уськӧдіс кутшӧс му вылӧ.
Сійӧ жӧ здукас курччис-орӧдіс кутшлысь юрсӧ, вунӧдіс аслас ранаяс йылысь да кутіс нювны ассьыс дойдалӧм писӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Дедушка @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 26.}
ДЕДУШКА
Зэв ёна пӧрысьмис дедушка.
Омӧля сійӧ аддзис, омӧля кыліс, киясыс и кокъясыс сылӧн пӧрысьысла ёна дзӧрисны: матыстӧ паньсӧ вом дінас и шыдсӧ киськалӧ.
Эз кажитчы тайӧ пиыслы да моньыслы: дугдісны найӧ батьсӧ аскӧдныс ӧти пызан сайӧ пуксьӧдны, дзебисны сійӧс пач сайӧ да кутісны вердны сёй тасьтіысь.
Тіравны кутісны стариклӧн киясыс, сёй тасьті уси да жугалі.
Ещӧ ёна скӧрмисны пиыс да моньыс: заводитісны найӧ вердны батьсӧ важ пу мискаысь.
Старик пилӧн аслас вӧлі ичӧтик пи.
Ӧтчыд детинка пукалӧ джоджын да мыйкӧ вӧчӧ чагъясысь.
— Мый тэ вӧчан, пиук, — юаліс сылысь мамыс.
— Кӧрӧбка, — шуӧ кага. — Вот кор ті батьӧкӧд пӧрысьманныд, ме и кута вердны тіянӧс пу кӧрӧбкаысь.
Видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас мамыс да батьыс да гӧрдӧдісны.
Тайӧ кадсяньыс сэсся эз нин кутны пач сайӧ дзебны старикӧс да вердны пу тасьтіысь.
abu
abu
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Полысь Ваня @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 27‒28.}
ПОЛЫСЬ ВАНЯ
Ванялӧн мамыс шомӧсӧ кӧтіс нянь да сувтӧдіс паччӧрӧ шоммӧдны, а ачыс муніс суседка ордас.
Рӧмдігӧн Ваня воис гортас, шыасис — керкаын некод абу.
Вот и кӧсйис сійӧ биасьны, да кылӧ: кодкӧ паччӧрын пошиктӧ.
Повзьӧмысла Ванюша кутіс тіравны, кисьыс уськӧдіс сартас — да заводитіс пышйыны.
Пемыднад тувччис Ваня коколюка вылӧ, а сійӧ Ванялы плешкас.
— Ой, ой, бур йӧзӧй, отсалӧй!
Отсалӧй! — кутіс горзыны Ваня да кӧсйис котӧртны керкасьыс.
Сы шӧрӧ-водзӧ разсис сылӧн лапти кӧвйыс, и Ванюша пӧдлаліс сійӧс ӧдзӧс костас; пласьт уси посводзас да лёк горшӧн горзӧ:
— Ой, бур йӧзӧй!
Ой, суседъясӧй!
Отсалӧй!
Мырддьӧй!
Кодкӧ менӧ кутӧ!
Котӧрӧн воисны суседъяс, лэптісны Ваняӧс кулӧма нисьӧ ловъяӧс; а кор тӧдмалісны, мый лоӧма, кутісны серавны Ваня вылын.
Бӧрыннас дыр на быдӧн эльтісны Ванюшаӧс да юасисны сылысь: кыдзи сійӧ повзис шомӧсӧ кӧтӧм няньысь, пельӧсын сулалысь коколюкаысь да ас кокса лаптиысь?
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Пуӧм чер @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 29‒30.}
ПУӦМ ЧЕР
Сиктӧ воис патераӧ салдат да кӧзяйкаыслы шуӧ:
— Видза олан, бур старушка!
Вайышт меным мыйкӧ сёйыштны.
А старука вочавидзис:
— То сэтчӧ, донаӧй, пач костас сюйышт.
— Али тэ дзик пельтӧм, нинӧм он кыв?
— Узьнытӧ эм пӧлатьвыв.
— Ак тэ, пӧрысь йӧй!
Энлы, ме тэнсьыд пельтӧмлунтӧ бурдӧда.
И кутіс сійӧ ыршасьны кулакнас:
— Пӧрысь йӧй, вай сёянсӧ пызан вылад!
— Нинӧм абу, донаӧй!
— Рок пу!
— Да нинӧмысь, донаӧй!
— Вай чер, ме черсьыс пуа.
«Аттӧ дивӧ! — мӧвпалӧ старука. — Вай жӧ видзӧдла, кыдзи сійӧ черысь рок пуас», — да вайис чер.
Салдат пуктіс черсӧ гырничӧ, кисьтіс ва, сувтӧдіс пачӧ да кутіс пуны.
Пуис, пуис, видліс да шуӧ:
— Быдторйӧн эськӧ рокыд бур, ичӧтика кӧ эськӧ шыдӧс пуктыштны.
Вайис баба шыдӧс.
Салдат бара заводитіс пуны, видліс да шуӧ:
— Дзикӧдз нин рокыд пусьӧма, сӧмын колӧ выйтор пуктыштны. —
Вайис сылы баба и вый.
Пуис салдат рок.
— Но, старука, — шуӧ, — вай ӧні сов да нянь да босьт пань: кутам рок сёйны.
Панялыштісны кыкӧн рок, старука и юалӧ:
— Мый нӧ, служивӧй, кор черсӧ кутам сёйны?
Салдат сутшкис вилкасӧ черӧ да шуӧ:
— Абу на пусьӧма, ачыд аски ещӧ пуышт!
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Вежласьӧм @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 31‒34.}
ВЕЖЛАСЬӦМ
Юын купайтчис озыр купеч, веськаліс джуджыдінӧ да кутіс вӧйны.
Сы дінті мунӧ вӧлі старик, сьӧд мужик, кыліс горзӧмсӧ, уськӧдчис — да купечӧс кыскис васьыс.
Купеч оз тӧд, кыдзи старикӧс аттьӧавны.
Корис ас ордас карӧ, зэв бура гӧститӧдіс да козьналіс вӧв юр ыджда зарни тор.
Босьтіс зарнисӧ мужик да мунӧ гортас, а сылы паныд барышник локтӧ — ыджыд вӧв табун вӧтлӧ.
— Олан-вылан, старик!
Кысянь локтан?
— Карсянь, озыр купеч ордсянь.
— Мый нӧ купечыд сетіс тэныд?
— Вӧв юр ыджда зарни тор.
— Вай меным зарнитӧ, сы пыдди босьт менсьым медбур вӧвсӧ.
Босьтіс старик медбур вӧвсӧ, аттьӧаліс да муніс водзӧ.
Мунӧ старик, а паныд сылы пастук ӧшъясӧс вӧтлӧ.
— Видза олан, старик!
Кысянь локтан?
— Карсянь, купеч ордсянь.
— Мый нӧ тэныд купечыд сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вӧв вылӧ вежи.
— Вежам мекӧд вӧвтӧ, кутшӧм ӧш колӧ, сэтшӧмӧс и босьт.
Старик бӧрйис ӧшкӧс, аттьӧаліс дай муніс.
Мунӧ старик, а паныд сылы ыж видзысь — ыж чукӧр вӧтлӧ.
— Видза олан, старик!
Кысянь локтан?
— Карсянь, озыр купеч ордсянь.
— Мый нӧ тэныд купечыс сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні нӧ сійӧ?
— Вежи вӧв вылӧ.
— А вӧлыд кӧні?
— Вежи ӧш вылӧ.
— Вай меным ӧштӧ, кутшӧм ыж колӧ, сэтшӧмӧс и босьт.
Босьтіс старик медбур ыжсӧ, аттьӧаліс да мӧдӧдчис водзӧ.
Мунӧ старик, а сылы паныд порсь видзысь — порсьясӧс вӧтлӧ.
— Видза олан, старик!
Кӧні вӧлін?
— Карын, озыр купеч ордын.
— Мый нӧ тэныд купечыд сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вежи вӧв вылӧ.
— Кӧні нӧ вӧлыд?
— Вежи ӧш вылӧ.
— А ӧшкыд кӧні?
— Вежи меж вылӧ.
— Вай меным межтӧ, босьт аслыд медбур порсьпиӧс.
Бӧрйис старик медбур порсьпиӧс, аттьӧаліс порсь видзысьӧс да и муніс.
Мунӧ старик, а паныд сылы кока лавка локтӧ, мыш саяс кӧрӧб.
— Видза олан, старик!
Кытысь локтан?
— Карысь, купеч ордысь.
— Мый нӧ тэныд купечыд сетіс?
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вӧв вылӧ вежи.
— Вӧлыс кӧні?
— Ӧш вылӧ вежи.
— Кӧні нӧ ӧшкыд?
— Меж вылӧ вежи.
— Кӧні нӧ межыд?
— Порсьпи вылӧ вежи.
— Вежсям порсьпинад, кутшӧм колӧ ем сета.
Старик бӧрйис медбур емсӧ, аттьӧаліс да мӧдӧдчис гортас.
Воис старик гортас, потшӧс вомӧн кутіс вуджны да емтӧ и воштіс.
Паныд сылы петіс старукаыс.
— Донаӧй менам!
Ме тэтӧг тані дзикӧдз пропадиті.
Но, вай висьтав, вӧлін купеч ордад?
— Вӧлі.
— Мый нӧ тэныд сетіс сійӧ.
— Вӧв юр ыджда зарни.
— Кӧні но сійӧ?
— Вӧв вылӧ вежи.
— А вӧлыд кӧні?
— Ӧш вылӧ вежи.
— А ӧшкыд кӧні?
— Меж вылӧ вежи.
— А межыд кӧні?
— Порсьпи вылӧ вежи.
— А порсьпиыд кӧні?
— Ем вылӧ вежи: кӧсйи тэныд, пӧрысьлы, козин вайны, куті вуджны потшӧс вомӧн да и вошті.
— Но, ладнӧ, донаӧй менам, мый кӧть ачыд бӧр воин.
Пырам керкаӧ ужнайтны.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Сивка-Бурка @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 35‒40.}
СИВКА-БУРКА
I
Стариклӧн вӧлі куим пи: кыкыс тӧлка, а коймӧдыс — Иванушка-дурачок; лун и вой Иванушка паччӧрын.
Кӧдзис старик шобді, быдмис зэв бур шобді, да пӧвадитчис кодкӧ войясын талявны шобдісӧ.
Вот старик и шуӧ аслас пияныслы:
«Муса челядь менам, ӧчередьӧн видзӧй шобдісӧ быд вой: кутӧй гусясьысьсӧ!»
Воис первой вой.
Шобді видзны муніс медыджыд пиыс, да сылӧн унмыс кутіс локны: пырис сійӧ турун сарайӧ да узис асылӧдзыс.
Асывнас локтіс гортас да шуӧ:
войбыд пӧ эг узь, турді, а гусясьысьтӧ эг аддзыв.
Мӧд войнас муніс шӧркост пиыс да сідзжӧ войбыд узис турун вылын.
Коймӧд войнас ӧчередь воӧ дурачоклы мунны.
Босьтіс сійӧ петляа гез да муніс.
Воис борйӧдз да пуксис из вылӧ: пукалӧ, оз узь, гусясьысьӧс виччысьӧ.
Дзик войшӧр кадӧ шобді вылӧ воис унапӧлӧс гӧна вӧв: ӧти гӧн зарни, мӧд — эзысь; котӧртӧ — муыс сырмӧ, пельяссьыс тшын сюръяӧн петӧ, ныр розьяссьыс би ыпъялӧ.
И кутіс тайӧ вӧлыс шобдітӧ сёйны: оз сы мында сёй, мыйта талялӧ.
Бауӧн гусьӧникӧн йӧй матыстчис вӧв дінӧ да ӧтчыдӧн шыбитіс петляа гезсӧ вӧв сьылі вылӧ.
Вӧв нетшыштчис мыйвынсьыс — он мынтӧдчы!
Йӧй пыксис, петляа гезйыс зэлӧдӧ сьылісӧ.
И кутіс сэки вӧв кевмысьны йӧйлы:
— Лэдз тэ менӧ, Иванушка, а ме тэныд ыджыд служба вӧча.
— Ладнӧ, — шуӧ Иванушка-дурачок. — А кыдзи сэсся ме тэнӧ аддза?
— Пет сикт сайӧ, — шуӧ вӧв, — куимысь шутёвт да горӧд: «Сивка-бурка, вещӧй каурка!
Сувт ме водзӧ пырысьтӧм-пыр!» — ме сэні и лоа.
Иванушка-дурачок лэдзис вӧлӧс да босьтіс сылысь кыв — шобдісӧ сэсся не сёйны да не талявны.
Воис Иванушка гортас.
— Но мый, йӧй, аддзылін? — юалӧны вокъяс.
— Куті ме, — шуӧ Иванушка, — унапӧлӧс гӧна вӧлӧс, сійӧ шобді вылад сэсся эз кӧсйы волыны — вот ме сійӧс и лэдзи.
Пӧттӧдзныс сералісны вокъяс йӧй вылын; сӧмын тайӧ войсяньыс некод нин эз вӧрзьӧдлы шобдісӧ.
II
Та бӧрын регыд каръясӧд да сиктъясӧд кутісны сарскӧй йӧз ветлыны да горзыны:
чукӧртчӧй пӧ дворянаяс да бояраяс, купечьяс да мещана, и прӧстӧй крестьяна, ставныд сар ордӧ праздник вылӧ, куим лун кежлӧ; босьтӧй аскӧдныд медбур вӧвъястӧ; и коді аслас вӧлӧн саревна теремӧдз чеччыштлас да саревна киысь пӧрччас чунькытшсӧ, сы сайӧ сар ассьыс нывсӧ сетас.
Праздник вылӧ кутісны лӧсьӧдчыны и Иванлӧн вокъясыс; эз сы могысь, медым аслыныс чеччыштны, а кӧть йӧзсӧ видзӧдлыны.
И Иванушка вӧзйысьӧ накӧд.
— Кытчӧ тэныд йӧйлы, — шуӧны вокъяс, — йӧзсӧ али мый кӧсъян повзьӧдлыны?
Пукав паччӧрад да пӧимӧн ворс.
Вокъяс мунісны; Иванушка босьтіс моньыслысь наберушка да муніс тшак вотны.
Воис Иванушка ыб вылӧ, наберушкасӧ шыбитіс, куимысь шутёвтіс да горӧдіс:
«Сивка-бурка, вещӧй каурка!
Сувт ме водзӧ пырысьтӧм-пыр!»
Вӧв гӧнитӧ — муыс сырмӧ, пельяссьыс би ыпъялӧ, нырсьыс тшын петӧ. Вӧв воис да сувтіс Иванушка водзӧ, быттьӧ кынмис места вылас.
— Но, — шуӧ, — Иванушка, пыр меным веськыд пельӧ, а шуйга пельті пет.
Пырис Иванушка вӧвлы веськыд пеляс, а шуйгаӧдыс петіс — и лои сэтшӧм том да мича молодечӧн, мый и думайтны он куж, ни гадайтны, ни мойдын висьтавны.
Пуксис сэки Иванушка вӧв вылӧ да скачитіс сар ордӧ праздник вылӧ.
Воис дворечводзса площадь дінӧ — аддзӧ: йӧзыс лыдтӧм-щӧттӧм, а джуджыд теремын, ӧшинь дорас, саревна пукалӧ: киас чунькытш — сылы доныс абу, ачыс — мичасьыс мича.
Сы дінӧдз чеччыштлыны некод оз и думайт; некодлы абу окота сьылідзирсӧ чегны.
Кучкис сэки Иванушка вӧлыслы бокъясас;
скӧрмис вӧв, чеччыштіс — сӧмын куим кер судта саревна ӧшиньӧдз эз во.
Став йӧзыс шензьӧны, а Иванушка бергӧдіс вӧвсӧ да скачитіс бӧр.
Вокъясыс эз на удитны туй вывсьыс вешйыны, сэк Иван налы шӧвк плетьнас кучкис.
Горзӧны йӧзыс: «Кутӧй!
Кутӧй сійӧс!» — а Иванушка быттьӧ эз и вӧвлы.
Иван петіс карсьыс, чеччис вӧв вывсьыс, пырис сылы шуйга пеляс, веськыдӧдыс петіс да бара лои важ Иванушка-дурачокӧн.
Лэдзис Иванушка вӧвсӧ, наберушка тырыс вотіс гут кулан тшак да вайис гортас.
— То, — шуӧ, — тіянлы, кӧзяйкаяс, тшактор!
Скӧрмисны сэк Иван вылӧ моньясыс:
— Мый тэ, йӧй, кутшӧм тшак вайӧмыд?
Тэныд буди ӧтнадлы сёйны найӧс.
Шпыньмуніс Иван да бара водіс паччӧрӧ.
Вокъяс воисны гортаныс да висьтавлӧны батьыслы, кыдз найӧ карӧ ветлісны да мый аддзылісны; а Иванушка паччӧрын куйлӧ да шпыннялӧ.
III
Мӧд лунас ыджыдджык вокъяс бара праздник вылӧ мунісны, а Иванушка босьтіс наберушка да муніс тшакла.
Воис ыб вылӧ, шутёвтіс, горӧдіс:
«Сивка-бурка, вещӧй каурка!
Сувт ме водзӧ пырысьтӧм-пыр!»
Воис вӧв да сувтіс Иванушка водзӧ, быттьӧ кынмис места вылас.
Иван бара выльысь пасьтасис да скачитіс площадь вылӧ.
Аддзӧ — йӧзыс площадь вылас воддза дорсьыс на унджык; ставныс саревна вылӧ любуйтчӧны, а чеччыштны некод оз и думайт:
кодлы окота сьылідзирсӧ чегны!
Кучкис сэк Иванушка аслас вӧлыслы бокъясас;
 скӧрмис вӧв, чеччыштіс — да сӧмын кык кер судта саревна ӧшиньӧдз эз судз.
Бергӧдіс Иванушка вӧвсӧ, кучкис вокъясыслы, медым кежасны, да скачитіс.
Воисны вокъяс гортаныс, Иванушка паччӧрын нин куйлӧ, кывзӧ, мый вокъяс висьтавлӧны, да сералӧ.
Коймӧд лунас вокъяс бара мунісны праздник вылӧ, муніс и Иванушка.
Кучкис Иванушка ассьыс вӧвсӧ плетьӧн.
Воддза дорсьыс ёнджыка скӧрмис вӧв: чеччыштіс — да ӧшиньӧдзыс воис.
Иванушка окыштіс саревналысь сахарнӧй вомдорсӧ, кватитіс чуньсьыс дона чунькытшсӧ, бергӧдіс вӧвсӧ да скачитіс, эз вунӧд и вокъясыслы плетьнас кучкыны.
Сэки нин сар да саревна кутісны горзыны: «Кут! кут сійӧс!» — а Иванушка быттьӧ эз и вӧвлы.
Воис Иванушка гортас: ӧти кисӧ рузумӧн кӧрталӧма.
— Мый тэнад татшӧмыс? — юалӧны Иванлысь моньясыс.
— Да вот, — шуӧ, — тшак корсигӧн увйӧ дойді, — и кайис Иван паччӧрӧ.
Воисны вокъяс; кутісны висьтавлыны, кыдзи да мый вӧлі.
А Иванушкалы паччӧрад окота лои чунькытш вылад видзӧдлыны: кыдз лэптыштіс сійӧ рузумсӧ, сідзи и югдіс керкаыс.
— Дугды, йӧй, бинас дурны! — сы вылӧ горӧдісны вокъяс. — Керкасӧ ещӧ сотан,
кад тэнӧ, йӧйӧс, дзикӧдз гортысь вӧтлыны!
Лун куим мысти воис сарскӧй юӧр, медым став йӧзыс, мыйта эм сылӧн сарствоас, чукӧртчасны сы ордӧ пир вылӧ да медым гортас кольччыны некод эз лысьт, а коді сарскӧй пирӧн брезгуйтас — сылысь пельпом вывсьыс юрсӧ долой.
Нинӧм сэні он вӧч; пир вылӧ муніс ачыс старик став семьянас.
Воисны, дубӧвӧй пызанъяс сайӧ пуксялісны, юӧны да сёйӧны, варовитӧны.
Пир помасигас саревна кутіс быдӧнӧс ас кисяньыс гӧститӧдны маӧн.
Быдӧн дінӧ воліс, медбӧрын Иванушка дінӧ локтіс; а йӧйлӧн платтьӧыс омӧлик, ачыс саӧсь, юрсиыс сувтӧма, ӧти кисӧ няйт рузумӧн кӧрталӧма... веськыда зывӧк!
— Мыйла нӧ тэнад, зонмӧ, китӧ кӧрталӧма? — юалӧ саревна. — Нолтӧ, разьлы!
Разис Иванушка кисӧ; а чуняс саревналӧн чунькытшыс — сідзи ставнысӧ и югзьӧдіс.
Босьтіс сэки саревна йӧйӧс киӧдыс, вайӧдіс батьыс дінӧ да шуӧ:
— Со, батюшка, менам жӧникӧй.
Слугаяс мыськисны Иванушкаӧс, сыналісны, пасьтӧдісны сар паськӧмӧн, и сійӧ лои сэтшӧм молодечӧн, мый батьыс да вокъясыс видзӧдӧны да асланыс синъяслы оз веритны.
Вӧлі саревналӧн Иванушкакӧд свадьба да став мирыслы вӧчисны пир.
Ме сэні вӧлі: сур да ма юи; усъяс кузьта визувтіс, а вомӧ эз волы.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Никита Кожемяка @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 41‒43.}
НИКИТА КОЖЕМЯКА
Ёна важся кадъясӧ Киев кар дорӧ овмӧдчис страшнӧй змей.
Уна йӧзӧс Киев карысь кыскаліс аслас гуӧ, кыскаліс да сёйис.
Пышйӧдіс змей и сарлысь нывсӧ, но сійӧс эз сёй, сӧмын пыдӧ дзебис да томлаліс аслас гуас.
Саревна бӧрся гортсьыс вӧтчис ичӧтик понпи.
Кыдз лэбас змей прӧмышляйтны, саревна гижас записка батьыслы да мамыслы, кӧрталас запискасӧ понйыслы сьыліас да ыстас гортас.
Пон запискасӧ нуас да и вочакыв ваяс.
Ӧтчыд сар да сарица гижӧны саревналы: тӧдмав пӧ змейлысь, коді сыысь ёнджык.
Кутіс саревна змейлысь юасьны, да и тӧдмаліс:
— Эм, — шуӧ змей, — Киев карын Никита Кожемяка — сійӧ меысь ёнджык.
Кор змей муніс прӧмышляйтны, саревна гижис мамыслы да батьыслы записка: эм пӧ Киев карын кучик вӧчысь Никита; сійӧ пӧ ӧтнас змей дорысь ёнджык: ыстӧй Никитасӧ менӧ неволяысь мездыны.
Корсис сар Никитаӧс да ачыс сарицаыскӧд тшӧтш муніс сійӧс корны — мездыны налысь нывсӧ сьӧкыд неволяысь.
Тайӧ кадас Кожемяка ӧтпырйӧ песӧ вӧлі дас кык ӧш ку.
Кыдз аддзис Никита сарӧс — повзис: киясыс кутісны тіравны — и ӧтпырйӧ косяліс сійӧ дас кыкнан ӧш кусӧ.
Скӧрмис сэки Никита, мый сійӧс повзьӧдісны да вӧчисны сылы убытка, и кӧть мыйта корисны сійӧс сар да сарица мездыны ассьыныс саревнасӧ — Никита эз мун.
Вот и думыштісны сар да сарица чукӧртны вит сюрс посни сирӧтаясӧс — сирӧтаяснас колис найӧс лёк змей — да мӧдӧдісны найӧс корны Никитаӧс мездыны став роч мусӧ ыджыд бедаысь.
Жальыс петіс Никиталӧн сирӧтаяс синва вылӧ, аслас синваыс петіс.
Босьтіс сійӧ куимсё пуд пыш кудель, сираліс сійӧс сирӧн, ачыс гартчис пыш кудельнас да муніс.
Матыстчис Никита змей гу дінӧ,
а змей томласис, керъясӧн тупкис гусӧ да оз пет сы дінӧ.
— Пет бурӧн сӧстӧм поле вылӧ, а то став гутӧ ( тэнсьыд пасья, — шуис Кожемяка да кутіс нин керъяссӧ кинас шыблавны.
Аддзӧ змей неминучӧй беда, некытчӧ сылы Никитаысь дзебсьыны, петіс сӧстӧм поле вылӧ.
Дыр-ӧ, регыд-ӧ найӧ косясисны, сӧмын Никита уськӧдіс змейӧс му вылӧ да кӧсйис сійӧс джагӧдны.
Кутіс сэк змей кевмысьны Никиталы:
— Эн нӧйт менӧ, Никитушка, кувтӧдз!
Тэа-меаысь ёнджыкыс став свет вылас некод абу; юкам став светсӧ шӧриӧн: тэ кутан владейтны ӧти джыннас, а ме — мӧднас.
— Бур, — шуис Никита, — колӧ жӧ первой межа вӧчны, медым бӧрыннас увгӧм миян костын эз вӧв.
Вӧчис Никита куимсё пудъя гӧр, доддяліс сэтчӧ змейӧс да кутіс Киев карсянь межа вӧчны, бӧрӧзда нюжӧдны; джуджданас тайӧ бӧрӧздаыс вӧлі кык сыв да весьт.
Кодйис Никита бӧрӧзда Киев карсянь да самӧй Сьӧд саридзӧдз да шуӧ змейлы:
— Мусӧ юким, ӧні вай саридзсӧ кутам юкны, медым миян костын ва вӧсна зык эз вӧв.
Кутісны ва юкны — вӧтліс Никита змейӧс Сьӧд саридзӧ да сэтчӧ сійӧс и вӧйтіс.
Вежа делӧсӧ вӧчӧм бӧрын Никита бӧр муніс Киев карӧ, бара кутіс кучикъяс песны, аслас удж вылӧ эз босьт некутшӧм дон.
Саревна жӧ бӧр воис бать-мам дінас.
Висьталӧны, Никиталӧн бӧрӧздаыс пӧ ӧнӧдз на кӧнсюрӧ тыдалӧ, сулалӧ сійӧ кык сыв джуджда валӧн.
Сы гӧгӧрын мужикъяс гӧрӧны, а бӧрӧзда оз вӧрзьӧдны: кольӧны сійӧс Никита Кожемяка паметь кузя.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Синтӧм вӧв @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 44‒48.}
СИНТӦМ ВӦВ
Важӧн, ёна нин важӧн, кор не сӧмын ми, но и миян дедъяс да прадедъяс свет вылас эз на вӧвны, морскӧй вадорын сулаліс ыджыд торгӧвӧй славянскӧй кар Винета; а тайӧ карас оліс озыр купеч Уседом, кодлӧн дона тӧварӧн грузитӧм корабльясыс плавайтісны ылі саридзьясын.
Уседом вӧлі зэв озыр да бура зэв оліс: гашкӧ, сійӧн и шуисны Уседомӧн, либӧ Вседомӧн, мый сылӧн домас вӧлі быдтор, мый позьӧ вӧлі аддзыны донасӧ да бурторсӧ сійӧ кадӧ; а ачыс кӧзяиныс, сылӧн кӧзяйкаыс да челядьыс сёйисны сӧмын эзысь да зарни тасьті-паньӧн, ветлӧдлісны шӧвк да соболь ку паськӧмӧн.
Картаас Уседомлӧн вӧлі уна бур вӧв; но ни Уседом картаын, ни став Винетаас эз вӧв тэрыбджык да мичаджык вӧв Вӧтӧд-Тӧлӧс дорысь — татшӧм ним Уседом сетіс верзьӧмӧн ветлан аслас медмуса вӧлыслы сылӧн тэрыб кокъяс вӧсна.
Кӧзяинсьыс кындзи некод эз лысьтлы пуксьывны Вӧтӧд-Тӧлӧс вылӧ, и кӧзяин некор эз ветлы мукӧд вӧвъяс вылын.
Ӧтчыд купечлы, аслас вузасян делӧясӧн ветлӧм бӧрын Винетаӧ бӧр локтігӧн, радейтана вӧв вылас лои мунны паськыд да пемыд вӧрті.
Делӧыс вӧлі рытъядор, вӧрыс вӧлі пемыд да сук, тӧлыс качайтіс зумыш пожӧмъяслысь йывъяссӧ; купеч муніс дзик ӧтнас да восьлӧн — жалитіс ассьыс радейтана вӧвсӧ, коді вӧлі мудзӧма дыр мунӧмсьыс.
Друг кустъяс сайсянь, быттьӧкӧ му увсьыс, чеччыштісны паськыд пельпомъяса квайт морт, зверь кодь скӧр чужӧмаӧсь, гӧна шапкааӧсь, кианыс пуртъяс, черъяс да шыяс; куимӧн вӧліны верзьӧмаӧсь, куимӧн подаӧсь, и кык разбойник кватитісны нин поводӧдыс купечлысь вӧвсӧ.
Не аддзыны эськӧ вӧлі озыр купечлы ассьыс рӧдимӧй Винетасӧ, сы улын кӧ вӧлі кутшӧмкӧ мӧд вӧв, а эз Вӧтӧд-Тӧлӧс.
Вӧв кыліс поводӧ кутчысьӧм йӧзлысь ки, уськӧдчис водзлань, аслас паськыд, ён морӧснас уськӧдіс муӧ кык злӧдейӧс, кодъяс кутісны сійӧс поводӧдыс, кок улас таляліс коймӧдсӧ, коді ӧвтчис шынас, котӧртіс водзлань да кӧсйис тупкыны туйсӧ, и ачыс лэбовтіс тӧвныр моз.
Верзьӧма разбойникъяс уськӧдчисны вӧтӧдны сійӧс; налӧн вӧвъясыс вӧліны зэв жӧ бурӧсь, но кысь нӧ налы суӧдны Уседомлысь вӧвсӧ!
Вӧтӧд-Тӧлӧс, кӧть сійӧ вӧлі и ёна мудзӧма, ас бӧрсяыс вӧтчысьясӧс кыліг, лэбис ёна зэлӧдӧм лукысь лэдзӧм ньӧв моз да ылӧ колис скӧрмӧм злӧдейяссӧ.
Часджын мысти Уседом пырӧ нин вӧлі рӧдимӧй Винетаӧ аслас бур вӧв вылын, код вылысь быгйыс ёкмыльясӧн гылаліс муас.
Вӧв вывсьыс чеччигӧн, кодлӧн бокъясыс мудзӧмысла вылӧдз лыбалісны, купеч сэні жӧ, Вӧтӧд-Тӧлӧс сьыліӧдыс тапкӧдігтыр, торжественнӧя кӧсйысис: кӧть мед мый сыкӧд оз ло, некодлы да некор не вузавны да не козьнавны ассьыс вернӧй вӧвсӧ, не вӧтлыны сійӧс, кӧть мед кутшӧма сійӧ эз пӧрысьмы, и кувтӧдзыс быд лун сетны вӧвлы куим мера медбур зӧр.
Но гӧтыр дінас да челядь дінас тэрмасьӧмысла Уседом ачыс эз видзӧдлы вӧв бӧрсяыс, а дыш работник эз бура дӧзьӧрит мудзӧм вӧлӧс, эз сет сылы бура кӧдзавны да юкталіс пӧрасьыс водзджык.
Сэтысянь Вӧтӧд-Тӧлӧс кутіс висьӧдчыны, омӧльтчыны, кокъясыс слабитісны и, медбӧрын, синтӧммис.
Купеч ёна шогсис да воджын бура соблюдайтіс ассьыс кӧсйысьӧмсӧ: синтӧм вӧв воддза мозыс жӧ сулаліс конюшняын, сылы быд лун сетісны куим мера зӧр.
Сэсся Уседом ньӧбис аслыс верзьӧмӧн ветлан выль вӧв, и воджын мысти сылы кутіс кажитчыны, мый куим мера зӧрйыд сійӧ уна синтӧм, некытчӧ туйтӧм вӧвлы, да тшӧктіс сетавны кык мераӧн.
Коли ещӧ воджын; синтӧм вӧв вӧлі том на, ковмис сійӧс дыр вердны, и сылы кутісны сетны ӧти мераӧн.
Бӧрыннас купечлы и тайӧ кутіс кажитчыны сьӧкыдӧн, и сійӧ тшӧктіс пӧрччыны Вӧтӧд-Тӧлӧслысь домсӧ да вӧтлыны сійӧс ворота сайӧ, медым конюшняын местасӧ прӧста эз занимайт.
Синтӧм вӧлӧс работникъяс вӧтлісны дворсьыс беддьӧн, сы вӧсна мый сійӧ пыксис да эз мун.
Коньӧр Вӧтӧд-Тӧлӧс эз гӧгӧрво, мый сыкӧд вӧчӧны, эз тӧд да эз аддзы, кытчӧ мунны, кольччис ворота дорӧ, лэдзис юрсӧ да зэв шогпырысь кутіс вӧрӧдны пельяссӧ.
Воис вой, кутіс лымъявны, изъяс вылын узьны вӧлі чорыд да кӧдзыд коньӧр синтӧм вӧвлы.
Некымын час сійӧ сулаліс ӧтилаын, но, медбӧрын, тшыглуныс заставитіс сійӧс корсьны сёянтор.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да исаліс сынӧдсӧ, оз-ӧ сюр кытыськӧ важ, киссьӧм керка вевт улысь кӧть ичӧтика идзастор; синтӧм вӧв муніс кытчӧ веськалӧ да быд здукӧ зурасьліс то керка пельӧсӧ, то заборӧ.
Колӧ тіянлы тӧдны, мый Винетаын, кыдзи и быд важся каръясын, князь эз вӧв, а карса олысьясыс веськӧдлісны асьныс аснаныс, чукӧртчывлісны площадь вылӧ, кор колӧ вӧлі решитны кутшӧмкӧ важнӧй делӧяс.
Ассьыныс делӧяссӧ решитны, суд да расправа вӧчны йӧзлӧн татшӧм чукӧртчылӧмъясыс шусисны вечеӧн.
Винетаын, площадь вылын, кытчӧ чукӧртчывліс вече, нёль сюръя вылын ӧшаліс ыджыд вечевӧй кӧлӧкӧл, код звӧн серти чукӧртчывлісны йӧз. Тайӧ кӧлӧкӧлнас звӧнитны вермисны быдӧн, коді асьсӧ лыддьӧ ӧбидитӧмаӧн да корӧ йӧзлысь суд да дорйӧм.
Некод, дерт, эз лысьтлы звӧнитны вечевӧй кӧлӧкӧлӧн пустякъяс вӧсна, тӧдӧны вӧлі, мый таысь йӧзсяньыс ёна сюрас.
Площадь вывті шӧйтігӧн тшыг да синтӧм вӧв воис сюръяяс дорӧ, кодъяс вылын ӧшаліс кӧлӧкӧл. Вӧв, тыдалӧ, чайтіс, мый лэб увсьыс вермас судзӧдны вомтыр идзас, та могысь кватитіс пиньяснас гезсӧ, кодӧн вӧлі кӧрталӧма кӧлӧкӧл кывсӧ, да кутіс дергайтны; кӧлӧкӧл мӧдіс звӧнитны сэтшӧм гора, мый йӧзыс котӧрӧн кутісны чукӧртчыны площадь вылас, кӧть и вӧлі вывті на водз. Быдӧнлы вӧлі окота тӧдны, коді татшӧм гораа требуйтӧ сылысь судсӧ да дорйӧмсӧ.
Винетаын ставныс тӧдісны Вӧтӧд-Тӧлӧс, сідзи жӧ тӧдісны, мый сійӧ спаситіс аслас кӧзяиныслысь олӧмсӧ, тӧдісны кӧзяиныслысь кӧсйысьӧмсӧ — да чуймисны, кор площадь шӧрысь аддзисны синтӧм да тшыг коньӧр вӧлӧс, сійӧ дрӧжжитіс кынмӧмысла, мыш вылыс тырӧма лымйӧн.
Регыд тыдовтчис, мыйын делӧыс, и кор йӧзыс тӧдісны, мый озыр Уседом гортсьыс вӧтлӧма синтӧм вӧвсӧ, коді спаситіс купечлысь олӧмсӧ, сэки единогласнӧ решитісны, мый Вӧтӧд-Тӧлӧслӧн вӧлӧма став правоыс звӧнитны вечевӧй кӧлӧкӧлӧн.
Корисны площадь вылӧ неблагодарнӧй купечӧс; эз видзӧдны сылӧн правдайтчӧм вылӧ, тшӧктісны сылы видзны вӧвсӧ важмозыс да кувтӧдзыс бура вердны сійӧс.
Пуктісны нарошнӧ мортӧс следитны приговорсӧ исполнитӧм бӧрся, а приговорсӧ вӧлі сизьдӧмӧн гижӧма из вылӧ, кодӧс паметь вылӧ сувтӧдӧма вечевӧй площадь дорӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Змей да чиган @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 49‒53.}
ЗМЕЙ ДА ЧИГАН
Важся воясӧ велаліс ӧти сиктӧ змей лэблыны-волыны, йӧзӧс ньылавны:
ставнысӧ сёйис, сӧмын ӧти мужик коли.
Тайӧ сикт дінтіыс мунӧ вӧлі чиган да кӧсйис сэні узьмӧдчыны.
Кутшӧм керкаӧ оз видзӧдлы — тыртӧм!
Бӧрыннас пырис медбӧръя керкаас: пукалӧ сэні да бӧрдӧ ӧтнасӧн кольӧм мужик.
— Тэ мыйла татчӧ локтін, чиган? — юалӧ мужик. — Тыдалӧ, овнытӧ дӧзмӧмыд.
— А мый?
— Да ӧд велаліс татчӧ змей волывлыны: став йӧзсӧ сёйис,
а аски воас — менӧ сёяс, да и тэныд бур оз ло: ӧтпырйӧ кыкнаннымӧс сёяс.
— А, гашкӧ, виньдас, — вочавидзӧ чиган; — водам вай узьны: асылыс рыт дорсьыс тӧлкаджык.
Узисны.
Асывнас друг лыбис зэв ыджыд тӧвныр: керкаыс кутіс сыркакывны, и воис змей.
— О, — шуӧ, — содтӧд эм!
Коли ӧти мужикӧс, а аддзи кыкӧс — эм мыйӧн завтракайтыштны.
— Быттьӧ и збыль сёян? — юалӧ чиган.
— Да, сёя, дерт.
— Сӧран, виньдан!
— Мый нӧ, тэ ӧмӧй меысь ёнджык?
— Дерт жӧ! — вочавидзӧ чиган. — Ачыд ӧд тӧдан, мый менам выныс тэ дорысь унджык.
— А но, вай видлам, кодным ёнӧсь.
— Вай.
Змей босьтіс изки да шуӧ:
— Видзӧд: тайӧ изсӧ ме ӧти киӧн лязӧда, — чабыртіс изкисӧ кинас сідзи, мый сійӧ лыа моз киссис — сӧмын бикиньяс сявкнитісны.
— Ыджыд тай дивӧ! — шуӧ чиган. — А тэ сідзи топӧд изсӧ, медым сыысь ва кутас виявны. — Босьтіс джаджсьыс рысь ёкмыль да кутіс личкавны: рысь ваыс и кутіс виявны. — Мый, аддзылін?
Коднымлӧн выныс унджык?
— Тэнад правда, — шуӧ змей, — киыд тэнад ёнджык; а вот видлам, кодным ёнджыка шутёвтам.
— Но, шутьляв!
Змей кыдз шутёвтас — став пуяс вывсьыс коръясыс гылалісны.
— Бура, зон, шутьлялан, — шуӧ чиган, — а век жӧ он ме моз; кӧртав водзджык ассьыд бугыльястӧ, а то кыдзи ме шутёвта, сэки найӧ тэнад плешсьыд чеччыштасны.
Змей кӧрталіс чышъянӧн синъяссӧ да шуӧ:
— А нолтӧ, шутьляв!
Чиган босьтіс зор да кыдз сетыштас змейлы юрас! Змей мыйвынсьыс равӧстіс:
— Тырмас, тырмас, чиган!
Эн сэсся шутьляв, и ӧтчыд шутёвтӧмсьыд нин тӧкӧтьӧ синмӧй эз чеччышт плеш вылӧ.
— Кыдз тӧдан, — шуӧ чиган, — а ме кӧть ещӧ на кыкысь кымын шутёвта.
— Эн, оз ков; ог кӧсйы сэсся вензьыны, — вочавидзӧ змей, — вай бурджык братайтчам! —
и братайтчисны чиган да змей.
II
Шуӧ змей чиганлы:
— Мун, вокӧ, степӧ, сэні йирсьӧны ӧш чукӧр; бӧрйы медся госасӧ да кыскы татчӧ ӧбед вылӧ.
Муніс чиган степӧ, аддзис ӧш чукӧрӧс: заводитіс найӧс кутавны да ӧта-мӧднысӧ бӧжъясӧдыс кӧртавлыны.
Виччысис, виччысис змей — эз вермы виччысьны; ачыс котӧртіс:
— Мый нӧ сы дыра?
— А вот виччысьлы, кӧртала нелямын кымын душ да ӧтпырйӧ и кыска, мед дзонь тӧлысь кежлӧ тырмас.
— Аттӧ, тэ кутшӧм! — шуӧ змей. — Миянлы ӧд тані не век овны — тырмас миянлы и ӧтиыс.
Кватитіс змей медся госа ӧшсӧ бӧжӧдыс, кулис кусӧ, лэптіс пельпом вылас яйсӧ да кусӧ да кыскис гортас.
— Кыдзи нӧ, вокӧ, — шуӧ чиган, — ме та мында кӧртавлі — неужели эновтам?
— Но, эновт.
Воисны керкаӧ, пукталісны кык пӧрт тыр яй, а ваыс абу.
— На тэныд ӧш ку, — шуӧ змей, — тырыс лӧд ва да вай татчӧ.
Кутіс чиган ӧш кутӧ кыскыны юкмӧс дінӧ: ӧдва-ӧдва тыртӧмсӧ кыскӧ; воис да заводитіс юкмӧс гӧгӧрсӧ кодйыны.
Змей виччысис-виччысис — эз вермы виччысьнысӧ, ачыс котӧртіс:
— Мый тэ вӧчан?
— Да вот, — вочавидзӧ чиган, — юкмӧссӧ кӧсъя гӧгӧрбок кодйыны да керкаӧ нуны, медым эз ков быд лун вала ветлыны.
— Аттӧ, тэ кутшӧм!
Унатор кӧсъян, — шуис змей; ку тырыс лӧдіс ва да нуис гортас.
Эм и яй, и ва, а пес абу; и шуӧ змей чиганлы:
— Ветлы, вокӧ, вӧрӧ, бӧрйы кос дуб да кыскы татчӧ.
Муніс чиган вӧрӧ: заводитіс нин кульны да гез кыны.
Виччысис-виччысис змей — эз вермы виччысьнысӧ, бара котӧртӧ:
— Мый тэ тані вӧчан?
— Да вот, — шуӧ чиган, — кӧсъя ӧтпырйӧ кызь кымын дуб кӧртавны гезйӧн да кыскыны ставсӧ вужъяснас, медым дыр кежлӧ миянлы пескыд тырмас.
— Аттӧ, тэ кутшӧм! — шуӧ змей. — Пыр ас ногыд вӧчан.
Вужнас нетшыштіс медкыз дубсӧ да кыскис керкаӧ.
Пуис змей ӧш яй да корӧ чиганӧс ӧбедайтны, а чиган дузгӧдчис да шуӧ:
— Оз ков!
Вот змей сёйис дзонь ӧшкӧс да кутіс юасьны чиганлысь:
— Висьтав, вокӧ, мыйысь тэ лӧгасин?
— А сыысь, — вочавидзӧ чиган, — кӧть мый ме эг вӧч, ставыс абу сідзи, ставыс абу тэ ног.
— Но, эн лӧгав, бурасям.
— Кӧсъян кӧ мекӧд бурасьны, — шуӧ чиган, — мунам ме ордӧ гӧститны.
— Ладнӧ, вокӧ, мунам!
Змей судзӧдіс додь, доддяліс куим зэв бур вӧвъясӧс, да кыкӧн мунісны чиганъяс ордӧ.
Кутісны матыстчыны; а чиган пиян аддзисны батьсӧ, котӧртӧны сылы паныд, пасьтӧмӧсь, сьӧдӧсь, да горш тырнас горзӧны:
— Батьным воис!
Змейӧс вайӧдіс!
Змей повзис да юалӧ чиганлысь:
— Тайӧ кодъяс?
— Тайӧ менам челядь, — вочавидзӧ чиган, — тыдалӧ, тшыгӧсь ӧні; видзӧд, кыдзи тэ бердӧ босьтчасны!
Змей чеччыштіс доддьысь — да котӧртны, и колис чиганлы и додьсӧ, и вӧвъяссӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Мойдъяс радейтысь @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 54‒56.}
МОЙДЪЯС РАДЕЙТЫСЬ
Оліс старик аслас старукаыскӧд, и старик зэв ёна радейтіс мойдъяс да быдсяма висьтъяс.
Тӧлын пырис старик ордӧ салдат да вӧзйысьӧ узьны.
— Пӧжалуй, служба, узь, — шуӧ старик, — сӧмын сёрнитчам: войбыд меным мыйкӧ висьтав; тэ быдлаын вӧвлӧм морт, унатор аддзылін, унатор тӧдан.
Салдат сӧгласитчис.
Ужнайтісны старик салдаткӧд, да кыкнанныс найӧ орччӧн водісны пӧлатьӧ; а старука пуксис лабичӧ да сартаса би дорын кутіс печкыны.
Дыр висьтавліс стариклы салдат аслас олӧм-вылӧм йылысь, кӧні вӧвлӧма да мый аддзылӧма.
Висьтавліс войшӧрӧдз, а сэсся тӧкӧтьӧ ланьтліс да юалӧ стариклысь:
— А мый, кӧзяин, тӧдан-ӧ тэ, коді тэкӧд пӧлатяд куйлӧ?
— Кыдзи коді? — юалӧ кӧзяин.
— Дерт жӧ, салдат.
— А вот абу салдат, а кӧин.
Видзӧдліс кӧзяин салдат вылӧ — и збыль кӧин.
Повзис старик, а кӧин сылы и шуӧ:
— Да тэ, кӧзяин, эн пов, ас вылад видзӧдлы, ӧд и тэ ош.
Видзӧдліс мужик ас вылас — и збыль сійӧ ошкӧн лоӧма.
— Кывзы, кӧзяин, — шуӧ сэки кӧин, — оз позь миянлы тэкӧд пӧлатьын куйлыны; вермасны локны татчӧ йӧз да, дерт нин, виасны миянӧс.
Вай пышъям, пока ловъяӧсь.
Вот и котӧртісны кӧин да ош сӧстӧм поле вылӧ.
Котӧртӧны, а налы паныд кӧзяинлӧн вӧлыс.
Аддзис кӧин вӧлӧс и шуӧ:
— Вай сёям!
— Огӧ, тайӧ ӧд менам вӧлыс, — шуӧ старик.
— Мый нӧ кӧть и тэнад, тшыг кынӧмыд велӧдас.
Сёйисны найӧ вӧлӧс да котӧртӧны водзӧ, а налы паныд старука, стариклӧн гӧтырыс.
Кӧин бара и шуӧ:
— Вай старукасӧ сёям.
— Кыдз сёям?
Да ӧд тайӧ менам гӧтыр, — шуӧ ош.
— Кутшӧм тэнад! — вочавидзӧ кӧин.
Сёйисны и старукаӧс.
Тадзи котралісны кӧин да ош гожӧмбыд.
Воӧ тӧв.
— Вай, — шуӧ кӧин, — пырам ош гуӧ; тэ пыдіас пыр, а ме водзладорас вода.
Кор аддзасны миянӧс вӧралысьяс, сэки менӧ водзджык лыясны, а тэ видзӧд: кыдзи менӧ виясны да кутасны куӧс кульны, чеччышт ош гусьыд да менам ку вомӧн патурликсьы — сэки бӧр морт лоан.
Вот куйлӧны кӧин да ош гуын; аддзисны найӧс вӧралысьяс, лыйисны кӧинӧс да кутісны сылысь кусӧ кульны.
А ош кыдз тай чеччыштас да патурликсяс кӧин ку вомӧн... и лэбис старик пӧлатьсянь увлань юрӧн.
— Ой, ой! — горзӧ пӧрысь. — Мышкӧс дзикӧдз жугӧді.
Старука повзис да чеччыштіс места вывсьыс.
— Мый тэ?
Мый нӧ тэкӧд, сьӧлӧмшӧрӧй?
Мыйла усин?
Буракӧ, эн и код вӧв!
— Кыдз мыйла? — шуӧ старик. — Да тэ, тыдалӧ, нинӧм он тӧд!
И заводитіс старик висьтавлыны: ми пӧ салдаткӧд зверьясӧн вӧлім; сійӧ кӧинӧн, а ме ошкӧн, гожӧмбыд котралім, вӧвнымӧс ассьыным сёйим да и тэнӧ, старука, сёйим.
Кутчысис сэки старука бокъясас да давай серавны.
— Да ті, — шуӧ, — кыкнанныд час мында нин пӧлатьын шкоргинныд мыйвынсьыд, а ме пукалі да печки.
Ёна доймис старик:
сэтысянь дугдіс войшӧрӧдз мойдъяс кывзыны.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Люкасьысь мӧс @ мойд @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 57‒59.}
ЛЮКАСЬЫСЬ МӦС
Вӧлі миян мӧс, да сэтшӧм люкасьысь, дзик мат!
Гашкӧ, сійӧн и йӧлыс сылӧн вӧлі этша.
Мучитчисны сыкӧд мам да чойяс.
Вӧлі вӧтласны мӧс чукӧркӧд, а сійӧ либӧ гортас локтас луншӧр кадын, либӧ сю йӧрӧ пырас, — лоӧ мунны да мездыны!
Медся нин, кор сылӧн вӧлі кукань — кутнытӧ он вермы!
Ӧтчыд весиг став карта мӧдар путкыль путкыльтіс, кукань дінас вӧлі писькӧдчӧ да; а сюръясыс сылӧн вӧліны кузьӧсь да веськыдӧсь.
Унаысь нин бать кӧсйыліс сюръяссӧ сылысь пилитны, но мыйлакӧ пыр эновтчыліс, быттьӧ мыйкӧ вӧлі водзвыв чувствуйтӧ пӧрысьыд.
А кутшӧм вӧлі пельк да збой!
Кыдзи лэптас бӧжсӧ, лэдзас юрсӧ да заводитас котӧртны, мый и вӧлӧн он вӧтӧд.
Ӧтчыд гожӧмнас воис сійӧ мӧсвидзысь дорысь рытсьыс ёна водзджык: гортын сылӧн кукань вӧлі.
Лысьтіс мам мӧстӧ, лэдзис куканьсӧ да шуӧ чойлы — ар дас кыка нывкалы:
«Вӧтлы, Феня, найӧс ю дорӧ, медым вадорас йирсьыштасны, да видзӧд, медым сю йӧрӧ оз пырны.
Войӧдзыс ылын на, мый налы прӧстасӧ тані сулавны».
Феня босьтіс ньӧр, вӧтліс и мӧссӧ и куканьсӧ; вайӧдіс вадорӧ, лэдзис йирсьыны, а ачыс бадь улӧ пуксис да заводитіс венок кыны пӧлӧзьнича дзоридзьясысь, кодъясӧс сю пиысь ӧктіс локтігас; кыӧ да сьылӧ.
Кылӧ Феня: бадь пӧвстын кодкӧ шарӧдчӧ, а юыслӧн кыкнанладорас бадьяс быдмӧмаӧсь.
Видзӧдӧ Феня, мыйкӧ руд писькӧдчӧ сук бадьяс костӧд, йӧй нылыд чайтӧма, мый тайӧ асланыс понйыс Серко.
Быдӧнлы тӧдса, мый кӧиныд дзик пон кодь, сӧмын сьыліыс омӧля бергалӧ, бӧжыс бедь кодь, синъясыс югъялӧны; но Феня кӧинтӧ некор на эз аддзыв матысянь.
Феня кутіс понйӧс чуксавны: «Серко, Серко!»
Аддзӧ — мӧс да кукань дурмӧмаяс моз котӧртӧны веськыда сы вылӧ.
Феня чеччыштіс да топӧдчис пу бердӧ, оз тӧд, мый колӧ вӧчны; кукань сы дінӧ, а мӧс найӧс кыкнансӧ топӧдіс бӧрнас пу бердӧ, юрсӧ копыртіс, баксӧ, водз кокъяснас мусӧ чапалӧ, сюръяссӧ веськыда кӧинлань чургӧдӧма.
Феня повзис, кватитіс кыкнан кинас пусӧ, горзыны эськӧ кӧсйӧ — да гӧлӧсыс абу!
А кӧин веськыда мӧс вылӧ уськӧдчис да бӧр чеччыштіс: буракӧ, пыр и веськаліс сылы сюр вылас.
Аддзӧ кӧин, мый тадзтӧ нинӧм он босьт, и кутіс сійӧ усьласьны то ӧтарсянь, то мӧдарсянь, медым кыдзкӧ мӧслы бокас кутчысьны либӧ куканьсӧ кватитны, — сӧмын кодарлань оз уськӧдчы, быдлаын сылы паныд сюръяс.
Феня век на оз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ, кӧсйӧ вӧлі пышйыны, да мӧскыс оз лэдз, сідзи и топӧдӧ пу бердӧ.
Заводитіс сэки нывка горзыны, отсӧг вылӧ корны...
abu
Миян казак сэні гӧрис ыб вылас, кыліс, мый и мӧскыд баксӧ, дай нывкаыд горзӧ, эновтіс гӧрсӧ да котӧртіс горзӧм шы вылӧ.
Аддзӧ казак, мый вӧчсьӧ, да оз лысьт куш кинад кӧин вылӧ уськӧдчыны: сэтшӧм сійӧ вӧлі ыджыд да лёк; кутіс казак ассьыс писӧ горзыны, коді сэні жӧ му вылас гӧрис.
Кыдзи аддзис кӧин, мый йӧз котӧртӧны, эновтіс мӧскӧс, эргыштіс ещӧ ӧтчыд-мӧдысь, кутіс омлявны да уськӧдчис бадь пӧвстӧ.
Феняӧс казакъяс муртса нуӧдісны гортӧдзыс — сэтшӧма повзьӧма нывкаыд.
Зэв ёна радліс бать, мый мӧслысь эз пилит сюръяссӧ.
{Ушинскӧй К. Д. (комиӧдіс Волкова Л.) @ Челядь раскын @ висьт @ К. Д. Ушинскӧй. Висьтъяс да мойдъяс @ 1952 @ Лб. 60‒62.}
ЧЕЛЯДЬ РАСКЫН
Кык челядь, чой да вок, мӧдӧдчисны школаӧ.
Налы колӧ вӧлі мунны вуджӧрӧсь, зэв мича рас дінті.
Туй вылас вӧлі жар да буса, а расын ыркыд да гажа.
— Тӧдан мый? — шуис вокыс чойыслы. — Школаад ми удитам на.
Ӧні школаад гажтӧм да душнӧ, а раскад, буракӧ, зэв гажа!
Кывзышт, кыдзи сэні лэбачьяс сьылӧны!
А урыс, урыс мыйта чеччалӧ увъяс вывті!
Ог-ӧ ветлӧй ми сэтчӧ, чойӧ?
Чойлы сьӧлӧм вылас воис вокыслӧн предложитӧмыс.
Челядь шыбитісны азбукаяссӧ турун вылӧ, кутчысисны кияснаныс да вошины веж кустъяс сайӧ, кудриа кыдз пуяс улӧ.
Раскын, збыльысь, вӧлі гажа да шума.
Дугдывтӧг жбыръялісны лэбачьяс, сьылісны да горзісны; уръяс чеччалісны увъяс вывті; турун пиын ноксисны гут-гаг.
Медводз челядь аддзисны зарни гагйӧс.
— Ворсышт жӧ миянкӧд, — шуисны челядь гаглы.
— Радпырысь эськӧ ворсышті, — шуӧ гаг, — но менам кадыс абу: меным колӧ на корсьны аслым ӧбед.
— Ворсышт миянкӧд, — шуисны челядь гӧна виж мазілы.
— Некор меным тіянкӧд ворсны, — вочавидзӧ мазі, — меным ма чукӧртны колӧ.
— А тэ он-ӧ ворсышт миянкӧд? — юалӧны челядь кодзувкотлысь.
Но кодзувкотлы некор вӧлі налысь кывзыны: сійӧ кыскис ас дорсьыс куимпӧв ыджыдджык идзас си да тэрмасис стрӧитны ассьыс уна жыръя оланінсӧ.
Челядь шыасьлісны ур дінӧ, оз-ӧ сійӧ ворсышт накӧд; но урыд ӧвтыштіс аслас пушкыр бӧжнас да вочавидзис, мый сылы колӧ тӧв кежлӧ заптыны кольяс.
Гулю шуис:
— Ме вӧча поз аслам посни пиянлы.
Рудіник кӧч котӧртіс шор дорӧ мыськыны ассьыс чужӧмбансӧ.
Сідз жӧ некор вӧлі ворсны челядькӧд и еджыд оз дзоридзлы.
Сійӧ пӧльзуйтчис мича поводдянас да тэрмасис срок кежлӧ дасьтыны ассьыс чӧскыд, сочнӧй озъяссӧ.
Челядьлы лои гажтӧм сы вӧсна, мый быдӧн ноксьӧны асланыс уджӧн да оз кӧсйыны накӧд ворсны.
Найӧ матыстчисны шор дорӧ.
Изъяс вывті жургигтыр рас вомӧн визувтіс шор.
— Тэныд нин, тӧдӧмысь, нинӧм вӧчнытӧ? — шуисны сылы челядь. — Ворсышт жӧ миянкӧд!
— Кыдзи!
Меным нинӧм вӧчны? — скӧра жургыштіс шор. — Эк ті, дыш челядь!
Видзӧдлӧй ме вылӧ: ме уджала лун и вой, ог тӧдлы ни ӧти здук кежлӧ шойччӧг.
Ог ӧмӧй ме юктав йӧзӧс да пемӧсъясӧс?
Коді нӧ, меысь кындзи, пожъялӧ кӧлуй, бергӧдлӧ мельнича кӧлесаяс, новлӧдлӧ пыжъяс да кусӧдӧ пӧжаръяс?
О, менам сы мында уджыс, мый юрыд бергӧдчӧ! — содтіс шор да заводитіс жургыны изъяс вывті.
Челядьлы лои ещӧ гажтӧмджык; и найӧ думыштісны, мый бурджык эськӧ вӧлі первой ветлыны школаӧ, а бӧрыннас пыравны раскӧ.
Но тайӧ кадас детинка аддзис веж лап вылысь зэв ичӧтик да мичаник малиновкаӧс.
Сійӧ пукаліс, кажитчӧ, зэв шынитӧв да весь олігмоз шутьляліс гажа сьыланкыв.
— Эй тэ, гажаа сьылысь! — горӧдіс малиновкалы детинка. — Тэныдтӧ нин, буракӧ, дзик нинӧм вӧчнытӧ; ворсышт жӧ миянкӧд.
— Кыдзи, — лӧгасьӧмӧн шутёвтіс малиновка, — меным нинӧм вӧчны?
Эг ӧмӧй нӧ ме лунтыр гебъясӧс кутав, медым вердны ассьым ичӧтик пиянӧс?
Ме сэтшӧма мудзи, мый ог вермы лэптыны бордъясӧс; да и ӧні сьыланкывйӧн унмовськӧда ассьым муса пиянӧс.
А ті мый талун вӧчинныд, посни дыш челядь?
Школаӧ энӧ мунӧй, нинӧм энӧ велӧдӧй, котраланныд раскӧд, да ещӧ мукӧдыслы мешайтанныд уджавны.
Лучше мунӧй сэтчӧ, кытчӧ тіянӧс ыстісны, да помнитӧй, мый сӧмын сылы лӧсьыд шойччыны да ворсыштны, коді уджаліс да вӧчис ставсӧ, мый колӧ вӧлі вӧчны.
Челядьлы яндзим лои: найӧ мунісны школаӧ, кӧть и воисны сёрӧн нин, но велӧдчисны бура.
{Степняк-Кравчинскӧй С. М. (комиӧдіс Подоров И.) @ Андрей Кожухов @ роман @ С. Степняк-Кравчинскӧй. Андрей Кожухов @ 1940 @ Лб. 7‒281.}
Степняк-Кравчинскӧй Сергей Михайлович
Андрей Кожухов
Роман
Первойя часть
ЭНТУЗИАСТЪЯС
I глава
МЕДБӦРТИ!
Елена тэрмасьӧм сорӧн помаліс ассьыс скромнӧй ӧбедсӧ ичӧтик женевскӧй ресторанын — роч эмигрантъяслӧн медся радейтана сборнӧй пунктын — да ӧткажитчис кофеысь.
Сійӧ, кыдзи век, лэдзліс аслыс тайӧ роскошсӧ сійӧ кадсянь, кыдзи сылы уси шуд шедӧдны роч кыв велӧдӧм кузя урок, но талун сійӧ тэрмасис.
Сылӧн зептас куйліс письмӧ, кодӧс зэв нин важӧн виччысис Рочмуысь — письмӧсӧ толькӧ на сылы сетіс пӧрысь, дзор часовщик, коді аслас ним вылӧ пӧлучайтіс сылысь став суйӧрсайса корреспонденциясӧ, и сійӧ терпитны вермытӧг ӧзйис сетны донаысь дона мӧдӧдӧмторсӧ аслас друглы Андрейлы.
Кӧть письмӧсӧ и вӧлі гижӧма веськыда Андрейлы, но, навернӧ, пытшкӧсас вӧліны общӧй характера юӧръяс.
Изгнание кузя ёртъяс пиысь ӧтикӧд некымын кывйӧн ӧта-мӧд костас вежласьӧм бӧрын, ныв прӧйдитіс ичӧтик пызан радъяс костӧд, кодъяс сайын пукалісны блузаяса рабочӧйяс, да петіс ывлаӧ.
Вӧлі сӧмын на сизим час да джын; сійӧ вӧлі эскӧ, мый Андрейӧс суас гортас;
Андрей оліс матын, и вит минут мысти Елена вӧлі сійӧ ӧдзӧс дорын;
сылӧн мича, неуна кӧдзыд чужӧмыс ӧдйӧ ветлӧмысла гӧрдӧдыштӧма.
Андрей вӧлі ӧтнас да лыддис кутшӧмкӧ статистическӧй небӧг, сэтысь вӧчаліс выпискаяс аслас быд вежонся статьялы роч провинциальнӧй газетӧ.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да кыпӧдчис, гӧстялы кисӧ нюжӧдӧмӧн.
— Вот тіянлы письмӧ, — шуис Елена, сыкӧд здоровайтчигмоз.
— А! — горӧдіс Андрей.
— Медбӧрти!
Тайӧ вӧлі том морт, ар кызь квайта либӧ кызь сизима, серьёзнӧй, бур чужӧма да правильнӧй чертаяса.
Кымӧсас сылӧн тӧдчис томдырся тӧждъяслӧн отпечаток и синъясас вӧлі думайтсьӧм выражение, но тайӧ эз торклы решимостьлысь да лӧньлунлысь впечатление, кодӧс вӧчӧ сылӧн вына, лӧсьыд тэчаса мыгӧрыс.
Кокньыдика гӧрдӧдыштӧм вевттис сылысь плешсӧ сійӧ каднас, кыдзи сылӧн вӧсньыдик мускулистӧй киыслӧн чуньясыс нервнӧй тэрыблунӧн восьтісны конверт.
Сійӧ паськӧдіс мӧда-мӧдсяньыс ылын сулалысь строкаясӧн тырӧм, паськыд, абу ӧткодь почеркӧн гижӧм ыджыд бумага лист.
Елена эз омӧльджыка Андрей дорысь петкӧдлы терпитны вермытӧмсӧ; сійӧ матыстчис сы дорӧ да пуктіс кисӧ пельпом вылас, медым тшӧтш видзӧдлыны письмӧ вылас.
— Пуксьӧй лучшӧ, Лена, — шуис том морт.
— Ті сайӧданныд югыдсӧ асланыд локонъясӧн.
Гӧлиник ичӧтик жыр омӧля югдӧдсис нюдзвиж абажурувса неыджыд лампаӧн.
Толькӧ некымын прӧстӧиник улӧсъяслысь кокъяссӧ да гӧрд пуысь вӧчӧм комодлысь увдор юкӧнсӧ вӧлі югдӧдӧма колана ногӧн.
Виж шпалеръяс на вылӧ ӧшлӧм швейцарскӧй генерал Дюфуралӧн донтӧминик олеографияӧн, стереотипнӧй пейзажӧн, кӧзяйкалӧн кулӧм мужик фотографияӧн да аслас школьнӧй дипломӧн, стеклӧ улын да зарни рамаын, — ставыс тайӧ вӧлі вайӧма джынвыйӧ пемыдӧ, коді вӧлі картинаяслы зэв выгоднӧйӧн, но коді мешайтліс лыддьыны позянлунысь.
Андрей вештыштіс ещӧ ӧти улӧс ӧбеденнӧй гӧгрӧс пызанлань, кытчӧ тэчӧма вӧлі небӧгъяс да газетъяс, да бергӧдіс лампасӧ сідз, мед сійӧ югдӧдіс пызан юкӧнсӧ, коді сылы служитіс пюпитрӧн.
Елена пуксис сы дінӧ да вешйис сэтшӧм матӧ, мый юрсиясыс налӧн кутісны инмыны, но найӧ кыкнаныс вӧлі ылалӧмаӧсь лыддьӧмӧн, медым обращайтны сы вылӧ внимание.
Нывбаба сюсьлунӧн Елена тэрыба нуӧдіс синнас листбок кузя да первойӧн висьталіс ассьыс мӧвпсӧ.
— Письмӧын нинӧм абу! — шуис сійӧ.
— Ставыс тайӧ сӧрӧм.
Нинӧмла весиг воштыны лыддьӧм вылӧ кадсӧ.
Тайӧ страннӧй сӧветыс эз кыпӧд, век жӧ, Андрейлысь шензьӧм, и сійӧ спокойнӧя вочавидзис:
— Виччысьыштлӧй неуна.
Ме тӧді Жоржлысь почерксӧ, а сійӧ, кыдзи век, гижлывлӧ мый-сюрӧ интереснӧйӧс.
Но кӧть кыдз, лыддьыны абу дыр.
Дона Андрей Анемподистович, тэрмася юӧртны тіянлы...» гм... гм...
«ёна кӧдзыд вӧсна!..» гм... гм...
«куканьяс да ыжъяс...» гм... гм... — боргис Андрей, синъяснас строчкаясті тэрыба котралӧмӧн.
— А вот тані мыйкӧ гортса делӧяс йылысь.
Вайӧй лыддям!
«Мый шуны гортса делӧяс йылысь, — лыддис Андрей канцелярскӧй чиновник моз, коді сетӧ рапорт, — юӧрта тіянлы, мый Катя чойыд петіс верӧссайӧ... сайӧ... сійӧ сыкӧд паныдасис кольӧм арӧ ...ын,
мужикыс вӧлӧма принципъястӧм да честь чувствотӧм... таысь на омӧль...
Катя ӧтчаяниеын...
Ме эськӧ некор эг думайтлы, мый сійӧ...
Бать ёна огорчитчис...
дзор юрсияс...
Ми надейтчам толькӧ, мый ставсӧ кокньӧдан кад, страдайтысьясӧс бурӧдысь...»
Патетическӧй излияниесӧ вӧлі торкӧма Елена, либӧ Лена кыдзи сійӧс нимтывліс Андрей, гажа серамӧн.
— Ӧні тыдалӧ, — шуис сійӧ, — мый поэт гижӧма.
Татшӧм лӧсявтӧм гажлунысь Андрей ньӧти эз ӧбидитчы да водзӧ лыддис, письмӧ помсӧ тэрыба пинь пырыс бормочитӧмӧн.
— Да, ті правӧсь, оз вӧлӧм сулав лыддьыны, — шуис сійӧ, медбӧрти, век жӧ, некутшӧм дӧсада петкӧдлытӧг.
Сэсся сійӧ бергӧдчис, быттьӧ мыйкӧ корсис.
— Вот, — шуис Елена, камин вылысь спиртӧвӧй машинкакӧд орччӧн сулалысь ичӧтик сьӧд склянка босьтӧм бӧрын спиртӧвӧй машинка вылас сійӧ пуис аслыс асъя чай.
Сійӧ вель бура веськӧдліс письмӧсӧ, да, сюйліс склянкаӧ кисточкасӧ, кодӧс сылы сетіс Лена, некымын пӧв нуӧдіс сійӧн сы водзын куйлысь листбок кузя.
Пыр овлан чернилаӧн гижӧм сьӧд строчкаясыс пыр жӧ бырины, кыдз быттьӧ сыліс едкӧй жидкостьын; здук кежлӧ бумагаыс лоліс дзик еджыдӧн.
Сэсся сы вылын мыйкӧ ловзис да кутіс вӧрны; сійӧ гуся пытшкӧсысь тыдовтчисны, быттьӧ пыдіысь шыбытӧмъяс, тэрмасьӧмӧн да жӧдзӧмӧн, ӧта-мӧд бӧрся шыпасъяс, кывъяс, фразаяс, — сэні, тані, быдлаын.
Тайӧ вӧлі тӧлктӧм ватага, коді казьтыліс асылын сигналӧн садьмӧдӧм салдатъясӧс, кор найӧ тэрмасьӧны кольны палаткаяссӧ да сувтны стройӧ.
Медбӧрти вӧрӧм дугдіс; шыпасъяс сувтісны асланыс местаясӧ; кӧн-сюрӧ ещӧ кутшӧмкӧ сёрмӧм кыв либӧ шыпас зілисны орӧдны найӧс тупкысь вӧсни вевттьӧдсӧ да казявтӧг писькӧдчисны асланыс местаясӧ, мукӧдъяскӧд, визувджык ёртъяскӧд орччӧн; но листбок вылі юкӧнас ставыс сувтісны пӧрядокӧ.
Ӧнтая фиктивнӧй кывъяс местаын сулалісны сук строчкаяс, кодъясӧс гижӧма посньыдик почеркӧн да кодъяс дасьӧсь восьтыны, медбӧрти, Андрейлы да Леналы лючкиа видзӧм тайнасӧ.
Кыкнаныс, дыр виччысьӧмла волнуйтчӧмӧн, копыртчисны пызан весьтӧ.
— Ме кута лыддьыны тіянлы! — горӧдіс Лена.
И Андрей эз на удит шуны паныд кыв либӧ мӧд ногӧн дорйыны ассьыс собственностьсӧ, терпитны вермытӧм ныв нетшыштіс письмӧсӧ да заводитіс:
«Дона вок!
Менам ёртъяс поручитісны меным вочавидзны тэнад письмӧ вылӧ да висьтавны, мый ми став сьӧлӧмсянь сочувствуйтам Рочмуӧ тэнад бӧр локтан планлы.
Ми чувствуйтлім тіян присутствиелысь миян пӧвстын колӧм ёна частӧджык, тэнад думайтӧм дорысь, но эг решитчылӧ корны, вывті бура тӧдӧмӧн, кутшӧм опасностьясӧн тайӧ йитчӧма тэныд.
Ми решитім корны тэнӧ толькӧ вывті ёна колігӧн, — и вот ӧні тайӧ здукыс локтіс.
Тэ тӧдан, дерт, газетъяс серти миян неважӧнся вермӧмъяс йылысь, но тэ, тыдалӧ, он тӧд кутшӧм донӧн найӧ шедісны миянлы.
Миян организация терпитіс сьӧкыд воштӧмъяс; миян некымын медбур ёртъяс пӧгибнитісны; жандармъяс чайтӧны, мый найӧ дзикӧдз миянӧс лязӧдісны, но ми, дерт, мездысям.
Ӧні эм воддза дорысь унджык йӧз, кодъяс кӧсйӧны ӧтлаасьны миян дорӧ, но ставыс тайӧ абу опытнӧй йӧз.
Ми сэсся тэтӧг ог вермӧ уджавны.
Лок, ми ставӧн тэнӧ виччысям — важ ёртъяс, кодъяс некор тэнӧ эз вунӧдлыны, и выльяс, кодъяс оз омӧльджыка миянысь кӧсйыны чолӧмавны тэнӧ.
Лок кыдз позьӧ регыдджык!»
Лена дугдіс лыддьыны.
Сійӧ пыдысянь радліс Андрей вӧсна, кодкӧд вӧлі ыджыд дружбаын.
Юрсӧ лэптылӧмӧн Лена видзӧдліс сы вылӧ тыр симпатияа синъясӧн, но аддзис толькӧ сылысь дженьыда шырӧм сьӧд юрсисӧ, вӧв бурысь кодь чорыдӧс.
Сійӧ вештіс ассьыс улӧссӧ да, сы мыш весьтӧд кусыньтчӧмӧн, щӧканас лэдзчысис ки вылас да кажитчис дзикӧдз ылаліс коз пу джодж тшупӧдъяс вылӧ видзӧдӧмӧн.
Леналы некор вӧлі сетны аслыс юалӧм, ывдортчӧ-ӧ Андрей сійӧ видзӧдласысь али прӧстӧ полӧ лампа югӧрысь, — сійӧ водзӧ кутіс лыддьыны.
Письмӧын висьтавсис вель паськыда разнӧй бокӧвӧй юалӧмъяс йылысь; сэні юӧртсис практическӧй программаын тӧдчана вежсьӧмъяс йылысь да партия медматыса могъяс йылысь.
«Ставыс тайӧ, — автор помаліс письмӧсӧ, гашкӧ, шензьӧдас да скӧрмӧдас тіянӧс первой минутнас, но ме ог сомневайтчы, мый зэв регыд тэ, кыдзи практик, сӧгласитчан миянкӧд...»
Тані Леналы ковмис бергӧдны листбоксӧ, и сійӧс пыр жӧ сувтӧдіс фиктивнӧй письмӧлӧн тӧлктӧм больгӧмыс; минут кежлӧ сійӧ вунӧдіс, мый сійӧс колӧ пожъявны сы могысь, медым эрдӧдны настоящӧй текстсӧ.
Медводдза кывъясыс, кодъясӧс сійӧ тӧдлытӧг лыддис, вӧчисны сы вылӧ серьёзнӧй драмаӧ чепӧссян фарслысь впечатление.
Сійӧ босьтіс склянка да нуӧдіс мукӧд листбокъяс кузя; некымын секундаӧн найӧ сідз, жӧ вежсисны первойя мозыс, но видыс налӧн вӧлі неуна мӧдсикас.
Пыр овлан письмӧ кыт-сюрӧ оръясьліс кузь шифруйтӧм местаясӧн, кӧні вӧліны, тыдалӧ, торъя колана юӧръяс.
Шифр служитіс гарантияӧн сійӧ случай кежлӧ, полиция кӧ эрдӧдас аслыссикас подозрительность да, письмӧсӧ лыддьӧмӧн дӧвӧльствуйтчытӧг, употребитас химическӧй средствояс гуся содержание исследуйтӧм могысь.
Первойсӧ шифруйтӧм местаясыс веськавлісны толькӧ шочиника, да топӧдчӧм лыдпасъяслӧн группаяс кыпӧдчалісны пыр овлан гижӧд рӧвнӧй строкаяс весьтӧ, быттьӧ шыльыд эрд шӧрын кустарникъяс; но вочасӧн лыдпасъяслӧн тайӧ чукӧръясыс сукмисны век ёнджыка и ёнджыка, кытчӧдз, медбӧрти, коймӧд листбок шӧрын найӧ эз пӧрны дзонь вӧрӧ, кыдзи логарифм таблицаясын, некутшӧм пунктуация пасъястӧг.
— Вот тіянлы, Андрей, лӧсьыд кад колльӧдантор! — шуис Лена, шифр лыд вылӧ индӧмӧн.
— Ме эска, мый Жорж наросьнӧ тіянлы старайтчыштӧма!
— Бур услуга, нинӧм шуны! — вочавидзис том морт.
Сійӧ эз вермы терпитны шифрованнӧй письмӧяс разборӧн занимайтчӧм да частӧ шулывліс, мый тайӧ сылы аслыссяма телеснӧй наказание.
— Тӧданныд, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — ӧд миянлы ковмас тайӧ прелесть вылас уджалыштны час квайт.
— Вӧвсе нин абу сэтшӧм уна, дышрупа тэ этатшӧм!
Кыкӧннад ми тайӧс вӧчам ёна регыдджык.
— Ме вунӧді нин тайӧ уджсӧ.
Гижӧй меным, пӧжалуйста, ключ, медым пальӧдыштны паметь.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ вӧчис сылысь корӧмсӧ, да, кыкнаныс бумага листӧн вооружитчӧмӧн, найӧ зіля кутчысисны удж бердӧ.
Тайӧ эз вӧв кокни задача.
Жорж пӧльзуйтчис кык пӧвса шифрӧн, кодъясӧс употребляйтіс организация: письмӧысь воддза лыдпасъяссӧ колӧ вӧлі ключ отсӧгӧн пӧртны лыдпасъяс выль радӧ, а найӧ ассяньныс, пӧртсисны мӧд ключӧн веськыда нин кывъясӧ.
Тайӧ сетӧ вӧлі позянлун употребляйтны унапӧлӧс знакъяс азбукаысь торъя быд шыпас пасйӧм могысь да вӧчӧ шифрсӧ тӧдмавны позьтӧмӧн медся проницательнӧй полицейскӧй экспертъяслы.
Но шифрованнӧй письмӧын сюрліс кутшӧм-нибудь ӧшыбка, письмӧыс мукӧд дырйи кольліс загадкаӧн весиг сылы кодлы вӧлі адресуйтӧма.
Жорж, кыдзи и колӧ поэтлы, ылӧ эз вӧв ӧкуратность кузя образецӧн да торъя кадъясӧ вайӧдліс ассьыс ёртъяссӧ ӧтчаяниеӧдз; эз вӧв некутшӧм позянлун аддзыны письмӧсӧ мукӧд юкӧнъясысь мый-либӧ нечленораздельнӧй шыясысь ӧтдор, кодъясын эз вӧв морт речь вылӧ ниӧти намёк.
И, кыдзи наросьнӧ, татшӧм сяма сьӧкыдторъясыс веськавлісны, тыдалӧ, медся интереснӧй да колана местаясын.
Тайӧ минутнас ылын рӧдинаын уджалысь Жорж кӧ эз чувствуйт ёна сутшиктӧдӧмлысь припадок, то тайӧ некутшӧма эз вӧв сы ёртъяс мыж вӧсна, кодъяс эз дугдывны сійӧс видӧмысь.
Лена отсӧгтӧг Андрей эськӧ не ӧтчыд воліс ӧтчаяниеӧ.
Но нывлӧн вӧлі шифръяс тӧдмалӧм кузя ыджыд навык, и сылӧн вӧлі талант тӧдмавны мый оз тырмы.
Кор Андрей воштыліс терпениесӧ да вӧзйыліс ӧткажитчыны сэтшӧм либӧ татшӧм места лыддьӧмысь, Лена босьтліс кыкнан листсӧ киясас да кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс вдохновение серти гӧгӧрволіс, мыйын ӧшыбкаыс Жоржлӧн.
Кык часысь унджык найӧ видзисны торъя шифрованнӧй местаяс лыддьӧм вылӧ.
Наын и вӧлі подробнӧя гижӧма Андрейлӧн Рочмуӧ мунан туй йылысь, гижӧма вӧлі нимъяссӧ да адресъяссӧ йӧзлысь, кодъяс дорӧ колӧ сылы шыасьны граница вылын и сэсся Петыркарын.
Андрей стӧча гижис адресъяссӧ ичӧтик бумажка вылӧ да пуктіс сійӧс кӧшеляс сы могысь, медым велӧдны наизусть туйӧ петтӧдз.
Ӧні налы колис тӧдмавны письмӧлысь толькӧ ӧти лестук, коді вӧлі дорвыв шифр; сэні сёрниыс муніс, тыдалӧ, мыйкӧ мӧдтор йылысь — буракӧ, зэв ӧпаснӧй да компрометирующӧй йылысь, сы вӧсна мый Жорж эз дышӧдчы зашифруйтны быд кыв.
Кутшӧм жӧ роковӧй тайна дзебліс цифраяслӧн тайӧ пемыд сук вӧрыс?
Андрей видзӧдіс пасъясӧ, налысь тӧдчанлунсӧ тӧдмавны зільӧмӧн, но вӧрыс вежӧктана видзис тайнасӧ, аслас ӧтсяма немӧй радъясӧн дразнитӧмӧн, став ыръянитчысь унасикас цифраяс дырйи.
Некымын минут шойччыштӧм бӧрын, найӧ кутчысисны уджӧ кык мында энергияӧн, ӧта-мӧд бӧрся шифрованнӧй кывъяс тӧдмалӧмӧн.
Андрей гижаліс шыпас бӧрся шыпас, шедӧдӧм результатъяс; кор сылӧн чукӧрмыліс дзонь фраза вылӧ тырмымӧн кыв, сійӧ лыддьывліс Леналы.
Но медводдза тӧдмалӧм кывъясыс жӧ кутісны волнуйтны сійӧс, мый сійӧ эз вермы виччысьны фраза помсӧ.
— Мыйкӧ лоӧма Борискӧд, ме таын уверен! — горӧдіс сійӧ.
— Видзӧдлӧй татчӧ!
Лена тэрыба видзӧдліс Андрей водзын куйлысь лист вылӧ, сэсся аслас лист вылӧ.
Нинӧм вӧлі сомневайтчыны: делӧыс касайтчис Борис йылысь, найӧ партиялӧн медся способнӧй да влиятельнӧй шленъяс пиысь ӧти йылысь, и фраза заводитчӧмыс эз кӧсйы нинӧм бурторсӧ — сійӧ весиг вӧлі лёкджык, Андрей чайтӧм дорысь.
Лена гӧгӧрвоис водзын сулалысь кык шыпаслысь тӧдчанлунсӧ, но ассьыс чайтӧмсӧ эз шу гораа да водзӧ диктуйтіс:
вит, куим.
— Сизим, ӧкмыс, — сы бӧрся шуаліс Андрей, колана шыпасъяс ключысь корсигтыр.
— Регыдджык! — терпитны вермытӧг шуис Лена.
— Ті ӧмӧй он аддзӧ, мый сійӧ а?
Андрей гижис лёк тунъялана а.
Водзын сулалысь шыпасыс вӧлӧма р, мый вӧлі нӧшта лёкджык...
Тыдовтчис коймӧд, нёльӧд, витӧд шыпас и медбӧръя сомнениеяс бырины.
Сэсся ни ӧти кыв воча шутӧг, найӧ водзӧ кутісны расшифруйтавны тірзигтыр тэрмасьӧмӧн, и некымын минут мысти на водзын, еджыд вылын сьӧдӧн, сулаліс фраза: «Борисӧс неважӧн арестуйтӧма Дубравникын».
Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд выланыс, дзикӧдз шӧйӧвошӧмаӧсь.
Арестъяс, смерть сямаӧсь, век кажитчӧны лӧсявтӧмторъясӧн, лоны позьтӧмторъясӧн, весиг кор найӧс позьӧ вӧлі водзысьтыр аддзыны.
— Дубравникын!
Мый чӧртысла сылы мӧвпыштчӧма мунны сійӧ проклятӧй Дубравникас?
— Видзӧдлам, мый лоас водзӧ, — шуис Лена, — гашкӧ, тӧдмалам.
Тӧдӧмысь, эмӧсь арест йылысь кутшӧм-нибудь подробностьяс.
Найӧ бара босьтчисны асланыс мудзтӧдана, ньӧжйӧ мунысь удж бердӧ, разбирайтісны водзын сулалысь кык строчкасӧ минут дас, кодъяс кажитчисны налы часӧн.
Сэні юӧртсис, мый Борис да найӧ ёртъяс пиысь нӧшта кыкӧс вӧлі арестуйтӧма ӧтчаяннӧя водзсасьӧм бӧрын.
Тайӧ дженьыдика юӧртӧмыс вӧлі тырмымӧн, медым аддзыны Борислысь став лачатӧм положениесӧ.
Сійӧ — вошӧм вылӧ сиӧм морт, кӧть мед кутшӧм эз вӧв тайӧ стычкаас сылӧн рольыс.
Выль закон серти, татшӧмсяма делӧясын быдсяма участиеысь накажитӧны смертьӧн;
Борис жӧ эз вӧв сэтшӧм йӧз пӧвстысь, кодъяс способнӧйӧсь сулавны кияссӧ пуктӧмӧн, кор мукӧдъяс тышкасьӧны.
— Коньӧрӧй Зинаӧй! — ышловзисны кыкнаныс.
Зина вӧлі Борислӧн гӧтыр.
Неыджыд кост бӧрын Лена бара босьтчис лыдпас радъяс бердӧ, кодъяс регыд пӧрины нывбаба нимӧ и тайӧ нимыс кыпӧдіс сочувствуйтана ышловзьӧм.
— Зина, Зина!
Збыль ӧмӧй?.. — горӧдіс Андрей.
Медводдза мӧвпӧн сылӧн вӧлі, мый сійӧс сідз жӧ арестуйтӧма.
Вит минут мысти мудзтӧдана тӧдӧмлунын тыдовтчис, мый сійӧ ӧшыбитчис.
«Зина, — водзӧ висьтавсис письмӧын, — муніс Дубравникӧ видлавны мусинсӧ да видзӧдлыны, оз-ӧ позь отсавны Борислы пышйыны».
— А, вот мый найӧ думайтӧны!
Ме сэтшӧм рад, — шуис Андрей.
— Сымын регыдджык колӧ меным мунны.
Борис участие йылысь юӧртӧм бӧрын муніс полиция киясӧ сюрӧм мукӧд жертваяслӧн список; висьтавсис сідз жӧ водзӧ лоан процессъяс йылысь, — и сы йылысь, мый водзысьтыр тыдалӧны суров приговоръяс, официальнӧй йӧзсянь воӧм гуся сведениеяс серти тӧлкуйтӧмӧн.
Заключённӧй ёртъяс йылысь шог юӧръяс висьтавсисны дженьыдик, делӧвӧй тонӧн, кыдзи составляйтчӧ виӧмъяс да раненӧйяс йылысь кось бӧрын реляция.
Подпольнӧй тышлӧн трагизм сыстіс войтӧн-войтӧн.
Эз вӧв позянлун ньылыштны ӧтпырйӧ курыд чашасӧ; быд, торъя нин шог юӧрысь, лыддьысьяс невӧляысь горӧдлісны но найӧ тэрмасисны водзӧ, чувствояссӧ кутӧмӧн.
Лыддьӧмыс муніс ӧні ёна ӧдйӧджык.
Жоржлӧн шифрыс кутіс лоны правильнӧйджык, разбирайтны сійӧс лои кокньыдджык.
Воштӧмъяс да жертваяс шога лыддьӧдлӧм бӧрын вуджисны лӧсьыдджык тема вылӧ: дженьыдик кывъясӧн, но сылы лӧсялана энтузиазмӧн, Жорж висьтавліс движение ыджыд успехъяс йылысь вообще, индаліс вежӧръяс паськыд брожение вылӧ, кодъяс сӧвмисны решительнӧ быдлаын.
Сылӧн кывъясыс действуйтісны труба шы моз, коді чуксалӧ шойясӧн тырӧм кось мунан эрд вылысь выль косьӧ, либӧ катакомбаысь петӧм бӧрын шондіӧн ойдӧдӧм пейзаж вид моз.
Найӧс шымыртіс олӧмлӧн эгоизм аслас праваясӧн да волнениеясӧн и, письмӧын сьӧкыд впечатление вылӧ видзӧдтӧг, найӧ помалісны сійӧс збодерджыка, кутшӧмӧс оз позь вӧлі виччысьны.
— Да, ме уверен, мый аски мыйкӧ артмас! — радпырысь орӧдіс Лена, кӧть сійӧ вӧлі правовернӧй народницаӧн, и ставыс, мый вылӧ намекайтіс Жорж, сійӧ программакӧд муніс дзик паныда.
Лена сувтіс да кутіс ветлӧдлыны бӧрӧ да водзӧ жыр кузя, медым веськӧдны позялӧм членъяссӧ.
Сэсся босьтіс письмӧсӧ, виччысьӧмӧн косьтіс сійӧс лампа весьтын да ӧзтіс изтӧг тыдалана намерениеӧн сотны сійӧс.
— Энлӧй, — дугӧдіс сійӧс Андрей тэрыб вӧрасӧн.
— Мыйла?
Ті ӧмӧй эн гижалӧй адресъяссӧ?
— Гижалі, но меным окота вӧлі эськӧ видзны письмӧсӧ ещӧ недыр кад.
— Мыйла?
Медым сійӧ веськаліс бокӧвӧй киясӧ? — чорыда вочавидзис ныв.
Андрей возразитіс, мый Швейцарияын татшӧм сяма виччысьӧмъяс лишнӧйӧсь, но Ленаӧс сьӧкыд вӧлі эскӧдны.
Кыдзи унджык нывбабаяс, кодъяс принимайтӧны участие конспирацияясын, сійӧ стрӧга нуӧдліс олӧмӧ став правилӧяссӧ.
— Но, гашкӧ, ті сӧгласитчанныд компромисс вылӧ, — шуис Лена, небзьыштӧмӧн.
Письмӧыслысь Андрейлы касайтчана первой джынсӧ косялӧм бӧрын, сійӧ вель бура черкнитіс сэтысь некымын шифрованнӧй места.
— Ӧд тіянлы колӧ тайӧ юкӧныс, сідз абу? — юаліс Лена.
Ладнӧ, ме сӧглас сделка вылӧ.
Письмӧыслӧн тайӧ юкӧныс меным ставсьыс збыльысь интереснӧйджык, и ме жертвуйта мукӧднас, — шуис Андрей сійӧ здукнас, кор Лена сувтіс пидзӧсъяс вылас камин водзӧ да босьтсис сотавны письмӧысь кольӧм листбокъяссӧ да бумагасӧ, код вылын найӧ разбирайтісны шифрсӧ.
Ассьыс сӧвестьсӧ успокоитӧм бӧрын сійӧ пуксис важ местаас.
— И сідз, ті мунанныд, Андрей! — думайтсьӧмӧн шуис сійӧ.
Чувствуйтчис кутшӧмкӧ вӧвлытӧм мелілун сійӧ гӧлӧс шыын да ёрт вылас веськӧдӧм сійӧ честнӧй да повтӧм синъяс видзӧдласын.
Кольччысьяс оз вермыны видзӧдны волнуйтчытӧг морт вылӧ, коді эновтӧ безопаснӧй убежище, медым бара рискуйтны олӧмӧн.
— Ті регыд мӧдӧдчанныд? — юаліс сійӧ.
— Да, — вочавидзис Андрей.
— Сьӧм да паспорт лоасны тані, надейтча, лун куим-нёль мысти.
Ме удита лӧсьӧдчыны.
Мем эськӧ окота вӧлі тӧдны, тӧдмалӧма-ӧ сылысь нимсӧ? — тӧдлытӧг друг содтіс сійӧ.
— Кодлысь нимсӧ? — юаліс ныв, синъяссӧ лэптӧмӧн.
— Кыдзи кодлысь?
Борислысь.
Сьӧкыд воштӧмыс эз дугдыв мучитны Андрейӧс, сылӧн ортсыса спокойствие да збодерлун вылӧ видзӧдтӧг.
— Ог чайт, медым найӧ вермисны сэтшӧм регыдӧн тӧдмавны, — вочавидзис Лена.
— Борис водзджыксӧ некор эз вӧвлы Дубравникын.
Сэтчӧ жӧ Жорж эськӧ казьтыштіс сэтшӧм важнӧй обстоятельство йылысь.
— Мед ен сетас, медым вӧлі тіян ног, — шуис Андрей.
— Тайӧ эськӧ вель ёна кокньӧдіс пышйӧмсӧ.
Но кӧть кыдз, ме регыд тӧдмала став йывсьыс.
Найӧ пондісны сёрнитны делӧяс йылысь.
Лена, тыдалӧ, вӧлі роч граница вомӧн контрабанднӧй вуджӧдчӧм делӧын опытнӧйӧн.
Сійӧ висьталіс Андрейлы некымын зэв пӧлезнӧй сӧветъяс, кӧть мӧдыс и ыджыдджык вӧлі сыысь кымынкӧ арӧсӧн.
— Кор ті сюранныд вабергачӧ, энӧ вунӧдӧй миянӧс, — ышловзьӧмӧн шуис Лена.
— Гижӧй коръясӧкӧ меным либӧ Василийлы.
Ме сідз жӧ кӧсъя бӧр мунны.
Вӧчӧй тайӧс, позьӧ кӧ.
— Радпырысь.
Да, пӧлинӧ, кӧн нӧ тайӧ Василийыс?
Мыйла ті энӧ вайӧдӧй сійӧс аскӧдныд?
— Сійӧ эз вӧв ресторанын.
Ме ысті сылы записка, кори пыравны татчӧ.
Буракӧ, сійӧ абу вӧлӧма гортас.
Сійӧ, навернӧ, опера видзӧдӧ; талун мунӧ «Роберт», мӧд ногӧн эськӧ важӧн вӧлі тані.
Лена сюйис кисӧ зептас да перйис важ модаа, сьӧкыд зарни часі.
Часісӧ сійӧ вывті радейтіс кыдзи батьыслысь, николаевскӧй кадся генераллысь, козин, часіыс сыкӧд вӧлӧма Сибырын, и сійӧ вайӧма часісӧ сьӧрсьыс изгнаниеӧ.
Кад мерайтӧм вылӧ сійӧ служитіс шоча, а ёна частӧджык спокойнӧя куйлывліс закладчикъяс ордын, кор сылы либӧ сы ёртъяслы колӧ вӧлі сьӧм.
Ставныс найӧ мӧда-мӧдыскӧд вӧліны сэтшӧм матынӧсь, мый частнӧй собственность йылысь гӧгӧрвоӧм на костын ачыс аснас бырлі.
Сійӧ фактыс, мый часіыс вӧлі законнӧй владелица киын, висьталіс найӧ ичӧтик эмигрантскӧй группалӧн ӧнія кадӧ вель бур финансовӧй благополучие вылӧ.
— Но, кутшӧм сёр! — шуис Лена.
— Первой час нин, колӧ тэрмасьны гортӧ, медым аски удитны урок вылӧ.
Меным сідзжӧ колӧ водз чеччыны, медым кутчысьны литература дорӧ, — шуис Андрей.
— Да, — гарыштіс Лена, — ті долженӧсь сетны кодлы-нибудь миян йӧзлы ассьыд уджтӧ, кор мунанныд.
— Непременнӧ.
Сійӧ, сыысь бурджыкаыс оз и гӧр, лӧсялас Василийлы.
Аслас скромнӧй привычкаясӧн сійӧ зэв бура олас кӧкъямысдас франк вылӧ тӧлысь.
— Дерт, олас, — тӧдчана дӧсадаӧн шуис Лена.
— Тырмас весиг сы вылӧ, медым нуӧдлыны тіянӧс концертъяс да операяс вылӧ.
Лена гӧрдӧдыштіс, кӧть важӧн нин колӧ велавны татшӧм сяма шуткаяс дорӧ.
Андрей дугдывтӧг дільӧдіс сійӧс тайӧ поклонникнас, но Лена кокниа гӧрдӧдліс, кыдз став блондинкаяс.
— Василий, кӧть кыдз да, чорыд принципъяса морт, а абу сибарит, кыдзи ті, — шуис сійӧ нюмдӧмӧн.
— Но ӧні прӧщайтлӧй, мем некор тіянкӧд пинясьны.
Сійӧ босьтіс лампа, медым югдӧдыштны сылы пос кузя лэччигӧн, да, кытчӧдз Лена эз вудж улича вомӧн аслас керка дорӧ, сулалыштіс ӧдзӧс дорын.
Сэсся сійӧ ньӧжйӧник бӧр пырис аслас ӧтка жырйӧ.
Спаситӧм письмӧ листбок дэльӧдана куйліс пызан вылын.
Лена тӧдмаліс правдасӧ: сылысь письмӧсӧ корӧмӧн, Андрей ӧтнас кӧсйис нимкодясьыштны аслас ыліса ёртъяс дружескӧй кывъясӧн; но, сылысь намерениесӧ казялӧмӧн, Лена торкис Андрейлы став удовольствиесӧ.
Сійӧ пуктіс письмӧсӧ зептас, медым лыддьыны сійӧс аскинас; ӧні жӧ решитчис мунны узьны да восьтіс альков ӧдзӧссӧ аслас векни да ляпкыдик жыр пыдіын, коді таысь ыдждӧмысла кутіс скодитны портсигара улысь тыртӧм кӧрӧбка вылӧ либӧ горт вылӧ.
Вольпась лӧсьӧдӧм бӧрын сійӧ, век жӧ, кыліс, мый весь трудитчис, сы вӧсна мый вывті ёна вӧлі волнуйтчӧ, медым унмовсьыны.
Кузьысь-кузь куим во колис сійӧ кадсяньыс, кыдзи крестьяна пӧвстын пропаганда первойя попыткаясын, а сэсся и водзӧ нуӧдан тышын участвуйтысь Андрей Кожуховлы быть лои, ёртъясыс корӧм серти, мунны «пальӧдчыштны».
Сійӧ кадсяньыс Андрей шӧйтіс разнӧй канмуясті, аслас тӧждысьысь вежӧрлы весьшӧрӧ удж корсьӧмӧн.
Добровольнӧй ссылка первой во помын на ещӧ сійӧ ӧдӧлитіс чужан му кузя сэтшӧм шог, мый сійӧ кутіс корны ёртъяссӧ, кодъяслӧн центрыс сэки вӧлі Петыркарын, медым найӧ сылы лэдзисны бӧр воны да займитны места найӧ радъясын.
Сылы дзикӧдз ӧткажитісны.
Вӧлі лӧнь кад; полициялы некод бӧрся вӧлі кыйсьыны; а сы вӧсна мый сійӧ зэв на бура помнитіс Кожуховлысь нимсӧ, то сылӧн петкӧдчӧмыс вермис сувтӧдны сійӧс кок йылас.
Став аслас движениеясын дзескӧдӧм морт, сійӧ эськӧ толькӧ сьӧктӧдіс ёртъясыслы, сы вӧсна мый налы эськӧ лои тӧждысьны Андрей безопасность йылысь.
Андрейлы тайӧс колӧ вӧлі гӧгӧрвоны аслыс.
Сылӧн кӧ бӧр локтӧмыс лоас коланаӧн, найӧ юӧртасны сылы.
А ӧні сылы колӧ на пукавны шынитӧв да занимайтчыны революционнӧй литератураӧн либӧ примитны участие суйӧрсайса социалистическӧй движениеын.
Андрей видліс ӧтисӧ и мӧдсӧ, но успех эз лӧсяв усердиелы.
Сійӧ заводитліс гижны заграницаын печатайтчысь некымын роч изданиеӧ.
Но природаыс лишитіс сійӧс быдсяма литературнӧй талантысь.
Сійӧ чувствуйтіс ас пытшсьыс энтузиазмӧн тыр, ыпъялысь сьӧлӧм, да ылӧ эз вӧв веськодьӧн мичлун да поэзия дорӧ.
Но чувствояс выразитӧм вылӧ збыль кывъясыс сылы эз сетчыны, и сійӧ, мый пыдысянь волнуйтіс сылысь сьӧлӧмсӧ, бумага вылын артмыліс рӧмтӧг да безличнӧя.
Статьяясыс, кодъясӧс сійӧ шочиника гижлывліс разнӧй газетъясӧ, эз вӧвны пӧльзатӧмӧсь — и толькӧ.
Нӧшта ичӧтджык успехӧн помасисны сылӧн попыткаясыс заграницаын аслыс удж аддзӧм кузя.
Кымынкӧ тӧлысь мысти кывйыс эз нин вӧв сылы некутшӧм мыджӧдӧн суйӧрсайса социалистъяскӧд матыстчӧмын, но служитны кык господалы ӧттшӧтш эз вермы.
Сылӧн став сьӧлӧмыс вӧлі чукйӧн тырӧма роч тӧждысьӧмъясӧн, роч лачаясӧн, роч казьтылӧмъясӧн.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ швейцарскӧй митингъяс вылын случайнӧй гӧсьтӧн, и рӧдина кузя шог век ёнджыка и ёнджыка ӧдӧлитіс сійӧс.
Сійӧ лӧсьӧдчис выльысь гижны ёртъясыслы, кор воис насянь ловъя юӧр Елена Зубовакӧд, коді талун отсаліс сылы ӧдӧлитны письмӧсӧ.
Сибырысь толькӧ на пышйӧм бӧрын, сійӧ локтӧма Петыркарӧ да вӧзйӧма ассьыс услугаяссӧ организациялы; но сылы сӧветуйтісны недыр кежлӧ ветлыны заграницаӧ.
Уна поклонъяскӧд ӧттшӧтш сійӧ висьталіс Андрейлы ёртъяслысь сӧветсӧ пукавны шынитӧв да лоны благоразумнӧйӧн.
Ӧнія здукӧ наысь кыкнансьыс Рочмуын эз нуждайтчыны: Леналӧн локтӧмыс талы вӧлі нагляднӧй доказательствоӧн.
Андрейлы колис сӧмын пӧкӧритчыны.
Кадыс ныжмӧдіс рӧдинакӧд первой янсалӧмлысь ёна шогсьӧмсӧ.
Сійӧ вочасӧн велаліс эмигрантскӧй олӧмын посни тӧждысьӧмъяс да огорчениеяс дорӧ да кутіс донъявны европейскӧй мӧвплӧн быд сокровищницаяс дорӧ беспрепятственнӧй доступлысь джуджыд наслаждение.
Тадзикӧн сійӧ колляліс куим во спокойнӧй, безмятежнӧй олӧм, кодӧс ловзьӧдліс только Рочмуысь юӧръяс лихорадочнӧя виччысьӧм.
Сылӧн виччысьӧмъясыс эз лоны весь.
Дженьыдика коставлӧм бӧрын слаба чусалысь движение ӧзйис кыкпӧв ёнджыка.
Андрей зэв рад лои бӧр мунӧм вылӧ выль помкалы да гижис ёртъясыслы энергияӧн да красноречиеӧн, кодъяс зэв шоча паныдасьлісны сылӧн обработайтӧмджык литературнӧй произведениеясын.
Ӧні эз вӧвны сэсся помкаяс водзӧ нюжӧдчӧм вылӧ, и, збыльысь, некымын вежон мысти сійӧ пӧлучитіс вочакыв пыдди Жоржсянь письмӧ.
— Медбӧрти! — шуаліс сійӧ, аслас жырті бӧрӧ да водзӧ ветлӧдлігтыр.
Сійӧ гӧлӧсын кыліс эз радлӧм, а меланхолия оттенока страннӧй спокойствие.
Борисӧс арестуйтӧм?
Да, но тайӧ абу ставыс.
Рӧдинаӧ бӧр мунӧм йылысь мӧвп воштіс аслас прелестьлысь юкӧнсӧ.
Сійӧс асьсӧ шензьӧдіс да весиг огорчитіс тайӧ спокойнӧй настроениеыс: рӧдина кузя аслас вӧвлӧм страстнӧй томитчӧм серти тӧлкуйтӧмӧн, сійӧ водзвыв кыліс сійӧ ыджыд радлунсӧ, кодӧн тыртас сылысь сьӧлӧмсӧ ёртъясыслӧн чукӧстчӧмыс.
Ӧні, кор, медбӧрти, сылӧн виччысьӧмыс пӧрис олӧмӧ, сылы ставыс кажитчис сэтшӧм прӧстӧй да естественнӧй, мый сійӧ пӧшти вунӧдіс сюрс верстъяс да уна опасностьяс йылысь, кодъяс ещӧ сулалісны сы водзын да сійӧ цель водзын.
Эмигрантскӧй олӧм йылысь ӧтисяма впечатлениеяс вошины, сійӧ мӧвпнас вӧлі бара Петыркарын, тӧдса обстановкаын, кыдзи быттьӧ сійӧ толькӧ тӧрыт на сыкӧд янсаліс.
Сійӧ босьтчис хладнокровнӧя думайтны важнӧй юалӧмъяс, кодъяс вӧліны Жорж письмӧын, да скӧрмис друг вылас водзвыв чайтӧмысь, мый сійӧс сэтшӧм кокни убедитны.
Абу, сэтчӧдз ещӧ ылын на!
Сійӧ тырвыйӧ ошкыліс медбӧръя террористическӧй актъяс, но эз вӧв сӧглас найӧ гӧгӧрвоӧдӧмӧн.
Организациялӧн зільӧмыс став власьтсӧ исполнительнӧй комитет киясӧ сосредоточитӧм кузя сылы эз зэв сьӧлӧм вылас во.
Сійӧ решитіс, медвойдӧр гӧгӧрвоӧдны Жоржлы татшӧм системалысь став опасностьсӧ.
Сылӧн мӧвпыс ловзис, сійӧ вочасӧн бӧр пузис аслас мӧвпалана спор влияние улын да тэрыбджыка кутіс восьлавны жыр кузя.
Гораа таркнитӧм немвиччысьтӧг орӧдіс сылысь монологсӧ да бергӧдіс збыльторъяс дорӧ.
Таркӧдіс уліын олысь, коді воштӧма став терпениесӧ Андрейӧн зэв ӧдйӧ восьлалӧмысь.
Роскӧн сійӧ телеграфируйтіс аслас неудовольствие йылысь вылі судтаса инӧӧшйытӧм суседлы.
— А, — шуис Андрей, — тайӧ господин Корнишон.
Коньӧрлы окота узьны, и сылы абу дзик некутшӧм делӧ Рочму судьбаясӧдз.
Медым петкӧдлыны извинитчыны кӧсйӧмсӧ, Андрей пырысь-пыр сувтіс да эз вӧрзьы места вывсьыс, кытчӧдз таркӧдӧмыс эз дугды.
Узьны Андрейлы эз вӧв окота, и сы вӧсна мый сійӧ тӧдіс, мый оз вермы лӧня пукавны ӧти местаын, то решитіс воспользуйтчыны гажа тувсов войӧн да петны прогуляйтчыштны.
Сійӧ кусӧдіс лампасӧ, игналіс ӧдзӧссӧ да, кыдзи век, ключсӧ пуктіс ӧдзӧс водзвывса коврик улӧ.
II глава
ӦТКӦН
Керкасӧ бура тӧдӧмӧн, Андрей лэччис пемыд пос кузя да петіс свежӧй сынӧда ывлаӧ.
Войыс вӧлі сэзь да лӧнь, тыр тӧлысь югдӧдіс енэж сводсянь.
Андрей мӧдіс увлань аслас векни уличаті да, шуйгавылӧ кежӧм бӧрын, прӧйдитіс ичӧтик сквер вомӧн, кӧні кыпӧдчӧмаӧсь некымын гигантскӧй <rus>вязь</rus>яс; предание висьталӧ, мый на улын радейтлӧма шойччыны Жан-Жак-Руссо.
Сылань жӧ век водзлань мунӧмӧн, Андрей некымын минут мысти петіс Ботаническӧй садлы паныда восьса площадь вылӧ; садйыслӧн решеткаыс вӧлі синмад шыбытчӧ экзотическӧй быдмӧгъяс пемыд фон вылын аслас зарниа ёсь йывъясӧн.
Небыдик тӧв пӧльыштавліс ыркыдӧн.
Збодеритана войся ароматсӧ ас пытшкас горша лолалігтыр, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ дзик выльмӧдӧмӧн.
Сыӧн овладейтіс радлунлӧн аслыс сяма чувство: сійӧ радліс сы гӧгӧрса ывлаыслы, аслас спокойствиелы, аслас физическӧй дзоньвидзалунлы да вынлы, коді сетліс аслыссикас эластичность сы членъяслы.
Сылы окота вӧлі вӧрны, мунны кытчӧ-нибудь, — но кытчӧ?
Узьысь кар сылӧн промышленнӧй дворечьяс радъясӧн — роскошнӧй отельясӧн — нюжӧдчӧма Рона ю пӧлӧн, Андрейсянь шуйгавылын.
Сійӧ радейтіс тайӧ вынйӧра потоксӧ сылӧн голубоват-нюдзвиж либӧ, рака борд кодь сьӧд, быгзьысь гыяснас, кодъяс ӧдйӧ мунӧны изъя вадоръяс костӧд.
Шондіа жар лунъясӧ сійӧ сулавліс дзонь часъясӧн, наблюдайтіс ю пыдӧсса вӧрысь мозаик вылын волшебнӧй ворсӧмсӧ югыдлысь, коді писькӧдчӧ водоросльяслӧн пемыд чукӧръяс пыр.
Но медым веськавны сэтчӧ, колӧ вӧлі прӧйдитны став тайӧ дворечьяс пӧлӧн — прозаичнӧй, корыстолюбивӧй мелкоталӧн тайӧ приютъяс бокті, коді унмовсьӧма лунся шуксьӧм бӧрын.
Тайӧ войӧ найӧ вӧліны сылы терпитны позьтӧмӧсь, и сійӧ мӧдӧдчис мӧдарлань ты пӧлӧн.
Женевечьяслӧн найӧ семьяяскӧд радейтана тайӧ прогулка местаясыс ӧні вӧліны дзик тыртӧмӧсь.
Некутшӧм кокшыяс, некутшӧм дӧзмӧдан шум эз торкны войлысь величественнӧй лӧньлунсӧ.
Ты вӧлі лӧнь, сійӧ гыяслӧн ӧтсяма ритмическӧй сёлькйӧдлӧм гычӧдіс Андрейӧс, югыд образъяссӧ вӧтлытӧг, кодъяс жуисны сылӧн волнуйтчан юрвемын.
Сійӧ олӧмлӧн воссьӧ вӧлі выль листбок.
Кымынкӧ лун мысти сійӧ тасянь лоас уна сюрс верст сайын, рӧдинаас, дзик мӧд мирын, дзик мӧдпӧлӧс обстановкаын.
Кымын вежсьӧм сійӧ кадсяньыс, кор сійӧ эновтіс Петыркар.
Полдюжинаысь не унджык сылӧн важ ёртъясыс колисны организацияын.
Толькӧ на пиысь кыкӧн ӧні вӧліны юркарын.
Став мукӧдъясыс вӧліны выль йӧз, кодъясӧс вербуйтӧмаӧсь сы ветліг коста.
Лӧсявны-ӧ кутас сійӧ накӧд, вермасны-ӧ найӧ уджавны ӧтувйӧн тшӧкыда зурасьӧмъястӧг?
Абу беда!
Сійӧ ёна эскис аслас кужӧмлунӧ сибӧдчыны практическӧй условиеяс бердӧ.
Воддза кадӧ сійӧ торъя радейтліс веськавны дзик тӧдтӧм местаясӧ, кӧні ставыс сылы вӧлі выль.
Сійӧ чувствуйтіс тыш да опасность дорӧ важся страстьлысь выльысь ловзьӧм да хладнокровнӧй отвага, коді лӧсялӧ налы, кодӧс поражение вӧчӧ ещӧ непреклоннӧйӧнджык да настойчивӧйӧнджык.
Зывӧктан нюм петкӧдчис сылӧн паръясас полицейскӧй ошйысьӧм йылысь мӧвпыштігӧн, код йылысь вӧлі казьтыштӧма Жорж письмӧын.
Йӧйяс!
Найӧ чайтӧны, мый ставыс мунӧ помасьӧмлань, сэк коста кор толькӧ ӧні заводитчӧ прамӧй делӧыс.
Сійӧ тӧдіс выль членъяс пиысь медся тӧдчанаяс репутация йылысь, на пиысь ӧткымынъяскӧд сійӧ паныдасьлывліс ещӧ гуся студенческӧй обществояслӧн собраниеяс вылын на; сійӧ кадсяньыс найӧ лоины, дерт, дзик молодечьясӧн.
Кутшӧм шуд, мый судьба ӧтлаӧдіс сійӧс татшӧм йӧзкӧд!
Бӧръя каднас Андрей мучитчис мӧвпӧн, мый заграницаын дыр олӧмыс, вермас лоны, орӧдіс чорыд гӧрӧдъяссӧ, кодъяс йитлісны сійӧс матыса йӧзкӧд рӧдинаын.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый тайӧ братскӧй гӧрӧдъясыс сэтшӧм жӧ ёнӧсь, кыдз и важӧн.
Ёртъясӧн ыстӧм письмӧас тӧдчан джуджыд симпатияыс аддзис сійӧ сьӧлӧмын пӧся воча шыасьӧм.
Кыдзи позьӧ вӧлі ӧпасайтчыны зурасьӧмъясысь либӧ недоразумениеясысь сэтшӧм йӧзкӧд, кодъяс сэтшӧма тӧждысисны сы йылысь, медым бережитны на пиысь унджыкыслы личнӧ дзик бокӧвӧй мортӧс, сэк кор найӧ асьныс вӧліны би улын?
Сійӧ ни ӧти минут кежлӧ эз лэдзлы мӧвп, мый заслуживайтӧ татшӧм тӧждысьӧмъяс.
Кӧть сійӧ муртса на воӧдчис верстьӧ мортӧдз, но олӧмас водз пырӧмыс да сы олӧм вывті мунӧм ощущениеяслӧн интенсивностьыс сылы сетісны дас арӧсӧн сыысь ыджыдджык мортлысь опытность.
Кызь сизим арӧсӧн сійӧ вӧлі положительнӧй мортӧн, код вывті важӧн нин муніс быдсяма иллюзияыс.
Ёртъясыслӧн тӧждысьӧмыс сы пытшкын эз кыпӧд тщеславие.
Найӧ асланыс великодушиеын прӧстӧ эз донъявлыны асьныс ассьыныс дарованиеяссӧ.
Сійӧ примитіс найӧс кыдзи бур предзнаменование благодарностьӧн да сӧстӧм, югыд радлунӧн.
Вот кырта, код вылын кутас сулавны налӧн вичкоыс, и ад ӧдзӧсъяс оз венны сійӧс!
Сійӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ да сӧмын ӧні казяліс, мый лои кар сайын ылын.
Тӧлысьыс вӧлі пуксьӧ да видзӧдіс сылы веськыда чужӧмас; туйыс чукыльтіс веськыдвылӧ, гӧра паныд вочасӧн кайӧмӧн.
Сійӧ казяліс виноградникъяслӧн кык каменнӧй стен костысь векньыдик туй.
Тайӧ туйыс вӧлі нуӧ, тыдалӧ, кутшӧмкӧ тыртӧм местаӧ, сы вӧсна мый изйӧн вольсалӧм туйыс удитӧма нин эжсявны турунӧн.
Андрей пырис тайӧ вуджӧра проходас да кутіс кайны вывлань; пӧкатыс век лои крутджык, и сы серти кыдзи сійӧ муніс водзӧ, кутшӧмкӧ стрӧйбалӧн вевтыс немвиччысьтӧг сайӧдіс туйсӧ аслас вуджӧрӧн.
Сійӧ лэптіс синъяссӧ да аддзис лӧзоват енэж югыдын тӧдчысь черепицаяслысь гы сяма сьӧд визь.
Важиник стрӧйбалӧн стенъясыс вӧлі визьйӧдлӧма векни перекрестнӧй щельясӧн; тайӧ, тыдалӧ, карта.
Мӧскыс рӧмидзтігмозыс бакӧстіс, бокӧвӧй мортлысь матыстмӧмсӧ кылӧмӧн, но кор Андрей прӧйдитіс боктіыс, ланьтіс да заводитіс бара рӧмидзтыны.
Неуна водзынджык кыссисны виноградникъяс асланыс кыз лозаясӧн, кодъяс ӧшӧдчӧмаӧсь стенъяссяньыс, а сэсся, сё воськов бӧрын, туйыс чукыльтіс, паськыд полосаӧн кузь кык стен костӧд ниглясьӧмӧн, — стенъясыс сылы вӧлі сетӧны тыртӧм водопроводлысь вид.
Мыльк йылӧ кайысь векньыдик каменнӧй пос кутіс тӧдчыны аслас зигзагъяс вуджӧръясӧн.
Кор Андрей сійӧ пос тшупӧдъяс кузя кайис вывлань, сійӧ ас водзсьыс аддзис орешникӧн тырӧм восьса места.
Трӧпаыс, коді ӧтлаӧдӧ, буракӧ, уліса туйсӧ вылітіджык мунысь мӧд туйкӧд, югъяліс, кыдзи изумруднӧй луг вылын тӧлысьӧн югдӧдӧм ва струя.
Андрей лэччис сэті, сійӧс кыскис ас дорас мылькйывса бадь пу роща.
Но регыд туйыс воши небыд турун пӧвстын, коді вольсалӧ ставсӧ гӧгӧр.
Сюся дзоргӧмӧн Андрей мыйкӧылнаысь казяліс неыджыд веж мыльк йылӧ веськыдвылӧ кайысь мӧд туй.
Андрей кайис сэтчӧ да зэв ёна чуймас, лӧсьыд мышвыла, самӧй пыр овлан садӧвӧй скамья дорӧ веськалӧм бӧрын; лӧсьыдтӧма казьтыліс сійӧ тайӧ чуднӧй тыртӧм пельӧсас морт пырӧм йылысь.
Скамьясӧ оз позь вӧлі казявны ылысянь: кузь увъясыс нюкыльтчӧм бадьлӧн, код улын скамьяыс сулаліс, сайӧдісны сійӧс асланыс вуджӧрӧн.
Нюдз увъяссӧ вештыштӧм бӧрын, Андрей пырис ас дорас кыскысь нюдзвиж свод улӧ да пуксис.
Юрсӧ лэптӧм мысти да ас водзас видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ чеччыштіс чиктылан да шензян горӧдӧмӧн.
Сы син водзын вольсассис толькӧ ӧти ты; но тайӧ местасяньыс да буретш вот тайӧ здукнас сылӧн вӧлі сэтшӧм фантастическӧй вид, мый Андрей ӧдва тӧдіс сійӧс.
Сійӧ сулаліс терраса вылын, некымын воськов сайын бужӧд дорышсянь, коді сайӧдӧ став пространствосӧ, коді сійӧс торйӧдӧ ваысь.
Еджыд, паськыда вольсыштчӧм ты вӧлі веськыда сійӧ кок улын, кыдз быттьӧ волшебнӧй вын кыпӧдӧма мусинсӧ, код вылын сійӧ сулаліс, — скамьясӧ, пуяссӧ, гӧгӧр ставсӧ, — да кутіс найӧс сынӧдын зэв ёна паськалӧм дзирдалан ва весьтын, коді пыр овлан ва серти лишка югыда югъялӧ.
Сывдӧм эзысьлӧн быдса саридз кыссис веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, сэтшӧм ылӧ, кытчӧдз толькӧ синмыд судзас, и став пространствоыс вӧлі тырӧма шыльыд веркӧсӧн отражайтан югӧръяс потокӧн.
Андрей муніс матӧджык площадка дорлань, медым бурджыка видзӧдлыны гӧгӧр, но иллюзияыс пыр жӧ воши.
Керкаяслӧн да пуяслӧн йывъясыс сы кокъяс дінын чургӧдчисны пемыдсяньыс, сукӧсь да зумышӧсь, валысь дзирдалӧмсӧ пемдӧдӧмӧн.
Ичӧтик скамьяяса да лӧсьыда тшӧтшӧдӧм платанъяса ылі набережнӧй, еджыд пристаньяс, кодъяс чургӧдчӧмаӧсь тыӧ, кыдзи кутшӧмкӧ тешкодь морскӧй чудовищелӧн лапаяс, газӧн югдӧдӧм пос да кар, лажмыд швейцарскӧй вадор, коді вошліс руа лӧз рӧмыдӧ, кӧні вадорыс да енэжыс ӧтлаасисны ӧтлаӧ, да гӧраяс йывса стӧрӧжӧвӧй бияс, кодъяс босьтӧны енэжвывса вӧрзьытӧм зарни кодзувъяслысь вид, — ставыс тайӧ вӧлі зэв мича панорамаӧн, но сійӧ воштіс ассьыс важся волшебнӧй видсӧ.
Андрей бӧр локтіс сійӧ жӧ местаас да эз нин чувствуйт сэсся татчӧ скамьясӧ сувтӧдысь йӧзлы паныда дӧсада.
Сійӧ зэв вӧлі чувствительнӧйӧн природа мичлун дорӧ, кӧть радейтліс сійӧс ас ногыс, припадокъясӧн, эгоистичнӧя, кыдзи тайӧ частӧ овлӧ йӧзкӧд, кодъяс дзоньнас занятӧсь найӧс поглощайтан уджӧн.
Талун сійӧ медбӧръяысь любуйтчис тайӧ мичлунъяснас, прӧщайтчис накӧд, долг чукӧстӧм вылӧ мӧдӧдчигӧн.
Сьӧлӧмыс сылӧн вӧлі чукйӧныс тырӧма джуджыд спокойствие чувствоӧн, кутшӧмӧс сійӧ эз испытайтлы уна во нин, и серпаслӧн ыджыдысь-ыджыд лӧньлуныс гораа висьталіс сы сьӧлӧмлы.
Сылы кажитчис, мый некор сійӧ татшӧм тырмымӧн, татшӧм сӧстӧма да возвышеннӧя эз наслаждайтчы, кыдзи ӧні.
А сэк коста сы юрын водзӧ пуысь мӧвпъясыс, созерцание вылӧ видзӧдтӧг, ылӧ эз гармонируйтны сійӧс кытшалысь природа спокойлункӧд.
Страданиеяс йылысь мӧвпын эм кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс удовольствие, кор страданиеясыс оз нин вӧчны веськыда доймӧм да лоины важсӧ казьтылӧмӧн.
Андрей думайтіс аслас эмигрантскӧй олӧм йылысь, да сылӧн казьтылӧмъясыс страннӧй настойчивостьӧн сувтлісны сы вывті мунӧм медся пемыд местаас.
Сійӧ эз юклы аслас ёртъяскӧд да ёртъяскӧд курыд чашасӧ, коді усьліс найӧ пай вылӧ, а сэк жӧ сійӧ чувствуйтіс ӧні, мый век жӧ сылы сюрисны медся курыд войтъясыс.
Активнӧй олӧмысь шыбытӧм морт, сылы лоӧ вӧлі видзӧдны кияссӧ лэдзӧмӧн, — мый вылӧ?
Весиг оз аслас ёртъяс тыш вылӧ, а на пиысь медся буръяссӧ хладнокровнӧя нӧйтӧм вылӧ.
Революционнӧй движениелысь медводдза ыпнитӧмсӧ вӧлі кусӧдӧма ыджыд воштӧмъясӧн.
Пыдӧдз усьӧм сьӧлӧм шымыртіс обществолысь сійӧ слойяссӧ, кытысь содтыссьывліс революционеръяслӧн главнӧй контингент.
Вынйӧра армиялӧн жӧ разалӧм колясъясыс, кодъяс вернӧйӧсь асланыс знамялы, тышкасисны помӧдз.
Сӧмын ёна этшаӧн эновтлісны рӧдинасӧ, медым корсьны заграницаысь дзебсянін; мукӧдъяс дасъясӧн да сёясӧн, мужчинаяс и нывбабаяс, сы дорысь ёна бурджыкъясыс, пӧгибайтісны пост вылын.
Но мыйла нӧ сійӧ кольліс ловйӧн?
Кутшӧм унаысь, страдайтӧмысла эбӧссьыс петӧмӧн, сетліс сійӧ аслыс тайӧ юалӧмсӧ!
Ужаснӧй видение другысь ловзис сійӧ паметьын.
Вой.
Рочмуса лунвылын тюрьмаяс пиысь ӧтиын чусыда югдӧдӧм камера.
Сэні олысь — томиник студент — куйлӧ идзасысь вӧчӧм тюфяк вылын.
Сылӧн киясыс да кокъясыс зэлыда кӧртавлӧмаӧсь гезйӧн, юрас да тушаас тӧдчӧны чорыда нӧйтӧмъяслӧн туйяс.
Сійӧс тюремщикъяс толькӧ на нӧйтісны пӧкӧритчытӧмысь.
Зверь сяма скӧрмӧдӧмлӧн сотысь страдание дырйи сійӧ мӧвпалӧ нач ӧти сылы доступнӧй водзӧс мынтӧм йылысь — ужаснӧя асьсӧ виӧм йылысь.
Би лоас сылӧн ӧрудие.
Войшӧра войын сійӧ выныштчӧмӧн кыпӧдчыштӧ вольпассьыс, кватитӧ вомнас пӧсь лампа стеклӧсӧ; сійӧ сотӧ сылысь вомсӧ, но сійӧ пиньяснас перйӧ горелкасӧ да карасинсӧ кисьтӧ аслас тюфяк вылӧ.
Кор идзасыс йиджтысис карасинӧн, сійӧ шыбытӧ сы вылӧ сотчысь фитильсӧ да ачыс водӧ ыпъялысь вольпась вылӧ.
Весиг лӧвтыштлытӧг сійӧ куйлӧ, сэк кор биыс нюлӧ да сотӧ сылысь яйсӧ...
Кор стӧрӧжъяс, тшын дук кылӧм бӧрын, пырӧны камераӧ, найӧ аддзӧны заключённӧйӧс джынвыйӧ сотчӧмаӧс да кулысьӧс.
Тайӧ эз вӧв кошмар, а тадзи вӧлі збыль вылас.
Дзонь тӧлысьясӧн ужаснӧй видениеыс преследуйтіс Андрейӧс да ӧні сы водзын сувтіс сэтшӧм жӧ ясыда, кыдз быттьӧ сійӧ аддзыліс сійӧс тӧрыт на.
И сійӧ каднас, кор тайӧ ужасъясыс мунісны сэні, рӧдинаын, мый жӧ сійӧ вӧчис?
Сійӧ олӧ вӧлі возмутительнӧй безопасностьын, умнӧй небӧгъяс лыддигтыр, ывла мичлунъясӧн да искусство произведениеясӧн любуйтчӧмӧн.
И сылӧн сӧвестьыс — стрӧг, пӧщадатӧм инквизитор — настойчивӧя вашкӧдіс сылы пеляс: «Да, збыльысь ӧмӧй, ёртъясыдлӧн толькӧ ӧти корӧмъясыс кутӧны тэнӧ тані?
Тэныд ӧмӧй сэтшӧм ёна окота пырны бара петляӧ либӧ вежны женевскӧй комнаткатӧ пемыд каземат вылӧ?»
Сылӧн аслыснога олӧм дырйи, мый, пустӧй кывъясысь кындзи, вермис лоны вочавидзӧмӧн тайӧ мучитана юалӧмъяс вылас?
Эз век удайтчывлы сылы лӧньӧдны наӧн ассьыс страшнӧй судьясӧ: сійӧ тӧдліс сомнениеяслысь шог да асьсӧ мыжалӧмъяслысь мучитчӧмъяссӧ.
Вӧвліны минутъяс, кор сылӧн важся став революционнӧй пылыс кажитчыліс сылы юношескӧй увлечениеӧн да ыджыд чувствояс дорӧ радейтӧмӧн, — кор сійӧ ассьыс олӧмсӧ лыддьыліс пӧгубитӧмаӧн да асьсӧ ачыс сёй чуркаӧн, коді кӧсйӧ лоны мраморнӧй храмын плитаӧн, великан панцыра карликӧн; тайӧ минутъяснас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пасьвартӧмӧн, бырӧдӧмаӧн, вывті шудтӧмӧн.
Андрей помӧдз воштіс власьтсӧ аслас мӧвпъяс вылын.
Сійӧ кыпӧдіс тайӧ казьтылӧмъяссӧ, кыдзи Фауст сылы подвластнӧй духъясӧс, кад коллялӧм могысь, кыдзи аслыспӧлӧс интеллектуальнӧй забава.
Но найӧ ӧдӧлитісны сійӧс да кутісны ӧні страшнӧй тискиясын, аслыныс дзикӧдз пӧкӧритӧмӧн.
Удовольствиелӧн весиг следыс эз тӧдчы сы копыртӧм юрас либӧ кисӧ нервнӧя вӧрзьӧдлӧмас, кор сійӧ нуӧдліс кисӧ плеш кузяыс, кыдз быттьӧ ылькнитӧм казьтылӧмъяссӧ вӧтлалӧмӧн.
Но ӧні ставыс тайӧ вӧяс овлытӧмторйӧ да вунӧдӧмторйӧ, бырас, кыдзи войся мисьтӧм видениеяс югдыны заводитан асыв водзвылын.
Тайӧ торжественнӧй минутнас, роковӧй порог вомӧн вуджан водзвылын, кодӧс (порогсӧ), навернӧ оз ковмы вуджны мӧдысь, сійӧ вермис тырвыйӧ определитны ассьыс вынъяссӧ.
Сійӧ кутіс чувствуйтны, мый тӧмитана бездействиелӧн кузь воясыс эз кольны след сы сьӧлӧм вылӧ; сьӧлӧмыс кольліс бездействиеын, кыдзи пуртӧсын меч.
Ӧні мечсӧ перйӧма пуртӧссьыс, и Андрей видлалӧ сійӧс стрӧг, пытливӧй синъясӧн.
На вылын абу сімӧмин, сійӧ сӧстӧм, лэчыд, бой вылӧ дась, кыдзи век.
Водзӧ видзӧдӧмӧн Андрейлӧн синмыс югдіс боевӧй отвагаӧн.
Сійӧ чеччис скамья вывсьыс, сійӧс кыскӧ вӧлі водзлань.
Нинӧм сэсся сійӧс оз вӧлі кут тані.
Ывлавывлӧн мичлунъясыс дзикӧдз воштісны ас дінас кыскана вынсӧ.
Машинальнӧ сійӧ мӧдіс бӧр важ туйӧдыс, пуксьысь лунлӧн рудӧб югыдын.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед, но спокойнӧй да неуна зумыш, сэки кор ставыс вӧрис сылӧн оръясьӧмӧн лолалан морӧсас.
Паськыда восьтӧм синъясӧн сійӧ видзӧдчис пемыдӧ, но ӧдвакӧ мый-нибудь аддзис; кутшӧмкӧ кустлӧн кӧ эськӧ ёсь бытшласянъясыс сатшкисны сы яйӧ, сійӧ эськӧ и тайӧс эз казяв.
Ёна волнуйтчӧмысла сійӧ пӧшти эз вежӧрт збыльторсӧ.
Татшӧм чувствоыс эз вӧв сылы нач выльӧн.
Мукӧд дырйи сійӧ тӧдлывліс мыйкӧ татшӧм сямаӧс, но некор на ещӧ татшӧм нога ставсӧ поглощайтан вынӧн.
Сійӧ кылӧ вӧлі ыджыд радлӧм да сыкӧд ӧттшӧтш гӧгӧрвотӧм шоглун, кыдз быттьӧ сылӧн пытшкӧсыс вӧлі тырӧма сыркъялан бӧрдӧмӧн, а сьӧлӧмыс ойдіс синваӧн; но самӧй бӧрдӧмыс вӧлі мелодичнӧйӧн, а синваыс радланаӧн.
Ощущениеяслӧн тайӧ бушколыс, — кыдзи кутшлӧн горзӧм, коді нэмыс шывъялӧ спокойнӧй енэжын, кымӧръяс да бушковъяс сфера весьтын вылын, — быдмӧ вӧлі сы пытшкын торжествуйтысь, упоительнӧй сознаниеыс титаническӧй вына мортлӧн, кодӧс нинӧмтор оз вермы заставитны юрси сі мында кежны туйысь — ни ӧпасность, ни страдайтӧмъяс, ни кӧть мый мед эз вӧв мирын.
Сійӧ тӧдіс ӧні, мый лоас бур салдатӧн рӧдина бурлун вӧсна тышкасьысьяс легионын, сы вӧсна мый тайӧ выныс сетӧ мортлы власьт мукӧдъяс сьӧлӧм вылын; сійӧ вӧчӧ сылысь зільӧмсӧ заразитанаӧн; сійӧ кисьтӧ сы кывъясӧ — сынӧдлысь прӧстӧя вирдалӧмсӧ — сэтшӧм вынйӧр, коді сяммӧ бергӧдлыны, выльысь лӧсьӧдны морт душаяс.
Сыӧн прӧйдитӧм роща колис ылӧ бӧрӧ, и сійӧ важӧн нин мунӧ вӧлі восьса туй кузя; войдӧр сылы некор на эз лолы веськавны карса тайӧ юкӧнас.
Сю му кыскис сылысь вниманиесӧ; сійӧ эз вӧв зэв ыджыд — ставыс некымын квадратнӧй сажень мында — да ыджыдысь ыджыд веж пӧскӧтинаяс пӧвстын петкӧдчис, кыдзи дамскӧй носӧвӧй чышъян, кодӧс уськӧдӧма ковёр вылӧ гостинӧйын; но иностранецлӧн синмыс, коді велалӧма аддзыны Швейцарияын толькӧ гӧраяс да виноградникъяс, невӧляысь вӧлі кыскӧма немвиччысьтӧм эрдӧн.
Андрейлы эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый туйыс, кыті сійӧ вӧлі мунӧ, вайӧдас бӧр аслас патераӧ; но сылы эз вӧв окота бӧр локны гортас сэтшӧм водз.
Сылы колӧ вӧлі пальӧдчыштны, йӧз пӧвстӧ петкӧдчытӧдз войдӧр, и сійӧ решитіс мунны Арва вадорса ичӧтик вӧрӧ, кысянь вӧлі тыдалӧ карлӧн лунвывса юкӧныс.
Сійӧ веськӧдчис сэтчӧ, кыдз позьӧ ӧдйӧджык восьлалӧмӧн, медым мудзны; но сылӧн вына том мускулъясыс зумыдӧсь да сталь кодь упругӧйӧсь вермисны терпитны кӧть кутшӧм напряжение.
Тайӧ войнас душевнӧй возбуждениеыс кык мында содтіс да калитіс сылысь физическӧй вынъяссӧ мудзӧмлы паныд.
Зато дыр гуляйтӧмыс пальӧдіс сылысь юрсӧ.
Сійӧ дзикӧдз паляліс <fra>la Batіe</fra> гӧра йылӧ кайӧм бӧрын, и чувствоясыс сылӧн спокойнӧя кутісны визувтны пыр овлан руслоті ытва бӧрын вадоръясӧ пырӧм ва моз.
Тӧлысьыс тайӧ каднас лэччис.
Шонді петтӧдз колис ещӧ кык час, но асывлӧн матыстчӧмыс чувствуйтчис нин быдторйын.
Сынӧдыс лоны кутіс ыркыдджык, войся пемыдыс разаліс, гӧраяссянь пӧльтіс ыркыд тӧв.
Горизонтса рытыввыв юкӧнын ӧдйӧ кыпӧдчисны сьӧкыд свинцовӧй кымӧръяслӧн гырысь массаяс да сулалісны дасьӧсь, кыдзи рабочӧйяс лунся уджас кутчысьӧм водзвылын.
Чусмӧм енэжын кодзувъяс кусісны.
Млечнӧй туй, ӧти помсяньыс кусіг, вӧлі гигантскӧй послӧн жугалӧм арка кодь.
Став асыввывсӧ ойдӧдӧма нежнӧй, пырыс тыдалана рӧмӧн, коді представляйтӧ кельыд-виж, нюдзвиж да жемчужнӧй еджыд рӧм кодьӧс, гижны позьтӧм нежнӧй да сӧстӧм.
Кодзувъяс яналӧмӧн ылыстчисны пыдіӧ, выль, зэв югыд явлениелы местасӧ прӧстмӧдӧмӧн.
Толькӧ ӧти кодзув кольліс на аслас став мичлунӧн, волшебнӧй-мича фон вылын югъялігтыр, тіралысь синлысъяс улын ыпнитлысь да чусалысь син моз кодзлалӧмӧн да дзирдалӧмӧн.
Тайӧ — Венера, поэтъяслӧн кодзув.
Но сійӧ ӧмӧй эз вӧв ӧттшӧтш и сылӧн кодзулӧн, кодзулӧн сы Рочмулӧн, коді куйлӧ сэні, шонді петанінланьын да коді лӧсьӧдчӧ кыпӧдчыны нэмӧвӧйся войысь, югыд радлана асывлань?
Андрей веськӧдчис гортас.
Важӧн нин кад вӧлі помавны прогулкасӧ.
Сійӧ вель ёна пальӧдчыштіс, и нинӧмла вӧлі воштыны кад.
Аски сылы колӧ чеччыны водз.
Лена, навернӧ, пыралас урокъяс бӧрын.
Сы водзын уна на уджыс, медым лӧсьӧдчыны пырысь-пыр петны туйӧ.
Сійӧ вештіс шапкасӧ кымӧс вылас да котӧрӧн лэччис мыльк йывсьыс.
Туйыс мунӧ вӧлі чукыль-мукыльӧн кустарникъяс пӧвсті, кодъяс вевттьылісны пемыд, тырӧм лэччанінсӧ.
Регыд вӧръяс вошины да, пӧката туй вылысладорсянь видзӧдӧмӧн, Андрей аддзис нач куш лэччанін.
Сійӧ вӧлі зэв крут, но мусинмыс вӧлі небыд да сёйӧд.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі эськӧ лэччыны, из моз, вутшкысь-вутшкӧ чеччалігтыр, да пыр жӧ сувтны чойгорулас!
Кутшӧмкӧ демонискуситель ышмӧдіс сійӧс видлыны тайӧторсӧ.
Андрей матыстчис дорышас да лӧсьӧдчис вӧчны медводдза неыджыд чеччыштӧм.
Но ӧдйӧ вуджӧртӧм мӧвп заставитіс сійӧс ӧткажитчыны вель ӧпаснӧй забаваысь.
Мый сылӧн кӧ вӧрзяс кокыс?
Мый лоас сійӧ мунӧмкӧд?
Оз, ӧні сылы оз ков рискуйтны.
Сійӧ вешйис бӧрлань да виччысьӧм сорӧн муніс вӧчӧм туй кузя.
Арва вомӧн вуджигӧн, сійӧ прӧйдитіс ӧти предместиеысь уна керка да веськаліс ыджыд площадь вылӧ, рекрутъясӧс велӧдан да йӧзкостса праздникъяс нуӧдан местаӧ.
Самӧй карыс заводитчыліс водзынджык.
Пуксьысь лунлӧн шыяс кылісны сэні и тані.
Улича шӧрті ветлӧдліс сийӧса вӧв, но повозкатӧг, кыдзи тайӧ частӧ овлывлӧ Швейцарияын; некӧн оз вӧлі тыдав сылӧн кӧзяиныс.
Пемӧсыс мунӧ вӧлі сэтшӧм уверенностьӧн да сознательностьӧн, мый Андрей лапкӧдыштіс сійӧс сьыліӧдыс да юаліс, кыдзи сылы медся регыд воӧдчыны гортӧдзыс.
Вӧв веськодя прӧйдитіс сы бокті, ни ӧтик воськов вылӧ кежлытӧг, аслас делӧяс кузя мунысь самодовольнӧй, солиднӧй господин сямӧн.
«Но, да, — мӧвпыштіс Андрей водзлань мунігтыр, — французскӧй вӧв ӧмӧй вермас гӧгӧрвоны рочӧн?
Меным колӧ вӧлі шыасьны сы дорӧ сы рӧднӧй кыв вылын.»
Андрей чувствуйтіс асьсӧ збодерӧн да веселӧн, кыдзи ыркыд ванна бӧрын, и дась вӧлі забавляйтчыны нинӧмабунас.
Кызь минут мысти сійӧ вӧлі кар мӧдар помын да кайӧ вӧлі аслас пос кузя.
Ӧдзӧс дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ чуймис: ӧдзӧс костӧдыс тыдаліс пемыд чусыд би дай ӧдзӧсыс вӧлі игантӧм.
Сылы дум вылас уси, мый мунігас лампасӧ кусӧдіс да игналіс ӧдзӧссӧ.
Загадкасӧ регыд лои тӧдмалӧма.
Жырйӧ пырӧм бӧрын, сійӧ аддзис чусыд биӧн омӧля югдӧдӧм мортӧс, коді куйліс сы крӧвать вылын.
Лампа сулаліс юр водзас.
Андрей лэптіс лампасӧ да югдӧдіс узьысьӧс.
— А, Васька! — шуис сійӧ, медвойдӧр аслас друглысь розоват панталонъяссӧ тӧдӧм бӧрын — аслыссяма дзик ӧти экземпляр, кодӧс Васька, либӧ мӧд ногӧн Василий Вербицкий, ньӧбӧма ӧшыбкаӧн кутшӧмкӧ пемыд лавкаысь, — сэсся сылысь важ пальтосӧ да, медбӧрти гожъялӧм бур чужӧмсӧ, коді джынвыйӧ вевттьысьӧма каштанӧвӧй сук юрсиӧн.
Леналысь запискасӧ Василий пӧлучитіс сёр рытын да пыр жӧ муніс юасьны письмӧ йылысь.
Андрейӧс эз су да сійӧ решитчис виччысьны сылысь бӧр локтӧмсӧ да виччысигас унмовсис.
Джоджас, крӧвать дінас, куйліс небӧг, кодӧс босьтлӧма кадсӧ дженьдӧдӧм могысь.
Ассьыс приятельсӧ садьмӧдны кӧсйытӧг, Андрей видзӧдліс гӧгӧр, медым кытчӧкӧ меститчыны узьны аслыс.
Сылы коліс сӧмын импровизируйтны ассьыс походнӧй крӧватьсӧ.
Сійӧ вольсаліс джоджас паськыд газет лист.
Тӧвся пальтоыс згӧдитчис тюфяк пыдди, а мынны позьтӧм студенческӧй пледыс — эшкын пыдди.
Но кытысь судзӧдны пӧдушка?
Василий куйліс кык неыджыд вурун валикъяс вылын, кодъясӧс кӧзяйка аслас олысьлы сетӧма пӧдушкаяс пыдди.
Андрей веськыда рассудитіс, мый гӧсьтыслы тырмымӧн ӧти валикыс.
Сійӧ церемонитчытӧг сюйис кисӧ приятель юр улӧ да кыскис мӧдсӧ.
Узиг коста тревожитӧм Василий первой буркнитіс эгоистическӧй протестлысь кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шыяс.
Но сійӧ, тыдалӧ, пыр жӧ сӧгласитчис, мый абу вӧлӧм прав, сы вӧсна мый ымӧстіс мыйкӧ миритчан тонӧн синъяссӧ восьтывтӧг, да кольӧм валик вылӧ юрсӧ лэдзӧм бӧрын, эз нин сэсся вӧрзьыв.
Андрей пӧрччысис, пуктіс аслас бокӧ часісӧ, медым чеччыны ас кадын, да, мыйӧн толькӧ сылӧн юрыс инмис пӧдушкаӧ, здукӧн унмовсис праведник унмӧн.
III глава
ГРАНИЦА ВЫЛЫН
Самуил Зюсер, прӧзвище сертиыс «Рыжӧй Шмуль,» контрабандистъяслӧн юралысь да литовскӧй граница вывса Ишки сиктысь шинкарь, услужиталіс ассьыс ньӧбасьысьяссӧ пыр овлан сюсьлунӧн.
Сылӧн тэрыб синмыс некор эз лэдзлы минут, кор кодлы-нибудь вӧлі окота юны, и сылӧн опытнӧй киыс некор эз кисьтлы стӧканӧ сурсӧ ӧти войтӧн унджык, колӧм серти дорысь, медым стӧканыс кажитчис тырӧн да позьӧм серти эз вӧв тырӧн.
Но сылӧн мӧвпъясыс тайӧ минутнас вӧліны ылынӧсь: найӧ кыйӧдісны Петыркарсянь воысь курьерскӧй поезд бӧрся, коді прӧйдитӧ вӧлі границаӧдз медбӧръя миляяс.
Асывнас сійӧ пӧлучитіс телеграмма Давид Стернсянь, студент-еврейсянь, коді ӧтлаасис начальстволы паныд бунтуйтысьяс «гойяс» (христиана) бердӧ, да ӧні налы вылӧ «кутӧ граница».
Водзвыв условитчӧм кыв вылын Давид юӧрталіс, мый локтас рытъя поездӧн, ӧтлаын куим спутниккӧд, кодъясӧс ковмас вуджӧдны роч граница сайӧ.
Куим морт, дас шайтӧн быдӧнсянь, — абу омӧль нажӧтка.
Но Рыжӧй Шмуль арталіс босьтны унджык аслас хлопотаясысь.
Ӧні вӧлі рекрутъясӧс босьтан кад, да торъя мераяс вӧлі примитӧма граница вылын, медым торкны Израильса том пиянлы пышйыны военнӧй службаысь.
Честнӧй контрабандистлӧн вӧлі право татшӧм кадӧ артавны содтӧд вылӧ.
Но колӧ действуйтны видзчысьӧмӧн Давид кодь скрягакӧд.
Морт сійӧ, дерт, бур, вежӧрыс палата тыр, настоящӧй еврейскӧй юр, коді быдлаын эськӧ вӧчис аслас нациялы честь.
Сійӧ, буракӧ, вӧлӧма «гойяслӧн» генералӧн либӧ сэтшӧм кодьӧн; быдтор кузя молодец и тӧдӧ, кӧні ракъяс тӧвйӧны.
Сійӧ, навернӧ, кыпӧдчас вылӧдз, и честнӧй контрабандистлы позьӧ сы вылӧ пуктысьны.
Сійӧ кужӧ кывсӧ кутны пинь саяс и некор оз пӧръяв, но зато донъясьӧ быд грӧш вӧсна, кыдзи цыган вӧв вузалан ярманга вылын.
Рыжӧй Шмульлӧн вӧвлі уна случай тӧдмавны ассьыс тешкодь клиентсӧ.
Быд 3‒4 тӧлысьӧ том морт петкӧдчывліс граница вылын, вайӧдліс сьӧрсьыс «гойяслысь» партияяс, кодъяслы колӧ вӧлі мунны Рочмуысь либӧ пырны сэтчӧ.
Таысь кындзи ковмыліс контрабандаӧн ваявны небӧгъяс — зэв выгоднӧй удж, сы вӧсна мый небӧгъясысь бурджыка мынтысьӧны, табак либӧ шӧвк дорысь.
Давид вӧлі кутӧ йитӧд граница вылын разнӧй йӧзкӧд, но Рыжӧй Шмуль пӧльзуйтчыліс сылӧн медся ыджыд дӧвериеӧн.
Мый тайӧ ставыс значитіс, кодъяс вӧліны тайӧ страннӧй йӧзыс, Давидлӧн приятельясыс, мый найӧ зілисны шедӧдны, — тайӧс Рыжӧй Шмуль эз вермы решитны.
Еврейскӧй любопытствоӧн ышмӧдӧм, сійӧ заводитліс лыддьыны ӧткымын брошюркаяс, кодъяс мунлісны сы ки пыр.
Но, роч кывсӧ сыӧн тырмымӧн тӧдтӧм дырйи, сійӧ этша гӧгӧрволіс да воштіс окоталунсӧ водзӧ нуӧдан расследованиеяс дорӧ.
Кор сэтшӧм тӧлка морт, кыдзи Давид, таын принимайтӧ участие, сідзкӧ делӧыс выгоднӧй: мӧд ногӧн кыдзи эськӧ вермис мынтыны сэтшӧм ӧккуратнӧя да сэтшӧм бура?
Сы вӧсна, мый тайӧ небӧгъяссӧ Рочмуӧ кыскалӧмысь дугӧдӧма, татшӧм нога уна мукӧд тӧваръяс вайӧм моз жӧ, то сэн мунӧ вӧлі, тыдалӧ, высшӧй сорта контрабанда, коді колӧ господаяслы, а мыйла збыльысьсӧ — тайӧс Шмуль эз гӧгӧрволы.
Да и мыйла сылы тӧдныс, кор бура мынтӧны?
Сылӧн тырмымӧн аслас уджыс.
Локомотивлӧн тутӧстӧм сетіс тӧдны Петыркарсянь поезд матысмӧм йылысь.
«Вот найӧ», — мӧвпыштіс Шмуль, леститчан нюмӧн полицейскӧй чиновниклы румка коньяк сетігмоз.
Шинок Шмульлӧн сулаліс вокзалсянь вель ылын.
Унджык ветлысь-мунысьыс пыравлісны шонтысьыштны да закуситны матынджык да лӧсьыдджык заведениеясӧ, но код-сюрӧ веськавлісны и сы ордӧ.
Сійӧ кутіс лӧсьӧдчыны гӧсьтъясӧс примитіг кежлӧ: чышкис деревенскӧй дубӧвӧй кык пызан, кодъяс сулалісны жырас кыкнанладор бокас, видлаліс бутылкаяслысь дасьтӧм батарея, тыртіс стойка вылын сулалысь некымын румка да сувтіс прилавок сайӧ.
Шинок пондіс тырны йӧзӧн.
Матігӧгӧрса сиктъясысь некымын арендатор пырисны жырйӧ, ярманга вылысь кывлӧм выльторъяс йылысь гораа тӧлкуйтігтыр.
Кык жандарм, кодъясӧс сӧмын на вежисны станцияса караулысь, пырисны юны румка вина да пуксисны почётнӧй местаӧ.
Некымын пыр волывлысь посетительяс волісны да мунісны, а Давид век на эз вӧв.
Поезд локтӧмсянь колис час кымын, а сійӧ эз петкӧдчы.
Шмуль зэв этша тӧдліс опасностьяс йылысь, кодъяс угрожайтісны революционеръяслы, медым тревожитчыны.
Сійӧ решитіс, мый Давидӧс, збыль, кӧн-нибудь кутісны и мый сійӧ локтас аски, пекничаӧ, мӧд ногӧн кӧ шабаш водзвылын.
Сы вӧсна мый тайӧ луннас уджыс вӧлі помасьӧ водз, то предприимчивӧй шинкарь заводитіс нин мӧвпавны сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы воспользуйтчыны Давид неӧкуратностьӧн, но, веськыдвылӧ бергӧдчӧм бӧрын, сійӧ аддзис сійӧс асьсӧ.
Давид спокойнӧя пукаліс пызан сайын, жандармъяс дінын, на вылӧ сэтшӧм жӧ этша видзӧдіс, кыдзи и найӧ сы вылӧ.
Да и збыльысь, кутшӧм подозрение вермис кыпӧдны тайӧ гӧля пасьтасьӧм том еврейыс, коді видзӧдӧ цельтӧг пространствоӧ, терпитана чужӧма рам потребитель моз, коді оз тэрмась эновтны шоныд, лӧсьыд жыр да приятнӧй компание?
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа латшкӧс морт, ар кызь вита либӧ сы гӧгӧр, еврейскӧй типа правильнӧй лӧсьыд чужӧма да ыджыд сьӧдов-карӧй синъяса, кодъяс видзӧдӧны шога да меліа.
Кор ӧчередьыс воис сыӧдз, Шмуль сетіс сылы кружка сур да эз обратит сэсся некутшӧм внимание выль воысь морт вылӧ.
Том морт мынтіс аслас сурысь да, сійӧс юӧм бӧрын, тэрмасьтӧг петіс сідз жӧ спокойнӧя, кыдзи и пырис.
Ывлаӧ петӧм бӧрын Давид кежис пельӧс сайӧ да чёрнӧй ход пыр пырис кухняӧ.
Гос сись чусыд югӧрын сійӧ казяліс, кыдзи зурасис сійӧ мыйӧкӧ небыд да еджыд вылӧ — томиник, визув кӧза вылӧ, коді тэрыба вирскӧбтіс джоджсьыс да котӧртіс сы кокъяс бокті, сук кымӧрӧн буссӧ кыпӧдӧмӧн.
Сёр вылын пукалысь курӧг унзіль йывсьыс повзис, воштіс равновесиесӧ да гораа котсигтырйи чеччыштіс да дзебсис жыр мӧдар пельӧсӧ.
Том морт тэрыба прӧйдитіс кухня пыр, кӧні сылӧн локтӧмыс кыпӧдіс сымда суматоха, да лои пемыд коридорын.
Сійӧ ӧзтіс восковӧй сись да пу пос кузя кайис ичӧтик няйт жырйӧ, кӧні Рыжӧй Шмульлӧн вӧлі мода вӧчны аслас делӧяс пӧвстысь медся колана делӧяссӧ.
Сылӧн кӧзяиныс вӧлі нин сэні.
Прилавок сайӧ ас пыддиыс гӧтырсӧ кольӧм бӧрын, сійӧ тэрмасьӧмӧн воис аслас гӧсьт дорӧ, мыйӧн толькӧ мӧдыс петіс шиноксьыс.
— Кутшӧма оланныд, реб Шмуль? — юаліс Давид еврейскӧй жаргон вылын.
— Ті энӧ виччысьӧй менӧ сэтшӧм регыд?
— Ме ньӧти эг виччысь тіянӧс, пан Давид, мӧд ногӧн кӧ эг талун.
Ме чайті, мый ті локтанныд аски.
— Менам вӧліны тані кутшӧм-сюрӧ делӧяс, — шуис том морт, креслӧӧ пуксигмоз, кодӧс вевттьӧма неопределённӧй рӧма волялысь материеӧн.
Косіник да кузь Шмуль меститчис пуысь вӧчӧм джуджыд улӧс вылӧ, кодлӧн оз судзсьы вӧлі ӧти кок.
— Тіян спутникъясыд тіянкӧд? — юаліс сійӧ.
— Да.
— Куимнаныс?
— Куимнаныс.
Кык мужчина да ӧти дама.
Ме коли найӧс Фома ордӧ.
Миянлы колӧ лоны мӧдарладорас аски.
Ті ставсӧ дасьтід, надейтча?
— Да, ставсӧ лӧсьӧдӧма.
Найӧ лоасны сыладорас кӧкъямыс часын.
Но...
Шмуль полӧмӧн чӧволіс да кутіс гыжйыштавны нырыслысь шуйга боксӧ, Давид вылӧ юалана видзӧдлывліг.
— Мыйын делӧыс? — юаліс мӧдыс, сы вылӧ видзӧдлӧмӧн.
— Аддзанныд-ӧ, ӧні кадъясыс омӧльӧсь, да и салдатъяс лоины горшӧсь.
Меным зэв сьӧкыд вӧлі уговоритны найӧс, — шуис Шмуль, синъяссӧ йирклань лэптӧмӧн, — и меным лои мынтыны унджык, мыйдта...
— Тайӧ кӧ правда, Шмуль, то ті дзик прӧста тайӧс вӧчинныд, — мустӧмтан гӧлӧсӧн индіс Давид.
— Мыйла прӧста?
Меным ӧмӧй эз ков угодитны тіянлы?
— Абу сыын делӧыс.
Колӧ кутчысьны урчитӧм донъясӧ.
Тайӧ вузасян правилӧ.
Кымын унджык ті сетанныд, сымын унджык тіянлысь кутасны корны.
Помнитӧй тайӧс, другӧй, да кутчысьӧй аслад донъясӧ.
Тайӧ правилӧ.
— Тіянлы лӧсьыд сёрнитныд, пан Давид! — ӧбӧдитчӧмӧн шуис контрабандист, увтыртӧм мыжтӧмлысь роль ворсӧмӧн.
— Но кыдз нӧ меным вӧлі не уступитны?
Ӧд найӧ — кӧзяева, а абу ме.
— Тӧлка мортлы колӧ кужны эскӧдны найӧс, — скӧрмытӧг вочавидзис Давид.
— Мӧвпыштӧй асьныд, — содтіс сійӧ аслас ыджыд синъясын гажлун петкӧдлӧмӧн, — мый ті эськӧ коринныд урчитӧм дон бердӧ менсьым содтӧд.
Ме ог шу, мый ті тайӧс эськӧ вӧчинныд, но шуам тайӧс минут кежлӧ.
Ме эськӧ толькӧ вочавидзи тіянлы, мый чери корсьӧ, кыті джуджыдджык, а ньӧбасьысь — кӧні донтӧмджык.
Делӧясын колӧ соблюдайтны выгӧда.
Граница кузь, а салдатыд уна.
Морт кӧ оз кутчысь урчитӧм донӧ, мыйла тіянлы кутчысьны мортас?
Тадзи абу?
Давид бурысь нюммуніс да кутіс тыртны ассьыс дженьыдик пу каллянсӧ.
Ӧні сійӧ, дерт, гӧгӧрвоис, кытчӧ Шмуль синӧ сёрнисӧ, да чорыда шуис не сетчыны.
Революционнӧй сьӧм видзӧмын расчетливость сійӧ лыддьыліс священнӧй долгӧн партияса шленлы.
Но сылӧн эз вӧв мода волысьны йӧзкӧд сурова, эз кӧ тайӧс быть ков вӧчны.
— А кыдзи олӧ тіян семьяныд?
Ме вунӧді юавны водзджык.
Ставныс дзоньвидзаӧсь, надейтча?
— Дзоньвидзаӧсь, аттьӧ тіянлы, — зумыша, скӧрысь вочавидзис Шмуль, Давид вылӧ решительнӧйджык атака лӧсьӧдӧмӧн: сылы ньӧти эз вӧв окота лэдзны татшӧм удобнӧй случайсӧ.
— Сиктын нинӧм выльторйыс? — водзӧ нуӧдіс Давид, каллянсӧ тӧждысьтӧма куритігтыр.
— Да, эм, — вочавидзис контрабандист чизыр гӧлӧсӧн да кутіс висьтавлыны сы йылысь, кутшӧм стрӧг лои ӧні граница вылын.
— Ті тӧданныд, мый Ицка бӧр локтіс? — юаліс Давид, вомсьыс тшынсӧ кымӧрӧн лэдзигмоз.
Шмульлӧн сьӧлӧмыс уси.
Ицка, либӧ Исаак Пергланц, вӧлі вывті пельк контрабандист, коді пӧльзуйтчыліс бур репутацияӧн аслас ёртъяс пӧвстын.
Давид мукӧд дырйи нуис уджсӧ Ицкакӧд, да Шмуль поліс, мый Давид кӧсйӧ сійӧс выжывитны.
— Збыль? — шыасис сійӧ слаб гӧлӧсӧн.
— Ме тайӧс эг тӧдлы.
Сійӧ видзӧдліс аслас собеседник вылӧ тӧдмалан синмӧн.
Но Давид пукаліс ньӧти дӧзмытӧг.
— Мем Фома висьталіс.
Вот ставыс, мый ме тӧда, — вочавидзис сійӧ.
«Ставыс воши, — мӧвпыштіс Шмуль.
— Сійӧ быдтор йылысь тӧдӧ, и сійӧс оз позь кытшовтны».
— Тіян ёртъясыдлӧн уна багажыс? — делӧвӧя юаліс Шмуль, кыдз быттьӧ на костын эз вӧв недоразумениеяслӧн и вуджӧрыс.
— Некымын тубрас.
Тіян детинканыд вермас нуны ставсӧ.
— Ме инӧ ыста сійӧс аски Фома ордӧ.
Сьӧм сетасны мӧдарладорас?
— Да, но помнитӧй, мый тіянлы налысь оз ков босьтны нинӧм.
Толькӧ ичӧтик записка, мый найӧ бура вуджисны.
Шмуль шога довкнитіс юрнас вочакыв пыдди.
Тайӧ сідз жӧ вӧлі том морт вылӧ претензияяс пиысь ӧтиӧн.
Давид вӧлі зэв стрӧг, татшӧм торйын весиг чорыд.
Шмуль тайӧс зэв бура тӧдіс.
Ӧбӧдитчӧм контрабандист вештіс мышланьыс кузь юрсисӧ, кодъяс ӧшӧдчӧмаӧсь сылӧн пельясӧдзыс, да тэрмасьӧмӧн юаліс Петыркарса поводдя йылысь, медым вежны аслас мӧвпъяслысь абу лӧсьыд направлениесӧ.
Но сылӧн лёк настроениеыс вежсис бур виччысьӧмӧн, кор Давид юаліс сылысь, лоас-ӧ тані сійӧ тӧлысь мысти.
— Ме мӧдӧдча заграницаӧ, — гӧгӧрвоӧдіс том морт, — и меным ковмас татчӧ вуджӧдны уна кӧлуй.
Шмуль чупйӧдлыштіс паръяснас.
Тайӧ вӧлі награда сыӧн испытайтӧм поражениеысь.
Сійӧ эз понды вӧзйыны юасьӧмъяс.
Давид тайӧс эз радейтлы да унджык некодлы эз юӧртлы, мый ачыс лыддис коланаӧн.
— Ті он вунӧдӧй менӧ, надейтча? — шуис Шмуль.
— Дерт жӧ, ог.
Толькӧ тіянлы колӧ лоны места вылын.
Ме тіянлы гижа водзджык, мед ті верминныд локны.
Та бӧрын найӧ кутісны тӧлкуйтны накладнӧйяс йылысь, тӧвар вайӧм йылысь да сідз водзӧ, и Шмуль эз нин петкӧдлы протестуйтан знакъяс.
Найӧ янсӧдчисны приятельяс моз, и контрабандист колис кык пӧвса чувствоясӧн Давид эстетическӧй наслаждение деловитостьӧн да аслас планъяс киссьӧм вылӧ дӧсадаӧн.
«Сюсь молодец, мый нин шуан!
Толькӧ праотец Яков вермис эськӧ сійӧс ордйӧдны, — тӧлкуйтіс сійӧ ас кежсьыс, шинок ставеньяс да ӧшиньяс игналігтыр.
— Но век жӧ сылы коліс эськӧ лоны небыдджыкӧн аслас соплеменникъяс пиысь ӧтикӧд, кодлӧн сьылі вылас семья, да отсавны сылы нажӧвитны честнӧй грӧш».
Сійӧ шогпырысь казьтыштіс зарни кад йылысь, квайт-сизим во сайын, кор заграницаӧ вуджӧдӧмысь мынтысьлісны кызь вит да весиг ветымын шайтӧн мортысь; вӧвліны простакъяс, кодъяс мынтысьлісны сё шайтӧн.
Давид лэдзис донсӧ мизернӧй дас шайтӧдз, некутшӧм содтӧдъястӧг.
Збыльысь, сійӧ кадсянь, кор Давид кутчысис тайӧ уджас, «гойяс» даспӧв унджык локтӧны да мунӧны Рочмуысь.
Тайӧ вӧлі мыйдтакӧ бурмӧдӧ сьӧлӧмтӧ.
Но Шмуль эз вермы мечтайтыштны сы йылысь, — кутшӧм эськӧ лӧсьыд вӧлі, мунӧм-локтӧмыс кӧ эськӧ муніс сэтшӧм жӧ оживленнӧя, кыдзи ӧні, а донъясыс колины важъясыс.
Сійӧ син водзӧ сувтіс лыдпасъяслӧн сэтшӧм бур рад, мый сьӧлӧмыс радысла сылӧн первойсӧ чеччавны кутіс, а сэсся шогысла ёнтыны кутіс.
Тайӧ каднас Давид локтіс Фома керка дорӧ, кытчӧ сылӧн спутникъясыс меститчисны вой кежлӧ.
Кӧзяин ачыс сылы восьтіс ӧдзӧссӧ, и Давид юаліс аслас ёртъяс йылысь.
Ставыс вӧлі бур.
Найӧ ужнайтыштісны, кыдзи сійӧ тшӧктыліс, да ӧні водісны узьны, мужикъяс займитісны передньӧй жырсӧ, а Марина, кӧзяинлӧн нылыс, кайис барышняыскӧд выліӧ.
Давид аттьӧаліс Фомаӧс да ӧтлаасис приятельяс дорас.
Татшӧм случайясын сійӧ век лыддьыліс сувтны Фома ордӧ, кӧть сылӧн нинӧм эз вӧв, узьлӧм вылӧ прӧстӧй наръясысь кындзи.
Но Фома вӧлі татчӧс сотскӧй, и сылӧн керкаыс узьлыны ньӧти эз вӧв ӧпаснӧй.
Жырйӧ пырӧм бӧрын, Давид видзӧдліс ставсӧ гӧгӧр бура видлалысь полицейскӧй чиновник моз.
Ставеньяс вӧлі пӧдлалӧма, медым ветлысь-мунысьяс эз вермыны видзӧдлыны керка пытшкӧсӧ.
Став багажыс, сы пиын и аслас дӧра саквояжыс, вӧлі тэчӧма пельӧсӧ.
Сылӧн спутникъясыс, кузя ветлӧдлӧмысь мудзӧм йӧз, узисны стен пӧлӧнса наръяс вылын.
На пиысь быдӧнлӧн вӧлі идзас пӧдушка да импровизированнӧй эшкын.
Сылы вылӧ вӧлі дасьтӧма сэтшӧм жӧ вольпась, кутшӧмӧс и мукӧдъяслы, но, мудз вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн кутіс сюмавны кынӧмыс да кутіс лӧсьӧдны аслыс мыйкӧ ужин кодьӧс.
Пызан вылын куйлысь ыджыд няньысь шӧрӧмтор шӧрыштӧм бӧрын, сійӧ перйис саквояжысь сыр кусӧк, кодӧс бура гартыштӧма бумага пытшкӧ, да походын вӧвлӧм салдат моз удовлетворитчис тайӧ скромнӧй сёйӧмнас.
Мыйӧн толькӧ асъя шонді пондіс писькӧдчыны жырйӧ, сійӧ чеччис медводз, тэрмасьӧмӧн пасьтасис да восьтіс ставеньяссӧ.
Сы гажа гӧлӧсӧн садьмӧдӧм спутникъяс сідз жӧ тэрмасисны чеччавны.
Острогорский, на пиысь медыджыдыс, вӧлі шӧр нэма морт, неыджыд тушаа, мышкыра кодь да видзӧднысӧ вӧлі бледӧдӧм, висьысь учёнӧйӧн.
Уна во сайын кутшӧмкӧ неыджыд поступокысь ылі пельӧсса приволжскӧй карӧ ыстӧм морт, сійӧ пышйӧ вӧлі ӧні аслас ыстылӧм местаысь, дзикӧдз заграницаын овмӧдчыны думайтӧмӧн.
Сыкӧд мунысь Зацепин, ар кызь куима том морт, пехотнӧй полкса вӧвлӧм поручик, вӧлі сэтшӧм серьёзнӧя скомпрометируйтӧма, мый организация сійӧс ыстіс заграницаӧ «пальӧдчыштны».
— Тэрмасьӧй, ребята, — тэрмӧдліс найӧс Давид.
— Ӧд тіян водзын сулалӧны талун гырысь подвигъяс, и кад воштыны оз ков.
Ме муна распорядитчыны завтрак йылысь.
Дворӧ петӧм бӧрын сійӧ аддзис компаниеса коймӧд членӧс, Анна Вуличӧс, дас ӧкмыс арӧса нылӧс, коді вӧлӧм сочувствующӧй пыдди кутшӧмкӧ университетскӧй беспорядокъясын, кодъяс эз имеитны политическӧй характер.
Сылы ӧткажитісны суйӧрсайса паспорт сетӧмын, и Давид окотапырысь ӧтлаӧдіс сійӧс заграницаӧ мӧдӧдчысь медматыса группа бердӧ.
Давид век вӧлі рад отсавны вуджны заграницаӧ быдӧнлы, коді таын нуждайтчис.
Анна видзӧдіс самӧвар бӧрся, а Давид займитчис завтракӧн, коді артмис сэтшӧм обильнӧй, мыйдта лэдзліс Фомалӧн кладӧвӧйыс.
Тайӧ вӧлі Давидлы честь юалӧмӧн.
Аслас личнӧй комфорт дорӧ веськодя видзӧдысь, мукӧд дырйи сійӧ лоліс тешкодьӧн сылы сетӧм йӧз йылыс тӧждысьӧмъясын.
Сійӧ тӧждысьліс эз толькӧ найӧ безопасность йылысь, но а сы йылысь, медым вӧлі найӧс бура вердӧма да вӧліны дӧвӧленӧсь быдторйын.
Сэк коста шонділӧн медводдза пӧсь югӧръясыс югдӧдісны нин керкалысь ичӧтик ӧшиньяссӧ, жырсӧ да путешественникъяслысь чужӧмъяссӧ.
Давид ачыс заваритіс чайсӧ.
Сылӧн саквояжас век вӧлі ыджыд запас, сы вӧсна мый неыджыд лавкаысь ньӧбӧм чай вӧлі омӧль да дона.
Скромнӧй завтрак муніс зэв гажаа.
Ставныс вӧліны кыпыдӧсь да весёлӧсь, кыдзи любопытствоӧн да ставныслы ӧтувъя ӧпасность видзчысьӧмӧн тыр йӧз.
Найӧ эз вермыны мынтӧдчыны мӧвпысь, мый граница вомӧн вуджӧм — делӧ серьёзнӧй.
Давид эскӧдіс найӧс, мый нинӧм абу прӧстӧйджыкыс.
Уна сё йӧз границасӧ вуджӧны гусьӧн, прӧстӧ сы могысь, медым весьшӧрӧ видзны сьӧм.
Политически нелегальнӧйяс, абу кӧ толькӧ налӧн ортсысяньыс некутшӧм особенностьяс, вермасны вуджны сэтшӧм жӧ кокниа, кыдзи и став мукӧдыс.
— А век жӧ унаӧс вӧлі арестуйтӧма, — гӧрдӧдігмоз шуис Анна Вулич.
Сійӧ неуна волнуйтчис, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сылӧн медводдза рискованнӧй воськолӧн.
Но сійӧ вӧлі вывті самолюбивӧй да поліс, мый сылӧн замечаниеыс мукӧдлы кажитчас полӧм петкӧдлан признакӧн.
— Дерт, вӧлі, — шуис Давид скӧралӧмӧн.
— А код мыж вӧсна, эз кӧ асланыс мыж вӧсна?
Позьӧ пӧдны ведра ваын, сюян кӧ сэтчӧ юртӧ.
Темперамент серти, кыдзи настоящӧй сангвиник, Давид радейтліс висьтавны содталыштӧмӧн.
Сы кывъяс серти вӧлі артмӧ, мый граница медся лӧсьыд места водзӧ да бӧрӧ прогулкаяс вылӧ.
Сійӧ збыльысь скӧраліс уваленьяс вылӧ, кодъяс тшыкӧдӧны границалысь репутациясӧ да сетӧны сёян глупӧй висьтъяслы сійӧ опасностьяс йылысь.
Пограничнӧй приключениеяс йылысь сёрнисӧ орӧдіс Острогорский, коді медводз казяліс сійӧс, мый контрабандист сёрмис.
Дас час кучкаліс нин, а сійӧ век на эз вӧв.
Давид пырис шинокӧ, но Шмуль эз вӧв гортас.
Мыйкӧ лоӧма.
Острогорский, чужӧмсяньыс скӧрмысь, кутіс волнуйтчыны.
— Збыль ӧмӧй миянлы ещӧ ковмас узьны тані? — юаліс сійӧ мырдысь нюмдӧмӧн.
Давид спокойнӧя висьталіс, мый таысь повны нинӧм.
Контрабандист кӧ оз лок дас ӧтик час кежлӧ, сійӧ вӧчас делӧсӧ мӧдног.
Зацепин ӧтнас эз броткы да эз крукась юасьӧмъясӧн.
Сійӧ эскис Давидлы, кыдзи полководецлы салдат, да чужӧмсяньыс сійӧ вӧлі сомнениеяслы чуждӧйӧн.
Кор Шмуль тыдовтчис ӧдзӧсӧд, Давид встретитіс сійӧс ёна видӧмӧн.
Контрабандист кутіс извиняйтчыны: манитчӧмыс лоӧма абу сійӧ мыж вӧсна; кутшӧмкӧ ногӧн, караульнӧйӧс, кодкӧд сійӧ лӧсьӧдчылӧма, абу вӧлі индӧмаӧсь асъя служба вылӧ, и сы вылӧ позьӧ надейтчыны толькӧ рытын.
Делӧыс сьӧктаммӧ.
Тайӧ луныс вӧлі пекнича; некымын минут бӧрын заводитчас шабаш, и сэки медся ылӧдана награда оз заставит еврей-контрабандистӧс торкны суббӧтаса шойччӧмсӧ.
Давид ас пытшкас эз кут тӧрны скӧрмӧмысла.
— Эн скӧрав, пан Давид, — лӧньӧдіс контрабандист, — тіянлы оз ковмы виччысьны суббӧтасӧ.
Господаяслы менам эм кык паспорт, а менам ныв встретитас миянӧс вуджанінлань мунігӧн да ассьыс сетас барышнялы.
Ми вермам мӧдӧдчыны пырысь-пыр жӧ.
Давид висьталіс рочӧн, мый лоӧма, да сетіс паспортъяссӧ кык мужчиналы.
Паспортъясыс эз вӧвны настоящӧй суйӧрсайсаӧсь, а вӧліны прӧстӧй переходнӧй свидетельствояс, кодъясӧс сетӧны граница дорын олысьяслы, кодъяслӧн эм делӧ граница ӧтар-мӧдарас да кодъяслы колӧ пыр ветлыны водзӧ да бӧрӧ.
Кыкнан путешественникыс паськӧдісны паспортъяссӧ, медым лыддьыны нимъяссӧ, кодъяс вӧсна налы, ковмас кӧ, лоӧ кывкутны.
Документ лыддьӧмыс вӧчис Зацепин вылӧ вӧвлытӧм действие.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм ерунда ті меным ваинныд! — горӧдіс сійӧ Шмульлы.
— Ӧд тайӧ нывбаба паспорт!
— Да, — вочавидзис Шмуль, — дак кутшӧм нӧ беда?
Зацепинлӧн спутникъясыс любопытствоӧн да шензьӧмӧн босьтісны сы ордысь бумагасӧ, медым эскӧдны асьнысӧ сы пытшкӧсӧн.
Эз вермы лоны некутшӧм сомнение.
Паспортын вӧлі гижӧма гырысь шыпасъясӧн да неуна вушйӧм чернилаӧн: «Сара Гальпер, Соломон Гальпер купечлӧн дӧва, чужан лунсяньыс 40 арӧс».
— Колӧ вежны паспортсӧ, — шуис сійӧ контрабандистлы.
— Ог жӧ ме вермы мунны дӧва пыдди!
— Мыйла он?
Ен отсӧгӧн верманныд, — висьталіс Шмуль, херувим бордъяс моз кияссӧ вывлань лэптӧмӧн да синъяснас мигайтӧмӧн.
Зацепин, кодлӧн эз вӧв енлы сэтшӧм эскӧм, корис аслас ног;
сэки Давид, кодӧс тешитіс приятельыслӧн дӧсадаыс, сюйсис, медбӧрти.
— Тайӧ некутшӧм тӧдчанлун оз имеит, — шуис сійӧ.
— Ті асьныд таын убедитчанныд.
Зацепин лэптыштліс пельпомъяссӧ: кыдзи вермас мунны нелямын арӧса дӧва пыдди, сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны; но Давид кӧ тӧдӧ тайӧ тайнасӧ, сідзкӧ ставыс вӧлі бур.
Путешественникъяс лӧсьӧдчисны мунны.
Налы колӧ вӧлі мунны тыртӧм киясӧн, сы вӧсна мый граница вылын вӧлі правилӧ, мый тӧвар да йӧз колӧ вуджӧдны торйӧн; вузавны шогман тӧвар вылӧ пошлина ыджыдджык мортлӧн лӧсьӧдӧмторъяс вылӧ дорысь, кодъяслӧн абу рыночнӧй дон.
Острогорский, кодлӧн сьӧрсьыс вӧлі толькӧ рукописьясӧн тыра неыджыд чемодан, эз вермы босьтны весиг сійӧс.
Давидлы колӧ вӧлі тӧждысьыштны став йывсьыс.
Сійӧ босьтчис вайны кӧлуйсӧ мӧд туйӧд да кӧсйысис ӧтлаасьны накӧд мӧдарас нин мыйкӧдыра мысти.
Ворота дорын налы паныдасис Шмульлӧн пиыс, коді сетіс Вуличлы аслас чойлысь паспортсӧ.
— Ӧні ставыс дась, — шуис Давид.
Найӧ топӧдлісны ӧта-мӧдыслысь кияснысӧ да янсӧдчисны.
Зацепин да контрабандист мунісны водзын.
Мӧд кыкыс мунісны сы бӧрся мыйкӧылнаын, медым эз видзӧдны на вылӧ.
Кызь минут мысти найӧ лоины няйт ичӧтик шор дорын, кодӧс и курӧг келас кос поводдяӧ.
Сы вадор пӧлӧн кыссис шыльыд, куш шыльыдін, сёйӧд мусинма, коді тыдалӧ шоч турун костӧд.
Ӧтар-мӧдарас сулалісны мужчинаяс да нывбаба чукӧръяс.
Важ талялӧм тупли вылӧ скодитысь плавкӧс пыдӧса пур дживъяліс виж ваын.
Гӧрд суров чужӧма дзор полицейскӧй сулаліс пур нырас перйӧм тесакӧн.
Мыйӧн толькӧ пурйыс матыстчис вадорӧ да пассажиръяс чеччалісны, миян путешественникъяс, асланыс провожатӧй знак серти, чеччыштісны сы вылӧ да на бӧрся шӧтіс дас кык мужчина да нывбаба сы выйӧдз, мый найӧ мӧда-мӧдсӧ чуть эз тойлавны ваас.
— Тырмас! — горӧдіс полицейскӧй, зырсьысь йӧз чукӧрсӧ тойлалӧмӧн.
И, пур вылын меститчӧмъяс дорӧ шыасьӧмӧн, шуис приказывайтан гӧлӧсӧн:
— Паспортъяснытӧ петкӧдлӧй!
Тайӧ вӧлі граница.
Няйт шор шуйгаладор бокын вӧлі Рочму, веськыдладор бокын — Германия.
Ставыс кыскисны паспортъяссӧ, кодъясӧс вӧлі чукӧртӧма чукӧрӧ да сетӧма пӧрядок да закон столплы.
Чуньсӧ вывлань лэптӧмӧн, сійӧ тэрмасьӧмӧн лыддис юр лыд да сэсся документ лыд.
Сы вӧсна, мый кыкнан лыдыс лӧсялісны, сійӧ сетіс найӧс бӧр медся матысса ӧти пассажирлы да горӧдіс: «Гӧтов!»
Паромщик, кодлӧн эз вӧв ни зіб, ни руль, йӧткыштіс ассьыс судносӧ Рочмуысь да мӧд минутнас зурасис Германияӧ.
Давидлӧн пассажиръяс чеччисны вадорӧ.
Ставыс помасис.
Найӧ вӧліны Европаынӧсь.
— Кутшӧм тайӧ ставыс прӧстӧ! — нюмъялӧмӧн горӧдіс Вулич.
Найӧ кылісны ыджыд личмунӧм да, гораа сёрнитігтыр, мӧдӧдчисны сиктӧ, кӧні колӧ вӧлі виччысьны Давидӧс.
Найӧ кӧ эськӧ эз вӧвны сэтшӧм занятӧсь аснаныс, то казялісны эськӧ сьӧд синъяса да блед чужӧма бура пасьтасьӧм том мортӧс, коді, уличаті мунігӧн, сувтіс, мича роч сёрни шыысь лӧсьыда чуймӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Андрей, коді локтӧма вит лун сайын нин Жорж письмӧын индӧм местаӧ.
Часысь часӧ Давидлысь локтӧмсӧ виччысигӧн, кодлы колӧ вӧлі сійӧс встретитны тані, Андрейлӧн потліс сьӧлӧмыс шогысла.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ куимыс вӧліны Давид кампаниеысь.
Сылы окота лои накӧд панны сёрни, но сійӧ кутчысис.
«Друг да найӧ бокӧвӧй йӧз.
Виччысьӧм некор оз мешайт.
Найӧ кӧ Давидлӧн приятельяс, то Давид и ачыс, тӧдӧмысь, абу ылын».
IV глава
ВЫЛЬ ВПЕЧАТЛЕНИЕЯС
Гостиницаӧ локтӧм бӧрын, Андрей корис слугасӧ да висьталіс сылы лёкногӧн шуалӧм немеч кыв вылын, мый лунтыр лоас гортын, кодкӧ кӧ сы йылысь юалас.
Сы жырлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны ыджыд веж сквер вылӧ, код дорӧ вӧлі петӧ некымын улича.
Сійӧ кутіс видзӧдны ветлысь-мунысьяс бӧрся да дас ӧти час гӧгӧрын ылысь казяліс укшаль мыгӧрсӧ Давидлысь, коді тэрыба восьлаліс сьӧкыд руд пальтоӧн, мый сійӧ новліс во гӧгӧр чӧж.
Андрей котӧрӧн лэччис пос вылысь; ёртъяс паныдасисны керкаӧ пыран ӧдзӧс дорын да топыда окасисны.
— Веськыда висьтав, тэ, вернӧ, ёна видін менӧ сыысь, мый ме заставиті тэнӧ та дыра виччысьны? — юаліс Давид, Андрейӧс пельпомас меліпырысь лапкӧдігтыр.
— Виді, но эг ёна,
ме полі, эз-ӧ мыйкӧ ло тэкӧд.
— Вот нинӧм абуыс!
Мый нӧ вермас лоны мекӧд?
Ме прӧстӧ клопочитӧмӧн ылалі, граница сайӧ вуджӧдӧм могысь неыджыд партия чукӧртӧмӧн.
Кык кӧчӧс ӧти ударӧн.
Сійӧ и донтӧмджык и регыдджык.
— Ме, кажитчӧ, аддзылі тэнсьыд партиятӧ вуджӧданінысь час сайын.
— Вермас лоны.
На пӧвстын Зацепин;
тэныд колӧ тӧдмасьны сыкӧд.
Найӧ вӧліны нин Андрей жырйын.
Давид пӧрччис пальтосӧ, шыбытіс сійӧс креслӧ вылас да пуксис.
— Но, а ӧні висьтав меным миян йӧз йылысь, — шуис Андрей, сылы паныд сувтӧмӧн.
— Кыдзи олӧ Жорж да мукӧдъяс?
Мый кывсьӧ Борис йылысь?
Волісны-ӧ письмӧяс Зинасянь?
— Да, вӧлі ӧти письмӧ.
Лачаыс ӧнісӧ зэв на ичӧт, сы шуӧмъяс серти тӧлкуйтӧмӧн.
Да сійӧ ачыс лоас Петыркарын да висьталас тэныд став йывсьыс.
— Тэ ӧмӧй он мун мекӧд Петыркарӧ?
— Ог, — вочавидзис Давид.
— Ме муна Швейцарияӧ да мыйкӧдыра кежлӧ кольчча сэтчӧ.
Тэ кывлін, мый эквилибристъяс кӧсйӧны лэдзны Петыркарын ассьыныс подпольнӧй газет?
— Эквилибристъяс! — горӧдіс Андрей.
— Да неужели?
Эквилибристъясӧн шусьыліс гуся общество, кодӧс тадзи нимтылісны серам туйӧ мукӧд кружокъяс сы рамлун понда да решительность абутӧм вӧсна.
На костын да Земля и Воля партия костын, кӧні сулалісны Давид да Андрей, вӧліны вель кӧдзыд волысьӧмъяс.
— Тайӧ пӧрйӧ найӧ збыльысь мыйкӧ лӧсьӧдӧны, — вочавидзис Давид.
— Кор найӧ тӧдмалісны, мый ме муна Швейцарияӧ, то меным сетісны сьӧм шрифт ньӧбӧм вылӧ.
— Тайӧ абу омӧль, — казьтыштіс Андрей.
— Ме вежа на йылысь ассьым мӧвпӧс.
— А ме кольчча важ мӧвп вылын, — паныд сувтіс Давид.
— Видзӧдлам ещӧ, мый вӧчасны найӧ асланыс шрифтӧн.
Ме ог эскы налы.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, истӧг корсигтыр, медым ӧзтыны ассьыс каллянсӧ.
Андрей сетіс сылы сигара.
— Дак мыйла нӧ тэ босьтчин вӧчны налысь пӧручениесӧ? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ менам обязанность, — вочавидзис Давид.
— Менам служба состоитӧ сыын, медым весавны туйяс быдсяма потшӧсъясысь да кутны найӧс свободнӧйӧн пӧльзуйтчыны окотитысьяслы.
Удайтчас-ӧ эквилибристъяслӧн затеяыс, али оз, — сійӧ абу менам делӧ.
Да и сыысь ӧприч, — содтіс сійӧ, — ноксьӧмыс абу ыджыд.
Тайӧ сетас меным позянлун овны ёртъяскӧд некымын лун Швейцарияын лишнӧй, — вот и ставыс.
— Ме рад на вӧсна, кӧть кыдз да.
Тэ гижлін аслад воӧм йылысь?
— Эг, ме тайӧс некор ог вӧч.
Ёна лӧсьыдджык локны тӧдлытӧг.
Кутшӧма найӧ ставныс олӧны?
Тэ меным нинӧм висьтав на йылысь.
— Да нинӧм висьтавныс.
Олӧм век сійӧ жӧ, и сэтшӧм жӧ скуднӧй, — вочавидзис Андрей.
Давид дӧсадапырысь кучкис аслыс пидзӧсас.
— Мыйсяма шогмытӧм йӧз миян рочьясыд! — горӧдіс сійӧ.
— Олӧны свободнӧй канмуын ыджыд социальнӧй движение пӧвстын да чувствуйтӧны асьнысӧ, кыдзи чери кос вадорын.
Да неужели светыс сулалӧ ӧти Рочму вылын?
Аслас еврейскӧй космополитизмӧн сійӧ частӧ вензьывліс тайӧ тема вылас ёртъясыскӧд.
— Тэ прав, миянӧс видӧмӧн, — вомаліс Андрей асьсӧ эрдӧдны дасьлунӧн, код улын сэтшӧм частӧ дзебсясьӧ джынвыйӧ ошкӧм.
Ми омӧльджыка космополитическӧй нация, кӧть и унаӧн висьталӧны мӧдарӧ.
Тэ ӧтнад миян пӧвстын заслуживайтан мирса гражданинлысь ним.
— Тайӧ леститчӧм, но абу торъя лӧсьыд, — пасйис Давид.
Андрей эз понды водзӧ вензьыны да кутіс юасьны сы йылысь, мый думайтӧны петербургсаяс Борис йылысь.
Сійӧ сибӧдліс делӧсӧ сьӧлӧм бердас вывті матӧ.
Борис вӧлі сылӧн медся бур друг, Жорж бӧрын медся матыса.
— Нинӧм оз позь решитны Зина локтӧдз, — шуис Давид.
— Но ме пола, мый вообще нинӧм оз удайтчы вӧчны ӧні.
— Нинӧм?
Мыйла нӧ?
— Вынъяс абуӧсь, — вочавидзис Давид ышлолалӧмӧн.
— Ми ӧні кутшӧмкӧ ногӧн пукалам мель вылын.
Вот аддзан ачыд, кор локтан.
Сійӧ кутіс лыддьӧдлыны партиялысь воштӧмъяс да финансовӧй сьӧкыдлунъяс.
Андрей кывзіс, лэдзӧм юрӧн бӧрӧ да водзӧ ветлӧдлігтыр.
Делӧыс вӧлі лёкджык, сы чайтӧм дорысь.
Но положение безнадежность йылысь мӧвп скӧрмӧдіс сійӧс да эз инась юрас.
Сы йылысь, мый коркӧ сійӧс асьсӧ арестуйтасны, сійӧ велаліс думайтны спокойнӧя: татшӧм нин боечьяслӧн пыр овлан жеребей.
Но лэдзны «тайӧ подлечьяслы» (тадз сійӧ век шулывліс власьтса став представительясӧс) мӧритны ёртӧс, налысь добыча мырддьыны некутшӧм попыткатӧг, — вӧлі эськӧ вывті ыджыд унижениеӧн.
— Кутшӧм вздор сёрнитны миян партияын вынъяс тырмытӧм йылысь! — горӧдіс сійӧ, Давидлы паныд сувтӧмӧн.
— Миян вынъяс асланым гӧгӧр, ми кӧ ог вермӧ аддзыны отсасьысьясӧс, то, сідзкӧ, ми асьным нинӧм ог сулалӧ!
— Юрсьыд вылӧ он чеччышт, — вомаліс Давид.
— Миян аддзысис эськӧ некымын морт, кодъяс сяммӧны котыртны освобождение, но мый вӧчны сьӧмтӧг?
— Абу беда, — шуис Андрей.
— Медся бур средствоӧн лоӧ содтӧд пуктыны кассаӧ да кыпӧдны йӧзын энергия, сійӧ — заводитны кутшӧмкӧ ловъя делӧ.
— Мукӧд дырйи тайӧ удайтчӧ, — вочавидзис Давид.
— Сёрнитышт Зинакӧд.
Миянлы ставнымлы окота видлыны мый-нибудь вӧчны.
Сійӧ сувтіс да кутіс прӧщайтчыны.
— Меным кад мунны аслам путешественникъяс дорӧ, — шуис сійӧ.
— Да, кыдз нӧ лӧсьӧдны тэныд Зацепинкӧд аддзысьлӧм?
Кӧсъян мунны сы дорӧ, али мед сійӧ татчӧ локтас?
Андрей юаліс, кодъяс вӧліны мукӧдъясыс, да вӧзйис пыр жӧ мунны гостиницаӧ.
Сійӧ рад вӧлі тӧдмасьны став компаниеыскӧд.
Кор Давид пырис жырйӧ, кӧні пукалісны клиентъяс, сійӧс встретитісны шумнӧй овацияӧн.
Андрейӧс налы вӧлі представитӧма медводдза лӧсьӧдӧм ним улын, коді сюрис Давидлы кыв вылас.
Острогорский да Вулич вӧліны партиялы бокӧвӧй йӧзӧн, да найӧс эз вӧв коланлуныс Андрейӧн рӧдинаӧ бӧр локтан тайнаӧн тӧдмӧдны.
Зацепинлы жӧ эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, коді сы водзын.
Компание торъяліс кык группа вылӧ.
Андрей да Зацепин кутісны водзӧ пукавны пызан сайын;
Давид жӧ мӧд кыксӧ нуӧдіс жыр мӧдар помса ӧшинь дорӧ.
Острогорский да томиник ныв век на нӧшта эз вермыны пӧттӧдзныс дивуйтчыны асланыс кокни пышйӧм вылӧ.
— Весиг жаль, мый эз ло испытайтны некутшӧм ыджыд ощущение, — шуис Анна.
Острогорский сідз жӧ висьталіс ассьыс шензьӧм.
Сійӧ вӧлі больган настроениеын да висьталіс сёрнияс йылысь, кодъяс кывсисны сыӧдз достовернӧй источникъясысь, мый йӧзӧс новлӧдлісны войшӧрын мышку вылын, мешӧкъясын, мый некымын лунӧн лолі дзебсясьны кладӧвӧйясын сыӧдз войдӧр, кытчӧдз контрабандистъяс эз вермыны аддзыны позянлун вуджӧдны.
Давид сераліс да пасйис, мый оз эскы толькӧ мешӧкъяс йылысь, а мукӧдыс ставыс вермас лоны збыль.
Важӧн, кор контрабандистъяс вермисны ставсӧ вӧчны асногыс, найӧ частӧ наросьнӧ лэдзлісны сэтшӧм штукаяс, медым лэдзны бус асланыс клиентъяслы синманыс да петкӧдлыны, мый гырысьысь-гырысь донъяс, мый налы мынтывлісны, вӧлі честнӧя нажӧвитӧма.
Андрей тайӧ каднас спокойнӧя сёрнитіс Зацепинкӧд, юасис сылысь разнӧй йӧз йылысь, кодъяскӧд сійӧ паныдасьліс, каръяс йылысь, кӧні сійӧ овлывліс.
Найӧс колисны аскежаныс пырся непринужденностьӧн, коді ыджыдаліс на пӧвстын; тайӧ, колӧ шуны, муніс сійӧ кадӧдз, кытчӧдз Зацепин гораа эз висьтав ассьыс мӧвпсӧ кутшӧмкӧ радикалъяс группа йылысь, кодъяскӧд сылы лои тӧдмасьны провинциальнӧй каръяс пиысь ӧтиын.
— Болтунъяс найӧ, и толькӧ!
Слӧняйтчӧны социализм да политика костын, — висьталіс сійӧ пырся кодь чорыда.
— Кӧсйӧны пуксьыны кык улӧс вылӧ, да сӧмын ӧні тайӧ оз шогмы.
Тайӧ шуӧмыс кыліс пельӧдзыс Острогорскийлы, коді вӧлі ёна вензьысьӧн.
Ньӧжмыд воськовъясӧн, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, сійӧ матыстчис сёрнитысьяс дорӧ, да сылӧн омӧльтчӧм чужӧмыс кажитчис увлань личкӧмаӧн ыджыд сьӧкыд нырнас.
Сылӧн туяс вӧлі нин Зацепинкӧд некымын зурасьлӧм, но сылы ёна окота вӧлі ещӧ вензьыштны.
Вӧсньыдик вомдоръясас кокни саркастическӧй тонӧн сійӧ корис лэдзны сетны Зацепинлы юалӧм: мый збыльысьсӧ оз туй, сы мӧвпалӧм серти, ӧнія кадлы: пукавны кык улӧс вылын али кольччыны социалистӧн?
Зацепин чорыда вочавидзис, мый висьталіс сійӧс, мый кӧсйис висьтавны, да мый ставныс, кодъяс асьнысӧ лыддьӧны водзынмунысь йӧзӧн да сійӧ жӧ каднас зільӧны ывдортчыны збыль уджас участвуйтӧмысь, не унджык, кыдз болтунъяс, абу кӧ омӧльджык.
Тайӧн Острогорский вӧлі тырвыйӧ сӧгласен, но сылӧн вӧлі аслас собственнӧй определение збыль делӧ вылас.
Вензьӧмъяс заинтересуйтісны Вуличӧс, да сійӧ вешйыштіс диван дорышлань, вензьысьяс дорӧ матӧджык.
Первойсӧ сійӧ кывзіс, сэсся пырӧдчис сёрниас да сёрниыс лои общӧй.
Давид ӧтнас кольччис аслас местаын да дышпырысь бовйӧдліс кокъяснас, ӧшинь вылын пукалігтыр.
Пансьӧм спорыс лои пӧсьджык да шумаджык.
И абу дивӧ, сы вӧсна мый регыд лои тыдалана, мый сэні вӧлысь революционеръяс-социалистъяс вит морт пиысь быдӧн мыйын-нибудь эз вӧв сӧглас став мукӧдъясыскӧд, и некод эз думайт вӧчны уступкаяс.
Зацепин вӧлі отъявленнӧй террорист, коді торъявліс аслас видзӧдласъяс прӧстлуннас да прямолинейностьнас став юалӧмъяс вылӧ кыдзи практикаын, сідзи и теорияын, а сідз жӧ сылӧн эз вӧв некутшӧм сомнение кӧть мед мыйын.
Анна Вулич вӧлі террористкаӧн жӧ, — теорияын дерт, — кӧть эз мунлы сэтшӧм ылӧ, кыдзи Зацепин, кодкӧд сійӧ, таысь ӧтдор, дзик торъявліс рабочӧй класс пӧвстын социалистическӧй пропаганда йылысь юалӧмын.
Острогорский да Давид — кыкнаныс сетчывлісны революционнӧй социализмлань, но чорыда торъявлісны ас костаныс водзын лоан социалистическӧй государство йылысь юалӧмъяс кузя.
Мый шуны Андрей йылысь, то сійӧ эз вермы сӧгласитчыны нёль пиысь ни ӧтиккӧд, но, революционнӧй движениеысь татшӧм дыр бокын олӧм бӧрын, сылӧн эз вӧв, кажитчӧ, определеннӧй система да неуна колебайтчис.
Сійӧ вомавліс вензьысьяс пиысь то ӧтиӧс, то сылысь прӧтивниксӧ; а минут бӧрын кыкнаныс уськӧдчывлісны сы вылӧ да горзісны сылы кыкнан пеляс ассьыныс торъя возражениеяс, кодъяс доказывайтісны сылысь непоследовательностьсӧ.
Зацепинӧс ёна вӧлі скӧрмӧдӧ Андрейлӧн татшӧм поведениеыс.
Татшӧм важ опыта мортлы эськӧ колӧ вӧлі имеитны веськыдджык гӧгӧрвоӧмъяс да пустӧй кытшлалӧмъястӧг, пырысь-пыр жӧ сувтны збыль делӧ дорас.
Кусӧм каминлы мышкӧн сулалӧмӧн да сы вылӧ аслас ён веськыд кинас мыджсьӧмӧн, Зацепин чорыда сулаліс аслас позиция дор.
Сылы колӧ вӧлі дорйысьны паныд став мукӧдыслы, кодъяс зілисны внушитны сылы сэтшӧм мӧвп, мый куш террорӧ эскӧм социалистлы вывті векни.
— Но, сідзкӧ ме тіянлы висьтала, — горзіс сійӧ гымалан гӧлӧсӧн, — мый ме абу социалист!
Сійӧ вӧчліс ударение быд слог вылӧ, медым сетны налы ыджыдджык вын.
— Именнӧ! — горӧдіс торжествуйтан фальцетӧн Острогорский.
— Сідзкӧ, ті — буржуа, капиталистъясӧн рабочӧй классӧс увтыртӧмлӧн сторонник.
Quod erat demonstrandum! (Мый и колӧ вӧлі докажитны).
Сійӧ мӧдарӧ бергӧдчис аслас прӧтивникысь да кутіс ветлӧдлыны бӧрӧ да водзӧ, пинь пырыс кутшӧмкӧ ария сьылігтыр, медым петкӧдлыны водзӧ сёрнилысь пӧльзатӧмлунсӧ.
— Абу, ме абу буржуа! — горӧдіс сылы бӧрсяньыс ньӧти скӧрмытӧм Зацепин.
— Социализм — абу миян кадлы, вот мый ме висьтала.
Миянлы колӧ тышкасьны бюрократизмкӧд да завоюйтны Рочмулы политическӧй мездлун.
Вот и ставыс.
А социализм йылысь ме тӧждыся, кыдзи сёйӧм кольк йылысь.
— Извинитӧй, Зацепин, — сюйсис Андрей, — но тайӧ лӧсявтӧмтор.
Став миян нравственнӧй вын заключайтчӧ сыын, мый ми социалистъяс.
Шыбытӧй бокӧ социализм, и миян вын вошас.
— А кутшӧм тіян лоас право чуксавны рабочӧйясӧс ӧтлаасьны тіян дорӧ, ті кӧ абу социалистъяс? — местасьыс вирскӧбтӧмӧн горӧдіс Вулич.
— Тӧлкуйтӧй! — нюжӧдіс Зацепин, кинас зывӧктана ӧвтыштӧмӧн.
— Ставыс тайӧ метафизика.
Метафизикаӧн сійӧ шуліс ставсӧ сійӧс, мый эз заслуживайт, сы ногӧн, ни ӧти минут внимание.
— Миян медся матыса мог, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, аслас гора гӧлӧсӧн став мукӧд гӧлӧсъяссӧ вевтыртӧмӧн, — вермыны политическӧй деспотизм, тайӧ быть колана быдӧнлы.
Коді радейтӧ Рочмуӧс, сійӧ должен ӧтлаасьны миян дорӧ, а коді оз ӧтлаась, сійӧ войтыр делӧлы изменник.
Тадзи сёрнитігӧн сійӧ видзӧдліс дзик воча чужӧм Острогорский вылӧ, медым эз вӧв некутшӧм сомнение, кодлы инмӧны вӧлі сылӧн кывъясыс.
— Мый выиграйтас войтыр буржуазнӧй конституцияысь, мый вӧсна ті тышкасянныд? — чилӧстіс ичӧтик морт, аслас ыджыд прӧтивник вылӧ петук моз уськӧдчӧмӧн, код чеччалігтыр локтӧ гончӧй пон вылӧ.
— Ті вунӧдінныд войтырӧс, сы вӧсна мый ті асьныд буржуа.
Да, вот ті коді сэтшӧмыс.
— Видзӧдлӧй, господа, — ывлаӧ индӧмӧн шуис Давид, — со пӧжарнӧй насос.
Эн скӧралӧй, а то гостиницаса кӧзяин резыштас тіянӧс кӧдзыд ваӧн.
Некод сы вылӧ эз видзӧдлы некутшӧма.
Сылӧн шуткаыс эз вӧч вензьысьяс вылӧ впечатление, да сійӧ бара вӧйтчис чӧволӧмӧ.
Вензьӧмъяс водзӧ мунісны сэтшӧм жӧ ногӧн, но, сы серти кыдзи вензьысьяс мудзлісны, найӧ вочасӧн лоины лӧньджыкӧсь.
abu
Ӧні Зацепин сулаліс пызан дорын орччӧн Острогорскийкӧд, коді кутіс сійӧс сюртук кизьӧдыс.
— Лэдзӧй меным висьтавны кык кыв, медым эскӧдны тіянӧс, Зацепин! — висьталіс сійӧ мелі, гуся гӧлӧсӧн.
— Европалӧн историяыс доказывайтӧ миянлы, мый став гырысь революцияяс... —
и сійӧ кутіс водзӧ пространнӧя паськӧдны ассьыс тезиссӧ.
Зацепин кывзіс, ставнас веськӧдчӧмӧн, неуна юрсӧ копыртӧмӧн да плешсӧ букыштӧмӧн; сы чужӧм серти тӧлкуйтӧмӧн, позьӧ вӧлі эскӧмӧн шуны, мый Острогорский мудростьлӧн кӧйдысыс киссьӧ изъя мусин вылӧ.
— Господа, — орӧдіс Давид, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын. — Колис кык часысь этшаджык тіян поездӧдз.
Кад мӧвпыштны и нянь йылысь.
Давай ӧбедайтыштам.
Тайӧн, ме чайта, ставӧн сӧгласитчасны.
Сійӧ лэччис уліӧ, а Острогорский петіс керкасьыс, медым вежны роч сьӧм.
Андрей рад лои позянлунлы висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ, кодъяс, кажитчис сылы, лоасны примитӧмаӧсь ставнысӧн, толькӧ эськӧ мед найӧс гӧгӧрвоисны, сы вӧсна мый петӧм водзвылас тӧждысьӧмӧн лӧсьӧдӧм программаын вӧлі места быдтор вылӧ и ставыс вылӧ.
Зацепин сюся кывзіс.
— Тайӧ некытчӧ оз туй! — орӧдіс сійӧ, медбӧрти, ньӧти колебайтчытӧг, энергичнӧя юрнас пыркнитӧмӧн.
— Мыйла нӧ? — юаліс Андрей.
Зацепин эз пырысь-пыр вочавидз.
Сійӧ чукӧртіс мӧвпъяс, корсис кывъяс, кодъяс эськӧ ясыда висьталісны мӧвпъяссӧ.
Сылӧн политическӧй жарыс кӧдзаліс.
Андрей вӧлі ёрт да думайтіс действуйтны.
Сыкӧд колӧ вӧлі сёрнитны збыль делӧ йылысь, а не прӧстӧ пыксьыны.
Сійӧ друг гӧрдӧдіс, да сы чужӧм вылын петкӧдчис лӧгалӧм.
— Ті вӧзъянныд, медым ми мунім воча ки либералъяскӧд, — шуис сійӧ, Андрей вылӧ зумыша видзӧдӧмӧн.
— Но мый, найӧ кӧ окотитӧны, медым ми ланьтім?
Ми ӧмӧй сӧгласитчам?
Клянитча, ог!
Ми кутам сутшкавны, лыйлыны да взрывайтны и мед став трусъяс весасясны чӧртыс дорӧ.
Сійӧ сэтшӧма кучкис кулакнас пызанӧ, мый чуть эз жугӧд сійӧс.
— Оз, Андрей, — содтіс сійӧ спокойнӧйджык гӧлӧсӧн, — тіян эклектизмыд некытчӧ оз туй.
— А ті мый шуанныд? — Андрей юаліс нывлысь.
— Ме думайта, мый миянлы колӧ артавны сӧмын асланым вылӧ да мунны асланым туйӧд.
Найӧ, кодъяслы дона миян цельясным, мунасны миян бӧрся, — вочавидзис сійӧ, кыпыдлунысла гӧрдӧдӧмӧн.
Тайӧ вочавидзӧмас эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый эськӧ сійӧ эз кывлы уна сё йӧзсянь.
Но серьёзнӧй тоныс, кутшӧмӧн вӧлі шуӧма тайӧ кывъяссӧ, эрдӧдӧ вӧлі прӧстӧй искренностьӧс дорысь ёнджыка, да чуймӧдіс Андрейлысь опытнӧй пельсӧ.
Тайӧ минутӧдзыс сійӧ сетчывліс настоящӧй роч морткӧд медводдза паныдасьлӧмлӧн непосредственнӧй удовольствиелы да этша обращайтліс внимание полысь ныв вылӧ, коді сёрниын примитіс омӧль участие.
Ӧні жӧ сы пытшкын садьмис йӧз кыян инстинкт, да сійӧ сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Нывлӧн свежӧй, том чужӧмыс видзӧдіс тӧлка да збыльысь, а югъялысь карӧй синъясыс ёнджыкасӧ вӧліны лэдзӧмаӧсь увлань.
Сійӧ ичӧтик, энергичнӧй мыгӧр вылас вӧлі прӧстӧй сьӧд платтьӧ — революционеръяслӧн пырся костюм.
Ӧбедайтігӧн сійӧ кутіс юасьны сылысь сійӧ уджъяс да планъяс йылысь да тӧдмаліс, мый сійӧ — самообразование кузя гуся студенческӧй кружокын член.
Андрейлы эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый сійӧ веськӧдлӧма кружокӧн.
Сійӧ мунӧ вӧлӧм Швейцарияӧ ассьыс велӧдчӧмсӧ помалӧм могысь.
Андрей сӧветуйтіс мунны сылы Женеваӧ, кӧні сылы кокни лоас устроитчыны, да сетіс сылы Леналы гижӧм письмӧ.
Поезд вӧрзьӧ нёль часын.
Давид сетіс мунысьяслы став колана индӧдъяс да уна пӧлезнӧй сӧветъяс.
Но сылӧн мамлӧн кодь тӧждлуныс воши.
Найӧ эз нин вӧвны сы опека улын, да сылӧн став внимательностьыс да предупредительностьыс вуджисны ӧні Андрей вылӧ.
Найӧ кыкӧн мунісны гостиницаӧ, да решитӧма вӧлі, мый Давид овмӧдчас сэтчӧ жӧ.
Налы колӧ вӧлі колльӧдны карын суббӧта лун, и Давид висьталіс, мый Шмульӧс тшӧктас лоны дасьӧн вӧскресення асыв кежлӧ.
— Оз водзджык? — юаліс Андрей.
— Водзджыксӧ оз позь, делӧыс кӧ лоас еврейяскӧд, — висьталіс Давид.
— Но таладорас олӧ ӧти морт, ме сійӧс, кӧсъян кӧ, верма аддзӧдлыны.
Андрей корис сідзи и вӧчны, и Давид регыд локтіс юӧрӧн, мый кутшӧмкӧ Шмидт (контрабандист-немеч) вермас, налы кӧ угоднӧ, вуджӧдны найӧс граница вомӧн тайӧ жӧ войнас.
Андрей радпырысь сӧгласитчис: сылы окота вӧлі кыдз позьӧ регыдджык мунны Петыркарӧ.
Давид сідз жӧ тэрмасис, сы вӧсна мый сылӧн киясас вӧлі уна удж.
Та вӧсна пыр жӧ мӧдӧдісны Шмидтла, коді эз нюжмась локны.
Шмидт вӧлі кыз да гӧгрӧс морт, бур да честнӧй немецкӧй чужӧма, пасьтасьӧма фермер моз.
Сійӧ вежливӧя здоровайтчис Андрейкӧд да шуис некымын кыв поводдя йылысь.
Сэсся веськыда вуджис делӧ дорӧ да висьталіс, мый ставыс дась.
Зэв жаль, вӧлӧмкӧ, мый том мортлӧн вӧлі вывті уна багажыс.
Рӧдинаӧ локтысь революционерлӧн колӧ лоны бур паськӧм да вель уна кӧлуй, отчизна кольысьяслы мӧдарӧ.
Давид протестуйтіс манитчӧмъяслы паныд, медым не сёрмыны поезд вылӧ.
Та бӧрын кутісны мунны тэрыб да дженьыд сёрнияс <rus>по-немецки</rus> Давид да Шмидт костын, код бӧрся Андрей эз вермы кыйӧдны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, век жӧ, мый ставыс помасис кыкнанла дорсяньыс удовольствиеӧн.
Немеч пуктіс аслас пельпомъяс вылӧ Андрейлысь чемодансӧ, и найӧ ставныс ӧтлаын мӧдісны сы керкалань.
Тайӧ вӧлі бур палисада ичӧтик кык судта керка.
Госпожа Шмидт, шӧр арлыда степеннӧй дама, еджыд чепцыа, петіс на дорӧ да вӧзйис закуситны.
— Кӧні Ганс? — юаліс Шмидт.
Ганс сӧмын на локтӧма школаысь рытъя урокъяс вылысь да вежӧ вӧлі паськӧмсӧ аслас жырйын.
Батьыс чукӧстӧм вылӧ лэччис уліӧ гӧрд чужӧмбана, еджыд юрсиа детинка, ар дас кыка, абу унджык, паськыд панталона да дженьыдик, векни курточкаа, кодлӧн вурысъясыс резьдалӧмаӧсь том, сӧвмысь туша зэлӧдӧм вӧсна.
— Босьт шляпатӧ да нуӧд тайӧ господасӧ эстчӧ мыльк вылын сулалысь кыдз сайса руд из дорӧ.
Гӧгӧрвоан?
— Да, папа.
— Зіля! — содтіс Шмидт пиыслы бӧрсяньыс.
— Ладнӧ, папа.
Шмидт сиис гӧсьтъяслы бур туй, колльӧдіс найӧс садса калитка дорӧдз да мӧдысь висьталіс пиыслы велӧдӧмсӧ.
Ганс мӧдпӧв висьталӧмсьыс эз нуждайтчы.
Сійӧ вӧлі серьёзнӧй детинка, коді гӧгӧрвоӧ ассьыс делӧсӧ, да кӧсйысис нин вӧчны честь сійӧ профессиялы, коді вуджліс на рӧдын батьсянь пиыслы.
Лишнӧй сёрниттӧг сійӧ нуӧдіс путешественникъясӧс ас бӧрсяыс, и, колӧ шуны, сылӧн чужӧмыс югъяліс важностьӧн да ассьыс достоинствосӧ сознайтӧмӧн.
Кыкнан другыс мунісны сы бӧрся мыйкӧылнаын.
Найӧ петісны сиктысь да мыйкӧдыра кутісны водзлань мунны шор пӧлӧн, код вомӧн Давидлӧн приятельясыс вуджисны та водзвылын неважӧн.
Сэсся шорыс чукыльтіс веськыдвылӧ, да налы ковмис мунны куш нюра местаті, кӧні эз вӧв и тальӧм туйлӧн следыс.
Детинка эз петкӧдлы, век жӧ, некутшӧм колебайтчӧм да ӧткодь воськовъясӧн муніс водзлань, дженьыдик кыз кияснас неуна балансируйтӧмӧн да ни ӧтчыдысь юрсӧ бергӧдлывтӧг.
Шонді пуксис нин, да енэжлӧн пурпурнӧй вуджӧрыс сетіс мичлун весиг асыввыв Пруссияса гажтӧм пейзажлы.
Помтӧм шыльыдін вольсассис гӧгӧрбок, но Андрей казяліс ылысянь роч сиктлысь идзас вевтъяссӧ, кодъяс представляйтӧны сэтшӧм резкӧй контраст ыджыд керкаяскӧд, кодъясӧс вевттьӧма гӧрд черепицаӧн немечьясладорын.
Эз вермы лоны некутшӧм сомнение, —
тайӧ кустъяс саяс вӧлі Рочму, гажтӧм рӧдина, коді сэтшӧм ёна кыскӧ ас дорас Андрейӧс.
Некымын минут мысти сійӧ тувтчас синваӧн йиджтысьӧм, тайӧ му вылас, код вӧсна дась рискуйтны олӧмнас.
— Ме зэв жалита, муса Давид, — шыасис сійӧ аслас спутник дорӧ, — мый сэтшӧм этша лои олыштны ӧтлаын.
Меным эськӧ тэкӧд окота на ещӧ сёрнитыштны унатор йылысь.
— Ме тӧлысь мысти кымын бӧр локта Петыркарӧ.
Тэ сійӧ кадӧдзыс он мун, надейтча?
— Ог, ме сійӧ каднас муртса удита тӧдмасьны.
Ӧд унатор вежсис сэні, тӧдӧмысь.
Но висьтав, пӧжалуйста, менам войтыр пиысь унаӧн сулалӧны Зацепин мӧвпъяс дор?
— Оз, таысь тэныд повны нинӧм.
Сійӧ татшӧм сяма ӧткымын чудакъяс пиысь ӧти.
Мукӧдъяслӧн мӧдпӧлӧс фантазия, и Жорж — налӧн пророк.
Тэ, дерт, лыддьылін сылысь гижӧдъяссӧ?
— Лыддьылі.
— И тэныд сьӧлӧм вылад воӧ?
— Да, зэв.
Мыйла тэ юасян?
— Ме сідзи и чайті.
А мый шуны ме йылысь, то меным кӧ эськӧ колӧ вӧлі бӧрйысьны, то бурджыкӧн лыдди эськӧ Зацепинӧс.
— Эн эськӧ тэ ылӧдз сыкӧд мун, — пасйис Андрей.
— Да.
Сійӧ нинӧм оз аддзы ылӧджык талунъя могысь ӧтдор, но сійӧ талунъя лунся морт, и сылӧн делӧыс буретш сійӧ жӧ, мый ми ставным вӧчам.
Гӧгӧрвоана, мый позьӧ виччысьны сысянь, мый оз позь.
Но тіян кодь вок, роч морт, терпитны оз вермы имеитны делӧ положительнӧй да осязательнӧй вещьяскӧд; тіянлы непременнӧ колӧ кутшӧм-нибудь фантастическӧй бессмыслица, медым ылӧдлыны ассьыныд юрнытӧ.
Тайӧ тіян вирын, ме чайта.
— Эн ло сэтшӧм скӧрӧн миян дорӧ, — пасйис Андрей, аслас приятель выходка вылӧ нюмъялӧмӧн.
— Весиг кӧть Жоржлӧн Рочмулы да миян крестьяналӧн вылын сулалысь добродетельяслы эскӧмыс и ёна ыдждӧдӧма, то мыйсяма беда?
Тэ ӧмӧй он висьтав буретш сійӧ жӧ тэнад радейтана немецкӧй рабочӧйяс кузя вообще, да берлинскӧй рабочӧйяс кузя торйӧн?
— Тайӧ дзик мӧд делӧ, — шуис Давид.
— Тайӧ абу эскӧм, а чорыд фактическӧй даннӧйяс вылӧ подулалӧм будущӧйсӧ водзвыв аддзӧм.
— Сійӧ жӧ шыдсӧ да кизьӧрджыка кисьт, — шуис Андрей.
— Оз позь не идеализируйтны сійӧс, код дорӧ тэ чорыда кӧртасьӧмыд.
Став аслад философияӧн тэ ньӧти абу тӧлкаджык миянысь.
Став делӧыс сыын, мый миян абу ӧткодь пристрастие.
Ми ёна кӧртасьӧмаӧсь миян войтыр дорӧ, а тэ абу.
Давид эз пырысь-пыр вочавидз.
Андрейлӧн кывъясыс вӧрзьӧдыштісны сыын медся пуковинсӧ.
— Да, ме абу кӧртасьӧма тіян йӧз дорӧ, — шуис сійӧ, медбӧрти, нюжйӧдлан, нор гӧлӧсӧн.
— Да и кыдзи эськӧ ме верма кӧртасьны сы дорӧ?
Ми, еврейяс, радейтам ассьыным войтырнымӧс, тайӧ ставыс, мый миян колис му вылас; <rus>по крайней мере</rus>, ме радейта сійӧс пыдысянь да пӧся.
Мыйысь нӧ меным радейтны тіянлысь крестьянатӧ, кор найӧ синнаныс оз вермыны видзӧдны менам войтыр вылӧ да варварскӧя поступайтӧны накӧд?
Аски, вермас лоны, грӧмитасны менам батьлысь, честнӧй рабочӧйлысь керкасӧ, кыдзи найӧ грӧмитісны уна сюрс мукӧдъясӧс, пӧсь петтӧдзыс уджалысь еврейясӧс.
Ме верма жалитны тіянлысь крестьянатӧ найӧ страдайтӧмысь ӧткодя, кыдзи эськӧ жалиті абиссинскӧй либӧ малайскӧй рабъясӧс либӧ вообще быдсяма увтыртӧм лолӧс, но найӧ абу матынӧсь менам сьӧлӧмлы, и ме ог вермы юкны тіянлысь мечтайтӧмъястӧ да войтыр водзын лӧсявтӧм копрасьӧмъястӧ.
Мый шуны, сідз шусяна, высшӧй классъяс общество йылысь — мый, мустӧмтӧмысь ӧтдор, вермасны внушитны найӧ?
Нет, тіян Рочмуын нинӧмӧн дорожитны.
Но ме тӧда тіянлысь ёртъястӧ да радейта найӧс весиг ёнджыка, ассьым собственнӧй войтырӧс дорысь.
Ме ӧтлааси на дорӧ, радейта найӧс вокъясӧс моз, и тайӧ дзик ӧти йитӧд, коді ӧтлаалӧ менӧ тіян канмукӧд.
Кыдз сӧмын ми помалам сарскӧй деспотизмкӧд, ме муна пыр кежлӧ да овмӧдча кытчӧкӧ Германияӧ.
— И тэ чайтан, — шуас Андрей эскытӧм гӧлӧсӧн, — мый сэн лоас бурджык?
Тэ вунӧдан немецкӧй толпалысь грубостьсӧ, да ӧти толпалысь ли толькӧ...
— Да, — вочавидзис Давид аслас ыджыд, мича синъясын шог петкӧдлӧмӧн, ми, еврейяс, став нацияяс пӧвстын бокӧвӧй йӧз.
Но век жӧ немецкӧй рабочӧйяс цивилизованнӧйӧсь да прогрессируйтӧны сідз жӧ нравственнӧй отношение кузя, и Германия — нач ӧти канму, кӧні ми асьнымӧс чувствуйтам ог дзик бокӧвӧйясӧн.
Сійӧ лэдзис юрсӧ да ланьтіс.
Андрейӧс пыдісянь волнуйтіс аслас друглӧн шогыс.
Сійӧ матыстчис сы дорӧ да ньӧжйӧник пуктіс сылы кисӧ пельпом вылас.
Сылы окота вӧлі збодьӧрмӧдны Давидӧс.
Сійӧ кӧсйис висьтавны сылы, мый роч крестьянстволӧн варварствоыс петкӧдчӧ толькӧ найӧ невежество вӧсна, мый человечность да терпимость запасыс налӧн ыджыд, мед кӧть кутшӧм нация дорысь мирын, мый кор найӧ лоасны кӧть джынвыйӧ велӧдчӧмаӧсь сэтшӧма, кутшӧма немечьяс, шӧр нэмса став предрассудокъясыс налӧн пыркежлӧ бырасны.
Но Андрейлы ставсӧ тайӧс висьтавнысӧ торкис конкурируйтысь расалӧн гӧрд чужӧмбана представительыс, коді тайӧ минутнас матыстчис на дорӧ татшӧм кывъясӧн:
— Бура узьны!
— А! Ганс! — шуис Давид,
— тэ гортад нин мунан?
— Да.
Мам кутас майшасьны.
Мем колӧ тэрмасьны.
Давид перйис жилет зепсьыс детинкалы кымынкӧ зильбер-грӧш да, розӧвӧй чужӧмбанӧдыс сійӧс тракӧдыштӧмӧн, лэдзис гортас.
— А кыдз нӧ границатіыс?
Миянлы ковмас вуджны аскежаным? — юаліс Андрей.
— Граница?
Ми нин вуджим сійӧс.
— Кодыр?
— Час джын сайын.
— Тешкодь!
Ме некодӧс эг казявлы, весиг ни ӧти часӧвӧйӧс.
— Часӧвӧйыс, буракӧ, мунӧма эсійӧ мыльк саяс, либӧ кутшӧмкӧ мӧд местаӧ, кысянь ни сійӧ миянӧс эз эськӧ вермы аддзыны, ни ми сійӧс.
— Кутшӧм тайӧ бур сы боксянь, — нюмъялігтыр шуис Андрей.
— Тайӧ пырся приём, — вочавидзис Давид.
— Некод оз вермы лоны претензияын часӧвӧй вылӧ сыысь, мый тӧдса здукӧ сійӧ сулалӧ аслас районса тӧдса пунктын.
А кык грӧш вылӧ, сійӧ кӧ толькӧ уверен, мый сійӧс оз выдайтны, сійӧ век дась сулалыштны ылынджык сэні, кӧні сійӧс тшӧктасны.
— А ми кӧ эськӧ сёрмим, да сійӧ кӧ миянӧс казяліс аслас засадаысь петӧм бӧрын?
— Сійӧ эськӧ бергӧдчис да котӧртіс бӧр важ местаас, вот и ставыс.
Но миянлы оз позь кадсӧ воштыны.
Мунам веськыда сиктас, мед миянӧс эз казявны жандармъяс: ми ӧд сарскӧй владениеясынӧсь нин.
Фома керкаын Андрей радпырысь аддзис ассьыс чемодансӧ, кодӧс вайӧма нин ӧкуратнӧй немеч.
Найӧ локтісны станцияӧ буретш вит минутӧн водзджык сыӧдз, кор пошкиг да йиркӧдігтыр сэтчӧ воис суйӧрсайса поезд.
Тайӧ вӧлі курьерскӧй поезд, мый зэв лӧсялӧ: курьерскӧй поездса пассажиръясӧс век ёнджыка почитайтӧны, поштӧвӧй поездъясӧн ветлысь прӧстӧй смертнӧйясӧс дорысь.
Андрей бӧрйис купе, кӧні вӧлі толькӧ пельӧсын узьысь ӧти том морт, коді ассьыс еджгов юрсӧ тӧбӧма пледӧн.
Платформа кузя бӧрӧ да водзӧ ветлӧдлысь жандарм вежливӧя отсаліс Андрейлы пыртны чемодансӧ.
Андрей нӧшта ӧтчыд топӧдліс кисӧ Давидлысь, поезд вӧрзис, и Андрей чувствуйтіс асьсӧ дзикӧдз Рочмуын.
V-ӧд глава
КЫК ДРУГ
Ӧдйӧ водзӧ тӧвзьӧ доналӧм синъяса сьӧд змей, то ассьыс кузь, югъялысь бӧжсӧ вегльӧдлӧмӧн да нюжӧдлӧмӧн, то ньӧв моз пемыд туннельӧ лэбыштӧмӧн, пространствокӧд аслас тышын пошкӧмӧн да омлялӧмӧн.
Но нӧшта ӧдйӧджык гӧрд синма змейысь тӧвзьӧны аслас судьбалы паныд зільысь путешественниклӧн мӧвпъясыс.
Лунтырся волнуйтчӧмъяс бӧрын Андрей колис ӧтнас да кутіс думайтны сылы водзын лоан роль йылысь уджын, коді сылы бура тӧдса уна во сайын нин, но коді ӧні сылы дзик выль.
Рочьяскӧд асъя паныдасьлӧм да йитчытӧм шумнӧй вен колисны сы вылӧ след.
Тайӧ йӧзыс вайисны сьӧрсьыс роч сынӧд струя, и Андрей кыліс сыын мыйкӧ выльтор, коді падмӧдіс сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый сылы нин тӧдса движение дорӧ сорласис бокысь сибдӧм кутшӧмкӧ течение, коді неуна векни да торъя тӧдчана, но вына да кутны вермытӧм.
Кутас-ӧ сійӧ отсасьны тайӧ движениеса умереннӧйджык, но зато и обществолӧн унджык лыда элементъяса союзлы?
Али нӧ ковмас кывтны выль течение кузя, медым лишитчыны нюжъявтӧг да энергичнӧя действуйтны позянлунысь?
Тайӧ тыдовтчас толькӧ места вылын.
Сылӧн друг кутіс ёнтыны сьӧлӧмыс Борис йылысь мӧвпыштігӧн.
Тайӧ морт вежӧрлы да рассудительностьлы сійӧ дӧверяйтліс медъёна да век тыр дасьлунӧн мунліс сы сӧветъяс серти.
Ӧти мӧвп дырйи, мый некор нин сэсся оз лолы сёрнитны сыкӧд, вермас лоны, некор сэсся не аддзысьлыны, — Петыркарӧ самӧй мунӧмыс, кажитчӧ, воштіс Андрей водзын ассьыс став привлекательностьсӧ.
«Мый, и Жоржӧс кӧ арестуйтісны сійӧ каднас?» — вуджӧртіс сылӧн юрас.
Вермас лоны и тайӧ.
Андрейлы тайӧ минутнас кажитчис, мый шудтӧмлунъяс некор оз локны ӧткӧн.
Сійӧ сэтшӧма кутіс тревожитчыны, мый решитіс Жоржлы ыстыны телеграмма, мед сетны сылы тӧдны, условнӧй кыв вылын, аслас воӧм йылысь.
Сідзи и сійӧ вӧчис первойя ыджыд станцияын жӧ да лои кокньыдджык, кыдз быттьӧ телеграммаыс вермис вештыны ӧпасностьсӧ.
Сійӧ ӧні вӧлі тырвыйӧ эскӧ, мый Жорж локтас сылы паныд вокзалӧ, да окота пырысь паніс сёрни аслас попутчиккӧд, — буретш сыкӧд, кодӧс сійӧ тӧрыт войнас пуктіс кудриа, еджыд юрсиа том морт пыдди.
Асъядорыс, кор путешественник садьмис да позьӧ вӧлі матысяньджык видзӧдлыны сійӧс, тыдовтчис, мый сійӧ вӧлӧма ар квайтымына старик, дзикӧдз кушмӧм юр вылас некутшӧм кудрияс эз вӧвны.
Сквознякъясысь полӧмла сійӧ пуктӧма юр вылас вой кежлас кыӧм виж колпак, кодӧс Андрей пемыдас пуктіс юрси пыдди.
Гажтӧм кузь туй кыскӧ больгӧмӧ.
Старик вӧлӧма кыввора.
Сійӧ эз вермы пукавны дас кык час чӧж морткӧд воча чужӧм, сылысь юавтӧг, гӧтыра сійӧ али гӧтыртӧм, помещик ли, купеч али чиновник, либӧ жӧ занимайтчӧ кутшӧмкӧ свободнӧй профессияӧн.
Зато сійӧ дасьлунӧн паськыда сёрнитіс и аслас делӧяс йылысь.
Найӧ кутісны варовитны.
Андрей выдайтіс асьсӧ коммерсант пыдди.
Сылӧн сёрнитысьыс вӧлӧма государственнӧй имуществояс министерствоын столоначальникӧн да бӧр локтӧ гортас заграницаын тӧвсӧ колльӧдӧм бӧрын.
Мукӧд канмуясысь впечатлениеяс висьталӧмсянь найӧ вуджисны рӧдина йылысь сёрниӧ, и Андрейлы старик кажитчис роч пӧрядокъясӧн медся абу дӧвӧль йӧз пиысь ӧтиӧн.
Сійӧ эз уважайт власьтъяссӧ, веськӧдлан котыр действиеясын да мераясын аддзис толькӧ ӧти глупостьяс, крестьянаӧс мездӧмсянь заводитӧмӧн.
Сійӧ эз верит учреждениеяс зумыдлунӧ да эз лыддьы сійӧс коланаӧн, сы вӧсна мый ставыс вӧлі лёк да нуждайтчис вежӧмын.
Государственнӧй службаысь мынтӧны омӧля, помещикъясӧс рӧзӧритӧма, крестьяна тшыгъялӧны да вӧйӧны мынтыны вермытӧм уджйӧзӧ; ставыс мунӧ пракӧн.
Сійӧ обстоятельствоыс, мый морт, кодлы сійӧ висьталіс ассьыс чувствояссӧ да мӧвпъяссӧ вӧлі сылы дзик бокӧвӧй, кодлысь нимсӧ сійӧ эз юав да кодлы асьсӧ эз висьтав, ньӧти эз слабмӧд пӧрысь господинлысь экспансивностьсӧ.
Но Петыркарӧдз ӧти станция кост налысь сёрнисӧ вӧлі орӧдӧма вагонӧ пырысь мӧд кык пассажирӧн.
Старик лыддис бурджыкӧн не компрометируйтны асьсӧ на дырйи да лои чӧволысь да весиг неуна жугыль.
Кор поезд пырис вокзалса стеклӧ вевт улӧ, старик лои суров, официальнӧй чужӧма, кыдз быттьӧ мӧвпнас пырӧ аслас департамент канцелярияӧ.
Андрей мыччысис ӧшиньсянь, синъяснас корсис Жоржӧс.
Платформа вӧлі тырӧма йӧзӧн — мужикъясӧн, нывбабаясӧн да челядьӧн, кодъяс локтӧмаӧсь встречайтны рӧдняяссӧ да ёртъяссӧ.
Артельщикъяс паськӧдісны аслыныс туй йӧз чукӧрын, горзіг да шенасигтыр.
Жоржӧс Андрей эз аддзы да решитіс, мый сійӧ виччысьӧ ывлаын.
Киясас чемоданӧн, сійӧ ньӧжйӧник мунӧ вӧлі петанінлань, кор пельпомас ёна кучкӧм да бура тӧдса гӧлӧс заставитісны сылы бергӧдны юрсӧ.
Тайӧ вӧлі Жорж.
Куим во чӧжӧн сійӧ том зонмыс лоӧма верстьӧ мортӧн, еджгов тошка, коді вевттьӧ сылысь щӧкасӧ да банбокъяссӧ.
Таысь кындзи сійӧ вӧлі пасьтасьӧма элегантностьӧн, коді ньӧти эз лӧсяв сылӧн важ, нигилистическӧй костюмкӧд.
— Кутшӧм тэ лоӧмыд тшап! — шуис Андрей, приятельсӧ окыштігтыр.
— Ме эськӧ тэнӧ некыдз эг тӧд.
— Нинӧм он вӧч!
Ми ӧні серьёзнӧй йӧз да колӧ соблюдайтны приличиеяс.
Эм тэнад багажыд?
— Нинӧм, таысь кындзи, — вочавидзис Андрей, аслас вель сьӧкыд чемодан вылӧ индӧмӧн.
Найӧ чӧв олӧмӧн петісны вокзалысь да медалісны извозчикӧс Жорж патераӧдз.
Векни пуклӧс вылӧ кыдзкӧ ӧдва пуксьӧм бӧрын, Андрей кутіс терпиттӧма юасьны.
— Мый тіян кывсьӧ?
Ставыс-ӧ дзоньвидзаӧсь?
— Миян ставныс дзоньвидзаӧсь, — вочавидзис Жорж.
Тайӧ, дерт, петкӧдліс, мый бӧръя каднас на пиысь некодӧс абу арестуйтӧма, дзоньвидзалун йылысь юасьӧм ачыс аснас эз вӧв колана сюжетӧн, медым сійӧн сулаліс интересуйтчыны революционеръяслы.
— Ме, сідзкӧ, локті бур поводдяӧ, — пасйис Андрей.
— Абу дзик сідз, — уклончивӧя вочавидзис Жорж, — но та йылысь бӧрынджык.
Сійӧ синъяснас индіс извозчик вылӧ.
Петыркарын извозчиклӧн дрожки — абу век бур места политическӧй выльторъяс йылысь тӧлкуйтӧмлы.
Андрей гогнитіс юрнас сӧглас петкӧдлӧм могысь да чиктылӧмӧн кутіс видзӧдны тӧдса уличаяс вылӧ.
— Кутшӧм лӧсьыд бара зуркакывны тайӧ адскӧй дрожкияс вылас! — шуис сійӧ.
— Нинӧм татшӧм скодитанаыс абу заграницаын, эскӧда тіянӧс.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ вывті шудаӧн тайӧ чуднӧй карсӧ аддзигӧн, коді йитчӧма сылы дона казьтылӧмъясӧн, да радліс мӧвплы, мый сійӧ бара аслас местаын.
Туяс ӧдӧлитысь сомнениеясыс сылӧн дзикӧдз разалісны.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ единицаӧн буретш сійӧ гуся организацияын, коді кодйысьӧ сар власьт улӧ сылӧн самӧй ныр улын да дзебсясьӧ чуть ли оз жандармскӧй да полицейскӧй шинельяс складкаясын.
Вот найӧ вӧнь саяныс сабляяса да револьверъяса сарскӧй мирмидонъяс, кодъяс стрӧга видзӧдлывлӧны на бокті прӧйдитысь кык приятель вылӧ.
Но Андрей бура тӧдіс, мый найӧ регыдджык арестуйтасны юркарысь джын олысьяссӧ, кык татшӧм весёл да тӧждысьтӧм том мортлысь, кыдзи сійӧ да Жорж, мый-нибудь подозрительнӧйӧс аддзытӧдз войдӧр.
Положениелӧн комичностьыс дзикӧдз ныждіс збыль ӧпасность сознайтӧм.
Жорж оліс Гагаринскӧй улича вылын, кӧні занимайтіс кык жыръя да передньӧя ичӧтик квартирка.
Сэні вӧлі тырмымӧн места кыклы, и ёртъяс решитісны овны ӧтлаын вежон либӧ дырджык, кытчӧдз Андрей оз аддзы аслыс прамӧй помещение.
Революционеръяслӧн вӧлі правилӧ — не овны ӧтлаын, тайӧс кӧ оз требуйтны «делӧвӧй» соображениеяс, мӧд ногӧн ӧтисӧ арестуйтӧм вайӧдіс эськӧ мӧдсӧ дзик весьшӧрӧ гибнитӧмӧ.
Кор Андрей бырӧдіс кузь туйлысь став следъяссӧ, Жорж нуӧдіс сійӧс «конспиративнӧй патераӧ», кытысь пыр позьӧ вӧлі суны организациялысь кык-ӧ-куим членӧс.
Сэсся найӧ ӧтлаын пырисны минут кежлӧ ёртъясыс ордӧ, кодъяс олісны матын, а делӧяссӧ вештісны мӧд лунӧдзыс.
Сідзикӧн налы удайтчис бӧрсӧ гортас воны водз.
Найӧ дырджык кӧсйисны сёрнитны аскежын: налы колӧ вӧлі мӧда-мӧдсӧ зондируйтыштны унатор кузя.
Андрейлы быть колӧ вӧлі юасьны, а Жоржлы — висьтавны выль йӧз да выль условиеяс йылысь, кодъяс пӧвстын локтысьлы ковмас действуйтны.
Найӧ дыр да серьёзнӧя сёрнитісны, и Андрей то возражайтліс, то кывзіс, аслас друг сведениеясӧн пӧльзуйтчыны зільӧмӧн.
— Политика йылысь талун кежлӧ тырмас, — шуис сійӧ, медбӧрти, кор став колана юалӧм йылысь лои паськыда сёрнитӧма вит час чӧжся кыпыд сёрниӧн.
— Висьтав тэ меным ӧні ас йывсьыд.
Жорж ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ жыр кузя, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, век на ещӧ серьёзнӧй юалӧмъяс йылысь думайтӧмӧн.
— Мыйсянь заводитны?
Ӧд тайӧ кузь история, — шуис сійӧ.
— Самӧй заводитчӧмсяньыс.
Ме ӧд тэ йылысь нинӧм ог тӧд, сыысь кындзи, мый вӧлі печатайтӧма тэӧн, а ӧд тайӧ, сӧгласитчы, зэв этша.
— Сідзкӧ тэ тӧдан пӧшти ставсӧ, — вочавидзис Жорж.
— Но тэ ӧмӧй эн гиж мый-нибудь ещӧ, печатайтӧмсьыд ӧтдор?
Мый-нибудь мӧдногаӧс? — юаліс Андрей.
Сійӧ намекайтіс кывбуръяс вылӧ, кодъясӧс Жорж гижис революционнӧй партияса публицистлӧн прозаичнӧйджык да сьӧкыдджык обязанностьяс костъясын.
— Зэв этша, — вочавидзис Жорж, — пӧшти нинӧм эсійӧ ичӧтик сборникыс бӧрын; тэ сійӧс тӧдан.
Бӧръя каднас ме уна уджалі том йӧз кружокъясын.
— Да?
И кутшӧм впечатление тэнад лои?
Меным заграницаын унаӧн висьтавлісны, мый том йӧз кутісны лоны зэв практичнӧйӧн да филистерскӧйӧн.
— Век помся норасьӧмъяс близорукӧй да малодушнӧй йӧзлӧн!
Олӧмлӧн ыджыд небӧгысь найӧ нинӧм оз аддзыны, лякӧссьӧм полеясысь кындзи! — пӧся вочавидзис Жорж.
Сійӧ висьталіс аслас собственнӧй наблюдениеяс йылысь, кодъяс вайӧдісны сійӧс дзик мӧд, вывті нин радлана заключениеясӧ, да гарыштіс, пример вылӧ, аслас том ёртъяс пӧвстысь ӧткымынъяслысь нимъяссӧ.
— Тэд колӧ накӧд тӧдмасьны, — шуис сійӧ.
— Ме эска, мый тэ сӧгласитчан мекӧд.
Некымын кывйӧн сійӧ характеризуйтіс на пиысь быдӧнӧс, вӧчис тайӧс, колӧ шуны, тэрмасьӧмӧн, кыдз быттьӧ тэрмасис вуджны торъя нин интереснӧй сюжет вылӧ.
— Тані эм ӧти ныв, сыкӧд меным тэнӧ зэв окота тӧдмӧдны, — водзӧ висьталіс сійӧ, Андрей дорӧ диван вылӧ пуксьӧмӧн.
— Сійӧс шуӧны Татьяна Григорьевна Репинаӧн, нималана адвокатлӧн ныв, — вывті исключительнӧй ныв.
— Тэнад положительнӧй талант, — пасйис Андрей, — аддзавны вӧвлытӧм да исключительнӧй натураясӧс, торйӧн нин нывъяс пӧвстысь.
— Овлӧ и сідз, мый оз позь ӧшыбитчыны.
Мый шуны Репина йылысь, то сійӧ, збыль, замечательнӧй личность.
— Кымын арӧс сылы? — юаліс Андрей.
Тайӧ вӧлі слабӧй пункт Жорж панегирикаын, и сійӧ тайӧс тӧдіс.
— Сылы дас ӧкмыс арӧс, — вочавидзис сійӧ наросьнӧ небрежнӧя.
— Но мый нӧ сэсся таысь?
— Сійӧ мича, ме чайта?
Жорж эз вочавидз.
Сылӧн кымӧсас лои пӧперега характернӧй чукыр, коді сетіс сылы доймӧмӧдз воӧм дӧсадалысь выражение.
— Эн лӧгась, — тэрмасис извинитчыны Андрей, сійӧс киӧдыс кутӧмӧн.
— Ме эг кӧсйы шуны нинӧм лёксӧ.
Ӧд шуласны жӧ, мый чужӧм — сьӧлӧмлӧн рӧмпӧштан, — содтіс сійӧ, ас пытшсьыс шутитыштны кӧсйӧмсӧ пӧдтыны кужтӧг.
Жорж эз кужлы лӧгасьны, и первой дружескӧй кыв сайкӧдіс сійӧс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис, кокъяссӧ лэпталӧмӧн пуксис диван вылӧ, медым видзӧдны Андрейлы веськыда синмас, да заводитіс ыджыд да красноречивӧй речь Танялӧн нравственнӧй да умственнӧй способностьяс йылысь.
Медся ёна сійӧс чуймӧдіс нывлӧн способностьыс вына энтузиазм дорӧ, кодӧс йитӧма практическӧй деятель стӧчлункӧд да хладнокровиекӧд.
Сылӧн вӧліны вождьлӧн задатокъяс, и сылысь вынсӧ оз чинтыны сылы лӧсялана нывбаба вӧрас да грация.
Ставсӧ тайӧс Жорж доказывайтіс ёна сьӧлӧмсяньыс да трогательнӧй убежденностьӧн.
Андрей кывзіс сылысь скептическӧй, но сочувствующӧй нюмӧн.
Сійӧ эскис, мый <rus>по крайней мере</rus> дас письыс ӧкмыс пайыс сыын, мый висьталіс Жорж, вӧлі сійӧ озыр воображениелӧн плод.
Жоржлӧн вӧлі зэв нежнӧй сьӧлӧм но сылы оз вӧлі тырмыны симпатияяс гаммаын шӧр нотаяс.
Йӧзкӧд волысьӧмъясын сійӧ ӧдйӧ волывліс ёна радлӧмӧдз либӧ дзик веськодьвыйӧдз.
Сійӧ частӧ ӧшыбайтчывліс йӧз йылысь аслас суждениеясын, кӧть претендуйтліс йӧзӧс тӧдӧм вылӧ.
Сійӧ и збыльысь тӧдліс найӧс ас могыс, кӧть сы мӧвпъяс вылӧ оз позь вӧлі пуктысьны.
Но Андрей, кодлӧн вӧлі симпатияяслӧн нормальнӧй гамма, радейтіс ассьыс другсӧ ёнджыкасӧ буретш тайӧ домавны позьтӧм чувствояссьыс.
Сійӧ радпырысь констатируйтіс, мый Жорж зэв этша вежсьӧма.
— Да, — шуис сійӧ сералігтыр, — тӧдмӧд менӧ непременнӧ тэнад том приятельницаыдкӧд.
Дасӧд пайыс кӧ сыын, мый тэ висьталан сы йылысь, — збыль, то сійӧ — аслас поколениелӧн дзоридз.
Кӧні тэ сыкӧд аддзысьлывлан?
Студенческӧй собраниеяс вылын али батьыс керкаын?
— Ми ӧкуратнӧя паныдасьлывлам собраниеяс вылын, но ме да Зина мукӧддырйи пукавлам Репинъяс ордын.
Сійӧ оз пов принимайтны аслас ордын нелегальнӧйясӧс.
Ме думайта, мый тэныд медся бур аддзысьлыны Татьяна Григорьевнакӧд сы ордын гортас.
Андрей сӧгласитчис Жоржкӧд.
Сылы сідзжӧ окота вӧлі тӧдмасьны Репинкӧд, и сійӧ рад вӧлі, мый татшӧм туз миян дор.
— Таын ме абу уверен, — шуис Жорж.
— Ме некыдз ог вермы стӧча тӧдмавны сылысь мӧвпъяссӧ.
Зина сійӧс тӧдӧ бурджыка да зэв бур мӧвпа сы йылысь.
Абу некутшӧм сомнение толькӧ, мый Репин сьӧкыд случайясын вӧвлі миянлы зэв пӧлезнӧй.
Жорж вайӧдіс некымын пример Репинлысь сьӧмӧн вель ыджыд жертвуйтӧмъясысь.
— Сійӧ, тыдалӧ, зэв озыр морт, — пасйис Андрей.
— Да, сійӧ состоятельнӧй морт, — вочавидзис Жорж.
— Но ӧдвакӧ сійӧ ӧтнас сетӧ став тайӧ сьӧмсӧ.
Таня озыр ачыс.
Сылӧн лоас ыджыд состояние, кор сійӧ воӧдчас тыр арлыда мортӧдз: мамыс кузя кутшӧмкӧ наследство, кажитчӧ, — ме бурасӧ ог помнит.
Дерт, — содтіс сійӧ небыд, мечтательнӧй гӧлӧсӧн, — сійӧ ачыс — партиялы ёна ыджыдджык аддзӧмтор, сылӧн став сьӧмыс дорысь!
Андрей тэрыба бергӧдіс юрсӧ Жоржлань, но эз вермы видзӧдлыны сылы синмас.
Найӧ видзӧдісны пространствоӧ, кыдз быттьӧ мыйкӧ ылысь аддзӧмӧн.
Андрей шуис ёна тӧдчана «гм!» да решитіс воспользуйтчыны первой случайӧн, медым тӧдмасьны тайӧ шоча аддзывлан нылыскӧд.
«Дерт, — думайтіс сійӧ, — Жорж да сійӧ вермасны лоны бур ёртъясӧн, и нинӧм унджыкыс.
Татшӧм энтузиастлӧн, кыдзи Жорж, дружбалӧн границаясыс торъя кузьӧсь.
Но век жӧ сёрни ногас да чужӧм выражениеяс, кор сійӧ сёрнитіс ныв йылысь, тӧдчис мыйкӧ пырся дружбаысь ёнджык.
Андрейлы окота лои найӧс аддзывны ӧтлаын, медым решитны кутшӧм-сюрӧ сомнениеяс да весиг опасениеяс.
Збыльысь, сійӧ эз тырвыйӧ юклы мӧвпъяссӧ аслас ӧткымын ёртъяслысь, кодъяс утверждайтлісны, мый общественнӧй деятельяслы колӧ ӧткажитчыны радейтчӧмысь; но век жӧ сійӧ лыддис, мый ёна бурджык сулавны ылынджык «тайӧ йӧйталӧмъяссьыс».
Ӧні кӧ Жорж сюри, то нинӧмӧн сійӧс поздравитны, ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый сылӧн избранницаыс — светскӧй ныв да бергалӧ, тыдалӧ, дзик мӧд обществоын.
VI-ӧд глава
СОРА КОМПАНИЕ
Репин вочавидзис аслас нывлы юалӧм вылӧ, мый зэв рад лоас аддзывны Андрейӧс ас ордас.
Но колис дзонь куим вежон сыӧдз, кор Андрейлы удайтчис воспользуйтчыны тайӧ корӧмнас.
Зина сійӧ каднас бӧр воис Дубравникысь сэтшӧм омӧль юӧръясӧн, мый ставныслы, тшӧтш и аслыс да Андрейлы, колӧ вӧлі сӧгласитчыны, мый недыр кежлӧ, <rus>по крайней мере</rus>, Борисӧс мездӧм кузя быдсяма попытка колӧ эновтлыны.
Сы вӧсна мый Зина кӧсйис сёрнитчыны Репинкӧд, — найӧ пыр жӧ интересуйтчисны тайӧ делӧӧн, — то и вӧзйис Андрейлы мунны на ордӧ ӧтлаын.
Сідзикӧн адвокат патераын колӧ вӧлі чукӧртчыны рытнас «нелегальнӧйяслӧн» дзонь компание.
Андрей оліс ӧні торйӧн, Пескиын, Зинасянь неылын, сідз мый налы кокни вӧлі мунны ӧтлаын.
Жоржӧс сы вӧсна вӧлі мездӧма обязанностьысь колльӧдны ассьыс другсӧ, мый кажитчис сылы дзик тырмана помкаӧн, медым мӧдӧдчыны мукӧдсьыс водзджык.
Стӧч квайт часын, кор сійӧ вӧлі тӧдӧ, мый Репинлӧн семьяыс толькӧ на помаліс ӧбед бӧрса кофе, сійӧ нин личкис электрическӧй звоноклысь пуговица найӧ элегантнӧй патераын Конюшеннӧй улича вылын.
Сійӧ муртса удитіс юавны, гортасӧсь-ӧ господа, кыдзи кутісны кывны орчча жырйын тэрыб кокшыяс да Таня ачыс, нюмъялігтыр, петіс да сійӧс чолӧмаліс кияссӧ дружескӧя кутлӧмӧн.
Сійӧ вӧлі грациознӧй брюнетка, ёна тӧдчана синкымъяс улас ыджыд сьӧд синъяса да мича, кӧть неуна ыджыдкодь вома.
Сылӧн ловъя, оригинальнӧй чужӧмыс вӧлі нето, медым вывті мича, но очаровательнӧй, кор сійӧ нюмъяліс.
— Толькӧ ті! — шуис сійӧ шутливӧй разочаруйтчӧмӧн.
— Толькӧ ме, Татьяна Григорьевна, — вочавидзис Жорж, — но энӧ отчаивайтчӧй, мукӧдыс регыд локтасны.
Сійӧ пыртіс Андрейӧс столӧвӧйӧ, кӧні найӧ суисны Танялысь батьсӧ, — ыджыд, дзор тошка, ар ветымын вита мортӧс, и бархатнӧй жакеткаа да каштановӧй кузь юрсиа, художник сяма том мортӧс.
Тайӧ вӧлі Николай Петрович Криволуцкий, Петыркарса высшӧй учебнӧй заведениеяс пиысь ӧтиын профессор да Репинлӧн бур друг.
Пырся чолӧмалӧмъяс бӧрын Криволуцкий выльысь паніс орӧдлӧм сёрнисӧ пчеловодство кузя императорскӧй обществоса, кӧні сійӧ вӧлі секретарӧн, реакционнӧй да либеральнӧй партияяс костын воча зурасьӧм матысьмӧм йылысь.
Репин да сійӧ, тыдалӧ, зэв ёна интересуйтчисны тайӧ предметнас, и Репин сьӧлӧмсяньыс сераліс, проделкаяс йылысь кывзігӧн, кодъяс вылӧ лэдзсьылісны реакционеръяс, медым обеспечитны аслыныс унджык гӧлӧс председательӧс воан бӧрйысьӧмъяс дырйи.
Вежливость ради Таня да Жорж петкӧдлісны вид, мый найӧс тшӧтш жӧ интересуйтӧ тайӧ сёрниыс, но регыд кутісны сёрнитны асланыс делӧяс йылысь.
Таня юаліс, мый йылысь вӧлі сёрниыс медбӧръя студенческӧй собрание вылын, кытчӧ сійӧ эз веськав.
Жорж висьталіс да ачыс юаліс, дасьтіс-ӧ сійӧ ассьыс рефератсӧ мӧд собрание кежлӧ.
— Да, ме гижи.
Но артмис сэтшӧм лёк, мый ме, буракӧсь, дзик ог решитчы лыддьыны.
Жаль, мый ме эг бӧрйы мыйкӧ кокньыдджыкӧс.
— Быд заводитӧм сьӧкыд, — шуис Жорж.
— Но, вермас лоны, уджыс артмис бурджык, тіян чайтӧм серти.
Петкӧдлӧй сійӧс меным.
— Радпырысь, но ме надейтча, мый и тіянлы сійӧ оз кажитчы.
Сійӧ нуӧдіс Жоржӧс аслас жырйӧ, кӧні изящнӧй ичӧтик письменнӧй пызан вылын куйліс ӧкуратнӧя гижӧм, бура вурӧм, паськыд полеяса тетрадь.
Сійӧ сетіс тетрадьсӧ том мортлы.
Жорж перйис зепсьыс карандаш да пуксис лыддьыны делӧвӧй вида морт моз, коді велалӧма видлавны рукописьяс.
Улӧс вылын нюжӧдчӧмӧн, немӧй, быттьӧ чери, Таня забавнӧя зэлӧдчӧмӧн эз вештыв синсӧ Жорж вылысь.
Сылы эз вӧв окота, медым Жорж лыддис сійӧс бӧбӧн, но сылӧн первой опытыс вӧлі сэтшӧм лёк, мый сійӧ нинӧм мӧдторсӧ и виччысьны эз вермы.
Найӧ вӧліны тӧдсаӧсь толькӧ на некымын тӧлысь, но ёна нин зэв дружитчисны.
Том ныв некор эз овлы татшӧм тыр да унапӧлӧс олӧмсӧ, кыдз Жоржкӧд паныдасьӧм кадсянь.
Кор, некымын во сайын, Зина, коді сӧмын на пышйис тюрьмаысь, локтіс сы ордӧ гортас, сійӧ волнуйтіс Танялысь том мӧвпсӧ, сылы дзик выль мир восьтӧмӧн.
Но сэки сійӧ вӧлі дзик на нывка, и таинственнӧй мирыс, кӧні оліс Зина, нето повзьӧдліс, нето интересуйтіс сійӧс.
Ӧні сійӧ тӧдіс сійӧс бурджыка, и сылы сьӧлӧм вылас вӧлісны Зиналӧн приятельясыс.
Ӧти собрание вылын сійӧ тӧдмасис Жоржкӧд, да сійӧ регыд займитіс главнӧй местасӧ сы умственнӧй олӧмын.
Сылысь кывзігӧн, ныв кыліс выль вынъяс содӧм.
Жорж эз леститчы сылы и, дерт, эз шу сылы ни ӧти комплимент.
Найӧ поколение пиысь некод, коді сэтшӧм пӧся дорйыліс нывбабалысь праваяс, эз лэдз эськӧ тайӧторсӧ, да и быд ныв лыддис эськӧ комплиментъяссӧ пошлость пыдди.
Жорж эз дӧзмӧдлы сійӧс сы йылысь, Таня йылысь, сёрниясӧн.
Татшӧм сёрнияссӧ сійӧ видзис аслас матыса ёртъяслы, кодъяслысь сійӧ сьӧдӧдіс пельяссӧ сыӧн восьтӧм нывлысь став шоча овлана качествояссӧ подробнӧй анализӧн.
Но сійӧ вӧлі сэтшӧм чукйӧн тырӧма сы йылысь мӧвпъясӧн, мый тайӧ сетліс асьсӧ тӧдны, мый йылысь кӧть мед сійӧ эз сёрнитлы.
Андрей йылысь да найӧ аддзысьӧм радлун йылысь Танялы висьтавлігӧн, сійӧ эз вермы дзебны, мый унаысь беседуйтліс сы йылысь аслас другкӧд.
Кор сёрниыс мунліс кружок йылысь, кӧні найӧ Танякӧд кыкнаныс сулалісны, то, сылы аслыс казявтӧг, вӧліны ичӧтик намекъяс нывлӧн тыдавтӧм качествояс вылӧ да сы революционнӧй талантъяс вылӧ.
Кӧть Таня протестуйтліс да зілис не эскыны Жорж кывъяслы, но эз вермы не радлыны да не чувствуйтны благодарность сыысь, мый татшӧм замечательнӧй морт, кыдзи сылӧн выль тӧдсаыс, сэтшӧм бур мнениеа сы йылысь.
Жорж кажитчыліс сылы благороднӧй делӧ вӧсна косясьысь да сійӧ делӧлы свободаӧн да олӧмӧн рискуйтысь доблестнӧй рыцарь ореолын.
Таня эскис, мый на костын артмӧм отношениеясыс — чистӧ дружескӧй характера.
Аслас мичлун да, содтӧд, озырлун дырйи Танялӧн вӧлі уна поклонник, но нинӧм найӧ поведение вылӧ скодитанасӧ сійӧ эз приметит Жоржын.
Жорж обращайтчис сыкӧд, кыдзи ёрткӧд, ухаживайтӧм вылӧ некутшӧм намектӧг.
Мукӧд дырйи Танялы вӧчавліс замечаниеяс и век шулывліс веськыда синмас, кор лыддьывліс сійӧс неправӧн.
Та вӧсна сылы обществоын вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, да сӧмын ёнджыка сійӧ донъявліс сылысь виччысьӧмӧн сюся шуӧм ошкӧмъяссӧ.
Таня кокниа ышловзис, кор Жорж, гижӧдсӧ лыддьӧм бӧрын, шуис сылы, мый рефератыс абу лёк.
Карандашӧн некымынлаті пасъялӧмӧн сійӧ индіс, кыті колӧ вӧчны неыджыд перестановкаяс да чинтыштавны.
Найӧ сёрни шӧрӧ пырисны Зина да Андрей.
Зинаӧс аддзигӧн том ныв пыр жӧ вунӧдіс аслас реферат йылысь, Жорж йылысь да свет вылас став йывсьыс, аслас шудтӧм друг кузя шоглы страстнӧя сочувствуйтан ӧзйӧмла.
Сійӧ тӧдіс, кутшӧм ёна Зина радейтіс Борисӧс, да ӧні аддзис сійӧс медводдзаысь Дубравникӧ сійӧ удайтчытӧм ветлӧм бӧрын.
Юалана да повзьӧм видзӧдласӧн ыджыд выразительнӧй синъясын Таня уськӧдчис пӧдруга дорӧ да кутіс окавны сійӧс ныв экспансивностьӧн.
Но том нывбабалӧн мича чужӧмыс кольліс спокойнӧй да эз петкӧдлы некутшӧм волнуйтчӧм.
Тайӧ минутнас на вылӧ кыкнан вылас видзӧдігӧн позьӧ вӧлі чайтны, мый Таня воштӧма матыса мортӧс, да Зина воӧма бурӧдны сійӧс.
Зиналӧн пыдӧ вӧйӧм руд синъясыс Танялысь волнуйтчан да состраданиеӧн тыр видзӧдлассӧ встретитісны зэв чорыда.
Сылӧн волнистӧй визьӧн петкӧдчысь юрсинас сайӧдӧм изящнӧй плешкыс эз вӧв букыд; радлана нюмыс висьталіс, кутшӧм лӧсьыд сылы аддзыны Таняӧс.
Таня чувствуйтіс успокоитчӧм.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі успокоитчыны.
Шогсьӧм да жалитӧм оз йитчыны том кадся оптимизмкӧд.
— Григорий Александрович, надейтча, гортын? — юаліс Зина.
— Да, папа сёрнитӧ Криволуцкийкӧд.
Ми пышйим татчӧ, медым не мешайтны налы асланым больгӧмӧн, — шуис Таня.
— Ӧні, кор ми сэтшӧм унаӧн, ми смела вермам гымыштны на вылӧ.
Жорж представитіс сылы Андрейӧс.
— Тайӧ менам ёрт, Татьяна Григорьевна.
Кора радейтны да жалуйтны, — шуис сійӧ.
— Непременнӧ постарайтча, — вочавидзис том ныв, кисӧ нюжӧдіс Андрейлы, кодӧс чуймӧдіс аслас лӧсьыд статя моданас.
Вӧлӧмкӧ, Репин да Криволуцкий ас кежаныс пукалӧны кабинетын, тшын кымӧр пытшкын.
Андрейӧс, удобство ради, вӧлі представитӧма Петров ним улын, кӧть, дерт, сылӧн прамӧй нимыс вӧлі тӧдса и Репинлы и Криволуцкийлы, коді наросьнӧ локтіс, медым тӧдмасьны сыкӧд.
Олӧма адвокат сьӧлӧмсянь примитіс Андрейӧс.
Важ эмигрантъяс пӧвстын Репинлӧн вӧлі кымынкӧ томдырся друг, и сылы окота вӧлі тӧдны, кутшӧма налы овсьӧ йӧз муын.
Андрей на пӧвстысь ӧткымынъясӧс тӧдіс личнӧ, а мукӧд йылысь кывліс общӧй ёртъяссяньыс.
Заграницаын роч эмигрантъяс абу унаӧн, да на пиысь пӧрысьджыкъясыс, кодъяс лыдын вӧліны Репинлӧн ёртъясыс, ставыслы вӧліны тӧдсаӧсь.
Найӧ ёна уджалісны, быдӧн аслас направлениеын, кодъяс ёнджыкасӧ торъявлісны политическӧй несогласиеясӧн.
Ӧтикъяс вӧліны бодрӧйӧсь да дзоньвидзаӧсь мӧдъяс эз.
Вот ставыс, мый позьӧ вӧлі юӧртны вель ӧтсяма на олӧм йылысь.
— Пола, мый олӧмыс тані тіянлы кажитчас вывті ӧтсямаӧн, — шуис кӧзяин.
Бурысь нюмдылӧм петкӧдчыліс сылӧн кыз паръяс вылас да ӧдйӧ бӧр воши, колис пӧрысь адвокатлӧн резкӧя тӧдчысь визьяса тӧлка чужӧм вылӧ джуджыд мӧвпа серьёзнӧй выражение.
Сёрниыс лои ӧтувъя.
Репин вӧвлӧма Швейцарияын Герцен кадъясӧ да казьтыліс бур впечатлениеяс йылысь, кодъяс кольлісны сэні олӧмысь.
— Кутшӧм сьӧкыд контраст тіянлы — шуис сійӧ, тыр мездлун дорӧ дыр кежлӧ велавлӧм бӧрын друг лоны тайӧ шудтӧм канмуын, кӧні кыв оз позь шуны, жандармъяс лапаӧ веськавны рискуйттӧг.
— Контрастыс, дерт, ыджыд, — сӧгласитчис Андрей.
— Но ме личнӧ этша страдайта сыысь, меным, шуны кӧ, лӧсьыдджык овны тані, сэтӧн дорысь.
Репин эскытӧг качайтыштіс юрнас.
Сылӧн вӧрзис сьӧлӧмыс, пӧшти яналыштіс, вынӧн да энергияӧн тыр тайӧ том мортсӧ аддзигӧн, коді локтӧма Европа мӧд помсянь шпионъясӧн да полицияӧн тыр тайӧ ужаснӧй карас, медым мынтысьны олӧмӧн прекраснӧй мечта вӧсна.
Сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ да сы ёртъяс вылӧ да бара качайтыштіс юрнас.
— Энӧ висьталӧй тайӧс, — шуис сійӧ.
— Овны пырся опасениеяс улын, не имеитны ни ӧти минут спокой да лунтыр безопасность сознайтӧм, садьмыны войын аслыссяма быд шаркнитӧмысь мӧвпӧн, мый вот-вот локтас тіян медбӧръя час, — тайӧ колӧ лоны ужаснӧ!
Репин висьталіс ассьыс кывъяссӧ сэтшӧм эскӧдана тонӧн, да сыӧн серпасалӧм жугыль картинаыс збыльторсьыс вӧлі сэтшӧм ылын, мый найӧ, кодъясӧс сійӧ гараліс, кутісны гажаа серавны.
— Прӧститӧй, — извинитчис Андрей, — но ті серпасаланныд тайӧ вывті сук краскаясӧн.
Репин ньӧти эз ӧбидитчы, а регыдджык интересуйтчис, кыдзи морт природалӧн наблюдатель.
Чистосердечнӧй серамлӧн кутны вермытӧм взрыв вӧлі быдсяма доказательствоясысь убедительнӧйджык.
— Неужели ті менӧ кӧсъянныд эскӧдны, мый опасностьяс, кодъяс кытшалӧны тіянӧс быд воськолын, тіянлы нинӧмтор? — юаліс сійӧ, шензьӧмӧн гӧгӧр видзӧдігтыр.
Зина пукаліс Репин гӧгӧр артмӧм кытш джынйын медся помас, и Репин ассьыс видзӧдлассӧ сувтӧдліс меддыр сы вылӧ, кыдз быттьӧ общӧй юалӧмыс инмис ёнджыкасӧ сылы.
— Вывті нин частӧ овлӧны тайӧ опасностьясыс, Григорий Александрович.
Морт велалӧ быдтор дорӧ, шудтӧм вылад, — шуис Зина, да шог вуджӧр мелькнитіс сы чужӧм кузя.
Прӧститны позьтӧм оплошность вӧлі Дубровникын лоӧм трагедиялӧн главнӧй помкаӧн, код вӧсна мынтысис Борис.
Но тайӧ вуджӧрыс вошис сідз жӧ натуральнӧя, кыдзи и петкӧдчыліс, да сылӧн руд синъясыс бара видзӧдісны ясыда да чорыда.
Кӧть сылӧн сознаниеыс неважӧнся да сьӧкыд воштӧм кузя эз эновтлы сійӧс ни ӧти минут кежлӧ, но оз позь вӧлі водзвыв чайтны, медым сылӧн ортсыса спокойствиеыс вӧлі только маскаӧн.
Сійӧ гӧлӧслӧн быд шы, сылӧн мича чужӧмас быд черта лолалісны сэтшӧм искренностьӧн, мый весиг сылӧн стоицизмыс должен вӧлі лоны естественнӧйӧн, а не наросьнӧ лэдзӧмӧн.
Тайӧ сідз жӧ вӧлі важӧн нин шедӧдӧм привычкалӧн результат.
Мирын, кӧні оліс Зина, куим морт пиысь ӧтилӧн, <rus>по крайней мере</rus>, пыр нин сьӧлӧмыс потласьліс татшӧм шудтӧмлунъяс вӧсна.
Олӧмыс эськӧ лои позьтӧмӧн да налӧн уджыс эськӧ дзикӧдз эз кут мунны, эз кӧ эськӧ найӧ владейтны асланыс нервъясӧн.
Зина тайӧ рытнас эз вӧв варовитан настроениеа, но сійӧ тшӧтш беседуйтіс сэтшӧм прӧстӧя да естественнӧя, кыдзи сійӧ нуӧдліс быдлунъя олӧмын пырся обязанностьяс.
Сійӧ дорйис Андрейӧс, кор сійӧ старайтчис сетны кӧзяинлы правильнӧйджык гӧгӧрвоӧм «нелегальнӧйяс» олӧм йылысь, да сераліс, кор Жорж босьтсис доказывайтны, мый только «нелегальнӧйяс» и пӧльзуйтчӧны, — мукӧд дырйи, <rus>по крайней мере</rus>, — законъяс тыр покровительствоӧн.
— Босьтӧй асьтӧ, например, — шыасис сійӧ Репин дорӧ.
— Уверенӧсь-ӧ ті, мый талун жӧ войнас полиция оз лок тіян ордӧ гортад?
Ті вӧтлінныд гусясьысь конторщикӧс, и сійӧ вермас водзӧс мынтыны тіянлы, тіянӧс террористъясӧс дзеблалӧмын мыжалӧмӧн; ті мый-нибудь шуанныд веськӧдлан котырлы паныд, и та йылысь донеситісны Коймӧд отделениеӧ; ті уна во сайын гижлінныд приятельыдлы, кодӧс ӧні арестуйтісны да сы ордысь аддзисны тіянлысь письмӧтӧ.
Став тайӧторйыс ӧмӧй тіян сайын эз вӧв?
Репин извинитчис аслас поступокъясын.
— Сідзкӧ, тіян ногӧн оз позь узьны спокойнӧя, — водзӧ нуӧдіс Жорж, — сы вӧсна мый вермасны арестуйтны талун жӧ войнас, а аски ті нин лоанныд Кардорӧ нуан туй вылын, либӧ мӧдлаын, ылынджык да омӧльджык местаӧ нуан туй вылын.
Адвокат нюмъялӧмӧн вочавидзис, мый сійӧ надейтчӧ, — мый нинӧмтор сэтшӧмыс сыкӧд оз ло, но мый, дерт, ручайтчыны оз позь.
— А ми вермам! — горӧдіс Жорж шутитана торжествуйтӧмӧн.
— Миян став грекъяс бырӧны, кор ми шыбытам биӧ важ паспортъяснымӧс да петам выль паспортъясӧн.
Паспортыд кӧ сӧмын бур да пельтӧ ёся кутан, то позьӧ овны сьылігтырйи.
Ме регыд кута праздничайтны менам нелегальнӧй олӧмлысь нёльӧд во.
— Тэ, сідзкӧ, олін кык срок кодкӧ-нибудь мӧд тшӧт вылӧ, — шуис Андрей.
— Арталӧма, мый нелегальнӧйяс шӧркодя олӧны кык воысь не унджык.
— Позьӧ куимӧдз нюжӧдны, не кӧ дышӧдчыны паспортъяс вежлавны, — пасйис Андрей ёнджыкасӧ аслас назиданиелы, сы вӧсна мый некод эз кыв сылысь пыдысянь мӧвпыштӧм замечаниесӧ.
Корисны чай юны, и ставӧн чеччисны да мӧдісны столӧвӧйӧ.
— Зинаида Петровна, — шуис Репин, — меным колӧ мыйсюрӧ йылысь юавны тіянлысь,
виччысьыштлӧй ӧти минут.
Таня, — содтіс сійӧ, — ысты миянлы чайсӧ татчӧ.
Репинлы окота вӧлі тӧдмавны делӧлысь положение да сы мужик йылысь став подробностьяссӧ да юавны, оз-ӧ вермы сійӧ лоны мыйӧн-нибудь пӧлезнӧйӧн.
Зина вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый йылысь сійӧ думайтӧ.
Зиналы нинӧм вӧлі висьтавны Репинлы аслас делӧ йылысь, — сійӧ эз вӧрзьыв местасьыс, но сылы окота вӧлі тӧлкуйтыштны адвокаткӧд аскежын.
Колӧ вӧлі кутчысьны Поливанов чойяс делӧ бердӧ.
Найӧс сӧгласӧсь вӧліны лэдзны пӧрука вылӧ тюрьмаын кык во пукалӧм бӧрын, сы вӧсна мый эз вӧвны некутшӧм доказательствояс найӧс мыждӧмын.
Быть колӧ вӧлі ӧні жӧ аддзыны кык бур поручительӧс, сы вӧсна мый нывъяслӧн, кыдзи юӧртісны, зэв слаб дзоньвидзалунныс.
Зина надейтчис, мый Репин босьтас ас вылас ручательство ӧтиыс вӧсна да постарайтчас аддзыны поручательӧс мӧдыслы.
Таысь кындзи сійӧ кӧсйис юавны сылысь, оз-ӧ позь тӧдмавны прокурорлысь, мый лои судитӧмъяскӧд медбӧръя политическӧй процессын.
Найӧс мӧдӧдісны код тӧдас кытчӧ.
Столӧвӧйсянь кылісны томйӧзлӧн гажа гӧлӧсъяс да серам.
Жорж кутіс вензьыны Криволуцкийкӧд профессорлӧн радейтана предмет йылысь, коді утверждайтіс, мый кытчӧдз роч крестьянстволӧн став массаыс оз пӧр капиталистъяс нартитӧмлы подвластнӧй пролетариатӧ, сэтчӧдз абу лача Рочмуын рабочӧй движение вылӧ.
Жорж вензис, а мукӧд кыкыс кывзісны: Таня — новичок вниманиеӧн чукӧртчӧмӧн, профессорлысь пыдія мӧвпыштӧм разглагольствованиеяссӧ гӧгӧрвоны зільӧмӧн, Андрей-учёнӧй доктринёрство тайӧ выль типсӧ любопытствоӧн наблюдайтігтыр.
Кадысь кадӧ сійӧ сеталіс юалӧмъяс Криволуцкийлы, аслас друглы век жӧ спорын главнӧй роль сетӧмӧн.
Жорж вӧлі зэв бур полемист, да сылӧн замечательнӧй паметьыс сетліс сылы позянлун помнитны аслас оппонентлӧн кузь речьяслысь став подробностьяссӧ.
Андрей сюйыштіс некымын кыв, но сёрни дорӧ интересыс регыд сылӧн кӧдзаліс; сы пытшкын эз вӧв рочьяс пӧвстын паськалӧм тайӧ споръяс дорӧ окоталуныс, мыйын петкӧдчӧ налӧн нормальнӧй петан туйсӧ аддзытӧм энергияыс.
Сійӧ рад лои, кор Зина, коді помалӧма адвокаткӧд конфиденциальнӧй сёрнисӧ да, тыдалӧ, сы результатъясӧн дӧвӧльнӧй, тыдовтчис ӧдзӧсӧд.
Репин локтіс сы бӧрся.
— Но, мый, кыдзи делӧясыс? — юаліс сійӧ вензьысьяслысь.
— Решитінныд нин Рочмулысь судьбаяссӧ, али мый-нибудь колис на сомнение улын?
Пӧперега чукыр — удовольствие признак — артмис Жоржлӧн плеш вылас, ассьыс дӧсадасӧ кутны вермытӧдз войдӧр.
Сійӧ эз радейтлы тайӧ шутитана тонсӧ.
Андрей, мӧдарӧ, вӧлі зэв дӧвӧль да висьталіс Репинлы, кутшӧм тупикӧ йӧршитіс Рочмуӧс сылӧн учёнӧй другыс.
Локтісны выль гӧсьтъяс — Орест Пудовиков, литератор, аслас гӧтыркӧд — да панісны мӧдпӧлӧс сёрни.
Но Андрей эз участвуйт сёрниас.
Сійӧ ӧтувтчис Зина да Таня дорӧ.
— Отсыштӧй меным кутны сійӧс миянкӧд ещӧ неуна, — шыасис сы дорӧ Таня.
Ӧні, кор Зина лӧсьӧдчис мунны, нывлы юрас воис, мый сылӧн спокойлуныс вӧлі асьсӧ кутны вермӧмла, а эз судьбалы покоритчӧмла результатӧн.
Сійӧ видіс асьсӧ Зина шог дорӧ сьӧлӧмтӧм видзӧдӧм вӧсна да корсис позянлун вевттьыны ассьыс мыжсӧ, кӧть и эз тӧд, кыдзи тайӧс вӧчны.
— Тіянлы ӧмӧй, Зина, мунны кад? — юаліс Андрей.
— Ӧд зэв на водз.
— Мем ещӧ колӧ пыравны Басков переулокӧ.
— Ті верманныд пыравны аски асывнас.
Пукалыштӧй ещӧ неуна, — корис Таня, Зинаӧс коскӧдыс кутӧмӧн да сы дорӧ каньпи моз леститчӧмӧн.
Зина серӧктіс дженьыдик, лӧнь серамӧн, коді сетліс сылы ыджыд прелесть.
Кыдзи позьӧ вӧлі кольччыны!
Сылы колӧ вӧлі стӧч дас час да джынйын паныдасьны Басковӧй переулокын тюрьмаса стӧрӧжкӧд, коді вайліс письмӧяс казематъяс пиысь ӧтиын олысь политическӧй заключеннӧйяссянь.
— Ог, голубушка, — шуис сійӧ, Танялысь сы дорӧ корана чатӧртӧм кыпыд чужӧмсӧ окалігтыр, — ме ог вермы тайӧс вештыны аски кежлӧ, сідзкӧ эськӧ ме ачым на пукалышті тіянкӧд.
Ме пырала суббӧтаӧ луннас, — содтіс сійӧ, — а ӧні меным колӧ котӧртны.
Сійӧ муніс, ӧдзӧс дорын налы прӧщайтчӧм могысь нӧшта ӧтчыд нюммунӧмӧн.
Кажитчис, мый сылӧн пукалӧмыс тані вылӧджык кыпӧдліс ставсӧ.
Личнӧй джуджыд шог мужественнӧя терпитан вид кыпӧдӧ сьӧлӧмтӧ кыпыд лад вылӧ.
Таня да Андрей чувствуйтісны асьнысӧ Зина дорӧ симпатия ӧтувъя чувствоӧн матысаясӧн.
— Ті важӧн нин тӧдсаӧсь Зинаида Петровнакӧд? — юаліс Андрей.
— Ме первой паныдаси сыкӧд, кор сійӧ пышйис тюрьмаысь.
Но толькӧ сэксянь, кор сійӧ овмӧдчис Петыркарын, ме бура сыкӧд тӧдмаси да гӧгӧрвои, кутшӧм сійӧ нывбаба! — ыджыд радлунӧн шуис Таня.
— Меным оз кут позьны сэтшӧм частӧ аддзысьлыны тіянкӧд, Татьяна Григорьевна,
но ме вои татчӧ лачаӧн, мый муна, позьӧ кӧ, тіян другкӧд, — шуис Андрей, сылы синмас эскана видзӧдӧмӧн.
— Ті онӧ ӧбидитчӧй менам самоуверенностьӧн?
— Дзик мӧдарӧ, — серьёзнӧя вочавидзис ныв.
— Аттьӧ, сідзкӧ вай жӧ, медвойдӧр, сёрнитыштам тӧлкӧн, — шуис Андрей.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдліс да, лӧсьыд пельӧс аддзӧм бӧрын, вӧзйис Танялы пуксьыны креслӧӧ, а ачыс меститчис сы дінӧ улӧс вылӧ.
— Ті меным ылӧ абу бокӧвӧй, — водзӧ нуӧдіс Андрей.
— Верма шуны, мый ме тіянкӧд вӧлі тшӧтш тӧдса водзджык, ми паныдасьӧм дорысь.
Жорж зэв уна висьтавліс тіян йылысь, да зэв красноречивӧя, эскӧда тіянӧс.
Таня неуна гӧрдӧдыштіс, кыліс ас вылас дӧсада да скӧрмис Андрей вылӧ.
Сылӧн выль гӧсьт дорӧ бур чувствоыс пыр жӧ бырис.
— Ме тіянлы водзӧс мынта тіян комплиментысь, — шуис Таня — сы вӧсна мый ме кывлі тіян йылысь, навернӧ, ёна унджык сы дорысь, мыйдта ті ме йылысь, и уна йӧзсянь.
Сідзкӧ менам сведениеясӧн тіян дорысь паськыдджыкӧсь.
— Сымын бурджык, — шуис Андрей, — тайӧ меным сетӧ право корны возмездие.
Нылӧс эз вермы небзьӧдны собеседниклӧн татшӧм кӧдзыда видзӧдӧмыс.
Сійӧ неуна чукыртіс ассьыс сӧстӧм, шыльыд плешсӧ, код вылын ни тӧждысьӧм, ни шог ещӧ эз на пуктыны туйяс.
Таня велалӧма встречайтны том йӧзлысь пӧкӧритчан почтительность да эз лӧсьӧдчы вӧчны исключение, збыльысьсӧ, дзик бокӧвӧй мортлы.
Сійӧ жалитіс, мый дзик заводитчӧмсяньыс эз сувтӧд асьсӧ сыкӧд официальнӧйджык туй вылӧ.
— Ті абу дӧвӧльӧнӧсь аснаныд, Татьяна Григорьевна, ме дорӧ асланыд бурлун вӧсна да чайтанныд, мый ме злоупотребляйта сійӧн? — шуис Андрей, сылысь мӧвпъяссӧ сы чужӧм вылысь лыддигтыр.
— Мый нӧ, гашкӧ, ті и правӧсь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, сылы вочавидзны кад сеттӧдз,
— но ті долженӧсь лоны снисходительнӧйӧн миян дорӧ.
Революционерлӧн олӧмыс дженьыд да дружескӧя беседуйтӧм вылӧ позянлун шоча усьлӧ сы пай вылӧ.
Миянлы, прӧститана, ми кӧ зілям кыдз позьӧ унджык воспользуйтчыны тайӧ минутъяснас, мукӧд дырйи условнӧй формальностьяс бокӧ кольӧмӧн.
Талун миян туйяс вежӧнасьлісны здук кежлӧ, и коді тӧдас, паныдасьласны-ӧ найӧ нӧшта ӧтчыд.
Лэдзад-ӧ ті меным сёрнитны веськыда, нинӧмысь яндысьтӧг, кыдзи эськӧ ме сёрниті ёртъяскӧд?
Йисӧ вӧлі чегӧма.
Страннӧй гӧсьт спокойнӧй тон улын ныв чувствуйтіс мыйкӧ джуджыда-симпатичнӧйӧс да жугыльӧс, сійӧ вӧрзьӧдіс сылысь отзывчивӧй сьӧлӧмсӧ да сывдіс сы светскостьлысь веркӧсса слӧйсӧ.
Сылы лои яндзим аслас подозрительнӧй сдержанностьысь: татшӧм морткӧд сійӧ вӧлі ньӧти оз лӧсяв.
— Да! — пӧся горӧдіс сійӧ, сылы синмас видзӧдӧмӧн.
— Висьталӧй, кӧть кыдз да.
Андрей ачыс шензис, мый Танялӧн сӧгласитчӧмыс вӧлі сылы сэтшӧм лӧсьыд.
Ныв пытшкын вӧлі мыйкӧ, мый йылысь Жорж, збыль, вунӧдіс казьтыштны, но мый торъя сылы кажитчис да привлекайтіс сійӧс, сійӧ рольысь зависиттӧг, кодӧс Таня вермис ворсны другыс олӧмын.
Сійӧ кутіс юасьны сылысь ӧнія сы удж йылысь, политическӧй видзӧдласъяс, сомнениеяс да водзын лоан планъяс йылысь.
Сылӧн юасьӧмъясыс волнуйтісны да тревожитісны Таняӧс, но вӧліны сыкӧд ӧттшӧтш лӧсьыдӧсь и сійӧ эз заводитлы паныд сувтны тайӧ мортыслӧн страннӧй влияниелы.
Дас вит минут мысти сійӧ кутіс асьсӧ чувствуйтны сыкӧд кокньыда: вайӧ сёрнитісны важся матыса тӧдсаяс моз.
Жорж матыстчыліс на дорӧ, Танялӧн кыскан вынлы паныд сувтны вермытӧг, но регыд колис найӧс бара ас кежаныс.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі, медым найӧ дружитчисны, мый сійӧ дась вӧлі сетны асьсӧ жертваӧ да сетны налы позянлун сёрнитыштны тӧлкӧн.
Сійӧ дӧвӧль вӧлі сійӧн, мый видзӧдіс ныв вылӧ ылысянь, синъяссӧ тэрыба лэдзлӧмӧн, кор паныдасьліс Андрейлӧн неуна сералана видзӧдласӧн.
Дас кык часӧдз дас вит минут войдӧр, кор пуксьӧны торъя нин «беспокойнӧй» часъяс, Андрей да Жорж мунісны, и став компание разӧдчис.
Таня пырис ас жырас, рытся лӧсьыд впечатлениеясӧн тырӧм.
Сійӧ пӧрччис ассьыс элегантнӧй платтьӧсӧ, вывті элегантнӧй да дона платтьӧ сэтшӧм видзӧдласъяса ныв серти.
Жорж некымынысь ёна видліс сійӧс вӧччанторъяс радейтӧмысь.
Ыджыд туалетнӧй рӧмпӧштан водзын пукаліг, сійӧ кутіс кыны вой кежлӧ ассьыс кузь сьӧд юрсисӧ.
Вообще сійӧ вӧлі зэв дӧвӧль аслас выль тӧдмасьӧмӧн.
Тыдалӧ, татшӧм мортлӧн, кыдзи Кожухов, сылы другӧн лоны кӧсйӧмыс леститіс сійӧ том самолюбиелы.
— Кутшӧм тешкодя сійӧ видзӧдіс ме вылӧ, корис мекӧд обращайтчыны ёрткӧд моз! — горӧдіс сійӧ да гораа серӧктіс, рӧмпӧштанын посньыдик еджыд пиньяслысь кык дзирдалысь рад да дзирдалысь сьӧд синъяс петкӧдлӧмӧн.
Но кор сійӧ тӧд вылас кутіс уськӧдавны налӧн абу пырся кодь сёрниысь подробностьяс, сылӧн чувствоясыс босьтісны мӧд туйвизь.
Кожухов вӧлі медводдза тӧдчана революционер, кодкӧд сійӧ паныдасис.
Жорж вӧлі, збыльысьсӧ, сыысь ыджыдджык, но сійӧ вӧлі вывті торъялана личность, и сы дорӧ оз позь вӧлі применитны пырся мерка.
Мыйла жӧ Кожухов интересуйтчис сыӧн?
Личнӧ Андрейлы сійӧ нинӧм эз значит; но Андрей вӧлі конспиратор да кӧсйис убедитчыны, сулалӧ-ӧ кыскыны сійӧс партияӧ?
Таня вӧлі сылы лоны верман полезностьӧн, и сійӧ локтіс сійӧс донъявны.
Вот и ставыс!
Тайӧ мӧвпыс огорчитіс Таняӧс да кыпӧдіс ас вылас дӧсада.
Сійӧ эз вермы прӧститны аслыс, мый ачыс отсасис сійӧ расследуйтӧмъяслы.
Андрей суис сійӧс немвиччысьтӧг; мӧдысь Таня велӧдас сійӧс.
Жоржлӧн образыс садьмӧдіс сы сьӧлӧмын каитчӧм да нежность.
Сійӧ кутіс донъявны сылысь пӧся кӧртасьӧмсӧ да деликатнӧй тӧждлунсӧ тайӧ Кожуховыскӧд сравнивайтӧмӧн.
Муртса на пӧдласис Репинлӧн керка ӧдзӧсыс петысь приятельяс бӧрся, кыдзи Жорж кватитіс Андрейӧс сойбордӧдыс да волнуйтчан гӧлӧсӧн юаліс:
— Но, висьтав, кутшӧма тэныд сьӧлӧм вылад воис Татьяна Григорьевна?
— Нинӧм, кажитчис, — кыліс спокойнӧй вочакыв.
Жорж лэдзис другыслысь кисӧ да мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ чӧв олан дӧсадаӧн.
И тайӧ вӧлі дзонь рытчӧжся сылӧн аснас жертвуйтӧмысь наградаӧн!
Сійӧ вӧлі разочаруйтчӧма да весиг ӧбидитчӧма.
Но позьӧ ӧмӧй лоны татшӧм уваленьӧн?
Жоржлӧн дӧсадаыс, век жӧ, регыд сайкаліс, и сійӧ кутіс корсьны аслас друглы правдайтчӧм.
Оз жӧ позь требуйтны мортсянь, медым сійӧ тӧдмаліс характерсӧ час дыра сёрнитӧм бӧрын!
Но сы вӧсна мый Андрей ачыс, тыдалӧ, эз лӧсьӧдчы беседуйтны ныв йылысь, то Жорж, медым бурӧдны асьсӧ, босьтіс тайӧ могсӧ ас вылас.
Сылӧн ресурсъясыс вӧліны гырысьӧсь, и сійӧ вермис сюйны сюжетӧ лӧсьыд разнообразие.
Андрей вӧлі зэв бур кывзысь, гӧгӧрволіс кывджынсяньыс да паныд кыв шуавліс этша.
Тайӧ обстоятельствоыс вӧлі найӧ дружбалӧн медводдза помкаяс пиысь ӧти.
Сійӧ ӧні кывзіс Жоржлысь пырся кодь внимательностьӧн, но нинӧм торйын эз вӧв сӧглас сыкӧд.
— Характерлӧн вын! — паныдаліс сійӧ Жоржӧс.
— Ме сомневайтча, эм-ӧ сылӧн характерыс, дерт, сідзи, кыдзи тэ тайӧс гӧгӧрвоан.
Жорж нюммуніс аслас друглӧн татшӧм грубӧй ӧшыбка вылӧ.
— Ме аддза, тэ ньӧти он тӧд сійӧс, — шуис Жорж.
— Вермас лоны, кӧть меным кажитчӧ, мый тӧда, — вочавидзис Андрей.
— Тэнӧ, тыдалӧ, пӧръяліс манераяслӧн небыдлуныс, коді лӧсялана сылы, кыдзи светскӧй барышнялы.
— Тэ сійӧс лыддян светскӧй барышняӧн?
Меным сійӧ кажитчис, мӧдарӧ, зэв прӧстӧйӧн да естественнӧйӧн, настоящӧй роч ныв, и сэсся нинӧм.
— Сэсся нинӧм!
Сідзкӧ тэныд сійӧ ньӧти эз кажитчы?
А тэ шуин, мый кажитчис.
Андрей серӧктіс.
— Тэ, другӧ, ӧшыбайтчан, — шуис Андрей гажа гӧлӧсӧн.
— И медым докажитны тэныд, мый меным сійӧ збыльысь кажитчӧ, ме ӧні жӧ висьтала тэныд, мый, сійӧ кӧ тэнӧ кутас радейтны сідз жӧ, кыдзи тэ сійӧс, ме падъявтӧг сета тіянлы отеческӧй благословение.
Андрей медводдзаысь татшӧм веськыда кутіс сёрнитны Жоржкӧд сы сьӧлӧмшӧр делӧяс йылысь.
Сылы колӧ вӧлі аддзывны сійӧс Танякӧд ӧтлаын, медым убедитчыны мыйын сюрӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый частӧ «тайӧ йӧйталӧмъясыс», кыдзи сійӧ шулывліс любовсӧ вообще, вермасны паськавны мыйкӧ серьёзнӧйӧ бокысянь бур вылӧ суитчӧм да ошкӧм понда.
Но ӧні, сы бӧрын кор найӧс аддзыліс ӧтлаын, быдсяма сомнение вошис, да нинӧмла вӧлі кутчысьны веськыда сёрнитӧмысь.
Том философ эз чайт, мый «йӧйталӧмыс» лэдзис вужъяссӧ сійӧ аслас сьӧлӧмӧ, да мый дзик ӧти средствоӧн сылы бережитчыны сы губитан ядысь вӧлі эськӧ — некор сэсся не аддзывны тайӧ сьӧд, кодзлалысь синъяссӧ, сӧстӧм плешсӧ да ворожитан нюмсӧ.
Но сы вӧсна мый некодлы вӧлі сетны тайӧ сӧветсӧ, да сы сьӧлӧмын ыджыдаліс шензьӧдана спокойствие, то Андрей эз и лӧсьӧдчыв пышйыны искушениеысь.
Сійӧ весиг дугдіс думайтны Таня йылысь, сы вӧсна мый сійӧ минутнас сылысь вниманиесӧ кыскис дзик мӧдарлань.
Мыйкӧдыра кад чӧж сійӧ кыліс дугдывтӧг вӧтчысь подозрительнӧй кокшыяс.
Найӧ век кылісны ӧтылнаын да вӧліны эз ӧткодьӧсь: то вывті смелӧсь, то вывті видзчысянаӧсь, кыдзи измена.
Став сертиыс, на бӧрся локтіс шпион.
Андрей нинӧм эз висьтав аслас чайтӧм йылысь Жоржлы, полӧмӧн, мый Жорж, кыдзи впечатлительнӧй морт, пыр жӧ бергӧдас юрсӧ да тайӧн тшыкӧдас став делӧсӧ.
Другсӧ сойбордйӧдыс босьтӧмӧн, Андрей ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, кыдз быттьӧ кыпыд сёрниыс понда.
На бӧрысь мунысь морт кутіс восьлавны ӧдйӧджык.
Андрей вӧчис важ опытсӧ, мӧдіс ньӧжйӧджык, и результатыс лои сійӧ жӧ.
Тӧдӧмысь, на бӧрся локтӧ шпион, да содтӧд ещӧ йӧй.
Андрей вӧлі уверен, мый сійӧ сирасис, кор найӧ ылӧ нин мунісны Репинъяс керка дінсянь.
Тайӧ, тыдалӧ, вӧлі прӧста шӧйтысь шпион, кодӧс кыскӧма вывті гораа шуӧм кутшӧм-нибудь подозрительнӧй кыв, кор найӧ прӧйдитісны сы бокті.
Делӧыс эз вӧв серьёзнӧй, но век жӧ колӧ мынтӧдчыны неприятельысь, ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый найӧ матыстмӧны вӧлі Жорж патералань.
— Миян бӧрся шпион, — гусьӧник шуис Андрей аслас спутниклы, — толькӧ эн видзӧд сы вылӧ.
Ми торйӧдчам Косӧй переулок пельӧсын, и ме сійӧс босьта ас вылӧ.
Ме ордӧдз ӧд ылынджык.
— Ладнӧ, — вочавидзис Жорж юрнас гогнитӧмӧн.
Найӧ регыд воисны пельӧсӧдз.
Жорж мӧдіс аслас туйӧд, но Андрей, некымын воськов вӧчӧм бӧрын, сувтіс да ӧзтіс папирос.
Став сомнениеясыс бырины, кор сійӧ аддзис аслас колльӧдысьлысь чужӧмсӧ.
Ыджыд гӧрд кияса, рыжӧй юрсиа да тошка верзила новлӧдліс чужӧм вылас аслас профессиялысь печать характернӧя зэвтчӧм да повзьӧм выражениеын, кодӧс сійӧ весьшӧрӧ зілис дзебны наросьнӧ лэдзӧм непринуждённостьӧн.
Шпионлы лои бӧрйыны, код бӧрся мунны, да сійӧ ылысянь падъяліс некымын минут чӧж.
Андрей вӧлі арлыднас ыджыдджык да претендуйтіс сы вылӧ, мый имеитӧ серьёзнӧйджык да внушительнӧйджык вид Жорж серти.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый бӧрйӧмыс усяс сы вылӧ.
Сідз эськӧ сійӧ и лои, тӧдӧмысь, но Андрейлӧн изтӧгыс дыр эз ӧзйы.
Сійӧ сулалыштіс нӧшта кымынкӧ секунда, и шпион, виччысьӧмӧн сьӧкыд положениеӧ вайӧдӧм, крута кежис веськыдвылӧ да решительнӧя мӧдіс улича кузя Жорж бӧрся.
Андрей водзвыв гӧгӧрволіс тайӧ лоны верман позянлунсӧ да пырысь-пыр мӧдіс сы бӧрся.
Имеитны ӧти неприятельӧс водзын, а мӧдӧс бӧрвылын, тыртӧм улича вылын, — абу лӧсьыд положение.
Медся сюсь шпион эз эськӧ вермы кутчысьны куим минутысь дырджык, и збыльысь, шудтӧмыд пыр жӧ сувтіс, кыдз быттьӧ сы могысь, медым лыддьыны театральнӧй афиша.
Андрей муніс сы бокті, спокойнӧя папирос куритігтыр.
Некымын воськов вӧчӧм бӧрын сійӧ бара кыліс ас бӧрсяыс кокшыяс.
Тайӧс сійӧ и виччысис.
Сы вӧсна мый шпион муніс Жорж дорысь ёна ньӧжйӧджык, извозчикӧс видзӧдалысь морт моз, то Андрейлӧн другыс вӧлі нин ылын да регыд вошис пельӧс сайӧ.
Ӧні Андрей думайтіс сетны ас бӧрсяыс кыйӧдны мыйкӧдыра тыртӧм уличаясті, сэсся босьтны извозчикӧс сэні, кӧні эськӧ эз вӧв матын мӧд извозчик, да мунны карса ылі помӧ, шпионӧс кушнас кольӧмӧн.
Но сійӧ мыніс лишнӧй рӧскодысь.
Сійӧ туялысьлӧн кокшыясыс кутісны кывны омӧля да мыйкӧдыра мысти дзикӧдз ланьтісны.
Убедитчӧм бӧрын, мый сійӧс казялісны, шпион ачыс ӧткажитчис водзӧ туялӧмысь.
Андрейлӧн догадкаыс, мый став инцидентыс оз имеит серьёзнӧй подкладка, збыльмис.
А век жӧ, мыйӧн тӧдан?
Гортӧ воӧм бӧрын, сійӧ игналіс ӧдзӧссӧ каличӧн, медым эз суны немвиччысьтӧг, да видліс зарадитӧм револьверсӧ да кинжалсӧ, кодъясӧс век новлӧдліс вӧнь йылын сюртук улас.
VII-ӧд глава
ТАНЯЛӦН МЕДВОДДЗА ОТЛИЧИТЧӦМ
Репинлы узьны грӧзитан опасностьяс йылысь Жоржлӧн случайнӧй замечаниеыс лои лёк предзнаменованиеӧн.
Эз на удитны кык ӧпаснӧй гӧсьт вошны син улысь, кыдзи гымыштіс-воис полиция.
Репин эз вӧв трус, но сійӧ кӧдзаліс, мустӧм лӧз мундиръясӧс аслас патераын аддзигӧн.
Сылӧн первой мӧвп вӧлі, мый кыкнан том мортсӧ арестуйтісны улича вылын да мый сы ордын шобсьӧмыс вӧлі найӧс арестуйтӧмлӧн следствие.
Но жандармъяслӧн первой кывъясыс жӧ сійӧс сайкӧдісны.
Кортӧм визитыс вӧлӧма гудыр чайтӧмъяс вӧсна, кодъяс источник йылысь сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны.
Кык революционер волӧмкӧд лӧсялӧмыс жӧ вӧлі, тыдалӧ, случайнӧй.
Репин ышловзис свободнӧя.
Ас вӧснаыс сылы нинӧмысь вӧлі повны.
Жандармъяс шобисны став керкасӧ, но компрометируйтанторсӧ нинӧм эз аддзыны.
Асывнас куим часын найӧ мунісны.
Репинӧс ыджыд общественнӧй положение вӧсна эз вӧв арестуйтӧма, да сылы лои мунны сӧмын участокӧ да вочавидзавны глупӧй да наглӧй юасьӧмъяс вылӧ.
Сійӧс эновтісны спокойын, но нинӧм эз вермыны шедӧдны да полиция водзӧ кутіс сюся видзӧдны керкаыс бӧрся.
Тайӧ эськӧ вермис вайны лӧсьыдтӧмторъясӧ ставныслы, шпионъяс кӧ казялісны Зиналысь либӧ Жоржлысь волывлӧмъяссӧ.
Быть колӧ вӧлі лоӧмтор йывсьыс пыр жӧ юӧртны налы, а сы вӧсна аски асывнас жӧ Таняӧс вӧлі командируйтӧма революционнӧй лагерӧ, медым висьтавны ёртъясыслы ӧпасность йылысь.
Сійӧ мӧдӧдчис туйӧ томиник ныв волнениеӧн, кодлы первойысь на сетӧны вӧчны серьёзнӧй делӧ.
Сы вӧсна мый найӧ керка бӧрся кыйӧдісны, то тӧдӧмысь, дай таысь на унджык, мый сэні олысьяс пиысь быдӧнӧс ывлаӧ петігӧн кутасны колльӧдны.
Сійӧ зэв ёна поліс, предупредитӧм пыдди, вайӧдны ёртъясыс дорӧ шпионӧс.
Кыдзи пышйыны сюсь синма полицияысь?
Полиция быдлаын лоны вермӧм йылысь да сверхъестественнӧй сюсьлун йылысь став непосвященнӧйяслӧн фантастическӧя ёна содталӧм гӧгӧрвоӧмъясӧн тыр, сійӧ эз тӧд, кыдзи убедитчыны, кыйӧдӧны-ӧ сы бӧрся али оз.
Пырся дорысь неуна мӧдногджык пасьтасьӧм бӧрын, сійӧ петіс ывлаӧ сійӧ минутнас, кор пельӧсын сулалысь, подозрительнӧй морт пырис портернӧйӧ.
Но код тӧдас?
Гашкӧ, эсійӧ ӧшинь дорас, туй саяс, занавеска сайын сулалӧ мӧд шпион да, сійӧс казялӧм бӧрын, сетас тӧдны аслас ёртлы, кор мӧдыс бӧр воас портернӧйсьыс.
Сійӧ ӧдйӧ муніс уличаті, медым пышйыны аслас фантазияӧн лӧсьӧдӧм призракъясысь, но найӧ сійӧс преследуйтісны.
Вермис-ӧ сійӧ лоны увереннӧйӧн, мый тайӧ почтённӧй пӧрысь дамаыс, коді мунӧ сыкӧд ӧти туйӧд, абу шпионка?
Гарантия, дерт, некутшӧм эз вӧв.
Дама чукыльтіс пельӧс сайӧ да мӧдіс Невскӧй кузя, весиг ныв вылӧ ни ӧтчыд видзӧдлытӧг.
Ставыс тайӧ вывті бур, но, вермас лоны, тайӧ сӧмын мудеритӧм, да чайтӧм шпионка сетіс тӧдны кодлы-нибудь, да Таня бӧрся водзӧ кыйӧдӧны?
Либӧ жӧ дамаыс кӧ абу шпионка, то, вермас лоны, сы бӧрся воӧ мыйкӧылнаын настоящӧй шпион, кодӧс Таня эз казявлы?
Коньӧр ныв дзикӧдз шӧйӧвоши, да сылӧн юрыс кутіс бергӧдчыны, кор сійӧ друг тӧд вылӧ уськӧдіс, мый сылӧн кузинъясыс пиысь ӧти олӧ Литейнӧй вылын, керкаын, кӧні эм проходнӧй двор Моховӧй улича вылӧ.
Весиг улича вывті медуна йӧз ветлан кадӧ этшаӧн пӧльзуйтчылісны тайӧ туйнас, тайӧ жӧ асъя часын, навернӧ, сэні некод абу.
Сійӧ кӧ мунас сы пыр, кор оз ло сійӧс колльӧдысь, сэки сылы, тӧдӧмысь, удайтчис эськӧ спаситчыны Коймӧд отделениеса страшнӧй лазутчикъясысь.
Средствоыс вӧлӧм сэтшӧм прӧстӧй, мый сійӧ весиг шензис, кыдзи тайӧ водзджыксӧ сылы эз во юрас.
Сійӧ медаліс извозчикӧс Литейнӧй вылӧ да радпырысь убедитчис, мый сы бӧрся некод оз вӧтчы вӧлӧн.
Мый жӧ шуны подаяс йылысь, то сійӧ решитчис думайтны, мый на вылӧ нинӧм видзӧдныс.
Сійӧ заводитіс мездысьны аслас суевернӧй полӧмъясысь да кутіс думайтны водзӧ мунан воськовъяс йылысь.
Первой мӧвпӧн сылӧн вӧлі мунны Жорж патераӧ.
Революционеръяс векджык дзебӧны ассьыныс частнӧй адресъяссӧ принцип серти, найӧс сӧмын удж кузя ёртъяслы висьталӧмӧн, но Жорж Танялы вӧчис исключение.
Таня тӧдіс сылысь адрессӧ да вӧліс нин сы берлогаын не ӧтчыд; сійӧ вермис аддзыны сылысь керкасӧ да воӧдчыны патераӧдз, некодлысь юасьтӧг.
Но суас оз сійӧ Жоржӧс?
Извозчиклы сійӧ кӧсйысис содтыштны чай вылӧ да дас минут мысті и Таня лои сылы колана, проходнӧй воротаясын.
Тайӧ минутнас проходыс эз вӧв дзик тыртӧм: кык прачка буретш пырӧны вӧлі сэтчӧ бельё тыра зэв ыджыд кӧрзинаӧн.
Но Таня тырмымӧн нин мездысис аслас стракъясысь, медым не чайтны тайӧ нывбабаяссӧ Коймӧд отделениекӧд йитӧдын.
Водзӧ туйсӧ сійӧ муніс подӧн.
Сы звонок шыӧ ӧдзӧссӧ пыр жӧ восьтісны.
Жорж вӧлі гортас.
Сійӧ эз вермы кутчысьны радлана горӧдӧмысь виччысьтӧм гӧстяӧс аддзигӧн.
— Кутшӧм бур тӧв вайӧдіс тіянӧс миян вадорӧ, Татьяна Григорьевна?
Менам медся бур ёртъяс чукӧртчисны менам вевт улӧ, и ті ӧтнаныд он вӧлі тырмӧ!
Сылӧн радлана ёна варовмӧмыс эз лэдз Танялы шуны ни ӧти кыв Жоржӧн ӧдзӧссӧ передньӧйысь жырйӧ восьтытӧдз, коді вӧлі ӧттшӧтш кабинетӧн, гостинӧйӧн да столӧвӧйӧн.
Сэні пукалісны Андрей да Танялы тӧдтӧм, ыджыд тушаа дама.
Тайӧ вӧлі Лена Зубова, коді сӧмын на локтӧма Швейцарияысь.
Нывъясӧс тӧдмӧдісны мӧда-мӧдныскӧд.
Медым извинитчыны сыын, мый сійӧ торкис йӧзлы, — кодъяс, кыдзи сылы кажитчис, век занятӧсь колана уджӧн, — Таня пыр жӧ висьталіс аслас воӧмлысь помкасӧ.
Репин ордын шобсьӧм йылысь юӧр чуймӧдіс ставнысӧ.
Но, кор кыліс, мый нинӧм эз вӧв аддзӧма да мый сійӧс абу арестуйтӧмаӧсь, найӧ сайкалісны.
— Тіянӧс позьӧ поздравитны первойя политическӧй опытӧн, — шуис Андрей.
— Сійӧ вермис лоны миянлы медбӧръяӧн, — пасйис Жорж.
Сійӧ висьталіс Леналы, кутшӧм матынӧсь найӧ вӧліны тӧрыт сы дорын, медым лоны арестуйтӧмаясӧн Репин ордын.
— Ми кӧ эськӧ ещӧ кольччим некымын минут кежлӧ, миянӧс навернӧ эськӧ кватитісны.
— Сійӧ жӧ эськӧ лои, полиция кӧ эськӧ ӧддзӧдіс воськовъяссӧ да воис неуна водзджык, — шуис Андрей.
— Миянлысь водзын лоанторсӧ гижӧма судьбаяс небӧгӧ да пышйыны сыысь оз позь, — содтіс сійӧ джынвыйӧ шутитӧмӧн, джынвыйӧ серьёзнӧя.
Жорж вочавидзис, мый мортлы некор оз мешайт аслыс отсавны судьбалы.
Кыкнаныс найӧ аттьӧалісны Таняӧс, мый сійӧ локтіс предупредитны найӧс.
Леналы первой воис юрас юавны, кыдзи Танялы удайтчис мунны гортсьыс, код бӧрся навернӧ кыйӧдісны.
— Эсканныд-ӧ ті, мый тіянӧс эз туявны татчӧ? — юаліс сійӧ.
Таня навернӧ эз вермы висьтавны, но сылы кажитчис, мый эз.
Сэсся сійӧ веськыда висьталіс аслас сомнениеяс да полӧмъяс йылысь да ичӧтик мудеритӧм йылысь, кодӧс сійӧ вӧчис, медым орӧдны туйсӧ лоны верман преследуйтысьяслы.
Лена кутіс клопайтны кипыдӧсъяснас.
— Да ті зэв бура исполнитінныд ассьыныд рольнытӧ, Татьяна Григорьевна, — шуис сійӧ.
— Миян пӧвстысь некод эськӧ бурджыкасӧ эз вӧч.
— Неужели? — гӧрдӧдігтырйи юаліс ныв.
— Ме тайӧс эг чайт.
— Сымын бурджык, — шуис Жорж.
— Тіян, сідзкӧ, чужӧмсяньыд вӧлӧма талант конспирацияяс дорӧ.
Жорж вӧлі чиктылӧ, мый Таня сетіс аслас кыпыдлун да находчивость эмлунлысь тайӧ ичӧтик доказательствосӧ, и сылы вӧлі торъя лӧсьыд, мый сылӧн ёртъясыс донъялісны Танялысь поведениесӧ.
Ассьыс поручениесӧ вӧчӧм бӧрын Таня сувтіс да кутіс прӧщайтчыны.
Сылӧн светскӧй тактыс висьталіс сылы, мый оз ков кольччыны водзӧ.
Жорж видзӧдліс сы вылӧ джуджыд разочаруйтчӧм петкӧдлӧмӧн.
Мунны, пӧшти сыкӧд ӧти кывйӧн вежсьытӧг!
Тайӧ вӧлі сысянь вывті чорыд.
Кольӧм войся лоӧмторъяс ортсыладор йылысь тырмымӧн вӧлі висьтавны мукӧдлы; аслыс жӧ сылы окота вӧлі ещӧ юасьны дона нывлысь сылӧн пытшкӧсса ощущениеяс йылысь полициякӧд первойысь на паныдасьлігӧн.
Но Таня яндысис кольччыны.
— Тіян, навернӧ, кутшӧм-нибудь уджъяс, — шуис сійӧ Жоржлы вашкӧдӧмӧн.
— Ме ог кӧсйы мешайтны.
— О, он, кольччӧй, пӧжалуйста, — корис Жорж.
— Миян абу делӧвӧй собрание.
Тіянлы нинӧм тэрмасьны.
Андрей мӧдпӧв висьталіс Жоржлысь эскӧдӧмсӧ да сідз жӧ кутіс корны сійӧс.
Ӧні сы батьлӧн керкаыс абу безопаснӧй, да енмыс тӧдас, кор найӧ бара аддзысясны.
Андрей пӧшти эз сёрнит Танякӧд, лэдзис сійӧс Жорж попечениелы, да, тыдалӧ, эз видзӧд сы вылӧ.
Сійӧс, кажитчис, дзикӧдз поглощайтіс Анна Вулич йылысь Леналӧн висьтыс, коді вынсьӧдіс сылысь граница вылын медводдза впечатлениесӧ.
Но Танялӧн сэн олӧм йылысь сознаниеыс эз эновтлы сійӧс ни ӧти минут кежлӧ да тыртіс гуся радлунӧн сылысь став существосӧ, шонді югӧр либӧ мича пейзаж сямӧн действуйтӧмӧн, сэк коста кор мӧвпъясыс ылалӧмаӧсь мыйӧн-нибудь дзик мӧдторйӧн.
Кор, час джынйӧн сёрӧнджык, Таня сувтіс, висьталӧмӧн, мый батьыс кутас тӧждысьны, да муніс, Андрейлы кажитчис, мый жырйын пыр жӧ пемдіс да мыйкӧ эз кут тырмыны.
— Кутшӧм сылӧн муса чужӧмыс! — пасйис Лена, кор ныв муніс.
Андрей нюммуніс.
— Ме ог тӧд.
Та йылысь юалӧй Жоржлысь мӧвпсӧ, — шуис сійӧ, аслас друглань индӧмӧн, коді петіс колльӧдны гӧсьтъясӧс пос вылӧ.
— Ме та кузя абу судья.
Андрей ӧні суссис, <rus>по крайней мере</rus>, сы вӧсна, мый пытшкӧснас сійӧ вӧлі Ленакӧд тырвыйӧ сӧглас.
Талун Танялӧн чужӧмыс збыльысь вӧлі прелестнӧй.
Но кутшӧм сылы мог сыӧдз?
Жорж бӧр пырис, и найӧ выльысь панісны Таня волӧмӧн орӧдлӧм сёрнисӧ.
Луншӧр гӧгӧр на дінӧ локтісны Зина да Василий Вербицкий, кодъяс Женевасянь воӧмаӧсь ӧтлаын Ленакӧд.
Андрей вӧчис налы сетлӧм кӧсйысьӧмсӧ да зільыштіс найӧ регыдъя кадӧн бӧр локтӧм йылысь.
Зина локтіс ёна волнуйтчӧмӧн, да весиг Василий дӧзмытӧм чужӧм вылын вӧліны возбуждение туйяс.
— Мыйын делӧыс? — юаліс Жорж.
Зина петкӧдліс налы Дубравниксянь воӧм письмӧ, коді вӧлі тыр политическӧй заключеннӧйяскӧд обращайтчӧм йылысь ужаснӧй подробностьясӧн.
Сійӧ воӧма апогейӧдз таӧдзсӧ кывлытӧм на фактын: прокурор приказ серти, том нылӧс, нимыс кодлӧн юӧртсьыліс, вӧлі пӧрччӧдӧма пасьтӧг тюремщикъяс да жандармъяс дырйи, сійӧс камераас игнавтӧдз, сы помкаӧн, мый тюрьмаса правилӧяс корӧны быд заключённӧйлысь приметаяссӧ стӧча пасъялӧм.
Тайӧ юӧрсӧ вӧлі встретитӧма джуджыд чӧв олӧмӧн.
Ёрта-ёрт кост сёрни-гаж быри.
На весьтӧд лэбаліс водзӧс мынтан шуштӧм дух, и быдӧн, кодъяс вӧліны сэні, вӧйтчисны ӧти и сійӧ жӧ лёк мӧвпъясӧ.
— Тайӧ торсӧ оз позь кольны накажиттӧг!
— Колӧ вӧчны примернӧй расправа! — пӧшти ӧттшӧтш горӧдісны Лена да Жорж.
Андрей нинӧм эз шу, сы вӧсна мый лыддис лишнӧйӧн сёрнитны сы йылысь, мый вӧлі бура тыдалана.
— Тадзи буретш и шуисны Дубравникын миян йӧз, — шуис Зина.
— Найӧ сӧмын асланыс письмӧын корӧны мӧдӧдны налы опытнӧй нывбабаӧс гуся патераӧ.
Сэсся налы колӧ хладнокровнӧй юра да чорыд киа морт.
— Ме гӧтов найӧ услугаяслы, — тэрмыштчӧмӧн шуис Андрей.
— Нет, — сюйсис Василий аслас шоча сёрнитан гӧлӧсӧн.
— Ме ещӧ татчӧ локтӧдз на Зиналы висьталі, мый муна.
Зина висьталіс сійӧ жӧ, содтӧмӧн, мый ёна бурджык мунны Василийлы.
Первенство йылысь юалӧм эз ворс, дерт, некутшӧм роль, но Андрей паніс нин кутшӧм-сюрӧ делӧвӧй волысьӧмъяс Петыркарын да кутчысис прамӧй уджӧ;
Василий жӧ сӧмын на воис да ёнджыка лӧсяліс водзын лоан уджын Дубравникын.
Сылӧн гӧлӧсыс лои решающӧйӧн.
— Ладнӧ, мед и лоас сідз, — сӧгласитчис Андрей.
— Но тіянлы кӧ кодкӧ ковмас отсӧг вылӧ, гижыштӧй меным.
Нывбабаӧс бӧрйӧм решитчис ачыс аснас:
Зина водзджык нин вӧлі Дубравникын, да став праваясыс да став колана качествоясыс вӧліны сыладорын.
Сідзикӧн кыкнан волонтерсӧ лои бӧрйӧма.
Юалӧмсӧ колӧ вӧлі ещӧ сувтӧдлыны сёрнитӧм вылӧ комитетса медматыса заседание вылын: комитетыс имеитіс решающӧй гӧлӧс.
Но тайӧ вӧлі прӧстӧй формальность.
Найӧ водзвыв тӧдісны, мый некутшӧм возражениеяс оз лоны.
— Да, — шыасис Зина Лена дорӧ, — кольччанныд он менам местаӧ менам ветліг коста?
Лена вочавидзис, мый вӧлі эськӧ зэв рад ӧні жӧ босьтчыны кутшӧм-нибудь уджӧ.
Зина кутіс тӧдмӧдны сійӧс подробностьясӧн, и медбӧрын аддзысис удж вель внушительнӧй размеръяса: том йӧз пӧвстын пропаганда, рабочӧйяс пӧвстын пропаганда да крепостьын заключённӧйяскӧд гуся гижасьӧм.
— Ог тӧд, верма ог ме ставсӧ тайӧс вӧчны, — нерешительнӧя шуис Лена, — торъя нин гижасьӧмнас: ме ньӧти ог тӧд, кыдзи тайӧ нуӧдсьӧ.
Жорж кӧсйысис босьтны ас вылас тайӧ обязанностьсӧ да вӧзйысис сылы отсасьны, временнӧ, и мукӧд уджын.
— Ті регыд лэдзанныд вужтӧ быдлаӧ, — гажаа шуис Жорж.
— Аски ми пыралам менам приятель ордӧ, том студент ордӧ, коді кружокъяс пиысь ӧтиын шлен, сы пыр ті тӧдмасянныд мукӧдъяскӧд.
Мӧд кружокын тіян нин эм тӧдса.
— Коді?
— Татьяна Репина, кодӧс ті сӧмын на аддзылінныд.
— Тайӧ зэв бур, — шуис Лена.
— Таня вӧлі тані?
Мый-нибудь лои? — юаліс Зина.
Дубравниксянь юӧръяс заставитісны вунӧдны Репин ордын шобсьӧмлысь ичӧтик инцидентсӧ.
Зина, век жӧ, мукӧдъяс серти ёнджыка чуймис тайӧ юӧрсьыс.
— Репин тӧдӧ шобсьӧм помкаяс йывсьыс?
— Оз, сылы нинӧм абу висьталӧмаӧсь, и ни сійӧ, ни ми ог вермӧ гӧгӧрвоны, кысянь тайӧ юрвылӧ уси, — вочавидзис Жорж.
— А меным кажитчӧ, мый ме тӧда, — шуис Зина.
— Неужели?
— Сійӧ Дубровникын арестъяс вӧсна.
Сэсянь ыстӧм письмӧын эм ыліті кытшовтана индӧм, но ме сійӧс первойсӧ эг гӧгӧрво.
Найӧ казьтылӧны адвокат Новаковскийӧс арестуйтӧм йылысь, кажитчӧ, Репинлӧн бур тӧдса, да содтӧны, медым ме предупредиті «Первой номера пандектӧс».
Ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, кодлы инмӧ тайӧ нимыс.
Ӧні гӧгӧрвоана, мый тӧд вылын найӧ кутісны Репинӧс.
Век тадзи артмӧ конспирацияясын лишка зілигӧн.
— Но ті эськӧ эн удитӧй сійӧс предупредитны, кӧть эськӧ весиг пыр жӧ гӧгӧрвоинныд, — шуис Андрей.
— Репин ордын шобсьӧм йылысь приказсӧ вӧлі сетӧма, тыдалӧ, телеграф кузя.
Сыысь кындзи сылы нинӧм омӧльсӧ эз вӧчны, и миянлы нинӧмла торъя ёнасӧ шогсьыны.
— Збыль.
Но ме пола, мый та вылын делӧыс оз помась.
Новаковский серьёзнӧя сюрӧма.
Тайӧ вермас воссьыны быд минутӧ, и Репин ордын нӧшта ӧтчыд вӧчасны обыск, но серьёзнӧйджык последствиеясӧн нин.
Колӧ предупредитны сійӧс, медым эз бурӧд асьсӧ ылӧдчана безопасностьӧн.
Сы вӧсна мый эз вӧв лӧсьыд эськӧ мунны адвокат ордӧ, то решитісны, мый кодкӧ-нибудь на пиысь пыралас Криволуцкий ордӧ да сетас сылы письмӧ Репинлы вылӧ.
VIII-ӧд глава
РЕПИНЛӦН МӦВПАЛӦМЪЯС
Зина да Вербицкий урчитӧм кадӧ мӧдӧдчисны Дубравникӧ, да некымын лун мысти воис письмӧ найӧ бура воӧм йылысь.
Ещӧ дас лун мысти воис мӧд письмӧ, Зинасянь сэтшӧм юӧрӧн, мый уджыс мунӧ ладмӧмлань, мый «регыд лоас став водзӧссӧ мынтӧма».
Но водзӧссӧ мынтыны эз удайтчы ни сэки, ни сёрӧнджык.
Лои сідз, мый прокурор, код тшӧктӧм серти вӧлі вӧчӧма гнуснӧй издевайтчӧмсӧ, тӧдіс сылы грӧзитан смертнӧй приговор йылысь.
Паническӧй ужасӧн шымыртӧм, сійӧ эновтіс карсӧ другысь висьмӧм помка улын.
Тӧлысь мысти революционеръясӧдз воис юӧр сы добровольнӧй отставка йылысь.
Кӧть мед кутшӧма эз лёкавны сы вылӧ Дубравникын революционеръяс, налы лоис эновтны сійӧс спокойын.
Террористъяслӧн вӧлі ненарушимӧй правилӧӧн, мый сійӧ минутсянь, кыдзи официальнӧй лицо мунӧ сцена вылысь ас вӧляысь да дугдӧ лоны вреднӧйӧн, сійӧс некутшӧм ногӧн оз позь вины ӧти водзӧс мынтӧм понда.
Некымын труслы тадзикӧн удайтчис мынны налы урчитӧм караысь.
Водзӧс мынтӧм могысь чукӧртчӧм йӧз чукӧрлысь группасӧ век жӧ эз вӧв лэдзӧма разӧдчыны.
Сы вӧсна мый найӧ вӧліны места вылынӧсь нин, вӧлі конспиративнӧй патера, часӧвӧйяс да мукӧдторъяс дасьтӧма, то вӧлі вӧзйӧма вӧчны сьӧкыдджык делӧ: мездыны куим революционерӧс, — Борисӧс да сылысь ёртъяссӧ, Левшинӧс да Клейнӧс, кодъяс пукалісны дубравниковскӧй тюрьмаын да виччысисны суд.
Зина та йылысь гижис петербургсаяслы, и найӧ сьӧлӧмсянь ошкисны выль плансӧ, кӧсйысисны отсавны ёртъясыслы сьӧмӧн да, ковмас кӧ, и йӧзӧн.
Андрей виччысис быд лун, мый сійӧс корасны Дубравникӧ, но эз шензьыв, мый колисны вежон бӧрся вежонъяс, а сійӧ век на вӧлі важ местаас.
Вӧлі сёрнитсьӧма, мый лӧсьӧдчӧмъясӧн юралысь Зина оз кут корны сійӧс решительнӧй действиеяс здук матысмытӧдз, а опыт серти Андрей тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд котыртны татшӧм сяма попыткаяс.
Петыркарын вӧлі тыртӧм да гажтӧм, кыдзи тайӧ векджык овлӧ гожся тӧлысьясӧ.
Дженьыдик гожӧмлӧн сотан жар вӧтлӧ миазмъясӧн йиджтысьӧм дука карысь ставсӧ, кодлӧн сӧмын эм позянлун лолыштны свежӧй сынӧдсӧ.
Рабочӧй да интеллигентнӧй класс тэрмасьӧны деревняӧ: ӧтикъяс — уджавны, мӧдъяс — шойччыны, и тайӧн слабмӧ движениеыс юркарса общественнӧй да интеллектуальнӧй олӧмлӧн быд отрасльын.
Революция, кыдзи и став мукӧдыс, шойччӧ жар дырйи, да сылӧн сотчанторъясыс разалӧны паськыда да ылӧдз став канму пасьта.
Тайӧ воын, шуны кӧ, гожӧмыс векджыкся серти вӧлі ловъяджыкӧн, медсясӧ пропаганда нуӧдӧмла фабричнӧй рабочӧйяс пӧвстын, кодъяс юркарын вель унаӧн и гожӧмын и тӧлын.
Андрей ассьыс став вынсӧ сетіс тайӧ уджыслы, кытчӧдз сылӧн услугаясыс эз ковмыны некытчӧ мӧдтор вылӧ.
Воддза воясас сійӧ зіля нуӧдіс рабочӧйяс пӧвстын пропаганда.
Сылӧн на пӧвстын вӧлі уна тӧдса, и на пиысь ӧткымынъяс вӧліны на Петыркарын; ӧні найӧ чолӧмалісны Андрейӧс кыдзи важ приятельӧс.
Кык вежон чӧжӧн кымын Андрей тырвыйӧ велаліс йӧз дінӧ да удж дінӧ.
Рабочӧйяс радейтлісны сійӧс прӧстлунсьыс да занятиеяс дорӧ серьёзнӧй отношениесьыс да радпырысь кывзісны сылысь прӧстӧй, гӧгӧрвоана речьяссӧ.
Ачыс жӧ Андрей рабочӧйяс пӧвстын чувствуйтіс бура да рабочӧйяс пӧвстын пропагандасӧ быдсяма мукӧд удж дорысь лыддьывліс бурджыкӧн.
Таын сійӧ сулаліс дзик паныдӧн Жоржлы, коді аддзыліс аслыс бурджык места студентъяс да велӧдчӧм йӧз пӧвстын, кӧні сылӧн бур качествоясыс вӧчлісны ыджыдджык эффект.
Вӧлі югыд, жар вӧскресення август тӧлысся первой джынйын.
Андрей локтӧ вӧлі рабочӧй собрание вывсянь Выборгскӧйла дорсянь, коді вӧлі сы ведение улын.
Литейнӧй пос вылӧ воӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс аслас никелевӧй часі вылӧ.
Вӧлі стӧч квайт час, да сійӧ кутіс думайтны, вуджны абу сылы пос вомӧн да мунны аслас патераӧ, либӧ пуксьыны конка вылӧ, коді часӧн нуас сійӧс пӧшти Чёрнӧй речка дорын сулалысь Репин дачаӧ, пӧшти дзик ӧдзӧсъяс дорӧдзыс.
Луныс да часыс вӧліны медся лӧсяланаӧсь визит вӧчӧм вылӧ.
Но век жӧ сійӧ пырысь-пырсӧ эз решитчы.
Колян вежоннас сійӧ воліс Репинъяс ордӧ кыкысь, да, тӧдӧмысь, эз вӧв эськӧ лӧсьыд петкӧдчыны бара сэтшӧм регыдъя кад кольӧм бӧрын.
Репин юр весьтын кык тӧлысь сайын чукӧрмылӧм кымӧрыс ӧні разаліс.
Новаковскийӧс лэдзисны, сы вӧсна мый Дубравникын полиция эз веськав, шуд вылӧ, сійӧс связьясын компрометируйтан туйяс вылӧ.
Репинӧс сэсся эз вӧрзьӧдлыны, и керкаыс сылӧн вӧлі сэтшӧм безопаснӧй, мыйдта тайӧ позяна Рочмуын.
Но «нелегальнӧйяслӧн» волӧмъясыс асьныс аснас вайӧны ӧпасность да не долженӧсь вӧвсьыны вывті частӧ.
Андрей решитіс лоны благоразумнӧйӧн да мунны гортас, кӧть сылӧн жырйыс ӧні вӧлі сылы тайӧ минутнас тыртӧм да шуштӧм.
Сійӧ мӧдӧдчис послань да весиг вуджис сы вомӧн, мӧвпъяснас чукӧртчыны зільӧмӧн сы йылысь, мый сійӧ кутас керны гортас.
Но ставыс тайӧ вӧлі ӧти лицемеритӧм, сы вӧсна мый сійӧ зэв бура тӧдіс, мый гортас оз мун.
Кор, мӧдар пос помас воӧм бӧрын, сійӧ аддзис сы дінӧ матысьмысь конка да сэні кондуктор дінас бӧр площадка вылас вӧлі ӧти прӧст места, сійӧ тэрмыштчис чеччыштны, дзик веськыда мӧвпыштӧмӧн, мый талун вӧскресення, да мукӧд конкаяс вермасны лоны дзик тырӧсь.
«Оз ков лоны вывті виччысьысьӧн; тайӧ тшыкӧдӧ характертӧ, — уговаривайтіс асьсӧ ачыс.
— Кар сайса местаясын полиция вообще абу виччысьысь, ставсӧ вӧчӧны кияснысӧ лэдзӧмӧн, и повныс дзик нинӧмысь.
Лишнӧйысь вӧлӧм оз имеит некутшӧм тӧдчанлун, торъя нин вӧскресення лунӧ, кор карсянь век волывлӧны гӧсьтъяс.»
Собраниеыс, кысянь Андрей сӧмын на вӧлі локтӧ, вӧлі зэв удачнӧй.
Сэні юӧртісны выль ветка лӧсьӧдӧм йылысь гырысь фабрикъяс пиысь ӧтиын, орччӧн; перспективаыс вӧлі медся бур, и сійӧ видзӧдіс став вылас оптимист синмӧн.
Восьса ӧшинь пыр сійӧ вермис аддзыны пассажиръясӧс, кодъяс пукалісны кыдзи бӧчкаын сельди, да кодъяс пидзӧсъяс выланыс кутісны челядьӧс.
Унджык мунысьыс вӧліны праздник дырся платтьӧаӧсь, да чужӧмъясыс праздник лунся кодьӧсь.
Приказчикъяс, посни тӧварӧн вузасьысьяс, посни чиновникъяс, кодъяслӧн абу средствоыс овны гожӧмын дачаын, пӧльзуйтчисны бур поводдяӧн прӧгулка вӧчӧм могысь.
Андрей помнитіс, мый вӧскресенняясӧ паркын овлӧ музыка.
Танялы ковмас индыны провожатӧйӧс, сы вӧсна мый сылӧн батьыс уджалӧ рытъясын.
Криволуцкий кӧ оз мӧвпышт налы торкны, найӧ колляласны чуднӧй рыт.
Наӧн кык тӧлысь сайын первой тӧдмасьӧмсянь эз кольлы ӧти вежон сытӧг, медым сійӧ эз аддзыв Таняӧс, — первойсӧ случайнӧя, а сэсся комбинацияяс понда, кодъяс век кыдзкӧ лолавлісны сы пӧльза вылӧ.
Кор Репинъяс вуджисны Чёрнӧй речка вылӧ, найӧ аддзысьлывлісны нӧшта частӧджык.
Дачникъяслӧн полицияысь сравнительнӧй свободаыс слабитӧдліс карын быть колана осмотрительностьсӧ.
Ассьыс унджык прӧст рытъяссӧ Андрей коллявліс либӧ Репинъяс ордын, либӧ Лена Зубова ордын, коді гожӧм кежлас босьтіс жыр орччӧн.
Таня вӧлі сылӧн пырся гӧстяӧн.
Андрей вӧлі Таняысь ыджыдджык сымындаӧн аслас олӧм опыт серти, мый тайӧ дас ӧкмыс арӧса нылыс кажитчис сылы пӧшти кагаӧн.
Но налӧн вӧлі уна ӧткодьыс вкусъясын, мӧвпалӧмын да мӧда-мӧдсӧ кутшӧмкӧ пӧшти интуитивнӧй гӧгӧрвоӧмын, коді сы обществолы сетліс торъя прелесть Андрей синъяс водзын.
Сійӧ эз пов, медым очаровательнӧй нывкӧд тайӧ матыслуныс лои ӧпаснӧй сы пытшкӧсса спокойлунлы.
Таня вӧсна жӧ нинӧм вӧлі тӧждысьны, — сы пытшкын эз вӧв нинӧм сэтшӧмыс, мый вермис эськӧ пленитны сылысь воображениесӧ.
Уна нывбабаяс «зэв радейтлісны сійӧс», но век петлісны верӧссайӧ кодкӧ-нибудь мӧд сайӧ.
Сэтшӧм вӧлі сылӧн судьбаыс, и сійӧ окотапырысь миритчыліс сыкӧд.
Нывбабалӧн радейтӧм — ыджыд, но зэв ӧпаснӧй шуд; революционерлы бурджык овны сытӧг.
Сэтчӧ жӧ, Таняӧс радейтіс Жорж, коді вӧлі сылы вок дорсьыс на вылынджык, и первойсӧ сылы кажитчис, мый Таня вочавидзӧ Жоржлы взаимностьӧн.
Тайӧ исключайтліс быдсяма позянлун видзӧдны сы вылӧ мӧдног, кыдзи чой вылӧ.
Мыйкӧдыра мысти сійӧ, збыль вылӧ, эз кут эскыны Жорж дорӧ сылӧн чувствояс кузя.
Но на костын лоины нин вок нога, ас вӧляысь волысьӧмъяс, да найӧ век ёнджыка и ёнджыка ёнмисны, кыдзи бурджыка тӧдмасисны ӧта-мӧдыскӧд.
Сійӧ интересӧн видзӧдіс сы страстнӧй порывъяса да полана падъялӧмъяса, сы лачаяса да тревогаяса том сьӧлӧмлӧн быдмӧм да сӧвмӧм бӧрся.
Тайӧ интереслы, а не кодлы-нибудь мӧдлы, ёнджык чувстволы, приписывайтліс сійӧ пӧшти висьлӧс стремитчӧм аддзыны сійӧс, сы вылӧ волысь шоглун, кор мый-нибудь ли лишитліс сійӧс тайӧ радлунсьыс, да век ӧти и сійӧ жӧ боклань веськӧдӧм мӧвпъяс.
Татшӧм душевнӧй настроениеыс шензьӧдіс, но эз повзьӧд Андрейӧс, кор сійӧ неважӧн на кутіс видзӧдны сы вылӧ.
И, страннӧй делӧ, буретш мӧдӧс радейтӧм йылысь мӧвп синтӧммӧдліс сійӧс аслас радейтчӧм йылысь.
Том ныв вылӧ сылӧн веськыда видзӧдӧмыс представляйтіс сэтшӧм контраст сы друглӧн экзальтированностькӧд, мый кажитчис лоны позьтӧмӧн, медым найӧ кыкнаныс вӧліны ӧти и сійӧ жӧ влияние чувство улын.
Жорж шочджыка вӧвліс Андрей дорысь Чёрнӧй речка дорын.
Газетын уджалӧм вӧсна сійӧ эз эштыв, сы понда мый унджык сотрудникыс муналӧмаӧсь.
Но Андрей надейтчис паныдасьны сыкӧд тайӧ вӧскресеннянас, сы вӧсна мый эз аддзыв сійӧс дзонь вежон.
Репин керкаӧ пырӧм бӧрын, кодӧс вӧлі лӧсьыда стрӧитӧма роч стильын, Андрей суис адвокатӧс ӧтнассӧ.
Таня эз вӧв гортас.
Репин висьталіс, мый Лена пыраліс сійӧс нуӧдны, а Жорж виччысис найӧс паркын.
Найӧ мунасны гуляйтны да бӧр локтасны, буракӧ, сӧмын сёрӧн рытнас.
Ёна разочаруйтчӧм Андрей лӧсьӧдчис нин мунны, но кӧзяин кутіс сійӧс:
— Шойччыштӧй неуна да куритӧй сигара.
Ме ӧні ог уджав.
Сы водзын куйліс выль журнал небӧг да слӧн лыысь вӧчӧм пурт;
лыддигас сійӧ вундаліс листъяссӧ.
— Ті ӧні кысянь и мый кывсьӧ тіян крайясын? — юаліс Репин.
— Он-ӧ лӧсьӧдчӧй ті взорвитны миянӧс?
Ті, пӧжалуй, пуктылінныд нин фитильсӧ?
— Нинӧм сэтшӧм ужаснӧйыс оз тыдав, — вочавидзис Андрей.
— Ме сӧмын на миян рабочӧйяс собрание вывсянь.
— Збыльысь?
Ті ӧмӧй нуӧданныд пропаганда? — дивуйтчис Репин.
— Да, торйӧн нин таво.
Репин зэв ёна интересуйтчис.
— И тіян зільӧмъясныд вайӧны кутшӧм-нибудь результатъяс? — эскытӧг юаліс сійӧ.
— Дерт жӧ! — вочавидзис Андрей.
— Мыйла нӧ мӧдногсӧ эськӧ вӧлі уджавныс?
— О, йӧз унджыкысьсӧ упорнӧя нуӧны медся лачатӧм уджъяс! — сылы паныд шуис Репин.
Рӧд сертиыс дворянин, помещичьӧй реформаӧдзса обстановкаын воспитайтчӧм морт, Репин, кыдзи и сы поколениелӧн став йӧзыс, мӧвпавліс, мый интеллигенция да войтыр костын рӧвыс прӧйдитны позьтӧм.
Кыдзи ӧткымын процессъяс кузя защитник, сійӧ тӧдіс рабочӧйяс да крестьяна пӧвстысь кымынкӧ мортӧс, кодъяс вӧліны братскӧй волысьӧмъясын интеллигенция пӧвстысь найӧ ёртъяскӧд, да тайӧ чуймӧдіс сійӧс, кыдзи быттьӧ дзик выльтор.
Но ӧти чикыш, либӧ весиг дюжина джын чикыш оз вайны тулыс.
Сійӧ век на ещӧ эскис ӧтлаасян позянлунлы да рад вӧлі мый-нибудь кывны тайӧтор йылысь, тыдалӧ, юалӧмнас бура тӧдса мортсянь.
Сійӧ кывзіс Андрейлысь зэв сюся, ошкӧмпырысь аслас дзор юрнас гогйӧдлӧмӧн.
— Да, тайӧ зэв бур заводитчӧм, — шуис сійӧ медбӧрти, — медся колана юкӧн тіян уджлӧн, нач ӧти, збыльысьсӧ, кодӧс ме кыв шутӧг ошка.
Ме тіянлы висьтала зэв ыджыд аттьӧ тіян юӧръясысь.
Найӧ частӧ кыкӧн тӧлкуйтлісны революционнӧй да политическӧй юалӧмъяс йылысь.
Сійӧ нывлӧн став приятельяс пиысь, кодъяс волывлісны на ордӧ, пӧрысь адвокат медся ёна радейтіс Андрейӧс да медся окотапырысь сёрнитліс сыкӧд.
Найӧ, дерт, нинӧмын эз волыны ӧти кывйӧ, но ёна омӧльджыка торъявлісны да бурджыка гӧгӧрволісны мӧда-мӧднысӧ, став мукӧдъяс дорысь, сы вӧсна мый Андрейлӧн бурторйыс шыльӧдліс на костын арлыд торъялӧмсӧ.
— Ӧні меным кад мунны, — сувтігмозыс шуис Андрей.
— Ме прӧйдитча паркті, гашкӧ зурася на вылӧ.
Висьталӧй месянь чолӧм Татьяна Григорьевналы.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын Репин восьтіс небӧг, но эз нин сэсся вермы лыддьыны тайӧ рытнас.
Сылӧн аслас мӧвпъясыс ылӧдлісны вниманиесӧ автор мӧвпъясысь.
Сійӧ думыштчис аслас ныв йылысь да трагическӧй дилемма йылысь, кытчӧ сійӧс сувтӧдлісны революционнӧй удж дорӧ тыдалана симпатияясыс.
Репин эз вӧв революция дор сулалысь сэтшӧм видын, кыдзи сійӧ мунліс сы синъяс водзын.
Водзджыкся эпохаса морт, сійӧ вӧлі Герцен нимкӧд йитчӧм квайтымынӧд воясса ыджыд либеральнӧй движениелӧн горяч последовательӧн да активнӧй сторонникӧн.
Сійӧ эскис важ традицияяслы.
Кор революционеръяс кутісны решительнӧя тышкасьны Рочмуын политическӧй деспотизмлы паныд, сійӧ должен вӧлі признайтны наын сійӧ аслас делӧ вӧсна тышкасьысьясӧс.
Кӧть вӧлі вывті пӧрысьӧн нин, медым юкны налысь лачаяссӧ либӧ ошкыны налысь крайньӧй средствояссӧ, но сійӧ эз лыддьы позянаӧн ылыстчыны заводитчӧм тышын быдсяма кывкутӧмысь да обязательствоясысь.
Сійӧ вывті матысь аддзис деспотизмлысь ужассӧ, медым не признайтны весиг дӧзмӧмлысь медся дикӧй видсӧ естественнӧйӧн, прӧститанаӧн да весиг нравственнӧя правдайтӧмаӧн.
Сійӧ эз кутлы ни лёкалӧм, ни зывӧктӧм на дорӧ, коді эз кужлы пӧдтыны страстьяс политическӧй соображениеяс понда.
Сійӧ весиг чувствуйтліс на дорӧ кутшӧмкӧ да уважение.
Ӧти важнӧй тор, коді вӧлі куим во сайын, сетіс положительнӧй форма сы неопределённӧй симпатияяслы.
Репинӧс вӧлі корӧма защитникӧн ӧти политическӧй процесс кузя, кор мыжаланаяслӧн ещӧ вӧлі на право бӧрйыны аслыс адвокатъясӧс.
Сэки сійӧ тӧдмасис аслас клиенткакӧд, Зина Ломовакӧд, кызь арӧса зэв шань нывкӧд да сы ёртъяс пиысь ӧткымынъяскӧд.
Сылӧн теоретическӧй убеждениеясыс ёнмисны личнӧй пӧсь симпатияяс понда, кодъясӧс сійӧ кутіс чувствуйтны тайӧ благороднӧй да ӧтважнӧй том йӧз дорас.
Кор кӧкъямыс тӧлысь мысти драконовскӧй приговор бӧрын, — сійӧ дум серти вывті невеськыд приговор, — Зиналы удайтчис пышйыны, да сійӧ немвиччысьтӧг локтіс сы ордӧ Петыркарӧ, сійӧ встретитіс Зинаӧс паськыда сывъялӧмӧн да вӧзйис сылы ассьыс отсӧг быдторйын, мый сылы ковмас.
Зина оліс сы ордын кымынкӧ лун патераын да Репин отсӧгӧн выльысь йитчис аслас важ ёртъяс пиысь накӧд, кодъяс олісны юркарын нелегальнӧйяс пыдди.
Сы пыр Репинъяс тӧдмасисны, колӧ шуны, Борис Маевскийкӧд, код сайӧ Зина регыд муніс верӧссайӧ.
Адвокатлӧн керкаыс вӧлі петербургскӧй интеллигенциялӧн чукӧртчывлан пунктӧн, и революционеръяс эз вермыны аддзыны бурджык места, кӧні, свободнӧй пресса абутӧм вӧсна, позьӧ вӧлі эськӧ следитны публика настроение да видзӧдласъяс бӧрся, коді аснас петкӧдліс Петыркарлысь общественнӧй мӧвпсӧ.
Революционеръяс пиысь ӧткымынъяс дружитчисны сы нывкӧд, код вылӧ, тыдалӧ, видзӧдісны, кыдзи партияын лоысь шлен вылӧ.
Пӧрысь адвокат бура гӧгӧрволіс, мый налӧн видъясыс абу подувтӧмӧсь да мый регыд локтас лун, кор сыӧн пӧся радейтан нывсӧ лоас кыскӧма рӧв пыдӧсас, коді ньылыштіс нин сэтшӧм уна жертва.
Сійӧ эз жалит эськӧ ассьыс олӧмсӧ, медым спаситны нывсӧ; но кыдзи?
Дугӧдны сылы аддзысьлыны революционеръяскӧд да орӧдны накӧд быдсяма волысьӧмъяс?
Но заставитны сійӧс ылыстчыны тайӧ йӧзсьыс вӧлі сылы сэтшӧм жӧ позьтӧм, кыдзи и аслыс ӧткажитны налы отсӧг сетӧмын сы вӧсна, мый сійӧ ачыс сюрас ӧпасность улӧ.
Да и кытчӧ вайӧдасны дугӧдӧмъяс да искусственнӧй мераяс, кор заразаыс сынӧдас?
Уна бать-мам заводитлісны татшӧм туйӧн видзны ассьыныс челядьсӧ, и мый жӧ найӧ шедӧдісны?
Челядьыс орӧдлісны накӧд быдсяма йитӧд да мунлісны гортсьыс, скӧралӧмӧн да лёкалӧмӧн.
Ло, мый лоас, но нылыс сылӧн некор оз аддзы сыын врагӧс.
Сійӧ некор эз дзескӧдлы сылысь свободасӧ, сӧмын артавліс аслас нравственнӧй влияниеӧн кутны сійӧс мӧвпышттӧм да ӧтчаяннӧй воськолысь.
Сійӧ ӧти кадӧ леститіс асьсӧ лачаӧн, мый сылы удайтчас кутны сійӧс границаясын да паныд действуйтны ортсыса течениеяслы.
Но бӧръя лунъяснас сійӧ казяліс сыын вежсьӧм, коді ёна тревожитіс сійӧс.
Сійӧ чувствуйтіс, мый ужаснӧй здук, кодысь сійӧ сэтшӧма поліс, матысмӧ, и ӧні, восьтӧм небӧг водзын пукалігӧн, сійӧ пыдысянь страдайтіс, ассьыс вынтӧмлунсӧ вежӧртӧмӧн.
IX-ӧд глава
ВЫЛЬ МОРТ
Андрей бӧр думыштчис да решитчис мунны веськыда Лена патераӧ, сы пыдди, медым корсьны найӧс ставнысӧ паркысь.
«Найӧ, навернӧ, бӧр воасны гортаныс ужнайтны, — думыштіс сійӧ, эз кӧ воны нин».
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый суас найӧс, да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, медым не воштыны водзын лоан удовольствиелысь ни ӧти минут.
Но тайӧ луннас ставыс тэчсис сылы паныд.
Вӧлӧмкӧ, мый найӧ абу локтӧмаӧсь, да некод эз вермы висьтавны сылы, кор найӧ лоасны гортаныс.
Век жӧ сійӧ решитчис нӧшта видлыны шуд да кольччис виччысьны налысь воӧмсӧ.
Лена оліс шӧр этажын гӧлиника обставитӧм, но ӧшиньсяньыс лӧсьыд вида ыджыд жырйын.
Ыджыд акация сайӧдіс сійӧс аслас вуджӧрӧн, и пулӧн вӧсньыдик коръясыс муртса вӧрисны вӧрзьывтӧм сынӧдын.
Андрей восьтіс ӧшиньсӧ, и жырйӧ пӧльыштіс садлӧн да матыса муяслӧн аромат: керкаыс сулаліс сикт помас.
Сы сайын вольсассис паськыд шыльыдін, коді вевттьысьӧма кустарникъясӧн да кыті вомӧныс мунӧ векньыдик туй; туйыс нуӧ неыджыд дачаяс дорӧ, кодъяс ловъя серпасӧн торъялӧны кыдз пуа неыджыд роща югыд-нюдзвиж фон вылын.
Еджыд войяс колисны нин, но рытъя рӧмыдъяс вӧліны на ясыдӧсь да кузьӧсь.
Андрей виччысис дас вит минутысь не унджык, кыдзи клопнитіс пыран ӧдзӧс, и сійӧ кыліс пос вылысь Жоржлысь серам, а сэсся гӧлӧс, коді заставитіс ёна типиктыны сылысь сьӧлӧмсӧ.
Гӧрдӧдӧм мугыд чужӧма да юрас пӧлӧзничаысь кыӧм венока Таня вӧлі векся дорысь мичаджык.
Сы вылын вӧлі чесучиысь вурӧм кокньыдик платтьӧ, коді драпируйтіс небыдик складкаясӧн сылысь статя мыгӧрсӧ.
Шуйга киас сылӧн вӧлі паськыд лэба идзас шляпа, кодӧс сійӧ пӧрччӧма, дыр прӧгулкаысь дӧзмӧмла.
Андрей сувтіс сылы паныд шуда нюмӧн.
— Ті бура гуляйтінныд, ме аддза! — шуис сійӧ, Танялы гӧрдӧдӧм чужӧм вылас видзӧдӧмӧн.
— Да, — шуис сійӧ, креслӧӧ шыбитчигмоз, — ми зэв бура гуляйтім, и Жорж миянлысь век петкӧдліс серам аслас висьтъясӧн.
Кутшӧм жаль, мый ті энӧ воӧ водзджык!
— Сійӧ висьтъяс ради?
Но, гашкӧ, ме найӧс нин кывлі?
Тайӧ пыр тадзи овлӧ важ ёртъясыдкӧд, кыдзи ми сыкӧд, найӧ кӧ кыкӧн частӧ ветлӧны гӧститны.
Сійӧ шыасис Жорж дорӧ:
— Кутшӧма олан, дружок?
Важӧн нин ми тэкӧд эгӧ аддзысьлӧй.
Гашкӧ, творчество пароксизмын?
— Ме век на мырси бумага вылын, тэ кӧ тайӧс думайтан, — вочавидзис Жорж.
— И ӧні праздничайтан удж помалӧм кузя?
— Да, ме помалі уджӧс тайӧ тӧлысь вылас да праздничайта неуна кад.
Татшӧм удовольствиесӧ гӧгӧрвоас сӧмын сійӧ, коді ачыс испытайтліс, мый сэтшӧм литературнӧй катаргаыс.
Таня кывзіс сёрнитысьяслысь, креслӧӧ дыша лэччысьӧмӧн да Жорж ки вылӧ кыкнан гырддзанас мыджсьӧмӧн.
— Кыдзи тіянлы абу яндзим броткыныд, Жорж? — шуис Таня.
— Тіян этшаджык, кодкӧ дорысь, эм подув норасьны судьба вылӧ.
— Неужели? горӧдіс том морт.
— Ме тайӧс эг чайтлы.
Висьталӧй, пӧжалуйста, мыйӧн ме сэтшӧм шуда?
Кӧсйыся водзвыв видзны став вынъясӧс, медым сӧгласитчыны тіянкӧд.
Тайӧ лоас ыджыд утешениеӧн.
Тайӧ минутнас Лена восьтіс ӧдзӧс да пыртіс поднос вылын стӧканъяс; сы бӧрся пырис самӧварӧн горничнӧй.
Гӧсьтъяс отсӧг сорӧн пызансӧ вӧлі прӧстмӧдӧма кыдз-сюрӧ сы вылӧ тэчӧм небӧгъясысь да газетъясысь, вольсалӧма пызандӧра, да ставсӧ лӧсьӧдӧма чай юны.
— Таня, сьӧлӧмшӧрӧй, — шуис Лена, — кисьталӧй, пӧжалуйста, чайсӧ.
Кӧзяйка пыдди меным колӧ займитны ассьым гӧсьтъясӧс лӧсьыд сёрниӧн, мый тӧдӧмысь тайӧ сьӧкыд обязанность.
Сійӧ пуксис Таняӧн прӧстмӧдӧм креслӧӧ да, папирос ӧзтӧм бӧрын, кутіс видзӧдны ӧшиньӧ; некутшӧма эз видзӧд аслас гӧсьтъяс вылӧ, кодъяс, сійӧ мӧвпалӧм серти, кутасны сёрнитны ёна бурджыка, найӧс кӧ кольны аснаныс.
— Татьяна Григорьевна, ме век на ещӧ сьӧлӧмсянь виччыся.
Ті энӧ вочавидзӧй менам юалӧм вылӧ, — шуис Жорж, кор помасис чайӧн ноксьӧм.
— Кутшӧм юалӧм? — юаліс Лена.
— Мыйла ме смертнӧйяс пиысь медся шуда? — гӧгӧрвоӧдіс Жорж.
— Збыль ӧмӧй?
Ме тайӧс эг тӧд, — пасйис Лена.
— Ті вежньӧдланныд менсьым кывъясӧс, Жорж.
Ме прӧстӧ шуи, мый тіянлы оз ков норасьны судьба вылӧ.
— А мыйла, висьталӧй милӧсть кузя, буретш менӧ колӧ лишитны меным матыса утешениеяслы лӧсялана тайӧторсьыс?
— Мыйла? — нюркнитіс Таня сэтшӧм гӧлӧсӧн, коді значитіс, мый сійӧ Жорж ачыс зэв бура тӧдӧ, мыйла...
— Сы вӧсна мый, — тэрыба содтыштіс сійӧ, мыйкӧ тӧдвылас уськӧдӧмӧн, — мый ті асьныд меным висьтавлінныд, мый кор тіян вылӧ усьӧ шог настроение, тіянлы сулалӧ кисьтны сійӧс кывбур формаӧ, и тіян сьӧлӧм вылын лоас кокни да лӧсьыд.
Таня серӧктіс.
Жорж, мӧвпаліс сійӧ, вӧзйысьӧ комплимент вылӧ, ас вылас гӧгӧрвотӧмлун лэдзӧмӧн, и Танялы окота вӧлі дразнитыштны сійӧс.
— Ме эг чайтлы, мый ті сэтшӧм коварнӧйӧсь, Татьяна Григорьевна, — шуис Жорж.
— Мӧдысь кута видзчысьныджык да представита тіянлы аслам ремеслӧлысь веж петкӧдлана боксӧ.
Сійӧ зэв бура помнитіс сёрнисӧ, код вылӧ ыстысьӧ вӧлі Таня.
Тайӧ вӧлі сылӧн кывбуръяс неыджыд том петӧм кузя, коді на пӧвстын вӧчис шум.
Танялы зэв кажитчисны кывбуръясыс, и налӧн вӧлі сёрни художественнӧй ощущениеяс да настроениеяс йылысь.
Сылысь кывъяссӧ, дерт, вӧлі висьталӧма Таняӧн абу стӧча, сійӧс певйыштны думӧн.
Но сійӧ эз думайт веськӧдны Таняӧс, сійӧ яндысис сёрнитны тайӧ сюжет йывсьыс.
Сёрни мунігас куритчысь Лена ӧні папироссӧ пуктіс бокӧ.
Сійӧ интересуйтчис сёрни кузяыс нравственнӧй боксянь.
— Меным чайтсьӧ, — шуис сійӧ, — мый великӧй делӧлы сьӧлӧмсянь преданнӧй йӧз долженӧсь веськодя видзӧдны сыын аслас роль дорӧ, ыджыд ли сійӧ, ичӧт ли, яръюгыд али скромнӧй.
Виднӧй роль ворсны зільӧм — сідз жӧ тщеславие да эгоизм сӧмын мӧд формаын.
Таня паныдаліс, мый тайӧн сійӧ эз кӧсйы шуны, мый колӧ шедӧдны выдающӧй роль, но сійӧ кӧ нин усис кодкӧ-нибудь пай вылӧ, то татшӧм положениесӧ сознайтӧмыс колӧ эськӧ вайны удовольствие.
— Но тіянлы ӧмӧй оз кажитчы, — шуис Андрей, Леналысь мӧвпсӧ дорйӧмӧн, — мый позьӧ йитчыны делӧкӧд, кодлы ті служитанныд, мый оз коль ни места, ни кӧсйӧм, ни кад весиг разнӧй мӧвпъяслы аслад «ме» йылысь либӧ общӧй делӧын сійӧ участие пай йылысь, коді лоӧ ёртъяс пиысь сылӧн либӧ мӧдлӧн?
— Оз, — мӧвпалыштӧм бӧрын вочавидзис Таня, юрнас гогйӧдлӧмӧн.
— Ме эг на во сійӧ пределӧдзыс.
Пола, некор ме сэтчӧдз ог во.
Ассьым ничтожествоӧс сознайтӧмыс кырлӧдліс эськӧ менӧ, и ме вежалі эськӧ ме дорысь одареннӧйджыкъяслы.
Кутшӧм гордость да чиктылӧм колӧ испытывайтны мортлы, коді вежӧртӧ, мый пыртіс общӧй делӧӧ выльтор да ценнӧй лепта!
Сійӧ видзӧдліс Жорж вылӧ.
Тайӧ вӧлі видзӧдлӧм, коді корис дорйыны, сы вӧсна мый став письыс, кодъяс сэн вӧліны, сійӧ ӧтнас эз сёрнит сылы паныд.
Но Андрей, коді кыйис тайӧ видзӧдлӧмсӧ, тӧлкуйтіс сійӧс мӧд ногӧн.
Сійӧ эськӧ вӧлі кӧсйӧ настаивайтны сӧмын на висьталӧм мӧвп вылас, сылӧн юрас артмӧм доводъяс кузя механическӧя мунӧмӧн.
Но сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв, вежӧрнас личкӧмӧн, мый пондас кӧ сёрнитны, то висьталас неправдасӧ.
Сійӧ чувствуйтіс тайӧ минутнас, мый сьӧлӧм пытшкӧснас сідз жӧ вежаліс налы, кодъяс код тӧдас кутшӧм заслугаяс кузя, владейтӧны йӧз сьӧлӧмъясӧн.
Аслас посредственностьсӧ сознайтӧмыс тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ ӧнӧдз на тӧдлытӧм курыдӧн.
Сійӧ ланьтіс, эз вермы тышкасьны тайӧ ощущениеыслы паныд.
Сёрниыс неуна коставліс, мый вылӧ некод эз веськӧд вниманиесӧ, но сылы тайӧ кажитчис мучитанаӧн да сьӧкыдӧн.
— Видзӧдлӧй, Андрей, кутшӧм мича тайӧ еджыд керка чукӧрыс, кодӧс югдӧдӧма яръюгыд рытъя кыаыс, — шуис Лена ӧшиньдорса аслас местасянь.
— Тайӧ меным казьтылӧ швейцарскӧй гӧраясысь <deu>Alpenglühen</deu>.
Андрей рад лои сёрнисӧ вежӧмлы да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— Да, зэв мича! — шуис, сійӧ, пейзажсӧ зэлӧдчӧм вниманиеа школьник моз видзӧдіг, коді зільӧ помнитны карта очертаниеяс, код кузя сійӧс кутасны экзаменуйтны.
Ӧшиньсянь видыс вӧлі вывті мича:
югыд лӧз енэж свод вылын ӧдва тӧдчисны джынъя тӧлысьлӧн кельыд очертаниеяс, кодӧс быттьӧ серпасалӧма муртса тӧдчан акварельӧн;
гӧрд отблескӧн югдӧдӧм еджыд керкаяс кыпӧдчӧмаӧсь рощаса нюдзвиж фон вылын;
лэччысь шонді зӧлӧтитіс перистӧй кымӧръяслысь дорышъяссӧ, енэжтас визь вылын яръюгыд багрӧвӧй рӧмӧ сукмӧмӧн.
Но Андрейлӧн воспринимайтан способностьясыс ныжмисны, и сійӧ бергӧдчис чай юны пызан сайын пукалысьяслань.
Таня уськӧдіс пӧлӧзничаясысь кыӧм веноксӧ, и Жорж лэптіс сійӧс, тшӧктіс сылы бӧр пуктыны веноксӧ юр вылас, сы вӧсна мый сылы зэв лӧсялӧ.
Ныв серӧктіс да гӧрдӧдіс, но кӧсйӧмсӧ сылысь вӧчис, и Андрей кыліс ён дӧсада кыкнан вылас татшӧм челядьруысь.
— Кывзӧй, Андрей, — орӧдіс Лена сылысь жугыль мӧвпсӧ, — менам тіян дорӧ корӧм.
Сійӧ индіс улӧс вылӧ да медся делӧвӧй тонӧн корас Андрейӧс пуксьыны.
— Верманныд-ӧ ті, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — торйӧдны меным вылӧ ӧти либӧ кык рыт недельын?
— Мыйла? — пыркнитчис Андрей.
— Том йӧз кружокъясын пропаганда нуӧдӧм вылӧ.
Ті миянлы лоанныд зэв пӧлезнӧйӧсь.
— Кутшӧм пӧльза лоас тіянлы месянь?
Ті тӧданныд, мый ме ог туй татшӧм удж вылӧ да тіян собраниеяс вылын кута ворсны медся гажтӧм роль.
Корӧй Жоржӧс: сылы и небӧгъяс кивыв.
— Тайӧ збыль, — окотапырысь сӧгласитчис Лена, и ме нин сы дорӧ шыасьлі, но сылӧн прӧст рытыс абу.
Революционеръяслӧн ӧта-мӧд костын веськыдлун да весиг мыйдтакӧ чорыдлун — пырся овлантор, торъя нин, кор мунӧ сёрни «делӧяс» йылысь.
Лена кывъясын нинӧм эз вӧв сэтшӧмыс, мыйсӧ эськӧ и сійӧ эз шу сылы татшӧм сяма обстоятельствояс дырйи, но талун сійӧ решительнӧ эз вӧв ас пытшкас.
— Ме, сідзкӧ, ковми тіянлы затычка вылӧ? — ӧбӧдитчӧмӧн шуис Андрей.
abu
— Эн нинӧм абусӧ сёрнитӧй, Андрей!
Висьталӧй веськыда, эм тіян прӧст кадыс али абу?
— Ме вывті занят аслам рабочӧйяскӧд, — вочавидзис Андрей зумыша.
— Но висьталӧй, — содтіс сійӧ, миролюбивӧйӧнджык лоны зільӧмӧн да ӧттшӧтш делӧвӧйджык гӧлӧсӧн сёрнитӧмӧн, — мыйла эськӧ тіянлы не нуӧдны уджсӧ водзӧ метӧг, кыдзи ті нуинныд сійӧс ӧнӧдз?
— Ме эськӧ ачым тайӧс кӧсйи, — вочавидзис Лена, — да сӧмын миян кружокса шленъяс пиысь ӧткымынъяс бӧръя арестъяс дырйи сюрисны,
— Миртов, колӧ шуны.
— А! Гӧгӧрвоа! — горӧдіс Андрей, гӧлӧссӧ вежӧмӧн.
— Сідзкӧ Миртов вӧлі тіян группаысь ӧтиӧн?
Лена гогнитіс юрнас.
— Ме некор сыкӧд эг паныдасьлы, — шуис Андрей, — но сӧмын кывлі сы йылысь.
Сы серти, кыдзи сійӧс вӧлі арестуйтӧма, сійӧ вывті бур морт.
Тӧданныд-ӧ ті, мый сійӧс виччысьӧ?
— Ӧнісӧ нинӧм на оз позь шуны, — вочавидзис Лена.
— Ставыс зависитӧ жандармъяс капризысь.
Сылӧн случайыс — дзик аслыспӧлӧс.
Гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн Лена юаліс Жоржлысь, коді сёрнитіс Танякӧд, — абу-ӧ крепостьсянь Миртов йылысь выль юӧръяс?
— Ми пӧлучитім сысянь некымын строчка, — вочавидзис Жорж.
— Сылӧн положениеыс ёна лёкджык, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі виччысьны.
Полиция аддзӧма сы ордысь подпольнӧй печатьлы гижӧм статья да миянлысь уна памфлетъяс да брошюраяс.
Пола, — сійӧ вошӧм морт.
— Коді сэтшӧм Миртовыс? — вашкӧдӧмӧн юаліс Таня.
— Зэв скромнӧй том морт, студент, — вочавидзис Жорж.
— Сійӧс вӧлі арестуйтӧма колян выльлунӧ ӧшыбкаӧн, Тарас пыдди.
Ті, буракӧ, тӧданныд, коді сэтшӧм Тарасыс?
— Кыдз жӧ! — вочавидзис Таня.
Тарас Костров вӧлі медся популярнӧй да тӧдчана морт революция вожакъяс пиысь.
— Сідз вот буретш тайӧ Тарасыс, Касимовса помещик Захарий Волков ним улын, овмӧдчӧма сійӧ жӧ керкаас, кӧні оліс Миртов.
Кор сійӧ сетӧма ассьыс паспортсӧ пропишитчыны, полиция абу дзикӧдз эскӧма, збыль-ӧ тайӧ Захарий Волков.
Прикажитӧмаӧсь вӧчны обыск.
Полицейскӧйяс локтӧмаӧсь выльлунӧ войнас, но ӧшыбкаӧн звӧнитӧмаӧсь Миртовлы, коді оліс ӧти судтаӧн улынджык.
Миртов ещӧ абу на вӧлӧм водӧма да буретш гижӧ вӧлӧм ассьыс злополучнӧй статьясӧ.
Сійӧ ачыс восьтӧма ӧдзӧссӧ да кор сылысь юалӧмаӧсь сійӧ али абу Захарий Волков, сійӧ пырысь-пыр гӧгӧрвоас, мыйын делӧыс, да решитчас спаситны Тарасӧс, аснас жертвуйтӧмӧн.
Сійӧ вочавидзӧма утвердительнӧя; вӧлі вӧчӧма обыск, ставсӧ вӧлі босьтӧмаӧсь, а сійӧс арестуйтӧмаӧсь да мӧдӧдӧмаӧсь крепостьӧ.
— И Тарасӧс спаситӧма? — юаліс Таня ёна волнуйтчӧмӧн.
— Да.
Став олысьыс тӧдлӧмаӧсь войся полошуйтчылӧм йылысь да чайтан Волков ордын обыск йылысь.
Тарас, дерт, эз понды виччысьны, медым полиция веськӧдіс ассьыс ӧшыбкасӧ.
— Но, а Миртовыс? — юаліс Таня.
— Тӧдмалӧма-ӧ полиция, коді сійӧ?
— Да, и весиг зэв регыд.
Письмӧяс сійӧ ас ордас эз видзлы.
Но зато жандармъясӧн босьтӧм небӧгъяс пиысь ӧтиын тӧдмалісны сылысь нимсӧ, — гижӧма ставнас: Владимир Миртов.
Найӧ решитӧмаӧсь, мый тайӧ сылӧн ёртъясыс пиысь ӧти, коді сылы сетӧма небӧгсӧ, да тшӧктӧмаӧсь вӧчны обыск Владимир Миртов ордын.
Тӧдӧмысь кор воӧмаӧсь жандармъяс, то тыдовтчӧма, мый сійӧ мортсӧ, кодӧс корсьӧны, арестуйтӧма кык лун сайын ӧшыбкаӧн мӧд пыдди, коді сэк коста шутёвтіс нин на ки улысь.
— Мый жӧ найӧ сэки вӧчисны? — юаліс Таня.
— Мый налы колис вӧчны?
Найӧ косӧдісны ассьыныс лёксӧ сы вылын, коді вӧлі ва киын.
Налы абу удайтчӧма тӧдмавны, коді збыльысьсӧ оліс Захарий Волков ним улын, но найӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь, мый лэдзисны ыджыд лэбачӧс.
Да, Миртов тӧдіс, мый вӧлі виччысьӧ сійӧс, и сійӧ эськӧ эз жертвуйт аснас быд паныдасьысьлы.
— Найӧ вӧліны матыса ёртъясӧн? — юаліс Таня.
— Кодъяс?
— Да Миртов и Тарас?
— Эз, эз торъясӧ.
Найӧ вӧліны прӧстӧ тӧдсаӧсь.
Миртов весиг неуна эз радейтлы Тарасӧс сы диктаторскӧй замашкаяс вӧснаыс.
Сылӧн поступокыс эз вӧв вӧчӧма личнӧй мотивъясӧн.
Таын и сылӧн ыджыдтор вӧчӧмыс! — помаліс Жорж, и сылӧн гӧлӧсас кутісны тіравны чиктылан да шензян нотаяс.
Сэсся пуксис торжественнӧй чӧволӧм, коді бурджыка быдсяма кывъясысь петкӧдліс сьӧлӧмлысь джуджыд настроениесӧ.
И Андрей, и Лена, и Жорж, ставныс вӧліны геройскӧй поступок чувствуйтӧм улын, коді зэв тӧдчана весиг революционнӧй партия летописьясын.
Минут кежлӧ ставӧн йиджтысьлісны разнӧй чувствоясӧн: татшӧм мортӧс, кадысь водз воштӧм йылысь жалитӧмӧн, сылӧн героизм водзын преклонениеӧн, партияса шлен гордостьӧн, кодъяс вербуйтӧны асланыс радъясӧ йӧзӧс, кодъяс дасьӧсь ыджыдсьыс-ыджыд жертваяс вылӧ.
Но Танялы тані вӧлі мыйкӧ унджык.
Сылы тайӧ вӧлі ӧти сійӧ случайностьяс пиысь, кодъяс олӧм туй вылын паныдасьлігъясын нэм кежлӧ формируйтӧны мортлысь нравственнӧй обликсӧ.
Сэсянь кыдзи сійӧ тӧдмасис Зинакӧд, а сэсся Жоржкӧд, сійӧ пӧся кутіс сочувствуйтны найӧ делӧлы.
Но пропасть юкӧ сочувствуйтысьӧс, коді дась мыйсюрӧ вӧчны, мукӧд дырйи вывті унатор, делӧлы, да настоящӧй идеялысь служительӧс, коді мунӧ сы ради быдсяма жертваяс вылӧ, прӧстӧ сы вӧсна, мый мӧдног вӧчны сылӧн абу вынъясыс.
Таня эз на воськовт ещӧ тайӧ пропастьсӧ.
Ӧнӧдз на сійӧ вӧлі мӧдарас, мӧд йӧзкӧд.
Сійӧ, вермас лоны, и колис эськӧ сэтчӧ, талунъя лун вечерняӧ кӧ дугӧдіс водзӧ волысьӧмъяс тайӧ мирыскӧд, кӧні сэтшӧм ёна гартчис бӧръя каднас.
Сылӧн лолыс ещӧ ни ӧти минут на эз тӧдлы сійӧ джуджыд чуймӧдан ощущениеяссӧ, кодъяс бӧрын абу бӧр воӧм трусливӧй, малодушнӧй, пӧльза сеттӧм средаӧ.
Событие либӧ небӧг, ловъя кыв либӧ заразитан пример, ӧніяыслӧн жугыль повесть либӧ водзын лоанторлӧн яръюгыд югӧр, — ставыс вермас лоны роковӧй кризислы помкаӧн.
Ӧткымынъяс вывті сійӧ мунӧ ён душевнӧй потрясениеӧн, мукӧдъяслӧн воссьӧны сьӧлӧмса джуджыдысь-джуджыд источникъяс, быттьӧ вӧтӧн, дружескӧй киӧн нежнӧя инмӧдчылӧмӧн.
Сідз либӧ мӧдног, но, ставыслы, кодъяс сетчӧмаӧсь ыджыд делӧлы служитан олӧм либӧ смерть вылӧ, колӧ овны сэтшӧм решающӧй здук, сы вӧсна мый дзонь саридз мында медся ён впечатлениеяс оз вермыны вежны сылысь ловъя вынсӧ.
Татшӧм кризис ӧні лоис Танялӧн.
Кор Жорж ланьтіс, и Таня гӧгӧрвоис ставсӧ, сылӧн сьӧлӧмыс чукйӧн тырис ставсӧ шымыртана жалитан ёсь чувствоӧн.
Сійӧ быттьӧ тайӧ минутнас быдмис да том нывсянь пӧрис верстьӧ нывбабаӧ, сы ныв сьӧлӧмын тырвыйӧ сӧвмӧм мам инстинктъясӧн, и тайӧ зонмыс, кодӧс сійӧ некор эз аддзыв, лои сы морӧс бердысь врагъясӧн нетшыштӧм аслас кагаӧн.
Ловъя краска вевттис сылысь плешсӧ; мыйкӧ тэрыблун кодь, кодӧс сійӧ эз вермы разберитны, но мый эз вӧв, сійӧ шензьӧм вылӧ, ни лӧглунӧн, ни водзӧс мынтыны кӧсйӧмӧн, чардбиӧн моз югдӧдіс сылысь синъяссӧ, — и ставыс помасис.
Ыджыд делӧ артмис.
Тані, тайӧ кар сайса ылі пельӧсын, тайӧ гӧлиник жырас благороднӧй поступок йылысь висьт аддзис воча шыасьӧм том сьӧлӧмын да пыр кежлӧ кыскис сійӧс ыджыд делӧ бердӧ.
Кор ныв кутіс сёрнитны, сійӧ эз висьтав ни торжественнӧй клятваяс, ни мукӧд решительнӧй шыӧдчӧмъяс.
Сійӧ эз вермы вӧчны нинӧм татшӧм сямасӧ, кӧть эськӧ чужанлунсяньыс эз вӧв чуждӧй став показнӧйыслы, став сенсационнӧйыслы.
Ни сэки, ни бӧрын, сылӧн водзын лоан геройскӧй уджъяс да страданиеяс кузь вояс чӧж, эз вермы сійӧ шуны, кор лои сылӧн вежсьӧмыс.
Сійӧ ачыс эз гӧгӧрволы, мый вӧчсис тайӧ минутнас сы сьӧлӧмын, и сійӧс шымыртысь тӧдлытӧг лоан чувство петкӧдчис неуна тешкодьджык формаӧн.
— Ме нинӧм ог аддзы торъя ыджыдторсӧ сыын, мый вӧчис Миртов, — шуис сійӧ ичӧтик, тіралан гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ аслас смеллунысь яндысьӧмӧн.
Жорж видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн.
— Ыджыд деятель да делӧын второстепеннӧй роль ворсысь морт костын бӧрйӧмыс ясыд, — водзӧ нуӧдіс Таня, синъяссӧ кыпӧдлытӧг.
— Миртов вӧчис ассьыс долг, вот и ставыс.
Лена ошкана гогнитіс юрнас.
Сійӧ вӧлі тырвыйӧ сӧглас Танякӧд.
Жорж видзӧдіс сы вылӧ торжествуйтан шензьӧмӧн.
Нинӧм татшӧм сямасӧ эз артав кывны сысянь, а сійӧ ли, кыдз сылы кажитчис, эз тӧд сійӧс?
— А ті, ті эськӧ сідз жӧ вӧчинныд сы местаын? — юаліс сійӧ волнуйтчан гӧлӧсӧн.
— Эськӧ лои кӧ сы кодь жӧ дӧгадайтчысь, — да! — вочавидзис Таня, падъявтӧг да сылы веськыда чужӧмас видзӧдӧмӧн.
Сійӧ сӧмын на вочавидзис тайӧ юалӧм вылас ачыс аслыс, мый и кыпӧдіс сылысь первой нейӧмкӧй замечание Миртов поступок йылысь.
Ӧні жӧ сійӧ сӧмын мӧдпӧв висьталіс ассьыс вочакывсӧ гораа да, аслас мича юрӧн ки вылас мыджсьӧмӧн, сійӧ бара вӧйтчис думъясӧ, мечтательнӧй видзӧдлассӧ водзӧ веськӧдӧмӧн.
Андрей, коді эз вермы вештыны синъяссӧ сы вылысь, аддзис, мый сійӧ вывті лӧсьыд тайӧ минутас, и ужас шымыртіс сійӧс, кыдзи кутшӧмкӧ шудтӧмлун матыстчигӧн.
Но мыйла нӧ сылӧн чужӧмыс друг тракнитчис, быттьӧ тӧдлытӧг доймӧмысь?
Помкаӧн вӧлі тайӧ несноснӧй Жоржыс, коді эз вермы вунӧдны аслас комплимент йылысь, весиг татшӧм лӧсявтӧм кадӧ.
— Нравственнӧй вынлӧн кӧ эм кутшӧмкӧ дон, — заводитіс Жорж волнуйтчан гӧлӧсӧн, — то миян деятельяс пиысь медся бур, ыджыдысь ыджыд мортыс лои эськӧ ас вылас надейтчысь глупецӧн, коді сӧгласитчис тіянкӧд татшӧм вежсьӧм вылӧ.
Но сійӧ, век жӧ, ёна волнуйтчис да сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, и Андрей эз вӧв прав аслас друг дорӧ, сы кывъяслы татшӧм кокнируа гӧгӧрвоӧдӧм сетӧмӧн.
Тайӧ минутнас Жорж эз вермы думайтны ныв йылысь мӧдног, кыдзи дона ёрт йылысь.
Сійӧ чолӧмаліс прекраснӧй сьӧлӧмлысь садьмӧмсӧ, и сійӧ, мый ачыс висьталіс, вӧліс, збыльысьсӧ, веськыд, но висьтавліс сійӧ, кыдзи и аслас пырся сёрниын, неуна содталӧмъясӧн.
Мый шуны Таня йылысь, то сы вылӧ Жоржлӧн кывъясыс вӧчисны пальӧдана действие.
Сылӧн содталӧмӧн висьталӧмъясыс кажитчисны лӧсьыдӧн, и сійӧ лӧсьӧдчис нин шутитыштны сы вылын.
Но сылы чужӧмас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ пытшкӧссяньыс видыштіс асьсӧ аслас намерениеысь да весиг кутіс чувствуйтны сы дорӧ нежность.
Таня топыда кабыртліс сылысь кисӧ.
— Кутшӧм ті бурӧсь, Жорж!
Но тырмас та йылысь, — шуис Таня.
— Мый тіянкӧд? — шыасис Лена сэк жӧ аслас сусед дорӧ.
— Ті сэтшӧма кельдӧдінныд.
— Неужели? — буркнитіс Андрей.
— Колӧ лоны, тайӧ веж коръя пуяссяньыс отражение.
Но тайӧ эз вӧв нюдзвиж пуяслӧн отражение; сійӧсӧ, лӧсяланаджык, сайӧдліс сылысь кулӧмлӧн кодь блед чужӧмсӧ.
Самӧй тайӧ минутнас вежӧктан ёсь чувство нетшыштіс сы синъяс вылысь кӧртӧдсӧ.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи чардби югӧр дырйи, мый збыльысьсӧ сійӧ испытайтліс Таня дорӧ налӧн первой паныдасьӧм лунсянь.
Да, сійӧ радейтіс тайӧ нывсӧ, радейтіс сылысь чужӧмсӧ, сылысь платтьӧсӧ, радейтіс самӧй мусӧ, кытчӧ Таня инмӧдчывліс!
И сійӧ жӧ каднас мучитчана вежӧртӧм, быттьӧ пуртӧн, вундыштіс сылысь сьӧлӧмсӧ: сійӧ кӧ кутас радейтны кодӧс-нибудь, то непременнӧ тайӧ мёдоточивӧй краснобайсӧ, коді ӧні вӧлі Андрейлы дзик мустӧмӧн.
Венны позьтӧм, бешенӧй вежӧктӧм шымыртіс сійӧс;
сылы ыджыд вынъяс ковмисны, медым пукавны улӧс вылын да не воштыны аснас обладайтӧм.
Сійӧ поліс, мый выдайтас асьсӧ, кутас кӧ пукавны тані водзӧ.
— Меным кад мунны? — шуис сійӧ пыдын гӧлӧсӧн.
Сылы жырйын лои душнӧ.
— Сэтшӧм ӧмӧй нин сёр? — дивуйтчис Таня.
Аслас элегантнӧй ичӧтик часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Таня решитіс, мый и сылы колӧ мунны.
— Ті колльӧданныд менӧ, надейтча? — шыасис сійӧ Андрей да Жорж дорӧ.
Андрей чӧвланьтӧмӧн копыртчыліс.
Дерт, сійӧ мунас Таняӧс колльӧдны.
Сылы окота лоны сыкӧд да кывзыны сылысь Жоржкӧд сёрнитӧмсӧ.
Сы пытшкын пуис асьсӧ мучитан жажда, сылы вайліс торъя наслаждение бытшкыны век пыдӧджык и пыдӧджык ёсь пуртсӧ аслас ранаӧ.
Сійӧ нинӧмтор вылӧ свет вылын эз эськӧ ӧткажитчы тайӧ мучитана наслаждениесьыс.
Да сійӧ эськӧ эз и вермы, кӧть эськӧ и кӧсйис.
Сійӧ воштіс ассьыс независимостьсӧ.
Сійӧ сэсся ачыс эз нин вӧв аслас.
Танялӧн сьӧд синъясыс кыскисны сійӧс ас бӧрсяньыс.
Сійӧ эз вермы мунны, кытчӧдз Таня лэдзліс сійӧс кольччыны.
Туй чӧжыс Жорж сёрнитіс Танякӧд, но Андрей пӧшти эз восьтыв вомсӧ.
Жоржлӧн быд кыв лёкмӧдліс сійӧс.
Таня замечание бӧрын Жорж эз панлы выльысь ассьыс комплиментъяссӧ, но найӧ чувствуйтчисны сёрни ногас, кыдзи сійӧ сёрнитіс, сылӧн видзӧдласъясас да шенасьӧмъясас, и ставыс тайӧ вывті нин ёна скӧрмӧдліс Андрейӧс.
Найӧ прӧщайтчисны Танякӧд сы ӧдзӧс дорын да мӧдӧдчисны гортаныс.
Сы вӧсна мый эз на вӧв зэв сёр, а войыс вӧлі дивнӧй, то Жорж вӧзйис мунны подӧн.
Андрей сӧгласитчис.
Сылы вӧлі ӧткодь.
— Но, ме ӧмӧй эг вӧв прав, кор висьтавлі... — заводитліс Жорж, сёрнисӧ пыр овлан тема вылӧ вайӧдӧмӧн.
— Эновт, пӧжалуйста! — торкис Андрей.
— Ме таысь дӧзми нин.
Сійӧ вӧйтчис ӧнтаяса зумыш чӧволӧмӧ, дженьыдик, ӧти слога кывъясӧн Жорж юалӧм вылӧ вочавидзӧмӧн.
Сійӧ вӧлі скӧр, дӧзмӧма, шудтӧм.
Сыӧн талунъя роковӧй открытие вӧчӧмыс сувтӧдліс сійӧс Жорж дорӧ выль отношениеясӧ да вӧчис сылы ыджыд дой.
Жоржлӧн поведениеыс сылы кажитчис вывті дивитанаӧн.
Андрей эз эскыв сылысь Таня дорӧ серьёзнӧй кӧртасьӧмсӧ.
Кыдзи вермис сійӧ радейтны нылӧс, кодӧс весиг аслыс эз сет труд гӧгӧрвоны?
Ставыс тайӧ сылӧн вӧлі фантазия, пустӧй фейерверк, кодӧс чужтӧма озыр поэтическӧй воображениеӧн.
Жорж вӧчис эськӧ бурджыка, дӧверитіс кӧ эськӧ ассьыс излияниеяссӧ перӧлы да бумагалы, найӧс том, опыттӧм ныв юрӧ сюйӧм дорысь.
Ставсӧ тайӧс Андрей эськӧ вермис висьтавны аслас друглы тӧрыт на.
Но ӧні, кор сійӧ убедитчис, кутшӧм сійӧ ачыс чорыда дзугсис, сёрнитны татшӧм тонӧн оз вӧлі позь.
Ӧнісянь сылы колис лэдзны ас вылас кык сьӧлӧмлысь личина.
Налӧн ӧнӧдз на сэтшӧм восьса да веськыд отношениеяс пыр жӧ босьтлісны неискренностьлысь опечаток.
Тайӧ сылы вӧлі сьӧкыдджык дзикӧдз орӧдчӧмысь.
Медбӧрти, налы колӧ вӧлі прӧщайтчыны.
— Ме пырала тэ ордӧ аски асывнас, — шуис Жорж.
— Эн мун гортсьыд, меным окота лыддьыны тэныд мый-сюрӧ менам выльторъясысь.
«Таня честь кузя гимн, заклад варта», — мӧвпыштіс Андрей, но асьсӧ кутӧмӧн, шуис:
— Тэ ӧмӧй он вермы ыстыны веськыда типографияӧ?
Тайӧ нин вӧлі вывті!
Жоржлысь вӧлі вӧрзьӧдӧма медся пуковинсӧ, да плеш вылас сылӧн шляпа лэб улас артмисны вомӧна чукыръяс.
— Дерт жӧ, ог вермы либӧ, веськыдджыка, ог кӧсйы, — шуис сійӧ джынвыйӧ ӧбидитчӧм, джынвыйӧ шензян гӧлӧсӧн.
— Ме некор ог дӧверяйт аслам вещияс йылысь аслам суждениеяслы.
— Ладнӧ, сідзкӧ, аски! — шуис Андрей.
Тайӧ инмӧ вӧлі, мыйдтакӧ, делӧлы, да сійӧ лыддис аслас обязанностьӧн пӧртны олӧмӧ ёртыслысь корӧмсӧ.
«Мый тайӧ талун Андрейыскӧд? — мӧвпыштіс Жорж гортас мӧдӧдчигӧн.
— Ме некор эг аддзыв сійӧс татшӧмӧн...»
Сійӧ, тыдалӧ, гӧгӧрвоис эськӧ, мыйын делӧыс, аслас тонкӧй наблюдательность дырйи кӧ эськӧ йитіс ӧти торйӧ некымын помӧдз шутӧм кывъяс да намёкъяс, но талун сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі вывті тыр чиктылан ощущениеясӧн, медым сетны сылы вӧйтчыны кӧдзыд анализӧ.
Танялӧн кывъясыс кылісны на сы пельясын, и чужӧмыс, и позаыс, кутшӧмын сійӧ найӧс шуаліс, сулалісны сылӧн синводзас.
Ӧні сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоис, мый вӧлі дзебӧма тайӧ кывъяс саяс, и сійӧс вӧлі чуймӧдӧма аддзылӧмторйыс.
Сылы лои яндзим аслас самонадеянностьысь: сійӧ чайтіс, мый ачыс нуӧдас тайӧ нывсӧ ыджыд делӧ вӧсна асьсӧ жертвуйтӧмлань... и сійӧ — сыкӧд ӧткодялӧмӧн нинӧм оз сулав!
Сылы кажитчис, мый сӧмын талун на сійӧ тӧдмаліс, мый сэтшӧм радейтӧмыс нывбаба дорӧ.
Сійӧ ставнас сетчис тайӧ выль чувствоыслы, мирса упоительнӧй вӧтъясӧ вӧйтчӧмӧн, кодъяс вывті мичаӧсь, кыдзи томкад, да пленительнӧйӧсь, кыдзи действительность.
А на весьтын ыджыдаліс сьӧд синъяса ныв, чуднӧй юрнас аслас ки вылӧ думайтчӧмӧн мыджсьӧмӧн.
Очаруйтысь образ нюмъяліс сылы да тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ лачаӧн.
И тайӧ небыда ки кутлӧмыс!..
Коді тӧдас, оз кӧ ӧні, то, гашкӧ, коркӧ сы сьӧлӧмын садьмас джуджыдджык чувство сылӧн пӧся кӧртасьӧм вылӧ вочакыв пыдди!
Мыйла дырыс кутны асьтӧ да ланьтӧмӧн овны аслад радейтӧм йылысь?
Сійӧ вель дыр падъяліс.
Вермис-ӧ ӧні сійӧ не эскыны аслыс, кор став сьӧлӧмыс сылӧн пӧрис ӧти радейтан порывӧ да сы водзын преклоняйтчан порывӧ?
Сійӧ решитіс висьтавны Танялы ставсӧ водзӧ аддзысьлігӧн.
X-ӧд глава
ЖОРЖЛӦН СТИХЪЯС
Мӧд асывнас Жорж вӧлі нин аслас другыс жырйын зептас рукописьяс чукӧрӧн.
Андрейлӧн дӧсадаыс да огорчениеыс сайкалісны узьтӧг коллялан вой чӧжӧн, да, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ кажитчис вель збодер.
Сійӧ встретитіс гӧсьтӧс меліа да весиг содтыштӧм радлӧмӧн.
Нинӧм не чайтысь Жорж тайӧс лыддис тӧрытъясӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн.
Войнас выль положениесӧ мӧвпалігтыр, кытчӧ вӧлі вайӧдӧма аслас йӧйталӧмӧн, Андрей помӧдз решитіс юалӧм Жорж дорӧ аслас отношениеяс йылысь.
Морӧсын татшӧм гусяторйӧн сійӧ эз вермы кольччыны сыкӧд важыся топыд дружбаын, — тайӧ эськӧ вӧлі асьтӧ вывті улӧ пуктӧмӧн; а сэк жӧ сійӧ регыдджык курччис эськӧ ассьыс кывсӧ, став торъяс йылысь Жоржлы каитчӧм дорысь.
Раз эз позь висьтавны правдасӧ, — дзик ӧтитор, мый сылы колис вӧчны, сійӧ — дугӧдны Жоржкӧд интимность да ӧнісянь кутыштавны сӧмын прӧстӧ ёртнога волысьӧмъяс.
Татшӧм решениеыс Андрейлы вӧлі сьӧкыдсьыс сьӧкыд, но нинӧмӧн оз позь вӧлі отсавны делӧыслы, и лои сы вылын миритчыны.
Жорж вӧлі сылӧн дзик ӧти другӧн, кыдзи дружбаыс гӧгӧрвосьӧ сійӧ мирын, кӧні найӧ бергалісны.
Ӧні сылӧн тайӧ другыс оз ло, — вот и ставыс.
Андрей эз частӧ бӧрыньтчыв ӧтипӧв примитлӧм решениеысь, но олӧмӧ пӧртны тайӧ медбӧръя решениесӧ вӧлі вывті сьӧкыд.
Сылӧн чувствоясыс эз вермыны пырысь-пыр велавны вежӧрлӧн ён авторитетӧн водзысьтыр гижӧм выль волысьӧмъяс дорӧ.
Сійӧ кокниа ышловзис, кор сылӧн другыс перйис рукописьсӧ да заводитіс лыддьыны.
Жорж вайӧма сьӧрсьыс абу политическӧй статьяяс либӧ памфлетъяс, кодъясӧс, сы шуӧм серти, сійӧ «пӧсь петтӧдзыс» гижис, а прӧст шойччан кадъяслысь плодъяс.
Тайӧ вӧліны кывбуръяс, мыйдтакӧ лирическӧйяс, мыйдтакӧ ичӧтик поэмаяс, быдӧн аслыспӧлӧс сюжета, но сэтшӧм топыда йитчӧмаӧсь общӧй мысльӧн, мый дзоньнас кӧ босьтны, став кывбуръясыс кажитчисны ӧти поэмаысь разалӧм строфаясӧн.
Сэні сьывсис роч революциялӧн кыаыс, — сійӧ кад, кор энтузиазмӧн да эскӧмӧн тыр, привилегированнӧй томйӧз ыльнитіс гыӧн «войтыр пӧвстӧ» социализм евангелие, братство да ӧтувъя шуд проповедуйтны.
Жоржлӧн разнӧй кадӧ да разнӧй настроениеын гижӧм кывбуръяс вӧліны отрывочнӧйӧсь да эз шыльыдӧсь.
Юмор сорасьліс пафоскӧд, дженьыдик строфаяс мунлісны кузь поэмаяс бӧрся.
Но тайӧ неправильностьыс да ӧтувъялунлӧн кажитчана абутӧмыс сетлісны авторлы позянлун петкӧдлыны тырджыка доблестнӧй эпохаӧс став боксяньыс, коді представляйтіс сэтшӧм бур материал поэтическӧй уджлы.
Заводитчигас вӧліны общӧй нима дженьыдик кывбуръяслӧн группа: «Бать-мам вевт улын».
Найӧ петкӧдлісны пытшкӧсса олӧмсӧ воча шыасьысь том сьӧлӧмлысь, кодлы вывті ёна коліс правда да справедливость да коді тревожнӧя корсьӧ петан туй тшыгъялысь миллионъяс пӧвстын спокойнӧй, озыр олӧмлӧн унизитан компромиссъясысь.
Мӧд юкӧн, кодӧс озаглавитӧма: «Паськыд муяс пӧвстын», вӧлі медся кузь да унасикаса.
Сэтчӧ пырисны первой пропагандистъяслӧн сьӧкыд удж да ёна радлӧмъяс йылысь казьтылӧмъяс.
Найӧ олан сямлӧн, кыдзи прӧстӧй рабочӧйяслӧн, сьӧкыдлунъяс дорӧ автор видзӧдіс кокниа: тайӧ юкӧныслӧн тоныс вӧлі гажа.
Пропагандистъяс приключениеяслӧн история, то сьӧлӧм вӧрзьӧдана, то комичнӧй кысьыліс сиктса олӧм да ывлавыв описаниеяскӧд.
Медбӧръя поэмаыс вӧлі медся жугыль да художество боксянь медся бур ставсьыс.
Тайӧ вӧлі том пропагандистлӧн лебединӧй сьыланкыв сылӧн «временнӧй гуысь» — тюрьмаса камераысь — нэмӧвӧйсяӧ вуджӧм.
Нориник тонӧн гижӧм сьыланкывйыс, небыд да нежнӧй, кыдзи и сыӧн петкӧдлӧм кадыс.
Жоржлӧн художественнӧй нырисыс эз лэдз сылы вӧчны геройӧс авторлӧн думъяс да чувствояс петкӧдлысьӧн.
Сійӧ вӧлі аслас кадся настоящӧй мортӧн — медводдза пропагандистъяс пиысь ӧтиӧн, кодӧс ещӧ абу на скӧрмӧдӧма преследуйтан кузь воясӧн.
Сылы вӧчӧм лёктор йылысь вунӧдӧмӧн, сійӧ эз норасьлы да эз жалитлы олӧм йылысь, кодӧс ытшкыштісны дзоридзалан кадас.
Сійӧ сьӧлӧмсӧ бурмӧдліс мӧвпӧн, мый сылы кӧ олігас мешайтісны войтырлы вылӧ уджавны, то кӧть аслас смертьӧн сійӧ служитас сылы службасӧ.
Правдивость да искренность Жорж поэмаын петкӧдчисны аслас став вынӧн.
Татшӧм помтӧм чорыдлунӧн уськӧдӧм геройлӧн сьӧлӧмтӧ дойдан образыс действуйтіс лов вылад ёнджыка на, дӧзмӧм да водзӧс мынтӧм дорӧ медся пӧсь воззвание дорысь.
Андрей кывзіс, быттьӧ зачаруйтчӧм, и поліс шуны кыв.
Сійӧ оліс Жоржлӧн мелодичнӧй строфаяс обаяние улын, кодъяс раммӧдісны сылысь ыпъялана лёклунсӧ, да поліс торкны магическӧй чараяссӧ.
Неважӧнся кольӧмторъяс йылысь тайӧ сьыланкывъясыс сылы вӧліны художественнӧй произведениеясысь вылынджыкӧсь, — найӧ ловзьӧдлісны сы водзын сылысь ассьыс олӧмсӧ.
Сійӧ да Жорж вӧліны пропагандистъясӧн аслас кадӧ и войдӧр, террористъясӧн лоӧм дорысь водзджык, асланыс вывті вуджисны тайӧ чувствоясыс.
Тюрьмаын кулысь том морт петкӧдліс налы донаяс да вунӧдны позьтӧм ёртъяс пиысь унаӧс, кодъяс татшӧм ногӧн жӧ да тайӧ жӧ делӧ вӧсна пӧгибнитісны.
Поэзия волшебствоӧн кыпӧдӧм благодарнӧй да сӧстӧм чувствояс сайкӧдлісны Андрейлысь пуысь юрвемсӧ да сійӧ бурджыка кутіс видзӧдны Жорж дорӧ.
Нравственнӧй обликас кыкнаныслӧн вӧлі вывті уна ӧткодьыс.
Лыддьӧмыс муніс часысь не дырджык.
Кор Жорж помаліс, Андрей сьӧлӧмсяньыс да пӧся висьталіс ассьыс ошкӧмсӧ.
Нинӧм бурджыксӧ, сы ногӧн, Жорж ӧнӧдз эз гиж.
Некымын критическӧй индӧдъяс да сӧветъяс бӧрын Андрей свободнӧя да ас вӧляысь водзӧ нуӧдіс дружескӧй беседасӧ.
Жоржлы эз нин сэсся ковмы гӧгӧрвоӧдны аслыс аслас друглысь поведениесӧ, сы вӧсна мый Андрей кутіс асьсӧ естественнӧя да прӧстӧя, кыдзи и век.
Андрей, век жӧ, ӧткажитчис мунны прӧйдитчыны Жоржкӧд.
Сылы быть колӧ вӧлі гижны шифрованнӧй письмӧ, а сійӧ ещӧ эз на пуксьыв уджавны.
Жорж мунӧм бӧрын сійӧ дыр на сулаліс ӧшинь дорын, пыр ӧти местаын, век на ещӧ вӧлі кывзӧм кывбуръяс влияние улын.
Збыльысь найӧ вӧліны вывті лӧсьыдӧсь;
Жоржлӧн талантыс ӧдйӧ кыптіс-паськаліс, и сыын вӧліны настоящӧй поэтлӧн задатокъяс.
Шуда морт!
Сы вылын вӧлі избранникъяслӧн печать.
И, содтӧд, сійӧ вӧлі сьӧлӧма мортӧн; сылӧн произведениеясыс эз вермыны лоны сӧмын ӧти воображайтӧмлӧн плодӧн.
Колӧ вӧлі пыдысянь да интенсивнӧя чувствуйтны ставсӧ сійӧс, мый сійӧ висьталіс татшӧм задушевнӧй кывъясас.
Автор бӧрыньтчис ньӧжйӧникӧн мӧд план вылӧ.
Андрей кутіс думайтны морт йылысь, и сылӧн сьӧлӧм дойыс, коді тупкысьлыны нин кутліс минут кежлӧ, воссис выльысь.
Но ӧні Жоржлӧн поведениеыс эз нин сувт сы водзӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи тӧрыт.
Татшӧм правдивӧй, веськыд сьӧлӧма да честнӧй морт эз вермы лоны фактӧн.
Сійӧ эз вӧв прав Жорж дорӧ.
Но кыдз гӧгӧрвоӧдны сылысь ныв йылысь шензьӧдан гӧгӧрвотӧмсӧ?
Сылысь лӧсявтӧм содталӧмъяссӧ?
«Но, мый жӧ, тайӧ сылӧн натураас, и нинӧм сыкӧд он вӧч.
Сэтшӧм сылӧн модаыс быдтор вылӧ видзӧдны.
И век жӧ Жорж сійӧс сьӧлӧмсяньыс радейтӧ.
Оз ӧмӧй быдӧн вермы радейтны ас ногыс?
И Таня вочавидзис сылы радейтӧмӧн жӧ.
Мыйла нӧ оз?
Быд том ныв бурджыкӧн лыддяс Жоржлысь поэтическӧй, восторженнӧй радейтӧмсӧ неинтереснӧй, прозаическӧй чувство дорысь, кутшӧмӧс сэтшӧм жӧ неинтереснӧй да прозаичнӧй морт, кыдзи сійӧ, вермас вӧзйыны».
«<rus>Прочность, постоянство, положительность</rus>!» — курыда шуаліс Андрей.
Радейтӧмыс кӧ эськӧ вӧлі материеӧн, кытысь вурӧны платтьӧ да, кӧмкот, то сылӧн вӧлі эськӧ успех вылӧ эз этша шансъяс.
Но нывбабаяс оз та боксянь видзӧдны радейтӧм вылӧ, и найӧ дзик правӧсь.
И мыйла нӧ Жорж сьӧлӧмлы колӧ быть лоны кокнируаӧн?
Дерт, сылӧн эз вӧв представление збыль Таня йылысь, сылы пыдди сійӧ юрсӧ лэдзліс кумир водзын, коді пасьтасьӧма аслас вӧчӧм мишурнӧй паськӧмӧ.
Но сійӧ кӧ и некор оз тӧдмав збыль Танясӧ — мыйсяма беда?
Весиг кӧть тайӧ фантастическӧй плащыс пӧра кольӧм бӧрын киссяс, сійӧ сы пыдди шӧралас выльӧс.
Сылы тайӧ нинӧм, и налы кыкнаныслы тайӧ уджыс сетас выль развлечение.
Андрей пукаліс пызан дорын.
Сы вылӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн сійӧ жугыля видзӧдіс донтӧм шпалерӧн клеитӧм куш стенъяс вылӧ да механическӧя зілис аддзыны визь, коді эськӧ юкис узорлысь мисьтӧм нюдзвиж квадратсӧ кык пельӧ ӧткодя.
Сійӧ сідзи эз и аддзы визьсӧ да вештіс мудзӧм синсӧ аслас письменнӧй пызан вылӧ.
Кык тӧлысь!
Да, ставыс кык тӧлысь колис наӧн медводдза паныдасян лунсянь.
Но сійӧ удитіс нин тӧдмавны сійӧс, кыдз быттьӧ вӧлі тӧдса сыкӧд кык во.
Сійӧ кутіс сы пытшкысь лыддьыны пӧшти найӧ медводдза сёрнисянь.
Ӧні сійӧ тӧдіс Таняӧс бурджыка, чем Таня асьсӧ, да аддзис качествояс, кодъясӧс сійӧ, скромностьыс вӧсна эз сӧгласитчы эськӧ признайтны, да тырмытӧмторъяс, кодъяслы паныд сійӧ протестуйтіс эськӧ скӧралӧмӧн.
И сылы сьӧкыд эськӧ вӧлі решитны, мый сылы мусаджык сыын?
Сійӧ радейтіс Таняӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі, да эз вермы мӧвпыштны аслыс бурджык существоӧс, кор сійӧ торъялӧ вӧлі эськӧ Таняысь.
Сійӧ кутіс тӧдвылас уськӧдавны найӧ дженьыдик тӧдмасьӧмлысь став подробностьяссӧ.
Нинӧм эз вун сійӧ паметьысь: пӧшти сыӧн шуӧм быд кыв, да сылӧн чужӧмыс сувтісны сы водзӧ.
Некутшӧм лача.
Дружба!
Том нывъяс окотапырысь награждайтӧны тайӧ чувствонас радейтан мортлысь ёртъяссӧ.
Сійӧ радейтліс нин Жоржӧс найӧ паныдасьӧмысь водзджык.
Сійӧ наросьнӧ пӧръявліс асьсӧ, таын кӧть ӧти минут кежлӧ сомневайтчӧмӧн.
Но кӧть эськӧ сійӧ сэки и эз радейт, кыдзи эськӧ сійӧ вермис падъявны ӧні бӧрйӧмын?.
«Да, ставыс, мый эм бурджыкыс олӧмын, принадлежитӧ судьбаса тайӧ баловняяслы, сы вӧсна мый налы и сытӧг сетӧма унатор.
Мый нӧ, мед лоас сідз, — шуис Андрей, да шуштӧм битор югнитіс сы синъясын.
— Дзоридзьяс паныдасьлӧны и медся жугыль олӧм туйяс вылын.
Мед найӧс нетшкӧны мукӧдъяс да мирнӧя нимкодясьӧны наӧн; ми жӧ, скромнӧй труженикъяс, любуйтчам ӧти лежнӧгъясӧн да бӧрдны ог кутӧ».
Сійӧ ышловзис да решительнӧя пуксис уджавны.
Кымынкӧ час кежлӧ сійӧ вуджліс числӧяс мирӧ, лыдпасъяс вашкӧдӧмӧн, ключкӧд сӧвещайтчӧмӧн, разнӧй арталӧмъяс вӧчалігтыр, юрсӧ лэптывтӧг скӧрысь уджӧ сетчӧмӧн.
Быть колӧ вӧлі нуны письмӧ ас кадӧ гуся патераӧ, сы вӧсна мый Дубравникӧ мунысь морт мӧдӧ вӧлі сійӧ жӧ луннас!
Конспиративнӧй патераын сійӧ суис Ленаӧс, коді нуӧдіс сэні ассьыс дежурствосӧ.
— Дубравниксянь воисны юӧръяс, кодъяс инмӧны тіянлы, — шуис сійӧ.
Лена перйис ящикысь Зиналысь письмӧ, химическӧй реактивысь ещӧ ульыс на.
— Со, а тані тіян нимныд, — шуис сійӧ, медся бӧръя листбокса лыдпасъяс группа вылӧ индӧмӧн.
Андрей лыддис со мый: «Менам делӧ лёкмӧ, и Андрей бура вӧчас, воас кӧ».
Нинӧм сэсся бурджыксӧ оз позь вӧлі мӧвпыштны, и Андрей пыр жӧ решитіс примитны тайӧ корӧмсӧ.
— Мый ті та вылӧ шуанныд? — юаліс Лена кутчысьыштӧмӧн.
— Мунанныд?
— Дерт жӧ! — вочавидзис Андрей.
— Ме сідзи и чайті, — букыштчӧмӧн шуис ныв.
Андрей тӧдіс, мый Лена оз ошкы сылысь решениесӧ, и тӧдіс мыйла.
— Ме должен мунны, — шуис Андрей, кыдз быттьӧ извиняйтчӧмӧн.
— Кӧть Зина и оз ёнасӧ кор, но ме тӧда, мый сійӧ эз кут эськӧ корны менӧ, абу кӧ эськӧ серьёзнӧй коланлуныс.
— И ті эновтанныд рабочӧйяс пӧвстын пропаганда нуӧм, кор сійӧ тіян сэтшӧм бура мунліс, да став мукӧдторсӧ? — скӧра водзӧ висьтавліс Лена, сылысь кывзытӧг.
— Век тадзи овлӧ привилегированнӧйяс пӧвстысь петӧм миян революционеръяскӧд.
Найӧ виччысьӧны медводдза помка, медым шыбытчыны террористическӧй предприятиеӧ.
Лена вӧлі убеждениеяс серти «народницаӧн» либӧ, стӧчджыка, прамӧй «пропагандисткаӧн».
Крестьяна да рабочӧйяс пӧвстын социалистическӧй пропаганда, сы ногӧн, вӧлі деятельностьлӧн дзик ӧти форма, код вылӧ революционеръяс долженӧсь веськӧдны ассьыныс энергиясӧ.
Оз ков вӧлі видзӧдны веськӧдлан котыр преследуйтӧмъяс вылӧ, кодъяс сӧмын ылӧдӧны социализмысь политическӧй тышлань.
Сійӧ зэв донъявліс Андрейӧс, кыдзи медся бур пропагандистъяс пиысь ӧтиӧс да скӧраліс сы вӧсна, мый сійӧ эновтӧ ассьыс уджсӧ, гашкӧ, пыр кежлӧ.
Нинӧм абу кокньыдджыкыс, кыдзи чегны ассьыд сьылідзиртӧ татшӧм делӧын, кутшӧм пансьӧ вӧлі Дубравникын.
Сійӧ пӧся уськӧдчис сы вылӧ, Андрейӧс непоследовательностьысь видӧмӧн.
Андрей бур сьӧлӧмӧн протестуйтіс.
— Ме окотапырысь эськӧ водзӧ нуӧді ассьым уджӧс тані. — висьталіс сійӧ, — но миянла дорсянь эськӧ вӧлі яндзим не заводитлыны мездыны ёртъяснымӧс.
— Партиялы нинӧмысь абу яндзим, сійӧ кӧ пуктӧ ассьыс вынъяссӧ производительнӧйджык удж вылӧ, — паныд шуис Лена.
— Сідзкӧ, тіян ногӧн, Борис да сылӧн ёртъясыс сэтшӧм нин ковтӧмӧсь удж вылӧ, мый найӧс оз сулав мездыны? — чорыда юаліс Андрей.
— Найӧ абу омӧльджыкӧсь миян партияса шленъяс виысь бурджыксьыс, — паныд шуис Лена, — но миян век ковмас шлёнъявны тюрьмаяс гӧгӧр, ми кӧ думыштам мездавны ставсӧ, коді тайӧс заслуживайтӧ.
— Медся бур, сідзкӧ эновтны найӧс сісьмыны тюрьмаын, правда абу? — ироническӧя пасйис Андрей.
— Ловйӧн кольӧмаяслӧн абу праваыс рискуйтны аснаныс, медым перъявны кулӧмаясӧс.
Налӧн коланаджык делӧыс кианыс, — вочавидзис Лена, ньӧти яндысьтӧг.
— Сідзкӧ ті сӧветуйтінныд эськӧ рудаперйысьяслы, кор налысь ёртъяссӧ тыртіс киссьӧм шахтаӧн, водзӧ нуӧдны ассьыныс уджсӧ да не мездыны тыртӧмаяссӧ, сы вӧсна мый тайӧ йитчӧма рискуйтӧмӧн? — висьталіс Андрей.
— Эновтӧй, ради бога, рудаперйысьяссӧ спокойын, сы вӧсна мый найӧ нинӧм оз доказывайтны! — горӧдіс Лена.
— Ӧткодялӧм — абу аргумент.
Ми ог эскӧ асланым делӧӧ, таын ставыс.
Ми кӧ эским эськӧ сыӧ, миян тырмис эськӧ выдержка не ылавны бокӧ.
— Ог, покорнӧя аттьӧала, — мустӧмтана серӧктіс Андрей, — ог вежав сэтшӧм кукань сяма выдержкалы да ог претендуйт сы вылӧ.
Сійӧ ёна скӧрмис Лена вылӧ сылӧн, кыдзи сійӧ шулывліс, векни доктринёрствоысь.
Лена сідз жӧ, ас пайсьыс, лёкаліс.
Дзик асывсяньыс, Зиналысь письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын, Лена пуис лӧглунын ӧти мӧвп дырйи, мый Андрей эновтас ассьыс уджсӧ.
Найӧ чуть-чуть эз лӧгасьны, но медбӧрти миритчисны.
— Мыйла весь воштыны кадсӧ видчӧм вылӧ? — шуис Андрей.
— Ті зэв бура тӧданныд, мый ме муна Дубравникӧ, мый кӧть мед ті энӧ висьтавлӧй.
Сы вӧсна мый меным оз удайтчы тіянӧс аддзывны мунтӧдз, то бурджык миянлы прӧщайтчыны ӧні.
Найӧ окыштчисны, кӧть Лена век на дузъяліс Андрей вылӧ сы кокнируысь.
Но Андрей зілис небзьӧдны сійӧс, эскӧдӧмӧн, мый регыд бӧр воас.
Тӧлысь мысти либӧ сы гӧгӧр сійӧ локтас куим мездӧм ёрткӧд, кодъясӧс уговоритас ӧтлаасьны сы кружокӧ.
Петыркар эновттӧдз Андрей вайӧдіс пӧрядокӧ ассьыс став делӧяссӧ, ассьыс рабочӧй кружоксӧ сетіс опытнӧй ёртлы.
Ставыс ладмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый кык лун мысти сійӧ нин муніс Дубравникӧ да чувствуйтіс асьсӧ збодерджыкӧн, коркӧ-нибудь медбӧръя кадын дорысь.
Мӧд часть
БИ УЛЫН
I глава
БАРА ДАВИД
Петыркарсаяс пӧвстысь некод эз тӧд Дубравникса конспиративнӧй патералысь адрессӧ.
Андрейӧс сы вӧсна мӧдӧдісны кык чой дорӧ, Мария да Екатерина Дудороваяс дорӧ; насянь сійӧ вермис тӧдмавны Зина йылысь.
Эз кокниа воӧдчы сійӧ пемыд переулокӧдз, кӧні найӧ олісны, да аддзис налысь, кирпичысь стрӧитӧм, штукатуриттӧм гажтӧм керкасӧ.
Жугавлӧм постшупӧдъяса зэв кузь каменнӧй пос медся вылі помас Андрей сувтіс виж краскаӧн краситӧм ӧдзӧс водзӧ.
Патераыс, сійӧ дӧгадайтчис, вӧлі сэні, сы вӧсна мый вылынджыкас вӧлісны нин сӧмын чардакъяс.
Сыӧн сетӧм звонок шыӧ ӧдзӧссӧ восьтіс ыджыд тушаа, гӧля пасьтасьӧм, висьлӧс чужӧма ныв: ортсысяньыс сылы позьӧ вӧлі сетны нето кызь арӧс, нето комыннансӧ.
— Мый тіянлы колӧ? — кӧдзыда юаліс сійӧ, посетитель вылӧ синсӧ кыпӧдлытӧг.
— Дудорова чойяс тані олӧны? — юаліс Андрей.
— Пырӧй, — шуис ныв.
Андрей пырис жырйӧ; аслас гӧльлунӧн жырйыс чуймӧдіс весиг сылысь велалӧм нигилист синъяссӧ.
Став мебель вылас, сійӧс кӧ быттьӧ вузавны, ӧдва позьӧ вӧлі эськӧ босьтны некымын шайт.
Жырсӧ вӧлі юкӧма кык пельӧ ситеч занавесӧн.
Воддза юкӧныс, кытчӧ веськаліс Андрей, вӧлі гӧстинӧй пыдди, а занавес саяс вӧлі спальня.
— Мый тіянлы колӧ? — мӧдысь шуис ныв сэтшӧм жӧ кӧдзыда.
— Меным колӧ аддзӧдлыны госпожа Дудороваӧс, — коса вочавидзас Андрей.
— Менӧ али Машаӧс? — юаліс ныв.
— А, сідзкӧ, ті Катерина Дудорова? — шуис Андрей.
— Ме ордын эм письмӧ тіянлы кыкнанныдлы Лена Зубовасянь.
Менам овӧй Кожухов.
Нывлӧн висьлӧс чужӧмыс кутіс югъявны.
— Кутшӧм ме рад! — горӧдіс ныв.
— Пуксьӧй.
Ме пыр жӧ чукӧста чойӧс.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс, и Андрей пуксис прӧстӧй пуысь вӧчӧм вевттьытӧм пызан дорӧ.
Унасикас формата да почерка кӧртавлӧм рукопись чукӧръяс вӧлі разіпель шыблалӧма пызан пасьта.
Ӧти помас вӧлі тэчӧма мичаа перепишитӧм листъяс.
Андрей тӧдіс Ленасянь, кодлы Дудорова чойяс вӧліны ылі рӧдпомӧн, мый налы кольлӧма батьыссянь неыджыд наследство.
Но найӧ сетӧмаӧсь ставсӧ, медбӧръя кӧпейкаӧдз, общӧй делӧ вылӧ.
Ӧні найӧ, тыдалӧ, нажӧвитісны аслыныс нянь вылӧ перепишитчӧм помысь да мӧдсикас удж помысь.
Ӧти улӧс вылысь Андрей казяліс озыр вышывайтантор — вещь, коді вывті роскошнӧй да ковтӧм аслыныс вӧдитчӧм вылӧ тайӧ скромнӧйсьыс скромнӧй керкаас.
Минут мысти котӧрӧн пырис Маша, кодлы чойыс юӧртіс Петыркарсянь интереснӧй гӧсьт воӧм йылысь.
Сійӧ вӧлі ыджыдджык, но кажитчис томджыкӧн, аслас чангыль ныра кыпыд чужӧмысла да кодзлалан карӧй синъясысла.
— Ми эг виччысьӧй тіянӧс татшӧм регыдӧн, — шуис сійӧ.
— Зина чайтіс, мый ті тані лоанныд лун куим мысти.
Тіянлы, дерт, ӧні жӧ окота мунны сы дорӧ?
— Да, тайӧ кӧ тіянлы лоас удобнӧ.
— О, да!
Ме минут мысти лоа дась да колльӧда тіянӧс.
Сійӧ абу ылын.
Маша пырис занавес сайӧ, и Андрей кыліс, кыдзи сійӧ ноксис выльысь пасьтасьӧмӧн.
Чойяслы зэв окота вӧлі пукӧдны гӧсьтӧс асланыс ордын дырджык.
Налы интереснӧ вӧлі юасьны петербургса выльторъяс йылысь, но найӧ эз лысьтны манитны сійӧс.
— Кутшӧма олӧ Лена? — юаліс ичӧтджык чойыс, коді колис Андрейкӧд.
Андрей некымын кывйӧн висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс сы йылысь.
— Кывзӧй, Кожухов, — занавес сайсянь кыліс Машалӧн гӧлӧс, — миян ордын сідз жӧ эм Давидлӧн адресыс.
Ме верма тіянӧс нуӧдны сы дорӧ, окотитанныд кӧ.
— Тані Давид? — горӧдіс Андрей, занавес вылӧ радпырысь видзӧдлӧмӧн.
— Ме тайӧс эг чайтлы.
Петӧй регыдджык асланыд засадаысь да кутам сёрнитны морт ногӧн.
— Пырысь-пыр! — кыліс Машалӧн гӧлӧс, век на занавес сайсянь.
Сійӧ петіс аслас убежищеысь мӧд платьӧӧн.
Вомас сійӧ кутіс некымын шпильки.
— Давид вӧлі румынскӧй граница дорын, медым лӧсьӧдны аслас еврейяс пыр небӧгъяс мӧдӧдӧм, — висьталіс Маша, юрсӧ копыртӧмӧн да ассьыс кӧсаяссӧ шпилькиясӧн сутшкалӧмӧн.
— Туяс мунігӧн сійӧ сувтіс татчӧ... веськыда шуа, ог тӧд, кытчӧ.
— Ӧні ме дзик нин дась, — содтіс сійӧ шляпаасигмозыс.
— Код ордӧ жӧ тіянӧс нуӧдны: Зина ордӧ али Давид ордӧ?
Бӧрйыны вӧлі сьӧкыд.
— Мунам сы ордӧ, кодыс матынджык, — шуис Андрей.
Кыкнаныс олісны неылын, но Давид вӧлӧма зэв матыса суседӧн.
— Ті дыр кежлӧ Дубравникӧ? — муніганыс юаліс Маша.
— Ог на тӧд...
Тайӧ зависитӧ обстоятельствоясысь... — уклончивӧя вочавидзис Андрей.
Сійӧ эз тӧд, сулалӧ-ӧ тайӧ нылыс местнӧй группаын шленӧн да тӧдӧ оз сійӧ делӧ йывсьыс, мый кузя локтіс Андрей.
— А ті тані пырся олысь? — юаліс Андрей, медым вежны сёрнисӧ.
— Абу, ми пырсӧ олам деревняын да регыд бӧр мунам сэтчӧ.
Татчӧ жӧ ми овмӧдчим регыд кежлӧ, медым лӧсьӧдчыны экзамен кежлӧ велӧдысьяс вылӧ; миянлы кӧсйысисны сетны местаяс сиктса школаӧ.
— Тіянлы, тыдалӧ, сьӧкыд гӧтӧвитчыны экзаменъяс кежлӧ да сэк жӧ уджавны переписка вылын да вышивайтчӧм вылын?
Маша нюммуніс.
— Уджтӧгыд ёна сьӧкыдджык вӧвліс, эскӧда тіянӧс.
Ӧні миянлы зэв бура овсьӧ, — водзӧ сёрнитіс сійӧ гажа гӧлӧсӧн, — и некымын тӧлысь мысти ми дзикӧдз овмӧдчам деревняын.
— Ті, ме аддза, «народник», кыдзи и Лена, — пасйис Андрей.
— Да, дерт жӧ.
А ті?
Лена висьталӧм серти, ми и тіянӧс лыддьылім народникӧн.
— О, абу!
Ме ог воӧдчы сэтшӧм крайностьясӧдз.
Андрей кутіс эскӧдны ассьыс спутницасӧ, сійӧс збыль туй вылӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн.
Налӧн пансис паськыд вен, но скӧравтӧг да пузьытӧг;
«террористъяс» да «народникъяс» костын принципиальнӧй лӧсявтӧмъяс сэки ещӧ эз на вӧвны ёсь характераӧсь.
Веськыда кӧ шуны, найӧ костын мукӧд дырйи вӧвлісны зыксьӧмъяс, но вообще кыкнан партияыс на уджалісны мирнӧя, воча ки, частӧ ӧти и сійӧ жӧ кружокъясын.
Давид вӧлі гортас, и сійӧ минутнас, кор пырисны гӧсьтъяс, ворсіс кӧзяйка пиыскӧд, лӧзов ыджыд синъяса, ёна кудритчӧм еджгов юрсиа, сьӧд чужӧма детинкакӧд, коді бокӧвӧй йӧзӧс аддзӧм бӧрын ньӧв моз шутёвтіс жырсьыс.
Став еврейяс моз жӧ Давид зэв ёна радейтліс челядьӧс, кӧть принцип сертиыс вӧлі паныд семьяа олӧмлы.
Сійӧ сувтіс еврейскӧй гостиницаӧ, кӧні вӧлі дзик гортас кодь.
Сійӧ век овліс сэні, кор волывліс Дубравникӧ, да оліс кӧзяеваыскӧд медся бур волысьӧмъясын.
Некодлы эз волы юрас корны сылысь паспорт, и сійӧс тӧдісны прӧстӧ Давид ним улын.
Андрей да Давид зэв радӧсь лоины мӧда-мӧдыслы.
— Тэ, вокӧ, воин буретш кадӧ.
Локтін кӧ тэ ӧти лун сёрӧнджык, и миянлы эськӧ эз удайтчы аддзысьлыны.
Ме аски жӧ муна, — висьталіс Давид.
Маша лӧсьӧдчис мунны.
— Прӧщайтлӧй, — шуис сійӧ Андрейлы.
— Надейтча, ті онӧ вунӧдӧй туйсӧ миян керка дорӧ.
Ассьыс делӧсӧ вӧчӧм бӧрын сійӧ кӧсйис мунны, мед не мешайтны налы «конспирируйтны».
Давид сувтӧдіс сійӧс.
— Видчысьыштлӧй ӧти здук.
Меным колӧ тіянсянь тӧдмавны, коді тіян одесскӧй ёртъяс пӧвстысь неважӧнся арестъяс бӧрын колис вӧля вылын да суа ог ме кодӧскӧ тіян йӧз пӧвстысь ловйӧн?
— Тэ ӧмӧй мунан Одессаӧ? — шензьӧмӧн юаліс Андрей.
— Да, Одессаӧ.
— Да ӧд тэ вӧлін сэні сӧмын на куим вежон сайын.
Некор на ещӧ эз паныдасьлы меным сэтшӧм окочлуна морт ветлӧдлӧмъяс дорӧ, — содтіс сійӧ, ныв дорӧ шыасьӧмӧн.
— Ветлӧдлӧмъяс дорӧ окоталун! — скӧралӧмӧн горӧдіс Давид.
— Ме прӧстӧ ку пиӧ ог тӧр, кор мӧвпышта, кутшӧм уна сьӧм ме видзи тайӧ кык вежоннас, кад воштӧм йылысь нин сёрниттӧг.
И ставыс тайӧ — миян ковтӧм народникъяс милӧсть кузя, кодъяс дорӧ тайӧ барышняыс чувствуйтӧ сэтшӧм нежность, — содтіс сійӧ, Машалань юрнас гогнитӧмӧн.
— Коньӧр народникъяс! — ышловзис Маша.
— Ставсьыс налы лоӧ кывкутны.
— Нет, тэ помӧдз кывзы, — скӧраліс Давид, Андрейӧс соскӧдыс кватитӧмӧн.
— Ме налы дольлі вывті унаысь, мый кута вуджӧдавны граница вомӧн мыйдта колӧ налысь литература, мый некутшӧм сэн лишнӧй клопотаяс абу, а мӧдарӧ, сійӧ паськӧдӧ миянлысь пограничнӧй делӧяс.
Насянь коліс сӧмын вештыны рӧскодъяслысь ассьыныс пайсӧ да босьтны мортӧс транспортъяс примитӧм вылӧ.
Но, тайӧ кӧсйысьӧмъяссӧ найӧ некор эз пӧртлыны олӧмӧ! — содтіс сійӧ, Маша вылӧ кӧритӧм пырысь видзӧдӧмӧн.
— И меным быть лои аслым новлӧдлыны налысь небӧгъяссӧ карӧ.
Но век жӧ, ме водзӧ уджалі налы вылӧ, да ставыс вӧлі мунӧ бура.
Но вот, грекыд вылӧ, некымын вежон сайын налы удайтчис вербуйтны асланыс группаса шленӧ кутшӧмкӧ Аврумка Блюмӧс, дзик йӧйӧс, веськыда висьтала, кӧть сійӧ и еврей.
Тэ, кажитчӧ, испытайтлін тайӧс ас вылад?
Андрей нюмъялігтыр гогнитіс юрнас.
— Ог тӧд, сы вӧсна-ӧ, мый народникъяс аддзӧмаӧсь сійӧс вель тӧлкаӧн аслыныс, али мӧд помка вӧсна, сӧмын, — раз лои налӧн асланыс еврей, найӧ мӧвпыштӧмаӧсь восьтыны и ассьыныс граница.
— Давид! Давид! — зілис протестуйтны Маша.
— Энлы, лэдзӧй меным помӧдз висьтавны; тіян сайын кыв лоас бӧрынджык.
Мӧдӧдӧны Аврумкаӧс Кишиневӧ, сетӧны сьӧм, и сійӧ лӧсьӧдӧ небӧг новлӧм, мынтыны кӧсйысьӧмӧн... — тані Давид сувтліс, медым дасьтыны драматическӧй эффект, — дас кӧкъямыс шайтӧн пудйысь!
Сійӧ чӧла видзӧдліс Андрей вылӧ, сэсся Маша вылӧ, сэсся бара Андрей вылӧ.
Маша кажитчис сылы вель чуймӧмаӧн, но Андрей вылӧ сылӧн кывъясыс эз вӧчны некутшӧм воздействие, сы вӧсна мый сійӧ нинӧм эз тӧдлы донъяс йылысь.
— Дас кӧкъямыс шайт пудйысь!
Ӧд тайӧ кывлытӧм делӧ.
Ме некор эг мынтыв квайт шайтысь унджык, — скӧраліс Давид.
— Мынтыны сэтшӧм донъяс — юръяндзим.
Тайӧ тшыкӧдӧ границасӧ.
Контрабандистъяс дорӧ сэсся некутшӧма он кут сибавны...
Сійӧ скӧраліс да аслас сёрнитігӧн еврейяс ногӧн тешкодя шенасис, торъя нин ёна скӧралан минутъясӧ.
— Тӧдӧмысь, — водзӧ висьтавліс сійӧ спокойнӧйджык гӧлӧсӧн, — ме кыпӧді шум, мыйӧн сӧмын тӧдлі та йылысь.
Ме выль пӧв небӧг вуджӧдлӧмсӧ босьті ас вылӧ, да меным лои ветлыны граница вылӧ, медым ставсӧ вайӧдны пӧрядокӧ.
— И тэ ставсӧ ладмӧдін, дерт? — юаліс Андрей.
— Да, но ог тӧд, дыр-ӧ кежлӧ.
Ме ог эскы, мый найӧ оз вӧчны татшӧм жӧ штука мекӧд, аддзасны кӧ мӧд еврейӧс, шуам, Аврумкаысь тӧлкаджыкӧс.
— Кыдз тіянлы абу яндзим, Давид! — сюйсис Маша.
— Ӧд ме кывлі тайӧ история йывсьыс Одессаын олысьяссянь.
— Но и мый сэсся?
Тіян ногӧн абу тадз?
— Дерт, абу!
Тіян границаныд — немецкӧй; сэтчӧдз зэв ылын, и налӧн сэні некод абу ас йӧз пиысь, кор сэк жӧ румынскӧй границаыс — дзик орчча, да Каменецын эм кружоклӧн ветка.
Тасянь жӧ кинад судзан Каменецкӧдзыс.
Вот мыйла найӧ ыстісны Блюмӧс видлыны шуд.
Тані эз вӧв тіян дорӧ дӧвериелӧн некутшӧм тырмытӧмлун да асланым границаӧн некутшӧм ошйысьыштны кӧсйӧм.
Давид мустӧмтана шеныштіс кинас.
— Ладнӧ, ладнӧ!
Пӧрысь воробейӧс йики вылад он ылӧд.
Метӧ тӧда, мыйын делӧыс.
Висьталӧй лучшӧ, кытысь аддзыны тіянлысь Аврумкатӧ: мем колӧ юӧртны сылы аслам ветлӧм результатъяс йылысь.
Маша сетіс сылы адрес.
— Ӧні, ӧднакӧ, меным кад лӧсьӧдчыны мунны.
Меным колӧ аддзӧдлыны Зинаӧс.
Сійӧ кыскис ассьыс пыр кадся дӧра саквояжсӧ да кутіс сэні лушйысьыны.
Мый сылы ковмис, сійӧс, колӧ шуны, эз аддзы да ньӧжйӧник кутіс ректыны пытшкӧссьыс диван вылӧ ставсӧ.
Дӧрӧм, губка, юр шыльӧдан щӧтка, ичӧтик пӧдушка, немецкӧй романлӧн том, носки гоз, некымын жестянка тыдовтчисны ӧти бӧрся мӧд.
Чукӧрмис тыр кӧлуй ассьыс унджык олӧмсӧ вагонын коллялысь мортлӧн.
— Менам саквояж имеитӧ шензяна аслыспӧлӧслун; сійӧ сыын, мый став коланаыс тайӧ минутас век овлӧ медся пыдӧсас, — шуис Давид, кор, медбӧрти, диван вылын лои ичӧтик резнӧй швейцарскӧй шкатулка.
Сы пытшкын кранитчисны еджыд да сьӧд сунисъяс, унапӧлӧс кизьяс, ем видзанін, чуньлыс да ножич.
Сэки Давид босьтіс пальтосӧ да пуксис вурсьыны.
— Вайӧй, ме тіянлы вура, — вӧзйис Маша.
— Ог, ме ёна бурджыка вӧча.
Нывбабалӧн вӧчӧмыд абу ён, — вочавидзис Давид.
Медым не пукавны уджтӧг, Андрей заводитіс бӧр тэчны Давидлысь кӧлуйсӧ саквояжӧ.
На пиысь сюри ичӧтик нюдзвиж мешӧк, кузьтанас квайт сизим вершӧк.
Кор Андрей босьтіс сійӧс киас, сы пытшкысь уси тешкодь предмет.
Первойсӧ сійӧ чайтіс, мый тайӧ — челядь чача, кодӧс ньӧбӧма Давид аслас радейтанаяс пиысь ӧтилы: миниатюрнӧй пьедестал дорӧ вӧлі крепитӧма ичӧтик пу кубик, да сэсянь мунісны кык кыз тасмаяс...
Но мешӧкас куйліс сьӧд визя еджыд шерстянӧй материелӧн лестук, и Андрей пыр жӧ тӧдмаліс еврейяслысь молитвеннӧй принадлежностьсӧ.
Сійӧ кыдзкӧ ӧтчыд ветліс еврейскӧй синагогаӧ и ӧні вӧлі уверен, мый эз пӧръяссьы аслас догадкаын.
Пу кубикыс вӧлі вӧлтар пыдди, кодӧс молитва лыддигас еврейяс крепитӧны плешкас, а визя шальыс вӧлі священнӧй талес, кодӧс пасьталӧны юр вылӧ да пельпомъяс вылӧ.
— Видзӧдлӧй, мый сылӧн татшӧмыс, — шыасис Андрей Маша дорӧ, сылы кубиксӧ да шальсӧ петкӧдлігмоз.
Кыкнаныс вак-вакӧн серӧктісны.
Налы зэв дивӧ вӧлі аддзыны Давидлысь татшӧм торъяссӧ, — атеистлысь, кыдзи и ставныс найӧ.
— Туйын тайӧ менам паспорт, — спокойнӧя пасйис Давид, — и ме некор сыкӧд ог торйӧдчыв.
Волшебнӧй средство, медым вӧтлавны полицияӧс да шпионъясӧс, кор налы воас юраныс чайтны менӧ, мый ме нигилист.
Сійӧ нюммуніс, еджыд пиньяснас суниссӧ кокньыдика орӧдігтыр.
— Ӧні мунам Зина ордӧ, — содтіс сійӧ.
— Ме дась сувтны начальство водзӧ.
Маша корис копрасьны Зиналы, а сідз жӧ и Анюталы.
— Коді сійӧ Анютаыс? — юаліс Андрей, кор найӧ колины кыкӧн.
— Анна Вулич, тэнад важся тӧдсаыд.
Тэ сыкӧд паныдасьлін граница вылын, — неужели вунӧдін?
Сійӧ висьталӧ, мый тэнӧ бура помнитӧ.
Швейцарияын сійӧ абу овмӧдчӧма да ӧні уджалӧ горничнӧй пыдди патераын.
— Ах, да! — шуис Андрей.
— Ме зэв бура сійӧс помнита.
Сӧмын бур абу тіянсянь сетны опыттӧм том нывкалы татшӧм серьёзнӧй обязанность?
— Первойсӧ ме сідз жӧ думайті, но сійӧ зэв бура нуӧ ассьыс рольсӧ.
Бӧрйис, колӧ шуны, Зина, а сійӧ, тӧдан, мастер тӧдмавны йӧзӧс да сибӧдны найӧс ас дорас.
II глава
КОНСПИРАТИВНӦЙ КВАРТИРА
Кымынкӧ час мысти, тайӧ жӧ луннас, чукӧрмис Зина ичӧтик патераын, Дубравникса предместиеяс пиысь ӧтиын мыйкӧ военнӧй сӧвет кодь.
Сӧмын нёльӧн вӧліны сэні: Зина, Вулич, Давид да Андрей.
Вулич этша сёрнитіс.
Джуджыд креслӧӧ лэдзчысьӧмӧн, сідз мый сылӧн ичӧтик кокъясыс бовъялісны сынӧдын, сійӧ сюся кывзіс, ассьыс тэрыб карӧй синъяссӧ ӧти сёрнитысь вылысь мӧд сёрнитысь вылӧ вешталӧмӧн.
Зина висьталіс Андрейлы пышъян план йылысь да сӧветуйтчис сыкӧд.
— Ті сӧмын на локтінныд, свежӧй юрӧн: ті бурджыка верманныд тӧлкуйтны, — висьтавліс сійӧ.
Андрей дыр да чӧла видлаліс тюрьмалысь плансӧ, кодӧс Зина тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдіс Андрейлы вылӧ.
— Но, шуӧй жӧ мый-нибудь, ради бога! — эз вермы терпитны сійӧ.
abu
— Веськыда висьталӧмӧн, — шуис, медбӧрти, Андрей, — меным тіян планныд оз кажитчы.
Вывті нин уна ӧткодьыс.
Татшӧм проектъясыд некор оз удайтчыны.
Ставыс тайӧ вывті сложнӧй, мыйын-нибудь ичӧтик провалитчӧм вермас пӧгубитны став делӧсӧ.
Таысь кындзи, и аслас пытшкӧс серти тайӧ плантӧ оз позь пӧртны олӧмӧ.
Вот тіянлы менам мӧвп.
Став уджыс кутсис уголовнӧй заключённӧйяс отсӧг вылын, кодъяскӧд политическӧйяслы удайтчис пырны гуся волысьӧмъясӧ.
Ӧтик — вӧвлӧм рӧзбойник, кодӧс шуӧны Беркутӧн, а мӧд — вӧр, овыс Куницын, вӧзйысисны отсавны пышйыны Борислы да сы ёртъяслы.
Налысь вӧзйӧмсӧ вӧлі примитӧма.
Кодйысьӧм, код пыр арталісны пышйыны, ӧдйӧ муніс водзӧ да вежон мысти вӧлі эськӧ гӧтов.
Сійӧс кодйисны Беркут да Куницын; налӧн камераыс вӧлі улі судтаас. сэк кор политическӧйясӧс, кодъяс бӧрся видзӧдісны ёна стрӧгджыка, видзисны тюрьмаса вылі судтаас.
Кор ставыс лоас дась, урчитӧм часӧ, войнас, политическӧйяс поддельнӧй ключӧн асланыс камераясысь восьтасны ӧдзӧсъяссӧ да лэччасны уліӧ, уголовнӧйяс дорӧ, а сэсянь прӧйдитасны кодйӧминӧ.
Опасностьыс эз вӧв сыын, мый кык уголовнӧй ворсісны татшӧм важнӧй роль водзын лоан пышйӧмын.
Таын нинӧм эз вӧв овлытӧмыс.
Политическӧй заключеннӧйяс, кодъясӧс тюрьмаын видзлісны уголовнӧйяскӧд, медбӧръяяссӧ унаысь босьтлісны ён да благотворнӧй влияние улӧ, на пытшкын медся бур нравственнӧй чувствояс садьмӧдӧмӧн да мукӧд дырйи на пӧвстысь зэв бур ёртъясӧс вербуйтӧмӧн.
Беркут да Куницын вӧліны сьӧлӧмнаныс и душананыс преданӧсь Борислы и эз ӧтчыд докажитлыны, мый на вылӧ позьӧ надейтчыны.
Но найӧ камераын вӧлі ещӧ дас вит арестант, и найӧ, быть колӧм серти, тӧдӧны вӧлі подкоплысь тайнасӧ.
Дерт, найӧ эз тӧдны, мый сійӧс кодйӧны политическӧйяслы: Беркут да Куницын висьталісны, мый асьныс лӧсьӧдчӧны пышйыны, а арестантскӧй братия бура кужӧ видзны ассьыс тайнаяссӧ.
Но сулалӧ вӧлі кодлы-нибудь юны контрабанднӧй вина, и роковӧй кыв вермис петны стӧрӧжъяс дырйи.
Медбӧрти, ыджыд ӧпасность представляйтіс вылі судтасянь коридоръясті лэччӧмыс, кодъясӧс видзисны лун и вой.
— Ставыс тайӧ вывті рискуйтана, — бӧръя помнас шуис Андрей.
— Найӧс, збыльысь, арестуйтасны судтаясті странствуйтігӧн, оз кӧ водзджык.
— Кутшӧм пышйӧм абу йитчӧма ыджыд рискӧн, Андрей? — паныд сувтіс Зина.
— Лэдзлӧй, ме петкӧдла тіянлы, мый тайӧ странствуйтӧмъясыс, кыдзи ті найӧс шуанныд, ньӧти абу сэтшӧм ӧпаснӧйӧсь.
Сійӧ босьтіс выль бумага лист да пасъяліс план тюрьма пытшкӧслысь, кодӧс сійӧ тӧдіс медся ичӧт торъясӧдзыс.
Став политическӧй заключённӧйяссӧ сы пытшкын пукӧдісны сійӧ каднас ӧкмыс мортӧс.
Налӧн камераясыс вӧліны кык орчча коридоръясын, кодъяс сулалісны веськыд пельӧсӧн здание рытыввойвыв юкӧнын.
Борис да сылӧн кык ёрт олісны, шудыд вылӧ, ӧти коридорын.
Войшӧрся кытшовтӧм бӧрын Залесский, орчча коридорын заключённӧйяс пиысь ӧти, ылӧдас аслас ӧдзӧс дорӧ надзирательӧс, кодӧс специальнӧ сувтӧдӧма политическӧйяс дорӧ, да панас сыкӧд сёрни.
Сійӧ наросьнӧ вӧчліс тайӧс некымын пӧрйӧ, медым мӧдыс ньӧти эз гӧгӧрво мыйкӧ вӧчны кӧсйӧм.
План вылын Зина петкӧдліс, мый, ӧдзӧс дорын Залесский сулалігӧн, надзиратель оз вермы аддзыны, мый вӧчсьӧ мӧд коридорын.
Камера ӧдзӧсъяс да томанъяс лоасны зэв бура мавтӧма маслӧӧн, и пышйысьяс петасны сапӧгтӧг.
Асланыс камераясысь петӧм бӧрын налы ковмас поддельнӧй ключнас восьтыны пос вылӧ петкӧдан ӧдзӧссӧ да лэччыны улі судтаӧ уголовнӧй арестантъяс дорӧ.
Уліса став судта вылас пӧлагайтчӧ ӧти часӧвӧй, и сійӧ век ветлӧдлӧ гӧгӧр, сы вӧсна налы ковмас кыйӧдны здук, кор сійӧ саялас син водзысь.
Сэки найӧ пырасны Беркут да Куницын камераӧ, кодъяс найӧс кутасны виччысьны да индасны подкоплысь розьсӧ.
— А кытчӧ петӧ подкопыс? — юаліс Андрей.
— Татчӧ, — вочавидзис Зина, индіс местасӧ первойя план вылысь, тюрьмалӧн ортсыса стен сайысь.
— А часӧвӧйыс кӧні?
— Тані.
Сійӧ пасйис чут стен визь вылӧ, подкоп розьсянь зэв матӧ.
— Вот аддзанныд! — горӧдіс Андрей.
— Найӧ петасны буретш часӧвӧй ныр улӧ.
Сійӧ корис Давидӧс да Вуличӧс видзӧдлыны план вылас, кыдз быттьӧ найӧс свидетельӧ корӧмӧн.
— Тіянлы кӧ эськӧ сетісны часӧвӧйясӧс сувтӧдавны, то ті эськӧ, дерт, найӧс сувтӧдалінныд сідз, медым вештыны став торкысьяссӧ, — шуис Зина, терпениесьыс петӧмӧн.
— Но кор тайӧ абу сідз, то быть ковмас ладмӧдчыны обстоятельствояс дорӧ да миритчыны сійӧн, мый оз позь вежны.
Зина кужліс сідз жӧ бура аддзыны став посни торъясӧдз, кыдзи и Андрей, но торъялӧмыс вӧлі найӧ темпераментъясын.
Андрей вермис лоны безумнӧя отважнӧйӧн сэтшӧм уджын, кодӧс пӧся примитіс сьӧлӧм бердас, но сылы колӧ вӧлі кад, мед вайӧдны асьсӧ сэтшӧм выйӧдз.
Первойыс, мый сылы век шыбытчыліс синмас, сійӧ вӧліны препятствиеяс.
Зина, мӧдарӧ, сьӧлӧмсянь босьтчыліс пырысь-пыр да эз кӧдзавлы помӧдз.
Кор найӧ кыкнаныс ӧтлаын вӧчлісны кутшӧм-нибудь делӧ, то быть нин волісны зыксьӧмӧдз.
— Мый нӧ, видлам шуд, — шуис Андрей.
— Миянлы колӧ вӧчны кыдз позьӧ бурджыка.
Мый шуны часӧвӧй йылысь, то меным юрӧ воис идея...
Но меным колӧ войдӧр аслым видлыны местасӧ.
Висьталӧй, кутшӧм роль лоас менам?
Зина висьталіс сылы.
Тюрьма сайын, петанінсянь неылын, пышйысьясӧс должен виччысьны коляска, коді нуас найӧс безопаснӧй местаӧ.
Веськӧдлыны бура кужысь да карсӧ зэв бура тӧдысь Василийӧс индӧма вӧлі кучерӧ.
Но вӧлі шуӧма имеитны ещӧ ӧти надежнӧй мортӧс места вылын, медым отсавны пышйысьяслы пуксьыны коляскаӧ да дорйыны найӧс, лоас кӧ уськӧдчӧм.
Андрей ошкана пырысь гогнитіс юрнас.
— Тайӧ зэв бур, — шуис сійӧ.
— Быдтор вермас лоны!
Мӧд луннас Андрейлы колӧ вӧлі видлавны местасӧ Василийкӧд ӧтлаын.
Тайӧн сӧвещанньӧыс помасис.
— Кытысь эськӧ меным тэнӧ аски аддзӧдлыны? — мунӧм водзвылас юаліс Давид Андрейлысь.
— Дзик ог тӧд.
Зиналысь юав.
Ме сы распоряжение улын.
— Волӧй аски асывнас Рохальский ордӧ, — шуис Зина.
— Ми ставным сэтчӧ чукӧртчам.
Сэки жӧ ті тӧдмаланныд, кыдзи Андрей меститчис Василийкӧд.
Найӧ кутасны овны ӧтлаын.
Василий оліс ичӧтик жырйын постоялӧй дворын, кӧні вӧліс сылӧн вӧлыс.
Сійӧ выдавайтліс асьсӧ абу озыр купечлысь кучер да слуга пыдди; купечыс пӧ муніс ярманга вылӧ Ромныӧ да сибдіс сэтчӧ и регыд нин должен воны.
Андрейлы ковмис ворсны абутӧм купечлысь рольсӧ, и сылы колӧ вӧлі дасьтысьны купеч паспортлы да общественнӧй положениелы лӧсялана паськӧмӧн: сылы колӧ вӧлі кузь кафтан, джуджыд сапӧгъяс, картуз, известнӧй рӧма жилет да мукӧд тор.
Василий, сэк коста, вермис юӧртны постоялӧй дворса содержательлы аслас кӧзяиныс регыд воӧм йылысь.
Давидлы пӧручитӧма вӧлі пырысь-пыр юӧртны Василийлы Андрей локтӧм йылысь.
Аски Рохальский ордын найӧ помӧдз сёрнитчасны локтан лун йылысь, кор Андрей овмӧдчас постоялӧй дворын.
Ачыс Василий некор эз волывлы Зина ордӧ гортас, да найӧ кыкнан патера костын веськыд волысьӧмъяс эз пӧлагайтчыны.
Василийлӧн убежищеыс вӧлі сӧмын недырся, сы вӧсна мый полиция вермас кокниа веськавны сы коктуй вылӧ, мыйӧн сӧмын пышйӧмыс лоас тӧдса.
Постоялӧй дворсӧ шуӧма вӧлі эновтны, вӧвнас да колясканас ӧтлаын, сійӧ жӧ войнас, мыйӧн пышъясны.
Василийлы да Андрейлы колӧ вӧлі дзебсьыны мӧд местаӧ.
Мый шуны мездӧмъяс йылысь, то найӧ дзебсясны Зина керкаӧ, кӧні пукавны пондасны петавлытӧг, кор полиция кутас рыскайтны кар пасьта найӧс корсигӧн.
Вӧлі, сідзкӧ, ёна колана, медым Зиналӧн керкаыс эз имеит некутшӧм волысьӧмъяс постоялӧй дворкӧд да вообще видзчысис быдторйысь, мый эськӧ вермис кыпӧдны подозрение.
Кыкнан нывбабаыс олісны пӧшти дзик ӧткӧн.
Заводитӧм уджын став участвуйтысьыс паныдасьлісны уличаяс вылын либӧ карса садйын, кӧні вежласисны дженьыдик юӧръясӧн; колӧ кӧ налы вӧлі тӧлкуйтны мый-нибудь йылысь ӧтлаын, найӧ индылісны аддзысьлӧмъяс тӧдсаясыс да ёртъясыс ордын, Рохальский кодьяс ордын.
— Кӧні нӧ ме кута узьны? — юаліс Андрей Давид мунӧм бӧрын.
— Талун кежлӧ, пӧжалуй, кольччӧй татчӧ.
Андрей рад вӧлі эськӧ случайлы дырджык олыштны Зина обществоын, но лыддис лӧсявтӧмӧн кольччыны — удж боксянь видзӧдӧмӧн.
Аски асывнас шуӧма вӧлі вӧчны собрание Рохальский ордын, кӧні Андрейлы колӧ вӧлі лоны, да сылы ковмис эськӧ петавны керкасьыс да бӧр локны луншӧра лунын.
Сійӧс вермасны казявны да чайтны, мый керкаас кодкӧ дзебсясьӧ.
— Сідзкӧ, ме тіянӧс ӧні жӧ колльӧда Рохальский ордӧ, — шуис Зина.
— Сійӧ радпырысь лэдзас тіянӧс вой кежлӧ, и ті аския собрание кежлӧ лоанныд сэні.
Рохальский вӧлі средствояса, долыд сяма морт, либерал да революционеръяскӧд кутліс дружескӧй волысьӧмъяс.
Сійӧ оліс паськыда, гостеприимнӧя, некор эз тшукасьлы полициякӧд, и сылӧн керкаыс лыддьысьліс Дубравникын медся безӧпаснӧйяс пиысь ӧтиӧн.
Аристократическӧй кварталса татшӧм уличаяс пиысь ӧти вылын вель ыджыд керка дорӧ матыстчигӧн, Зина индіс Андрейлы коймӧд судтаын уна югдӧдӧм ӧшиньяс вылӧ.
— Ми суам сійӧс гортас.
Сы ордын, тыдалӧ, гӧсьтъяс, — шуис сійӧ.
— Ӧднакӧ Дубравникын рытъяснас водз чукӧртчӧны, да и йӧзыс тіян скупкодьӧсь, — пасйис Андрей: — ни ӧти карета либӧ извозчик он аддзы подъезд дорысь.
— Коді гӧльджык, петіс водзджык да подӧн, — шуис Зина.
Кор найӧ локтісны матӧджык, Андрей казяліс улича сайса керкаысь, первой судтаса ӧти ӧшиньысь, вывлань видзӧдысь олӧма кык дамаӧс, кыдз быттьӧ Рохальский патералань.
abu
Андрей юрын вуджӧртліс подозрение.
— Видчысьыштлӧй ӧти минут, — шуис сійӧ Зиналы.
— Миянлы кыкӧнлы мунӧм дорысь, лэдзлӧй менӧ первой разведка вылӧ.
Мем кажитчӧ, тані мыйкӧ абу ладнӧ.
— Чӧв!
Рохальскийлӧн керкаыс ньӧти абу ӧпаснӧй, — шуис Зина, подъездлань веськӧдчӧмӧн.
Пыран ӧдзӧсъясыс вӧліны восьсаӧсь гурйыв.
Подъездын да еджыд каменнӧй пос вылын тӧдчисны коктуйяс, кодъяс Андрейлы кажитчисны вывті гырысь да вывті уна.
Кор Зина мӧдӧдчис ӧдзӧслань, Андрей кватитіс сійӧс сойбордйӧдыс да мырдӧн кыскис бокӧ.
— Зэв вермас лоны, мый Рохальский ордын ставыс бур, — шуис сійӧ.
— Вермас лоны вернӧйджык, мый ті правӧсь.
Но мый тіянлы сулалӧ виччысьыштны улича вылын, минут кык-ӧ-куим, менам тӧдмаліг коста?
Тешкодь упорство шымыртіс сійӧс.
Тайӧ тӧдчытӧм симптомъясыс, кодъясӧс ёнджыкасӧ шымыртӧма ортсыса чувствоясӧн да вывті слабӧсь, медым примитны вежӧрын определённӧй форма, кыпӧдісны Андрей пытшкын сійӧс, кодӧс суевернӧй йӧз шуӧны водзысьтыр кылӧмӧн.
Но Зина нинӧм сэтшӧмсӧ эз чувствуйт да сулаліс аслас вылын, доказательство пыдди вайӧдіс, мый тӧрыт на вӧлі Рохальский ордын.
— Пустяки! — содтіс сійӧ, кисӧ нетшыштӧмӧн.
— Ті кӧ онӧ лэдзӧй менӧ ӧтнамӧс, ме сӧвсем ог мун, — решительнӧя висьталіс Андрей.
Зина лэптыштіс пельпомъяссӧ да видзӧдліс сылы чужӧмас, бӧръя помнас сы чорыдлун вылӧ ёна чуймӧмӧн.
— Збыльысь кӧ тіян чайтӧмъясыд основательнӧйӧсь, — шуис сійӧ, — то и тіянлы оз ков мунны.
Лучшӧ гуляйтыштам уличаті бӧраводз, гашкӧ ставыс тыдовтчас.
Тадзи вӧчны эськӧ вӧлі медся тӧлка.
Но йӧзсянь оз позь виччысьны пырся буртор.
Кабак бокті збоя мунысь пьяница сымын ёнджыка рискуйтӧ мӧд кабакӧс аддзигӧн.
Морт, коді вермас поздравитны асьсӧ видзчысяна медводдза воськолӧн, чувствуйтӧ сымын ыджыдджык искушение вӧчны мӧд воськов дзик тӧлктӧмӧс.
Андрей да Зина ӧні вежсисны рольяснаныс.
— Нинӧмла кыпӧдны историясӧ татшӧм пустяк вӧсна.
Ми тадзи вермам коллявны ывлавылын дзонь часъяс, нинӧм торйын убедитчытӧг.
Виччысьыштлӧй менӧ со этайӧ пельӧс дорас; ме воа минут мысти.
Сійӧ пырис подъездӧ.
Оз вӧлі тыдав ниӧти лов.
Кулӧм чӧвлӧнь ыджыдаліс став керкаас.
Кор сійӧ кайис первой судтаӧдз, площадьлань бана патераяс пиысь ӧтиысь ӧдзӧсыс ньӧжйӧник воссис.
Чукырӧсь, тоштӧм чужӧм, нето стариклӧн, нето нывбабалӧн — Андрей эз вермы тӧдмавны — мыччысис сэсянь, тэрыба да сюся видзӧдліс сы вылӧ да пыр жӧ вошис.
Андрей кыліс, кыдзи ӧдзӧссӧ игналісны пытшкӧссяньыс да вештісны вешняксӧ.
«Страннӧ!» — мӧвпыштіс Андрей.
Сійӧ кайис вылӧджык, кыдз позьӧ видзчысьӧмӧнджык тувтчалӧмӧн, но эз кыв сэк жӧ полӧм.
Мый кӧть мед эз ло быть колӧ вӧлі тӧдмавны, ӧпаснӧ абу Рохальский ордын аския собрание лоӧмлы.
Сійӧ ӧдйӧ лӧсьӧдіс аслыс действуйтан план.
Сійӧ прӧйдитас коймӧд судта бокті да каяс нёльӧд судтаӧдзыс; тӧдмалӧм бӧрын, коді сэні олӧ, лэччас Рохальский патера дорӧ да звӧнитас.
Сылы кӧ восьтас полиция, сійӧ висьталас выліса олысьяслысь овсӧ, кыдз быттьӧ ӧшибитчис ӧдзӧснас.
Быдтор лоны вермӧмысь, Андрей разис аслас револьверлысь чехолсӧ да сылӧн бокас ӧшалысь кинжалсӧ неуна вештыштіс водзлань, медым ӧружиеыс вӧлі ки улас.
Коймӧд судтаӧдз кайӧм бӧрын, кӧні тыдаліс ыргӧн пластинка Рохальский ӧдзӧс вылын, Андрей сувтыштліс минут кежлӧ.
Сійӧ падъяліс — мунны водзӧ али абу?
Сылӧн планыс вӧлі теоретически бур, но сійӧн сійӧ рискуйтіс орӧдны аслыс бӧрыньтчан туйсӧ.
Сійӧ пытшкӧссяньыс видіс асьсӧ сыысь, мый эз юав выліса олысьяс йылысь Зиналысь, коді случайнӧя вермис тӧдны налысь нимнысӧ.
Но ӧдзӧс сайын тэрыба вешталан вешнякъяслӧн шумыс да шпоръяслӧн да сабляяслӧн характернӧй зилькакылӧмыс разрешитісны став сомнениеяссӧ.
Рохальский патераын вӧлі полиция.
Нёль жандарм сулалісны передньӧйын дасьӧсь, инструкцияӧн — арестуйтны быдӧнӧс, коді локтас.
Найӧ кылісны Андрейлысь видзчысяна воськовъяссӧ да виччысисны сӧмын сылысь звонок, медым, ӧдзӧс восьтӧм бӧрын, уськӧдчыны сы вылӧ.
Но сы вӧсна мый Андрей нюжмасис, то найӧ полісны, мый сійӧ, пӧжалуй, мунас, да решитісны петны асланыс засадаысь.
Но эз на удитны найӧ восьтыны ӧдзӧссӧ, Андрей ӧднакӧ, кытшовтіс пос чукыльсӧ да мач моз гӧгыльтчис уліӧ.
Сійӧ эз аддзыв жандармъясӧс, но кыліс налысь горзӧмъяс, найӧ кокъяслысь зымӧдӧм да сабляяслысь гольӧдчӧмсӧ, кор найӧ уськӧдчисны сы бӧрся.
Заводитчис бешенӧя вӧтчӧм, кодыр вӧтчысьяс да пышйысь эз аддзыны, а сӧмын кылісны ӧта-мӧднысӧ.
Но шансъясыс эз вӧвны ӧткодьӧсь найӧ кузь кавалерийскӧй сабляяса укшаль салдатъяс да пельк том морт костын, кыдзи Андрей, кодлы ӧні вывті згӧдитчис пельклуныс, кодӧс шедӧдліс гӧраса экскурсияясын.
Квайт-сизим пос тшупӧдӧн ӧтпырысьӧн чеччалігтыр, Андрей панйис жандармъясӧс дзонь судта вылӧ.
Сылы друг воис мӧвп газӧвӧй рожок аддзигӧн.
Сійӧ кутіс бергӧдлыны газсӧ.
Мӧд площадка вылас сійӧ вӧчис тайӧ жӧ да ӧдйӧ мунігас пос вылӧ пӧрӧдіс стен бердын сулалысь кузь пу скамья.
Пос вылын лои дзик пемыд, да сійӧс преследуйтысьяс надзмӧдісны вӧтчӧмсӧ, мыйын Андрей убедитчис шум лӧньӧм серти.
Сэсся сійӧ кыліс, аслас шуд вылӧ, кыдзи кодкӧ крукасис сыӧн вӧчӧм баррикадаӧ да сьӧкыда усис гораа ёрччигтыр.
Шумыс пӧшти дугдіс кывны; жандармъяс лэччисны ёна виччысигтыр, выль приключениеясысь полӧмӧн.
Андрей кусӧдіс газсӧ и подъездысь да, улича вылӧ петӧм бӧрын, клоп пӧдлаліс ас бӧрсяыс пыран ӧдзӧссӧ, тадзикӧн полицияӧс колис дзик пемыдын.
Керкасянь сё воськов сайын виччысьысь Зина эз вермы кывны пос вылысь шумсӧ.
Андрей бӧр воис, сы чайтӧм серти, вывті регыд.
Но кор сійӧ кутіс матыстчыны, кӧть и тэрмасьӧмӧн, но ӧткодь восьлалӧмӧн, чужӧм вылас некутшӧм возбуждение петкӧдлытӧг, Зина мӧдӧдчис сылы паныд.
Андрей сувтӧдіс сійӧс кинас шеныштӧмӧн.
— Жандармъяс! — вашнитіс сійӧ, сы дорӧ матыстчигӧн.
Сэсся сійӧ медся радейтана сямӧн вӧзйис сылы кисӧ да нуӧдіс сійӧс керкалань, кӧні оліс Рохальский.
Сы вӧсна мый жандармъяс быд минутӧ вермисны петны сэсянь, то бурджык вӧлі паныдасьны накӧд воча чужӧм, найӧс мышкын имеитӧм дорысь.
Зина эз пыксьы.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын тактикаыс Андрейлӧн, да пыр жӧ сійӧс ошкис.
Найӧ эз на удитны вӧчны дас воськов, кыдзи ӧдзӧсыс шумӧн воссис да сэсянь чеччыштісны шувк-шавк нёль жандарм, и колӧ шуны, на пиысь ӧти тупкӧма чышъянӧн ассьыс вирӧссьӧм нырсӧ.
Найӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны гӧгӧр да, налы паныд ньӧжйӧникӧн локтысь бура пасьтасьӧм господинысь да дамаысь кындзи улича вылысь некодӧс аддзытӧг, котӧртісны на дорӧ.
— Ваше благородие, — тэрыба шуис на пиысь ӧти, — энӧ-ӧ ті казявлӧй котӧртысь мортӧс?
— Тайӧ ӧдзӧссяньыс? — юаліс Андрей, Рохальский ӧдзӧс вылӧ индігтыр.
— Да, да!
— Рыжӧй тошка, руд шляпаа?
— Да, абу... дзик ӧткодь!
Кытчӧ сійӧ котӧртіс?
— Татчӧ, — Андрей индіс аслас бӧрвывса улича вылӧ, — сійӧ сӧмын на котӧртіс миян бокті да, буракӧ, кежис медводдза уличаас веськыдвылӧ.
Ті ещӧ сійӧс верманныд на кутны... сӧмын зільджыка котӧртӧй.
Найӧ тӧвзисны да регыд вошисны син водзысь.
Зина да Андрей кутчысьӧмӧн спокойнӧя мунісны водзӧ.
Пельӧс сайӧ чукыльтӧм бӧрын Зина медаліс прӧйдитысь извозчикӧс да сетіс сылы тӧд вылас усян медводдза адрессӧ, кыдз позьӧ ӧдйӧджык ӧпаснӧй местасьыс петны кӧсйӧмӧн.
Инцидент помасис.
Налы некутшӧм ӧпасность эз вӧв.
— Немвиччысьтӧм реприманд! — пасйис Андрей, извозчик дырйи паськыдджыка сёрнитны кӧсйытӧг.
— Да, тайӧ тіянлы наказание пыдди сыысь, мый ті энӧ окотитӧй кольччыны миян ордӧ! — шуис Зина.
— Наказание!
Мый ті сёрнитанныд, Зина? — горӧдіс Андрей.
— Тайӧ регыдджык награда менам бур поведениеысь.
Думыштлӧй сӧмын, мый эськӧ лои сэні аски, дас часын, эг кӧ эськӧ ме мун талун?
— Ах, збыльысь! — кватитчис Зина.
— Ме эг и мӧвпыштлы.
Бӧръя кадын менам паметьӧй лои дзик курӧглӧн кодь.
Дерт, полиция Рохальский патераын вӧчис засада, и налӧн ёртъясыс непременнӧ эськӧ сюрисны налькйӧ.
Зина кыпӧдчыштліс да, гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн, медым вевтыртны кӧлеса шумсӧ, горӧдіс извозчиклы выль адрес.
Найӧ регыд сувтісны да чеччисны кутшӧмкӧ улича пельӧсӧ.
— Ӧні висьталӧй ставсӧ, мый лои, — шуис Зина, Андрейӧс бара сойбордӧдыс кутӧмӧн.
Андрей некымын кывйӧн висьталіс ассьыс приключениесӧ: ассьыс медводдза чайтӧмъяссӧ, налысь збыльмӧмсӧ да. медбӧрти, пышйӧмсӧ.
— Кутшӧм шуд, збыльысь, мый ми мунім сэтчӧ! — думайтсьӧмӧн шуис том нывбаба.
— Кутшӧм пустякъясысь, мӧвпыштан да, зависитӧ миян судьбаным!
Ковмас ыстыны Давидӧс либӧ кодӧскӧ мӧдӧс юӧртны миянлысь ставсӧ да висьтавны ӧпасность йылысь.
Ми — Давид гӧстиница дорын, тӧданныд?
— Ог.
— Ми сэтчӧ локтам мӧдарладор боксяньыс.
Зина лэдзис сылысь кисӧ да пырис пемыд воротаӧ.
Сэні сійӧ пӧрччис ассьыс элегантнӧй шляпасӧ да сійӧс кӧрталіс носӧвӧй чышъянӧн.
Сійӧ сетіс Андрейлы зонтиксӧ, пӧрччис перчаткисӧ да юр вылас плавгис шаль, крестьянскӧй нывъяс модаӧн.
Тадзикӧн пасьтасьӧмӧн, киас тубрасӧн, сійӧ скодитіс заказчикъяс дорӧ уджӧн мунысь томиник бур швея вылӧ.
— Виччысьыштлӧй менӧ тані.
Ме бӧр воа дас вит минут мысти.
Петкӧдлӧй меным ассьыныд часітӧ.
Сійӧ сравнитіс ассьыс часісӧ Андрей часікӧд.
— Кӧкъямыс часын куим минуттӧг ме лоа тані, — ни сёрджык, ни водзджык.
— Ті век на энӧ вунӧдӧй петербургскӧй привычкаястӧ? — ошкӧмпырысь пасйис Андрей.
— Да.
Абу нинӧм терпитны позьтӧмджыкыс тӧдтӧм виччысьӧмысь.
Сійӧ вошис пемыдас.
Андрей бура гӧгӧр видзӧдіс керкасӧ да, медся веськыд туй бӧрйӧмӧн, мӧдіс водзӧ, кадысь-кадӧ часі вылас видзӧдлывлӧмӧн.
Кор прӧйдитіс урчитӧм кад сертиыс джынсьыс неуна этшаджык, сійӧ бергӧдчис бӧрлань, сідз жӧ ӧткодь воськовъясӧн мунны зільӧмӧн.
Сійӧ воис сӧмын минутӧн водзджык.
Еджыд чут тыдовтчис ыліын; тайӧ носӧвӧй чышъян Зина киын.
Сылӧн юр вылас бара вӧлі шляпа,
сыкӧд орччӧн вӧлі мунӧ сьӧд мыгӧр:
Давид локтӧ вӧлі поздравитны Андрейӧс ӧпасность улысь мынӧмӧн.
— Вот татшӧм провинциальнӧй каръясад ми воклы мукӧд дырйи овлӧ вывті шуштӧм, — сераліс Давид.
— Бур, мый тэ первой кадсяньыс жӧ сотін ассьыд чуньястӧ.
Зина нӧшта ӧтчыд висьталіс Давидлы ассьыс поручениеяссӧ, да сійӧ пыр жӧ муніс найӧс пӧртны олӧмӧ.
— Ме заводиті повны, — шуис Зина, кор найӧ колисны кыкӧн.
— Давид юӧртіс меным ещӧ ӧти дзик немвиччысьтӧм арест йылысь; сідз жӧ тӧдчана общественнӧй положениеса морт.
Ог, ме ог вермы дӧверитны тэнӧ сэтшӧм господаяслы.
Ті ӧнісӧ кольччыланныд ме ордӧ.
— Бур.
Мунам.
— Да, но сӧмын бурджык миянлы локны гортӧ дас час бӧрын, кор ставыс узьӧ миян улича вылын да миянӧс некод оз казяв.
Колис ещӧ дзонь кык час, кодъясӧс колӧ вӧлі мыйӧнкӧ да тыртны.
Андрей вӧзйис гуляйтыштны ю пӧлӧн.
Найӧ кутасны сёрнитны да нимкодясьны лунвывса вывті мича войӧн.
— Ог, — шуис Зина,
— ми вермам ыджыдджык пӧльзаӧн коллявны кадсӧ.
Давай, мунамӧй тюрьма дорӧ; сідзитӧ тіянлы аски нинӧмла лоас ветлыны Василийкӧд.
Тіянлы быть ковмас видлыны местасӧ войнас, сы вӧсна мый пышйӧмсӧ урчитӧма вой кежлӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны веськыда тюрьма дорӧ.
Кык судта квадратнӧй ыджыд здание кыпӧдчыліс джуджыд стена сайсянь, коді торйӧдӧ тюрьмасӧ став мирсьыс.
Ыджыд гажтӧм площадь, кӧні весиг абу быдмӧгъяслӧн некутшӧм след, кытшаліс острогсӧ, ӧти пельӧснас куш эрдӧ петӧмӧн.
Зина да Андрей кытшовтісны площадьсӧ гӧгӧрыс орчча уличаясті да веськалісны сійӧ улича заводитчанінӧ, кӧні пондас сулавны карета.
Тайӧ местасяньыс медся бура позьӧ вӧлі видзӧдлыны став позициясӧ.
— Бурджыка видзӧдлӧй общӧй вид вылас, — шуис Зина.
— Тіянлы оз ков артавны ни воськовъяс, ни мерайтны ылнасӧ.
Ставсӧ тайӧс Василий вӧчліс нин неӧтчыд.
Сійӧ тіянлы висьталас.
Василий кареталы бӧрйӧм местаыс эз вӧв омӧль либӧ, веськыдджыка висьтавны, ёна омӧльсьыс бурджык.
Сійӧ вӧлі неуна ылынджык подкоп устьесянь, но зато матігӧгӧрса керкаясыс сайӧдлісны тайӧ местасӧ быдсяма лыйлӧмысь тюрьмаладор боксянь.
Уличаыс вӧлі бур.
Весиг тайӧ ёна на водз каднас сэні некод эз вӧв.
Андрей висьталіс ассьыс мӧвпсӧ Зиналы.
— Слаб местаыс со сэні, — шуис сійӧ, неылын сулалысь кабак вылӧ индӧмӧн.
— Тані войшӧрын ыджыдалӧ кулӧм чӧвлӧнь, а сійӧ шудтӧм кабакас частӧ пукавлӧны кык час войӧдз.
Лоас кӧ тревога, кабакын служитысьяс либӧ йӧй волывлысьяс вермасны петкӧдны да вӧчны уна клопота.
— О, мый шуны та йылысь, то тіянлы нинӧм тӧждысьны, — шуис Андрей.
— Ме босьта ас вылӧ кутны найӧс, а ковмас кӧ расправитчыны накӧд, найӧ кӧ сӧмын думыштасны сюйсьыны не асланыс делӧӧ.
Ме эськӧ весиг сӧветуйті Василийлы сулавны кабак дорас матынджык; сійӧ лоас натуральнӧйджык.
Ме жӧ кута кыйӧдчыны пельӧсас да Василийлы сета знак мунны сійӧ здукӧ, кор миян петасны подкопсьыс.
Найӧ бара кежисны бокса уличаӧ, мӧдар боксяньыс петісны площадь вылӧ да прӧйдитчисны сэті тюрьмаса стеналы параллельнӧ.
— Со политическӧйяслӧн камераяс, — шуис Зина, вылі судтаса некымын ӧшиньяс вылӧ индӧмӧн, кодъяс пиысь ӧткымынъясыс вӧліны пемыдӧсь, мукӧдъясыс жӧ вӧліны пытшкӧссяньыс омӧлика югдӧдӧмаӧсь.
— Верманныд-ӧ ті меным индыны Борислысь ӧшиньсӧ? — волнуйтчан гӧлӧсӧн юаліс Андрей.
— Пельӧссяньыс сизимӧдыс; сійӧс югдӧдӧма.
Сійӧ, тыдалӧ, ӧні лыддьысьӧ.
Левшин витӧдын, а Клейн коймӧд камераын пельӧссяньыс.
Найӧ ӧшиньясын пемыд; тыдалӧ, узьӧны.
Но абу лӧсьыд тадз видзӧдчыны тюрьмаса ӧшиньясӧ, — содтіс Зина, сылы киас тувкӧмӧн.
— Часӧвӧй тіянӧс казяліс.
Андрей некутшӧма эз виччысь, мый веськалас сэтшӧм матӧ Борискӧд талун жӧ.
Мӧвп, мый сылӧн другыс сэні, эсійӧ ӧшинь саяс, мый сійӧ вермис эськӧ кывны сылысь гӧлӧссӧ, кутлыны сылысь кисӧ, — тайӧ мӧвпыс ёна волнуйтіс Андрейӧс.
Тӧлктӧм кӧсйӧм вуджӧртіс сы юрын: сылы друг окота лои горӧдны Борислысь нимсӧ, лачаӧн, мый Борис тӧдас сійӧс.
Зиналы ковмис кыскыны сійӧс киӧдыс бокӧ, медым заставитны мунны.
Найӧ мунісны чӧла.
Кор тюрьмаса площадь колис ылӧ бӧрвылӧ, Андрей юаліс:
— Висьталӧй, вермис эз эськӧ сійӧ аддзывны миянӧс ӧшиньсяньыс луннас?
— Эз, — вочавидзис Зина.
— Стенас ӧшиньяссӧ розьӧдӧма вывті вылӧ да краситӧма еджыд краскаӧн, код пыр нинӧм оз тыдав.
Но ме юӧрта сылы, мый ми прӧйдитім сійӧ ӧшинь дорті талун рытнас да аддзылім сы камераысь бисӧ.
Сылы лоас зэв лӧсьыд.
— Ме тшӧтш жӧ кӧсъя гижыштны сылы, позьӧ? — юаліс Андрей.
— Дерт жӧ!
Гижӧй, мыйдта колӧ.
Ме верма сылы сетны решительнӧ ставсӧ.
Ми ӧні сыкӧд зэв бура гижасям.
Но уговоритны сылысь стӧрӧжъяссӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Тӧданныд-ӧ, мый менӧ кыкысь чуть-чуть эз арестуйтны?
Меным оз вӧлі везит, да ме век веськавлі не прамӧй йӧз вылӧ.
Бӧр локтігас найӧ век сёрнитісны Борис йылысь.
Зина петкӧдліс гортас Андрейлы аслас ичӧтик пиыслысь, Борялысь карточка, кодӧс пӧлучитӧма некымын лун сайын.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм прелесть! — горӧдіс сійӧ мам гордостьӧн, польдчӧм кияса, гӧгрӧс, шензьӧдан синъяса да восьса вома ичӧтик мортлысь фотографиясӧ Андрей водзын кисьыс лэдзлытӧг кутӧмӧн.
— Славнӧй детинка! — шуис Андрей.
— Онӧ-ӧ казялӧй, мый сійӧ зэв мунӧ Борис вылӧ?
— Дзик батьыс кодь! — вынсьӧдіс Зина, зэв здӧвӧль, мый татшӧм замечание вӧчис бокӧвӧй морт.
— И ме надейтча, мый коркӧ сійӧ лоас сэтшӧм жӧ бур революционерӧн.
Сылы сӧмын на арӧс да нёль тӧлысь, но сійӧ отсаліс нин революциялы аслас вынъяс серти.
Зина висьталіс, кыдзи сійӧ босьтлӧма сьӧрсьыс детинкасӧ — сылы вӧлӧма сӧмын на ӧкмыс тӧлысь чужан лунсяньыс — Харьковӧ, кӧні сылы лолӧма вӧвны конспиративнӧй патераын кӧзяйкаӧн.
— Нинӧмтор оз сет керкалы сэтшӧм миролюбивӧй да мыжтӧм характер да нинӧмтор сідзи оз бырӧд подозрениеяс, кыдзи сэк, кор эм кага, — содтіс сійӧ нюмъялӧмӧн.
— Менам Боря миянлы лои зэв пӧлезнӧйӧн.
Но, висьталӧй, коді миян пиысь сэтшӧм водз петліс революционнӧй поприще вылӧ?
Надейтча, мый и мӧдысьджык, кор быдмас, сійӧ лоас молодечӧн.
Андрей висьталіс лача, мый сійӧ кад кежлӧ Рочму оз нин кут нуждайтчыны террористъясысь.
— Но, а мый жӧ ӧні сыкӧд? — интересуйтчис Андрей.
Вуджӧр котӧртіс том нывбаба чужӧм кузя.
— Ме ог вермы видзны сійӧс ас ордын, медым, менӧ кӧ арестуйтасны, сылы тшӧтш эз ло видлыны тюремнӧй заключениесӧ.
Сы вылӧ сійӧ вывті на ичӧт.
Сійӧ — Борис мам ордын, деревняын.
Сэні сійӧс зэв радейтӧны, да меным зэв частӧ гижӧны сы йылысь.
Надейтча, мый ме сійӧс аддзыла, удайтчас кӧ, миян удж вӧчӧм бӧрын.
Вулич важӧн нин муніс узьны, а найӧ век на сёрнитісны гӧстинӧйын, кӧні Андрейлы вӧлі лӧсьӧдӧма вольпась.
Зина юасис сылысь Жорж йылысь, Таня да Репин йылысь.
Мыйдта кӧ странность сы гӧлӧс шыысь казялӧм бӧрын, кор сёрниыс мунліс Таня йылысь, Зина юаліс, мыйын делӧыс?
Найӧ вӧліны сэтшӧм дружнӧйӧсь, мый сылӧн юалӧмыс эз кажитчы сылы нескромнӧйӧн, но Андрей эз петкӧдлыв быдпӧлӧс излияниеяс.
Сійӧ эз вермы сёрнитны аслас чувствояс йылысь кокни тонӧн, а серьёзнӧя тӧлкуйтны та йылысь Зинакӧд, сы положениеын, Андрейлы вӧлі яндзим.
III ӧд глава
ВИЧЧЫСИГӦН
Мӧд вежон чӧжыс Андрей да Василий вӧчисны став колана дасьтысьӧмъяссӧ да бура овмӧдчисны асланыс гӧстиницаын.
Сэні найӧ олісны дзонь тӧлысь, а пышйӧм кузя удж эз вӧрзьы ни ӧти юрси сі мында.
Андрей воӧм бӧрын некымын лун мысти Дубравникын лои лӧсьыдтӧмтор.
Камераӧ, кӧні пукӧдісны Беркутӧс да Куницынӧс, пуксьӧдісны ещӧ ӧти арестантӧс, кутшӧмкӧ Цукатӧс, фальшивомонетчикӧс, кодӧс пыр жӧ чайтісны шпионӧн.
Уголовнӧйяс общӧй сӧветӧн вӧлі шуӧма дугӧдны подкопсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз удайтчы налы выжывитны подозрительнӧй олысьсӧ.
Куим вежон чӧж ставныс найӧ, дружнӧя зільӧмӧн, старайтчисны вӧчны олӧмсӧ кортӧм гӧсьтлы терпитны позьтӧмӧн.
И збыльысь, шудтӧм Цукат кевмысис начальстволы.
Сійӧс вуджӧдісны мӧд камераӧ, и сӧмын сэки муувса удж выльысь вӧрзис водзӧ.
Татшӧм манитчӧмъясыс вӧліны вывті нин ковтӧмӧсь, найӧ бырӧдісны средствояс да губитана влияйтісны общӧй настроение вылӧ.
Уджын главнӧй участникъяслы быть колӧ вӧлі колльӧдны став тайӧ кадсӧ нинӧмысь нинӧм вӧчтӧг.
Найӧлӧн эськӧ вӧлі йӧйталӧмӧн ӧтлаасьны меставывса агитация да пропаганда дорӧ, кодъяс Дубравникын мунісны асланыс чередӧн, кыдзи и мукӧд каръясын.
Налы колӧ вӧлі кутны асьнысӧ ставсьыс бокын, мый вермис эськӧ найӧс компрометируйтны.
Налӧн водзын лоан уджлысь местасӧ да сы гӧгӧрса уличаяссӧ медся бура изучитӧм вӧлі вӧчӧма некымын лунӧн.
И, сійӧс помалӧм бӧрын, налы ӧнісӧ нинӧм эз кольлы вӧчны, кыдзи пукавны, кияссӧ лэдзӧмӧн, да виччысьны.
Купеч пыдди Андрейлы оз позь вӧлі век пукавны гортас, чайтӧмъяс кыпӧдтӧг.
Сыысь кындзи, сылы колӧ вӧлі кутны волысьӧмъяс Зинакӧд, код ордӧ чукӧрмывлісны став колана сведениеясыс.
Сы вӧсна сійӧ быд асыв мунліс «удж» кузя да веськӧдчывліс карса садйӧ либӧ мӧдлаӧ воддза рытнас индӧм местаӧ, кӧні, лоасны кӧ колана выльторъяс, сійӧс ӧкуратнӧя дас ӧти часын встречайтлісны Зина либӧ Вулич.
Том нывлы, тыдалӧ, вӧлі лӧсьыд сылӧн обществоыс, и Зина окотапырысь сетліс сылы тайӧ ичӧтик развлечениесӧ.
Мӧд лун джынсӧ Андрей коллявліс гортас.
Ассьыс обязанностьяссӧ, — кучерлысь да лакейлысь, — вӧчӧм бӧрын, Василий волывліс сы дорӧ.
Оз позь шуны, медым налы вӧлі зэв гажа.
Ортсыса лӧньлун вылӧ видзӧдтӧг, найӧ вывті ёна волнуйтчисны водзын лоантор виччысьӧмӧн, медым аддзыны удовольствие занятиеясын либӧ лыддьысьӧмын.
Весиг роман лыддьӧм вылын налы сьӧкыд вӧлі сосредоточитчыны.
Мукӧд дырйи найӧ панлісны кузь сёрни, революционнӧй могъяс уна боксянь тӧлкуйтӧмӧн.
Ёртъяс да тӧдсаяс, текущӧй литература, Гамбетта да Бисмарк — ставыс сюрліс тӧлкуйтӧмлы.
Но некоднаныс эз вӧвны окочӧсь сёрни вылӧ да ассьыныс унджык кадсӧ коллявлісны чӧв олӧмӧн быдӧн аслас пельӧсын пукалӧмӧн либӧ куйлӧмӧн папирос куритігтыр.
Василий татшӧм сяма олӧмсӧ терпитліс тӧдчымӧн кокниа.
Сійӧ видзӧдавліс вӧв бӧрся, мавтліс сийӧс-завод да дзонь часъясӧн видзӧдлывліс ӧшиньӧ, шензьытӧм спокойствиеӧн папирос куритігтыр, кыдз быттьӧ нэмчӧжыс нинӧм мукӧдтор абу вӧчлӧма.
Андрей зілис миритчыны уджтӧг быть олӧмӧн, — боеч должен кужны виччысьны.
Лӧсьӧдчӧмъясын выдержка сідз жӧ колана удж успех вылӧ, кыдзи и збойлун да пельклун сійӧс олӧмӧ пӧртігӧн.
Но Андрейӧс страшнӧ тӧмитіс лунысь-лунӧ татшӧм прӧстӧ олӧмыс, торйӧн нин воддза каднас, Петыркарын ёна уджалӧм бӧрын.
Мыйкӧдыра мысти сійӧ, дерт, кутіс велавны выль условиеяс дорӧ, да ёсь шогсян чувствоыс ныжмис.
Но век жӧ сійӧ сотыштана терпитны вермытӧг виччысис решительнӧй лун, кор ёртъясыс да сійӧ ачыс лоасны, медбӧрти, свободнӧйӧсь.
Шондіыс пуксис.
Кыкнан другыс, кыдзи век, вӧліны гортаныс.
Андрей дыша нюжӧдчис кушетка вылӧ: сы водзын куйліс восьтӧм небӧг, кодӧс сійӧ, ӧднакӧ, эз лыддьы,
Василий пукаліс ӧшинь дорын да куритчис, кыдзи друг кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
Сійӧ звирк чеччис да котӧртіс передньӧйӧ, кӧні колӧ вӧлі сылы овны.
Оз жӧ позь кучерлы пукавны кӧзяиныскӧд ӧти жырйын!
Пелька, мый сьӧкыд вӧлі виччысьны татшӧм укшаль мортсянь, Василий кватитіс щӧтка, сюйис шуйга кисӧ сапӧг пытшкӧ да кутіс весавны сійӧс сьӧлӧмсяньыс прамӧй преданнӧй слуга моз.
Но повзьӧмыс лои весьшӧрӧ.
Пырис Анна Вулич.
Тайӧ пӧрйӧ Василийлӧн комедияыс вӧлі нинӧмла.
Сапӧгсӧ да щӧткасӧ шыбытӧм бӧрын, сійӧ пырис ныв бӧрся жырйӧ.
Вулич шочиника волывліс гӧстиницаӧ, и век юасьліс кучер Василийӧс.
Таын нинӧм эз вӧв шензянаыс.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма горничнӧй моз, а Василий гӧтыртӧм том морт пыдди вермис имеитны ассьыс «предмет».
Пыригас некод эз паныдась, да Вулич кайис выліас и ачыс таркнитіс.
— Кӧсъянныд онӧ участвуйтны пикникын восьса енэж улын? — шуис сійӧ.
— Ыджыдджык Дудорова выдержитӧма экзамен, и ми праздничайтам талун тайӧ событиесӧ.
Чукӧрмас некымын друг, да лоас, навернӧ, зэв гажа.
Андрей да Василий окотапырысь примитісны корӧмсӧ.
— Зина лоас? — юаліс Андрей.
— Оз, найӧ оз лоны; но найӧ лэдзисны менӧ мунны, — шутка пырысь шуис Вулич, прамӧй горничнӧй моз асьсӧ кутӧмӧн.
Сійӧ мӧдӧдчис кушеткалань, кытысь кыпӧдчис Андрей, платтьӧсӧ лэпталӧмӧн, быттьӧ няйт улича вомӧн вуджигӧн.
Пуксьӧм бӧрас сійӧ тӧждысьыштіс, медым платтьӧыс эз инмы джоджас...
Жырйыс, кӧні олісны кыкнан другыс, эз торъявлы образцовӧй сӧстӧмлунӧн.
Гырддзаяснас зыртӧм пызаныс вӧлі неуна сӧстӧм, сӧмын нёльнан пельӧсас сылӧн тыдаліс нянь крӧшки сора бус.
Но джоджас вольсассис лӧзоват-руд бус, быттьӧ первойя вӧсни лым.
Еджыд, виж да лӧз гартӧм бумага лестукъяс вӧлі шыблалӧма кыдз-сюрӧ живописнӧя.
Ӧткымынъяс на пиысь, колӧ шуны, воштӧмаӧсь нин бусысла ассьыныс натуральнӧй рӧмсӧ: тӧдчӧ вӧлі, мый оз нин ӧти лун найӧ куйлыны век сійӧ жӧ места вылас.
Джоджлӧн сера мозаикаыс содтӧдӧн тыртсьыліс пасьталаыс шыблалӧм кольк кышӧн, папирос помъясӧн, косьмӧм нянь коркаясӧн, и ставыс тайӧ нязакыліс кок улын, а местасьыс вӧрзьӧдӧмторйыс кыпӧдліс бус кымӧр.
Делӧыс сыын, мый Андрейлӧн жыръясыс вӧлі медалӧма прислугатӧг, да сійӧс идравны пырліс Василий обязанностьӧ.
Но Василий, кӧть и котравліс лавкаӧ, весавліс Андрейлысь сапӧгъяссӧ да пуктывліс самӧвар ошкана ӧкуратностьӧн, жырсьыс джодж чышкӧмсӧ лыддьыліс лишнӧй кад да вын воштӧмӧн.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла бусыс, код вывті йӧзыс спокойнӧя ветлӧны уличаті, сэтшӧм терпитны позьтӧм джоджын.
Сы вӧсна мый Андрей сідз жӧ ёнасӧ эз видзӧдлы та вылӧ, то жыръяссӧ чышкывлісны ылӧсас тӧлысьнас ӧтчыд.
Пикниксӧ кӧсйӧны вӧлі вӧчны неыджыд вӧрын карсянь верст сайын.
Колӧ вӧлі мунны сэтчӧ подӧн, а ужынсӧ арталісны пуны восьса сынӧдас рытнас сёрӧн.
Василий, кыдзи практикаа морт, гӧгӧрвоис, мый налы абу омӧль эськӧ первой подкрепитчыштны.
Сылӧн ставыс вӧлӧма ки улас, да сійӧ висьталіс, мый закускасӧ страпайтас ӧти минутӧн.
Кыкнан другыс шоча ветлывлісны ӧбедайтны трактиръясӧ; сійӧ вӧлі эськӧ дона да абу дзик безопаснӧй, татшӧм местаясӧ унапӧлӧс йӧз волывлысьяс понда.
Сы вӧсна найӧ ёнджыкасӧ сёйлісны гортаныс, зэв донтӧм ӧбедъяс сёйӧмӧн, некутшӧм клопотаястӧг.
Порсь яй тор, некымын кольк, сельди да векся чай — вӧліны абу бӧрйысяна вкусъяс серти.
Василий восьтіс ичӧтик шкап, кӧні хранитчисны чайнӧй дозмук да быдсяма провизия.
Сэні вӧлӧма нянь край, чай, сакар да неуна йӧв.
Векся кадӧ тайӧ вӧлі эськӧ тырмымӧн, но сылы окота вӧлі отличитчыны гӧстя водзын.
Сійӧ котӧртліс лавкаӧ да кымынкӧ минут мысти локтіс ыджыд сыр кусӧкӧн да бумагаӧ гартыштӧм пӧсь сосискиясӧн.
Самӧвар, сэк коста, пуис нин да булькакыліс.
Василий сувтӧдіс сійӧс пызан вылӧ да заваритіс чай.
Дозмукыс налӧн вӧлі этша: кык тӧрелка да кык вилки став вылас.
Найӧ сюрисны Вуличлы кыдзи гӧстялы да Андрейлы кыдзи кӧзяинлы.
Василий жӧ, кучер пыдди олысь, дӧвӧльствуйтчис ичӧтик блюдйӧн да коскас тасма йылӧ ӧшӧдӧм перочиннӧй пуртӧн.
— Кӧть кыдз, а ме ог вермы сёйны татшӧм пызан сайын.
Сы вылӧ кӧть сёркни кӧдз! — висьталіс Вулич, чаль помнас дзонь узоръяс буса пызан вылӧ серпасалӧмӧн.
— Сымындатӧ!
Пыр жӧ чышка, — шуис Василий.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да аддзис стенын ӧшалысь розӧвӧй панталон.
Василий вӧлі зэв бережитысь да эз радейтлы торйӧдчыны аслас кӧлуйысь, сідз мый ставсӧ сійӧ вайӧма сьӧрсьыс Швейцарияысь, лачаӧн, мый гашкӧ згӧдитчас.
Но сы вӧсна мый Зина зэв стрӧга дугӧдіс сылы петкӧдчыны мед кӧть кӧні эз вӧв сылӧн овлытӧм розӧвӧй панталонӧн, коді кыскӧ ставлысь вниманиесӧ, то сійӧ и ӧшӧдӧма стенӧ, медым, кыдзи сійӧ шулывліс, жырлы сетны «олан вид».
Но гӧстялы удовольствие вӧчны кӧсйӧм сійӧ минутнас ӧдӧлитіс сыын бережливостьсӧ.
Кватитіс ассьыс сы дыра хранитӧм панталонсӧ, сійӧ нетшыштіс лестук да услужливӧя чышкис сійӧн пызансӧ, кор сералысь ныв эз на удит сувтӧдны сійӧс:
— Ті настоящӧй дикарь, Василий! — горӧдіс сійӧ.
— Мыйла? — дивӧыс босьтіс Василийӧс.
— Шерстянӧй трапьеӧн бурджык чышкыны буссӧ, бумажнӧй дорысь.
— Зэв вермас лоны.
Но жаль, мый он употребляйтӧй ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ и некор, ме аддза, он босьтлӧй кианыд рос, — шуис сійӧ джодж вылӧ индӧмӧн.
— Ті эськӧ мед яндысинныд кутны татшӧм беспорядокын тіян кӧзяиныдлысь жырсӧ!
Василий сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Мый жырйыс!
Тайӧ пустяки, — сюйсис Андрей.
— Ті бурджыка расследуйтӧй, огӧ-ӧ помӧдз ми вӧйӧ варварствоӧ.
И сійӧ висьталіс, кыдзи Василий, сійӧ кадсянь кыдз лоис кучерӧн, мыссьывлывліс чужӧмсӧ сӧмын вӧскресенняясӧ да велаліс овны кичышкӧдтӧг, чужӧмсӧ пӧдушкаӧ чышкӧмӧн, а кияссӧ сынӧдын косьмыны кольӧмӧн.
— Чужӧмыд да киясыд регыдджык сыысь чорзьӧны, — веськодь гӧлӧсӧн висьталіс Василий.
Сійӧ шензьытӧм спокойствиеӧн чурсйӧдліс ассьыс чайсӧ, аслас друг шуткаяс вылӧ сэсся некутшӧма видзӧдтӧг, кыдз быттьӧ эз сы йылысь сёрнитны.
Чай бӧрын Василий да Вулич мунісны, Андрей жӧ кольччис недыр кежлӧ.
Эз эськӧ вӧв тӧлка петны куимӧн.
Сійӧ суӧдіс найӧс площадь вылын гостиница дорсянь неылын.
Вӧлі пемдӧ нин, кор найӧ матыстчисны карса асыввыв окраинаын вӧлысь дубӧвӧй роща дорӧ.
Вӧрын вӧлі тыртӧм, сы вӧсна мый луныс вӧлі будничнӧй.
Свежӧй тӧвтор вайис наӧдз лӧсьыд, кӧть и абу зэв ён, баритон шыяс, коді сьыліс кутшӧмкӧ сьыланкыв.
— Ме тӧда, кодлӧн тайӧ гӧлӧсыс:
тайӧ Ватажко сьылӧ! — горӧдіс Вулич.
Сійӧ кватитіс Андрейӧс сойбордӧдыс да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Южанка, сійӧ вывті радейтліс музыка да ачыс эз омӧля сьыв.
Гӧлӧс шылань мунігтыр, найӧ регыд воисны вӧрдорса неыджыд веж видз вылӧ, кодӧс куимла дорсянь кытшалӧма тшӧкыд пуяс стенӧн.
Нёльӧдладорсяньыс кыссисны кустъяс, кодъяс сайӧдлісны видзторсӧ тыдалӧмысь, но эз мешайтлыны любуйтчыны Дубравник окрестностьясӧн да веськыдвылӧ и шуйгавылӧ вольсасьысь эрдъясӧн.
Сьылысь пукаліс пу улын.
Сійӧ вӧлі Вуличлӧн ёрт женевскӧй университет кузя. Тайӧ ещӧ вӧлі ёна том морт на, коді кажитчис кык мында ыджыдджык аслас арӧс серти банбокъясас да щӧкаас сука быдмӧм тош понда.
Неыджыд тушаа, пемыдлӧз платтьӧа том нывбаба сулаліс сы бокын да кывзіс сьылӧмсӧ.
Еджгов юрсиыс, кодъяс кытшавлісны дженьыдик пратьясӧн сылысь муса чужӧмсӧ, нежнӧй да зэв еджыд куыс, югыдлӧз синъясыс, — ставыс тайӧ ӧтлаын сетліс сылы нето херувимлысь, нето кудриа межлысь вид.
Сійӧ рекомендуйтіс асьсӧ Войноваӧн.
— Варя?
Ах, прӧститӧй фамильярностьысь!
Варвара Алексеевна? — юаліс Андрей.
— Да, Варвара Алексеевна, либӧ Варя, мый меным медся кажитчӧ, — приветливӧя шуис томиник нывбаба.
Сійӧс бура тӧдлісны, тайӧ Варя Войновасӧ.
И сылӧн ёртъясыс вӧліны правӧсь, став страдайтысьлысь сійӧс мамӧн нимтӧмӧн.
Либеральнӧй убеждениеяса докторлӧн гӧтырӧн лоӧмӧн, сійӧ сетіс асьсӧ ставнас политическӧй заключённӧйяс йылысь тӧждысьӧмъясӧ, вӧчліс ставсӧ, медым кокньӧдны налысь участьсӧ, кыдз быттьӧ найӧ вӧліны сылӧн рӧднӧй семьяса шленъясӧн.
— Бур, мый ме тіянкӧд кыкнанныдкӧд тӧдмаси, — нюмъялӧмӧн шуис сійӧ Андрейлы да Василийлы, кодӧс сійӧ сідз жӧ аддзис ӧні медводдзаысь.
— Кор воас тіян ӧчередь, ме кута ыджыд зільӧмӧн клопочитны тіян вӧсна.
Найӧ аттьӧалісны сійӧс кӧсйысьӧмсьыс, но висьталісны лача, мый ещӧ оз на сэтшӧм регыд сюрны сы клиентъяс лыдӧ.
Дудорова чойяс чукӧртісны вӧрын кос увъяс, медым пестыны бипур.
Выль гӧлӧсъясӧн кылӧмӧн, найӧ локтісны руд блузаа, шабді кодь еджыд юрсиа, рӧмтӧм синъяса да зэв тешкодь чужӧм вылас кизь кодь ныра том мортӧн колльӧдігтыр.
Сійӧ кыскис дзонь моздортыр кос увъяс, кодӧс сэтчӧ жӧ шыбытіс турун вылӧ.
— А, Бочаров! — горӧдіс Вулич,
— локтӧй татчӧ, ме тіянӧс тӧдмӧда ёртъяскӧд.
Бочаров сулаліс революционнӧй организацияын.
Дубравникын сійӧ оліс кыдзи «легальнӧй», мӧд ногӧн кӧ аслас ним улын, настоящӧй паспортӧн.
Но бӧръя каднас сылӧн заводитчисны полициякӧд лёкторъяс.
Ставӧн пуксисны турун вылӧ, и Андрей петкӧдліс шензьӧм, мый Бочаров сэтшӧм свободнӧя гуляйтӧ, сэк кор, кыдзи висьталӧны, полиция ёна кыйӧдӧ сы бӧрся.
— Тайӧ збыль, — шуис Бочаров серьёзнӧй тонӧн.
— Но ми сёрнитчим ме дорӧ индӧм шпионкӧд, да ми зэв бура ладмӧдчим.
Вежоннас ӧтчыд сійӧ волывлӧ ме ордӧ патераӧ, и ме висьтавла сылы места нимъяс, кытчӧ ме, быттьӧкӧ волывлі, и сійӧ менӧ кольӧ спокойӧ.
Вулич индіс, мый татшӧм привилегияыс, колӧ лоны, сылы дона сулалӧ.
— О, оз! — горӧдіс Бочаров.
— Кута ме мынтыны!
Кӧпейка весиг оз сулав.
Ме заставиті сійӧс сетчыны дзикӧдз.
Ӧти зэв лӧсьыд лунӧ, вежон кык сайын, кор ме страшнӧ ёна дӧзми имеитны сійӧс пыр ас бӧрся менам коктуйяс бӧрся вӧтлысьысьӧн, ме асывсяньыс заптыси нянь кусӧкӧн да калбасӧн да куті ветлыны местаысь местаӧ, ни ӧти минут кежлӧ сувтлытӧг.
Сідз ме ветлӧдлі лунтыр, рытӧдз, а сійӧ век ветлӧдліс ме бӧрся.
Мудзи ме, веськыда шуны, прамӧя, но сылы шедіс нӧшта на унджык, сы вӧсна мый сійӧ асывсяньыс нинӧм эз сёйлы, а ме кадысь кадӧ стращайтлі сійӧс:
«Энлы, шуа, негодяй, ме тэнӧ заставита нюжӧдны кывтӧ.
Кутан ветлӧдлыны ме бӧрся дзик кыа петтӧдз и он лысьт эновтны менӧ, сы вӧсна мый, водзысьтыр висьтала, ме муна аддзысьлыны важнӧй революционер дорӧ».
Сійӧ чӧла, букыштчӧмӧн век водзӧ муніс ме бӧрся, кытчӧдз, медбӧрти, эз вермы да кевмысьны кутіс: «Кывзӧй, господин, ӧд, ме, шуӧ, морт жӧ, а абу пон.
Ті мед эськӧ яндысинныд.
Менам челядь да гӧтыр, найӧс вердны колӧ...» Коді эськӧ вермис чайтны, мый тайӧ мерзавечьясыслӧн эмӧсь гӧтыръяс да челядь?
Но ме небзьӧдчи да вӧзйи сылы компромисс, кодӧс сійӧ пыр жӧ примитіс.
И со ме бара свободнӧй морт.
Мукӧдъясысь сёрӧнджык воысь выль гӧсьт ӧтлаасис тайӧ минутнас компание дорӧ, извиняйтчӧмӧн, мый делӧяс торкисны сылы локны водзджык.
Сійӧс шуисны Мироновӧн.
Ӧти кадӧ сійӧ вӧлі волостнӧй писарӧн.
Дудорова чойяс да вообще став революционеръясыс Дубравникын вӧліны сы йылысь зэв бур мӧвпаӧсь, кыдзи йӧз дорын матын сулалысь морт йылысь.
Кыдзи быттьӧ сійӧ вӧлі, кутшӧмкӧ ногӧн, тайӧ лунся геройӧн.
Сійӧс, колӧ шуны, наросьнӧ корисны, медым тӧдмӧдны Андрейкӧд да Василийкӧд, кодъяскӧд сійӧ пыр жӧ заводитіс сёрнитны вылӧ пуксьысь мортӧн, коді петкӧдлӧ асьсӧ знаменитостьӧн да чорыда убедитчӧмӧн сыын, мый сійӧ быдӧнлы представляйтӧ интерес.
— Миронов, со Войнова зэв кӧсйӧ тӧдмасьны тіянкӧд, — сералігтыр горӧдіс ыджыдджык Дудороваыс.
— Ньӧти ог! — протестуйтіс Войнова.
— Да, да!
Локтӧй татчӧ!
Миронов нюммуніс Андрейлы правдайтчӧм могысь, кыдз быттьӧ тайӧн кӧсйис шуны: «Мый тшӧктанныд вӧчны!
Ме эськӧ кӧсйи кольччыны тіянкӧд, но... быдсяма положениелӧн эм аслас неудобствояс».
— Кутшӧм мустӧм морт, — вашнитіс Андрейлы Вулич.
— Ме кӧ эськӧ тӧді, мый сійӧ лоас тані, ме эськӧ эг лок.
— Мыйла?
Мый тіян эм сылы паныд? — юаліс Андрей.
— Висьталӧны, сійӧ пӧ крестьяна пӧвстын замечательнӧй пропагандист.
— Тайӧс сійӧ ачыс висьталӧ, а миянлы кольӧ сӧмын эскыны.
Кыдз кӧть мед сэні эз вӧв, но сійӧ меным мустӧм.
Сэк кості пестісны бипур, да сьӧд кӧрт пӧрт кутіс тшынасьны гӧрд би весьтын.
Василий заводитіс пуны греча рок госӧн.
Бипурса биӧн югдӧдӧм кытшсӧ шымыртіс сук пемыд.
Енэжыс улыникӧ ӧшйис вӧр весьтын; сӧмын кымынкӧ кодзув кельыд югӧръясӧн писькӧдчисны джуджыд пуяс увъяс костӧд.
Бияс ӧзйисны карын, коді, кажитчӧ, чуктӧма да вешйӧма ыліӧ, лоӧма ді кодь, кодӧс торйӧдӧма видзторйысь сук пемыдӧн.
Ставӧн пуксисны бипур гӧгӧр, пуан пӧрт вылӧ чӧла видзӧдлывлӧмӧн.
Василий лӧсьӧдышталіс бисӧ да гудраліс роксӧ кузь паньӧн.
Сійӧ вӧрӧм серти, сылӧн чудовищнӧй ыджда вуджӧрыс, то вольсассьыліс видз кузя, то кыпӧдчывліс кутшӧм-нибудь пӧрысь пу ствол кузя, то торъявліс торпыригӧдз да вошліс улісянь фантастическӧя югдӧдӧм чурвидзысь увъясысь артмӧм неправильнӧй стен вылын.
Быдпӧлӧс ӧвад дзизгӧмӧн лэбаліс сынӧдын, здук кежлӧ югӧр шӧрӧ петавлӧмӧн да сэсся пемыдас вошӧмӧн.
Билӧн трачкӧдчӧмыс ёнджыка петкӧдліс кытшалысь чӧвлӧньсӧ.
— Буретш кад, медым висьтавлыны каститчана страшнӧй историяяс, — шуис Вулич.
— Мыйла нӧ эськӧ не сьылӧм вылӧ, — паныд шуис Маша Дудорова.
— Ватажко, Вулич, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — лӧсьӧдӧй хор.
Заводитісны сьывны хорӧн йӧз костса сьыланкывъяс, но эз артмы.
Збыльысьсӧ, сӧмын Ватажко да Вулич и кужисны сьывнысӧ, а Бочаров наросьнӧ торкаліс, медым петкӧдлыны компаниелысь серамсӧ.
Вулич ассьыс гӧлӧссӧ видзис да сӧмын нюжӧдлывліс.
Сійӧ тӧдіс, мый сылӧн черӧдыс водзын, — и буретш талун сылы окота вӧлі петкӧдлыны асьсӧ.
Компаниеын украинаса элементъяс вӧліны унджыкӧн, да ставныс кутісны корны Вуличӧс, медым сійӧ сьыліс настоящӧй украинаса сьыланкыв.
Сійӧ сӧгласитчис.
— Мый меным сьывны? — шыасис сійӧ орччӧн пукалысь Андрей дорӧ.
— Сійӧ, мый тіянлы медся ёна сьӧлӧм вылад воӧ, — вочавидзис сійӧ.
Вулич гогнитіс юрнас.
Сійӧ пӧрччис вылыс ковтасӧ, медым нинӧм эз мешайт сылы, да неуна кежыштіс бокӧ.
Минут кежлӧ сійӧ думайтсьыліс, и чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй, пӧшти скӧр; сэсся сійӧ кутіс сьывны.
Сылӧн джынвыйӧ куньса синъясыс видзӧдісны ылӧ водзӧ да, кажитчис, сійӧ ставнас вӧйтчис аслас сьыланкывйӧ.
Но сійӧ кыліс, мый Андрейлӧн видзӧдласыс веськӧдӧма сы вылӧ и мый сійӧ шензьӧ да восхищайтчӧ сыӧн.
Тайӧ кыпӧдӧ вӧлі Вуличӧс, сылӧн аслас синъясын сьыланкывйыслы аслыссикас прелесть сетӧмӧн.
Сьыланкывъяс сьывсис том казак йылысь, коді кольӧ гортсӧ да радейтанасӧ да мунӧ невернӧйяс дорӧ, медым мездыны цепьясысь да рабствоысь ёртъяссӧ, кодъяс тӧмитчӧны турецкӧй пленын.
Вулич эз вӧв профессиональнӧй сьылысьӧн, кӧть и вермис эськӧ сьывны сцена вылын, кӧсйис кӧ быттьӧ.
Сылӧн вӧлі вывті ён гӧлӧс, сы вӧсна пырся кодь жырйын сійӧ чунӧдліс пельтӧ аслас вынӧн.
Бура обработайтӧмӧн сійӧ вермис эськӧ кыптыны вылӧ.
Но некутшӧм школа эз вермы эськӧ велӧдны сійӧс сьывны йӧз костса сьыланкывъяс бурджыка, найӧс аслас сьылӧм дорысь.
Сійӧ чужлӧма аслас рӧдинаса самӧй сьӧлӧмас, паськыд эрдъяс вылын, кӧні тэчсисны тайӧ вынйӧра, страннӧй мотивъясыс, и сьыліс найӧс сідз, кыдзи кужӧны сьывны сӧмын степьясын быдмӧм челядь.
Сылӧн гӧлӧсыс шыаліс меліа да нежнӧя енэжса свод улын, войся чӧвлӧньын, гӧгӧр узьысь шыльыдінъясті мелодичнӧй гыясӧн паськалӧмӧн.
Сылы эз хлопайтны да вообще нинӧм эз петкӧдлыны ошкӧм.
Сӧмын Маша вашнитіс Бочаровлы, мый сійӧ некор на эз аддзыв Вуличӧс татшӧм кыпыдлунын.
Василий букшасис би вылӧ, щӧканас ки вылас мыджсьӧмӧн, кадысь кадӧ юрнас гогйӧдлӧмӧн.
Андрей кежыштіс, медым бурджыка кывны да пукавны ӧтнаслы.
Ныв эз аддзы сійӧс, но Вулич чувствуйтіс, кӧні сійӧ.
Сьыланкывсӧ помалӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ бергӧдчис сылань, артистическӧй удовольствиеысла да ассьыс успехсӧ вежӧртӧмла ставнас гӧрдӧдӧмӧн.
Кокньыдик воськовъясӧн сійӧ лои сы дорын да пуксис турун вылӧ, Андрейӧн мый-нибудь вольсавны удиттӧдз.
Сійӧ вӧлі тайӧ рытнас зэв лӧсьыд аслас украинаса костюмӧн, коді зэв мунӧ вӧлі сылы.
— Мукӧд эськӧ радпырысь муніс косясьны турокъяскӧд, — шуис Андрей, — сӧмын эськӧ мед татшӧм чувствоӧн сьылӧдісны.
— Кажитчис тіянлы менам сьыланкывйыс?
Ме сэтшӧм рад,
ме сьылі сійӧс тіянлы, — вашнитіс сійӧ, — и тіян йылысь.
Ме эска, мый тіянлы удайтчас жугӧдны-орйӧдлыны миян ёртъяслысь цепьяссӧ, кыдзи вӧчис сьылан кывйын казак.
— Но тайӧ лоас джынмындаыс тіян делӧӧн, — шуис Андрей, — сы вӧсна мый ті вӧчанныд сэтшӧм жӧ удж, кыдзи и ме.
— Ог, ми, нывбабаяс, ог принимайтӧ участие казацкӧй подвигъясын да ог юкӧ казацкӧй слава! — шуис сійӧ жалитана гӧлӧсӧн.
— Ми сӧмын вермам вайӧдны вӧвъяс да сетавны сабля да ружье...
Но ми огӧ и ропкӧ;
миянсянь тырмас и сійӧ, мый уси миян пай вылӧ, — содтіс сійӧ гажаа.
Кутшӧмкӧ пытшкӧс чувство влияние улын синъясыс сылӧн югъялісны торъя нин яра, банбокъясыс ӧзъялісны радлунӧн да олӧмӧн.
Векджык чӧволысь, сійӧ тайӧ рытнас вӧлі олицетворитӧм гажлун, аслас вильышлунӧн да визувлунӧн ставсӧ гажӧдӧмӧн.
Ужнайтісны зэв гажаа, кӧть и ужиныс вӧлі и зэв лёк, сы вӧсна мый Василий — век зэв тӧждысьысь, ковтӧг — тайӧ пӧрйӧ вунӧдӧма гудравны роксӧ медся колана здукӧ, и сійӧ сотчыштӧма.
Недыр мысти Вулич вӧзйис чеччавны би вомӧн, кыдзи тайӧс вӧчӧны сиктса зонъяс да нывъяс Петыр лун дырйи.
Сійӧ чеччаліс Андрейкӧд, Ватажкокӧд да ещӧ Андрейкӧд.
Сэсся сійӧ сьыліс украинаса радейтчан сьыланкыв «Тӧлысь» сэтшӧма сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана, мый Василий неуна эз бӧрддзы.
Кор жӧ сійӧ кутіс кевмысьны сылы, медым сійӧ мӧдпӧв сьыліс сійӧс жӧ, Вулич кутіс сьывны гажа удал сьыланкыв, коді тыр вӧлі украинаса гажа юморӧн, коді, великороссъяс збой гажалунӧн ӧткодялӧмӧн — сійӧ жӧ, мый енэжын шывъялысь жавороноклысь сьылӧм бушковкӧд ворсӧдчысь морскӧй каля горзӧмъясӧн ӧткодялӧмын.
Сійӧ наслаждайтчис аслас власьтӧн сы гӧгӧрса йӧз чувствояс да настроениеяс вылын.
Сылы лӧсьыд вӧлі аддзыны, кыдзи Василийлӧн чужӧмыс друг югнитіс, кыдзи сійӧ шеныштіс кинас, быттьӧ мыйкӧ шыбытіс муас да кыдзи сійӧ тракйис пельпомъяссӧ, быттьӧ дась вӧлі чеччыштны да йӧктыны присядка.
Но сылӧн аслас сьӧлӧмыс эз юк гажлунсӧ, коді кыптіс мукӧдъясын.
Сійӧ век ёнджыка и ёнджыка топавліс шогысла, кытчӧдз Вулич сьыліс гажа сьыланкывъяс.
Бӧръя помас вынъясыс сылы изменитісны;
сыркъялӧмӧн бӧрдӧм чепсасьӧм топӧдіс сылысь морӧссӧ, да медбӧръя гажа нотаыс орис дойӧн.
Сійӧ муртса кутіс кыптӧм синвасӧ.
Сійӧ пуксис ылӧджык, ӧтнас, и сійӧ минутсяньыс нинӧмтор эз вермы эськӧ заставитны сійӧс сьывны.
Рытывбыд пӧшти сійӧ ниӧти кыв эз шулы.
Сылы кӧсйыссис ӧтитор: медым ставныс регыдджык разӧдчисны да колисны сійӧс ӧтнассӧ.
Сэн вӧлысьяс пиысь сӧмын ӧтнаслы Андрейлы тайӧ орӧм ноткаыс висьталіс мыйкӧ, либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, ставсӧ.
Сійӧ мыйдтакӧ вӧлі нин дась татшӧм открытие кежлас.
Том ныв эз и зіль дзебны аслас сьӧлӧмлысь тайнасӧ.
Сомнениеяс эз вермыны лоны: Вулич радейтіс сійӧс.
А сійӧ, мый вермис сійӧ вӧзйыны нывбаба сьӧлӧмлӧн тайӧ ыджыдысь ыджыд донатор пыддиыс?
Сӧмын ӧти аттьӧалӧм да дружба; но мыйла найӧ сылы?
Сійӧ зілис эскӧдны асьсӧ, мый сійӧс огорчитіс тайӧ открытиеыс.
Но сійӧ тӧдіс, мый тайӧ неправда.
Эмӧсь мужчинаяс вывті нин вӧсни, нервнӧй организацияӧн, кодъясын шудтӧм радейтӧм кыпӧдӧ вывті ыджыд нежность да симпатия нывбабаяс дорӧ вообще.
Но Андрей эз пырлы найӧ лыдӧ.
Таня дорӧ удайтчытӧм радейтӧм вӧчис сійӧс водзӧс мынтысьӧн нывбабаяс дорӧ.
И ӧні первой ощущениеӧн сылӧн вӧлі лёкысь радлӧм.
Сылы вӧлі мынтӧма водзӧс асьсӧ улӧ пуктӧмысь.
Мӧвпыс, мый тайӧ оз вӧч сійӧс ӧти чир мында шудаджыкӧн, кыптіс сёрӧнджык.
Ӧні сійӧ кыліс гордитчӧм да сьӧлӧм бурмӧм.
Налы колӧ вӧлі бӧр локны карӧ ӧтлаын.
Застава дорын компание торйӧдчис.
Василий да Андрей вӧзйысисны колльӧдны Вуличӧс гортас.
Но сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис найӧ услугаясысь: сылы оз ковны колльӧдысьяс и сійӧ кокниа воӧдчас гортӧдзыс ӧтнас.
Кор Андрей заводитліс сулавны аслас кыв вылын, Вулич скӧрмис.
Андрей да Василий мӧдӧдчисны асланыс туйӧд — гӧстиницаӧ.
Сэні найӧс виччысис сюрприз: пызан вылӧ вайӧмаӧсь Андрейлы адресуйтӧм письмӧ.
Унзіля служительсянь найӧ тӧдмалісны, мый найӧ ветлігӧн воліс детинка «конторасянь», кытчӧ Андрейлы колӧ вӧлі ветлыны быд асыв, да колис запискасӧ.
Бумага тор вылӧ вӧлі мисьтӧма да малограмотнӧя гижӧма некымын кыв, кодъяс корӧны Андрейӧс мӧд луннас локны контораӧ дас ӧти часын пыдди дас часын.
Записка вермис лоны сӧмын Зинасянь да, тӧдӧмысь, вӧлі висьталӧ, мый мыйкӧ лоӧма.
Быть ковтӧг Зина эськӧ эз кут торкны аддзысьӧмъяслысь лӧсьӧдӧм порядоксӧ.
IV-ӧд глава
ВЫЛЬ ПЛАН
Зиналы да Андрейлы колӧ вӧлі паныдасьны карса садйын.
Индӧм кад сертиыс часджын водзджык сійӧ нин пукаліс скамья вылын, аллея помын, кӧні некод эз вӧв.
Пуяс костӧд Зиналысь югыд-коричневӧй платьӧсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ сувтіс сылы паныд.
— Мый лои? — юаліс сійӧ.
Зина эз пыр вочавидз.
Тайӧ минутнас на бокті прӧйдитіс господин, коді вӧлі вӧчӧ ассьыс асъя прогулка.
Мыйкӧдыра найӧ мунісны чӧла.
Зиналӧн чужӧмыс вӧлі суров да тӧждысяна; тӧдӧмысь, мыйкӧ да лоӧма, но мый именнӧ — Андрей эз вермы гӧгӧрвоны.
— Но? — юаліс сійӧ, кор некод эз вермы найӧс кывны.
— Ставыс вошис, — вочавидзис Зина, сылы чужӧмас веськыда видзӧдӧмӧн.
— Подкоп эрдӧдӧма.
— Эрдӧдӧма? — горӧдіс Андрей.
— Тӧрыт войнас.
Пуксямӧй скамья вылас, и ме ставсӧ висьтала кывйысь-кывйӧ.
Найӧ пуксисны Зиналӧн радейтан скамья вылӧ.
Сійӧ оз вӧлі тыдав тӧдны кӧсйысьяслы, и сэк жӧ ветлысь-мунысьясӧс позьӧ вӧлі аддзыны ылысянь.
Зина дженьыдика висьталіс ставсӧ, мый лоӧма.
Куницын сӧмын на лэччӧма джодж улас, медым кодйыны медбӧръя некымын фут му, кыдзи камераын сылӧн ёртъяс костын пансьӧма кось.
Найӧ вӧлӧм картіасьӧны.
На пиысь ӧти плутуйтӧма, а мӧд уськӧдчӧма сы вылӧ пуртӧн да ранитӧма пельпомсӧ.
Стӧрӧжъяс котӧрӧн локтісны шум шыас.
Куницын муртса удитӧма чеччыштны аслас вольпась вылӧ, но абу вӧлӧма кадыс тупкыны подкоплысь розьсӧ.
Стӧрӧжъяс пиысь ӧти крукасьӧма чурвидзысь пӧв дорышӧ, и сэсся, дерт, ставыс петіс ортсӧ.
Андрей сюся видзӧдіс век Зина вылӧ, кытчӧдз сійӧ висьтавліс.
Но ӧдвакӧ сійӧ кыліс сылысь кывъяссӧ.
Ӧтитор сійӧ ясыда вежӧртліс, — тайӧ сійӧ, мый налӧн планыс торксис.
— Со тіянлы результатъяс став тайӧ сутуга торъясыслӧн! — кӧритӧмпырысь шуис Андрей.
Сылы вӧлі сэтшӧм дӧсаднӧ, мый сійӧ эз чувствуйт, кутшӧм несправедливӧйӧн да чорыдӧн лои сылӧн шуӧмыс.
— Вермис лоны и лёкджык, эгӧ кӧ эськӧ ми вӧлӧ видзчысьысьӧсь, — спокойнӧя вочавидзис Зина.
— Стӧрӧжъясыс кӧ эськӧ Цукат пыр водзджык тӧдмалісны подкоп йылысь, найӧ октісны эськӧ нальк, да миян йӧзӧс ставсӧ эськӧ кыйисны.
Ӧні миянлы сӧмын кольӧ заводитны ставсӧ выльысь.
— Коймӧдысь, кажитчӧ? — дӧзмӧмӧн шуис Андрей.
— Абу, витӧдысь.
Ми видлавлім да шыбытім куим разнӧй план, та вылӧ сувттӧдз войдӧр.
— Мый нӧ ӧні ми кутам вӧчны?
Эм мыйкӧ тіян тӧд вылад? — юаліс Андрей, спокойнӧйӧн лоны зільӧмӧн.
— Гашкӧ, мый-нибудь и сюрас.
Колӧ мӧвпыштны...
Борис сӧветуйтас...
Лёк сійӧ, мый сьӧмным исковтӧ.
Пуксис кузя чӧв олӧм, и кыкнаныс вӧйтчисны асланыс мӧвпъясӧ.
Зина первойӧн торкис чӧв олӧмсӧ.
— Меным юӧртісны, мый прокурор пӧлучитӧма распоряжение тэрмӧдлыны процессӧ Борислысь.
Сійӧ тӧдмалӧма тайӧс прокуратураса ӧти чиновник гӧтырсянь да висьталіс выльторсӧ Андрейлы.
— Мый таысь артмас? — юаліс Андрей.
— Нинӧм торъяыс.
Найӧс кутасны выльысь допроситны; — со и ставыс.
— А кӧні вӧчӧны допросъяссӧ: тюрьмаас али найӧс нулывлӧны сы вылӧ мӧд местаӧ? — пыркнитчис Андрей.
— Найӧс векджык вайӧдлывлӧны конвой улын суд мунан зданиеӧ, кӧні заседайтӧ следственнӧй комиссия.
— Мый, заводитлыны кӧ мездыны найӧс нуӧдігас? —
и Андрей бергӧдіс чужӧмсӧ Зиналань.
Зина шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Улича вылын, ыджыд карын?
Луншӧра лунын?
Да тыр умаӧсь-ӧ ті?
— Ме ог вӧзйы тайӧс, кыдзи мыйкӧ помӧдз шуӧмаӧс.
Меным сӧмын ӧні воис юрӧ.
Век жӧ оз мешайт мӧвпыштлыны.
Верманныд-ӧ ті висьтавны меным, уна-ӧ ылӧсас овлӧ конвойнӧйыс.
— Медбӧръяысьсӧ найӧс нуӧдісны нёль жандарм.
— Сӧмын нёль!
Тайӧ ещӧ абу на сэтшӧм лёк.
Сійӧ кутіс дорйыны ассьыс плансӧ серьёзнӧйджыка, доказывайтӧмӧн, мый улича шӧрын лунын полиция вылӧ уськӧдчан ӧпасностьыс ньӧти абу сэтшӧм ыджыд, кыдзи тайӧ кажитчӧ первойсяньыс.
Вӧлі кӧ эськӧ заводитлӧма, то ставыс эськӧ решитчис ӧтарӧ либӧ мӧдарӧ минут чӧжӧн.
Йӧз чукӧрлӧн эськӧ эз вӧв кадыс чукӧртчыны.
Первой лыйӧм шыяссьыс эськӧ ветлысь мунысьяс разіпель пышйисны, медым не сюрны лёкторйӧ.
Сэтчӧ жӧ уськӧдчан места пыдди кокни бӧрйыны йӧзтӧмджык шуштӧм улича.
Тюрьмаыс кар помас, да сы гӧгӧрса уличаясыс пӧшти тыртӧмӧсь луннас медся ёна жуигас.
— Но ті вунӧданныд медся главнӧйсӧ, — пасйис Зина.
— Миянлы паныд конвой.
Нёль жандарм вылӧ колӧ имеитны, этша вылӧ, миянладор боксянь нёльӧс, весиг допуститӧмӧн, кыдзи ті висьталанныд, мый тӧдлытӧг уськӧдчӧм лоас миянлы преимуществоӧн.
Да куим конвоируемӧйӧс — вот нин сизим морт.
Кык экипаж да кык кучер быть колӧ, медым нуны найӧс.
Мӧвпыштлӧй сӧмын, кутшӧм дзугсьӧм артмас...
— И век жӧ, старайтчыштны кӧ, позьӧ судзӧдны та вылӧ и сьӧм, и йӧз, — шуис Андрей.
— Пӧжалуй.
Но тайӧ лоас настоящӧй кось, а абу тӧдлытӧг уськӧдчӧм, мый ньӧти абу миян интересъясын.
Кутшӧм тӧлк лоӧ мездыны арестованнӧйясӧс, на пыдди кӧ ковмас мынтысьны мездысьясӧн?
Андрей шуис ёна тӧдчана «да» и тӧждысьӧм пырысь кутіс жӧдзны аслас места вылын.
Сылӧн планыс вӧлі вывті сложнӧй; сылы паныд нинӧм оз позь вӧлі кыв шуны.
Сійӧ эз кут сулавны сэсся сы вылын да пондіс бура видзӧдны аслас кок улысь лыасӧ.
Сійӧ заводитліс думнас кокньӧдны могсӧ: ӧти экипаж да уськӧдчысьяс пӧвстысь ӧтиӧс позьӧ шыбытны...
век жӧ делӧыс вӧлі сьӧкыд.
— Мый ті шуанныд та вылӧ? — юаліс Зина, кодлӧн друг югнитіс выль мӧвп.
— Мый арестованнӧйясӧс кӧ вооружитны?
— Зэв бур!
Но тайӧ ӧмӧй позяна?
— Ме чайта, мый да.
Миян надзиратель сетӧ решительнӧ ставсӧ: сійӧ ӧтчыд сетіс налы чукӧрӧ кӧрталӧм пилаяс да ключьяс, гашкӧ, сійӧ сетас и револьверъяс.
Но мед кӧть кыдз, ме босьта справкаяс.
— Да, и кыдз позьӧ регыдджык.
Тайӧ вывті ёна кокньӧдас делӧсӧ.
Аски асывнас Зина, Андрейлы ыджыд радлӧм вылӧ, юӧртіс сылы, мый надзиратель аддзӧ вӧзйӧмсӧ тырвыйӧ вӧчны позянаӧн.
Татшӧм ногӧн планыс кокньӧдсис да мӧд собрание вылын вӧлі ошкӧма ӧтсӧгласӧн.
Шуӧма вӧлі, мый арестованнӧйясӧс вооружитӧмӧн, позьӧ справитчыны кык уськӧдчысьӧн кык экипаж дырйи.
Василийлы тшӧктӧма вӧлі ньӧбны ещӧ ӧти вӧв да пролетка, а Зиналы колӧ вӧлі корсьны Дубравникысь революционеръяс пӧвстысь кыкӧс — ӧтисӧ кучер пыдди, а мӧдсӧ уськӧдчӧм вылӧ.
Выль обстоятельствояс заставитісны найӧс лӧсьӧдчӧмъяснас тэрмыштчыны, медым лоны дасьӧн пырысь-пыр действуйтӧм вылӧ.
Зина тӧдмаліс, мый заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ кык вежон мысти, оз кӧ водзджык.
Оз позь вӧлі татшӧм дженьыд срокӧн дасьтыны выль попытка вылӧ став быть коланторсӧ.
Но оз позь вӧлі, мӧд ногӧн, прӧзевайтны случай, коді вермис лоны медбӧръяӧн.
Сьӧкыдторъясысь мынтӧдчӧм могысь, Андрей вӧзйис не вербуйтны выль отсасьысьясӧс.
Бур верзьӧма вӧв имеитӧмӧн, Андрей босьтчис расстроитны конвойсӧ кавалерийскӧй уськӧдчӧмӧн, конвоируемӧйяс кӧ ӧтлаасясны атакаӧ буретш сійӧ жӧ здукнас.
Борис да сылӧн ёртъясыс, куимнаныс, вӧліны решительнӧй йӧз.
Найӧ вермисны эськӧ имеитны асланысла дорын преимущество кык лыйӧм, а вермас лоны, и куим лыйӧм.
Налы кӧ удайтчас парализуйтны конвойнӧйяс пиысь ӧтиӧс — водзвыв чайтӧмыс абу позьтӧмтор — лыд боксянь наладорын унджык лоӧ.
Нёльӧннад найӧ кокниа вермасны заставитны пышйыны конвойсӧ.
Василийлӧн рольыс кольліс важыс жӧ.
Сылы сӧмын колӧ вӧлі заптысьны кучерскӧй паськӧмӧн да выльмӧдны экипажсӧ, медым сылӧн вӧлі луннас приличнӧй вид.
Куимнаныслы кокни лоас меститчыны ӧти экипажӧ, а Андрей кужас спаситчыны вӧв вылас да, ковмас кӧ, дорйыны Василийӧс.
Планыс вӧлі ёна рискуйтана.
Мый кӧть эн шу, — арестантъяс век жӧ вӧліны арестантъясӧн.
Андрей ӧтнас вермис заводитны атакасӧ.
Василий вылӧ нинӧм вӧлі артавны, сы вӧсна мый сылӧн делӧ вӧлі сӧмын нуны мездӧмъясӧс.
Но Андрей чорыда эскис удачаас, да сылы удайтчис внушитны тайӧ эскӧмсӧ ёртъясыслы.
Мый вӧлі медся бурыс сылӧн вӧзйӧмас, тайӧ — сылӧн прӧстӧйлун да донтӧмлун.
Дыр отстрочкаяс бырӧдісны пышйӧдӧм вылӧ судзӧдӧм сьӧмсӧ.
Зиналы, кодлӧн вӧлі талант судзӧдавны сьӧм, удайтчис, правда, Бочаров пыр удждыны кык сюрс сьӧм Дубравникса ӧти господинлысь куим тӧлысь кежлӧ, и петербургскӧй кружок босьтчис мынтыны уджйӧзсӧ.
Но тайӧ суммасьыс ӧтдор, ӧнісӧ нинӧм на эз тыдав.
Ковмыліс вывті стрӧга соблюдайтны экономия.
Ӧні вӧліны вӧв ньӧбан да седлӧ ньӧбан рӧскодъяс, а тайӧ налы вӧлі вын серти.
— Ті сӧмын эн думайтӧй ньӧбны меным рысак, — висьталіс Андрей Зиналы, коді, кассир пыдди, окотапырысь кывзіс татшӧм сёрнисӧ.
— Медся омӧль вӧлӧн позьӧ сувтӧдны извозчикъяс вылын скачитысь преследуйтысьясӧс, — татшӧмъясыс кӧ аддзысясны.
А веськалас кӧ верзьӧма — казак либӧ кавалерийскӧй салдат, — сэки, мед кӧть лоас менам рысак али оз, ӧткодь, — ставыс вошӧ.
Лихорадочнӧй деятельность вежис тӧмитана-унзіля видзчысьӧмсӧ.
Некымын часӧн Василий да Андрей кытшовтісны став барышникъяссӧ да веськалісны вель бур степнӧй кӧбыла вылӧ.
Вузалысь эскӧдіс, мый сійӧс велӧдӧма седлӧӧн ветлыны.
Найӧ мунісны да бӧр локтісны вӧдитчыштӧма седлӧӧн, кодӧс ньӧбис Василий.
Вӧвсӧ видлӧм бӧрын да пӧттӧдзыс донъясьӧм бӧрын, найӧ, медбӧрти, артмисны доннас да нуӧдісны аслыныс вылӧ ньӧбӧм вӧвсӧ постоялӧй дворӧ.
Некымын лун Андрей колляліс вӧв вылын, аслас вӧвлысь нравсӧ тӧдмалӧмӧн.
Сійӧ вӧлӧма зэв горяч, тэрыб да абу зэв полысь.
Медбӧръя обстоятельствоыс вӧлі медся колана, сы вӧсна мый водзын лоан схваткаын воча лыйсьӧм вӧлі быть лоана.
Сылы сулаліс пуктыны неыджыд удж велӧдны ассьыс Россинантесӧ, кыдзи сійӧ шуткаӧн шулывліс вӧвсӧ, лыйсьӧм шыясӧ.
Кор, эрд вылӧ петӧм бӧрын, сійӧ первойяысь лыйис сы пель дінті, сійӧ чеччыштліс сы улын, быттьӧ дурмӧм.
Мӧдысь да коймӧдысь лыйигас сійӧ кутіс асьсӧ бурджыка.
Вежон чӧж упражняйтчӧм бӧрын кыкнаныс — и всадникыс и вӧлыс — вӧліны дасьӧсь действуйтны.
Пельяс костӧдыс лыйӧмысь вӧлыс сӧмын дрӧжжитіс и нинӧм сэсся.
Мукӧд каднас Андрей тӧдмаліс водзын лоан тышлысь местасӧ да бӧрыньтчыны позяна туйяссӧ.
Зина тайӧ каднас ноксис часӧвӧйясӧс, стӧрӧжъясӧс да вестӧвӧйясӧс велӧдӧмӧн.
Найӧ вӧліны кӧкъямыс морт, и найӧлы колӧ вӧлі, уна искуснӧй да деликатнӧй маневръясӧн, вочаӧдны конвойӧс да уськӧдчысьясӧс индӧм местаын да индӧм здукын.
Кадыс, кор заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ, вӧлі тӧдса сӧмын ылӧсас.
Лунсӧ да чассӧ бӧрйӧмыс вӧлі тырвыйӧ прокурор сайын.
Сы вӧсна быть колӧ вӧлі пыр лоны дась, кор чайтсис, заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ.
Сигналыс, код серти став машинасӧ лоас лэдзӧма уджӧ, должен вӧлі петны самӧй тюрьмасяньыс.
Заключеннӧйясӧс жандармъяс охрана улӧ сдайттӧдз, найӧс зэв бура шобасны да вежасны паськӧмнысӧ тюрьмаса контораын.
Мыйӧн сӧмын найӧс тшӧктасны лэччыны уліӧ, Клейн пуктас лӧз бумага лестук аслас ӧшинь пельӧсас, та могысь улӧс вылӧ сувтлӧмӧн.
Судебнӧй заседание лунъясӧ, быд асыв ӧкмыс час асывсянь луншӧр бӧрын куим часӧдз, сы ӧшинь вылӧ вӧлі видзӧдӧ бинокль пыр тюрьмакӧд воча сулалысь керкаяс пиысь ӧтисянь.
Предприятиеса участникъяс пиысь кыкӧн медалісны сэні жыр да вежласьӧмӧн наблюдайтісны.
Кор ӧтиыс мудзліс, мӧдыс вежліс сійӧс, медым ни ӧти минут кежлӧ не лэдзлыны ӧшиньсӧ син улысь.
Кор Клейн ӧшиньын тыдовтчас сигнал, на пиысь ӧтиыслы колӧ вӧлі котӧртны уліӧ трактирӧ, кӧні Ватажко, вестовщик пыдди, ӧтлаын виччысьӧ часӧвӧйяс пиысь ӧтикӧд.
Медбӧръя вылас вӧлі обязанность юӧртны мӧд трактирын пукалысь асланыс ёртъяслы, медым найӧ сувтісны асланыс местаясӧ, сэк коста, кор Ватажко босьтас извозчикӧс, коді век вӧлі дась, да тӧвзяс гӧстиницаӧ Василий дорӧ.
Тані ставыс — йӧз, вӧвъяс да экипаж — вӧліны век дасьӧсь пырысь-пыр петӧм вылӧ.
Арестантъясӧс конвой киӧ сетӧмкӧд паськӧм вежӧм, шобӧм да мукӧд формальностьяс вылӧ йитчӧм быть колана кад тӧдвылӧ босьтӧмӧн, Андрей да Василий удитасны: пӧлучитны Ватажкосянь сигнал да воны места вылӧ водзджык, тюрьмаысь заключённӧйяс петӧм дорысь.
Тюрьмасянь суд мунан зданиеӧдз тырмӧ вӧлі мунны нелямын минут.
Тюрьмаса площадьсӧ вуджӧм бӧрын — кык либӧ куим минута делӧ, — конвоируйтан арестантъяс пырасны четверть верста кузя переулокӧ, коді нуӧдӧ неважӧн на восьтӧм, — тюрьмаса зданиесянь неуна асыввывланьын, — вель паськыд да помӧдз эштӧдтӧм уличаӧ.
Неважӧн на кык радӧн садитӧм нинпуяс сулалісны улича ӧтар-мӧдар пӧлӧныс, но найӧ эз мешайтны свободнӧя прӧйдитны экипажлы да вӧвъяслы.
Улича кузялаыс эз вӧв ни ӧти полицейскӧй пост, и сӧмын улича помас, кар шӧрлань матынджык, тыдаліс некымын лавка.
Тайӧ уличасӧ прӧйдитны тырмас минут кызь да сы вӧсна шуӧма вӧлі уськӧдчыны тані.
Уськӧдчыны бӧрйӧм местаыс вӧлі переулок пельӧсъяссянь вит минут ылнаын.
Вит часӧвӧйлы колӧ вӧлі сувтавны, мӧда-мӧднысӧ синйылысь воштытӧг, тюрьмаса площадьсянь выль уличалань нуӧдан визьӧн, медым условнӧй знакъясӧн здукӧн тӧдмӧдавны уськӧдчысьясӧс быдтор йылысь, мый вӧчсьӧ туй вылас.
Уськӧдчысьяслы жӧ аслыныс колӧ дзебсясьны тыдаланінысь решительнӧй здукӧдз.
Медся бур вӧлі вӧчны попыткасӧ суд вылӧ нуӧдігӧн.
Но лоас кӧ немвиччысьтӧм тшупӧд — критическӧй минутнас улича кузя вермас прӧйдитны салдатъяслӧн либӧ полицейскӧйяслӧн отряд, кулӧмаӧс дзебӧм колльӧдӧм либӧ свадьба — уськӧдчӧмсӧ ковмас вештыны конвоируемӧйяс бӧр тюрьмаӧ воигӧн, допрос бӧрас.
Татшӧм случайын ковмас фронтсӧ вежны.
Уськӧдчӧмыс лоас сійӧ жӧ пунктас, кыдзи став туй кузялаыс удобнӧйджык; но Андрейлы да Василийлы ковмас виччысьны мӧд местаын.
Предприятиеса став участникъяслы — часӧвӧйяслы да мукӧдъяслы — ковмас вешйыны суд мунанінлань, выль визь артмӧдӧмӧн, сідзикӧн, медым видзӧдны конвой бӧрся, кодлы, гашкӧ, мӧвпыштчас вежны бӧр локтан туйсӧ, мый йылысь Андрейлы пырысь-пыр жӧ юӧртӧны.
Путаница вештӧм могысь Зиналы колӧ лоны места вылын да видзӧдны, медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Тайӧ делӧсӧ олӧмӧ пӧртӧмыс вӧлі вывтісьыс-вывті сложнӧй да сьӧкыд.
Ставыс должен вӧлі мунны часӧвӧй механизм моз.
Ичӧтика манитчӧм либӧ нюжмасьӧм вермисны пӧгубитны ставсӧ.
Вӧскресення асылӧ, кор ставыс вӧлі дась, найӧ вӧчисны настоящӧй репетиция, медым убедитчыны, мый ставыс мӧдас кыдзи колӧ.
Арестованнӧйяслысь да конвойлысь рольсӧ ворсісны Маша Дудорова да Бочарев, колӧ шуны Бочарев шуткаысь ӧшис аслас шуйга пельпом вылӧ аксельбант формаа кӧв пучок, медым ёнджыка скодитны жандарм вылӧ.
Индӧм кадӧ кыкнаныс торжественнӧя мӧдӧдчисны тюрьмаса площадьсянь суд мунан зданиелань, а час мысти локтісны бӧр; колӧ шуны, часӧвӧйяс, найӧс аддзигӧн, сеталісны сигналъяс, а вестовщикъяс да уськӧдчысьяс вӧчлісны быть коланасӧ ставсӧ, кыдз быттьӧ уськӧдчӧмыс муніс збыльысь.
Шуны кӧ, ставыс муніс зэв бура.
Кадсӧ да ылнасӧ вӧлі арталӧма стӧча.
Ставныс бура тӧдісны ассьыныс рольнысӧ.
Некымын сигнал вӧлі вежӧма мукӧдъясӧн, сы вӧсна мый найӧ эз вӧвны гӧгӧрвоанаӧсь ылысянь.
Шуны кӧ, — ставсӧ вӧлі дасьтӧма.
Водзвыв чайтісны, мый заключённӧйясӧс корасны допрос вылӧ мӧд вежоннас — выльлунӧ либӧ средаӧ.
Сы вӧсна мый выльлуныс прӧйдитіс лӧня, а воторникъясӧ да четвергъясӧ следственнӧй комиссия эз заседайтлы, то позьӧ вӧлі артавны пӧшти збыльвылӧ средаӧ.
Василий чеччис асывнас водз, квайтӧд часын, да сёӧдысь видлаліс экипажысь быд болт, вӧв подковъясысь быд кӧрттув, доддясян кӧлуйысь быд пража.
Ставыс вӧлі замечательнӧй пӧрядокын, весалӧма да мавтӧма, быттьӧ петкӧдлӧм вылӧ.
Сійӧ сетіс вӧвъясыслы лишнӧй порция да торъя зільӧмӧн сыналіс найӧс щӧткаӧн.
Сэсся сійӧ кайис выліӧ, мыссис, сыналіс юрсисӧ да весаліс ассьыс паськӧмсӧ.
Кор кучкаліс кӧкъямыс час, сійӧ садьмӧдіс Андрейӧс, коді чорыда узис воддза луннас рыт сёрӧдз уджалӧм бӧрын.
Самӧвар пуктӧм бӧрын Василий лӧсьӧдчис мунны конюшняӧ, медым доддявны вӧвъяссӧ, кор ӧдзӧсыс воссис, да пырис Зина.
Сійӧ кутіс киас провизия новлӧдлан кӧрзина, а юр вылас сылӧн вӧлі павгӧма руд шаль.
Дерт, сійӧ вермис пырны сы могысь, медым сӧветуйтны мый-нибудь; бур мӧвпъяс частӧ волывлӧны юрад медбӧръя минутнас.
Тадзи, <rus>по крайней мере</rus>, бурӧдіс асьсӧ Андрей, медым вӧтлыны лёк предчувствиесӧ Зина локтігӧн.
Но кор сійӧ босьтіс чышъянсӧ, коді вевттьӧ вӧлі сылысь вомсӧ да щӧкасӧ, да Андрей аддзис сылысь блед, волнуйтчан чужӧмсӧ, сьӧлӧмыс сылӧн уси.
— Выль беда? — горӧдіс Андрей.
— Абу.
Но со лыддьӧй, — шуис Зина, сылы Петыркарсянь воӧм телеграмма чургӧдӧмӧн, код кузя сійӧ тэрыба котӧртіс синъяснас.
Телеграммаыс вӧлі Тарас Костровсянь да сэтчӧ вӧлі гижӧма медся пыр овлан коммерческӧй выльтор, но смыслыс сылӧн вӧлі зэв колана.
Костров, комитет нимсянь, корис нюжӧдны налысь попыткасӧ куим лун кежлӧ.
Тыдалӧ, Петыркарын пансьӧ мыйкӧ зэв колантор тайӧ куим лун чӧжнас, и Дубравникын попыткаыс вермис торкны.
Андрей да Зина бура гӧгӧрволісны татшӧм ковтӧм лӧсялӧмъяслысь позянлунсӧ.
Но найӧ сідз жӧ тӧдісны — Андрей век жӧ нин тӧдіс — мый делӧяс ӧнія положениеын уступитны татшӧм корӧмлы, сідзкӧ рискуйтны став предприятиенас.
— Кутшӧма тайӧ тэныд кажитчӧ? — саркастическӧя нюмдылӧмӧн шуис Андрей, телеграммасӧ Василийлы сетігӧн.
Вочакыв пыдди Василий сійӧс чабраліс кабырас да шыбытіс пызан вылас, кузя шутёвтӧмӧн.
«А ме кутшӧм бура талун мавті экипажӧс да весалі вӧвъясӧс!» — вуджӧртіс сылӧн юрас неудача йылысь шог мӧвпъяс пӧвстын.
Андрей кӧсйис кӧть мед кыдз, а мынтӧдчыны тайӧ выль препятствиесьыс.
— Вывті сёр нюжӧдны миянлысь делӧнымӧс, — шуис сійӧ.
— Ньӧти абу, — вочавидзис Зина.
— Кор сійӧ ещӧ эз на заводитчыв, сійӧс позьӧ вештывны.
— Но ӧд тайӧ лоӧ ӧткажитчыны сыысь дзикӧдз.
Вермас лоны, ми воштам миянлысь медбӧръя шанснымӧс.
— Вермас лоны, — шуис Зина.
— Но, сідзкӧ ме ог чайт, медым найӧ вермисны требуйтны миянсянь татшӧм уступка.
Найӧ кӧ кутасны сулавны асланыс корӧм вылын, то ми, асладорсянь, имеитам тыр права нуӧдны водзӧ ассьыным делӧнымӧс помӧдз, нинӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Ӧд ставсӧ вӧлі помӧдз решитӧма, думыштлӧй!
Ми уджалам тані тӧлысьясӧн, лӧсьӧдчам вайӧдны уджсӧ шуда помасьӧмӧдз, и со кутшӧмкӧ выль план ради, гашкӧ, фантастическӧй проект ради, миянлы тшӧктӧны ӧткажитчыны делӧысь, кӧні сёрниыс мунӧ миян куим ёрт олӧм йылысь.
Абу, тайӧ нин вывті.
Некор нинӧм оз удайтчы вӧчны партиялы, кутас кӧ сійӧ кутчысьны татшӧм тактикаӧ.
Зина пузис, кыдз быттьӧ тайӧ кывъясыс сійӧс личнӧ оскорбитісны.
— Эн йӧйталӧй, Андрей! — горӧдіс сійӧ.
— Найӧ зэв бура тӧдӧны, кыдзи мунӧ миян делӧным.
Неужели ті чайтанныд, мый найӧ оз кужны донъявны сідзжӧ, кыдзи и ми тані, мыйӧ вайӧдас тайӧ задержкаыс?
Та вылӧ видзӧдтӧг кӧ найӧ ыстісны телеграмма, сідзкӧ налӧн делӧыс коланаджык миян делӧысь.
Да ӧд ті асьныд тӧданныд, мый миянлы ковмас уступитны.
Татшӧм вӧліны сылӧн кывъясыс.
А сійӧ ыджыд руд синъяслӧн видзӧдласыс сэк жӧ висьталіс:
«Мыйла ті менӧ мучитанныд весьшӧрӧ?
Неужели ті чайтанныд, мый ме омӧльджыка интересуйтча тайӧ делӧнас тіянысь?
Али ме ачым эг нин думайтлы та йылысь унапӧв?»
Андрей нервнӧя курччис паръяссӧ да сэсся эз нин кут настаивайтны.
— Висьталінныд эн налы, — сійӧ тӧд вылас кутіс заключённӧйясӧс, — мый талун нинӧм оз ло?
— Меным некор вӧлі, — вочавидзис Зина.
Телеграммаыс воӧма тӧрыт войнас, надзирателькӧд менам аддзысьлӧм бӧрын.
Кор улича вылысь некодӧс оз аддзыны, найӧ асьныс гӧгӧрвоасны, мый талун нинӧн оз ло.
— Оз, тадзи оз шогмы.
Найӧ прӧстӧ чайтасны, мый ми эг удитӧй петны, да кутасны виччысьны уськӧдчӧмсӧ бӧр локтігас.
Налы ӧні жӧ колӧ висьтавны.
Найӧ вермасны вӧчны сідз, медым найӧс ещӧ ӧтчыд корласны допрос вылӧ.
— Тайӧ збыль.
Но кыдзи висьтавны налы ӧні?
— Мыйла эськӧ миянлы тіянкӧд не петны налы паныд?
Миянӧс кыкнанымӧс улича вылысь аддзӧм бӧрын найӧ гӧгӧрвоасны, мый ми локтім найӧс сӧмын аддзӧдлыны и мый талун нинӧм оз позь вӧчны.
Зиналы зэв сьӧлӧм вылас воис тайӧ вӧзйӧмыс.
Сӧмын сійӧ поліс, медым конвойнӧйяс, Андрейлысь чужӧмсӧ казялӧм бӧрын, эз тӧдны сійӧс мӧд костюмӧн да верзьӧмӧн.
— Но найӧс, став тайӧ полӧмъястӧ! — горӧдіс Андрей.
— Найӧ тӧд вылас оз уськӧдны менсьым чужӧмӧс, кыдзи и сёяслысь, кодъяс паныдасьласны налы муніганыс.
Василий, кыдзи и век, дорйыштіс Андрейӧс, и Зина уступитіс.
Найӧ пыр жӧ петісны.
Гӧстиница дорсянь кымынкӧ сё воськов мунӧм бӧрын, найӧ аддзисны налань гӧнитысь извозчикӧс.
Ватажколӧн гӧна чужӧмыс тыдаліс кучер мышку сайсянь, кодлы сійӧ мыйкӧ висьтавліс.
— Эй, сувт! — горӧдіс Андрей.
Ватажко чеччыштіс извозчик доддьысь.
Сійӧ тӧвзьӧ вӧлі юӧрӧн, мый Клейнлӧн ӧшиняс пуктӧма сигнал.
Заключённӧйясӧс корӧмаӧсь суд вылӧ.
Став часӧвӧйыс вӧліны асланыс местаясын.
— Бергӧдчӧй регыдджык да ысталӧй найӧс гортъясаныс, — шуис Зина.
— Талун нинӧм оз ло, и оз ков, медым найӧс аддзылісны улича вылысь.
Сылысь тӧждысян чужӧмсӧ казялӧм бӧрын сійӧ содтіс:
— Нинӧм торъяыс; прӧстӧ нюжӧдӧма куим лун кежлӧ.
Ватажко тэрмасис вӧчны выль поручениесӧ.
Зина да Андрей мӧдӧдчисны улича вылӧ, кӧні арталісны паныдасьны Борискӧд да сы ёртъяскӧд.
Вӧлі арся кӧдзыд асыв, кодӧс немвиччысьтӧм войтӧв вайӧ аскӧдыс тайӧ ульруа, шоныд крайӧ.
Киссис посни кӧдзыд зэр да сутшкаліс чужӧмтӧ да киястӧ аслас кӧсӧй струяясӧн.
Кымын мунісны найӧ водзӧ, сымын зэрыс ӧддзис, ветлысь-мунысьясӧс тэрмӧдлӧмӧн да кынмысь сьыліяссӧ асланьыс пальто воротникъясӧ дзебны заставляйтӧмӧн.
Зина паськӧдіс зонтиксӧ.
Андрейлӧн жӧ зонтикыс эз вӧв, сы вӧсна мый сійӧ аслас временнӧй профессия серти вӧлі сэтшӧм классысь, кӧні зонтиксӧ эз на ёна вӧдитны.
Но зэрыс сылы ньӧти эз мешайт.
— Кутшӧм мича поводдя! — шуис сылы ышловзьӧмӧн, улича вылӧ индігтыр.
Зина нюммуніс, юрнас гогнитӧмӧн.
Поводдяыс збыльысь вӧлі зэв лӧсялана найӧ предприятиелы, да ӧбиднӧ вӧлі воштыны татшӧм случайсӧ.
Весиг медся уна йӧза центръяс вӧліны пӧшти тыртӧмӧсь.
Нинпуясӧн садитӧм уличаӧ кежӧм бӧрын, кодӧс найӧ вермисны аддзыны помысь-помӧ, найӧ тӧдлытӧг дрӧгнитісны.
— Со найӧ! — ӧттшӧтш шуисны кыкнаныс джын гӧлӧсӧн, юрнысӧ бергӧдлытӧг.
Сук зэр пелена пыр найӧ аддзисны ассьыныс ёртъяснысӧ, кодъяс вӧлі локтӧны налы паныд.
Кык жандарм мунісны водзвылын, кык бӧрвылын.
Арестантъяс вӧліны шӧрас.
Регыд позьӧ вӧлі тӧдмавны налысь чужӧмнысӧ, и найӧ сідз жӧ, аддзисны ассьыныс ёртъяснысӧ.
Куимнан письыс Борис ӧтнас петкӧдчис дзоньвидзаӧн да збодерӧн.
Сійӧ мунӧ вӧлі шӧрас, да сылӧн руд сук тошкыс шевъяліс тӧвйылас.
Чужӧмыс петкӧдліс виччысьтӧм паныдасьӧмлысь радлӧм, ньӧти абу тӧждысяна сыысь, мый вермас петкӧдлыны тайӧ паныдасьӧмыс.
Левшин да Клейн вӧліны зэв бледӧсь, гашкӧ, висьӧмысь, гашкӧ, волнуйтчӧмысь.
Кыкнан группаыс вочасӧн матысмисны, ортсысяньыс тырвыйӧ веськодьлун петкӧдлӧмӧн.
Кымын найӧ матӧджык локтісны, сымын ёнджыка колӧ вӧлі дзебны ичӧтысь-ичӧт признак, мый найӧ интересуйтчӧны мӧда-мӧдныскӧд.
Но и ӧтиясыс, и мӧдъясыс видзӧдтӧг аддзисны да чувствуйтісны ӧта-мӧд кост матысалун.
Зина надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Найӧ ӧні матыстчӧны вӧлі зэв ньӧжйӧ, и век жӧ ёртъяс костын ылнаыс чинӧ вӧлі шензьӧмӧн ӧдйӧ.
Медым нюжӧдыштны кӧть минут кежлӧ ӧзтана радлунсӧ да сэк жӧ сотыштан дойсӧ тайӧ немӧй аддзысьлӧмыслысь, Зина матыстчис кутшӧмкӧ керка кильчӧ дорӧ, кыдз быттьӧ зэрысь кобулӧ дзебсьыны кӧсйӧмӧн.
Сэні сылы юрас воис шуда мӧвп, кодӧс сійӧ пырысь-пыр жӧ нуӧдіс олӧмӧ.
Зонтик воропсӧ юр весьтас лэптӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс Борис вылӧ да заводитіс таркӧдны ӧдзӧсӧ кӧзяйкаыс пыдди, коді тӧдӧ, мый сійӧс виччысьӧны, да сы вӧсна оз кӧсйы звӧнитны.
Андрей неуна шензьыштіс, мый Зина таркӧдчӧ бокӧвӧй ӧдзӧсӧ, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ гусятор.
Збыльысьсӧ Зина телеграфируйтіс верӧсыслы юӧр тюрьмаса кыв вылын, кӧні быд шыпас пасйыссис некымынысь таркнитӧмӧн.
И Зина и Борис тюрьмаса опыт кузя кужлісны лыддьыны тайӧ азбука сертиыс ӧткодя бура синъяснаныс да пельяснаныс, дзик сідз жӧ, кыдзи опытнӧй телеграфистъяс разбирайтӧны телеграммасӧ аппарат пыр сійӧс сетігӧн.
Со мый Зина юӧртіс Борислы: «Добитчӧй ещӧ ӧти допрос».
Сійӧ тайӧс вӧчис сэтшӧм ӧдйӧ, мый помаліс керка бокті сылӧн ёртъясыс прӧйдитны удиттӧдз.
Борислӧн кокньыдик, ӧдва тӧдчан гогнитӧм сетіс сылы тӧдны, мый сійӧ гӧгӧрвоис да постарайтчас олӧмӧ пӧртны сылысь поручениесӧ.
Тайӧ минутнас керка ӧдзӧс воссис, да горничнӧй юаліс Зиналысь, мый сылы колӧ.
Сійӧ юаліс, гортас абу полковник Иван Петрович Крутиков — сылы юрас медводдза воӧм ним.
Тӧдмалӧм бӧрын, мый тайӧ керкаыс протопоп Сухановлӧн да мый некутшӧм полковник Крутиков тані абу, Зина извинитчис да муніс.
Арестантъяс вӧліны ылынӧсь нин.
Зина да Андрей бӧр локтісны гортаныс медся бур настроениеӧн.
Ӧні найӧ эскисны, мый отсрочкаыс некутшӧм лёктор оз вай.
V-ӧд глава
СХВАТКА
Зина да Борис вежласисны письмӧясӧн сійӧ жӧ лунся рытнас.
Зина письмӧас гижис заключённӧйяслы отсрочкалысь помкасӧ.
Борис, асладорсяньыс, юӧртіс ёртъясыслы, мый вӧчӧма найӧ индӧдъяс серти; сійӧс да ёртъяссӧ, навернӧ, корасны допрос вылӧ комиссияса мӧд заседание вылӧ.
Тайӧ лоас суббӧтаӧ, сы вӧсна мый сэтчӧдзсӧ заседаниеыс оз ло.
Пятницаӧ предприятиеыс, код вӧсна лои нюжӧдӧма сроксӧ, зэв бура прӧйдитӧма Петыркарын, и Андрей и Василий зэв вӧліны дӧвӧленӧсь, мый кывзісны Зиналысь.
Но кӧть мый, тайӧ луннас Зинакӧд прӧщайтчигӧн, Андрей висьталіс сылы:
— Талун кӧ войнас воас сэтшӧм жӧ телеграмма, то лучшӧ ті сійӧн эн локтӧй.
Тайӧ пӧрйӧ ми некутшӧма ог нюжӧдӧ, и ті сӧмын весь тревожитанныд миянӧс.
— Тіянлы нинӧм повнысӧ! — шуис Зина.
— Татшӧм торъясыд оз овлыны быд кык лунӧ.
Найӧ нӧшта ӧтчыд пуксисны, медбӧръяысь, буретш сійӧ жӧ скамья вылас, кӧні куим вежон сайын Андрей тӧдліс подкоп провал йылысь да кӧні сэки жӧ вӧлі пуктӧма подув выль планлы.
Найӧ думайтісны, но эз сёрнитны аскиа лун йылысь.
Да и нинӧм йылысь вӧлі сёрнитнысӧ; ставсӧ вӧлі решитӧма и нинӧм оз позь вӧлі вежны.
Найӧ вӧчисны ставсӧ, мый вермисны, да примитісны водзысьтыр виччысян став мераяссӧ.
Ӧні лоӧмторъяслӧн мунан ногыс эз вӧв найӧ контроль улын.
Исходыс зависитіс сюрс случайностьясысь, кодъяскӧд водзын ковмас паныдасьны места вылын, пелька да збоя; но водзысьтыр аддзыны, ни водзысьтыр чайтны найӧс эз вӧв позянлуныс.
Зина видзӧдліс часі вылас.
— Меным кад мунны, — шуис Зина, сувтӧм бӧрас.
— Аддзысьлытӧдз, — шуис Андрей, сылысь кыкнан нюжӧдӧм кисӧ тэрмасьӧмӧн чабыртлігмоз.
Найӧ прӧщайтчисны прӧстӧя да спокойнӧя, кыдзи тайӧс вӧчлісны быд лун.
На бӧрся вермисны гусьӧн видзӧдны, и найӧ инстинктивнӧя ылӧдчывлісны став овлытӧмторъяссьыс, медым не сетны помка подозрениеяс вылӧ.
Вывті уна зависитіс аскиа лунысь, медым пренебрегайтны медся ичӧт предосторожностьясӧн.
Аски асывнас ӧкмыс чассянь Василий пукаліс кучерскӧй паськӧмӧн аслас постоялӧй двор ворота дорын да сюся видзӧдчис матыса чукыляс.
Дас час да джынйын Ватажко прӧйдитіс извозчик доддьын, эз и сувтлы.
Киас сылӧн вӧлі еджыд носӧвӧй чышъян — условитчӧм сигнал; сійӧ весиг носӧвӧй чышъяннас кокньыдика макайтіс сынӧдас, медым бурджыка тыдалас.
Ватажко вӧлі возбуждённӧй да вывті том, медым действуйтны опытнӧй конспиратор самообладаниеӧн.
Василий уськӧдчис выліӧ висьтавны Андрейлы да сыкӧд паныдасис пос вылын.
Ӧшиньсяньыс сигналсӧ аддзылӧм бӧрын Андрей спокойнӧя нин вӧлі лэччӧ дворӧ, водзын лоан делӧ вылӧ тырвыйӧ вооружитчӧмӧн.
Сылӧн вӧлыс вӧлі седлӧа да помалӧ вӧлі ассьыс зӧрсӧ.
Андрей домаліс вӧвсӧ да зэлӧдыштіс подпругаяссӧ.
Василий сэк коста бергӧдіс экипажсӧ вороталань, пуксис кӧзла вылас да ӧдйӧ муніс.
Ӧтиысь чеччыштӧмӧн Андрей лои седлӧ вылын да петіс Василий бӧрся.
Ворота сайын найӧ гогнитісны мӧда-мӧдыслы юрнаныс прӧщайтчӧм могысь, ӧта-мӧд выланыс муртса видзӧдлӧмӧн.
Найӧ эз тӧдны, паныдасясны оз ещӧ ӧтчыд коркӧ-нибудь; но сійӧ минутнас найӧ вӧліны вывті пыдӧ вӧйтчӧмаӧсь асланыс делӧӧ да некор вӧлі думайтчыны водзӧ олӧм йылысь.
Найӧ мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сы вӧсна мый колӧ вӧлі виччысьны разнӧй местаясын, ӧтувъя действие вылӧ ӧтлаасьтӧдз.
Дас минут мысти Андрей воис нин йӧзтӧм ичӧтик площадь вылӧ, — коркӧ вӧвлӧм рынок, — карӧ нуан роковӧй уличакӧд орччӧн.
Андрей дорӧ часӧвӧй пыдди сувтӧдӧм Ватажко вӧлі сэн нин.
Сійӧ сӧмын на лэдзис ассьыс извозчиксӧ да кежис площадьсӧ уличаыскӧд ӧтлаалысь векни чукля переулокӧ.
Переулок шӧрын сулалӧмӧн, сійӧ вермис аддзыны сылысь кыкнан помсӧ, и ачыс вӧлі тыдаланінын, и сы вӧсна вермис Андрейлы сетавны уличасянь пӧлучитӧм став сигналъяссӧ.
Переулокӧ матыстчӧм бӧрын Андрей аддзис ассьыс часӧвӧйсӧ, коді сетіс сылы тӧдны, мый заключённӧйяс ещӧ эз на петны тюремнӧй воротаясысь.
Василий, кодӧс Андрей эз вермы аддзыны, сулаліс аслас пост вылын, переулок мӧдар помас, тюрьмаса площадьланьын сулалысь уна часӧвӧйяссянь сигналъяс пӧлучайтӧмӧн.
Андрей лэччис вӧв вывсьыс да кутіс новлӧдлыны сійӧс поводӧдыс кутӧмӧн, быттьӧ гуляйтӧдіс сійӧс.
Сулавны вӧрзьывтӧг, верзьӧмӧн, площадь шӧрын, сідзкӧ ас вылад кыскыны внимание тӧдны кӧсйысьяслысь.
Сійӧ вӧлі купеческӧй кафтана, код улӧ кокни вӧлі дзебны ӧружие.
Переулок пӧлӧн прӧйдитігӧн сійӧ бара аддзис Ватажкоӧс — юр вылас шляпаӧн, — мый вӧлі висьталӧ, мый заключённӧйяс век на ещӧ тюрьмаса стен сайынӧсь.
Но буретш сійӧ жӧ минутнас сійӧ пӧрччис шляпасӧ да сувтіс куш юрнас, шляпа вывсьыс сибдӧм идзас сі чышкигтыр,
Андрейлӧн сьӧлӧмыс ёна кутіс типиктыны: ёртъясыс, колӧ лоны, петісны тюрьмаысь; найӧ мӧдӧдчисны воча.
Но Андрей ещӧ эз на пуксьы вӧв вылас.
Вӧвсӧ домповодӧдыс кутӧмӧн сійӧ спокойнӧя муніс водзлань: сійӧ виччысис ещӧ ӧти, медся колана сигналсӧ.
Заключённӧйяслы водзысьтыр шуӧма вӧлі сетны дженьыдик револьверъяс, кодъясӧс надзиратель босьтчис налы сетны.
Но сы вӧсна мый тюрьмасьыс петӧм водзвылас арестантъясӧс бура обыщитлісны, то надзиратель вӧзйис пуктыны револьверъяссӧ найӧ шынель зепъясӧ, кодъясӧс сійӧ ачыс должен вӧлі палгыны налы пельпомъяс вылас сы бӧрын, кор став формальностьяссӧ лоас выполнитӧма.
Ставыс зависитіс сыысь, удайтчис эз тайӧ мудеритӧмыс.
Арестованнӧйяслы, первой подчасок дінті мунігӧн, колӧ вӧлі сетны тӧдны, вооружитӧмаӧсь-ӧ найӧ али абу.
Тайӧ решайтіс, лоас оз талун уськӧдчӧмыс.
Ватажко, коді и водзті нин петкӧдліс прӧста шӧйтысьӧс, коді видзӧдалӧ кутшӧмкӧ лавка ӧшиньӧд картинкаяс, дзикӧдз вунӧдіс ассьыс рольсӧ.
Кокъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ сулаліс переулок шӧрын да ловшысӧ кутӧмӧн видзӧдіс Василий вӧрӧмъяс бӧрся.
Кор колана сигналсӧ вӧлі сетӧма, сійӧ уськӧдчис юӧртны Андрейлы бур юӧр.
Сылӧн рольыс кыдзи часӧвӧйлӧн помасис.
Сылы нинӧмла вӧлі виччысьны мукӧд сигналъяс, сы вӧсна мый Василий ӧдйӧ вӧрзис водзӧ, медым лоны индӧм уськӧдчан местаын.
Сылы колӧ вӧлі прӧйдитны сэтчӧ водзджык, медым конвоируемӧйяс вермисны сійӧс аддзыны аслас пост вылысь.
Андрейлы, мӧдарӧ, колӧ вӧлі век ветлӧдлыны, сы вӧсна мый сылы быть колӧ вӧлі паныдасьны партиякӧд водзвыв индӧм местаын.
Сылы ӧні водз на вӧлі петкӧдчыны улича вылын; ковмис виччысьны нӧшта минут вит-квайт.
Сійӧ лишнӧйысь кытшовтіс ассьыс ичӧтик площадьсӧ, вӧвсӧ повод йылын кутӧмӧн да векся воськовъясӧн мунны зільӧмӧн.
Ватажко муніс сыкӧд орччӧн тротуар кузя.
— Туйнытӧ кутӧй переулокӧ чукыльтанінас да эн волнуйтчӧй, — медбӧръяысь висьталіс сылы Андрей ассьыс инструкцияяссӧ.
— Нинӧм кӧ оз ло, тэрмасьӧй ӧдйӧджык юӧртны Зиналы.
Помнитанныд, кӧні сійӧ кутас виччысьны?
Бульвар вылын, коймӧд скамейка пыранінсяньыс.
— Да, ме бура помнита.
Тайӧ кывъяссӧ вӧлі висьталӧма сійӧ случай вылӧ, уськӧдчӧмсӧ кӧ лоис вештыны суд вывсянь партия бӧр воиг кежлӧ.
Но Андрей надейтчис, мый татшӧм ковтӧм отсрочкаыс оз ло.
— Ӧні кад! — горӧдіс сійӧ.
Сійӧ кокньыдика чеччыштіс седлӧ вылас, кор Ватажко кутіс вӧвсӧ поводӧдыс.
— Прӧщайтлӧй! — шуис зон.
— Успехыс зависитӧ тіянсянь.
— И менам Россинантесянь, — нюммунӧмӧн шуис Андрей да лапкӧдыштіс вӧвсӧ сьыліӧдыс.
Юрнас приветливӧя гогнитӧм бӧрын сійӧ рӧдтігтыр муніс переулокӧ, кӧні войдӧр сулаліс Ватажко.
Кор сійӧ пырис уличаас, сійӧ кутыштіс вӧвсӧ да пондіс видзӧдавны гӧгӧр.
Уличаыс ньӧти эз вӧв ӧпаснӧй.
Но сылысь синъяссӧ магнитӧн моз кыскис ичӧтик колонна дорӧ, коді ылысяньыс кажитчис вӧрзьывтӧмӧн, кӧть сійӧ вочасӧн матыстчӧ лючки, военнӧй воськовъясӧн.
«Со найӧ, со! — шуис аслыс Андрей.
— Мый кӧть мед эз ло, талунъя луныс оз прӧйдит дарӧм».
Аслас ылысь аддзысь синъяснас сійӧ регыд вермис торйӧдны куим арестованнӧйӧс да казяліс, мый Борис вӧлі дженьыд курткаа, шынельтӧм.
Сійӧ, тӧдӧмысь, эз вӧв вооружитӧма.
Вӧлі зэв дӧсаднӧ.
Но Левшин да Клейн вӧлі пасьтасьӧмаӧсь кыдзи колӧ, — сідзкӧ вооружитчӧмаӧсь.
Пӧжалуй тайӧ тырмас став вылас.
Тыдалӧ, асьныс найӧ тадзи думайтісны, мӧд ногӧн эз эськӧ сетны сигналсӧ, мый налӧн эм ӧружие.
Улича шуйгаладорсьыс Андрей аддзис экипаж — кӧзла вылас пукаліс Василий.
Тыдалӧ вӧлі сылӧн сӧмын кучерскӧй лӧз кафтана паськыд, гӧрбыля мышкуыс да глянцевитӧй шляпаыс.
Сійӧ вӧлі скодитӧ седокӧс дыша виччысьысь мудзӧм извозчик вылӧ.
Ни ӧти прамӧй извозчик улича кузялаыс оз вӧлі тыдав.
Ӧні асланыс постъясысь прӧстмӧм часӧвӧйяс обязанностьясын вӧлі не сетны сувтны извозчикъяслы, медым жандармъяс эз вермыны наӧн пӧльзуйтчыны вӧтчӧм вылӧ.
Найӧс медавлісны да мунлісны ылӧджык, а сэсся волісны бульвар вылӧ, Зина дінӧ, водзӧ лоан приказъясла.
Андрей да сылӧн ёртъясыс ньӧжйӧник матысмисны мӧда-мӧдныскӧд, но Андрей мунӧ вӧлі восьлӧн.
Улича вылын пӧшти вӧлі тыртӧм; сӧмын ӧтилаын да мӧдлаын тыдалісны ӧтка-ӧтка ветлысь-мунысьяс.
Но гажа олӧмыс кывтіс аслас чередӧн тайӧ яръюгыд шондіа асывнас.
Кыняувтіыс кӧрталӧм партука кыз баба йӧтлаліс водзӧ фруктъяса да чӧскыдторъяса тыра тележка, ассьыс тӧваръяссӧ гораа вӧзйигтырйи.
Кык сьӧдасьӧм детинка вомнысӧ паськӧдӧмӧн видзӧдісны веж петкӧдлысь тележка вылӧ да некыдз, эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла тайӧ ыджыдъясыс, кодъяслы ставсӧ позьӧ, сэтшӧм веськодя прӧйдитӧны боктіыс.
Керка ӧшиньяс вӧліны восьсаӧсь.
Гажа чужӧмъяс мыччысявлісны ӧшиньясӧд, бур поводдяӧн нимкодясигтыр.
Ӧти балконсянь кыліс гора сёрни да серам.
Андрейлы кажитчис тешкодьӧн да шензьӧданаӧн тайӧ гажа тӧждысьтӧмыс уличаыслӧн, коді кымынкӧ минут мысти лоас чорыд тыш мунанінӧн, нырсян да виркисьтан аренаӧн.
Уськӧдчӧмыс колӧ вӧлі лоны экипаж мыш вылын сыв дас сайын, медым Василийлы кольны восьса туй.
Сійӧ здукӧ, кор конвоируемӧйяс лыясны первойысь конвой кузя, Андрейлы колӧ лоны конвой мышкын да уськӧдчыны жандармъяс вылӧ арестантъяскӧд найӧ схватка дырйи.
Сійӧ сы вӧсна регулируйтіс ассьыс движениеяссӧ сідзикӧн, медым прӧйдитны конвой бокті экипажсянь матыті.
Кокнас кокниа тувкыштӧмӧн сійӧ веськӧдіс кывзысьысь вӧвсӧ конвой да Василий костса колассӧ.
Ни сійӧ эз видзӧд арестованнӧйяс вылӧ, ни найӧ сы вылӧ; но и ӧтиясыс и мӧдъясыс тревогаӧн следитісны мӧда-мӧдныс бӧрся.
Левшин вӧлі Андрейлань матынджык.
Андрей физическӧя чувствуйтіс сы вылӧ веськӧдӧм юалана видзӧдлассӧ да муртса тӧдчана гогнитіс юрнас ошкӧм пыдди.
Сійӧ сӧмын тайӧ движениенас чолӧмаліс найӧс, но скӧрмӧм Левшин имеитіс тайӧс, тыдалӧ, сигнал пыдди.
Сійӧ жӧ здукнас Андрей аддзис, кыдз Левшин кыскис револьверсӧ зепсьыс да веськӧдіс сійӧс сы бӧрся мунысь жандарм вылӧ.
Кыліс лыйӧм, кыліс гораа проклинитӧм, и здук кежлӧ ставыс вошлі тшын кымӧрын, сы вӧсна Андрей нинӧм эз вермы аддзыны.
Делӧ заводитчис.
Вӧвсӧ бергӧдӧм бӧрын Андрей кыскис револьверсӧ да виччысис, чуньсӧ собачка вылас кутӧмӧн.
Разалӧм тшын пыр сійӧ аддзис, кыдзи жандарм, коді эз на вӧв ранитчӧма, уськӧдчис аслас противник вылӧ да кватитіс сійӧс горшӧдыс.
Мӧд секунданас жӧ Андрей револьверысь пуркнитіс тшын, да жандарм швачкысис муӧ.
Лои гижны позьтӧм гудыртас.
Жандармъяслӧн оксӧмъяс, ветлысь-мунысьяслӧн горзӧмъяс да нывбабаяслӧн чилзӧмъяс, кодъяс котӧртісны ӧтар-мӧдарӧ, тэрмасьӧмӧн пӧдлалан ӧшиньяслӧн швачкӧдчӧмъяс сорсисны удача вылӧ кылысь тэрыба лыйсьӧм шыяскӧд.
Кор Василий аддзис, мый действиеыс мунӧ сы каретасянь вывті матын, сійӧ вешйис водзӧ да сувтіс сыв дас ылнаӧ.
Ӧти киас вӧжжи, мӧд киас револьвер кутӧмӧн, сійӧ видзӧдіс мый вӧчсьӧ сэні, и улича вылӧ, шуйгавылӧ да веськыдвылӧ юрсӧ скӧрысь бергӧдлӧмӧн, лёк зверь вылӧ скодитысь аслас ичӧтик синъясӧн кодзлалӧмӧн.
Аслас врагысь мынӧм бӧрын Левшин котӧртіс да чеччыштіс экипажӧ зэв бура.
Клейн заводитліс мунны сы бӧрся.
Но тылӧн командуйтысь унтер-офицер, ыджыд, кузь тушаа удитіс сійӧс кватитны киӧдыс да нетшыштны револьверсӧ.
Андрей уськӧдчис Клейнлы отсӧг вылӧ.
Унтер-офицер лыйис сылы, но эз инмы, ӧтар-мӧдарӧ Клейнӧн тойлалӧм вӧсна, кодӧс сійӧ век на эз лэдз кисьыс.
Ӧти минутӧн Андрей уськӧдчис сы вылӧ, вӧвсӧ шпорыалӧмӧн, да неуна эз нырышт сійӧс аслас улӧ.
Унтер-офицер, кодлы быть ковмис дорйысьны вӧвсьыс, здук кежлӧ лэдзис Клейнӧс, коді пыр жӧ котӧртіс экипажлань.
Жандарм уськӧдчис веськыдвылӧ, Андрейлысь вӧвсӧ бергӧдны лачаӧн да пышйысьӧс суӧдны лачаӧн, но чардби ӧдӧн Андрей бергӧдіс вӧвсӧ да сувтіс на костӧ.
— Вывті тэрмасян, голубчик! — горӧдіс сійӧ сылы метитчигтырйи.
Кыкысь лыйӧм кыліс ӧттшӧтш.
Андрей ранитіс жандармлысь кисӧ, и сійӧ уськӧдіс револьверсӧ, сэк жӧ сылӧн пуляыс чушнитіс сӧмын Андрейлысь кафтансӧ, сылы инмытӧг; но пуляыс инмис Василий вӧвлы.
Чеччыштлӧмӧн вӧлыс кутіс тӧвзьыны мый вынсьыс, кӧть кучерыс мый вынсьыс зілис кутны сійӧс.
Левшинӧс да Клейнӧс вӧлі спаситӧма;
Борис жӧ колис на неприятель киын.
Но кык конвойнӧй эз нин вермыны косясьны.
Ӧні колисны кыкӧн кыклы паныд.
Борисӧс позьӧ вӧлі нуны вӧв мышку вылын.
«Нӧшта ӧтчыд выныштчӧм и вермӧмыс ми сайын!» — торжествуйтӧмӧн шуис Андрей аслыс, выльысь уськӧдчыны лӧсьӧдчӧмӧн.
Борис вӧлі сы дінсянь сыв вит сайын да энергичнӧя водзсасис кык жандармкӧд, кодъяс зілисны кӧртавны сійӧс асланыс аксельбант шнуръясӧн.
Сійӧ вӧлі, мынтӧдчӧ наысь да вооружитчытӧг надейтчис саймовтчыны суматоха дырйи, оз кӧ сылы удайтчы веськавны Василий экипажӧ.
Но найӧ сійӧс вӧтӧдісны, и ӧні сылӧн положениеыс вӧлі вывті лёк.
— Кутчысь, друг! — горзіс сылы Андрей.
— Ӧні ме тэ дінын.
Сійӧ уськӧдчис Борислы отсӧг вылӧ.
Но тані Андрей вӧчис серьёзнӧй промах.
Сійӧ вӧлі бур лыйсьысь, и сылы коліс тайӧн воспользуйтчыны.
Но, аддзӧм бӧрын, кыдзи рыжӧй усъяса жандарм кӧрталӧ вӧлі Борислысь кияссӧ, сійӧ вунӧдіс став йывсьыс да, вӧвсӧ шпорыалӧмӧн, тӧвзьыштіс налань.
Унтер-офицер, кӧтя и ранитчӧм, эз на вошты вынсӧ да котӧрӧн локтіс ёртъясыслы отсӧг вылӧ.
Андрей лыбыштӧмӧн уськӧдчис сы вылӧ, пӧшти вӧв морӧснас сылысь сьӧкыд тушасӧ кыпӧдлӧмӧн, коді аслас став сьӧктанас кучкис рыжӧй жандармӧс.
Сійӧ усис муӧ да тшӧтш уськӧдіс Борисӧс; а вӧлыс аслас кӧсйытӧг гӧнитіс водзӧ аслас седокӧн.
Татшӧм ногӧн некымын зэв дона здук вӧлі воштӧма, и шансъясыс век унджык лоины Андрейлы паныд.
Кор сійӧ бергӧдіс вӧвсӧ, то аддзис Борисӧс, коді вӧрзьывтӧг сулаліс кык; жандарм костын.
Сійӧ сэсся нин водзсась; сылӧн чужӧмыс вӧлі вежыньтчӧма лёклунӧн, и синъяссӧ веськӧдӧма мый вылӧ кӧ ыліын грӧзитантор вылӧ.
— Спасайтчы!
Полиция! — горӧдіс сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, кодӧс, Андрейлы кажитчис, сійӧ нэмсӧ оз вунӧд.
Сійӧ видзӧдліс, и сылӧн морӧссьыс петіс проклятие.
Шумыс вылӧ котӧртісны уличаті кык полицейскӧй.
Коймӧдыс сӧмын на чеччыштіс кысянькӧ.
Борис пӧгибнитіс!
Но найӧ ылынӧсь на; позьӧ вӧчны ещӧ ӧти попытка.
Ярмӧмӧн да ӧтчаяниеӧн, пиньяссӧ мурчкурччӧмӧн, Андрей уськӧдчис жандармъяс вылӧ тӧлктӧм лачаӧн вины куимнансӧ полиция локтӧдз.
Но сійӧ вывті тэрмасис.
Сійӧ лыйліс, пӧшти метитчытӧг, эз мӧвпышт, мый, сідзи действуйтӧмӧн, сійӧ кокниа вермис ранитны Борисӧс.
Да кутшӧм беда, кӧть Борисӧс лоас виӧма?
Бурджык кувны другыс ки помысь, палачӧн джагӧдӧм дорысь...
Ни ӧти лыйӧм эз инмы цельӧ, а сэк коста жандармъяс пиысь ӧти омӧлика ранитіс сійӧс кокас.
Ёна скӧрмӧмысла сійӧ шыбытіс револьверсӧ муӧ да босьтіс мӧдсӧ, коді вӧлі запасын.
— Пышйы!
Найӧ тэнӧ кутасны! — тшын пырыс кыліс Борислӧн гӧлӧсыс, ӧнтаяса дорысь настойчивӧйджыка.
Кык полицейскӧй локтӧны вӧлі Андрейлань.
На пиысь ӧтиыс удитіс кватитны сійӧс кафтан пӧлаӧдыс сідзикӧн, медым кыскыны вӧв вывсьыс.
Андрей бергӧдчис седлӧ вылас да сэтшӧма кучкис сылы юрас сьӧкыд револьвернас, мый мӧдыс сідзи и турбыльтчис.
Но лачаыс сэсся эз нин коль: косьсӧ вӧлі ворссьӧма.
Сійӧ шпорыаліс ассьыс вӧвсӧ, босьтіс поводсӧ, медым оз позь вӧлі наӧ кватитчыны, да зэв ӧдйӧ гӧнитіс.
Сы бӧрся некымын пуля звижнитісны сы пельяс бокті.
Сійӧ кыліс мышвывсьыс жандармъяслысь дугдывтӧм горзӧмъяс.
Но — лёк сылы, коді мӧвпыштіс эськӧ сувтӧдны сійӧс тайӧ минутнас!
Шудыд вылӧ, некод эз и заводитлы.
Сылӧн вӧлыс, коді, кажитчӧ, сыысь эз омӧльджыка зіль петны тайӧ местасьыс, тӧвзьӧдіс сійӧс сы преданностьлы честь вӧчан ӧдӧбӧн.
Минут джын мысти сійӧ вӧлі нин проспект мӧдар помас, и сы водзын воссис паськыд эрд.
Но сійӧ сэтчӧ эз мун, а кежис шуйгавылӧ да веськаліс важ рабочӧй кварталса векньыдик уличаяс да переулокъяс настоящӧй лабиринтӧ.
Сэні сійӧ мӧдіс ньӧжйӧджык, то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ кежлалӧмӧн, медым воштыны тӧлк вывсьыс преследовательясӧс, найӧ кӧ кутасны юасьны, кодарлань сійӧ муніс.
Медбӧрти, сійӧ бӧрйис векни, пемыд туй, кӧні вӧліны сӧмын кык детинка, да сы пыр петіс паськыд туй вылӧ.
Сійӧ бара ӧддзӧдіс вӧвсӧ да ньӧв моз тӧвзис изъявтӧм небыд туй кузя.
Асыв-лунвыв застава дорысь сійӧ аддзис городовӧйӧс, коді видзӧдліс сы вылӧ, кор сійӧ прӧйдитӧ вӧлі боктіыс.
Андрей кежис карӧ нуӧдан уличаӧ, зэв бура тӧдӧмӧн, мый городовӧй юӧртас та йылысь, лоас кӧ розыск.
Некымын улича прӧйдитӧм бӧрын сійӧ бара кежис веськыдвылӧ да петіс кушинӧ ӧнтайя туй вылас.
Важ шойна вылысь пу крестъяс аддзӧм бӧрын сійӧ кутыштіс вӧвсӧ.
Тані помасис сылӧн путешествуйтӧмыс.
Водзӧ мунны вӧлі нинӧмла; сійӧ вӧлі кар мӧдар помын, схватка местасянь куим верст сайын.
Медым туявны сійӧс, полициялы колӧ вӧлі, <rus>по крайней мере</rus>, кык час кад.
Сійӧ вӧлі, збыльысьсӧ, повтӧминын, но кадсӧ воштыны вӧлі оз позь.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын да убедитчӧмӧн, мый сійӧс некод оз аддзы, Андрей лэччис вӧв вывсьыс да, ас бӧрсяыс вӧвсӧ нуӧдӧмӧн, лэччис важ шойнаса джуджыд оврагӧ.
Тані сылы вӧлисти тӧд вылас уси ас рана йывсьыс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик, прӧстӧй гыжйыштчӧм да эз мешайт сылы ветлыны.
Но войталысь вирсӧ колӧ вӧлі сувтӧдны, медым сійӧ эз вӧв пас пыдди преследуйтысьяслы.
Сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ кӧрталіс коксӧ.
Сэсся сійӧ восьтіс неыджыд саквояжсӧ, коді вӧлі седлӧ саяс.
Сэні вӧлі военнӧй покроя, кузь руд пальто, кутшӧмъясӧс новлӧны отставкаӧ петӧм гӧлиник офицеръяс, да военнӧй шапка.
Ассьыс шапкасӧ зептас дзебӧм бӧрын да паськӧмсӧ вежӧм мысти Андрей лои дзик мӧд.
Вӧвсӧ лоис кольны места вылас полициялы коньӧр трофей пыдди.
Кыдзи неответственнӧй лов, сійӧ эз рискуйт лоны накажитӧмаӧн политическӧй мыжын участвуйтӧмысь.
Сылы весиг окота лои кольны вӧв вылас сэтшӧм содержаниеа гижӧдтор, кор сійӧ босьталіс сы вылысь домсӧ да седлӧсӧ.
Но сылы эз вӧв шуткаясӧдз.
Ӧні, кор ӧпасностьӧн кыпӧдлӧм возбуждениеыс прӧйдитіс, — найӧ зільӧмъяслӧн ичӧтик результатыс чуймӧдіс сійӧс.
— Кутшӧм несчастье, кутшӧм страшнӧй удар Зиналы! — шуаліс сійӧ ыджыда шогсьӧмӧн.
Сійӧ эновтіс шойнасӧ и шогсьӧмӧн да сьӧкыд сьӧлӧмӧн бӧр локтіс карӧ, ассьыс воськовъяссӧ сылы вылӧ Василийӧн дасьтӧм выль патералань веськӧдӧмӧн.
VI-ӧд глава
ВАСИЛИЙЛӦН ПРИКЛЮЧЕНИЕЯС
Убежищеыс, кытчӧ дзебсис Андрей, вӧлі кар шӧрас.
Таӧдз кык вежон сайын Василий медаліс сэні мебелированнӧй жыр.
Быть вӧлі колӧ, медым патераса кӧзяйка висьталіс, пондасны кӧ сылысь юасьны, мый сылӧн олысьыс, Ӧнисим Павлюк, кыдзи ӧні шусис Василий, оліс сы ордын полициякӧд паныдасьлытӧдз уна лун сайын нин.
Веськыда кӧ шуны, убежище корсигӧн Василий руководствуйтчис ещӧ и частнӧй характераджык ӧти соображениеӧн, — сылы окота вӧлі саймовтны, кыдз позьӧ, унджык кӧлуй, кодъясӧс бура позьӧ вӧлі вуджӧдны постоялӧй дворысь.
«Тайӧс кӧ не вӧчны ас кадӧ, думайтіс сійӧ, ставыс вошас сэні весьшӧрӧ».
Но тайӧ соображениеяс йывсьыс сійӧ эз висьтавлы аслас ёртъяслы, сы дорысь омӧльджыка арталысьяслы, медым не сетны выль помка найӧ сералӧмъяслы.
Рытъясын оліс прӧста да сійӧ эз дышӧдчыв ветлыны прӧгулка вылӧ быд лун верст куим сайӧ да сюсьмӧдчис овны ӧттшӧтш кык патераын.
Мыйӧн сӧмын заводитліс локны рыт, сійӧ волывліс выль оланінӧ кыняулас тубрасӧн, висьтавліс, мый сӧмын на локтіс удж вылысь.
Войшӧрын, кор керкаын ставныс унмовсьлісны, сійӧ мунліс, водзвылас вольпась вылын валяйтчыштӧм бӧрын, медым кӧзяйка чайтіс, мый сійӧ узьӧма войсӧ да асывнас водз мунӧма.
Василий уговоритіс Андрейӧс волыны сэтчӧ жӧ покушениеӧдз некымын лун водзджык, медым тадзикӧн выль патерасӧ вӧчны тырвыйӧ безопаснӧйӧн.
Сійӧ ассьыс другсӧ кӧзяйкаыслы представитіс, кыдзи будущӧй олысьӧс, кодлы сійӧ сетіс жыр джынсӧ да пызан.
Андрей петкӧдліс асьсӧ гижысь пыдди, кодлӧн частӧ овлӧ гортса срочнӧй удж; тадзикӧн сійӧ вермис бӧръяпомсӧ не петавны лунтыръясӧн, некодлысь некутшӧм чайтӧмъяс кыпӧдтӧг.
Сылы вӧлі эськӧ ӧпаснӧ петкӧдчыны улича вылӧ первой лунъясӧ найӧ попытка бӧрын.
Став карсӧ вӧлі вывті ёна шызьӧдӧма.
Жандармъяс, кажитчӧ, клопочитісны ёнджыкасӧ сы йылысь, медым кватитны сійӧс, пышйысьясӧс кутӧм дорысь, кодъяслы паныд найӧ эз чувствуйтны личнӧй лёкалӧмсӧ.
Сы приметаяслысь медся подробнӧй да точнӧй описаниесӧ вӧлі разӧдӧма быдлаӧ, да уна сё ищейка кыйӧдісны сійӧс кар пасьтаыс.
Сыысь кындзи, жандармъяслы удайтчис тӧдмавны Андрейлысь збыль нимсӧ, тыдалӧ, кодкӧ-нибудь неопытнӧй ёртъяс пиысь неосторожность понда.
Тайӧ содтыштіс помкаяссӧ;
сылӧн жандармъяскӧд вӧлі уна важ счётъяс, мый йылысь и ӧні найӧ тӧд выланыс уськӧдісны.
Василий вӧлі выгоднӧйджык положениеын.
Кӧть шпионъяслы сеталӧм инструкцияясын требуйтсис кутны сідз жӧ и кучерсӧ, но ӧнісӧ найӧ эз тӧдны, кодӧс кутны.
Конвойнӧй жандармъяслысь вниманиесӧ Андрей сэтшӧма кыскис ас вылас, мый найӧ весиг эз вермыны видзӧдлыны ортсысяньыс сылысь ёртсӧ.
Василийлысь гижалӧм приметаяс, кодъясӧс сетісны найӧ, эз вӧвны ӧткодьӧсь постоялӧй дворса служительяс висьталӧмкӧд, кытысь вӧлі аддзӧма экипажсӧ, полиция воис сэтшӧм заключениеӧ, мый гӧстиницаын вӧвъяс бӧрся дӧзьӧритысьыс да пышйысьясӧс нуысь кучерыс вӧліны кык разнӧй морт.
Василий, мед кӧть кыдз, лыддис асьсӧ — ӧні, кыдзи и та водзвылын — тырвыйӧ безопасностьын Дубравникын.
Сійӧ свободнӧя ветлӧдліс уличаясті, исполняйтіс быдсяма поручениеяс: ньӧбаліс сёянтор да ваяліс Андрейлы газетъяс да юӧрталіс ёртъясыс йылысь выльторъяс, кодъясӧс ваявліс Анна Вулич, кодкӧд сійӧ аддзысьлывліс лун костӧн карса садйын.
Сійӧ вӧчис ставсӧ, мый вермис, медым гажӧдны ассьыс другсӧ да пальӧдны шогсӧ, коді, тыдалӧ, личкис Андрейӧс, кӧть сійӧ и зілис нинӧм не петкӧдлыны.
Збыльысь вежоныс, кодӧс Андрей колляліс сылӧн выль убежищеас, вӧлі сійӧ олӧмын медся гажтӧмъяс пиысь ӧтиӧн.
Мӧвпыс, мый кык ёртӧс нетшыштӧма неприятель киясысь, эз бурмӧд сылысь сьӧлӧмсӧ Борисӧс воштӧмын.
Левшин да Клейн вӧліны ёртъясӧн, кодъяс ради сійӧ эськӧ ни ӧти минут кежлӧ эз мӧвпыштчы вӧчны удар да рискнитны олӧмнас.
Сёрниыс кӧ эськӧ мунӧ вӧлі сӧмын на йылысь, сійӧ эськӧ вӧлі зэв шуда.
Но ӧні сійӧ эз вермы видзӧдны аслас попытка вылӧ мӧдног, кыдзи поражение вылӧ.
Борисӧс воштӧмыс торкис ставсӧ.
Оз позь шуны, медым сійӧс ставсьыс ёна мучитіс Борисӧс жалитӧм.
Тайӧ минутнас Андрей ньӧти эз думайт участь йылысь, коді виччысис сылысь другсӧ.
Сылӧн сьӧлӧмыс ёнтіс асьсӧ жалитӧмысь сы вӧсна, мый эз удайтчы сылы мырддьыны Борисӧс сэки жӧ, да Зина дорӧ джуджыд состраданиеысь, коді сорассис яндзим чувствокӧд ылӧдлана виччысьӧмъяс вӧсна да сылы мукӧдъяс вӧчӧм ради.
Не кӧ эськӧ сылӧн некымын промах, ставыс эськӧ вермис помасьны дзик мӧд ногӧн.
Борис ӧні эськӧ вӧлі Зинаыскӧд, а карантин помасьӧм бӧрын и сійӧ ӧтлаасис эськӧ на дінӧ.
Сы водзын сулалан серпасыс вӧлі сэтшӧм кыскана, сэтшӧм реальнӧй да ещӧ неважӧн на сідз олӧмӧ пӧртны вермана, мый сійӧ мырдӧн кутчысис, медым не горзыны ёна скӧралӧмысла да доймӧмысла мӧвп дырйи, мый тайӧ — лӧсявтӧм вӧт, мӧвпъяслӧн чорыда ворсӧм.
Сійӧ ни ӧти минут кежлӧ эз кӧсйы лэдзны, мый колӧ эновтны другсӧ спаситӧм йылысь быдсяма мӧвпалӧм.
Быть колӧ видлыны нӧшта ӧтчыд.
Борислы паныд лоас сувтӧдӧма выль мыж — стража улысь пышйыны заводитлӧм.
Полиция кутас зільны тӧдмавны подробностьяссӧ.
Тайӧ нюжалас помтӧг кузя, мыйӧн и колӧ воспользуйтчыны выль попытка вылӧ.
Андрей аслас мӧвпын лӧсьӧдіс нин кык-ӧ-куим план.
Но ставыс тайӧ вӧлі гудыр, неопределённӧй да регыдджык скодитӧ воздушнӧй замок вылӧ, чем збыль проектъяс вылӧ.
Сэк жӧ, неважӧнся происшествиеяс мучитана сотісны сылысь юрвемсӧ.
Мыйла сійӧ вӧчис Левшинлы тайӧ глупӧй гогнитӧмсӧ юрнас да сійӧн заставитіс сійӧс лыйны не пӧранас, сы вӧсна эз сет позянлун лоны дасьӧн Клейнлы?
Мыйла сійӧ воштіс юрсӧ кык жандармкӧд тышкасьысь Борисӧс аддзӧм бӧрын?
Сійӧ кӧ эськӧ сӧмын кокньыдика кутыштіс вӧвсӧ либӧ кӧть уськӧдчис боксяньыс, сійӧ таляліс эськӧ жандармъяс пиысь ӧтисӧ, сы пыдди медым уськӧдны муӧ Борисӧс.
Андрей думайтіс уна сё выль комбинацияяс, и ставыс найӧ вӧлӧмаӧсь бурджыкӧсь, кутшӧм дорӧ сійӧ збыльысьсӧ кутчысис.
Мӧвп, мый сійӧ комбинацияясыс сідз жӧ вермисны помасьны неудачаӧн, эз волыв сылы юрас.
Сійӧ аддзис делӧыслысь сӧмын ӧтар боксӧ.
Успехыс сылы представляйтсис сэтшӧм кокниӧн, прӧстӧйӧн да естественнӧйӧн, мый курыд действительностьыс, код дорӧ сійӧ воліс аслас фантазияяс бӧрын, кажитчис сылы мыйӧнкӧ вӧвлытӧм чудовищнӧйӧн.
Временнӧй заключениеын ӧткӧн олігӧн Андрейлӧн зумыш настроениеыс век содіс лунысь-лунӧ.
Василийӧс тайӧ ёна огорчайтіс.
Сійӧ некымынысь заводитліс гажӧдны сійӧс, но неудачнӧя.
Но, кыдзи полысь да нерешительнӧй морт, коді абу велалӧма влияйтны мукӧдъяс вылӧ, сійӧ эз эскы аслас убедитан вынӧ да поліс, мый кокньӧдӧм пыдди сӧмын лёкмӧдас Андрейлысь ранаяссӧ.
Сы вӧсна сійӧ бур думӧн решитіс эновтны сійӧс спокойын.
Сійӧ ловзяс, кор бӧр воас ёртъясыс дінӧ да удж дорӧ.
Виччысьны ӧні абу дыр: полицейскӧй горячкалӧн пароксизмыс тӧдчымӧн нин сайкаліс.
Полиция некодӧс эз вермы кутны да збыльысь решитіс, мый предприятиеын став участникъясыс важӧн нин мунісны карсьыс; и регыд воис кад, кор Андрейлы позьӧ вӧлі личӧдны ассьыс карантинсӧ да заводитны петавлыны керкаысь.
Василий, дерт, висьталіс та йылысь аслас ёртлы, и сійӧ рассеяннӧя сӧгласитчис сыкӧд, но эз тэрмась воспользуйтчыны благоприятнӧй условиеяснас.
— Талун карын иллюминация да фейерверк, — содтіс Василий.
— Вулич кӧсйӧ видзӧдлыны да висьталіс, мый пыралас тэла.
Андрей сӧмын вӧрзьӧдыштліс пельпомъяссӧ да пасйис, мый ньӧти оз интересуйтчы ни иллюминацияӧн, ни фейерверкӧн.
— Ме лучшӧ кольчча патера видзны.
Но мыйла эськӧ тэныд, Василий, не мунны? — содтіс сійӧ.
— Мунӧй кыкӧн, да бӧрти тэ меным висьталан, мый ме вошті, гортӧ кольччӧмӧн.
Василийлы тайӧ эз кажитчы.
— Ме ог вермы мунны Вуличкӧд, — шуис сійӧ, — сы вӧсна мый меным талун колӧ аддзысьлыны Зинакӧд.
И сійӧ пыр жӧ муніс, кӧть тӧдіс, мый индӧм местаас воас, <rus>по крайней мере</rus>, часӧн водзджык колӧм сертиыс.
Сійӧ каднас колӧ вӧлі локны Вуличлы, и сійӧ думыштіс, мый бурджык кольны найӧс ас кежаныс: том ныв, навернӧ, кужас вӧтлыны Андрейлысь шуштӧм настроениесӧ.
Василийлӧн бурлуныс да скромностьыс тані вӧліны сэтшӧм лӧсяланаӧсь, мый бурджыкыс эз ков.
Татшӧм нравственнӧй висьӧмӧн висигъясӧн, кутшӧмӧн страдайтіс Андрей, медся бур лекарствоӧн лоӧ нывбабакӧд дружба.
Мужчина некор оз эрдӧд мукӧдъяс водзын аслас сьӧлӧмлысь татшӧм ранаяссӧ, кодъяс йылысь кутас веськыд сьӧлӧмӧн сёрнитны нывбабакӧд.
Пикник вылын открытие вӧчӧм бӧрын Андрей эз корсьлы Вуличлысь обществосӧ, но и эз зіль ӧтдортчыны сыысь.
Кыкнаныслӧн вӧлі вывті ыджыд удж киясас, медым занимайтчыны асланыс личнӧй чувствоясӧн, и сійӧ эськӧ ӧбидитчис, сійӧ кӧ кутіс асьсӧ мӧдног.
Найӧ аддзысьлывлісны частӧ да зэв дружитчисны.
Кор ныв локтіс да висьталіс сылы лунся выльторъяссӧ, Андрей пыр жӧ кутіс сёрнитны асьсӧ личкан шог йылысь.
— Аддзанныд, Анюта, — шуис сійӧ, — кутшӧма ті ӧшыбитчинныд, сійӧ рытнад меным успех водзысьтыр висьталӧмӧн.
Сійӧ ыстысис вӧрын пикник дырйи сёрни вылӧ.
— Оз позь шуны, медым ме дзикӧдз ӧшыбитчи, — паныд шуис сійӧ.
— Кыдзи тіян ранаыд?
Василий висьталӧ, мый пустяки, а век жӧ меным кажитчӧ, ті абу дзоньвидзаӧсь.
Кинас мустӧмтана шеныштӧмӧн Андрей эскӧдіс сійӧс, мый рана йылысь оз сулав сёрнитнысӧ.
Сійӧ вӧлі эськӧ шуда, кыдзи небеснӧй лэбач, татшӧм сяма дас кык ранаӧн, делӧыс кӧ эськӧ помасис, кыдзи колӧ.
Сійӧ кутіс сёрнитны сы йылысь, мый сійӧс вӧлі мучитӧ, сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн некор эз сёрнитлыв Василийкӧд.
Сійӧ эз дзеб сы водзын ассьыс бӧрын лоӧм жалитӧм йылысь да асьсӧ чорыда мыжалӧм йылысь.
Нывлӧн пӧсь да вынйӧра протестъяс эз заставитны сійӧс ӧткажитчыны аслас мӧвпысь.
Но сылы век жӧ лӧсьыд вӧлі, мый сійӧ сідзи думайтӧ, кӧть и ӧшыбайтчӧ.
— А миян пышйысьясыд век на ещӧ дзебсясьӧны тіян керкаын? — юаліс сійӧ.
— Оз, найӧ тӧнлун рытнас мунісны Одессаӧ.
Кар примитіс нормальнӧй вид.
Уличаяс вылын нинӧм абу торъялана вӧвлытӧмыс.
Водзӧ сэсся тіянлы нинӧм пукавны иган сайын, мӧд ногӧн — тайӧ вермас кыпӧдны чайтӧмъяс.
Сійӧ кутіс корны Андрейӧс иллюминация вылӧ, да, сылы ёна радлӧм вылӧ, Андрей сӧгласитчис.
— Ме дзикӧдз вунӧді висьтавны тіянлы татшӧмтор, — шуис Вулич, сойбордӧдыс Андрейӧс кутӧмӧн, кор найӧ петісны нин ывлаӧ,
— тіян петербургскӧй ёртъясыд гижӧны, мый тіянлысь ӧти тӧдсаӧс Жорж вӧзйӧ кружокса членӧ.
Сійӧ и юалӧ, сӧгласӧсь абу ті да Зина вотируйтны сы вӧсна.
— Кыдзи сійӧс шуны? — юаліс Андрей, и сылӧн чужӧмыс друг вевттьысис гӧрд краскаӧн.
Андрей зэв бура тӧдіс, коді сійӧ.
Вӧлі сӧмын ӧти ныв, кодӧс найӧ куимӧн тӧдлісны и кодӧс Жорж вермис эськӧ вӧзйыны членӧ.
— Таня Репина, — вочавидзис Вулич, сы вылӧ подозрительнӧя видзӧдӧмӧн.
— А, Репина!
И Жорж вӧзйӧ сійӧс? — водзӧ нуӧдіс Андрей, век ёнджыка гӧрдӧдӧмӧн.
Нывлӧн Андрей вылӧ мыджсян киыс кутіс тіравны да сэсся кыдз быттьӧ кынмис.
— Коді тайӧ Таня Репинаыс? — юаліс Вулич усьӧм гӧлӧсӧн.
— Миян приятельница, адвокат Репинлӧн ныв, — вочавидзис Андрей, ас водзас видзӧдӧмӧн.
Ичӧтик ки нервнӧя чабыртчис, и Вулич ньӧжйӧник бӧрыньтчыштіс, кыдз быттьӧ сійӧс бурджыка видзӧдны кӧсйӧмӧн.
— Приятельница, ті шуанныд?
— Но, да, — шуис Андрей, и налӧн синъясыс паныдасисны.
Вуличлӧн чужӧмыс пемдіс.
Сылӧн синъясас кодзлыштіс мустӧмтан выражение, пӧшти лӧгалӧм.
— Тайӧ абу збыль, ті радейтанныд сійӧс! — пӧшти горӧдіс сійӧ, ассьыс кисӧ нетшыштӧмӧн.
Андрей скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ. — «Кутшӧм права сійӧ имеитӧ сюйсьыны тайнаясӧ, кодъясӧс ме некодлы эг висьтавлы?» — Минут кежлӧ налӧн синъясыс вочаасьлісны, кыдзи поединок дырйи дзирдалысь кык меч.
Но Андрей, кодлы первойӧн колӧ вӧлі вӧчны ударсӧ, мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ.
Найӧ некымынысь воськовтісны чӧв олӧмӧн.
Кор Андрей бара видзӧдліс сы вылӧ, чужӧмыс сылӧн эз нин вӧв скӧр, а жугыль.
— Мый нӧ... да, ме радейта сійӧс...
Ӧні ті дӧвӧленӧсь?
— А сійӧ... Сійӧ тіянӧс радейтӧ? — вашкӧдӧмӧн шуис ныв, юрсӧ копыртӧмӧн.
— Оз, сійӧ менӧ оз радейт, тіянлы кӧ окота тайӧс тӧдны.
Вулич нӧшта улӧджык копыртіс юрсӧ, зонтик помнас аслас башмак ныр вылысь мыйкӧ вештыны зільӧмӧн.
— Но мыйла нӧ? — юаліс сійӧ веськӧдчӧмӧн.
Сылӧн гӧлӧсас вӧлі сэтшӧм наивнӧй, сійӧс эрдӧдысь шензьӧм, мый Андрей аслас кӧсйытӧг нюммуні.
— Тайӧ ӧдвакӧ тіянлы лоас интереснӧ, — шуис Андрей небыд гӧлӧсӧн.
— Сӧмын тӧдӧй да помнитӧй, Анюта, — водзӧ нуӧдіс сійӧс, — мый ни ӧти ловъя мортлы ме эг висьтавлы сійӧс, мый ті тӧданныд.
— Ни весиг сылы?
— Сійӧ медбӧръя, кодлы эськӧ ме висьталі тайӧс...
Но огӧ кутӧй сёрнитны сэсся тайӧ сюжет йывсьыс.
Ӧд ті менӧ эн допрос вылӧ кыскӧй гортысь, а гажӧдӧм вылӧ, но и старайтчӧй вӧчны ассьыд миссиятӧ.
— Да, дерт! — кыпыда горӧдіс Анюта, сійӧс бара сойбордӧдыс кутӧмӧн да нюмъялан чужӧмсӧ сылань кыпӧдӧмӧн.
— Менам кӧ эськӧ тырмис вын!.. — содтіс сійӧ, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн.
— Висьталӧй Зиналы, мый ме сета гӧлӧсӧс примитӧм вылӧ, — шуис Андрей делӧвӧй тонӧн.
Эз на удитны найӧ вошны синулысь, кыдзи Василий бӧр локтіс гортас.
Сійӧ зэв лои рад, эз су Андрейӧс да.
Иллюминация вылӧ мунны — вӧлі сылӧн затея, и сійӧ эскис, мый прогулкаыс Андрейлы лоас зэв пӧлезнӧ;
Вулич мукӧдъясысь бурджыка кужас гажӧдны сійӧс.
Василий сёрнитіс тайӧс ачыс аслыс сьӧлӧмбурман пытшкӧсса чувствоӧн, неуна завидьпырысь.
Сійӧ сэтшӧм ловйӧн воображайтіс сьӧлӧм бурмӧмсӧ, кутшӧмӧс испытайтіс эськӧ сійӧ Андрей местаын!
Укшаль да грубоватӧй ортсыыс улын Василий видзис зэв нежнӧй сьӧлӧм.
Сійӧ радейтчыліс унаысь нин, но мыйлакӧ век бурджыкӧн лыддис лача куттӧм да чӧв олан сяма радейтӧм, и аслыс бӧрйыліс буретш сэтшӧм нывбабаясӧс, кодъяссянь воча радейтӧм вылӧ сійӧ медся этша вермис артавны.
Лена кыскис сійӧс аслас кӧдзыд сибавны позьтӧмлунӧн, сьӧлӧм пытшкӧснас сійӧ век на сылы эскис.
Но бӧръя каднас сійӧ вӧчис открытие, мый вермас сідз жӧ лача куттӧг радейтны Вуличӧс, кыдзи Ленаӧс.
Василий ещӧ эз на радейт сійӧс, но сылы вӧлі лӧсьыд мечтайтыштны сы йылысь, и Василий кутіс сылы вӧчавны услугаяс, кодъясӧс сійӧ некор эз казявлы.
Ӧні сійӧ радлӧмӧн виччысис Вуличлысь бӧр локтӧмсӧ.
«Сійӧ, навернӧ, пыралас, — думайтіс Василий, — и дыр гуляйтӧм бӧрын оз ӧткажитчы чайысь».
Пызан сайын пукалӧмӧн Василий виччысис, мӧвпалігтыр кывзіс самӧварлысь небыдик шумсӧ, самӧварсӧ сулӧдіс дасьӧн аслас ёртъяслы.
Тайӧ минутнас подъезд ӧдзӧсыс швачкысис да кутісны кывны сы жырлань матысмысь кокшыяс.
Сійӧ сувтіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Но сы пыдди, медым аддзыны найӧс, кодъясӧс сійӧ виччысис, сійӧ лои чужӧм на чужӧм полициякӧд.
«Вот тэныд и на! — думыштіс аслыс чуймӧм Василий.
— Колӧ лоны, менам проклятӧй паспорт вӧсна».
Сійӧ збыльысь тӧдіс.
Василийлӧн юрыс вӧлі лӧсьӧдӧма торъя лад вылӧ.
Сійӧ кӧ действуйтліс, ни ӧти минут кежлӧ думайтсьытӧг, то аддзывліс овлытӧм находчивость да изобретательность медся сьӧкыд обстоятельствоясын.
Но кодыр сылы окота вӧлі лоны торъя пелькӧн да сійӧ дыр думайтліс мыйкӧ-нибудь вылын, то частӧ вӧвліс, мый сылӧн умыс пыравліс разум сайӧ, и сійӧ вӧчліс медся сералана да грубӧй ӧшыбкаяс.
Буретш татшӧм оплошность сійӧ вӧчис, кор лӧсьӧдіс медбӧръя патерасӧ.
Дубравникын ёртъяссяньыс сыӧн пӧлучитӧм фальшивӧй паспортыс сылы эз тырвыйӧ сьӧлӧм вылас волы.
Паспортыс эскӧдліс абутӧм Ӧнисим Павлюк право йылысь, коді помалӧма шӧр тшупӧда велӧданінлысь курс, вылыс тшупӧда велӧданінӧ пырӧм вылӧ.
Тайӧ сетліс паспортыслы благороднӧйджык характер.
А Василий ёна бурджыкӧн лыддис ворсны ремесленниклысь либӧ мелкӧй тӧргӧвечлысь рольсӧ.
Тайӧ сюсь мӧвпъясыс заставитісны сійӧс лӧсьӧдыштны паспортсӧ да бурмӧдыштны неыджыд подчистка вӧчӧмӧн.
Василий зэв мастера кужліс «лечитны» паспортъяссӧ, кыдзи и вообще кужліс вӧчны быдсяма кипом удж.
Сійӧ бырӧдіс ковтӧм «высшӧйсӧ» да сы местаӧ гижис скромнӧй «низшӧй» дзик сэтшӧм жӧ почеркӧн, кутшӧмӧн вӧлі гижӧма паспортсӧ дзоньнас.
Операцияыс удайтчис бурджыксьыс бура.
Кор сійӧ аслас подвиг йылысь висьталіс Андрейлы, мӧдыс прӧстӧ вак-вакӧн серӧктіс.
Паспортсӧ вӧлі дзикӧдз тшыкӧдӧма тайӧ правитӧмнас.
Дзик лӧсявтӧмтор, медым шӧр школасянь имеитлісны право пырны низшӧйӧ.
Василий чуймис Андрей замечание веськыдлунӧн, коді мыйлакӧ водзджык эз волы сылы юрас.
Ковмис кольччыны сійӧн, мый делӧсӧ вӧчӧма, и веськӧдны сійӧс оз позь: паспортсӧ вӧлі нин ыстӧма пропишитны.
Вӧлі, колӧ шуны, ещӧ ӧти лача сы вылӧ, мый полицейскӧйяс некор оз лыддьывны пропишитны вайӧм ыджыд чукӧр паспортъяс, да сӧмын видлалӧны печатьяс, кырымпасъяс да ортсысӧ.
— А если кӧ случайнӧ лыддясны, — нюмъялігтыр шуис Андрей, — то пуктасны тэнсьыд правитӧмтӧ описка пыдди, сы вӧсна мый тыр ума ни ӧти морт оз пукты татшӧм тор фальшивӧй паспортӧ наросьнӧ.
Лои буретш сідзи, кыдзи чайтіс Андрей.
Квартальнӧй лыддис тайӧ страннӧй местасӧ.
Но сы вӧсна мый документыс тыдовтчис быд боксянь тырвыйӧ удовлетворительнӧйӧн да вӧлі сэні некымын прописка мукӧд полицейскӧй участокъясысь, то сійӧ решитіс, мый оз сулав сы вӧсна арестуйтны.
Паспортсӧ пропишитӧм бӧрын сійӧ пуктіс сійӧс бокӧ сы могысь, медым нуны сійӧс личнӧ собственникыслы да юасьны, а сэсся нин, ковмас кӧ, примитны колана мераяс.
Полициялӧн локтӧмыс чуймӧдіс Василийӧс, но эз падмӧд сійӧс.
Сійӧ окотапырысь вочавидзаліс квартальнӧй юасьӧм вылӧ, асьсӧ полтавскӧй кӧрттуйвывса слесарь пыдди висьталӧмӧн.
— Дубравникӧ локті удж корсьны, но думайта регыд бӧр мунны гортӧ, — висьтавліс сійӧ.
Аслас чорзьӧм чужӧмӧн, сарӧг кияснас да прӧстӧй паськӧмнас Василий зэв скодитліс прӧстӧй рабочӧй либӧ карса ремесленник вылӧ.
Сійӧ сэтшӧм бура ворсіс деревенскӧй дурачоклысь ассьыс рольсӧ, сэтшӧм мастера кужліс сёрнитны йӧзкостса сёрни ногӧн, вӧлі сэтшӧм наивнӧй да начальство водзын полысь, мый квартальнӧйлӧн быри быдсяма сомнение Василий кузя.
Но патераса кӧзяйка висьталіс полицейскӧйлы, мый Василийкӧд жырас олӧ мӧд олысь, паспортсӧ кодлысь абу на сетӧма пропискаӧ.
Мӧд олысьыслысь ортсысӧ висьталӧмыс квартальнӧйлысь кыпӧдіс любопытство.
Прӧст сьӧлӧмӧн да мыжтӧм мортлӧн больгыны окотитӧмӧн Василий висьталіс, кыдзи сійӧ дзик случайнӧя тӧдмасис тайӧ Иван Залупаловыскӧд — паспорт серти Андрейлӧн нимыс — и кыдзи сійӧ сетіс сылы жыр джынсӧ сэтшӧмтӧ донысь.
— А паспортсӧ корин сылысь? — юаліс квартальнӧй.
— Кыдзи нӧ, ваше благородие, — кыпыда вочавидзис Василий.
— Ме босьті сылысь, медым сійӧ тӧдлытӧг эз пышйы мынтысьтӧг.
Бокӧвӧйясыдкӧд колӧ виччысьӧмӧн, <rus>ваше благородие</rus>!
Василий кыскис аслас гӧленьысь рузум пытшкӧ гартыштӧм зэв дона документ.
— Да тэ мыйла пыр жӧ пропискаас эн сет? — стрӧга юаліс квартальнӧй.
— Эг удит, <rus>ваше благородие</rus>, — боркнитіс сійӧ.
— Извинитӧй, вӧчӧй милӧсть.
Квартальнӧй нинӧм эз шу, но вӧлі недӧвӧлен.
Василий гыжъялыштіс балябӧжсӧ, тапикасьыштіс ӧти местаын да сюйис кисӧ зептас.
Кыскис посни эзысь сьӧм, да полӧмӧн пуктіс сійӧс пызан пельӧсас квартальнӧй водзӧ.
— Эн брезгуйтӧй, ваше благородие, — шуис сійӧ, улӧ копыртчылӧмӧн, — менам приношениеӧн.
Сійӧ кӧть и этша, но став сьӧлӧмсянь.
— Бӧр босьт, йӧй! — шуис квартальнӧй, скромнӧй калымысь ӧткажитчӧмӧн.
Почтительность чувствояслӧн татшӧм наивнӧй петкӧдчӧмыс эз омӧльт квартальнӧйлысь Василий дорӧ отношениеяссӧ.
— Кор локтас тэнад олысьыд? — юаліс сійӧ.
— Ог вермы висьтавны, ваше благородие, — вочавидзис Василий аслас пырся веськодь тонӧн.
— Сійӧ радейтӧ неуна юыштны, лысьта висьтавны та йылысь ваше благородиелы.
Мукӧд дырйи локтӧ гортӧ сёрӧн.
А ӧти войӧ и вӧвсе эз узь гортын.
— Ладнӧ, а ме век жӧ виччысьыштла, — шуис квартальнӧй, решительнӧя пуксьӧмӧн.
— А кыдзи тэнӧ шуӧны?
— Ӧнисим, ваше благородие.
— Так со мый, Ӧнисим.
Лэччы улӧ да висьтав околоточнӧйлы, медым локтіс татчӧ, и тэ сыкӧд бӧр лок.
Сьӧлӧмыс Василийлӧн уси.
Тыдалӧ, сылӧн став комедияыс вӧлі нинӧм вылӧ.
Но сылы нинӧм эз коль, кыдзи ворсны ассьыс рольсӧ помӧдз.
Сійӧ вӧчис приказаниесӧ да бӧр локтіс околоточнӧйӧн колльӧдӧмӧн.
Нинӧм чайттӧг ӧпасностьяс йылысь, кодъяс виччысисны сійӧс гортас, Андрей сійӧ каднас шӧйтіс кар кузя Вуличкӧд ӧтлаын.
Найӧ мунісны иллюминация вылӧ да олісны четверть часа карса садйын.
Андрей эз аддзы некутшӧм удовольствие сыӧн аддзылӧмторъяссьыс.
Ставыс сылы кажитчис тайӧ рытнас дӧзмымӧн глупӧйӧн — фейерверкъяс, иллюминация да ёнджыкасӧ челядь гаж гырысь йӧз чукӧрлысь, кодъяс гажӧдчӧны татшӧм пустякъясӧн.
Найӧ бӧр локтісны водз.
Андрей кӧсйис Вуличӧс колльӧдны гортас, но сійӧ эз лэдз.
Налысь керкасӧ вӧлі нин «портитӧма» пышйысьяс олӧмӧн.
Сылы оз ков вӧлі весиг матӧ локны тайӧ месталаньыс.
Сы вӧсна Вулич вӧзйысис колльӧдны Андрейӧс.
Найӧ сувтісны сійӧ патераӧ вотӧдз некымын керка сайӧ.
— Пыраланныд али онӧй?
Ещӧ абу на сёр, — корис сійӧс Андрей.
— Ог, меным колӧ тэрмасьны гортӧ.
Ме кӧсйыси локны дас час кежлӧ.
Найӧ прӧщайтчисны, и Андрей муніс водзӧ.
Пемыда югдӧдӧм, няйт пості кайигӧн Андрей аддзис дзик помас сулалысь Василийӧс.
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, шапкатӧм да сюртуктӧм.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі кельыд.
Сійӧ зэв ёна да тешкодя шенасис.
Мыйдта Андрей вермис гӧгӧрвоны, сылӧн другыс требуйтіс, медым сійӧ эз вӧр да чӧв оліс.
Андрей сувтіс.
Гуся воськовъясӧн лэччӧм бӧрын Василий тэрыба локтіс Андрей дінӧ да сы пель дорӧ ляскысьӧмӧн, вашнитіс:
— Миянын полиция.
Мун ӧдйӧджык!
— Полиция!
Сідзкӧ мунам ӧтлаын! — вашнитіс сылы вочакыв пыдди Андрей.
Василий энергичнӧя кутіс бергӧдлыны юрсӧ ӧтказ петкӧдлӧмӧн да, водзӧ сёрниттӧг, котӧртіс выліӧ да вошис эз на жырас Андрейлы шензьӧм вылӧ, а паныд сулалысь тыртӧм ичӧтик чуланчикӧ.
Кор Василий жилетлӧн дженьыдик бӧж моз чурвидзысь руд тесёмкаыс воши ӧдзӧс сайӧ, Андрейлы гӧгӧрвоӧм вылӧ некутшӧм лача кольтӧг, сійӧ кокчуньяс йылас лэччис да петіс ывлаӧ.
Вулич ещӧ эз на удит кежны пельӧс сайӧ.
— Анюта! — чукӧстіс сійӧс Андрей гӧгӧрвоана, кӧть и ичӧтджык гӧлӧсӧн, коді зэв ылӧдз кыліс войся чӧвлӧняс.
Ныв бергӧдіс юрсӧ да мӧдіс сылань паныд.
Вулич чайтіс, мый Андрей вунӧдіс юӧртны сылы мый-нибудь коланатор.
— Тыдалӧ, вылісянь сідз шуӧма, мый ме должен тіянӧс талун колльӧдны гортад! — шуис сійӧ.
— Ме ордын полиция.
Вулич зэв ёна повзис.
— Полиция?
Василийӧс арестуйтӧма?
— Абу, сійӧс, тӧдӧмысь, абу арестуйтӧма, сы вӧсна мый мӧдног эськӧ найӧ эз лэдзны сылы виччысьны пос вылын да предупредитны менӧ.
Сійӧ висьталіс асланыс тешкодь аддзысьлӧм йылысь.
— Мый менӧ ёнасӧ воштӧ тӧлк вылысь, — содтіс сійӧ, — тайӧ сійӧ, мый Василий бурджыкӧн лыддис кольччыны, сэк кор сылы сэтшӧм кокниа позьӧ вӧлі мунны мекӧд.
— Тайӧ зэв страннӧ, — пасйис Вулич.
Да и збыльысь тайӧ вӧлі страннӧй приключение, — сэтшӧмъяс пиысь ӧти, кодъяс овлӧны татшӧм йӧзкӧд, кыдзи Василий.
Квартальнӧйлысь поручениесӧ вӧчӧм бӧрын да ас ордас жырас врагӧс вайӧдӧм бӧрын, Василий рама пуксис пельӧсын сулалысь улӧс пом вылӧ.
Сійӧ петкӧдліс мыжтӧм да тӧждысьтӧм вид, но пытшкӧссяньыс страшнӧ волнуйтчис.
Кадыс мунӧ.
Андрей вермис бергӧдчыны быд минутӧ — тӧдӧмысь, Вуличӧн колльӧдӧмӧн.
Полицейскӧйяс кутісны сёрнитны ас костаныс, а околоточнӧй, аслас начальник бокын сулалӧмӧн, вашкӧдіс сылы мыйкӧ пеляс.
Василий зэв бура казяліс, кыдзи квартальнӧй, а сы бӧрын и околоточнӧй видзӧдлісны ӧдзӧс сайса местаӧ, кытчӧ позьӧ вӧлі эськӧ дзебсьыны здукӧн, кор пырас Андрей.
Найӧ, тайӧ мерзавечьясыс, тыдалӧ, лӧсьӧдісны Андрейӧс водзсянь и мышсянь атакуйтан план.
Но кыдзи торкны талы?
Найӧ жырлӧн ӧшиньясыс видзӧдӧны вӧлі дворӧ, сідз мый сійӧ эз вермы сэсянь сетны Андрейлы сигнал ӧпасность йылысь.
Да и водзын лоан свалкаын сыысь этша вӧлі эськӧ пӧльзаыс, сы вӧсна мый сылӧн ас бердас эз вӧв ӧружиеыс.
Сылӧн револьверыс вӧлі полиция вотӧдз сыӧн пӧрччӧм курткаас, боки зептас, и ӧні сійӧс эз вермы пасьтавны, подозрение кыпӧдтӧг.
Василий эз тӧд, мый мӧвпыштны, кыдзи друг ракеталӧн ылын кылысь шы сетіс сылы зэв бур мӧвп.
— Ваше благородие! — горӧдіс сійӧ медся мыжтӧм гӧлӧсӧн,
— позьӧ видзӧдлыны иллюминация вылӧ ӧшиньсянь?
Со чуланчиксяньыс ставыс тыдалӧ.
Квартальнӧйлы окота вӧлі сёрнитыштны околоточнӧйкӧд аскежын.
— Мун, окота кӧ.
Сӧмын тэ меным регыд ковман.
Татшӧм ногӧн Василийлы удайтчис пырны чуланӧ, кӧні сійӧ оліс мустӧм минутъяссӧ, ӧдзӧс дорын типиктан сьӧлӧмӧн сулалӧмӧн да уліын кылысь неыджыд шум дорӧ кывзысьӧмӧн.
Кор сылы удайтчис предупредитны Андрейӧс, сійӧ бӧр локтіс чуланӧ кокнялӧм да радлан чувствоӧн, и тайӧ пӧрйӧ тырвыйӧ сьӧлӧмыс бурмис бура заслужитӧм развлечениеӧн.
Василий чужӧмсяньыс вӧлі миролюбивӧй, бур сьӧлӧма да неуна дышкодь морт.
Сійӧ зільліс ылӧдчыны кутшӧм кӧть эз вӧв тревогаясысь да олӧм вылас видзӧдіс кокниа, мыйдта тайӧ позьӧ вӧлі сійӧ положениеын, век бурджыкӧн лыддьывліс шыльӧдны либӧ видзчысьӧмӧн кытшовтны препятствиеяс сы пыдди, медым веськыда грымӧдны-мунны цельӧ.
VII-ӧд глава
ЗИНА АСЛАС ГОРТЫН
Зина керкаын, кытчӧ мыйкӧдыра кежлӧ дзебсис Андрей, ёна тревожитчисны Василий вӧсна.
Сылӧн ёртъясыс вошласисны дӧгадкаясын.
Полиция, тыдалӧ, случайнӧя веськалӧма сы патераӧ, и сійӧ кыдз-нибудь дзугсис.
Но, сійӧс тӧдӧмӧн, найӧ первойсӧ надейтчисны, мый сійӧ кыдзкӧ мынтӧдчас да ӧтлаасяс накӧд, оз сёрӧнджык аски асылысь.
Но асылыс колис, а Василий век эз вӧв.
Найӧ кутісны тӧждысьны.
Тӧдса надзиратель гӧтыр пыр Зина тӧдмаліс бӧръя некымын лунӧн став арестуйтӧмъяслысь нимъяссӧ; но Василий на пӧвстын эз вӧв.
Вулич сэк коста муніс карӧ юасьны, тӧдмавны ёртъясыслысь.
Сійӧ бӧр локтіс шензьӧмӧн, кӧть и бур юӧрӧн, мый Ватажко аддзысьлӧма Василийкӧд улича вылын.
Сійӧ вӧлі свободнӧй, сы вӧсна мый ни жандарм, ни околоточнӧй эз нуӧдны сійӧс.
Но, тыдалӧ, сійӧ сюрӧма кутшӧмкӧ тревогаӧ, сы вӧсна мый ӧдйӧ муніс боктіыс да Ватажколы петкӧдліс пас не сёрнитны сыкӧд да не матыстчыны сы дорӧ.
Налӧн медводдза чайтӧмъясыс збыльмисны.
Василий, тыдалӧ, дзугсьӧма кыдзи-нибудь полициякӧд да ӧні зільӧ сійӧс бӧбӧдны.
— Ӧні миянлы нинӧм сы йылысь тӧждысьны, — шуис Андрей.
— Сійӧ найӧс, тӧдӧмысь, бӧбӧдас да регыд бара лоас миянкӧд.
Зина сыкӧд сӧгласитчис.
Кор выль тревогаыс лӧнис, важ тӧждъясыс да планъясыс бара шымыртісны найӧс.
Рытнас чай бӧрын, кор гортса клопотаяс вӧлі помалӧма, и куимнаныс чукӧртчисны Зина жырйӧ, Андрей босьтчис удж бердӧ, Зиналысь юалӧмӧн, кутшӧмӧсь сылӧн ӧні видзӧдӧмъяс да мӧвпъяс Борис йылысь.
Сійӧ ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, Зина вылӧ видзӧдтӧг.
— Со Борислӧн письмӧ та йылысь, — шуис сійӧ.
— Ме пӧлучиті сійӧс попытка бӧрын мӧд луннас, но эг сет тіянлы сэки, сы вӧсна мый меным сэки эз вӧв сэтчӧдз.
Но ме видзи сійӧс тіянлы.
Сійӧ кыскис гуся местаысь кык бумага тор; ӧтиыс — векньыд да кузь, кыдз быттьӧ вундӧм газет дор; а мӧдыс — некымын вершӧк пасьта нёль пельӧса листок, — небӧгысь нетшыштӧм заглавнӧй лист.
Кыкнан бумага вылас вӧлі гижӧма посньыда карандашӧн.
Поражение бӧрса войын тайӧ гижӧм письмӧас Борис аттьӧалӧ ассьыс ёртъяссӧ, кодъяс рискуйтісны олӧмнаныс сы ради, торйӧн нин Андрейӧс, сэтшӧм пӧсь да сьӧлӧмсянь висьталан кывъясӧн, мый Андрейлӧн синъясыс тырисны синваӧн.
Но ӧнія положениеын Борис сійӧс мездӧм могысь водзӧ став попыткаяс лыддис безнадёжнӧйӧн да, тӧдӧмысь, сійӧ ёртъяслы гибельнӧйӧн.
Помас сійӧ корис Андрейӧс пыр жӧ бӧр мунны Петыркарӧ, а став организациясӧ распуститны водзӧ нюжъявтӧг.
— Надейтча, ті он аддзӧй сылысь заключениесӧ обязательнӧйӧн миянлы? — юаліс Андрей, веськодь гӧлӧсӧн да делӧвӧй тонӧн сёрнитны зілиг.
— Дерт, ог! — горӧдіс Зина.
— Ме зэв рад, мый энӧ усьӧ шогӧ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ.
— Татшӧм сяма делӧясын настойчивость — медся главнӧй.
Вӧчсьывлісны неудачнӧй попыткаяс нёльысь дорвыв, а витӧдысьнас удайтчывліс.
Кутам надейтчыны, мый и миянлы мӧдысь бурджыка везитас.
— Да, но со мыйын Борис дзик прав, — пасйис Зина:
— тіянлы оз ков сэсся примитны участие выль попыткаын.
Ті вӧчинныд ставсӧ, мый вӧлі позьӧ.
Кольччыны татчӧ водзӧ, тіянлы — вӧлі эськӧ вӧзйысьны гибель вылӧ.
— Тайӧ жӧ позьӧ шуны и тіян кузя.
— Оз, абу тайӧ жӧ.
Полиция менӧ оз тӧд, сэк кор тіянлысь нимтӧ тӧдмалӧма, и тіян вылӧ торъя скӧрӧсь.
Таысь кындзи, — содтіс сійӧ, — эмӧсь чистӧ личнӧй соображениеяс, кодъяс серти ме должен ӧтнам водзӧ нуӧдны тайӧ делӧсӧ.
Андрей сувтіс веськыда сы водзӧ.
— Личнӧй соображениеяс? — юаліс сійӧ шензьӧмӧн.
— Ме тіянӧс ог гӧгӧрво, Зина; либӧ, гӧгӧрвоа кӧ, мый ті тайӧн кӧсъянныд шуны, то ме медся энергичнӧя должен протестуйтны.
Татшӧм делӧ оз позь вуджӧдны личнӧя кӧртасьӧм векньыд подув вылӧ.
Ми шулім Борисӧс мездыны, кыдз миян партиялы дона мортӧс, а эг сы вӧсна, мый миян пӧвстысь ӧткымынъяслы сійӧ зэв матыса.
Миян чувствояс да симпатияяс тані нинӧмла.
— Ме эськӧ некор эг лэдз рискуйтны мед кӧть кодлы Борис ради, ме кӧ думайті, мый сійӧс мездӧм — менам личнӧй делӧ, — шуис Зина.
— Бур.
Сідзкӧ, абу ӧмӧй ӧткодь, коді миян пиысь кутас нуӧдны делӧсӧ?
Ті аслыныд паныд сёрнитанныд.
— Ог, — паныд шуис сійӧ, — ме сёрниті важ йылысь.
Ӧні жӧ ставыс вежсис омӧльлань, и таын став торъялӧмыс.
Борис кӧ эськӧ меным вӧлі бокӧвӧй, ме, тӧдӧмысь, решиті эськӧ ӧткажитчыны водзӧ попыткаяс вӧчӧмысь.
Но ме ог вермы...
Со мый вӧсна мем ӧтнамлы колӧ босьтны ставсӧ ас вылӧ.
Сійӧ букыштчис да лэдзис юрсӧ пызан вылӧ, код водзын пукаліс.
— Ӧні ті, дерт, гӧгӧрвоанныд, — содтіс сійӧ спокойнӧйджык тонӧн, — мый мукӧд дырйи лоӧ артыштны и личнӧй мотивъяс.
Андрей пуксис сы дінӧ улӧс вылӧ да чӧв олӧмӧн вайӧдіс сылысь кисӧ аслас вомдорӧ.
Зиналӧн ортсӧ петӧм признайтчӧмыс сӧмын эскӧдіс сійӧс, мый Андрей важӧн нин висьтавліс ачыс аслыс.
Сійӧ прӧстӧ сотчис ньӧжйӧ чусалысь би вылын.
Дугдывтӧм виччысьӧмъяс, делӧ йылысь помасьлытӧм думъяс, мыйсянь зависитіс Борислӧн олӧмыс, да уна неудачаяс — татшӧм мучениеясыс вӧліны морт вынысь вылынджыкӧсь.
Эськӧ кокньыдджык вӧлі нуны немвиччысьтӧг воӧм шог.
Ӧні страданиеясыс сылӧн воисны сэтшӧм пределӧдз, кор вежӧр воштӧ контрольсӧ чувство вылын.
Сійӧ кӧ кольччас Дубравникӧ, то непременнӧ вӧчас мый-нибудь ӧтчаяннӧйӧс да пӧгубитас асьсӧ некутшӧм пӧльза сеттӧг.
Сійӧс колӧ нуны татысь мед кӧть мый оз ло.
— Кывзӧй, Зина, и ті сідз жӧ, Анюта, сы вӧсна мый ті долженӧсь отсавны меным уговоритны сійӧс, — шуис Андрей, век на Зиналысь кисӧ лэдзтӧг.
— Ті дзик правӧсь, висьталӧмӧн, мый ме, кор коклябӧрляяс бӧрся преследуйтӧ полиция, ӧдвакӧ тані верма лоны пӧлезнӧйӧн.
Но талы отсавны кокньыд.
Со мый ме вӧзъя: ме муна аски Петыркарӧ да ола сэні вежон мӧд.
Ме кута ветлывлыны студенческӧй сходкаяс вылӧ, разнӧй салонъясӧ да вообще постарайтча петкӧдчыны быдлаын да вӧча кыдзи позьӧ унджык шум, медым полициялысь кыскыны вниманиесӧ.
Кор сійӧ убедитчас, мый ме дзикӧдз овмӧдчи Петыркарын, ме гусьӧник бӧр локта татчӧ.
Но ті долженӧсь дӧверитны меным ставсӧ да мунны татысь.
Колӧ мукӧд дырйи артыштны и личнӧй соображениеяс, кыдзи ті висьталанныд.
Ӧд ті вианныд асьнытӧ тані, и тайӧс лэдзны оз позь.
Примитӧй менсьым тіян дорӧ личнӧй дружбаӧн кыпӧдӧм сӧветӧс, — онӧ кӧ нин мыйӧн-нибудь бурджыкӧн, — сӧмын энӧ ыръянитӧй.
Примитӧй менсьым вӧзйӧмӧс да вайӧй вежсямӧй местаяснаным!
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Зина думайтчис юрсӧ морӧс вылас лэдзӧмӧн.
Сылы доймымӧн вӧлі ӧбӧдитны Андрейӧс татшӧм формаӧн вӧчӧм предложениеысь ӧткажитчӧмӧн.
Но сійӧ эз вермы мӧдног вӧчны.
— Ог, ог вермы! — шуис сійӧ, ньӧжйӧник юрнас гогйӧдлӧмӧн.
Андрей чеччис аслас местаысь да кыкысь прӧйдитчис жыр кузя.
Вулич, пельӧсын мышкыртчӧмӧн, эз решитчи сюйсьыны на дорӧ.
Мый вермис сійӧ висьтавны Андрей бӧрын?
Андрей сідз жӧ чӧв оліс.
Зинаӧс уговаривайтӧмысь пӧльза эз вӧв.
Сійӧ решитіс пӧгибнитны и пӧгибнитас.
Андрей эз вермы кутны сійӧс ыръянитӧмысь.
Зина эз вермы вӧчны мӧдног татшӧм обстоятельствояс дырйи, и побуждениеясыс сылӧн вӧліны бурӧсь.
Но некодлы эз кокньыдджык вӧв таысь.
— Эн гӧтрась, молодец, кывзы менӧ! — петіс Андрейлӧн, и тайӧ кывъясыс медся бура выражайтісны сылысь чувствояссӧ сійӧ минутнас.
Велӧдана замечаниеыс эз инмы некодлы торйӧн, и медся омӧля Зиналы, коді эз нин вермы воспользуйтчыны бур сӧветӧн.
Но буретш Зина и воча шыасис сы вылӧ.
Сійӧ рад лои сёрнисӧ вежны позьӧм вылӧ.
Думайтсьӧмӧн гырддзанас пызан вылӧ ӧшйӧмӧн, сійӧ гижталіс чуньнас пызан дӧра узоръяс кузя.
— Татшӧм мораль, кодӧс ті вайӧдінныд басняысь, збыль абу?
Андрей эз пыр вочавидз.
Мыш вылас лэдзчысьӧмӧн Зина ӧні лелькуйтіс рыжӧй кань Васькаӧс, коді, компание дорӧ ӧтлаасьны кӧсйӧмӧн, чеччыштіс сылы пидзӧс вылас.
Сійӧ эз вештыв Андрей вылысь юалана видзӧдлассӧ.
— Но, да.
Тадзи сійӧ и артмӧ, — шуис медбӧрти Андрей.
Сійӧ зілис видзӧдны Зина решение вылӧ пӧкӧритчӧмӧн да рама, мыйдта тайӧ вӧлі сійӧ вынъяс серти.
Татшӧм бур нывбаба кӧ татшӧм прекраснӧй побуждениеяснас решитіс тадз, а эз мӧдног, — сідзкӧ, тадзи колӧ.
Андрей эз надейтчы аддзывны сійӧс ещӧ ӧтчыд мунтӧдзыс, и сылӧн вӧлі ӧти кӧсйӧм — не торкны тайӧ некымын часъяссӧ, кодъясӧс налы колис овны ӧтлаын.
Сійӧ пуксис сы дінӧ диван вылӧ.
— Налы, кодъяс нуӧны татшӧм чорыд тыш, кыдзи миян, лоӧ чорзьӧдны сьӧлӧмтӧ нежнӧй чувствояслы паныд, — шуис сійӧ думайтсян тонӧн.
Сійӧ вӧлі дӧзмӧма да эз чувствуйт окоталун пырны венӧ.
Но ӧні Зина кутіс наступайтны.
Сійӧ уна, торъя нин бӧръя каднас, думайтіс Андрей замечаниеӧн кыпӧдӧм юалӧм йылысь.
Сылы эз вӧв окота, медым Андрей янсаліс сыкӧд сэтшӧм впечатлениеӧн, мый сійӧ ӧні отрицательнӧя видзӧдӧ сы вылӧ, кодӧс сэтшӧм вылӧ донъявліс войдӧр.
— Мыйла нӧ тіянлы не примитны сідзкӧ Нечаевлысь теориясӧ, — шуис Зина неуна сералӧмпырысь, — код серти, кымын ёнджыка революционер скодитӧ кер вылӧ, сымын сійӧ матынджык совершенстволань?
Мортлӧн став вына чувствоясыс пуктӧны тэ вылӧ кутшӧмкӧ ногӧн дзугъяс.
Но висьталӧй, кутшӧм пӧльза сэтшӧм йӧзысь, кодъяс абу способнӧйӧсь татшӧм чувствояс вылӧ.
— Ті ӧтлааланныд кык дзик не ӧткодь чувствояс, — уклончивӧя вочавидзис Андрей.
Зина заводитліс паныд шуны...
Но буретш тайӧ минутнас лои мыйкӧ сэтшӧмтор, коді дзикӧдз орӧдіс налысь сёрнисӧ.
— Чӧвлӧй неуна:
кыдз быттьӧ таркӧдчӧны, — шуис Андрей.
Найӧ кутісны кывзысьны.
Таркнитӧмыс оз вӧлі кыв, но кыліс страннӧй шум, кыдз быттьӧ китыр посньыдик изъяс вӧлі шыбытӧма стеклӧӧ.
— Кутшӧм-нибудь детинка дурӧ! — пасйис Зина.
Найӧ некодӧс эз аддзыны ывлаысь.
Но Вулич восьтіс ӧшиньсӧ да видзӧдлӧм бӧрын радлӧмӧн горӧдіс:
— Василий!
Сійӧ уськӧдчис уліӧ, медым лэдзны сійӧс.
Минут мысти рад чужӧма Василийлӧн ыджыд фигураыс тыдовтчис ӧдзӧсын.
Ӧти киас сылӧн вӧлі чемодан, мӧдас — бельеа тубрас.
Андрей да Зина чеччисны сылы паныд, медым кутлыны да чолӧмавны сійӧс, кыдзи ылі туйсянь локтысьӧс.
— Ме шулі, мый сійӧ косӧн петас ваысь! — шуис Андрей да сэтшӧма лапкис сылы пельпомас, мый мӧдыс шатовмуні.
— Но, висьтав, кутшӧм приключениеяс тэнад вӧліны тайӧ каднас?
— Клопотливӧй вӧлі ноксьӧмыс! — креслӧӧ пуксигӧн ышловзис Василий.
— Ме ачым аслым ог верит, мый ставыс помасис.
— Тіянӧс арестуйтлісны ? — юаліс Вулич.
— Лёкджык! — вочавидзис Василий кинас макнитӧмӧн.
— Мый?
Тіянӧс, гашкӧ, пытайтісны? — нюмдӧмӧн шуис Зина.
— Таысь на лёкджык, эскӧда тіянӧс! — мӧдысь шуис Василий.
— Да мый нӧ, медбӧрти, тэкӧд вӧліс?
Висьтав ставсӧ вочасӧн, — тэрмӧдліс сійӧс Андрей.
Василий висьталіс, кыдзи локтӧма полиция, кыдзи юасьӧма Андрей йылысь, кыдзи сійӧ ворсӧма дурачокӧс да пӧлучитӧма позволение видзӧдны чулансянь фейерверк вылӧ.
— Мыйла тэ эн мун мекӧд? — юаліс Андрей.
— Дерт, — шуис Василий балябӧжсӧ гыжъялігтыр, — тайӧ вӧлі эськӧ медся бур, ме кӧ эськӧ верми водзвыв аддзыны, мый лоас бӧрын.
Но ме чайті, мый полиция мунас да эновтас менӧ спокойын.
Вот ме и решиті кольччывны недыр кежлӧ.
— Но, мый нӧ водзӧ?
Дыр найӧ менӧ виччысисны? — юаліс Андрей.
— Войшӧрӧдз! — шуис Василий скӧралӧмӧн.
— Найӧ корисны менӧ часӧн джынйӧн мысти сы бӧрын, кыдзи ме тэнӧ предупредиті, и меным лои найӧс сёрнитӧдны.
И тешкодьтор, — содтіс сійӧ мӧд тонӧн, — ме ачым найӧс маниті, лача кутӧмӧн, мый тэ верман ещӧ локны на!
Шензян нюм петкӧдчис Василийлӧн вомдоръясас, но пыр жӧ быри, и чужӧмыс сылӧн бара лои серьёзнӧй.
— Войшӧр бӧрын час джынйын полицейскӧйяс чеччисны местасьыныс.
«Медбӧрти, найӧ весасясны чӧрту!» — думышті ме.
Но он на босьт.
Мунӧм водзвылас квартальнӧй кутіс велӧдны менӧ не висьтавны тэныд, кор тэ локтан, найӧ волӧм йылысь, содтіс, мый локтас аски асывнас кӧкъямыс часын.
Тайӧ меным ньӧти эз вӧв кивыв; но ме эг кӧсйы тшыкӧдны паспортӧс пышйӧмӧн да решитчи виччысьны.
Сійӧ локтіс.
«Олысьыд локтіс?»
«Эз, ваше благородие!»
«Кӧн нӧ сійӧ вермас лоны?»
«Ог вермы тӧдны, ваше благородие!»
Ме вӧлі уверен, мый ӧні сійӧ збыльысь мунас.
Но сійӧ сирасис ме дінӧ ванидзув моз.
«Кывзы, Ӧнисим, — сійӧ сэтшӧм меліа висьталӧ меным. — Ме аддза, тэ бур зон да, пондан кӧ кутны асьтӧ кыдзи колӧ, тэ пӧлучитан месянь куим шайт.
Коль ассьыд кӧлуйтӧ татчӧ да кытшовт матыса став трактиръяссӧ да кабакъяссӧ, гашкӧ, аддзан ассьыд олысьтӧ».
«Кывза, ваше благородие, — шуа ме, — да сӧмын меным колӧ талун Полтаваӧ мунны».
«Нинӧм, тэнад уна на кадыд.
Тӧд — куим шайт нажӧвитан, кутан кӧ!»
И сійӧ велӧдіс менӧ:
«Кор аддзан, эн повзьӧдлы сійӧс.
Висьтав, мый паспортсӧ пропишитӧма да получитӧма бӧр.
Сійӧ рад лоас да мунас тэкӧд окотапырысь.
Сэсся, мыйӧн аддзан первой городовӧйӧс, кватит сійӧс шошаӧдыс да кыскы.
Гӧгӧрвоан?»
«Гӧгӧрвоа, ваше благородие», — шуа ме.
«Вӧчан сідз, кыдзи ме тэныд приказывайта?»
«Вӧча, ваше благородие!»
Аслас приключениеяслысь историясӧ висьталігӧн Василий бара пырис сыӧн комедия ворсан рольӧ да ёртъясыс ӧтувъя сералӧм улын висьтавліс ставсӧ чужӧмбаннас петкӧдлӧмӧн.
Сійӧ копыртіс юрсӧ, нюжӧдіс голясӧ, топӧдіс паръяссӧ сосредоточеннӧй внимание петкӧдлӧмӧн да энергичнӧя гогйӧдліс юрнас сӧглас сетӧм пыдди.
— Ми петім керкаысь ӧтлаын, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — и ме заводиті ветлӧдлыны кабакъясті да трактиръясті.
Меным быть колӧ вӧлі вӧчны тайӧс, сы вӧсна мый ме эг вӧв уверен, мый ме бӧрся оз кыйӧд шпион.
Вот сэкитӧ ме и паныдаси Ватажкокӧд, но мӧвпышті, бурджык не сёрнитны сыкӧд.
Луншӧр бӧрын нёль часын ме локті гортӧ.
Полтаваӧ мунысь поездӧдз колис часӧн джынйӧн, и ме нин надейтчи, мый менам мытарствояслы воис пом.
Мынтыси кӧзяйкалы, тэчи кӧлуйӧс да петі ывлаӧ сы йылысь мӧвпалӧмӧн, кыдзи эськӧ повтӧгджык воӧдчыны тіянӧдз.
Но, видзӧда, — и мый жӧ?
Аддза, мый менам квартальнӧй пасьтасьӧма партикулярнӧй платтьӧӧн да кыйӧдӧ ме бӧрся пельӧс сайсянь.
Проклятӧй!
Сійӧ век на ещӧ эз кӧсйы кольны менӧ спокойӧ.
Меным нинӧм эз коль вӧчны, кыдзи мунны вокзалӧ сы пыдди, медым мунны тіянӧ.
Ме медалі извозчикӧс: ме бӧрся квартальнӧй медаліс мӧдӧс.
Ми локтім поезд мунтӧдз ёна водз.
Кассаыс эз на вӧв восьса.
Квартальнӧй сулаліс газет вузалан прилавок дорын.
Ме ветлӧдлі бӧрӧ да водзӧ да видзӧді ӧшиньясӧ, ӧдзӧсъяс вылӧ, йиркӧ, — став вылас, ӧти кывйӧн, квартальнӧйысь ӧтдор, кодӧс меным оз полагайтчи аддзыны.
Но ме ни ӧти минут кежлӧ эг воштыв сійӧс синулысь.
Ме арталі, мый менӧ вокзалӧ колльӧм бӧрын, сійӧ эновтіс менӧ спокойын.
Но сійӧ эз и думайт мунны да век кыйӧдіс.
Касса, медбӧрти, воссис.
Публика кык визьӧн нюжӧдчис билетъясла.
А сійӧ век на сэні, негодяй!
Ме мӧдӧдчи кассалань, лачаӧн, мый тайӧн сылӧн сьӧлӧмыс бурмас.
Квартальнӧй, збыльысь, муніс аслас местаысь, но сӧмын сы могысь, медым матыстчыны касса дорӧ.
Ме эг тӧд, мый вӧчны.
Босьтны билет Полтаваӧ да чеччыны первой станцияын.
Но менам зептын вӧлі сӧмын кык шайт, — билет джын вылӧ дорысь этшаджык.
Юавны билет сӧмын мӧд станцияӧдз, а не Полтаваӧдз?
Тайӧс ме эг вермы вӧчны, сы вӧсна мый квартальнӧй кыліс эськӧ менӧ да, чайтӧмӧн, мый ме гӧгӧр сійӧс пӧръялі, тӧдӧмысь, арестуйтіс эськӧ менӧ.
Публикаыс сэк коста ӧчередьӧн вочасӧн матысмӧ билетъясла, и ме матӧджык и матӧджык вешйи кассалань, кӧть век на эг гӧгӧрво мый вӧчны и мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Медбӧрти, ме воча чужӧм лои кассиркӧд.
Квартальнӧй сулаліс решетка дорын менам мышкын.
«Билет Полтаваӧ, третьей класс!» — висьтала ме гораа, решительнӧй гӧлӧсӧн да заводита разявны жилеткаӧс, медым кыскыны питшӧгысь сьӧм.
«Тэрмыштчӧй, ті манитанныд публикасӧ», — горзӧ кассир.
«Пыр, пыр», — вочавидзи ме решительнӧя.
Кыски крест питшӧгысь да киясӧн кватитчи юрам.
«Православнӧй вокъяс!
Менӧ грабитісны!» — горӧді ме эг аслам гӧлӧсӧн да йӧй моз касса дорысь чеччышті бокӧ.
Йӧзыс чукӧртчис ме гӧгӧр, да ме куті висьтавлыны, мый менам вӧлі кызьвит шайта бумага сьӧм, менам став имущество, да кӧрталӧма вӧлі сійӧс кӧвйӧн крест помӧ; но мый, мошенник-олысь, кодӧс ме босьтлі овны ас дорӧ улича вылысь, гусялӧма менсьым войнас да пышйӧма.
И соскӧн ме чышкалі синваӧс, прамӧй синва, кодъяс визувтісны синъясысь менам шог повествование дырйи!
Василийлӧн сарӧг чужӧмыс югдыліс минут кежлӧ сылӧн бур сьӧлӧма шензян нюмӧн, и сійӧ нуӧдіс водзӧ.
— Кор менам кывзысьяслысь вӧлі тырмымӧн вӧрзьӧдӧма сьӧлӧмнысӧ, ме чышки синваӧс, кватиті ассьым кӧлуйӧс да уськӧдчи ывлаӧ, первой веськалӧм извозчик доддьӧ чеччыштӧмӧн.
— А квартальнӧй, — юаліс Вулич, — эз вӧтчы тіян бӧрся?
— Эз, эз вӧтчы.
Ме сэтшӧма огорчитчи ассьым сьӧм воштӧмӧн, мый минут кежлӧ воштылі сійӧс синулысь.
Но, неылӧ мунӧм бӧрын, ме гӧгӧр видзӧдлі да ас бӧрысь некодӧс эг аддзы.
Ме коллялі рытсӧ, ӧти местаысь мӧд местаӧ брӧдитӧмӧн, медым убедитчыны, мый ме бӧрся оз кыйӧдны.
Тайӧ пӧрйӧ менӧ эновтісны спокойын.
— Сійӧ, колӧ лоны, муніс частяс, — сералігтыр шуис Зина, — да гижис донесение высшӧй начальстволы, кыдз революционеръяс тешитчӧны простакъяс вылын, кодъясӧс найӧ кыскӧны асланыс тывйӧ.
— Висьтав, пӧжалуйста, — юаліс Андрей, — мыйла тэ бӧр мунін гортад сы бӧрын, мыйӧн тэныд тшӧктісны кытшовтны кабакъяс, кор тэ колин ӧтнад?
Ме тайӧс ог вермы гӧгӧрвоны.
Кӧть тэ бӧрся муніс шпион, тэ эськӧ ёна кокньыдджыка вермин сыысь мынтӧдчыны.
Василий вӧрзьӧдліс пельпомъяссӧ, тайӧ юалӧмнас шензьӧмӧн.
— А гортӧ кольӧм кӧлуйыс? — паныд шуис сійӧ.
Андрей сэтшӧма вак-вакӧн сераліс, кыдз быттьӧ тайӧ сылысь серамсӧ петкӧдіс ёнджыка, Василийлӧн став приключениеяс дорысь.
— Ті долженӧсь, дерт, видзӧдлыны донаторъяс вылас, кодъясӧс миян Вася муніс судзӧдны враг киысь, — шыасис сійӧ Зина да Вулич дорӧ.
Сійӧ заводитліс мунны чемодан дорас явӧ кӧсйӧмӧн ректыны сылысь пытшкӧссьыс став компаниелы видзӧдӧм вылӧ.
Но Василий кватитіс чемодансӧ да решительнӧя пуксис сы вылӧ.
Сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ эз лэдз петкӧдлыны ассьыс кӧлуйсӧ дамаяслы.
Мӧд луннас Андрей прӧщайтчис ёртъясыскӧд да мӧдӧдчис бӧр Петыркарӧ Зинасянь поручениеӧн — судзӧдны сьӧм сійӧ предприятие вылӧ.
Василий кольччис Дубравникӧ.
Сійӧ дзик веськыда висьталіс, мый аслас шуда ортсыыс вӧсна сійӧ быдлаын ӧткодь безопаснӧй, и сы вӧсна решитіс Зинаӧс не кольны помӧдз.
Василий характерын вӧлі мыйкӧ збыль рыцарскӧйкодь, и тайӧ чертаыс петкӧдчыліс медся ёна сылӧн нывбабаяскӧд обращениеын.
Сылӧн век вӧлі сьӧлӧмлӧн дама, код кузя сійӧ ышлолаліс, но, кыдзи настоящӧй рыцарь, сійӧ век вӧлі нывбаба услугаяслы, кодъяслы сійӧ вермис лоны пӧлезнӧйӧн да некодлы эз вӧв сэтшӧм предан, кыдзи Зиналы.
VIII-ӧд глава
НЕМВИЧЧЫСЬТӦМ ОСЛОЖНЕНИЕ
Петыркар вӧлі праздничнӧй паськӧмын, кор Андрей, коді сӧмын на воис Дубравникысь, петіс вокзалсянь.
Усьӧма первойя лым, а тайӧ — войвывсаяслы зэв ыджыд праздник.
Уличаяс, тротуаръяс, скамейкаяс, вевтъяс, баркаяс орчча каналын — ставыс вӧлі вевттьысьӧма шыльыд, дзирдалысь свежӧй лым вевттьӧдӧн.
Вӧрзьывтӧм сьӧд пуяс примитӧмаӧсь фантастическӧй вид еджыд пуркъялан лым слӧй улын, коді вевттьӧ вӧлі весиг налысь вӧсньыдысь-вӧсньыд уввожъяссӧ.
Шондіыс саялӧма кытчӧкӧ пыдіӧ сук, ньӧжйӧ усьысь лым пӧвстӧ, но уліын гӧгӧр вӧлі овлытӧм югыд.
Мулӧн еджыд эшкыныс югъяліс небыд югӧрӧн, арся гажтӧм краскаяс бӧрын синъястӧ да сьӧлӧмтӧ гажӧдӧмӧн.
Сынӧдыс вӧлі свежӧй да збодеритана, лымлӧн да тӧвлӧн кыпӧдан ароматӧн тырӧм.
Гырысь лымйыс вевттьыліс ветлысь-мунысьяслысь шляпаяссӧ, пальтояссӧ, юрсияссӧ да тошъяссӧ да сетліс налы вӧччӧмаяслысь вид.
Чужӧмъясныс вӧліны долыдӧсь, вӧвъяс рӧдтісны збоя.
Кӧн сюрӧ гылыда исковтісны додьяс, и налӧн собственникъясыс гӧрдитчисны сійӧн, мый первойӧн чолӧмалісны красавица тӧлӧс.
Общӧй настроениелы невӧляӧн сетчӧмӧн, Андрей тэрыба восьлаліс Лиговка кузя, Лена патераӧ тэрмасьӧмӧн.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ некодӧс эз предупредит аслас воӧм йылысь; но сійӧ тӧдіс, мый Лена олӧ Лиговскӧй канал дорын, вокзалсянь неылын, да надейтчис суны сійӧс гортас.
Сійӧ буретш вӧлі петӧ воротасянь, аслас мехӧвӧй шапочкаа, лун кодь гажа да свежӧй, кор Андрей чукӧстіс сійӧс нимнас.
Чуймӧмӧн сійӧ сатшкысис сы вылӧ, и пыр жӧ сылӧн чужӧмыс югдіс гажа нюмӧн.
— Медбӧрти ті локтіныд жӧ! — горӧдіс Лена.
— Ме полі, мый сы бӧрын, мый лои Дубравникын, ті сэтчӧ сибданныд пыр кежлӧ.
Но висьталӧй, ті збыльысь локтінныд?
— Да, збыльысь, — вочавидзис Андрей.
Лена петӧ вӧлі керкасьыс аслас делӧ кузя, но Андрей ради сӧгласитчис вӧчны кытш да колльӧдны сійӧс конспиративнӧй патераӧ.
Сійӧ кутіс юасьны найӧ попытка йылысь, коді вӧчис революционеръяс пӧвстын вель ыджыд впечатление.
Андрей висьтавліс сы юасьӧм вылӧ эз торъя окотаысь, но и тӧдчытӧм неудовольствиеӧн.
Местасӧ да асгӧгӧрса обстановкасӧ вежӧмыс ныждісны сы пытшкын ощущениеяслысь важся висьӧмсӧ.
Ӧні сійӧ вермис сёрнитны тайӧ делӧ йывсьыс спокойнӧя, кыдзи лоӧм факт йылысь, кодкӧд колӧ миритчыны.
— А мый выльыс тіян? — юаліс сійӧ воча.
— Миян группаын, ті кӧсъянныд шуны?
— Да.
— Нинӧм торъяыс.
Таняӧс бӧрйӧма членӧ.
Сы вӧсна вӧлі квайт поручитель и ни ӧтик гӧлӧс прӧтив.
Сійӧ нин сӧгласитчис.
Надейтча, сійӧ миянлы лоас бур аддзӧм мортӧн.
— Ме эска талы, — вынсьӧдіс Андрей.
— Сійӧ уджаліс мыйкӧдыра Нарвскӧй районын, и кыдзи заводитысь, уджсӧ нуӧдіс зэв бура, — водзӧ нуӧдіс Лена.
— Жаль, мый сылы регыд ковмас мунны.
— Збыль? — юаліс Андрей, друг жугыльмӧмӧн.
— Сійӧ мунӧ Мӧскуаӧ.
Шуӧма ёнмӧдны миянлысь сэтчӧсса кружок, сійӧ ёна чотӧ.
Жоржлы поручитім ветлыны Мӧскуаӧ пропаганда нуӧдны, а Таня вӧзйысис колльӧдны сійӧс.
Танялӧн сэн бур йитӧдъяс, и наӧн позяс воспользуйтчыны.
— Ӧні гӧгӧрвоа... — буркнитіс Андрей, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, медым дзебны ассьыс гӧрдӧдӧмсӧ.
Татшӧм юӧрыс эз шензьӧд сійӧс.
Сійӧ вӧлі дась мыйкӧ-нибудь дорӧ татшӧм сяма торйын.
Но ёсь кӧдзыд дой, коді вундыштіс сійӧс Лена кывъяс бӧрын, петкӧдліс, кутшӧм уна гуся лача дзебсьылӧма сылӧн йӧй сьӧлӧмас.
— Висьталӧны, найӧ регыд гӧтрасясны, — аслыс тӧдтӧг водзӧ нуӧдіс Лена.
— Меным висьтавлісны, мый найӧ важӧн нин радейтӧны мӧда-мӧднысӧ.
Но ме сідзсӧ талы ог эскы да нинӧм эг казявлы.
Вермас лоны, ӧти больгӧм.
— Мыйла нӧ?
Жорж зэв бур морт, — шуис Андрей, веськодьӧн лоны зільӧмӧн.
Лена ни ӧти минут эз чайт, мый тайӧ сёрниыс Андрейлы имеитӧ специальнӧй тӧдчанлун.
Чужӧмсяньыс да привычка сертиыс этша аддзысьӧн лоӧмӧн, сійӧ эз казяв сылысь гӧрдӧдӧмсӧ.
Радейтчӧмыс ещӧ сылӧн аслас сьӧлӧмас эз на заводит сёрнитны, и вообще, радейтчӧм йылысь юалӧмӧн сійӧ интересуйтчис медся этша.
Жорж да Таня волысьӧмъяс йылысь сёрнияс сійӧ висьтавліс кыдзи медся пыр овлан выльтор да сэсся веськодя вуджис мукӧд выльторъясӧ.
Конспиративнӧй патераын Андрей суис некымын другӧс, на лыдын и Жоржӧс.
Радлана горӧдӧмӧн уськӧдчис Жорж Андрейлы сьыліас.
Сійӧ сідз жӧ ӧткодя кыліс Леналысь полӧмъяссӧ, мый сылӧн другыс сибдас Дубравникӧ, и сы вӧсна ёнджыка рад лои сійӧ локтӧм вылӧ.
Сьӧлӧмсяньыс сійӧ кутіс юасьны Зина йылысь.
Андрей висьталіс ставсӧ и эз дзеб сыысь, кутшӧм рискуйтана вӧлі Дубравникын Зиналӧн положениеыс.
Найӧ сёрнитісны сьӧлӧмсяньныс да эз мырдысь.
Но кор мукӧдъясыс мунісны и Жорж да Андрей колины ӧтнаныс, кыкнаныслы лои неуна неёмкӧ.
Андрей сотчис терпитны вермытӧг тӧдмавны мый-нибудь Таня йылысь, но эз вермы смелмӧдчыны да юавны.
А Жорж, быттьӧ наросьнӧ, весиг эз казьтыв сылысь нимсӧ.
Тайӧ сэтшӧма паныд сувтӧ Жоржлӧн пырся манералы, лӧсялӧмӧн и лӧсявтӧг сёрнитны Таня йылысь, мый Андрей кутіс чайтны, мый Жорж наросьнӧ тадзи вӧчӧ.
Жорж, тыдалӧ, тӧдмаліс сылысь тайнасӧ да эз сёрнит Таня йылысь деликатностьыс вӧсна.
Тайӧ вӧлі сы боксянь зэв бур и Андрей решитіс воспользуйтчыны сюся вӧчӧм намёкӧн.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ безразличнӧй предметъяс йылысь, мыйдта вермис.
Медбӧрти, эз вермы терпитныс да юаліс, олӧ оз нин Таняыс батьыс ордын.
— О, оз, — вочавидзис Жорж, — тайӧ абу позяна;
сійӧ вайис эськӧ сылы уна неприятностьяс.
Сійӧ олӧ ӧні торйӧн сійӧ районас, кӧні нуӧдӧ пропагандасӧ.
Жорж нинӧм эз содты, но веськӧдіс аслас друг вылӧ ассьыс синъяссӧ, симпатияӧн тыр да ӧттшӧтш шог, мый ёна инмис Андрейлы.
Сійӧ мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ да кутіс сёрнитны сыкӧд сы статья йылысь.
Та бӧрын сійӧ ёна зілис не казьтывны Танялысь нимсӧ.
Жоржлӧн страдайтан видзӧдласыс кыпӧдіс сы пытшкын скӧралӧм да лӧглун.
Андрей бара кутчысис аслас радейтана уджӧ — пропагандаӧ, рабочӧйяс пӧвстын — и пӧшти став кадсӧ колляліс Выборгскӧй сторонаын.
Сылӧн кыптіс удж вылӧ кутшӧмкӧ тшыглун, и сійӧ босьтліс ас вылас ставсӧ, кӧть мый оз веськав.
Весиг требовательнӧй да крукасьысь Лена вӧлі чиктылӧ сыысь да шуӧ, мый сійӧ регыд верстайтас воштӧмасӧ.
Сэки жӧ ӧттшӧтш Андрейлӧн интеллигенция пӧвстын пропаганда дорӧ важся радейтӧмыс вуджис сылӧн збыль зывӧктӧмӧ.
Сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис ветлыны мед кӧть кутшӧм эз вӧв студенческӧй скодкаяс либӧ собраниеяс вылӧ, чистӧ делӧвӧйясысь кындзи.
Сійӧ весиг шоча аддзысьліс удж кузя аслас ёртъяскӧд да ёртъяскӧд.
Мыйла?
Ӧти дурӧм да кад воштӧм!
Сійӧ вӧлі медся стоическӧй настроениеын, ассьыс олӧмсӧ ставторсьыс лэдзӧмӧн, мый эз вӧв стрӧг долгӧн.
Жорж вӧлі нач ӧти мортӧн, кодкӧд сійӧ аддзысьлывліс, гашкӧ, сы вӧсна мый сылы тайӧ эз вӧв аслыспӧлӧс епитимия, сылы аслыс окота вӧлі докажитны, мый сылӧн Жорж дорӧ лӧсявтӧм ревностьлӧн приступыс дзикӧдз прӧйдитіс и мый сійӧ сыкӧд важ моз дружескӧй волысьӧмъясын.
Сійӧ чорыда кутчысис эськӧ аслас решениеӧ, не кӧ эськӧ тайӧ шогсяна состояниеыслӧн мисьтӧм видзӧдласыс, коді кадъясӧн петкӧдчывлӧ Жоржлӧн выразительнӧй синъясас.
Сійӧ вӧліс Жорж ордын воӧм бӧрас первой вежоннас кыкысь, но сійӧн и кольччис, эштытӧм вылӧ ыстысьӧмӧн.
Таняӧс сійӧ бурджыкӧн лыддис не аддзывны дзикӧдз.
Сійӧ дӧвӧлен сійӧн, мый сы вылӧ Зинаӧн пуктӧм поручение эз требуйт личнӧя аддзысьлӧм.
Сійӧ лунсянь, кыдзи Таня лои партияса шленӧн, сылӧн став сьӧмыс мунліс делӧ вылӧ, и наӧн распоряжайтчыны мукӧд ёртъясыс, дерт, вермисны сідз жӧ, кыдзи и сійӧ.
Андрей кокниа судзӧдіс организацияысь джын суммасӧ, коді коліс Зиналы.
Мукӧдсӧ кӧсйысис судзӧдны тӧлысь мысти Репин, кодӧс Андрей аддзӧдліс некымын лун мысти Дубравникысь воӧм бӧрын.
Сійӧ паныдасис Танякӧд вежон кык мысти кымын кружокса собрание вылын, кытӧн найӧ кыкнаныс сулалісны.
Рабочӧйяс пӧвстын пропаганда нуӧдысь дюжина гӧгӧр мужчинаяс да нывбабаяс чукӧртчисны, медым обсудитны асланыс специальнӧй делӧяс йылысь.
Вӧлі сідзжӧ и нималана Тарас Костров.
Сійӧ лыддьысьліс войтыр пӧвстын пропагандистскӧй деятельность нуӧдӧмын пионеръяс лыдын; но конспирационнӧй уджъяс важӧн заставитісны сійӧс ӧткажитчыны татшӧм уджысь.
Ӧні сійӧ волывліс собраниеяс вылӧ, кор эштіс, и талун сійӧ локтіс недыр кежлӧ, шуны кӧ сы могысь, медым аддзысьлыны Шепелевкӧд, тайӧ кружокса постояннӧй шленъяс пиысь ӧтикӧд, кодкӧд сылы колӧ вӧлі мый йылысь кӧ сёрнитчыны.
Кӧть жырйыс вӧлі тыр йӧзӧн, но Тарас Костров первойӧн шыбытчыліс синмад.
Оз позь вӧлі не обратитны внимание тайӧ гордӧй, мичаысь-мича чужӧм вылас, коді петкӧдлӧ ён вежӧр да помтӧм смеллун.
Костровкӧд дружескӧя юрнас воча гогнитӧм бӧрын Андрей локтіс здоровайтчыны Танякӧд, кодӧс сійӧ аддзис медся ылі пельӧсысь, — Таня вӧлі сьӧлӧмсяньыс лыддьӧ сӧмын на печатайтӧм народнӧй книжка.
Андрей неуна полыштӧмӧн локтіс тайӧ собрание вылас, кӧні, сійӧ тӧдіс, сылы лоас паныдасьны Танякӧд.
Но ӧні, кор найӧ лоины воча чужӧм, сійӧ кыліс сӧмын гуся радлун.
Ныв дружескӧя здоровайтчис сыкӧд, но регыд бара сетчис лыддьысьӧмӧ, кодӧн сійӧ кажитчис, вӧлі ёна интересуйтчӧ.
Андрей эз кӧсйы сійӧс беспокоитны.
Сійӧ нюжӧдліс Леналы некымын юр вомӧн кисӧ да пуксис.
Эз на вӧвны ставныс чукӧртчӧмаӧсь, кӧть индӧм часыс прӧйдитіс нин.
Виччысигас публика варовитіс частнӧй сёрниӧн, и жырйыс тырис лӧнь гӧлӧсъяс горӧн.
Тарас да Шепелев сьӧлӧмсяньныс нуӧдісны ассьыныс делӧвӧй сёрни.
Шепелев — блед чужӧма том морт, кузь юрсиа, ичӧтик еджгов тошка, джуджыд сапӧгъяса да жилеткаа, кодӧс кизявлӧма выліӧдзыс да кутшӧмӧс векджык новлывлӧны мастерӧвӧйяс, висьтавліс мыйкӧ аслас собеседниклы.
Тарас кывзіс, ас водзас рассеяннӧя видзӧдігтыр.
Сійӧ ыджыд вниманиеӧн вермис кывзыны речь да сэк жӧ думайтны мӧдтор йылысь, — сійӧ сэтшӧм бура гӧгӧрволіс ставсӧ кыв джынсяньыс.
Тайӧ минутнас сылӧн спокой тӧдтӧм мӧвпъясыс вӧліны ылынӧсь: сійӧ думайтіс выль предложение йылысь, кодӧс сетас собрание вылын дзик выль характераӧс, кытчӧ должен мунны часджын мысти.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый сылӧн предложениеыс кыпӧдас бушков, и ас пытшкас водзвыв нин чувствуйтіс бурлун да небыдлун содӧм.
Со мыйла сылӧн кодзлалысь сьӧд синъясыс сэтшӧм меліа видзӧдісны собеседник вылӧ, и сылӧн случайнӧй паныд кыв шуӧмъяслӧн тоныс вӧлі сэтшӧм раминик да муса.
Партияын Тарас Костров вӧлі тӧдса кыдзи не сӧмын зэв ён морт, но мыйдтакӧ и властолюбивӧй.
Сійӧ новліс, колӧ шуны, аслас кӧрт киын бархатнӧй перчатки.
Сылӧн манераясыс вӧліны небыдӧсь да чаруйтанаӧсь, и сылӧн речьясыс медся чорыда вензигӧн лолісны «маысь чӧскыдджыкӧсь», кыдзи шулывлісны сылӧн противникъясыс.
Кодыр, медбӧрти, ставныс чукӧрмисны, некутшӧм формальностьястӧг вӧлі восьтӧма прениеяс.
Шепелев, коді сійӧ кад кежлас помаліс Тараскӧд ассьыс сёрнисӧ, видзӧдліс гӧгӧр да убедитчӧмӧн, мый ставыс эмӧсь, кутчысис делӧ бердӧ.
Некутшӧм водзкывтӧг да кытшлавтӧг сійӧ кутіс висьтавлыны, мый вӧлі вӧчӧма сійӧ районын медбӧръя собрание лунсянь да мый колӧ вӧлі предпримитны.
Сійӧс частӧ торкавлісны юалӧмъясӧн да замечаниеясӧн, сы вӧсна собраниеыс ёнджыкасӧ скодитіс дружескӧй беседа вылӧ, чем формальнӧй заседание вылӧ.
Леналы колӧ вӧлі сёрнитны Шепелев бӧрын, но сійӧ ӧткажитчис, казялӧмӧн, мый нинӧм торъяыс абу висьтавны аслас группа йылысь.
— Кывзыштам лучшӧ, мый миянлы висьталас Таня, — содтіс Лена.
— Сійӧ уджалӧ выль местаын да, кажитчӧ, оз нинӧм сеттӧм местаын.
— Ӧнісӧ, колӧ веськыда висьтавны, менам нинӧмӧн ошйысьны, — шуис Таня.
Но мыйдта тыдовтчис юасьӧмъясысь, ёнджыкасӧ Тарас да Андрей юасьӧмысь, водзӧвылӧ уджъяс эз вӧвны лёкӧсь.
Тыдалӧ вӧлі, мый старайтчӧмӧн сылӧн участокыс вермас лоны важнӧй центрӧн.
— Мыйла эськӧ не командируйтлыны торъя кад кежлӧ Нарвскӧй частьӧ опытнӧй пропагандистӧс? — сӧветуйтіс Тарас.
Но сылы эз позь сэсся виччысьны аслас предложениелысь результатсӧ:
пыр водзлань мунысь часі стрелка казьтыштіс сылы, мый сійӧ должен мунны.
Шепелевлысь кисӧ чабыртлӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс.
— Ме тырвыйӧ сӧгласен Тараскӧд, — шуис Лена.
— Шуам, мый ми некод ог эштӧ, но, ме ногӧн, кодлы-нибудь миян пӧвстысь эз эськӧ омӧль вӧв эновтны важ местасӧ, кӧні пропагандаыс вужъясис нин, да вуджны выль местаӧ.
Первойя каднас мужчина эськӧ вӧлі пӧлезнӧйджык нывбаба дорысь.
Сійӧ видзӧдліс Андрей вылӧ, и Андрей дӧсадаӧн да яналӧмӧн кыліс, мый гӧрдӧдӧ сійӧ синулын.
Сылӧн решениеыс не аддзысьлыны Танякӧд мӧд ногӧн, кыдзи делӧвӧй собраниеяс вылын, пыр жӧ бырис Лена видзӧдлас улын.
Ӧні сійӧ тӧдіс, мый сійӧ збыльысьсӧ воис тайӧ собрание вылас гуся лачаӧн: гашкӧ, кутшӧм-нибудь случайнӧй обстоятельство матыстас сійӧс Танякӧд.
— Шепелев вермас кольны ассьыс местасӧ, — кыліс кодлӧнкӧ гӧлӧс.
Андрей кыліс асьсӧ шудтӧмӧн.
Сылы кажитчис, мый сійӧ лачаяслы воис пом.
Шепелев вӧлі медся буръяс да опытнӧйджык пропагандистъяс пиысь ӧтиӧн.
— Да, мед Шепелев мунас Нарвскӧй частьӧ, — шуисны некымын гӧлӧс.
Юалӧмыс, кажитчӧ, вӧлі решитӧма, но сюйсис Лена.
— Ме чайта, — шуис сійӧ, — мый Андрей бурджыка лӧсялас та вылӧ Шепелев дорысь.
Сійӧ кутіс вайӧдавны ассьыс доводъяс, на пиысь кыкнанныслы веськыда да ньӧти повтӧг характеристика сетӧмӧн.
Шепелевӧс сійӧ признайтіс бур лекторӧн да споруйтысьӧн.
Рабочӧйяс бура гӧгӧрволісны сылысь да кокниа сетчылісны сійӧ пропагандалы.
Но зато, мӧд боксянь, сійӧ эз кужлы лӧсьӧдны выль йитӧдъяс, а сідз жӧ эз кужлы индавны выль йӧзӧс: сійӧ эз вӧв та вылӧ тырмымӧн энергичнӧй да предприимчивӧй.
Таысь кындзи сійӧ сьӧкыда тӧдмасьліс йӧзкӧд.
Андрейлӧн кыкнан случаяс вӧлі сы водзын преимущество.
Лена висьталіс ассьыс речсӧ ӧтсяма делӧвӧй тонӧн, гӧлӧссӧ ыдждӧдтӧг.
Сылӧн кельыдлӧз синъясыс сувтлывлісны, кор сійӧ сёрнитліс, то ӧти вылӧ, то мӧд кандидат вылӧ, и спокойнӧй выражениеыс налӧн эз вежсьыв, висьталіс-ӧ сійӧ ошкӧм али выражайтіс видӧм.
Шепелев зэв сюся кывзіс ас вылас веськӧдӧм хладнокровнӧй критикасӧ, аслас улӧс мыш вылӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн да чуньяснас тошсӧ нетшкӧмӧн.
Сійӧ кадысь-кадӧ нюмъяліс Лена чорыдлун вылӧ, а дзоньнас сьӧлӧмсяньыс нимкодясис сійӧ веськыдлунӧн.
— Да, ме сідз жӧ думайта, мый ті бурджыка лӧсяланныд ме дорысь, — шыасис сійӧ Андрей дорӧ, кор Лена помаліс.
— Верманныд-ӧ ті кокниа кольны ассьыныд уджтӧ?
Ӧні, кор сійӧс, мый минут сайын страстнӧя кӧсйис, зависитіс сыӧн шуӧм ӧти кывсянь, Андрей друг повзис, быттьӧ сійӧ кокъяс улын воссис пропасть.
— Дерт, вермас! — шуис Лена, коді Андрейысь эз омӧльджыка тӧд уджсӧ.
Андрей полігтыр видзӧдліс ас бокас сулалысь Таня вылӧ.
Сійӧ кажитчис смутитчӧмӧн да гӧгӧрвотӧмӧн татшӧм немвиччысьтӧм предложениесьыс.
Тайӧ инмис Андрейлы медпуковинас.
Мыйла найӧ кыкнаныс сэтшӧма тӧждысьӧны сы йылысь?
Сійӧ аддзис татшӧм поведениесӧ и Жоржсянь вель страннӧйӧн; но сысянь сійӧ тайӧс некутшӧма эз виччысь.
Любитчӧма ли сійӧ, али абу, — кӧть кыдз, сійӧ абу нямӧд и докажитас налы, мый быдторйын, коді инмӧ делӧӧ, сійӧ некор оз кут руководствуйтчыны личнӧй чувствоясӧн.
И сійӧ пыр жӧ сетіс предложение вылӧ ассьыс тыр сӧглас.
Кор текущӧй делӧяс йылысь тӧлкуйтӧмъяс помасисны, сійӧ делӧвӧй тонӧн шыасис Таня дорӧ, корис висьтавны некымын подробностьяс аслас удж йылысь, коді ӧні касайтчис налы кыкнаныслы.
Сійӧ висьталіс ӧттор-мӧдтор йылысь да содтіс, мый сылӧн рабочӧйясыс чукӧртчасны сы патераын талун рытнас.
Андрейлы медся бур лоас ӧні жӧ мунны сы ордӧ да тӧдмасьны рабочӧйяскӧд, да аслыс места вылас убедитчыны, кыдзи пуктӧма делӧсӧ.
Андрей тайӧ рытнас вӧлі прӧст, и сылӧн эз вӧв помка ӧткажитчыны татшӧм лӧсьыд корӧмсьыс.
Найӧ пыр жӧ мунісны и Андрей тӧдчымӧн небзис Таня дорӧ.
Мунігас Андрей юаліс, кыдзи батьыс видзӧдӧ найӧ янсалӧм вылӧ, да частӧ-ӧ ӧні сійӧ аддзысьлывлӧ сыкӧд.
Тайӧ сёрниыс пыр жӧ сувтӧдіс найӧс важся дружескӧй кок йылӧ.
Андрей сьӧлӧмсяньыс уважайтіс пӧрысь адвокатӧс.
Таня тайӧс тӧдіс, и сылы вӧлі торъя лӧсьыд казьтыштны та йылысь ӧні.
Жоржкӧд сійӧ пӧшти ньӧти эз сёрнитлы аслас семейнӧй драма йылысь.
Аслас чувствительность да деликатность вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ ӧткымын волысьӧмъясын вӧлі кӧдзыд; сійӧс мукӧд дырйиыс весиг скӧрмӧдліс вежӧрыс, мый аслас олӧмлӧн тайӧ бокыс вӧлі пӧшти сылы гӧгӧрвотӧмӧн.
Андрейкӧд вӧлі мӧдног, и Таня чувствуйтіс кокньӧдӧм, сыкӧд сійӧс ёна мучитан юалӧм йылысь сёрнитӧм бӧрын.
Таня эз ӧтнас ов.
Конспираторъяслӧн асланыс распоряжение улын вӧлі некымын олӧма нывбаба, кодъяс войдӧр унджыкыс вӧлӧмаӧсь революционеръяс семьяясын услужениеын.
Найӧ мукӧд дырйиыс вӧчлісны квартирнӧй кӧзяйкаяслысь удж, тайӧ обязанностьыс кӧ оз вӧлі требуйт торъя сноровка.
Этша коді на пӧвстысь гӧгӧрволіс тӧлксӧ конспирацияясын, но найӧ преданность да верность вылӧ позьӧ вӧлі надейтчыны.
Татшӧм нывбабаяс пиысь ӧти, Зиналӧн важ нянькаыс, оліс Таня патераын кӧзяйка пыдди.
Таня гажаа петкӧдліс Андрейлы ассьыс выль оланінсӧ, коді эз чуймӧд роскошӧн да коді сэтшӧм омӧля скодитліс батьыс керкаса помещение вылӧ.
Патераыс, местаас сулалӧм серти медся лӧсялана, сылы вӧлі вывті ыджыд.
Сэні вӧлі вит жыр, и на пиысь сӧмын куимыс вылӧ тырмис Танялӧн мебельыс.
Мукӧд кык жырйыс вӧліны дзик тыртӧмӧсь да патераыслы сетлісны жугыль, овтӧм вид.
Но Таня эскӧдіс, мый найӧ вӧчасны сылысь оланінсӧ важ замок вылӧ скодитанӧн.
Медся ыджыд жырйыс, кӧні сулалісны пожӧм пуысь вӧчӧм кузь пызан да прӧстӧй улӧсъяс да скамьяяс, вӧлі рабочӧй собраниеяс вӧчалан местаӧн.
Найӧ регыд кутісны чукӧртчавны.
Найӧ вӧліны сизим морт, но виччысьӧм могысь найӧ торйӧдчисны кык партия вылӧ.
Андрейӧс вӧлі представитӧма Таняӧн кыдзи друг, коді думайтӧ овмӧдчыны орччӧн да волывлыны общӧй занятиеяс вылӧ.
Рабочӧйяс радлан сьӧлӧмӧн чолӧмалісны сійӧс да пыр жӧ пуктісны ас морт пыдди.
Но сійӧ эз кӧсйы ӧні сюйсьыны беседаас, тӧдмавны кӧсйӧмӧн, кыдзи Таня справляйтчӧ аслас выль обязанностьясӧн.
Сійӧ лӧсьӧдчис лоны зэв снисходительнӧйӧн, но регыд убедитчис, мый та йылысь оз вермы лоны и сёрниыс.
Таня — тайӧ светскӧй ногӧн воспитайтӧм, нежнӧй барышня, салонъяс дорӧ велалӧм, чувствуйтіс асьсӧ рабочӧйяс пӧвстын гортас моз.
Ньӧти зільтӧг, гӧгӧрвоанаӧн лоны пӧся кӧсйӧмӧн сӧмын веськӧдлӧм, сійӧ употребляйтіс сэтшӧм кывъяс да выражениеяс, кодъясӧс ёнджыка гӧгӧрвоисны кывзысьяс.
Сійӧ нуӧдіс ассьыс уджсӧ сэтшӧм сьӧлӧмсянь, мый пӧшти ньӧти эз торъявлы аслас аудиторияысь.
Татшӧм заводитӧмыс сетліс ыджыд лачаяс, кӧть, дерт, делӧыс эз кольлы и промахъястӧг.
Сійӧ кыдз быттьӧ повліс сетны вӧля аслас порывъяслы.
Кыкысь кымын Андрей казяліс сійӧ кывъясысь джуджыд чувстволысь шоныд, заразительнӧй гы.
Но буретш сійӧ минутнас, кор сійӧ ассьыс волнуйтчӧмсӧ сетліс кывзысьяслы, сійӧ домавліс асьсӧ полысь наездник сямӧн, коді оз лысьт дӧверитчыны аслас благороднӧй ярлунлы.
Неуна унджык опыт да практика велӧдасны сійӧс.
Мед кӧть кыдз — задаткияс сылӧн зэв бурӧсь.
Первойсӧ кӧ Андрей зільліс не лоны вывті требовательнӧйӧн, то бӧръя помнас сылы ковмис повны мӧд крайностьысь — кыдзи эськӧ не кватитны вывті.
Лыддьысьӧм бӧрын заводитчисны сёрнияс.
Андрей сюйсис да туйдӧдіс беседасӧ сідз, мый сетіс позянлун ставныслы Сёрнитны.
Сылы окота вӧлі тӧдмавны ассьыс выль ёртъяссӧ.
Найӧ прӧщайтчисны медся дружескӧя, и рабочӧйяс Андрейсянь босьтісны кыв волыны нӧшта ӧтчыд, мыйӧн сӧмын сійӧ вуджас найӧ крайӧ.
Таня корис Андрейӧс кольччыны нӧшта час-мӧд кежлӧ, сылы сэтшӧм окота вӧлі тӧлкуйтыштны сыкӧд.
Сійӧ оліс аслас революционнӧй деятельностьлысь медӧвӧй тӧлысь.
Ставыс сылы вӧлі свежӧй да имеитіс сьӧлӧм кыпӧдана интерес.
Привычкаыс абу на удитӧма чинтыны горячностьсӧ; а опытыс абу на ещӧ велӧдӧма сдержанностьӧ.
Аслас уджӧ сійӧ пыртліс прозелитлысь да нывбабалысь жар.
Сылӧн первой юалӧм, кор найӧ колисны Андрейкӧд ас кежаныс, вӧлі — кутшӧма сылы кажитчисны сылӧн велӧдчысьясыс.
Сы мӧвпалӧм серти, на пиысь быдӧн имеитіс ас пытшкас мый-нибудь водзӧ вылӧ кӧсъянаӧс либӧ симпатичнӧйӧс.
Андрей эз тырвыйӧ юклы сылысь думъяссӧ.
Но сійӧ тайӧ рытнас вӧлі сэтшӧм бур настроениеын, мый дась вӧлі аддзыны ставсьыс буртор.
— Ӧти кывйӧн, ме эска, мый некымын тӧлысь мысти миян лоас тайӧ районын бур организация, — шуис сійӧ.
Таня вӧлі зэв рад татшӧм вывті бур будущӧй вылас.
— Медым бурджыка нуны уджсӧ, колӧ миянлы юкны сійӧс, — индіс Таня.
— Ме босьта ас вылӧ велӧдӧм да водзысьтыр дасьтӧм, а ті займитчӧй помӧдз обработайтӧмӧн.
— Удж юкӧмыс кӧ нин быть колӧ, — шуис Андрей, — то обработкасӧ колӧ сетны тэныд; а ме кута бӧрйыны тіянлы йӧзӧс.
Ме пыр вӧлі сэтшӧм мӧвпа, мый сьӧлӧмъяс садьмӧдан делӧын ми, мужчинаяс, долженӧсь сетны места нывбабаяслы.
Таня шензьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Сылы сьӧкыд вӧлі эскыны, мый Андрей сёрнитӧ збыльысь.
— Но ме сэтшӧм омӧля накӧд сёрнита да сэтшӧм этша тӧда, — шуис Таня.
— Дерт, тіянлы уна ковмас уджавны аслыныд.
Но эскӧда тіянӧс, мый велӧдчӧм абу главнӧй качество бур пропагандистлӧн.
Тайӧ нинӧмтор, ӧткодявны кӧ...
— Мыйкӧд? — юаліс ныв, сылы синъясас сатшкысьӧмӧн.
— Сьӧлӧмъяс волнуйтны кужӧмкӧд да наын ӧзтыны тіянлысь ассьыныд энтузиазмтӧ ӧткодялӧмкӧд.
Тіянлы, гашкӧ, окота тӧдны секретсӧ, кыдзи тайӧс вӧчны?
— Дерт жӧ, — горӧдіс Таня.
— Ті не долженӧсь видзны сэтшӧм секретсӧ аслыд.
— Тайнаыс сыын, мый колӧ ставсӧ тайӧс чувствуйтны аслыд.
Таня серӧктіс.
Сійӧ виччысис мыйкӧ овлытӧмӧс да ӧттшӧтш зэв практичнӧйӧс.
А вӧлӧма — сӧмын тайӧ!
— Мыйла нӧ нывбабаяслы татшӧм преимуществоыс мужчинаяс водзын? — юаліс сійӧ.
— Ті ӧмӧй — сьӧлӧмтӧмӧсь, тіянӧс ӧмӧй лишитӧма энтузиазмысь?
— Абу.
Но эм степеньясын торъялӧм, и таын — став сутьыс.
Ме ог вермы не усьны лиризмӧ, кор думайта миян нывбабаяс йылысь, а тайӧ меным оз лӧсяв.
Збыльысь ӧд, найӧ вывті лӧсьыдӧсь миян матушка Рочмулы, <rus>по крайней мере</rus>, сійӧ кадлы, кодын ми олам.
Сійӧ ланьтіс да думыштчис.
— И ті бура успевайтанныд тіянӧн бӧрйӧм уджын, содтіс сійӧ, Таня вылӧ серьёзнӧя видзӧдӧмӧн.
— Тіян эм став меддона качествоясыс, кодъяс колӧны успех вылӧ.
Эскӧй менам кывлы, сы вӧсна мый ме таын мый-сюрӧ гӧгӧрвоа.
Андрей сёрнитіс спокойнӧя, но Таня вылӧ веськӧдӧм синъясыс ыпъялісны ыджыд радлунӧн.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм шуда, мый имеитіс случай вайӧдны сылы тайӧ скромнӧй ошкӧмсӧ.
Таня ӧзйис тайӧ кывъяснас кыпӧдӧм шензьӧмысла да ыджыд удовольствиеысла.
— Донӧн эськӧ ме мынті, медым тіян пророчествоныд лоис вернӧйӧн! — шуис сійӧ да сэсся содтіс: — Кор нӧ ті вуджанныд миян районӧ?
— Некымын лун мысти.
Но ме уджавныс верма заводитны кӧть аскисянь жӧ.
Кык час мунӧмыд абу нин сэтшӧм ыджыд.
— Зэв бур.
Сідзкӧ, ме кута тіянӧс виччысьны аски рытнас, — шуис Таня, прӧщайтчигас сылысь кисӧ топыда кутлӧмӧн.
Андрей бӧр муніс гортас шуда мортӧн.
Сійӧ нимкодясис колльӧдӧм рытса казьтылӧмъясӧн да эскӧмӧн, мый аски бара аддзылас Таняӧс.
Таня олӧмлӧн выль да высшӧй фазаын сійӧ вежсис Андрей синъяс водзас да кажитчис ореолӧн кытшалӧмӧн.
Сы сьӧлӧмлӧн бурджык сторонаясыс, кодъяс йылысь сійӧ войдӧр сӧмын гӧгӧрволіс, ӧні петкӧдчисны тырвыйӧ югъялӧмӧн.
Кутшӧм ӧдйӧ сійӧ быдмис!
Татшӧм чудесаяс, — думайтіс сійӧ, — овлӧны сӧмын нывъяскӧд.
Сійӧ кольліс сійӧс кагаӧн.
Ӧні Таня — нывбаба, но челядьлӧн кодь сӧстӧм сьӧлӧма.
Андрей чувствуйтіс, мый радейтӧ сійӧс ёнджыка, кыдзи некор, но важся полӧмъясыс дзикӧдз бырины.
Сылӧн решениеыс — пышъявны Танякӧд аддзысьлӧмъясысь кажитчис сылы дзик лӧсявтӧмторйӧн.
Сійӧ эз виччысь да эз корсь воча радейтӧм аслас радейтӧм вылӧ вочакыв пыдди.
Мыйла нӧ сідзкӧ пышъявны нылысь, кодкӧд сылӧн сэтшӧм уна ӧтувъяыс?
Найӧ сэтшӧм бура уджалісны ӧтлаын тайӧ рытнас и вермасны дзик жӧ сідзи нуӧдны ассьыныс уджсӧ водзӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, радейтӧ-ӧ сійӧс Андрей, али оз.
Сӧмын важ романъясын радейтӧм составляйтӧ олӧмлы главнӧй интерес.
Сійӧ жӧ кужас овны высшӧй идеалъясӧн.
IX-ӧд глава
ӦТУВЪЯ УДЖ НУӦДІГӦН
Андрей не ӧтчыд радліс аслас смел решение вӧсна.
Дзонь тӧлысь чӧжӧн Нарвскӧй районӧ вуджӧм бӧрын сійӧ тӧдліс сэтшӧм шуд, мый сыысь вылынджык вермисны эськӧ сулавны сӧмын ӧта-мӧд кост радейтӧмлӧн ыджыд радлӧмъяс — радейтана нывбабакӧд ӧтувъя уджлӧн шуд сійӧ делӧын, кодлы кыкнанныс сетісны асланыс сьӧлӧмлысь медся бур юкӧнсӧ.
Быдлунъя олӧмлӧн медся тӧдчытӧм посниторъяс пӧлучитлісны синъясын выль тӧдчанлун да прелесть.
Пропагандаын шедӧдӧм неыджыд успехъяс кажитчисны сылы настоящӧй триумфъясӧн да тыртӧны вӧлі сылысь став существосӧ джуджыд радлунӧн.
И, збыльысь, сылӧн уджыс мунліс пырся дорысь успешнӧйджыка.
Сылӧн друг ёсьмис йӧзӧс гӧгӧрвоӧм, и сійӧ лоис ёна красноречивӧйджык.
Аслас чувствоӧн шонтӧм, сійӧ видзӧдіс йӧз вылӧ сьӧлӧмсяньысджык вообще.
Ассьыс унджык кадсӧ сійӧ колльӧдліс эз гортас.
Суткиын кызь нёль часыс сылы эз тырмыв эськӧ став удж вылас, кодӧс сійӧ босьтіс аслас пельпомъяс вылӧ.
Танялӧн рабочӧйяс пыр найӧ ёртъяскӧд сылӧн волысьӧмъясыс фабрикаяс вылын тӧдчымӧн паськалісны.
Тайӧ выль тӧдсаясыс да выль последовательясыс пиысь сійӧ бӧрйыліс надежнӧйджыкъясӧс да вайӧдліс найӧс собраниеяс вылӧ.
Сы вӧсна мый тайӧ собраниеяс вылын волӧмыс вӧлі йитчӧма рабочӧйяслы сэтшӧм жӧ рискӧн, кыдзи найӧ быттьӧ участвуйтісны мортвиӧмын либӧ ӧзтӧмын, то кружокса выль шленъясӧс бӧрйылісны сӧмын став мукӧдъясӧн тырвыйӧ сӧглас либӧ ошкӧм сетӧмӧн.
Андрей да Таня мунлісны тайӧ благоразумнӧй правилӧ туй кузя, кӧть Андрей регыд шедӧдіс сэтшӧм популярность, мый збыльвылассӧ, сылӧн гӧлӧсыс век вӧлі решающӧйӧн.
Вежӧра да велӧдчӧм морт джынвыйӧ велӧдчӧм крестьяна да ремесленникъяс пӧвстын лоӧ медся вынаӧн, внушитас кӧ сӧмын насянь аслыс доверие.
Последовательяслӧн лыдыс содіс зэв ӧдйӧ.
Лоис котыртны выль центр сійӧ жӧ районас, сы вӧсна мый чукӧртчыны уналы ӧти и сійӧ жӧ керкаын вӧлі рискуйтана.
Медводдза кӧдза заводитіс петкӧдчыны.
Дерт, делӧыс век жӧ вӧлі неыджыд: пропагандистъяс группируйталісны ас гӧгӧрныс сӧмын тӧдчанаджык рабочӧйясӧс да волысьлісны ичӧтик кружокъяскӧд, кодъяслы эзджык вӧв ӧпаснӧ чукӧртчывны частнӧй патераясын.
Но буретш татшӧм неыджыд кружокъяс пӧвстысь и петлӧны искреннӧй, делӧлы помӧдз преданнӧй боречьяс.
Дружескӧй беседаын воча син, — со кодыр морт сёрни ёна пыдӧджык пырӧ сьӧлӧмад.
Налӧн пропагандаыс, ограниченнӧй сфера вылӧ видзӧдтӧг, вӧлі зэв плодотворнӧй.
Найӧ не сӧмын висьтавлісны кывзысьяслы мыйдтӧмкӧ велӧдӧм, — найӧ вдохновляйтлісны найӧс сійӧ жӧ чувствоясӧн, кутшӧмӧн вӧлі йиджтысьӧмаӧсь асьныс.
Танялӧн пайыс тайӧ ӧтувъя уджас вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и сылӧн ыджыдджык ёртыслӧн да руководительыслӧн.
Аслас зільӧмын сійӧс водзӧ выдвинитӧм кузя Андрей стрӧга кутчысьліс налӧн удж юкӧм кузя программаӧ.
Сійӧ босьтіс ас вылас лӧсьӧдны выль волысьӧмъяс, восьтавны выль центръяс да бӧрйыны выль йӧзӧс.
Но Таня собрание вылын сійӧ сетліс сылы уджлысь бурджык юкӧнсӧ.
Андрейӧн пыр ошкӧм вӧсна, Таня мездысис сыысь, мый сэтшӧм частӧ парализуйтӧ нывбабаяслысь умственнӧй способностьсӧ, кор сійӧ уджалӧ ӧтлаын мужчинакӧд: сы пытшкын бырис ас дорас слаблун да эскытӧм чувство.
И тайӧ чувствосьыс ӧтчыд мездысьӧм бӧрын сійӧ ӧдйӧ сӧвмис да вӧчліс ыджыд успехъяс пропагандаын.
Асывъясын сійӧ пукавліс гортас, лыддьысис да сьӧлӧмсянь лӧсьӧдчис аслас радейтана удж вылӧ.
Рытъясын, кор сылӧн эз вӧв аслас собрание, Таня, мукӧд корӧм серти, ветлывліс пропаганда кузя аслас ёртъяс занятиеяс вылӧ: найӧ регыд донъялісны сійӧс.
Танялӧн успехъяс помтӧг радуйтлісны Андрейӧс.
Сы дорӧ сылӧн чувствоясыс век лоины пыдысяньджык и пыдысяньджык.
Быд лун сійӧ аддзыліс сы пытшкысь ас дорас кыскана выль чертаяс.
Сылы кажитчыліс, мый Таня век пуктывліс мыйкӧ ассьыс, коді сетліс торъя свежесть да овлытӧм изящество быдторлы, мый кӧть сійӧ эз вӧч.
Йӧз дорӧ аслас радейтӧмӧ сійӧ пыртліс сымда искренность да горячлун, а сылӧн спокойнӧй да прӧстӧй отношениеын ӧпасностьяс дорӧ, кодъяс кытшавлісны сійӧс гӧгӧрбоксянь, да сійӧс виччысян участь дорӧ сылӧн веськодьлунас вӧлі сымда прекраснӧйыс да трогательнӧйыс.
Ставсӧ тайӧс сэтшӧм частӧ сійӧ аддзывліс войдӧр и мукӧд нывъяслысь, но ӧні сійӧ восьтіс сылы выль смысл да выль очарование.
Тадзи мукӧд дырйи, великӧй художник картина водзын благоговейнӧй созерцаниеын сулалӧмӧн, ми восьтам сыын помтӧм мичлун, кодӧс водзті ми эг казявлӧ.
Кадъясӧн тайнӧй уджас шымыртліс Андрейлысь сьӧлӧмсӧ, сійӧ чувствуйтліс, мый заводитӧ радейтны Таняӧс вывті ёна.
Но татшӧм здукъясыс овлісны шоча да кыссьылісны недыр.
Вообще, сы пытшкын ыджыдаліс шензьӧдана-лӧсьыд спокойствие, коді пӧдтыліс весиг сылысь вежӧктӧмсӧ.
Жоржкӧд сійӧ аддзысьлывліс шоча.
Том поэтлӧн вӧлі вывті уна удж, а Андрей эз частӧ петкӧдчывлы карын.
Бӧръя каднас Жорж дугдіс преследуйтны сійӧ аслас шогсяна видзӧдӧмнас, и та вӧсна налӧн волысьӧмъясыс бурмисны, кӧть важъя дружбаыс налӧн эз нин выльысь кыпты.
Кыкнаныслы вӧлі кыдзкӧ лӧсьыдтӧм;
Андрей став мыжсӧ вештыліс Жорж вылӧ.
Сійӧ кӧ дӧрӧжитӧ сійӧ дружбаӧн, то мед первой и висьтасяс сьӧлӧмсяньыс.
Танялӧн Жоржӧс радейтӧмыс эз кыпӧдлы Андрейлысь вежалӧм.
Налӧн ӧтувъя уджыс лӧсьӧдіс на костын сэтшӧм топыд йитӧд, мый кажитчис, нинӧмтор оз орӧд сійӧс.
Танялӧн вкусъясыс вӧліны сэтшӧм жӧ скромнӧйӧсь да незатейливӧйӧсь, кыдзи и Андрейлӧн, и высшӧй политика, кӧні бергалӧ Жорж, ӧдвакӧ коркӧ-нибудь кыскас сійӧс: петас ли сійӧ верӧссайӧ али оз, — сійӧ некор оз шыбыт ассьыс ӧнія уджсӧ.
Мый кӧть мед оз ло, сійӧ вӧлі эскӧ, мый Танялӧн духовнӧй олӧмын сылы век сюрас бурджык доляыс.
Тайӧ вежӧртӧмыс весиг располагайтіс сійӧс великодушиелань.
Быдысьӧн, кор сылы удайтчыліс лоны Жоржкӧд ас кежын, сійӧ виччысис объяснение.
Но Жорж, тыдалӧ, бокӧ вештыліс тайӧ сотыштан юалӧмсӧ да кольліс ассьыс другсӧ мучитана виччысьӧмын.
Андрей тӧдіс, мый сійӧ вермис эськӧ тӧдмавны ставсӧ, Танякӧд аскӧдыс сёрнитӧм бӧрын: найӧ дружба дырйи татшӧм сёрниыс вӧлі позяна.
Но быдысьӧн, кор юалӧмыс дась вӧлі петны сійӧ вомысь, кутшӧмкӧ неопределённӧй полӧм кутліс сійӧс, — полӧм, кыдзи сылы кажитчис, оскорбитны Таняӧс аслас нескромностьӧн.
Сійӧ бурджыкӧн лыддис не думайтны Таняӧн Жоржӧс радейтӧм йылысь.
Ӧніяыс вӧлі сэтшӧм восхитительнӧйӧн, мый эз ков сійӧс тшыкӧдны водзын лоан полӧмъясӧн, и кор татшӧм сяма мӧвпъясыс волісны сылы юрас, сійӧ прӧстӧ вӧтлавліс найӧс, кыдзи вӧтлалӧны лэбачьясӧс радейтана кӧдза вылысь.
Ӧтитор сійӧс огорчитліс: сылы этша вӧлі сійӧ кадыс, кодӧс сійӧ коллявліс Таня обществоын.
Янсӧдчыны сыкӧд, кӧть эськӧ ӧти час кежлӧ, сылы вӧлі сьӧкыд.
Но ачыс уджыс частӧ пуктыліс татшӧм лишениесӧ, и сійӧ пӧкӧритчыліс, бӧрынджык ассьыс кадсӧ верстайтны зільӧмӧн.
Общӧй удж дорӧ Андрей, дерт, эз вежӧктыв Таняӧс.
Сійӧ вӧлі дӧвӧль да шуда.
Сійӧ чорыда эскис, мый налӧн ӧнія волысьӧмъясыс вермасны водзӧ мунны помтӧг, — кытчӧдз ӧти обстоятельство эз петкӧдлы сылы, мый зданиеыс, кодӧс сійӧ лыддьыліс из кодь чорыдӧн, киссис карті керка моз ӧти инмӧдчылӧмысь.
X-ӧд глава
КРИЗИС
Ӧтчыд рытын Андрей да Таня пукалісны ӧтнаныс Таня патераын.
Вӧлі ёна нин сёр, и керка пытшкын ставыс вӧйтчис нин первойя джуджыд узьӧмӧ.
Найӧ локтісны часджын сайын ёртъясыс пиысь ӧти ордын зэв успешнӧя прӧйдитӧм собрание вывсянь.
Рытыс вӧлі зэв удачнӧй.
Таня лыддис зэв трогательнӧй висьт йӧз олӧмысь.
Тайӧ висьтыс впечатление улын сылӧн сьӧлӧмыс кыптіс да сёрнитіс овлытӧма лӧсьыда.
Ӧні сійӧ воис гортас медся бур настроениеын.
Андрей, кыдзи и век, колльӧдіс сійӧс.
Сійӧ сідз жӧ вӧлі зэв кыпыд да эз вермы пыксьыны кӧсйӧмыслы паныд часджын кежлӧ пыравны быттьӧкӧ сы могысь, мый эз вӧв омӧль эськӧ юыштны чай татшӧм кузь тӧлкуйтӧмъяс бӧрын.
Танялӧн сьӧрсьыс вӧлі патерасьыс ключыс.
Сылӧн патераса кӧзяйкаыс узис нин.
Медым не беспокоитны сійӧс, найӧ решитісны асьныс пуктыны чайсӧ.
Ыджыд клопотаясӧн да сералігтыр налы удайтчис сувтӧдны самӧвар да ректыны провизия тыра шкапсӧ, сэк жӧ Таня виччысьӧмпырысь кыскис ключсӧ кӧзяйкаыслысь юрувсьыс: старушка век дзебліс ключсӧ вой кежлас пӧдушка улас.
Кодыр ставыс лои пызан вылын, кыкнаныс друг казялісны, мый найӧ зэв тшыгӧсь.
Найӧ нимкодьпырысь ужнайтісны да зэв гажаа сёрнитісны.
Андрей гарыштіс лыддьӧм висьт йылысь.
— Колӧ рекомендуйтны тайӧ книжкасӧ миян ёртъяслы, — шуис сійӧ.
— Кыдзи помнита, ни ӧтик татшӧм ёна эз действуйтлы рабочӧйяс вылӧ.
Быть колӧ пыртны сійӧс миян литература обиходнӧй списокӧ.
Таня сӧгласитчис да кӧсйысис босьтны книжкасӧ сьӧрсьыс первойысьыс жӧ, мыйӧн мунас Лена ордӧ.
— Но, гашкӧ, эз вӧлыс, а наездникыс воис призсӧ, — нюмдӧмӧн шуис Андрей.
— Ме надейтча, мый тіян талунъя успех бӧрын ті он нин сэсся кутӧ сомневайтчыны тіян способностьясын да вывті бур будущӧйын, кыдзи рабочӧйяс пӧвстын пропагандисткалӧн.
— Да, ме надейтча вӧчны мый-сюрӧ тайӧтор кузя, — шуис Таня, шуда, кыдзи жаворонок, коді первойысь лэбзигас паськӧдӧ ассьыс том бордъяссӧ.
— Ӧні ме ӧтиторйысь пола: велала рабочӧйяскӧд обращайтчыны и, пӧжалуй, ог понды кужны сёрнитны интеллигентъяскӧд.
— Ті ӧмӧй таысь уна воштанныд? — меліа пасйис Андрей.
— Дерт жӧ, торйӧн нин ӧні! — гажаа горӧдіс Таня.
— Мыйла? — юаліс Андрей.
Нывлӧн кывъясыс неуна вундыштісны сійӧс.
— А сы вӧсна, мый ме кӧсъя видлыны ассьым вынӧс и тайӧ удж вылын.
Меным сэтшӧм окота суктыны рок менам важ приятельницаяс пӧвстын.
Жорж висьталіс тӧрыт, мый ми мунам Мӧскуаӧ вежон кык мысти кымын.
Сьӧлӧмыс Андрейлӧн кӧдзаліс.
Збыльысьсӧ Таня эз юӧрт сылы немтор выльсӧ.
Андрей, дерт, эз вунӧд сылысь Жоржкӧд Мӧскуаӧ мунӧм йылысь.
Сійӧ эз вермы тайӧс вунӧдны, кӧть эськӧ весиг кӧсйис; тайӧ вӧлі лёк вӧчысь лэбачьяс пиысь ӧти, кодъяс волывлісны сійӧ кӧдза вылӧ, да повзьӧдлыны найӧс эз вӧв кокни.
Сійӧ вӧлі дасьтысьӧма нин тайӧ юӧр кежлас, но эз виччысь, мый Таня сэтшӧма радліс перспективалы янсӧдчыны сыкӧд да уджкӧд, код дорӧ, сійӧ чайтіс, Таня сэтшӧма кӧртасьӧма.
Медся ёна сійӧс огорчитіс тоныс, кутшӧмӧн сійӧ сёрнитіс.
Сійӧ веськӧдіс ассьыс синъяссӧ вывті мича, шуда чужӧм вылӧ, сыын мый-нибудь лӧсяланаджыкӧс аслас чувствояслы весьшӧрӧ аддзыны зільӧмӧн.
— Тіянлы зэв окота мунны Мӧскуаас? — юаліс сійӧ усьӧм гӧлӧсӧн.
Таня нинӧм эз шу вочакыв пыдди.
Куньса синъясӧн да вомдорас радлана нюмӧн сійӧ сӧмын эскӧдӧм могысь некымынысь гогнитіс юрнас.
Сылӧн гӧрдӧдӧм чужӧмыс кыдз быттьӧ помӧдз висьталіс мукӧдтор йывсьыс.
Сійӧ янсӧдчис сыкӧд жалиттӧг, кыдзи бокӧвӧйкӧд!
Андрей нинӧм эз значит сылы, сэк кор Таня вӧлі сылы ставыс.
Танялӧн сьӧлӧмыс бурмыліс сы обществоӧн, бурджыкыс эз вӧв да.
Мыйӧн сӧмын Андрей вошас сы горизонтысь, Таня вунӧдас сійӧ олӧм йылысь.
Андрейлӧн паръясыс бледӧдісны.
— Ме бура гӧгӧрвоа, мый тіянӧс должен ёна радуйтны Мӧскуаӧ ветлӧм, — шуис сійӧ ньӧжйӧник спокойнӧй тонӧн, кӧть пытшкӧсас сылӧн ставыс муткырасис возбуждениеысла.
— Сэтшӧм гажтӧм — век висьтавлыны прӧстӧй рабочӧйяс неыджыд чукӧрлы ӧти и сійӧ жӧ тор.
Мӧд делӧ вӧчавны победаяс интеллигенция пӧвстын, коді тіянӧс кутас кыпӧдны да паськӧдны тіянлысь славанытӧ быд помӧ!
Ныв чуймис татшӧм оскорбительнӧй мыжалӧмысь.
Тадзи-ӧ Таня сылысь гӧгӧрвоис?
Но, сы вылӧ паськыда восьтӧм, шензьӧм синъяссӧ кыпӧдӧмӧн, Таня муртса тӧдіс сылысь кӧдзыд, суров чужӧмсӧ, коді таӧдз пыр на вӧлі дружескӧй да меліӧн.
— Неужели ті лыддянныд менӧ сэтшӧм кокнируаӧн? — юаліс Таня.
Гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
Синъясас югнитіс синва.
Сылысь синвасӧ аддзигӧн каитчӧмлӧн сотыштан чувство шымыртіс Андрейӧс.
Сійӧ дась вӧлі шыбытчыны сылы кокъяс улас да кевмысьны сылы вӧчӧм первой огорчениеысь прӧща йылысь.
Но кутшӧмкӧ лёк дух овладейтіс сыӧн да тыртіс сылысь кывъяссӧ желчӧн да ядӧн.
— Кыдз нӧ меным мӧдногыс тіян вылӧ видзӧднысӧ, — водзӧ нуӧдіс сійӧ скӧрмӧмӧн, — кор ті асьныд висьталанныд, мый терпитны вермытӧг сотчанныд шыбытны удж, тіян кывъяс серти жӧ, сэтшӧм тіянлы донаӧс, кор перспективаыс дзирдавны привилегированнӧй средаын, светскӧй пустомеляяс пӧвстын, дурмӧдӧ тіянлысь юрнытӧ, кор...
Сійӧ эз вермы водзӧ висьтавны да, шляпасӧ кватитӧмӧн, прӧщайтчытӧг, котӧрӧн петіс.
Тайӧ рытсяньыс ставыс быттьӧ пемдіс.
Аски асывнас найӧ кыдзкӧ-мыйкӧ миритчисны, но миритчӧмыс нинӧм эз веськӧд.
Найӧ дружбалысь самӧй подувсӧ вӧлі орӧдӧма.
Андрей сэсся эз нин эскыв на костын сійӧ нравственнӧй йитӧд существуйтӧмӧ, код вылӧ сійӧ ӧнӧдз на пуктывліс сэтшӧм уна лачаяс.
Кор ыпнитлӧмыс прӧйдитіс, сійӧ веськыда висьталіс, мый ёна содтіс, чайтӧмӧн, мый Таня сы дорӧ дзик веськодь.
Андрей сӧгласитчис, мый Танялӧн, пӧжалуй, кольӧма сы дорӧ дружбалӧн шоныд чувство.
Но тайӧ вӧлі лёкджык, нинӧм дорысь.
Сылы ставыс коліс, и сійӧ этшаникыс, мый уси сылы пай вылӧ, сӧмын казьтыліс сы йылысь, мый сылы эз тырмыв.
Жорж дорӧ вежӧктӧм йылысь эз вермы лоны и сёрни.
Жорж либӧ кодкӧ мӧд — абу ӧмӧй сылы ӧткодь?
Сійӧ вежӧктыліс став дорас — кадыс дорӧ, мӧвпъясыс дорӧ, кодъясӧс Таня эз висьтавлы сылы.
Тайӧ выльсяма вежӧктӧмыс дзикӧдз бырӧдіс важ чувствосӧ, кыдзи ён дой заставляйтӧ миянӧс вунӧдны слабджык йылысь.
Найӧ волысьӧмъясын очаруйтан да ӧпаснӧй интимностьыс ёна ӧзтіс Андрейлысь радейтӧмсӧ аслыс казявтӧг.
Ӧні ставыс петкӧдчис ортсӧ, сылысь сьӧлӧмсӧ тыртӧмӧн, сы пытшкын вирсӧ ӧзтӧмӧн.
Андрей эз вермы овны Танятӧг, сы вӧсна мый кор сійӧ эз вӧв, Андрей вывті ёна мучитчис сы йылысь мӧвпъяснас.
Спаситчыны пышйӧмӧн ӧні вӧлі сёр нин.
Сійӧ арталіс часъяс да минутъяс, кор бара лоас ичӧтик позянлун выльысь аддзывны сійӧс.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ кӧсйыліс шедӧдны тайӧ шудсӧ, сійӧ ӧбидаяслӧн казьтылӧмъясыс кыптылісны сы сьӧлӧмлӧн медся пыдісяньыс, ныв дорӧ сы чувствоясын став бурторсӧ вевтыртӧмӧн.
Сы дырйи самӧй удовольствиеыс отравляйтсьыліс сылы.
Муса существо дорӧ уступкаяслӧн да кывзысьӧмъяслӧн важся джуджыд радлуныс воши.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ улӧ пуктӧмӧн татшӧм зависимостьнас да скӧраліс сы власьтлы паныд, коді произвол кузя сяммӧ вӧлі вӧчны сійӧс шудаӧн либӧ шудтӧмӧн.
Пытшкӧсса тышыс кутышталіс сы пытшкын помасьлытӧм скӧралӧм.
Сійӧ лои пинясьысь да придирчивӧй, дугдывтӧг видчис да вензис Танякӧд, и сылы эз вӧв яндзим пӧльзуйтчыны аслас преимуществоӧн диалектическӧй сюсьлунын, медым сымын ёнджыка мучитны Таняӧс.
Таня терпитіс сылысь первойя усьласьӧмъяссӧ чӧв олӧмӧн, дорйысьтӧг: найӧ вывті ёна сылы инмылісны.
Но регыд сійӧ тӧдмаліс Андрейлысь веськыдлунсӧ да кутіс скӧравны сылӧн нинӧмӧн подулавтӧм ӧзъялӧмъяслы паныд.
Мӧда-мӧдсӧ гӧгӧрвоӧм, коді лоис на костын тайӧ некымын тӧлысся дружескӧй волысьӧмъяс чӧжӧн, бырис некымын лунӧн.
Сылӧн мучитан впечатлениеясысь бокӧ ӧтнас кольӧмӧн, Андрей ужасӧн вежӧртліс, кутшӧм ӧдйӧ содӧ налӧн ӧтдортчӧмыс.
Сійӧ зільліс бергӧдны воштӧмасӧ, мыжаӧн волывлӧмӧн.
И пыр жӧ заводитчыліс важыс.
Таня мучитчис Андрейысь не омӧльджыка.
Ӧтчыд асылын, немвиччысьтӧг воӧмӧн, сійӧ суис Таняӧс бӧрдӧм синъясӧн.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ыджыдысь-ыджыд преступникӧн да дась вӧлі каитчыны ставсьыс.
Но первой кывъяссяньыс жӧ Таня видзӧдліс сы вылӧ сэтшӧм лӧгалӧмӧн, мый найӧ лӧгасисны мукӧддырся дорысь ёнджыка.
Найӧ исковтісны увлань пӧлыня тшӧтшкӧсті да вынужденӧсь вӧліны исковтны помӧдзыс, сувтныс позянлуныс эз вӧв да.
Матысмис мынны позьтӧм тырвыйӧ орӧдчӧм.
Андрей окотитіс, медым тайӧ лои регыдджык да пуктіс эськӧ пом терпитны позьтӧм положениеыслы.
Обстоятельствояс вӧснаыс сылы быть лои эськӧ янсӧдчыны сыкӧд, мый эз вермы вӧчны сійӧ аслас инициативаӧн.
И век жӧ сійӧ поліс ударысь да вӧчліс лӧсьыдтӧм выныштчӧмъяс бырӧдны грӧзитан здуксӧ.
Сійӧ решитіс, медбӧрти, не аддзысьлыны сыкӧд, налӧн общӧй занятиеяс вылын кындзи.
Пятницасӧ сійӧ стоическӧя колляліс аслас гортын.
Андрейлы тайӧ вӧлі медся бур лунӧн вежонын, сы вӧсна мый эз вӧв некутшӧм собрание, и сійӧ векджык мунліс Танякӧд карӧ либӧ лыддьысьліс, либӧ сёрнитліс сыкӧд сы ордын патераас.
Ӧні жӧ сійӧ решитіс не волыны сы ордӧ сӧвсем.
Но тайӧс вӧчны сылы вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, мый аскинас жӧ сійӧ локтіс ёна водзджык быттьӧ сы могысь, мый сылы водзвыв колӧ сёрнитыштны водзын лоан собрание йылысь.
Найӧ обсудитісны делӧсӧ вит минутӧн, и сылы сэсся нинӧм йылысь вӧлі сёрнитныс.
Первойысь найӧ тӧдмасьӧмсянь сылы сьӧкыд вӧлі аддзыны сюжетсӧ Танякӧд сёрнитӧм вылӧ.
Сійӧ жалитіс, мый нарушитіс ассьыс решениесӧ да локтіс сэтшӧм водз сӧмын сы могысь, медым петкӧдлыны аснас глупецӧс.
Сылӧн пыр жӧ лои лёк настроение.
— Важӧн-ӧ ті аддзысьлінныд Лизакӧд? — юаліс сійӧ, медым кыдз-нибудь тыртны лӧсьыдтӧм лоӧм костсӧ.
Сійӧ вӧчис тайӧс эз наросьнӧ, но мустӧмджык темасӧ оз позь вӧлі думайтныс.
Лиза вӧлі светскӧй барышня, Танялӧн вочачой.
Андрей сійӧс омӧля тӧдіс да ёнасӧ эз радейтлы.
Сыысь кындзи, сылӧн нимыс казьтыліс Мӧскуаӧ тайӧ шудтӧм мунӧм йылысь.
Таня, сэтчӧ воӧм бӧрын, думайтіс сувтны Лиза ордӧ.
— Ме эг аддзысьлы сыкӧд кольӧм тӧвсянь нин, кор сійӧ воліс видлыны миянӧс Петыркарӧ, — вочавидзис сійӧ дженьыда да серьёзнӧя.
Танялӧн киас вӧлі вурсян, и сійӧ зіля уджаліс, Андрейлы бокног бергӧдчӧмӧн.
Бара пуксис чӧв олӧм, — нюжалана, мучитана чӧв олӧм, тревожнӧя нервъяс вылӧ действуйтана, кыдзи бушков водзын пӧдтысь лӧньлун.
Медым торкны тайӧ терпитны позьтӧм зэлалӧмсӧ, Таня заводитліс сёрнитны найӧ ӧтувъя удж йылысь, коді войдӧр вӧлі сэтшӧм помасьтӧм запас мӧвпъясӧн да чувствоясӧн вежласьӧм вылӧ.
Но Андрей эз сетчы вугыр йылӧ; сійӧ эз та могысь лок.
Бӧрыннас, кор Таня нервознӧя выльысь кыпӧдліс ассьыс попыткаяссӧ, сійӧ скӧрмис, мый сійӧ панӧ сёрни сы йылысь, мый, збыльысьсӧ, сэтшӧм омӧля сійӧс занимайтіс.
Андрей крута вежис сёрнисӧ, сійӧс случай дорӧ лӧсяланаджык предметъяс вылӧ бергӧдӧмӧн, сы мӧскуаса планъяс да тӧдмасьӧмъяс вылӧ бергӧдӧмӧн, да петкӧдліс джуджыд, кӧть и недружелюбнӧй интерес.
Таня вочавидзис вурсян дорысь юрсӧ кыпӧдлытӧг.
Но сылӧн чуньясыс тіралісны, и емыс унаысь веськавліс пӧлӧн и вежӧн.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый ӧні Андрей паніс сёрни сы ветлӧм йылысь сы могысь, медым дӧзмӧдны сійӧс.
Но Таня сетіс аслыс кыв не петны ас письыс да не лӧгасьны Андрейкӧд медбӧръя помӧдз.
Куим лун мысти сійӧ мунӧ Жоржкӧд, а бӧр воӧм бӧрас овмӧдчас мӧд районӧ, и сылы эз вӧв окота янсӧдчыны Андрейкӧд враждебнӧя.
Но сылӧн веськодьлуныс сы пыдди, медым лӧньӧдны Андрейӧс, вайӧдіс сійӧс вывті ёна скӧралӧмӧдз да лача воштӧмӧдз.
Тайӧ доказывайтіс сылы, мый Андрей лоис сылы сэтшӧм веськодь, мый сылӧн некутшӧм придиркаяс оз вермыны вӧрзьӧдны сійӧс.
Сылы нинӧм эз коль, чорыд удовольствиеысь кындзи — тӧдмавны, кытчӧдз воӧдчас Танялӧн сы дорӧ веськодя видзӧдӧмыс.
Сійӧ кутіс серавны Танялысь радейтана планъяссӧ, тешитчыны сы мӧскуаса ёртъяс вылын да помаліс сійӧн, мый шуис, мый сійӧ наблюдениеяс серти, аристократия пӧвстысь революционеръяс сӧмын кад кежлӧ драпируйтчӧны демократическӧй плащӧ; сідз либӧ мӧдног, важ обличьеыс петкӧдчас наын, — и кымын регыдджык, сымын бурджык.
Тайӧс Таня эз вермы терпитны.
Сійӧ вирскӧбтіс, скӧр да лӧг.
— Кывзӧй, Андрей... — скӧралӧмысла дрӧжжитан гӧлӧсӧн заводитіс сійӧ.
Андрей сідзжӧ сувтіс, кельдӧдӧма, веськыд кинас пызан вылӧ мыджсьӧмӧн.
Таӧдз сыӧн владейтысь лёкру бырис.
Андрей виччысис тайӧ здуксӧ, воӧдчис сы вылӧ, поліс сыысь — и со сійӧ воис, и Андрей дасьтысис примитны ударсӧ.
Дзоляник карасин лампа, коді ӧшаліс стенас, югдӧдіс сылысь копыртӧм юрсӧ да букыштӧм синкымъяссӧ.
Сійӧ вӧлі зумыш да омӧль настроениеын.
— Андрей, — водзӧ висьталіс ныв, тӧдлытӧг небзьӧмӧн, — висьталӧй, мыйла ті неважӧнсянь сэтшӧма вежсинныд ме дорӧ?
Ті кӧ аддзанныд ме пытшкысь тырмытӧмторъяс, мыйла ті онӧ висьталӧй веськыда, вок моз, кыдзи ті вӧчлінныд войдӧр?
Онӧ кӧ вермӧй, мыйла миянлы йирны мӧда-мӧдӧс?
Абу-ӧ бурджык мирнӧя янсӧдчыны да быдӧнлы мунны асланым туйӧд?
Таня сэсся эз нин скӧрав, — сылы лои шог.
Гӧлӧсыс сылӧн шыаліс небыда да меліа.
Но Андрей нӧшта ёнджыка кельдӧдіс.
— Ме кӧ эськӧ сӧмын верми янсӧдчыны тіянкӧд, Таня!
Бурджык вӧлі эськӧ некор не паныдасьлыны тіянкӧд, — шуис сійӧ муртса кылан гӧлӧсӧн.
— Мыйла?
Ме ӧмӧй тіянлы вӧчи...
Сійӧ сувтіс.
Ортсыса предчувствиеыс мыйкӧ унджыктор сы пытшкын висьталіс.
— Тіян ӧмӧй синмыд абу? — пӧшти крута шуис Андрей.
— Ті ӧмӧй он гӧгӧрвоӧй, мый ме радейта тіянӧс йӧймытӧдз?
Сійӧ кыпӧдіс синъяссӧ Таня вылӧ да дзоньнас йиджтысьліс здук кежлӧ чуймӧмӧн, коді вуджис восторженнӧй, сьӧлӧмтӧ кыпӧдан радлунӧ.
Эз-ӧ ӧшыбитчы сійӧ?..
Танялӧн чужӧмыс югдіс.
Сійӧ нюжӧдіс Андрейлань кияссӧ, вӧчис ӧти воськов водзлань да, сылы сьылі вылас шыбытчӧмӧн, бӧрддзис шуда синваӧн.
— Таня, менам донаӧй!
Вермас-ӧ лоны тайӧ?
Тэ менӧ радейтан? — юаліс сійӧ тіралана гӧлӧсӧн.
Сійӧ сӧмын матӧджык топӧдчис сы бердӧ.
— Мыйдта шог тэ меным вӧчин! — вашкӧдіс Таня.
— Прӧстит менӧ.
Ме ачым страдайті терпитны позьтӧма.
Но ӧні ставыс тайӧ помасис.
Ми лоам шудаӧсь тэкӧд! — горӧдіс сійӧ торжествуйтан гӧлӧсӧн.
— Асьныс енъясыс вежаласны миянлы!
Андрей пуксьӧдіс сійӧс улӧс вылӧ да сувтіс пидзӧсъяс вылас сы водзӧ, сылысь кӧдзыд кияссӧ да алӧймӧм, яналӧм чужӧмсӧ окалӧмъясӧн тыртӧмӧн.
Сійӧ подробнӧя висьталіс сылы сійӧс поглощайтан страсть йылысь да юаліс, кыдзи тайӧ лои, мый сійӧ кутіс радейтны Андрейӧс.
Андрей требуйтіс фактъяс, доказательствояс, медым тырвыйӧ убедитчыны аслас шудын, коді усис сы вылӧ енэжсьыс.
— Ме чайтлі, тэ радейтан Жоржӧс, — шуис сійӧ яналыштӧм нюмӧн да сэк жӧ гордӧя.
— Жорж — йӧз пиысь медбурыс, ёна бурджык тэысь, — шуис сійӧ, сылысь плешсӧ чуньнас ёна личкӧмӧн.
— Но сійӧ рытсяньыс, кор тэ медводдзаысь заводитін сёрнитны мекӧд миян керкаын — помнитан? — тэ овладейтін менам сьӧлӧмӧн.
И тайӧ чувствоыс содіс и содіс...
Ог тӧд ачым, мыйла.
Колӧ лоны, менам праотечьяс грекъясысь наказание пыдди, — содтіс сійӧ нюмъялӧмӧн, сы вылӧ кузя видзӧдан радейтан синъяссӧ веськӧдӧмӧн.
Пыран ӧдзӧс дорса кӧлӧкӧльчик шыыс чукӧстіс найӧс действительностьӧ.
Рабочӧйяслӧн медводдза партияыс локтіс собрание вылӧ.
Таня встретитіс найӧс пырся моз, и рытыс колис сэтшӧм жӧ лӧня, кыдзи и век.
Сӧмын сійӧ вӧлі торъя мича сійӧ рытнас, кыдз быттьӧ шуд торжество кыаӧн югдӧдӧм.
Но Андрей эз вермы пӧдтыны пуан чиктылӧмъяссӧ аслас сьӧлӧмын.
Весиг Танялӧн примерыс эз отсав сылы кутны асьсӧ.
Сійӧ ставыскӧд прӧщайтчис да тэрмасигтыр муніс.
Ывлаын сулаліс чишкалан мороз.
Тӧв вевттис еджыд эшкынӧн мусӧ, пуяссӧ, керкаяссӧ.
Но Андрей эз кыв кӧдзыдсӧ да нинӧм эз казяв ас гӧгӧрсьыс.
Сылӧн сьӧлӧмас пуис олӧмлӧн источник, коді гӧрдӧдліс сылысь бандзибъяссӧ.
Вирыс тэрыбджыка котӧртіс сӧнъяс кузьтаыс, и сійӧ век муніс, войвывса водз пуксян войся пемыдӧн тӧбӧмӧн.
Тайӧ — абу вӧт, тайӧ збыль, Таня збыльысь сійӧс радейтӧ!
Танялӧн киясыс куйлісны со тані, сы сьылі гӧгӧр; сійӧ кыліс на ещӧ налысь инмӧдчылӧмсӧ.
Танялӧн медводдза полана окыштӧмыс ӧзъяліс сійӧ паръяс вылын.
Тайӧ синтӧммӧдан мичлуныс, тайӧ джуджыд сьӧлӧмыс, донаторъяссӧ кодлысь сійӧ ӧтнас сэтшӧм бура тӧдіс, вӧліны сылӧн ставнас, сылӧн ӧтнаслӧн и нэм кежлас!
Ас гӧгӧрса став мирыс, йӧзыс, ачыс — ставыс сылы кажитчис вежӧмаӧн, выльмӧдӧмӧн, и сылӧн вӧрзьӧдӧм сьӧлӧм пытшкӧссяньыс кыптӧ вӧлі найӧ ӧтувъя поклонениелӧн отвлеченнӧй абутӧм божестволы ошкана гимн; сійӧ ӧні лоис ловъяторйӧн, кодкӧд позьӧ сёрнитны и коді кылас сылысь пӧсь кӧсйысьӧмъяссӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый сыӧн радейтан нылыс эз эськӧ видзӧдлы сы вылӧ, не кӧ эськӧ сылӧн преданностьыс великӧй делӧлы, кодлы найӧ кыкнаныс сиисны ассьыныс олӧмнысӧ.
Сылӧн мӧвпъясыс бергӧдчисны Жорж дорӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс тырис каитчӧмӧн да нежностьӧн.
Кутшӧм сійӧ вӧлі крут сыкӧд, кутшӧм грубӧя видзӧдіс сы вежсьывтӧм мелілун да бурлун вылӧ!
Да, сійӧ должен веськыда мунны сы дорӧ, висьтавны дзик ставсӧ да шуны: «Вокӧ, енэж водзын да тэ водзын ме грека!»
Жорж вӧлі гортас да пукаліс аслас небӧгъяс да рукописьяс пӧвстын.
Андрейлысь чужӧмсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйла сійӧ локтіс.
Кажитчис, сійӧ важӧн вӧлі дась та вылӧ.
Сійӧ первой кывъяссяньыс жӧ дугӧдіс Андрейлысь дзугсьӧм да яндысян признаниесӧ да, сылысь кисӧ чабыртлӧмӧн, сиис шуд.
Некутшӧм вежӧктӧм оз позь вӧлі казявны сылӧн ыджыд кельыдлӧз синъясысь, кодъясӧс веськӧдӧма вӧлі шуда соперник вылӧ.
Андрей ньӧти эз шогсьы, но сылы кажитчис страннӧйӧн, мый Жорж сылысь висьталӧмсӧ примитіс, кыдзи мыйкӧ тӧдсаӧс моз нин.
— Ме важӧн нин тӧді, мый сійӧ тэнӧ радейтӧ, — спокойнӧя пасйис Жорж.
— Тэ тӧдін?
Кутшӧм ногӧн? — шензис Андрей.
— Медся прӧстӧй ногӧн:
сійӧ ачыс меным та йылысь висьтавліс...
Ӧтчыд кыдзкӧ...
Сійӧ дугӧдліс сёрнисӧ минут кежлӧ, кыдз быттьӧ казьтылӧмъясӧ вӧйтчӧмӧн.
— Со мыйла, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — ме вӧлі немӧй, кыдзи чери.
Мӧдног ме эськӧ висьталі.
— Висьталін?
Кодлы?
— Тэныд, дерт!
Кодлы нӧ мӧдлы?
— Жорж, кевмыся тэныд, эн висьтав помӧдз, он кӧ кӧсйы дзикӧдз личкыны менӧ аслад вывті буралӧмъяснад, — шуис Андрей, шуткаулӧ ассьыс яндысьӧмсӧ дзебны зільӧмӧн.
Жорж вӧрзьӧдліс пельпомъяснас.
— Кутшӧм сэні буралӧмъяс!
Менам бур чувствояслӧн кыкнанла дорад прӧстӧй последовательность.
Тэ ӧмӧй менам местаын, вӧчин эськӧ мӧдног? — юаліс сійӧ, аслас друг вылӧ наросьнӧ петкӧдлана прӧст сьӧлӧмӧн видзӧдлывлӧмӧн.
Андрей дзоньнас ӧзйис яндзимысла.
Андрей тӧдіс, мый эз вермы эськӧ вӧчны Жорж моз, и сылы эз вӧв лӧсьыд веськыда висьтавны та йылысь.
Аддзӧмӧн, кутшӧм бура сійӧ веськаліс цельӧ, Жорж кутіс серавны сэтшӧм гажаа, бур серамӧн, мый Андрейлы лои кокниджык да сідз жӧ кутіс серавны.
Сэсся Жорж юаліс серьёзнӧй гӧлӧсӧн:
— Надейтча, тэ он кут вежӧктыны ме дорӧ сыысь, мый ме муна Танякӧд Мӧскуаӧ?
— Ог, ме ещӧ эг на лэдзсьы татшӧмсяма вежӧктӧмӧ да, надейтча, некор ог во сэтшӧм улӧдз! — нюмъялігтыр горӧдіс Андрей.
— Эн лыддьы менӧ омӧльджыкӧн, кутшӧм ме эм збыльвылас.
XI-ӧд глава
ИЧӦТИК КОСТ
Таня кӧсйысис бӧр локны зэв регыд мысти да кутіс ассьыс кывсӧ.
Кык вежон мысти Андрей встречайтіс сійӧс вокзалын.
Регыд сы бӧрын найӧ гӧтрасисны.
Та вылӧ эз ковмы, дерт, поплӧн либӧ полицейскӧйлӧн сюйсьылӧм:
найӧ прӧстӧ висьталісны асланыс гӧтрасьӧм йылысь матыса ёртъяслы.
Налӧн выль отношениеясыс эз вежны найӧ олӧмын ортсысӧ.
Найӧ выльысь кутчысисны важ уджас, кӧть та могысь налы ковмис овмӧдчыны кар мӧдар помас, сы вӧсна мый важ районыс лои нин налы ӧпаснӧйӧн.
Кронверкскӧй районын переулокъяс пиысь ӧтиын найӧ аддзисны кык жыръя да кухняа ичӧтик патера, кӧні Таня ачыс страпайтіс.
Жыръясыс вӧліны ичӧтӧсь, ляпкыдӧсь да вӧлі этша мебельысь; ичӧтик ӧшиньясыс век пӧшти вевттьысьӧмаӧсь матӧвӧй рӧма гыӧр слӧйӧн.
Кӧдзыдыс ещӧ вӧлі ыджыдалӧ на став выннас, кӧть чувствуйтчис нин тулыс матыстчӧм.
Шондіа лунӧ найӧ вермисны любуйтчыны улича сайса мисьтӧм руд керкаяс видӧн.
Нинӧм поэтическӧйыс либӧ живописнӧйыс эз вӧв тайӧ оланінас; аслас пасьтӧмлуннас сійӧ кажитчис шуштӧмӧн.
И, век жӧ, сійӧ налы вӧлі мувывса район — позьӧ кӧ сӧмын тадз шуны, ӧні человечество кывйӧн веськыда сёрнитӧмӧн.
Шудлӧн первойя кыпӧдан ыджыд радлӧмъяс регыд прӧйдитісны.
Найӧ эз гармонируйтлыны ни найӧ олан сямӧн, ни сійӧн, мый вӧчсьыліс гӧгӧрыс.
Но найӧ сетісны местасӧ спокойнӧджык да вылынджык шудлы — ӧтувъя ӧткодь мӧвпъяслы да чувствояслы да сійӧ повтӧм прелестьлы мӧда-мӧдсӧ изучайтӧм кузя, коді радейтчысьяслӧн заводитчӧ сӧмын гӧтрасьӧм бӧрын.
Найӧ вӧліны сэтшӧм джуджыда да помтӧг шудаӧсь, кыдзи сӧмын вермисны коркӧ-нибудь мӧвпыштлыны.
Колӧ шуны, тыр шуд вылӧ налы эз существуйт ӧти важнӧй элемент.
Найӧ весиг эз пӧръявлыны асьнысӧ иллюзияясӧн сійӧ кузьталун йылысь.
Пуксис дженьыдик передышка и найӧ тайӧс тӧдісны.
Дамоклов меч дугдывтӧг ӧшаліс найӧ юръяс весьтын.
Быд лун, быд час налӧн вермис лоны медбӧръяӧн.
Революционерӧс пыр кытшалысь ӧпасностьяс некымынысь локылісны на дорӧ зэв матӧ, кыдз быттьӧ memento morі вашкӧдӧмӧн то Андрейлы, то Танялы, то кыкнаныслы ӧттшӧтш.
Но найӧ эз ропкыны.
Налысь олӧм туйсӧ колльӧдысь ӧпасностьяс вӧліны ӧттшӧтш найӧ радейтӧмлӧн светочьясӧн.
Мый найӧ медся ёна донъялісны да радейтлісны мӧда-мӧдас, вӧлі именнӧ рӧдиналы тайӧ помтӧм преданностьыс сы ради быд минутӧ ставторнас жертвуйтны тайӧ дасьлуныс.
Найӧ и радейтісны мӧда-мӧднысӧ помтӧм радейтӧмӧн, коді тыр том энтузиазмӧн да эскӧмӧн сӧмын нин сы вӧсна, мый аддзылісны мӧда мӧдсьыныс вылі идеаллысь олицетворение, кытчӧ найӧ зільлісны.
Сы вӧсна мый аслыныслы, асланыс идеалъяслы да налӧн самӧй ӧта-мӧдсӧ радейтӧмыслы верностьыс пуктыліс на вылӧ ӧпасностьясӧн тыр олӧм, — найӧ эз бӧрыньтчывны.
Мед лоас мынны позьтӧмтор: найӧ оз лэдзны улӧ синъяснысӧ, мед кӧть мый оз ло.
Налӧн эз вӧв асьнысӧ бырӧдны ёна колӧм; найӧ кыкнаныс вӧліны збодерӧсь да дзоньвидзаӧсь, и олӧмыс ӧні налы сетліс сымда прелесть.
Но и полӧмсӧ найӧ эз тӧдлыны.
Водзын лоан шуштӧмлуныс эз портитлы ӧніяыслысь мичлунсӧ.
Сійӧ сетліс сӧмын ыджыд дон ӧтлаын коллялӧм быд часлы, быд минутлы.
Ӧтчыд асылын — тулыс пуксигӧн — Андрей корис Таняӧс лыддьыны сылы гораа кутшӧмкӧ статья выль журналысь, кодӧс босьтісны Репинлысь, код ордын найӧ коллялісны талунлы паныда рытсӧ.
Найӧ зэв радейтлісны лыддьысьны ӧтлаын да сэсся тӧлкуйтны лыддьӧм кузяыс.
Но талун Таня ӧткажитчис лыддьыны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі жугыль, чуть ли не медводдзаысь нёль тӧлысьчӧжся найӧ ӧтлаын олігӧн.
— Мый тэкӧд, рӧднӧйӧй? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Андрей.
— Тэнад сэтшӧм серьёзнӧй да торжественнӧй вид...
Таня эз вермы стӧчсӧ висьтавны, мый сыкӧд.
Нинӧм торъяыс: прӧстӧ — омӧль настроение.
Сійӧ пукаліс пызан дорын.
Андрей меститчис джоджӧ сійӧ кокъяс дінӧ — сылӧн пырся поза, кор найӧ беседуйтлісны кыкӧн.
— Висьтав, мый йылысь тэ думайтан, и ме постарайтча гӧгӧрвоны, мый тэнӧ личкӧ.
— Оз сулав думайтны тайӧ пустякъяс йывсьыс.
Ме неуна расстроитчи — вот и ставыс.
Прӧйдитас ачыс.
— Но ме кӧсъя тӧдны, мыйла тэ расстроитчин.
Эн-ӧ ме вӧсна?
Сідзкӧ, то тэ весьшӧрӧ огорчайтчан, сы вӧсна мый бурджык верӧсӧс лунын биӧн он аддзы.
— Шуткаястӧ бокӧ кольлам, — шуис Таня, и Андрей кывъяс улын сылӧн шогсян настроениеыс лоис определеннӧй формаа.
— Ӧнітӧ ми шудаӧсь, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — но коді тӧдас, радлӧм вылӧ али шог вылӧ ми тэкӧд ӧтлаасим...
— Быд поп, ми кӧ лэдзам сюйсьыны сылы миян делӧӧ, шуас, мый радлӧм вылӧ и шог вылӧ, — вочавидзис Андрей.
— Но кытысь тэнад тайӧ юалӧмъясыс?
Ме нинӧм на татшӧм сямасӧ эг кывлы тэсянь.
Он-ӧ нин тэ шогсьы, мый петін ме сайӧ верӧссайӧ?
— Ог, ме ог ас йылысь сёрнит, — шуис Таня, Андрей сук юрси кузя кисӧ нуӧдӧмӧн.
— Но, вермас лоны, тэ коркӧ-нибудь кутан жалитны та йылысь.
Ме унаысь кывлі, мый революционеръяс тшыксьӧны, кор гӧтрасясны.
— Сідзкӧ со мый тэнӧ беспокоитӧ!
Менам сӧстӧмлун вӧсна да тшыксьытӧм вӧсна?
Но Андрей эз вермы нуӧдны сэтшӧм жӧ ногӧн.
Танялӧн сьӧд синъясыс пыдысянь видзӧдісны сы вылӧ сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан шог петкӧдлӧмӧн.
Аттьӧалан да радейтан пӧсь гы кыптіс сылӧн сьӧлӧмас, кор сійӧ видзӧдліс сылы дона синъясас, найӧ лелькуйтан да мелі югӧрӧн радуйтчӧмӧн.
— Донаӧй менам, тэ вӧчин меысь мӧдӧс, бурджык мортӧс!
Тэ восьтін менам сьӧлӧмын энтузиазмлысь, преданностьлысь да йӧзӧ эскӧмлысь сэтшӧм источникъяс, кутшӧмъясӧс ме эг чайтлы ас пытшкысь.
Тэныд-ӧ тадзи тӧлкуйтны та бӧрын?
— Збыль ӧмӧй? — эскытӧг шуис Таня, сылысь юрсисӧ водзӧ шыльӧдігтыр.
— Ок, ме кӧ эськӧ верми тэныд висьтавны!
Тӧдан, — кор ме вӧлі детинка, ме зэв ёна эскылі енлы.
Сэсся меным унаысь лолывлі кывлывлыны, мый сӧмын религия сетӧ сьӧлӧмлысь медся вылын, сӧстӧм настроениеяс.
Но кор ме тэкӧд, и тэнад киыд куйлӧ менам юр вылын, либӧ кор ӧтнамӧн ме заводита думайтны тэ йылысь, ме испытывайта смирениелысь сійӧ жӧ сладость, поклонениелань сійӧ жӧ стремление, нравственнӧй сӧстӧмлун да асьтӧ жертвуйтан сійӧ жӧ вывті ыджыд колӧм, кыдзи и енлы эскан челядьдырся вӧвлӧм кадъясӧ.
Ме сэки рад висьтавны веськыда аслам тырмытӧмторъяс да слаблунъяс йылысь, и ме вывті кӧсъя мынтӧдчыны наысь, медым повтӧг сувтны тэ водзӧ...
Таня кывзіс серьёзнӧя, первойсӧ шензьӧмӧн, сэсся ылаліс, сы страстнӧй сёрни обаяниелы сетчӧмӧн.
Но медбӧръя кывъяссӧ шуигӧн сійӧ нюжӧдіс кияссӧ водзӧ, быттьӧ тайӧ вӧрзьыштӧмнас сійӧ вештӧ настоящӧй фимиам.
— Андрей, кора тэнӧ, эн сёрнит тадзи мекӧд.
Ме дугда веритны тэнад радейтӧмӧ, тэ кӧ тадзи менӧ пондан кыпӧдны.
Ме тӧда, мый меын торъяыс нинӧм абу, и кӧсйи эськӧ, медым тэ донъялін менӧ достоинство серти.
Андрей спокойнӧя нюммунӧмӧн кывзіс тайӧ ичӧтик индӧдсӧ.
Сійӧ виччысьӧмпырысь босьтіс сылысь кисӧ да окаліс ӧти бӧрся мӧдӧс сылысь чуньяссӧ.
— Кага, — шуис сійӧ бӧръя пом.
— Коді тэныд висьталіс, мый ме тэнӧ лыддя исключительнӧй натураӧн?
Абу, донаӧй, ме нин абу детинка.
Ме тӧда, мый ми тэкӧд — сэтшӧм жӧ смертнӧйяс.
Ме тэ кузя ог фантазируйт, — ме радейта тэнӧ.
Но радейтӧны ӧмӧй сӧмын исключительнӧйӧс да овлытӧмӧс?
Кутшӧм жугыль зрелище вӧліс эськӧ вселеннӧй, сійӧ кӧ вӧлі эськӧ тадзи збыльвылас!
Ме тӧда, мый миян ёртъяс пӧвстын эмӧсь нывбабаяс, сэтшӧм жӧ бурӧсь да делӧлы преданнӧйӧсь, кыдзи тэ.
Но меным нӧ мый сэтчӧдзсӧ?
Мукӧд дырйи ме аддза шондісӧ да чувствуйта сылысь шоныд югӧръяссӧ, но зэв спокойнӧя нуа ассьым уджӧс либӧ шойчча — кыдзи удайтчас.
Но аски ме аддза сійӧ жӧ шондісӧ, тӧрытъя дорысь пемыдджыкӧс да мисьтӧмджыкӧс, сӧмын кымӧръясыс сійӧс кытшалӧмаӧсь мӧд формаӧн, рӧмъясыс лоины мӧдногаӧсьджык — и со, ме сулала на водзын, созерцаниеӧ вӧйтчӧмӧн, и ог вермы вештыны синъясӧс.
Ме ог тӧд, дай ог и кӧсйы тӧдны, мый вӧсна ме тэнӧ радейта...
— А ме ӧні тӧда, — сералігтыр торкис сійӧс Таня, — и ӧні тэныд висьтала.
Тэнад зэв скромнӧй вкусъяс.
Ме эска, мый тэнад тырмас сям зэв ёна радлыны шонді вылӧ, кор сійӧс сідз сайӧдӧма кымӧръясӧн, мый регыдджыка скодитӧ бумага пӧнар вылын гӧгрӧс маслянӧй чут вылӧ...
Вкусъяс йылысь оз вензьывны, — и ме сӧглас лоны тэнад шондіӧн татшӧм условиеяс дырйи.
Таня гажмис да радлӧмӧн нюмъяліс.
Но сылӧн синъясыс век на отражайтісны джуджыдджык, кыпӧдана чувство, коді петкӧдчис ёна дыр видзӧдӧмын.
Кутшӧма Андрей радейтліс тайӧ карӧй, пырыс тыдалана пыді сӧстӧм синъяссӧ, найӧ вежласяна выражениеӧн!
Кутшӧма сійӧ радейтліс тайӧ видзӧдлассӧ, коді век заставляйтліс тіравны сылысь сьӧлӧмсӧ шудысла!
— Радлунӧй менам! — горӧдіс Андрей волнуйтчан гӧлӧсӧн, ассьыс чужӧмсӧ сылань кыпӧдӧмӧн.
— Висьтав, мыйӧн ме заслужиті татшӧм шудсӧ?
Кутшӧм право менам эм лоны шудаӧн, кор гӧгӧр сэтшӧм уна шог да страдание?
Ме частӧ юавла ачым ассьым, мый ме сэтшӧмсӧ вӧчи, медым заслужитны тэнсьыд радейтӧмтӧ, и кыдзи мынтысьны сыысь?
Таня тупкис сылысь вомсӧ кинас,
сылӧн шензьӧдана синъясыс вежисны ассьыс выражениесӧ: сылӧн таинственнӧй джудждаыс кыдз быттьӧ тупкысис завесаӧн, и сы пыдӧсын тіралысь биторъясыс кусісны.
Найӧ видзӧдісны спокойнӧя да серьёзнӧя.
— Оз позь тадз йӧйтавны, — шуис Таня.
— Нывбабалӧн радейтӧмыд — абу награда.
Тайӧ — свободнӧй да обоюднӧй дар.
Сылӧн сёрниыс неуна пальӧдыштіс Андрейӧс, но сӧмын минут кежлӧ.
— Тэ прав, тэ век прав, менам донаӧй.
Но сӧмын ёнджыка меным колӧ лоны тэ дорӧ благодарнӧйӧн.
Ме эськӧ сьылі тэнӧ сьыланкывъясын, кыдзи тайӧс вӧчлывлісны важся трубадуръяс, кужи кӧ эськӧ сӧмын сочиняйтны татшӧм сьыланкывъяссӧ.
— Менам трубадур, — шуис сійӧ нюмъялігтыр, — мый эськӧ шуисны революционеръяс, найӧ кӧ эськӧ кывлісны, мый Андрей Кожухов — синны позьтӧм, суров Кожухов — сетчӧ татшӧм излияниеяслы?
— Мый нӧ, найӧ эськӧ сӧмын ёнджыка кутісны эскыны меным, тӧдӧны кӧ йӧз пытшкысь тӧлк, — кыпыда вочавидзис Андрей.
— Эскы меным, сӧмын пыр кадся трус полӧ, мый сійӧ олӧмын решительнӧй здукӧ нывбаба дорӧ радейтӧм вермас парализуйтны сылысь вынъяссӧ.
Найӧ аддзасны менӧ дасьӧн, кор менам часӧй кучкалас.
И тэ, менам сьӧлӧмшӧрӧй, тадзи-ӧ, тэ шуан, кыдзи сійӧ дева-черкешенкаыд.
«Менам мусаӧй, смелджыка эскы тэ рӧклы!»
— Постарайтча, — вочавидзис Таня неуна нюмдыштӧмӧн, сылань кыпӧдӧм шуда да смел чужӧмӧн нимкодясигтыр.
Некор на Андрей эз вӧв сылы сэтшӧм донаӧн, некор на сійӧ татшӧма эз гордитчыв сійӧ радейтӧмӧн.
Но сійӧс воштыны позянлун — тайӧ позянлун, кодӧс Таня ӧнӧдз артавліс лоны верманаӧн, позянлунас эскытӧг, — ӧні сылӧн вежӧрас сувтіс лоны вермана страшнӧйтор.
Нервнӧя тракнитчӧмӧн, коді муніс паныд сійӧ кывъяслы, сійӧ сывйыштіс кияснас сылысь сьылісӧ да зумыда топӧдіс морӧс бердас сылысь юрсӧ, коді ӧні вӧлі сылы свет вылас медся донаӧн.
Гора звонок, слабджык кык звонокӧн коллялӧмӧн, нестройнӧй шыясӧн тыртіс налысь ичӧтик патерасӧ.
Тайӧ звонокыс висьталіс ёртъясыслысь локтӧм.
Но кыкнаныс дрӧгнитісны да видзӧдлісны мӧда мӧдныслы чужӧмас.
Андрей тэрыба чеччис да петіс восьтыны ӧдзӧссӧ.
Аслас местаӧ кольччӧм Таня первойсӧ кыліс Андрейлысь немвиччысьтӧм другсӧ аддзигӧн радлана горӧдӧм; но тайӧ чолӧмалӧмыс друг лӧнис, кыдзи зыбуч нюрӧ шыбытӧм из.
Сэсся кыліс некымын гӧлӧслӧн усьӧм шыӧн вашкӧдчӧм, коді вежсис лёк тунъялана чӧволӧмӧн.
Андрей пырис жырйӧ Жоржкӧд да Танялы тӧдтӧм том морткӧд.
Андрей вӧлі бледӧдӧма.
Мӧд кыкыслӧн вӧлі серьёзнӧй да шогсян вид.
— Мый лои? — тревогаӧн горӧдіс Таня, налы паныд чеччӧмӧн.
— Ыджыд беда, — шуис Андрей.
— Зинаӧс да Василийӧс арестуйтӧмаӧсь чорыда водзсасьӧм бӧрын.
Кыкнансӧ лоас приговоритӧма смертьӧ кымынкӧ вежон мысти.
Вуличӧс виӧма водзсасигас.
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ да кинас малыштіс плешсӧ.
Кыкнан гӧсьтыс сідз жӧ пуксисны.
Тӧдтӧм морт лои Танялы воча, и налӧн синъясыс паныдасисны.
— Ватажко, — висьталіс сійӧ ачыс.
— Ме сӧмын на Дубравниксянь тайӧ юӧрнас да специальнӧй поручениеӧн Андрей дорӧ.
— Кор тайӧ лои? — юаліс сійӧ.
— Куим лун сайын, — вочавидзис Ватажко.
— Полиция зілис кутны став делӧсӧ гусьӧн, но тайӧ позьтӧмтор.
Аски юӧрыс петас став газетъясын.
Став карыс нин сёрнитӧ та йылысь.
Сійӧ кутіс джын гӧлӧсӧн висьтавлыны катастрофалысь подробностьяссӧ.
Но аслас висьталігӧн сылӧн век ёнджыка и ёнджыка кыптіс сьӧлӧмыс, и кор воис полициякӧд воча лыйсьӧмӧдз, то воис настоящӧй экстазӧ.
Збыль, асьнысӧ дорйӧмыс вӧлӧма геройскӧй.
Войшӧра войын полиция зільӧма гусьӧн пырны патераас, кӧні олісны Зина да Василий.
Найӧ перйӧмаӧсь петляяссӧ ортсыса ӧдзӧсыслысь да думайтӧмаӧсь суны ставсӧ тӧдлытӧг, вольпасяныс.
Сійӧ эськӧ тадзи и лоис, эз кӧ эськӧ, шуд вылӧ, Вулич лыддьысь сёрӧдз аслас жырйын.
Сійӧ кылӧма подозрительнӧй шумсӧ да, пырысь жандармъясӧс аддзӧм бӧрын, лыйӧма, кор жандармъяс тайӧс медся омӧля виччысисны.
Некымын лыйӧмӧн сійӧ заставитӧма найӧс бӧрыньтчыны пос вылӧ да кык-ӧ-куим минут чӧж ӧтнас кутӧма найӧс, кытчӧдз ачыс абу усьӧма, юрас ранитчӧмӧн.
Сылӧн абу нин вӧлӧма некутшӧм олан признак, кор Василий удитіс локны сы дорӧ отсӧг вылӧ.
— Кутшӧм сійӧ вӧлӧма львица, тайӧ нылыс!
И кутшӧм прекраснӧй смерть! — тӧдлытӧг петіс Андрейлӧн.
— Ловйӧн кольӧмаяс, — водзӧ нуӧдіс Ватажко, — заводитлӧмаӧсь писькӧдчыны киясаныс револьверъясӧн, но тайӧ вӧлӧма позьтӧмторйӧн.
Сэки найӧ бӧрыньтчӧмаӧсь пытшкӧсса жыръясас да вӧчӧмаӧсь баррикада.
Найӧ сотӧмаӧсь став компрометируйтан документъяссӧ да абу лэдзӧмаӧсь полицияӧс дзонь часджын, кытчӧдз абу бырӧма став зарядыс.
Сэсся найӧ висьталӧмаӧсь, мый сетчӧны.
Ватажко содтіс, мый, воӧм юӧръяс серти, найӧс кутасны судитны некымын вежон мысти, Борискӧд ӧтлаын.
Зинаӧс корсьӧны вӧлӧм Борис делӧ кузя, и полиция зэв рад лоӧма сійӧс медбӧрти кутӧмӧн.
Василийӧс кутасны судитны накӧд ӧружиеӧн водзсасьӧмысь.
Оз позь вӧлі не эскыны, мый куимнансӧ приговоритасны смертнӧй казньӧ.
— Но тайӧс лэдзны некутшӧма оз позь! — пӧся горӧдіс Ватажко.
— Ми мездам найӧс вынӧн! —
Сійӧ вирскӧбтіс аслас местаысь кыптӧм возбуждениеысла асьсӧ тӧдтӧг.
То жыр кузя пӧкаживайтӧмӧн, то ӧти либӧ мӧд водзӧ сувтлӧмӧн да энергичнӧя шенасьӧмӧн, сійӧ висьталіс мый налӧн кружокыс Дубравникын шуис заводитлыны мездыны.
Ставыс ӧтитӧг революционеръяс пӧся сочувствуйтӧны тайӧ делӧыслы.
Волонтеръясӧс позьӧ чукӧртны мыйдта колӧ интеллигенция пӧвстысь да карса рабочӧйяс пӧвстысь.
Толькӧ кутны кӧ тайӧ предприятиеяссӧ ёна гусьӧн, то вермас сійӧ помасьны успехӧн.
Кӧть кыдзи, а найӧ шуисны заводитлыны.
— Ми решитім, — помаліс сійӧ, Андрей дорӧ шыасьӧмӧн, — мый татшӧм колана делӧ вылӧ быть колӧ индыны атаманӧс и ӧтсӧгласӧн бӧрйим тіянӧс.
Менӧ мӧдӧдісны сы могысь, медым подробнӧя висьтавны тіянлы ставсӧ да юавны, сӧгласӧсь-ӧ ті ӧтлаасьны миян дорӧ.
Андрей кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс татшӧм серьёзнӧй предложениеӧн локтӧм морт вылӧ.
— Бура-ӧ ті артыштінныд ассьыныд бӧрйӧмнытӧ? — юаліс сійӧ.
— Ме ещӧ эг на вӧвлы атаманӧн ни ӧтик делӧын.
— Тіян дорысь бурджык атаманӧс ми и мӧвпыштны эг кужӧй эськӧ, — горӧдіс Ватажко.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс помкасӧ, кодъяс найӧс кыпӧдісны бӧрйыны Андрейӧс.
Сэтчӧс организацияса став шленъясыс тӧдісны сійӧс личнӧ да дӧверяйтісны сылы тырвыйӧ.
Сыысь кындзи сійӧ вӧлі зэв популярнӧйӧн меставывса революционеръяс пӧвстын, кодъяс тӧдісны сійӧс репутация сертиыс да кодъяс дасьӧсь мунны сы бӧрся регыдджык, кодкӧ либӧ мӧд бӧрся дорысь.
— Мед лоас тіян ногӧн, — шуис Андрей.
— Татшӧм уджын ме дась служитны кӧть кутшӧм рольын.
— Ме сідзи и висьтавлі налы, ме сідзи и висьтавлі! — шуаліс Ватажко, Андрейлысь кисӧ пӧся тракйӧмӧн.
— Ми ставным сэтшӧм мӧвпаӧсь, мый тіянлы нинӧмла мунны Дубравникӧ ӧні.
Полиция кӧ тӧдлас, мый ті сэнӧсь, сійӧ пырысь-пыр жӧ чошкӧдас пельяссӧ.
Тіянлы бурджык кольччыны татчӧ кутшӧмкӧ кадӧдз.
Ми кутам юӧртавны тіянлы ставсӧ, медся посниторъясӧдз, и сӧветуйтчыны тіянкӧд...
Андрейӧс бара вӧлі нетшыштӧма спокойнӧй уджысь да шуда безмятежнӧй олӧмысь, выльысь шыбытӧма революционнӧй поток вабергачӧ.
Сійӧ недыр кежлӧ ветліс Дубравникӧ подувсӧ видлалӧм могысь.
Сэні сійӧ тӧдмаліс, мый Бочаровӧс, код участие вылӧ водзын лоан делӧын арталіс, да Дудорова чойясӧс вӧлі арестуйтӧма некымын лун сайын.
Тайӧ эз вӧв зэв бур.
Первойсӧ Андрей эз пуктыв тӧдчанлун найӧс арестуйтан фактлы да надейтчис, мый найӧс регыд лэдзасны.
Но сійӧ локтӧм мысти регыд Варя Войнова локтіс сы ордӧ.
Сійӧ локтіс некымын арестованнӧйкӧд аддзысьлӧм бӧрын да насянь кывлӧма юӧръяс, кодъяс заставитісны сійӧс бӧрдны дӧсадаысла да скӧралӧмысла.
Мироновӧс, кодкӧд Андрей да Василий паныдасьлісны Дудорова чойяс пикник вылын, арестуйтӧмаӧсь куим тӧлысь сайын.
Первой лунсяньыс жӧ сійӧ ӧшӧдӧма еджыд флаг.
Ӧні, медым мездысьны да петны вӧля вылӧ, тайӧ негодяйыс пондӧма висьтавлыны веськыда ставсӧ, мый тӧдіс да мый йылысь сӧмын гӧгӧрволіс, уна йӧзӧс выдайтӧмӧн.
Бочаровӧс да Дудорова чойясӧс вӧлі арестуйтӧма Миронов висьталӧм серти.
Сійӧ, колӧ шуны, подробнӧя висьталӧма вӧрын вӧлӧм лёк туналан пикник йылысь, — ставсӧ висьталӧма, кодъяс вӧлӧмаӧсь сэні.
Тайӧ ачыс аснас тӧдчытӧм инцидентыс устанавливайтлӧма Дудорова чойяслысь да Бочаровлысь тӧдмасян фактъяс сэтшӧм деятельнӧй революционеръяскӧд, кыдзи Андрей да Василий.
Куимнансӧ кӧсйӧны судитны ӧтлаын Борискӧд, Василийкӧд да Зинакӧд, и налӧн делӧыс тадзикӧн вӧлі зэв серьёзнӧй.
Став мукӧдторъяс кузяыс Андрей регыдджыкӧн вӧчис бур впечатление.
Дубравникын мездыны мӧвпыштӧм обстоятельствоясыс тэчсисны ёна бурджыка, сыӧн виччысьӧм дорысь.
Ки улын вӧлӧмаӧсь зэв бур боевӧй вынъяс и сійӧ лӧсьӧдіс зэв бур действуйтан план.
Вӧліны успех вылӧ зэв бур шансъяс, — да ещӧ кутшӧм ыджыд успех вылӧ!
Сы пытшкын садьмисны боечлӧн инстинктъясыс.
Мый жӧ ӧпасностьяс йылысь, — сійӧ на йылысь эз мӧвпав да сьӧлӧм пытшкӧснас эз эскы найӧ существуйтӧмӧ.
Сійӧ локтіс Таня дорӧ кыпыд да шуда.
Но Танялӧн безмятежнӧй спокойствие лунъясыс колисны.
Сійӧ тӧдіс, мый Андрей прав, мый кольччыны бӧрӧ татшӧм делӧын сійӧ оз вермы.
Но тайӧ вежӧртӧмыс сійӧс этша бурӧдліс.
Сійӧ эз вӧтлы сылысь тревогаяссӧ да сы вӧсна полӧмъяссӧ.
Коймӧд часть
СТАВЫС ДЕЛӦ ВЫЛӦ
I глава
ЗАИКА
Ен спасайтан Дубравник кар предместиеяс пиысь ӧтиӧс нимтӧны «Валъясӧн» — ним, коді шыалӧ вель страннӧя ӧні, кор ни уличаяс вылысь, ни тайӧ местаса градйӧръяс да эновтӧм садъяс костысь оз аддзысь ни ӧти мыльк.
Став торйыс серти, тайӧ нимыс ёнджыкасӧ лӧсяліс сійӧ кадъяслы, кор тайӧ местасӧ вӧлі первойысь на овмӧдӧма, медсясӧ помещикъясӧн кар сайса резиденцияяс наӧн корсигӧн.
Уна керкалӧн на и ӧнӧдз тӧдчӧ ещӧ аслас происхождениелӧн туйясыс.
Паськыд дворъяссӧ кытшалӧма уналыда службаясӧн уна слугаясӧс видзӧм вылӧ, кодъяс пыр ӧткодя колльӧдӧны господаясӧс наӧн каръясӧ периодическӧй овны вуджлігӧн.
Конюшняяс, каретнӧй сарайяс, пывсянъяс петкӧдлӧны миян батьяс попытка йылысь сохранитны, кыдз позьӧ, олӧмлысь помещичӧй строй.
Самӧй керкаясыс, — на пиысь сэтшӧмъяс, кодъясӧс эз на косявны выльясӧн вежӧм могысь, — унджыкыс пуысь, архитектура вылӧ претензияӧн.
Сэсь и тась позьӧ вӧлі аддзыны мичмӧдӧм могысь вӧчӧм карнизъяс да балюстрадаяса балконъяс, спиральяса ичӧтик башняяс, пила пиньясӧн моз баситӧм ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс, кодъяс индӧны вӧлі аслыссяма артистическӧй наклонностьяса йӧзлысь фантазия капризъяс вылӧ.
Крестьянаӧс мездӧм бӧрын тайӧ керкаясыс вӧвлӧм помещикъяссянь вуджисны скупщик-купечьяс киясӧ, сэтшӧм тшӧкыда дворяналысь местасӧ босьталысьяс ордӧ.
Разнӧй нима кулакъяс да спекулянтъяс недыр кольччылісны керкаясас, кодъяс эз лӧсявлыны делӧвӧй операцияяслы да кодъяс этша найӧс кыскывлісны мукӧд отношениеясын.
Найӧ овлісны неприятельяс пыдди, кодъяс босьтісны карсӧ осада бӧрын да кодъяс кольччисны сэтчӧ сӧмын недыр кежлӧ, сӧмын сы могысь, медым ставыс, кодъяслӧн эм кутшӧм-нибудь ценность, пӧртны сьӧмӧ.
Ещӧ ӧтчыд «Валъяс» вежисны ассьыныс видсӧ да олысьяссӧ.
Керкаясӧ, службаясӧ да пристройкаясӧ овмӧдчылісны ёнджыкасӧ мещана да рабочӧйяс.
Найӧ син водзын главнӧй приманканас вӧлі му, кодъясӧс сетісны керкаяскӧд, — садъяс да градйӧръяс, кӧні вӧдитлісны пуктасъяс.
Керкаяссӧ найӧ сеталісны господа пиысь олысьяслы, асьныс жӧ асланыс семьяясӧн дзескӧдчылісны пристройкаясын да службаясын.
Татшӧм метаморфозаыс вӧлӧма медся ёнӧн.
Керкаса кӧзяинъяс кыпӧдлісны донсӧ патера босьтысьяслысь, а тайӧ бӧръяясыс мудеритлісны пычкыны рента асланыс олысьяслысь.
Кар представляйтіс рынок градвыв пуктасъяс вузалӧм вылӧ да воысь-воӧ содліс дачникъяслӧн лыдыс, кодъяслы «природа» да «свежӧй сынӧд» кывйыс имеитіс мыйкӧмында тӧдчанлун, сідз мый наӧн пӧльзуйтчӧмысь найӧ эз ӧткажитчыны мынтыны вынъяс сертиныс.
187* вося тулыс пуксигӧн татшӧм керкаяс пиысь ӧтиын пукалісны восьса ӧшинь дорын кык том морт.
Ӧтиыс на пиысь ар кызя зон зэвтчӧмӧн видзӧдіс пемыдӧ, зілис видзӧдавны быдӧнӧс, коді пырліс уличнӧй пӧнарсянь усян чусыд югӧр сфераӧ.
Тайӧ вӧлі Ватажко.
Мӧдыс вӧлі миянлы тӧдса Андрей, коді Дубравникӧ локтіс недель сайын да овмӧдчис ёртъясыскӧд тайӧ лӧнь кварталас.
— Некод эз лок? — юаліс сійӧ.
— Некод.
— Страннӧ, — шуис Андрей неыджыд кост бӧрын.
— Заседаниелы колӧ вӧлі помасьны куим час сайын.
Заикалы важӧн нин эськӧ колӧ лоны тані, Ксениятӧ аддзывны ӧд абу дыр.
— Гашкӧ сійӧс эз лэдзны пырны суд вылас, — чайтіс Ватажко.
— Но, вот ещӧ!
Кодӧс нӧ лэдзасны, не кӧ сэтшӧм положениеа барышняӧс?
— Но, сідзкӧ колӧ чайтны, мый Заика пӧгибнитіс взрывысь, сы вӧсна мый сійӧ некор эз сёрмыв, — шутитыштіс Ватажко.
— Мый нӧ, вермас лоны, и збыльысь пӧгибнитіс, — сӧгласитчис Андрей серьёзнӧй тонӧн.
— Сійӧ сэтшӧм лёка вӧдитчӧ аслас радейтана зелляӧн, мый вермас взорвитны быд минутӧ.
— Абу-ӧ котӧртлыны меным сы дорӧ тӧдмавны? — вӧзйис Ватажко.
— Мый йылысь?
Взорвитӧма сійӧс али абу?
— Но, вот!
Аддзыліс-ӧ сійӧ Ксенияӧс да мый сійӧ сылы висьталіс.
— Сійӧс кӧ взорвитіс, то нинӧм оз висьтав, а эз кӧ, то локтас сэк коста татчӧ, и ті сыкӧд вежӧнасянныд.
Бурджык виччысьыштлам.
Пуксис чӧв олӧм.
— Кутшӧм гажтӧм! — эз вермы терпитныс, медбӧрти, Ватажко.
— Но и сюрас жӧ месянь Заикалы, кор сійӧ локтас!
Сійӧ лачатӧг видзӧдліс медбӧръяысь тыртӧм улича вылӧ, кыдзи друг мӧдар помсяньыс матыстчысь экипажлӧн кыліс зымӧдӧм.
— А, вот и сійӧ, медбӧрти! — гажаа горӧдіс Ватажко, ассьыс скӧралӧмсӧ здукӧн вунӧдіг.
Андрей сідз жӧ видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис Заикаӧс, коді ӧдйӧ локтӧ вӧлі восьса дрожкияс вылын.
Тайӧ вӧлі шӧр арлыда морт, геркулесовскӧй тэчаса, пӧшти коскӧдзыс сьӧд тошка.
Аслас кузь киӧн извозчик пельпомӧ инмӧдчылӧмӧн, сійӧ тшӧктіс сылы сувтны ворота дорӧ.
Тайӧ вӧлі правилӧяслы паныд, сы вӧсна мый извозчиклы колӧ вӧлі сувтны керка дорӧдзыс вотӧдз, но Заика, тыдалӧ, тэрмасис.
Минут мысти сійӧ пырис нин жырйӧ, ассьыс кузь юрсӧ копыртӧмӧн, медым не камгысьны ляпкыд ӧдзӧс кӧсякӧ.
Ватажко сэк коста удитіс пӧдлавны ӧшиньяс, лэдзны шторыяс да ӧзтыны гоз сись.
— Но мый, кутшӧм выльторъяс? — юаліс Андрей.
— Висьтавлӧй регыдджык.
— Пырысь-пыр, лэдзӧй войдӧр пӧрччысьны.
Водзвыв висьтала, мый нинӧм торъяыс, — вочавидзис пырысь морт неуна мыкталыштӧмӧн.
Матысянь сылӧн омӧлиндзи, неуна гӧрба мыгӧрыс ньӧти эз скодит Геркулес вылӧ.
Сиська би водзын тошкыс кажитчис эз сьӧдӧн, а еджговӧн, — морӧс вылас куйлӧ вӧлі кык кузь плакмӧм пратьӧн.
Сылӧн кузь веськыд ныра омӧлиндзи кузьмӧс чужӧм вылас вӧліны замечательнӧйӧсь сӧмын руд тӧждысян синъясыс, кодъяс мукӧд дырйи кодзлалісны кутшӧмкӧ фосфорическӧй югъялӧмӧн.
На вылӧ видзӧдӧмӧн, юрад воліс, мый сійӧ, пӧжалуй, вермӧ аддзыны кань моз пемыдас.
— Аддзылінныд вочачойтӧ? — юаліс Андрей.
— Аддзылі.
— Сідзкӧ пуксьӧй да висьталӧй ставсӧ лючки.
Заика пуксис да заводитіс висьтавны.
Политическӧй процесс збыльысь заводитчӧма военнӧй суд водзын.
Первой заседание вылас вӧлі вӧчӧма ещӧ зэв на этша, но опытнӧй морт вермис нин вӧчны заключение кодьӧс, кыдзи кутас водзӧ мунны делӧыс.
Ӧти-кӧ, висьталіс Заика, мый судса шленъясӧс унджыксӧ индӧма генерал-губернаторӧн специальнӧ тайӧ процесс вылас.
Тайӧ вӧлі омӧльтор.
Тайӧ заседание вылас лыддьӧм мыжалана актыс сідз жӧ водзӧ вылӧ бурсӧ нинӧм оз тунъяв.
Сы йылысь, кутшӧм статья улӧ вайӧдасны куим главнӧй подсудимӧйсӧ: Борисӧс, Зинаӧс да Василийӧс, эз вермы лоны некутшӧм сомнение.
Мӧдног сулаліс делӧыс, збыльысьсӧ нинӧмын абу мыжа Бочаровлӧн да Дудорова чойяслӧн, кодъяс сӧмын прӧстӧ вӧліны тӧдсаӧсь конспираторъяскӧд.
Сы вӧсна мыжалана актлӧн заключениеыс общӧй заговорын став подсудимӧйяс участие йылысь, трон да став мукӧдӧс путкыльтӧм могӧн вывті лёктунъялана.
Сійӧ висьталӧ вӧлі обвинительнӧй власьт мӧвп йылысь требуйтны смертнӧй казнь став подсудимӧйяслы.
— Но тайӧ ӧмӧй позяна?
Кутшӧм жӧ тайӧ скӧтинаыслӧн вермасны лоны доказательствояс? — торкис Ватажко гӧсьтлысь висьталӧмсӧ.
— Ставыс сійӧ жӧ пикникыд вӧрад, кӧні вӧлі предатель Миронов, — вочавидзис Заика.
— Дудороваяс да Бочаров вӧліны пикник вылын.
Василийлысь найӧ эз вермыны перйыны ни ӧти кыв.
abu
Но, бара жӧ Миронов висьталӧ, мый Василий вӧлі сэні ӧтлаын Андрейкӧд да Вуличкӧд,
сыысь кындзи Дудороваяслӧн дворникыс тӧдӧма Вуличлысь карточкасӧ да висьталӧма, мый сійӧ частӧ волывлӧма Дудороваяс ордӧ.
Заика ланьтіс, делӧсӧ лыддис дзик нин гӧгӧрвоӧдӧмӧн да.
Ӧтикъяс конспирируйтісны, мӧдъяс вӧліны накӧд тӧдсаӧсь, а сідзкӧ, ставыс — ӧти шайка.
Роч йӧзлы вывті бура тӧдса тайӧ пырся прокурорскӧй приёмыс.
— Но, а кыдзи подсудимӧйясыс? — юаліс Андрей, интереснӧйджык тема вылӧ вуджӧмӧн.
— Ксения висьталӧ, мый найӧ век сёрнитӧмаӧсь ас костаныс да суд вылас пӧшти абу обращайтлӧмаӧсь вниманиенысӧ.
Сӧмын найӧ ӧтчыд шызьылӧмаӧсь да протестуйтӧмаӧсь.
Заика висьталіс сэсся, мый подсудимӧйясӧс шызьӧдӧма няйт клевета, кодӧс прокуратура лыддьӧма долгӧн вештыны подсудимӧйяс вылӧ, торйӧн нин куим нывбаба вылӧ.
Сійӧ эз вермы висьтавны ставсӧ, сы вӧсна мый эз вӧв суд вылас, а вочачойыс унатор на абу висьталӧма.
Но и висьталӧмаыс вӧлі тырмымӧн, медым ку письыс петтӧдз скӧрмӧдны Ватажкоӧс.
«Негодяй!» — горӧдіс сійӧ, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн.
— Окота жӧ эськӧ меным вӧлі, медым сійӧ сюрис менам бомба улӧ!»
Ни ӧти мускул эз дрӧгнит сылӧн ыджыдджык ёрт чужӧм вылын.
— Мый тайӧ ті, другӧ? — юаліс сійӧ.
— Ті ӧмӧй насянь виччысянныд мый-нибудь мӧдтор?
— Нет, тайӧ нин вывті! — паныд шуис Ватажко.
— Мясникъяс и то оз шыблавны пемӧслы няйтӧн, кодӧс нуӧны начкыны.
— Найӧ сы вылӧ и мясникъяс, а тайӧ сарскӧй опричникъяс, — пасйис Андрей.
— Бур окладъяс вылӧ да чинъяс вылӧ найӧ рӧдимӧй мамыслысь кучиксӧ кулясны.
— Да ог, ме век жӧ ог верит, мый приговоритасны квайтнансӧ.
Куимыс ӧд пӧшти нинӧм эз вӧчны! — водзӧ век кутчысис Ватажко медбӧръя лачаа югӧрӧ.
— Наивнӧй жӧ ті, тыдалӧ, морт — сералӧмпырысь пасйис Заика.
Руд синъясыс сылӧн ыпнитісны да кутісны дзирдавны.
Сійӧ веськӧдіс найӧс минут дыра кежлӧ зон вылӧ да сэсся зывӧка бергӧдчис мӧдарӧ.
И сылӧн гӧтырыс ньӧти нинӧм эз вӧч, но сійӧс нуисны сы дорысь да видзисны тюрьмаын, кытчӧдз сійӧ эз йӧймы да эз ви асьсӧ жугалӧм стӧкан торйӧн.
Власьтъяссянь морт чувствояс вылӧ Ватажколӧн малодушнӧй лачаясыс кыпӧдлісны сыын скӧралӧм, коді прӧйдитліс сӧмын мустӧмтӧмӧн.
— Приговоритныдтӧ ставсӧ приговоритасны, таын ме ог сомневайтчы, — думайтсьӧмӧн шуис Андрей.
— Тайӧ сетас позянлун генерал губернаторлы петкӧдлыны ассьыс милосердиесӧ Дудороваяслы, а не то и Бочаровлы пӧщада сетӧмӧн.
Вермас лоны, мый и судлы лэдзасны вӧчны ичӧтик скидка, медым петкӧдлыны независимость.
Найӧ век ладитӧны ас костаныс татшӧм комедияяссӧ.
Ог чайт, медым вӧлі куим казньысь унджык.
Борис да Василий — тӧдӧмысь, а сэні либӧ Зина, либӧ Бочаров, — помаліс Андрей эз дзик чорыда шуӧмӧн.
— Но мый та йылысь гадайтнысӧ! — содтіс сійӧ неыджыд кост бӧрын.
— Висьталӧй бурджык, кыдзи мунӧны тіян уджъясныд, — шыасис сійӧ Заика дорӧ.
— Ставыс дась.
Ме вӧчи бомбаяс ветымын морт вылӧ да кык дюжина лишнӧйӧс.
Коли сӧмын пуктавны разрывнӧй трубкаяс.
Та сайын делӧ оз сувт.
Найӧ кутісны сёрнитны асланыс план йылысь, и часджын мысти Заика муніс неуна ёнджыка виччысигтыр, аслас воигӧн дорысь.
II глава
ФЕМИДА ХРАМЫН
Суд сэк коста вӧчис ассьыс делӧ.
Сійӧ кыссис вит лун.
Вӧчсисны кӧ эськӧ военно-судебнӧй уставъясын индӧм став формальностьясыс, кодъяс оз грешитны, кыдзи тӧдса, нюжмыдлуннаныс, то судыс кыссис эськӧ, <rus>по крайней мере</rus>, куим дыра дырджык.
Но карыс вӧлі сэтшӧма шызьӧма сы син водзын мунан трагедияӧн, мый аддзисны коланаӧн тэрмасьны.
Прӧстӧй йӧзӧс эз лэдзлыны заседаниеяс мунан залӧ.
Пыран билетъяс вӧлі разӧдӧма медся стрӧг осторожностьӧн служащӧйяслы, найӧ гӧтыръяслы да кымынкӧ мортлы кутшӧмкӧ вывті нин благонамереннӧй частнӧй йӧз пӧвстысь.
Медым улича вылын эз вӧвны некутшӧм сочувственнӧй демонстрацияяс, суд мунан здание гӧгӧрсӧ охраняйтісны ён полицейскӧй да жандармскӧй патрульяс да вӧтлалісны быдсяма сборищеясӧс, асныраясӧс, кодъяс оз мунны вӧлі первойя требование кузя, арестуйтавлісны.
Та вылӧ видзӧдтӧг, сочувствующӧйяслӧн либӧ прӧстӧ любопытнӧйяслӧн йӧз чукӧръясыс коставлытӧг чукӧртчылісны суд мунан здание дорӧ матӧ.
Мыйӧн сӧмын кутшӧм-нибудь приличнӧй вида господин либӧ дама тыдовтчас здание ӧдзӧссянь, кыдзи найӧс пыр жӧ кытшавліс дзонь дюжина налы дзик тӧдтӧм йӧз, код тӧдас кытысь босьтчӧм йӧз, тыртлісны найӧс юасьӧмъясӧн сы йылысь, мый вӧчсьӧ суд вылас.
Гортаныс воӧм бӧрын билета йӧз вермисны лоны уверенӧсь, мый суасны асланыс ордысь некымын тӧдсаӧс либӧ ёртъясӧс, кодъяс эз веськавны суд вылӧ, но унджыкысьсӧ суд помасьӧмнас ёнджыка интересуйтчысьяс, чем привилегированнӧй счастливечьяс.
Верӧссянь гӧтырлы, приятельсянь приятельлы волнуйтана юӧръяс паськалісны кар кузя.
Кӧть газетнӧй отчётъяс вӧліны зэв дженьыдӧсь да частӧ наросьнӧ искажайтӧма цензураӧн, но век жӧ ставыс, коді интересуйтчис делӧнас, имеитісны сы йылысь выль подробнӧй сведениеяс.
Публикалӧн симпатияясыс вӧліны, кыдзи век, слабӧйяс дор.
А быдлунся, быд часся юӧръяс кыкнанладор поведение йылысь вермисны сӧмын ёнмӧдны тайӧ чувствояссӧ.
Кар вӧлі лихорадочнӧй возбуждениеын.
Волнуйтчӧмыс паськаліс весиг на вылӧ, кодъяс пырся каднас ньӧти эз интересуйтчыны политикаӧн.
Подсудимӧйяс дорӧ содысь сочувствиеӧн шызьӧдӧм да «беспорядокъясысь» повзьӧм генерал-губернатор ас костас прикажитіс судса председательлы да прокурорлы помавны делӧсӧ кыдз позьӧ регыдджык.
Суд кутіс тэрмасьны, формальностьяссӧ колялӧмӧн, и мӧдіс нуӧдны делӧсӧ зэв ӧдйӧ.
Комедия ӧдйӧ матыстчис аслас трагическӧй помлань.
Карын паськаліс сёрни, мый приговорсӧ лоас лыддьӧма четвергӧ, суд заводитӧмсянь витӧд луннас.
Возбуждениеыс — медся нин мыйкӧ мында публика пӧвстын — воис сэтшӧм пределӧдз, мый власьтъяс примитісны серьёзнӧй мераяс лоны верман беспорядокъяслы паныд.
Суд мунан здание пытшкӧссӧ займитісны салдатъясӧн да полицияӧн.
Пехоталӧн батальон да казакъясысь кык эскадрон ружьеаӧсь сулалісны орчча казеннӧй зданиеса дворын.
Полицейскӧй патрульяслысь лыдсӧ вӧлі содтӧма кык мында.
Но йӧз чукӧрыс суд мунан здание гӧгӧр сэк коста содіс нёльпӧв.
Рытнас, уджъяс помасьӧм бӧрын на дорӧ ӧтлаасисны сідз жӧ и рабочӧйяс.
Полициялӧн эз нин тырмы выныс вӧтлавны йӧзсӧ, ӧружиеӧ кутчысьтӧг, мый дінӧ кутчысьны вӧлі водз на.
Суд мунан залын публикалӧн характерыс вочасӧн вежсис.
Высокопоставленнӧй тӧдсаяс да рӧдняяс дорӧ чорыда приставайтӧмла, а сідз жӧ ӧти-мӧдӧс стӧрӧжъяс пӧвстысь подкупитлӧмла, заседание мунан залӧ удайтчис писькӧдчыны уналы на пиысь, кодъяслы паныд и примитӧма вӧлі став тайӧ предосторожностьяссӧ.
Публикасӧ гӧгӧр видзӧдлӧмӧн, кыдзи подсудимӧйяс, сідзи и судьяяс шензьӧмӧн казялісны, мый ӧні сійӧ ньӧти эз вӧв сэтшӧм дорвыв «благонамереннӧй», кыдзи первой лунъясас.
Благонамереннӧй типа военнӧй мундиръяс да ультраблагонамереннӧй типа бритчӧм чиновникъяс фигураяскӧд ӧтсор тыдовтчисны нейтральнӧйджык чужӧмъяс.
То ӧтилаын, то мӧдлаын вуджрасисны чужӧмъяс, кодъяс эз сулитны престоллы ни отечестволы ӧти гыж ыджда буртор.
Улӧсъяс мӧд радын контрольнӧй палатаса председательлӧн гӧтыр — тырвыйӧ благонамереннӧй дама — чурйӧдліс йӧзлы петкӧдлӧм могысь ассьыс бриллиантъяссӧ, прошвияссӧ да ассьыс пушкыр мичаник юрсӧ.
Сійӧ садьтӧгыс поліс «нигилистъясысь» да локтӧма сӧмын сы вӧсна, мый ӧти тӧдса эскӧдӧма сійӧс, мый лоас вывті-вывті гажа.
Сійӧс, век жӧ, ёна тревожитіс, кыдз эськӧ подсудимӧй нывбабаяскӧд эз ло истерика: тайӧ вермис инмыны сылӧн слаб нервъяс вылӧ.
Но чувствительнӧй барынякӧд орччӧн пукаліс ныв, кодын, повтӧм да серьёзнӧй чужӧм сертиыс, кокни вӧлі тӧдны «нигилисткаӧс», кузь юрси вылас да кельыдлӧз шӧвк платтьӧ вылас видзӧдтӧг, кодӧс специальнӧ тайӧ случай вылас босьтӧма пӧдругаыслысь.
Бӧръя радъясас пукалісны нин явӧ «нигилистъяс» — ӧчкиаӧсь да шырсьӧм студентъяс, абу мода серти пасьтасьӧм нывъяс.
Дас ӧти час рытын суд петіс вӧчны приговор.
Сійӧ бӧр локтіс сӧмын войшӧр бӧрын кык час да джынйын.
Но публика пӧвстысь зэв этшаӧн мунісны тайӧ каднас залысь.
Приговор колӧ вӧлі лоны мый кӧть мед эз ло.
Ставныс тӧдісны, мый налысь виччысьӧмсӧ эз ло пӧръялӧма, и кымын водзӧ муніс кадыс, сымын этшаджык окота вӧлі мунны.
Суд вермис пырны быд минутӧ, и публика, виччысис и виччысис.
Кадыс кыссис вывті ньӧжйӧ.
Йӧзӧн тырӧм залын лои терпитны позьтӧм сьӧкыд лолавны, сы вӧсна мый став ӧшиньяссӧ игналӧма уличакӧд йитчӧмсӧ предупредитӧм могысь.
Тайӧ нӧшта ёнджыка содтӧ вӧлі всеобщӧй мудзӧмсӧ да тӧмитчӧмсӧ.
Югдӧм матысман рудоват рӧмыдын судебнӧй зал петкӧдліс тешкодь, жугыльтан вид.
Судейскӧй пызан вылын чусыда дзирдалысь сисьяса квайт эзысь подсвечник сетлісны сылы мыйкӧ погребальнӧйӧс.
Дзескыда чукӧрмӧм публика вӧлі чӧв.
Некодлы эз вӧв окота ӧні тӧлкуйтны прениеяс тӧдса помасьӧм йылысь, кодъяс мунісны совещательнӧй жырйын.
Сӧмын подсудимӧй скамьяяссянь кыліс гуся гӧлӧсъяслӧн ланьтлытӧм шы.
Сэні тӧдісны, мый приговор бӧрын найӧс янсӧдасны да оз лэдзны аддзысьлыны дзик казнитӧмӧдз, и тайӧ топыд дружба гӧрӧдӧн йитчӧм йӧзыс тэрмасисны воспользуйтчыны этшаник минутъяснас, кодъясӧс колис налы овны ӧтлаын.
Гажа, тэрыб сёрни сертиыс, найӧ вӧліны бур настроениеаӧсь да ньӧти эз вӧвны усьӧмаӧсь сьӧлӧмнаныс виччысян приговорнас.
Но публика эз вермы аддзыны на пиысь ни ӧтиӧс.
Скамьяыс, кӧні найӧ пукалісны, вӧлі сайӧдӧма кушӧдӧм сабляа дас кык жандарм стенӧн.
Судебнӧй зал ӧдзӧс сайса йӧз чукӧр, кодӧс мудзӧм полицейскӧйяс лэдзисны, медбӧрти, ас вӧля вылас, вӧлі ызгысьджык да терпитны вермытӧмӧсьджык, суд мунан залса йӧз дорысь.
Татчӧ чукӧртчӧмаӧсь население пӧвстысь медся инӧӧшйытӧмджык элементъяс, сэтчӧ жӧ полиция вылын вермӧмысла возбуждённӧйяс.
«Нигилистъяс» тані вӧліны дзонь чукӧр.
Кор дыр виччысьӧмысь мудзӧм очсалысьяс муналісны, найӧ лоины медводдза радъясас дорвыв валӧн.
Унаӧн вӧлӧмаӧсь тӧдсаӧсь.
Пансисны кыпыд сёрнияс да тӧлкуйтӧмъяс, мый серти пыр жӧ позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый сёрнитысьяс абу на вӧлӧмаӧсь конспираторъясӧн.
Друг суд мунан здание ӧшиньяс пиысь ӧтиын вуджӧртіс еджыд чышъян.
— Приговор! — горӧдіс йӧз чукӧрсянь гӧлӧс.
Здукӧн став шумыс ланьтіс, и став массаыс топыдджыка вешйыштіс суд зданиелань вывлань кыпӧдӧм чужӧмъясӧн.
Залын судебнӧй пристав юӧртіс яндысьтӧм фарслӧн медбӧръя сцена заводитчӧм йылысь.
abu
Публика сувтіс, кыдзи ӧти морт, да виччысис ловшысӧ кутӧмӧн.
Кажитчис, позьӧ вӧлі кывны типиктӧмсӧ тайӧ уналыда сьӧлӧмъясыслысь, кодъяс кынмисны ӧтияс дона йӧзлӧн судьбаыс вӧсна полӧмла, мӧдъяс драматизм минутӧн сьӧлӧмнысӧ вӧрзьӧдӧмла.
Нюдзвиж пызан сайын, кодӧс югдӧдӧма квайт погребальнӧй сиськӧн, ӧти бӧрся мӧд пырисны судса квайт шлен.
Налӧн чужӧмъясныс ылӧдз эз лӧсявны Фемидаса неподкупнӧй служительяс йылысь гӧгӧрвоӧмлы.
Яндысян, тревожнӧй чужӧмъясыс висьталісны ёнджыка сӧмын на сознательнӧ вӧчӧм пакӧсть йылысь, суров долг олӧмӧ пӧртӧм йылысь дорысь.
Воча чужӧм сулалысь кык группа пӧвстысь: судьяяс да подсудимӧйяс пӧвстысь, бӧръяясас, тӧдӧмысь, вӧлі ёна унджык и спокойлун и достоинство.
Подсудимӧйяс сідз жӧ сувтісны ӧттшӧтш публикакӧд да сулалісны ӧні ставыслы тыдалӧмӧн.
Но первой минутнас зэв этшаӧн видзӧдлісны на вылӧ.
Став синъяссӧ вӧлі дорӧма председатель дорӧ, коді, киясас бумагаӧн, лӧсьӧдчис висьтавны роковӧй кывъяс.
Выныштчан гора гӧлӧсӧн сійӧ заводитіс лыддьыны кутшӧмкӧ вступление, коді кажитчис помтӧмӧн.
Но вот публика дрӧгмуні, быттьӧ сы вывті котӧртіс электрическӧй кинь: шуӧма первойя ним — Борислысь.
Сы бӧрын кыссьӧ кузя, кузя боргӧм, кодӧс некод оз кывзы, — тайӧ лыддьӧдлӧны сылысь мыжъяссӧ.
Сэсся дженьыдик кост да приговор — смерть.
Кӧть некод эз и виччысь Борислы пӧщада, но кӧть кыдз да «смертнӧй казнь» кывъясыс усисны зэлалӧм нервъяс вылас, кыдзи мӧлӧтӧн кучкӧм.
Мӧд нимыс вӧлі Василийлӧн.
Боргӧмыс вӧлі омӧльджыка мудзтӧдана, сы вӧсна мый вӧлі дженьыдджык, и бара мӧлӧтӧн кучкӧм — смерть.
Нервъяс дрӧгмунісны, но эз орны.
Ӧчередьыс Зина сайын, судьбаыс кодлӧн кыпӧдліс век унджык венъяс да сомнениеяс.
Чӧв олӧмыс, кажитчӧ, лои нӧшта джуджыдджык.
«Олӧм али смерть?
Олӧм али смерть?» — юавлісны ассьыныс быдӧн председательӧн дыр бормочитігӧн.
Мыжъяс тэчисны мыжъяс вылӧ.
Грӧз мӧлӧт кыптіс век вылӧджык и вылӧджык, сэсся здукся кост, и сійӧ гымыштӧмӧн уси уліӧ — смерть!
Ружӧктӧм вылӧ скодитан нюжалана ышловзьӧм паськаліс залӧд.
Ставныс, весиг водзысьтыр медся убедитчӧмъяс, симпатияӧн да яндысьӧмӧн веськӧдісны синъяснысӧ тайӧ том благороднӧй нывбаба вылас, коді сэтшӧм спокойнӧя да скромнӧя сулаліс аслас ёртъяс водзын.
Приговорыс вӧрзьӧдіс ставнысӧ; но зэлӧдчӧмӧн виччысьӧмыс слабитіс — медся лёкыс колис нин бӧрӧ.
Мукӧд куимсӧ вӧлі сэтшӧм этша скомпрометируйтӧма либӧ веськыдджыка, вӧліны сэтшӧм мыжтӧмӧсь, мый найӧс вермисны приговоритны буди этшаник.
Бочаров ним бӧрся бормочитӧмыс — список сертиыс нёльӧд — нӧшта ёнджыка лӧньӧдліс да сайкӧдліс публикалысь быдсяма сомнениеяс.
Тайӧ эз вӧвны мыжъяс, а кутшӧмкӧ пустӧй посниторъяс.
Унаӧн дзикӧдз дугдісны кывзӧмысь, кыдзи друг председательлӧн гӧлӧсыс кыдзкӧ подозрительнӧя дрӧгнитіс; пуксьыліс дженьыдик кост, и шытӧг, сюся кывзысь йӧз пӧвстын кыліс приговор — смерть!
Чуймӧдана «акнитӧм!» петіс быд морӧсысь.
Суседъяс видзӧдлісны мӧда-мӧдныс вылӧ, юасисны синъяснаныс, лючки-ӧ кылісны найӧ?
— Висьтала уна аттьӧ, господа судьяяс! — гораа кыліс зал пасьта осуждённӧйлӧн серамвыв лэптӧм гӧлӧсӧн шуӧм.
Эз, найӧ лючки кылісны.
Но кыдз нӧ тайӧ?
Мыйысь?
Зэлалӧм кӧсйӧмыс тӧдны, мый лоас, кутыштіс публикалысь скӧралӧмсӧ.
Председательыс эз лысьт ланьтӧдны осуждённӧйӧс: сійӧ притворитчис, быттьӧ эз кыв сылысь горӧдӧмсӧ, да тэрмасис вуджны мӧд ним вылӧ.
Черӧдыс вӧлі ыджыдджык Дудоровалӧн.
Ӧні публика зэлӧдчӧмӧн сюся кыйӧдіс тешкодя чукльӧдлӧмъяс да мудер сплетняяс бӧрся мыжъяссӧ лыддьӧдлігӧн.
Лыддьӧмыслы, кажитчӧ, оз во помыс.
Делӧыс бара муніс дзик пустӧйтор йылысь.
Оз вермы лоны, медым таысь — смертнӧй казнь!
Но публика ӧні кывзіс зэв сюся.
Сійӧ кыліс сійӧ жӧ предательскӧй уна больгӧм, мотивировкалысь сійӧ жӧ дзугӧм да гӧгӧрвотӧмлун, кыдзи и воддза приговорас.
Ӧткымын кывъяс шыалісны зэв лёка.
Сомнениеыс сорласьӧ лачакӧд, нервъястӧ медбӧръя степеньӧдз раздражайтӧмӧн.
Мӧлӧт ӧшалӧ сынӧдын, кыптылӧмӧн, лэччылӧмӧн да бара кыптылӧмӧн.
Сійӧ медбӧрти усис — смерть!
Дыр кутан страстьяс ӧтпырысь петісны ортсыӧ.
Горзӧмъяс, нывбабаяслӧн истерическӧй серам, грӧзъяс да проклятиеяс тыртісны залсӧ.
Йӧзыс чеччыштлісны улӧсъяс вылӧ, равзӧмӧн да мудзлытӧг шенасьӧмӧн, быттьӧ другысь йӧйталӧмӧн шымыртӧмъяс.
Некор на тайӧ зданиеыслӧн стенъясыс эз аддзывны татшӧм сяма сценасӧ.
Мӧд радын пукалысь дама — контрольнӧй палатаса председательлӧн гӧтырыс — усис садьтӧгыс, эз вермы виччысьныс подсудимӧй нывбабаяслысь истерикасӧ.
Конвойӧн командуйтысь жандармскӧй офицер, коді волывлӧма на ордӧ, уськӧдчис сы дорӧ стӧкан ваӧн.
Но суседкаыс сылӧн, кельыдлӧз шӧвк платтьӧа ныв, ӧдйӧ потшис сылы туйсӧ.
— Эн лысьтӧй вӧрзьӧдны сійӧс! — равӧстіс сійӧ офицерлы чужӧмас, вӧрзьывтӧг куйлысь нывбабаӧс кинас сайӧдӧмӧн.
И сымда ненависть да зывӧктӧм вӧлі сылӧн гӧлӧсас, шенасьӧмас да кодзлалысь синъясас, мый любезнӧй том морт йӧжгыльтчис нӧйтӧм пон моз да вошис, а ныв судзӧдіс адвокатскӧй пызан вылысь ва да заводитіс ухаживайтны суседкаыс бӧрся.
Сійӧ аддзис сійӧс первойысь на, эз тӧд сылысь нимсӧ, но чайтіс сыын ас мортӧс, подсудимӧйяслысь другӧс — кутшӧм сійӧ вӧлі, гашкӧ, садьтӧмнас, — и тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым дорйыны сійӧс мустӧм жандарм инмӧдчылӧмысь.
Судейскӧй пызан сайын шӧйӧвошӧмыс вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ ён, кыдзи и публика пӧвстын.
Яндзимысла кельдӧдӧм председатель весь зілис лӧньӧдны бушковсӧ.
Некод сійӧс эз кывзы, но сійӧ эз сет приказ прӧстмӧдны залсӧ.
Сылы, мӧдарӧ, окота вӧлі, медым публика кольччис да кывзіс сы киын тіралысь бумагаыслысь помсӧ.
Подсудимӧйяс пиысь квайтӧдсӧ, ичӧтджык Дудороваӧс, сылысь томлунсӧ артыштӧмӧн, вӧлі приговоритӧма не казнитны, кыдз требуйтіс прокурор, а дас вит во кежлӧ катарга вылӧ.
Судьяыслы окота вӧлі юӧртны публикалы асланыс гражданскӧй бурлун йылысь.
Но ӧтувъя ызгӧм шыас некод эз кыв приговорсӧ.
Том морт, — буретш сійӧ, коді макайтіс чышъянӧн, — восьтіс ӧшиньсӧ да, юрсӧ мыччӧм бӧрын, горӧдіс йӧз чукӧрлы:
— Смертнӧй казнь!
Ставныслы смертнӧй казнь! —
Сійӧ висьтавліс бӧрынджык, мый кыліс аслас пельясӧн квайтӧд смертнӧй приговорсӧ, кӧть председатель, тӧдӧмысь, лыддис мӧдтор.
Вочакыв пыдди кыліс йӧз чукӧрлӧн грӧзитан равзӧм, коді содтіс залас беспорядоксӧ.
«Благонамереннӧйяс» пӧвстысь ӧткымынъяс чайтісны, мый йӧз чукӧрыс писькӧдчӧ залӧ да пыр жӧ заводитас найӧс виавны.
Паническӧй стракысь припадокын найӧ заводитісны равзыны асланыс кучик вӧсна.
Зданиесӧ ортсысяньыс охраняйтысь полицейскӧй офицер котӧрӧн пырис залӧ да уськӧдчис председатель дорӧ.
Минут дыра сёрнитчисны, и сэсся полицейскӧй котӧрӧн петіс мӧд ӧдзӧсӧд.
Председатель сетіс приказ вӧрзьӧдны войскасӧ да вӧтлыны йӧз чукӧрсӧ, мый кӧть мед эз ло.
Судьяяс вошисны пытшкӧсса жыръясӧ, а полиция заводитіс вӧтлавны залысь йӧзсӧ.
Вир кисьтана зурасьӧм кажитчис быть лоас.
Но сійӧ эз ло.
Самӧй крайньӧй элементъяс — организованнӧй революционеръяс — эз кӧсйыны вооруженнӧй паныдасьӧмсӧ, коді вермис сӧмын торкны найӧ успехлы — мырддьыны приговоритӧмъясӧс тӧдлытӧм уськӧдчӧмӧн.
Манифестацияыс лоис ачыс аснас да вӧлі вӧчӧма ёнджыкасӧ бокӧвӧй йӧзӧн минут влияние улын.
Тайӧ вӧлі бур, но оз ков вӧлі пырны пыдӧ.
Кутана влияние, коді мунӧ крайньӧйяссянь умереннӧйджыкъясӧ, шоча овлӧ безуспешнӧйӧн.
Кор казакъясысь котыртӧм эскадрон, код бӧрся мунӧ вӧлі пехота, тыдовтчис улича помын, йӧз чукӧр разӧдчис, и став делӧыс прӧйдитіс горзӧмъясӧн да салдатъяслы шыбытӧм некымын изйӧн.
III-ӧд глава
ПРЕПЯТСТВИЕЯСКӦД ТЫШ
Пятницаӧ — приговор вӧчӧм бӧрын кык лун мысти газетъясын петіс юӧртӧм, мый генерал-губернатор вежӧма смертельнӧй казньсӧ ыджыдджык Дудоровалы дас кык: вося катаргаӧн да квайт во вылӧ чинтӧма катарга сроксӧ сылӧн ичӧтджык чойыслы.
Небзьӧдӧмыс вӧлі тӧдчана да кыпӧдіс медся сангвиническӧй лачаяс сійӧ уналыда йӧзлысь, кодъяс радӧсь первой помкалы, медым мынтӧдчыны быдсяма лёк ощущениеясысь.
Кар пасьта друг кывсис сёрни, мый и мукӧд приговоритӧмъяскӧд лоас вӧчӧма сідз жӧ милӧстивӧя.
Эскӧдлісны, мый генерал-губернатор помилуйтӧм вӧсна и клопочитӧ Петыркарын.
Висьтавлісны весиг стӧча сылысь кывъяссӧ, кодъясӧс вестовщикъяс пӧвстысь ӧткымынъяс быттьӧкӧ кывлӧмаӧсь сысянь личнӧ, а мӧдъяс «медся достовернӧй йӧзсянь».
Ни Андрей, ни сылӧн ёртъясыс эз вермыны эскыны тайӧ иллюзияяс вылӧ.
Ксения пыр, Заикалӧн вочачой, налы удайтчис выльысь лӧсьӧдны неприятельскӧй лагеркӧд дугдывтӧм волысьӧмъяс.
Найӧ тӧдісны, мый губернатор нинӧм на ещӧ эз решит да мый сылы ликтӧм кывъясыс вӧліны прӧстӧй фантазияӧн, эз кӧ сознательнӧй лӧжӧн.
Василийлы да Борислы помилование йылысь эз вермы лоны и сёрни.
Но Зина кузя либӧ Бочаров кузя приговорыс, а пӧжалуй и кыкнан вылас вермас лоны небзьӧдӧма.
Но век жӧ нинӧм торъясӧ оз позь вӧлі шуны.
Ставыс зависитіс петербургскӧй власьтъяс ӧнія здукся настроениесянь.
Тадзи тӧдтӧг уджалігӧн заговорлӧн уджыс лои личкана сьӧкыд.
Ичӧтик неосторожность вермис вайӧдны роковӧй последствиеясӧ, сы вӧсна мый сулалӧ вӧлі полициялы тӧдмавны либӧ весиг чайтны заговорлысь существуйтӧмсӧ — и нёль друг ӧшъясны сынӧдын водзӧс мынтӧм пыдди.
Татшӧм обстоятельствояс дырйи ӧти мортӧн ставнас веськӧдлӧмыс вӧлі зэв колана: тайӧ мездыліс уналыда собраниеяс да сӧвещанньӧяс ӧпасностьысь.
Но и ӧти мортлы вӧлі сьӧкыд действуйтны смела да энергичнӧя вывті ыджыд кывкутӧмыс вӧсна.
Предприятиелысь тайнасӧ ӧніӧдз тӧдісны сӧмын сизим морт, кӧть сійӧс олӧмӧ пӧртӧм вылӧ колӧ вӧлі, <rus>по крайней мере</rus>, сизим мында унджык.
Ветымын мортысь этшаджык йӧзӧн весиг динамитнӧй бомбаясӧн оз позь вӧлі лысьтӧдчыны уськӧдчыны вооруженнӧй конвой вылӧ.
Окотитысьясӧс лӧсьӧдчылісны вербуйтны действие вӧчтӧдзыс кык либӧ куим лун войдӧр.
Тайӧ вӧлі медся бур средствоӧн видзны предприятиелысь тайнасӧ, кытчӧ колӧ вӧлі сы мында участник.
Сизим мортсӧ, заговорлысь ядросӧ, вӧлі чукӧртӧма меставывса революционеръяс пӧвстысь, кодъяслӧн вӧлі карса кружокъяскӧд бур йитӧд.
На пиысь быдӧн, аслас пайысь, индыліс ветымын мортӧс, надежнӧйясӧс да повтӧмъясӧс, кодъяслы позьӧ вӧлі вӧзйыны участвуйтны делӧын.
Сэсся Андрейлы нин колӧ вӧлі сетны знак тайӧ отрядсӧ чукӧртӧм могысь.
Тайӧ планыс йитліс тэрыблунсӧ осторожностькӧд.
Но регыд тыдовтчис, мый колӧ жертвуйтны ӧтинас либӧ мӧднас.
Суббӧта да вӧскресення нинӧм эз вайны выльсӧ.
Выльлунӧ кар кузя паськаліс сёрни, мый уголовнӧйяс конвой видзӧдӧм улын кодйӧны гуяс Пушкарскӧй эрд вылын, кӧні долженӧсь вӧлі сулавны виселицаяс.
Но кымынлы дасьтысисны найӧ?
Ӧтиклы?
Но уджъясыс мунісны вывті паськыда.
Кыклы, куимлы либӧ нёльнаныслы?
Карыс выльысь кутіс волнуйтчыны, тайӧ пӧрйӧ медся шуштӧм сёрниясӧн.
Буретш сійӧ йӧзыс, кодъяс куим лун сайын сёрнитісны помилование йылысь тырвыйӧ эскӧмӧн, паськӧдлісны ӧні паныда юӧръяс.
Андрей тӧдіс, мый бӧръя сёрниясыс сэтшӧм жӧ произвольнӧйӧсь, кыдзи и воддзаясыс.
Генерал-губернатор эз сёрнитлы некодкӧд тайӧ делӧ йывсьыс.
Но решение нюжӧдӧмыс вӧлі зэв подозрительнӧй.
Политическӧй преступникъясӧс казнитлӧм вӧчлісны мукӧд дырйи пӧшти гусьӧн приговорсӧ вынсьӧдӧм бӧрын кымынкӧ час мысти, медым не волнуйтны публикаӧс.
Мый лоӧ, губернатор кӧ думайтӧ и ӧні вӧчны тадзи жӧ.
Лӧсьӧдчӧмъясӧн сёрмыны ӧпасность костын да делӧсӧ водзвыв йӧзӧдӧмӧн скомпрометируйтны рискуйтӧм костын бӧрйысьны вӧлі вывті сьӧкыд.
Андрей решитіс кутчысьны аслас первой планӧ да виччысьны помӧдз.
Ксения пыр сійӧ вермис тӧдмавны конфирмация йылысь кык час мысти сы бӧрын, мыйӧн бумагаыс петас губернаторскӧй кабинетысь.
Тадзикӧн весиг медомӧль случайын век жӧ сылӧн колясны сизимсянь кӧкъямыс часӧдз прӧст часъяс.
Татшӧм срокыс вӧлі этша ветымын мортӧс котыртӧм вылӧ, но комын либӧ нелямын вылӧ позьӧ вӧлі веськыда артавны.
Бурджык вӧлі рискуйтны действуйтны этшаджык лыда йӧзӧн, полициялысь подозрениесӧ кыпӧдӧм дорысь.
Колӧ шуны, позьӧ вӧлі артавны, мый губернатор окотитас вӧчны приличие да оз гут вывтісӧ тэрмасьны.
Бӧръя лунъяссӧ Андрей вӧвсе эз петав жырсьыс, сы вӧсна мый виччысян юӧрыс вермис локны быд минутӧ.
Вторниклы паныда войӧ сійӧ узис зэлӧдчӧмӧн виччысян кокни, тревожнӧй унмӧн, кыдзи друг стеклӧӧ омӧлика таркнитӧм заставитіс сійӧс звирк чеччыны кок йылас.
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ да аддзис стенса вуджӧрысь нывбабалысь мыгӧр, коді вӧлі вывті ичӧтӧн Ксения серти, кодӧс сійӧ виччысис.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— Ме — Ксения Дмитриевналӧн горничнӧй.
Найӧ асьныс эз вермыны локны да мӧдӧдісны тайӧ письмӧсӧ, — кыліс уліын сэтшӧм жӧ гуся гӧлӧс.
— Вайӧй татчӧ, — шуис Андрей, кисӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ме тіянӧс ог тӧд, — бӧрыньтчигтыр вочавидзис ныв, — меным прикажитӧма сетны письмӧсӧ Александр Ильичлы аслас киӧ.
Андрей бергӧдчис, медым садьмӧдны Ватажкоӧс, но сійӧ нин локтіс ӧшинь дорӧ.
Сійӧ гогнитіс юрнас нывлы, коді нюммуніс сылы воча, кыдзи тӧдсалы.
Еджыд бумага вуджӧртліс джынвыйӧ пемыдас, вуджис ӧти киысь мӧд киӧ, и ныв друг уськӧдчис котӧртны, друг повзьӧмӧн шымыртӧм, сылы аттьӧ висьтавтӧг.
Ичӧтик дзузган лампа ломаліс жыр пельӧсын.
Тревожнӧй кадӧ, кор полиция быд минутӧ вермис локны, Андрей век кольліс бисӧ жырйын вой кежлас.
Киас зэв дона да страшнӧй бумажка торйӧн сійӧ пуксис джоджас да, дзузганлань копыртчӧмӧн, сы югдӧдӧм улын лыддис карандашӧн гижӧм татшӧм кывъяс:
«Приговор вынсьӧдӧма губернаторӧн нёльнаныслы.
Казнитӧмыс воан суббӧтаӧ ӧкмыс час асылын, Пушкарскӧй поле вылын».
Уліас сулаліс шыпас К., мӧд ногӧн кӧ Ксения.
Минут дыра Андрей пукаліс джоджын, мӧвпъяснас чукӧртчӧмӧн.
Юӧрыс чуймӧдіс сійӧс ёнджыка, веськыда висьтавны сыӧн кӧсйӧм дорысь.
Борис да Василий йылысь сылӧн и водзджыксӧ эз вӧвны некутшӧм лачаяс.
Но Зина да Бочаров, — торйӧн нин Бочаров!
Бур сьӧлӧма йӧзлы векджык медся ёна жальӧсь роч веськӧдлан котырлӧн мыжтӧм жертваяс, и найӧ таын дзик правӧсь.
Асьныс революционеръяс, кодъяс ас ногыс донъялӧны «мыжлунсӧ да мыжтӧмлунсӧ» татшӧм сяма делӧясын, сідз жӧ медся ёна жалитӧны ассьыныс «мыжтӧм» ёртъяснысӧ, сы вӧсна мый найӧ збыльысь медся шудтӧмӧсь.
Нинӧм вӧчтӧг найӧ эз вермыны велавны аслас судьба йылысь мӧвпъясӧ, и найӧ кулӧны жалитӧмӧн, вермас лоны, асьнысӧ асьныс курыда видӧмӧн кольӧм весь олӧмсьыс да лишка видзчысьӧмсьыс.
Татшӧм вӧлі положениеыс Бочаровлӧн, кодӧс Андрей удитіс донъявны да радейтны суд мунігӧн, кӧні тайӧ остроумнӧй зонмыс кутіс асьсӧ кыдз колӧ вывті бура.
Позьӧ шуны, мый став тайӧ сьӧкыдысь сьӧкыд лунъяснас Бочаровлӧн судьбаыс сійӧс медся ёна мучитіс.
А ӧні сійӧс казнитасны, и Зинаӧс сідз жӧ.
— Лыддьӧй гораа! — горӧдіс Ватажко.
Андрей сетіс сылы запискасӧ.
Андрей эз вермы лыддьыны сійӧс гораа да ньӧти эз кыв скӧралана горӧдӧмсӧ, коді петіс ёртыслӧн.
Зверскӧй решениеыс вайӧдліс сійӧс сы выйӧдз, кор цивилизованнӧй мортлӧн скӧралӧмыс вуджӧ дикарлӧн кутны позьтӧм дурмӧмӧ.
Синтӧм, сёрниттӧг водзӧс мынтыны кӧсйӧм, страданиеясысь страданиеясӧн мынтысьӧм — со мый тыртіс тайӧ минутнас сылысь сьӧлӧмсӧ.
Блед, мурч курччӧм пиньяса, сійӧ шыбласис водзӧ да бӧрӧ аслас ичӧтик жыр кузя, кыдзи клеткаын зверь.
Ватажко, вольпась вылас письмӧсӧ киас кутігтыр пукалӧмӧн, кыйӧдіс сы бӧрся синъяснас.
— Но, огӧ жӧ сетӧ и ми пӧщада! — шуис медбӧрти Андрей, аснас овладейтӧмӧн.
— Мунӧй чукӧртӧй ас йӧзӧс.
Ме муна конспиративнӧй патераӧ.
— Кор кытшовтанныд ставсӧ, — содтіс сійӧ, — мунӧй Заика ордӧ да висьталӧй сылы, медым бомбаяс да став мукӧдторйыс рыт кежлӧ вӧлі дась.
Час квайтын ті локтанныд тележкаӧн да ставсӧ нуанныд — тӧданныд, кытчӧ?
— Да, тӧда, — вочавидзис Ватажко.
— Аддзысьлытӧдз.
Колӧ мунны.
Вӧлі нёль час гӧгӧр асыв, кор Андрей петіс улича вылӧ.
Водзын вӧлі на дзонь комын час, и тайӧ кад чӧжнас позьӧ вӧлі ставсӧ вӧчны некутшӧма тэрмасьтӧг; но сійӧ кӧсйис чукӧртны ас йӧзсӧ водзджык, приговор вынсьӧдӧм йылысь кар кузя паськалӧм дорысь.
Тэрыба восьлалӧмӧн сійӧ часджынйӧн воис конспиративнӧй патераӧдз да пырис сэтчӧ — ӧдзӧссӧ восьтіс запаснӧй ключӧн.
Ставныс узисны, и некод эз кыв сылысь локтӧмсӧ.
Ватажкоӧн юӧртӧм ёртъяс эз вермыны чукӧртчыны водзджык кыдзи час мысти.
Найӧс виччысигмоз Андрей паськӧдіс ас водзас карлысь плансӧ да сэтчӧ индіс туйсӧ, кыті долженӧсь вӧлі нуӧдны приговоритӧмъясӧс.
Сыӧн местасӧ практическӧя тӧдӧмӧн сылы эз вӧв сьӧкыд бӧрйыны уськӧдчӧм вылӧ бурджык пункт.
Сійӧ сувтіс дженьыдик улича вылӧ, коді вӧлі туйлӧн кык чукыль костын, площадьсянь неылын.
Колӧ шуны, казнитан местасянь матын вӧсна, вермас лоны займитӧма йӧзӧн, но тайӧ неудобствосӧ вознаграждайтӧ вывті лӧсьыд туй бӧрыньтчӧм вылӧ, — первойсӧ уна векни уличаяс пыр, кодъясын вӧтчӧмсӧ кокниа позьӧ вӧлі сувтӧдны бомбаясӧн, водзӧ ю дорӧ лэччысь карса сад пыр.
Садъяс пырӧм бӧрын позьӧ вӧлі пӧдлавны ас бӧрсяыд джуджыд кӧрт воротаяссӧ да игнавны найӧс сьӧрысь вайӧм кык либӧ куим ыджыд томанъясӧн.
Дырджык кутӧм могысь позьӧ вӧлі сідз жӧ лӧсьӧдны ворота дорӧ некымын штука новлӧдлана торпеда, кодӧс изобретитіс Заика да кодӧс сьӧлӧмсяньыс рекомендуйтіс.
Сэсся колӧ вӧлі лэччыны сад кузя пристань дорӧ, кӧні найӧс пондас виччысьны важӧн нин дасьтӧм пыж.
Сэтчӧ шулісны пуксьӧдны мездӧмъясӧс да ранитчӧмъясӧс, сэтшӧмъясыс кӧ лоасны.
Мукӧд заговорщикъяслы колӧ вӧлі петны садса ылі помтіыс да сэсся керка мышъясӧд писькӧдчыны Пушкарскӧй поле вылӧ, кӧні найӧ спокойнӧя вермисны ӧтсорасьны казнитӧм видзӧдны воӧм йӧз чукӧрӧ.
Андрейлӧн ёртъясыс кутісны локтавны гӧгӧрбоксянь.
Вит час да дас вит минутын сизимнаныс нин вӧліны чукӧрынӧсь да заводитісны военнӧй сӧвет.
Сійӧ муніс регыд.
— Кывлінныд? — юавліс Андрей быд пырысьлысь.
— Кывлі, — вочавидзліс пырысь.
Андрей некымын кывъясӧн висьталіс налы ассьыс плансӧ, кодӧс вӧлі ошкӧма некутшӧм прениеястӧг.
Сылы юӧртісны, асланысла дорсянь, кад да места куим собраниелысь, кытчӧ колӧ вӧлі чукӧртны выль вербуйтӧм заговорщикъясӧс.
Нӧшта водзджык вӧлі шуӧма чукӧртны унайӧза ӧти собрание пыдди некымын посниясӧс.
Андрей кӧсйысис волыны быдлаӧ, кӧть весиг недыр кад кежлӧ.
Ставсӧ вӧлі помалӧма час джынйӧн, и сизимнан заговорщикыс разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэк коста заговорщикъясӧс кок йылӧ кыпӧдан юӧрыс вӧлі наберитӧма, печатайтӧма да вайӧдӧма асъя чолӧмалӧм пыдди Дубравникса мирнӧй олысьяслы.
Этша лыддьысьяслӧн эз дрӧгнит сьӧлӧмыс нёль мортӧс аскися лоан казнитӧм йылысь да на пиын нывбабаӧс казнитӧм йылысь юӧрыс.
Роч йӧз абу велалӧмаӧсь татшӧм сяма расправаясӧ.
Мый жӧ шуны велӧдчӧм йӧз йылысь, то наын тайӧ юӧрыс кыпӧдліс сӧмын жалитӧм, скӧралӧм либӧ бешенство, сыысь петӧмӧн, кодлӧн кутшӧм темперамент да кыдзи видзӧдӧ судитӧмъяс вылӧ.
Йӧз, кодъясӧс индӧма мездӧмын кыдзи лоны верман участникъясӧн, вӧліны, дерт, эз веськодя видзӧдысь йӧз пиысь.
Унджыкыс на пиысь нинӧм вӧлі оз тӧдны, кор корисны найӧс кутшӧмкӧ общественнӧй делӧ йылысь тӧлкуйтӧм могысь собрание вылӧ.
Но водзын лоан казнитӧм йылысь лыддьӧм бӧрын, ставныс гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс.
Кор налы юӧртісны, мый ставыс нин дась, общӧя висьталісны мездан план йылысь да юӧртісны веськӧдлысьыслысь нимсӧ, ставнысӧ шымыртіс энтузиазм да ӧти сьӧлӧмӧн да радпырысь ӧтлаасисны предприятие дорӧ.
Андрей воліс куимнан собрание вылас.
Аслас векся решительностьӧн, хладнокровиеӧн да талунъя лунся кутана бешенствоӧн сійӧ збыль вӧлі веськӧдлысьӧн, кутшӧм вӧлі колӧ.
Кор сійӧ медбӧръя собрание вывсянь локтіс конспиративнӧй патераӧ, сэні сійӧс виччысис зэв бур сюрприз.
Сійӧ жырйын пукаліс Давид, коді сӧмын на воӧма заграницаысь.
Кӧнкӧ Европа мӧдар помын тӧдмалӧм бӧрын сы йылысь, мый вӧчсьӧ Дубравникын, Давид пыр жӧ тӧвзис гортас да воис буретш кадӧ.
— Ме ӧні тэнад команда улын! — шуис сійӧ Андрейлы.
— Надейтча, мый тэ меным сетан удж.
— Сета, вокӧ, сета, мыйдта колӧ! — гажаа вочавидзис Андрей.
Сылӧн настроениеыс бурмис асывсяньыс.
Выль ёртъяскӧд паныдасьӧмыс сетіс сылы кыпыдлун.
Сійӧ вӧлі сідз жӧ дӧвӧлен аслас войтырӧн, кыдзи и найӧ сыӧн.
— А ӧд миян делӧным ей-ей артмас! — шуис сійӧ Давидлы.
— Миян бомбочкаясӧн да ветымын мортӧн, молодец вылӧ молодец, ми сэтшӧмтор вӧчыштам, мый енэжыслы жар лоас.
Сизим часын миян лоас медбӧръя военнӧй сӧвет.
Аддзылан ачыд, кутшӧм тайӧ йӧз.
Урчитӧм часын йӧз кутісны чукӧртчыны ӧтиӧн-ӧтиӧн.
Ӧткымынъясӧс Давид тӧдіс, мукӧдлы вӧлі сійӧс представитӧма выль ёрт пыдди.
Собраниеыс вӧлі ёна кыпыдджык да шумнӧйджык асъя дорсьыс.
Организациялысь делӧсӧ, коді сэки существуйтіс сӧмын позьӧм серти, ӧні вӧлі пӧртӧма олӧмӧ и пӧртӧма кыдзи оз позь бурджыка.
Ставныс тайӧс чувствуйтісны да вӧліны тырӧсь лачаясӧн.
Мый жӧ опасностьӧдз, мый вылӧ найӧ мунлісны, — делӧыс вӧлі сэтшӧм бур, мый сы йылысь некод эз и думайт.
Став юалӧмыс помасис зэв ӧдйӧ.
Венъяс да сёрнияс эз вӧвны: кадыс вывті дона.
Унаӧн, век жӧ, вӧчалісны разнӧй предложениеяс да сеталісны сӧветъяс, кодъясӧс Андрей примитліс либӧ вештыліс сёрниттӧг, ассьыс медбӧръя решениесӧ пуктӧмӧн.
Общӧй планыс вӧлі зэв прӧстӧй.
Аски, сизим час асывсянь, Андрей дас морткӧд сувтас действие нуӧдӧм вылӧ бӧрйӧм местаӧ.
Мукӧд нелямын мортыс разӧдчасны матігӧгӧрса разнӧй пунктъясӧ, сы вӧсна мый жӧдзны ставлы ӧти местаын тыртӧм улича вылын вӧлі эськӧ ӧпаснӧ.
Сэсся сы серти, кыдзи кутасны чукӧртчыны йӧзыс, Андрей чукӧртас и ассьыс,
уличасӧ кӧ лоас займитӧма ӧтырышъя йӧз чукӧрӧн, заговорщикъяс сувтасны кык полузводикӧн улича ӧтар-мӧдарас, мӧда-мӧдныслы паныдӧн, медым не лоны нырыштӧмаӧн да торйӧдӧмаӧн, кор, первой взрыв лоӧм бӧрын, йӧзыс повзясны да уськӧдчасны пышйыны.
Мӧдарӧ, уличаыс жӧ кӧ лоас омӧля тыртӧма йӧзӧн, заговорщикъяс долженӧсь сулавны разіпели.
Татшӧм случайын Андрей аслас десяткаӧн лӧсьӧдас авангард, коді сувтӧдас минут кежлӧ процессиясӧ да сетас кад мукӧдъяслы котӧрӧн локны гӧгӧрбоксянь.
Ставыс тайӧ, шуны кӧ, кыдзи и уна мукӧдтор, вермас лоны помӧдз решитӧма сӧмын действие мунан местаын.
— Ӧні, — шуис Андрей, часі вылас видзӧдлӧм бӧрын, — кад мунны ӧружиела.
Вӧлі сизим час да джын.
Ватажколы колӧ вӧлі нуны бомбаяссӧ Заика патераысь.
Найӧс лӧсьӧдчисны сетавны тайӧ вой кежлас сизим вожаклы безопаснӧй местаын видзӧм могысь.
Сетавны найӧс йӧзыслы шуӧма вӧлі мӧд луннас действие заводитчӧм водзвылын видзчысьӧм могысь.
Полиция вермис казнитан паныда вояс вӧчны некымын обыск да, татшӧм ӧпаснӧй вещияс вылӧ зурасьӧмӧн, гӧгӧрвоис эськӧ, мыйын делӧыс.
Векджык овлан ӧрудие, кыдзи револьверъяс, вермас лоны сеталӧма пырысь-пыр.
Сӧвещанньӧыс помасис, да собрание вылӧ волысьяс лӧсьӧдчисны разӧдчыны, медым паныдасьны аски тыш мунан эрд вылын.
Школа дырся казьтылӧмъясысь Андрей тӧдіс, мый битва водзвылын классическӧй военачальникъяс висьтавлӧны речьяс.
Но сійӧ эз вӧв <rus>речист</rus>, да и тешкодь эськӧ вӧлі сыладорсянь кыпӧдны сьӧлӧмнысӧ татшӧм йӧзлысь.
— И сідз аскиӧдз! — висьталіс сійӧ речь пыддиыс.
Ӧткымынъяс мӧдӧдчисны нин ӧдзӧслань, кор Давид корис Андрейӧс да веськӧдіс сылысь вниманиесӧ подозрительнӧй морт вылӧ, коді бергаліс керка дорын.
— Ме нин минут дас видзӧда сы бӧрся, — шуис Давид.
— Сійӧ век видзӧдавлӧ миян ӧшиньяс вылӧ, кӧть и зільӧ нинӧм не петкӧдлыны.
Андрей видзӧдліс улича вылӧ.
— Нинӧм, тайӧ менам приятель! — тэрмыштчис сійӧ лӧньӧдны собрание вывса йӧзӧс.
Тӧдтӧмыс вӧлі полицейскӧй писарь, коді юӧрталіс сылы неыджыд донысь сыӧдз кывсьӧм став интереснӧй сведениеяссӧ.
— Да энӧ матыстчӧй ті ӧшиньяс дорас, — сувтӧдіс сійӧ тӧдны кӧсйысьясӧс.
— Менам приятельӧй абу збойяс пӧвстысь, и чуть кӧ мыйкӧ — пышъяс.
Ставныс вешйисны ӧшиньяс дорсьыс, и Андрей, ывлаӧ петӧм бӧрын, кымынкӧ минут чӧж гусьӧникӧн сёрнитіс полицейскӧйкӧд.
Кор сійӧ бӧр пырис, сылӧн чужӧмыс вӧлі ёна неспокойнӧй, кӧть эськӧ петкӧдліс регыдджык лёкалӧм, гӧрдӧдӧм дорысь.
— Полиция мыйкӧ тӧдмалӧма нин, — кутіс висьтавны сійӧ скӧр тонӧн.
— Кодкӧ болькнитӧма!
Тайӧ прӧстӧ страм!
— Мый?
Мый сэтшӧмыс?
Оз вермы лоны!
Уверенӧсь-ӧ ті сыын, мый сёрнитанныд? — ӧти гӧлӧсӧн протестуйтісны ставныс.
— Дзик уверен.
Полицейскӧй висьталіс меным, мый присутствие пӧдлавтӧдз неуна войдӧр котӧрӧн пырӧма полицейскӧй пристав да пыр жӧ прӧйдитӧма полицмейстер дорӧ.
Вит минут мысти кыкнаныс тэрмасьӧмӧн петісны да мунісны губернатор дорӧ.
Найӧ вӧлі зэв ёна волнуйтчӧны да канцелярия пыр мунісны сёрнитігтырйи.
Сійӧ эскӧдӧ, мый ясыда кылӧма «динамитнӧй бомба» кывъяс.
Ни думайтны, ни вӧтӧн найӧс аддзывны сійӧ эз вермы, дерт, сы вӧсна мый нинӧм оз тӧд миян делӧ йылысь.
— Но, мый ті та вылӧ шуанныд?
Ставнысӧ босьтіс шемӧс.
Фактыс вӧлі син водзын, положительнӧй, абу сомневайтчана да сы вылӧ видзӧдтӧг дзик овлытӧм.
Революционеръяс абу век видзчысьысьӧсь.
Выль вербуйтӧмъяс пӧвстысь ӧти либӧ мӧд морт вермис болькнитны чойыслы, невестаыслы, матыса приятельыслы.
Тайӧ вӧлі лоны позяна пределъясын.
Сы вӧсна жӧ и вӧлі шуӧма кыскыны унджыксӧ медбӧръя здукнас.
Но татшӧм сяма туйӧн тайна эз вермы паськавны ылӧдз.
Сӧмын измена, веськыд донос вермисны вайӧдны татшӧм тэрыб открытиеӧ.
Ӧти и сійӧ жӧ оскорбитан да увтыртан мӧвп позьӧ вӧлі лыддьыны сэні пукалысь чужӧмъяс вылысь.
Тэрмасьӧмӧн сизимнан вожакыс чукӧртчисны дзескыд кытшӧ.
Тэрмасяна вашкӧдӧмӧн сетавсьӧны юалӧмъяс, вывті нин ӧбиднӧйӧсь, медым шуавны гораа, медся нин бокӧвӧйяс дырйи, кутшӧмӧн вӧліны ӧні Андрей да Давид.
— Оз, оз вермы лоны!
Найӧ вербуйтісны сӧмын вернӧйясӧс да надёжнӧй йӧзӧс, — решительнӧ висьтавлісны сизимнаныс, Андрей дорӧ шыасьӧмӧн.
— Полиция виччысьӧ кутшӧм-нибудь попытка да, тыдалӧ, повзис кутшӧм-нибудь нинӧмабусьыс.
Ӧшыбкасӧ, збыль, тӧдмаласны да сійӧ ачыс лӧняс.
Ӧнія заговорӧдз полиция некутшӧм ногсӧн эз вермы воӧдчыны.
Делӧыс ставыс помасяс пустякъясӧн.
Гора звонок, ӧттшӧтш ӧдзӧсӧ чорыда таркнитӧмӧн, мездіс Андрейӧс быть вочавидзӧмысь.
Сійӧ сӧмын сералӧмпырысь гогнитіс юрнас ӧдзӧс вылӧ да перйис кабурасьыс ассьыс вит ствола ыджыд револьверсӧ.
Ставыс гӧгӧрвоисны знаксӧ да сідз жӧ кватитчисны ӧружиеаныс чорыда решитӧмӧн донӧн вузавны ассьыныс олӧмнысӧ.
Стен бердас слӧнитчӧмӧн, веськыд киас револьверӧн, Андрей шуйга кинас ньӧжйӧник вештіс вешняксӧ.
Но лыйӧм пыдди жырйӧ кольччӧм йӧз кылісны прихожӧйын Андрейлысь скӧра горӧдӧмсӧ.
— Мыйся чӧрт!
Энӧ вермӧ ті таркнитны кыдзи колӧ?
— Ме зэв тэрмаси! — правдайтчис Ватажко, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сійӧ.
— Но мый бомбаясыд?
Вайӧма, дерт? — юаліс Андрей раммыштӧмӧн.
— Абу, — шуис Ватажко, — оз позь вӧлі босьтны бомбаяссӧ...
— Кыдзи!
Ті ӧнӧдз на найӧс эн босьтӧй?
Мый нӧ ті став тайӧ каднас вӧчинныд? — бара скӧра шуис Андрей.
Найӧ сэк коста петісны прихожӧйысь да сулалісны жыр шӧрын.
Ставныс синъяснысӧ тревожнӧя веськӧдісны на вылӧ.
— Страшнӧй несчастие! — тэрыба кутіс висьтавны Ватажко.
— Заика ранитчӧма, гашкӧ, куліс нин ӧні.
Талун луншӧр гӧгӧрын сылӧн патераас лоӧма взрыв.
Кор ми керка дорас локтім тележкаӧн, то аддзим, мый тайӧ судтаас, кӧні сійӧ оліс, став ӧшинь стеклӧясыс жугавлӧмаӧсь, некымын судтаын весиг рамаясыс чегъясьӧмаӧсь; тайӧ вӧлӧма, колӧ лоны, мыйкӧ ужаснӧй.
— А бомбаясыс?
Мый жӧ бомбаясыскӧд? — торкис Андрей.
— Ті пыралінныд керкаас?
— Эг, эг пыралӧй.
Ми аддзылім, кыдзи сэтчӧ пырис полицейскӧй надзиратель.
Дворас жуисны городовӧйяс.
Полициялы, тыдалӧ, сетӧмаӧсь нин тӧдны, и керкаыс вӧлі займитӧма.
Лёк, вывті лёк.
— Мый жӧ ті вӧчинныд? — юаліс Андрей усьӧм гӧлӧсӧн.
— Тӧдмалінныд ті мыйкӧ помӧдз?
— Да, ми прӧйдитім керка дінтіыс.
Ме коли тележкаӧс ёртлы, а ачым кытшовті гӧгӧрыс да мышъястіыс бӧр локті керка дорас юла дорсяньыс.
Садовниклӧн нылыс уджалӧ вӧлі градйӧрас; ме сыкӧд пані сёрни, и сійӧ меным висьталіс, мый керкаас вӧлӧма взрыв, мый Заика куйлӧ садьтӧм да мый сійӧ патераын полиция.
Ме кори сійӧс некодлы ме йылысь не висьтавны да дзебси забор дорса кустъяс сайӧ.
Меным щельӧдыс вӧлі тыдалӧ воротаыс да двор юкӧныс.
Сэні сулалісны кык тюремнӧй карета;
ме аддзылі, кыдзи нӧсилкаяс вылын петкӧдісны ранитчӧм Заикаӧс да пуктісны сійӧс на пиысь ӧтиӧ, а мӧдас петкӧдлісны да тэчисны унапӧлӧс кӧлуй: ящикъяс, сэсся кутшӧмкӧ склянкаяс, а сэсся и бомбаяс, ӧти бӧрся мӧдӧс, ёна виччысьӧмӧн.
Ме сэсся водзӧ эг понды видзӧдны да тэрмаси локны тіян дорӧ, медым висьтавны...
Сэсся меным нинӧм вӧлі виччысьнысӧ.
Да, сэсся нинӧм вӧлі виччысьнысӧ, нинӧм вылӧ вӧлі надейтчыны!
Андрей аддзис тайӧс ясыда.
Мед сӧмын вӧліны сылӧн бомбаяс, сійӧ эськӧ нинӧм вылӧ эз видзӧдлы да муніс эськӧ аски жугӧдны конвой, кӧть врагъяс и вӧліны предупредитӧмаӧсь.
Но ӧні ставыслы пом, ставсӧ воштӧма!
Дас нёль час мысти Зинаӧс, Борисӧс, Бочаровӧс да Василийӧс ӧшӧдасны.
На пиысь некодлы абу спасение.
А найӧ сэтшӧма надейтчылісны, сэтшӧм ёна эскисны, мый налӧн туйыс эшафотлань лоас мездлунлань туйӧн.
Бурджык эськӧ и не заводитлыны нинӧм, наын сэтшӧм лачаяс кыпӧдӧм дорысь да медбӧръя минутнас сэтшӧм чорыда пӧръялӧм дорысь.
Некодлы эз вӧв окота торкны чӧв олӧмсӧ.
Тайӧ вӧлі сійӧ минутъяс пиысь ӧти, кор быдӧн дӧвӧлен, мый сійӧ абу веськӧдлысь да мый оз сы вылын куйлы обязанностьыс индыны петан туй петны позьтӧм положениеысь.
— Мый нӧ ӧні миянлы вӧчныс? — юаліс Давид, общӧй чувствосӧ гораа висьталӧмӧн.
Ассьыс копыртӧм юрсӧ кыпӧдӧм бӧрын Андрей аддзис, мый ставныс синъяснысӧ веськӧдӧмаӧсь сы вылӧ сійӧ жӧ юалӧмӧн.
Тайӧ зэв шензьӧдіс сійӧс.
— Мый миянлы ӧні вӧчны! — горӧдіс сійӧ.
— Да ті ӧмӧй он аддзӧй, мый нач ӧтитор, мый ми ӧні вермам вӧчны асланым ёртъяслы — сійӧ регыдджык юӧртны налы, мый став лача воштӧма, медым сетны кӧть мыйкӧ-мында лӧсьӧдчыны аския лун кежлӧ?
Мыйкӧ протест вылӧ скодитысь висьлӧса ружӧктӧм паськаліс жырті.
Сӧветыс вӧлі немвиччысьтӧм, вывті страннӧй, медся нин Андрейсянь.
Унджыкӧн эз воны некутшӧм определённӧй выводӧ, асланыс вожак вылӧ тырвыйӧ надейтчӧмӧн.
Некутшӧм лача куттӧм шуӧм, коді удитіс сӧвмыны тайӧ некымын минутнас Андрей вежӧрын, сійӧ ёртъяслы вӧлі немвиччысьтӧмторйӧн.
Кылісны паныд шуӧмъяс, кодъяс лоисны век гораджыкӧсь и гораджыкӧсь.
Висьтавлісны, мый колӧ заводитлыны, кӧть и бомбаястӧг.
Найӧ ветымын морт, кодъяс дасьӧсь косясьны медбӧръя вир войтӧдз.
Аскиӧдз позьӧ чукӧртны, <rus>по крайней мере</rus>, нӧшта сымда жӧ.
Ӧружие ставыслы тырмас.
Мыйла шыбытны делӧсӧ?
Тыш вӧсна медся чорыда, мед кӧть мый эз ло, сулаліс Ватажко.
Татшӧм сяма случайясын том йӧзлы лӧсялана чорыдлунӧн, сійӧ настаивайтіс, мый бӧрыньтчӧмыс вӧлі эськӧ позорӧн революционеръяслы да ёртъяс водзас преступлениеӧн.
Андрейлы шензьӧм вылӧ, Давид сувтіс сы дор жӧ.
Но сійӧ нин примитіс решениесӧ, и сійӧ вӧлі бергӧдны позьтӧм.
Мый вермис вӧчны револьверъяса да кинжалъяса китыр йӧз штыкъяс да ружьеяс сомкнутӧй стройлы паныд, торйӧн нин ӧні, кор власьтъясӧс предупредитӧма?
Попыткаысь нинӧм оз артмы, тӧлктӧм бойняысь ӧтдор.
Сійӧ весиг оз кыпӧд сьӧлӧмсӧ некодлысь кыдзи пример, а, мӧдарӧ, кыпӧдас ӧтувъя шог.
— Но, сідзкӧ пукалӧй гортаныд! — горӧдіс Ватажко, асьсӧ кутны вермытӧг.
— Ми мунам ӧтнаным, а ог нин кутӧ видзӧдны, кияснымӧс лэдзӧмӧн, кыдзи пондасны ӧшӧдны нывбабаӧс.
Тайӧ минутнас Андрей эз вермы ӧбидитчыны либӧ сёрнитны партийнӧй дисциплина йылысь.
— Другӧй менам, — шуис сійӧ, зонлы пельпом вылас кисӧ пуктӧмӧн, — мыйла ті кӧсъянныд шуштӧммӧдны миян дона ёртъяслысь медбӧръя минутъяссӧ?..
Ми ог вермӧ спаситны на пиысь ни ӧтиӧс, миянӧс ставнымӧс сӧмын нырасны найӧ син водзын.
Мыйла нӧ миянлы содтыны тайӧ ужассӧ сытӧг нин сьӧкыд найӧ испытание дорӧ?
Ватажко ӧшӧдіс юрсӧ да ланьтіс.
Сэсся некод нин эз шуась паныд.
Собрание жугыля разӧдчис бӧр дугӧдавны ставсӧ, мый вӧлі наӧн вӧчӧма, а Андрей тэрмасис вӧчны медбӧръя долгсӧ приговоритӧмъяс кузя: юӧртны налы лоӧмтор йывсьыс, медым найӧ эз кутны лӧж лачаяс.
Сэтшӧм йӧз, кыдзи найӧ, долженӧсь встретитны смертьсӧ воча чужӧм, а не лоны сыӧн мышсяньыс шымыртӧмаӧн, быттьӧ кутшӧмкӧ недостойнӧй ворсӧмын.
Сійӧ нуис ассьыс письмӧсӧ тюрьмаса стӧрӧжлы, код пыр муніс гижасьӧмыс.
Бӧрынджык сійӧ тӧдмаліс, мый письмӧыс сійӧ жӧ рытнас воӧма кытчӧ колӧ.
Зина весиг воча гижӧма сы вылӧ став ёртъяс нимсяньыс.
Кулӧм водзвывса тайӧ письмӧыс сылӧн ньӧти эз вӧв жугыль, а мӧдарӧ, збой да югъялана.
Но кор Андрей сійӧс лыддис, сылӧн сьӧлӧмыс кутіс лёкысь потны, и сійӧ, кӧрт нервъяса морт, кага моз сыркъялӧмӧн бӧрдіс, сы вӧсна мый сетігас задержитӧм вӧсна, письмӧыс веськаліс сылы сӧмын кык лун мысти, кор ставыс нин вӧлі помасьӧма, и сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдан тайӧ строкаяссӧ гижысь киыс вӧлі кӧдзыд да вӧрзьытӧм, а найӧс диктуйтысь сьӧлӧмыс кӧдзаліс нэм кежлӧ...
IV-ӧд глава
ПОУЧИТЕЛЬНӦЙ ЗРЕЛИЩЕ
Андрей садьмис пырысь-пыр, быттьӧ кодкӧ тувкис сылы бокас.
Жырйӧ муртса сӧдзӧдчис югыд.
Орчча кӧлӧкӧльняын кыліс ӧткодь шыа кучкалӧм.
Андрей видзӧдліс аслас часі вылӧ, коді куйліс ӧтлаын кинжалыскӧд да револьверыскӧд стул вылын юр дорас: сійӧ петкӧдліс вит час.
Сэні сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Тӧрыт нӧшта талунъя лун кежлӧ дасьтысьӧм кузя самӧй удж пуигас на, сійӧ шуис аслыс, мый ковмас чеччыны вит часын, медым удитны ставсӧ вӧчны: сылӧн вӧлі способность садьмыны водзвыв урчитӧм часӧ.
Рытнас сійӧ ни ӧтчыд эз казьтышт та йылысь да ӧні садьмис механическӧя, кӧть тэрмасьныс сылы вӧлі нин немла.
Тӧрыт сійӧ локтіс гортас сёрӧн, неблагодарнӧй зільӧмъясӧн ӧлӧдны горяч йӧзсянь кутшӧм-нибудь тӧлктӧм попыткалысь лоны вермӧмсӧ мудзӧмӧн.
Но дженьыд узьыштӧм сетіс сылы выль вын.
Сійӧ и узигас эз воштыв збыльторлысь гудыр ощущениесӧ да садьмис тырвыйӧ сознайтӧмӧн сійӧс, мый вайӧ сьӧрсьыс локтан луныс.
Ватажко узис сійӧ жӧ жырас кызь арӧса морт чорыд унмӧн.
Андрей мӧвпыштіс садьмӧдны сійӧс мунӧм водзвылас, но эз садьмӧд.
Том зонлӧн чужӧмыс узигас вӧлі спокойнӧй да дӧвӧль, мый сылы жаль лои сійӧс кадысь водзджык бергӧдны мучитана действительностьӧ.
Андрей пасьтасис, заставитіс асьсӧ сёйны нянь кусӧк да гусьӧникӧн петіс ывлаӧ.
Шондіыс кыпӧдчис нин, кӧть сійӧ вӧлі оз тыдав став енэжсӧ вевттьысь кизьӧр руд кымӧръяс сайысь, кодъяс тунъялісны зэр.
Кар узис на, и ставеньяс вӧліны быдлаын пӧдсаӧсь.
Мусорщикъяслӧн телегаяс, пес додьяс да войся извозчикъяс, кодъяс локтӧны вӧлі гортъясас, ӧтнаныс торклісны тыртӧм уличаяслысь чӧвлӧньсӧ.
Кӧн-сюрӧ дворникъяс чышкисны керка водзса тротуаръяс.
Ветлысь-мунысьяс вӧліны этша, да и найӧ мунлісны ёнджыкасӧ тэрыб делӧвӧй воськовъясӧн.
Но кадысь кадӧ Андрейлы паныдасьлісны йӧз, кодъясын ньӧжйӧник мунан, мудзӧм походка сертиыс, тіралысь синъяс сертиыс да вывті жугыль чужӧмныс серти сылы эз вӧв сьӧкыд тӧдны страдание кузя ёртъяссӧ — приговоритӧмъяслысь ёртъяссӧ либӧ тӧдсаяссӧ либӧ, веськыдджыка, прӧстӧ сочувствуйтысьясӧс, кодъясӧс мучениеяслӧн тайӧ войыс вӧтліс, кыдзи и сійӧс, керкаяссьыс ывлавылӧ.
Мукӧдъяс видзӧдісны сэтшӧм мудзӧсь, мый, тыдалӧ, шӧйтӧмаӧсь войбыд, физическӧя мудзӧмӧн терпитны вермытӧм сьӧлӧм доймӧмсӧ вермыны зільӧмӧн.
Ньӧти мӧвпавтӧг, некутшӧм определённӧй чувствотӧг, тупӧй вильӧдысь шог кындзи, Андрей муніс, кытчӧ нуисны сійӧс кокъясыс, кытчӧдз эз веськав дзик немвиччысьтӧг вывті бура тӧдса местаӧ.
Сійӧ сувтіс да гӧгӧр видзӧдліс.
Улича ӧтарас и мӧдарас сулалісны джуджыд еджыд керка радъяс.
Шуйгавылын воссьӧ вӧлі чой горувлань мунысь векни переулок, код помын тыдаліс пельӧсыс мӧд уличалӧн.
Ылынджык сулаліс карса сад.
Тайӧ вӧлі уськӧдчӧм вылӧ бӧрйӧм места.
Андрей и ачыс эз тӧд, мыйла сійӧ веськаліс татчӧ.
Тӧрыт сійӧ воліс тайӧ местаас, лачаясӧн тыр, медым тӧдмасьны став подробностьясӧн.
Ставыс кымынкӧ час прӧйдитіс сійӧ кадсяньыс, но ставыс, мый дасьтысис сэки, кажитчис ӧні сылы кутшӧмкӧ гудыр, ылын вӧтӧн.
И, век жӧ, тайӧ эз вӧв вӧт, а збыль, заправскӧй делӧ, коді вермис помасьны дзирдалан успехӧн.
Сійӧ пуксис тумба вылӧ, ассьыс лачатӧм мӧвпсӧ думайтігтыр.
Кутшӧм чувствоясӧн сійӧ вӧлі эськӧ тані буретш тайӧ часнас, эз кӧ ло тайӧ лёк вайысь взрывыс!
Мый вермис лоны помканас тайӧ ужаснӧй несчастиеыслӧн?
Случай али неосторожность?
Тыдалӧ, неосторожность.
Коньӧр Заика сэтшӧма велаліс аслас динамит дорӧ, мый вӧдитчис сыӧн прӧстӧй няньшомӧн моз.
А тані, пӧся уджалігас, сійӧ, тыдалӧ, и дзикӧдз лэдзчысис.
Но Андрей эз вермы стрӧга видны сійӧс тайӧ минутнас.
Сійӧ ачыс вӧлі вывті шудтӧм, медым чувствуйтны мый-нибудь сы дорӧ, жалитӧмысь кындзи.
Коньӧр морт!
Бур, сійӧ кӧ куліс.
А то кутшӧм адскӧй мука вежӧртны асьтӧ татшӧм страшнӧй катастрофалӧн мырдӧн вӧчӧм помкаӧн.
Но, гашкӧ, сійӧ ловъя, аслас шудтӧмлун вылӧ, и сійӧс лечитӧны, медым ӧшӧдны тӧлысь мысти?
Жертваяс!
Жертваяс, помтӧг! —
Оз на удитны тайӧ злӧдейясыс помавны ӧтияскӧд, кыдзи нин дась мӧд смена, — помтӧг, помтӧг!
И тайӧ ставыс, мый эм бурджыкыс, благороднӧйджыкыс!..
Тайӧ минутнас мыйкӧылнаын тыдовтчисны кыкӧн буретш сійӧ «мерзавечьяс» пӧвстысь, кодъяс йылысь сійӧ думайтіс.
Ӧтиыс вӧлі полицейскӧй офицер, мӧдыс — улыса чин: кыкнаныс — асланыс породаса посни тӧдчытӧм представительяс.
Но мыйся делӧ?
Найӧ сійӧ жӧ породаысь, и сылы сулалӧ окотитны, медым мӧдӧдны найӧс кытчӧ колӧ.
Сы серти, кыдз найӧ матысмисны, сы пытшкын ёнджыка и ёнджыка ӧзйис водзӧс мынтыны дикӧй тӧлктӧм кӧсйӧм.
Став пӧсь сёрниясыс да Ватажко кодь том революционеръяслӧн домавны позьтӧм предложениеясыс, кодъясӧс ещӧ тӧрыт на вӧлі энергичнӧя путкыльтӧма, кажитчис, вуджисны аслас вежӧрӧ, и ӧні сійӧ ас пытшкас шуаліс найӧс сэтшӧм жӧ ногӧн, сійӧ жӧ выражениеясӧн, кутшӧмъясӧн кывліс тӧрыт.
Сылӧн револьвер кабураыс вешйыштіс водзлань; кинжал воропыс ылӧдана гильӧдіс сылысь кипыдӧссӧ.
Сознательнӧй вӧлялӧн некутшӧма участвуйттӧг зэв бура скомбинируйтӧм план кык пӧвса уськӧдчӧмлӧн ачыс аснас быдмис сійӧ юрын.
Шуд вылад, вежӧрыс эз дзикӧдз эновт Андрейӧс.
Сійӧ вирскӧбтіс тумба вывсьыс да, юрсӧ бергӧдлытӧг, ӧдйӧ муніс, полӧмӧн, мый сетчас тӧлктӧм искушениелы, полицейскӧйяс кӧ лоасны сы дінсянь вывті матынӧсь.
Нет, сійӧ вывті надейтчис аслас нервъяс вылӧ.
Тайӧ тӧдчытӧм кык мортыс кӧ сэтшӧма волнуйтісны сійӧс, мый жӧ лоас казнитӧмсӧ аддзигӧн?
Сійӧ, навернӧ, выдайтас асьсӧ сідз либӧ мӧдног.
Бурджык не мунны, чем рискуйтны тайӧн.
Да и мый вылӧ?
Сылӧн ещӧ лоас на случай аддзывны зэв матысянь и став подробностьясӧн, этша вылӧ, ӧти казнь, а именнӧ ассьыс, кор воас сылы чередыс.
Но ни ӧти лун вылӧ Андрей оз чинты ас вӧляысь сійӧ сроксӧ, кодӧс судьбаыс сетіс сылы тышкасьӧм вылӧ.
Сійӧ решитіс ветлӧдлыны и ветлӧдлыны сувтлытӧг, кытчӧдз оз коль казнитан кадыс, а сэки бӧр мунны конспиративнӧй патераӧ.
Сійӧ кежис векни уличаяс да переулокъяс сетьӧ да мӧдӧдчис кар шӧрлань веськыда.
Но кымын сійӧ муніс ылӧджык, сымын сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лои писькӧдчыны йӧз чукӧр пыр, коді воӧ вӧлі паныд.
Уличаясыс вӧліны дзикӧдз прудитӧмаӧсь йӧзӧн.
Уна сё да уна сюрс йӧз мунісны подӧн, мунісны вӧлӧн, котӧртісны ӧти и сійӧ жӧ пунктлань, тэрмасисны займитны бурджык местаяс.
Думайтісны-ӧ найӧ водзын лоан зрелище йылысь?
Кодлы найӧ сочувствуйтісны — виан йӧзлы али мортвиысьяслы?
Нинӧм оз позь вӧлі тӧдмавны пу кодь чужӧмъяс сертиыс, кодъяс зэв бура видзӧмаӧсь гуся мӧвпъяссӧ да чувствояссӧ, вӧліны кӧ сэтшӧмъясыс.
Пу кодь чужӧмъяс, поддевкаяс, пальтояс, пинджакъяс, кафтанъяс да чувкияс — лӧзӧсь, рудӧсь, сьӧдӧсь — нывбабйӧ бордтывъяс, шляпкаяс, шляпаяс да картузъяс лоины век сукджыкӧсь.
Налӧн топыд массаыс дзикӧдз потшис, медбӧрти, туйсӧ, да писькӧдчыны водзӧ позьӧ вӧлі сӧмын гырддзаяснад ёна уджалӧмӧн.
Но мый вылӧ?
Эм ӧмӧй водзын кутшӧмкӧ цель?
Андрей дугдіс тышкасьны.
Сылӧн чужӧмыс сідз жӧ лои пу кодь, и сійӧ сетчис йӧз визувлы, машинальнӧя сылань мунӧмӧн, кытчӧ мунӧ вӧлі йӧз чукӧрыс.
Первойсӧ найӧ мунісны вель ӧдйӧ, а сэсся ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык.
Дыр-ӧ кыссис тайӧ шествиеыс, — Андрей эз вермы висьтавны.
Сійӧ сӧмын тӧдіс, мый найӧ мунісны зэв дыр.
Кадысь-кадӧ, кор ӧти йӧз чукӧр зурасьліс кутшӧм-нибудь переулоксянь петысь мӧд йӧз чукӧркӧд, лолывлі сувтлӧмъяс.
Тайӧ минутъяснас топӧдчӧм йӧз чукӧрлӧн сёрниыс ясыдджыка кыліс пельӧдзыд, и Андрей кыліс сэтшӧм жӧ пу кодь речьяс, кутшӧм и чужӧмъясыс.
Кывъясыс дӧзмӧдлісны сылысь пельсӧ асланыс плавкӧслуннас, но Андрей эз вермы эськӧ тӧд вылӧ уськӧдны ни ӧти кывлӧм фраза, весиг кӧть таысь зависитіс сылӧн олӧмыс.
Сэсся лои дыр сувтлӧм, быттьӧ некымын йӧз чукӧр паныдасьлісны ӧти местаын.
Сэсся йӧз чукӧрыс тэрыба мӧдӧдчис водзӧ, ӧтар-мӧдарӧ паськӧдчӧмӧн.
Андрей лои вӧля вылын, восьса площадь вылын да друг кутіс тіравны юрвывсяньыс да кок улӧдзыс.
Сы водзын вылын сӧдз енэжын серпасасисны нёль сьӧд виселица — пельӧсаӧсь, вӧрзьытӧмӧсь да ужаснӧйӧсь!
Сійӧ инстинктивнӧя видзӧдліс шуйгавывса да веськыдвывса аслас суседъяс вылӧ: вывті ыджыд шог, кыдзи и радлун, корсьӧ сочувствуйтӧм.
Ставныслӧн синъясыс вӧліны дорӧмаӧсь сійӧ жӧ сьӧд, пельӧсӧсь предметъяс бердӧ, и пу кодь чужӧмъяс вылас тыдовтчис полӧмлӧн петкӧдчӧм.
Но йӧз чукӧр век ызбыльтіс водзӧ, и Андрей сыкӧд ӧтлаын.
Нёль сьӧд виселица сулалісны сьӧд перилӧясӧн кытшалӧм сьӧд помост вылын, шӧрас сьӧд постшупӧдъясӧн, кодъяс кузя пырасны приговоритӧмъяс.
Андрейлы тыдалӧны вӧлі аслас местасянь и гез помъясыс, и блокъяс, и кольчаяс.
Ньӧжйӧ, ньӧжйӧ качайтчисны гезъяс, и кажитчисны найӧ сэтшӧм сьӧкыдӧсь, быттьӧ кӧсйисны орны да усьны муӧ.
Сьӧд помост кузя ветлӧдліс водзӧ да бӧрӧ латшкӧс тушаа, зэв весёл фигура, руд тошка, поддевкаа, гӧрд дӧрӧма да бокног пуктӧм шапкаа.
Сьӧд постшупӧдъяс поддінас тыдаліс йӧз чукӧр — сьӧд да лӧз военнӧй мундираӧсь, серьёзнӧй чужӧмаӧсь, и на пӧвстын кымынкӧ верзьӧма.
Ставсӧ тайӧс ӧтлаӧ босьтӧмӧн — сюръяяса сьӧд помост да серьёзнӧй фигураяслӧн группа — вӧлі кытшалӧма гӧгӧрбоксянь, кольчаӧн моз, дзирдалысь ружьеа да ружье бердас пуктӧм штыкъяса пехота стенӧн.
Из кодь чорыдӧн да кӧдзыдӧн кажитчис йӧзысь да кӧртысь артмӧм тайӧ стеныс, код пыр вермис писькӧдчыны сӧмын смерть.
Первойя ловъя стенсянь мыйкӧылнаын вӧлі верзьӧмаясысь артмӧм мӧд стена.
Найӧ сулалісны видзӧдысьяссянь сэтшӧм матын, мый Андрей вермис аддзыны налысь чужӧмъяснысӧ, и сьӧкыд вӧлі шуны, коді видзӧдӧ веськодьджыка — вӧвъясыс али йӧзыс, кодъяс пукалӧны на вылын.
Вӧвъяс сайын бара векньыдик кост, а сы бӧрын йӧз чукӧрсӧ потшысь полицейскӧйяслӧн цепь.
Выль йӧз чукӧръяс век содісны и содісны став площадьсӧ тыртӧмӧн.
Меститчӧм бӧрын йӧз чукӧр терпитӧмӧн виччысьӧмын веськӧдліс синъяссӧ сьӧд платформа вылӧ.
Налӧн ӧтувъя повзьӧдчысьыс — смерть — должен вӧлі сэтӧні петны син водзаныс, страшнӧй, но налы вред вайтӧм, да и заводитны ассьыс адскӧй йӧктӧмсӧ, мый вылӧ найӧ кутасны видзӧдны, измӧмӧн да кынмӧмӧн ужасысла да тӧдны кӧсйӧмысла, кыдзи видзӧдӧ ӧбезьяна змейлы синъясас.
Эз татшӧм зывӧктана зрелищесӧ видзӧдлыны лок татчӧ Андрей.
Сылы окота вӧлі видзӧдлыны медбӧръяысь аслас ёртъяслы чужӧмас, гашкӧ, вежсьыны накӧд прӧщайтчан видзӧдласӧн.
Но тані площадь вылас, кык рада салдатъяс юр вомӧн, тайӧ вӧлі позьтӧмторйӧн.
Йӧз чукӧрсьыс петӧм бӧрын сійӧ прӧйдитіс публикаӧс мышсяньыс стӧрӧжитысь коннӧй жандармъяс шеренга водзті да кежис уличаӧ, кыті долженӧсь вӧлі вайны приговоритӧмъясӧс.
Тані полицейскӧйяслӧн кык рад кутісны мостӧвӧй шӧрсӧ дзик свободнӧйӧн, но тротуаръясыс вӧліны сэтшӧм тырӧсь, мый яблоклы некытчӧ вӧлі усьны.
Андрей кытшовтіс переулокъясті да выльысь петіс сійӧ жӧ улича вылас, площадьсянь ылӧджык, кӧні эз нин вӧв сэтшӧм дзескыд.
Сійӧ бӧрйис аслыс места да гӧгӧр видзӧдліс.
Гӧгӧр вӧлі ставыс прӧстӧ, публикаӧн татчӧ жмитӧм руд йӧзыс сӧстӧмджыкӧсь.
Тыдалӧ, йӧзыс воӧмаӧсь водз да виччысьӧмаӧсь, тӧдӧмысь, зэв нин важӧн, сы вӧсна мый удитӧмаӧсь нин тӧдмасявны да весиг, буракӧ, вунӧдны, мыйла локтӧмаӧсь.
Андрей кутіс кывзысьны.
Зэв этшаӧн сёрнитісны мый-нибудь йылысь, коді имеитіс отношение казнь дорӧ.
Сы водзын старука видіс том нылӧс сыысь, мый нылыс мунігас вунӧдӧма сюйны пачӧ шыд, мыйысь сылы не мынны пыркӧдӧмысь, кор мужикъяс локтасны ӧбедайтны.
Векньыд пельпомъяса да кузь голяа, кодӧс топыда шымыртӧма розӧвӧй дӧрӧм юрйылӧн, кузь тушаа том зон, сёйис семечки, тыдалӧ, дзоньнас вӧйтчӧма зільӧмӧ сьӧлавны кышсӧ кыдз позьӧ ылӧджык улича шӧрӧ.
Киясас кагаа, гӧрдӧдӧм банбокъяса нывбаба писькӧдчис йӧзлы сулавны индӧм визь сайӧ.
Том полицейскӧй тэрмыштчис выльысь лӧсьӧдны торкӧм порядоксӧ, найӧс вӧчигӧн некымын вӧльнӧй кыв шуӧмӧн сы йылысь, кутшӧм клопотнӧ лоас бабалы нажӧвитны выль кага, вӧвъяс кӧ лязӧдасны сійӧс, коді сы ордын киясас.
Баба збоя шутитіс, а йӧзыс бур сьӧлӧмӧн ваксисны.
Но мышсьыс Андрей кыліс гӧлӧсъяс, кодъяс нуӧдісны кутшӧмкӧ вен, тыдалӧ, политическӧй сямаӧс.
— Но со думыштӧма жӧ — сар вылӧ!
Висьталӧны тэныд господа господаяс вылӧ мӧдӧмаӧсь.
А то — сар вылӧ!
Да коді нӧ сы вылӧ кисӧ лэптас?
Ӧд сійӧс ни пуля ни нинӧмтор оз босьт.
Андрей бергӧдіс юрсӧ.
Сёрнитысьыс вӧлі шӧркодь арлыда морт, лӧз чуйкаа, тыдалӧ, посни лавочникъяс лыдысь.
Сылӧн собеседникыс, видзӧднысӧ нето дьячок, нето пӧнӧмар, мыйкӧ вочавидзис, но сэтшӧм ньӧжйӧ, мый нинӧм оз позь вӧлі кывны.
Андрейсянь веськыдвылын руд дукӧса, сиктса мужик, гожъялӧм косіник чужӧма да водзлань чургӧдчӧм шочиник дзор тошка сёрнитіс мӧд мужиккӧд сідз жӧ политика йылысь, кӧть та йылысь пырысь-пырсӧ оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
— Дак вот найӧ нёльсӧ сэки и кватитӧмаӧсь, буретш найӧс, кодъясӧс талун кутасны казнитны.
А витӧдыс, коді вӧлӧма налӧн атаман пыдди, мыйӧн аддзӧма, мый делӧыс лёк, пӧрччӧма рыжӧй каньӧ да звирк трубаӧ.
Сідз сійӧс абу и вермӧмаӧсь кутны.
Да сӧмын коймӧд луннас локтӧ начальство, медым керкасӧ сизим печатьӧн печатайтны, а рыжӧй каньыс — звирк ӧдзӧсӧ,
сэн сійӧс пыр жӧ сап-сарап — да архирей дорӧ.
Ӧні владыко, висьталӧны, вежа небӧгъяс кузя сійӧс лыддьӧдлӧ, медым сійӧ бара мортӧ пӧрис.
— Но! — горӧдіс шензьӧм кывзысь.
— Веськыда висьтала.
Шуӧны, ведомостьясын вӧлӧма.
Андрей тӧд вылас уськӧдіс, мый газетчикъяс збыльысь нажӧвитӧмаӧсь не этша пятачокъяс юӧрталӧмысь Зиналӧн рыжӧй кань йылысь, кодӧс аддзӧмаӧсь арест бӧрын некымын лун мысти тыртӧм патераысь.
Катастрофа став подробностьяс пиысь тайӧ фактыс, тыдалӧ, ставсьыс ёнджыка чуймӧдіс войтырлысь воображениесӧ да сетіс помка лӧсявтӧм легенда лӧсьӧдӧм вылӧ.
Друг йӧз чукӧрті котӧртіс шум, и дзоньнас сійӧ вӧрзьыліс, кыдзи вӧр быдмӧг бушков матысмигӧн.
— Воӧны, воӧны! — кыліс уна сюрс гӧлӧсъяслӧн вашкӧдчӧм.
Став сёрниясыс здукӧн ланьтісны джын кыв вылас.
Кулӧм чӧвлӧнь пӧвстын ылын кыліс барабанӧ кучкалӧм шы.
Вестӧвӧй гӧнитіс казнитан месталань.
Рӧдтӧмӧн прӧйдитіс казакъяслӧн отряд, асланыс горяч вӧвъяс выланыс гарцуйтігтыр.
Йӧз чукӧр колльӧдіс найӧс видзӧдласӧн, но некод эз бергӧдчыв на бӧрся.
Став синъяссӧ вӧлі веськӧдӧма ӧтар боклань, ӧти и сійӧ жӧ полӧм да виччысьӧм петкӧдлӧмӧн.
Медбӧрти сійӧ, мый могысь чукӧртчисны да мый сэтшӧма зэлӧдчӧмӧн виччысисны тайӧ уна сюрс йӧзыс, ылын тыдовтчис, и нервнӧя дрӧжжитӧм котӧртіс унаюра йӧз чукӧрті, коді тайӧ минутнас артмӧдліс ӧти телӧ.
Кельыд енэж вежтас вылысь Андрей аддзис сьӧд киверъяслысь да пикаяс вӧрлысь гыалан визь, а на пыр морт юръяс да пельпомъяс вылӧ скодитысь руа вуджӧръяс.
Ставыс тайӧ — и руа вуджӧръясыс, и пикаясыслӧн щӧтьясыс, и на улын гыа сьӧд визьыс — кажитчис черепаха моз ньӧжйӧ, ньӧжйӧ водзлань мунысь кутшӧмкӧ ыджыдысь-ыджыд чудовищелӧн частьӧн.
Со процессияыс локтіс матӧджык, и позьӧ нин вӧлі аддзыны сійӧс бурджыка.
Андрей аддзис ӧні колесницасӧ, вӧвъяссӧ, кучерсӧ, весиг кучерлысь чужӧмсӧ; но кыдзи сійӧ эз дзоргы синъяснас, сійӧ эз вермы тӧдмавны йӧз весьтын кыпӧдчысь нёль морт фигураяслысь чужӧмъяснысӧ.
Медбӧрти сійӧ гӧгӧрвоис, мыйла.
Судитӧмаяс вӧліны бергӧдчӧмаӧсь сылань мышкӧн, джуджыд скамья вылын пукалӧмӧн — пельпомъяссӧ скамья мыш бердас кӧрталӧма паськыд сьӧд тасмаясӧн.
Став вылас вӧлі пасьтӧдӧма руд, модатӧм, форматӧм паськӧм, быттьӧ найӧ вӧлі тӧбӧмаӧсь одеялӧясӧн.
Но вот фигураясыс нӧшта матысмисны, век сэтшӧм жӧ форматӧмӧсь да ӧтсямаӧсь;
Андрей ӧні аддзис найӧ юрсияслысь рӧмсӧ да каштановӧй юрси сертиыс тӧдіс Василийӧс, сьӧдов-руд юрси сертиыс Борисӧс да еджговкодьджык юрси сертиыс — Бочаровӧс.
Но сійӧ век на эз вермы тӧдны фигураын Зинаӧс, коді пукаліс Бориссянь веськыдвылын.
Тӧлӧн шевйӧдлысь кудрияснас вевттьытӧм юр вылас сійӧ кажитчис детинкаӧн.
«Сійӧс шырӧмаӧсь, медым бурджык вӧлі ӧшӧдныс», гӧгӧрвоис, медбӧрти, Андрей.
Судитӧмъяс юр весьтті лэбзис кутшӧмкӧ лэбач, руд енэжса рӧмтӧм колоритӧн рӧмтӧг краситӧм: нето гулю, нето кырныш, нето кобчик.
Сійӧ, кажитчис, видзӧдліс тайӧ, сылань бана нёль чужӧм вылас да аддзыліс вылысянь перекладинаяса нёль сюръя, кодъяс виччысисны найӧс сэні, сьӧд помост вылын, и быттьӧ, паническӧй повзьӧмӧн шымыртӧм, сійӧ лэбзис кытчӧкӧ ыліӧ, кыдз сӧмын вермисны нуны сійӧс ён бордъясыс.
О, кутшӧма сійӧ вежӧктіс тайӧ шуда лолыслы, коді вермис лэбзьыны ылӧ-ылӧ вирӧн ойдӧдӧм грека муысь!
Мед кӧть вӧліны эськӧ сылӧн бордъяс, сійӧ эськӧ эз вермы ӧні вӧрзьыны места вывсьыс.
Ликорадкаын моз дрӧжжитігтыр, страшнӧя типиктысь сьӧлӧмӧн, сійӧ сулаліс, эз лысьт лапнитлыны синсӧ, медым не прӧзевайтны сійӧ здуксӧ, кор сійӧ вермас воча видзӧдчыны осуждённӧйяскӧд.
И сэки жӧ сійӧ поліс тайӧ здуксьыс, водзвыв кылӧмӧн, мый сыкӧд йитчӧма мыйкӧ ужаснӧй.
Сійӧ пышйис эськӧ, кокъяссӧ кӧ сылысь эз вӧв тувъялӧма муас, кыдзи синъяссӧ дорӧма вӧлі вылӧ кыпӧдчысь тайӧ нёль фигура бердас.
Борис бергӧдчис скамья вылас, сійӧс кӧрталысь тасмасӧ аслас вына пельпомъяснас вештӧмӧн, да бергӧдчис шуйгавывлань чужӧмӧн.
Андрей аддзис сійӧс боксяньыс да сы паръяс вӧрӧдӧм серти гӧгӧрвоис, мый Борис висьталӧ мыйкӧ йӧз чукӧрыслы.
Борис некымынысь нин заводитліс вӧчны тайӧс туй чӧжыс,
но барабанӧ кучкалӧмыс лои сэтшӧм пельчунӧдана ыджыд, мый оз позь вӧлі велавны ниӧти кыв.
Борис эновтіс весьшӧрӧ зільӧмсӧ да скӧралӧмӧн шыбытчис мыш вылас.
Нӧшта кӧлесаяслӧн некымынысь бергӧдчӧм, и Андрей аддзис найӧс ставнысӧ веськыда чужӧмас.
Найӧ пукалісны радӧн, ӧти пӧв вылӧ мыджсьӧмӧн.
Борислӧн чужӧмыс лолаліс числӧӧн венӧм, дорӧм, но помӧдз пӧкӧритчытӧм боечлӧн скӧралӧмӧн.
Василий гусьӧникӧн сёрнитіс Бочаровкӧд, коді пукаліс дорас.
Сійӧ висьтавліс, тыдалӧ, мыйкӧ збоймӧданаӧс, сы вӧсна мый том мортлӧн паръяс вылас тыдовтчис неуна нюммунӧм.
Тайӧ возвышение вылас Василийлӧн чертаясыс воштісны налы лӧсялан грубостьлысь вуджӧрсӧ.
Помтӧг спокойнӧй, серьёзнӧй да мужественнӧй, сійӧ ӧні кажитчис Андрейлы ньӧти эз сэтшӧм мортӧн, кутшӧмӧн сійӧс тӧдліс войдӧр.
Но быд подмостокъяссянь йӧз чукӧр вылын ыджыдалӧ нывбаба.
Став тайӧ уна сюрс синъясыс, кажитчис, видзӧдісны ӧти чужӧм вылӧ, аддзисны ӧти фигура, — сійӧс, коді пукаліс Бориссянь веськыдладорас.
Зэв мича, кутшӧм мичаӧн сӧмын вермас лоны нывбаба, быттьӧ шевъялысь еджгов юрси ореолӧн кытшалӧм юра, сійӧ гӧгӧр видзӧдіс бур, жалитана синмӧн сы кок улын жуысь йӧз чукӧр вылас, кодлӧн тайӧ минутнас сы дорӧ вӧлі ӧти чувство.
Зина кодӧскӧ сэтысь корсис синъяснас.
Аслас прӧщайтчан письмӧын, кодӧс ещӧ сэки Андрей эз на пӧлучит, сійӧ гижис, мый ставныс найӧ вӧліны эськӧ радӧсь, кодкӧ-нибудь кӧ эськӧ ёртъяс пиысь сувтіс тыдалана местаӧ эшафотлань нуӧдан туй вылӧ, медым найӧ вермисны аддзыны мӧда-мӧдсӧ.
Сійӧ виччысис, мый воас именнӧ Андрей, и медбӧрти, аддзис сійӧс йӧз чукӧрысь.
Андрей сулаліс уліын зэв матын сылань чатӧртӧм юрӧн.
Налӧн синъясыс паныдасисны.
Ни сэки, ни бӧрыннас Андрей эз вермы гӧгӧрвоны, мый тайӧ лоис, но сӧмын тайӧ минутнас сы пытшкын ставыс вежсис, быттьӧ тайӧ бур, жалитана видзӧдӧмас вӧліны кутшӧмкӧ чараяс.
Тревога да страк, скӧралӧм, жалитӧм, водзӧс мынтӧм, — ставсӧ вӧлі вунӧдӧма, ставыс вӧйис кутшӧмкӧ ыджыд, висьтавны вермытӧм чувствоын, коді шымыртіс сылысь став ловсӧ.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ унджык энтузиазм дорысь, унджык быдсяма жертваяс вылӧ дасьлун дорысь.
Тайӧ вӧлі мучитчӧмлӧн положительнӧй жажда, коді тӧдлытӧг кыптіс сы пытшкын.
Сійӧ век видліс тайӧ чувствосӧ мукӧдъясын да лыддис асьсӧ сы дорӧ дзик вермытӧмӧн, но ӧні сійӧ тыртіс сылысь пытшкӧссӧ да сьӧлӧмсӧ, тіраліс сы существо быд яй сі костын.
Лоны сэні, на пӧвстын, тайӧ сьӧд, позорнӧй колесница вылас, пу пӧв бердӧ кӧрталӧм пельпомъясӧн, тайӧ нывбаба мозыс, коді йӧз чукӧр весьтын копыртӧма ассьыс югъялан чужӧмсӧ, — тайӧ эз вӧв казнь, эз вӧв жертва, а страстнӧя кӧсйӧмсӧ выполнитӧм, ыджыдысь-ыджыд шуд йылысь мечта олӧмӧ пӧртӧм!
Местасӧ, йӧз чукӧрсӧ, ӧпасностьсӧ, ставсӧ вунӧдӧмӧн, сӧмын венны позьтӧм порывлысь кывзысьӧмӧн, сійӧ ӧтиысь воськовтіс водзӧ, нюжӧдіс сылань кыкнан кисӧ.
Сійӧ кӧ эз горӧд мый-нибудь гораа, коді дзикӧдз пӧгубитіс эськӧ сійӧс, то сӧмын сы вӧсна, мый гӧлӧсыс ӧткажитчис кывзысьны сылы.
А вермас лоны, сылысь кывъяссӧ вӧлі вевтыртӧма барабаннӧй бойӧн, дзик жӧ сідзи, кыдзи сылӧн вӧрзьӧмыс вошис ӧтувъя йӧз чукӧр жӧдзӧмын.
Улича кыкнанла боксьыс йӧз вӧрзис водзӧ, процессия бӧрся мунысь ыджыд йӧз чукӧр дорӧ ӧтлаасьӧмӧн.
Кор Андрейлысь синъяссӧ минут кежлӧ сайӧдлысь руыс разаліс, сійӧ аддзис, мый сы дінсянь неылын мунӧ кутшӧмкӧ вермасьӧм.
Кык полицейскӧй, кутшӧмкӧ мортӧс сойбордӧдыс кутӧмӧн — кыдзи дякӧнъяс, кор пыртӧны архирейӧс вичкоӧ — кыскисны сійӧс, тыдалӧ, участокӧ.
Аслас вывті ёна шензьӧм вылӧ Андрей тӧдмаліс арестованнӧйын буретш сійӧ мужикӧс, коді висьтавліс рыжӧй кань йылысь, да вежа небӧгъяс кузя лыддьӧм йылысь.
Судитӧмаяс чужӧмъясӧн ас ногыс волнуйтчӧмӧн, сійӧ сувтіс улича шӧрӧ пидзӧкокӧн да, на бӧрся муӧдз копыртчылӧмӧн, заводитіс лыддьыны на вӧсна кутшӧмкӧ молитваяс.
Процессия да йӧз чукӧр ылыстчисны.
Андрейлы эз окота вӧв на бӧрся мунны.
Мыйла?
Эз ӧмӧй найӧ сетны сылы ассьыс медбӧръя, великӧй заветсӧ?
Мый нӧ найӧ нӧшта вермисны шуны сылы?
Сулалыштӧм бӧрын, кор колесница да йӧз чукӧр саялісны пельӧс сайӧ, уличасӧ пӧшти дзик тыртӧг кольӧмӧн, Андрей ньӧжйӧник муніс.
Сы водзын куйліс йӧзтӧм места.
Сійӧ тэрыба муніс сы вомӧн да кутіс мунны водзӧ, казявтӧг, мый сійӧ колис нин мостӧвӧй да мунӧ нин ыджыд туй кузя, кодӧс кытшалӧма муясӧн да градйӧръясӧн.
Сійӧ вӧлі зэв думайтӧ, но эз нин вӧв шемӧс, кыдзи асывнас, сы вӧсна мый ӧні сійӧ вермис нин рассуждайтны логическӧя.
Думъясыс сылӧн вӧліны гажтӧмӧсь, но мӧд помкаяс вӧсна нин, асъя сертиыс, и характерыс налӧн эз вӧв сійӧ.
Посни кустарник орӧдіс туйсӧ кузь визьӧн.
Водзын тыдовтчис кушмӧм роща, код ньӧръяс костӧд тыдаліс руд енэж.
Матыса пуяс вуджӧр серти позьӧ вӧлі тӧдмавны дуб пу.
Андрей юрсӧ бергӧдіс да местасӧ гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын пыр жӧ тӧдіс, мый тайӧ вӧлі буретш сійӧ рощаыс, кӧні квайт тӧлысь сайын Дудорова чойяс вӧчлісны ассьыныс пикниксӧ.
Ӧні сылӧн тӧлктӧм шӧйтӧмыс пӧлучитіс смысл: сылы окота лои видзӧдлыны важ места вылас, кыдзи уна во ветлӧм бӧрын рӧдинаӧ воӧм мортлы окота видзӧдлыны шойна вылӧ, кӧні куйлӧ шойыс рӧдняяслӧн да матысаяслӧн.
Сійӧ аддзис тӧдса проталинка.
Со пуыс, код улын сьыліс Вулич.
Со кӧстер сотчан места.
Со тані пукалісны Бочаров да Дудорова чойяс, а эстӧні сулаліс киас черпака Василий.
Мыйдта вӧлі лача, вын, энергия — и, мый ставсьыс таысь артмис!
Гӧгӧр вӧлі жугыль да кулӧма кодь лӧнь.
Горт вевт моз личкисны руд, свинеч рӧма кымӧръяс.
Вывлань чурвидзысь сарӧг, йӧгӧсь увъяса пуяс кажитчисны сьӧд исполинъясӧн, кодъяс шытӧм мучитчӧмын лэптӧмны ассьыныс калечитӧм кияссӧ вочакыв сеттӧм енэжлань.
Но друг шонді югӧр петіс кымӧръяс костӧд, и ставыс здукӧн вежсис.
Ӧнӧдз тӧдчытӧм свежӧй гаръяс, выльмӧдӧм олӧм водзысьтыр туналысьяс, чукӧръясӧн тыдовтчисны уввожъяс вылын.
Яръюгыд изумрудӧн кутіс дзирдавны видз вылын свежӧй турун, а мыльк поддінын ыджыд эрд вылын югнитісны предместьеса еджыд керкаяс.
Став ывлаыс гажаа нюммуніс тувсов енэж нюммунлӧм вылӧ вочакыв пыдди.
«Кутшӧм радлун вылӧ нин тэ ышмин?» — шога юалӧмӧн вуджӧртліс Андрей юрын.
Но друг сылӧн сьӧлӧмыс висьлӧса топаліс да кутіс типкыны, кыдзи лыйӧм лэбачлӧн, да мыйкӧ сотыштана кайис сійӧ горш дорӧ: сійӧ друг кыліс, — эз кыдз догадка, а кыдз сомневайтчытӧм, шатовтны вермытӧм эскӧм, — мый ӧні, буретш тайӧ минутнас, ставыс помасис сэні, сьӧд помост вылын...
Чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн, сійӧ пуксис вутш вылӧ.
Но сійӧ выльысь пыр жӧ звирк чеччис кокъяс йылас.
Нет!
Татшӧм шогыс — священнӧй залог.
Сійӧс колӧ хранитны да видзны дзоньнас самӧй сьӧлӧм пытшкӧсад, медбӧръя лунъясӧдз, а не таргайтчыны посни да тӧлктӧм излияниеясын.
Сійӧ тэрыба, пӧшти котӧрӧн, мӧдӧдчис бӧр карӧ.
Веськодь, гашкӧ, враждебнӧй йӧзкӧд воча чужӧм паныдасигӧн, сійӧ кужас кутны ас пытшкас ставсӧ, — тайӧс сійӧ тӧдіс.
Карыс ньӧжйӧникӧн босьтіс ассьыс быдлунъя вид.
Минут кежлӧ кынмылӧм олӧмыс тэрмасис пырны пырся колеяӧ.
Предместье ещӧ вӧлі тыртӧм на, сы вӧсна мый бӧрлань чепӧсъян йӧз визулыс эз на удит сэтчӧдз воны.
Но водзынджык кутісны паныдасьны йӧз, а сэсся век унджык и унджык.
Йӧз чукӧр мудзис дзикӧдз и лихорадочнӧя дрӧжжитан виччысьӧмысь, и ужассьыс кынмылӧмысь, и сійӧ кынмӧм гӧгӧрвотӧмӧн да шогӧн, кодъяс волывлӧны татшӧм сяма зрелищеяс бӧрын.
Ставыс тайӧ вӧлі кольӧма бӧрӧ.
Ӧні йӧзыс мунісны сюся да сёрнитісны гораа, кыдзи салдатъяс дыр велӧдӧм бӧрын, кӧні налы невӧляысь лои овны ланьтӧмӧн.
Представление помасис, и видзӧдысьяс муналісны гортъясаныс.
На пиысь некымынлы тайӧ зрелищеыс уськӧдіс сьӧлӧм пытшкӧсас мӧвп либӧ чувство, кодӧс найӧ оз вунӧдны нэмчӧжныс?
А кымын сэтшӧмыс, кодъяс босьтісны сэтысь сӧмын бурджык аппетит найӧс виччысян ӧбед кежлӧ.
Конспиративнӧй патераӧ чукӧртчӧмаӧсь водзвыв сёрниттӧг морт кӧкъямыс.
На пӧвстын синмад шыбытчӧ нывбабаяслӧн тырвыйӧ абутӧмыс.
Мужчинаяс пиысь унаӧн локтісны сӧмын рыт кежлӧ.
Локтӧмъяс пӧвстысь Андрей аддзис, аслас шензьӧм вылӧ, и Жоржӧс, кодӧс чайтіс куим-ӧкмыс му сайысь, Петыркарысь.
Делӧыс сыын, мый петербургскӧй кружок тӧдмалӧма Андрейысь водзджык Заика патераын взрыв йылысь, сы вӧсна мый та йылысь пыр жӧ вӧлі сетӧма тӧдны телеграф пыр центральнӧй петербургскӧй полициялы, а сэсянь юӧрыс пырысь-пыр воӧма секретнӧй туйясӧн революционеръясӧдз.
Сыкӧд ӧттшӧтш найӧ тӧдмалӧмаӧсь, мый Андрейлӧн Дубравникын олӧмыс — полициялы абу нин тайна да мый сэтчӧ ыстӧны Андрейӧс тӧдысь некымын шпионӧс.
Став тайӧ торъясысь повзьӧм Таня убедитӧма мунны Жоржӧс пырысь-пыр Дубравникӧ да панйыны тадзикӧн мӧдӧдӧм шпионъясӧс.
Но Жорж эз тэрмась юӧртны Андрейлы аслас локтӧм помка йылысь, и Андрей эз тэрмась сылысь юасьны.
Найӧ тэрмасигтыр кутлісны мӧда-мӧдыслысь кисӧ, и Жорж чӧв олӧмӧн вешйыштіс диван вылын, сетіс места Андрейлы.
Сійӧ пуксис, и кыкнаныс заводитісны кывзыны.
Ставныслысь вниманиесӧ кыскис шӧр арлыда морт, шыльыда бритӧм чужӧма, прӧзвище сертиыс «Дядя».
Государственнӧй служба вылын чиновник пыдди сылӧн вӧлі право мунны самӧй сьӧд помост вылӧдзыс, и сійӧ воспользуйтчис тайӧ правонас, медым приговоритӧмъяс аддзылісны кӧть ӧти дружескӧй чужӧм асланыс врагъяс пӧвстысь.
Сійӧ аддзыліс казнитӧмлысь став процедурасӧ да ӧні висьтавліс сы йылысь ӧткодь, пыдын шыа гӧлӧсӧн, прӧстӧя, некутшӧма чинтавтӧг да содтавтӧг.
Кык морт сулалісны сы дінын.
Мукӧдъясыс пукалісны, коді стул вылын, коді ӧшинь вылын либӧ диван вылын, унапӧлӧс позаясын кынмӧмӧн, вӧрзьывтӧг, мӧда-мӧдыс вылӧ видзӧдтӧг.
Ставныс кывзісны.
Некод эз вӧзйы юасьӧмъяс, некод эз вӧчав замечаниеяс.
Кор висьтыс матыстмис роковӧй помлань, Андрей кыліс, мый Жоржӧс заводитӧ тракйыны нервнӧй дрӧжжитӧм.
Сійӧ чорыда чабыртіс сійӧс гырддзаӧдыс да кыскыштіс увлань, медым сійӧ эз дзикӧдз кут нервничайтны да эз торк кывзыныс.
Жорж кутіс асьсӧ да кывзіс помӧдз ужаснӧй чорыд подробностьяс.
Но тані сылӧн нервъясыс эз выдержитны:
сылӧн лоис истерика.
— Дугды, баба! — лёкысь равӧстіс Андрей, аслас местаысь звирк чеччӧмӧн да Жоржӧс пельпомъясӧдыс тракйӧмӧн.
— Вирӧн, а оз синваӧн вочавидзавны татшӧм торъяс вылас.
Ыджыд да страшнӧй мӧвп чужис тайӧ минутнас сы пытшкын.
Но Андрей эз петкӧдлы сійӧс.
Сылы колӧ вӧлі уна и унапӧв думайтны сійӧс ас кежсьыс, гораа висьтавтӧдз войдӧр.
Эмӧсь кывъяс, кодъясӧс преступнӧ шыблавны тӧвйылӧ да позорнӧ найӧс босьтны бӧр, кор найӧс шуӧма нин.
Жорж лӧнис мыйкӧдыра мысти, и найӧ ӧтлаасисны ас костаныс тӧлкуйтӧмысь ёртъяс кружок бердӧ.
Ставныс сӧмын и сёрнитісны регыдджык водзӧс мынтыны быть колӧм йылысь.
Генерал-губернаторӧс, прокурорӧс, жандармскӧй полковникӧс индісны «кандидатъясӧн», кодъяс вылӧ должен вӧлі усьны ударыс.
Андрей ӧтнас чӧв оліс.
«Ставыс тайӧ эз вӧв эськӧ лёк, — думайтіс сійӧ, — но сулалӧ-ӧ сиськӧн ворсны?
Кутшӧм пӧльза тайӧ тӧдчытӧм усьласьӧмъясас тӧдчытӧм йӧз вылӧ, кодъяс ставныс, поснисянь да гырысьӧдз, абу ыджыдджыкӧсь пешкаяс дорысь, кодъяслӧн абу асланыс вӧля да власьт?
Мыйдта кӧть найӧс эз виавны, деспотизмлӧн пеж зданиеыс таысь оз шатовмун.
Быд кучкӧм вылӧ веськӧдлан котыр век вермас вочавидзны дас кучкӧмӧн, и революцияыс выродитчас полиция да конспираторъяс костын посни тышӧ.
Вины кӧ нин, колӧ метитны вылӧджык, — сылы, коді став системаыслӧн лоӧ подув изйӧн, юраӧн».
Сійӧ веськодя кывзіс ёртъясыслысь пӧся сёрнитӧмсӧ, кодъяс воштісны сылы быдсяма интерес, и регыд муніс, Жоржӧс киӧдыс кутӧмӧн.
Дыр шӧйтісны найӧ, сы вӧсна мый налы унатор йылысь окота вӧлі сёрнитны.
Жорж висьталіс Андрейлы аслас локтӧмлысь помкасӧ да корис, медым сійӧ тайӧ жӧ войнас муніс Петыркарӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ мынас пукталӧм тывъясысь.
Андрей пыр жӧ сӧгласитчис, —
нинӧмтор сэсся эз кут сійӧс Дубравникын.
Жорж удитіс нин сайкавны казнь йылысь висьтӧн кыпӧдӧм нервнӧй треситӧмысь.
На кык пиысь Жорж ӧні вӧлі медся бодрӧйӧн.
— Миянлы нинӧмла сьӧлӧмӧн усьны неудачаясысь, — висьталіс сійӧ.
— Миян вермӧмным зависитӧ ӧти неыджыд неудача бӧрся мӧд неудача миянӧн терпитны кужӧмысь.
— Вермас лоны, — думайтсьӧмӧн вочавидзис Андрей, — но сідзкӧ миянлы колӧ метитны сідз, медым миян неудачаным вӧлі вермӧмӧн.
— Мый тэ тайӧн кӧсъян шуны? — юаліс Жорж, мыйкӧ торъя тӧдчанаӧс Андрей чужӧмысь казялӧмӧн.
— Тӧдмалан бӧрыннас, — уклончивӧя вочавидзис Андрей, ӧнісӧ висьтавны кӧсйытӧг.
V-ӧд глава
ПРӦЩАЙТЧАН ПИСЬМӦ
Андрей да Жорж локтісны да суисны Ватажкоӧс, коді виччысис найӧс терпитны вермытӧг.
Давид вӧлі сэн жӧ — сэтшӧм мудзӧм да сьӧлӧмнас усьӧм, кутшӧмӧн Андрей ещӧ некор на сійӧс эз аддзыв.
— Кутшӧм жаль, мый ті водзджык эн локтӧ! — шыасис на дорӧ Ватажко.
— Воліс «Дядя» да кӧсйис тіянӧс аддзывны, Андрей.
— Мыйла?
— Зинасянь письмӧ, и сылы колӧ вӧлі аддзӧдлыны тіянӧс.
— Зинасянь письмӧ? — горӧдіс Андрей.
— Кӧні письмӧыс?
Тіян ордын?
— Абу, сійӧ эз вермы сетны тіянӧс аддзывтӧг.
Сы могысь сійӧ и воліс.
Надзиратель виччысис тіянӧс трактирын условитчӧм часын.
Но ті энӧ локтӧ.
Збыль, Андрей лыддис лишнӧйӧн мунны свидание вылӧ ӧні.
— Сідзкӧ ме ӧні жӧ муна сы ордӧ гортас, — шуис Андрей, ассьыс ӧшыбкасӧ веськӧдны кӧсйӧмӧн.
— Вывті сёр, — паныд шуис Ватажко.
— Ті ӧдвакӧ нин суанныд тіянлысь Петыркарӧ мунысь поездтӧ.
— А чӧрту, поезднад!
Талун кӧ оз удайтчы, ме аски аддзӧдла надзирательӧс.
Налы, век жӧ, удайтчис Андрейӧс ӧлӧдны не мунны сы ордӧ гортас, а индыны аддзысьлӧмсӧ аски кежлӧ, трактирын, кӧні вӧлі безопаснӧйджык.
Аски асывнас Ватажко мӧдӧдчис надзиратель ордӧ, медым сёрнитчыны свидание кузя, но сійӧ вӧлӧма дежурство вылын тюрьмаын да вермис бӧр локны гортас сӧмын войнас сёрӧн.
Ватажко локтіс нинӧмӧн.
— Сійӧ, дерт, эз босьт сьӧрсьыс Зиналысь письмӧсӧ тюрьмаас,
— но гӧтырыс ордын-ӧ сійӧ? — юаліс Андрей.
— Ме сідз жӧ думайті, — вочавидзис Ватажко.
— Но гӧтырыс висьталӧ, мый сійӧ оз тӧд, кытчӧ сійӧ дзеблалӧ сэтшӧм письмӧяссӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі вывті лӧсьыдтӧм да петкӧдліс, мый Андрейлы ковмас, <rus>по крайней мере</rus>, овны нӧшта лишнӧй лун, кутшӧмтор сійӧ некыдз эськӧ эз вермы лэдзны аслыс шпионъяс вӧсна.
— Но, сідзкӧ ме муна сы дорӧ тюрьмаас, — висьталіс Андрей и сыысь ставныс быттьӧ кынмылісны.
— Тюрьмаӧ!
Да садяӧсь-ӧ ті! — горӧдіс Ватажко.
— Мыйла нӧ абу?
Талун сетӧны аддзысьлыны политическӧйяскӧд, и ме муна Варякӧд, коді аддзысьлывлӧ Дудороваяскӧд.
— Тэнӧ тӧдасны да сэні жӧ арестуйтасны, — шуис Жорж.
— Но, вот ещӧ!
Кодлы юрас воас корсьны менӧ тюрьма зданиеса приёмнӧйысь?
Тайӧ сӧмын кажитчӧ страшнӧ.
Пӧлинӧ, — содтіс Андрей спокойнӧй гӧлӧсӧн, — ме эськӧ муні, кӧть вӧлі ӧпасность.
Меным колӧ лыддьыны сійӧ письмӧсӧ водзджык, татысь петтӧдз.
Пӧгибнитӧм йӧзсянь посланиеыс имеитіс сылы, задушевнӧй смыслысь кындзи, нӧшта мӧдтор, важнӧйджык тӧдчанлун.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый именнӧ сыын, тайӧ письмӧас, аддзан вочакыв сы бушуйтчысь сомнениеяс да тревогаяс вылӧ, да решитіс мый кӧть мед эз ло, судзӧдны сійӧс.
Давид чӧв оліс.
Сійӧ зэв ёна волнуйтчис да падъяліс — сылы эз омӧльджыка Андрейысь кӧсйыссьы тӧдны Зина письмӧлысь пытшкӧссӧ.
Но Жоржкӧд ӧтлаын сійӧ пондіс ӧлӧдны Андрейӧс вывті рискуйтан воськолысь.
Давид вӧзйис кольччыны Дубравникӧ нӧшта лун кык-куим кежлӧ да вайны письмӧсӧ Петыркарӧ.
Но Андрейӧс сьӧкыд вӧлі ӧлӧдны.
Медбӧръя лунъяснас сійӧ оліс смерть лоны вермана да быдсяма ужасъяс атмосфераын, и опасностьсӧ кылӧмыс дзикӧдз ныжмис.
— Нинӧм тӧлкуйтны! — шуис сійӧ терпитны вермытӧг.
— Ме муна ӧтнам да бӧр локта поезд вӧрзиг кежлӧ.
Аддзысям вокзалын.
Паныд кыв шуӧмъяс виччысьтӧг, Андрей петіс да тэрыб воськовъясӧн мӧдіс Варя дорӧ.
Политическӧйяскӧд аддзысьлӧмъяс мунісны луншӧр бӧрын кык час да нёль час костын.
Ӧти час да джынйын Андрей киясас провизияӧн да небӧгъясӧн, мӧдӧдчис шуштӧм зданиелань, кодкӧд сылӧн йитчылісны сэтшӧм уна казьтылӧмъяс.
Варя Войнова муніс сыкӧд орччӧн.
Сійӧ бура тӧдіс тюрьмаса аддзысьлӧмъяслысь процедурасӧ да окотапырысь сӧгласитчис Андрей корӧм вылӧ.
Сылы весиг кажитчис лӧсьыдӧн тайӧ затеяыс.
Но тюрьмасӧ аддзигӧн сылӧн ыджыд кӧрт воротаяснас да вооружитчӧм часӧвӧйяснас Варяӧс шымыртіс полӧм да каитчӧм чувство: «Мый, сійӧс кӧ сэні арестуйтасны?»
— Кывзӧй, Кожухов, — шуис сійӧ, — сетӧй меным провизиятӧ да небӧгъястӧ да мунӧй гортад.
Ме пола, мый тайӧ штукаыс помасяс лёка.
Андрей кыпӧдіс лэдзӧм юрсӧ да пыркнитчис, быттьӧ унзіль йылысь.
— Мыйлы лоны, сыысь не мынны, — шуис сійӧ рассеяннӧя.
Збыльысь, сійӧ некутшӧма эз думайт сы йылысь, мый сыкӧд вермас лоны, и весиг бурасӧ эз кыв Варялысь кывъяссӧ.
Сійӧс личкис мучитана вежӧртӧм, мый кык лун сайын пӧгибнитӧм нёль другыс петісны буретш тайӧ воротаяссьыс да мунісны виселицаяс вылӧ.
Часӧвӧй лэдзис найӧс, да кор найӧ вуджисны джуджыд порогсӧ, шумӧн вештіс вешняксӧ да игналіс воротасӧ.
Андрей лоис лев вомын.
Минут дыра сійӧ чувствуйтіс чуймӧм да другысь тюрьмаӧ шыбытӧм мортлысь вынтӧмлун.
Сійӧ видзӧдіс да кывзысис.
Гӧгӧр ыджыдалысь джынвыйӧ пемыдын кыліс гӧлӧсъяслӧн гортӧм шум.
Югыдыс омӧлика писькӧдчис кӧрт ворота щельясӧд — воротаясыс вӧліны проезд кыкнанладор помас, кӧні найӧ сулалісны.
Тюрьмаыс вӧлі нёль пельӧса формаа да пытшкас вӧлі неыджыд двор.
Дворлань нуӧдысь сводувса проезд служитіс ӧттшӧтш приёмнӧйӧн свидание вылӧ волысьяслы.
Кор Андрейлӧн синъясыс велалісны пемыдас, сійӧ казяліс мужчинаяслысь, нывбабаяслысь, челядьяслысь группа, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь кӧрт решеткаяс дорӧ векни проезд кыкнанладор бокас.
Уголовнӧйяс дорӧ волысьяс вӧліны унджыкӧнӧсь.
Но пельӧсын, пыранінсянь веськыдвылын, позьӧ вӧлі казявны некымын мортӧс, мужчинаясӧс да нывбабаясӧс, кодъяс ортсысянь видзӧдӧм серти пырлісны «привилегированнӧй» классӧ.
На пӧвстысь унджыкыслӧн киясаныс уна дзоридзьясыс да небӧгъясыс ёна торйӧдлісны найӧс мукӧд публикасьыс.
Найӧ локтӧмаӧсь аддзысьлӧм вылӧ «политическӧйяскӧд».
Варя мӧдӧдчис налань, а Андрей муніс сы бӧрся мыйкӧылна костын.
Пырся обстановкаыс да тӧдса чужӧмъясыс сетісны сылы самоуверенность да збойлун.
Сійӧ вунӧдіс и мӧвпыштны ӧпасность йылысь тайӧ местаас, кӧні чувствуйтіс асьсӧ дзик гортас моз.
Сійӧ здоровайтчис ставныскӧд да вежсис выльторъясӧн да юасьӧмъясӧн.
Кельыд чужӧма дама, ар даса детинкакӧд, манитіс сійӧс ставсьыс дыр.
Киясас сылӧн вӧлі дзоридзьясысь вӧчӧм ыджыд букет.
— Кутшӧм чуднӧй дзоридзьяс! — горӧдіс Варя.
— Вайӧ меным этшаник менам заключённӧйяслы.
Ме талун эг босьт сьӧрысь.
И, букетсӧ босьтӧм бӧрын, сійӧ церемонитчытӧг юкис сійӧс шӧри.
Аслас джынйысь сійӧ мыйкӧмында сетіс сы дінын сулалысь дзор господинлы.
— Со тіян нывлы, — шуис сійӧ.
— Дзоридзьяс медся ёна радуйтӧны заключённӧйясӧс.
Сэсся сійӧ шыасис прӧстӧй деревенскӧй платтьӧа, юр вылас сьӧд ситеч чышъяна старука-крестьянка дорӧ.
— Уна-ӧ ещӧ тіян пиныдлӧн сьӧмыс? — юаліс Варя.
— Кык шайт, матушка! — вочавидзис старука.
— Тайӧ оз тырмы тӧлысьтӧ, — пасйис Варя.
— Ме вая ещӧ кык шайт локтан вӧскресенняӧ.
Варя кыскис зепсьыс ниртчӧм кыз записнӧй книжка да пасйис сэтчӧ.
Революционнӧй <rus>сестра милосердия</rus> пыдди сійӧ заведуйтіс денежнӧй фондӧн заключённӧйяслы да тӧждысис сы йылысь, медым ставныс найӧ, гӧльяс и озыръяс, пӧлучайтісны ассьыныс пайсӧ сьӧм, небӧгъяс, белье да став мукӧдторъяссӧ.
— Коді тайӧ кагаа барыняыс? — юаліс Андрей.
— Палицынлӧн, мирӧвӧй судьялӧн гӧтыр! — шуис Варя.
— Сійӧс мӧдӧдӧны Сибырӧ катаргаӧ.
Сійӧ мунӧ на бӧрся.
Курыд сылы лоӧ, сы вӧсна мый сылы лоӧ кольны детинкасӧ рӧдняяс ордас.
Варя висьталіс сылы мукӧд посетительяс йылысь.
Пӧрысь господин — меставывса купеч — воӧма прӧщайтчыны ичӧтджык нылыскӧд, кодӧс кык ыджыдджык нывъяс бӧрсяыс ыстӧны ссылкаӧ Асыввыв Сибырӧ.
Старука-крестьянка локтӧма видлыны писӧ, рабочӧйяс пӧвстысь петӧм медся бур пропагандистъяс самоучкаяс пиысь ӧтиӧс.
Мукӧдъяс вӧліны разнӧй классъясысь да состояниеясысь и вӧліны йитчӧмаӧсь сӧмын ӧтувъя шогӧн.
Пытшкӧс воротаяс дорын цепъяслӧн да иганъяслӧн зяткакылӧм орӧдіс налысь сёрнисӧ.
Воротаяс дзирйыв воссисны, минут дыра шуштӧм проездсӧ югдӧдлӧмӧн.
Сэсся петіс тюрьмаса фургон вӧля вылӧ петысь уголовнӧйяс партияӧн.
Пытшкӧсса воротаяссӧ пыр жӧ игналісны; сы бӧрся воссисны ортсысаясыс; фургон воши, и ставыс бара вӧйтчисны пемыдӧ.
Ставныс виччысисны чӧв ланьтӧмӧн.
Кадъясӧн тюрьмаса конторалань нуысь ӧдзӧсъяс дорын тыдовтчывліс стӧрӧж да чуксаліс нимъяссӧ налысь, код дорӧ локтӧмаӧсь аддзӧдчӧм вылӧ.
— Дыр на миянлы виччысьнысӧ? — юаліс Андрей Варялысь.
— Абу, абу дыр.
Фальшивомонетчикъяслӧн свиданиеяс помасисны нин, ӧні мунӧ свиданиеыс вӧръяслӧн да грабительяслӧн, а на бӧрын список серти, миян ӧчередь, — содтіс сійӧ нюммунӧмӧн.
Ортсыса воротаяс швачкысисны нӧшта ӧтчыд, вушйӧм чиновничьей шынеля старикӧс лэдзӧм бӧрын.
Сійӧ тӧждысьӧмпырысь дзоръяліс гӧгӧр, ассьыс ичӧтик синъяссӧ читкыралӧмӧн да лолалӧмсӧ личӧдны зільӧмӧн.
Тыдалӧ, сійӧ тэрмасис, медым не сёрмыны.
Кор сійӧ пӧрччис шляпасӧ, медым чышкыны чышъянӧн кымӧссӧ да лысӧминсӧ, чужӧмыс сылӧн Андрейлы кажитчис кыдз быттьӧ тӧдсаӧн.
— А, со и Михаил Евграфович!
Медбӧрти! — шуис Варя, контора ӧдзӧсын тыдовтчысь кыз полицейскӧй офицер вылӧ индӧмӧн.
— Политическӧйяс дінӧ аддзысьлыны воысьяс! — горӧдіс сійӧ.
Варя тэрыба кайис конторалань нуысь пос тшупӧдъяс вылӧ да пыр жӧ матыстчис полицейскӧй дорӧ, кодӧс зэв бура тӧдіс.
— Михаил Евграфович, — шыасис сійӧ сы дорӧ, — ме вайӧді аскӧд Дудороваяслысь воксӧ.
Сійӧ локтіс наросьнӧ Мӧскуасянь да мунӧ аски.
Сійӧ эз удит босьтны разрешениесӧ, а сэк коста...
Полицейскӧй тӧдмавны кӧсйӧм пырысь видзӧдліс чайтан вок вылӧ, коді матыстчис да вежливӧя копыртчис.
— Гижӧй нимтӧ контораын, — бергӧдчис сійӧ Варялань.
— Сӧмын тайӧ медбӧръяысь.
Ті тӧданныд правилӧяссӧ.
Пӧрысь лысӧм господин сэк коста матыстчис сёрнитысьяс дорӧ.
Дудороваяслысь нимсӧ кылӧм бӧрын сійӧ дрӧгнитіс да ёна чуймӧмӧн видзӧдліс том морт вылӧ, коді асьсӧ висьталӧ судитӧм нывъяслысь вокӧн.
Сійӧ шуис ёна тӧдчана «гм», но ӧнісӧ оліс чӧв.
— Лэдзӧй, сударь, — шыасис сійӧ, медбӧрти, офицер дорӧ вель спокойнӧя, — ме сідз жӧ кора аддзысьлыны Дудорова чойяскӧд.
Ме Тимофей Дудоров, налӧн дядя.
— Ог вермы разрешитны, — чорыда вочавидзис офицер.
— Тэтӧг нин кыкӧн воисны на дорӧ аддзысьлыны.
— Но менам специальнӧй разрешение, и найӧ менам племянницаяс.
Лэдзанныд кӧ нин ті бокӧвӧйясӧс... — шуис сійӧ, Андрей вылӧ подозрительнӧя видзӧдлӧмӧн.
— Оз позь, волӧй мӧдысь, — сылысь кывзытӧг водзӧ нуӧдіс офицер.
Служащӧйяс пиысь ӧтилы гора гӧлӧсӧн кутшӧмкӧ распоряжение сетӧм бӧрын, сійӧ муніс контораӧ.
Но старик эз кӧсйы миритчыны.
Сійӧ ку пиас эз тӧр сылы почтение сеттӧмысь.
— Тайӧ кывлытӧмтор.
Ме норася тюремнӧй смотрительлы, — гымаліс сійӧ, конторалань мӧдӧдчигӧн.
Варя ставнас кӧдзаліс.
Сійӧ водзвыв аддзис катастрофасӧ.
Уськӧдчис инӧӧшйытӧм старик дорӧ да сійӧ кватитіс сійӧс киӧдыс.
— Мый ті вӧчанныд! — вашнитіс Варя сылы, сійӧ бокӧ кежӧдӧмӧн.
— Сійӧ Машалӧн жӧникыс.
abu
Найӧ лӧсьӧдчӧны венчайтчыны, мыйӧн сӧмын тӧдмаласны сылысь положениесӧ.
Ті найӧс пӧгубитанныд асланыд норасьӧмъясӧн.
Лӧньӧй ради бога, ме ставсӧ ладмӧда.
— А, гӧгӧрвоа, — шуис сійӧ раммыштӧмпырысь.
— Тіянлы колі эськӧ ӧлӧдны менӧ.
Варя муніс контораӧ объяснитчӧм могысь, а старик матыстчис чолӧмавны ассьыс будущӧй рӧднясӧ.
— Ме тӧда тіянлысь тайнатӧ, том морт, и ассянь тіянлы кӧсъя быдсяма бурсӧ да шуд... — заводитіс сійӧ, но друг сувтіс.
Андрей кыпӧдіс сы вылӧ гӧгӧрвотӧм синъяссӧ, и тані найӧ тӧдісны мӧда-мӧднысӧ.
Дудороваяслӧн дядьыс вӧлӧма буретш сійӧ пӧпутчикыс, кодкӧд Андрей локтіс заграницасянь Петыркарӧ.
— Ми, кажитчӧ, кӧнкӧ паныдасьлім нин тіянкӧд, — шуис сійӧ усьӧм гӧлӧсӧн.
И дӧзмӧмыс, и снисходительностьыс бырисны сыын пырысь-пыр.
Сійӧ тӧд вылас уськӧдіс ассьыс радикальнӧй речьяссӧ вагонын, и ӧні полӧм шымыртіс сійӧс да парализуйтіс сылысь став способностьсӧ.
— Вермас лоны, — видзчысьӧмӧн пасйис Андрей, — но ме некыдз ог вермы тӧд вылӧ уськӧдны, кутшӧм обстоятельствояс дырйи.
Старик пыр жӧ кыліс Андрей дорӧ дружескӧя видзӧдӧм да лыддис лишнӧйӧн выльмӧдны сы паметьын налысь сёрнисӧ.
— Ме, дерт, ог кут торкны Машакӧд тіян аддзысьлӧмлы, — шуис сійӧ.
— Ті висьталанныд сылы месянь поклон.
Миянлы, старикъяслы, колӧ сетны местасӧ том йӧзлы.
Сылы лӧсялана больгӧмӧн сійӧ ышмис аслас племянницаяс йылысь сёрниӧн, кыкнансӧ ошкӧмӧн, торъя нин Машасӧ, гӧгӧрвоӧдӧмӧн, кыдзи сійӧ вӧлі чуймӧма конспирацияясын найӧ участвуйтӧм йылысь юӧрӧн.
— Тайӧ эпидемия, сударь менам, чистӧ эпидемия! — шуаліс сійӧ.
Сэк коста Варя бӧр локтіс бур юӧръясӧн.
Ставыс ладмӧма бурлань.
Дядьлы сетасны аддзысьлыны ичӧтджык племянницаыскӧд, а Варя да Андрей аддзӧдласны Машаӧс.
Дудоров веськаліс посетительяс первой партияӧ да вӧлі чукӧстӧма некымын минут мысти.
Четверть часа мысти сійӧ бӧр локтіс, тыдалӧ, аснас зэв дӧвӧль.
Андрей бокті мунігӧн сійӧ гусьӧник вашнитіс сылы:
— Ме тшӧкті Машалы висьтавны тіян йылысь.
Сылы лӧсьыд лоас тӧдны водзджык.
Аддзӧдчывны воысьяслӧн гузьгыны кутіс выль вереница политическӧйяс дорӧ — батьяс, мамъяс, челядь, гӧтыръяс.
Киясас дзоридзьясаӧсь да тубрасаӧсь, аддзысьлӧм перспективаӧн шызьӧдӧмаяс, найӧ тэрмасьӧмӧн мунісны мӧда-мӧдныс бӧрся, кутшӧмкӧ лача югӧрӧн гажмӧмъяс.
Бӧрсӧ найӧ локталісны дзоридзьястӧг да кусӧм синъясӧн.
Кажитчис, пыдӧстӧминыс, кытчӧ найӧ сунлісны минут кежлӧ, лишитіс найӧс и дзоридзьясысь и югыдысь.
На пиысь ӧткымынъяслӧн сьӧлӧмъясныс сэтшӧм пыдысянь вӧрзисны, мый муртса вермисны кутны ассьыныс волнуйтчӧмсӧ.
Вуджӧръяс моз мунісны найӧ пемыд свод увті петанінлань.
Тайӧ серпасыс личкана действуйтіс Андрей вылӧ.
Векджыксӧ абу торъя чувствительнӧй нервъяссӧ сылысь вӧлі ёна вӧрзьӧдӧма бӧръя лунъяснас.
Сійӧ лыддис тайӧ посетительяс чужӧмъяс вылысь мирлы тӧдлытӧм страданиеяслысь да синваяслысь история, и сылы кажитчис, мый сыӧн тюремнӧй приёмнӧйын коллялӧм кык часнас сійӧ пӧттӧдзыс видзӧдіс татшӧм пыдӧстӧм шог вылас, кутшӧмӧс эз аддзыв водзджыксӧ аслас нэмчӧжӧн.
Медбӧрти, чукӧстісны Мария Дудорова дорӧ.
— Мунам! — шуис Варя.
Тэрыба восьлалігтыр найӧ прӧйдитісны, кутшӧмкӧ пемыд коридоръяс пыр, кӧні зурасьлісны налы паныд локтысь вуджӧръяскӧд, чужӧмъяссӧ кодъяслысь найӧ эз вермыны тӧдмавны.
Найӧс пыртісны зэв джуджыд югыд жырйӧ, коді ёнджыкасӧ скодитіс коридор вылӧ.
Сы кузяног кыкнанла бокӧдыс вӧліны кыдз быттьӧ стеклӧяс пыдди кӧрт решеткаяса кык ыджыдысь-ыджыд шкаф.
Матысянь видзӧдігӧн позьӧ вӧлі казявны, мый тайӧ решеткаясыс — кыкпӧвсаӧсь;
первой решетка саяс вӧлі пуктӧма мӧдӧс, первойсяньыс кык либӧ куим аршын ылнаын.
Найӧ костын коластӧдыс ветлӧдліс стражник.
Самӧй жырас пукалісны унзіля кык стӧрӧж.
Найӧ обязанность вылын вӧлі — видзӧдны волысьяс бӧрся.
— Кӧнӧсь нӧ заключённӧйясыс? — юаліс Андрей.
— Найӧс ӧні жӧ вайӧдасны.
Первойсӧ колӧ примитны миянӧс, — вочавидзис Варя.
Старшӧй стӧрӧж висьталіс, мый заключённӧйяслы став вайӧм торйыс колӧ лоны сдайтӧма дежурнӧйлы.
Андрей босьтіс Варя ордысь кӧлуйсӧ да мӧдӧдчис форточкалань, код сайын сулаліс дежурнӧй — Андрейлы тӧдса надзиратель.
Андрей лэдзис водзӧ кык посетительӧс да сы бӧрын нин сюйыштіс ассьыс вель ыджыд тубрассӧ.
— Дудорова чойяслы! — шуис сійӧ гора гӧлӧсӧн да пыр жӧ содтіс вашкӧдӧмӧн. — Меным колӧ письмӧ талун.
Кӧні сійӧ?
Дежурнӧй, кажитчис, нинӧм эз кыв.
Сійӧ ньӧжйӧник бергӧдліс тубрассӧ да видлаліс, мый сэні эм.
— Мышвывса жырйын, важ ящик улын, — вочавидзис сійӧ синсӧ кыпӧдлытӧг жаритӧм курӧг вылысь, кодӧс вундіс нёль пельӧ, медым убедитчыны, абу-ӧ дзебӧма сы пытшкӧ мый-нибудь.
Варя сёрнитіс нин мӧд решетка сайсянь тыдалысь Маша Дудоровакӧд.
Чужӧмыс сылӧн сук кӧрт вуаль сайын вӧлі еджыд чут кодь.
— Со коді вӧлӧм менам жӧникӧй! — серӧктіс сійӧ, матыстчысь Андрейӧс аддзӧм бӧрын.
— Ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны Катя кывъясысь.
— Кутшӧма нӧ ті оланныд да тіян чойныд? — юаліс Андрей.
Маша висьталіс, мый кыкнаныс найӧ дзоньвидзаӧсь и мый регыд найӧс мӧдӧдасны Сибырӧ.
Сійӧ весиг Андрейлы висьталіс приисксӧ, кытчӧ найӧс овмӧдасны.
Андрейлӧн сэні вӧлӧмаӧсь некымын ёрт, и сійӧ корис висьтавны налы чолӧм.
Найӧ сёрнитісны джын гӧлӧсӧн, медым найӧс эз кывны ортсысяньыс.
Збыльысьсӧ налы нинӧмысь вӧлі повнысӧ, сы вӧсна мый налӧн тӧдса надзирательыс притворяйтчис, быттьӧ нинӧм оз кыв.
Ныв кӧсйысис вӧчны поручениесӧ, аслас пайысь решетка сайсянь ыстіс сылы пӧсь чолӧм да кутіс лача, мый Андрей дыр на лоас вӧля вылын да унатор удитас вӧчны.
— Постарайтча! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис сійӧ.
Тайӧ сёрнисьыс ӧткымын кывъяс кылісны Машалӧн шуйгаладорса суседыслы.
Сійӧ сёрнитіс сыкӧд кык-куим кылӧн вашкӧдӧмӧн.
— Менам сусед Палицын окотитӧ тӧдмасьны тіянкӧд, Андрей! — шуис сылы Маша.
Решетка сайын сулалысьыс, тӧдса революционер да вӧвлӧм мирӧвӧй судья Палицын вӧлі ар нелямына морт, неыджыд тушаа, энергичнӧй чужӧма, нёль пельӧса щӧкаа да сэтшӧм жӧ юра.
Андрей вермис эськӧ водзджык гӧгӧрвоны та йылысь гӧтырыс да пиыс серти, кодъяс сулалісны сійӧ клеткалы паныд.
Сійӧ вӧлі рад тӧдмасьны Палицынкӧд да висьтавны жалитӧм, мый найӧ оз вермыны аддзысьны решетка таладорас.
— Мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ, ещӧ аддзысьлам на вӧля вылын, — гажаа вочавидзис мӧдыс, юрсӧ чатӧртлӧмӧн.
— Тюрьмаса стенаяс джуджыдӧсь, а варыш и сыысь вылын шывъялӧ.
Но, да со менам пиӧй регыд вежас менӧ, — содтіс сійӧ, пиыс вылӧ индӧмӧн, коді дзоньнас ыпнитліс.
Налысь сёрнисӧ вӧлі немвиччысьтӧг орӧдӧма став жыр тырнас гораа горӧдӧмӧн: «Андрей, Андрей!»
Вугралысь стӧрӧжъяс пыркнитчисны.
Ставныс бергӧдчисны сылань, кысянь кыліс чуксалӧмыс.
Андрей видзӧдіс шензьӧмӧн да тӧдны кӧсйӧмӧн. Варя — тыдалана ужасӧн.
Заключённӧйяс пиысь ӧти мӧдар боксяньыс энергичнӧя корис кинас.
Андрей прӧйдитіс жыр вомӧныс да матыстчис решетка дорӧ.
— Митя!
Вермас-ӧ лоны?
Тэ тані? —
Сійӧ тӧдіс университетыс кузя важ другсӧ да ёртсӧ, кодкӧд медся этша чайтіс паныдасьны тайӧ местаас.
Стӧрӧжыс сюйсис.
— Пӧжалуйста асланыд местаӧ, — шуис сійӧ крута.
— Оз позь сёрнитны заключённӧйяскӧд разрешениетӧг.
— Зэв бур, — вежливӧя вочавидзис Андрей, но век жӧ эз тэрмась мунны.
— Коймӧд во подозрение кузя! — горӧдаліс сэк коста том морт.
— Чахотка.
Доктор шуӧ, мый лёгкӧйысь кӧкъямысӧд пайыс кольӧма! — водзӧ нуӧдіс сійӧ нимкодясян гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ сылы вӧлі ыджыд нимкодь юксьыны Андрейкӧд татшӧм овлытӧм выльторъясӧн.
Кутны вермытӧм кызӧдӧм орӧдіс сылысь сёрнисӧ.
Сетісны сигнал свиданиеяс дугӧдӧм йылысь, и заключённӧйясӧс кутісны нуӧдавны.
Посетительяс сідз жӧ кутісны разӧдчавны.
Варя да Андрей мунісны медбӧрын.
Сэк коста воротаувса ветланінын лоис кутшӧмкӧ суматоха.
— Мый лои? — юаліс повзьӧм Варя.
— Вайисны выль политическӧйӧс, — юӧртіс сылы Палицына.
Збыльысь, кык жандарм распоряжайтчисны подворотняын: ӧтиыс восьтӧ вӧлі воротасӧ, мӧдыс кутӧ жӧдзысь публикасӧ.
Тюрьмаса стӧрӧжъяслӧн обществоыс Андрейлы ньӧти эз вӧв ӧпаснӧй, сы вӧсна мый некод, тӧдса надзирательысь кындзи, эз тӧд сылысь чужӧмсӧ.
Жандармъяскӧд жӧ делӧыс вӧлі мӧдног: сылы колӧ вӧлі ывдортчыны наысь уна помкаяс вӧсна.
Но мыйлакӧ сылы кажитчис, мый именнӧ ӧні, свидание бӧрын, сылы некутшӧм ӧпасность эз ло.
Тӧдны кӧсйӧм, кодӧс жӧ вайисны, — вермас лоны тӧдсаӧс, матыса ёртӧс, — заставитіс сійӧс вунӧдны быдсяма виччысьӧм.
Сійӧ писькӧдчис водзӧ да, решетка дорӧ копыртчӧмӧн, кутіс виччысьны пыранінас, воротасянь кык воськов сайын.
Сійӧ эз весь виччысь.
Кор пырис тюремнӧй карета, сійӧ аддзис решетка ӧдзӧс пыр пазалӧм, страшнӧ кельыд чужӧмсӧ Заикалысь.
Больничаын сійӧс куим лун видзӧм бӧрын власьтъяс аддзӧмаӧсь, мый сійӧ тырмымӧн бурдіс, и вуджӧдӧмаӧсь сійӧс тюрьмаӧ.
Татшӧм ужаснӧй открытиеӧн чуймӧм Андрей эз казяв, кыдзи тайӧ минутнас Андрей вылӧ сюся кутіс видзӧдны карета бӧрся мунысь рыжӧй жандарм.
Сійӧ сэтшӧма интересуйтчис Андрейӧн, мый водзӧ писькӧдчӧмӧн, муніс юӧртны начальстволы.
Минут мысти сійӧ бӧр локтіс, чинӧн ыджыдджык мӧд жандармкӧд.
Но Андрейлӧн и дукыс эз вӧв.
Варяӧс виччысьтӧг сійӧ уйкнитіс воротасьыс да тэрыба восьлаліс надзиратель патералань, кӧні кранитчис донасьыс-дона письмӧыс.
Сылы вӧлі вывті сьӧкыд, и сійӧ бурджыкӧн лыддис мунны ӧтнас.
Мунысь каретаӧн ылалӧм часӧвӧй эз казяв петысь Андрейӧс, да став юасьӧмъяс вылӧ тырвыйӧ эскӧмӧн вочавидзліс, мый медбӧръя вит минутнас воротаысь некод эз пет.
VI-ӧд глава
ЫДЖЫД РЕШЕНИЕ
Революционнӧй практика дорӧ омӧля велалӧм Жоржлы ковмис коллявны кымынкӧ час мучитчана виччысьӧмын.
Андрей вӧсна полӧм шымыртіс сійӧс, и сійӧ быд здукӧ шыасьліс Ватажко дорӧ гуся лачаӧн аддзыны сысянь успокоитчӧм, но том морт аслас вочакывъясӧн сӧмын ёнджыка содтыліс сылысь волнуйтчӧмсӧ.
— Эз, миянлы эз ков лэдзны сійӧс, — сёрӧн каитчан чувствоӧн висьталіс Жорж.
— А гашкӧ и лючки прӧйдитас, — спокойнӧя пасйис Ватажко.
— Андрей вӧвліс и не татшӧм гудыртасын.
Том морт шедӧдіс нин мыйдтакӧ опытность да велаліс вель веськодя видзӧдны ӧпасностьяс вылӧ.
— Но, шуам, — паныд шуис Жорж, — а век жӧ сэтшӧм кокни овлӧ провалитчыны пустякъяс вылын.
Тайӧн Ватажко окотапырысь сӧгласитчис да эскӧдӧм могысь заводитіс вайӧдавны медся чуймӧдана примеръяс аслас опытысь да ёртъясыс олӧмысь.
Оз позь шуны, медым сійӧ вӧлі лӧсялана собеседникӧн тайӧ минутнас.
Жорж чувствуйтіс асьсӧ ӧбӧдитӧмаӧн да зэв шудтӧмӧн.
Сійӧ эз вермы прӧститны аслыс, мый эз вермы сулавны аслас кыв вылын, и курыда видіс асьсӧ лишка сетчӧмын.
Татшӧм сяма случайясын сійӧ век тадзи вӧчліс.
Сійӧ окотапырысь содтавліс ассьыс влияниесӧ Андрей вылӧ да именнӧ ӧні вӧлі эскӧ, мый эськӧ унджык энергия кӧ пуктіс, то вермис эськӧ сулавны сы вылын, медым письмӧ судзӧдӧмсӧ вӧлі сетӧма Давидлы, да ӧлӧдны Андрейӧс сійӧ ӧтчаяннӧй похождениеысь.
Ыджыд жӧ вӧлі сылӧн радлӧм, кор Андрей локтіс стӧч урчитӧм срок кежлӧ.
Петыркарлань поезд мунӧ вӧлі ӧкмыс час да джынйын.
Колӧ вӧлі тэрмасьны.
— Мунам, — шуис Андрей.
— Кӧлуй, дерт, тэчӧма?
Но кӧлуй, дерт, эз вӧв тэчӧма.
Думъясӧ вӧйтчӧмӧн сы йылысь, мый вермис лоны да мыйысь позьӧ вӧлі мынтӧдчыны, Жорж вунӧдіс став мукӧдтор йылысь.
Шуд вылӧ, лӧсьӧдчыны эз ковмы дыр.
Налӧн вӧлі буретш сымда кӧлуйыс, мыйдта колӧ вӧлі медым лӧсявны пыр овлан путешественникъяс пыдди.
Тэрмасьӧмӧн тэчсьӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны вокзалӧ.
Андрей вӧсна лои вӧчны вывті нин водзысьтыр виччысьӧмъяс.
Кӧлуйнас Ватажко муніс водзвыв извозчикӧн.
Сылы колӧ вӧлі ньӧбны билетъяс, займитны местаяс вагонын да сӧмын поезд вӧрзьытӧдз некымын минутӧн водзджык встретитны Андрейӧс да Жоржӧс станциясянь неылын.
Поезд виччысигӧн йӧз пӧвстын зыртласьны вӧлі эськӧ ӧпаснӧ.
Кыкнан другыс мӧдісны мӧд извозчикӧн, минут дас мысти, да чеччисны вокзал дорӧ туй крестасянінӧ.
Ватажко матыстчис на дорӧ водзджык, найӧ виччысьӧм дорысь.
Билетъяс сійӧ эз кут ньӧбны, сы вӧсна мый сійӧ убедитчис, мый Андрейлы весиг оз позь петкӧдчыны.
Кыйӧдӧмыс нин заводитчис.
Рыжӧй жандарм, тыдалӧ, тӧдіс Андрейӧс, и сылы вӧчӧмаӧсь вокзалын нальк, сійӧс полицейскӧйясӧн тыртӧмӧн.
Штатскӧй паськӧма кык зон, — буракӧ, шпионъяс, кодъяс тӧдісны Андрейӧс чужӧм сертиыс, — сулалісны пыранінас да яндысьтӧг видзӧдалісны ставыслы синъясас.
Найӧ, эськӧ, кывшутӧг, тӧдісны Андрейӧс, и, найӧ знак серти, сійӧс эськӧ сэн жӧ арестуйтісны.
Кӧлуйсӧ приёмнӧйӧ кольӧм бӧрын Ватажко тэрмасьӧмӧн муніс ёртъяс дінас да вӧзйис налы петны карысь мӧд туйӧд, а именнӧ — мунны мӧд станцияӧдз вӧвъясӧн, а сэсянь босьтны билетъяс Петыркарӧ.
Давид петас налы паныд да, лоӧ кӧ ӧпасность, ӧлӧдас.
— Но мыйла нӧ ті эн ньӧбӧй билетсӧ Жоржлы?
Сылы, надейтча, нинӧмысь повнысӧ.
Мыйла нӧ сылы кольччынысӧ татчӧ? — пасйис Андрей.
Ватажко эз мӧвпыштлы та йылысь; но кадыс эз на коль и Жорж вермис эськӧ суны поездсӧ.
Но сійӧ решительнӧ сувтіс талы паныд.
— Шуӧма вӧлі, мый ми мунам кыкӧн, — висьталіс сійӧ, — и ме ог аддзы помка, мыйла и меным не босьтны билетсӧ мӧд станциясянь.
Ӧні сійӧ чорыда решитіс не сетчыны, кыдз быттьӧ аслас воддза сетчӧмысь водзӧс босьтӧм пыдди.
Андрей, шуны кӧ, эз и пыксьы.
— Бур, — шуис сійӧ, — мунамӧй ӧтлаын.
Сійӧ вӧлі думайтӧ мӧдтор йылысь майышмунӧм да этша видзӧдіс сы вылӧ, мый вӧчсис гӧгӧрыс.
Тюрьма да Зиналӧн письмӧыс пыдысянь волнуйтісны сійӧс да ещӧ ёнджыка ёнмӧдісны хаотическӧй настроениесӧ, кутшӧмын сійӧ оліс.
Думъясыс шымыртісны сійӧс, и сійӧ ещӧ эз на аддзы аслас сомнениеясысь петан туйсӧ.
Найӧ мӧдісны куимӧн, и сэк жӧ Ватажко висьталіс налы, кыдзи судзӧдны вӧвъяс да вообще вӧчны ставсӧ бурлань.
— Ті кӧ, — содтіс сійӧ, — он сулалӧй паныд подӧн мунӧмысь, то нинӧм повтӧмджыксӧ оз позь мӧвпыштны.
Ставыс уна вылӧ кызь вит верст.
Татшӧм мӧвпыс кажитчис налы, торйӧн нин Жоржлы.
— А мый нӧ вӧчны асланым паськӧмнаным? — юаліс сійӧ.
— Господаяслы оз пӧлагайтчы ветлыны подӧн, а крестьянскӧй паськӧм судзӧдӧм босьтас нӧшта лун.
— Ме постарайтча паськӧмтӧ судзӧдны талун жӧ, — шуис Ватажкӧ.
— Заводитла корны Шигаев вокъяслысь, найӧ — меным приятельяс, плӧтникъяс.
Выль планыс вӧлі зэв бур, сы вӧсна мый сетіс позянлун вӧрзьыны туйӧ асывнас водз.
Ватажко котӧртіс аслас плӧтникъяс ордӧ.
Сійӧ бӧрсӧ локтіс зэв сёрӧн, ыджыд тубраса, аслас патераӧ, кытчӧ Андрей да Жорж меститчисны вой кежас.
Ставыс ладмис зэв бура.
Тубрасас вӧлӧма крестьянскӧй паськӧм кык вылӧ да ещӧ дӧраысь вурӧм кык мешӧк, коді тыр унапӧлӧс кӧлуйӧн, кутшӧмъясӧн векджык заптысьлӧны странствуйтысь плӧтникъяс.
Сыысь ӧприч, — мый вӧлі медся колана, — Шигаев вокъяс сетӧмаӧсь Андрейлы да Жоржлы ассьыныс паспортъяссӧ.
Андрей тшӧктіс висьтавны плӧтникъяслы аттьӧ найӧ услугаысь да кӧсйысис бӧр ыстыны паспортсӧ пырысь-пыр жӧ Петыркарӧ воӧм бӧрын.
— Тэрмасьны некытчӧ, — пасйис Ватажко.
— Ыджыдджык вокыслысь, Филипплысь, паспортсӧ верманныд кутны кӧть мыйдыра.
Колӧ шуны, приметаясыс скодитӧны тіянкӧд, да сэтчӧ жӧ Филипп эз повзьы лёкторъясысь, коді вермас лоны тіян вӧсна полициякӧд.
Сійӧ тіянӧс зэв радейтӧ.
— Кыдз нӧ сідз?
Кор весиг мекӧд абу тӧдса?
Тайӧ артмӧ дзик романтичнӧя! — нюммунӧмӧн шуис Андрей.
— Нет, сійӧ тӧдӧ тіянӧс и весиг сёрнитліс тіянкӧд.
Сійӧ вӧлі ветымын морт пытшсьыд ӧтиӧн.
Помнитанныд, кыдзи миян ӧти собрание вылын ӧти том рабочӧй, сьӧд юрсиа, висьталіс, мый сылы револьверыс оз ков, мый сійӧ локтас тасма костас сюйӧм черӧн: сійӧ лӧсялӧджык.
Сійӧ и эм Филипп Шигаевыд.
— Да?
Сідзкӧ ме бура сійӧс помнита.
Сӧмын сылысь нимсӧ вунӧді.
Но миянлы дыр сёрнитны оз пӧлагайтчы, — другысь крута кватитчис Андрей.
— Вай водамӧй узьны.
Аски колӧ водз чеччыны.
Сійӧ поліс, медым пансьӧм сёрниыс эз вудж медбӧръя ужаснӧй лоӧмторъяс вылӧ.
Сылы колӧ вӧлі шойччыны физическӧя да нравственнӧя, а сэки татшӧм сёрнияскӧд йитчӧм мучитана казьтылӧмъясыс эськӧ помӧдз эз лэдзны сійӧс унмовссьыны.
— Аскиӧдз! — шуис сійӧ аслыс ачыс, синъяссӧ куньӧмӧн, унмовсьыны чорыда кӧсйӧмӧн.
Сылӧн вӧлі водзысьтыр гудыр кылӧм, мый аски ставыс тыдовтчас, ставыс решитчас.
Тайӧ сійӧс неуна сайкӧдыштіс да отсаліс вӧтлыны юрас ыльнитӧм мӧвпъяссӧ.
Сійӧ узис кулӧм морт моз.
Но зато сійӧ садьмис ставсьыс водз.
Медводдза вежӧртан югнитӧмыскӧд ӧтлаын сыын кутіс сёрнитны чорыда эскӧм, мый талун сылы ковмас пӧртны олӧмӧ колана удж, кодӧс сійӧ тӧрыт колис помавтӧмӧн.
Сылы пыр жӧ уси тӧд вылас, мый йылысь сійӧ думайтіс узьтӧдзыс; тӧдвылас уськӧдіс тюрьмаӧ волӧмсӧ, — и ставыс сійӧ, мый лои тӧрыт, ставыс, мый вуджис сы вывті тайӧ лунъясас, дзик пыр жӧ кыптіс сы водзын.
— Кымын жертва!
Зина пӧгибнитіс, Борис, Василий да Бочаров — сідз жӧ.
Кыкнан Дудорова да уна, уна мукӧдӧс ловъя вывсьыс гуалӧма.
Сійӧс асьсӧ арестуйтасны, оз кӧ талун — аски.
И казнитасны.
И кодлы кутшӧм пӧльза став тайӧ жертваяссьыс?
Сылӧн вежӧрас кыптіс казнитан местасянь локтысь йӧз чукӧрлӧн серпасыс, и сійӧс пӧльыштіс кӧдзыдӧн.
Но сійӧ вӧтліс ас дінсьыс тайӧ каститчӧмсӧ.
Эз, эз сэтчӧ вайӧдны сылӧн революционнӧй практикаыс да аслас мӧвпалӧмъясыс.
Тайӧ жертваясыс пӧгибнитісны эз весь.
Найӧ — застрельщикъяс, кодъяс кыпӧдісны дикӧй зверӧс аслас логовищеысь да кодъяс мынтысисны сыысь асланыс олӧмӧн.
Ловйӧн кольӧм ёртъясыс долженӧсь ӧні водзӧ нуӧдны налысь делӧсӧ.
«Дядя» висьталӧмсянь сы пытшкын тӧлктӧг шӧйтысь мӧвпыс ӧні лэбаліс сы весьтын варыш моз, коді вӧчалӧ кытшъяс аслас добыча весьтын, да жалитӧм формаа юалӧмӧн требуйтіс нюжъявтӧг да медбӧръя вочакыв.
Джынвыйӧ пасьтасьӧм, сійӧ ньӧжйӧникӧн ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ жыр кузя, кӧмтӧг, медым не садьмӧдны Жоржӧс.
Сы юрын ясыда пуксис ӧти мӧвп; деспотизмлӧн наёмнӧй слугаяскӧд тыш вӧчис ассьыс делӧ.
Ӧні колӧ уськӧдчыны сар вылӧ, и сійӧ, Андрей, должен босьтны ас вылас тайӧ делӧсӧ.
«А Таня?» — зиньӧбтіс сы пытшкын кутшӧмкӧ гӧлӧс.
Сьӧлӧмыс сылӧн сувтіс минут кежлӧ, но нинӧмӧн эз вочавидз мучитана чукӧстчӧм вылас.
Сьӧлӧмыс пӧлучитіс кучкӧм, но резинӧвӧй мач моз бӧрыньтіс сійӧс бӧрлань, вирӧн ойдытӧг.
Рочмуын помтӧм, мерайтны позьтӧм страдайтӧмъяс понда — мый тӧдчас налӧн личнӧй шогыс?
Таня сылы не сӧмын гӧтыр: сійӧ — друг, сійӧ — ыджыд тышкын ёрт.
Таня ошкас сылысь решениесӧ да мужественнӧя терпитас страдайтӧмъяслысь ассьыс пайсӧ.
Личнӧй мӧвпъясыс эз падмӧдны сійӧс.
Сійӧс волнуйтіс уджлӧн принудительнӧй сторонаыс.
Колӧ-ӧ заводитны тайӧ тышсӧ али оз?
Андрей тӧдіс, мый кутшӧм кӧть мед эз вӧв сылӧн личнӧй мнениеыс, дзикӧдз решитӧмыс кутас зависитны исполнительнӧй комитетсянь.
Но сійӧ сідз жӧ тӧдіс, мый эмӧсь случайяс, кор сетӧм предложениеыс составляйтӧ джын делӧсӧ, а эмӧсь делӧяс, кодъясын джынйыс сэтшӧм жӧ колана, кыдзи и дзоньнас.
Мӧвпыштӧмторйыслӧн серьёзностьыс да сыкӧд йитчӧм кывкутӧмыс заставитісны эськӧ думайтсьыны медся кокнируа да нечестнӧй мортӧс, а Андрей эз вӧв ни ӧтинас, ни мӧднас.
Сылӧн ӧнія настроениеын вочакывйыс вӧзйысис ачыс аснас.
Неудачаысь шог, водзӧс мынтыны кӧсйӧмӧн ӧзйӧм, медбӧръя роковӧй лунъяслӧн сьӧкыд испытаниеяс, ставыс сійӧ, мый недыр кежлӧ вӧлі личкӧма сьӧлӧм пытшкӧсын, ӧні ключӧн пуис сылӧн сьӧлӧмас, — грознӧй да дась быд минутӧ петны ортсӧ.
Но сійӧ эз сетлы вӧля аслас страстьлы.
Сылы окота вӧлі обсудитны делӧсӧ збыль ногӧн, аслас дорӧ некутшӧм отношение имеиттӧг.
Мӧвпыштӧмторлӧн нравственнӧй право да веськыдлун кузяыс сылӧн эз вӧв некутшӧм сомнение.
Но аскадӧ-ӧ, пӧлезнӧ-ӧ вӧлі канмуӧс мездӧм могысь сувтны тайӧ туй вылас ӧні?
Выльысь и выльысь тӧлкуйтіс сійӧ тайӧ юалӧмыс кузя, донъявліс сійӧс гӧгӧрбоксянь, кыдз позис спокойнӧя да веськодя видзӧдӧмӧн, пытшкӧснас тіралысь морт моз, коді тувтчӧ пропасть вомӧн нюжӧдӧм катласьысь пос вылӧ, да сьӧлӧмнас тіралӧмӧн бура мӧвпалӧ быд воськов, кыдз эськӧ не лэбны.
И быд сомнение вылӧ сійӧ аддзыліс ӧти вочакыв: да, да!
дерт жӧ, да.
Попыткаыс лоас и аскадӧ, и пӧлезнӧ.
Мед комитет тӧлкуйтас, но сійӧ обязан сетны ассьыс предложениесӧ.
Мыйла, век жӧ, став революционеръяс пӧвстысь именнӧ сылы колӧ босьтны ас вылас водзӧс мынтӧм кузя да аснас жертвуйтӧм кузя тайӧ актсӧ?
Но тайӧ юалӧмсӧ сійӧ эз нин вермы тӧлкуйтны веськодьпырысь, кыдзи геометрическӧй задачаӧс.
Сійӧ торйыс, мый ключӧн пуис сы сьӧлӧмын, ӧні рискӧбтіс ортсӧ, отпор виччысьтӧг, да шымыртіс биӧн сылысь тушасӧ.
Ставнас сійӧ здукӧн бырӧдіс сылысь став падъялӧмсӧ, пӧдтіс радейтӧмсӧ, личнӧй кӧртасьӧмъяссӧ, жалитан чувствосӧ, сэтшӧм ногӧн, кыдзи лавалӧн ызбыльтӧм гыыс бырӧдӧ керкаяс, ӧградаяс, гажа рощаяс, ставсӧ, мый веськалӧ сылы туй вылас.
Сійӧ крута сувтіс жыр шӧрӧ.
Чужӧмыс да синъясыс сылӧн ӧзъялісны шуштӧм да торжествуйтан биӧн.
Сійӧ лэптіс вылӧ кыкнан кисӧ сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи чолӧмаліс Зинаӧс, кор сійӧ муніс казнь вылӧ.
Решениесӧ — дзикӧдз вылӧ, бергӧдтӧм вылӧ — вӧлі примитӧма.
Ӧні сы йылысь позьӧ вӧлі сёрнитны.
Сійӧ садьмӧдіс Жоржӧс да висьталіс сылы, кутшӧм мӧвпъясӧн мунӧ Петыркарӧ.
Жоржӧс эз босьт чиктылӧм татшӧм выльторйысь.
Сійӧ ёнджыкасӧ кажитчис огорчитчӧмӧн, ёнджыкасӧ Таня вӧсна, Андрей вӧсна дорысь, кӧть эз лысьт казьтыштны татшӧм щекотливӧй предметсӧ.
Принципас сійӧ, век жӧ, нинӧм эз имеит паныд Андрей мӧвпъяслы; первойсӧ и тайӧ вӧлі тырмымӧн.
Найӧ кыпӧдісны орчча жырйын узьысь Ватажкоӧс да кутісны лӧсьӧдчыны туйӧ.
Став мӧвпалӧмъяс серти, колӧ вӧлі петны карысь кӧкъямыс час гӧгӧр, кор крестьяна бӧр воӧны гортаныс базарсянь.
Плӧтникъясӧн ыстӧм мешӧкъясын вӧлӧм морт ӧти сола нянь шӧрӧмӧн, мерка, кутшӧм-сюрӧ инструментъяс да дженьыдик воропа кык лӧсьыд чер.
Андрей да Жорж найӧс сюйисны вӧнь саяныс, — паськӧм дінас найӧ вӧліны содтӧдӧн да, лоас кӧ нужда, вермисны згӧдитчыны асьнысӧ дорйӧм вылӧ.
Путешественникъясын эз лӧсявлы найӧлӧн прамӧй званиеыскӧд ӧтитор — налӧн кӧмкотныс.
Ватажколӧн аддзысисны кузь гӧленя вӧралан сапӧгъяс, буретш Жоржлы.
Андрейлы жӧ быть лои мӧдӧдчыны барскӧй сапӧгъясӧн.
Но татшӧм поснитор вылӧ найӧ шуисны не видзӧдны да, Ватажкокӧд прӧщайтчӧм бӧрын, тэрыба петісны туйӧ, мешӧкъяссӧ мышканыс ӧшӧдӧмӧн.
Кор найӧ пондісны матыстчыны заставалань, налы пыр жӧ синманыс шыбытчис кык городӧвӧй, кодъяс сулалісны застава дорын дышиника, виччысян модаӧн.
Откуп бырӧдӧм бӧрын пӧрядок да закон кутан ловъя столбъясӧс вӧлі бырӧдӧма; казеннӧй сера краскаӧ краситӧм кык пу столб ӧтнаныс петкӧдлісны аснаныс начальство.
Кык полицейскӧйлӧн жӧ сэні сулалӧмыс, кывшутӧг, петкӧдліс мыйкӧ овлытӧмӧс.
Налӧн чайтӧмъясыс тырвыйӧ збыльмисны, кор найӧ локтісны матӧджык.
Баба, тыртӧм кӧрзинкаӧн, кӧні ӧні вӧліс кага, прӧйдитіс заставасӧ пӧшти казявтӧг; но кык олӧма мужчинаӧс — крестьянинӧс да мещанинӧс — вӧлі сюся видлалӧма юрвывсяньыс да кокулӧдзыс полицейскӧйясӧн; найӧс, шуны кӧ, колисны спокойын, сы вӧсна мый на пӧвстысь ӧтиыслы вӧлі ар ветымын, а мӧдыслы ар нелямын гӧгӧр.
На бӧрся мунысь том рабочӧйкӧд жӧ пӧшти пансьыліс кось.
Сылысь мый йылысь кӧ юасисны, и сійӧ, тыдалӧ, вочавидзаліс вель крута, сы вӧсна мый полицейскӧйяс пӧвстысь ӧтиыс — дженьыд кока бульдог чужӧма — уськӧдчис сы вылӧ лэптӧм кабыръясӧн.
Том зон паныдаліс кучкӧмсӧ да котӧртіс водзӧ, мыйкӧ сералӧмпырысь горзігтырйи.
Эз вӧв сьӧкыд миян путешественникъяслы гӧгӧрвоны, мыйла сувтӧдӧмаӧсь тайӧ кык стражасӧ.
— Колӧ лӧсьӧдчыны! — горӧдіс Жорж, воинственнӧй отвагаӧн пузьӧмӧн.
— Ньӧти оз, — паныд шуис Андрей.
— Та сайын делӧ оз сувт.
Лэдз ставсӧ ме вылӧ.
Аддзылан, ставыс мунас бура.
Но пытшкӧссяньыс сійӧ нин каитчис, мый босьтіс Жоржӧс сьӧрсьыс.
Мый вылӧ кыскыны сійӧс опасностьясӧ, кодъяс бӧръя помнас вермасны лоны серьёзнӧйӧн!
Найӧ лоины дзик застава дорынӧсь.
Кыкнан полицейскӧйыс сатшкысисны найӧӧ синъяснаныс — торйӧн нин Андрейӧ — наян да полан ӧтсора выражениеӧн.
— Сувт! — горӧдіс дженьыд кока городовӧйыс, туйсӧ налы потшӧмӧн.
Найӧ сувтісны.
— Кодъяс сэтшӧмъясыс да кытчӧ мунанныд? — юаліс сійӧ.
— Плӧтникъяс, гортӧ мунам, — спокойнӧя вочавидзис Андрей.
— Нимныд?
Адрес?
Кутшӧм губерняысь?
Дыр-ӧ олінныд карас? — шӧтіс полицейскӧй.
Андрей вочавидзаліс падъявтӧг.
Сійӧ бура велӧдӧма ассьыс паспортсӧ.
— Мыйла эн мун кӧрттуй кузя?
Ӧні ставысь ветлӧны.
— Кажитчӧ, туйясыс вӧльнӧйӧсь, — йирыштчис Андрей, думыштӧмӧн, мый оз мешайт мукӧд дырйи сетны отпор.
— Ладнӧ!
Сёрнит, да полӧмӧн.
Паспортыд сьӧрсьыд?
— Паспорт? Со сійӧ.
— Петкӧдлы, мый тэнад мешӧкад?
— Мый петкӧдлыныс?
Нинӧм тіян сэн абу, — шуис Андрей ӧбӧдитчӧм гӧлӧсӧн.
— Сӧмын кадсӧ воштыны весь тіянкӧд.
— Вӧч, мый тшӧктӧны, да кыкнан синнад видзӧд! — стрӧга пасйис сылы городовӧй.
Андрей вӧрзьӧдліс пельпомъяснас да разис мешӧксӧ джынвыйӧ заденитӧм да джынвыйӧ сералана гримасаӧн.
Пытшкӧссьыс ставсӧ видлалӧм бӧрын полицейскӧй ачыс казяліс, мый весь воштӧ кадсӧ ассьыс дай йӧзыслысь.
— А тэ? — шыасис сійӧ Жорж дорӧ рам гӧлӧсӧн.
— Семен Шигаев.
Гортӧ жӧ муна.
— Вокъяс? — интересуйтчис полицейскӧй.
— Да, братанъяс, — висьталіс Жорж, гӧгӧрвоӧмӧн, мый зэв омӧля скодитӧ сійӧ Андрей вылӧ.
Сэк коста ворота дорӧ чукӧрмисны йӧз, кодъяс виччысисны ассьыныс ӧчередьнысӧ.
— Мунӧй, — шуис полицейскӧй, вынтӧма кинас макнитӧмӧн.
Андрей шыбытіс пельпом вылас ассьыс мешӧксӧ да мӧдӧдчис радлӧмӧн, мый инцидентыс помасис.
Но сэні мӧд полицейскӧй — письтиӧн тырӧм, омӧлик лёк чужӧма, коді ӧнӧдз эз на шыасьлы, копыртчис аслас сангвиник-ёртыс дорӧ, чин сертиыс ыджыдджыклы, — да кутіс сылы мыйкӧ вашкӧдны, Андрейлӧн злополучнӧй сапӧгъяс вылӧ индӧмӧн.
— Сувт! — горӧдіс сійӧ Андрейлы.
— Тэнӧ участокӧ нуӧдны колӧ.
Жорж сувтіс жӧ.
Сійӧ эз сомневайтчы, мый ӧні ставыс пӧгибнитіс.
— Мыйла участокӧ? — паныд кыв шуис Андрей.
— Ме абу код, и паспортӧй менам кыдзи колӧ лоны.
— Сэні нин аддзасны!
Миян делӧ кутавны тіян воксӧ.
— Кутшӧм помка кузя нӧ?
— Тайӧ нин миянлы тӧдны!
Делӧыс кутіс бергӧдчыны лёкланьӧ.
Справитчыны татшӧм кык балбескӧд вӧлі эськӧ кокни, но пышйыны да дзебсьыны луншӧра лунын вӧлі зэв сьӧкыд.
Местасӧ тэрыба гӧгӧрбок видзӧдлӧмӧн да думайтӧмӧн, мый вӧчны быть кӧ ковмас, Андрей, сэк коста, гораа протестуйтіс паспорта морткӧд татшӧм обращениелы паныд да ошйысис аслас бур местаясӧн да кӧзяеваӧн, кодъяс сетасны сылы медся бур рекомендацияяс.
— Семен, — шыасис сійӧ Жорж дорӧ веськыда скӧралӧмнас пузьӧмӧн, — мун жӧ да кор управляющӧй г-н Архиповӧс, медым ӧні жӧ локтас татчӧ.
Зэв матын, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ полицейскӧйяслы, орчча уличаяс пиысь ӧти улича ним шуӧмӧн.
Сійӧ кӧсйис ыстыны Жоржӧс.
Ӧтнас сійӧ чувствуйтіс асьсӧ ёна бурджыка, и кӧть кыдзи да сылӧн положениеыс эз вӧв эськӧ лёкджык.
Полицейскӧйяс, кажитчис, нинӧм ез имеитны талы паныд, сы вӧсна мый найӧ инструкцияясын татшӧмсяма казусыс эз вӧв.
Но Жорж эз вӧрзьы местасьыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис Андрейлысь естественнӧй да подулалӧм маневрсӧ «делӧ» боксянь видзӧдӧмӧн; сійӧ эз вермы мунны, Андрейӧс ӧтнассӧ бедаӧ кольӧмӧн.
— Нет, бурджык не мунны, — шуис сійӧ.
— Ефим Гавриловичыд асныра.
Сійӧ скӧрмас, кор сійӧс пустякъяс вӧсна тревожитӧны.
Андрейлы оз позь вӧлі настаивайтны.
— Нуӧдӧй миянӧс участокӧ, сідз кӧ нин, да ӧдйӧджык,
сы вӧсна, мый миянлы некор.
Мыйкӧ-нибудь думышттӧдз войдӧр колӧ вӧлі эновтны тайӧ местасӧ, сы вӧсна мый ворота дорӧ чукӧрмис нин вель уна йӧз ветлысь-мунысьяс да зевакаяс.
— Виччысь дозорӧс, — дженьыда вочавидзис полицейскӧй.
— Миянлы тіян понда службанымӧс не шыбытны.
— Ладнӧ!
Найӧ кежисны бокӧ да, му вылӧ неылӧ пуксьӧм бӧрын, ӧзтісны каллянъяс.
Асланыс виччысьӧмын разочаруйтчӧм любопытнӧйяс разӧдчисны.
Весиг полицейскӧйяс дугдісны видзӧдны на вылӧ.
Но дозор вермис локны минутысь минутӧ.
И оз позь вӧлі воштыны дона кадсӧ.
Жорж вашнитіс аслас друглы, тшын сюръя лэдзалігӧн:
— Сет негодяйлы дасшайта.
Андрей гогнитіс юрнас.
Сійӧ и ачыс кутіс мӧвпыштавны подкупитӧм йылысь.
Здук виччысьӧм бӧрын, кор некод эз вӧв маті гӧгӧрын, сійӧ шуис:
— Уна-ӧ босьтанныд, медым лэдзны миянӧс <rus>с богом</rus>?
— А уна-ӧ сетан? — кыліс здукӧн вочавидзӧм.
— Со мыйдта, — вочавидзис Андрей, ыргӧн сьӧм чукӧр петкӧдлӧмӧн.
Вӧзйыны ыджыд взятка татшӧм обстоятельствояс дырйи значитіс эськӧ кыпӧдны подозрение да пӧгубитны ставсӧ.
— Этша!
Ми кыкӧн.
Вай чӧлкӧвӧй.
— Со тэ кутшӧм!
Да менам сэтшӧм коясян сьӧмыс абу.
Босьтӧй гривенник.
Ме эськӧ и та мындасӧ эг сет, да некор виччысьнысӧ меным.
Но Андрейлӧн эз тырмы терпениеыс донъясьны дырджык.
Сійӧ содтіс калымсӧ да кыкнаныс лоины вӧля вылынӧсь.
Первойя сиктын жӧ медалісны телегаа вӧлаӧс да ӧбед кежлӧ воӧдчисны станцияӧдз.
Давид вӧлі нин сэні да юӧртіс налы, мый ставыс бур да мый шпионъяс абуӧсь.
Тайӧ пӧрйӧ Андрей корис, медым бур компания торйӧдчис.
Найӧ ньӧбисны аслыныс быдӧн торйӧн билетъяс да пуксисны торъя вагонъясӧ, сёрнитчӧмӧн — промежуточнӧй станцияясын не петкӧдлыны мӧда-мӧднысӧ тӧдӧмӧн, а аддзысьны сӧмын местаӧдз воӧм бӧрын.
VII-ӧд глава
АСЛАС ГОРТЫН
Таня пукаліс аслас жырйын медся сьӧкыд настроениеын куим лунся нравственнӧй мучитана пытка бӧрын, кор Давид локтіс юӧрӧн, мый Андрей воис Петыркарӧ дзоньвидза, и кык час мысти лоас гортын.
Сійӧ вӧчис тайӧс Андрей тшӧктӧм серти, коді эз вермы веськыда воны Таня дорӧ паськӧмсӧ вежӧм вӧсна.
Давидлы шензьӧм вылӧ, Таня эз петкӧдлы некутшӧм радлӧм.
Сійӧ видзӧдліс Давид вылӧ шензяна, тӧдмалана видзӧдласӧн, кыдз быттьӧ сійӧ вайис медся лёк юӧръяс, мыйяслы сійӧ некутшӧма оз кӧсйы эскыны.
— Коді тіянлы висьталіс? — эскытӧг юаліс Таня.
— Да некод.
Ми сыкӧд ӧтлаын воим Дубравниксянь.
Эскӧда тіянӧс сійӧ вӧлі тіян Андрейыд, — настоящӧй ловъя, а абу сылӧн вуджӧрыс, — нюмъялігтыр паныд шуас Давид.
Сэк сӧмын Таня кыдз быттьӧ паляліс кынмылӧмсьыс да кутіс радлыны да чиктывны.
Таня вӧлі эскӧ, мый Андрей пӧгибнитіс.
Положительнӧй фактъяс сылӧн эз вӧвны, но сійӧ нин лӧсьӧдчис аслас шудтӧмлун кежлӧ да зілис не сетчыны ылӧдчана лачаяслы, медым Андрейӧс арестуйтӧм йылысь юӧрыс эз уськӧд сійӧс помӧдз.
Таня, дерт, эз виччысь сысянь письмӧяс Дубравниксянь.
Но сійӧ Андрейсянь босьтіс кыв, мый сійӧ ӧкуратнӧя быд лун кутас ыставны сылы кутшӧм-нибудь газет, и адресыс обложка вылас лоас гижӧма сы киӧн, и Таня кутас тӧдны, <rus>по крайней мере</rus>, мый сійӧс абу арестуйтӧма.
Андрей добросовестнӧя нуӧдіс олӧмӧ ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Быдлун 11 часын Таня получайтіс «листоклысь» номер — медся реакционнӧй и, сідзкӧ, медся благонамереннӧй газет, коді петліс Дубравникын.
Тайӧ «листокыс» вайис сылы ӧтнаслы унджык радлӧм, ӧтлаӧ босьтӧм став подписчикъяслы дорысь.
Газет воӧмыс сылы лоліс лунся главнӧй событиеӧн.
Сійӧ волнуйтчывліс почтальон волывлан кадӧ да усьлі ӧтчаяниеӧ, дона газетыс кӧ сёрмыліс да воліс эз асывнас, а ӧбед бӧрын.
Но бӧръя куим луннас сылы эз волы ни ӧти газет.
Заика керкаын катастрофа, коді пӧгубитіс став плансӧ да лачасӧ, ёртъяссӧ казнитӧм да ставыс, мый вӧлі сы бӧрын, сэтшӧмӧдз пыркӧдісны Андрейӧс, мый сійӧ дугӧдіс ассьыс немӧй гижасьӧмсӧ.
Сэтчӧ жӧ сійӧ быд лун, пӧшти быд час, лӧсьӧдчис мунны Петыркарӧ да та вӧсна эз сетлы ыджыд тӧдчанлун татшӧм тӧдчытӧм, кыдзи сылы сэки кажитчыліс, упущениеыслы.
Биын олысь йӧзлы сьӧкыд вӧлі аслыс мӧвпыштны сійӧ мучитана оръявлытӧм майшасьӧмсӧ, кодӧс нуӧны ылын ёртъясыс, ичӧтджык опасностьын олысьяс.
Таысь кындзи Андрей тӧдіс, мый Жорж гижис Танялы, да, сідзкӧ, юӧртіс сылы, мый найӧ кыкнаныс ловъяӧсь.
Жорж, збыльысь, гижис.
Но сылӧн письмӧыс ылӧ эз сайкӧд Таняӧс.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма тэрмасьӧмӧн, и Жоржлӧн эз вӧв кадыс гижны шифрӧн либӧ химическӧй чернилаӧн.
Сылы колӧ вӧлі гижны паськыда, унатор йылысь: и сы йылысь, мый кутіс Андрейӧс, и делӧяс общӧй положение йылысь, и регыд локтӧм вылӧ лачаяс йылысь.
Сійӧ гижис тайӧс зэв гӧгӧрвотӧм кывъясӧн, сэтшӧм оговоркаясӧн да кытшлалӧмӧн, сэтшӧм уна ыстысьӧмъясӧн да аллегорияясӧн, мый бӧрыннас артмыліс послание гӧгӧрвоана, кыдзи ясыд лун, аслыс Жоржлы, но дзик гӧгӧрвотӧмтор Танялы.
Сійӧ эз вермы сыын разберитчыны да эз тӧд, кутшӧм фраза колӧ гӧгӧрвоны веськыда, кутшӧмӧс мӧдарӧ гӧгӧрвоӧмӧн.
Дыр сійӧ жугліс юрсӧ загадочнӧй письмӧ вылын, но бӧръя пом век жӧ эз гӧгӧрво сэтысь: кутӧны-ӧ Андрейӧс делӧяс, кодъясӧс сійӧ думайтӧ регыд помавны, либӧ жӧ сійӧ сюрис, но сылӧн ёртъясыс ёна надейтчӧны, мый ставыс артмас бура.
Ёна-ӧ подулалӧмаӧсь ёртъясыслӧн лачаясыс, та йылысь сылы колӧ вӧлі гӧгӧрвоны аслыс.
Андрейсянь ассяньыс, сэк жӧ, нинӧм.
Лунтыр сійӧ лихорадкаын моз виччысис газет, коді гӧгӧрвоӧдіс эськӧ сылы Жорж письмӧлысь смыслсӧ.
Но «листок» эз во ни сійӧ луннас, ни аски асывнас, ни мӧд луннас.
Газетъяс сійӧ каднас вӧліны тырӧсь сенсационнӧй юӧръясӧн Дубравниксянь.
Андрей лоис репортеръяслӧн радейтана геройӧн.
Юӧрталісны, мый сійӧс арестуйтӧма то ӧтиын, то мӧд керкаын, то улича вылын, то вокзалын.
Приметаяс йылысь дженьыдика пасъялӧм частӧ лӧсявліс Андрей ортсыкӧд.
Подробнӧя да ыджыд драматическӧй эффектӧн гижсьыліс арестуйтан сценаыс.
Ӧти газет юӧртіс збыль источникъясысь, мый арестованнӧй, медбӧрти, висьталіс, коді сійӧ; мӧд — мый сылысь личностьсӧ тӧдмалӧма тырвыйӧ лӧсялана уликаясӧн; коймӧд — мый сійӧс нин мӧдӧдӧма чорыд конвой улын Петыркарӧ.
Татшӧм арестъяслӧн лыдыс доказывайтліс, кутшӧм мудзлытӧг кыйсьӧны вӧлӧм Андрей бӧрся.
Эз жӧ вермыны арестуйтны сійӧс ӧттшӧтш некымын местаын.
Мӧдарсянь, вермас-ӧ лоны, медым сійӧ, вӧля вылын кӧ, эз сет сылы кыдз-нибудь тӧдны ас йывсьыс?
Газетъясын быд выль телеграмма кажитчывліс Танялы знаменательнӧйджыкӧн воддза дорсьыс, и кывшутӧг веськыдӧн нин, сы вылӧ видзӧдтӧг нин, мый водзын став телеграммаясыс вӧлӧмаӧсь лӧжнӧйӧсь.
Газет лыддьӧмыс сылы пӧрис прямӧй пыткаӧ.
И век жӧ сійӧ лыддис горша ставсӧ, мый вермыліс судзӧдны.
Газетъясыс чукӧръясӧн туплясисны жырйын, коді пӧрис кутшӧмкӧ редакция контораӧ.
Татшӧм тревожитчӧмын коллялӧм куим луныс тӧдчисны сы вылын, кыдзи серьёзнӧй висьӧм.
Сійӧ бледӧдіс да омӧльтчис, синъясыс ӧзъялісны тіралана югъялӧмӧн.
Войяснас сылӧн тӧждысяна узьӧмыс торксьыліс страшнӧй кошмаръясӧн.
— Сійӧ прӧстӧ чудо моз петӧма тайӧ адсьыс! — горӧдіс Таня, кор Давид висьталіс сылы Андрейлӧн медбӧръя приключение йылысь.
— Колӧ шуны, найӧ кыйсисны сы бӧрся коктуйяс кузяыс, — вочавидзис Давид.
— Ӧні тіян вылын куйлӧ священнӧй обязанность кутны сійӧс татшӧм сяма делӧясын участвуйтӧмысь, этша вылӧ, тӧлысь квайт кежлӧ.
Сійӧ вывті нин уна рискуйтіс.
А главнӧйыс, эн лэдзӧй сійӧс Петыркарысь некутшӧм помка вылӧ ыстысьӧмӧн.
— Постарайтча, — нюммунӧмӧн шуис Таня.
— Но пола, мый и тані сылы абу зэв безӧпаснӧ.
— Кӧть кыдзи да абуджык ӧпаснӧ, мукӧд местаясын дорысь, — вочавидзис Давид.
— Ӧттшӧтш юала, — тревожитчис Таня, — кытчӧ ті сійӧс колинныд?
Энӧ вокзалӧ, надейтча?
Давид гӧгӧрвоӧдіс сійӧс, мый прӧщайтчис Андрейкӧд да Жоржкӧд сы водзвылын, кыдзи найӧ кайисны конка вылӧ, коді вайӧдас найӧс пӧшти конспиративнӧй патераӧдз.
— Конспиративнӧй патераӧдз? — нюркнитіс Таня разочаруйтӧм гӧлӧсӧн.
— Сійӧ сэтчӧ дыр кежлӧ сибдас, ме талы эска.
— Оз, оз! Сы пыдди кольччас Жорж да юӧртас став сведениеяссӧ ёртъясыслы.
Андрей кӧсйысис, мый оз ов ни ӧти минут дырджык колӧм сертиыс.
— Сійӧ кӧсйысис? — мӧдысь юаліс Таня, и чужӧмыс сылӧн югдіс.
Татшӧм кӧсйысьӧмсьыс сійӧ здукӧн прӧститіс сылы ас вывтіыс мунӧм став мукаяссӧ.
— Кутшӧм муса вӧлі тіянлы локны ме дорӧ татшӧм юӧрӧн! — шуис сійӧ Давидлы.
Таня сьӧлӧмын тайӧ фразаыс шыаліс неуна мӧдног: «Кутшӧм муса вӧлі сы боксянь поручитны Давидлы юӧртны меным!»
Мунігас Давид корис Таняӧс висьтавны Андрейлы кутшӧмкӧ поручение.
Сійӧ гогнитіс юрнас сӧглас петкӧдлӧмӧн, но мыйӧн сӧмын Давид петіс, вунӧдіс решительнӧ став йывсьыс — и сы йылысь и сійӧ поручение йылысь, — да занавеска сайӧ дзебсьӧмӧн сатшкысис ӧшиньӧ, кысянь позьӧ вӧлі аддзыны уличасӧ кузялаыс.
Мӧвп, мый Таня, тӧдӧмысь, тӧждысьӧ сы йылысь, медводдзаысь югнитіс Андрей юрын, кор сійӧ матыстчис Петыркарлань.
Но сійӧ эз и чайтлы, мый Таня нуис ас вывтіыс тайӧ лунъяснас.
Кор сійӧ тшӧктіс Давидӧс юӧртны Танялы, сійӧ прӧстӧ кутіс тӧд вылас кутны сійӧс гортас сэтшӧм случайын, сійӧ кӧ лӧсьӧдчыліс кытчӧ-нибудь мунны.
Но, мыйӧн сійӧ медаліс извозчикӧс, виччысян дрӧжжитӧм шымыртіс сійӧс да сымын содіс, кымын сійӧ матыстчис сылы бура тӧдса уличалань.
Найӧ ӧдйӧ прӧйдитісны карса центральнӧй юкӧнъяссӧ, да кӧльӧсаяс гӧгыльтчисны нин кузь, небыд да шыльыд пу пос вывті.
Кутшӧм лӧсьыда дзирдаліс Нева тайӧ мича тувсов луннас!
Тэрыба мунысь да стройнӧй сьӧд пароход тӧвзис ю кузя да суныштіс пос улӧ, водзвыв ассьыс кыкпельӧ кусыньтіс кузь сьӧд трубасӧ, коді бӧрын здукӧн веськаліс пос мӧдар бокас, кыдз быттьӧ аслас кӧсйӧм серти.
Ыджыд пу баржа кыссис сылань жӧ, да том, мича зон, разялӧм юрйыв гӧрд дӧрӧма, йӧткаліс сійӧс кузь зібйӧн, сэки кор сылӧн ёртыс руль вылын дыша мыйкӧ сьыліс.
Кӧлесаяс гораа кутісны таргыны да шумӧн гӧгыльтчыны изйӧн вольсалӧм нерӧвнӧй мостӧвӧй кузя.
Ӧні абу нин ылын...
Вот и джынвыйӧ гӧгрӧс Кронверкскӧй проспект.
Быд керка, быд лавка, быд пу, кажитчис, чолӧмалісны сійӧс, кыдзи важ тӧдсаӧс, тайӧ лӧнь, мирнӧй пельӧсас, кӧні сійӧ колляліс аслас олӧмлысь медся шуда тӧлысьяссӧ.
Тайӧ лунъясыслӧн унапӧлӧс казьтылӧмъяс сюйсисны сылы морӧс пытшкас да вӧтлісны шуштӧм образъяссӧ да сьӧкыд впечатлениеяссӧ сійӧ адсьыс, кытысь сійӧ сӧмын на петіс.
Сійӧ кӧсйис эскыны, и тайӧ минутнас сылы эскыссис, мый сылӧн важ местаас Таня дорӧ бӧр локтӧмыс значитӧ сідз жӧ бӧр локтӧм найӧ важ шуд дорӧ, найӧ ӧтувъя удж дорӧ, коді вайліс налы сэтшӧм уна радлун.
Кор сійӧ ӧшиньысь аддзис Танялысь вӧрзьывтӧм мыгӧрсӧ, сылысь нюмсӧ да югъялысь синъяссӧ, кор сійӧ котӧрӧн кайис пос кузя да кватитіс сійӧс аслас сывйӧ, — сылӧн став планъясыс да мӧвпъясыс, сар да конспирация, ставыс воши ӧта-мӧдсӧ радейтан ыджыдысь-ыджыд шудын.
— Донаӧй менам! — вашкӧдіс Таня.
— Ме чайті, мый ог нин сэсся аддзыв тэнӧ!
— И прӧста тэ сідз чайтӧмыд, — вочавидзис сійӧ нюмдӧмӧн.
— Ӧд ме висьталі, мый бӧр воа ловйӧн да дзоньвидзаӧн, и вот ме бара тэкӧд.
Да, со сійӧ, сылӧн герой, радейтана, повтӧм, сюрс ӧпасностьясысь петӧм, кодъясӧ сійӧ сюрлі налӧн ӧтувъя ыджыд делӧ ради.
Таня сьӧкыда эскис, мый сійӧ бара сыкӧд; дырӧ кежлӧ-ӧ — та йылысь сійӧ эз кӧсйы юасьны.
Андрей пукаліс креслӧын, и Таня сы пидзӧсъяс вылын.
— Висьтав, кутшӧма тэ олін метӧг? — юаліс Андрей.
— Дитяӧй менам, тэ сэтшӧма омӧльтчӧмыд да бледмӧмыд.
Дзоньвидза-ӧ тэ?
— Ме неуна висьышті, но сійӧ пустяки.
Та йылысь оз сулав сёрнитны.
Сійӧ неуна гарыштіс аслас тревогаяс йылысь да сералігтыр висьталіс Жоржӧн гижӧм мудер-тӧлка письмӧ йылысь, коді лэдзліс сэтшӧм паськыда тӧлкуйтӧм.
Но сійӧ кывъясысь Андрей гӧгӧрвоис, мый сійӧ ӧти кадӧ лыддьылӧма сійӧс пӧгубитӧмӧн, и пыр жӧ гӧгӧрвоис став мукӧдторсӧ.
— Прӧстит менӧ, рӧднӧйӧй.
Сӧмын ӧні ме аддза, кутшӧм ме мыжа тэ водзын! — горӧдіс Андрей.
— Немтор! — торкис сійӧс Таня.
— Тайӧ вермас лоны быдӧнкӧд.
Мый ӧд вӧчан, — лоӧ мунны мукӧд дырйи карысь, дзебсясьны кӧні веськалӧ, да медбӧрти, тэнад и кадыд эз вӧв мӧвпыштны татшӧм посниторъяс йылысь.
Вӧлі йӧйталӧм менам боксянь тревожитчыны пустякъяс вӧсна.
Мӧдысь ме лоа терпитысьӧнджык.
Но водзын лоан выль узьтӧм войяс, ужаснӧй кошмаръяс да помтӧм виччысьӧмъяс мӧвп дырйи сылӧн стоицизмыс киссис.
— Ог, ог кӧсйы! — горӧдіс сійӧ Андрей дорӧ кутчысьӧмӧн.
— Ми водзӧ вылӧ ог пондӧй янсӧдчыны.
Мыйла!
Ме век верма лоны тэныд пӧлезнӧйӧн.
Ӧд тэ он лыддьы менӧ трусихаӧн?
Сылы кияссӧ пельпом вылас пуктӧм бӧрын Таня вешйыштіс нюмъялӧмӧн, медым сійӧ вермис видзӧдлыны сылы веськыда чужӧмас.
— Ог, ме тэнӧ ог лыддьы трусихаӧн, — вочавидзис Андрей да окаліс сійӧс.
— Оз ӧпасностьяс повзьӧдлыны менӧ, — водзӧ висьталіс Таня.
— Ме ӧмӧй думайті на йылысь, кор тэ тані вӧлін мекӧд?
Но тӧдтӧмлуныс...
Ме некор ог вермы висьтавны, кутшӧма ме страдайті тэнад мунӧмсянь.
Ме толькӧ и олі тэнсьыд газетъястӧ виччысьӧмӧн.
Синъясӧс мудзтӧдлі.
Но и найӧс пӧлучитӧм бӧрын ме эг аддзыв бурасьӧм, сы вӧсна мый шуалі аслым, — коді тӧдӧ? сійӧс вермисны арестуйтны час мысти сы бӧрын, мыйӧн сійӧ мӧдӧдіс газетсӧ.
А лунъясыс да войясыс, кор эз вӧвны юӧръясыс!
Мыйыс сӧмын ме вывті эз мун!
Мыйсӧ сӧмын ме эг мӧвпав!
Ок, абу лӧсьыд, мый ме та йылысь сёрнита!
Ме тӧда, ӧд тэ он дыр пукав места вылад.
Но сӧмын сет меным кыв, мый мед кӧть кутшӧм эз ло делӧ, весиг кӧть сійӧ лоӧ серьёзнӧйджык бӧръясьыс, — ме примита сыын участие да кута юкны тэкӧд ӧпасностьяс!
Сӧглас?
Бӧръя кывъяссӧ сійӧ шуис сылы лӧсялана очаровательнӧй тонӧн, кодын кыліс и нежность и сэки жӧ кыдз быттьӧ чукӧстчӧм Андрей дорӧ ӧткажитны аслас корӧмын.
Андрей нинӧм эз вочавидз. Гӧрдӧдӧмӧн видзӧдіс сійӧ сылы лӧсьыд, дӧверчивӧй чужӧм вылас.
Сійӧ аслас юалӧмӧн ачыс разӧдліс шудлысь волшебнӧй чараяссӧ, кодъяс пемдӧдлісны сылысь юрсӧ.
Андрей тӧд вылас уськӧдіс Дубравникын Ватажко патераын колльӧдӧм медбӧръя рытсӧ да сійӧ луннас сыӧн ас вылас босьтӧм ыджыд кӧсйысьӧмсӧ...
Сійӧ — судьбаӧн смерть вылӧ сиӧм морт!
Век овлан человеческӧй радлун да шуд, радейтӧм — абу сылы.
Делӧын, кытчӧ сійӧ мунас, оз вермы лоны ёртыс, а водзын нинӧм оз тыдав гуысь ӧтдор.
Висьтавны сылы веськыда ӧні жӧ, — со ставыс, мый вермас сійӧ вӧчны сылы корӧм вылӧ вочакыв пыдди.
Но сійӧ чӧв оліс.
Конспираторъяс суров школаын калитчӧм морт, сійӧ, век жӧ, падъяліс ӧні да дзоньнас кутіс тіравны, кор воис дзик сутшкыны пуртӧн пӧся радейтан жертвалы сьӧлӧмас.
— Андрей, сьӧлӧмшӧр, мыйын делӧыс?
Мыйысь тэ сэтшӧм тешкодя видзӧдан?
Тэ абу сӧглас?
Тэ полан, мый ме тэ вӧсна дугдывтӧг полӧмӧн кута мешайтны тэныд!
Но тэ ӧшыбайтчан.
Ӧд ме тэнӧ эськӧ эг кут радейтны, тэ кӧ эськӧ эн вӧв сійӧн... сійӧн, кутшӧм тэ эм!
Кор меным висьтавлісны ӧпасностьяс йылысь, кодъяс улӧ тэ сэтшӧм повтӧг сюрлін, то ме, кӧть и тіравлі тэ вӧсна, но сыкӧд ӧттшӧтш вӧлі шуда да гордитчи тэӧн!
«Сэтшӧма скодитӧ менам Андрей вылӧ!» — думайтлі ме.
Ог, ме ог понды тэнӧ кутны.
— Ме таын ог сомневайтчы, донаӧй менам! — шуис Андрей, сылысь кияссӧ окалӧмӧн.
— Но мый вӧсна нӧ тэ сэтшӧма гӧрдӧдін?
Гашкӧ, тэ менӧ нин он сэтшӧма радейт да тэныд абу век окота лоны мекӧд?
— Ог сэтшӧма радейт?!
Мый тэ сёрнитан! — горӧдіс Андрей.
Таня нюммуні, сэсся гажаа серӧктіс.
— Верман, пӧжалуй, кольны ас бердад ассьыд специальнӧй паныд кыв шуӧмъястӧ.
Сӧмын тӧд водзӧвылӧ, кор кутан лӧсьӧдчыны выль экспедицияӧ, — тэ меысь он мын.
Ӧнісӧ ог пондӧй та йылысь сёрнитны.
Висьтав лучшӧ став йывсьыс, медся посниторъясӧдз, мый вӧлі Дубравникад.
Эн дзеб нинӧм, ме кӧсъя тӧдны ставсӧ, мый лои тэныд испытайтны.
Танялы кажитчис, мый Дубравник йылысь казьтыштӧмыс кыпӧдіс Андрейын тӧдлытӧм шог.
Сійӧ тӧдіс, мый гарыштіс сьӧкыд лоӧмторъяс йылысь, но сылы окота вӧлі докажитны, мый сылӧн — крепыд нервъяс.
Андрей жӧ лои рад, мый роковӧй личнӧй гӧгӧрвоӧдӧмыс тадзикӧн водзӧ нюжаліс.
Да и кытчӧ тэрмасьныс?
Мыйла не сетны аслыд отсрочка, не нюжӧдны, не кӧ кымынкӧ лун вылӧ, то кӧть аскиӧдз?
Некод оз вид сійӧс тайӧ мирнӧй шуд медбӧръя минутсьыс.
Андрей висьталіс сылы Дубравник йылысь, но эз сет случай петкӧдлыны аслас нервъяслысь ёнлунсӧ.
Танялы страшнӧй кучкӧмсӧ запасын кутӧмӧн, сійӧ ӧні пуктыліс став вынсӧ, медым не вӧчны сылы страданиеяс вӧлӧмторсӧ петкӧдлӧмӧн.
Сійӧ неуна гарыштіс казнь йылысь, индӧмӧн, мый сійӧ та йылысь, дерт, лыддис нин газетъясысь, да кутіс висьтавны ёнджыкасӧ аслас приключениеяс йылысь кодъяс кажитчисны торъя гажаӧн ӧні, кор ӧпасностьыс колис.
Таня кывзіс пель чошкӧдӧмӧн.
Но сылысь пельсӧ эз ло пӧръялӧма Андрейӧн кыдзи-сюрӧ висьталӧмӧн.
Кор Андрей помаліс радлӧмӧн, мый сылы удайтчис Таняӧс гажӧдны, сійӧ топӧдчис Андрей бердӧ да сюся кутіс видзӧдны сійӧ синъясӧ.
— Андрей, тэ мыйкӧ дзебан меысь, — шуис сійӧ сувталӧмӧн, — мыйкӧ зэв коланаӧс да зэв сьӧкыдӧс тэныд.
Висьтав, мыйын делӧыс?
Ме кӧсъя босьтны ас вылӧ тэнсьыд мыйкӧмында страданиеястӧ.
Эскы, тэныд кокньыдджык лоӧ, кор тэ висьталан.
Но таын Андрей ньӧти эз вӧв уверен, кӧть притворяйтчыны Таня водзын сылы вӧлі нин сьӧкыд.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ, медбӧрти, смелмӧдчис.
— Таня! — кутіс сёрнитны сійӧ.
— Тэ тӧдін.
Ме решитчи мунны сар вылӧ.
Первойсӧ Таня Андрейӧс эз гӧгӧрво.
— Тэ ӧмӧй и войдӧр тайӧс эн вӧчлы? — юаліс сійӧ.
Сійӧ чайтіс, мый Андрейлӧн кывъясыс инмӧны деспотизмкӧд тыш йылысь юалӧмлы политическӧй подув вылын — юалӧмлы, коді сэтшӧма волнуйтліс сэки революционнӧй кружокъясӧс.
Сійӧ гӧгӧрвоӧдіс сылысь недоразумениесӧ некымын кывйӧн ясыда да стӧча, сомнениеяслы, ни лачаяслы аслас сёрниын места кольтӧг.
Ӧні сылы кучкӧмыс веськаліс веськыда сьӧлӧмас.
Танялӧн вежсис чужӧмыс.
Вомыс сылӧн конвульсивнӧя топаліс, кыдз быттьӧ сійӧ пӧдны кутліс вылысянь немвиччысьтӧг усьӧмысь.
— О, енмӧй! — петіс морӧссьыс мучитана ойӧстӧм.
Сійӧ кутчысис сьӧлӧмас, но пыр жӧ вынтӧма лэдзис кияссӧ пидзӧсъяс вылас.
Кос, пӧсь синъяснас сійӧ котраліс ӧти предметсянь мӧдӧ, на вылӧ шензян да цельтӧм выражениеӧн сувтавлӧмӧн.
«Сідзкӧ со сійӧ, наградаыс став виччысян мукаяссьыс!» — кажитчӧ, петкӧдліс сылӧн йӧймӧм видзӧдласыс да сылӧн дзоньнас йӧжгыльтчӧм мыгӧрыс.
Андрей матыстчис да босьтіс сылысь кисӧ.
Но Таня быттьӧ эз тӧдлы да весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
— Таня, — сы весьтӧ копыртчӧмӧн шуис сійӧ, — верман кывзыштны менсьым?
Меным окота эскӧдны тэнӧ... гӧгӧрвоӧдны, кыдзи да мыйла ме вои татшӧм решениеӧ.
Андрейлӧн гӧлӧсыс пальӧдіс сійӧс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис сылань да нервнӧя тшапкысис чуньяснас Андрей киӧ.
— Да, да!
висьтав.
Ме спокойнӧй, ме кывза.
Ме кӧсъя тӧдны тэнсьыд доводъястӧ, — тэрмасьӧмӧн отчеканитіс сійӧ.
Лача вуджӧртліс сы юрын.
Позьӧ-на кӧ толкуйтны, то делӧсӧ, сідзкӧ, ещӧ абу на помӧдз решитӧма.
Андрей висьталіс сылы, кыдзи да мыйла воис аслас решениеӧ.
Ӧні сійӧ эз сет пӧщада сылы казнитӧмлӧн зывӧктана подробностьяс да судлӧн абу омӧльджыка зывӧктана подробностьяс йылысь аслас описаниеын.
Андрейлы окота вӧлі кыпӧдны сыын сійӧ жӧ скӧралана чувствосӧ, кодӧс сійӧ ачыс испытывайтліс тайӧ ужасъяссӧ аддзылігӧн.
Но сійӧ потерпитіс тырвыйӧ неудача.
Таня кольччыліс кӧдзыдӧн, веськодьӧн.
Сійӧ, мый минут сайын вундыштіс эськӧ сылысь сьӧлӧмсӧ, ӧні бӧр чеччыштӧ сыысь, кыдзи кольчугаысь ньӧв.
«Но ставыс ӧд тайӧ помасис да веськӧдны позьтӧм.
Кутшӧм нӧ сылӧн эм йитӧд тэнад решениекӧд?» — кажитчӧ, юасисны сылӧн синъясыс да вӧрзьывтӧм чужӧмыс.
Таня сувтіс эз кывзысьысь позицияӧ, а боеч позицияӧ, коді дорйӧ сійӧс, мый медся дона сылы свет вылас.
А сійӧ тышкасис аслас идеал верность вӧсна, — сы вӧсна, мый сылы вӧлі олӧмсьыс донаджык, шудсьыс донаджык.
— Сэтчӧ жӧ ме убедитчи, — водзӧ нуӧдіс Андрей, кыдз быттьӧ Танялы немӧй возражениеяс вылӧ вочавидзалӧмӧн, — мый тайӧ ужасъясыс представляйтӧны сӧмын слабиник отблеск сылысь, мый вӧчсьӧ миянын оз дасъяскӧд, а уна сюрс да уна миллион йӧзкӧд, да мый помыс оз ло тайӧ страданиеясыслы, кытчӧдз ми ог орӧдӧ, ог позоритӧ, ог бырӧдӧ вынъяссӧ, коді лӧсьӧдӧ найӧс.
Сійӧ висьталіс уна да ёна татшӧм ногӧн жӧ, джуджыд убеждение биӧн шонтӧмӧн.
Сійӧ надейтчис эскӧдны Таняӧс да ӧзтыны сы сьӧлӧмын би, коді сёйӧ сійӧс.
Сылы удайтчис сӧмын неуна подействуйтны сійӧ вежӧр вылӧ.
— Бур.
Но мыйла нӧ буретш тэныд колӧ босьтны ас вылад тайӧ делӧсӧ? — юаліс сійӧ век сэтшӧм жӧ асныра гӧгӧрвотӧм тонӧн.
— А мыйла нӧ не мем, дона Таня?
Ме ачым вои татшӧм решениеас — мем жӧ колӧ сійӧс нуӧдны олӧмӧ.
Аски кӧ аддзысяс код-нибудь мӧд тайӧ жӧ вӧзйӧмӧн, ме окотапырысь уступита сылы местасӧ.
Ме абу честь радейтысьяс пӧвстысь, кодъяс бурджыкӧн лыддьӧны славнӧй смертьсӧ скромнӧй гибельысь, коді усьӧ миян пӧвстысь унджыкыс пай вылӧ.
Но оз быд лун вӧчны татшӧм вӧзйӧмъястӧ да оз быдӧнлы позь дӧверитны найӧс олӧмӧ нуӧдӧмсӧ.
Менӧ, дерт, бӧръясны регыдджык, мӧдӧс дорысь.
«Бӧръясны!
Бӧръясны!
Бӧръясны! — мӧлӧтӧн моз кучкаліс Танялы юрас.
— Сулалӧ сылы висьтавны, и ставыс лоас помалӧма!»
Ужаснӧй Дубравникӧ мунтӧдз буретш тайӧ стенъяс саяс сыӧн тӧдлӧм радлунъясӧн серпасыс прӧйдитіс сы паметьын, быттьӧ райскӧй видение.
Таня эз вермы ас вӧляысь ӧткажитчыны шудысь, кор сійӧ выльысь вӧлі сэтшӧм матын.
Сылӧн став том природаыс скӧраліс татшӧм жертвалы паныд.
Сылы колӧ вӧлі бӧр тшӧктыны ӧткажитчыны Андрейӧс тайӧ решениесьыс да татшӧм ногӧн спаситны и сійӧс и асьсӧ.
Таня пуктіс ас вылас вывті ыджыд выныштчӧм, медым вайӧдны пӧрядокӧ ассьыс мӧвпъяссӧ, выль попытка вӧчтӧдз войдӧр; юрас сылӧн ставыс дзугсис.
Но сійӧ надейтчис сійӧ бурлун вылӧ, сы вылӧ, мый сійӧ оз воспользуйтчы Таня шӧйӧвошӧмӧн да постарайтчас видзӧдлыны делӧ вылас сы думайтӧм боксянь.
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый, збыльысьсӧ, правдаыс сыладорын.
Таня кутіс сійӧс киӧдыс да кевмысяна видзӧдліс сылы синмас.
— Андрей, мӧвпыштлы бурджыка, — шуис сійӧ.
— Оз-ӧ нин ков ӧвсьыны виалӧмысь да вир кисьтӧмысь.
Мый, нӧшта ыджыдджык ужасъясысь ӧтдор, шедӧдам?
Виселицаяс и бара виселицаяс!
И помыс налы оз во!
Ме уна та йылысь мӧвпалі бӧръя кадӧ, сьӧлӧмӧй менам вывті ёна страдайтіс аддзигӧн, кор пӧщадатӧг нӧйтлісны ставсӧ, мый эм миян бурджыкыс да благороднӧйджыкыс.
Абу-ӧ бурджык бергӧдчыны мукӧд средствояс дорӧ — йӧз пӧвстын пропаганда нуӧдӧм дорӧ, а высшӧй политика вылӧ ӧвтыштны киӧн?
Ме омӧля кужа висьтавны, но тэ гӧгӧрвоан, мый ме кӧсъя шуны...
— Да, ме гӧгӧрвоа, — шуис Андрей да сэсся друг юаліс: — Он-ӧ вермы тэ меным висьтавны, кор именнӧ тэ тайӧ став йывсьыс думайтін?
Энӧ-ӧ колян средаӧ?
— Ог вермы тӧд вылӧ уськӧдны.
Мыйла тэ тайӧс юасян?
— Прӧстӧй любопытство, — вочавидзис Андрей.
— Буретш сійӧ луннас, казнь вывсянь бӧр локтысь веськодь йӧз чукӧр аддзигӧн, ме сетавлі аслым тайӧ жӧ юалӧмъяссӧ, и уна курыд мӧвпъяс мӧвпалі ме.
Миян миссияным — вывті сьӧкыд, но миянлы колӧ олӧмӧ нуӧдны сійӧс помӧдз.
Мый выиграйтіс эськӧ Рочму, ми кӧ эськӧ эг мынталӧй водзӧс кучкӧм вылӧ кучкӧмӧн, а водзӧ эськӧ кутім нуӧдны велӧдӧм да пропаганда посни сиктъясын да ылі пельӧсъясын, кыдзи вӧзйӧ Лена?
Збыль, миянӧс эськӧ эз ӧшӧдавны.
Но мый нӧ сэн бурыс?
Миянӧс эськӧ арестуйталісны да ысталісны Сибырӧ либӧ колисны важ ногӧн жӧ тюрьмаясӧ сісьмыны.
Ми эгӧ лоӧй эськӧ бурджык положениеын ӧнія дорысь, и ни ӧти лишнӧй лун, ни ӧти лишнӧй час миянлы эз эськӧ сетны сины войтыр делӧлы.
Оз, миянлы оз сетны мездлун примернӧй поведениеысь награда пыдди.
Миянлы колӧ тышкасьны сы вӧсна быдсяма ӧружиеӧн.
Тайӧ вӧчигӧн кӧ миянлы ковмас страдайтны, — сымын бурджык!
Миян страданиеясным лоасны выль оружиеӧн миян киясын.
Мед миянӧс ӧшӧдасны, мед миянӧс лыйласны, мед миянӧс виаласны ӧтка камераясын!
Кымын ёнджыка миянӧс кутасны мучитны, сымын ёнджыка кутас быдмыны миян последовательяслӧн лыдыс.
Ме кӧсйи эськӧ, медым косявлісны менӧ лестукъяс вылӧ, сотісны ньӧжйӧникӧн би вылын лобнӧй местаын! — помаліс сійӧ джынвыйӧ вашкӧдӧмӧн, Таня вылӧ кодзлалысь синъяснас сатшкысьӧмӧн.
Таня ужасӧн кыліс, мый муыс сы кок улысь пышйӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый шуны, мый вӧчны,
а сетчыны вӧлі вывті ужаснӧ.
— Виччысьыштлы недыр...
Андрей, донаӧй! — горӧдіс сійӧ, Андрейӧс киӧдыс шамыртӧмӧн, кыдз быттьӧ сійӧ лӧсьӧдчис пыр жӧ Таняӧс эновтны.
— Ӧти минут.
Меам колӧ тэныд висьтавны мыйкӧ... мыйкӧ зэв коланаӧс.
Сӧмын ме вунӧді, мый именнӧ.
Ставыс тайӧ сэтшӧм мучитана, мый менам юрӧй гӧгӧр бергӧдчыны кутіс...
Сет меным мӧвпалыштны.
Сійӧ сулаліс Андрей дінын лэдзӧм синъясӧн да ӧшӧдӧм юрӧн.
— Ме кута виччысьны, мыйдта колӧ, донаӧй! — шуис Андрей, сылысь кӧдзыд кымӧссӧ окалӧмӧн.
— Эновтам тайӧ сёрнитӧ талун кежлӧ.
Таня отрицательнӧя качайтіс юрнас.
Нет, сійӧ аддзас, сійӧ пыр жӧ тӧд вылас уськӧдас, мый сылы окота вӧлі висьтавны Андрейлы.
— Сарлы веритысь крестьянство... абу, абу сійӧ!
Обществолӧн сійӧ юкӧныс, коді кольччӧ ӧні нейтральнӧйӧн...
Абу сійӧ, бара абу сійӧ!
Друг сійӧ кутіс тіравны став тушанас, и паръясыс сылӧн бледӧдісны.
Сійӧ аддзис ассьыс ыджыд аргументсӧ, коді вӧлі сылы мыджӧдӧн, да аддзис, кутшӧм сійӧ вӧлі слаб да ӧттшӧтш кутшӧм ужаснӧй.
— Мый мекӧд лоас, кор найӧ виасны тэнӧ! — шусис сылӧн да, кинас сиксӧ тупкӧмӧн, сійӧ чатӧртіс юрсӧ.
— Коньӧр дитяӧй менам, менам сьӧлӧмшӧрӧй! — горӧдіс Андрей, аслас сывъясын сійӧс топӧдлӧмӧн.
— Ме тӧда, кутшӧм сьӧкыд тэнад крестыд, ме тӧда, мый ловйӧн кольысьяслы лёкджык лолӧ, найӧлы дорысь, кодъяс мунӧны гибель вылӧ.
Но, эскы, и меным абу кокни.
Олӧмӧй менам дона, торйӧн нин сійӧ лунсяньыс, кыдз тэ менӧ радейтны кутін.
Курыд шыбытны сійӧс, янсӧдчыны тэкӧд да мунны казнь вылӧ, сэк жӧ кыдзи эськӧ ме верми лоны татшӧм шуда!
Ме донӧн эськӧ сеті, медым тайӧ чашаыс бокӧ колис миянӧс.
Но сыысь он мын.
Кучкӧмсӧ колӧ лоны вӧчӧма.
Ӧткажитчыны уськӧдчӧмысь тэ дорӧ радейтӧм вӧсна!
Да ме чувствуйті эськӧ ачымӧс трусӧн, пӧръясьысьӧн, изменникӧн миян делӧлы, миян рӧдиналы.
Бурджык вӧйтчыны первой паныдасьысь няйт гӧптын, татшӧм кӧритан сӧвестьӧн олӧм дорысь.
Кыдзи эськӧ ме верми тайӧс терпитны да мый эськӧ лоис миян радейтӧмкӧд?
Прӧстит, донаӧй, дойсьыс, кодӧс ме тэныд вӧча.
Но мӧвпыштлы сӧмын, мый значитӧны став миян страданиеясным, миянлы кӧ удайтчас кӧть ӧти лун вылӧ ӧддзӧдны став тайӧ миянӧс кытшалысь ужасъяслы помсӧ?
Андрей сёрнитіс усьӧм гӧлӧсӧн, коді частӧ вуджліс вашкӧдӧмӧ.
Сійӧ мудзис неестественнӧй тышас да эз вермы нуӧдны сійӧс водзӧ дырджык.
Ӧні сійӧ корис мир, пӧщада, и прӧстӧй кывъясыс сылӧн небзьӧдісны Танялысь сьӧлӧмсӧ да вӧчисны сыын вежсьӧм, кор Андрей медся этша виччысис сійӧс.
Нывбабалӧн радейтӧмӧ, кор сійӧ збыльысь радейтӧ, кутшӧм кӧть романтичнӧй да экзальтированнӧй эз вӧв тайӧ чувствоыс, век пырӧ жалитан да материнскӧй тӧждлун.
Именнӧ Таняын тайӧ струнаас инмӧдчис Андрей аслас мудзӧм, оръясян гӧлӧсӧн.
Андрей эз убедит сійӧс: веськыдджыка, Таня бурасӧ эз тӧд, убедитіс Андрей сійӧс али эз, сы вӧсна мый Таня вунӧдіс сылысь став доводъяссӧ.
Но Таня сетчис.
Сійӧ сэтшӧм пыдысянь жалитіс Андрейӧс, мый эз тырмы выныс нюжӧдны сылысь участьсӧ аслас пыксьӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн небзис.
Синъясыс бара югнитісны радейтӧмӧн да нежностьӧн, кор Таня тіралан кинас малаліс сылысь аслас пидзӧсъяс вылын куйлысь юрсӧ.
Таня лӧньӧдіс сійӧс миритан сёрниясӧн, а мӧвпъяснас награждайтіс медся нежнӧй лелькуйтан кывъясӧн.
Водзӧ лоанторйыс сылы кажитчис пыдӧстӧм пемыдӧн.
Тӧдны, мый лоас покушение бӧрын, вӧлі сылы сэтшӧм жӧ сьӧкыд, кыдзи тӧдны, мый виччысьӧ сійӧс гортйыс саяс.
Но зато сійӧ ясыда аддзис, мый сылы колӧ вӧчны ӧні.
Таня вӧлі сылы гӧтырӧн, чойӧн, ёртӧн, и сылы колӧ аслас вынъяс серти поддержитны сійӧс сылӧн сьӧкыд испытаниеас.
Таня решитіс кокньӧдны сылысь участьсӧ аслас том пельпомъяс вылӧ сійӧ сьӧкыдлунлысь юкӧнсӧ босьтӧмӧн.
Ӧні сійӧ вӧлі ёна спокойнӧйджык, и сылӧн шогсян ыджыд синъясас оз вӧлі тыдав синва.
Но пытшкӧссяньыс сьӧлӧмыс сылӧн ойдліс вирӧн, — эз нин ас вӧснаыс.
Сы йылысь шогсьӧмыс сайӧдіс сылысь ассьыс мукаяссӧ.
VIII-ӧд глава
КЫК ПОКОЛЕНИЕ
Андрей сетіс ассьыс предложениесӧ.
Сійӧс вӧлі примитӧма.
Заговорлӧн паськыд да сложнӧй машина вӧлі лэдзӧма уджӧ да тӧдчымӧн нин вӧрзис аслас гуся уджын.
Ӧтчыд рытын, сыӧн Петыркарӧ воӧм бӧрын кык вежон мысти кымын, Андрей вуджӧ вӧлі Тучков пос, Дворцовӧй площадьлань мунігӧн.
Сійӧ век на оліс важ патераас, но кутшӧм сюрӧ симптомъяс индавлісны, мый сылӧн патераыс абу нин дзик безопаснӧй да мый, сідзкӧ, кад вуджны мӧдлаӧ.
Тайӧ помкаыс кузя жӧ Андрей вӧчис ыджыд кытш, кӧть эськӧ вермис прамӧя дженьдӧдны ассьыс туйсӧ, Гагаринскӧй перевозлань лэччӧмӧн.
Сійӧ мунӧ вӧлі Репин ордӧ да принимайтіс водзысьтыр виччысян став мераяссӧ, медым не вайӧдны ас бӧрсяыс шпионъясӧс, кодъяс вермисны бергавны сы керка гӧгӧр.
Репин корис сійӧс волыны важнӧй делӧ кузя.
Андрейӧс эз шензьӧд татшӧм корӧмыс, да сійӧ мӧвпыштіс, мый сійӧ, тыдалӧ, касайтчӧ «делӧӧ» вообще, либӧ сылы личнӧ.
Сылы эз нин ӧтчыд лолы нуны Репинкӧд делӧвӧй сёрнияс.
Репин лӧсьӧдчис Андрей воліг кежлӧ да виччысис сійӧс аслас кабинетын, водзвыв тшӧктӧмӧн некодӧс не лэдзны.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна да тревожнӧй, кор, дорӧм ыргӧн подсвечникъясын кык сиськӧн югзьӧдӧм пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын, сійӧ мӧдтор йылысь мӧвпалігтыр кутіс видлавны бумагаяс.
Сылы окота вӧлі сетны Андрейлы ӧти предложение, кодӧс пӧся сибӧдліс морӧс бердас, и сылӧн вӧліны вескӧй подулалӧмъяс, медым не нюжӧдны делӧсӧ дыр кежлӧ.
Кор революционеръяс панӧны кутшӧмкӧ-нибудь серьёзнӧй делӧ, то векджык весиг найӧ, кодъяс оз принимайтны участие конспирацияын, гӧгӧрвоӧны, мый дасьтыссьӧ мыйкӧ.
Волнуйтчӧмыс да опасностьсӧ гудыра водзвыв чувствуйтӧмыс шымыртӧны ставсӧ да быдӧнӧс.
Татшӧм каднас полиция дорӧ конспираторъяссянь тӧдчӧ овлытӧма видзчысьӧм.
Найӧ торъя тӧждысьӧмӧн ӧлӧдӧны сочувствующӧйясӧс да быдсяма сикас случайнӧй отсасьысьясӧс, тӧдлытӧг обыск лоӧм вӧсна дасьӧн лоны сӧветуйтӧмӧн.
Найӧ нуӧны компрометируйтысь бумагаяс да подпольнӧй литературасӧ патераясысь, кӧні мукӧд дырйи найӧ туплясисны пӧшти син водзын.
Овлывлӧ, мый конспираторъяс пӧвстысь ёна тӧдчанаджыкъясыс босьтӧны весиг жугыль вид, кор именнӧ колӧ эськӧ петкӧдчыны спокойнӧйӧн да весёлӧн.
Со мыйла, весиг кор водзын лоан фактыслысь тайнасӧ видзӧма медся бура, найӧ, кодъяс кужӧны лыддьыны кадлысь знамениеяссӧ, частӧ водзысьтыр аддзӧны, мый мыйкӧ колӧ лоны.
Репин вӧлі сочувствующӧйяслӧн сійӧ ыджыд да унасикас классысь, кӧні бергалӧны революционеръяс.
Сотыштана вниманиеӧн видзӧдліс лёк тунъялана да ёна тӧдчана симптомъяс бӧрся да пӧшти вӧлі уверен, мый Рочму — выль революционнӧй взрыв водзын.
Сійӧ важӧн нин эз аддзыв некодӧс активнӧй революционеръяс пӧвстысь, но паныдасис Танякӧд некымын лун сайын аслас ёртъяс пӧвстысь ӧти керкаын.
Налы эз удайтчы сёрнитыштны ас кежысь, но сылӧн расстроеннӧй да сосредоточеннӧй видыс ёнасьыс-ёнджыка подтверждайтіс сылысь шуштӧм опасениеяссӧ.
Подпольнӧй олӧмлӧн тревогаяс, тыдалӧ, ёнмисны, сы вӧсна мый некор на эз аддзыв сійӧ Таняӧс татшӧм состояниеын.
Сійӧ тӧдіс, мый сылы оз удайтчы нетшыштны сійӧс тайӧ олӧмсьыс, но сылы воис юрас кӧть недыр кежлӧ дзебны сійӧс и Андрейӧс биысь.
Сійӧ шуис видлыны.
Ныв бӧрас сылы медъёна сьӧлӧм вылас воліс зятьыс, коді ёна торъялӧ мукӧд йӧзысь.
Сылы кӧ эськӧ ковмис бӧрйыны Танялы верӧссӧ, то сійӧ, дерт, корсис эськӧ сійӧс эз революционеръяс радъясысь.
Но кор Таня ачыс сибӧдчис революционнӧй партия дорӧ, Репинлы лои миритчыны сійӧ бӧрйӧмӧн, и бӧръя помнас сійӧ сьӧлӧмсяньыс кутіс радейтны зятьсӧ.
Андрей кӧ эськӧ вӧлі революционнӧй партияса омӧльджыка крайньӧй фракцияын, то Репин вӧлі эськӧ тырвыйӧ дӧвӧлен аслас нывлӧн бӧрйӧмӧн.
Найӧ вӧліны зэв бур волысьӧмъясын, и Андрей волывліс старик ордӧ, мыйдта лэдзлісны осторожностьыс да сылӧн аслас ыджыд уджыс.
Репин тӧдіс унатор йылысь, мый шуны Андрей йылысь, коді сыкӧд вӧлі зэв веськыда сёрнитысь, — мыйдта веськыдлуныс позяна конспираторъяс да сылӧн надежнӧй другыс костын.
Таня кутіс асьсӧ батьыскӧд неуна кутчысьыштӧмӧн.
Дубравникын Андрейлӧн приключениеяс да сійӧ положениелӧн ӧпасностьыс Репинлы эз вӧвны тайнаӧн.
Сійӧ сы вӧсна тӧлкуйтіс, мый ӧні буретш кад Андрейлы мыйкӧдыра кежлӧ лэччывны сцена вывсьыс.
Вот мыйла сійӧ думайтіс, мый сылысь вӧзйӧмсӧ лоас примитӧма и сыӧн и Таняӧн.
Сійӧ радлӧмӧн чолӧмаліс Андрейӧс, кодӧс эз аддзыв сыӧн бӧр локтӧм лунсяньыс, да юаліс Таня йылысь.
Андрей вочавидзис, мый Таня дзик дзоньвидза.
— Миянлы сэтшӧм жӧ сьӧкыд висьмыны, кыдзи саламандралы кватитны насморк, — содтіс сійӧ.
— Миян подпольнӧй мирын сулалӧ сэтшӧм вылын температура, мый, пӧжалуй, некутшӧм микробъяс оз выдержитны.
Сійӧ нюммуніс, но сӧмын паръяснас.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны серьёзнӧя.
— Тіянлы, пӧжалуй, ставсьыс жарджык овлӧ.
Меным юӧртлісны, мый полицияӧс прамӧя видӧмаӧсь, специальнӧ тіян понда, да мый ӧні сійӧ чорыда кӧсйӧ босьтны водзӧс.
Полицеймейстер явитӧма, мый гугӧдас став карсӧ, а корсяс тіянӧс — ловйӧн либӧ кулӧмаӧн.
— Тайӧс кокньыдджык шуны, вӧчӧм дорысь, — спокойнӧя пасйис Андрей.
— Найӧ эз ӧтчыд тадз жӧ ошйысьлыны и мукӧд случайясын.
— Ӧднакӧ заводитны кӧть сысянь, мый найӧ тӧдӧны, мый ті Петыркарынӧсь, — мыйсӧ ті, тыдалӧ, энӧ виччысьӧй.
Найӧ вермасны вӧчны нӧшта ӧти воськов водзӧ.
Бурджык не ворсны биӧн.
Онӧ-ӧ ті думайтӧ, мый тіянлы колӧ эськӧ вӧрзьыны да недыр кежлӧ ветлыны заграницаӧ?
Шуны кӧ, та йылысь ме и кӧсйи тіянкӧд сёрнитыштны.
Андрей отрицательнӧя гогйӧдліс юрнас.
— Энӧ тэрмасьӧй ӧткажитчӧмнад! — горӧдіс Репин.
— Лэдзӧй меным висьтавны ассьым...
Ті нинӧм он воштӧй некымын тӧлысь шойччыштӧм бӧрын.
А Танялы ветлӧмыс вӧлі эськӧ торъя бур.
Сійӧ вермас велӧдчыштны, лыддьысьыштны вӧля вылын.
Надейтча, ті онӧ пондӧ отрицайтны, мый тӧдӧмлун бур и ті воклы, революционеръяслы.
— Ог, ог понды.
— Аддзанныд, сідзкӧ, менам предложениеын эм кутшӧмкӧ смысл.
Сійӧ чукӧртас тӧдӧмлунъяс водзӧвылӧ, ті вуштанныд ас вывсьыд мый-сюрӧ важсясьыс, и кыкнанныд бӧр локтанныд лӧньджык кадӧ.
Кымын сёрджык, сымын бурджык, менӧ кӧ ті кывзанныд.
Тіянӧс кӧ кутӧны сьӧм йылысь мӧвпъяс, то та йылысь эн думайтӧй.
Ме кӧсйыся ыставны тіянлы, мыйдта колӧ.
Мый ті шуанныд та вылӧ?
Андрей думайтіс эз план йылысь дзоньнас, кыдзи чайтіс Репин, сы вӧсна мый личнӧ сылы эз вермы касайтчыны, но сылӧн вуджӧртліс мӧвп, мый Танялы абу лёк эськӧ мунны...
Да, абу!
И сылы оз вермы лоны сёрни мунӧм йылысь.
Сійӧ нинӧм вылӧ оз сӧгласитчы мунны Рочмуысь, буретш ӧні, весиг недыр кежлӧ.
— Ті зэв бурӧсь, — шуис сійӧ, — но меным оз позь пӧльзуйтчыны тіян вӧзйӧмӧн, и ме сомневайтча, примитас-ӧ сійӧс Таня.
Но вот мый ті верманныд вӧчны миянлы.
Висьталӧй, кор ті думайтанныд мунны дача вылӧ?
— Тӧлысь мысти.
Вермас лоны, неуна водзджык.
Но мый тіянлы таӧдзсӧ либӧ сылы?
— Эз эськӧ вӧв лёк, — шуис Андрей, — ті кӧ эськӧ мунінныд водзджык да босьтінныд Таняӧс сьӧрсьыныд тӧлысь куим либӧ нёль кежлӧ.
Тӧдӧмӧн, кутшӧма Таня радейтӧ ассьыс батьсӧ, сійӧ думайтіс, мый Танялы, гашкӧнӧсь, кокньыдджык лоас терпитны тайӧ кадсӧ сы обществоын.
Сійӧ водзвыв нин сӧгласитчис, медым вӧчны удовольствие Андрейлы: ачыс жӧ Таня эз аддзы таын некутшӧм кокньыдлун.
Репин паныд шуис, мый век рад Танялы, и мый сійӧ вермас овны сы ордын мыйдта гажыс.
Дзебны сійӧс дзонь нёль тӧлысь кежлӧ — бур делӧ.
Но татшӧм решение — коньӧр кодь компромисс.
Сійӧ водзӧ кутіс сулавны наӧн заграницаӧ мунӧм вылын, на пиысь ӧтисӧ — именнӧ сійӧс, коді омӧльджыка сюрӧ риск улӧ — дзебан татшӧм план водзын став преимущество вылӧ индӧмӧн.
— Ог, — шуис Андрей решительнӧй гӧлӧсӧн.
— Ме ог вермы ӧні эновтны Петыркарӧс некутшӧм ногӧн.
Пӧльза сэсся абу вензьыны.
Эновтам тайӧ сёрнисӧ.
Чужӧмыс Репинлӧн пемдіс.
Тайӧ тоныс, тайӧ асныралӧмыс да сэтчӧ жӧ недыр кежлӧ Таняӧс дзебны кӧсйӧм явӧ висьталісны сійӧс, мый дасьтыссьӧ мыйкӧ зэв ыджыдтор, и мый Андрей лоас главнӧй участникъяс пӧвстысь ӧтиӧн.
— Бара кутшӧм-нибудь адскӧй предприятие? — юаліс сійӧ ньӧжйӧник.
— Да, мыйкӧ сэтшӧм кодь, — ылӧдчыны кӧсйӧмӧн вочавидзис Андрей.
Здук дыра кыкнанныс чӧв олісны.
— А век жӧ ме чайта, мый тіянлы некытчӧ сідзи тэрмасьны чегны ассьыд сьылітӧ.
Ті тырмымӧн нин рискуйтінныд олӧмнаныд бӧръя каднас.
Буретш ӧні абу лёк эськӧ шойччыштны, — шуис, медбӧрти, Репин.
— Оз позь, — паныд шуис Андрей.
— Салдатъяслы оз пӧлагайтчы мунны война дырйи отставкаӧ сы вӧсна, мый найӧ водзджыксӧ вӧліны уна ӧпасностьяс улын.
— Да, но кадысь-кадӧ найӧс лэдзалӧны отпускӧ, нуӧдны кӧ нин водзӧ тіянлысь ӧткодялӧмтӧ.
— Мукӧд дырйи да, мукӧд дырйи абу, и со ми ӧні буретш сэтшӧм положениеынӧсь, кор отпускӧ оз позь петны, — вочавидзис Андрей.
Жугӧдны позьтӧм татшӧм энергия да мужество, шуны кӧ, располагайтісны Репинӧс революционеръяслы пӧльза вылӧ вообще да Андрейлы пӧльза вылӧ торйӧн.
Ачыс сійӧ вӧлі йиджтысьӧма скептицизмӧн да аддзис ас гӧгӧрсьыс сэтшӧм уна полӧм да эгоизм, мый эз вермы не радуйтчыны найӧ натураяс цельностьӧн.
Делӧ дорӧ налысь энтузиазмсӧ юкны вермытӧг сійӧ чувствуйтіс на дорӧ пӧсь личнӧй симпатия.
Но ӧні, кор сылӧн проектыс дзикӧдз киссис, скӧралӧмыс сылӧн веніс став мукӧдторсӧ.
Сійӧ скӧрмис Андрей вылӧ сылӧн, кыдзи сылы кажитчис, лӧсявтӧм асныралӧмысь.
— И тайӧ тіян медбӧръя кыв? — юаліс сійӧ.
— Да.
Ог пондӧй сёрнитны сэсся сы йылысь.
— Кӧть шуам, ме тӧда опыт серти, кутшӧм ті абу кывйӧ сетчысь йӧз.
Тіян положительнӧй страсть асьтӧ бырӧдӧм дорӧ, и ті кутанныд мунны паныд сэтчӧдз, кытчӧдз тіян коляс кӧть ӧти войт вир.
Фанатикъястӧ аргументъяснад он босьт.
Найӧ лечитны позьтӧмӧсь.
— И тэ, Брут, сэтчӧ жӧ? — горӧдіс Андрей курыда серӧктӧмӧн.
— Ме чайті, мый ті миянӧс бурджыка тӧданныд.
Фанатикъяс, ті шуанныд!
Ме сомневайтча, эм-ӧ сэтшӧм вир-яя породаыс.
Ме, <rus>по крайней мере</rus>, эг паныдасьлы накӧд аслам нэмын, а опытыс, — да ещӧ унасикас, — менам, кажитчӧ, тырмымӧн.
Абу, ми абу фанатикъяс, шуны кӧ нин, мый эм кутшӧмкӧ-нибудь смысл тайӧ кывъяс.
Ми бур вежӧра делӧвӧй йӧз да овны кӧсъям, эскӧда тіянӧс, и тырвыйӧ тырмас сям донъявны олӧмлысь став радлунсӧ, та дырйи кӧ сӧмын оз ковмы пӧдтыны ас пытшкын миянлысь бурджык «месӧ».
— Да, — нюркнитіс Репин, — но тіян бурджык «меыд» корӧ сэтшӧм уна асьсӧ удовлетворитӧм вылӧ!
И ті кӧ онӧ вермӧй босьтны тайӧс, ті воанныд неистовствоӧ, кыдзи челядь, кодъяс требуйтӧны тӧлысьӧс.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс сэтшӧм жӧ ногӧн.
Андрей вылӧ скӧрмӧмӧн сійӧ сетіс чӧжсьӧм дӧсадалы вӧля да торъя чорыда уськӧдчис революционеръяс вылӧ.
Сійӧ висьталіс найӧ зільӧмъяс пӧльза сеттӧм йылысь, веськӧдлан котыр вылӧ тӧлктӧм усьласьӧмъяс йылысь, кодъяс чорзьӧдӧны деспотизмсӧ, кодлы паныд найӧс веськӧдӧма, сы йылысь, мый революционеръяс вӧчӧны дзик терпитны позьтӧмӧн олӧмсӧ став образованнӧй Рочмулысь, коді, эскӧдіс Репин, сідз жӧ имеитӧ право существуйтӧм вылӧ.
Первойсӧ Андрей дорйысис шутитышталӧмӧя.
Сійӧ велаліс нин Репин усьласьӧмъяс вылӧ, но сёрнитанторйыс вӧлі вывті матыса, медым не волнуйтны сійӧс, и медбӧръя мыжалӧмыс пузьӧдіс сійӧс.
— Ме тӧда, — шуис сійӧ, — мый тіян образованнӧй, либеральнӧй Рочмуныд зэв тӧждысьӧ существуйтӧм вылӧ аслас право йылысь, а сідз жӧ аслас комфорт йылысь.
Вӧлі эськӧ канмулы ёна бурджык, сійӧ кӧ эськӧ омӧльджыка тӧждысис та йылысь.
— Сідзкӧ тіянлы окота, медым ми ставным петім ывлавылӧ да пондім шыблавны бомбаясӧн прӧйдитысь став полицейскӧйяслы? — ироническӧя юаліс Репин.
— Мыйся сӧрӧм! — скӧраліс Андрей,
— тіянлы абу колана шыблавны бомбаяс, тышкасьӧй асланыд собственнӧй ӧружиеӧн.
Но тышкасьӧй жӧ, ті кӧ йӧз!
Пондам тышкасьны ӧтувйӧн.
Сэки ми лоам тырмымӧн ёнӧсь, медым сетны веськӧдлан котырлы медбӧръя кось да шыбытны сійӧс.
Но кор на ті кысъясянныд да зыньганныд, тіян абу правоныд кӧритны миянӧс сыысь, мый ми ог нюлӧй миянӧс нӧйтысь кияссӧ.
Аслас тӧлктӧм дурмӧмын кӧ веськӧдлан котыр и тіян вылӧ паськӧдӧ преследуйтӧм, ті верманныд чашнитны ассьыныд паськӧмнытӧ да киськавны юрнытӧ пӧимӧн, но помнитӧй, мый тіянлы сюрӧ заслугаяс сертиныд.
Нинӧм норасьны, — тайӧ абу достойнӧ да дзик пӧльзатӧм; кӧть мед ті киргыны кутінныд проклятиеясысь, кӧритӧмъясыс да корӧмъясысь, ми на вылӧ ньӧти ог видзӧдлӧй.
— Коді тіянлы висьталӧ кӧритӧмъяс йылысь? — шуис.
Репин терпитны вермытӧг кинас шеныштӧмӧн. — Личнӧ ті, гашкӧ, и правӧсь, исключительнӧй преследованиеяс вӧсна садьтӧ воштӧмӧн.
Но тайӧ, пӧжалуй, вермис эськӧ служитны правдайтчӧмӧн торъя быд преступниклы присяжнӧйяс суд водзын, а не политическӧй партиялы общественнӧй мнение водзын.
Ті кӧ кӧсъянныд служитны асланыд канмулы, ті долженӧсь кужны кутыштны ассьыныд вывті ыджыд порывъястӧ, кор найӧ оз вермыны вайӧдны нинӧмторйӧ поражениеясысь да лёкторъясысь ӧтдор.
— Поражениеяс да лёкторъяс! — горӧдіс Андрей.
— Ті уверенӧсь таын?
Кӧпейкаа сиськысь Мӧскуа сотчис, а ми шыбытім Рочму-мам сьӧлӧмӧ дзонь сэрапом.
Некод оз вермы водзвыв аддзыны водзын лоанторсӧ либӧ лоны кывкутысьӧн сыысь, мый сы пытшкын тупкӧма.
Ми вӧчам, мый вермам, ӧні ми петкӧдлім пример мужественнӧй восстаниелысь, мыйыс некор оз вош увтыртӧм канмулы.
Шуа весиг, мый ми бӧр бергӧдім рочьяслы асьсӧ уважайтӧм, спаситім честь роч нимлысь, коді дугдіс лоны раб синонимӧн.
— Сійӧн, мый петкӧдлінныд рочьяс пытшкын мыйкӧ-нибудь вӧчны абутӧмлунсӧ, торъя личностьяс вылӧ посни усьласьӧмъясысь кындзи?
Тайӧн ли, мый?
— А коді мыжа? — венсис Андрей, Репин сёрни вылӧ скӧрмӧмла.
— Некыдз абу ми, а либеральнӧй Рочму, коді мездлун вӧсна тышысь сулалӧ бокын, сэки кор ми, тіян собственнӧй челядьныд, тышкасям да згиниталам сюрсъясӧн.
Андрей эз ликтыв ассьыс кывъяссӧ личнӧ Репинлы, коді регыдджык вӧлі кыдзи исключение.
Но, ӧти либӧ мӧд помка кузя, Репин пыр жӧ чувствуйтіс кӧритӧм.
Сійӧ мыйкӧдыра чӧв оліс.
Кор сійӧ бара кутіс сёрнитны, сылӧн гӧлӧсыс да тоныс дзикӧдз вежсисны.
— Шуам, мый тайӧ сідз, — шуис сійӧ.
— Ми, сідз шусяна общество, ставным трусъяс.
Но сы вӧсна мый тіянлы миянӧс не переделайтны, ті долженӧсь признайтны тайӧс роч олӧм факт пыдди.
Сымын унджык тіянлы помкаыс не нӧйтны юртӧ стенӧ.
— Миян положениеным абу нин сэтшӧм омӧль, — небзьыштӧмӧн вочавидзис Андрей.
— Ми арталам ог ӧти общество вылӧ да надейтчам, мый сійӧ коркӧ сідз жӧ бурмас, кор сэтчӧ ыльӧбтас выль вир.
Эз весь кутшӧмкӧ великӧй философ шу, мый кымын вылӧджык донъяланныд йӧзӧс, сымын омӧльджыка ті рискуйтанныд ӧшыбитчыны асланыд виччысьӧмъясын.
Тайӧ доводъяс вылӧ Репин сувтіс паныд, мый, мыйдта сійӧ тӧдса философъяскӧд, некод на пиысь эз висьтавлы нинӧм татшӧм сямасӧ, а ӧти весиг висьталіс дзик мӧдарӧ.
— Сідзкӧ налы колӧ вӧлі шуны тайӧс, — вочавидзис Андрей.
— А найӧ кӧ эз шуны, то ставыс найӧ ыргӧн грӧш дон оз сулавны.
Сійӧ босьтіс шляпасӧ да кутіс перчаткиасьны.
— Прӧщайтлӧй, Григорий Александрович, — шуис Андрей, — ог тӧд, кор аддзысьлам нӧшта ӧтчыд.
Сійӧ нинӧм эз вермы содтыны ассьыс тайнасӧ выдайтны полӧмла.
Найӧ прӧщайтчисны сьӧлӧмсяньыс, кыдзи и аддзысисны, и Репин мӧдысь висьталіс, мый сылӧн керкаыс да связьясыс пыр сійӧ услугаяслы, кыдз сылы сӧмын мый-нибудь ковмас.
Андрей сӧмын гогнитіс юрнас, кыдз быттьӧ сетіс тӧдны, мый гӧгӧрвоӧ да аттьӧалӧ.
Но сылӧн чужӧм вылас вуджӧртліс страннӧй выражение, смыслсӧ кодлысь Репин тӧдмаліс сӧмын бӧрынджык.
IX-ӧд глава
АНДРЕЙЛӦН ВӦТ
Андрей эз мун веськыда гортас.
Сылы колӧ вӧлі пыравны конспиративнӧй патераӧ, кӧні сійӧс виччысисны омӧль юӧръяс.
Репинлӧн висьталӧмыс вӧлӧма дзик збыль.
Полиция решитӧма заводитны Андрей вылӧ настоящӧй облава, и полициялы удайтчӧма тӧдмавны, мый сійӧ дзебсясьӧ кӧнкӧ Нева мӧдарла дорас.
Тайӧ вӧлі зэв дӧсаднӧ.
Ёртъясыс сӧветуйтісны сылы не мунны гортас да сӧмын сетны тӧдны Танялы.
Вӧлі эськӧ ӧбиднӧ шедны полициялы киясӧ именнӧ ӧні.
Андрей гӧгӧрволіс тайӧс зэв бура, но Танялы оз позь вӧлі немвиччысьтӧг эновтны патерасӧ Андрейтӧг.
Тайӧ лои эськӧ подозрительнӧйӧн.
Сійӧ бурджыкӧн лыддис пыр жӧ мунны гортас, сы могысь, медым аски, асывнас водз, вуджны кыкнаныслы.
abu
Сійӧ медаліс извозчикӧс Гагаринскӧй перевоз дорӧдз, медым не заставитны виччысьны Таняӧс.
Вӧлі дас час да джын, кор сійӧ воис набережнӧйӧдз.
Татшӧм часын ветлысь-мунысьяс вӧлі этшаӧн.
Андрей босьтіс пыж, и сылы эз вӧв сьӧкыд убедитчыны, мый сійӧ воис паськыд ю мӧдар вадорӧ водзджык, сы бӧрся вуджысь кодкӧ-нибудь дорысь.
Мӧдар вадорас сылы ковмис воштыны кадсӧ унджык, колӧм дорысь, медым локны керка дорас мӧдар боксяньыс, кӧні сійӧс эз вермыны караулитны.
Сы вӧсна манитчыштіс, и сы вӧсна мый сійӧ векджыксӧ вӧлі зэв ӧкуратнӧй, то Таня кутіс нин тревожитчыны.
Кор сійӧ локтіс, медбӧрти, Таня сылы сэтшӧм рад лои, быттьӧ сылӧн воӧмыс вӧлі сылы мый-нибудь существеннӧйӧн да реальнӧйӧн.
— Мыйла корлӧма тэнӧ батьӧй? — юаліс Таня.
Андрей висьталіс сылы батьыс да ёртъясыс ӧлӧдӧм йылысь конспиративнӧй патераын, мый вӧсна колӧ пыр жӧ вуджны мӧдлаӧ.
Найӧ пыр жӧ кутчысисны тэчны кӧлуй да мӧд асывнас зэв бура вӧчисны кыкпӧвса операция: ловъяяс лыдысь вошӧм да мӧд местаын феникс моз пӧимысь чужӧм.
Налӧн выль дзебсяніныс эз вӧв ӧпаснӧй, мыйдта вылӧ тайӧс позьӧ вӧлі шедӧдны уна-уна посни предосторожностьясӧн.
Но Андрейлы и тані оз позь вӧлі дыр кежлӧ кольччыны.
Полиция нинӧм эз тӧд сар вылӧ дасьтысян покушение йылысь, но Андрей бӧрся сылӧн важ мыжъяссьыс сійӧ дугдывтӧг кыйӧдіс.
Тайӧ вӧлі зэв лёк.
Уна шпионъяс тӧдісны сійӧс чужӧм сертиыс.
Сійӧ рискуйтіс лоны тӧдӧмаӧн да арестуйтӧмаӧн улича вылын, мыйӧн сӧмын петас керкасьыс.
Мӧдарсянь, патераысь петавтӧг вӧлі полана жӧ, сы вӧсна мый пыр жӧ кыпӧдіс эськӧ подозрение.
Конспиративнӧй патера вӧлі медся бур местаӧн конспираторъяслы татшӧм дона мортлы, кыдзи Андрей.
Андрейӧс сэтчӧ и овмӧдісны.
Сэн сійӧ вӧлі полицияысь ковтӧминын да вермис пукавны гортын лунтыръясӧн да вежонъясӧн, некодӧн казявтӧм.
Тайӧ мунӧмыс петкӧдліс, век жӧ, Танякӧд пырысь-пыр янсалӧм и Таня таысь зэв ёна дӧзмис, сы вӧсна мый заговорыс ылӧ на эз вӧв дась, и сы водзын колис ещӧ некымын лун либӧ, гашкӧнӧсь, весиг вежонъяс.
Андрейкӧд медбӧръя лунъясыс вӧліны сылӧн донаторйӧн, мыйӧн сійӧ сымын ёна дӧрӧжитіс, кымын этша колис сійӧ запасын.
Андрей, мӧдарӧ, регыдджык радліс татшӧм вежсьӧм вылас.
Таня зэв стӧча олӧмӧ нуӧдіс кӧсйысьӧмсӧ, кодӧс сійӧ пуктыліс ас вылас сійӧ асылӧ, кор Андрей висьталіс сылы ассьыс тайнасӧ.
Танялӧн збодерлуныс да самоотвержениеыс эз эновтлыны сійӧс сьӧкыд испытание чӧж.
Но сійӧ вӧлі сэтшӧм том, страданиеяс дорӧ сэтшӧм велавтӧм, и Андрей ясыда аддзыліс, мыйыс сулалӧ сылы тайӧ немӧй героизмыс.
Видыс сылӧн кырлӧдліс Андрейлысь сьӧлӧмсӧ, и сійӧ чайтіс, мый налы кыкнаныслы лоас кокньыдджык янсӧдчыны.
Сійӧ сы вӧсна окотапырысь примитіс корӧмсӧ вуджны конспиративнӧй патераӧ кольӧм кык либӧ куим вежон кежлас.
Суров да калитчӧм атмосфераыс тайӧ местаыслӧн сылы вӧлі медся лӧсялана.
Тані ставсӧ вӧлі шымыртӧма «делӧясӧн».
Пыр олысьлы пыдди, Андрейлы сетісны некымын обязанность, и сійӧ чувствуйтіс асьсӧ тыш мунан эрд вылын, кӧні пуӧ гӧгӧр мудзлытӧг, дугдывтӧг.
Сійӧ сулаліс самӧй центрас, кытчӧ воалісны юӧръяс Рочму быд помсянь, — тюрьмаса казематъяссянь, крепостьяссянь, сибирскӧй рудникъяссянь да лымъя тундраяссянь, — быд пошта вайліс дасъясӧн жугалӧм олӧмъяслысь, йӧймӧмъяслысь, асьсӧ виӧмъяслысь, унаногӧн кулӧмъяслысь, семейнӧй трагедияяслысь да жертваяслысь историяяс.
Этша вӧлі тані ставас сьӧлӧм бурмӧданаыс, но сійӧ, <rus>по крайней мере</rus>, вайӧдліс сылысь собственнӧй трагедиясӧ сы истиннӧй размеръяс дорӧ.
Сы син водзті дугдывтӧг мунысь татшӧм сяма серпасъясыс эз сетлыны сылы думыштчывны аслас да Таня шог вылын, кыдзи сійӧ тайӧс вӧчліс водзті, кор оліс Танякӧд кыкӧн.
Нервъясыс сылӧн чорзисны, сійӧ лои ёна спокойнӧйджык.
Сійӧ частӧ думайтіс Таня йылысь, но эз сэтшӧм дойӧн, кыдзи водзті.
Сійӧ весиг эскӧдіс асьсӧ, мый и Танялы лои кокниджык.
Ӧтчыд конспиративнӧй патераын Андрей олігӧн сэні муніс делӧвӧй собрание, кӧні вӧліны и сійӧ и Таня.
Тӧлкуйтісны пыр овлан текущӧй делӧяс йылысь.
Андрейлӧн специальнӧй делӧыс вӧлі мӧд местаысь чукӧртчывлысь особӧй группа киын.
Таня участвуйтіс собрание вылын, кыдзи и став мукӧдъясыс, кывзіс сёрнияс ортсыса спокойствиеӧн да сетліс ассьыс гӧлӧссӧ, кор колӧ вӧлі.
Татшӧм спокойнӧйӧн да кутчысянаӧн сійӧс аддзӧм бӧрын Андрей лои рад, но эз шензьы,
сійӧ аддзис сылысь поведениесӧ тырвыйӧ тӧлкаӧн конспираторлы лӧсялана видзӧдлассянь.
Кор собраниеыс помасис, ставыс кутісны ньӧжйӧникӧн разӧдчавны.
Таня кольччис.
Сійӧ кӧсйис коллявны рытсӧ Андрейкӧд.
Патераас жырйыс вӧлі уна, налы эз вӧв сьӧкыд кольччыны ас кежын жыръяс пиысь ӧтиӧ.
Но орчча жырйын кылісны гӧлӧсъяс да серам, кодъяс ясыда кылісны игана ӧдзӧс пыр.
Найӧ чувствуйтісны асьнысӧ нейӧмкӧ, и сёрниыс эз клеитчы.
Найӧ пондісны сёрнитны ӧтувъя делӧяс йылысь, сӧмын на помасьӧм собрание кузяыс, кыдз быттьӧ нинӧм торъяыс эз виччысь найӧс личнӧ матыса воан лунъясӧ.
Мукӧд дырйи лоліс думайтны сёрни нуӧдӧм вылӧ сюжет йылысь, медым не пукавны чӧв, быттьӧ вайӧ вӧліны бокӧвӧйӧсь мӧда-мӧдныслы.
Эз на коль и часджын, кыдзи тайӧ лои сэтшӧм терпитны позьтӧм Танялы, мый сійӧ чеччис да, лолыс тырӧмӧн, шуис, мый сылы пыр жӧ колӧ мунны.
Андрей эз кут сійӧс.
— Регыд лоас? — юаліс сійӧ мунӧм водзвылас.
— Да, — шуис Андрей.
— Кор? — мӧдысь юаліс сійӧ муртса кывмӧн, синъяссӧ лэдзӧмӧн.
— Вежон мысти, — вочавидзис Андрей.
Эз кӧ эськӧ вӧв пемыд нин жырас, сійӧ казяліс эськӧ, кыдзи сылӧн чужӧмыс вежсис тайӧ кывъяссӧ шуигӧн.
Таня эз чайт, мый сэтшӧм регыд.
Но сійӧ эз шу ни ӧти кыв, нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый сійӧ чувствуйтіс, и век сулаліс ӧдзӧс дорын, юр вылас шляпаӧн.
Сэсся сійӧ матыстчис сылань, синъясыс югнитісны пемыдас, да, Андрейӧс киӧдыс шамыртӧмӧн, шуис страннӧй, волнуйтчана гӧлӧсӧн:
— Мем колӧ аддзывны тэнӧ сы водзвылын...
Не талунъя моз, не тані, но сэні, миян ордын...
Волы.
Ме ог вермы янсӧдчыны тэкӧд сідз...
Сійӧ кӧсйысис волыны, и Таня котӧрӧн муніс, ни ӧти кыв шутӧг.
Андрей колис ӧтнас, волнуйтчана да тревожитчӧм.
Танялӧн пӧся вашкӧдӧмыс, сылӧн ӧзъялан синъясыс пыр жӧ кежӧдісны сійӧс колеяысь да садьмӧдісны сы пытшкын олӧмлысь, радейтӧмлысь, шудлысь жажда, кодӧс сійӧ думайтіс, сылы удайтчис пӧдтыны...
Андрей непременнӧ аддзылас сійӧс нӧшта ӧтчыд!
Сійӧ оз вермы не прӧщайтчыны Танякӧд, — медся нин ӧні, коркӧя дорысь.
Но сылы кӧсйыссис эськӧ регыдджык нуны ас вывтіыс тайӧ аддзысьлӧмсӧ, либӧ нӧшта бурджык, медым сылӧн асьсӧ бырӧдан актыс лоис аски, а эз вежон мысти.
Сійӧ эз чужлыв мученикӧн, сійӧ зэв бура тайӧс тӧдіс, сымын этшаджык вӧлі сылӧн способностьыс вайны страданиеяс весиг немӧй тварлы.
Но вывті коланлуныс, код вылын сылӧн эз вӧв власьтыс, заставитіс сійӧс ӧні талявны ассьыс чувствояссӧ да сетны жертваӧ ассьыс олӧмсӧ.
Собрание бӧрын Жорж кольччис жӧ конспиративнӧй патераӧ, лӧсьӧдчис узьны сэні.
Кор, Таня мунӧм бӧрын час мысти, сійӧ пырис сиськӧн Андрей жырйӧ, медым корны сійӧс ужнайтны, то суис сійӧс кушетка вылын думайтсьӧмын куйлӧмӧн, юр саяс кияссӧ пуктӧмӧн.
Войнас Андрей аддзыліс страшнӧй вӧт — тыдалӧ, регыд сы бӧрын кыдзи сійӧ водіс узьны, а водіс сійӧ зэв сёрӧн.
Сійӧ помнитіс, кыдзи сылӧн мӧвпъясыс лоины век кокниджыкӧсь и кокниджыкӧсь, кыдзи лэбачьяс вывлань лэбзигӧн кыпӧдчӧны век вылӧджык и вылӧджык, кытчӧдз сійӧ эз дугды найӧс ясыда аддзыны.
Сійӧ гудыра ещӧ аддзис на налысь серпасъяссӧ вижоват ру пиын, коді гӧвкъяліс сы юр весьтын.
Сэсся найӧ дзикӧдз вошины, и сійӧ эз нин аддзы нинӧм, помтӧм лыаа шыльыдін весьтын вижоват енэжлысь паськыд свод кындзи, — Андрей муніс тайӧ шыльыдінӧдыс.
Сылы пыр жӧ тӧд вылас уси, кутшӧм лӧсьыдтӧм куйлыны мортлы, кор сылӧн мӧвпъясыс расстроитчӧмаӧсь, и сійӧ шуис аслыс ачыс, мый зэв рад, мый вермӧ узьны гуляйтігтыр.
Йӧзыс висьталӧны, мый тайӧ позьтӧмтор, но найӧ, кывшутӧг, ӧшыбайтчӧны.
Сійӧ зэв бура вежӧртіс, мый узьӧ и ӧттшӧтш ветлӧдлӧ.
Гӧгӧр тыдаліс сӧмын рудов лыа ӧтарӧ и мӧдарӧ разалӧм кыртаясӧн да изъясӧн, кодъяс сетлісны серпасыслы нӧшта жугыльджык да дикӧйджык вид.
Улыті мунысь сьӧд кымӧръяс тэрыба тӧвзисны енэжті, кӧть тӧлыс эз вӧв.
Некӧн оз вӧлі тыдавны олӧмлӧн признакъяс; но жугыль пустыняті кыссьысь туй вӧлі тырӧма уналыда йӧз коктуйясӧн.
Андрей шензис, мыйла сійӧ ӧтнас веськаліс татшӧм юждӧм туй вылас.
Но друг сійӧ кутіс чувствуйтны, мый сійӧ абу ӧтнас, мый сійӧ кытшалӧма аслас ёртъясӧн.
Унджыкыс вӧлі сылы тӧдтӧм, и налӧн чужӧмъясыс петкӧдчисны кельыд, гудыр серпасъясӧн, кутшӧмъясӧн йӧз векджыксӧ кажитчӧны, видзӧдны кӧ на вылӧ платформа вывсянь.
Но сійӧ пыр жӧ тӧдіс на пӧвстысь Борисӧс, Василийӧс, а сідз жӧ Бочаровӧс.
Бочаровлысь чужӧмсӧ оз позь вӧлі аддзыны, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі тӧбсьӧма мышку вылас кӧрталӧм кузь сосъяса саванӧн да лэдзӧм капюшона.
Но Андрей тӧдіс, мый тайӧ вӧлі сійӧ.
Мӧд кыкыс жӧ вӧліны пыр новлан паськӧмаӧсь да стрӧга видзӧдісны сы вылӧ.
— Медбӧрти ми аддзысим жӧ, другӧй, — шуис Борис.
— Эг виччысь татшӧм паныдасьӧм? — И сійӧ ироническӧя серӧктіс.
«Сійӧ ставсӧ тӧдӧ», — мӧвпыштіс яналӧм Андрей.
— Эг, ме эг артав аддзывны тэнӧ, — вочавидзис Андрей гораа, — сы вӧсна мый ме лыдди тіянӧс ставнытӧ кулӧмаясӧн.
— Да, ми кулім, — шуис Борис, — толькӧ локтім тэ ордӧ гӧститны, и Зина тэныд ыстӧ письмӧ.
Тӧдін Бочаровӧс?
Сійӧ пасьталіс шуткаӧн саван.
Но сійӧс тӧдмавны абу сьӧкыд.
Тайӧ кывъясыскӧд ӧттшӧтш сійӧ лэптіс саванлысь капюшонсӧ, и Андрей аддзис сы улысь ассьыс, страшнӧ вежыньтчӧм чужӧмсӧ.
Вирыс кӧдзаліс сыын, и сьӧлӧмыс ланьтіс висьтавны вермытӧм ужасысь.
Но Андрейӧн тайӧ чужӧм вылас видзӧдігӧн сійӧ пӧрис бара Бочаров чужӧмӧ, коді шуис сылы, ӧти синнас гажаа мигайтӧмӧн:
— Ме шутитышті!
Андрей кӧсйис шуны, мый тайӧ абу остроумнӧй шутка, но эз лысьт, сы вӧсна мый вӧлі повзьӧма ставсьыс наысь да помнитіс, мый ловзьӧм кулӧмаяс — водзӧс босьтысь йӧз.
Сійӧ сӧмын юаліс Борислысь:
— Кытчӧ ми мунам?
— Кисель вадоръяса йӧв юаяслань, эсійӧ мыльк саяс, — вочавидзис Борис.
— Тэ кӧ он эскы, то вот тайӧ старикашкаыс висьталас тэныд, кыдзи сэтчӧ воӧдчыны, роч империялысь законъяссӧ торктӧг.
Андрей аддзис старик Репинӧс, кодӧс сійӧ, аслас шензьӧм вылӧ, таӧдзсӧ эз казявлы, — пасьтасьӧма сьӧд мантияӧ да юрас пуктӧма паськыд дора касторовӧй шляпа, кутшӧмӧс новлӧны факельщикъяс кулӧмаӧс дзебигӧн.
Киняулас сылӧн вӧлі мыйкӧ портфель модаа.
Сійӧ муніс веськыда ставсьыс медводзын, юрсӧ бергӧдлытӧг, кыдзи туй индалысь морт.
Но водзӧ Андрей убедитчис, мый тайӧ ньӧти абу Репин, а сійӧ...
Сійӧ жӧ минутнас Андрейлы тӧд вылас уси, мый татшӧм удобнӧй случайыс вӧсна сійӧ обязан вины сійӧс ӧні жӧ, кӧть и абу урчитӧм срокӧ.
— Заслугаыс коляс ме сайын, а рискыс некутшӧм, — вашнитіс сылы коварнӧй гӧлӧс.
Но сылӧн эз тырмы мужествоыс, и киыс эз кывзысь.
Сійӧ заводитліс нӧшта и нӧшта, ёна выныштчӧмъясӧн, но киыс сылӧн эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сійӧ страдайтіс терпитны позьтӧма.
Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ ӧд вӧт да, сідзкӧ, некутшӧм тӧдчанлун оз ло, виас сійӧ сарӧс вӧтнас али оз, сы вӧсна мый ковмас бара тайӧс жӧ вӧчны, кор сійӧ садьмас.
Сійӧ сайкаліс да, сар дорӧ матыстчӧмӧн, шуис вашкӧдӧмӧн, сідз, медым мукӧдъяс сійӧс эз кывны:
— Ті пӧгибнитанныд, тіянӧс кӧ тӧдасны.
Мыйла ті, кор ловъяӧсь на, локтінныд татчӧ?
— Ме? — вочавидзис сійӧ жӧ вашкӧдӧмӧн.
— А мыйла ті асьныд татчӧ воинныд?
«Сійӧ прав, — мӧвпыштіс Андрей.
— Но миянлы колӧ надзмӧдны воськовъяснымӧс, медым сетны налы миянӧс ордйыны».
Эз на удит тайӧ мӧвпыс сформулируйтчыны сійӧ юрын, кыдзи друг став йӧз чукӧрыс уськӧдчис сы вылӧ лэптӧм киясӧн, пиньяснысӧ герчкӧмӧн да горзігтыр: «Предатель!»
А сар, коді вӧлӧм Тарас Костровӧн, шамыртіс сійӧс пельпомӧдыс.
Андрей горӧдіс да садьмис.
Водз асывса рудов джынвыйӧ пемыдын Жорж копыртчис сы весьтын да, майшасьӧмӧн сылы чужӧмас видзӧдігтыр, тувкӧдіс сылы пельпомас.
— Мый лои?
Мый месянь тіянлы колӧ? — бормочитіс Андрей век на ещӧ аслас вӧт влияние улын.
— Тэныд вӧлі зэв лёк.
Тэ ойзін, герчкин пиньяснад да узигад горзін.
Ме мӧвпышті, мый бурджык тэнӧ садьмӧдны.
— Ме аддзылі зэв мисьтӧм вӧт, — шуис Андрей ас садяс воӧмӧн.
— Ме аддзылі Борисӧс да Василийӧс, и найӧ менӧ видісны предательӧн.
Но медся лёкыс сійӧ, мый ме тайӧс заслуживайті.
— Со буретш тайӧ кывсӧ тэ и горзін, кор ме тэнӧ куті катны! — горӧдіс Жорж.
— Збыльысь?
Но, сідзкӧ сійӧ абу на сэтшӧм ӧбиднӧ, — пасйис Андрей да висьталіс сылы аслас вӧт йылысь.
X-ӧд глава
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Лӧсьӧдчӧмъяс пӧшти вӧлі помалӧма, и роковӧй лун матыстмис.
Заговорщикъяс чукӧртчывлісны быд лун.
Андрейкӧд, водзын лоан драмаын главнӧй деятелькӧд, колӧ вӧлі сӧветуйтчыны быдтор йылысь.
Сійӧ сӧмын ӧтчыд воліс собрание вылӧ да пӧшти век чӧв оліс, дзоньнас аслас думъясӧ вӧйтчӧмӧн, а сэсся сійӧ эз нин петкӧдчыв.
Сылы сьӧкыд вӧлі кывзыны да тӧлкуйтны быдсяма посниторъяссӧ да мӧвпъяссӧ, и сійӧ шуис, мый оз сулав та вӧсна петкӧдчывны улича вылын да рискуйтны аснад.
Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый вӧчис ставсӧ, мый сысянь коліс, медым покушениеыс удайтчис.
Деспотизмлы кучкӧмыс лоас сымын ёнджык, сар кӧ лоас виӧма, либӧ, <rus>по крайней мере</rus>, ранитӧма.
Сійӧ колана вӧлі партиялы.
Революционеръяслы покушение вӧлі медся главнӧйӧн, сійӧс жӧ мынны позьтӧм арестуйтӧмыс да казнитӧмыс вештысьлісны бӧрӧ.
Но сылӧн аслас юрвемын юалӧмыс сувтӧдсьыліс дзик мӧд ногӧн.
Сылы медся существеннӧйыс вӧлі сійӧ, мый сійӧ должен кувны.
Покушениеыс вӧлі мӧд делӧӧн, код йылысь сійӧ кутас думайтны, кор лоас места вылын.
А ӧнісӧ сійӧ эз вермы заставитны асьсӧ интересуйтчыны сыӧн.
Сійӧ думайтіс ас йывсьыс: сійӧ лӧсьӧдчис кувны.
Мукӧдторйыс кыдз быттьӧ сылы эз касайтчыв.
Тешкодь тор лои сыкӧд мӧд луннас собрание бӧрын, кӧні сійӧ аддзысьліс Танякӧд.
Револьверсӧ весалігӧн да лӧсьӧдігӧн, кодысь лӧсьӧдчис лыйны сарлы, Андрей чегис пружинасӧ.
Сетны сійӧс пӧчинкаӧ вӧлі некор, нӧшта нин сійӧн, мый буретш воис кутшӧмкӧ праздник.
Сэки ёртъяс пӧвстсьыс ӧти вӧзйис сылы ассьыс револьверсӧ, сійӧс вывті инмысьӧн аттестуйтӧмӧн, и Андрей сӧгласитчис вежсьыны, кыв вылӧ эскӧмӧн; сійӧ ньӧтчыд эз видлы ассьыс выль ӧружиесӧ тирын либӧ эрд вылын.
Войдӧр сійӧ некор эськӧ эз вӧч татшӧм оплошностьсӧ.
Но ӧні сылӧн став умственнӧй да нравственнӧй вынъясыс вӧліны сэтшӧма шымыртӧмаӧсь водзын лоан личнӧй развязканас, мый сійӧ омӧля видзӧдліс став мукӧдтор вылас.
Роковӧй здук матыстмӧмкӧд асьсӧ жертвуйтан тайӧ эгоизмыс кутіс лоны ставсӧ вевтыртанаӧн да век ёнджыка и ёнджыка тшӧктанаӧн.
Смерть дорӧ зывӧктӧмыс сэтшӧм ёна вужъясьӧ морт пытшкын, мый сӧмын ӧткымынъяс вермасны венны сійӧс, весиг медся вына нравственнӧй кыпыдлун здукъясӧ, но некодлӧн оз судзсьы выныс овны дыр татшӧм зэвтчӧмын.
Медым веськодя видзӧдӧмӧн тышкасьны татшӧм вынйӧра инстинктыслы паныд да пӧдтавны сійӧс лунысь-лун медся унапӧлӧс настроениеясын да став искушениеяслы паныд, колӧ, медым энтузиазмлӧн биыс кутсьыліс вежӧрлӧн кӧрт вынӧн.
Андрей, садь характера да абу зэв кокниа ӧзйысь, аслас кӧсйытӧг ӧтдортчыліс ставсьыс, мый вермис эськӧ кык пельӧ торйӧдны либӧ слабмӧдны сылысь энергиясӧ да торкис эськӧ сылы кутны асьсӧ киясас.
Сійӧ водзвыв аддзис, мыйыс сылы кутас сулавны Танякӧд янсӧдчӧм, и ӧти кадӧ кӧсйис весиг сетны сылы тӧдны, мый вӧвсьӧ оз лок.
Бурджык вӧлі эськӧ кыкнаныслы, найӧ кӧ эськӧ эз вӧчны прӧщайтчан свиданиесӧ.
Сійӧ эскис, мый Таня гӧгӧрвоас сылысь да прӧститас.
Но бӧръя минутнас сійӧ эз вермы терпитны.
Сійӧ пыр жӧ мӧвпыштіс аслыс, кыдзи ачыс кутас каитчыны бӧрас, кор оз нин ло позянлун аддзывны сійӧс.
Таня корис сійӧс волыны!
Мый вылӧ нӧ тайӧ падъялӧмъясыс?
Да, сылы колӧ, сійӧ кӧсйӧ аддзывны нӧшта ӧтчыд сылысь чужӧмсӧ, кывны нӧшта ӧтчыд сылысь гӧлӧссӧ.
Найӧ кыкнаныс тӧдісны зэв бура, мый быть лоанаысь он мын.
Найӧ оз кутны весьшӧрӧ мӧда-мӧдныслысь кырлӧдлыны сьӧлӧмнысӧ.
Аслас пайысь, сійӧ шуис терпитны свиданиесӧ кыдз позьӧ спокойнӧйджыка.
Тайӧ решениеыс, буракӧ, вӧлі помкаӧн мыйдтакӧ сдержанностьлӧн да вӧрзьывтӧм чужӧмлӧн, кутшӧмӧн сійӧ куим лун мысти локтіс Таня дорӧ.
Вӧлі асыв.
Торъя тӧдчанаыс сійӧ выль оланінлӧн вӧлі сыын, мый Андрей вермис волыны видлыны сійӧс либӧ асылын, либӧ рытын, кор пемдас.
Сійӧ бӧрйис асывсӧ.
Таня уськӧдчис сылы паныд, но сувтіс, чуймис да повзис Андрейлӧн из кодь чужӧмысь, кодӧс сійӧ войдӧрсӧ некор эз казявлы.
Но мый сыӧдзсӧ!
Сійӧ уськӧдчис сылы сьылі вылас, ласкайтіс сійӧс, радейтӧмӧн видзӧдіс сылы синъясас, на весьтын ӧшйӧм сьӧд кымӧрсӧ разӧдны решитчӧмӧн.
— Мый вӧсна тэ эн волы тӧрыт да войдӧрлун? — шуис сійӧ нежнӧя.
— Ме виччыси тэнӧ.
Тэ эськӧ вермин кӧть ме ради ӧтчыд бокӧ кольлыны водзысьтыр виччысьӧмтор. — эз вермы сійӧ кутчысьны неуна видӧмысь.
Но Таня тэрмыштчис небзьӧдны сылысь действиесӧ нюмдӧмӧн.
Тайӧ кывъясыс петісны невӧляысь.
Сылы вӧлі сэтшӧм ӧбиднӧ, мый Андрей, кыдз сылы кажитчис, лёкногӧн видзӧдліс Таня медбӧръя корӧм вылӧ.
Андрей гогйӧдлыштіс юрнас да шуис, мый эз вывті виччысьӧмыс торк сылы.
Сійӧ огорчитчис, мый Таня татшӧм ногӧн гӧгӧрвоӧдіс сылысь поведениесӧ.
Но мыйла доказывайтны, гӧгӧрвоӧдны?
Мыйла висьтавны сылы аслас пытшкӧсса тыш йылысь?
— Тэнад делӧ? — гӧгӧрвоис Таня.
Сійӧ чӧла гогнитіс юрнас.
Сэки Таня гӧгӧрвоис, мый ставыс матыстмӧ помлань и мый тайӧ, навернӧ, налӧн медбӧръя аддзысьлӧм нин.
Сійӧ лэдзис юрсӧ.
Но сылӧн дженьыдик юалӧмыс вӧлі Андрейлы зургӧм кодь, мыйысь вагон ачыс гӧгыльтчӧ рельсъяс кузя.
Андрей заводитіс сёрнитны покушение йылысь.
— Ставсӧ решитӧма, медбӧрти, и ставсӧ лӧсьӧдӧма кыдз оз позь бурджыка, — шуис сійӧ,
— успех обеспечитӧма.
Сійӧ водзӧ нуӧдіс сэтшӧм ногӧн жӧ, кыдз быттьӧ тайӧ вӧлі медся лӧсьыд сюжетӧн найӧ беседуйтӧмлы.
Сійӧ пондіс висьтавлыны планыслысь медся посниторъяссӧ, гӧгӧрвоӧдіс сылы, кыдзи сійӧ постарайтчас писькӧдчыны шпионъяс цепь пыр, кодъяс кытшалӧны сарӧс гӧгӧрбоксянь сылӧн двореч гӧгӧрыс асъя прогулка дырйиыс, кыдзи сійӧ кутас кутчысьны бокын медбӧръя минутӧдзыс да кутшӧма пӧръялас найӧс, медым сійӧс эз арестуйтны сар петкӧдчытӧдзыс водзджык.
Таня вешйыштіс неуна да видзӧдіс сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
Сійӧ эз кывзы Андрейлысь, сійӧ сӧмын наблюдайтіс сы бӧрся шензьӧмӧн.
Кымын водзӧ Андрей висьтавліс паськыдджыка, сымын ёнджыка содіс сылӧн шензьӧмыс.
Мыйла сійӧ висьтавлӧ сылы ставсӧ тайӧс?
Кажитчис, сылы и аслыс тайӧ неинтереснӧйӧн, сы вӧсна мый сійӧ сёрнитіс коса да ӧткодь гӧлӧсӧн.
Чужӧмас сылӧн тӧдчис сійӧ жӧ из кодь выражение, мыйысь сійӧ вӧлі сэтшӧма чуймӧма, кор сійӧ пырис; сӧмын сійӧ ещӧ ёнджыка кутіс тӧдчыны.
Таня эз тӧд ассьыс Андрейсӧ.
Тайӧ мортыс вӧлі сылы бокӧвӧй.
«Найӧ сійӧс сэні вежӧмаӧсь!» — пытшкӧснас висьтавліс сійӧ аслыс, сэк коста, кыдзи сылӧн висьтыс лӧсьыдтӧма вундіс сылысь пельсӧ.
Ни ӧти кыв радейтӧм йылысь, симпатия йылысь, ни меліа видзӧдлӧм!
И тайӧ — налӧн медбӧръя аддзысьӧмын, сы водзвылын, кыдз янсӧдчыны нэм кежлӧ, сійӧ радейтӧм бӧрын, кутшӧмын найӧ олісны!
«Да, да найӧ сійӧс вежӧмаӧсь!
Тайӧ абу менам Андрей...
Менам вӧлі мӧдпӧлӧс мортӧн», — шуаліс сійӧ, косьмӧм паръяссӧ курччалӧмӧн да синвасӧ ньылалігӧн, медым дзикӧдз не воштыны самообладаниесӧ.
Сылӧн висьтыс да гӧгӧрвоӧдӧмъясыс скӧрмӧдлісны сійӧс.
Медбӧрти сійӧ эз вермы терпитныс.
— Да но сійӧс, тіянлысь сартӧ, став тіян мудерлунъясӧн да тіян часӧвӧйясӧн! — горӧдіс сійӧ скӧралӧмӧн.
— Таня! — шуис Андрей огорчитчӧмӧн.
Аслас ӧтчаяниеын сійӧ кутчысис юрас.
Ужаснӧ вӧлі тадзи сёрнитны сыкӧд татшӧм минутӧ.
— Прӧстит менӧ! — шуис Таня да, сійӧс киӧдыс кутӧмӧн, ляскысис сы бердӧ юрнас.
— Ме ачым ог тӧд, мый сёрнита.
Сійӧ кольччис век сідзи жӧ, сы улӧс весьтӧ копыртчӧмӧн.
Юрсиыс усис сылы чужӧм вылас, сылӧн паръясыс вӧлі калькалӧмаӧсь, сійӧ сьӧкыда лолаліс.
Андрей чайтіс, мый сійӧ бӧрдӧ, и сьӧлӧмыс сылӧн кутіс потны.
Но — кыдз вермис Андрей сійӧс бурӧдны?
Мый вермис сійӧ сылы шуны, мый эськӧ эз вӧв блед да тӧдчытӧм, мый эз артмы эськӧ сылӧн ыджыд шог профанацияӧн?
Андрей нежнӧя малаліс сійӧс юрӧдыс да зілис лӧсьӧдны сылысь юрсияссӧ.
Кор Таня лэптіс юрсӧ, сійӧ аддзис, мый сійӧ оз бӧрд.
Синъясыс сылӧн вӧліны косӧсь да ӧзъялісны лихорадочнӧй биӧн.
Сійӧ сюся видзӧдліс Андрей вылӧ да мӧдарӧ бергӧдіс юрсӧ, кияссӧ рутшкӧдӧмӧн.
Таня тӧдіс, мый сійӧ ӧні жӧ мунас, и мый кув сійӧ сэні жӧ места вылас сьӧлӧм потӧмысь либӧ поткӧд ассьыд юртӧ стен бердӧ, век жӧ нин нинӧмӧн сійӧс он кут; он кут сійӧс весиг кольӧм куим лун кежлас, кодъясӧс Андрей вермис эськӧ козьнавны сылы!
Изйын эськӧ сы пытшкын дорысь лои унджык страданиеыс.
Сійӧ сӧмын кутіс эськӧ чувствуйтны сы дорӧ мустӧмтӧм Таня слаблун вӧсна, сійӧ кӧ эськӧ шуис кӧть ӧти кыв та йылысь.
Мыйла нӧ сійӧ локтіс?
Андрей сувтіс.
— Прӧщай, менам мусаӧй! — вашнитіс сійӧ, сылань кисӧ нюжӧдӧмӧн.
Таня дрӧгнитіс, кыдз быттьӧ кыліс мыйкӧ дзик виччысьтӧмтор.
— Энлы, энлы, сулавлы! — горӧдіс сійӧ повзьӧмӧн.
— Сулавлы! — мӧдысь шуис сійӧ гораджыка, кевмысян гӧлӧсӧн.
Андрей кыскис сійӧс ас дорас да топӧдіс сійӧс аслас сывъясын.
— Прӧщайт! — мӧдысь шуис сійӧ.
— Кад...
Таня, менам сьӧлӧмшӧрӧй, менам донаӧй! — петіс сылӧн пытшкӧссяньыс.
— Кутшӧм эськӧ ми вермим лоны шудаӧсь тэкӧд!
Таня видзӧдліс сылы синмас да тӧдіс, медбӧрти, ассьыс Андрейсӧ, радейтанасӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧма ӧбӧдитіс аслас мӧвпъясын.
Сійӧ бергӧдіс Андрейӧс асланьыс, медым ещӧ мучитанаджык чувствуйтны, мый ӧні жӧ да некор бергӧдчывтӧм вылӧ сійӧс воштас.
Сійӧ пӧшти воштіс вежӧрсӧ дойысла.
Неужели тайӧ збыль?..
Тайӧ оз вермы лоны...
Радейтны, кыдзи найӧ радейтісны мӧда-мӧднысӧ, и друг — лэдзны сійӧс веськыда смерть вылӧ...
Но овны сытӧг Таня оз вермы.
Сійӧ — Танялӧн олӧмыс, сійӧ — Таня сьӧлӧмлӧн светыс.
Абу сылӧн мыжыс, мый Андрей лои сылы свет вылас ставыс...
— Кывзы, Андрей, — горӧдіс сійӧ, — тэ менам!
Тэ ачыд меным тайӧс висьтавлін, и ме тэнӧ ог лэдз.
Ог лэдз!
Кылан?
Кывъясыс сылӧн представляйтісны сійӧ расстроитчӧм вежӧрлы тырвыйӧ логичнӧйӧн, вештыны позьтӧмӧн.
Но пыр жӧ сы бӧрын сэсся Андрей киӧ тшапкысьӧм чуньясыс разсисны.
Таня копыртіс юрсӧ да пуксис креслӧӧ, бледӧдӧм, мудзӧма, куньӧм синъясӧн, да макнитіс сылы кинас, медым Андрей муніс.
Вӧлі свет вылас мыйкӧ ёна ыджыдджык, мый вылӧ найӧ сетісны кӧсйысьӧм жертвуйтны ставнас: олӧмӧн, сьӧлӧмӧн, мӧвпъясӧн, шудӧн.
Таня сетіс сійӧс да сӧмын корис, медым сійӧ муніс ӧдйӧджык да медым сійӧ эз аддзыв, кыдзи Андрей петас.
Но ӧні Андрейлы сы дорысь вӧлі сьӧкыдджык янсӧдчыны сыкӧд. Таня кӧ эськӧ сыӧ кватитчис кияснас.
Андрей уськӧдчис Таня кокъяс дорӧ, окаліс сылысь кияссӧ, чужӧмсӧ, синъяссӧ, дикӧй, страстнӧй порыв припадокын.
— Мун!
Ог вермы терпитны водзӧ...
Меным бурджык ӧні.
Мун ӧдйӧджык!
Андрей мый вынсьыс нетшыштчис Таня дорысь да кутіс котӧртны, быттьӧ став фурияясыс вӧтчисны сы бӧрся.
Синъясыс сылӧн гудыртчисны, и сійӧ сьӧкыдпырысь аддзис ас водзсьыс; юрыс сылӧн кутіс бергӧдчыны, уличаыс бергаліс сы водзын.
Таня эз кывлы, кыдзи сійӧ петіс.
Но ӧдзӧслӧн швачкысьӧм шыыс кыліс сыӧдз.
Кыдзи юрас кучкӧмысь садьысь вошӧм морт палялӧ донӧдӧм кӧртӧн инмӧдчылӧмысь, сідз жӧ Таня пыркнитчис тайӧ шыыс дырйи да рыскӧбтіс ӧшинь дорӧ, Андрейӧс нӧшта ӧтчыд аддзывны лачаӧн.
Но Андрей саяліс нин ворота сайӧ.
Муніс, муніс век кежлӧ!
Сійӧ вӧлі ловъя на, но Танялы сійӧ пӧгибнитіс, и ставыс, кажитчис, рукнитіс сылы страшнӧй, овлытӧм, шедӧдны позьтӧм воштӧмас.
Сійӧ эз вермы водзӧ тышкасьны аслас шогкӧд.
Вермӧм морт, сійӧ тупкис чужӧмсӧ кияснас, уськӧдчис кушетка вылӧ да бӧрддзис кутны вермытӧм пӧсь синваӧн.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ассьыс олӧмсӧ ойдӧдас синваӧн.
Сійӧ эськӧ эз эскы, мый сылӧн сэтшӧм ыджыд запас синва.
Синваыс киссис чуньяс костӧдыс, сылысь кияссӧ киськалӧмӧн, кӧтасьӧм чутъясӧн пӧдушкасӧ вевттьӧмӧн, сэк жӧ сылӧн став тушаыс тіраліс да морӧсыс кутіс потны сыркъялӧмӧн бӧрдӧмысь.
Сылӧн радейтӧмыс, сылӧн томкадыс, сылӧн олӧмыс, — ставыс вӧлі жугалӧма да вӧйтӧма сы вылӧ вувзьысьӧм сьӧд тыртӧминӧ.
Делӧ!
Рочму!
Найӧ эз вӧвны сылы тайӧ минутнас.
Сійӧ мӧвпаліс сӧмын ас йывсьыс, аслас помтӧм-дортӧм шудтӧмлун йылысь, коді кутас кыссьыны сылӧн медбӧръя лолыштӧмӧдз...
Эновтам сійӧс аслас шогӧн.
Сылӧн ӧтчаяние припадокыс прӧйдитас, — оз талун и оз аски, но кад кольӧм бӧрын — и лоас сыысь мӧд нывбаба.
Сійӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧма личкӧма, сылы кӧ эськӧ ковмис прӧйдитны тайӧ испытание пырыс некымын воӧн сёрӧнджык.
Но сылы пай вылас усис заводитны медся сьӧкыдторсяньыс.
XI-ӧд глава
КАР КУЗЯ МЕДБӦРЪЯ ПРОГУЛКА
Великӧй лун локтіс.
Югдыны заводитчӧмсянь нин Андрей эз узь, а сӧмын вуграліс, сёрмыны полӧмысла быд четверть часаын садьмылӧмӧн.
Шторы костӧд писькӧдчысь яръюгыд визь ворсіс кушеткалы паныда стен вылын, мича поводдя водзвыв тувъялӧмӧн.
Сы арталӧм серти, колӧ чеччыны, кор югыд визьыс воас камод пельӧсӧ.
Но сійӧ бурджыкӧн лыддис чеччыны водзджык.
Сійӧ босьтіс узьлан кӧлуйсӧ кучик кушетка вылысь, коді служитіс сылы крӧвать пыдди конспиративнӧй патераын олігӧн, ӧкуратнӧя тэчис найӧс да дзебис стен дорын сулалысь виж камодӧ.
«Талун ме кута узьны крепостьын, оз кӧ вины менӧ места вылын», — шуис сійӧ ачыс аслыс.
Тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис медся прӧстӧй, пыр овлан гӧлӧсӧн, кыдз быттьӧ сёрнитіс поводдя йылысь.
Камод ящиксӧ вештӧм бӧрын сійӧ лэптіс ӧшиньяссьыс кыкнан шторысӧ.
Сійӧ вӧлі тайӧ асывнас кутшӧмкӧ аслыссикас настроениеын, сэтшӧм жӧ ылын жугыль покорностьысь, кыдзи и экзальтированностьысь да вообще кӧть кутшӧм мед эз вӧв страстностьысь.
Сійӧ, коді ставнас помаліс олӧмыскӧд, уси морт сьӧлӧмлӧн веськодь-кӧдзыд состояниеӧ, кодлы нинӧм сэсся виччысьны, нинӧм повны да нинӧмӧн юксьыны мукӧдъяскӧд.
Збыль, сылы колӧ на вӧчны ассьыс подвигсӧ.
Но сэтшӧм уна мыджӧд нин удайтчис вуджны туй вывсьыс, мый сійӧ этшаникыс, мый колис вӧчны, кажитчис сылы сэтшӧм эскана да мынны позьтӧм, мый сійӧ лыддис сійӧс пӧшти олӧмӧ пӧртӧмаӧн нин.
Кор на ещӧ ловъя да тырвыйӧ владейтӧ нравственнӧй да физическӧй вынъясӧн, сійӧ ӧттшӧтш испытайтіс страннӧй, но дзик реальнӧй ощущение, мый сійӧ нин куліс да видзӧдӧ ас вылас, став матысаяс вылас да став мир вылас боксянь видзӧдысь ӧткодь, мыетшкӧ тшӧтш страдайтан спокойлунӧн.
Сылӧн став олӧмыс ясыда сувтіс ас водзас медся посниторъяснас — на пиысь быдӧн лӧсялана перспективаын.
Сійӧ мӧвпыштіс Таня йылысь, ёртъясыс йылысь, кодъясӧс кольӧ ас бӧрсяыс, партия йылысь, Рочму йылысь, но сэтшӧм спокойнӧй, веськодь чувствоӧн, кыдз быттьӧ ставыс, мый йитліс сійӧс олӧмыскӧд, вешйис зэв ылӧдз.
Ӧні сы пытшкын эз вӧв и туйыс сійӧ пӧсь, волнуйтан порывъясыслӧн, кутшӧмъясӧн сылӧн пытшкӧсыс тыр вӧлі Дубравникын, и сійӧ радліс талы.
Сійӧ тӧдіс, мый кор ставыс помасяс сылы да кор, повтӧг да лёкавтӧг, сійӧ помалас аслас олӧмлысь делӧсӧ да сувтас, медбӧрти, воча чужӧм смертьлӧн ыджыд торжественностькӧд, то выль пӧв олас сійӧ сьӧлӧмтӧ кыпӧдысь зэв бур чувствояссӧ, и найӧ отсыштасны сылы бӧръя испытаниеын.
Но ӧнісӧ сійӧ пӧдтыліс ас пытшкас пӧсь порывъяссӧ, мыйӧн сӧмын найӧ ӧзйылісны.
Сылы колӧ вӧлі видзны ассьыс став веськодьлунсӧ да самообладаниесӧ.
Кӧрт кодь чорыд необходимостьӧн дорӧм, кӧдзыд жугӧдны позьтӧм вӧляыс медъёна колӧ вӧлі сылы тайӧ минутнас.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма да дзик дась нин, кор ӧдзӧсыс ньӧжйӧник воссис да пырис Ватажко.
Сійӧ воӧма Петыркарӧ партия делӧяс кузя да пӧпуттьӧ босьтӧма ас вылас неыджыд функция водзын лоан делӧын.
Кыдзи абу пырся олысь, Ватажко сідз жӧ овмӧдчис конспиративнӧй патераӧ да узис орчча жырйын.
Сійӧ важӧн нин вӧлі кокйылас да виччысис час, кор ковмас садьмӧдны Андрейӧс, сійӧ кӧ эськӧ дыр кутіс узьны.
— Ті чеччинныд нин! — горӧдіс сійӧ чолӧмалӧм пыдди.
Ватажколӧн вӧлі серьёзнӧй вид, но ӧттшӧтш кажитчис яналӧмаӧн.
Сылы зэв окота вӧлі коллявны лишнӧй часджын Андрей обществоын, но сійӧ поліс, мый сылы вермас лоны не лӧсьыд сы дырйи.
Андрей, ни ӧти кыв шутӧг, дружескӧя гогнитіс юрнас.
Сійӧ пӧшти эз казявлы сыӧ синъяснас сатшкысьӧм том мортӧс.
Ватажко петкӧдчис сылы кутшӧмкӧ вуджӧрӧн.
— Тіян часӧвӧйяс пӧвстысь ӧти, — полӧмӧн заводитіс висьтавны Ватажко, — юалӧ, позьӧ оз сылы волыны прӧщайтчыны тіянкӧд ӧні, сы вӧсна мый тайӧ оз удайтчы, кор ті кыкнаныд лоанныд действие мунанінын.
Сійӧ висьталӧ, мый тӧдса тіянкӧд да надейтчӧ, мый оз дӧзмӧд тіянӧс.
— Ньӧти оз.
Ме рад сыкӧд аддзысьлыны, — вочавидзис Андрей ёртнога чувство кузя, кӧть личнӧсӧ сійӧ сэтшӧм бокын сулаліс, мый весиг эз юав, кыдзи шуӧны часӧвӧйсӧ.
Сӧмын неыджыд кост бӧрын сійӧ казяліс ассьыс оплошностьсӧ да юаліс, коді сійӧ сэтшӧмыс.
— Зацепин, — вочавидзис Ватажко.
— Ті сыкӧд тӧдмасинныд, кор сійӧ вӧлі мунӧ заграницаӧ, а ті локтанныд вӧлі Рочмуӧ.
— Ах, да! — шуис Андрей.
Сійӧ тӧд вылас уськӧдіс граница вомӧн вуджанінсӧ, немецкӧй гостиницаӧс, ыджыд вензьӧмъяс; но — кутшӧм ылӧ ставыс тайӧ коли ӧні!
Зацепин локтіс недыр мысти.
Первойсӧ сійӧ асьсӧ кутіс сдержаннӧя найӧ паныдасьӧмлӧн овлытӧм обстоятельствояс впечатление улын.
Но сы дорӧ регыд бӧр воис сылы лӧсялана визувлуныс, гора сёрниыс да важ вояка кодь шенасьӧмыс.
Андрейлӧн ортсыас да вӧрӧмас эз тыдав некутшӧм сдержанность да торжественность; пырся серти, сылӧн сӧмын вӧлі думайтсянаджык да мӧдтор йылысь мӧвпалана вид.
Найӧ казьтыштісны граница вылын асланыс паныдасьлӧм йылысь, кутісны сёрнитны Вулич, Давид да весиг Острогорский йылысь.
Зацепин бӧр воӧма отечествоӧ куим тӧлысь сайын лунвыв граница пыр.
Сы вӧсна мый унджык кадсӧ колляліс Одессаын, то Андрей кутіс юасьны сылысь сэтчӧсса революционеръяс йылысь — Левшин, Клейн да мукӧдъяс йылысь.
Мый сылы вӧлі наӧдзсӧ ӧні? —
и сійӧ думсьыс нюмъяліс аслас тӧдны кӧсйӧмлы.
Но сійӧ испытывайтіс кутшӧмкӧ страннӧй удовольствие сылы ньӧти ковтӧм сведениеясысь; сійӧ скодитӧ вӧлі джуджыд пропастьӧ изъяс шыблалӧм вылӧ, кысянь оз кывны весиг усян шыясыс.
Найӧ кутісны сёрнитны став йывсьыс, но ни ӧтчыд эз гарыштны делӧ йылысь, мый вылӧ налы ставныслы колӧ вӧлі вӧрзьыны некымын минут бӧрын.
Мыйкӧ овлытӧмтор ордйыны позьтӧмыс петкӧдчыліс сӧмын сёрниын ӧткымынысь сувтышталӧмъясӧн да коставлӧмъясӧн.
Чай сайын Зацепин висьталіс Ватажколы, кыдзи дворникыс чайтӧма сійӧс полицейскӧй начальство пыдди сы военнӧй выправка вӧсна да тшӧктан гӧлӧсыс вӧсна.
Кыкнаныс серӧктісны.
Андрей неуна нюммуніс.
Сійӧ юис чайсӧ да сёйис нянь кусӧк, «принцип серти», лолыс да телӧыс костын йитӧдсӧ памятуйтӧмӧн.
Зацепинскӧй история кузя Ватажко, аслас пайысь, кутіс ӧта-мӧдыскӧд йитчытӧг висьтавлыны буретш мыйкӧ татшӧмсяма сыкӧд лолӧмтор йылысь.
— Кад! — часі вылас видзӧдлӧм бӧрын торкис сійӧс Андрей кывджын вылас.
Найӧ пыр жӧ ланьтісны да серьёзнӧй чужӧмъясӧн чеччисны асланыс местаясысь.
Найӧ прӧщайтчисны регыд да прӧстӧя.
Налы ставныслы некор вӧлі сёрнитны.
Кыкнан ёртыс окыштчисны Андрейкӧд.
— Сия тэныд успех, вокӧ, — шуис Зацепин, сы дорӧ «тэӧн» первойысь да медбӧръяысь шыасьӧмӧн.
Ватажко да Зацепин петісны керка мышвылӧ петкӧдан пос вылӧ, кыті вермисны найӧ лэччыны казявтӧмӧн.
Андрей кольччыліс на гортас, сы вӧсна мый сылы колӧ вӧлі виччысьны ещӧ минут кызь.
Условитчӧм план серти, сылы колӧ вӧлі локны действие мунанінӧ медбӧръя мортӧн, медым, кыдз позьӧ, не рискуйтны: сійӧс вермасны эськӧ казявны да позорнӧя кватитны, сыӧн мый-нибудь вӧчны удиттӧдз войдӧр.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын Андрей кутіс чувствуйтны асьсӧ кокньыдджыка, ёртъясыс син водзын дорысь.
Сійӧс эз огорчайт, мый некод сэсся эз волы сыкӧд прӧщайтчыны.
Но сійӧ век на эз вермы чукӧртчыны мӧвпъяснас.
Йитчытӧм мӧвпъясыс да дзугсьӧм казьтылӧмъясыс жуисны сылӧн юрас сэтшӧм тэрыба, мый сылӧн дзикӧдз вошис сямлуныс артавны кадсӧ.
Быд кык минутӧ сійӧ видзӧдліс часі вылас тырвыйӧ эскӧмӧн, мый сылы кад нин вӧрзьыны, и быд пӧрйӧ воліс шензьӧмӧ, мый кадыс мунӧ сэтшӧм ньӧжйӧ.
Не кӧ секунднӧй стрелкаясыслӧн мунӧмыс, сійӧ эськӧ мӧвпыштіс, мый сылӧн часіыс сувтіс.
Кор стрелкаыс воис, медбӧрти, индӧм местаӧдзыс, сійӧ шляпаасис да петіс керкаысь ывлаӧ кар кузя аслас медбӧръя прогулка вылӧ.
Сылы нӧшта ӧтчыд ковмас прӧйдитны уличаясті...
Но оз подӧн, а колесница вылын.
Сійӧ ӧдйӧ кежис Екатерининскӧй площадь пельӧс сайӧ, кӧні вӧлі конспиративнӧй патераыс, медым кыдз позьӧ ӧдйӧджык орӧдны быдсяма йитӧд керкаыскӧд, кӧні сійӧ оліс.
Сэсся сійӧ надзмӧдіс воськовъяссӧ да кутіс мунны пыр овлан походкаӧн, видзӧдаліс сы юр весьтын улича кузяног вольсасьысь енэжлысь паськыд полосасӧ.
Нэмыс спокойнӧй, кувлытӧм шонді яра югдӧдіс зенитлань аслас туйӧд, сявкйис аслас благодатнӧй югӧрӧн жуысь, делӧвӧй кар вылӧ, плод вайысь му вылӧ да йӧй сяма бӧб йӧз вылӧ.
Вежсьывтӧм, торксьывтӧм шондіыс видзӧдіс, кыдзи радейтана, паськыда восьтӧм син, шензис аслас радейтана челядьлӧн кужтӧмлун вылӧ вӧчны сыӧн сявкйӧм шоныдысь, радлунысь да олӧмысь медбуртор.
Сыналӧм вурун вылӧ скодитысь вӧсньыдик еджыд кымӧръяс шлывгисны лӧз енэж свод пыдӧсті.
Сынӧдыс вӧлі вӧрзьывтӧм да сӧдз.
Пуксис вывті мича тувсов лунъяс пиысь ӧти лун, кодӧс сэтшӧм скупа сетлӧ войвыв юркарса природаыс да кодӧн сэтшӧма дӧрӧжитӧны сылӧн олысьясыс.
Андрейлы вӧлі сідз жӧ лӧсьыд чуднӧй ясыд енэжыслӧн дзирдалӧмыс: сійӧ тӧдіс ӧні, мый прогулкасӧ оз ло вештӧма лёк поводдя вӧсна водзӧвылӧ.
Сылы тайӧ торйыс вӧлі ыджыд тӧдчанлунӧн, сы вӧсна мый некымын лунӧн водзджык конспираторъяслы вӧлі юӧртӧма, мый дворлӧн водзысьтыр чайтан передвижениеясын лои немвиччысьтӧм вежсьӧм.
Сар лӧсьӧдчис аслас гожся путешествуйтӧмӧ векджыксясьыс водзджык, и карысь петӧмыс вермис лоны кык либӧ куим лун мысти.
Ӧнісӧ татшӧм сяма луныс вӧлі збыльвылӧ находкаӧн.
Дворцовӧй площадьӧдз, кӧні колӧ вӧлі лоны сар вылӧ уськӧдчӧмыс, вӧлі вель ылын.
Но Андрей бурджыкӧн лыддис прӧйдитны сэті подӧн, сы вӧсна мый тайӧ сетліс сылы унджык независимость разнӧй случайностьясысь.
Сійӧ кокниа вермис артавны ассьыс воськовъяссӧ сідз, медым не воны ни ӧти минутӧн водзджык, ни ӧти минутӧн сёрджык.
Сыысь кындзи, кыдзи подӧн мунысь, сійӧ эськӧ сетіс ичӧтджык внимание сарскӧй прогулка месталань матысмигӧн, кодӧс векджык охраняйтісны уна шпионъяс.
Андрей прӧйдитіс Лафонскӧй улича, Преображенскӧй плац да Таврическӧй уличалысь пом мыйдтакӧсӧ ветлысь-мунысь йӧз визувкӧд, мыйдтакӧ сылы паныд.
Сійӧ веськодя видзӧдлывліс чужӧмъяс вылысь — томъяслысь, пӧрысьяслысь, гажаяслысь, жугыльяслысь — впечатлениеяссӧ, — вӧвъяс, каретаяс, лавкаяс, полицейскӧйяс вылӧ и здукӧн вунӧдліс, мыйӧн сӧмын прӧйдитліс боктіыс, сӧмын зілис мунны ӧткодь воськовъясӧн.
Тадзикӧн сійӧ воис Таврическӧй садса пельӧсӧдз, кӧні сылы дзик тӧдтӧм кык морткӧд случайнӧй паныдасьӧм дзикӧдз торкис сылысь душевнӧй равновесиесӧ да пыртіс дзонь бушков сы сьӧлӧм пытшкӧ, коді, кажитчис сылы, вӧлі стракуйтӧма татшӧм сяма вывті ыджыд волнуйтчӧмъяссьыс.
Тайӧ сылы бокӧвӧй йӧзыс, кодъяс сэтшӧм не местаын паныдасисны, вӧліны том ныв да зон велӧдчысь том йӧз пӧвстысь, — став сертиыс тӧлкуйтӧмӧн, любитчӧмъяс.
Найӧ петісны Греческӧй уличасянь да сёрнитігтыр мунісны воча ки кутчысьӧмӧн Таврическӧй садса решетка пӧлӧн.
Найӧ нюмъялісны да радейтӧмпырысь видзӧдісны мӧда-мӧдныслы синманыс.
Том морт зэв ньӧжйӧник висьтавліс нывлы, тыдалӧ, мыйкӧ нежнӧйӧс, сылӧн радлысь чужӧм серти тӧлкуйтӧмӧн.
Найӧ мунісны ньӧжйӧ, пӧшти неокотапырысь ыджыд шуд вӧснаыс да нинӧм вылӧ некутшӧма эз видзӧдны мый вӧлі на гӧгӧр.
Но Андрей эз вермы вештыны синъяссӧ тайӧ ныв вывсьыс: сійӧ вӧлі сэтшӧм чуймӧдана скодитӧ Таня вылӧ.
Тушанас сійӧ вӧлі неуна ыджыдджык, и сійӧ чужӧмлӧн увдор юкӧныс вӧлі неуна кызджык; но чужӧм рӧмыс да торъя нин юрыс, кузьмӧс синкымъясыс, кодъяс казьтылісны лэбачлысь паськӧдӧм бордъяссӧ, мыйкӧ сэтшӧм кодь, мый сетӧ индивидуальность чужӧмыслы да мыгӧрыслы ставнас, вӧлі Танялӧн кодь.
Сійӧ вӧлі весиг пасьтасьӧма пемыдлӧз паськӧмӧ, — Танялӧн радейтана рӧм.
Андрей донӧн эськӧ мынтіс, медым видзӧдлыны сылы синмас!
Сійӧ вӧлі эскӧ, мый найӧ лоасны дзик стӧч сійӧ синъясыс, кодъясӧс сылы сэсся абу нин сиӧма аддзывны.
Но нывлӧн чужӧмыс сылань вӧлі бергӧдӧма бокног и сійӧ ни ӧтчыдысь эз видзӧдлы Андрейлань.
Сійӧ, та вылӧ видзӧдтӧг, очаруйтіс сійӧс да ӧзтіс сылысь сьӧлӧмсӧ, сыын чувствояс да казьтылӧмъяс кыпӧдӧмӧн, кодъяс, думайтіс сійӧ, унмовссисны сы пытшкын нэм кежлӧ.
Роковӧй судьбалы воча мунысь мортлӧн суров настроениеыс эз вермы сулавны татшӧм видениеыслы паныд.
Сылӧн кӧдзалӧм сьӧлӧмыс выльысь кутіс типиктыны мортлӧн пӧся радейтӧмӧн, кор сійӧ муса нывлы бӧрсяньыс думнас ыстіс олӧмас шуд да ударъясысь мынӧм, кодъяс усины сы чой пай вылас.
Ныв вӧлі мунӧ нюмъялігтыр да гӧрдӧдӧмӧн и ньӧти чайттӧг, кутшӧм ощущениеяс сійӧ кыпӧдіс тӧдтӧм морт пытшкын, код бокті сійӧ вуджӧртіс.
Кыкнаныс кежисны пельӧс сайӧ да саялісны.
Но Андрей эз сэтшӧм регыд вермы босьтны асьсӧ киас.
Йи коркаыс, кодӧн сылы удайтчис мый вынсьыс вевттьыны ассьыс став чувствояссӧ, поті, да курыд шоглӧн да лёкалӧмлӧн дзонь саридз ызбыльтіс ортсӧ.
Сылӧн эз судзсьы выныс венны сійӧс да выльысь дорны сійӧс йиӧн.
Танялӧн ликыс сулаліс сы водзын эз нин ылі вуджӧр моз, но тыр шоныдӧн да олӧмӧн, страданиеясӧн, радейтӧмӧн да мичлунӧн — сэтшӧм жӧ матын да сэтшӧм жӧ реальнӧй, кыдзи и тайӧ нылыс, коді сӧмын на муніс сы бокті.
Мый сыкӧд, коньӧркӧд, ӧні?
Мый лоас сыкӧд талун войнас, кор сійӧторйыс, мый вылӧ сійӧ мунӧ, лоас олӧмӧ пӧртӧм фактӧн?
Кыдзи сійӧ терпитас тайӧ ударсӧ, кор Андрей пӧгибнитас?
Мӧвпъясыс, ӧтиыс мӧдысь жугыльджыкӧсь, шымыртісны сійӧс, и сійӧ кыліс асьсӧ вынтӧмӧн.
Мыйла найӧ радейтісны мӧда-мӧднысӧ?
Мыйла найӧ аддзысисны?..
Мынтысьны сэтшӧм чорыда шуда некымын тӧлысьысь!..
Важсяыслӧн серпасъясыс, ӧти бӧрся мӧд, быдмисны сы мӧвпын став аслас мичлунӧн, став аслас мучительностьӧн.
Налӧн радейтӧмыс, тайӧ чужӧмыс, тайӧ ӧзъялысь синъясыс кажитчис помтӧм шудӧн...
А сэсся — медбӧръя свидание вылын мучитчысь сійӧ жӧ чужӧм!
Андрей механическӧя муніс аслас прамӧй туйӧд, но мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь.
Наӧн ылалӧмӧн, сійӧ эз казяв, мый подӧн ветлысьяс, кодъясӧс сійӧ таӧдзсӧ ордйӧдавліс аслас тэрыб, кӧть и тэрмасьтӧм воськовъяснас, ӧні панъялісны сійӧс.
Сійӧ аслыс вежӧрттӧг надзмӧдіс мунӧмсӧ.
Сійӧ прӧйдитіс Таврическӧй сад, прӧйдитіс кузь Кирочнӧй да мыйдтакӧ Литейнӧй и сӧмын Пантелеймоновскӧй вичко дінын сылӧн югнитіс мӧвп, мый сійӧ кыдз быттьӧ мунӧ ньӧжйӧджык колӧм сертиыс.
Сійӧ видзӧдліс часі вылас, и вирыс кӧдзаліс сы сӧнъясын, сьӧлӧмыс секунда кежлӧ дугдыліс типиктыны ужаснӧй открытиесьыс: сійӧ сёрмис!
— Колис ставыс куим минут, а сылы ещӧ колӧ вӧлі мунны верст мында!
Сар вермас индыны петӧмсӧ аски кежлӧ, и сэки прогулкаыс нин оз ло.
Радейтӧм, жалитӧм, мечтаяс, шогсьӧмъяс — ставсӧ вӧлі пырысь-пыр шыбытӧма бокӧ да вошис ӧти здукӧн, кыдзи кӧдза муяс вылысь воробей табун, кор найӧс шыбытасны изйӧн.
Дзоньнас бледӧдӧм Андрей уськӧдчис водзӧ, ужаснӧй мӧвпӧн тойлалӧмӧн да мучитӧмӧн, мый сійӧ ставсӧ пӧгубитіс аслас йӧйталан сентиментальностьнас.
Сійӧ бурджыкӧн лыддис эськӧ котӧртны, но тайӧ эськӧ веськӧдіс сы вылӧ вниманиесӧ полициялысь.
Водзӧ, водзӧ! —
Сійӧ век муніс водзӧ, но кутіс восьлавны сэтшӧм тэрыба, мый панъяліс мостӧвӧй кузя мунысь извозчикъясӧс.
Сійӧ ньӧв моз тӧвзис Пантелеймоновскӧй улича кузя, пос вомӧныс, Летней сад бокті, некутшӧма мудзӧм чувствуйттӧг.
Стракыс, кажитчис, кык мында содтіс сылысь вынъяссӧ;
но тайӧ вӧлі сӧмын иллюзия; ужасыс, коді вильӧдіс сійӧс да заставитіс мый эбӧссьыс типиктыны сылысь сьӧлӧмсӧ, недыр кежлӧ кыпӧдліс сылысь вынъяссӧ; но сыкӧд ӧттшӧтш сійӧ бырӧдліс найӧс.
Кор Андрей мунӧ вӧлі Марсово полеті, то кутіс чувствуйтны, мый сылӧн тырӧ лолыс...
Но — водзӧ, водзӧ!
Сійӧ вермас на ещӧ удитны, сар мукӧд дырйи сёрмывлӧ некымын минут кежлӧ.
И сійӧ бара ӧдӧбтіс, вынъяссӧ кык мында содтӧмӧн, медым мунны сідзи жӧ тэрыба восьлалӧмӧн...
Сійӧ кутіс пошиктыны.
Морӧс пытшкас сылӧн бытшкис, кыдз быттьӧ сэтчӧ вӧлі сутшйӧдлӧма сё ем.
Быд некымын воськов сулалісны сылы век унджык и унджык вын пуктӧм.
Физическӧй ощущениеыс, кодӧс сійӧ испытайтіс тайӧ дурмӧм моз котӧртӧмас, пыр жӧ тӧд вылас уськӧдіс сылы томдырся лунъясысь мӧд случай, кор сійӧ тӧвзис преследуйтысьясысь вӧръяс да нюръяс вомӧн, и вӧлыс усис, а сылӧн спаситчӧмыс зависитіс сыысь, воӧдчас-ӧ сійӧ карӧдзыс аслас преследуйтысьяс дорысь водзджык.
Но и сэки, мездлун да олӧм бӧрся вӧтчигӧн, сійӧ джын мында эз татшӧма зіль воӧдчыны аслас могӧдз, кыдзи ӧні, смерть бӧрся дурмӧмӧн вӧтчигӧн.
Но сылы некор вӧлі займитчыны сравнениеясӧн да контрастъясӧн.
Водзӧ, водзӧ! —
Сійӧ ӧдйӧ прӧйдитіс Марсово поле, мыйдта лэдзлісны сылы бырысь вынъясыс.
Сійӧ сэсся эз нин видзӧд часі вылас, медым не воштыны зэв дона кадсьыс ни ӧти секунда, но сійӧ зэв бура тӧдіс, мый сійӧ сёрмис.
И век жӧ сійӧ тӧвзис не мортнога энергияӧн.
— Водзӧ, водзӧ! —
Ставыс колис прӧйдитны ещӧ кык улича.
Но муыс нин вошласис сы улысь да кокъясыс сылӧн дрӧжжитісны.
Сылы кольліс ӧтитор: либӧ надзмӧдны воськовъяссӧ, либӧ шнёпкысьны муӧ да лоны сэтшӧмӧн, мед босьтас полиция, кыдзи код мортӧс.
Да и кутшӧм тӧлк вӧлі эськӧ сюйсьыны шпионъяс цепӧ да аснас петкӧдлыны мортӧс, коді сӧмын на пышйӧма йӧйясӧс видзан керкаысь?
Сійӧ мӧдіс ньӧжйӧджык.
Кор сійӧ кежис двореч дорса векньыдик переулокӧ, кӧні Ватажко виччысис сійӧс, сылӧн вӧлі нин сдержаннӧй да приличнӧй вид, кӧть сьӧлӧмас сылӧн вӧліны смерть да ӧтчаяние.
Сійӧ сэсся эз нин сомневайтчы, мый став делӧыс вошис сы вӧсна.
Сійӧ лыддис тайӧс аслас часӧвӧйлӧн расстроитчӧм чужӧм вылысь.
— Мый?
Сёрми? — юаліс сійӧ тіралан гӧлӧсӧн, вочакывсӧ водзысь тыр тӧдӧмӧн.
— Эн, но ме тайӧторйысь полі, — шуис Ватажко.
— Сар талун бур поводдя вӧсна вӧчӧ кузьджык прогулка.
Андрей кокнипырысь ышловзис.
Ватажколӧн кывъясыс пальӧдісны сійӧс да пӧшти бырӧдісны мудзӧмсӧ, коді регыдджык лои эз физическӧй зэлӧдчӧмысь, а нравственнӧйысь.
— Нинӧм сэтшӧмыс эз ло, мый манитіс тіянӧс? — юаліс Ватажко.
— Решительнӧ нинӧм, — шуис Андрей.
— Ме виччысьны кута тані скамья вылас, — содтіс сійӧ, тротуар дорса из пуклӧс вылӧ индӧмӧн.
— Мунӧй да сувтӧдалӧй часӧвӧйясӧс.
Ӧткӧн кольӧм бӧрын Андрей лэптіс веськыд кисӧ вывлань.
Сійӧ кӧсйис убедитчыны сійӧ крепыдлунын.
«Абу дзик крепыд!»
Чуньясыс неуна тіралыштісны.
Сійӧ виччысьыштіс неуна да некымын минут мысти лэптіс сійӧс выльысь.
Сійӧ ӧні убедитчис, мый киыс оз нин тірав.
Сійӧ вӧлі сӧвсем гӧтов да спокойнӧя виччысис.
Нӧшта некымын минут колис, и сійӧ аддзис Зацепинлысь сылань ньӧжйӧ локтысь ыджыд мыгӧрсӧ.
Андрей чеччис да сувтіс сылы паныд.
Зацепинлы колӧ вӧлі юӧртны действуйтны заводитан медбӧръя сигналсӧ.
Зацепинлӧн чужӧмыс вӧлі торжественнӧй да весиг жугыль.
Кор найӧ лоины мӧда-мӧд дорас дзик матынӧсь, сійӧ сатшкис Андрей вылӧ ёна тӧдчана да ӧттшӧтш почтительнӧй видзӧдлас, юрнас вӧчис поклон вылӧ скодитысь утвердительнӧй гогнитӧм.
— Висьталӧй! — шуис Андрей.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый юӧртӧмыс вӧлі бур, но татшӧм серьёзнӧй минутӧ сылы окота вӧлі кывны мый-нибудь ещӧ утвердительнӧйӧсджык.
— Сар петіс аслас пыр овлан прогулка вылӧ, — вашкӧдӧмӧн шуис Зацепин.
Андрей гогнитіс юрнас да мӧдӧдчис водзӧ, Зацепинлы кинас муртса тӧдчана шеныштӧмӧн, медым сійӧ прӧйдитіс.
Ӧні воис сылӧн черед!
Дворцовӧй площадьсянь сійӧ вӧлі на ещӧ куимсё воськов сайын, кор веськаліс шпионъяс да охранительяс самӧй сук чукӧрас.
Ӧткымынъяс на пӧвстысь вӧрзьывтӧг сулалісны асланыс местаясын, мукӧдъяс видзӧдісны сарскӧй прогулка месталань нуӧдысь став уличаяс бӧрся, медым не лэдзны сэтчӧ бокӧвӧй йӧзӧс, и арестуйталісны быд подозрительнӧй ветлысь-мунысь мужчинаясӧс да нывбабаясӧс.
Охранительяс пӧвстысь ӧти, дзор тошка почтеннӧй господин, кодӧс Андрей некор эськӧ эз пукты шпион пыдди, матыстчис сы дорӧ.
— Потрудитчӧй, — шуис сійӧ вежливӧй, но решительнӧй гӧлӧсӧн, — мунны мӧд туйӧд.
— Мыйла тайӧ? — юаліс Андрей, некымынысь, ӧднакӧ, водзӧ воськовтӧмӧн.
— Таті некутшӧма оз позь прӧйдитны, мед кӧть коді эз вӧв, — водзӧ нуӧдіс олӧма господин, сыкӧд орччӧн мунігтыр.
— Бергӧдчӧй пырысь-пыр жӧ, онӧ кӧ кӧсйӧ сюрны лёкторъяс вылӧ.
Андрей вӧрзьӧдліс пельпомъяснас.
— Но ме нинӧм ог аддзы улича вылысь, мый мешайтіс эськӧ йӧзлы мунны сы кузя, — шуис Андрей, шензяна вид ас вылас лэдзӧмӧн да век водзлань мунігтыр.
Почтеннӧй господин сетіс кинас знак, и штатскӧй паськӧма кык молодец, кодъяс сулалісны воськов комын сайын, уськӧдчисны Андрейлань, — тыдалӧ, сійӧс кутны лӧсьӧдчӧмӧн.
Андрейлӧн положениеыс лои критическӧй.
Сійӧ сувтіс, шпионъяскӧд препирательствоӧ пырны кӧсйӧмӧн да нӧшта некымын минут выиграйтны надейтчӧмӧн.
Но конспираторъяс бура арталӧмаӧсь ассьыныс движениеяссӧ.
Самӧй тайӧ здукнас сарскӧй пон тыдовтчис улича помын, и шпионъяс здукӧн вошины.
Сар должен вӧлі прӧйдитны минут мысти, и тайӧ кад кежлас туйыс должен вӧлі лоны прӧстӧн.
Андрей муніс ньӧжйӧник да некодӧн куттӧг воӧдчис улича пельӧсӧ.
Сар тыдовтчис тайӧ минутнас дворечлы паныдӧн сулалысь Александр I-лӧн памятник бӧрвылын некымын воськов сайын.
Площадьлань бана ӧти керка ӧшиньсянь кык том морт ёна волнуйтчӧмӧн видзӧдісны, мый вӧчсьӧ.
На пӧвстысь ӧтиыс вӧлі Жорж.
Сійӧ аддзыліс Андрейлысь куим шпионкӧд паныдасьлӧмсӧ да лыддис нин делӧсӧ вошӧмӧн.
Но со тыдовтчис ставрочмувывса самодержец, коді кежӧ вӧлі памятник пельӧс сайӧ; сылы паныд муніс Андрей спокойнӧя, колебайтчытӧг, кыдзи судьба.
Тӧдтӧм мортӧс аддзӧм бӧрын сар дрӧгнитіс, но век жӧ кутіс мунны водзлань.
Кынмӧм сьӧлӧмӧн видзӧдіс Жорж, кыдзи воськолысь воськолӧ чиніс ылнаыс на костын сэтчӧдз, кытчӧдз сылы эз кажитчы, мый найӧс торйӧдӧ ставыс некымын воськов...
и век жӧ нинӧм на ещӧ эз ло, и найӧ век водзӧ матыстчисны...
Мый нӧ сійӧ виччысьӧ?
Мый эськӧ тайӧ вермӧ петкӧдлыны?
Но Жорж ӧшыбайтчис: ылысянь татшӧм ичӧтӧн кажитчысь костыс збыльысьсӧ вӧлі ещӧ воськов кызь кымын.
Тані, установитӧм правилӧяс серти, Андрейлы колӧ вӧлі босьтны шляпасӧ да кольччыны куш юрӧн, кытчӧдз сылӧн государь да повелитель кутас прӧйдитны.
Но сы пыдди, медым олӧмӧ пӧртны верноподданничестволысь тайӧ актсӧ, Андрей сюйис кисӧ зептас, кватитіс револьвер, метитчис да лыйис сарлы.
Пуляыс веськаліс керка стенӧ, сар мышвылӧ сажень кызь сайӧ, пӧшти самӧй карниз улас.
Андрей вӧчис промах; револьверыс ёна вӧлі бӧрӧ сетӧ, и сійӧн колӧ вӧлі метитчыны кокас, медым пуляыс эз лэб юр вывтіыс.
Андрей тӧдмаліс тайӧс вывті сёрӧн.
Секунда дыра сійӧ сулаліс неудачанас шемӧсмӧмӧн, кияссӧ лэдзӧмӧн.
Но сэсся пыр жӧ уськӧдчис водзӧ, кельыд чужӧмӧн да вывлань кыпӧдӧм синкымъясӧн, лыйӧм бӧрся лыйӧмӧн.
Сар блед жӧ, лэпталіс аслас шынельлысь пӧлаяссӧ да кутіс котӧртны.
Но сійӧ сьӧлӧмнас эз усь.
Сы пыдди, медым котӧртны веськыда, сійӧ чукльӧдліс да, тадзикӧн, эз сет аслас преследовательлы позянлун метитчыны.
Сӧмын ӧти пуля розьӧдіс сылысь шынель капюшонсӧ, мукӧдъясыс жӧ лэбисны боктіыс.
Минутысь регыдджыкӧн сійӧ лыйліс ассьыс квайтнан зарядсӧ.
Сэк коста шпион чукӧр, кодъяс войдӧрсӧ оз вӧлі тыдавны, кутісны котӧрӧн локтавны гӧгӧрбоксянь да век лоины унджыкӧн.
Жорж аддзис, кыдзи звермӧм шпионъяс кытшалісны Андрейӧс.
Первойсӧ найӧ ставныс сулалісны ылын, полісны матыстчыны сы дорӧ.
Но кор аддзисны, мый сійӧ ӧружиетӧм да ньӧти оз лӧсьӧдчы водзсасьны, найӧ пырысь-пыр уськӧдчисны сы вылӧ.
Жорж кыліс налысь сӧмын яра горзӧмъяссӧ да оксӧмъяссӧ; чужӧмсӧ кияснас тупкис да сійӧ сэсся нинӧм эз аддзыв.
Андрейӧс, джынвыйӧ ловъяӧс, нуисны тюрьмаӧ.
Но сійӧ ньӧжйӧникӧн бурдіс да ас кадӧ вӧлі сетӧма судӧ, приговоритӧма вины да казнитӧма.
Сійӧ пӧгибнитіс.
Но делӧыс, мый вӧсна сійӧ куліс, эз пӧгибнит.
Сійӧ мунӧ водзӧ, поражениесянь поражениеӧ, и воас помӧдз вермӧмӧ, коді тайӧ жугыль мирас вермас лоны шедӧдӧма сӧмын этшаник избранникъяс страдайтӧмъясӧн да асьнысӧ жертвуйтӧмӧн.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Йи пласт вылын @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 3‒15.}
А. С. Серафимович
ЙИ ПЛАСТ ВЫЛЫН
I
Сырсйыссьӧм лӧзовруд кымӧръяс, быттьӧкӧ повзьӧдӧм лэбачьяслӧн разалӧм стая, уліті шлывгӧны саридз весьтті.
Океансянь пӧльтысь ёсь, чизыр тӧв то топӧдлас найӧс ӧтпомся сьӧд массаӧ, то, быттьӧ ворсігмоз, разӧдас да ӧтарӧ-мӧдарӧ шыблалас, зэв мича мыгӧръяс вӧчалігтырйи.
Едждіс саридз, поводдяыс торксис.
Сьӧкыда кыптӧ свинеч кодь ваыс и, ызгысь быгнас гартчигтыр, пӧдтӧм шумӧн исковтӧ ылӧ пемыдас.
Тӧлыс скӧрысь лукйысьӧ саридзлӧн порыштчӧм веркӧстіыс да ылӧдз резӧ сола васӧ.
А чукльӧдлысь вадор пӧлӧныс зэв ыджыд хребёт моз джуджыда кыпалӧны ляпкыдінъясас ӧтлаӧ пуктӧм йиыслӧн еджыд, пила пинь кодь доръяса чукӧръяс.
Быттьӧкӧ титанъяс чорыд кось дырйи шыблалӧмаӧсь тайӧ вывті ыджыд жугавлӧм торъяссӧ.
Вадорса джуджыд да крут кыръясӧдз кыссьӧ букыша сьӧдпемыд вӧр.
Тӧлыс жвучкӧ сё арӧса пожӧмъяслӧн гӧрд стволъяс костті, синӧ веськыд козъясӧс, вӧрӧдӧ налысь ёсь туганъяссӧ да койӧ пушыд лымсӧ жугыля ӧшӧдчӧм веж лапъяс вылысь.
Кутшӧмкӧ гуся грӧзитӧм кылӧ тайӧ рӧвнӧй негора шумсьыс, и шогӧн ӧвтӧ шуштӧм йӧзтӧминсьыс.
Некутшӧм пасъяс кольтӧг прӧйдитӧны дзор нэмъяс чӧв олысь канму весьтті, а пемыд вӧрыс сулалӧ да спокойнӧя, гажтӧма, быттьӧ мӧвпъясас пыдӧ вӧйтчӧмӧн, довкйӧдлӧ пемыд туганъяснас.
Сылӧн ни ӧти вынйӧра ствол на эз пӧр горш лесопромышленниклӧн чер улын: сылӧн пемыд чащаас зыбучьяс да прӧйдитны позьтӧм нюръяс.
А сэні, кӧні сё арӧса пожӧмъяс вуджӧны посни кустарникӧ, кулӧм эрдӧн нюжалӧма овтӧм тундра да вошӧма помасьлытӧм границаӧн улӧдз ӧшйӧм кӧдзыд пемыд руас.
Некымын сё верст пасьтала он аддзыв ни тшынтор, ни юрта, ни морт кок туй.
Сӧмын тӧлыс столбӧн гартӧ посни лымсӧ да сьӧдпемыдыс зэв уліті кыссьӧ лымъя пустыня весьттіыс.
Вонас ӧтчыд и татчӧ волывлӧ беспокойнӧй морт да торклӧ шуштӧм вадорлысь зумыш чӧв-лӧньсӧ.
Быдпӧрйӧ, кор зыбучьяс да тундраяс вомӧн чорыд мороз вӧчлӧ крепыд туйяс, а саридз вылын, ылын пемыдас тыдовтчӧны полюсдорса йияслӧн мисьтӧм мыгӧръясыс, кодъяс грознӧя матыстчӧны океансянь, — Мозынлӧн ылысса вадоръяссянь да вадорса сиктъяссянь, тундраяс да пӧрысь вӧр діяс вомӧн, дзурыд лым кузя кӧрт додь сювнас дзуртігтыр, кыссьӧны аслыссяма обозъяс: ляпкыд тушаа, вожа сюръяса войвывса кӧръяс, кодъясӧс доддялӧмаӧсь сювъяс вылӧ пуктӧм кузь сьӧд пыжъясӧ, мунӧны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, видзчысьӧмӧн тувччалӧны крепыд чарӧм кузя, а орччӧн сьӧкыд, катласян походкаӧн паськыда восьлалӧны гӧна еджыд фигураяс.
И дӧсадапырысь аддзӧ пӧрысь вӧр, кыдзи некымын верст кузьта станын сы пӧлӧн овмӧдчӧны кортӧм гӧсьтъяс.
II
Сорока сулалӧ торос вылын, киас кутӧ кузь багыр да сюся видзӧдӧ кӧдзыд ыліас.
А сэні, пӧшти енэжтас визь вылас, пемыд кӧдзыд сынӧд пырыс омӧлика тӧдчыштӧны да быдмӧны мисьтӧм мыгӧръясӧн еджыд чукӧръяс.
Сорока быттьӧ кынмис ас места вылас выныштчӧмӧн виччысигас.
Став приметаясыс петкӧдлӧны, мый кыйсьӧм лоӧ: лэбач горзӧ, саридзладорсянь тӧв ньылыдыс уліті лэбӧ, и тӧв-глубник лыбис.
Пемыдыс кыссьӧ дзик му весьттіыс, пожӧм йывъясӧ крукасьлӧ, вӧр кутіс шувгыны.
Да, прӧмыс должен сюрны.
И сійӧ сюся видзӧдӧ кӧдзыд ыліас, зільӧ аддзыны, абу-ӧ кыянтор: дзик саридз весьттіыс ветлӧ ру — нинӧмтор оз тыдав.
Луныс вӧлі помассьӧ.
Тӧлыс шувгис пожӧма ягын да гартіс посни лымсӧ.
Быдладорсянь кыссис тӧвся шуштӧм рӧмыдыс да вевттис тыртӧм вадорсӧ.
Ӧтилаын да мӧдлаын зэв ыджыд йи глыбаяс сайын тыдалісны гӧна еджыд фигураяс кианыс кузь багыраӧсь да сюся видзӧдісны ылӧ пемыдас.
Саридз надзӧник мургис.
Ылісянь, муртса тыдавмӧн, воис мисьтӧм еджыд чукӧрӧн уна йи.
Видзӧдліс Сорока вадор пӧлӧныс, аддзӧ — орчча йитор сайын багырӧн Ворона сулалӧ, сэтчӧ жӧ видзӧдӧ.
Видзӧдліс сы вылӧ Сорока, и пемыд лои сылӧн душаас.
Ворона — ён мужик, сӧвикыс сы вылын кӧр куысь, бур, бакилӧыс выль; сулалӧ, багыр вылас мыджсьыштӧмӧн, да видзӧдӧ саридз вылас, тыдалӧ оз маитчы: сюрӧ прӧмысыд — Ворона выль шхуна лэдзас, ещӧ ёнджыка тӧргуйтны кутас; оз сюр — оз понды шогсьыны.
Да и ачыс Воронаыд прӧмыселъяс вылад вынсӧ ёна бертны оз понды: сылы звертӧ покрутчикъяс кыясны.
И Сорока муніс сы ордсянь покрутчикӧн да сыысь, мый Ворона сетіс сылы шоныд паськӧм, должен сетны Вороналы добычаыслысь джынсӧ.
Тӧлыс кутіс шувгыны, поткӧдіс русӧ да гӧвкъялысь вевттьӧдӧс моз нуис шуштӧм пемыдсӧ дзик енэжтас дорӧдзыс.
Видзӧдліс Сорока да быттьӧ друг садьмис.
Вунӧдіс и Воронаӧс, и сылысь выль кӧр ку сӧвиксӧ, и ассьыс дӧсадасӧ сы вылӧ, мый сійӧ должен сетны сылы добычаыслысь джынсӧ, — Сорока ставсӧ вунӧдіс да кутіс сюся видзӧдны ылӧ югдӧминас.
А сэні, кытчӧдз синмыд судзис, вадорланьыс матыстчиг, кыссис гӧрсьӧм, гуранӧссьӧм йи эрд, муніс ылыс горизонтлӧн кӧдзыд руд тшынторлань.
Зэв ыджыд да лӧзоват глыбаяс, кодъяс сувтсӧн чурвидзисны уна посни еджыд йи торъяс весьтын, ньӧжйӧ кыпӧдчылісны да ратшкакылігтыр усьліны содысь ваыслӧн улісянь йӧткӧм вӧсна.
Сьӧкыда матыстчисны паськыд йи пластъяс, и сорсьӧм зык кыліс на весьтын, коді эз вӧв морскӧй прибой кодь.
Енмыс тӧдӧ кытысь муртса кыліс ураганлӧн ылысса гым шы.
Аддзӧ Сорока, муртса синмыдлы тӧдчӧ — сьӧд чутъяс кодьӧсь шлывъялӧны лэбачьяс.
Синъясыс сылӧн кутісны ӧзйыны.
«Эм!»
Сійӧ каттис кучикысь кыӧм гезсӧ, видліс багырсӧ, босьтіс чукля бедь, лӧсьӧдчис, виччысьӧ, кор йиясыс воасны дзик вадорӧдзыс.
Видзӧдліс гӧгӧр, аддзӧ — луныс помассьӧ нин.
Дженьыд овлывлӧ сійӧ тайӧ ылыс вадорас.
Муртса мыччысьыштлас шондіыс руа енэжтас сайсьыс кӧдзыд югӧръяснас, гашкӧ, часӧн-джынйӧн кежлӧ — и бара тэрмасьӧ лэччыны пӧшти сійӧ жӧ точкаас, кытысь и петаліс.
Поткӧдӧм пемыд пырыс югнитіс медбӧръя шуштӧм югӧр, кутіс ворсӧдчыны уна рӧма бикиньясӧн лым йиръясын, югнитліс йи пластын да здук кежлӧ омӧлика югдӧдыштліс гортӧма ызгысь йиа саридзсӧ и тайӧ еджыд шог паськӧмӧн пасьтасьӧм куш вадорсӧ и сы пӧлӧн разӧдчӧм йӧзлысь уна сё фигураяссӧ.
Вадорса мылькъяслӧн дзирдавны заводитӧм лым толаяс вылын сэні и тані сьӧд чутъясӧн тӧдчисны тшынассьӧм, тшыннас сквӧзь йиджтысьӧм жебиник ичӧтик прӧмыслӧвӧй керкаяс.
Бара лыбис ыджыд тӧв, сійӧ вайис пемыд да пыр жӧ тупкис кусысь шондісӧ.
Шуштӧм, зумыш колорит водіс став матігӧгӧрас.
III
Приливлӧн первой ваясыс ылькнитісны вадорӧдзыс да мыськисны йи торослысь подувсӧ.
Чӧв ланьтісны таӧдз ызгысь гыяс, кодъясӧс личкис сьӧкыд йи чукӧрыс.
И мыйӧн матыстчисны паськыд йи пластъясыс дзик вадорӧдзыс — зыкыс паськаліс матігӧгӧрас да кутіс негораа кывны пыдын ягас.
Кыліс вынйӧра чушакылӧм, кышакылӧм, жугавлысь глыбаясӧн ратшкакылӧм, быттьӧкӧ матыстчис сё кока чудовище.
Воддза йи пластъясыс, тороскӧд зурасьӧмысь да сьӧкыда зырысь массаӧн топӧдӧмысь, нырсисны еджыд пызьӧдз, кавшасисны йылас да артмӧдалісны шензьытӧдз мича гӧраяс.
Шыясыс сорласьлісны нинӧм гӧгӧрвотӧм зыкӧ.
Посни йи бус ӧшаліс сынӧдас, и сійӧс нӧбаліс тӧв.
Йи массалӧн мунӧмыс, мытшӧдӧ зурасьӧм бӧрын, пӧри зэв ыджыд разрушительнӧй вынӧ: некымын минут чӧжӧн вадор пӧлӧныс чегъясьӧм мыгӧръясӧн кыптісны выль громадаяс.
Мыйӧн йиыс воис вадорас, некымын сё прӧмышленник уськӧдчисны водзӧ.
Сорока лэччис йи вылас первойяяс пиысь ӧти.
Йи пласт вылысь йи пласт вылӧ чеччалігтыр, вильдалігтыр, тӧвнас вайӧм лымйӧ да йиӧ коскӧдзыс вӧйласигтыр сійӧ котӧртіс водзӧ.
Жугласьӧм йи торъясыс шумӧн киссисны сы бӧрся.
Сійӧс ставнас шымыртіс век сы бӧрся вӧтлысьысь, дрӧжжитысь струна кодь зэлыд ӧти мӧвп, коді кыліс морӧсас тэрыба тіпкысь сьӧлӧмыслӧн быд тіпнитігӧн: «Веськавны эськӧ, удитны...
Енмӧй...
Владычитцаӧй!..»
Посни йи торъясыс резсисны бакилӧ улысь.
Тӧлыс шутьляліс пеляс да кучкаліс чужӧмас йи емъясӧн да вевттис сылысь тошсӧ и уссӧ пушыд гыӧрӧн.
А сійӧ нинӧм эз казяв да пыр котӧртіс водзӧ.
Пуксис вой.
Вадорыс омӧля тӧдчысь мыгӧръясӧн воши пемыдас.
Сійӧ здук кежлӧ сувтыштліс да, лов шысӧ кутӧмӧн, сюся кывзысис.
Гӧгӧр вӧлі тыртӧм: шувгис тӧв.
Синнад судзтӧм йиа эрд воши сукмысь рӧмыдас.
Сійӧ котӧртіс верст кык кымын да кутіс мудзны.
«Господи, ог веськав... ог удит! — шогӧ усьӧмӧн думайтіс сійӧ, — а колӧ бергӧдчыны, ваыс мунас!»
Ӧти думыштӧмсьыс нин, мый сійӧ мунас тыртӧм киӧн, сійӧс йирмӧг босьтліс.
Сьӧд керка, семья, челядь виччысьӧны...
Сійӧ водіс йи вылас да топӧдчис пельнас: кытысянькӧ веськыдвывсянь кылісны шыяс, кодъяс вӧлі зэв ёна мунӧны кага бӧрдӧм вылӧ.
Пыр жӧ воши мудзӧмыс, сійӧ уськӧдчис сыладорӧ да пӧрӧдчис бӧрвыв: сы водзын жервидзис сьӧд щель.
Ковмис кытшовтны.
Пӧсьнас мыссигтыр, сійӧ коркӧ аддзис жӧ ӧдйӧ сукмысь пемыдсьыс кутшӧмкӧ сьӧд массаяслысь омӧля тӧдчысь мыгӧръяс.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн Сорока лои сэні.
Сэтчӧ водӧма тюленьяслӧн быдса семья: зэв ыджыд укшаль зверьяс мисьтӧм сьӧд глыбаясӧн вӧрзьӧдчывтӧг куйлісны йи вылас.
Морттӧ кылӧм бӧрын найӧ повзисны да, воддза лапаяс вылас мыджсьӧмӧн, мисьтӧм юръяснысӧ вылӧ лэптӧмӧн, укшаля кутісны кыскыны ассьыныс сьӧкыд тушаяссӧ.
Тыдалӧ, враг дырйиыд найӧ лёка чувствуйтлісны асьнысӧ йи вылад, асланыс рӧднӧй кывбуриясяньыс ылын.
Медматыссасӧ суӧдӧм бӧрын Сорока мыйвынсьыс кучкис сылы беддьӧн синкымъяс костас.
Зверь топӧдіс юрсӧ йи бердас, сынӧдын шутёвтіс багыр, ёсь кӧртыс дзик крукӧдзыс пырис синкымъяс костас.
Пӧсь вир войтъяс резыштчисны чужӧмас, и зэв ыджыд зверь, кодӧс мукӧд местаӧ веськалігӧн и ружье пуля оз босьт, нюжӧдчис йи вылӧ.
Меткӧя кучкӧмӧн Сорока виис ещӧ некымын зверӧс.
Велалӧм, волнуйтчӧмысла да мудзӧмысла муртса тіралысь киӧн тэрыба кулис сійӧ виӧм зверьяслысь куяссӧ да торйӧдліс кыз слӧйӧн госсӧ.
Кульӧ Сорока куяссӧ, тэрмасьӧ, а ачыс арталӧ, уна-ӧ босьтас дон.
Долыд да кокни лои Сорокалы, и ачыс шпыннялӧ тошкас.
Быдпӧрйӧ кӧ лоӧ татшӧм удача, овмӧсыс пыр жӧ кокйылӧ сувтас.
А кадыс оз виччысь, котӧртӧ — сійӧ и видзӧд, отлив заводитчас.
Сійӧ кутіс тэрмасьны, кватитіс куяссӧ да госсӧ, гартіс ставсӧ ыджыд нӧбйӧ, кӧрталіс кучик волысӧн, босьтіс пельпом вомӧныс да кутіс кыскыны йи кузяыс.
Сьӧкыд вӧлі кыскыны нерӧвнӧй, гуранӧсь йи кузя квайт-сизим пудъя нӧб.
Йиӧн шумитысь саридз вылӧ пуксис пемыд, букыш вой.
Кӧдзыд, дзик сьӧдпемыдыс кыссис быдладорсянь да пыр сукджыка и сукджыка вевттис тыртӧм эрдсӧ, код весьтын сӧмын кӧдзыд тӧв лэбзис да шувгис йи глыбаяс пӧвстын.
Сорока муніс ылӧсас, тӧв серти да велавтӧм мортлы гӧгӧрвотӧм, сӧмын поморъяслы тӧдса приметаяс серти.
Сійӧ сюся видзӧдіс сы гӧгӧрса пемыдас, мукӧддырйиыс тотшнитлас ас водзас багырнас.
Пӧсьыс шорӧн лэччис сы вылысь, но сійӧ эз кыв мудзӧмсӧ: оз тыртӧм киӧн лок, сӧмын эськӧ воӧдчыны.
Сорока бура тӧдіс: воас сійӧ гортас, став добычаыс мунас уджйӧз мынтӧм вылӧ — сы вылӧ, мый пасьтӧдіс-кӧмӧдіс сійӧс прӧмысел вылӧ мунны, став добычаыс мунас кулак Вороналы, а век жӧ долыда кыскис сійӧ сьӧкыд нӧбсӧ, и пӧсьыс шорӧн визувтіс.
«Мыйкӧ вадорыс век абу?» вуджӧртчис сылӧн юрас.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр: пемыд вой зумыша видзӧдіс сы вылӧ шуштӧм синъясӧн.
Водзвыв лёктор кылӧм чуткис сьӧлӧмсӧ.
«Ок, не сёрмыны эськӧ, важӧн нин вадорсяньыс, — пӧра нин!»
Сійӧ вуджӧдіс волыссӧ мӧд пельпом вылас да ещӧ ӧдйӧджык кутіс кыскыны нӧбсӧ.
Куш ӧти мӧвп сы йылысь, мый сёрмис, мый заводитчас отлив да сійӧс нуас саридзӧ, сідзи и писькӧдіс юр вемсӧ.
Ёнджыка зэлӧдӧ Сорока лямкасӧ, эбӧссьыс петӧ, сійӧ гӧгӧрвоис — сёрмис.
Пидзӧсъясыс кусыньтчӧны, джӧмдавны кутіс.
Водзвылас сьӧдпемыд пырыс дзирдыштісны биторъяс: сідзкӧ, вадорыс матын.
Котӧртӧ Сорока медбӧръя вынъяссӧ зэвтӧмӧн.
Лолавны сьӧкыд, кӧсичаясас стучитӧ, горш пытшкыс косьмӧма, доймытӧдз сьӧкыд ньылавны кӧдзыд сынӧдсӧ.
Окота сувтыштлыны кӧть минут кежлӧ, но сійӧ венӧ асьсӧ да, мунігмозыс раз-мӧдысь лым кватитыштлӧм бӧрын, ещӧ ёнджыка выныштчӧ...
Мыйкӧ кутіс шаракывны да кышакывны.
Водзвылас омӧлика тӧдчис торосъяслӧн зэв ыджыд чукӧр, йиыс вӧрзис да кутіс дзуртны.
«Шыбитны кӧ нӧбсӧ — удита котӧртны!» здук кежлӧ воліс сылы юрас.
Но сійӧ эз шыбит, а зэв ёна зэлӧдчис да, нӧбсӧ кыскигтыр, кутіс котӧртны...
IV
Вевтӧдзыс лымйӧн тыртӧм прӧмыслӧвӧй керка шога лӧсталӧ сьӧд рӧмнас.
Розьӧд, кодӧс писькӧдӧмаӧсь вевтас, пуркйӧ кокньыдик тшынтор да тӧвнас ӧдйӧ разалӧ-вошӧ.
Керка пытшкӧсас пемыд, и сӧмын битор, кодӧс пестӧмаӧсь пельӧсас, из чукӧр вылӧ, югдӧдӧ чусыдкодь, гӧрдоват тіралысь югӧрӧн керйысь тшупӧм ӧшиньтӧм сьӧд стенъяссӧ, тшынассьӧм сигӧрттӧм вевтсӧ, сы вылын туг моз ӧшалысь сасӧ да стенъяс пӧлӧнса кузь няйт наръяссӧ.
Сынӧдас кокньыдик слӧйясӧн ӧшалӧ курыд тшын.
Наръяс вылас меститчӧмаӧсь прӧмышленникъяслӧн вына фигураясыс.
Найӧ шӧтсьӧмаӧсь морт кызь.
Тайӧ ӧти отряд некымын сё морта сійӧ прӧмыслӧвӧй армияыслӧн, кодӧс быд во ыстӧны Еджыд саридзлӧн йӧзтӧм вадорлань немжалиттӧм нужда да Войвывлӧн сьӧкыд олан условиеясыс.
Ньӧжйӧ да гажтӧма кыссьӧ кадыс.
Лёк шутка ворсіс рӧднӧй саридз: некымын часӧн сійӧ едждӧдіс йиясӧн, эз этша добыча вай вадоръяслань, — да друг лои лёк поводдя, поткӧдліс да жугӧдліс йиа эжӧдсӧ да мисьтӧм чукӧръясӧн шыблаліс сійӧс уна сё верст пасьта.
И лоӧ коллявны полюсдорса кузь войяс да рудов тӧвся лунъяс, а гажӧдчӧм вылӧ дзик ӧти средство — табак да сьылӧм — дзикӧдз вӧтлӧма.
— Саридзыд сӧстӧмлун радейтӧ, молитва, — шуӧны прӧмышленникъяс, — а табакӧн кӧ, да сьылӧмӧн, да лёк кывъясӧн, сідзи и оз шед нинӧм: друг тӧлыс пӧльыштас вадорладорсянь и став кучиктӧ нуас, да и тэнӧ пыдӧ пыртас.
Пельӧсас, гӧрдоват бипур дорын, кытысь пуркйис сир дука тшын, пукалӧны да куйлӧны прӧмышленникъяс.
Найӧ коллялӧны гажтӧм кадсӧ мойдъяс да вӧвлӧмторъяс йылысь быдсяма висьтъяс кывзӧмӧн.
Ывлаас дзуркнитіс лымйыс кодлӧнкӧ сьӧкыд воськов улын...
Ӧдзӧсыс гурйыв воссис, ыльнитысь кӧдзыд сынӧдыс пӧлыньтіс бипурлысь гӧрдоват бисӧ да пуркнитіс тшын моз.
Пырис сӧвика мужик.
Гыӧртӧм чужӧмыс, быттьӧкӧ тырӧма еджыд нитшкӧн, зумыша видзӧдіс мехӧвӧй капюшонсьыс.
— Сорока абу, — шуис сійӧ кыз гӧлӧсӧн, — нуӧма!
Ставныс ӧттшӧтш чӧв ланьтісны.
И быдӧнлӧн чужис юрас серпас: кӧдзыд эрд, йияс да кодзулӧсь енэж, и йияс пӧвстас морт пессьӧ да кынмӧ.
— Мый нӧ пукаланныд? — стрӧга шуис старик. — Мунӧй карбас дорӧ!
Морт кӧкъямыс кутісны тэрыба пасьтавны аслыспӧлӧс «дӧрӧмъяс» *.
Старик петіс да видзӧдліс саридз вылӧ.
Сійӧ рӧмпӧштан кодь эрдӧн шыльквидзис ылі кӧдзыдас, и кодзулӧсь енэжыс вывсянь видзӧдчис сыӧ.
Лӧзоват тшын кодь пиын вӧрзьывтӧг вуграліс пӧрысь вӧр, и вадор пӧлӧныс, быттьӧ исполинъяс стража вылын, шытӧг сулалӧны йиа утёсъяс.
Быттьӧ ас местаас кынмӧм войся сынӧдас ӧшаліс шуштӧм чӧв-лӧнь.
Минут мысти неыджыд карбас вешйис вадорысь и, ас бӧрсяыс ылӧ фосфорическӧй след кольӧмӧн, воши дзирдалысь кӧдзыдас.
V
Тӧлыс лӧнис.
Раммысь гыяс нуисны гырысь йияслысь жугавлӧм, разалӧм колясъяссӧ, быттьӧкӧ жугавлӧм зэв ыджыд корабльлысь торъяс.
Кымӧръясыс тэрыба вешъялісны лӧз енэжсьыс, кытчӧ быттьӧ вӧлі пысавлӧмаӧсь яръюгыда дзирдалысь кодзувъяссӧ, и войвывса кузь вой, лӧз йияс кодь югыд да кӧдзыд, пуксис гортӧма шумитысь саридз весьтӧ, коді быттьӧкӧ абу на лӧньӧма неважӧнся бушковсьыс да скӧраліс.
Вочасӧн саридзыс весасис йиясысь, и сӧмын ӧтка пластъяссӧ ӧтилаын да мӧдлаын ньӧжйӧник лайкйӧдліс гыыс.
Ӧти татшӧм йи пласт вылын, ылысса горизонтлӧн лӧз фон вылын омӧлика тӧдчыштӧмӧн, тыдаліс ыджыд фигуралӧн пемыд мыгӧрыс.
Тайӧ вӧлі Сорока.
Сійӧ зэв бура уджаліс багырнас, и нюгыль зібйыс гудраліс да быгзьӧдіс кӧдзыд васӧ.
Ыджыд пласт ньӧжйӧ вешйис водзӧ.
Помтӧм просторӧн шыльквидзис гӧгӧр ваыс.
Сорока лэптіс юрсӧ: выліас кӧдзыдыслӧн вӧсньыдик ру пыр югъяліс зарни Медведица — сы серти колӧ мунны.
Сорока ӧшйӧ багыр вылас, йӧткӧ сьӧкыд йи пластсӧ, а юрас жуӧны гажтӧм думъяс: ылӧ нуис саридзас, кӧдзыдыс лои вывті чорыд, мӧд сутки нин вомас крӧшки эз вӧв.
Ёнджыка ӧшйӧ Сорока багыр вылӧ, зільӧ, кылӧ — слабитны кутіс.
Сувтыштліс здук кежлӧ, лым апыштіс, видзӧдліс гӧгӧр; валӧн тыртӧм эрдыс кельыдлӧз рӧмыдас кыссис помтӧг да вошлі.
Вошины кымӧръяслӧн медбӧръя кокни вуджӧръясыс, кӧдзыд енэжыс кутіс фосфорическӧя дзирдавны лыдтӧм-щӧттӧм дзирдӧн.
Саридзӧс синнад он судз, и сэні дзирдалісны кодзувъяс.
Гӧгӧрвоӧ Сорока — бурӧн оз помась: гӧгӧр кӧдзыд саридз, а синмас вӧрзьывтӧг видзӧдӧ едждӧдӧм мороз, шытӧг матыстчӧ, ёсь емъясӧн сатшкысьӧ кӧдзалысь виръяйӧ.
Уджалӧ Сорока, зільӧ шонтысьны уджнас, а юрас жуӧны помтӧм думъяс:
«Господьӧй, петкӧд...
челядьӧй ичӧтӧсь, гӧгӧрвотӧмӧсь... нинӧм оз вермыны... кодлы найӧ колӧны...
Кӧзяйка абу...»
Пырӧны юрас думъяс, мый гортас нинӧм абу, мый сюри кӧ эськӧ прӧмысыс сылы, сувтіс эськӧ кокйылас кыдзкӧ и Вороналы эськӧ уджйӧзсӧ мынтіс.
Ставсӧ эськӧ вӧчис Сорока, да вот воас-ӧ?..
Дум вылас уси керкаыс, пемыд, тшына.
Воас вӧлі Сорока прӧмышляйтанінсьыд да пӧжас и шонтас грека виръяйсӧ.
Дум вылас уси, кыдзи детинкаӧн на ветлывліс батьыскӧд прӧмышляйтны.
Гӧгӧр ызгис морскӧй прибой да ветлӧдлісны йиа гӧраяс...
Нюръяс вылысь трӧпаяссӧ казьтыштіс, пӧткаясӧс, вӧрса зверьясӧс, кодъясӧс кыйлывліс.
Гӧльлунсӧ ассьыс дум вылас уськӧдіс, и мыйӧн думыштіс Сорока ставтор йывсьыс, шог лои сылы.
Ӧшйис багыр вылас да видзӧдліс кытшалысь пространство вылас, кодӧс вӧлі колӧ прӧйдитны: «Ок, ог во!»
И бара лои жаль ачыс.
Сідзи ӧмӧй и лоӧ сылы пропадитны?
Оз веритсьы Сорокалы.
Уна во ветлӧдліс сійӧ саридз вылын.
Недельясӧн, тӧлысьясӧн ковмывліс овны.
Гӧгӧр саридз, йияс да енэж.
Вӧлі ылӧдз нуас, няньтӧг, битӧг, отсӧгтӧг, кулӧмвыйӧдз волывліс, а петкӧдліс жӧ бӧр.
Вот эсійӧяс ставныс воасны гортаныс: керкаыс шоныд... челядь... прӧмыссьыс вузыштасны... кӧзяйствояссӧ кокйылӧ сувтӧдасны... а сійӧс кутас новлӧдлыны саридз кузя ловтӧм йи торйӧн.
И сылӧн гортас челядь, и овмӧс, и прӧмысыс эм, а вот оз во гортас!
Сьӧлӧмсӧ шымыртіс шог, неокота кувны, а тӧдӧ — кынмас, эбӧсыс быри.
Сьӧкыд синва войт пычкыссис синсьыс, исковтіс суровӧй чужӧм кузяыс да кынмӧм войтӧн ӧшйис йизьӧм ус вылас.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гудырмӧм синъяснас ылысса енэжӧ, коді дзирдаліс кӧдзыдысла да быттьӧкӧ виччысис вочакыв.
Но мир весьтын ӧшаліс войся чӧв-лӧнь.
А дзирдалысь куполыс ньӧжйӧ, но сувтлытӧг вӧчис ассьыс урчитӧм бергӧдчӧмсӧ ичӧтик кодзув гӧгӧр, коді вӧлі Медведицалӧн зарни крук бӧжас.
Дзирдалысь енэжтіыс лэбис тшын кодь кымӧр пласт, и кодзувъясыс югъялісны сылӧн вӧсни телӧ пыр, а кӧнкӧ ылын, лёк туналіг ӧзйис востымасьӧм, ӧзтіс енэжсӧ котӧртысь волшебнӧй биясӧн.
Медбӧръя вынъясыс кутісны бырны Сорокалӧн, омӧльджыка и омӧльджыка куснясис кузь зібйыс; дубалісны киясыс, кокъяссӧ эз кыв, ӧшйӧ сьӧктаммӧм юрыс.
Окота сылы кӧть здук кежлӧ пуксьыштлыны, но бура тӧдӧ — сюся кыйӧдӧ кӧдзыд: мыйӧн сувтан, сійӧ сывйыштас, пӧльыштас и сквӧзь йиджас кӧдзыд лов руыс.
Вермасьӧ Сорока унмыскӧд и оз нин думайт: думъясыс сорласисны, орины и тӧлктӧма вуджрасисны юрас, быттьӧкӧ тӧвйылын рулӧн клӧкъяс.
Гӧгӧрвоис Сорока — не кольны ловйӧн сылы, и сылӧн кӧдзалысь юр вемас бара ыпнитісны ылысса рӧднӧй серпасъяс, ыпнитлісны и кусіны.
Гӧгӧрвоис Сорока: ӧні некод нин сылы оз отсав, оз удит, оз кыв.
— Вокъяс, пропадита... рӧдимӧй батьяс!
И тайӧ йӧйлӧн кодь горӧдӧмыс лёкысь торкис войся чӧв-лӧньсӧ, лэбис валӧн шыльыд веркӧс весьтті и, быттьӧкӧ пыр вылӧджык и вылӧджык кыпӧдчигмоз, ланьтіс вӧсньыдик кӧдзыд ру пиас.
Сӧмын ылысса йияс йӧлӧгаӧн ыстісны бӧр отсӧг корӧм йылысь ковтӧм горӧдӧмсӧ, да ичӧтик кодзув торйӧдчис да исковтіс, и бара ставыс лӧнис.
А востымасьӧмыс пыр ёнджыка ломзис.
Ӧти джынъяс енэжыс яръюгыда ломаліс кодзувъяснас, а мӧд джынъяс кусӧмаӧсь став кодзувъясыс, и туналысь лёк пемыдыс зумыша видзӧдіс сэтысянь.
Быттьӧкӧ зэв паськыд горшысь, пуркнитліс сэтысь еджыд тшын да, вольсасьӧмӧн, ӧдйӧ лэбис енэжтіыс пырыс яръюгыд кодзувъясӧс петкӧдліс да юр весьтын сэки жӧ кусаліг.
Быдпӧрйӧ, кор ыпнитліс тайӧ тшын кодь вевттьӧдыс, кажитчис — вот-вот кылас пельтӧ чунӧдан кучкӧм да вӧрзяс кынмӧм саридзыс.
Но вӧрзьывтӧм сынӧдас сулаліс век сійӧ жӧ немӧй чӧв-лӧньыс.
Сӧмын горшсьыс дугдывтӧг ыпнитлывлісны вӧрӧшитчысь биа визьяс да, став рӧмъяснас ворсӧдчигтыр, тэрмасьӧмӧн лэбисны водзӧ.
Унмовсян состояние кутіс шымыртны Сорокаӧс.
Дӧзмис, дыш и сьӧкыд вӧлі сулавны кокйылас, и сійӧ лажыньтчис.
Лӧсьыдик шоныд разаліс виръяй пасьтаыс.
«Видзӧдтӧ, эзджык ло кӧдзыд», вирдыштіс сылӧн юрас.
Лӧнь унзіль гудыртіс юр вежӧрсӧ.
Мыйкӧ руакодь, гӧгӧрвотӧм важӧн нин вунӧдӧмтор кыптылӧ оръясьлӧм кусӧкъясӧн казьтыланторъяс пӧвстас, то бара кусӧ да вошӧ кольӧм олӧмыслӧн помасьлытӧм серпасъяс пӧвстын.
Син водзас кыптіс сьӧдпемыд вой ылын тундраын.
Пемыдас чепсасис бушков, и сылӧн дурмӧм зыкыс, быттьӧкӧ мортӧс гуалігӧн звӧн, гажтӧма юргис ӧтка юрта весьтын, коді вӧйӧма лым толаӧ.
Дзик юрта бердас полігтыр топӧдчисны кӧръяс.
А юртаас пукалӧ сійӧ, Сорока, самоед да сылӧн семьяыс.
Пукалӧ Сорока кӧр куяс чукӧр вылын, киас кутӧ ичӧтик бӧчка да тӧргуйтӧ: ньӧбалӧ самоедъяслысь кӧръяссӧ.
Оз вузавны — кӧртӧгыд тундраад згинитан.
Мыччис Сорока самоедлы стӧкан — сійӧ гажмис; мыччис мӧдӧс — самоед кутіс сетчыны; мыччис коймӧдӧс — самоед кутіс сьывны.
Сьыліс сійӧ ставтор йывсьыс, мый син водзас.
Кутіс юны вина да сьывны: «Ак, вина, бур вина!»
Бипурас пессӧ содтыштісны, сійӧ кутіс сьывны: «Ак, би, пӧсь би!»
Увтыштіс пон, сійӧ сьыліс: «Ак, пон, еджыд пон!»
И сьӧлӧмсӧ дойдысь шогӧн ӧвтыштіс Сорока вылӧ тайӧ сьыланкывсьыс, кодӧс сійӧ кывліс зэв нин важӧн.
Юктӧдіс Сорока самоедӧс усьтӧдзыс, юктӧдіс и сылысь гӧтырсӧ да ньӧбис налысь донтӧм-донысь став кӧръяссӧ.
Асывнас бушколыс лӧнис.
Сійӧ босьтіс кӧръяссӧ, самоедлы колис сӧмын куимӧс, медым дзикӧдз эз пропадит.
Муніс Сорока, а самоед коли тундраӧ.
И ӧні на Сорока некыдз оз вермы мездысьны тайӧ самоедсьыс: видзӧдӧ самоедыс сы вылӧ векньыдик щельясӧд винасьыс гудырмӧм синъяснас да не то сьылӧ, не то бӧрдӧ:
«Кӧръясӧй, кӧръясӧй... ак, кӧръясӧй!..»
Кӧсйӧ вунӧдны та йылысь Сорока, гудрасьӧ сылӧн юрас, думъясыс сорласьӧны, кӧсйӧ мездысьны тайӧ думъяссьыс да сетчыны юр вежӧрсӧ дурмӧдысь унзільлы.
Сійӧ дрӧгнитіс.
Кыліс артиллерийскӧй залп сяма сьӧкыда да кузя йиркнитӧм шы.
Кӧнкӧ потіс кӧдзыдӧн топӧдӧмысь зэв ыджыд йи пласт.
Ылысса йиясӧ зурасьӧм йӧлӧгаыс юралӧмӧн ылӧдз исковтіс шыльыд ва веркӧстіыс.
Здук кежлӧ сійӧ быттьӧкӧ садьмыліс.
Дивӧ, некыдзи эз вермы синъяссӧ восьтыны: найӧ быттьӧкӧ ляскысьӧмаӧсь.
И, кыдзи войшӧр-войын ылысса востымасьӧм, вуджӧртіс опасностьсӧ муртса нин гӧгӧрвоӧм.
Сынӧдас бара ӧшйис шуштӧм чӧв-лӧнь, и вӧрзьӧдчыны вермытӧм воддзакодь состояниеыс шымыртіс сійӧс.
Сійӧ дӧзмис выныштчӧмӧн лэптавны ассьыс сьӧктаммӧм синлапъяссӧ.
Бара унзіль гудыртіс юр вежӧрсӧ, и оръяссьӧм мӧвпъяс, быттьӧкӧ тӧлыся войӧ кокньыдик вуджӧръяс, котӧртісны гӧгӧрвотӧма, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
Кажитчис сылы, мый шуштӧм саридзыс ловзис да ньӧжйӧник лолаліс помтӧм просторнас, и сылӧн лолалӧмысь кизьӧриник руыс кыпӧдчис ылысса кодзувъяс дінӧ, а саридз пытшкас вӧчсис тӧдтӧмтор.
Кажитчис, мирыс ставнас чӧв ланьтӧма, и сійӧ воддза олӧмыс кусӧма, дзебсьӧма тайӧ загадочнӧй тыртӧминас, коді тырӧма кутшӧмкӧ мӧд, тыдавтӧм олӧмлӧн тіпкӧмӧн.
Кажитчис, шытӧг пӧльтӧ кокньыдик тӧв, и кылӧ лӧнь, муртса кывмӧн звӧн, и кокни ру гӧвкъялӧ саридз весьтын.
И кӧдзыд ру пырыс кажитчӧ Сорокалы: фосфорическӧй дзирдӧн паськалігтыр змейяс моз нюглясьӧны кык югыд гы.
И кывтӧ сылань, ваас инмӧдчытӧг, пырыстыдалысь, ру пыр моз муртса-муртса тӧдчысь пыж.
Йи глыбаыс дрӧгнитіс, шутов-шатовмуніс, гызьӧдіс шыльыд веркӧссӧ; разалігтыр кутісны котӧртны эзысь кытшъяс.
Вералысь веркӧсас тыдалысь кодзувъяс кутісны тіравны, чеччавны да паськалісны гӧвкъялысь зарниӧн.
Сӧмын на мыччысьӧм тӧлысь мисьтӧма нюжаліс, кутіс вӧрны да нюжӧдчис кузь визьӧн дзик горизонтӧдзыс.
А саридз весьтӧ надзӧник пуксис рӧмыд да вевттис ставсӧ...
Войвывлӧн величавӧй мичлуннас дзирдалігтыр лӧня вугралӧ спокойнӧй саридз весьтын полюсдорса вой, кодӧс быттьӧкӧ кыӧма дзирдалысь вӧсни кӧдзыд руӧн.
А сы весьтын, фосфорическӧй дзирдыслӧн дивӧкодь ворсӧмӧн югъялігтыр, шыльквидзис кодзувъясӧн мичмӧдӧм ткань.
Помтӧм пемыдас вӧрисны дзирдалысь ӧшйӧм яръюгыд кодзувъяс.
Вылісянь мӧвпалігтыр киссис кельыдлӧз рӧма дзирдалӧм.
Шуштӧм чӧв-лӧнь вӧрзьывтӧг ӧшйӧма, быттьӧ ас места вылас кынмӧм, саридз весьтӧ, и тайӧ дзирдалысь, ворсӧдчысь мичлунас каститчӧ вечнӧй смертьлӧн шуштӧм кӧдзыдыс.
Небыдик лӧзоват югӧр югдӧдӧ помтӧг шыльквидзысь ва веркӧссӧ, коді вевттьысьыштӧма вӧсньыдик йи слӧйӧн, и кӧнкӧ ылын ӧтка йи пласт вылысь неподвижнӧя йӧжгыльтчӧм фигураӧс, коді вевттьысьӧма небыдик еджыд пужйӧн.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Воробейяслӧн вой @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 16‒25.}
А. С. Серафимович
ВОРОБЕЙЯСЛӦН ВОЙ
Кӧнкӧ видзьяс сайын сӧмын на садьмӧма кыалӧн векньыдик гӧрд визь.
Югдӧмводзвывса лӧзоват рӧмыдас пыр ёнджыка тӧдчис паськыд ю.
Дзик вадорсяньыс кыпӧдчис гӧра, код бердӧ ляскысьӧмаӧсь керкаяс; гӧра йылас тыдаліс еджыд вичко.
Гӧра улас вадорын сьӧд чутъясӧн тыдалісны паром да пыжъяс,
а вадорас, паром дорас, сулаліс пӧвъясысь вӧчӧм ичӧтик керка.
Жырас, джоджас, гын вольӧс вылын узис паромщик Кирилл, тошка сьӧд мужик, а пельӧсас, пидзӧсъяссӧ щӧка бердас матыстӧмӧн, идзас вылӧ кӧлач моз гартыштчӧма ар даса детинка, Вася, Кириллӧн отсасьысьыс.
Буса чукыльӧсь туй кузя гӧра вывсянь лэччисны кык вӧла, и вӧвъясыс пыксисны, кутісны йӧткысь телегаяссӧ.
Телегаясас вӧлі джуджыда тэчӧма решеткаяса ыджыд ящикъяс, а на пытшкын дзескыда пукалісны дзодзӧгъяс, курӧгъяс, уткаяс, катласисны, беспокойнӧя бергӧдлісны юръяснысӧ, кокыштлывлісны ӧта-мӧднысӧ да зэркнитлігӧн повзьӧмпырысь горӧдлывлісны да заводитлісны ас костас тӧлктӧм сёрни:
— Кытчӧ миянӧс нуӧны?..
Ой, кутшӧм дзескыд!..
Но, эн кокав менӧ!..
Ак, мыйта ваыс, вот эськӧ уялыштны, сялькӧдчыштны, пӧттӧдз юны.
Кыдзи эськӧ петны татысь... — и мыччылісны юрнысӧ решеткаяс пырыс.
Но решеткаясыс вӧліны векньыдӧсь да петнысӧ эз позь.
Воддза телега вывсьыс чеччыштіс ыджыд тушаа зон, сюйыштіс вӧжжисӧ пуклӧс улас, горӧдіс вӧвъяс вылӧ, кодъяс, пельяснысӧ шыньгӧдӧмӧн, заводитлісны курччасьны: «Но-о, дурӧй!..» — да, бусӧсь сапӧгас плетьнас швичйӧдлігтыр мӧдӧдчис ичӧтик керкалань...
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь.
— Эй, коді сэн?
Паромщик, вуджӧд! — и плеть пунас таркӧдыштіс пемыд ӧшиняс.
Некод эз шыась.
Мӧд телега вывсяньыс шешкыштіс старик:
— Узьӧны, тыдалӧ, оз кывны.
Йиркнит ноко ӧдзӧсас.
Зонмыс матыстчис ӧдзӧс дорас да зялькнитіс кольчанас.
— Кылан, али он!
Вай вуджӧд.
Кирилл кыпӧдіс сьӧд лёзь юрсӧ:
— Эй, Васька, кылан, мун, вуджӧд, — да водіс.
Детинка чеччыштіс, тільыштіс синсӧ, чӧскыда нюжмовтчыліс да бара уськӧдчис идзас вылӧ — вывті окота вӧлі узьны.
— Тэ нӧ мый, век на куйлан?
Виччысьӧны, — юрсӧ лэптывтӧг шуис Кирилл.
Детинка бара чеччыштіс, лэптыштіс гачсӧ, босьтіс стенысь ключ да петіс шапкатӧгыс да кӧмтӧгыс.
Видз саяс кокньыдик кымӧръяс пыр тыдаліс гӧрд кыа да тӧдчис юас.
Юсянь кыпӧдчис кокньыдик ру.
Детинка дрӧгнитіс асъя ыркыдсьыс да, кӧмтӧм кокнас ва лыа вывтіыс шлёпсьӧдігтыр, котӧртіс паром дінӧ; копыртчис да ключнас кутіс восьтыны чепсӧ, кодӧн вой кежлас томнавлывлісны паромсӧ.
Бӧрвылас кутіс дзуртны лыаыс кӧлесаяс да вӧв гыжъяс улын — телегаяс матыстчисны паром дінӧ.
— Коді нӧ паромсӧ вуджӧдас?
Детинка лэптіс юрсӧ: сы весьтын сулаліс потш кодь кузь зон да видзӧдіс синнас, мӧдыс вӧлі тупкысьӧма бельмаӧн, а пеляс югъяліс исерга.
Телегаясыс сулалісны ӧта-мӧд бӧрсяыс.
— Ме.
— Кысь нин тэныд... Вутш судталы.
Мый нӧ старшӧйыд оз лок?
— Ме верма, вуджӧдча, а ті, дяденька, отсыштанныд...
— Кыдз жӧ, «отсыштанныд».
Зонмыс скӧрысь тракнитіс вӧвъяссӧ, и найӧ, пӧвъяс кузяыс кокнаныс тотшкӧдігтыр да синбӧжнаныс ва вылас видзӧдігтыр, катӧдісны телегасӧ паром вылӧ.
Мӧд ямщикыс пыртіс мӧд пара вӧвсӧ.
Вася повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да синсӧ эз вермы вештыны: сылӧн вомыс эз тупкысь, пиньтӧм пӧрысь вомыс сьӧдӧн жервидзис, и пратьӧсь дзор ус увсьыс тыдаліс бокас виж клык.
«Тайӧ — рӧзбойникъяс!..» думыштіс детинка да тэрмасьӧмӧн кутіс разьны столб бердысь гез помсӧ.
Зон босьтіс зіб да выныштчӧмӧн йӧткыштіс паромсӧ вадорысь.
Детинка кутчысис канатӧ, коді вӧлі вӧйӧма ваас, да кутіс кыскыны.
Кутісны кыскыны зон и старик.
Паром бергӧдчис нырладорнас да ӧдйӧ мӧдӧдчис накӧсӧн мӧдар вадорланьыс. Ас бӧрсяыс ва вылас сійӧ колис ӧдйӧ мунӧмлысь след.
«Кытчӧ найӧ пӧткасӧ нуӧны? — думайтіс детинка. — Ярманга вылӧ водз на; карӧ — налы колӧ гӧра вылӧ кайны.
Дзик рӧзбойникъяс.
Колян во тадзисӧ Силантий дядьлысь порсьяссӧ гусялісны, а мӧдар вадорас начкалісны...
Видзӧдтӧ, некод татшӧм водз оз ветлы.
Да и исерга пеляс...»
Детинка синбӧжнас бугжыльтліс зон вылӧ, а сійӧ, детинка вылӧ видзӧдтӧг, кватлаліс ыджыд обезьяналӧн кодь кузь кияснас канатсӧ, код вылысь войталіс ва.
Торъя страшнӧйыс сыын нинӧм эз вӧв, но чайтӧмыс, мый тайӧ рӧзбойникъяс, мыйлакӧ ещӧ ёнджыка пырис юрас.
А старик вылас, коді сідзжӧ кыскис ва канатсӧ, сійӧ и видзӧдлынысӧ поліс, а кор видзӧдлывліс, сылы воча видзӧдіс гуран кодь сьӧд вом да ыджыд виж клык.
«Да, рӧзбойникъяс...»
— Но, но, чипанпи!
Вӧрӧшитчы... —
Ваас тэнӧ йӧткыштны, али мый? — шуис зон да лӧга югнитліс бельмаа еджыд синнас.
«Найӧ менӧ йӧткыштасны ваас, медым ог йӧзӧд, кыдзи найӧ гусялӧм пӧткаӧн мунісны».
И копыртчӧмӧн мыйвынсьыс кутіс кыскыны канатсӧ, медым ӧдйӧджык воны вадорӧдзыс.
А вадорыс — со нин.
Паром зутшкысис лыаас.
Зэркнитӧмсьыс вӧвъяс кутісны педзны места вылас.
Детинка радпырысь чеччыштіс лыа вылас да гартіс паром гезйыслысь помсӧ столбӧ.
Зон петкӧдіс ассьыс вӧвъяссӧ, старик — ассьыс; мыйкӧ дыра найӧ кыв шутӧг восьлалісны лыа кузя вӧвъясыскӧд орччӧн.
А кор петісны юж туй вылӧ, пуксисны да рӧдтісны.
Детинка видзӧдліс на бӧрся:
«Но помассис!..
А дерт жӧ рӧзбойникъяс.
Видзӧдтӧ, кыдзи вӧтлӧны вӧвъяссӧ».
А шондіыс петіс нин да кыпыда югдӧдіс юсӧ, мӧдар вадорсӧ, керкаяссӧ, кодъяс ляскысьӧмаӧсь кыркӧтш бердас, и гӧра йылысь еджыд вичкосӧ.
Ю чукыль саяс муртса руаліс еджыд тшынтор — тайӧ локтіс пароход.
— Эк, бур эськӧ купайтчыны!
Тайӧ ёна зэв ышӧдіс — сэтшӧм меліа мыськис тані сӧдз ваыс сӧстӧм виж лыасӧ да тювкъялісны быдлаын зэв ичӧтик черияс.
Детинка ышловзис да кутіс разьны столбсьыс гезсӧ: купайтчыны оз позь, Кирилл аддзас — ньӧръялас.
Сьӧкыдпырысь йӧткыштіс паромсӧ да кутіс кыскыны ва канатӧдыс.
abu
Сьӧкыд паромыс ӧдва-ӧдва довгӧ, а юыс паськыд.
Кодкӧ кӧ воас, Кирилл кутас скӧравны, мый дыр вуджӧдіс паромсӧ.
И детинка мыйвынсьыс кыскӧ ньӧжйӧ кыссьысь канатсӧ.
А гӧгӧр черияс гажаа да панъясигтыр лэдзалісны ва веркӧсас паськалысь кытшъяс, быттьӧкӧ и найӧ радлісны и асылыслы, и шондіыслы, и чӧв-лӧньыслы, а ӧткымынъяс здук кежлӧ чеччыштлывлісны васьыс да быттьӧ кӧсйисны видзӧдлыны, мый тані керсьӧ.
Вася кутіс мудзны, сьӧкыда лолаліс, дугдіс видзӧдны гӧгӧр, а, юрсӧ копыртӧмӧн, мыйвынсьыс кыскис канатсӧ, и пӧсьыс войталіс гӧрд, ыпъялысь чужӧм вывсьыс.
Кор паромыс воис вадорас, керкасьыс петіс Кирилл, сьӧд, лёзь юрсиа да сьӧд синкымъяссӧ кӧрӧмӧн шуис:
— Мый сэтшӧм дыр?
Видзӧдтӧ, быдса час паромсӧ новлӧдлін.
Али купайтчин сэні?
Видзӧд, мед эськӧ плеть тэ кузя эз гуляйтышт.
Детинкалы зэв окота вӧлі висьтавны Кириллы, мый сійӧ ӧні вуджӧдіс рӧзбойникъясӧс, да эз лысьт висьтавнысӧ.
А гӧра вывсянь перевоз дорӧ лэччалісны нин вӧлаяс.
Заводитчис уджалан лун.
Кирилл муніс вуджӧдчыны да горӧдіс:
— Кӧнӧпатитчыны заводит, Васька, да ӧбед кежлӧ мед эштӧдӧма!
Вася пыраліс керкаас, босьтіс мӧлӧт, ӧжин, пакля, босьтіс джадж вылысь нянь тор да няклясигтыр мӧдӧдчис вадорас кымыньтӧм пыж дорӧ да, кадысь кадӧ няньсӧ курччышталігтыр, кутіс сюявны паклясӧ пыж пыдӧсын да бокъясас косьмӧм щельясӧ.
Сійӧ тайӧс вӧчис пелька, ӧжин воропас мӧлӧтнас кучкышталігтыр, — гожӧмбыднад быдторйӧ велаліс.
Водз тулыснас на мамыс вайӧдіс Васяӧс ылысса сиктысь Кирилл дорӧ да шуис:
— Кирилл Иванович, тэ нин эн ӧбӧдит менсьым.
А Кирилл кӧрис синкымъяссӧ:
— Няньӧн вердӧм вылӧ босьта, а сэсся нинӧм.
Дӧва бӧрддзыштліс:
— Гожӧмбыдсьыс кӧть пӧлтинник пуктӧй сылы.
— Няньӧн вердӧм вылӧ, и сэсся нинӧм.
Кутшӧм сыысь пӧльза?
Ичӧт.
Сӧмын пыж вуджӧдас ӧтар вадорсяньыс мӧдарас.
Кӧсъян кӧ, кынӧмпӧтсьыс коль, сэсся нинӧм ог сет.
Сідзи и кольччис детинка.
Кучкышталӧ Вася мӧлӧтнас, а ачыс кывзӧ вадорсьыс гажа зыксӧ.
Бабаяс нӧшалӧны ва паськӧм.
Вӧвъяснысӧ купайтігӧн горӧдлывлӧны мужикъяс.
Вӧвъясыс уялӧны, корсйӧдлӧны да чеччыштлӧны ваас бӧр кокъяс йылас.
Вежалӧмӧн видзӧдӧ Вася гӧра йывсянь котӧртысь челядь вылӧ.
Найӧ котӧртігмозныс пӧрччалӧны вывсьыныс дӧрӧмъяссӧ да уськӧдчӧны ваас.
Ваыс дзирдалігтыр резсьӧ вывлань.
Горзӧм, чирзӧм, серам — гажа.
А Вася век кучкышталӧ да кучкышталӧ мӧлӧтнас ӧжынӧ да тадзи щельясас сюялӧ паклясӧ — ӧбед кежлӧ колӧ помавны, а то Кирилл скӧрмас.
Тутӧстіс пароход да кӧлесаяснас швачкӧдігтыр, кыскис на дінті сьӧкыд баржаяс.
Шондіыс кыпӧдчис вылӧджык нин, и юыс лои пӧсь.
Синмыд доймис югыдсьыс.
Сынӧдыс тіралӧ да гӧвкъялӧ.
Ак, кутшӧм лӧсьыд эськӧ ӧні купайтчыштны!..
Рытланьыс пӧдтӧ.
Гӧгӧр кос жар да рӧмыд, и ставыс омӧля тӧдчӧ да гудыркодь.
Чикышъяс лэбалӧны дзик ва бердтіыс да борднаныс гижнитлӧны васӧ.
Кор вир гӧрд шондіыс кутіс пуксьыны ылысса бадь кустъяс сайӧ, Кирилл горӧдіс:
— Помалін?
— Помалі.
— Видзӧдтӧ, ноксис рытӧдз!
Но ме муна могӧн, а тэ кольччы, да некытчӧ эн мун.
Ӧні ветлысьыс этша.
А мӧдарсяньыс кӧ корасны паром, вудж сэтчӧ пыжӧн, босьт мужикӧс, вуджӧд татчӧ, сыкӧд татысянь и вуджӧданныд паромсӧ, а то ӧтнад тэ дыр кутан ноксьыны.
Да ӧні некод оз и лок! — Сійӧ чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс пемыд енэж вылас, кыті рудовлӧз пластъясӧн шлывгисны кымӧръяс.
— Дяденька, ме пола, мед эськӧ войнас гымавны эз кут.
— Но, полан!
Нежнӧя воспитайтӧмаӧсь.
Немтор!
Некод тэнӧ оз курччы!
Кирилл муніс.
Детинка коли ӧтнас.
Ӧдйӧ пемдіс.
Воши мӧдар вадорыс.
Гӧраыс ру пыр моз тӧдчис, и сы вылын муртса еджыд чут моз тыдаліс вичко.
Вадор вылын пуксис чӧв-лӧнь: ни кышмунӧм, ни кашмунӧм, сӧмын кажитчис — сьӧдӧдӧм ва весьтас шытӧг вуджрасисны чикышъяс.
Кӧнкӧ гортӧма йиркнитіс, быттьӧ ыджыд телегаӧн мунісны пос вывті, но поскыс эз вӧв.
И бара шынитӧв.
Детинка пыраліс керкаас, но шуштӧм ӧтнаслы пемыднад.
Сійӧ петіс да меститчис вадорас кымыньтӧм пыж улӧ.
Орччӧн вӧрзьывтӧг сьӧдӧн тӧдчис паром, а сы улын сьӧд дзирдӧн муртса тӧдчыштіс ва.
Бара кодкӧ муніс телегаӧн, гортӧминика ропкӧдчигтыр.
Детинка ставнас йӧжгыльтчис да кусыньтіс ас улас кӧмтӧм кокъяссӧ.
Друг пыж весьтын кутіс шумитны, шутьлявны, синмӧ койыштіс лыа да котӧртіс тыдавтӧм ю кузяыс.
Паром бокъясас кутіс сялькӧдчыны посни, тэрыб гы, да беспокойнӧя таркӧдны поскас гезйӧн кӧрталӧм пыжыс.
Здук кежлӧ бара ланьтліс, сӧмын лӧнявлытӧм гы кучкасис паром бердас.
«Господьӧй, мый нӧ ме тані кута вӧчны!..» думыштіс детинка пемыдас видзӧдігтыр да сэтчӧ видзӧднысӧ полӧмӧн.
Тӧлыс дзикӧдз дурмис.
Юыс кутіс шумитны скӧра да грознӧя.
Кыліс, кыдзи лёкысь пессис пыжыс, зілис мынтӧдчыны дом йывсьыс.
Детинка полігтырйи кывзіс, оз-ӧ йиркнит гым, но гым сэсся эз нин йиркнитлы, кыліс сӧмын тӧвлӧн увгӧмыс да юлӧн шумыс.
Тайӧ шум пырыс быттьӧ кыліс:
— Па-ро-му-у!..
abu
Детинка нюжӧдіс сьылісӧ да сюся кутіс кывзыны.
Тыдалӧ кажитчӧма
— сӧмын тӧлыс шутьляліс: вввж-ж...
Кымыньтӧм пыж пыдӧс вылас уси некымын гырысь войт, да друг зэрыс кутіс таркӧдны гораа да тэрыба, но пыр жӧ и дугдіс, и сӧмын тӧлыс да юыс скӧра ропкисны пемыдас.
И шум пырыс бара:
— Па-ро-му-у!..
Детинка топӧдчис пыж бердас:
«Ог, нинӧм вылӧ ог вудж, — меным тайӧ кажитчис.
Коді татшӧм войӧ локтас?..»
Чардыс паськыда югдӧдліс юсӧ, и ылысса бербаяссӧ, и паромсӧ, и гӧра йылысь еджыд вичкосӧ, а мӧдар вадорсьыс грузӧн тыр кык телега да кык мортӧс — ӧтиыс ыджыд тушаа, мӧдыс ичӧтик.
Чардбиыс кусі, и ставыс кусі сап пемыдас.
Детинка кутіс тіравны: сылы дум вылас уси, кыдзи асывнас вуджӧдіс кыкӧс — ӧтиыс ичӧтик, мӧдыс кузь.
Бара, ӧні бура нин, кыліс:
— Вай
Детинка, став тушанас тіралігтыр, горӧдіс:
— Дяденька Кирилл, ме пола!..
Воча сӧмын шутьляліс тӧв да ызгис юыс.
Мӧдар вадорсяньыс бара кыліс горзӧм да видчӧм.
Детинка петіс пыж увсьыс, и тӧлыс пыр жӧ кутіс летны сылысь дӧрӧмсӧ.
Детинка горӧдіс:
— Кирилл дядь менӧ нӧйтны кутас!..
Сійӧ матыстчис муртса тӧдчысь, пос дорын пессьысь пыж дорӧ да тіралысь кияснас бӧрдігтыр кутіс разьны гезсӧ.
— И кытчӧ ме муна...
Пемыд, оз тыдав... ы-ы-ы...
Кирилл дядь, кытчӧ ме муна, страшнӧ!..
А мӧдар вадорсяньыс век кыліс:
— Па-ро-му-у!..
Тӧлыс тракйис пыжсӧ, а пыжыс катласиг да чеччалігтыр, нетшкис кисьыс гезсӧ.
Детинка кутчысис катласьысь пыж дорас да чеччыштіс.
Пыжыс вӧв моз сувтіс кыккокйыв, и пыр жӧ вошины пемыдас муртса тӧдчысь паромыс и вадорыс — визулыс да тӧлыс кватитісны да нуисны бергалысь пыжсӧ.
Детинка мыйвынсьыс сыніс пелысъяснас да дугдіс бӧрднысӧ — не бӧрдӧмӧдз вӧлі.
Пӧсьыс шор моз киссис сы вылысь.
Пыжсӧ катлӧдліс да шыблаліс чачаӧс моз.
То ӧти, то мӧд пелысыс пыдӧ пыравліс тыдавтӧм гыясас либӧ бовъяліс сынӧдас ваас инмытӧг.
Код тӧдас, кытчӧ нуис, кӧні вӧлі вадорыс, пристань.
Детинка друг гӧгӧрвоис, мый сійӧ весьшӧрӧ пессьӧ тайӧ пемыдас.
Сійӧ эновтіс пелысъяссӧ, уськӧдчис скамья вылас да шога бӧрддзис, — мед нуӧ, мед путкыльтас, и сійӧ вӧяс, сылы татысь не петны нин.
Пыжсӧ лэптыштліс, пӧлыньтліс да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис вадор бердас ӧтчыд дай мӧдысь, а детинкаӧс шыбитіс пыжсьыс.
Сійӧ уси ва лыа вылӧ, и гыясыс чушкигтыр киськалісны сійӧс.
Сійӧ бауӧн кыссис ва дінсьыс да сувтіс.
Кӧні сійӧ?
Кодар вадорас?
Кӧні пристаньыс, керкаыс, паромыс?
Кытчӧ мунны?
Гӧгӧр тӧв, шутьлялӧм, шум да гыяслӧн сялькӧдчӧм.
Детинка лажыньтчис — сы вылысь войталіс ва — да бара кутіс бӧрдны:
— Дя-день-ка-а Кирилл!..
Бара шытӧг ӧзйыліс паськыд лӧзоват чардби, и, лунын моз, ставсӧ медбӧръя лыа чирйӧдз югдӧдліс яръюгыда: паром, пристань, керка вӧліны ветымын воськов сайынӧсь, а юлӧн гыясыс быттьӧ здук кежлӧ кынмылісны ас местаас.
Сэсся ставыс кусі, и пемыдыс лои ещӧ на сукджык.
Вася радпырысь кутіс котӧртны и, кор воис, бара кыліс:
— Па-ро-о-ому-у!..
«Колӧ вуджны...
Пыжӧс кылӧдіс...
Муна паромӧн...
Сійӧс оз кылӧд, сійӧ канат вылын»...
Детинка пемыдас разис паромсӧ, сьӧкыдпырысь йӧткыштчис вадорсьыс зібнас да кутчысис канатас, но пыр жӧ бӧр тракнитіс кисӧ — тӧлыс да визулыс зэв ыджыд вынӧн йӧткыштісны да кутісны нуны паромсӧ, и канатыс тыдовтчывліс сэтшӧм регыд кежлӧ, мый оз вӧлі позь сыӧ кутчысьнысӧ, мӧд ногӧн сійӧ вермис кыскыны ваӧ.
Ичӧтик паромщик виччысис, мый лоӧ.
Катлӧдлӧм сертиыс сійӧ гӧгӧрвоис, мый паромыс мунӧ пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык, сэсся сійӧ дзикӧдз сувтіс, кутіс сійӧс песны места вылас.
Кӧні сійӧ?
Ылын-ӧ вадорыс — оз вӧлі позь гӧгӧрвоны.
Детинка кутіс кыскыны канатсӧ, но сійӧ зэлалӧма струна моз да тіраліс, эз вешйы весиг вершӧк мында.
А гыяс качӧдлісны да шыблалісны паромсӧ.
Кажитчис, вот-вот орӧ зэлӧдӧм канатыс и гыясыс кватитасны да путкыльтасны паромсӧ.
Чардби бара югдӧдліс пушыд, косясьлӧм кымӧръяссӧ, ю весьтас ёна зэлӧдӧм канатсӧ да ю шӧрсьыс паромсӧ, коді пессис да зілис мынтӧдчыны канатсьыс.
Но медся страшнӧйыс вӧліны мӧдар вадорас — кык вӧла да кык морт — ӧтиыс кузь, мӧдыс ичӧт.
Ичӧтыс сулаліс вӧвъяс дорас, а кузьыс — дзик ва дорас.
А кор чардбиыс чӧла ыпнитліс выльысь, вадорас сулалісны кык телега, вӧвъяс да ичӧт тушааыс.
Детинка повзьӧмысла кутіс мыйвынсьыс кыскыны паромсӧ бӧр, керкаланьыс, но паромыс сьӧкыда пессис нюжалӧм канат вылас да эз вӧрзьы места вывсьыс.
Чардби пыр частӧджык и частӧджык вештыліс пемыдсӧ, и вӧлі тыдалӧ, кыдзи кутісны лэбавны воробейяс.
«Воробейяслӧн вой»... ӧтчаяниеӧн думыштіс детинка.
Тайӧ жӧ здукас сійӧ аддзис, кыдзи паром дорас кутчысисны кузь, куш кияс.
Сэсся тыдовтчис ляскысьӧм юрсиа юр, юрсисьыс визувтіс ва.
Детинка вылӧ видзӧдліс бельмаа еджыд син.
Зэв ёна повзьӧмысла детинка мыйвынсьыс горӧдіс:
— Ма-а-ма!.. ма-аму-уня!.. Пропадита! ма-а-му-уня...
Сійӧ чепӧсйис паром мӧдар бокас да синсӧ куньӧмӧн уськӧдчис увлань.
Сійӧ жӧ здукас кузь, косіник кияс сывйыштісны сійӧс да кыскисны паром вылас.
Детинка нетшкысис мыйвынсьыс, сӧмын шӧпкӧдіс: «Мамӧ!.. мамӧ!..» И друг кыліс: гез некымынпӧв гартыштчис сылӧн туша гӧгӧр да топӧдіс сійӧс ичӧтик сюръя бердӧ, а сы весьтын кодкӧ ропкис скӧр гӧлӧсӧн.
Детинкалӧн воши юр садьыс...
Кор сійӧ воис ас садяс, паромсӧ эз лайкйӧдлы.
Поскӧдыс таркӧдчигтыр вадорас лэччисны вӧлаяс.
Матын, чардби ыпнитлігъясас тыдыштліс керка.
Кодкӧ лэптіс Васяӧс да пыртіс жырас.
Пестісны би.
Васяӧс видзчысьӧмӧн пуктісны идзас вылӧ.
Пӧдласьтӧм вома старик копыртчис сы весьтӧ да мелі гӧлӧсӧн шуис:
— Мудзӧма, коньӧрыд.
Но, нинӧм, другӧ, быдман — крепыдджык лоан.
И дедлӧн вомсьыс мыччысьӧм виж пиньыс видзӧдіс эз скӧра, а бурпырысь.
А ыджыд тушааыс ӧзтіс чигарка да видзӧдліс детинка вылӧ еджыд синнас сідзжӧ меліа:
— Но, молодеч зонмӧ, — ю шӧрӧдзыс вайӧдін паромсӧ.
А эськӧ меным лои уйны ю мӧдарӧдзыс.
Вася чувствуйтіс сьӧлӧм вылас кокняммӧм да шуис:
— А ме, дяденька, думайті, мый ті — рӧзбойникъяс.
— Татшӧмӧсь ӧмӧй рӧзбойникъясыс? — шуис бельмаа кузь мортыс.
— Ми, пиукӧй, курӧгъясӧс ньӧбалам заграницалы — быдсяма пӧткасӧ, и дзодзӧгъясӧс тожӧ, и уткаясӧс.
— Сійӧ тэнад Кирилаыд рӧзбойник, — тшынсӧ кыскыштігмоз шуис кузьыс, — ачыс мунӧ юны, а детинкаӧс кольӧ войясын паромӧн вуджӧдчыны.
А Вася нинӧм эз кыв, но сійӧ ӧтитор сӧмын чувствуйтіс — кутшӧм сійӧ шуда, да сьӧлӧмсяньыс нюмъяліс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Вӧрын олӧм @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 26‒32.}
А. С. Серафимович
ВӦРЫН ОЛӦМ
Вӧрын вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын арын.
Вӧрзьывтӧг ӧшалісны пушыд лапъяс, эз катовтчыв ни ӧти пу йыв, эз кыв некутшӧм кок шы, вӧрыс сулаліс чӧла, мӧвпъясас вӧйтчӧмӧн, кывзіс ассьыс нэмӧвӧйся думсӧ.
И кор, аслас рӧднӧй пусьыс чегӧм бӧрын, кос ув бергалігтыр усьлі да ем кодь вижӧдӧм лысъяснас крукасьліс муртса тіралысь ловъя, веж лапъясӧ, тайӧ вӧлі кылӧ ылӧдз.
Выліас оз вӧлі тыдав войвывса гажтӧм енэжыс, зумыш войска моз сійӧс сайӧдӧма тшӧкыд лыс, и колоннаяс моз зумыда кыпӧдчӧны вывлань сё вося пожӧмъяслӧн гӧрд стволъясыс.
И йӧзтӧм спокой ыджыдаліс кольӧм вося лысъясысь небыд ковёръяс весьтын, быттьӧ зэв ыджыд пемыд сводувса лӧнь колоннаяс костын.
Стволъяс костас, кодъяс йитчӧмаӧсь дорвыв гӧрд стенаӧ, вуджрасис мыйкӧ ловъя.
Кодкӧ шытӧг муніс, и колян вося лыскыс, коді кыза вольсассьӧма му вылас, гортӧммӧдіс кок шысӧ.
Пожӧмъяс вешйылісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а бӧрвылас бара топӧдчылісны дорвыв гӧрд стенаӧ.
Но кор кокыс веськавлі вӧсньыдик йиӧн вевттьысьӧм ва гуранӧ, сэки ылӧдз паськавліс гораа трачмунӧм шы.
Ар дас кыка детинка зэлыда вӧнялӧм тасма сайын чурвидзысь черӧн, буракӧ, батьыслӧн ыджыд сапӧга, копыртчывліс, лажыньтчывліс, мыйкӧ крукавліс лапъясас да стволъясас, и кор муніс водзӧ, ас бӧрсяыс му вылас колис си лэчьяс, кытчӧ вӧлі ӧшйӧдалӧма гӧрд вотӧсъяс.
Детинка пукталіс лэчьяс, сюся тӧдмаліс местасӧ вӧрса лабиринтсьыс.
Вӧрыслӧн чӧв-лӧнь пемыдыс ӧтарладорсянь югдыштіс, и пуяс костӧд дзирдыштіс валӧн эрд.
Джуджыд лыа вадорсянь тыдовтчис ты.
Помтӧг-дортӧг пласьнитчӧма сійӧ, вештӧма вӧръяссӧ лӧз енэжтас бердӧдзыс, и изумруднӧй веж діяс лыдтӧм-щӧттӧм стаяясӧн вевттьӧмаӧсь сылысь югыд чужӧмбансӧ.
Векни куръяясӧн сійӧ кыссис мукӧд, орчча тыясӧ, кодъяс уна сё верст вылӧ нюжӧдчӧмаӧсь зумыш, сурӧвӧй чӧв олысь край кузьта, кодлӧн ӧтарладорсяньыс сьӧкыд кӧдзыд гыяссӧ йӧткис Еджыд саридз, мӧдарсяньыс — кӧдзыд руӧн лолалісны Войвыв океанлӧн йиа эрдъясыс.
Уткаяслӧн, дзодзӧгъяслӧн, юсьяслӧн, нырокъяслӧн да ва вылын да нюрын олысь быдсямапӧлӧс мукӧд лэбачьяслӧн лыдтӧм-щӧттӧм стаяяс горзігтыр, зыкӧн ноксисны ва вылас, шумитігтыр кыпӧдчылісны сук, сьӧд кымӧрӧн, сайӧдлісны и васӧ, и ыліас лӧзалысь вӧрсӧ, и изумруд кодь діяссӧ, да ылӧдз нюжӧдчисны лёддзӧн-лёддзӧн.
Детинка здук мында сулалыштіс вадорас да пельяс чунӧдтӧдз кыкысь шутёвтіс.
Тыыс ловзис.
Быттьӧкӧ зэв уна дзебсьылӧм йӧз кутісны шутьлявны да шыасисны быдладорсянь, и ва весьттіыс пыр чинӧмӧн, лэбисны ланьтысь вӧсни шыяс.
Лэбач чепӧсйис васӧ поткӧдігтыр да аслас шумнас вевттис кусысь йӧлӧгасӧ.
— Сідзкӧ, абу локтӧма, — шуис детинка, кыскис тасма сайсьыс черсӧ да кутіс керавны пуяс да пӧрӧдаліс найӧс ваас вадорас.
Сійӧ уджаліс пелька да тэрыба; васӧд чагйыс чеччаліс чер увсьыс, и йӧлӧгаыс ланьтлытӧг быдладорсянь нерис керасьӧм шысӧ.
— А-ак, кӧдзыд... — йӧжгылясигтыр шуис детинка, кор сійӧ сапӧгсӧ пӧрччӧм бӧрын да гач кок помсӧ пуджӧмӧн пырис ваас, коді пуртӧн моз вундыштіс кӧдзыднас.
Сэсся увйӧм пуяссӧ нюдз бадь ньӧрйӧн кутіс пуръявны.
Здук мысти ӧтлаӧ кӧртавлӧм керъяс укшаля мыччысялісны валӧн рӧмпӧштан кодь веркӧсысь.
Детинка пыртіс пур вылас си лэчьяслысь пучок да нянь тыра сумкасӧ, йӧткыштчис зібйӧн, и пурйыс, ньӧжйӧник вешйыштӧмӧн, мӧдӧдчис кывтны вадортіыс.
Кузь турунъяс вӧрисны да кыссисны сӧдз кӧдзыд ваас, крукасьлісны да гартчисны зіб гӧгӧрыс.
Лэбачьяс ланьтлытӧм шумӧн век ӧтарӧ кыпӧдчисны ты вылысь, быттьӧкӧ ачыс ваыс чужтіс найӧс кӧнкӧ пытшкӧсас, и налӧн пыр ёнджыка и ёнджыка сьӧдӧдысь кымӧрыс сайӧдіс и вӧрсӧ, и енэжсӧ, и лӧзалысь ылісӧ.
Ылӧдз вешйис вадорыс, и гӧгӧр шыльквидзис эзысь рӧмпӧштан сы пытшкӧсын ӧшалысь кымӧръясӧн, гажтӧм руд енэжӧн да вадорса увлань юра пуясӧн.
Зібйыс эз кут судзны пыдӧсӧдзыс, коді тыдаліс ылын синва кодь югыд ва пырыс, — и детинка, кӧдзыдысла лӧзӧдӧм кокъяснас крепыда мыджсьӧмӧн, зібнас уджаліс пелысӧн моз.
Увтасмӧм кӧдзыд шондіыс вешйис дзик вӧр бердӧдзыс, кор пурйыс зутшкысис ділӧн вадорӧ.
Детинка кӧмасис да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Пожӧмъяслӧн стволъяс вылас тӧдчисны еджыд лӧсасъяс, кодӧс сійӧ вӧчис некымын лун сайын.
Вӧрыс вӧлі пемыд, зумыш, трӧпинкаястӧм, морт кок туйтӧм, но детинка муніс кокниа да увереннӧя, еджыд пасъяс вылӧ видзӧдлывлігтыр.
Сук вӧрас кустарник дорын, бордъяссӧ ӧшӧдӧмӧн да голясӧ вывлань нюжӧдӧмӧн, вӧрзьывтӧг ӧшаліс пӧтка.
Вӧсни петля, кодӧс шыркнитӧма пу лапӧ, топыда зэлӧдӧма сьылісӧ.
Детинка мездіс шедӧм лэбачӧс да шыбитіс мешӧкас.
Мунігмозыс мешӧкыс тырис пӧткаясӧн, кодъясӧс сійӧ перъяліс лэчьясысь.
Кустарникъяс пӧвстын тэрыба вуджӧртчис мыйкӧ пушыд-гӧрд да воши.
abu
Пу лап вылын вӧрзьывтӧг ӧшаліс джынвыйӧ вильӧдӧм пӧтка.
— Ак тэ!.. — вильӧдӧм лэбачсӧ да руч кок туйсӧ пу улысь видзӧдігмоз скӧрысь шуыштіс детинка. — Ладнӧ, ме тэныд лӧсьӧдышта нин гӧснечтӧ.
Став мукӧд лэчьясыс вӧліны тыртӧмӧсь либӧ сэні чурвидзисны сӧмын вильӧдӧм юръяс да сьыліяс.
Колӧ вӧлі лӧсьӧдчыны бӧр мунны.
Шонді пуксис.
Гажтӧма да зумыша сулалісны джуджыд пожӧмъяс.
Гӧгӧр вӧлі таинственнӧй чӧв-лӧнь.
Детинка тэрмасис петны ты дорӧ, но вӧрыс мырдӧн кутіс сійӧс, и пыр пемыдджык лои гӧгӧр.
Сьӧкыд мешӧкыс личкис пельпомсӧ, кокъяс улас повзьӧмпырысь трачкакылісны кос увъяс и сэсся сапӧгыс бара шытӧг небыда тувччаліс лыс вывті, и грӧзитігмоз сукмис пемыдыс, сӧльнитіс пуяссӧ ӧтторъя таинственнӧй массаӧ.
«Мед эськӧ ог жӧ ылав», тревожнӧя вуджӧртчис юрас, и сійӧ сюся видзӧдіс, но водзджык тыдалысь еджыд лӧсасъясыс эз нин тӧдчыны.
Коркӧ пемыдыс муртса вешйыштіс, и сап пемыднас югнитлӧмӧн муртса дзирдыштліс вадорас ваыс.
Детинка кывзысьыштіс: ты весьтын сулаліс сэтшӧм жӧ чӧв-лӧнь, кутшӧм и вӧрас, сӧмын сійӧ ӧвтіс пемыдӧн, кӧдзыдӧн да уль руӧн.
Сійӧ кутіс ветлӧдлыны вадортіыс, корсис пурсӧ, но быдлаын вӧлі пыр сійӧ жӧ йӧзтӧм, чӧв олысь вадорыс, сідзжӧ югъялыштіс сьӧд ваыс да сулаліс кӧдзыдӧн да уль руӧн лолалысь чӧв-лӧнь.
abu
Мый кутан вӧчны!..
Детинка неуна пырыштіс вӧрас, сувтіс пидзӧсчань вылас, кималаснас корсис мусьыс мыччысьӧм сирӧд вуж, керыштіс сійӧс, биаизйӧн перйис би, ӧзтіс вужсӧ да ӧвтыштіс, медым ломзис.
Гӧрд биыс тшын сорнас ыпъяліс, и вӧрас тіралігтыр кутісны котравны вуджӧръяс, и гӧрд рӧмӧн ыпнитлысь ваас кутісны тӧдчыны пожӧмъяслӧн гӧрдӧдӧм туганъясыс.
Неылын тыдовтчис гӧрд васьыс пур пельӧсыс.
Детинка кусӧдіс бисӧ.
И пыр жӧ лои сап пемыд.
Детинка пуктіс пур вылас пӧткаяс да сёян тыра мешӧксӧ, сотчӧм вужсӧ да йӧткыштчис зібнас.
Зібйыс вӧйлі пыр пыдӧджык и пыдӧджык да эз нин кут судзны пыдӧсӧдзыс.
Варкйис ваыс.
Пурйыс лӧня да шумтӧг вешйис водзӧ немӧй чӧв-лӧнь пӧвстас, сап пемыдас.
Быттьӧкӧ кулӧм, кӧлдуйтӧм сарство пласьнитчӧма гӧгӧр уна сё верст ылнаӧ, и оз вӧлі кыв морт гӧлӧс, ни черилӧн сялькӧдчӧм, ни лэбачьяслӧн чивзӧм.
Зібйыс эз судз пыдӧсӧдзыс да быгзьӧдіс тыдавтӧм васӧ, и ньӧжйӧник лывкъяліс пурйыс, эновтӧм да ӧтка тыртӧм ва эрд пӧвстас, войся кӧдзыд пемыд пӧвстас.
— Мый нӧ тайӧ, некыдзи вадорас ог во...
Детинка тревожнӧя чышкыштіс пӧсьсӧ плеш вывсьыс да видзӧдліс гӧгӧр: весиг пурйыслӧн доръясыс оз тыдавны.
Лэптіс юрсӧ — сійӧ жӧ сук, пырыстыдавтӧм, чӧв олысь пемыдыс, ни ӧти кодзув.
— Ак тэ, — швачкис аслыс каджъясас, сьӧлыштіс киясас, да бара босьтчис уджавны зібнас.
Кадыс муніс, кутісны юкавны киясыс и пельпомъясыс, а гӧгӧр пыр сійӧ жӧ чӧв олысь кӧдзыд вой, пыр сідзжӧ код тӧдас кыті дівъялӧ пур.
И тайӧ кӧдзыд, кулӧм пемыдыслӧн помтӧм чӧвлуныс кутіс пырны сьӧлӧмӧ шогӧн да отчаяниеӧн.
Кӧть эськӧ кодкӧ горӧдіс, кӧть эськӧ ваыс сялькнитіс...
Ни ӧти ловъя лов.
Ӧні сійӧ эз нин гӧгӧрво, кӧні сійӧ вадорыс, кодлань сійӧ зібъясьӧ, и кӧні первойя вадорыс, кытысянь йӧткыштчис.
Гӧгӧр ставыс быттьӧ кулӧма — лӧнь.
Уджаліс ылӧсас, мед сӧмын не овны уджтӧг да не усьны отчаяниеӧ.
Дугдывтӧг уджалӧмысь керъясыс кутісны лайкъявны да разавны кок улас.
Тэрмасьӧмӧн вӧчӧм пурйыд дась вӧлі киссьыны.
Детинка отчаяниеӧн уджаліс, быд минут виччысиг, мый ключ моз усьӧ торъялӧм керъяс косттіыс кӧдзыд ваас да водас джуджыд кӧдзыд ва пыдӧсас.
Сійӧ лажыньтчис, пуктіс зібсӧ да... бӧрддзис.
Бӧрддзис беспомощнӧй челядь синваӧн, сы вӧсна мый тайӧ зэв ыджыд сьӧд пӧгребас эз вӧв петан туйыс.
— Дядька-а Силанти-ий! — горӧдіс сійӧ вӧсни, челядь гӧлӧсӧн.
Сюрс пӧв шуис войся пемыдыс: «»
Сійӧ жӧ здукас, йӧлӧгасӧ вевттьӧмӧн, кутісны шумитны уна сюрс борд.
Войся чӧв-лӧньыс тыри дугдывтӧм лэбалӧм шыӧн.
Детинка радпырысь кывзысьыштіс: тайӧ вӧліны первой шыяс, кодъяс торкисны пӧдтысь чӧв-лӧньсӧ.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн биаизнас перйис би да ӧзтіс джынвыйӧ сотчӧм нин сира вужлысь коляссӧ.
Гӧрд биыс пыр жӧ зырис пемыдсӧ да паськаліс югыд кытшӧн, но немтор эз югдӧд ваысь кындзи.
Сӧмын пыдӧ пырысь югӧрыс пӧръясяна югдӧдіс ылыс пыдӧссӧ да унзіля вугралысь черияссӧ.
«Кытчӧ кывтны?
Кӧні вадорыс?»
Вужлӧн колясыс, трачкакылігтыр да сирсӧ войтӧдігтыр, кутіс сотны чуньяссӧ.
Детинка шыбитіс.
Дзижмунӧм бӧрын биыс пыр жӧ кусі.
Пемыдыс топыда топаліс быд боксянь.
Бордъяслӧн шыыс пыр жӧ ланьтіс, и бара пуксис пемыдас сэтшӧм жӧ кулӧм чӧв-лӧнь.
Но ӧні эз вӧв сэтшӧм страшнӧ — и ва вылас и ваас вӧлі зэв уна ловъя лов.
Сійӧ бара кутіс сідз прӧста зібнас уджавны, видзчысьӧмӧн сулаліс, медым не торкны пурйыслысь кӧртӧдъяссӧ, и друг сувтыштіс да сюся кывзысьыштіс: пемыдас вӧлі сэтшӧм жӧ чӧв-лӧнь, но кылыштіс войшӧр-войнас лыбысь тӧв рулӧн кокньыдик, пӧшти гӧгӧрвоны позьтӧм пӧльыштӧм.
Тэрыба да радпырысь детинка дулляліс чуньсӧ да сійӧс вывлань лэптӧмӧн кутіс ньӧжйӧник бергӧдлыны.
Сыладорсянь, кытысянь муртса-муртса пӧльтіс тӧв, чуньыслы лои кӧдзыд.
Зібсӧ тэрыба кватитӧм бӧрын кутіс пурсӧ вӧтлыны тӧв ньылыдыс.
Сьӧлӧмыс долыда чеччис — ӧні сійӧ оз нин кут гӧгравны ты кузя.
Со зібйыс судзис пыдӧссӧ.
Лои ляпкыдджык и ляпкыдджык.
Кӧнкӧ матын вадор.
Детинка мыйвынсьыс йӧткыштчис зібнас, но кок улас дзуртыштісны керъясыс, ньӧръясыс орины, пурйыс разаліс, и кисель кодь сук кӧдзыд ва лои коскӧдзыс.
Первой здукас лолыс сувтліс.
Вывті кӧдзыд, ёсь ваыс пырис сапӧгас, гач пытшкас да кӧтасьӧм дӧрӧмыс сибдіс яй бердас.
Пиньясыс асьныс кутісны тэрыба зяткакывны.
Детинка кватитіс сёян тыра сумкасӧ, лэптіс юр весьтас, кӧрталіс пӧтка тыра мешӧксӧ тасма бердас и, кокнас пыдӧссӧ видлалігтыр, кутіс писькӧдчыны кӧдзыд сап пемыд пӧвсттіыс.
Лои ляпкыдджык.
Пидзӧсысь улынджык нин быгзьӧ да гыалыштӧ ваыс.
Со и вадор.
Сійӧ тіраліс кор моз, и коксӧ войтӧв кыскаліс кӧдзыдысла.
Кадсӧ воштытӧг чегъяліс кос увъяс, биасис, и бипурйыс кутіс гажаа ыпъявны да койис гӧрд югӧрсӧ ва вылӧ, пуяс вылӧ, разалӧм пурлӧн гажтӧма лывкъялысь керъяс вылӧ, и вуджӧръясыс тіралісны да чеччалісны пуяс костас.
Кӧтасьӧм паськӧмысь кайис ру.
Вӧрас кодкӧ ветлӧдліс.
Сьӧкыд кок лапаяс улас трачкакылісны увъяс, ратшкакылісны колодаяс, и кодлӧнкӧ скӧрысь мургӧмыс дӧзмӧмпырысь торкис войся шынитӧвсӧ.
— Ош... ак тэ...
Кыскалӧ тэнӧ морыс!.. — И детинка кывзіс, кыдзи ош рутшка-ратшка чегъяліс увъяссӧ да ачыс зіля лӧдсаліс ыпъялысь бипурсӧ, медым вӧтлыны кортӧм гӧсьтсӧ.
Ыджыд бипур ыпъяліс, биыс тэрыба котӧртіс, и вӧрлӧн югдӧдӧминъясын ӧтилаын и мӧдлаын кажитчисны зверлӧн ичӧтик скӧр синъясыс, нюжалӧм чужӧмыс да топӧдӧм пельясыс.
Детинка сюйис вомас кык чуньсӧ да кыдзкӧ аслысногӧн ёся шутёвтіс да горӧдіс:
— О-го-го-го!..
«О-о-о-о-о!» ылӧдз юрӧбтіс да кыліс, шутёвтӧмыскӧд тшӧтш ты весьтас, и бара кутісны шумитны уна сюрс бордъяс, и кодкӧ ветлӧдліс вӧрӧдыс, ратшкакылісны колодаяс, и кажитчис, быттьӧ кыліс кодлӧнкӧ скӧрысь муралӧмыс.
Детинка бергӧдлывліс биланьыс то мышсӧ, то бокъяссӧ, то кокъяссӧ, кытчӧдз наысь эз дугды петны руыс.
Сэсся няклялыштіс нянь край, лӧсьӧдчис би дорас... сылы кутіс кажитчыны — быттьӧ вӧрсьыс петіс ош, жергӧдіс пиньяссӧ, серӧктіс да кутіс сёйны мешӧксьыс кыйӧм таръяссӧ.
Сёйис таръяс да босьтчис детинка кокъясӧ; сёйис кокъяссӧ, несйис, чышкыштіс лапанас чужӧмсӧ, пуксис пур вылӧ да кутіс кывтны ты кузя.
Кывтӧ ты кузя, и видзӧдӧ сы вылӧ детинка, а тайӧ абу ош, а Силантий дядь.
И быттьӧкӧ сулалӧ Силантий дядь да тракйӧ сійӧс.
— Эй, чеччы, Митюха!
Дыр узян...
Шондіыс кӧн нин...
Восьтіс Митя синъяссӧ, чеччыштіс, аддзӧ — шондіыс кыпӧдчӧма пожӧмъяс весьтӧ, ойдӧдӧма и вӧрсӧ, и тысӧ, и діяссӧ.
А ты весьтын кылӧ ланьтлытӧм зык, сялькӧдчӧм, лӧвтӧм, и тӧв кежлӧ лунвылӧ лэбзьывлысь лэбачьяслӧн стаяяс сьӧд лёдзьясӧн лэбалӧны ва весьтті, и орччӧн муртса лолалӧ джынвыйӧ кусӧм бипур.
— А ме чайті — ош.
— Кутшӧм ош?
— Да войнас ош шӧйтіс вӧрӧдыс...
Ме тӧрыт войнас вошлі ты вылын: ылалі, пемыд, оз тыдав кытчӧ муннысӧ.
Не кӧ тӧлыс, пропадиті эськӧ: пурйыс ме улын разьсис.
— Войын ва вылӧ петан, вадорын би ӧзты: сійӧ и кутас петкӧдлыны направлениесӧ.
— Ак ме йӧй!..
Збыль ӧд...
А ме ӧзтылі сирӧд вуж да кусӧді...
Но пемыд, кӧть синмад чуткы, оз тыдав, кытчӧ муннысӧ.
Найӧ босьтісны кыйӧм пӧткасӧ, сюйыштісны тасмаяс саяс черъяссӧ да мӧдӧдчисны гортаныс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Ош @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 33‒40.}
А. С. Серафимович
ОШ
I
Дзик вадорас сулаліс зэв мича дача, коді вӧлі еджыд двореч кодь, — сэні олісны господа.
Весиг и эз овны, найӧ став кадсӧ коллялісны заграницаын и дачаыс вӧлі тыртӧм.
Но сійӧс видзисны да дӧзьӧритісны, и та могысь тані олісны унаӧн: дворникъяс, стӧрӧжъяс, кучеръяс, садовникъяс, горничнӧйяс, лакейяс.
Стӧрӧжнас вӧлі Рязань муысь крестьянин, коді кык во сайын воис овны Кавказӧ аслас ыджыд семьянас, — медыджыдыслы, Галактионлы, вӧлі дас нёль арӧс.
Гӧтырыс, крепыд роч нывбаба, бур уджалысь, и со воӧн-джынйӧн нин куйлӧ вижӧдӧма да пыкталӧма лёк кавказса лихорадкаысь да слаб гӧлӧсӧн век дзуртӧ:
— Галаша, пиук, тэ эськӧ меным ош яй судзӧдін ли, мый ли.
Сідзи и кыла дуксӧ.
Сёйи кӧ эськӧ ичӧтик тор, гашкӧ бурді.
Сэтшӧма нин колӧ, сэтшӧма колӧ!
Жаль мамыс Галактионлы, да кыдзи судзӧдан?
Тайӧ кык вонас сійӧ зэв бура велаліс лыйсьыны, но ош кыйны батьыс эз лэдз да и некор вӧлі, то виноградникысь, то град йӧрысь колӧ вӧлі мусӧ небзьӧдны, то кырта порохӧн взрывайтны — уджсьыс некор он и мынлы.
Дачасянь ӧтиладорас шыльквидзис помтӧм-дортӧм лӧз саридз, а бӧрвылас, ӧта-мӧдсьыс джуджыдджыкӧсь, енэжланьыс кыпӧдчисны гӧраяс.
Матыссаясыс вӧліны пемыдвежӧсь, вевттьысьӧмаӧсь сьӧдпемыд вӧрӧн; ылынджыксаясыс лӧзалісны фиолетӧвӧй тшын пытшкын, а на сайын гыпвидзисны, сакар кодь еджыдӧсь, лымъя мусюръяс.
Вӧръяс да гӧраяс тані йӧзтӧмӧсь, сэні шоча паныдасьлан морткӧд, но сэні вӧлі аслас олӧм, сэні вӧліны аслас олысьяс: шӧйтісны грациознӧй кӧзаяс, а на бӧрся руд чукӧрӧн, паськыд плешка юрнысӧ улӧдз лэдзӧмӧн, кӧинъяс,
ӧткӧн ветлӧдлӧны ошъяс, делӧвитӧйӧсь, наблюдательнӧйӧсь, ставсӧ казялысьӧсь, быдторйӧ кывзысьысьӧсь.
Пуясысь пуясӧ чеччалӧны уръяс.
Вына морӧснаныс кустъяссӧ вешталігмоз, рутшка-ратшкакылігтыр мунӧны зэв ыджыд зубръяс, кодъяс мирас колины сӧмын мыйтакӧ Кавказын да Беловежскӧй пущаын.
Кавказскӧй гӧраясын да вӧръясын уна зверь да лэбач — кыйсьысьлы тані вӧля.
Уна и быдсяма гадыс: турун пӧвстас, изъя щельясын веглясьӧны гадюкаяс, гож водзын шонтысьӧны ичӧтик гӧрд змейяс, кодъяслӧн курччӧмысь морт да зверь ӧдйӧ кулӧны; изъяс вылӧ кыссьӧны шонтысьны смерть вайысь скорпионъяс, кодъяс мунӧны рак вылӧ.
Котралӧны тэрыб сколопендраяс, унакокаяс, и рудов рӧма ядӧвитӧй фалангаяс, кодъяс ыджыд кузь черань кодьӧсь да кыйӧны гутъясӧс, гӧна кузь лапаяснас найӧс пелька куталӧмӧн.
II
Водз асывнас, вежалунӧ, шонді петтӧдз на, Галактион батьсьыс гусьӧн пельпом вылас ӧшӧдіс нянь тыра охотничӧй мешӧк, босьтіс кӧвйӧн кӧрталыштӧм ружье, порох да пуляяс тыра ичӧтик мешӧктор да петіс.
Саридз сӧмын на садьмӧма, вӧлі югыд, лӧнь да муртса тӧдчымӧн тшыналіс асъя лолалӧмлӧн вӧсньыдик руӧн.
Прибойыс небыда, меліа шаракыліс, муртса сялькнитлывліс кӧтасьӧм изъяс вылӧ вӧсниа разалысь вежоват стеклӧӧн.
Ылын тыдалісны, он гӧгӧрво — каляяслӧн бордъяс али чери кыйысьяслӧн парусъяс.
Галактион мӧдӧдчис тӧдса ордымӧд, коді муніс гӧраясӧ.
Вӧрыс неважӧн на жӧ садьмӧма да сулаліс свежӧй, ыркыд, вӧччӧма алмаз моз дзирдалысь лысваӧн.
Дыр сійӧ муніс, кыпӧдчис пыр вылӧджык и вылӧджык.
Ордым вылын тыдовтчис ичӧтик горскӧй вӧв.
Сійӧ оз вӧлі тыдав пу седлӧ вомӧныс тэчӧм зэв ыджыд чувалъяс сайысь, кодъясын вӧлі шом.
Тайӧ вӧв саяс, изъя ордым кузя сідзжӧ видзчысьӧмпырысь тувччалігтыр, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн локтісны ещӧ куим вӧв бокъясас бовъялысь зэв ыджыд чувалъясӧн.
Нёльӧд вӧв вылас, кузь кокъяссӧ пӧшти муӧдзыс ӧшӧдӧмӧн, пукаліс тӧдса грузин, Давид Магарадзе.
Галактионӧс аддзӧм бӧрын сійӧ нюмъёвтіс, меліа да приветливӧя юрнас довкйӧдлігтыр, да, вӧвсӧ сувтӧдӧм мысти, кутіс сёрнитны чистӧ рочӧн, сӧмын неыджыд акцентӧн:
— Здравствуй!
Кыйсьыны мӧдӧдчин?
Воддза вӧвъясыс асьныс сувтісны, и налӧн лолалӧмысь муртса вӧрыштісны бокъясаныс зэв ыджыд чувалъясыс, а жугавлӧм еджыд из вылӧ кутіс киссьыны вӧсньыдика шом пызьыс.
— Эк, вот ӧні ме удж вылын, а то эськӧ тэкӧд муні.
Мзымта вылысь кӧзаяслысь стада аддзылі — сідзи и лэбовтісны гӧраясӧ, сӧмын изъясыс киссисны.
Давидлӧн сьӧд синъясыс дзирдалісны — сійӧ вӧлі яр охотник.
— А манастырын век корӧны, мед ружьеӧн волі — ошъяс ӧдӧлитӧмаӧсь, садсӧ дзикӧдз чегъялӧмаӧсь.
Ге-а… о-о!.. — гортаннӧя горӧдіс сійӧ.
Вӧрзисны чувалъяс, вӧрзьӧдчис воддза вӧлыс, сы бӧрся мӧдыс, коймӧдыс; мӧдӧдчис и Давид, вӧв кынӧмас кокнас тувкӧдігтыр да детинкалы юрнас меліа довкйӧдлігтыр.
Со чукыльтанінас здук кежлӧ тыдовтчылісны ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь чувалъясыс да саялісны.
Галактион коли ӧтнас.
Ылісянь кыліс Давидлӧн гӧлӧсыс:
— Манастырӧ пырав — корисны!
Пуяс сулалісны вӧрзьӧдчывтӧг, лапъяс пӧвстас ноксисны лэбачьяс; пу йывъяссӧ югдӧдӧма петысь шондіыс.
Лапъясӧ да мыччысьӧм вужъясӧ кутчысьӧмӧн детинка дыр кавшасис.
Кокъяс увсьыс усялісны изъяс да чеччалігтыр гылалісны увлань, а плеш вывсьыс гырысь войтъясӧн войталіс пӧсь.
Час кык мысти кымын, пошкигтыр да чеччысь сьӧлӧмӧн, сійӧ петіс вӧрсьыс изъя площадка вылӧ.
Ылын уліас пласьнитчӧма лӧз саридз.
Гӧгӧр сулалісны кыртаяс, важӧсь, потласьӧмаӧсь.
Крут кырта потасысь, чукля вожъяссӧ нюжӧдӧмӧн, кыпӧдчис вывлань мисьтӧминик пожӧм пу.
Некод оз тӧд, кыдзи сійӧ веськалӧма сэтчӧ да кыдзи сійӧ кутчысьӧ бесплоднӧй из вылас.
Зэв ыджыд кыртаторъяссӧ вӧлі тешкодя тэчӧма чукӧръясӧ.
Быттьӧкӧ тані коркӧ овлӧмаӧсь великанъяс да заводитлӧмаӧсь стрӧитны зэв ыджыд оланін.
Нетшыштӧмаӧсь гӧраяслысь изъя йывъяссӧ, шыблалӧмаӧсь увлань да валитӧмаӧсь татчӧ, а сэсся думныс вежсьӧма да мунӧмаӧсь.
Тадзи ас местаас ставыс и кольӧма, сӧмын кырта потасысь ӧтнасӧн чукля пожӧм пу нюжӧдӧма ассьыс урӧд кияссӧ.
Детинка видзчысьӧмӧн муніс изъяс костӧд, кӧні веглясисны змейяс.
Площадкаыс помассис увлань веськыда лэччысь стенаӧн.
Зэв улын тыдаліс косьмӧм шорлӧн еджыд рӧма руслоыс.
Петіс сёртасысь, вуджис горнӧй отрог вомӧн, и лӧзалысь гӧраяс пӧвстын вӧрса долинаын тыдовтчис еджыд кельяяснас да зарни креста вичконас манастыр.
Пырис тӧдса манак ордӧ.
Манак вӧлі тшӧгӧма, гӧрд нырвома, кыз кынӧма.
Сійӧ нуӧдіс детинкаӧс мазіяслӧн оланін дорті.
Гӧгӧр дзизгисны да зарниӧн дзирдалісны мазіяс.
«Кӧть эськӧ мед маторсӧ сетыштіс», — шоналӧм малысь юмов дуксӧ нырнас кыскигмоз думыштіс Галактион.
— Ӧдӧлитӧны, ӧдӧлитӧны миянӧс ошъясыд, — скуфьясӧ лӧсьӧдыштігмоз шуис манак, — некутшӧм тӧлк абу.
Муртса бергӧдчан войнад — кык-куим улей абу.
Пырас, пӧрӧдас да лапанас ставсӧ куралас.
И кыйӧдны он вермы — мудерӧсь.
— Меным Давид висьтавліс.
Мем сійӧ паныдасис — шом вӧлі нуӧ.
— А ылын-ӧ тасянь паныдасинныд?
— Да сӧмын на куті кайны.
— Сійӧ тӧрыт вӧлі миянын шомнас.
Корим сійӧс.
Шуӧ, ружьеӧс пӧ эг босьт, гортын.
— А мыйла нӧ ті асьныд, отец, онӧ кыйӧй найӧс?
Тані тіян вӧля, кыйсьынытӧ зэв бур.
Манак пуксис мыр вылӧ.
— Миянлы оз позь.
Манастырскӧй устав оружиесӧ киясӧ оз тшӧкты босьтны, непӧштӧ ловъя вир кисьтны.
Тіянлы позьӧ, ті мирын, а ми еннога удж вӧчам.
Чӧв олыштісны.
Галактион думыштіс: «Еннога!
Пьянствуйтанныд тані, жӧританныд, войтырсӧ пӧръявланныд да ас выланыд заставляйтанныд уджавны.
Ружье, видзӧдтӧ, сылы киас оз позь босьтны, а лытайтны позьӧ, — велалӧмаӧсь ставсӧ йӧз киясӧн куравны».
Окота вӧлі чеччыны да мунны, а мӧдарӧ кӧ, зэв окота вӧлі ошкӧс кыйны.
— Со пуксьы татчӧ засадаӧ.
Войясыс югыдӧсь, тӧлыся.
Сад помас сливаяс воисны, и сэтчӧ пондісны кысъясьны — став пуяссӧ чегъялісны.
— А ті, батюшка, ошсӧ кӧ виа, матортӧ вайыштӧй — мамлы нуа, зэв ёна висьӧ!
— Но, сэки тыдавны кутас, — эз веськыда вочавидз манак да муніс.
III
Рытнас петіс тӧлысь, и сад, и вӧрыс, и гӧраяс лоины волшебнӧйӧсь.
Быдлаын лӧзоват вуджӧръяс, коръяс косттіыс дзирдалӧ тӧлысь югыдыс; пуясыс — быттьӧ кӧлдуйтӧмаӧсь, и быттьӧкӧ кельыдлӧзӧн киськалӧм гӧраяслӧн йывъясас пила пинь моз тӧдчис сьӧд вӧр.
Мый вӧсна ставыс сэтшӧм таинственнӧ, сэтшӧм гӧгӧрвотӧм, лунся сертиыс ставыс мӧдпӧлӧс?
Галактион куйлӧ мыш вылас ӧмидзлӧн тшӧкыд кустъяс пытшкын чӧскыд дука турун моздор вылын, кодӧс нетшкис пчельникысь.
Сы весьтын пыдӧстӧм лӧз океан, и кӧнкӧ вылын дзирдалӧ тӧлысь.
Сылӧн дзирдалӧмысь кодзувъясыс кельдӧдӧмаӧсь да дзебсьӧмаӧсь.
Мукӧддырйиыс шлывгас-воас жемчуг рӧма кымӧр пласт, вӧсньыдика вевттьылас тӧлысьсӧ.
Тӧлысьыс котӧртӧ ӧтарӧ, кымӧр пластыс мӧдарӧ.
Кымӧр пластыс тшын моз сылӧ-бырӧ, а тӧлысьыс бара ӧтнас, и бара дзирдалӧ помтӧм-дортӧм лӧз океанын.
Детинка видзчысигтыр вешталӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧмидз кустъяссӧ; таинственнӧя сулалӧны чургӧдӧм лапъяса сьӧд пуяс, и насянь ӧтарладорас нюжӧдчӧмаӧсь лӧзоват вуджӧръяс.
Шы ни кышмунӧм.
Шочиника тайӧ унзіля чӧв-лӧняс сатшкысьлӧ гусьӧн лэбалысь ичӧтик сюзьлӧн горӧдӧмыс: либӧ кылӧны омлялӧм, чирзӧм, горзӧм — тайӧ шакалъяс ноксьӧны вӧрас.
Ружье, кодӧс зарядитӧма пуляӧн, куйлӧ орччӧн.
Галактион куньлӧ синлапъяссӧ, виччысьнысӧ дӧзмис, а кор восьтӧ синъяссӧ — век сійӧ жӧ: чӧв-лӧнь, спокой да дзирдалысь тӧлысь, но вуджӧръясыс му вылас вешйыштӧмаӧсь — кадыс мунӧ.
«Оз, тыдалӧ, Михаил Ивановичыд талун оз лок!»
Сійӧ решитіс виччысьыштны, кытчӧдз тӧлысьыс оз лэччы вӧр бердӧдзыс, и сэки мунны.
Кыпӧдіс юрсӧ — пу улын сулалӧ морт.
Бурджыка видзӧдыштіс — ош бӧр кокъяс вылас сюся гӧгӧр видзӧдӧ да исалӧ сынӧдсӧ.
Детинка пӧдтіс лов шысӧ.
Дыр видзӧдіс да исасис ош.
Сэсся тэрмасьтӧг лэдзчысис водз кокъяс вылас, матыстчис пу дорӧ да исаліс сійӧс быдладорсянь.
Бара укшаля кыпӧдчис бӧр кокъяс вылас, укшаля сывъяліс пусӧ да кутіс кавшасьны.
Сылӧн фигураас, вӧрасас вӧлі ньӧжмыдлун, ошлӧн укшальлун, но эз на удит детинка и синсӧ лапнитны, кыдзи ош лои пу вылын да пуксис увъяс вожаланінӧ.
Пуыс ляпкыдик, и Галактионлы зэв бура тыдалӧ ошлӧн быд вӧрзьыштӧм.
Галактион видзчысьӧмӧн лӧсьӧдіс вожкасӧ да пуктіс ружьесӧ.
Лыйнысӧ лӧсьыд и матын, сӧмын колӧ сразу вины, а то косявлас.
Ош лапанас ӧвтыштавліс асланьыс, тыдалӧ, куталіс сливаяс, но некыдз эз вермы кутны: лапъясыс вӧсньыдӧсь, а сливаясыс лапъяс помас, и кор сійӧ копыртчыліс, ставыс рутшка-ратшкакыліс да куснясис, некыдзи Мишка оз вермы судзӧдны сливаяссӧ.
Сійӧ бергалыштіс, кывзысьыштіс, сэсся, кык кыз ув кутӧм бӧрын, кутіс мыйвынсьыс пыркӧдны пусӧ ставнас.
Сливаяс кутісны киссьыны зэр моз.
Галактион виччысис — окота вӧлі аддзывны, мый водзӧ лоӧ.
Сійӧ жӧ здукас пу улын кыліс тэрыба шняпкӧдчӧм.
Видзӧдліс, а сэні дикӧй порсьяслӧн быдса семейство, и ыджыд семейство: бать, мам, дед, баб да порсьпиянлӧн быдса котыр, ыджыдъяс и ичӧтъяс.
Найӧ ставныс тэрмасигтыр да чӧскыда шняпкӧдчигтыр ӧктісны мусьыс сливаяссӧ.
Ош ещӧ кыкысь ёна тракнитіс пусӧ да кутіс лэччыны.
Сӧмын на инмӧдчис муас, а порсьяс чепӧсйисны нин кустъясӧ; и ош чуймӧмпырысь кутіс исавны тыртӧм мусӧ, кытысь кыліс сӧмын порсь дук.
Ветлӧдлыштіс-ветлӧдлыштіс, видзӧдліс ӧтарлань, мӧдарлань — некод абу.
Сӧмын вылын енэжас гӧгрӧс, югыд тӧлысь да гӧраясыс нерӧвнӧя тӧдчӧны йывъясас пила пинь кодь вӧрнас, да пуяслӧн лӧзоват вуджӧръясыс ещӧ ёнджыка вешйӧмаӧсь.
Мишка дӧзмӧмпырысь муралыштіс да бара кавшасис пу вылӧ, а порсьяс быттьӧ сэні и вӧлӧмаӧсь, сувталӧмаӧсь кытшӧ да виччысигмозыс ньӧжйӧникӧн руксісны.
Ош зэв лёкысь видзӧдліс на вылӧ да кутіс лэччыны.
Порсьяс ӧти здукӧн вошины.
Увлань видзӧдігтыр ош бара кавшасис.
Увсӧ бара чорыда пыркнитіс; муас бара гылалісны сливаяс.
Ош сійӧ жӧ здукас укшаля, но зэв ӧдйӧ кутіс лэччыны.
Детинка видзӧдліс, сюйис чуньяссӧ вомас да кутіс курччавны: серамыс пӧдтіс сійӧс, сэтшӧм тешкодь вӧлі ошлӧн фигураыс.
Но кӧть кутшӧм тэрыба эз вӧр ош, порсьясыд вӧлӧмаӧсь пелькджыкӧсь на: кор сійӧ лэччис, муас кыліс сӧмын порсьяслӧн дукыс, а найӧ асьныс, став сливаяссӧ ӧтитӧг ӧктӧм бӧрын, пышйылісны кустъясӧ.
Юрсӧ довкйӧдліг да скӧрысь муралігтыр ош дыр ветлӧдліс, кыдз кужис «пиняліс» порсьясӧс да налысь рӧдсӧ.
Сувтлывліс бӧр лапаяс вылас, дыр видзӧдіс кустъясӧ.
Вӧлі лӧнь, шынитӧв, тыртӧм.
Ӧтарладорыс вӧлі ставнас тӧлысь югӧр улын, мӧдарладорыс куйліс кельыдлӧз вуджӧръяс улын.
Бара ветлӧдлыштіс, юрсӧ довкйӧдлігтыр да скӧрысь муралігтыр, грӧзитіс кодлыкӧ.
И кавшасис пу вылӧ коймӧдысь.
А порсьяс бара нин кытшалӧмаӧсь пусӧ да виччысьӧны.
Ош скӧрысь видзӧдліс на вылӧ да эз тэрмась пыркӧдны.
Сійӧ дыр ноксис, лӧсьӧдчис, сэсся кутіс варкӧдны косточкасӧ: судзӧдӧма жӧ тыдалӧ сливасӧ лапанас.
Бара кватитіс ув, пыркнитіс да сійӧ жӧ здукас ӧшйис водз лапаяс вылас да пу йывсяньыс уськӧдчис веськыда порсьяс вылӧ.
Найӧ ӧтчаяннӧя чирзігтыр уськӧдчисны пышйыны, а детинка эз вермы кутны серамсӧ да уськӧдчис эжа вылас.
Кор чеччис, эз вӧвны ни ошкыс, ни порсьясыс.
Сулаліс ӧтнас чегъялӧм слива.
Сад узис.
Узисны эзысь рӧма гӧраяс, йывъясас пыр сійӧ жӧ пила пинь кодь сьӧд вӧрнас, а жемчуг рӧма кымӧр пласт дінті шлывгис тӧлысь.
гажтӧма, шогпырысь кылӧ да вошӧ кытчӧкӧ тӧлысь югъялӧмас.
Чирзӧмӧн да серамӧн шынитӧвсӧ торкигтыр друг кутісны ноксьыны вӧрын шакалъяс, — и бара чӧв-лӧнь, и унтӧм тӧлысьлӧн дзирдалӧмыс, и гӧраяс, и вӧрзьывтӧм сад.
Галактион лэптіс ружьесӧ да сумкасӧ.
«Эк, жаль, ош яйтӧ мамлы эг судзӧд, и матӧ ӧні кыз рушкуаыд оз сет...»
Мунӧ Галактион, окота узьны.
Да мыйӧн усьӧ дум вылас ошлӧн укшаль, здук кежлӧ ӧшйылӧм задйыс да кыдзи сійӧ уси порсь дед вылӧ, гораа серӧктас садтырнас.
Детинка корсьӧ эрдтор вылысь свежӧй турун юр, пырӧ сэтчӧ — чӧскыда узяс асылӧдзыс.
Тӧлысьыс лои улынджык, пу йывъясӧ нин инмӧ — сылы сідзжӧ окота узьны.
Ставыс пемдӧдіс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Змейяслӧн ва гуран @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 41‒54.}
А. С. Серафимович
ЗМЕЙЯСЛӦН ВА ГУРАН
I
Керка сулаліс керӧс бокын.
Сыысь вылітіджык муніс лыа туй, код кузя шытӧг гӧгыльтчисны кӧлесаяс да сідзжӧ шытӧг вӧйласисны вӧв кок гыжъяс.
А ещӧ вылынджык тыдалісны пемыд вишнёвӧй садъяс, кыпӧдчисны дзик медвылі местаӧдзыс, код сайын шыльквидзӧ помтӧм-дортӧм степь, сӧмын улісянь сійӧ эз тыдав.
Керкасянь улынджык тыдаліс виж сёй бужӧд.
И керкаыс еджыд чутӧн и бужӧдыс виж рӧмнас тӧдчисны прудйын, коді вӧлі стеклӧ кодь югыд.
Тӧдчисны сы пытшкын мӧдарладорас синсьӧм камышъяс, бадь кустъяс да зэв чукля пӧрысь бербаяс, кодъяслӧн увъясыс чуньяс моз чурвидзисны ӧтарӧ-мӧдарӧ дуплоӧсь кыз ствол йывсянь.
Плӧтина сайын рӧвнӧй, век ӧткодь шумӧн бузгис мельнича, кодлӧн тыдаліс сӧмын вевтыс.
Пидзӧсӧдзыс ваын часъяс чӧж вӧрзьывтӧг сулалісны гӧрд мӧсъяс;
юрнаныс сунласиг ноксисны уткаяс. Найӧ, паськыд ныръяснаныс шляпкӧдчигтыр, мыйкӧ дыр корсисны нюйтсьыс.
Вадор вылас еджыд гӧннас дӧлалісны, кокпӧв йылас сулалігтыр, дзодзӧгъяс.
Вӧлі лӧнь, спокойнӧ да личкис унзіль, быттьӧкӧ кодкӧ важнӧй морт шойччис да зз тревожитны сылысь мирнӧй шойччӧмсӧ.
Керка дорын ичӧтик, дзескыд двор, сідзжӧ лыаӧн тырӧма, — вылісянь туй вывсяньыс киссис.
И мыйсӧ сӧмын татчӧ абу стрӧитӧмаӧсь: и порыштчӧм идзас вевта ичӧтик конюшня, и ньӧрйысь кыӧм да сёйӧн мавтӧм сарай, и курӧг видзанін, и порсьяслы чомтор.
Лыасӧ лукйигтыр тані жӧ ветлӧдлісны курӧгъяс; руксісны порсьяс; дышпырысь нюжӧдчӧмӧн куйлісны понъяс, и, льӧбсӧ ӧшӧдӧмӧн да катласигтыр, телега дорын вуграліс пӧрысь вӧв.
Дзескыдысла тувччынытӧ вӧлі некытчӧ, да и паськӧдчынысӧ эз вӧв местаыс — вывсянь туйыс зырис, увсянь бужӧдыс топӧдіс.
Керкаас, тыдалӧ, некод эз вӧв, — лӧня видзӧдіс сійӧ рудов ӧшиньяснас, сӧмын топыда пӧдлавтӧм ӧдзӧслӧн сьӧд щель водзын жуисны дӧзмӧдчысь гутъяс.
Потшъясысь вӧчӧм, век восьса ворота сайын кодкӧ надзӧник дзуртышталіс кӧлесаяснас сэтшӧм надзӧник, мый весиг понъяс эз вӧрзьыны.
Друг кылісны, отчаяннӧя увтчигтырйи уськӧдчисны да пыр жӧ ланьтісны бӧжъяснысӧ легӧдігтыр да меліа нюмъялігтыр: вӧжжисӧ ӧшӧдӧмӧн воротаӧд пырис бланкарда вылын кӧзяиныс, тшӧтшӧдӧм тшӧкыд сьӧд тошка, сюсь синъяса, паськыд пельпома, картуза.
Еджыд плешка, тшая кока гӧрд вӧв воротаӧд пыригӧн эз крукав бланкардасӧ да, ныр розьсӧ паськӧдӧмӧн, ньӧжйӧник гӧрӧктіс: кӧнкӧ шуӧ, ме тані, зӧртор кӧ эськӧ!
Дворын дзик некӧн лои бергӧдчыны.
— Эй, коді сэн? — чеччигмозыс кыз гӧлӧсӧн шуис кӧзяин.
Вочакыв пыдди сӧмын курӧг, котсігтыр, мыйкӧ шуис да пӧрысь вӧв муртса восьтыштліс синсӧ, код дінын ноксисны дӧзмӧдчысь гутъяс, да бара кутіс вугравны.
Плӧтина сайын кыліс нӧшасьӧм шы.
— Ставныс пышъялӧмаӧсь...
Кӧзяин пӧрччис дукӧссӧ да кутіс лэдзавны еджыд плешка вӧвсӧ, а гӧна чужӧма, ӧшйӧм ёг турунъясысь сьӧктаммӧм бӧжа рыжӧй пон, пельяссӧ топӧдлігтыр, пыр на нюмъяліс, быттьӧкӧ кӧсйис шуны:
«Но, вот и воинныд...»
И зыртчис вӧлыслы кокас, коді дӧзмӧмпырысь педзис.
Увсянь, пруд дорсянь, кодкӧ челядь ногӧн шутёвтіс, и понъясыс ӧпрӧметь уськӧдчисны воротаӧ, а вӧсньыдик гӧлӧс горӧдіс:
— А тю-тю-тю-у-у!
Понъяс туй вывсьыс повзьӧдісны руксысь да чошкӧдӧм пельяса порсьясӧс.
Бужӧд сайсьыс тыдовтчис батьыслӧн кодь ёсь синъяса ар кӧкъямыса детинка, вӧньтӧм, ситеч дӧрӧма, код вылӧ пасьтала сибдалӧма комӧкъясӧн косьмӧм няйтыс.
Кусыньтӧм киясас сійӧ кутіс тешкодя вӧчӧм сьӧд фигуркаяс.
— Кытчӧ ставныс вошӧмаӧсь? — видзӧдтӧг да водзӧ лэдзасигтыр юаліс батьыс.
— Мамӧ плӧтина сайын бельё мыськалӧ.
Гашка муніс мельничаӧ курӧгъяслы сюла, а Иван кузнечаӧ — кӧлеса шинаавны, а Нюрка мамкӧд.
Батьӧ, аддзан — ме вӧчалі?
Со — Тшая кӧка, со — Барбос, а тайӧ миян Петька, а тайӧ Кабанец...
Детинка тэрыба пуксис бать дорас лыа вылӧ да кутіс сувтӧдавны фигураяссӧ, кодъясӧс вӧчалӧма няйтысь.
Батьыс, дьӧгӧдь дука ыджыд сапӧгнас лыасӧ талялігтыр, водзӧ лэдзасис да эз и видзӧдлы детинка вылӧ.
— Тайӧ — Тшая кока.
Аддзан, коксӧ сылысь еджыд сёйӧн мавті, а бокъяссӧ гӧрд сёйӧн, мед рыжӧйӧн вӧчны, а синъяс пыддиыс проса тусьяс пукті, а бӧжсӧ камышысь вӧчи...
А Петькалы лӧзовруд курӧг борд пукті...
Батьӧ, мыйла петукъяслӧн да ай уткаяслӧн бӧжас лӧзовруд бордъяс?..
А тайӧ миян барбос.
Аддзан, сылы бӧжас йӧн ӧшӧдлі.
Сійӧ век йӧнмӧсь.
А бӧжсӧ ыж ку торйысь вурышт...
Батьӧ, мыйла понъяс вылысь кусӧ тулупъяс вылӧ оз кульны?..
А ӧні ме вӧча ассьыным керканымӧс, и дворнымӧс, и ставсӧ, мый сэні эм.
Тэнад кӧзяйство и менам кӧзяйство.
Кута тэ моз кыскасьны.
А мынтынысӧ меным кутасны?
Уна-ӧ?..
Вокзалӧдз — нелямын; пызь мешӧк нуӧмысь — комын кӧпейка.
Кык вӧв лӧсьӧда — ӧтинас — уджавны, а мӧдыс — шойччыны кутас.
Батьӧ...
— Мый тэ тані кок улас кысъясян?
Тайӧ мый — дӧрӧмтӧ ставсӧ няйтӧсьтӧмыд!
Видзӧдтӧ, мыйӧн занимайтчӧ...
Тэ эськӧ мед удж вӧчин...
То ӧд Тшая кокаыдлы важӧн пӧра зӧр сетны.
Ак тэ, порсь рушку!..
И кутіс талявны глыбаяс кодь ыджыд сапӧгъяснас сувтӧдалӧм фигураяссӧ, а детинкаӧс чорыда да доймымӧн кватитіс пельӧдыс.
Детинка дойысла пӧлыньтіс юрсӧ, аддзис, кыдзи сапӧгъяс улас сылӧн став кӧзяйствоыс пӧри косьмӧм няйт торъясӧ, бледӧдіс, ставнас кутіс тіравны, курччис батьыслысь сарӧгӧсь, гаддьӧсь кисӧ, мездіс пыр жӧ пыктӧм пельсӧ да сэтшӧм ёся чирӧстіс, мый курӧгъяс шызьӧмӧн кутісны котсьыны, пӧрысь вӧв бара восьтыштліс синсӧ, да вӧрӧдыштіс льӧбсӧ, а понъяс легӧдыштісны бӧжъяссӧ, сэсся, скӧрысла да синваысла пӧдіг, уськӧдчис пышйыны.
— Гаврилка, кытчӧ т-тэ?!
Кучиктӧ куля!..
Но детинка лэбис бергӧдчывтӧг, лэччис плӧтиналань чукыльтысь туй кузя, век на чирзігтырйи лэбыштіс плӧтина вывтіыс да, юрсӧ копыртӧмӧн, уськӧдчис кустъяс пиӧ.
Нюдз бадь ньӧръясыс швачӧдісны сылы чужӧмас, тувсов ванас кушӧдӧм вужъяс дойдалісны кӧмтӧм кокъяссӧ, а сійӧ пыр на котӧртіс, паныдасьлысь камышъяс да эжӧр пӧвстті писькӧдчигтыр, кодъяс вундалісны чужӧмсӧ да кияссӧ.
Мукӧддырйиыс веськавлі гуранъясӧ, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь ваӧн да няйтӧн.
Медбӧрын, пошкигтыр, сувтіс.
Мышсяньыс, плӧтина сайсянь, мельнича шум пырыс, кыліс нӧшасьӧм шы.
Бадь кустъяс да камыш пыр мӧдарсьыс тыдаліс гӧрд сёй бужӧд, тыдаліс ичӧтик двор, кык вӧв, тарантас, бланкарда, а кор видзӧдліс увлань, ставсӧ тайӧс аддзис прудсьыс: и бужӧдсӧ, и дворсӧ, и вӧвъяссӧ, и еджыд керкасӧ — и ставыс вӧлі сэтшӧм бура тӧдчӧ, медся посниторъясӧдз сэтшӧм яркӧй, мый сійӧ эз тӧд, кӧні збыльысь: не то выліас, не то уліас.
Гашкӧ, уліас сідзжӧ настӧящӧй, ловъя?
А то мыйла нӧ тайӧ увлань юра керкаыс сэтшӧм еджыд, быттьӧ быг, быттьӧкӧ мамыс сӧмын на белитӧма сійӧс мелӧн?
Гаврилка дыр сулаліс, сьылісӧ нюжӧдӧмӧн видзӧдіс; ваыс син увсьыс вошлі, а сы пыдди тыдалісны кельыдлӧз енэж, еджыд дзодзӧгъяс, пидзӧсӧдзыс ваын сулалісны гӧрд гӧна мӧсъяс — сӧмын ставыс увлань юраӧсь.
Но кор полошитӧм уткаяс герчкигтыр уйисны, пруд пасьталаыс разалісны стеклӧ кодь пырыстыдалана чукыръяс, и увлань юра енэжыс, и бужӧдыс, и керкаыс кутісны лывкъявны да пемдісны.
Сэки Гаврилкалы бара дум вылас уси, кыдзи сійӧс ӧбидитісны, сійӧ кутіс лимзавны, кватитіс косьмӧм няйт комӧк да шыбитіс асланыс дворӧ.
Няйт комӧк воис сӧмын пруд шӧрӧдз, уси, и ва веркӧстіыс разалісны тэрыб кытшъяс.
А Гаврилка, синвасӧ кулакъяснас чышкалігтыр, няйтсӧ чужӧм пасьталаыс разӧдігтыр да нырсӧ кыскышталігтыр, мӧдӧдчис пруд дорысь.
Бадь кустъяс да камышъяс пӧвстын паныдасьлісны эрдторъяс, кӧні вӧліны ва гуранъяс, а гуранъясас ваыс сэтшӧм шоныд, быттьӧкӧ кодкӧ кисьтӧма сэтчӧ кӧдзавтӧм на пузьӧм ва.
Гаврилка долыдпырысь пырис кӧмтӧм кокнас да кутіс гудрасьны пӧсь кизьӧр няйтас да ваас.
И друг сылы дум вылас уси, мый тані змейяслӧн места, — кольӧм во кык кукань куліны, змейяс курччӧмаӧсь.
Гаврилка пыр жӧ чеччыштіс кос местаӧ да сувтіс кок чунь йылас, киас босьтіс ньӧр, кыйӧдіс, мед эз курччыны кӧмтӧм коксӧ.
Кор гудырыс пуксис, сӧдз ваас кутіс тыдавны, кутшӧм тэрыба доръясӧдыс веглясьӧмӧн уялісны ичӧтик змейпиян да повзьӧмӧн петалісны вильыд ва вадорас, — тані унаӧн рӧдмисны найӧ.
А туруныс вӧрис кодлӧнкӧ чукыль-мукыльӧн мунӧмысь.
Гаврилка сюся видзӧдіс да друг аддзис ньӧв кодь юра да мыш вылас сьӧд визьяса ыджыд руд змейӧс.
Сійӧ видзчысьӧмӧн писькӧдчис камышъяссянь да вӧрӧдіс ва гуран дорысь турунсӧ.
Гаврилка кучкис сылы ньӧрйӧн.
Змей пыр жӧ гартыштчис спираль моз да кутіс довкйӧдлыны юрсӧ, дзирдаліс дӧзмӧм синъяснас, вомсӧ паськӧдіс, чушйӧдліс да чургӧдіс вожа кывсӧ.
Гаврилка кутіс мыйвынсьыс швачӧдны сійӧс, ачыс чеччыштліс бокӧ змейлӧн быд вӧрзьыштігӧн, медым видзны коксӧ.
Змейыс пыр на чушкигтыр да кывсӧ мыччӧмӧн ӧдйӧ кыссис турун пӧвстас.
Бӧръя здукас Гаврилка копыртчис да тэрыба кватитіс турун пӧвстӧ саялысь змейсӧ бӧжӧдыс, нетшыштіс кӧвйӧс моз да кутіс тэрыба бергӧдлыны сынӧдас синсӧ арыштӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн да пиньсӧ жергӧдӧмӧн.
Змей ёна выныштчывліс, медым гартыштчыны да кватитны сійӧс чуньӧдыс, но тэрыба бергӧдлӧмсьыс лэбаліс ки гӧгӧрыс бедь моз нюжӧдчӧмӧн.
Пыр сідзжӧ бергӧдлігтыр Гаврилка мыйвынсьыс швачкис сійӧс му бердас, и сійӧ эз вӧрзьӧдчы.
Сэсся жугӧдіс сылысь юрсӧ кос комӧкъясӧн.
Лажыньтчис да, ньӧрйӧн вӧрӧдігтыр, кутіс видзӧдны:
— Мучитін, проклятӧй.
А-а, ӧні сэсся он понды!
Сійӧ дыр видзӧдіс сылысь мыш вывсӧ, кытчӧ кодкӧ серпасалӧма тешкодь сьӧд сер:
— Кыдзи серпасалӧма!
Со ӧд кутшӧм мича!..
Сэсся бара кутіс кыйны змейясӧс.
Виис ӧти ыджыдӧс да ичӧтсӧ витӧс кымын.
Тайӧясӧс сійӧ виаліс прӧстӧ ньӧрнас кучкалӧмӧн.
Ноксигкостіыс шондіыс лэччӧма бербаяс сайӧ да зарни югӧръясыс писькӧдчисны коръяс пӧвсттіыс.
Мельнича важмозыс шумитіс.
Мӧдарас вайӧдӧмаӧсь стада; кылӧ вӧлі плетьӧн швичйӧдлӧм, ваын скӧт кок гыжъяслӧн шумитӧм, баксӧм.
— Гаврилка-а!.. — кыліс мӧдар вадорсяньыс. — , лок ужнайтны-ы...
«А-а, мый!..
Горзышт, а вот ог мун... — виӧм змейяс дорын сулаліг думайтіс Гаврилка. — Кынӧмӧй ёна сюмалӧ».
Кывзыштіс — буракӧ, мӧсъяс йирсянінысь локтӧны.
Гаврилка видзчысьӧмӧн петіс кустъясысь, медым не тувччыны змей вылӧ.
Мӧсъяс важнӧя локтісны гортӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс да ньӧжйӧник рӧмидзтісны.
— Бурёнка! — долыдпырысь чукӧстіс Гаврилка.
Еджыд паса сьӧд мӧс сувтіс, бергӧдіс юрсӧ тӧдса гӧлӧслань, видзӧдліс былькъя дзирдалысь синъяснас, бӧр бергӧдчис да бара важнӧя мӧдӧдчис, ньӧжйӧник рӧмидзтігтыр.
— Бурёнушка, вайышт йӧвтортӧ, кынӧм сюмалӧ — кучикӧй потласьӧ.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис мӧс дорӧ да кутыштіс сюрӧдыс.
Мӧс сувтіс да рӧмидзтіс.
Гаврилка ляскысис вомдоръяснас тырӧм вӧра дінас да кутіс нёнявны йӧвсӧ, коді визувтіс банбокӧдыс да щӧкаӧдыс.
Мӧс сулаліс лӧня, сэсся лэптыштліс коксӧ, мый вӧсна Гаврилка уси эжа вылӧ, да мӧдӧдчис.
Гаврилка чеччис, чышкыштіс вомдорсӧ:
— Нинӧм, Бурёнушка, аттьӧ, вот бур... ужнайтышті.
Сійӧ бара писькӧдчис пруд дорӧ, пуксис бадь улӧ да кутіс видзӧдны.
Стадасӧ вӧтлісны.
Мунісны и дзодзӧгъяс, сӧмын уткаяс пыр на тэрыба шлёпйӧдлісны паськыд нырнаныс нюйт пиас.
Да керкаыс ӧшаліс ваас увлань юрӧн, первойсӧ еджыд, сэсся кутіс пыр ёнджыка и ёнджыка пӧрны розӧвӧйӧ; тыдалӧ, шондіыс пуксис видз сайын да колис гӧрд кыа.
Ва вылас водісны кузь вуджӧръяс.
Гаврилка пукаліс пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн да синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс, быттьӧкӧ мыйӧнкӧ зэв ёна любуйтчис.
Тайӧ вежласьысь светӧвӧй чутъясыс, то еджыдӧсь, то розӧвӧйӧсь, то друг кыалӧн вӧсньыдик фиолетӧвӧй тшынторйӧн вевттьысьӧмаӧсь, эз лэдзлыны вештыны синъяссӧ.
Детинка водзын быттьӧкӧ юраліс вежласьысь рӧмъяслӧн музыкаыс.
Кыаыс кусі, и ставыс кусі и ваын, и му вылын, и отражениеяс ӧшйисны, пемыдӧсь да гудырӧсь, а енэжас ӧзйисны кодзувъяс.
— Гаврю-у-шка-а!..
— Кытчӧ тэ, юр вундысь, пропадитін?..
Лок гортӧ, а то пӧвсавны кутасны!
«А-а, горзышт, горзышт...
Ог мун, вот и ставыс...»
Дворын кылӧны гӧлӧсъяс: то батьыслӧн чирӧм кыз гӧлӧсыс, то мамыслӧн беспокойнӧй повзьӧм гӧлӧсыс, то Иванлӧн, ыджыд вокыслӧн, то Гашкалӧн гора гӧлӧсыс.
— А гашкӧ, вӧйи.
— Но-о, вӧйи!
Вот локтас, ме сійӧс ньӧръяла.
— А гашкӧ, слӧбӧдаӧ муніс, дядь дорас?
Войыс сукмӧ.
Ваыс — кырныш борд кодь сьӧд.
Отражениеясыс сьӧдӧдӧмаӧсь да сӧльнитчӧмаӧсь пемыдыскӧд.
Мӧдар вадорыс сулалӧ гудыр стена моз, и оз тыдавны ни керкаыс, ни дворыс, ни туй сайсьыс вишнёвӧй садъясыс — ставыс пемыд, тыртӧм, шынитӧв; тыдалӧ, ставныс узьны водісны.
Вичко кӧлӧкӧллӧн спокойнӧй, ылна вӧснаыс гортӧммыштӧм да небыд, унзільмӧдысь шыясыс кылӧны слӧбӧда мӧдар помсянь...
Куим, нёль... сизим... ӧкмыс, дас!..
Унзільпырысь ылын увтчӧны понъяс...
Узьны!..
Гаврилка чеччӧ, да друг дум вылас усьӧны виӧм змейясыс, здук мында падъялӧ, сэсся смела пырӧ бадь кустъяс пытшкӧ, кималасӧн корсьӧ кӧдзалӧм ва гурансӧ, кучкалӧ ас водзас беддьӧн, медым повзьӧдны гадъяссӧ, кималасӧн жӧ лэптӧ бедь вылӧ виӧм змейяссӧ да пемыд вадор пӧлӧн, сэсся лӧнь плӧтина вывті гусьӧникӧн мунӧ гортас, бедь вылын ӧшалысь змейясӧс ас водзас кутігтыр.
Дворын лӧнь; узьӧны.
Понъяс чӧла леститчӧны; конюшняын гораа журскӧны вӧвъяс, сарайын ышлолалӧ мӧс, а телега улын вольсалӧм джодждӧра вылын узис батьыс.
Гаврилка ӧкуратнӧя ӧшлӧ кулӧм змейяссӧ телега вылӧ, бать весьтас, мунӧ турун видзан сараяс да чӧскыда унмовсьӧ.
И пыр жӧ сы дорӧ воӧны тешкодь вӧтъяс.
Вӧтасьӧ сійӧ, быттьӧ вӧвъясыс налӧн турунвижӧсь, гӧрд синмаӧсь, а понъясыс кельыдлӧзӧсь, и быттьӧкӧ батьыслӧн чужӧм вылас чукыля-мукыля сер, змей кучик вылын кодь жӧ.
И быттьӧкӧ вӧвъясыс гӧрдӧдісны, кыдзи керкаыс рытъя кыа дырйи, а бать вывсьыс сьӧд узоръясыс кыссисны да кутісны чукыльӧн кыскасьны двор пасьталаыс, кавшасьлісны телега вылӧ, плетеньяс вылӧ, туй вылӧ — наысь некытчӧ воштысьны.
И Гаврилкалы лои страшнӧ.
Сійӧ кутіс думайтны, вемӧсӧн али вӧтӧн тайӧ, да горӧдіс: «Мамӧ!..»
Восьтіс синъяссӧ: яръюгыд шондісьыс щельясыс зарниасьӧны — асыв нин.
И пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый оз сійӧ горзы, а дворын батьлӧн скӧр гӧлӧсыс кылӧ:
— Видзӧдтӧ, аддзылін, мый вӧчӧма!
Кулӧм змейясӧс телега пасьталаыс ӧшлӧма.
Но, мед сӧмын волас, ме сылысь кучиксӧ дӧмлышта.
А Гаврилка кылӧ, чӧскыда куньӧ синъяссӧ да нюмъялігтыр унмовсьӧ венны позьтӧм челядь унмӧн.
II
Аддзисны Гаврилкаӧс сӧмын ӧбед кадӧ, кор шондіыс вӧлі дзик пруд весьтын да пыдӧсӧдзыс вӧлі вӧйтӧма сэтчӧ син ёран югӧръяссӧ.
Иван, сылӧн ыджыдджык вокыс, кодлы мӧд во колӧ салдатӧ мунны, пырис турунла, — лӧсьӧдчис мунны шахтаясӧ из шомла — да аддзис Гаврилкаӧс.
Босьтіс пельӧдыс, кыскис дворӧ:
— Со сійӧ, дзебсясьысьыд...
А-а, сюрин!
Гаврилкалысь синъяссӧ ёрис шонділӧн югӧрыс, керкалӧн еджыд вӧснаыс терпитны позьтӧм яркӧй стенъясыс, курӧгъяслӧн, понъяслӧн, вишнёвӧй садъяслӧн чутъясыс, быттьӧкӧ тайӧс ставсӧ аддзис первойысь, и чикышъяс чивзігтырйи лэбалісны двор весьтті.
— О-ой, лэдз, а то курчча!..
Петіс мамыс.
Синъясыс сылӧн пыктӧмаӧсь — войбыд бӧрдӧма, полӧма, эз-ӧ вӧй Гаврилка.
Батьыс эз вӧв.
— Но, лок керкаӧ, сёйышт: луншӧра-лун, а сійӧ куйлӧ.
Часлы, локтас батьыд, сійӧ тэныд петкӧдлас! — скӧрысь шуаліс мамыс, а Гаврилка чувствуйтіс, кутшӧма мамыс сійӧс радейтӧ, полӧ сы вӧсна.
Мамыс мӧдӧдчис ю дорӧ бельёӧн — пожъясьны, нуӧдіс ичӧтик Нюркаӧс, коді кутчысьӧма подолас, а Гаврилка тювкнитіс керкаас.
Чистӧя мыськӧм пызан вылын — пӧсь шыд тасьті.
Гаврилка горша панялӧ, тшыгъялӧма, а ачыс дзоргӧ стенъяс вылас — став стенъяс пасьталаыс картинкаяс, кодъясӧс сійӧ лепиталіс, кодъясӧс сійӧ чукӧртіс ёг пиысь лавкаяс дорын, вичко дорын, миртуй вылысь.
Тані и газетнӧй иллюстрацияяс, и кампет кӧрӧбкаяслӧн вевтъясыс, и шыбитӧм, лыаас таляссьӧм рекламнӧй картинкаяс, кодъясӧс сійӧ зіля чукӧртліс, шыльӧдліс, весаліс няйтсьыс да ляскаліс стенас.
Сэсся кутіс видзӧдны лӧз петукъяс вылӧ, кодъясӧс мамыс синькаӧн серпасалӧма пач бокъясас.
Найӧ вӧліны дженьыд бӧжаӧсь, кок пыддиыс кык бедьтор.
Мамыс чистӧя видзис керкасӧ, ставыс вӧлі мыськӧма, зыртӧма, весалӧма, и стенъяссӧ и пачсӧ дзирдавтӧдз белитӧма мелӧн.
Гаврилка дыр видзӧдіс петукъяс вылас, чеччыштіс, шыбитіс паньсӧ, судзӧдіс джаджсьыс гӧрӧдӧ кӧрталӧм синька, сорлаліс сійӧс дульнас да кутіс серпасалалӧмӧн лӧсьӧдыштавны петукъяссӧ.
— Налӧн ӧмӧй татшӧмӧсь кокъясыс? — лажыньтчӧмӧн петукъяс водзас пукалігмоз шуаліс сійӧ. — Налӧн лапаяс.
А бӧжыс со кутшӧм.
Сійӧ сӧмын мельник-кӧзалӧн Васька каньыс — дженьыд бӧжа, да и то сійӧ ачыс керыштіс сылысь бӧжсӧ.
И сійӧ кутіс серпасавны петукъяслы зэв мича бӧжъяс, кодъяс вӧліны кусыньтчӧм чарлаяс кодьӧсь.
Сэсся ветліс пельӧсӧ, босьтіс гӧрд сёй да кутіс мавтны сійӧн петукъяслысь бокъяссӧ.
— Петукъясыс ӧмӧй лӧзӧсь?
Миян Петрӧван дзоньнас гӧрд, би кодь.
Лӧзовруд перӧясыс сылӧн сӧмын бӧжас да сьыліас.
Да петукъясыс ӧмӧй овлӧны татшӧм ичӧтӧсь?
Найӧ век ыджыдджыкӧсь курӧгъяссьыс, а тайӧ чипанпиян...
Кор ю дорысь воис мамыс, мудзӧма да жуялӧма, швачнитіс кияснас: керкаас пасьталаыс — стенъясын, пач бокъясын вӧліны зэв ыджыд гӧрд петукъяс бӧжъясас вывті мича лӧз чукыльтчӧм перӧясӧн.
Мамыс акнитіс, а рытнас Гаврилкаӧс доймытӧдз нӧйтіс батьыс.
Извозчиклӧн семьяыс, кыдзи и ставӧн слӧбӧдаас, оліс крепыд трудӧвӧй олӧмӧн.
Муыс сылӧн эз вӧв, а видзис кык вӧв, новлӧдліс дачникъясӧс вокзалсянь и вокзалӧдз, купечьясӧс карӧ, шахтаяс дінысь из шом.
Пыр кӧсйис ньӧбны коймӧд вӧв, да эз судзсьы.
Иван ветлывліс уджавны экономияясӧ, оліс и карын работникӧн.
Дас кык арӧса Гашка медасьлывліс град йӧръясысь ёг турун весавны, уджаліс садъясын, а локтан тӧв кежлӧ сійӧс шуисны нуны карӧ, слугаавны.
Гаврилкалы колӧ вӧлі тӧждысьны вӧвъяс вӧсна: кисьтны зӧр, сетны турун, юктавны ас кадӧ.
Мукӧддырйи и сійӧ нулывліс дачникъясӧс вокзалӧ.
Сӧмын ичӧтик, кык арӧса Нюрка нинӧм эз вӧч да пыр вӧтлысис мам подол бӧрсяыс.
Но кӧть кутшӧма пессисны ставныс, олісны муртса-муртса, и Гаврилка тӧдіс, мый та вӧсна сылӧн батьыс зумыш, абу варов, сьӧкыд киа, а мамыс омӧлик, косіник, быттьӧкӧ сувтӧм вӧв.
Шуны кӧ, Гаврилка эз думайтлы та йылысь, а прӧстӧ пырӧдчис уджас, кыдзи ставныс, а прӧст кадӧ котраліс да ворсіс ставтор йывсьыс вунӧдӧмӧн.
Ӧтчыд пукалісны став семьянаныс двор шӧрас да ужнайтісны сӧстӧм кыз дӧратор вылын енэжса кодзувъяс улын.
Шумитіс мельнича.
Бать нюліс пу паньсӧ, чышкис сарӧгӧсь кинас уссӧ да тошсӧ, пуктіс паньсӧ сёй тасьті дор вылас да шуис:
— Иван, кылан, некыдз татӧг оз артмы, мӧдног оз позь — ковмас тэныд шахтаясӧ мунны.
Иван тожӧ сюйис вомас паньсӧ ставнас, зіля нюліс сійӧс, чышкис кинас устӧм вомдоръяссӧ да шуис:
— Но мый нӧ, мунны кӧ и мунны!
Мамыс шогпырысь чышкыштіс синвасӧ, а батьыс шуис:
— Босьтасны кӧ тэнӧ салдатӧ, коля уджалысьтӧг — некыдзи не бергӧдчыны коймӧд вӧвтӧг.
Дзик колӧ нажӧвитны вӧв вылӧ, а висьталӧны, ӧні шахтаясын кык чӧлкӧвӧй да четвертак сетӧны: йӧзыс оз тырмы.
— Уджыс ӧд сьӧкыд, — сэтшӧм жӧ шога шуис мамыс.
Да эз помав: бать горӧдіс сы вылӧ.
А уджыс шахтаясын, тыдалӧ, збыльысь вӧлӧма сьӧкыд.
Кор Иваныс кык тӧлысь мысти бӧр воис, Гаврилка акнитіс, эз тӧд воксӧ.
Здоров, банйӧм чужӧма зонлӧн кольӧмаӧсь вӧйӧм банбокъяса сьӧд чужӧмыс да сы вылын ыджыд синъясыс, кодъяс дзирдалісны еджыд синаканьяснаныс.
Гаврилка синсӧ эз вермы вештывны тайӧ зэв ыджыд дзирдалысь синаканьяс вывсьыс.
Сэксянь и заводитчис.
Босьтіс шом тор, муніс да серпасаліс пач бокӧ зэв ыджыд синаканьяса да кӧсӧя видзӧдысь зрачокъяса синъяс.
— Тэ мый тайӧ тані!.. — горӧдіс мамыс, швачнитіс кичышкӧдӧн. — Тьпу! — Вӧтліс керкасьыс да тэрмасигтыр белитіс мелӧн зэв ыджыд синъяссӧ, кодъяс дугдывтӧг кыйӧдісны сы бӧрся кӧсӧя видзӧдысь зрачокъяснас.
Сэки Гаврилка кутіс серпасавны шом торйӧн быдӧн вылӧ видзӧдысь синъяс хаталӧн еджыд стенъясӧ, ортсысяньыс — ӧдзӧсъяс вылӧ, ӧшиньяс вылӧ, телегаыслӧн кузя-нога брусъяс вылӧ, став пӧвъяс вылӧ, кодъяс сюрины дворсьыс.
Быдладорсянь, кытчӧ он бергӧдчы, кӧсӧя видзӧдісны ыджыд синъяс.
Гаврилкаӧс вӧтлывлісны, мамыс быд здукын быдлаысь чышкаліс ветьӧкӧн синъяс, а батьыс да Иван нетшкисны пельясӧдыс.
Медбӧрын зэв ёна скӧрмӧм батьыс сэтшӧма нӧйтіс детинкасӧ, мый сійӧ кык лун чӧж куйліс.
И Гаврилка дугдіс серпасасьны гортас.
Сы пыдди орчча дворъяслӧн быд забор вывсянь, ӧдзӧсъяс вывсянь, воротаяс вывсянь, ставеньяс вывсянь кӧсӧя видзӧдісны лыдтӧм-щӧттӧм синъяс.
Видзӧдісны синъяс и мельничаын ӧдзӧсъяс вывсяньыс, сруб вывсяньыс, а мельник дыр вӧтлысис Гаврилка бӧрся плетьӧн изӧдчысьяслӧн гора серам да горзӧм шы улын.
— Но ладнӧ, ме тэныд петкӧдла!
Гаврилка котӧртіс змейяслӧн гуран дорӧ, виаліс да вӧтлаліс змейяссӧ да лунтыр, пыдӧссьыс сьӧд няйтсӧ лэпталігтыр, косьтіс, лойис да мыйсюрӧ лепитіс-вӧчаліс сыысь.
А рытланьыс изӧдчысьяс да мельнича дорті став прӧйдитысьяс кынӧмъяс доймытӧдзыс сералісны: плӧтина дорса плетень майӧг йылас чурвидзис няйтысь вӧчӧм кӧза юр да сійӧ вӧлі дзик мельник юр кодь — ичӧтик тошка, еджыд синъяса, бокӧ чурвидзысь пельяса, да ещӧ сюръяс чурвидзисны.
Котӧрӧн петіс мельник, беддьӧн жугӧдіс юрсӧ да, став тушанас тіралігтыр, мӧдӧдчис норасьны извозчик ордӧ.
— А?! Мый видзӧдан!.. — ичӧтик тошсӧ треситігтыр да дульнас лёкысь резсигтыр горзіс сійӧ. — Тайӧ мый татшӧмыс, срамитіс слӧбӧда пасьтаыс!
Кутшӧм ме ай кӧза?
Урядник дорӧ норасьны муна, пристав дорӧ, губернатор дінӧдз муна, сенатӧ шыӧдча.
Абу сэтшӧм правоясыс, медым кычипиян пӧрысьяс вылын смекайтчисны, пӧрысь йӧз вылын став бур йӧз дырйиыс...
— Но ладнӧ, мун бӧр гортад... — муӧ видзӧдігтыр шуис извозчик.
Пинясигтыр да грӧзитчигтыр старик муніс.
Извозчик каттис вӧжжисӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Гаврилка, лок татчӧ.
Детинка тіралігтыр дзебсис турун видзан сараяс.
Кӧзяйка уськӧдчис мужикыс дінӧ:
— Ой, эн вӧрзьӧд!
Видзӧдлы ноко ас вылад, чужӧмыд дзикӧдз вежсис.
Мӧдысь велӧдыштан...
— И збыльысь, мед эськӧ не вины.
Босьт вӧжжисӧ.
Сэсся матыстчис бӧчка дорӧ да кисьтіс юр вылас кык ведра ва.
Шыльӧдіс юрсисӧ.
— Гаврилка, лок татчӧ, лок, ог вӧрзьӧд.
Детинка матыстчис.
Дыр да чӧла мунісны.
Прӧйдитісны слӧбӧдаті, петісны вичко плӧщадь вылӧ.
— Гортын велӧдысьыс? — юаліс извозчик стӧрӧжлысь.
— Гортын.
— Висьтав миян йылысь, делӧ эм.
— Нинӧм, мунӧй кильчӧ вылас, пусьысь-пӧжасьысьыс сэні висьталас.
Петіс велӧдысь, косіник, гӧрд юрсиа:
— Мый висьталанныд?
— Тіян дінӧдз, тіян сӧветла.
— Мый сэтшӧмыс?
— Вот ог тӧд, мый детинкаыскӧд вӧчны.
Ышмӧ, нинӧм оз кывзысь.
То кулӧм змейясӧс ваялас, бать весьтас ӧшлас, а то синъяс заводитас серпасавны: кытчӧ он видзӧдлы, синъяс и синъяс.
А то кӧза юр вӧчас-лепитас, но дзик миян мельник кодь, а йӧзыс ӧбижайтчӧны.
— Школаӧ колӧ сетны.
— Ог вермы, ог вермы сетнысӧ.
Арнас ыджыдджык пиӧй мунӧ, уджалысьтӧг коля; асьныд тӧданныд, кутшӧм миян олӧмыд.
Сійӧс кӧ эськӧ кутшӧмкӧ мастерствоӧ сетны.
Ті кӧ вӧзъянныд, быдӧн босьтас, и сапожник и кузнеч.
— Да мыйла нӧ сапожник дорас?
Рисуйтчӧ, шуан?
— Сідз синъяс серпасалас — войнас вӧтасян.
Велӧдысь думайтыштіс.
— Сідзкӧ вот, карын менам тӧдса иконописец эм.
Сійӧ жӧ и вывескаяс гижалӧ.
Вот сы ордӧ и сет.
Кужӧмлуныс кӧ серпасасьнысӧ эм, велалас, нажӧвитны пондас бурджыка сапожник дорсьыд.
— Вӧчӧй милӧсть.
Недель мысти Гаврилка уджаліс нин иконописец мастерскӧйын.
Мастерскӧй вӧлі ляпкыд, сьӧд йирка ичӧтик жыр, кӧні тырыс вӧліны стружитӧм, грунтӧн вевттьӧм пӧвъяс, кодъясӧс вӧлі лӧсьӧдӧма ӧбразъяс вӧчӧм вылӧ, да гӧтӧвӧй ӧбразъяс.
Тані жӧ сулаліс верстак, туплясисны инструментъяс, кистьяс, кыліс клей, краскаяс да лак дук.
Мастерыс вӧлі лысӧй, ӧчкиа да зэв юысь.
Мукӧд жыръясас шумитісны челядь — семьяыс ыджыд вӧлі.
Гаврилка регыд велаліс да тӧлысь мысти копируйтіс нин ӧбразъяс.
Мастер уджӧдіс сійӧс асывсянь войӧдз, лолыштны эз сетлы да лёкысь накажитліс быд ичӧтик ӧшибкаысь.
Коркӧ вайис сылы Георгий Победоносечлысь ӧбразсӧ да тшӧктіс копируйтны квайт штука, а ачыс муніс да юсис, быдса недель эз волы.
Рӧкыд вылӧ, тыдалӧ, челядьыс нуӧмаӧсь ӧбразсӧ, код вылысь колӧ вӧлі копируйтны.
Гаврилка отчаяниеӧн корсис, но сідзи эз и аддзы.
Лунтыр бӧрдіс — абу и абу, нинӧм вылысь серпасавнысӧ.
Стенас пӧлӧсӧн ӧшаліс гутъясӧн лякӧсьтӧм рӧмпӧштан.
Гаврилка видзӧдліс сэтчӧ, да друг юрас воис мӧвп.
Кватитіс серпасалӧм вылӧ грунтуйтӧм пӧв да кутіс тэрмасигтыр серпасавны Георгий Победоносечӧс аслас чужӧм вылӧ видзӧдігтыр.
Недель пом кежас квайтнан рисунокыс вӧліны дасьӧсь.
Воис кӧзяин, зумыш, мудзӧма да скӧр. Сійӧ пыр ружтіс мастерскӧйын ноксигмоз.
— Но мый, эштіс?
— Эштіс, — ассьыс уджсӧ мыччигмоз гажаа вочавидзис Гаврилка.
Кӧзяин босьтіс, видзӧдліс, паськӧдіс синъяссӧ, тільыштіс найӧс, кӧрт ӧчкиасис, рисуноксӧ ылыстӧмӧн бара видзӧдыштіс, да друг ёна гӧрдӧдіс:
— Да тайӧ нӧ тэ мый?
А?! Тэ нӧ мый тайӧ ассьыд пӧганӧй рожатӧ думыштӧмыд серпасавны?
А?..
— Дяденька, челядьыд кытчӧкӧ ӧбразсӧ воштӧмаӧсь, корси, корси, сідзи и эг аддзы...
— А-а, сідзкӧ тэ тадз!..
Гаврилкаӧс чорыда накажитісны, сійӧ войбыд бӧрдіс да, пӧдушкаас чужӧмсӧ сюйӧмӧн да синвасӧ ньылалігтыр, думайтіс:
«Ладнӧ, сиктын кӧ эськӧ ме змейясӧс виалі, мастерскӧйсӧ эськӧ ставнас наӧн вольсалі...
Вот эськӧ тэ бергалыштін...»
Мӧд асывнас мастер тшӧктіс Гаврилкалы лӧсьӧдчыны да нуӧдіс сійӧс сиктӧ велӧдысь дінӧ, коді вӧзйыліс Гаврилкаӧс:
— Кыдз гажныд, ог вермы видзны татшӧмтӧ.
Видзӧдлӧй, мый сійӧ вӧчӧма — быдлаӧ ассьыс рожасӧ серпасалӧма.
Велӧдысь босьтіс рисунокъяссӧ, видзӧдліс да гажаа серӧктіс:
— Но, Гаврилка, немтор, эн шогсьы, тэысь тӧлк лоӧ.
Колӧ, зонмӧ, сӧмын велӧдчыны, тэысь артмас зэв бур художник.
Гаврилкаӧс казённӧй щӧт вылӧ ыстісны рисование кузя школаӧ.
Сэсся сійӧ муніс велӧдчыны академияӧ, сэсся заграницаӧ.
Коли уна во.
Керка дорӧ, коді сулаліс пруд весьтын, вокзалсянь воис паськыд шляпаа, блед чужӧма да зарни ӧчкиа морт.
Тайӧ вӧлі известнӧй художник Гаврил Иванович Оскокин.
Сійӧ сёрнитыштіс керкаса олысьясыскӧд.
Тайӧ вӧліны выль йӧз.
Найӧ тожӧ кыскасисны вӧлӧн.
Художниклӧн батьыс да мамыс кулӧмаӧсь.
Иван гӧтрасьӧма да мунӧма Кавказӧ.
Чойясыс петӧмаӧсь верӧссайӧ да мунӧмаӧсь мукӧд сиктъясӧ.
Художниклы дум вылас уси челядьдырыс да кажитчис сэтшӧм мусаӧн, сэтшӧм югыдӧн да ылыссаӧн!..
Окота лои кольны сійӧс паметьӧ, олыштны сы йылысь казьтылӧмъясӧн.
Сійӧ судзӧдіс краскаяс да кутіс серпасасьны.
И дӧра вылын, кыдзи бергӧдны позьтӧм кад йылысь казьтылӧм, тыдаліс неыджыд хата, коді еджыд чутӧн тӧдчис лӧнь, синмӧн казявтӧм ваын, сэні жӧ тыдалісны ылысса кельыдлӧз енэж, и увлань юра зэв пӧрысь бербаяс, и виж кыр, и пемыд плӧтина.
Тайӧ картинаыс сэсся вӧвлі выставкаяс вылын, и сы дорын пыр вӧлі йӧз чукӧр, сы вӧсна мый сысянь ӧвтіс лӧнь, мелі казьтылӧмъясӧн бӧр бергӧдны позьтӧмторъяс йылысь.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Стрелочник @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 55‒69.}
А. С. Серафимович
СТРЕЛОЧНИК
I
— Эй, Иван, котӧрт, начальник корӧ!
Иван, стрелочник, быгалӧм, мудзӧм чужӧма ар нелямына мужик, ставнас саӧсь да маслӧӧсь, тэрыба сувтӧдіс пельӧсӧ рос, кодӧн сійӧ чышкис платформа вылысь лымсӧ, да котӧртіс дежурнӧй жырйӧ.
— Мый прикажитанныд? — ӧдзӧс дорас веськӧдчигмоз юаліс сійӧ.
Начальник, сы вылӧ видзӧдлытӧг, водзӧ гижис.
Иван сулаліс веськыда да шапкасӧ кутіс киняулас.
Сійӧ эз лысьт ещӧ ӧтчыд юавны, а ӧд дона вӧлі быд минут.
Сійӧ талун дежуритӧ кӧкъямыс час асывсянь, уджыс юрвывтырыс: колӧ станция уберитны аскиа лун кежлӧ, весавны туйсӧ, видзӧдлыны стрелкаяс, семафоръяслысь тяжъяссӧ, весавны став лампаяссӧ да лампа стеклӧяссӧ, кисьтавны карасин, поткӧдлыны да пыртлыны пес станционнӧй помещениеясӧ кык праздник лун кежлӧ, уберитны первой да второй классъяслысь залсӧ — и ещӧ уна мукӧдтор на вуджрасьӧ сылӧн юрас, мый колӧ вӧчны.
Витӧд час нин, рӧмдӧ нин, стрелкаяс вылын колӧ би ӧзтавны...
Иван вайӧдіс сарӧгӧсь кисӧ вом бердас да видзчысьӧмпырысь кызӧктіс, медым сійӧс казялісны.
— Стрелкаяс вылад бияссӧ эн на ӧзтав? — юрсӧ лэптігмоз юаліс начальник.
— Эг на, пыр жӧ котӧрта ӧзтавны.
— Ӧзталан — мун да весав мӧс улысь куйӧдсӧ, пидзӧсӧдзыс няйтын сулалӧ; некор ас кадӧ немтор оз вӧчсьы.
Сы вӧсна и гыжъясыс висьӧны.
— Витӧд номера тӧварнӧй поезд дас минут мысти, — видзчысьӧмӧн шуыштіс Иван.
— Но, колльӧдан поездсӧ, сэки...
— Кывза.
Паныд шуны оз вӧлі позь.
Иван пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн муніс лампӧвӧйӧ.
Зэв ичӧтик жырйын. чулан кодьын, джаджъясас сулалісны быдсямапӧлӧс. дзирдалысь, чистӧя мыськӧм лампа стеклӧа кызь кымын лампа.
Иван босьтіс на пиысь некымынӧс, пуктіс кыз жӧчысь вӧчӧм паськыд ящикӧ да мӧдӧдчис стрелкаяслань.
Вӧлі лӧнь.
Ывлаыс кӧдздӧдіс да чепляліс пельястӧ, чужӧмтӧ да киястӧ.
Тӧвся рӧмыдыс ньӧжйӧник лэччис станционнӧй зданиеяс вылӧ, полотно вылӧ, олысьяслӧн керкаяс вылӧ.
Лымйыс дзуртіс кокъяс улын,
ӧтлаын и мӧдлаын прӧйдиталісны фигураяс ассьыныс уджъяссӧ помавны тэрмасьысь йӧзлӧн, кодъяс аскиа праздник лунӧ виччысисны шойччӧг быдлунъя помасьлытӧм уджысь да векся тӧждысьӧмысь.
Иван котраліс стрелкасянь стрелка дінӧдз да сувтӧдаліс лампаяс.
Туй кузялаыс ӧтилаын и мӧдлаын ӧзъялісны турунвиж да гӧрд бияс, а енэжас ӧти бӧрся мӧд тожӧ ӧзъялісны кодзувъяс, ворсісны да дзирдалісны пырыстыдалана морознӧй рӧмыд пырыс.
II
Кӧрт туйсянь ылӧ-ылӧ кыліс ӧтсяма, кузь да гажтӧм шы; сійӧ мыйкӧ дыра кутчысьыштіс кӧдзыд сынӧдас да лӧнис.
Иван здук мында кывзыштіс, сэсся котӧртіс будкаас, кватитіс пӧнар, рожок да мыйвынсьыс уськӧдчис полотно кузя станция сайӧ, медся ылысса стрелка дінӧ, коді ӧтка гӧрд кодзулӧн ломаліс тыртӧм лымъя эрд вылын.
Котӧртны лои ылӧдз.
Но со и стрелка.
Иван кутчысис рычагӧ, тальччис кокнас да ӧшйис: тяж дзуртыштіс, кыскис рельсъяссӧ да гирскигтыр вештіс найӧс запаснӧй туй вылӧ.
Ылын мыйкӧ кутіс тыдавны гӧгӧрвотӧм сьӧдтор да сэк жӧ укшаль; сэсся сійӧ кутіс быдмыны да нюжавны пыр ёнджыка и ёнджыка, быттьӧкӧ кыссис кытыськӧ; югнитісны кык биа син, и ӧні яснӧя да гораа нин юрӧбтіс локомотивлӧн свистокыс.
Локомотивнӧй тутӧстӧмысь чепӧсйысь рулӧн шыыс кыліс быдладорӧ да сулаліс кӧдзыд сынӧдас; кажитчис, сылы и помыс оз ло.
Со нин и поездыс ставнас тыдалӧ, кусыньтчӧма чукыльтанінас, и рельсъясыс нин кутісны тіравны матысмысь грӧмадинаысь, а терпитны позьтӧм шы пыр на чунӧдӧ пельтӧ.
Но медбӧрын сійӧ ланьтіс да тутӧстіс куимысь оръясьлӧмӧн да дженьыда.
Сэки Иван топӧдіс рожоксӧ вом бердас, вӧчис вомдорсӧ аслысногӧн, пӧльтчис, гӧрдӧдіс да кутіс ворсны.
И вочакыв пыдди сылы, мый гӧгыльтчис, матыстчис да грымакыліс ыліас, кутіс кывны рожоклӧн вӧсни, шог да нор шы, кодысь сьӧлӧмыд топавлӧ.
Сійӧ кыліс дыр — пыр ӧти и сійӧ жӧ нота вылын, тӧвся рӧмыдас, лымъя эрд пӧвстас, помасьлытӧм ылнаӧ мунысь рельсъяс весьтын.
Кажитчис, рожоклӧн тайӧ нор шыыс висьталіс сы йылысь, мый тэрмасьны некытчӧ, мый гӧгӧр пыр сійӧ жӧ, мый водзын — сэтшӧм жӧ станцияяс, кутшӧмъясӧс сё кымынӧс нин прӧйдитісны, сэтшӧм жӧ станционнӧй зданиеяс, звӧнок, платформа, начальник, служащӧйяс, запаснӧй туйяслӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ котӧртысь рельсъяс, мый тані сэтшӧм жӧ гажтӧм да шог и быдӧн занят аслас уджӧн, аслас думъясӧн,
быдӧн терпитны вермытӧг виччысьӧ встретитны семьяас праздниксӧ, и некодлы абу мог наӧдз, кодъяс ӧні кынмӧны вагонъяслӧн тормознӧй площадкаяс вылын да сюся видзӧдӧны ылӧ грымакылігтыр гӧгыльтчысь локомотивлӧн площадка вывсянь.
Но сэсся рожокыс быттьӧкӧ вежис думсӧ да гажаа да дженьыдика тутӧстіс куимысь: тру... ту-ту... — кӧнкӧ, шуӧ, кӧть пӧ и гажтӧм, и шог, и пыр ӧти и сійӧ жӧ, а ӧд век жӧ позьӧ пыравны станцияӧ, юны румка вина, закуситны омӧлик селёдкаӧн, шонтысьыштны, варовитыштны служащӧйяскӧд, а сэсся — и бара туйӧ.
Ӧд и олӧмыс ставнас сэтшӧм: удж, удж, лунысь лунӧ, недельяс, тӧлысьяс, вояс и вунӧдан, и он тӧд, мый сэтшӧмыс шойччӧг.
А кор и воас сэсся шойччӧгыс, быттьӧкӧ йӧзтӧм степь шӧрын станцияӧ воан, сідзкӧ, кеж ноко коймӧд, запаснӧй туй вылӧ.
И локомотив кывзысис.
Со нин сійӧ дзикӧдз воис стрелка вылӧ, и пушкӧ, и ышлолалӧ, и сылӧн лов руыс шумӧн петӧ ныр розьяссьыс да вольсассьӧ кыкнанладорас кын да чӧв олысь му вылас еджыд эшкынӧн.
Локомотивыс, тыдалӧ, заводитӧ надзмӧдны мунӧмсӧ, вагонъясыс суӧдӧны ӧта-мӧднысӧ, зурасьӧны да зымакылӧны буферъяснаныс.
Иван личкысис рычаг вылӧ, и поезд, вуджигас кӧртӧн кӧртӧ швачкакыліг, таркӧдіг да зяльскакылігтыр, кутіс вуджны запаснӧй туй вылӧ.
Стрелочник дінті муніс локомотив, тендер, сэсся ӧта-мӧд бӧрсяыс мӧдісны вагонъяс.
Вагонъяс прӧйдитісны нин кызь-комын гӧгӧр, а найӧ, пыр сідзжӧ ӧта-мӧдсӧ суӧдӧмӧн да зурасьлігтыр, гӧгыльтчисны сы дінті, и зэв нин шоча кӧнкӧ тыдовтчылас тӧбсьӧм мортлӧн мыгӧрыс, коді бергӧдлӧ тормозсӧ.
Тайӧ вӧлі груз тыра зэв ыджыд тӧварнӧй поезд.
Коркӧ дінтіыс прӧйдитіс медбӧръя вагоныс да гӧгыльтчис ылӧ, кӧдзыд пемыдас гӧрд пӧнарнас югъялігтыр.
Стрелочник уськӧдчис суӧдны поездсӧ, медым лэдзны сійӧс мӧд стрелкаӧн мӧд запаснӧй туй вылӧ.
Кӧть поезд ёна нин надзмӧдіс ӧдсӧ да муніс пыр ньӧжйӧджык и ньӧжйӧджык, суӧдны сійӧс вӧлі вывті сьӧкыд.
Иван, пошкигтыр да чувствуйтӧмӧн, мый кокъясыс сылӧн кусыньтчӧны, котӧртіс бӧръя вагон дорас, эз вермы кутчысьнысӧ.
Кыкысь кымын сійӧ кутчысьліс, но гегдӧм киясыс мынлісны, и сійӧ муртса эз веськав кӧлесаяс улас.
Коркӧ сійӧ и кутчысис подножкаас, кавшасис да некымын минут перекладинаас кутчысьӧмӧн сулаліс вӧрзьӧдчывтӧг, лолыс эз шед.
Поезд дзикӧдз надзмӧдіс ӧдсӧ да муніс станция водзті; платформа ньӧжйӧник вешйис бӧрвыв.
Стрелочник чеччыштіс, панйис поездсӧ, да котӧртіс будка дінӧ, кӧні ӧтлаасьлісны сутугаяс — некымын стрелкаяссянь тяжъяс.
«Но и чӧрт, ыджыд!» поездыслысь юрсӧ суӧдігмоз бормочитіс сійӧ.
Стрелочник ӧдйӧ пырис будкаӧ: тані вӧлі семафор стрелкаяссянь рычагъяслӧн быдса чукӧр.
Сійӧ личкис на пиысь ӧтиӧс, и поезд, запаснӧй туй вылӧ прӧйдитӧм бӧрын, сувтіс станциясянь ылӧ, эрд вылӧ: сылы колӧ вӧлі виччысьны да лэдзны почтӧвӧй поезд.
Стрелочник вуджӧдіс рычагсӧ главнӧй туй вылӧ, кыті должен вӧлі мунны почтӧвӧй.
«Но, ӧні позьӧ мӧс улысь весавны», думыштіс сійӧ да мӧдӧдчис станция вомӧн пытшкӧсса дворас.
— Тэ кытчӧ? — паныдаліс сійӧс начальниклӧн отсасьысьыс.
— Начальник тшӧктіс мӧс увсьыс...
— А платформа мыйла чышкытӧм?
— Начальник тшӧктіс... мӧс улысь...
— Ас кадӧ колӧ вӧчны.
Аски праздник, а миян станцияӧ пырны оз позь, няйтыс пидзӧсӧдз.
Пыр жӧ чышкы!
— Кывза.
Начальниклӧн отсасьысьыс мӧдӧдчыліс нин, но сувтыштліс да горӧдіс:
— Да пес пыртлы меным рытӧдзыс лун кык кымын кежлӧ, а то тіянӧс, код юра чӧртъясӧс, праздник дырйиыд и бӧжтіыд он кут!
— Кывза.
Начальниклӧн отсасьысь муніс.
Иван босьтіс гӧлик да кутіс чышкыны платформа.
«И шензьӧдана дивӧ, — гӧликнас веськыдвывсянь шуйгавыв паськыда шенасигтыр думайтіс сійӧ, — ӧні ӧти мортыд кӧть орӧдчы.
Сизим юра кӧ, и то он вевъяв...»
— Эй, Иван!
— Мый тшӧктанныд? — шуис стрелочник, багажнӧйлӧн ӧдзӧс дінӧ котӧртігмоз, кӧні сулаліс багажӧн заведуйтысь.
— Кытчӧ тэ пропадитін, чӧртъясыс тэнӧ новлӧдлӧны!
Йӧймин тэ али праздник кузяыс глӧтнитны нин удитін: ӧнӧдз первой классын лампаяссӧ абу ӧзталӧмыд.
Пассажиръяс кутісны воавны, а сэн кӧть синмад чуткы.
Он кӧ кӧсйы служитны, весась чӧрту...
— Вунӧді, Василий Василич.
Иван Петрович тшӧктіс платформа чышкыны, а господин начальник — мӧс улысь...
— Платформа, платформа!
Ас кадӧ ставсӧ колӧ вӧчны...
Мун ӧні жӧ — ӧзтав.
— Кывза.
Иван сувтӧдіс гӧликсӧ да котӧртіс первой класса залӧ ӧзтавны лампаяс.
Тані кутӧмаӧсь нин чукӧртчыны пассажиръяс, и Иванлы налӧн мыгӧръясас, вӧрасас и сыын, кыдзи найӧ пӧкаживайтісны зал кузя да сеталісны носильщикъяслы билет вылӧ сьӧм, тӧдчис лӧня виччысьӧм, мый вот пӧ воӧ праздник и позяс шойччыштны уджъясысь да тӧждысьӧмысь.
Иван ӧзталіс лампаяс да котӧртіс помавны платформа чышкӧмсӧ.
Платформасӧ чышкӧм бӧрын полігтыр, мед эськӧ сійӧс бара кытчӧкӧ эз ыстыны либӧ ещӧ мыйкӧ эз тшӧктыны вӧчны, сійӧ тэрмасигтыр муніс пес видзан складӧ.
Поткӧдлӧм пескыс эз вӧв — лои поткӧдлыны.
Иван зіля босьтчис удж бердӧ.
Колӧ вӧлі дасьтыны пессӧ станционнӧй помещениелы ставнас, но тайӧ этша на: колӧ вӧлі поткӧдлыны да пыртлыны начальниклӧн да сылӧн отсасьысьлӧн жыръясас да кухняясас.
Шуны кӧ, налӧн вӧлі асланыс прислуга и сійӧ, веськыда кӧ шуны, эз вӧв обязан тайӧс вӧчны — сійӧ вӧлі обязан сӧмын видзӧдны стрелкаяс да туйяс бӧрся, но ӧд начальство кӧ приказывайтӧ — некытчӧ воштысьны.
И Иван ружтігтыр водзӧ ӧвтчис чернас да шыблаліс поткӧдлӧм плакаяссӧ.
Поткӧдлӧм пес чукӧрыс лои пыр ыджыдджык и ыджыдджык.
«Буракӧ, тырмас!» думыштіс сійӧ да кутіс кӧртавлыны плакаяссӧ зэв ыджыд нӧбъясӧ, медым ӧдйӧджык мынтӧдчыны — новлыны пессӧ.
Но кор сійӧ лэптіс мыш вылас первой нӧбсӧ, то гӧгӧрвоис, мый босьтӧма вывті уна.
Довъялігтыр, ӧдзӧс куричас да стенъясас кутчысялігтыр сійӧ мӧдӧдчис, зэв сьӧкыд нӧб улас кусыньтчӧмӧн, коді вӧлі сылӧн мыш вылас.
И век жӧ сійӧ эз кӧсйы шыбитны: колӧ вӧлі ӧтпырйӧ да ӧдйӧджык пыртлыны пессӧ.
Нёль нӧб сійӧ нуис станционнӧй помещениеясӧ, колӧ вӧлі ещӧ нуны начальниклы да отсасьысьыслы мӧдӧд судтаӧ, а тайӧ вӧлі медся сьӧкыд удж; пидзӧсъясыс куснясисны, кокъясыс тіралісны.
Пос тшупӧдсянь мӧд тшупӧдӧ сьӧкыда, выныштчӧмӧн тувччалігтыр сійӧ быд здук виччысис, мый песнас и быдӧн усьӧ пос кузяыс.
Коркӧ сійӧ воис начальниклӧн отсасьысь кухняӧдз да шыбитіс пессӧ.
— Мый нӧ татшӧм сёрӧн?
Тэ вӧсна виччысь, уборка оз позь помавны, джоджъяс мыськавны, бӧр ӧд лякӧсьтан, — встретитіс Иванӧс начальниклы отсасьысьлӧн кухаркаыс, гӧрд ныра да век «заряда», пинясьысь, некодкӧд лӧсявтӧм баба.
Иван скӧрмис:
— Да тэ эськӧ мед водзджык глӧтнитін да горзін эськӧ, мый сёр!
Мый нӧ меным тэ ради орӧдчыны, али мый?
— Ак тэ, пьянник!
Ак тэ, шудтӧм лов!
Да ме тэнӧ, анафемаӧс, куимпӧв, куимпӧв ёра!
Да ме тэнӧ, няйтӧсь чужӧмӧс, ӧні порог дорӧдз ог лэдз!
Да ме баринлы ӧні висьтала... — И кухарка крута мӧдӧдчыліс жыръясӧ.
Иван повзис:
— Макрида Спиридоновна, тшӧктанныд кӧ... да ме тіян дінӧ, значит, почтениеӧн да век рад...
Гашкӧ, тіянлы помейтӧ петкӧдны?
И, вочакывсӧ виччысьтӧг, кватитіс лӧканьсӧ, котӧрӧн петаліс да кисьтіс.
Спиридоновна небзьыштіс:
— Но, ва ваяв.
Иван ваяліс ва.
— Сартас эськӧ юкалыштін самӧварӧ!
Праздник дырйиыс некор лоӧ.
«Но и збой баба, мый кутан вӧчны сыкӧд! — сартас юкалігмозыс думайтіс Иван. — Тан, господьӧй, лолыштнытӧ некор, а ещӧ сійӧ.
И немтор он вӧч: мунас норасьны».
Мынтӧдчӧм бӧрын да вомгорулас броткигтыр, мый «мортсӧ дзикӧдз жуйӧдісны», Иван мӧдӧдчис сарайӧ, кӧні сулаліс начальниклӧн мӧскыс.
Сійӧ ньӧжйӧник рӧмидзтіс да веськодьпырысь видзӧдіс пырысь Иван вылӧ.
— Но, идол! — горӧдіс Иван, — бергӧдчы, турун мешӧк! — И сійӧ скӧрысь кучкис мӧслы кӧрт зырнас.
Мӧс кывзысьӧмпырысь вешйис, доймӧм коксӧ лэптігмоз.
Иван заводитіс уджавны — скӧрпырысь шыблавны куйӧдсӧ.
— И кытысь талӧн сы мында куйӧдыс!
Сӧмын и тӧдӧ, мый жӧритӧ да пакӧститӧ, сы мында кӧ эськӧ йӧвсӧ сетіс, а то ӧд турунсӧ прӧста жӧритӧ.
Да менӧ зӧлӧтит — эг эськӧ понды видзны татшӧм пемӧстӧ.
Да и начальник...
Этша али мый йӧлыс базар вылас? — мунін дай ньӧбин, мед сӧмын сьӧмыд вӧлі.
А то этатшӧм прорвасӧ видз, сійӧ тэнӧ ставнад сёяс.
Видзӧдтӧ — куш куйӧдсӧ мыйта лэдзӧма!
У-у, тварь, мед тэ ӧкӧлейтан!
И сійӧ бара скӧрысь тувкнитіс мыжтӧм мӧслы, коді дзик эз тӧд, мыйӧн заслужитіс тадзи нӧйтӧмсӧ, да пыр топӧдчис стен бердас.
Иванлӧн чепӧсйис пӧсь.
Сійӧ чувствуйтіс зэв ёна мудзӧм и сійӧс, мый сэсся оз вермы уджавны; но колӧ вӧлі помавны.
— Помала — ветла мудз бӧрын юышта румка, а то вынӧй оз тырмы смена помӧдз.
Медбӧрын куйӧд весавсис.
Иван, мӧслы ещӧ кыкысь кымын тувкнитӧм бӧрын, сувтӧдіс зырсӧ пельӧсӧ да мӧдӧдчис станцияӧ.
III
Буфетын пызан саяс чайӧн шонтысисны воысь тӧварнӧй поездса кондукторъяс.
Иван матыстчис стойка дорас, босьтіс стӧкан вина, юис, ружӧктіс, закуситіс дука чери торйӧн да ньӧбис сороковка, медым гортас праздничайтны честь-честью.
Сороковкасӧ зептас сюйӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис будкаӧ, босьтіс ключ, мӧлӧт, медым видлавны туйсӧ почтӧвӧй вотӧдз, да думыштчӧмӧн сувтіс: сьӧрысь кӧ кыскавны винасӧ, то верман ещӧ кыдзкӧ жугӧдны вывті дона бутылкасӧ; будкаӧ кӧ кольны, сменщик воас, непременнӧ гусялас винатӧ: сылӧн нырисыс та вылӧ понлӧн кодь.
«Котӧртла гортӧ, нуа», думыштіс Иван да, полотно вылысь тэрыба лэччӧм бӧрын, мӧдӧдчис полотно дорсянь сажень комын сайын сулалысь ичӧтик керка дорӧ, кодлӧн ичӧтик ӧшиняс тыдаліс битор.
Иван видзӧдліс сэтчӧ: зэв ыджыд пача ичӧтик жыр, век сэтшӧм няйт, дурк, тырӧма гырничьясӧн, шомӧсъясӧн, быдсяма гортса кӧлуйнас, ӧні вӧлі идралӧма, сёй джоджыс чистӧя мавтӧма, стенъяссӧ белитӧма, а жырджын ыджда пач бокъясас пасьтала серпасалӧма лӧз петукъясӧс.
Водз пельӧсас, ӧбразъяс улын, пызаныс вӧлі вевттьӧма кыз, но сӧстӧм пызандӧраӧн.
Ӧбраз вылас ӧзйис сись пом да тіралан биӧн югдӧдіс ляпкыд йирксӧ, лӧз петукъяссӧ да челядьыслысь еджгов юръяссӧ.
Иванлӧн челядьыс вӧлі кӧкъямыс; ӧти лайкъяліс на йиркӧ ӧшӧдӧм зыбкаын.
Челядьыс, тыдалӧ, терпитны вермытӧг виччысисны батьсӧ, медым пуксьыны ужнайтны, кӧть эськӧ и унмыс личкис налысь юръяссӧ.
И тайӧ лӧз петукъясыс, и белитӧм стенъясыс, и пызан вылас пызандӧраыс — ставыс висьталіс Иванлы шойччӧг да спокой йылысь, кодъяс виччысьӧны сійӧс.
Сійӧ таркӧдыштіс ӧшиньӧ.
Петіс кӧзяйкаыс.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ.
— Босьт, со, вайи, будкасьыс гусяласны.
— Али дежурство вывсьыд?
— Эг, ӧні муна туйсӧ видлавны.
— Дежурство бӧрад ӧдйӧ лок, челядьлӧн унмыс локтӧ.
— Часджын мысти локта: ӧні почтӧвӧй воас, колльӧда — и гортӧ.
Иван бара котӧрӧн кайис полотно вылас да, пӧнарнас югдӧдӧмӧн да мӧлӧтнас котшкӧдчигтыр, мӧдӧдчис рельсъяс вывті.
abu
IV
Кык паровоза зэв ыджыд почтӧвӧй поезд сьӧкыда да грымакылігтыр гӧгыльтчис рельсъяс вывті.
Лым бусыс гартчис кӧлесаяс улас, и руыс, сійӧ локомотивъяслӧн кык трубаысь пуркйиг ылӧдз вольсассис еджыд эшкынӧн.
Поездас йӧзсӧ быттьӧкӧ вӧлі шӧтӧма.
Кондукторъяс ветлӧдлісны вагонъясӧд, босьталісны билетъяс.
Водзвылын юрӧбтіс паровозлӧн тутӧстӧм.
Пассажиръяс лэдзалісны джаджъяс вылысь чемоданъяс, нопъяс, кӧртавлісны пӧдушкаяс.
Поезд кутіс надзмӧдны ӧдсӧ.
Тормозъяс зяльскигтырйи топӧдчылісны кӧлесаяс бердӧ.
Иван, мыйӧн поездыс воис платформа дінӧ, начальниклӧн знак серти сетіс первой звӧнок — татчӧ поезд сувтлывліс сӧмын кык минут кежлӧ, — уськӧдчис багажнӧй вагонӧ да кутіс кыскавны багажсӧ татчӧ чеччысь пассажиръяслысь.
Сійӧ мыйвынсьыс шыблаліс чемоданъяс, сундукъяс, тюкъяс, корсис колана номеръяс.
Кор багажсӧ лои петкӧдлӧма, Иван нуис сійӧс тележка вылын багажнӧйӧ.
— Иван, мый чӧртсӧ нӧ тэ сэні вӧчан?!
Мӧд звӧнок, тэныд шуӧны...
Неыджыд кӧлӧкӧл яснӧя да гораа кучкис кыкысь.
— Котӧрт, сет разрешениесӧ!..
Стрелочник кватитіс разрешениесӧ да, йӧзсӧ тойлалігтыр, уськӧдчис платформа кузя паровозлань.
Поездыс вӧлі зэв ыджыд, и колӧ вӧлі пӧшти сы пӧлӧн кузялаыс котӧртны.
Машинист, аслас площадка вывсянь копыртчӧмӧн, босьтіс пошиктысь Иван ордысь путевӧйсӧ.
— Коймӧд!.. — Чувствуйтӧмӧн, кыдзи чеччӧ сылӧн сьӧлӧмыс, бара уськӧдчис звӧнок дорӧ да кучкис куимысь.
Тюрӧстіс обер-кондукторскӧй свисток, паровоз шыасис скӧрысь да неокотапырысь, и поезд, нюжаліг да кӧртнас зяльскакылігтыр, вӧрзьӧдчис.
Платформа мӧдӧдчис бӧрвыв, а вагонъясыс, рельсъяслӧн стыкъяс вылын кӧлесаяснас ӧтмоза таркакылігтыр, гӧгыльтчисны рельсъяс кузя ӧта-мӧд бӧрсяыс.
Иван кокньыдджыка лолыштіс.
Сійӧ дежуритӧ лун космӧсӧн и быдпӧрйӧ дас час войын дзик жӧ тадзи жуявтӧдзыс уджалӧ багаж ректігӧн, дзик сідзжӧ сылы колӧ и сетавны звӧнокъяс, и нуны машинистлы разрешение, и котӧртны восьтыны семафор, мӧд ногӧн кӧ, быдпӧрйӧ исполняйтны обязанностьяс, кодъясӧс колӧ эськӧ вӧлі юкны кӧть нин кык мортлы вылӧ, и тайӧ кызь кык во чӧж!
Тайӧ кызь кык воыс сёйисны сійӧс.
Сылы кажитчис, мый сійӧ сӧмын и кужӧ вӧчны да став олӧм чӧжыс сӧмын и кужліс вӧчны ӧтитор — котравны стрелкаяс дорӧ, сетавны сигналъяс, звӧнокъяс, ӧзтавны лампаяс.
Тайӧ уджыс кажитчис медся кокньыдӧн, лӧсяланаӧн, благодарнӧйӧн.
Сылы кажитчис, мый сыысь кындзи сійӧ нинӧм оз вермы вӧчны, нинӧм вылӧ оз туй.
Сылӧн вӧлі кӧкъямыс челядь, и сійӧ пӧлучайтіс тӧлысьнас дас вит чӧлкӧвӧй.
Сы вӧсна вот, кор сійӧ котраліс стрелкаяс дорӧ, мӧдӧдаліс поездъяс, сувтӧдаліс пӧнаръяс, весаліс мӧс улысь, чышкис платформа, сійӧ новлӧдліс аскӧдыс ӧти и сійӧ жӧ мӧвп, ӧти и сійӧ жӧ ощущение: полӧм, эз-ӧ вӧч сійӧ мыйкӧ «не сідз», эз-ӧ вӧч сійӧ ӧшибка, эз-ӧ ло мыйкӧ лёктор.
Кызь кык воыд вӧчисны ассьыс, и сылы некор юрас эз волы, мый сійӧ вермис эськӧ и мӧдног овмӧдчыны.
Лунся татшӧм порядокысь кындзи да станцияысь, туйясысь, платформаысь бокын сійӧ асьсӧ и думыштны эз кужлы.
Дас час рытын, почтӧвӧй поезд мунӧм бӧрын, помасьлывліс сылӧн дежурствоыс, и сӧмын сэки кокньыда ышлолыштӧмкӧд тшӧтш сы вылысь усьлывлі личкысь сьӧктаыс полӧмлӧн да виччысьӧмлӧн, мед эськӧ мыйкӧ эз ло.
Сідзи и талун.
Кор поезд прӧйдитіс нин платформа дінті, Иван, вывті ыджыд слаблун кылӧмӧн, коді век шымыртлывліс сійӧс дежурство помассигӧн, да чувствуйтӧмӧн, кыдзи сы вылысь усьӧ сьӧктаыс, лэптіс кисӧ, медым пернапасасьны, да... кынмис.
Страшнӧй мӧвп сотыштіс сійӧс: сійӧ вунӧдіс вуджӧдны стрелкалысь рычагсӧ главнӧй туй вылӧ тӧварнӧй поезд мунӧм бӧрын, кытчӧ ӧні лэбис почтӧвӧй.
Кывкутӧмысь повзьӧмыс, став отчаяниеыс шымыртісны сійӧс.
Шапкатӧг, блед чужӧма, сійӧ уськӧдчис котӧртны сэтчӧ, кӧні ылыстчиг ӧзйис мунысь поездлӧн гӧрд пӧнарыс.
Сёр!..
Вот-вот кылас пельтӧ чунӧдана ратшкакылӧм, и войся еджгов рӧмыдас полотно весьтӧ кыпӧдчас енэжлань сьӧд огромина, лёкысь горзӧмъяс тыртасны кӧдзыд тӧвся войсӧ...
Медым не кывны найӧс, Иван уськӧдчис бокӧвӧй туй вылӧ, кыті сэки муніс дежурнӧй паровоз.
Пошиктігтыр сійӧ котӧрӧн воис да уськӧдчис матыстчысь паровозлӧн рефлекторъясӧн ёна югдӧдӧм рельсъяс вылӧ.
Тайӧ некымын секундаас сылӧн олӧмыс ставнас, быттьӧкӧ югӧрӧн югдӧдӧм, сувтіс сы водзӧ, коді помассис талунъя лунӧн: дежурство... платформа... лампаяс... пес... мӧс... лӧз петукъяса пач... еджгов ичӧтик юръяс... и шудтӧм стрелка!.. стрелка!..
Страшнӧй напряжениелӧн тайӧ здукас друг вывті яснӧя гӧгӧрвоис, кыдзи сійӧ вуджӧдіс стрелкасӧ главнӧй туй вылӧ...
Господьӧй, ӧд сійӧ правильнӧ сувтӧдіс стрелкасӧ!..
Сійӧ сорсис, и почтӧвӧй поезд лючки-ладнӧ муніс главнӧй туй кузя.
Иван ӧтчаяннӧя горӧдіс да неморт ногӧн выныштчис быгыльтчыны рельсъяс вылысь, но дзик сійӧ здукас локтысь паровоз личкысис сы вылӧ кӧртлӧн, стальлӧн, доналӧм из шомлӧн став сьӧктанас да... дугӧдіс сылысь лолалӧмсӧ.
V
Дежурнӧй паровозса машинист сулаліс площадка вылас да видзӧдлывліс паныд котӧртысь яръюгыда югдӧдӧм рельсъяс вылӧ.
Вуджӧртіс ӧти стрелка, мӧд.
Сійӧ кутчысис свистокас да некымынысь тракнитліс.
Вуджигас таркӧдчисны, швачкакылісны кӧлесаяс, тыдовтчыліс турунвиж рӧма би, пемыдсьыс мыччысьліс будка да бара воши.
Друг сійӧ, быттьӧкӧ йӧймӧма, уськӧдчис регулятор дорӧ да не ас гӧлӧснас горӧдіс: «Тормоз!»
А отсасьысьыс ачыс нин мыйвынсьыс тормозитіс, рукоятка вылас ёна личкӧмӧн.
— Господьӧй, эг-ӧ нин мортӧс талялӧй!..
Кутісны дзуртны тормознӧй колодкаяс, зяльскакывны кӧлесаяс, парыс чепӧсйис восьса клапанъясӧд.
Паровоз сайсянь кыліс неморт нога горӧдӧм: «Ой, бат...» и ори.
Паровоз котӧртіс ещӧ сыв мында, сувтіс.
Машинист отсасьысьыскӧд чеччыштісны муас — нинӧм оз тыдав: пемыдас тӧлыс катшашыдӧсӧн синъястӧ тыртӧ.
Отсасьысьыс уськӧдчис пӧнарла, югдӧдіс сійӧн: аддзӧ — рельс пӧлӧн ылынкодь куйлӧны кык орӧм кок лапа, а кӧлесаяс саяс паровоз улын тыдалӧ морт.
— Ӧд таляссьӧма, господьӧй-енмӧй!..
Отсасьысь котӧртіс станцияӧ, чукӧртчисны йӧз.
Паровозсӧ бӧрыньтісны.
Кодкӧ копыртчис куйлысь весьтӧ:
— Кулӧма!
Ставныс ланьтісны, пӧрччисны шапкаяснысӧ, пернапасасисны.
Иван вӧрзьытӧг куйліс рельсъяс костын, лёкногӧн боквыв бергӧдчӧм юра, кылалӧм синъяса.
Пӧнарыслӧн кольчаыс, кодӧс сюйӧма веськыд ки вылас, нетшыштӧма чуньяс дорсьыс кучиксӧ да вирӧсь соскӧс моз лэптӧма сійӧс дзик пельпом дорӧдзыс; а сойыс вӧлі музгыльтчӧма пельпомӧдыс да веськалӧма юр улас, а шуйга бокса ордлыясыс пыдӧдз вӧйӧмаӧсь морӧсас.
Чукӧртчӧм йӧз пӧвстын кыліс надзӧникӧн сёрнитӧм: юасисны, кыдзи лоӧма несчастьеыс, абу-ӧ вӧлӧма покойникыс код, горзіс-ӧ, кор сы вылӧ личкысис машинаыс.
Нинӧм некод тӧлкӧн эз вермы вочавидзны.
— Сӧмын ме видзӧдлі, — волнуйтчӧмысла вежсьӧм гӧлӧсӧн висьталіс машинист сійӧс кытшалысь йӧз чукӧрлы,
— аддза, стрелка вылын бияс ломзисны, думайта — ӧні сувта;
сӧмын на кӧсйи бергӧдчыны, видзӧда, а сійӧ тані, дзик пӧнар дорас...
Господьӧй!..
Уськӧдчи ме... а сійӧ кыдзи горӧдас...
синмӧй менам пемдіс, тӧда, мый со тані паровоз улын морт, и нинӧм ог вермы вӧчны... — Машинистлӧн гӧлӧсыс ори.
Пӧльыштіс тӧв, кутіс шувгыны да киськаліс кулӧм морт вылӧ да став сулалысьяс вылас еджыд катшашыдӧс.
Ставныс чӧв ланьтісны.
Паровозын грӧзитӧм моз варкйис топӧдӧм ру.
Машинист кыпӧдчис площадка вылас да бергӧдіс кутшӧмкӧ вороп: руыс мыйвынсьыс путкыртіс уліті, ставнысӧ шоныдіник уль руӧн кытшалігмоз.
— А ӧд мунӧма, абу кывлӧма.
Тыдалӧ, стрелка дорас мунӧма,
паровозыд сійӧс сэтчӧ и личкӧма.
— Рожоксӧ ставнас вежньӧдлӧма, а ачыс, тыдалӧ, крукасьӧма пӧнарас да кыссьӧма, а то эськӧ шӧри орӧдіс.
Здук кежлӧ бара пуксьыліс чӧв-лӧнь.
Тӧлыс бара кутіс шувгыны насыпь дінас да кутіс киськавны катшашыдӧс.
— Ыстісны начальникысла?
— Ӧні мунісны.
— Бабаыс и бӧрдыштас — кӧкъямыс челядьӧн коли.
Станция дінсянь тыдовтчисны бияс да йӧзлӧн сьӧд мыгӧръясыс.
Матыстчис начальник.
Йӧз чукӧр вешйыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Начальник босьтіс служащӧйлысь пӧнар, веськӧдіс покойник вылӧ: здук дыра югӧрыс визьнитчис сулалысьяслӧн суров, ӧтитор йылысь думайтысь чужӧмъяс вывті, рельсъяс вывті, шпалъяс вывті да уси кулӧм мортлӧн вӧртӧм синаканя, кылалӧм синъяса, дойсьыс вежыньтчӧм чужӧм вылӧ.
Начальник омӧлика бергӧдчыштіс да тшӧктіс идравны телӧсӧ тыртӧм вагонӧ.
Вайисны рӧгӧза, лэптісны шойсӧ; сійӧ кутӧма кынмыны.
Музгыльтчӧм киыс вынтӧма уси да ӧшӧдчис.
— Мый нӧ, колӧ ставнас... — ньӧжйӧник шуис лэптысьяс пиысь ӧти да быттьӧкӧ эз помӧдз висьтав.
— То кӧні, — пемыдас индіс машинистлӧн отсасьысьыс.
Кодкӧ вешйис пӧнарӧн, муныштіс некымын воськов рельсъяс пӧлӧн; тыдалӧ вӧлі, кыдзи сійӧ копыртчыліс да мыйкӧ лэптіс.
Локтӧм бӧрас сійӧ видзчысьӧмпырысь пуктіс рӧгӧза вылӧ орӧм кок лапаяссӧ.
Телӧсӧ нуисны да пуктісны тыртӧм вагонӧ, коді ӧтнас сулаліс запаснӧй туй вылын.
Происшествие лоан местаас составитӧм протоколын гижисны:
«Ноябр тӧлысся сэтшӧмтӧ числӧӧ сэтшӧмтӧ кӧрт туйлӧн станция вылын депоӧ локтысь 5-ӧд №-а дежурнӧй паровозӧн таляссьӧма, аслас неосторожность вӧсна, дежурнӧй стрелочник, Орловскӧй губ., Демьяновскӧй вӧл., Ульино сиктса кр. Иван Герасимов Пелипасов».
VI
Вӧлі дас час асыв,
платформа кузя гуляйтіс публика.
Виччысисны поезд; вӧлі нин пӧлучитӧма телеграф кузя юӧртӧм, мый сійӧ петӧма станциясянь.
Пассажиръяс петалісны вокзаллӧн залъясысь да нопъяснас, чемоданъяснас да кӧрзинаяснас меститчисны платформа вылас дзик полотно дорас, быд здук видзӧдлывлісны сыладорӧ, кытысянь виччысисны поездсӧ.
Жандармъяс, шпораяснас зёлькӧдчигтырйи, подозрительнӧя видзӧдалісны гӧгӧр.
Публикасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталігтыр асфальт вывті сяркӧдісны-гӧгыльтісны багажнӧй тележка.
Тэрмасьӧмӧн котӧртіс кузь мӧлӧта да лейкаа смазчик, сійӧ вӧлі маслӧӧссьӧм лӧз блузкаа, тасматӧм.
Петіс начальник, кыз господин, гӧрд фуражкаа да зарни ӧчкиа, юрсӧ неуна лэптыштӧмӧн да сэтшӧм сямӧн, коді велалӧма сетавны приказаниеяс.
Сэки кутшӧмкӧ нывбаба писькӧдчис публика пӧвстті; сійӧ, тыдалӧ, корсис кодӧскӧ.
Сылӧн чужӧмыс да синъясыс вӧліны гӧрдӧсь, шочиник синлысъяс вылас, кодъяс чурвидзисны ӧткӧн-ӧткӧн, пыктыштӧм да быттьӧкӧ неуна гугассьӧм синлапъясас доршасис синва.
Нывбаба зілис кутны сійӧс, дугдывтӧг чышкаліс да частӧ сульсис чышъян пельӧсас.
Но мыйӧн сійӧ аддзис начальниксӧ, синваыс кутіс войтавны ачыс.
Сійӧ матыстчис начальник дінӧ да, тіралысь вомдор дінас киас топӧдӧм чышъян помсӧ кутігтыр, кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз вермы да друг виччысьтӧг кутіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны станциятырнас сідз, мый ставныс кӧсйытӧг бергӧдчисны.
Начальник дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс да зумыштчыліс:
— Мый сэтшӧмыс?
Мый тэ, матушка?
abu
Гӧгӧр чукӧртчисны, ӧта-мӧд сайсяньыс голянысӧ нюжӧдӧмӧн да начальник вылӧ да лыддьӧдлысь баба вылӧ видзӧдлыны зільӧмӧн.
— Мыйла сійӧ бӧрдӧ? — юасисны ӧта-мӧдныслысь.
— Тӧрыт пӧ кодкӧ таляссьӧма тані, висьталӧны.
«Сӧстӧм» публика сулаліс бокын, ылысянь видзӧдіс ставтор вылас.
— Да мый сэтшӧмыс?
— Тӧрыт кувсьӧм стрелочниклӧн гӧтырыс, — висьталіс начальниклы морӧсас бляхаа ыджыд тушаа артельщик.
— Да мый нӧ тэныд колӧ, матушка?
— кытчӧ нӧ ӧні?..
Эг думайтлӧй, эг чайтлӧй... локтісны, висьталӧны — таляссьӧма пӧ тэнад... таляссьӧма...
Тӧрыт на дежурство вывсяньыс котӧрӧн пыраліс... локта, шуӧ... локта... о-ооо... —
Нывбаба эз вермы терпитны: мыйӧн пондіс висьтавлыны, мый верӧсыс шуліс: «локта», сійӧ истерическӧя кутіс сыркъявны-бӧрдны, кыкнан кинас косіник морӧсас кутчысьӧмӧн.
— Лок ме бӧрся! — вокзалӧ мӧдӧдчигас прикажитіс начальник да тадзи кӧсйис нуӧдны нывбабаӧс публика дінысь.
Нывбаба муніс сы бӧрся, юрсӧ боквыв пӧлыньтӧмӧн да пыр на сідзжӧ сыркъялігтыр.
— Сідзкӧ тэ нӧ мый кӧсъян, медым тэныд отсалісны?
— Батюшка, кытчӧ нӧ сирӧтаяснас ӧні — сёйны нинӧм...
Оз-ӧ позь тіян милӧстьлы кӧрт туйсянь мыйкӧ сетыштны, отсӧг кутшӧмкӧ?
Начальник сюйліс кисӧ зептас, перйис бумажниксӧ да сетіс нывбабалы куим чӧлкӧвӧй:
— Тайӧ вот месянь, гӧгӧрвоан, тайӧс ме сета, кыдзи частнӧй морт, кыдзи эськӧ и мукӧд морт сетіс.
А туйлӧн управление нинӧм оз сет: сійӧ оз кывкут татшӧм случайяссьыс — тэнад верӧсыд кулі аслас неосторожность вӧснаыс.
Неосторожнӧй вӧлі — гӧгӧрвоан?
Кӧрт туй татшӧм случайяс дырйиыс оз кывкут.
— Кытчӧ нӧ миянлы воштысьнысӧ?..
Пенсия, шуӧны, позьӧ шедӧдны, а то тшыгла кувны челядькӧд...
Енмогысь, энӧ ӧткажитӧй отсавны... — И нывбаба копыртчӧмӧн судзӧдчыліс муӧдзыс кинас.
— Да висьталӧны тэныд — татшӧм случайяс дырйиыс кӧрт туй оз кывкут.
Кывзы ноко, — шыасис начальник мунысь кондуктор дінӧ, — висьтав сылы, мый управление нинӧм оз сет.
Вермас, дерт, судӧн корсьысьны, но тӧлкыс немтор оз ло, сӧмын сьӧмсӧ да кадсӧ весьшӧрӧ видзас.
Начальник петіс.
Нывбаба сулаліс ӧти местаын, тіраліс сійӧс пӧдтысь сыркъялӧмысь да дугдывтӧг чышкаліс чышъян помнас синъяссӧ да синваӧсь гӧрд чужӧмсӧ.
— Но вот мый, Алексеевна: мун ӧні, ен тэкӧд...
Начальник шуис: «оз позь» — сідзкӧ, оз позь.
Мыйта вермис, отсаліс бур мортыс, а туй оз кывкут.
Тайӧ эськӧ сылӧн мыж вӧсна кӧ, позьӧ судитчыны, а тадзтӧ нинӧм оз артмы.
Но, мун, мун, Алексеевна, а то ӧні поезд локтас.
Нывбаба ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис.
Публика, коді сулаліс платформа вылын, аддзыліс, кыдзи сійӧ прӧйдитіс полотно кузя, и жандармъяс пиысь ӧти горӧдіс: «Мун, мун — ӧні поезд локтас»; сэсся нывбабаыс лэччис насыпь вылысь.
Сылӧн гӧрд чышъяныс недыр вуджрасьыштіс станционнӧй ичӧтик садлӧн кортӧм пуяс сайсянь да коркӧ воши бӧръя пуяс саяс.
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Ичӧтик шахтёр @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 96‒108.}
А. С. Серафимович
ИЧӦТИК ШАХТЁР
I
— Но, мун, мун, беспи, юртӧ орӧда... змей рӧд!.. — юрӧбтіс рытъя кӧдзыд сынӧдас.
Няйт паськӧма, порыштчӧм юрсиа, юрсяньыс кок улӧдзыс из шом бусӧн йиджтысьӧм шахтёр скӧрпырысь тэрмасьӧмӧн да став фигураас тӧдчысь грӧзӧн, кӧдзыдысла йӧжгылясигтыр, тшайподӧн кӧмалӧм башмакъяса восьлаліс из шомысь сьӧдасьӧм лым вывті ар дас кыка детинка бӧрся. Детинка тэрыба восьлаліс сы водзвылын.
Детинкаыс тожӧ вӧлі эфиоп кодь сьӧд, киссьӧм паськӧма да куш кокъясыс сідзжӧ югнитлісны киссьӧм башмакъяс пытшкас.
Сійӧ быд здук бергӧдчывліс, волнуйтчӧмӧн ӧвтчис кияснас, аслас чужӧмнас да став вӧраснас петкӧдліс медся отчаяннӧй протест.
— Ог мун, батьӧ, ог кут уджавны, лэдз...
Мый нӧ тайӧ, ставныслы праздник, ӧтнам ме... лэдз, ог кут уджавны... — упрямӧя да бӧрдӧмсорӧн долис сійӧ, сэк жӧ тэрмасис да чеччыштлывліс то бокӧ, то бӧрвыв, медым кутны безопаснӧй кост сыкӧд орччӧн мунысьыскӧд.
— Ак тэ, идол!
Со, господьӧ прӧстит, ӧшйис менам грешнӧй лов вылӧ!
И найӧ кыкнанныс тэрыба мунісны водзӧ сьӧд туйӧдыс, кытшовталісны из шом чукӧръяс, кодъяс вевттьысьыштӧмаӧсь вӧсньыдик лым слӧйӧн.
Кӧдзыд сынӧдыс эз вӧр, вӧлі сӧдз да сэзь.
Тӧвся кыалӧн медбӧръя кӧдзыд югӧрыс кусіс ылысса кымӧръяс вылын, и ӧзъялісны нин первой кодзувъяс, югыда дзирдалісны лӧз енэжас.
Морозыс чепляліс банбокъяснысӧ, ныръяссӧ, пельяссӧ, куш кокъяссӧ.
Лымйыс дзуртіс кокъяс улын, а гӧгӧр вӧлі сійӧ аслыссяма чӧв-лӧньыс, коді мыйлакӧ векджык овлӧ рӧштво праздник рытъясӧ.
Керка ӧшиньясын ӧзйисны бияс да корисны гортса шоныдӧ да уютӧ.
Штабельӧ тэчӧм, зэв ыджыд из шом чукӧр сайсянь водзвылын тыдовтчис сэзь енэжас вӧрзьывтӧг сьӧдвидзысь джуджыд трубаа зумыш кирпичнӧй здание.
Ӧдзӧсӧдыс петалісны шахтёръяс да чукӧръясӧн разӧдчалісны быдладорӧ, тэрмасисны пывсянъясӧ.
Детинка первойӧн котӧртіс-кайис пос тшупӧдъяс вывтіыс кильчӧ вылас да, бергӧдчӧмӧн да аслас став фигуранас отчаяннӧй решимость петкӧдлӧмӧн, медбӧръяысь заводитліс водзсасьны.
— Ог мун, ог мун...
Мый тайӧ, шойччӧг абу... ставыслы праздник...
Но мыйӧн батьыс кутіс кайны кильчӧ вылас, детинка тювкнитіс-пырис ӧдзӧсӧдыс.
Шахтёр пырис сы бӧрся.
Найӧ веськалісны зэв ыджыд пемыд помещениеӧ, кӧні омӧлика тӧдчыштісны зэв ыджыд машинаяс, валъяс, приводнӧй ременьяс да чепъяс.
Тайӧ вӧлі помещение, кытысянь лэччывлісны шахтаӧ.
Тані жӧ вӧлі и контора.
Сы дінын чукӧрӧн сулалісны медбӧръя рабочӧйяс, кодъяс тэрмасисны ӧдйӧджык босьтны расчёт да мӧдӧдчыны пывсянӧ, а ӧткымынъяс — веськыда кабакӧ.
Праздник лунъяс, полнӧй мездлун, сынӧдӧн да шонді югыдӧн пӧльзуйтчыны позянлун, ставнас мувевдорса обстановкаыс, кодӧс дзикӧдз вунӧдлӧны му пытшкын уджалігӧн, и локтан куим лунчӧжся гуляйтӧм да юӧм вӧчисны кыпыдӧн налысь рудов чужӧмъяссӧ.
Шахтёр матыстчис конторка дінӧ:
— Иван Иванович, гиж менсьым детинкаӧс водокачка дінӧ.
Нинӧм сылы весьшӧрӧ балуйтны.
Паськыд нанкӧвӧй пинжака, старшӧй надсмотрщиклӧн либӧ приказчиклӧн кодь чужӧма морт лэптыліс юрсӧ, кӧдзыда да веськодьпырысь видзӧдліс сёрнитысь вылас да копыртчӧмӧн бара мыйкӧ кутіс гижны.
Детинка сулаліс конторасянь бокӧ бергӧдчӧмӧн да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс ӧшиньӧд.
Водзсасьӧмлӧн ёсь напряжениеыс быри.
Куим лунчӧжся рӧштво праздник сійӧ коллялас шахтаын.
Делӧыс вӧлі помалӧма, и мӧдног вӧчны вӧлі оз позь.
Шог да отчаяние топӧдісны сьӧлӧмсӧ.
Паръясыс тіралісны, сійӧ читкырасис, синкымъяссӧ кӧрыштліс, зілис венны асьсӧ да ньылаліс мырдӧн тюргысь челядь синвасӧ.
Батьыс тожӧ сулаліс, виччысис, кор лэдзас конторщик.
Дзугсьӧм юрсиа да зумыш чужӧма сьӧд шахтёр, коді виччысис конторка дорын расчёт, веськодьпырысь синъяссӧ чӧвтліс сёрнитысь вылӧ, синкым увтіыс тэрыба видзӧдліс детинка вылӧ, перйис табак кӧшельсӧ, ньӧжйӧник гаровтіс чигарка, дулляліс сійӧс да кутіс пуктавны табаксӧ тэрмасьтӧг да ӧкуратнӧя ӧктіс трубочканас вужторъяссӧ гаддьӧсь, паськыд, сьӧд кипыдӧс вывсьыс.
— Мый детинкасӧ мырдӧн тшӧктан? — чуньяс костас сибдӧм табак чиръяссӧ пыркӧдігмоз веськодя шуис сійӧ.
— Ог ме тшӧкты, нуждаыс тшӧктӧ; век ог судзсьӧй да век нинӧм абу.
Тожӧ сьӧкыд лои, сэтшӧм нин сьӧкыд — помсӧ он вермы корсьны! — И сійӧ ӧвтыштіс кинас да кутіс висьтавлыны, кыдзи да мыйсянь сылӧн ставыс лои неладнӧ да лои сьӧкыд.
Шахтёр чӧв олігтыр, сэтшӧм жӧ зумыш чужӧмӧн да сідз-тадз кывзіг, мый сылы висьтавліс сёрнитысь, кутіс куритчыны.
Бумагаыс здук кежлӧ яръюгыда ыпнитліс, югдӧдліс матын сулалысь рабочӧйясӧс, и пемыдсьыс здук кежлӧ тыдовтчылісны вӧрзьывтӧм, быттьӧкӧ рудов чугунысь кисьтӧм чертаяс да негрлӧн кодь еджыд ыджыд синаканьяс.
— Ичӧт водокачка вылӧ дас кыкӧд номера галлереяӧ кодъяс? — гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн шуис конторщик.
Ӧта-мӧд вылас видзӧдлывлігтыр рабочӧйяс чӧв олісны.
— Но, коді нӧ?
Тані Финогеновӧс гижӧма.
— Тані, — шуис кодлӧнкӧ чирӧм гӧлӧс, и киссьӧм паськӧма морт, кодкӧд шуштӧм эськӧ вӧлі паныдасьны войын, мыччысис пемыдас.
Пыктӧм, унзіль вӧсна скӧр чужӧмыс, сибдӧм гӧлӧсыс висьталісны дугдывтӧг юӧм йылысь.
— Мый нӧ чӧв олан?
Босьт детинкасӧ да лэччы, виччысьӧны ӧд сменасӧ.
Киссьӧм паськӧма морт синбӧжнас видзӧдліс детинка вылӧ:
— Мый меным сюянныд тайӧ куйӧдсӧ!
Мый меным сыкӧд вӧчны?
— Но, но, мун, эн сёрнит!
— «Мун»!..
Ачыд мун, окота кӧ.
Тіянлы эськӧ мед век донтӧмджык... — И сійӧ грубӧя, лёк кывъясӧн ёрччыштіс да мӧдӧдчис срублань, коді джодж пырыс муніс пыдӧ му пытшкас.
Детинка чӧв олігтыр да лачатӧг муніс сы бӧрся.
Найӧ матыстчисны срубын нёль пельӧса розь дінӧ, пырисны сэні чепъяс йылын ӧшалысь клеткаӧ.
Мӧд отделениеын машинист лэдзис машинасӧ.
Пельӧсъясса чепъясыс, звенояснас грымакыліг да зяльскигтыр, вирдыштісны-лэччисны увлань, и клетка воши пемыдас да колис ас бӧрвылас нёль пельӧса жервидзысь розь.
Кор клеткаыс саяліс да сійӧ местаын, кӧні минут сайын вӧлі детинка, коли сьӧд розь, башмакъяса рабочӧй гыжъялыштіс коссӧ да бергӧдчис зумыш шахтёрланьӧ.
— Кӧзяйкаӧй кӧ эськӧ эз висьмы...
жаль детинкаыс — окота жӧ ӧд гуляйтыштны.
Мӧдыс нинӧм эз вочавидз, зілис куритны вужторъяссӧ помӧдзыс, и сэсся бергӧдчис конторкалань пӧлучитны расчёт.
II
Клетка эз чувствительнӧя, но ӧдйӧ лэччис увлань, и сӧмын чепъясыс сьылӧмӧнмоз да быттьӧ сёрнитігтырйи котӧртісны вал вывсянь.
Детинка вӧрзьывтӧг пукаліс, дугдывтӧг видзӧдіс ас водзас пемыдас.
Сійӧс шымыртіс сійӧ чӧв олан, зумыш состояниеыс, коді шымыртлӧ рабочӧйӧс, кор сійӧс быдладорсянь кытшалӧ пемыдыс да шахталӧн нэмӧвӧйся, гупытшса кодь чӧв-лӧньыс.
Детинка кыліс аслас ёртлысь сьӧкыд, сибдӧм лов шысӧ, кыліс, кыдзи сійӧс кызӧдіс, бергаліс, каркнитлывліс, сьӧласис сы дорын, костъясас ёрччыштлывлігтыр, да чувствуйтіс, мый ёртыс дӧзмӧма, скӧраліс пӧкмелляысла да сыысь, мый праздниксӧ лоӧ коллявны шахтаын уджалӧмӧн.
А мӧдыс збыльысь вӧлі скӧр ас вылас, сыкӧд орччӧн пукалысь детинка вылӧ, сылӧн бать вылӧ, конторщик вылӧ, правление вылӧ, став свет вылас.
Да и збыльысь, сьӧкыд ӧд кык недельчӧжся дугдывтӧг гуляйтӧм, юӧм, трактирлӧн, гостиницаяслӧн, кабаклӧн долыд, тӧждысьтӧм обстановка бӧрын мӧдӧдчыны кӧдзыд, уль шахтаӧ, сэк, кор мукӧдыс буретш лӧсьӧдчӧны ставсӧ вунӧдны бесшабашнӧй, ставсӧ шымыртысь гуляйтӧмын да юӧмын.
А не мунны шахтаас некыдзи эз позь:
ставсӧ, сьӧкыд удж помысь нажӧвитӧм сьӧмсянь заводитӧмӧн, сапӧгӧн, паськӧмӧн, шапкаӧн да бельёӧн помалӧмӧн, — ставсӧ вӧлі юӧма, заложитӧма, выль пӧв заложитӧма,
быдлаысь, кытысь сӧмын вӧлі позьӧ босьтны уджйӧзӧн, вӧлі босьтӧма зэв ыджыд процентъяс улӧ, и ӧні нинӧм вӧлі ни сёйны, ни юны, нинӧмӧн вӧлі петкӧдчыны уличӧ,
и нинӧм эз коль вӧчны, пыдӧ шахтаӧ йӧз синводзысь дзебсьӧм кындзи да сӧмын и бурӧдіс асьсӧ мӧвпӧн, мый тайӧ лунъясьыс доныс локтӧ кык мында.
Сэтшӧмъяс, кыдзи Егорка Финогенов, дзикӧдз юсьӧм рабочӧйяс — горнопромышленниклы клад, сы вӧсна мый шахтаын век колӧ имеитны рабочӧйяслысь кутшӧмкӧ контингент, мӧд ногӧн шахтасӧ вермас ойдӧдны;
а шахтёрӧс некутшӧм сьӧм вылӧ он кут му пытшкад татшӧм праздникӧ, кыдзи рӧштво.
Клетка сыркмуні, сувтіс.
Рабочӧй да сылӧн подручнӧйыс петісны сэтысь площадка вылӧ.
Лампаяслӧн гӧрд биясыс, тіралыштіг, тшынӧдісны дзик юр весьтӧ ӧшйӧм сап пемыдсӧ.
Кыпӧдчанінӧ тэрмасигтыр локталісны сёрмӧм рабочӧйяс.
Йиркакылігтыр гӧгыльтчисны медбӧръя вагончикъяс, и пемыдсьыс ӧти бӧрся мӧд мыччысялісны вӧв юръяс.
Конюх тэрмасьӧмӧн лэдзаліс да нуӧдаліс вӧвъяссӧ гу кодь пемыд конюшняӧ: найӧс тожӧ виччысис рӧштво лунъясӧ куим лунся шойччӧг.
Финогенов ломзьӧдіс лампасӧ, вӧчис чигарка, ӧзтіс да кутіс кузя да дорвыв кыскыштавны тшынсӧ, мед кӧть ещӧ неуна нюжӧдыштны кадсӧ: и сылысь сьӧлӧмсӧ йирис ӧткалун вӧсна, йӧзсьыс торъялӧм вӧсна шогыс да сы йылысь думыс, мый лоӧ коллявны праздниксӧ не «йӧз ногӧн».
— Мый, Егорка, али кушмин? — еджыд пиньяссӧ жеркнитӧмӧн шуис латшкӧс тушаа рабочӧй, коді матыстчис дзик му бердас кузь сутуга йылын тшынӧдысь лампа кутігтыр.
— Дзикӧдз, дзикӧдз, — сідз-тадз, быд кыв бӧрын ёрччыштӧмӧн шуис Егор да торйӧн нин тӧждысьтӧма ӧвтыштіс кинас, — тайӧн кӧсйис шуны, мый пӧ ми пӧттӧдз гуляйтыштім, а мукӧдторйыс нинӧм оз сулав, — да сэки жӧ чувствуйтіс аслас мыш сайысь тайӧ чӧв олысь проходъяссӧ, кодъяс вӧрзьывтӧг виччысисны сійӧс пемыдас.
— Эй, коді сэн, пуксьы ли, мый ли! — вывлань кыпӧдчысь юкмӧс розь дорын сулаліг горӧдіс штейгер.
Егоркакӧд сёрнитысь рабочӧй котӧрӧн матыстчис, тэрмасьӧмӧн пуксис клеткаӧ штейгеркӧд да выліӧ кайысь мукӧд рабочӧйяскӧд ӧтлаӧ.
Пельӧсъясас чепъясыс вӧрзисны, клетка ӧдйӧ кутіс кайны вывлань да здук мысти воши пемыдас.
Егор да детинка колины ӧтнаныс.
— Но, лок ли, мый ли, мый вомтӧ паськӧдін! — лёкысь горӧдіс Финогенов детинка вылӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі ставсьыс мыжа.
И найӧ мӧдӧдчисны чӧв-лӧнь да пемыд пӧвстас, копыртчӧмӧн да юрнысӧ лэдзӧмӧн, медым не доймыны балкаясас, кодъяс кутісны вылын куйлысь пластъяссӧ.
Кокъясныс вильсъялісны ва, жугавлӧм колеяӧд, и ёсь изъяс, пемыдсьыс чургӧдчалӧмӧн, прӧйдитлісны дзик чужӧм бердтіыс.
Лампа фитильсянь гӧрд кывъясӧн кыпӧдчысь биыс мыйвынсьыс зілис ёнджыка ломзьыны да югдӧдны тайӧ пемыдсӧ, таинственнӧй местаяссӧ да кытчӧкӧ чӧв олігтыр мунысь йӧзлысь чужӧмъяссӧ;
но быдладорсянь зумыша да дугдывтӧг топӧдчис сэтшӧм сук пемыд, мый вынтӧммӧм биыс вӧрыштчиг, ичӧтик кытшӧн муртса югдӧдіс туйсӧ сӧмын кокъяс гӧгӧрсьыныс да котӧртіс тайӧ вӧрзьывтӧм пемыдас пӧдтысь, синтӧ сёйысь тшынӧн.
Туй чукыльтанінъясас Финогенов здук кежлӧ сувтыштлывліс, тӧдмаліс туйсӧ, да бара, копыртчӧмӧн да ас сайсяньыс лампанас омӧлика югдӧдыштӧмӧн, мунліс пыр водзӧ и водзӧ, сы бӧрся тэрмасигтыр вӧтчысь детинкалы ни ӧти кыв шутӧг, да налы и нинӧм йылысь вӧлі сёрнитнысӧ.
Найӧ прӧйдитісны кык верст гӧгӧр нин, и кутіс кывны мудзӧм.
Галлерея ляпкаліс, кутіс лоны векньыдджык, дзескыдджык, сводыс ӧшйис юр весьтӧ пыр улӧджык и улӧджык, и кыкнанныслы ещӧ ёнджыка лои кусыньтчыны.
Бӧрвылын локтысь Сенька кыкысь ёна зурасьліс сводсьыс пельӧс ногӧн чурвидзысь изъясӧ да пыр частӧджык кутіс конъясьлыны, сьӧкыда лолаліс да кутчысьлывліс ваӧсь кӧдзыд стенъясас.
Ӧні сійӧ эз нин думайт ни праздник йылысь, ни семечки йылысь, ни гостиницаяслӧн да трактирлӧн шума сёрнияс да гажлун йылысь, кодъясӧс вевттьылісны тарелкаяслӧн да бубенцылӧн зилякылӧмыс, барабанӧ кучкалӧм шыяс да зэв ыджыд трубаяслӧн муралӧмыс.
Праздник лунса гажлысь яркӧй картинаяссӧ пӧдтісны мудзӧм да напряжение.
«Кӧть нин эськӧ ӧдйӧджык воны!»
И сійӧ выныштчӧмӧн кывзысис, оз-ӧ кывны водзвылын найӧс виччысьысь рабочӧйяс.
Но гуын кодь чӧв-лӧнь пырыс кылісны сӧмын нерӧвнӧй вильыд из вывті гортӧминик мудзӧм кок шыяс да кӧдзыд валӧн сялькнитчӧм, кор кокыс веськавліс ва гуранӧ.
И найӧ век на мунісны мупытшса галлереялӧн кӧдзыд, уль ру да чӧв-лӧнь пыр.
— Оз-ӧ качайтчы? — друг шуис Финогенов.
Кыкнанныс сувтісны да кутісны сюся кывзыны.
Пемыдсьыс кылісны морт гӧлӧслӧн тешкодь, ӧтсяма, гажтӧм шыяс, кодъяс монотоннӧя да шога унаысь шуалісны ӧтиторсӧ, а костъясас мыйкӧ, люскигтыр да тшӧкъялігтыр, выныштчӧмӧн судорожнӧя кыскис ас пытшкас васӧ, и ваыс сялькӧдчис да пырис кытчӧкӧ да сэсся сӧдзтысис вӧсньыдик струяӧн.
— ...Комын кык... комын куим... комын нёль... — кыліс сэтысянь ньӧжйӧ, гажтӧма, коставлӧмӧн.
— Тані, — шуыштіс Сенька, и кыкнанныс мунісны водзӧ.
Тыдалӧ, сэні, пемыдас, аддзисны найӧ лампалысь гӧрдоват бисӧ, сы вӧсна мый дугдісны лыддьыны да ланьтісны тайӧ тшӧкъялысь, люскысь шыясыс.
Но Егорлы да Сенькалы нинӧм вӧлі оз тыдав — ни биыс, ни йӧзыс.
И сӧмын кор найӧ дзикӧдз матыстчисны и Егор лэптіс ассьыс лампасӧ, найӧ аддзисны пемыдсьыс омӧлика тӧдчыштысь кык шахтёрӧс, улын югъялыштысь ва да неыджыд помпалысь воропсӧ.
И Сенькалы и Егорлы лои неуна кокньыдджык, кор найӧ аддзисны, мый эмӧсь йӧз, мый медбӧрын воисны местаӧдз и оз ков сэсся копрасьны да конъясьны пемыдас.
Шахтёръяс чӧв олігтыр, кыв ни джын шутӧг, кутісны лӧсьӧдчыны: судзӧдісны да ӧзталісны ассьыныс лампаяс, пыркӧдісны башмакъяссьыс сэтчӧ пырӧм посни из шомсӧ да сюйыштісны юр выланыс гӧгрӧс кучик шапкаяссӧ изъясысь юръяснысӧ видзӧм могысь.
— Мыйла дыр? — зумыша шуыштіс на пиысь ӧтиыс.
— Да ылын.
Тожӧ коркӧ лӧсьӧдчим да воим, а сэн конторщик манитыштіс, — тӧждысьтӧг лажыньтчӧмӧн да чигарка гартны заводитігмозыс веськодя вочавидзис Егор.
Но, неуна пукалыштӧм мысти да быттьӧкӧ мыйкӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын, сійӧ друг кутіс сёрнитны тэрыба да скӧрысь: — Дыр! а сӧвсем кӧ эг локтӧй!
Йӧзыс ӧні праздник встречайтӧны, ставыс честь-честью, а ми со татчӧ кыссим, вайис миянӧс пеж выныс!
Тісӧ аски, дерт, жӧритны кутанныд, а тэ пукав тані да копрӧдлы мыштӧ...
Чӧртъяс, збыльысь...
— Да тэ мый увтчан?
Некод тэнӧ эз кыскы, ачыд локтін...
йӧй, дзик йӧй!
— А со дыр сылы!
А сӧвсем кӧ эг локтӧй?
Тіянлы эськӧ сӧмын жӧритыштны, а тэ кӧть згинит... — И Егор тэрмасьӧмӧн да медся скӧр выражениеясӧн зілис петкӧдлыны ассьыс став дӧзмӧмсӧ да дӧсадасӧ.
— Да тырмас тіянлы, — шуыштіс мӧд шахтёрыс, босьтіс лампочкасӧ да найӧ, копыртчӧмӧн, мӧдӧдчисны сыладорӧ, кытысь сӧмын на воисны Егор да Сенька.
Минут мында найӧ лампочкалӧн гӧрдоват биыс вирдыштлывліс пемыдас, век чиніс, кытчӧдз эз вош югыд чутӧн кӧнкӧ ылын нин.
Кок шыясыс лӧнисны, Егор да Сенька бара колины кыкӧн, и найӧ бара лоины ӧткаӧсь, налы лои кӧдзыд да гажтӧм.
Егор тэрыба куритіс чигаркасӧ помӧдзыс да помся некымынысь кыскыштіс тшынсӧ.
— Но, вот мый, Сенька, — ваӧ чигарка помсӧ шыбитӧм бӧрын шуис сійӧ: — первой тэ сувт да качайт, да лыддьы, кымынысь качнитан; кор лыддян сёӧдз, чукӧст менӧ, а ме неуна узьышта.
Да смотри эн ылӧдчы, ме кута кывзыны, а то юртӧ орӧда, кутан кӧ содтавны.
— Дяденька, а тэ эн дыр узь, а то ме жуяла, — шуыштіс Сенька, кодлы вӧлі шуштӧм кольччыны ӧтнаслы.
— Ладнӧ, ме неуна узьышта, мудзи, а сэсся ме кута качайтны, а тэ шойччыштан.
И Егорка кусӧдіс лампасӧ.
Рабочӧйяс ас щӧт вылас югдӧдісны шахтасӧ да сы вӧсна уджалісны битӧг, медым видзтыны осветительнӧй материалсӧ.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ кималасӧн муніс из шом перъянінӧ, коді вӧлі тані, матын, бергалыштіс да ноксьыштіс посни из шом чукӧр вылын.
— Да эн и садьмӧд менӧ, ме сӧмын неуна ойбыртла, а кор ассьыд пайтӧ качайтан, ме ачым садьма.
Смотри, эн эновт водокачкасӧ, а то пӧвсала, — кыліс Сенька дінӧдз пемыдсяньыс, и сэсся ставыс лӧнис.
Сенька копыртчис, кималаснас корсьыштіс, сюри помпаыслӧн воропыс да, выныштчӧмӧн, качнитіс.
Поршеньыс вильснитіс трубаӧд, сялькнитіс да кыскис ас бӧрсяыс васӧ, и секунда мысти кутіс кывны — вӧсньыдик струя эз рӧвнӧя, коставлӧмӧн визувтіс жӧлӧбӧ.
— Ӧти, — шуыштіс Сенька, ачыс чувствуйтіс, кыдзи башмакса розьясӧдыс пырӧ кӧдзыд ваыс, и сылӧн ӧтнаслӧн гӧлӧсыс тешкодя кыліс пемыдас.
И Сенька кутіс качайтны, нинӧм эз аддзы ас водзсьыс, а поршеньыс кутіс ветлыны вывлань да увлань помпалӧн вороп бӧрся, сялькӧдчиг да васӧ кыскигтыр.
Уджыс эз кажитчы сьӧкыдӧн да муніс кокниа да прӧстӧя.
Сенькаӧс шымыртіс сэтшӧм сяма состояние, кутшӧмӧс испытывайтлӧ кузь туйясӧ ветлыны велалӧм вӧв, кор сійӧс сийӧсаласны да кор сійӧ вӧрзьӧдчас, юрсӧ кокньыдика катлӧдлігтыр, тӧдӧмӧн, мый дыр ковмас мунны тайӧ ӧтсяма, тэрмасьтӧм восьласнас.
Сійӧ вунӧдіс ставсӧ, мый волнуйтіс сійӧс талун и мый коли сэтчӧ, бӧрӧ, век ӧтмоза качайтіс да гораа лыддис, быттьӧ тайӧ лыддьӧмас и вӧлі тані олӧмлӧн сутьыс да колана луныс — уль, кӧдзыд, сап пемыдас.
Колӧ шуны, сійӧ вӧчис тайӧс ещӧ и сы вӧсна, медым пӧдтыны шуштӧм ощущениесӧ ӧткалунлысь да содысь, кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм полӧмлысь.
Таинственнӧй чӧв-лӧнь да пемыдыс пыр вӧрзьывтӧг сулалісны сы гӧгӧрын, мыйкӧ виччысисны, медым тӧдлытӧг восьтыны сы водзын зэв ужаснӧйӧс, но ӧнӧдз пыр на гусяӧс.
Сенька эз гӧгӧрво бура, мый тайӧ вӧлі, но век чувствуйтіс, мый сійӧ эм.
Ӧні со сысянь тайӧ пемыд саяс заводитчисны проходъяс.
Найӧ нюжалісны код тӧдас кытчӧ, да ен тӧдӧ, мый сэні вӧчсис.
Сенька вӧлі ӧтнас, ӧтнас вермис гӧгӧрвоны ставсӧ, мый сійӧс кытшаліс, да сы вӧсна, мый вӧчсис сэні, вӧлі торйӧн нин таинственнӧй характера, коді буретш сы дінӧ имеитіс кутшӧмкӧ отношение.
Мукӧддырйиыс сійӧ торксьывліс лыддигас да, кватитчӧм мысти, кутшӧмкӧ цифрасянь тэрмасьӧмӧн, заводитліс ӧтмоза лыддьыны водзӧ, и бара сы дінӧ матыстчылісны чӧв-лӧнь да пемыд, и проходъясас бара заводитчыліс нокошитчӧм.
Аддзыны позьтӧм, вежласьысь да синтӧм то волнуйтчис пемыдас, вежлаліс очертаниеяссӧ, тыртліс аснас став пространствосӧ, то топӧдчыліс да важмозыс кольліс овтӧм тыртӧмин да кулӧм чӧв-лӧнь.
И торйӧн нин шуштӧм вӧлі сійӧ, мый сэні зэв бура гӧгӧрволісны, мый сійӧ гораа лыддьӧ да зіля качайтӧ помпасӧ сӧмын сы ради, медым дзебны пыр ёнджыка шымыртысь полӧмсӧ.
Каститчис пемыдас нюмъялысь еджыд вом, шытӧм серам, коді эз торк кулӧм чӧв-лӧньсӧ.
А сійӧ водзӧ качайтіс, сылы кутіс лоны дзескыд, сьӧкыд лолавнысӧ, и ньылӧмыс войталіс плеш вывсьыс; киясыс, кокъясыс позялісны да юкалісны, сійӧ важӧн нин лыддис сёӧдз.
Ваыс пыр содіс.
Помпа зэв сьӧкыдпырысь, тшӧкъялігтыр, ёна выныштчӧмъяссьыс тіралігтыр, кыскис кизьӧр свинеч кодь сьӧкыд васӧ, и костъясас кыліс кодлӧнкӧ сьӧкыд лов шы.
Гӧгӧр вӧлі пыр сійӧ жӧ: пемыдыс вӧсняммис, орліс, босьтліс неопределённӧй формаяс, вӧрис.
Сенька кунис синсӧ да уджаліс куньса синъясӧн, но тадзи ещӧ страшнӧджык.
abu
Кадыс муніс, башмакъясыс сулалісны нин ваын, и помпаыс ньӧжйӧ да шоча, быттьӧкӧ медбӧръяысь лолыштігъясӧн, кыпӧдліс-лэдзліс поршеньсӧ.
«Ойдӧдас!..»
Сійӧ медбӧръяысь ӧтчаяннӧя выныштчыліс, личкис воропсӧ.
Поршеньыс лэччис уліӧдзыс, чупнитіс, кыскыштіс, тракнитчис да сувтіс: Сенька сэсся эз вермы качайтнысӧ.
И сэки лои лёк да мисьтӧмтор.
— Дяденька!.. ог вермы уджавнысӧ!.. — уджавны дугдӧм бӧрас да гупытшса кодь чӧв-лӧняс кыліс Сенькалы дзик тӧдтӧм, тешкодь гӧлӧс.
— ог вермы-ы... — кыліс сы дінӧдз быдладорсянь гортӧма да сералӧм ногӧн.
Пемыдыс гудыртчис, и ставыс гызис код тӧдас кутшӧм йӧй нога радлунӧн.
Сенька лажыньтчӧмӧн пукаліс ваын тайӧ шумас да бӧрдіс беспомощнӧй челядь синваӧн.
Сійӧ поліс мунны корсьны Егорӧс, да гашкӧ, сійӧ тані сӧвсем нин и абу.
— Дя-адя Егоооор…
«О-оооо… ух-ух… ух…» — кыліс гортӧма да омӧлика.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм ӧтка да коньӧр кодь, мый сыысь лёкджыкыс, мый ӧні вӧчсис гӧгӧрас, эз вермы лоны, и сійӧ эз нин босьтчыв петны аслас положениеысь, лэччис судьба вылӧ: «Ставыс веськодь».
Ваыс кыпӧдчис пыр вылӧджык и вылӧджык, и кӧтасьӧм гачыс сибдіс телӧ бердас.
Сійӧ эз тӧд, уна-ӧ коли кадыс, кытчӧдз мӧдаръюгыдсянь гӧлӧс эз шу:
— Но, мый омлялан, сволочь?
Ваыс мыйта воӧма!
Сенькалы пель бокас чорыда кучкӧм ӧти здукӧн разӧдіс став тайӧ лёкнога кавардаксӧ, коді вӧлі сы гӧгӧрын.
Сенькалы лои сэтшӧм нимкодь, быттьӧкӧ сійӧ лои выліын да сылы висьталісны, мый сійӧ вермас празднуйтны.
Кодкӧ сы дінын сьӧлыштіс киясас, и помпаыс кутіс уджавны тэрыба да вына, дерт, люскыштігтыр, но ӧні эз сідзи, кыдзи Сенька дырйи: помпалы эз сетны нормыны.
— Мый нӧ сулалан?
Мун.
— Вай истӧг тув.
— Но-о, сета истӧг тув тшыкӧдны!..
— Пемыд.
— Аддзан.
Стен пӧлӧныс, а сэсся веськыдвыв.
Сенька мӧдӧдчис пемыдас проходӧд: ни синтӧм, ни синпӧла — немтор нин эз вӧв, кӧдзыд да уль ру кындзи.
Йӧлӧгаыс шыасьліс гортӧма, кыдзи и век.
Сійӧ воис «лавкаӧдз» — из шом перъянінӧдз, — кӧні вӧлі позьӧ мунны сӧмын лажыньтчӧмӧн либӧ пидзӧсчаньяс вылын, да кималаснас кутіс видлавны васӧ, сибдалысь из шом няйтсӧ, кытчӧдз эз сюр посни из шом чукӧрыс.
Сенька кавшасис да водіс.
Шомыс неуна лямалыштіс, лои сы пытшкын туша серти гуран.
Сенька перйис питшӧгсьыс ульысла ляснитчӧм сьӧд нянь тор да кутіс сёйны.
Сов торъясыс да из шом бусыс вазакылісны пиньяс улас, и лясмунӧм няньыс курччассис теста моз.
Киясыс, кокъясыс, мышкыс ёнтісны, кӧть сійӧ ӧні и шойччис.
Сенька сёйис няньсӧ, пернапасасис.
«Ӧні кӧ эськӧ пывсянӧ!» думыштіс сійӧ, никыльтчис, кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс костас, а пидзӧсъяссӧ матыстіс дзик щӧка бердас, вӧрӧдыштіс пельпомъяссӧ, медым пыдӧджык пырны из шомас, да кутіс виччысьны унмовсьӧм.
III
Унмовсис, и кутіс сійӧ вӧтасьны ставсӧ сійӧс, мый сылы вӧлі зэв ёна колӧ.
Сійӧ кутіс вӧтасьны, быттьӧ сійӧ му вевдорын; гӧгӧр праздничнӧй гажлунлӧн шум да зык.
Сійӧ мунӧ улича кузя; ӧта-мӧдсӧ панъяліг да кӧлӧкӧльчикъяснас зильӧдчигтыр дінтіыс гӧнитӧны гуляйтысьяс.
Сэсся сійӧ друг лои пывсянын да некыдз оз вермы пӧрччыны башмакъяссӧ: найӧ кынмӧмаӧсь кок бердас.
Пока сійӧ ноксис наӧн, тыдовтчис, мый тайӧ абу пывсян, а трактир; кӧть неуна и тешкодь вӧлі, мый трактирын туплясисны шайкаяс, джоджас ваыс сулаліс гӧпъясӧн, а йирксьыс да стенъяссяньыс вияліс, тайӧ ньӧти эз торк ӧтувъя гажсӧ да зыксӧ.
Сёрни, шум, звӧн, пӧсялӧм гӧрд чужӧмъяс табак тшынлӧн лӧз слӧйяс пырыс тешкодя сорласисны ӧти гӧгӧрвотӧмторйӧ, коді эз йитчы кӧдзыдкӧд, уль рукӧд, быдлаын сӧдзысь ваыскӧд.
Сенька зілис гӧгӧрвоны тайӧ содӧмсӧ, и кутіс бергӧдчыны юрыс.
Сійӧс кватитісны да кутісны сюйны сійӧ трубаас, кытысь помпаӧн качайтісны васӧ.
Сійӧ ёна полігтыр аддзис сійӧ сьӧд розьсӧ, чужъясис, курччасис, паськӧдліс кокъяссӧ, ярмӧмӧн горӧдіс:
«Морт сёйысьяс, проклятӧйяс!..»
Батьыс тувкнитіс сылы бокас кулакнас.
Сенька кольта моз уси кӧдзыд джоджас да кыліс: омӧлика, шога, коставлӧмӧн да став лачасӧ воштӧмӧн, кодкӧ люскис тіралігтыр.
И кыліс гӧлӧс:
— Но, тэ, дьявӧлпи, чеччы!
И бара сылы доймымӧн тувкисны бокас.
Сап пемыдыс сулаліс зумыша да веськодьпырысь; быдладорсянь лачатӧг ӧвтіс кӧдзыдыс да уль руыс.
Пемыдас пинясис Егорка да из шом торйӧн век на тувкӧдіс сійӧс.
— Эн нӧйт, дяденька, ме чечча, — сьӧкыдпырысь кыпӧдчигмоз нюжӧдіс Сенька.
Сійӧс треситіс лихорадка, пиньясыс гораа зяткакылісны, кӧтасьӧм кокъясыс гегдісны, коксӧ кыскис войтӧв.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм лодырь, тэ пыдди уджавны, а тэ узьны кутан!
Рожатӧ вежыньта!..
Быдса час тані сыкӧд вийсьы! — шумитіс Егор.
Сенька ылӧсас, ачыс эз тӧд, — кытчӧ, некымынысь воськовтіс, сэсся друг сувтіс да нёровтчис ваӧсь кӧдзыд стен бердас:
— Дяденька, менам эбӧсӧй абу...
Видчан кывъяс кутісны сяркӧдны-киссьыны пемыдінсянь, кӧні вӧлі Егор.
Став вынъяссӧ зэвтӧмӧн да синвасӧ ньылалігтыр Сенька кималаснас муніс помпа дорӧдзыс, копыртчис, кутчысис воропас да кутіс качайтны.
Гӧгӧр пуксис чӧв-лӧнь, и воддзамозыс ставыс вӧлі вӧрзьывтӧм, зумыш да надейтчыны вӧлі дзик нинӧм вылӧ.
Пемыдас улӧдз ӧшйӧм свод улын бара кылісны помпалӧн люскысь шыяс, и вӧсньыдик струяӧн визувтіс ва,
и кодлӧнкӧ гӧлӧсыс ӧтсяма, шога, быттьӧкӧ век ӧти местаӧ усьысь ва войт, пемыдас повторяйтіс:
«комын кык... комын куим... комын нёль...»
{Серафимович А. С. (комиӧдіс Куклина А. Г.) @ Бомбаяс @ висьт @ А. С. Серафимович. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 135‒145.}
Александр Серафимович
БОМБАЯС
I
Ичӧтик тушаа, омӧлик, киссьӧм юбкаа да няйт ковтаа, коді пыр исковтіс косіник пельпом вывсьыс, вор весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ зіля песлаліс кӧтасьӧм, сьӧктаммӧм бельё.
Уль руыс сьӧкыда плавъяліс ляпкыд сьӧд йирк улын.
Паськыд крӧвать вылын трапье чукӧрын нидзувъяс моз ноксисны челядьыс.
Кор нывбаба минут кежлӧ веськӧдчыліс, юкалысь мышсӧ веськӧдігмоз, абу нин дзик свежӧй чужӧм вывсяньыс видзӧдісны том на, ас дінаныс кыскысь, мелі, мудзӧм, лӧз синъяс.
Гӧшкӧвикӧн чугуннӧй пӧртысь сійӧ кисьтліс воръяс пуан ва, ачыс вошліс пуркйысь еджыд ру пӧвстас, да бара, копыртчӧмӧн да плеш вывсьыс, синлысъяс вывсьыс ньылӧм войтъяссӧ гылӧдігтыр, пыр зыртіс гӧрд, зыртчӧм кияснас сотысь майтӧг быгсӧ.
Войталіс ньылӧм, а гашкӧ, синва, а гашкӧ, сорласьӧмӧн ӧтиыс и мӧдыс.
Дворас, пӧшти муыскӧд ӧтвесьтын ляпкыд ӧшинь водзын, руксыштігтыр куйліс порсь, и дас кык розӧвӧй порсьпи. Найӧ выныштчӧмӧн мыджсиг да кисель кодь ӧшйӧм кынӧмӧ тувкӧдігтыр панъясьӧмӧн нёнясисны.
Петук виччысьӧмӧн лэптыліс лапасӧ да кутыштіс сынӧдас, юрсӧ бергӧдӧмӧн кывзысис, сӧмын мода вылас шочиника тотшнитлывліс нырнас чорыд муас да ньӧжйӧник сёрнитіс варов курӧгъяскӧд.
— Ок, господи Иисусе, мати божия, превежа богородицаӧй...
И мый тайӧ...
Быгйыс кыптӧма вор весьтас быдса гӧраӧн, да пузырьясыс ӧшиньӧд видзӧдчысь шонді водзын ӧшкамӧшка моз пӧртмасиг, ньӧжйӧник чушкигтыр потласисны.
— Пом ни дор абу!.. — быттьӧ ышловзьӧм сорласис валӧн сялькӧдчӧмкӧд, челядьлӧн гортӧминик вашкӧдчӧмкӧд да серамкӧд. Найӧ тупкылісны кияснаныс ёрта-ёртныслысь вомнысӧ.
Кодкӧ ӧдзӧс сайын гораа поткӧдліс ӧрешкияс, и налӧн коса трачкӧдчӧмыс то дугдыліс, то киссис ланьтлытӧг.
Ӧрешкиясыс, тыдалӧ, вӧліны зэв косӧсь.
Сэсся заводитлісны трачкакывны дзик ӧшинь водзын, кӧть эськӧ дворас некод эз вӧв, дас кык порсьпиа порсь кындзи.
Ӧрешкияслӧн коса ратшкакылӧм костъясӧ сюйсьылісны гортӧминик кучкалӧм шыяс, быттьӧ кодкӧ ёна, мыйвынсьыс пӧдлавліс дубӧвӧй ӧдзӧс, да стенъясыс да джоджыс сыркалісны, и муртса зилякылыштісны ляпкыдик ӧшиньясын важысла ӧшкамӧшка рӧмӧн вералысь стеклӧяс.
Быд сьӧкыда кучкӧмысь шы кылігӧн порсь юалӧм ногӧн рукнитліс да вӧрӧдіс кузь еджгов синлысъяссӧ.
А зыртчӧм, гӧрд да пыктыштӧм кияс век сідзжӧ зыртісны, и майтӧгӧсь ваас войталісны не то ньылӧм, не то синва.
— Мамӧлы ..
— А тэ эн висьтав, а ме тэныд татшӧмӧс жӧ сета.
— А меным сійӧс сёйны окота.
— А сійӧс оз сёйны...
Аддзан чорыд... — кыліс челядьлӧн шӧпкӧдчӧм да гортӧминик серам да ноксьӧм.
II
Ӧшиньӧд видзӧдчис пемыд вой, тӧлӧн шарӧдчиг да зэрӧн таркӧдігтыр.
Челядьыс узисны.
Марья ноксис пач дорын, кӧтіс нянь.
Ортсын голькнитісны кольчанас.
Марья восьтіс.
Пырис мужикыс некымын ёрткӧд да сійӧ.
Тайӧ вӧлі кык во сайын.
Чышкисны кокъяснысӧ да пырисны сӧстӧм жырас.
Пуксисны.
Сылӧн вӧлі том, стрӧг да устӧм чужӧм.
Сійӧ пуксис ӧбразъяс улӧ, и ставныс чӧв олісны, кызӧктышталісны кулакас.
Кор пукалыштісны, сійӧ шуис:
— Мый нӧ, сэсся некод оз ло?
Мужикыс кызӧктыштіс да шуис:
— Оз... некод...
Сы вӧсна мый, дерт, поводдяыс, и йӧзыс занятӧсь...
И кӧть вӧлі зэв том, сійӧ пукаліс синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн, и ставныс видзӧдісны джоджас, асланыс сапӧгъяс вылӧ, шочиника гусьӧникӧн видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Сійӧ шуис:
— Сідзкӧ, заводитам.
И, сувтӧм бӧрын, басӧн, кодӧс оз вӧлі позь виччысьны татшӧм том мортсянь, шуис:
— Ёртъяс, ті аддзанныд ас водзсьыныд социалистӧс.
Быттьӧ жырас тыдавтӧг пырис кодкӧ страшнӧй.
Марья сулаліс ӧдзӧс саяс, ӧдзӧс курич бердас топӧдчӧмӧн.
Ставныс дугдісны кызӧктышталӧмысь, дугдісны видзӧдны асланыс кокъяс вылӧ да джоджас, а синсӧ вештывтӧг ставныс видзӧдісны сы вылӧ.
А сійӧ висьталіс, висьталіс, висьталіс...
Марьялӧн киясыс тіралісны, и сійӧ тӧлктӧг ноксис пач дорас, босьтліс то коколюка, то тасьті, то сідз прӧста лэптыштліс кичышкӧдсӧ да видзӧдлывліс гаддяссьӧм шоныд теста вылӧ.
— Ак тэ, господьӧй, мед эськӧ челядьыс эз садьмыны!.. — шӧпкӧдліс сійӧ.
А устӧм морт пыр на сёрнитіс.
Дозмукӧн тӧлктӧг ноксигӧн да торъя кывъяс кылышталіг, Марья нинӧм эз гӧгӧрво, мый йылысь сёрнитісны.
И Марьялы юрас воис лӧсявтӧм мӧвп, мый сійӧ ӧні шуас:
«Бабасӧ ӧшӧдны ӧдзӧс курич дорас, а челядьсӧ лежанкаӧ юрнаныс швачнитны...»
И кӧть сійӧ тайӧс эз шулы и — Марья тӧдіс — оз шу, киясыс Марьялӧн зэв ёна тіралісны.
Либӧ шуас: «Тырмас налы, кӧзяеваыдлы, новлыны шӧвкъяс да бархатъяс, мед тэнад бабаыд новлыштас...
Вӧчны сылы шерстянӧй юбка да шӧвк ковта...»
Но сійӧ и тайӧс эз шу, и Марья тӧдіс, мый оз шу.
Слесарьяс, кор сійӧ на дорӧ шыасьліс: «Абу-ӧ сідз, ёртъяс?» — чирӧм, оръясьлан гӧлӧсӧн вочавидзлісны:
— Вернӧ... тайӧ сідз.
Найӧ полісны сыысь, и та вӧсна Марья ещӧ ёнджыка поліс.
А ӧшиньӧ пыр сюсьджыка видзӧдіс вой, и кышакыліс тӧлыс, и сялькӧдчис зэрыс.
И кор водіс мужикыскӧд, пернапасасиг да повзьӧмпырысь пемыдас видзӧдігтыр, Марья шуыштіс:
— Вась, а Вась... мед эськӧ лёктор оз ло?..
Сицилист ӧд...
Код тӧдас ӧд...
Верӧсыс скӧрысь бергӧдчис мӧдар бок вылас:
— Чӧв ов, нинӧм он гӧгӧрво.
III
Порсьыс важмозыс куйліс вӧрзьӧдчывтӧг, и дас кык розӧвӧй порсьпи, нырнаныс лэптышталігтыр, тувкӧдісны сылы кынӧмас.
Тыдалӧ, налы нинӧм нин вӧлі нёнявнысӧ, но любӧ вӧлі вӧрӧдны тайӧ ыджыд, зумыд кынӧмсӧ.
Сук сьӧд тшын важнӧя да ньӧжйӧ некымынлаын кыпӧдчис кар весьтын, и ӧрешкисӧ пыр на тэрмасигтыр поткӧдлісны, и швачкисны дубӧвӧй ӧдзӧсъяс...
То друг ставыс лӧньліс, и тайӧ имеитіс кутшӧмкӧ отношение ньӧжйӧ да важнӧя кыпӧдчысь тайӧ тшын дорас; и майтӧга ваас да гӧрд кияс вылас войталісны не то ньылӧм, не то синва войтъяс...
Устӧм волывліс сы бӧрын некымынысь, и кӧть сійӧ сэсся эз висьтавлы, мый сійӧ социалист, а Марья гӧститӧдліс сійӧс чайӧн, — век жӧ поліс сыысь да ӧтдортчис.
Субӧтаясӧ ичӧтик жыр тырліс рабочӧйясӧн.
Гӧрдӧсь да пӧсялӧмаӧсь, найӧ пукалісны степеннӧя, кытчӧдз сійӧ сёрнитіс, но вочасӧн заводитлісны и асьныс, скӧралісны, торкалісны ӧта-мӧдныслы, кучкалісны кулакъяснас морӧсаныс, и кыптыліс сэтшӧм шум, кӧть ӧбразъястӧ петкӧд.
Мыйкӧ тешкодь, выль да гӧгӧрвотӧмтор казявтӧг пырис найӧ керкаӧ.
Марьялы кажитчис, быттьӧ жугӧдісны стенсӧ, да жугӧдӧминтіыс лои югыдджык, и уличасянь кылісны шыяс, но сійӧ поліс, мый лоӧ омӧль поводдя да кутас пыртны зэр да лым да кутас видзӧдны арся войыс.
Марья зэв бура тӧдіс, мый завод личкӧ рабочӧйясӧс, мый мужикыс быд лун локтӧ зэв ёна мудзӧма, мый сылӧн, коді коркӧ вӧлі банйӧм чужӧма, здоров да гажа, — топалӧма морӧсыс, банбокъясыс, и лишнӧй рабочӧйясӧс быдпӧрйӧ уволитігӧн найӧ тіралісны.
И ставыс тайӧ вӧлі быть лоана привычнӧ да кыссис, кыдзи кыссьӧ лун, воӧ рыт, водӧны узьны, и бара лун, и бара удж, челядь, тӧждысьӧмъяс...
Ӧні сійӧс, мый вӧлі привычнӧ, быдлунъя да быть лоана да мый йылысь эз думайтсьы, да и некор вӧлі думайтнысӧ, — ӧні тайӧс шулісны гораа, та йылысь сёрнитісны, споруйтісны, и сійӧ бергӧдчис Марьялань кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, выль, тревожнӧй да беспокойнӧй бокнас.
И Марьялы бара кажитчис, мый локтас кодкӧ, стрӧг, недоступнӧй да скӧр, да шуас:
— Тырмас кӧзяеваыдлы чайясӧн да сакаръясӧн...
Кад и тіянлы, коньӧръяслы, шойччыштны...
И кодкӧ мӧд, пеж рожанас шпыннялігтыр, шуас:
— А тюрьмаӧ кӧсъян?!
Устӧм морт кутіс вайӧдлывлыны аскӧдыс ёртсӧ.
Сійӧ вӧлі пӧрысьджык, куш плеша да ичӧтик сьӧд тошка.
Кыкнанныс вӧліны лӧз блузкааӧсь да кузь гӧленя сапӧгаӧсь, но киясыс налӧн вӧліны еджыдӧсь да небыдӧсь.
Оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый найӧ сёрнитісны, но кыкнанныслӧн вӧліны сӧстӧм да мича гӧлӧсъяс, и пыр окота вӧлі налысь кывзыны.
— Вась, а Вась... — мужик дінас водігӧн шулывліс Марья.
Сійӧ аддзӧдчыліс да удитліс шуны мужикыслы гоз-мӧд-коймӧд кыв сӧмын узьны водігас.
Мунлывліс мужикыс югдытӧдзыс, а волывліс войнас, пропитайтчӧма кӧртӧн, нефтьӧн, мудзӧма да скӧр.
— Вась, мед эськӧ лёктор эз ло...
Код тӧдас ӧд...
Микулихалысь, висьталӧны, мужиксӧ и воксӧ нуӧдӧмаӧсь, ей-богу!..
Висьталӧны, жандармъяс волӧмаӧсь, ставсӧ лукйӧмаӧсь, перинасӧ резьӧдӧмаӧсь, ен водзын моз висьтала!..
— Уна тэ гӧгӧрвоан!
Мужикыс скӧрысь бергӧдчис стенлань, но эз кут шкоргыны, кыдзи векджык овліс, а куйлыштіс чӧв олігтыр да тэрыба пуксис вольпась вылас.
Дӧрӧм юрйылыс разьсьӧма, тыдаліс гӧна морӧсыс.
— Найӧ — миян благодетельяс...
А кыдзи нӧ?..
Мый ме гӧгӧрволі!
Сьӧд мыр, и сэсся нинӧм...
Сійӧ пукалыштіс, юрсӧ стрӧга довкйӧдлігтыр, да гыжъялыштіс коссӧ.
Тӧлысь югӧрлӧн лӧз визьсянь жыр пасьтала куйлісны кузь, чегъясьӧм, урӧдливӧй вуджӧръяс.
— Пытшыс талун зэв уна.
— Пытшыс — помтӧм.
Згинитны эськӧ колӧ, а найӧ пуӧны.
Сійӧ бара гыжъялыштіс коссӧ.
— Главнӧйыс — гӧгӧрвоны...
Ми воклы, рабочӧйыдлы, гӧгӧрвоны сӧмын, а сэсся шымыртас да кыскас...
Быттьӧ пьянницаӧ пӧран... он вермы дугдынытӧ...
Эз-ӧ кодкӧ дзиръянад таркнит?
Найӧ кывзыштісны, но вӧлі лӧнь, и тӧлысь югӧрлӧн визьыс воддзамозыс вӧрзьывтӧг куйліс крӧвать вылын да жырйын, сійӧс вомӧналісны вуджӧръяс.
И тайӧ югыд визяс пукаліс морт, лёзь юрсиа, косіник, ключицаяс дорас джуджыд гуранъяса.
Гӧтырыс видзӧдіс сы вылӧ, да топӧдысь дой чуткис сьӧлӧмсӧ.
Сылы окота лои меліалыштны тайӧ мортсӧ:
— Вась, а Вась... — омӧльтчӧмыд тэ...
IV
Марья кутіс гӧгӧрвоны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый «эксплуатация» — сідзкӧ кӧзяева мучитӧны, мый «прибавочнӧй стоимостьыс» — сійӧ мый кӧзяеваыс чӧскыда сёйӧны, чӧскыда юӧны сы пыдди да мужикыс пыдди, сылӧн челядь пыдди, да мукӧдтор.
И Марьялӧн двӧитчис: ставыс тайӧ вӧлі важ да тӧдса, и ставыс тайӧ чуймӧдіс выльлуннас и вайис асас мукалысь да пӧгибельлысь кӧйдыс.
И Марья сюся кывзіс, кор дзескыд жырас ызгисны гӧлӧсъяс, гуся лачаӧн да радлунӧн, мый олӧмыс вежсяс, мый ру пиын да гудыра на, но локтӧны нин кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс, тӧдтӧм, но долыд, кокни да справедливӧй олӧмлӧн югыд лунъяс.
А кор кольліс ӧтнас да аддзысьліс суседкаясыскӧд, скӧрысь шулывліс:
— И мый весьшӧрӧ больгӧны сідз, нинӧмабусӧ.
И быттьӧкӧ панъяс пӧвстысь тӧлка йӧз, а код тӧдас мый сёрнитӧны.
Но, кыдзи сійӧ позьӧ, медым кӧзяева эз вӧвны?
А коді нӧ веськӧдлынысӧ кутас, а страховкасӧ коді кутас вӧчны, а жалӧваньесӧ мынтыны?
— Эн нин сёрнит!..
То Микулихаыдлысь нуӧдӧмаӧсь, ӧнӧдз оз лэдзны...
И тайӧяслы аддзасны места.
Но кор вайлісны литература, прокламацияяс либӧ шрифт тыра ичӧтик мешӧкъяс да мужикыс сетлывліс сылы, сійӧ старательнӧя да видзчысьӧмӧн дзеблывліс да видзис найӧс.
Войшӧра войын локтісны жандармъяс да арестуйтісны мужиксӧ.
Марья шӧйӧвоши.
Котӧртіс жандармскӧйӧ, полицияӧ, прокурор дінӧ, туплясис кокъяс уланыс да лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс.
Медбӧрын сійӧс быдлаысь пондісны вӧтлыны.
Сэсся сійӧ йӧжгыльтчис, чӧв ланьтіс, некодлысь нинӧм эз кор, и кор волывліс свидание вылӧ острогӧ, сылӧн синъясыс вӧліны косӧсь да пӧсьӧсь.
Сійӧ век вайлывліс кӧлач, либӧ пирӧг, либӧ колькъяс.
Эз волнуйтчы, эз бӧрд, эз укӧрайт, а висьтавліс челядь йывсьыс, суседъяс йывсьыс, заводскӧйяс йывсьыс.
Гортас уджаліс вӧв моз, и некод эз тӧд, кор сійӧ узьлӧ.
Колӧ вӧлі вердны семьясӧ, и сійӧ пессис йи улын чери моз.
Ӧтчыд коркӧ устӧм морт воис видлыны да юавны мыйсюрӧ.
Кор Марья аддзис сійӧс, чужӧмыс векыштчис, сійӧ кватитіс пес плака да уськӧдчис сы вылӧ:
— Ті миянӧс пӧгубитысьяс!..
Ті вир юысьяс...
Ен мед ёрас тіянӧс!..
И мед тіянӧс, анафемаясӧс...
Тюрьмаысь мужикыс петіс дзик висьысьӧн да некымын тӧлысь вӧлі уджтӧм.
Марьялы тайӧ вӧлі медся сьӧкыд кад.
Сійӧ уджаліс чинлытӧм энергияӧн, да сӧмын ӧти сотысь чувство югъяліс сылӧн кос да дзирдалысь синъясас — ненависть.
«Жандарм» кыв кылігӧн нин сійӧ тіраліс скӧрысла.
Войясын найӧ керкаӧ бара гусьӧн кутісны чукӧртчывлыны йӧз.
Матыстчӧны вӧлі лоӧмторъяс.
Сынӧдас кыліс порох да тшын дук.
То ӧтилаысь, то мӧдлаысь аддзылісны виӧм городӧвӧйясӧс да шпионъясӧс.
V
Сьӧд тшын важнӧя пуркйис-кыпӧдчис кар весьтӧ, порсь вердіс пиянсӧ, пӧдлассян ӧдзӧсъяслӧн грымакылӧмыс сӧльнитчис кузя нюжалысь шумӧ.
Нывбаба тэрмасигтыр песласис.
Кодкӧ, кӧть и луныс вӧлі гажтӧм, кӧть и кыліс сяракылӧм да грым-йирк, кодкӧ должен вӧлі новлыны сӧстӧм вӧсни бельё, эз вермы кольччыны бельётӧг.
И челядьыс, кодъяс ноксисны крӧвать вылас, эз вермыны кольччыны няньтӧг.
И сійӧ пӧжис, майтӧгаліс да зыртіс, зыртіс, зыртіс...
Ляпкыдик ӧдзӧсыс воссис.
Юрсӧ копыртӧмӧн тэрыба пырис том зон.
Нывбаба веськӧдіс мышсӧ, видзӧдліс да швачнитіс кияснас:
— Савелий!..
Зонлӧн вӧлі сьӧдӧдӧм, векняммӧм чужӧм, быттьӧ сійӧ абу узьлӧма быдса недель да веськыд син улас ёдӧм вирлӧн пемыд комӧк.
— Марья тьӧт... со...
Зон сьӧкыдпырысь нюмъёвтіс косьмӧм паръяснас, сьӧкыда лэдзчысис табуретка вылӧ да кунис синъяссӧ.
Сэсся тэрыба чеччыштіс да, повзьӧм гӧрд синъяснас видзӧдігтыр, шуис:
— Вай горшӧс кӧтӧдыштны да судзӧд ӧдйӧджык... эсійӧясӧс... тӧдан, мый тай дзебны сэки вайлім.
Марья отчаяниеӧн швачнитіс кияснас:
— А менам нӧ, менам кӧні?..
Мый сыкӧд лоис?..
Мый сійӧ оз лок?..
Господьӧй, да сёпӧв шудтӧм ме, шудтӧм!
Да мусаӧй тэ менам...
Да кытчӧ нӧ ӧні ме юрӧс нёровта?..
Сійӧ дзоргис зон вылӧ скӧр синъясӧн да скӧрысь шуаліс:
— Кӧні менам?..
Висьтав, кӧні... эн ылӧдлы... висьтав!..
Зон тэрыба видзӧдаліс жырсӧ да асьсӧ:
— Видзӧд, пӧласӧ ставнас, быттьӧ анькытшӧн, шрапнель розьӧдлӧма...
Марья босьтіс ведра да, сыркъяліг да сульсигтыр, петіс дворас.
Зон нёровтчис стен бердӧ, чатӧртіс юрсӧ; синлапъясыс надзӧникӧн джынвыйӧ пӧдлассисны, вомыс воссис, тыдовтчисны еджыд пиньясыс.
Сійӧ ньӧжйӧник шутьляліс нырнас, спокойнӧя лолаліс морӧсыс, и спокойнӧй, шуда, лӧнь выражение паськаліс мучитчӧм чужӧм пасьталаыс.
Вӧлі лӧнь.
Челядь сайӧдчӧмаӧсь да мудер сералан синъясӧн видзӧдісны узьысь вылӧ.
Пельӧсын гиджӧдчис шыр.
Петук локтіс дзик ӧшинь дорас, юрсӧ бергӧдлігтыр сулалыштіс да друг равӧстіс мыйвынсьыс: ки-ки-руль-лю-у!..
Порсь рукӧстіс, челядь прысьнитісны-серӧктісны.
Кияссӧ личкысь ведраяс кутігтыр пырис Марья.
Зон чеччыштіс, быттьӧкӧ йӧймӧма, малаліс-корсис мыйкӧ аслас морӧс вылысь да видзӧдаліс жырсӧ йӧй синъясӧн.
— Кӧні?..
Кытчӧ?..
Энлы!..
<ns>Уф-ф</ns>, а ме чайті...
— Юышт, мусаӧй...
Вердышті эськӧ тэнӧ — нинӧмӧн, рӧдимӧйӧй: кос коркатор керка помын абу. — И сійӧ бара кутіс лыддьӧдлыны: — Да кытчӧ ми воштысям?..
Да кытчӧ ми юрнымӧс нёровтам?..
Да рӧдимӧй тэ миян вердысьӧй!..
Зон горша юис, юрсӧ чатӧртӧмӧн да паськӧм вывтіыс эзысь войтъясӧн васӧ войтӧдаліг.
— Пасибӧ, Ивановна!..
Прӧщай!..
Мед тэныд лоӧ, мый тэныд колӧ. — Да друг кутіс нервнӧя тэрмасьны: — Ӧдйӧджык... ӧдйӧджык!..
— Да кытчӧ сійӧ найӧс воштіс, ог помнит.
— Джодж улад, буракӧ, висьтавліс.
— Перйыліс...
Кӧнкӧ кӧрӧбкаын крӧвать улын...
Марья кысъясис пидзӧсъяс вылас, кималаснас корсис крӧвать увсьыс, скамьяяс увсьыс да кыскис неыджыд ящик.
Кыкнанныс копыртчисны.
— Тыртӧм!!
— Кытчӧ нӧ лоӧмаӧсь?
— Босьтӧма ӧмӧй нӧ?
— Сійӧ и эм, мый абу...
Ыстісны.
Быть колӧ.
Челядьыс гигзисны-сералісны.
Жырйын кыліс тешкодь шы.
Зон сулаліс стенсьыс еджыдджык, да нюжӧдӧма паськӧдӧм чуньяссӧ.
Марья, пидзӧсъяс вылас сулаліг, видзӧдліс сэтчӧ жӧ, кытчӧ видзӧдіс зон, да кынмис, и синъясыс сылӧн лоины ыджыдӧсь да гӧгрӧсӧсь: чукӧрӧ топӧдчӧм челядь водзын крӧвать вылын кыдзи веськалӧ куйлісны кык металлическӧй цилиндр, кодъясӧс кыдзсюрӧ вӧлі зыртӧма напилокӧн.
Наын мыйкӧ вӧлі необыкновеннӧйтор, сы вӧсна мый кынмӧммоз сулалысь йӧз некымын здук эз вермыны вештыны синъяссӧ.
Сэсся Марья кань моз матыстчис повзьӧм челядь дінӧ да зэв скӧрысь шуис:
— Тссс... чӧв олӧй!..
Зон, кодлӧн чужӧмыс кутіс лоны бӧр важ кодьыс, воськовтіс, видзчысьӧмпырысь босьтіс да кӧдзыд кӧрт инмӧмсьыс йӧжгылясигтыр, пуктіс ӧти цилиндрсӧ питшӧгас, а мӧдсӧ сюйис зептас.
И кор нин вӧлі ӧдзӧс дорын, бергӧдчыліс да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Чагтор эськӧ керкасьыд эз коль...
И пӧдлыштӧм ӧдзӧс сайсянь кыліс:
— Прӧщай, Ивановна.
Пасибӧ...
Лёкӧн эн казьтыв!
Порсь сувтіс, сулалыштіс да думайтыштіс.
Порсьпиян ворсісны, бокногӧн лэпталісны ӧта-мӧднысӧ нырнаныс.
Сэсся порсь сьӧкыда водіс бок вылас, и порсьпиян бара панъясьӧмӧн, нырнаныс тувкӧдісны, кутісны нёнявны сійӧс.
Водзӧ лыйлісны орудиеясысь, и тшыныс пуркйис-кайис енэжлань.
Киссисны ӧрешкияс, гораа швачкисны дубӧвӧй ӧдзӧсъяс, и сук да сьӧд столб, ньӧжйӧ да важнӧ кыпӧдчис енэжлань.
А Марья зыртіс майтӧгӧсь нильӧг полотно, и пӧсьыс лысва моз петіс чужӧм вылас, и войтъясыс, солаӧсь да курыдӧсь, войталісны майтӧга ваас.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Аддзывлытӧм лэбач @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 3‒19.}
СОТНИК Юрий
АДДЗЫВЛЫТӦМ ЛЭБАЧ
Трӧпаӧд, коді чукльӧдліс юлӧн крут вадорӧд, мунісны шатинъяса челядь — куимӧн.
Водзвылас восьлаліс Вася; сійӧ вӧлі батьыслӧн шинеля, коді мешӧк моз ӧшӧдчӧма коклябӧрӧдзыс, да нырӧдзыс лэччӧм пилоткаа.
Сы бӧрся муніс Дима — врачлӧн пи; найӧ олісны Васяяс ордын.
Медся бӧрын, юр вылас плавгӧм шоныд чышъянлысь помъяссӧ щӧка дорас кутігтыр, тэрыба восьлаліс Васялӧн ичӧт чойыс, Нюшаыс.
Шондіыс неважӧн пуксис, но вӧлі войын кодь пемыд, сы вӧсна мый енэжсӧ тупкисны сук кымӧръяс.
Шочиника да недыр кежлӧ кымӧръясыс разавлісны, и кымӧръяс костӧдыс тыдовтчывлісны вижов енэж да блед кодзувъяс.
Кадысь кадӧ пӧльыштліс тӧв, и сэки трӧпасянь веськыдвылын ыджыд сю му кышакыліс шепъяснас.
Шуйгавылын, кыр улын, дзирдаліс ю, а ю саяс, ляпкыд вадорын пӧшти дзик ва дорас, сулаліс сьӧд вӧр.
— Джын туйсӧ прӧйдитім, — бергӧдчывтӧг шуис Вася. — Ӧні ещӧ метр куимсё — и увлань, а сэні сэтшӧм йир, мый акнитан.
— Сэтшӧм йир... менам весиг киясӧй оз тыдавны, — эскӧдіс Нюша.
Дима восьлаліс шатинъяссӧ киняулас топӧдӧмӧн, кияссӧ руд пальто зепъясас сюйӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі унзіль, недӧвӧльнӧй.
— Йӧйталӧм! — очсыштігтыр шуис сійӧ.
— Мый? — бергӧдчыліс Вася.
— Йӧйталӧм, мый татшӧм водз петім.
Вермим эськӧ войшӧрӧдз узьны.
— Водзджык, дерт, зато бипур дорын пукалыштам да кыа петӧмсӧ аддзылам.
Миян тӧдан кутшӧм чериыс?
Кыа петігас кӧ локтан — килограмм куим кыян, а муртса шонді петіс — и быттьӧ вундісны, оз шед.
— Но, куим килограмм йывсьыд тайӧ ті, Васечка, эсійӧ... неуна содтінныд.
— Но, куим не куим, а тӧдан, уна-ӧ ме колянысьсӧ кыйи?
Кӧкъямыс штука со татшӧм йӧрш да ещӧ кык кельчи.
— Сідзи эськӧ мед и висьталін «кӧкъямыс йӧрш».
А то — куим килограмм!
Радейтан тэ фантазируйтны!
Вася сэсся эз вензьы.
Сійӧ кутіс восьлавны ньӧжйӧджык да гусьӧникӧн шуис:
— Нюша!
— А?
— Сійӧ местатӧ Димкаыдлы петкӧдлам?
— Да!
Дима, ӧні ми тэныд сэтшӧм места петкӧдлам!..
Тэ повзьӧмыдла кулан.
— Кутшӧм места?
— Аддзан...
Васька, нинӧм сылы эн висьтав!
Вася муныштіс ещӧ неуна да друг сувтіс.
— Тані, — гусьӧник шуис сійӧ.
Мӧдар вадорас дзик ва дорас быдмисны кык чукля бадь.
На сайын тыдаліс юлань лэччысь ичӧтик эрд, а эрд помас тыдалісны ыджыд керкалӧн еджыд стенъясыс, кодъясӧс джынвыйӧ тупкӧмаӧсь бадьяс.
Нюша чорыда кутчысис Дималы пальто соскас:
— Кутшӧм страшнӧ!..
Вот аддзан.
Вася матыстчис налань матӧджык.
Кнопка кодь ныра гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв серьёзнӧй.
— Кывзы! — вашнитіс сійӧ да, сынӧдсӧ морӧстырнас апыштӧм бӧрын, горӧдіс: — Эй!
— Эй! — кыліс мӧдар вадорсяньыс, да сэтшӧм гораа, мый Дима дрӧгнитіс.
— Эй! — кыліс ещӧ ӧтчыд, но омӧльджыка нин, ылісяньджык.
— Эй! — чукӧстчис кӧнкӧ зэв ылын.
— Страшнӧ, да? — юаліс Вася.
Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Нинӧм страшнӧйыс абу... — заводитліс сійӧ да тшӧкмуні.
— <ns>...ашнӧйыс</ns> нинӧм абу, — яснӧя шуис мӧдар вадорыс.
— ...нинӧм абу, — кыліс эрд помын.
— <ns>...нӧм</ns> абу, — ланьтіс ылын.
Дима чӧв олыштіс да ӧні вашкӧдӧмӧн нин водзӧ висьталіс:
— Обыкновеннӧй йӧлӧга.
Звуклӧн отражайтчӧм.
— Ачым тӧда, мый отражайтчӧм, а <rus>все-таки</rus> полан.
Быттьӧкӧ развалинаяс пӧвстас кодкӧ пукалӧ да нерсьӧ.
— Кутшӧм развалинаяс пӧвстын?
— А со эстӧні.
Аддзан, еджыдъяссӧ?
Сэні санаторий вӧлі, а нелямын ӧтикӧд воын сійӧс бомбитісны: фашист Мӧскуаӧдз эз во да став фугаскасӧ татчӧ шыблаліс.
— Восстанавливайтӧны сійӧс?
— А мый восстанавливайтнысӧ?
Сӧмын кык стен кольӧма.
— Шуӧны, выльӧс стрӧитӧмаӧсь.
Мӧдлаӧ, — содтіс Нюша.
Челядь чӧв олыштісны.
Некодлы сэсся эз вӧв окота йӧлӧгасӧ тревожитны.
Ю весьтын вӧлі чӧв-лӧнь.
— Мунам? — вашнитіс Вася.
— Мӧдім! — вочавидзис Дима.
Но челядь эз удитны вӧрзьыны места вывсьыс.
Нюша случайнӧ видзӧдліс сю му вылӧ, кодлӧн шепъясыс ылынсӧ кажитчисны сьӧдовруд, гудыр ваӧн.
Детинкаяс казялісны, мый Вася чойлӧн синъясыс тешкодя паськалісны.
Видзӧдлісны и найӧ сыладорӧ, кодарлань видзӧдіс Нюша.
Видзӧдлісны — да здук кежлӧ кынмылісны места выланыс.
Сю му весьтті наланьӧ ӧдйӧ тӧвзис кутшӧмкӧ вуджӧр, коді ӧтарӧ ыдждіс.
Прӧйдитіс секундаысь не унджык.
Нюша надзӧникӧн горӧдіс да лажыньтчис, детинкаяс быттьӧ команда серти ляскысисны му бердӧ.
Челядьсянь кутшӧмкӧ куим метр ылнаті лэбзис зэв ыджыд, аддзывлытӧм лэбач.
Сьӧд бордъяссӧ сынӧдын паськӧдӧмӧн сійӧ вуджӧртіс трӧпа весьтӧд, шумтӧг лэбзис ю весьтті да саялі сук коръяса бадьяс сайӧ, кодъяс быдмисны мӧдар вадорас.
Сэтысянь кыліс омӧлика кышакылӧм, сэсся ставыс лӧнис, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
Челядь зэв дыр полісны вӧрзьӧдчынысӧ.
Нюша лажыньтчӧма да вевттьысьӧма чышъяннас.
Детинкаяс пидзӧсчанясьӧмаӧсь, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, юръяссӧ мулань копыртӧмӧн.
Сӧмын минут кык бӧрын Нюша надзӧникӧн шӧпнитіс:
— Вася!..
Ой, Вася!..
Мый тайӧ татшӧмыс вӧлі?
Вася видзчысьӧмӧн лэптіс юрсӧ, лӧсьӧдіс пилоткасӧ.
— Дима...
Аддзылін?
Мӧдыс кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— Лэбач, да?
Юрсӧ кыпӧдлытӧг Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Эсійӧ бадь вылас пуксис.
Да?
Дима довкнитіс юрнас.
Вася надзӧникӧн веськӧдчис, но век на вӧлі пидзӧсчаня.
Куимнанныс видзӧдісны юсайса бадь вылӧ.
Но сылӧн сук коръяс пӧвстысь нинӧм оз позь вӧлі аддзыны.
— Татшӧм кутшъяс оз овлыны, — бара шӧпнитіс Вася. — И татшӧм турияс оз овлыны: быд борд метрысь кузьджык!
— Татшӧм... сӧмын этійӧ... кондор овлӧ, — шуис Нюша.
— Коді?
— Кондор.
Помнитанныд, «Дети капитана Гранта» небӧгад?
Кыдзи сійӧ детинкасӧ пышйӧдіс...
Ставныс бара ланьтісны.
Мӧдар вадорас бадьясыс эз вӧрны, и сэтысянь эз кыв ни ӧти шы.
— Дзебсис.
Миянӧс кыйӧдӧ, — шӧпнитіс Вася.
Дима ещӧ ёнджыка ляскысис му бердӧ да кутіс кыссьыны сыланьӧ, кытысянь найӧ локтісны.
Сы бӧрся мӧдіс кыссьыны Нюша, ичӧтик сапӧг нырнас мусӧ визьйӧдлігтыр, Нюша бӧрся — Вася, аслас шинельӧ крукасьлігтыр.
Пилоткаыс бара лэччис Васялы син вылас.
Сійӧ зурасис йӧнмӧ да горӧдіс.
— Ой!
Ой!
Ой! — куимысь шыасис ю сайын.
Куимнанныс звирк чеччисны, быттьӧ найӧс кодкӧ тойыштіс, да кутісны котӧртны кыр пӧлӧн.
Куимсё кымын метр, эз кӧ унджык, котӧртісны челядь, кытчӧдз эз лоны ичӧтик деревня улича вылын, асланыс керка дзиръя дорын.
Сувтӧм бӧрас найӧ дыр эз шуны кыв ни джын.
Куимнанныс сьӧкыда лолалісны.
Дима ӧвтчис кепканас, Нюша — юр весьтас лэптӧм чышъян помнас, Вася чышкаліс чужӧмсӧ пилотканас.
Кӧтасьӧм еджыд юрсиыс сылӧн чурвидзис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Йӧйталӧм! — шуис медбӧрын Дима.
— Мый йӧйталӧм?
— Кондоръяс Сӧвет Союзын абуӧсь.
— А кутшӧм нӧ эськӧ тайӧ лэбач?
— Татшӧм гырысь лэбачьясыс миян вообщӧ абуӧсь, — решительнӧя шуис Дима.
Вася сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— Димк!
— Но?
— А друг тайӧ збыльысь кондор?
Случайнӧ веськаліс...
— Чӧв!
Татшӧм случайностьяс оз овлыны.
— А друг... друг тайӧ дзик тӧдтӧм лэбач!..
Лыйны эськӧ сійӧс, а?
Друг тайӧ наукалы сэтшӧм ыджыд тӧдчанлун, мый... — Вася чӧв олыштіс, быттьӧ мыйкӧ кывзыштіс, да друг уськӧдчис калиткалань: — Виччысьлӧй!
Ме пырысь-пыр.
Сійӧ регыд бӧр воис.
Киас кутіс батьыслысь кык ствола ружьесӧ, шинель пыддиыс вӧлі пасьталӧма дженьыд сосъяса важ пинжак.
Пилоткасӧ сійӧ кольӧма гортас.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис Дима дінӧ да разис сы ныр весьтын кулаксӧ; кипыдӧс вылас югъялісны кык ыргӧн гильза:
— Со!
Жаль сӧмын, мый бекасинник. * Мунам, видлам, а?
* Бекасинник — медся посни дрӧб.
Дима бӧрыньтчис сы дінысь ӧти воськов:
— Мый «видлам»?
Мый тэ ещӧ думыштін?
— Лыям сійӧс, тайӧ лэбачсӧ.
Друг — научнӧй тӧдчанлун.
Мунам?
Вася мӧдӧдчис деревня помлань.
Нюша да Дима зэв неокотапырысь кутісны восьлавны сы бӧрся.
— Васька, мый тэ думыштін!
Некытчӧ ме ог мун, — шуис Нюша.
— И эн мун.
Ми Димкакӧд кыкӧн...
— Мекӧд?
Ог!
Ме абу сэтшӧм йӧй.
Вася сувтіс:
— Он мун?
Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Мый ме сэтысь эг аддзыв?
Чайтан, зэв интереснӧ вӧтлысьны кутшӧмкӧ лэбач бӧрся, коді важӧн нин лэбзис?
— А эз кӧ лэбзьы?
Сылӧн кӧ эсійӧ бадь куст пӧвстас поз?
— А абу кӧ позйыс?
— Вӧрысь кута корсьны.
— А он кӧ аддзы?
— А аддза кӧ?
— А кӧть и аддзан, всё равно дрӧбнад он ви.
Сӧмын скӧрмӧдан сійӧс, сійӧ кокыштас юртӧ, вот тэныд и капут.
— Но и мед капут!
Сідзкӧ, наука вӧсна пӧгибниті.
— Век асьтӧ геройӧн петкӧдлан, да?
А кӧсъян тӧдны: гашкӧ, тайӧ самӧй обыкновеннӧй лэбач.
Гашкӧ, миянлы сӧмын кажитчис, мый сійӧ сэтшӧм ыджыд.
— Сідзи куимнаннымлы сразу и кажитчис?
— А тэ мый чайтін?
Овлӧны оптическӧй пӧръяссьӧмъяс.
— Эн сӧр!
Сёрнитнысӧ тэкӧд... — Вася ӧвтыштіс кинас да тэрыба мӧдіс восьлавны водзӧ.
Нюша кутіс котӧртны сыкӧд орччӧн.
— Вася, ме муна, сӧмын матӧсӧ ог кут матыстчыны.
Ладнӧ?
Дима минут кымын сулалыштіс места вылас, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Йӧйталӧм! — шуис сійӧ гораа да кутіс довгыны челядь бӧрся.
* * *
И вот заводитчис аддзывлытӧм лэбачӧс кыйӧм.
Трӧпаӧд кыр йывті мунігӧн Нюша ӧтарӧ долис: «Вася, ме сэсся ог мун, ме пола», но век жӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ.
Сійӧ местаӧдзыс, кӧні челядь первойысь аддзисны лэбачӧс, неуна вотӧдз Васялы дум вылас уси, мый ружьесӧ эз на зарядит.
Сійӧ сувтіс, соснас чышкыштіс гильзаяссӧ да пуктіс найӧс стволъяс каналъясӧ.
Зарядитӧм бӧрас сійӧ сьӧкыдпырысь ышловзис:
— Бекасинник!
Бекасинникнад ӧмӧй татшӧмтӧ виан!..
— Васька, ме пола, эн мун! — шӧпнитіс Нюша.
Вася педзис места вылас, жугыля видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кымӧръясыс ещӧ ёнджыка пемдісны.
Ю саяс вӧрыс кажитчис сьӧдджыкӧн, сукджыкӧн, кыр улас юыс — джуджыдджыкӧн да кӧдзыдджыкӧн.
— Сулав тані.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, сю пӧвстас дзебсьы, — гусьӧникӧн шуис Вася да, ружьесӧ водзлань чургӧдӧмӧн, мӧдӧдчис водзӧ.
Кымыныськӧ воськовтӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис: — Нюшк!
— А?
— Мекӧд кӧ мыйкӧ лоӧ, тэ школаын висьтав: сідз пӧ и сідз...
— Васька, ӧвсьы!
Васька, эн мун! — бӧрдӧм сорӧн заводитіс Нюша, но Вася весиг эз бергӧдчыв.
Бӧрвылын, Нюшасянь метр ветымын сайын, тыдаліс Дималӧн фигураыс.
— Йӧйталӧм! — кыліс сэсянь.
— Ланьт тэ сэні!
Кутшӧмкӧ!.. — скӧрысь шӧпнитіс Нюша.
...Со и тӧдса бадьяс мӧдар вадорас, на сайын эрд, развалиналӧн еджыд пятнояс...
Вася кутіс лов шысӧ, кывзыштіс.
Шынитӧв.
Вася лэптіс ружьесӧ, метитчис баддяс, сэсся лэдзис ружьесӧ, нюлыштіс вомдоръяссӧ да бара кутіс кывзыны.
Кыліс кышакылӧм.
Вася крута бергӧдчис: сысянь зэв матын шепъяс пӧвстысь чурвидзис Нюшалӧн юрыс.
Сійӧ шӧпнитіс: «Вася, ме пола!»
Зато Вася збоймыштіс.
Сійӧ бара метитчис да гораа горӧдіс:
— Эй!
Йӧлӧга куимысь повторитіс сылысь горӧдӧмсӧ да лӧнис.
Мӧдар вадорса бадьяс эз вӧрзьыны.
— Эй! — бара горӧдіс Вася.
Ставыс вӧлі важмозыс лӧнь.
— Лэбзьӧма, — шуис Нюша.
Вася матыстчис дзик кыр дорас, чеччыштіс да лыа буждӧминӧд исковтіс паськыдкодь пляж вылӧ.
Ружьесӧ кисьыс лэдзтӧг сійӧ пӧрччис тяписӧ, гачсӧ да мӧдӧдчис валань.
Сэки выліас кылісны кок шыяс.
Вася видзӧдліс: кыр весьтӧ лажыньтчӧма Нюша, а сы дінын сулаліс Дима.
— Но, мый ме тэныд шулі?
Шулі, мый нинӧм оз артмы?
Шулі?
— Тані оз артмы — вӧрысь корся, — броткыштіс Вася да кутіс кевны мӧдар вадорас.
— Вася!
Вася! — надзӧник чукӧстіс Нюша.
Кыйсьысь сувтіс.
— Вася, а друг сійӧ нарошнӧ?..
Друг пукалӧ пу вылын да оз вӧрзьӧдчы, а сэсся кыдзи уськӧдчас...
Вася сулалыштіс, думайтыштіс, сэсся зэв ӧдйӧ, но шумтӧг петіс вадорӧ.
Дима гусьӧник серӧктіс:
— Мый нӧ тэ петін?
А ещӧ герой!
Вася эз вочавидз.
Нюша да Дима аддзисны, кыдзи сійӧ ветлӧдлӧ лыа вывті, мыйкӧ корсьӧ кок увсьыс.
Регыд сійӧ аддзис кос кокора, лэптіс сійӧс, шыбитіс бадь пӧвстӧ да сэки жӧ лэптіс ружьесӧ.
Кыліс сялькнитӧм: сьӧкыд кокора пуӧдзыс эз во, уси ваӧ.
Вася аддзис дженьыдик кыз бедь.
Со сійӧ видліс кинас беддьыслысь сьӧктасӧ... метитчис, быттьӧ городкиӧн ворсысь... шеныштчис... лыйис...
— Мама! — чирӧстіс Нюша.
— Ой! — кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Дима.
Найӧ аддзисны, кыдзи ыджыд вуджӧр торъялі баддьысь да, крута увлань лэччигмоз, тӧвзьыштіс ю весьтӧд.
Уліас югнитіс гӧрдоват би, гымӧбтіс лыйӧм шы, коді юрӧбтіс мӧдар вадорас.
Лэбач качис вывлань, бергӧдчис сынӧдас да кутіс тӧвзьыны веськыда ичӧтик сьӧд фигура вылӧ, коді, ружье лэптӧмӧн, вӧлі кынмӧма места вылас.
— Ма-ма! — горӧдіс Нюша.
Бара би, бара гымӧбтӧм...
Лэбач чеччыштліс сынӧдас да... чуймӧм челядь син водзын пасьмуні торъяс вылӧ.
Первойӧн садяс воис Нюша.
Сійӧ чеччыштіс буждӧминас, исковтіс сэті да матыстчис Вася дінӧ.
Сідзи жӧ вӧчис и Дима.
Вася дінын кыліс порок дук.
Весиг пемыдас вӧлі тыдалӧ, мый чужӧмыс сылӧн пӧсялӧмсьыс ставнас ва.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, частӧ лолаліс.
Нюша тракнитіс сійӧс киӧдыс:
— Вася...
Мый тэ?
Повзин, да?
— Ы-ы! — ымӧстіс сійӧ, ньылыштіс дульсӧ да юаліс: — Мый тайӧ вӧлі?
Дима вешйис бокӧ да лэптіс ӧти кусӧк, кодъяс вылӧ торъявліс «лэбачыс».
Тайӧ вӧлі кузьмӧс предмет, метрысь муртса кузьджык.
Минут кымын Дима бергӧдліс сійӧс киас.
Сэсся сійӧ пуксис лыа вылӧ да, пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласигтыр кутіс серавны.
Вася да Нюша матыстчисны сы дінӧ.
— Димка, тэ мый?
Дима ещӧ гораджыка серӧктіс.
— Герой! — чуньнас Вася вылӧ индігмоз чирӧстіс сійӧ. — Кыйсьысь!
Тэ... тэ тӧдан, мый лыйин?
Модель!
Авиамодель лыйин! — Сійӧ водіс мыш вылас да кутіс бовйӧдлыны сынӧдас кокъяссӧ.
* * *
Прӧйдитіс часджын.
Челядь пиысь некод нин сэсся эз думайт чери кыйӧм йылысь.
Найӧ кыскисны Васялысь трофейсӧ сиктӧ да ӧні видлалісны сійӧс стеклӧа веранда вылын Дима ордын; бать-мамыс Дималӧн талун вӧліны Мӧскуаын.
Карасин лампаӧн югдӧдӧм пызан вылын куйлісны ыджыд, тӧкӧтьӧ абу морт туша ыджда, фюзеляж да обтекаемӧй формаа борд.
Кыкнансӧ вӧлі вӧчӧма зэв уна вӧсньыдик планъясысь да лӧз лакӧн краситӧм папироснӧй бумагаысь.
Модель бӧжыс кольӧма дзоньӧн, но фюзеляжлӧн воддза юкӧныс вӧлі торпыригӧдз жугалӧма дрӧбйӧн лыйӧмысь.
Эз вӧв бурджык и бордйыс, кытысь бумагаторъяс пӧвстын чурвидзисны чегъяссьӧм планкаяс.
Мӧд бордсӧ челядь эз аддзыны.
Тыдалӧ, сійӧс шыбитӧма юас да ваыс кылӧдӧма.
— Сідз! — фюзеляж пытшкас видзӧдігмоз шуис Дима. — Резинкаыс абу — сідзкӧ, тайӧ планер.
Планерлӧн фюзеляжнӧй модель.
— Кытысь сійӧ миянӧ веськаліс? — юаліс Вася.
— Кӧсъянныд тӧдны, кытысь сійӧ лэбзис?..
Всесоюзнӧй авиамодельнӧй соревнованиеяс вылысь.
Ті лыддьылід газетъясысь?
— Радио пыр кывлі.
А кӧні найӧ мунӧны, тайӧ соревнованиеясыс?
— Оз зэв ылын.
С*** станцияын.
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Бать висьтавліс, вот мыйла.
Затонсяньыс сійӧ аддзылӧма, кыдзи найӧ аэродром весьтас лэбалӧны. — Дима прӧйдитчис верандаӧдыс. — Тэ гӧгӧрвоан, мый вӧчин?
Тайӧ модельыс километр кызь лэбӧма.
И тайӧ сӧмын веськыда.
Гашкӧ, сійӧ мирӧвӧй рекорд вӧчис, а тэ сійӧс пазӧдін!
Вася сулаліс ружье вылӧ мыджсьӧмӧн, кодлӧн стволъясыс пӧшти инмисны сылы щӧкаас.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывліс то Дима вылӧ, то жугӧдӧм модель вылӧ.
— Вася, а татчӧ мыйкӧ гижӧма, — шуис Нюша да индіс чуньнас фюзеляж вылӧ.
Дима да Вася матыстчисны пызан дорӧ.
Фюзеляжӧ вӧлі крепитӧма бумага ярлык.
Ыджыдджык юкӧныс сылӧн вӧлі косяссьӧма, а кольӧм тор вывсьыс позьӧ вӧлі лыддьыны машинкаӧн печатайтӧм кывъяс:
«................<rus>дель № 112.</rus>
..............<rus>росим вернуть</rus>.
..............<rus>соавиахима</rus>».
— Гӧгӧрвоана! — шуис Дима.
— Татчӧ вӧлі гижӧма:
<rus>«Модель № 112. Нашедшего просим вернуть туда-то».</rus>
— А ме кӧ ог ну сэтчӧ? — юаліс Вася.
— Сідзкӧ, тэ абу честнӧй гражданин.
Гашкӧ, конструкторыс тайӧ штука вылас воджын уджаліс...
Гашкӧ, сійӧ мирӧвӧй рекорд вӧчис...
А тэ кӧ он ну бӧр — ставыс тайӧ пропадитіс.
Васялӧн чужӧмыс вӧлі зэв жугыль.
— Кыдзи нӧ... кыдзи нӧ ме сійӧс нуа, татшӧма изуродуйтӧмсӧ?
Дима шпыньмуніс:
— Тайӧ нин тіян делӧ.
Эг ме сійӧс лый, а тэ...
Вася дыр чӧв оліс, букышӧн видзӧдлывліс Дима вылӧ.
— Сюрыштас, да? — зумыша юаліс сійӧ.
— Дерт нин, юрӧдыд оз малыштны.
Татшӧм мича модель жугӧдны!
Вася тэрыба ньылыштіс дульсӧ.
— А ог кӧ ну... ог кӧ ну — гашкӧ, и збыльысь налӧн рекордыс пропадитас?
Дима лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— А тэ кыдзи думайтін?
— Димк!
— Мый прикажитанныд, герой ёрт?
— Димк!.. А тэ эськӧ эн ну, а?
— Ме?
Эг!
Ачыд кӧ мунан, ме тэнӧ колльӧда, медым тэ эн шӧйӧвош.
А тэ вӧсна кывкутны...
Ог, аттьӧ!
— Димк! А тэ аэродром вылас некодлы он висьтав?
— Мый йылысь ог висьтав?
— Но, мый тайӧ ме сійӧс тадзсӧ...
Ми тӧдан мый висьталам?
Быттьӧкӧ ми сійӧс татшӧмӧн аддзим, уродуйтӧмӧс нин.
— Но ладнӧ!
Ог висьтав.
* * *
Аскинас, примернӧ часын кымын, Дима да Вася воисны электричкаӧн С*** станцияӧ.
Деревняысь туйӧ петігӧн найӧ кыкнанныс пасьталісны еджыдсьыс-еджыд дӧрӧмъяс, гӧрд галстукъяс да бура гладитӧм гачьяс.
Васялӧн идзас рӧма юрсиыс вӧлі кӧтӧдӧма, поткӧдӧма шӧри да пӧшти эз сулав, пель весьтас чурвидзысь кык прать кындзи.
Электричкаысь петӧм бӧрын пӧшти дзик кӧрт туй дорсьыс детинкаяс аддзисны некымын брезент палатка, а палаткаяс сайсьыс — радӧн сулалысь учебнӧй самолётъяс.
Детинкаяс мӧдӧдчисны сыланьӧ.
Вася кыскис некымын газетӧ гартыштӧм фюзеляж.
«Кыйсьысьлӧн» видыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ мунӧ зубнӧй врач дінӧ.
Дима, мӧдарӧ, вӧлі кыпыд да восьлаліс збоя, киняулас кутіс газетӧ гартыштӧм борд.
Ворота дорас найӧс сувтӧдіс соскас гӧрд кӧртӧда детинка.
Дима гӧгӧрвоӧдіс сылы, мыйла найӧ воисны.
— Штабын ӧні некод абу, — шуис детинка. — Мунӧй поле вылӧ, сэні юалӧй планернӧй старт.
Детинкаяс мӧдӧдчисны аэродром вылӧ.
Луныс вӧлі мича, шондіа.
То тані, то сэні паськыд эрд вылын дӧлалісны еджыд шыпасъяса кельыдлӧз флагъяс.
Быд татшӧм ичӧтик флаг петкӧдліс, мый тасянь лэдзӧны определённӧй класса модельяс, и быд флаг дорысь позьӧ вӧлі аддзыны некымын дас авиамоделистӧс.
Тані кыліс и роч сёрни, и эст, и узбек, и украинаса...
Тані вӧліны студентъяс и студенткаяс, военнӧйяс, пионерскӧй галстукъяса детинкаяс да нывкаяс, тані вӧліны и олӧма йӧз, кодъяс туйисны батьяс вылӧ тайӧ детинкаясыслы да нывкаясыслы.
Ӧтияс кытчӧкӧ тэрмасисны; найӧ киас нуисны планкаясысь да папироснӧй бумагаысь вӧчӧм мича лэбачьясӧс; мӧдъяс кысъясисны кынӧм вылас да пидзӧсъяс вылас дженьыд турун вывті, мыйкӧ лӧсьӧдалісны асланыс жебиник аппаратъясысь; коймӧдъяс сулалісны, юръяссӧ енэжлань чатӧртӧмӧн, следитісны модельяс лэбӧм бӧрся.
Детинкаяс юр весьтті муртса сяргигтыр тӧвзьыштлісны резина моторъяса зэв посньыдик самолётъяс, шумтӧг лэбалісны быдсямапӧлӧс рӧма, формаа да размера планеръяслӧн модельяс.
Ӧти татшӧм планер лэччигас кокыштіс Дималысь балябӧжсӧ.
Мӧдысь ёртъяслы ковмис пышйыны бензина мотора модельысь, коді кутіс ыръянитны да, лёкысь сяргигтыр, мӧдіс бергавны му весьтті.
Детинкаяс меддыр сулалісны «С» шыпаса флажок дорын.
Тані стартуйтісны «схемаяс» — медся прӧстӧй модельяс, кодъяслӧн фюзеляж пыддиыс вӧлі нёль пельӧса планка.
Нывкаяс пиысь ӧти, видзӧднысӧ Нюшаысь муртса ыджыдджык, лэптіс юр весьтас мисьтӧмкодь «схемка» да, чуньяснас пропеллерсӧ кутігтыр, бергӧдчыліс:
— Иван Андреевич, засекитӧй меным.
Флажок дорын сулалысь морт личкис секундомерлысь кнопкасӧ.
Нывка лэдзис модельсӧ, и модельыс зэв ӧдйӧ кутіс кайны вывлань.
Нывка котӧртіс эрд вывті лэбысь «схемка» бӧрся.
Первойсӧ модель бӧрся следитіс сӧмын секундомера морт.
Но модельыс лэбис пыр водзӧ и водзӧ, нывка упорнӧя котӧртіс сы бӧрся, и авиамоделистъяс, кодъяс вӧліны старт вылын, ӧти бӧрся мӧд чатӧрталісны юръяснысӧ, заводитісны следитны лэбӧм бӧрся.
Кор модельыс лои муртса тыдалысь чутӧн, а нывка ичӧтик пятнаӧн, секундомера морт ляскысис тренога вылӧ сувтӧдӧм стереотруба окуляръяс бердӧ.
Коли ещӧ минут.
Йӧзыс гӧгӧр кутісны волнуйтчыны:
— Самолёт!..
Модель пышйӧ!..
Самолёт вайӧй!
Секундомера морт дугдіс видзӧдны да котӧртіс неылын сулалысь важиник «УТ‒2» дорӧ.
Минут мысти самолёт жургигтыр лэбзис старт весьтті да тӧвзьыштіс сыладорӧ, кодарлань лэбис «схемка».
— Димка, аддзылін? — надзӧник шуис Вася.
— Мый «аддзылін»?
— Этатшӧм ерундовскӧй модель бӧрся быдса самолёт мӧдӧдісны!
— А тэ кыдзи думайтін?
Мый нӧ, тэ ногӧн, мед модельыс пропадитас?
Мунам!
Детинкаяс бара мӧдӧдчисны аэродром вывті.
— Дима!
— Мый тэныд?
— Дима, некодлы он висьтав, а?..
Тані татшӧм ерундовскӧй модель сідзи видзӧны, а ме сэтшӧм ыджыд планер тадзи калечиті!
Он висьтав, Дима, а?
— Метӧ ог висьтав, сӧмын тэнад чужӧм серти быдӧн гӧгӧрвоасны.
Вася ышловзис да кутіс мунны надзӧнджык.
Тыдалӧ вӧлі, мый сылы зэв окота пышйыны аэродром вывсьыс.
Но вӧлі сёр: детинкаяс матыстчисны нин планернӧй старт дорӧ.
— Здравствуйте, ёрт, — шыасис Дима лӧз комбинезона, киас секундомера, шӧр арлыда нывбаба дінӧ. — Тіян эз вошлы модель?
Нывбаба тэрыба бергӧдчис:
— Вошлі.
Сё дас кыкӧд?
Ыджыд лӧз?
Неужели аддзинныд?! — шуис сійӧ тэрыба да горӧдіс:
— Аббас! Аббас!
Корӧй Аббасӧс, модельыс сюрӧма.
Тайӧ шызьӧдіс став моделистъяссӧ.
Шумитігтыр, долыда горзігтыр найӧ кытшалісны детинкаясӧс.
— Тӧрытъя планер сюрӧма!
— Кытысь сюрӧма?
Ылысь?
— Аббас!
Аббас!
Татчӧ!
Ӧдйӧджык!
Йӧз чукӧр пыр писькӧдчис Димакӧд ӧти арлыда детинка.
Сійӧ вӧлі мугов чужӧма, ыджыд синъяса, кудриа сьӧд юрсиа.
— Сюри?
Кӧні сійӧ?
Кытысь сюри? — шуаліс сійӧ неыджыд костъясӧн, сёрниыс вӧлі восточнӧй акцента.
Воис медся страшнӧй здукыс.
Дима сюйис Васялы киас бордсӧ да вешйис бокӧ.
Аббас кватитіс Вася ордысь фюзеляж да заводитіс разьны газетсӧ.
— Сійӧ... сійӧ неуна жугалӧма, — нурбыльтіс Вася.
Аббас разис газетсӧ.
Моделистъяс дружнӧя акнитісны да, планерлысь бонйӧ пӧрӧм нырсӧ аддзӧм бӧрын, ланьтісны.
— Кыдзи пӧ тайӧ артмис? — кыліс ньӧжмыд, небыдик мужскӧй гӧлӧс.
Васякӧд орччӧн сулаліс сьӧд пашкыр синкымъяса косіник военнӧй.
Пельпомъяс вылас сылӧн вӧліны полковниклӧн погонъяс, а морӧсас — зарни звёздочка.
Комбинезона нывбаба внимательнӧя видлаліс планерлысь колясъяссӧ:
— Ачыс сійӧ эз вермы татшӧма жугавны, полковник ёрт.
Полковник кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас да шыасис Вася дінӧ:
— Кытысь тэныд сійӧ сюри?
Вася висьталіс ассьыс сиктсӧ да железнодорожнӧй станциясӧ.
— Абу лёка лэбӧма, — думыштчӧмӧн шуис полковник. — Кутшӧм нӧ каналья сійӧс татшӧма тшыкӧдӧма?
Дима лэдзис синъяссӧ увлань да вомдоръяссӧ вӧрӧдтӧг нюммуніс.
Сылӧн гӧгрӧс чужӧмыс быттьӧкӧ висьталіс: «Метӧ тӧда, кутшӧм тайӧ каналья!»
Вася нурбыльтіс:
— Ми...
Ме сійӧс тадзи и аддзи, полковник ёрт.
Сійӧ татшӧм нин вӧлі...
— Кутшӧм «татшӧм» вӧлі?
— Дрӧбйӧн жугӧдӧма.
— Мыйӧн? — ыдждӧдіс гӧлӧссӧ полковник.
— <ns>Дрӧ...</ns> — заводитліс Вася да ланьтіс, гӧгӧрвоис, мый ылаліс.
Моделистъяс шызисны.
Полковник видзӧдіс Васялы веськыда синмас:
— Кытысь нӧ тэ тӧдан, мый именнӧ дрӧбйӧн?
Ме, например, пӧрысь охотник, но и то эг гӧгӧрво.
Вася чӧв оліс.
Сійӧ видзӧдіс ӧти точкаӧ да частӧ лапйӧдліс синсӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм гӧрд, мый, кажитчис, весиг юрсиыс лои розӧвӧй.
Кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн Дима нюмъяліс.
Аббас чеччыштіс Вася дінӧ да, кинас ӧвтчигтыр, горӧдіс:
— Ме тӧда!..
Сійӧ ачыс лыйӧма!
Ачыс модельсӧ дрӧбйӧн лыйӧма!
Видзӧдлӧй, чужӧмыс кутшӧм!
Ачыс лыйӧма!..
— Ланьтӧй, ланьтӧй!
Оз ков горзыны, — небыда шуис полковник да шыасис Вася дінӧ. — Но?
Вася вӧрӧдіс чуньяснас галстук помъяссӧ да дзоргис-видзӧдіс на вылӧ.
— Ме... ме тӧдлытӧг, — муртса кывмӧн шуис сійӧ.
— Кыдзи нӧ сійӧ «тӧдлытӧг»?
— Ме эг тӧд, мый тайӧ модель.
— Эн тӧд?
Мыйӧн нӧ тэ сійӧс чайтін?
Квайтпаличӧн?
Васялӧн шуйга синсьыс гӧгыльтчис синва войт да ӧшйис вомдорас.
Вася тэрыба нюлыштіс сійӧс.
— Кондор... <ns>ӧн</ns> чайті, — шӧпнитіс сійӧ муртса кывмӧн.
— Кодӧн?
— Кондор...
Кондорӧн...
— Ноко, висьтав лючки.
Тадзи ми всё равно нинӧм огӧ гӧгӧрвоӧй.
Вася чӧв оліс.
— Он кӧсйы висьтавны?
— Мед сійӧ висьталас, — шуис Вася да довкнитіс юрнас Дима вылӧ.
Моделистъяс матыстчисны матӧджык да ланьтісны.
Дима ниртыштіс кипыдӧсъяссӧ да нюмъялігтыр заводитіс:
— Гӧгӧрвоанныд, делӧыс, сідзкӧ, вӧлі тадзи.
Муна ме войнас чери кыйны.
Мекӧд, сідзкӧ, со тайӧ Васяыс да сылӧн чойыс.
Но, сэки, дерт, найӧ меным висьтавлӧны быдсямапӧлӧс рыбацкӧй историяяс, мый на юысь позьӧ кыйны куим килограмм чери, но тайӧ делӧ дорӧ оз относитчы.
Сідзкӧ, мунам.
Друг миян дінті тӧвзьыштӧ кутшӧмкӧ ыджыд вуджӧр, лэбзьӧ ю вомӧн да дзебсьӧ ӧти пу вылӧ.
И сэки вот тайӧ «геройыс» заводитӧ горзыны: «Тайӧ кондор!
Тайӧ кутшӧмкӧ загадочнӧй лэбач!
Олӧмӧс жертвуйта наукалы, а сійӧс лыя!»
Дима висьтавліс сьӧлӧмсяньыс.
Ыджыд юморӧн сійӧ висьталіс сы йылысь, кыдзи Вася да Нюша мунісны «кыйсьыны», кыдзи Вася, коді вӧлі садь быртӧдзыс повзьӧма, кыр йывсянь горзіс «эй» да кыдзи сійӧ куш трусик кежсьыс заводитліс вуджны ю, но повзис да бӧр бергӧдчис.
Сійӧ висьтавліс сэтшӧм остроумнӧя, мый моделистъяс вак-вакӧн сералісны.
Весиг скӧр Аббас заводитіс нюмъявны.
Весиг ачыс Вася шогпырысь нюммуныштіс.
Папироссӧ вомас кутігтыр нюмъяліс и полковник.
Кымын водзӧ Дима висьтавліс, сымын сійӧ частӧджык видзӧдлывліс Вася вылӧ, и сэки сылӧн пашкыр синкымъясувса пыдӧ вӧйӧм сьӧд синъясын тыдовтчыліс мелілун.
Кор Дима заводитіс висьтавны аддзывлытӧм лэбачкӧд самӧй тышсӧ, полковник, сералігтыр на, кутіс Васяӧс да тапкӧдыштіс сылы пельпомас.
— ...Миян «герой» грымӧбтіс мӧдысь, сылӧн «кондорыс» пасьмуні, и со тіянлы результат, — помаліс Дима жугалӧм модель вылӧ кинас индігмоз.
Йӧз чукӧрын дыр ызгисны, мый нинӧм оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
Ӧтияс мыйкӧ висьтавлісны, мӧдъяс век на ещӧ сералісны.
Дима, гӧрдӧдӧм, аснас дӧвӧльнӧй, ӧвтчис кепканас.
Вася сулаліс, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, да кажитчис, мый тайӧ некымын минут чӧжнас сійӧ весиг омӧльтчис.
— Интереснӧ! — шуис полковник, кор шумыс неуна лӧньыштіс.
Сійӧ пӧльыштіс папироссьыс пӧимсӧ да шыасис Дима дінӧ: — Тэ, ме видзӧда да, сюсь морт, зептад вочакывйыдла он пыр.
Но вот мый менӧ интересуйтӧ: тэ ӧд эн жӧ тӧд, мый тайӧ модель, сідз ӧд?
— Эг тӧд, — шуис Дима.
— Эн тӧд, мый тайӧ модель, и вӧлін уверен, мый тайӧ абу кондор.
Мый нӧ тэ сэки думайтін: мый тайӧ вӧлі сэтшӧмыс?
Дима дугдіс ӧвтчыны кепканас.
— Ме... ме вообщӧ нинӧм эг думайт...
Ме вообщӧ...
— Энлы, энлы!
Кыдзи нӧ тайӧ «нинӧм эг думайт»?
Пу, из, улитка оз думайтны, но морт век мыйкӧ думайтӧ.
Моделистъяс надзӧникӧн серӧктісны.
Дима гӧрдӧдіс.
— Ме, дерт, аддзылі, мый тайӧ лэбач кодь, но ме ӧд тӧда, мый татшӧм гырысь лэбачьяс оз овлыны.
Муртса нюмъялігтыр полковник видзӧдіс Дима вылӧ:
— «Лэбач кодь, но татшӧм лэбачьяс оз овлыны».
Сідзкӧ, тэнад синъяс водзын вӧлі кутшӧмкӧ загадочнӧй явление.
И тэ весиг эн думыштлы сійӧс исследуйтны.
Сідз?
Дима чӧв оліс.
Чӧв олісны и сійӧс кытшалысь йӧз, виччысисны, мый сійӧ вочавидзас.
Но Дима сідзи нинӧм эз и вочавидз.
— Кутшӧм нӧ тэ имеитан право серавны ёрт вылад?
Тэ вот пукалін киястӧ сюркнялӧмӧн да критикуйтін, а сійӧ сэк кості действуйтіс.
Сійӧтӧ вӧлі уверен, мый тайӧ кутшӧмкӧ ловъя чудовище, да эз повзьы мунны сылы паныд дрӧбӧвикӧн.
Мед сійӧ ӧшибайтчис, но сійӧ тайӧ здукас вӧлі геройӧн, отважнӧй исследовательӧн, а тэ кодӧн вӧлін?
— А всё-таки модельыс сюри, — гораа шуис кодкӧ моделистъяс пиысь.
— Да, — шуис полковник, — модель сюри.
Тӧрыт сійӧс дзик шонді лэччигас лэдзисны, эз чайтны, мый сійӧ лэбас ылӧдз.
Но сійӧ лэбис и лэбис...
Сы бӧрся вӧтчысь лётчик воштіс сійӧс: шондіыс синмас швачкис.
Модель рекорд эз вӧч, но петкӧдліс бур результат.
— А тэнад другыд кӧ вӧлі тэ кодь жӧ, тӧдан, мый вермис лоны? — шуис комбинезона нывбаба. — Тӧвлӧн первойя пӧльыштӧмысь жӧ модельыс уси юӧ, и воши!
— И Аббаслӧн эз вӧв эськӧ ни модель, ни ценнӧй козин, — содтіс кодкӧ моделистъяс пиысь.
— Аббас, аттьӧ шу кыйсьысьыслы!
— Аббас, извинитчы!
Аббас босьтіс Васялысь кисӧ да кыкысь чорыда тракнитіс сійӧс.
— Аттьӧ!
Извиняйтча! — шуис сійӧ.
Моделистъяс кутісны разӧдчыны.
Полковник бара кутіс Васяӧс пельпомӧдыс.
— Тэ самолёт вылын лэбавлін? — юаліс сійӧ.
Вася пыркнитіс юрнас.
— Но мунам, ме тэнӧ устроита.
Вит минут мысти планернӧй стартлӧн олӧмыс муніс важмозыс.
Моделистъяс, ас бӧрсяыс вӧсньыдик, кузь шнуръясӧд — лееръясӧд планеръяс кыскигтыр, котралісны поле кузя.
Еджыд, кельыдлӧз, виж, лӧз лэбачьяс качӧдчылісны енэжӧ да, лееръясысь торъялӧм бӧрын, заводитлісны лэбавны сынӧдӧд.
Дима, зумыш, букыш, кияссӧ гач зептас сюйӧмӧн, довгис аэродром кузя.
Корсюрӧ сійӧ сувтлывліс, лэптыштлывліс пельпомъяссӧ да надзӧникӧн шулывліс:
— Йӧйталӧм!
Кыліс моторлӧн жургӧм шы.
Дима весьтті уліті тӧвзис учебнӧй самолёт, кӧні лэбис Вася.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Пон упряжка @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 20‒34.}
СОТНИК Юрий
ПОН УПРЯЖКА
Вӧлі вит час рыт.
Цементнӧй заводса рабочӧй посёлок весьтын бушуйтіс буран.
Лёкысь бовъялісны столбъяс вылын пӧнаръяс.
Налӧн мигайтысь югӧръяс дырйи вӧлі тыдалӧ, кыдзи керка вевтъяс вылысь лымйыс чышкыссьӧ гартчысь еджыд бӧжъяс кодьӧн, кыдзи сорласьӧны тайӧ вожъясыс енэжладорсянь лэбысь еджыд кымӧръяскӧд да мусянь кайысь лым сюръяяскӧд да кыдзи ставыс тайӧ шутьлялігтыр да омлялігтыр тӧвзьӧ улича пӧлӧн.
Ветлысь-мунысьяс восьлалісны копыртчӧмӧн, юръяссӧ воротник пиас дзебӧмӧн, кияссӧ сосъяс пытшкас сюйӧмӧн.
Сӧмын дас кык арӧса Петя Зацепкин кутіс асьсӧ мӧдног.
Сійӧ муніс эз тротуар кузя, а дзикӧдз тырӧм туй кузя, муніс тӧв паныд, кияссӧ зептас дзебтӧг, юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн.
Косіник чужӧмыс сылӧн вӧлі суровӧй да решительнӧй.
Кор тӧлыс лолі торъя лэчыд, Петя мурч-курччыліс пиньяссӧ да заводитліс восьлавны тэрыбджыка.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі эз нин суровӧй, а веськыда скӧр.
Петя вӧлі талун выль вося утренник вылын школаын, кӧні гӧсьт пыдди вӧлі полюсдорса авиацияса штурман Семён Григорьевич Бакланов, коді воӧма отпускӧ.
Петя и водзті увлекайтчыліс Арктика йылысь небӧгъясӧн.
Ӧні жӧ, кор аддзыліс настӧящӧй, ловъя полярникӧс, кор кывліс сылысь рассказъяссӧ Ледовитӧй океан весьтӧд лэбалӧмъяс йылысь, пон упряжкаяс вылын кузь туйяс мунӧм йылысь, метеорологъяс удж йылысь, кодъяс нуӧдӧны ассьыныс наблюдениеяссӧ девятибалльнӧй шторм дырйи, Петя окончательнӧя решитіс: сійӧ кутас асывъяснас занимайтчыны гимнастикаӧн, киськасьны кӧдзыд ваӧн, ветлӧдлыны лыжиӧн — ӧти кывйӧн, вӧчны ставсӧ, медым дасьтыны асьсӧ уджавны Арктикаса суровӧй условиеясын.
Кор рытланьыс заводитчис бушков, Петя решитіс, мый тайӧ зэв бур случай прӧверитны кывбурия водзын ассьыс выносливостьсӧ, ассьыс повтӧмлунсӧ.
Сылы кажитчис, мый бушковыс бушуйтӧ оз посёлокса керкаяс костын, а йи торосъяс костын да мый ачыс сійӧ абу витӧд класса велӧдчысь Петя, а Войвывса известнӧй исследователь Пётр Сергеевич Зацепкин, коді мунӧ ёртъясыскӧд, некымын пон упряжка вылын, авария терпитӧм да йияс пӧвстӧ вошӧм самолётлы отсӧг вылӧ.
Став полюсдорса радиостанцияяс виччысьӧны юӧръяс «Зацепкин партиясянь», а сылӧн юӧръясыс дженьыдӧсь да сэні чувствуйтчӧ суровӧй мужество: «Бушков ёнмис.
Точка.
Чужӧмъяс ставнымлӧн кынмӧма.
Точка.
Джын понйыс ӧкӧлейтіс.
Точка.
Мунам водзӧ пострадайтӧм лётчикъяслы отсӧг вылӧ.
Точка».
Друг Петя воис ас садяс аслас мечтаясысь.
Сылы паныд гартчысь лым занавес пыр тэрыба локтісны кык морт.
Тушанас кыкнанныс вӧліны Петяысь не ыджыдджыкӧсь.
Ӧтиыс вӧлі кузь тулупа — сы серти Петя тӧдіс ассьыс одноклассниксӧ, Пантелейӧс, мӧдыс вӧлі ыджыд сьӧд шар кодь, код дінӧ крепитӧмаӧсь валегиа кокъяс.
Петя гӧгӧрвоис, мый тайӧ Валерка, коді пасьталӧма кӧза гӧнысь кыӧм ассьыс сьӧд курткасӧ.
— Петька, ми тэ дінӧ!
Мог эм: вай понъясӧс дрессируйтны! — горӧдіс Валерка.
— Мыйла? — Валеркалысь нюжӧдӧм кисӧ кутлігмоз горӧдіс Петя.
— Доддялам.
Экспедиция вӧчам.
Пон упряжка вылын.
Кӧсъян?
Сӧмын ӧні Петя гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
— Кӧсъя, — шуис сійӧ. — Мунамӧ миянӧ, обсудитам.
Некымын минут мысти куимнанныс, ас вывсьыныс лымсӧ пыркнитӧм бӧрын да вылысса паськӧмсӧ пӧрччӧм бӧрын, пуксисны Петя патераса ӧти жырйӧ клеёнкаӧн вевттьӧм пызан сайӧ.
— Кывзы, — стул вылӧ пидзӧсчанясьӧм бӧрын да кынӧмнас пызан вылӧ ӧшйӧм бӧрын заводитіс Валерка. — Тэнад Шайтан, менам Леди.
А Пантелейлӧн быдса кык пон.
Вернӧ, Панька?
— Да, — шуис мӧдыс. — Со татшӧм кобельяс.
— Кывзы водзӧ, — висьталіс Валерка. — Босьтам обыкновеннӧй дадь да крепитам сы бердӧ лыжи — вот тэныд и нарт!
Упряжсӧ вӧчам брезент тасмаясысь...
Каникулъяс сӧмын на заводитчисны.
Недель велӧдам понъясӧс, а сэсся — экспедицияӧ.
— А кытчӧ экспедицияас?
— Кытчӧ?
Соколовкаӧ!
Валерка шуис «Соколовкаӧ» сэтшӧм тонӧн, быттьӧкӧ тайӧ сиктыс вӧлі кӧнкӧ Чукоткаын.
Збыльысьсӧ жӧ карсянь Соколовкаӧдз вӧлі ӧкмыс километр гӧгӧр, мунны кӧ туйӧд.
Соколовкаын оліс да уджаліс велӧдысьӧн Петялӧн бабушкаыс, вӧліны рӧдняяс сэні и Валеркалӧн да Пантелейлӧн.
Петя лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— А мый интереснӧйыс Соколовкаас?
И сідзи нин пӧшти быд вежалун сэтчӧ ветлывлам.
— «Мый интереснӧйыс»!
— нерыштіс Валерка. — Абу Соколовкаын делӧыс, а сыын, кыдзи ми сэтчӧ мунам.
Ми сэтчӧ ог туйӧдыс мунӧй, а веськыда ыб вывтіыс, джуджыд лымйӧдыс, быттьӧ настӧящӧй Арктикаын.
Ӧти кутас водзвылын лыжиӧн мунны, туй вӧчны, а кыкӧн — бӧрвылас ӧчередьӧн нарт вылын.
Джын туяс сувтам шойччыны да весиг спиртовка вылын кын яйысь сёян пуам.
— Спиртовкаыд, небось, оз сюр, — шуис Пантелей.
— Но, огӧ кӧ спиртовка, то керосинка босьтам, — шуис Валерка. — Ме босьта.
Миян важиник эм.
Петя пуксис веськыда, видзӧдліс Валерка вылӧ, Пантелей вылӧ.
— Ёртъяс, — зэв яснӧя шуис сійӧ, — вот тайӧ да!
Тайӧ тӧданныд кутшӧм тренировка лоӧ!..
— А тэ мый чайтін?
Новая Земля вылын дорысь не омӧльджык.
Ми сьӧрысь нарошнӧ ӧти лыжи гоз босьтам — туй вӧчны.
Кыптас бушков либӧ понъяс эбӧссьыс петасны — кыдзи кужан, сідзи и спасайтчы.
Мортыс кӧ слаб, сідзкӧ ставыс, пом тэныд воас.
— Мед эськӧ сӧмын бать-мам эз тӧдлыны! — шуис Пантелей.
— А кытысь найӧ тӧдласны?
Ми висьталам, мый мӧдӧдчим рӧдняясӧс видлыны, а асьным, кыдзи петам кар сайӧ, бокӧ кежам — да ыб вывті!
Омляліс трубаын тӧв.
Зиля-зёлякылісны ӧшинь стеклӧяс.
Швачкакыліс дзиръя ӧдзӧс, кодӧс вӧлі абу топыда игналӧма.
Петя кывзыштіс тайӧ шыяссӧ да вообразитіс асьсӧ опаснӧй экспедицияса мужественнӧй да опытнӧй начальникӧн, кодлы дӧверитӧма сы ёртъяслысь, Валеркалысь да Пантелейлысь, судьбасӧ.
Пызан дорын сулалігӧн сійӧ таркӧдыштіс водз чуньнас пызанӧ:
— Кутӧй тӧдвыланныд, ёртъяс, туйыс лоӧ опаснӧй!
Мунны понъяс вылын джуджыд лымйӧд татшӧм расстояние — тайӧ тіянлы абу ворсӧм.
Валерка ветлӧдліс жырйӧд чуньяссӧ гач пӧдпушкаас сюйӧмӧн.
— Распределяйта обязанностьяс, — шуис сійӧ чёткӧй командирскӧй гӧлӧсӧн. — Аски асывсянь ми Пантелейкӧд кутам вӧчны нарт, а Петька гӧтӧвитас упряжь.
Аскомыссянь заводитам тренируйтны понъясӧс.
Гӧгӧрвоана?
Петя скӧрысь кӧсӧйтчыліс Валерка вылӧ:
«Мый Валеркаыс пуктӧ асьсӧ кутшӧмкӧ командирӧн!»
Сійӧ лӧгпырысь шпыньмуніс:
— Упряжь йывсьыд — тайӧ, мусаӧй менам, быд кага тӧдӧ.
Миянлы, ёртъяс, колӧ сідз лӧсьӧдчыны, медым нинӧм не вунӧдны.
Кутӧй тӧдвыланыд, ёртъяс, миянлы сэтшӧм опасностьяс вермасны паныдасьны, мый...
— Вай босьт бумага да гиж, — торкис сійӧс Валерка. — Список гиж.
Мый босьтны сьӧрысь туйӧ.
Петя и ачыс кӧсйис шуны, мый кӧлӧ составитны колана снаряжение вылӧ подробнӧй список, но, Валеркалысь приказаниесӧ кылӧм бӧрын, вочавидзис:
— Абу списокын, ёртъяс, делӧыс.
Миянлы, дона ёртъяс, колӧ вот мый думыштны: ӧти-кӧ, мый ми кутам вӧчны, кыптас кӧ бушков, мӧд-кӧ...
— Тырмас больгынытӧ! — Петя ныр улӧ бумага да карандаш пуктігмоз шуис Валерка. — Гиж!
Петя пуктіс кияссӧ мышкас да кутіс дзоргыны Валерка вылӧ:
— Мый тэ тані, Валерка, командуйтан?
Мый тэ, командир?
— А мый тэ век больган?
Колӧ делӧ вӧчны, а сійӧ ӧтарӧ больгӧ да больгӧ!
Вай гиж!
— А ме вот принципиальнӧ ог кут гижны!
Принципиальнӧ ог кут!
И нинӧм тэныд командуйтны.
Чиныд ичӧт.
Валерка копыртыштіс юрсӧ да лэптыштіс пельпомъяссӧ.
— Тэ надзӧнджык чиннад! — шуис сійӧ Петя вылӧ букышӧн видзӧдігтыр.
— Ме вот тэныд петкӧдла чин!
Петя веськӧдчис струна моз да весиг кок чунь йылас сувтіс.
— А мый тэ менӧ вӧчан?
Мый тэ вӧчан? — зэв тэрыба шуис сійӧ.
Пантелей тӧждысьӧмӧн бергӧдліс еджыд юрсӧ:
— Ребята, ребята, но мый нӧ ті!
Ребята, но тырмас!
Ребята, мый нӧ ті, збыльысь?
— А мый сійӧ: «Чиныд ичӧт»!
— А мыйла Валерка командуйтӧ?
«Гиж да гиж».
Принципиальнӧ ог кут.
— Но, ребята, тырмас тіянлы, — шуаліс Пантелей. — Но, вайӧй ме кута списоксӧ гижны.
Ӧд пиньӧ воанныд, сідзи став экспедицияыд и дзугсяс.
Но, мый гижнысӧ?
А, ребята, мый гижнысӧ?
Валерка пуксис стул вылӧ пызан дорӧ.
— Нарт гиж да упряжь, — шуис сійӧ зумыша кытчӧкӧ жыр пельӧсӧ видзӧдігмоз. — Сэсся керосинка гиж.
— Керосинкаыдлы карасин колӧ, — сідз жӧ зумыша да Валерка вылӧ видзӧдтӧг шуис Петя. — Литрӧн-джынйӧн кымын.
— Гиж: литрӧн-джынйӧн карасин, — броткыштіс Валерка.
Пантелей, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс гижис.
Дас минут мысти челядь вунӧдісны нин пинясьӧмсӧ.
* * *
Сёрӧн рытнас Петька висьталіс батьыслы да мамыслы пон упряжка вылын мунӧм йылысь.
Сійӧ сӧмын эз висьтав, мый челядь кӧсйӧны мунны Соколовкаӧ ыб вывті, — шуис, мый мунасны туй кузя.
Упряжсӧ да дадьсӧ лӧсьӧдісны кык лун.
Коймӧд луннас Петя чеччис асывнас сизим часын да пырысь-пыр кутіс пасьтасьны.
Найӧ Валеркакӧд да Пантелейкӧд бӧрйисны понъясӧс велӧдӧм вылӧ медся йӧзтӧм места да решитісны мунны сэтчӧ пемыднас, медым найӧс эз казяв кодкӧ посёлокса челядь пиысь.
«Ӧти детинка кӧ тӧдлас, — шуис тӧрыт Валерка, — вот аддзыланныд, посёлок пасьталасьыс чукӧрмасны.
Кутшӧм сэки тренировка!»
«И ещӧ миян бӧрся экспедицияӧ вӧтчасны! — содтіс Пантелей. — Лыжиӧн мунасны колльӧдны.
Сэки некутшӧм опасность ни сьӧкыдлун оз артмы».
Муртса-муртса заводитӧ вӧлі югдыны, кор Петя петіс ывлаӧ.
Енэжыс вӧлі кымӧра, и эз вӧв кӧдзыд.
Конураысь петіс Шайтан да, очсалігтыр, нюжмасигтыр, пашкыр бӧжсӧ легӧдігтыр, сувтіс Петя водзӧ.
Петя кӧрталіс ошейник бердас шпагат тор да петкӧдіс Шайтанӧс улича вылӧ.
Сійӧ лючки-ладнӧ, тӧдса челядьӧс паныдавтӧг, воис ичӧтик ю дорӧдз, коді кытшовтліс посёлок помӧд.
Ю мӧдар вадорас быдмисны куш кустъяс, кодъяс лӧзӧдыштӧмаӧсь на вылӧ пуксьӧм гыӧрысь, а йи кузя муніс вӧла туй.
Петя Шайтанкӧд лэччис йи вылӧ, муніс туй кузя сё метр шуйгавыв, сэсся кежис веськыдвылӧ, ичӧтик оврагӧ, кӧні пӧкатъясас сідзжӧ быдмисны кустъяс.
Тані, юждӧм лым вылын сулаліс прӧстӧй пу дадь, дадь сювъясас вӧлі крепитӧма лыжи; дадь дорас педзисны аслас шар кодь курткаа Валерка да коклябӧрӧдзыс тулупа Пантелей.
Валерка кутіс кӧвйӧд чукля лапаа, латшкӧсіник тушаа Леди понсӧ.
Пантелей вайӧдӧма кык ён рыжӧй понъясӧс.
Ӧтиыслӧн нимыс вӧлі Бандит, а мӧдыслӧн — Полкан.
Челядь здоровайтчисны, минут вит сёрнитыштісны лоан экспедициялӧн опасностьяс да сьӧкыдлунъяс йылысь, сэсся Петя шуис;
— Но!
Заводитам?
Югдіс нин.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Сынӧдын лэбалісны шочиник лым чиръяс.
Валерка паськӧдіс лым вылӧ упряжсӧ.
Упряжыс состоитіс даддьӧ крепитӧм кузь тасмаысь да нёль шлейкаысь, кодъясӧс кӧрталӧма тасмаас параӧн-параӧн: кык водзладорас, кык бӧрладорас.
Быд шлейка вӧлі лӧсьӧдӧма сідзи, мый шымыртліс понлысь морӧссӧ, бокъяссӧ да мышсӧ.
— Вай доддяв, — шуис Валерка.
Пантелей босьтіс киняулас Бандитӧс да кутіс кыскыны сійӧс нартлань.
Бандит гӧгӧрвоис, мый лоӧ лёктор, топӧдіс пельяссӧ да став нёльнан лапанас кутіс пыксьыны.
Кор жӧ кӧзяин всё-таки доддяліс сійӧс, сійӧ кутіс увтчыны да чепсасьны оврагӧд.
— Петька, нартсӧ кут! — горӧдіс Пантелей. — Ме Полканӧс пырысь-пыр...
Петя ӧти кинас кутчысис даддьӧ, а мӧднас век на кутіс шпагатсӧ, кодӧс кӧрталӧма вӧлі Шайтан ошейникӧ.
Полкан пыксис Бандит дорысь на ёнджыка, а кор Валерка заводитіс доддявны Ледисӧ, то лои сэтшӧмтор, мый, тӧдӧмысь, посёлокын вӧлі кылӧ.
Бандит да Полкан омлялігтыр чепсасисны то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, мый вӧсна Петялы да Пантелейлы лои водны муас, медым кутны дадьсӧ.
Леди эргис да парсаліс Валеркалысь кисӧ.
Пантелей аддзис тайӧс да горӧдіс:
— Нырвомӧдыс сійӧс кут!
Нырвомӧдыс!
А то курччас!
Петя мӧдарӧ сӧветуйтіс:
— Малышт сійӧс!
Малышт!
Сійӧ ланьтас.
Малышт сійӧс!
Сӧмын ӧтнас Шайтан спокойнӧя пукаліс местаас да видзӧдіс став тайӧ представление вылас юрсӧ то ӧтарлань, то мӧдарлань копрӧдлігтыр.
Медбӧрын Валерка веськӧдчис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧсялӧма, шапкаыс пӧлыньтчӧма.
— Ӧні тэ ассьыд Шайтантӧ вай!..
Ассьыс нимсӧ кылӧм бӧрын Шайтан чеччис, выныштчытӧг тракнитіс Петя киысь шпагатсӧ да тэрмасьтӧг кутіс котӧртны оврагӧд.
— Валерка, кут! — чирӧстіс Петя.
Валерка пласькысис лым вылас да кватитіс Шайтанӧс бӧр лапаӧдыс.
Шайтан бергӧдчис да вазнитіс-курччис сылысь курткасӧ.
— Ӧдйӧджык, ті!
Курччасьӧ ӧд! — понлысь лапасӧ лэдзтӧг горӧдіс Валерка.
Кор аддзисны, мый Валерка дінысь лэбӧны сьӧд гӧн клӧкъяс, Петя да Пантелей лэдзисны дадьсӧ да котӧртісны сы дінӧ.
Понъяс чепӧсйисны да кутісны тӧвзьыны-котӧртны оврагысь.
Валерка пыр жӧ лэдзис Шайтанӧс.
Куимнан путешественникыс горӧдісны «Кут»! — да котӧртісны йи вывті мунысь туй вылӧ.
Туй вывті муніс вӧла-доддя.
Веськыда сы вылӧ кыккокйыв тӧвзисны понъяс да на бӧрвылын бовъялысь нарт.
Понъясӧс аддзӧм бӧрын вӧв паськӧдіс синъяссӧ, петитчис сідзи, мый сийӧсыс лои юр вылас, сэсся доддьыскӧд тшӧтш крута бергӧдчис да кутіс гӧнитны бӧр.
Доддяс пукалысь колхозница зэлӧдіс вӧжжисӧ да горзіс; понъяс увтчисны.
Тайӧ шыясыс вочасӧн ланьтісны ю чукыль сайын.
Челядь сулалісны туй вылын да, водзӧ видзӧдігтыр, чӧв олісны.
Минут кык мысти кымын Валерка бергӧдчис Петялань да, улыс вомдорсӧ нюжӧдӧмӧн, шуис:
— Ӧні вот мун да кут!
Кыдз гажыд, сідзи и кут!
Петя кок чунь йылас сувтіс:
— Вот тайӧ да!
Мыйла ме должен кутны?
Ме али мый мыжа?
Ми тэ вӧсна дадьсӧ лэдзим, медым тэнӧ жӧ мездыны!
— А код вӧсна Шайтаныд менсьым курткаӧс косяліс? — горӧдіс Валерка. — Код вӧсна?
Ме али мый сійӧс лэдзи?
— Ребята, ребята, тырмас тіянлы!
Но, мый нӧ ті бара! — кутіс тӧждысьны Пантелей. — Мунамӧй ставным ӧтлаын да корсям понъяссӧ.
И ставыс лючки-ладнӧ лоӧ.
— Принципиальнӧ ог мун, вот принципиальнӧ ог мун! — таргис-шуаліс Петя. — Сылы некод эз тшӧкты понсӧ бӧр лапаӧдыс кватитны — колӧ вӧлі кӧвйӧдыс кватитны.
Сійӧ мед ещӧ бӧжӧдыс кватитіс!
— Ладнӧ, — шуис Пантелей. — Он кӧ кӧсйы, эн мун, ми Валеркакӧд мунам.
Сідз ӧд, Валерка?
— Ёна тай колӧ Петька вӧсна мунны да корсьны!
Пантелей аддзис, мый нинӧм оз отсав, да ачыс мӧдӧдчис корсьны понъясӧс.
Мыйкӧ дыра Валерка да Петя ветлӧдлісны туй кузя, быттьӧкӧ эз казявны ӧта-мӧдсӧ.
Сэсся налы кыкнанныслы лои яндзим.
— Сійӧ кӧ весиг найӧс аддзас, — вадорвывса кустъяс вылӧ видзӧдігмоз шуис Петя, — всё равно оз справитчы.
Найӧс кыкӧн он вермы кутны, а сійӧ ӧтнас.
Валерка сувтіс:
— Мунам!
Корсям сійӧс!
Но Пантелейла эз ковмы ылӧдз мунны — сійӧ регыд мыччысис чукыль сайысь, ас бӧрсяыс кыскис став упряжкасӧ.
Понъяс кывзысьӧмӧн локтісны сы бӧрся.
Кывъяссӧ найӧ нюжӧдӧмаӧсь муӧдзыс.
Гӧнныс кӧтасьӧма да пратьмӧма.
— Найӧ ньӧти абу ылӧдз пышйӧмаӧсь, — гажаа нюмъялігтыр шуис Пантелей. — Найӧ кыдзи заводитӧмаӧсь мыльк йылӧ кайны, сідзи даддьыскӧд тшӧтш и крукасьӧмаӧсь кустъясас.
Челядь лэдзисны понъяслы воны ас садяныс.
Сэки Петялы удайтчис чукӧстны ас дінас Шайтанӧс.
Сійӧс доддялісны.
Шайтан кӧть и лэдзис бӧжсӧ, но эз ёна водзсась, аддзис, мый мукӧд понъясыс кутӧны асьнысӧ лӧня.
Коли минут кызь.
— Шойччыштісны нин, буракӧ? — шуис Пантелей.
— Пуксям? — предложитіс Петя.
Валерка лэптіс гезйысь вӧчӧм кузь плеть да сувтіс сюв дорӧ крепитӧм лыжи помъяс вылӧ.
Петя Пантелейкӧд пуксисны даддьӧ.
— Но, мӧдім! — горӧдіс Валерка да детинкаяс юр весьтын швичнитіс плетьнас.
Понъяс чепӧсйисны да, бӧжъяссӧ топӧдӧмӧн, уськӧдчисны веськыдвылӧ.
Пантелей чеччыштіс дадьсьыс да кутіс ӧвтчыны на вылӧ кепыся кинас:
— Кытчӧ!
Кытчӧ!
Веськыда мунӧй, веськыда!
Понъяс чепӧсйисны шуйгавылӧ.
Петялы оз вӧлі позь чеччыштны дадьсьыс, сы вӧсна мый Валерка вӧлі кутчысьӧма сы воротникӧ.
Сы вӧсна Пантелей кытшовтіс нарт гӧгӧр да кутіс ӧвтчыны понъяс вылӧ шуйгаладорсянь.
Найӧ медбӧрын гӧгӧрвоисны, мый насянь требуйтӧны, да дружнӧя кутісны котӧртны туй кузя.
Пантелей чеччыштіс даддьӧ.
Куимнан детинкаыс зэв ёна гажмисны.
Найӧ сералісны, горзісны.
Валерка дугдывтӧг швичйӧдліс плетьнас.
* * *
Коли некымын лун.
Быд асыв ёртъяс гусьӧн ветлывлісны ю дорӧ да велӧдісны ассьыныс упряжкасӧ.
Тайӧ кад чӧжнас Петя да Валерка ещӧ кыкысь кымын пинясьлісны да тайӧн вайисны ыджыд удовольствие понъяслы, кодъяс татшӧм минутъясас пукалісны да шойччисны.
Ӧтчыд вежалунӧ Петялӧн батьыс да мамыс волісны ю дорӧ да дыр сералісны сы вылӧ, кыдзи котралӧ пон упряжка.
Петялӧн батьыс весиг ачыс метр сё кымын муныштіс даддьын, а мамыс шуис, мый сійӧ абу прӧтив, медым челядь ветлісны Соколовкаӧ.
1951 вося январ 8 лунӧ дас час асылын миян путешественникъяс мӧдӧдчисны асланыс нималана походӧ.
Таӧдз экспедицияса став членъяс чукӧртчисны тӧдса оврагӧ.
Нартсӧ петкӧдісны сук кустъяс пӧвстысь, кытчӧ сійӧс дзеблісны.
Доддялӧм понъяс очсалігтыр пукалісны лым вылын да видзӧдлывлісны пельпомъяс саяс вещевӧй мешӧкъяса кӧзяева вылӧ.
Валерка кутіс киас керосинка, а Петя — снаряжениелысь список.
Сійӧ видзӧдіс список вылас да горӧдлывліс:
— Керосинка!
— Тані, — вочавидзліс Валерка.
— Литрӧн-джынйӧн карасин!
— Кисьтӧма.
— Ӧти килограмм порсь яй!
— Ме ордын, — вочавидзліс Пантелей.
— Кофейник!
— Ме ордын.
Тадзи вӧлі лыддьӧдлӧма истӧг, компас, карманнӧй фонарик, йод, бинт, кальцекс, касторка, шыдӧс, сов, кофе «Утро» да коймӧд сорт куим килограмм мӧс яй, кодӧс вӧлі босьтӧма понъяслы вылӧ.
Кӧть Соколовкаӧдз вӧлі ӧкмыс километрысь не унджык, сёян-юан запаситісны кык сутки кежлӧ, учитывайтісны, мый вермас лоны бушков да мукӧд виччысьтӧмторъяс.
Став тайӧ сёян-юан вылас путешественникъяс видзисны ассьыныс став сьӧмсӧ.
Пудъялісны, кодлы мунны водзвылас лыжиӧн — понъяслы туй писькӧдны.
Пудйыс уси Пантелейлы.
Та бӧрын экспедицияса членъяс торжественнӧя чӧв олыштісны.
Петя да Валерка чужӧмъяс вылын тӧдчис «суровӧй решимость».
Ӧтнас сӧмын Пантелей нырнас чушкис.
Петя пыдісянь ышловзис:
— Мый нӧ, ёртъяс, туйӧ?
— Туйӧ, асланым местаясӧ! — шуис Валерка.
Зумыд воськовъясӧн матыстчис сійӧ дадь дінӧ да пуксис сэтчӧ, керосинкасӧ пуктіс пидзӧс вылас.
Петя пуксис сыкӧд орччӧн да бара ышловзис:
— Да, ёртъяс, мый бара миянкӧд лоас?..
Пантелей лыжиасис, босьтіс бедьяс, ӧти кинас кутіс кузь гезлысь помсӧ, кодӧс вӧлі кӧрталӧма пон упряжӧ.
Гезйыс ёна кокньӧдіс понъясӧн веськӧдлӧмсӧ, сетліс позянлун водзын мунысьлы кыскыны упряжкасӧ кытчӧ сійӧ окотитас.
— Водзӧ! — чорыда шуис Валерка.
— Туйӧ! — сідз жӧ чорыда шуис Петя.
Пантелей кутіс кыскыны понъясӧс оврагӧд да регыд петкӧдіс понъясӧс, дадьсӧ да пукалысьяссӧ паськыд, дзик горизонтӧдзыс шыльквидзысь лымъя эрд вылӧ.
Луныс вӧлі мича, кӧдзыд.
Лымйыс эрд вылас сідзи дзирдаліс, мый челядьлӧн синъясыс мӧдісны доймыны.
Ылын-ылын, пӧшти дзик енэжтас дорын, тыдаліс Соколовка сикт.
Лымйыс вӧлі джуджыд да небыд.
Пантелей да понъяс регыд пӧсялісны.
Валеркалӧн да Петялӧн, мӧдарӧ, гегдісны пидзӧсъясныс, киясныс, кынмисны ныръясныс да щӧкаясныс, но, дерт, некод на пиысь эз норась.
Петя весиг ёнакодь виччысис, кор сылӧн нырыс дзикӧдз кынмас да сійӧс ковмас зыравны лымйӧн.
— Дерт, градус кызь кымын лоӧ, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
И кӧть кӧдзыдыс вӧлі не унджык дас градусысь, Валерка вочавидзис:
— Гашкӧ, и унджык.
Дас вит минут бӧрын даддьын пукалысьяс шуисны, мый пӧра вежны Пантелейӧс.
Ӧні ӧчередьыс водзӧ мунны вӧлі Петялӧн.
Сійӧ регыд шоналіс.
Понъяс вочасӧн кутісны дӧзмыны, налы эз кажитчы кевны кынӧмӧдз лымйӧд.
Пока Валерка, керосинкасӧ Пантелейлы сетӧм бӧрын, ӧвтчис на весьтын лыжи бедьнас, а Петя мыйвынсьыс кыскис гезйӧд, понъяс, кӧть и надзӧникӧн да ныр-вомнас толаӧ зурасьлігтыр, всё-таки мунісны, но мыйӧн сӧмын дугдылісны кыскыны, найӧ, быттьӧ команда серти, пуксьывлісны шойччыны, тіралысь кывъяссӧ ӧшӧдӧмӧн да челядь вылӧ кӧритӧмӧн видзӧдлывлігтыр.
Но Петя гордитчис сійӧ выносливостьнас, кодӧн сійӧ кыскис ас бӧрсяыс не сӧмын дадьсӧ, кӧні пукалісны ёртъясыс, но и нёль понйӧс.
Валерка вӧлі дӧвӧлен сійӧн, мый век ёнджыка и ёнджыка гегдігӧн сійӧ ньӧтчыд эз ойӧст.
Пантелейлы эз вӧв зэв нимкодь, пӧсявлӧм бӧрын сійӧ ӧні кутіс зэв ёна кынмыны, но сійӧ помнитіс: «Шусин тшакӧн — пыр пестерӧ», да эз жӧ норась.
— Часнас километр куим вӧчам, — кынмӧм вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдігтыр шуис Валерка.
— Бур... бур, мый торосъясыс абуӧсь...
Торосъяс вывті... и сутки чӧжӧн та мындасӧ он мун, — кашкис Петя.
Коли час.
Посёлокса керкаяс, завод трубаяс лоины зэв ичӧтикӧсь, а Соколовка быттьӧкӧ эз и матысмы.
Горизонт весьтын тыдаліс век на сійӧ тшын кодь руыс, кодӧс челядь аддзылісны туйӧ петігӧн.
— Вай вежа, — шуис Валерка.
Сійӧ босьтіс Петялысь лыжисӧ, гартыштіс ас гӧгӧрыс гез да кӧсйис мӧдӧдчыны водзӧ, но понъяс кыдзи пуксисны челядь сувтлігӧн, сідзи и колины пукавны.
— Но! — понъяслань бергӧдчылӧмӧн горӧдіс Валерка.
Нёльнан понйыс пыр на пукалісны, а Леди лэптіс нырвомсӧ енэжлань да кутіс омлявны.
Сэсся заводитісны омлявны Шайтан да Полкан Бандиткӧд.
— А но, водзӧ! — бара горӧдіс Валерка.
Понъяслань бокног бергӧдчӧмӧн сійӧ мыйвынсьыс зэлӧдіс гезсӧ да друг уси, ӧти кокыс вӧйи толаас.
— Вот чӧртыд! — чеччигмозыс да лым вылын куйлысь лыжи вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ.
— Креплениеыс ори.
Петя Пантелейкӧд чеччисны даддьысь, матыстчисны Валерка дінӧ; валегияс тырыс налы пырис лым.
— Кыдзи нӧ ӧні?
А, ребята? — тӧждысьӧмӧн шуис Пантелей.
— Паникатӧг, паникатӧг! — шуис Петя. — Гез тор вундам да крепление пыддиыс кӧрталам.
А ӧні шойччыштам.
Путешественникъяс юждісны лым вылас неыджыд площадка да разисны вещӧвӧй мешӧкъяссӧ.
Пантелей вердіс понъясӧс яйӧн, найӧ ас костаныс ёнакодь пурсисны.
Валерка Петякӧд ӧзтісны керосинка да пуктісны кастрюля, кытчӧ тырыс сӧвтісны лым.
Сэсся куимнанныс лажыньтчисны керосинка дорӧ да кутісны шонтыны кияссӧ.
Петя видзӧдліс тыртӧм, дзирдалысь ыб вылӧ, сэсся Валерка вылӧ да Пантелей вылӧ:
— А мый, дзик Арктикаын кодь, — збыль, ребята?
Гӧгӧр йи просторъяс, ни ӧти ловъя лов, а тані мудзӧм понъяс да куим... этайӧ со... ӧтка путник пуӧны аслыныс ӧбед.
— Миянлы ёнакодь нин сюрыштіс, — шуис Валерка, — и некод эз пикнит!
Мукӧд кӧ эськӧ важӧн нин «мам» горӧдісны.
— Некод оз и пикнит!
Збыль, ёртъяс?
Мед любӧй испытаниеяс — всё равно цельӧдз воам!
Пантелей лэптыштліс вевтсӧ, видзӧдліс кастрюляас да ещӧ содтіс сэтчӧ лымсӧ.
— Да, — шуис сійӧ. — Ӧні порсь яя шыд сёйыштам, вынъяс содасны — и бара туйӧ.
* * *
Ещӧ час бӧрын посёлок да Соколовка костысь позьӧ вӧлі аддзыны татшӧм картина: паськыд, вӧрзьӧдлытӧм лымйӧн вевттьысьӧм эрд вылын пукалісны даддьӧ доддялӧм нёль тіралысь пон.
На дінын ичӧтик юждӧм площадка вылын сулаліс кастрюляа керосинка, а керосинка дорын чеччалісны да кучкалісны воча ки лӧзӧдӧм чужӧмъяса куим ӧтка путник.
Пантелей копыртчис керосинка весьтӧ да лэптыштліс кастрюля вевтсӧ.
— Ещӧ тӧкӧтьӧ абу сылӧма, — шуис сійӧ. — Зэв кӧдзыд.
Биыс васӧ шонтӧ, а морозыс сійӧс бӧр кӧдзӧдӧ. — Сійӧ гусьӧникӧн видзӧдліс Валерка вылӧ да Петя вылӧ.
Найӧ, нинӧм вылӧ норасьтӧг, чеччалісны, но чужӧмъясыс кыкнанныслӧн вӧліны сэтшӧм скӧрӧсь, мый Пантелей зілис нюммуныштны топӧдӧм вомдоръяснас да кыпыдкодь гӧлӧсӧн шуис:
— Вот тайӧ сьӧкыдлунъяс, збыль, ребята, а?
— Сӧмын йӧй татшӧмторсӧ вермис думыштны! — валеги вылас видзӧдігмоз нурбыльтіс Петя.
— Мый думыштны, но мый думыштны? — выльысь юаліс Валерка.
— Нинӧм, — вочавидзис Петя.
— Нинӧм, сідзкӧ и чӧв ов.
— А вот принципиальнӧ ог кут чӧв овны!
Вот ещӧ, мыйла ме кута чӧв овны!
Дерт, сӧмын йӧй вермис думыштны, медым татшӧм кӧдзыд дырйи керосинка вылын пусьыны.
— А тэ кӧ тӧлка, мыйла нӧ тэ ачыд эн висьтав?
Мыйла тэ водзсӧ чӧв олін?
— Ребята, но тырмас тіянлы!
Бара, ребята, да? — Пантелей бара восьтыштліс вевтсӧ да видзӧдліс кастрюляӧ. — Ребята, тӧданныд мый?
Вай нянь сёйыштамӧ — и туйӧ.
Сьӧкыдлунъяс кӧ и сьӧкыдлунъяс!
Быттьӧ тшыгъялысьяс, збыль, ребята?
Кыв ни джын шутӧг Валерка босьтіс Петялысь кастрюлясӧ да ваыскӧд ӧтлаын шыбитіс сійӧс тола пиӧ.
— Мыйла тэ йӧзыслысь кастрюлясӧ шыблалан! — горӧдіс Петя. — Мун, лэпты ӧні!
Мун вот, лэпты!
— А вот ог лэпты! — броткыштіс Валерка.
Петя веськӧдчис да матыстчис сы дінӧ:
— Лэптан!
Лэптан!
Пантелей кыв ни джын шутӧг пырис тола пиӧ да судзӧдіс сэтысь кастрюлясӧ, но вӧлі сёр нин.
Пинь пырыс «Вешйы!» шуӧм бӧрын Валерка тойыштіс Петяӧс.
Мӧдыс шатовмуні, тальччис Леди вылӧ, сэсся уси Шайтан вылӧ.
Леди никӧстіс, Шайтан скӧрысь увтыштіс.
Понъяс звирк чеччисны да укшаля кутісны котӧртны джуджыд лымйӧд, ас бӧрсяыс дадьсӧ кыскигтыр.
— Со!
Со! — понъяс вылӧ индігмоз горӧдіс Петя. — Кут вот ӧні!
— Ачыд кут!
— Ог, тэ кут!
Вот кут!
— Шайтан!
Шайтан!
Шайтан! — горӧдіс Петя.
— Леди, татчӧ!
Леди! — мыйвынсьыс горзіс Валерка.
— Полкан!
Бандит!
На, на, на! — горзіс Пантелей.
Дыр чуксасисны куим ӧтка путник лымъя просторъяс вылын.
Понъяс, дерт, кывзісны налысь горзӧмсӧ да сӧмын сералісны.
Регыд понъяс лоины муртса тыдалана сьӧд чутъясӧн.
Кокъяссӧ вылӧ лэпталігтыр Пантелей локтіс шойччан местаӧ.
— Ставыс! — шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн. — Ӧні эськӧ мед тані збыльысь не кынмыны.
Тіян кӧв абу — крепление вӧчны?
Детинкаяс дыр гурйисны зепъяссӧ, но кӧв некодлӧн эз сюр.
— Лоӧ сідз мунны, подӧн, — шуис Пантелей.
— Вай, Валерка, тэ лыжисӧ ну, а ме керосинкасӧ.
Сэсся тэ нуан керосинкасӧ, а Петя — лыжисӧ.
Тадзи и кутам вежласьны.
Чукӧртӧй кӧлуйсӧ.
Кывзысьӧмӧн да чӧв олігтыр Петя Валеркакӧд кӧрталісны да ӧшӧдісны мыш саяс мешӧкъяс.
Валерка босьтіс пельпом вылас лыжи.
Пантелей босьтіс керосинка.
— Мӧдім! — командуйтіс сійӧ.
Куимнанныс пырисны тола пиӧ.
* * *
Частӧ сувталӧмӧн, медым шойччыштны, ношанас вежласигтыр, путешественникъяс мунісны сё комын кымын метр да сувтісны пидзӧсӧдзыс лымйӧ, дзикӧдз мучитчӧмаӧсь, ловъясныс тырӧма.
— Не воны, — шуис Валерка.
Пантелей видзӧдліс сы вылӧ мыйкӧ думайтігтыр.
— Петька!
Тӧдан мый?
Вай меным ассьыд тасматӧ.
Ме сійӧн лыжисӧ валеги бердӧ кӧртала, ветла посёлокӧ да судзӧда тіянлы лыжияс.
Петя кӧсйис юавны, мыйла буретш сійӧ должен сетны ассьыс тасмасӧ, мыйла буретш найӧ Валеркакӧд обязанӧсь виччысьны мороз вылас, пока Пантелей ветлас посёлокӧ, но нинӧм йылысь эз юав.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг пӧрччис тасмасӧ да мыччис сійӧс Пантелейлы.
* * *
Тадзи бесславнӧя помасис пон упряжка вылын отважнӧй поход.
Пантелей юӧртіс посёлокса челядьлы, мый экспедицияса кык член бедственнӧй положениеынӧсь, и найӧ лыжиасисны да сералігтыр мӧдӧдчисны отсӧг вылӧ.
Сёрнитӧны, мый бӧрынджык Валерка Петякӧд предлагайтӧмаӧсь Пантелейлы бара мунны накӧд экспедицияӧ, но Пантелей, кыдзи висьталӧны, вочавидзӧма:
«Вешйӧй сэтысь!
Тіянкӧд ещӧ пропадитан...»
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Вартчыны велӧдысь @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 35‒46.}
СОТНИК Юрий
ВАРТЧЫНЫ ВЕЛӦДЫСЬ
Ми Витя Гребневкӧд да ещӧ дас вит детинка школьнӧй туристическӧй кружокысь лӧсьӧдчим пыжъяс вылын ыджыд походӧ Синяя ю кузя.
Миянлы колӧ вӧлі катны ю паныд сизимдас километр, а сэсся лэччыны бӧр.
Ю паныд сынны — абу кокни, торйӧн нин тренируйтчытӧг.
Но сэки миянлы Витякӧд везитіс.
Походӧдз кык недель водзджык менам чойлӧн мужикыс ньӧбӧма кык ӧключинаа пыж.
Отпуск заводитчытӧдзыс сійӧ сетіс пыжсӧ миянлы катайтчыштны.
И вот ми Витякӧд некымын лун нин тренируйтчим сынны.
Збыльысь, тренируйтчи ёнджыкасӧ ме ӧтнам.
Витя — кыз, сьӧкыд и абу эськӧ дыш, а кутшӧмкӧ быттьӧ унзіль.
Сылы ёнджыка кажитчис веськӧдлыны.
Куш трусик кежсьыс, ыджыд идзас шляпаа, кодӧс мамыс вайлӧма Крымысь, сійӧ пукаліс пыж бӧжын, веськӧдліс да командуйтіс:
<rus>— Вдох, выдох!</rus>
<rus>Вдох, выдох!</rus>
Ме надзӧникӧн сыні, зіли правильнӧя лолавны да не сюявны пелысъяссӧ пыдӧдз ваас.
Лӧсьыд вӧлі сійӧ луннас ю вылын!
Шуйгаладорын надзӧникӧн кыссис джуджыд вадор, кӧні веж пуяс костын тыдалісны кар помлӧн ичӧтик еджыд керкаяс.
Веськыдладор вадорыс вӧлі ляпкыд, нюрсялӧм.
Сэні дзик ва дорас, быттьӧ уна сюрс веж штык, чурвидзис эжӧр турун; эжӧр сайын вӧлі видз, а видз сайын тыдалісны сю муяс.
Мукӧддырйиыс миян пыж дорыш вылӧ пуксьывліс шойччыны юрсигусь либӧ бобув, мукӧддырйиыс васьыс гыбыштлывліс чери, быттьӧ сы могысь, медым видзӧдлыны, коді тайӧ кывтӧ пыжас.
Ми кывтім подӧн ветлан ичӧтик пос увті.
Тані карыс помасьліс.
Водзын шуйгаладор вадорас тыдалісны град йӧръяс, а уліас, кыр улас, нюжӧдчӧма сӧстӧм лыаа векньыдик пляж.
Тайӧ пляж вылас выходнӧй лунъясӧ чукӧртчылісны уна купайтчысьяс, но ӧні тані вӧліны сӧмын кыкӧн: Серёжа Ольховников да Женя Груздев.
Ми сувтім насянь неылӧ, кыским пыжнымӧс да пуксим лыа вылӧ, но ни Серёжа, ни Женя миянӧс эз казявны.
Найӧ сулалісны вадорсяньыс метр куим ылнаын.
Кузь тушаа Сергейлы ваыс вӧлі морӧсӧдзыс, а ичӧтик Женькалы — голяӧдзыс.
Кыкнанныс найӧ сьӧласисны, сьӧкыда лолалісны, и чужӧмъяс сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый найӧ ёна нин мудзӧмаӧсь.
— Тэ... тэ, главнӧйыс, спокойнӧйджыка! — шуаліс Женькалӧн гӧгрӧс юрыс, коді чурвидзис ваысь. — Тэ эн швачӧд ваас, а ас улад сынышт, ас улад сынышт!
Сергей нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ скӧрысь видзӧдіс Женька вылӧ шуйга синнас.
Веськыд синсӧ сылысь вӧлі тупкӧма кузь ва юрси пратьыс, коді ляскысьӧма чужӧмас.
— Заводитлам! — шуис Женькалӧн юрыс. — Ещӧ ӧтчыд.
Главнӧйыс, спокойнӧя!
Сергей водіс ва вылас да сідзи кутіс швачӧдны ваас кузь кияснас да кокъяснас, мый ваыс кутіс резсьыны ӧтарӧ-мӧдарӧ метр вит ылнаӧ кымын, а Женькалӧн юрыс дзикӧдз воши еджыд быг пиас.
Но сійӧ век на горӧдлывліс:
— Спокойнӧ!..
Сын!
Эн тэрмась, ас улад сынышт!
Сергей ӧдйӧ кутіс вӧйны.
Женька кӧсйис сійӧс кутыштны, но ӧшибкаӧн кватитіс эз киӧдыс, а кокӧдыс.
Коркӧ и петісны найӧ вадорӧ.
Кыкнанныс вӧлі лӧзӧдӧмаӧсь, и ловгӧнныс налӧн сувтӧма.
Найӧ ӧні казялісны миянӧс, но весиг эз здоровайтчыны.
Сергей пуксис Витякӧд орччӧн лыа вылӧ, кутіс кияснас кокъяссӧ да пуктіс щӧкасӧ пидзӧс вылас.
Женька сулаліс.
Кыкнанныслӧн зяткакылісны пиньясыс.
— Эн <ns>ш-ш-шогсьы</ns>! — шуис Женька. — Вочасӧн <ns>в-в-ве-лалан</ns>.
— <ns>Та-татшӧм</ns> наукасьыд <ns>ко-коктӧ</ns> нюжӧдан!
Ми Витякӧд видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Витя водіс гатшӧн да китырнас мӧдіс киськавны лыасӧ аслыс морӧс вылас.
— Да, Серёженька, — шуис сійӧ, — тешкодя тэкӧд другыд вӧчис!
— Вины сійӧс <ns>э-этша, та-татшӧм</ns> другтӧ!
Ми Витякӧд бара ӧта-мӧд вылӧ видзӧдлім, и ме думышті:
«Кодлы-кодлы, а Витькалы везитіс.
Коді-коді, а метӧ некор нин ог подведит сійӧс, кыдзи Женька подведитіс Сергейӧс».
Сергей да Женька лӧсьӧдчисны жӧ походӧ.
Пода экскурсияяс да походъяс миян школаын овлывлісны частӧ, а пыжъяс вылын лӧсьӧдчисны первойысь на.
Нинӧм и шуны, кутшӧм сьӧлӧмсянь ми лӧсьӧдчим сы кежлӧ, кыдзи терпитны вермытӧг виччысим июль первой лун, кор кежлӧ вӧлі назначитӧма стартсӧ.
Туристъяс пиысь Сергей вӧлі медся заядлӧйӧн, а ӧні сылӧн юрыс дзикӧдз дурмис пыжъясысь, чери кыян угодьеясысь, быдсяма фарватеръясысь, ватерлинияясысь да кильватернӧй колоннаясысь.
Походӧдз лун дас водзджык ставным чукӧртчим пионерскӧй жырйӧ.
Походса начальник — география кузя велӧдысь Трофим Иванович юкліс обязанностьяс да висьталіс, мый колӧ босьтны.
Друг сійӧ кутчысис плешкас.
— Да, ёртъяс, медся главнӧй йывсьыс ме и вунӧді!
Лэптӧй кинытӧ, коді оз куж вартчыны!
Некод эз лэпты кисӧ.
Ме тӧді, мый Витя оз куж вартчыны, но, дерт, эг висьтав.
А Женька друг бергӧдчис Сергейлань да гораа шуис:
— Серёжка!
Но, мый тэ дзебсян?
Тэ ӧд вартчынысӧ он куж!
Сергей ёна гӧрдӧдіс.
Сійӧ сідзи видзӧдліс Женька вылӧ, мый мӧд кӧ эськӧ и сёрнитнысӧ эз вермы, а Женька водзӧ висьталіс:
— Мый тэ скӧралан, Серёжка?
Но, мый тэ скӧралан?
Шуан, дерт, мый ме омӧль ёрт, раз тэнӧ висьталі!
А ме тэныд вочавидза: походӧдз коли эз кык лун, а быдса дас — сідзкӧ, тэ верман велӧдчыны вартчыны.
Тэ вот век шуан, мый велӧдчин нин, мый тэнад нинӧм оз артмы, сы вӧсна мый тэ жебиник, но сьӧкыд, да мый тэнад удельнӧй весыд вартчӧм вылӧ вывті ыджыд.
А ме тэныд шуа: сӧрӧм тайӧ ставыс.
Прӧстӧ тэнад настойчивостьыд абу.
Но и вот!
Мыйкӧ кӧ тэкӧд лоӧ, код сӧвесть вылын тайӧ кутас куйлыны?
Менам сӧвесть вылын.
— Евгений прав, — шуис Трофим Иванович. — Абу сьӧкыд отсавны, ме сёрнитчи нин Василий Васильевичкӧд.
Тэ аски, Сергей, пырав сы ордӧ гортас дас час асылын.
Мунанныд ю вылӧ, и сійӧ кутас велӧдны вартчыны.
Но предупреждайта, друг: тэ кӧ июнь кызь кӧкъямысӧд лун кежлӧ он кут кужны кутчысьны ва вылын, сэки нин извинит.
Ю вылын быдтор вермас лоны.
Кор помасис собраниеыс, Сергей муніс школаысь, Евгений вылӧ весиг эз и видзӧдлы.
Мӧд лун асывнас сійӧ муніс физкультура кузя преподаватель ордӧ, но вӧлӧмкӧ, Василий Васильевич висьмӧма ангинаӧн да куйлӧ вольпасьын.
Сэки Женька шуис Сергейлы, мый сійӧ ачыс велӧдас сійӧс вартчыны.
Первойсӧ Сергей и сёрнитны Женькакӧд эз кӧсйы, но сэсся сӧгласитчис.
Кӧть кыдз, а Женька медбура вӧлі кужӧ вартчыны.
Тренировкаяс дырйи ми Витякӧд быд лун аддзывлім, кыдзи найӧ мучитчӧны.
Со и ӧні ми видзӧдім на вылӧ да ёна жалитім Сергейӧс.
Походӧдз коли сӧмын недель, а сійӧ век на плавайтіс чер моз.
Витялы вӧлі лӧсьыд!
Миян школаӧ сійӧ пырис таво арнас, да некод, меысь кындзи, эз тӧд, мый сійӧ оз куж вартчыны.
* * *
Женька водіс лыа вылӧ, кисӧ пуктіс юр улас.
Сергей важмозыс пукаліс, щӧкасӧ ёсь пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн.
Некод дінӧ шыасьтӧг сійӧ шуис:
— Ме ассьым став сьӧмӧс видзи тайӧ поход вылас...
Литература ньӧби, шатинъяс...
А ӧні... ӧні ставыс пропадитіс!
— Нинӧм эз пропадит.
Велалан, — вочавидзис Женька.
Сергей бергӧдчис сылань да друг горӧдіс вӧсньыдик, пӧшти бӧрдан гӧлӧсӧн:
— «Велалан, велалан»!
Куим лун нин юсьыс огӧ петалӧй, а мыйӧ ме велалі?
Мыйӧ?
Васӧ литръясӧн ньылавны — вот мыйӧ ме велалі тэнсьыд!
Женька спокойнӧя видзӧдіс кипыдӧс вывсьыс кутшӧмкӧ лыа чир.
— Тэ, главнӧйыс, эн шогсьы.
Ещӧ недель на.
— «Недель на, недель на»!
— бара горӧдіс Сергей. — Шуӧны тэныд, мый менам организмӧй сэтшӧм!
Ог ме велав вартчынысӧ.
— Выдумывайтан тэ век.
«Организм»!
— броткыштіс Женька.
Сёрниыс сылӧн вӧлі сэтшӧм спокойнӧй да увереннӧй, мый ме эг вермы терпитны:
— А кытысь тэ тӧдан, мый сійӧ выдумывайтӧ?
Гашкӧ, и збыльысь сылӧн удельнӧй весыс вывті ыджыд!
— Тэныд лӧсьыд шуны: «Эн шогсьы»!
— нурбыльтіс Виктор. — Тэтӧ походӧ мунан.
Подведитін ёрттӧ, медым ассьыд принципиальностьтӧ петкӧдлыны, а ӧні бурӧдан: «Эн шогсьы»!
Женька чеччис, трусиксьыс пыркнитіс лыасӧ, кӧмаліс пидзӧсӧдзыс пуджӧм важ сьӧд гачсӧ да дӧрӧмасьтӧгыс кутіс мунны пляжсянь вывлань кайысь трӧпаӧд.
— Дӧзмис! — шпыньмуніс Виктор.
— Женя!
Тэ кытчӧ? — чукӧсті ме.
— Гортӧ.
Пырысь-пыр локта.
Женькалӧн керкаыс вӧлі зэв матын.
Минут дас мысти сійӧ воис бӧр.
Сійӧ вайис кольчаӧ гартыштӧм кыз кузь гез.
Женя сувтіс Сергей дінӧ да шуис мудз гӧлӧсӧн:
— Чеччы.
Мунам.
Сергей сӧмын юрсӧ лэптыштліс:
— Кытчӧ ещӧ!
— Выльногӧн велӧдчыны кутам.
— Кыдзи ещӧ выльногӧныс?
— Ляпкыдінын тэнад нинӧм оз артмы: тэ, муртса кӧ мыйкӧ, кокнад пыдӧсас сувтан.
Ӧні вай джуджыдінын видлам.
Ме тэнӧ гезйӧн пос вывсянь лэдза, а тэ старайтчы плавайтны.
Мыйӧн кутан вӧйны, ме тэнӧ кыска.
— Нинӧм оз артмы, — шуис Сергей да бергӧдчис мӧдарӧ.
Женька виччысьыштіс неуна, сэсся ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Мунам!
Кылан?
Дыр ме кута тэ дінын сулавны?
Сэки нин ми Викторкӧд поддержитім Женькаӧс.
— Збыльысь, Сергей, мыйла не видлыны! — шуи ме. — Меным висьтавлісны, мый татшӧм способыс отсалӧ.
— Тешкодь морт! — шуис Виктор. — Медбӧръя лачасӧ воштан.
А друг всё-таки велалан да мунан походӧ?
Тыдалӧ, Сергей эз кӧсйы воштыны медбӧръя лачасӧ.
Сійӧ чеччис, и Женька кӧрталіс сылы гезсӧ морӧс гӧгӧрыс, мышкас куимысь гӧрддзаліс.
— Мунам!
А ті, ребята, век жӧ матынджык ва дорас сулалӧй.
Пос шӧрӧдзыс воӧм бӧрын Женька сувтіс:
— Тані кутам.
Тані джуджыд.
Пыр!
Ме тӧді, мый пос улын Сергейлы вӧлі голяӧдзыс кымын, да и вообщӧ миян юысь кар гӧгӧрсьыс сьӧкыд аддзыны места, кӧні эськӧ вӧлі джуджыдджык.
Сергей полігтыр видзӧдліс увлань, и ме думышті, мый ӧні сійӧ аддзас пыдӧссӧ.
Но ваыс вӧлі гудыркодь.
Сергей неуна педзыштіс ӧти местаын да, пыдісянь сэтшӧма ышловзьӧм бӧрын, мый весиг ми Викторкӧд кылім, воськовтіс перилӧ вомӧныс.
Перилӧ саяс сулалігӧн сійӧ бара видзӧдліс ва вылӧ, сэсся Женька вылӧ.
— Пыр, пыр! — шуис мӧдыс.
Сергей кутчысис сваяас да кутіс лэччыны увлань, а Женька кутіс вочасӧн лэдзны гезсӧ, но сідзи, медым сійӧ век вӧлі зэлӧдӧма.
Вот Сергей лои ваын пельпомӧдзыс нин.
Перилӧ вомӧныс копыртчӧмӧн Женька видзӧдіс сы бӧрся.
— Вартчы! — командуйтіс сійӧ.
Сергей заводитліс бультыкасьны, но мыйӧн Женька личӧдіс гезсӧ, сійӧ бара кутчысис сваяас да ӧшйис сы вылӧ.
— Лэдз сваясӧ! — шуис Женька.
Сергей чӧв оліс да сьӧлаліс вомас пырӧм васӧ.
— Лэдз, шуа!
Мый тэ шашаритчин?
Сергей лэдзис сваясӧ да мыйвынсьыс кутіс швачӧдны кияснас да кокъяснас ваас.
Женька тэрыба кыскыштіс сійӧс свая дорсьыс да горӧдіс:
— Спокойнӧ!
Спокойнӧ!
Плавнӧя ас улад сын, плавнӧя!
Но Сергей эз нин кыв сылысь — сійӧ воши ва улӧ, сӧмын артмисны ва вылас кытшъяс.
Женька виччысьыштіс секунда-мӧд, надейтчис, мый сійӧ бӧр петас, сэсся кыскис ассьыс велӧдчысьсӧ веркӧс вылас.
— Шойччышт неуна, — шуис сійӧ.
Сергей шойччыштіс, а сэсся Женька бара командуйтіс сылы:
«Вартчы!» —
и мӧдыс бара заводитіс бультыкасьны, а сылӧн велӧдысьыс горзыны: «Спокойнӧ!
Ас улад сын!»
И бара Сергей воши ва улӧ, и бара Женька кыскис Сергейӧс, коді вӧлі ёна повзьӧма.
Тадзи повторяйтчис унаысь.
Минут дас вит мысти Сергей сэтшӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
«Чӧрту!
Ог вермы сэсся!», мый Евгений пыр жӧ кыскыштіс сійӧс свая бердӧ да отсаліс кавшасьны пос вылӧ.
— <ns>Чӧ-чӧ-чӧ-чӧрту</ns> став тайӧ вартчӧмыс!
<ns>Чӧ-чӧ-чӧ-чӧрту по-по-походнас</ns> и ставнас! — шуис Сергей да кутіс тэрыба ветлӧдлыны пляж кузя, медым шонавны.
Женька пуксис лыа вылӧ.
Сійӧ вӧлі пӧсялӧма да зэв ёна мудзӧма, мый ни ме, ни Витя эг нин решитчӧй сійӧс видны.
— Оз ков меным некутшӧм поход! — миян дінті мунігӧн шуис Сергей.
Ми видзӧдлім сы вылӧ.
Витя надзӧникӧн шуис:
— Ӧні шуӧ «оз ков», а кыдзи стартыс лоӧ, висьмас шогысла.
— Дерт, — вочавидзи ме. — Миян быд путешествиеын сійӧ вӧлі медся активнӧй.
А ӧні ставныс мунасны, а сійӧ ӧтнас кутас гортас пукавны.
Женька тэрыба кураліс лыасӧ, стрӧитіс сыысь пирамида.
— А ме, чайтанныд, муна, Сергейӧс кӧ оз босьтны? — юрсӧ лэптывтӧг шуис сійӧ. — Чайтанныд, менам сӧвестьӧй абу?
Регыд Витя вешйис миян дінысь да мӧдіс консерв банкаӧн койны пыжысь васӧ.
Женька мый йылысь кӧ думайтіс, видзӧдлывліс то пыж вылӧ, то пляж мӧдар помӧ, кытчӧ муніс Сергей.
Друг, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, сійӧ шыасис ме дінӧ:
— Шойччыштам муртса да ещӧ ӧти способ видлам.
Сӧмын ті меным отсыштӧй.
Ме лажыньтчи сы дінӧ:
— А кутшӧм способ?
— Меным Поспелов Юрка висьтавліс.
Шуӧ, батьыс сійӧс тадзи велӧдӧма.
Пуксьӧдӧма пыжӧ, петкӧдӧма ва шӧрӧдзыс да и тойыштӧма борт сайӧ.
Юрка думайтӧма, мый сэні джуджыд, мыйвынсьыс кутӧма бультыкасьны, медым ассьыс олӧмсӧ спаситны, да и вартчӧма.
Отсыштанныд?
— Отсавны, дерт, отсыштам.
Сӧмын кытысь джуджыд местасӧ аддзан?
— А джуджыд местасӧ буретш оз и ков корсьны.
Колӧ сӧмын висьтавны Сергейлы, мый сэні вывті джуджыд.
— Татшӧм местаыс бадь кустъяс весьтын эм, — шуи ме. — Сэні ваыс кутшӧмкӧ турунвиж, пемыд, кажитчӧ, мый пыдӧсыс абу, а збыльысьсӧ ньӧти абу джуджыд.
Став йывсьыс сёрнитчӧм бӧрын ми чукӧстім Сергейӧс да предложитім сылы катайтчыштны.
Сергей вочавидзис, мый сылы «пыжӧн гуляйтны — сійӧ сӧмын расстраивайтны асьсӧ», но пыр жӧ кутіс отсасьны Викторлы койны васӧ.
Васӧ койӧм бӧрын найӧ йӧткыштісны пыжсӧ да пуксисны сэтчӧ.
Миянлы сідзи и эз удайтчы висьтавны Витялы сы йылысь, мый ми думыштім вӧчны.
Ми пуксьӧдім Сергейӧс веськӧдлыны, ме пукси пыж бӧрас сыкӧд орччӧн, Женька пуксис сынны, медым лоны миянлань матынджык, а Витя пуксис нырас.
Бадь кустъясӧдз вӧлі витсё кымын метр.
Сьӧкыда грузитӧм, ёна вӧйӧм пыжным миян надзӧн катіс ва паныд.
Лыа пляж помасис.
Веськыдвылын нюжӧдчис зэв уна посньыдик розьяса крут кыр.
Тані ю весьтас лэбалісны уна дас чикыш, то лэччывлісны дзик ва бердӧдзыс, то бӧр кыпӧдчывлісны.
Пӧраӧн на пиысь кодкӧ ӧти вошлі розяс да некымын секунда мысти бӧр жбыркнитліс сэтысь.
Коркӧ и ми воим сійӧ местаӧдз, кӧні кыр улын быдмисны бадь кустъяс, кодъяс улысса увъяссӧ ӧшӧдӧмаӧсь ваӧдз.
Ме мигниті Женькалы да, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма, гораа юалі:
— Женька!
А мый, тані джуджыд?
— У-у!.. — нюжӧдіс сійӧ. — Тані весиг ме ог вермы пыдӧсӧдзыс суныштны.
Сергей видзӧдліс сьӧд ва вылӧ.
Ми Женькакӧд мигнитім ӧта-мӧдлы.
Ме кыкнан киӧн кутчыси Сергейлы пельпомас да йӧткышті сійӧс.
— Ой, мый тэ вӧчан! — горӧдіс сійӧ да кутчысис пыж дорӧ.
Пыж ёна катовтчис.
— Тырмас дурнытӧ!
Путкыльтчам! — шуис Витя, но Женька чеччыштіс да уськӧдчис меным отсӧг вылӧ.
Ме боквывтчи да став тушаӧн мыйвынысь тойышті Сергейӧс...
Кыліс горӧдӧм, ме куті чувствуйтны, мый кытчӧкӧ лэба, сэсся ме гӧгӧр кутіс шумитны ва.
Ме сунлі да сувті кок йылӧ.
Ваыс меным вӧлі морӧсӧдз.
Секунда мысти месянь метр ылнаын тыдовтчис Женькалӧн юрыс.
— Кӧні Серёжка?
Серёжка абу! — шуис сійӧ да суніс.
Ме видзӧдлі гӧгӧр да эг аддзы ни Викторӧс, ни Сергейӧс.
Сӧмын кывтіс вывлань пыдӧса пыж да Витялӧн идзас шляпаыс.
Ме суні жӧ да аддзи нюйта пыдӧссӧ, кутшӧмкӧ водоросльяслысь шочиник кустъяс да Женькаӧс, коді кывтіс ме бокті, быттьӧкӧ ыджыд лягушка.
А сэсся нинӧм да некодӧс!
Ми ӧттшӧтш петім васьыс.
Женькалӧн чужӧмыс вӧлі кельыд.
— Серёжка абу...
Серёжка вӧйи! — шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн.
— И Витька абу! — сынӧдсӧ ньылалігтыр вочавидзи ме.
Ми бара сунім.
Мыйсӧ сӧмын ме эг думайт тайӧ некымын секунданас, пока вӧлі ваын!
Мукӧддырйиыс та мындасӧ лунтырнас он думайт.
И сы йылысь, мый ме висьтала Витька бать-мамлы, и сы йылысь, мый ме кӧ эськӧ сійӧс ас кадӧ велӧді вартчыны, ставыс эськӧ вӧлі лючки-ладнӧ, и сы йылысь, мый ми сыкӧд эгӧ вевъялӧй помавны киноплёнка улӧ фотоаппарат, и сы йылысь, мый нӧ ӧні лоӧ Женька да Серёжа мамъяскӧд, и сы йылысь, кыдзи век жӧ вермисны вӧйны кык верстьӧ детинка татшӧм ляпкыд местаын.
Кор куті чувствуйтны, мый вот-вот восьта вомӧс да лолышта, ме бара сувті кок йылӧ да видзӧдлі гӧгӧр.
Вадорын некод эз вӧв.
Эг аддзы ме некодӧс и ва вывсьыс.
Но путкыльтчӧм пыж сайсянь, коді кывтіс ю визулыслы пӧперегӧн да кодӧс кылӧдӧма нин метр кызь кымын, кылісны кык повзьӧм, скӧр гӧлӧсъяс:
— Женька!
Володька!
Татчӧ!
— Женька, кӧні тэ сэні?
Женькалӧн юрыс секунда кежлӧ мыччысьліс ва улысь:
— Абуӧсь тані!
Юр бара воши.
Женька, дерт, ачыс эськӧ кулі ва улас <rus>разрыв сердца</rus>ысь, эг кӧ ме сійӧс мырдӧн кыскы.
Сӧмын ӧні сійӧ кыліс горӧдӧмъяссӧ да ставсӧ гӧгӧрвоис.
Тэрыба вартчӧмӧн ми вӧтӧдім пыжсӧ, кутім торйӧн кывтысь пелыс да Витькалысь идзас шляпасӧ.
Пыж сайӧ вартчӧм бӧрын ми аддзим пыж бӧрысь — Сергейӧс, а пыж ныр дорысь — Викторӧс.
Пыж дорӧ кутчысьӧмӧн найӧ швачӧдісны кокъяснаныс ваӧ.
— Сувтӧй кок йылад.
Тані ляпкыд, — шуис Евгений.
Ми Женькакӧд ёна волнуйтчим, вӧлім ваын, навернӧ, ставсӧ минут кымын, сэсся вӧтчим пыж бӧрся и ӧні сійӧс муртса кыским вадорлань.
Ме сӧмын сы йылысь и думайті, кыдзи эськӧ прӧйдитны тайӧ вит-квайт метрсӧ, коді торйӧдіс миянӧс вадорысь, да водны векньыдик, турунӧн эжсьӧм му вылӧ, коді вӧлі кыр улын.
Коркӧ и ми воим, но и сэні эз сразу удайтчы миянлы шойччыштны.
Муртса ми петім вадорӧ, кыдзи Сергей кутіс наступайтны миян вылӧ да шуавны:
— Ме тіянлы петкӧдла, кыдзи татшӧм шуткаяссӧ шутитны!
Ме тіянлы петкӧдла, кыдзи татшӧм шуткаяссӧ шутитны!
Сійӧ весиг меным балябӧжӧ кипыдӧснас кучкыштіс.
Витя пыркӧдіс аслас шляпаысь васӧ да гораа ышӧдіс Серёжкаӧс:
— Сідз налы!..
Сетышт ещӧ!
Тӧдӧны, мый йӧзыс оз кужны вартчыны, да тадзи вӧчӧны!
Сэсся найӧ кавшасисны кыр йылӧ да мунісны.
Лои кӧ эськӧ тайӧ коркӧ водзджык, ни ме, ни Женька эгӧ прӧститӧй эськӧ таысь Сергейлы, но ӧні миянлы вӧлі веськодь.
Ми эг сувтӧдӧй найӧс: ми вӧлім радӧсь, мый найӧ мунісны.
Пуксим эжа вылӧ да кутім шойччыны.
* * *
Аскинас ме пыри Витя ордӧ, медым гӧгӧрвоӧдны сылы тӧрытъя лоӧмторсӧ да корны сійӧс тренируйтчыны сынӧм кузя.
Сійӧ эз вӧв гортас — мамыс ыстӧма магазинӧ.
Ме коли записка, кӧні юӧрті, мый кута виччысьны сійӧс пос дорын, и босьті пыж да мӧдӧдчи сэтчӧ.
Пляж вылысь ме аддзи сэтшӧм жӧ картина, кутшӧмӧс и тӧрыт: морӧсӧдзыс ваын сулаліс Сергей, а сы дінын чурвидзис Женькалӧн юрыс.
— Тэ эн волнуйтчы!
Тэ со тадзи вӧч.
Со кыдзи!
Видзӧд!
Женька мӧдіс ньӧжйӧникӧн вартчыны Сергей дінті.
— Но, а ме ог али мый сідзи вӧч?..
Ме ӧд сідзи и вӧча!
— Сідзкӧ, он сідз.
Но, вай!
Ещӧ ӧтчыд!
Некымын минут бӧрын локтіс Витя.
Ме куті висьтавлыны сылы, мыйла ми тӧрыт пыжсӧ пӧрӧдім да кыдзи сійӧс да Сергейӧс ю пыдӧссьыс корсим.
Висьтавлі ме сылы дыр, подробнӧя да друг дугді.
Ми пыр кылім, кыдзи Женька горӧдлывліс ӧтипӧлӧс кывъяс: «Эн волнуйтчы!», «Сын!», «Ва улас китӧ видз!», а ӧні сійӧ друг горӧдіс:
— Но-но-но-но!
Но, ещӧ...
Но сідзи!
Но-но-но-но!..
Ми видзӧдлім ю вылӧ, но Сергейӧс эгӧ аддзӧй.
Секунда бӧрын сійӧ мыччысис васьыс.
— Мый?
Вартчи? — мыйлакӧ повзьӧм гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
А Женька сідз жӧ повзьӧмӧн вочавидзис:
— Серёжка, честнӧй пионерскӧй!
Метрӧн-джынйӧн кымын!
Сергей нинӧм эз шу.
Сійӧ вештіс юрси пратьсӧ плеш вывсьыс, водіс ваас да, кокъяснас швачӧдігтыр, синъяссӧ лёкысь чашкӧдӧмӧн, то вомсӧ паськӧдліг, то банбоксӧ пӧльтліг, мӧдӧдчис вадорлань.
— Серёжка!
Верит кӧть эн!
Кык метр!
Кажитчис, мый Сергей и збыль эз верит.
Пидзӧсӧдзыс ваын сулалігӧн нин сійӧ нюмъялігтыр видзӧдліс миян вылӧ да юаліс:
— Вартчи?
Да?
— Чудак!
Дерт, вартчин!
Женька петіс вадорӧ да уськӧдчис лыа вылӧ.
— Ставыс! — шуис сійӧ. — Ӧні сійӧ и ачыс васьыс оз пет.
Женька эз ӧшибитчы.
Ми кутім нин горзыны Сергейлы, мый сійӧ дзикӧдз лӧзӧдӧма, мый сійӧ весьшӧрӧ тадзи асьсӧ мучитӧ, но Сергей ӧтарӧ бультыкасис да быд пӧрйӧ дырджык кутчысис ва вылын, кӧть и ёна нин вӧлі мудзӧма.
— Женька!
Друг! — горӧдіс сійӧ, уськӧдчис вадорӧ, кутіс Женькаӧс да мӧдіс быглясьны сыкӧд лыа вывті.
Кор Женька муртса мынтӧдчис сыысь, Сергей кутіс ӧтнасӧн чеччавны да патурликасьны.
Медбӧрын сійӧ, ставнас лыаӧсь, нюмъялігтыр пуксис.
— ӧкмыс арӧссянь эг вермы велӧдчыны! — горӧдлывліс сійӧ. — Ӧні видзӧдлам, Трофим Иванович!..
Шойччышта неуна — бок вылын видла!
Женька!
Женечка!
Друг! — И сійӧ бара уськӧдчис кутлыны Женькаӧс да быгльӧдлыны сійӧс лыа вывті.
Шоналӧм бӧрын Сергей бара пырис ваӧ.
Женька, юрсӧ кинас пыкӧмӧн, куйліс, нюмъяліс, чӧв оліс да, тыдалӧ, вӧлі зэв дӧвӧлен, мый сылы оз ков пырны ваӧ.
Сергейкӧд сёрнитігӧн, сылы быдсямапӧлӧс сӧветъяс сеталігӧн, ме эг сразу казяв, мый Витя мыйкӧ чӧв олӧ.
Ме видзӧдлі сы вылӧ.
Витя пукаліс жугыль, чӧв ланьтӧма да йирис ассьыс ыджыд шляпа дорсӧ.
Ме дӧгадайтчи, мый йылысь сійӧ думайтӧ.
Сы йылысь, мый ӧні сійӧ миян туристическӧй кружокса членъяс пиысь ӧтнас оз куж вартчыны, да, гашкӧ, сы йылысь, мый сылӧн кӧ эськӧ вӧлі Женька кодь жӧ друг, сійӧ эськӧ важӧн нин кужис вартчыны.
Ме мигниті Женькалы да шуи:
— Виктор, а тэныд Женька висьтавліс прӧверка йылысь?
— Кутшӧм ещӧ прӧверка йылысь? — юаліс сійӧ неокотапырысь.
— Но сы йылысь, мый Трофим Иванович лӧсьӧдчӧ поход водзвылын ставнымӧс вартчӧм кузя прӧверитны.
— Пӧръясян!
— Он верит?
Женькалысь юав.
— Но да, — шыасис Женька. — Июнь кызь кӧкъямысӧд лунӧ, стӧч дас кык часын, лоӧ прӧверка!
Ме тӧрыт аддзылі Трофим Ивановичӧс, и сійӧ меным висьталіс.
Витя видзӧдліс ме вылӧ, Евгений вылӧ, чӧв олыштіс...
— Женька!
Отсыштан, а?
А то менӧ Володька заводитліс велӧдны, да мыйкӧ нинӧм эз артмы.
Женя эз сразу вочавидз.
Сійӧ гудйыштіс лыасӧ чуньнас, перйис сэтысь ракпаньджын, видліс сійӧс, шыбитіс да, ышловзьӧм бӧрын, надзӧникӧн чеччис.
— Вай.
Лок, — шуис сійӧ мудзӧм гӧлӧсӧн. — Тэ, главнӧйыс, эн волнуйтчы.
Спокойнӧя лолав да ас улад сын.
Витя велаліс Сергейысь регыдджык: сійӧ аскинас кужис нин вартчыны.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Лыа @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 47‒57.}
СОТНИК Юрий
ЛЫА
Шондіыс пуксис нин.
Миян лагерын луд вылын пуясыс сьӧдӧдісны, и сӧмын медся гырысь кыдзьяслӧн йывъясыс ещӧ дзирдалісны на гӧрдоват югӧрӧн, быттьӧкӧ найӧс вӧчӧма югыда весалӧм ыргӧнысь.
Забор дорын, кӧні ӧшалісны мыссян дозъяс, тойласисны дас кымын кӧмтӧм челядь.
Гиля-голякылісны кӧрт вевтъяс, кыліс пызйысьӧм, чирзісны нывкаяс.
Миян звено эз тэрмась мыссьыны.
Пельпомъяс вылын кичышкӧдаӧсь, киясын мыльницааӧсь да зубнӧй щӧткаясаӧсь, ми сулалім бокынджык да пыр на эгӧ вермӧй некыдзи воны ас садьӧ лоӧм неприятностьысь.
Дас лун нин гӧтӧвитчим лагерь торжественнӧя восьтӧм кежлӧ, и став тайӧ каднас миян звенолы сетавлісны медся интереснӧй да сложнӧй заданиеяс.
Ми конструируйтім да вӧчим мишень, коді изображайтліс фашистӧс. Фашист усьлі да лэптыліс кокъяссӧ вывлань, мачӧн кӧ веськалан паськыд сьӧд кнопкаӧ, коді вӧлі фашисткӧд орччӧн.
Локтан ворсӧм кежлӧ ми вӧчим кык трещётка.
Миян пу керка кильчӧ улӧ ми лӧсьӧдім фотолаборатория да лэдзим нин кык номер фотобюллетень.
Линейкаяс вылын, стенгазетъясын миянӧс век ошкисны сюсьлунысь, изобретательностьысь, и ми, дерт, ёна гордитчим тайӧн.
И друг татшӧм ӧбида!
Часджын сайын кымын рытъя линейка вылын старшӧй вожатӧй объявитіс миянлы аския лунлысь порядоксӧ.
— Первой отрядса нёльӧд звено кутас ремонтируйтны пыж, — шуис сійӧ. — Тупкыны розьсӧ, вӧчны да пуктыны руль, сувтӧдны паруса мачта.
Миян должен лоны флот, коді туяс Тихона ю кузя ылі плаваниеяс вылӧ.
Первой отрядса мукӧд куим звеноыс (сідзкӧ, на лыдын и миян), а сідзжӧ мӧд отряд дзоньнас долженӧсь киськавны линейкасӧ лыаӧн.
Стӧчджыка, весиг не киськавны, а тыртны, кыз слӧйӧн тыртны.
Муыс тані сёйӧд.
Зэрмас — вӧям няйтас.
Асьныд гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ «интереснӧ» — лыа кыскавны!
Ӧд татшӧм удж вылад гажтӧмысла позьӧ кувны.
И тайӧ сэки, кор мукӧд челядьыс кутасны занимайтчыны сэтшӧм интереснӧй да ответственнӧй уджъясӧн, кыдзи пыж ремонтируйтӧм, мачта лэптӧм кежлӧ лӧсьӧдчӧм, аттракционъяс лӧсьӧдӧм...
— Аскиа луныс ставнас дзугсис! — пинь пырыс сӧдзӧдіс кузь тушаа, вӧсньыд кока Лодька Виноградов.
Сійӧ сулаліс еджыд панамаа юрсӧ копыртӧмӧн да кулис сойсьыс кульсьысь кучиксӧ.
Демьян пуктіс кисӧ мышкас, ӧшӧдіс юрсӧ да зумыштчис.
Ваня Сердечкин жугыля видзӧдіс миян пиысь то ӧти вылӧ, то мӧд вылӧ:
— Ладнӧ, ребята, мед!..
Оз кӧ донъявны, мед!
Збыль ӧд, ребята?
— Абу, абу мед! — друг зэв решительнӧя шуис Демьян. — Мунамӧй.
Ме сёрнитышта.
Ме докажита налы!
Ми мӧдӧдчим мыссян дозъяслань.
Миян звеньевӧйным тушанас вӧлі отрядын медся ичӧт, но сійӧ вӧлі зэв ён да сэтшӧм солиднӧй, мый сійӧс ставным шуим эг Дёмаӧн да, дерт нин, эг Дёмкаӧн, а сӧмын Демьянӧн.
Сійӧ ветлӧдліс пыр гырыся восьлалӧмӧн, зілис сёрнитны кыз гӧлӧсӧн да зэв ёна радейтліс быдсямапӧлӧс гӧгӧрвотӧм выражениеяс.
Со и ӧні муніс сійӧ миян водзвылын, быттьӧкӧ метръяс мерайтіс, да брунгис аслыс ныр улас:
— Ме сёрнитышта!
Ме сылы логическӧя докажита!
Миян отрядса вожатӧй Яша наблюдайтіс мыссян дозъяс дорын порядок бӧрся да кадысь кадӧ ӧлӧдліс найӧс, коді сюйсьывліс ӧчередьтӧг либӧ зільліс суседыслы воротник костас кисьтны ва.
Сы дінӧ неуна вотӧдз Демьян сувтіс.
— Яш! — чукӧстіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн. — Здук кежлӧ.
Важнӧй делӧ.
Яша матыстчис звеньевӧй дінӧ.
Сійӧ вӧлі зэв ёна гожъялӧма, сылӧн вӧлі кудриа сьӧд юрси.
Рӧмыдінын Яша вӧлі дзик негр кодь.
— Яша, — бара заводитіс Демьян, — ме должен став звеносянь висьтавны тэныд: ми лыддям, тайӧ абу рациональнӧ.
— Мый «абу рациональнӧ»?
— мыссян дозъяслань видзӧдігмоз юаліс вожатӧй.
— Миянлысь звеноӧс ыстыны лыа кыскавны.
— Абу рациональнӧ, шуан?
— Да!
Миянлысь звеноӧс ыстыны лыа кыскавны — тайӧ всё равно мый инженеръясӧс тшӧктыны грузчикъясӧн уджавны.
Яша кресталіс кияссӧ морӧс вылас да кутіс дзоргыны Демьян вылӧ:
— Мый, мый?
Кутшӧм инженеръясӧс?
Кутшӧм грузчикъясӧн?
Демьян матыстчис дзик вожатӧй дінӧдз да убедительнӧй тонӧн висьталіс водзӧ:
— Яша!
Энлы.
Вай рассуждайтны тадзи... логическӧя.
Коді миян звеноын?..
Лодя Виноградов!
Ачыд тӧдан, кыдзи сійӧ столярничайтӧ.
Сійӧ не сӧмын руль вӧчас, но дзоньнас пыжсӧ вермас ачыс стрӧитны...
Ещӧ коді миян звеноын?..
Ваня Сердечкин!
Сійӧ...
— Гӧгӧрвоана!
Тэ неуна дженьыдджыка.
— Вот.
А тэ татшӧм йӧзсӧ — лыа кыскавны!
А коді нёльӧд звеноын?
Мыйӧн найӧ асьнысӧ петкӧдлісны?
Пыж ремонтируйтны — сэні юр колӧ...
Найӧ, гашкӧ, инструментсӧ киас кутны оз кужны, а тэ найӧс индін татшӧм ответственнӧй удж вылӧ!
А тайӧ... ква... квалифицированнӧй йӧзсӧ тэ — лыа кыскавны!
Абу рациональнӧ.
— Ставыс? — скӧракодь юаліс Яша.
— Ставыс.
— Сідзкӧ, кывзы менсьым.
Миян абу завод, а пионерскӧй лагерь.
А ті ещӧ абу на инженеръяс, а сӧмын детинкаяс, да, буракӧ, ёнакодь вылӧ пуксьысь детинкаяс.
Яндзим тіянлы, пионеръяслы, тадзи относитчыны физическӧй удж дінӧ!
Сьӧд уджысь полысьяс!
Демьян раммис.
Сылӧн став солидностьыс кытчӧкӧ воши.
Сійӧ сулаліс, пельпомъяссӧ лэптӧмӧн, да жугыля видзӧдіс вожатӧй кок вылӧ.
Зато ми ӧбидитчим да шыасим:
— Сьӧд удж йывсьыд сійӧ тэ, Яша, весьшӧрӧ...
— Ми ньӧти ог физическӧй удж дорӧ... ми гажтӧм удж дорӧ тадзи относитчам.
— Мед кӧть медся сьӧкыд удж, но сӧмын медым интереснӧй вӧлі.
— Абу омӧля думыштӧмныд, — нюммуніс Яша: — мед нёльӧд звено вӧчӧ гажтӧм уджсӧ, а тіянлы сӧмын интереснӧйӧс сет!..
Оз артмы, голубчикъяс!..
Бурӧсь тай!
Асланыд квалификацияӧн ышнясянныд! — Сійӧ сюйис кияссӧ зептас, прӧйдитчис бӧрӧ-водзӧ да кӧдзыда содтіс: — Верманныд аски нинӧм не вӧчны.
Мырдӧн тіянӧс некод оз тшӧкты.
Гож водзын куйлӧй.
— Мыйла весьшӧрӧ оскорбляйтны? — нурбыльтіс Демьян. — Мый ми, лодырьяс!
Яша эз вочавидз.
Ми сэсся кыв ни джын жӧ эгӧ шуӧй, и чӧв олӧмыс вель дыр кыссис.
Тыдалӧ, миян чужӧмъясным вӧліны зэв жугыльӧсь, и тайӧ действуйтіс вожатӧй вылӧ.
Кор сійӧ бара заводитіс сёрнитны, гӧлӧсыс сылӧн эз нин вӧв сэтшӧм скӧр:
— Тіян удовольствие ради нёльӧд звенолысь ремонт мырддьыны ме ог кут.
Нёльӧд звеноыс кӧ ачыс окотитас тіянкӧд вежсьыны, сэки — мӧд делӧ.
Ми весиг пельпомъяснымӧс лэптыштлім.
— «Ачыс окотитас»!
Найӧ ӧд абу йӧйӧсь.
Яша видзӧдліс миян вылӧ кыдзкӧ кӧсӧя, и меным кажитчис, мый сійӧ муртса нюммуніс.
— А ті сёрнитӧй.
Ті тӧлка йӧз.
Докажитӧй налы, мый весиг сэтшӧм удж, кыдзи лыа кыскалӧм, вермас лоны интереснӧйӧн.
Яша видзӧдіс миян вылӧ, гыжъяліс нырсӧ да, кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн, нюмъяліс.
Ми гӧгӧрвоим, мый сёрнитны сэсся нинӧм йылысь, да довгим-мунім мыссян дозъяслань.
— Век шуткаяс! — надзӧникӧн шуис Демьян.
Мыссьӧм бӧрын ми мӧдӧдчим керкаӧ.
Кильчӧ вылӧ Лодя Виноградов сувтіс да шуис:
— Татшӧм ыджыд пыжад позьӧ эськӧ вӧлі не ӧти, а кык парус лӧсьӧдны.
Кливер, например...
— Аски тэныд лоас «кливер»!
— броткыштіс Демьян. — Кутан нӧсилкаясӧн ветлӧдлыны да любуйтчыны, кыдзи нёльӧд звено пыж тшыкӧдӧ.
Дерт, сы йылысь, мый нёльӧд звено тшыкӧдас пыж, Демьян прӧстӧ сідзи шуис, скӧрйывсьыс, но ми ставным довкнитім юръясӧн.
Миян лагерным сулаліс дзик ю бердас, но тайӧ ляпкыд, баддьӧн тырӧм, вадорас лыаыс эз вӧв.
Сійӧс колӧ вӧлі кыскавны мӧдар вадорсьыс, коді вӧлі крут да кырӧма.
Медым вайны нӧсилка либӧ лыа тыра ведра, колӧ вӧлі мунны пода поскӧдз, коді вӧлі лагерса границасянь метр комын сайын, вуджны тайӧ пос вомӧныс да вӧчны сійӧ жӧ туйсӧ бара.
Ме думышті ставсӧ тайӧс, и менӧ шогӧдіс.
— Демьян! — мыйкӧ думайтігтыр шуис Лодька.
— Да?
— Гашкӧ, сёрнитан накӧд?
Быдтор вермас лоны...
— Наивнӧй тэ морт, Всеволод!
— А тэ всё-таки видлы, заводит кутшӧмкӧ дипломатия.
Висьтав, мый лыаыс — сійӧ сӧмын первойсӧ кажитчӧ гажтӧм уджӧн, мый сэні нинӧм сьӧкыдыс абу, а збыльысьсӧ...
— Мый «збыльысьсӧ»!
— Збыльысьсӧ... тайӧ... но вообщӧ мыйкӧ сэні... — Лодя ӧвтыштіс кинас аслас ныр весьтын да чӧв ланьтіс.
— Ачыд он тӧд, а висьталан! — шуис Демьян.
Но сэки шыасисны мукӧд детинкаяс:
— А тэныд сьӧкыд сёрнитыштнысӧ, да?
Ӧд накӧд ӧти жырйын узьлан!
— Тӧдан поговоркасӧ: «Юав, вомад оз кучкыны»?
Демьян видзӧдліс ме вылӧ, сэсся Ваня Сердечкин вылӧ.
Ми куимнанным узьлім сійӧ жырас, кӧні вӧлі нёльӧд звено.
— Дерт, ребята...
Делӧыс, ребята, дерт, сьӧкыд, но видлыны век жӧ позьӧ.
Збыль ӧд, ребята? — шуис Ваня.
«Сьӧкыд»!
Меным тайӧ кажитчис сэтшӧм задачаӧн, код вылын медся бур дипломатыс ассьыс юрсӧ жугӧдас.
Видзӧдлінныд кӧ ті эськӧ нёльӧд звеноса звеньевӧй Мишка Авдотьин вылӧ!
Сійӧ ыджыд тушаа да век сэтшӧм спокойнӧй да серьёзнӧй, быттьӧ сылы абу дас куим арӧс, а комын.
Заводитлӧй убедитны татшӧмтӧ сыын, мый еджыдыс — тайӧ сьӧд, а сьӧдыс — еджыд!
Некымын минут мысти ми куйлім вольпасьяс вылын.
Дзикӧдз пемдіс.
Ӧшинь сайын сьыліс горн: «Пӧра узьны, пӧра узьны!»
Но нёльӧд звено эз на ланьт.
Жыр пельӧсъясын кыліс ноксьӧм, надзӧникӧн сералӧм да кокньыдика кучкалӧм шыяс: сэні панӧмаӧсь кось пӧдушкаясӧн.
Друг кодкӧ шуис: «Внимание! Сынӧд!» —
и заводитчис «противовоздушнӧй оборонаӧн» ворсӧм.
Минут кымын ставныс куйлісны чӧла да кывзісны жырйӧ пырӧм номлысь дзизгӧмсӧ.
Сэсся Серёжа Огурцов ачыс аслыс командуйтіс: «Витӧд батарея, <rus>огонь</rus>!» да кутіс тэрыба швачӧдны ки-ки воча, зілис пемыдсьыс кутны номйӧс.
Кор «вражескӧй самолёт» петіс сы «обстрел» зонаысь, восьтіс би «квайтӧд батарея», мӧд ногӧн кӧ Сурэн Атараев.
Ни Демьян, ни Ваня, ни ме эг участвуйтӧй ворсӧмас.
Ме ӧтарӧ думайті, думайті, думайті, мыйсянь эськӧ заводитны миянлысь дипломатическӧй сёрни, да сідзи нинӧм эг и вермы думыштны.
Тыдалӧ, и Демьянлӧн и Ванялӧн делӧясыс сідзжӧ эз вӧвны бурӧсь.
Демьян, кодлӧн крӧватьыс сулаліс мекӧд орччӧн, куйліс дзик лӧня.
Ваняӧс ме эг вермы аддзыны, но кылі, кыдзи сійӧ бергаліс да ышлолаліс.
Медбӧрын номйӧс виисны, и нёльӧд звено успокоитчис.
Лои шынитӧв.
Весиг Ваня дугдіс ышлолавны.
Менам юрвесьтса восьса ӧшиньӧд пӧльыштіс шоныд тӧвру да вайис ылі кӧрт туй станциясянь тутӧстӧм, сэсся гудок да упкӧм паровозлысь, коді вӧрзьӧдіс места вывсьыс составсӧ.
— Михаил! — кыз гӧлӧсӧн друг шуис Демьян.
— Но? — унзіль гӧлӧсӧн шыасис мӧдыс.
— Ті аски пыж кутанныд ремонтируйтны?
— Угу.
— А ми — лыа кыскавны.
— Тӧда.
Узь!
Та бӧрын миян звеньевӧй дыр чӧв оліс, а ме куйлі да нервничайті: ӧд Михаил быд минутӧ вермис унмовсьны!
Медбӧрын Демьян веськодьпырысь шуис:
— Ог вежав ме тіянлы.
Миша эз вочавидз да весиг заводитіс шкоргыны.
Демьян кутіс волнуйтчыны:
— Михаил!
Кылан?
— Тьфу тэ!..
Мый тэныд?
— Ог вежав ме тіянлы, мый ковмас пыжӧн ноксьыны.
— Но и эн вежав.
Менам унмӧй локтӧ.
— Лыа, ребята... лыа — сійӧ настӧящӧй делӧ, а пыж ремонтируйтӧм — сійӧ челядь ворсӧм, да? — пемыдінсянь шыасис Ваня Сердечкин.
Миша чӧв оліс, зато Серёжа Огурцов шыасис:
— А мый сэні бурыс, лыаас?
Кыскав да кыскав.
— Сійӧ кыдз на ещӧ шуны, — загадочнӧя шуис Демьян.
— Коді оз гӧгӧрво, сылы, дерт, и збыльысь сӧмын «кыскав да кыскав», — содтіс Ваня.
— А тэ гӧгӧрвоан?
— А быттьӧ ог!
— Но, мый тэ гӧгӧрвоан?
— Мый гӧгӧрвоа? — Ваня чӧв олыштіс. — А вот сійӧ и гӧгӧрвоа, мый гӧгӧрвоа.
Збыль ӧд, ребята?
— Тӧдӧмысь, — подтвердитіс Демьян.
Сергей гораа очсыштіс:
— Вешйӧй сэтысь!..
Больгӧны мыйкӧ, а мый — асьныс оз тӧдны.
Ме личнӧ тӧді сӧмын ӧтитор: нинӧм миян дипломатическӧй сёрниысь оз артмы.
Ме вашниті Демьянлы:
— Помав!
Лача абу!
Но сійӧ эз кывзысь да заводитіс сёрнитны важсьыс гораджыка:
— Сыын став интересыс и эм: лыа — абу интереснӧй делӧ, а тэ вӧч сійӧс интереснӧйӧн!
Вот кӧні почётнӧй могыс!
Ӧти крӧвать дзуртыштіс.
— Кывзы!
Тэнад юрад лыа али вем? — скӧрысь шуис Сурэн. — Отбойыс вӧлі али эз?
— Но, вӧлі.
А тэ тӧдан, мый сійӧ лыаыс?
Тайӧ рационализаторскӧй мӧвплы простор!
— Мый, мый, мый? — мӧдпӧв юаліс Сергей.
— Вый!
Думыштны, кыдзи парус сувтӧдны, — кокни.
Тэ вот думышт, кыдзи лыа кыскалӧмын рационализация вӧчны, сэки — мӧд делӧ.
Сэки, сідзкӧ, тэ морт... морт... думайтысь.
— Тэ вот видлы, тэ вот видлы! — кутіс таргыны Ваня. — Лыа вылӧ пӧшти кык отряд назначитісны, а тэ видлы, медым дас морт справитчисны.
Видлы рационализация думыштны!
— А тэ кутшӧм рационализация думыштан? — юаліс Мишка.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, оз на узь.
Демьян да Витя чӧв олісны, но меным юрӧ воис эз омӧль мӧвп.
— Мӧдар вадорсяньыс не нӧсилкаясӧн сійӧс кыскавны, а пыжӧн ваявны.
— У-у! — нюжӧдіс Серёжка. — Пока пыжас грузитан, да пока вуджан, да пока кыскалан лыасӧ линейка вылӧ — лунджынйыс кольӧ.
— Бурджык весиг не пыжӧн, — шуис Ваня. — Бурджык мӧдар вадорсяньыс дзик линейкаӧдз пу жӧлӧб вӧчны.
Мӧдар вадорыс джуджыд да...
— Тӧдан, кор тэ татшӧм жӧлӧбсӧ вӧчан? — шуис Сурэн. — Кор лагерӧ мӧд смена воас.
— Позьӧ жӧлӧбтӧг.
Позьӧ прӧстӧйджыка... — заводитліс Демьян да друг чӧв ланьтіс.
— Но? — шуис Мишка.
Демьян эз вочавидз.
— Демьян!
Мыйла чӧв олан?
Эн на думышт, да?
— Тырмас.
Пӧра узьны! — шуис Демьян.
Тайӧс ме некыдзи эг виччысь.
— Позьӧ ещӧ и мӧдног... — шыасис Ваня.
Но Демьян сійӧс торкис:
— Иван, кылан!
Тырмас тэныд!
— Тешкодь жӧ тэ морт, Демьян!..
Ме кӧсйи шуны...
— А ме шуа: тырмас.
Ме тӧда, мый вӧча! — Демьян зургис меным бокӧ да вашнитіс. — Эн узь.
Кылан?
Гуся сёрни... гениальнӧй идея!
...Асывнас миян сё кӧкъямысдас пионер, лӧз трусикъясаӧсь, кельыдлӧз майкаясаӧсь да еджыд панамаясаӧсь, сулалісны линейка вылын да шондісьыс читкыралісны синъяссӧ.
Звеньевӧйяс да вожатӧйяс сдайтісны нин рапортъяс.
Старшӧй вожатӧй Семён Семёнович ветлӧдліс строй пӧлӧн да висьтавліс:
— Внимание!
Первоначальнӧй план серти, мӧд отряд дзоньнас да первой отрядса куим звено долженӧсь вӧлі талун кыскавны линейка вылӧ лыа.
Часджын сайын звеньевӧй Демьян Калашников висьталіс меным, мый сылӧн звеноыс ӧтнасӧн босьтчӧ вӧчны став уджсӧ сійӧ жӧ срокнас.
Та вӧсна мӧд отряд первой отрядса кык звенокӧд ӧтлаын мунас талун оз лыа кыскавны, а вӧрӧ озла.
Юалӧмъяс эмӧсь?
Пыр жӧ лыбис некымын дас ки.
Быдӧнлы окота вӧлі тӧдны, кыдзи тайӧ ми, кӧкъямыс детинка, думайтам уджавны пӧшти кык отряд пыдди.
Но Семён Семёнович ӧткажитчис вочавидзны:
— Тайӧ пока изобретательяслӧн секрет.
Асьныд видлӧй дӧгадайтчыны.
Ми нинӧм жӧ эгӧ висьталӧй, кӧть завтракайтігӧн миянлысь юасис пӧшти лагерыс дзоньнас.
Ме тӧкӧтьӧ эг виньды йӧв сора греча рокӧн — сэтшӧма эз терпитсьы ӧдйӧджык заводитны уджсӧ.
Ми Демьянкӧд да Ванякӧд пӧшти войбыд эгӧ узьӧй, шӧпкӧдчӧмӧн обсуждайтім звеньевӧйлысь проектсӧ.
Но ӧні чувствуйтім асьнымӧс зэв бодрӧя — кӧть гӧраяс путкыльтам!
Завтрак помасис.
Посньыдъяслӧн отрядъяс босьталісны ичӧтик сакъяс да мунісны луд вылӧ бобувъясӧс кутавны.
Мӧд отряд да первой отрядса прӧст пионеръяс мӧдӧдчисны вӧрӧ.
Мунігас найӧ сувтісны векньыдик пос вылӧ, кодӧс вӧлі вӧчӧма ю вомӧн, да, ассьыныс кӧрзинкаяссӧ кианыс кутігтыр, дыр сулалісны сэні, видзӧдісны вадоръяссӧ, сёрнитісны миян затея йылысь.
Зэв дыр лоӧ висьтавны, кыдзи ми трудитчим, медым выполнитны Демьянлысь проектсӧ.
Тадзтӧ ме ассьым став тетрадьясӧс гижа.
Висьтала сӧмын, мый дас ӧти час да нелямын вит минутӧ ми заводитім испытывайтны ассьыным подвеснӧй туй.
Шондіыс ёна пӧжис.
Ми, кӧкъямыс детинка, да миянкӧд вожатӧй Яша, куш трусикъясаӧсь да панамаясаӧсь, сулалім крут кыр йылын.
Миян улын векньыдик Тихона ю сайын вӧлі лагерь.
Яша командуйтіс: «Куим-нёль!» — и ми горӧдім:
— Внимание!
Заводитам испытание!
Мӧдар вадорас эжа вылын куйліс ыджыд пыж.
Сы дорын ноксисны челядь.
Найӧ и водзджыксӧ частӧ эновтлісны уджсӧ — видзӧдісны миянлань да юасисны миянлысь, кыдзи делӧясным.
Ӧні найӧ пукталісны инструментъяссӧ пыж пыдӧсас да котӧртісны линейкалань.
Линейка помын Семён Семёнович да вит гырысьджык детинка черъясӧн лӧсалісны кузь кер, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма мачта вылӧ.
Найӧ сувтісны да кутісны видзӧдны миян вылӧ.
Керкаысь петіс лагерса начальник Вера Фёдоровна.
Кухняысь петісны кык пӧвариха...
Ӧти кывйӧн, линейка вылӧ чукӧрмис морт кызь.
Ю весьтын ӧшаліс вӧсньыдик металлическӧй трос, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма мачта крепитӧм вылӧ да лишнӧй мотоксӧ кодлысь завхоз разрешитіс босьтны миянлы.
Сы йылысь, кыдзи ми мучитчим, кор ӧшӧдім сійӧс, ӧти помсӧ кӧрталім лагерын быдмысь кыдз пу бердӧ, а мӧдсӧ — дзик кыр дорас быдмысь пожӧмӧ, — та йылысь он жӧ висьтав.
Кипыдӧсъясным миян сотчисны, быттьӧкӧ найӧс кислотаӧн киськалісны.
Тросас вӧлі сюйӧма сімӧм блок, кодӧс Ваня корис орчча МТС-ысь.
Блок бердас гез йылӧ вӧлі кӧрталӧма ящик, кытчӧ тӧрӧ куим ведра лыа.
Тросыс вӧлі пӧката.
Блокыс ящикыскӧд должен вӧлі ачыс исковтны джуджыд вадорсянь ляпкыдӧдз.
А сы могысь, медым сійӧс позьӧ вӧлі бӧр кыскыны, сы бердӧ ми кӧрталім шпагат.
Ӧні ящик, кӧні чукйӧныс вӧлі лыа, сулаліс площадка вылын, кодӧс ми юждім кырӧминӧ.
Демьян горӧдіс:
— Внимание!
Медым эз ло несчастнӧй случай, кора кежны воздушнӧй вагон туй вылысь! — Горзіс сійӧ прӧста важность ради: йӧзыс линейка вылын сулалісны троссянь ылын.
Демьян пӧрччис панамасӧ да лэптіс сійӧс юр весьтас:
— Внимание!
Старт!..
Ми Яшакӧд да Лодькакӧд кутчысим ящикас да йӧткыштім сійӧс площадка вывсьыс.
Дзуртыштіс сімӧм блок.
Зэв сьӧкыд ящик, снаряд моз, тӧвзьыштіс ю весьтті, вуджӧртіс вадорса кустъяс вывті, лэччис линейка весьтӧ да сэтшӧма швачкысис муас, мый пӧвъясыс, кодъясысь сійӧс вӧлі вӧчӧма, лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Линейка вылын первой ойкнитісны, сэсся серӧктісны.
— Кутыштны колӧ, — шуис Семён Семёнович.
Ӧбедӧдз коли часджын.
А «мёртвӧй час» бӧрын лагерыс дзоньнас сулаліс линейка дорын да любуйтчис коймӧд звено уджӧн.
Ӧні сӧмын кык морт — Демьян да Лодя — вӧліны кыр йылын.
Найӧ ӧдйӧ грузитлісны нёль ведраа бӧчка, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма жугалӧм ящик пыдди, да, кӧвйӧдыс кутышталігтыр, мӧдӧдлісны сійӧс туйӧ.
Ичӧтик бӧчка плавнӧя исковтліс ю весьтті; кор воліс линейка дорӧдз, пыдӧсыс инмыліс муас да пӧрлі боквыв, и грузлӧн коймӧд юкӧныс киссьыліс.
Быд минут-мӧд бӧрын линейка вылӧ воліс нёль ведра лыа.
Став йывсьыс вунӧдӧмӧн ми уджалім, а тайӧ кадас уна дас видзӧдысь няргисны:
— Демьян, а Демьян, позьӧ, ме кута жӧ уджавны?
— Вай вежам тіянӧс, мудзинныд ӧд...
Жаль, да?
Рыт кежлас линейкасӧ ставнас киськалім лыаӧн.
Аскинас став звеноясыс да отрядъясыс тӧкӧтьӧ пиньӧ эз воны сыысь, кодлы первойӧн уджавны миян туй вылын.
Коймӧд луннас Семён Семёнович шуис, мый тадзитӧ лагерным пӧрӧ Сахара пустыняӧ.
Сэки ми пес чуркаысь да жӧчысь вӧчим варыш кодь лэбачӧс да ӧшӧдім сійӧс блок бердӧ бӧчка пыдди.
«Варыш» лэбис трос кузя, а челядь лыйлісны сійӧс кос сёй комӧкъясӧн да коз кольясӧн.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ «Нервтӧм морт» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 58‒69.}
СОТНИК Юрий
«НЕРВТӦМ МОРТ»
Лодялӧн вӧлі ӧти слаблун: сылы сэтшӧм окота вӧлі нимавны повтӧм, исключительнӧй мортӧн, коді му пырыс и ва пырыс прӧйдитӧма, мый мукӧддырйиыс сійӧ эз вермы не пӧръясьны.
Кор пионерскӧй лагерын катайтчылісны ю кузя пыжъясӧн, сійӧ аслас став виднас петкӧдліс, мый сылы гажтӧм катайтчыны «сухопутнӧй крысаяслы да дрӧчитӧм пиянлы вылӧ лӧсьӧдӧм тайӧ пӧсудина вылас».
Прӧйдитліс кӧ пароход да пыжъяс заводитлісны катласьны, а нывкаяс гажаа да неуна повзьӧмӧн чирзыны, Лодя нарошнӧ ещӧ ёнджыка катлӧдліс «тайӧ пӧсудинасӧ» да шулывліс:
— Видлінныд кӧ эськӧ ті Сьӧд саридз вылын вит балл!
— А тэ видлін?
Лодя довкйӧдліс юрнас да висьтавліс сы йылысь, кыдзи сійӧ, гусьӧникӧн пыж босьтӧм бӧрын, кывтӧма пятибалльнӧй шторм дырйи Артекса Третьӧй лагерсянь Нижньӧй лагерлань да тӧкӧтьӧ абу жугалӧма Султанка кырта бердӧ.
— Нинӧм страшнӧйыс абу.
Эн шӧйӧвош — и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
Повзин — сэки ворс похороннӧй марш, — помавліс сійӧ.
Торйӧн нин Лодя зілис шемӧсмӧдны аслас повтӧмлунӧн дас кык арӧса Маша Брыкинаӧс, коді вӧлі нывкаяслӧн мӧд отрядысь.
Машалы сійӧ висьтавліс сы йылысь, кыдзи сійӧ ас кинас джагӧдӧма сы вылӧ уськӧдчысь бешенӧй понйӧс, да сы йылысь, кыдзи найӧ ӧтчыд батьыскӧд ылавлӧмаӧсь Кара-Кум пустыняӧ да спаситчӧмаӧсь сӧмын Лодя сюсьлун вӧсна.
Маша быдторлы веритліс.
Сылӧн гӧгрӧс, чангыль ныра мугов чужӧмыс повзьӧмысла кынмыліс, ыджыд карӧй синъясыс дзоргисны-видзӧдісны жебиник Лодя вылӧ.
Пӧраӧн сійӧ торклывліс висьталысьсӧ да волнуйтчӧмӧн юавліс:
— Лодька, тэ эн соссьы: ньӧти... ньӧти ӧмӧй эз вӧв страшнӧ?
— Мый нӧ сэні страшнӧйыс! — лэптыштлывліс пельпомъяссӧ Лодя. — Эн шӧйӧвош — и ставыс.
Маша волнуйтчӧмысла пыркӧдліс юрсӧ, и зарни рӧма кыз кӧсаыс швачӧдіс пельпомъясас.
— Да... да, Лодька...
Тэ... тэ кутшӧмкӧ особеннӧй!
Тэ прӧстӧ нервтӧм морт!
Татшӧм кывъяссьыс Лодялӧн сьӧлӧмыс заводитліс тэрыба тіпкыны.
Сійӧ заводитліс мечтайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ делӧ вылын докажитны Машалы, мый сійӧ «нервтӧм морт».
Ӧтчыд рытгорувнас Лодялы да Машалы тшӧктісны ветлыны орчча сиктӧ да корны костёр вылӧ колхозса председательӧс, коді пӧлучитӧма Социалистическӧй Удж вывса Геройлысь звание.
Сиктӧдзыс вӧлі километрӧн-джынйӧн кымын.
Шуйгаладорас туй пӧлӧн шыльквидзис зӧр му, веськыдладорас дзик туй дорӧдзыс быдмис вӧр.
Дзик туй дорас быдмисны том веж козъяс; на бӧрвылын, быттьӧкӧ видзисны томъяссӧ, сулалісны гырысь козъяс; налӧн ӧшйӧм увъяс вылын вӧліны сьӧкыд лӧзов лысъяс.
Маша ӧтарӧ надзмӧдліс воськовъяссӧ, сюся видзӧдлывліс вӧр пытшкӧ.
— Тӧдмав, кузь-ӧ тайӧ вӧрыс? — шуаліс сійӧ. — Он тӧд?
Дзик кӧрт туй дорӧдзыс, кызь километрысь унджык!
Евстигней Иванович, лагерса начальник, шуис, мый кодкӧ кӧ тайӧ вӧрас мунас вожатӧйястӧг, то сійӧс пырысь-пыр гортас мӧдӧдасны.
Тӧдан мыйла?
Сы вӧсна мый тайӧ вӧрас не сӧмын челядь, а весиг татчӧс колхозникъяс мукӧддырйиыс ылавлӧны: бергалӧны, бергалӧны, а петны оз вермыны.
— Аддзӧмыд тай вӧр!
Тэ прамӧй вӧрсӧ абу на аддзылӧмыд, — вочавидзліс Лодя да думыштліс нин выль висьт Уссурийскӧй тайгаын аслас приключениеяс йылысь.
Зӧр му помасис.
Туйыс кежис вӧр дорысь да кутіс мунны луд вывті пӧперегӧн.
Луд помас тыдалісны колхознӧй фермалӧн кузь стрӧйбаяс.
Луд вылас, туйсяньыс воськов дас вит сайын кымын, йирсис еджыд сера сьӧд ӧш, кодӧс вӧлі домалӧма ӧтка кыдз бердӧ.
Кор челядь воисны ӧш весьтӧ, найӧ сувтісны.
— Берендей, — почтительнӧя шуис Маша.
Лодя кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— Сійӧс недель сайын колхозӧ вайисны.
Стадаас оз на лэдзлывны.
— Тӧда.
Карантин, — шуис Лодя.
— Сыысь став сиктыс полӧ, — бара гӧлӧссӧ чинтӧмӧн шыасис Маша. — Колян недельнас, кор сійӧс стойлоӧ нуӧдісны, сійӧ вӧлӧс люкалӧма, а вторникӧ счётовод вӧлӧм велосипедӧн мунӧ — и сійӧ сы вылӧ...
Счётоводыс веськыда велосипед вывсьыс забор вомӧн чеччыштӧма да та вӧсна кольӧма ловйӧн.
Лодя ставсӧ тайӧс тӧдіс нин.
Тӧдіс сійӧ сідзжӧ, мый Берендей ас дінас оз сибӧд фермаса работникъяс пиысь некодӧс да мый сыкӧд ладитӧ сӧмын колхозса зоотехник, коді и вайӧма Берендейсӧ кытыськӧ Ярославль дорысь.
Берендей дугдіс йирсьыны, лэптыштіс юрсӧ да, челядьлань бокӧн сулалігмоз, видзӧдіс на вылӧ мигайттӧм югъялысь синнас.
— Мунам, — шуис Маша. — Сійӧ мыйкӧ миян вылӧ видзӧдӧ...
Лодя мӧсъяссьыд полӧ вӧлі.
Буретш та вӧсна сійӧ эз вӧрзьы места вывсьыс.
— Лодя, мунам!
Аддзан, сійӧ видзӧдӧ миян вылӧ.
— Эн пов.
Не татшӧмъясӧс аддзывлі.
Кутшӧм ӧшъясӧс сійӧ аддзывліс, Лодя ещӧ эз на думышт, но Маша эз и юась.
Сійӧ сӧмын видзӧдіс то жебиник Лодя вылӧ, коді вӧлі не ас сертиыс кузь да паськыд трусика, то ён ӧш вылӧ, коді вӧлі зэв вердаса.
Ӧшсӧ, буракӧ, вӧлі крепыда кӧрталӧма кыдз бердас.
Лодялы зэв окота вӧлі чуймӧдны Машаӧс аслас вывті ыджыд самообладаниеӧн.
Сійӧ тӧждысьӧмӧн кӧрис синкымъяссӧ да шуис:
— Тыдалӧ, сюр дорса гезйыс ниртчӧма.
— Ой!..
Лодька, збыль?
— Да.
Ме пырысь-пыр прӧверита.
А тэ ылӧджык вешйы.
— Лодька, бергӧдчы!
Тэ дзик йӧй кутшӧмкӧ! — бӧрлань петитчигтыр горӧдіс Маша.
Сылысь горӧдӧмсӧ Лодя быттьӧ эз и кывлы.
Сійӧ тэрмасьтӧг матыстчис ӧшлань.
Берендей бергӧдіс сюръяссӧ Лодялань да шумӧн лолыштіс сынӧдсӧ: «Хух!»
Тайӧ «хухсьыс» Лодялӧн кокъясыс сразу слабитісны.
Сійӧ синбӧжнас видзӧдліс Маша вылӧ.
Маша сулаліс нин дзик вӧр дорас да горзіс:
— Лодя, оз ков!
Лодя, мый тэ вӧчан?!
Тайӧ ышӧдіс Лодяӧс.
Сійӧ ещӧ некымынысь воськовтіс, но тайӧ пӧрйӧ полігтыр нин, да сувтіс ӧшсянь метрӧн-джынйӧн ылнаӧ.
Берендей лэдзис сюръяссӧ, ёна кучкис бӧжнас аслыс бокас, да бара кыліс: «Хух!»
— Но-но менам!..
Тэ эн зэв ёна! — слабиник гӧлӧсӧн шуис Лодя да ещӧ ӧтчыд воськовтіс бокног.
Берендей пыркнитіс юрсӧ, быттьӧкӧ кӧсйис мынтӧдчыны гезсьыс, кодӧс кыкпӧв гартыштӧма сюрас, да мӧдӧдчис Лодялань.
Но гезйыс зэлаліс да бергӧдіс юрсӧ сідзи, мый ӧти синмыс кутіс видзӧдны муӧ, а мӧдыс — енэжӧ.
Ӧш бакӧстіс кузя да гораа.
Маша чирӧстіс.
Лодялӧн мыйкӧ кынӧмас топавліс.
Сійӧ лӧсьӧдчис нин пышйыны, но аддзис, мый ӧшкыс важмозыс сулалӧ да гезйыс крепыда кутӧ сійӧс.
«Нырвомӧдзыс инмӧдчыла да муна!»
Лодя бара бокног матыстчис Берендейлань, нюжӧдіс шуйга кисӧ да, леститчӧмӧн шуалігтыр: «Ӧшпиӧй, ӧшпиӧй...», зургис «ошпилы» водз чуньнас небыд шоныд нырас.
Берендей эз вӧрзьы.
Лодя сразу збоймис.
— Но-но!
Эн сэтшӧм вылӧ веськав, — шуис сійӧ гораа, медым Маша вермис кывны, да бара зургис ӧшлы нырас, ӧні нин кулакнас.
Берендей укшаля петитчис.
Ӧні позьӧ вӧлі тшапа мунны.
Лодя бергӧдчис да мӧдӧдчис Машалань, зілис не тэрмасьны да не видзӧдны бӧрвылас.
Не видзӧдны бӧрвылас вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый бӧрвылас кыліс кутшӧмкӧ ноксьӧм.
Но Лодя эз бергӧд юрсӧ.
Сійӧ весиг быттьӧкӧ тӧждысьтӧг нюмъяліс.
Тадзи сійӧ муніс примернӧ джын туйсӧ.
И друг сійӧ аддзис, кыдзи Машалӧн чужӧмыс вежыньтчис, кыліс, кыдзи сійӧ не ас гӧлӧснас чирӧстіс, аддзис, кыдзи сійӧс быттьӧкӧ тӧв пӧльыштіс да кутіс нӧбӧдны туй кузя лагерлань.
Лодялӧн юрыс ачыс бергӧдчис бӧрлань.
Берендей, сюръяссӧ лэдзӧмӧн, котӧртіс сылань.
«Нервтӧм морт» эз чирӧст, эз горӧд.
Юрас сылӧн вуджӧртіс мӧвп: «Пышйыны!», а кокъясыс нуисны нин сійӧс метр дас вӧрлань...
Сэсся сійӧ думыштіс:
«Дзебсьыны!»,
а ачыс секунда нин куйліс уна вожа зэв ыджыд коз пу улын, кодлӧн вожъясыс ӧшйӧмаӧсь пӧшти дзик му бердӧдзыс.
Лодя сэсся нинӧм йылысь нин эз думайт, а сӧмын виччысис, мый ӧш матыстчас сы дінӧ да люкалас...
Но Берендей эз мыччысь.
Дыр, зэв дыр Лодя пласьт куйліс кос коз емъяс вылын, сэсся лэптыштіс юрсӧ да кывзыштіс.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв.
Сьӧкыд висьтавны, дыр-ӧ кыссис тайӧ чӧв-лӧньыс, то ли вит минут, то ли часджын.
Медбӧрын кӧнкӧ дзик матын кыліс слабиник, оръясьысь гӧлӧс:
— Лодя!..
Лодя, кӧні тэ?
Лодя!
«Нервтӧм морт» петіс коз улысь, муртса писькӧдчис тшем быдмӧм коз пуяс костӧд, кодъясӧс сійӧ, Берендейысь спасайтчигӧн, эз казяв, да лои туй вылын.
Маша сулаліс сысянь куим воськов сайын.
Гӧгрӧс чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, синлысъясыс синвасьыс сибдӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, шыльӧдӧм юрсисьыс торъялӧмаӧсь зэв уна вӧсньыдик юрси пратьяс, кодъяс муртса вӧрыштісны да дзирдышталісны зарни бикиньясӧн.
Лодя, мӧдарӧ, вӧлі блед.
Веськыдладор банбокас нырӧдзыс вӧлі гирснитчӧм туй.
Трусикас, дӧрӧмас да дзугсьӧм руд юрсиас вӧлі ӧшйӧмаӧсь коз пу емъяс.
Маша дыр видзӧдіс сы вылӧ, сэсся пыдісянь ышловзис:
— Ме нин чайті, тэ пӧгибнитін.
Лодя зілис нюммунны:
— <ns>Т-тешкодь</ns> приключение! — неуна мыкталігтыр шуис сійӧ.
Кыкнанныс чӧв олыштісны ӧтарӧ-мӧдарӧ веськодьпырысь видзӧдігмоз.
Ни туй вылын, ни сиктын, ни луд вылын некӧн некод эз вӧв.
Друг Маша бара повзис:
— Лодька!
А Берендей!
Кӧні Берендей?
Лодя веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас вӧрлань:
— Сэні кӧнкӧ.
Маша матыстчис матӧджык да видзӧдліс сылы синмас.
— Лодька, тэ гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин?
Гӧгӧрвоан? — шуис сійӧ.
Лодя чӧв оліс.
— Сійӧ ӧд вӧрӧ муніс!
Сійӧ ӧд пропадитас! — пӧшти горӧдіс Маша.
Сӧмын ӧні Лодя аддзис тайӧ историяыслысь мӧд джынсӧ.
Сы мыж вӧсна дом йылысь орӧдчис племеннӧй колхознӧй ӧш.
Ӧш вермас мунны пыдӧ вӧрӧ, вермас ылавны, пӧгибнитны...
Лодя зэв ёна повзис.
— Вот тэ мый вӧчин!
Маша, пионерскӧй галстук помъяссӧ курччӧмӧн, сулалыштіс думайтігтыр, синбӧжнас, восхищениетӧг нин видзӧдлывліс «нервтӧм морт» вылӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис да саяліс коз пуяс сайӧ.
Лодя мӧдӧдчис сы бӧрся.
Вӧрыс эз вӧв сплошнӧй.
Тшем козъя расъяс вӧліны материкъяс да діяс кодьӧсь.
На костын, быттьӧкӧ бухтаяс да висъяс, вӧліны веж эрдъяс, кӧні быдмис пушыд шарикъяса йӧла йӧн.
Маша быттьӧкӧ вунӧдіс Берендей водзын ассьыс полӧмсӧ, вунӧдіс и сы йылысь, мый тайӧ вӧрас позьӧ ылавны.
То сійӧ кыліс кос увлысь трачнитчӧм, и сійӧ котӧртліс тайӧ шыланьыс.
То сылы кажитчис, мый пуяс саяс кодкӧ вӧрӧшитчӧ, и сійӧ чуткасьысь козъя рас пыр писькӧдчис-муніс мӧдарӧ.
Лодя вӧтлысис сы бӧрся да думайтіс: мый найӧ кутасны вӧчны Берендейкӧд, кӧть и аддзасны сійӧс?
Ӧд ни сійӧ, ни Маша оз лысьтны матыстчыны ӧш дінӧ и кызь воськов ылнаӧ.
Абу-ӧ бурджык мунны колхоз правлениеӧ да висьтавны ставсӧ?
Но кыдзи висьтавны?
Сідзи ӧмӧй веськыда и шуны: «Дона ёртъяс!
Ме лэдзи тіянлысь ӧштӧ, и сійӧ муніс вӧрӧ.
Мунӧй корсьӧй сійӧс».
Ог!
Бурджык нин водзӧ корсьны, а сэні тыдавны кутас.
Лодя вочасӧн збоймис да кутіс видзӧдны турун вылӧ, надейтчис аддзыны Берендейлысь кок туйсӧ.
Но туруныс вӧлі дженьыдик да сэтшӧм топыд, мый Лодя весиг ассьыс кок туйсӧ муртса вермис казявны.
Тадзи найӧ кытшлалісны-ветлӧдлісны вӧрӧд, кытчӧдз эз казявны, мый ыджыд эрдъяс вылын йӧла йӧнъяс гӧрдӧдісны пуксьысь шонді югӧръясысь, а козъясӧн кытшалӧм ичӧтик эрдъяс вылын лои шуштӧм да пемыд.
— Лодька!..
Мый тэ вӧчин!
Тэ гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин? — дасӧдысь нин повторяйтіс Маша.
— Колхозӧ колӧ мунны.
Явитны, — слаб гӧлӧсӧн вочавидзис «нервтӧм морт».
Мудзӧмаӧсь, жугыльӧсь, найӧ довгисны бӧр.
Маша неувереннӧя шуаліс, мый налы колӧ мунны веськыдвылӧджык.
Лодя сідз жӧ неувереннӧя предлагайтіс кежны неуна шуйгавылӧджык.
Сьӧлӧм вылас кыкнанныслӧн пыр лолі сьӧкыдджык да сьӧкыдджык.
Но регыд пуяс костӧд кутіс тыдавны югыд, и челядь петісны веськыд, паськыд прӧсек вылӧ, кӧні то тані, то сэні быдмисны ляпкыдик тусяпу кустъяс.
Машалы сразу лои долыдджык:
— Ой!
Тайӧ ӧд стӧч сійӧ!
Сійӧ лагерӧ нуӧдӧ!
Маша вештыштіс увъяссӧ, петіс прӧсек вылӧ, видзӧдліс шуйгавылӧ, бергӧдчис, видзӧдліс веськыдвылӧ... да кутіс петитчыны.
Лодя матыстчис сы дінӧ да сідзжӧ видзӧдліс веськыдвылӧ: прӧсек вылын, челядьсянь ветымын метр ылнаын, йирсис Берендей.
Маша шашаритчис Лодялы сояс гырддзасьыс муртса вылӧджык да, Берендей вылысь синсӧ вештывтӧг, шӧпнитіс:
— Лодька, колхозын некодлы не висьтавны, мый тайӧ тэ вӧсна сійӧ орӧдчис!
— Вот ещӧ!
Кута ме дзебсясьны! — ӧш бӧрся сюся кыйӧдігмоз шӧпнитіс Лодя.
— Лодька, тэныд нинӧм оз ло, сы вӧсна мый тэ детинка, а вожатӧйяслы — неприятностьяс.
Лодя чӧв олыштіс.
Маша ещӧ ёнджыка шашаритчис сылы сояс:
— Лодька, сет меным честнӧй кыв, мый сы дінӧ матӧ он матыстчы?
— А мый?
— Ме ӧні лагерӧ котӧрта, а сэтысянь колхозӧ...
А тэ кольччы татчӧ да некытчӧ сійӧс эн лэдз, кытчӧдз йӧзыс оз локны.
Сӧмын матӧсӧ эн матыстчы.
Ладнӧ?
— <ns>Л-ладнӧ</ns>, — дышпырысь вочавидзис Лодя; сійӧ жугыля видзӧдіс ӧш вылӧ, козъяслӧн сьӧд стенаяс вылӧ, кодъяс ӧтлаасьлісны ылын, ыджыд гӧрд шонді вылӧ, коді пуксьӧ вӧлі прӧсек помӧ.
— А сійӧ кӧ век жӧ мунас, сэки мун сы бӧрся да пыр горзы: «ау».
Ми гӧлӧс сертиыд тэнӧ корсям.
Ладнӧ?
Лодя кыв ни джын шутӧг сӧмын довкнитіс юрнас.
— Пока!..
Ой, Лодька, ме эськӧ тэ местаын полӧмысла кулі!
Маша кутіс котӧртны.
Кыасьыс гӧрдов рӧма ковтаыс сылӧн ещӧ дыр на вуджрасис ляпкыдик кустъяс костӧд.
Прӧсекын вӧлі шынитӧв.
Некор на Лодя эз чувствуйтлы асьсӧ татшӧм ӧткаӧн.
Сійӧ лэптіс мусьыс ыджыд кос ув да кутіс чегъявны сэтысь посньыдик вожъяссӧ.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый татшӧм беддьӧн ошкысь он спаситчы, но век жӧ бедьнас вӧлі кыдзкӧ спокойнӧджык.
Ӧти вож сэтшӧм гораа трачмуні-чеги, мый Берендей лэптіс юрсӧ.
Лодя тювкнитіс матысса коз сайӧ.
Ӧш некымын секунда кывзысьыштіс, сэсся кутіс восьлавны прӧсек кузя мӧдарланьӧ, эз сэтчӧ, кытчӧ котӧртіс Маша.
Лодя чайтіс, мый сійӧ муныштас неуна да бара кутас йирсьыны.
Но Берендей век муніс няйт тугъя еджыд бӧжсӧ довкйӧдлігтыр.
Сюр бердӧ кӧрталӧм гез помыс кыссис сы бӧрся турун пӧвстӧд.
«Мунӧ!
Мунас!..» — думыштіс Лодя да кутіс котӧртны ӧш бӧрся.
— Берендей! — горӧдіс сійӧ.
Берендей век муніс.
Сылӧн вӧлі сэтшӧм вид, быттьӧкӧ сійӧ тӧдӧ, кытчӧ да мыйла мунӧ, да тӧдӧ сідзжӧ, мый туйыс лоӧ кузь.
Лодя сэтшӧма повзис, мый сійӧ ещӧ матӧджык котӧртіс ӧш дінӧ да бара горӧдіс:
— Берендей!
Берендей сувтіс да видзӧдліс Лодя вылӧ пельпом вомӧныс.
Лодя кынмис места вылас.
Берендей ньӧжйӧникӧн бергӧдчис став тушанас сё кӧкъямысдас градус вылӧ.
Лодя муртса лажыньтчыштіс.
Берендей ӧвтыштіс асьсӧ бӧжнас да восьлӧн мӧдӧдчис Лодялань.
«Нервтӧм морт» гырыся чеччалігтыр тӧвзьыштіс козъя раскӧ.
Кор сійӧ бӧр петіс прӧсек вылӧ, ӧш сэні эз нин вӧв.
Лодя гусьӧникӧн мӧдӧдчис водзӧ да кыліс, кыдзи неылын вӧрас кышакылӧны лапъяс.
Лодя муніс тайӧ кышакылӧмланьыс да регыд лысъяс пӧвстысь аддзис Берендейлысь еджыд бӧжсӧ.
Бара заводитчис лудъяс да эрдъяс вывті шӧйтӧм.
Вочасӧн пуясыс лоины сьӧдджыкӧсь да быттьӧкӧ кузьджыкӧсь, а веж туруныс пӧри пемыдрудӧ.
Матысмис вой.
Берендей муніс век водзӧ и водзӧ.
Мукӧддырйиыс сійӧ сувтыштлывліс да кыз гӧлӧсӧн да тревожнӧя баксіс.
Неуна бӧрынджык ыджыд ӧш бӧрся восьлаліс ичӧтик фигурка, кодлӧн киас вӧлі чукля бедь.
Фигуркаыс сыркъяліс да пӧраӧн заводитліс горзыны:
— <ns>Ма-ша-а</ns>!
Эй! <ns>Ма-ша-а</ns>!
Некод эз шыасьлы.
Но вот козъя вӧр помасис.
Берендей вуджис векньыдик луд вомӧн да мӧдӧдчис мыльк пӧкатлань, кӧні быдмисны шоч, мачта кодь кузь, пожӧмъяс да то сэні, то тані тыдалісны кыдзлӧн еджыд стволъясыс.
Тайӧ мыльк пӧкатас Берендей сувтіс да бара зэв надзӧникӧн бакӧстіс, быттьӧкӧ поліс, мый сійӧс кыласны.
Вочасӧн видзчысьӧмыс сылӧн воши, юрыс жугыля копыртчис.
Некымын минут мысти сійӧ водіс Лодялань мышкӧн да лои ыджыд сьӧд из кодь, код вылӧ некымынлаӧ кисьтӧмаӧсь известка.
Лодя пуксис лысвасьыс кӧтасьӧм паськыд мыр вылӧ.
Сылӧн тяпиясыс кӧтасисны.
Сійӧ зэв ёна вӧлі кынмӧ да сылӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс.
Юрас бергалісны медся гажтӧм мӧвпъяс.
Мый, найӧ кӧ ӧшибитчисны, кор думайтісны, мый прӧсекыс петкӧдас Машаӧс лагерӧ?
Мый, тайӧ кӧ кутшӧмкӧ мӧд прӧсек да Маша, сэті мунігӧн, ылаліс, и колхозникъяс корсьӧны ӧні ӧшсӧ тасянь кытӧнкӧ зэв ылын?
Югдӧм бӧрын Берендей бара кутас кытшлавны вӧрӧд.
Ӧш бӧрся вӧтлысигӧн позьӧ шӧйтны сёйтӧг, шоныд паськӧмтӧг и лун, и мӧдӧс, и быдса недель, медбӧрын, пӧгибнитны татшӧм сьӧд вӧр шӧрас, кытысь некод и лытӧ оз аддзы!..
Лодялы зэв окота лои чеччыны да мунны.
Ӧд Маша оз висьтав, мый тайӧ сійӧ лэдзис ӧшсӧ, а сідзкӧ, и кывкутны сылы оз ковмы.
Но сӧмын Лодя думыштіс та йылысь, кыдзи сьӧлӧм вылас сылӧн эз ло лӧсьыд.
А мый, Маша кӧ эз ылав?
Мый, сійӧс кӧ ӧні корсьӧны уна дас колхозникъяс, вожатӧйяс, гырысьджык пионеръяс?
Гашкӧ, ставныс найӧ сӧмын и надейтчӧны, мый сійӧ, Лодя, оз повзьы, кутас ӧшсӧ.
И, дерт нин, Маша эскӧ, мый сійӧ оз подведит...
Лодя гӧгӧрвоис: сійӧ кӧ ӧні эновтас Берендейӧс, то век кутас асьсӧ мустӧмтны.
Лодя чеччис аслас мыр вылысь да матыстчис матӧджык Берендейлань.
Дзикӧдз нин пуксис вой.
Тӧлысь эз на пет, но енэжыс вӧлі гожся моз югыд, муртса тӧдчисны кодзувъяс.
Лодя аддзис Берендейлысь сюръяссӧ, кодъяс чурвидзисны крут сьӧд мыш сайсяньыс, да на бердӧ кӧрталӧм гезсӧ, кодлӧн помыс вошлі турун пӧвстӧ.
Лодялы дум вылас уси, кыдзи тайӧ гезйыс кыссис ӧш бӧрся.
Кузьтанас сійӧ вӧлі метр куим кымын, гашкӧ, кузьджык.
Лодя видзӧдліс вӧсньыдик пожӧм вылӧ, код дорын куйліс Берендей.
Бур эськӧ смелмӧдчыны, гусьӧник матыстчыны ӧш дінӧ да кӧртавны сійӧс тайӧ пожӧм бердас!
Сэки позьӧ лоны увереннӧйӧн, мый Берендей оз мынтӧдчы, сійӧс кӧ бара не дразнитны.
Но сэки Лодялы син водзас сувтіс, кыдзи сійӧ гусьӧник матыстчӧ Берендейлань, а сійӧ чеччыштӧ да уськӧдчӧ сы вылӧ.
Дзебсьыны некытчӧ: сӧмын мыръяс да шыльыд стволъяса шочиник пуяс.
Лодя пышйӧ, а ӧш век матынджык, матынджык...
«Нервтӧм морт» дыр сулаліс кын сюръя моз, синсӧ эз вештыв Берендей сюръясвывса гез вылысь.
Кымынысь сійӧ висьтавлывліс аслас вӧвлытӧм подвигъяс йылысь!
Кымынысь сійӧ мечтайтліс сы йылысь, кыдзи сійӧ збыльысь вӧчас тайӧ подвигъяссӧ!
И вот ӧні, кор колӧ вӧчны не подвиг, а прӧстӧ смел поступок, сійӧ...
Лодялӧн сьӧлӧмыс друг кутіс ёна тіпкыны, сійӧ эз мӧд кынмыны, сылы лои сьӧкыд лолавны.
Лодя решитчис...
Посньыдик, муртса тӧдчысь воськовъясӧн, ӧтарӧ сувталігтыр да лов шысӧ кутігтыр, сійӧ кутіс матыстчыны Берендейлань.
Кымын матӧджык матыстчис сійӧ ӧшлань, сымын воськовъясыс лоліны посньыдджыкӧсь, а сувтлывліс дырджык кежлӧ.
Со Берендей дінӧдз коли кутшӧмкӧ вит метр.
Минут кык бӧрын тайӧ расстояниеыс чині куим метрӧдз, ещӧ некымын минут мысти Лодя сулаліс пожӧм пу дорын, ӧшсянь сэтшӧм матын, мый вермис судзӧдчыны сыӧдз аслас беддьӧн, кодӧс сійӧ кутіс киас, кӧть ачыс эз тӧд мыйла.
Берендей эз вӧрзьӧдчы.
Сӧмын гӧгрӧс бокъясыс сылӧн лолалӧм вӧснаыс лыблывлісны вывлань да лэччывлісны увлань.
Лодя важмозыс аддзис сӧмын сюръяссӧ да ещӧ еджыд пельяссӧ, и эз аддзы сылысь юрсӧ, кодӧс вӧлі бергӧдӧма бокӧ да коді саялӧма туша саяс.
Гезсӧ корсигмоз Лодя видзӧдліс турун вылӧ.
Сылы везитіс: гез помыс куйліс сы кок дорын матын.
Места вывсьыс вӧрзьытӧг Лодя зэв надзӧникӧн лажыньтчис, шумтӧг пуктіс турун вылӧ бедьсӧ да кисӧ нюжӧдіс гезлань.
Сэсся сійӧ тадзи жӧ надзӧникӧн кутіс кыпӧдчыны.
Гезйыс кыссис сы ки бӧрся, и туруныс кӧть зэв омӧлика, но век жӧ кышакыліс.
Берендейлӧн пельясыс вӧрзисны.
Лодя лажыньтчӧмӧн кынмис места вылас, но пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый дыр тадзи пукавны оз вермы.
Сійӧ кыскыштіс гезсӧ асланьыс, ӧти здукӧн гартыштіс сійӧс пожӧм гӧгӧр да вӧчис первой гӧрӧд.
Берендей бергӧдіс юрсӧ.
Лодя тӧдіс, мый гезйыс разьсяс, оз кӧ сійӧс мӧдысь гӧрддзав.
Сійӧ зэв ёна тэрмасис, киясыс сылӧн тіралісны, сійӧ эз нин гез вылас видзӧд, а Берендей вылӧ да та вӧсна дыр эз вермы сюйны гез помсӧ петляас.
Медбӧрын сійӧ зэлӧдіс гӧрӧдсӧ да котӧртіс.
Сы бӧрвылын кыліс страшнӧй «хух», ӧш звиркнитіс-чеччис.
Лодя лэбовтіс мыльк йылысь, тӧвзьыштіс эрд вомӧн да сувтіс сӧмын сэки, кор воис козъя вӧрӧ.
Берендей сулаліс важ местаас.
Некымын минут мысти сійӧ бара водіс.
Лодя кайис мыльк йылӧ да аддзис, мый гезйыс, кодӧн сійӧ кӧрталіс Берендейӧс, дзонь.
Ыджыд кыпыдлун шымыртіс «нервтӧм мортӧс».
Кынӧм сюмалӧм, кынмӧм, лысваысь кӧтасьӧм тяпияс — ставыс кажитчис ӧні веськодьӧн.
Сьӧд пемыд вӧр друг лои гажаӧн да меліӧн.
Лодя бара лэччис эрд вылӧ да кутіс ветлӧдлыны сэті, югыдсӧ виччысигмоз, ачыс гораа шутьляліс-ворсіс «Марш тореадора» да дирижируйтіс аслыс кыкнан кинас.
Но сійӧ регыд казяліс, мый корсюрӧ сы шутьлялӧм шыкӧд ӧтлаасьӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧй шы.
Сійӧ дугӧдіс ассьыс концертсӧ, кывзыштіс, гӧгӧрвоис ставсӧ да горӧдіс:
— Эй, татчӧ-ӧ!
Кор Лодяӧс корсьысь йӧз, медбӧрын, воисны сы дінӧдз, лои тӧдчымӧн югыдджык.
Первойӧн вӧрысь петісны кык ныв-колхозница да пионервожатӧй Дима.
Сэсся мӧдар боксянь петіс ар дас кӧкъямыса, кудриа юрсиа зон.
Дом поводӧдыс кутӧмӧн сійӧ нуӧдіс седлӧавтӧм вӧлӧс, код йылын пукаліс пальтоа Маша.
Ставныс кытшалісны Лодяӧс, ӧта-мӧд вежмӧныс мыйкӧ висьтавлісны, а Маша, вӧв вывсьыс лэччытӧг, таргис-висьтавліс сы йылысь, мый прӧсекыс вӧлӧма абу сійӧ да мый сійӧ сӧмын дас ӧти час войын веськалӧма лагерӧ.
Кудриа юрсиа зон вӧлӧма колхозса зоотехник.
Сійӧ матыстчис Берендей дінӧ, коді чеччис муысь да нюжӧдчис сы пинжак зеплань, кытысь чурвидзис нянь тор.
Берендейӧс няньнас гӧститӧдігмоз зоотехник бергӧдчис Лодялань:
— Тайӧ тэ сійӧс домалін?
— А коді нӧ ещӧ? — лэптыштліс пельпомъяссӧ Лодя.
— Повтӧм тэ, вӧлӧмкӧ!
Нывъяс шензигтыр ойӧстісны, а Маша пыркнитіс юрнас:
— Да, Лодька, да!
Ме век шулі, мый тэ йӧй!
Тэ он тӧд, кутшӧм тэ йӧй!
Зоотехник разис ӧшкӧс да кутіс нуӧдны ас бӧрсяыс.
— Да, — горӧдлывліс Маша, — да, Лодька, тэ сӧмын висьтав: мый тэ чувствуйтін, кор домалін Берендейсӧ?
Неужели ньӧти, ньӧти эз вӧв страшнӧ?
Лодя минут кымын кыв ни джын шутӧг восьлаліс вӧвкӧд орччӧн, сэсся лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Маша вылӧ да надзӧникӧн вочавидзис:
— Мый чувствуйті?
Чувствуйті, кыдзи пидзӧсъясӧй тіралӧны.
Вот мый чувствуйті!
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Вовка Грушинлӧн «Архимед» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 70‒84.}
СОТНИК Юрий
ВОВКА ГРУШИНЛӦН «АРХИМЕД»
Ме решиті гижны тайӧ историясӧ сы вӧсна, мый кор Вовка лоӧ нималанаӧн, историяыс лоӧ ыджыд ценностьӧн став человечестволы.
Ме ачым участвуйті Вовкалысь ӧти изобретение испытайтӧмын.
Меным таысь сюрыштіс мамсянь да пионер-вожатӧйяссянь.
Ставыс тайӧ заводитчис тадзи.
Андрюшка, сылӧн суседка Галка да ме гӧтӧвитчим география кузя экзамен кежлӧ.
Ми пукалім Андрюшка жырйын.
Миянлы зэв неокота вӧлі занимайтчыны.
Ывлаын вӧлі гожӧм, выходнӧй лун, а ӧшинь курич вылын чеччаліс воробей, чивзіс да быттьӧкӧ шуаліс миянлы: «Не кутны, не кутны тіянлы менӧ!»
Но ми весиг эг видзӧдлӧй воробей вылӧ да юасим ӧта-мӧдлысь союзнӧй да автономнӧй республикаяслысь названиеяссӧ.
Друг кыліс звӧнок.
Некымын секунда мысти шумӧн воссис жыр ӧдзӧс.
Шатовтчис этажерка, грымгысис-уси джоджӧ стул.
Воробей повзис да лэбзис ӧшинь курич вылысь...
Тайӧ локтіс Вовка Грушин.
Сійӧ читкыртіс ассьыс близорукӧй синъяссӧ да гораа юаліс:
— Гӧтӧвитчанныд?
Вовка, ичӧтик тушаа, ёсь ныра, куш юра, ачыс вӧлі воробей кодь, коді мешайтчис миянлы занимайтчыны.
Галка кутіс скӧрысь дзоргыны сы вылӧ да зэв стрӧга вочавидзис:
— Да, гӧтӧвитчам.
— А меным некор гӧтӧвитчыны, — шуис Вовка.
— Но и провалитчан! — кыз гӧлӧсӧн шуис Андрюшка.
— А меным некытчӧ нин сэсся провалитчынысӧ.
Ме и сідзи нин кык предмет кузя провалитчи!
Галка сідзи и кутіс дзӧрны стул вылас:
— Сійӧ ещӧ и радлӧ!
Вовка лэптіс нырсӧ, коді удитӧма нин кульсьыны гожъялӧмсьыс:
— А тэ мыйӧн тӧдан?
Гашкӧ, меным колӧ вӧлі переэкзаменовка пӧлучитны.
Галка мӧдіс дзоргыны Вовка вылӧ:
— Тайӧ мый вӧсна нӧ колӧ вӧлі?
— Но, кӧть ӧти изобретение вӧсна.
— Кутшӧм?
Вовка чужӧм серти вӧлі оз позь нинӧм гӧгӧрвоны:
— Тайӧ гусятор.
Вовкалӧн быд изобретение — рокӧвӧй тайна.
Тайӧс ми тӧдім да эгӧ кутӧй юасьны.
Сійӧ тэрыба, гырысь воськовъясӧн кутіс ветлӧдлыны жырйӧд.
— Ме тіянӧ ӧти здук кежлӧ.
Андрюша, вайлы меным ассьыд плоскогубцытӧ, менам жугалі.
Тайӧ, гӧгӧрвоан, сэтшӧм изобретение, сэтшӧм изобретение!..
Ме талун дачаӧ муна... сэні кута уджавны.
Дӧсаднӧ — сьӧмӧй оз тырмы!
Ме куим тӧлысь нин кино вылӧ эг ветлы: век сьӧм чӧжи.
Вот аддзыланныд, став газетъясыс лоӧны тырӧсь!..
Кытысь судзӧдны лампочкаяс карманнӧй фонарикӧ?
Онӧ тӧдӧй?
Жаль!..
Тайӧ штука вылас позьӧ став светсӧ кытшовтны...
— Самолёт? — Вовкалы плоскогубцысӧ сетігмоз юаліс Андрюшка.
— «Самолёт»!
Чудак тэ...
Бурджык лоӧ!..
Ме тайӧ гожӧмнас вӧча...
Сэки сылы тӧдвылас уси, мый тайӧ тайна, да ланьтіс.
Галка надейтчӧмӧн юаліс сылысь:
— А тэныд, дерт, ёнакодь сюрыштіс сыысь, мый тэ переэкзаменовка пӧлучитін?
— Сюрыштіс...
Главнӧйыс, некутшӧм ломтас оз ков!..
Но, пока, ёртъяс!
Уджӧй зэв уна.
Лагерӧ мунанныд?..
А ме ог мун.
Бать-мам ыстӧны вӧлі, а ме дзикӧдз ӧткажитчи.
— А таысь сюрыштіс? — юаліс Галка.
— Но и мый! — вочавидзис Вовка. — Ме всё равно ог мун.
Лагерын меным оз позь уджавны.
— А техкружокын?
— Чепуха!
Техкружокын быдсямапӧлӧс модельяссӧ вӧчалӧны, а менам — мирӧвӧй делӧ...
Но, пока!
Муні.
Да!..
Муртса эз вун!
Миян дачаным лагерсянь кык километр сайын.
Кута волывлыны.
Сӧмын некодлы энӧ висьталӧй.
Тайӧ сэтшӧм делӧ, сэтшӧм делӧ!..
Кинас ӧвтчигтыр Вовка петитчис ӧдзӧслань, кытчӧдз бара эз зурась этажеркаӧ, ӧні сэтшӧм ёна, мый сы вылысь уси Архимедлӧн гипсӧвӧй бюстыс.
Вовка кватитіс сійӧс усигас.
— Тайӧ коді? — юаліс сійӧ.
— Архимед, — вочавидзис Андрюшка.
— Гм!
Архимед...
Архимед...
Тайӧ, навернӧ, кутшӧмкӧ нималана морт... — Бюстсӧ видзӧдалігмоз Вовка чӧв олыштіс. — Чужӧмыс сылӧн симпатичнӧй, тайӧ Архимедыслӧн.
О! Вот аддзанныд, ме вӧсна тайӧ нимыс лоӧ кыкпӧв нималанаӧн!
— Абу кутшӧмкӧ нималана... — заводитліс Андрюшка, но Вовка саялі нин ӧдзӧс сайӧ.
Галина таркӧдыштіс аслыс плешкас карандашӧн да видзӧдліс миян вылӧ.
...Мыйӧн сӧмын заводитчисны каникулъяс, ми мунім лагерӧ.
Ми олім сэні дас лун, а Вовка эз волы.
Сӧмын дас ӧтикӧд луннас ми паныдасим сыкӧд загадочнӧй обстоятельствояс дырйи.
Лагерь дорын ичӧтик ю вылын миян вӧлі кильтӧм кык пыж.
Миян техкружковечьяс переоборудуйтісны найӧс «Аврора» да «Марат» крейсеръясӧ.
Пыж бокъясас вӧлі вӧчӧма гребнӧй кӧлесаяс, кодъясӧс бергӧдлісны киясӧн.
Быд крейсер нырын чурвидзис фанераысь вӧчӧм броневӧй башня.
Сэтчӧ вермис меститчыны морт, пукавны кӧ лажыньтчӧмӧн.
Мукӧддырйиыс ми ворсім морскӧй играясӧн.
Тайӧ овлывліс тадзи.
Морт кӧкъямыс займитлісны места «Аврора» вылын да дас кымын — «Марат» вылын.
Ставныс вооружитчывлісны жӧч банкаясӧн.
Лагерь дорын юыс эз вӧв джуджыд, метрысь не джуджыдджык.
Суднояс маневрируйтісны ӧта-мӧд дорас, челядь гумлавлісны кружкаяснас васӧ да койисны сійӧн «противникӧс».
Ставыс гудыртчывліс!
Быд секундаӧ уна дас кружка ва койыштсьыліс пыжъясӧ; кыкнан вадорас горзісны челядь, кодъяс юксьывлісны «гӧрдъяс» да «лӧзъяс» вылӧ.
Помасьліс сійӧн, мый ӧти пыж вӧйлі.
Сылӧн экипажыс прыськайтігтыр кавшасьліс вадорӧ.
Сэки пу «крейсер» лыбліс бӧр да сійӧс нулісны победительяс.
Сійӧ лунас ме вӧлі «Аврора» вылын.
«Марат» матыстчис дзик миян бердӧдз да кутіс миянӧс атакуйтны.
Зэв ыджыд схватка бӧрын миян пиысь квайтӧн лоины борт сайын.
«Ловйӧн» колим сӧмын Галина да ме.
Ми уськӧдчим пышйыны.
«Марат» вӧтчис миян бӧрся метр вит сайын кымын.
Ме бергӧдлі кӧлесаяссӧ сідзи, мый меысь ру кайис.
Кыз Галка кашкис пыж нырын да коясис кружкаысь, метитчис «Маратса» капитанлы чужӧмас.
Друг «Маратса» капитан босьтіс кузь гез, вӧчис сыысь петля да шыбитіс Галка вылӧ.
Галка горӧдіс.
Ме эг гӧгӧрво, мыйын делӧыс, да куті кӧлесаяссӧ ещӧ тэрыбджыка бергӧдлыны.
Галина, дерт, петіс стройысь.
Сӧмын ваыс резыштчис!
Ме дугді бергӧдлыны кӧлесаяссӧ.
«Марат» сибӧдчис матӧдз.
Сылӧн капитаныс шуис, мый босьтӧ миянӧс пленӧ.
«Неприятельскӧй» матросъяс кыскыштісны Галинаӧс арканӧд да вуджӧдісны сійӧс асланыс пыжӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ, — шуис меным капитан. — Принимайт буксир!
Но сэки ми кылім, мый кодкӧ век на бультыкасьӧ борт дорас.
Ме видзӧдлі: тайӧ вӧлі Вовка Грушин.
Сійӧ сьӧласис да надзӧник видчис.
— Вовка!
Тэ кытысь?
— Ваысь, — вочавидзис сійӧ. — Ті менӧ пур вылысь уськӧдінныд.
Со-о менам пурйӧй!
Суӧдӧй сійӧс!
Ю кузя ньӧжйӧникӧн кывтісны омӧля кӧрталӧм кык кер...
«Марат» матыстчис лагерлань.
Сы бӧрся буксир вылын кыссисны «Аврора» да Вовкалӧн пурйыс.
«Маратса» капитан рапортуйтіс «синьӧйяс» штабса начальниклы:
— Крейсер «Марат» менам команда улын захватитіс неприятельскӧй судно «Аврора» да коляс экипажсӧ.
Сыысь кындзи, арестуйтӧма подозрительнӧй личностьӧс, коді плавайтіс ю вадор пӧлӧн кык кер вылын, быттьӧкӧ фарватер исследуйтӧм могысь.
Старшӧй вожатӧй Лёля чукӧстіс Вовкаӧс ас дінас:
— Ноко, подозрительнӧй личность, волы татчӧ!
Вовка матыстчис.
Найӧс кытшалісны челядь.
— Висьталӧй меным, подозрительнӧй личность, ті, буракӧ, оланныд лагерсянь неылын?
— Кык километр.
— А позьӧ тӧдмавны, мыйла ті вунӧдінныд асланыд отряд йылысь?
— Ме эг вунӧд.
Ме прӧстӧ ог эшты.
— Мыйла, разрешитӧй юавны?
— Ме уджала ыджыд изобретение вылын.
Ме, Лёля...
Ме, гӧгӧрвоан...
Он, тэ нинӧм он гӧгӧрво!
— Да, ме ог гӧгӧрво, — серьёзнӧя шуис Лёля. — Ме ог гӧгӧрво, мыйла колӧ лоны отшельникӧн, кор мыйкӧ изобретайтан, мыйла аслад изобретение вылын не уджавны техкружокын, мыйла колӧ ӧтдортчыны аслад ёртъяс дінысь, кодъяскӧд сы мында во велӧдчин...
Но, висьтав меным, кутшӧм сэтшӧм изобретение?
Вовка зэлӧдіс резинкасӧ кӧтасьӧм гӧрдов трусиксьыс да шлочнитіс сійӧн аслыс кынӧмас:
— Тайӧ тайна.
Челядь ньӧжйӧник серӧктісны.
Лёля кӧсйис не лэдзны Вовкаӧс, но Вовка муніс, кӧсйысис волыны лун-мӧд мысти.
* * *
Прӧйдитіс нин кык недель, а Вовка эз петкӧдчыв.
Ӧтчыд костёр вылын сы йылысь сувтӧдісны юалӧм.
Сёрнитісны, мый сійӧ торйӧдчис коллективысь, висьтавлісны, мый сійӧ увлекайтчӧ быдсямапӧлӧс фантастическӧй проектъясӧн, да ещӧ унатор сёрнитісны да медбӧрын постановитісны чукӧртны Вовкаӧс корсьӧм вылӧ экспедиция, коді должен вӧлі вайӧдны сійӧс лагерӧ сёрнитчӧм могысь.
Экспедиция составитісны Галкаысь да меысь, сы вӧсна мый ми вӧлім Вовкалӧн медматысса ёртъясӧн.
Мӧд лун асывнас ми запаситчим бутербродъясӧн да петім туйӧ.
Лагерсянь кык километр сайын вӧліны куим посёлок.
Ми эгӧ тӧдӧй, кӧні олӧ Вовка.
Но миянлы везитіс: первойя жӧ посёлоксьыс, садйысь, кыдз пу вож вылысь ми аддзим Вовкалысь гӧрдов трусиксӧ да пыр жӧ кылім сы мамлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ ылісянь горӧдіс миянлы:
— Вӧлисти воинныд!
Владимир на ордын лунтыръясӧн вошласьӧ, а найӧ весиг нырсӧ оз мыччывны!
Ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Ме заводитлі:
— Кыдзи... а оз ӧмӧй...
Но Галка тувкис меным бокӧ.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг ме ланьті.
— Мый нӧ сійӧ тіян ордын вӧчӧ? — юаліс Вовкалӧн мамыс.
Кинас ӧвтчигтыр Галина яндысьӧмӧн кутіс объясняйтны:
— <ns>Да-а</ns>... вообщӧ...
Ті ӧд тӧданныд...
Миян сэні зэв интереснӧ...
Быдсямапӧлӧс ворсӧмъясыс да мукӧдторъяс...
Вовкалӧн мамыс кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс миян вылӧ да сэсся нинӧм йылысь эз юась.
Сійӧ кӧсйис гӧститӧдны миянӧс озйӧн, но ми аттьӧалім сійӧс да мунім.
Лагерӧ мунігӧн ми дыр чӧв олім.
Медбӧрын Галина шуис:
— Факт!
Гортсаясыслы Вовка висьталӧ, мый мунӧ лагерӧ, а ачыс мунӧ уджавны кутшӧмкӧ изобретение вылын.
Интереснӧ...
Сійӧ эз помав.
Прӧсек помын, кыті ми мунім, тыдовтчис Андрюшка.
Сійӧ тэрыба восьлаліс миянлы паныд.
Миян дінӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ скӧра шуис:
— Тіянлы паныд петі.
Пӧлучиті Грушинсянь письмӧ.
Ме босьті Андрюшка ордысь письмӧ да куті лыддьыны гораа:
«Андрюшка!
Ме гижа тэныд, Серёжкалы да Галинлы, кыдзи аслам матысса ёртъяслы.
Талун войшӧр кадӧ решайтсьӧ менам судьбаӧй.
Ме испытывайта ассьым изобретениеӧс, код вылӧ видзи ассьым став сьӧмӧс да код вӧсна, гашкӧ, коля мӧд во кежлӧ.
Меным колӧ тіян отсӧгныд, и ті кӧ меным ёртъяс, ті меным онӧ ӧткажитӧй.
Босьтӧй ассьыныд броненосечьястӧ да стӧч войшӧр кадӧ локтӧй сійӧ местаас, кӧні ми тіянкӧд зурасим.
Пароль — «Архимед».
Ті кӧ меным ёртъяс, ті тайӧс вӧчанныд.
Ті кӧ кодлыкӧ висьталанныд, тайӧ лоӧ тіянладорсянь подлостьӧн.
Грушин».
Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын ми дыр чӧв олім.
Сэсся Андрюшка шуис:
— А друг бара ракетнӧй двигатель?
Тайӧ Андрюшкалы тӧдвылас уси ракетнӧй автомобиль моделькӧд история.
Кор авария бӧрын ми ветлывлім видлыны Вовкаӧс больничаӧ, сійӧ миянлы гӧгӧрвоӧдіс, мый взрывыс лоӧма конструкцияас лоӧм ӧшибка вӧсна, да кӧсйысис выльысь вӧчны автомобильсӧ.
Ми дыр пукалім туйдорса канава дорын пожӧм увъяс улын, вӧрӧдім, кыдзи тӧрӧканъяс уссӧ, пиньяс костӧ топӧдӧм турун сияс да думайтім, мый вӧчны.
Пышйыны лагерысь войнас — татшӧмторсьыд вермасны вӧтлыны отрядысь.
Висьтавны Вовкалысь тайнасӧ вӧлі эськӧ не ёрт ногӧн.
Но Вовка кӧ бара вӧчӧ ракетнӧй двигатель, то вермас лоны несчастнӧй случай, и сійӧс оз позь кольны ӧтнассӧ.
Вӧр сайын кыліс горн шы.
Тайӧ лагерын чуксалісны ӧбедайтны.
Ми чеччим муысь.
— Но кыдзи нӧ? — юаліс Андрюшка.
Галка пыркнитіс юбкаас ӧшйӧм ёгсӧ.
Друг сійӧ гӧрдӧдіс да нинӧм абусьыс скӧрмис:
— Вот йӧйыд!..
Но кутшӧм жӧ сійӧ йӧй!..
Андрюшка мыйкӧ думайтігтыр шуис:
— Мыйӧн тэ тӧдан?
Уна изобретательясӧс первойсӧ лыддьылісны йӧйясӧн, а сэсся тыдовтчывліс, мый найӧ генийяс.
И Андрюшка видзӧдліс Галка вылӧ аслас ыджыд синъяснас.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сылы зэв окота отсасьны Вовкалы.
Ме не проч жӧ вӧлі.
Ме занимайтчи литературнӧй кружокын, и миян руководитель шулывліс, мый кӧсъян кӧ лоны писательӧн, то колӧ ставсӧ аддзывны да испытайтны.
— Но? — юалі ме Галкалысь.
Галка уськӧдчис ме вылӧ:
— «Но, но»!
Талун кӧ войнас сюрам, то ме нин... то ме нин абу мыжа!
Вообщӧ Галкалӧн тешкодь психология: кор ми лӧсьӧдчам вӧчны кутшӧмкӧ мероприятие, сійӧ первой миянӧс видас, а сэсся ачыс жӧ мунас миянкӧд.
* * *
Ми терпенье воштӧмӧн виччысим дас час рыт, кор лагерь водас узьны.
Сэсся, крӧватьын куйлӧмӧн, виччысим ещӧ часджын, кор лагерь унмовсяс.
Медбӧрын ми видзчысьӧмӧн петім керкаысь да паныдасим ю дорын, кӧні кык пӧвъя причал дорын сулаліс миян флотным.
Галя да Андрей пуксисны «Марат» вылӧ, ме займиті «Аврора».
Метр сё ми мунім бедьясӧн йӧткасьӧмӧн (полім, мый кӧлесаясысь лоӧ уна шум), сэсся кутісны уджавны машинаяс.
Надзӧникӧн, видзчысьӧмӧн двигайтчисны миян суднояс чукльӧдлысь пемыд ю кузя.
Вадоръяс весьтӧ ӧшӧдчӧмаӧсь бадьяс, и на йывъяс вывті видзчысьӧмӧн писькӧдчис миян бӧрся тӧлысь.
Ми кывтім зэв дыр.
Ме нин думайті, мый ми прӧйдитім нин паныдасян местасӧ, кыдзи друг вадорвывса кустъяс пӧвстын кыліс гӧлӧс:
— Архимед!
Ми сувтӧдім машинаясӧс да кутім видзӧдны вадорӧ.
Нинӧм оз тыдав.
Пемыд.
— Архимед! — надзӧникӧн повторитіс Вовка.
Ми кутім матыстчыны вадорлань.
Пыж бокъясӧ инмалӧмысь кутісны кышакывны кувшинка коръяс.
Кустъяс вӧрзисны.
Мыччысис Вовка.
Ми чеччим вадорӧ да кӧрталім пыжъясӧс ыджыд вужля бердӧ.
Вовка вӧлі бумазейнӧй курткаа, сэтшӧм жӧ гача, кодӧс сюялӧма чулки улас, да ыджыд шоныд кепкаа.
— Аттьӧ, мый локтінныд, — шуис сійӧ. — Мунамӧй!
— Вовка!
Мый тэ ещӧ думыштін? — скӧрысь шуис Галка.
— Мунамӧй! — повторитіс Вовка.
Сійӧ нуӧдіс миянӧс пемыд овраг пыдӧсӧд векньыдик трӧпа кузя, кутшӧмкӧ джуджыд быдмӧгъяс пӧвстӧд.
Регыд ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ петшӧр: Галка сэтшӧма чирӧстіс, мый юсайса деревняас понъяс кутісны увтчыны.
Джӧмдалігтыр, кияс лэптӧмӧн, медым не инмӧдчыны петшӧрӧ, ми воим кутшӧмкӧ эновтӧм сарай дорӧдз.
Татчӧ Грушин сувтіс.
— Мый тэ ещӧ думыштін, Вовка? — бара скӧрысь шуис Галина да полігтыр видзӧдліс гӧгӧр.
Вовка неуна чӧв олыштіс, сэсся вочавидзис:
— Выль типа подводнӧй лодка.
Ми пыр жӧ гажмим: подводнӧй лодкалысь модель испытайтӧм — тайӧ тіянлы абу ракетнӧй двигатель!
— Ті меным коланныд сы могысь, медым винтитны менӧ люкӧ.
— Кы... кытчӧ винтитны? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс Галина.
— Люкӧ, — спокойнӧя вочавидзис Вовка.
Галка сьӧкыда лолаліс.
Ме чувствуйті, мый ӧні лоӧ лёктор.
Галина дінӧ матыстчис Андрюшка.
Сійӧ надзӧникӧн шуис:
— Сетін кыв — кут.
Галка нинӧм эз вочавидз.
Лёкысь дзуртыштіс ыджыд ӧдзӧс, и ми пырим сарайӧ.
Пемыдсьыс кыліс маслянӧй краска дук.
Вовка ӧзтіс сись.
Сараяс вӧлі быдсямапӧлӧс кламыс.
Чукӧрын туплясисны инструментъяс да важ журналъяс: «Всемирнӧй следопыт», <rus>«Мир приключений», «Вокруг света»</rus>.
Пельӧсын сулаліс коктӧм примус, сы дорын — паяльник.
Кык ыджыд черань тэрмасьӧмӧн кавшасисны йирклань.
Стен бердын пӧшти стен кузяыс сулаліс торъя подставкаяс вылын Вовка Грушинлӧн подводнӧй лодкаыс.
Сійӧ вӧлі байдарка кодь.
Нырладорас чурвидзис труба, кодлӧн джудждаыс вӧлі метр куим да диаметрыс сантиметр нёль.
Пыжсӧ ставнас вӧлі краситӧма турунвиж краскаӧн, а бокас гӧрд шыпасъясӧн гижӧма: «Архимед».
Вовка гӧгӧрвоӧдіс миянлы сылысь устройствосӧ:
— Судно погружайтсьӧ кык метр пыднаӧ...
Двигайтчӧ винт отсӧгӧн.
Винт двигайтчӧ... кокъяс отсӧгӧн (сэні особӧй педальяс эмӧсь).
Кор судно лоӧ ва улын, сійӧ вермас крукасьны любӧй пароходлӧн подводнӧй частьӧ (лоӧ вӧчӧма специальнӧй приспособление).
Пароход мунӧ, а подводнӧй лодка — сы бӧрся.
Тадзи позьӧ Мӧскуасянь веськавны Беломорканал пыр Еджыд саридзӧ, а сэтысянь — кӧть океанӧ!
Галина юаліс:
— А кыдзи нӧ сэні пукавны?
— Пукавны?
Пукавнысӧ оз и ков.
Позьӧ куйлыны.
— А лолавнысӧ кыдзи?
— Перископыс ӧд васьыс чурвидзӧ, сы пыр и лолавны. — И Вовка индіс труба вылӧ.
Андрюшка ниртыштіс плешсӧ:
— Гм!
Но, а кыдзи нӧ тэ кутан лэччыны да лыбны?
— Специальнӧй резервуар, кыдзи <ns>наст...</ns>, но, кыдзи обыкновеннӧй подводнӧй лодкаын: медым лэччыны, сэтчӧ лэдзӧны ва; медым лыбны, качайтӧны сэтчӧ сынӧд да йӧткӧны васӧ бӧр.
Вовка восьтіс ичӧтик люклысь вевтсӧ да петкӧдліс, кыдзи вӧчӧма «Архимед» пытшсӧ:
— Со валы резервуар да воздушнӧй компрессор.
Ми аддзим карасин бидон да сы бердӧ крепитӧм велосипед насос.
— Со сэні винтъяс вылӧ педальяс, а тайӧ — иллюминаторъяс. — Вовка индіс пыж нырӧ лӧсьӧдӧм кык ӧчки стеклӧ вылӧ. — А тайӧ карманнӧй фонарик, медым югыд вӧлі.
— Вовка, тані бергӧдчыны некӧн!
— Быд подводнӧй лодкаын дзескыдкодь.
Тайӧ тэныд, голубчик, абу спортплощадка.
— Но, а перископ пырыс бура тыдалӧ?
— Сійӧ эз на дзикӧдз эшты.
Сӧмын лолалӧм вылӧ труба.
Вовка ланьтіс.
Ми сідзжӧ чӧв олім да видзӧдалім судносӧ.
— Пӧра, — шуис Вовка. — Нокӧ, ребята, босьтім!
— Тешкодь жӧ тэ, Вовка! — шуис Галина.
Нёльнанным ми лэптім пыжсӧ да тӧкӧтьӧ эгӧ уськӧдӧй сійӧс — сэтшӧм сійӧ вӧлӧма сьӧкыд.
Кыдзкӧ муртса ми кыским судносӧ ортсӧ.
Турунӧн эжсьӧм пемыд оврагӧд нуим ми пыжсӧ надзӧникӧн, сувтышталӧмӧн.
Вовка туй чӧжыс долис:
— Ой, ребята, мусаясӧй, видзчысьӧмӧнджык!
Ой, ребята, энӧ уськӧдӧй!
Кор ми воим ю дорӧ, Андрюшка кайліс «Марат» бронебашня вылӧ да кыскис сэтысь штатив, фотоаппарат да магнийлы доз.
И вот ми торжественнӧя лэдзим «Архимедӧс» ва вылӧ.
Первой ми лэдзим нырсӧ, сэсся кутчысим пыж дорас да йӧткыштім судносӧ ва вылас.
Сійӧ жӧ здукас чирснитіс Андрюшкалӧн магнийыс.
«Архимед» лэччис вадорсьыс да муртса катласигтыр сувтіс «Авроракӧд» орччӧн.
Ме надзӧникӧн юалі:
— Вова, а тані джуджыд?
— Кык да джын метр.
Ме мерайті.
— Гашкӧ, кӧнкӧ ляпкыдджык?
Грушин скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ да нинӧм эз вочавидз.
Гачсӧ пуджӧмӧн фотоаппарата Андрей ветлӧдліс ваӧдыс да снимайтіс «Архимедӧс» да Вовкаӧс.
Вовка ставнымлысь ӧчередьӧн кутліс кияснымӧс да шуис:
— Пӧра!
Сійӧ зілис лоны дзик спокойнӧйӧн, но метӧ тӧді, мый сылӧн сьӧлӧм вылас.
— Вов, — шуис Галка, — вай ми домалам тэнсьыд «Архимедтӧ» гезйӧн.
Мыйкӧ кӧ лоӧ, кыскам.
Вовка весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
Сійӧ матыстчис «Архимед» люк дорӧ да кутіс пырны сэтчӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ сюйис сэтчӧ юрсӧ, «Архимед» катовтчис, и Вовка муртса эз купайтчы.
Сэки сійӧ тшӧктіс миянлы кӧртавны подводнӧй лодкасӧ «броненосечьяс» костӧ да, кор сійӧ пырас люкас, вундыны гезъяссӧ.
Сідзи и вӧчим.
Кор «Архимедсӧ» кӧрталім, Вовка копыртчис, сюйис юрсӧ люк розьӧ да, гораа кашкигтыр, пырис сэтчӧ.
Сэні сійӧ бергӧдчис мыш вылас да пытшкӧссяньыс тупкис люксӧ кутшӧмкӧ пӧвйӧн, кӧні шӧрас вӧлі ичӧтик розь.
— Люк вевтсӧ пӧдлалӧй сідзи, медым винтыс веськаліс розяс!
Сэки сӧмын ми казялім, мый вевт вылас чурвидзӧ винтӧвӧй нареза болт.
Ми исполнитім тшӧктӧмсӧ.
— Кутыштӧй вевтсӧ, кытчӧдз ме гайкасӧ ог винтит, — пыдісянь, быттьӧкӧ бӧчкасянь, шуис Вовка.
Ми кутыштім.
Лои дзик лӧнь.
Андрюшкалӧн киас сідзи и чеччаліс фотоаппаратыс.
(Но карточкаяс эз артмыны, сы вӧсна мый став снимокъяссӧ сійӧ вӧчӧма ӧти пластинка вылӧ.)
Иллюминаторын ыпнитіс би.
— Лэдзӧй! — кыліс «Архимед» пытшкын.
Ми разим гезъяссӧ.
«Архимед» зэв ӧдйӧ лэччис ва улӧ.
Ми гӧгӧр видзӧдлыны эгӧ удитӧй, кыдзи васьыс кутіс чурвидзны сӧмын перископ помыс.
Вӧлі дзик шынитӧв.
Ми пукалім асланым «броненосечьясын» да видзӧдім, кыдзи посньыдик ва больяс артмалӧны сійӧ местаас, кытчӧ лэччис «Архимед».
Кӧнкӧ зэв пыдын, кыдзи кажитчис миянлы, тіраліс югыд чут: тайӧ свет иллюминаторъяссянь.
Прӧйдитіс минут вит.
Андрей копыртчис Перископ весьтӧ:
— Вовка, но кыдзи?
Миянӧс йирмӧг босьтіс, кор ми кылім трубаысь Вовкалысь гӧлӧссӧ — сэтшӧм пыдісянь сійӧ кыліс:
— Ме вои предельнӧй джудждаӧдз.
— Ловъя, сідзкӧ! — ышловзис Галка.
Бара кыссисны кузь минутъяс, да бара юалӧм:
— Вовк!
Ловъя?
И пыдісянь вочавидзӧм:
— Качайта резервуарысь ва.
Виччысьыштім ещӧ.
Заводитіс югдыны.
— Кык час нин... — шуис Андрюшка.
Галина торкис сійӧс:
— Видзӧдӧй перископ вылӧ!
Сійӧ пырысь-пыр вывлань кутас лыбны!
Но перископ эз лыб вывлань.
Ме копыртчи сы весьтӧ:
— Вова, но кыдзи?
Шынитӧв.
— Вова-а!
Кылан?
Кыдзи?
— Ме ставсӧ нин качайті.
— Но, и мый нӧ?
— Сійӧ оз лыб.
— Мыйла?
— Ог тӧд.
Ми повзьӧмпырысь видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
Сэсся куимнанным нюжӧдчим трубалань.
— Кыдзи нӧ ӧні, Вовка?
— Ог тӧд.
— Вот шулі, шулі! — кутіс няргыны Галка. — Колӧ вӧлі сійӧс гезйӧн домавны.
А ӧні...
Кыдзи вот ӧні?
И друг Вовка шӧйӧвошӧмӧн шыасис трубасянь:
— Ме вылӧ мыйкӧ войталӧ.
— Кытысянь войталӧ?
— Люксянь.
Ми чеччыштім, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлім ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Мый вӧчны?
Ме горӧді: «Перископ!» — да кутчыси киясӧн трубаӧ.
Но сэтысянь кыліс Вовкалӧн повзьӧм гӧлӧсыс:
— Эн лысьтӧй перископӧдыс!
Чегӧ.
— Ме жӧ шулі, шулі! — няргис Галка.
Вовка сӧветуйтіс:
— Гезйӧн менӧ крукалӧй.
Ми босьтім ассьыным кыкнан причалнымӧс, йитім найӧс, шӧрас кӧрталім из, лэдзим сійӧс ва пыдӧсас да кыкнан помӧдыс кутім новлӧдлыны гезсӧ пыж доръяс пӧлӧн.
Но «Архимед» ёна вӧлі сатшкысьӧма нюйтас, да сійӧс оз вӧлі позь крукавны.
— Войталӧ, Вовка?
— Войталӧ!
Менам нин ыджыдкодь гӧп.
Регыдджык! — горзіс пыдісянь Вовка.
— Колӧ корсьны кутшӧмкӧ векньыдик банка.
Ми сійӧс кутам лэдзлыны перископӧд да ва тырӧн бӧр лэптыны, — шуис Андрюшка.
Тайӧс сійӧ эз лёка думышт.
Петшӧр пӧвстӧд ме тӧвзьышті сарайлань.
Вовка мастерскӧйын эз вӧв ни ӧти туяна банка, зато ме сэтысь аддзи сантиметрӧн-джынйӧн кызта резинӧвӧй кишка.
Ме мерайті сылысь кузьтасӧ да решиті, мый тырмас.
Вои да юӧрті ассьым планӧс ребяталы.
— Вовка, кут кишкасӧ!
Качайтны кутам.
Сідзи кут, медым помыс век ваас вӧлі!
Ми сюйим кишкасӧ трубаӧ.
— Галка, качайт!
Галина сюйис вомас вылысса помсӧ да кутіс кишкасьыс нёнявны.
Сійӧ мырсис мыйвынсьыс, но ваыс эз качайтсьы, сы вӧсна мый трубкаыс топавліс, кор Галина кыскывліс ас пытшкас сынӧдсӧ.
Галина уджалігкості ми Андрейкӧд зілим вӧрзьӧдны «Архимедӧн зоръясӧн.
Но зоръясыс вӧліны вывті дженьыдӧсь.
Сыысь кындзи, найӧс вӧлі зэв сьӧкыд кутны ва улын.
Регыд Галка шуис, мый насосӧн сылӧн нинӧм оз артмы.
Ми решитім сьӧвзьыны кишка вылӧ.
Вовка шочиника юасьліс сы йылысь, кыдзи мунӧ сійӧс мездӧм кузя уджыс, да шулывліс, мый ваыс сылӧн кӧть и содӧ, но зэв надзӧникӧн.
Пӧшти дзикӧдз нин югдіс.
— Тырмас!
Нинӧм ми тадзи огӧ вӧчӧй, — шуи ме. — Колӧ мунны ребятала лагерӧ.
Ставныс сӧгласитчисны мекӧд.
Галина кольччис места вылас, медым Вовкалы эз вӧв страшнӧ, а ми Андрейкӧд босьтім «Аврораӧс», лэптім кык зэв ыджыд ва сюръя да, кӧлесаяссӧ мыйвермӧмысь бергӧдлігтыр, тӧвзьыштім петысь шонді вӧсна гӧрдоват ю кузя.
Ме ог помнит, кыдзи ми воим, сӧмын ми вӧлім пӧсялӧмсьыс дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь.
Вадорӧ чеччыштӧм бӧрын ме куті звӧнитны кӧлӧкӧлӧ;
Андрюшка, лёкысь горзігтыр, уськӧдчис керкаӧ.
Ӧдзӧсъясӧд, став ӧшиньясӧд кутісны чеччавны джынвыйӧ пасьтӧм, повзьӧм челядь да вожатӧйяс.
Лёля чепӧсйис пельпом вылас эшкын плавгӧмӧн.
Ме горӧді:
— Ӧдйӧджык!
Вовка Грушин вӧйӧ!
Босьтӧй гезъяс!
Босьтӧй багыръяс!
Прӧйдитіс стӧч вит минут.
Челядь тыра «Аврора» тӧвзис ю кузя.
Кӧлесаяслы отсалӧм могысь быдӧн сыніс мыйӧн вермис.
Миян бӧрся вадор пӧлӧн пуяс костӧд, увъяссӧ чегъялігтыр, писькӧдчис дзоньнас лагерыс.
Мунігӧн ме да Андрюшка торксялӧмӧн висьтавлім, мыйын делӧыс, но некод миянӧс прамӧя эз гӧгӧрво.
Со и «Марат»...
Лӧня чурвидзис ва вылын перископ пом.
«Марат» борт вылын пукаліс Галина, бергӧдліс киас резинӧвӧй трубка да зэв ёна бӧрдіс.
— Кӧні Вовка? — юаліс Лёля.
— Эстӧн... — индіс Андрюшка ва улӧ.
— Дыр-ӧ?
— Да час куим нин.
Лёля кельдӧдіс.
— Вовка, тэ ловъя? — юалі ме.
— Ловъя, — ю пыдӧссянь вочавидзис Вовка да содтіс: — Кӧдзыд!
Челядь чукӧртчисны вадорӧ да, вомъяссӧ паськӧдӧмӧн, мӧдісны дзоргыны перископ вылӧ.
* * *
И сэки заводитчис подъёмнӧй удж.
Вит медбур вартчысь сунласисны, зілисны сюйны гезсӧ «Архимед» улӧ.
Мукӧдыс зурӧдісны ваӧ багыръясӧн, гачсӧ пуджӧмӧн келалісны ва пиас да сеталісны сюрс сӧветъяс.
Сэтшӧма ызгисны, быттьӧкӧ тайӧ вӧлі курӧгъяс дворын найӧс вердігӧн.
Медбӧрын миян водолазъяслы удайтчис крукыштны гезйӧн «Архимедлысь» бӧжсӧ да нырсӧ.
Найӧ петісны вадорӧ, кынмӧмаӧсь, мучитчӧмаӧсь, но зэв гордӧйӧсь.
Ёнджык челядь босьтчисны кыскыны гезъяссӧ вывлань.
Горзӧмъяс ланьтісны.
Лои чӧв-лӧнь.
Морт кӧкъямысдас видзӧдісны, кыдзи лыбӧ васьыс перископлӧн трубаыс.
И кор медбӧрын мыччысис «Архимедлӧн» турунвиж вылысыс, кыліс сэтшӧм «ура» горӧдӧм, мый, кажитчис, шондіыс чеччыштліс.
Сэсся бара лои чӧв-лӧнь.
Подводнӧй лодкавывса люк вевт вӧрзис да воссис.
Розьсьыс мыччысис первой ӧти кок, сэсся мӧд, сэсся надзӧникӧн мыччысис Вовкалӧн мышкыс, сэсся пельпомъясыс да юрыс.
Изобретатель вӧлі блед, и кӧдзыдысла зяткакылісны сылӧн пиньясыс, но важностьыс сылӧн эськӧ тырмис капитан Немо кодь кызь мортлы.
Вовкаӧс срочнӧ нуӧдісны лагерӧ.
Сэні сылысь вежисны паськӧмсӧ да кутісны шонтыны чайӧн.
Ми тайӧ кадас чувствуйтім асьнымӧс зэв лёка.
Миян дінті прӧйдитлігӧн Лёля сідзи видзӧдлывліс, мый ми гӧгӧрвоим: лоӧ ыджыд сёрни.
Чай юигӧн Вовка дінӧ чукӧртчисны челядь, дзоргисны сы вылӧ да ӧтарӧ юасисны:
— Дыр-ӧ тэ стрӧитін?
— А кыдзи тэ арталін?
— Некыдз.
Стрӧиті, и ставыс.
— Тэ, сідзкӧ, арталігад ӧшибитчин, и сы вӧсна сійӧ вӧйи.
Да?
— Но, дерт, эз артышт! — шуис кодкӧ гырысьджык челядь пиысь. — Эз артышт соотношениесӧ пыжлӧн сьӧкта да сылӧн объём костын.
Вовка дінӧ писькӧдчис ичӧтик Буся Кацман да нырнас ляскысис пызан дорышӧ:
— А мый Архимедыс — сійӧ чери сэтшӧмыс?
Вовка презрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ, юыштіс кружкаысь чай, няклялыштіс нянь тор да сӧмын сэки вочавидзис:
— «Чери!»
Индюк тэ!
Тайӧ полководец!
Сэки ми ставсӧ гӧгӧрвоим.
Вот ставыс, мый ме верма висьтавны Вовка Грушинлӧн «Архимед» йылысь.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ «Крокодилёнок» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 85‒98.}
СОТНИК Юрий
«КРОКОДИЛЁНОК»
(Сеня Ложечкин дневникысь)
Февраль 15-ӧд лун.
Тайӧ рытсӧ ме колльӧда гортын.
Тайӧ воджыннас ме первойысь эг мун Кирилл ордӧ, медым ӧтлаын гӧтӧвитны гортса урокъяс.
И сэсся некор сы ордӧ ог мун.
Тырмас!
Ме гӧгӧрвои, кутшӧм сійӧ морт!
Ставыс, мый лои талун, сэтшӧм важнӧ, мый колӧ гижны подробнӧйджыка.
Кор помасисны урокъяс, ме петі классысь медбӧръяӧн.
Коридорын творитчис мыйкӧ тешкодьтор.
Детинкаяслӧн ыджыд чукӧр сулаліс миян класс ӧдзӧс дорын.
Челядь нюжӧдлісны сьыліяссӧ, сувтлісны кок чунь йылас, кавшасисны ӧта-мӧд вылас.
Сӧмын и кылӧ вӧлі:
— Энӧ зырӧй!
— Мый сэні, а?
Ребята, мый сэні сэтшӧмыс, а?
— Энлӧй!
Дзикӧдз лямӧдінныд!
Ме муртса писькӧдчи да стенсьыс аддзи бумага лист.
Шуйгаладорас, вылыс пельӧсас вӧлі серпасалӧма мыйкӧ лёкгагйӧс кодь.
Веськыдладорас уна рӧма шыпасъясӧн вӧлі гижӧма:
«Крокодилёнок»
VI «Б» класслӧн САТИРИЧЕСКӦЙ ГАЗЕТА
ПЕТӦ ЛУНКОСМӦСӦН. — 1 №
Менӧ ёна тойлалісны, но ме век жӧ лыдди передӧвӧйсӧ, кодӧс вӧлі заглавитӧма <rus>«На острие сатиры!»</rus>
Вот мый сэтчӧ вӧлі гижӧма:
«Миян класс лыддьыссьӧ школаын медбур классъяс пиысь ӧтиӧн, но и миян пӧвстын эмӧсь дыш велӧдчысьяс да дисциплина нарушайтысьяс, кодъяс мешайтӧны класслы мунны водзӧ успехъяслань.
Миян эм нин отряднӧй стенгазет, коді тышкасьӧ успеваемость да дисциплина вӧсна, но быдӧн тӧдӧ, кутшӧм тӧдчанлун имеитӧ тырмытӧмторъяскӧд тышын едкӧй сатирическӧй серам.
Та вӧсна талун петӧ «Крокодилёноклӧн» первой номер.
Сійӧ кутас немжалиттӧг да личностьяс вылӧ видзӧдтӧг серавлыны найӧс, кодъяс кыскӧны классӧ бӧрӧ.
Сійӧ кутас сатиралӧн ёсь ӧружиеӧн тышкасьны отрицательнӧй явлениеяскӧд, кодъяс эмӧсь миян классын.
Гижӧй ставныд «Крокодилёнокӧ»!»
Газетыс вӧлі ичӧтик.
<rus>«На острие сатиры»</rus> веськалӧмаӧсь сӧмын на куим детинка.
«Историческӧй наукаяс кузя доктор Миша Огурцов помаліс шӧр нэмъяслӧн история кузя выль учебник вылын удж, — висьтавсис ӧти заметкаын. — Вайӧдам выдержка тайӧ учебниксьыс:
«1781 воын крестоносечьяслы удайтчис завоюйтны Сирия, но сэні налӧн лои опаснӧй противник — турецкӧй султан Барбаросса.
Крестоносечьяс лагерын заводитчисны раздоръяс: английскӧй король Карл Смелый пиньӧ воис Ричард Львиное Сердцекӧд да французскӧй король Салладинкӧд».
Сэсся вӧлі кык рисунок: ӧти вылас серпасалӧма багатырӧс, коді повтӧг тышкасьӧ дас кымын противниккӧд, а мӧдас — хулиганӧс, коді юрси пратьӧдыс кыскӧ ас дорсьыс ичӧтджыкӧс.
«Татшӧмӧн воображайтӧ асьсӧ Михаил Артамонов, кор дразнитӧ слабджык челядьӧс», — вӧлі гижӧма первой рисунок улас.
«Татшӧм сійӧ збыльвылас», — вӧлі гижӧма мӧд улас.
Медбӧръя рисунок вылын вӧлі детинка, коді зэв ыджыд пуртӧн гижӧ ассьыс инициалъяссӧ парта вылас.
Сэтчӧ жӧ вӧлі гижӧма кывбуръяс:
<rus>«Он имя свое «Иван Прибылов»</rus>
<rus>В школе увековечил.</rus>
<rus>Он много парт, дверей и столов</rus>
<rus>Для этого изувечил».</rus>
Газет веськыдладорысь улыс пельӧссьыс ме аддзи кырымпасъяс:
«Редколлегия:
К. Замятин (отв. редактор).
В. Пеликанов (художник)».
Ӧні меным лои гӧгӧрвоана, мыйла бӧръя лунъясас Кирилл Замятинлӧн вӧлі сэтшӧм таинственнӧй видыс.
Ӧні ме гӧгӧрвои, мый йылысь сійӧ вашкӧдчис переменаяс дырйи Валерка Пеликановкӧд да вожатӧй Игорькӧд.
Ме весиг эг дӧзмы Кирка вылӧ сыысь, мый сійӧ эз висьтав меным стенгазет лэдзӧм йылысь.
Ме ӧд тӧда, кутшӧма сійӧ радейтӧ вӧчны быдсямапӧлӧс эффектъяс!
Челядь гораа ошкисны выль газетсӧ.
Ме вӧлі зэв рад Кирилл вӧсна да котӧрті корсьны редколлегияса членъясӧс, медым поздравитны найӧс успехӧн.
Ме аддзи найӧс пионерскӧй жырйысь.
Художник Валерка чеччыштіс ӧдзӧс дорысь, кор ме сійӧс восьті: томан розьӧдыс сійӧ вӧлӧм видзӧдӧ лыддьысьысьяс чукӧр бӧрся.
Редактор сулаліс сы бӧрвылын да, буракӧ, кывзіс коридорысь гӧлӧсъяссӧ.
— Кирка! — горӧді ме. — Ой, бур!
Поздравляйта!
Художник сідзи и нюммуніс любӧысла, а редактор коли серьёзнӧйӧн.
Найӧ вообщӧ зэв разнӧй йӧз: Валерка — кузь тушаа, рыжӧй юрсиа да весел, а Кира — ичӧтик тушаа, кызкодь, и сылӧн видыс век серьёзнӧй, весиг кор шутитӧ.
— Действуйтӧ? — юаліс сійӧ дженьыда.
— Ещӧ кыдзи действуйтӧ!
Мишка Огурцовӧс «историкӧн» нин нимтӧны, Прибылов йылысь кывбурсӧ наизусть велӧдӧмаӧсь.
А главнӧйыс, тӧдан, мый вылӧ челядь шензьӧны: «Кыдзи найӧ Мишка Артамоновӧс абу повзьӧмаӧсь критикуйтны?
Ӧд сійӧ пӧ Замятинӧс ӧні тӧдӧмысь лупсуйтас.
Валеркаӧс оз вӧрзьӧд — Валерка ён, а Замятинӧс — тӧдӧмысь!»
— Мед видлас, — шуис художник.
— Мый нӧ!
Гашкӧ, и лупсуйтас, — веськодьпырысь вочавидзис редактор.
— Сатирикъяс век нажӧвитӧны уна врагъясӧс.
— Да!
Ме сідзи ребяталы и шуи:
«Сійӧ и, — шуа, — ценнӧйыс, мый личностьяс вылӧ видзӧдтӧг.
Тэ кӧть Артамонов, кӧть коді».
Вернӧ, Кирка?
Сэки меным кажитчис, мый редактор да художник неуна шай-паймунісны.
Валерка шуис «гм», вешйис пызан дорӧ да заводитіс краситны заголовоксӧ газетлӧн мӧд номерлы, а Кирилл видзӧдіс ме вылӧ букышӧн, зумыштчӧмӧн.
— Гӧгӧрвоан, Семён, ме тэнӧ должен предупредитны... — шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын. — Кӧть тайӧ и редакционнӧй тайна, но сы вӧсна мый тэ менам друг... ме...
Ӧти кывйӧн, ми тэнӧ локтан номерӧ планируйтім.
Ме первойсӧ нинӧм эг гӧгӧрво:
— Кыдзи?
Кытчӧ планируйтінныд?
— Фельетонӧ, — шуис Кирка. — Классын больгӧм йылысь тема вылӧ.
— Вот тай!
Тэ... тэ тайӧ серьёзнӧ, Кирилл?
— Татшӧмторъясӧн оз шутитны.
— Сідзкӧ... сідзкӧ, ассьыд другтӧ кутан критикуйтны, Кирилл Иванович?
— Тэ кутшӧмкӧ тешкодь, Семён!
Ог жӧ ме вермы мукӧд больгысьяссӧ критикуйтны, а тэнӧ не.
— А тэныд ёна колӧ больгысьяссӧ критикуйтны!
Тӧдӧмысь, и натӧг на эм мый йылысь гижны.
Кирка неуна скӧрмис:
— Тӧдан, Семён...
Дружба дружбаӧн, а принцип принципӧн.
Классын больгӧм — отрицательнӧй явление, сідзкӧ миян сатирическӧй газет должен сійӧс бичуйтны.
Делӧыс тані принципын.
— Бур принцип!
Ёртъяс вылын издевайтчыны!
Валерка друг шыбитіс кисточкасӧ да сувтіс веськыда.
— Но, мый тэ локтін да броткан? — шуис сійӧ. — Вай мун татысь и эн мешайт уджавны!
Ме гӧгӧрвои, мый сёрнитны меным сэсся нинӧм йылысь.
Ме сӧмын юалі:
— И карикатура серпасаланныд?
Редактор довкнитіс юрнас:
— Да.
Миян ставыс мунӧ иллюстрацияясӧн.
— Ладнӧ, Кирилл Иванович!
Аттьӧ.
Огӧ вунӧдӧй! — шуи ме да муні.
Со кытчӧдз лёкторъясыд вайӧдӧны!
Гижи, гижи да сӧмын ӧні тӧдвылӧ уси, мый колӧ велӧдны сокращённӧй умножение кузя формулаяс.
Ладнӧ!
Гашкӧ, оз юавны!
Февраль 16-ӧд лун.
7 час рыт.
Талун, классӧ пырӧм бӧрын, ме эг пуксьы аслам местаӧ, Кириллкӧд орччӧн.
Ме пукті редактор водзӧ печатайтӧм конверт да, портфельӧс мышкын кутігтыр, куті ветлӧдлыны партаяс костӧд.
Конвертас вӧлі письмӧ.
Со мый ме сэтчӧ гижи:
«Замятин!
Предлагайта вежсьыны местаяснад Пеликановкӧд.
Тадзи тіянлы лоӧ удобнӧджык вӧчавны лёкторъяс асланыд вӧвлӧм ёртъяслы.
Пеликанов кӧ оз вежсьы, то ме тэкӧд всё равно ог пуксьы.
Тайӧ окончательнӧ.
С. Ложечкин».
Кирка лыддис письмӧсӧ да шуис:
— Тешкодь, Семён!
Ме чӧв олігтыр лэптыштлі пельпомъясӧс да мӧді водзӧ ветлӧдлыны партаяс костӧд.
Сэки Кирилл петкӧдліс письмӧсӧ Валеркалы.
Мӧдыс нюммуніс, шуис: «Тайӧ делӧ, тайӧ миянлы лӧсялӧ», да нуис ассьыс небӧгъяссӧ редактор парта вылӧ.
Ме пукси сы местаӧ, Мишка Артамоновкӧд орччӧн — буретш сыкӧд, кодӧс серпасалӧмаӧсь багатырӧн.
Звӧнок бӧрын, урок заводитчытӧдз, миян классӧ пырис вожатӧй Игорь.
— «Крокодилёнок» кажитчис? — юаліс сійӧ гораа.
— Кажитчис! — хорӧн вочавидзис класс.
Весиг «историческӧй наукаяс кузя доктор» Мишка Огурцов шуис: «Кажитчис».
Чӧв олім сӧмын ми Артамоновкӧд да Ваня Прибылов.
— Видзчысьӧй ӧні! — шуис Игорь. — «Крокодилёнок» —оперативнӧй газет: мыйкӧ кӧ лоӧ — <rus>по шею</rus> да гож водзӧ.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! — вочавидзис класс.
— Кутам «Крокодилёноклы» отсасьны?
Гижны сэтчӧ кутам?
— Кутам! — горӧдісны комыннан челядьыс ӧтпырйӧ.
Лунтыр ме зіли не видзӧдны Кирилл вылӧ, а сійӧ, буракӧ, и збыльысь эз видзӧд ме вылӧ.
Быд перемена дырйи челядь сеталісны сылы заметкаяс.
Сійӧ зэв серьёзнӧя лыддьывліс заметкаяссӧ да шулывліс: «Ладнӧ!
Тайӧс ми обработайтам» либӧ: «Оз туй.
Тайӧ мелочь.
Ваня Прибылов талун куимысь восьтыліс перочиннӧй пуртсӧ, но пыр жӧ яндысьӧмӧн дзебліс бӧр.
Сійӧ жӧ числӧыс.
10 час да 30 минут.
Настроениеӧй зэв омӧль.
Гажтӧм ӧтнамлы велӧдны урокъяс.
Тайӧ, тыдалӧ, велавтӧгыд.
Ог тӧд: гашкӧ, ме скӧрйывсьыд весьшӧрӧ пиняси Киркакӧд?
Но мый сыысь, сійӧ кӧ ӧтчыд ме йылысь газетӧ гижас?
И сэсся, мыйысь сійӧ мыжа, сылӧн кӧ обязанностьыс татшӧм?
Колӧ велӧдны сокращённӧй умножение кузя формулаяс, но аски кежлӧ рочысь уна сетӧма.
Формулаяссӧ лоӧ бӧрынджык велӧдны.
Февраль 17-ӧд лун.
Оз, Кирилл Замятин, некор-некор сэсся Семён Ложечкин оз шу тэныд ни ӧти кыв!
Найӧ серпасалӧмаӧсь паськӧдӧм вомъяса нёль катшаӧс, кодъяс пукалӧны парта бӧр вылын, а орччӧн серпасалӧмаӧсь нёль чериӧс, кодъяс, юръяссӧ жугыля ӧшӧдӧмӧн, сулалӧны бӧжъяс вылас дӧска дорын.
Тайӧ рисунок улас найӧ гижӧмаӧсь:
«ТӦДМАВ
Парта сайын пукалігӧн ми — больгысь катшаяс.
Дӧска дорын сулалігӧн ми — немӧй черияс.
Кодъяс ми?
Вочакыв: Артамонов, Ложечкин, Тараскин, Бодров».
И буретш сэки, кор уна дас челядь сералісны ме вылын, мукӧд детинкаяс кыскисны пионерскӧй жырйысь Киркаӧс Валерийкӧд да горзісны:
— Качайтны редакторъясӧс!
Ме веськыда пиньӧс йири, кор аддзи, кыдзи художник да редактор муртса оз йиркӧдзыс качлыны.
А сэки ещӧ Мишка Артамонов матыстчис ме дінӧ да, зумыша шпыннялігтыр, шуис:
— Лӧсьыда тэнад другыд тэнӧ сералӧма!
— Сійӧ сэтшӧм жӧ друг, кутшӧм тэ папа римскӧй! — скӧра шуи ме.
Мишка чӧв олыштіс да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Мед ӧні петалас ывлаӧ!
Ме сылы петкӧдла катша да чери!
Тырмас!
Аскисянь урок вылын ни ӧти кыв ог шу.
Февраль 18-ӧд лун.
Настроениеӧй зэв омӧль.
Роч вылын да физика вылын ӧлӧдісны больгӧмысь.
Сідзжӧ алгебраысь двойка пӧлучиті: эг тӧд сокращённӧй умножение кузя формулаяс.
Сережка Бодров двойка жӧ пӧлучитіс.
Тайӧ сылӧн коймӧд нин.
Первойя кыкыс — рочысь да химияысь.
Сійӧ ӧтарӧ ворсӧ дворын хоккейӧн.
Ваня Прибылов предложитіс меным вежны общӧй тетрадь сылӧн перочиннӧй пурт вылӧ.
Вежи.
Февраль 19-ӧд лун.
Ӧні ме дзикӧдз гӧгӧрвои, кутшӧм скӧтина тайӧ Замятиныс.
Сійӧ нинӧм умнӧйджыксӧ абу думыштӧма, кыдзи бара лэдзны менӧ газетӧ, ӧні нин алгебраысь!
Артамонов веськалі жӧ «Крокодилёнокӧ».
Сійӧ способнӧй, но кыдзкӧ тешкодя велӧдчӧ: пӧлучитас пятёрка рочысь — нажӧвитас двойка геометрияысь: геометрияысь бырӧдас двойка — биологияысь двойка пӧлучитас.
Коймӧдӧн веськалі Кузя Тараскин: ветлӧдлӧ мыссьытӧм да лёзь юрсиа.
Миянлы кӧть ӧні школаас эн явитчы!
Сӧмын и кылам:
— Кутшӧма Катша олӧ?
— Багатыр, уна врагӧс победитін?
А Замятин Валеркакӧд лоины настӧящӧй знаменитостьясӧн.
Кыдзи найӧ тыдовтчасны раздевалкаын, пос вылын, коридорын — быдласянь кылӧны горӧдӧмъяс:
— «Крокодилёнокса» редакторъяслы привет!
— Здравствуйте, сатиралӧн мастеръяс!
Кор следующӧй номер петас?
Артамонов мечтайтӧ, кыдзи эськӧ паныдасьны редакторкӧд ывлаын, но тайӧ сылы оз удайтчы: Кирилл Валеркакӧд олӧны ӧти переулокын да ветлӧдлӧны век ӧтлаын.
Жаль!
Февраль 20-ӧд лун.
Нинӧм интереснӧйыс абу.
Больгӧмысь пӧлучиті «англичанкасянь» замечание: споруйті Серёжка Бодровкӧд, коді пукалӧ ме водзвылын.
Ёна нин сійӧ ошйысьӧ аслас хоккейӧн!
Огурцов пӧлучитіс историяысь четвёрка, и ӧні сійӧс оз шуны «историческӧй наукаяс кузя докторӧн».
Февраль 21-ӧд лун.
Бара «Крокодилёнок», и бара сэні ме, Бодров да Артамонов.
Ми Бодровкӧд — больгӧмысь, а Мишка — геометрияысь.
Ме кӧть и ог сёрнит Кириллкӧд, но талун матыстчи сы дінӧ да шуи:
— Кывзы, тэнад сӧвестьыд эм абу?
Мый тэ век ӧтияс вылын гӧняйтан?
— А мый меным вӧчны, мӧд материалыс кӧ абу? — вочавидзис редактор. — И, мӧд-кӧ, сатирическӧй газет лэдзсьӧ лёкторъяс бырӧдӧм могысь.
Кутшӧмкӧ кӧ лёктор оз быр, сідзкӧ колӧ лыйлыны веськыда.
Газет должен лоны действеннӧйӧн.
Гӧгӧрвоан?
Но ми найӧс тадзи эг эновтӧй.
Ми Бодровкӧд да Артамоновкӧд мунім вожатӧй Игорь дінӧ да шуим сылы, мый тайӧ некытчӧ туйтӧмтор.
Джынсьыс унджык челядь сӧвсем эз веськавны «Крокодилёнокӧ», мукӧдыс кӧть и веськалӧны, но зэв шоча, а ми куимнанным тайӧ газетас быттьӧ клеитӧмаӧсь.
Игорь вочавидзис зэв дженьыда:
— Заметкаяс справедливӧйӧсь?
Справедливӧйӧсь.
Асьныд мыжаӧсь, мый тіян вылын сералӧны.
Февраль 22-ӧд лун.
Со мый лои физика урок вылын.
Иван Денисович ветлӧдліс класснӧй дӧска дінті, объясняйтіс миянлы гидравлическӧй пресс действуйтӧмлысь принципсӧ.
Друг сійӧ сувтіс да ӧчки увтіыс сюся видзӧдліс Кирка вылӧ да Валерка вылӧ.
Видзӧдлі на вылӧ и ме.
Художник серпасаліс карикатура, а редактор зумыштчӧмӧн йирис ручка помсӧ: сы водзын куйліс помавтӧм кывбуръяса тетрадь лист.
Велӧдысь матыстчис пызан дорӧ:
— Сідзкӧ, повторяйта: ыджыд поршень вылас кӧ ми проигрывайтам расстояниесӧ, то зато сы мында жӧ пӧв выигрывайтам...
Пеликанов, мыйын ми выигрывайтам?
Валерка звирк чеччис да рак моз гӧрдӧдіс.
— Сідзкӧ, мыйын ми выигрывайтам? — повторитіс Иван Денисович.
— Ваын! — шуис художник.
Ставныс, дерт, серӧктісны.
— Пуксьӧй, Пеликанов!..
Мыйын жӧ ми выигрывайтам, Замятин?
— Объёмын? — броткыштіс Кирка.
— Пуксьӧй, Замятин!..
Выигрывайтам силаын, — журналӧ мыйкӧ пасйигмоз шуис велӧдысь.
Урокъяс бӧрын Артамонов, Бодров да ме таркнитім пионерскӧй жыр ӧдзӧсӧ.
Ставным ми вӧлім зэв гажаӧсь, ставным тувкӧдышталім ӧта-мӧднымӧс гырддзаясӧн да мигайтчим ӧта-мӧдкӧд.
Кирилл восьтіс миянлы да видзӧдліс художник вылӧ, коді сулаліс жыр шӧрын, ӧти киас кутіс ва тыра стӧкан, а мӧдас — кисточка.
Ме зэв вежливӧя юалі:
— Извинитӧй, ми эгӧ мешайтӧй?
— Пырӧй, — шуис редактор.
Ми куимнанным пырим жырйӧ.
— Тані миян ӧти заметка эм, — бара зэв вежливӧя шуи ме да мыччи редакторлы бумага лист.
Сійӧ босьтіс заметкасӧ, матыстчис Валерка дінӧ, и найӧ ӧтлаын кутісны лыддьыны.
Ми сулалім шынитӧв.
Сӧмын Мишка ӧтчыд прысьнитіс кулакас.
Редактор кусняліс заметкасӧ да сюйис сійӧс зептас.
— Да, ми тайӧс водзвыв тӧдім, — шуис сійӧ.
— Зэв бур, мый водзвыв тӧдінныд, — вочавидзи ме.
— Ӧні разрешитӧй тӧдмавны: миян заметканым петас?
Кирилл видзӧдліс меным синмӧ да зэв яснӧя шуис:
— Оз пет.
— Лӧсьыд! — шуис Артамонов. — Тайӧ мыйла нӧ?
— Абу остроумнӧ.
Тайӧ тема вылас миян бурджык материал эм.
Кӧть тайӧ и редакционнӧй тайна, но кӧсъянныд кӧ, верманныд видзӧдлыны.
Ми матыстчим пызан дорӧ, кӧні куйліс помавтӧм газет.
Сэтчӧ вӧлі серпасалӧма ичӧтик крокодилӧс, коді шошаӧдыс кутӧ кык детинкаӧс: ӧтиӧс — шар кодь гӧгрӧсӧс, мӧдӧс — кузьӧс, югыдгӧрд юрсиаӧс.
Заметкасӧ жӧ вӧлі гижӧма тадзи:
«Крокодилёнок.
Мый ті вӧчинныд тайӧ лунъясас, сэтшӧм-татшӧмъяс?
Замятин да Пеликанов.
Двоечникъясӧс стенгазетын сералім.
Крокодилёнок.
А мый тӧрыт вӧчинныд?
Замятин да Пеликанов.
Физикаысь двойкаяс пӧлучитім».
Уліас вӧлі содтӧма:
«Редакциясянь: Редакция лыддьӧ тайӧ критикасӧ справедливӧйӧн да обязуйтчӧ срочнӧ ликвидируйтны двойкаяссӧ.
Тайӧ номерсяньыс «Крокодилёнок» кутас петны оз лункосмӧсӧн, а недельнас кыкысь».
— Виньдінныд? — юаліс Валерка.
Ми броткыштім мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс да мунім.
Кӧть мед мый, а ме решитчи мынтӧдчыны двойкаысь, кодӧс пӧлучитлі алгебраысь: сокращённӧй умножение кузя формулаяссӧ гижа карандаш граньясӧ.
Представляйтанныд, кутшӧм адскӧй удж менам лоӧ?
Емӧн парсавны булавка юр ыджда шыпасъяс да цифраяс!
Февраль 23-ӧд лун.
Ӧнӧдз ог вермы успокоитчыны, сы мында талун переживайті.
Ӧти-кӧ, Киркалӧн ас йывсьыс заметкаыс сӧмын содтіс «Крокодилёноклысь» славасӧ.
Челядь горзісны:
— Вот тайӧ газет!
Вот тайӧ збыльысь личностьяс вылӧ видзӧдтӧг!
Мӧд-кӧ, карандаш отсӧгӧн ме благополучнӧ пӧлучиті тройка алгебраысь.
Коймӧд-кӧ, Валеркалӧн висьмис пиньыс, сійӧ муніс врач дінӧ медбӧръя урок вывсьыс, и Кирилл коли телохранительтӧг.
Ме лэччи нин раздевалкаӧ, но сэки дум вылӧ уси, мый буретш сійӧ карандашсӧ коли классӧ.
Лои бӧр бергӧдчыны.
Коймӧд этажса тыртӧм коридорысь ме аддзи Артамоновӧс, коді ветлӧдліс пионерскӧй жыр ӧдзӧс дорті да зумыша видзӧдлывліс сы вылӧ.
Менӧ сійӧ эз казяв, сы вӧсна мый ме сулалі пос площадка вылын, пельӧс сайын.
Ме пыр жӧ вунӧді карандаш йылысь.
Ме гӧгӧрвои, мыйла сійӧ тані.
Пионерскӧй жыр ӧдзӧс воссис, и сэтысь петіс редактор.
Дерт, сылы зэв эз ло лӧсьыд, кор сійӧ аддзис Артамоновӧс.
Но сійӧ вӧчис равнодушнӧй чужӧм да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис послань.
Артамонов сідзжӧ вӧчис равнодушнӧй чужӧм да муніс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
6 час 50 минут.
Да, тайӧ бур!
Представляйта, кутшӧм лоӧ Киркалӧн чужӧмыс, кор сійӧ аддзас, мый газетыслы материалыс абу!
Пыр жӧ звӧнита Артамоновлы.
7 час 15 минут.
Ура!
План гӧтов!
Артамонов кык минут сераліс телефон пыр.
Ӧні котӧрта Сережка Бодров ордӧ юӧртны миянлысь адскӧй замыселнымӧс.
Февраль 26-ӧд лун.
Талун петіс «Крокодилёноклӧн» выль номер.
Сы вылысь рисунок пыдди ме аддзи формулаясӧн гижалӧм ассьым карандашӧс.
Сійӧс вӧлі кӧрталӧма бумага бердас сунисъясӧн.
Тайӧ карандаш улас вӧлі гижӧма:
«Медся скромнӧй подсчётъяс серти Сеня Ложечкин тайӧ ювелирнӧй удж вылас видзис куим часысь не этшаджык.
Эз-ӧ вӧв бурджык видзны ӧти час да честнӧя велӧдны формулаяссӧ?»
Нинӧм, Кирочка!
Медбӧръяысь ті торжествуйтанныд.
Ті онӧ и тӧдӧй, кутшӧм кымӧръяс чукӧрмӧны тіян енэжтас весьтын.
Ті онӧ и тӧдӧй, мый тӧрыт рытнас Артамонов быдса час объясняйтіс миянлы Бодровкӧд алгебра, а сэсся ещӧ час ми сійӧс гӧняйтӧдім география кузя.
И ті энӧ на ещӧ казялӧй, мый Бодров, Артамонов да Ложечкин пукалісны талун урокъяс вылын, быттьӧкӧ вомас ва босьтӧмаӧсь.
Ті энӧ казялӧй, мый Артамонов перемена дырйи некодӧс эз конъяв, некодлы эз печикт балябӧжас.
Нинӧм!
Регыд казяланныд!
Вӧлӧмкӧ, абу нин сэтшӧм сьӧкыд чӧв овны, тэкӧд кӧ оз заводитны сёрнитны.
Февраль 28-ӧд лун.
Тӧрыт эг гиж дневникӧ: пукалі алгебра вылын.
Тайӧ лунъясӧ классын чӧв-лӧнь.
Кира Валеркакӧд шензьӧмӧн видзӧдлывлӧны миян вылӧ, ми чӧв олам да ехиднӧя нюмъялам.
Артамоновӧс корис дӧска дорӧ географичка.
Редактор да художник чошкӧдісны пельяссӧ да лӧсьӧдісны карандашъяссӧ, надейтчисны пӧлучитны материал география кузя омӧль знаниеяс йылысь фельетон вылӧ, но найӧ ӧшибитчисны: Артамоновлы пуктісны четвёрка.
Талун урокъяс бӧрын Кирилл Валеркакӧд эз мунны пионерскӧй жырйӧ вӧчны ассьыныс газетсӧ.
Представляйта аслым, кыдзи найӧ гажтӧмтчӧны!
Февраль 29-ӧд лун.
«Крокодилёнок» эз пет!!!
Коридорын оз нин вӧлі тыдав сералысь челядь чукӧр, и некод эз качайт редакторӧс да художникӧс!
Ме вочавидзи алгебраысь пятёрка вылӧ (интереснӧй всё-таки тайӧ предметыс!), а Бодров — тройка вылӧ.
Ыджыд перемена дырйи редколлегияса безработнӧй членъяс жугыля шӧйтісны коридорӧд, а ми Артамоновкӧд ветлӧдлім на бӧрся да дӧзмӧдім найӧс.
— Уважаемӧй сверхталантливӧй редакторъяс! — шуалі ме. — Разрешитӧй тӧдмавны, мыйла оз пет тіян вывті бур сатирическӧй газетныд?
Материал оз тырмы?
Став хулиганъясыс да лентяйясыс бастуйтӧны?
Ок, кутшӧм безобразие!
— Ті сетӧй объявление, — сӧветуйтіс Артамонов: — сідз пӧ и сідз.
«Быдӧн, коді кӧсйӧ лыддьыны сатирическӧй газет, должен кӧть ӧтчыд пӧлучитны двойка да нарушитны дисциплина».
— Ті установитӧй двоечникъяслы премия, — предлагайті ме. — Либӧ такса серти мынтӧй: двойкаысь — рубӧн, а урок вылын больгӧмысь — пӧлтинникӧн.
Март 1-ӧд лун.
Тэрмася гижны талунъя лунсӧ.
Важнӧй лоӧмторъяс!
Урокъяс бӧрын классӧ пырис Игорь да шуис:
— Внимание!
Кора не разӧдчыны.
Тӧрыт рытнас вӧлі дружина сӧветлӧн заседание.
Ӧні отряд сӧветса председатель Лёва Курочкин лыддяс тіянлы постановление, кодӧс примитісны тайӧ заседание вылас.
Лёва кайис кафедра вылӧ да кутіс лыддьыны:
— «Дружиналӧн сӧвет пасйӧ, мый квайтӧд класс «Б», коді школаын век лыддьысьліс медбур классъяс пиысь ӧтиӧн, бӧръя кадӧ шедӧдіс ещӧ ыджыдджык успехъяс.
Бӧръя кадӧ тайӧ класса велӧдчысьяс эз имеитлыны дисциплина кузя ни ӧти замечание да дзикӧдз ликвидируйтісны омӧль ӧтметкаяс...»
— Ура! — горӧдіс Артамонов.
— Ура-а! — горӧдіс ставнас классыс, и сы лыдын ме.
Ме век вӧлі уверен, мый миян класс школаас медся способнӧй, медся дружнӧй.
Лёва виччысьыштіс миянлысь лӧньӧмнымӧс да водзӧ лыддис:
— «...Дружиналӧн сӧвет лыддьӧ, мый класс успехъяслы ёна отсаліс сатирическӧй газет «Крокодилёнок», коді мужественнӧя да личностьяс вылӧ видзӧдтӧг тышкасис классын тырмытӧмторъяскӧд да добитчис сійӧс, мый весиг медся дурысь челядьыс исправитчисны да дугдісны кыскыны классӧ бӧрӧ...»
Ме, Бодров да Артамонов видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ да пырысь-пыр зумышмим, а Лёва гораджыка лыддис водзӧ:
— «...Дружиналӧн сӧвет постановляйтӧ: Первой.
«Крокодилёнок» газетса редакторлы — нёльӧд отрядса пионер Кирилл Замятинлы да «Крокодилёнокса» художниклы — сійӧ жӧ отрядса пионер Валерий Пеликановлы объявитны благодарность.
Мӧд.
Паськӧдны деятельностьсӧ «Крокодилёноклысь», отряднӧй сатирическӧй газетысь вӧчны дружиналӧн сатирическӧй газетӧ».
Лёва лэччис кафедра вылысь да пуксис аслас местаӧ.
«Крокодилёнок» честь кузя ставныс горӧдісны «ура».
Весиг Бодров мыйлакӧ горӧдіс «ура».
Сӧмын ми Михаилкӧд эгӧ горзӧй.
Игорь видзӧдліс редакторъяс вылӧ да лэптіс кисӧ:
— Ланьтӧй!..
Пукалӧй шынитӧв!
Ӧні тіян синъяс водзын лоӧ лэдзӧма отряднӧй «Крокодилёноклысь» экстреннӧй да медбӧръя выпуск.
Пукалӧй дзик лӧня да энӧ мешайтӧй редакциялы сылӧн ответственнӧй удж дырйи...
Редактор ёртъяс, пӧжалуйста!
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый найӧ став йывсьыс сёрнитчӧмаӧсь водзвыв, но мый йылысь — некод эз тӧд.
Классыс ставнас ланьтіс.
Аслас местаысь чеччис Валерка да, кыв ни джын шутӧг, дӧска вылӧ мелӧн кутіс серпасавны «Крокодилёноклысь» заголовоксӧ.
Уліас сійӧ гижис: «Экстреннӧй выпуск».
Ассьыс уджсӧ помалӧм бӧрын художник важмозыс кыв ни джын шутӧг пуксис аслас местаӧ, а дӧска дорӧ муніс редактор да заводитіс гижны заметка.
И классыс слогъясӧн лыддис сылысь гижӧмторсӧ:
— «Зэв бур, мый Артамонов, Бодров да Ложечкин исправитчисны.
Но кывсьӧ, мый найӧ исправитчисны сӧмын «Крокодилёноклы» лёк вылӧ.
Тадзи-ӧ тайӧ?»
Редактор помаліс гижнысӧ да муніс местаас.
Став челядьыс сералісны да гажаа видзӧдлывлісны миян вылӧ, а ми пукалім зэв гӧрдӧсь да эгӧ тӧдӧй — скӧравны миянлы али серавны жӧ.
— Но!
Редакция виччысьӧ тайӧ корреспонденция вылас вочакыв, — шуис Игорь.
Миша Артамонов чеччис, яндысьӧмӧн нюмъялігтыр матыстчис дӧска дорӧ да гижис:
«Критикасӧ лыддям справедливӧйӧн.
М. Артамонов».
Ми Бодровкӧд чеччим жӧ да мунім кырымасьны...
Помала гижны.
Часджын мысти Кириллкӧд мунам кино вылӧ.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Райкалӧн «пленникъяс» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 99‒105.}
СОТНИК Юрий
РАЙКАЛӦН «ПЛЕННИКЪЯС»
Кыліс резкӧй, делӧвитӧй звӧнок.
Рая чышкис кисӧ ичӧтик салфеткаӧ, кодӧс вӧлі кӧрталӧма партук пыдди, да восьтіс ӧдзӧс.
Пырис сизимӧд класса велӧдчысь Лёва Клочков.
— Привет! — пасьсӧ пӧрччигмоз шуис сійӧ. — Гортад?
— Ваннӧйын пукалӧ, — вочавидзис Рая да, мунігтырйиыс кӧсасӧ кыигмоз, петіс бӧр кухняӧ.
Патераӧ неважӧн нюжӧдісны саратовскӧй газ.
Первойсӧ Боря ваннасӧ принимайтіс луннас нёльысь кымын.
Со и ӧні сійӧ сулаліс мыссян доз весьтын банйӧм чужӧма да, рӧмпӧштанӧ видзӧдігтыр, расчёскаӧн шыльӧдіс ёжикӧн чурвидзысь югыдвиж юрсисӧ.
— Здравствуйте! — бергӧдчывтӧг шуис сійӧ, кор Лёва пырис. — Тэ бура вӧчин, мый водз воин.
Менам эм ӧти проект.
— Именнӧ? — тэрыба юаліс Лёва.
Ёртыс пельпом вомӧн рӧмпӧштанӧ видзӧдігтыр сійӧ кипыдӧснас личкыштіс юрчут вывсьыс юрси пратьсӧ, лӧсьӧдыштіс еджыд воротниксӧ да гӧрд галстуксӧ, сьӧд дӧрӧм вывсьыс лэптыштіс застёжка-молния.
Ёртъяс долженӧсь вӧліны лоны зэв ӧкуратнӧйӧсь.
Географическӧй наукаяс кузя доктор профессор Аржанский кӧсйис присутствуйтны талун школьнӧй краеведческӧй кружок заседание вылын.
Лёва да Боря долженӧсь вӧлі ветлыны профессор ордӧ да вайӧдны сійӧс школаӧ.
Боря пуктіс расческасӧ мыссян доз вылӧ:
— Гӧгӧрвоан, кӧсъя талун выступитны.
Ӧткымынъясӧс колӧ вӧтлыны кружоксьыс.
Кыдзи тэ думайтан?
Лёва важысянь тренируйтчис, медым аслыс выработайтны кык качество: быдсямапӧлӧс обстоятельствояс дырйи лоны спокойнӧйӧн да привычка выражайтчыны дженьыда.
— Дельнӧ! — шуис сійӧ.
— Сідзи, профессор дырйиыс, и шуа, — водзӧ висьталіс Борис:
— «Либӧ, ёртъяс, вай помалам тайӧс ставсӧ, либӧ вай уджавны кыдзи колӧ»...
Регыд гожӧм, походъяс, а тані ноксьы татшӧмъясыскӧд... Игорь Чикалдин кодьясыскӧд.
Сійӧ азимут правильнӧ оз вермы босьтны!
Лёва довкнитіс юрнас:
— Факт.
— Но вот!
А Юрка Говоров топография оз тӧд, зэра поводдя дырйи бипур оз вермы пестыны.
Ӧтчыд юала сылысь: — «Кыдзи пуны бипур вылын шыд, дозйыс кӧ абу?»
Чери моз чӧв олӧ.
Но кытчӧ миянлы татшӧмъясыс!
— Балласт, — сӧгласитчис Лёва.
Боря шойччыштіс неуна да водзӧ висьталіс:
— Тайӧ ещӧ нинӧм.
Эмӧсь и омӧльджык йӧз.
Коркӧ Димка Тузиковлы звӧнита телефон пыр:
«Мыйла эн лок занятие вылӧ, кӧні ми велӧдім, кыдзи шедӧдны би трение отсӧгӧн?»
— «Мама, — вочавидзӧ, — эз тшӧкты».
Мыйкӧ сэн тшӧктӧма сылы вӧчны.
Кутшӧмджык, а?
Самостоятельнӧй морт шусьӧ!
— Тешкодь... — лэптыштліс пельпомъяссӧ Лёва.
— Сідзкӧ вот, ӧні ми профессор дінӧ мунтӧдз пыралам Виктор ордӧ, сӧветуйтчыштам да куимнанным выступитам собрание вылас.
— Боря!
Борис! — горӧдіс кухнясянь Рая.
— Мый тэныд?
— Борис, некытчӧ эн мун: колӧ первой мясорубка пыр яй лэдзны.
— Думыштӧма!
Колӧ вӧлі водзджык тшӧктыны!
Ме ог эшты.
Рая мыччысис ваннӧй ӧдзӧсӧд, киас вӧлі ыджыд пань, кодсянь кайис ру:
— Боря, ме тэныд тшӧктылі нин, а тэ век «ог эшты» да «ог эшты».
Лэдз яйсӧ!
Мясорубкаыс зэлыд, ме ачым ог вермы, а мама муніс да тшӧктіс лӧсьӧдны котлетъяс.
Боря кутіс дзоргыны сы вылӧ, муртса тӧдчысь синкымъяссӧ кӧрыштӧмӧн:
— Кывзӧй, Раиса Петровна!
Тіянлы лючки висьталӧны: ме тэрмася, менам тэнад котлетъяс дорысь важнӧйджык удж эм.
Ставыс!
Верманныд мунны.
Но Раиса Петровна эз мун, а, мӧдарӧ, воськовтіс матӧджык вокланьыс:
— Боря, ме дзик некытчӧ ог мун, и тэ некытчӧ жӧ он мун, кытчӧдз яйсӧ мясорубка пыр он лэдз.
Вот!
Боря ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Ыджыдджыкъяскӧд татшӧм тонӧн оз сёрнитны!
Гӧгӧрвоана?
Но!..
Марш!
Борис кутіс чойсӧ пельпомӧдыс, бергӧдіс асланьыс мышкӧн да кокньыдика йӧткыштіс.
— И зэв бур!
И ладнӧ! — горӧдіс Рая мунігмозыс. — А тэ всё равно он мун!
Боря пуксис стул вылӧ да кутіс носкиасьны.
— Ичӧтӧс аддзӧма... — броткис сійӧ. — Эновт ставсӧ да бергӧдлы мясорубка!
Йӧз кадӧн распоряжайтчӧ!
Детинкаяс петісны ваннӧйысь.
Коридорас найӧ паныдасисны Раякӧд, коді киняулас нуис ыджыд небӧг.
— Пырысь-пыр, — жырйӧ пырӧм бӧрын шуис Борис. — Ещӧ кык минут, и ме гӧтов. — Сійӧ босьтіс стул вылысь параднӧй гачсӧ да сюйис веськыд коксӧ гачас. — Да, Лёвка, талун тышкасьыштам!
Кодсюрӧлы жар лоӧ, кодсюрӧлы... — Сійӧ ланьтіс да видзӧдліс гач вылас. — Гм!
Чӧртыс оз тӧд...
Видзӧд!
Гачас эз вӧв ни ӧти кизь!
Кыв ни джын шутӧг ёртъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас да матыстчисны стул бӧрвылын ӧшалысь пинжак дорӧ: кизьясыс сэні эз жӧ вӧвны.
Борис дзугис юрсисӧ:
— Чӧртыс оз тӧд!
А?
— Вундалӧма, — хладнокровнӧя шуис Лёва да довкнитіс ыджыд пызан вылӧ: сэні куйлісны кизьяс да ножич.
Боря сэтшӧма гӧрдӧдіс, мый чужӧмыс сылӧн лои юрсисьыс пемыдджык.
Тэрмасьӧмӧн пӧрччис гачсӧ да ӧти трусик кежсьыс мӧдӧдчис ваннӧйлань.
Лёва мӧдіс сы бӧрся.
— <ns>Р-раиса</ns>!
— Мый тэныд? — кыліс ваннӧй ӧдзӧс сайсянь.
Боря йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, но сійӧ вӧлі игана.
— А но, восьты!
— Ог восьты, — вочавидзис Раиса.
— А, гӧгӧрвоана!
Тэ кизьяссӧ вундалін?
— Но, ме вундалі.
— Мыйла?
Вочавидз!
— Медым тэ яй лэдзин.
Меным котлетъяс колӧ гӧтӧвитны.
Боря кутіс зымӧдны кулакъяснас ӧдзӧсӧ да сэтшӧма горӧдіс, мый кань уси выль газӧвӧй плита вывсянь:
— Раиса!
Пырысь-пыр пет!
Кылан!
— Ме ог пет.
Мый ме, йӧй?
— Пырысь-пыр пет да вурав кизьяссӧ!
— Яйсӧ лэдз, сэки вурала.
Сьӧкыда лолалігтыр Боря прӧйдитчис кухняӧд да сувтіс Лёва водзӧ:
— Кыдзи тайӧ тэныд кажитчӧ, а?
Мӧдыс эз вошты ассьыс спокойствиесӧ.
— Эн волнуйтчы, — шуис сійӧ. — Психология тӧдан?
Асьсӧ сійӧс игнав.
Ӧдзӧс ортсыладорас вӧлі иган.
Боря игналіс да гораа шуис:
— Вот!
Пӧлучайт, Раиса!
Кутан сэні пукавны, кытчӧдз бать-мам оз воны.
— Пӧжалуйста!
Ме сьӧрысь «Два капитана» небӧг босьті.
Татшӧм вочакыв кылӧм бӧрын Боря шогӧ уси.
Бара сійӧ жугыля кутіс видзӧдны Лёва вылӧ.
— Эн шогсьы, — шуис Лёва. — Асьным вуралам.
Ёртъяс мунісны жырйӧ.
Найӧ решитісны, мый Боря кутас вуравны кизьяссӧ гачас, а Лёва — пинжакас.
Но шкатулкаын сюри сӧмын ӧти ем.
Боря орӧдіс трубичаысь сунис да матыстчис пызан весьтын ӧшалысь лампалань.
Сійӧ дулляліс суниссӧ, веськӧдліс сійӧс чуньяс костас, лов шысӧ пыкліс, но сунис эз пыр ем пысас.
Лёва сулаліс сы дінын да сӧветуйтіс:
— Эн волнуйтчы!
Босьт асьтӧ киад да эн нервничайт.
Тэ волнуйтчан — и нинӧм оз артмы.
Медбӧрын Борис скӧрмис:
— На!
Ачыд эн волнуйтчы! — горӧдіс сійӧ да емсӧ и суниссӧ мыччис Лёвалы.
Мӧдыс прамӧйджыка видзӧдліс суниссӧ да шуис, мый сійӧ вывті кыз.
Боря перйис мӧд сунис трубича.
Правда, сійӧ вӧлі розӧвӧй, но зато сійӧс ӧдйӧ пысалісны.
Лёва видзӧдліс часі вылӧ.
— Сизим минут прӧйдитіс, — шуис сійӧ.
Кизьсӧ вуригӧн Боря витысь зургис аслыс чуняс да нёльысь суниссӧ орӧдліс.
— А ӧні нёль минут прӧйдитіс, — сылысь уджсӧ видзӧдігмоз шуис Лёва. — Гм!..
Тэ волнуйтчан и абу сэтчӧ вурӧмыд.
— Мый тэ сӧран...
«абу сэтчӧ»!
Кӧні абу сэтчӧ?
— Со аддзан, кӧні петляыс, а кӧні кизьыс!
Лёва резьӧдіс кизьсӧ да заводитіс вурны сійӧс ачыс.
Сійӧ уджаліс зэв спокойнӧя, кизьсӧ вурис правильнӧя да та вылӧ видзис кӧкъямыс минут.
Та бӧрын сійӧ чеччис стул вывсьыс да тэрмасьтӧг прӧйдитчис жырйӧд.
— Некутшӧм лача абу, — шуис сійӧ.
— Ньӧти абу сідзи! — шыасис Борис. — Кадыс миян быдса час.
Лёва лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Прӧстӧй арифметика!
Кадыс — час.
Тэсянь профессор ордӧдз — дас вит минут.
Профессорсянь школаӧдз — сы мында жӧ...
Ӧти штука вылас ми видзим... сизим плюс нёль да плюс кӧкъямыс... видзим дас ӧкмыс минут...
Ӧні, дерт, ӧдйӧджык мунас уджыс.
Тренируйтчим нин.
Артав — дас вит минутӧн.
Гачас вит кизь, пинжакын — нёль.
Прӧстӧй расчёт!..
Борялысь мӧд гачсӧ мамыс резьӧдӧма перелицуйтны.
Сылӧн ещӧ вӧлі ӧти гач, но сійӧ ставнас дӧмаса.
Боря зэв ёна скӧрмис.
Сійӧ горзіс, мый талун жӧ орӧдас Раисалысь пельсӧ, мый талунсянь сылы ни ӧти кыв оз шулы да мый бать-мамыс кӧ оз перевоспитайтны сійӧс пыр жӧ, то сійӧ мунас гортсьыс.
— Горзӧмнад оз отсав, — шуис Лёва. — Босьт асьтӧ киад да мун сёрнитышт.
Убедит сійӧс.
Ёртъяс бара мунісны кухняӧ.
Боря заводитіс надзӧникӧн да зілис не ыдждӧдны гӧлӧссӧ:
— Рая!
Раиса, тэ кылан?
— Но? — кыліс ӧдзӧс сайсянь.
— Раиса, вот мый ме тэныд шуа: ме тэнӧ лэдза, но мед тайӧ вӧлі медбӧръяысь!
Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа.
А ме ог пет.
Боря ышловзис, лэптыштіс трусиксӧ да водзӧ шуаліс зэв нин рама:
— Рая, кывзы, тэ ӧд абу ичӧтик, сідз?
Меным регыд мунны колӧ, а...
— И мун.
Коді тэнӧ кутӧ?
Лёва видзӧдліс томан розьӧд да убедительнӧя шуис:
— Рая, всё-таки колӧ гӧгӧрвоны!
Борислӧн зэв важнӧй делӧ.
— Котлетъясыс важнӧй делӧ жӧ.
Бать удж вылысь локтас — мый сійӧ кутас сёйны?
Сизимӧд классын велӧдчысьяс думайтігтыр чӧв олыштісны.
— Йӧйталӧм! — гусьӧник шуис Лёва.
Мый йӧйталӧм? — сідз жӧ гусьӧник шуис Борис.
— Мыйла тэ став тайӧ ноксьӧмсӧ вӧчин?
Лэдзин эськӧ яйсӧ — и пом!
Борис дыр йирис пев чуньсьыс гыжсӧ, сэсся восьтіс игансӧ:
— Но ладнӧ, Райка!
Пет.
Ми лэдзам.
— Ог, ті первой лэдзӧй да петкӧдлӧй меным.
Ме сувта умывальник вылӧ да видзӧдла ӧшиньӧдыс.
Йирк бердас ваннӧй стенын вӧлі стеклӧа ӧшинь.
Весьшӧрӧ ёртъяс корисны Раисаӧс петны пыр жӧ, шуалісны, мый тадзтӧ сійӧ оз удит кизьяссӧ вуравны.
Рая эз веж ассьыс кывсӧ.
Вӧчны вӧлі нинӧм!
Краеведческӧй кружокса кык авторитетнӧй член пӧкӧритчисны.
Мясорубкаыс вӧлі неисправнӧй да зэв зэлыд, но Боря сэтшӧм ӧдйӧ сійӧс бергӧдліс, мый килограмм яй ӧдйӧ пӧри фаршӧ.
Борислӧн чужӧмыс лӧсталіс пӧсьсьыс, но гӧлӧсыс сылӧн лои важмозыс стрӧг, кор сійӧ шыасис:
— Со тэныд яй.
Тырмас дурнытӧ да пет!
Ваннӧйын кыліс кутшӧмкӧ кышакылӧм: тайӧ Раиса кавшасис умывальник вылӧ.
Регыд сылӧн юрыс мыччысис ӧшинь стеклӧ сайын.
— Вот! — шуис сійӧ. — И колӧ вӧлі та вӧсна сы дыра вензьыны!
— Тырмас больгынытӧ!
Пет!
Но Рая эз пет.
— Энлӧй, — шуис сійӧ. — Ме тіянкӧд зэв уна кад вошті, а меным ещӧ колӧ бельё лэччӧдны чардакысь.
Кайлӧй чардакас да лэччӧдӧй.
Фарш тыра тарелкасӧ Боря тӧкӧтьӧ эз уськӧд кисьыс.
— Издевайтчан! — шуис Лёва.
— Раиса!..
Тэ дугды дурнытӧ, тэ менӧ тӧдан!
Бурджык эновт!
— Ньӧти ме ог издевайтчы.
Меным ӧтнамлы эськӧ нёльысь ковмис чардакас кайлыны, а ті кыкӧн ӧтпырйӧ став бельёсӧ лэччӧданныд.
А ме кута ӧбед пуны.
Борислы зэв окота вӧлі сьӧвзьыны став вылас да пӧкӧритны Раисаӧс, прамӧя велӧдны тайӧ нывкасӧ.
Но сійӧ думыштіс, кутшӧм йӧйталӧм лоӧ, сійӧ кӧ оз веськав профессор ордӧ да кружоклӧн заседание вылӧ.
И мый вӧсна!
Кутшӧмкӧ кизьяс вӧсна да наян чой вӧсна!
Делӧыс помасис сійӧн, мый найӧ Лёвакӧд кайлісны чардакӧ, вайисны сэтысь бельё да петкӧдлісны Раисалы.
Краеведъяс кылісны, кыдзи сійӧ чеччыштіс умывальник вылысь.
— Аддзылан, — вашнитіс ёртыслы Борис: — мыйӧн кизьяссӧ вурас, пельяссӧ орӧда! — Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да гораа шуис: — Но, Раиса!
— А ӧні... ӧні медбӧръяыс, — решительнӧя шуис Рая. — Ӧні тӧданныд мый?
Ӧні повторяйтӧй кыкнанныд ӧтпырйӧ: «Ми сетам честнӧй пионерскӧй кыв, мый весиг чуньӧн ог вӧрзьӧдӧй Раяӧс, кор сійӧ петас ваннӧйысь».
Повторяйтны тайӧ кывъяссӧ краеведъяслы вӧлі медся сьӧкыд.
Но найӧ век жӧ повторитісны тайӧ кывъяссӧ.
Вешйис иган, ӧдзӧс воссис, и Рая тэрыба прӧйдитіс краеведъяс дінті.
Дас вит минут мысти ёртъяс петісны керкаысь.
Мунігчӧжыс найӧ эз шуны кыв ни джын да краеведческӧй кружоклӧн бурнӧй заседание вылын кыкнанныс зумыша чӧв олісны.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Гадюка @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 106‒115.}
СОТНИК Юрий
ГАДЮКА
Вагон ӧшиньяс весьтті югнитліс ӧтка пӧнар.
Поезд сувтіс.
Платформа вылын кылісны тэрыб гӧлӧсъяс:
— Но, бур туй!
Смотри, ӧшиняс юртӧ эн сюй!
— Ог, бабушка.
— Мыйӧн воан, обязательнӧ телеграмма!..
Боря, кылан?
Мыслимӧ ӧмӧй этатшӧм пежсӧ нуны!
Поезд вӧрзис.
— Аддзысьлытӧдз, бабушка!
— Мамтӧ окышт.
Носӧвиктӧ ме тэныд зептад...
Суровӧй полотно панамаа старик надзӧникӧн шуис:
— Сідз!
Ӧні, сідзкӧ, татчӧ Боря воас.
Ӧдзӧс воссис, и пырис Боря.
Тайӧ вӧлі ар дас кыка детинка, ён, банйӧм чужӧма.
Руд кепкаыс сы юрын вӧлі пӧлыньтчӧма, сьӧд курткаыс кизявтӧм.
Ӧти киас сійӧ кутіс бельевӧй кӧрзинка, мӧдас — сетка, кӧні вӧлі ыджыд стекляннӧй банка.
Вагонӧд сійӧ муніс надзӧникӧн, видзчысьӧмӧн, сеткасӧ кутіс ассяньыс ылынкодь да синсӧ эз вештыв сы вылысь.
Вагоныс вӧлі тыр.
Пассажиръяс пиысь ӧткымынъяс кайӧмаӧсь весиг вылысса полкаясас.
Вагон шӧрӧдзыс воӧм бӧрын Боря сувтіс.
— Ми неуна топӧдчыштам, а том мортыс пуксяс татчӧ, дорас, — шуис панамаа старик.
— Аттьӧ, — муртса кывмӧн шуис Боря, сюйис ассьыс багажсӧ лабич улӧ да пуксис.
Пассажиръяс гусьӧникӧн наблюдайтісны сы бӧрся.
Мыйкӧ дыра сійӧ пукаліс рама, кинас кутіс пидзӧсъяссӧ да сьӧкыда лолаліс, сэсся друг чеччис аслас местаысь, перйис сеткасӧ да дыр видзӧдіс банка пытшкӧсас.
Сэсся надзӧникӧн шуис: «Сэні», дзебис сумкасӧ да бара пуксис.
Вагонын унаӧн узисны.
Боря вотӧдз чӧв-лӧньыс торксьыліс сӧмын кӧлеса стучитӧмысь да кодлӧнкӧ шкоргӧмысь.
Но ӧні тайӧ ӧтсяма, привычнӧй, а сы вӧсна казявтӧм шыяскӧд сорсис тешкодь кышакылӧм, коді кыліс лабич увсянь.
Панамаа старик пуктіс пидзӧс вылас ыджыд портфель да шыасис Боря дінӧ:
— Мӧскуаӧ мунам, том морт?
Боря довкнитіс юрнас.
— Дачаын вӧлінныд?
— Деревняын.
Бабушка ордын.
— Сідз, сідз!..
Деревняын.
Тайӧ бур. — Старик неуна чӧв олыштіс. — Сӧмын сьӧкыд, тыдалӧ, ӧтнадлы.
Багажыд тіян со кутшӧм, абу туша сертиыд.
— Кӧрзинаыс?
Абу, сійӧ кокни. —
Боря мыйлакӧ копыртчис, видліс кӧрзинасӧ да содтіс:
— Сэні сӧмын земноводнӧйяс:
— Кыдзи?
— Сӧмын земноводнӧйяс да пресмыкающӧйяс.
Сійӧ зэв кокни.
Минут кымын вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэсся паськыд пельпомъяса, сьӧд уска рабочӧй кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Тайӧ кыдзи гӧгӧрвоны: земноводнӧйяс да пресмыкающӧйяс?
— Но, лягушаяс, жабаяс, лёкгагъяс, ужъяс...
— Бррр, кутшӧм пежтор! — шуис пельӧсын пукалысь пассажирка.
Старик таркӧдыштіс портфеляс чуньяснас:
— <ns>Н-нда</ns>!
Интереснӧ!..
И кутшӧм предметысь ті найӧс...
— Школалы террариум вӧчам.
Миян кык детинка террариумсӧ вӧчӧны, а ме кыя.
— Мый вӧчӧны? — юаліс олӧма колхозница, коді куйліс мӧд полка вылас.
— Террариум, — шуис старик, — тайӧ, тӧданныд, аквариум кодь стекляннӧй ящик.
Сэні и видзӧны тайӧ став...
— Тайӧ гадъяссӧ?
— <ns>Н-но</ns> да.
Оз гадъясӧс, а, научнӧй кывйӧн кӧ шуны, земноводнӧйясӧс да пресмыкающӧйясӧс. —
Старик бара шыасис Боря дінӧ:
— И... и уна, сідзкӧ, тіян тайӧ земноводнӧйясыс?
Боря лэптіс синъяссӧ да кутіс куснявны шуйга кисьыс чуньяссӧ:
— Нёль уж, кык жаба, кӧкъямыс лёкгаг да дас ӧти лягушка.
— Тьпу, пеж! — кыліс пемыд пельӧссянь.
Олӧма колхозница кыпӧдчыштіс гырддза йылас да видзӧдліс увлань Боря вылӧ:
— И ставсӧ школаад нуан?
— Ог ставсӧ.
Джын ужсӧ да лягушкасӧ ми тритонъяс вылӧ вежам нывъяс школаын.
— Велӧдысьяссяньыд тэныд сюрыштас.
Боря лэптыштліс пельпомъяссӧ да бурпырысь нюммуніс:
— «Сюрыштас»!
Ньӧти оз сюр.
Мӧдарӧ, весиг аттьӧ шуасны.
— Велӧдӧм вылӧ кӧ, сідзкӧ оз сюрышт, — сӧгласитчис уска рабочӧй.
Сёрниыс заинтересуйтіс мукӧд пассажиръясӧс:
орчча отделениеысь пырис гожъялӧм чужӧма том лейтенант да сувтіс проходас, гырддзасӧ пуктіс мӧд полка вылӧ;
матыстчисны кык ныв-колхозницаяс, найӧ гораа киллисны ӧрешки;
матыстчис ыджыд тушаа, пенснеа, куш юра гражданин;
матыстчисны кык ремесленник.
Борялы, буракӧ, кажитчис тайӧ вниманиеыс.
Сійӧ кутіс сёрнитны кыпыдджыка, эз нин виччысь юасьӧмъяс:
— Ті тӧданныд, кутшӧм пӧльза ми школалы ваям...
Ӧти ужыс зоомагазинын шайт ветымын сулалӧ, да ещӧ оз сюр!
А лягушкаяс...
Мед кӧть вит шайтӧн штука, вот и ветымын вит шайт...
А террариумыс ачыс!..
Татшӧмсӧ кӧ магазинысь ньӧбны, шайт витсё сувтас.
А ті шуанныд «сюрыштас!»
Пассажиръяс сералісны, довкйӧдлісны юръяснаныс.
— Молодечьяс!
— А мый ті чайтанныд!
И збыль, пӧльза вайӧны.
— И дыр тэ найӧс кыйин? — юаліс лейтенант.
— Быдса кык недель.
Асывнас завтракайтышта — и сразу кыйсьыны.
Локта гортӧ, ӧбедайтышта — и бара кыйсьыны, рытӧдзыс. — Боря пӧрччис юрсьыс кепкасӧ да кутіс ӧвтчыны сійӧн. — Лягушкаяскӧд да жабаяскӧд ещӧ нинӧм... и лёкгагъяс частӧ паныдасьлӧны, а вот ужъяскӧд...
Ӧтчыд ме аддзи ӧтиӧс, уськӧдчи сы вылӧ, а сійӧ — прудйӧ, а ме эг вермы кутчысьны — да прудйӧ жӧ.
Чайтанныд, абу опаснӧ?
— Опаснӧ, дерт, — сӧгласитчис лейтенант.
Ӧні пӧшти вагоныс ставнас кывзіс сёрнисӧ.
Быд отделениеысь мыччысьлісны нюмъялысь чужӧмъяс.
Кор Боря сёрнитліс, лолі чӧв-лӧнь.
Кор сійӧ ланьтліс, быдладорсянь кыліс надзӧникӧн сералӧм да негора гӧлӧсъяс:
— Тешкодь кутшӧм детинкаыс!
— Ичӧтик, а кутшӧм сознательнӧй!
— Н-нда! — шуис панамаа старик. — Общественно-полезнӧй удж.
Миян кадӧ, граждана, татшӧм челядьыд эз вӧвны.
Эз вӧвны татшӧм челядьыд!
— Ме эськӧ ещӧ на унджык кыйи, не кӧ бабушка, — шуис Боря.
— Сійӧ наысь зэв ёна полӧ.
— Коньӧр тэнад бабушкаыд!
— Ме и сідзи нин гадюка йылысь сылы нинӧм эг висьтав.
— Код йылысь?
— Гадюка йылысь.
Ме сійӧс нёль час кыйӧді.
Сійӧ из улӧ дзебсис, а ме сійӧс виччыси.
Сэсся сійӧ петіс, ме сійӧс топӧді...
— Сідзкӧ, и гадюкаӧс нуан? — торкис сійӧс рабочӧй.
— Да!
Менам сійӧ банкаын, торйӧн. — Боря ӧвтыштіс кинас лабич улӧ.
— Тайӧ ещӧ оз тырмы! — броткыштіс пемыд пельӧссянь пассажирка.
Кывзысьяс неуна лӧньыштісны.
Чужӧмъясыс налӧн лоины серьёзнӧйджыкӧсь.
Сӧмын лейтенант пыр на нюмъяліс.
— Гашкӧ, тайӧ абу и гадюка? — юаліс сійӧ.
— «Абу гадюка»!
— скӧрмис Боря. — А мый нӧ сідзкӧ, тіян ногӧн?
— Ещӧ ӧти уж.
— Чайтанныд, ме ужӧс ог куж торйӧдны?
— А ноко петкӧдлы!
— Да эновтӧй! — кутісны шуавны гӧгӧр. — Оз ков!
— Мед, мед петкӧдлас.
Интереснӧ.
— Нинӧм сэн интереснӧйыс абу!
Видзӧднысӧ зывӧк!
— А ті энӧ видзӧдӧй.
Боря кыскис лабич улысь сумкасӧ да лажыньтчис сы весьтӧ.
Проходын сулалысьяс вешйыштісны, скамьяяс вылын пукалысьяс кыпӧдчышталісны местаяс вывсьыс да нюжӧдісны сьыліяссӧ, видзӧдісны банка вылӧ.
— Нелямын во олі, а гадюкаӧс ужысь ог куж торйӧдны, — шуис пенснеа гражданин.
— Вот! — шыасис старик. — А вӧлі кӧ тіян школаын террариум, сэки эськӧ кужинныд.
— Юр дорас ужлӧн вижоват чутъяс эмӧсь, — банкаӧ видзӧдігмоз шуис Боря. — А гадюкалӧн татшӧм чутъясыс... — Сійӧ друг ланьтіс.
Чужӧмыс сылӧн лои серьёзнӧй. — Гадюкалӧн... гадюкалӧн татшӧм чутъясыс... — Сійӧ бара эз помав да видзӧдліс банкаас мӧдарбоксяньыс.
Сэсся видзӧдліс лабич вылас.
Сэсся надзӧникӧн видзӧдліс ас гӧгӧрсьыс джоджсӧ.
— Мый, абу? — юаліс кодкӧ.
Боря сувтіс.
Кинас пидзӧсас кутчысьӧмӧн сійӧ век на видзӧдіс банка вылас.
— Ме... ме сійӧс неважӧн на прӧвериті...
Сэні вӧлі...
Пассажиръяс чӧв олісны.
Боря бара видзӧдліс лабич улӧ:
— Рузумыс разсьӧма.
Ме сійӧс зэв ёна кӧртавлі, а сійӧ... аддзанныд?
Рузум некодӧс эз интересуйт.
Ставныс полӧмӧн видзӧдісны джоджӧ да дзӧрисны места выланыс.
— Чӧртыс оз тӧд, мый тайӧ! — пинь пырыс сӧдзӧдіс пенснеа гражданин.
— Сідзкӧ, сійӧ кӧнкӧ тані кысъясьӧ.
— <ns>Н-нда</ns>! История!..
— Пемыдас ещӧ чушкас!
Олӧма колхозница пуксис полка вылас да кутіс видзӧдны Боря вылӧ:
— Мый нӧ тэ мекӧд вӧчин!
Донаӧй!
Меным куим сувтланін бӧрын чеччыны, а менам кӧлуйӧй лабич улас.
Кыдзи ме сэтысь босьта?
Боря эз вочавидз.
Пельясыс сылӧн зэв ёна гӧрдӧдісны, чужӧмас чепӧсйисны ньылӧм войтъяс.
Сійӧ то копыртчывліс да видзӧдліс лабич улас, то сулаліс кияссӧ лэдзӧмӧн, ас тӧдлытӧгыс бокас чуньяснас таркӧдігтыр.
— Ворссис!
Ичӧтикъяс! — горӧдіс пемыд пельӧссянь пассажирка.
— Тётя Маша!
А тёть Маш! — горӧдіс нывъяс пиысь ӧти.
— Но? — кыліс вагон помсянь.
— Ӧкуратнӧйджыка сэні.
Скамьяяс улас гадюка кысъясьӧ.
— <ns>Мы-ый</ns>?
Кутшӧм гадюка?
Вагонын лои зэв шума.
Ныв-проводник петіс служебнӧй отделениеысь, унзіля лапйӧдлыштіс синъяссӧ да друг паськыда восьтіс найӧс.
Кык детинка-ремесленник отсалісны пуксьыны мӧд полка вылӧ сӧстӧма пасьтасьӧм старукалы:
— Вай, вай, бабуся, эвакуируйтчы!
Улыс полкаясас, кодъяс неважӧн вӧліны тырӧсь, ӧні вӧлі уна тыртӧм места, зато быд коймӧд полка вывсянь тыдаліс уна гоз нывбаба кок.
Пассажиръяс, кодъяс кольӧмаӧсь уліас, пукалісны паныда скамьяясӧ каблукъяссӧ пуктӧмӧн.
Проходас педзисны некымын мужчина, югдӧдісны карманнӧй пӧнаръясӧн да истӧгӧн джоджсӧ.
Быд купеӧ видзӧдлігмоз проводница прӧйдитіс вагонӧд:
— Мыйын делӧыс?
Мый сэтшӧмыс лои?
Сылы некод эз вочавидз.
Быдладорсянь кылісны то скӧр, то серамсора гӧлӧсъяс:
— Кутшӧмкӧ детинка вӧсна йӧзыслы сы мында беспокойство!
— Миша!
Миша, садьмы, гадюка тані!
— А? Кутшӧм станция?
Друг кыліс нывбабалӧн лёкысь горӧдӧм.
Сійӧ жӧ здукас лои шынитӧв, и тайӧ чӧв-лӧняс кысянькӧ вылісяньыс кыліс мелі гӧлӧс:
— Ті эн полӧй!
Тайӧ менам тасмаӧй тіян вылӧ уси.
Боря сэтшӧм мыжапырысь лапйӧдліс еджыд синлысъяссӧ, мый проводница кутіс дзоргыны сы вылӧ да сразу юаліс:
— Но?..
Мый тэ тані вӧчин?
— Рузумыс разсьӧма...
Ме сійӧс рузумӧн кӧрталі, а сійӧ...
— Интереснӧ, кутшӧм тайӧ педагог велӧдчысьяслы тшӧктӧ ядӧвитӧй змейясӧс новлӧдлыны! — шуис пенснеа гражданин.
— Менӧ некод эз тшӧкты... — нурбыльтіс Боря.
— Ме... ме ачым думышті, медым сійӧс нуны.
— Инициатива проявитін, — нюммуніс лейтенант.
Проводница гӧгӧрвоис ставсӧ.
— «Ачым, ачым»!
— горӧдіс сійӧ бӧрдан гӧлӧсӧн. — Пыр вот ӧні лабич улас да и кут!
Кыдз кужан, сідзи и кут!
Ме тэ пыдди, али мый, пыра?
Пыр, шуа!
Боря бауасис да пырис лабич улӧ.
Проводница кутчысис сы башмакӧ да важсьыс ёнджыка горӧдіс:
— Тэ мый?
Йӧймин?..
Пет!
Пет, тэныд шуӧны!
Боря бӧрддзис лабич улын да кокньыдика тракнитіс коксӧ:
— Ачым... ачым лэдзи... ачым и... корся.
— Тырмас, друг, эн йӧйтав, — кыйсьысьӧс лабич улысь кыскигмоз шуис лейтенант.
Проводница сулалыштіс, шӧйӧвошӧмӧн довкйӧдлыштіс юрсӧ да мӧдӧдчис петанінлань:
— Муна старшӧйлы доложита.
Сійӧ дыр эз во.
Пассажиръяс мудзисны волнуйтчыны.
Гӧлӧсъяс кылісны шочджыка, спокойнӧйджыка.
Лейтенант, кык ремесленник да ещӧ кымынкӧ морт век на корсисны гадюкаӧс, видзчысьӧмӧн вешталісны скамьяяс улысь чемоданъяс да мешӧкъяс.
Мукӧдъясыс шочиника юавлісны сы йылысь, кыдзи налӧн делӧыс мунӧ, да сёрнитісны ядӧвитӧй змейяс йылысь вообщӧ.
— Мый ті меным кобраяс йылысь висьтавланныд!
Кобраяс лунвылын олӧны.
— ...зэлыдджыка кӧртавны сойтӧ, нёнявны вирсӧ, сэсся сотны донӧдӧм кӧртӧн.
— Аттьӧ тіянлы!
«Донӧдӧм кӧртӧн»!
Олӧма колхозница некод дінӧ шыасьтӧг майшасис:
— Ме ӧмӧй нала ӧні пыра!..
Нелямын нёльӧд воын менсьым невесткаӧс татшӧмыс курччыліс.
Кык недель больничаын мучитчис.
Панамаа старик пукаліс нин коймӧд полка вылын.
— Кокньыда мынӧма тіян невестканыд.
Гадюка курччӧмысь вермӧны кувны, — веськодьпырысь шуис сійӧ.
— Эм!
Тані сійӧ! — горӧдіс друг ӧти ремесленник.
Кажитчис, ачыс вагоныс кокньыда ышловзис да гажаджыка кутіс стучитны кӧлесаяснас.
— Аддзинныд?
— Кӧні «тані»?
— Виӧй сійӧс ӧдйӧджык!
Ремесленникӧс, коді вӧлі лажыньтчӧма, кытшаліс некымын морт.
Йӧткасигтыр, ӧта-мӧдыслы мешайтігтыр, найӧ видзӧдісны сійӧ местаас, кыті лейтенант югдӧдіс карманнӧй пӧнарӧн.
— Лабич улас, шуанныд? — юасисны налысь пассажиръяс.
— Да!
Дзик пельӧсас пырӧма.
— Кыдзи нӧ сійӧс судзӧдны?
— Сьӧкыдкодь!
— Но, мый ті сулаланныд?
Пышъяс.
Воис старшӧй да сыкӧд ныв-проводник.
Старшӧй копыртчис да, лабичувса пемыд пельӧсысь синсӧ вештывтӧг, ӧвтыштіс проводницалы кинас:
— Коколюка!..
Коколюка!
Коколюка вай!
Проводница муніс.
Вагон лӧнис.
Панамаа старик, коді пукаліс коймӧд полка вылын, перйис часі:
— Нелямын минут мысти Мӧскуа.
Казявтӧг кадыс прӧйдитіс.
Том морт... гм... том морт радиыс.
Кодсюрӧ серӧктісны.
Ставныс, кодъяс чукӧртчисны ремесленник гӧгӧр, видзӧдлісны Боря вылӧ, быттьӧкӧ сӧмын ӧні казялісны сійӧс.
Сійӧ сулаліс бокын, жугыль, шог, да надзӧникӧн ниртіс ӧта-мӧд бердас няйтӧссьӧм ки пыдӧсъяссӧ.
— Мый, друг, пропадитіс тэнад трудыд? — шуис лейтенант. — Кыйсин, кыйсин, бабушкатӧ дзикӧдз дӧзмӧдін, а ӧні этайӧ дядяыс босьтас да и виас коколюкаӧн тэнсьыд нагляднӧй пособиетӧ.
Боря дзик нырӧдзыс лэптіс кипыдӧссӧ да кутіс водз чуньнас зыртны сэтысь няйтсӧ.
— Жаль, кыйсьысь, а? — юаліс ремесленник.
— Чайтанныд, абу! — шӧпнитіс Боря.
Пассажиръяс чӧв олыштісны.
— Пӧжалуй, и збыльысь абу лӧсьыд, — кыз гӧлӧсӧн друг шуис уска рабочӧй.
Сійӧ спокойнӧя пукаліс аслас местаын да куритчис, ӧти коксӧ мӧд кок вылас пуктӧмӧн, сёйӧссьӧм сапӧг ныр вылас видзӧдігмоз.
— Мый абу лӧсьыд? — бергӧдчис старшӧй.
— Оз дурӧм ради детинкаыс сійӧс ну.
Винысӧ быттьӧ кыдзкӧ абу и лӧсьыд.
— А мый сыкӧд прикажитанныд вӧчны? — юаліс пенснеа гражданин.
— Кутны!
«Мый вӧчны»!
— вочавидзис ремесленник. — Кутны да сетны кыйсьысьлы.
Пырис коколюкаа проводница.
Сылӧн видыс вӧлі воинственнӧй.
— Сэні на?
Эз пышйы?
Югдӧдыштӧй кодкӧ.
Лейтенант видзчысьӧмӧн босьтіс сы ордысь коколюкасӧ:
— Ёртъяс, гашкӧ, огӧ виӧй, а?
Помилуйтам гадюкасӧ?..
Видзӧдлӧй детинка вылас: мортыс ӧд уджаліс, трудитчис!
Шӧйӧвошӧм пассажиръяс чӧв олісны.
Старшӧй видзӧдліс лейтенант вылӧ да гӧрдӧдіс:
— Тіянлы, ёрт, серам, а ми воксӧ вермасны мыждыны, мыйкӧ кӧ лоӧ пассажиркӧд!
— А вианныд кӧ гадюкасӧ, тіянӧс, папаша, мӧдторйысь мыждасны, — серьёзнӧя шуис ремесленник.
— «Мыждасны»... — нюжӧдіс проводница. — Мыйысь нӧ тайӧ мыждаснысӧ?
— Школьнӧй имущество тшыкӧдӧмысь, вот мыйысь.
Гӧгӧр дружнӧя серӧктісны, сэсся кутісны вензьыны.
Ӧтияс сёрнитісны, мый школаын всё равно оз кутны видзны гадюкаӧс; мӧдъяс утверждайтісны, мый видзӧны, но биология кузя велӧдысьлӧн торъя надзор улын; коймӧдъяс сӧглашайтчисны мӧдъяскӧд, но лыддисны опаснӧйӧн сетны гадюкасӧ Борялы: друг сійӧ бара лэдзас гадюкасӧ трамвайын либӧ метроын!
— Ог лэдз ме!
Вот честнӧй пионерскӧй кыв, ог лэдз! — шуис Боря да видзӧдліс верстьӧ йӧз вылӧ сідзи, мый весиг олӧма колхозницалӧн сьӧлӧмыс вӧрзис.
— Да оз лэдз сійӧ! — нориника нюжӧдіс сійӧ. — Навернӧ, велаліс нин ӧні!
Ӧд колӧ жӧ сочувствуйтны: мукӧд челядьыс каникулъяс дырйи котралӧны да дурӧны, а сійӧ аслас садъяскӧд кык недель ноксис.
— Н-да!
Кыдз шуасны, йӧзлысь уджсӧ колӧ радейтны, — шуис панамаа старик.
Пенснеа гражданин лэптіс юрсӧ:
— Ті сэні философствуйтанныд...
А колльӧдінныд кӧ эськӧ детинкасӧ гортӧдзыс?
— Ме? Гм!..
Кӧть...
Лейтенант ӧвтыштіс кинас:
— Но ладнӧ!
Ме колльӧда...
Кӧні олан?
— Чернышевский нима улича вылын.
— Колльӧда.
Аттьӧ шу!
Тэ вӧсна кытшов вӧча.
— Но мый, кыйсьысьяс, виинныд? — юаліс кодкӧ вагон мӧдар помсяньыс.
— Эгӧ.
Помилуйтім, — вочавидзис ремесленник.
Старшӧй скӧра видзӧдліс «кыйсьысьяс» вылӧ:
— Посни челядь! —
Сійӧ бергӧдчис проводницалань:
— Шом босьтан щипцы эм?
abu
abu
Вай!
— Посни челядь! — мунігмозыс повторитіс проводница.
Дас минут мысти гадюка куйліс банкаын, а банкаыс, ӧні нин зэв топыда тупкӧма, вӧлі лейтенант пидзӧс вылын.
Лейтенанткӧд орччӧн чӧв олігтыр пукаліс Боря, коді вӧлі вывті рад.
Мӧскуаӧ вотӧдз пассажиръяс гораа казьтылісны ассьыныс велӧдчан вояссӧ, и вагонын вӧлі зэв гажа.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ «Калуга – Марс» @ висьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 116‒134.}
СОТНИК Юрий
«КАЛУГА-МАРС»
Тайӧ зэра вояс карсянь зэв матын гыпкисны орудиеяс.
Фашистъяс вӧліны дас кык километр сайын.
Ичӧтик станциясянь сӧмын на муніс медбӧръя эшелон, коді нуис тылӧ нывбабаясӧс, старикъясӧс да челядьӧс.
Муртса стучитігтыр прӧйдитісны теплушкаяс, кыссисны-мунісны кузь пассажирскӧй вагонъяс, маскируйтӧм ӧшиньяс пыр муртса тӧдчис би югӧрыс; таркӧдіс-муніс зенитнӧй пулемёта да красноармеечьяса восьса платформа.
Эшелон воши пемыдас.
Кӧлесаясыслӧн шумыс вочасӧн лӧнис.
Тыртӧм станцияӧ колины сӧмын некымын железнодорожник, перрон вылын да туйяс вылын часӧвӧйяс да ар дас ӧтика кык детинка, кодъяс дзебсьӧмаӧсь водокачка башня улӧ:
на пиысь ӧтиыс — гӧгрӧс чужӧма, лэптӧм воротника кузь пальтоа, мехӧвӧй шапкаа, сьылі гӧгӧрыс гартыштӧма шарп, мӧдыс — жебиник, пельк, дженьыдик сьӧд бушлата да сьӧд кепкаа.
Найӧ дыр сулалісны лӧня ва стен дорын, кывзісны перрон вывті ветлӧдлысь часӧвӧйлысь кок шысӧ да орудиеясысь гораа лыйсьӧмсӧ.
Сэсся кузь пальтоа детинкаыс муртса кывмӧн шӧпнитіс:
— Слава!
Слава!
— Но?
— Слава, тэ кытчӧ запискатӧ сюйин?
— Мам тубрасӧ, кытчӧ вольпась гартыштӧма.
— Менам мам тубрасӧ?
— Эг, менам...
Сулав чӧв.
Кыласны!
Найӧ чӧв олыштісны.
Минут бӧрын бара кыліс вашкӧдчӧм:
— Слава!
А, Слава!
— Мый тэныд?
— Слава, мый тэ запискаас гижин?
— «Мый, мый»!
Гижи: «Дона мама, бабушка да Вера Дмитриевна!
Ми пышйим поездысь.
Ми кӧсъям морӧсӧн дорйыны карсӧ врагъясысь.
Пӧжалуйста, эн волнуйтчӧй да эн тӧждысьӧй».
Но и ставыс.
Сулав лӧня да нинӧм эн сёрнит!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Кыв ни джын шутӧг прӧйдитіс некымын минут.
Перрон кузя ылыстчысь часӧвӧйлӧн кок шыясыс кылісны век омӧльджыка.
Кор кок шыясыс лӧнисны, Слава вешйис стен дорысь да, нопсӧ волысӧдыс кутігтыр, видзӧдліс гӧгӧр.
— Мишка!
Мӧдім!
Сылӧн другыс матыстчис сы дінӧ, киас сылӧн вӧлі польдчӧм ыджыд портфель.
Кыкнанныс гусьӧник петісны калиткаӧд, коді вӧлі станцияса пу ӧградаын, здук мында сулыштісны да чепӧсйисны котӧртны.
Вокзалдорса площадь вылын налы некод эз паныдась, и водзӧ мӧдісны восьлӧн, зілисны мунны забор да керка стенъяс бердтіджык.
Славалӧн ӧти колошиыс ӧтарӧ усяліс коксьыс.
Сьӧкыд портфельыс кучкаліс Мишалы кокас.
Кыкнанныс зэрсьыс кӧтасисны да пӧсялісны, но мунісны сувтлытӧг.
Карыс, коді луннас вӧлі сэтшӧм тӧдса, кажитчис ӧні бокӧвӧйӧн да страшнӧйӧн.
Ни ӧти морт эз вӧв улича вылын.
Ни ӧти ӧшинь пыр эз тыдав би югӧр.
Весиг понъяс, кодъяс век увтчывлісны быд дворын, ӧні чӧв олісны.
Сӧмын ыджыдджык керкаяслӧн пемыд параднӧйясын либӧ ворота аркаяс улын шочиника тыдовтчывлісны папирослӧн гӧрд бияс.
Тайӧ дежурнӧй олысьяс сулалісны асланыс постъяс вылын.
Найӧс казялӧм бӧрын челядь либӧ тӧвзьыштлісны котӧрӧн либӧ, муртса лолалігтыр, мунлісны гусьӧникӧн.
Тадзи найӧ воисны кар шӧрӧдз.
Водзын, уличасӧ вомӧналӧмӧн, грымакылісны-мунісны не то танкъяс, не то тракторъяс да кежисны пемыд переулокӧ.
Сэсся тэрыба, пӧшти котӧрӧн, челядьлы паныд локтіс красноармеечьяслӧн взвод.
Детинкаяс дзебсисны наысь киоскъяскостса щелльӧ; тайӧ киоскъясас коркӧ тӧргуйтлісны морсӧн да табакӧн.
Найӧ сулыштісны сэні, медым неуна шойччыштны.
— Слава! — надзӧникӧн чукӧстіс Миша.
— Мый?
— Слава, а тэ гижин запискаад, мый ми ӧні, гашкӧ, дзикӧдз пӧгибнитам?
Слава скӧрмис:
— Тэ... тэ, Мишка, дзик ичӧтик кодь!
Мортыслӧн юрыс висьӧ тӧждысьӧмсьыс, а сійӧ аслас йӧй юалӧмъясӧн!
Но мыйла ме налы тайӧс кута гижны?
Медым найӧ повзьӧмысла кулісны?
Да?
Миша эз вочавидз.
Сійӧ лажыньтчис да, нырсӧ чушкигтыр, мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Сэсся бара кутіс шӧпкӧдны, ещӧ надзӧнджык;
— Слава!..
— Бара!
— Слава, честнӧй кыв, тайӧ медбӧръя юалӧм...
Слава, кутшӧм тӧждысьӧмысь тэнад юрыд висьӧ?
— Кутшӧмысь?
А вот кутшӧмысь: миянлы колӧ писькӧдчыны передӧвӧй вылӧ сідзи, медым не сюрны патрульлы.
Кыдзи корсьны тайӧ передӧвӧйсӧ?
Кытчӧ миянлы мунны?
Тэ та йылысь думыштлін?
— Ме эг думыштлы та йылысь, но, ме ногӧн, Слава, кӧні пушкаясыс лыйлӧны, сэні и передӧвӧйыс.
Детинкаяс мӧдӧдчисны водзӧ.
Ещӧ некымынысь найӧ дзебсьылісны, кор кывлісны, кыдзи шлёпиктӧны гӧпъясӧд патрульяслӧн сьӧкыд сапӧгъясыс, да сӧмын час мысти воисны кар помас.
Тані вӧлі ещӧ нин гажтӧм да шуштӧм.
Орудиеяслӧн гыпкӧмыс кыліс ёнджыка.
Слава сувтіс изйӧн вольсалӧм уличаяс туйвежӧ да юаліс;
— Кӧні нӧ ӧні лыйлӧны?
Кытчӧ мунны?
Детинкаяс педзисны места вылас, шӧйӧвошӧмӧн юрсӧ бергӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Грымакылӧм, сьӧкыда гыпйӧдлӧм кыліс ӧні не сӧмын водзвылын, но и веськыдвылын, и шуйгавылын, и бӧрвылын.
— Слава!
Мый тайӧ?
Кылан?
Кутшӧмкӧ тешкодь дзужгысь шутьлялӧм шы, то содысь, то чинысь, кыліс вылісянь, мигайтысь енэжсянь.
Слава чошкӧдіс шуйга пельсӧ, медым кывзыштны, но сэки друг кыліс эз шутёвтӧм, а омлялӧм, керкаясса пемыд ӧшиньясын югнитіс би, и секунда мысти муыс дрӧгнитіс страшнӧй взрывысь.
— Слава!
Тӧдан мый? — горӧдіс Миша.
— Слава, тайӧ, дерт, фашистъяс дальнобойнӧйясысь лыйлӧны.
Слава!..
— Но... но и мый нӧ лыйлӧны кӧ!
Тэ сӧмын... тэ сӧмын эн пов, пӧжалуйста...
Нинӧм тані страшнӧйыс абу, мый лыйлӧны.
— Слава, ме ог пов...
Сӧмын тӧдан мый, Слава...
Мыйла ми тані сулалам?
Мунны кӧ нин мунны.
А, Слава?
Кыкнанныс кутісны тэрыба восьлавны, муртса кутчысисны, медым не котӧртны.
— Обстрел обстрел и эм.
Обыкновеннӧй делӧ! — шуаліс Слава.
— Да!
Обыкновеннӧй делӧ, — сӧглашайтчис мӧдыс, быд выль гымӧбтігӧн муртса дрӧгнитлывліг.
Друг Слава казяліс, мый сылӧн ёртыс воши.
— Мишка!
Кӧні тэ?
Мый тэ?..
— Слава!
Тӧдан... тешкодьтор! — кыліс пемыдсьыс.
— Портфельӧс уськӧді да ог аддзы.
Слава сувтіс:
— Но!
Аддзин?
— Эг.
Слава...
Тешкодьтор!
— Аддзин? — кыліс секунда мысти.
— Эг!..
Со ӧд!
Тешкодьтор!..
Слава, тэ тані?..
Слава!
Медбӧрын Миша аддзис портфельсӧ ыджыд гӧптысь да локтіс ёртыс дінӧ.
Но сэки Славалӧн колошипӧлыс уси.
Сійӧ копыртчис, медым кӧмавны колошисӧ...
Друг яръюгыд би сюръя кыптіс матысса керка сайсянь, да сэтшӧма грымӧбтіс, мый Мишалӧн тӧкӧтьӧ сьӧлӧмыс эз чеччышт.
Зиль-зёльмунісны стеклӧяс.
Кӧнкӧ гораа горӧдіс нывбаба.
Здук мысти ёртъяс мыйвынсьыс тӧвзисны гӧпъяс вомӧн: ӧтиыслӧн киас портфель, мӧдыслӧн — колоши.
Найӧ эз казявны, кыдзи петісны кар сайӧ, кыдзи веськалісны Ыджыд рощаӧ.
Котӧртісны дыр, зэв дыр.
Бӧрвылын эз нин гыпкыны-лыйсьыны, а челядь, сьӧкыда кашкигтыр, век на котӧртісны.
— Стой!
Коді локтӧ? — друг кыліс скӧрысь горӧдӧм.
Детинкаяс быттьӧ кынмисны места выланыс.
— Сюрим!
Патруль! — вашнитіс Слава.
— Коді локтӧ? — кыліс пемыдас гораджыка да тревожнӧйджыка.
— Тайӧ... ми... — падъялӧмӧн шуис Миша.
— Коді «ми»?
— Сӧветскӧй граждана, — шуис Слава.
— Кутшӧм сэтшӧм граждана?
Водӧй!
Щёлкнитіс винтовкалӧн затворыс.
Детинкаяс кыв ни джын шутӧг пласькысисны му бердӧ.
Тайӧ здукас кодкӧ кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Мый лои, Симаков?
— Ветлӧдлӧ кодкӧ сэні, караульнӧй начальник ёрт.
Ме водтӧді сійӧс.
— Эй!
Коді сэні эм?
Вочавидз! — гораа юаліс кыз гӧлӧс.
— Сӧветскӧй граждана.
Школьникъяс, — юрсӧ муртса лэптыштӧмӧн повторитіс Слава.
— Ноко, Жиров...
Ме бӧрся!
Кылісны кок шыяс.
Здук кежлӧ ыпнитліс карманнӧй пӧнарлӧн би югӧр да ёрис челядьлысь синсӧ.
Пӧнар пыр жӧ кусі.
Детинкаяс ас водзсьыныс аддзисны кык красноармеечӧс.
— Кодъяс татшӧмъясыс?
Кыдзи татчӧ веськалінныд? — кыз гӧлӧсӧн юаліс на пиысь ӧтиыс.
Детинкаяс чеччисны.
Миша дзикӧдз шӧйӧвоши да чӧв оліс.
А Слава лӧсьӧдыштіс кепкасӧ да решительнӧя шуис:
— Ми...
Миянлы командир дінӧ колӧ.
— Кутшӧм командир дінӧ?
Кутшӧм юалӧм кузя?
— Доброволечьясӧн кӧсъям лоны.
— Жиров, кылан? — шуис кыз гӧлӧсаыс ёртыслы.
Сэсся шыасис челядь дінӧ:
— Сі-ідз!
А бать-мамыд тіян кӧнӧсь?
— Мунісны.
Эвакуируйтчисны найӧ.
— А ті нӧ кыдзи?
— А ми кольччим.
— Пышйинныд?
— Ньӧти эгӧ пышйӧ, — пӧръяліс Слава.
— Прӧстӧ миянӧс лэдзисны, и ставыс.
— Воюйтны лэдзисны?
— Но да.
Красноармеечьяс серӧктісны.
— Со, Жиров, делӧыс!
Мый нӧ ӧні кутам вӧчны?
— Дежурнӧйлы колӧ доложитны, сержант ёрт.
— Дежурнӧйлы?
Гм!
Збыль!
Мӧдім дежурнӧй дінӧ.
Мед разбирайтчӧ...
Но, воякаяс, мунамӧ!
Найӧ нуӧдісны детинкаясӧс вӧрӧд, шочиника секунда кежлӧ югдӧдлісны карманнӧй пӧнарӧн туйсӧ, да регыд сувтісны муӧ вӧчӧм векньыдик щель дорӧ.
— Виччысьлӧй тані.
Пу тшупӧдъясӧд сержант лэччис щелльӧ.
Некымын минут мысти сылӧн гӧлӧсыс кыліс кысянькӧ шуйгаладорсянь:
— Жиров!
Нуӧд найӧс веськыда лейтенант дінӧ.
Жиров отсӧгӧн челядь лэччисны щелльӧ да, сёй стенъясас пельпомъяснас инмалігтыр, кутісны мунны сэті.
— Слава!
Правда, дзик настӧящӧй окопъясын кодь?
Да? — шӧпнитіс Миша.
Щелльыс нуӧдіс ляпкыдик мыльк улӧ.
Лои сап пемыд.
Но вот Жиров восьтіс кутшӧмкӧ ӧдзӧс, и куимнанныс лоины югыд землянкаын.
Сійӧс югдӧдіс электрическӧй лампочка.
Землянкаын вӧліны кык военнӧй.
Ӧтиыс, командирскӧй шинеля, противогаза да кучик полевӧй сумкаа, сулаліс стен бердӧ нёровтчӧмӧн.
Мӧдыс, мугов чужӧма, кудриа юрсиа, сьӧд уска, вомас папироскаа, пукаліс ичӧтик пызан сайын.
Кыкнан военнӧйыслысь петлицаяссьыс челядь казялісны кык квадратикӧн.
Уска военнӧй сувтіс.
— Тайӧяс и эмӧсь тіян геройясыд? — юаліс сійӧ Жировлысь.
— Так точно, лейтенант ёрт.
Лейтенант видзӧдліс детинкаяс вылӧ да муртса нюммуніс.
Славалӧн ыджыд сьӧд кепкаыс сэтшӧм улӧдз лэччӧма чужӧм вылас, мый сы улысь тыдалісны сӧмын нырыс да щӧкаыс.
Сы бушлат соскысь да Миша пальтоысь войталіс ва.
Чулкиыс, гачыс да ботинкиясыс детинкаяслӧн вӧліны сёйӧссьӧмаӧсь.
Кыкнанныс сулалісны чӧла, вӧрзьытӧг.
— Воюйтны, шуанныд, лӧсьӧдчинныд?
Да?
— Воюйтны, — кыліс кепка увсянь.
Лейтенант бергӧдчис стен дорын сулалысь военнӧйлань:
— Мый нӧ, дежурнӧй, мӧдӧд накӧд связнӧйӧс — да карӧ.
Детинкаяс жугыля видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Сійӧыс, кодӧс лейтенант шуис дежурнӧйӧн, мыйкӧ думайтігтыр таркӧдыштіс папиросканас портсигарас.
— Карадтӧ эськӧ карӧ да, — надзӧникӧн шуис сійӧ, — но, а водзӧ мый?
Бать-мамыс налӧн мунӧмаӧсь.
Детскӧй учреждениеяс эвакуируйтчисны.
Кытчӧ связнӧйыс найӧс воштас?
Лейтенант, кисӧ мышкас пуктӧмӧн, прӧйдитчис землянкаӧд:
— Гм!
Тайӧс, шуам, ог на тӧдӧй, мунісны али эз мунны.
Гашкӧ, геройяс гортсьыс пышйисны, а ӧні найӧс корсьӧны уличаяс вылысь.
Сійӧ сувтіс Слава водзӧ да лэптіс кепка кӧзырёксӧ:
— Ноко, ёртъяс, висьталӧй веськыда: пышйинныд?
— Ньӧти ми... — заводитліс Слава.
Но лейтенант торкис сійӧс:
— Стоп!
Энлы!
Ті локтінныд армияӧ служитны.
Сідз?
И вот первойсяньыс жӧ пӧрйӧдланныд командиртӧ.
Мыйла миянлы татшӧм боечьясыд, кодъяс пӧрйӧдлӧны командиръясӧс?
abu
Ті нин бурджык веськыда висьталӧй: гортсьыд пышйинныд?
— Поездысь, — муртса кывмӧн вочавидзис Слава.
— Ми поездысь пышйим, — повторитіс Миша.
— Но вот!
Тайӧ мӧд делӧ!
Лейтенант бара прӧйдитчис да сувтіс дежурнӧй водзӧ.
— Но и лун!
Быд здук выль шог!.. —
Сійӧ чӧв олыштіс.
— Мый нӧ, кольны найӧс пока асланым кывкутӧм улӧ, да и доложитны майорлы?
Али видасны?..
Гашкӧ и видасны.
Но кытчӧ найӧс воштыны?
Кар кузя кык час нин лыйлӧны, а тані пока лӧнь.
Лейтенант думыштчис.
Челядь сулалісны вӧрзьытӧг, сӧмын шочиника видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ладнӧ...
Жиров!
— Ме кывза тіянлысь, лейтенант ёрт!
— Нуӧдӧй найӧс телефонистъяс дінӧ.
Налӧн эм местаыс.
Ковмас старшиналы висьтавны, мед зачислитас найӧс довольствие вылӧ...
Кималасӧн пемыдӧдыс мунігӧн детинкаяс долыда чеплялісны да тойлалісны ӧта-мӧдсӧ.
Слава гораа вашкӧдіс:
— Гӧгӧрвоан, мый лоӧ «зачислитны довольствие вылӧ»?
Тайӧ лоӧ — примитісны.
Сідзкӧ — ставыс, гӧтов!..
Найӧ веськалісны пемыдджык лампочкаӧн югдӧдӧм землянкаӧ.
Тані стен пӧлӧныс вӧліны наръяс, кӧні, шинельӧ гартыштчӧмӧн, узисны морт кӧкъямыс красноармееч.
Землянка шӧрын сулаліс кӧрт пач.
Вӧлі шоныд да неуна жаркодь.
Жиров индіс ӧдзӧссяньыс веськыдвывса тыртӧм нар вылӧ:
— Вай водӧй татчӧ.
Пырысь-пыр ужнайтны тіянлы ваям.
Да мед шынитӧв вӧлі!
Йӧзыс узьӧны.
Сійӧ кӧсйис мунны, но сэки ӧти красноармееч садьмис, пуксис, кутіс кинас пидзӧсъяссӧ да мӧдіс дзоргыны детинкаяс вылӧ, еджыд синкымъяссӧ банйӧм чужӧм вывсьыс вывлань лэптӧмӧн:
— О-о!
Кодъяс татшӧмъясыс?
— Пополнение тіянлы.
Ӧні, Очередько, пропадитіс Гитлерыд!
Жиров петіс, надзӧникӧн пӧдлыштіс ӧдзӧссӧ.
Очередько вӧлі сэтшӧма чуймӧма, мый садьмӧдіс орчча суседъяссӧ.
Минут мысти землянкаыс ставнас садьмис.
Быдладорсянь детинкаяс вылӧ видзӧдісны чуймӧм, нюмъялысь чужӧмъяс, быдладорсянь кылісны юасьӧмъяс да горӧдлӧмъяс:
— Кыдзи нӧ ті татчӧ воинныд?
— Пышйинныд?
Вот юр вундысьясыд!
— Мамъясыд тіян кӧнӧсь?
Кор детинкаяс аддзисны, мый тані на вылӧ некод оз видзӧд скӧра, мый ставныс радӧсь найӧ воӧмлы, збоймыштісны.
Найӧ пӧрччисны ас вывсьыныс кӧтасьӧм вылыс паськӧмсӧ да ӧні пукалісны наръяс вылын да больгисны ланьтлытӧг.
Найӧ висьталісны сы йылысь, кыдзи думыштісны пышйыны недель сайын нин, но эновтчисны эвакуируйтчытӧдз, медым мамъясыс эз кольны на вӧсна карӧ.
Висьталісны, кыдзи налы медбӧръя здукнас удайтчис чеччыштны вагонысь, кыдзи писькӧдчисны найӧ карӧд, веськодьпырысь казьтыштісны снарядъяс йылысь, кодъяс взрывайтчисны «дзик-дзик орччӧн».
Миша шуис, мый сылысь портфельсӧ, тыдалӧ, осколокӧн тракнитіс кисьыс.
Красноармеечьяс, найӧс кывзігӧн, сэтшӧма гажӧдчисны, быттьӧкӧ эз вӧв война, эз вӧвны фашистъяс, эз кыв канонадалӧн шыыс, коді кадысь кадӧ кыліс татчӧдз.
Друг воссис ӧдзӧс.
Землянкаӧ пырис статя военнӧй, кодлӧн кыкнан киас вӧлі котелокӧн, а киняулас — ыджыд нянь кусӧк.
— Кӧнӧсь тані миян доброволечьясыс?
Пӧлучайтӧй!
— О, кутшӧм важнӧйӧсь миян воякаясыс, — шуис Очередько.
— Ачыс старшина налы сёян вайис!
Детинкаяс аттьӧалісны да кутісны сёйны шыд да греча рок.
— Передӧвӧйӧдзыс тасянь ылын? — няньсӧ няклялігмоз юаліс Слава.
— Да ӧд тайӧ сійӧ и эм, передӧвӧйыс!
Метр комын-нелямын прӧйдитан — вот тэныд и фашист.
Боечьяслӧн дружнӧй серам серти детинкаяс гӧгӧрвоисны, мый Очередько шутитӧ, мый передӧвӧйӧдз ещӧ зэв на ылын.
Найӧ ланьтісны, ӧбидитчисны, мый на дінӧ оз серьёзнӧя относитчыны.
Сералӧмсьыс мудзӧм красноармеечьяс ланьтісны жӧ.
И сэки землянкаын кыліс негора гӧлӧс, кодӧс детинкаяс ӧнӧдз эз кывлыны:
— Сідз-сідз!
Но, вот мый, том йӧз: разрешитӧй меным сетны тіянлы ӧти юалӧм.
Ӧдзӧссяньыс мӧдарланьын, нар вылын куйліс кузь ныра косіник морт.
Гырддза вылас ӧшйӧмӧн сійӧ читкыраліс детинкаяс вылӧ близорукӧй синъяссӧ да нюмъяліс вӧсньыдик вомдоръяснас.
— Кутшӧм юалӧм? — няклявны дугдывтӧг юаліс Слава.
— Вот, ті желайтанныд воюйтны фашистъяскӧд, дорйыны Рӧдина.
Мый нӧ!
Бур кӧсйӧм.
Но представитӧй аслыныд, мый тіян кодь арлыдаясыс ставныс эновтасны школаяс да мунасны фронт вылӧ.
Представитӧй аслыныд, мый война кыссяс куим-нёль во.
Канмуас сэки кымын неграмотнӧй недоросль лоас, кодъясысь оз позь вӧчны ни инженеръясӧс, ни учёнӧйясӧс, ни бур командиръясӧс!
Та йылысь ті думыштлінныд?
— Ого!
Вот мыджӧд так мыджӧд! — шуис Очередько.
— Видзӧдлам, мый найӧ висьталасны?
Боечьяс бара серӧктісны да, детинкаяс вылӧ видзӧдлывлігмоз, лӧсьыдджыка пуксялісны наръяс вылӧ.
Детинкаяс шай-паймунӧмӧн чӧв олісны, котелокъяссӧ пидзӧсъяс вылас пуктӧмӧн видзӧдісны кытчӧкӧ водзӧ.
— Но!
Заводитӧй диспут, — шуис кодкӧ.
— Зэв прӧстӧ! — друг вочавидзис Миша.
— Тайӧ некыдз оз вермы лоны.
— Мый оз вермы лоны?
— Медым став челядьыс мунісны франт вылӧ.
— Мыйла нӧ?
Став челядьыс мустӧмтӧны фашистъясӧс.
Ті со пышйӧмныд?
— Ми пышйим, а ставныс оз пышйыны.
Ӧти челядьлӧн сэтшӧм характер, мый найӧ кӧсйӧны велӧдчыны, а миян сэтшӧм характер, мый ми кӧсъям воюйтны.
— Сідзкӧ, тіян ногӧн, кодлӧн кутшӧм характер, коді мый кӧсйӧ, сідзи и вӧчӧ?
— Но да!
Накӧд сёрнитысьыс бергӧдчис да водіс, юрсӧ пуктіс противогаз вылӧ, кисӧ сюйис балябӧж улас.
— Тешкодь! — йиркӧ видзӧдігмоз думайтігтыр шуис сійӧ.
— А вот менам, шуам, сэтшӧм характер, мый менӧ ньӧти эз кыскы военнӧй олӧм дінӧ.
Мый ті шуанныд та кузя?
Детинкаяс чӧв олісны.
Налы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд морт вӧсна, коді ачыс ас йывсьыс висьталӧ татшӧмторъяс.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ, ас йывсьыс кӧ эськӧ сійӧ шуис:
«А ме вот, вокъяс, трус».
— <ns>О-ог</ns> тӧд...
Дерт, быдсямапӧлӧс характеръясыс овлӧны, — эз веськыда вочавидз Слава.
— Да.
Ньӧти оз кыскы.
Ме челядьдырсянь сӧмын и думайті сы йылысь, медым лоны изобретательӧн.
Войнаӧдз уджалі заводын, велӧдчи заочнӧй институтын, кӧсйи лоны инженерӧн. —
Сійӧ друг бергӧдчис детинкаяслань да бара мыджсис гырддза вылас:
— Ті тӧданныд, мыйӧн ме кӧсйи занимайтчыны?
Кывлінныд мыйкӧ ылі расстояниеӧ энергия передайтӧм йылысь?
— Тӧдам.
Радио пыр кывлім, — шуис Слава.
— Правильнӧ.
И вот представитӧй аслыныд: эм тіян велосипед, а сэні — ичӧтик приемник да электромотор.
Пуксинныд ті велосипед вылӧ, бергӧдінныд ичӧтик рычаг — и мунӧй кӧть дзик Мӧскуаӧдз, некутшӧм горючӧйтӧг, некутшӧм проводъястӧг.
Абу лёк?
Да?
Но, а ӧні лои война, и ме вот ог изобретайт татшӧм велосипедъяссӧ, а служита армияын, да ог омӧля, шуӧны, служит.
Мый ті та вылӧ шуанныд?
Детинкаяс эз вочавидзны.
Найӧ уважениеӧн видзӧдісны тайӧ тешкодь морт вылас.
— Ми кӧ эг воюйтӧй, фашист эськӧ татшӧм челядьыслы овнысӧ эз сет, — шуис Очередько.
Изобретатель бергӧдчис стенлань да очсыштіс.
— Ме ногӧн, ребята, заводитчис кӧ нин война, тэнад Рӧдина вылӧ кӧ нападайтӧны, тэ нин должен вӧчны не сійӧс, мый тэныд окота, а сійӧс, мый колӧ вӧчны...
Но, помалам миянлысь дискуссиянымӧс, а то и узьны оз удайтчы.
Красноармеечьяс водалісны да ланьтісны.
Водісны и детинкаяс, найӧ шебрасисны кодлӧнкӧ плащ-палаткаӧн.
Кӧнкӧ век на кылісны лыйсьӧмъяс.
Кытысянькӧ, тыдалӧ орчча землянкасянь, ӧтарӧ кыліс телефоннӧй зуммерлӧн чипсӧм да ӧтсяма гӧлӧс:
— Калуга кывзӧ...
Мый?
Сета Лунаӧс.
Алло! Марс!
Алло, Марс!..
Калуга сёрнитӧ.
Кыксё дасӧд гортас?..
Вайӧй сійӧс.
— Слава!
Слав! — шӧпнитіс Миша.
— Мый?
— Слава, вот эськӧ миянлы сэтшӧм велосипедыс!
Правда?
— Да!
А ещӧ бурджык — моторнӧй пыж.
Детинкаяс бергӧдчисны ӧта-мӧдыслы мышкӧн да сэсся эз нин сёрнитны, но дыр на ещӧ эз вермыны унмовсьны.
Первойысь Слава син водзӧ сувтісны сылӧн шӧйӧвошӧм, бӧрдӧм чужӧма мамыс да бабушкаыс уна йӧза пемыд вагонын,
а Мишалы дум вылас уси сылӧн мамыс ӧтнасӧн, батьтӧгыс, коді муніс фронт вылӧ, и вот ӧні Мишатӧг, сылӧн ӧтка питӧг.
Миша, синвасӧ кутігтыр, кутіс частӧ лолавны.
Слава кыліс тайӧс да лэдзчысис узьӧм улӧ.
Детинкаяс садьмисны сы вӧсна, мый кодкӧ тракӧдіс найӧс да горзіс:
— Эй!
Ёртъяс!
Чеччӧй!
На весьтын сулаліс шинеля, винтовкаа красноармееч.
— Лейтенант прикажитіс тіянлы пасьтасьны да лоны дасьӧн.
Приказаниетӧг некытчӧ не петны.
Вот.
Завтракайтӧй.
Сійӧ пуктіс нар вылӧ котелок, нянь да петіс.
Унзіль синъяссӧ лапйӧдлігтыр детинкаяс пуксисны.
Сӧмын мыйкӧ дыра мысти найӧ дзикӧдз садьмисны да тӧдвылас уськӧдісны, кӧнӧсь вайӧ.
Землянкаын вӧлі пӧшти тыртӧм.
Сӧмын тӧдтӧм боеч, кодӧс детинкаяс войнас эз аддзывны, узис, шинельсӧ пӧрччытӧг, подсумока тасмасӧ разьтӧг.
Сьӧкыд, пӧшти дугдывтӧм шум кыліс, кажитчис, кысянькӧ му пытшсянь.
Наръяс вылын пӧвъясыс дрӧгнитлывлісны.
Кадысь кадӧ ӧдзӧс сайын кылісны тэрыб кок шыяс, отрывистӧй гӧлӧсъяс.
Детинкаяслы лои шуштӧм да такӧд тшӧтш любӧ.
Ещӧ косьмытӧм на бушлатсӧ пасьталігмоз Слава шуис:
— Мыйкӧ сэні, выліас, вӧчсьӧ аслыссяма.
Да, Мишка?
— Тӧдан, мый вӧчсьӧ, Слава?
Навернӧ, бой мунӧ.
Найӧ пасьтасисны да пуксисны орччӧн: ӧтиыслӧн мышкас ноп, мӧдыслӧн — киас портфель.
Гӧлӧсъяс да кок шыяс лӧнисны.
Сӧмын телефонистлӧн гӧлӧсыс, тэрыб, напряжённӧй, чёткӧй, кыліс землянкаӧдз:
— Марс! Марс!.. Алло, Марс!
Вайӧй сё дас нёльӧдӧс!..
Калуга кывзӧ!
Есть, лейтенант ёрт...
Марс! Алло! Марс!..
Слава чеччыштіс джоджӧ, муртса восьтыштіс ӧдзӧссӧ, кывзыштіс да бӧр пӧдлаліс.
— Некод абу, — шуис сійӧ.
Миша сюся видзӧдліс сы вылӧ:
— Слава...
Тэ кыдзи думайтан, мыйла миянлы тшӧктісны пасьтасьны да лоны дасьӧн?
— Кытысь ме тӧда мыйла!
— Слава!
А друг миянлы задание кӧсйӧны сетны?
— Кутшӧм ещӧ задание?
— Но... но, донесение кутшӧмӧскӧ нуны.
— Виччысь!
Сідзи и сетасны тӧдтӧм мортлы донесение!
Найӧ чӧв ланьтісны.
Зэв надзӧн кыссисны минутъяс, дас минутъяс, а детинкаясла некод эз лок.
Ортсысянь, грымакылӧмыс кутіс ёнджыка кывны.
Мукӧддырйи землянкаыс сэтшӧма дрӧгнитліс, мый йирк бердын ӧшалысь лампочка заводитліс качайтчыны.
Узьысь красноармееч друг пуксис нар вылас, кывзыштіс да петіс ӧдзӧс сайӧ, весиг эз видзӧдлы детинкаяс вылӧ.
Детинкаяслӧн настроениеыс уси.
Налы лои шог да неуна страшнӧ.
Мый вӧчсьӧ сэні, выліас?
Мыйла ставныс сэтшӧма волнуйтчӧны?
Мыйла некод оз обращайт на вылӧ внимание, быттьӧкӧ ставныс вунӧдісны на йылысь?
И сэки детинкаяс казялісны, мый телефонист некымын минут нин тревожнӧя да гораа повторяйтӧ ӧти и сійӧ жӧ призыв:
— Марс! Алло, Марс!.. Марс! Марс!.. Марс!.. Алло! Марс!..
Недыр вӧлі шынитӧв.
Сэсся негораа кылісны кывъяс:
— Марс оз вочавидз, лейтенант ёрт...
Да, буракӧ, орӧма, лейтенант ёрт...
Есть, лейтенант ёрт!
— Слава!
А Слава! — шуис Миша.
— Мый?
— Слава, мый сійӧ «Марсыс»?
— Планета, дерт.
— Ме ог сы йылысь.
Тані мый сійӧ «Марсыс»?
— Тані? — Слава думайтыштіс.
— Кутшӧмкӧ секретнӧй ним.
Гашкӧ, штабыс сідзи шусьӧ.
— И ӧні сійӧ оз вочавидз?
— Оз вочавидз.
Челядь матыстчисны ӧта-мӧд дінас матӧджык.
Слава, а друг... друг сы вӧсна, мый сійӧ оз вочавидз, ставыс пропадитіс?
Слава зумыша видзӧдіс аслас колоши ныр вылӧ.
— И зэв вермас лоны, — шуис сійӧ надзӧникӧн.
— И, гашкӧ, фашистъяс пырасны татчӧ?
— Гашкӧ, и пырасны.
Гашкӧ, миянӧс тані ставнымӧс виасны часджын мысти.
Та бӧрын найӧ дыр пукалісны, пӧшти сёрниттӧг, вӧрзьывтӧг, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн кывзісны телефонистлысь гӧлӧссӧ, весьшӧрӧ зілисны кывны сы кывъясысь мыйкӧ ышӧданаӧс.
Тадзи коли час кык, а гашкӧ, куим.
И сэки бара лои виччысьтӧмтор:
электрическӧй лампочка, коді пыр ӧзйис мигайттӧг, друг кусі, и землянкаын лои сап пемыд.
Первой здукнас ёртъяс эз вӧрзьыны, шы эз сетны.
Сэсся Слава чукӧстіс:
— Мишка!
Мишка!
Тэ... тані?
— Слава, ме тані...
Слава, тӧдан мый?
Слава, мунам татысь...
А, Слава?
Слава эз вочавидз.
— Слава, мунам тӧдан кытчӧ?
Но, кӧть лейтенант дінас мунам.
Шуам сылы мыйкӧ...
Мед кӧть сійӧ миянлы задание кутшӧмӧскӧ сетас...
Слава, бурджык нин сэні, выліас, пӧгибайтны, чем тані, шыръяс моз.
Мунам, Слава!
Проходӧд кодкӧ котӧртіс.
Слава инмӧдчис Мишалы киас:
— Эн шумит!
Кылан?..
Гашкӧ, миянла.
Кыкнанныс ланьтісны.
Воссис ӧдзӧс.
Волнуйтчысь гӧлӧс горӧдіс пемыдас:
— Сержант Смирнов тані?
Лейтенант дінӧ!
Шӧйӧвошӧмӧн ёртъяс чӧв олісны.
— Абу али мый сійӧ?
Кок шыяс ылысмисны.
Прӧйдитіс минут кык.
Мыйкӧ торъя ёна гыпмуні выліас.
Слава чеччыштіс нар вывсьыс:
— Мунам!
Кымынкӧ секунда найӧ кашкисны, сибдісны векньыд ӧдзӧсӧ, кытчӧ сюйсисны ӧттшӧтш, да медбӧрын петісны проходӧ.
Тані вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ пемыд.
Сӧмын кӧнкӧ ылын шуйгаладорас муртса писькӧдчис лунъюгыдыс.
Кималасӧн сёй стенъяссӧ видлалігтыр Слава муніс сыладорӧ, Миша, сы бушлатӧ кутчысьӧмӧн, восьлаліс другыс бӧрся.
Регыд найӧ казялісны ӧдзӧс, восьтісны сійӧс да веськалісны лейтенант землянкаӧ.
Сэні ӧзйис <rus>«летучая мышь»</rus> пӧнар.
Лейтенант сулалӧмӧн сёрнитіс кык тӧдтӧм командиркӧд.
Ставныс бергӧдчисны да видзӧдлісны детинкаяс вылӧ.
— Но!
Мый тіянлы татысь колӧ? — скӧра юаліс лейтенант.
Ёртъяс чӧв олісны да эз вӧрзьыны.
Сӧмын Миша шӧйӧвошӧмӧн бовйӧдліс портфельсӧ.
— Коді тіянлы разрешитіс петны землянкаысь? — пӧшти горӧдіс лейтенант.
— Мыйла ветлӧдланныд разрешениетӧг?
Слава восьтіс вомсӧ, медым висьтавны, но сэки ӧдзӧсӧ таркнитісны.
— Пырӧй! — шуис лейтенант.
Джуджыд порог вомӧн воськовтіс чудеснӧй велосипед изобретайтысь, кодкӧд челядь тӧдмасисны войнас.
— Сержант Смирнов тіян распоряжение серти воис, лейтенант ёрт, — честь сетігмоз шуис сійӧ негораа.
Лейтенант эз нин видзӧд детинкаяс вылӧ:
— Сідз.
Ладнӧ...
Миян ори Марскӧд связь.
Босьтӧй аскӧдныд кык мортӧс да восстановитӧй связьсӧ.
Изобретатель сувтіс веськыда да повторитіс:
— Прикажитӧма босьтны кык мортӧс да восстановитны Марскӧд связь.
— Правильнӧ.
Ті тӧданныд, мый Горчаков эз во?
— Тӧда, лейтенант ёрт.
— Мунӧй.
Исполняйтӧй.
Бара честь сетӧмӧн изобретатель чёткӧя бергӧдчис да петіс, муртса конйыштчис порогӧ.
Лейтенант бара шыасис детинкаяс дінӧ:
— Марш землянкаӧ!
И не шӧйтны!
Гӧгӧрвоана?
Детинкаяс тэрмасьӧмӧн петісны ӧдзӧс сайӧ да мунісны землянкаӧ.
Сэні вӧлі важмозыс пемыд, но детинкаяс успокоитчисны нин.
Лейтенант землянкаса военнӧйяслӧн спокойнӧй чужӧмъяс серти найӧ гӧгӧрвоисны, мый сражениеыс мунӧ кӧнкӧ зэв ылын да нинӧм повны сыысь, мый врагъяс вот-вот пырасны налӧн мупытшса оланінӧ.
Пемыдас пукалігӧн детинкаяс ещӧ дыр на сёрнитісны, да медбӧрын гӧгӧрвоисны, мый зэв ёна мудзӧмаӧсь став тайӧ волнуйтчӧмсьыс да сы вӧсна, мый тайӧ войнас эз пӧттӧдзыс узьны.
Найӧ водісны.
Недыр мысти кыкнанныс спокойнӧя шкоргисны.
...Слава садьмис некымын час мысти.
Пемыд землянкаын кыліс табак дук.
Вӧлі сьӧкыд лолавны.
Шкоргисны красноармеечьяс.
Слава бергӧдчис мӧдар бок вылас да унйывсьыс нин кыліс телефонистлысь гӧлӧссӧ:
— Алло! Марс!
Уна-ӧ кадыс?
Менам часіӧй сулалӧ.
Детинкаясӧс садьмӧдіс горӧдӧм:
— Воякаяс!
Завтрактӧ узянныд!
Йирк бердын ӧзйис <rus>«летучая мышь»</rus>.
Боечьяс пукалісны наръяс вылын, гольскисны паньяснас котелокъясын.
Ставныс серӧктісны, кор детинкаяс, шӧйӧвошӧмӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр, звиркнитісны-чеччисны.
Слава кыдзи водіс, сідзи и узис войбыд, бушлатсӧ да мешӧксӧ пӧрччытӧг.
Миша чеччыштіс нар вывсьыс да пыр жӧ кватитіс ассьыс портфельсӧ.
— Мый нӧ ті!
Энӧ и аддзылӧй фашистъяссӧ.
Ӧні найӧ километр кызь вит сайынӧсь тасянь.
Кыдзи ӧні суӧданныд? — шутитісны красноармеечьяс.
Ёртъяс кутісны завтракайтны.
Тӧрыт лунтыр найӧ пӧшти нинӧм эз сёйлыны.
Накӧд заводитлісны шутитны, юасисны налысь, но детинкаяс вочавидзисны ӧти кывйӧн, найӧ век на переживайтісны тӧрытъясӧ.
Миша казяліс, мый паныда наръясыс тыртӧмӧсь, да юаліс:
— А... а кӧні сійӧ, изобретательыс?
Землянкаын сразу лои шынитӧв.
Боечьяслӧн чужӧмъясыс лоины серьёзнӧйӧсь.
— Отпускӧ муніс, — челядь вылӧ видзӧдтӧг шуис ӧти красноармееч.
— Бессрочнӧйӧ, — содтіс мӧд.
Сылысь плешсӧ вӧлі кӧрталӧма выль бинтӧн.
Детинкаяс казялісны омӧльтор да ланьтісны.
Чӧв олісны и красноармеечьяс.
Сӧмын ӧтнасӧн Очередько нурбыльтіс:
— Бур зонъяс вӧліны!
Детинкаяс гӧгӧрвоисны, мый изобретатель пӧгибнитӧма, да пӧгибнитӧма, гашкӧ, лейтенантлысь приказсӧ исполняйтігӧн.
Найӧ пуктісны паньяссӧ.
Сёйны эз нин вӧв окота.
Красноармеечьяс регыд мунісны, а найӧ ещӧ дыр на пукалісны, тыртӧм наръяс вылӧ видзӧдігтыр, кӧні куйлісны треплитчӧм кык небӧг да табак тыра вунӧдӧм кӧрӧбка.
— Ӧні некор нин оз вӧч велосипедсӧ, — шуис медбӧрын Миша.
— Пӧгибнитіс, а связьсӧ восстановитіс, — шуис Слава.
Коркӧ киноысь челядь аддзылісны взрывайтчысь снарядъясысь сьӧд тшын да му сюръяяс.
Неважӧн найӧ кылісны настӧящӧй снарядъяс да авиабомбаяс разрывъяслысь грымакылӧмсӧ да аддзылісны фугаскаясӧн жугӧдӧм керкаяс.
И ӧні найӧ думайтісны тайӧ морт йывсьыс, коді сэтшӧм спокойнӧя муніс командир приказ серти кытчӧкӧ сэтчӧ, кӧні качӧны вылӧ тайӧ сьӧд сюръяясыс, лэбӧны сынӧдӧ жугавлӧм изъяс, пӧрласьӧны гырысь пуяс.
Найӧ казьтылісны сылысь быд кыв, быд движение.
— Слава...
А помнитан, кыдзи лейтенант сылы шуис: «Горчаков эз во».
Навернӧ, Горчаковсӧ тайӧс виисны жӧ.
— Да!
И, сідзкӧ, сійӧ тӧдіс, мый, гашкӧ, ачыс пӧгибнитас.
— Слава!..
И сійӧ весиг синсӧ эз лапнит.
Прикажитіс командир — сійӧ сетіс честь да муніс.
— Да.
А ещӧ сійӧ шуліс, мый воюйтны сылӧн призваниеыс абу!
Детинкаяс чӧв олыштісны.
Друг Слава чеччыштіс джоджӧ:
— Мишка!
Миша котӧртіс сы дінӧ.
— Мишка!
Сет честнӧй кыв...
сет медся страшнӧй честнӧй кыв:
кӧть мед мый оз ло, война помасьтӧдз ми огӧ мунӧй фронт вылысь!
— Слава, сета честнӧй кыв!
И тӧдан мый, Слава?
Вай кутам мститны фашистъяслы изобретатель вӧсна.
— Вай!
Мед ми пӧгибнитам, мед!
Всё равно армияысь ми огӧ мунӧй.
— Огӧ мунӧй!..
Слава, мунам бара лейтенант дінӧ!
Мед сійӧ сетас миянлы кӧть кутшӧмкӧ задание.
А оз сет — мунам водзӧ, медся передньӧй краяс!
Слава думыштчис.
— Оз, оз ков, — шуис сійӧ, — колӧ дисциплина соблюдайтны.
Сійӧ ачыс миянӧс корас.
Миянӧс найӧ прӧстӧ али мый кутасны вердны!..
Кор землянкаӧ воисны ӧбедайтны красноармеечьяс, Слава юаліс ӧтилысь, оз-ӧ вермы сійӧ ветлыны лейтенант дінӧ, висьтавны, мый налы дышӧдіс прӧстӧ пукавны, мый найӧ кӧсйӧны пӧлучитны кутшӧмкӧ задание.
— Э-э! — нюжӧдіс сійӧ.
— Ті та йылысь энӧ шогсьӧй, ребята.
Лейтенант тіян йылысь оз вунӧд.
Сійӧ сӧмын эз на решит: то ли рота тіянлы сетны, то ли батальон.
Слава жугыля вешйис сы дінысь.
Миша шӧпнитіс:
— Бурджык не сёрнитны.
Сӧмын сійӧс и тӧдӧны, медым сералыштны!
Кадыс кыссис зэв дыр.
Весиг тӧрыт найӧ эз татшӧма мучитчыны, кыдзи талун.
Ӧдзӧс сайын быд шумысь найӧ чеччыштлісны, чайтісны, мый тайӧ локтӧны нала.
Матыстчис ужнайтан кад, а найӧс некод эз чукӧст.
— Мый?
Заданиетӧ эн на пӧлучитӧй? — ёртъясыскӧд землянкаӧ пыригмоз чуймис Очередько.
— Кыдз нӧ сідзи!
Лейтенант меным висьталіс, мый кӧсйӧ тіянӧс разведкаӧ назначитны.
Детинкаяс нинӧм эз шуны.
Сьӧлӧмныс налӧн топавліс.
Збыльысь висьталӧ тайӧ Очередькоыс али бара шутитӧ?..
Ужнайтісны.
Боечьяс ворсыштісны шашкиӧн, сёрнитыштісны да водалісны.
Водісны и детинкаяс, надейтчӧмӧн, мый кӧть аски помасяс налӧн виччысьӧмыс.
Найӧ кунисны синъяссӧ да куйлісны зэв лӧня, зілисны ӧдйӧджык унмовсьны.
Но сэки дзуртыштіс ӧдзӧс, пырис збодер старшина да шуис гораа да гажаа:
— Но!
Геройяс танӧсь?..
Лейтенант дінӧ!
Ёртъяс чеччыштісны, быттьӧкӧ найӧс тойыштісны.
Дӧрӧмсӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдігтыр Слава юаліс:
— Мыйла?
Онӧ тӧдӧй, мыйла?
— Ог тӧд.
Тыдалӧ, кутшӧмкӧ боевӧй задание.
Боечьяс садьмисны.
— Ӧдйӧджык, ребята! — горзісны найӧ.
— Вӧньястӧ зэлӧдӧй, мед заправка вӧлі!
— Ті тӧданныд мый?
Ті мыйӧн пыранныд, кинытӧ пыр жӧ кепка бердад, сувтӧй «смирно» да шуӧй:
«Лейтенант ёрт, тіян приказание серти сэтшӧмтӧ боеч воис».
Гӧгӧрвоинныд?
Лейтенант дисциплина радейтӧ.
Детинкаяс петісны ӧдзӧс сайӧ.
— Эй! Эй!
Кепкаястӧ вунӧдінныд!
Куш юр дінад китӧ оз лэптывны!
Детинкаяс бергӧдчылісны, кватитісны кепкасӧ да шапкасӧ.
Пемыд коридорӧд старшина бӧрся восьлалігӧн Миша волнуйтчӧмӧн вашкӧдіс:
— Слава!
Тӧдан мый?
Вай сувтам буретш сійӧ местаас, кӧні тӧрыт изобретательыд сулаліс.
Ладнӧ?
— Ладнӧ!
Найӧ пырисны землянкаӧ.
Лейтенант кындзи сэні вӧлі ещӧ ӧти военнӧй.
Миша видзӧдліс да сувтіс сійӧ местаас, кӧні тӧрыт сулаліс сержант Смирнов.
— Лейтенант ёрт... тіян приказание серти боеч Розанов явитчис, — тіралан гӧлӧсӧн шуис Слава.
— Боеч Снегирев явитчис, — нурбыльтіс сы бӧрся Миша.
Пызан сайын пукалысь лейтенант нюммуніс да видзӧдліс ёрт вылас.
— Мӧдӧдан? — надзӧникӧн юаліс мӧдыс.
— Мӧдӧда.
— Ёна видісны?
— Тырмӧ. —
Лейтенант видзӧдліс кутшӧмкӧ бумага вылӧ.
— Вот мый, ёртъяс.
Ми тӧдмалім: тіян мамъясныд чеччӧмаӧсь Гремихино станцияӧ да корсьӧны тіянӧс.
Талун сэтчӧ мунӧ миян машина.
Пасьтасьӧй, чукӧртӧй кӧлуйтӧ.
Шопер тіянла пыралас.
Ёртъяс кынмисны места выланыс.
— Командир... ёрт... ми... ми... кӧсъям армияын служитны, — муртса кывмӧн шуис Слава.
— Ми фронт вылӧ... — заводитліс Миша.
Лейтенант друг сувтіс.
— Ті кӧсъянныд армияын служитны? — шуис сійӧ гораа.
— Да.
Ми кӧсъям, медым...
— Ті менӧ командирӧн шуанныд.
Сідз?
— Да.
Ми...
— А тӧдса тіянлы воинскӧй дисциплина?
— Ми...
Миянлы тӧдса.
— А тіянлы тӧдса, мый командирлӧн приказ — армияын закон?
— Тӧдса, — муртса кывмӧн шуис Слава.
— Сідзкӧ, смирно!
Лейтенант сувтіс веськыда.
Детинкаяс дрӧгнитісны да кынмисны места выланыс, кияссӧ бокас лэдзӧмӧн.
Лейтенант заводитіс сёрнитны надзӧникӧн да отчётливӧя:
— Приказывайта тіянлы чукӧртны кӧлуйтӧ кызь куим час кежлӧ да мунны мамъяс дінад.
Повторитӧй приказаниесӧ!
— Чукӧртны кӧлуй... да мунны мамъяс дінӧ, — гусьӧникӧн шуис Слава.
— Кӧлуй... да — мамъяс дінӧ, — пӧшти вашнитіс Миша.
— Кругом!
Секунда куим ёртъяс сулалісны вӧрзьытӧг буретш сійӧ местаас, кӧні тӧрыт сулаліс сержант Смирнов.
Сэсся найӧ сьӧкыда ышловзисны, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, бергӧдчисны да кыкнанныс кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
{Сотник Ю. В. (комиӧдіс Барышева Л. В.) @ Миян делӧяс йылысь @ повесьт @ Ю. Сотник. Аддзывлытӧм лэбач @ 1954 @ Лб. 135‒220.}
Сотник Юрий Вячеславович
МИЯН ДЕЛӦЯС ЙЫЛЫСЬ
Кыдзи сӧмын организуйтчис миян ШВК (школа восстановитӧм кузя комитет), Оська тшӧктіс меным подробнӧя гижавны став школьнӧй делӧяссӧ.
— Тэ лоан миян летописецӧн, стариннӧй инокъяс кодьӧн, — шуис сійӧ. — Оз нин сэтшӧм частӧ челядь вӧчны сійӧс, мый вӧчам ми.
Во ветымын бӧрын тэнад гижӧдъясыд историкъяслы лоасны прӧстӧ кладӧн.
Ме сӧгласитчи да весиг ӧти детинкакӧд вежи пуляӧн розьӧдӧм немецкӧй шлем вылӧ кыз тетрадь, но уна тӧлысь чӧжӧн эг гиж ни ӧти строчка.
Стариннӧй инокъяс преспокойнӧя пукалісны кельяясын либӧ княжескӧй дружинаясса обозъясын да гижавлісны ставсӧ, мый вӧчсьӧ гӧгӧр.
Менам жӧ тайӧ ШВК-нас вӧлі сы мында удж да быдсямапӧлӧс лёкторйыс, мый ме сёйны-юны вунӧдлывлі, непӧштӧ думайтны кутшӧмкӧ гижӧдъяс йылысь.
Сӧмын ӧні, воджын бӧрын, меным сюри кад, медым висьтавны став тайӧ историясӧ.
I глава
ТАИНСТВЕННӦЙ ЗАПИСКАЯС
Делӧыс вӧлі 1943 вося тулысын.
Ме пукалі ӧшинь вылын, дӧмлі киссьӧм ботинки.
Юрын менам вӧліны жугыль мӧвпъяс.
Недель сайын ми мамкӧд воим эвакуацияысь рӧднӧй карӧ.
Ме, дерт, удиті нин котӧртлыны став тӧдса челядь дінӧ, кывзі рассказъяс арнас вӧвлӧм тыш йылысь, коді муніс кар дорын, да эг ӧтчыд видзӧд сійӧс, мый кольӧма миян школаысь.
А кольӧмаӧсь сыысь сӧмын тшынасьӧм кирпич стенъясыс.
Фашистъяс абу вермӧмаӧсь пырны карас.
Но найӧ кык лун лыйлӧмаӧсь орудиеясысь да разрушитӧмаӧсь быдса район — Осетровӧй слободка.
Кажитчӧ чудоӧн, мый школа, коді сулаліс дзик кар помас, сӧмын сотчӧма, а абу лоӧма жугавлӧм кирпич грудаӧн.
Ӧні челядь частӧ чукӧртчывлісны сотчӧм школа дінӧ.
Шӧйтісны классъясӧд, кӧні джоджъяс эз вӧвны, а йирк пыдди лӧзаліс енэж; казьтывлісны, кӧні кодлӧн партаыс сулаліс, да сёрнитісны сійӧ лунъяс йывсьыс, кор школасӧ восстановитасны.
Став челядьыс вӧлі чорыда эскӧны, мый школасӧ ар кежлас восстановитасны.
Сёрнитісны весиг, мый лоӧ содтӧма мӧд этаж.
Ставным ми, велӧдчысьяс, сӧмын и виччысим, кор заводитчас строительство, медым аслыным босьтчыны отсасьны рабочӧйяслы.
Но вот ӧтчыд десятилеткаын, коді вӧлі кар мӧдар помын, лои миян школаса велӧдчысьяслӧн общӧй собрание.
Ми лэптім ыджыд шум, кор эстрада вылӧ кайис литература кузя миян пӧрысь преподаватель Платон Иванович.
Ми сыкӧд частӧ паныдасьлім ывлаын, сёрнитлім сыкӧд, но ӧні сэтшӧма клопайтім, сэтшӧма горзім, быттьӧ аддзим сійӧс первойысь война заводитчӧм бӧрын.
Велӧдысь сулаліс миян водзын сійӧ жӧ сьӧд ной толстовкаа, кутшӧмӧн волывліс урокъяс вылӧ, дзик жӧ сідзи, кыдзи войдӧр, чышкаліс пенснесӧ носӧвикнас, но кудриа юрсиыс сылӧн да водзлань чурвидзысь тошкыс лоӧмаӧсь тайӧ вонас ещӧ еджыдджыкӧсь.
Кор ми ланьтім, Платон Иванович пенснеасис, мыджсис пызанӧ кипыдӧсъяснас да заводитіс сёрнитны надзӧникӧн да негораа:
— Но вот...
Вот ми и встретитчим тіянкӧд бара школьнӧй обстановкаын.
Ми чеччыштім да бара кутім клопайтны да горзыны, а Платон Иванович сулаліс вӧрзьытӧг, муртса нюмъяліс да видзӧдіс миян вылӧ, эз казяв, мый пенснеыс уси ныр вывсьыс да ӧшаліс сьӧд тесёмка йылын.
Сэсся сійӧ водзӧ висьталіс:
— Вот мый, дона ёртъяс!
Менам пай вылӧ уси зэв приятнӧй задача, код йылысь тіян пиысь быдӧн, тыдалӧ, дӧгадывайтчӧ.
Меным тшӧктісны юӧртны тіянлы, семилеткаса велӧдчысьяслы, сы йылысь, мый тайӧ вося сентябр первой лунсянь миян карын заводитчасны школьнӧй занятиеяс.
(Сэки кодкӧ бара кутіс клопайтны.
Но сійӧс ӧлӧдісны.)
Но, донаясӧй менам, велӧдчыны заводиттӧдз, школаын колӧ вӧчны колана ремонт.
И ме чайта, мый ми ставным, кодъяс чукӧртчим татчӧ, обязанӧсь уджыштны тані.
Тимошка Садиков чеччыштіс да, морӧсас кулакнас кучкалігтыр, горӧдіс:
— Платон Иванович!
Честнӧй пионерскӧй!
Став нимсянь шуа: лун и вой кутам уджавны!
Честнӧй пионерскӧй!..
— Пуксьы, Тимофей, — шуис Платон Иванович. — Ме уверен, мый Тимофей Садиков висьталӧ общӧй мнение, да мӧдпӧлӧс вочакыв эг виччысь.
Но лун и вой уджавны оз ковмы.
Ремонтыс сэтшӧм ичӧтик, а ми сэтшӧм унаӧн, мый быдӧнлы ковмас видзны аслас кадысь сӧмын некымын час.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг ми ланьтім.
Ӧти нывка юаліс:
— Кыдзи нӧ сідзи, Платон Иванович?
Платон Иванович пенснеасис да видзӧдліс сы вылӧ:
— Энлы!
Мый именнӧ «кыдзи нӧ сідзи»?
— Но кыдзи нӧ сідзи «ремонтыс ичӧтик», кор школасьыс куш стенъясыс кольӧмаӧсь?
Платон Иванович чӧв олыштіс.
— Мыжа!
Тані, тыдалӧ, кутшӧмкӧ недоразумение.
Тэ кутшӧм школа йылысь висьталан?
— Но, дерт, миян, сотчӧм йывсьыс.
— Гм!.. <ns>Да-а</ns>!
Тані недоразумение.
Тайӧ... тайӧ... дерт, менам ӧшибка.
Ме чайті, ті тӧданныд нин сы йылысь, мый таво ми кутам занимайтчыны куим сменаӧн десятилетка помещениеын.
— У-у! — нюжӧдіс кодкӧ.
— Да, дружок!
Вывті и вывті жаль, но мый нӧ вӧчан!
Районын сувтӧдлісны юалӧм миян школа восстановитӧм йылысь, но убедитчисны, мый гожӧм чӧжӧн огӧ удитӧй, оз тырмыны материал да уджалысьяс...
Нормальнӧ занимайтчыны ті кутанныд и тайӧ школаас.
Тані, кыдзи ме нин висьталі, помещениесӧ муртса колӧ ремонтируйтыштны: белитны стенъяс да пӧчинитны кымынкӧ парта.
Десятилеткаса велӧдчысьяс кокниа справитчасны эськӧ тайӧ могнас асьныс, но ме уверен, мый тіян пиысь некод оз кӧсйы локны дась вылас.
Дерт, ми шуим, мый кутам уджавны, мый вермам и десятилеткаын велӧдчысьястӧг куимпӧв белитны школасӧ да пӧчинитны мыйта колӧ парта, но настроениеным ставнымлӧн уси.
Шогӧ усьӧм челядь лунтыр шӧйтісны асланыс школа гӧгӧр, а нывкаяс весиг бӧрдісны сэні.
Век жӧ аскинас некымынӧн мӧдӧдчисны Платон Иванович ордӧ, медым сёрнитыштны десятилеткаын удж йылысь.
Но сійӧ, вӧлӧмкӧ, висьмӧма гриппӧн да абу тшӧктӧма лэдзны ас дінас велӧдчысьясӧс.
Сэки миян карын семилеткаса педагогъяс сэсся эз вӧвны.
Директор да физик мунісны доброволечьясӧн фронт вылӧ, математичка Ирина Игнатьевна пӧгибнитіс артиллерийскӧй обстрел дырйи, а мукӧдъясыс либӧ ещӧ эз на воны эвакуацияысь, либӧ мунісны областнӧй центрӧ велӧдысьяслӧн конференция вылӧ.
Гажтӧм вӧлі меным став тайӧ лунъясас.
Талун ме час куим нин пукалі ӧшинь вылын да дӧмлі ботинки, кодлӧн муртса-муртса чуктӧма пӧдӧшваыс.
Розьӧда ӧтчыд шылаӧн да думыштча.
Тайӧс вӧчигӧн и суис менӧ Андрей Чижов.
Сійӧ лои ӧшинь улын, быттьӧкӧ мусьыс чужи.
Ичӧтик, машинкаӧн шырӧм гӧгрӧс юра, сійӧ вӧлі зэв шӧйӧвошӧм.
Сійӧ надзӧникӧн юаліс:
— Тэ ӧтнад?
— Ӧтнам.
— Вай китӧ.
Ме нюжӧді киӧс.
Андрюшка кавшасис ӧшинь вылӧ, чеччыштіс жырйӧ да, синкымсӧ кӧрыштӧмӧн, коді сылӧн пӧшти эз вӧв, кутіс дзоргыны ме вылӧ.
— Но? — шуи ме.
— Гӧгӧрвоан... — кутіс шӧпкӧдны Андрей. — Ме пӧлучиті талун кутшӧмкӧ аслыссяма записка.
Сійӧ сетіс меным чукрӧдлӧм бумага лист.
Ме паськӧді сійӧс да лыдди:
«Лок талун, 1943 вося май дас нёльӧд лунӧ, дас час рытын сотчӧм школа дорӧ.
икс».
— И ставыс?
— Ставыс.
— Тешкодь!
Кытысь тэныд сійӧ сюри?
— Аслам жырйысь, джоджысь.
— Кодкӧ мыйкӧ думыштӧма вӧчны, — шуи ме.
Андрей копыртчис да мыйлакӧ видзӧдліс пызан улӧ.
— Кыдз тэ чайтан... — кутіс вашкӧдны сійӧ. — Кыдз тэ чайтан: а мый, тані кӧ мыйкӧ сэтшӧм?..
А?
— Но, например?
— Ловушка, например, кутшӧмкӧ!
— Кутшӧм сэн ловушка!
Грабитны али мый тэнӧ лӧсьӧдчӧны?
— Мыйла «грабитны»!
Мый, ме ачым ог гӧгӧрво!..
А вот мый ме тэныд шуа: менам батьӧй ӧд военврач, сійӧ госпитальын уджалӧ...
— Но и мый?
— Друг кодкӧ кӧсйӧ тӧдмавны сылысь расположениесӧ?
— Кодлысь расположениесӧ?
— Госпитальыслысь.
Ме ӧд сэні бать дінын вӧвлі.
— Йӧй тэ! — шуи ме. — Тэ думайтан, мый тайӧ тэнӧ диверсантъяс ылӧдлӧны?
Ёна тэ налы колан!
— Ладнӧ! — шуис Андрюшка. — Мый нӧ тайӧ ставыс лоӧ?
Кодкӧ кутіс йиркӧдчыны ӧдзӧсӧ.
Ме котӧрті восьтыны.
Порог дорын сулаліс Галина.
— Вот нин, збыль, кодлыкӧ дзик нинӧм вӧчнысӧ! — жырйӧ пыригмоз шуис сійӧ. — Вот нин, збыль, кодкӧ сӧмын сійӧн и занимайтчӧ, мый думайтӧ быдсямапӧлӧс сӧрӧмсӧ!
— А мый сэтшӧмыс?
— А сійӧ, мый ми пукалам, ӧбедайтам...
Друг ӧшиньӧд шыбитӧны запискаӧ гартыштӧм из.
Ладнӧ!
Лыдди, ӧбедайті, локта тэ ордӧ, а тэнад керка ӧдзӧс вылын со тайӧ бумагаыс.
Сійӧ сетіс меным запискаяссӧ да кутіс лӧсьӧдны юрсисӧ.
Кыкнан запискасьыс ме лыдди ӧтитор:
«Лок талун, 1943 вося май дас нёльӧд лунӧ, дас час рытын сотчӧм школа дорӧ.
Икс».
— Кодкӧ мыйкӧ думыштӧма вӧчны, — бара шун ме.
— Тэ мунан?
— Колӧ мунны.
Дерт, кодкӧ сералӧ миян вылын, но всё-таки интереснӧ.
— Йӧйталӧм! — шуис Галка.
— Некытчӧ ме ог мун.
Ми нинӧм эг вочавидзӧй.
Ми тӧдім, мый сійӧ первойӧн котӧртас школа дорӧ.
II глава
ШКОЛА ДОРЫН ВОЙНАС
Ме частӧ думайта: всё-таки кутшӧм менам тешкодь характер!
Ме вӧлі уверен, мый став тайӧ запискаясыс — кодлӧнкӧ шуткаяс.
Но мыйӧн матысмис рыт, меным окота лои тӧдмавны.
Ӧкмыс часын нин ме петі гортысь да котӧрті водопроводнӧй колонка дорӧ, кӧні ме сёрнитчи паныдасьны Андрейкӧд.
Сійӧ вӧлі сэні нин.
Ми мӧдӧдчим школалань, коді сулаліс ю дорын, дзик кар помас.
Первойсӧ, вольсавтӧм уличаясӧд мунігӧн, кӧні заборъяс весьтӧ ӧшйӧма сирень, а сирень сайын сулалісны пемыд ӧшиньяса ичӧтик керкаяс, ми гораа больгим.
Но Осетровӧй слободкаті мунігӧн кыкнанным ланьтім.
Тані туй ӧтар-мӧдар бокас чурвидзисны тӧлысьӧн югдӧдӧм пач трубаяс, туплясисны кирпичьяс да сотчӧм керъяс, кодъяс улысь тыдалісны кӧрт крӧвать бӧръяс.
Андрюшка полігтыр кӧсӧйтчывліс на вылӧ, да и меным эз вӧв лӧсьыд.
Слободка помын вӧлі нӧрыс, кӧні сулаліс школа.
Кор воим матӧджык да бурджыка гӧгӧр видзӧдлім, ми акнитім чуймӧмла: сэні, нӧрыс йылас, школадорса площадка вылын, жуисны нин морт нелямын детинка да нывка.
Кор ми кайим нӧрыс йылас на дінӧ, найӧ горӧдісны:
— О! Ещӧ кыкӧн!
— Тайӧ ті гижинныд?
— Ті мыйкӧ тӧданныд?
— Кытысь ті аддзинныд запискаяссӧ?
Ми шуим, мый мукӧдсьыс ог унджык тӧдӧй.
Сэки ставныс кутісны гадайтны да думайтны быдсямапӧлӧсторсӧ.
— Йӧйталӧм, и ставыс! — шуис Галина (вязанӧй ковтасӧ пельпом вылас плавгӧмӧн сійӧ сулаліс нин тані). — Сійӧ, коді гижис запискаяссӧ, тӧдӧмысь, узьӧ преспокойнӧя, а миян тані кӧдзыдысла пиньясным зяткакылӧ.
— Оз, — вочавидзлісны сылы, — гижис кӧ нин, сідзкӧ, локтас, кӧть нин видзӧдлыны, мый таысь артмис.
— Вот эськӧ лупсуйтны сійӧс!
Да, ребята?
Тимошка Садиков петіс водзӧ, лӧсьӧдыштіс ныр вылас лэччӧм кепкасӧ да кутіс сёрнитны зэв тэрыба:
— Ребята! Энлӧй!
Тӧданныд мый?
Друг тайӧ Оська Димин воис!..
А?
Ставныс думыштчисны.
Оська вӧлі менам матысса другӧн.
Ме думышті, мый Тимофей, гашкӧ, и прав, сы вӧсна мый Димин радейтліс быдсямапӧлӧс таинственнӧй затеяяссӧ.
Но сэки петіс водзӧ Миша Морозов да шуис:
— Мыйла нинӧм абусӧ сёрнитны?
Быдӧн тӧдӧны, мый Оська пышйӧма Свердловсксянь фронт вылӧ да фашистскӧй танк взорвитігӧн пӧгибнитӧма.
— Сӧрӧм! — шуис кодкӧ. — Сійӧ вӧйӧма Севастополь дорйигӧн.
Ставныс кутісны вензьыны сы йылысь, кыдзи пӧгибнитіс Оська Димин, да вензисны сэтчӧдз, кытчӧдз эз кыв горӧдӧм:
— Видзӧдлӧй!
Ещӧ кыкӧн!
Ставныс бергӧдчисны ӧтарланьӧ да ланьтісны.
Нӧрыс йылӧ туй кузя кайисны кык детинка: ӧтиыс — ён, паськыд пельпомъяса, сьӧд паськӧма; мӧдыс — ичӧтик, вӧсньыдик, еджыд дӧрӧма, сьӧд гача.
Меным кажитчис, мый ыджыдыс — тайӧ менам сусед Яша Кривохижа.
Ми ставным ланьтім.
Тимошка швачкис кипыдӧснас аслыс юрас да, ичӧт тушаа вылас видзӧдігтыр, вашнитіс:
— Но, мед ме пота, абу кӧ тайӧ Оська!
— Кутшӧм тэныд Оська!
Ставныс бара чӧв олыштісны.
— А походкаыс Оськалӧн кодь.
Лайкъясьӧ.
— Абу!
Оз вермы лоны!
— Ой, девочки, и збыльысь тайӧ, буракӧ, Оська!
— Но да, Оська!
— Оська! — друг горӧдім ставным.
Тайӧ и збыльысь вӧлӧма Оська Димин.
Ми уськӧдчим сы дінӧ, кытшалім сійӧс.
Ставным горзім, сералім, клопайтім.
Тимошка радысла кучкаліс кулакнас аслыс пельпомас да чужъяліс кокнас ёртъяссӧ.
Яшка нюмъяліс, гордӧй да шуда, быттьӧкӧ став тайӧ шумыс лыбис эз Оська вӧсна, а сы вӧсна.
И став тайӧ шум дырйиыс сӧмын ӧти морт коли спокойнӧйӧн: тайӧ вӧлі ачыс Оська.
Тайӧ вонас сійӧ неуна быдмыштӧма, но век жӧ абу лоӧма ыджыдджык миян класса детинкаясысь.
Сійӧ спокойнӧя нюмъяліс, бергӧдліс юрсӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ да дженьыда вочавидзис лыдтӧм-щӧттӧм юалӧмъяс вылӧ.
— Кор тэ воин?
Тӧрыт?
Талун?
— Вон тӧрыт, ӧкмыс час рытын.
— И ӧнӧдз челядь пиысь некод ордӧ эн пырав!
— Да.
Ӧти помка вӧсна.
— Збыль, мый тэ фронт вылын вӧлін?
— Тэ Севастополь дорйин, да?
Фронт вылӧ пышйин?
— Фронт вылӧ пышйылі, но эг во.
— Кутісны?
— Да.
Сё дас нёль километр мунӧм бӧрын.
Ог тӧд, дыр-ӧ ми сылысь юасим.
Навернӧ, зэв дыр.
Медбӧрын Галина шуис:
— Но, ӧні висьтав: тэ запискаяссӧ шыблалін?
— Эг.
Шыблаліс найӧс Яша, а гижи ме.
— Но да!
Найӧ решитӧмаӧсь сюрприз вӧчны.
Сэки Оська дугдіс нюмъявны.
— Эгӧ, — шуис сійӧ зэв серьёзнӧя, — тайӧ абу сюрприз.
Меным прӧстӧ колӧ вӧлі чукӧртны тіянӧс зэв важнӧй делӧ кузя.
Первойсӧ, кор Оська шуис «важнӧй делӧ кузя», ми ланьтлім, сэсся ӧта-мӧд вежмӧн кутім юасьны, кутшӧм сэтшӧм делӧ.
Но Оська шуис:
— Энлӧй.
Тадзи нинӧм оз артмы.
Пуксьӧй со татчӧ эжа вылас, и ми организованнӧя нуӧдам собрание.
Ми пуксялім.
Оська Яшкакӧд кайис каменнӧй кильчӧ вылӧ да кутіс лукйысьны полевӧй сумкаас, коді ӧшаліс пельпом вомӧныс.
— Югдӧдышт меным, — шуис сійӧ.
Яковлӧн морӧс вылас ӧшаліс пу ящик, кӧні вӧлі телефоннӧй индуктор.
Яшка кутіс бергӧдлыны воропсӧ, быттьӧкӧ шарманкалысь, индуктор заводитіс дзужгыны, и ящик вылын ломзис неыджыд лампочка.
Оська дыр видлаліс кутшӧмкӧ бумагаяс, а ми, лысваӧсь эжа вылын пукалігмоз, видзӧдім сы вылӧ.
— Аттьӧ!
Яшка дугдіс бергӧдлыны.
Миян историческӧй сӧвещанньӧ заводитчис.
— Вот, — шуис Оська, — вои ме тӧрыт рытнас да удиті аддзысьлыны сӧмын Яков Кривохижакӧд.
Сійӧ юӧртіс меным, мый таво школасӧ оз восстановитны да ми кутам велӧдчыны десятилеткаын.
— Вернӧ! — шуис кодкӧ.
— Вот.
И ме прӧстӧ шензя, кыдзи ті верманныд тайӧс терпитны да сӧмын окайтны да акайтны.
— А мый нӧ ещӧ миянлы вӧчны?
— Ми долженӧсь асьным восстановитны школасӧ.
И ставыс!
— <ns>Мы-ый</ns>?
— Кыдзи сідзи «асьным»?
— Сідз.
Зэв прӧстӧ.
Вӧчны вевт, пуктавны ӧшинь, рамаяс, пуктавны ӧдзӧсъяс...
— И ставсӧ асьным?
— Асьным.
— Ребята, сійӧ йӧймӧма!
Ставныс кутісны ызгыны, но Яша горӧдіс: «Ланьтӧй!», и ызгӧм лӧнис.
— Ог и думайт йӧймыны, — шуис Оська. — Век, кодкӧ кӧ предлагайтӧ зэв ыджыд проект, сюрӧны йӧз, кодъяс оз сразу веритны.
Ме думайті та йылысь войбыд, талун асыв сёрниті Яковкӧд, и сійӧ мекӧд сӧгласитчис.
— Нинӧм абусӧ тэ думайтан, Оська! — броткыштіс Галина.
— И Яшка сідзжӧ.
Ставыс тайӧ куш выдумкаяс.
— Зэв бур!
Ме тіянлы цифраясӧн докажита, мый тайӧ абу выдумкаяс.
Яков, югдӧдышт!
Яшка бара кутіс бергӧдлыны ассьыс шарманкасӧ, а Оська, кутшӧмкӧ бумага вылӧ видзӧдігмоз, водзӧ висьталіс:
— Челядьыс миян карын морт кыксё кымын.
Школаын кызь сизим ӧшинь.
Сідзкӧ, быд ӧшинь вылӧ воӧ сизим велӧдчысь.
Война чӧжӧн челядь унаторйӧ велалісны.
Ремесленникъяс, например, быдса заводъяс обслуживайтӧны да настӧящӧй строительствояс вылын уджалӧны.
Неужели сизим морт оз кужны ӧшинь рама вӧчны?..
Ӧні водзӧ...
И Оська лыддьӧдліс строительнӧй уджъяслысь став видъяссӧ, доказывайтіс, мый босьтчыны кӧ дружнӧя, ми помалам ремонтсӧ сентябр 1 лун кежлӧ, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый уна челядь мыйкӧ дыра кутасны уджавны колхозын.
— Вот.
Ме ставсӧ висьталі.
Коді кӧсйӧ выступитны?
Первойсӧ некод эз выступайт, а ставныс горзісны, быдӧн ассьыс.
Но со аслас местаысь чеччис Галина.
Шум лӧнис.
— Ме кӧсъя выступитны!
— Пӧжалуйста.
— Тэ шуан, челядьыс миян кыксё морт.
Ньӧти абу кыксё!
Буретш медся ценнӧйясыс, гырысьджыкъясыс абуӧсь.
Ӧтияс мунісны ремесленнӧй училищеӧ, мӧдъяс уджалӧны быдсямапӧлӧс мастерскӧйясас да МТС-ясас.
Мый нӧ, тэ коран, медым найӧ отсыштісны миянлы, кор налӧн и татӧг нин уджыс тырмымӧн?
— Ньӧти ог.
Ог и думышт.
— Сійӧ жӧ!
А найӧ, кодъяс ӧні прӧстӧсь, этша гӧгӧрвоӧны строительствосьыс.
— Велаласны, — шуис Оська.
— Коді найӧс велӧдас?
— Яша велӧдас.
Сійӧ быдтор кужӧ вӧчны.
Сійӧ лоӧ миян главнӧй инженерӧн.
— Яша ачыс кӧсйӧ вӧлі уджавны пырны.
— А ӧні оз пыр.
— Кыдзи гажныд!
Ме сӧмын чайта, татшӧм уджалысьясыдкӧд миян нинӧм оз артмы.
— Сідзкӧ, тэнад нинӧм жӧ оз артмы?
— Ме ас йылысь ог шу.
— А мый нӧ тэ думайтан, мукӧдыс тэысь йӧйджыкӧсь?
Челядь серӧктісны.
— Пуксьы! — шуис Яков.
Галина пуксис.
— Коді ещӧ кӧсйӧ сёрнитны?
Ӧні сувтіс зубнӧй врачлӧн пиыс Олег Лакмусов, зэв ӧкуратнӧй, сӧстӧм детинка.
Вежливӧя нюмъялігтыр, сійӧ шуис:
— Менӧ зэв ёна интересуйтӧ: мыйла тайӧ Осип Димин, медым чукӧртны татшӧм важнӧй собрание, эз прӧстӧ юӧрт став челядьыслы, а кутіс шыблавны кутшӧмкӧ таинственнӧй запискаяс?
— Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана? — юаліс Оська. — Ме кӧ эськӧ прӧстӧ объявиті, мый чукӧртсьӧ собрание, ӧткымынъяс эськӧ эз локны.
Кутшӧмкӧ уджъяс эськӧ мешайтісны.
А ӧні ме нин бура тӧді, мый быдӧн локтас.
Но ставыс тайӧ делӧ дінӧ оз касайтчы.
— Ёна извиняйтча.
Ӧні, сідзкӧ, разрешитӧй вуджны делӧ дінӧ.
Со, шуам, Ося Димин шуис, мый колӧ вевтавны, джодж вольсавны да мукӧд сэтшӧмтор...
А разрешитӧй сетны тіянлы ӧти интереснӧй юалӧм: кытысь, например, Осип Димин судзӧдас тьӧсъяс да кӧрт тувъяс, кор ӧні и настӧящӧй строительяслы тайӧс сьӧкыд судзӧдны?
Сійӧ ланьтіс да, кисӧ зыралігтыр, видзӧдіс Оська вылӧ.
— Ладнӧ.
Ме тэныд вочавидза, — шуис мӧдыс.
— Яков, югдӧдышт!
Но Яков эз удит кутчысьны аслас машина бердӧ: звиркнитіс Тимофей, кутіс чеччавны места вылас кияснас ӧвтчигтыр:
— Оська, энлы!
Вай ме сылы вочавидза!..
Вот именнӧ настӧящӧй строительяс оз мӧдны кар пасьталасьыс тьӧсъяс корсьны, а ми вермам!
Быдӧн кӧ аддзас куим тьӧс, вот тэныд и квайтсё штука.
А кӧрт тувъяс!
Быдӧнлысь дас штукаӧн — вот тэныд и кык сюрс.
Дядя Гришалӧн сарайыс ставнас со этатшӧм кӧрт тувйӧн тувъявлӧма.
А Ивановӧй гӧрадінса пос улын, ме ачым аддзылі: кык тьӧс туплясьӧ, и некод найӧс оз босьт.
— Яснӧ? — юаліс Яша Олеглысь.
— Зэв весиг яснӧ.
Но разрешитӧй меным сетны ещӧ ӧти интереснӧй юалӧм: кытысь судзӧдны керъяс, медым вӧчны балкаяс?
Найӧ быдлаын жӧ туплясьӧны?
— А вот кытысь... — заводитліс Оська.
Но Тимоша бара торкис сійӧс:
— Оська, энлы!
Тӧданныд кытысь?
Ю катчӧс дас ӧкмыс километр ылнаын вӧрас эмӧсь противотанкӧвӧй завалъяс.
Зэв ён пожӧмъяс пилитӧма.
Керавны увъяссӧ, пуръявны да кылӧдны ю кузя.
— Яснӧ? — бара юаліс Яша.
— Яснӧ.
Но вот кутшӧм ещӧ эм юалӧм...
— Тырмас нин! — шуис кодкӧ челядь пиысь.
Но Олег сӧмын видзӧдліс сы вылӧ да ӧтарӧ нюмъяліс:
— Со кутшӧм тані ещӧ ӧти юалӧм эм: кытысь, например, вевт вылас кӧртсӧ босьтны?
— Чукӧртны мешӧкъяс, сиравны найӧс — вот тэныд и вевт.
Тӧвсӧ олас, — шуис Яков.
— Зэв весиг интереснӧ!
Ме мыйкӧ эг кывлы, медым керкаяс мешӧкъясӧн вевттьывлісны.
И сэсся: кытысь босьтны сы мында мешӧкъяссӧ?
Сэки весиг Галина эз вермы кутны асьсӧ:
— Мӧдіс: «кытысь, кытысь»!.. Шуӧны тэныд, челядь пиысь быдӧн ваяс!
— Зэв бур!
Ӧні сэтшӧм юалӧм...
Ӧськалӧн поті терпеньеыс.
Сійӧ лэччис кык тшупӧд улӧджык:
— Колӧ кӧ, ме тэныд ӧтпырйӧ став юалӧм вылас вочавидза?
Ставыс кӧ эськӧ пукалісны да тэ моз рассуждайтісны, мыйла тайӧс оз позь вӧчны да этайӧс оз позь, то быдтор эськӧ вӧлі вӧчны позьтӧм.
Да эз вӧв эськӧ мирын ни радио, ни самолёт.
А вот настӧящӧй йӧзлы сӧмын сійӧ интереснӧ, мый кажитчӧ первойсӧ позьтӧмӧн!
Ставныс горӧдісны: «Правильнӧ! Вернӧ!» — да кутісны клопайтны.
Менам аслам первойсӧ вӧлі уна возражение Оська планлы паныд.
Но кор ме кылі, кыдзи Олег сеталӧ ассьыс юалӧмъяссӧ, ме решиті: «Кӧть кыдз, кӧть карсӧ мӧдар путкыль путкыльтны, а школа стрӧитны!»
Пока ме думайті та йылысь, ставныс гӧгӧр сёрнитісны, кутшӧм тайӧ лоӧ честь да слава, ми кӧ асьным восстановитам школанымӧс.
А нёльӧд классын велӧдчысь Нюся Ракушкина, ӧтарӧ-мӧдарӧ бергалігтыр, чирзіс:
— Ой, ребята!
Тӧданныд мый?
Фашистъяс ӧні бӧрыньтчӧны, бӧрыньтчӧны да думайтӧны: «А, ми налысь школасӧ сотім, всё-таки сотім!»
А видзӧд, сійӧ ар кежлас бара выль кодь лоӧ!..
А ещӧ тӧданныд мый?
А ми гожӧмбыд кутам стрӧитны, стрӧитны и велалам.
А мӧд гожӧмнас ми вермам нин мӧд этаж содтыны.
Правда, девочки?
Ӧткымынъяс сӧгласитчисны сыкӧд да кутісны весиг сёрнитны, мый во кык мысти позьӧ стрӧитны ещӧ и столярнӧй мастерскӧй да плавайтӧм вылӧ бассейна ичӧтик стадион, но Оська шуис, мый оз ков сэтшӧм ылӧ видзӧдны.
Сы предложение серти ми сэки жӧ бӧрйим школа восстановитӧм кузя комитет (ШВК), коді состоитіс вит мортысь.
Председательӧн, дерт, лои Оська, а членъяснас — Галина, Яков, Тимоша да ме.
Галинаӧс вӧчим завхозӧн, Яшкаӧс — главнӧй инженерӧн, менӧ — секретарӧн, а Тимошаӧс — снабжение отделса заведующӧйӧн, сы вӧсна мый сійӧ медбура тӧдӧ, кытысь мый карсьыс аддзыны.
Та бӧрын собрание помасис.
Ставным чукӧрӧн кутім лэччыны нӧрыс йылысь.
Мекӧд орччӧн мунігӧн Оська инмӧдчыліс меным киӧ:
— Ме талун эг пӧттӧдз узь.
Пола, аски узьсяс.
Тэ час кӧкъямыснас таркнит меным ӧшиньӧ.
— Есть таркнитны ӧшиньӧ!
— Ми тӧдан мый аски вӧчам?
Мунам комсомол райкомса секретарь дінӧ.
Ме шай-паймуні:
— Энлы!
А мыйла миянлы райкомас мунны?
Оська лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Тешкодя тэ рассуждайтан, Николай!
Колӧ действуйтны став правилӧяс серти.
Ми мунам да шуам: «Сідз и сідз: школа-семилеткаса велӧдчысьяс проявитісны инициатива да асьныс ремонтируйтӧны школасӧ.
Корам отсавны миянлы судзӧдны стройматериалъяс да инструментъяс».
— Вӧтлас миянӧс секретарыс аслас кабинетысь — и ставыс.
— Сӧрӧм!
Ми абу кутшӧмкӧ проходимечьяс, а общественнӧй организация.
— Ладнӧ, мунам!
Мый лоны лоас...
Ме сёрӧн вои гортӧ,
ӧдзӧс да ӧшиньяс вӧліны нин пӧдсаӧсь.
Ковмис йиркӧдчыны.
Мам, коді киас кутіс карасин лампа, восьтіс меным ӧдзӧс:
— Кӧні тэ ветлӧдлан?
Час вой нин!
— Зэв важнӧй делӧ кузя ветлӧдлі, мамочка! — вочавидзи ме торжественнӧя. — Ми тӧдан кутшӧм делӧ думыштім!..
— Вод узьны, — шуис мам. — Вот гижа батьыдлы фронт вылас, мый войясын котралан!
III глава
РАЙКОМӦ ВЕТЛӦМ
Асывнас, мыйӧн сӧмын мам муніс удж вылӧ, ме пасьталі ассьым медбур костюмӧс да муні садьмӧдны Ӧськаӧс.
Кор матыстчи ӧти судта кирпич керка дорӧ, меным уси дум вылӧ, мый эвакуацияӧдз Оська узьлывліс пельӧс жырас, и таркниті дорса ӧшиняс.
ШВК-са председатель эз пет.
Ме таркниті ёнджыка.
Бара некутшӧм вочакыв.
Керка мудӧд вылӧ сувтӧмӧн ме видзӧдлі ӧшинь пырыс, аддзи жыр помсьыс крӧвать, а сэтысь — Ӧськаӧс, коді шебрасьӧма юр вывтіыс эшкынӧн.
Гораа чукӧстны сійӧс меным эз вӧв окота: вӧлі ещӧ водзкодь на, и керкаас, тыдалӧ, ставныс узисны.
Сы вӧсна ме восьті игнавтӧм ӧшиньсӧ, кавшаси ӧшинь пырыс да матыстчи крӧвать дінас:
— Ося!
Ось!
Чеччы!
Председатель эз вӧрзьы.
Ме копыртчи да тракӧдышті сійӧс пельпомӧдыс:
— Оська, кылан?
Тырмас узьнытӧ.
Чеччы!
Ме бара сійӧс вӧрзьӧді, но пыр жӧ тракниті киӧс.
Сӧмын ӧні ме казялі, мый «Оська», коді узис эшкын улын, ёна кузьджык миян председательысь.
Меным эз ло лӧсьыд...
Ме бергӧдчи, крӧватькӧд орчча стул вылысь аддзи пепельница да папирос пачка да дзикӧдз убедитчи, мый ме водзын абу Оська.
Лигышмунӧм кокъясӧс муртса лэпталігтыр ме видзчысьӧмӧн воськовті ӧдзӧслань, сувті, ещӧ ӧтчыд воськовті...
Сёр!
Эшкын кутіс вӧрны, воссис, и косіник, олӧма морт пуксис крӧвать вылас.
— М-да!
Мый? — кытчӧкӧ пельӧсӧ видзӧдігмоз унйывсьыс шуис сійӧ.
Сэсся надзӧникӧн став тушанас бергӧдчис да кутіс дзоргыны ме вылӧ.
Сылӧн вӧліны руд ус, дзугсьӧм сук юрси да пӧшти лысӧй юр.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ сэтшӧм дыр, мый ме медбӧрын смелмӧдчи да нурбыльті:
— Прӧститӧй, ёрт... зэв ёна извиняйтча!
Ме чайті, мый тані Ося...
Тані оліс сэтшӧм детинка Ося, и ме чайті...
Мортлӧн чужӧмыс кутіс гӧрдӧдны, и синъясыс лоины зэв скӧрӧсь.
Ме виччыси, мый сійӧ горӧдас, но сійӧ кутчысис да сомын надзӧникӧн шуис:
— Гм!
Но...
Тайӧ ӧд безобразие!
Веранда вылын, кытчӧ ме чепӧсйи, сулалісны Оська да сылӧн мамыс — кучик пальтоа латшкӧс тушаа кыз нывбаба.
Портфеляс лукйысигмоз сійӧ мыйкӧ висьтавліс Ӧськалы.
— О-о! — менӧ аддзӧм бӧрын шуис сійӧ. — Ог кӧ ӧшибайтчы, тайӧ Николай.
Ноко, ноко, вай тэ вылӧ видзӧдла! — Сійӧ кутіс менӧ юрӧд да бергӧдіс югыдлань банӧн. — Молодец!
Быдмӧмыд, ёнмӧмыд.
Но, здравствуй.
Мый тэ сэтшӧм водзсӧ сусед ордас вӧчин?
Мамыд кыдзи?
Оз вись?
— Здравствуйте, Анна Фёдоровна!..
Сідзи... пыралі...
Могӧн пыралі...
— Гожъявны весиг удитӧмыд...
Кутшӧм мог нӧ?
Ёртыс, шуӧны, войдӧрлун воӧма...
Миян поездӧн жӧ.
— Сідз...
Мог эм ӧти сэтшӧм... обыкновеннӧй, тӧданныд, мог...
Ме чувствуйті, мый сӧра нинӧм абусӧ.
Оська сюся видзӧдлывліс ме вылӧ, гӧгӧрвоис, мый тані мыйкӧ неладнӧ.
Медбӧрын Анна Фёдоровна муніс, тшӧктіс висьтавны менам мамлы, мый талун рытнас пыралас миянӧ.
Оська нуӧдіс менӧ аслас жырйӧ (дерт, ӧні сійӧ оліс эз пельӧс жырас).
— Но, висьтав, мый лои.
Ме висьталі ассьым приключениеяс.
Менсьым кывзӧм бӧрын председатель пуктіс мышкас кияссӧ да кутіс ветлӧдлыны жырйӧд.
— Абу лӧсьыд! — шуис сійӧ.
— А мый?
— А сійӧ, мый ме надейтчи тайӧ морт вылас.
— Надейтчин?
— Да!
Кӧсйи кыскыны строительство дінӧ.
Сійӧ инженер.
— Но и кыскы!
Кӧсъян кӧ, ме ещӧ ӧтчыд извинитча.
Сӧмын ме ог тӧд, кыдзи тэ сійӧс кыскан.
— Вот сыын и делӧыс, мый сійӧ вообщӧ неприятнӧй морт.
Ещӧ тётя Маша на висьтавлӧма сылы ме йылысь, а ӧні ещӧ тэ содтін...
Ме юалі, кыдзи тётя Маша вермис висьтавлыны инженерлы Оська йылысь да мыйла инженер неприятнӧй морт.
— Зумыш кутшӧмкӧ сійӧ...
Воӧма сійӧ жӧ лунас, кор и ми, а татчӧ воӧма первойӧн.
Сылы временнӧ ӧти жыр миянлысь сетісны.
Пуктӧма чемодансӧ коридорӧ да юалӧ: «Челядь абуӧсь?»
А тётя Маша сылы шуӧ: «Абу.
Ӧні лӧнь.
Правда, регыд чой пиыскӧд воас.
Тайӧ, ме тіянлы висьтала, детинка!
Сутки чӧж керкаын мӧдар путкыль».
А ми мамкӧд буретш и воим.
— А сійӧ мый?
— Нинӧм.
Скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ да муніс аслас жырйӧ...
Оська пасьталіс, кыдзи и ме, медбурсӧ, и ми мӧдӧдчим райкомӧ.
Вӧлі ӧкмыс час асыв.
Пӧжис шонді.
Туй кузя мунісны кирпич тыра, тьӧсъяс да рельсъяс тыра грузӧвикъяс да вӧла-доддяяс...
Тані косялісны киссьӧм керка, сэні стен штукатуритісны, эстӧні кодйисны выль юкмӧс.
Телеграфнӧй столбъяс бердӧ, быттьӧ пу стволъяс бердӧ сизьяс, кутчысьӧмаӧсь монтёръяс.
Пывсян вевт вывті, кӧрт листъясӧ мӧлӧтъяснас котшкӧдіг, ветлӧдлісны рабочӧйяс.
И тайӧ тувсовъя уличаясӧдыс восьлалігӧн ми Оськакӧд аддзим, мый не сӧмын челядь, кодъяс вӧліны тӧрыт собрание вылын, но и унаӧн мукӧдъяс тӧдӧны нин миян строительство йылысь да вовсю трудитчӧны.
Ӧти дворысь чепӧсйис ичӧтик детинка да кутіс котӧртны миянкӧд орччӧн:
— Ося, видзӧдлы, мында кӧрт тув сюри!
На!
И няйт кабырсӧ разьӧм бӧрын сійӧ мыччис нёль кӧрт тув.
— Молодец! — шуис Оська.
— Корсь ещӧ.
Миянлы ӧтарӧ паныдасьлісны детинкаяс да нывкаяс, кодъяс вооружитчӧмаӧсь зыръясӧн да черъясӧн.
— Оська!
Тэ кытчӧ?
Ми строительство вылӧ нин мунам.
— Мунӧй.
Ме регыд воа.
Меным колӧ сёрнитыштны райкомса секретаркӧд.
Оська висьтавліс тайӧс сэтшӧм тонӧн, быттьӧкӧ сійӧ дасысь луннас сёрнитліс секретаркӧд.
Челядь сувтлісны да дыр видзӧдісны миян вылӧ.
Кор ми кежим карпомса ӧти лӧнь переулокӧ, ми аддзим Андрейӧс.
Сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да сюся видзӧдіс ыджыд понпи вылӧ, коді котраліс уличаӧдыс сысянь воськов дас сайын кымын.
— Здравствуй! — шуис Оська. — Мый тэ сы вылӧ дзорган?
— Ш-ш... — шӧпнитіс Андрей.
Оська чинтіс гӧлӧссӧ:
— Да мый лои?
Тайӧ тэнад понйыс?
— Сыын и делӧыс, мый абу.
Ме, гӧгӧрвоан, важӧн нин корся прамӧй овчаркаӧс.
Кӧсъя дрессируйтны да мӧдӧдны батьлы фронт вылӧ.
Менам и небӧг эм служебнӧй собаководство йылысь, и ошейник, и свисток...
А понсӧ корся, корся, и ӧтарӧ дворнягаяс веськалӧны.
— А тайӧ, чайтан, овчарка? — юаліс Оська.
— Да вот сыын и делӧыс, мый овчарка кодь.
Ме шуи, мый ӧдвакӧ овчарка кутас котравны ывлаті кӧзяинтӧг, а кӧть и котралӧ, то сылӧн кӧзяиныс, дерт, кӧнкӧ неылын.
Оська сюся видзӧдіс понпи вылӧ.
— Шуам, тэ сӧран, — шуис сійӧ надзӧникӧн. — Военнӧй кадӧ не сӧмын понъяс, но и челядь вошласьӧны.
А лӧсьыд эськӧ вӧлі: дрессируйтны — да фронт вылӧ!
— Ш-ш... — бара шӧпнитіс Андрей. — Корсьӧ мыйкӧ.
Ми ланьтім да кутім наблюдайтны понпи бӧрся.
Сійӧ бергалыштіс неуна места вылас, мыйкӧ исалігтыр, сэсся кутіс котӧртны веськыда туй кузя.
— Кок туйӧ веськаліс!
— Да!
Ми зілим не шумитны да мӧдӧдчим пон бӧрся.
Неуна котӧртыштӧм бӧрын понпи кежис пу керкаяскостса ичӧтик переулокӧ.
Сэні ветлӧдліс руд курӧг.
Пон сувтіс, долыдпырысь легӧдыштіс бӧжсӧ да, ньӧв моз нюжӧдчӧмӧн, друг уськӧдчис курӧг вылӧ.
Мӧдыс, лёкысь котсігтыр, кутіс чепсасьны.
Кильчӧ вылӧ петіс кӧзяйка:
— Мун, проклятӧй!
Сынӧдын вуджӧртчис пес плака.
Курӧг лэбзис кильчӧ вылӧ, а понпи, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, пышйис переулокысь да туй шӧрас пуксис шойччыны.
Ми матыстчим сы дінӧ матӧджык, лажыньтчим.
— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм сылӧн нырисыс! — надзӧникӧн шуаліс Андрюша. — Туй кузяыс, гашкӧ, час сайын курӧг прӧйдитӧма, а сійӧ туяліс курӧгсӧ да аддзис.
— Д-да!
Вермас лоны, мый овчарка, — надзӧникӧн шуис Ося. — Видзӧдлӧй, кыдзи сылӧн пельясыс чурвидзӧны!
Ми Андрейкӧд довкниті юрӧн.
Збыльысь, понпилӧн сӧмын ӧти пельыс чурвидзис.
Мӧдыс ӧшаліс, сідз жӧ кыдзи бокӧ нюжӧдӧм кывйыс.
Вообщӧ понлӧн вӧлі сэтшӧм вид, быттьӧкӧ сійӧ мигайтӧ миянлы.
Андрей нюжӧдіс кисӧ да меліа-меліа заводитіс чуксавны:
— Кутю, кутю, лок татчӧ!
Кутю!
На-на-на!..
Понпи чеччис, легӧдыштіс бӧжсӧ, матыстчис миян дінӧ да водіс мыш вылас.
Андрей малыштіс сылысь рушкусӧ.
Понпи нимкодьысла весиг синсӧ кунис.
— Мый сылы нимсӧ пуктан? — юалі ме.
— Ог на ещӧ тӧд.
Гашкӧ, Пират...
— Оз туй, — шуис Оська. — Миян карын быд коймӧд понсӧ Пиратӧн шуӧны.
Бурджык нин Корсар!
— Мый нӧ, пӧжалуй, позьӧ и Корсар.
Тӧданныд мый?
Ме ӧні нуӧда сійӧс гортӧ, а сэсся локта строительство вылӧ.
Ладнӧ?
Андрей перйис зепсьыс кӧв, кӧрталіс сійӧс понпилы сьыліас да чеччис:
— Но, Корсар, мунам!
Ме чайті, мый Корсар мӧдас мынтӧдчыны, кор гезсӧ кутас чувствуйтны.
Нинӧм татшӧмыс эз ло!
Кытчӧдз Андрюшка эз саяв пельӧс сайӧ, ми видзӧдім, кыдзи пон гажаа котӧртӧ сыкӧд орччӧн, тракйӧ сылысь гачсӧ либӧ зільӧ кватитны соссӧ...
Ми матыстчим партия райкомлӧн кык судта здание дінӧ.
Тані подъезд дорын сулалісны бричкаяс, вӧла-доддяяс да важ «газик».
Ӧдзӧсӧд ӧтарӧ пырисны да петісны волнуйтчысь йӧз.
ВЛКСМ райком вӧлі мӧд судтаас.
Некымын минут ми шӧйтім пемыдкодь коридоръясӧд.
Оська раммис.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг дыр видзӧдаліс ӧдзӧсъяс вылысь табличкаяс да ёна извиняйтчис, кор сійӧ кодкӧдкӧ зурасьліс.
Медбӧрын, матыстчис ӧти ӧдзӧс дорӧ да надзӧникӧн шуис:
— Со.
Ме аддзи гижӧда пӧвтор: «Райкомса первой секретарь Савченко», а улынджык ӧшаліс мӧд пӧвтор: «Райкомса мӧд секретарь Белов».
Ми эг сразу пырӧй.
Первой ми мунім коридорпомса ыджыд рӧмпӧштан дінӧ.
Оська кыскис расческа да мыйлакӧ сыныштіс кушӧдз шырӧм юрсӧ.
Ме лӧсьӧдышті гӧрд галстукӧс.
Та бӧрын ми бӧр локтім ӧдзӧс дорӧ, восьтім сійӧс, пырим ичӧтик жырйӧ, коді вӧлі секретарьяслӧн кабинетъяс костын.
Ӧшинь дорын розӧвӧй ковтаа ныв тотшӧдчис машинка вылын.
Ӧдзӧскӧд орччӧн диван вылын пукалісны портфеля старик, шерстянӧй жакета том колхозница да лейтенант, кодлӧн киыс ӧшаліс кӧртӧд вылын.
— Тіянлы кодӧс? — печатайтчӧмсьыс дугдывтӧг юаліс ныв.
Оська кызӧктыштіс, неуна копыртчыштіс водзлань да ньӧжйӧник юаліс:
— Прӧститӧй, позьӧ аддзӧдлыны райкомса секретарь ёртӧс?
— Кутшӧм юалӧм кузя? — печатайтчигмозыс юаліс ныв.
— Юалӧм кузя... Ми юалӧм кузя...
Ми школа восстановитӧм кузя комитетсянь.
— Кодсянь?
— Школа восстановитӧм кузя комитетсянь.
— Савченко ёрт муніс районӧ, а Белов ёрт регыд воас.
Ми кыкнанным шуим «аттьӧ» да кольччим ӧдзӧс дорӧ, сы вӧсна мый диван вылын местаыс эз вӧв.
Старик, колхозница да лейтенант, муртса нюмъялігтыр, видзӧдісны миян вылӧ.
Меным лои яндзим, да куті видзӧдны стенса плакат вылӧ.
Оська перйис аслас сумкаысь блокнот да кутіс визьйӧдлыны карандашӧн вывті занят морт моз.
Неуна визьйӧдлыштӧм бӧрын Оська думыштчис да минут кык йирис карандаш помсӧ некод вылӧ видзӧдтӧг.
Друг сійӧ тэрыба видзӧдліс ме вылӧ да петіс жырйысь.
Ме петі сы бӧрся.
Коридорын председатель шуис:
— Вай первой обсудитам, мыйсянь ми сёрнисӧ заводитам.
— Беловыскӧд?
Да ӧд тэ тӧрыт нин думыштін: «Сідз пӧ и сідз: семилетка-школаса велӧдчысьяс проявитісны инициатива...»
— Инициативатӧ инициатива...
Сӧмын, помнитан, тэ тӧрыт шуин:
«Вӧтлас миянӧс секретарыс аслас кабинетысь...»
— Но и мый?
— Но и вот!
Ме ӧні думайті та йылысь, и ӧні меным кажитчӧ, мый, гашкӧ, тэ и прав, гашкӧ и вӧтлас...
Ми петім коридорысь да сувтім кильчӧ вылас.
Оська кутіс менӧ гӧрд галстук помӧд да бара заводитіс висьтавлыны:
— Гӧгӧрвоан...
Представит, например, сэтшӧмтор.
Кутшӧмкӧ челядь думыштісны стрӧитны планер, а мӧдъяс кӧсйӧны ремонтируйтны туй, а коймӧдъяс — ещӧ кутшӧмкӧ пӧлезнӧй удж вӧчны.
Мый нӧ, райком должен налы ставныслы отсавны?
Ньӧти абу!
Налысь первой юаласны: «А ті кужанныд уджавнысӧ?
А мый ті вӧчинныд нин?
Кыдзи ті петкӧдлінныд асьнытӧ?..» Ми вот локтім отсӧг корны, а уджавнысӧ ещӧ эг на и заводитлӧй.
Мыйла Белов миянлысь должен веритны?
— Сійӧ и эм! — шуи ме.
— Вай мунам татысь.
Оська пыркӧдыштіс юрсӧ:
— Мунны оз жӧ ков.
Мый нӧ тайӧ лоӧ?
Пионеръяс школа восстанавливайтӧны, а райком нинӧм оз тӧд.
Ӧні ми прӧстӧ юӧртам Белов ёртлы, мый восстанавливайтам школа, а кор сійӧ аддзас, мый ми ог чачаӧн ворсӧй, сійӧ миянлы ачыс отсалас.
Пока ми Оськакӧд сёрнитім, кильчӧ дорӧ матыстчис коляскаа мотоцикл.
Коляскаысь петіс сьӧд юрсиа мугов чужӧма морт.
Сійӧ вӧлі военнӧй гимнастеркаа, морӧсас орденъяс, да сьӧд гача.
Кор сійӧ, ёна чотігтыр да бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, вӧлі кайӧ кильчӧ вылӧ, мотоциклист чукӧстіс сійӧс:
— Сідзкӧ, вит час кежлӧ, Белов ёрт?
— Сійӧ!
Лӧсьӧд галстуктӧ! — вашнитіс меным Оська да воськовтіс секретарлы паныд. — Здравствуйте, Белов ёрт.
— Привет, ребята! — вочавидзис райкомса секретарь да, миян вылӧ видзӧдігмоз да муртса нюмъялігтыр, сувтіс. — Мый висьталанныд?
Оська заводитліс мыйкӧ висьтавны, но тайӧ здукас улича мӧдарладорсянь кылісны горзӧмъяс.
Белов ёрт бергӧдчис.
Ми Оськакӧд бергӧдчим жӧ да сідзи и кынмим места вылӧ.
Райкомлы паныда воротаысь котӧрӧн петіс миян «снабжение отдел» — Тимошка, коді кыскис ыджыд пӧв.
Сы бӧрся котӧртіс нагрудника олӧма нывбаба, а нывбаба бӧрся — ыджыд тушаа гражданин.
Кыкнанныс кутісны Тимошкаӧс киӧдыс, мӧдыс уськӧдіс пӧвсӧ да кутіс мынтӧдчыны.
— Ак тэ, яндысьтӧм бугыль! — горзіс нывбаба. — Ме тэныд петкӧдла, кыдзи гусясьны!
— Кык вершӧк кузя и эм, а тӧдӧ нин, кӧні мый омӧля куйлӧ! — шуаліс гражданин. — Он, меысь, вокӧ, он пышйы!
— Мый лои? — юаліс Белов.
— «Мый лои»!
— горӧдіс нывбаба. — Вор петкӧді — видзӧда, а сійӧ заборысь пӧвсӧ нетшыштӧма да кыскӧ нин!
— Ньӧти эг нетшышт!
Ӧти кӧрт тув йылын ӧшаліс! — мынтӧдчыны зілигтыр горзіс Тимоша.
— Нинӧм правдайтчыны.
«Ӧти кӧрт тув йылын»!
Мунам милицияӧ.
Сэні тэныд петкӧдласны «ӧти кӧрт тув йылын»!
Найӧ кутісны кыскыны завснабӧс, а сійӧ пуксис муӧ да кутіс лӧвтны:
— Некытчӧ ме ог мун!
Мый ме, аслым али мый?
Ме общественнӧй делӧ вылӧ!..
Некытчӧ ог мун!
Сэки сійӧ аддзис миянӧс да лои зэв нимкодь:
— Со, со!
Видзӧдӧй!
Со миян председатель!..
Некытчӧ ог мун!
Юалӧй налысь, найӧ висьталасны!
Ме общественнӧй делӧ вылӧ...
Оська!
Колька!
Висьталӧй налы!
Ставныс кутісны дзоргыны миян вылӧ.
— Мыйын делӧыс? — зумыштчӧмӧн юаліс Белов ёрт. — Кодлӧн тайӧ детинкаыс?
— Тайӧ... — нурбыльтіс Оська, — тайӧ миян...
Тайӧ, вообщӧ, Тимофей Садиков...
— Ме ог юав, мый сылӧн нимыс.
Ме юала, мыйла сійӧ занимайтчӧ татшӧм делӧясӧн?
Оська то тэрыба видзӧдлывліс Тимошка вылӧ, то ӧшӧдліс юрсӧ да видзӧдіс ботинки вылас.
Пельясыс сылӧн вӧліны пемыдгӧрдӧсь, да и менам найӧ, дерт, вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ.
Найӧ сідзи ӧзйисны, быттьӧкӧ найӧс йодӧн зыралісны.
— Сійӧ... сійӧ, вообщӧ, миян завснаб, — нурбыльтіс Оська, — но ми...
— Коді?
— Завснаб...
Снабжение отделса заведующӧй...
Но ми ньӧти эгӧ тшӧктӧй сійӧс...
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуис секретарь.
— Кутшӧм снабжение отделса заведующӧй?
Кытысь?
Оська чӧв оліс.
Ме чӧв олі жӧ.
Муын пукалігӧн Тимошка гораа бӧрддзис няйт кулакнас синвасӧ чышкалігтыр.
— Со... пакӧсьтитіс, а ӧні бӧрдӧ! — шпыньмуніс нывбаба да лэдзис Тимошкалысь кисӧ.
— «Пакӧсьтитіс»!.. Аслым али мый ме? — кутіс лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны Тимошка.
— Аслым кӧ, ме ӧмӧй босьті!..
Ми школа ремонтируйтам, и миянлы стройматериалъяс колӧны...
Белов ёрт мыджсис кыкнан кинас кильчӧ перилӧӧ да зэв ярскӧба шуис Тимошкалы:
— Тӧдан мый, муса друг...
Ті кӧ тадзи лӧсьӧдчанныд уджавны, лучшӧ энӧ ремонтируйтӧй школатӧ.
Тіянтӧг вермам!
Ремонт нуӧдӧм вылӧ материалъясӧн школа тырвыйӧ обеспечитӧма, ме ещӧ тӧрыт на ачым прӧвериті.
И ме кӧ кыла, мый кодкӧ тіян пиысь занимайтчӧ татшӧм делӧясӧн, то тшӧкта тіян директорлы примитны мераяс.
Миянлы татшӧм отсасьысьясыд оз ковны!
Белов ёрт бергӧдчис да пырис райкомӧ.
Нывбаба лэптіс завснабӧс туй вылысь, кокньыдика кучкыштіс да дзик нин бурпырысь шуис:
— Мун!
Мам дінад котӧрт.
Да висьтав, медым тэнӧ сійӧ пельӧдыд нетшкыштіс.
Снабженец!
Ми куимнанным мӧдӧдчим школаӧ.
Настроениеным быдӧнлӧн, дерт, вӧлі лёк.
Оська скӧрысь таркӧдіс чуньнас аслыс плешкас:
— Остолоп!
Делӧсӧ ставнас срамитін!
Кыдзи ми ӧні райкомас петкӧдчам?
Сэні миянкӧд и сёрнитны оз кутны.
Шуасны: бур восстановительяс!
Ӧтиӧс дӧмӧны, мӧдӧс разьӧны.
Гӧгӧрвоан, мый тэ вӧчин?
Тимошка чӧв оліс да ышлолаліс.
— Ося! — друг шуис сійӧ.
— Мый?
А ӧд миянлы нинӧм оз ло.
Кывлін, кыдзи Белов ёрт шуис: «Материалъясӧн школа обеспечитӧма.
Юӧрта тіян директорлы».
А миян директорыс абу.
Сідзкӧ, сійӧ десятилетка вылӧ думыштіс.
Вот налы и сюрыштас.
— Зэв рад!
Аддзӧмыд мыйӧн ышӧдны!
Артмӧ, ми не сӧмын гусясям, но ещӧ и мыжтӧм йӧз вылӧ ставсӧ вештам.
Ме предложиті бӧр бергӧдчыны да гӧгӧрвоӧдны секретарлы, мый ми восстанавливайтам ог десятилетка, а семилетка.
Но Оська шуис, мый татшӧм история бӧрын сылӧн кывйыс оз бергӧдчы сёрнитны секретаркӧд.
— Ӧні аслыным ковмас став материалъяссӧ судзӧдны.
Кӧть мый, а судзӧдны! — шуис сійӧ.
IV глава
СТРӦИТЧӦМ ЗАВОДИТЧИС
Тимошкакӧд история тшыкӧдіс миянлысь настроениенымӧс.
Но Осетровӧй слободкаын нин Оська гажмис.
— Видзӧдлӧй, ребята!
Ті сӧмын видзӧдлӧй! — сувтӧм бӧрын нӧрысланьӧ кисӧ нюжӧдӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Аддзыліс коркӧ миян карным татшӧмторсӧ?
А? Аддзыліс?
Ми сувтім жӧ, Тимошка долыдысла весиг вак-вакӧн серӧктіс.
Нӧрыс йылын площадка тырыс вӧліны челядь.
Найӧ жуисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, пыравлісны школа ӧдзӧсӧд, кавшасьлісны ӧшиньясӧ да чеччыштлывлісны сэтысь, кыскалісны кутшӧмкӧ предметъяс.
Налӧн гӧлӧсъясыс кылісны весиг татчӧдз, Осетровӧй слободкаӧдз, да кокни вӧлі гӧгӧрвоны, кутшӧм шума вӧлі сэні.
Ми котӧртім нӧрыс дорӧ, кайим йылӧдзыс да... чуймӧмӧн сувтім.
Миянӧс кытшалісны челядь.
Ставныс найӧ вӧлі вооружитчӧмаӧсь гортсьыс босьтӧм нӧсилкаясӧн, зыръясӧн, лӧмъясӧн, а то и прӧстӧ пӧвторъясӧн да бедьясӧн.
И ставныс найӧ вӧліны дзик сьӧдӧсь, коклябӧрсяньыс юр чутӧдзыс.
Синъясӧс паськӧдӧмӧн ми дыр видзӧдім на вылӧ.
— Мый лои?
Мыйла ті сэтшӧм сьӧдӧсь? — скӧра юаліс Оська.
Катласигтыр матыстчис Яша.
Сылӧн чужӧмыс, майкаыс, куш пельпомъясыс да киясыс вӧлі ӧти рӧма: сьӧд.
— Территориясьыс лӧпсӧ весалам, — шуис сійӧ да жалитӧмпырысь содтіс:
— Нӧсилкаясыс вот оз тырмыны!
Вӧлӧмкӧ, строительяс, сы индӧд серти, весалӧны школа пытшкысь лӧп, кӧні вӧлі уна бус да са.
Ми успокоитчим.
Тимошка бӧрйис аслыс дас вит морта команда да котӧртіс сыкӧд корсьны карысь материалъяс, мунтӧдзыс сетіс Оськалы кыв, мый кутас действуйтны честнӧя.
Мукӧд челядьыс бӧр разӧдчисны нӧрыс пасьтала.
Оська шуис меным:
— Но мый нӧ, мунам и ми уджавны!
— А кыдзи нӧ миян выль костюмъясным?
Колӧ котӧртлыны вежсьыны.
— Некор котравнысӧ!
Ми комитетса членъяс да долженӧсь петкӧдлыны пример.
Пӧрччам дӧрӧмнымӧс да пуктам бокӧджык.
Вӧчны нинӧм.
Регыд ми Оськакӧд гудйим нин кык фанера торйӧн пӧим, сӧвтім сійӧс нӧсилкаӧ.
Ещӧ кык минут мысти ми вӧлім сэтшӧм жӧ сьӧдӧсь, кыдзи и мукӧд строительясыс.
Ме ӧнӧдз жалита, мый менам тайӧ луннас фотоаппарат эз вӧв, медым снимайтны миянлысь уджнымӧс да мӧдӧдны снимоксӧ «Пионерскӧй правдаӧ».
Сизимдасысь унджык сьӧдасьӧм челядь котралісны, копайтісны, кодйисны, чышкисны.
Ӧтияс чирзігтыр, быттьӧкӧ пӧжарнӧй автомобильяслӧн сиренаяс, тӧвзисны нӧсилкаясӧн да, сьӧкыд снарядысь артмӧм воронка дорӧ воӧм бӧрын, кисьтлісны сэтчӧ лӧпсӧ;
мӧдъяс <rus>«Раз, два — взяли!»</rus> команда серти перъявлісны лӧп улысь сімӧм кӧрт торъяс;
коймӧдъяс, морӧс бердас киссьӧм пачысь кирпичьяс топӧдӧмӧн, тэрыба котралісны;
нёльӧдъяс веськӧдлісны кӧрт тувъяс изъясӧн кучкалӧмӧн...
Школаводзвывса площадка вылын вӧлі кык вевттьӧм убежище — траншеяяс, кодъяс бура сохранитчӧмаӧсь.
Ми найӧс пӧртім складъясӧ.
Тані кӧзяйничайтіс Галина аслас отсасьысьяскӧд, кодъяс вӧліны быдса бригада.
Киас блокнот кутігтыр Галина бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ; сійӧ вӧлі лёзь юрсиа, сімсьыс да сасьыс, мыйӧн мавтчӧма чужӧмыс, дзик зебра кодь, да ёна волнуйтчигтыр горзіс:
— Кытчӧ пуктан, йӧюк!
Кӧртсӧ — эсійӧ складас...
Мыйла меным тэнад жугавлӧм стеклӧясыд?
Менам абу ёг чукӧртан гу!
Нӧрыс йылӧ частӧ кайлывлісны снабжение отделса работникъяс.
Важ пӧвъяслӧн, толь кусӧкъяслӧн да мукӧд «стройматериалъясӧн» чукӧр дугдывтӧг быдмис.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Но час куимын кымын лои ичӧтик неприятность.
Нӧрыс вылӧ локтіс мичаа пасьтасьӧм гражданка.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧр да юаліс:
— Кӧні Леночка?
Леночка тані?
Сьӧд чужӧма Оська матыстчис сы дінӧ:
— Леночка?
Кутшӧм Леночка?
— Леночка Радзиевская.
Сійӧ неважӧн локтіс татчӧ.
— Ог тӧд.
Видзӧдлӧй, пӧжалуйста, асьныд.
Некор эськӧ гражданка эз аддзы ассьыс Леночкасӧ, Леночка кӧ ачыс эз чирӧст:
«Мама, ме тані!»
Кыдзи лёк вылӧ, тайӧ ичӧтик нывкаыс сэтшӧма сяммӧма сьӧдӧдчыны, мый ми Оськакӧд сы водзын кажитчим лым чиръяс кодь еджыдӧн.
Гражданка кватитіс ассьыс нывкасӧ киӧдыс да нуӧдіс сійӧс нӧрыс вылысь.
— Сӧвестьтӧм! — горзіс сійӧ. — Ӧд тӧрыт на сӧмын тэнӧ мыськи!..
А тіянлы, гырысь челядьлы, колӧ яндысьны велӧдны кагасӧ быдсямапӧлӧс йӧйталӧмас!
Тайӧ лоӧмторсӧ ме пыдди эг пукты.
Но Андрюшка матыстчис миян дінӧ шӧйӧвошӧм, зумыш.
— Кыдзи ті чайтанныд, ребята, — шуис сійӧ, — оз-ӧ артмы ставсьыс мыйкӧ сэтшӧмтор?
А?
— Мый, например? — эз гӧгӧрво председатель.
— Но... лёктор кутшӧмкӧ...
Миянӧс ӧні кӧть кык недель бонйӧн зырав — он мыськав.
— Д-да! — Председатель думыштчис. — Збыль...
Та вӧсна бать-мам вермасны сувтны строительстволы паныд...
Яков! Здук кежлӧ!
Матыстчис главнӧй инженер.
Сёрнитыштӧм бӧрын ми решитім, мый талун кежлӧ тырмас.
Оська сетіс распоряжение мунны ставнымлы гортъясӧ да бать-мам вотӧдз вайӧдны асьнымӧс порядокӧ.
— А кодлӧн бать-мамыс гортас, налы кыдзи?
— А налы... Налы, кӧть мед мый, а не висьтавны, мый няйтӧссинныд строительство вылын!
V глава
МАМКӦД
Ме довги асланым улича кузя да думайті сы йылысь, кыдзи эськӧ пеславны ассьым выль гачӧс сідзи, медым сійӧ бара лои югыдруд.
Друг ме кылі тӧдса кок шыяс.
Тайӧ локтіс мам, коді пыралӧма гортӧ обеденнӧй перерыв дырйи.
Кежны бокӧ вӧлі сёр.
Ме лэдзи синмӧс да кӧсйи прӧйдитны бокті, надейтчи, мый мам оз тӧд менӧ татшӧма сьӧдасьӧм бӧрын.
— Коля, тайӧ тэ?
— А?.. Ме, мамочка...
Здравствуй, мамочка!
— Мый тэкӧд?
Мыйла татшӧм сьӧд?
Ме сӧмын ышловзи.
Разялӧм макинтош зептас кисӧ сюйӧмӧн мам сулаліс да видзӧдіс менам кок вылӧ.
— Выль гач... — надзӧникӧн шуис сійӧ.
— Кӧні нӧ тэ тайӧ старайтчин?
Ме чӧв олі.
— Ме тэнсьыд юала, Николай!
Ме видзӧдлі сы вылӧ, сувті веськыда да шуи надзӧникӧн, но кыдз позьӧ чорыдджыка:
— Мамочка, нинӧм йылысь менсьым эн юась!
Сы вӧсна мый пӧръясьны ме ог кӧсйы, а веськыда висьтавны ог вермы.
Тайӧ йӧзлӧн тайна.
Мам дыр видзӧдіс ме вылӧ.
— Сідз, сідз!..
Но, аттьӧ тэныд...
Шыдыд — плита вылын, рок — шкапын.
Сэсся сійӧ нинӧм эз шу да муніс.
Ме тӧді, кутшӧм сьӧкыд вӧлі мамлы лӧсьӧдны тайӧ гачсӧ военнӧй кадӧ.
Гортӧ локтӧм бӧрын ме дорвыв некымын час майтӧгалі гачӧс, нирті сійӧс песласян пӧвйӧ сэтчӧдз, кытчӧдз кыклаті эз розяв.
Рытнас удж вылысь локтӧм бӧрын мам розьяссӧ сідзжӧ казяліс.
Лыддьыссьӧ, мый челядьӧс нӧйтны абу культурнӧ.
А быд детинка тӧдӧ: мед тэнӧ мыж вӧчӧмысь кулясны-нӧйтасны, тайӧ бурджык сыысь, кор тэнӧ оз видны, оз нӧйтны, а сӧмын чӧв олӧны.
Мыйсӧ сӧмын ме эг вӧч сы бӧрын, кор идралі вор да чышки джоджысь васӧ!
Ужын кежлӧ весалі картупель, карасин лампаӧ кисьті карасин да ӧзті сійӧс, быдса недель кежлӧ поткӧдлі пес...
Мам век чӧв оліс.
Ме заводиті весавны кастрюляяс, пуртъяс, вилкияс, найӧ сэтшӧма кутісны дзирдавны, кутшӧма и магазинас эз дзирдавлыны.
Мам дӧмліс чулки сэтшӧм видӧн, быттьӧ ме свет вылас эг чужлы.
Сӧмын кор чайникын пузис ва да пусис картупель, сійӧ шуис кык кыв:
— Лок ужнайтны.
Тайӧ эз вӧв ужын, а сӧмын мученье.
Мам пукаліс меным паныд ки вылас мыджсьӧмӧн; чужӧмыс сылӧн вӧлі жугыль.
Вӧсни юрси прать торъялӧма сы юрсиысь да ӧшйӧма тарелка весьтӧ.
И друг ме тӧкӧтьӧ эг виньды картупельнас: ӧшинь улын кыліс шутёвтӧм.
Шутьлялісны сідзи, быттьӧ понйӧс чуксалісны.
А ми детинкаяскӧд сӧмын талун сёрнитчим: сы могысь медым кодӧскӧ срочнӧ чукӧстны гортсьыс, колӧ шутёвтны да горӧдны: «Бобик, Бобик!»
Мам видзӧдліс ме вылӧ да вӧлисти шуис:
— Да, Николай!
Эг тӧд ме, мый менам пиӧй татшӧм.
— Бобик, Бобик, Бобик! — горзіс ывлаын Тимошкалӧн кодь гӧлӧс.
— И тэныд абу яндзим, Николай?..
Эн дзӧр стул вылас!..
Тэныд абу яндзим кутны асьтӧ куим арӧса кага моз?
— Ме ненарошнӧ, мамочка... — нурбыльті ме.
— Бобик, Бобик, Бобик, Бобик! — лёкысь горзіс ӧшинь улын Тимофей.
— Ньылышт первой, сэсся сёрнит...
Фронт вылӧ мунігӧн батьыд думайтіс, мый тэ лоан мамыдлы отсасьысьӧн, сылӧн опораӧн.
А тэ ставсӧ, дзик ставсӧ вӧчан сы могысь, медым мамтӧ дӧзмӧдны!
Ӧні нин меным лои ӧбиднӧ.
Ме век отсасьлі мамлы, бура велӧдчи.
Ме пукси веськыда да шуи:
— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, мамочка, кӧні да мыйла ме лякӧсьті гачӧс, тэ эськӧ эн тадзи кут сёрнитны!
— Тэ ногӧн, ворсӧм ради тшыкӧдны гач — тайӧ...
Ме ещӧ ёнджыка ӧбидитчи:
— Ворсӧм, да?
Тайӧ ворсӧм, да?
А тэ тӧдан, мый ми сэні вӧчам, тӧдан?
— Ог на тӧд.
Мый нӧ именнӧ?
— Школа восстанавливайтам! — мамлы веськыда синмас видзӧдігтыр гораа шуи ме. — Асьным!
Асланым вынъясӧн!
Мам дугдіс сёйны, пуктіс вилкисӧ тарелкаас да кутіс дзоргыны ме вылӧ.
— Мый? — юаліс сійӧ гусьӧникӧн.
Скӧрлуныс сылӧн ставнас кытчӧкӧ воши.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧ сійӧ вот-вот серӧктас.
— Серав, пӧжалуйста, серав!
Видзӧдлам, мый тэ сентябрын шуан.
Мам улӧдз копыртчис тарелка весьтӧ да кутіс зэв тэрыба сёйны картупель.
— Ме... ме ог и думайт серавны, — мыкталігтыр шуис сійӧ.
— Коді нӧ тайӧс думыштіс — аслыныд школа восстанавливайтны?
Тыдалӧ, Ося Димин?
Шуӧны, сійӧ воӧма.
— Оська Димин.
А ми ставным шыасим сы призыв вылӧ.
Тарелкаӧ видзӧдігмоз да вомдоръяссӧ курччалігтыр мам минут кымын чӧв оліс.
Сэсся сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ, лэптіс юрсӧ да серӧктіс сідзи, мый синваыс чепӧсйис, а чужӧмыс банйыштіс.
— Кыдзи нӧ ті сійӧс восстанавливайтанныд? — юаліс медбӧрын сійӧ.
— Мыйла ме тэныд кута висьтавны?
Ме и сідзи нин сёрнитчӧмсӧ торки, мый тэныд висьталі, а тэ ещӧ сералан!
— Йӧюк тэ!
Ме жӧ ог тіян вылын серав.
Прӧстӧ, зэв нин тайӧ виччысьтӧм.
Но, кыдзи нӧ ті восстанавливайтанныд?
Ме чӧв олі.
Ме зэв ёна скӧралі ас вылӧ сыысь, мый висьтавсис.
Ме вӧлі уверен, мый мам миян делӧ дінӧ отнеситчас, кыдзи дзик пустӧй затея дінӧ.
— Но! — шуис мам серьёзнӧя. — Ме ӧд всё-таки школьнӧй сӧветса член, Николай.
Верма ме тӧдны, мый вӧчсьӧ миян школаын?
— Бобик, Бобик, Бобик! — бара кыліс ӧшинь улын.
— Тайӧ, дерт, тэнӧ тіян конспираторъяс пиысь кодкӧ чуксалӧ, — шуис мам. — Петав да шу, мый кутан пукавны гортын, кытчӧдз он висьтав.
Ме петі да восьті ӧдзӧс.
— Мый нӧ тэ сэтшӧм дыр он восьты! — уськӧдчис ме вылӧ Тимошка.
— Приказ: час мысти локны строительство вылӧ.
Зэв важнӧй делӧ!
Ужаснӧ важнӧй делӧ!
— Кутшӧм делӧ?
Тӧлкӧн висьтав, — шуи ме.
Но Тимошка тӧвзис-котӧртіс нин миян керка дорысь.
Ме пыри жырйӧ.
Мам кисьтіс чай, щипцыӧн посньыда-посньыда торйӧдліс кык тор сакар да пуктіс найӧс ичӧтик блюдйӧ, кытчӧ вӧлі пуктывлам варенье.
— Но, висьтав, тырмас соссьыны! — шуис сійӧ зэв нин серьёзнӧя. — Абу нин ми сэтшӧм разнӧй йӧз, мый огӧ вермӧй гӧгӧрвоны ӧта-мӧднымӧс.
Ме эг кут сэсся пыксьыны.
Ме висьталі мамлы тӧрытъя собрание йылысь, и ШВК организуйтӧм йылысь, и сы йылысь, кыдзи ми талун уджалім.
Мам кывзіс менсьым зэв внимательнӧя да эз нин серав, а сӧмын муртса-муртса нюмъяліс.
Сійӧ сэтшӧма заинтересуйтчис менам рассказӧн, мый ӧтарӧ юасис:
— Энлы!
Сідзкӧ, Осип тіян председатель, а Яша коді?..
Главнӧй инженер?
Техническӧя руководитӧ, сідз?..
А Тимошка?..
Ак, да!
Вунӧді!..
Завснаб.
Но, водзӧ!
Кор аддзи, мый мам кывзӧ зэв внимательнӧя, ме висьталі весиг райкомӧ ветлӧм йылысь да Тимошкакӧд история йылысь.
Сэки нин мам бара серӧктіс, но ме эг ӧбидитчы:
ӧні меным аслым тайӧ историяыс кажитчис зэв тешкодьӧн.
Кор ме помалі висьтавны, мам юаліс:
— Но, а Платон Иванович тайӧ став йывсьыс тӧдӧ?
— Оз.
Оз на тӧд.
— Мый нӧ ті?
Кодлы-кодлы, а сылы колӧ вӧлі юӧртны!
— Сійӧ гриппӧн висьӧ да ас дінас челядьӧс оз лэдз.
Мам ланьтіс, видзӧдіс ме вылӧ, привычка серти гудраліс паньнас стӧкансьыс чайсӧ, кӧть ми кык во нин чайсӧ накладку огӧ юӧй.
Вомдоръясыс сылӧн нюмъялісны, а синъясыс вӧліны жугыльӧсь да зэв меліӧсь.
— Тэ батьыдлы обязательнӧ гиж тіян ШВК йылысь.
Мед сійӧ тӧдӧ, кутшӧм общественнӧй деятельяс миян семьяын быдмӧны!
— Мыйла ме сылы ӧні кута гижны?
Школасӧ восстановитам, сэки гижа.
— А тэ эскан, мый ті верманныд восстановитны?
— А тэ он эскы?
— Честнӧя тэныд вочавидзны? — юаліс мам.
— Но, дерт, честнӧя!
— Ньӧти ог эскы.
Мӧдарӧ, эска, мый ті он ремонтируйтӧй школатӧ.
<rus>По крайней мере</rus>, асьныд.
— Мыйла?
Шуан, сы вӧсна, мый ми посниӧсь!
— Да.
И ӧнӧдз на ещӧ некод эз аддзыв, медым челядь асьныс восстанавливайтісны зданиеяс.
— А ӧні аддзасны?
Ӧні челядьыс абу важся кодьӧсь!
Ӧні челядь асьныс танкъяс стрӧитӧны!
Ремесленникъяс, например.
— Оз асьныс, а верстьӧ йӧз — инженеръяс да техникъяс — веськӧдлӧм улын да квалифицированнӧй рабочӧйяскӧд ӧтлаын.
— А ми всё-таки восстановитам! — шуи ме.
Мам лэптыштліс пельпомъяссӧ да нюммуніс:
— Но мый нӧ!
Тайӧ лоӧ человечестволы ыджыд открытиеӧн.
Сюрс йӧз дыр велӧдчисны, медым лоны каменщикъясӧн, плӧтникъясӧн да маляръясӧн, а ӧні тыдовтчас, мый велӧдчынысӧ ньӧти оз и ков, мый йӧзыс сідзи сразу и чужӧны опытнӧй специалист-строительясӧн.
Тӧдан, бобръяс да кодзувкотъяс моз.
Меным зэв эз ло лӧсьыд.
Збыль, оз жӧ ӧд весьшӧрӧ йӧзыс велӧдчыны, медым овладейтны специальностьясӧн!
Меным тӧдвылӧ уси, кыдзи ми вензим тӧрыт Олег Лакмусовкӧд:
«Мыйӧн ті школасӧ вевттянныд?»
— «Чукӧртам мешӧкъяс, сиралам найӧс — вот тэныд и вевт!..»
Ладнӧ!
Шуам, мый и чукӧртам и сиралам, но ӧд таӧдз ещӧ колӧ стрӧпилӧяс стрӧитны...
Кыдзи найӧс стрӧитны, медым найӧ эз киссьыны?
Тайӧс, пӧжалуй, и Яшка оз тӧд.
Шуам, мый стрӧитам неправильнӧ, выль пӧв вӧчам, сэсся ещӧ выльысь вӧчам, кытчӧдз ог добитчӧй.
А кымын во мунас тайӧ удж вылас?..
Мам нюжӧдіс кисӧ пызан вомӧн да инмӧдчыштіс менам щӧкаӧ.
— Жугыльмин?
Шогӧ уськӧді ме тэнӧ? — шуис меліа. — Сэтшӧм сьӧлӧмсянь босьтчинныд удж бердӧ, сэтшӧм интереснӧй организация лӧсьӧдінныд... а сэсся...
Тайӧ здукас передньӧйын кыліс звӧнок.
Ме петі восьтыны.
Кильчӧ вылын сулаліс Оськалӧн мамыс.
— Здравствуй, строитель!
Мамыд гортад? — шыасис сійӧ. — Мый нӧ тэ тані пукалан?
Тіян сэні кутшӧмкӧ экстреннӧй собрание либӧ мыйкӧ сэтшӧмтор.
Менам Осип час сайын нин котӧртіс.
Регыд, ме чайта, вообщӧ гортын узьлыны оз кут.
Этатшӧм кывкутӧм ас вылас босьтӧма!
Анна Фёдоровна да мам зэв ёна дружитісны да эз аддзысьлыны эвакуацияӧ мунӧмсянь.
Найӧ пӧся окасисны, а сэсся минут вит муніс сёрни, коді пыр овлӧ татшӧм случайяс дырйи:
кыдзи воин, да кыдзи устроитчин, да мый вӧчлывлӧны сэтшӧмъястӧ, да кыдзи овсис эвакуацияын, да мый гижӧны сэтшӧмъястӧ...
Сэсся Анна Фёдоровна пуксис диван вылӧ, заводитіс куритчыны да, ме вылӧ юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис:
— Но, а кыдзи тэныд кажитчӧ?
Строительясыс миян!..
Тэ представляйтан: локті гортӧ — бензин дук кылӧ, но дзик гаражын моз!
Вӧлӧмкӧ, Осип гачсӧ весалӧ.
Не сӧмын гачсӧ тшыкӧдӧма, но и став бензинсӧ видзӧма.
Нинӧм зажигалкаӧ кисьтны.
Мам серӧктіс да кутіс висьтавны сы йылысь, кыдзи ми вензим, позьӧ али оз асланым вынъясӧн ремонтируйтны школа.
Анна Фёдоровна первой кывзіс зэв внимательнӧя, но друг торкис мамӧс да шыасис ме дінӧ:
— Но, мый нӧ тэ гортад пукалан?
Йӧзыс виччысьӧны, кӧнкӧ, сійӧс, а сылы пӧсь ни кӧдзыд!
Тэ ӧд тайӧ...
Кыдзи тэнад сэні должностьыд шусьӧ?
Секретарь, ответственнӧй лицо! —
Ставсӧ тайӧс Анна Фёдоровна шуис серамсорӧн.
Сэсся сійӧ чӧв олыштіс да содтіс зэв нин серьёзнӧя:
— Мун, мун!
Миянлы мамыдкӧд ӧттор-мӧдтор йылысь сёрнитыштны колӧ.
— Мый йылысь сёрнитыштны?
Миян ШВК йылысь? — юалі ме.
— Ёна тай!
Кутам ми нинӧм абу йывсьыс сёрнитны!..
Мун!
— Энлы! — шуис мам. — Волы татчӧ.
Ме петі сы бӧрся кухняӧ.
Сэні сійӧ кыскис чуланысь важсьыс-важ гач, коді вӧлі ёна нин дженьыд, да сэтшӧм жӧ куртка:
— Со тэныд спецодежда.
Быд пӧрйӧ пасьтав тайӧс, кор мунан строительство вылӧ.
Ме кӧ ӧтчыд аддза, мый тэ сэтчӧ мунӧмыд мӧд паськӧмӧн, тэ сэсся сэтчӧ ныртӧ он петкӧдлы!
Ме кыдзкӧ-мыйкӧ гачалі дженьыд да векньыд гач, пасьталі куртка, коді пыр жӧ резьдіс киняулӧдыс, прӧститчи Анна Фёдоровнакӧд да петі гортысь.
VI глава
КОК ТУЙ КУЗЯ
Школа дорӧ чукӧртчӧмаӧсь нин комитетса став членыс, Андрей аслас Корсаркӧд, Нюся Ракушкина да ичӧтик Саша Ивушкин.
Ставныс найӧ сулалісны чукӧрӧн туй вылын, коді лэччис нӧрыс вывсянь увлань.
Галина бергӧдліс воропсӧ Яша прожекторлысь, коді жургис, югдӧдіс мусӧ пятнаӧн, а тайӧ пятнаас пидзӧсчаньӧн кыскасис завснаб.
— Со!
Видзӧдӧй! — шуис сійӧ друг. — Со туйыс!
Мый ме шулі!
А?
Ставныс, меысь да Галинаысь кындзи, пидзӧсчанясисны да матыстісны ныръяссӧ му бердӧ.
— Факт.
Телега! — броткыштіс Яков.
— Мыйын делӧыс?
Мый тані лои? — юалі ме, кор челядь сувтісны.
— А сійӧ лои, мый миянлысь джын кирпичсӧ гусялӧмаӧсь!
— Кыдзи сідзи «гусялӧмаӧсь»?
Кор?
Меным висьталісны со мый: Тимошка вунӧдӧма строительство вылӧ черсӧ да котӧртӧма татчӧ сыла рытнас час кӧкъямысын.
Черыс сылы сюрӧма, но зато аддзӧма, мый джын кирпичыс, кодӧс вӧлі чукӧртӧма талун, абу.
Кор Тимошка котӧртӧма чуксавны строительясӧс, сійӧ аддзӧма вӧв подков.
А ӧні, туйсӧ видзӧдалӧм бӧрын, челядь аддзисны телега кӧлеса туй.
— Вот ми и кӧсъям расследуйтны тайӧ делӧсӧ да примитны мераяс, — шуис Андрюшка.
Настроениеӧй менам вӧлі омӧль.
Мамкӧд сёрни бӧрын ме ньӧти эг вӧв уверен, мый развалинаяс вылын миян ноксьӧмысь артмас мыйкӧ тӧлкатор.
Та вӧсна ме шуи:
— Расследуйтны — бур делӧ.
Но мыйла буретш талун.
Ӧд ӧні вой.
Оська кыліс тайӧс да матыстчис ме дінӧ:
— Тешкодя тэ рассуждайтан, Николай!
«Мыйла талун»!
Гусясьысьясӧс век колӧ корсьны свежӧй кок туйяс серти.
— И та вӧсна вой не узьны?
— Но и мый нӧ!
Миянӧс бӧрйисны эз почёт ради, а руководство вылӧ.
Комитетса членъяс век долженӧсь лоны водзын.
— Лӧсьыд тэныд лоны водзын: тэнад мамыдлӧн кокни характерыс.
А меным тайӧ руководство вӧснаыс сідзи талун сюрыштіс...
Тайӧ гач вӧснаыс.
— Меным сюрыштіс жӧ, — шуис Оська.
— А мукӧдыслы... мукӧдыслы, чайтан, эз сюрышт? — сюйсис Тимошка.
— Тӧдан, кутшӧма менӧ дядь видіс чер вӧснаыс?
А?..
— Ладнӧ!
Тырмас!
Но висьталӧй меным: кыдзи ті кӧсъянныд гусясьысьяссӧ кывкутӧмӧ кыскыны?
Оська лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Зэв прӧстӧ.
Сетам судӧ.
— Кутас суд разбирайтны татшӧм делӧ!
Сэки ме вылӧ уськӧдчисны и Тимошка, и Нюся, и Оська, и Андрей.
Ставныс найӧ горзісны, мый, дерт, суд сувтас миян дор, сы вӧсна мый ми ремонтируйтам школа, а гусясьысьяс, дерт, гусялісны кирпичьяссӧ «кутшӧмкӧ асланыс частнӧй пачьяс вылӧ», да мый абуӧсь сэтшӧм законъяс, кодъяс серти миянлысь кирпичьяссӧ вермисны эськӧ босьтны, ми кӧ найӧс асьным чукӧртім, да мый гусясьысьяслы кӧ татшӧмторсьыс прӧститны, то регыд школасӧ ставнас новласны.
— Ладнӧ.
А кыдзи ми кутам гусясьысьяссӧ?
Оська, аслас ботинки вылӧ видзӧдігтыр, чӧв олыштіс.
— Тані, гӧгӧрвоан... сьӧкыдкодь делӧыс.
Пока ми думыштім сӧмын ӧти способ.
Гӧгӧрвоан, Андрей предложитіс лэдзны телега туй кузяыс Корсарӧс.
Ме, дерт, ог эскы, но, гашкӧ, мыйкӧ и артмас.
— А ме налы часджын доля, мый нинӧм оз артмы, — шуис ӧнӧдз чӧв олысь Яша.
— Тіян ногӧн, быд понйӧс лэдз — гусясьысьтӧ сійӧ му пытшкысь аддзас!
— Мыйла тэ, Яша, тадзи шуан: «быд понйӧс»!
— ӧбидитчис Андрей. — Быд пон тай!
Пӧшти дзик прамӧй овчарка.
— Тэ тӧдан, кутшӧм сылӧн нырисыс?
Тӧдан? — горӧдіс Тимошка.
Сійӧ бергӧдчис Галиналань. — Тӧдан?
Вот меным найӧ висьтавлісны: туй кузя мунӧма курӧг...
Галка ӧвтыштіс кинас:
— Тӧда!
Сёысь кывлі!
Ми заводитлім вензьыны сы йылысь, вермас-ӧ Корсар дрессировкатӧг аддзыны гусясьысьясӧс, но Оська шуис:
— Мӧдтор ӧні ми нинӧм ог вермӧй думыштны.
Сідзкӧ, колӧ используйтны тайӧ способсӧ.
Вочасӧн матыстчалісны мукӧд челядь, и регыд миян гӧгӧр сулалісны нин морт кызь.
Ставныс найӧ, тыдалӧ, тӧдісны нин кирпич вошӧм йылысь да ставныс радӧсь вӧлі войбыд караулитны да кыйӧдны гусясьысьясӧс.
Быдӧн локтӧмаӧсь вооружитчӧмӧн: быдлаын чурвидзисны ньӧръяс, плетьяс да щӧтка бедьяс.
Ӧти нывка вайӧма весиг санитарнӧй сумка.
Татшӧм войскасӧ аддзӧм бӧрын ме вунӧді мамкӧд сёрни йылысь да сы йылысь, мый колӧ мунны гортӧ.
Ме эг эскы, мый Корсарлӧн эм сэтшӧм талант, а прӧстӧ окота лои тӧдмавны, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс.
Андрей сулаліс зэв важнӧй, чукрӧдліс синкымъяссӧ, стрӧга шуаліс:
— Корсар!
Орччӧн!
Орччӧн!..
Но Корсар эз кӧсйы выполняйтны командасӧ да ӧтарӧ исаліс кокъяссӧ челядьлысь да легӧдіс бӧжсӧ либӧ бергаліс миян гӧгӧр.
Андрюшка скӧрмис да кутіс кучкавны сійӧс гез помнас:
— Вод, Корсар!
Вод!..
Но пон и куйлыны эз кӧсйы.
Сійӧ кутіс котравны кӧзяин гӧгӧрыс, кытчӧдз эз гарт сы гӧгӧр гезсӧ да муртса эз джагав.
Сы кості завснаб бара висьтавліс челядь пиысь кодлыкӧ:
— Гӧгӧрвоан, прӧйдитӧма туй кузя курӧг, и важӧн, дерт, прӧйдитӧма, а сійӧ...
Медбӧрын Андрюшка шуис, мый колӧ тэрмасьны.
Анатолий да Миша, кодъяс кольччисны нӧрыс вылӧ стӧрӧжитны, заводитлісны корны, медым налы первой разрешитісны кутны гусясьысьясӧс, а сэсся нин бӧр воны школаӧ.
Но Оська шуис, мый гусясьысьяс любӧй кадӧ вермасны локны татчӧ.
— Ті гӧгӧрвоӧй, кутшӧм ответственнӧй да опаснӧй мог куйлӧ тіян вылын!
Найӧ, гашкӧ, быдса шайка, а ті сӧмын кыкӧнӧсь.
Стӧрӧжъяс успокоитчисны да сӧгласитчисны кольччыны.
— Но, заводитам? — челядь вылӧ видзӧдігмоз шуис Оська. — Андрей, мыйсянь заводитны?
— Ищейкалы колӧ исавны мыйкӧ, кодӧс колисны преступникъяс.
Эм сэтшӧмыс?
— Эм!
Кыдз нӧ!
Подков! — горӧдіс Тимошка. — Кӧні сійӧ подковыс?
Сійӧ вайис подковсӧ да сетіс Андрюшкалы.
Мӧдыс лажыньтчис да мыччис подковсӧ Корсарлы ныр улас:
— Исав, Корсар!
Исав!..
Корсар окотапырысь исаліс подковсӧ да нюлыштіс кӧзяиныслысь банбоксӧ.
Андрей сувтіс да кутіс гезсӧ помӧдыс:
— Корсь, Корсар!
Корсь!..
Корсар матыстчис ичӧтик Саша Ивушкин дінӧ, сувтіс бӧр лапаяс вылас да воддзаяснас пыксис сылы кынӧмас.
Сашалы лои яндзим, кутіс лапйӧдлыны кузь синлысъяссӧ да заводитліс висьтавны сы йылысь, мый сійӧ рытывбыд пукаліс гортас да мый суседъясыс вермасны подтвердитны.
Некод эз и думайт сы вылӧ.
Андрей кыскис Корсарсӧ да бара дыр тшӧктіс исавны подковсӧ, кӧть кыдзи понйыс эз табанитчы да мӧдарӧ бергӧд нырсӧ.
— Корсь!
Прамӧя корсь!..
Корсар, корсь!
Ӧні Корсар исалыштіс мусӧ, пуксис, гыжъясьыштіс да друг веськыда мӧдӧдчис туй кузя нӧрыс йылысь.
Андрей нюжӧдіс кисӧ, кӧні вӧлі гезйыс, да гӧрбыльтчӧмӧн, мунігмозыс лажыньтчывлігтыр, котӧртіс сы бӧрся, а Андрей бӧрся чӧв олігтыр кутіс котӧртны бедьяса да ньӧръяса миян команда.
Сӧмын караульнӧйяс колисны места выланыс.
Корсар спокойнӧя котӧртіс туй кузя бӧжсӧ кӧлач моз лэптӧмӧн.
— Нинӧм сійӧ тіян оз корсь! — надзӧникӧн шуис Яша. — Видзӧд, весиг нырсӧ эз лэдз.
— Мыйӧн тэ тӧдан! — вашнитіс Андрей. — Гашкӧ, сылӧн нырисыс сэтшӧм, мый сылы и копыртчынысӧ оз ков.
Корсар котӧртіс век ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, кытчӧдз эз кут тӧвзьыны кыккокйыв.
Андрей, дерт, — сы бӧрся, а ми — Андрей бӧрся.
Тайӧ эськӧ эз на сэтшӧм омӧль вӧв, ми кӧ эськӧ пыр тӧвзим туй кузя.
Но, Осетровӧй слободкаӧдз котӧртӧм бӧрын, пон кежис бокӧ, и сэки заводитчис жугавлӧм керкаяс вомӧн тӧлысь югӧр улын сэтшӧм панласьӧм, мый менам нэм оз вун.
Ме водзын либӧ ме бӧрын ӧтарӧ джӧмдывлісны да усьлісны челядь, а ме котӧрті да шензи, кыдзи ӧнӧдз эз чег аслам кокӧй.
Но вот медбӧрын Корсар петкӧдіс миянӧс паськыд тыртӧм улича вылӧ.
— Аддзанныд?
Аддзанныд?
Исалӧ! — сьӧкыда лолалігтыр шуалісны челядь.
Понпи и збыльысь кутіс асьсӧ кыдзкӧ дзик мӧд ногӧн.
Видыс сылӧн вӧлі сосредоточеннӧй.
Сійӧ тэрыба ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, нырнас пӧшти муас инмӧдчӧмӧн.
— Вӧв кок туяс веськаліс!
— Эз, мӧдарӧ: воштіс!
Водзсӧ сійӧ кутшӧм решительнӧя котӧртіс, а ӧні сомневайтчӧ.
Лов шы кутӧмӧн ми видзӧдім Корсар вылӧ.
Друг понпи долыда тявӧстіс, ещӧ улӧджык лэдзис нырсӧ да увереннӧя кутіс котӧртны улича мӧдар бокас пӧвйысь вӧчӧм забор дорӧ.
— Аддзис!
Аддзис, тыдалӧ!
— Ой, девочки, аддзис!
Ӧні ме вӧлі уверен, мый Корсар мунӧ кутшӧмкӧ кок туй кузя.
Яков эз нин и думайт броткыны.
Ставным зэв ёна волнуйтчим.
Ӧтилаын заборас эз тырмы кымынкӧ пӧв.
Корсар тювкнитіс розьӧдыс, но Андрей крукасис улысса перекладинаас да уси.
— Гезйыс мыні! — надзӧникӧн горӧдіс сійӧ.
— Ладнӧ, мый нин сэсся!
Пыр! — кутісны вашкӧдны челядь.
Тойласигтыр, кашкигтыр ӧта-мӧд бӧрся ми пырим розьӧд, тювкнитім ӧти судта керка бокті да веськалім керкасайса дворӧ, кӧні гӧгӧр сулалісны хозяйственнӧй стрӧйбаяс.
Татысь ми аддзим Корсарӧс.
Сійӧ бергаліс пӧвйысь вӧчӧм зэв ичӧтик сарай дорын; ӧдзӧсас ӧшаліс томан.
Понйыс вӧлі зэв возбуждённӧй да мыйӧнкӧ заинтересуйтчӧма.
Сійӧ некымынысь гӧгӧртіс сарай гӧгӧрыс, исаліс мусӧ, сувтіс ӧдзӧс водзас... надзӧникӧн никӧстіс...
— Мунӧй вуджӧр саяс!
Аддзыны вермасны! — вашнитіс Яшка.
Ставным ми, кымынӧн вӧлім, пырим пес видзан лэб улӧ, коді вӧлі сарайсяньыс веськыдвылын, да водзӧ следитім понпи бӧрся.
Сійӧ пыр на сулаліс ӧдзӧс дорын, да сӧмын бӧжыс сылӧн неуна легис.
Уліас ӧдзӧс бердас дорышнас вӧлі сувтӧдӧма пӧв.
Корсар воськовтіс ӧтчыд, мӧдысь, видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдіс пӧвсӧ лапанас...
Кияснас пидзӧсъясас кутчысьӧмӧн Андрюшка вашнитіс:
— Ребята!
Видзӧдлӧй, сэні мыйкӧ эм!
Пон бара вӧрзьӧдіс пӧвсӧ, ӧні тӧкӧтьӧ вылітіджык.
Пӧв уси.
Ставным аддзим, мый ӧдзӧсыс ёна ляпкыдджык сы серти, кыдзи кажитчис.
Ӧдзӧс да му костас вӧлі ыджыд щель.
Корсар чеччыштіс сарай дорысь, но регыд, сынӧдсӧ сюся исалігтыр, бара мӧдіс гусьӧникӧн матыстчыны сылань.
Со сійӧ сюйис щелляс юрсӧ.
Со водіс кынӧм вылас да дзикӧдз кыссис ӧдзӧс улас.
Ӧні ми аддзим сӧмын сылысь бӧж йывсӧ.
Сэсся и бӧжыс воши.
— Ой, девочки!..
Аддзис ӧмӧй?
— Гм!
Тешкодь! — гусьӧник шуис Оська. — Ме думайті...
Мый сійӧ думайтіс, ми сідзи эгӧ и тӧдмалӧй,
йӧйсяма, отчаяннӧй шум друг лыбис сарайын.
Курӧгъяслӧн котсӧм, понлӧн гораа увтчӧм, бордъясӧн швачӧдчӧм тыртісны дворсӧ ставнас.
Кӧнкӧ орччӧн кутісны баксыны кӧзаяс, рукӧстіс порсьпи...
Тимошка первойӧн гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс:
— Курӧг видзанін!..
Пышйӧй!
Тшӧктӧмсӧ кыкысь шуны эз ковмы.
Секунда эз прӧйдит, кыдзи миян сыщикъяс кыккокйыв тӧвзисны потшӧслань.
Пыран розь дорын заводитчис ноксьӧм.
Ӧтияс сюйсисны розяс, мӧдъяс чеччалісны потшӧс вомӧн.
Ме уси потшӧс вывсянь да парсышті нырӧс.
Улича вылӧ петӧм бӧрын ставным котӧртім разнӧйладорӧ.
Ме водзвылын котӧртіс Андрей, а орччӧн — Оська.
Андрей век котравліс омӧля, но ӧні ми сійӧс некыдзи эгӧ вермӧй суӧдны.
Медбӧрын ми дугдім котӧртны.
— Тырмас!..
Андрей, сулав!
Андрей сувтіс да виччысьыштіс миянӧс.
— Но? — паровоз моз упкигтыр шуи ме. — Дӧвӧленӧсь ті?
— А... а ті... а ті тӧданныд, мый кирпичьяссӧ, навернӧ, курӧг видзанінас дзебӧма? — шуис Андрей.
Оська нюммуніс:
— Оз вермыны лоны!
Ӧд Корсар должен вӧлі корсьны не кирпичьяс, а вӧв — подков дук сертиыс.
Ме куті чувствуйтны, мый кодкӧ вӧрӧдӧ менсьым гач кок помӧс.
Тайӧ вӧлі Корсар.
Сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен.
— Но, — шыасис миян дінӧ Оська, — гашкӧ, ветлам строительство вылӧ — видзӧдлам, кыдзи сэні миян стӧрӧжъясным?
— Ог, тырмас сэсся! — шуи ме.
— Бура узьны.
VII глава
«МАТЫСМӦ ВӦВ...»
Асывнас ме узи дас ӧти часӧдз.
Дерт, строительство вылын вовсю нин пуис удж.
Первойӧн, мый меным шыбитчис синмӧ, вӧлі Саша Ивушкин, коді, руд носкиа кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн, пукаліс стен вылын да видзӧдіс важ театральнӧй бинокль пыр.
Дзик сы улын сулалісны Оська, Андрюшка да Яков.
Ставныс найӧ вӧліны зумышӧсь.
— Да!.. — каблукнас мусӧ кодйигмоз ышловзис председатель. — Ӧні заводитчасны репрессияяс.
— Мый «заводитчасны»?
— юаліс Яшка.
— Репрессияяс.
Бать-мамыдкӧд ковмас на ноксьыштны.
— Дерт, ковмас.
Ме юалі, мый йылысь найӧ сёрнитӧны.
Андрей зумыштчӧмӧн воськовтіс мелань:
— Тэ тӧдан, мый тӧрыт потшӧс дорад артмис, кор курӧг видзанін дінсьыс пышйим?
— Ноксьӧм артмис.
— «Ноксьӧм»?
Эз, эз сӧмын ноксьӧм!
Нюся Ракушкиналысь пальто зепсӧ орӧдӧмаӧсь.
Саня Агапкинлы ныр вылас кодкӧ ботинкинас тувччӧма — ставнас пыктӧма, и Дима Грибовлӧн банбокыс ставнас гирснитчӧма.
— Менам нырӧй тожӧ.
Аддзанныд?
— Но вот!
А тэ тӧдан, мый уна челядьлы сюрыштӧма бать-мамсяньыс сыысь, мый сьӧдасьӧмаӧсь строительство вылын да паськӧмыс косясьлӧма потшӧс дорын?
Шурка Симаковӧс мамыс пельӧдыс тракйӧма... Лёваӧс...
— Гӧгӧрвоан, бать-мам тӧдмалӧмаӧсь, мый ставыс тайӧ строительство вӧсна, — торкис Андрейӧс Оська. — И на пиысь некод оз верит, мый ми асьным восстановитам школа.
Шуӧны, весьшӧрӧ сӧмын няйтӧссям.
— Налы ӧд абу жӧ кокни.
Правда, ребята? — шуис стен вывсянь Саша Ивушкин. — Бать-мам уджалӧны, уджалӧны, ньӧбасны миянлы выль дӧрӧм, а ми сійӧс кык часӧн тшыкӧдам.
Тайӧ ӧмӧй приятнӧ?
Председатель лэптыштліс пельпомъяссӧ:
Быдсямапӧлӧс ыджыд удж требуйтӧ жертваяс.
Ме юалі, мыйла Сашка пукалӧ стен вылас.
— Наблюдатель...
Ӧткымын челядьлы весиг запретитӧмаӧсь локны татчӧ, а найӧ всё-таки локтісны.
Вот сійӧ и наблюдайтӧ, оз-ӧ лок кодкӧ бать-мам пиысь.
Аддзас кодӧскӧ — и горзӧ: «Матысмӧ!»
Но, шуам, Лёвкалӧн мамыс:
«Матысмӧ Лёвкалӧн мамыс!»
Сэки Лёвка ӧдйӧджык котӧртӧ ю дорӧ, мыссьӧ, весасьӧ, медым лёктор эз ло, а сылы кӧ запретитӧма волыны татчӧ — кытшола туйӧд котӧртӧ гортас.
— Сідз.
Кирпичтӧ сэсся абу гусялӧмаӧсь?
— Абу.
Ми талун рытсяньыс сувтӧдам ён охрана.
Морт дас.
А туй вылас гу кодъям.
Ме тӧрыт рытсянь нин сомневайтчи миян делӧ успех йылысь, а тані, кор кылі быдсямапӧлӧс дозоръяс, охранаяс да туй вылын гуяс йылысь, ме и дзикӧдз жугыльми.
Но менам кывйӧй эз бергӧдчы висьтавны челядьлы аслам сомнениеяс йылысь.
Да менсьым, навернӧ, и кывзыны некод эськӧ эз кут — сэтшӧма ставныс вӧлі увлекитчӧмаӧсь.
Ме босьті зыр да торъя окотатӧг заводиті тыртны муӧн ёгӧн тырӧм воронка, коді артмӧма снарядысь.
Тайӧ кык луннас став строительясыс велалыштісны удж дінас, эз сэтшӧма сьӧдӧдчыны, и территорияыс весассис ёна ӧдйӧджык тӧрытъя дорысь.
Омӧлика пасьтасьӧм, гожъялӧм мышъяса детинкаяслӧн быдса бригада камгис черъясӧн, пӧв помъясысь вӧчаліс выль нӧсилкаяс, ремонтируйтіс джынвыйӧ жугалӧм тачка, гӧтӧвитіс строительство вылӧ ассьыныс собственнӧй инвентарь.
Тимоша да снабжение отделса ещӧ вит детинка то волывлісны нӧрыс йылӧ, то бара котӧртлісны карӧ.
Ӧтчыд найӧ вайисны зэв уна кирпич, кӧрт асыкъяс, пӧв помъяс да быдсямапӧлӧс мукӧд кламсӧ.
Ставсӧ тайӧс чукӧрӧ ректӧм бӧрын Тимоша вештіс кепкасӧ кӧтасьӧм плеш вывсьыс балябӧжас:
— Завхоз, принимайт!
Галина, кияссӧ коскас пуктӧмӧн, кельыдлӧз кӧсынкаа юрсӧ пӧлыньтӧмӧн, сувтіс чукӧр весьтӧ:
— Кламсӧ тэ век кыскалан!
Вот мый ме тэныд шуа.
— Ребята, кыланныд? — скӧрмис Тимошка. — Бара клам!
Сійӧ перйис чукӧрсьыс мыйкӧ турунвижӧс да мыччис Галиналы дзик ныр улас:
— Видзӧд!
Аддзылін?
Тэ мыйкӧ гӧгӧрвоан?
Ӧдзӧс вуг, йӧй юр!
Тэ татшӧм вугъяссӧ ӧні сюрс шайтысь он аддзы.
А то, видзӧдтӧ, «клам»!
Мый эськӧ тэ вӧчин метӧг?
Со, видзӧд!
Аддзан? — и Тимошка индіс нӧрыс улӧ, Осетровӧй слободкалань.
Сэні развалинаяс да чурвидзысь пачьяс пӧвстын ноксисны рабочӧйяслӧн ичӧтик фигуркаяс да сулалісны телегаясӧ доддялӧм кык вӧв.
— Тӧдан, мый найӧ вӧчӧны?
Аддзан? — долис Галиналы завснаб.
— Мыйӧн ме тӧда!
Мый менам — абу синъяс, а телескопъяс?
— А-а, он тӧд?
А ми Толькакӧд боктіыс прӧйдитім да тӧдмалім: найӧ развалинаяс вывсьыс важ кирпичьяс чукӧртӧны.
Менам метод серти уджалӧны.
А тэ...
Завснаб да завхоз дінӧ чукӧрмисны уна челядь.
— И збыль, ёртъяс, сэні мыйкӧ чукӧртӧны, — кылісны гӧлӧсъяс.
— Но да, чукӧртӧны!
Навернӧ, аддзисны, кыдзи ми уджалам, и ӧні миян ног вӧчӧны.
Ӧд строительнӧй материалъясыс тӧданныд кутшӧм ӧні дефицитнӧйӧсь!
— Радейтан тэ ошйысьны, Тимошка! — шуис Галина. — Кар пасьталаыс важӧн нин развалинаяс разбирайтӧны, а сійӧ «Миян ног вӧчӧны!
Ме ног вӧчӧны!»
— Миян ног вӧчӧны али оз миян ног, — кияссӧ морӧсас кресталӧмӧн да кытчӧкӧ ылӧ видзӧдігмоз шуис Яша, — а сӧмын ме чайта, мый найӧ тӧрыт кирпичьястӧ этайӧ...
Тайӧ кывъяс бӧрас Тимошка весиг чеччыштліс.
— Ой, ребята!
Ӧд збыль — найӧ! — горӧдіс сійӧ сідзи, мый став мукӧд строительясыс чукӧртчисны тӧдмавны, мый лои.
Зэв дыр некод эз уджав.
Ставныс ӧта-мӧд вежмӧныс висьтавлісны способъяс эрдӧдны гусясьысьясӧс.
— Босьтны подковсӧ, мунны сэтчӧ, вӧла-доддяяс дінас, да сличитны кок туйсӧ вӧлыслысь да тайӧ подковыслысь.
Ӧткодьӧсь кӧ — сідзкӧ, найӧ.
— Чудак!
Вӧвъяслӧн став подковъясыс ӧткодьӧсь.
— Корсарӧс бара вайны!
— Ӧвсьы нин, аслад Корсарнад!
— Ребята!..
Думышті! — горзіс завснаб. — Вӧлыс подковсӧ воштіс?
Воштіс!
Сідзкӧ, сылӧн куим кокас важ подковъяс, а ӧтиас — выль...
Гусьӧникӧн матыстчыны вӧв дінас да видзӧдлыны сылысь подковъяссӧ!
— А сійӧ тэныд <ns>кы-ыдзи</ns> чужъяс!
Друг вылісянь кыліс спокойнӧй, нывкалӧн кодь вӧсньыдик гӧлӧс:
— Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз.
Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз...
Тайӧ шуаліс Саша Ивушкин, коді пукаліс стен вылын да видзӧдіс бинокльлӧн ӧтар окуляр пырыс.
— Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз.
Матысмӧ вӧв да кутшӧмкӧ йӧз... — повторяйтіс сійӧ рӧвнӧя да спокойнӧя.
Ставным видзӧдлім туй вылӧ.
Вӧла-доддяяс пиысь ӧтиыс, кодъяс вылӧ индыліс Тимошка, ӧні локтіс туй кузя, веськыда миян строительстволань.
Лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын председатель ньӧжйӧникӧн броткыштіс:
— Тешкодь!
Мый тайӧ татшӧмыс?
Некод эз вочавидз.
Ставным сулалім чӧв олігтыр, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывлім то туй вылӧ, то ӧта-мӧд вылӧ.
Чӧв олім ми и сэки, кор неыджыд руд вӧв, ас бӧрсяыс телега кыскигмоз, кутіс кайны нӧрыс йылӧ.
Дом поводӧдыс сійӧс нуӧдіс паськыд дзор тошка старик.
Телегакӧд орччӧн мунісны кык ныв-работницаяс.
Миян дінті мунігӧн старик мигнитіс:
— Гуляйтанныд, том йӧз?
Сійӧ жӧ.
Поводдяыс со кутшӧм! — И сійӧ индіс плетьпунас енэж вылӧ.
А ми сӧмын кыв ни джын шутӧг бергӧдчим сё кӧкъямысдас градус вылӧ да пыр видзӧдім.
— <ns>Сі-ідз</ns>! — шуис старик.
Сійӧ сувтӧдіс телегасӧ миян кирпичьяс дорӧ, кодъясӧс вӧлі ӧкуратнӧя тэчӧма столбикӧ, да перйис брезент плащ зепсьыс табак кӧшель.
— Ті, нывъяс, кодъяс потӧмаӧсь, найӧс — бокӧ, найӧс эн грузитӧй.
А то жугласяс.
Ӧти нылыс лӧсьӧдыштіс гӧрдов бусӧн бусӧссьӧм кепысьсӧ, босьтіс столбикысь кирпич да пуктіс сійӧс телегаӧ.
Ми акнитім хорӧн, но век на сулалім быттьӧ кын сюръяяс.
Мӧд нылыс босьтіс мӧд тшынасьӧм кирпич, видзӧдліс сы вылӧ, кокньыдика чегис шӧри, шыбитіс джынъяссӧ бокӧ да босьтіс коймӧд кирпич.
— Энлӧй!
Сулалӧй!
Ті онӧ имеитӧй право!
Гӧрд чужӧма, волнуйтчӧмысла тіралысь, Оська петіс водзӧ, и сы бӧрся, места вывсьыс ӧтпырйӧ чепӧсйӧмӧн, уськӧдчисны став строительясыс.
Горзігтыр, йӧткасигтыр, киясӧн ӧвтчигтыр ми кытшалім телегасӧ, нывъяссӧ, старикӧс.
Кодкӧ кучкаліс вӧвлы каджъяс, кодкӧ тойлаліс сійӧс бӧрӧ.
Дед кисьтіс бумагасьыс табаксӧ:
— Эй, эн вӧрӧдӧй вӧвсӧ!
Мый татшӧмыс?
Мыйла безобразитанныд?
— Огӧ сетӧй кирпичьяссӧ!
Тайӧ кирпичьясыс строительство вылӧ!
Онӧ имеитӧй право! — горзісны быдладорсянь.
— Энлы!..
Да, энлы!
Кутшӧм строительство?
Тӧлкӧн висьтав!
Видзӧдтӧ, уськӧдчисны!
Лои неуна лӧньджык.
Сьӧкыда лолалігтыр Оська гӧгӧрвоӧдіс:
— Тані мунӧ строительство.
Тайӧ кирпичьяссӧ лӧсьӧдӧма школалы.
Некод оз имеит право босьтны.
Гӧгӧрвоанныд?
Старик сьӧлыштіс да видзӧдліс нывъяс вылӧ:
— Мый нӧ найӧ, дьявӧлъясыд?
Со ӧд!..
А начальствоыд тіян кӧні? — юаліс сійӧ Оськалысь.
— Начальство?..
Начальствоыс миян... тайӧ... — Оська джӧмдіс.
— Со миян начальствоыс! — Оська вылӧ индігмоз гордӧя шуис дас арӧса Гога Ветров. — Сійӧ миян председатель.
— Энлы, энлы!
Ті лючки висьталӧй.
Коді тіян медся главнӧйыс?
— Сійӧ медся главнӧйыс.
— <ns>Сі-ідз</ns>!
Сідзкӧ, тэ медся главнӧйыс?
— Но, ме главнӧй.
— А! Ворсанныд, сідзкӧ.
— Абу сідзи!
Ньӧти ог ворсӧй.
— Да ворсӧны найӧ, дядя Кузя! — терпеньесӧ воштӧмӧн шуис нывъяс пиысь ӧтиыс. — Меным суседка висьтавліс.
Тӧрыт сылӧн Лёвкаыс дзик чӧрт кодь сьӧд локтӧма.
— Сідз-сідз!
Ӧні, сідзкӧ, гӧгӧрвоана.
Дядя Кузя гажмис.
Тошкыс сылӧн лыбыштіс, синъясыс читкыртчисны да кутісны нюмъявны.
Сійӧ сетіс Оськалы честь да лэдзис кияссӧ бокъясас:
— Вот, сідзкӧ, главнӧй начальник ёрт, локтім ми тіян дінӧ кирпичьясла.
Сідзкӧ, значит, кредитӧ ньӧбны.
Копрасям, сідзкӧ, тіянлы да корам тіянсянь распоряжение, медым, сідзкӧ, буретш тайӧ кирпичьяссӧ сетны.
Вот!
Сідз, али мый? —
И сійӧ, Оська вылӧ видзӧдігтыр, серӧктіс.
— Нинӧм миянкӧд, поснияскӧд моз, сёрнитны! — шуис Галина.
— Кирпичьяссӧ ми асьным чукӧртім и некодлы огӧ сетӧй.
— Вот и бур, мый чукӧртінныд!
Государстволы пӧльза вӧчинныд.
Но ми сідзи и эгӧ сетӧй кирпичьяссӧ.
Ми кытшалім нывъясӧс да старикӧс, ӧта-мӧднымӧс ызйӧдігтыр, да эгӧ лэдзӧй найӧс миян запасъяс дорӧ.
Старик дыр то уговаривайтіс, то шмонитіс, то грӧзитчис, а нывъяс сьӧласисны да видчисны — нинӧм эз отсав.
Медбӧрын дядя Кузя клопнитіс кипыдӧсъяснас брезентӧвӧй плащас да кутіс гартны выль чигарка:
— Котӧртӧй, нывъяс, контораӧ!
Мый найӧ, збыльысь!
Висьталӧй, мый сідз пӧ и сідз, мед прораб локтас да ачыс разбирайтчӧ.
Нывъяс мунісны.
— Но и мед кӧть коді локтас!
Всё равно огӧ сетӧй!
— Повзьӧдлыштасны да мунасны.
Абу налӧн кирпичьясыс!
Дядя Кузя лэдзис лӧз тшын:
— Абу лӧсьыд!
А ещӧ том йӧз, велӧдчысьяс!
Асьныд ассьыныд пӧльзасӧ помӧдз онӧ вӧчӧй.
Тайӧ кирпичьясыс пывсян восстановитӧм вылӧ колӧны.
А ті онӧ гӧгӧрвоӧй.
Асьныд жӧ пывсьыны кутанныд.
«Пывсян» кывсӧ кылӧм бӧрын Тимошка дрӧгнитіс:
— Ребята, кыланныд?
Пывсян!
— Но и мый нӧ, мый пывсян? — юалі ме.
— Кыдзи «мый нӧ»!
Пывсян восстановитӧм вылын менам дядь прорабӧн уджалӧ.
Ӧні ме ставсӧ тӧда.
Тайӧ сійӧ найӧс татчӧ мӧдӧдӧма.
Тайӧ сійӧ эсійӧ картинаяс вӧснаыс...
— Мыйкӧ тэ гӧгӧрвотӧмӧс сӧран! — шуис Галина.
— Кутшӧм картинаяс вӧсна?
— Кодъяс стенын ӧшалӧны.
Менам план — быд лун кыксё кӧрт тув чукӧртны.
А тӧрыт челядь эз вайны кыксёсӧ: сӧмын сё ӧкмысдас кыкӧс.
Ме, медым прорывыс эз вӧв, стенысь нетшки кӧрт тувъяссӧ, кодъяс вылын картинаяс ӧшалісны, да жельяс сюялі.
— Но?
— Но, а дядь пырис, крапкис ӧдзӧссӧ — картинаясыс и гылалісны.
Стеклӧясыс — пасьмунісны...
Факт, сійӧ мӧдӧдӧма!
Тайӧ сійӧ меным личнӧ мститӧ.
— Гм!
Менам бать пывсянын жӧ уджалӧ, — нурбыльтіс Яша. — Плӧтник сійӧ.
— Да!
Ми Яшакӧд тӧданныд мый, ребята, вӧчам?
Ми бурджык дзебсям.
А то ещӧ унджык лёктор лоӧ.
Ладнӧ?..
А ті нинӧмысь энӧ полӧй и энӧ сетӧй.
Повзьӧдлыштасны-повзьӧдлыштасны и мунасны, — тэрыба шуаліс Тимошка.
Пывсяныс вӧлі неылын.
— Бӧр локтӧны Тимошка дядькӧд да милиционеркӧд.
Бӧр локтӧны Тимошка дядькӧд да милиционеркӧд, — минут дас вит бӧрын шуис Саша Ивушкин.
— Но, ми мунім!
Пока! — збоя шуис Тимошка. — Ті, ребята, главнӧйыс, эн полӧй.
Милиционер — сійӧ прӧстӧ сідз.
Повзьӧдӧм могысь.
Завснаб главнӧй инженеркӧд чеччыштісны ӧшинь вылӧ да саялісны велӧдысьяс жырйӧ.
Меным эз ло лӧсьыд: некыдз эг виччысь, мый делӧыс сэтшӧм ӧдйӧ воас сэтчӧдз, мый ковмас корны милиционерӧс.
Мукӧд строительясыс сідзжӧ зумыштчисны.
— Ребята, а ӧд и збыльысь милиционер!
— Д-да!
Но и мый нӧ...
Сійӧ ӧд тожӧ... тайӧ... закон серти...
Ӧшиньӧд мыччысис главнӧй инженерлӧн лёзь юрыс:
— Эй, ті, смотри эн повзьӧй!
Ӧні кӧ босьтасны, сідзкӧ и ставсӧ мырддясны...
Юр воши.
Кор работницаяс, прораб да ныв-милиционер кайисны нӧрыс йылӧ, миян бара вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Ме эськӧ эг шу, медым Садиков ёрт вӧлі зэв лёк морт, коді кӧсйӧ босьтны водзӧс.
Сійӧ вӧлі ичӧтик тушаа, ён морт, кепкаа да важиник пинжака, кодӧс пасьталӧма дӧра дӧрӧм вылас.
Сійӧ сувтіс дядя Кузя дінӧ, гӧра вылас кайӧмысь сьӧкыда лолалігтыр:
— Мый лои, Самоваров ёрт?
— «Мый лои»!
Оз сетны.
Дурӧны, — чигаркасӧ шпуткиг-куритіг вочавидзис дядя Кузя.
Прораб ышловзис, чышкыштіс кипыдӧснас плешсӧ:
— Милиционер ёрт, райисполком постановление серти, коді вӧлі колян тӧлысся кызь нёльӧд числӧӧ, став строительнӧй да ремонтнӧй организацияяс обязанӧсь паськыда используйтны материалъяс разрушитӧм зданиеясысь, кодъясӧс оз шогмы восстановитны.
Со тайӧ ёртъясыс чукӧртӧмаӧсь татчӧ зэв уна кирпич аслыныс ворсӧм вылӧ, а кор миян рабочӧйяс локтісны татчӧ, медым босьтны кирпичьяссӧ да используйтны назначение серти, найӧ сопротивляйтчӧны да та вӧсна сулӧдӧны вӧвъясӧс.
Ныв-милиционер юаліс зэв стрӧга:
— Мыйла препятствуйтанныд?
Сылы некод эз вочавидз.
— Мыйла препятствуйтанныд? — ещӧ стрӧгджыка повторитіс ныв.
Оська петіс водзӧ.
Сійӧ зілис лоны спокойнӧйӧн, но вӧлі зэв блед, да гӧлӧсыс сылӧн дрӧжжитіс:
— Гӧгӧрвоанныд, милиционер ёрт, ми зэв бура тӧдам, мый пывсян зэв жӧ важнӧй делӧ...
Вот...
Но миян сідзжӧ важнӧй да пӧлезнӧй делӧ карыслы ставнас...
Сы вӧсна мый ті асьныд жӧ гӧгӧрвоанныд, мый школа восстановитӧм — сідзжӧ важнӧй да пӧлезнӧй делӧ.
Ті жӧ гӧгӧрвоанныд...
— Энлы, энлы! — Садиков ёрт нюжӧдіс кисӧ кипыдӧснас вывлань.
— Тэ вот мый висьтав: коді тіянӧс уполномачивайтліс школасӧ стрӧитны?
— Миянӧс?..
Миянӧс некод эз уполномачивайтлы...
Но, вот аддзанныд, регыд уполномочитасны!
— Да но!
Коді нӧ уполномочитас?
— Но... но, шуам кӧть, районо.
Ті ӧмӧй думайтанныд...
— Энлы! — Прораб бара нюжӧдіс кисӧ, сэсся нюмъялігтыр видзӧдліс гӧгӧр.
— Ребята, кывзӧй менсьым!
Ме тіянлы бурӧс желайта.
Вот ті школа стрӧитны босьтчӧмныд, кӧсъянныд, сідзкӧ, аслыныд и карыслы пӧльза вайны.
Бур делӧ.
Но ӧд керкаястӧ оз быдӧн куж стрӧитны.
Тані тӧдӧмлунъяс, опыт колӧны, а не сӧмын черӧн камгыны.
Кӧсъянныд пӧлезнӧй удж вӧчны — мунӧй строительство вылӧ, шуам кӧть, миянӧ, пывсянӧ.
Сэні миян опытнӧй плӧтникъяс, каменщикъяс, столяръяс.
На руководство улын и делӧас велӧдчанныд и пӧльза ваянныд.
Гырысь челядьсӧ радпырысь примитам.
Зарплата сетам.
А школа йывсьыд — некод тіянӧс эз уполномачивайтлы да некод оз уполномочит...
Кӧть ті кыдзи мырсьӧй!
Сы вӧсна мый керкаяс стрӧитны...
— Бурджык ті миянӧ локтӧй руководитнысӧ! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн шуис Нюся Ракушкина. — Ми тіянлы сідзжӧ жалӧванье назначитам.
Тэчсьӧмӧн.
Прораб, старик да нывъяс вочавидзӧм пыдди сӧмын серӧктісны.
— Грузитӧй! — шуис милиционер. — А ті, ребята, энӧ дурӧй!
Нывъяс бара матыстчисны кирпичьяслань.
— Онӧ имеитӧй право!..
Огӧ сетӧй!..
Тайӧ миян кирпичьясыс!.. — кыліс то сэні, то тані, но некод нин эз вӧрзьы места вывсьыс.
Оська лэптіс кисӧ.
— Мед! — шуис сійӧ. — Мед!
Всё равно, миянӧс кӧ оз признайтны, сетам судӧ — и сэки видзӧдлам.
Миян кирпичьясӧн грузитӧм вӧла-доддя муніс.
Мунісны и прораб милиционеркӧд.
Велӧдысьяс жыр ӧшиньӧд чеччыштісны завснаб да главнӧй инженер.
Улыс вомдорыс Яшалӧн ӧшйӧма, гӧрд чужӧмыс вежыньтчӧма, синъясыс югъялісны.
Сійӧ видзӧдліс челядь вылӧ, Оська вылӧ, кыдзкӧ тешкодя юрсӧ вӧрӧдігтыр:
— Энӧ вермӧй... энӧ вермӧй отстоитны! — Сійӧ пуксис помавтӧм тачка вылӧ да бергӧдчис ставнымлы мышкӧн.
— Ой, йӧйяс!
Но дзик ичӧтикъяс кодьӧсь! — пӧшти бӧрдіс Тимоша. — Милиционерысь повзинныд!
Да тӧданныд, коді тайӧ милиционерыс?
Тӧданныд?
Менам ыджыд воклӧн гӧтырыс!
Сылӧн нимыс Маруся.
Сійӧ талун миянын выходнӧйсӧ коллялӧ, а дядя, буракӧ, сійӧс и корӧма, медым тіянӧс повзьӧдны.
Эк, ті!
— Тэ нин чӧв ов! — шуис Галина. — Небось, ачыд, кор кирпичьяссӧ мырддисны, шыр моз лӧня пукалін!
— А мый, ме ачымӧс спаситӧм ради пукалі?
Ме общӧй пӧльза вылӧ пукалі!
Ме кӧ эськӧ дядялы син улас сюри, сэки эськӧ сійӧ не сӧмын кирпичьяс, но весиг ставсӧ босьтіс!
Миша Арбузов водіс кынӧм вылас да кутчысис сьӧд лёзь юрсиас:
— Мый ӧні сёрнитнысӧ!
Кирпичьяссӧ кӧ босьтісны, сідзкӧ ӧні ставсӧ босьтасны.
Пропадитіс ӧні миян делӧным!
Бок вылас бергӧдчӧм бӧрын сійӧ пуктіс юрсӧ нюжӧдӧм ки вылас да кунис синъяссӧ.
Некод эз уджав.
Ӧтияс куйлісны эжа вылын, мӧдъяс довъялісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, вялӧйӧсь, быттьӧ абу пӧттӧдзыс узьӧмаӧсь.
Кулакъяснас щӧкасӧ пыкӧмӧн пукаліс кильчӧ вылын Галина да скӧрысь видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ.
Кияссӧ ӧшӧдӧмӧн, шогӧ усьӧм, жугыль, сулаліс площадка помын завснаб.
Оська йирис кутшӧмкӧ бедьтор, мый йылысь кӧ зумыша думайтігтыр то кӧрліс синкымъяссӧ, то лэптывліс вывлань.
Ыджыд тушаа, вӧсни кока Соня Феофонтова сувтіс председательсянь неылӧ, видзӧдліс гӧгӧр да шуис:
— Ті, ребята, кыдз кӧсъянныд, а ме радейта висьтавны правдасӧ веськыда синмас.
Десятилетчикъяс нин, навернӧ, заводитісны ремонтсӧ, а ми тані нинӧм огӧ добитчӧй да на ордӧ дась вылас мунам.
Сылы некод эз вочавидз, но пукалысьяс да куйлысьяс бергӧдісны юръяссӧ, а найӧ, кодъяс сулалісны, матыстчисны матӧджык.
— Ті, дерт, верманныд скӧравны да мый окота шуны, ребята.
Но сӧмын ме сэтшӧм морт: аддза кӧ кутшӧмкӧ нелючкитор, сідзи веськыда и шуа.
Гырысь йӧз правӧсь: руководительтӧг ми нинӧм огӧ добитчӧй.
Оська презрительнӧя нюммуныштліс:
— Повзин нин?
Пӧжалуйста, мун!
Ми няргысьясӧс огӧ кутӧй.
Но сэки жӧ ӧтпырйӧ шыасисны кымынкӧ морт:
— Тырмас тэныд, Оська: «повзин» да «повзин»!
— Ставныс кӧ эськӧ асьныс вермисны керкаяс стрӧитны, сэки нинӧмла вӧлі инженеръясас велӧдчыны.
— Закотитасны — миянлысь школатӧ ставнас ӧти кирпичӧн кыскаласны, а ми и пикнитны огӧ лысьтӧй.
— Ноксим ми тані весьшӧрӧ, а сэсся видлы Платон Ивановичлы синмас видзӧдлыны!
— Правильнӧ!
— Тырмас!
— Нинӧм абусӧ ми панім!
Ме гӧгӧрвои, мый ӧні миян строительствоным ставнас торксяс.
Ме вӧлі сӧгласен Сонякӧд да мукӧд челядькӧд, и всё-таки сьӧлӧм вылын менам вӧлі шог.
Тимошка гӧтов вӧлі бӧрддзыны...
Сьӧкыд добивайтчыны ассьыд цельтӧ, тэнад кӧ мыйкӧ оз клеитчы, но ещӧ сьӧкыдджык эновтны делӧ, кодӧс радейтан!
VIII глава
ЛИДИЯ АЛЕКСЕЕВНА
— Матыстчӧ кутшӧмкӧ тётенька.
Матыстчӧ кутшӧмкӧ тётенька, — шуис Саша Ивушкин, коді сідзи эз и эновт ассьыс постсӧ стен вылысь.
Ӧткымын челядь чукӧртісны нин пилаяс, черъяс да мӧлӧтъяс, лӧсьӧдчисны мунны гортас; мукӧдъяс пыркӧдчисны, асланыс гачӧ кепкаяснас кучкалігтыр.
Ӧстальнӧйыс туплясисны эжа вылын либӧ, нинӧм вӧчтӧг, шӧйтісны местаысь местаӧ.
Некод быттьӧ эз и кывлы Ивушкинлысь кывъяссӧ.
Сӧмын Галина, коді пукаліс кильчӧ вылын, броткыштіс аслыс ныр улас:
— Но и мед матыстчӧ!
Кор «тётенька» кайис миян дінӧ площадка вылӧ, ме аддзи, мый сылы кызь арӧсысь абу унджык.
Пӧжалуй, ар дас ӧкмыс либӧ весиг дас кӧкъямыс.
Видыс сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ зэв подтянутӧй да решительнӧй.
Пасьтасьӧма вӧлі сійӧ спортивнӧй ногӧн — паськыд сьӧд юбкаа да морӧсас еджыд визя лӧз шӧвк майкаа; юрсӧ чатӧртӧма, синъясыс ыджыдӧсь, сьӧдӧсь да серьёзнӧйӧсь, нырыс дженьыд, но абу чангыля; рыжӧйкодь сук юрсисӧ шыльӧдӧма бӧрлань да гартыштӧма балябӧжас.
Площадка вылӧ тэрыба кайӧм бӧрын сійӧ сувтіс, видзӧдліс веськыдвылӧ, шуйгавылӧ да шуис гораа да делӧвитӧя:
— Здравствуйте, ребята!
Кодсюрӧ челядь пиысь неокотапырысь вочавидзисны сылы: «Здравствуйте».
Оська нинӧм эз шу, но ме казялі, мый сійӧ друг кыдзкӧ лои серьёзнӧйджык.
— Перерыв?
Шойччанныд? — тэрыба юаліс ныв.
Оська шумтӧг, быттьӧ дзебсясьӧмӧн, матыстчис ныв дінӧ да, веськыда сылы синмас видзӧдігтыр, сувтіс сы водзӧ.
— Перерыв, — вочавидзис сійӧ негораа, сувтыштавлӧмӧн. — А ті...
А тіянлы коді колӧ?
— Тэ абу Ося Димин?
— Да... Димин... — шуис Оська да кельдӧдіс.
— Мунам сёрнитыштам.
Ме комсомол райкомсянь.
Ныв мӧдӧдчис кильчӧлань, кӧні пукаліс Галина да кӧні сулалі ме.
Оська локтіс сы бӧрся воддзамозыс жӧ надзӧникӧн восьлалігтыр.
Ме дінті мунігӧн сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
Но и чужӧм жӧ сылӧн вӧлі!
Меным кажитчис, мый волнуйтчӧмысла сылӧн вот-вот садьыс бырӧ.
«Райком» кыв кылӧм бӧрын Яша надзӧникӧн чеччис тачка вылысь, матын пукалысь челядь звиркнитісны эжа вылысь да кутісны ӧвтны кияснас налы, кодъяс вӧліны площадка мӧдар помас.
Галина чеччис кильчӧ вылысса тшупӧд вылысь, кӧні таӧдз пукаліс, да волнуйтчигтыр кутіс шуавны:
— Пуксьӧй, пӧжалуйста!..
Кӧть... тані няйт... Бус... Пырысь-пыр!..
Вайӧй мыйкӧ вольсыштны!
Колька, но мый тэ сулалан!..
Тані няйт.
Пырысь-пыр... Ӧти минут!
Райкомса ныв кайис Оськакӧд кильчӧ вылӧ, копыртчис вылыс тшупӧд весьтӧ да кутіс пӧлявны сэтысь буссӧ.
А кильчӧ дорӧ чукӧртчисны нин сы мында челядь, мый менӧ топӧдісны быдладорсянь.
— Коді тайӧ? — вашкӧдчисны челядь.
— Райкомсянь!
— Коді?
— Лӧньджыка, тіянлы шуӧны!
— Сэні няйт!
Бус!
— Вольсавны мыйкӧ!
— Кежӧй!
Сетӧй туйсӧ!
Сетӧй туйсӧ, шуа! — челядьӧс йӧткалігтыр Яшка писькӧдчис чукӧр пыр.
Сійӧ кыскис метрӧн-джынйӧн кузьта сӧстӧм пӧв пом.
Тайӧ пӧв помас, быттьӧ отсаліс главнӧй инженерлы, кутчысьӧма Тимошка.
Яшка катӧдіс пӧвсӧ Тимошкакӧд ӧтлаын кильчӧ вылӧ да пуктіс сійӧс вылыс тшупӧд вылас:
— Пӧжалуйста!
Со!
Сӧстӧм.
Сэсся найӧ завснабкӧд лэччисны кильчӧ вылысь, а ныв миян председателькӧд пуксисны пӧв вылас.
Нывлӧн вӧлі полевӧй сумка, пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм Оськалӧн.
Сійӧ кыскис сэтысь блокнот да карандаш.
— Ме мыйлакӧ пырысь-пыр дӧгадайтчи, мый тэ Ося Димин, — сумкасӧ пӧдлалігмоз шуис сійӧ.
Оська зыралыштіс кияснас пидзӧсъяссӧ да муртса нюммуныштіс.
Ныв лэптіс юрсӧ да шыасис строительяс дінӧ:
— Внимание, ребята!
Медводз миянлы колӧ тӧдмасьны.
Менам нимӧй Лида... мӧд ногӧн кӧ Лидия Алексеевна Волкова.
Онӧ вунӧдӧй?
Повторяйта: Лидия Алексеевна Волкова.
Менӧ тіян дінӧ мӧдӧдіс райком.
Райкомын зэв ёна интересуйтчӧны тіян уджӧн да поручитісны меным подробнӧя тӧдмавны, мый ті тані вӧчанныд.
Строительяс кутісны шумитны:
— Мыйла?
— Мыйла тӧдмасьны?
Лидия Алексеевна пуктіс сумкасӧ да блокнотсӧ аскӧдыс орччӧн, сувтіс да кутіс клопайтны:
— Тишина!..
Ребята!
(Строительяс пыр жӧ ланьтісны.)
Вай договоритчам: первой ме сетала юалӧмъяссӧ, а сэсся ті.
Сӧгласенӧсь?
Сӧмын мед оз ставныс ӧтпырйӧ, а кодкӧ ӧти меным вочавидзӧ.
— Председатель мед кывкутас!
— Мед Ося кывкутас!
Сійӧ миян председатель.
Лидия Алексеевна бӧр пуксис да кутіс юасьны Оськалысь сы йылысь, кыдзи да кор организуйтчис миян ШВК, кымын челядь участвуйтӧны миян уджын, кутшӧм арлыдаӧсь найӧ, мый ми вӧчам строительство вылас да мый нин ми вӧчим.
Оська вочавидзис зэв подробнӧя.
Ставсӧ, мый сійӧ висьтавліс, Лидия Алексеевна тэрыба гижаліс.
Ми старайтчим не шумитны да сӧмын шочиника поправляйтлім, мыйкӧ кӧ Оська вунӧдліс.
Ставсӧ юасьӧм бӧрын да ставсӧ гижалӧм бӧрын Лидия Алексеевна сувтіс да дзебис блокнотсӧ сумкаас:
— Мӧдім!
Петкӧдлӧй меным, мый тані да кыдзи.
Ми нуӧдім сійӧс строительство кузя.
Лидия Алексеевна видзӧдаліс став воронкаяссӧ, кодъясӧс ми удитім тыртны лӧптӧн, да шуис дженьыдика:
— Молодечьяс!
Сэсся сійӧ лэччис джынвыйӧ пемыд траншеяясӧ, кодъясӧс Галина вӧчис складӧ, да, портитчӧм ӧшинь каличьяс, ӧдзӧс вугъяс да сімӧм кӧрт тув чукӧръяс аддзӧм бӧрын, зэв ёна чуймис:
— А тайӧ лӧпсӧ ті мыйла чукӧртанныд?
Галина ехиднӧя видзӧдліс Тимошка вылӧ:
— А! Мый ме тэныд шулі? А?
Тимошка смутитчис:
— Ме чайті, згӧдитчас.
Строительнӧй материалъяс...
Ӧні тӧданныд кутшӧм найӧ дефицитнӧйӧсь!..
— Тэ ногӧн, государстволӧн кӧрт тувъяс оз сюрны школа вылӧ?..
Мыйла найӧ колӧны, татшӧм кӧрт тувъясыс: чукляясыс да сімӧмъясыс!
— А кирпичьяссӧ чукӧртны?
— Кирпичьяс?.. — киас ӧшалысь сумкасӧ бовйӧдлігмоз Лидия Алексеевна чӧв олыштіс. — Кирпичьяс, ме думайта, колӧ чукӧртны.
Сӧмын найӧ кӧ быдсаӧсь.
Мунім водзӧ!
Сэсся Лидия Алексеевна обследуйтіс школа пытшкӧссӧ.
Сійӧ абу весьшӧрӧ пасьталӧма спортивнӧй майка: сійӧ кавшасьлывліс ӧшинь вылӧ да ветлӧдліс кӧрт балкаяс кузя, кодъяс вӧліны пӧдвал весьтын, кытысь ми весалім лӧпсӧ.
Ми, дерт, тойласигтыр да ӧта-мӧдлы мешайтігтыр быдлаті ветлӧдлім сы бӧрся.
Лидия Алексеевна вӧлі зэв серьёзнӧй, но меным кажитчис, мый сійӧ чеччалӧ да ветлӧдлӧ развалинаясӧд оз сы вӧсна, мый сылы мыйкӧ колӧ видзӧдлыны, а сы вӧсна, мый сылы прӧстӧ окота чеччалыштны.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ миянлы зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воис.
Кор сійӧ ставсӧ обследуйтіс, ми бара кытшалім сійӧс, да Оська юаліс:
— Лидия Алексеевна, ӧні позьӧ юалӧмъяс сетавны?
Лидия Алексеевна сюся видзӧдліс сы вылӧ ыджыд сьӧд синъяснас, неуна чукыртыштіс синкымсӧ да неокотаыськодь вочавидзис:
— Н-но... Пӧжалуйста!
Оська кусыньтіс шуйга кисьыс чуньсӧ:
— Первой юалӧм: ошкӧны райкомын, мый ми босьтчим школа восстанавливайтны?
Лидия Алексеевна секунда думайтыштіс.
— Вообщӧ ошкӧны.
— Оська, энлы! — сюйси ме. — Разрешитӧй ӧні меным юавны.
А веритӧны райкомын, мый ми сійӧс асьным вермам стрӧитны?
— Асьныд?
Гырысьяс отсӧгтӧг?..
Дерт, оз веритны, ребята!
— А ме чайта, всё-таки вермим эськӧ, — надзӧникӧн шуис Оська да кусыньтіс мӧд чунь. — Лидия Алексеевна... ӧні татшӧм юалӧм: кыдзи ті думайтанныд, райком миянлы отсалас?
Мыйла тіянӧс миян дінӧ мӧдӧдісны?
Полевӧй сумка ремешоксӧ кыкнан кинас кутігтыр Лидия Алексеевна надзӧникӧн бовйӧдліс сумкасӧ аслас пидзӧсъяс дінын.
— Вот мый, ребята! — заводитіс сійӧ ньӧжйӧникӧн да зэв серьёзнӧя. — Ті абу ичӧтӧсь.
Збыль ӧд?
И ті асьныд долженӧсь гӧгӧрвоны, мый ӧти лунӧ татшӧм делӧяс оз решайтчыны.
Сідз?
— Сідзтӧ сідз, — шуис Тимошка, — а всё-таки, миянлы кӧ эськӧ сетісны материалъяс...
— Тані абу материалъясын делӧыс, а йӧзын, — торкис сійӧс Лидия Алексеевна. — Гӧгӧрвоӧй ті, мый сӧмын ӧти миян районын разрушитӧма уна сё керка да здание.
Быд рабочӧй, быд инженер ӧні учёт вылын.
Гӧгӧрвоана тіянлы?
Но вот!
Сы вӧсна ме тіянлы талун нинӧм ог висьтав.
Стӧчджык, висьтала сӧмын ӧтитор: уджалӧй водзӧ, весалӧй лӧпсӧ.
Кӧть кор школатӧ восстановитасны, татшӧм уджыд весьшӧрӧ оз пропадит, и тіянлы век шуасны аттьӧ.
Гӧгӧрвоана?
А пока аддзысьлытӧдз.
Сӧмын йӧз заборысь пӧвъяссӧ энӧ нетшкӧй!..
Ме аски рытланьыс бара кежавла.
Ми вешйыштім, горӧдім разнӧй гӧлӧсъясӧн: «Аддзысьлытӧдз, Лидия Алексеевна!
Аскиӧдз!» — и Лидия Алексеевна петіс челядь чукӧрысь.
Нӧрыс вылысь лэччигӧн сійӧ бергӧдчыліс да горӧдіс:
— Гашкӧ, менӧ тіянӧ вожатӧйӧн назначитасны!
Яшка лажыньтчыштіс, лэптіс кисӧ да надзӧникӧн командуйтіс:
— «Ура» горӧдӧй!
Но!.. <rus>Раз-два</rus>!
— <ns>Ура-а-а</ns>!
— <rus>Раз-два</rus>!
— <ns>Ура-а-а</ns>!
— <rus>Раз-два</rus>!
— <ns>Ура-а-а</ns>!
Лидия Алексеевна ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс мунігмозыс, лэптіс юр весьтас полевӧй сумкасӧ да ӧвтыштіс миянлы сійӧн.
Нинӧм и шуны, кыдзи бурмис миян настроениеным!
Тӧдӧмысь, вожатӧй мунӧм бӧрын ми минут дас вит горзім да гажӧдчим вовсю.
— Тайӧ сійӧ прӧстӧ шуӧ, мый нинӧм на ещӧ оз тӧд, — волнуйтчис Тимошка. — Кыдз нӧ!
Кутіс эськӧ райком весьшӧрӧ мортӧс мӧдӧдны!
— Дерт, сэні мыйкӧ решитӧмаӧсь нин!
— Ӧні мед видласны кирпичьястӧ мырддьыны!
Мед видласны!
Сэк кості, кор ставныс горзісны, Оська мый йылысь кӧ вашкӧдчис Яковкӧд.
Сэсся найӧ кайисны кильчӧ вылӧ, и главнӧй инженер некымынысь горӧдіс: «Ланьтӧй!»
Кор шумыс лӧнис, Оська кутіс висьтавны речь.
Сійӧ висьталіс, мый ми долженӧсь торъя напряжённӧя уджавны, медым райкомын гӧгӧрвоисны, мый вылӧ ми способнӧйӧсь.
И сійӧ шуис, мый аски асывсянь колӧ мӧдӧдны экспедиция вӧрӧ, противотанкӧвӧй завал вылӧ.
— Гӧгӧрвоанныд, кутшӧм тайӧ лӧсьыд лоӧ! — шуис сійӧ. — Лидия Алексеевна аски локтас, а миян нин со кутшӧм керъяс заптӧма да ю кузя кылӧдӧма.
Тайӧ ӧти-кӧ!
А сёрнитны кӧ строительствоӧн веськӧдлӧм кузя инженер йылысь, то ме заводитла агитируйтны асланым патераса ӧти суседӧс.
Сійӧ ӧні уджалӧ Двореч культуры восстановитӧм вылын.
Сылӧн, правда, характерыс сьӧкыд, но ме видла сыкӧд сёрнитны.
Ставныс сӧгласитчисны председателькӧд.
Экспедицияӧ назначитісны ӧкмыс детинкаӧс, на лыдын Оськаӧс, Яковӧс, Тимофейӧс, Андрюшкаӧс да менӧ.
Веськӧдлыны уджнас аски тшӧктісны Галиналы.
Сэсся ми разӧдчим перерыв вылӧ, а перерыв бӧрын уджалім ещӧ час куим.
Тайӧ рытнас мам локтіс гортӧ сёрӧн, кор ме узи нин.
Ме садьми, лэпті юрӧс пӧдушка вылысь да шуи:
— Мама, а тэ тӧдан мый?
Миян строительствоӧн комсомол райком ачыс заинтересуйтчӧма!
Мам шуис:
— Да но? Збыль?
И меным кажитчис, мый сійӧ эз ёна чуймы.
Ме решиті не висьтавны мамлы сы йылысь, мый муна экспедицияӧ:
«Друг оз лэдз!»
IX глава
ЭКСПЕДИЦИЯ
Ме садьми водзджык, котӧртлі няньла, босьті чер да вещӧвӧй мешӧкӧ сёянтор да, мамӧс садьмӧдтӧг, муні гортысь.
Ме сӧмын коли сылы записка: «Мамочка, эн волнуйтчы да эн скӧрав.
Муні важнӧй делӧ кузя.
Рытнас локта».
Часӧн-джынйӧн кымын бӧрын миян экспедиция петіс поездысь Раздолье нима ичӧтик платформа вылӧ.
Кӧть ми и рыт кежлас лӧсьӧдчим локны гортӧ, но быдӧн миян пиысь снарядитчӧма вывті бура: быдӧн нуис чер либӧ пила, либӧ пуръяс кӧртавлӧм вылӧ гез; быдӧнлӧн мыш саяс вӧлі мешӧк, кытчӧ сюйӧма пальто да ӧти лун кежлӧ сёян запас.
Яков босьтӧма ассьыс пӧнарсӧ, Оська — компас, а Сашка Ивушкин — бинокль.
Ми мунім сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн Тимошка бӧрся картупель муяскостса трӧпаӧд.
Завснаб ӧтарӧ бергаліс да весиг петитчывліс бӧрӧ, медым лӧсьыдджык вӧлі сёрнитнысӧ:
— Ребята!
Ми экспедиция кодь, коді корсьӧ тайӧ... кыдз нин... но, кӧрт сэні, нефть...
— Полезнӧй ископаемӧй корсьысьяс, — подскажитіс Анатолий.
— Да!
Быттьӧ миянӧс ыстісны корсьны сэтшӧм полезнӧй ископаемӧй, коді имеитӧ зэв ыджыд тӧдчанлун канмулы.
— Ёртъяс! — шуис Оська. — А тӧданныд, кутшӧм тӧдчанлун ещӧ имеитӧ миян экспедиция?
Не сӧмын строительнӧй, а ещӧ и научнӧй.
Помнитанныд, коркӧ «Пионерскӧй правда» гижліс, мый челядь исследуйтӧмаӧсь посни юяс?..
Кымынысь ми вӧвлім тайӧ местаясас!
Быдсямапӧлӧс пионерпоходъяс да мукӧдтор...
А коді миян пиысь кӧть ӧтчыд исследуйтіс, кыдзи визувтӧ Уклейка ю тайӧ местасяньыс карӧдз?
Некод.
Регыд ми пырим вӧрӧ да кутім восьлавны туй дортіыс.
Войнаӧдз ме тані частӧ вӧвлывлі детинкаяскӧд.
Сэки тайӧ вӧлі гажа, лӧнь вӧр, сэтшӧм лӧсьыд да тӧдса, быттьӧ аслад керкаын жыр.
Тані вӧрзьытӧм сук козъяс пӧвстын вӧлі уна эрд, кытчӧ ми, следопытъясӧн ворсігӧн, стрӧитлім шалашъяс;
тані вӧліны том кыддза расъяс, кодъяс весиг зэригӧн кажитчисны шондіӧн югдӧдӧмаӧсь, и тані быдлаын вӧлі сэтшӧм сук, небыд турун, мый ми сэні патурликасим да тышкасим, быттьӧкӧ вольпась вылын.
А ӧні ме муні да эг тӧд вӧрсӧ.
Том кыдзьяс пыдди мусьыс чурвидзисны увтӧм, кортӧм кутшӧмкӧ майӧгъяс — найӧс дзикӧдз шырӧмаӧсь снарядъяс да пулемётнӧй би.
Руд лыска, чегъясьӧм стволъяса ӧткымын козъяс куйлісны муас; мукӧдъяс, сэтшӧм жӧ рудӧсь, ӧшйӧмаӧсь орчча козъяс вылӧ.
А найӧ, кодъяс абу усьӧмаӧсь, сулалісны ӧні изуродованнӧйӧсь, чегӧм увъясаӧсь, кодъяс ӧшалісны беспомощнӧя, быттьӧ косьмӧм кияс.
Гӧгӧр вӧліны воронкаяс, кодъяс дінын туплясисны сёй комӧкъяс да зэв уна вужъяс.
Частӧ ми аддзывлім турун пӧвстысь то орӧм немецкӧй погон, то кутшӧмкӧ ремешок, то консерв банка, то лыйлӧм гильзаяс.
Меным эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылын.
Ланьтісны и мукӧд челядьыс, зумыша видзӧдісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тадзи ми мунім час кымын.
Медбӧрын Тимоша сувтіс да шуис:
— Тані!
Ми видзӧдлім гӧгӧр.
Дзик миян водзын вӧлі векньыдик ю, ваас тыдалісны кымӧръяс да пожӧм йывъяс.
Туйыс муніс вадор пӧлӧн веськыдвылӧ.
Шуйгавылас, туйсяньыс метр ветымын сайын, тыдаліс противотанкӧвӧй завал.
Гырысь пожӧмъяссӧ вӧлі пилитӧма мусяньыс куим метр вылнаті да пӧрӧдӧма йывъяснас ӧтиладорӧ.
Налӧн косьмӧм гырысь увъясыс лямӧдӧмаӧсь кустъяссӧ да том пуяссӧ, и найӧ быдмисны чукыльтчӧмӧн, кусыньтчӧмӧн, но век жӧ вежӧсь да ловъяӧсь.
Став тайӧ увъяс, стволъяс весьтас чурвидзисны пилиттӧм шочиник пожӧмъяс.
Тимоша бергаліс миян дінын, сійӧ вӧлі зэв дӧвӧльнӧй:
— Но, мый ме тіянлы висьтавлі?
А? Тырмас тані керйыс?
А? Тырмас?
— М-да, — шуис Оська. — Тайӧ, тыдалӧ, сійӧ, мый миянлы колӧ.
Ставным ошким завснабӧс.
Сӧмын Яша, турун си няклялігтыр, броткыштіс:
— Сизим пӧсь киссяс, пока татысь кӧть ӧти кер перъян.
— Мый нӧ, кӧть и сизим пӧсь! — шуис Оська. — Сы вылӧ и сьӧкыдлунъясыс, медым найӧс преодолевайтны.
Мӧдім!
Ми воськовтім заваллань, но Андрей друг горӧдіс:
— Энлӧй!
Кывзӧй!
Ставным сувтім.
Андрей заводитіс висьтавны мыйлакӧ вашкӧдӧмӧн, ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдігтыр:
— Ребята!
А тӧданныд, мый ме тіянлы висьтала?
А мый, завал водзас кӧ колисны на минаяс?
А?.. Сэки мый?
Яша гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Чӧрт!
Збыль!.. — Сійӧ видзӧдліс Тимошка вылӧ. — Эй, завснаб!
Тэ, шуан, тані вӧвлін?
— Ребята!
Энӧ полӧй.
Ме таті дядя Мишакӧд прӧйдитлі да аддзылі, кыдзи кутшӧмкӧ йӧз ветлӧдлісны.
— Военнӧйяс?
Гражданскӧйяс?
— Эг вермы тӧдмавны.
Пемыд вӧлі.
Сӧмын тӧда, мый ветлӧдлісны.
Ми думыштчим.
Ми тӧдім, мый завалъяс пӧшти век овлӧны минируйтӧмаӧсь.
— Энӧ полӧй, ребята! — успокаивайтіс Тимошка. — Гражданскӧйяс кӧ ветлӧдлісны, сідзкӧ разминируйтӧма нин вӧлі.
А военнӧйяс кӧ, сапёръяс, сідзкӧ ставсӧ жӧ нин разминируйтісны.
— Гашкӧ, ставсӧ разминируйтісны, а гашкӧ, и эз на удитны, — шуис Толя.
— Сэки и керйыд оз ковмы! — шуис Мишка Арбузов. — Ки-кокыд донаджык.
Оська скӧрмис:
— Мый нӧ, тэ ногӧн, эновтны ставсӧ да гортӧ котӧртны?
— Эновтны не эновтны, а качны енэжланьыс абу жӧ зэв лӧсьыд.
Ми дыр педзим туй вылас.
Оська думайтігтыр ветлӧдліс бӧрӧ да водзӧ.
Друг Тимошка шуис:
— Ося!
Тӧдан, мый ме предлагайта?
Вай ме водзвылас муна.
А ті — менам кок туй кузя.
Взорвитча — сідзкӧ, пӧгибниті общественнӧй делӧ вӧсна, а ог взорвитчы — сідзкӧ, ставыс лючки-ладнӧ.
— Он, — шуис Оська, — ме думышті прӧстӧй да зэв бур петан туй: ми пудъясям, кодлы мунны водзвылас.
Ме казьтышті сы йылысь, мый оз ков некодлы рискуйтны, мый бурджык корсьны керъяссӧ мӧдлаысь, но Оська презрительнӧя шуис:
— Чудак тэ, Николай!
Дась керъяс тэныд некод оз сет, а ловъя пуяссӧ пилитны оз жӧ позь.
А сэсся, ті сӧмын думыштлӧй, ёртъяс, кутшӧм тайӧ лӧсьыд лоӧ!
Мунӧ школа стрӧитӧм.
Керйыс абу.
И вот экспедиция смела петӧ туйӧ сьӧд вӧр пыр, медым кӧть кыдз, а судзӧдны керъяс.
Друг на водзын преграда: миннӧй поле.
Но нинӧм найӧс оз вермы сувтӧдны.
Пудъясьӧны, и ӧти, кыв ни джын шутӧг, мунӧ водзӧ, писькӧдӧ ёртъясыслы туй.
— Да! — шыасис Тимоша. — И друг сійӧ взорвитчӧ, и сэки мӧд, кыв ни джын шутӧг, сувтӧ сы местаӧ да мунӧ водзӧ — пӧшти вернӧй смерть вылӧ.
Да, ребята, а?
— Да, — шуис Яков, — тадзи найӧ ӧтикӧн-ӧтикӧн ставныс взрывайтчӧны, и рыт кежлас — ни йӧз, ни керъяс.
Но ставнымлы нин окота лои вӧчны подвиг буретш тайӧ вӧрас, кӧні неважӧн грымгис канонада да сюрс боечьяс мунісны враг вылӧ.
Яшкалы горӧдісны, мый серавны, дерт, кокньыдджык мыйкӧ героическӧйӧс вӧчӧм дорысь.
Сійӧ шуис:
— Ладнӧ!
Пудъясям.
Гашкӧ, минаяссӧ абу быдлаӧ пукталӧма.
Ося пуксис мыр вылӧ, кыскис сумкасьыс бумага лист, косявліс бумагасӧ ӧткодь торъяс вылӧ да ӧти вылӧ мыйкӧ гижтіс.
Гартыштіс билетикъяссӧ, пуктіс тюбетейкаас да чеччис:
— Коді тыртӧмӧс кыскас — мунӧ бӧрвылын.
Коді стреласӧ перъяс — мунӧ водзвылын.
Чӧв олігтыр, серьёзнӧя ми босьталім билетикъяс.
Менам весиг сьӧлӧмӧй ёкнитліс, кор ме ассьым рази.
Но меным сюрӧма тыртӧм.
Оська босьтіс медбӧръя билетсӧ, разис сійӧс да юаліс:
— Но?
Код ордын стрелаыс?
Некод эз вочавидз.
— Ме юала: код ордын стрелаыс?
Кудриа юрсиа ичӧтик Саша Ивушкин шуис муртса кывмӧн:
— М-ме ордын... стрелаыс...
Ставным видзӧдлім сы вылӧ.
Сійӧ сулаліс бумага кодь блед да лапйӧдліс кузь синлысъяссӧ, быттьӧ синмас ёг веськалӧма.
— Сідз, — шуис Оська. — Но, тэ мун водзвылас, а ми — воськов кызь сайын, кок туйӧдыд.
Саша эз вӧрзьы да век лапйӧдліс синсӧ.
— Но, мый тэ сувтін?
Мун! — шуис Толя.
— Ребята, энлӧй! — водзӧ петіс Андрей.
— Мыйла ті сійӧс тэрмӧдланныд?
Гашкӧ, мортыслы колӧ мыйкӧ бать-мамыслы, ёртъясыслы висьтавны...
Саша, мыйкӧ кӧ тэныд колӧ висьтавны, вай ме висьтала.
Кӧсъян?
Саша восьтыліс вомсӧ, бӧр пӧдлаліс, бара восьтіс, но кыв ни джын эз шу.
— Но ладнӧ!
Сідзкӧ мун...
Ребята, кежыштӧй!
Ми кежыштім.
Саша надзӧникӧн бергӧдчис, шуйга кокнас воськовтіс ӧтчыд туйсьыс бокӧ, лэптіс веськыдсӧ, медым воськовтны водзӧ, но сідзи и коли ӧти кок йылас сулавны, быттьӧ цапля.
— Эк тэ, цапля! — серӧктіс Яшка да серьёзнӧя содтіс:
— Аддзинныд кодӧс водзӧ мӧдӧдны!
Медся ичӧтсӧ.
— Збыль!..
Сашка, лок бӧр! — шыасис завснаб.
— Вай выльысь пудъялам.
— Выльысь пудъялам!
Сійӧ ичӧтик!
Оська, выльысь гиж! — горӧдім ставным хорӧн.
Сэки Оська чӧв олігтыр кежис туй вывсьыс да решительнӧя мӧдӧдчис заваллань.
Ми мӧдӧдчим сы бӧрся, но ньӧти эг кызь воськов сайын, а пӧшти дзик сы бӧрся.
Некод миян пиысь эз взорвитчы.
Завал дінӧ матыстчӧм бӧрын ми вунӧдім минаяс йылысь.
Сӧмын ӧні ми гӧгӧрвоим, кутшӧм удж миянлы колӧ вӧчны: быд пожӧм вылын вӧлі некымын дас ув, на пиысь ӧткымынъяс вӧліны ляпкыдик пу ыдждаӧсь.
Колӧ вӧлі тайӧ став увъяссӧ керавлыны; колӧ вӧлі быд пу пилитны некымын тор вылӧ;
колӧ вӧлі лӧсьӧдӧм керъяссӧ кыскавны юлань, керъяснас колӧ писькӧдчыны завал вомӧн.
Сыысь кындзи, кыдзи ме нин висьтавлі, став тайӧ пожӧмъяссӧ вӧлі абу дзикӧдз пилитӧма, а сідзи пилитыштӧма, медым найӧс позьӧ вӧлі пӧрӧдны.
Сідзкӧ, миян пиысь кодлыкӧ колӧ вӧлі кавшасьны куим метр судта мыр вылӧ да черӧн торйӧдны пусӧ мыр бердысь.
Кыз, век серьёзнӧй, Мишка Арбузов шуис:
— Тӧданныд мый, ребята?
Увъясас ми тані ставсӧ косявлам, гачьяс и дӧрӧмъяс, дзикӧдз мучитчам, а рыт кежлас перъям татысь ӧти кер.
Ми кутім вензьыны.
Ӧтияс вӧліны сӧгласенӧсь Мишакӧд, мӧдъяс шуалісны, мый локтім кӧ нин, нинӧм отступайтны.
Оська эз вензьы.
Полевӧй сумкасӧ пу бердӧ топӧдӧмӧн, сійӧ мыйкӧ кутіс гижны бумага лист вылӧ, ӧтарӧ дугдывліс да думайтіс карандашнас нырсӧ гыжъялігтыр.
— Сідз, — миян дінӧ матыстчигӧн шуис сійӧ.
— Мед быдӧн кырымалас тайӧ документсӧ.
Ми кытшалім Оськаӧс да кутім видзӧдны лист вылас.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма:
«Клятва
Ме, пионер да <ns>Н-скӧй</ns> школа-семилеткаса велӧдчысь, торжественнӧя клянитча, мый ог мун Грачевскӧй вӧрысь, кытчӧдз школа восстановитӧм кузя комитетлысь заданиесӧ оз ло выполнитӧма да 5 метр кузьта 20 кер оз ло заптӧма да пуръялӧма.
Ме кӧ нарушита тайӧ клятвасӧ, мед менӧ шуӧны дезертирӧн да полысь мортӧн».
— Вот, — шуис Оська. — А сійӧ, коді оз кырымав, вермас ӧні жӧ мунны да сэсся не локны строительство вылӧ.
Ми ставным кырымасим лист вылас.
Кырымасис и Миша Арбузов, сійӧ шуис, мый ньӧти эз кӧсйы мунны, а сӧмын неуна сомневайтчыштіс.
— Но, — шуис Тимоша, — мед ӧні видлас кодкӧ нарушитны клятвасӧ!
Главнӧй инженер ёрт, мый прикажитанныд вӧчны?
Ставным бергӧдчим Яшалань.
Сійӧ неуна сулалыштіс думайтігтыр, сэсся шуис:
— Перво-наперво вот мый: ме ӧні кавшася тайӧ мыр вылас да этайӧс керышта, а ті сулалӧй да, ме кӧ уся, кутӧй менӧ.
Сідзи и вӧчим.
Яша пӧрччысис да кутіс кавшасьны джуджыд мыр вылӧ, а ми отсалім сылы кавшасьнысӧ, кытчӧдз кияс судзисны.
Пилитӧминӧдзыс кавшасьӧм бӧрын сійӧ видзчысьӧмӧн пидзӧсчанясис мыр йылас, сэсся сідз жӧ надзӧникӧн да видзчысьӧмӧн лажыньтчис.
Ми ставным, лов шынымӧс пыкӧмӧн, щӧкаяснымӧс лэптӧмӧн, сулалім мыр дорын.
Лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын Яша шуис:
— Черсӧ мыччӧй!
Ми кӧть кыдзи эгӧ чеччалӧй, а судзӧдчыны черӧн сыӧдз эгӧ вермӧй.
Ковмис меным пыксьыны киясӧн мырйӧ, а Тимошалы — кавшасьны меным пельпом вылӧ.
Черсӧ ӧти киас кутӧмӧн Яша кутіс керавны пусӧ.
Минут вит мысти пуыс швачкысис муӧ, кульыштіс мырйысь кырсьсӧ.
Зэв гордӧй да дӧвӧльнӧй, главнӧй инженер лэччис.
Ми заводитім орйӧдлыны пожӧмсӧ.
Ме некор эг думайтлы, мый тайӧ сэтшӧм сложнӧй да сьӧкыд удж.
Пуыс, кодӧс ми пилитім, ӧтарӧ топӧдліс пиласӧ, и сійӧс колӧ вӧлі лэптыштны майӧгъясӧн.
Увъяс некыдзи эз кӧсйыны керассьыны, кӧть мыйта ми камгим черъясӧн.
Кок улын эз вӧв му, а кокӧраяс, кытчӧ ми конъясьлім да кодъяс костӧ сибдывлісны кокъяс.
Гӧгӧр чурвидзисны увъяс, грӧзитісны перйыны синтӧ да крукасьлісны паськӧмад.
Вылісяньыс голя пиад ӧтарӧ киссисны чуткасьысь емъяс.
Шонді, ыджыд да гӧрд, кутіс нин дзебсьыны пуяс сайӧ, а ми ю дорӧ кыским сӧмын на дас нёльӧд кер.
Толя видзӧдліс енэж вылӧ, рыжӧй синкымъяссӧ читкыртӧмӧн, да шуис:
— Ребята, а шондіыс пуксьӧ!
— Аддзӧмыд тай! — шуис Оська. — Мый нӧ!
Дас нёль керйӧн мунны гортӧ?
— Кыдзи мунны?
А клятва? — кутіс волнуйтчыны Тимоша. — Нинӧм вылӧ!
Пестыны бипур да узьны тані!
Да, ребята?
— А гортын волнуйтчыны кутасны, кытчӧ ми вошим, — шуис Андрей.
Оська ӧдйӧ думыштіс, мый вӧчны:
— Зэв прӧстӧ: ӧти мунас карӧ да предупредитас бать-мамӧс, а мукӧдыс кольччасны да помаласны уджсӧ.
Ставным сӧгласитчим.
Но станцияӧдз вӧлі квайт километр.
Быдса лун сьӧкыда уджалӧм бӧрын некодлы эз вӧв окота мунны.
Решитісны бара пудъявны, и Оська бара кутіс вӧчавны билетикъяс.
Друг Саша Ивушкин матыстчис сы дінӧ, сулалыштіс неуна кыв ни джын шутӧг да шуис:
— Ося, оз ков пудъявны.
Ме сідзи муна, пудъявтӧг.
Яша ӧвтыштіс кинас:
— Кеж, цапля!
Тэнӧ мунігад лягушкаяс сёясны.
— Всё равно ме муна, — вочавидзис мӧдыс.
Оська думыштчис.
Саша, блед, тайӧ лун чӧжнас омӧльтчӧм, сулаліс сы водзын да виччысис.
— Ладнӧ, — шуис Оська. — Мун.
— Вот!
Правильнӧ! — ошкыштіс Тимоша. — И тӧдан мый, Ивушкин?
Тэ эн тайӧ туйӧдыс мун, а мун вӧр трӧпаясӧд, сідзсӧ матынджык.
Мыйӧн воан первой трӧпаӧдзыс, веськыдвылӧ кеж.
Ме тэныд пырысь-пыр план серпасала.
Километр кык вылӧ матынджык.
Ладнӧ?
Миянлы эськӧ колӧ вӧлі сэті локны, да меным сэки дум вылӧ эз усь.
Ми тӧдім, мый поездыс Энскӧ мунӧ суткинас ӧтчыд — рытнас, но некод стӧча эз тӧд, кор сійӧ локтӧ Раздольеӧ.
Та вӧсна Саша пыр жӧ мӧдӧдчис туйӧ, сьӧрсьыс босьтіс Тимошкалысь плансӧ.
Джуджыд мыльк улӧ, дзик ю дорас, ми пестім бипур, пӧжалім картупель да, ужнайтыштӧм бӧрын, кутім шойччыны: коді куйліс, коді пукаліс посньыдик лапъясысь да турунысь вӧчӧм вольпасьяс вылын.
Дзикӧдз пемдіс, а тӧлысьыс эз на пет.
Сӧмын заваллӧн матысса лапъясыс, муртса гӧрдӧдыштӧмӧн, торъялісны пемыдсьыс биӧн югдӧдӧмысь.
И сы вӧсна, мый югыдыс сэні ӧтарӧ дрӧжжитіс да вӧрис, кажитчис, мый лапъяс саяс кодкӧ вӧрӧшитчӧ.
Ми ланьтім, бипурсайса пемыдас видзӧдігмоз, вӧрса кышакылӧмсӧ да юыслысь сялькӧдчӧмсӧ кывзігмоз.
— Кымын морт тані пӧгибнитіс, тайӧ вӧрас! — шуис медбӧрын Толя.
Ставным матыстчим билань.
Андрюшка, коді пукаліс пидзӧсъяссӧ кияснас кутӧмӧн, сюся видзӧдліс шуйгавылӧ, сэсся кутіс дзоргыны миян вылӧ гӧгрӧс синъяснас:
— Ёртъяс!
А мый...
А мый, тайӧ вӧрас кӧ ӧні дзебсясьӧны диверсантъяс?
— Мый тэ выдумывайтан!
— Кытысь найӧ вермасны лоны, диверсантъясыс?
— А со кытысь.
Вӧліны тані бойяс.
И вот кутшӧмкӧ полковник фон Шмидт корис ас дінас лейтенант фон Шульцӧс да шуис: «Герр лейтенант фон Шульц, ми долженӧсь бӧрыньтчыны татысь.
Босьтӧй радиопередатчик, дзебсьӧй вӧрас джуджыд землянкаӧ да бойяс помасьтӧдзыс пукалӧй сэні.
А кор рочьяс займитасны тайӧ территориясӧ, войяснас петавлӧй землянкасьыс да нуӧдӧй шпионскӧй да диверсионнӧй удж».
— Да! — шуис Тимошка. — И, гашкӧ, ӧні тайӧ лейтенант фон Шульцыс пукалӧ завалын да кыйӧдӧ миянӧс.
— Мый нӧ, дерт, быдтор вермас лоны, — шуис Оська. — Ме, например, тӧда некымын случай, кор челядь кыйлісны диверсантъясӧс.
Кык нывкаӧс весиг наградитісны таысь.
Сійӧ висьталіс миянлы некымын история диверсантъяс йылысь.
Оська бӧрын кутіс висьтавлыны Андрей, а сы бӧрын — Тимошка.
Розӧвӧй ыджыд тӧлысь петіс коз йывъяс сайысь да кутіс тыдавны ю веркӧсын.
Бипурысь колины сӧмын гӧрд шомъяс, но некод эз мун ломтасла.
Водзлань сетчӧмӧн тіралысь гӧлӧсӧн Тимошка висьтавліс:
— ...Друг аддзӧ: склеп ӧдзӧс воссис, и сэтысь — раз! — и петіс морт, а сэсся — раз! — и ещӧ морт...
Волнуйтчӧмысла завснаб эз вермы лолыштнысӧ, и сійӧ ланьтіс.
Ми пукалім вӧрзьӧдчытӧг, полім видзӧдлыны мышкӧ.
И стӧч тайӧ здукас кӧнкӧ неылын миян мыльк сайын кыліс тешкодь дженьыд шы:
— Апси!
Сэки ми и лолавны дугдім.
— Апси! — кыліс бара.
Андрей пидзӧсчанясис да нюжӧдіс сьылісӧ:
— Кыланныд?
Тимошка мыджсис кияс вылас:
— Несъялӧ кодкӧ!..
Кыкнанныс найӧ кутісны кыссьыны мыльк пӧлӧн, пемыдас видзӧдігтыр, кынмисны места вылас, да друг ӧтпырйӧ чеччыштісны тӧкӧтьӧ эз бипуръяс.
— Мо-орт! — страшнӧя вашнитіс Андрюшка.
— Кӧні мортыс?
— Кутшӧм морт?
— Сэні, эрд вылас, морт.
И веськыда татчӧ локтӧ!
Секунда мысти миян экспедицияным видзчысьӧмӧн мыччысьлывліс мыльк сайсянь.
Эрд вывті, коді торйӧдіс миянӧс туйсьыс, збыльысь локтіс ыджыд тушаа, сьӧд пальтоа да сьӧд шляпаа морт.
Сійӧ локтіс надзӧникӧн, частӧ сувтлывліс, быттьӧ мыйкӧ кывзіс.
— Абу татчӧс.
Да?
Аддзанныд, кыдзи гӧгӧр видзӧдалӧ! — вашнитіс Тимошка.
Мыльксянь неылӧ морт бара сувтіс.
Кор сійӧ бергӧдліс юрсӧ, шляпа поле улас дзирдыштлывліс ӧчки.
— Видзӧдӧ!
Ой, ребята, видзӧдӧ мыйкӧ! — сідзи и кутісны шуавны ме гӧгӧр.
Друг морт бергӧдчис да мӧдӧдчис бӧр туйлань.
Сэки ме казялі, мый Тимошка дзикӧдз петӧма мыльк саяс, а Андрей кутчысьӧма сылы кокас:
— Йӧй!
Кытчӧ тэ?
Мый тэ вӧчан?!
— Лэдз!
Туявны сійӧс колӧ!
Туявны!..
Лэдз!
Завснаб чеччис да уськӧдчис тӧдтӧм морт бӧрся.
Улӧдз копыртчӧмӧн, посньыдик кустъяс сайӧ дзебсясигтыр, мукӧддырйиыс эжа вылӧ кынӧмнас ляскысьлывлігтыр, Тимошка котӧртіс тӧлысьӧн югдӧдӧм эрд вывті.
Но сылы эз везит: морт виччысьтӧг бергӧдчис, чепӧсйис бокӧ да сувтіс, а Тимошка, быттьӧ кӧч, лажыньтчис сысянь некымын воськов сайӧ.
Ми куйлім кулӧмаӧсь нисьӧ ловъяӧсь.
Но вот морт мыйкӧ шуис.
Надзӧникӧн, тыдалӧ зэв неокотапырысь, завснаб матыстчис, сёрнитыштіс мый йылысь кӧ тӧдтӧм морткӧд да мыйвермӧмсьыс кутіс бӧр котӧртны миянлань.
— Станция юасьӧ! — лажыньтчӧмӧн мыльк вывсьыс исковтігмоз вашнитіс сійӧ.
— Кутшӧм?
— Железнодорожнӧй!
— А тэ?
— Шуи, мый ачым сэтчӧ муна.
Сӧмын вот ёртъяскӧд прӧщайтча.
— Тэ йӧймин!
Мыйла?
— Медым сійӧ эз мун.
Тӧданныд мый?
Ме ӧні сыкӧд кута сёрнитны, а ті гусьӧникӧн матыстчӧй да быдладорсянь уськӧдчӧй сы вылӧ.
— Ладнӧ!
— Сідзи и вӧчам!
— Ланьтӧй ті — «сідзи и вӧчам»!
— шуис Яшка. — А тайӧ кӧ честнӧй морт?
— «Честнӧй»!
Дерт нин честнӧй!
Аддзылінныд, кыдзи сійӧ меысь повзис?
— И тэ эськӧ повзин, тэ дінӧ кӧ гусьӧн матыстчисны.
— А станция!
Мыйла сылы станцияыс?
Поездъясыс ӧні аскиӧдз оз лоны.
— Документъяссӧ прӧверитны — и ставыс! — предложитіс Анатолий.
— Да!
А сійӧ тэныд сетыштас юрад — вот и пом!
— Думышті! — шуис Оська. — Ребята, главнӧйыс — спокойствие.
Тайӧ, гашкӧ, прӧстӧй гражданин, а гашкӧ... асьныд тӧданныд коді.
Станция сылы индыны оз позь.
Сэні ӧні сӧмын телефонист да дежурнӧй.
Вӧчам тадзи: Тимошка висьталас, мый нуӧдас сійӧс станцияӧ, а ачыс нуӧдас сійӧс мӧдарӧ, но кӧть Пичужкиӧ.
Ми гусьӧникӧн кутам мунны на бӧрся.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — отсалам.
Пичужкиын сдайтам посёлковӧй сӧветӧ.
Сэні документъяссӧ прӧверитасны...
— А тайӧ кӧ абу диверсант?
— Но и мый нӧ!
Мед лучшӧ честнӧй морт прӧйдитас куим километр лишнӧй, чем шпион кольӧ вӧля вылӧ.
— Да, вернӧ!
Факт, диверсант!
Страшнӧй сэтшӧм.
Гӧлӧсыс чирӧма...
Прӧщайтлӧй, ребята!
Мыйкӧ кӧ лоӧ...
Ладнӧ нин...
Эк!..
Тимошка ышловзис да котӧртіс.
— Босьтӧй черъяс, пилаяссӧ дзебӧй!
Командатӧг не петны! — вашкӧдӧмӧн распорядитчис Оська.
Вооружитчӧм бӧрын ми бара водалім, мыльк сайсянь ӧтарӧ мыччысьлывліг.
— Мунамӧй, дяденька.
Ме гӧтов! — шуис Тимошка.
Тӧдтӧм морткӧд сійӧ саяліс вӧрӧ.
— Водзӧ! — командуйтіс председатель.
То кыссьӧмӧн, то котӧртӧмӧн вомӧналім ми эрдсӧ.
Пуяс сайӧ дзебсясигтыр, мыръясӧ да пӧрӧдӧм пуясӧ конъясьлігтыр мӧдӧдчим сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн туй пӧлӧн.
Ставным чӧв олім.
Корсюрӧ омӧлика дзирдыштлывлісны черъяс.
Миянлы оз вӧлі тыдав водзын мунысь завснаб.
Но сійӧ нарошнӧ зэв гораа сеталіс «диверсантлы» быдсямапӧлӧс юалӧмъяссӧ.
— Ті, дяденька, тӧдӧмысь, абу татчӧс?
Да? — сідзи и юргис сылӧн гӧлӧсыс сьӧд вӧрын.
Ми эгӧ кылӧй, мый вочавидзис «диверсант», а матыстчыны полім: кокъяс улын ӧтарӧ трачкакылісны увъяс.
— Кыдзи нӧ тайӧ тадз: ті шуанныд, мый асьныд Энскысь, а татчӧс местаяссӧ онӧ тӧдӧй?
— Гу-гу-гу-гу... — кыліс воча.
Регыд ми кежим шуйгалань нуӧдысь ещӧ пемыдджык трӧпа вылӧ.
Ми гӧгӧрвоим, мый нинӧмла дзебсясьны пуяс сайӧ, кор и сідзи вит метр сайысь нинӧм оз тыдав.
Увъяс дугдісны трачкакывны кокъяс улын.
Позьӧ вӧлі матӧджык матыстчыны Тимошкалань да «диверсантлань».
Тимошка дыр чӧв оліс.
Сэсся надзӧникӧн, коварнӧй тонӧн юаліс:
— Сі-ідз, дяденька...
Сідзкӧ, ті, дяденька, Свердловскысь неважӧн воинныд?
Интереснӧ, кӧні тайӧ татшӧм Свердловскыс?
Сэки ми первойысь яснӧя кылім тӧдтӧм мортлысь гӧлӧссӧ:
— Уралын.
Пӧра нин тӧдны!
Тайӧ броткысь да пыдісянь петысь гӧлӧссӧ ме кытыськӧ кывлі нин.
Уна небӧгъясын геройяс паныдавлӧны тӧдса гӧлӧса подозрительнӧй тӧдтӧм йӧзӧс, и таысь век артмӧ мыйкӧ особеннӧй.
Волнуйтчӧмысла менам кокъясӧй слабитісны.
А сэки ещӧ Оська мыйлакӧ кутчысис меным сойӧ гырддзаысь вылӧджык да чорыда кабыртіс сійӧс.
— <ns>Н-нда</ns>!.. — нюжӧдіс Тимошка. — <ns>Прейхен</ns> <deu>зи дойч</deu>?
— Абу «<ns>прейхен</ns> <deu>зи дойч</deu>», а «<deu>шпрехен зи дойч</deu>»!
— броткыштіс «диверсант».
— Тешкодь! — надзӧникӧн нурбыльтіс председатель.
— Тӧданныд, ёртъяс...
Вывті тӧдса гӧлӧсыс!
— Да <ns>но-о</ns>?
— Кодлӧн?
— Тӧданныд...
Ме, дерт, гашкӧ и ӧшибайтча, но сӧмын тайӧ гӧлӧсыс... дзик миян суседлӧн кодь.
— Инженерлӧн? — пырысь-пыр дум вылӧ уси меным.
Оська довкнитіс юрнас.
Та бӧрын ми дыр мунім кыв ни джын шутӧг, кывзім Тимошкалысь да тӧдтӧм мортлысь сёрнисӧ, коді зумыша, неокотапырысь вочавидзис завснаб юалӧмъяс вылӧ.
Ми тӧдмалім, мый сійӧ ветлӧма Пичужкиӧ, кӧні лесопилка гӧтӧвитӧма уна тьӧс Дом культуралы, мый тьӧсъясыс зэв бурӧсь, но мый таысь тӧлкыс этша: найӧс вайӧм вылӧ транспортыс оз тырмы.
Тимошка ещӧ ӧтчыд кӧсйис кыйны тӧдтӧм мортӧс.
— Тешкодь! — шуис сійӧ. — Быд строительство вылын овлӧ снабжение кузя отдел, а ті асьныд мунінныд тьӧсъясысла!
— Ме ог вермы виччысьны, кор снабженечьяс воасны командировкаысь, — вочавидзис инженер.
Тимошка дугдіс юасьны.
Тыдалӧ, сійӧ ставсӧ жӧ гӧгӧрвоис да жугыльмис.
— Сюрим! — ышловзис Яшка.
Ме вӧрзьӧді председательӧс пельпомӧдыс:
— Ося, мый сэсся!..
Висьтав сылы!
— Но кыдзи ме сылы висьтала?
Тэ думышт, кыдзи ме сылы висьтала!
Километр кык нин прӧйдитім!
Вӧр помасис.
Заводитчисны видзьяс, кодъяс тӧлысь югӧрсьыс вӧліны лӧзоватӧсь, быттьӧ тшынӧн вевттьысьӧмаӧсь.
Оськалӧн суседыс кӧ бергӧдчылас, пыр жӧ казялас миянӧс.
Но некод ӧні та йылысь эз думайт.
Ми, кианым черъяс кутігтыр, довгим-мунім, муртса кыским кокъясӧс, чувствуйтім асьнымӧс сэтшӧм идиотскӧй положениеын, кутшӧмын миян пиысь некод на эз вӧвлы.
Мыйкӧ дыра Тимошка чӧв олігтыр довгис инженеркӧд орччӧн.
Сэсся ми казялім, мый сійӧ кутіс вочасӧн кольччыны аслас спутник дінысь.
Со сійӧ сувтіс...
Со заводитіс надзӧникӧн-надзӧникӧн петитчыны бӧрлань...
Но эз на сідз ло!
Инженер бергӧдчис.
— Ті мый? — юаліс сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
Завснаб сулаліс туй шӧрын, кучкаліс кияснас бокъясас да чӧв оліс.
— Мый тіян сэні лои?
— Дяденька!..
Дяденька, ме тіянӧс эг сэтчӧ нуӧд, — гораа, кутшӧмкӧ отчаяннӧй гӧлӧсӧн шуис завснаб.
— Гм.
Кыдзи эн сэтчӧ нуӧдӧй?
— Ме... ме тӧдлытӧг тіянӧс нуӧді.
Сы вӧсна мый ми чайтім тіянӧс подозрительнӧй личностьӧн да нуӧдім...
— Чудак! — броткыштіс Андрей. — Шуис эськӧ, мый туйсьыс ылаліс.
То бокног, то бӧрӧн петитчигтыр завснаб матыстчис миян дінӧ.
— Ребята!
Тӧданныд, кутшӧм ужаснӧй, роковӧй совпадение... — заводитліс сійӧ.
— Тӧдам.
Чӧв ов! — торкис сійӧс Яшка.
Ставным аддзим, мый инженер тожӧ матыстчӧ миянлань.
— Ог гӧгӧрво, мый ті висьталанныд, — брунгис сылӧн кыз гӧлӧсыс: — «эг сэтчӧ нуӧд», «подозрительнӧй личность»...
Мый тайӧ ставыс...
Гм!
Ӧчки пырыс миянлысь вооружитчӧм командаӧс видзӧдігтыр сійӧ сувтіс некымын воськов сайӧ.
Яшка йӧткыштіс Оськаӧс водзӧ.
Лэдзӧм киас черсӧ кутігтыр председатель сулалыштіс ланьтӧмӧн инженер дінын да медбӧрын нурбыльтіс:
— Здравствуйте, Ковчегов ёрт...
— <ns>Здрав-ствуй-те</ns>! — насторожитчӧмӧн шуис инженер.
— Ковчегов ёрт, ті менӧ энӧ тӧдӧй?..
Ме Ося Димин...
Тіянкӧд ӧти патераын...
Ковчегов ёрт, ми извиняйтчам тіян водзын, сы вӧсна мый лои ыджыд ӧшибка.
Ми...
Оська дыр да гӧгӧрвотӧма объясняйтіс, мый лои.
И сэки инженер Ковчегов чӧв оліс.
Ыджыд тушаа, гӧрбыльтчыштӧма, сійӧ сулаліс, кияссӧ пальто зепъясас пыдӧдз сюйӧмӧн, да видзӧдіс ичӧтик Оська вылӧ.
Чӧв оліс инженер и кор председатель помаліс ассьыс объяснениеяссӧ.
Сійӧ разяліс пальто кизьяссӧ, перйис кыськӧ ыджыд часі, кывзыштіс, кыдзи найӧ точкӧны, да дыр видзӧдіс циферблат вылас.
— Безобразие! — часісӧ бӧр дзебигмоз шуис сійӧ надзӧникӧн. — Безобразие.
— Ковчегов ёрт, ми ӧд... вот честнӧй кыв, ми ӧд эг хулиганитӧй! — шуис Тимошка. — Вот ми ӧні ставным тіянӧс станцияӧ колльӧдам.
Збыль ӧд, ребята?
Инженер надзӧникӧн кизявліс пальто кизьяссӧ.
— Ылын тасянь станцияӧдзыс? — некод вылӧ видзӧдтӧг юаліс сійӧ.
— Абу, Ковчегов ёрт, абу вывті ылын.
Сэтысянь, кӧні ми тіянкӧд паныдасим, километр квайт, а тасянь — кӧкъямыс, но кӧкъямыс саяс.
— Поезд вылӧ сёрми!
Дас вит минут дасӧд час вылӧ.
— Да поезд вылас ті всё равно эськӧ сёрминныд.
Сійӧ, небось, час сизимын прӧйдитӧ.
— Дас час вит минутын мунӧ.
Чӧв олыштім.
Тимошка нурбыльтіс, мый ӧдйӧджык кӧ котӧртны, гашкӧ, удитам на.
Но инженер сӧмын шуис:
— Кӧні Пичужкиӧ туйыс?
Ми шуим, мый тайӧ туйыс нуӧдӧ Пичужкиӧ.
Ковчегов сюйис кияссӧ пальто зепъясас.
— <ns>Бе-зо-бразие</ns>! — муӧ видзӧдігмоз кыз гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Безобразие!
Издевайтчыны олӧма морт вылын. — Бергӧдчис да, кокнас чушкигтыр, мӧдіс довгыны-мунны Пичужкилань.
Минут кымын ми видзӧдім сы бӧрся.
Ставным вӧлім зэв жугыльӧсь.
Тимошка то вештыліс кепкасӧ балябӧжас, то лэдзліс сійӧс плеш вылас.
Оська думайтігтыр таркӧдыштіс ыджыд чунь гыжнас пиняс.
Друг сійӧ ставнас зэлӧдчис, видзӧдліс миян вылӧ, восьтыліс вомсӧ, бӧр пӧдлаліс, копыртчис да, быттьӧ дженьыд дистанция вылӧ котӧртысь, тӧвзьыштіс ылыстчысь инженер бӧрся.
Ми дыр сюся видзӧдім да гораа гадайтім, мый йылысь сёрнитӧ миян председатель Ковчеговкӧд.
Медбӧрын ставным аддзим, мый Оська локтӧ бӧр, да локтӧ оз ӧтнас, сы бӧрся локтӧ инженер.
Некор ме эг аддзыв Оськалысь татшӧм долыд чужӧмсӧ.
— Вот и ставыс!
Ме ставсӧ ладмӧді.
Ковчегов ёрт мунас миянкӧд пуръяс вылын да карӧ воас аския поезд дорысь водзджык.
Ставным гажмим.
Ставным ошким председательӧс.
Сӧмын ӧтнасӧн инженер вӧлі зумыш.
— Гм!
Кутшӧм нӧ пуръяс?
Сомневайтча, мый пуръяс вылын ӧдйӧджык.
Ми ставным кутім ошкыны пуръяссӧ да эскӧдім инженерӧс, мый ӧти здукӧн воам карӧдз, быттьӧ тайӧ вӧліны эз пуръяс, а ӧдйӧ ветлысь глиссеръяс.
Инженер думыштіс да надзӧникӧн шуис, мый «пӧжалуй, нинӧм сэсся эз коль вӧчны».
Тимошка да Андрей котӧртісны водзӧ — пестыны бипур, а ми кытшалім Ковчегов ёртӧс, быттьӧ сказочнӧй принцлӧн свита, да нуӧдім сійӧс сэтчӧ, кытчӧ ми сувтім.
Мунігчӧжыс Яшка бергӧдліс аслас прожекторлысь воропсӧ да югдӧдіс инженерлы.
Бипур дорын Ковчегов ёрт зэв бура видлаліс сылы лӧсьӧдӧм вольпасьсӧ да сӧмын та бӧрын пуксис сэтчӧ.
Ми мыйвермӧмысь ухаживайтім сы бӧрся: Тимошка кисьтіс котелокысь кружкаӧ пӧсь чай, Андрей чышкаліс да пуктіс газет вылӧ инженер водзӧ дас кымын пӧжалӧм картупель, ме содті кык свежӧй ӧгурцы.
Ковчегов ёрт перйис зепсьыс тубрастор, разис выя куим бутерброд, на пиысь ӧтисӧ босьтіс ачыс, а кыксӧ мыччис Оськалы:
— Угощайтчӧй.
Юксьӧй.
Мыйӧн верма.
Ми аттьӧалім да ӧткажитчим.
Ужнайтӧм бӧрын Ковчегов ёрт пӧрччис шляпасӧ, юр улас вольсаліс шарпсӧ да водіс билань мышкӧн.
Ми пукалім лӧня да мыйкӧ дыра эгӧ вермӧй гӧгӧрвоны, узьӧ инженерыс али оз.
Сійӧ заводитліс шкоргыны да друг гораа шуис: «Тешкодь!
Чӧртыс тӧдӧ мый тайӧ!»
Ещӧ неуна шкоргыштіс, бергӧдчис мыш вылас да броткыштіс: «Формализм!»
Медбӧрын ми гӧгӧрвоим, мый тайӧ сійӧ унйывсьыс.
Оська кыссис бокӧджык да чукӧстіс миянӧс.
— Бур? — вашнитіс сійӧ.
— Бур!
— Тӧданныд, ребята, мый тайӧ лоӧ? — водз чуньсӧ лэптӧмӧн шуис Андрюшка. — Тайӧ лоӧ, мый ӧні сійӧ миян.
— Да!
Ӧні сійӧс сӧмын агитируйтны...
Оська, тэ аски асывсяньыс заводит сійӧс агитируйтны, а ми кутам уджавны.
Но председатель вочавидзис, мый агитируйтны сійӧ кутас, кор ми воам карӧ да кор инженерлӧн бурмас настроениеыс.
Ми решитім не узьны да кыа петігӧн заводитны уджавны.
Югдыштіс нин.
Миян весьтын енэжыс вӧлі пемыд на, сэні тыдалісны югыд кодзувъяс да Млечнӧй Путь, но асыввылын сійӧ лои нин югыдвиж, и тайӧ югдыштӧминас бура тӧдчисны сьӧд козъяс.
— Бара сотчыштіс! — унйывсьыс шуис инженер.
X глава
ОСИП ДИМИНЛӦН ПУТЕВӦЙ ДНЕВНИК
Час ӧкмыс кежлӧ (миян лыддьӧм серти сизим час кежлӧ пыдди) став кызьнан керйыс вӧлі дась.
Ещӧ часӧн-джынйӧн кымын, нюйтас вӧйласигтыр, сьӧкыд керъяссӧ ӧта-мӧд бердас йӧткалігтыр, ми ноксим коскӧдз ваын.
Гезйӧн кӧртавлӧм пуръяс артмисны омӧликӧсь, быд кер бовъяліс мукӧдсьыс торйӧн, но ми вӧлім дӧвӧленӧсь.
Ми вообщӧ быдторйӧн вӧлім дӧвӧленӧсь: и сійӧн, мый шондіыс удитіс нин сотны миянлысь мышъяснымӧс, и сійӧн, мый кӧдзыд васьыс миян кучикным лӧзӧдіс да лои пупырышъяса, быттьӧ куштӧм курӧгъяслӧн, и сійӧн, мый ставным мавтчим сибдалысь сирӧн да парсассим уна пудъя керъясӧ, кодъяс зурасьлісны ӧта-мӧдыскӧд да пыр вӧліны дасьӧсь топӧдны миянлысь кияснымӧс.
Некодлӧн эз лок унмыс, гашкӧ кӧдзыд ва вӧснаыс, гашкӧ чӧскыд дука вӧрса сынӧд вӧснаыс.
Но вот Гаврила Игнатьевичлӧн (тадзи шуисны инженерӧс) настроениеыс эз вӧв бур.
Сійӧ чеччис водз да пырысь-пыр зумышмис, кор тӧдмаліс, мый пуръяс абу на дасьӧсь, мый найӧс ещӧ колӧ кӧртавлыны.
Сійӧ эз юась, мыйла миянлы керъясыс, и ми сылы нинӧм эг висьталӧй.
Пальтосӧ да шляпасӧ пӧрччӧм бӧрын сійӧ колис руд костюм кежсьыс да то сулаліс вӧрзьытӧг, миян удж вылӧ букыша видзӧдігмоз, то ветлӧдліс вадорӧд, пӧрысь морт моз восьлалігтыр да коссӧ кинас зыралігтыр.
Но вот кык пур вӧлі дась.
Ыджыдджык пур вылас капитанӧн ми бӧрйим Яшаӧс, ичӧтджык вылас — Тимофейӧс, коді утверждайтіс, мый сылӧн эм саридз вуджӧм кузя ыджыд опыт, сы вӧсна мый 1941 воын тулысбыд сійӧ плавайтіс Ершово тыын воротаысь нетшыштӧм пӧвъяс вылын.
Сійӧ нимтіс ассьыс пурсӧ «Таранӧн», а Яшкалӧн пурйыс, кӧні должен вӧлі кывтны эскадраса командир Оська, кутіс шусьыны флагман «Варяг».
Яшка катӧдіс флагман вылӧ ыджыд чурка — инженерлы пуклӧс пыдди — да шыасис Гаврила Игнатьевич дінӧ:
— Пӧжалуйста, пуксьӧй!
Инженер вӧрӧдыштіс уссӧ, чӧв олыштіс.
— Ог тӧд...
Пӧжалуй, меным бурджык всё-таки поездӧн.
Ме чайті, мый тайӧ збыль пуръяс, а тайӧ, тӧданныд-ӧ... — И сійӧ видліс кокнас дорса керсӧ.
Ми кутім убеждайтны сійӧс, мый пурйыс зэв ён, мый сійӧ сӧмын видзӧднысӧ сэтшӧм омӧлик да мый карӧ ми воам час кык-куим кежлӧ.
Ковчегов сулалыштіс думайтігтыр да воськовтіс пур вылӧ; пурйыс сідзи и кутіс ставнас вӧрны.
Ныр улас мыйкӧ броткигтыр инженер вольсаліс чурка вылӧ гартыштӧм пальтосӧ да пуксис сы вылӧ, кипыдӧсъяссӧ пуктіс ёсь пидзӧсъяс вылас.
Ми ставным вооружитчим зібъясӧн да кайим пуръяс вылӧ.
— Вай разь! — командуйтіс Яшка.
Ме рази гезсӧ куст бердысь, кытчӧ вӧлі домалӧма «Варяг».
— <rus>Отдать концы</rus>! — горӧдіс Тимошка.
Мишка Арбузов вӧчис тайӧс жӧ «Таран» вылын, коді сулаліс водзын.
— Йӧткышт сійӧс шӧрас! — шуис флагманса капитан.
<rus>— Пр-раво руля, бом-брам!..</rus>
<rus>Пр-раво на борт!</rus> — горӧдіс Тимошка.
Ми йӧткыштім пуръяссӧ вадорысь.
— Мӧдӧдчис надзӧникӧн!
— Машина, полнӧй <rus>вперёд</rus>! <ns>Рр-рульсӧ</ns> тӧв ньылыд!..
<ns>Оськ</ns>!
Адмирал ёрт!
Кутшӧм курс кутны?
Оська перйис компас да тӧдмаліс сы серти, кодарлань визувтӧ юыс.
— Курс норд-норд-ост!
— Есть курс норд-норд-ост!
Самӧй полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Ми кутім йӧткасьны зібъясӧн, тэрмӧдлім ва ньылыд кывтысь пуръясӧс.
Первойсӧ найӧ омӧля кывзысисны миянлысь: то сувтлісны ва визулыслы бокног, то кывтісны бӧрнас водзлань, то друг зурасьлісны вадорӧ, но ми регыд велалім наӧн управляйтны.
Пуръяс содтісны скоростьсӧ, и вадорын быдмысь кувшинка коръяс, миян юръяс весьтын пу лапъяс тэрыба кутісны кывтны бӧрӧ.
Первойсӧ ми ставным, тшӧтш и адмирал, йӧткасим зібъясӧн, но сэсся решитім юксьыны сменаяс вылӧ.
Пока ӧти смена вӧлі вахта вылын, командаса прӧст членъяс куйлісны сибдалысь шоныд керъяс вылын, кодъяс костын резсис ва, да видзӧдісны ляпкыд ю пыдӧсӧ, кӧні шумтӧг да, кажитчис, зэв тэрыба тӧвзьыштлісны сьӧд кокораяс, ыпнитлісны да куслісны еджыд ракпань джынъяс да чепӧсйывлісны пурйысь бокӧ муртса тӧдчысь чери чукӧръяс.
Но Оська эз дыр лэдзлы миянӧс бездельничайтны.
Сійӧ думыштлывліс быдсямапӧлӧсторсӧ, кодӧс ми долженӧсь вӧлі вӧчны, медым прамӧя изучитны Уклейка ю да сэсся экспедицияса научнӧй трудъяслысь результатъяссӧ публикуйтны «Пионерскӧй правдаын».
— Извиняйтча, Гаврила Игнатьевич!
Вайлӧй, пӧжалуйста, минут кежлӧ часітӧ, — шыасис Оська инженер дінӧ.
— Гм!
Мыйла нӧ эськӧ тіянлы часіыс?
— Артавны визулыслысь ӧдсӧ.
И пурйыслысь мунан ӧдсӧ.
Гаврила Игнатьевич кыскис часісӧ, но Оськалы сійӧс эз сет.
— Тайӧ часіыс, тӧданныд-ӧ, меным зэв дона.
Висьталӧй, кор ковмас, ме пасъя кадсӧ.
А киад... Гм!
Эг эськӧ кӧсйы.
Ме лыддьылі небӧгысь, мый лаг — тайӧ инструмент, коді крепитчӧ судно кормаӧ мунан ӧдсӧ тӧдмалӧм могысь.
Но Оська предложитіс меным аслым лоны особӧй конструкцияа лагӧн.
Стӧчджык, весиг эз лагӧн, а сӧмын сылӧн ӧти детальӧн.
Сійӧ кыскис сунис трубича, сюйис сійӧс ньӧрйӧ, медым сійӧ свободнӧя бергаліс, да сунис помсӧ сетіс меным:
— Чеччышт ваас да сулав вӧрзьытӧг!..
Гаврила Игнатьевич, пасйӧй, пӧжалуйста, кадсӧ, кор сійӧ чеччыштас, да дас вит секунда бӧрын шуӧй «стоп»...
А ті зібъяснад энӧ йӧткасьӧй!
Ӧні ми мерайтам сӧмын визулыслысь ӧдсӧ.
Ме бузгыси ваӧ да сулалі коскӧдз ваын.
Трубичаысь кутіс разьсьыны сунис.
Кор инженер шуис «стоп», ме лэдзи сунислысь помсӧ, котӧрӧн вӧтӧді пурсӧ да кавшаси сы вылӧ.
Оська мерайтіс сунислысь разьсьӧм юкӧнсӧ да, дыр арталӧм бӧрын, объявитіс:
— Тайӧ местаас визулыслӧн ӧдыс 3781,9 метр часӧн.
Та бӧрын адмирал бара тшӧктіс уджавны зібъясӧн.
Сійӧ кутіс мерайтны «Варяглысь» мунан ӧдсӧ ӧти мотор (зіб) уджалігӧн да кык мотор уджалігӧн, да эз прӧстӧ ӧдсӧ, а шӧркост да предельнӧй ӧдсӧ.
Ме чеччалі, чеччалі, дзикӧдз лӧзӧді да медбӧрын веськалі джуджыд йирӧ да тӧкӧтьӧ эг вӧй, сы вӧсна мый вартча омӧля.
Ставныс, дерт, ёна повзисны, кор аддзисны, мый «лаг» воши ва улӧ да дыр эз мыччысь.
Кор петі йирсьыс, ме аддзи, мый инженер сулалӧ кузь кокъяссӧ паськыда паськӧдӧмӧн да тушанас бӧрлань сетчӧмӧн.
Кор ме кавшаси пур вылӧ, сійӧ бӧр пуксис да дзебис часісӧ.
— Но, тӧданныд-ӧ, тырмас!
Тані — гм! — и лёкторйӧдз абу ылын.
Ми водзӧ мерайтім ӧдсӧ секундаяс гораа лыддигтыр, но «лагнас» ӧні вӧліны ставныс ӧчередьӧн, на лыдын и адмирал.
Аслас «Таран» вылын Тимошка мерайтіс лотӧн, мӧд ногӧн кӧ мерайтіс юлысь джудждасӧ зібйӧн.
Оська кадысь кадӧ пуксьывліс пес чурка вылӧ инженеркӧд орччӧн да гижавліс мыйкӧ путевӧй журналас.
Первойсӧ ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Весиг Гаврила Игнатьевич эз нин вӧв сэтшӧм зумыш.
Сійӧ, правда, нинӧм эз сёрнит, но сюся видзӧдіс став вылас, мый ми вӧчим, бергӧдчывліс став тушанас миян пиысь то ӧтилань, то мӧдлань да дыр видзӧдіс ӧчки пырыс быдӧн вылӧ.
Мукӧддырйи сійӧ хмыкайтліс да зыраліс кипыдӧснас пидзӧсъяссӧ.
Но миян плаваниеным эз ло сэтшӧм шуда, кутшӧмӧс позьӧ вӧлі чайтны.
Со экспедицияса миян начальник путевӧй журналысь гижӧдъяс.
Тайӧ гижӧдъясыс, кодъясӧс гижӧма сола морскӧй ваӧн пропитайтчӧм тетрадьӧ карандаш помӧн, зэв ценнӧй документ историкъяслы.
* Увлекитчӧм автор тані допускайтӧ неточность.
ПУТЕВӦЙ ЖУРНАЛ
1943 вося май 29 лун.
12 час лун.
Курс веськыда зюйдлань.
Визулыслӧн ӧдыс 3 518 метр часӧн.
Мунӧмыслӧн ӧдыс 5 202 метр часӧн.
Фарватерлӧн джудждаыс 50-сянь 120 сантиметрӧдз.
Вадоръясын быдмӧ вӧр.
Командалӧн да пассажирлӧн настроениеыс кыпыд.
13 час.
Курс норд-вест.
Менам лыддьӧм серти, прӧйдитӧма нин километр дас кык кымын, но ӧнӧдз на оз тыдав, мый карыс матын.
Местаясыс тӧдтӧмӧсь.
13 час 35 минут.
Курс веськыда остлань.
Вӧраин помасис.
Кывтам видзьяс пӧлӧн.
Некутшӧм оланінъяс оз тыдавны енэжтас весьтын некымын сиктысь кындзи.
Косьмӧ горш, но ог лысьтӧй юны путӧм васӧ борт сайысь.
Юыс куимпӧв паськаліс.
Лотӧн мерайтӧмъяс петкӧдлісны, мый джудждаыс пидзӧсысь абу джуджыдджык, а уналаті — кок шегйӧдз.
14 час 15 минут.
Курс норд-норд-ост.
Лои важнӧй событие.
«Тарансянь» кыліс горӧдӧм: «Морт!»
Шуйга вадорвывса ляпкыдик нӧрыс вылысь ставным аддзим ӧтка мортӧс.
Мортыс первойсӧ вӧрзьытӧг сулаліс, видзӧдіс бинокль пыр миян суднояс вылӧ, сэсся, горзігтыр да кинас ӧвтчигтыр, котӧртіс юлань.
Сійӧ вӧлӧма экспедицияса участник Александр Ивушкин.
Сійӧ, коді муніс тӧрыт капитан Садиковӧн серпасалӧм план серти, ылалӧма туйсьыс, войбыд шӧйтӧма вӧрӧд да югдандорыс воӧма ю дорӧ.
Тшыглун вылӧ да мудз вылӧ видзӧдтӧг сійӧ решитӧма выполнитны ассьыс долгсӧ помӧдз да вадор пӧлӧн мунны карӧ, медым предупредитны рӧднӧйясӧс да матыссаясӧс экспедиция задержитчӧм йылысь.
Тайӧ доказывайтӧ сы характерлысь чорыдлунсӧ, но таысь миянлы абу кокньыдджык.
Командалӧн настроение уси.
Ставным полам, мый экспедиция задержка вӧсна карын лыбас паника.
Ивушкинӧс примитісны «Таран» вылӧ.
Сійӧ ёна омӧльтчӧма, и сылӧн сюмалӧ кынӧмыс.
Но!
Миян ӧти чир продовольствие абу.
15 час 5 минут.
Курс зюйд-зюйд-вест.
Ковмис жертвуйтны сунисӧн, коді вӧлі лаг пыдди, да вӧчавны сыысь шатинъяслы лескаяс.
Вугыръяс пыдди вӧліны булавкаяс, самнас гутъяс.
Кадсӧ ог тӧд.
Курс норд.
Ог лысьт юавны пассажир Ковчеговлысь, уна-ӧ кадыс, сы вӧсна мый сылӧн настроениеыс ёна тшыки.
Пассажир Ковчегов утверждайтӧ, мый ми сійӧс нуӧдам «чӧртыс тӧдӧ кытчӧ», сы вӧсна мый юыс зэв ёна чукльӧдлӧ.
Команда тревожитчӧ.
Курсыс ӧтарӧ вежсьӧ.
Прӧйдитӧма нин километр кызь вит, но карлӧн признакъясыс оз тыдавны да местаясыс важмозыс тӧдтӧмӧсь.
Кадсӧ ог тӧд.
Курс зюйд-зюйд-вест.
Кыйим ӧти гуринаӧс.
Жаритны сійӧс нинӧмӧн, пестыны вадорӧ бипур смыслыс абу.
Капитан Садиков вуджис ю кузя флагман вылӧ, юкис гуринасӧ даспельӧ да предложитіс быдӧнлы сёйны сійӧс ульнас, утверждайтіс, мый став путешественникъясыслы лоӧ сёйны уль яй.
Сійӧ предложитіс пассажир Ковчеговлы медся ыджыд торсӧ, но сійӧ шуис, медым сійӧс эз беспокоитны.
Командаса мукӧд членъяс ӧткажитчисны жӧ сёянысь.
Капитан Садиков сёйис ставсӧ ачыс.
Приблизительнӧ вит минут мысти.
Курс норд-вест.
Аддза вадорысь сикт, кодӧс сотӧмаӧсь фашистъяс.
Сӧмын тыдалӧны пач трубаяс да на дорын землянкаяс.
Но кӧнсюрӧ стрӧитӧны нин керкаяс.
Сеті распоряжение сувтны.
Приблизительнӧ часджын мысти.
Курс бара зюйд.
Кывтам водзӧ.
Положение угрожающӧй.
Сиктыс шусьӧ Ивановкаӧн.
Сиктса олысьяс юӧртісны миянлы, мый тасянь карӧдз суша кузя кызь сизим километр, а уна-ӧ ва туйӧдыс — оз тӧдны.
Пассажир Ковчегов кӧсйис мунны кӧрт туй станцияӧ, но вӧлӧмкӧ сэтчӧдз тасянь комын ӧти километр.
Лои зэв неприятнӧй сёрни пассажир Ковчеговкӧд.
Сійӧ шуис, мый ӧні сійӧс мыждасны прогулысь да мый колӧ йӧймыны, медым пӧрысьӧ-нэмӧ свяжитчыны татшӧм йӧзкӧд, кыдзи ми.
Сійӧ решитіс подӧн мунны карӧ.
Капитан Садиков шуис пассажир Ковчеговлы, мый тшыгйӧн сійӧ оз во карӧдз да мый бурджык мед кольччас пур вылас, сы вӧсна мый пуръясыс кутасны войбыд кывтны да асыв кежлас всё-таки долженӧсь воны карӧ.
Пассажир Ковчегов нинӧм эз вочавидз, но пур вылӧ кольччис.
Наблюдайта шонді пуксьӧм.
Бара кывтам вӧраинті.
Юлӧн пасьтаыс метр квайт-сизим.
Енэжыс тупкысьӧма кымӧръясӧн.
Положение лёк.
Командаса членъяс пиысь унджыкыс, узьтӧм вой да тшыгъялӧм вӧсна мудзӧмаӧсь, узьӧны.
Капитан Садиковлӧн висьмис желудокыс.
Мыш вылас куйлӧмӧн да пидзӧсъяссӧ кынӧм бердас топӧдӧмӧн сійӧ командуйтӧ «Таранӧн».
Шонді пуксис.
Гижа рӧмыдас.
Енэжыс ставнас тупкысис кымӧръясӧн.
Капитанъясысь кындзи, пассажирысь да меысь кындзи ставныс узьӧны.
«Таран» кывтӧ водзын, сійӧн некод эз управляйт.
Капитан Садиков кадысь кадӧ ойӧстлывлӧ, но кыпыдлунсӧ оз вошты.
Сійӧ утверждайтӧ, мый став висьӧмъясыс прӧйдитасны, мыйӧн сӧмын переваритчас гуринаыс.
Пассажир Ковчегов норасьӧ.
Сійӧ шуӧ, мый сійӧ кӧ эськӧ Пичужкиын вермис добитчыны тьӧсъяс нуӧм вылӧ транспорт, то сутки вылӧ сёрмӧмсӧ сылысь позьӧ вӧлі оправдайтны, но ӧні сійӧ нинӧмтӧг локтӧ бӧр.
...Муртса на сӧветуйті сылы кылӧдны тьӧсъяссӧ ю кузя.
Сійӧ кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс ме вылӧ, нинӧм эз вочавидз да кутіс чорыда думайтны.
Тӧдӧмысь, матыстчӧ шторм.
Пӧшти нинӧм оз тыдав.
Колӧ садьмӧдны командаӧс.
Сап пемыд.
Шторм вот-вот заводитчас.
Кыла ёна гымалӧм шы.
Команда ставнас уджалӧ.
Флагман тӧвзьӧ зэв векни фарватерӧд нёль-вит узел скоростьӧн.
Капитан Садиков, кынӧм висьӧмсӧ венӧмӧн, тожӧ примитіс мераяс: «Таран» муніс водзӧ да воши пемыдас.
Сулала орччӧн капитан Кривохижакӧд да гижа дзик корабль нырас прожектор югӧр улын, коді кӧть и зэв слаба, но югдӧдӧ миянлы туйсӧ.
Фарватер векни да опаснӧй.
Ваын уна рифъяс (кокораяс).
«Таран» вылын прожектор абу.
Пола, мый накӧд лоӧ ава...
XI глава
ПИЧУЖКИСЯНЬ ЭНСКӦДЗ Ю КУЗЯ
Та вылын экспедицияса начальниклӧн путевӧй журналыс орӧ.
Флагман зурасис мыйӧкӧ да друг сувтіс.
Оська аслас дневниккӧд да Яшка прожекторыскӧд лоины ваынӧсь.
Ни пӧнарсӧ, ни тетрадьсӧ найӧ эз воштыны.
Но динамкалӧн обмоткаыс кӧтасис, и сійӧ тшыксис.
— Нинӧм! — пур вылӧ кайигмоз кыпыда шуис адмирал. — Мунам пемыднас.
Кыланныд, кыдзи гымалӧ?..
Полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Кӧтасьӧм дневниксӧ сійӧ сюйис полевӧй сумкаас.
Ми босьтім зібъяс да кутім зібъясьны, но места вывсьыс пур эз вӧрзьы, а сӧмын бергӧдчис.
— Чорыда пуксьӧма! — броткыштіс Яша. — Пӧрччысьӧй!
Команда ставнас пӧрччысис да чеччыштіс сьӧд ваӧ.
Ми вунӧдім кынӧм сюмалӧм йылысь, мудзӧм йылысь — сэтшӧм вӧлі гӧгӧр грознӧй да шуштӧм обстановка.
Вӧлі дзурс пемыд.
Сӧмын кор чардбиыс югнитлывліс, ми аддзывлім улӧ ӧшйӧм кымӧръяс костысь енэжлысь векньыдик визь, юр весьтын ӧшалысь гырысь бадьяслысь вожъяс да вадорысь сьӧд заросльяс.
Местаыс вӧлӧма джуджыдкодь — меным морӧсӧдз, и вӧлі гӧгӧрвотӧм, мый кутӧ «Варягӧс».
Ми горзім, йӧткалім пурсӧ, качайтім сійӧс.
Весиг инженер кыдзкӧ гажмис да чеччис аслас чурка вылысь:
— Гм, збыльысь загадочнӧй случай!
Гашкӧ, меным татчӧ вуджны?
Сэки эсійӧ помыс лыбас...
Но ми аддзим нин чурвидзысь кокора да мездім флагманӧс.
Палуба вылӧ кайӧм бӧрын команда пасьталіс кос паськӧм.
Сӧмын адмирал капитанкӧд эз вежсьыны.
— Тадзнадтӧ, тӧданныд-ӧ, прӧстудитчыны позьӧ, — шуис Гаврила Игнатьевич.
Нинӧм!
Ӧні зэр улын ставныс кӧтасясны.
Полнӧй <rus>вперёд</rus>!
Колӧ «Таранӧс» вӧтӧдны.
Оська вӧлі прав: регыд ми тӧкӧтьӧ эг пӧдӧй — сэтшӧм ёна кутіс зэрны.
Векньыдик ю ӧтарӧ ыпнитлывліс кельыдлӧз югӧрӧн.
Выліас грымакыліс да ургис, быттьӧкӧ зениткаяслӧн заградительнӧй би.
Тӧвлӧн да зэрлӧн шувгӧмыс вӧлі дзик енэжті тӧвзьысь снарядъяслӧн чушкысь шутьлялӧм кодь.
Прыськайтігтыр да несъялігтыр ми тэрыба гурйысим зібъясӧн ваас.
И вот сэки шум пырыс, гымалӧм да сялькӧдчӧм пырыс ми кылім кыз гӧлӧс:
— Гм!
А ті тӧданныд, тайӧ мӧвп!
— <ns>Мый-й</ns>? — горӧдіс месянь неылын сулалысь Оська.
— Ме шуа: тайӧ бур мӧвп, тӧданныд-ӧ... кылӧдны тьӧсъяссӧ Пичужкиысь ю кузя.
Чардыштіс.
Ме аддзи, кыдзи зэр улас сулалӧны детинкаяс разнӧй позаясын.
Секунда мысти кӧнкӧ орччӧн сідзи гымыштіс, мый, кажитчис, пурйыс ставнас чеччыштліс.
— Найӧс позьӧ чукӧръясӧн кӧртавлыны, тӧданныд-ӧ... вит тьӧскӧн кымын.
А чукӧръяссӧ — пуръясӧ...
(Бара гымыштіс, ме тӧкӧтьӧ эг пельтӧммы.)
Улыс слӧйыс, дерт, кӧтасяс, но тайӧ абу опаснӧ: поводдяыс жар.
Сӧмын Оська шочиника шӧйӧвошӧмӧн дакайтіс инженерлы.
Миянлы не сыӧдз вӧлі...
Гыма зэр регыд прӧйдитіс.
Шумитӧм да гымалӧм пыдди регыд кутіс кывны пуяс вылысь валӧн войталӧм да кӧнкӧ ылын сяркйӧдлӧм.
Ми брӧдва кӧтасим, и пиньясным миян зяткакылісны.
— Вот, чӧртыд!.. — кыліс пемыдас Тимошкалӧн гӧлӧсыс.
— Кытчӧ найӧ вошины?
Стоп машина!
Причал лӧсьӧд!
Тыдалӧ, сылӧн гуринаыс переваритчӧма нин.
Ми чукӧстім «Таранӧс» да сувтім жӧ вадорӧ.
Кӧтасьӧм паськӧмӧн войын кывтны вӧлі кӧдзыд.
Гаврила Игнатьевич медводз шуис, мый колӧ пестыны бипур.
Ми чеччим вадорӧ.
И сэні миянлы зэв ёна везитіс.
Пуяс сайын кыліс автомобиль моторлӧн жургӧм.
Ми мунім тайӧ шыланьыс да аддзим пятитонка, коді сибдӧма няйтас вӧрса туй вылӧ, а сы дорын сулалісны кык красноармееч.
Минут дас вит ми отсасим шоперлы, черъясӧн кералім пуяс да сюялім найӧс кӧлесаяс улас.
Кор машинаыс петіс няйтсьыс да муніс, миян экспедиция ставнас бӧр локтіс ю дорӧ, ставнымлӧн вӧлі бур настроение.
Гаврила Игнатьевич кутіс киас фетрӧвӧй шляпасӧ, кӧні тырыс вӧлі няйт картупель, да брунгис:
— Вывті ыджыд удача!
Прӧстӧ вывті ыджыд!
Сы мында жӧ картупель вӧлі быдӧнлӧн кепкаясас.
А Яковлӧн зептас куйліс ещӧ дас тор сакар.
Сакарсӧ сылы пӧшти мырдӧн сетіс шопер, кор тӧдмаліс, мый ми асывсяньыс эгӧ сёйлӧй.
Вадорысь, сук пуяс улысь, сюри бипур вылӧ кос места.
Недырся зэрӧн кӧтӧдӧм ньӧръяс тшынасьыштісны, чушкыштісны да медбӧрын ыпнитісны югыд биӧн, а экспедицияса став участникъяс вылысь кутіс кайны ру.
Виччысигкості, пока чукӧрмас тырмымӧн пӧим, медым пӧжавны картупель, ми косьтім би весьтын кӧтасьӧм пальтояс, биланьыс бергӧдлім мышъяснымӧс, бокъяснымӧс, нюжӧдлывлім кокъяснымӧс да больгим сідзи, быттьӧкӧ эз вӧв узьтӧм вой, быдса лун тшыгъялӧм да зібъясӧн йӧткасьӧм.
— Ӧні, Гаврила Игнатьевич, ті сёйыштанныд, косьтысянныд — и позьӧ карӧ подӧн, — шуаліс Тимошка.
Шоперлысь ми тӧдмалім, мый туй кузя Энскӧдз дас-дас ӧти километрысь не унджык.
Биланьыс коксӧ нюжӧдӧмӧн Ковчегов ёрт пукаліс бипур дорын.
— Гм!..
Ог.
Пӧжалуй, бурджык кольччыны.
Пӧлезнӧ, тӧданныд, личнӧ следитны юлысь характерсӧ.
Да и аски вежалун.
Ми гӧгӧрвоӧдім Тимошкалы, мый Гаврила Игнатьевич лӧсьӧдчӧ кылӧдны тьӧсъяссӧ ю кузя.
Завснаб кутіс таысь зэв ёна радлыны, горзыны, мый тайӧ мӧд случай нин, кор верстьӧ йӧз босьтӧны сылысь удж методъяссӧ, да шуис, мый Ковчегов ёртлы кӧ колӧ, то строительство сетас уджалысьясӧс тьӧсъяс нуӧм вылӧ.
— Гм!
Аттьӧ, — надзӧникӧн шуис инженер. — А кутшӧм сэтшӧм строительство?
— Школа-семилетка восстановитӧм кузя.
Тӧданныд, коді сотчис.
— Угу!
Сомневайтча сӧмын, медым тіян руководство сӧгласитчис сетны уджалысьясӧс.
Ті кутшӧм ведомство улын?
— Да ми комсомол райком ведомство улын.
И миян став руководствоным тані: Оська — председатель, Яша — главнӧй <ns>инж...</ns> но, ӧти кывйӧн кӧ, прораб сяма, а ме — завснаб.
Ковчегов ёрт сюся видзӧдліс Тимошка вылӧ:
— Сідз-сідз!
Сідзкӧ, школалӧн повреждениеясыс абу ыджыдӧсь?
— Ставнас сотчӧма.
Сӧмын стенъясыс кольӧмаӧсь.
— Гм!..
Но, а техническӧй руководство тіян коді осуществляйтӧ?
— Сыын и делӧыс, Гаврила Игнатьевич, аслыным лоӧ осуществляйтны.
Мучитчам-мучитчам, уджалам-уджалам, а руководство абу.
Андрюшка видзӧдліс пуяс вылӧ, ышловзис да шуис:
— Да, ёртъяс!
Кӧть эськӧ кутшӧмкӧ инженер сӧгласитчис миянӧн руководитны!
Кӧть луннас час кык кымын.
А то мучитчам, мучитчам...
Сійӧ бара кутіс сьӧкыда ышлолавны, но сэки Оська кутіс кыскасьны детинка мышъяс сайті да тувкӧдны налы бокъясас.
— Дугдӧй! — шӧпкӧдіс сійӧ. — Водз на.
Бурджыка тӧдмасям, сэки нин веськыда висьталам!
Ми кутім сёрнитны мӧдтор йылысь.
Быд детинкалӧн эм мый висьтавны бипур дорын, пока пӧжассьӧ картупель да пӧртйын пусьӧ ва.
Кутісны висьтавлыны пионерскӧй походъяс дырйи приключениеяс йылысь, происшествиеяс йылысь сиктъясын, кытчӧ челядь ветлісны отсасьны колхозникъяслы, эвакуацияын да Энск вӧсна бойяс дырйи быдсямапӧлӧс случайяс йылысь.
Оська висьталіс сы йылысь, кыдзи сылӧн мешӧкас ыпнитӧма бертолетӧвӧй совысь ас вӧчӧм порок, кор сійӧ скамья улын мунӧма Свердловсксянь фронт вылӧ.
А Тимошка висьталіс сы йылысь, кыдзи сійӧ Энскӧс сынӧдсянь первойысь бомбитігӧн мамсьыс гусьӧн петӧма убежищеысь да мунӧма МПВО штабӧ — корны, медым примитісны сійӧс связистӧн.
Зенитнӧй снаряд осколокъясысь полӧм ради юрас сійӧ сюйӧма сёй гырнич.
Мунігас гырничыс лэччӧма завснаблы дзик щӧкаӧдзыс, и кӧть кыдзи Тимошка абу пессьӧма, мынтӧдчыны абу удайтчӧма: мешайтісны нырыс да пельясыс.
Вӧлӧма вой, гӧгӧр грымгӧмаӧсь фугаскаяс да ивзӧмаӧсь зажигалкаяс, и Тимофей ноксьӧма тыртӧм улича вылын аслас гырничӧн, весиг клёнӧдӧма юрсӧ керка стенӧ.
Сэсся сійӧс аддзӧмаӧсь санитаръяс, нуӧдӧмаӧсь гортас да сэні жугӧдӧмаӧсь гырничсӧ...
Картупель пӧжассис, ва пузис.
Ставным заводитім сёйны.
Ӧти киас руалысь картупель кутігтыр инженер сідзи някляліс, мый сылӧн ускыс зэв ёна вӧрис.
Дас кымын картупель сёйӧм бӧрын сійӧ чышкыштіс уссӧ, босьтіс пуӧм ва тыра кружка да надзӧникӧн видзӧдліс миян вылӧ:
— <ns>Да-а</ns>!
Менам, тӧданныд-ӧ, вӧлі татшӧм жӧ случай.
Сӧмын эз гырничӧн, а пу ведраӧн...
Ми весиг сёйны дугдім, медым бурджыка кывны.
— Кыдзи тіянлы тӧдса, эм убеждение, мый джуджыд юкмӧссянь позьӧ луннас аддзыны кодзувъясӧс.
Вот сідзкӧ, ми воккӧд ӧтчыд решитчим прӧверитны тайӧс...
— Гаврила Игнатьевич, — шуис Оська, — прӧститӧй, пӧжалуйста, мый ме тіянӧс торки!
А кымын арӧс сэки тіянлы вӧлі?
— Пырысь-пыр тіянлы висьтала... — Инженер курччыштіс сакар тор, юыштіс кружкаысь да думыштчис. — Тайӧ вӧлі сюрс ӧкмыссё ӧтиӧд воын.
Ӧні меным ветымын нёль.
Сідзкӧ, сэки меным вӧлі дас кык, а воклы — дас ӧти...
<ns>Да-а</ns>!
Ведраӧ пуксигӧн вок кыдзкӧ ещӧ кутіс на кӧлесасӧ.
А лэдзны менӧ плавнӧя эз вермы.
Сідзкӧ вот, тӧданныд-ӧ, сэтшӧм ӧдйӧ лэччис ведраыс да сэтшӧм ёна шлёпкысис ваас, мый ме сибді сэтчӧ.
Пельпомъяс, кокъяс, юр — ортсын, а ӧстальнӧйыс ставыс — ведраын.
Юкмӧсысь менӧ пыр жӧ кыскисны.
А ведраысь... тӧданныд-ӧ...
Ковмис поткӧдны ведрасӧ.
— <ns>Д-да</ns>!.. — нюжӧдіс Тимошка. — Тайӧ весиг меысь на лёкджык.
Дойминныд, небось, ещӧ, да?
— Эг шу эськӧ.
Кучикӧй кульыштчис, но доймӧм ог помнит.
— А... а кодзувъяссӧ сідзи энӧ и аддзӧй? — юаліс Саша.
— Кодзувъяс?
Гм!..
Тӧдӧмысь, эг аддзы.
Разрешитӧй ещӧ кружкаджын?
Яшка, Толя да Тимошка чеччыштісны, медым кисьтны инженерлы пуӧм ва.
— Аттьӧ!.. — Гаврила Игнатьевич лӧсьыдджыка пуксис да кутіс сёрнитны гораджыка да кыпыдджыка: — А гортысь пышйӧмъяс йылысь кӧ сёрнитны, то миян кадӧ векджык пышйывлісны Америкаӧ либӧ Африкаӧ.
Тӧдӧмысь, сійӧ жӧ результатӧн.
— Кутлывлісны?
— Дерт.
Менӧ квайтысь кутлісны.
Но, ӧтчыд асьным бергӧдчим.
Воклӧн пиньыс висьмис.
— Висьталӧй, Гаврила Игнатьевич!
И Гаврила Игнатьевич заводитіс висьтавны.
Тешкодь вӧлі думайтны сы йылысь, мый вот тайӧ уска, зумыш дяденькаыс вӧлӧма коркӧ сэтшӧм жӧ детинкаӧн, кыдзи и ми.
А Гаврила Игнатьевич ӧддзис и ӧддзис.
Сійӧ видзӧдіс кытчӧкӧ миян юръяс вывті, и дзикӧдз вежсьӧм синъясас сылӧн йӧктісны бипурысь гӧрд бикиньяс да татшӧм жӧ бикиньяс йӧктісны ӧчки стеклӧ вылас.
Сійӧ кыдзкӧ ставнас веськӧдчис, кажитчис, лои воддза дорсьыс ещӧ ыджыдджык; пыр ёнджыка шенасис кинас, и сы кияслӧн ыджыд вуджӧръясыс вуджрасисны орчча пуяс вывті.
— Меысь, тӧданныд-ӧ, уличаыс ставнас повліс! — брунгис сійӧ гора, кыз басӧн да висьтавліс миянлы лымъя крепость улӧ подкоп кодйӧм йылысь, реалистъяслӧн гимназистъяскӧд война йылысь, левъясӧс кыйӧм могысь Войвыв Африкаӧ пышйывлӧмъяс йылысь да шойнавывса эновтӧм склепъяс исследуйтӧм йылысь, кӧні, суевернӧй старукаяслӧн кывъяс серти, дзебсясисны привидениеяс.
Паськӧмӧй менам косьмис.
Ме дзикӧдз шоналі да воді, медым кывзынысӧ вӧлі лӧсьыдджык.
Но ме тайӧ лунъяссӧ вывті этша узи.
Унйылысь нин ме кылі:
— А вот, тӧданныд-ӧ, ещӧ случай...
Ты вылын, код дорын ми олім, вӧлі ді.
Сідзкӧ вот, ми воккӧд решитім, мый сійӧ нуӧдас менӧ сэтчӧ да коляс ӧтнамӧс лун куим кежлӧ Робинзон пыдди...
И медбӧръяыс, мый ме кылі дзикӧдз унмовсьтӧдз, вӧлі Тимошкалӧн вашкӧдӧм:
— Ас морт!
Да, Оська?
Сійӧ дзик ас морт!
Ме садьми, кор шондіыс вӧлі ёна нин югыд.
Став детинкаясыс, ӧта-мӧдыслы кынӧмас юръяснас сутшкысьӧмӧн, ещӧ узисны, а бипурысь кольӧма пӧим чукӧр да сэрапомъяс да муртса тӧдчысь лӧз тшын.
Бӧрвылысь ме кылі ваӧн сялькӧдчӧм да пызйысьӧм.
Ме бергӧдчи.
Ляпкыдик юын, сьыліӧдзыс ваын, пукаліс Гаврила Игнатьевич.
Сы ускысь визувтіс ва, юрсиыс ляскысьӧма кӧсичаас да балябӧжас.
Сійӧ вӧлі дзик морж кодь.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ:
— Локтӧй татчӧ!
Тӧданныд-ӧ, лӧсьыдджык лоӧ.
Садьмисны и мукӧд детинкаяс.
Бипурсӧ пестытӧг ми сёйыштім пӧим пиӧ кольӧм картупельяс, а сэсся Тимофей горзіс став морскӧй командаяссӧ, и «Варяг» «Таранкӧд» вешйисны вадорысь.
Купайтчӧм бӧрын Гаврила Игнатьевич кольччис трусик кежсьыс.
Сійӧ сӧмын ӧчкиасис да носӧвикнас кӧрталіс юрсӧ, пельӧсъясас нёль гӧрӧд вӧчӧмӧн.
Сійӧ эз нин пукав чурка вылын, а миянкӧд тшӧтш мерайтіс джудждасӧ, определяйтіс юлысь пасьтасӧ да ӧтарӧ ветлӧдліс лайкъясьысь керъяс вывті.
— Сідзкӧ ті шуанныд, мый миянӧдз некод эз используйтлы юсӧ кыдз транспортнӧй средство?
Гм!..
Интереснӧ!
Гашкӧ, миян экспедиция збыльысь ваяс реальнӧй пӧльза.
Ме, тӧданныд-ӧ, висьтала райсӧветӧ.
Луншӧр кежлӧ вӧр бара помассис, нюжӧдчисны лугъяс да видзьяс.
Ӧти местаын вадорас, виж дзоридзьяс пиын, бок вылас куйліс фашистскӧй танк, и сы серти ми тӧдім тӧдса местаяснымӧс.
Карӧдз коли кывтны час кык.
Миян пуръяс вылын сэтшӧма кутісны радлыны, кутшӧма радлісны стариннӧй корабльяс вылын, кор тыдовтчывліс му.
Но радлӧмыс эз дыр кыссьы.
Вӧрысь петӧм бӧрын юыс паськыда ойдӧма.
Быдлаын вӧліны ляпкыдінъяс, кодъяс муртса тупкысьӧмаӧсь ваӧн.
Кутшӧмкӧ кызь минут чӧжӧн ми пуксьылім лыа кӧса вылӧ куимысь.
Гаврила Игнатьевич, ыджыд тушаа, косіник, еджыд яя, миян гожъялӧм командакӧд тшӧтш тапикасис ваас, йӧткаліс лыа кӧсаяс вылысь пуръяснымӧс, а кор найӧ заводитлісны кывтны, видзӧдіс ю вылас да тӧждысьӧмӧн хмыкайтіс:
— Гм!
Да, тӧданныд-ӧ...
Позьӧ шуны, решайтчӧ менам тьӧсъяслӧн судьбаыс.
Тайӧ бӧръя километръяссӧ кӧ оз позь прӧйдитны, то... Гм!
Со бара лыа кӧса... —
Сійӧ сувтіс пур дорас, копыртчис, кияснас пидзӧсас кутчысьӧмӧн. — Эз, эз сибды.
А со шуйгаладорас бара...
Веськыдвылӧджык сынӧй!
Право руля!..
Ӧні позьӧ полнӧй <rus>вперёд</rus>... А ӧні <rus>лево руля</rus>!
Флагманса капитан Яшка гыжйыштіс балябӧжсӧ, тӧждысьӧмӧн видзӧдліс инженер мыш вылӧ да босьтіс киас прӧст зіб.
Гаврила Игнатьевич ещӧ улӧджык копыртчис да ставнас сетчис водзлань:
— Гм!
Зэв опаснӧй места!
Тихӧй ход!
Право руля!
Ещӧ веськыдвылӧджык!
Ми дугдім йӧткасьны зібъясӧн.
Ӧні йӧткасисны сӧмын найӧ, кодъяс сулалісны шуйгаладорас.
«Ррав!..» — друг кыліс кысянькӧ вадорсянь.
Ме видзӧдлі.
Морт туша судта сёй кыр йылын сулаліс овчарка кодь неыджыд пон.
Сійӧ видзӧдіс миян вылӧ да легӧдіс бӧжсӧ.
Мыйкӧ тӧдсаӧсь кажитчисны меным сылӧн пельясыс, ӧтиыс чурвидзис, а мӧдыс лапнитчӧма.
Но меным некор вӧлі думайтны.
Гаврила Игнатьевич ӧтарӧ горзіс то «право руля», то «лево руля», и ми муртса удитлім выполняйтны командасӧ.
Вадорын пон чеччалыштіс да гораа увтчигтыр кытчӧкӧ тӧвзис.
Сэки водзын кывтысь «Таран» сибдіс лыа кӧсаӧ.
Миянӧс нуис веськыда сы вылӧ.
— Шуйгавылӧджык!
Ещӧ шуйгавылӧджык!
Лево на борт! — кыз гӧлӧсӧн горӧдіс Гаврила Игнатьевич.
Ми гӧгӧрвоим, мый миянлы грӧзитӧ: «Варяг» кӧ зурасяс Тимошка пурйӧ, то сійӧ сідзи пуксьӧдас «Таранӧс», мый сэсся ёна ковмас ноксьыны.
Ми кутім йӧткасьны шуйгавылӧджык, но сэті сідзжӧ вӧлӧма ляпкыд.
— Стоп!
Право на борт!
Стоп машина!..
Табанит!
abu
Ми йӧткыштім пурсӧ веськыдвылӧ, сэсся, тормозитны зілигтыр, мыджсим зібъясӧн пыдӧсас.
Но ляпкыдінын вӧлі зэв визув.
Миянӧс кылӧдіс «Таранлань».
— Ещӧ табанит!
Задньӧй ход! — сэтшӧм гӧлӧсӧн горзіс Гаврила Игнатьевич, мый менам пельӧй чунавліс.
Андрюшка да Оська чеччыштісны ваӧ, пуксисны пыдӧсас да кутчысисны «Варяг» кормаӧ.
Но татшӧм якӧр эз отсав — найӧс сідзжӧ кыскис водзӧ.
Ноксигӧн ме казялі вадорысь кутшӧмкӧ йӧзӧс, кылі кутшӧмкӧ гӧлӧсъяс, но эг обращайт на вылӧ некутшӧм внимание.
— Чӧртыс тӧдас мый тайӧ!..
Полнӧй назад!
Полнӧй назад!
Ми вӧлім «Тарансянь» куим метр ылнаын нин.
На сэки Тимошкалӧн командаыс чеччыштіс ваӧ, кутчысис «Варягӧ» водзвывсяньыс.
Ми ӧтвыв сувтӧдім флагманӧс да видзчысьӧмӧн пуксьӧдім сійӧс ляпкыдінӧ «Таранкӧд» орччӧн.
Гаврила Игнатьевич веськӧдчис да бергӧдчис миянлань.
Ӧти кинас сійӧ чышкаліс пӧсялӧм плешсӧ, а мӧднас зыраліс коссӧ:
— Да, тӧданныд-ӧ!..
Тайӧ эськӧ вӧлі катастрофа.
— Осип!
Ося!
Шыасян тэ сэсся али он! — вадорсянь кыліс нывбаба гӧлӧс.
Ставным бергӧдім юръяснымӧс.
Вадорын сулалісны Анна Фёдоровна, менам мам, Андрюшкалӧн ыджыдджык чойыс Вераыс да Платон Иванович, коді вӧлі суровӧй дӧраысь вурӧм кузь толстовкаа да сьӧд гача.
Сійӧ кутышталіс ныр дорсьыс пенснесӧ.
— Сідз, сідз, Николай! — шуис меным мам. — Зэв мича!
Зэв бур! — Сійӧ кыскис жакет зепсьыс носӧвик да чышкыштіс синсӧ.
— Но, Адька, ӧні тэныд гортад сюрыштас! — юрнас довкйӧдлігтыр шуис Вера.
Пур кутіс дрӧжжитны.
Тайӧ чеччаліс ӧти кок йылас Гаврила Игнатьевич: пасьталіс гачсӧ.
Чужӧмыс да сьыліыс сылӧн вӧліны пемыдгӧрд рӧмаӧсь.
— Лок татчӧ, некытчӧ туйтӧм детинка! — прикажитіс мам.
— Кутшӧма омӧльтчӧмыд тайӧ лунъяснас!
Ми довгим вадорлань.
— Но, мыйкӧ думайтан он тэ, Осип! — шуаліс Анна Фёдоровна. — Милицияӧс кок йылас сувтӧдінныд!
Карыс ставнас волнуйтчис, кытчӧдз тайӧ тіян Галинаыд эз дугды пӧръясьны, быттьӧкӧ оз тӧд, кытчӧ ті вошинныд.
— Абу лӧсьыд, голубчикъяс!
Зэв абу лӧсьыд! — долис Платон Иванович.
— Колӧ бура относитчыны асланыд матыссаяс дінӧ.
abu
И тіян дінӧ, ёрт... прӧститӧй, ог тӧд тіянлысь ним-вичтӧ... и тіян дінӧ шыася.
Но кыдзи нӧ, збыльысь, бать-мамӧс предупредиттӧг позьӧ нуӧдны челядьӧс куим сутки кежлӧ!
Тайӧ меным вывті гӧгӧрвотӧм.
Гаврила Игнатьевич эз вудж миянкӧд вадорӧ.
Сійӧ гачасис, топыда тупкис пальтонас восьса морӧссӧ да зумыша видзӧдіс миян вылӧ шляпа поле увтіыс.
— Да, Ковчегов ёрт! — подтвердитіс Анна Фёдоровна. — Кодсянь, кодсянь, а тіянсянь эг виччысь татшӧм легкомыслиесӧ.
Ми кык вой эгӧ узьӧй.
А талун, сы пыдди, медым шойччыштны вежалунӧ, прӧйдитім кӧкъямыс километр, корсим челядьӧс.
Гаврила Игнатьевич сюйис кисӧ пальто зептас, лэптіс пельпомъяссӧ.
— Ме некутшӧм отношение тайӧ челядь дінас эг имеит да ог имеит, — шуис сійӧ важкодьыс, броткан гӧлӧсӧн.
Анна Фёдоровна кутіс шензьӧмӧн видзӧдны сы вылӧ:
— Некутшӧм отношение онӧ имеитӧй, а всё-таки новлӧдланныд найӧс тайӧ пуръяс вылас?
Кыдз нӧ тайӧ сідзи, дона ёрт?
А сэсся, ме ачым аддзылі, кыдзи со тайӧ, Николайыс, ӧтчыд асывнас петіс тіян жырйысь!
Сійӧ меным ачыс сэки висьталіс, мый волӧма тіян ордӧ кутшӧмкӧ делӧ кузя.
И, медбӧрын, ӧні...
— Некутшӧм отношение эг имеит да некутшӧм отношение тайӧ челядь дінас ог имеит! — зэв нин скӧра шуис Гаврила Игнатьевич.
Сэки ми ӧта-мӧд вежмӧн кутім висьтавлыны сы йылысь, кыдзи паныдасим Гаврила Игнатьевичкӧд вӧрын, кыдзи примитім сійӧс диверсант пыдди, и кыдзи сійӧ миян вӧсна опоздайтіс поезд вылӧ, и кыдзи ме пыралі сы ордӧ ӧшинь пыр...
Миян мамъяс первойсӧ кывзісны серьёзнӧя, а сэсся кутісны серавны.
Анна Фёдоровна ӧтарӧ повторяйтіс:
— Сӧмын менам Осип вермас татшӧмсӧ думыштны!
А менам мам долис:
— Тайӧ сӧмын Николайкӧд татшӧмторйыс вермас лоны!
— Нда-с, голубчикъяс! — шуис Платон Иванович. — Ставыс тайӧ доказывайтӧ, мый ті кӧть и муса йӧз, но юраныд тӧв гуляйтӧ. — Сійӧ бергӧдчис Ковчеговлань: — Ті нин извинитӧй миянӧс, ёрт!
Дзик весьшӧрӧ ми тіян вылӧ уськӧдчим.
— Пӧжалуйста, — броткыштіс инженер.
— Но, ставыс бур, мый лючки-ладнӧ помасьӧ! — шуис менам мам. — Вай вӧрзямӧй туйӧ.
Анна Фёдоровна шуис, мый первой колӧ шойччыштны, мый сылӧн кокъясыс лигышмунісны.
Тимошка предложитіс ставныслы кывтны пуръяс вылын, и ми, дерт, поддержитім тайӧ предложениесӧ.
Велӧдысь да мамъяс неуна падъялыштісны да сӧгласитчисны, но Вера шуис, мый сійӧ, кыдз позьӧ ӧдйӧджык, должен нуӧдны Андрюшкаӧс гортас, да муніс сыкӧд.
Гырысьяс пуксисны эжа вылӧ, пӧрччисны кӧмъяссӧ.
Гачсӧ пуджӧм бӧрын Платон Иванович, киясас ботинкисӧ нуигтыр, первойӧн мӧдӧдчис пурлань.
— Оригинальнӧ! — броткис сійӧ.
— Ас олӧмын первойысь кута путешествуйтны татшӧм ногӧн.
Оригинальнӧ!
Ми вуджӧдім чуркасӧ «Таран» вылӧ да пуксьӧдім сэтчӧ кык мамӧс.
Йӧткыштны пуръяссӧ косінысь эз вӧв сьӧкыд.
Бара кутісны шлывгыны то сёй, то лыа вадоръяс, картупель муяс, сю да зӧр муяс.
Гаврила Игнатьевич сулаліс пур вылын, йӧзсьыс бергӧдчӧмӧн, зумыш.
Зато Платон Иванович, буракӧ, вӧлі зэв дӧвӧлен поездканас.
Сійӧ дугдывтӧг ветлӧдліс пур вывті, быдтор йылысь юасис, а, ме дінӧ матыстчӧм бӧрын, шуис:
— Ноко, голубчик, вайлы здук кежлӧ зібтӧ.
Интереснӧ, мый менам артмас.
Таысь детинкаяс ставныс гажмисны, и весиг Гаврила Игнатьевич видзӧдіс велӧдысь вылӧ, перйис кияссӧ зепъяссьыс, пуктіс найӧс мышкас да шуис: «Гм!»
Зібйӧн йӧткасьыштӧм бӧрын Платон Иванович сетіс меным сійӧс бӧр да кыдзкӧ друг лои инженеркӧд орччӧн.
— Прӧститӧй, ёрт... кыдзи тіян ним-вичыд? — бокногӧн сулалігмоз да синбӧжнас сы вылӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ.
— Гаврила Игнатьевич.
— Зэв бур!
Платон Иванович Кудрявцев, литература кузя преподаватель.
Инженер мыйкӧ буркнитіс воча.
Кыкнанныс чӧв олыштісны.
Велӧдысь кыскис толстовка зепсьыс пенсне да кутіс чышкавны сійӧс носӧвикнас.
— Ог кӧ ӧшибайтчы, ті, Гаврила Игнатьевич, инженер?
— Инженер.
— Строитель?
— Строитель.
— Сідз-сідз!.. — Платон Иванович пенснеасис, но пыр жӧ пӧрччис да сюйис зептас. — А меным, веськыда кӧ шуны, весиг неуна жаль, мый ті онӧ имеитӧй некутшӧм отношение миян челядь дінӧ.
Ме... Ме весиг неуна надейтчи тіян участие вылӧ.
— Мыйын, собственнӧ?
— Школа восстановитӧмын тіян участие вылӧ.
— <ns>Мый-й</ns>?!
— горӧдіс Оська. — Кутшӧм школа?
Платон Иванович нюммуніс:
— Миянлысь, миянлысь школа.
А кутшӧмӧс нӧ, тэ чайтін?
Ставным шыблалім зібъяснымӧс.
Ставным кытшалім Платон Ивановичӧс, тыртім сійӧс юалӧмъясӧн.
Но сійӧ вӧчис серьёзнӧй чужӧм, кучкис ки-ки воча, ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Уважаемӧй ёртъяс, велӧдчӧй кутны асьнытӧ цивилизованнӧй йӧз моз кӧть кӧні ті энӧ вӧлӧй: классын либӧ пур вылын!
Ми пырысь-пыр ланьтім.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын Платон Иванович серьёзнӧя, зэв делӧвӧя кутіс сёрнитны:
— Аддзанныд-ӧ, Гаврила Игнатьевич...
Активист-пионеръяслӧн группа, миян разрушитӧм семилеткаса велӧдчысьяс, думыштісны неуна фантастическӧй предприятие: челядь вынӧн восстановитны сотчӧм школа.
Босьтчисны найӧ удж бердас энтузиазмӧн.
Комсомол райкомын тӧдмалісны та йылысь да тадзи рассудитісны: пӧдтыны татшӧм патриотическӧй инициативасӧ вӧлі эськӧ прӧстӧ преступнӧ.
Такӧд тшӧтш яснӧ, мый челядьлы татшӧм задачаыс, дерт, абу вын серти.
Кыдз нӧ вӧчны?..
Челядьлы абу вын серти, но гырысьяс кӧ отсаласны налы — бать-мам, детскӧй учреждениеясса сотрудникъяс, комсомолечьяс, — то тайӧ нин лоӧ мыйкӧ реальнӧйджык.
Войдӧрлун райкомын вӧлі бать-мам, педагогъяс да комсомолечьяс инициативнӧй группалӧн сӧвещанньӧ, кӧні примитісны решение восстановитны школасӧ таво, сетны челядьлы позянлун велӧдчыны нормальнӧя, а не куим сменаӧн.
Ӧні Платон Иванович нинӧм нин эз висьтав цивилизованнӧй йӧз йылысь.
Некор ме эг думайтлы, медым вит детинка вермисны татшӧм гораа горзыны «ура!».
Яков сувтіс кияс йылас да кутіс бовйӧдлыны сынӧдас кокъяссӧ.
«Таран» вылын, коді кывтіс сё метр водзын, кутісны волнуйтчыны.
Тимошка кутіс видзӧдны миян вылӧ бинокль пыр.
Регыд и «Таран» вывсянь кыліс «ура», и капитан Садиков вӧчис Яшка моз жӧ.
Буракӧ, мамъяс гӧгӧрвоӧдісны сэні, мыйын делӧыс.
Шум да гам пырыс ме кылі кутшӧмкӧ котсьӧм кодь шыяс: тайӧ сераліс Ковчегов ёрт.
Но вот ставным ланьтім да бергӧдчим инженерлань.
Сійӧ сразу зумыштчис.
Ми виччысим.
Гаврила Игнатьевич минут кымын видзӧдіс мыйкӧ вадорысь да вӧрӧдіс уссӧ:
— Гм!..
А мый, собственнӧ, месянь требуйтчӧ?
— Аддзанныд-ӧ, ті морт квалифицированнӧй, строитель.
И ті кӧ эськӧ сӧгласитчинныд отсавны миянлы асланыд тӧдӧмлунъясӧн, опытӧн...
Платон Иванович ланьтіс.
И бара зэв дыр чӧв оліс Гаврила Игнатьевич.
— Гм!..
Прӧст кад менам овлӧ.
Горисполком кӧ оз кут возражайтны...
Ме, тӧданныд-ӧ, радейта том йӧзтӧ.
Сійӧ...
Сійӧ друг бергӧдчис да повзьӧм чужӧмӧн кутіс видзӧдны ю кывтыдлань:
— Табанит!
Стоп машина!
Табанит!
Водзвылын, миянсянь зэв матын, пукаліс косінын «Таран».
Миянӧс нуис веськыда сы вылӧ.
Сэні видчис капитан Садиков, отчаяннӧя ноксис команда да мыйкӧ горзісны повзьӧм мамъяс.
{Карнаухова И. В. (комиӧдіс Kodko) @ Дружнӧйяс йылысь повесть @ повесьт @ И. Карнаухова. Дружнӧйяс йылысь повесть @ 1952 @ Лб. 3‒312.}
Карнаухова Ирина
ДРУЖНӦЙЯС ЙЫЛЫСЬ ПОВЕСТЬ
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ГОЖӦМ
ЛЕНА ДА ЧИЖИК
Талун Таня, либӧ, кыдзи шуткаӧн шуліс сійӧс батьыс, — Чижик, сёрӧн воис школаысь.
Раздевалкаын сійӧ дыр корсис пальто вӧньсӧ да няняыслы тшӧтш тшӧктіс корсьны.
Няня корсис джоджсьыс, вештавліс галошияс да видзӧдаліс ӧшинь вылысь, кӧні пыр куйліс челядьӧн воштӧм кӧлуй чукӧр: кепысьяс, вӧньяс, муфтаяс, носӧвикъяс.
Чижик тӧкӧтьӧ эз бӧрд;
няня броткис да скӧраліс,
а сэки Зойка Иванова тракнитіс Чижикӧс киӧдыс да синъяснас индіс сылы: пальто соссьыс чурвидзис вӧнь помыс!
Нывкаяс серӧктісны да, кыйӧдыштӧм мысти, кор няняыс бергӧдчис мӧдарӧ, кок чунь йылас петісны раздевалкаысь.
Но сэсся Чижик бӧр бергӧдчис да, ӧдзӧссӧ восьтыштӧмӧн, горӧдіс: «Нянечка, вӧньыд меным сюри!»
Колӧ вӧлі котӧртны гортас став вынсьыс, а то Леночка воас училищеысь, а Чижиклӧн и жырйыс убериттӧм дай шыдыс на шонтытӧм.
Но, быттьӧкӧ лёк вылӧ, подъезд дорас суседъясыслӧн кык нывка бергӧдлісны кузь гез, а коймӧд нывка укшаля чеччаліс сы вомӧн да кашкигтыр лыддис быд чеччыштӧм: «Квайт, сизим, кӧкъямыс...»
Быд кыкысь-куимысь чеччыштӧм бӧрын сійӧ крукасьліс гезйӧ ыджыд, буракӧ мамыслӧн, валеги нырнас да чургӧдӧм кияснас вӧйліс лым пытшкӧ.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ чеччыліс да, весиг пыркӧдчытӧг, выльысь заводитліс чеччавны, медым нинӧм не воштыны аслас кызь прыжока «порцияысь».
Чижик видзӧдіс, лёкаліс да скӧраліс.
Сэсся друг шыбитіс портфельсӧ лым вылӧ да горӧдіс: «Ноко, ӧдйӧджык!»
Вомдоръяснысӧ топӧдӧмӧн нывкаяс мӧдісны тэрыбджыка бергӧдлыны гезсӧ, сійӧн моски вывсьыс лымсӧ чышкигмоз, а Чижик кутіс сэтшӧм ӧдйӧ вылӧ да пелька чеччавны, быттьӧкӧ коклябӧръяс улас сылӧн вӧліны зэлыд пружинаяс.
Моски вылас кучкалігӧн гезйыс лэптіс вывлань небыд, кос лымсӧ.
Ӧткымын мунысьяс чепӧсъялісны бокӧ, а Чижик тшӧкъялігтыр лыддис: «Дас вит, дас квайт, дас сизим, дас кӧкъямыс, дас ӧкмыс, кызь — ставыс!»
Нывкаяс лэдзисны мудзӧм кияснысӧ да шензьӧмӧн видзӧдісны Чижик вылӧ.
А сійӧ босьтіс портфельсӧ да тшапа мӧдӧдчис ӧдзӧсланьыс, а нывкаяс шензяна да вежалана видзӧдласъясӧн колльӧдісны сійӧс.
Но сэки Чижик аддзис, мый мастерскӧйын часі петкӧдлӧ кык минуттӧм куим час, вӧсньыдика горӧдіс: «Ой-ой-ой!» да уськӧдчис котӧртны.
Дерт, гортас вӧлі беспорядок: и чашкаяс мыськавтӧмӧсь, и бусыс чышкавтӧм, и шыд, кыдзи сулаліс, сідзи и сулалӧ кӧдзыд, вылысас кынмӧма шочиник гос чиръяс, а Леночка вот-вот воас.
Медводз Чижик матыстчис пызан дорӧ, — оз-ӧ сулав, чернильницалань нёровтчыштӧмӧн, бать почеркнас чёткӧя гижӧм куим пельӧса фронтӧвӧй конверт?
Письмӧ эз вӧв.
Чижик гусьӧник ышловзис, синбӧжнас видзӧдліс календарь вылӧ: 1944 вося март 4-ӧд лун, — тӧлысь да вит лун нин, кыдзи абуӧсь письмӧяс батьсяньыс.
Леночка бара кутас нервничайтны да гартлыны водз чунь вылас кӧса помсӧ.
Чижик нетшыштіс шапкасӧ, шыбитліс нин сійӧс пызан вылас, но сэсся кватитчис, сюйис пальто соскас, пальтосӧ петкӧдіс передньӧяс да заводитіс идрасьны.
Ветекӧн ӧдйӧ уджалігтыр сійӧ думайтіс:
«Мыйла бусыс чукӧрмӧ пыр медся неудобнӧй местаясас: непременнӧ пызан улӧ либӧ пельӧсъясӧ, либӧ Леночка крӧвать улӧ, кытчӧ колӧ пыравны меным копыртчӧмӧн да быд раз доймытӧдз люкасьны балябӧжӧн кӧрт тасас?»
А со ещӧ бусыс пуксьӧ батьлӧн виж чемодан вылӧ, коді сулалӧ дзик ӧдзӧс дорын.
Мыйӧн Леночка воас, пырысь-пыр нуӧдас сы кузя чуньнас.
Медводз сійӧс ковмас чышкавны.
Чижик Леночкаысь оз пов, но оз кӧсйы дӧзмӧдны: Леночкалы и сідзи сьӧкыд.
Сійӧ велӧдчӧ педагогическӧй училищеын, нуӧдӧ ыджыд общественнӧй нагрузка да недельнас кыкысь ветлӧ дежуритны госпитальӧ.
Сійӧ гӧтӧвитӧ ӧбед да ньӧбалӧ прӧдуктаяс, дӧмлӧ Чижиклысь чулкияс да песлалӧ бельё.
И ставыс сылӧн артмӧ кыдзкӧ ноксьытӧг, тэрмасьтӧг, бура.
Кӧсаыс сылӧн кос увдорӧдзыс, а пыр шыльыд, кельыд чужӧмыс шоча кор гӧрдӧдлас.
Гӧлӧссӧ сійӧ некор оз ыдждӧдлы.
А Чижик, кыдзи заводитас мыйкӧ вӧчны, сідзи и гӧрдӧдас, быттьӧ свеклӧ, юрсиыс сувтас, чангыльтчыштӧм ныр вылас чепӧсъясны пӧсь войтъяс...
Заводитас кӧ пеславны носӧвӧй чышъянсӧ, то майтӧг быгйыс резсьӧ быдлаӧ да еджыд чутъясӧн тыртӧ джоджсӧ, а тазйыс сідзи и чеччалӧ табуретка вылас.
Суседкаыс, тётя Катя, мыччас юрсӧ ӧдзӧсӧдыс да серьёзнӧя шуас:
— Ме думайта, мыйся йиркӧдчӧм?
Буракӧ, пач тэчысьяс локтӧмаӧсь, плитасӧ косялӧны, а вӧлӧмкӧ Чижик носӧвӧйяссӧ песлалӧ.
Чижик зэв ёна дӧзмӧ, мыйла сійӧ абу Лена кодь.
Сӧмын сійӧ и успокаивайтӧ Чижикӧс, мый мукӧд дырйи Леночка видзӧдлас сы вылӧ, нюмъёвтас да синбӧжнас видзӧдлас мам карточка вылӧ.
А карточка вылас мамыс кудриа юрсиа жӧ, чангыльтчыштӧм ныра, сералӧ, и шуйгаладор банбокас сылӧн сэтшӧм жӧ гурантор, кутшӧм и Чижиклӧн.
Чижик оз помнит мамсӧ: сійӧ кулӧма, кор Чижиклы вӧлӧма арӧс.
Мамсӧ вежис Лена.
А со нин кык во, кыдзи батьыс муніс война вылӧ, и Леночка чойыс ӧні Чижиклы и бать, и мам.
Идрассис.
Шыд пуктӧма керосинка вылӧ, и урокъяс велӧдтӧдз позяс часджын кымын лыддьысьыштны.
Чижик кокъяснас кавшасис диван вылӧ да восьтіс небӧг.
И со сійӧ нин кывтӧ саридзьяс да океанъяс вывті, косясьӧ разбойникъяскӧд, кайӧ пальмаяс вылӧ, корсьӧ кладъяс да унмовсьӧ трюмӧ.
(А шыд век пуӧ и пуӧ.)
Леночка пукалӧ му пытшкын; рыцарьяс косясьӧны сылӧн олӧм вӧсна, — гольскӧны мечьяс, зёльӧдчӧны щитъяс...
(Кастрюля вылын чеччалӧ вевтыс «дзинь-дзинь-дзинь».) И кор Чижик бара лоӧ аслас жырас диван вылын, ичӧтик приуральскӧй карын, то кастрюляас шыдыс кольӧма джынсьыс этшаджык.
Бара сійӧ жӧ история!
Леночка бара лэптас вевтсӧ, видзӧдлас кастрюляӧ, и Чижиклы лоас сӧмын гӧрдӧдны да ӧшӧдны юрсӧ.
Чижик кӧсйӧ сӧветуйтчыны суседкаыскӧд, тётя Катякӧд.
Гашкӧ, шыдсӧ позьӧ тыртны?
Тётя Катялӧн жырас медся главнӧй олысьыс — кань.
Сійӧс шуӧны Марфутӧн.
Водзджык думайтлісны, мый сійӧ энь кань, да шуисны Марфушкаӧн, а сэсся казялісны, мый сійӧ ай кань, да кутісны шуны Марфутӧн.
Тётя Катя узьлӧ ӧти пӧдушка вылын, а Марфут кык пӧдушка вылын.
Кор карточка кузя сеталӧны чери, тётя Катя вундас аслыс ичӧтик тор, а коляссӧ дзебас Марфутлы.
Ёна сійӧ радейтӧ Марфутӧс.
Тётя Катя водзджыксӧ уджавліс вурсьысьӧн, лунтыр вӧлі пукалас гортас да таргас машинаӧн,
а мыйӧн заводитчис война, — вештіс машинасӧ пельӧсӧ, вевттис сійӧс коврикӧн да шуис:
— Тырмас!
Тырмас меным нывъясӧс вӧччӧдны, колӧ удж вӧчны, став войтыркӧд армиялы отсавны!
И муніс уджавны военнӧй заводӧ.
Сійӧ сӧмын ёна волнуйтчис сыысь, кыдзи Марфут ӧтнас кутас овны.
— Тэ, Чижик, луннас пыравлы сы дінӧ кыкысь-куимысь, — шулывліс сійӧ Танялы, — а то сійӧ ёна гажтӧмчас.
А мыйла сылы гажтӧмчынысӧ?
Лунтыр сійӧ куйлӧ пӧдушкаяс вылын да сьыланкывъяс сьылӧ.
Тётя Катя сӧмын на воис асъя смена вылысь.
Синъясыс сылӧн вӧліны гӧрдӧсь, чужӧмыс мудзӧма.
Сійӧ эз лӧсьӧдчы ни мыссьыны, ни вежсьыны.
Пызан весьтӧ копыртчыштӧмӧн сійӧ сувтсӧн сёйис кӧдзыд картупель.
— Тётя Катя, — шуис Чижик, — менам шыдӧй бара пакталіс.
— Тӧдӧмысь, небӧг лыддин?
Чижик чӧв оліс.
— Эк, Чижик, Чижик, кор тэ велалан, мый быд удж требуйтӧ внимание?
Но, вот мый, меным ноксьыны тэкӧд некор: ӧні ме мӧд сменалы отсасьны муна.
Ӧбедайтны тіянлы асланыд шыдыд морт ӧти тарелкаӧн тырмас, а рыт кежлас со менсьым босьтан.
Ме всё равно аскиӧдз ог лок.
— Тётя Катя, ті жӧ ӧні на удж вывсьыд воинныд!
— Но и мый!
Заказ эм?
Эм!
Фронтӧвӧй?
Фронтӧвӧй!
Срок кежлӧ колӧ выполнитны.
Тётя Катя сёрнитӧ, а ачыс бумагаӧ гартӧ картупель, нянь тор, чепӧль сов, кизялӧ ватниксӧ да мунӧ ӧдзӧслань.
Чижик да Марфут кольӧны патераӧ ӧтнаныс.
Ӧні — урокъяс велӧдны.
Леночка воис сэки, кор Чижик вӧлі водӧ нин узьны.
Чижик ӧдйӧ чеччыштіс крӧвать вывсьыс, пасьталіс халатсӧ, кутыштліс Ленаӧс да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс сы чужӧм вылӧ.
Леночкалӧн чужӧмыс вӧлі мукӧд лунся дорысь кельыдджык, син улас тӧдчисны пемыд вуджӧръяс.
— Батьсянь письмӧ эм? — пыр жӧ юаліс Лена.
Чижик пыркнитіс юрсӧ.
— Тайӧ нинӧм, Леночка, —
тэрмасьӧмӧн шуӧ Чижик,
— аски, тӧдӧмысь, воас.
Дзик воас.
А тэ мыйла татшӧм сёрӧн, ичӧтик мам?
— Занятиеяс бӧрын ми ветлім пес ректыны госпитальлы.
— Мудзин?
— Зэв ёна.
И кынӧмӧй сюмалӧ.
Леночка лэптыштліс кастрюля вевт да видзӧдліс Чижик вылӧ.
Чижик гӧрдӧдіс.
— Тані абу став шыдыс, — висьталӧ Чижик, — со эстӧні, кастрюляас, ещӧ тарелкаысь унджык на эм.
И со нин кодзувъяс ӧзйисны енэжын.
Марфут петіс коридорӧ рытъя прогулка вылӧ, гуляйтіс-гуляйтіс да муніс узьны.
Гудитісны заводса гудокъяс рытъя смена вылӧ.
Лена пукалӧ пызан сайын да мыйкӧ гижтӧ, а Чижик бергалӧ крӧвать вылас да некыдзи оз вермы унмовсьны.
— Леночка, — нораа шуӧ Чижик, — ог вермы унмовсьыны.
— Сы вӧсна мый дас арӧсаяслы колӧ водны дас часын, а ӧні нин первойӧд час.
Думайт мыйкӧ буртор йылысь, сэки ӧдйӧджык унмовсян.
— А мый йылысь меным думайтнысӧ?
— Кыдзи война помасяс, да батьыд воас, да кутшӧм бура ми сэки кутам овны.
Чижик зільӧ думайтны та йылысь, но та пыдди сылы юрас пырӧ быдсяма чепухаыс: ыджыд валеги, лым пытшкын пальма, Марфут чеччалӧ гез вомӧн да друг заводитӧ ворсны арфаӧн: «динь-дон-дон!»
Лена пуксьӧ крӧвать вылас да кутлӧ Чижикӧс.
— Чижик, кывзы!
Чижик, садьмы!
Приказ.
Чижик сьӧкыда восьтӧ синъяссӧ да пуксьӧ вольпась вылас.
И ичӧтик жырас юргӧ радостнӧй лоӧмторъяс юӧртысьлӧн — став канмулы тӧдса дикторлӧн — бархатнӧй гӧлӧсыс:
«ВЕРХОВНӦЙ ГЛАВНОКОМАНДУЮЩӦЙЛӦН генерал МАЛИНОВСКИЙЛЫ ПРИКАЗ».
Украинаса коймӧд фронтлӧн войска, Днепр юлысь улыс течениесӧ форсируйтӧм бӧрын, займитісны Борислав кар да, наступление сӧвмӧдӧмӧн, талун босьтісны Херсон кар...»
Чижик да Лена кутчысьӧмӧн кывзӧны.
И накӧд тшӧтш кывзӧны йӧз орчча патераясын, рабочӧйяс заводъясын, шахтёръяс шахтаясын, раненӧйяс госпитальясын, боечьяс позицияяс вылын, колхозникъяс лымйӧн тырӧм керкаясын, узбекъяс дзоридзалысь миндаль улын, партизанъяс Беларусьса вӧръясын, эвенкъяс кучик чумъясын, казахъяс степын, дагестансаяс джуджыд гӧраясын.
Приказлысь кывъяссӧ кывзігӧн зэв ыджыд канму пасьтала некымын дас миллион йӧзлӧн тіпкӧны сьӧлӧмъясныс, кыдзи ӧти ыджыд сьӧлӧм.
МЫЙЛА ЛЕНОЧКА ГАРТӦ ВӦЛІ КӦСАСӦ
Быттьӧкӧ ещӧ тӧрыт на пушистӧй да еджыд ковёрӧн куйліс лымйыс, кокньыдика тупкис уличаяс, керка вевтъяс, садъяс, а талун пуксис, сьӧдасис да лои сакар кодь, коді дыр туплясьӧма кутшӧмкӧ детинкалӧн зептас.
Сыліс, няйтӧссис, вевттьысис саӧн.
А сэсся ӧти войӧ и дзикӧдз воши.
Сӧмын кӧнсюрӧ кильчӧ увъясын да гуранъясын эз кӧсйы сывны.
Заводитчис войвывса прӧстӧйиник тулыс.
Полігтыр паськалісны первойя коръяс.
Пожӧмъяс вылын кутісны быдмыны кельыдвеж нежнӧй сисьяс.
Улича вылын нывкаяс киясын лоаліны еджыд подснежникъяс.
Садъясын мӧдісны чипсыны дзибыр юръяс вылас кельыдлӧз шапкаяса зябликъяс.
Асывъясын уличаяс вылӧ петавлісны уна йӧз:
виччысисны газетъяс.
Газет клеиталысь оз на удит шыльӧдыштны васӧд газет листсӧ, кыдзи сійӧс зырлісны бокӧ.
Лыддисны горша, юксисны радлунӧн, гордитчисны.
— Миян петӧмаӧсь Румыния границаяс дорӧ.
— Лыддинныд: дзикӧдз мездӧма Крым?
— Медводдза руда воӧма Криворожьеысь...
— Юсӧ кутшӧмӧс миян вуджӧмаӧсь!
— Да...
Тӧдӧмысь, эз кокньыд вӧв...
— А вуджӧмаӧсь!
Лыддьӧм бӧрын ӧдйӧ разӧдчывлісны удж вылӧ.
Фронт корис ещӧ унджык самолётъяс, ещӧ унджык танкъяс, ещӧ унджык патронъяс...
Дона вӧлі быд минут.
Куслытӧг ыпъялісны заводын бияс.
Суткияс чӧж эз ланьтлы цехъяслӧн шум.
Водзсӧ лӧнь кар ӧні вӧлі тырӧма напряжённӧй уджлӧн шумӧн, фронт йылысь тӧждысян думӧн, победаӧ веритӧмӧн.
Йӧз вунӧдлісны узьӧм да шойччӧм йылысь.
Вой, кыдзи и лун, вӧлі тырӧма уджӧн.
Тётя Катя некымын лунъяс чӧж эз волывлы удж вывсьыс.
А кор котӧрӧн волывліс мыссьыштны да шойччыштны, кажитчыліс, мый сійӧ абу мудзӧма: сэтшӧм югыда ӧзйисны синъясыс, сэтшӧм гораа юргис сылӧн гӧлӧсыс.
— Йӧзыс, йӧзыссӧ миян чудесаяс вӧчӧны!
Дасьӧсь удж вывсьыныс сӧвсем не мунны.
Дасьӧсь машинаяслы отсавны.
Окота пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, пыр унджык и унджык сетны фронтлы...
Тётя Катя сёрнитлывліс да кывсӧ шуигӧн друг унмовсьлывліс ки вылас юрсӧ лэдзӧмӧн.
А час куим кымын узьӧм мысти мыссьывліс кӧдзыд ваӧн да бара котӧртліс аслас заводӧ.
* * *
Чижиклӧн помассис велӧдчан во.
Леночкалы кырымавны сійӧ сетіс куш пятёркаяса табельсӧ, нуис школаас ковтӧм учебникъяссӧ да лои свободнӧйӧн.
Льӧм пуяслӧн юмов быгйыс пушкыртчис садъясын, и сэтшӧм лӧсьыд вӧлі пукавны кильчӧ вылын тувсов мелі шонді улын.
А Леночка дзикӧдз омӧльтчис.
Сылӧн мунісны выпускнӧй экзаменъяс.
Асывсяньыс сійӧ мунліс училищеӧ либӧ библиотекаӧ.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ мыйкӧ ӧдйӧ сёйыштліс да бара пуксьыліс небӧгъяс сайӧ.
Сы дорӧ волывлісны пӧдругаясыс, мыйкӧ ӧтлаын лыддьывлісны, гижлісны, ӧта-мӧдныслысь юасьлісны, вензьылісны, мукӧд дырйиыс весиг пинясьлісны.
Чижик да тётя Катя сӧмын быдног зілисны бурджыка вердны Леночкаӧс.
Тётя Катя вайлывліс заводсьыс посньыдик студень торъяс, мукӧд дырйиыс винегрет, колбаса, йӧв бутылка — ставсӧ, мый сетлісны рабочӧйяслы войся смена дырйи.
Но чужӧм вылас Лена вывті ёна омӧльтчис, вӧняс лои писькӧдны выль розь.
Чижиклӧн став требуйтӧмъяс вылас видзӧдтӧг экзамен лунӧ асывсяньыс Лена нинӧм эз сёй.
Воліс училищеысь, шыбитліс портфельсӧ, уськӧдчыліс диван вылӧ, шулывліс:
— Пять!
А ӧні узьны, узьны, узьны...
Чижик пӧрччывліс Лена кокысь туфлияссӧ, шебравліс сійӧс бать эшкыннас да мунліс тётя Катя жырйӧ.
Лена узьліс дорвыв вит-квайт-сизим час, сэсся чеччыліс, мыссьыліс, сёйліс шыд да пуксьыліс гӧтӧвитчыны выль экзамен кежлӧ.
И бара некымын лун мысти:
— Пять!
Узьны, узьны, узьны...
И тадзи тӧлысь чӧж.
Чижик казяліс, мый кымын матынджык экзаменъяс помасьтӧдз, сымын ёнджыка нервничайтіс Лена...
Сійӧ пыр ӧтарӧ гартліс кӧса помсӧ шуйга киса водз чуняс.
А Чижик тӧдіс, мый тайӧ лоӧ: Лена мыйыськӧ тӧждысьӧ.
Лена пыр частӧджык и частӧджык матыстчывліс карта дорӧ да сюся видзӧдіс сійӧс, и сэки Чижикӧс шензьӧдіс, мый Лена видзӧдіс эз рытыввылӧ, кӧні мунісны бойяс, кӧні колӧ вӧлі быд лун вештавны флажокъяс, а асыввылӧ, кӧні эз вӧвны некутшӧм флажокъяс, а гӧна виж номыр моз куйлісны Уральскӧй гӧраяс.
И вот помасис медбӧръя экзамен.
Лена локтіс дӧвӧльнӧй да шуис Чижиклы:
— Менам сідзжӧ ставыс пятёркаяс.
Ми дзебам ассьыным табельяснымӧс, медым петкӧдлыны батьнымлы.
— Ставыс пятёркаяс!
Ставыс пятёркаяс! — друг горӧдіс сійӧ сьывны став патера тырнас, сувтіс шуйга каблук вылас да бергӧдчис сідзи, мый Чижик чирӧстіс радысла.
«Вот кыдз!
Леночка кужӧ жӧ дурны!»
Но Леночка кватитчис да важнӧя шуис Чижиклы:
— Ӧні, Чижик, тэ пропадитін: ӧні ме абу сӧмын чой, но и велӧдысь, педагог! —
Леночка лэптіс водз чуньсӧ да стрӧга видзӧдліс Чижик вылӧ.
Рытнас, торжество случай кузя, тётя Катя воис заводысь, банкаын вайис неуна йӧв да кытыськӧ кыскис кык лук.
— Сменщица сетіс, — висьталіс сійӧ, — сылы мамыс деревняысь вайӧма.
Юисны йӧлӧн чай, лук сорӧн сёйисны анькытша рок.
Марфут, дерт, сэні жӧ вӧлі.
Тётя Катя пыр шуліс Леночкаӧс «велӧдысь ёртӧн».
Чижиклы вӧлі гажа, но Леночкалӧн водз чуньыс эз сетлы сылы покой.
Леночка пыр гартліс и гартліс сы вылӧ кӧса помсӧ.
И друг, бокӧ видзӧдӧмӧн, Леночка веськодьпырысь шуис:
— Аски миян заводитас уджавны распределение кузя комиссия.
Интереснӧ, кытчӧ менӧ мӧдӧдасны.
— Мый? — юаліс тётя Катя да Марфутӧс лэдзис пидзӧс вывсьыс джоджӧ.
Киас блюд кутігтыр Чижик кынмис места вылас.
— Но, дерт, оз жӧ кольны менӧ татчӧ, карӧ.
Чижик пуктіс блюдсӧ.
— А менӧ кыдзи?
— Тэ, дерт, мекӧд.
— А школаӧй?
— Сэні, кытчӧ менӧ мӧдӧдасны, школаыс, тӧдӧмысь, лоӧ.
— А Зойка Иванова?
— Но, сылы нин ковмас кольччыны тэтӧг.
Чижик синъяснас кытшовтіс жырсӧ.
— А жырным?
— Жыр вылӧ сетасны бронь, сійӧ ӧд батьнымлӧн, фронтовиклӧн.
Тётя Катя тані став бӧрсяыс видзӧдлывлас.
А лоӧ кӧ батьсянь письмӧ, тётя Катя пырысь-пыр жӧ мӧдӧдас миянлы телеграмма, — надзӧникӧн содтіс Леночка.
Тётя Катя пукаліс гӧрбыльтчыштӧмӧн, кыдзкӧ друг ёна омӧльтчис, весиг эз казяв, мый Марфут тувкӧдӧ сылы гырддзаас, корӧ йӧв.
— Ак, нывъяс, менам нывъяс!
Кыдзи нӧ ме тіянтӧг кута овны?
Гашкӧ, матӧ кытчӧкӧ ыстасны?
Каникулъяс вылӧ верманныд волыны?..
— Ог тӧд, тётя Катя, дерт, оз зэв ылӧ — асланым обласьтӧ.
И друг Чижиклы лои сэтшӧм жаль мунны патерасьыс, кӧні сійӧ чужис, кӧні оліс батьыскӧд, кӧні вӧвлывлі ёлка, кӧні быд лун колӧ чышкавны виж чемодан, кӧні ставыс сэтшӧм тӧдса, удобнӧй, лӧсьыд, кӧні весиг кухняас сэтшӧм лӧсьыда тёпкӧ-войталӧ кранысь... тётя Катя дінысь, Марфут дінысь, Зойка дінысь, школаысь...
Сылӧн синъясыс ӧдйӧ тырины синваӧн.
Тётя Катя видзӧдліс Чижик вылӧ да гажаа шуис:
— Но мый нӧ, но и бур!
Том мортлы колӧ мусӧ видзӧдлыны.
Пӧрысь тшак моз не пукавны пыр ӧти местаын.
Местаясыс ещӧ кутшӧм бурӧсь овлӧны!
А кык во мысти ме муна велӧдчыны институтӧ.
— Но, вот и бур!
Но Чижик эз верит, мый бур.
— Ноко, Чижик, видзӧдлам, кытчӧ эськӧ ми тэкӧд окотитам мунны...
Леночка матыстчис карта дорӧ.
— Вермас лоны, мӧдӧдасны менӧ татчӧ, — сійӧ индіс Урал вылӧ, — тані джуджыд гӧраяс да пемыд вӧръяс, а вӧръясас тшакъясыс...
Чижик!
— А вермас лоны, татчӧ? —
бӧрддзӧм бӧрын, кытчӧ веськалӧ, чуткис чуньнас Чижик.
— Но, мый нӧ, тані ещӧ бурджык; тані, аддзан, ыджыд ю, Волга кодь.
Кутан кыйны чери, пыжын катайтчыны.
— А тані?
— Тані — тундра.
Сэтчӧ ми мунам тэкӧд кӧръяс вылын.
Ладнӧ?
Но Чижик упрямӧя куньтыртіс синъяссӧ да мӧдіс довкйӧдлыны юрнас.
— Некытчӧ сэтчӧ ог кӧсйы!
Вот тані, тані эськӧ куті овны!
Леночка серӧктіс.
— Эк, Чижик, Чижик!
А ещӧ радейтан путешествуйтӧмъяс йылысь лыддьыны!
Сэтчӧ менӧ оз мӧдӧдны: сійӧ жӧ Китай!
Чижик яндысьыштіс.
Тётя Катя матыстчис жӧ карта дорӧ.
— А ноко, Леночка, петкӧдлы, кӧні менам ярославскӧй местаясыс?
Леночка нуӧдіс чуньнас.
Тётя Катя улӧдз копыртчис карталань, близорукӧй синъяснас видзӧдіс турунвиж да виж чутъяс вылӧ, лӧз нидзувъяс кодь юяс вылӧ, каръяслӧн кытшъяс вылӧ, и друг ышловзис да кыз гӧлӧсӧн пыдісянь шуис:
— Ок, и бурӧсь жӧ миян местаясыд, нывъяс!
Миян пемыд вӧрыд абу, местаясыс паськыдӧсь, восьсаӧсь!
Гӧраяс пӧлӧныд кыдз пуяс невестаалӧны.
Видзьяс вылын туруныс коскӧдз, а лӧньтасъясын — юсьяс!
А кор кутасны садъяс розъявны, — ставыс быдлаті розӧвӧй; мазіяс ызгӧны «жж»!
А турун пуктігӧн ме мукӧдъясысь эг лёкджыка ытшкыв!
Чижик чуймӧмӧн видзӧдӧ тётя Катя вылӧ.
Сійӧ веськӧдчис да пельпомъяссӧ паськӧдіс, чужӧмыс банйыштіс, и синъясыс сылӧн лоины кельыдлӧзӧсь.
Кыдзи босьта коса, ӧвтышта, сідзи туруныс и водӧ!
А дукыс кутшӧм ӧвтӧ!
Косаыс турунсьыс вежӧдӧ...
Со Чижик оз нин бӧрд.
А кор Чижик водӧ узьны, сійӧ думайтӧ кутшӧмкӧ лӧньтасъясын юсьяс йылысь, гӧна мазіяс йылысь, кыдз пуяс йылысь...
Кылӧ ытшкӧм турунлӧн либӧ розъялысь яблонялӧн дукыс; и сылы окота нин ӧдйӧджык аддзыны вӧльнӧй местаяссӧ.
ВЫПУСКНИКЪЯС
Уличаын шумитӧ гожся гажа зэр.
Чижик шӧйӧвошӧмӧн сулалӧ передньӧйын: тув йылын — бокӧвӧй пальтояс, а пельӧсас зэв уна калошъяс.
Чижик лыддис калошъяссӧ — дас.
Сідзкӧ, керкаас вит бокӧвӧй морт.
Жырсьыс кыліс сералӧм, гажа горӧдлӧмъяс.
Чижик восьтӧ ӧдзӧссӧ; жырйын ставыс «мӧдар путкыль»: Леночкалӧн крӧватьыс абу, пызан вештӧма джодж шӧрас, письменнӧй пызан вылын да буфет вылын — асланыс и йӧзлӧн дозмук, улӧсъяс вылын да диван вылын — тубрасъяс, а Лена нёль пӧдругакӧд пукалісны пызан дорын да, сотчалігтыр да аслыныс чуньясаныс пӧлялігтыр, весалісны руалысь картупель.
— Чижик! — горӧдіс Лена, — лок отсышт.
Талун миян класслӧн вечер!
Регыд кутасны йӧз чукӧртчыны, а миян нинӧм на абу лӧсьӧдӧма!
— Но, и лӧсьӧднысӧ торъя нинӧм.
— Кыдзи нинӧм?
Видзӧд мыйта быдтор вайӧма!
Друг Лена повзьӧмӧн чеччыштӧ:
Нывъяс, а няньным?
— Да, нянь?!
— Код ордын карточкаясыс?
— Ӧдйӧджык колӧ котӧртлыны няньла!
— Со, — висьталӧ Вера, чангыль ныр вылас пуктӧм ӧчкиа, ичӧтик тушаа кызіник ныв, — тані ме ордын миян и мукӧд ёртъяслӧн дас карточка.
Быдысь позьӧ вундыны аския лунысь кыксё граммӧн, — тырмас?
— Тырмас, тырмас!
— Коді ветлас няньысла?
— Ме ог мун, — шуис Мира, — ме тӧдӧмысь вошта карточкаястӧ.
— Медым Вера ветлас.
— Да, Вера, тэ миян комсорг, ми тэныд ставным доверяйтам.
Ветлы тэ.
— Ладнӧ, ме ветла, — шуӧ Вера, — но булочнӧяд менам ӧчкиӧй пыр руассьӧ, и тайӧ зэв абу лӧсьыд.
Бара ставныс сералӧны, и Чижик сералӧ мукӧдыскӧд тшӧтш.
Сійӧ радейтӧ, кор гортас ноксьӧм да серам, радейтӧ отсасьны, но ӧні, пӧжалуй, вывті нин...
Сӧмын и кылӧ:
— Чижик, мыччы пурт!
— Чижик, вай дозмук тётя Катя ордысь!
— Чижик, пукты чай!
Пыр Чижик, Чижик да Чижик...
Сійӧ быттьӧ бордъя чепсасьӧ патераті и ачыс аснас любуйтчӧ: кутшӧм сійӧ кокниа уджалӧ, кутшӧм ӧдйӧ!
Мый эськӧ найӧ вӧчисны сытӧг?
Збыль, сійӧ уськӧдіс плита вылысь кодлыськӧ блюдсӧ, но кодкӧд татшӧмторйыс оз овлы?
Талун оз сулав весиг сёрнитны та йылысь, настроение портитны.
Торъяссӧ сійӧ сюялӧ плитаӧ, ёг чукӧр улӧ.
Медбӧрын, пызан лӧсьӧдӧма.
Чижиклӧн котралӧны синъясыс: ыджыд блюд вылын свежӧй лук сора картупельнӧй салат, паськыда восьтӧм вомъяса сельдияс, сола тшак.
Ӧти студентка вайис свежӧй розӧвӧй калбаслысь быдса кольча.
— Бабушкаӧй лышкыдмӧма, — гажаа висьталіс сійӧ Леналы.
— Чижик, тэ кужан вундавнысӧ?
abu
— Кыдз жӧ!
Чижик видзчысьӧмӧн босьтӧ киас калбас да, зэв чӧскыд дуксӧ исалігтыр, мунӧ кухняӧ.
Сійӧ дыр тӧчитӧ вӧсньыдик пурт плита дорышӧ.
Пызан вылас югъяліс розӧвӧй бокъяса калбас...
Тайӧ кадӧ зильгӧ звонок.
Чижик котӧртӧ восьтыны.
Чукӧрӧн пырӧны гӧсьтъяс.
Сералігтыр пыркӧдчӧны, и шоныд гожся зэрлӧн войтъясыс резсьӧны Чижиклы чужӧмас.
Шумитӧны да здоровайтчӧны...
Чижик кватитчӧ, котӧртӧ кухняӧ...
О, ужас!
Пызан вылын пукалӧ Марфут да мурзігтыр йирӧ калбас.
— Негодяй, — горзӧ Чижик, — вӧр!
Чижик кватитӧ калбассӧ Марфутлысь да кучкалӧ сійӧн каньӧс.
— Вот тэныд!
Вот тэныд, вӧрлы!
Марфут оскорбитчис да повзис кок йывсьыс усьтӧдз.
Сійӧс дзик некор эз нӧйтлыны, а ӧні ещӧ артмӧ сэтшӧм тешкодь, калбасӧн нӧйтӧны!
Но Чижиклы кань веськодь.
Сійӧ вундалӧ сёйӧм местаяссӧ, мичаа мыськалӧ калбассӧ кран улын да нуӧ пызан вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн сотчӧ.
Но некод нинӧм эз казяв.
Быттьӧкӧ ставныс нин вӧлі чукӧртчӧмаӧсь.
Пӧшти став гӧсьтъясыс — нывъяс.
На пӧвстын сӧмын выпуклӧй гӧгрӧс ӧчкияса зон, буракӧ зэв близорукӧй, да олӧма морт.
Чижик тӧдӧ: тайӧ Леночкалӧн радейтана преподавательыс — Николай Николаевич.
Став гӧсьтъяс пиысь Чижиклы медся ёна кажитчӧ Мира, коді волывліс Леночкакӧд занимайтчыны: ыджыд, статя, ён, юр гӧгӧрыс гартлӧм сьӧд кӧсаа.
Сійӧ казьтылӧ Чижиклы мойдса королеваӧс.
Чижик матыстчис Лена дінӧ да юаліс:
— Ставныс нин чукӧртчисны?
— Ми виччысям ещӧ ӧти студентӧс, Коляӧс, — вашкӧдӧмӧн висьталӧ Лена, а гораа шуӧ:
Кыдзи, ребята, Коляыскӧд?
Ӧд нёльӧд этаж, а сійӧ ещӧ зэв на омӧлик.
— Мый нӧ, — шуӧ Николай Николаевич, — вот ми Васякӧд отсалам сылы.
Мунам, Вася!
Но Мира пельпомнас йӧткыштӧ Васяӧс.
— Ме муна тіянкӧд, Николай Николаевич, — синъяссӧ увлань чӧвтігмоз шуӧ сійӧ.
— Ті?
— Да, — Мира гӧрдӧдӧ да водзӧ нюжӧдӧ гӧгрӧс, ён кияссӧ. — Ме Васяысь ёнджык...
Николай Николаевич видзӧдӧ сы вылӧ секунда мында да, почтительнӧя юрсӧ копыртӧмӧн, восьтӧ сы водзвылын ӧдзӧссӧ:
— Мунамӧй.
Мукӧдыс оз пуксьыны пызан сайӧ и мыйкӧ виччысьӧны да сералӧны оз нин сэтшӧм гажаа.
Бара звонок, и бара Чижик котӧртӧ восьтыны.
Николай Николаевич да Мира бокног пырӧны ӧдзӧсӧд.
Найӧ кутӧны военнӧй формаа омӧльтчӧм зонмӧс, коді кутчысис кӧстыльяс вылас.
Ӧти кокыс сылӧн эз вӧв.
Морӧсас дзирдалісны кык орден да зарни да гӧрд нашивкаяслӧн ряд.
Чижик гурйыв восьтӧ жыр ӧдзӧссӧ,
Лена матыстӧ медся удобнӧй креслӧ.
Ставныс пуксялӧны пызан сайӧ.
Николай Николаевич кисьталӧ румкаясӧ вина да сувтӧ.
— Донаясӧй менам! — шуӧ сійӧ. — Талун ми ещӧ ӧтлаынӧсь на, а матыса лунъясӧ разӧдчам ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Но ме тӧда, мый, кӧть кӧні эз ковмы тіянлы овны, ті оправдайтанныд канмулысь довериесӧ. Ӧд сійӧ татшӧм сьӧкыд кадӧ сетіс тіянлы позянлун велӧдчыны!
Ӧні ми казьтыштлам найӧс, кодъяс миянсянь ылын-ылын косясьӧны миян олӧм вӧсна, миян шуд вӧсна, став войтырлӧн мездлун вӧсна!
И пожелайтам дзоньвидзалун сылы, коді вайӧдас миянӧс победаӧ!
— Ёртъяс, — шуӧ Коля, — ми дружнӧя олім велӧдчан воясӧ, некор ог вунӧдӧй ӧта-мӧднымӧс.
Первойтӧ, дерт, некодлы оз ло кокни.
Но вайӧ кутамӧй юксьыны и радлунъясӧн и шоглунӧн.
— А медся главнӧйыс, — торкӧ сійӧс Мира, — пыр кутам помнитны, мый миян мирнӧй уджлӧн быд лун фронт вылын дона, и ми долженӧсь уджавны сідзи, медым миянлы эз вӧв яндзим видзӧдлыны любӧй боечлы синмас.
— Ми кутам сідзи уджавны, — шуис Лена.
А сэсся ставныс сёрнитӧны ӧттшӧтш да торкалӧмӧн юасьӧны ӧта-мӧдныслысь.
— Тэ кор мӧдӧдчан?
— Недель мысти.
— А ме аски.
— А меным удайтчис: ме муна деревняӧ, кӧні олӧны менам пӧрысьяс.
— А Коля кольччӧ карӧ...
— И Мира, — шуӧ Коля да нюмъялӧ.
— А ме, — висьталӧ Лена, — муна деревняӧ, коді карта вылын абу.
Чижик повзьӧ: кыдзи сійӧ — карта вылын абу?
Кытчӧ жӧ найӧс Ленакӧд мӧдӧдасны?
Сійӧ нин калькнитіс вомсӧ, медым юавны, но тайӧ кадас бара зильгӧ звонок, и Чижик котӧртӧ восьтыны.
Порог дорын сулалӧ ыджыд тушаа, подтянутӧй да стройнӧй моряк.
Сійӧ видзӧдӧ пальтояс вылӧ, калошияс вылӧ да шуӧ:
— Но, ме, буракӧ, правильнӧ веськалі.
Тані выпускникъясыслӧн вечерыс?
Чижик довкнитӧ юрнас.
— А Леночка тані?
Чижик бара довкнитӧ юрнас.
Сійӧ восьтӧ ӧдзӧссӧ да сувтӧ порог шӧрас.
Ставныс чеччыштӧны места вывсьыс.
— Андрюша!
— Андрей!
— Тэ кытысь?
— Кымын лун кежлӧ?
Сӧмын Коля пукалӧ аслас креслӧын, да Лена сулалӧ пызан дорын.
Андрей мунігмозыс вочавидзӧ юалӧмъяс вылӧ да веськыда матыстчӧ пызан дорӧ.
— Леночка, — шуӧ сійӧ, — здравствуй! — и пызан вомӧныс нюжӧдӧ Леночкалы кисӧ.
Синъяссӧ лэптывтӧг Леночка топӧдыштіс Андрейлысь кисӧ.
И Чижик друг аддзӧ, мый Лена гӧрдӧдӧ.
Гӧрдӧдӧны кымӧсыс и чужӧмыс, и зарни рӧма юрси улас гӧрдӧн пӧртмасьӧны ичӧтик пельясыс.
А став гӧсьтъясыс мыйлакӧ зэв ёна интересуйтчӧны диван весьтса картинкаӧн, заводитӧны видзӧдавны сійӧс да вензьыны.
А картинкаыс дзик нинӧм оз сулав!
Ставыс тайӧ оз во сьӧлӧм вылас Чижиклы...
СИКТ, КОДІ АБУ КАРТА ВЫЛЫН
Чижиклӧн висьӧны бокъясыс.
Сійӧ скӧр.
Абу нин зэв гажа, кор зыркӧдӧ телегаын.
Чемодан ӧтарӧ кайӧ кокъяс вылас.
Кутшӧмкӧ бедьтор сутшкӧ мышкас.
Оз отсав и телегаас пуктӧм туруныс.
Кӧлесаяс нораа дзуртӧны да дӧзмӧдӧны Чижикӧс.
Кияссӧ юр улас пуктӧмӧн куйлӧ Чижик да видзӧдӧ то кельыд енэж вылӧ, то найӧс нуысь Ёгор дядьлӧн сера лӧз дӧрӧм вылӧ.
Сійӧ мудзис, сылы ставыс мустӧммис; ӧдйӧджык эськӧ воны!..
Чижиклы кажитчӧ, мый сійӧ гортсьыс петіс зэв нин важӧн, а коли сӧмын на кык лун.
Кык лун, кыдзи найӧс колльӧдісны ёртъясыс, и Андрей синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс Леночка вылӧ и корис сійӧс видзны асьсӧ да частӧ гижны сылы.
Тайӧ лунъяс чӧжнас Чижик неуна муныштіс пароходӧн, а ӧні со телега вылын.
Дӧзмис, вот сійӧ и скӧралӧ.
А Леночка, быттьӧ сідзи и колӧ, кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукалӧ, ачыс сӧстӧм, ӧкуратнӧй, видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ да быдтор юасьӧ Ёгор дядьлысь:
— А ыджыд-ӧ тіян колхозныд?
А кутшӧм тіян председательныд?
Уна-ӧ деревняад челядьыс?
И Ёгор дядь окотапырысь висьтавлӧ сылы быдтор.
Сійӧ нин шуӧ Леночкаӧс «Лена Павловна», а то и «ныв».
«Кыдзи тайӧ Лена кужӧ татшӧм ӧдйӧ тӧдмасьны быдӧнкӧд?»
Телега гӧгыльтчӧ гӧрасянь гӧраӧ, гӧрасянь гӧраӧ, муяс вомӧн, видзьяс вывті, вӧръяс пӧвстті, гӧрба посъяс вомӧн, веж эжа кузя, еджыд лыа вывті.
Гӧра паныд вӧвъяс мунӧны ньӧжйӧ, мукӧд дырйиыс сувтыштлӧны.
Сэки Ёгор дядь чеччыштлывлӧ муас да гораа шуӧ:
— Эк, кутшъяс!
Пӧрысьмӧмныд!
Но, война помасяс, шойччыны кутам!
Водзсӧ вӧвъясным миян бурӧсь вӧліны, но найӧс ми армияӧ сетім, а тайӧяс, дерт...
Сэки Лена чеччӧ жӧ да мунӧ подӧн, а Чижик, асныралӧм пондаыс, сы вӧсна мый зэв ёна дӧзмӧма, кольччӧ куйлыны телегаас.
Зато гӧра ньылыд вӧвъяс гӧнитӧны ӧдйӧ.
Чемоданъяс заводитӧны чеччавны, мыйкӧ зёлякылӧ, зильгӧ.
Чижик пуксьӧ да топыда топӧдӧ кисӧ кынӧм бердас.
— А то кишкаясӧй менам сорласьӧны, — шуӧ сійӧ Леналы.
Ӧні вой, а дзик югыд.
Сӧмын югыдыс кутшӧмкӧ абу розӧвӧй, а вижоват.
Югыд енэжас оз тыдавны кодзувъяс.
Не кӧ тайӧ гӧгӧр чӧв-лӧньыс, некод эськӧ эз верит, мый тайӧ вой.
Туйыс мунӧ вӧрті.
Ӧшӧдчӧм коз лапъясысь ӧвтӧ лыс дукӧн, ныртӧ кӧрысь сир дукӧн, и матыса пожӧм пуяс вылын бура тӧдчӧ быд ув.
Лэбачьяс оз сьывны.
Буракӧ, узьӧны шоныд позъясаныс, а ӧти, мудзлывтӧм, юӧртӧ: «узя-узя».
Но и узь мыйта колӧ!..
А сійӧ со, Чижик, оз вермы узьны, зӧркакылӧ телега вылын.
Чижик нюжӧдӧ вомдоръяссӧ, лӧсьӧдчӧ бӧрддзыны.
Но сэки вӧр помасьӧ, и Ёгор дядь шуӧ:
— Видзӧд, Лена Павловна, со и миян сиктным тыдалӧ.
Ӧні абу нин ылын.
И Чижик пуксьӧ да видзӧдӧ ылӧ.
Сы водзын пушистӧй руӧн тупкысьӧм видзьяс, неыджыд ю, а ю саяс, ньывкӧс ыджыд мыльк вылын, посньыдик-посньыдик керкаяс, быттьӧкӧ чачаяс, кайӧны мыльк йылас да дзебсьӧны вӧрас.
Со, медбӧрын, и сиктсӧ кытшалысь потшӧсъяс.
Ёгор дядь сувтӧдӧ вӧвъяссӧ, лӧсьӧдыштӧ ас вывсьыс дӧрӧмсӧ, шыльӧдыштӧ юрсисӧ, кӧзяйскӧй синмӧн видзӧдлӧ телегасӧ, лӧсьӧдыштӧ вӧвъяс вывсьыс сиӧс-заводсӧ.
Лена лӧсьӧдыштӧ жӧ платтьӧсӧ, и весиг Чижик, на вылӧ видзӧдӧмӧн, тшапа пуксьӧ телега дор йылас.
Ёгор дядь восьтӧ дзуртысь дзиръя.
— Но, ӧні видзӧдӧй, нылукъяс, миян сикт вылӧ, — шуӧ сійӧ да лэдзӧ вӧвъяссӧ восьлӧн.
Туйыс первойсӧ мунӧ град йӧръяс пӧлӧн, сэсся мыччысьӧны ӧшиньтӧм посньыдик квадратнӧй керкаяс.
Паськыд ӧдзӧсъясас ӧшалӧны гырысь, сьӧкыд томанъяс.
Керкаясыс сулалӧны оз муын, а тӧчитӧм нёль сюръя йылын.
— Тайӧ мый? — юалӧ Чижик.
— Амбаръяс, — висьталӧ Ёгор дядь.
— А мыйла найӧ сюръяяс йылынӧсь?
— Курӧг кокъяс йылын, — кыз гӧлӧсӧн шуӧ Ёгор дядь, — медым тӧлыс ветліс, кӧйдысыс эз пӧд.
Сідзкӧ со мый сэтшӧмыс вӧлӧма курӧг кокъяс йылад керкаясыд!
Чижик бергӧдчӧ Леналань мышкӧн, куньтыртӧ синъяссӧ да шӧпкӧдӧ: «Керка, керка, сувт вӧрыслы мышкӧн, мелань банӧн...»
Восьтӧ синсӧ, но керкаяс сулалӧны сідзи, кыдзи сулалісны.
Сідзкӧ, дзик обыкновеннӧй керкаяс.
— А со птицеферма, — петкӧдлӧ Ёгор дядь, а эстӧн скӧтнӧй двор... со тайӧ свинарник.
Туйыс ӧтлаасьӧ сиктса уличакӧд.
Туй кыкнанладортіыс кыссьӧны джуджыд заборъяс, воротаяс, кодъясӧс вевттьӧма кык ската вевтӧн, и гырысь керкаяс, кодъясӧс вӧчӧма кыз керъясысь.
Керкаяс видзӧдӧны улича вылас вит-квайт ӧшиньясӧн, а ӧшиньясыс мусяньыс вылынӧсь, — Чижик кияснас оз судз.
Быд керка ӧшинь улын гартчӧ анькытш, вижӧн пӧртмасьӧны кутшӧмкӧ дзоридзьяс.
Керкаясас йӧзыс узьӧны, некӧн оз тыдав ни битор, ни тшын.
Чӧв-лӧнь.
Сӧмын телега кӧлесаяс дзуртӧны.
Ӧти ворота улысь котӧртіс кань, вуджис туй вомӧныс, пыркнитіс лапаяссӧ да видзӧдліс мунысьяс вылӧ.
Сійӧ мыйӧнкӧ вӧлі Марфут кодь; и Чижик гусьӧникӧн ышловзьӧ.
Со кильчӧ, сы весьтын лӧзов вывеска: «Бекрята сиктса сельпо».
Ӧти керка вылын дӧлалӧ гӧрд флаг.
— Колхоз правление, — висьталӧ Ёгор дядь.
Вӧрыс босьтӧма сиктсӧ кытшӧ.
Сійӧ локтӧма дзик град йӧръяс дорӧдзыс.
А некымын пожӧм пуяс ӧддзӧдчӧмаӧсь, абу вермӧмаӧсь кутчысьнысӧ да чепӧсйӧмаӧсь улича вылас.
Сідзи и сулалӧны керкаяс костас.
— Со школа, — шуӧ Ёгор дядь.
Уличаыс пыксьӧ джуджыд мылькйӧ, а дзик мыльк йылас, кодӧс кытшалӧма ляпкыдик потшӧсӧн, ӧзйысь кыа югӧр улын дзирдалӧны выльӧн стружитӧм керъясысь вӧчӧм куим выль керка.
— Чеччӧй, нывъяс, — шуӧ Ёгор дядь, — вӧвъясыс оз кыскыны.
Чижик радпырысь чеччыштӧ туйдорса турун пӧвстӧ.
Кӧдзыд лысванас сылӧн пыр жӧ кӧтасьӧны кокъясыс, да мышку кузяыс вывлань котӧртӧ йирмӧг.
Вӧвъяс вӧрзьӧны.
Со нин Ёгор дядь восьтӧ дзиръя, нуӧдӧ вӧвъяссӧ дом поводӧдыс школьнӧй дворӧ да, шапкасӧ босьтӧмӧн, шуӧ:
— Но, тіянлы бура овны! —
Да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтӧ: — Лэбачпиян!
ВЛАСЬЕВНА
Керкаыс вӧлі зэв лӧсьыдик.
Чистӧя мыськӧм куим ӧшиньясӧн сійӧ видзӧдіс улӧ деревня вылӧ, а кык ӧшинь бергӧдӧма вӧрлань банӧн.
Керка мудӧд вылас быдмӧма кутшӧмкӧ гартчысь турун; кильчӧ дорас тшапа нюжӧдчӧмаӧсь нёль подсолнечник, кодъяс асъя тӧв улас качайтӧны сьӧкыд зарни юръяссӧ.
Кильчӧ посъясыс лэччисны веж турун вылӧ.
Керкасӧ град йӧрсьыс торйӧдысь потшӧс дорын нюжӧдчӧмаӧсь тыкваяслӧн чаввиж дзоридзьяса кузь плетьяс; на весьтын гартчисны-бергалісны ноксьысь мазіяс-разведчицаяс.
— Тані и кутанныд овны,
пырысь-пыр ме чукӧста Власьевнаӧс.
И Ёгор дядь плеть пунас кутіс таркӧдны ӧшиняс.
Чижик кыліс, кыдзи дзуркнитіс посводзас ӧдзӧсыс, сэсся кодкӧ гольснитіс-восьтіс каличсӧ, и кильчӧ ӧдзӧс воссис.
Порог дорын сулаліс кузь, пӧшти джоджӧдзыс, ас кыӧм дӧра дӧрӧма да пельпомъяс вылас павкнитӧм ватника, ыджыд тушаа, олӧма нывбаба.
Кыз дзор кӧсаыс ӧшӧдчӧма пидзӧсӧдзыс.
Ёгор дядь пӧрччис шапкасӧ:
— Лоӧй здоровӧсь, Власьевна!
Примит гӧсьтъясӧс.
Со велӧдысьӧс вайӧді!
— Пырӧй, — дженьыдика чӧвтіс Власьевна да пырис керкаас.
Чижик да Лена мунісны сы бӧрся.
Ёгор дядь босьтіс чемоданъяссӧ да пыртіс посводзас.
Чижиклӧн ва кокъяссьыс мыськӧм джоджас колины гырысь коктуйяс.
Ичӧтик кухняас вӧлі зэв сӧстӧм.
Роч пач дзирдаліс еджыдӧн.
Дозмук видзан джаджсӧ вӧлі мичмӧдӧма газетысь вундалӧм прошвиӧн.
Пызансӧ мыськалӧма лӧставтӧдз.
— Со тані тіянлы ставсӧ лӧсьӧдӧма, — шуис Власьевна да восьтіс ичӧтик ӧдзӧс.
Жырйыс эз вӧв ыджыд, но гажа.
Кык ӧшинь видзӧдісны асыввылӧ, и на пыр сявкйис розӧвӧй сӧстӧм кыа.
Кык крӧвать, пызан, кык неыджыд лабич.
Ӧшиньясас ӧшалісны войвывса мастерстволӧн важногӧн вӧчӧм еджыд занавесъяс.
Леночка окотапырысь видзӧдаліс жырсӧ, а Чижиклы вӧлі не сэтчӧдз: кокъясыс сылӧн тіралісны, — позялӧмаӧсь телегаас; и сійӧ лётмунӧмӧн пуксис лабичӧ.
И сэки сы вылӧ уськӧдчис Власьевна:
— Коктуйястӧ колин!
Ва кӧмтӧ колӧ посводзӧ кольны!
Тадзнадтӧ мыськавны ни вуштыны он вермы!
А ещӧ карсаяс, культурнӧйӧсь!
Йӧзлысь уджсӧ колӧ гӧгӧрвоны!
Тадзи броткигтыр Власьевна друг ӧдйӧ лэччис Чижик водзӧ пидзӧс вылас, пелька пӧрччис сы кокъясысь сандалияссӧ да чулкияссӧ, бура чышкис кокъяссӧ сӧстӧм рузумӧн да сюйис кокъясас кытыськӧ босьтчӧм ыджыд шоныд шерстянӧй носки.
Чижик эз на удит восьтыны вомсӧ, Власьевна пожъяліс нин мыссян доз улын Чижиклысь чулкияссӧ да ӧшӧдіс найӧс пач дорӧ.
Пыр сідзжӧ ас кежас мыйкӧ броткигтыр Власьевна сетіс Леналы киас зэв ыджыд гынсапӧг.
— Шонтышт кокъястӧ.
Йӧйталӧм татшӧм кӧмъясӧн миянӧ локны!
Вот ӧні дзик пыр гӧлӧсыд чирӧ, и кутшӧм велӧдысь лоас тіянысь?
Ыджыд, но статя, сійӧ кокньыдика новлӧдліс ассьыс сьӧкыд тушасӧ, ветлӧдліс ичӧтик кухняті, и джодж плакаясыс сы ветлӧдлӧмысь эз дзуртны, и джаджъяс дозмукыс эз зёльӧдчы.
Сійӧ пыртіс ыджыд моздор пес да, ӧти кинас кокниа босьталігмоз, пачас шыблаліс быдса пес плакаяс.
Ёгор дядь сувтіс порог дорас да бурӧдан тонӧн шуис:
— Тэ эськӧ мед ньӧжйӧнджык, Власьевна, повзьӧдан лэбачпиянсӧ...
— Нинӧм, — шуӧ Власьевна, — тайӧ ме сӧмын ӧні дӧзмышті, а тэ менӧ скӧрмӧмнас эн на ещӧ аддзыв.
И трубаӧн гольӧдчигтыр сійӧ ломзьӧдӧ нин самӧвар, тапкӧдӧ сылы ыргӧн бокас да скӧрысь шуалӧ:
— Пузьы, шуӧны тэныд, пузьы, вильышпоз!
Дзикӧдз ӧд кынмӧмаӧсь нывъясыс.
И друг ланьтӧ, пуксьӧ лабичӧ, кияссӧ пуктӧ морӧс вылас да сюся видзӧдӧ воысьяс вылӧ.
Чижик повзьӧма;
ыджыд кыз носкияса кокъяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн сійӧ пукалӧ лабичын да полӧ вӧрзьӧдчыны.
Носкиыслӧн тыртӧм коклябӧръясыс чурвидзӧны веськыдвылӧ, а нырыс шуйгавылӧ.
А Леночка спокойнӧя нюмъялӧ да шуӧ:
— Аддзан, кутшӧм ті скӧрӧсь, Афанасья Власьевна!
Менсьым Чижикӧс дзикӧдз повзьӧдінныд.
И друг Власьевна нюмъялӧ, да сэтшӧм лӧсьыда, сэтшӧм том гажа нюмӧн, мый керкаыс пыр жӧ лои шоныд да гажа.
— Чижик!
И збыльысь чижик кодь!
Но, эн пов, лэбачпи, ставыс бур лоӧ!
Ме, кыдзи менам самӧварӧй, — пузьыла и пырысь-пыр кӧдзала.
Мунӧй пока лӧсьӧдчӧй, а сэк кежлӧ и картупель пусяс.
А мыйкӧ кӧ ковмас, чукӧстӧй.
Леночка пыр жӧ босьтчӧ удж бердӧ, и Чижик отсасьӧ сылы мый вынсьыс, кӧть и ветлӧдлӧ осторожнӧя, аслас кузь-кузь коклапаяс вылас недоверчивӧя видзӧдлывлігтыр.
И со вольсалӧма нин вольпасьяс, юрлӧсъяс вевттьӧма покрывалӧясӧн; ӧкуратнӧя тэчӧма джаджйӧ небӧгъяс, ӧшинь костас ӧшӧдӧма мамныслысь портретсӧ, батьныслӧн карточкаыс Лена крӧвать весьтын; пызан вылӧ пуктӧма чернильнӧй прибор, — со и жыр лӧсьӧдӧма...
Бур али лёк лунъяс ковмас тані миянлы коллявны?
Власьевна сувтӧ порог дорас; киас сылӧн мича серӧн кыӧм джодждӧра.
— Код крӧвать вылас кутас узьлыны тайӧ пыстаыс?
Чижик сералӧ:
— Ме? Тані...
Сӧмын ме — Чижик...
Чижик ньӧти нин оз пов Власьевнаысь.
— Но, ӧткодь.
Вот джоджыс миян асывъяснас кӧдзыд.
Кӧмтӧг джоджӧ тувччыны оз позь, а то, тӧдан, мекӧд шуткаяс лёкӧсь!
И Власьевна вольсалӧ джодждӧрасӧ Чижик крӧвать дорӧ.
— А тайӧ тіян коді?
Ещӧ чой, али мый?
— Мамным... сӧмын важӧн нин снимайтӧма, ӧкмыс во сайын.
Леночка видзӧдӧ бокӧ.
Власьевна гӧгӧрвоӧ да сэсся водзӧ оз юась мамныс йылысь.
— А батьныд кӧні?
— Фронт вылын.
— Вот-вот, и менам сэні кыкӧнӧсь.
Власьевна петалӧ да бӧр пырӧ.
Киясас сійӧ кутіс кык кринчаын би кодь гӧрд пушкыра гераньяс.
Сійӧ пуктӧ найӧс ӧшиньяс вылӧ, и жырас пырысь-пыр лои гажаджык.
Шондіыс нин тыдовтчис вӧр сайсянь, ёсь югӧръяснас кучкӧ ӧшиньясӧ, и дзоридзьясыс югыда ыпъялӧны югӧръясас, быттьӧкӧ кык неыджыд костёр.
Но Чижиклы не мичлунӧдз.
Сылы сэтшӧм окота вӧлі узьны, мый сійӧ дугдывтӧг паськӧдлӧ синъяссӧ да тільӧ найӧс кулакъяснас.
Леночка аддзӧ тайӧс, но, кыдзи пыр, милӧсьттӧм.
Первой колӧ мыссьыны, вежны бельё, сёйыштны, сэсся верман узьны.
И Чижиклы лоӧ мыссьыны коскӧдзыс тешкодь мыссян доз улын, вежны бельё, чӧвтны вылысас ичӧтик халат.
— Локтӧй сёйны, самӧвар пузис, — чуксалӧ Власьевна.
Кухняын шоныд да сӧстӧм.
Трачкӧдчӧ пач.
Шумитӧ да шутьлялӧ ыджыд самӧвар.
Картупель тыра чугун весьтын кайӧ вывлань чӧскыд кӧра дзор ру.
Чижик сёйӧ гырысь солӧн ёна солалӧм, вардӧм картупель, юӧ пӧсь морковнӧй чай, а пельясас сылӧн пыр на жувгӧ: «пять, пять, узьны, узьны»; и керкаыс заводитӧ шатласьны, быттьӧкӧ телега вӧр туй вылын.
И сійӧ омӧля нин кылӧ, кыдзи кодкӧ лэптӧ сійӧс ён кияс вылас, нуӧ, пуктӧ крӧвать вылас да шебрӧдӧ мыйӧнкӧ гӧнаӧн да сьӧкыдӧн.
И Чижик чорыда унмовсьӧ выль местаын.
ГӦРА ВЫЛЫН
Чижик садьмис.
Шондіыс оз нин видзӧд жырас, сійӧ кытчӧкӧ мунӧма.
Ӧшиньяс восьсаӧсь, кокньыдик тӧвру улын тӧлалыштӧны еджыд занавесъяс.
Вӧсньыдик полотно вылӧ вышивайтӧма свадьба: штопор сяма крут сьыліяса да бӧжъяса вӧвъяс; вӧсньыдик-вӧсньыдик косъяса невеста, быттьӧ лыа вылӧ вӧчӧм часі, и медся видзчысьтӧминъясын дзоридзьяс: вӧвъяслӧн пиньясас, невеста кокъяс улын да кымӧра енэжын.
Ёкмыльӧ ёкмыльтчӧмӧн узьӧ мӧд крӧвать вылын Лена чойыс.
Керкаын чӧв-лӧнь.
А ӧшиньӧд пырӧны быдсяма шыяс: кӧнкӧ лёк горшӧн чуксасьӧ петук, корӧ курӧгъясӧс.
Ылысянь кылӧ сьылӧм шы, кузнечаысь мӧлӧтӧн камгӧм шы, баксӧны мӧсъяс.
Ӧшинь вылӧ пуксис воробей, чеччалыштіс ӧти местаын, юрсӧ бергӧдлыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ, кокыштіс мыйкӧ дзоридз дозйысь, дӧзмӧмӧн чипӧстіс да лэбзис.
Власьевна пырӧ жырйӧ:
— Кад нин чеччыны, узьысьяс!
Войнас онӧ кутӧй узьны.
Шондіыс увлань нин лэччӧ.
Ветламӧй, ме тіянлы школанымӧс петкӧдла.
Школьнӧй усадьба зэв ыджыд, синнад он судз, сулалӧ мыльк йылын, вӧнясьӧма ляпкыдик ӧградаӧн.
Мыльк горулас — сикт.
Сы сайын град йӧръяс, муяс, муяс, а сэні водзынджык — видзьяс; и кытшлалігтыр, кольчаӧн гартчигтыр, бӧр бергӧдчывлігтыр, визувтӧ на кузя ичӧтик ю, а сэсся вошӧ кытчӧкӧ нюрӧ.
А мӧдарладорас пасьтала вӧръяс, вӧръяс, кайӧны мылькъяс вылӧ да пышйӧны-котӧртӧны ылӧдз.
— Но, пыралам видзӧдлам классъяссӧ, — шуӧ Власьевна да восьтӧ школа ӧдзӧссӧ.
— Абу эськӧ яндзим татшӧм школатӧ и карӧ!
И збыль, паськыд-паськыд коридор ставнас тырӧма югыдӧн.
Нёль ыджыд ӧшинь восьтӧма гурйыв.
Нёль ӧдзӧс пыртӧдӧны классъясӧ.
Классъясын сідзжӧ югыд да сынӧдыс уна.
Ӧшиньясыс видзӧдӧны том садйӧ.
Школаын образцовӧй порядок, чистота.
Кылӧ порог дорӧ пуктӧм, косьмысь коз пу лыслӧн да выль-мыськӧм джоджлӧн дукыс.
Чӧв-лӧнь.
Некод абу.
Каникулъяс.
Власьевналы сьӧлӧм вылас воӧ Леналӧн да Чижиклӧн ыджыд кыпыдлуныс.
Зёльӧдчысь ключ чукӧрысь ключьясӧн ӧдзӧсъяс восьталігӧн сійӧ кӧзяйка моз гордӧя новлӧдлӧ найӧс быдлаті.
— Вот тані миян велӧдысьяслӧн жыр.
А тані со велӧдысь олӧ, Галина Владимировна.
А тані — кипятильник.
Кыдзи нӧ, тӧвнас челядьлы колӧ шонтысьны, да и пузьӧдтӧм ва школаын оз полагайтчы.
Гортын — кыдзи кужасны, а школаын ставыс должен лоны правилӧяс серти.
Сьӧлӧм выланыд воӧ школаыс?
— Зэв ёна! —
Лена ошкӧ сьӧлӧмсяньыс, и Власьевна ещӧ на окотапырысьджык висьтавлӧ:
— Школасӧ стрӧитіс воддза директорным, Иван Павлович.
Ачыс и чертёжъяссӧ вӧчис и рабочӧйяс бӧрся видзӧдіс.
Сельсӧвет став материалсӧ сетіс,
а районын сылы шуӧмаӧсь: «Стрӧитӧй, Иван Павлович, бурджыка.
Миян челядь ӧні абу мувыв ёгъяс, абу важся кад...» Сійӧ и старайтчис.
— А ӧні сійӧ кӧні?
— Фронт вылын, донаӧй, фронт вылын.
Ӧти лунӧ менам пикӧд мунісны.
А ми вот выль директорӧс виччысям.
Талун-аски воас.
Висьталӧны, серьёзнӧй нывбаба пӧ.
— А кодъяс ещӧ велӧдысьясыс?
— Первой классын Галина Владимировна, — нюмъялӧ да ӧвтчӧ кияснас Власьевна. — <rus>Озорница</rus>! Гажӧдчысь, пыр сьыланкывъяс сьылӧ.
Украинаысь миянӧ веськалӧма.
Второй классын — самостоятельнӧй нывбаба — Марья Петровна, олӧма нин: дасӧд во нин тані велӧдӧ.
Ачыс татчӧс, олӧ гӧра горулас сиктын.
Олӧ сьӧкыда: семьяыс ыджыд, овмӧс, мӧс, а сійӧ ӧтнас,
мужиксӧ виисны фронт вылын.
Но, кодлы нӧ ӧні кокньыд! Война!
Власьевна игналӧ школа ӧдзӧсъяссӧ ӧшалан томанӧн.
Колхозыд миян эз и вӧв ыджыд, ставыс комын вит овмӧс, но бур, районын миян вылӧ эз норасьлыны.
А ӧні уджалысьясыс кутшӧмӧсь колины?
Нывбабаяс да челядь.
Дас кымын старик, налы ӧні и доныс абу.
Ставныс уджалӧны пемыдысь пемыдӧдз, а вын век оз тырмы.
Сэні со тэныд ытшкыны колӧ, вундыны колӧ, сэні и ёг весавны, а кватитчан дай картупель нин воӧма!
Сьӧкыдкодь!
— А школаыс мыйӧн отсалӧ колхозыслы?
— Школьнӧй удж — велӧдчыны, — скӧрысь шуӧ Власьевна. — Тані со миян конюшня, вӧлыс ӧні абу — колхозлы сетім, а вӧлі.
Сэні сарайяс, амбаръяс, со огородным.
Власьевна восьтӧ огородас пыран дзиръясӧ.
Нимкодьысла Чижик кынмӧ места вылас.
Аслас олӧмын сійӧ некор на эз аддзыв татшӧм огородсӧ да татшӧм овощисӧ.
Коркӧ дачаын сылӧн аслас вӧлі кык воськов кузя да ӧти воськов пасьта лук град.
Да и лукйыс вӧлі кутшӧмкӧ жебиник, шоч.
А тані градъясыс кузьӧсь-кузьӧсь, помыс оз тыдав.
И мыйыс сӧмын сэні абу!
И лук, и морковь, и галанка!
И овощиыс кутшӧм!
Картупель корйыс вольсасьӧ му кузяыс, а капуста коръясыс быттьӧ слӧнлӧн пельяс.
Свекла градйыс дзик шӧвк кодь, югъялӧ шонді водзас, пӧртмасьӧ гӧрдӧн да турунвижӧн, а анькытш вылас дзоридзьясыс, быттьӧ еджыд бобувъяс пуксьӧмаӧсь шойччыны.
— А тайӧ мый? — юалӧ Чижик.
— Тайӧ помидоръяс.
Чижик шӧйӧвошӧ: кыдзи помидоръяс?!
Помидоръясыс гӧгрӧсӧсь да гӧрдӧсь, а тані виж дзоридзьяса турунвиж куст, кӧнсюрӧ ӧшалӧны турунвиж рӧма ёкмыльяс.
— А тайӧ вот бобы, а сэні, аддзан, ӧгурцы.
И бобыяс дзик абу ас кодьӧсьныс, и ӧгурцыяссӧ Чижик оз аддзы; сэні кутшӧмкӧ сарӧгӧсь коръяс.
— А эстӧні огород саяс, — висьталӧ Власьевна, — тайӧ школьнӧй му — ид.
— Ыджыд тіян овмӧсныд, — шуӧ Леночка.
— Дерт, татӧг оз позь!
И Власьевна, дӧвӧльнӧй, пыркнитӧ сьӧкыд ключ чукӧрӧн.
— Ӧні тіянлы, Елена Павловна, колӧ ветлыны Марья Петровна ордӧ.
Ӧні сійӧ заведующӧйӧс вежысь.
Сэні быдтор йылысь тӧлкуйтчанныд.
Сідзжӧ паёк кузя сельсӧветӧ пыраланныд.
Чижик гортын овлас.
Чижиклы зэв окота ветлыны Ленакӧд, но сійӧ полӧ Власьевналысь не кывзыны.
И Лена, тыдалӧ, чайтӧ, мый Власьевна прав.
— Кыдзи меным воны Марья Петровна ордӧдз?
— Со тадз, гӧрасянь увлань лэччан, главнӧй улича кузяыс, веськыд вылас, квайтӧд керка.
— Но, ме муна.
Леночка мыжапырысь видзӧдліс Чижик вылӧ да муніс ӧграда ӧдзӧслань.
Чижик дузгӧдчӧ.
* * *
Со нин му вылӧ пуксьӧ рыт.
Шонді лэччис вӧр сайӧ, рытъя кыаӧн паськаліс енэж пасьталаыс да сідзи и коли.
Чикышъяс тэрмасьӧмӧн лэбалӧны сынӧдті, быттьӧ ворсӧны ӧта-мӧдсӧ куталӧмысь.
Подсолнухъяс бергӧдчисны рытыввывлань чужӧмбанӧн.
abu
Муяс весьтті, мылькъяс весьтті паськалӧ позтӧм кӧклӧн ланьтлытӧм гӧлӧсыс: «ку-ку, ку-ку, ку-ку».
Чижик сулалӧ кильчӧ вылас, кывзысьӧ да горша видзӧдӧ ылӧ.
Со туй кузяыс муяс вылысь кыссьӧны вӧлаяс бӧрся вӧлаяс, детинка нуӧдіс дом поводӧдыс кутшӧмкӧ машинаӧ доддялӧм вӧлӧс.
Машинаыс зиля-зёлякылӧ да дзуртӧ.
Вӧрсянь петан туй вылын тыдовтчис стада.
Водзвылас, посньыдика тувччалігтыр, локтісны кӧзапиян.
Найӧ друг чеччыштласны, метитчыласны мӧда-мӧдныслы зэв ичӧтик сюръяснас, чеччышталӧны канаваяс вомӧн да ставныс ӧттшӧтш заводитласны баксыны.
На бӧрся сук пемыдруд гыӧн быгыльтчисны ыжъяс, а сэсся кутісны восьлавны мӧсъяс.
Найӧ асьныс разӧдчалісны уличаяс да переулокъяс кузя, сувталісны воротаяс дорӧ, нюжӧдалісны сьыліяснысӧ да баксісны сэтшӧм страшнӧй гӧлӧсӧн, мый Чижиклӧн кучик кузяыс йирмӧг котӧртліс.
— Санька! — юрӧбтіс рытъя сынӧдас, — петан мачӧн ворсны?
— Ог пет!
Мамкӧд кута пес пилитны!
Чижик пуксис кильчӧ перилӧ вылас да горша кутіс кывзыны сиктсянь кылысь унасикаса, унауджа, сылы тӧдтӧм на олӧмлысь шыяссӧ.
ӦДЗӦСЪЯС ДОРЫН СТӦРӦЖЪЯС
— Чижик, кӧсъян ветлыны мекӧд?
— Кытчӧ?
— Первой Марья Петровна ордӧ, босьтам сылысь менам класса велӧдчысьяслысь список, а сэсся мунам тӧдмасьны челядькӧд.
— Дерт, кӧсъя.
Чижик сідзи и исковтӧ гӧра горув.
Леналы пыр лоӧ сійӧс чуксавны.
— Чижик, да виччысьлы тэ менӧ, тэ ӧд он тӧд, кытчӧ муннысӧ!
Улича вылын ни ӧти ловъя лов абу: став йӧзыс уджалӧны муяс вылын, видзьяс вылын, огородъясын.
Еджыд курӧгъяс гудйысьӧны бус пиын, да, забор увті нырсӧ мыччыштӧмӧн, шочиника увтыштлас пон.
Джуджыд керкаысь кылӧ сералӧм, вӧсньыдик гӧлӧсӧн бӧрдӧм, чачаясӧн сяргӧм: сэні, тыдалӧ, ясли.
Кузнечаын гыпйӧдлӧ и гыпйӧдлӧ мӧлӧт.
Колхоз правлениеын кодкӧ настойчивӧя горзӧ: «Усть-Рама!
Усть-Рама!», кӧсйӧ йитчыны районкӧд телефон кузя.
Птицефермаын разнӧй гӧлӧсӧн котсьӧны курӧгъяс.
Сельпо дорті Чижик да Лена кежисны кутшӧмкӧ переулокӧ да сувтісны ворота дорас.
Чижик кутчысис кольчаас, восьтіс ӧграда ӧдзӧссӧ да уськӧдчис бокӧ.
Ёсь сюръяснас грӧзитчигтыр ӧграда ӧдзӧсӧд мыччысис сьӧд мӧслӧн юрыс.
Чижик ӧдйӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да пыксис сыӧ.
Леночка серӧктіс:
— То-то,
ме тӧрыт тадзи жӧ повзи!
Таркӧдчытӧг татчӧ он пыр.
Тайӧ Мамзель мӧскыс оз лэдз керка дорас, сійӧ оз радейт бокӧвӧйястӧ!
Леночка таркӧдчыштіс ӧшиняс.
Кодкӧ видзӧдліс сэтысянь.
Сэсся воссис ӧграда ӧдзӧс.
Марья Петровна — олӧма, косіник, но паськыд пельпомъяса нывбаба — сувтіс порог дорас.
Сійӧ вӧлі мужскӧй сапӧгъяса, паськыд юбкаа, чышъяна.
Сылӧн мудзӧм синъясыс сюся видзӧдлісны Чижик вылӧ.
— Прӧйдитӧй, — аснас мӧссӧ сайӧдігмоз шуис сійӧ. — энӧ полӧй.
Мун татысь, Мамзель, тайӧ ас йӧз.
Мамзель шумаа ышлолаліс да кӧсӧйтіс Чижик вылӧ лилӧвӧй скӧр синъяссӧ.
Чижик, мыйлакӧ кок чунь йылас, ӧдйӧ котӧртіс кильчӧ вылӧ, тювкнитіс-пырис посводзас.
Леночка прӧйдитіс спокойнӧя, а Марья Петровна кутіс янӧдны мӧссӧ:
— Шогӧй тэ менам, ӧградаысь лёкджыка потшин менӧ йӧзсьыс!
Но, тыдалӧ, Мамзель вӧлі асныра, сы вӧсна мый, кор Марья Петровна пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, Чижик кыліс, кыдзи мӧскыс сюръяснас тувкис ӧдзӧсас.
Посводзын вӧлі пемыд, и Чижик пыр жӧ пӧрӧдіс кутшӧмкӧ ведра, зурасис пельсаӧ да дойдіс шуйга коксӧ.
Сійӧ яндысьыштіс да кынмис места вылас.
— Нинӧм, нинӧм, нывка, прӧйдит! — шуис Марья Петровна да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Жырас вӧлі шынитӧв, но ситеч занавес сайын, коді вевттис орчча жырса ӧдзӧссӧ, кыліс кутшӧмкӧ шарӧдчӧм.
Чижик бергӧдчыштліс да аддзис внимательнӧй кык син, кодъяс сюся видзӧдісны костӧдыс сы вылӧ.
Чижик вӧчис независимӧй вид да тшапа пуксис улӧс вылӧ.
Занавес костӧдыс мыччысьліс беринӧсь ныр.
Чижик ӧдйӧ видзӧдліс — ныр воши, а синъясыс тупкысисны синлысъяснас.
Нывка бергӧдчис — синъяс да ныр бара петісны занавес костысь.
Тадзи муніс чӧволігтыр гажа ворсӧм.
Но всё-таки Чижик кывзіс, мый висьтавліс Марья Петровна.
— Со, Елена Павловна, тэнад класслӧн список.
Сӧмын сьӧкыд лоӧ тіянлы ӧні тӧдмасьны ставныскӧд.
Зэв этшаӧн олӧны Бекрятаын, мукӧдыс орчча сиктъясынӧсь.
Бурджык эськӧ тіянлы аддзӧдчывны Нюра Валовакӧд, сійӧ класса староста и положительнӧй нывка, серьёзнӧй.
Сійӧ чукӧртас тіянлы челядьӧс школаӧ, кор ті тшӧктанныд.
— Ме непременнӧ сыкӧд аддзӧдчыла, а ӧні кытшовта кӧть татчӧс челядьсӧ.
— Но ладнӧ, сідзкӧ, ветлӧй со татчӧ.
Тані Кашина, сэні Веселоваяс кыкӧн, сэні Ваня Елохов.
Ӧшинь дорас матыстчӧмӧн Марья Петровна петкӧдліс Леналы керкаяссӧ.
— Со сэні, бокас, видзьяс вылас — Миша Теплых; сӧмын сы ордӧ, пӧжалуй, оз сулав тіянлы ветлыны: ещӧ веськаланныд кутшӧмкӧ грубитӧм вылӧ.
— А мыйла?
— Да ӧд Мишаыс переросток, сылы нин дас куим арӧс, а сійӧ сӧмын на нёльӧд классӧ вуджис.
Сійӧ ӧні дзик ӧти зон сиктас, мукӧдыс посньыдӧсь на.
Колхозын сійӧ уджалӧ гырысьяс пыдди, и, веськыда шуны, бура, а школаын асьсӧ кутӧ...
Марья Петровна сӧмын куньтыртіс синъяссӧ да довкнитіс юрнас:
— Пола, ті сыкӧд он справитчӧй.
— Немтор, — шуис Лена, — видла.
А Нюра Валоваыс кӧні олӧ?
— Сійӧ Холмыын, километр кык кымын тасянь.
Ылынкодь, дерт.
— Немтор, — шуӧ Леночка, — воам.
— И вот ещӧ, Елена Павловна: тіянлы ковмас кытчӧдзкӧ и пионерскӧй удж нуӧдны асланыд классын.
Пионервожатӧйыс миян ӧні абу;
комсомоллӧн райком кӧсйысис мӧдӧдны, да, тӧданныд, ӧні налӧн быд морт лыд вылын...
Классаныд тіян дас пионер — Май первой лунӧ найӧс примитлім...
Кыдз?
Справитчанныд?
— Но, дерт жӧ.
Ме асланым школаын пионервожатӧйӧн жӧ вӧлі.
— Вот и бур.
Тіян классныд ӧд миян старшӧй быдӧнлы пример должен петкӧдлыны.
— Постарайтчам, Марья Петровна.
Аттьӧ тіянлы отсӧг сетӧмсьыд.
Мунам, Чижик.
Чижик мӧдӧдчис Лена бӧрся, сэсся друг тэрыба видзӧдліс занавес вылӧ.
Занавес костыс лои паськыдджык, кык син веськыда видзӧдлісны Чижик вылӧ, воши беринӧсь нырыс, и друг занавес сайсянь мыччысис кыв.
Чижик кулакнас грӧзитыштіс кывлы да тшапа петіс Лена бӧрся.
«Коді сэні, детинка али нывка? — думайтіс сійӧ мунігмозыс. — Вот паныдасяс — сідзи сетышта, медым оз нерсьы!»
Кашинъяслӧн керкаас пызан сайын пукалісны ичӧтысь-ичӧт вит нывка да тасьтіысь панялісны йӧв.
Пызан улас каньпи нюліс киськалӧм йӧв гӧп.
Ӧдзӧсӧ таркӧдчӧм вылӧ ставныс ӧтпырйӧ бергӧдчисны да, пу пиньяснысӧ кианыс топыда чабыртӧмӧн, кынмисны места выланыс.
Синъяснысӧ лапнитлытӧг найӧ видзӧдісны Лена вылӧ.
Йӧлыс паньяссьыныс войталіс пызан вылас.
Леночка шыасис ыджыдджык нывкаыс дінӧ:
— Тэ Зоя Кашина?
Нывка чӧв оліс.
— Мый нӧ, тэ меысь полан?
Ме выль велӧдысь, локті тӧдмасьны.
Тэ — Зояыс?
Нывка отрицательнӧя пыркнитіс юрнас.
Нёль посньыдджыкыс друг кутісны бӧрдны.
Леночка шӧйӧвоши.
— Мый нӧ ті, ребятки?
Ме жӧ тіянӧс нинӧм ог вӧч... —
Леночка ачыс тӧкӧтьӧ оз бӧрд.
Бӧрдӧмыс лои пыр гораджык и гораджык.
Чижик матыстчис ыджыдджык нывка дінас да юаліс:
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Санька.
— А Зояыд кӧні?
— Видз вылын.
Турун куртӧ, — бӧрдӧм сорӧн висьталӧ нывка, посньыдик синва войтъяс сідзжӧ заводитісны визувтны сы банъяс кузя.
— Фу! — шуӧ Чижик. — Няргунъяс!
Найӧ петісны посводзас, но Лена сувтіс.
abu
— Но, кыдзи нӧ тадзи мунны, Чижик?
Найӧ мыйыськӧ повзисны, бӧрдӧны...
Сійӧ эз тадзи представляйт аслыс челядькӧд первойя тӧдмасьӧмсӧ.
Чижик муртса восьтыштіс ӧдзӧссӧ, — бӧрдӧм оз кыв.
Нывкаяс пыр на сідзи пукалӧны пызан сайын да важнӧя панялӧны тасьтіысь йӧв.
Думыштчӧмӧн Лена петӧ керкаысь.
Гришинъяслӧн керкаыс сӧстӧм, идралӧма.
Ӧшинь, вылас дзоридзьяс, этажерка вылын небӧг стопа,
Сталинлысь портрет мичмӧдӧма вышивайтӧм еджыд кузьчышъянӧн.
Портрет улас — уска артиллеристлӧн фотография.
Анка Гришина водтӧдӧ узьны кызіник воксӧ.
— Да узь тэ, узь, — шуалӧ сійӧ кыз гӧлӧсӧн.
А детинка оз кӧсйы узьны, кызіник чуньяснас тувкӧдӧ Анкалы то нырас, то синмас.
Ленаӧс аддзӧм бӧрын Анка чышкӧ кияссӧ партукас да шыльӧдыштӧ кудриа юрсисӧ.
— Здравствуй, Анночка!
— Здравствуйте!
— Тэ нёльӧд классӧ вуджин?
— Вуджи.
— Галина Владимировна тэнӧ велӧдіс?
— Велӧдіс.
— А таво ме кута тіянӧс велӧдны.
— Ті.
— Тэ, Анночка, бура велӧдчин?
— Бура.
— Кутшӧмӧсь нӧ вӧліны тэнад отметкаясыд?
Анночка збоймӧ.
— Ставыс пятёркаяс, и ӧти двойка.
— Двойка?
Кутшӧм предмет кузя?
— Пениеысь.
— Мыйла нӧ?
— Учительша шуӧ, мый ме дзизга.
Лена муртса вермӧ кутны серамсӧ, а Чижик став тушанас тіралӧ.
— Колӧ шуны, Анночка, «велӧдысь».
— Велӧдысь.
Сёрниныс некыдзи оз артмы.
— А мамыд регыд воас?
— Мыйӧн рӧмдас.
— И тэ лунтыр ӧтнад?
— Ага...
Детинка сэсся оз кӧсйы куйлыны да заводитӧ горзыны.
Лена да Чижик прӧщайтчӧны.
Веселовъяс керка ӧдзӧс дорын вӧлі нёролӧн сувтӧдӧм зыр.
Павловъяс ӧдзӧс дорын — куран.
Самошинъяс ӧдзӧс дорын — прӧстӧ кыдз пу пес плака.
Чойяс оз гӧгӧрвоны, мый тайӧ лоӧ, да шӧйӧвошӧмӧн сувтӧны улича шӧрӧ.
— Мый, шензянныд? — кыліс мелі кыз гӧлӧс.
Восьса ӧшинь дорын пукалӧ дзор юрсиа пӧрысь дед, сійӧ куритчӧ каллянӧн да лэдзалӧ турунвиж рӧма тшынлысь гӧгыльяс.
Ныр вылас сылӧн ыджыд ӧчки.
Ӧшинь вылас куйлӧ газет.
— Аддза ме, карса йӧз.
Миянлысь обычайяссӧ онӧ тӧдӧй.
Со, этайӧ корӧсьсӧ либӧ эсійӧ курансӧ кӧ пуктӧма ӧдзӧс дорас, сідзкӧ, «стӧрӧж».
Сійӧ йӧзлы сетӧ тӧдны, мый керкаас кӧзяеваыс абуӧсь.
Сідзкӧ, и муннысӧ нинӧмла.
А ті коді лоанныд?
Выль велӧдысь?
— Да...
— Ме и аддза...
А ме Елохов, Поликарп Матвеевич, ӧкмысдас куим арӧс.
Колӧкӧ, кывлінныд?
— Кывлі, кывлі, — шуӧ Лена, но дед оз кывзы сылысь.
— Кӧть и ӧкмысдас куим арӧс, а син вылын ещӧ сюсь на.
Со и тіянӧс аддзи! — сералӧ дед да друг скӧрысь юалӧ:
— А мыйла могтӧг сикт кузя ветлан?
— Ме кӧсйи велӧдчысьяскӧд тӧдмасьны.
— Йӧйталӧм.
Ӧні турун пуктӧм, окучивайтчӧм, весасьӧм.
Ичӧтсянь пӧрысьӧдз ставныс удж вылынӧсь.
Асьныд гӧгӧрвоанныд, абу сэтшӧм кад, медым ыркӧдчыны.
Сӧмын ме ӧтнам гортын, да ещӧ со кашинскӧй невестаяс.
Рытъявылыс волы.
Лена покорнӧя довкнитӧ юрнас да лӧсьӧдчӧ мунны.
— Виччысьыштлӧй, гражданка, — шуӧ дед, — со тані ме ог разберитчы, — сійӧ чутӧдӧ табакысь вижӧдӧм чуньнас газетӧ печатайтӧм картаӧ, — кӧні тані миян, а кӧні «сійӧ»?
Лена матыстчӧ матӧджык, копыртчӧ карта весьтӧ да аддзӧ, мый газетыс куйлӧ увлань юрӧн.
Сійӧ казявтӧг бергӧдӧ сійӧс да заводитӧ объясняйтны.
Синъяссӧ лэдзлытӧг Чижик видзӧдӧ дед вылӧ.
— Сідз, — шуӧ дед, — гӧгӧрвоана.
Верман челядьӧс велӧдны.
Разбирайтчан.
Ӧд нарошнӧ тэнӧ прӧвериті, ме и ачым разбирайтча.
Эн видзӧд, мый пӧрысь, ӧні и старикъяс сюсьӧсь, гӧгӧрвоӧны.
И дед юрнас довкнитӧмӧн лэдзӧ Ленаӧс.
Леночка Чижиккӧд кайӧны чой йылӧ школалань.
Лена мунӧ думайтігтыр.
— Чижик, — друг шыасис Лена, — а миян ӧд нинӧм эз артмы.
Мыйкӧ ме ог сідзи вӧч.
Чижик сочувственнӧя довкнитіс юрнас.
* * *
Рытнас Власьевна велӧдіс Ленаӧс:
— Тэ, Павловна, весьшӧрӧ кӧмкоттӧ эн кисьт, керкаысь керкаӧ эн ветлы.
Ӧні колхозникъяслӧн керкаыс абу олӧм вылӧ, а сӧмын узьлӧм вылӧ.
А войыс миян, ачыд аддзан, кутшӧм: яндзим и лабичад нёровтчывны, кор му вылад югыд.
Миян йӧзыд фронт вылад некор, дерт, оз узьны.
Важӧнтӧ юкмӧс дорын лунтыръясӧн кыліс нывбабаяслӧн сёрни, а ӧні сиктын некод абу.
Кӧсъян йӧзкӧд тӧдмасьны — му вылӧ мун, бригадаясӧ.
Удж вылад йӧзсӧ тэ радейтны кутан.
А аски Нюра ордӧ ветлам, сійӧ тэныд мукӧд сиктса челядьӧс чукӧртас.
Меным колӧ жӧ Холмыӧ ветлыны: бабаяс норасьӧны, мый юкмӧсыс налӧн тырӧма, — вот меным сельсӧвет поручитіс прӧверитны, видзӧдлыны.
Асывсяньыс и мунам.
КЫДЗИ ВЛАСЬЕВНА ВЕТЛӦДЛӦ ВӦРТІ
Власьевна сетіс Чижиклы роч ичӧтик сапӧгъяс.
— Со, судзӧді тэныд Марья Петровна детинкалысь.
А то сандалияснад миян вӧръясті он мун.
А тэныд, Лена Павловна, ме наберушка лӧсьӧді.
Гожӧмын вӧрӧ мунӧм базарӧ довгӧмкӧд ӧткодь.
Яндзим тыртӧм кинад гортад локны.
Да пурт эн вунӧд сьӧрсьыд босьтныд,
а то ті, карсаяс, радейтанныд тшакъястӧ нетшкыны, тшаклысь вужъяссӧ тшыкӧдавны,
а ме та кузя стрӧг, — тшакъястӧ вундавны колӧ.
Туй трӧпаыс первой мунӧ гажа видзьяс вомӧн, пипу расъяс вомӧн, нюрвыв ловпуяс пӧвстӧд, а сэсся вайӧдӧ лыска вӧр дорӧ.
Вӧрсьыс петіс том збой вӧв вылын верзьӧма морт, сувтіс стремя вылас да челядь гӧлӧсӧн скӧрпырысь горӧдіс:
— Эй, бабаяс, энӧ озорничайтӧй вӧрын: энӧ биасьӧй, а то ме тіянӧс!..
И гӧнитіс водзӧ.
Власьевна ӧвтыштіс сылы кинас:
— Гӧнит, гӧнит!
Зэв нин скӧр!
Школаад воан — ме тэныд пӧсь петкӧдла!
— Коді тайӧ? — юалӧ Чижик.
— Да Мишка Теплых, — нюммуныштӧмӧн шуис Власьевна, — сійӧ ӧні объездчикӧс вежӧ, вӧр бӧрся следитӧ.
Начальство!
Чижик шензьӧ: кутшӧм нӧ тайӧ сэтшӧм Мишка, мый сыкӧд и Лена, шуӧны, оз справитчы, и начальство сійӧ, и уджъяс вылын первой морт!..
— Но, ӧні, видзӧд сюся, Чижик, со сійӧ, вӧрыс, — шуӧ Власьевна.
Ӧтторъя стенаӧн сулалӧны тані лӧз козъяс.
Дзор рой кыссьӧ сьӧд стволъяс кузяыс.
Шонді сьӧкыдпырысь писькӧдчӧ сук коз лапъяс пыр да зарни пятакъясӧн усьӧ лыс вылӧ, турун вылӧ, кудриа папоротник вылӧ.
Чижик юр весьтын дзизгӧны и дзизгӧны номъяс.
Чижик полігтыр видзӧдлывлӧ веж стена вылӧ да матӧджык матыстчӧ Власьевналань.
Код тӧдас, мый вермас лоны татшӧм пемыд вӧрад!
Со, векньыдик юрсӧ лэптӧмӧн, трӧпа кузя кыссьӧ змей.
Чижик горӧдӧ.
— Эн пов, — шуӧ Власьевна, — тайӧ уж.
Аддзан, сійӧ юрсӧ лэптӧ, медым тэ аддзан: сылӧн виж чутъяс эмӧсь пель саяс — сідзкӧ, абу гадюка, повны нинӧмысь.
Оз, Чижиклы тайӧ вӧрыс оз кажитчы, —
тані, гашкӧ, и вӧрса келалӧ, куш плеш вылас коз коль пуктӧмӧн, и русалка пу увъяс вылын пукалӧ, — эз ӧд весьшӧрӧ Пушкин гижлы.
— Мый тэ, Чижик, — сералӧ Леночка. — Тайӧ ӧд мойдъяс.
— А ачыд мыйла бокас видзӧдлывлан?
— Немтор, — шуӧ Власьевна, — ӧні нӧрыс йылас каям, сэні гажаджык лоӧ вӧрыс, пожӧм да пипу, козъяс этшаджык — югыдыс унджык.
И збыльысь, нӧрыс йылас вылынджык вӧрыс лои гажаджык.
Пуясыс шочмисны, пожӧм стволъяс кузя вывлань бӧжӧн кутісны котравны ичӧтик сизьяс, мӧдісны шутьлявны, чипсыны лэбачьяс, кузь нырнас котшкӧдчис сизь.
Шоналӧм лыскысь, лилӧвӧй дзоридзьясысь ӧвтіс ма дукӧн.
Власьевна оз прӧстӧ мун вӧрӧдыс, — пыр копрасьӧ, пыр кланяйтчӧ.
То тшак аддзас, то кутшӧмкӧ турун нетшыштас да велӧдӧ Чижикӧс:
— Видзӧд, Чижик, тані пожӧма вӧр заводитчис, непременнӧ тані белӧй гриб олӧ.
А со пипу раскас — гӧрд гобъяс.
Но, а ставсьыс медъёна ме радейта чорыд рыжикъясӧс.
Вот нин бур!
И жарит тэ сійӧс, и солав тэ сійӧс — пыр сійӧ первой сёян пызан вылын!
Власьевна сёрнитӧ и пыр копрасьӧ да вундышталӧ пуртӧн.
Чижик видзӧдліс сы наберушкаӧ, а сэні мыйыс нин сӧмын абу!
И гӧрд гобъяс, и ягсеръяс, и уртшакъяс!
Розӧвӧй рыжикъяс вылын лысва войтъяс, ягсеръяс вылын, быттьӧкӧ челядь банъяс вылын, гӧна сыръяс...
Наберушкаыс ставнас яркӧй, сера.
— Вот, — велӧдӧ Власьевна, — оз весьшӧрӧ шуны йӧзыс: «гожӧмыс пӧ гӧрд»; ӧд и збыль гӧрд: пув гӧрдӧдіс, гӧрд гоб, лежнӧгйыв, рыжикъяс.
А сэні, видзӧдан, и пелысь мӧдас банйыны, а гут кулан тшакъяс быттьӧ барыняяс шӧвк пиын.
Сӧмын найӧс тэ, Чижик, кияснад эн вӧрзьӧд, вывті нин ядӧвитӧйӧсь.
Веськыда шуны — гутъяслӧн смерть.
Власьевна нетшыштӧ лӧзгӧрдӧн лӧсталысь кузь дзоридз.
— А со тайӧн, Чижик, юртӧ мыськыны кутан, вероника юрсиӧн шусьӧ.
Быдмас тэнад юрсиыд, и кӧсаыд лоӧ коскӧдзыд.
Чижиклӧн синъясыс чепсасьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а тӧлкыс этша.
Наберушкаас сылӧн быглясьӧ чукля кока ягсер.
— Власьевна, — няргӧ Чижик, — мыйла тэнад быдторйыс уна, а ме нинӧм ог вермы корсьны?
— А тэ сюсьджыка видзӧд, да весьшӧрӧ эн шӧйт.
Кыдз пу улысь корсяв кӧч гобъяс, пожӧм да коз пуяс улысь — рыжикъяс, а мӧс гоб нин меным коль.
Тэ сійӧс, Чижик, он аддзы.
Вӧрыс бара лои сукджык, кутіс усьны сьӧдлӧз пемыд.
Кузь турун петӧма трӧпа вылас да пӧшти тупкӧма сійӧс.
— Власьевна, — юалӧ Леночка, — кыдзи нӧ татшӧм вӧрӧдыс челядьыс тӧвнас школаас ветлӧны?
Тані, буракӧ, и зверьяс эмӧсь: кӧинъяс, ошъяс?
— Да, аддзан, Лена Павловна, тайӧ ми векньыд трӧпаті мунам, а Холмысянь Бекрятаӧдз и вӧла туй эм.
Войнаӧдз челядьӧс школаас вӧлӧн вайӧдлывлісны, а ӧні, ачыд тӧдан, вӧвъяс оз тырмыны, челядь подӧн ветлӧны школаӧ.
— Да ӧд вӧр туйӧдыс ветлӧны?
Ми налы вӧла туйӧд тшӧктам ветлыны, а найӧ ветлӧны тайӧ трӧпаӧдыс.
Да тэ эн маитчы, ошъяссӧ ми во дас кык нин эг кывлӧй.
Вот ӧтчыд ме, ещӧ томдырйи на, муна вӧлі челядькӧд и друг аддза — кӧзяйкаыс петӧ вӧрысь...
— Кутшӧм кӧзяйка? — юалӧ Чижик, — кодлӧн?
— Но, энь ош, вӧрса кӧзяйка.
Видзӧда, а сыкӧд тшӧтш кык ичӧтик.
Повзи ме, но, думайта, беда!
Кыдзи котӧртан кык челядьнад?
Вот ме копыртчылі сылы да шуала: «Матушка-голубушка, тэнад кык, и менам кык.
Мун тэ аслад туйӧд, эн вӧрзьӧд менӧ, а ме аслам могъясӧн муна».
— А сійӧ?
— Видзӧдліс ме вылӧ — и вӧрӧ.
— Муніс?
— Муніс, муніс...
Да тэ эн пов, тайӧ важӧн вӧлі.
Ӧні найӧ оз кывсьыны.
— А кӧинъяс?
— А кӧинъяс — ог шу, кӧинъяс эмӧсь.
Ӧні вӧралысьясыд сиктъясад эз лоны, фашистскӧй зверь бӧрся кыйсьӧны, вот найӧ и рӧдмисны, руд пакӧститчысьясыд.
Челядь школаад чукӧрӧн ветлӧны, босьтӧны сьӧрсьыныс сюмӧд да истӧг.
Мыйкӧ кӧ лоӧ — и ӧзтасны, а кӧиныд, сійӧ полӧ бисьыд.
Леночка неуна кельдӧдыштӧ да синбӧжнас видзӧдӧ чащаӧ.
А Чижик пырысь-пыр босьтӧ увйӧсь ыджыд бедь да воинственнӧя видзӧдалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кӧиныд кӧ уськӧдчас, сійӧ нин кужас дорйыны Леночкаӧс и Власьевнаӧс.
Беддьыс мешайтӧ сылы муннысӧ;
Чижик кыкысь тӧкӧтьӧ эз усь ныр вылас, а Власьевна сералӧ:
— Тэ, Чижик, шыбит кузь шытӧ.
Гожӧмнад кӧиныд и матӧ оз лок морт дінад.
Чижик радпырысь шыбитӧ бедьсӧ, но всё-таки содтӧ воськовъяссӧ.
Трӧпа петіс вӧрысь да кутіс мунны зильӧдчысь зӧръяс вомӧн.
А со, шор саяс, и Холмы.
ЫДЖЫД СЕМЬЯЛӦН ИЧӦТИК КӦЗЯЙКА
Ещӧ кильчӧ вывсяньыс на найӧ кылісны мый вынысь чирзӧм.
Власьевна гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ, и керкасьыс чепӧсйис еджыд ру кымӧр.
Чирзӧмыс кыліс пач дорас сулалысь ыджыд пельсаысь.
Лэччӧм чышъяна, гӧрдӧдыштӧм гӧгрӧс чужӧма, мамыслӧн кузь водздӧраа нывка ыджыд мочалкаӧн зыраліс кодлыськӧ гӧгрӧс юрсӧ, коді вӧлі чургӧдчӧма пельсаысь.
Куим челядь, кодъясӧс мыськӧма нин да тӧбӧма кичышкӧдъясӧн, рама пукалісны лабичын.
Чирзӧмысла вӧсньыдика зилякылісны ӧшинь стеклӧясыс.
— Ньӧжйӧнджык, тэ! — горӧдіс Власьевна, — ланьт, Таня!
Чирзӧм пыр жӧ ланьтіс.
— Мый, Нюрочка, мыськалан?
А мыйла он ворйын мыськы?
Пельсаад ӧд делӧ.
— Да сійӧ, тётенька, вывті кыз да пессьысь: ворсьыд быд раз путкыльтчас, а сэсся меным васӧ чышкавны.
— А ми со тэ дорӧ выль велӧдыськӧд локтім, Елена Павловнакӧд.
Тэ сыкӧд варовитышт, а тайӧ озорницаыскӧд ме ас морт моз справитча.
Танька копыртіс юрсӧ да дзикӧдз воши пельсаас.
Власьевна тэрыба лэптыштіс юбкасӧ, босьтіс Нюра киысь мочалка да заводитіс мыськавны Таняӧс.
Нюра пӧрччис юрсьыс чышъянсӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ, пӧрччис водздӧрасӧ да яндысьыштӧмӧн матыстчис Леночка дінӧ.
— Прӧйдитӧй, пӧжалуйста, — сӧстӧм горнича ӧдзӧс вылӧ индігмоз шуис Нюра.
Чижиклы пыр жӧ Нюра воис сьӧлӧм вылас.
Сійӧ мыйӧнкӧ ёна муніс Леночка вылӧ.
Сылӧн гӧгрӧс еджыд чужӧм вылас вӧлі сэтшӧм жӧ спокойнӧй достоинство; сэтшӧм жӧ зарни рӧма юрсиыс кык кузь кӧсаӧн сявкъяліс мыш вылас; вӧрасыс вӧлі сылӧн сэтшӧм жӧ тэрмасьтӧм.
Сӧстӧм ситеч платтьӧыс лӧсьыда пукаліс сылӧн статя фигура вылас.
Гырысь кельыдлӧз синъясыс видзӧдісны доверчивӧя да серьёзнӧя.
Леночка да Чижик пырисны сы бӧрся жырйӧ.
Нюра ӧдйӧ чышкис ветекӧн кык улӧс да матыстіс найӧс пызанлань.
Пызан вылас мича стопкаӧн куйлісны учебникъяс да кызьӧд листбок вылын восьтӧм кутшӧмкӧ детскӧй небӧг.
Чижик видзӧдліс: «Уржумысь детинка».
— Нюра, — шуис Леночка, — ме кӧсъя, медым тэ чукӧртін меным орчча сиктъясысь асланым класса челядьӧс.
Кор тэ верман вӧчны тайӧс?
— Тіянлы став челядьсӧ чукӧртны али сӧмын пионеръясӧс?
— Ставсӧ, ставсӧ.
Меным накӧд тӧдмасьны колӧ.
Нюра думыштчис.
— Луннас меным, Лена Павловна, гортысь мунны оз позь.
Ӧні мамӧ лунтыр видз вылын, челядьсӧ некодкӧд кольны.
Часлы ме корла Трохова бабушкаӧс, гашкӧ, сійӧ миянлы гортолыштас.
— А тэ пионерскӧй цепочкаӧн.
Тӧдан, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ?
— Тӧда...
— Вай видзӧдлам, коді кӧні олӧ да кыдзи бурджыка вӧчны.
Нюра кыскис пызан йӧрсьыс ӧкуратнӧй папка, кытчӧ гырысь почеркӧн вӧлі гижӧма: «Четвёртӧй класслӧн делӧяс», и найӧ Леночкакӧд копыртчисны список весьтӧ.
Чижик тювкнитіс-петіс кухняӧ.
Нырнас чушкигтыр да ружтігтыр кызіник Танька пукаліс лабичын.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм гӧгрӧс, мый Чижик чуймис, кыдзи Танька оз быгыльтчы лабичсянь джоджӧ.
Власьевна чышкаліс сійӧс кичышкӧдӧн.
— Ноко, Чижик, отсав!
Пасьтӧд мукӧд поснияссӧ!
Лабичын куйлісны дасьтӧм нин сӧстӧм дӧрӧмъяс да платтьӧяс.
Чижик босьтіс розӧвӧй платтьӧ да кужтӧг кутіс сюйны сійӧс ӧти еджыд юрӧ.
Юр друг кутіс чушкакывны нырнас, а платтьӧас дзугсьӧм кык ки кутісны мый вынсьыс тойлавны-мездысьны.
— Да тэ мый, Чижик, — скӧрысь шуис Власьевна, — детинкасӧ платтьӧӧн пасьтӧдан; со сылы гач да дӧрӧм лӧсьӧдӧма.
Чижик яндысьӧмӧн лэдзис кияссӧ, а Власьевна тэрыба кыскис Ваня вылысь платтьӧсӧ, детинкаӧс гачӧдіс, кучкыштіс:
— Котӧрт, гуляйт!
И, кыдзи век, кор Власьевна босьтчыліс удж бердӧ, кухняын ставыс дзик пыр вежсис: пасьтӧдӧм челядь котӧртісны, пельса вӧлі петкӧдӧма, джодж чышкӧма, и Власьевна, укватӧн таркӧдчигтыр, вешталіс нин пачысь чугунъяс да гырничьяс.
Горничаысь петісны Леночка да Нюра.
— Но мый, сёрнитчинныд? — юаліс Власьевна.
— Сёрнитчим. — Нюра видзӧдліс идралӧм кухня вылас да надзӧникӧн шуис: — Аттьӧ тіянлы, тётенька.
— Но, ладнӧ, ладнӧ, мун гуляйтышт Чижиккӧд, а ме тэ ордын гортолышта; татшӧм кызіникъясыдкӧд вӧдитчигӧн, тӧдӧмысь, жаялін.
Мый колӧ вӧчнытӧ?
— Вердыштны колӧ найӧс да мӧс лысьтыны.
— Но мун, ставыс лоӧ лючки.
Нывкаяс чепӧсйисны кильчӧ вылӧ.
— Кӧсъян кроликъясӧс видзӧдлыны?
— Ага!
Град йӧрын сулалісны куим гырысь клетка, и сэні ноксисны руд да сьӧд кроликъяс.
Нывкаясӧс аддзӧм бӧрын найӧ тешкодя топӧдісны розӧвӧй ныръяснысӧ сутугаысь вӧчӧм стен бердӧ.
Нюра нетшыштіс капуста кор да сетіс сійӧс Чижиклы.
— На, верд.
Посньыдик торъясӧн кроликъяс йирисны корсӧ, мырддялісны найӧс ӧта-мӧдныслысь, чеччалісны ӧти местасянь мӧд местаӧ.
Но Чижик регыд дӧзмис наысь.
— Ветлам, юӧд келалыштам, — шуис Нюра.
Юыс вӧлӧмкӧ абу ю, а прӧстӧ ичӧтик шор.
Но кутшӧм лӧсьыд вӧлі кевны пидзӧсӧдз ваӧ, мунны визулыслы паныд, резсьыны, чукӧртны уль ракпаньяс да, посни виж лыанас ниртігтыр, мыськыны киястӧ!
Мудзисны, кӧтасисны да нюжӧдчисны-водісны вадорӧ.
— Тэныд «Уржумысь детинка» кажитчӧ?
— Зэв ёна.
— А тэ радейтан лыддьысьны?
— Вывті ёна радейта!
— А тэ лыддьылін «Таинственнӧй остров?»
Сэні, тӧдан, кыдзи найӧ ді вылас веськалісны, и кыдзи быдсяма гусяторъясыс вӧліны, и обезьяна налӧн сэні...
— Эг, медъёна ме олӧм йылысь радейта, медым вӧлі сідзи, кыдзи збыльвылас.
Вот менам эм сэтшӧм небӧг «Шуда челядьдыр», сэні быдтор йылысь сэтшӧм интереснӧя гижӧма, а то ещӧ «Еджыд пудель»…
— А мойдъяс радейтан?
— Но кыдз нӧ!
Миян Трохова бабушка зэв интереснӧя мойдъястӧ мойдӧ.
Ми тӧвъяснад каям паччӧр вылӧ, чинтам лампаысь би, сійӧ и заводитас висьтавлыны сідз, мый мукӧдыс весиг кутасны тіравны.
А меным нинӧм, ме ӧд гӧгӧрвоа — мойд.
Нюра быд минутын пыр ёнджыка воис сьӧлӧм вылас Чижиклы.
— Вай дружитны кутам, Нюра?
— Вай, сӧмын...
Нюра ичӧтика жугыльмыштіс.
— Ме ӧд абу ӧтнам.
— Кыдзи абу ӧтнад?
Да менам вильыш Манька буксир вылын.
— Но?
Гӧгӧрвоан, сылӧн рочысь двойка, дисциплинаыс омӧль, и вывті няйта олӧ.
Вот, звено и сетіс меным сійӧс буксир вылӧ.
Рочысь ме сыкӧд занимайтча.
— Но и занимайтчы, а ворсны либӧ вӧрӧ ветлыны позьӧ и сытӧг.
— Ог, сытӧг ме некытчӧ ог мун.
Меным сійӧс перевоспитайтны сетісны.
Буксир и эм буксир.
А вреднӧй!
Сӧмын сьылӧ бура.
— Мый нӧ вӧчны, Нюрочка?
— А тэ, Чижик, он вермы тшӧтш и сыкӧд дружитны?
Чижик дернитыштіс асьсӧ юрсиӧдыс, думайтыштіс.
— Но, вай, кор сійӧс, этайӧ Манькатӧ.
Нюра чеччыштіс да горӧдіс:
— Манька, Манька!
Шор дорӧ котӧрт!
Регыд мысти воис Манька.
Пырысь-пыр тыдалӧ, мый вильыш: синъясыс сідзи и котралӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Тӧдмасисны.
И Нюра сразу кутіс сійӧс перевоспитайтны.
— Бара абу сынасьӧмыд талун?
— Сынаси, со, ей-богу, сынаси!
— Эн божитчы и эн пӧръясь!
Кутан кӧ пӧръясьны да божитчыны, пионерӧ огӧ примитӧй.
А мыйла платтьӧыд розя?
— Вот ог тӧд, ог тӧд, асывнас эз вӧв, ей-богу, эз вӧв!
— Бара?
На, дӧм!
Ковта морӧссьыс Нюра перйис кузь суниса ем да сетіс сійӧс Манькалы.
Манька пуксис, тешкодя чургӧдіс кокъяссӧ да гырысь вурысъясӧн заводитіс дӧмны розьсӧ.
— Безударнӧй гласнӧйястӧ велӧдін?
— Велӧді! — кутіс няргыны Манька. — <rus>Коза — козы, лоза — лозы</rus>!
— Сідз-сідз!
А ӧні сынась!
Нюра мыччис сылы гребёнка.
Но вильыш Манька скӧрмис:
— А но тіянӧс, дзикӧдз дӧзмӧдінныд!
Сійӧ петкӧдліс Нюралы нырсӧ да котӧртіс бокӧ.
— Дӧзмӧдчысь буксир! — горӧдіс сійӧ ылысянь.
— Но со, аддзан, кутшӧм сійӧ?
Верма ӧмӧй ме сійӧс эновтны?
Кор рытладорыс мӧдӧдчисны гортаныс, Нюра став котырнас колльӧдіс гӧсьтъясӧс дзиръя дорӧдз.
Манька кӧвъясис на дінӧ.
Гырысьджыкъяссӧ водзвылас лэдзӧм бӧрын Чижик сувтӧдіс Нюраӧс:
— Сідзкӧ дружитам?
— Дружитам.
— Нэм чӧж?
— Нэм чӧж.
Чижик нюжӧдіс кисӧ, Нюра пуктіс сэтчӧ ассьыс кисӧ.
На дінӧ уськӧдчис Манька.
— Пукты и тэ, Манька, — ышловзьӧмӧн шуис Нюра. — Сӧмын смотри тэ менам!
Куим нывка топыда кутчысисны кияснаныс.
— Дружитны нэм чӧж! — шуис Чижик. — Радлыны ӧтлаын и отсавны матӧ воигӧн!
— Радлыны ӧтлаын и отсавны матӧ воигӧн! — йӧлӧга моз выль пӧв шуисны Нюра да Манька.
КЛИМУШКА ГРАД ЙӦРЫН
Чижик гажтӧмчис.
Кымынӧд лун нин сійӧ пыр ӧтнас и ӧтнас гортас.
Власьевна югдігас мунӧ колхозӧ.
— Лов оз лэпты татшӧм лунъясӧ шойччыны — шуӧ сійӧ, — кӧть отпуск дырйи йӧзыслы отсышта.
А Лена лунтыр жӧ абу гортын.
То сійӧ Марья Петровнакӧд составляйтӧны челядьлысь список, кодъяс долженӧсь мунны школаӧ, то районӧ ветлас, то велӧдчысьяс ордӧ волас.
А медсясӧ пукалӧ колхоз правлениеын и бергӧдлӧ и бергӧдлӧ телефон ручка, зільӧ йитчыны районкӧд, медым получитны сводка боевӧй делӧяс да победаяс йылысь.
Ӧд газетъяс воӧны сӧмын коймӧд луннас, а йӧз кӧсйӧны тӧдны сводкасӧ ӧні жӧ.
Шутка ӧмӧй, кутшӧм делӧяс фронт вылын мунӧны!
Кытчӧдз миян мунісны!
Вот и поручитіс комсомол Леночкалы телефон пыр принимайтны сводка, а сэсся гижавны сійӧс да ӧшӧдавны правление ӧдзӧс дорӧ.
Войдӧр, сводка кывзігӧн, йӧзыс вӧлі гӧрбыльтчӧны, синъяссӧ дзебӧны ӧта-мӧдсьыныс, шогпырысь мурч-курччӧны пиньяссӧ, а ӧні кывзӧны, лыддьӧны и быттьӧ томмӧны син водзад.
И пельпомъяссӧ веськӧдісны, и видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас гордостьӧн, и нюмъялӧны.
И лэбӧны сиктса улича кузя пу керкаысь тшынасьӧм кузнечаӧ, муяс вылӧ, кӧні лун и вой пуӧ удж, водзджыксӧ тӧдлытӧм названиеяс: Сан, Висла, Яссы...
Бабаяс прӧстӧя сёрнитӧны юкмӧс дорын Румыния йылысь, Болгария йылысь, быттьӧ найӧ танӧсь, орчча районын.
— Но, тэнад нӧ кӧні ӧні?
— Бура оз гиж, а йӧз канмуын.
— И кыдзи?
— Оз во сьӧлӧм вылас.
Гижӧ — видзӧдлі пӧ найӧ муяс вылӧ да серамӧй петіс: му абу му, а миян баблӧн шебрас; быд воськов вылын му тор.
— Единоличникъяс, сідзкӧ, ставныс — беднякъяс?
— Но, да.
Бӧрӧ кольӧмаӧсь.
Ӧні нин сьӧкыдлуныд оз сьӧктӧд.
Нинӧм, мый ӧні удж бергӧдӧ ӧти, кӧні войдӧр витӧн уджавлісны, нинӧм, мый войяс оз узьны, мый висьӧны лыясныс — медтыкӧ боечьяслӧн сапӧгъясыс вӧліны ёнӧсь, салдатскӧй котёлокъясаныс шыдыс вӧлі госаджык, да сы дінӧ тырмымӧн нянь.
Боечьяс заслужитісны тӧждысьӧмсӧ да мелілунсӧ.
Аддзан, кыдзи восьлалӧны.
Ӧні абу нин дыр...
Колӧ сӧмын и миянлы тшӧтш дружнӧйджыка зэлӧдчывны, ӧтлаын мунны победалы воча.
Муяс вылысь воӧны колхозникъяс да кежавлӧны колхоз правление кильчӧ дорӧ: сводка лыддьыны.
Лыддьӧны да радлӧны.
А Власьевна Чижиклы эз тшӧкты мунны школьнӧй участок вылысь:
— Друг кӧ воас заведующӧй либӧ районысь воасны, тэ сэки горӧдан менӧ.
Талун, збыль, Власьевна ӧшиньяс мыськалӧ школаын, а Чижик горт дорас пукалӧ, стӧрӧжитӧ.
Чижиклы гажтӧмкодь.
Луныс лои шензьӧдана лӧнь да шондіа.
Чижик босьтіс важ тулуп, вольсаліс сійӧс забор дорӧ йӧрас, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн пуксис да заводитіс лыддьыны сёпӧв лыддьылӧм «Тимур да сылӧн команда» небӧг.
Но лыддьысьны вӧлі дыш.
Чӧскыд дукӧн ӧвтіс еджыд бобӧняньысь, дышиника дзизгисны пушистӧй гӧна пасъяса мазіяс, Чижик пидзӧс вылӧ чеччыштлісны збой чиркъяс, — пукалыштасны, зыралыштасны кокъяссӧ воча-воча да водзӧ чеччаласны...
Чижик шыбитіс небӧгсӧ, чеччис, нюжмасьыштіс да друг... аддзис: град йӧр помас бокӧвӧй зонка нетшкӧ морковь.
Да сэтшӧм яндысьтӧг нетшкӧ!
Оз сідз, медым нетшыштны ӧти морковь, чышкыштны гачас, сюйны вомас да и пышйыны йӧз град йӧрысь.
Оз, детинка пукаліс зумыда, нетшкис морковсӧ бӧрйӧмӧн, да ещӧ и лӧдіс сійӧс гӧгрӧс кӧрзинкаӧ.
Чижик пузис скӧрмӧмысла да котӧртіс сы дінӧ.
— Тэ мый вӧчан?!
Кыдзи тэ лысьтан?
Тэ мыйла миянлысь морковсӧ нетшкан?!
Детинка повзис виччысьтӧмысла, дугдіс...
Сэсся видзӧдліс Чижик вылӧ да спокойнӧя нетшыштіс ещӧ ӧти морковь.
Чижик зымнитіс кокнас.
— Дугды, шуӧны тэныд!
Чижик вылӧ видзӧдтӧг детинка лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Тю-тю! — нюжӧдіс сійӧ зывӧкпырысь. — Тю-ю!
— Мый? — юаліс Чижик.
— Кытысь сӧмын татшӧмъясыс миян сиктӧ воӧмаӧсь?
— Тайӧ тэ ме йылысь?
— Тэ йылысь.
Чижик чабыртіс кулакъяссӧ.
— Вот ме тэныд петкӧдла!
Ӧні жӧ Власьевнаӧс горӧда!
Петкӧдлас гаж!
Он лысьт миян град йӧр...
И Чижик уськӧдчис школалань.
— Власьевна! — горзіс сійӧ. — Власьевна!
Власьевна чепӧсйис кильчӧ вылӧ, киас сылӧн ва ветек.
Ветексьыс виаліс пос вылас гудыр ва.
— Мый сэтшӧмыс?
Мый тэ горзан, Чижик?
Мый лои? — юаліс сійӧ повзьӧмӧн.
— Сэні... град йӧрас... детинка морковтӧ нетшкӧ.... быдса чукӧръясӧн... ставсӧ куштіс.
— Морковь?!
Власьевна шеныштчис ва ветекнас да котӧртіс град йӧрӧ.
Чижик весиг повзис: «Но и сюрас тайӧ детинкаыслы!»
Но Власьевна друг надзмӧдіс воськовъяссӧ, кипыдӧснас сайӧдыштіс синсӧ шондіысь, видзӧдліс, сувтіс да чӧв олігтыр кутіс пыдзравны ветексӧ.
Чижик калькнитіс вомсӧ.
— Тупкы вомтӧ, — шуис Власьевна, — рака пырас.
Аддзан, кутшӧм шум лэптін.
Тайӧ жӧ Сашка.
— А мый нӧ?
— Мый «мый»?
Буракӧ, делӧ вӧчӧ.
Власьевна матыстчис детинка дінӧ.
Сійӧ чеччис мусьыс.
— Здравствуй, Сашка.
— Здравствуйте.
— Мый, морковь бердӧ кутчысин?
— Ага!
Мама висьталіс — кад пӧ.
— Но и бур, бур, молодец!
Чижик сулаліс сюръя моз да шензьӧмӧн чӧвтлывліс синсӧ Власьевна вывсянь детинка вылӧ.
Власьевна видзӧдліс Чижик вылӧ да серӧктіс.
— Эк тэ!
Вӧрӧс кутӧмыд!
Сійӧ ӧд морковь шочмӧдӧ.
Сійӧ морковь градъяс кузя ответственнӧй.
— Кыдзи шочмӧдӧ?
— И мый вылӧ сӧмын велӧдӧны тіянӧс сэні карад!
Со видзӧд, — Власьевна копыртчис град весьтӧ да кияснас вештыштіс узора коръяссӧ, — аддзан, кутшӧм сійӧ дзескыда пукалӧ.
Тадзи сыысь нинӧм оз артмы, ӧти бӧжторъяс лоӧны.
— А сійӧ?
— А сійӧ лишнӧйсӧ нетшыштас, а сылы, коді кольӧ, и места лоӧ, кӧні позьӧ быдмыны и паськавны.
Чижиклӧн чужӧмыс гӧрдӧдӧ, весиг пельясыс сылӧн сотчӧны, — вот нин, збыль, йӧйталыштіс.
Яндысигтыр сійӧ син бӧжнас видзӧдлӧ Саша вылӧ.
— А позьӧ, ме мӧда жӧ?
— Но мый нӧ, отсав...
Велӧд сійӧс, Сашка.
И Власьевна мунӧ.
Саша видзӧдӧ Чижик вылӧ гордӧя да зывӧкпырысь:
— Мый, сёйин?
И Чижиклы лоӧ чӧв овны.
Сійӧ кевмысьӧмӧн юалӧ:
— Меным кӧні позьӧ?
— Со тайӧ торсӧ вӧч.
Сӧмын видзӧд: кыскы, коді жебиник, а бурсӧ коль.
— Тайӧс позьӧ кыскыны?
— Позьӧ.
— А тайӧс?
— Вот ещӧ!.. сійӧ жӧ кыз.
Уджалыштісны чӧв олігтыр.
— Тэнӧ кыдзи шуӧны?
— Чижик.
abu
abu
— Мый? — Сашка лэптыштӧ юрсӧ. — Кыдзи?
— Чижик.
— Да ӧд сійӧ жӧ лэбач.
— Но и мый нӧ, —
Чижик дузгӧдчыштӧ,
— менӧ тадзсӧ бать нимтіс,
а збыльвылассӧ Таня.
Сӧмын тадзсӧ менӧ некод оз шу.
abu
— А кӧні тэнад батьыд?
— Фронт вылын.
— И менам.
А сійӧ коді?
— Танкист.
— О-о!
Но ладнӧ — мед сідзкӧ лоӧ Чижик.
Ме челядьлы ог тшӧкты эльтчыны, а то тӧдан...
Уджалыштісны ещӧ.
Саша шуӧ думыштчӧмӧн:
— Чижик...
А уськӧдчин дзодзӧг моз: «миян град нӧрыс, миян».
Град йӧрыс школалӧн.
Став челядьыс пуктысисны.
А сійӧ котсьӧ энь дзодзӧг моз.
— Но ладнӧ, тырмас тэныд, ме ӧд эг тӧд.
— Эн тӧд, эн тӧд...
Немтӧдтӧм!
Мый коли вӧчны Чижиклы?
Сійӧ сӧмын тэрыбджыка мӧдіс вӧрӧдны кияссӧ.
Делӧыс муніс миритчӧмлань, но друг кыськӧ кыліс серамсора вӧсньыдик гӧлӧс: «Ичӧтысь ичӧт, ачыс дзодзӧг кодь, шумитас, горзас, а ме сыысь ог пов».
Чижик чеччыштіс, видзӧдліс, балябӧжас юрсиыс боевӧя чургӧдчис.
Некод некӧн эз тыдав.
И друг сьӧд сэтӧр куст паськалыштіс, и Чижик аддзис беринӧсь тӧдса ныр да кык син.
— А, со тэ кӧні!
Чижик уськӧдчис водзлань.
Куст сайын пукаліс зэв ичӧтик детинка, квайт арӧсысь абу ыджыдджык.
Чижикӧс аддзӧм бӧрын сійӧ тупкысис кинас.
Чижик кватитіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Тэ бара нерсян?
Детинка повзис да нораа горӧдіс:
— Шашка!
Саша петіс Чижик водзӧ да вештіс сылысь кисӧ.
— Эн вӧрзьӧд! — шуис сійӧ. — Этатшӧм ыджыд ичӧт вылӧ уськӧдчин.
— А мыйла сійӧ нерсьӧ?
— Ыджыдтай!
Вӧрзьӧдны позьтӧм барыня!
Мунам, Климушка, кутан меным отсасьны.
Нырнас чушкигтыр Климушка вӧтчис Саша бӧрся, а Чижик пуксис куст дорӧ.
Сылы веськыда эз везит сыкӧд.
Саша бара лои прав, а сійӧ чудитіс.
Чижик пукалыштіс, думайтыштіс, ыркалыштіс да муніс морковь град дорӧ уджавны.
Лои жар.
Шондіыс пӧжис гӧрбыльтӧм мышъяссӧ.
Кымӧс вылас Чижиклӧн петісны гырысь пӧсь войтъяс.
Сійӧ частӧ кутіс шойччыны.
А Саша муніс нин водзӧ.
Климушка кашкис Чижиккӧд орччӧн.
А град помӧдзыс вӧлі ещӧ, ок, кутшӧм ылын.
Чижиклӧн кутіс ёнтыны коскыс.
Эновтны?
Сылы ӧд некод оз тшӧкты уджавнысӧ.
Эновтны яндзим, ачыс вӧзйысис.
Да и Климушка, со, оз норась.
Шуд вылӧ, Саша мудзис жӧ:
— Но, вайӧй шойччыштамӧй, уджалысьяс!
Чижик чеччыштіс кок йылас, пыр жӧ гажмис да заводитіс торгыны-сёрнитны:
— Мунамӧй, эстӧн забор дорас тулуп вольсалӧма.
Сэні лӧсьыд, гожсай и бобӧнянь дук кылӧ.
Водалісны тулуп вылӧ.
Лӧсьыда шойччис мудзӧм мыш.
Ньӧжйӧ кывтісны енэжті быттьӧ мудзӧм жӧ кымӧръяс.
Чиркъяс дугдісны ворсны асланыс скрипкаяснас.
Сӧмын мудзлытӧм мазіяс эз эновтны уджнысӧ.
— Кутшӧм небӧг нӧ тайӧ тэнад? — юаліс Саша.
— «Тимур да сылӧн команда».
— Но? — Саша дзик пыр пуксис.
— Миянлы сы йылысь велӧдысь висьтавліс, а лыддьыны эз удайтчыв.
Ноко петкӧдлы.
Кутісны видлавны картинкаяс.
Климушка чуньяснас тувкӧдіс небӧгас да пыр юасис:
— А тайӧ коді?
А тайӧ мый вӧчӧ?
Первойсӧ Чижик висьтавліс, а сэсся сійӧ дӧзмис.
— Вай лыддямӧй, бурджык лоӧ.
Детинкаяс радпырысь сӧгласитчисны.
Лыддисны ӧчередьӧн Чижик да Саша.
Климушка синъяссӧ эз чӧвтлы лыддьысь вылысь.
Лыддьысисны дыр.
Чирисны гӧлӧсъясныс.
Вуджӧрыс тупкис нин град йӧрджынсӧ.
Подсолнухъяс бергӧдісны юрнысӧ.
Цвет пыльцаясӧн да нектарӧн сьӧктӧм мазіяс кутісны довгыны гортаныс.
— Ог вермы сэсся, — шуис Чижик да тупкис небӧгсӧ.
Саша думайтігтыр нямляліс турун си.
— Вот зэв бура Тимур думыштӧма тайӧс ставсӧ.
Бур эськӧ и миянлы тадзсӧ,
миян ӧд сідзжӧ гӧгӧр фронтовиклӧн семьяяс.
— Но, сідзкӧ и ми...
— Да миян, аддзан, звено эм, а уджыс некутшӧм абу...
Вожатӧйсӧ эз мӧдӧдны...
— Ӧні менам чой лоӧ вожатӧйнас.
Сӧмын сійӧ, ой, стрӧг!..
— Стрӧг — сійӧ нинӧм.
Медсясӧ, медым интереснӧ вӧлі.
А то сэтшӧм гажтӧма нуӧдӧны...
— Интереснӧ лоӧ...
А коді тіян звеноад вожатӧйыд?
— Ме.
«О-о! — Чижик уважениеӧн видзӧдліс детинка вылӧ.
— А месӧ сы вылӧ кыдзи уськӧдчи...»
— Тӧдан, Саша, — гусьӧник шуис Чижик, — ми Нюра Валовакӧд да Манькакӧд кӧсйысим дружитны нэм чӧж, вай и тэ миян дінӧ.
— Бур, сӧмын менам эм нин дружок, ме пыр сыкӧд.
— А сійӧс кыдзи шуӧны?
— Чотысь Алёшка; сылӧн батьыс главнӧй кузнеч колхозын.
— Но, вай и сійӧс.
— А ме? — юаліс Климушка.
— А тэ ичӧт на, тэ миян кандидатӧн лоан.
Климушка кутіс няргыны:
— Ог кӧсйы <ns>канжидатӧн</ns>...
— Ланьт, Климушка, — гӧгӧрвоӧдіс сылы Саша, кандидат — сійӧ медся главнӧйыс!
— Но, сідзкӧ бур, — тшапмыштіс Климушин.
Детинкаяс кутісны мӧдӧдчыны гортас.
— Сашка, аски тэ локтан? — юаліс Чижик.
— Локта.
— Он пӧръяв?
— Мый тэ!.. — шуис Саша да муніс дзиръялань.
СЁР РЫТЫН
Югыд, вежов вой видзӧдӧ ӧшиньясӧ.
Кухняын сэтшӧм уютнӧ, мый Чижиклы абу окота узьны мунны.
Бикиньяс койигтыр трачкакылӧ-ломтысьӧ кыз пач.
Читкыртны кӧ синъястӧ да видзӧдлыны биас, быдторсӧ позьӧ аддзыны сэтысь.
То быттьӧ война, сотчӧны вӧръяс, лыйлӧны пушкаяс, то быттьӧ кӧнкӧ ылын вӧр весьтын кыпӧдчӧ кыа...
а кор песъясыс сотчасны да киссясны зарни жарӧн, сэки Чижик аддзӧ Ненагляднӧй Мичлунлысь дворечсӧ, либӧ Кащейлысь му пытшкӧсса озырлунсӧ, либӧ зарни чукӧр, код дорын косьмӧ Скуп Рыцарь.
Заводитӧ пузьыны картупель тыра чугун: «Пуш-паш, пуш-паш», — пушкӧ сійӧ да гораа сьӧласьӧ.
Ваыс резсьӧ ӧгыръяс вылас да кольӧ на вылӧ сьӧд чутъяс.
Чугуныс неуна чеччалыштӧ под вылас.
Сійӧ сэтшӧм кызіник да гӧгрӧс, мый кажитчӧ, быттьӧкӧ сійӧ кутчысьӧма бокъясас да ӧні жӧ чеччыштас йӧктыны.
Но ыджыд кастрюля, кӧні пусьӧ аски кежлӧ шыд, скӧрысь ӧлӧдӧ сійӧс: «Ш-ш-ша, <ns>т-т-тырмас, т-тырмас</ns>!» А вильыш самӧвар лэдзалӧ еджыд ру струяяс да сералігмоз эльтӧ: «<ns>С-сувт! с-с-сувт</ns>!» Вот чугун оз и вермы йӧктыны.
Власьевна лӧсьӧдӧ пызан.
Сійӧ вӧсниа-вӧсниа вундалӧ нянь, медым чайтсис, мый сійӧ уна.
Леночка крӧшитӧ веж лук.
Сійӧ первой кузь пратьясӧн ӧшӧдчӧ пызан вывсянь, а сэсся дука чукӧрӧн куйлӧ тарелкаын.
Чӧв-лӧнь.
Ставныс мудзӧмаӧсь лунтырӧн.
Власьевналӧн тіралӧны киясыс, и дозмукыс зёлькӧдчӧ, кор сійӧ чышкалӧ найӧс.
Но со нин самӧвар пызан вылын, картупель тарелкаын.
Со нин ставныс сёйисны, шойччисны — и заводитчӧны сёрнияс.
— Ставӧн ми думайтім, Лена Павловна, мыйӧн эськӧ ещӧ фронтлы отсавны, — висьталӧ Власьевна, кӧсъям вӧлі шоныд кӧлуй чукӧртны, а районын шуӧны: «Оз ков, быдторйӧн миянлысь боечьясӧс обеспечитӧма».
Со газетъясын гижӧны: йӧз, ми вок колхозникъяс, сьӧм чукӧртӧны, сы вылӧ самолётъяс стрӧитӧны.
Кыдзи эськӧ и миянлы сідзи?
— Бур эськӧ, — шуӧ Леночка.
— Да ӧд колхозным миян ичӧт, миянлы ӧтнанымлы, пӧжалуй, и не лэптыны!
— А ми орчча колхозъясӧс кыскам, ставнас районсӧ кыпӧдам.
— Вот тайӧ да.
Ноко, Лена Павловна, чукӧрт тэ нывъясӧс-комсомолкаясӧс, думыштлӧй бурджыка да босьтчӧй делӧ бердӧ.
— Ладнӧ, — шуӧ Леночка, — а пока со мый...
Сійӧ котӧртӧ аслас жырйӧ да зёльӧдчӧ чемодан томаннас, петӧ да сетӧ Власьевналы сьӧм пачка:
— Мед лоас медводдза взнос миянсянь Чижиккӧд.
Власьевна торжественнӧя сувтӧ.
— Принимайта, — шуӧ сійӧ, — медводдза взнос «Колхозник» самолёт вылӧ! —
да дзебӧ сьӧмсӧ ящикас.
А ме талун уджалі жӧ, морковь шочмӧді, висьталіс Чижик да кӧсӧйтчыліс Власьевна вылӧ: висьталас сійӧ али оз висьтав?
Власьевна чӧв олӧ да сӧмын друг мигайтӧ Чижиклы шуйга синнас, — помнитан пӧ, кыдзи вӧртӧ кутін?
Чижик збоймыштӧ: оз висьтав.
— Он кӧ сійӧс шочмӧд, ичӧтик бӧжъяс сӧмын лоӧны, — важнӧя шуӧ Чижик.
И висьталӧ Леналы Саша йылысь да Климушка йылысь.
Леночка ошкӧ.
— Тайӧ зэв бур, мый тэ удж бердӧ босьтчин, — шуӧ Лена, — он кут гажтӧмчыны.
— И Сашка, — содтӧ Власьевна, — бур детинка, оз ӧбидит, оз грубит.
А Климушкаӧс тэ эн вӧрзьӧд, Чижик, сійӧ сирӧта, — Власьевна ышлолалӧ.
abu
abu
Леночкалӧн аслас тӧждысьӧмъяс.
— Власьевна, шуӧ сійӧ, — ме видзӧдалі школаысь пособиеяс да дзикӧдз расстроитчи: небӧгъяс косясьлӧмаӧсь, картаяс вушйӧмаӧсь, кыдзи кута ме челядьӧс велӧдны?
— А тэ пӧчинит, клеитав; ӧні абу сэтшӧм кад, медым виччысьны.
— Ме ачым сідзи жӧ думайта.
Вайӧй со кыдз вӧчам: аскомысь ті энӧ мунӧй колхозад, пуӧй клей, а ми пионеръясӧс чукӧртам да, мый вермам, пӧчинитам.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Власьевна, — аски ме видз вылӧ муна да Нюра мамлы тшӧкта, медым сійӧ Нюраӧс да Холмыысь мукӧд челядьӧс ыстас.
— И ме тіянкӧд муна, позьӧ? — юалӧ Чижик.
Сійӧ тӧдӧ, мыйӧн босьтны Власьевнаӧс.
Сійӧ матыстчӧ сы дінӧ матӧджык, матӧджык, а сэсся кайӧ сылы пидзӧс вылас да кутӧ сійӧс сьыліӧдыс.
— Позьӧ?
— Ладнӧ нин, мунам, — шуӧ Власьевна, — ручпи.
Власьевна кутӧ Чижикӧс кыкнан кинас да топӧдыштӧ асланьыс.
Сійӧ небыдик, сӧстӧм, шоныд, быттьӧ пач.
Неуна качайтчыштігтыр Власьевна заводитӧ сьывны:
<rus>Я у печки сижу,</rus>
<rus>Заплатки кладу, приметываю...</rus>
— Тайӧ, буракӧ, зэв важся сьыланкыв? — юалӧ Леночка.
— Но, мый тэ, Елена Павловна!
Тайӧс миян быд кага тӧдӧ; а кӧсъян важсясӧ кывзыны, вай жӧ ме тэныд сьыла, кутшӧмъясӧс ӧні некод нин оз помнит.
Сӧмын пӧрысь бабъяс, гашкӧ, помнитӧны, да налӧн гӧлӧсыс чирӧма, а менам ещӧ нинӧм на, котӧртӧ.
Со кыдз ме аслам свадьба вылын сьылі, бӧрді.
Власьевна виччысьтӧг лэдзӧ Чижикӧс пидзӧсъяс вывсьыс.
Чижик кӧсйис дузнитчыны, но сылы нин некор.
Власьевна минут кежлӧ тупкылӧ чужӧмсӧ кияснас, а сэсся горӧдӧ сьывны кыз гӧлӧсӧн:
<rus>Охти, мне, молодой, тошнешенько,</rus>
<rus>Охти, мне, молодой, страшнешенько,</rus>
<rus>Как я жить буду да в чужих людях:</rus>
<rus>Надо всякому там улаживать,</rus>
<rus>Надо всякому приноравливать,</rus>
<rus>Поутру вставай ранешенько,</rus>
<rus>Ввечеру ложись позднешенько,</rus>
<rus>За столом ешь помалешеньку.</rus>
Власьевна сьылӧ сэтшӧм шога, сэтшӧм шога, мый Чижиклӧн вомдоръясыс заводитӧны тіравны.
Да и Лена подозрительнӧя дзебӧ синъяссӧ.
Со Власьевналӧн и синваыс визувтӧ банбокъяс кузяыс.
Сійӧ оз нин видзӧд нывкаяс вылӧ.
Разялӧ ассьыс дзор кӧсасӧ, казьтылӧ мыйкӧ ассьыс, и гӧлӧсыс сылӧн дрӧжжитӧ да бӧрдӧ.
А сэсся Власьевна кватитчис да, синвасӧ чышкалігмоз, шуис:
— Со кыдзи ме верӧссайӧ мунлі да тадзи и бӧрді сӧветскӧй власьт воясӧдз.
Чижик недӧвӧльнӧй:
— Ог, ме тадзи верӧссайӧ ог мун, свадьба вылын ме танцуйтны кута.
Сійӧ пыркӧдӧ юрсӧ да скӧра шуӧ:
— А тадзитӧ бурджык не гӧтрасьны.
Леночка да Власьевна сералӧны.
— Аддзан, кутшӧм збой, веськыда Аника-воин!
Но, тэнад, дерт, мӧднога олӧм лоӧ: он важся кадӧ ӧв.
— То-то! — скӧрысь шуӧ Чижик да мунӧ узьны.
РУД МӦСЪЯС МӦДӦДЧӦНЫ ГОРТӦ
Лена бара эз вӧв гортын.
Котӧртіс школаӧ лӧсьӧдны ставсӧ аски кежлӧ.
Чижик пуксис гижны батьыслы письмӧ, кымынӧдӧс лыд сертиыс, — сылы и шунысӧ сьӧкыд.
А вочакывйыс пыр абу и абу...
Чижик и бӧрдыштіс нин гусьӧник, но Леночка тшӧктӧ, медым Чижик всё-таки гижис быд недельын.
«Вермас лоны, батьным сэтшӧм местаын, мый сылы гижнысӧ оз позь, а получайтны письмӧяссӧ сійӧ всё-таки вермӧ.
Абу лӧсьыд кольны сійӧс гортса юӧръястӧг».
А ачыс Леночка Чижик дорысь ёнджыка нервничайтӧ: сійӧ ӧд оз сӧмын батьсяньыс виччысь письмӧсӧ, но и Андрейсянь тшӧтш.
abu
Чижик гижӧ ыджыд письмӧ да видзӧдлывлӧ кывкудӧ, медым эз вӧвны орфографическӧй ӧшибкаяс.
Керкаас чӧв-лӧнь.
Друг Чижик кылӧ, мый Власьевна кодкӧдкӧ сёрнитӧ.
Кыдзи нӧ тайӧ сідзи?
Ӧд кильчӧ посъясыс эз дзуртыштлыны и ӧдзӧс эз клопнитлы!
Позьӧ ӧмӧй нӧ кутчысьны да не видзӧдлыны?!
Чижик ньӧжйӧник восьтыштӧ ӧдзӧссӧ да сюйӧ любопытнӧй нырсӧ.
Власьевна пукалӧ джоджас крӧвать дорын, киас кутӧ шыръясӧн йирӧм мешӧк, шогпырысь довкйӧдлӧ юрнас да кӧритӧм сямӧн висьталӧ крӧватьувса пемыдас.
— Шырӧй, — шуӧ Власьевна, — а, шырӧй, но мый нӧ тэ, гым би мед тэнӧ виас, вӧчӧмыд?!
Ме выль мешӧк вури, а тэ, шырӧй, сійӧс йирӧмыд.
А! Абу яндзим тэныд, шырӧй?
Но мый меным вӧчны тэкӧд!
Власьевна сэтшӧм серьёзнӧя сёрнитӧ шыркӧд, мый Чижиклӧн серамыс петӧ и аслыс любопытнӧ.
Сійӧ гусьӧникӧн матыстчӧ Власьевна дінӧ.
— Власьевна, — юалӧ сійӧ шӧпкӧдӧмӧн, — а шырыд гӧгӧрвоӧ?
Власьевна друг кватитчӧ, гӧрдӧдӧ да чеччӧ джоджысь.
— А код тӧдас сійӧс, гашкӧ, и гӧгӧрвоӧ!..
А тэныд ставсӧ колӧ кывзыны?
У-у, любопытнӧй ныр!
Чижик синбӧжнас видзӧдӧ крӧвать улӧ: оз-ӧ пукав сэні скӧрысь видӧмла повзьӧм шыр?
Но крӧвать улын некод абу.
— Ноко, лӧсьӧдчы, Чижик, мунам видз вылӧ, регыд нин ӧбед вылӧ звӧнитны кутасны.
Сиктын, кыдзи ӧні, пыр тыртӧм.
Сӧмын Елохов дед пукалӧ аслас местаас ӧшинь дорын да, вомдорсӧ вӧрӧдігтыр, лыддьӧ газет.
Колхоз правлениеын дышиника котшкӧдчӧ шӧті.
Порог дорас чепӧсйӧ красавица Тамара Егорова колхозса счетовод.
Сійӧ котӧртӧ Власьевна дінӧ да, синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, шуӧ:
— Афанасия Власьевна!
А Афанасия Власьевна!
Любӧпырысь видзӧдӧ Власьевна яндысьыштысь ныв вылӧ да друг топыда кутлӧ сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Эз вӧвны, эз вӧвны письмӧясыд Митенькасянь, Марушка.
Но тэ эн сомневайтчы, лоасны!
Ме сэки тэ ордӧ пырысьтӧм-пыр котӧрта!
Ныв ыпнитӧ-гӧрдӧдӧ, окыштӧ Власьевналысь чужӧмсӧ да котӧртӧ уджавны.
Щӧті мольяслӧн шыыс лоӧ тэрыб-тэрыб да гажа.
Власьевна нюмъялӧ.
— Менам ыджыдджык пиӧйлӧн, Митенькалӧн, невестаыс.
Лӧсьыд?
— У-у!. — шензьӧмӧн шуӧ Чижик.
Видзьяссӧ лышкыда серӧдӧма дзоридзьясӧн: сявкъялісны фарфорӧвӧй катшасинъяс, дикӧй цикорий видзӧдіс кельыдлӧз синъяснас, биӧн сотчис лежнӧг.
Бордъяснас югъялігтыр турун весьтті лэбалісны юрсигусьяс.
Видз кузя ветлӧдлісны гырысь пӧт мӧсъяс.
Чижик пыр жӧ казяліс, мый мӧсъясыс ветлӧны кык стадаӧн.
Ӧтиас — еджыд сьӧд сераӧсь, мӧдас — рудӧсь, быттьӧ бархатнӧйӧсь.
— Мыйла найӧ татшӧм разнӧйӧсь? — юалӧ Чижик.
— А аддзан, эсійӧ еджыд холмогоркаясыс — тайӧ миян, колхознӧй, а эсійӧ рудъясыс — йӧзлӧн, ылысянь воисны, новгородскӧй мусянь.
Кор немеч заводитіс наступайтны, колхозникъяс найӧс миянӧ вайӧдісны.
— А ӧні миянын олӧны?
— Ӧні миянын.
Да гортаныс нин мӧдӧдчӧны.
Найӧ мӧслысьтысьяслӧн кок уланыс муыс сотчӧ, кор кывлісны, мый налысь местаяссӧ мездӧмаӧсь.
Районсянь приказ виччысьӧны да пыр жӧ мунасны.
Му вывті ветлӧдлӧны еджыд партука мӧс лысьтысьяс.
Ӧти кианыс ведра, мӧдас ичӧтик скамья.
Матыстчас мӧс лысьтысь мӧс дінӧ, пуксяс скамья вылӧ, кымӧснас пыксяс мӧслы шоныд бокас да заводитас лысьтыны.
Йӧлыс зёльгӧ ведра бокъясӧ, лыбӧ быгъя шапкаӧн.
Резыштчас бокӧ кутшӧмкӧ струя, и кузь турун вылын кутасны гӧвкъявны еджыд войтъяс.
Со ведра тырӧма, мӧс лысьтысь вевттьӧ сійӧс марляӧн да нуӧ бадь куст сайӧ.
А сэні сулалӧ телегаӧ доддялӧм чалӧй вӧв, телегаас — ыджыд куим бидон, сэтчӧ и кисьталӧны йӧвсӧ.
А вӧв дорассӧ коді?
Саша!
И Климушка бергалӧ орччӧн.
— Но и но! — Чижикӧс аддзӧм бӧрын шуӧ Саша.
— Тэ мыйла тані?
— А ме Власьевнакӧд локті, — тэрыба висьталӧ Чижик, — Нюра мамлы висьтавны, медым аски Холмыса челядь чукӧртчисны школаӧ картаяс да учебникъяс клеитавны.
И тэ волы.
А тэ мый тані вӧчан?
— Он аддзы?
Фермаӧ йӧв кыскала.
— А сэні?
— А сэні сыысь рысь вӧчасны да нуасны районӧ, госпитальӧ.
— А аски тэ локтан?
— А мый ог!
А сэсся небӧг лыддям?
— Лыддям.
— И ме локта... — чипӧстӧ Климушка.
— Тэ?..
Климушкалӧн синъясыс пыр жӧ тырӧны синваӧн.
— Но, эн равзы, эн равзы, волы и тэ, кутан клей пуны.
Климушкалы зэв нимкодь.
— Клей пуны!
Клей пуны! — горзӧ сійӧ сэтшӧм лэчыд гӧлӧсӧн, мый повзьӧмысла вӧв вӧрӧдӧ пельяссӧ; а Климушка тупыльтчӧ турун вылӧ да вывлань лэптӧ кыкнан коксӧ.
— Чижик! — горзӧ Власьевна, — кӧні тэ?
Чижик котӧртӧ чукӧстчӧм вылӧ.
Власьевна сулаліс бипур дорын.
Бипур вылын котёлокын пуӧ йӧв.
Дӧратор вылын куйлӧны нянь шӧрӧмъяс.
Ӧтчукӧрӧ чукӧртӧмаӧсь кружкаяс, — мӧс лысьтысьяс лӧсьӧдчӧны ӧбедайтны.
Бипур дорын ноксьӧ жыннян кодь паськыд кӧрӧм сарапана, ичӧтик тушаа, косіник старука.
— Настасья Ивановна, — шуӧ Власьевна, — пока тіян ӧбедайтӧны, ми такӧд уджалыштам.
Ӧд тіянлы сьӧкыд?
— Сьӧкыд, ок, сьӧкыд!..
Китӧммим дзикӧдз.
Старушкаыс сёрнитіс эз татчӧс йӧз моз, — окайтіс.
Чижиклы кажитчис, мый «о» шыпас гӧгрӧс изйӧн исковтӧ сы вомдоръясысь.
— Тэ видзӧдлы, мӧскыс кутшӧм уна!
А лысьтысьясыс лунысь-лун чинӧны.
Ӧтияс карӧ мунӧны, мукӧдъясӧс му вылӧ уджавны босьтӧны.
— Но, вот, кӧть ми ичӧтика, но отсыштам.
Власьевна ӧдйӧ бергӧдӧ старукаӧс, пӧрччӧ сы вылысь партуксӧ, партукасьӧ, босьтӧ киас ведра.
— Мунам, Чижик!..
А старушка босьтӧ пань да кучкалӧ кружкаӧ.
— Ӧбедайтны!
Ӧбедайтны! — горзӧ сійӧ.
Позялӧм кипыдӧсъяссӧ зыралігтыр мудзӧм мӧс лысьтысьяс локталӧны бипур дорӧ.
Ни ӧти морт здоровайтчытӧг оз прӧйдит Власьевна дінті.
— Здравствуй, Власьевна!
— Здорово, Афанасьюшка.
— Кыдзи пияныд, гижӧны-ӧ?
— А тайӧ кодлӧн татшӧм чангыль ныраыс?
— Здравствуй, Александра Степановна, — на пӧвстысь ӧтилы шуӧ Власьевна, — тшӧкты, медым Нюраыд аски челядьяскӧд школаӧ локтас, велӧдысь тшӧктіс.
Власьевна мунӧ ыджыд сьӧд мӧс дорӧ, пуксьӧ скамья вылӧ да заводитӧ лысьтыны.
Со ведраыс тыри.
— На, ну, Чижик, вӧв дорас.
Чижик ставнас нёровтчис шуйгавыв, кыскӧ тыра ведра да повзьӧмӧн аддзӧ, кыдзи йӧлыс солькъясьӧ сы сандали вылӧ.
«Ой, ог во, — думайтӧ Чижик, — солькйӧдла джынсӧ».
Но делӧыс абу нин сэтшӧм лёк.
Чижик ньӧжмӧ-дыштӧ, и йӧлыс дугдӧ солькъясьны; сӧмын ӧтмоз вӧрыштӧ ведраас.
А со и телега.
Чижик пуктӧ ведрасӧ муас.
— На, — шуӧ сійӧ Сашалы да чышкӧ вазьӧм кымӧссӧ.
— Кисьтав, — кутшӧмкӧ бедь шыльӧдігмоз веськодьпырысь тшӧктӧ Саша.
Вот тайӧ нин позьтӧмтор!
Кайны телега вылӧ тыра ведраӧн да ещӧ лэптыны сійӧс джуджыд бак весьтӧдз!
— Эк тэ! — шуӧ Саша, — нинӧм он куж вӧчны!
Сійӧ пелька чеччыштӧ телега вылӧ. — Вай татчӧ!
Чижик зэлӧдчӧмӧн сетӧ сылы ведрасӧ да ичӧтика солькнитыштӧ йӧвсӧ аслас кынӧм вылас.
Саша пельк вӧрасӧн кисьтӧ бидонӧ йӧв.
— Кут! — сійӧ шыбитӧ ведра.
Жӧч бокъяснас нориника зёльӧдчигтыр ведра уси турун вылӧ.
Ставыс тайӧ Чижиклы зэв ӧбиднӧ.
Кор Чижик котӧрӧн локтӧ Власьевна дінӧ, сылӧн нин тырӧма мӧд ведра.
И ставыс заводитчӧ выль пӧв.
Но всё-таки Чижик велаліс.
Ни ӧти войт кисьттӧг сійӧ нуис витӧд ведра.
И, медбӧрын, воис кад, кор сійӧ бӧр воис Власьевна дінӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый мӧдыслӧн йӧвсӧ вӧлі лысьтӧма сӧмын на пӧдӧнча джынйӧдзыс.
Сашка дугдіс серавны Чижик вылын.
Мӧс лысьтысьяс помалісны шойччӧм да босьтчисны удж бердӧ.
Власьевна пӧрччис партуксӧ да, Настасья Ивановнаӧс бара ӧдйӧ бергӧдӧм бӧрын, партукӧдіс старукаӧс. Пуксис турун вылӧ.
— Сідзкӧ, Настасья Ивановна, регыд гортӧ мӧдӧдчанныд?
— Мӧдӧдчам, донаӧй, мӧдӧдчам, жовпу розйӧй.
Вӧтлісны нин врагъясӧс миянысь.
Ӧдйӧнджык колӧ удж бердӧ босьтчыны.
— Висьталін эськӧ мед тэ, Настасья Ивановна, вот тайӧ збойиник нывкаыслы, кыдзи ті миянӧдз воинныд.
И меным окота ещӧ ӧтчыд кывзыштны, а тайӧ посньыдикъяслы, ме думайта, татшӧм делӧяс йывсьыд непременнӧ колӧ тӧдны.
Мед гӧгӧрвоасны, мый войтырыс ӧдӧлитіс.
— Висьтала, висьтала, Афанасья Власьевна.
Вот кор ваыс пузяс пӧдӧнчаяс мыськыны, ме и висьтала.
А Чижик пуксис нин эжа вылӧ, топӧдчис Власьевна пидзӧсъяс дінӧ да лӧсьӧдчис кывзыны.
НАСТАСЬЯ ИВАНОВНАЛӦН ВИСЬТ
«Кыдзи матыстчис миян местаяслань враг, сетісны меным приказ нуӧдны миянлысь колхознӧй стада тайӧ крайясӧ.
Чукӧрті ме обоз эг ичӧтикӧс, асьныд лыддьӧй — мӧс лысьтысьяс да налӧн челядьыс, да кӧлуй, пӧдӧнчаяс, ведраяс, прӧдукта сэні, котёлъяс, истӧг, — ыджыд обоз лои.
Петім ми маӧн киськалӧма кодь мича лунӧ.
Сиктдорса потшӧс водзын ме и шуа:
— Но, бабаяс, вайӧй сӧмын, медым синваяс да горзӧмъяс эз вӧвны.
Мед миян синваӧн враг оз радлы.
Огӧ йӧз муӧ келӧй, асланым канмуын патеранымӧс вежам.
— Ладнӧ, — шуӧны, — эн сомневайтчы, Настасья Ивановна, огӧ кутӧй няргыны.
Но, прӧщайтчим ми рӧдняяскӧд да мӧдӧдчим туйӧ.
Водзвылын тайӧ стадаыс мунӧ, детинкаяс ньӧръясӧн котӧртӧны, а бӧрын телегаяс кыссьӧны.
Кӧлесаяс дзуртӧны, посни челядь бӧрдӧны, котёлокъяс, ведраяс зёльӧдчӧны.
Но, дзик музыка.
Шонді югдӧдӧ, лэбачьяс сьылӧны, быттьӧ нинӧм лёкторйыс абу и вӧлӧма.
Сӧмын кутім нӧрыс йылӧ кайны, тайӧ нӧрыссяньыс медбӧръяысь ассьыным сиктнымӧс позьӧ аддзывны, а кодзӧ нин мӧд район заводитчӧ.
И аддза ме, мый менам киясӧй тіралӧны.
Мунасӧ ме нинӧм, бура, синъясӧй косӧсь, а киясӧй тіралӧны, — нинӧм вӧчны накӧд ог вермы.
Видзӧдлі ме асланымъяс вылӧ.
Аддза, чужӧмъясыс сэтшӧм косӧсь, быттьӧ омӧльтчӧмаӧсь.
Вомдоръяссӧ топӧдӧмаӧсь, чӧв олӧны.
Но, думайта, беда, кыдз эськӧ миянлы не бӧрддзыны.
Воим нӧрыс йылӧдз, — ме и шуа, стрӧга, военнӧй моз (а киясӧй тіралӧны):
— Не бергавны!
И мӧдіс тайӧ кывйыс цепь кузя гуляйтны:
— Не бергавны!
Не бергавны!
Мелань этадз матӧджык, сэтшӧм чорыда шуӧма, а сэсся пыр быттьӧ омӧльджыка, быттьӧ сёрнитны сьӧкыд.
А медбӧръя бабаыс гусьӧник тадз:
— Ог мӧд.
Тадзи и вуджим ми рӧднӧй нӧрыс вомӧн.
И кок улын лои мӧд районлӧн му.
Вот ми мунам, мунам, сьылам да бӧрдам, кӧсаяс кыалам, ведраясӧн таркӧдчам.
Вой кежлас воим сійӧ сиктас, кытчӧ шуӧма миянлы шойччыны сувтлыны.
Но, сэні и ветеринарӧс миянлы вӧлі ыстӧма, лӧсьӧдӧма мӧсъяслы пастбище, йӧзлы нянь.
Челядьясӧс клубӧ нуӧдісны, рокӧн вердісны, миянӧс керкаясӧ индалісны.
Шойччим, узим да бара туйӧ.
Нинӧм ог вермы шуны, быдлаын вӧлі организованнӧя.
Тадзи и мунім.
Делӧыс муніс бура, да зурасис лёкыскӧд.
Мунам вӧлі ӧтчыд вӧрӧд да друг кылам вӧрсьыс страшнӧй шум.
Кодкӧ кустъяссӧ чегъялӧ, и мӧсъяс баксӧны, быттьӧ найӧс начкӧны.
Пырим ми вӧрас да окнитім: аддзам дикмӧм стада.
Бомбитӧма, тыдалӧ, врагыд сиктсӧ, либӧ колльӧдысьяссӧ виӧма.
Йӧймӧм мӧсъяс келалӧны: синъясныс гырдмӧмаӧсь, баксӧны лёк горшӧн, кокъяснас мусӧ чапалӧны, вомдоръясӧдыс быг лэччӧ.
Тыдалӧ, мӧдӧд сутки лысьтытӧмӧсь.
А таысь мӧскыд и беситчыны вермӧ.
Тані нин эз ковмы дыр думайтны.
Кори ме ассьыным бабаясӧс, кутім ми бокӧвӧй мӧсъясӧс лысьтыны, вӧраяссӧ налысь ниртны.
Ланьтісны мӧсъясыд.
Менам бабаяскӧд и сёрнитны эз ков, асьныс гӧгӧрвоисны.
Он жӧ шыбит озырлунсӧ вӧрӧ, он жӧ мучит бур скӧтинаӧс.
Нуӧдім асланым стада дінӧ и ӧтлаын водзӧ мунім.
Лун мысти ещӧ чукӧртім мӧсъясӧс, и водзӧ сідзи.
И недель, недельӧн-джынйӧн мысти миян стаданым висьтавны позьтӧма ыдждіс.
Кыксё дорысь унджык мӧс.
Вот сэки шогсӧ вомтырӧн панялім.
Ставыс миян ӧкмыс мӧс лысьтысь, а лысьтыны колӧ куимысь лун.
Гӧгӧрвоин?
Медбӧръя мӧссӧ лысьтам, а кад нин мӧдысь лысьтысьны.
Кокньыд-ӧ?
Первойя татшӧм луныс прӧйдитіс, локтісны менам бабаяс котёлок дорӧ ужнайтны.
Пуксялісны турун вылӧ, сеталі ме рок.
Мыйкӧ зэв чӧв-лӧнь...
Видзӧда ме — миска дорын пукалӧ менам бригадирша Марьюшка, синваыс рок пытшкас войталӧ.
— Мый тэ, Марьюшка?
Видзӧдлі ме, а чуньясыс сылӧн пыктӧмаӧсь, кипыдӧсъясыс пухӧвӧй пӧдушка кодьӧсь...
Оз куснясьны чуньясыс, паньсӧ оз кутны...
И мукӧдъяслӧн сідзи.
Пукалӧны, чӧв олӧны, роксӧ синвананыс солалӧны.
Уськӧдчи ме налысь кияссӧ зыравны, а ачым тӧкӧтьӧ ог бӧрд ыджыд гӧлӧсӧн.
Тайӧ шог, а йӧлӧн кыкпӧв шогджык.
Лысьтам вӧлі йӧвсӧ веськыда муас.
Ӧд дозмук да транспорт он вермы заптыны.
Лысьтам — и видзӧдлынысӧ полам — мӧсъяссьыс яндзим.
Вешъян сэтысь, бергӧдчылан мувылас еджыдысь-еджыд.
Ылісяньыс весиг мича либӧ лым чукӧр веж вӧрас, либӧ еджыд юсьяс видз вылӧ пуксьӧмаӧсь.
А думыштан — сьӧлӧмыд доймӧ: татшӧм озырлун муӧ мунӧ, а кымын челядь миян сыысь нуждайтчӧ!
И сэтшӧма скӧрман, мый пиньясыд дзуртӧны.
«Артыштам, — думайта, — тайӧ йӧвсӧ проклятӧй фашистлы миян сӧстӧм вирысь».
Сӧмын мӧді ме аддзыны, мый йӧз менам кутіс омӧльтчыны.
Сёяныс ӧд абу сыла, а местаӧдз ещӧ абу на матын.
Колӧ, думайта, сепаратор судзӧдны.
Сэки сливкиӧн бабаясӧс вердышта.
Вот, ӧти колхозысь куті ме сепаратор корны налӧн куим вӧлі.
Некыдз оз сетны.
Аслыным пӧ колӧ.
— Но, — шуа, — мый ті кывъяснаныд сідзи нӧйтанныд миянӧс!
abu
Вай гӧлӧсуйтамӧй,
видзӧдлам, абу-ӧ тіян сознательнӧйджыкъяс.
Но, председатель сэтшӧм насмешкаӧн висьталӧ:
abu
— Лэптӧй кияснытӧ, кодъяс сы дор, медым ассьыным добра ветлысь-мунысь йӧзлы сетны.
«Но, — думайта, — начкис».
И бокӧ видзӧда.
Сӧмын кыла — зэв нин лӧнь лои керкаас.
Мый нӧ лои?
Видзӧдлі... а ставныс ӧтарладорӧ видзӧдӧны да чӧв олӧны.
И ме сэтчань...
Пельӧсын сулалӧны миян ӧкмыс баба, кияснысӧ вылӧ лэптӧмаӧсь, а киясыс!..
Йӧзыс нэмнас эз на аддзывны татшӧм кипыдӧсъяссӧ!
Друг аддза, ӧти колхозница синвасӧ чышкыштіс да кисӧ лэптіс,
и пырысь-пыр быттьӧ вӧр быдмис: колхозникъяс ставныс лэптісны кияснысӧ.
И чӧв олӧны.
Матыстчис ме дінӧ председатель:
— Прӧстит менӧ, Ивановна, тэнад правдаыс.
Босьт сепаратортӧ!
Да, зэв ёна корам, гӧститыштӧй миянын кӧть ӧти недель.
Миян бабаяс стадатӧ дӧзьӧритыштасны, а тіян медым шойччыштасны.
Китӧммӧмаӧсь ӧд.
Олім ми на ордын лун куим.
Водзӧ гажаджыка мунім.
Уджалысьясӧс ме ӧні сливкиӧн юкталі.
Сӧмын обрат муӧ кисьтала.
Тадзи ми воим ю дорӧдз.
Тӧдім ми, кӧні миянлы понтоннӧй пос вӧлі лӧсьӧдӧма.
Матыстчим ю дорӧ да акнитім: бомбитӧмаӧсь поссӧ проклятӧйясыд.
Сулала ме и думайта:
«Кытысянь отсӧг виччысьны?»
Да дыр думайтӧм вылӧ война вылын кадсӧ абу заптӧма.
Уськӧдчис вражескӧй самолёт и давай миянӧс лыйлыны.
Мый сэні кыптіс!
Бабаяс челядьяснысӧ кватитісны, кытчӧсюрӧ котӧртісны, асланыс тушанас челядьяснысӧ тупкӧны.
Вӧвъяс кык кокйыв чеччалӧны, а мӧсъяс, менам матушкаяс, нинӧм оз вермыны гӧгӧрвоны.
Налы эськӧ котӧртны, а найӧ чукӧрӧ чукӧртчисны, юрнысӧ ӧшӧдісны, синъяснас кӧсӧя видзӧдӧны.
Аддза ме — ӧти, мӧд пидзӧс выланыс усины.
Менам радейтана Красавкалӧн нырвом кузяыс вир лэччӧ, а синъяссьыс синва визувтӧ.
Ме сылы горза, проклятӧйлы:
— Мый тэ вӧчан?
Ӧд тані челядь да кывтӧм пемӧсъяс!
А сылы мый?
Лыйсис и лэбис.
Но, думайта, сійӧ ӧні бӧр локтас, ставнымӧс, кыдзи эм, миянӧс лыйлас.
А ю мӧдарас ичӧтик вӧр, эм кытчӧ дзебсьыны.
И друг дум вылӧ уси меным, мый бать висьтавліс, кыдзи йӧра ты вомӧн варччис.
Но, думайта, йӧра кӧ варччис, мыйла мӧс оз варччы?
Колӧ видлыны.
Бӧрйи ме ёнджык мӧскӧс, сӧлі сы вылӧ да вӧтлі сійӧс юӧ.
Менӧ дрӧж босьтӧ: васьыс пола.
— Бурёнушка, гӧлубушка, — вашкӧда, — мезды, сьӧлӧмшӧрӧй... — да кыдз кучка сылы!
И друг аддза — варччӧ!
Варччӧ менам мӧскӧй, варччӧ Бурёнушкаӧй!
Юрысь ме пӧрччи чышъянӧс, ӧвта чышъянӧн и серала, и бӧрда.
— Бабаяс, — горза, — бабаяс, варччӧ!
Вӧтлӧй стадасӧ ваас, пуксялӧй мӧсъяс вылас!
Бабаяс менам пуксялісны мӧсъяс вылӧ, челядь вӧвъяс вылӧ.
Вуджис менам стадаӧй, вуджисны ставныс, бур, мый юыс векньыд, да пырим вӧрӧ.
Но телегаяс, дерт, эновтны ковмис.
Кор врагыд мӧдысь уськӧдчис, — миян и туйным эз коль!
Но, сэсся водзӧ висьтавны нинӧм.
Надзӧникӧн и тіянӧдз воим.
Стада джынсӧ гӧльджык колхозъяслы сеталім, а мӧд джынсӧ гортӧ нуӧдам, прибыльӧн воам.
Ӧні ӧти дум — гортӧ да гортӧ!
Луныс недель кузя кажитчӧ, недельыс — во кузя».
Чӧв ланьтіс Ивановна да пуӧм ваӧн кутіс мыськавны пӧдӧнчаяс.
КЫДЗИ ВИЛЬЫШ МАНЬКА МИРСӦ ВӦЧИС ВЫЛЬНОГ
Первойӧн школаӧ воис Саша.
Сійӧ сувтіс порог дорӧ, лэдзис кияссӧ бокас да чёткӧя, салдат моз рапортуйтіс:
— Нёльӧд класса велӧдчысь, первой номера звенолӧн вожатӧй Александр Климов воис тіян приказ серти!
Леночка нюммуныштіс да меліа шуис:
— Здравствуй, Саша Климов.
— Здравствуйте, Елена Павловна.
— Но, прӧйдит, пуксьы, виччысьыштам мукӧд челядьсӧ.
Партаяс вылын, пызанъяс вылын, ӧшиньяс вылын чукӧрӧн куйлісны косясьлӧм да няйт школьнӧй учебникъяс.
Пельӧсас сулалісны кузь трубкаӧ гартыштӧм некымын карта.
Водз асывсянь Леночка ноксис школаын, сортируйтіс небӧгъяс да пособиеяс, бӧрйис сійӧс, мый колӧ пӧчинитны медводз.
Кухняысь кывлывліс пач ӧдзӧслӧн зёлькнитлӧм, таркӧдчыштӧм да негораа сьылӧм.
Сэні Власьевна пуис клейстер.
Пыран ӧдзӧс дорын кодкӧ ноксис, кашкис, гыжъясис.
Чижик думайтіс, мый тайӧ кань, а Саша пыр видзӧдлывліс ӧдзӧс вылӧ да тревожнӧя кӧрыштліс кымӧссӧ.
Друг ӧдзӧсыс воссис, и порог дорӧ мыччысис Климушка.
Сійӧ сюйӧма чуньсӧ вомас да синкым увтіыс видзӧдлывліс йӧз вылӧ.
— А, Климушка, — шуис Елена Павловна, — и тэ миянӧ воин...
Климушка чуньнас тувкнитіс Чижиклы да виччысьтӧм кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Сійӧ, — и чӧв ланьтіс.
— Мый сэтшӧмсӧ сійӧ вӧчис?
— Сійӧ...
— Да тэ висьтав, Климушка, эн пов, — ыштӧдыштіс другсӧ Сашка.
— Сійӧ тшӧктіс меным клей пуны.
— А тэ кужан?
— Кужа.
— Но, котӧрт кухняӧ Власьевна дінӧ, отсав сылы.
— А Сашка?
— А Сашка татчӧ кольччас миянкӧд.
— И ме татчӧ жӧ. — И Климушка пуксис Сашакӧд орччӧн медводдза парта сайӧ.
Ӧні нин ӧдзӧс воссьывліс дугдывтӧг.
Пионеръяс чукӧртчалісны ӧкуратнӧя.
Локтіс Алёша, лӧз синъяса, еджыд юрсиа, вӧсньыдик, шуйга кокнас чотысь детинка.
Локтісны паськыд пельпомъяса, ыджыд юра горзысь Петька, Веселовъяс кык чой — Валя да Женя; найӧ вӧліны двӧйнияс да сэтшӧм ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд, мый Чижик некыдз эз вермы торйӧдны найӧс.
Воисны Зоя Кашина да Анночка.
А пионеръяс бӧрся локталісны и мукӧд челядь.
Чижик шензьӧмӧн аддзис, мый Леночка тӧдӧ став челядьсӧ, шуӧ найӧс нимъяснас, юасьӧ гортса делӧяс йывсьыс.
— Мый, Саша, батьсяньыд письмӧ эм?
— Тӧрыт получитім.
— Мамыд, дерт, рад лои?
— Бӧрддзис, — небыдиника шуис Саша, — сійӧ менам сэтшӧм, тӧкӧтьӧ кӧ мыйкӧ — и синва... нывбаба.
«Кор нӧ тайӧ Лена удитӧма ставныскӧд тӧдмасьнысӧ, — думайтіс Чижик. — Аддзан, кутшӧм мудер, меным нинӧм эз висьтавлы.
И Саша бать йылысь тӧдӧ, и быдтор йылысь...»
Челядь ещӧ видзчысьыштісны на выль велӧдысьысь, и чиннӧя пукалісны партаяс сайын, сёрнитісны шӧпкӧмӧн.
Лена виччысис Холмыса челядьӧс.
Со воисны и Холмысаяс.
Нюра да Манька орччӧн чужины порог дорын, дзик абу ӧткодьӧсь, кыдзи рукодельница йылысь да дыш ныв йылысь мойдын: Нюра сӧстӧм, мыссьӧма, гладитӧм паськӧма, а Манька лёзь юра, ёна новлӧм платтьӧас вӧлі выль розь.
Но мыйлакӧ Нюра чужӧм вылын тӧдчис яндысьыштӧм да шӧйӧвошӧм, а Манька видзӧдіс збоя, синъяссӧ сувтӧдӧмӧн.
— Здравствуйте, Елена Павловна.
— Здравствуй, Нюра.
Нюра тувкнитіс Манькалы бокас — здоровайтчыны колӧ.
— Здравствуйте, Лена Павловна.
Нывкаяс пыр на сулалісны порог дорын, тупкисны аснаныс петанінсӧ.
— А позьӧ, — полігтыр юаліс Нюра, — ещӧ ӧтилы?
— Мый ещӧ?
— Кагаӧй оз кут няргыны.
Меным сійӧс некытчӧ кольнысӧ.
Нюра вешйыштіс бокӧ.
Ӧдзӧс дорас сулаліс гӧгрӧсіник Танька.
— Некод сійӧс оз босьт, — шогпырысь шуис Нюра, — ӧтарӧ кытчӧкӧ быгыльтчӧ.
Мукӧдъясыскӧд бабушка Трохова кольччис, а тайӧс оз босьт.
Мат меным.
— Но, мед локтас, — шуис Лена, — миян ӧд талун абу занятиеяс.
Заводитам.
Лена юкліс уджсӧ:
Чижик, Саша да Веселова чойяс долженӧсь вӧлі клеитавны учебникъяс, Петька — кышны найӧс сӧстӧм газетӧн, а чотысь Алёша, кодлӧн вӧлі мича почерк, должен вӧлі гижавны.
Нюра да Манька босьтчисны картаяс лӧсьӧдны.
Лена тшӧктіс налы клеитавны кык киссьӧм карта, колана кусӧкъяссӧ вундавны коймӧд картаысь.
— Ме тэныд пӧдругаыдкӧд, Нюрочка, тайӧ уджсӧ сета сы вӧсна, мый тэ медся ӧкуратнӧй,
а тані, тӧдан, кутшӧм буретша колӧ вӧчны.
Со татысь вунды, эстчӧ клеитан.
Да видзӧд сюся, медым ставыс точнӧя лӧсяліс.
Власьевна пыртіс клейстер тыра ыджыд кастрюля.
Паньӧн лӧдіс сійӧс некымын консервнӧй банкаӧ.
Кастрюлясӧ пуктіс джоджӧ пельӧсас.
— Оз кӧ тырмы, кутанныд татысь содтавны.
Позьӧ меным, Елена Павловна, час куим кымын кежлӧ колхозӧ ветлыны?
Сэсся бӧр воа да ставсӧ идрала.
— Пожалуйста, Власьевна, ті ӧні он колӧй тані.
Удж кутіс пуны.
Чижиклы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас босьтны важ няйт небӧг, шыльӧдны лист бокъяссӧ, вундавны вушйыссьӧминсӧ, клеитны переплётсӧ да ротйыссьӧмторйысь вӧчны мыйкӧ шогманаӧс.
Сійӧ зілис уджавны кыдз позьӧ тэрыбджыка, медым не задерживайтны Петькаӧс да Алёшаӧс.
Чижик кыскыштавліс нырсӧ да мыччывліс кывсӧ, ружтыштлывліс да синбӧжнас видзӧдлывліс Саша вылӧ.
Сійӧ ставсӧ вӧчис ӧдйӧджык да кыдзкӧ пелькджыка.
Но зато Саша, клейӧн мавтӧм чуньсӧ чургӧдӧмӧн, друг кынмывліс места вылас да, шуйга кинас листалігтыр, заводитліс лыддьыны.
Сэсся кватитчыліс да ещӧ тэрыбджыка босьтчыліс уджавны.
Горзысь Петька пелька гарталіс небӧгъяс газетӧн да быд раз любуйтчис аслас уджӧн.
Алёша вундыліс еджыд этикеткаяс, клеиталіс найӧс переплёт вылас да мичаа гижліс учебниклысь нимсӧ.
Кор Саша да Чижик дыр ноксисны книжкаӧн, Алёша заводитліс серпасавны этикеткасӧ чукыля визьясӧн да дзоридзьясӧн.
Мукӧд учебникъясыс артмылісны весиг зэв мичаӧсь.
Класса быд пельӧсын, ножичьясӧн зёльӧдчигтыр, кыскасисны джодж кузя Манька да Нюра, клеиталісны картаяс.
Климушка да Танька, щӧтіӧн ворсігтыр, ноксисны пельӧсын.
Восьса ӧшиньясӧд пырис медуницалӧн юмов дукыс; ичӧтик тӧвру вӧрӧдыштіс Леночкалысь пашкыр юрсисӧ.
Челядь уджалісны зіля.
Чижик эз казявлы, кыдзи коли кадыс.
Сӧмын друг кутіс ёнтыны мышкыс, чуньясыс сибдалісны клейсьыс.
Мукӧд челядьыс сідзжӧ кутісны нюжмасьны, видзӧдлывлыны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Заводитчисны сёрнияс.
— Тэ мый, — чирӧстіс Петька Чижик вылӧ, — лёка клеитны кутін!
Со переплётыс оз ӧшйы.
Пуксьӧдасны нывкаясӧс, а найӧ пыр тадзи, тӧлктӧг.
Мый ме тайӧс гартлыны кута?
Босьт бӧр, брак вӧчан.
Вот петам школаысь — кыдз сетышта кулакӧн!
Чижик сӧмын на лӧсьӧдчис вочавидзны сылы, кыдзи гора бӧрддзӧм кыліс классын.
Ставныс повзьӧмӧн чеччыштісны.
Леночка уськӧдіс кисьыс небӧг чукӧр да уськӧдчис пельӧсӧ, кӧні ворсісны поснияс.
Нюра сулаліс нин сэні да шогпырысь шуаліс:
— Но мый ме сыкӧд вӧчны кута!
Кытчӧ ме ӧні сыкӧд?
Шогӧй менам!
Гӧгрӧсіник Танька чирзігтыр пукаліс клейстер тыра кастрюляын, и сылӧн яя кок кузяыс визувтіс джоджӧ сук еджыд масса.
Синъяссӧ быльӧдӧмӧн орччӧн сулаліс Климушка.
Челядь кутісны серавны, ызгыны, писькӧдчисны водзӧ, и общӧй вниманиеӧн дӧвӧльнӧй Танька ланьтіс, меліа нюмъяліс да пыр пыдӧджык вӧйи клейстер пиӧ.
— Сійӧ босьтіс кубик. Ме сылы кучкышті... Сійӧ пуксис, — бормочитіс Климушка.
Нюралӧн синваыс петіс син дорас.
— Но, нинӧм, Нюра, — шуис Леночка, — ну сійӧс кухняӧ, мыськы сэні да платтьӧсӧ пожйышт.
Нюра тракнитӧмӧн перйис Танькаӧс кастрюляысь.
— У, зывӧктор! — и сьӧлӧмсяньыс шлёпнитіс нывкалы.
Клей войтъясыс резыштчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Танькаӧс кыскисны кухняӧ, Веселова чойяс чышкисны джодж, и ставыс бара заводитісны уджавны.
Но ӧні нин ёнджыка уджалісны кывъясныс, а эз киясныс.
— Но и Танька!
Климушка чувствуйтіс асьсӧ геройӧн.
— Ме тай кыдзи кучки, а сійӧ кыдзи пуксяс...
— Ме жӧ висьтала, нывкаяс кыскалӧны аскӧдныс быдсяма поснияссӧ, безобразничайтӧны.
Ӧні клейыс вермас не тырмыны, уджавны мешайтӧны.
Челядь тӧдчымӧн мудзисны.
— Но, талун кежлӧ тырмас, — шуис Лена. — Небӧгъяссӧ тэчӧй ӧшинь вылас, а картаяссӧ колӧ ӧшӧдны дӧска вылӧ, медым косьмасны.
Ноко, отсышт меным, Саша.
Лена лэптіс Манькалысь картасӧ джоджысь да Сашка отсӧгӧн ӧшӧдіс сійӧс дӧска вылӧ.
Воськовтіс ӧти воськов бӧрӧ, видзӧдліс.
— Мый тайӧ? — юаліс сійӧ повзьӧмӧн, — мый тэ тайӧс вӧчӧмыд?
Челядь чукӧрӧн уськӧдчисны карта дорӧ.
Гора серам юрӧбтіс класс пасьта.
— Ай да Манька!
— Но и умница!
— Вот тайӧ здорово, став мирсӧ выльног вӧчӧма!
Сахара пустыня шӧрын куйлӧ Сьӧд саридз;
Онежскӧй ты кайӧма Памир вылӧ; кутшӧмкӧ тӧдтӧм юяс визувтӧны Ледовитӧй океан кузя; гӧралӧн мусюрыс шӧри вундӧма Волга юӧс...
— Кыдз нӧ тэ тайӧс тадзи, Маня?
Манька улӧдз копыртіс юрсӧ да бӧрдӧм гӧлӧсӧн нюркйӧдліс:
— Сэні розьяс вӧліны, ме найӧс клеиті, эсійӧ картасьыс вундалі, ті тшӧктінныд...
Сійӧ нюркйӧдліс дӧзмӧдана, синвасорӧн, пыр улӧджык лэдзис юрсӧ, но Чижик казяліс — синъясыс сылӧн вӧліны вильышӧсь да сераланаӧсь.
«У, зывӧктор, — думыштіс Чижик. — Тайӧ нарошнӧ сійӧ Леночкаӧс испытывайтӧ!»
Леночка сідзжӧ тэрыба видзӧдліс Маня вылӧ, и чужӧмыс сылӧн лои скӧр.
— Но вот мый, — шуис сійӧ скӧрысь, — ті, челядь, верминныд мунны, аски воанныд сійӧ жӧ кадӧ, а тэ, Фролова, кольччан.
Кытчӧдз клейыс эз косьмы, лючки нетшкан тайӧс ставсӧ, чышкалан рузумӧн да вӧчан ставсӧ кыдзи колӧ.
Ме кута видзӧдны.
Манька явнӧя кӧсйис заводитны варовитны лёк гӧлӧсӧн, но Лена нин бергӧдчис мӧдарӧ, а Саша воськовтіс сы дінӧ да шуис:
— Тэ смотри менам!
Манька повзьӧмӧн чепӧсйис бокӧ.
ПЕРВОЙЯ ГАДЬЯС
Ӧтчыд рытын Власьевна дыр виччысис Ленаӧс, пыр мыйкӧ броткис аслыс ныр улас да видлаліс кутшӧмкӧ шепъяс.
Сійӧ некутшӧм внимание эз обращайт Чижик вылӧ да весиг ӧтчыд, Чижикӧ зурасьӧм бӧрын, горӧдіс: «Брысь!»
Быттьӧкӧ Чижик — кань!
Чижик ӧбидитчис, а Власьевна дернитіс сійӧс юрсиӧдыс да шуис:
— Ладнӧ, ладнӧ, дузгӧдчин, быттьӧкӧ шыр шыдӧс вылын...
Власьевна делӧ йылысь думайтӧ, а тэ тӧд, чӧв ов!
Кор Лена воис, Власьевна юкталіс сійӧс чайӧн, идраліс пызан вылысь да скӧрысь шуис:
— Но, Лена Павловна, колӧ делӧ йылысь сёрнитны.
— А мый сэтшӧмыс?
— Да вот Марья Петровна висьталіс, мый выль директор сёрмыштас, мыйкӧ сыкӧд лоӧма.
А школьнӧй участокад идйыд сійӧ оз виччысь.
Сылы ӧткодь, директор кӧть коді.
Сійӧ коса улӧ вӧзйысьӧ.
Видзӧд, киссьыны кутӧма.
Власьевна босьтіс шеп чукӧр да пыркӧдіс сійӧс пызан весьтын.
Еджыд пызан дӧра вылӧ киссис эзысь кодь ид.
Власьевна кокньыдика видліс найӧс чуньнас.
— Со сійӧ, батюшка, ярӧвӧй няньыд.
Ӧні быд тусь дона, а наӧн лэбачьяс зобнысӧ тыртӧны.
Абу тӧлк!
Чижик пырысь-пыр повзьӧ, сы син водзын ыджыд польдчӧм зобъяса лэбачьяс да тыртӧм-тыртӧм коньӧр кодь му, и лавкаын абу ни ӧти нянь тор.
— Кыдз нӧ кутам? — юаліс Власьевна да юасян синмӧн видзӧдліс Лена вылӧ.
— Кыдзи кутам? — шуӧ Лена. — Асьным идралам.
— Кодъяс нӧ сійӧ?
— Ми челядькӧд, — шуыштіс Чижик.
— Энлы, Чижик...
Гырысьджык челядьыс ӧні занятӧсь...
Сідзкӧ, кыдзи нӧ, Елена Павловна, коді кутас идравны участоксӧ?
— Школаса уджалысьяс: ті да ме, да Марья Петровна, да со Чижик миянлы отсӧг вылӧ.
Кыдзи ті думайтанныд, справитчам?
Власьевна пыр сідз жӧ серьёзнӧя видзӧдіс Леналы синмас.
— Ті жӧ он кужӧй, Лена Павловна?
— Велала.
Тіянлысь ӧд челядьтӧ кодкӧ велӧдіс жӧ, оз ставсӧ сразу.
Аски жӧ заводитам.
Ӧні Власьевна нюммуніс.
— Веськыд ныв тэ, Лена.
А ме, пӧрысьыд, полі. Думайті, тэ карса, шуан: «Ме велӧдысь, менам делӧ челядьӧс велӧдны».
— А ме комсомолка, — спокойнӧя шуӧ Лена. — Висьталӧй, мый колӧ вӧчны.
— Аслыным ковмас юр пыддиыс, аслыным ки пыддиыс.
Ӧні колхозсянь отсӧг виччысьны нинӧм.
Найӧ асланыс уджӧн муртса справитчасны.
Пемыдсянь пемыдӧдз пӧрысь и том уджалӧны.
И челядьӧс вӧрзьӧдны оз позь.
Сьӧкыд, дерт, лоӧ, но бура кӧ босьтчам, недельӧн эштӧдам.
— Мый нӧ, — шуис Лена, — раз колӧ, вӧчам.
* * *
Аскинас Власьевна чуксаліс чойясӧс югдігас.
Сылӧн пуис нин самӧвар, лӧсьӧдӧма вӧлі завтрак тыра ноптор.
Дӧраӧн гартыштӧм коса сулаліс стен бердын.
Юыштісны чай да мӧдӧдчисны.
Му вылын найӧс виччысис Марья Петровна.
Сійӧ волі ыджыд мужскӧй сапӧгъяса; паськыд юбкасӧ сюйыштӧма вӧнь костас.
Орчча муяс вылын асъя кокньыдик ру пытшкас вӧрисны жӧ йӧз.
Ид зёльӧдчис ичӧтик тӧвру вылын.
Лысваыс кынтіс кокъястӧ.
Полігтыр кутіс чирикайтны медводз садьмысь лэбач.
Власьевна видліс чуньнас коса дорсӧ — лэчыд абу?
— Сідзкӧ, ми Марья Петровнакӧд ытшкам, а тэ миян бӧрся, Лена Павловна, чукӧрт да кӧртавлы.
Вот ме тэныд петкӧдла, кыдзи йияс вӧчны.
Власьевна ӧвтыштіс косанас, ытшкыштіс шепта идзас да петкӧдліс Леналы, кыдзи колӧ гартӧмӧн вӧчавны йияс.
— А тэ, Чижик, кутан кольтаяс новлыны да чумалиасьны гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана.
Власьевна видзӧдліс енэж вылӧ.
Вӧр сайсянь ньӧжйӧник кыпӧдчис мыськӧма кодь гӧрд шонді.
— Кад, — шуис Власьевна, — бур час!
Заводитім!
Косанас паськыда ӧвтчӧмӧн сійӧ кутіс ытшкыны и мӧдіс кияснас ӧтырышъя ӧвтчыны.
Воськов сайын бӧрынджык, тӧкӧтьӧ веськыдвылынджык, муніс Марья Петровна.
Ассьыс гажа мичлунсӧ воштігмоз веськыд визьӧн водіс муӧ ид.
Леночка вӧчис некымын йи да сюйыштіс найӧс аслыс вӧнь костас, — тадзи аддзыліс сійӧ ӧти картинка вылысь.
Чижик веськӧдчыштіс, видзӧдліс гӧгӧр.
Ставыс ловзис и орчча муяс вылас.
Идйыс кутіс розъявны нывъяслӧн уна рӧма чышъянъясӧн, гырысьджык челядьлӧн еджыд дӧрӧмъясӧн.
Ылысянь тыдалысь ичӧтик фигураяс, быттьӧ заводнӧйяс, ӧвтісны и ӧвтісны кияснас.
Ылыса му вывсянь кыліс машиналӧн сяргӧм.
Тӧвруыс вайліс кутшӧмсюрӧ кыв торъяс.
Шепъяслӧн эзысь гыяс весьтын вераліс шоныдыс.
Гораа трачкӧдчисны чиркъяс.
Лена кӧрталіс ассьыс первой кольта.
Чижик босьтіс сійӧс да нуис сӧстӧм местаӧ.
Кольтаыс вӧлӧма виччысьтӧм сьӧкыд.
Чижик нуис сійӧс ки йылас, и ёсь идзасыс чуткаліс кипыдӧссӧ.
А сэсся мӧдісны кыссьыны часъяс, кор Чижик эз нин видзӧдлывлы ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Власьевна да Марья Петровна мунісны ылӧ водзӧ.
Лена эз вевъяв на бӧрся, веськӧдчывтӧг кӧртавліс и кӧртавліс кольтаяс, а Чижик новліс найӧс да тэчис чукӧрӧ.
Чуткасьысь идзасысь висисны кипыдӧсъясыс.
Первойсӧ сійӧ новліс кольтаяссӧ ки йылас, сэсся пельпомъяс вылас, сэсся моздорас, и быд кольта кажитчис сылы сьӧкыдджыкӧн воддза дорысь.
Кокшегъяссӧ сутшкаліс идзаподйыс, найӧ гӧрдӧдісны да пыктісны.
Леночкалы, тыдалӧ, эз жӧ вӧв кокни.
Сійӧ зілис не кольччыны ытшкысьясысь, ӧти кинас босьталіс моздорас шепта идзассӧ, йиавліс найӧс, личкышталіс пидзӧснас да бара копыртчыліс мӧд моздорла.
Пӧсьыс киссис чужӧм кузяыс.
Бусыс пудритіс кӧтасьӧм синлапъяссӧ.
Чышъян увсьыс лёзьнитчӧма зарни рӧма юрсиыс, и Леночкалы некор вӧлі лӧсьӧдыштны сійӧс.
А му вывсьыс вӧлі ытшкӧма сӧмын на ичӧтик тор.
Шондіыс гажаа нин гуляйтіс енэжын, сотіс Чижиклысь балябӧжсӧ.
Марья Петровна да Власьевна шочиника сувтыштлывлісны, вӧнь костас ӧшалысь ичӧтик мешӧкъясысь кыскывлісны зуд да лэчтавлісны косаяснысӧ.
И пыр жӧ быдладорсянь шыасьлісны мукӧд муяс: «Дзинь-дзинь-дзинь», — зильгис став му пасьталаыс эзысь звӧн — озыр урожай йылысь юӧртысь.
Кор Чижиклы кутіс кажитчыны, мый сійӧ сэсся оз вӧч ни ӧти воськов да оз вермы лэптыны ни ӧти кольта, Власьевна горӧдіс:
«Ӧбедайтны!»
Туй кузя ылысянь кыліс вӧв кок шы.
Военнӧй гимнастёркаа морт сувтӧдіс вӧвсӧ.
Власьевна мӧдіс тэрмасьны сы дінӧ.
Здорово, Афанасья Власьевна!
Мый, школьнӧй участок бердӧ кутчысинныд?
— Здравствуйте, Сергей, Иванович, колӧ ӧд...
— Но, но, бур делӧ.
Мый нин тэ киясын, сыысь меным оз ков тӧждысьны.
А сэні кыдзи? — верзьӧма довкнитіс юрнас муяслань.
— Сьӧкыд, но справитчасны.
Лена сулаліс мудзӧм кияссӧ лэдзӧмӧн.
— Мый нӧ тэ он тӧдмӧд, Власьевна?
Тыдалӧ, выль велӧдысь?
— Да, Лена Павловна.
Верзьӧма копыртчыліс седлӧ вывсяньыс, внимательнӧя видзӧдліс Лена вылӧ да мыччис кисӧ:
— Райкомса секретарь Набоков.
Мудзинныд?
Лена довкнитіс юрнас.
— Но, но, шойччыштӧй.
Тэ, Власьевна, ёна эн мучит нывъяссӧ.
Думайтан, тайӧяс тэ кодьӧсь жӧ, ёнӧсь...
А ті, Елена Павловна, мыйкӧ кӧ ковмас, энӧ яндысьӧй, звӧнитӧй меным либӧ волӧй.
Удж заводитны абу век кокньыд...
Набоков лэптыштліс кисӧ вывлань кӧзырок дорас да вӧрзьӧдіс нин вӧвсӧ.
Но Власьевна кватитіс вӧвсӧ дом поводӧдыс.
— Энлы, тэ виччысьыштлы, Сергей Иванович, — шуис сійӧ скӧрысь «тэ» вылӧ друг вуджӧмӧн, — тэ меным висьтав, важӧн-ӧ нин тэ муяс кузяыс скачитан?
— Час нёльын кымын асывнас петі, а мый?
— Бур йӧзӧй, — чуймис Власьевна, — сійӧ ещӧ юасьӧ!
Да ӧд ме тэнӧ со этатшӧмӧн тӧдлі. — Власьевна петкӧдліс метр судта мусяньыс. — И пыр тэ мудзлытӧм вӧлін.
Ӧд асывсяньыс эн на сёйлы нинӧм?
Эн сёйлы?
Власьевна юасис скӧрысь.
Набоков копыртчис седлӧсяньыс да меліа пуктіс кисӧ Власьевналы пельпом вылас.
— <rus>Честное слово</rus>, командир-мам, завтракайті «Маякын».
— Смотри менам!
Власьевна лэдзис поводсӧ, и вӧлыс, быттьӧ рад лои вӧляысла, пыр жӧ мӧдіс рӧдтыны.
Чижик видзӧдіс верзьӧма бӧрся.
abu
Муртса воис сійӧ орчча му дорӧ — и йӧзыс котӧртісны сы дінӧ, и, кажитчӧ, машинаыс гажаджыка кутіс сяргыны да ӧдйӧджык кутісны уджавны ытшкысьяс.
Марья Петровна вольсаліс эжа вылӧ дӧратор;
Власьевна разис пӧжалӧм картупель тыра кӧртӧд.
Но Чижик эз вермы сёйнысӧ; сылы окота вӧлі сӧмын водны да лэдзны кисӧ кӧдзыд ва пытшкӧ.
Леночка пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн жӧ; киясыс сылӧн тіралісны.
— Мудзинныд, нылукъяс, — меліа шуис Власьевна, — но, нинӧм, велаланныд.
Первойтӧ век сьӧкыд.
Тэ вод, Чижик, куйлышт.
Чижик нюжӧдчис му вылӧ да эз и тӧдлы, кыдзи унмовсис.
Кор сійӧ садьмис, Марья Петровна да Власьевна ытшкисны ылын нин водзын.
Чижик вӧрзьӧдчыштіс; мышкыс кутіс ёнтыны, и пидзӧсъясыс эз кӧсйыны куснясьны.
Первойя воськовъяссӧ вӧчны вӧлі сьӧкыд, кокъясыс вӧліны пу кодьӧсь.
А кор Чижик кутчысис пӧсялӧм кипыдӧсъяснас сутшкасьысь йи бердӧ, синваыс кутіс доршасьны синъясас.
Но Леночка уджаліс кык пыдди: кӧртавліс кольтаяссӧ да тэчис, но ытшкысьясысь ёна кольччӧма бӧрӧ.
Пиньяссӧ топӧдӧмӧн Чижик кутчысис удж бердӧ.
Первойсӧ вӧлі, ок, кутшӧм сьӧкыд, но сэсся мышкыс дугдіс доймыны и кокъяссьыс мудзыс разаліс.
Кипыдӧсас мӧдісны чорзявны гадьяс.
* * *
Кор шондіыс муніс мылькъяс сайӧ, Власьевна дугӧдіс уджсӧ.
— Ӧні, — шуис сійӧ, — ті мунӧй гортӧ, а то дзикӧдз жаяланныд первойя жӧ лунас.
Чижик мед водас узьны, а тэ, Лена Павловна, вӧч буртор, пузьӧд самӧвар.
А ми Марья Петровнакӧд ещӧ ичӧтика ытшкыштам.
Леночка заводитліс пыксьыны, но Власьевна горӧдіс сы вылӧ кӧзяйка ногӧн.
Чойяс кутісны лӧсьӧдчыны мунны гортаныс.
Дзик нин орччӧн, суседньӧй му вывті, паськыд бордъяснас ӧвтчигтыр, муніс кутшӧмкӧ машина.
— Тайӧ мый? — юаліс Чижик.
— Лобогрейка.
— Мый сэтшӧмыс?
— Сэтшӧм вундан машина, лобогрейкаӧн шусьӧ.
— А мыйла?
— Йӧзыс сідзи нимтӧмаӧсь сы вӧсна, мый сы бӧрся кольтаяс кӧртавлыны — плешкыд пӧсялӧ, пӧсьыд киссьӧ, но и чышкыштнытӧ некор.
— А коді сы вылын уджалӧ?
Власьевна видзӧдліс кипыдӧс увтіыс:
— Кажитчӧ, Миша Теплых.
Но, мун, мун, эн манитчы.
Гортас Лена пузьӧдіс самӧвар, вердіс Чижикӧс шыдӧн.
Керкаӧдыс ветлӧдліс сійӧ ньӧжйӧник, сьӧкыда; вӧлі тӧдчӧ, мый быд вӧрзьыштӧм дойдӧ сійӧс.
Кипыдӧсъясыс сылӧн пыктісны.
Чижиклы дыр ковмис мыссьыны: идзасыс да йикиыс сибдӧмаӧсь пӧсялӧм яй бердас, чуткалісны сійӧс да гыжъялісны.
Зато кутшӧм долыд вӧлі нюжӧдчыны сӧстӧм ыркыд прӧстыня вылӧ!
Чижик бергӧдчис бок вылас, кутіс унмовсьны да друг аддзис, мый Лена выльысь кӧрталіс чышъянӧн кӧсаяссӧ, видзӧдліс аслас сотчысь кияс вылас да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Кытчӧ тэ, Леночка?
— Ветла ещӧ отсышта.
— Тэныд жӧ зэв сьӧкыд, ичӧтик мамӧй...
Леночка копыртчис Чижик дорӧ.
— А кыдз тэ думайтан, Чижик, батьнымлы кӧ сэні зэв сьӧкыд, сійӧ эновтас ассьыс ёртъяссӧ сьӧкыд минутъясӧ?..
И Леночка окыштіс Чижикӧс да воши ӧдзӧс сайӧ.
ОТСАСЬЫСЬЯС
Нянь!..
Чижик тӧдіс, дерт, мый нянь оз ачыс сідзи быдмы, мый та вылӧ ёна долженӧсь уджавны колхозникъяс; но некор сійӧ эз думайтлы, мый ыджыд урожай чукӧртны татшӧм сьӧкыд да татшӧм колана.
Сійӧ эз и представляйтлы, мый сюрсъясӧн, миллионъясӧн йӧз думайтӧны нянь йылысь; быд кольта йылысь, быд тусь йылысь лун и вой, вой и лун...
Со воис уборка кад, и муяс вылын минут кежлӧ оз ланьтлы уджлӧн шумыс.
Кыдзи карын суткиясӧн шумитісны заводъяс, рабочӧйяс эз петавлыны цехъясысь, кыдзи фронт вылын салдатъяс чорыд бойясӧн мунісны водзӧ и водзӧ, сідзи и колхозникъяс эз ветлыны му вылысь, водзӧ и водзӧ делянкаысь делянкаӧдз мунігӧн эз веськӧдлыны мышнысӧ.
Идралісны машинаясӧн, ытшкисны косаясӧн, вундісны чарлаясӧн.
И став тайӧ уджнас веськӧдлісны внимательнӧй йӧз.
Найӧ отсасисны, сӧветъяс сеталісны, требуйтісны...
Фронтлы уджалігӧн заводъяс эз вунӧдлыны и вундан машинаяс йылысь, учёнӧйяс упорнӧя быдтісны няньяслысь выль сортъяс, фронтвывса сводкаяскӧд орччӧн газетъяс печатайтісны колхознӧй муясвывса сводкаяс.
Районысь волывлісны йӧз, телефон пыр требуйтісны отчёт быдлунъя удж йылысь, быд килограмм йылысь.
«Нянь, нянь, нянь», — вӧлі быдӧнлӧн кывъяс вылас.
И став тайӧ ыджыд уджнас — фронтъяс вылын, заводъясын, колхоз муяс вылын — веськӧдліс став войтырлӧн ӧти штаб — большевик партия.
— Власьевна, — шензьыліс Чижик, — мыйла та мында няньыс?
Мыйла оз позь ичӧтика шойччыштны?
— Да ӧд, Чижик, война...
Боечьяс врагӧс пуляӧн нӧйтӧны, а ми няньӧн.
— Кыдзи няньӧн?
— Фашистъяс думайтлісны: рӧзӧриталасны колхозъясӧс сійӧ местаясас, кодъясӧс временнӧ босьтісны миянлысь, и миян боечьяс кутасны тшыгъявны.
Эз ло сідз!
Ми мукӧд колхозъясас кыкпӧв, куимпӧв унджык чукӧртім да ставнысӧ вердім.
Но, а та вылӧ, аддзан, кыдзи колӧ уджавны.
Чижик аддзыліс и ачыс зілис уджавны бурджыка ичӧтик школьнӧй участок вылын.
«И ме тіянӧс няньӧн», — кольта дорӧ копыртчигӧн думайтіс сійӧ, кор нин вывті ёна висисны киясыс.
* * *
И со неделя коли.
Школьнӧй участок вылын, быттьӧ крепостьяс, сулалӧны зарни чумалияс, косьмӧны арся мелі тӧв ру вылын.
Чижик гожъяліс, вынсяммис, банйис.
Юрсиыс сылӧн быгалӧма да зарниӧн дзирдалӧ шонді водзас.
Кипыдӧсъясыс Чижиклӧн чорзисны.
Гӧгрӧс виж гадьяс пуксялісны сэтчӧ орччӧн.
Леночкалӧн банбокъясыс гожъялӧмаӧсь.
Аски оз нин ков мунны му вылӧ.
Чижиклы весиг жаль.
Лӧсьыд вӧлі чеччыны шонді петігӧн, восьлавны лысваа туй кузя, кывзыны косаяслысь тиньгӧмсӧ.
Лӧсьыд вӧлі, медбӧръя кольтанас чумали вевттьӧм бӧрын, веськӧдчыны, зыралыштны костӧ да видзӧдлыны гӧгӧр.
Муыс сӧстӧм.
Ни ӧти шеп оз чурвидз некӧн.
Власьевна кужӧмӧн чышкалӧ косасӧ, гартовтӧ мешӧк дӧраӧн.
Марья Петровна пыркӧдӧ платтьӧсьыс буссӧ.
Лена шыльӧдӧ юрсисӧ.
Делӧ вӧчӧма, позьӧ мунны гортӧ!
А рытнас кутшӧм лӧсьыд вӧлі мыссьыны жар пывсянын, мыськыны бус да пӧсь мудзӧм яй вылысь, бӧрйыны идзасторъяс юрсиысь...
Власьевна швачӧдіс Чижикӧс чӧскыд дука кыдз пу корӧсьӧн.
— Корӧсь инмылас, став висьӧмсӧ бырӧдас еджыд яй вылысь, ён лыясысь, — сералігтыр шуаліс сійӧ.
А Чижик чилзіс да ружтіс ыштӧмысла.
И со, сӧстӧмӧсь да дӧвӧльнӧйӧсь, пуксисны найӧ ужнайтны.
— Но, аски узь дырджык, Чижик, — шуӧ Лена, — а то тэ мыйкӧ омӧльтчин; колӧ и шойччыштны.
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Чижик, — долыдпырысь узьышта...
А сэки дзуртыштіс ӧдзӧс, и пырис колхозса председатель.
Чижик аддзӧ сійӧс первойысь.
Кутшӧм пӧрысь дедушка!
Лолыс тырӧма.
Тыдалӧ, абу кокни сылы гӧра паныдтӧ кайны.
Лена котӧртӧ сылы паныд, босьтӧ сылысь шапкасӧ да кисьыс бедьсӧ, нуӧдӧ пызан дорӧ.
Власьевна водздӧранас чышкалӧ лабич.
— Зэв ёна кора, Иван Евдокимыч, юышт миянкӧд чай.
Председатель видзӧдӧ пызан дорын пукалысь Чижик вылӧ, ноксьысь Власьевна да Лена вылӧ да гӧгӧрвоана нюмъялӧ:
— Дружитчинныд, сідзкӧ?
Вот тайӧ бур.
Ичӧтик лэбач бушков дырйи пыр пу вылӧ дзебсьӧ.
Тэ топӧдчы сы дінӧ, нылук, топӧдчы!
Власьевна — сійӧ юр.
Сійӧ миян генерал!
Кытысь кутшӧм нелючки аддзас, сельсӧветын шум лэптас, ми ставным сідзи и тіралам.
Но нинӧм, справедливӧй нывбаба.
— Но и шуан жӧ тэ, Иван Евдокимыч!
Ачыд ӧд абу жӧ рам.
Со пӧрысьӧ-нэмӧ кутшӧм сьӧкыдтор ас пельпом вылад босьтін! — висьталӧ Власьевна.
— Мый нӧ вӧчан, некодлы ӧд!
Миян йӧз воюйтӧны сэні, а миянлы лоӧ тані.
Вот помасяс война, воаласны пиянъясным, Иван Дмитриевич фронт вылысь воас, сэки и шойччышта.
А ӧні, тӧдан, Афанасьюшка, мукӧд дырйи и думайтан: шудыссӧ кутшӧм, мый сьӧкыд кадӧ и ми, пӧрысьяс, згӧдитчим, кужим пельпомнымӧс зэлӧдлыны, а эгӧ кутӧй бокын куйлыны да упкыны.
Иван Евдокимович висьтавлӧ, а ачыс внимательнӧя видзӧдӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Устроитчин, сідзкӧ, нылук?
Тэ эн яндысь, мыйкӧ кӧ колӧ, веськыда ме дінӧ котӧрт.
Унасӧ ӧні огӧ вермӧй, а капуста сэні либӧ картупель вая.
— Аттьӧ, Иван Евдокимыч.
Председатель пуксьӧ лӧсьыдджыка да стрӧга шуӧ:
— Со мый, мича ныв, аски тэ миянлы ӧти делӧ вӧч.
Уборка ми помалім, а му вылысь колӧ шепъяс ӧктыны.
Шеп дінӧ шеп — мешӧк дінӧ мешӧк.
Чукӧрт жӧ тэ ассьыд пионериятӧ, да петӧй аски му вылӧ, медым муяс вӧліны сӧстӧмӧсь, быттьӧкӧ праздник кежлӧ керка.
— Бур, — шуӧ Лена.
— Тэ эн сомневайтчы, Иван Евдокимыч, сійӧ вӧчас. — вынсьӧдӧ Власьевна.
— Тӧда нин, сикт пасьтала бабаяс ёна ошкӧны сійӧс, висьталӧны, выль велӧдысь пӧ зэв бур да шань.
И сводкаяс лӧсьӧдіс, и небӧгъяс челядьлы дасьтіс, кӧть и карса, а му вылын уджаліс.
Мирскӧй синсьыд ӧд он дзебсьы.
Радысла Лена гӧрдӧдӧ.
* * *
Асывнас школьнӧй дворӧ гажа шумӧн чукӧртчисны челядь — звено юрнуӧдӧм улын нёльӧд класс дзоньнас.
Воисны весиг мӧдӧд классысь посни челядь.
Сӧмын Миша Теплых бара эз вӧв.
— Кӧні нӧ сійӧ? — юаліс Лена, — мыйла оз подчиняйтчы пионерскӧй дисциплиналы?
— Сійӧ кузнечаын, дядя Васялы отсасьӧ вартан машина лӧсьӧдны.
Сійӧ сэні колана.
Сійӧс быд машина дорӧ лэдзӧны! —
Сашка вежалӧмпырысь ышловзис.
Вомдоръяссӧ чургӧдӧмӧн Манька сулаліс бокын да кисьтіс синвасӧ.
Нюра топыда кутіс сійӧс киӧдыс.
Леночка матыстчис нывкаяс дінӧ.
— Мый сэтшӧмыс, Маня?
Мыйла тэ бӧрдан?
Манькалӧн тэрыбджыка кутіс войтавны синваыс.
— Коді тэнӧ ӧбидитіс, Маня?
— Сійӧ... — Манька индіс Нюра вылӧ.
Нюра сулаліс збоя.
— Сійӧ?
Мый нӧ сійӧ вӧчис тэкӧд?
— Мыссьӧдіс! — шогпырысь лимӧстіс Манька.
Дӧзмӧдчысь буксир!
Челядь гораа серӧктісны.
— Вот тайӧ ӧбидитӧма!
— Ай да Манька!
— Видзӧдӧй, видзӧдӧй, и збыльысь сӧстӧм!
Манька нетшыштіс Нюра ордысь кисӧ, котӧртіс бокӧ, воробей моз чеччалыштіс кыкнан кок йылас да заводитіс сьывны:
— Буксир, буксир, дас кык розь!
Менӧ он вӧтӧд, ачыд вӧян.
Синваыс сылӧн быттьӧ эз и вӧвлы.
Некор сылысь он гӧгӧрво, тайӧ Манькаыслысь, мый сылӧн збыль, а мый абу збыль.
Му вылын челядь разӧдчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да ноксисны.
Детинкаяс ӧтар помас, а нывкаяс асьныс ӧтчукӧрын.
Челядь ӧктісны шепъяссӧ первой асланыс кӧрзинаясӧ, а сэсся новлісны ӧтчукӧрӧ.
На дінті дугдывтӧг муналісны эзысь кольтаяс тыра телегаяс: нывъяс кыскалісны сушилкаӧ ид.
Ни ӧти ныв эз прӧйдит шыасьлытӧг:
— Эй, уджалысьяс!
Тэрыбджыка вӧрӧй, эн узьӧй!
Мыйкӧ вывті нин посньыдӧсь!
Уна-ӧ тіян кодьыс косьтӧмӧн ӧти тув вылӧ ковмас?
Саша торклывліс найӧс кыз гӧлӧсӧн:
— Мунӧй, мунӧй, энӧ манитчӧй, посньыдӧсь да ёнӧсь!
А косьтӧм йылысь юалӧм вылӧ Климушка зэв збыльысь висьтавліс:
— Сизим.
Челядь уджалісны эз ӧтмоза.
Чижик копрасьӧ, быттьӧ заведитӧм: пыр полӧ, мед эськӧ эз шуны, мый сійӧ мукӧдъясысь лёкджык.
Сылӧн нин юрсиыс сувтӧма, и пӧсьыс визувтӧ кымӧс кузяыс да войталӧ чангыль ныр вывсьыс.
А Нюра лэччысьлас пидзӧсъяс вылас да ӧдйӧ, чистӧя ставсӧ ас гӧгӧрсьыс ӧктас, быттьӧ роскӧн чышкас.
А сэсся вешйыштас ӧти воськов да бара жӧ сідзи.
И кӧсаыс сылӧн оз дзугсьы, и банбокъясыс оз банйыны.
Женя да Валя ветлӧдлӧны орччӧн, ӧктӧны ӧти кӧрзинкаӧ да мый йылысь кӧ варовитӧны ас костаныс.
Манька удитӧма нин сьыланкыв выдумайтны да сьылӧ сійӧс став му пасьталаыс.
Кӧть Чижик Манькаӧс и оз радейт, а сознайтчыны колӧ: гӧлӧсыс сылӧн эзысьысь, пӧшти Леночкалӧн кодь.
И сьыланкывъяс выдумывайтны сюсь:
Миян юным абу джуджыд:
Позьӧ изъяс судзӧдны.
Босьтӧй, нывъяс, кӧрзинкаяс,
Мунам шепъяс ӧктыны!
Детинкаяс горзігтыр да чиктылігтыр чепсасьӧны му кузяыс, быттьӧкӧ весьшӧрӧ.
А всё-таки кӧрзинкаясыс налӧн тырӧны, оз кольччыны нывкаясысь.
Вылӧ кыптіс шонді; джуджыдӧсь лоины ӧктӧм шепъяслӧн чукӧръясыс.
А челядь мыйкӧ вывті улӧ копрасьӧны, вывті дыр оз веськӧдчывны — мудзисны.
Лена клопнитіс кипыдӧсъяснас да вомдоръяснас ворсіс, быттьӧ горнӧн, сбор:
«Бура кывзы чуксалысь трубалысь шыяссӧ!»
Челядь кутісны котӧртны быдладорсянь.
— Шойччӧг, — шуис Лена, — пуксьӧй кытшӧн.
Лена пӧрччӧ водздӧрасӧ да вольсалӧ сійӧс му вылӧ.
— Кодлӧн мый эм сёйны, лӧдӧй татчӧ; сейчас столӧвӧй восьтам. — И водздӧра вылас Лена пуктӧ кык ыджыд нянь шӧрӧм да веж лук, ассьыс да Чижиклысь.
И челядь пукталӧны — коді ид нянь, коді шаньга, коді пӧжалӧм картупель, а кодлӧн и нинӧмыс абу.
Найӧ видзӧдӧны бокӧ.
Вот тайӧс Лена и тӧдіс.
— А кодлӧн пурт эм? — юалӧ Лена.
Саша пырӧ зептас, дыр поиктӧ да мынтӧдӧ приколкаӧ кӧрталӧм перочиннӧй пурт.
Сійӧ мыччӧ сійӧс Леналы, видзӧдӧ кевмысьӧмӧн:
— Сӧмын энӧ воштӧй, Лена Павловна, тайӧ трофейнӧй.
Бать фронт вылысь вайис.
И вайӧй, ме тіянлы ачым восьта, ті онӧ кужӧй.
Сэні и пробка перъялан, и консервъяслы, и кручок сэтшӧм — пельясын гурйысьыштны.
— Гудйыны, — веськӧдӧ Лена, — но, тайӧс нин тэ выдумайтін, мыйлакӧ мӧдтор вылӧ, дерт.
— Тайӧ, дерт, фрицъяслы, а миянлы нинӧмла, — степеннӧя уверяйтӧ Сашка.
Челядь сералӧны.
— Ноко, петкӧдлы, петкӧдлы!
— И ме видзӧдла! — шуӧ Климушка.
— Век тэ, Сашка, ылӧдчан, тайӧ абу пельяслы, пыр выдумайтан чепухасӧ.
Лена Павловна, сійӧ пӧръясьӧ.
— Овлӧны ӧмӧй татшӧм ыджыд пельяс? — шензьӧмӧн юалӧ Алёша.
Лена лыддьӧ синъяснас челядьӧс, босьтӧ пурт да юклӧ ставсӧ ӧткодя.
— «Тіянлы ӧрӧшки и миянлы ӧрӧшки, и юкӧй ставсӧ лючки!»
Сёйӧй, челядь.
И пока челядь сёйӧны, Лена чирйис кипыдӧс вылас ӧти шептысь тусьяссӧ, лыддис найӧс да висьталіс челядьлы, кымын тусь ӧти шептын, кымын шеп кольӧ му вылӧ, кымын му Сӧвет Союзын, кымын боечӧс фронт вылын позьӧ вердны чӧскыд кӧра небыд няньӧн, кодӧс пӧжалӧма челядь киӧн ӧктӧм шепъясысь.
Челядь син водзын нянь тыра вагонъяс, поездъяс, нянь тупӧсьяс, боечьяс ӧбедайтӧны.
Челядь чуймӧмаӧсь и дӧвӧльнӧйӧсь.
Быдӧн чувствуйтӧ, мый сійӧ отсалӧ фронтлы.
Саша чеччыштӧ кок йылас.
— Эй, чеччӧй нин, пуксялӧмныд сэтчӧ!
А делӧыс оз виччысь.
Со Манькаыс: ӧктыны — быттьӧ старука, а нямлявны — том ичмонь!
Вайӧ удж бердӧ!
И кыкпӧв содӧм энергияӧн копыртчалӧны челядь му бердӧ, и быдмӧны-быдмӧны шеп чукӧръяс.
Кор шондіыс нин пуксьӧ вӧлі, веськыда на дорӧ му вылас воис телега.
Мужскӧй ыджыд сапӧга кокъяссӧ паськыда пуктӧмӧн да вӧжжисӧ крепыда кутӧмӧн телега водзладорын сулаліс ыджыд тушаа ныв Паня Кашина.
Пель саяс сылӧн чурвидзис катшасин чукӧр, а буссьыс сьӧдӧдӧм чужӧм вылас пиньясыс лӧсталісны сэтшӧм еджыдӧн, кыдзи и еджыд лепестокъясыс сьӧд юрсиас.
— Эй, уджалысьяс, — гораа горӧдіс сійӧ, — Иван Евдокимыч мӧдӧдіс тіян урожайла!
Да и тіянӧс тшӧктіс сиктӧдз вайны.
Сӧвтӧй урожайтӧ! —
Сійӧ шыбитіс налы муас мешӧкъяс, и челядь, сералігтыр да тойласигтыр, кутісны лӧдны мешӧкъясӧ шепъяс.
Уджалысьяс зэлыда сӧвтісны дас мешӧк, шыблалісны найӧс телега вылӧ.
— Но, кайӧй, — горӧдіс Паня, — почётӧн гӧнитӧда!
Сійӧ ӧвтыштіс плетьнас, и, буссӧ лэптігтыр, телега кутіс журӧдны му вомӧн, туй кузя, сиктӧ.
Сэні збой Паня куимпӧв гуляйтӧдіс челядьӧс главнӧй улича кузя.
Телега таркӧдчис гуранъясын, вӧвъяс зёльӧдчисны кӧртвомнаныс, а челядь сьылісны гӧлӧс тырнас: «Мы красная кавалерия, и про нас былинники речистые ведут рассказ...»
Эбӧссьыныс петтӧдз мудзӧм колхозницаяс муяс вылысь локтігӧн кежыштавлісны телегаысь да друг нюммунлісны.
А ӧти том нывбаба налы горӧдіс: «Молодцы, ребята!
Воасны батьясныд, тіян понда яндысьны оз кутны, том уджалысьяс!»
ПЁТР ТИХОНОВИЧ ПЫРАВЛӦ КЕРКАЯСӦ
Чижик садьмис ӧшиньӧ таркӧдчӧмысь; кодлӧнкӧ гӧлӧс гажаа горзіс:
— Чеччы, чеччы, Власьевна, йӧктыны петав!
Кӧлӧкӧл моз юрӧбтіс кухняын джоджыс, — тайӧ Власьевна чеччыштіс паччӧрсянь.
Лена бергӧдчис мӧдар бок вылас, мыйкӧ броткыштіс да бӧр унмовсис.
А Чижик сюйис нин коксӧ туфлиас, пасьталіс халатсӧ да котӧрӧн петіс кухняӧ.
Позьӧ ӧмӧй не сюйны кытчӧкӧ ассьыс чангыль нырсӧ?
Власьевна восьтӧ нин вӧлі ӧдзӧссьыс каличсӧ.
Сулаліс сійӧ кӧмтӧм, дӧрӧм вылас чӧвтӧма пальтосӧ, киясыс сылӧн тіралісны, но гажа гӧлӧс кылӧмысь чужӧмыс нюмъяліс.
Сійӧ зэв ӧдйӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
Дзик кильчӧ дорас сулаліс няйтӧн резсьӧм кык кӧлесаа телега, а сы вылын, быттьӧ ыджыд важнӧй ош, пукаліс почтальон Пётр Тихонович, коді видзчысьӧмӧн кутіс пидзӧсъяс вылас письмӧяс тыра сумка.
Сылӧн рыжӧй тошкыс ыргӧнӧн воляліс петысь шонді югӧръяс водзас, а синъясыс мудера куньтырасисны да нюмъялісны.
Власьевна сідзи и нюжӧдчис сы дінӧ да весиг эз казяв, мый гажтӧминик вӧлыс заводитіс йирны ӧшинювсьыс подсолнухсӧ.
— Но мый, — шуис Пётр Тихонович, — йӧктыны кутан али шкальчик мыччан?
И Пётр Тихонович мыччис сумкасьыс куим пельӧса фронтӧвӧй письмӧлысь помсӧ.
— Да рӧднӧйӧй тэ менам, да ме тэнӧ быдса самӧварӧн юктала.
Менам небыд ид няньяс эмӧсь.
И Власьевна восьтіс нин письмӧсӧ, лыддис нин сійӧс да нюмъяліс гордӧя, эз казяв, кыдзи кынмӧны кӧмтӧм кокъясыс асъя лысва вылас.
— Митенькасянь, — шуис сійӧ, — медаль получитӧма.
Но, сідзи и колӧ лоны.
Ми, Лагутинъяс, ставным сэтшӧмӧсь, миянлы медальясыд абу шензьӧданторъяс.
А всё-таки приятнӧ.
Ылӧдз пиӧй воӧма!
А Ванюшкасянь?
— Но, тэ вывті нин пельк.
Тэныд — кыдзи ма, сідзи и пань.
Ванюшка гижӧ на, аски вая.
Вӧв помалӧ нин вӧлі Власьевналысь радейтана подсолнухсӧ.
— А миянлы батьсяньным письмӧыс абу? — юаліс Чижик.
— И тіянлы, нылукӧй, гижӧны.
Власьевна кватитчис.
— Да мый нӧ тайӧ ме!
Пыр, шонтысьышт, зэв ёна кора, Пётр Тихонович.
И Власьевна коскӧдзыс копыртчыліс почтальонлы.
— Пырала и эм,
менам талун ыджыд лун: кӧкъямыс письмӧ фронт вывсянь вая!
Радлуныс, радлуныс мыйта менам сумкаын. —
И Пётр Тихонович сьӧкыда чеччыштіс телега вылысь.
Сэсся Власьевна кутіс бергавны керкаас, быттьӧ томиник: сійӧ юкталіс Пётр Тихоновичӧс чайӧн, пукталіс сы водзӧ ассьыс став заветнӧй кампетъяссӧ, вундаліс и вундаліс чӧскыд дука пӧсь ид нянь, быттьӧкӧ Пётр Тихонович эз ӧтнас вӧв, а быдса дас почтальон вайисны сылы письмӧяс.
Сійӧ вешталіс ӧти местаысь мӧд местаӧ кӧлуйсӧ, садьмӧдіс Ленаӧс да корис, медым сійӧ петкӧдліс карта вылысь, кӧні сійӧ Висла юыс.
Медбӧрын шуис:
— Но, чаёвничайт тані, Пётр Тихонович, а ме сиктӧ котӧртла, бабаяслы ошйысьышта медаль йывсьыс, да и колхоз правлениеӧ Марушка дінӧ пырала, — небось, сідзжӧ синъяс пемдытӧдзыс бӧрдіс.
abu
Пётр Тихонович помаліс дасӧд чашка чай, чышкис пӧсялӧм плешсӧ да видзӧдліс шогсьысь Чижик вылӧ.
— Эн шогсьы, мусаӧй, регыд и батьсяньныд письмӧ получитанныд.
Ме кӧ висьтала, сідзкӧ, збыль.
Весьшӧрӧ шогсьӧм дорысь мунам жӧ мекӧд письмӧ разӧдны.
Йӧз радлун вылас видзӧдлан — сьӧлӧм вылад долыдджык лоӧ.
И со нин Чижик важнӧя пукалӧ телега вылын.
Пётр Тихонович сетіс сылы кутны сумкасӧ, и сійӧ сьӧкыда куйлӧ пидзӧсъяс вылас.
Чижик кутӧ сійӧс кыкнан кинас.
Вӧв ньӧжйӧник лэччӧ крут гӧра горув, но оз вермы кутны телегасӧ да скачӧн лэбзьӧ сиктса уличаӧ.
Кӧлеса сяргӧм шы вылӧ быд керкаысь воссялӧны ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс, воротаяс, и ставныс лачаӧн видзӧдӧны Пётр Тихонович вылӧ.
Кодсюрӧыс юасьӧ, абу-ӧ сылы мыйкӧ, но унджыкыс чӧв олӧны, видзӧдӧны полігтыр, лачаӧн, кевмысьӧмӧн...
Пётр Тихонович быдӧнлы аддзӧ кыв:
— Абу на, Марьюшка, абу, но лоӧ, обязательнӧ лоӧ, ме тэныд висьтала.
А тэ мыйла котӧртін?
Кодлы ме пятницаӧ письмӧсӧ вайи?
Ещӧ колӧ?
Думайтан, фронт вылад сылӧн сӧмын и делӧясыс, мый мамлы гижны?
Керкаяс дорӧ, кутшӧмъясӧ сылӧн эмӧсь фронт вывсянь письмӧяс, Пётр Тихонович матыстчӧ рӧдтӧмӧн да вӧжжисӧ зэлӧдӧ сідзи, быттьӧкӧ сылӧн пӧрысь вӧлыс — бур пӧрӧдаа орловскӧй рысак.
— Петӧй! — гораа горзӧ сійӧ кыз гӧлӧсӧн, кӧть кӧзяйкаыс сулалӧ нин порог дорас.
Кутшӧм видзчысьӧмӧн босьтӧны варччӧм кияс куим пельӧса письмӧяссӧ!
Кутшӧм любӧпырысь видзӧдӧны гӧрдӧдӧм синъясыс радостнӧй юӧр вайысь вылӧ!
Сылы сюйӧны ид няньяс, шаньгаяс, зептас сюйӧны пуӧм кольк.
Сылы дасьӧсь сетны свет вывсьыс ставсӧ тайӧ ылысса, ловъя, здоровӧй йывсьыс юӧр вайӧмсьыс...
Чарла, зыр, чер топӧдӧмӧн кыдзи кутасны уджавны талун тайӧ киясыс, кодъясын тіралӧны ӧні еджыд листторъяс!
Ӧти керка дорын Пётр Тихонович зумыштчӧ да кежӧ мӧдлаӧ.
— Мыйла татчӧ? — юалӧ Чижик.
— Гусьӧнджык, — мыйлакӧ шӧпкӧмӧн вочавидзӧ Пётр Тихонович, — Анисья тьӧтка дорті ог кӧсйы мунны.
Нёльӧд тӧлысь письмӧ виччысьӧ.
Ок, беда...
Но со сумка пӧшти нин тыртӧм, разӧдӧма письмӧяс, газетъяс, небӧгъяс, пакетъяс сельсӧветӧ да колхоз правлениеӧ.
— Ӧні, — торжественнӧя шуӧ Пётр Тихонович, — тётя Дуня дорӧ свинофермаӧ, сылы торъя почёт: сійӧ инвалид, сійӧ стахановка, а пиыс, — Пётр Тихонович лэптӧ водз чуньсӧ, — Сӧвет Союзса Герой!
ТЁТЯ ДУНЯ ДА ТИМКА
Кызь вит арӧс вӧлі тётя Дунялы да куим арӧс сылӧн пиыслы, Тимкалы, кор Евдокия Поликарповнаӧс вайисны гортас нӧсилкаяс вылын.
Куйліс сійӧ сэтшӧм еджыд да синъяссӧ лапнитлывтӧг видзӧдіс йиркӧ, мый Тимка весиг эз бӧрддзы.
Йӧршитчис паччӧрӧ, кунис синъяссӧ да тіраліс став тушанас.
Жар страдна кадӧ уджаліс тётя Дуня вартан машина дорын.
Дас сизим во сайын вартан машинаыд вӧлі сиктад зэв этша, и челядь гартчисны сы бердын.
Некод и эз казявлы, кыдзи вывті матӧ машина дорас локтіс ичӧтик Марушка.
Пиньясыс крукыштісны гӧрд платтьӧӧдыс, гартісны, нуисны, да, эськӧ не тётя Дуня кӧ, не лоны вӧлі Марушкалы Бекрятаын первой красавицаӧн.
Марушка олӧм вӧсна тётя Дуня мынтысис веськыд кинас.
Эз прӧста сёрнитны сикт пасьталаыс, мый Марушкалӧн кык мам: ӧтиыс рӧдитіс, а мӧдыс кулӧмысь мездіс.
Ёгор дядь ныв вылас мыйыськӧ скӧрмӧм бӧрын шулывліс сылы скӧрысь:
— Тэ должен лоны сиктын медводдза уджалысьӧн, колхозын первӧй отсасьысьӧн, тэ вӧсна ыджыд дон мынтӧма.
Кык тӧлысь куйліс тётя Дуня больничаын да воис гортас омӧлик, бледіник, веськыд пельпом вылас тыртӧм соскӧн.
Омӧльтор некор оз во ӧтнас.
Тётя Дунялӧн мужикыс тайӧ каднас кулі карын, кытчӧ ветлывліс сійӧ нажӧтка корсьны.
И коли тётя Дуня Тимкакӧд да нёньпом нывка Симакӧд, да ӧти киӧн.
Важся кадӧ пропадитіс эськӧ бабаыд челядьяснад, муніс эськӧ кытчӧкӧ корны милӧстина, да и куліс эськӧ кытчӧкӧ туй вылас.
А сӧветскӧй власьт поддержитіс да отсаліс.
И кор йӧзыс заводитісны котыртчыны колхозъясӧ, тётя Дуня медводдза мортӧн гижсис артельӧ.
И шуис тётя Дуня собрание вылын:
— Сӧмын ӧти киӧс ме колхозӧ пырта, но энӧ сомневайтчӧй, йӧзӧй: уджавны кута сідзи, быттьӧкӧ менам и мӧдыс быдмис.
И збыльысь, Евдокия Поликарповна нинӧмӧн эз кольччыв мукӧд уджалысьяссьыс.
А сэки и Тимка быдмис.
Жалитіс мамсӧ, зілис отсавны сылы.
Сизимӧд арӧс вылас велӧдчис грамотаӧ, кӧкъямысӧд вылын школаӧ котӧртіс.
Быд школьнӧй праздник вылӧ ветлывліс Евдокия Поликарповна.
Почётнӧй гӧсьтӧн вӧлі отличник Тимкалӧн мамыс.
Мунісны вояс.
Пӧрысьяс пӧрысьмалісны, томъяс быдмисны.
Сёрӧнкодь ӧтчыд локтіс Тимка гортас, кӧзяин ногӧн пуксис пызан сайӧ да шуис мамыслы:
— Батьӧй телега дзуртӧмысь повліс, а пиыс комсомолӧ гижсис.
Лоины керкаас газетъяс.
Рытъяснас Тимка лыддис мамыслы небӧгъяс.
И эз думайтлы сэки сы йылысь, кутшӧм ылӧ ковмас волыны.
Прӧст кадъясӧ Тимка котӧртлывліс конюшняӧ, гӧняйтны велӧдіс вӧвъясӧс, и медся томъясыс да тэрыбъясыс сы киын вӧліны рамӧсь да кывзысьысьӧсь.
Пыр сылы сюрлывліс удж, и уджсьыс сійӧ эз пышъяв.
Но медся ёна кутіс радейтны вӧравны, кыйсьыны.
Ещӧ лысваа на вӧрса турун эзысь трӧпаӧн вольсассьӧ кок улад.
Кӧч вуджӧртас ньыв пулӧн сьӧкыд лап улын.
Визлалӧ пу кузя пельк ур.
Швачӧдчас чорыд бордъяснас тар.
Мыйта сэні зверь-пӧткаыс!
Видзӧд сюся.
Меткӧй стрелокӧн лои Тимка, бур кыйсьысьӧн.
Велӧдчис зверь моз гусьӧник ветлыны вӧрті, бура лыйсьыны, аддзыны кыйдӧс посньыдик приметаяс серти.
Быдмис Тимка, быдмис колхоз, быдмисны сэні и йӧз.
Медбур уджалысьӧн лои колхозын кипӧла тётя Дуня.
Сэтшӧм свиноферма лӧсьӧдіс, мый волывлісны мукӧд районъяссянь видзӧдлыны тётя Дуня уджъяс вылӧ.
Нелямын кыкӧд воын муніс Тимка фронт вылӧ.
И сэні згӧдитчисны сылы вӧрса кыйсян сямъясыс.
Ӧти и сійӧ жӧ тӧлысьӧ тётя Дуня тылын уджалӧмысь орден получитіс, а Тимофей Иванович фронт вылын геройӧн лои.
Сё дас кык фашист сылӧн счёт вылын эм!
Со мый йылысь висьталіс Чижиклы Пётр Тихонович, кытчӧдз эз сувтӧд вӧвсӧ свиноферма ворота дорӧ.
ТИМОФЕЙ ИВАНОВИЧ
Дворас вӧлі чӧв-лӧнь, а кузь, ыджыд свинарникысь кыліс чирзӧм, руксӧм, ведраясӧн гольӧдчӧм.
Пётр Тихонович сувтіс телегаас.
— Евдокия Поликарповна! — горӧдіс сійӧ кыз гӧлӧсӧн. — Петав, мамаша, нимкодьтор висьтала.
Чижик чеччыштіс муас.
— Вайӧй ме сійӧс чукӧста.
— Мый тэ!
Мый!
Да тэнсьыд юртӧ орӧдас тётя Дуняыд!
Сэтчӧ бокӧвӧйяслы оз позь пырны.
Сэні порядокъясыс стрӧгӧсь.
И Пётр Тихонович бара горӧдіс аслас багатырскӧй гӧлӧснас:
— Петав, Дунюшка!
Письмӧ вайи!
Тётя Дуня петіс порог дорас, кинас тупкысис шондіысь.
— Коді сэні шумитӧ?
Аддзис Пётр Тихоновичӧс да котӧртіс телега дорӧ.
— Письмӧ, Тихоныч?
— Письмӧ, письмӧ, Поликарповна...
Тётя Дуня босьтіс письмӧсӧ, бергӧдлыштіс киас, топӧдіс морӧс бердас да кутіс шуавны:
— Ӧчкисӧ ӧд ме гортӧ, ӧчкисӧ коли... вот шогыд!
Мый ӧні кута вӧчны?
Вот бедаыд!
— А тэ, Поликарповна, со нывкаыслы сет, сылӧн синъясыс томӧсь, сюсьӧсь, сійӧ лыддяс.
— Пырысь-пыр, пырысь-пыр, сӧмын ичӧтика видзӧдышта.
Тётя Дуня паськӧдіс письмӧсӧ, видзӧдіс сэтчӧ, а синваыс тупкис сылысь синъяссӧ да войталіс и войталіс листбок вылас.
Листок вылас колисны югыдлӧз ляксьӧминъяс.
Чижик соскӧдыс кыскыштіс Пётр Тихоновичӧс.
— Дядя Петя, ме тадзтӧ нинӧм ог разберит, видзӧдлӧй, сэні кляксаяс артмӧны.
Пётр Тихонович кокньыда босьтіс письмӧсӧ Евдокия Поликарповна киысь.
— Тырмас, мамаша, синватӧ войтӧдны, кывзы бурджыка, мый пиыд гижӧма.
Лыддьы, Чижик.
«Талун ме, мамочка, получиті тэнсьыд меным зэв дона кык письмӧ.
Ӧтиас тэнад карточкаыд, а мӧдас Сималӧн носӧвӧй чышъяныс.
Ме аддзылі тіянӧс карточка вылысь.
Дерт, ті ёна вежсьӧмныдӧсь.
Дерт, ті, мамочка, зэв ёна пӧрысьмӧмныд, и тайӧ сы вӧсна, мый ёна ме вӧсна тӧждысянныд.
Но частӧ гижны меным мешайтӧны бойяс, да и тіянӧдз месянь абу кокни туйыс.
Энӧ шогсьӧй да энӧ бӧрдӧй ме вӧсна, ме ловъя и здоров, ола зэв бур да мича боевӧй олӧмӧн.
А лоӧ кӧ меным пӧгибнитны, пӧгибнита геройӧн, медым менам смертьӧй вылӧ сувтас налы.
А ӧні кежлӧ ме ловъя, энӧ бӧрдӧй, а мӧдарӧ, гӧрдитчӧй, мый ме доръя отечествоӧс да мый ті воспитайтінныд менӧ татшӧмӧн.
Школаын ме сӧмын карта вылысь аддзылі да небӧгъясысь лыддьылі сійӧ обласьтъяс йывсьыс, каръяс да юяс йывсьыс, кодъяс вомӧн меным ӧні ковмис прӧйдитны.
Мунім ми бойясӧн эг этша, и быд лун ме аддза фашистскӧй бандаяслысь сьӧлӧмлы терпитны позьтӧм зверствояс да миянлысь сиктъяс да каръяс, кодъясӧс ойдӧдӧма вирӧн.
Но школьнӧй картаяс вылын нинӧм оз вежсьы, ставыс лоӧ бӧр важногыс, да, кыдзи и войдӧр, кутас мунны миян шуда олӧм.
Лоӧ миянлы тіянкӧд мый йылысь казьтывны торйӧн дыр олігӧн вӧвлӧмтор йывсьыс, ме вӧсна тіян синваяс йылысь да тышъясӧн менам прӧйдитӧм туй йылысь.
А ӧні радуйтчыштӧй мекӧд тшӧтш, мамочка: регыд менам лоӧ партбилет, дзик сэтшӧм, кутшӧм Ленинлӧн вӧлі да кутшӧм ӧні куйлӧ Сталин ёртлӧн зептас.
А ещӧ наградитісны менӧ боевӧй Гӧрд Знамя орденӧн.
Ыста ме тіянлы, мамочка, ассьым ылыса боевӧй чолӧм да кора тіянӧс: видзӧй ассьыныд дзоньвидзалунтӧ миян радостнӧй встреча кежлӧ.
Ми победитам, и ме воа тіян дінӧ ён да тэрыб боевӧй вӧв вылын.
А ӧні энӧ вунӧдӧй ассьыныд питӧ, Тимофейӧс, Гӧрд Армияса снайперӧс, да кора тіянӧс — энӧ бӧрдӧй».
Но тётя Дуня пыр на бӧрдіс да ӧти кинас чышкаліс синвасӧ.
И Чижиклӧн гилялыштіс-гилялыштіс нырыс, и синваыс войтыштіс листок вылас, да сӧльнитчис югыдлӧз пятно.
— Э, бабаяс! — шуис Пётр Тихонович, — мӧдісны кисьтны синванысӧ; тані радлыны колӧ, а найӧ со мый!
Пётр Тихонович лӧсьӧдыштіс гимнастёркасӧ, веськыда сувтіс тётя Дуня водзӧ:
— Разрешитӧй тіянӧс, Евдокия Поликарповна, поздравитны тіянлысь питӧ, Сӧвет Союзса Геройӧс, Гӧрд Знамя орденӧн наградитӧм кузя.
Тётя Дуня чышкалыштіс синвасӧ да сьӧлӧмсяньыс шуис:
Пасибӧ бур кыв вылад, Пётр Тихонович.
Вӧчӧй буртор, пыралӧй рытнас чай юны.
Ме шаньга пӧжала татшӧм случай кузяыс.
Оз быд лун пиӧс партияӧ примитны да орденъяс сетны.
— Пырала, пырала!
А ӧні кежлӧ прӧщайтлы!
Мунам, нывка!
— Но, мед гӧститыштас, менам овмӧс вылӧ видзӧдлас.
Сійӧ карса, сылы, буракӧ, интереснӧ.
— Но, сідзкӧ, кольччы.
И Пётр Тихонович пуксис телегаас да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
ДЫР ПУКАЛӦМ
Чижик мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Тётя Дуня кватитіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Кытчӧ тэ?
Тадзи ӧмӧй позьӧ.
Менам сэні поснияс тырыс.
Сулавлы тані.
Сійӧ бӧр воис некымын минут мысти, кутіс киас кыз, чорыд дӧраысь вурӧм, но сӧстӧм халат.
— Со тайӧс пасьтав, а сэтчӧ со коктӧ чышкы.
Свинарник порог дорас куйліс кутшӧмкӧ еджыд порошокӧн сука киськалӧм идзас ковёр.
— Культурнӧя колӧ свинарникад пырны.
Поснияс, найӧ нежнӧйӧсь, зараза пыртан — и став делӧыслы пом.
Чижик шензьӧ.
Сійӧ думайтіс, мый тайӧ сійӧс халатӧн да порошокӧн видзӧны порсьпиянысь, а вӧлӧма, мӧдарӧ.
Неуна яндысьыштӧмӧн сійӧ воськовтіс порог вомӧн.
Коді тайӧс шуис, мый порсьяс няйтӧсь?
Коді допуститіс татшӧм клеветасӧ?
Кӧзяиныс порсьлӧн вермас лоны дуркӧн да дӧзьӧртӧмӧн.
А сэтшӧм кӧ кӧзяйкаыс, кутшӧм тётя Дуня, то порсьяс вылӧ позьӧ сӧмын любуйтчыны.
Кузь зданиесӧ вӧлі син ёрмӧн белитӧма известкаӧн.
Джоджсӧ чистӧя вуштӧма.
Восьса ӧшиньӧд пырисны шонді да свежӧй сынӧд.
Веськыд проходсянь ӧтар-мӧдар бокас вӧлі вӧчӧма джуджыд заборъяс.
Быд ӧдзӧсын вӧлі пӧвтор, кытчӧ гижӧма порсьлысь нимсӧ.
И нимъясыс налӧн кутшӧмӧсь: Красавица, Белоснежка.
Тайӧ тэныд абу чошӧ либӧ польӧ!
И клеткаясас абу ни помӧйяс, ни няйт, ни ӧбледь.
— Сэні со миян энь порсьяс посньыд пияныскӧд.
Быд клеткаын куйліс гӧрдов-еджыд сӧстӧм-сӧстӧм порсь, а сы дінын вӧрисны тешкодь, чангыль ныра, быттьӧ фарфорӧвӧй порсьпиян.
— Ӧні миян сӧмын вит энь порсь, — ышловзис тётя Дуня, — а вот, помассяс война, овмӧдчам, сэтшӧм ферма лӧсьӧда, мый Мӧскуаын кывласны.
Томиник свинарка матыстчис тётя Дуня дінӧ.
— Менам ваыд лӧсьӧдӧма нин.
Позьӧ заводитны?
— Давай.
Кӧсъян, нывка, видзӧдлыны, кыдзи посньыдикъяс кутасны купайтчыны?
Чижик сӧмын довкнитіс юрнас.
Сійӧ кывворсӧ воштіс нимкодьысла.
— Но, дерт, — водзӧ висьталіс тётя Дуня, — миян абу на настоящӧй порядокыс.
Водопровод со абу, ведраясӧн васӧ кыскалам, а всё-таки культурасӧ соблюдайтам.
Медбӧръясьыс водзджык жыръяс жуисны лӧсьыда гартовтчӧм бӧжъяса кызь кымын порсьпи.
Вӧсньыдика чирзісны, котшкӧдчисны кокъяснас, зырисны ӧта-мӧдсӧ да дугдывтӧг писькӧдчисны векньыдик, ляпкыд ӧдзӧслань.
— Аддзан, кутшӧм окота ыркӧдчыштнысӧ, — серӧктіс тётя Дуня, — но, сувт, Ольга.
Тётя Дуня да сылӧн отсасьысьыс Ольга босьтісны шонтӧм ва тыра гырысь лейкаяс, сувтісны векньыдик ӧдзӧс дорӧ кыкнанладор бокас да восьтісны каличсӧ.
Гажаа чирзігтыр уськӧдчисны порсьпиян шоныд струя улӧ.
Чижик серӧктіс: найӧ сэтшӧм тешкодя ӧвтчисны бӧжъяснас, лэптывлісны вывлань гӧрд пятачокъяссӧ, зілисны зырны ӧта-мӧдсӧ, ӧбидитчӧмпырысь руксісны, на вылӧ кӧ веськавліс этша ва.
А Оля ещӧ быдӧнӧс зыралӧ кинас.
— Вот тадзи, вот тадзи, сӧстӧмӧн колӧ лоны.
— Но, а ӧні котӧрт гортад, нывка, да мунігмозыд видзӧдлы эсійӧ йӧрас, кӧні сынӧдӧн лолалӧ миян Машка, мӧдӧс татшӧмсӧ, дерт, свет вывсьыс он аддзы!
Машкалӧн патераыс вӧлі веж луг вылын.
Потшӧсыс вӧлі джуджыд, и Чижик, медым бурджыка видзӧдлыны Машкаӧс, кайис медся вылыс потш вылас, лӧсьыдджыка пуксис, видзӧдліс увлань да повзис.
Тайӧ ньӧти весиг эз вӧв порсь кодь.
Йӧрас куйліс ыджыд вома да лапкоръяс кодь паськыд пельяса зэв ыджыд розӧвӧй туша.
Синъясыс сылӧн вӧліны ичӧтикӧсь, векньыдикӧсь да сэтшӧм скӧрӧсь, мый Чижиклы эз ло лӧсьыд.
Эз, Машка сылы эз кажитчы!
Чижик кӧсйис лэччыны, но Машка скӧрысь рукӧстіс.
Нывкалӧн кынмис сьӧлӧмыс.
Сэсся видзчысьӧмӧн лэдзис коксӧ улыса потш вылас.
Машка вӧрӧдыштіс пельсӧ.
Чижик ӧдйӧ бӧр лэптіс коксӧ.
— Маша, — шуис сійӧ мелі гӧлӧсӧн, — Машенька, тэ, куйлышт, а ме гортӧ муна,
Леночка, кӧнкӧ, тӧждысьӧ.
Чижик выльысь кӧсйис лэччыны, но Машка сэтшӧм лёкысь рукӧстіс, мый нывка дзикӧдз повзис.
Тадзи заводитчис дыр пукалӧм.
Машка эз лэдз нывкаӧс лэччыны;
Мыйӧн Чижик ичӧтика вӧрзьыштас, Машка кутас вӧрӧдны пельсӧ да руксыны.
Минутъяс мунісны минутъяс бӧрся, а Чижик пыр пукаліс медвылысса потш вылас, быттьӧкӧ лэбач керка вевт дорын.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ кыйсьысь моз, коді пукалӧ пу йылын, а уліас куйлӧ лёк тигр да виччысьӧ, кор кыйсьысь мудзас да усьӧ веськыда сылы горш вомас.
А гортас Леночка, тӧдӧмысь, тӧждысьӧ, и Власьевна кӧсйысис талун пӧжавны картупеля шаньга.
Чижик шога видзӧдіс свинарник ӧдзӧс вылӧ, — оз-ӧ пет сэтысь кодкӧ.
Некод.
Ыліті муніс Ёгор дядь, но кыдзи горӧдан?
Сійӧ ылын, а повзьӧдчысь Машка матын.
Нинӧм он тӧд, мый татысь артмас.
Чижиклӧн позялісны кокъясыс.
«Вот уся — и сэки пом... сёяс... кыдзи Некрасовлӧн кывбурас... — полігтыр думайтіс Чижик. — И некод некор оз тӧд.... вермас сӧмын сандалиӧс сьӧлыштны...»
Чижиклы синва петтӧдзыс жаль лои ачыс.
А думайтліс сійӧ, батьсӧ аддзылас, гортас ещӧ мунас, Нюракӧд ветласны чӧд вотны, картупеля шаньга кутас сёйны, и со... ставыслы пом!
Тайӧ кадас тётя Дуня петіс свинарниксьыс.
Видзӧдліс гӧгӧр, аддзис Чижикӧс, сулалыштіс минут мында.
«Вот-вот мунас!
Вот-вот мунас!» — полӧмӧн думайтіс Чижик.
Но тётя Дуня матыстчис йӧрлань.
— Мый тэ тані та дырасӧ вӧчан, нывка?
Чижик кыв шутӧг корис сійӧс чуньнас.
— Мый сэтшӧмыс?
— Пола, — шӧпкӧдӧмӧн шуис Чижик.
— Кодысь?
— Машкаысь... оз лэдз менӧ лэччынысӧ, пельсӧ вӧрӧдӧ...
— Эк тэ, йӧюк, — серӧктіс тётя Дуня, — Машка узьӧ, а пельяссӧ вӧрӧдӧ сы вӧсна, мый сійӧс гутъяс курччалӧны.
Тётя Дуня лэдзис Чижикӧс потшӧс вылысь да кокньыдика шлёпнитіс.
— Котӧрт гортад, вояка!
Ӧні позьӧ нин та йылысь висьтавлыны.
Ӧні нин Машка полӧ Чижикысь.
Куш кокпыдӧснас Чижик чужйышталӧ сылы кыз бокъясас, вердӧ сійӧс чӧскыд уль турунӧн да Машкалӧн став капризъяс вылас весиг синъяссӧ оз лапнитлы.
А сэки Чижик та йылысь чӧв оліс, и тётя Дуня сійӧс эз выдайт.
ГАЖТӦМЧЫНЫ НЕКОР
Ӧні Чижик оз нин гажтӧмчы.
Уджыс сылӧн юрвывтырыс.
Саша быд лун звено чукӧртлывлӧ.
Регыд сентябр первой лун, а мыйта ещӧ колӧ вӧчны!
Лена ӧні шоча ветлывлӧ школьнӧй участок вылысь, да и челядь ноксьӧны сэні асывсянь рытӧдз.
— Быттьӧкӧ тіянлы маӧн школьнӧй дворсӧ мавтӧма, — броткӧ Власьевна...
Маӧн не маӧн, а интереснӧ и гажа лои школьнӧй дворын.
Ӧти-кӧ, пионерскӧй удж.
Мӧд-кӧ, Лена Павловна.
Мыйта сійӧ быдторсӧ висьтавлӧ, сыкӧд он гажтӧмчы!
— Сэсся — Чижик да сылӧн небӧгъясыс.
Пӧшти став челядьыс лыддисны «Тимур да сылӧн команда», заводитісны лыддьыны «Школа».
Чижик вӧлі мастер выдумкаяс вылӧ.
Сарайын сійӧ лӧсьӧдіс убежище, сэтчӧ чукӧртчывлӧны ёртъясыс: Чижик, Нюра, Саша, Алёша, Петька, Манька, но и, дерт, Климушка да кызіник Танька.
Волывлӧны и Веселова чойяс.
А Чижик звеноыслы и ним пуктіс: «Дружнӧйяслӧн звено».
Лена Павловна да Саша ошкисны.
Быд уджын, быд затеяын дружнӧйяслӧн звено медводзын.
И уджалӧны ӧтлаын, и вӧрӧ мунӧны ӧтлаын.
Ваясны тшакъяс, вотӧс да кисьтасны ӧти дозйӧ.
Став челядьыс зільӧны пырны звеноӧ.
Посньыдъяс сӧмын и мечтайтӧны, кор найӧс пионерӧ босьтасны.
Субӧтаӧ идралісны школьнӧй огород.
Гажа тайӧ уджыс — идравны урожай!
Чижик медся ёна радейтӧ морковь нетшкыны.
Кутас бӧжӧдыс, зэлӧдчас да нетшыштас.
А морковыс сӧстӧм, кыз, быттьӧкӧ шӧртӧн гартӧм чӧрс.
Вундас Чижик корсӧ, шыбитас морковсӧ ведраӧ, и зёльгӧ ведраыс огород пасьталаыс.
Орчча град вылын Нюра да Манька ноксьӧны свеклаӧн.
Саша да Климушка — помидоръясӧн.
Чижиклы век на кыдзкӧ оз веритсьы, мый тайӧ помидоръяс.
Найӧ абу небыдӧсь и абу гӧрдӧсь, а топыдӧсь, югыдвежӧсь, быттьӧкӧ лакӧн мавтӧмаӧсь, югъялӧны.
Сашка да Климушка тэчӧны помидоръяссӧ кӧрзинкаӧ; найӧс оз нуны гӧбӧчӧ, а пуктасны керкаас.
И Саша эскӧдӧ Чижикӧс, мый найӧ гӧрдӧдасны жӧ.
Власьевна дӧвӧльнӧй; сійӧ радейтӧ, кор дворын тырбур, уна йӧз, уджыс пуӧ.
Котралӧ сійӧ амбаръяссянь огородӧдз да мӧдарӧ, зёльӧдчӧ ключьясӧн да быдтор аддзӧ.
— Мыйла корсӧ талялан?
Корйыс скӧтлы кӧрым вылӧ мунас.
Мыйла зырнас свекласӧ дойдалан?
Сісьмас сэсся...
Бобысӧ со татчӧ пукталӧй, а чирйыны кутам мӧдысь, шойччигмоз.
Горзышталӧ, броткӧ, а тӧдчӧ, мый рад.
Амбарын лоӧ пыр мичаджык и мичаджык.
Чижик видзӧдліс сэтчӧ... да акнитіс.
Дзик быттьӧ Али-Баба-разбойник пещераын.
Морковь куйлӧ, быттьӧкӧ зарни ёкмыльяс.
Гранатӧвӧй свекла, мраморнӧй кушман, пышнӧй да важнӧй тыкваяс, нежнӧй веж анькытш пуртӧсъяс, гӧрдов лук...
Весиг жаль думыштнысӧ, мый регыд став тайӧ мичсӧ кисьталасны джуджыд гуясӧ да тыртасны лыаӧн.
Но зато, эскӧдӧ Нюра, овощи тӧвбыд лоӧны свежӧйӧсь да чӧскыдӧсь.
А огородын лои гажтӧмджык: градъяссӧ лукйӧма, корйыс косьмис, сӧмын капуста важмозыс вӧччӧма, пуксьӧма, быттьӧ барыня.
Сійӧс первойя лымйӧдз эн вӧрзьӧд.
Вӧлі уна ноксьӧм да гаж, лои ещӧ унджык ноксьӧм да гажаджык: воис Галина Владимировна, первой класслӧн велӧдысь.
Тэрыба воис огородӧ да гораа горӧдіс:
— Здравствуйте, ребята!
Челядь чеччышталісны местаяс вывсьыныс да уськӧдчисны сы дінӧ, сьӧдасьӧмаӧсь, няйтӧссьӧмаӧсь муӧн.
— Здравствуйте, Галина Владимировна!
Здравствуйте!
— Энӧ матыстчӧй, няйтӧсьтанныд... — И пыр жӧ Леночка дінӧ.
— Тӧдмасям...
Галина.
— Лена, — вочавидзӧ Леночка да сюся видзӧдӧ Галина Владимировна вылӧ.
И друг окалӧ сійӧс.
— Вот и бур, мый воинныд, а то ме пыр ӧтнам да ӧтнам...
— А ӧні лоам ӧтлаын.
Но, мыйӧн отсавны?
Галина Владимировна дзик пыр сьӧлӧм вылас воис Чижиклы: том, гажа, кудриа юрсиа, сералысь, оз бергӧдчышт сьывтӧг.
Синъясыс сылӧн сьӧд сэтӧр кодь сьӧдӧсь-сьӧдӧсь, чужӧмыс мугов, и вом пельӧсас дзебсьыштӧма сьӧд пудпас.
И Власьевна сылӧн воӧм вылӧ радліс:
— Здравствуйте, Галина Владимировна!
Воис соловей!
Ленакӧд найӧ пыр жӧ дружитчисны.
— Но, — шуӧ Галина Владимировна, — Власьевна, меным комсомол поручитіс прӧверитны, дась-ӧ школаыд занятиеяс кежлӧ.
Вайлӧй меным ключьястӧ.
Котӧртіс Галина Владимировна школаӧ, воис бӧр да нырсӧ кӧрлӧдлӧ.
— Школаыд эз во меным сьӧлӧм вылӧ.
— Кыдзи, эз во сьӧлӧм вылад? — скӧрысь юалӧ Власьевна.
— Ме нин весалі-весалі, мыськалі-мыськалі, некытысь бусчир он аддзы.
— Ті эн ӧбижайтчӧй, Власьевна, сӧстӧмнад сӧстӧм, а мичлуныс абу!
Колӧ, медым посньыд челядь классӧ воисны да налы кажитчис.
Ребята, колӧ ваявны дзоридзьяс.
— Кытысь? — шуӧ Саша. — Цветъясыд абуӧсь нин, видзьястӧ ытшкисны, пӧлӧзьничаяс вундісны.
— Катшасинъяс да лежнӧг дзоридзьяс эмӧсь на гӧра бокъясын.
— Лежнӧгыд дыр оз ов, киссьӧ дзоридзыс, — шуӧ Нюра.
— Сідзкӧ, ребята, колӧ мича пу лапъяс вундавны.
— Да ӧд гӧгӧр пожӧм да коз.
— А ми ылӧджык ветлам, нӧрыс сайӧ, сэні пипуяс.
Но и мунісны мӧд луннас челядь походӧ.
Быдса лун ветлӧдлісны, вайисны чим гӧрд коръя пипу лапъяс, гӧрдӧдӧм пув коръяс, сьӧд ягӧдъяса туся пуяс.
Тувъявлісны пу лапъяссӧ классъясӧ ӧдзӧсъяс весьтас, ӧшиньяс весьтӧ.
Нюра вайис гортсьыс бальзамин дзоридза гырнич.
Алёша — банкаын герань.
И сэтшӧм мича, гажа лои посньыдъяслӧн классас, да и ставнас школаас, мый окота лои ӧдйӧджык занимайтчыны.
А том велӧдысьяслы пыр на этша.
— Вайӧй, ребята, вӧчамӧй посньыдъяслы козинъяс, — шуӧ Леночка. — Быдӧнлы парта вылас пуктам.
И вот выльысь воссис быдса мастерскӧй.
Сӧмын тайӧ разын Власьевна ордын кухняас: школаын няйтӧсьтны оз позь, недель мысти сентябр первой лун.
Ваялісны челядь рузумторъяс, кырсьяс, кольяс да босьтчисны удж бердӧ.
Сашка вундаліс кырсьысь пыжъяс, нывкаяс вӧчалісны рузумысь аканьяс, перӧ весаланъяс.
Алёша серпасаліс яркӧй картинкаяс, а горзысь Петька зэв мичаа вӧчаліс пожӧм да коз кольясысь унасикас пемӧсъясӧс: вӧсни кокъяса туриӧс, порсьпиӧс, ёжӧс.
Прӧстӧй козинъяс, а всё-таки поснияслы любӧ.
Со тадзи и уджалӧны лунтыр, а сэні ещӧ кызіник Танькакӧд ноксьыны колӧ.
Пыр сылӧн вомыс лякӧссьӧма: челядьяс сетӧны сылы коді нянь, коді ӧгурцы, коді морковь.
Нямлясьӧ-нямлясьӧ лунтыр, — и мыйла кынӧмыс оз висьмы?
Ставныс сы бӧрся видзӧдӧны, а сизим видзысьлӧн кагаыс век вошӧма.
Ӧти сійӧс мыссьӧдас, мӧдлы тшӧктас, чышкы пӧ, а сійӧ и вунӧдас.
И ветлӧдлӧ Танька ваӧсь чужӧма.
Либӧ пуксьӧдасны сійӧс град вылӧ капуста пӧвстӧ, да и займитчасны асланыс делӧясӧн, кватитчасны, — а сійӧ узьӧ, быттьӧкӧ Дюймовочка, капуста кор вылын!
Кыз, а оз пукав места вылас, пыр мыйкӧ вӧчас.
Ӧтчыд ва гуранын купайтчӧма, а то шом сёйӧма...
Но, некыдз сыкӧд он ладмы!
* * *
Рыт.
Удж помасис.
А челядьлы абу окота мунны.
Нывкаяс кутасьӧмысь ворсӧны:
«Ӧтик-мӧтик, кык-мык, куим-нуим, нёль-моль... дас-пас, пес-чипас...»
abu
А детинкаяс пыр ӧтарӧ, — мачӧн.
Чижик оз тӧд, кодъяскӧд ворсны.
И кутасьӧмысь ворсігӧн котралыштны окота, мерайтчыны вынъяснас ӧдйӧ котралысь Манькакӧд, и детинкаяс ас дораныс корӧны:
— Айда, Чижик, миян дорӧ!
Давай ӧдйӧджык татчӧ!
Мый тэныд окота нывкаяскӧд ноксьыны.
И Чижик бӧрйӧ мачӧн ворсӧм.
Галина Владимировна да Лена пукалӧны кильчӧ вылын.
— Война помасяс, тэ татчӧ кольччан? — юалӧ Галина Владимировна.
— Ог тӧд,
ме кӧсъя водзӧ велӧдчыны.
— А мыйӧ?
— Математическӧйӧ кӧсъя, сійӧ сэтшӧм интереснӧй.
— Абу, — шуӧ велӧдысь, — тайӧ абу меным.
Ме вот кӧсъя садоводӧн лоны.
Муна бӧр Украинаӧ, а сэтысь садъяссӧ врагъяс кералӧмаӧсь.
Вот ме и кута выльысь садитавны.
Важсьыс ещӧ бурджыка садита!
— А школатӧ эновтан?
— Но, мый тэ, мый тэ! — повзьӧ Галина Владимировна. — Тайӧ ме прӧст кадӧ.
Челядьтӧг ме некыдз ог вермы.
А торйӧн нин ӧні.
Тӧдан, кыдзи миян челядь бӧрӧ колисны?
Ӧд налы кык во чӧж эз удайтчы велӧдчыны.
Фашистъяс рӧзӧритісны менсьым Украинаӧс...
Каръяссӧ соталісны, садъяссӧ кералісны...
Йӧзӧс нуӧдісны...
Вот и чойӧй менам ог тӧд кӧні ветлӧ-мунӧ...
Мыйта водзын уджыс миян!..
— Сідзкӧ, мунан?
— Муна, муна, Леночка.
Ставсӧ бӧр вӧчам, ставсӧ выльысь стрӧитам.
Выльысь кутасны миян садъяс дзоридзавны, и нывъяс сьывны менсьым радейтана сьыланкывъяс.
И Галина Владимировна заводитӧ сьывны бархатнӧй кыз гӧлӧсӧн: <ukr>«Ой, у лузи да ще при дорози червонна калина...»</ukr>
Челядь дугдӧны ворсны, пуксялӧны пос тшупӧдъяс вылас, кывзӧны.
Со нин Манька сьылӧ припевсӧ, и Леночка эз вермы кутчысьны...
И гӧраяс весьтын, козъя пемыд вӧръяс весьтын, пу керкаяс весьтын юргӧ сьыланкыв еджыд керкаяс йылысь, вишневӧй садъяс йылысь, гӧрд жовпу йылысь да помтӧм-дортӧм степь йылысь.
А сэсся ланьтас, чӧв-лӧнь лоӧ, и Сашка шуас:
— Лена Павловна, висьталӧй мыйкӧ.
И сэки нин Лена заводитӧ висьтавны пырджык война йылысь.
Сысянь тӧдмалісны челядь и Таня йылысь, и Александр Матросов йылысь, и Гастелло йылысь.
Леночка бура висьталӧ, сідзи эськӧ и пукалісны да кывзісны войбыд.
Но кильчӧ вылӧ петӧ Власьевна да шуӧ:
— Оз-ӧ тырмы нин, войся лэбачьяс?
Пӧра и честь тӧдны.
— Но, ещӧ неуна, — корӧ Чижик.
— Нинӧмла-нинӧмла, бать-мамныд гортаныд виччысьӧны.
— Пырысь-пыр мунам, — сӧгласитчӧмӧн шуӧ Нюра, — сӧмын миянлысь сьылам, «Дружнӧйӧс»
«Дружнӧй» — ӧні звенолӧн гимн.
Леночка велӧдіс.
Кытчӧдз оз сьывны, оз мунавны гортаныс.
— Заводит, Манька.
<rus>Кто в дружбу верит горячо,</rus>
<rus>Кто рядом чувствует плечо,</rus>
<rus>Тот никогда не упадёт,</rus>
<rus>В любой беде не пропадёт.</rus>
И челядь отсалӧны:
<rus>А если и споткнётся вдруг,</rus>
<rus>То встать ему поможет друг,</rus>
<rus>Всегда ему надёжный друг</rus>
<rus>В беде протянет руку.</rus>
И тадзи, сьылігтыр, лэччасны сиктӧ.
Мудзас лунтырӧн Чижик да из моз усяс крӧвать вылӧ.
А Лена ещӧ дыр на пукалас пызан сайын, корсьысьӧ пыр небӧгъясысь, пасъялӧ аслыс, — тыдалӧ, занятиеяс кежлӧ гӧтӧвитчӧ.
Волнуйтчӧ Лена, — кыдзи сылӧн делӧыс кутас мунны школаас?..
ГОЖӦМЛӦН ПОМ
Аскомысь школаӧ.
Дружнӧйяслӧн звено медбӧръяысь чукӧртчис тшакла-вотӧсла пемыд вӧръясӧ.
Ӧні кор сэсся удайтчылас ветлыны?
Гашкӧ, кутшӧмкӧ вежалунӧ.
И то, велӧдчӧм кӧ кутас мунны бура, оз кут ковны вӧтӧдны.
Власьевна эз тшӧкты Чижиклы ӧктыны «быдсикас чепухасӧ» — уртшакъяс, мыртшакъяс, понтшакъяс.
— Тӧда ме, ваян тэ став ёгсӧ, а ӧні колӧ кужӧмӧн тшактӧ ӧктыны: ельдӧгъяс да рыжикъяс колӧ солалӧм вылӧ босьтавны.
Быдпӧлӧс шырыс тӧв кежлӧ лӧсьӧдчӧ, а ми ӧмӧй лёкджыкӧсь?
Ме нин и пельсаяс лӧсьӧді.
Муяс вӧліны кушӧсь, вундӧмаӧсь.
Идсӧ нин косьтісны и зӧр ытшкисны.
А трактор пыр на жургис му вылын, гӧрис идзапод локтан гожӧм кежлӧ.
Кок улысь дугдывтӧг жбыркнитлӧны ыбвыв петушокъяс энь байдӧгъяскӧд.
На бӧрся чипсігтыр лэбаліс позтырыс.
Некытчӧ коньӧр лэбачьяслы дзебсьыны, котӧртасны ӧні картупель муяс вылӧ.
Саша кутіс ӧти лэбачпиӧс, кутыштіс кипыдӧсас, пӧлялыштіс да лэдзис.
Кытчӧ сійӧс, татшӧм ичӧтиктӧ?
Нюръяс вылын гӧрдӧдӧма турипув, нюжӧдӧма ассьыс кузь сунисъяссӧ.
Чижик вотыштіс китыр мында, сюйис вомас да пыр жӧ сьӧлыштіс.
Ок, кутшӧм чорыд да шома!
— Йӧй тэ, — шуӧ Сашка, — ӧні ӧмӧй турипувсӧ вотлӧны?
Сійӧс первойя кӧдзыдъяс бӧрын кутасны вотны.
Том козъяинын веськалісны челядь рыжик чукӧр вылӧ.
Ёна жӧ нин бур, мича тшак!
Быттьӧкӧ ыргӧн сьӧмъяс киссьӧмаӧсь веж турун пӧвстӧ.
Чижик, кыдзи пуксис лажыньтчӧмӧн, сідзи и пукаліс дзонь час, сӧмын пуртӧн ӧвтышталіс.
Сиктӧдзыс Чижик вайис кӧрзинасӧ коз лапъясӧн вевттьӧмӧн, а сикт дорас шыбитіс найӧс.
Мед быдӧн аддзыласны, кутшӧм тырӧн гортас локтӧ!
Кокъяснас нарошнӧ грымгигтыр кайис кильчӧ вылас, медым Власьевна ӧдйӧджык видзӧдлас.
Посводзас кокнас йиркӧдіс ӧдзӧсас, гораа горӧдіс:
— Власьевна!
Власьевна эз шыась.
Чижик пуктіс кӧрзинасӧ джоджас, тракнитіс ӧдзӧссӧ да котӧрӧн пырис кухняӧ.
Кӧсйӧ вӧлі бара горӧдны Власьевнаӧс, но тшӧкмуні:
кухня шӧрас сулаліс ыджыд тушаа, омӧлик, тӧдтӧм нывбаба.
abu
Вомдоръясыс сылӧн вӧліны вӧсниӧсь да топыда топӧдӧмаӧсь, а зэв сьӧд синъясыс видзӧдісны скӧрысь.
Юрсисӧ, кодӧс чукӧртӧма сьӧкыд ёкмыльӧ, шыльыда сыналӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мича, стрӧг, но вӧлі сы вылын кутшӧмкӧ сэтшӧм шог, мый Чижик тӧдлытӧг ланьтіс.
Нывбаба кресталӧма кияссӧ морӧс вылас и Чижик пыр жӧ аддзис, кутшӧм еджыдӧсь сылӧн ковтаас сосвомдоръясыс.
Джоджын сулаліс чемодан, а пач дорын — Власьевна, коді эз вӧв ас кодьыс, быттьӧкӧ шӧйӧвошӧма.
Нывбаба видзӧдліс Чижик юр вывті.
abu
abu
abu
— Кокъястӧ, — шуис сійӧ спокойнӧя, — колӧ чышкыны посводзын.
Старайтчы тайӧс запомнитны.
Ӧдзӧсас эм вуг, и оз ков чужъявны сійӧс кокнад.
Тайӧ няйтӧсьтӧ ӧдзӧссӧ да кӧмкоттӧ тшыкӧдӧ.
Тшактӧ петкӧд посводзӧ.
Чижик котӧрӧн петіс, быттьӧкӧ пуан ваӧн койыштісны сылы, да ыджыда лолыштіс.
«Но и но!
Коді нӧ тайӧ татшӧмыс?
Дыр-ӧ оз мун сійӧ татысь?»
Чижик бергаліс посводзас да эз тӧд, мый сылы вӧчны.
Котӧртны-ӧ Леночка дінӧ, чукӧртны-ӧ дружнӧйяслысь звеносӧ али гусьӧник пукавны кильчӧ вылын да виччысьны, кытчӧдз скӧр тьӧткаыс оз мун татысь?
Но сэки воссьыштіс ӧдзӧс да мыччысис Власьевналӧн юрыс.
— Лок, — шуис Власьевна, — корӧ.
А сэк кості, кор Чижик тювкнитчис сы дінті ӧдзӧс костӧд, Власьевна удитіс шӧпнитны сылы:
— Тайӧ директорша.
Тані тіянкӧд кутас овны, а менӧ стӧрӧжкаӧ.
Директорша бергӧдчис Чижиклань.
— Кыдзи тэнад нимыд, нывка?
— Таня, — чилӧстіс Чижик.
— Кыдзи?
Таня?..
Нывбаба друг тэрыба видзӧдліс Чижик вылӧ да ланьтіс.
— Сідзкӧ вот, Таня, — заводитіс сійӧ бара спокойнӧй да рӧвнӧй гӧлӧсӧн, — миянлы ковмас кытчӧдзкӧ овны ӧтлаын.
Ме радейта, медым керкаын вӧлі сӧстӧм да чӧв-лӧнь.
Мӧдног ме ог вермы уджавны.
abu
Старайтчы тайӧс запомнитны.
Менӧ шуӧны Мария Дмитриевнаӧн.
Сійӧ бергӧдчис Чижик дорысь да займитчис аслас чемоданнас.
Чижик сулаліс сюръя моз да, синъяссӧ лапнитлытӧг, видзӧдіс копыртчӧм фигура вылӧ.
Мария Дмитриевна неуна бергӧдыштіс юрсӧ:
abu
— Тэ верман мунны... Таня... —
шуис сійӧ, да вомдоръясыс сылӧн друг дрӧгнитісны.
Нывкаӧс быттьӧ тӧлӧн пӧльыштіс.
Чижик сулаліс кильчӧ вылас да шогпырысь видзӧдіс водзвылас.
Керкаас вӧлі чӧв-лӧнь, но эз вӧв сэтшӧм мирнӧй, гажа, кокньыд чӧв-лӧньыс, кутшӧм вӧлі войдӧр.
Омӧля шонтысь шонді дзебсис руд кымӧръяс сайӧ.
Вӧрыс кажитчис дзик сьӧдӧн да зумышӧн, сӧмын кӧнсюрӧ ыпъялісны гӧрд биӧн пипуяс.
Медводдза посньыд арся зэр пожнасис кымӧръяслӧн шочиник пож пыр.
Помасис гожӧм.
Помасисны необыкновеннӧй, ноксьӧмӧн тырӧм, трудӧвӧй каникулъяс.
Воис ар.
МӦД ЧАСТЬ
АР
СЕНТЯБРЬ ПЕРВОЙ ЛУН
Волнуйтчӧмысла Чижик лёка узис тайӧ вояс.
И дзикӧдз садьмис, кор шондіыс муртса-муртса мыччысьыштіс вӧр сайысь.
Лена вӧлі кок йылас нин.
Сійӧ пузьӧдіс чай да жаритіс картупель.
Чижик пырысь-пыр кыліс, мый картупельыс сотчӧ, кӧть Лена сулаліс дзик пач дорас.
Чижик полігтыр видзӧдліс чойыс вылӧ.
Лена вӧлі кельыд чужӧма, кутшӧмкӧ стрӧг, абу гортса кодь.
«Волнуйтчӧ», — думыштіс Чижик да чӧв оліс.
Стен сайын заводитіс пасьтасьны Мария Дмитриевна.
Лена бергӧдчис Чижиклань.
— Завтракайт, Чижик, да мун школаӧ.
— А тэ?
— Ме локта сёрӧнджык,
ми ӧні некор огӧ кутӧй ӧтлаын ветлыны.
И помнит, Чижик, школаын тэ не должен шуны менӧ Ленаӧн.
— А кыдзи нӧ?
А меным кӧ ковмас юавны тэнсьыд мыйкӧ?
— Ковмас шуны менӧ нимӧн да овнаӧн.
— Ладнӧ, — пыдісянь лолыштіс Чижик.
И дзикӧдз раммис.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн завтракайтіс, ещӧ ӧтчыд прӧверитіс школьнӧй сумкасьыс небӧгъяссӧ да котӧртіс школаӧ.
Водз кад вылӧ видзӧдтӧг, уна челядь нин жуисны школа ӧдзӧсъяс дорын.
И пыр локталісны и локталісны школьникъяс сиктъясысь, ылыс колхозъясысь, вӧръяс сайысь, нӧрысъяс сайысь.
Со Бекрятаса челядь чукӧр, витӧн Запальтыысь, дасӧн Полюдьеысь, а гӧра вывлань кайӧны пыр выльяс и выльяс.
Школа ӧдзӧсъяс дорӧ тэчӧма уна коз лапъяс.
Посводзӧ пыртӧдз челядь бура чышкалӧны сапӧгъяссӧ.
Школа должен лоны сӧстӧм.
Коридорса дежурнӧй, дерт Нюра Валова, сулалӧ порог дорын да видзӧдалӧ кӧмкотъяссӧ.
— Петкӧдлы коктӧ...
Пет бӧр, коклябӧрыд няйт.
Сы дінті няйт кокъяснад он прӧйдит!
А коридорын челядьӧс встречайтӧ Власьевна.
Быд группалы сійӧ копрасьӧ да меліа шуалӧ:
— Но, бур час, бур час!
Поздравляйта тіянӧс, донаясӧс!
Пятёркаясӧн, четвёркаясӧн, а тройкаяс да двойкаяс — но найӧс!
Найӧ ньӧти оз ковны миянлы!
Челядь сералӧны, уборщица Наташалы сдайтӧны раздевалкаӧ ассьыныс паськӧмнысӧ да разӧдчалӧны асланыс классъясӧ.
Мария Дмитриевна, стрӧгӧй да спокойнӧй, видзӧдалӧ школасӧ, кыдзи полководец войскасӧ бой водзвылын.
Сійӧ видзӧдалӧ классъясӧ, — сӧстӧм абу сэні, — прӧверитӧ пузьӧдӧм ва тыра бак, видзӧдӧ, справляйтчӧ-ӧ раздевалкаын Наташа, сюся видзӧдалӧ челядьӧс...
Сы дінті мунігӧн челядь восьлалӧны видзчысьӧмӧн, мунӧны тэрмасьтӧг.
Нывкаяс гусьӧник шыльӧдӧны юрсияссӧ, детинкаяс лӧсьӧдышталӧны дӧрӧмъяснысӧ.
А челядь талун торъя вӧччӧмаӧсь.
Пионеръяс ставныс галстукаӧсь.
Сашалӧн выль дӧрӧмыс турвидзӧ, быттьӧкӧ кӧртысь.
Веселова чойяс ӧткодь кельыдлӧз партукаӧсь да та вӧсна ещӧ ёнджыка ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд.
И весиг вильыш Манька вӧсньыдик кӧсаас кыӧма гӧрд лента.
Коридор кузя ветлӧдлӧ дежурнӧй велӧдысь Мария Петровна.
У-у-у, кутшӧм сійӧ талун торжественнӧй!
Сьӧд платтьӧыс сідзи и кышакылӧ, ботинкиыс югъялӧ, а пельпом вылас лым еджыд пухӧвӧй шаль.
Чужӧмыс сылӧн долыд, спокойнӧй, и сійӧ ставнас праздничнӧй.
Гырысьджык челядь веськыда сы дінӧ котӧртӧны:
— Здравствуйте, Марья Петровна!
— Позьӧ классӧ?
— Позьӧ, позьӧ.
Прӧйдитӧй!
Первой класс ӧдзӧс дорын сулалӧ Галина Владимировна, принимайтӧ посниясӧс.
Посни челядь локталӧны важнӧйӧсь-важнӧйӧсь, топыда кутчысьӧмаӧсь мамъясныслы либӧ гырысьджык чойясыслы киясас.
Галина Владимировна отсалӧ налы пӧрччысьны, нюмъялігтыр мыйкӧ висьталӧ, шутитӧ, сералӧ, и посни челядь друг асьныс лэдзӧны колльӧдысьлысь кияссӧ.
Галина Владимировна сувтӧдалӧ найӧс параӧн, а мамъясныс матыстчӧны сы дорӧ да шуӧны:
— Ті нин, Галина Владимировна, мыйкӧ кӧ лоӧ, энӧ дивитӧй... ичӧт на ӧд...
Чижиклӧн серамыс петӧ: мыйысь нӧ найӧ полӧны?
Школаын лӧсьыд, интереснӧ да гажа.
Сійӧ котӧртӧ коридор кузя да видзӧдлӧ первой классӧ.
«Ого!
Кутшӧм налӧн лӧсьыд!»
Ӧшиньяс вылас дзоридзьяс дай велӧдысь пызан вылас дзоридзьяс.
Быд парта вылын прӧстӧй козинъяс, кодъясӧс вӧчалӧмаӧсь Чижик да сылӧн ёртъясыс.
abu
abu
abu
abu
Лӧсьыд лоӧ посни челядьлы велӧдчыны тані!
Чижик ышлолалӧ.
А кутшӧмджык лоӧ сылы, Чижиклы аслыс!
Арифметикаӧн сылӧн пыр неладнӧ.
И Чижик котӧртӧ аслас нёльӧд классӧ.
Классын нин тырыс челядь.
Унджыкыс тайӧ важся тӧдсаяс да ёртъяс: Нюра, Саша, горзысь Петька, Алёша да мукӧд, кодъяскӧд нин ӧтилаын и уджалӧма, и тшакла ветлывлӧма, кодъяскӧд нин лӧгасьлӧма и бурасьлӧма.
Сӧмын ылыс сиктса некымын морт дзоргӧны Чижик вылӧ.
Но, да тайӧ абу беда, — тӧдмасясны!
Чижик сюся видзӧдалӧ челядьӧс.
Найӧ кутӧны асьнысӧ карса школаясын серти мӧдног.
Кыдзкӧ серьёзнӧйджыка, солиднӧйджыка, рамджыка.
Некод оз горзы, оз чеччав партаяс вывті, оз серпасав чӧртъясӧс дӧска вылӧ.
Ставныс лӧсьӧдчӧны кӧзяйскӧя.
Пуксялӧны асланыс важся местаясӧ, асланыс важся суседъясыскӧд.
Сӧмын Чижик ӧтнас мӧдӧд парта сайын.
— Нюра, — шуӧ Чижик, — Нюрочка, лок но ме дінӧ...
— Ог вермы, — ышлолалӧ Нюра да синбӧжнас видзӧдлӧ вильыш Манька вылӧ. — Ме нин сыкӧд... Буксир... —
Нюра шогпырысь довкйӧдлыштӧ юрсӧ.
Манька веськодьпырысь видзӧдӧ йиркӧ.
Веськыдладор колонкаас, Чижиккӧд орччӧн, Саша Алёшкакӧд.
Шуйгавылын — Бекрятаса Паша горзысь Петькакӧд.
И водзӧ ставыс тӧдсаяс, кызь сизим шань челядь.
«Дерт, тайӧ медся бур класс школаын, а вермас лоны весиг дзонь районас!
Да, буракӧ, областяс дзоньнас!» — гордитчӧмӧн думайтӧ Чижик.
Сумкаяссьыс челядь кыскалӧны коді газет, коді обой тор, вольсалӧны партаяс вылас.
— Мыйла тайӧ? — шензьӧ Чижик.
— Кыдзи мыйла? — вочавидзӧ Нюра. — Партаыс сьӧд, — войтӧдан чернилатӧ да он казяв, и став тетрадьтӧ лякӧсьтан.
Тадзи ӧкуратнӧйджык.
— А ӧд збыль, — каитчӧ Чижик, мый сійӧ эз вай сідзжӧ газет.
Но Нюра босьтӧ ассьыс да ӧкуратнӧя юкӧ шӧри.
— Босьт, Чижик.
Ӧні и Чижиклӧн ставыс лючки-ладнӧ.
И со зильгӧ звонок.
Самӧй сійӧ школьнӧй звонокыс, код шыысь Чижиклӧн пыр дрӧгнитӧ сьӧлӧмыс.
Челядь лӧсьӧдчышталӧны да оз чӧвтлыны синъяссӧ ӧдзӧс вылысь.
Пырӧ велӧдысь.
Ставныс сувтӧны, и Чижик ставыскӧд тшӧтш.
Лена ньӧти абу ас кодьыс.
Кӧсасӧ кыӧма зэлыда да гартӧма балябӧжас.
Сьӧд платтьӧсӧ кизялӧма дзик голяӧдзыс, и векньыдик еджыд воротникӧн дорӧсалӧма юрйывсӧ.
Сосъясас тожӧ еджыд визьяс.
«И кор сійӧ ставсӧ вевъялӧма?» — шӧйӧвошӧмӧн думайтӧ Чижик.
— Пуксьӧй, ребята, — шуӧ Елена Павловна.
Гӧлӧсыс сылӧн спокойнӧй, а Чижик аддзӧ: киясыс сылӧн неуна тіралыштӧны.
— Ми тіянкӧд тӧдсаӧсь нин, — водзӧ висьталӧ велӧдысь, — сідзкӧ, вермам веськыда заводитны занимайтчыны.
Сӧмын мед старӧста первой висьталас меным, ставныс-ӧ классынӧсь?
Нюра чеччӧ.
— Список серти классын комын морт, места вылын — кызь кӧкъямыс.
Коля Лапшин висьӧ, Миша Теплых абу, помкасӧ огӧ тӧдӧй.
— Сідз, — шуӧ Елена Павловна, — пуксьы.
Сідзкӧ, Миша Теплых классын абу?
И Чижик чувствуйтӧ, мый Лена вочасӧн лоӧ спокойнӧйджык.
— Ӧні миян роч кыв кузя урок.
Восьтӧй тетрадьяснытӧ.
Ми гижам диктовка.
Ме кӧсъя прӧверитны тіянлысь грамотностьтӧ.
Кыдзи век «диктовка» кыв шуигӧн, Чижик заводитӧ волнуйтчыны.
Пытшкӧсас сылӧн мыйкӧ тіралӧ.
Ӧд сылы непременнӧ-непременнӧ колӧ гижны пятёрка вылӧ.
«<rus>Наша Родина</rus>...», — диктуйтӧ Лена.
Кызь кӧкъямыс юр копыртчисны тетрадьяс весьтӧ.
Кызь кӧкъямыс перӧ кутісны котравны бумага кузя, и, вот! кыдзи и пыр, Чижик мыччис кыв помсӧ...
Ньӧжйӧник диктуйтігтыр Лена ветлӧдлӧ партаяс костӧд, видзӧдалӧ тетрадьясӧ.
— Нывка, — копыртчыштӧ сійӧ Женя Веселовлань, — кыдзи тэ гижин «сталица»?
— «А» пыр, — увереннӧя вочавидзӧ Женя.
— Мыйла?
— Сы вӧсна, мый тайӧ кар, кӧні олӧ Сталин ёрт.
Тадзи заводитчис велӧдчан во.
Перемена дырйи челядь котӧртісны дворӧ.
Детинкаяс ӧдйӧ заводитісны ворсны чижӧн да мачӧн, а нывкаяс, кияснаныс кутчысьӧмӧн, сувталісны кытшӧ да горӧдісны сьывны.
Чижик котраліс мач бӧрся детинкаяскӧд, кытчӧдз лолыс эз тыр.
Галина Владимировна ворсіс посни челядькӧд «<rus>гуси-лебеди</rus>ысь».
Сылы отсасис Нюра.
Посни челядь велалісны нин школа дінӧ да, кор зилькнитіс звонок, шумӧн уськӧдчисны классӧ.
А Саша ветлӧдлӧ зумыш;
Миша Теплых подведитіс звеносӧ: пионеръясыс эз ставныс чукӧртчыны школаӧ.
— Петя, — урокъяс бӧрын шуӧ Саша, — корсь Мишкаӧс да петкӧдлы сылы пуж.
Кутас кӧ прогуливайтны, звено вылӧ корлам.
— Вернӧ! — скӧралӧ Петька, — сійӧс колӧ велӧдыштны!
Нёльӧд урок вылын Елена Павловна шуис:
— Расписание серти миян колӧ лоны ӧні рисование, но сы вӧсна, мый миян абуӧсь на тетрадьяс да оз тырмыны карандашъяс, ме кута тіянлы лыддьыны.
Челядь кутісны нимкодясьны, вӧрны, шӧпкӧдчыны, лӧсьыдджыка пуксялісны партаяс саяс.
Елена Павловна паськӧдіс газет.
«Разведчик Сосновскийлӧн подвиг», — лыддис сійӧ заголовоксӧ.
И ланьтӧм челядь, пӧшти ловшысӧ дугӧдӧмӧн, кывзісны том разведчик йылысь висьт, сыкӧд тшӧтш кыссисны миннӧй полеяс кузя, вундалісны сутшкасьысь сутугаяс, лымйӧ кодйысьӧмӧн куйлісны часъясӧн да штабнӧй землянкаӧ радпырысь вайӧдлісны шӧйӧвошӧм «языкӧс».
Висьт помасис, а челядь пукалісны вӧрзьӧдчывтӧг...
Сэсся тыртісны юалӧмъясӧн.
Важӧн нин зильгис звонок, а некод эз босьт сумкасӧ...
Гӧрдӧдӧм, гажмӧм Елена Павловна муртса вевъяліс вочавидзны челядьлы.
— Но, кыдзи? — жакеткасӧ пӧрччигмоз юаліс Леночка гортас.
— Мый «кыдзи»?
— эз гӧгӧрво Чижик.
— Кыдзи ме нуӧді урокъяссӧ?
Тэныд интереснӧ вӧлі?
Ставыс гӧгӧрвоана?
— Ставыс гӧгӧрвоана.
И вывті-вывті интереснӧ, — Леночкаӧс эскӧдны тэрмасьӧ Чижик, — сӧмын не арифметика...
— Но, тайӧс нин ме тӧда, — сералӧ Леночка, — тэ арифметика он радейт.
— А ребята юасьӧны: тэ миянлы быд лун кутан лыддьыны?
— Постарайтча, витӧд урокъяс вылын.
Чижик ӧшӧдчӧ чойыслы сьылі вылас:
— Но, и збыль шуӧны ребята, мый тэ медся замечательнӧй велӧдысь свет вылас!
abu
СТАВЫС МӦДНОГӦН
abu
Керкаас ставыс лои мӧднога.
abu
Чижик зілис кыдз позьӧ унджык кад коллявны ывлаын, кӧть рытъясыс вӧліны нин ыркыдӧсь.
Лена тожӧ дыр овлывліс школаас урокъяс бӧрын. Сэні прӧверяйтіс сійӧ тетрадьяс, лӧсьӧдчис мӧд лун кежлӧ,
тэчис ӧтметкаяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тыртӧм классын рытъяснас вӧлі кӧдзыд да гажтӧм, но мунны гортас эз вӧв окота.
Гортын кӧ эськӧ Власьевна виччысис пуан самӧварӧн да мелі кывйӧн!
Но ковтӧм вӧсна самӧварсӧ нуӧма кладӧвӧйӧ, а сы пыдди лои кык гажтӧм чайник.
Пӧжасян пач важӧн нин оз ломтывлыны.
«Сылы колӧ вывті уна пес, — шуис Марья Дмитриевна, — а ӧні и школалы пессӧ керавны сьӧкыд.
Ми тырвыйӧ обойдитчам плиткаӧн».
Жаль вӧлі гӧрдӧдыштӧм кыз пачыс, код дорын сэтшӧм лӧсьыд вӧлі пукавны.
Но, шуам, ӧні некодлы вӧлі сы дорӧ чукӧртчывнысӧ.
Марья Дмитриевна унджык кадсӧ колльӧдліс школаын, волывліс гортас сёр рытын, юліс чай да водліс узьны.
Пыр спокойнӧй, вежливӧй, выдержаннӧй, сійӧ некор эз сёрнитлы Ленакӧд да Чижиккӧд, эз юась налысь нинӧм йылысь, ачыс налы эз мешайт, но и эз лэдз найӧс аслас олӧмас.
Некор нинӧм эз висьтавлы ас йывсьыс.
Волісны кӧ сы дорӧ велӧдысьяс либӧ кодкӧ сельсӧветысь, сійӧ принимайтліс найӧс кухняын.
Сылӧн жыр ӧдзӧсыс пыр вӧлі игана.
Збыль, кухняын лои сӧстӧмджык, лӧсьыдджык, мичаджык.
Марья Дмитриевна тшӧктӧм серти уборщица Наташа да Власьевна белитісны стенъяссӧ, эжисны шоныд гынйӧн ӧдзӧсъяссӧ.
Посводзын лои идзас ковёр, кухня кузя нюжӧдчалісны джодж дӧраяс, ӧшиньяс вылын лоины дзоридзьяса дозъяс.
Но уютнӧй керкалӧн ӧдзӧсъясыс воссьылісны шоча.
Дугдісны волывлыны Чижик дорӧ челядь, недельясӧн эз пырав Власьевна.
Галина Владимировна восьтас ӧдзӧс да юалас гусьӧникӧн:
— Марья Дмитриевна гортас?
Ме сы дырйи ог тӧд, кытчӧ киӧс воштыны.
И меным пыр кажитчӧ, мый менам юбкаӧй тешкодя пукалӧ либӧ юрсиӧй дзугсьӧма.
— Но сійӧ ӧд некор оз вӧч замечание...
— Да... а вот эм сыын мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь ме шӧйӧвошла, и вот, виӧй менӧ, серӧктыны сы дырйи некыдз ог вермы!
abu
abu
— А меным кажитчӧ, — шуӧ Леночка, — мый сылӧн кутшӧмкӧ шог.
Тӧдан, Галочка, сійӧ мукӧд дырйи чеччас войнас да ветлӧдлӧ, и ветлӧдлӧ жыр кузяыс.
А ӧтчыд ме кывлі, мый сійӧ бӧрдіс.
— Но, всё равно, — думайттӧг ӧвтӧ кинас Галина Владимировна. — Директор сійӧ бур.
Видзӧд, кутшӧм порядок школаын лӧсьӧдіс.
Да и миянлы тэкӧд отсалӧ уна.
А мукӧдторйӧдзыд миянлы делӧ абу.
— Тэ думайтан?.. — неопределеннӧя шуӧ Леночка.
abu
abu
abu
Мелі кывла, шоныдла да вниманиела Чижик да Лена важмозыс котӧртлісны Власьевна дінӧ.
Власьевна оліс ичӧтик стӧрӧжкаын, кӧні куимлы дзескыд вӧлі бергӧдчыны.
Но сэні дзужгис самӧвар, ломтысис пач, мургис кань, а главнӧйыс, — Власьевна пыр интересӧн кывзывліс и Чижиклысь, и Леналысь, сетавліс бур сӧвет, йитліс сьӧлӧмнысӧ да тшӧтш шогсьыліс неудачаяс вӧсна.
Власьевна, — шуис Леночка. — Меным окота мыйкӧ челядьлы вӧчны.
Ӧд налы ӧні абу кокни: и школа, и гортаныс уджыс уна, и колхозын отсасьӧны...
а батьясыс фронт вылынӧсь, мамъясныс мудзӧмаӧсь, налы абу челядьӧдз.
— А тэ гажӧд мыйӧнкӧ, мед радласны найӧ.
— Да ме и думайта, колӧ хорӧвӧй кружок лӧсьӧдны либӧ пьеса пуктыны...
— Бур делӧ, бур.
И челядьлы забава, и миянӧс гажӧдыштан.
— Власьевна, — шуӧ Чижик, — тӧдан, талун кӧза садьтӧгыс усьлі.
— Кутшӧм кӧза? — повзьӧ Власьевна. — Эз-ӧ нин миян Розка?
— Абу, йӧзлӧн.
Ворота сайсянь пон уськӧдчис сы вылӧ, а сійӧ котӧртіс-котӧртіс, шняпкысис мыш вылас — и нёльнан кокыс вывлань!
— Да ті нӧ мый видзӧдінныд, вӧтлінныд эськӧ мед понсӧ...
— Ми вӧтлім.
— А кӧзаыс?
— Куйліс, куйліс, чеччис да муніс.
— То-то, — успокоитчӧ Власьевна.
Тадзи и бурмӧдлісны сьӧлӧмъяснысӧ.
Но Власьевна шоча вӧлі прӧст.
КЫДЗИ ДРУЖНӦЙЯСЛӦН ЗВЕНОЫС ОТСАЛІС ТЁТЯ ДУНЯЛЫ
Урокъяс бӧрын Саша котӧрӧн бӧр воис сиктсянь, аслас лолыс тырӧма.
— Чижик, лок ӧдйӧджык, колӧ миянлысь ребятаӧс чукӧртны, тётя Дунялӧн беда!
Энь порсьыс Машкаыс пышйӧма!
Став свинаркаясыс кок йывсьыс усьтӧдз мудзӧмаӧсь, корсьӧны-корсьӧны, некыдз оз вермыны аддзыны!
Мунам, отсалам!
Но, Чижик, дерт, рад.
Челядь котӧртісны свинофермаӧ.
Мунігас нуӧдісны Алёшаӧс.
Босьтісны аскӧдныс школалань мунысь Маняӧс да Нюраӧс, чукӧстісны Петькаӧс.
Свинофермаын вӧлі тыртӧм.
Ӧдзӧсъясыс иганаӧсь:
став свинаркаясыс мунӧмаӧсь корсьны.
Машка оланінысь улыс потшкыс вӧлі чегӧма.
Потшкас тыдалісны сэтчӧ сибдӧм еджыд щӧтьяс, бус вылын — ёсь кокъясыслӧн туйыс.
Йӧрыс вӧлі гажтӧм да тыртӧм ыджыд руксысь Машкатӧг.
— Но и но! — шуис Саша. — Видзӧд, кутшӧм потш чегӧма!
— Но, кыдзи кутам корсьны?
— Кыдзи?
Кыдзи разведчикъяс, коктуй сертиыс, приметаяс серти.
Чегӧм потш вылысь Сашка босьтіс щӧтьсӧ.
— Со аддзанныд, сійӧ таті кыссьӧма-петӧма.
— Вот йӧйыд, — шуис Петька, — тайӧс ми асьным тӧдам: розь кӧ, — сідзкӧ, кыссьӧма-петӧма; тэ водзӧ корсь, — вот ошйысьысьыд!
Саша копыртчывліс дзик му бердӧдзыс, исаліс сынӧдсӧ да велӧдіс:
— Со аддзанныд, таті туруныс таляссьӧма, а со чаг чегӧма, быдтор бӧрся колӧ следитны, разведчиклы быд примета зэв дона.
— Примета!
Примета! — горӧдіс Манька. — Мый сійӧ таті муніс, быд йӧйлы тыдалӧ.
Со кутшӧм джуджыдӧсь коктуйясыс.
Омӧлик разведчик!
<rus>В огороде, на горе.</rus>
<rus>Выросла калина.</rus>
<rus>Сашка Машку искал, —</rus>
<rus>Чистая картина!</rus>
— Дугды тэ, — шуис Сашка, — болтун!
Ме и водзӧ коктуйсӧ аддза.
Но воис веж турунаин; коктуйясыс вошины, и Саша думыштчис.
— Но, мый сулалан?
Нуӧд водзӧ! — тешитчис Манька.
— Тэ сынӧдсӧ исав, сынӧдсӧ, — ызйӧдіс Петька.
— А-а, вешйӧй сэсь! — скӧрмис Саша. — Ті корсьӧй асьныд, а ме ачым, ещӧ видзӧдлам, коді аддзас!
Нывкаяс разӧдчисны видз вылӧ, видзӧдалісны кустъяс сайӧ и сёнъясӧ да чуксалісны: «Машка!
Машка!
Лок! Лок! Лок!»
А Климушка, ньӧрйӧн ӧвтчигтыр, мыйлакӧ чуксаліс: «Чип, чип, чип!»
Саша вылӧ видзӧдӧмӧн Чижик сюся видзӧдаліс турун пӧвстӧ, корсис коктуйяс
да весиг мыйлакӧ видзӧдліс вурдысь позйӧ.
— Тэ мый, — шуис Петька, — дзикӧдз йӧймин?
Сэки ставныслӧн петіс серамныс, и челядь дыр тешитчисны Чижик вылын.
Чижик первойсӧ скӧрмыліс, а сэсся и ачыс кутіс серавны.
Но Машка некӧн эз вӧв.
— Кыдзи нӧ тайӧ тадзи, ребята!.. — ӧбидитчӧмӧн шуӧ Алёша.
— Вот и аддзасны сійӧс свинаркаяс.
— Но и бур, аддзасны кӧ!
— Да, бур!
Колӧ, медым ми аддзам, а то кутшӧм нӧ ми пионеръяс.
Тайӧ кадас на дінті муніс кутшӧмкӧ тӧдтӧм колхозник.
— Ті кодӧс корсянныд, ребята?
— Порсьӧс.
— Машкаӧс!
— Ачыс еджыд, шуйга пельыс сьӧд...
— Да сійӧ со эстӧні, бадь кустъяс саяс куйлӧ; ме ӧні на аддзылі.
Челядь уськӧдчисны бадь кустъяс дорӧ.
— Вот кутшӧм бур морт! — шуис Чижик. — Тайӧ коді?!
— Ог тӧд, сійӧ абу миян сиктысь.
— А чужӧмыс сылӧн кутшӧм бур да мелі!
— Тыдалӧ, тракторист либӧ механик, найӧ ставныс татшӧм примечайтысьӧсь.
Бадь кустъяс дорын вӧлі ыджыд, руд няйт гӧп.
Машка эз вӧв!
Горзысь Петька кияссӧ сюйис зептас да шуис:
— Мунамӧй татысь, ребята.
Тайӧ дядьӧыс миян вылын сераліс.
Нинӧмсӧ сійӧ эз аддзыв.
— И мыйла сылы серавнысӧ? — вериттӧг нюркнитіс Чижик.
— Дерт, сераліс; ме пыр казялі: сылӧн чужӧмыс мудер.
— А мыйла сійӧ ветлӧдлӧ видзьяс вывтіыс, — синъяссӧ читкыртыштіс Манька, — кор став йӧзыс уджалӧны?
Тыдалӧ, абу тракторист сійӧ, а прӧстӧй брӧдяга.
— Ребята, — повзьӧдана шӧпкӧмӧн шуис Алёша, — гашкӧ, сійӧ гусяліс Машкатӧ?
— Сійӧ сэтысь калбас вӧчас! — горӧдіс Манька.
Саша дӧзмӧмысла босьтіс из да шыбитіс сійӧс руд керйӧ, коді вӧлі гӧп шӧрас.
И друг... керйыс рукӧстіс да бергӧдчис.
Негоднӧй Машка туплясис ва гӧптын, ставнас няйтӧссьӧма руд няйтӧн, и кизьӧр гӧпсьыс чурвидзисны сӧмын кык пель!
— Машка!
Машенька!
Лок, лок, лок!
— Лок татчӧ, донаӧй, лок, мичаӧй!
Но Машка сӧмын дышиника бергаліс ӧти бок вывсьыс мӧд бок вылас.
Челядь кутісны шыблавны сылы изйӧн.
Сашка босьтіс Климушкалысь ньӧрсӧ да зілис кучкыны порсьлы.
Петька чеччаліс ӧти местаын да гораа горзіс:
— Гып! Гып! Гып! — думайтіс, мый порсь повзяс.
А Машка сӧмын неокотапырысь кыссьӧмӧн петіс гӧп дорас да водзӧ ньӧти эз кӧсйы вӧрзьыны.
Сылы эз мӧрччыны ни ньӧр, ни куш коклябӧръясӧн чужъялӧмъяс, ни горзӧмъяс.
— Сулавлӧй, ребята, — шуис Чижик, — ме думышті!
Нывкаяс, котӧртлӧй медматыса керкаӧдзыс, вайӧй картупель кышъяс...
Но и мый?
— А вот аддзанныд.
Манька да Нюра котӧртісны сиктӧ.
Машка вуграліс.
Детинкаяслы эз кажитчы Чижиклӧн затеяыс.
— Нинӧм таысь оз артмы, весьшӧрӧ нывкаяссӧ вӧтлісны!
— Сійӧс эськӧ домкратӧн лэптыны... — шуис Петька.
— Ещӧ мый думыштан!
Порсьӧс домкратӧн!
Пӧсялӧм нывкаяс вайисны ыджыд ведратыр картупель кыш.
Чижик босьтіс китырнас да пуктіс гӧп дорас.
Машка вӧрӧдыштіс пятачок кодь нырсӧ, шлопкӧдыштіс пельяснас да куйлӧмӧн нюжӧдчис картупельлань.
Но Чижик ӧдйӧ вештыштіс чукӧрсӧ ылӧджык.
Чӧскыд дук кыліс шоныд кышысь да гильӧдіс Машкалысь ныр пытшкӧссӧ.
И вот, неокотапырысь да дыша, сійӧ кыпӧдчис дженьыдик кокъяс вылас.
Петіс гӧптысь, ӧти здукӧн ньылыштіс кышсӧ да корӧм сямӧн рукӧстіс.
Чижик выльысь босьтіс китыр кыш да шыбитіс аслас кок дорӧ.
Машка матыстчис Чижик дінӧ.
И вот Чижик мӧдіс мунны, киас нуис ведра, мунігмозыс вӧчис ичӧтик туй чӧскыд картупель кышысь.
И Машка муніс тайӧ туй кузяыс Чижик бӧрся.
Сійӧ чушкис да тяпкӧдіс вомсӧ, а челядь видзӧдісны да сералісны бӧбйӧдлӧм порсь вылӧ.
Тадзи найӧ воисны дзик свиноферма дорӧдз.
А Чижик сідзи и эз гӧгӧрво, мый тадзсӧ вӧчны отсалісны сылы важ мойдъяс, отсалісны чунь судта Детинка да Единорогӧс нуӧдысь Гажа портнӧй.
КАРТУПЕЛЬ МУ ВЫЛЫН БОЙ
Лун бӧрся колины лунъяс.
Пыр сідз жӧ муніс и муніс водзӧ рытыввылӧ Сӧветскӧй Армия, пыр сідз жӧ пемыдсянь пемыдӧдз уджалісны колхозникъяс, сідзи жӧ копыртчавлісны асланыс тетрадьяс весьтӧ челядь.
Быдӧнлӧн вӧлі аслас тӧждысьӧм, а Иван Евдокимович ветлӧдліс зэв зумыш.
Колхозын эз тырмыны уджалысьяс.
Воис районысь нарочнӧй, вайис приказ: срочнӧ идралӧй картупель, — виччысьӧны пужъялӧмъяс, кынмас кӧтасьӧм арся му, — и пропадитас урожай.
Иван Евдокимович частӧ петавлӧ му дорӧ, бедь вылас мыджсьӧмӧн сулалӧ да думайтӧ, думайтӧ...
Тӧлыс летйӧ дзор тошсӧ.
Гектар бӧрся гектар кыссьӧны муяс, сьӧдӧдыштӧм корйыс кӧтасьӧ посньыдик зэр улын, а уджалысь сэтшӧм этша!
Унапӧв артавлісны колхоз правлениеын, думайтісны, кутшӧм удж вылысь позьӧ босьтны йӧзӧс, а райкомсянь пыр ӧтарӧ тэрмӧдлӧны: ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, медым ни ӧти картупель эз кынмы!
Иван Евдокимович локтіс Марья Дмитриевна ордӧ, коді помӧдз кывзіс сылысь да решительнӧя шуис:
— Мый нӧ, суббӧтаӧ лунджын кежлӧ да вежалун кежлӧ мобилизуйта велӧдысьясӧс да гырысьджык велӧдчысьясӧс.
Ачым, дерт, муна.
Мукӧд лунъяс кежлӧ сета тіянлы сӧмын Власьевнаӧс да Наташаӧс,
велӧдчӧмлы нинӧм не должен мешайтны.
— И та вылӧ аттьӧ, — шуис Иван Евдокимович да, ыджыда лолыштӧм бӧрын, муніс.
Вот сулалӧ сійӧ школьнӧй дворын да видзӧдӧ кытчӧкӧ ылӧ.
Мый нӧ сійӧ челядь отсӧгыд, кор тані колӧны уна дас вына ки?
Власьевна матыстчис сы дінӧ, видзӧдліс синъясас.
— Но, кыдзи?
— Абу зэв бур, Афанасьюшка.
Эг кӧсйыв ме отсӧгсӧ корны, но ковмас.
Муна звӧнита райкомӧ, сэні сетасны сӧвет.
— Мун, мун, райкомад нин мыйкӧ думыштасны.
А тэ аслыс Сергей Ивановичыслы звӧнит.
— Дерт, сылы...
— Ме рытнас пырала тэ дінӧ, Иван Евдокимович.
— Но... но...
И Иван Евдокимович мунӧ звӧнитны районӧ.
Кык лун мысти райкомсянь юӧртісны, мый субӧта кежлӧ организуйтӧны отсӧг карсянь.
Суббӧтаӧ ставыс вӧлі дась карсаясӧс примитӧм вылӧ.
Сельсӧветын и колхоз правлениеын вольсалісны джоджас выль идзас.
Нывбабаяс ваялісны пӧдушкаяс, ломталісны пачьяс.
Му вылӧ нуисны ыджыд пӧрт, дасьтісны чаг.
Кутісны пуны уджалысьяслы картупель да шыд.
Шыдыс кӧть прӧстӧй, яйтӧм ни выйтӧм, но пӧсь и свежӧй овощи да веж петрушка кӧра.
Дона гӧсьтъяслы колхозникъяс ваялісны коді мый вермис.
Тётя Дуня вайис ведратыр ырӧш, фермасянь мӧдӧдісны рысь, велӧдчысьяслы чукӧртісны йӧв.
Иван Евдокимович гӧгӧр видзӧдаліс, быдтор йылысь тӧждысис:
— Йӧзыс миянӧ отсӧгӧн, ми на дінӧ приветӧн.
Видзӧдӧй, бабаяс, медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Зыръяссӧ тӧчитӧма?
Мешӧкъяс дасьтӧма?
Вӧвъяссӧ вердӧма?
И вот кутісны грымӧдны туй кузя машинаяс.
Колхозникъяс чукӧртчисны правление кильчӧ вылӧ.
Иван Евдокимович соснас весалыштіс медальяссӧ морӧссьыс да збодера сувтіс.
Дружнӧйяслӧн звено, дерт, бергаліс медводзын.
Манька пыр зілис кайны ӧграда вылӧ.
А Нюра тракйис сійӧс юбкаӧдыс:
— Лэччы!
Абу тэ ӧграда вылын пукалысь воробей.
Йӧзыс карсаяс воасны, а тэ быттьӧкӧ ӧні на вӧрысь петӧмыд.
Но Манька эз кывзы сылысь.
Со нин машинаяс тутсӧны сиктӧ пыранінын.
Челядь уськӧдчисны паныд.
Саша паськыда восьтіс воротасӧ да пӧрччис шапкасӧ:
— Здравствуйте!
— Здравствуйте!
Здравствуйте!
Кык грузӧвик вӧлі тыр йӧзӧн.
Коді сэні сӧмын эз вӧв!
И солиднӧй, дзор уска рабочӧйяс, кодъяслы кучикас пырӧма металлическӧй бусыс, и нывъяс-комсомолкаяс, и военнӧйяс, и старукаяс, и ыджыд ӧчкиа олӧма инженер.
Шутка ӧмӧй, ветымын морт отсасьысь!
Йӧз чеччышталісны машина вывсьыс, веськӧдалісны кокъяснысӧ да пыр жӧ босьталісны зыръяс.
— Кытчӧ мунны, папаша? — юаліс Иван Евдокимовичлысь збой детинка.
— Ӧти минут, том морт, — ӧлӧдіс сійӧс Иван Евдокимович да лэптіс кисӧ. — Ёртъяс, — эз гораа, но яснӧя шуис сійӧ, — миян колхозникъяс аттьӧалӧны тіянӧс отсӧг сетӧмысь.
Аттьӧ тіянлы, ёртъяс.
Эг ас вӧснаным ми тіянӧс тревожитӧй, а миян рӧднӧй армия вӧсна.
А ӧні мунамӧй.
Йӧз разӧдчисны му пасьтала.
Уджалісны кыкӧн-кыкӧн.
Чижик, дерт, Нюракӧд.
Накӧд орччӧн Лена да Галина Владимировна.
Сэсся Власьевна Мария Петровнакӧд.
Марья Дмитриевна вески дорын, киас сылӧн карандаш, и водзын, кытчӧдз судзӧ син, пыр копрасьӧны и копрасьӧны йӧз кӧтасьӧм сьӧд му весьтын.
Чижик чорыда кватитӧ чорзьӧм картупель корсӧ да кыскӧ сійӧс асланьыс.
А Нюра зырсӧ сатшкас да путкыльтӧ мусӧ.
И куйлӧны гуранын розӧвӧй, кузь картупельяс, быттьӧ том порсьпиян.
Чижик да Нюра пыр жӧ вуджӧны мӧд поз дорӧ, а посньыд челядь ӧктӧны картупельсӧ гурансьыс, пукталӧны ведраясӧ, мешӧкъясӧ.
Весиг кызіник Танька кодйысьӧ муын.
Весиг кашинскӧй невестаяс, нырнаныс чушкигтыр, ставныс уджалӧны ӧтчукӧрын.
А детинкаяс новлӧны ведраяс да, веситӧм бӧрын, кисьталӧны картупельсӧ телегаясӧ.
Нинӧм, кӧть и муыс ва, кӧть и зыръяд кутчысьӧны му ёкмыльяс, кӧть и киыд кынмӧ да вылысяньыс пызйӧ посни кӧдзыд зэр.
Всё-таки гажа уджавны, кор му вылын юргӧны гора гӧлӧсъяс.
Вӧлӧмкӧ, оз ставныс кужны картупельсӧ керны.
Власьевна матыстчис олӧмакодь инженер дінӧ.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдӧ киас кутӧм картупель кор вылӧ.
Мыйӧн кутчысяс сійӧ коръяс, сідзи и орӧдас дзик му бердтіыс.
А сылӧн параыс, сера чышъяна томиник ныв, скӧралӧ:
— Но, мый нӧ тайӧ ті, Георгий Георгиевич, бара?
— Бара, — кияссӧ шевгӧдлӧ инженер. — Сійӧ кыдзкӧ, прӧститӧй, оръясьӧ.
— Мый тэ морт вылас воан? — шуӧ Власьевна. — Гашкӧ, найӧ первойысь на картупель керӧны.
Вайӧй ме тіянлы петкӧдла!
Инженер да Власьевна копыртчӧны поз бердӧ.
— Со тадзи.
— Благодарита тіянӧс, — шуӧ инженер. — Ӧні ме гӧгӧрвоа: первой рычагӧн моз.
Ныв сералӧ.
— А тэ эн серав, — ӧлӧдӧ сійӧс Власьевна, гражданиныс, кӧнкӧ, аслас удж кузя заводас — кутш!
— Но, заводад, дерт, — уважениеӧн шуӧ ныв.
— Мися жӧ, — и Власьевна тэрмасьӧ водзӧ ещӧ кодлыкӧ отсавны, ещӧ мыйӧкӧ велӧдны.
А йӧзыс пыр содӧ.
Воисны районысь, ылысса МТС-ысь, лесничествоысь.
И сэки тыдовтчис ӧшибка: уна ӧтка нывбабаяс вайӧдӧмаӧсь аскӧдныс челядьсӧ: найӧс некодкӧд вӧлі кольнысӧ.
И вот гартчӧны найӧ мамъяс дорас, кӧтасьӧны арся зэр улын, усьлывлӧны кизьӧр няйтас,
нориника няргӧны да мешайтӧны уджавны.
А уджалысь йӧз дӧзмӧмӧн ӧлӧдӧны найӧс.
— Вот мый, — Галина Владимировналы шуӧ Лена, — тадзи оз позь.
Колӧ кытчӧкӧ челядьсӧ устроитны.
Чижик, а Чижик!
Волы татчӧ!
Ті Нюракӧд чукӧртӧй став тайӧ бӧрдысьяссӧ, а ме котӧртла Марья Дмитриевна дорӧ, кора лэдзны найӧс школаӧ.
— Да мый тэ, — шуӧ Галина Владимировна, и эн мун!
Школаын ӧні сэтшӧм сӧстӧм.
Лэдзасны тэныд сэтчӧ татшӧм няйтӧсьяссӧ!
— Да мыйла и ветлынысӧ, — суитчӧ сёрниӧ тётя Дуня. — Кутшӧм налы сэні радлун!
Ни водны, ни пуксьыны, ни чай юыштны!
Босьт найӧс, Чижик, менам патераӧ, и няйтӧсьяссӧ, и сӧстӧмъяссӧ.
Сэні и пач ломтанныд, и шыд пуанныд.
— Но, Чижик, — шуӧ Лена, — кор Нюраӧс да Маняӧс да босьтчӧй удж бердӧ.
Да видзӧд, медым ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
А ме Иван Евдокимовичлы висьтала.
Тадзи Чижик немвиччысьтӧг лои детскӧй очагса заведующӧйӧн.
НОКСЬЫСЬ ЙӦЗ
Кӧтасьӧм, йӧжгыльтчӧм лэбач чукӧр моз кӧкъямыс челядь, ӧта-мӧд дінас топӧдчӧмӧн, сулалісны тётя Дунялӧн просторнӧй керка джодж шӧрас.
Мыськӧм джоджын ӧдзӧс дорсяньыс да дона гӧсьтъяс дінӧдз тӧдчисны няйт коктуйяс.
Чижик, Нюра да Манька сулалісны бокын да любуйтчисны асланыс видзанторъяснаныс.
— Ок и шаньӧсь! — скӧр улӧ лэччӧмӧн довкйӧдліс юрсӧ Нюра.
— Быттьӧкӧ воробейяс лёк поводдя дырйи! — сераліс Чижик.
Няйтсӧ мыйта пыртісны, няйтсӧ! — лицемеритіс Манька, быттьӧ эз казяв аслас кокъяссьыс няйтсӧ. — Со кодъясӧс колӧ буксир вылас босьтны!
— Мый нӧ ми накӧд кутам вӧчны? — юаліс Чижик.
— Пырысь-пыр ме накӧд ворсӧм пана, — шуис Манька.
— Кутшӧмӧс?
— Кутшӧмӧс кужӧны.
Но Нюра кыв шутӧг пӧрччис пальтосӧ, кӧрталіс тётя Дунялысь партуксӧ да горӧдіс пӧдругаяс вылас:
— Кутшӧм ещӧ ворсӧм!
Налысь первой колӧ паськӧмсӧ да кӧмкотъяссӧ пӧрччавны.
Пуксьӧдалӧй найӧс ставнысӧ лабичас: ми тэкӧд, Чижик, кутам пӧрччӧдавны, а тэ, Манька, джоджсӧ чышкалышт.
— Ог кӧсйы ме джоджтӧ!
Ачыд чышкав!
— А он кӧ кӧсйы, ми тэнӧ и керкасьыс вӧтлам, асьным справитчам.
Манька ланьтіс да муніс ветекла.
Чижик да Нюра пӧрччалісны челядь вылысь кӧтасьӧм пальтояссӧ да чышъянъяссӧ, пӧрччисны налысь кӧмкотъяссӧ, зыралісны кӧдзыд кокъяснысӧ.
Челядь гажмисны.
— Но, ӧні наӧй, ворсӧй, — шуис Нюра, сетіс налы некымын чуркапом, кисьтіс пызан вылас китыр анькытш, пожӧм коль чукӧр, кодъяс пыр вӧліны тётя Дунялӧн самӧвар пузьӧдӧм вылӧ.
— Сет налы, Чижик, ещӧ со паньяссӧ, найӧ зёльӧдчыны кутасны паньяснас.
А ми сэк кості тэкӧд пач ломтам да налы шыд пуктам пуны.
Тэ, Манька, картупель весав.
Манька кӧсйӧ вӧлі бара ӧткажитчыны да эз, босьтіс ведраысь ыджыд картупель да кутіс сійӧс весавны сэтшӧм лӧсьыда, мый вӧсньыдик, кузь кышыс гартчис спираль моз да, сынӧдас качайтчигтыр, пружинитіс.
Посни челядь лэччисны лабичысь, кытшалісны Манькаӧс да шензигтыр видзӧдісны гартчысь кыш вылӧ.
А кыш оръявлытӧм лентаӧн пыр лэччис и лэччис пурт улысь, а Манькалӧн гордӧя югъялісны синъясыс, и ачыс заводитіс нин сьывны:
<rus>Как у нашего двора</rus>
<rus>Растянулась кожура.</rus>
<rus>Погоди немножко, —</rus>
<rus>Будешь есть картошку...</rus>
Тайӧ кадсяньыс Манька дінысь эз нин вешйывны челядь.
Кодкӧ таркӧдчыштіс ӧшиньӧ.
Чижик видзӧдліс.
Ӧшинь улас сулаліс горзысь Петька.
— Сашка тшӧктіс тӧдмавны, гашкӧ пӧ мыйкӧ колӧ: пес либӧ ва, ме пырысь-пыр верма вӧчны.
— Вай, Петька, косджык пес да поткӧдлы посньыдджыка, а то менам пачӧй оз ломзьы, — шуис Нюра.
Уджыс заводитчис настоящӧя.
«Тітш! Тітш! Тітш!» — кыліс ывлаын черлӧн тітшкӧдчӧм.
Петька поткӧдліс пес;
Нюра весаліс морковь;
Чижик шырис капуста;
Манька ворсіс челядькӧд.
Регыд кутіс ыргыны пач, и керкаын лои лӧсьыд.
Челядь ворсісны кольясӧн, лыйлісны ӧта-мӧдныслы анькытшӧн.
Кызіник детинка чеччаліс ӧти местаын да горзіс: «Ӧтик-кык! Ӧтик-кык!»
Еджыд юрсиа нывка гартыштӧма рузум пытшкӧ пес чурка да баййӧдлӧ.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ; сӧмын Чижиклы кажитчис, мый керкаын зэв шума.
Петя важӧн нин бӧр котӧртіс картупель му вылӧ.
Чижик пузьӧдіс самӧвар, а Нюра чышкаліс тарелкаяс, кор детинка, коді изображайтіс пулемёт, лёкысь чирӧстіс.
Синъяссӧ паськӧдӧмӧн сійӧ сулаліс джодж шӧрын, и гырысь синва войтъяс лэччисны банбокъяс кузяыс.
— Мый тайӧ?
Мый лои? — уськӧдчисны сы дорӧ нывкаяс. — Мый тэ горзан?
Но сійӧ сӧмын тӧлктӧг зымӧдіс кокъяснас да горзіс: «Сэні, сэні, сэні!»
Посньыдикъяс видзӧдісны сы вылӧ повзьӧмӧн, но кызіник Танька висьталіс ставсӧ:
— Нырас сылы анькытш веськалӧма...
Заводитлісны кыскыны анькытшсӧ чуньӧн, — эз артмы.
Тшӧктісны детинкалы сульсьыны, — анькытш эз пет.
Манька тшӧктіс кыскыны анькытшсӧ чулки кыан емӧн, — Нюра эз лэдз.
Сійӧ босьтіс идзас да гильӧдыштіс сійӧн мӧд ныр пытшкӧссӧ.
Детинка чорыда несйис, и лёк анькытш чеччыштіс джоджӧ.
Ставныс кокньыдпырысь лолыштісны.
— Чукӧрт тэ, Маня, став анькытшсӧ да шыбит, а то найӧ сійӧс ещӧ пеляныс сюясны.
Тайӧ кад кежлас пусис нин шыд.
Нывкаяс лӧдісны сійӧс тарелкаясӧ, мискаясӧ, тасьтіясӧ да заводитісны вердны челядьӧс.
Челядьлӧн ёна нин сюмалӧмаӧсь кынӧмъясныс, сёйисны горша, корисны содтӧд.
Манька шойччис, а Чижик да Нюра кок йывсьыс усьтӧдз мудзисны.
Ӧтиӧс верд, мӧдлы содты, коймӧдӧс чышкы.
Саша восьтыштіс ӧдзӧссӧ, видзӧдліс керкаас.
— Но, кыдзи справляйтчанныд пос и кыдъяскӧд?
— Справляйтчам, справляйтчам! — лабутнӧя вочавидзис Нюра. — Ставыс лючки-ладнӧ!
— Сідз-сідз! — шуис Саша да воши.
Нывкаяс мудзисны.
«Мый нӧ ӧні накӧд вӧчны?»
— А ӧні узьны водтӧдны, детсадйын моз... лӧнь час.
— «Не няргыны, не горзыны, а ӧдйӧ водны узьны!..» — заводитіс сьывны Манька.
Сійӧ варыш моз уськӧдчис посни челядь вылӧ, кватиталіс найӧс да водтӧдаліс тётя Дуня крӧвать вылӧ.
Нёльӧн тӧрисны крӧвать вылас, мукӧдъясыслы джоджас вольсалісны тулуп.
Лунтырӧн мудзӧм челядь эз пессьыны, и регыд керкаас кутіс кывны узян ловшы.
Чижик ёна мудзпырысь пуксис лабичӧ.
— Вот эськӧ, Нюра, дырджык кӧ найӧ узисны!
— Но сідз тай!
Узясны найӧ!
— А мыйӧн садьмасны, чирыштам найӧс да бара унмовсясны! — шуис Манька.
— Но и шуан жӧ тэ!
Нывкаяс асьныс заводитісны шыд сёйны.
Сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн, лабутнӧя, медым не садьмӧдны посниясӧс.
Манька вугыртіс да никыльтчис лабич вылӧ.
Нюра Чижиккӧд мыськалісны тасьті-пань, чышкисны джоджсӧ.
Тадзи мирнӧя да лӧня коли час, мӧд, а коймӧд вылас крӧвать вылысь кыліс кашкӧм.
Кодкӧ кашкис пыр гораджыка и гораджыка.
Кашкӧм шыас кутіс кывны бӧрдӧм шы, няргӧм.
Нюра да Чижик уськӧдчисны крӧвать дорӧ да кынмисны повзьӧмнысла: еджыд юрсиа Катя сюйӧма юрсӧ крӧвать тасъяс костас!
Тушаыс сылӧн вӧлі вольпась вылын, а юрыс чурвидзис ортсын, быттьӧкӧ тюремнӧй решетка сайсянь.
Синвасӧ кутігмоз Катюша пессис, зілис перйыны юрсӧ, но пельясыс сылы мешайтісны.
Повзьӧм Чижик да Нюра кӧсйисны сылы отсавны, но нинӧм эз артмы: юрсӧ мынтӧдны мешайтісны пельясыс.
— Мый вӧчны, мый вӧчны, Нюрочка?
Сійӧ жӧ джагалас тадзтӧ!
Страшнӧй кыв кылӧм бӧрын Катюша повзис да кутіс бӧрдны сэтшӧм ёна, мый Манька чеччыштіс лабичсьыс, — и садьмисны челядь.
Найӧ чуймӧмӧн видзӧдісны нывка туша вылӧ, коді тыдаліс крӧватьсьыс, сэсся лэччисны джоджӧ, мунлісны крӧвать бӧрӧ да любопытнӧя видзӧдісны Катя юр вылӧ.
— Чижик, — шуис Нюра, — котӧртлы ӧдйӧджык, кодӧскӧ кор!
Чижик уськӧдчис му вылӧ.
Пока сійӧ котӧртіс, сылы син водзас воліс быдсяма лёкторйыс: Катялӧн юрыс орӧма да куйлӧ нин джоджын, либӧ нывка пӧдӧма кӧрт тасъяс костас.
И синванас виньдалігтыр нин Чижик корсис Власьевнаӧс.
— Мый лои, Чижик? — нывка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын повзис Власьевна.
— Сэні...
Катюша... сибдіс крӧватьӧ... пыр жӧ кулӧ... — тёльгис Чижик.
Власьевна эз кут юасьны, сатшкис зырсӧ муӧ да уськӧдчис керкалань.
Бӧрдӧм чужӧма Нюра уськӧдчис сылы паныд.
— Тётенька, отсалӧй!
Власьевна матыстчис Катюша дорӧ, заводитліс сійӧс бергӧдны сідзи и тадзи.
Пельясыс мешайтісны.
— Ва да майтӧг, — корис Власьевна.
Нюра да Чижик уськӧдчисны таз дінӧ, ӧтпырйӧ кутчысисны сы бердӧ, зурасисны плешъяснаныс, уськӧдісны тазсӧ.
Доймӧм местаяссӧ зыралігтыр да ӧта-мӧд вылас видзӧдтӧг кисьтісны ва, тазсӧ вайисны Власьевналы.
Манька вайис майтӧг.
Власьевна ёна майтӧгаліс Катялысь юрсӧ, кокньыдика личкыштіс юр пыдӧсас, да майтӧга нильӧг шар мыніс решетка костысь.
— Но, вот и ставыс! — кокньыда ышловзис Власьевна.
Бӧрдӧм вылӧ видзӧдтӧг сійӧ мыськис нывкаӧс, чышкис кичышкӧдӧн да босьтіс сійӧс ки йылас.
— Но, ланьт, ланьт, ставыс прӧйдитіс!
Вот локтан тэ ме ордӧ, ме тэныд кампет сета!
Кампет йылысь гарыштігӧн Катюша пыр жӧ ланьтіс, а Чижик кувтӧдзыс повзис, — мый, мукӧд посниясыс кӧ кыласны кампет йывсьыд да ставныс кутасны юръяссӧ сюявны тасъяс костас?!
Но, шуд вылӧ, некод нинӧм эз кывлы!
— Со мый, нывкаяс, — шуис Власьевна, — керкаын ті накӧд матӧ воанныд.
Зэрыс дугдіс, шонді мыччысис, петкӧдӧй найӧс ывлаӧ, сэні найӧ асьныс котраласны да ворсасны, сӧмын видзӧдӧй.
Рытӧдзыс ставыс вӧлі лючки.
Но кор шондіыс кутіс пуксьыны пемыд вӧр сайӧ, чикышъяс кутісны лэбавны уліті му весьтті, шувгыштны кутіс рытъя тӧв да нывкаяс пыртӧдісны челядьӧс керкаас, заводитчис настоящӧй концерт!
Челядь чилзісны, бӧрдісны, горзісны: «Мама!
Мама дорӧ!
Мама дорӧ кӧсъя!»
И сэки отсӧг вылӧ воис Манька.
— Ланьтӧй! — горӧдӧмнас вевттис сійӧ уна гӧлӧсӧн равзӧмсӧ. — Ӧні кута петкӧдлыны представление.
И петкӧдліс!
Сійӧ чеччаліс, кӧлеса моз бергаліс.
Сійӧ нявзіс, чуксасис петук моз, чеччаліс лягушка моз, петкӧдліс, кыдзи керка вевт вылын косясьӧны каньяс, сьыліс сьыланкывъяс.
Чижик видзӧдіс сы вылӧ шензьӧмӧн.
Вот тайӧ Манька!
А челядь вунӧдісны асланыс шог йылысь да гажаа сералісны.
Со и вой пуксис му вылӧ.
Ӧшинь сайын пемыд да гудыр.
Шуштӧма шувгӧны пуяс; бара буситӧ посни РУД зэр.
Челядь узьӧны, унйывсьыс вомъяснаныс тяпйӧдлӧны.
Нюра кызіник Танькакӧд муніс гортас.
Тётя Дуня воис му вылысь, пӧрччысьтӧг шыбитчис лабичӧ да чорыда унмовсис.
Манька водіс джоджӧ челядь дінӧ.
— Маня, — вашкӧдӧ Чижик, — тэ эн на унмовсьы, ме ветла Ленаӧс видлыны.
— Мун, — шуӧ Манька да унмовсьӧ нин.
— Манька, тэ эн узь, колӧ, медым дежурнӧй вӧлі, — тормошитӧ сійӧс Чижик.
— Ме ог узь, — и Манька гораа шкоргӧ.
Чижик видзӧдлӧ мирнӧя узьысь челядь вылӧ, тётя Дуня вылӧ, ӧвтыштӧ кинас да котӧртӧ колхоз правлениеӧ.
Сэні джоджас, лабичьяс вылын, пызанъяс вылын узьӧны йӧз.
Стӧрӧжикаыс пидзӧсчанясьӧмӧн ломзьӧдӧ ичӧтик пач.
Пыр ӧтарӧ вугыртлӧ, дрӧгнитлӧ, садьмывлӧ, бара пӧльтӧ, бара вугралӧ...
Йӧз узьӧны чорыд унмӧн.
Сьӧкыд вӧлі талунъя луныс!
Коптилка югӧр улын Лена да Иван Евдокимович, Марушка, инженер да Мария Дмитриевна тотшкӧдчӧны счёты вылын, лыддьӧны, мый вӧчӧма лун чӧжӧн, мый колӧ вӧчны аски.
Чижик матыстчӧ чойыс дінӧ, но Лена сэтшӧм занят да сэтшӧма мудзӧма, мый оз аддзы Чижикӧс.
Нывка гусьӧник окыштӧ чойыслысь банбоксӧ да мунӧ аслас пост вылӧ.
* * *
Коли и вежалун.
Картупель мулӧн джынйыс вӧлі идралӧма.
Рытнас карсаяс мунісны.
Шумитӧны нин машинаяс, шыблалісны нин сэтчӧ картупель тыра мешӧкъяс — колхозлӧн пӧдарок, — пукталісны нин зыръяс, а йӧз оз кӧсйыны торйӧдчыны.
— Ті, Георгий Георгиевич, гожӧмнас миянӧ непременнӧ волӧй, эн ӧбидитӧй миянӧс, — шуӧ Власьевна. — Миян гожӧмнад вывті лӧсьыд.
— Обязательнӧ, обязательнӧ, Афанасья Власьевна.
Лоас кӧ отпуск, вола.
Иван Евдокимович аттьӧалӧ мунысьясӧс, жалитӧ, мый этша гӧститісны.
— Но, дерт, ачым гӧгӧрвоа, заводад уджыд сідзжӧ оз вермы виччысьны.
Посньыдъяс кытшын нывкаяс сулалӧны тётя Дуня керка кильчӧ вылын.
И быд мам, аслас кагаысла матыстчигӧн, шуӧ сьӧлӧмсяньыс:
— Аттьӧ тіянлы, нывкаяс!
И со сяргӧны нин машинаяс, кутісны шура-шаракывны кӧлесаяс, и саялісны карса ёртъяс.
Сиктын друг лои лӧнь-лӧнь, нывбабаяс ньӧжйӧник ышловзисны да бара босьтчисны зыръяс бердӧ.
ДЫР ВИЧЧЫСЯНА ЮӦРЪЯС
Пётр Тихонович настоящӧй волшебник!
Тӧрыт сійӧ шуис шогсьысь Леночкалы: «Энӧ шогсьӧй, Лена Павловна, аски обязательнӧ письмӧ тіянлы вая».
И со сійӧ, батьсяньыс дыр виччысяна, рӧднӧй письмӧыс, куйлӧ пызан вылын.
Чижик оз кӧсйы восьтыны сійӧс Леночкатӧг — сійӧ должен ӧні локны.
Чижик бергӧдлӧ киас куимсэрӧгсӧ да горша видзӧдалӧ сійӧс.
Уна туй прӧйдитіс письмӧыс, уна киясын вӧвлі, со и помъясыс куснясьӧмаӧсь, и еджыд бумага вылас лоӧмаӧсь пятнаяс.
Гашкӧ, военнӧй почтальон письмӧсӧ вайигӧн писькӧдчис пуляяс улын видзьяс да вӧръяс вомӧн, кыссис миннӧй полеяс кузя, вуджаліс визув юяс вомӧн.
А бать гижӧма письмӧсӧ, дерт, танкын — со маслӧ чут йиджӧма лист мӧдар бокас...
Да думайтӧма аслас нывъяс йывсьыс...
Пӧрччысьтӧгыс Леночка пуксис крӧвать вылас да восьтіс письмӧсӧ.
Дерт, бать абу вермылӧма гижнысӧ, а ӧні сійӧ кутас гижны частӧ.
«Но энӧ полӧй, письмӧяс кӧ бара кутасны воны шочджыка.
Ӧні ми сэтшӧм ӧдйӧ мунам водзӧ, мый почталы корсюрӧ сьӧкыд миян бӧрся вӧтчынысӧ.
Ми мунам бойясӧн йӧз му вывті, мездалам фашистъясысь каръяс да сиктъяс, и уджалысь йӧз встречайтӧны миянӧс, кыдзи рӧднӧйясӧс, кыдзи защитникъясӧс, кыдзи лачаӧс.
Тӧрыт отступайтігас врагъяс взорвитісны пос, и татчӧс крестьяна асьныс петісны матыса сиктъясысь да заводитісны лӧсьӧдны пос.
Куим час уджалісны найӧ йиа ваас да ставсӧ вӧчисны миян войска локтігкежлӧ.
Менам дона нывъяс, ті долженӧсь гордитчыны, мый миян армия, миян войтыр сувтіс став порабощённӧйясӧс дорйӧм вылӧ, нуӧ налы шуд да мездлун.
Меным некор не вунӧдны, кыдзи йӧз окавлісны миянлысь шинельяснымӧс, кыдзи дзоридзьясӧн тыртлісны миянлысь танкъяснымӧс, кыдзи лэптавлісны челядьяссӧ кияс выланыс,
кыдзи шуалісны ӧти кыв, коді тӧдса став кыв вылас: «Сталин».
Висьтавлӧй та йылысь став ёртъясныдлы, муса нывъясӧй, медым ставныс радласны да гордитчасны...»
Унатор ещӧ гижис батьныс, и Лена рытнас нуис сылысь письмӧсӧ школаӧ и колхоз правлениеӧ да лыддис сэтысь выдержкаяс и Власьевналы, и тётя Дунялы, и Ёгор дядьлы,
да дыр сёрнитісны та йылысь сиктын.
И ставныс быттьӧкӧ быдмисны юр джудждаӧн вылӧджык.
А Чижик гӧгӧрвоис, мый ми не сӧмын доръям ассьыным керка, ассьыным Рӧдина, но и став мирсӧ.
А мӧд лунас воис письмӧ Андрейсянь.
И сэки артмис неприятность.
Чижиклы сэтшӧм окота вӧлі радуйтны Ленаӧс, мый письмӧнас зэв ӧдйӧ котӧртіс велӧдысьяс жырйӧ.
Сійӧ весиг эз таркӧдчышт, гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ да сувтіс порог дорас; ачыс пӧсялӧма, юрсиыс лёзьнитчӧма.
— Лена! — горӧдіс сійӧ. — Леночка!
А велӧдысьяс жырйын муніс заседание.
Марья Дмитриевна, Лена, Галина Владимировна бергӧдчисны сылань.
— Богданова, — шуис Марья Дмитриевна стрӧга, — мый кутшӧм горзӧм!
Мыйла тэ тадзи пыран велӧдысьяс жырйӧ?
Мыйла тэ эн таркӧдчышт?
Чижик пыр жӧ раммис.
— Со... письмӧ... — нурбыльтіс сійӧ, шыбитіс письмӧсӧ пызан вылӧ да петіс ӧдзӧс сайӧ.
Синваыс сылӧн лэччис банбокъяс кузяыс, и сійӧ ачыс эз казяв, кыдзи чышкаліс сійӧс кинас, код вылын ӧшаліс сьӧкыд школьнӧй сумкаыс.
И, кыдзи пыр сьӧкыд минутӧ, сы дінӧ кыськӧ чужи Нюра.
Кытыськӧ воис и Манька.
Сыркъялігтыр да мыкталігтыр Чижик висьталіс налы, мыйын делӧыс.
— Нетшкыны дзоридзьяссӧ! — шуис Манька.
— Мый?
— Нетшка директоршалысь став дзоридзьяссӧ!
Пыра жырас и нетшка, сійӧ кӧ татшӧм!
— Да дугды тэ, Манька, сӧрнытӧ! — стрӧга шуис Нюра. — Чижик ачыс мыжа; но коді нӧ тадзи велӧдысьяс жырйӧ уськӧдчывлӧ!?
Весиг ӧд эн таркӧдчышт?
— Эг таркӧдчы, — мыжапырысь лимзіс Чижик.
— Но вот, аддзан!
Дугды бӧрднытӧ, Чижик, пырысь-пыр Лена Павловна петас...
Зэв ёна, буракӧ, занят.
— А ме видзӧдла, мый сійӧ сэні вӧчӧ, — и Манька кутіс видзӧдны томан розьӧд.
— Пукалӧны, — шуис сійӧ гора шӧпкӧмӧн, — заседайтӧны.
— А письмӧыс?
— Письмӧыс куйлӧ пызан вылас, восьтытӧм на...
— Да-а, — нюжӧдіс Нюра, — тӧдӧмысь, Елена Павловналы муннысӧ некыдзи...
Чижик чышкис синвасӧ.
— А всё-таки сійӧ менӧ оз радейт, а, Нюра?
abu
abu
abu
— Сійӧ не сӧмын тэ вылӧ, сійӧ став челядьыс вылӧ оз видзӧд.
— А ӧд збыль, — шуис Манька, — гырысьяскӧд сійӧ сёрнитӧ, а челядь вылӧ пыр юр вывтіныс видзӧдӧ.
— А торйӧн нин, посниӧсь кӧ, то сійӧ пыр сэтшӧм серьёзнӧй лоис да шуас: «Мун аслад воспитательница дорӧ, сійӧ тэныд ставсӧ гӧгӧрвоӧдас».
Нюра думыштчӧмӧн довкнитіс юрнас.
— Тайӧ, тӧданныд, нывкаяс, абу прӧстӧ.
Тані кутшӧмкӧ тайна.
Но кутшӧм сэні тайна!
Тайнаяс овлӧны сӧмын красавицаяслӧн! висьталӧ Манька да сомневайтчӧмӧн довкйӧдлӧ юрсӧ.
Вӧлисти тайӧ кадас велӧдысьяс жырйысь петіс Лена.
— Чижик, — шуис сійӧ волнуйтчӧмӧн, — мунам Власьевна ордӧ.
Власьевналӧн точкӧ гираа часі, пач улас вугралӧ курӧг, ӧшинь вылас дзоридзалӧны гераньяс.
А Леночка тӧвныр моз пырӧ сы ордӧ да, письмӧнас ӧвтчигтыр, горзӧ:
— Власьевна!
Донаӧй!
Мусаӧй!
Найӧ сэні ӧтлаынӧсь, кыкнанныс ӧтлаынӧсь!
Власьевна кельдӧдӧ, чеччӧ улӧс вывсьыс да уськӧдӧ кысянсӧ.
— Коді?
— Андрей да тіян Митенькаыд!
Со, со, лыддьӧй!
«Кыдзи ӧтлаасьӧны судьбаясыс йӧзлӧн!
Тэнсьыд письмӧтӧ вайис меным старшина Лагутин, чудеснӧй, веськыда кӧ шуны, зон.
Сійӧ видзӧдліс обратнӧй адрес вылас да шуис: «А письмӧыс тіянлы менам сиктысь».
А сэсся выяснитчис, мый сійӧ рӧднӧй пи тэнад скӧр Власьевналӧн...»
«Скӧр» кывсӧ кылігӧн Чижик повзьӧмпырысь видзӧдліс Власьевна вылӧ, — дӧзмис?
Но Власовналы абу сэтчӧдз.
— Мусаӧй тэ менам, мича нылӧй, — Ленаӧс кутлігмоз шуӧ Власьевна, — кутшӧм бур!
Кутшӧм бур!
Ӧта-мӧд бӧрсяыс видзӧдыштасны, ӧта-мӧдыслы отсаласны, — видзӧдан, и воасны ловъяӧсь, здоровӧсь, миянлы радлӧм вылӧ!
Топыда кутчысьӧмӧн Власьевна да Леночка видзӧдӧны ӧшиньӧд, сэтчӧ, рытыввылӧ, кӧні пиыс, и Андрей, и бать.
МИША ЯВИТЧИС
Кор Чижик мӧд лунас воис школа дорӧ, сійӧ аддзис, мый посньыд челядь чукӧртчӧмаӧсь кильчӧ дорас.
На пиысь некод мыйлакӧ эз кай пос кузяыс.
Найӧ жӧдзисны места выланыс, видзӧдісны бокӧ.
Велӧдысьяс эз на вӧвны.
Кильчӧ вылас, пыран ӧдзӧс бердас пельпомнас тешкодя нёровтчӧмӧн, сулаліс ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса детинка, коді вӧлі паськыда паськӧдӧма ыджыд сапӧгъяса кокъяссӧ.
Пельпом вомӧныс сылӧн ӧшаліс противогазысь сумка, кытчӧ вӧлі тырыс сюялӧма небӧгъяс.
Кияссӧ сюйӧма зепъясас, юрсисӧ шыльӧдӧма бӧрлань да та вӧсна тыдаліс ыджыд сӧстӧм плешкыс.
Чужӧмыс сылӧн эз вӧв ни зумыш, ни скӧр, мӧдарӧ, меліа, но презрительнӧя нюмъялігтыр, сійӧ видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ, быттьӧ эз аддзы чукӧртчӧм челядьӧс.
Но сы серти, кутшӧм топыда топӧдчӧма сійӧ ӧдзӧс бердас, кутшӧм паськыда паськӧдӧма кокъяссӧ, вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ оз кӧсйы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс да лэдзны кодӧскӧ школаӧ.
— Коді тайӧ? — шӧпнитіс Чижик.
— Миша Теплых.
Школаӧ оз лэдз.
— Кыдзи сідз оз лэдз! —
пырысь-пыр пузис Чижик.
Сійӧ котӧртіс пос тшупӧдъяс кузя, матыстчис Миша дорӧ. — Нолтӧ, лэдз!
Миша веськодьпырысь видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис.
— Лэдз, шуӧны тэныд! —
скӧрысь уськӧдчис сы вылӧ Чижик.
Миша ӧвтыштіс кинас, быттьӧкӧ вӧтліс дӧзмӧдчысь номйӧс, да топыдджыка топӧдчис пельпомнас ӧдзӧс бердӧ.
Сэки справедливӧй скӧрӧн тырӧм Чижик кыкнан кинас кватитіс детинкаӧс тасмаӧдыс.
Миша чуймӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ да дышпырысь йӧткыштіс Чижикӧс.
Миша сӧмын кокньыдика йӧткыштіс кинас, но Чижик лэбовтіс детинка дорысь да муртса эз усь муас.
А Миша весиг эз бергӧдчыв.
Чижик лачатӧг видзӧдліс, — дружнӧйяс звеноысь некод на эз вӧв.
Но мый нӧ, сідзкӧ, ковмас ӧтнаслы примитны бой!
Но тайӧ кадас мыччысис Лена.
Ӧти киас сійӧ вайис ыджыд глобус, а мӧдас — ученическӧй тетрадьяслысь джуджыд пачка, кодӧс топӧдӧма морӧс бердас да кокньыдика кутыштіс щӧканас.
Чижик аддзыліс, кыдзи, челядь дорӧ матыстчигӧн, Лена чинтыштіс воськовсӧ да, тыдалӧ, пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис.
«Мый ӧні лоӧ?» — ёна полӧмӧн думыштіс Чижик.
Лена матыстчис челядь дінӧ,
найӧ кежыштісны сы водзын, любопытствоӧн да интересӧн следитісны сы бӧрся синъяснас.
Лена ӧдйӧ кайис пос тшупӧдъяс кузя да спокойнӧя, быттьӧкӧ нинӧм оз казяв, шуис:
— А-а, Миша!
Ноко, восьты меным ӧдзӧссӧ!
Ӧти здук кежлӧ Миша синъясын вуджӧртчис чуймӧм.
Сэсся сійӧ кежыштіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Босьт глобуссӧ, — шуис Лена, — меным сьӧкыд.
Миша босьтіс Леналысь глобуссӧ да катласигтыр, тэрмасьтӧг, муніс классӧ.
Лена кежис велӧдысьяс жырйӧ, челядь ызӧбӧн пырисны школаӧ.
Кор Чижик пырис классӧ, Миша пукаліс сы парта сайын.
Сійӧ пукаліс нёровтчӧмӧн, кияссӧ скамья бӧр вылас паськӧдӧмӧн, пидзӧсъясыс сылӧн пыкисны парта вевтсӧ.
Чижиклы сійӧ кольӧма зэв ичӧтик места.
Чижик муртса тӧрӧдчыштіс да пукталіс небӧгъяссӧ.
Тайӧ кадас зилькнитіс звонок.
Гижисны грамматическӧй упражнениеяс, да, пока челядь дружнӧя дзуртісны-гижисны перӧяснас, а Лена ветлӧдліс партаяс костӧдыс, Миша ньӧжйӧник, но настойчивӧя зырис Чижикӧс парта дорӧдзыс.
Со нин тетрадь джынйыс Чижиклӧн ӧшйис, со нин шуйга кокыс сылӧн парта сайын.
Чижик первойсӧ заводитліс водзсасьны, сэсся сійӧ муртса вермис кутны синвасӧ, но нинӧм эз шу, эз кӧсйы мешайтны Ленаыслы уроксӧ нуӧдны.
Ещӧ минут, — и сійӧ усяс.
Но тайӧ кадас, Миша дорті мунігӧн, Елена Павловна видзӧдліс сы тетрадь вылӧ.
— Тэ бура гижан, Миша, сӧмын эн татшӧма личкы перӧтӧ.
Со тані и тані, — сійӧ петкӧдліс чуньнас, — тэнад няйт.
Да ичӧтика локтышт, пожалуйста, талань.
Тэ кӧ пуксян правильнӧя, тэнад почеркыд лоӧ мича. — И выныштчӧмӧн Елена Павловна вештыштіс Мишаӧс аслас местаӧ.
Перемена дырйи Нюра Валова матыстчис Миша дінӧ.
— Миша, тэ бара заводитан?
Бара кӧсъян мешайтны став классыслы?
Миянлы интереснӧ, и ми огӧ лэдзӧ тэныд мешайтчыны.
— А нолтӧ, вешйы татысь, — дышпырысь шуис Миша, но синъясыс сылӧн векняммыштісны.
Арифметика урок вылын веськалі зэв сьӧкыд задача.
Челядь уджалісны напряжённӧя: коді ышлолаліс, коді пель сайсӧ гыжъяліс, коді шӧпкӧдӧмӧн арталіс мыйкӧ.
Валя Веселовалӧн тетрадь вылас войталіс синваыс.
А Чижиклӧн кывйыс сідзи и вешъяліс ӧти вом кӧтшсяньыс мӧдас.
Кор Чижик минут кежлӧ кыпӧдліс юрсӧ тетрадь вывсьыс, сійӧ аддзис, мый Миша пукалӧ кияссӧ кресталӧмӧн.
Тупкӧм тетрадьыс куйліс сы водзын, сійӧ дышиника видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
«Но и но», — думыштіс Чижик да бара заводитіс решайтны задача.
Елена Павловна видзӧдліс Миша вылӧ.
— Миша Теплых, тэ мыйла он уджав?
— Сідз, — чеччывтӧг буркнитіс Миша.
— Тэныд мыйкӧ абу гӧгӧрвоана?
— Абу, — веськодя шуис Миша; и оз вӧлі позь гӧгӧрвоны, мый значитӧ тайӧ «абуыс».
Лена матыстчис парта дорӧ.
— Но, вай ме тэныд гӧгӧрвоӧда.
— Оз ков, — веськодьпырысь шуис Миша.
Синкымъяссӧ неуна кӧрыштлӧм бӧрын Лена восьтіс сылысь тетрадьсӧ.
— Да тэ нин ставсӧ важӧн решитӧмыд!
И сэтшӧм чистӧя, ӧкуратнӧя!
Вот молодец!
Мый нӧ тэ пыр эн висьтав?
Мӧдысь тэ эн яндысь и эн пов, висьтав веськыда.
Миша друг гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс, быттьӧ рак.
«Буракӧ, ӧбидитчис, мый Лена шуис «эн пов», — думыштіс Чижик, — аддзан, весиг чабыртіс кулакъяссӧ!»
Но Елена Павловна шуис гажаа да дружелюбнӧя:
— Вай ме тэныд ӧні пукта журналӧ пятёрка.
Бур заводитчӧм!
Приятнӧ ӧд первойя лунсянь жӧ арифметика кузя пятёрка вылӧ вӧчны.
Миша буркнитіс мыйкӧ «веськодь» сяма кыв, но вомгӧгӧрас тӧдчис гордӧй нюм.
Ыджыд перемена дырйи, кор челядь шумӧн обсуждайтісны став лоӧмторъяс йывсьыс, Миша ӧтнас шӧйтіс школьнӧй коридор кузя, сэсся матыстчис посни челядь дорӧ.
— Но, анькытшъяс, мый ланьтінныд?
Вайӧ гуси-лебедиысь ворсны, вот ме лоа кӧин, — и сійӧ мурзігтыр зырӧдіс поснияс вылӧ.
Челядь гажаа чилзігтыр уськӧдчисны кытчӧ веськалӧ, а Миша друг казяліс, мый Чижик видзӧдӧ сы бӧрся, горӧдіс скӧрыськодь: «А но тіянӧс!»... и пырис классӧ.
Лена вайис классӧ карта, ӧшӧдіс сійӧс дӧска вылӧ да кутіс объясняйтны челядьлы, кыдзи карта вылын пасъяссьӧны гӧраяс, юяс, саридзьяс, увтасінъяс.
Челядь кывзісны интересӧн, видзӧдалісны, нюжӧдавлісны сьыліяснысӧ, бӧрсаясыс сувтавлісны кок йыланыс.
Лена висьтавліс челядьлы саридзьяслысь нимъяссӧ, кодъяс кытшалӧны миянлысь Рӧдинанымӧс.
Морӧс вылас кияссӧ кресталӧмӧн Миша небрежнӧя видзӧдіс челядь вылӧ.
— Тэ менсьым он кывзы, Теплых! — скӧрысь шуис Лена.
— А ме тайӧс ставсӧ тӧда, — буркнитіс Миша.
— Тӧдан?
Кытысь?
— Сійӧ тӧдӧ! — горӧдіс Алёша. — Сійӧ морякӧн кӧсйӧ лоны!
— Сылӧн бескӧзырка нин эм!
— Сійӧ морскӧй училищеӧ мунас!
— Но, кутісны больгыны! — горӧдіс Миша.
— Ланьтӧй, ребята!
Ті меным висьталанныд ставсӧ урок бӧрын.
А тэ, Миша, должен лоны ещӧ внимательнӧйджыкӧн.
— А ме и сідзи тӧда...
— Ӧні ме тіянлы висьтала саридз вуджысь ыджыд йӧз йылысь.
И Лена кутіс висьтавны му шар гӧгӧр кытшовтысь великӧй роч йӧз йылысь: Дежнев йылысь, Беринг йылысь, Лаптев йылысь да Седовлӧн трагическӧй судьба йылысь.
Челядь кывзісны, эз вештывны синъяссӧ указка вылысь, коді ветлӧдліс саридзьяс-океанъяс кузя.
Синбӧжнас Чижик видзӧдліс Миша вылӧ.
Ӧні и сійӧ нюжӧдчӧма парта вылас, следитӧ Елена Павловна бӧрся, и синъясыс, сылӧн ӧзйисны да пельясыс сотчисны.
«Бура висьталӧ Лена, — думыштіс Чижик, — вот молодец!»
Урок бӧрын Миша матыстчис Лена дінӧ да бокӧ видзӧдігмоз буркнитіс:
— Тіянлы нуны глобустӧ?
МАГЕЛЛАНЛӦН КОРАБЛЬ
Мӧд лунас Чижиклы пыр жӧ лои ӧбиднӧ.
Эз на удит сійӧ мукӧд челядь моз паськӧдны парта вылас газетсӧ, кыдзи Миша босьтіс газетсӧ пельӧсӧдыс да кыскис асланьыс.
— Тайӧ тэ мый?
— А сійӧ, — Миша кыкнан гырддзанас лэччысис газет вылас.
— Тайӧ менам газетыс, ӧні жӧ вай!
— Но-но, — дышиника нурбыльтіс Миша, — ки улӧ эн лӧсьӧдчы, верма виччысьтӧг дойдны.
Чижик нетшыштіс газетсӧ асланьыс,
Миша лэдзчысис сы вылӧ ёнджыка, и бумага торъяс колины Чижик киӧ.
Тайӧ кадас пырис Лена, заводитчис урок.
Кор Лена, гӧгӧрвоӧдӧм бӧрас, шуис: «Перйӧй тетрадьяснытӧ», Миша букыштчыліс Чижик вылӧ да насмешливӧя нюммуніс.
Лена прӧйдитіс партаяс костӧд.
— Таня, тэ мый, вунӧдін талун газеттӧ?
Ме тэныд сета мӧдӧс, но старайтчы мӧдысь не вунӧдны.
А тэнад, Миша, кутшӧм бумага торъяс парта вылад?
Колӧ лоны ӧкуратнӧйджыкӧн.
Таня, сет сылы ассьыд джынсӧ.
И Чижик, топыда пиньяссӧ курччӧмӧн да лӧгпырысь Миша вылӧ видзӧдігтыр, ӧкуратнӧя косяліс газет джынсӧ да сетіс сійӧс детинкалы.
Но Миша эз радлы.
Мӧд урок вылын, кор Елена Павловна объясняйтіс грамматика да гижаліс дӧска вылӧ примеръяс, Миша кыскис пу тор да лэчыд пурт и заводитіс мыйкӧ вӧлавны.
Класса лӧняс кыліс пуртӧн вӧласьӧм шы.
— Дугды, — некымынысь шуис сылы Чижик.
Но сійӧ сӧмын дӧзмӧмпырысь лэптыштліс пельпомсӧ да водзӧ вӧчис ассьыс.
Челядь кутісны видзӧдлывны сы вылӧ, но Лена скӧрысь котшкӧдіс пызанӧ карандашнас, и ставныс бара бергӧдчисны дӧскалань.
Пуртлӧн дзуртӧмыс да стружкилӧн кышӧдчӧмыс кутісны кывны ещӧ ёнджыка.
— Теплых, — скӧрысь шуис Лена, — дугды шумитны да кывзы уроксӧ.
Миша дугдыштліс минут кежлӧ, а сэсся бара босьтчис аслас удж бердӧ.
Лена дугдіс объясняйтны.
— Миша Теплых, пет классысь, тэ мешайтан ставныслы.
Миша эз вӧрзьӧдчы.
Чижик полігтыр видзӧдіс Миша вылӧ.
«Мый нӧ тайӧ, — шогпырысь думайтіс Чижик, — мый нӧ сійӧ вӧчӧ?
Коньӧрӧй Леночкаӧй, но кыдзи сійӧ Мишакӧд справитчас?
Сійӧ сэтшӧм ыджыд да ён, Леночка шӧйӧвошас».
Но Леночка матыстчис Миша дорӧ.
— Тэ кывлін, мый ме тэныд шуи?
— Ог мун, — пукалігмоз буркнитіс Миша.
Чижик тэрыба видзӧдліс Лена вылӧ да повзис: татшӧмнас сійӧ некор Ленаӧс эз аддзывлы.
Леночка кельдӧдӧма, но сылӧн чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, а синъясыс стальнӧйӧсь да кӧдзыдӧсь.
И сійӧ шуис ичӧтик, но властнӧй, «железнӧй» гӧлӧсӧн, кыдзи мукӧд дырйи сёрнитліс батьныс:
— Сувт!
Миша видзӧдліс сы вылӧ синкым увтіыс да сувтіс.
— Пет классьыс!
Миша недыр колебайтчыштіс.
Классын настойчивӧя шӧпкисны:
— Пет.
Пет!
Пет, шуӧны тэныд!
— Мишка, — скӧрысь горӧдіс Саша, — тэ жӧ ачыд пионер!..
Лена шуис спокойнӧя да кӧдзыда:
— Ме виччыся.
Миша лэдзис юрсӧ да петіс.
Кокняммӧм ышловзьӧм кыліс классын.
— Водзӧ нуӧдам урок, — спокойнӧя шуис Лена.
Перемена дырйи Саша матыстчис Миша дінӧ да шуис:
— Но, Мишка, косясь эн косясь, а ме тэныд висьтала, мый тэ вреднӧй!
И Лена Павловнаӧс дӧзмӧдны ми огӧ сетӧй!
Сійӧ мирӧвӧй велӧдысь!
Миша воськовтіс парта сайсьыс.
— Тайӧ тэ он сет?
— Да, и ме! — горӧдіс Нюра.
И ме!
И ме!
Миша сулаліс ыджыд, быдса юрӧн ыджыдджык сійӧс кытшалысь челядьысь, и чужӧмыс сылӧн ньӧжйӧникӧн гӧрдӧдіс.
Но челядь чукӧртчисны сы гӧгӧр, топыда топӧдчисны ӧта-мӧд дорас да видзӧдісны сы вылӧ повтӧг да лӧгысь.
— Ак тадзи! — Миша воськовтіс водзлань.
Но сэки ичӧтик тушаа, жебиник да омӧлик Женя Веселова, коді вӧлі сӧмын Мишалы пельпомӧдзыс, ичӧтик кабыръяссӧ чабыртӧмӧн воськовтіс детинкалань.
— И ме ог сет! — волнуйтчӧмысла оръясян, вӧсньыдик гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
Та вылӧ некод эз серӧкты: нывка бӧрын топыд стенаӧн сулаліс ставнас классыс, пионер-ёртъясыс, ёртъясыс...
И Миша друг раммис, разис кабыръяссӧ да «О тэ, вещество!» шуӧм бӧрын пуксис парта вылас.
Нинӧм сэтшӧмторйыс быттьӧкӧ эз ло, но челядь вӧліны радысла возбуждённӧйӧсь.
География урок вылын Елена Павловна корис Мишаӧс.
Сійӧ гурйысьыштіс партаас да, киас мыйкӧ чабыртӧмӧн, петіс.
Сійӧ босьтіс указка, бергӧдчис классыслы мышкӧн да недыр мыйкӧ вӧчис.
Сэсся сійӧ матыстчис карта дорӧ, висьталіс первой ставсӧ, мый колӧ, а сэсся кутіс висьтавны Магеллан путешествуйтӧм йылысь.
«1519 воын Магеллан мӧдӧдчис туйӧ.
Гаваньысь сійӧ петіс югдігӧн...»
Миша лэптіс указкасӧ да инмӧдчис сійӧн картаӧ, и ставныс аддзисны указка помас тувъялӧм ичӧтик корабль.
Мачтаяса, парусъяса, нырас пуктӧма пу фигура, — Магелланлӧн настоящӧй корабль.
Корабль увереннӧя кутіс иславны лӧз гыяс вывті, висъяс, саридзьяс да океанъяс вомӧн, и челядьлы кажитчис, мый найӧ аддзӧны, кыдзи настоящӧй корабль вермасис бушковкӧд Огненнӧй Земля дорын.
— Молодец, — шуис Елена Павловна, — молодец, Миша!
И корабльсӧ тэ бура думыштӧмыд; сӧмын тайӧс вӧчны колӧ гортад, а оз ков мешайтны аслыд и мукӧдъяслы классын да оз ков няйтӧсьтны школасӧ.
Ӧтветсьыд ме пукта тэныд пятёрка.
Но перемена дырйи уберит ёгсӧ да чышкы классӧ.
Перемена дырйи Миша эз пет классьыс.
Челядь думайтісны, мый сійӧ кутас уберитны ёг, но пӧдса ӧдзӧс сайсянь друг кыліс шум, грымӧдчӧм, поиктӧм.
А кор звонок бӧрын воссис ӧдзӧс, челядь аддзисны классьыс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор: партаяс сорласьӧмаӧсь, вешъялӧмаӧсь, чукӧртчӧмаӧсь, быттьӧ бушков дырйи ыжъяс.
На костті прӧйдитны эз позь.
Велӧдысьлӧн пызаныс, вӧсньыдик кокъяссӧ чургӧдӧмӧн, куйліс лёк ногӧн ӧшинь вылын, быттьӧ корис пӧщада, а став тайӧ хаос шӧрас сулаліс бусӧссьӧм, сувтса юрсиа, пӧсялӧм Миша да зэлӧдчӧмӧн зілис ӧтнасӧн лэптыны ӧти парта вылӧ мӧдӧс.
Сійӧ бергӧдчис шум вылӧ, и синъясас сылӧн югнитіс шӧйӧвошӧм.
— Теплых, — шуис Лена скӧрысь. — Мый тайӧ татшӧмыс?
— Ме эг удит... — вомгорулас шуыштіс Миша.
— Мый эн удит?
Но Миша нин ланьтіс, и сылысь оз вӧлі позь перйыны ни ӧти кыв.
Урок вӧлі сорвитӧма.
Пока челядь, партаяс вомӧн чеччалігтыр, муртса паськӧдчалісны асланыс местаясӧ, пока ланьтісны, урок помӧдз коли сӧмын кызь минут.
Урокъяс бӧрын Елена Павловна тшӧктіс Мишалы кольччыны школаӧ.
И ачыс кольччис сыкӧд классӧ Мый йылысь найӧ сёрнитісны сэні, — огӧ тӧдӧй, но Лена воис гортас гажапырысь.
— Тӧдан, Чижик, мыйла сійӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧма? — нывкаӧс кутлігмоз шуис Лена.
— Мыйла?
— Сылы прӧстӧ ичӧт тіян партаныд, и сійӧ кӧсйӧма вежны сійӧс медся бӧръянас, медся ыджыднас — да абу удитӧма.
Абу сэтшӧм кокньыд векньыдик классын кыскыны медся бӧръя партасӧ, вот и артмӧма дзугӧмыс.
Сійӧ абу лёк детинка, — думайтігтыр водзӧ висьталіс Лена, — но всё-таки кутшӧм меным сьӧкыд...
КУТШӦМ СЬӦКЫД ВӦЛІ ЛЕНАЛЫ
А Леналы, и збыльысь, вӧлі зэв сьӧкыд.
Частӧ эз тырмывлы сылӧн выныс, эз тырмыв опытыс, тӧдӧмлуныс, кадыс.
Сійӧ ышлолаліс, нервничайтіс, висьтавліс Чижиклы:
— Этша ме тӧда, Чижик, ичӧт менам опытӧй, вот и мучитча.
Леночка волывліс школаысь тетрадь чукӧръясӧн, быд лун прӧверяйтіс то роч, то арифметика.
Чижик пыр интересӧн видзӧдіс, кыдзи вуджрасьӧ чойыслӧн киясас гӧрд карандаш.
Кытысь шыпас черкнитас, кытчӧ содтас либӧ полеясас гижас мичаа, вӧсньыдика: «Гиж бурджыка».
— Мый тэ, Чижик, ме вылӧ видзӧдан?
Занимайтчы аслад делӧӧн.
Но Чижик сьӧлӧмсяньыс шензьӧ:
— Кыдзи тайӧс тэ ставсӧ тӧдан!
Кытчӧ колӧ «о», а кытчӧ «а», и весиг, кытчӧ запятая!
Леночка сералӧ.
— Но ещӧ мед ме тайӧс эг тӧд!
Сэки эськӧ менӧ сӧвсем велӧдны эз лэдзны.
Велӧдысь должен тӧдны ставсӧ.
— Ставсӧ? — юалӧ Чижик.
— Да, ставсӧ.
— Свет вывсьыс ставсӧ?
— Да, свет вывсьыс ставсӧ.
Прӧверитас Леночка тетрадьяс да заводитас гӧтӧвитчыны аския урокъяс кежлӧ.
План гижас, небӧгъясысь корсьысяс.
Став задачаяссӧ решитас.
А сэсся висьталас Чижиклы аския урок йылысь да тшӧктас:
— Но, сетав юалӧмъяс.
А Чижик оз тӧд, кутшӧм юалӧмъяс сетавны.
Думайтӧ-думайтӧ, мукӧд дырйи думыштас мыйкӧ.
Сэки Леночка скӧрмӧ:
— Но мый тэ, Чижик!
Татшӧм йӧй юалӧм некод оз сет классын.
— А друг Манька сетас?
— Чепуха!
— Но, Женя сетас, — ыръянитӧ Чижик, — сійӧ радейтӧ быдтор йылысь юасьны.
Ме кӧ сеті, сідзкӧ, и сійӧ вермас.
Но сэки Чижиклы жаль лоӧ Ленаыс, и сійӧ сетӧ дзик прӧстӧй юалӧм, быттьӧкӧ сійӧ первой классын велӧдчысь.
И Леночка заводитӧ сылы висьтавлыны, объясняйтны, а сэсся друг чеччас да шуӧ:
— Энлы, энлы, ме, кажитчӧ, мыйкӧ интереснӧйӧс думышті!
Котӧртла юавны Марья Дмитриевналысь, позьӧ-ӧ тадзи вӧчны урок вылын.
А тӧрыт Леночка пукаліс-пукаліс, думайтіс мыйкӧ йылысь, а сэсся надзӧник шуис:
— Ок, пола...
Чижик повзьӧмӧн видзӧдліс пемыд ӧшинь вылӧ, видзӧдліс, калича-ӧ ӧдзӧсыс.
— Кодысь тэ полан, Леночка? — гусьӧникӧн юаліс Чижик.
Ог «кодысь», а пола, мый ог справитчы.
Гӧгӧрвоан, чоюк, ӧд миян челядьлы ставсӧ лоӧ вӧчны: и восстанавливайтны, и стрӧитны, и выль олӧм бурмӧдны, а коді найӧс должен та вылӧ подготовитны?
Ме.
Гӧгӧрвоан, Чижик, кутшӧм кывкутӧм тайӧ?
— Гӧгӧрвоа, — шуӧ Чижик да радейтӧмӧн видзӧдӧ Лена вылӧ, — ок, гӧгӧрвоа!
* * *
Ӧтчыд Леночка объясняйтіс приставкаяс.
Чижиклӧн либӧ юрыс висис, либӧ арся шондіыс сэтшӧма дӧзмӧдчӧмӧн пырис ӧшиньӧд, сӧмын Чижик нинӧм эз гӧгӧрво.
Видзӧдліс Миша вылӧ, — Миша чӧртпиянӧс серпасалӧ.
Видзӧдліс Нюра вылӧ, — Нюра синсӧ оз вештыв Лена вылысь, чужӧмыс сэтшӧм напряженнӧй, буракӧ, кӧсйӧ гӧгӧрвоны, а нинӧм оз артмы.
Сэки пырис Марья Дмитриевна.
Сійӧ пуксис бӧръя парта сайӧ да пыр мыйкӧ гижаліс.
Чижик эз кывзы Леночкалысь: сійӧ следитіс Марья Дмитриевна карандаш бӧрся, и сылы пыр кажитчис, мый Лена висьталӧ мыйкӧ оз сідзи.
«У, кутшӧм! — думайтіс сійӧ директорша йылысь, — бара мыйкӧ гижис, а сэсся видны кутас Ленаӧс!»
А Леналӧн урокыс оз артмы.
Юаліс Алёшалысь выль материал, — Алёша мыйкӧ путайтіс.
Юаліс Нюралысь, — Нюра мыкталіс.
А Петька прӧстӧ сувтіс сюръя моз да чӧв оліс быд юалӧм вылӧ.
— «Ой, мый лоӧ! — шогпырысь думайтіс Чижик. — Некод нинӧм абу гӧгӧрвоӧма.
А тані, быттьӧ нарошнӧ, Марья Дмитриевна!»
Урокъяс бӧрын Леночкаӧс корисны директорша дінӧ.
Чижикӧс дзикӧдз шог босьтіс.
Сійӧ воис гортас, ломтіс пач, шонтіс шыд...
Сэсся пачыс ваймис, шыдыс кӧдзаліс.
Чижик выльысь ломтіс пачсӧ, выльысь пузис шыдыс...
Сӧмын рытнас воис школаысь Лена.
— Ичӧтик мама, сійӧ тэнӧ видіс, да?
Ме сідзи и тӧді!
— Эз, Чижик, — нюммуніс Лена, — сійӧ менӧ ньӧти эз вид, сӧмын разберитіс менсьым урокӧс да петкӧдліс, мыйла менсьым эз гӧгӧрвоны челядь.
И сійӧ менӧ велӧдіс; вот аддзан, аски лоӧ интереснӧ.
Збыльысь, сійӧ меным зэв ёна отсаліс.
— Но, — нимкодьпырысь шуис Чижик, — тадз кӧ, ме сылысь шыдсӧ пукта жӧ шонтыны!
Мӧд лунас первой урокыс вӧлі роч грамматика.
Лена пырис классӧ, сы бӧрся пырис Саша.
Сьӧрсьыныс найӧ вайисны тешкодьторъяс!
Ва тыра графин, стӧканъяс, мискаяс, ветек, промокашка, воронка.
Челядь сувталісны партаяс саяс да сюся видзӧдісны.
Интереснӧ, мыйла тайӧ ставыс...
— <rus>Знаете, ребята, что у меня в графине</rus>? — юаліс Лена.
— <rus>Вода</rus>! — горӧдісны челядь. — <rus>Вода</rus>!
А Манька, кыдзи и век, вильыша горӧдіс:
— <rus>Квас!</rus>
— <rus>Конечно, вода</rus>, — шуис Лена, — <rus>а воду можно...</rus>
— <rus>Лить, лить</rus>!
Гырысь шыпасъясӧн Леночка гижис дӧска вылӧ: <rus>«лить»</rus>.
<rus>— А теперь посмотрим, что я еще могу делать с водой...</rus>
Леночка босьтіс графинсӧ да стӧкан джынйыс кисьтіс ва.
— <rus>Налить</rus>! — горӧдісны челядь.
И мӧдіс мунны велӧдысь пызан вылын гажа волшебство.
Вуджрасисны Леналӧн пельк киясыс, булькакыліс ва, зёлякыліс стеклӧ.
Челядь гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, гораа шуалісны приставкаяс, да, тайӧ посньыдик частичкаясыслы подчинитчӧмӧн, Лена вӧчаліс ванас унатор: кор сійӧ тыртіс стӧкансӧ, шулісны <rus>долить</rus>, кык стӧканысь кисьтны ӧтиӧ — <rus>слить</rus>, кисьтны коймӧдӧ — <rus>перелить</rus>, кисьтны мискаӧ — <rus>вылить</rus>, киськавны пызан пасьта — <rus>разлить</rus>.
Со кутшӧм мудерӧсь тайӧ посни частицаясыс, кодъяс вежӧны кывлысь смыслсӧ!
Тӧрыт на челядь нинӧм эз гӧгӧрволыны, а талун найӧ эз вештывны синъяснысӧ Лена вылысь, и ставыс лои яснӧ да гӧгӧрвоана.
Саша гордӧя видзӧдліс Чижик вылӧ:
— Со кутшӧми Лена Павловнаыд!
Со кутшӧм интереснӧя ставсӧ думыштӧма!
И ставыс гӧгӧрвоана лои!
Чижик рампырысь чӧв оліс да нинӧм эз шу, но, гортас воӧм бӧрын, бура киськаліс Марья Дмитриевналысь став дзоридзьяссӧ.
КЫДЗИ ЧИЖИК ЭЗ ВЕСЬКАВ ВАРТАНІНӦ
Вторникӧ Лена висьталіс челядьлы:
— Урокъяс бӧрын энӧ разӧдчӧй, мунам отсасьны колхознӧй гумла вылӧ.
Нянь косьмис, аски заводитасны вартны.
Кутам срокысь водз сдайтны государстволы нянь.
Миянлы колӧ ставсӧ дасьтыны.
Луннас уджавны оз удайтчы: велӧдчӧм дугӧдлыны оз позь, — а отсавны кутам урокъяс бӧрын.
Урокъяс бӧрын классыс ставнас чукӧрӧн мӧдӧдчис колхознӧй гумла вылӧ.
Амбар ӧдзӧсъясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, сэні нин уджалісны Ёгор дядь да Паша Кашина.
Паськыд лапъяса пожӧм улын кер помъяс вылын пукалісны вит старука.
Уджсӧ виччысигмоз мый йылысь кӧ вашкӧдчисны, шогпырысь довкйӧдлісны юрнысӧ.
— Отсӧг воис, — кыз гӧлӧсӧн шуис Паша, — но мый нӧ, локтӧй!
Сійӧ ӧдйӧ юкліс уджсӧ.
Детинкаяс заводитісны пыркӧдны да кучкавны тыртӧм мешӧкъяс.
Саша уджаліс бура, стахановскӧя: сійӧ кыкнан киас босьтліс мешӧк да кыкӧс ӧтпырйӧ кучкаліс кыдз бердӧ.
Быдладорӧ лэбис бус, вурысъяс бердас сибдылӧм кольӧм вося йики, и пӧт курӧгъяс дышпырысь кокалісны сёянсӧ.
Ньӧжйӧник бергалігтыр кыдз вылысь гылалісны вижӧдӧм коръяс.
Петька, Алёша да мукӧд детинкаяс эз кольччыны Сашаысь.
И сӧмын дугдывтӧг швачкӧдчӧм шы кыліс сикт пасьта, быттьӧ гумла дорын, кыдзи важӧн, вартісны дас вартанӧн.
Нывкаяс босьталісны пыркӧдӧм мешӧкъясла бура видлалісны найӧс.
Не должен вӧлі лоны ни ӧти розь, медым эз киссьы дона няньыс.
Киссьӧмин аддзӧм бӧрын нывкаяс нулісны мешӧкъяссӧ старукаяслы, а найӧ чукля емъясӧн ӧдйӧ дӧмлісны киссьӧминсӧ.
Та бӧрын Нюра Валова ещӧ ӧтчыд бура видлавліс мешӧкъяссӧ да пукталіс найӧс ӧкуратнӧй стопаясӧ.
Челядь уджалісны дружнӧя да гажаа.
Обсуждайтісны школьнӧй делӧяс, сералісны ӧта-мӧд вылас, сьылісны.
Сӧмын Миша Теплых, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, дышиника шӧйтіс гумла вылын.
Матыстчис нывкаяс дінӧ, пырмунігмозыс чужйис мешӧк чукӧрӧ.
— Старайтчанныд асланыд делӧ кузя?
— Старайтчам, — пыр жӧ ӧзйис Чижик, — а тэ лодырничайтан!
— Но, тэ ньӧжйӧджык!
— Мыйла ньӧжйӧсӧ!
Чижик прав.
Локтін эськӧ мед ребяталы отсавны.
— Вот ещӧ!
Кута ме челядь делӧӧн занимайтчыны!
А Манька йӧктӧ нин Миша водзын:
Гумла вылын уна челядь
Уджалӧны бура сэн,
Сӧмын Мишка бӧрӧ-водзӧ
Шӧйтӧ тані ӧтнасӧн!
Мишалӧн читкыртчисны нин синъясыс да чабыртчисны кулакъясыс.
Сетыштіс эськӧ сійӧ Манькалы, да тайӧ кадас Ёгор дядь отсасьысь нывъяскӧд быгыльтіс сарайысь вартан машина.
И Миша эновтіс Манькаӧс да котӧртіс сэтчӧ.
Регыд мысти сійӧ ноксис нин ставсьыс медъёна, горӧдлывліс нывъяс вылӧ, котӧртлывліс амбарӧ, шутьляліс, но, тыдалӧ, удж вӧчис.
Мыйкӧ мавталіс, котшкӧдчис мӧлӧтӧн, зёльӧдчис ключьясӧн, кияссӧ сюйліс Чижиклы гӧгӧрвотӧм да страшнӧй кутшӧмкӧ пиньяс костӧ, кӧлесаяс да шестерняяс костӧ.
Ёгор дядь пыр чукӧстлывліс сійӧс: «Мишка, вӧч тайӧс, вӧч эсійӧс».
И Миша вӧчліс ставсӧ ӧдйӧ да окотапырысь.
Чижик думыштчӧмӧн видзӧдлывліс сы вылӧ.
Аддзан, Нюра, кутшӧм сійӧ: миянкӧд нинӧм оз кӧсйы вӧчны, а сэні бура уджалӧ.
— Ышнясьӧ! — серӧктіс Манька.
— Быдса мужик! — ошкыштӧмӧн шуис Нюра.
Колхознӧй конюшняысь кузнечаӧ нуӧдісны вӧвъясӧс.
Миша и сэні вӧлӧмкӧ колана морт.
Сійӧ кутліс поводӧдыс сразу кык вӧлӧс, важнӧя горӧдлывліс на вылӧ да нарошнӧ вайӧдліс найӧс матӧ нывкаяс дінӧ.
— Видзчысьӧй! — шуліс сійӧ дышиника, — таляла!
Нывъяс пуктавлісны лясниӧ уль турун, кисьтлісны меркаӧн зӧр.
Вӧвъясӧс виччысис кузь туй: найӧ нуасны нянь районнӧй ссыпнӧй пунктӧ.
Пемыдӧдзыс ызгисны гумла вылын челядь.
Асывнас школаын занимайтчыны вӧлі сьӧкыдкодь.
Восьса форточкаӧд пырисны классӧ вын зэвтӧмӧн, пӧся, дружнӧя уджалӧмлӧн шыяс.
Мургис трактор, коді бергӧдліс вартан машина, мыйкӧ зильӧдчис, дзуртіс, триньгис.
Арся сӧдз сынӧдас гораа кылісны гӧлӧсъяс, нывъяслӧн сьыланкывъяс, кыскасьысьяслӧн горӧдлӧмъяс, телегаяслӧн дзуртӧм.
Челядьлӧн юръясныс дугдывтӧг бергӧдчывлісны ӧшиньлань.
И Елена Павловналы некор эз лолы вӧчны татшӧм уна замечаниеяс, некор эз кажитчывны сьӧкыдджыкӧсь задачаяс, гажтӧмджыкӧсь грамматическӧй правилӧяс.
Чижиклӧн тетрадяс лоаліны кляксаяс.
Нюра кыкпӧв выльысь вӧчис упражнение.
Алёша гусьӧникӧн ышлолаліс, а Миша майшасис да сэтшӧма бергаліс, мый сы улын партаыс норапырысь дзуртіс.
Медбӧрын кыліс дыр виччысяна звӧнок.
Челядь чеччыштісны местаяс вывсьыныс, тэрмасьӧмӧн сюялісны сумкаясаныс тетрадьяснысӧ да небӧгъяснысӧ да ыджыд шумӧн уськӧдчисны ӧдзӧслань.
Но Чижиклы ковмис кольччыны.
— Тэ, кажитчӧ, вунӧдін, мый тэ талун дежурнӧй? — скӧрысь шуис Лена.
И, синвасӧ ньылалігтыр, Чижик мыськаліс дӧска, чышкис джодж, чышкаліс партаяс.
А сэсся Лена корис Чижикӧс гортас ӧбедайтны да урокъяс гӧтӧвитны.
Мӧд лунас урокъяс бӧрын Чижик котӧртіс гортас, медым кольны сэтчӧ небӧгъяссӧ.
Пальтосӧ пӧрччытӧг, сувтсӧн сійӧ сюяліс вомас кодзыд картупель, видзӧдлывліс ӧшиньӧд, — эз-ӧ нин мун сійӧс виччысьысь Нюра.
Тайӧ кадас пырис Власьевна.
— Чижик, — мунігмозыс чышъянсӧ кӧрталіс шуис сійӧ, — вот мый ме тэнсьыд кора: тэ дежуритышт талун ме пыдди школаын, а ме муна вартны отсавны.
Мыйкӧ кӧ ковмас Марья Дмитриевналы либӧ сэні кодлыкӧ, тэ пыр жӧ и котӧртлы мела.
И Власьевна бергӧдчис ӧдзӧслань.
Чижиклӧн синъяссьыс чепӧсйис синваыс.
— Власьевна! — горӧдіс сійӧ. — Ме кӧсъя жӧ гумла дорӧ, сэні став челядьыс, быдӧн отсасьӧны, ӧтнам ме...
Но Власьевна скӧрысь видзӧдліс Чижик вылӧ.
— А тэ верман думыштны, кодным сэні унджык уджсӧ вӧчам: тэ али ме?
Тэнад ас йывсьыд думъяс, а менам удж йылысь!
Власьевна бергӧдчис да швачнитіс ӧдзӧссӧ.
Да, гажтӧм рыт уси Чижик пай вылӧ!
Школа ӧшиньсянь сійӧ аддзис, кыдзи кыр йывсянь котӧртіс Лена да мунігмозыс пальто вылас кӧрталіс ыджыд водздӧра, кыдзи уборщица Наташа нуис мешӧкъяс.
А школаын вӧлі чӧв-лӧнь, тыртӧм, гажтӧм.
Чижик шӧйтіс коридоръясті да гусьӧникӧн бӧрдіс.
Но аскомысяс сійӧ эз кут виччысьны, медым кодкӧ кутіс сійӧс гортас.
Сійӧ кыдзсюрӧ шыбитіс небӧгъяссӧ партаас, тӧвнырӧн лэбовтіс классысь да котӧртіс кыр горув.
Со нин ӧтка коз, со Марья Петровналӧн керкаыс, сельпо, пыр матынджык и матынджык уджлӧн кыпыд горыс...
Правление ӧшиньсянь видзӧдліс Марушка.
— Чижик, — горӧдіс сійӧ, — Чижик, волы татчӧ ӧдйӧджык!
Зэв мича нывлы Чижик некор эз вермы ӧткажитны.
— Мый сэтшӧмыс, Марушка, висьтав ӧдйӧджык, некор!
Чижик, — кутшӧмкӧ бумагаяс пызан йӧрас тэрыба сюялігмоз висьталіс Марушка, — пукалышт тані неуна, а ме вартанінӧ котӧртла.
— Мый тэ, Марушка! — повзис Чижик. — Ме ачым вартанінӧ...
— Но, Чижик, но, мусаӧй, сӧмын минут дас вит.
Став йӧзыс йӧз кодьӧсь, ставныс настоящӧй удж вылынӧсь, быд ки учёт вылын, а ме тайӧясӧн должен ноксьыны!
Марушка лӧгпырысь пыркнитіс щӧтісӧ.
Мольясыс нора сяркнитісны.
— Чижик, дас вит минут, а?..
— Но, ладнӧ, сӧмын не унджык...
Прӧйдитіс дас вит минут, дай час да дас вит минут...
Эз, Чижиклы ньӧти эз везит.
Восьса ӧшиньӧд вӧлі тыдалыштӧ гумлаыс, сэні жӧдзисны йӧз, гӧвкъяліс рудов тшын, котралісны челядь, коді мешӧка, коді роска, мунліс сьӧкыда грузитӧм телега.
Сынӧдыс вӧлі тырӧма клёнӧдчӧм, мурчкӧм шыясӧн, кӧлеса дзуртӧмӧн, гора горзӧмӧн.
А тані, дышиника гӧгрӧс маятниксӧ вешталігтыр, гажтӧма точкис часі, да йирк бердын пессис гут, коді Чижик моз жӧ тӧдлытӧгыс сюрӧма пленӧ.
Мыйла сійӧс Марушка пуксьӧдіс татчӧ?
Ӧд талун некод оз и пырав правлениеас, ӧд ставныс, ставныс, ставныс: и Иван Евдокимович, и бригадиръяс, колхозникъяс, велӧдысьяс, челядь — ставныс гумла вылынӧсь...
Чижик ӧтнас татшӧм шудтӧмыс...
Друг кутіс зильгыны телефон.
Чижик дрӧгнитіс да синбӧжнас видзӧдліс звонок вылӧ.
Ичӧтик мӧлӧт настойчивӧя да упрямӧя кучкаліс гӧгрӧс, югъялысь шапкаӧ; повзьӧм гут лэбаліс сынӧдас.
Телефон звӧнитіс требовательнӧя да пельтӧ чунӧдана.
Тіпкан сьӧлӧмӧн Чижик матыстчис сы дінӧ да полігтыр босьтіс трубкасӧ.
Ичӧтик мӧлӧтыс барабанитіс сылы веськыда пеляс.
Полігтыр Чижик видзӧдліс трубкаас да бара топӧдіс сійӧс пель дінас.
— Ме кывза, — шуис сійӧ вашкӧдӧмӧн.
— Да мый тайӧ? — горӧдіс трубкаас мужскӧй скӧр гӧлӧс. — Мыйла оз вочавидзны?
Тайӧ Бекрята?
Чижик ньылыштіс дульсӧ да гораа шуис:
— Бекрята!
Тайӧ Бекрята.
— Коді телефон дорас?
Чижик бара видзӧдліс трубкаас, шӧйӧвошӧмӧн чӧвтліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ: правлениеын сійӧ вӧлі ӧтнас.
— Коді сёрнитӧ, коді телефон дорас? — горзісны трубкаас.
Чижик нюлыштіс косьмӧм вомдоръяссӧ, дернитіс ассьыс платтьӧсӧ да гораа шуис:
— Чижик.
Телефон дорын Чижик.
Шай-паймунӧмӧн трубка ланьтіс.
— Мый тайӧ?!
Кутшӧм шуткаяс? — бара кутіс ургыны трубкаын. — Тайӧ Бекрята?!
Тайӧ колхоз правление?
— Бекрята... — тэрмасьӧмӧн шуис Чижик, — ме дежурита.
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — шуисны трубкаас, — кутшӧмкӧ сӧрӧм, Сергей Иванович?..
— Сулавлы, эн волнуйтчы, — вочавидзис мӧд гӧлӧс, — вайлы меным трубкасӧ.
И выль гӧлӧс, Набоковлӧн Чижиклы тӧдса гӧлӧсыс, чукӧстіс сійӧс:
— Чижик, тайӧ тэ?
— Ме.
— Елена Павловналӧн чойыс?
— Да.
— Тэ мый, ӧтнад правлениеас?
— Да.
— А кӧні нӧ Марушкаыс?
— Вартанінын.
Колис менӧ ӧти здук кежлӧ...
— Со мый!
Но, вай кывзы, Чижик, ӧні жӧ котӧрт Марушка дорӧ, висьтав, мый звӧнитісны райкомсянь, мед пырысь-пыр передайтас сводка, кыдзи мунӧ вартӧмыс.
Висьтав, став колхозъяссянь нин сводкаяс эмӧсь, а тіянсянь абу.
Пырысь-пыр, гӧгӧрвоин?
— Да, — чорыда шуис Чижик.
— Но, прӧщай...
Чижик, — шуис Набоков да серӧктіс, — повзьӧдін тэ менсьым ёртӧс.
Трубка тринькнитіс да ланьтіс.
Чижик ещӧ на кывзыштіс, пӧляліс трубкаас, сэсся видзчысьӧмӧн лэдзис сійӧс рычаг вылас.
«Мый нӧ ӧні вӧчны?
Дежурнӧй не должен эновтны постсӧ, а колӧ котӧртны Марушка дінӧ».
Тайӧ кадас керкаас пырис Марья Дмитриевна, киас сылӧн записнӧй книжка.
Сійӧ вӧлі дзик мӧднога: гӧрдӧдыштӧма, бусӧсь, ыджыд лӧз партука, юрас кӧсынка.
Сылӧн сьӧд юрсиас, быттьӧ лымчиръяс, дзирдаліс йики, идзас торъяс сибдалӧмаӧсь шерстянӧй юбкаас...
— Богданова, — шуис сійӧ чуймӧмӧн, — мый тэ тані вӧчан?
— Дежурита, — ышловзис Чижик, — Марушка меным тшӧктіс, — друг бӧрддзис сійӧ, — а тані звӧнитлісны.
— Кытысянь?
— Райкомсянь, сводка корӧны.
— Но, со ме сійӧн и локті.
Ӧні звӧнита да передайта сводкасӧ.
А тэ мун гортад.
Сёр нин.
Узьны тэныд пӧра.
— Гортӧ?!
— Чижиклӧн синваыс войталіс пызан пӧв вылас.
— Тӧдан-ӧ, сэні талун кежлӧ ставсӧ нин помалісны.
А ме тэныд кӧсйыся, мый аски и тэ уджалыштан.
Чижик шогпырысь чӧв оліс.
— Котӧрт гортад.
Марья Дмитриевна матыстчис телефон дорӧ.
Ывлаас вӧлі дзик пемыд.
Гумла вылын эз нин сяргы вартан машина, но пыр на кылісны гӧлӧсъяс да тӧлӧдчан машиналӧн шыыс.
Пӧнаръяс югъялісны тыдавтӧм киясын.
Кодкӧ гораа сераліс, дзуртісны телегаяс...
Чижик ышловзис да муніс гортас.
КРАСНӦЙ ОБОЗ
Колхоз правление дорын сулалісны телегаа сизим вӧв.
Амбаръясысь нывбабаяс кыскалісны мешӧкъяс да сьӧкыдпырысь тэчисны найӧс вески вылӧ.
Ыджыд, кыз небӧгӧ Марушка гижаліс вессӧ.
Сэсся мешӧкъяссӧ нуалісны телегаӧ.
— Абу тайӧ нывбаба удж — мешӧкъясӧн вӧдитчыны.
Пӧрысьмим ми тэкӧд, Домнушка, петім арлыдсьыным...
— Нинӧм, зэлӧдчылам да томъяссӧ на панъям!
А вески вылӧ бара нин чукӧрмисны мешӧкъяс.
Паша Кашина да Миша чорыда кутчысьлісны ӧта-мӧдныскӧд веськыд кияснас, пуктылісны сы вылӧ куим пудъя мешӧк, вылісяньыс кутлісны шуйга кияснаныс да котӧрӧн котӧртлісны телега дорӧ.
Саша да горзысь Петька дыр тільсисны мешӧкӧн. Сідз эз и вермыны.
Эновтчисны да дзебсисны гырысьяс мыш сайӧ.
А то ещӧ Манька аддзас, — олӧм оз ло, та йылысь сьыланкыв лӧсьӧдас.
Беддьӧн котшкӧдчигтыр Иван Евдокимович быдлаӧ удитліс волыны, видлаліс, кыдзи мавтӧма телега кӧлесаяссӧ, прӧверяйтіс вӧвъяслысь сийӧс-заводсӧ, мешӧк кӧвъяссӧ.
Быд телега дорын сулалісны вӧв вӧтлысь нывъяс мужскӧй сапӧгаӧсь да гачаӧсь, ыджыд кепысяӧсь, но чышъянаӧсь.
Мамъясныс сюйышталісны налы туй вылас быдсяма сёян тыра тубрасъяс.
Медводдза телега вылас Ёгор дядь лэптіс гижӧда полотно:
«Тылса боечьяс — фронтвывса боечьяслы».
Нывкаяслы вӧлі окота, медым налысь обозсӧ вӧлі медся ёна вӧччӧдӧма да мичмӧдӧма.
Но эз вӧвны зэв кыпыдӧсь колхозса пӧрысь вӧвъяс.
Нывъяс, — чукӧстіс Чижик, — локтӧй татчӧ.
Нывкаяс кытшалісны сійӧс.
Писькӧдчис водзӧ и Климушка.
Чижик вашкӧдчыштіс пӧдругаясыскӧд, и найӧ сюв-сяв котӧртісны гортаныс.
А бӧр воӧм бӧрын найӧ сюялісны Чижик киӧ кутшӧмкӧ тубрасъяс.
И, пока гырысьяс веситчисны, нуалісны мешӧкъяс, пукталісны, вевттялісны няньсӧ, нывкаяс заводитісны вӧччӧдны вӧвъясӧс.
Найӧ сыналісны да кыисны вӧвъяслысь бурысьяссӧ и кыисны сэтчӧ гӧрд, кельыдлӧз, лӧз лентаяс.
А медводдза вӧлыслы мегырас кӧрталісны зэв гӧрд бумагаысь вӧчӧм роза.
Иван Евдокимович бергӧдчис обозлань да скӧрмис:
— Но мый тайӧ?
Коді тайӧс думыштіс?
Дзик маскарад вылын кодь!
Босьтавны ӧні жӧ!
Но Чижик уськӧдчис сы дінӧ:
— Иван Евдокимович, пӧжалуйста...
Ӧд тадзсӧ мичаджык...
Оз ков босьтавны!
— И збыльысь, мичаджык, — Чижик дор сувтісны нывъяс, — ловъя дзоридзьясыс ӧні абуӧсь.
Мыйӧн мичмӧдам?
Мед тадзи олас!
— Но, ладнӧ, ладнӧ, — сетчис Иван Евдокимович. — сӧмын вот этайӧс босьтӧй.
Розасӧ лои босьтны.
Но нывкаяс эз сетчыны, вундалісны коз пу лапъяс да найӧн мичмӧдісны мегырсӧ.
— Пуксьӧй! — горӧдіс Иван Евдокимович. — Вӧвъяс дорӧ!
Ставныс шызисны.
Возчикъяс кавшасисны мешӧкъяс вылӧ, пуксялісны лӧсьыдджыка.
Ёгор дядь скӧрыськодь видзӧдліс обоз вылӧ:
— Ставныс ас местаынӧсь?
Сэки воддза телега дінас матыстчис Миша.
Сійӧ удитӧма нин вежсьыны.
Сы вылын вӧлі выль дӧрӧм, сапӧгъяссӧ весалӧма югъявтӧдз, кепкасӧ вештӧма балябӧжас, а пельпом саяс ӧшаліс гудӧк.
Сійӧ пуксис медся вылӧ, паськӧдіс гудӧк мексӧ.
Музыка ворсігӧн, нывбабаяс, старикъяс да варовитысь челядь чукӧрӧн кытшалӧм обоз мӧдӧдчис сикт помлань.
Иван Евдокимович пӧрччис шапкасӧ да улӧдз копыртчыліс мунысьяслы:
— Но, бур час, бур час!
Со и миян отсӧг мунӧ государстволы!
МИША ДЗУГСИС
Мӧд лунас Миша эз лок школаӧ.
Челядь сёрнитісны, мый сійӧ мунӧма колльӧдны обозсӧ дзик районӧдзыс.
Миша воис сӧмын витӧд лунас.
— Теплых, шуис Лена, — кутшӧм помкаяс вӧсна тэ пропуститін занятиеяс?
— Ме обозкӧд ветлі, — нурбыльтіс Миша.
— Тэнӧ кодкӧ мӧдӧдліс?
— Эз...
abu
abu
Да ӧд сэні нывъяслы сьӧкыд вӧлі справитчынысӧ, а тані мый, тані ме вӧтӧда.
— Морт должен выполняйтны медводз ассьыс обязанностьяссӧ.
Тэ думыштлы сӧмын: татшӧм сьӧкыд кадӧ канму всё-таки кӧсйӧ, медым сылӧн челядьыс велӧдчисны, и ставсӧ та вылӧ вӧчӧ.
Велӧдчыны — сійӧ тэнад главнӧй обязанность.
Мукӧдсӧ тэныд висьталасны гырысьджыкъяс.
Запомнит тайӧс.
Миша сулаліс дузгӧдчӧмӧн да ыръянитӧмӧн долис:
— Ме ӧд эг гуляйт, ме делӧ вӧчи.
Но сылӧн аслас делӧыс ачыс отомститіс ас вӧснаыс.
Вӧлі самостоятельнӧй удж грамматика кузя.
Миша дзугис став правилӧяссӧ.
Миша тетрадь вылӧ видзӧдлывліг Чижик сӧмын шензис, кутшӧм чепуха сійӧ гижӧ.
Мӧд лунас Миша коньӧр моз мыйкӧ нурбыльталіс география кузя.
Сэсся эз куж решитны задача.
И недель помас сылысь дневниксӧ мичмӧдісны куим двойка.
Классын эз ло спокой.
Букыштчӧм, зумыш Миша ыджыд из моз личкис ставныс вылӧ.
Суббӧтаӧ челядь ӧшӧдісны классӧ стенгазет.
Сылӧн веськыдладор пельӧсас, «Шип» отделын, вӧлі серпасалӧма карикатура.
Миша Теплых, гудӧкӧн ворсігтыр, муніс куим двойкаӧс доддялӧм телега вылын.
Алёша старайтчӧма, да карикатураыс артмӧма зэв тешкодь
и Мишаӧс пыр жӧ позис тӧдны.
Челядь сулалісны газет дорын, гораа сералісны:
— Мишкаыс, Мишкаыс!
Аддзан, кавшасьӧма!
Тэрыб вӧвъясӧс вӧтлӧ!
Молодец, Алёша!
Юбканас шпорӧдчигтыр Манька бергаліс да сьыліс нин:
<rus>Пролетела стая соек</rus>
<rus>И уселась на амбар.</rus>
<rus>Запрягу я тройку двоек</rus>
<rus>И поеду на базар!</rus>
Сэки Миша пырис классӧ.
Челядь ланьтісны да, серамбанӧн сы вылӧ видзӧдлывлігтыр, муналісны асланыс партаяс дінӧ.
Миша матыстчис газет дорӧ, сюся видзӧдліс карикатура вылӧ да йӧжгыльтчыштіс, быттьӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
«Ӧні жӧ сійӧ косялас газетсӧ», — думыштіс Чижик.
Но Миша эз косяв, сюйис кияссӧ зептас да катласигтыр муніс аслас местаӧ.
Урок вылын сійӧ вӧлі зумыш да эз кывзы.
Лун помланьыс кыптіс скандал.
Валя Веселова составляйтіс ӧтметкаяс кузя недельнӧй сводка.
Гӧрд карандашӧн гижаліс сійӧ клеткаясӧ пятёркаяс, спокойнӧй турунвижӧн — четвёркаяс да лёк нога сьӧдӧн — двойкаяс.
Збыльысьсӧ, сьӧд карандашӧн сылы эз тшӧкыда ковмывлы пӧльзуйтчыны.
Но ӧні класснысӧ подведитіс Миша, и Валя гажтӧмпырысь ёсьтіс сьӧд карандаш.
Сэсся, аслас паметь вылӧ веритчытӧг, сійӧ матыстчис детинка дінӧ да збыльысь юаліс:
— Миша, тайӧ неделяс тэнад кутшӧм предметъяс кузя двойкаясыд?
Миша нинӧм эз шу.
— Вай меным дневниктӧ, Миша.
Миша бергӧдчис сылань мышкӧн.
— Но, Миша, меным жӧ некор.
— Убирайтчы... — пинь пырыс пыдзыртіс Миша.
Но дӧзмӧдчысь Валя, сылысь скӧрмӧмсӧ казявтӧг, кыскыштіс парта вылын куйлысь дневник помӧд.
Миша уськӧдчис да тувкис нывкалы морӧсас.
Валя дженьыдика ойӧстіс, шатовтчис, швачкысис парта бердӧ да гораа бӧрддзис.
Нывкаяс горӧдісны, а Саша ӧтчыд чеччыштӧмӧн уськӧдчис Миша вылӧ — и классын пансис кось.
Нюра да Женя уськӧдчисны Валя дінӧ.
Чижик чепӧсйис косясьысьяс дорӧ.
— Дугдӧй!
Дугдӧй!
Саша!
Мишка!
Дугдӧй!
Безобразие!
Сійӧ кыскаліс найӧс дӧрӧмъясӧдыс, вӧньясӧдыс,
но косясьысь детинкаяс сӧмын йӧткыштлісны сійӧс бокӧ, кытчӧдз Чижик ачыс эз лэбовт пельӧсӧдз.
Стен бердӧ топӧдчалісны повзьӧм челядь.
Алёша, кияснас чужӧмсӧ тупкӧмӧн, пукаліс парта вылын, а горзысь Петька чепсасис классті да броткис:
— Ваӧн найӧс колӧ киськавны!..
Ваӧн ли, мый ли.
И сӧмын Манька веськодьпырысь видзӧдіс косясьысьяс вылӧ и, кор Саша вермыліс, гусьӧник шуаліс:
— Сідзи сылы!
Сідзи!
Сет ещӧ!
Сет ӧтчыд!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кось пыр ӧтарӧ ӧддзис.
abu
Нывкаяс котӧртісны Елена Павловнала.
Бӧрдігтырйи да тшӧкъялігтырйи пырисны найӧ велӧдысьяс жырйӧ да, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, кутісны висьтавны, мыйын делӧыс.
abu
Леночка кельдӧдіс да чеччис места вывсьыс.
Тетрадьясыс, кодъясӧс сійӧ волі видлалӧ, гылаліны пызан вывсьыс.
— Кольччӧй татчӧ, Елена Павловна, — спокойнӧя шуис Леналы Марья Дмитриевна да ачыс муніс классӧ.
Нывкаяс котӧртісны сы бӧрся.
Марья Дмитриевна восьтіс ӧдзӧссӧ, сувтіс порог дорас и гораа шуис сӧмын ӧти кыв:
— Дугдыны!
Косясьны пырысь-пыр дугдісны.
Сьӧкыда лолалігтыр детинкаяс вешйисны ӧта-мӧд дінсьыс.
Сашалӧн вӧлі косяссьӧма дӧрӧмыс.
Мишалӧн ньӧжйӧникӧн пыктіс синмыс.
abu
abu
abu
— Босьтӧй ассьыныд небӧгъястӧ, мунӧй гортаныд и энӧ лысьтӧй локны школаӧ, кытчӧдз онӧ тӧдмалӧй педагогическӧй сӧветлысь решениесӧ!
Синъяснысӧ лэптывтӧг детинкаяс петісны классысь.
— Ставнас класс кольччас урокъяс бӧрын ӧти час кежлӧ! — шуис Марья Дмитриевна да муніс велӧдысьяс жырйӧ.
Чӧв олігтыр да жугыля челядь пукалісны партаяс сайын.
Валя ньӧжйӧник сыркъяліс-бӧрдіс.
Манька вӧлі кӧсйӧ сочинитны сьыланкыв:
<rus>«Ты послушай, удивись...</rus>
<rus>Мишка с Сашкой подрались...» —</rus>
но сы вылӧ сэтшӧма горӧдісны да кутісны увгыны быдладорсянь, мый сійӧ ланьтіс да чышъянсӧ улӧдз лэдзис плеш вылас.
Лена воис эз регыд мысти.
Чижик пыр аддзис, мый сійӧ бӧрдӧм синма.
Леночка пуксис пызан сайӧ да кияснас топӧдіс кӧсичаяссӧ.
— Ак, ребята, ребята, мый ті вӧчинныд!
Вочакыв пыдди класс гораа ышловзис.
— Мый ӧні лоӧ, Елена Павловна? — полігтыр юаліс Нюра.
Мый лоӧ? — мудзпырысь ӧвтыштіс кинас Лена.
abu
abu
abu
— Ачым ог тӧд, мый лоӧ...
Марья Дмитриевна настаивайтӧ, медым детинкаясӧс исключитны школаысь.
— Кыдзи?
И Сашаӧс?
— Да, и Сашаӧс...
И сэки челядь чеччышталісны местаяссьыныс.
Найӧ кытшалісны велӧдысьлысь пызансӧ.
Найӧ доказывайтісны Леналы дойӧн, скӧрмӧмӧн, возмущайтчӧмӧн...
— Сашаӧс оз позь...
— Сійӧ дорйис Валяӧс...
— Сійӧ абу хулиган...
— Тайӧс ставсӧ Мишка...
А Валя Веселова бӧрддзис ещӧ ёнджыка:
— Сашаӧс оз позь, оз позь!
Сійӧ ме вӧсна... тайӧ ставсьыс ме мыжа!..
— Ньӧжйӧджык, — шуис Лена, — ньӧжйӧджык, ребята!
Дерт, Саша этшаджык мыжа, но всё-таки... классын кось... вообще ставсӧ талун разберитас педагогическӧй сӧвет.
Пуксялӧй местааныд, ребята...
Кутам занимайтчыны.
Но, урок, дерт, эз мун сідзи, кыдзи колӧ.
СЬӦКЫД ЛУНЪЯС
Чижик некымынысь садьмыліс да унмовсьліс бӧр, чинтыліс лампаысь би да бӧр лэптыліс фитильсӧ, заводитліс лыддьысьны да дзикӧдз мучитчис, кор Лена, медбӧрын, воис педсӧвет вылысь.
Тайӧ жӧ каднас клопнитіс ӧдзӧс Марья Дмитриевна жырйын, та вӧсна Чижик эз решитчы сетавны некутшӧм юалӧмъяс.
Лена ньӧжйӧник пӧрччысис, кусӧдіс лампа, водіс стенланьыс чужӧмӧн.
И друг Чижик кыліс гуся да нора бӧрдӧм шы.
Дзик на некор Чижик эз аддзыв Ленаӧс бӧрдігӧн.
Весиг кор батьныс муніс фронт вылӧ, весиг кор эз вӧвны письмӧяс, весиг кор сійӧ, Чижик, висьмис дифтеритӧн да тётя Катя вӧлі шуӧ, мый сійӧ кулӧ.
А ӧні со Леночка куйлӧ да бӧрдӧ.
Пӧсь жальӧн тыри Чижиклӧн сьӧлӧмыс.
Сійӧ чеччис крӧвать вывсьыс, ньӧжйӧникӧн котӧртіс жыр вомӧныс, кайис Лена дінӧ да топыда-топыда кутіс чойсӧ.
Леночка топӧдіс чужӧмсӧ Чижик пельпом бердӧ, и Чижиклы сьылі вылас войталіс пӧсь синва.
— Ичӧтик мама, мый тэкӧд?
Тэнӧ ӧбидитісны?
Эн бӧрд, эн бӧрд, Леночка!
Мунам татысь...
Эн бӧрд, чоюкӧй! — Чижик ачыс заводитіс бӧрдны.
abu
— Сійӧ тэнӧ тайӧ, буракӧ, ӧбидитіс, Марья Дмитриевна?
Чижикӧс пыркӧдіс нервнӧй дрӧж, пиньясыс зяткакылісны.
Сійӧ тіралігтыр окаліс Леналысь плешсӧ, банбокъяссӧ, нырсӧ...
Леночка босьтіс асьсӧ киӧ.
— Нинӧм, нинӧм, Чижик... ставыс прӧйдитіс, чоюк.
— Висьтав, мый лои.
— Детинкаясӧс решитім не исключитны.
Мишалы поведениесьыс пуктасны тайӧ четвертяс четвёрка да корасны сійӧс педсӧвет вылӧ. И звеньевӧй сбор вылын разберитасны сылысь поведениесӧ.
— А Сашаӧс?
— А Сашалы поведениесьыс пуктасны тайӧ неделяс четвёрка.
— А тэнӧ видісны?
— Видісны, но дзик эз сыысь, мыйысь тэ думайтан.
Сыысь, мый пыр жӧ первойя сьӧкыдлунъяс вӧснаыс жугыльми.
Марья Дмитриевна шуӧ, мый первойтӧ пӧ век сьӧкыд, но, радейтан кӧ ассьыд делӧтӧ, колӧ зумыда мунны водзӧ.
А ме, — Леночка бӧрддзис, — радейта и кӧсъя лоны педагогӧн;
Марья Петровна шуӧ, мый ме пӧ класскӧд вывті небыд.
Со Мишакӧд эг справитчы...
Збыль, абу менам педагогическӧй талантыс.
— Эм! — сьӧлӧмсяньыс шуис Чижик. — Эм!
Вывті ыджыд талант.
Став челядьыс шуӧны.
— Збыльысь?
— Збыльысь, збыльысь.
Вот аддзылан, эм талант.
И ставныс кутасны кывзысьны тэнсьыд, а то ме налы... — И Чижик ырыштчыліс кулакнас кывзысьтӧм челядь вылӧ.
Чойяс вашкӧдчисны дыр.
Кельдӧдісны нин кодзувъяс, кор, ӧта-мӧдныскӧд топыда кутчысьӧмӧн, найӧ унмовсисны.
* * *
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кык лун мысти детинкаяс бӧр воисны школаӧ.
Классын вӧлі чӧв-лӧнь, эз кывны гажа гӧлӧсъяс да перемена дырйи сьыланкывъяс.
Челядь быдногыс петкӧдлісны ыджыд внимание Саша дінӧ.
Кодкӧ пуктӧма сылы парта вылас сӧстӧм газет.
Нюра кисьтіс чернила дозйӧ выль чернила.
Алёша козьналіс сылы картинка, код вылын коричневӧй танк лыйліс коричневӧй биӧн коричневӧй фашистъяс кузя.
Мукӧдпӧлӧс карандашыс Алёшалӧн абу вӧлӧма.
Весиг горзысь Петька вундіс ассьыс медбӧръя резинкасӧ кык пельӧ да джынсӧ сюйыштіс Сашалы.
Мишаӧс корисны звеньевӧй сбор вылӧ.
Но сійӧ эз лок.
Пионеръяс возмущайтчисны.
Весиг чӧв олысь Алёша корис исключитны Мишаӧс пионерысь.
Но Елена Павловна эз разрешит.
И вот Миша шоча кутіс волывлыны классӧ.
Кор сійӧ пырис, Чижик босьтіс ассьыс небӧгъяссӧ да пуксис бӧръя парта саяс.
Миша ветлӧдліс зумыш, но рам.
Ачыс ӧтдортчис челядьяссьыс.
Переменаяс дырйи сійӧ ветлывліс посни челядь дорӧ.
Поснияс сійӧс радейтісны.
Сійӧ новлӧдліс найӧс мыш вылас, стрӧитліс налы шор дорын плӧтина, вуджӧдлывліс найӧс ва гуранъяс вомӧн.
Велӧдчыны кутіс сійӧ лунысь-лун лёкджыка.
Пропускайтліс, опоздайтлывліс,
лёка вӧчліс гортса уджъяс.
Сійӧ омӧльтчис, синъясыс сылӧн вӧйины.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ зэв ёна шогсьӧ.
Леночка некымынысь сёрнитліс челядькӧд.
Требуйтіс, медым найӧ важмозыс, кыдзи ёртъяс, обращайтчисны Мишакӧд.
Челядь видзӧдісны кывзысигтыр, шулісны: «Бур, Лена Павловна», «Дерт жӧ, Лена Павловна», эз эльтлыны Мишаӧс, здоровайтчылісны сыкӧд, но торйӧдісны сійӧс ас дінсьыныс кутшӧмкӧ аддзытӧм чертаӧн, и весиг Леночка нинӧм эз вермы накӧд вӧчны.
— Ми ӧд нинӧм огӧ вӧчӧй, Лена Павловна, — шуліс Саша, — ми сійӧс огӧ вӧрзьӧдӧй, а дружитны?..
Ме со дружита Алёшакӧд, а Чижик Нюракӧд.
Оз ӧмӧй нӧ позь?
Лена сідзжӧ ветлӧдліс думыштчӧмӧн, зумыш, пыр мыйкӧ йылысь думайтіс.
Зэв этша сёрнитліс сійӧ Чижиккӧд.
Гортас эз вӧв уютнӧ.
Сӧмын и радлуныс вӧлі, котӧртлыны стӧрӧжкаӧ Власьевна дінӧ.
И поводдяыс торксис.
Дугдывтӧг буситіс посни зэр.
Мукӧд дырйиыс петавлісны кокньыдик лым чиръяс и сэки жӧ сывлісны няйт му вылас.
Татшӧм зэр улас школьнӧй участок вылысь кералісны капуста.
И кӧть сідз жӧ вӧлі ыджыд урожай да сідз жӧ зёльӧдчис ключьяснас Власьевна, но эз вӧв сійӧ гажыс, кутшӧм вӧлі водзсӧ.
Дружнӧйяс уджалісны ӧтлаын, а Миша ӧтнас, бокын.
Кор Валя Веселова зэлӧдчӧмӧн кыскис амбарлань капуста тыра мешӧк, Миша матыстчис сы дінӧ да шуис:
— Вай ме отсала.
Но Валя видзӧдліс сы вылӧ лӧгысь да шуис пинь пырыс:
— Мун татысь!
И пыр жӧ бергӧдчис да горӧдіс:
— Саша! Саша!
Отсышт, ог вермы кыскынысӧ!
И сэки Чижик аддзис, мый Миша кежис сарай пельӧс сайӧ да нёровтчис стен бердас.
Миша бӧрдіс.
МӦД КУПЛЕТ
Ӧтчыд рытын, тетрадьяс прӧверитігӧн, Лена шуис Чижиклы:
— Мишалӧн бара двойка, детинка дзикӧдз дугдіс велӧдчӧмысь, а сэтшӧм бура заводитліс...
Пӧра ставсӧ тайӧс помавны.
Чукӧртӧй аски дружнӧйяслысь звеносӧ.
Ме ещӧ ӧтчыд сёрнита тіянкӧд.
Мӧд лунас занятиеяс бӧрын звено чукӧртчис классӧ.
Код тӧдас кутшӧм ногӧн тӧдмалӧма та йылысь Климушка да сідзжӧ локтіс.
Локтіс и Власьевна да сувтіс порог дорас.
Челядь важнӧя пуксялісны пызан гӧгӧр да чӧв олісны.
— Со мый, — шуис Елена Павловна, — пӧра нин тіянлы дугдыны лӧгавны Миша вылӧ.
Сійӧс тырмымӧн накажитӧма; ӧні колӧ отсавны сылы исправитчыны.
А то сійӧ и велӧдчыны кутіс лёка.
Челядь шызисны.
Нывкаяс нинӧм вылӧ эз кӧсйыны бурасьны Мишакӧд.
— А ми огӧ кӧсйӧй сыкӧд, — пуис Чижик, — сійӧ кӧ хулиганитӧ да нывкаясӧс нӧйтӧ!
— Но сійӧс! — шеныштчис Манька.
— Лена Павловна, — рассудительнӧя сёрнитіс Нюра, — ӧд мырдӧн он вермы дружитны.
А детинкаяс тӧлкуйтісны мӧдног.
— Сійӧ пионерӧ оз туй.
— Сійӧ ачыс миянкӧд оз кут дружитны, Лена Павловна!
— Дерт жӧ!
Ышнясьӧ!
— Кыдзи сійӧ локтас, сідзи и бара заводитас косясьны!
Лена Павловна, мыйла тайӧ?
Климушка успокоитіс ставнысӧ:
— Мед сӧмын сетас, ме сылы кыдзи сетышта!
Но Власьевна скӧрысь довкнитіс юрнас:
— Эк ті, петукъяс!
Горзанныд, гогзянныд, бордъяснытӧ паськӧдланныд...
Вывті нин прӧстӧя ёртыдкӧд расправляйтчанныд.
А сійӧс онӧ думыштлӧй, мый ті со гырысьяс дорын оланныд; найӧ тіянлы и шаньгаяс, и сапӧгъяс, и тетрадьяс.
А сійӧ ачыс кык пӧрысьӧс дӧзьӧритӧ.
Да ешӧ и колхозын уджалӧ.
Кокни-ӧ?
Но и мый, а косясьны всё равно оз позь!
— Видзӧд Лена Павловналы сы вӧсна мыйта шог вӧлі!
— А Валялӧн ӧнӧдз со лӧзъяс!
— Но мый нӧ, — шуис Лена ышловзьӧмӧн, — онӧ кӧсйӧ отсавны Мишалы, тіян делӧ.
Кутам лыддьыны собрание помассьӧмӧн.
Кыдзи и век сьыламӧй «Дружнӧйӧс».
Кыдзи тіян сэні мӧд куплетыс?
И Лена аслас вӧсни гӧлӧсӧн заводитіс:
<rus>А если кто споткнётся вдруг,</rus>
<rus>То встать ему поможет друг,</rus>
<rus>Всегда ему надёжный друг</rus>
<rus>В беде протянет руку...</rus>
— Тадзи, али абу?
Жырйын лои шынитӧв.
Челядь лэдзисны юрнысӧ.
— Со мый, — шуис Саша, — аски вежалун, и мунамӧй аски Мишка ордӧ.
И точка...
ВИДЗ ВЫЛЫН ПАРУС
Мишалӧн керкаыс сулаліс бокын.
Гӧгӧр шыльквидзӧ веж видз, коді ӧні вевттьысьӧма рудӧдыштӧм турунӧн да кӧнсюрӧ косьмӧм лежнӧг кустъясӧн.
Вӧльнӧй тӧв гуляйтіс видз вывті.
Дзуртысь воротакӧд орччӧн сулаліс шыльыда стружитӧм кузь зіб.
Сы вылын дӧлаліс гӧрд флаг.
Керка вевт вылас чурвидзисны кутшӧмкӧ тасъяса бедьяс, на костті нюжӧдалӧма гезъяс, и мыйлакӧ телегаысь важ кӧлеса чурвидзис чӧрс йылас.
— Мый тайӧ сылӧн сэні? — юрсӧ чатӧртӧмӧн юаліс Чижик. — Радио али кутшӧмкӧ машина?
— Да ог тӧд, неважӧн сійӧ мыйкӧ вӧчӧма, а водзджыксӧ эг аддзыв.
— Тайӧ, тыдалӧ, поводдя тӧдмавны, — шуис Петька.
— А ме тӧда, а ме тӧда! — тэрыба шуаліс Манька.
— Мый тэ тӧдан?
— Тайӧ прӧстӧ ышнясьӧ сійӧ.
<rus>В огороде на ветке</rus>
<rus>Вороны да галки,</rus>
<rus>А у Мишки на дому</rus>
<rus>Колеса да палки.</rus>
Нюра скӧрысь тракнитіс Манькаӧс.
— Дугды!
Бурасьны воим, а тэ дӧзмӧдчан.
Эльтчӧм дорсьыд бурджык эськӧ мед «Генерал Топтыгинӧс» велӧдін, а то ӧд он тӧд.
Манька раммис.
Пӧлӧстчӧм ворота вӧлі топыда пӧдлалӧма.
Саша кутчысис кольчаас, ӧтчыд таркнитіс.
Шынитӧв.
Таркнитіс мӧдысь.
Некод.
Челядь шӧйӧвошӧмӧн педзисны места выланыс.
— Гашкӧ, сійӧ абу и гортас, — шуис Алёша, — ми сідзи и Елена Павловналы висьталам: ветлім, а сійӧ абу.
— Да коді нӧ лунын гортас пукалас? — шуис Саша, но кольчасӧ эз лэдз кияссьыс.
Но Чижик дугӧдіс став тайӧ падъялӧмсӧ.
— Гортын, кӧть абу — колӧ тӧдмавны.
Тэрыба матыстчис сійӧ ворота дорӧ да мыйвынсьыс тойыштіс калиткасӧ.
Калитка воссис.
Первойысь нэмнас Манька эз сюйсьы водзӧ.
Медся повтӧмӧн вӧлӧма Климушка.
— Вуджӧд менӧ, — шуис сійӧ, кор аддзис воротаувса джуджыд пӧв.
Саша вуджӧдіс сійӧс.
Тадзи, Климушка юрнуӧдӧм улын, челядь пырисны Миша дворӧ.
Кильчӧ дорас, кӧмтӧм, вӧньтӧм дӧрӧма, ноксис Миша, лӧсьӧдіс сісьмӧм пос тшупӧд местаӧ выльӧс, а важыс туплясис орччӧн.
Челядьӧс аддзӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис, эз пукты кисьыс черсӧ да нинӧм шутӧг видзӧдіс ёртъясыс вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн надзӧникӧн кельдӧдіс.
Син вылас лэччӧма юрси прать; тӧв пӧльтіс дӧрӧмсӧ, но Миша эз вӧрзьыв места вывсьыс.
Челядь сідзжӧ виччысьӧмӧн чӧв олісны.
Дыр-ӧ эськӧ найӧ сулалісны сэні, не то врагъясӧн, не то ёртъясӧн, огӧ тӧдӧй, и, колӧкӧ, эськӧ нинӧм и эз артмы миритчыны думыштӧмысь, эз кӧ эськӧ пет кильчӧ вылас Мишалӧн бабыс.
Челядьӧс аддзӧм бӧрын сійӧ эз чуймы, а кутіс меліа висьтавны:
— А, Мишуклӧн ёртъясыс воӧмаӧсь?
Вот и бур!
Вот и ладнӧ!
Вот нин любӧ сьӧлӧмлы, кор челядь дружитӧны!
Пырӧй, пырӧй, гӧститыштӧй, донаяс!
Мый нӧ тэ, Мишенька, сулалан?
Кор гӧсьтъястӧ керкаӧ.
Ме налы шыд чӧвта, шаньга вая.
Пӧжалі талун праздник кузя, пӧжалі.
Но, пыртӧд, Миша, гӧсьтъястӧ.
Миша, пыр жӧ сідзи нинӧм шутӧг да кисьыс черсӧ пуктытӧг, кайис кильчӧ вылас да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Шӧйӧвошӧм челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс, надзӧникӧн, пӧшти кок чунь йыланыс пырисны керкаӧ.
А бабушкаыс бергаліс пачводз дорын, вайис пызан вылас картупеля банйӧм шаньгаяс, гӧститӧдіс челядьӧс да дугдывтӧг сёрнитіс, и сёрнитіс, и сёрнитіс:
— Тӧда ме тіянӧс ставнытӧ, тӧда, <rus>ребятки</rus>.
Став йывсьыныд меным Мишук висьтавліс.
Ачым ме некытчӧ ог ветлывлы, ёна нин пӧрысьми, а сійӧ, аттьӧ, быдтор висьтавлӧ.
Со тайӧ сюсь синмаыс, тӧдӧмысь, велӧдысьлӧн, а тэ, зонка, Климов Сашка!
Тӧда, ставнытӧ тӧда, ошкывліс тіянӧс Мишенька!
Энӧ ыждалӧй, гӧсьтъяс, сёйӧй!
Пызь миян эм и картупель тырмас.
Ставсӧ сійӧ, миянӧс вердысьным, заработайтіс.
Сёйӧй, донаяс!
Но челядьлы нинӧм эз пыр воманыс.
Со вӧлӧмкӧ кыдзи!
Миша бабушкаыслы нинӧм абу висьталӧма: ни косясьӧм йылысь, ни сы йылысь, мый сыкӧд школаын эз сёрнитны.
Ошкӧма.
Челядь дзебисны синъяснысӧ ёрта-ёртсьыныс.
Весиг Климушка, гӧгӧрвотӧг, мыйын делӧыс, раммис да, синъяссӧ лапнитлытӧг, видзӧдіс Миша вылӧ, мый эз мешайт сылы зіля сюявны вомас дэбыд шаньгаяс.
И друг баб петіс.
Сьӧкыд чӧв-лӧнь лои керкаас.
Сэки Чижик эз выдержит.
— Но и мый, — шуис сійӧ гораа. — Но и лӧгасьлім, а ӧні вайӧ миритчыны!
Вай, Миша, а?!
Дружитны кутам?
Миша ставнас ыпнитіс, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сылы нюжӧдӧм ки вылас, сэсся друг пыркнитіс юрнас да топӧдіс Чижиклысь кисӧ сідзи, мый сылӧн лотшкисны чуньясыс.
И сэки ставныс чеччисны местаяс вывсьыныс, кытшалісны Мишаӧс, тапкӧдісны сылы пельпомас, топӧдалісны сылысь кисӧ, сералісны.
Климушка мыйвынсьыс паньӧн барабанитіс пызанӧ.
А Манька сувтіс да декламируйтіс:
<rus>Перестали плохо жить,</rus>
<rus>Стали с Мишенькой дружить!</rus>
Петька лӧгпырысь вежыньтчис:
— Тпу тэ, дӧзмӧдчысь!
Лоӧма, Некрасов!
Кор баб пырис керкаас, сійӧ сӧмын чуймис, кутшӧм ӧдйӧ вошӧмаӧсь сылӧн небыд шаньгаясыс да кутшӧм ӧдйӧ уджалісны кывъясныс.
— А мый тэнад сэні, керка вылад?
— А менам сэні корабль.
— Кыдзи корабль?
— А сідзи: ставсӧ настоящӧя вӧчӧма — мачтаяс, парус да штурвал.
— Но!?
Петкӧдлы!
— Мунам, мунам.
Сӧмын...
— Мый сӧмын?
— Больгыны сикт кузя онӧ кутӧ?
— Честнӧй пионерскӧй, огӧ кутӧй...
Миша нюжмасис:
— И медым Манька...
Манька пырысь-пыр гӧгӧрвоис.
— Вот, ей-богу, ей-богу, ог кут сьыланкывъяс сьывны...
Нюра скӧрыськодь дугӧдіс Манькаӧс:
— Бара божитчан?
— Ой, ог кут, ог кут... ей... — Манька кинас тупкис ассьыс вомсӧ.
Дзуртысь пос кузя челядь кайисны керка вылӧ.
Сэні, и збыльысь, вӧлі корабльлӧн палуба вылын кодь.
Вӧлі тувъявлӧма шыльыда стружитӧм пӧвъяс.
Вӧсньыдик рейкаясысь палуба гӧгӧрыс вӧчӧма бортъяс.
Кӧрттув йылын, кодӧс тувъялӧма мачтаас, ӧшаліс бинокль.
Збыль, сійӧ вӧлі стеклӧтӧм, но настоящӧй морскӧй бинокль.
Миша кыскис кытыськӧ бескӧзырка да лои капитан кодь.
— Ме ӧні, ребята, кута парусъяс лэптавны, а ті сувтӧй штурвал дорас.
Нуӧдӧй корабльсӧ курс кузяыс. — Миша индіс кӧлеса вылас.
Нывкаяс калькнитісны вомъяснысӧ, а Саша, Петька да Алёша уськӧдчисны кӧлеса дорӧ.
Кӧлеса дзуртіс да бергаліс, быттьӧ настоящӧй корабльлӧн штурвал.
— Полундра! — горӧдіс Миша. — Лэптӧй парусъяссӧ!
Сійӧ кыскыштіс кутшӧмкӧ гез, да мачта вылӧ лыбис дзик настоящӧй парус.
Збыль, сійӧ вӧлі вӧчӧма кык мешӧкысь, но тӧв пыр жӧ польдӧдіс сійӧс, кутіс жувгыны снастьясас, и челядьлы кажитчис, мый налӧн корабльныс вӧрзис места вывсьыс да кутіс мунны, мунны вижов-руд ваяс кузя ыліса тӧдтӧм, зэв мича саридзьясӧ.
Чижик лолыштіс став морӧстырнас да горӧдіс сьывны Артековскӧй «Морскӧйӧс», кодӧс сьывны сідзжӧ велӧдіс челядьӧс Лена:
<rus>Над волнами вьются чайка,</rus>
<rus>Люди по морю плывут,</rus>
<rus>Ветру парус подставляй-ка,</rus>
<rus>Чтобы туже был надут!</rus>
Челядь отсалісны:
<rus>Ну, живей,</rus>
<rus>Веселей!</rus>
<rus>Бей веслом по волнам,</rus>
<rus>Чтобы брызги блестели</rus>
<rus>И фонтаном летели</rus>
<rus>Высоко к облакам!</rus>
— <rus>Право на борт</rus>! * — горзіс Миша.
— Водзӧ, ёртъяс!
МИШАЛӦН ДЕЛӦЯС
Мишаӧс быттьӧ вежисны: сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс босьтчис сійӧ велӧдчыны, сэтшӧм вӧлі мелі ёртъясыскӧд, сэтшӧм преданнӧй синъясӧн видзӧдіс Елена Павловна вылӧ!
Вӧлі помасьӧ четверть, и став челядьыс пуксисны велӧдчыны.
Леночка пыр частӧджык кольччывліс школаӧ омӧля велӧдчысьяскӧд дополнительнӧй занятиеяс вылӧ.
Чижик дыр пукавлывліс урокъяс велӧдӧм вылын, этша гуляйтліс.
Мукӧд дырйи сӧмын Власьевна пырас жырас да скӧрысь шуас:
— Брысь!
Со бара вижӧдӧмыд, быттьӧ видзвыв турун!
Мун, гуляйтышт!
Чижик пасьтасьліс да петавліс керкасьыс, но дворас сылы вӧлі гажтӧм.
Челядьяс абуӧсь, — урокъяс велӧдӧны, — да и гортас ӧд уджыс эз чин.
Лэбачьяс оз сьывны, сӧмын зарни морӧса зинзиверъяс чеччалӧны конюшня дорын да чирикайтӧны: «зин-зи-вер», «зин-зи-вер».
Выліті кымӧръяс увті лэбӧны лунвылӧ перелётнӧй лэбачьяс, — друг из моз усьлывлӧны пуяс вылӧ: мудзӧмаӧсь, шойччӧны.
Сьӧд ракаяс тренируйтчӧны кузь туйӧ петігкежлӧ.
— Сьӧд рака лэбас, лым мӧдас! — висьталӧ Власьевна.
Ар.
Ар.
Ветлӧдлыштас Чижик куш дворті да пырас гортас занимайтчыны.
А Мишалы лои зэв сьӧкыд.
Сы мында сылӧн пропуститӧмаыс, велӧдтӧмыс, гӧгӧрвотӧмыс!
Лена ветліс Иван Евдокимович дорӧ, корис сійӧс временнӧ дзикӧдз освободитны Мишаӧс ставсикас колхознӧй уджсьыс.
Неуна ружтыштіс Иван Евдокимович.
Сьӧкыд ӧд!
Уджыс эз на сувт.
Трактор пыр на жургӧ муяс вылын, тэрмасьӧ медбӧръя муяс вылысь идзапод гӧрны, пока эз на кынмы муыс.
Кералӧны капуста, идралӧны корсӧ, кодйӧны силоснӧй гуяс.
Да колӧ овощехранилище лӧсьӧдны, да колӧ машинаяс ремонтируйтны, да колӧ... да колӧ... а йӧзыс ӧд эз сод.
Мишалӧн пельк киясыс со кутшӧм донаӧсь!
— Но, мый нӧ, колӧ — сідзкӧ колӧ, Лена Павловна, — ыджыда лолыштіс Иван Евдокимович, — велӧдчӧм тіянлы, дерт, первой делӧ.
Зэлӧдчыштам ещӧ, справитчам и сытӧг.
Лена воис гортас дӧвӧльнӧй.
— Но, ӧні Мишалы лоӧ кокньыдджык; сӧмын колӧ сылы ёна отсавны.
Саша кутас занимайтчыны сыкӧд арифметикаысь, а тэ, Чижик, отсав сылы рочысь.
А сійӧ оз кут кывзыны менсьым.
— Но кыдзи оз кут!
Кутас!
Сійӧ меным шуис, мый ни ӧти тройка сылӧн оз ло.
Чижик сомневайтчӧмӧн довкнитіс юрсӧ.
Ӧні Миша волывлӧ Чижик дорӧ лун космӧс, и Чижик объясняйтӧ сылы правилӧяс, тшӧктӧ гижны диктовка, сетӧ дополнительнӧй упражнениеяс.
Власьевна сералӧ:
— Но, и збыльысь, видзӧдлан на вылӧ, дзик ошпи да лэбач, сё збыль!
А Миша кывзысяс, кывзысяс, да друг ыръянитас:
— Ог кут сэсся гижны!
Мый, тэ вунӧдін, менам ещӧ школьнӧй урокъяс эмӧсь!
Чижик зэв збыльысь пуктӧ карандашсӧ да шуӧ:
— Пӧжалуйста, сӧмын ме муна висьтала та йылысь Елена Павловналы.
И Миша пыр жӧ бара кыскыштас асланьыс тетрадьсӧ:
— Но, ладнӧ нин тэныд, ладнӧ!
Сразу ябедничайтны.
Вай диктуйт.
— <rus>«Брось прут в пруд»</rus>, — диктуйтӧ Чижик.
— Но и мыйла нӧ прудъясӧ быдсяматорсӧ шыблавны, — броткӧ Миша, — ещӧ ӧд!
Тыртасны, а коді весавны пондас?
Колхозникъяс?
Ме лучше мӧдног гижа.
— Но мый тэ сэні мӧдногыс гижан? — пузьӧ Чижик. — Тайӧ ӧд гортӧм да гора согласнӧйяс вылӧ.
И ме гортӧм да гора согласнӧйяс вылӧ, сӧмын сідзи, медым вӧлі правильнӧ.
И Миша гижӧ: <rus>«Не бросай прут в пруд»</rus>.
Занятиеяс помасьӧм бӧрын Миша оз тэрмась мунны гортас.
Сійӧ первой ваяс кык чойлы ва, поткӧдлас пес, чышкас кильчӧ помсӧ.
Сэсся непременнӧ котӧртлас велӧдысьяс жырйӧ, виччысяс Леналысь петӧмсӧ, босьтас сы киысь тетрадьяс, небӧг тыра портфельсӧ, глобус, нуас гортас да юалас:
— Тіянлы нинӧм оз ков, Лена Павловна?
— Нинӧм, нинӧм, Мишенька.
Котӧрт гортад, пӧрысьясыд тэнад виччысьӧны.
Сэки Миша лэдзыштас шапкасӧ да всё-таки педзӧ ӧдзӧс дорын.
— А гашкӧ, мыйкӧ колӧ, Лена Павловна? — да видзӧдӧ жырсӧ.
— Да нинӧм оз ков, Миша, — сералӧ Лена, — мун урокъястӧ велӧд.
А Миша друг стрӧга шуӧ:
— Со тіян каблукныд кальдӧма, вайлӧй ноко туфлитӧ.
Дедушка зэв бура набойкисӧ тувъялӧ, аски асывнас вая.
И, Леналысь вочавидзӧмсӧ кывзытӧг, босьтӧ крӧвать улысь туфли да тювкнитӧ-петӧ ӧдзӧсӧд.
КУХНЯЫН СЁРНИ
Марья Дмитриевна кухняын юис чай, Леночка да Чижик занимайтчисны асланыс жырйын, кор Власьевна сувтіс порог дорӧ стрӧг да важнӧй.
Сідзкӧ, воӧма делӧӧн.
— Ме тіян дорӧ, Марья Дмитриевна.
— Мый тэныд, Власьевна?
— Картупель гуалӧма, овощи идралӧма, пӧрт весалӧма...
— Мый сэтшӧмыс?
Кутшӧм пӧрт?
— Чугуннӧй.
И плита ме лӧсьӧді.
— Нинӧм ме ог гӧгӧрво, — скӧрмис Марья Дмитриевна, — кутшӧм плита?
Кутшӧм пӧрт?
Сёрнит тӧлкӧн.
— Тайӧ пӧранас миян директор заводитліс челядьлы завтрак лӧсьӧдны.
Регыд кӧдзыдъяс заводитчасны, а миян мукӧд челядьыс куим километр сайсянь школаӧ кыссьӧны-локтӧны, да и мӧдарас сы мында жӧ.
Налӧн кынӧмас балалайкаяс ворсӧны.
Гортаныс воӧны мудзӧсь.
А найӧс кӧ мунтӧдзыс пӧсь сёянӧн вердыштан, вот найӧ гажаа и котӧртасны.
А ӧд налӧн делӧ, наука, абу кокни.
— Сідзкӧ тэ кӧсъян...
— Завтрак лӧсьӧдны.
Миян ӧд амбаръяс и гӧбӧчьяс тырӧсь.
И картупель, и капуста, и быдсяма овощиыс.
Но, дерт нин, дзодзӧг яйтӧг.
Чижик да Лена кывзісны сёрнисӧ.
Марья Дмитриевна чӧв ланьтіс. Власьевна тожӧ чӧв оліс.
— Со мый, — думыштчӧмӧн шуис Марья Дмитриевна,
— а менам тайӧ урожай вылас вӧліны дзик мӧд-сикас планъяс. Ме кӧсйи сійӧс вузавны. Колӧ ньӧбны кутшӧмсюрӧ нагляднӧй пособиеяс, партаяс лӧсьӧдыштавны.
Ачыд тӧдан, колӧ быдтор.
А ӧні государстволы не миян дорӧдз.
И сэки Власьевна пуксьӧ лабичас да разьӧ чышъянсӧ, быттьӧ сійӧ мешайтіс сылы лолавнысӧ.
— Эк, Марья Дмитриевна!
Школатӧ ті радейтанныд, быд винттор, быд задвижка видзанныд, а челядь йылысь вунӧдӧмныд.
— Тэ мый тайӧ?
Мый тайӧ тэ сэтшӧмсӧ сёрнитан?!
— А мый нӧ меным не сёрнитны!
Ме и арлыдӧн тіянысь ыджыдджык, и синъясӧн, ме чайта, сюсьджык.
Государствоӧс ті жалитанныд, а государство челядьӧс жалитӧ.
Вот война помасяс, ми, гашкӧ, тайӧ школасӧ дзикӧдз косялам. Семилетка кутам стрӧитны.
Ми, гашкӧ, сэтчӧ паркет лӧсьӧдам.
Чижик да Лена ланьтӧны, быттьӧ шыръяс.
Кажитчӧ, Власьевна сёрнитіс ярджыка.
— Электричество, гашкӧ, лӧсьӧдам, а важся киссьӧминъяссӧ дӧмлыны огӧ кутӧй.
А вот челядьыд — челядьтӧ ми долженӧсь видзны.
Тайӧ абу куканьӧс быдтӧм.
Миянлы регыд шойччыны, а налы удж бердӧ босьтчыны.
И ме тадзи шуа, и Иван Евдокимыч, и кутшӧм кӧть бабалысь юалӧй.
Марья Дмитриевна думайтігтыр гудралӧ чай.
— Со тэ кутшӧм, — шуӧ сійӧ скӧрысь.
— Татшӧм.
Ставнам тані.
Челядьӧс кӧсъя видзны.
Марья Дмитриевна друг ӧдйӧ чеччӧ улӧс вывсьыс да мунӧ ӧшинь дорӧ.
— Челядьӧс... — шуӧ сійӧ, — тэ челядьӧс кӧсъян видзны...
И гӧлӧсас сылӧн кыліс мыйкӧ сэтшӧмтор, мый Чижик повзьӧмпырысь видзӧдліс чойыс вылӧ.
Сылӧн кынмис сьӧлӧмыс.
Власьевна ланьтіс жӧ.
Кыліс сӧмын кыдзи тічкис стен сайын часі.
— Тэ прав, Власьевна, — спокойнӧя нин шуӧ Марья Дмитриевна. — Действуйт.
Сӧмын тӧд: удж вылысь босьтны та вылӧ некодӧс ог сет, и медым школьнӧй занятиеяслы тайӧ эз мешайт.
И школьнӧй олӧмыслысь визувтӧмсӧ медым эз торк.
— Ми абу визув вылын, огӧ кывтӧ, — объясняйтӧ Власьевна. — Асывнас дежурнӧй челядь водзджык воасны, пӧрт лӧсьӧдасны, а плита ачыс кутас пузьӧдны.
Абу кутшӧмкӧ фрикадельяс, прӧстӧй шыд!
Урокъяс бӧрын вердам.
— Коді нӧ тайӧс ставсӧ кутас вӧчны?
— А со Лена Павловнаӧс чукӧстлӧй.
Сійӧ мед челядьӧс торйӧдас дежуритны.
Лена Павловна, волы татчӧ.
Леночка пырис.
— Кывлін?
— Кывлі.
— Но, мый нӧ, заводитігкежлас чукӧртлы ассьыд пионеръястӧ, найӧ став вӧснаыс долженӧсь сулавны.
Найӧ мед уджсӧ и заводитасны, а сэсся и мукӧд челядьыс кутасны отсавны.
ПӦРТ ПУӦ
— Ок! — ышловзис Чижик.
— Но и но! — нюркнитіс Нюра.
— Да татшӧм пӧртъяд быдса кукань тӧрас! — сьылыштіс Манька.
И збыльысь, пӧртйыс судтанас вӧлі сӧмын неуна ляпкыдджык Чижикысь.
Уна и картупель сэтчӧ ковмас весавны, уна и капуста шырны!
Уна и ва кыскавны!
— Мый, любуйтчанныд? — матыстчигмозыс юаліс Власьевна.
— Да, куимыдлы тіянлы не справитчыны.
Первойысьтӧ талун ми Наташакӧд отсыштам тіянлы.
А аски нин ещӧ бӧрйӧй челядьӧс.
Да и детинкаясӧс чуйдӧдӧй.
— А найӧ шуасны, пусьыны тайӧ нин нывбаба удж.
— А фронт вылын кодъяс кашеваралӧны?
Мужчинаяс.
Кутасны поткӧдлыны пес, пыртлыны ва.
А пока кывъяснытӧ кутӧй томан сайын, киясныд мед уджаласны.
Со тіянлы картупель, овощи...
Весалӧй, шырӧй, пуктӧй пӧртйӧ.
А сэсся — сизим ведра ва, а сэні сов, лук, тайӧс нин ме ачым пукта.
Да видзӧдӧй, овощитӧ мед вӧлі мичаа мыськӧма.
Босьтчӧй удж бердӧ!
И босьтчисны.
Весалісны-весалісны-весалісны картупель.
Водз чуньясаныс гадьяс нин лоины.
Корйыс тыртіс джоджсӧ, пидзӧсъяснысӧ, сапӧгъяссӧ.
Пуктісны картупельсӧ пӧртйӧ — сӧмын пыдӧсас.
— Сулавлӧй! — шуӧ Нюра. — Ме Валяла котӧртла, Веселоваяс. пыр водз волывлӧны.
Нюра воис Валякӧд.
Нывъяс лоины нёльӧн.
Весалісны-весалісны кӧзяйкаяс картупель, — корйыс быдса гӧра.
Пуктісны картупельсӧ пӧртйӧ — сӧмын нёльӧд юкӧныс.
— А мый, нывъяс, ме Женькаӧс кора, — шуӧ Валя. — Мый сійӧ сэні классас ыркӧдчӧ!
Звонокӧдз ещӧ часджын на.
Котӧрӧн локтіс Женя.
Нывкаяс лоины витӧн.
Весалӧны найӧ картупель да ӧдзӧс вылӧ видзӧдлывлӧны, — оз-ӧ кодкӧ лок, оз-ӧ налы отсышт.
— Ӧти минут, — шуӧ Чижик, — ме Соснякса Пашаӧс кора.
Сійӧ, ой, кутшӧм тэрыб!
Воис Соснякса Паша, босьтіс пурт.
Нывкаяс лоины квайтӧн.
А картупель пыр на сӧмын пӧрт джынйыс.
Манька нин ышлолалӧ, быттьӧ паровоз, а Нюра юрнас довкйӧдлӧ:
— Та мынта ӧмӧй нӧ сёясны?
— Кыдз нӧ!
Сё морт! — бӧрдӧм гӧлӧсӧн шуӧ Чижик.
Сэтчӧ, шуд вылӧ, воис Власьевна.
— Мый тайӧ ті, нывъяс?
Ӧти картупельысь ӧмӧй шыдсӧ пуны кутанныд?
И джынйыс эськӧ тырмис.
Шырӧй капустасӧ да морковсӧ, да ванас тыртӧй.
А плитасӧ нин ме ачым ломта да шыд пусьӧм бӧрсяыс видзӧдлывла.
Нывкаяс лоины радӧсь.
Капуста шырны — прӧстӧй удж: ачыс пурт улад поснялӧ.
Заводитісны уджавны ӧдйӧджык, лоины варовӧсьджык.
А сэні Саша видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Мый, пусянныд?
А Нюра сылы сэтшӧм скӧрысь:
— Митӧ пусям, а ті бездельничайтанныд.
А, небось, завтракайтны локтанныд?
Чукӧрт детинкаястӧ, вайӧй ва.
Шуӧма — вӧчӧма.
Эз на удитны нывъяс бергӧдчыны, кыдзи детинкаяс воисны ведраясӧн.
Саша да Петька морт ӧти ведраӧн вайӧны, Алёша ёртыскӧд кыкӧн ӧтиӧс, а Миша сійӧ ӧтнас кыкӧс кыскӧ!
Эз на удитны видзӧдлыны — пӧртйыс нин тырӧма.
Нимкодясьӧны нывкаяс, чукӧстісны Власьевнаӧс, а сэні звӧнок зильгис.
Ӧдйӧджык мыськисны кияснысӧ, пӧрччисны партукъяснысӧ да котӧртісны классӧ.
А урокъяс бӧрын, муртса удитісны небӧгъяссӧ пуктыны, кӧзяйкаяс котӧртісны кухняӧ.
Пӧрт булькйис-пуис да резсис чӧскыд дука сёянӧн.
Кухня ӧдзӧс дорӧ чукӧртчисны посни челядь, зёльӧдчисны тасьтіяснас да паньяснас, кодъясӧс вайӧмаӧсь гортсьыныс.
Костӧдыс мыччывлісны любопытнӧй ныръяснысӧ, исалісны чӧскыд дуксӧ.
— Ого, кыдзи ӧвтӧ!
— А уна сетасны?
— А ме быдса тасьті сёя!
— А ме быдса ведра!
— А ме ставнас пӧртсӧ!
— Асьныд понданныд сетавны? — юаліс Власьевна нывкаяслысь.
— Асьным!
Асьным!
— Но, ладнӧ.
Энӧ сотчӧ сӧмын.
Маня!
Сувтӧд найӧс ӧчередьӧ, медым чукӧрӧн эз сюйсьыны.
Маня петіс коридорӧ да горӧдіс:
— Первой класс, первой класс!
Энӧ ышмӧй да энӧ косясьӧй, ӧчередьӧ сувталӧй!
Посни челядь сувталісны ӧчередьӧ да ньӧжйӧник матыстчисны кухня ӧдзӧс дорӧ, мыччылісны ассьыныс тасьтіяссӧ да уважениеӧн видзӧдісны Чижик да Нюра вылӧ.
Чижик гумлаліс сёянсӧ дарйӧн да кисьталіс быдсӧнлы порция.
Осторожнӧя тувччалігтыр посни челядь нуалісны чургӧдӧм кианыс тасьтіяссӧ да лӧсьӧдчалісны сёйны коді кыдзи вермис: коді коридорын ӧшинь вылын, коді классас парта вылас.
Галина Владимировна отсасис налы, и быдӧнлы вӧлі гажа видзӧдны первоклассникъяслӧн польччӧм банбокъяс вылӧ.
На бӧрын вердісны гырысьджыкъяссӧ.
А сэсся челядь сералігтыр чукӧрӧн петісны ывлаӧ да кухня ӧшинювті мунігӧн гораа горзісны:
— Аттьӧ! <ns>Ать-тьӧ! Ать-тьӧ</ns>!
— Со кыдзи котӧртісны пӧтыштӧм бӧрад, — видзӧдіс на бӧрся Власьевна.
— Быттьӧ кӧчьяс медводдза лым вывті, гажаӧсь да кыпыдӧсь.
— <rus>Мы похлёбки похлебали, веселее побежали</rus>, — горӧдіс сьывны Манька.
ЗВЕНОЛӦН ДНЕВНИК
1 номера пионерскӧй звено кузя — дружнӧйяслӧн звено кузя ПРИКАЗ
Комсорг Марушка Егорова юӧртіс, мый Рӧдина дорйысьяслӧн куим семья нуждайтчӧны миян пионерскӧй отсӧгын.
Приказывайта:
1. Нюра Валовалы корны Маня Фроловаӧс да ӧтлаын пеславны Кашинъяслысь бельёсӧ.
2. Миша Теплыхлы дзоньтавны Анисья баблысь керка вевтсӧ.
3. Саша Климовлы поткӧдлыны пес Марья Петровналы да тэчны сараяс.
Вӧчӧм йылысь доложитны да гижны звенолӧн дневникӧ.
Лоӧй дасьӧсь!
Звеноса вожатӧй С. Климов.
Тӧрыт ме да Маня Фролова песлалім Кашинъяслысь дӧрӧмъяс да платтьӧяс.
Зойка, дерт, отсасис.
Песлалім чистӧя, сӧмын синька абу.
Рытнас Зойка котӧртіс, висьталӧ, — мамыс ёна радлӧма, шуӧма: «Висьтав, нылук, аттьӧ челядьлы».
Гижис Нюра Валова.
Ми Чижиккӧд кӧсйим Власьевналысь джоджсӧ мыськыны, сійӧ ӧд тожӧ фронтовиклӧн мам.
Локтім ветекъясӧн, а сійӧ шуӧ: «Тайӧ кутшӧм спектакль?!
Ме абу инвалид, ачым даслы отсала.
Ті эськӧ бурджык читальня бердӧ босьтчинныд.
Кыдзи школаын небӧгъястӧ пӧчинитінныд, сідзи эськӧ и сэні, да порядок эськӧ лӧсьӧдінныд, а то бабаяслы и шойччыны некӧні».
И миянӧс вӧтліс.
Веселова Женя.
Читальня йылысь сёрнитны Елена Павловнакӧд да Галина Владимировнакӧд.
С. Климов.
Миша тӧрыт Анисья баблы керка вевтсӧ дзоньталіс.
Сійӧ вылысас вӧсньыдик, векньыдик пӧвъяс тувъявліс, а бабка дворас сулаліс да бӧрдіс...
«Со, — шуӧ, — эз вунӧдны менӧ, коньӧр старукаӧс...»
Миша ставсӧ бура вӧчис.
Менам кӧ эськӧ не кокӧй, ме эськӧ кайи жӧ керка вылас.
Ӧдйӧджык эськӧ ми сыкӧд вӧчим.
Алёша.
Марья Петровналы поткӧдлі пес да тэчи сараяс.
Отсасис Климушка, новліс пессӧ.
Саша Климов.
Поручитісны меным Елохов дедлы газет лыддьыны, сы вӧсна мый сійӧ омӧля аддзӧ.
Ме лыдди-лыдди, весиг пӧсялі, а сійӧ шуӧ: «Оз ков меным татшӧм писарыд, сяргӧ-сяргӧ, нинӧм он гӧгӧрво.
Мед локтас велӧдысьлӧн чангыль ныраыс».
А менам кӧ гӧлӧсӧй сэтшӧм!
Петя.
Кодйим канава вит турун зорӧд гӧгӧр, медым турун пытшкас эз поздысьны шыръяс.
Уджалісны классысь став челядьыс.
Богданова.
Став пионерыс заводитісны чукӧртны пӧим да новлыны сійӧс колхознӧй амбарӧ.
Чукӧртісны нин ӧкмыс ведра.
Нюра Валова.
Елена Павловна тшӧктіс гижны ставсӧ, и бурсӧ, и лёксӧ.
Тӧрыт лои неприятность.
Ми аддзим, мый тётя Дуня пуктӧма кильчӧ помас пельсаяс.
А пельсаясыс тыртӧмӧсь.
Ми думайтім, мый сылы васӧ ваявны некор.
Чукӧртчим став звеноӧн, шорысь ваялім ва.
Зэв дыр ваялім, кызь вит ведра.
Ваявнысӧ сьӧкыд, гӧра паныд.
А сэні сійӧ локтӧ.
Ми дзебсим керъяс сайӧ, думайтім, — вот ӧні кутас радлыны.
А сійӧ видзӧдліс да кутіс горзыны: «Коді тайӧ меным пакӧститіс?
Весалі ме весалі, кунваӧн пӧжи пельсаяссӧ капуста улӧ, а меным найӧс кодкӧ гудыр ваӧн тыртӧма!»
Манька шуӧ: «Пышъялӧй!»
А Саша шуӧ: «Лёктор, ребята, артмис, йӧйталім ми».
А Петька шуӧ: «Ыджыд тай, кисьтас, ми ӧд эгӧ лёквылӧ вӧчӧй».
А Нюра шуӧ: «Колӧ, ребята, петны да ставсӧ висьтавны».
Ми петім да ставсӧ висьталім.
Первойсӧ тётя Дуня миян вылӧ броткис, а сэсся — нинӧм, сераліс.
Ми отсалім сылы васӧ бӧр кисьтны да бара пельсаяссӧ тӧлӧдны.
Чижик.
Власьевна миянлы шуис, мый колӧ отсавны Домна баблы.
Сылӧн нёль внучка, а сійӧ зэв нин пӧрысь, оз вермы.
Керкаас няйт.
Кык лун ми сэні уджалім.
Мыськалім стенъяссӧ, белитім пачсӧ.
Нюра да Паша дӧмлісны челядьыслысь паськӧмсӧ.
Власьевна сетіс дзоридз вожъяс, а ми садитім найӧс банкаясӧ да пукталім ӧшиньяс вылас.
Керкаас лои сӧстӧм да гажа.
Богданова.
Постановитім отсавны фронтовик гӧтыръяслы идравны капуста, а то мед эськӧ эз кынмы.
Чукӧртім классысь став челядьсӧ.
Вӧскресеньеӧ идралім сизим семьялысь.
Петя.
Лена Павловна висьталіс, мый неправильнӧ Нюра ставсӧ Манька Фроловалы дӧмлӧ да штопайтӧ.
Но мый нӧ, кӧть и буксир!
Колӧ асьсӧ Манькасӧ велӧдны.
А Саша шуис, мый детинкаяс долженӧсь жӧ кужны дӧмсьыны, а то кыдзи нӧ фронт вылын.
Вот ми и вӧчим сбор штопайтчӧм да дӧмсьӧм йылысь.
Нюра ставнысӧ велӧдіс штопайтчыны.
А Власьевна велӧдіс дӧмсьыны.
Ӧні мед сӧмын Манька волас косяссьӧм паськӧмнад!
Ставсьыс медбура велаліс штопайтчыны Веселова Женя.
Веселова Валя.
Алёша, Чижик да Паша отсалісны Ёгор дядьлы гӧбӧчас картупель кисьтавны.
Пётр Анохин.
Вежалунӧ Чижик, Нюра да Маня уджалісны яслиын.
Отсалісны купайтны челядьӧс да петкӧдлісны гуляйтны.
Яслиын висьталісны благодарность.
Корисны ещӧ на волыны.
Нюра Валова.
Дружнӧйяс звенолӧн уджалан план октябр тӧлысся мӧд джын кежлӧ (нёльӧд класс).
1. Гӧтӧвитны концерт ноябр 7 лун кежлӧ.
Ответственнӧй Елена Павловна.
2. Нуӧдны звенолысь сбор, доклад Галина Владимировналӧн: «Мыйла ми празднуйтам ноябр 7 лун».
Ответственнӧй Богданова.
3. Лӧсьӧдны порядок изба-читальняын.
Ответственнӧй Нюра Валова.
Звеноса вожатӧй С. Климов.
БАРА УДЖЪЯС
Власовна ӧтчыд шуис:
— Нывбабаяс уджалӧны пемыдысь пемыдӧдз.
Уджалігӧн — йӧз дырйи — шог думъяс юрад оз пырны, а вот рытнас быдӧн аслас керкаын пукалӧ, печкӧ да кыӧ, да дӧмсьӧ, и курыд думъяс думайтӧ: коді пи йывсьыс, коді мужик йывсьыс, коді став свет йывсьыс.
А вот ті кӧ читальняын лӧсьӧданныд порядок, ми эськӧ ставным рытъяснас ӧтлаынӧсь вӧлім да тӧлка кывъяс кывзім.
— Бур, — шуӧ Леночка, — вӧчам.
А мыйла сійӧ тіян пӧдса?
— Да, аддзан со, избачыс фронт вылын.
Поручитісны тайӧ уджсӧ Марушка Егоровалы, но сэтчӧдз-ӧ колхозса счетоводлы татшӧм пӧсь кадӧ?
Да и миянлы гожӧмнад абу небӧгъясӧдз, абу пукалӧмъясӧдз, а ӧні рытъясыс кузьӧсь, — узьны мышкыд висьмас.
Да и ставнымӧс йӧз дорӧ кыскӧ.
— Мый дырсӧ тӧлкуйтны? — шуӧ Саша. — Колӧ — сідзкӧ, вӧчам!
* * *
Изба-читальняын томаныс сімӧма.
Миша весиг гӧрдӧдіс, пока бергӧдліс ключсӧ.
А Чижик сулаліс орччӧн да шуаліс: «Сезам *, воссьы!
Сезам, воссьы!»
Медбӧрын ӧдзӧс воссис.
Но и но!
Стенъясыс вушйӧмаӧсь, пельӧсъясас чераньвезъяс.
Небӧгъяс пызан вылын, а бусыс небӧгъяс вылас.
— Да, тані унатор колӧ... — шуӧ Петька.
— Кияс колӧны, — вочавидзис Миша.
— Да и юр сідзжӧ колӧ лоны.
Но Нюра, кыдзи и век, вуджӧдӧ ставсӧ практическӧй почва вылӧ:
— Колӧны ветекъяс, шоныд ва, кунва да известка.
Регыд заводитіс пуны удж.
Нывкаяс мыськалісны стенъяс, лабичьяс, чышкалісны чераньвезсӧ, чышкалісны небӧгъяс.
Миша кыскис кока пос, сувтӧдіс сійӧс пызан вылӧ, заводитіс белитны йирк.
Петька отсасис сылы.
Саша чышкаліс небӧгъяс, гижаліс найӧс бумага лист вылӧ, лӧдіс шкапӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ ылавліс кутшӧмсюрӧ небӧг дорӧ, пуксьывліс джоджӧ, да вунӧдліс ставсӧ свет вывсьыс.
Сэки Алёша чукӧстлывліс сійӧс кӧритӧмӧн:
— Саш, а Саш!..
Саша дрӧгнитліс, повзьӧмӧн нюммунліс да пуктыліс небӧгсӧ местаас.
Но аслыс пасйыліс, медым непременнӧ лыддьыны.
Важ шпалертор вылӧ Алёша серпасаліс: <rus>«Добро пожаловать!»</rus>
Манька мыськаліс ӧшиньяс да сьыліс гора гӧлӧсӧн.
Уджыс вӧлі уна, а ещӧ на унджык шумыс, горзӧмыс, серамыс.
Климушкаӧс резыштісны известкаӧн, да сійӧ ветлӧдліс ставнас еджыд пятнаяса, быттьӧ чутӧсь ситеч.
Чижик уси табуретка вывсянь да плешкас петіс йӧг.
Кыз Танька пачсьыс сёйӧма шом.
Сӧмын Нюра уджаліс ӧдйӧ, спокойнӧя да кужӧмӧн.
Рыт кежлас челядь мудзисны, а оз вӧлі позь шуны, мый уджлӧн помыс тыдалӧ.
Збыль, йирк еджыдысла югъяліс, стеклӧяс вылын эз вӧв ни ӧти чут, но джоджыс лои ещӧ на мисьтӧмджык.
Миша сэтшӧм ёна резіс известканас, мый став джоджыс вӧлі еджыд, а сы вылын тӧдчисны сьӧд туйяс, гӧгрӧсӧсь, чукляӧсь, петля кодьӧсь...
Чижик видзӧдліс гӧгӧрбок да уськӧдіс ветексӧ.
— Нывъяс, — шуис сійӧ ёна повзьӧмӧн, — тайӧс миянлы некор нэмнаным не мыськавны.
Но сэки посводзас кылісны гӧлӧсъяс, кутісны клёнӧдчыны ведраяс...
Ӧдзӧс воссис.
Порог дорын сулаліс лэпталыштӧм юбкаа Власьевна, сьӧрсьыс вӧлі пӧсь ва тыра ведра.
А сы бӧрся, сералігтыр, видзӧдісны керка пытшкӧ: Марушка, Ольга-свинарка, Паша Кашина.
— Но, молодцы! — шуис Власьевна, — молодцы, ребята!
Уна уджалӧмныд.
А ӧні со ми смена вылӧ воим, ставсӧ эштӧдам!
А ті котӧртӧй гортаныд, тіян, дерт, аски кежлӧ урокъясыд абу на вӧчӧма!
— Да мыссьӧй буриника, а то видзӧдлан тіян вылӧ да повзян, — сераліс Марушка.
Челядь окотапырысь котӧртісны ывлаӧ.
Пуксьӧ вӧлі югӧръястӧм, гӧгрӧс, крепыд шонді.
Кокньыдик ру кайис юысь.
Читальнялӧн восьса ӧдзӧс пыр кыліс тазъясӧн да ведраясӧн клёнӧдчӧм.
Аскинас челядь лӧсьӧдісны читальняын полнӧй порядок.
Ӧшӧдісны Алёшалысь плакатсӧ, вождьяслысь портретъяс, ӧшиньясӧ марля занавесъяс.
Пызан вылӧ вольсалісны скатерть, кодӧс сетіс налы тётя Дуня, пуктісны шахматъяс, шашкияс, домино.
Нывкаяс вурлісны медбӧръя тӧлысся газетъяс, лӧсьӧдісны дежурство.
Ӧні Информбюролысь сводкаяс да юӧртӧмъяс Леночка ӧшӧдлывліс читальняӧ.
Фронт вывсянь воисны сэтшӧм радостнӧй юӧръяс, мый ставныслы колӧ вӧлі тӧдны найӧс талун жӧ, а не виччысьны, кор воасны газетъяс.
И колхозникъяс привыкнитісны пыравлыны изба-читальняӧ, медым лыддьыны сводкаяс.
Сэсся кутісны дырджык сулавны газетъяс дорын, видзӧдавлісны небӧгъяс.
Ӧтчыд суббӧтаӧ Власьевна шуис Леналы:
— Талун нывбаба армия дзоньнас локтас тэ дорӧ читальняӧ.
Мый нӧ прӧстасӧ уна керкаясын карасинсӧ сотны.
И ӧти лампаӧн пукавсяс.
Тасянь и заводитчис: быд суббӧтаӧ нывбабаяс чукӧртчывлісны изба-читальняӧ.
Вурисны дӧрӧмъяс, табак кӧшӧльяс пияныслы, мужикъясыслы фронт вылӧ.
Кыисны ӧти чуня кепысьяс — боечьяслы фронт вылӧ.
А Лена да Галина Владимировна лыддисны газетъяс да небӧгъяс, висьтавлісны сійӧ канмуяс йылысь, кыті мунӧны миян боечьяс.
А кор мудзлісны лыддьысьысьяс, нывъяс горӧдлісны сьывны.
На дорӧ ӧтлаасьлісны челядьяслӧн гӧлӧсъясыс, горӧдлывлісны сьывны Галина Владимировна да Лена, и чӧв ланьтӧм сикт весьтын пемыд арся енэжас кыпӧдчывліс гора роч сьыланкыв.
Регыд Галина Владимировна серьёзнӧя босьтчис удж бердӧ да организуйтіс неыджыд, но бур хор.
А сэні заводитчисны кутшӧмкӧ гуся делӧяс: Иван Евдокимович ветліс районӧ да мукӧдторъяскӧд тшӧтш вайис тувъялӧм ящик.
Сійӧ некодлы сійӧс эз петкӧдлы, а сӧмын Ёгор дядь да Миша «кӧлдуйтісны» сы вылын председатель ордын.
Мишаӧс весиг сьӧкыд вӧлі кыскыны сэтысь.
А нывкаяслӧн вӧліны асланыс уджъяс, найӧ лӧсьӧдчисны выступайтігкежлӧ.
Дерт, Леночка отсасис налы.
Манька велӧдіс выль сьыланкыв.
Петька кӧсйис петкӧдлыны физкультурнӧй упражнениеяс.
Чижик да Нюра репетируйтісны украинаса танец, и весиг кызіник Танька кӧсйис лыддьыны кывбуръяс.
Но пока ставыс тайӧ вӧлі ыджыд секретӧн.
НОЯБРЬ КВАЙТӦД ЛУН
Заборъяс вылын, амбар стенын, сельпо дорын, колхоз правление дорын явитчисны плакатъяс.
Зэв мичаа серпасалӧма найӧс Алёша уна рӧма карандашъясӧн.
«1944 вося ноябр квайтӧд лунӧ 3 час лунын лоӧ торжественнӧй заседание, кодӧс сиӧма Великӧй Октябрся социалистическӧй революциялӧн 27-ӧд годовщина тырӧмлы.
<rus>Порядок дня</rus>:
1. Торжественнӧй часть.
2. Колхозса председательлӧн отчёт.
3. Премируйтӧмъяс.
4. Концерт.
Приглашайтам став колхозникъясӧс да сӧветскӧй учреждениеясса работникъясӧс.
Собрание лоӧ изба-читальняын».
* * *
Собраниелы паныд войнас Миша узис Власьевна ордын.
Нывкаяс сёрӧдз ноксисны школаын, эштӧдісны костюмъяс, репетируйтісны.
Читальнясянь кылісны сьыланкывъяс.
Сэні Лена да Галина Владимировна нуӧдісны спевка.
Водз асывнас, кор муртса на петіс шонді, Миша да Ёгор дядь кайисны изба-читальня вевт вылӧ.
Кань моз Миша шуркъяліс керка вевт вылын, исковтлывліс пос кузя, пыравліс керкаӧ, выльысь кайліс керка вевт вылӧ, бара лэччыліс улӧ.
А Ёгор дядь эз лэччыв керка вевт вылысь.
Но, мый найӧ сэні вӧчисны, — Чижиклы да нывкаяслы эз удайтчы тӧдмавны.
Саша, Алёша, Петька да мукӧд детинкаяс некодӧс эз лэдзны керка дорас.
Найӧ скӧрысь шикайтісны нывкаяс вылӧ, а гырысьяслы Саша шулывліс тӧдчӧдӧмӧн да вежливӧя:
— Извинитӧй, гражданка, комитет корӧ тіянӧс прӧйдитны мӧдар бокӧдыс.
«Кутшӧм комитет?» — Чижикӧс сотіс любопытствоыс.
Нывкаяс заводитлісны атакуйтны Климушкаӧс, коді гартчис Саша дорын да, дерт, ставсӧ тӧдіс.
Гордостьысла Климушка пӧльтчыліс гадь моз, батьыслысь шапкасӧ лэдзліс дзик син вылӧдзыс да важнӧя шулывліс:
— Кыдзи сійӧ кутас шутьлявны, а ме кыдзи повзя!
— Коді кутас шутьлявны?
— Сэні... — ӧтарӧ-мӧдарӧ паськӧдліс кияссӧ Климушка.
Сідзи нывкаяс нинӧм сылысь эз и вермыны тӧдмавны.
Луншӧркадӧ нывъяс-комсомолкаяс кайисны кильчӧ вылӧ, вӧччӧдісны сійӧс коз лапъясӧн, флажокъясӧн, ӧшӧдісны Сталин ёртлысь выль портрет.
Елена Павловна чукӧртіс дружнӧйяслысь звеносӧ ас ордас, ещӧ ӧтчыд ставнысӧ видзӧдліс, лӧсьӧдышталіс галстукъяссӧ, шыльӧдышталіс юрсияссӧ, вурис Саша дӧрӧмӧ кизь да организованнӧя, стройӧн, нуӧдіс челядьӧс читальняӧ.
Керка пытшкыс вӧлі тырӧма нин йӧзӧн.
Пукалісны пельпом-пельпом воча, педзисны ӧдзӧс дорын, сулалісны ӧшиньяс дінын.
Президиум пызан сайын пукалісны Иван Евдокимович, тётя Дуня, Власьевна, Марья Дмитриевна.
Дружнӧйяс писькӧдчисны водзлань да чукӧртчисны веськыдладор пельӧсас.
Шуйгаладор пельӧссӧ вӧлі торйӧдӧма сера ситеч занавесӧн.
Чижиклы зэв окота вӧлі видзӧдлыны сэтчӧ, но Миша шуис внушительнӧя:
— Ёгор дядь шуис: «Коді сэтчӧ пырас, сыкӧд лоас серьёзнӧй сёрни!»
Заседание заводитчис.
Медводз Иван Евдокимович висьталіс речь.
Сёрнитіс и Марья Дмитриевна.
Сэсся Иван Евдокимович кутіс отчитывайтчыны колхоз удж йылысь.
Чижик эз кывзы сылысь.
Ӧти-кӧ, сійӧ ещӧ омӧля на разбирайтчис гектаръясын, центнеръясын, суперфосфатъясын, а главнӧйыс, — сійӧ зэв ёна поліс, мый вунӧдас кывбурсӧ, да, пельяссӧ тупкӧмӧн, гораа шӧпкӧмӧн повторяйтіс сійӧс, кытчӧдз Иван Евдокимович, скӧрысь бергӧдчӧмӧн, эз юав:
— Коді тайӧ сэні бӧрас броткӧ?
Мешайтанныд!
Повзьӧм Чижик ланьтіс, а сэні заводитчис интереснӧйтор: кутісны премируйтавны бурджык уджалысьясӧс.
Иван Евдокимович чеччывліс, корліс пызан дорӧ ударникӧс, лыддьыліс сылы правлениелысь постановлениесӧ, топыда кутліс сылысь кисӧ да сетліс премия.
Быдладорын клопайтісны, а наградитӧм морт копрасис, и ставныслы вӧлі приятнӧ.
Тётя Дунялы сетісны платтьӧ вылӧ материал, Власьевналы — выль гынкӧм, Паша Кашиналы — югъялысь, лакированнӧй калош!
Сэсся Марья Дмитриевна школа нимсянь ошкис Галина Владимировнаӧс да Марья Петровнаӧс да козьналіс налы морт ӧти духи дозйӧн.
— Ставыс? — юаліс сійӧ Иван Евдокимовичлысь.
— Абу, абу на ставыс, — вочавидзис сійӧ, шыльӧдыштіс уссӧ да друг мигнитіс Чижиклы. — Абу на ставыс!
— Колхозникъяс! — шуис сійӧ. — Миян ӧд и ещӧ кодкӧ бура уджаліс.
Со изба-читальнятӧ лӧсьӧдіс, вундӧм бӧрын му весаліс, вартігӧн отсаліс, — Иван Евдокимович нюммуні, — тётя Дунялы ва пельсаясас ва кыскаліс, школаын небӧгъяс пӧчинитіс...
Колхозникъяс кутісны серавны, видзӧдлывлыны пельӧслань челядь вылӧ.
Но Иван Евдокимович шуис серьёзнӧя:
— Некор на челядь татшӧм бура, татшӧм дружнӧя эз отсавлыны миянлы.
Таысь колӧ аттьӧ шуны Лена Павловналы!
— Эз прӧста найӧс «дружнӧйясӧн» шуны, — содтіс тётя Дуня.
Леночка чеччис, гӧрдӧдыштӧма, юрсӧ копыртіс да мӧдіс гартлыны платтьӧсьыс оборкасӧ, мӧдіс гартлыны.
А сэки ставныс кутісны клопайтны, и челядь мӧдісны сідзи кучкавны ки-ки воча, мый Чижиклӧн пельясас кутіс тиньгыны.
Миша ещӧ и кокъяснас зымӧдіс.
— И Лена Павловнаӧс колхоз премируйтӧ таысь порсьпиӧн!
Аски, Лена Павловна, верманныд локны да свинофермаысь бӧрйыны любӧйӧс.
Сэки ещӧ ёнджыка кутісны клопайтны, а Власьевна друг лэптіс кисӧ:
— Лэдз меным висьтыштны, Иван Евдокимович.
— Сёрнит, сёрнит, Афанасья Власьевна.
Власьевна лӧсьӧдыштіс юр вывсьыс чышъянсӧ, дернитыштіс ковтасӧ да синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдліс колхозникъяс вылӧ.
— Донаясӧй менам, — шуис сійӧ надзӧник, — кӧсъя ме висьтавны, мый уна сьӧкыдтор ті примитінныд, уна синва кисьтінныд, и энӧ думайтӧй, мый тайӧс некод оз аддзы.
Рочмуыс ставнас тайӧс аддзӧ...
И уджад эз сӧмын челядь, но и ми, пӧрысьяс, дружнӧйӧсь лоим, матысмим ми ӧта-мӧд дінӧ, и миянлы ӧні ёрта-ёрттӧг некыдзи оз позь.
Збыль ме висьтала?
— Збыль, збыль, — шызисны нывбабаяс, — збыль, Афанасьюшка.
Сэсся заводитчис концерт.
Миша ворсіс баянӧн.
Чижик висьтавліс кывбуръяс.
Петька трусика да майкаа вӧчаліс некор на аддзывтӧм упражнениеяс: сулаліс юр вылас, нюжӧдчыліс шӧрт моз, ветлӧдліс кияс вылас, куш коклябӧръяснас тӧкӧтьӧ эз инмы Иван Евдокимович чужӧмӧ.
А Миша мыйлакӧ муніс читальняысь.
Сэсся Манька кутіс сьывны.
Чижик весиг шензис: збыль ӧмӧй тайӧ Манька?
Нывка сувтіс веськыда, быттьӧ томиник кыдз пу, и восьтіс синъяссӧ, а синъясыс сылӧн вӧлӧмаӧсь турунвижӧсь, и юрсиыс кыдзкӧ ачыс шыляссьӧма, а гӧлӧсыс, гӧлӧсыс!
И юргӧ, и нюркйӧдлӧ, и эзысьӧн киссьӧ, и бӧрдӧ...
Сьылӧ сійӧ ӧтка пелысь пу йылысь да дуб йылысь, коді сэні ю мӧдар вадорас, а керкаас лои чӧв-лӧнь, и тётя Дуня нин чужӧмсӧ тупкӧ выль материенас, да и Власьевна кутіс мыйкӧ думайтны.
Манька помаліс.
Ёна жӧ нин меліа сы вылӧ видзӧдӧны ставныс!
Чижик неуна вежалыштӧ.
— Но и но! — шуӧ Иван Евдокимович Леналы. — Тэнад челядьыд — красота!
А вот тайӧ сьылысьсӧ велӧдны колӧ.
— Да ӧд некодлы сійӧс велӧднысӧ, Иван Евдокимович!
— Кыдзи «некодлы»!
— скӧрмис Иван Евдокимович. — Миянын некодлы, а карын эм кодлы.
Карӧ сійӧс мӧдӧдам, а война помасяс, ми и аслыным татшӧм школасӧ лӧсьӧдам, музыкальнӧй али мый.
Татшӧм челядьыд ӧд эмӧсь абу сӧмын ӧти миян колхозын, сюрасны, дерт, и <rus>Заветы Ильича»</rus> и <rus>«Заря»</rus> колхозъясысь.
Ӧтлаалам некымын колхоз да стрӧитам татшӧм школа.
— Бур эськӧ! — ыджыда лолыштіс Лена.
— А тэ эн сомневайтчы, ставыс миян лоӧ, сӧмын колӧ врагӧс ӧдйӧджык жугӧдны!
Сэки Чижик да Нюра заводитісны украинаса танец.
Мыйӧн сӧмын Чижик бергӧдчис йӧзлань, йӧзыс сідзи и кутісны серавны.
Чижик зільпырысь йӧктӧ, а ачыс думайтӧ: «Мыйла нӧ найӧ сералӧны?»
А Нюра вашкӧдӧ: «Ус!
Ус!»
Кутчысис Чижик чужӧмас, — а сылӧн сӧмын ӧти успӧлыс чурвидзӧ!
А мӧдыс джоджас туплясьӧ.
Но Чижик эз шӧйӧвош: босьтіс да мӧд уссӧ нетшыштіс!
Сэки Власьевна кутіс клопайтны, нывъяс сы бӧрся, и Чижиклы йӧктынысӧ лои сэтшӧм кокни, сэтшӧм гажа, быттьӧ кокъясыс асьныс лыбалӧны!
Но друг керкаас пырис Миша да горӧдіс повзьӧдчан гӧлӧсӧн:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, Иван Евдокимович!
Звӧнитлісны районсянь!
Дзик ӧні!!!
И Иван Евдокимович, быттьӧ томиник, чепӧсйис места вывсьыс да вештыштіс занавессӧ: сэні сулаліс вылиник ящик, дзирдаліс лакируйтӧм бокъяснас.
— Радио! — акнитіс Чижик.
— Радио!
Радио! — кутісны шумитны нывъяс.
— Ньӧжйӧджык! — горӧдіс Иван Евдокимович да лэдзис рычагсӧ...
СТАВ СТРАНАЛЫ
И став керка пасьталаыс кыліс гӧлӧс, кыпӧдіс йӧзӧс кокъяс вылас.
Самӧй сійӧ гӧлӧсыс, коді кыліс спокойнӧя да увереннӧя самӧй страшнӧй кадас, кор каръяс ыпъялісны биӧн, кыссисны асыввывлань заводъяс да йӧз, и быд лун вайліс гажтӧм юӧръяс фронт вылысь.
Кор рытыввывлань лун и вой, лун и вой тӧвзисны поездъяс, кор ранитчӧм челядьӧн тырлісны больничаяс, кор сотчисны рудзӧг тэчасъяс, кор скӧт баксіс вӧръясын да йӧз асланыс киясӧн взрывайтісны ассьыныс сьӧкыд да радостнӧй уджъяслысь плодъяссӧ...
Сэки сійӧ увереннӧя успокоитіс быдӧнӧс.
Тайӧ страшнӧй часас сійӧ чорыда кӧсйысис победа.
И со ӧні сійӧ висьталіс Бекрятаса колхозникъяслы — тётя Дунялы, Марушкалы, Власьевналы, Анисьялы, став канмулы, став мирыслы, — мый кӧсйысьӧмсӧ выполнитӧма,
мый «колян во завершитчис Сӧвет Союз пределъясысь немецкӧй войскаӧс вӧтлӧмӧн».
«Мыйла найӧ бӧрдӧны? — думайтӧ Леночка. — Бӧрдӧны-ӧ асланыс пиян вӧсна, кодъяс эз вермыны виччысьны тайӧ чассӧ, казьтылӧны-ӧ ассьыныс сьӧкыд уджсӧ, висьысь пельпомъяссӧ, узьтӧм войяссӧ, кияссьыныс гадьяссӧ, чугунъясысь яйтӧм шыд, вывті сьӧкыдторсӧ нывбаба да нывъяс пельпомъяс вылын?»
Абу, тайӧ абу татшӧм синва.
Найӧ кусыньтӧны пельпомъястӧ да вӧчалӧны чукыръяс чужӧм вылад.
А тані сулалӧны йӧз, гордӧя веськӧдчӧмаӧсь да видзӧдӧны водзӧ, и сӧдз, радлан синва войтъяс ньӧжйӧникӧн визувтӧны банйӧм чужӧмъяс кузя.
А Сталин ёрт юклӧ уджсӧ фронтвывса боечьяс костын да на костын, ичӧтик сиктса прӧстӧй нывбабаяс костын.
«Нэм кежлӧ пырасны историяӧ беспримернӧй трудӧвӧй подвигъясыс сӧветскӧй нывбабаяслӧн да миян славнӧй томйӧзлӧн, кодъяс асланыс пельпомъяс вылас нуисны уджлысь основнӧй сьӧкыдлунсӧ фабрикаясын да заводъясын, колхозъясын да совхозъясын.
Рӧдиналӧн честь да независимость вӧсна сӧветскӧй нывбабаяс, том зонъяс и нывъяс проявляйтӧны удж фронт вылын доблесть да геройство.
Найӧ достойнӧйӧсь асланыс батьяслы да пиянлы, мужикъяслы да вокъяслы, кодъяс дорйӧны Рӧдинанымӧс немецко-фашистскӧй извергъясысь».
И ставныс аддзисны, мый найӧ оз сулавны бокын сочувствуйтысь зрительясӧн, а канмукӧд ӧтвылысь лун и вой дорӧны победа.
«...Ӧнісянь и нэм кежлӧ миян му свободнӧй гитлеровскӧй нечистьысь.
Ӧні Гӧрд Армиялӧн коли сылӧн медбӧръя заключительнӧй миссияыс... нӧйтны фашистскӧй зверӧс аслас собственнӧй гуын да лэптыны Берлин весьтӧ победалысь знамя».
«Да, да, Берлин весьтӧ! — думайтӧ Чижик. — Тимофей Иванович пырас сэтчӧ аслас боевӧй вӧв вылын, да и папаыс, и Андрей, и Сашалӧн батьыс, и Нюралӧн вокыс прӧйдитасны фашистскӧй му кузя».
«Мед олас миян великӧй Рӧдина!
Смерть немецко-фашистскӧй захватчикъяслы!»
И шумсьыс кутісны зильгыны ӧшинь стеклӧясыс керкаас.
Сэтшӧма клопайтісны чорзьӧм кипыдӧсъяснас, сэтшӧма грымгисны сьӧкыд сапӧгъяснас...
И сэки Галина Владимировна ӧвтыштіс кинас, да нывъяс кыв шутӧг гӧгӧрвоисны сылысь.
И юрӧбтіс сьыланкыв, коді ӧтнас колӧ вӧлі ӧні:
<rus>Споем же, товарищи, песню</rus>
<rus>О самом большом человеке,</rus>
<rus>О самом любимом и мудром,</rus>
<rus>О Сталине песню споем!</rus>
КОЙМӦД ЧАСТЬ
ТӦВ
КӦДЗЫД
Тӧв.
Лым кыз, топыд слӧйӧн вевттис став мусӧ: муяс, вӧрса эрдъяс, сиктса уличаяс, юяс.
Лымйыс сэтшӧм джуджыд, мый чурвидзышталӧны сӧмын заборъяслӧн да потшӧсъяслӧн йывъясыс.
Сійӧ тыртӧ керкаяссӧ дзик ӧшиньясӧдзыс, ӧшйӧ керка вевтъяс вылӧ, толаясӧн кайӧ кильчӧ вылӧ.
Сӧмын кӧнсюрӧ сылысь еджыд вылысъяссӧ визьйӧдлӧны талялӧм трӧпаяс — школа дорӧ, юкмӧс дорӧ, сельпо дорӧ, колхоз правление дорӧ.
Кежан кӧ ӧти воськов бокӧ, — и пыр жӧ вӧян пидзӧсӧдзыд, а го и коскӧдзыд.
Пробуйт, пет.
Войяснас ыджыд тӧвъяс качайтӧны вӧрын пуяссӧ, шыблалӧны коз лапъяс вылысь сьӧкыд туктаяс, уськӧдчывлӧны сиктӧ да жургӧны-жургӧны трубаясын да омлялӧны.
Стеклӧяс вылӧ артмалӧны йи пальмаяс да папоротникъяс, и колӧ дыр лолавны да пӧлявны ӧти местаӧ, медым сывдыны йисӧ, ляскысьны сэтчӧ ӧти синнад да аддзыны, мый вӧчсьӧ мирас.
А мирас кӧдзыд.
Чӧскыд лапасӧ нёнялігтыр вугралӧ гуас ош; узьӧ барсук.
Лэбачьяс матӧджык локталӧны йӧз оланінлань.
Руд байдӧгъяс овмӧдчӧны гумлаяс дорӧ, ӧктӧны гылӧдӧм кӧйдыс.
Важнӧй жоньяс дзонь чукӧръясӧн пуксявлӧны пелысь пуяс вылӧ, горша нетшкӧны гӧрд ягӧдсӧ.
Пуяс вылас ягӧдыс кольӧма этша нин.
Заптысьысь кӧзяйкаяс важӧн нин чегъялӧмаӧсь улысса розъяссӧ, кӧртавлӧмаӧсь чукӧрӧ да ӧшӧдӧмаӧсь ӧшинь рамаяс костас, — згӧдитчас курыд ягӧдыс настойкаяс вылӧ, пирӧгъяс вылӧ.
Чери пырис джуджыдінӧ.
Вугралӧны ил пытшкӧ кодйысьӧм линьяс.
Ёдіяс пырӧмаӧсь камышъяс пӧвстӧ.
Вӧр доръясын рытъяснас вуджрасьӧны руд вуджӧръяс, — тайӧ тшыг кӧинъяс петӧны корсьны сёян.
А йӧзлӧн тӧждысьӧм оз чинлы.
Вӧрын дзижгӧны и дзижгӧны пилаяс.
Колхозникъяс пӧрӧдӧны тӧвся кос, ён пуяс.
Пес колӧ госпитальяслы, школаяслы, детскӧй садъяслы.
Ён тьӧсъяс да керъяс колӧны Рӧдиналы, кодлы ковмас уна стрӧитны.
Врагӧс вӧтлӧма ылӧ рӧднӧй канму пределъяс сайӧ, но сылӧн следъясыс мисьтӧммӧдӧны мусӧ.
Грымгӧны на роч орудиеяс, нӧйтӧны зверӧс аслас позъяс.
Лымъя Карпатскӧй гӧраяс вылын и Померания долинаясын ӧзйӧны роч бипуръяс.
Ещӧ на чорыдджыкӧсь, ещӧ на напряжённӧйджыкӧсь бойяс, а рӧзӧритӧм местаясӧ нуалӧны нин вӧр да кирпич, бетон да кӧрт.
Копрасьӧны нин чертёжъяс вылын стрӧительяс да аддзӧны местаяс, кодъяс кыпӧдчисны пӧимысь да лоӧны мичаджыкӧсь да озырджыкӧсь воддза дорсьыс.
И та вӧсна Бекрятаса нывъяс, лымйын уялігтыр, пӧрӧдӧны нэмӧвӧйя пожӧмъяс, зумыш, сьӧд козъяс.
Сиктын кылӧны мӧлӧтъясӧн клёнӧдчӧм — ёна кӧдзыдъясӧдз колхозникъяс тэрмасьӧны шонтыны скӧтнӧй дворъяс, ремонтируйтны машинаяс.
Ылыса сиктъясса велӧдчысьяс котӧртӧны школаӧ лыжияс вылын, и дзирдалысь кодзувъяс колльӧдӧны найӧс тӧвся асылын да встречайтӧны гортса порог дорас.
СТРАШНӦЙ ВОЙ
Чижик вӧчис урокъяс да, веськыда кӧ шуны, дыр мучитчис задача вылын, кор воис Леночка да, лукавӧя чойыс вылӧ видзӧдігтыр, сувтіс порог дорӧ.
Сійӧ лэдзис джоджас руд мешӧк.
Мешӧкас мыйкӧ вӧрис.
Чижик зэвтчӧмӧн видзӧдіс.
Леночка разис мешӧксӧ, и сэтысь мыччысис розӧвӧй гӧгрӧс ныр.
Чижик чеччыштіс места вывсьыс.
— Сетісны?
— Сетісны.
— Кыдзи шуӧны?
— Васька.
Тайӧ вӧлі зэв тешкодь порсьпи, ставнас розӧвӧй да сӧстӧм, вӧсньыдик пельяса, еджыд синлысъяса, стройнӧй кокъясас перламутр кодь гыжъяса да штопор кодь бӧжа.
Нимкодьысла Чижик кын сюръяӧн сувтіс места вылас.
Васькаӧс лэдзисны джоджӧ.
Сійӧ тотшъяліс жыр кузя, быдтор исаліс да друг вӧсньыдика чирӧстіс.
Леночка вайис блюдйын дэбыд йӧв, тувкис Васькаӧс нырнас, и сійӧ, тяпкӧдчигтыр да виньдалігтыр, заводитіс завтракайтны.
Пӧтіс, дӧвӧльнӧя рукӧстіс да друг очсыштіс, петкӧдліс посньыдик ёсь пиньяссӧ.
Леночка пыртіс турун тыра ящик, пуктіс сійӧс пельӧсӧ.
Васькаӧс пуктісны ящикӧ, гартыштісны джодждӧраӧ, и сійӧ нырсӧ сюйис турунӧ да унмовсис.
Дерт, география вӧлі велӧдӧма абу пятёрка вылӧ.
Чижик частӧ чеччывліс пызан сайысь да котӧртлывліс ящик дорӧ.
То сійӧ шебрӧдліс Васькаӧс шоныдджыка, то сылы кажитчыліс, мый порсьпилы жар.
Рытланьыс сійӧ повзис: друг Васькаыс пӧді?
Но Васька вӧлі шоныд, розӧвӧй кучикнас дрӧгнитлывлігтыр чорыда узис.
— Прӧстӧ сійӧ мудзӧма волнуйтчӧмысла да ветлӧдлӧмысла, — гӧгӧрвоӧдіс Лена.
А кор чойяс ужнайтісны, кусӧдісны лампасӧ да водісны, — сэки ставыс и заводитчис.
Васька садьмис да чирӧстіс.
Чижик чеччис крӧвать вывсьыс, котӧртіс сы дорӧ.
Водз кокъяссӧ ящик дорӧ пуктӧмӧн Васька сулаліс, требовательнӧя да пельтӧ чунӧданаа горзіс: «ви-и, ви-и, ви-и...»
Чижик кутіс бурӧдны сійӧс: «Мый тэ, Васенька, мый тэ!
Узьны колӧ.
Марья Дмитриевнаӧс садьмӧдан!»
Сійӧ водтӧдіс порсьпиӧс да кутіс малавны сійӧс мышкӧдыс.
Васька ланьтіс да чӧскыда тяпкӧдыштіс вомсӧ.
Чижик муніс аслас вольпась вылӧ да гартчис эшкынӧн, медым шонтыны кынмӧм кокъяссӧ.
И сэки бара кыліс настойчивӧй да требовательнӧй «ви-и».
— Ой, Чижик, — шуис Лена, — тшӧкты сылы ланьтны, лоӧны неприятностьяс, сійӧ садьмӧдас Марья Дмитриевнаӧс!
Чижик бара котӧртіс ящик дорӧ;
Васька бара ланьтіс.
Но эз на удит Чижик воны крӧвать дорӧдзыс, кыдзи бара кыліс чирзӧм.
— Ой-ой-ой! — бергӧдлыштіс юрсӧ Чижик.
— Мый вӧчны? — чуймӧмӧн юаліс Лена.
— Сылы, буракӧ, мамыс дум вылас уси.
Стена сайын вӧрзьыштіс Марья Дмитриевна, — вот-вот садьмас.
Лена босьтіс Васькаӧс да пуктіс сійӧс ас дорас крӧвать вылӧ, гартіс эшкынӧн, пыксьыштіс сыӧ коклябӧръяснас.
Гашкӧ, тадзи Васька чайтас, мый сыкӧд орччӧн куйлӧ мамыс?
Васька ланьтіс.
Леночка водіс лӧсьыдджыка, кутіс нин унмовсьны.
Гым!
Васька ыджыд шумӧн чеччыштіс джоджӧ да мӧдіс ветлӧдлыны керкаті да мыйвынсьыс чирзіс.
Леночка да Чижик ӧтпырйӧ чеччыштісны крӧвать вывсьыс, чирзӧм шы кузяыс рӧзбойникӧс корсигӧн зурасялісны ӧти-мӧдлаӧ.
Чижик плешнас зурасис пызанӧ.
Лена пӧрӧдіс скамья, кватитіс Васькаӧс, кинас топӧдіс сылысь нырсӧ да видзчысьӧмӧн, быттьӧ ичӧт кагаӧс, нуис Васькаӧс аслас местаӧ.
И ставыс заводитчис выльысь: чирзӧм, кокшыяс, чеччалӧмъяс...
Мучитчӧм чойяс решитісны петкӧдны Васькаӧс посводзӧ.
Кӧмалісны гынкӧмъяс, вылысаныс чӧвтісны пасьяс, кыкнанныс кутчысисны ящикас да кухня пыр петкӧдісны посводзӧ.
Посводзын Васька пыр жӧ чеччыштіс джоджӧ.
Сэки, истӧг ӧзталігтыр, кӧдзыдысла пиньяснас зятка-кылігтыр, чойяс аддзисны пӧв да вевттисны ящиксӧ.
Васька шыбитіс вевтсӧ.
— Но, энлы, — скӧрысь шуис Чижик, — но, энлы!
Кутлы, Леночка, вевтсӧ.
И пока Леночка став вынсьыс личкис пӧв вылӧ, Чижик чукӧрталіс посводзсьыс ставсӧ, мый сюри сылы ки улас: утюг, ведра, кирпич, кык пес плака, картупель тыра кӧрзина.
Ставсӧ пукталісны вевт вылас.
Васька пессис-пессис да ланьтіс.
— То-то, — шуис Леночка.
Ӧта-мӧдыслы киас кутчысьӧмӧн да пӧшти лолавтӧг найӧ кок чунь йыланыс мунісны тӧлысьӧн югдӧдӧм кухняӧд, тювкнитчисны вольпасяныс да пыр жӧ чорыда унмовсисны.
Чижик вӧтасис муяс, и жар гожӧм, и вӧрдорса эрд вылысь рыжикъяс, — и друг заводитіс чардавны, и гымалӧ сы юр весьтын, и шер сяргӧ керка вевтӧ.
Чижик садьмис шумсьыс да пуксис крӧвать вылас.
Да, и гым гымаліс, и шер сяргис, и кажитчис, мый киссьӧны стеклӧяс, и кодкӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн горзӧ, и Леночка нин эз узь.
— Мый тайӧ? — повзьӧмӧн юаліс Чижик.
— Васька шыбитӧма вевтсӧ.
Васька мыччӧма ящикысь нырсӧ, зэв ёна чирзӧ, а ящик вевт вывсьыс исковтӧма чайник да таркӧдчигтыр бергаліс джоджын, киссис картупель, гымакылісны пес плакаяс, зёльӧдчис ведра...
Ӧдзӧс воссис.
Порог дорын сулаліс Марья Дмитриевна, киас сылӧн ӧзйис сись.
МОЙДЪЯС
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мӧд лунӧ асывнас Марья Дмитриевна шуис Леналы:
— Ме аддза, Елена Павловна, мый миян тіянкӧд абу ӧткодьӧсь думъясным шойччӧм йылысь, коді вывті ёна колӧ плодотворнӧя уджалӧм вылӧ.
Та вӧсна ми тіянкӧд торйӧдчам.
Ме вуджа школаса жырйӧ.
И пыр жӧ сійӧ корис уборщица Наташаӧс да Власьевнаӧс, и найӧ нуисны сылысь кӧлуйсӧ школаӧ.
Леналы лои гажтӧм да шог.
Чижик гусьӧн бӧрдіс.
— Но, мыйӧн ми мыжаӧсь, мыйӧн? — бӧрдігтыр шуаліс сійӧ. — Тайӧ жӧ премия...
Мария Петровна, Наташа да весиг Власьевна мисьтӧма видзӧдісны чойяс вылӧ.
И сӧмын Галина Владимировна серӧктіс да гажаа шуис:
— Но и бур!
Тіянлы жӧ бурджык.
Вот сӧмын огӧ тӧдӧй, кодӧс сійӧ овнысӧ мӧдӧдас тіянӧ.
Но мӧдӧдісны нывкаяс дорӧ асьсӧ Галина Владимировнаӧс.
Сэки Чижик дугдіс бӧрдны.
— Власьевна, донаӧй, кутшӧм лӧсьыда ми ӧні овны мӧдам!
Галина Владимировнакӧд век гажа, и челядь вермасны миянӧ волывлыны.
— Сідзтӧ сійӧ сідз, — довкнитіс юрнас Власьевна, — томлун, дерт, томлун дорӧ кыссьӧ,
сӧмын скӧтӧс мортлы пӧльза вылӧ сетӧма да должен овны скӧтногӧн, картаын, а не мешайтны директоршаяслы.
То-то!
Весиг ӧдзӧс дзиръяс вӧрзисны, пыр дзуртӧ да воссьывлӧ.
Дугдывтӧг котӧрӧн пыравлӧны то Миша, то Нюра, то Власьевна, Марушка, тётя Дуня, а мукӧд дырйи и Иван Евдокимович кыссьылас.
Ӧтилы колӧ справка, мӧдлы — велӧдчӧмын отсӧг, сылы — письмӧ гижны, талы — карта вылысь петкӧдлыны, кӧні восьлалӧ йӧз муяс кузя пиыс либӧ вокыс.
А рытнас нин дзик абу керка, а клуб.
Бара ыргӧ кызіник пач, бара дзужгӧ самӧвар, сьӧласьӧ-резсьӧ картупель тыра чугун.
Власьевна печкӧ пельӧсын, нюжӧдас-нюжӧдас шӧртсӧ, а сэсся друг лэдзас чӧрссӧ йӧктыны джодж кузя да лэптыштас сійӧс сынӧдас.
Бергалӧ, гартчӧ ӧшалысь чӧрс, быттьӧкӧ кыз чери вугыр йылын.
А Лена да Галина Владимировна гӧгӧр пуксяласны челядь, коді кытчӧ веськалӧ: коді лабич вылӧ, коді скамья вылӧ, коді ящик вылӧ, а коді и веськыда джоджас.
Сёрнитӧны, сьылӧны, небӧгъяс лыддьӧны.
Сӧмын ӧти стрӧг уговор: медым киясыс быдӧнлӧн вӧлі уджалӧны.
Нывкаяс вышивайтӧны фронт вылӧ боечьяслы табак кӧшельяс; детинкаяс ёсьталӧны карандашъяс, клеиталӧны конвертъяс.
Регыд Выль во, колӧ лӧсьӧдны козинъяс.
А сэсся кодкӧ и шуас:
— Мойд, Лена Павловна, мойд мойдӧй.
И ковмас Лемалы мойдны.
И кытысь сӧмын сійӧ найӧс босьтӧ, тайӧ мойдъяссӧ, кӧні абуӧсь ни саревичьяс, ни баба-ягаяс, ни Змей Горыныч, кӧні действуйтӧны боечьяс да лётчикъяс, геройяс да вождьяс...
— Кытысь тэ татшӧм мойдсӧ босьтін? — юалӧ Галина Владимировна.
— Кывлі, — шуӧ Леночка.
— Кытысь?
— Сэтысь... — ӧтарӧ-мӧдарӧ ӧвтыштӧ кинас Лена да сералӧ.
А Чижик нинӧм оз шу.
Сійӧ эз нин ӧтчыдысь аддзывлы, кыдзи Леночка пукалӧ рытъяснас кыз тетрадь дорын да мыйкӧ шӧпкӧдӧ, да гижӧ, гижӧ...
— Но, кывзӧй, — шуӧ Леночка. — Со тіянлы... лётчик Гастелло йылысь мойд.
ОРЁЛЛӦН КЛЮЧ
— Меным-ӧ Тіянлы висьтавны, ребята, Гастелло йылысь.
Сійӧ ассьыс олӧмсӧ эз прӧста ов, да и смертьнас Рӧдиналы служитіс.
Тайӧс ті ставсӧ и метӧг тӧданныд быдӧн, коді миян му кузя ветлӧ, нимсӧ сылысь оз вунӧд.
А вот мый ті онӧ тӧдӧй, ме тіянлы висьтала.
«Сійӧ местаас, кытчӧ швачкысис-уси му вылӧ Гастелло, артмис юкмӧс, паськыд да джуджыд.
Сэтысь кутісны петны ключьяс.
Ваыс юкмӧсас вӧлі би кодь пӧсь, шонді кодь югыд, хрусталь кодь яснӧй.
Юкмӧс гӧгӧрыс быдмисны джуджыд топольяс, йывъяснас енэжас инмӧны, тӧвкӧд, кымӧркӧд сёрнитӧны.
Котӧртас юкмӧс дорӧ кӧч, шыр либӧ руд кӧин — сы дорысь ӧдйӧджык бӧр пышъясны: ваыс пӧсь да синъяссӧ ёрӧ.
Сы дорӧ катша, ракаяс оз лэблывны.
Сы дорӧ посни лэбачьяс да байдӧгъяс оз матыстчывны.
Рытъя кыа дырйи да асъя кыа петігӧн сэтчӧ кутшъяс лэблывлӧны.
Джуджыд топольяс вылын пукалӧны, быдтор йылысь, мый мирсьыс аддзылісны, сёрнитӧны.
Юкмӧс дор йылас пуксьыласны, ваас видзӧдӧны, пӧсь васӧ юӧны...
Кор шондіыс узьны водас, кутшъяс юкмӧсас купайтчасны.
Вына бордъяснас резсясны, матігӧгӧрас зэрны кутас, мӧдасны шувгыны джуджыд топольяс, енэжас кутасны котӧртны ӧдйӧджык...
Вонас ӧтчыд, сійӧ лунас, кор пӧгибнитіс Гастелло, чукӧртчылӧны юкмӧс дорӧ миян став канму пасьталаысь кутшъяс — и асыввывсянь, и лунвывсянь, и рытыввывсянь.
Пуксясны юкмӧс гӧгӧр, бордъяснысӧ топӧдасны, быттьӧкӧ изйысь вӧчӧмаяс пукалӧны.
Сувтасны топольяс почётнӧй караулӧ — оз кышӧдчыны,
шондіыс юкмӧс весьтас лунтыр сулалас, рытыввывлань оз нёр.
Йӧз чуймасны, кутасны петавны керкаяссьыныс, шондісьыс кинаныс тупкысьӧмӧн, кутасны гӧра-кыртаяс вылӧ видзӧдны, ёрта-ёртныслысь юасьны:
— Мый тайӧ миян кутшъяс оз тыдавны, кытчӧ тайӧ миян кутшъясыс вошины?
Энӧ корсьӧй талун кутшъясӧс, — став кутшъяс Гастелло дорынӧсь.
Юкмӧс дорын пукалӧны, хрустальнӧй ваӧ видзӧдчӧны, пӧсь ва юӧны...»
— А ті, ребята, корсьӧй тайӧ юкмӧссӧ, видзӧдлӧй югыд струяяс вылас, юӧй пӧсь васӧ, кӧні кутшъяс сялькӧдчисны, медым быдминныд ті асьныд кутшъясӧн!
— Сюрӧ, — шуӧ Миша да видзӧдӧ пач пытшкӧсын ыргысь би вылӧ, — непременнӧ сюрӧ!
— Налы сюрӧ, — веритӧмӧн шуӧ Власьевна, — сюрӧ, эн сомневайтчы, Лена Павловна.
И ставныслы кажитчӧ, мый чудеснӧй юкмӧсыс кӧнкӧ тані матын, нӧрысъяс саяс, вӧр саяс; аддзан сійӧс, юан сӧдз васӧ, да быдсямапӧлӧс подвигыс лоӧ вермана; и Миша кутас кывтны гыяс вывті фашистъяслысь корабльяссӧ жугӧдлігтыр, и Саша кыпӧдчас енэжӧ, и Чижик пӧсь бойын некымын дас боечлы вӧчас перевязка...
А юкмӧсыс кӧ ылын-ылын Бекрятасянь?
Всё равно.
Сюрӧ!
ПЕТР ТИХОНОВИЧ СУЛАЛӦ ВОРОТА ДОРЫН
Школа ворота дорын шум, ызгӧм, чирзӧм, серам: урокъяс бӧрын челядь ислалӧны даддьӧн.
Чижиклы гажа.
Гажа сы понда, мый шондіыс яра югъялӧ, розӧвӧйкодь рӧмӧн дзирдалӧ лым, дзуртӧ гынкӧм улын: «дзур-лик, дзур-лик», сы понда, мый гыӧртӧны синлысъясыд, лоӧны кузьӧсь да пушыдӧсь, кыдзи Снежнӧй Королевалӧн, сы понда, мый кӧдзыдыс чеплялӧ ныртӧ да чужӧмтӧ, челядь шум понда да горзӧм понда.
Дадьяс стрӧитчӧны ӧти радӧн.
Саша горзӧ:
— Мунімӧй!
И, кокъяснас йӧткасигтыр, Чижик лэбӧ, лэбӧ улӧ гӧра вывсянь, пока оз буснитчы толаас.
А вылысянь сійӧс вӧтӧдӧ Саша.
Петька ӧдйӧ тормозитӧ дадьсӧ дзик Чижик ныр дорын.
Климушка вошлӧма туй вылас да ӧні лэччӧ увлань аслас тулуп вылын.
Кутшӧмкӧ кокысь уси гынкӧмыс.
Манька, гӧра паныд кайигмоз, сьылӧ гӧлӧс тырнас:
<rus>Ты мороз, мороз, мороз,</rus>
<rus>Не щипли меня за нос,</rus>
<rus>Уходи скорей домой,</rus>
<rus>Уводи стужу с собой!</rus>
Кашкигтыр Чижик кайӧ гӧра вылӧ, кыскӧ ас бӧрсяыс дадьсӧ.
Радейтан иславны, радейт и дадь кыскавны!
Ворота дорысь сійӧ аддзис Пётр Тихоновичӧс.
Сійӧ мунӧ вӧлі подӧн.
Сылӧн сумкаыс эз вӧв киас.
Чижик кӧсйӧ вӧлі чукӧстны сійӧс, но мыйкӧ сэтшӧмтор вӧлі пӧрысь почтальон чужӧм вылын, мый сійӧ эз решитчы.
Чижик эновтіс дадьсӧ, кежис бокӧ челядьяс дорысь да кутіс кыйӧдны.
Пётр Тихонович сулаліс ворота дорын да эз пыр двор пытшкас.
Сійӧ чабраліс ассьыс тошсӧ да аддзытӧм синъясӧн видзӧдіс аслас кокувса лым вылӧ.
Муныштіс ворота дорысь, бӧр бергӧдчыліс сылань, некымынысь ветлӧдлыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэсся Чижик аддзыліс, кыдзи сійӧ ӧвтыштіс кинас да решительнӧя мӧдӧдчис вороталань.
Но сійӧ эз восьты найӧс паськыда, а муртса восьтыштіс, зілис медым эз дзуртышт дзиръяыс, да пырис школаӧ.
Некымын минут мысти сійӧ петіс Марья Дмитриевнакӧд ӧтлаын.
Чижик муніс на бӧрся, но неуна бӧрлань кольччыштӧмӧн.
Марья Дмитриевна вӧлі лёзьнитчӧм юрсиа, пельпомъяс вылас чӧвтӧм пася.
Сійӧ мый йылысь кӧ сёрнитыштіс Пётр Тихоновичкӧд, сэсся надзӧникӧн мӧдӧдчис Власьевна стӧрӧжкалань.
Пётр Тихонович сулаліс ӧти местаын да видзӧдіс сы бӧрся.
Порог дорас Марья Дмитриевна бергӧдчис да кинас ӧвтыштіс почтальонлы, а сійӧ, мышкыртчыштӧмӧн, видзчысьӧмӧн ыджыд кокнас восьлалігтыр ньӧжйӧник муніс дворысь.
Марья Дмитриевна пырис стӧрӧжкаӧ.
Ставыс тайӧ Чижиклы эз кажитчы.
Пыр сідз жӧ яра югдӧдіс шонді, гӧра вывсянь кыліс челядьлӧн серам, но важкодь гажлуныс сьӧлӧм вылас эз вӧв.
Сійӧ сюйис дадьсӧ пос улас, недыр сулалыштіс, думайтыштіс да мӧдӧдчис Власьевна ордӧ.
Посводзсянь стӧрӧжкаӧ пыран ӧдзӧсыс вӧлі восьса.
Джоджас куйліс Власьевна.
Дзор кӧсаыс сылӧн усьӧма джодж дӧра вылас да ловъя моз песласис.
Власьевна песіс юрсӧ сы улӧ пуктӧм киясас да пинь пырыс ойзіс.
А сы дінын пидзӧс вылас сулаліс Марья Дмитриевна, малаліс Власьевнаӧс пельпомъястіыс, мыйкӧ надзӧник висьталіс сылы, да и синъяссьыс войталісны Власьевналы дзор юр вылас посни, сӧдз синва войтъяс.
Власьевна вӧлі чабыртӧма киас кутшӧмкӧ бумага, а орччӧн куйліс чукрӧдлӧм конверт.
Кын сюръя моз Чижик сувтіс порог дорас.
Лоӧма мыйкӧ ужаснӧй, мыйкӧ страшнӧй да поправитны позьтӧм...
Морӧс бердас кияссӧ топӧдӧмӧн да ловшысӧ ланьтӧдӧмӧн нывка петіс стӧрӧжкаысь.
Ӧдзӧс дорас сулалісны тётя Дуня, Анисья, Настасья баб.
Гыӧртӧм стен бердас плешсӧ топӧдӧмӧн, гусьӧник бӧрдігтыр, Марушка лэпталіс пельпомъяссӧ.
— Но, кыдзи сійӧ? — Чижиклысь юаліс тётя Дуня.
Чижик пыр на нинӧм эз гӧгӧрво, но кыліс сьӧлӧм дойсӧ да сӧмын довкнитіс юрнас.
— Мый нӧ, бабаяс, — шуис тётя Дуня, — ветламӧй бӧрдыштамӧй сыкӧд тшӧтш.
Мирскӧй синванас шогыс чинӧ.
Шогыс ӧд кутшӧм!
Писӧ виӧмаӧсь, да ещӧ ичӧтджыксӧ!
Сэки Чижик ставсӧ гӧгӧрвоис.
Ванюшкаӧс виӧмаӧсь!
И синванас виньдалігтыр сійӧ котӧртіс корсьны Ленаӧс.
МАРЬЯ ДМИТРИЕВНАЛӦН ТАЙНАЫС
Власьевна омӧльтчӧма да сьӧдӧдӧма.
Синъясыс сылӧн пыдӧ вӧйӧмаӧсь, вомдоръясыс топалӧмаӧсь.
Дворын эз кут кывны сылӧн гажӧдысь гӧлӧсыс, ключьяслӧн гораа зёльӧдчӧмыс.
Сійӧ ӧтдортчис йӧзсьыс, эз волывлы пукалыштны пач дорын, и Чижик тӧдіс, мый Власьевна став прӧст кадсӧ сетӧ колхозлы.
— И уджалӧ, уджалӧ, — висьтавліс Наташа, — узьӧм ни шойччӧм оз тӧдлы.
Кытысь сӧмын выныс!
Эз ӧтчыд и эз кыкысь аддзыв Чижик, кыдзи Власьевна пыравліс Марья Дмитриевна жырйӧ, кыдзи Марья Дмитриевна петавліс стӧрӧжкаысь.
Кутшӧмкӧ вежӧктӧм мучитіс Чижикӧс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ зілис веськӧдчыны Власьевна син улӧ, но урокъяс бӧрын сійӧ шоча овлывліс гортас.
Ӧтчыд рытнас, школаса пемыд коридорын, Чижик зурасис Власьевнакӧд.
Сійӧ сулаліс кияссӧ лэдзӧмӧн, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, думайтіс мыйкӧ аслас йылысь, сьӧкыдтор йылысь.
Пӧсь ва тыра ведра сулаліс сылӧн кокъяс дорас.
Чижик матыстчис Власьевна дінӧ да нинӧм шутӧг видзӧдіс сы вылӧ.
Власьевна чӧвтіс синъяссӧ нывка вылӧ да надзӧникӧн шуис:
— Но, кыдзи, лэбачпи?
Олансӧ кыдзи?
Юалӧм вылас Чижик эз вочавидз, а, Власьевна бердӧ топӧдчӧмӧн, шога бӧрддзис.
Власьевна топыда топӧдіс сійӧс ас бердас, нинӧм эз шу да видзӧдіс пемыд ӧшиньӧд.
Сэсся кисӧ пуктіс Чижиклы юр вылас.
— Но, тырмас, Чиженька, тырмас! — и, асьсӧ да нывкаӧс убеждайтігтыр, содтіс: — Овны колӧ!
Победаӧдз овны кӧсъя!
Йӧзыслы отсавны колӧ!
Ог ӧд ме ӧтнам, уна баба бӧрдӧны.
Тадзи и весь овны?
Гашкӧ, Митенька воас, — шуис сійӧ надеяпырысь.
Сэсся чӧв олыштіс да видзӧдліс Чижиклы синмас.
— А Марья Дмитриевна йывсьыд, помнитан, ми сёрнитлім?
Ветлам, ме тэныд петкӧдла.
Лок, лок, эн пов, сійӧ абу гортас.
Марья Дмитриевна жырйын вӧлі сӧстӧм-сӧстӧм, кыліс лыс да турун дук.
Пельӧсса пызан вылын унасикас дзоридзьяс да уль коз лапъяс гажӧдісны ыджыд фотография.
Фотография вылас вӧліны кык челядь — ар сизима детинка да ар вита кызіник нывка ворсісны плюшысь вурӧм Мишкаӧн.
Фото улас гижӧма: «Толик да Танечка.
1941 во».
«Танечка!»
Со вӧлӧм мый!
Со мыйла сійӧ некор эз шулы Чижикӧс нимнас!
— Со, — шуис Власьевна, — кык... кык челядь вӧлӧма — и некод абу кольӧма.
Мам син водзас фашистъяс виӧмаӧсь.
Ю вомӧн вуджигӧн...
Кагаясӧс и пӧрысьясӧс, пежъясыд, бомбитӧмаӧсь.
Этшаӧн ловйӧн кольӧмаӧсь.
Марья Дмитриевна ранитчылӧма.
Ассьыс кагаяссӧ абу вермӧма видзны — найӧс пыр жӧ виӧмаӧсь...
А йӧзлысь кыкӧс петкӧдӧма.
Дыр сэсся сійӧ госпитальын куйлӧма.
А тайӧ кадас сылӧн мужикыс фронт вылын пӧгибнитӧма.
Кокни-ӧ сылы, Чижик, татшӧм шогсӧ да лютӧй ненавистьсӧ сьӧлӧмас новлӧдлыны?
Полігтыр Чижик видзӧдіс фотография вылӧ.
— Вот и сьӧкыд сылы челядь вылад видзӧдны.
Аддзан, нылук, унаног йӧзыд шогсьӧны.
Мукӧдыслӧн и сьӧлӧмыс кынмас, лоӧ из кодь...
А мыйла нӧ йӧзыс орччӧнсӧ олӧны?
Медым шонтыны, отсавны...
А митӧ кутшӧм синтӧмӧсь овлам!
Огӧ аддзӧй мӧд мортлысь сьӧлӧмсӧ.
Вот сідзи...
Пока котӧрт, нылук, гортад...
Чижик надзӧник петіс жырсьыс.
КЫЗ ТАНЬКА СЫВДІС ЙИ
Чижик, дерт, висьталіс ставсӧ Леналы да дружнӧйяслы.
Челядь волнуйтчисны да вӧчисны эськӧ уна лёктор, эз кӧ вӧв Елена Павловна.
Миша кӧсйис ӧні жӧ мунны Марья Дмитриевна жырйӧ мыйкӧ пӧчинитны.
Манька висьталіс, мый сійӧ мунас вӧрӧ, чегъялас уль коз лапъяс, а Нюра решитіс вышивайтны салфетка.
— Оз тадзи ков вӧчны тайӧс, — шуис Елена Павловна. — Пессӧ сылы Наташа пыртлӧ, а коз лапъяс да салфетка сідз, букты-баракты, тожӧ нинӧмла; сӧмын чуймӧданныд да ещӧ ёнджыка дойданныд ранасӧ.
Прӧстӧ старайтчӧй лоны сы дінӧ внимательнӧйджыкӧн и эн сувтӧдӧй щӧтьнытӧ, сійӧ кӧ тіянкӧд стрӧг да кӧдзыд.
И челядь зілисны лоны внимательнӧйӧн.
Найӧ луннас комынысь паныдасьлісны Марья Дмитриевнакӧд да быд раз шулывлісны сылы:
— Здравствуйте, Марья Дмитриевна!
Алёша всё-таки пыраліс велӧдысьяс жырйӧ да ёсьтіс директорскӧй пызан вылысь став карандашсӧ.
А завтрак дырйи Нюра лӧдліс сёянсӧ фарфорӧвӧй тасьтіӧ, нуліс Марья Дмитриевналы велӧдысьяс жырйӧ да, пызан вылас пуктӧм бӧрын, ыджыд морт моз шуліс:
— Сёйыштӧй; пӧсь, да и витаминыс уна.
Первойсӧ Марья Дмитриевна нинӧм эз казяв.
Сэсся сылӧн синъясас кутіс вуджрасьны шензьӧм.
Мукӧд дырйиыс сійӧ друг сюся видзӧдлывліс челядь пиысь код вылӧ кӧ да бӧр бергӧдчывліс.
Ӧтчыд сьӧкыд кӧрзинаӧн сійӧ вӧлі локтӧ сельпоысь, вайӧ велӧдысьлы урчитӧм ассьыс паёксӧ.
Миша аддзис сійӧс, котӧрӧн вуджис улича вомӧн.
— Вайӧй, ме нуа тіянлы, Марья Дмитриевна.
— Оз ков, Теплых, ме ачым нуа.
Миша видзӧдіс Марья Дмитриевна вылӧ бурпырысь да спокойнӧя.
— Тіянлы сьӧкыд, а ме всё равно муна школаӧ.
И кисьыс сылысь босьтіс кӧрзинасӧ.
Сёрниттӧг мунісны орччӧн.
Школа ӧдзӧс дорын велӧдысь босьтіс кӧрзинасӧ да шуис: «Аттьӧ».
Сэсся, думыштчӧмӧн Миша юр вывті видзӧдігмоз, содтіс:
— Мый тайӧ тіянкӧд лои?
Мыйлакӧ ті абу сэтшӧмӧсь...
Миша нинӧм эз шу.
* * *
Школаын мунісны урокъяс.
Дворас вӧлі тыртӧм.
Марья Дмитриевна воис районысь, вайис тетрадьяс да школалы стеклӧяс, пырис мыйлакӧ сарайӧ да колис ӧдзӧссӧ восьсӧн.
Код тӧдас кытысь босьтчӧм Танька, коді тӧвся пальтонас да ыджыд шерстянӧй чышъяннас кажитчис дзик нин гӧгрӧсӧн, пуксис веськыда лым вылас да чагйӧн кутіс кодйыны гутор.
И друг сарай ӧдзӧс дорас мыччысис дзодзӧг, зэв ыджыд, еджыд, ныр вылас гӧрд шмак.
Синтӧм моз сійӧ сувтыштліс да сэсся, кынмысь гӧрд кокъяссӧ вылӧдз лэпталігтыр, тшапа кутіс восьлавны Танькалань.
Танька ырыштчыліс сы вылӧ чагторнас.
— Мун, утка!
Мун татысь!
Дзодзӧглы тайӧ эз кажитчы.
Сійӧ нюжӧдіс сьылісӧ да чушнитіс.
Танька видзӧдліс сылӧн ичӧтик скӧр синъяс вылӧ, повзис да, кияснас ӧвтчигтыр, горӧдіс бӧрдӧм гӧлӧсӧн:
— Мун, мун!
Ме пола!
Дзодзӧг уськӧдчис сы вылӧ, пӧрӧдіс лым вылӧ, кучкис борднас да зэв ёна кокыштіс польдчӧм чужӧмсӧ.
Танька, ыджыд гӧлӧсӧн горзігтыр, сувтіс кок вылас, кӧсйис пышйыны, но гынкӧмыс да чышъяныс мешайтісны сылы.
Дзодзӧг пыр на чушкакыліс да усьласис нывка вылӧ.
Марья Дмитриевна петіс сарайысь.
И сэки, синванас виньдалігтыр, Танька уськӧдчис сы дінӧ мездысьӧм могысь да гӧлӧстырнас горзіс:
— Мама!
Мама!
Таня полӧ!
Марья Дмитриевна котӧртіс сылы паныд, вӧтліс дзодзӧгӧс, босьтіс нывкаӧс киас.
Танька кутчысис кияснас сылы сьыліас, ляскысис банбок бердас да, сыркъялігтыр да синвасӧ койигтыр, шӧпкӧдіс: «Мама, мама»...
Марья Дмитриевна топыда топӧдіс сійӧс ас бердас.
— Успокоитчы, нылук, успокоитчы, ме сійӧс вӧтлі...
Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык... нылук.
Зильгис звонок.
Челядь котӧртісны дворӧ да чуймӧмысла сувтісны сюръяяс моз.
Шӧйӧвошӧм да яналӧм Нюра котӧрӧн матыстчис Марья Дмитриевна дорӧ.
— Но, кытысь сійӧ татчӧ воӧма, шогӧй менам!
Мун ӧні жӧ фермаӧ, мамыд дінӧ, кылан?
Но Танька, ещӧ неуна сыркъялыштіс на, вешйыштчис Нюра дорысь да, Марья Дмитриевна бердӧ топӧдчыштӧмӧн, вильыша нюркнитіс:
— Ог мун, кӧсъя сыкӧд.
— Эн вӧрзьӧд сійӧс, Нюра, — шуис Марья Дмитриевна. — Сійӧ зэв ёна повзис, мед шойччыштас ме ордын.
И тэрыба восьлалігтыр муніс аслас жырйӧ да моздорас нуис сералысь кыз Танькаӧс.
* * *
Челядь калькнитісны вомъяссӧ.
Валоваӧс директорша шуис прӧстӧ «Нюраӧн»!
И тайӧ кадсянь кыз Танька пыр пышйывліс фермаысь, кытчӧ сійӧс босьтлывліс аскӧдыс мамыс, да волывліс школьнӧй дворӧ.
Тшапа тувччалігтыр да ньӧти повтӧг сійӧ веськыда мунліс Марья Дмитриевна жырйӧ.
Марья Дмитриевна кӧ эз вӧв гортас, Танька сэтшӧм жӧ спокойнӧя мӧдӧдчывліс велӧдысьяс жырйӧ.
Сійӧ матыстчывліс Марья Дмитриевна дорӧ да гордӧя висьтавліс:
— Вои нин.
А рытнас гортас ошйысис то выль кепысьӧн, то шоныд чулкиясӧн, то партукӧн.
Вокъяс вылас да чойяс вылас важнӧя видзӧдлывлігтыр сійӧ юӧртлывліс налы:
— Талун копей юи.
Танькала Марья Дмитриевна ордӧ ковмывліс пыравлыны Нюралы.
Первойсӧ сійӧ полігтыр сулавліс порог дорас, пока Марья Дмитриевна тӧбис нывкаӧс.
Ӧтчыд Марья Дмитриевна юаліс сылысь горт нывсьыс, и Нюра увлекитчис да висьталіс аслас ыджыд семья йылысь.
Марья Дмитриевна кутіс юасьны сылысь и мукӧд челядь йылысь.
И вочасӧн Нюра кындзи кутісны волывлыны Марья Дмитриевна ордӧ и Саша, и Алёша, и весиг Манька.
Челядь костысь да Марья Дмитриевна костысь питорйыс сылі, и школьникъяс прӧстӧ кыскисны сійӧс асланыс велӧдысьяс радӧ, кодъясӧс найӧ велалӧмаӧсь не сӧмын уважайтны, но и радейтны.
СКАТЕРТЬ-САМОБРАНКА
Читальняын вӧлі зэв чӧв.
Бабаяс эз точкӧдчыны чувки кыан емъясӧн, лэдзӧмаӧсь кысянъяссӧ пидзӧс выланыс, чӧрсъяснысӧ сюйӧмаӧсь партук зептаныс.
Газетысь Леночка лыддис юӧртӧм сы йылысь, кыдзи отличитчӧма местнӧй дивизия.
Нывбабаяс полісны лолавны, медым не кольны ни ӧти кыв, гордӧя нюмъялісны вом пельӧсъяснаныс.
Быдӧн думайтіс: «Вермас лоны, и менам сэні!»
— Да, — шуис тётя Дуня, — эз подведитны миян, эз янавны лесовикъяс!
— Эз жӧ ӧд!
— Шуан жӧ!
Власьевна бара босьтіс кысян емъяс.
— Со мый, бабаяс, кутшӧм менам думъяс.
Гажтӧм сэні фронт вылад миян пиянлы мамъяс пӧжалӧмтортӧгыд.
А мый эськӧ Выль во кежлӧ кӧ ми мӧдӧдам налы асланым киясӧн вӧчалӧм пельменьяс?
Ӧні зэв кӧдзыд.
Кынтам пельменьяссӧ, найӧ, быттьӧ кӧлӧкӧльчикъяс, зильӧдчыны кутасны да дзик котелокъясӧдзыс свежӧйӧсь воасны.
И лоӧ миян пиянлы чӧскыд и гажа, мый рӧднӧй местаясын абу вунӧдӧмаӧсь.
Но, коді ӧткажитчас татшӧм уджысь!
Тадзи и решитісны.
* * *
Вежалунӧ матігӧгӧр сиктса кӧзяйкаяс чеччисны югдігас.
Ӧти керкаясын вына кияс улын кылісны нянь шомӧсъясӧн да мутӧйясӧн таркӧдчӧм — кӧзяйкаяс суктісны теста.
Мукӧд керкаясын ланьтлытӧг тотшкӧдчисны сечкаяс — пу воръясын шырисны яй. Жалиттӧг пукталісны сэтчӧ лук, киськалісны быттьӧкӧ посньыдик йи торъясӧн.
Уна кӧзяйкаяс кӧдзыд кладӧвӧйясысь вайисны та могысь яй кусӧкъяс, кодъясӧс видзтӧма Выль во кежлӧ.
Ӧтилаын пожналісны пызь, мӧдлаын быглялісны гӧгрӧс сӧчӧнъяс.
Ӧти платтьӧ кежсьыс, юр вылас чӧвтӧм чышъяна, гӧрдӧдӧм нывъяс котралісны керкаысь керкаӧ.
Котӧртігмозныс горӧдлывлісны:
— Но, кыдзи тіян?
— Коймӧд сё нин помалам.
— А ми нёльӧдӧс...
— Ой, ошйысян!
— Варя, он-ӧ сетышт посни совтӧ, миян гырысь!
— Мыйла ог сет, пырав, босьт!
А зэв кӧдзыд.
Трубаясысь тшыныс кайӧ сюръяясӧн.
Дзуртӧ-дзуртӧ лым, и кӧдзыд тшын пиас пухӧвӧй шальӧн моз гартовтчӧм банйӧм шонді кывзӧ сечкаяслысь тотшкӧдчӧмсӧ, скалӧяслысь дзуртӧмсӧ, нывъяслысь гора гӧлӧсъяссӧ...
Школаын тырыс йӧз.
И, дерт, дружнӧйяс сэнӧсь жӧ.
Партаяс вылын куйлісны паськыд пӧвъяс, джоджас сулалісны теста тыра шомӧсъяс, а велӧдысьяс, Наташа, Марушка пелька быглялісны скалӧясӧн сӧчӧн бӧрся сӧчӧн.
Саша да Петька пожъясын новлісны найӧс орчча классъясӧ.
А сэні нывкаяс, Власьевна видзӧдӧм улын, вӧчалӧны наысь гӧгрӧсіник, посньыдик пельменьяс.
Чижик пошиктӧ, быттьӧкӧ гӧра бергӧдӧ.
И пельменьясыс сылӧн оз артмыны: то кузьӧсь, то пӧлӧс бокаӧсь.
Но сійӧ зільӧ, сӧмын кужӧмлуныс оз тырмышт.
Нюра уджалӧ ӧдйӧ да мичаа, да и Манька оз кольччы.
abu
Власьевна быдлаӧ вевъялӧ: ачыс уджалӧ и мукӧдӧс велӧдӧ.
— Чукыръясӧн вӧчалӧй, нывъяс, чукыръясӧн, медым вӧлі места сокыслы разавны.
Тэ, Чижик, сӧчӧнсӧ певнад кутыштав, со тадзи...
— Ой, кутшӧм уна!.. — гусьӧник шуалӧ Чижик. — Мыйла тайӧ?
— А тэ думайтан, найӧс ӧти морт ӧтиӧс и сёйӧ?
Ме ачым комын-нелямынӧс сёя, — шуӧ Нюра.
— А ме квайтымынӧс!
— А ме сёӧс!
— Сӧр ёнджыка...
Марья Дмитриевна вӧлӧма пельмень вӧчалысь зэв бур мастерӧн.
Скалӧ улас сылӧн сӧчӧныс йӧктӧ-бергалӧ да петӧ вӧсньыдик да гӧгрӧс, быттьӧ циркульӧн гижтӧма.
Пельменьясыс лэбалӧны сы ки улысь, быттьӧкӧ ичӧтик еджыд лэбачпиян.
Челядь дугдывтӧг котӧртлывлӧны видзӧдлыны сылысь гажа, лӧсьыд мастерствосӧ, и сійӧ оз вӧтлы найӧс.
Нюмъялӧ, шутитӧ челядькӧд да уджалӧ пыр зільджыка и зільджыка, сӧмын горӧдыштлывлӧ отсасьысь Леночка вылӧ:
— Елена Павловна, вайӧй ещӧ тестасӧ!
Елена Павловна, менам ставыс!
Матігӧгӧрса сиктъяссянь гырысь кӧрӧбъясын вайӧны нин гӧтӧвӧй пельменьяс.
Школьнӧй дворӧ пыртӧны найӧс пӧвъяс вылын, пожъясын, наберушкаясын.
Классъясысь петкӧдлісны став пызанъяссӧ, но найӧ оз на тырмыны.
Сэки перъялӧны дзиръяс йылысь ӧдзӧсъяс да петкӧдалӧны найӧс ывлаӧ.
И со нин школалӧн паськыд дворыс ставнас тырӧма пельменьясӧн.
Найӧ куйлӧны пызанъяс вылын, ӧдзӧсъяс вылын, бӧчкаяс вылын да веськыда лым вылас вольсалӧм прӧстыняяс вылын, быттьӧкӧ став мирсьыс лэбӧмаӧсь тайӧ дворас еджыд лэбачьяслӧн стаяяс.
Челядь котралӧны двор кузяыс, налы тшӧктӧма видзны пельменьяссӧ воробейясысь, гажа зинзиверъясысь, каньясысь да понъясысь.
Кынтӧм, зёльӧдчысь йи торъяс кодь пельменьяссӧ лӧдӧны кӧрӧбкаясӧ да мӧдӧдӧны районӧ.
* * *
Ыджыд да помтӧм-дортӧм миян Рӧдинаным.
Ӧти границасянь мӧд границаӧдз недельясӧн котӧртӧны поездъяс; тшынасьӧны пароходъяс лунвывса и войвывса саридзьясын; горнӧй туйясӧд кавшасьӧны автомобильяс; юръяс качайтігтыр уйӧны лыа вывті верблюдъяс...
И тайгаын и гӧраясын, тундраяс вомӧн и видзьяс вомӧн мунӧны сюрс туйяс да трӧпаяс.
И тӧвнас кӧдзыдъяс дырйи ӧзйӧны сюрс бипуръяс.
Чӧскыд зӧр тыра мешӧкӧ ныръяссӧ сюйӧмӧн корсйӧдлӧны вӧвъяс.
Би весьтын пуӧны пӧртъяс.
Туй йӧз кыскалӧны мешӧкъясысь из кодь чорыд пельменьяс, пуктӧны найӧс пӧртйӧ, и со нин чӧскыд дука ру кайӧ кӧдзыд сынӧдас, и кынмӧм йӧз разялӧны воротникъяссӧ, восьтӧны полушубок пӧлаяссӧ да ошкӧны тӧждысьысь кӧзяйкаясӧс.
Пельмень быдлаӧ лӧсялӧ: гортын гӧгрӧс пызан сайын, и ӧтувъя праздник вылын, и тӧвся туйын...
Но кутшӧм донаӧсь найӧ боечьяслы йӧз муын, кӧні пельменьясысь кылӧ Рӧдиналӧн да гортлӧн дукыс!
Видзчысьӧмӧн принимайтӧны старшина киысь мужскӧй кияс мам пӧжаса кӧрӧбкаяс.
Сійӧ тыр не сӧмын пельменьясӧн, сійӧ тырӧма тӧждысьӧмӧн да мелілунӧн, Рӧдиналӧн дона приветӧн!
ДОНА ГӦСТЬЯС
Власьевна пӧлучитіс дженьыдик письмӧ:
«Мама, гижа госпитальсянь, эн пов, бурда нин.
Мекӧд орччӧн койка вылын Андрей Николаевич.
Лена Павловнаӧс эн повзьӧд, — Андрей бурдӧ жӧ нин.
Не кӧ сійӧ, тэ эськӧ, мама, эн аддзыв менӧ ловйӧн.
Новлӧдліс эськӧ менӧ кӧдзыд саридз пыдӧсті.
Ачыд сійӧс ме понда кутлан.
Кӧсйысисны лэдзлыны миянӧс кык недель кежлӧ гортӧ.
Виччысь, мама, телеграмма, лӧсьӧд моркова пирӧгъяс да жарджыка ломты пывсянтӧ.
Кутла тэнӧ, тэнад пи Дмитрий.
Висьтав водзвыв Марушкалы, медым некытчӧ оз мун».
Власьевна висьталіс эз сӧмын Марушкалы да Леналы, а ставныслы.
Леночка дінӧ сійӧ котӧртлывліс быд минутӧ, видзӧдіс сы вылӧ радейтан синъясӧн, быттьӧкӧ эз Андрей, а сійӧ, Лена, спаситіс Митенькасӧ кӧнкӧ йиа саридзын.
А войяснас Леночка веськыда эз сетлы Чижиклы узьны!
Пыр чеччывліс да видзӧдіс ӧшиньӧ.
Гартыштчас чышъянӧн, лолалыштас гыӧртӧм стеклӧӧ да сывдӧминӧдыс видзӧдӧ-видзӧдӧ.
А то друг заводитас чайник пузьӧдны.
Галина Владимировна таркӧдіс стенас:
— Узь тэ, мый ноксян?
— Пургаыс ыджыд.
А друг да найӧ ӧні воасны, кынмӧмаӧсь, тшыгӧсь...
— Но коді нӧ вой улӧ, пурга дырйи районысь петас?
— Всё-таки...
Лунъяс гажтӧма кыссисны виччысигӧн.
Власьевна, Леночка да Марушка паныдасьлісны Пётр Тихоновичкӧд медся виччысьтӧм местаясын.
— Телеграмма абу?
— Да абу, — скӧрмывліс Пётр Тихонович, — вӧлі кӧ, ме эськӧ ачым котӧрті.
И вот, телеграмма воис.
Луншӧр кадсянь Лена да Власьевна сулалісны гӧра йылын да синъяс доймытӧдзныс видзӧдісны ылӧ.
Туй кузя мунліс машина, кыссисны пес тыра додьяса вӧвъяс, ставыс муніс бокті...
Власьевналы колӧ вӧлі мунны уберитны классъяс, Леналы — прӧверитны тетрадьяс.
Миша матыстчис расстроитчӧм нывбабаяс дорӧ.
— Ті мунӧй, — шуис сійӧ небыдик гӧлӧсӧн, — а ми тані дежуритам ӧчередьӧн.
Энӧ полӧй, аддзам.
И дружнӧйяс пуксисны ӧграда вылӧ.
И всё-таки то Лена, то Власьевна петавлісны кильчӧ вылас.
— Оз тыдавны?
— Оз тыдавны, оз тыдавны...
Правление кильчӧ вылын тожӧ тыдаліс нывлӧн фигура.
Марушка син пемдытӧдзыс видзӧдіс.
А кор нин дугдісны виччысьны, дежуритысь Манька лэчыд гӧлӧсӧн горӧдіс сикт пасьтаыс: «Ой, ой, ой, ой, ӧдйӧнджык, ӧдйӧнджык!»
Амбар сайсянь мыччысис додь.
Сэтысь чеччисны кык сьӧд фигура да мӧдӧдчисны школалань.
Леночка да Власьевна кыв шутӧг гӧгӧрвоисны Манькалысь.
Петіганыс пасьтасигмоз, векни трӧпа вылын ӧта-мӧдсӧ пельпомъяснаныс тойлалігтыр, лымйӧ вӧйласигтыр найӧ уськӧдчисны паныд.
Власьевна котӧртіс водзвылас.
Со нин воис морякъяс дінӧ, паськӧдіс кияссӧ.
Леночка сувтіс: Власьевна кутліс Андрейӧс, окаліс гожъялӧм чужӧмсӧ, тапкӧдіс пельпомас да синва пырыс шуаліс:
— Да рӧднӧйӧй тэ менам, да аттьӧ жӧ тэныд пиӧй вӧсна, да сет тэ вылӧ бурджыка видзӧдлыны...
Здук кежлӧ Лена шай-паймуні да сэсся топыда кутліс Митенькаӧс.
Сэки Власьевна кватитчис:
— Да мый нӧ тайӧ ме! —
И лэдзис Андрейӧс.
Писӧ кутлігӧн сійӧ бӧрддзис курыд синваӧн:
— А Ванюшкаыд, Ванюшкаыд!
Митенька топыда топӧдіс ас бердас мамсӧ...
Андрей матыстчис Леночкалань:
— Здравствуй, рӧднӧйӧй менам!
Леночка дзебис чужӧмсӧ сы морӧсӧ.
Чижик сулаліс гӧра вылын да вежньӧдліс вомсӧ:
«Но вот, аддзис ассьыс Андрейсӧ да ме йылысь вунӧдіс...
А ме, гашкӧ, кынми...
Менӧ, колӧкӧ, кызӧдны кутас.
А сылы, дерт, дзик веськодь...»
Тайӧ кадас Андрей юаліс:
— А кӧні нӧ Чижикыд?
Здоров-ӧ?
— А со сійӧ эстӧні, гӧра йылын сійӧ... со видзӧдӧ... — быргис Манька.
— Но, ветлам сы дорӧ.
Код тӧдас кытысь чукӧрмисны челядь.
Воысьясӧс босьтісны топыд кытшӧ. Челядь эз вештывны сьӧлӧмсяньыс нимкодясьысь синъяссӧ сьӧд бушлатъяса статя фигураяс вылысь, бравӧй Митенька вылысь, подтянутӧй Андрей вылысь, да ставныс ӧтлаын мӧдӧдчисны школалань.
МОРЯКЪЯС
Морякъяс бӧрся чукӧрӧн вӧтлысисны челядь.
Кӧнкӧ кӧ тыдовтчылісны сьӧд шинельяс, пыр жӧ кутшӧмкӧ тыдавтӧм щельясысь, амбаръяс сайысь, заборъяс сайысь, чердакъясысь да веськыда мусьыс петавлісны Петька, Миша, Алёша, чепӧсйыліс Манька, сьӧкыда восьлаліс Климушка.
Первойсӧ найӧ сулалісны ылынкодь, сэсся матыстчылісны матӧджык, сэсся кытшавлісны топыд стенаӧн.
Юасьӧмъяслы, висьталӧмъяслы, сьӧлӧмсянь нимкодясьӧмъяслы эз вӧв пом ни дор.
Кык лун чӧж Чижик эз миритчы, мый свет вылын эм Андрей.
Видзӧдіс сы вылӧ зумыша, синкым увтіыс, вочавидзис дженьыдика.
Но Андрей кыдз быттьӧ эз казяв тайӧс.
Относитчис сы дінӧ меліа, спокойнӧя, чой дорӧ моз.
Ставсӧ сылы первойлы висьтавліс, быдлаӧ нуӧдліс аскӧдыс.
И Чижик небзис.
Андрей вылӧ сійӧ кутіс видзӧдны кыдзи ас морт вылӧ да ёна ышнясис челядь водзын.
Ӧд сійӧ ӧтнас вермис кутны Андрейӧс киӧдыс, шапкаавны сылысь офицерскӧй шапкасӧ, весавны соснас орденъяссӧ.
Челядь кутісны ветлӧдлыны кыдзкӧ тешкодя: кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, катласигтыр, «палубнӧй походкаӧн».
Фуражкаяссьыс друг ставныслӧн нетшыштчисны кӧзырокъясыс.
Пинжакъясас да бать гимнастёркаясас лоалісны еджыд воротничокъяс.
Сёрнияссӧ кутісны серӧдлыны татшӧм кывъяс: «полундра», «травитны», «вадорӧ».
Леночка став прӧст кадсӧ колльӧдіс Андрейкӧд, а Митенька эз петав колхоз правлениеысь, кӧні тайӧ кадас дугдывліс кывны щӧті мольясӧн гольскӧдчӧм.
Марья Дмитриевна недель кежлӧ мездіс Власьевнаӧс ставсикас уджъясысь, и Власьевна дзик асывсяньыс да сёр рытӧдз бергаліс пачводз дорын, частӧ петавліс кильчӧ вылӧ да чуксавліс кыз гӧлӧсӧн:
— Пиянӧй, Митенька, Андрюшенька, самӧвар пуӧ, шаньгаяс кӧдзаласны!
Сійӧ скӧрысь пыравліс Леночка жырйӧ да возмущайтчӧмӧн шуаліс:
— Пукалӧны!
Видзӧдӧй, бур йӧз, пукалӧны!
Варовитӧны!
А пирӧгъяс долженӧсь бакшасьны?..
Сійӧ ыстывліс Чижикӧс Марушка ордӧ:
— Мун висьтав: мамыд пӧ тшӧктіс пырысь-пыр локны!
Студень пызан вылын.
Кык час нин сёйтӧг пукалӧ!
Тадзтӧ дзикӧдз омӧльтчыны позьӧ!
Нюмъялыштігтыр Андрей добросовестнӧя сёйис студень пирӧг сорӧн, сёйис шаньгаяс, юис йӧв...
— Нинӧм, — шӧпкӧдіс сійӧ Леночкалы, — ме выдержита, менам желудокӧй здоров.
А Митенька мукӧд дырйиыс возмущайтчыліс:
— Да мый тэ, мамӧ!
Ми ӧд абу тшыгӧсь.
Миянӧс флотад бура вердӧны.
Тӧдан, мый сэтшӧмыс флотскӧй шыд?
О-ок!
Сэки Власьевна скӧрмывліс:
— Флотскӧй шыд?!
Да кыдзи тэ лысьтан татшӧм кывъяссӧ мамыдлы шуавны!
Да ме тэныд сэтшӧм шыд пуа, мый тіян медся главнӧйыс эз на сёйлыв!
И пуис.
Андрей вӧлі бур став челядьыскӧд, но кыдзкӧ тӧдчымӧн торйӧдліс Мишаӧс.
Частӧ Чижик сулывліс найӧс сёрнитіганыс.
Морякӧн лоны Мишалӧн пӧсь да серьёзнӧй кӧсйӧмыс сьӧлӧм вылас воис Андрейлы, да сійӧ унаторйӧ велӧдіс Мишаӧс тайӧ каднас.
— Лоан морякӧн, Миша, лоан, — эскӧдіс сійӧ детинкаӧс, — сӧмын семилеткатӧ помав отлично вылӧ.
Воан ме дорӧ, ме тэнӧ училищеӧ устроита.
Миша видзӧдіс Андрей вылӧ зэв ёна радейтӧмӧн.
Но эз дыр кыссьы татшӧм праздничнӧй олӧмыс.
Нёльӧд лунас нин Митенька воис Леночка да Андрей дорӧ да, кокъяс вылас катласигтыр, шуис:
— Лэдзӧй, Елена Павловна, Андрей Николаевичӧс мекӧд.
— Кытчӧ? — повзьыштіс Леночка, — кытчӧ лэдза?
Да аддзанныд-ӧ... миян нывъяс вӧрын пемыдысь пемыдӧ пожӧмъяс пӧрлӧдлӧны, сьӧкыд налы...
Пока ми танӧсь, колӧ эськӧ налы отсыштны.
Андрей кутіс нин кӧмавны гынкӧм.
— Дерт жӧ, старшина, неужели огӧ отсалӧй?
Леночка, эм тэнад кутшӧмкӧ ватник?
Тайӧ кадсяньыс Леночкалы лои спокойнӧйджык школаас.
Челядь эз видзӧдны ӧшиньӧд, кывзісны внимательнӧйджыка.
Кулинарияын выль достижениеяс йылысь юӧрталысь гӧлӧс Власьевналӧн эз нин юргы сикт пасьта.
Луншӧр кадын нывъяс вӧтлісны морякъясӧс вӧрысь:
— Мунӧй, мунӧй нин...
— Бура отсалінныд...
— Тіянӧс ӧд татчӧ бурдӧдчыны мӧдӧдісны, а ті удж бердӧ кутчысинныд.
— Уджалінныд — и тырмас!
Ковмис подчинитчыны.
Морякъяс воисны сиктӧ, и сэки нин Власьевна стрӧга видзис найӧс шойччиганыс да эз лэдз на дінӧ челядьӧс.
Сӧмын рытнас нывъяс керкаын лолывліс шума да гажа.
Пӧшти сиктса став йӧзыс чукӧртчывлісны кухняӧ.
Волывлісны и Марья Дмитриевна и Иван Евдокимович, и весиг ӧтчыд воліс ачыс Поликарп Матвеевич Елохов.
Сэки нин челядь ланьтлісны да кывзісны чӧла морякъяслысь висьтъяс сы йылысь, кыдзи воюйтӧ кӧдзыд саридз вылын славнӧй Сӧветскӧй Флот.
И сэки Власьевна первойысь кывліс, кыдзи Андрей Николаевич спаситӧма сылысь писӧ, Митенькасӧ, кыдзи раненӧй ёртсӧ петкӧдӧма сійӧ чорыд бойысь, кыдзи, ачыс ранитчӧма жӧ, нуӧма сійӧс пельпомъяс вылас.
Челядь оз вештывны синъяссӧ висьталысь вылысь да дасьӧсь кывзыны дугдывтӧг...
А гырысь йӧз тыртӧны морякъясӧс юалӧмъясӧн:
— Кӧні нӧ ӧні миян тышкасьӧны?
— Да быдлаын, папаша: и Польшаын, и Румынияын, и Венгрияын...
— А Берлинсӧ, Берлинсӧ дыр-ӧ ог босьтӧй?
— Но, тайӧс ме тіянлы точнӧя ог висьтав, а сӧмын туйсӧ сэтчӧ писькӧдам чорыдӧс.
— Пиянӧй, а пиянӧй? — юалӧ Анисья баб.
— Гашкӧ, регыд и став войнаыслы пом?
— Аддзан-ӧ, бабушка, победа матын, но сӧмын ӧні кутасны мунны медся чорыд бойясыс.
Зверыд ӧд оз жӧ кӧсйы джагавны.
Фашист ӧні и пиньяснас и гыжъяснас тышкасьӧ...
Кодзувъяс видзӧдӧны ӧшиньӧ, сёр вой пуксис му вылӧ, а йӧз век на оз разӧдчавны, пыр юасьӧны да юасьӧны морякъяслысь — ас синнаныс гырысь бойяс аддзылысьяслысь да сэні участвуйтысьяслысь.
ЗАВЕТНӦЙ ТЕТРАДЬ
Морякъяслӧн отпускыс эз на помась, а яндысьыштӧм Андрей объявитіс Леночкалы, мый найӧ Митенькакӧд мӧдӧдчӧны мунны.
— Гӧгӧрвоан, мусаӧй, — убеждайтіс сійӧ Леночкаӧс, — бойяс мунӧны вадорын, чорыд бойяс...
Огӧ вермӧй ми татшӧм кадӧ шойччыны да пирӧгъяс сёйны...
Сэні ӧд, буракӧ, и миян йӧз косясьӧны...
— Мыйла тэ думайтан, мый тіян? — паныд шуыштіс Леночка.
— Но и, дерт нин, кӧні саридз, сэні и морякъяс...
Да ӧд тайӧ абу важнӧ: миян часть либӧ мӧд...
Сэні быд боеч колана...
Лэдз менӧ, Леночка...
Огӧ вермӧ ми паччӧрын пукавны, кор миян водзлань писькӧдчӧны...
— Мун, — шуис Леночка, — тэ прав.
* * *
Вот и мунан лун.
Власьевна бара скӧрджык лои, вомдоръяссӧ топӧдӧма, сулалӧ пач дорас, пӧжалӧ туй вылӧ пирӧгъяс, и ставыс сылӧн кисьыс гылалӧ.
То зырйӧн гира-гаракылӧ, то укватсӧ уськӧдас.
Кыдзи сӧмын дзоньӧн колины гырничьяс, кашникъяс!
А Леночка видзӧдӧ, кыдзи Андрей пукталӧ ассьыс эмбурсӧ, чӧв олӧ да чунь вылас гартлӧ кӧсасӧ.
А чужӧмыс сылӧн сэтшӧм, мый Чижиклы и видзӧднысӧ абу окота.
И Марушка дугдывтӧг котӧртлывлӧ гортас.
То Митенькалы шоныд носки ваяс, то шарп, то кепысь...
Киясыс сылӧн тіралӧны, гӧлӧсыс оръясьӧ.
Колхозса став йӧзыс колльӧдӧны морякъясӧс.
Иван Евдокимович колькъяс ыстӧма, тётя Дуня яй тор жаритӧма.
Морякъяслы туй вылас кӧзяйкаяс вайӧны йӧв, шаньгаяс...
Ӧдзӧсъяс оз пӧдласьлыны лунтыр.
Лунтыр дзуртӧ кокъяс улын лым.
Керка дорӧдзыс талялісны паськыд туй, быттьӧкӧ додьясӧн ветлӧм вылӧ либӧ тракторъяслы.
Андрей сӧмын кияссӧ паськӧдлӧ:
— Да миянлы ставсӧ тайӧс нуӧм вылӧ быдса обоз ковмас.
А сэні ещӧ и челядь вайӧны козинъяс.
Коді коз коль, коді кырсьысь вӧчӧм пыж, коді пу лап, а Климушка перйис кытыськӧ чорыда узьысь чуткасьысь ёжӧс да шыбитіс сійӧс Андрей чемоданӧ.
— Босьт аскӧдыд!
Чижик бергалӧ гортас да оз тӧд, мый бердӧ кутчысьны.
А Манька пукалӧ джоджас да весалӧ и весалӧ Андрейлысь сапӧгсӧ, пӧжалуй, розявтӧдзыс зыртас.
Миша ветлӧдлӧ зумыш да кельыд чужӧма.
Чемоданас гурйысьыштӧм бӧрын Андрей кыскӧ клеёнка переплёта кыз тетрадь.
— Волы татчӧ, Миша. Пуксьы.
Оз ков тадзи шогсьыны.
Ми ещӧ аддзысьлам на тэкӧд.
Ме верита, тэ лоан морякӧн.
А медым прӧста тэныд кадсӧ не воштыны, со босьт.
Андрей мыччӧ Мишалы клеёнка тетрадьсӧ.
— Тані унатор эм: азбука Морзелы ключ, флажокъясӧн сигнал сеталан знакъяс, морскӧй терминъяслӧн кывкуд, кыдзи гӧрддзавлыны гӧрӧдъяс...
Разберитчы пока.
Миша видзчысьӧмӧн, кыкнан кинас босьтӧ тетрадьсӧ, топӧдӧ сійӧс морӧс бердас да друг сыркмуныштӧ-бӧрддзӧ да котӧрӧн петӧ жырсьыс.
Со нин ставныс чукӧртчисны ворота дорӧ.
Ёгор дядь воис вӧла доддьӧн.
Кутчысьлісны, прӧщайтчисны...
И со нин лым бусыс гартчӧ тӧвся туй кузя.
Пыр ичӧтджык и ичӧтджык лоӧ доддьыс, пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык лоӧ видзӧдны сулалысь кык фигура вылӧ.
А йӧзыс пыр на сулалӧны ворота дорын да видзӧдӧны тыртӧм нин лымъя эрд вылӧ.
Сӧмын Власьевна, Лена да Марушка ӧдйӧ разӧдчӧны гортъясас.
Буракӧ, бӧрдыштны.
ВОРСӦМСЯНЬ АРТМИС ДЕЛӦ
Миша некор эз торйӧдчыв аслас тетрадькӧд.
Сійӧ новлӧдліс тетрадьсӧ питшӧгас, зэлыда зэлӧдлывліс тасмаӧн.
Сійӧ гартыштіс сійӧс газетӧ, шыльӧдліс быд лист.
Лыддис и выль пӧв лыддьывліс, мукӧд дырйиыс гусьӧникӧн перйывліс урокъяс вылын да шӧпкӧдліс Чижиклы:
— Видзӧдлы, мый татчӧ гижӧма.
— Дугды, Лена Павловна видзӧдӧ.
И тетрадьсӧ бара сюйліс питшӧгас.
Саридзӧн увлекайтчӧм Мишасянь вуджис став классыслы.
Урокъясӧдз да переменаяс дырйи нёльӧд классысь кыліс тешкодя стучитӧм.
Тайӧ челядь велӧдчисны сёрнитны азбука Морзеӧн.
Детинкаяслӧн чуньясныс вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь да пыктӧмаӧсь.
А нывкаяс кутісны стучитны карандашъясӧн да ручкаясӧн.
Челядь пӧшти эз сёрнитны, а ӧта-мӧдныслы мӧдӧдавлісны азбука Морзеӧн гижӧм запискаяс.
Зэв ичӧт гижӧдтор вылын ковмывліс пукавны дыр, медым тӧдмавны сійӧс.
— Тире, кык точка, — ассьыс юрсисӧ чабралігтыр зілис тӧдмавны ёна пӧсялӧм Чижик, — точка, тире, куим тире... вай <ns>бородаш</ns>...
кутшӧм <ns>бородаш</ns>?
Кутшӧм ещӧ сэтшӧм <ns>бородаш</ns>?
— Тэ он сідзи лыддьы, — гусьӧник шуӧ Миша, — сэні сӧвсем абу тайӧ.
Аддзан: тире, точка, тире — карандаш.
Алёша корӧ карандаш.
Но сэки Елена Павловна скӧрысь видзӧдлӧ вашкӧдчысьяс вылӧ да пызанас стучитӧ карандашнас.
И ышмӧм челядь гӧгӧрвоӧны: «Ланьтӧй!»
— Лена Павловна, вот здорово! — эз выдержит да, сьӧлӧмсяньыс нимкодясигтыр, горзӧ Миша.
И Елена Павловна кватитчӧ да сералӧ:
— Ті нин и менӧ заразитінныд, ребята!
Детинкаяс кутісны волывлыны школаӧ кутшӧмкӧ аслыссяма гӧрӧдъясӧн гӧрддзавлӧм вӧняӧсь: якӧр гӧрӧдӧн, двойнӧй морскӧйӧн, петляӧн.
Быд тшӧктӧмъяс вылӧ, корӧмъяс вылӧ да предложениеяс вылӧ классыс ставнас вочавидзліс: «есть!»
Сэсся кывъясӧн, гӧрӧдъясӧн да азбукаӧн увлекайтчӧм бӧрын кутісны увлекайтчыны картаясӧн, морскӧй туйясӧн, діясӧн.
Елена Павловнаӧс тыртавлісны юалӧмъясӧн.
Урокъяс бӧрын детинкаяс ноксьылісны джоджӧ вольсалӧм картаяс весьтын.
Кутісны серпасавны кутшӧмкӧ фантастическӧй діяс да портъяса, гаваньяса, маякъяса канмуяс.
И сэки Елена Павловна эз выдержит:
Вот мый, ребята, тайӧ, дерт, абу лёктор, мый ті увлекайтчанныд став татшӧмторъяснас, но настоящӧй тӧдӧмлунъяс, кодъяс колӧны морякъяслы, татысь ӧд оз лоны.
Вайӧ босьтчамӧй делӧ бердас кыдзи колӧ.
Медым миян лоас географическӧй кружок.
Асьным вӧчалам разнӧй зонаяс кузя нагляднӧй пособиеяс, макетъяс, панорамаяс, картинаяс.
— А сэсся вӧчам выставка, — предложитіс Нюра.
И сэки сухопутнӧй Саша, коді важӧн нин дӧзмӧма морскӧй увлечениеысь, сетіс выль мӧвп:
abu
abu
abu
abu
— А мый, Лена Павловна, ми кӧ вӧчам выставка Гӧрд Армия Лун кежлӧ, а огӧ географическӧйӧс?
— И миян победаяс йылысь...
— И лётчикъяс йылысь...
— И санитаркаяс йылысь...
— Ме серпасала картинаяс, — предложитіс Алёша, — меным эськӧ сӧмын унджык карандаш, а то ӧти коричневӧй да турунвиж карандашнад ёна он паськӧдчы.
— А ме кута стрӧитны зэв бур крепостьяс, — шуис Петька.
— А оз ӧмӧй позь петкӧдны выставка вылӧ табак кӧшельяс, кодъясӧс ми вышивайтам боечьяслы? — рампырысь юаліс Нюра.
Юасьӧмъяслы да предложениеяслы эз вӧв помыс.
— Ладнӧ, — шуис Елена Павловна, — кӧсйыся тіянлы, ребята, аски кежлӧ ставсӧ думыштлыны, составитны выставкалысь план да витӧд урок вылын тіянлы ставсӧ висьтавны.
Леночка сёрнитіс Марья Дмитриевнакӧд.
Мӧдыслы зэв ёна кажитчис тайӧ.
Сійӧ тшӧктіс Власьевналы сетавны челядьлы школьнӧй кладӧвӧйясысь ставсӧ, мый налы кутас ковны.
Галина Владимировна кӧсйысис жӧ отсасьны.
И решитісны лӧсьӧдчыны выставка кежлӧ витӧд урокъяс вылын.
Всё равно, расписание серти витӧд урокъяс вӧліны серпасасян, рукодельнӧй да пение урокъясӧн.
И со удж кутіс пуны.
Мый кодь вӧлі классыс тайӧ часъясас!
И сёй, и лыа, бумага, клей, пӧвъяс, картон, нитш, кольяс, рузумторъяс...
Коді сёйысь вӧчаліс, коді стружитчис, коді серпасасис.
Весиг Климушка волывліс тайӧ кадас да отсасис челядьлы.
Посньыдик челядь пыр чукӧрӧн жӧдзисны ӧдзӧс дорас, стеклӧ бердӧ ныръяснысӧ ляскӧмӧн видзӧдлывлісны классӧ, но найӧс, дерт, эз лэдзлыны.
Гӧгӧрвоана, мый став уджъяснас, вышивайтчӧмысь ӧтдор, веськӧдліс Миша.
Сійӧ вӧчавліс настоящӧй чудесаяс.
Весиг тешкодь, кыдзи вермисны сылӧн грубӧй чуньяс увсьыс петавны войвывса лӧсьыдик нартъяс, уна вожа сюръяса истӧг кӧрӧбка гырся кӧръяс, мел кодь еджыд лымйӧн вевттьысьӧм пуяс, консервнӧй банкаясысь вӧчӧм посньыдик эзысь самолётъяс...
А Алёшалӧн делӧыс лои лёк.
abu
СТАВӦН ӦТИ ВӦСНА
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Саша локтіс Елена Павловна ордӧ да волнуйтчӧмӧн шуис:
— Алёша бӧрдӧ.
— Мыйысь?
Мый лои? — кутіс волнуйтчыны Леночка.
— Рисуйтнысӧ оз вермы, — зумыша вочавидзис Саша, скӧрысь чабыртіс кепкасӧ да швыркнитіс табуретка вылӧ. — Бумага абу, — Саша кусыньтіс ӧти чунь; — кисточкаяс ставыс жугласьӧмаӧсь, — Саша кусыньтіс мӧд чунь; — краскаяс абуӧсь... — и сійӧ кулакнас ырыштчыліс кодлыкӧ ӧшиньӧ.
— <ns>Да-а</ns>, — нюркнитіс Леночка, — абу лӧсьыд.
Ичӧтик жырйын лои чӧв-лӧнь.
Медым не мешайтны Леночкалы думайтнысӧ, Чижик кок чунь йылас муніс жыр пельӧсас да восьтіс ассьыс чемодансӧ.
Сійӧ дыр гудйысис аслас озырлунъясын — небӧгъясын, бумажнӧй аканьясын, лентаясын — да кыскис гӧгрӧсіник, пӧшти вӧрзьӧдлытӧм на краска да торжественнӧя пуктіс сійӧс пызан вылӧ:
— Со!
Саша разочаруйтчӧмӧн бергӧдліс гӧгыльсӧ да ышловзьӧмӧн шуис:
— Зарни...
Мый тайӧн кутан серпасавны?
— Но, вот мый, — шуис Леночка, — кадысь водзджык оз ков шогсьыны.
Тэ, Саша, сёрнитлы ребятакӧд.
Медым быдӧн гортсьыныс корсьласны, а кисточкаяс ми вӧчам асьным асланым юрсиясысь.
Ичӧтдырйи ме пыр тадзи вӧчлывлі.
Медым Миша вӧчас лӧсьыдик шыльыд бедьторъяс, юрсияссӧ ми сэтчӧ кӧртавлам сунисӧн, да ещӧ суниссӧ мавтам столярнӧй клейӧн, вот и кисточкаяс артмасны.
Бумага ме ачым корся.
Пырысь-пыр жӧ зэв зіля Чижик босьтчис удж бердӧ.
И со рытнас нин гольскӧ ножич, консервнӧй банкаын пуӧ столярнӧй клей, а Чижик шырӧ и шырӧ ассьыс кудрисӧ да вӧчалӧ Алёшалы кисточкаяс.
Рытнас пырис Нюра да повзьӧмысла сувтіс порог дорас:
— Тэ мый вӧчӧмыд, Чижик?
— Дас вит кисточка, — торжественнӧя шыасис Чижик.
— Да тэ ас вылад видзӧдлы!
Чижик уськӧдчис рӧмпӧштан дорӧ.
Збыльысь!
Юрси читкыльяссӧ уналаті вундалӧма нерӧвнӧя, а плеш весьтыс вӧлі дзик куш.
— Ой, и сюрыштас Леночкасянь!
— Сідзи и колӧ!
Тӧлктӧг вӧчӧма!
Ноко, вайлы щӧтка!
Гашкӧ, кыдзкӧ шыльӧда!
И вернӧй пӧдругаыс кутіс кӧтӧдавны да лӧсьӧдавны мича кудриясӧн Чижиклысь кывзысьтӧм юрсисӧ.
Кутшӧмсюрӧ вундалӧминъяссӧ вӧлі тупкӧма, но плеш весьтса кушиныс пыр на югъяліс.
Тайӧ эськӧ и нинӧм на, но кор Нюра матыстчис пызан дорӧ, сійӧ кутіс сэтшӧма серавны, мый сылӧн кӧсаясыс йӧктісны мыш вылас да петіс синваыс.
— Чижик, — серамысла тшӧкъялігтыр шуис Нюра, — тэ думайтан... тайӧ... запятаяяснас позяс серпасасьны?
И збыльысь, кисточкаясыс гартыштчӧмаӧсь юрси пратьясӧн, да пызан вылас бедьторъяс йылын куйлісны дас вит запятая!
Но, мый нӧ...
Неудача.
А Леночка гижис кузь письмӧ карӧ, кӧні учителялісны Мира да Коля.
И вот недель мысти нёльӧд класс получитіс пӧсылка.
Пётр Тихонович ачыс локтіс школаӧ, вызовитіс класса старӧстаӧс, Нюра Валоваӧс, тшӧктіс сылы кырымасьны вушйыссьӧм кыз небӧгӧ да торжественнӧя сетіс сылы ящик, кытчӧ вӧлі гижӧма: <rus>Пионерам четвёртого класса Бекрятской школы от пионеров 7-й школы Кировского района города»</rus>.
Лолавтӧг ставныс чукӧртчисны Миша дорӧ, пока сійӧ видзчысьӧмӧн восьтіс ящиксӧ, ӧтитӧг кыскаліс да пукталіс бокӧ вӧсньыдик кӧрттувъяссӧ.
Медвылын куйліс письмӧ:
«Дона ребята! — гижисны тӧдтӧм ёртъяс.
Миян велӧдысь Мира Николаевна висьталіс миянлы, кутшӧм интереснӧй выставка ті лӧсьӧдчӧмныд вӧчны да мый тіян оз тырмы бумага да краскаяс.
Бумага миян этша жӧ.
Но ми вӧчам сбор да мӧдӧдам тіянлы ставсӧ, мый чукӧрмис.
А краскаяс, дерт, этша.
Гижӧй миянлы, кыдзи прӧйдитас выставканыд.
Пионерскӧй приветӧн 7-ӧд школаса 4-ӧд отряд».
Бумагаыс вӧлі разнӧй: и тетрадьысь нетшыштӧм листъяс, и обой торъяс, и почтӧвӧй бумага листъяс, и кык кусӧк мича еджыд бумага.
Краскаяс вӧліны сӧмын куим пӧлӧс рӧма: сьӧд, лӧз да турунвиж.
— Но, ӧні действуйт, — Алёшалы ящиксӧ сетігӧн шуис сылы Саша.
А Алёша кипыдӧс вылын куйлісны куим гӧгыль краска, детинка шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс на вылӧ, и синъясыс сылӧн ньӧжйӧникӧн тырины синваӧн.
— Гӧрд да виж краскатӧг ме нинӧм ог вермы вӧчны, — нориника нюркнитіс сійӧ.
Челядь бара шогӧ усины.
Отсӧг вылӧ воис Власьевна.
— Аски асыв пырав ме ордӧ, Чижик.
Гашкӧ, тіян шогныдлы и отсыштам.
Унджык банка меным чукӧрт да водз дӧраась.
Югдігас на Чижик котӧртіс Власьевна ордӧ.
Стӧрӧжкаын ломтысис нин пач, пызан вылын дзужгис самӧвар.
Власьевна ыджыд рабочӧй партука, лабич вылас сулалігмоз орйӧдліс кӧртавлӧм гырысь лукъяс.
— Кутав, Чижик!
Шӧвк бокъяснас лӧсталігтыр гӧгрӧс лукъяс, быттьӧ мачьяс, лэбалісны вывсянь Чижик кипыдӧсӧ.
— Пуктав пызан вылас.
А ӧні весав луксӧ, а ме кладовкаӧ котӧртла.
Чижик весалӧ лук, и синваыс тыртӧ сылысь синъяссӧ, нырсӧ чеплялӧ-чеплялӧ.
И серамыд петӧ, и дӧсаднӧ.
Со нин курӧг колькъяс кодь еджыд лукъяс куйлӧны пызан вылын.
Лук кышсӧ Чижик чукӧртіс партукас да муніс посводзӧ.
Порог дорын сійӧ паныдасис Власьевнакӧд.
Сійӧ, быттьӧ Дед Мороз, ставнас гыӧртӧма, гӧрдӧдӧма, а киясас кутшӧмкӧ ньӧрторъяс, турунторъяс.
— Тэ кытчӧ, Чижик, пасьтасьтӧгыд котӧртан?
Зэв кӧдзыд!
— Да ме сӧмын посводзӧдз, лук кыш койыштны, — збоя вочавидзис Чижик.
Власьевна скӧрысь кватитӧ Чижикӧс пельпомӧдыс:
— Сулав!
Лук кыш?!
Бур йӧзӧй, сійӧ котӧртӧ лук кыш койыштны!
Пукты пызан вылӧ!
Чижик повзьӧмӧн кисьтӧ пызан вылӧ лук кыш чукӧр.
Власьевна пуктӧ корӧсьяс, кутшӧмкӧ кос турун китыръяс да ньӧрторъяс.
Пызан вылыс лои тыр.
Чижик шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлывлӧ пызан вылӧ да чӧв олӧ.
— Ӧд татысь и кутам вӧчны, — шуӧ Власьевна да бӧръялӧ корӧсьсӧ да лук кышсӧ.
— Татысь?
— Дерт жӧ.
— А мый кутам вӧчны? — дзикӧдз шӧйӧвошӧ Чижик.
— Да краскатӧ!
«Но и но!» — Чижик недоверчивӧя бергӧдлӧ юрсӧ.
— Оз веритсьы?
Со видзӧд: со тайӧ дзоридз — уразтурун, му вылын быдмӧ, дзоридзьясыс сэтшӧм вижӧсь.
Сэтысь лоӧ гӧрд краска.
А со тайӧ — вӧв шомкор.
Бур турун — и кынӧм висьӧмысь отсалӧ, да и сетӧ миянлы сьӧдгӧрд краска.
А лук кышысь вижӧс вӧчам.
А тэ «пырк-пырк!» — котӧртӧмыд койыштны!
Чижик яндысьыштіс.
— Но, босьтчы удж бердӧ!
Чижик котралӧ кухняті, отсасьӧ, а, вермас лоны, и ичӧтика мешайтчыштӧ Власьевналы.
Гырйын масьтіс сійӧ кутшӧмкӧ вужъяс, чирйис уразтурун дзоридзьяс, пукталіс пӧртйӧ лук кыш.
Пачын пуисны ыджыд банкаясын да ичӧт банкаясын настойкаяс.
Власьевна гудраліс найӧс, кисьталіс сэтчӧ кутшӧмкӧ сподобаяс, исаліс, видзӧдаліс югыд водзын, весиг видлывліс кӧрсӧ.
Лои восьтавны ӧдзӧсъяссӧ, сэті гартчигтыр пуркӧдіс-петіс лӧзов ру.
Алёша, Саша да Миша сулалісны кильчӧ помас, эз лысьтны пырны стӧрӧжкаас.
Власьевна вӧлі скӧр. Рытнас сёрӧн сійӧ вӧтліс Чижикӧс:
— Мун нин, мун, сэсся нинӧм тэныд вӧчнысӧ тані.
Ӧні сійӧ асылӧдзыс кутас пӧжсьыны.
— Коді «сійӧыс»?
— Да краскаыд.
Чижик сомневайтчӧмӧн видзӧдліс кульӧм еджыд лукъяс вылӧ, косьтӧм турун вылӧ да муніс гортас.
Кильчӧ помас челядь эз нин вӧвны.
А асывнас, звӧнокӧдз, Власьевна корис ас ордас Алёшаӧс, и сійӧ нимкодясигтыр бӧр петіс сы ордысь, киас кутіс куим стӧкан, кодъяс тырӧсь кизьӧр, но сӧстӧм да яркӧй краскаясӧн — гӧрд, виж да сьӧдгӧрд.
* * *
И вот воис Гӧрд Армия Лун.
Праздник вечерняас выставка вӧлі дась нин школаса куим классын.
Елена Павловна ачыс котӧртліс Иван Евдокимович ордӧ, школа нимсянь пригласитіс колхозса правлениесӧ ставнас, сельсӧветсӧ ставнас.
Веськыда кӧ шуны, гырысьяс сералісны, мынтӧдчисны челядьысь:
— Но мый ті сэні выставляйтанныд!
— Кытчӧ ещӧ ме муна!
Но мӧд лунас ставныс вӧліны праздничнӧй настроениеаӧсь, зэв праздничнӧйӧсь.
Асывнас радио пыр кывзісны Сталин ёртлысь приказ.
Дугдывтӧг чӧвтлывлісны синъяснысӧ приёмник вылысь карта вылӧ, а карта дорын сулаліс Галина Владимировна да сутшкаліс и сутшкаліс гӧрд флажокъяс.
И гӧрд флажокъяс лоины Чехословакияын, Венгрияын, Германияын.
И кымын унджык флажок лолі мездӧм канмуясын, сымын ёнджыка радлісны йӧз, сымын югыдджыка, кажитчӧ, дзирдаліс шонді.
Колхозникъяс матыстчывлісны карта дорӧ, уджысла чорзьӧм чуньяснаныс мерайтлісны, — уна-ӧ нин коли Берлинӧдз.
— Неуна, неуна нин коли, ёртъяс, — висьтавліс Галина Владимировна.
Позьӧ-ӧ вӧлі та бӧрын ӧткажитчыны, кор Марья Дмитриевна пригласитіс:
— Школа корӧ тіянӧс видзӧдлыны Гӧрд Армия Лун честь кузя вӧчӧм выставка, кодӧс вӧчис нёльӧд класс Елена Павловна веськӧдлӧм улын.
Дерт, дерт, ставныс мунасны.
И колхозникъяс мунісны школаӧ.
Быд класс ӧдзӧс дорын сулалісны веськыда гӧрд галстука серьёзнӧй детинкаяс, приветствуйтісны гӧсьтъясӧс пионерскӧй салютӧн.
Классъясын колхозникъясӧс встречайтісны нывкаяс, петкӧдлісны выставканысӧ, объясняйтісны.
Пыриганыс гырысьяс сералыштісны, нюмъялыштісны, а сэсся дугдывлісны серавны.
Тані збыльысь вӧлі мый вылӧ видзӧдлыны.
Первой классын вӧлі петкӧдлӧма СССР-лысь зонаяс.
Стенъясас ӧшалісны картинаяс.
Пызан вылын сулалісны тундралӧн, тайгалӧн, степнӧй полосалӧн, лунвывлӧн макетъяс.
Еджыд му вывті куясысь вӧчӧм посньыдик чумъяс дінті тӧвзисны-мунісны кӧръясӧн доддялӧм нартъяс.
Пальмаяс лайкйӧдлісны бумагаысь вӧчӧм коръяссӧ.
Еджыд украинаса керкаяс сулалісны югыд пруд гӧгӧр, кодӧс вӧчӧма жугалӧм рӧмпӧштан торйысь.
А мӧдӧд классын челядь висьтавлісны Гӧрд Армия йылысь да партизанъяс йылысь.
Зениткаяс лэптӧмаӧсь вывлань пу дулояссӧ.
Коз пу лапъясысь вӧчӧм да лыаӧн тыртӧм дзот скӧра видзӧдіс аслас амбразураяснас.
Спасательнӧй ичӧтик пыжын понъяс кыскисны раненӧй боечӧс.
Радист лӧсьӧдӧ походнӧй рация.
Козъя вӧрӧд писькӧдчӧны партизанъяс.
Коймӧд классын, гордӧйӧсь да шудаӧсь, кӧзяйничайтісны нывкаяс.
Сэні вӧлі выставка козинъяслӧн, кодъясӧс челядь мӧдӧдлісны фронт вылӧ.
Ӧкуратнӧя быгӧртӧм носӧвӧй чышъянъяс, асланыс киясӧн кыӧм кепысьяс, шарпъяс, носкияс да зэв уна табак кӧшельяс.
Тайӧ скромнӧй посньыдик мешӧкъяс вылас, кодъясӧс вышивайтӧма нывкаяс киясӧн, дзоридзалісны аддзывтӧм дзоридзьяс, лэбалісны лэбачьяс, тыдалісны мелі кывъяс: «Дона боечлы Нюрасянь», «Геройлы чолӧм», «Курит мыйта колӧ»...
Бать-мам ошкисны, шензисны да весиг кутісны неуна ошйысьыштны.
— Тэ видзӧдлы жӧ, Ивановна, тайӧ менам нылӧй вӧчӧма.
Аттӧ дивӧ, ме эг и тӧдлы, мый сійӧ татшӧм мастер!
— Да, лӧсьыд.
А менам, пиӧй, аддзылін, мӧдӧд классын, кутшӧм крепость вӧчӧма?
А ме аслам ныв вылӧ пыр скӧралі-скӧралі:
«Мый тэ пыр школаын урокъяс бӧрын шӧйтан?
Некор он отсышт мамыдлы...»
А сійӧ, вӧлӧмкӧ, со мый!..
Важӧн нин челядь эз аддзывны татшӧм мелі видзӧдласъяссӧ, бурпырысь шлёпнитӧмъяссӧ.
Важӧн нин батьныслӧн уджӧн тырӧм киыс ёртлы моз эз тапнитлы челядьлы пельпомъясас.
А медбӧръя классас бырлісны став сёрнияс: сэні, коз лапъясӧн гажӧдӧм стенын, ӧшаліс Алёшалӧн картинаыс.
Ныв Зоя сулаліс виселица дорын еджыд, кыдзи аслас кӧмтӧм кокъяс дорас лым толаыс, кокньыдик, кыдзи пельпомъяссайса кыдз пуыс.
И нежнӧй вижъюр дзоридзьяс быдмисны толаяссьыс, малалісны сылысь кокпыдӧссӧ, а пемыд-руд врагъяс юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн отступайтісны Зоялӧн стрӧг да смел видзӧдлас улын.
Картина вылӧ видзӧдігмоз нывбабаяс бӧрдісны да стесняйтчытӧг чышкалісны синванысӧ.
А колхозса кузнеч, багатыр Василий Никанорович, кутіс писӧ пельпомъясӧдыс, асланьыс топӧдыштіс да шуис сылы думыштчӧмӧн.
— Со тэ менам кутшӧм быдмин, пиук Алёшенька...
abu
abu
abu
Йӧзыс дыр эз разӧдчыны школаысь.
Пуксялісны коридорас да сёрнитісны матыса победа йылысь, йӧз канмуяс йылысь, кыті восьлалӧны пияныс да мужикъясыс, водзвылысь матыса мирнӧй олӧм йылысь.
А челядь чувствуйтісны асьнысӧ геройясӧн.
ЛЕНОЧКАЛӦН ШОГСЬӦМЪЯС ДА ТӦЖДЫСЬӦМЪЯС
Чижик видзӧдӧ пызан весьтӧ копыртчӧм Леночка вылӧ да думайтӧ:
«Ог, ог вермы эськӧ ме лоны велӧдысьӧн, некыдз эськӧ ог вермы!»
Водзджыксӧ Чижик думайтліс, мый велӧдысьӧн лоны зэв кокни: пыран классӧ, висьталан урок, сетан задача либӧ диктовка да гортӧ урокъяс, — и ставыс.
Да ещӧ, кодлы кӧсъян, верман двойка пуктыны, кодлы кӧсъян — пятёрка.
«Вот ме эськӧ Манькалы быд лун двойка пукті.
Воспитайтӧм могысь.
Медым оз ышнясь.
А Алёшалы ставсӧ пятёрка да пятёрка: сылӧн ӧд кокыс висьӧ».
Вот тадзи думайтліс Чижик водзджыксӧ, а ӧні сӧмын юрсӧ довкнитлывлӧ.
«Зэв, зэв сьӧкыд лоны велӧдысьӧн.
Вывті сьӧкыд да тӧждысяна.
Леночка пыр мыйкӧ нервничайтӧ, скӧралӧ, став йывсьыс думайтӧ, став вӧснаыс тӧждысьӧ...»
«Со Валя Веселовалӧн арифметикаысь двойка, сы вӧсна Леночка кольччывлӧ сыкӧд урокъяс бӧрын и объясняйтӧ, и объясняйтӧ.
Гортӧ локтас, чужӧмыс вежсьӧма, мудзӧма...»
— Но и эновт тэ сійӧс, Леночка.
Но и мед двойка, тэныд нӧ кутшӧм делӧ!
— Мый тэ, Чижик! — повзьӧ Лена. — Кутшӧм сӧрӧм тайӧ тэнад!
Заводын кӧ рабочӧй вӧчас брак, сылы эм таӧдз могыс али абу?
— Но, дерт, сійӧ ӧд должен бура вӧчны!
— И ме должен бура вӧчны.
Валя кӧ эськӧ дышӧдчис, ми эськӧ став классӧн тшӧктім сылы вӧтчыны.
А сійӧ зільӧ, сӧмын сылы сьӧкыд.
Вот ме и должен отсавны сылы, мӧд ногӧн менам производство вылын лоӧ брак.
А Манька?!
Но ветліс эськӧ мед киссьӧм кольтаӧн!
Но ӧд во заводитчигас Леночка нарошнӧ водзджык волывліс школаас, тшӧктывліс Манькалы сынавны юрсисӧ, ыстывліс Власьевна ордӧ, медым кизьсӧ вурисны либӧ киссьӧмин дӧмисны...
И тадзи лунысь-лун, тӧлысьысь-тӧлысь...
Збыль, Манька ӧні абу и ас кодьыс — ӧкуратнӧй...
И киясыс асывсянь пыр сӧстӧмӧсь...
Леночка мукӧд дырйиыс и сьыланкывъяс велӧдӧ сыкӧд.
А тӧрыт Леночка нюжӧдіс уроксӧ.
Зильгис звӧнок, а сійӧ объясняйтіс задача.
Но и мый!
Челядьяс пиысь некод сы вылӧ ньӧти эз и скӧрав.
Ыджыд тай, дас минут!
А урок вывсянь веськыда Леночка котӧртіс Марья Дмитриевна дорӧ да висьталӧ, и Чижик кылӧ, мый Леночкалӧн гӧлӧсыс тіралӧ:
— Марья Дмитриевна, мый вӧчны?
Тӧрыт менам минут куим кежлӧ материалӧй эз тырмы, а талун быдса дас минут уроксӧ нюжӧді.
— Энӧ волнуйтчӧй, Елена Павловна, — шуӧ Марья Дмитриевна. — Ӧти-кӧ, кор ті гӧтӧвитчанныд урокъяс кежлад, колӧ точнӧя распределитны ассьыд кадтӧ.
А сэсся ті асьныд кутанныд чувствуйтны кадсӧ.
Заводитіганым ставнымлы миянлы вӧлі сьӧкыд.
Абу тіянлы ӧтнаныдлы.
А пока босьтӧй менсьым часіӧс.
Мукӧд йӧзыс воасны служитанінсьыс — либӧ небӧг лыддьӧны, либӧ чулки штопайтӧны, либӧ гӧститны мунасны, а Леночка ӧбедайтас — и пырысь-пыр пызан сайӧ.
Быд лун тетрадьяс прӧверяйтӧ.
И роч кыв кузя, и арифметика кузя.
Сэсся урокъяс кежлӧ гӧтӧвитчӧ.
А то ещӧ велӧдчысьяс ордӧ гортаныс ветлас.
Леночка чеччӧ водз-водз, мыссяс-весасяс, мыссяс-весасяс, быд лун платтьӧсӧ гладитӧ.
— Мый тэ, Леночка, сэтшӧма кутін тшапитчыны?
— Да ог тшапитчы ме, Чижик, но ӧд ме требуйта челядьсянь, медым воисны классӧ сӧстӧмӧсь да ӧкуратнӧйӧсь, — сідзкӧ, ме ачым должен лоны безупречнӧйӧн.
— Сьӧкыд лоны велӧдысьӧн, — ышлолалӧ Чижик. — Ме вот ог вермы лоны сэтшӧмӧн... кыдзи тэ шуан?..
<ns>беза...</ns>
— Безупречнӧйӧн.
— Но, безупречнӧйӧн...
Лучше ме докторӧн лоа, кута йӧзлы пӧльза вайны.
И сэки Леночка скӧралӧ.
— Мый тэ сӧран, Чижик!
А докторъяссӧ, а инженеръяссӧ, а командиръяссӧ кодъяс велӧдӧны?
Велӧдысьяс!
Натӧг нинӧм эськӧ эз вермы лоны мирас.
Натӧг и керка эськӧ некод эз стрӧит.
Медся главнӧй профессия мирын — сійӧ велӧдысьяс!
И бур йӧз артмасны челядьысь либӧ лёк йӧз — тайӧ велӧдысь сайын жӧ!
— Но, сідзкӧ, ми ставным лоам бур йӧз! — шуӧ Чижик да топыда кутлӧ Леночкаӧс.
НАГРАДА
Март.
Мукӧд местаас ёна нин кылӧ тулыс дук, вевтъяс вылысь тёпкӧ-виялӧ войтва, чирикайтӧны воробейяс, а тані заводитчисны турӧбъяс.
Руд кымӧръяс кывтӧны уліті му весьтӧд.
Тӧлктӧг гартчӧ муяс вывті да вӧръясті тӧв, кыпӧдӧ лым буссӧ.
Асывсяньыс Власьевна тревожитчӧмӧн видзӧдлывлӧ енэжӧ,
и, друг кӧ заводитчас турӧб, сэки сійӧ да уборщица Наташа кутасны звӧнитны школьнӧй ыджыд кӧлӧкӧлӧн, медым челядь эз вошны туйсьыс.
А турӧб кӧ заводитчас урокъяс помасигӧн, Марья Дмитриевна тшӧктас ылыссаджык челядьлы кольччыны школаӧ.
Кухняын налы вылӧ пыр сулалӧ некымын пу крӧвать, крӧватьяс вылас вольпасьяс да юрлӧсъяс.
Иван Евдокимович частӧкодь мӧдӧдлывлӧ колхозысь вӧвъясӧс, медым нуӧдны посни челядьӧс.
Вӧрын олысьяслы воис тшыгъялан кад.
Уръяс да шыръяс сёйисны нин ассьыныс запасъяссӧ.
Пыр сьӧкыдджык да сьӧкыдджык лои посньыдик лэбачьяслы перйыны кӧйдысъяс.
Кӧчьяс уськӧдчывлӧны град йӧръясӧ.
Кӧръяс да йӧраяс волывлӧны зорӧдъясысь турун сёйны дзик сиктъяс дорӧдз.
Шӧйтӧны вӧрті тшыг кӧинъяс, вельмисны, оз повны йӧзысь.
Пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка сёрнитӧны сиктъясын, кыдзи пакӧститчӧны руд зверьяс.
Ӧтилаын дворсьыс пышйӧдӧмаӧсь понйӧс, мӧдлаын джагӧдӧмаӧсь ыжӧс, а ӧтчыд Пётр Тихонович бӧрся дзик горт дорӧдзыс вӧтчылӧма кӧин стада.
Ладнӧ, мый сійӧ налы ружьеысь лыйӧма.
Челядь ӧткӧн-ӧткӧн эз ветлыны школаӧ, чукӧртчавлісны унаӧн.
Быдӧнлӧн боканыс дӧра мешӧк.
Сэні сюмӧд, стружки да истӧг кӧрӧбка.
Петас кӧ вӧрысь кӧин, челядь босьтасны сюмӧдсӧ, ӧзтасны да кутасны шыблавны туй кузяыс.
Кӧин — сійӧ полӧ бисьыд — матӧдз оз матыстчы.
Но татшӧм повзьылӧмъясыс челядьлӧн пока эз на вӧвны.
* * *
Ыджыд перемена дырйи Власьевна пырис классӧ.
— Марья Дмитриевна тшӧктіс пыравны велӧдысьяс жырйӧ Богдановалы, Валовалы, Теплыхлы, Сашалы да Маня Фроловалы.
Челядь шызисны.
— Мыйла, Власьевна?
— И меным пыравны?
— Ми ӧд нинӧм эгӧ вӧчӧй!
— Ог тӧд, ребята, нинӧм ог тӧд...
Сӧмын нинӧмын оз тӧдчы, мый видны тіянӧс корӧны.
Чижик шыльӧдыштіс кудрисӧ, Нюра видзӧдаліс Манькаӧс.
Мыськисны кияснысӧ да тшапа мунісны велӧдысьяс жырйӧ.
Марья Дмитриевна чеччис налы паныд, синъясыс сылӧн видзӧдісны приветливӧя.
— Тайӧ ӧд ті, ребята, уджалінныд Домна Лапина бабушка ордын?
— Ми...
— Но, сідзкӧ, тайӧ честьыс тіянлы и относитчӧ.
И Марья Дмитриевна мыччис Нюралы некымын мортӧн кырымалӧм неыджыд письмӧ.
Челядь кӧсйисны видзӧдлыны письмӧсӧ, йӧткасисны, увгисны.
— Вай видзӧдлам...
— Кодсянь тайӧ?
— Тэ меным сайӧдан...
— Энлӧй, ребята, — шуис Марья Дмитриевна. — Нюра, лыддьы письмӧсӧ гораа.
И Нюра заводитіс лыддьыны:
«Дона челядь, миян боеч Фёдор Лапин получитіс мамсяньыс письмӧ.
Сійӧ гижӧма сылы, кыдзи ті отсалӧмныд сылӧн семьялы.
Аттьӧ тіянлы, челядь, став миян частьсянь боечлӧн семья вӧсна тӧждысьӧмысь.
Ми гижам тіянлы ылыс йӧз мусянь,
ми воськов бӧрся воськов бойясӧн мунам водзӧ победалань, но миянлы кокньыдджык воюйтны, кор ми тӧдам, кыдзи гортын тӧждысьӧны миян рӧднӧйяс вӧсна да кутшӧм бур челядь быдмӧны миян канмуын.
Миномётнӧй частьса боечьяс: Лапин, Федюнин...»
Водзӧ ещӧ вӧлі дас кырымпас.
Челядь шай-паймунӧмӧн чӧв олісны.
— Мый нӧ, ті заслужитінныд тайӧс, — шуис Марья Дмитриевна.
Сӧмын велӧдысьяс жыр ӧдзӧс сайын челядь воисны ас садяныс, кутісны чирзыны, быргыны, волнуйтчигтыр котӧртісны классӧ.
Письмӧсӧ лыддисны некымынысь да новлӧдлісны сійӧс ӧти классянь мӧд классӧ, висьтавлісны гортсаясыслы, лыддьылісны читальняын.
Сэсся Алёша серпасаліс сылы неыджыд рама, да челядь ӧшӧдісны сійӧс классас.
Мӧд лунас найӧ гижисны боечьяслы воча письмӧ да кӧсйысисны налы велӧдчыны бура да тӧждысьны фронтовикъяслӧн семьяяс вӧсна да ёрта-ёрт вӧснаыс.
Нюра переписывайтіс письмӧсӧ куимысь, пока решитісны, мый татшӧм видӧн сійӧс позяс мӧдӧдны боечьяслы.
Письмӧ мӧдӧдӧм вылӧ Марья Дмитриевна сетіс ыджыд, мича конверт.
ЧИЖИК МУНІС ХОЛМЫӦ
— Валя Веселова!
— Тані!
— Климов!
— Эм!
— Теплых!
— Тані!
Чижик чуксалӧ челядьӧс да, коді абу, пасъялӧ журналӧ.
Талун мыйкӧ классын этшаӧнӧсь.
Да, тыдалӧ, лоӧ пурга.
Тӧлыс сідзи и таркӧдӧ ӧшиньясӧ, сідзи и швачӧдӧ стеклӧӧ ва лымйӧн.
— Нюра Валова!
— Абу.
Чижик кутіс беспокоитчыны.
— Коді тӧдӧ, мыйла абу Нюра?
— Ме тӧда, — шуӧ Манька, — ми сыла пыралім, а сійӧ висьӧ.
Ставнас гӧрдӧдӧма, дрӧжжитӧ, нинӧм оз сёй.
Сылӧн мамыс кык сутки нин гортас абу волӧма, сы вӧсна мый фермаас мӧсъяс куканясьӧны.
А челядьыс няргӧны.
Ми сылы керкаас пес пыртім да пачсӧ ломтім.
Дзик мат!
Буракӧ, кулӧ!
— Мый тэ? — ёна повзис Чижик.
— Бызгун! — ӧвтыштіс кинас Саша.
— Да ті Александра Степановнаыслы висьталінныд, мый Нюра висьмӧма? — юаліс Миша.
— Эгӧ, ми эгӧ удитӧй, школаӧ тэрмасим.
— Но, урокъяс бӧрын мун да висьтав сылы, медым гортас тэрмасис, а то Нюралы ӧтнаслы лёк.
Зильгис звӧнок.
Чижиклы веськодь урокъясыд.
Некыдзи сійӧ оз вермы артавны, дона-ӧ сулалӧ печенье да дона-ӧ сакар.
Чижик думайтӧ сӧмын Нюра йылысь.
Кыдзи сійӧ сэні, коньӧр?
Ӧд вит посни челядь, колӧ найӧс вердны, юктавны.
Ӧтнас кыз Танька мый сулалӧ!
Чижиклы сэтшӧм жаль, сэтшӧм жаль Нюраыс!
Синваыс доршасьӧ сылӧн синъясас.
— Чижик, — тувкӧдӧ сылы бокас Миша, — тэнад ӧшибка артмӧма.
— Но и мед ӧшибка, мед!
Гашкӧ, Нюра сэні, и збыльысь, кулӧ...
А ми кӧсйысим боечьяслы тӧждысьны ёрта-ёрт вӧсна.
И Нюралӧн сідзжӧ батьыс фронт вылын...
Урокъяс бӧрын Чижик оз удит сӧветуйтчыны чойыскӧд.
Леночка ӧдйӧ мунӧ велӧдысьяс жырйӧ, талун налӧн педсӧвет.
Сэки Чижик шыасьӧ челядь дінӧ.
— Дружнӧйяс, — шуӧ сійӧ, — ми долженӧсь ӧні жӧ мунны отсавны Нюралы, оз жӧ позь сійӧс тадзи эновтны.
Но челядь сомневайтчӧмӧн видзӧдлывлӧны ӧшиньӧ.
— Ме талун школаӧ кольчча, — шуӧ Манька. — Турӧб лоӧ.
— И ме кӧсйыси...
— И ме...
Челядь шӧйӧвошӧмаӧсь, — ӧд Нюралы колӧ отсавны.
Чижик пузьӧ:
— Со ті кутшӧмӧсь «дружнӧйяс»!
Вӧрӧ вотӧсла ветлыны, лаптаӧн ворсны, мойдъяс кывзыны...
А кыдзи ёртным матӧ воас, сэки став тіян дружбалы и пом!
А коді кӧсйысьліс и радлыны ӧтлаын и отсавны матӧ воысьлы?
Но, сідзкӧ, ме ӧтнам муна.
— Да виччысьлы тэ, Чижик, — ӧлӧдӧ Миша. — Ӧні ме котӧртла, висьтала Александра Степановналы.
— Александра Степановна мунӧма видз вылӧ турунла, — висьталӧ Алёша, — воас рытладорыс.
— Со мый, ребята, — шуӧ Миша, — ме ветла Власьевналы висьтала.
Сійӧ мыйкӧ думыштас, гашкӧ, вӧв судзӧдас; и ме сыкӧд ветла.
— И сэки ме ветла, — шуӧ Манька, — сэні ӧд овмӧсас отсавны колӧ, тэ ачыд он куж.
— А ми и узьны вермам, — шуӧны Веселова чойяс.
Но Власьевна стӧрӧжкаын эз вӧв.
— Виччысьлам час кымын, педсӧвет помасяс, и ми ставсӧ висьталам Марья Дмитриевналы, — решайтӧ Миша.
Но Чижик дзоньнас сотчӧ.
Сылы кажитчӧ, мый Нюралы колӧ отсавны ӧні жӧ, тайӧ минутас, быдса час виччысьны оз позь.
Сійӧ корӧ Манькаӧс коридорӧ:
— Маня, сылы зэв лёк?
— Вывті, ой, вывті, — шуӧ Манька да топӧдӧ вомдоръяссӧ.
— Со мый, — шуӧ Чижик, — тэ, Маня, нинӧм эн висьтав, а ме муна ӧні...
Он висьтав?
Ог...
Чижик пасьталӧ пась да петӧ кильчӧ вылас.
Ок, и лёк жӧ поводдяыс ывлаас!
Дзик муӧдзыс ӧшӧдчӧмаӧсь кымӧръяс, коръясӧкӧ лёкысь усьласьӧ скӧр тӧв, тревожнӧя шувгӧны вӧрын козъяс.
Чижик топӧдыштӧ пась пӧлаяссӧ да мунӧ вороталань.
Манька ӧти платтьӧ кежсьыс петӧ кильчӧ вылас.
— Чижик, виччысьлы менӧ, Чижик!
Ме муна тэкӧд, сӧмын пасьтася.
Но Чижик оз нин кыв сылысь...
* * *
Турӧб кыптіс друг.
Гартчис туй кузя лым бус, ратшкакылісны пожӧмъяс, нюклясисны мегыр моз, кисьтісны увлань чуткасьысь кос лым.
Козъяс тіралігтыр ӧвтчисны лапъяснаныс.
Налӧн сьӧд кокъяс гӧгӧр кольчаӧн гартчис лым.
Сотысь чизыр тӧв эз сет лолавны.
Чижик бергӧдчывліс сылы мышкӧн, шойччыштліс да бара муніс туй кузя, позьӧ кӧ шуны туйӧн тайӧ сутшкасьысь сук еджыд йӧвсӧ, коді пуис Чижик гӧгӧрын.
Кос лым пырис пась воротник саяс, сосъясас, гынкӧм пытшкас, и некытчӧ вӧлі дзебсьыны сыысь.
Кокъяс вӧйласисны толаясӧ; кык воськов сайысь нинӧм вӧлі оз тыдав.
Чижик зурасис пуӧ, парсыштіс банбоксӧ, сувтіс.
Турӧбыс омляліс кӧин моз, шутьляліс, дзуртіс, шувгис.
Банбокъясыс йизисны.
Чижик дугдывтӧг чышкаліс найӧс дзикӧдз нин кӧтасьӧм кепысьнас.
Синлысъясыс гыӧртісны, кынмисны кокъясыс...
Бергӧдчыны бӧр?
Но кӧнкӧ матын нин должен лоны Холмы, а сэні Нюра, кодлӧн жарыс зэв ыджыд, куйлӧ ӧтнас, беспомощнӧй, Нюра, кодлы Чижик сетліс дружитӧм йылысь клятва...
И лым толаӧ вӧйласигтыр Чижик бара упрямӧя муніс водзӧ, вермасис пешкыльтчысь пась пӧлаясыскӧд, сувтыштавліс, медым лолыштны....
Турӧб дугдіс сідз жӧ друг, кыдзи и заводитчис.
Кытчӧкӧ водзӧ лэбис ярмӧм тӧв.
Тіралігтыр на веськӧдчисны пожӧмъяс.
Козъяс, кодъясӧс тӧлыс мездӧма лым эшкынсьыс, веськӧдісны мудзӧм лӧзов-веж лапъяссӧ.
Сӧдз енэжын мыччысисны дзирдалысь кӧдзыд кодзувъяс.
Лым бусыс ещӧ гартчис на кокъяс дорын, еджыд бусӧн киськалісны гынкӧмъяссӧ.
Со и сійӧ ланьтіс.
Чышъян помнас Чижик чышкыштіс кӧтасьӧм чужӧмсӧ, пыркнитіс пасьсӧ, гӧгӧр видзӧдліс да пыр жӧ гӧгӧрвоис: вошӧма туйсьыс.
Вом пытшкӧсыс лои кос, бытшкыны кутіс морӧспань улас.
— Но, нинӧм, нинӧм, — шуаліс аслыс Чижик.
Ме эг вермы кежны ылӧ туйсьыс.
Сійӧ кӧнкӧ тані, дзик орччӧн.
Веськыдвылас, со эсійӧ пожӧм саяс.
Пидзӧсӧдзыс лымйӧ вӧйласигтыр, тола пытшкысь чорзьӧм гынкӧмъяссӧ сьӧкыда лэпталігтыр Чижик келіс веськыдвылӧ.
По вӧрыс сэні лон сукджык, лымйыс джуджыдджык, туй эз вӧв.
«Ме ӧшибитчи, меным колӧ шуйгавылӧ», — думайтіс Чижик да кежліс шуйгавыв.
Пожӧмъяс веськодьпырысь видзӧдісны вӧрӧд кытшлалысь ичӧтик нывка вылӧ.
Сӧмын не повзьыны, сӧмын не повзьыны, — эскӧдіс асьсӧ Чижик. — Ӧні ме думышта, кыдзи колӧ вӧрын корсьны туй: «Туй колӧ корсьны кодзувъяс серти, нитш серти да мыръяс вывса вогӧгӧрся кольчаяс серти...» Час ме видзӧдла, кӧні войвыв, кӧні лунвыв, и аддза туйсӧ.
Чижик сёрнитіс гораа, медым не кывны вӧрлысь тӧвся сьӧкыд чӧв-лӧньсӧ.
Кодзувъяс эз отсавны Чижиклы.
Муртса аддзис сійӧ Большая Медведицаӧс, дыр видзӧдіс весалӧм эзысь кӧні вылӧ, но туй йылысь сійӧ нинӧм эз висьтав сылы.
Нитш?
Вогӧгӧрся кольчаяс?
Но кытысь найӧс аддзан метра судта лым увсьыс?
Пу лапъяс вешталігӧн Чижик воштіс кытчӧкӧ кепысьпӧвсӧ да ӧні пӧляліс веськыд ки вылас да шонтіс сійӧс питшӧгас.
Кокъясыс Чижиклӧн тіралісны, сьӧлӧмыс тіпкис тэрыба-тэрыба, вомдоръясыс косьмисны.
«А всё-таки ме ог пов, — шуаліс аслыс Чижик. — Вот ньӧти ог пов.
Ме муна правильнӧ.
Но, ещӧ дас минут, ещӧ час джын, и ме пета Холмыӧ».
Вӧр весьтӧ кыпӧдчис тӧлысь да киськаліс лымсӧ лӧзов рӧмӧн.
Тӧлысьыс кажитчис гажаӧн да нюмъялысьӧн, тайӧ тӧлысьыс, коді бура тӧдӧ ассьыс туйсӧ.
И сэки Чижик повзис: дзирдалысь еджыд лым вылысь сійӧ аддзис ассьыс гӧрд кепысьпӧвсӧ!
Сідзкӧ, сійӧ кытшлалӧма ӧти местаын.
Пыр жӧ нинӧмӧн лои лолавны.
Нывка нёровтчис пожӧм бердӧ, разис чышъянсӧ.
Сійӧ весиг эз лэпты кепысьпӧвсӧ.
Водзӧ сійӧ оз вермы воськовтны ни ӧти воськов, ни ӧти воськов, весиг медся ичӧт воськов.
Сійӧ кутас сулавны тадзи пожӧм дорын, кыдзи Некрасовлӧн Дарья.
Но ӧд сійӧс аддзасны, дерт, аддзасны.
Тӧдӧмысь, Миша висьталіс Леночкалы, и Власьевналы висьталіс.
Найӧ локтасны сыла вӧлӧн, и сійӧ водас турун пӧвстӧ да кутас узьны, узьны, узьны...
А пока позьӧ пукалыштны мыр вылын.
Чижик муртса пальӧдчӧ вугралӧмысь.
Оз, узьны оз позь.
Унмовсян кӧ, кынман.
Колӧ мый йылысь кӧ думайтны...
Со...
Нюра... коньӧр Нюра... сійӧ висьӧ... сійӧ куйлӧ вольпасьын да, дерт, узьӧ, узьӧ, узьӧ...
Чижик усьӧ мыр вылысь небыдик пушыд лымйӧ, кияссӧ пуктӧ юр улас, и пожӧм пуяс скӧрысь видзӧдӧны кок уланыс куйлысь нывка вылӧ.
ТРЕВОГА
Манька бӧр муніс школаӧ.
Челядь разӧдчалӧмаӧсь нин.
Власьевнаӧс да Марья Дмитриевнаӧс виччысигмоз Миша убирайтіс класс.
Манькалӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв долыд: висьтавны-ӧ али не висьтавны?..
— Миша, — решитчис сійӧ, — а Миша...
— Мый тэныд?
— Чижикыд ӧд муніс...
— Кытчӧ муніс?
— Холмыӧ, Нюра ордӧ...
Миша зэв ёна скӧрмис:
— Да кыдзи нӧ тэ сійӧс лэдзин!
Мыйла эн висьтав меным либӧ Сашалы?!
— Сійӧ эз тшӧкты...
Миша эз кут водзӧ юасьны, сійӧ эновтіс уберитчӧмсӧ да котӧртіс увлань, фермаӧ.
Гашкӧ, Александра Степановна воис, сійӧ босьтас вӧв да вӧтӧдас Чижикӧс.
Александра Степановна и збыльысь воӧма.
Сійӧ ректӧ додьсьыс турунсӧ да абу на удитӧма вӧвсӧ лэдзавны.
Миша висьталіс торксялігтыр да волнуйтчигтыр.
Сылысь кывзӧм бӧрын Степановна дӧсадапырысь чукыртчыштліс.
— Эсійӧ нин, зэв варовыд!
Манька век нинӧм абусӧ сӧрӧ.
Турунла мунігӧн ме кежалі гортӧ.
Нинӧм сэтшӧм страшнӧйыс Нюралӧн абу.
Насмука да кызӧдӧм, вот и ставыс.
Да и жарыс абу.
Сӧмын весьшӧрӧ котӧртӧма сы дорӧ пӧдругаыс.
Тайӧ кадас чепӧсйис кӧдзыд тӧв.
Александра Степановна да Миша кыдзкӧ повзьыштӧмӧн видзӧдлісны енэж вылӧ.
— Абу бур! — шуис мӧс лысьтысь. — Ой, абу бур, турӧб лоӧ!
А нывкаыс ӧтнас вӧрын.
Тэ, Миша, мун висьтав фермаас, мый ме муні.
Турӧб заводитчытӧдзыс, гашкӧ, ме вӧтӧда нывкасӧ.
И пыр жӧ бӧр бергӧдча.
И Александра Степановна уськӧдчис пу доддьӧ да вӧтліс вӧвсӧ.
Фермаын Миша висьталіс мӧс лысьтысьяслы да эз мун гортас.
Тревожнӧя ӧшиньяс вылӧ видзӧдлывлігтыр сійӧ отсаліс нывбабаяслы сетавны мӧсъяслы сёян, весавны стойлӧяссӧ, лыаӧн зыраліс пӧдӧнчаяссӧ.
Александра Степановна век на эз вӧв.
Кор заводитчис турӧб, Мишалӧн ставыс кутіс гылавны кисьыс.
Да и мӧс лысьтысьяс уджалісны вынсьыс вывті, ышлолалісны, кывзысисны, частӧ котӧртлывлісны ӧдзӧс дорӧ.
И вот кутіс кывны додь сюв дзуртӧм.
Александра Степановна, коді ставнас тырӧма лымйӧн да вӧлі лым баба кодь, восьтіс ӧдзӧссӧ да нёровтчис кӧсяк бердӧ.
— Нывка некӧн абу, — шог гӧлӧсӧн шуис сійӧ, — некӧн абу.
Холмыӧдз ветлі.
Абу волӧма.
Беда!
— Беда! — шыасис кодкӧ нывбабаяс пиысь, — ой, беда!
— Мый вӧчны?
— Котӧрт, Миша, школаӧ директорша дорад да висьтав тшӧтш Лена Павловналы.
А ті, бабаяс, доддялӧй Савраскаӧс да мунӧй конюшняӧ.
А ме — Иван Евдокимович дорӧ.
И вот колхознӧй дворын кыліс тревожнӧя да ёна рельсӧ кучкалӧм шы.
«Тревога!
Тревога!
Тревога!
Отсӧг вылӧ!
Отсӧг вылӧ!»
Нывка ылалӧма вӧрӧ, и вот колхоз ставнас кыпӧдчис отсӧг вылӧ.
Мунігмозыс чышъянъяссӧ кӧртавлігтыр нывбабаяс котӧрӧн петалісны гортъяссьыныс.
Челядь босьталісны лыжияс.
А школа дорсянь, кыпӧдчысь ыджыд тӧвкӧд вермасигтыр, тэрмасисны Леночка да Власьевна, на бӧрся муртса вермис вӧтчыны Марья Дмитриевна.
Сёрнияс эз вӧвны.
Эз вӧвны ышлолалӧмъяс да ноксьӧм.
Ӧдйӧ, деловитӧя доддялісны став вӧвъяссӧ, ӧзталісны пӧнаръяс, сёрнитчисны да туй кузя мунісны вӧрӧ.
Александра Степановна должен вӧлі ещӧ ӧтчыд ветлыны Холмыӧдз, внимательнӧя видзӧдны туй бокъяссӧ.
Леночка да Власьевна мунісны сыкӧд.
Мукӧдъясыс чеччисны вӧр ді дорӧ, вӧвъяс дінӧ колисны челядьӧс, а асьныс ӧзтӧм пӧнаръясӧн мӧдӧдчисны веськыда лым кузяыс.
Быттьӧкӧ уна дас шырби кутісны лэбавны вӧрті.
Турӧб лӧнис.
Йӧз чуксасисны, горзісны, копыртчылісны быд куст дорӧ, быд мыльк дорӧ.
Лена пукаліс доддьын, ачыс йӧжгыльтчыштӧма, кельдӧдӧма.
«Эг вермы видзны, — думайтіс сійӧ, — эг вермы видзны Чижикӧс, ассьым чойӧс, эг дӧзьӧрит...
Коньӧрӧй, ичӧтикӧй менам.
Кутшӧм сылы страшнӧ.
Ӧтнас турӧб дырйи.
А ме, а ме тайӧ кадас пукалі шоныд жырйын, эг кут, эг дорйы, эг отсав...»
Синъяс доймытӧдзыс Леночка видзӧдіс вӧрӧ.
Миша сулаліс вӧв дорын.
Сійӧ и ачыс эз казяв, кыдзи кодкӧ сюйыштіс сылы киас вӧжжи да тайӧн заставитіс сійӧс кольччыны вӧр ді дорӧ.
Кынмысь кокъяс йылас неылын чеччаліс горзысь Петька.
Вӧвсӧ пожӧм бердӧ домалӧм бӧрын Саша кайис джуджыд коз пу йылӧ.
Сьӧкыд пасьыс да гынкӧмъясыс мешайтісны сылы.
Сійӧ зэв сьӧкыда кайис ӧти ув вывсянь мӧд ув вылӧ, мудзис, пӧсяліс да пӧрччис пасьсӧ.
Пась лэбзис лым вылӧ, быттьӧ зэв ыджыд виӧм лэбач.
— Сашка, тэ нинӧм он аддзы?
— Нинӧм, ставыс еджыд.
— Тэ видзӧд бурджыка, пуяс улас видзӧд.
— Видзӧда-а.
Став вӧр пасьталаыс кылісны горзӧмъяс, чуксалісны Чижикӧс да ёрта-ёртнысӧ.
Зёльӧдчисны сьӧрсьыныс босьтӧм мӧс жыннянъясӧн.
Пӧнаръясысь вижов югӧръяс нюжӧдчалісны лӧз лым вылӧ.
Но и тӧлысьыс сэтшӧма югдӧдіс ставсӧ видзӧдны позьтӧм югыд светӧн.
И вот нывбабаяс кутісны бӧр воавны вӧвъяс дінас.
Зумышӧсь, нинӧм шутӧг найӧ матыстчылісны додьяс дорӧ, весалісны ас вывсьыныс лымсӧ, пыркӧдісны гынкӧмъяссӧ, пуксьывлісны шойччыны, надзӧник сӧветуйтчисны.
— Тані абу, бура корсим.
— Колӧ мӧдарладорсяньыс пырны.
— Руч сёнлань вайӧ мунамӧй, а сэсянь бара вомӧнӧн мунам.
— Но, кыдзи сійӧ Руч сёнас вермис веськавны?
Сійӧ ӧд туйӧд муніс, кӧнкӧ тані должен лоны.
— А друг да сійӧ веськыд туйӧд муніс?
Тайӧ догадкаыс шызьӧдіс ставнысӧ.
— Батюшки!
Да ӧд сэні кӧин оланін, сэті кӧинъяс ветлӧдлӧны!
И, мудзӧм йылысь вунӧдӧмӧн, нывбабаяс ӧзталісны пӧнаръяс да, вӧвъяссӧ кучкалігтыр, тӧвзисны-мунісны Руч сёнлань.
Миша дзебсис пожӧм пу сайӧ.
АЗБУКА МОРЗЕ
«Чижик эз вермы мунны веськыд туйӧд, сійӧ весиг сэтчӧ кежанінсӧ эськӧ эз аддзы...
Сійӧ кӧнкӧ тані, туй дорас... — думайтіс Миша, — ме должен, должен сійӧс аддзыны.
Мӧд ногӧн, кыдзи ме видзӧдла Лена Павловналы синмас?»
Миша зэлӧдыштіс тасмасӧ.
Радейтана тетрадьыс шура-шаракыліс питшӧгас.
«Андрей Николаевич кӧ вӧлі, сійӧ эськӧ тадзи эз коль, сійӧ эськӧ аддзис, думыштіс эськӧ мыйкӧ».
Миша кутіс лыжиасьны.
Ён кӧвъяс нюжӧдчисны лыжисяньыс вӧньӧдзыс.
«Лёк, мый пӧнар абу.
Но, нинӧм, зептын эм истӧг кӧрӧбка».
Сьӧкыд сылы писькӧдчыны лыжнятӧг сук вӧр пӧвстӧд.
Рыж чарӧм дугдывтӧг жугласьӧ, быттьӧ кокӧдыд нетшкӧ.
Частӧ лоӧ кытшовтны пуяс гӧгӧр, кустъяс гӧгӧр, кӧч моз кытшлавны лым вывті.
Дугдывтӧг ковмис вештавны пу лапъяс, видзны синъястӧ.
Некымынысь воськовтӧм бӧрын Миша сувтыштлывліс, пуктывліс кисӧ вом дорас да горӧдлывліс:
— Чижик, Чижик, ау-ау-ау!
abu
Вӧрыс чӧв олӧ.
Сӧмын повзьӧм еджыд кӧч друг чепӧсйис куст улысь да, повзьӧмысла пельяссӧ юр бердас топӧдӧмӧн, уськӧдчис пышйыны, бӧр кокъясыс панъялісны водз кокъяссӧ.
Шочиника шпоркнитлас джуджыд пожӧм йылын кынмытӧм лэбач уркай.
А со туплясьӧ лым вылас кулӧм рака.
Коньӧр абу вермӧма терпитны турӧбсӧ.
Весиг рака... а кыдзи нӧ коньӧр Чижик?
— Чижик!
Чижик! — горзӧ Миша, и гӧлӧсыс сылӧн тіралӧ да киргӧ.
И друг вӧрын кыліс челядь гӧлӧсӧн страшнӧя горӧдӧм, коді помасис ойӧстӧмӧн да чирӧстӧмӧн.
Миша дрӧгнитіс да сувтіс.
Чижик?!
Но горӧдӧмыс кыліс дзик аслас юр весьтын.
Да тайӧ сюзь!
Со сійӧ пукалӧ пожӧм улысса ув вылас, нырыс сылӧн крука, юрыс каньлӧн кодь.
Лапнитчывтӧм виж синъяссӧ сувтӧдіс Миша вылӧ.
— О, полӧкалӧыс! —
Миша чорыда чабралӧ лым да лыйӧ повзьӧдчысь лэбачлы.
Сюзь дышиника лэбзьӧ местасьыс, чорыд бордъяснас шлопкӧдчигтыр вуджӧ мӧд пожӧм пуӧ да пыр сідзи жӧ оз чӧвтлы виж синъяссӧ детинка вылысь.
Мишалы лои шуштӧмкодь.
Сійӧ содтіс воськовъяссӧ.
Горзӧ пыр гораджыка, пыр тшӧкыдджыка.
И друг сылӧн гӧлӧсыс ори.
Вомсьыс петіс сӧмын чирӧм гӧлӧса вашкӧдӧм.
Тӧлысьыс кытчӧкӧ воши, кодзувъяс кельдӧдісны.
Вӧрын лои пемыдджык.
Миша босьтіс ыджыд бедь да кутіс кучкавны сійӧн гора пожӧм пуӧ.
— Куим тире, точка, кык точка, куим точка, тире.
Чижик! Чижик! Чижик! — кучкалӧ сійӧ гораа.
Чӧв-лӧнь.
И друг кысянькӧ шуйгаладорсянь Мишалы кыліс пуӧ омӧлика кучкалӧмӧн вочакыв.
Точка, тире, кык точка, куим точка...
Ок, Чижик мыйкӧ путайтӧ...
Но тайӧ нинӧм, нинӧм, мед путайтӧ, мед сӧмын стучитас...
Миша уськӧдчӧ стучитанінлань, сылӧн чужӧмыс гыжъяссьӧ коз лапъясӧ, детинка воштӧ шапкасӧ.
— Кучкав, кучкав, Чижик, гораджыка!
Тук, тук, тук!
Кучкалӧм шы пыр матынджык и матынджык, а со и эрд.
Рӧвнӧй, сӧстӧм лым вевттьӧма сійӧс вӧрзьӧдлытӧм ковёрӧн, а джуджыд пожӧм йылын, уджсӧ помалӧм бӧрын, пукалӧ гӧрд юра сизь да чуймӧмӧн видзӧдӧ кортӧм гӧсьт вылӧ.
Уна во нин Мишалы эз вӧв окота тадзи бӧрдны, кыдзи ӧні.
Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник мунӧ эрд вылысь, зурасьӧ мырйӧ, тӧкӧтьӧ оз чег лыжисӧ, да кын сюръяӧн сувтӧ места вылас...
Ёкмыльтчӧмӧн да ас улас пидзӧсъяссӧ кусыньтӧмӧн мыр сайын куйліс Чижик.
Миша оз вермы сёрнитнысӧ, оз вермы чукӧстны нывкаӧс.
Лыжиясыс мешайтісны сылы пидзӧсчанясьны.
Сійӧ пӧрччис лыжисӧ, пыр жӧ вӧйис лымйӧ, повзьӧмысла кӧдзалӧ пытшкӧсыс, ньӧжйӧник-ньӧжйӧник копыртчӧ нывка дорӧ.
— Кынмин?!
Но киыс сылӧн инмис шоныд банбокӧ, и сэки Мишалӧн кылӧ бӧрдӧмсорӧн, чирӧм гӧлӧса шӧпкӧм:
— Ловъя!
Чиженька!
Ловъя!
КӦИН ПЕТӦ ТУЙ ВЫЛӦ
Миша да Чижик восьлалӧны туй кузя.
Миша топыда кутӧ нывкаӧс киӧдыс.
Сылы пыр кажитчӧ, мый Чижик вермас бара кытчӧкӧ вошны, и сэки ковмас выльысь заводитны корсьысьны.
Абу зэв лӧсьыд мунны нывкӧд киӧ кутчысьӧмӧн, а мӧд кинад кутны пельпом вылын лыжияс.
Но зато южмӧм туй сідзи и котӧртӧ ачыс кокъяс улад.
Абу нин сэтшӧм, кутшӧм вӧлі сэні, чащаын.
Кӧнкӧ вӧр саяс, тыдалӧ, заводитӧ дзебсьыны кымӧръяслӧн кыз эшкын улӧ кельдӧдыштӧм толысь.
Вӧрын рӧмыд: руд, но мичаа тыдалӧ быд ньӧртор.
Миша полӧмӧн видзӧдлывлӧ Чижик вылӧ.
Нывка мунӧ кыдзкӧ вывті нин ньӧжйӧ, муртса лэпталӧ кокъяссӧ, оз варовит, нинӧм оз варовит, нинӧм оз висьтав, чӧв олӧ.
— Чижик, — юалӧ Миша, — тэныд вӧлі ёна страшнӧ?
— Страшнӧ, — дышпырысь висьталӧ нывка.
— Но ӧд тэ тӧдін, мый ми тэнӧ корсям?
— Тӧді...
Миша копыртчӧ Чижиклань:
— Тэ мыйла татшӧм?
Мудзин?
— Мудзи, — шуӧ Чижик, да друг сылӧн паськыда восьтӧм синъяссьыс кутіс гӧгыльтчыны синваыс.
— Мудзи... — шӧпкӧдӧ Чижик, — мудзи... гортӧ окота...
Леночка дорӧ окота...
— Регыд, регыд.
Ми пырысь-пыр воам, — бурӧдӧ нывкаӧс Миша, а ачыс полӧмӧн видзӧдлывлӧ Чижик чужӧм вылӧ.
Но, гӧгӧрвоана, ставыс гӧгӧрвоана: Чижик висьӧ.
Банбокъясыс да плешкыс сылӧн жарысла банйӧмаӧсь, вомдоръясыс косьмӧмаӧсь, вомыс джынвыйӧ восьса, а синъясыс гудырӧсь-гудырӧсь, а куньсьысь синлапъяс увсьыс визувтіс синва.
«Беда! — думайтӧ Миша, — сійӧ оз во гортӧдз.
Мый ме кута вӧчны?
Мед кӧть кодкӧ прӧйдитіс туй кузяыс!
Но, нинӧм, матӧ кӧ воа, дзеба лыжиӧс, а Чижикӧс нуа кияс вылын».
— Но ещӧ неуна, Чижик, дзик неуна...
Сулалыштам, шойччыштам, а сэсся мунам водзӧ.
Энлы, тӧдан мый?
Ме дзеба лыжиӧс со татчӧ.
Тэ запомнитан тайӧ пусӧ, Чижик?
А аски волам да босьтам лыжисӧ.
Тэ сӧмын эн вунӧд, кӧні сійӧ, — зільӧ кыпыдпырысь варовитны Миша.
Чижик сулалӧ веськодьпырысь.
Миша дзебӧ лыжисӧ, пасйӧд вылӧ чегӧ коз пу ув, кутӧ Чижикӧс пельпомӧдыс.
— Тэ бурджыка пыксьы ме вылӧ.
Ми, тӧдан, кыдзи кутам мунны: сё воськов мунам да сувтыштлам.
Сэсся ещӧ сё воськов мунам...
Миша оз помав висьталӧмсӧ: дзик туй дорас кустъяс сайсянь видзӧдӧны веськыда сы вылӧ кык скӧр виж син.
Кӧин!
Миша дрӧгнитӧ.
Сійӧ ӧдйӧ кежыштӧ Чижиккӧд дзик туй шӧрас.
Тадзи бурджык, тадзи сійӧ оз уськӧдчы виччысьтӧг.
Найӧ ӧні тшыгысла дзик повтӧмӧсь лоины.
Сӧмын эськӧ мед Чижик оз казяв.
Сӧмын эськӧ мед оз повзьы...
И Миша бара заводитӧ мыйкӧ гажаа висьтавны, гажӧдны Чижикӧс, а ачыс тревожнӧя видзӧдлывлӧ вӧрӧ.
Виж синъясыс кусіны веськыдвылысь да друг ӧзйисны шуйгавылын.
«Гӧгралӧ», — шогпырысь думайтӧ Миша.
Детинка зільӧ сёрнитны гораджыка, кокъяссӧ вылӧ лэпталӧмӧн тувччалӧ, быттьӧкӧ кынтӧм кияссӧ швачӧдӧ воча, но кӧин оз пов да ворсӧ сыкӧд страшнӧй ворсӧм.
Виж синъяс ӧзйылӧны то веськыдладорас, то шуйгаладорас, то водзвыланыс, то бӧрвыланыс и пыр матынджык, и матынджык.
И медбӧрын зверь повтӧг веськыда петӧ туй вылӧ.
Тайӧ пӧрысь, тшыгйысла йӧймӧм кӧин.
Сійӧ гӧгӧрвоӧма нин, мый челядь аскежсьыныс, некод найӧс оз дорйы.
Сійӧ ещӧ видзчысьӧмӧнджык вӧтчӧ бӧрын, но вот-вот-вот уськӧдчас.
Ӧні нин Чижикысь нинӧм дзебны.
— Виччысьлы ӧти здук, — шуӧ Миша спокойнӧя, — сувт со сэтчӧ, ме водзвылӧ.
— Мый сэтшӧмыс? — бӧрдӧмсорӧн юаліс Чижик.
— Нинӧм, сэні ичӧтик кӧинпи миян бӧрся вӧтчӧ, ме сійӧс пыр жӧ неуна повзьӧдышта. — Миша полӧмӧн видзӧдлӧ Чижик вылӧ.
— Но, повзьӧд, — надзӧник шуӧ Чижик.
Миша ӧдйӧ перйӧ истӧгсӧ, босьтӧ коз пу лап.
Истӧг чишнитас да кусӧ, а кын лап оз и думайт ӧзйыны.
«Мый эськӧ, мый эськӧ сэтшӧмсӧ ӧзтыны?» — думайтӧ Миша да дрӧжжитігтыр корсьысьӧ зепъяссьыс.
Некӧн нинӧм абу.
Сӧмын тасма костас шарӧдчӧ заветнӧй тетрадьыс.
«Оз, сӧмын тайӧс оз ков, — ачыс асьсӧ ӧлӧдӧ Миша. — Ми лучше ӧні пу вылӧ каям, а асывнас миянла воасны».
Кӧин матӧджык матыстчӧ.
Тыдалӧ нин сылӧн муӧ лэдзӧм бӧжыс, юр бердас топӧдӧм пельясыс, ставнас напряжённӧй, омӧльтчӧм, нюжалӧм тушаыс.
«Чижик пася, гынкӧма, оз вермы сійӧ кайны пу вылӧ».
Миша кыскӧ питшӧгсьыс тетрадьсӧ.
Морскӧй гӧрӧдъяс...
Миша куньӧ синъяссӧ да кималаснас косялӧ некымын лист.
Сійӧ чабралӧ найӧс гӧгрӧс мачӧ, ӧзтӧ да шыбитӧ туй вылас.
Кӧин чеччыштӧ бокӧ да, би вылӧ дзоргигтыр, сулалӧ вӧрзьӧдчывтӧг.
Миша босьтӧ Чижикӧс киӧдыс да, ас бӧрсяыс бӧрдысь нывкаӧс кыскигтыр, котӧртӧ, котӧртӧ.
Но со бумага сотчис, и кӧин бара вӧтчӧ на бӧрся, и Миша выльысь шыбитӧ би мач да, пӧсьнас мыссигтыр, пӧшти кияс вылас Чижикӧс нуигмоз, бара котӧртӧ водзӧ.
Бумага кусӧ, и ставыс заводитчӧ выль пӧв.
Миша оз нин думайт, оз виччысь мездӧм.
Сійӧ механическӧя косявлӧ да косявлӧ заветнӧй тетрадьсӧ, дугдывтӧг ӧзталӧ истӧг, босьтӧ киӧдыс лигышмунӧм нывкаӧс да котӧртӧ, котӧртӧ...
abu
abu
И друг сійӧ кылӧ бракольчилысь зильгӧм да, медбӧръя бумага листъяссӧ ӧзтӧм бӧрын, гораа горзӧ кӧдзыд сынӧдас:
— Татчӧ!
Отсалӧй!
Ӧдйӧджык!
Татчӧ!
И кодлӧнкӧ гӧлӧс шыасьӧ:
— <ns>Кы-ыла</ns>!
И бракольчияс зильгӧны гораджыка.
А кӧин, сувтыштлӧм бӧрын, сайӧдчӧ куст сайӧ.
Туй чукыльтанін ысь друг тыдовтчӧ додь.
Александра Степановна кучкалӧ вӧвсӧ.
Сылы тасмаас кутчысьӧмӧн сулалӧ Елена Павловна.
Власьевна мунігмозыс чеччыштӧ вӧв доддьысь да ас кадӧ удитӧ кутны дӧвъёвтысь Мишаӧс.
Елена Павловна босьтӧ Чижикӧс Миша киысь, а тасма костсьыс Мишалӧн усьӧ тетрадьыслӧн чорыд переплётыс да паськӧдчӧ лым вылӧ.
НЁЛЬӦД ЧАСТЬ
ТУЛЫС
ВИСЬӦМ
Вой.
Лампа трачкӧдчӧ да чадитӧ.
Посньыдик би чиръяс лэбыштны фитильысь, йӧктасны-йӧктасны стеклӧ пытшкас да кусӧны.
Буракӧ, сотчис став карасиныс.
Леночка оз казяв тайӧс.
Сійӧ доймытӧдзыс топӧдӧ кӧсичасӧ да думайтӧ пыр ӧтитор: «Мый вӧчны?
Мый вӧчны?»
А крӧвать вывсянь кылӧ бормочитӧм.
Кымынӧд лун нин Чижик сӧрӧ, дугдывтӧг сёрнитӧ, и пыр висьталӧ Нюра йылысь:
— Терпитышт неуна, ме регыд воа... со ещӧ вӧртор... сӧмын сэні, кажитчӧ, кӧинъяс... ме пырысьтӧм-пыр воа...
Нюра важӧн нин здоров, а вот Чижик...
Крупознӧй <rus>воспаление лёгких</rus>... и кыдзи отсавны?!
Воліс районысь доктор, юрсӧ довкйӧдлыштіс:
— Колӧ сульфидин, ӧтитор, коді вермас спаситны...
Но сульфидин абу.
Оз отсавны ни банкаяс, ни лекарствояс, ни компрессъяс.
Чижик пыр сідзи жӧ пессьӧ крӧвать вылас да лолалӧ киргигтыр, шумӧн.
Градусникын ртутьлӧн вӧсньыдик столбик сідз жӧ пыр кайӧ вывлань.
Галина Владимировна жырйын биа, сэні сідзжӧ оз чӧскыда узьсьы.
Кухня лабич вылӧ никыльтчӧма Миша.
Муса, муса челядь!
Найӧ ни ӧти минут кежлӧ оз кольлыны керкасӧ, сутки чӧж ӧчередьӧн дежуритӧны.
Код тӧдас мый ковмас Елена Павловналы!
Нюраӧс, сійӧс нин дзик мырдӧн ковмывліс вӧтлыны.
Сылы пыр кажитчӧ, мый сійӧ мыжа Чижик висьӧмысь.
Ӧд тайӧ сы вӧсна Чижик воши вӧрас да куйліс некымын час кӧдзыд лым вылын.
А Манька вылӧ полан видзӧдлынытӧ.
Нывкалӧн ӧти синъясыс кольӧмаӧсь.
И оз сӧр, и оз быргы.
Тайӧ чорыд урок больгунлы!
Мӧдысь кутас думыштчывлыны аслас кывъяс вылас!
Леночкалӧн думъясыс дзугласьӧны, юрыс лэччӧ пыр увлань и увлань.
И вот сійӧ чорыда нин узьӧ, мудзӧм юрсӧ пуктӧма пызан вылӧ.
Галина Владимировна надзӧник пырӧ жырас, Лена пельпом вылӧ пуктӧ чышъян, матыстчӧ Чижик дінӧ.
Топыда синъяссӧ куньӧмӧн куйлӧ Чижик, поиктӧ жарысла, чужӧмыс чим гӧрд, да пыр мыйкӧ шуалӧ, шуалӧ.
Сьӧкыд, ок, сьӧкыд!
Коньӧр нывкаяс!
И пыр гажаа сералысь том велӧдысьлӧн доршасьӧ синваыс.
Сійӧ босьтӧ йи пыртны сулея да петӧ кухняӧ.
Миша пырысь-пыр садьмӧ.
— Мыйкӧ колӧ?
Кыдзи Чижик?
Абу бурджык?
— Пыр сэтшӧм жӧ.
Ноко, Миша, вайышт лым.
Миша котӧрӧн петӧ ывлаӧ да пыртӧ сулея тырыс лым.
И бара кыссьӧны и кыссьӧны тревогаӧн да полӧмӧн тырӧм часъяс, сьӧлӧмтӧ дойдысь часъяс.
Медбӧрын заводитіс югдыны.
Друг кильчӧ вылын кутісны кывны кодлӧнкӧ тэрыб кокшыяс.
Ӧдзӧс воссис.
Порог дорын — туйӧ мунӧм вылӧ пасьтасьӧм Власьевна.
И чужӧм вылас тӧдчис мыйкӧ сэтшӧмтор, мый Миша пыр жӧ чеччыштӧ да гораа шӧпкӧмӧн корӧ:
— Галина Владимировна!
Галина Владимировна, волӧй татчӧ!
— Мый сэтшӧмыс, Власьевна?
Мыйкӧ лои?
— Лекарствотӧ, лекарствотӧ, коді колӧ... кыдзи сійӧс шуӧны?
— Сульфидин!
— Да, да, звӧнитлісны районсянь.
Судзӧдӧмаӧсь мыйта колӧ.
Ӧні муна МТС-ӧ, сэсянь кӧсйысисны сетны грузӧвик.
Ме регыд бӧр воа, висьталӧй Елена Павловналы!
И Власьевна вошӧ.
— Галина Владимировна, — волнуйтчӧмӧн юалӧ Миша, — сідзкӧ, ӧні Чижик кутас овны?
— Кутас, Мишенька, непременнӧ кутас! — висьталӧ Галина Владимировна да кисӧ пуктӧ Миша пельпом вылӧ.
МЫЙТА СЫЛӦН РӦДНЯЫС
Омӧльтчӧм, кельдӧдӧм Чижик пукалӧ крӧвать вылас.
Сылы ещӧ сьӧкыд на вӧрзьӧдчыны, сьӧкыд кутны киясас небӧг, да и лыддьысьӧмсьыс сійӧ ӧдйӧ мудзӧ.
Медся лӧсьыд куйлыны спокойнӧя да видзӧдны ӧшиньӧ.
А ӧшинь нин сылӧма, и сы сайын кельыдлӧз, быттьӧкӧ мыськӧм, енэж.
Чижик кодь жӧ жебиник шонді видзӧдӧ жырйӧ.
Тёпкӧ и тёпкӧ войтва.
«Тюп-тёп, тюп-тёп!»
Кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач ньӧжйӧник чирикайтӧ ӧшинь улын.
Буракӧ, пинькай.
Енэжсянь кылӧны гогзьӧм шыяс.
Чижик тӧдӧ: тайӧ лэбӧны войвылӧ дикӧй юсьяс — кликунъяс.
Матыса му вылысь кылӧ дугдывтӧг жургӧм шы: тайӧ воӧма трактор да гӧрӧ му, кӧть лымйыс кӧнсюрӧ ещӧ куйліс сьӧдӧдыштӧм пластъясӧн.
Тулыс!
Леночка да Галина Владимировна школаынӧсь.
Ӧні торъя уна уджыс.
Тӧлысь мысти велӧдчан во помасьӧ.
А кухняын ньӧжйӧник ноксьӧ Власьевна.
Ок, тайӧ Власьевнаыс!
Сійӧ оз сет Чижиклы спокой!
Вот сӧмын ӧні на вердіс рокӧн, а пырысь-пыр, — Чижик ышлолалӧ, — тӧдӧмысь, йӧв ваяс!
И збыльысь, Власьевна вайӧ ыджыд тасьтітыр йӧв да водзвыв скӧра видзӧдӧ Чижик вылӧ:
— Ю!
И мед ӧти войт эз коль!
— Власьевна! — нориника шуӧ Чижик. — Ме тайӧ тасьтіас купайтчыны верма!
— Ещӧ и сёрнитӧ! — скӧрысь шензьӧ Власьевна. — Бур йӧзӧй!
Сійӧ ещӧ сёрнитӧ!
Тэ видзӧдлы, код кодь тэ лоин!
Сьӧлӧм оз лэпты тэ вылӧ видзӧдны!
А сійӧ, бур йӧзӧй, сёрнитӧ!
«Бур йӧзыс» керкаас абу, но Власьевна сёрнитӧ сэтшӧм убедительнӧя, мый Чижик, синъяссӧ куньӧмӧн, дугдывтӧг юӧ тасьтісьыс став йӧвсӧ.
— Но вот и бур!
Вот и умница!
Таысь паньтыр ма сета.
— Кытысь маыс?
— Анисья тьӧтка мӧдӧдіс.
Медбӧръя чашка чукӧртӧма да мӧдӧдіс!
Ставыс тэныд!
Мудзпырысь Чижик куньӧ синъяссӧ да думайтӧ: «Збыльысь, ставыс меным.
Тӧрыт Марушка вайис носки.
А Нюра со — первойя бербаяс.
На вылын гаръясыс польдчӧмаӧсь и вот-вот потасны.
А тётя Дуня пӧсь иднянь мӧдӧдӧма».
— Власьевна, — юалӧ Чижик,- — найӧ ставныс бурӧсь?
— Бурӧсь! — шуӧ Власьевна. — Миян йӧзыд бурӧсь!
Найӧ ӧні тырмытӧмджыка олӧны, ставныслы шог, а вот война помасяс, найӧ сэки асьнысӧ петкӧдласны!
— Власьевна, — корӧ Чижик, — висьтав, кыдзи найӧ асьнысӧ петкӧдласны!
Власьевна ачыс заводитӧ увлекайтчыны.
— Перво-наперво, — шуӧ сійӧ да кысянсӧ пуктӧ пидзӧс вылас, — стрӧитам аслыным больнича, бур докторӧс вайӧдам, а тайӧ со тэнад лекарствоыд, кыдзи сійӧс шуӧны?
— Сульфидин.
— Вот-вот, то сійӧ мыйта колӧ лоӧ.
Кодлы ковмас — пӧжалуйста!
— А ещӧ?
— А ещӧ семилетка восьтам, электричество лэдзам, садъяс садиталам...
— Кутшӧм лӧсьыд лоӧ, Власьевна!
— Но кыдз жӧ!
А ӧні узь!
Власьевна шебралӧ Чижикӧс да петӧ кухняӧ.
Но эз дыр ковмы узьны.
Школаын урокъяс помасисны, и Чижик дінын кодкӧ да кодкӧ век вӧлі.
Нюра котӧрӧн пырӧ да бура, делӧвитӧя висьтавлӧ Чижиклы школаса выльторъяссӧ:
— Мишкалӧн, Чижик, ставыс пятёркаяс, пятёркаяс, тӧдӧмысь отличникӧн петас!
А Валя Веселовакӧд мат!
Талун бара двойка получитіс!
— Арифметикаысь?
— Арифметикаысь! — ышловзьӧ Нюра. — Лена Павловна маитчӧ.
— А Саша?
— А Сашка шуӧ: «Обязательнӧ пӧ лоа писательӧн, зэв кыз небӧг гижа».
Ми нин сы вылын сералім-сералім!
Тӧдан мый, Чижик, бурд ӧдйӧджык!
Май первой лун кежлӧ колӧ концерт лӧсьӧдны.
Велӧдысьяс висьталӧны, мый и Берлин пӧ босьтасны!
— Но?!
Чижик повзьӧ: мыйдыра сійӧ висис!
Весиг нинӧм оз тӧд, мый свет вылас вӧчсьӧ!
— Но, а кыдз нӧ?!
Ӧні быд лун берлинскӧй направление йылысь висьталӧны, миян пыр кывзӧны-кывзӧны...
Пыр та йылысь сёрнитӧны.
Шуӧны, регыд пӧ победа лоӧ.
Сӧмын на Нюра муніс, Манька мыччис юрсӧ ӧдзӧсӧд:
— Нюра тані?
— Абу, абу! — сералӧ Чижик. — А мый, полан?
— Да ог, ог пов, а гажтӧмчи.
Ӧні сійӧ оз нин воспитывайт менӧ.
Шуӧ: «Ӧні ачыд лоин сознательнӧйӧн».
А со юбкаӧс ме всё-таки бара на косялі...
И кыдзи тайӧ быдторйӧ крукасьлӧ сійӧ!
Думыштчӧмӧн Манька видзӧдӧ косяссьӧминсӧ.
— Вайлы емтӧ, ӧдйӧджык вура.
Сэсся Миша вӧрысь вайис быдса моздор коз пу лапъяс.
Лӧз лысъяс пӧвстас мыччысьӧмаӧсь нин кельыдвеж емъяс.
Жырйын пыр жӧ кутіс кывны тулыс дук да вӧр дук.
Ӧдзӧс оз пӧдласьлы минут кежлӧ.
Ӧти мунӧ — мӧд локтӧ.
Рытланьыс воӧ Леночка да вӧтлӧ ставнысӧ.
— Мунӧй, мунӧй, ребята!
Чижиклӧн нин чужӧмыс оз тӧдчы, мудзӧма.
Леночка пуксьӧ прӧверитны тетрадьяс, а Чижик думайтӧ став йывсьыс, мый сійӧ тӧдмаліс лунтырнас.
— Леночка, регыд миян Берлин босьтасны?
— Да, Чижик, регыд, сӧмын бойясыс зэв чорыдӧсь мунӧны.
Вот сизим часын муна кывзыны радио.
Уджъяс бӧрын пыравлӧны гырысьяс.
Марушка котӧртлас, и тётя Дуня, и Марья Дмитриевна кӧть вит минут кежлӧ, а непременнӧ пыралас.
Леночка челядьӧс оз лэдз керкаас, но ӧшиняс мыччысьлывлӧны юръяс.
Локтысь едждытӧдзыс ляскас нырсӧ стеклӧ бердас да приветливӧя ӧвтӧ кинас Чижиклы...
Сэсся Леночка вердас Чижикӧс, мыськас, ичӧтӧс моз гартас эшкынӧн, и чӧскыда унмовсигас Чижик думайтӧ вугралігтыр:
«Кутшӧм лӧсьыд бурдны, кор гӧгӧр рӧдняяс!»
ЮӦР ВАЙЫСЬЯС
Лунысь-лун быдӧн виччысисны война помасьӧм.
Кажитчис, позьӧ пӧдны волнуйтчӧмысла.
Миян йӧз тышкасисны нин Берлин бердын.
И кӧть враг отчаяннӧя водзсасис, и чорыд бойяс грымгисны долинаясын и гӧраясын, каръясса уличаяс вылын да ю вадоръяс вылын, но орудиеясысь лыйсьӧм, самолётъяслӧн жургӧм шы пыр, лыдтӧм тшӧттӧм вӧв кокшы пыр век гораджыка кыліс Победалӧн зумыд шыыс...
И быдӧнлы кажитчис, мый ещӧ лун, но кык, но недель — и сувтас му весьтӧ тайӧ шензьӧдана «мир» кывйыс.
И кутасны дзоридзавны садъяс, и олӧмыс лоӧ думыштны позьтӧм мичаӧн...
Власьевна вайис велӧдысьяс жырйысь стул, сувтӧдіс сійӧс кильчӧ вылас да кутіс бура пасьтӧдны Чижикӧс.
Мыйӧн сӧмын сійӧ Чижикӧс эз гартлы: и Лена чышъянӧн, и аслас шальӧн, и кепысьӧн.
И кор Чижик лои кыз Танька кодь, Власьевна ичӧтикӧс моз босьтіс сійӧс кияс вылас, петкӧдіс кильчӧ вылӧ, пуксьӧдіс стул вылӧ да кокъяссӧ гартіс эшкынӧн.
— Пукав шонді водзас да бура лолав, весав морӧстӧ, — шуис сійӧ стрӧга.
Чижик любопытнӧя видзӧдіс гӧгӧрбок.
Сылы кажитчис, мый ставсӧ аддзӧ первойысь: и рудов-сьӧд муяссӧ, кӧні жуисны-вӧрисны йӧз, и веж вӧрдорсӧ, кӧні сьӧд лыска вӧр пӧвстын кельыдӧн вежӧдісны томиник коръяса кыдзьяс, и тулысся моз ойдӧм ю.
Сӧстӧм-сӧстӧм енэж фон вылын керкаяс кажитчисны пемыдӧсь да сьӧдӧсь, но тувсов шонді ӧзйис да дзирдаліс ӧшинь стеклӧясын.
Кӧнкӧ жургис-визувтіс ланьтлытӧм шор, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн да бӧжсӧ тешкодя вывлань лэптӧмӧн туй кузя котӧртіс кузь кока кукань, коді садьсӧ воштӧма шонді югӧрсьыс, тулыс дуксьыс да сынӧдсьыс.
Школьнӧй дворын вӧлі чӧв-лӧнь: вежалун.
Но сиктсянь кыліс уджлӧн мудзлытӧм шум, и сы пӧвстысь настойчивӧя кыліс кутшӧмкӧ выль гажа шы: «котш-котш-котш» да «катш-катш-катш» котшкӧдчисны некымын дас мӧлӧт.
— Мый тайӧ татшӧмыс, Власьевна?
Мый тайӧ котшкӧдчӧ?
— А тайӧ челядь талун скворешняяс лӧсьӧдӧны.
Шуисны быд керка дорӧ тувъявны, зільӧны.
Ставсӧ тайӧс Лена Павловна думыштӧма.
Затейник!
— А ябыръяс воисны нин?
— Талун либӧ аски воасны.
Со нин разведчикъясыс шныряйтӧны-лэбалӧны.
Аддзан — видзӧдалӧны, дзонь абу важ керканыс, да абу-ӧ сэні кодкӧ мӧд олысь?
И збыльысь, сьӧдов турунвиж гӧна гажа лэбач бергалыштіс керка дорын, пуксис кильчӧ вевт вылӧ, видзӧдліс важ скворешняас.
Сы дорӧ лэбзис мӧд, и заводитісны сьывны, нюркйӧдлыны, шутьлявны мыйкӧ сэтшӧм йылысь, асланыс ябыръяслӧн йылысь.
Власьевна пырис керкаас идрасьны, а Чижиклы лои гажтӧм.
— Мый нӧ тайӧ некод ребята пиысь оз волы, а Леночка весиг вежалунӧ оз вермы пукыштны гортын!
И друг Чижик аддзис, мый сиктын вӧчсьӧ мыйкӧ вӧвлытӧмтор.
Со кык нывбаба котӧртісны правлениеӧ.
Мунігмозныс чышъянъяссӧ кӧрталігтыр котӧртісны ӧдйӧ.
Со кузнеч петіс кузнечасьыс.
Ыркыд сынӧд вылас сылӧн партуксьыс, юрсисьыс, ён пельпомъяс вывсьыс кыптіс кокньыдик ру, — кажитчӧ, мый мортыс тшыналӧ.
Чепӧсйис сельпоысь вузасьысь да сідзжӧ тэрмасигтыр муніс правлениеӧ.
Гӧрд платтьӧа ныв, буракӧ Марушка, сулалӧ правление кильчӧ вылас да, кияссӧ вомдорас пуктӧмӧн, мыйкӧ горзӧ, но Чижик дорӧдз воӧ сӧмын «А-а-а!»
— Власьевна! — чукӧстіс Чижик. — Волы татчӧ!
— Мый сэтшӧмыс?
Чижик сэсся нинӧм эз шу, сӧмын индіс увлань, сикт вылӧ.
Сэні быд керкаысь нин котӧртісны колхоз правлениелань йӧз.
Сувтлісны, ӧвтчисны кияснас, чукӧртчавлісны чукӧръясӧ.
— Чижик, тэ пукав чӧв-чӧв!
Ме котӧртла тӧдмавны.
Неужели збыль?
Неужели нин?
Власьевна пасьталіс ватниксӧ да котӧртіс увлань.
Вот сійӧ паныдасис кодкӧдкӧ, кажитчӧ, Марья Дмитриевнакӧд, мый йылысь кӧ сёрнитісны, и друг Чижик аддзис, мый олӧма кык нывбаба, быттьӧ посньыдик челядь, сиктса улича вылын луншӧр лунӧ топыда-топыда кутчысьлісны.
— «Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый лоӧма?»
А сэки друг став сынӧдыс кутіс тіравны, шумитны, шутьлявны, сьывны...
Сёясӧн гажа лэбачьяс уськӧдчисны сикт вылӧ, школьнӧй дворӧ, вӧр доръясӧ.
Найӧ зэр моз киссисны пуяс вылӧ, керка вевтъяс вылӧ, найӧ дзользисны, и сьылісны, и шонді югӧръясас купайтчисны.
Ябыръяс воисны — тулыс пуксьӧм йылысь юӧр вайысьяс!
И гӧлӧсъясныс налӧн сорласисны шоръяс жургӧмкӧд да кыдз пуяс кышӧдчӧмкӧд, и кажитчис, — асьныс шонді югӧръясыс тиньгӧны, кыдзи зэлыда зэвтӧм струнаяс.
И, шумсӧ да китшкӧмъяссӧ торкигмоз, пыдісянь лолалысь Власьевна котӧрӧн кайис кильчӧ вылӧ да тшӧкъялігтыр горӧдіс Чижиклы том гӧлӧсӧн:
— Миян пырӧмаӧсь Берлинӧ!
Берлинӧ, Чижик!
Чышъяныс сылӧн уси юр вывсьыс, и эзысь кодь юрсиыс лёзьнитчӧма ыджыд плеш весьтас; и Власьевна бӧрдігтыр и сералігтыр стӧча висьталіс выль пӧв приказлысь кывъяссӧ: «...лэптыны Берлин весьтӧ победалысь знамясӧ».
МИЯН НАРОДЛЫ СЛАВА!
Лоины кутшӧмкӧ аслыссяма лихорадочнӧй лунъяс.
Некод эз вермы уджавны.
Леночка да Галина Владимировна частӧ пышйывлісны гортсьыныс.
Прӧвериттӧм тетрадьяс часъясӧн куйлісны пызанъяс вылын.
Власьевна пӧшти эз волыв гортас...
Йӧзыс чукӧртчывлісны ӧтилаӧ, — сідзкӧ, сёрнитісны Берлин йылысь.
Кузнечаын друг дугдывліс кывны мӧлӧтӧн котшкӧдчӧм, — сідзкӧ, сэні заводитлісны сёрнитны Берлин йылысь.
Марья Дмитриевна муніс сиктӧ, — сідзкӧ, тӧдмавны выльторъяс.
Дружнӧйяс дежуритісны радио дорын да зэв частӧ котӧртлывлісны Чижик дорӧ юӧрӧн.
— Косясьӧны быд керка дорын...
— Сотчӧ рейхстаг...
— Мый сэтшӧм рейхстагыс?
— Ме ог тӧд, кутшӧмкӧ главнӧй дом.
— Миян войска кытшалӧма Берлинлысь центрсӧ...
Враг водзсасис вынсӧ жалиттӧг, косясис быд керка вӧсна, но всё равно, всё равно тайӧ вӧлі победа!
Коли лун дай мӧд, дай коймӧд.
Со воис сизимӧд вой.
Йӧзыс зілисны лоны ӧтлаын: ветлӧдлісны керкаысь керкаӧ, жӧдзисны правление дорын.
Чижиклӧн ӧдзӧс эз и пӧдлассьыв.
Леночка жырйӧ тырыс пыравлісны и челядь, и нывбабаяс да видзӧдалісны карта вылӧ, и Берлинӧ сутшкылісны медся ыджыд, медся гӧрд флажоксӧ.
Но фашистъяс ещӧ эз на сдайтчыны.
И тайӧс виччысигӧн йӧз бара котӧртлісны правлениеӧ, радио дорӧ, и бара волывлісны карта дорӧ.
Кор Чижик, медбӧрын, водліс узьны, сиктыс пыр на пуис да волнуйтчис.
Чижик садьмывліс да аддзыліс, мый Лена пӧрччысьтӧгыс никыльтчӧма крӧвать вылас, мый Миша кухня пызан дорын узьӧ пуксӧн, мый Галина Владимировна жырйын ӧзйӧ би.
А асывнас ставнысӧ сувтӧдіс кок йыланыс кыз гӧлӧс.
Пётр Тихонович гӧнитіс сикт кузя, немжалиттӧг кучкаліс ассьыс вӧвсӧ.
Гӧрд тошка юрсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ сулаліс телега вылас да мыйвынсьыс горзіс: «Победа! Победа! Победа!»
Тадзи сійӧ лэбис Бекрятаса став уличаяс кузя да кежис Холмыӧ мунан туй вылӧ, быттьӧкӧ сразу кӧсйис юӧртны став сиктъясыслы, став канмуыслы, став мирыслы тайӧ дыр виччысяна юӧрсӧ!
Йӧзыс котӧрӧн петалісны керкаяссьыныс да видзӧдісны сы бӧрся, кутлалісны ӧта-мӧдсӧ и бӧрдісны, сералісны да бара кутчысьлісны, и бара бӧрдісны.
Леночка топыда кутліс Чижикӧс.
— Чижик!
Мир, мир!
Война помасис, и батьным дзоньвидза, и Андрюшка воас!
Мир, Чижик, мир!
Галина Владимировна котӧрӧн пырис жырас, кватитіс Чижикӧс да кутіс йӧктыны сыкӧд жырас, сылӧн лэчыд гӧлӧсыс юраліс ичӧтик керкатырнас:
— Мир, мир, мир!
Войналы пом!
Некод сэсся оз кут кувны фронт вылын!
Олӧмыс кутшӧм лоӧ!
Кутшӧм уджыс!
А сэсся Бекрятаса, Запальтыса, Холмыса, Осиновцыса уна сё колхозник тыртісны правлениедорса уличасӧ,
и Мишалы ковмис содтыны проводсӧ да репродукторсӧ петкӧдны кильчӧ вылас.
И йӧз кынмисны места выланыс, эз лолавны, кор кылісны тӧдса, спокойнӧй и радейтана гӧлӧс да кывъяс, кодъясӧс сэтшӧма виччысисны, кодъясӧс сэтшӧма кӧсйисны кывны тайӧ нёльнан сьӧкыд да героическӧй вояс чӧжнас:
«Воис Германия вылын победалӧн великӧй лун...»
«Гырысь жертваяс, кодъясӧс ми вайим миян Рӧдиналӧн мездлун да независимость ним кузя, лыдтӧм лишениеяс да страданиеяс, кодъясӧс переживайтіс миян войтыр война мунігӧн, тылын да фронт вылын напряжённӧй удж, кодӧс сетӧма Отечественнӧй алтарь вылӧ, — эз вошны весь да увенчайтчисны враг вылын тыр победаӧн...»
«Победаӧн тіянӧс, менам дона соотечественникъяс да соотечественницаяс!»
«Слава миян великӧй войтырлы, войтыр-победительлы, слава!»
ЭПИЛОГ
Кремлёвскӧй башня вылын часі кучкаліс дас кык час, и сылӧн звӧныс кыліс Мӧскуаын, Ленинградын, Украинаса сиктъясын, Беларусьса вӧръясын, Дагестанса гӧраясын, Туркменияса кишлакъясын, Сьӧд саридзсянь Еджыд саридзӧдз, Карпатъяссянь Камчаткаӧдз.
И тайӧ гажа звӧныслы подчиняйтчӧмӧн став канму пасьта йӧзыс поздравляйтӧны ёрта-ёртнысӧ Выль 1949 воӧн!
И Чижик нюжӧдіс наливка тыра ассьыс рюмкасӧ папа бокалыслань, Андрейлань, Леночкалань...
Мӧдысь нин встречайтӧны Выль во карса важ патерааныс, и Марфут кань кургӧ пызан улын, и мамыслӧн карточкаыс нюмъялӧ стенсяньыс.
Батьыс неуна чотыштӧ, а Андрейлӧн висьӧ ранитчӧм киыс, но медся важнӧйыс, мый ставныс ӧтлаынӧсь!
Чижик нин кӧкъямысӧд классын, и, батьсьыс кындзи, ставныс дугдісны шуны сійӧс Чижикӧн.
Леночка велӧдчӧ педагогическӧй институтын;
Андрей регыд лоӧ инженерӧн, а тётя Катя оз эновт заводсӧ.
— Ог кӧсйы ме ош моз пукавны аслам гуын.
Кӧсъя уджавны, йӧзлы пӧльза сетны.
А коді нӧ квайтӧдыс пукалӧ пызан сайын?
Визя тельняшкаыс зэлӧдӧма морӧссӧ, и джуджыд плеш вывсьыс русӧй юрсисӧ шырӧма дженьыда, и югыда дзирдалӧ тасма пражаыс...
Дерт, тайӧ Миша.
Сійӧ отпускысь воӧма аслас училищеӧ, и помтӧг висьталӧ Бекрята йылысь:
— Ті эськӧ ӧні эн тӧдӧй сиктсӧ!
Миян школа местаӧ стрӧитӧмаӧсь семилетка, и Власьевна добитчӧма ассьыс — вӧчӧмаӧсь паркет.
Керкаясын ӧзйӧ электричество.
Иван Евдокимовичлӧн пиыс, ӧні колхозын председатель, сӧмын и думайтӧ, мый эськӧ ещӧ стрӧитны.
Думыштӧма миян читальня пыдди клуб восьтыны.
— Но, мый нӧ, — шуӧ Андрей, — вот Леночка помалас институт, и мунам сэтчӧ; ме кута стрӧитны, а Лена — велӧдны.
— А ме? —
Чижик важся мозыс дузгӧдчӧ.
— А тэ помалан велӧдчӧмтӧ да тожӧ локтан миян дорӧ.
Сэк кежлӧ ме стрӧита зэв бур больнича, и тэ лоан сэні главнӧй врачӧн.
— И тэнад пыр лоӧ уна... этайӧ... кыдзи сійӧс шуӧны?... сульфидиныд, — сералӧ Миша.
— Но нин, — шуӧ Чижик презрительнӧя, — аддзӧмныд тай, сульфидин!
Ме изобретита кутшӧмкӧ лекарство, коді кутас отсавны быдсикас висьӧмысь.
И Чижик юасьӧ и юасьӧ Мишалысь важся ёртъяс йывсьыс.
— Саша сідзи чорыда и решитіс — лоны писательӧн.
Ӧні районӧ муніс, десятилеткаӧ.
— А Нюра, менам муса пӧдругаӧй?
Миша гажмыштӧ:
— Да тэ жӧ тӧдан, сійӧ тэныд гижӧ.
— Гижнытӧ гижӧ, а интереснӧ тэсянь тӧдмавны.
— Нюра шуӧ: «Лена Павловна моз кута челядьӧс велӧдны».
И ӧні со каникулъяс чӧжыс детскӧй садйын ноксис...
Сійӧ и збыльысь дзик Лена Павловна кодь... — И Миша ньӧжйӧник помалӧ: — Мича лоӧма.
— А Манька музыкальнӧй школаын велӧдчӧ сьывны, ми сысянь письмӧяс получайтам.
— А горзысь Петька МТС-ын трактористӧ велӧдчӧ, регыд помалас.
— А Паша?
А Анка?
А Зоя?
— Бур челядь, — шуӧ Андрей, — дружнӧйӧсь.
— Сідзкӧ, наысь лоӧны бур йӧз, — шуӧ тётя Катя.
А Леночка, тшӧканас ки вылас пыксьӧмӧн, заводитӧ сьывны радейтана сьыланкывсӧ:
<rus>Нас школьная семья навеки породнила,</rus>
<rus>Мы школьные друзья, и в этом наша сила...</rus>
<rus>Кто в дружбу верит горячо,</rus>
<rus>Кто рядом чувствует плечо,</rus>
<rus>Тот никогда не упадёт,</rus>
<rus>В любой беде не пропадёт</rus>... —
отсалӧны Миша да Чижик.
А ӧшинь сайын шумитӧ мудзлытӧм, трудолюбивӧй, дружнӧй Канму!
{Лондон Д. (комиӧдіс И. Жеребцов) @ Мексиканец @ висьт @ Джек Лондон. Мексиканец @ 1938 @ Лб. 6‒55.}
Джек Лондон
МЕКСИКАНЕЦ
I
Некод эз тӧд сылысь историясӧ, а Хунтаын * уджалысьяс тӧдісны нӧшта нин этшаджык.
Сійӧ вӧлі налӧн «ичӧтик тайнаӧн», налӧн «ыджыд патриотӧн», да ас ногыс на дорысь не этшаджык уджаліс сійӧ матысьмысь мексиканскӧй революциялы пӧльза вылӧ.
Найӧ признайтісны сійӧс сёрӧн, сы вӧсна, мый Хунтаын некод сійӧс эз радейтлы.
Кор сійӧ медпервойысь воис йӧзӧн тырӧм найӧ дзескыд жыръясӧ, найӧ чайтісны сійӧс шпионӧн, Диас секретнӧй полициясянь медалӧм мортӧн.
Вывті нин уна ёртъяс пукалісны Ӧтувтчӧм Штатъясса гражданскӧй да воeннӧй тюрмаясын,
а мукӧд ёртъясӧс дорӧмӧн вуджӧдавлісны граница вомӧн казнитӧм вылӧ.
* Хунта — революционнӧй организация, коді кӧсйис бырӧдны президент Порфирио Диаслысь диктатурасӧ.
Первойысь сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, том мортыд сетіс бур впечатление.
Сійӧ збыль вӧлі нӧшта юношаӧн на — дас кӧкъямыс арӧсысь не унджык — эз вӧв вывті ыджыд тушаа аслас арлыд серти.
Сійӧ висьтасис, мый сійӧс шуӧны Филиппе Ривераӧн, мый сійӧ кӧсйӧ уджавны революциялы польза вылӧ.
Вот и ставыс, мый сійӧ висьталіс, — ниӧтик лишнӧй кыв водзӧ, некутшӧм объяснение.
Сійӧ сулаліс да виччысис.
Эз тыдав сы вомдорын нюмдӧм, эз тыдав сы синвидзӧдласын долыдлун.
Ыджыд тушаа энергичнӧй Паулино Вералӧн быдсӧн быттьӧ кӧдзыд ру котӧртіс мышку кузяыс.
Тӧдтӧм том мортын сылы кажитчис мыйкӧ сы дінысь йӧткана, ужаснӧй да тӧдтӧмтор.
Сы сьӧд синъясын вӧлі мыйкӧ ядовитӧй змейлӧн кодь.
Найӧ ӧзйисны пемыд биӧн, на пытшкын вӧлі чукӧрмӧма зев ыджыд шог.
Сійӧ вуджӧдіс синъяссӧ заговорщикъяс чужӧмысь печатайтчан машинка вылӧ, код вылын старайтчӧмӧн уджаліс ичӧтик мисс Сетби.
Ӧти здук кежлӧ сійӧ паныдасьліс сыкӧд синвидзӧдласъясӧн — Сетби немдумышттӧг лэптіс синъяссӧ — и сійӧ сидз жӧ пондіс чувствуйтны сыын мыйкӧ гӧгӧрвоӧдтӧмтор, сы вӧсна сійӧ сувтліс уджалӧмысь.
Сылы лои выль пӧв лыддьыны печатайтӧмторсӧ, медым думъяссӧ бӧр бергӧдны письмӧ содержание дінӧ, коді вӧлі сы водзын.
Вера Паулино юасян синъясӧн видзӧдліс Аррелано да Рамос вылӧ, и найӧ юасян синъясӧн жӧ видзӧдлісны сы вылӧ да мӧда-мӧд вылас.
Найӧ синъясын вӧлі сомнение.
Статнӧй тушаа тайӧ том мортыс вӧлі тӧдтӧмторйӧн да кутіс ас пытшкас тӧдтӧмторлысь став угрозаяссӧ.
Сійӧс некыдз оз позь вӧлі гӧгӧрвоны — эз вӧв сэтшӧм, кутшӧмӧсь овлӧны обыкновеннӧй честнӧй революционеръяс, кодъяслӧн Диас дінӧ да сійӧ тирания дінӧ пӧсь ненавистьыс вӧлі сӧмын честнӧй патриотъяслӧн обыкновеннӧй ненавистьӧн.
Сыын вӧлі мыйкӧ мӧдтор, а найӧ эз тӧдны — мый.
Бӧръявылыс, Вера, медвпечатлительнӧй да решениеяс вылӧ медтэрыб морт, петіс водзӧ.
— Ладнӧ, — кӧдзыда кодь шуис сійӧ. — Тэ, шуан, кӧсъян уджавны революциялы пӧльза вылӧ?
Пӧрччы пальтотӧ.
Ӧшӧд сійӧс татчӧ.
Мунам, ме петкӧдла тэныд, кӧні ведраяс да ветьӧкъяс.
Тані няйт.
Тэ заводит сысянь, мый мыськалан тайӧ джоджсӧ да мукӧд жыръясысь.
Сэсся колӧ весавны плевательницаяс.
А сэсся ӧшиньяс...
— Тайӧ революциялы пӧльза вылӧ? — юаліс том морт.
— Революциялы, — вочавидзис Вера.
Ривера видзӧдліс ставныс вылӧ кӧдзыд да подозрительнӧй синвидзӧдласӧн, и пондіс пӧрччыны пальтосӧ.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
И сэсся нинӧм...
Лунысь-лун сійӧ воліс удж вылӧ — ниртіс, весаліс, мыськаліс.
Жыръяс идравліс сійӧ ёна водз сійӧ кадсьыс, кор медся ёна уджалысь революционеръяс пуксьывлісны асланыс гижан пызанъяс сайӧ.
— Позьӧ меным узьны тані? — юаліс сійӧ ӧтчыд.
— Ага!
Со мый вӧлӧма, со кӧні тыдалӧ Диаслӧн киыс!
Узьны Хунта керкаын — значит тӧдмавны сылысь тайнаяссӧ, революционеръяслысь списокъяс, мексиканскӧй территория вылын олысь ёртъяслысь адресъяс.
Ривера корӧм вылӧ вӧлі ӧткажитӧма и сійӧ некор сэсся водзӧ эз казьтывлы сы йылысь.
Найӧ эз тӧдны, кӧні сійӧ узьлӧ, кӧні да мый сійӧ сёйӧ.
Коркӧ ӧтчыд Аррелано предложитіс сылы кык доллар.
Ривера юрнас пыркнитӧмӧн ӧткажитчис сьӧмысь.
Кор сёрниӧ тшӧтш сюйсис Вера да пондіс тшӧктыны сылы босьтны сьӧмсӧ, сійӧ шуис:
— Ме уджала революциялы пӧльза вылӧ.
Медым кыпӧдны революционнӧй удж, колӧ сьӧм, а Хунта вӧлі дзескалӧма сыысь.
Сылӧн шленъясыс тшыгъялісны, уджалісны сідз, мый медкузь луныс налы кажитчӧ вӧлі дженьыдӧн, а век жӧ кадысь кадӧ думайтчис, мый революциялӧн дзоридзалӧм либӧ провал зависитӧ кымынкӧ долларысь.
Ӧтчыд, кор первойысь на эз ло мынтӧма помещениеысь кык тӧлысьысь, уборщик Филиппе Ривера, код вӧлі новлӧ гӧль, донтӧм, киссьӧм да вушйӧм паськӧмъяс, пуктіс мисс Сетби пызан вылӧ квайтымын доллар зарниӧн.
Вӧліны нӧшта и мукӧд случайяс.
Куимсё письмӧ, кодъясӧс вӧлі печатайтӧма зиль машинисткаясӧн (отсӧг йылысь шыасьӧмъяс, организованнӧй рабочӧй группаяслы субсидияяс йылысь чукӧстчӧмъяс, опровержениеяс да протестъяс соединеннӧй штатъясса суддяяслӧн революционеръяс дінӧ лёк отношение йылысь), куйлісны мӧдӧдтӧг, виччысисны, кор найӧс мӧдӧдӧмысь мынтысьны лоас сьӧм поштӧвӧй рӧскодъяс вылӧ.
Вералӧн бырис часіыс — батьыслӧн на вӧвлӧм репетитора * сійӧ важ зарни часіыс.
Быри сідз жӧ шыльыд зарни чунькытшыс мисс Сетби шӧр чуньысь.
Положениеыс вӧлі ӧтчаяннӧй.
Рамос да Аррелано став лача воштӧмӧн тракйисны ассьыныс кузь усъяссӧ.
Письмӧяссӧ колӧ вӧлі мӧдӧдны, а пошта оз сет маркаяссӧ долгӧн.
Сэки Ривера шляпаасис да муніс.
Кор бӧр локтіс, сійӧ пуктіс мисс Сетби пызан вылӧ кыксентӧвӧй сюрс марка.
— Окота меным тӧдны, неужели тайӧ проклятӧй Диаслӧн зарниыс? — шуис Вера аслас ёртъяслы.
Найӧ лэптісны синкымъяссӧ да эз вермыны решитны.
А Филиппе Ривера, революция служба вылын уборщик, кор ковмас вӧлі, век вайлывліс зарни да эзысь Хунталы нуждаяс вылӧ.
И век-жӧ найӧ эз вермыны заставитны асьнысӧ радейтны сійӧс.
Найӧ сійӧс эз тӧдны.
Сійӧ кутіс асьсӧ не сідз, кыдзи ставныс.
Сійӧ некодлы эз веритчы.
Сійӧ вештывліс быд сикас попытка мыйкӧ тӧдмавны сылысь.
Кӧть вӧлі и том на сійӧ, найӧ эз лысьтны юасьны сылысь.
* Репетитор — карманнӧй часылӧн приспособление, код вӧсна сійӧ кучкалӧ час лыдъяс та часлысь нёльӧд юкӧнъяс.
— Ыджыд ӧтка сьӧлӧм, гашкӧ...
Ме ог гӧгӧрво, ог гӧгӧрво, — лача воштӧмӧн шулывліс Аррелано.
— Сійӧ абу морт, — шулывліс Рамос.
— Сылӧн сьӧлӧмыс косьмӧма, — шулывліс мисс Сетби. — Сійӧ быттьӧ кулӧм морт, а збыльысьсӧ сійӧ вывті живӧй морт.
— Сійӧ прӧйдитӧма кутшӧмкӧ ад пыр, — шуис Вера. — Сэтшӧм ад пыр прӧйдиттӧг некутшӧм морт оз вермы лоны татшӧмӧн, кутшӧм сійӧ, а збыльвылӧ ӧд сійӧ кага на.
А век жӧ найӧ эз радейтны сійӧс.
Сійӧ некор эз сёрнитлыв, нинӧм йылысь эз юасьлы, нинӧм вылӧ эз вӧчлыв намёкъяс.
Кор найӧ пӧся да кыпыда сёрнитлісны революция йылысь, сійӧ сулаліс да кывзіс — чужӧм вылас нинӧм оз вӧлі тӧдчы, быттьӧ кулӧм морт; сӧмын синъясыс сылӧн ӧзйисны кӧдзыда югйыштлӧмӧн.
Тайӧ синъясыс ветлісны ӧти чужӧм вывсянь мӧд вылӧ, вӧліны ёсьӧсь, сквӧзь писькӧданаӧсь, кыдзи йиысь вӧчӧм писькӧдчанъяс, неспокойнӧйӧсь, йӧзӧс смущайтанаӧсь.
— Тайӧ абу шпион, — шулывліс мисс Сетбилы Вера. — Тайӧ патриот. Веритӧй меным,
сійӧ миянысь ставнымысь ыджыдджык патриот.
Ме чувствуйта тайӧ аслам мӧвпъясӧн да сьӧлӧмӧн.
Но ме сійӧс ньӧти ог гӧгӧрво.
— Сылӧн омӧль характер, — шуліс мисс Сетби.
— Сійӧ правда, дрӧгмунӧмӧн шуис Вера. — Сійӧ ӧтчыдысь видзӧдліс ме вылӧ аслас ыджыд синъяснас.
Найӧ оз радейтны — найӧ грӧзитӧны; найӧ лёкӧсь, тигрлӧн кодьӧсь.
Ме тӧда, ме кӧ, шуам, измениті революция делӧлы, сійӧ, эськӧ, виис менӧ.
Сылӧн сьӧлӧмыс абу.
Сійӧ пӧщадатӧм, кыдзи сталь, и кӧдзыд, кыдзи мороз.
Сійӧ быттьӧ тӧлысь югъялӧм тӧвся войын, кор кынмысь морт кынмӧ куш гӧра йылын.
Ме ог пов Диасысь да сійӧ став мортвиысьясысь, но тайӧ детинкасьыс ме пола.
Ме тэныд веськыда шуа. Ме пола сыысь.
Сійӧ дзик быттьӧ смертлӧн ловшы.
Но та вылӧ видзӧдтӧг, именнӧ Вера первой мортӧн убедитіс мукӧд ёртъяссӧ сетны Ривералы медводдза поручение.
Лос-Анжелос да Мексика костын йитӧд вӧлі орӧдӧма.
Куим ёрт лыйлӧмӧн куйлісны гуясын, кодъясӧс найӧ асьныс кодйисны.
Мӧд кык ёрт пукалісны Ӧтувтчӧм Штатъясса пленникъясӧн Лос-Анжелосын.
Федеральнӧй главнокомандующӧй Хуан Альваредо вӧлі настӧящӧй чудовище.
Сійӧ торклывліс став планъяссӧ революционеръяслысь.
Найӧ сэсся воштісны йитӧд рӧдинаса революционеръяскӧд.
Том Ривералы сетісны наставление да мӧдӧдісны сійӧс лун вылӧ.
Кор сійӧ бӧр воис, йитӧд вӧлі лӧсьӧдӧма, а Хуан Альваредо кувсис.
Сійӧс аддзисны аслас вольпась вылысь морӧсас воропӧдзыс сутшкӧм пуртӧн.
Тайӧ нин вӧлі Ривералы сетӧм инструкцияяс вывті, но Хунтаса членъяс тӧдісны нин Ривералысь пӧвадкаяссӧ.
Найӧ эз пондыны сылысь юасьны.
Сійӧ нинӧм эз висьтав.
Но найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас да гӧгӧрвоисны.
— Ме ӧд висьтавлі тіянлы, — шуис Вера. — Миян ставным дорысь Диаслы колӧ повны ёнджыка тайӧ юношасьыс.
Сійӧ пӧщадатӧм морт.
Сійӧ — карающӧй ки.
Лёк характер, код йылысь висьтавліс мисс Сетби да кодӧс чувствуйтісны быдсӧн, петкӧдчывліс Ривералӧн делӧ вылын.
Том морт волывліс либӧ доймӧм паръясӧн, либӧ плеш вылас лӧзъясӧн, либӧ пыктӧм пельӧн.
Тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ нуӧдліс споръяс да косьяс сійӧ ортсыс мирас, кӧні сійӧ узьліс, сёйліс, нажӧвитліс сьӧм да вӧчліс ставсӧ сійӧ, мый йылысь найӧ эз тӧдны.
Мыйкӧ-дыра кад мысьти сійӧ велаліс набирайтны да уджаліс ичӧтик революционнӧй листовкаяс вылын, кодъясӧс лэдзлісны найӧ быд вежон.
Овлывліс и сідз, мый сійӧ эз вермы уджавны, — кор сылӧн киясыс вӧліны пыкӧсаӧсь, ыджыд чуньясыс ранитчӧмаӧсь да дзик беспомощнӧйӧсь, — кодыр кодкӧ киыс плеть моз ӧшавліс бокас, а чужӧм вылас тӧдчис йӧзысь дзебӧм страдание.
— Забияка тайӧ, — шуис Аррелано.
— Вертепъясті шӧйтӧ, — шуис Рамос.
Но кытысь сійӧ судзӧдӧ сьӧмсӧ? — шензьывліс Вера. — Талун, муртса на сӧмын ӧні ме тӧдмалі, мый сійӧ мынтысьӧма бумагаысь счет серти сё нелямын доллар.
— А сылӧн друг вошлӧмъясыс? — шуис мисс Сетби. — Сійӧ некор на йылысь нинӧм оз висьтавлы.
— Гашкӧ, сувтӧдны сы бӧрысь наблюдательӧс? — предложитіс Рамос.
— Ме эськӧ эг желайт лоны талы шпионӧн! — здрӧгнитӧмӧн шуис Вера. — Чайта, мый ті некор эськӧ сэсся эн аддзылӧй менӧ, буди сӧмын аддзылінныд менӧ гуалігӧн.
Ме чайта, сійӧ весиг енмыслы аслыс эз сет эськӧ сувтны ас костас да кутшӧмкӧ аслас тӧдтӧм удж костас.
— Ме чувствуйта ачымӧс кагаӧн сы водзын, — висьтасис Рамос.
— Ме ногӧн, сійӧ, — ён сила; сійӧ первобытнӧй;
сійӧ кӧин, гремучӧй змей, тысяченожка, — шуис Аррелано.
— Сійӧ революциялӧн воплощение, — шуис Вера. — Сійӧ сылӧн биыс да сьӧлӧмыс, водзӧс босьтӧм вылӧ потлытӧм чукӧстчӧм; сійӧ сэтшӧмъяс пиысь, кодъяс оз горзыны, но нинӧм шутӧг виалӧны.
Сійӧ ангел-разрушитель, коді ветлӧ войся узьӧм чӧвлунын.
— Ме гӧтов бӧрдны сы дінын, — шуис мисс Сетби. — Сійӧ некодкӧд абу тӧдса.
Сійӧ мустӧмтӧ став йӧзсӧ.
Миянӧс сійӧ терпитӧ сы вӧсна, мый ми мунам сылы колан туйӧд.
И сійӧ ӧтнас... ӧтка...
Сёрниыс сылӧн орлі ышловзьӧмӧн, а синъясыс гудырмисны.
Морттуйыс да кад коллялӧмыс Ривералӧн збыльысь вӧлі вевттьӧма тайнаӧн.
Вӧвлі сідз, мый сійӧ эз тыдавлы дзонь вежон чӧж.
Ӧтчыд сійӧ вошлі дзонь тӧлысь кежлӧ.
Став тайӧ дыр вошлӧмъясыс помасьлісны бӧр локтӧмӧн; кывшутӧг, водзвыв висьтавтӧг, сійӧ пуктывліс мисс Сетби пызан вылӧ зарни.
Сы бӧрын бара сійӧ дзонь лунъясӧн да вежонъясӧн кольччывліс овны Хунта бердын.
Мукӧд дырйи сійӧ вошлывліс лунтыр кежлӧ, асывсянь сёр рытӧдз, мукӧд дырйи волывліс водз да кольччывліс сёр войӧдз.
Аррелано ӧтчыд суис сійӧс войшӧрын наборнӧй касса сайын.
Сійӧ уджаліс пыктӧм киясӧн да неважӧн жугалӧм паръясӧн, кытысь люзиктіс вир.
II
Матысмис кризис, а Хунта вӧлі сьӧмтӧм.
abu
Сьӧмысь нуждаыс ӧні вӧлі ыджыдджык мукӧд кадъяс серти, а судзӧдны найӧс вӧлі нӧшта сьӧкыдджык.
Патриотъяс сетісны ставсӧ, медбӧръя сентӧдз *, сетны водзӧ сэсся вӧлі немтор.
Мексикаысь пышйӧм рабочӧй артельяс сетлывлісны джынсӧ асланыс ичӧтик удждонысь.
Но колӧ вӧлі сьӧмыс уна.
Вын жугӧдан подпольнӧй удж должен вӧлі бӧръявылыс вайны ассьыс плодъяс.
Кадыс воис.
Революция ӧшаліс вески вылын моз.
Нӧшта ӧтик толчок, ӧти медбӧръя вынйӧртчӧм, и вескилӧн чашаыс лэптысяс победалань.
Найӧ тӧдісны ассьыныс Мексикасӧ.
Ӧтчыдысь туй вылӧ лэдзӧм революция ачыс асьсӧ кутас нуӧдны.
* Сент — сьӧм.
Диаслӧн став стройбаыс путкыльтчас, кыдзи картіысь вӧчӧм керка.
Окраинаясын вӧліны дасьӧсь восстание кежлӧ.
Ӧти янки сё вооружитчӧм американскӧй рабочӧйяскӧд виччысис сӧмын приказ, медым вуджны граница да заводитны лунвывса Калифорния завоюйтӧм.
Но налы колӧны вӧлі ружъеяс.
Ставныслы колӧны вӧлі ружъеяс приключениеяс корсьысьяслы, шуд корсьысь салдатъяслы, америкаса социалистъяслы, анархистъяслы, Мексикаысь пышйысьяслы, батракъяслы, барщинаысь пышйысьяслы, Кер д'Аленса да Колорадоса руда перйысьяслы, кодъяс пышйисны плетьясысь; став тайӧ йӧзыс ӧзйисны водзӧс босьтӧмӧн, окотитісны тышкасьны.
abu
«Ружъеяс да боевӧй припасъяс, боевӧй припасъяс да ружъеяс!» — вӧлі налӧн некор ланьтлытӧм, дугдывтӧм горзӧм.
Колӧ вӧлі сӧмын тайӧ разношорстнӧй, рӧзӧритчӧм да мстительнӧй массаыслы вуджны граница вомӧн, революцияыд эськӧ заводитчис.
Таможняяс, да тӧвар пыртан портъяс лоис эськӧ босьтӧма.
Диас эз вермы эськӧ сопротивляйтчыны.
Сійӧ эз лысьт эськӧ шыбытны на вылӧ аслас армиялысь главнӧй ядросӧ: сійӧ должен вӧлі видзны лунвыв,
да сы вылӧ видзӧдтӧг революциялӧн пӧжарыс паськаліс эськӧ и лунвылын.
Йӧзыс кыпӧдчасны, кар бӧрся каръяс, штат бӧрся штатъяс пондасны колебайтчыны.
Медбӧрын революциялӧн победоноснӧй армияяс быд боксянь кытшаласны Мексикалысь юркарсӧ, Диаслысь медбӧръя оплотсӧ.
Но сьӧм!
Революциялӧн вӧліны йӧз, кодъяс нетшкысисны бой вылӧ, кужисны вӧдитчыны оружиеӧн.
Хунталӧн деятельяс тӧдісны вузасьысьясӧс, кодъяс эськӧ судзӧдісны и вузалісны ружъеяс.
Но тайӧ стадияӧдз революция кежлӧ лӧсьӧдчӧм бырӧдіс Хунталысь став сьӧмсӧ.
Медбӧръя доллар вӧлі видзӧма, медбӧръя тшыгъялысь патриотӧс вӧлі лысьтӧма косӧдз, и великӧй предприятие шатласис ӧні вески вылын моз.
Ружъеяс да военнӧй припасъяс!
Оръясьӧм паськӧма батальонъясӧс колӧ ӧд вооружитны!
Но кутшӧм ногӧн?
Рамос жалитӧм пырысь казьтыліс аслас конфискованнӧй имениеяс йылысь.
Аррелано норасис аслас том дырся лышкыдлуныс вылӧ.
Мисс Сетби юасис: эз-ӧ бурджык эськӧ вӧв, Хунта кӧ экономнӧйджыка оліс водзджык.
— Мӧвпыштны сӧмын, мый Мексикалӧн свободаыс йитчӧма кутшӧмкӧ несчастнӧй кымынкӧ сюрс долларӧ! — шуис Паулино Вера.
Быдсӧнлӧн чужӧм вылас вӧлі зэв ыджыд шог.
Хосе Америльоӧс, налысь медбӧръя лачасӧ, вӧлі арестуйтӧма аслас гасиендаын * да лыйлӧма аслас конюшня стен дорас.
Юӧрыс та йылысь муртса на вӧлі воӧма.
* Гасиенда — помещичӧй усадьба.
Ривера, коді сулаліс пидзӧс вылас да мыськалӧ вӧлі джодж, юрсӧ лэптіс, няйт майтӧг ва визувтіс сійӧ куш кияс вывті.
— Вит сюрс лоӧ тырмымӧн? — водзджык юаліс сійӧ.
Ставныс видзӧдлісны сы вылӧ шензьӧмӧн.
Вера довкнитыштіс юрсӧ да ньылыштіс дульвасӧ.
Сійӧ эз вермы шуны весиг ни ӧтик кыв, но сійӧс шымыртіс сразу ыджыд уверенность.
— Закажитӧй ружъеяс, — шуис Ривера
да висьталіс медкузь реч, кутшӧмӧс найӧ сылысь кывлісны: — Кадыс этша.
Куим недель мысьти ме вая тіянлы вит сюрс.
Тайӧ лоӧ бур.
Поводдя лоас шоныдджык. Воюйтны лӧсьыдджык.
Сэсся ме нинӧм ог вермы вӧчны.
Вера вермасис аслас уверенностькӧд.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм вериттӧмтор!
Эз ӧд этша нин вӧв жугалӧма югыд лача сійӧ кадсянь, кор сійӧ локтіс революционнӧй уджӧ.
Сійӧ эскис тайӧ оръясьӧм паськӧма уборщикыслы, но сыкӧд тшӧтш и поліс эскыны.
— Тэ йӧймин!
— Куим вежон мысьти, — шуис Ривера.
Закажитӧй ружъеяс.
Сійӧ сувтіс, лэдзис сосъяссӧ да пасьталіс курткасӧ.
— Закажитӧй ружъеяс, бара шуис сійӧ. — Ме муна.
III
Ёна ноксьӧм да котралӧм бӧрын, телефонті сёрнитӧм бӧрын да видчӧм бӧрын, Келли контораын восьтӧма вӧлі войся заседание.
Келли вӧлі тырӧма уджъясӧн, но сылы эз удайччы тайӧ разын.
Сійӧ корис Нью-Йоркысь Денни Уордӧс да организуйтіс матч сы костын да Билли Картей костын.
Паныдасьӧмыс вӧлі назначитӧма кык лун мысьти, а Картер куйліс ӧпаснӧя ранитчӧмӧн, да некодлы вӧлі вежны сійӧс.
Келли телеграфируйтіс став кокни веса чемпионъяслы, но ставныс найӧ кӧртасьӧмаӧсь вӧлі контрактъясӧн, быд лун налӧн вӧлі занят.
Келлилы грӧзитіс катастрофа, рӧзӧренньӧ, кӧть и омӧлик, но ӧні тыдыштіс лача югӧр.
— Тэнад збойлуныд, чӧртлӧн мында! — шуис Ривера вылӧ видзӧдлӧмӧн Келли.
Ривера синъясын ӧзйисны злорадство да ненависть, но чужӧмыс коли бесстрашнӧйӧн.
— Ме верма победитны Уордӧс.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый сійӧ висьталіс.
— Кытысь тэ тӧдан?
Тэ аддзывлін сійӧс арена вылысь?
Ривера довкнитыштіс юрнас.
— Сійӧ вермас тэнӧ ӧти кинас, синъяссӧ кӧрталӧмӧн!
Ривера лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ нинӧм сэсся он кӧсйы висьтавны? — ропкыштіс матч кежлӧ индӧм антрепренер.
— Ме верма победитны сійӧс.
— Да тэ кодкӧд войдӧр состязайтчылін? — юаліс Майкель Келли.
Майкель вӧлі антрепренерлӧн вок, Поллоустонын кутліс площадка, сэні вӧчавліс гырысь делӧяс, вӧчавліс кулачнӧй бойяс.
Ривера милӧстивӧя козьналіс сійӧс нинӧм петкӧдлытӧм син видзӧдласӧн.
Антрепренерлӧн секретар, гажа том морт, явӧ презрительнӧя серӧктіс.
— Сідз кӧ, тэ тӧдан Робертсӧс, — орӧдіс враждебнӧй чӧвлӧнь Келли. — Ме ысті сыла.
Сійӧ пырысь-пыр локтас.
Пуксьы да виччысьлы, кӧть тэ вылӧ видзӧдӧмӧн, ме шуа, мый тэнад вермӧм вылӧ пӧшти некутшӧм лача абу.
Ме ог вермы сетны публикалы шутовскӧй вермасьӧм.
Тэ тӧдан сійӧс, мый арена бердса местаяс вузассьӧны дас вит долларӧн.
Делӧыс ӧд серьёзнӧй!
Кор локтіс Робертс, ставныс аддзисны, мый сійӧ неуна гажа.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, косіник морт, дышиник, ньӧжмыдик сёрнияса да сэтшӧм жӧ покодкаа.
Келли босьтчис веськыда делӧ дінӧ:
— Кывзы, Робертс, тэ ошйысин, мый тэ аддзин тайӧ том мексиканецсӧ.
Тэ кывлін, мый Картей жугӧдӧма ассьыс кисӧ?
А вот, тайӧ ичӧтик виж пигалицаыслӧн * тырмис смеллуныс локны талун татчӧ да висьтавны, мый сійӧ вермас вежны Картейӧс.
Мый тэ та серти висьталан?
* Пигалица — ичӧтик виж лэбач.
— Тайӧ вернӧ, Келли, — ньӧжмыдіника кывсис вочакыв. — Сійӧ вермас выступитны.
— Тэ, гашкӧ, нӧшта висьталан, мый сійӧ вермас победитны Уордӧс? — скӧрмис Келли.
Робертс думайтыштіс.
— Ог, ме тадзи ог шу.
Уордыд — арена вывса генерал.
Но и сылы оз удайтчы регыдӧн жугӧдны Ривераӧс.
Ме тӧда тайӧ мексиканецсӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Слабинъяс сылӧн абуӧсь.
Тайӧ — дьявол.
Вот аддзыланныд, ті ставныд акнитанныд!
Ме ог шу, мый сійӧ непременнӧ вермас Уордӧс, но сійӧ петкӧдлас асьсӧ сідзи, мый ставныд ті признайтанныд сыысь кыптысь кодзувӧс.
— Чудеснӧ! — Келли бергӧдчис аслас секретар дінӧ. — Звӧнит Уордлы.
Ме сылы водзвыв висьталі, мый ковмас-кӧ, чукӧстла сійӧс.
abu
abu
— Окотитан юыштны? — юаліс сійӧ тренерлысь.
Робертс юыштіс виски-сода да пондіс варовитны:
— Ме некор эг висьтавлы тіянлы, кыдзи ме аддзи тайӧ детинкасӧ.
Кык во сайын ме гӧтӧвита вӧлі Дрейнос Делянекӧд бой кежлӧ.
Дрейн вӧлі зверкодь лёк.
Сылӧн грӧш дон абу жалитӧмыд.
Сійӧ сэтшӧм лёкысь кучкавліс ассьыс соперникъяссӧ, мый эз вермы аддзыны мортӧс, коді эськӧ кӧсйис сыкӧд репетируйтчыны.
Менам положение вӧлі отчаяннӧй.
Сэки ме аддзи тайӧ тшыг мексиканскӧй зонсӧ; сійӧ бергалӧ вӧлі арена гӧгӧр.
Ме кутчыси сы дінӧ, сюйи сылы перчаткияс да лэдзи сійӧс арена вылӧ.
Сійӧ вӧлі сырометь тасма кодь нюдз, но слаб.
Бокс азбукаысь эз тӧд весиг медводдза шыпасъяссӧ.
Дрейн пусь-пась вӧчис.
Но сійӧ нуӧдіс нӧшта на кык кытш, а пыр ёнджыка слабмис, кытчӧдз медбӧрын эз быр садьыс.
Бӧрынас тыдовтчис, мый сійӧ вӧлӧма тшыг.
abu
Ме сеті сылы долларджын, верді сійӧс.
Ті мед эськӧ видзӧдлінныд, кыдзи кӧин апетитӧн сійӧ сёйис.
Сылӧн кык лун нин вомас нинӧм абу вӧлӧма.
abu
abu
Асывсянь сійӧ бара явитчис, ачыс пуӧ пӧрӧм кодь, висян чужӧма, но гӧтов вӧлі бара пӧлучитны долларджын да пӧтӧса ӧбед.
Водзысь-водзӧ сійӧ пыр совершенствуйтчис.
Сійӧ прирожденнӧй боеч и вывті ён.
Сылӧн сьӧлӧмыс абу.
Сьӧлӧм пыддиыс йи тор.
Сійӧ кадсяньыс, кыдз ме сійӧс тӧда, ниӧтчыдысь на эз шулы ӧтпырйӧ дас кылысь унджык.
— Ме аддзылі сійӧс, — шуис секретар.
Сійӧ тэныд уна уджаліс.
— Менам став молодцыыс петавлісны сылы паныд — воча шуис Робертс, — сійӧ налысь велӧдчис.
Ме аддзылі сэтшӧмъясӧс, кодъясӧс сійӧ вермис эськӧ победитны.
Но сылы эз вӧв окота. Сылӧн абу сьӧлӧмыс.
Меным думайтчӧ, мый сійӧ некор эз радейтлы тайӧ забавасӧ...
abu
Сійӧ быттьӧ ворсӧ сӧмын роль.
— Бӧръя тӧлысьяснас сійӧ выступайтіс ичӧтик аренаяс вылын, — шуис Келли.
— Да.
Но ме ог тӧд, мый вӧсна сійӧ татчӧ кутчысис.
Сійӧ друг, и зэв пӧся босьтчис тайӧ делӧ дінас.
Сійӧ ӧзйис друг, быттьӧ кутшӧмкӧ факел и вермис став татчӧс том йӧзӧс.
Тыдалӧ, сылы колӧ вӧлі сьӧм, и сійӧ бура уна нажӧвитіс, кӧть тайӧ и оз тыдав сы паськӧм серти.
Сійӧ кутшӧмкӧ аслыс сикас морт.
Некод оз тӧд, мыйӧн сійӧ занимайтчӧ. Некод оз тӧд, кыдзи сійӧ кадсӧ ассьыс коллялӧ.
Весиг сэкъясын, кор сійӧ уджалӧ арена вылын, друг вошлывлӧ.
Мукӧд дырйи сійӧ пропадитлас помся кымынкӧ вежон кежлӧ.
Но сійӧ оз кывзы некодлысь сӧветъяс.
Сюрӧ кӧ сэтшӧм морт, кодлы удайччас босьтны сійӧс киподулӧ, нажӧвитіс эськӧ дзонь состояние.
Сӧмын сійӧ ачыс оз окотит.
Ті босьтӧй тӧдвыланыд, кор сійӧ кутас заключайтны Уордкӧд условие, кыдзи сійӧ пондас горшасьны сьӧм вылӧ.
Сэки пырис Денни Уорд дзонь кампаниекӧд.
Сыкӧд тшӧтш локтісны антрепренер да тренер.
Уорд локтіс гажа чужӧмӧн, быттьӧ зэв бур сьӧлӧма морт, коді кӧсйис ставлысь веж петкӧдны.
Быд бокӧ лэбзисны сылӧн чолӧмъяс. Ӧтиклы сылӧн вӧлі лӧсьӧдӧма шутка, мӧдлы — тӧлка да тэрыб вочакыв, а нюмъялӧм да серам вӧлі заптӧма быдсӧнлы.
Татшӧм вӧлі сылӧн обычай, дерт, тайӧ эз вӧв ставыс тырмымӧн искренньӧй.
Сійӧ вӧлі бур актёрӧн да чайтіс, мый гажа морттуй сетӧ пӧльза успех перйыны.
Збыльысьсӧ тайӧ вӧлі видчысьысь, хладнокровнӧй боеч да делӧвӧй морт.
Став мукӧдторйыс вӧлі маскируйтчӧм.
Сійӧс тӧдысь йӧзъяс, либӧ кодъяслӧн вӧвліны сыкӧд денежнӧй делаяс, сёрнитісны, мый кор делӧыс воас рӧщӧтӧдз, сійӧ лоас горш да зумыш.
Став сёрнитчӧмъясыс дырйи сійӧ участвуйтліс ачыс, да унаӧн вашкӧдчисны, мый антрепренерыс сы киын сӧмын чача.
Ривералӧн поведениеыс вӧлі дзик мӧд сикас.
Сійӧ сӧнъясын визувтіс сымында жӧ индейскӧй вир, мыйдта и испанскӧй; сійӧ пукаліс бӧрын, пельӧсын, эз шыасьлы, эз вӧрзьыв, сӧмын сьӧд синъясыс сылӧн котралісны ӧти чужӧмысь мӧдӧ, и став сёрнияссӧ пель саяс сюркняліс.
— Сідз кӧ, со тайӧ и эм молодчикыс, — шуис Денни, ассьыс соперниксӧ син видзӧдласнас донъяліг тырйи. — Кутшӧма олан, почтеннейшӧй?
Ривералӧн синъясыс ӧзйисны скӧрысла.
Сійӧ эз радейтлы став грингояссӧ *, но тайӧс сійӧ возмустӧмтіс друг, кӧть тайӧ вӧлі оз ладмы сы характер серти.
* Гринго — тадзи Мексикаын нимтӧны американечьясӧс да англичанаӧс.
— Вот кутшӧм история! — шуткаӧн моз Денни пондіс протестуйтны Келли дінӧ шыасьӧмӧн.
— Он-ӧ чайт тэ, мый ме кута тышкасьны пельтӧм немӧйкӧд? — Кор сералӧмыс помасис, сійӧ сетіс соперниклы нӧшта ӧтик печик:
— Кутшӧм детскӧй садйысь ті сійӧс судзӧдінныд?
— Сійӧ крепыдіник, Денни, верит меным, дорйыны пондіс Робертс. — Тэныд оз ло сэтшӧм кокни сыкӧд справитчыны, кыдзи тэ думайтан.
— Джын местаыс вузалӧма нин, — сулаліс аслас кыв вылын Келли. — Лоас тэныд, Денни, выступитны сыкӧд.
Тайӧ медбурыс, мый ми вермим судзӧдны.
Денни бара чӧвтіс Ривера вылӧ небрежнӧй да эз вывті ошкана синвидзӧдлас, сэсся ышловзис:
— Мый нӧ, лоӧ меным, тыдалӧ, миритчыны сы вылын!
Сӧмын тӧвсьыс-кӧ сійӧ оз лэбзьы вывлань.
Робертс серӧктіс.
— Тэ сыысь виччысьӧмӧнджык, — предупредитіс Деннилӧн антрепренер.
Тайӧ йӧйясыдкӧд овлывлӧ, мый сюран.
Друг сылы удайтчас...
Йӧйяслӧн ӧд шудыд тӧдан...
— О, метӧ осторожнӧй, эн тӧждысьӧй, эн тӧждысьӧй, нюмдіс Денни. — Публикалы угодитӧм могысь, ме сыкӧд нянчитчышта.
А мый эськӧ, котрӧдлыштны кӧ сійӧс дас вит кытш, Келли?
А сэсся пусь-пас жугӧдны!
— Чудеснӧ, чудеснӧ! — кыліс вочакыв. — Сӧмын удайччас кӧ тайӧ тэныд.
Сідз кӧ, вуджам условиеяс йылысь сёрнитчӧм дінӧ. — Денни сувтіс да пондіс думайтны. — Тӧдӧмысь, ме босьта квайтымын вит прӧчент пыран донысь, кыдзи и Картей дырйи.
Но юкӧмыс лоас мӧд ногӧн.
Кӧкъямысдас прӧчент меным ладнӧ лоӧ. — Сійӧ шыасис аслас антрепренер дінӧ: Правильнӧ ӧд?
Антрепренер довкнитліс юрнас.
— Кывзы, тэ гӧгӧрвоин? — юаліс Ривера дінӧ шыасьӧмӧн Келли.
Ривера довкнитіс юрнас.
— Но, сідз кӧ вот мый, — отчисление лоӧ квайтымын вит прӧчент пыран донысь.
Тэ выль морт да некодлы тӧдтӧм.
Ті юканныд тайӧ сьӧмсӧ Денникӧд: кызь прӧчентыс тэныд, а кӧкъямысдасыс сылы.
Тадзи лоӧ вӧчӧма честнӧ;
правда-ӧ абу, Робертс?
— Дерт жӧ честнӧ, Ривера, — сӧгласитчис Робертс. — Тэнад аддзан, и прамӧй нимыд на абу.
— А пыран донсьыс квайтымын прӧчентыс сійӧ унаӧ лоас? — юаліс Ривера.
— О, гашкӧ, вит сюрс, а гашкӧ и кӧкъямыс, — пондіс висьтавлыны Денни.
Мыйкӧ та перевода.
Тэнад пайыд лоас сюрс либӧ сюрс квайтсё.
Абу ӧд омӧль дон, медым лоан нӧйтӧма сэтшӧм специалистӧн, кыдзи ме.
Мый тэ та вылӧ шуан?
Сэк Ривера чуймӧдіс ставнысӧ.
— Победитысь босьтӧ ставсӧ, — решительнӧя шуис сійӧ.
Лои дзик шынитӧв.
— Младенчиклы ковмис леденчик, — шуис Деннилӧн антрепренерыс.
Денни качайтыштіс юрнас.
— Ме, тӧданныд кӧ, кыдз шуасны, понйӧс сёйи бокс вылын, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ. — Ме некод йылысь ог шу омӧльӧс да нинӧмысь ог подозревайт тані чукӧртчӧм йӧзӧс.
Ме нинӧм ог шу букмекеръяс * йылысь да мукӧд сикас комбинацияяс йылысь, кодъяс овлӧны арена вылын.
abu
abu
Ме сӧмын юала, кыдз тайӧс позьӧ гӧгӧрвоны?
Гашкӧ, тайӧ вообще абу делӧ сэтшӧм борецлы, кыдзи ме?..
Ме чега киӧс?
А? Либӧ меным кисьтасны кутшӧмкӧ зелля сур пытшкӧ? — сійӧ бара довкнитліс юрнас. — Воа либӧ ворсся — менам пай кӧкъямысдас прӧчент.
Мый шуан та серти, мексиканец?
* Букмекер — посредник, коді вӧчалӧ заклад вартӧмъяс йӧз водзын, конскӧй состязаниеяс дырйи.
Ривера ӧткажитчӧм пырысь довкнитіс юрнас.
abu
— Ак тэ, дука гризер *!
Да ме тэнсьыд чужӧмтӧ мӧдарӧ бергӧда!
Робертс нюжӧдчис став тушанас, медым не лэдзны вӧчны враждебнӧй действиеяс.
* Гризер — Ӧтувтчӧм Штатъясын мексиканечьясӧс тадзи презрительнӧя нимтӧны.
— Победитысь босьтас ставсӧ, — зумыштчӧмӧн бара шуис Ривера.
— Мый вӧсна тэ сідзи та вылын сулалан? — юаліс Денни.
— Ме верма победитны тэнӧ, — кыліс яснӧй вочакыв.
Денни заводитліс пӧрччыны ас вывсьыс пинжаксӧ.
Но сійӧс антрепренерыс тӧдіс, мый тайӧ сӧмын мистификация.
Пинжак эз ло пӧрччӧма, Денни сетіс асьсӧ успокоитны.
Ставныс вӧлі сы дор.
Ривера вӧлі ӧткӧн.
— Кывзы, йӧй детинка! — кутіс убеждайтны Ривераӧс Келли. — Тэ ӧд — нинӧмабу.
Ми тӧдам, мыйӧн тэ занимайтчин бӧръя тӧлысьясын: вермывлін сӧмын татчӧс посньыдик боечьясӧс.
Но Денни — первокласснӧй боксёр.
Локтан матчыс сылӧн — чемпионат вылӧ.
А тэнӧ некод оз тӧд!
abu
abu
— Тӧдны кутасны тайӧ матч бӧрын, вочавидзис Ривера.
— И тэ верман кӧть ӧти секунда кежлӧ думыштны, мый верман менӧ? — горӧдіс Денни.
Ривера довкнитіс юрнас.
— Но кывзы жӧ, ло тӧлкаӧн, — убеждайтіс Келли.
Думышт афиша йылысь.
— Меным колӧ сьӧм — вочавидзис Ривера.
— Тэныд не вермыны менӧ и сюрс воӧн, — шуис Денни.
— Сідз кӧ мый вензьынысӧ? — вочавидзис Ривера. — Сэтшӧм кӧ кокни сьӧм босьтны — босьт сійӧс.
— И босьта! — горӧдіс Денни. — Ме тэнӧ, мальчуганӧс, обезьяничайтӧмсьыд кувтӧдзыд кучкала.
abu
Гиж условиесӧ, Келли!
Победитысь босьтӧ ставсӧ.
Печатайтӧй тайӧс газетъясын.
Висьталӧй репортёръяслы, мый тыш лоӧ беспощаднӧй.
Ме велӧдышта тайӧ дерзкӧй порсьписӧ.
Секретарыс Деннилӧн кутіс гижны, но Денни торкис сійӧс:
— Виччысьыштлӧй! — Сійӧ бергӧдчис Ривералань. — Кутшӧм тэнад сьӧктаыд?
— Арена вылын тӧдмалан, — вӧлі вочакыв.
— Оз ло сідз!
Победитысь кӧ босьтӧ ставсӧ, ми веситчам дас час асывводзын.
— Победитысь получайтӧ ставсӧ? — юаліс Ривера.
Денни довкнитіс юрнас.
Юалӧмсӧ вӧлі решитӧма.
Сійӧ петас арена вылӧ аслас став ён том выннас.
— Веситчам тані дас часын, — шуис Ривера.
Секретарлӧн перӧыс пондіс котравны бумага вывті.
— Ӧд тадз воштан тэ дзонь вит фунт стерлинг, — дӧзмӧм пырысь шуис Ривералы Робертс. — Тэ ӧткажитчин вывті унаысь.
abu
Денни вына, кыдзи ош.
Тэ йӧй.
Сійӧ вермас тэнӧ.
Тэнад сы мында жӧ лоӧ лачаыд вермӧм вылӧ, кыдзи адӧ веськалӧм ӧти лысва войтлӧн.
Вочакыв пыдди Ривера чӧвтліс ненавистьӧн тырӧм синвидзӧдлас.
Весиг и тайӧ грингосӧ сійӧ презирайтліс, кӧть и аддзис, мый Робертс мукӧдъяс дорысь сӧстӧмджык.
IV
Ривераӧс публикаыд муртса и аддзис, кор сійӧ петіс арена вылӧ.
Сійӧс чолӧмалісны зэв жеба, аплодируйтісны сӧмын джынвыйӧ.
Публика эз эскы сылы.
Сійӧ вӧлі кажитчӧ ыжӧн, кодӧс вайӧдӧма великӧй Деннилы начкӧм вылӧ.
Таысь кындзи водзвылысь видзӧдысьяс немтор бурӧс эз кӧсйыны аддзыны Ривераысь.
Найӧ виччысисны стремительнӧй тыш Денни Уорд да Билли Картей костын, а ӧні со быть лоӧ налы довольствуйтчыны кутшӧмкӧ несчастнӧй выль мортӧн.
Найӧ ассьыныс разочаруйтчӧмсӧ петкӧдлісны лыдпасъясын: Денни дор кывкутны босьтчисны кыкӧн, либӧ куим долларӧн, мексиканецлы пуктӧм ӧти долларлы воча.
А кодарын публикалӧн сьӧмыс, сэні сылӧн и сьӧлӧмыс.
Мексиканец пуксис аслас пельӧсӧ да виччысис.
Ньӧжйӧн кыссисны минутъяс.
Денни эз тэрмась.
Тайӧ вӧлі сылӧн важся мудеритӧм, но тайӧ мудеритӧмыс пыр действуйтіс выль том боречьяс вылӧ.
Найӧ воштывлісны сэк уверенность, кор виччысисны чувство воштӧм куритчысь йӧз водзын да асланыс полӧм водзын.
Но тайӧ разын мудеритӧм эз удайтчы.
Робертс вӧлі прав: Ривералӧн слабӧйинъяс эз вӧвны.
Кӧть сійӧ вӧлі и косіник да жебиник, но полӧм чувство сылӧн эз вӧв.
Кӧть и водзвыв сійӧс лӧсьӧдісны поражение вылӧ, но тайӧ Ривера вылӧ эз действуйт.
Сы дор сулалісны гризеръяс да иммигрантъяс.
Тайӧ вӧлі, кыдз шуасны, няйт публика, ареналӧн пусьӧм шыбытас, честь да влияние вӧсна тӧждысьтӧм йӧз, да и найӧ асьныс лыддисны, мый налӧн делӧыс ворссяна.
— Ло осторожнӧйӧн, — предупредитіс Ривераӧс Спайдер Хеджерти.
Спайдер вӧлі сылӧн главнӧй секундантӧн.
— Нюжӧдӧй бойсӧ, мыйтта верманныд: тадзи тшӧктӧ Келли.
А то газетъясын гижасны, мый тайӧ вӧлі прӧстӧй пӧрйӧг, и став миян делӧным лэбзяс чӧрт ки вылӧ.
Публика водзӧ дугдас эскыны.
Ставыс тайӧ вӧлі омӧля босьтчӧдантор.
Ривера нинӧм вылӧ эз обращайт внимание.
Сійӧ презирайтіс кулачнӧй бой.
Тайӧ вӧлі лӧгпетан забава лӧгпеткӧдлысь грингояслӧн.
Сійӧ петавліс тайӧ бойяс вылас тренировочнӧй заведениеясын яй кералан джек пыдди, дзик сы понда, мый кувны пондывліс тшыгла.
Сійӧ фактыс, мый сылӧн туша статьыс вӧлі зэв мичаа тэчӧма кулачнӧй бойяс вылӧ, сылы тайӧ вӧлі дзик веськодь.
Сійӧ мустӧмтіс бокстӧ *.
Сійӧ некор эз петавлы арена вылӧ сьӧм вӧсна, кытчӧдз эз пыр Хунтаӧ да эз аддзы, мый тайӧн кокниа позьӧ судзӧдны сьӧм.
Но, сійӧ вӧлі не первой морт сійӧ йӧз пӧвстысь, кодъяс кыптісны тайӧ презирайтан удж вылас.
* Бокс — кулачнӧй бой.
Сійӧ эз думышт положениесӧ пыдысянь.
Сійӧ прӧстӧ тӧдіс, мый должен воны.
Мӧд туй эз вӧв.
Сы сайын сулаліс да сетіс сылы бодрость, сэтшӧм ыджыд пыдыс вын, код йылысь эз и кужлыны вӧтасьнысӧ тырӧм залын пукалысь йӧзыс.
Денни Уорд тышкасис сьӧм вӧсна, олан удобствояс вӧсна, кодъясӧс сылы сетӧ вӧлі сьӧм.
Но сійӧ, мый вӧсна тышкасис Ривера, сотчис сійӧ юрвемын ужаснӧй да югъялан видениеясӧн. Наян прӧтивникӧс виччысигӧн, сійӧ ӧткӧн пукаліс арена пельӧсын, и паськыда восьтӧм синъясӧн аддзис сійӧс сэтшӧм жӧ яснӧя, кыдзи ас олӧмас ачыс тайӧс переживайтліс.
Со, сы синводзын Рио-Бланкоса ва вынӧн уджалысь фабрикаяслӧн еджыд стенаясыс.
Аддзӧ тшыгъялысь да омӧльтчӧм квайт сюрс рабочӧйӧс, да сизим-кӧкъямыс арӧса посни челядьясӧс, кодъяс уджалӧны дас сент вылӧ лун.
Сійӧ аддзис кулӧм войтырлӧн кодь да смертлӧн кодь страшнӧй чужӧмъяс ловъя йӧзлысь, кодъяс уджалісны красильняясын.
Сійӧ помнитіс, кыдзи сылӧн батьыс красильняяссӧ шулывліс асьсӧ виысь йӧзлӧн гуясӧн; уджавны сэні час — значит кувны.
Сійӧ аддзис ичӧтик двор пытшкӧс, кӧні сылӧн мамыс пӧжасьліс да пессис гӧль овмӧс дінын, и век жӧ корсьліс кад радейтны да лелькуйтыштны писӧ.
И батьсӧ сійӧ аддзис, коді вӧлі ыджыд тушаа морт, ыджыд усъяса да паськыд морӧса, зэв бур сьӧлӧма, йӧзӧс вывті радейтысь морт, сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі сэтшӧм паськыд, мый сылӧн радейтӧмыс нӧшта лишкаӧн тырмыліс и мамлы и ичӧтик мучачолы *, коді сэк ворсліс двор пельӧсын.
Тайӧ каднас сійӧ оз на вӧлі шусьы Филиппе Ривераӧн. Батьыслӧн овыс вӧлі Фернандес, а нимыс Хуан.
Бӧрынджык сійӧ вежис ассьыс нимсӧ и овсӧ:
сійӧ аддзис, мый Фернандес нимсӧ мустӧмтӧны полицияса префектъяс да жандармъяс.
* Мучачо — детинка.
Хуан Фернандес вӧлі ыджыд тушаа, бур сьӧлӧма морт.
Ыджыд места босьтліс сійӧ Ривера мӧвпъясын.
Сійӧ каднас детинка эз гӧгӧрволы, но ӧні, бӧрӧ видзӧдлӧмӧн, сійӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ помнитіс батьсӧ ичӧтик типографияын набирайтчигӧн, либӧ рукописьясӧн тырӧм пызан вылын помтӧм спешнӧй да нервнӧй строчкаяс гижӧмӧн.
Помнитіс сійӧ зэв аслыс сяма рытъяс, кор гусьӧн локтысь рабочӧйяс пемыдінын, быттьӧ кутшӧмкӧ омӧль удж вӧчысьяс, аддзысьлісны сійӧ батькӧд да сёрнитісны уна часъясӧн, сэк овлывліс, мый сійӧ, мучачо, эз пыр узьлыв аслас пельӧсас куйлігӧн.
Кытысь кӧ быттьӧ ылысянь сы дінӧ кывсис гӧлӧсыс Спайдер Хеджертилӧн.
«Смотри, мед он усь сразу!
Колӧ терпитыштны.
Кутсьы, мыйтта выныд тырмас.
Бездельничайтны оз шогмы».
abu
abu
Коли дас минут, а сійӧ век на пукаліс аслас пельӧсын.
Деннилӧн весиг дукыс эз вӧв.
Сійӧ, тыдалӧ, кӧсйис ассьыс трюксӧ вайӧдны помӧдз.
Но Ривера син водзын воссисны выль сикас серпасъяс.
Забастовка, либӧ бурджык шуны, локаут, — сы вӧсна, мый Рио-Бланкоса рабочӧйяс отсасисны Пуебльса асланыс бастуйтысь вокъяслы.
Тшыгъялӧм, гӧраясӧ экспедицияясӧн вотӧсъясла, вужъясла да турунъясла ветлӧм: найӧ пӧткӧдчылісны сӧмын та помысь, и быдсӧнлӧн висисны сэсся кынӧмъясныс.
А сэсся... кошмар.
Компания складъяс водзын зэв ыджыд площадь; уна сюрс тшыгъялысь рабочӧйяс; генерал Розарио Мартинес да Порфирио Диас салдатъяслӧн смертӧн пызйысь ружъеяс, кодъяс тыдалӧ некор оз и дугдывны кӧдзны смерть, кытчӧдз рабочӧйяслӧн мыжъясыс оз мыськавсьыны да пожъяссьыны асланыс вирӧн!
А сійӧ войыс!
Сійӧ аддзыліс плавкӧс телегаяс, кодъясӧс джуджыда грузитӧма вӧлі виӧм шойясӧн да кодъясӧс кыскалісны Вера-Крусӧ акулаяслы кӧрым вылӧ.
Сійӧ кайліс тайӧ страшнӧй чукӧръяс вылас, корсис кулӧмъяс пӧвстысь ассьыс батьсӧ да мамсӧ, аддзис найӧс — быдӧн керавлӧмаӧсь да калечитӧмаӧсь.
Торъя нин сійӧ помнитіс ассьыс мамсӧ — тыдалӧ вӧлі сылӧн сӧмын чужӧмыс: а став тушаыс тырӧма мукӧд шойясӧн.
Сэсся бара пондісны тратшкӧдчыны Диас салдатъяслӧн ружъеясыс, и детинка чеччыштіс му вылӧ да котӧртіс, быттьӧ зверь бӧрся вӧччысь кыйсьысьясысь...
Кывсис ыджыд шум, — быттьӧ саридз пондіс шумитны, — и том мексиканец аддзис Денни Уордӧс, коді вӧлі петӧ арена вылӧ аслас тренеръяскӧд да секундантъяскӧд.
Став залыс дикӧя гызис: тайӧ вӧлі зэв нималана герой, кодлы быть колӧ петны вермысьӧн.
Быдсӧн кыпӧдісны сійӧс, ставныс вӧліны сы дор.
Весиг Ривералӧн секундантъясыс петкӧдлісны ассьыныс нимкодясьӧм, кор Денни кокньыдика суныштіс гезъяс увті да петіс арена вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс югзис пыр вежласяна нюмъялӧмӧн, а кор Денни нюмъяліс, сійӧ нюмъяліс быд чужӧм чукырӧн, весиг син пельӧсъясса посньыдик чукыръясӧн да синъяс пыдыс юкӧннас.
Некор на нӧшта эз вӧвлы татшӧм гажа боечыс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі, быттьӧ, ловъя реклама, коді петкӧдліс сійӧс зэв бур сьӧлӧмаӧн да мелі мортӧн.
Быдсӧнӧс сійӧ тӧдіс.
Сійӧ шутитіс, сераліс да чолӧмаліс тӧдсаяссӧ канат вомӧн.
Ылынджык пукалысьяс петкӧдлісны ассьыныс радлунсӧ горзӧмъясӧн: «Эй, алло, Денни».
Тайӧ вӧлі радлан да сьӧлӧмсянь чолӧмалан овация, коді кыссис дзонь вит минут.
Ривераӧс пыдди эз и пуктыны.
Публика водзын сійӧ быттьӧ эз и вӧв.
Спайдер Хеджертилӧн пыктӧм кодь чужӧмыс копыртчыліс сы дінӧ.
— Эн пов! — предупреждайтіс Спайдер. — Да помнит инструкция: не водны!
Тэ кӧ водан, ми тэнӧ уборнӧйын кувтӧдзыд нӧйтам.
Гӧгӧрвоин?
abu
Пырысь-пыр заводитам!
Кывсисны аплодисментъяс.
Денни локтіс арена вомӧн аслас прӧтивник дінӧ.
Сійӧ копыртчис, кыкнан кинас кватитіс Ривералысь веськыд кисӧ да кутліс сійӧс сьӧлӧмсяньыс.
Нюмъялан чужӧмыс Деннилӧн вӧлі матын сы чужӧмсянь.
Видзӧдысьяс мый вермӧмысь горзісны: налы воис сьӧлӧм вылас Деннилӧн спортсменскӧй манеръясыс.
Сійӧ чолӧмаліс ассьыс соперникӧс вок моз меліа.
Деннилӧн паръясыс пондісны вӧрӧшитчыны, видзӧдысьяс сылысь висьталӧмсӧ эз кывны да чайтісны, мый сійӧ сьӧлӧмсяньыс чолӧмалӧ бур кывъясӧн, да бара пондісны равзыны.
Сӧмын ӧтнас Ривера кыліс Деннилысь шуӧм кывъяссӧ:
— Виччысь, мексиканскӧй крысапи, — чушкӧмӧн моз шуис Денни гажаа нюмъялан паръяс пырыс, — ме тэ пытшкысь кыска став сӧнъястӧ!
Ривера эз вӧрзьӧдчыв, эз чеччы.
Сійӧ мустӧмтіс синъяснас.
— Чеччы тэ, пон! — равӧстіс кодкӧ бӧрвылас, канат сайын.
Йӧзыс пондісны шутьлявны. Найӧ эз ошкыны татшӧм неспортсменскӧй поведениесӧ Ривералысь.
Сы пыдди Денниӧс, коді бӧр нин локтіс арена вылӧ бой кежлӧ пасьтасьӧм костюмӧн, паныдалісны выль овацияӧн.
Кывсисны нимкодясян окайтӧмъяс да акайтӧмъяс.
Денни яй вылын тӧдчис тыр дзоньвидзалун, вынйӧр да пельклун.
Кучикыс сылӧн вӧлі еджыд да нежнӧй, кыдзи нывбабалӧн.
Сы туша статьын вӧлі ставыс — и грация, и зумыдлун, и вынйӧр.
Сійӧ докажитіс тайӧс уна бойяс вылын.
Сылысь фотографияяссӧ печатайтлісны став спортивнӧй журналъясын.
Кор Спайдер Хеджерти кыскис свитерсӧ Ривера юр вывті, кыптіс ропкӧм.
Мексиканецлӧн тушаыс кажитчис нӧшта омӧльджыкӧн мугӧм кучикыс вӧсна.
Сылӧн вӧліны жӧ мускулъясыс, но найӧ эз чурвидзны, кыдзи сы противниклӧн.
Публика эз аддзы сы морӧслысь пасьтасӧ.
Публика сідз жӧ эз тӧд Ривера тушаса тканьяслысь чорыдлунсӧ, сы мускулса клеткаясын здукӧн-здукӧн ӧзйылӧмсӧ, сы нервъяслысь тонкостьсӧ, кодъяс пӧртісны быд юкӧн сы виръяйлысь зэв бур боевӧй механизмӧ.
Видзӧдысьяс аддзисны сӧмын мугӧм кучика дас кӧкъямыс арӧса юношаӧс, коді и туша статьнас вӧлі юношаӧн.
Вот Денни — сійӧ мӧд делӧ.
Денни вӧлі кызь нёль арӧса мужчина, сылӧн туша статьыс вӧлі мужчиналӧн.
Торъялӧмыс на костын лои нӧшта нин тӧдчана, кор найӧ сувтісны арена шӧрӧ, да пондісны кывзыны суддялысь медбӧръя инструкцияяс.
Ривера аддзис Робертсӧс, коді пукаліс газетнӧй корреспондентъяс сайын.
Сійӧ вӧлі мукӧдъя кад серти кодджык, сы понда и сёрниыс сылӧн вӧлі нӧшта ньӧжмыдджык.
— Нинӧм, Ривера, — кыскан кывъясӧн шуаліс Робертс, — сійӧ оз вермы вины тэнӧ, помнит тайӧ.
Сійӧ уськӧдчас тэ вылӧ друг, но тэ эн волнуйтчы.
Тупкысь, вертланьлунӧн мездысь, парируйт.
Сійӧ тэнӧ калечитны оз вермы.
Тэ кут тӧд вылад, быттьӧ сійӧ нападайтӧ тэ вылӧ тренировочнӧй пункт вылын.
Ривера весиг эз петкӧдлы, мый сийӧ кывзӧ.
— Асныра ӧд чӧртпиыд! — вашкӧдіс Робертс матысса суседъяслы. — Сійӧ пыр татшӧм.
Но ӧні Ривера вештіс ас синъяссьыс тыр лӧг кутан видзӧдлассӧ.
Сылы кажитчис, мый ӧні сійӧ аддзӧ сӧмын лыдтӧм-тшӧттӧм ружъеяс, и тайӧ быттьӧ ёрис сылысь синъяссӧ.
Став видзӧдысьяслӧн чужӧмъясыс, первой радъяссяньыс да самӧй галлереяӧдз, лоины сы синводзын ружъеясӧн.
Сійӧ кажитчӧ аддзис Мексикалысь шонді югӧръясӧн киськалӧм, бесплоднӧй да страдайтысь кузя нюжалӧм границасӧ, а граница пӧлӧныс, сылы кажитчӧ, сулалісны киссьӧм паськӧма йӧз чукӧръяс, кодъяс оз на вӧлі наступайтны сӧмын ружьеяс виччысьӧм понда.
Аслас пельӧсӧ бӧр локтӧм бӧрын, сійӧ пондіс виччысьны сулалӧмӧн.
Сылӧн секундантъясыс петісны канат увті да нуисны сьӧрсьыныс парусинӧвӧй табуретка.
Сыкӧд паныд пельӧсын сулаліс Денни.
Кывсис гонг * шы, и бой заводитчис.
Публика пондіс горзыны радысла.
Некор на эз аддзыв сійӧ таысь шензьӧдана бой.
Газетъяслӧн юӧртӧм вӧлӧм збыль. Тайӧ вӧлі пощадатӧм бой.
Куим нёльӧд юкӧд пространствосӧ ареналысь Денни вевттис котӧртӧмӧн: мексиканскӧй юношаӧс ловйӧн сёйны кӧсйысьӧм вӧлі збыль.
Сійӧ уськӧдчис эз ӧти либӧ кык, а сразу дас вевся кучкӧмъясӧн. Сійӧ вӧлі быттьӧ кутшӧмкӧ дурпоп, смерч.
Ривера вошис.
Сійӧс лои лямӧдӧма, кыдз шуасны, гуалӧма кулакъяс кучкалӧм лавина улын. Денни кучкаліс быд боксянь да быд позициясянь: сійӧ вӧлі аслас делӧын зэв бур мастер.
Ривераӧс, кыдз шуасны, вӧлі уничтожитӧма да шыбытӧма гез дінӧ, суддя йӧткыштіс сійӧс арена вылӧ, но сійӧс бара вӧлі регыдӧн шыбытӧма гез дінӧ.
* Гонг — сигнал сетӧм.
Тайӧ эз вӧв бой.
Тайӧ вӧлі лёк ногӧн кучкалӧм, морт виӧм.
Кулачнӧй бойяс видзӧдысьяс кындзи, быд сикас мукӧд йӧз эськӧ воштісны та вылӧ видзӧдны терпенньӧсӧ первой минутъяс бӧрас жӧ.
Денни тыдалӧ кӧсйис петкӧдлыны, кутшӧм шензьӧдан торъяс сійӧ вермӧ вӧчны.
Прӧстӧ шензьӧдана серпас!
Публика тӧдіс нин, кыдзи тайӧ помасяс, но возбуждение да пристрастность вӧсна сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, мый кыдз-не-кыдз, а мексиканец век на сулаліс кок йылас.
Публика вунӧдіс Ривера йылысь.
Сійӧ пӧшти эз аддзы сійӧс, — сэтшӧмӧдз сійӧс вӧлі вевттьӧма кучкалӧмъяс завесаӧн.
Тадзи кыссис минут-кык.
Сэсся, кор боечьяс ӧти здук кежлӧ торъявлісны, быдӧн яснӧя аддзисны мексиканецӧс.
Сылӧн вӧлі потӧма парйыс, нырсьыс петіс вир.
Кор сійӧ бергӧдчис, сы мышкуын гӧрдӧдісны вомӧна визьяс: сійӧ ляксис аслас жӧ вирӧн гез дінӧ инмӧдчигӧн.
Но публика дзик эз казяв ӧтитор, мый морӧсыс Ривералӧн оз сьӧкыда лолав, и синъясыс сылӧн воддза мозыс ӧзйӧны кӧдзыда югъялӧмӧн.
Чемпионӧ писькӧдчысь уна боечьяс, тренеръяс ордын бойяс кежлӧ велӧдчигӧн, неӧтчыдысь заставитлывлісны Ривераӧс испытывайтны татшӧм жестокӧй атакаяссӧ.
Ривера велаліс терпитны сійӧс дон вылӧ. Первойсӧ сійӧ получитлывліс долларджын быд вежон, но бӧръявылыс воис дас вит долларӧдз вежон. Тайӧ вӧлі сьӧкыд школа, и сійӧс лои бура прӧйдитӧма.
И друг лои шензьӧдантор!
Деннилӧн смерч моз, дурпоп моз киссян кучкалӧмъясыс друг орины.
Ривера коли сулавны ӧтнасӧн.
Денни, страшнӧй Денни, куйлӧ вӧлі мыш вылас, лыа вылын.
Усьӧм водзвылас сійӧ эз шатовтчыв, эз довъёвтлы. Сійӧ уси друг, быттьӧ керыштӧм турун.
Веськыд кулакыс Ривералӧн лэччис сылы кӧсича бокас смерть воӧм моз друг.
Суддя вештіс Ривераӧс кинас да сулаліс усьӧм гладиатор весьтын, лыддис секундаяс.
Но вот сылӧн тушаыс пондіс нокошитчыны, бӧр садь вылӧ воны.
Кулачнӧй бойяс видзӧдысь публика унджыкыссӧ приветствуйтлӧ аплодисментъясӧн чистӧя вӧчӧм кучкӧмъясысь, коді уськӧдӧ противникӧс кок йывсьыс.
Но тайӧ разын аплодисментъяс эз вӧвны.
Ставыс лои вывті виччысьтӧма.
Публика шынитӧв ланьтӧмӧн видзӧдіс секундаяс лыддьӧм бӧрся; тайӧ йӧз ланьтлӧм пиысь кывсис сӧмын Робертслӧн нимкодясян гӧлӧсыс:
— Ме висьтавлі тіянлы, мый сылӧн кыкнан киыс ӧткодя развитӧй.
Витӧд секунда вылас Денни бергӧдчис чужӧмнас увлань; кор лои лыддьӧма сизимӧдз, сійӧ чеччис ӧти пидзӧс вылас, лӧсьӧдчис чеччыны ӧкмыс шуӧм бӧрын, «дас» шутӧдз войдӧр.
«Дас» шуигӧн кӧ пидзӧсыс сылӧн инмӧ на джоджас, сійӧс эськӧ пондісны лыддьыны куйлысьӧн («даунын») да лыддьыны «ауто» петӧмӧн.
Сійӧ здукас, кор сылӧн пидзӧсыс торъялас джоджысь, сійӧ лыддьысьӧ сулалӧмӧн нин («эпын») и Ривера вермис выльысь водтӧдны сійӧс.
Но Ривералы эз вӧв сетӧма тайӧ вӧчны.
Сійӧ здукас, кор Деннилӧн пидзӧсыс торъяліс джодж дінысь, мексиканец кӧсйис выльысь кучкыны.
Сійӧ кытшовтіс, но суддя сідз жӧ кытшовтіс да сувтіс противникъяс костӧ, и Ривера кыліс, кутшӧм ньӧжйӧн сійӧ лыддьӧ секундаяссӧ.
Став грингоясыс вӧліны сылы паныд, весиг и суддяыс тшӧтш.
«Ӧкмыс» шуиг мозыс суддя чорыда тойыштіс Ривераӧс бӧрвыв.
Тайӧ вӧлі неправильнӧ, но тайӧ отсаліс Деннилы сувтны кок йылас, и бара кайис нюмдӧм пас сы чужӧм вылӧ.
abu
abu
Кытш вӧчӧмын медбӧръя минутыс матысьмис.
Вермас кӧ ӧні кутсьыштны, сылӧн аслас пельӧсас лоӧ на дзонь минут, медым тырвыйӧ воны ас садьӧ.
И сійӧ выдержитіс помӧдз, ассьыс скӧрмӧмсӧ да эбӧсысь усьӧмсӧ нюмъялан чужӧм улӧ дзебӧмӧн.
— Век нюмъялӧ! — горӧдіс кодкӧ, и аудитория кокниа лолыштӧмӧн гораа серӧктіс.
— Тайӧ гризерыслӧн кучкӧмыс вӧвлытӧм вына, — сьӧкыда лолаліг тырйи шуис Денни аслас тренерлы, кор массёръяс ёна ноксисны сы дінын.
Мӧд да коймӧд кытшъясын торъя тӧдчанаторъяс эз вӧвны.
Денни, аренавыв уджӧ бура велалӧм, искуснӧй мастер, бергаліс, парируйтіс да вевттьысис, зілис асвыйӧ бӧр воны жугӧдан вына кучкӧмысь, кодӧс сійӧ пӧлучитіс нӧшта первой кытшын на.
Нёльӧд кытш вӧчӧм бӧрын сійӧ справитчис.
Кӧть чорыд вына кучкӧм сійӧс вывті ёна пыркнитіс, но кыдз дзоньвидза да ён морт, сійӧ кужис бӧр бергӧдны ассьыс вынъяссӧ.
Водзӧ сэсся сійӧ эз нин кутчысь важ тактикаӧ.
Мексиканец вӧлӧма вывті винёв.
Ӧні сы пыдди Денни заводитіс петкӧдлыны аслас кужӧмлунлысь став техникасӧ.
Трюкъяс вӧчалӧмын, пельклун да опытность серти сійӧ вӧлі маэстро; правда, сылы эз удайччы вӧчны решительнӧй удар, но сійӧ пыр систематическӧя кучкаліс да мудзтӧдіс противникӧс.
Ривералӧн ӧтчыдысь кучкӧмлы паныд Денни вевъявліс кучкыны куимысь, но тайӧ кучкӧмъясыс вӧліны карательнӧйӧсь, но эз виянаӧсь.
abu
Ӧні сійӧ пондіс уважениеӧн относитчыны тайӧ дурачок дінас, коді вӧлі зэв бура сяммӧ вӧчны кыкнан кинас чорыда поражайтан дженьыдик кучкӧмъяс.
Ривера петкӧдліс, кутшӧм замечательнӧя сійӧ защищайтчӧ веськӧдӧм шуйга киӧн.
Атака бӧрся атака, атака бӧрся атака, Ривера бӧрыньтчис Денниысь нюжӧдӧм шуйга киӧн вевттьысьӧмӧн, Деннилы нырас да паръясас пыр унджык ранаяс содтӧмӧн.
Но Денни кужис приспособляйтчыны.
Вот мый вӧсна сійӧ коркӧ вермас лоны чемпионӧн.
Сійӧ аслас план серти вуджліс ӧти приёмысь мӧд вылӧ.
Ӧні сійӧ вуджис дзескыд бой вылӧ. Дзескыд бойын сійӧ вӧлі торъя нин опаснӧй, тайӧ отсавліс сылы мездысьны противник веськӧдӧм шуйга киысь.
Тайӧ приём вылас вуджӧмӧн, сійӧ некымынысь вайӧдліс публикаӧс ёна нимкодясьӧмӧдз да пленитіс шензьӧдана «брек-некӧн», лэптіс мексиканецӧс сынӧдас да пӧрӧдіс сійӧс цыновка вылӧ.
Ривера сулаліс ӧтик пидзӧс вылас, старайтчис секундант лыддян кадысь босьтны унджык пӧльза, кӧть тӧдіс, мый суддя лыддьӧ сылы секундаяссӧ зэв дженьыда.
Сизимӧд кытшын Денни мӧдпӧв вӧчис тайӧ дьявольскӧй ударсӧ. Сылы удайтчис сӧмын шатовтыштлыны Ривераӧс,
но мӧд секундаас, мӧд кучкӧмӧн, Денни пӧрӧдіс сійӧс канат вывті сайӧдзыс.
Ривера уси сэні пукалысь корреспондентъяслы юръяс вылас, и найӧ бӧр шыбытісны сійӧс платформа дор вылӧ, канат ортсы бокас.
Тані сійӧ сулаліс ӧти пидзӧс вылас, кор суддя пасъяліс секундаяс.
Канат пытшкӧсла дорсяньыс, буретш сэні, кыті сылы колӧ вӧлі петны арена вылас, виччысис сійӧс Денни.
Но суддя эз сюйсьы да эз йӧткышт Денниӧс бӧрвыв.
Публика дурмис радысла.
— Кучкав сійӧс Денни, кучкав сійӧс! — кывсисны горзӧмъяс.
Зэв уна гӧлӧсъяс ӧтлаасисны тайӧ горзӧмъяс дінас да пӧри быттьӧкӧ кӧинъяс эргӧм шыӧ.
Денни гӧтов вӧлі старайтчыны, но Ривера «кӧкъямысӧд» лыддьӧм бӧрын «ӧкмыссӧ» шуӧм виччысьтӧг суныштіс канат сайӧ
да, Денниӧс кватитӧмӧн, кыскис сійӧс партерӧ. Но ӧні суддя сразу босьтчис удж дінӧ: сійӧ нетшыштіс мексиканецӧс Денни дінысь. Денни босьтліс пыр став преимуществояссӧ, кутшӧмъясӧс сӧмын вермас сетны пристрастнӧя судитысь суддя.
Ривера колис аслас воддза мӧвпъяс вылас.
abu
Ставныс найӧ — пеж грингояс, ставныс нечестнӧй йӧз.
Сійӧ юрвемын век-на ноксисны да югъялісны серпасъяс — пустыняясті нюжӧдчӧмӧн кузь кӧрттуй линияяс; мексиканскӧй жандармъяс да американскӧй констэбльяс; * тюрмаяс да острогъяс; водокачка дінса брӧдягаяс — и став сійӧ мустӧм да шог серпасыс, Рио-Бланко да стачка бӧрся приключениеясысь.
Мӧвпнас сійӧ аддзис югъялан да прекраснӧй гӧрд революция, коді торжественнӧя нӧбаліс сійӧ канму кузя.
Сы син водзын пӧртмасисны ружъеяс.
abu
abu
Быд мустӧмтан чужӧм вӧлі ружъеӧн.
Сійӧ косясис ружъеяс вӧсна.
Сійӧ ачыс вӧлі ружъе.
Сійӧ вӧлі революция.
Сійӧ косясис став Мексика вӧснаыс.
Видзӧдысьяс пондісны скӧравны Ривера вылӧ.
Мыйла сійӧ оз сет асьсӧ вермыны, кор тайӧ сылы водзвыв нин сиӧма?
Дерт, сійӧс лоӧ победитӧма, но мыйла сійӧ сідзи асныралӧ?
Зэв этшаӧн интересуйтчисны сыӧн. Интересуйтчисны игрокъяс пиысь сӧмын ичӧтик прӧчент йӧз, кодъяс пыр надейтчӧны случайность вылӧ.
Найӧ тӧдісны, мый победительӧн кольӧ Денни, но век жӧ ичӧтик лача кутісны и мексиканец вылӧ.
* Констэбльяс — полицейскӧйяс.
abu
abu
abu
Ривера ӧтказывайтчис лоны побеждённӧйӧн.
Кӧкъямысӧд кытш вӧчигӧн сылӧн прӧтивникыс дзик весьшӧрӧ зэв зіля босьтчыліс повторитны ассьыс нималана ударсӧ.
Ӧкмысӧд кытшын Ривера бара шензьӧдіс публикасӧ.
Схватка шӧрас сійӧ кокньыдика песовтчан движениеӧн орӧдчис Денни дінысь, и на тушаяс костын артмӧм векньыдик костын сылӧн друг лыбліс веськыд киыс кос дінсяньыс.
Денни зӧркнитчис — уси джоджӧ.
Публика зэв ёна шензис.
Денниӧс вӧлі нӧйтӧма аслас жӧ оружьеӧн.
Сылӧн нималана ударыс, увсянь веськыд киӧн кучкӧм, вӧлі применитӧма аслыс паныд.
Кор сійӧ пондіс чеччыны, «ӧкмыс» шуигӧн, Ривера эз нин и заводитлы сылы кучкыны: пристрастнӧй суддя явӧ потшис сылы туйсӧ, а кор вӧлі колӧ чеччыны Ривералы, суддя сулавліс сэк бокын.
Дасӧд кытшын Ривера вӧчис коссяныс веськӧдӧм удар веськыд кинас прӧтивниклы тшӧкаас.
Денни скӧрмӧмысла дурмис.
Но нюмдӧм эз быр сы чужӧмын, и сійӧ бара вуджис мортсёян атакаясӧ.
Но кӧть кутшӧм тэрыба эз бергав, сійӧ эз вермы вӧчны Ривералы вред, а Ривера тайӧ турӧбалігас да коловоротӧн бергалігас куимысь пӧдрад уськӧдліс сійӧс джоджӧ.
Ӧні Денни эз нин справитчы сэтшӧм ӧдйӧн, да дас ӧтикӧд кытшын сылӧн положениеыс лои серьёзнӧй.
Но дас нёльӧд кытшӧдз сійӧ петкӧдліс ассьыс став бур техникасӧ. Сійӧ вевттьысис, парируйтіс, косясис скупа, старайтчис чукӧртыштны вынъяс.
И тышкасис сэтшӧм нечестнӧя, кыдзи сӧмын кужӧны тышкасьны чемпионъяс.
Сійӧ пондіс вӧдитчыны быд сикас уловкаясӧн, мудеритіс, и тшӧкыда пуктывліс ассьыс перчаткасӧ Ривера вом вылӧ, медым торкны сылысь лолалӧмсӧ.
Мукӧд дырйиыс топыда матыстчӧм схваткаясын жугалӧм, нюмъялан паръяс пырыс сійӧ мурзіс Ривера пель водзын, шуаліс позьтӧм пеж кывъяс да оскорблениеяс.
Ставныс, суддясянь да публикаын медбӧръя мортӧдз, вӧліны Денни дор, отсасисны Деннилы. И найӧ тӧдісны, мый сылӧн дум вылас.
Тайӧ удивительнӧй сюрпризъяс вылас шензьӧмӧн, сійӧ лӧсьӧдчис решительнӧй удар кежлӧ.
Сійӧ вӧчаліс уступкаяс, притворяйтчис да пӧрйӧдліс прӧтивникӧс, медым кыйны колана позиция, и вӧчны решительнӧй удар, коді бергӧдіс эськӧ фортуналысь * кӧлесасӧ сылань.
Тадзи вӧчлісны раз-мӧдысь великӧй боечьяс, сідзкӧ, вермас вӧчны и сійӧ: веськыд кинас и шуйгаӧн кучкас ӧтпырйӧ солнечнӧй сплетениеӧ да черлыас.
abu
Кытш костъясас секундантъяс омӧля тӧждысьлісны Ривера вӧсна.
Найӧ ӧвтісны кузьчышъянъясӧн, но эз уна сетлыны сынӧдсӧ сьӧкыда лолалысь Ривера тыяслы.
Спайдер Хеджерти сетавліс сылы сӧветъяс, но Ривера тӧдіс, мый тайӧ сӧветъясыс некытчӧ оз туйны.
Ставныс вӧліны сылы паныд.
Сійӧ вӧлі кытшалӧма изменаӧн.
Дас нёльӧд кытшын сійӧ бара водтӧдіс Денниӧс да сулаліс, кияссӧ лэдзӧмӧн шойччис, кор суддя лыддис секундаяс.
Мӧд пельӧссьыс Ривера приметитіс подозрительнӧй вашкӧдчӧм.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи Майкель Келли локтіс Робертс дінӧ да копыртчис сылы пель дінас.
Ривералӧн вӧлі пельыс каньлӧн кодь, коді развитчис пустыняын олігӧн, и сійӧ кыліс налысь сёрнисӧ сорті-кості.
Сійӧ кӧсйис кывны унджык и кор сылӧн соперникыс сувтіс, сійӧ вӧчис сэтшӧм манёвр, медым схваткаыс лои канат дінас.
— Должен! — кыліс сійӧ Майкельлысь гӧлӧссӧ,
а Робертс соглашайтчӧмӧн довкйӧдліс юрнас.
— Денни должен победитны — ме сувтӧді сы вылӧ став овмӧсӧс.
Дас витӧд кытшӧдз кӧ кутсяс мексиканец, то ме рӧзӧритча.
Детинкаыд кывзас тэнсьыд.
Сюйсьы кыдзкӧ делӧас!
Та бӧрын Ривералӧн сэсся эз нин вӧвны видениеяс.
Найӧ кӧсйисны начкӧмӧн начкыны сійӧс.
Сійӧ нӧшта ӧтчыдысь водтӧдіс Денниӧс да кияссӧ лэдзӧмӧн сулаліс, шойччис.
Робертс чеччис.
— Сійӧ гӧтов, — шуис Робертс. — Мун аслад пельӧсӧ.
Сійӧ шуаліс кывъяссӧ властнӧя, кыдзи тшӧкыда висьтавліс Ривералы тренировочнӧй пунктын.
Но Ривера мустӧмтан синъясӧн видзӧдліс сы вылӧ да пондіс виччысьны Деннилысь чеччӧм.
Кор кытшъяс костын минут кузя перерыв дырйи мексиканец локтас аслас пельӧсӧ, директор Келли матыстчис Ривера дінӧ да кутчысис сёрниӧ.
— Эновт тайӧ, — грубӧя дзуртан гӧлӧсӧн гусьӧникӧн шуаліс сійӧ. — Сет водтӧдны асьтӧ, Ривера!
Сёрнитчам мекӧд, да ме тэныд отсала нажӧвитны состояние.
Ме сета тэныд победитны Денниӧс мӧд разын.
Но ӧні тэ должен водны.
Ривера синвидзӧдласнас петкӧдліс, мый сійӧ кылӧ, но эз висьтав сӧгласен сійӧ, али несӧгласен.
— Мый вӧсна тэ немтор он вочавидз? — скӧрысь юаліс Келли.
— Тэ ӧд всё ровно проиграйтан жӧ, — содтіс Спайдер Хеджерати. — Суддя оз лэдз, медым тэ верман.
Кывзы Келлилысь да вод.
— Вод, пиӧ, вод, — кевмысис Келли, — и ме отсала сэк лоны тэныд чемпионӧн.
Ривера нинӧм эз вочавидз.
— Ме кывкута аслам кӧсйысьӧмын, отсав жӧ ӧні тэ меным.
Кор кывсис гонг шы, Ривера ас гӧгӧрыс кутіс чувствуйтны кутшӧмкӧ угроза.
Публика тайӧс немтор эз казяв.
Тайӧ угрозаыс вӧлі тані, сыкӧд орччӧн, арена вылын зэв матын.
Деннилы воис бӧр важ уверенностьыс.
Деннилӧн асьсӧ бура кутӧмыс, кодӧн ӧні сійӧ выступитіс, повзьӧдіс Ривераӧс.
Сылы паныд лӧсьӧдсис кутшӧмкӧ хитрость.
Денни уськӧдчис паныд, но Ривера эз примит схваткасӧ.
Сійӧ шатовтчис безопаснӧй местаӧ.
Деннилы, тыдалӧ, окота вӧлі кутчысьны морӧс на морӧс.
Тайӧ вӧлі зэв ёна колӧ сылы мыйкӧ вӧчӧм вылӧ.
Ривера вешйис бӧрвыв да пондіс гӧгравны, но тӧдіс, мый водз ли сёр, а схваткаысь да противникӧн лӧсьӧдӧм трюкысь не мездысьны.
Сійӧ решитчис водзӧ не бӧрыньтчыны тайӧ трюксьыс.
abu
Кор Денни выльысь шыбытчис сы вылӧ, сійӧ Деннилы видзӧдны вӧчис вид, мый локтӧ схватка вылӧ, но бӧръя секундаас, кор на тушаяслы колӧ вӧлі йитчыны, Ривера пелька чеччыштіс боквыв.
Сійӧ жӧ здукас Денни дор сулалысьяс пондісны горзыны: «Неправильнӧ!»
abu
Суддя нерешительнӧя сувтіс.
Сылӧн решениеыс, коді вӧлі дась нин чеччыштны тіралан паръясысь, эз ло шуӧма сӧмын сы вӧсна, мый галереясянь гора челядь гӧлӧс шуис:
«Чистӧя вӧчис!»
Денни явӧ козьналіс проклятиеясӧн Ривераӧс да кӧсйис босьтны сійӧс силаӧн, но Ривера боквыв чепсасис.
Ривера сідз жӧ решитіс водзӧ не кучкавны противниклы корпусас.
Тайӧн сійӧ чинтіс ассьыс джын шанссӧ выигрыш вылӧ, но сійӧ тӧдіс, мый сылы кӧ шуӧма победитны, сійӧ победаыс лоӧ сӧмын противниклы юрас кучкӧмӧн.
Весиг ичӧтик удобнӧй случай дырйи грингояс пара пондасны горзыны: «Неправильнӧ!»
Денни, кыдз шуасны, лэдзис тӧвйыв быдсикас виччысьӧм.
Кыкысь сійӧ кытшовтіс кытш детинка бӧрся вӧтлысиг тырйи, коді эз кӧсйы пансьыны сыкӧд схваткаӧ морӧс на морӧс.
Ривера вылӧ киссисны кучкӧмъяс вылӧ кучкӧмъяс; сійӧ примитіс кучкӧмъястӧ дасъясӧн, медым сӧмын мездысьны гибельнӧй схваткаысь.
Публика чеччаліс кок йылас да дзикӧдз дурмис.
Сійӧ эз гӧгӧрво.
Сійӧ аддзис сӧмын, мый сылӧн фаворитыс * выигрывайтӧ.
— Мый вӧсна тэ он тышкась? — горзисны местаяс вывсянь Ривералы. — Тэ виж!
Тэ виж кучик!
Заводит, дворняжка!
Заводит!
Кучкав сійӧс, Денни!
Кучкав сійӧс!
Кут сійӧс!
Кучкав!
abu
Став зрительнӧй залас сӧмын Ривера ӧтнас колис хладнокровнӧйӧн.
Вир да темперамент сертиыс сійӧ вӧлі кӧть медстрашнӧй мортӧн, но сійӧ прӧйдитіс олӧмас сэтшӧм ад, мый видзӧдысьяслӧн ӧтувтчӧм скӧрлуныс, коді киссис гашкӧ дас сюрс горшысь, да содіс пыр ёнджыка валйысь валйӧ кыптӧм моз, сылы кажитчис сӧмын рӧмдан кадся гожся бархатнӧй ыркыдӧн.
Дас сизимӧд кытш вӧчигӧн Деннилы удайччис олӧмӧ пӧртны ассьыс плансӧ.
Сьӧкыда кучкӧмысь Ривера слабмис, да лажмуніс.
Сылӧн киясыс беспомощнӧя ӧшӧдчисны, да ачыс шатовтчис бӧрвыв.
Денни чайтіс, мый войис сылы медбӧрын победа вылӧ шанс.
Детинкаыд ӧні вӧлі сы власьт улын.
Но буретш сійӧ здукас Ривера пӧръяліс Деннилысь бдительностьсӧ: сійӧ немвиччысьтӧг пелька кучкис сылы пиняс.
Денни уси кок йывсьыс.
Кор сійӧ чеччис, Ривера сійӧс уськӧдіс кок йывсьыс увсянь веськыд киӧн сьыліас да черлыас кучкӧмӧн. Сійӧ куимысь повторитіс тайӧ кучкӧмсӧ.
Некутшӧм суддя эз вермы шуны, мый тайӧ кучкӧмъясыс неправильнӧйӧсь.
* Фаворит — радейтантор, любимчик.
— О Билль! Билль! — кевмысис кылӧ Келли посредник дінӧ.
— Ог вермы, — нора вочавидзис мӧдыс. — Сійӧ оз сет меным некутшӧм помка.
Нӧйтӧм, но геройски упорнӧй Денни век на зілис кыпӧдчыны.
Келли да аренасӧ кытшалысьяс пиысь мукӧд йӧзыс пондісны горзыны, медым полиция дугӧдас бойсӧ, кӧть Денни дор сулалысьяс ӧткажитчисны шыбытны кузьчышъян.
Ривера аддзис, кыдз полицейскӧй капитан лӧсьӧдчӧ вуджны канат сайӧ, и эз тӧд, кыдзи тайӧс гӧгӧрвоны.
Татшӧм сикас делӧясад грингояслӧн вӧлі сы мында пӧръясянног!
Кок йылӧ сувтӧм Денни беспомощнӧя шатласис Ривера водзын, быттьӧ код морт.
Суддя да капитан кыкнаныс пондісны матыстчыны Ривера дінӧ, кор сійӧ вӧчис медбӧръяысь кучкӧм.
Нинӧмла ӧні вӧлі дугӧдны бойсӧ, сы понда, мый Денни водзӧ эз чеччы.
— Лыддьӧй! — сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Ривера суддя дінӧ шыасьӧмӧн.
Кор секундаяс лыддьӧм помасис, Деннилӧн секундантъяс босьтісны сійӧс да нуисны аслас пельӧсӧ.
— Коді выиграйтіс? — юаліс Ривера.
Посредник зэв неокота пырысь босьтіс сылысь перчаткиа кисӧ да лэптіс сійӧс сы юр весьтӧ.
Ривера эз пӧлучит поздравлениеяс.
Некодӧн колльытӧг сійӧ муніс аслас пельӧсас, кытчӧ сылӧн секундантъясыс весиг нӧшта эз на сувтӧдны сылысь улӧссӧ.
Сійӧ мыджсис канат дінӧ да мустӧмтан синъясӧн видзӧдіс бокъясас, кытчӧдз став дас сюрс грингоыс эз ӧтлаасьны сы синвидзӧдласын.
Пидзӧсъясыс сылӧн дрӧжжитісны, сійӧ бӧрдіс эбӧссьыс усьӧмла.
Ненавистнӧй чужӧмъяс вешъялісны сы водзын.
Но сы паметьӧ уси сійӧ, мый ставныс тайӧяс — ружъеяс.
И ружъеясыс ӧні вӧліны сылӧн.
Революция вермас заводитчыны!
{Никитин Н. Н. (комиӧдіс Раевскӧй С. С.) @ Войвывса Аврора @ роман @ Николай Никитин. Войвывса Аврора @ 1953 @ Лб. 3‒469.}
НИКОЛАЙ НИКИТИН
ВОЙВЫВСА АВРОРА
abu
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Кар весьтын ӧшаліс пемыдлӧз пӧсь сынӧд.
Пуяс сулалісны вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ вӧліны чугуннӧйӧсь.
Кӧть Нева вӧлі матын, но сійӧ эз ыркӧд калитчӧм сынӧдсӧ.
Вӧлі шонді лэччандор.
Сылӧн югӧръясыс писькӧдчисны Александровскӧй садса сук коръяс пыр, югдӧдісны ыджыд Дворцӧвӧй площадьлысь юкӧнсӧ да ворсӧдчисны Главнӧй штаб ӧшиньясын.
Тайӧ полуциркульнӧй зданиеас ӧні вӧлі Войвывса коммуналӧн военнӧй комиссариат. Зданиеыслӧн гранитнӧй фундаментас вӧлі клеиталӧма плакатъяс: «Гижсин-ӧ тэ доброволецӧн?»
Эновтӧм клумбаяс дорын, кытчӧ таво эз вӧв садиталӧма дзоридзьяс да кытчӧ быдмӧмаӧсь нин мать-мачеха да петшӧр, гырысь пуяс дорын да садса аллеяясын, васӧ дышпырысь вывлань койысь фонтан дорын да Пржевальскийлы памятник дорын гуляйтысьяс эз тыдавны.
Чӧвлунсӧ торклывлісны сӧмын военнӧй команда горӧдӧмъяс.
Адмиралтейскӧй арка дінын ыджыд уска матрос велӧдіс ветлӧдлыны пешӧй стройӧн том военнӧй морякъясӧс.
Джыджъяс шумӧн живкъялісны-лэбалісны чӧскыд дука нин пуяс весьтын.
Весиг лэбачьяслӧн тайӧ дугдывтӧг ёся чирзӧмыс кажитчис тревожнӧйӧн векни пельпомъяса косіник том мортлы, коді пукаліс садса скамейка вылын.
Андрей Латкин сэтшӧма омӧльтчис тӧвнас, мый защитнӧй рӧма важ кительыс бовъяліс сы пельпомъяс вылын вешалка вылын моз.
Но шондісьыс быгалӧм турунвиж рӧма кодь вылыса да лӧз доръяса студенческӧй картузсӧ всё-таки тшапа вӧлі пуктӧма юрдзиб йылас.
Свет вывсьыс ставыс Андрейлы ӧні кажитчис эз крепыдӧн да ненадёжнӧйӧн: наукаӧн увлекайтчӧм (сійӧ велӧдчис математическӧй факультетын), личнӧй интересъясыс, судьбаыс мамыслӧн, коді коли немечьясӧн босьтӧм Псковӧ.
Будущӧйыс кажитчис сылы торйӧн нин тревожнӧйӧн, мыйӧн сӧмын сійӧ эновтчыліс аслас делӧясысь да заводитліс думайтны сы йылысь, мый вӧчсьӧ вӧлі канмуын.
Вӧлі 1918 вося сьӧкыд жар гожӧм.
Немечьяс разбойничайтісны Рочмулӧн рытыв-войвылын да Украинаын.
Антанта агентураӧн ылӧдӧм чехословакъяслӧн легионъясӧс, вӧвлӧм военнопленнӧйясӧс, тайӧ агентураыс используйтіс сійӧ кадӧ, кор Волга вылын да Сибырын вӧліны мятежъяс.
Америкаӧн, Англияӧн да Францияӧн ньӧбӧм белогвардейскӧй генералъяс воисны войнаӧн Сӧветъяслы паныд.
Мурман карӧ ещӧ тулыснас на высадитчисны англичана.
Войналӧн сім сьӧд кымӧръяс чукӧрмисны не сӧмын лунвылын, асыввылын да рытыввылын.
И тані, войвылын, пемдӧ нин вӧлі горизонтыс.
Мунны Петроградысь да воны сэтчӧ позьӧ вӧлі сӧмын специальнӧй пропускъясӧн.
Петроградӧс вӧлі орӧдӧма канмулӧн основнӧй продовольственнӧй, сырьевӧй да топливнӧй районъясысь.
Рабочӧйяс получайтлісны кык лун кежлӧ восьмушка нянь.
Но, став тайӧ сьӧкыдлунъяс да лёк условиеяс вылӧ видзӧдтӧг, том революционнӧй Питер оліс напряжённӧя, олӧмыс пуис.
Тані, Петроградын, сідз жӧ, кыдзи и Мӧскуаын, Ленин да Сталин создавайтісны Гӧрд Армия — войтыр шуд вӧсна боречьяслысь великӧй армия.
Пролетарскӧй Питер повтӧг видзӧдіс враглы чужӧмас.
Питерскӧй рабочӧйяс тайӧ сьӧкыд кадас, большевикъяс партия чукӧстӧм серти, бӧр воисны асланыс станокъяс дорӧ, медым выльысь лӧсьӧдны военнӧй промышленность.
Выборгскӧй сторонаын бара ловзисны заводъяс.
Ловзис и Невскӧй застава.
Тшынасьны мӧдісны фабричнӧй трубаяс Московско-Нарвскӧй районын.
И Путиловскӧй заводлӧн пушка вӧчан нималысь важ мастерскӧйяс бара заводитісны лэдзны орудиеяс да железнодорожнӧй батареяяс.
Питерса рабочӧйяс думайтісны сӧмын ӧтитор йылысь: сетны Рабоче-Крестьянскӧй армияса боечьяслы кыдз позьӧ унджык патрон, снаряд, оружие да паськӧм.
Тайӧ выль армияас первойясӧн мунісны октябрся бойяс дырйи калитчӧм питерскӧй пролетариатлӧн представительяс.
Казармаяс воротаяс весьтын яръюгыда ӧзйисны Ленинлӧн кывъяс: «Победа либӧ смерть!»
Казармаяс тырлісны косовороткаяса, кучик курткаяса да рабочӧй блузаяса вооружитчӧм йӧзӧн...
Андрей Латкин сідзжӧ решитіс пырны создайтчысь ӧти красноармейскӧй отрядӧ.
Тӧрыт сылы удайтчис аддзысьлыны комиссар Павел Игнатьевич Фроловкӧд.
Комиссар сюся да эскытӧмпырысь видзӧдліс студенческӧй картуза, векни пельпомъяса том морт вылӧ.
— Думыштлӧй, ёрт, — шуис комиссар, — миянлы, гашкӧ, ковмас тышкасьны оз сӧмын немечьяслы паныд, но и миян вӧвлӧм «союзникъяслы» паныд.
Ті, дерт, тӧданныд, мый вӧчсьӧ Мурман карын...
— Тӧда, — вочавидзис Андрей. — Ме став вылӧ дась.
Тайӧ страшнӧй часас ме ог вермы овны весь.
И кута тышкасьны, ассьым олӧмӧс жалиттӧг, сэні, кӧні тшӧктас меным сӧветскӧй власьт!
Комиссар, буракӧ, вӧлі дӧвӧлен тайӧ вочакывнас.
Кӧть мед мый, а час мысти Андрейӧс примитісны боечӧн первой отрядӧ, коді шусис «Железнӧй защита отрядӧн».
Отряд оліс Фонтанка вылын, Проходнӧй казармаясын.
Комиссар распоряжение серти Андрейӧс вӧлі назначитӧма культработникӧн, но татшӧм должностьыс отрядын эз вӧв, и Андрейӧс условнӧ гижисны разведчикъяс командаӧ, кодӧн командуйтіс Валерий Сергунько, дас кӧкъямыс арӧса зон, питерса рабочӧй да красногвардеец.
Сергунько тӧдіс сы йылысь, мый Латкинӧс сетісны сылы временнӧ, но, сылысь документъяссӧ босьтігӧн, видзӧдліс сідзи, мый сійӧ быттьӧкӧ нинӧм оз тӧд.
— Гранатаӧн вӧдитчыны кужан? — сы водзын сулалысь студентлӧн косіник фигура вылӧ стрӧга видзӧдлӧм бӧрын юаліс Валерий.
— Ог.
— А винтовкаысь лыйсьыны он жӧ, кӧнкӧ, куж?
— Ог куж, — веськыда висьталіс Андрей.
Валерий бергӧдчис куш пар вылын пукалысь паськыд пельпомъяса, гӧгрӧс чужӧма олӧма боечлань:
— Аддзылін, Жарнильский?
Олӧма боеч нинӧм эз вочавидз да бурпырысь шпыньмуніс.
— Но, нинӧм...
Велӧдам! — вильыш синъяснас ворсӧдчиг важнӧя шуис Сергунько.
Сійӧ видзӧдліс Андрей документъяс вылӧ: — Латкин?
Тайӧ здуксяньыс кутан подчиняйтчыны меным.
— Эм! — дженьыда шуис Андрей.
Сылы колӧ вӧлі, медым вочакывйыс юрӧбтіс салдатлӧн моз жӧ гораа да мичаа, но, буракӧ, сідзсӧ эз артмы, сы вӧсна мый Сергунько видзӧдліс Жарнильский вылӧ да муртса тӧдчымӧн нюммуныштіс.
Андрей друг гӧрдӧдіс, зумыштчис да чорыда шуис аслыс, мый разведчикъяс командаысь некытчӧ оз мун да некутшӧм культработаӧн оз кут занимайтчыны.
Ставыс тайӧ вӧлі тӧрыт.
А талун Андрей Латкин сопровождайтіс нин комиссар Фроловӧс, коді муніс Войвыв коммунаса военнӧй комиссариатӧ получитны срочнӧй инструкцияяс.
Комиссариатын сёрнитӧм бӧрын Фролов думайтӧ вӧлі ветлыны Смольныйӧ.
Андрейӧс босьтіс сійӧ аскӧдыс йитӧд кутӧм могысь, друг ковмас кӧ, сы вӧсна мый казармаясын телефонъясыс эз уджавны.
Садйын пукалігӧн да комиссарӧс виччысигӧн Андрей видзӧдіс йӧз бӧрся, кодъяс петавлісны Главнӧй штаб пельӧсса подъездӧд.
Шондіыс лэччис нин.
Енэжыс неуна пемдыштіс.
Матысмӧ вӧлі югыд вой.
Главнӧй штабса каменнӧй пос вылын ӧзйис ӧтка электрическӧй лампочка.
Гожся жар вылӧ видзӧдтӧг штабын вӧлі важ замокса башняын моз жӧ кӧдзыд.
Фролов дыр ветлӧдліс пемыд коридоръясӧд, кытчӧдз сійӧ эз веськав приёмнӧйӧ.
Тані вӧлі пӧшти сэтшӧм жӧ пемыд, кыдзи и коридоръясас.
Турунвиж рӧма канцелярскӧй колпакувса настольнӧй лампа эз вермы югдӧдны тайӧ зэв ыджыд жырсӧ.
Письменнӧй пызан сайысь Фроловлы паныд чеччис сарскӧй армияса офицерлӧн кодь кузь, но, тӧдӧмысь, погонъястӧм френча стройнӧй том морт.
Юрсисӧ сійӧ вӧлі мичаа шыльӧдӧма вывлань.
Фролов мыччис ассьыс партийнӧй документъяссӧ.
— Приёмыс помассис, — мудзпырысь шуис том морт. — Кутшӧм частьысь?
— Железнӧй защиталӧн первой отрядысь.
Комиссар Павел Фролов.
— Семенковский ёрт занят.
— Сійӧ менӧ корис.
Ме вои стӧч.
Кор кежлӧ вӧлі индӧма.
— Пуксьӧй, — шуис адъютант. — Ме висьтала сылы.
Стенъяс пӧлӧн вӧлі сувтӧдалӧма гырысь важ креслӧяс.
Фролов пуксис.
Приёмнӧйлӧн ӧшиньясыс, кӧні ӧшалісны турунвиж рӧма сьӧкыд штораяс, видзӧдісны Дворцӧвӧй площадь вылӧ.
Адъютант листалыштіс бумагаяс, сэсся вештіс найӧс бокӧ да, куритчыны заводитӧм бӧрын, мӧдіс лыддьыны кутшӧмкӧ небӧг.
Часджын кымын пукалӧм бӧрын Фролов чеччис да мӧдіс ветлӧдлыны приёмнӧйӧдыс кузь да джуджыд шкапъяс пӧлӧн.
Сэні, стеклӧяс сайын, вӧліны сарскӧй военнӧй министерство приказъяслӧн да распоряжениеяслӧн кыз томъяс.
Приёмнӧйын точкис крепыд пуысь вӧчӧм векни да джуджыд футляр пытшкын важся английскӧй часі.
Ставыс тайӧ параднӧй жырас эз кажитчы Фроловлы: и неудобнӧй фигурнӧй креслӧясыс, и XVIII нэмса тшапа пасьтасьӧм военнӧйяслӧн портретъясыс. Военнӧйясыс вӧліны манжетъяса мича рӧма камзолаӧсь да киясас кутісны карандаш кодь вӧсни шпагаяс.
Некымын рама пытшкын портретъясыс эз вӧвны.
«Саръясӧс шыбитӧмаӧсь», — шпыньмуніс Фролов.
Первойысь сійӧ татчӧ веськавліс Октябрся штурм дырся памятнӧй войӧ.
Тайӧ вӧлі кӧкъямыс тӧлысь сайын на.
Зарни рӧмӧн дзирдалысь паркетъяс вывті шаркъялісны сэки кронштадтсаяслӧн каблукъяс.
Матросъяс корсисны Керенский штаблысь гуся радиостанция.
Сэксянь Фроловлы эз удайтчывлы волыны тайӧ зданиеӧ.
Ӧні сійӧс дӧзмӧдіс, мый тайӧ тшап адъютантыс овмӧдчӧма татчӧ гортас моз.
— Кор нӧ Семенковскийыс примитас менӧ? — терпитны вермытӧг юаліс сійӧ. — Войбыд меным виччысьны али мый?
— Илья Николаевич занят, — шуис адъютант. — Сы дорын Кардорысь ёртъяс: Кардорса исполкомса председательӧс вежысь Виноградов да губвоенком Зенькович да ещӧ кык штабнӧй генерал.
Фроловлы кажитчис, мый бӧръя кывъяссӧ адъютант шуис торъя нин почтительнӧй интонацияӧн.
«Да абу-ӧ нин тэ ачыд, думайтіс сійӧ, — генерал пи?»
Часі кучкаліс войшӧр кад.
Частӧ звӧнитіс телефон.
Адъютант явӧ дӧзмӧмӧн эновтліс небӧгсӧ да йитліс звӧнитысьяссӧ Семенковскийкӧд либӧ ачыс сетавліс распоряжениеяс.
Ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчліс сэтшӧм морт моз, кодлы быть лоӧ выполняйтны обязанностьяс, кодъяс вылӧ сійӧ видзӧдӧ зэв ёна зывӧктӧмӧн.
Телефон кузя ӧчереднӧй сёрни помалӧм бӧрын сійӧ пырысь-пыр бара заводитчыліс лыддьысьны.
Пызан дорті прӧйдитігӧн Фролов видзӧдліс небӧгас.
— Английскӧй, — нурбыльтіс сійӧ и ещӧ на ёнджыка скӧрмис.
— Ті тӧданныд английскӧй кыв? — чуймӧмӧн юаліс адъютант.
— Тӧда, — неокотапырысь вочавидзис Фролов.
Кабинетысь петісны кык посетитель: виж кучикӧн эжӧм кавалерийскӧй бриджиа, полотно толстовкаа, кузь уска, лысӧм юра збодер ён морт да костюма и жилеткаа дзор тошка старик.
Найӧс аддзӧм бӧрын адъютант сувтіс да зёлькнитіс шпораяснас.
Фролов гӧгӧрвоис, мый найӧ и вӧліны штабнӧй генералъясыс.
Пайӧ прӧйдитісны, весиг эз видзӧдлыны ни сы вылӧ, ни адъютант вылӧ.
Пызан вылын ӧзйис сигнальнӧй лампочка.
Адъютант зэв тэрыба лӧсьӧдыштіс френчсӧ да пырис кабинетӧ.
Регыд мысти сійӧ петіс ещӧ кык морткӧд.
Ас водзас найӧс лэдзӧмӧн адъютант шыасис Фролов дінӧ.
— Илья Николаевич корӧ тіянӧс виччысьыштны некымын минут.
Сійӧ сёрнитӧ Смольныйкӧд.
А тіянӧс, — сійӧ бергӧдчис на дінӧ, кодъяс сӧмын на петісны кабинетысь, — ме кора тшӧтш неуна виччысьыштны.
Ме дзик пыр вая тіянлы железнодорожнӧй литеръяс.
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ петіс приёмнӧйысь.
Фролов интересуйтчӧмӧн видзӧдіс на вылӧ, кодъясӧс адъютант шуис архангельскса ёртъясӧн.
На пиысь ӧтиыс — кузь сьӧд пинжака, ар комына морт мыйлакӧ зэв ёна волнуйтчис.
Сійӧ бергӧдліс киас сьӧд фетрӧвӧй шляпа.
Сэсся, шляпасӧ пызан вылӧ пуктӧм бӧрын да никелевӧй оправаа ӧчкисӧ босьтӧм мысти, сійӧ чышкис носӧвикӧн ассьыс дженьыдик сьӧд уска гожъялӧм чужӧмсӧ да, ёртыслань бергӧдчӧмӧн, ёся шуис:
— Збыльысьсӧ, сійӧ оправдывайтӧ Юрьевӧс!
Вернӧ, Зенькович?
— Вернӧ, — сдержаннӧя, но кыдзкӧ торйӧн нин чорыда вочавидзис мӧдыс.
Тайӧ вӧлі паськыд пельпомъяса, зумыд тэчаса морт.
Сылӧн асьсӧ кутӧмыс, паськыд кучик тасмаӧн зэлыда вӧнялӧм ӧкуратнӧй гимнастёркаыс, защитнӧй рӧма гачыс, весалӧм сапӧгъясыс, салдатъяслӧн моз дженьыда шырӧм еджгов юрсиыс да упрямӧя топӧдӧм вомдоръяс весьтас сідзи жӧ дженьыда шырӧм ускыс, и, медбӧрын, сылӧн властнӧй гӧлӧсыс — тайӧ став сертиыс тӧдчис, мый сійӧ чорыд морт, коді велалӧма командуйтны.
«Военнӧй», — думыштіс Фролов.
— Тайӧс ставсӧ Троцкий.
Сійӧ ылӧдіс Юрьевӧс... — шуис Зенькович.
— Но, а ачыс Юрьевыс?
Мый сійӧ, ичӧт кага?
Нёнясьӧ на?
Оз гӧгӧрво, мый вӧчӧ?
Лэдзны англичанаӧс Мурман вадорвылӧ!
Да тайӧ дзик ӧткодь, мый кӧинӧс лэдзны ыж гидӧ.
Нинӧм шуны, Мурманса сӧветын бур председатель!..
Сійӧ, видзӧдтӧ, веритӧ, мый англичана збыльысь кӧсйӧны отсавны Рочмулы жугӧдны немечьясӧс, кодъяс Финляндияынӧсь да кӧсйӧны босьтны сӧветскӧй Войвыв.
Да мый сійӧ, йӧй?
Абу, сійӧ Азеф!
Кык мнение оз вермы лоны.
— Тэ прав, Павлин, — аслас волнуйтчысь ёртыслы сьӧлӧмсяньыс нюммунігтыр шуис Зенькович. — Но пузьыны оз ков.
Пузьӧмнад нинӧм он вӧч.
— Да кыдзи нӧ та дінӧ позьӧ относитчыны спокойнӧя? — горӧдіс сійӧ, кодӧс шуисны Павлинӧн. — Ӧд Ленин да Сталин сёрнитісны прямӧй провод кузя Мурман каркӧд.
Требуйтісны дзик пыр жӧ бырӧдны соглашение Антантаса представительяскӧд.
Тэ тӧдан, мый Сталин шуӧма Юрьевлы?
«Ті сюринныд».
А кыдзи реагируйтіс Юрьев сійӧ требование вылӧ?
Ниглясис, гартчис змей моз.
Сійӧ предатель.
Сюрас кӧ сійӧ менам ки улӧ, ме, ньӧти думыштчытӧг, ачым, аслам киӧн эськӧ лыйлі сійӧс.
Событиеясыс, кодъяс йылысь муніс сёрниыс, вӧліны тӧдсаӧсь и Фроловлы.
Интересӧн да сочувствуйтӧмӧн сійӧ кывзіс тӧдтӧм мортлысь, коді зэв скӧрысь висьталіс Юрьев предательство йылысь.
Тайӧ сочувствиесӧ быттьӧ чувствуйтӧмӧн тӧдтӧм морт бергӧдчис да видзӧдліс аслас югъялысь тэрыб сьӧд синъяснас Фролов вылӧ.
Фролов кӧсйӧ нин вӧлі тшӧтш сюйсьыны сёрниас, но тайӧ здукӧ воссьыштіс кабинет ӧдзӧс.
Сэтысянь мыччысис кузь юрсиа пашкыр юр.
Тайӧ вӧлі Семенковский.
— Фролов ёрт тан на?
Кора пырны.
Комиссар пырис кабинетӧ.
Илья Николаевич Семенковскийлы, Войвыв коммунаса военнӧй комиссариатын кадръяс кузя руководительясысь ӧтилы, вӧлі ар комын саяс.
Но ироническӧй нюмысь вомдорас да син дорас артмӧм чукыръяс пӧрысьмӧдісны сійӧс.
Кизявтӧм воротника гимнастёрка, визя гач, сёрнитігӧн кияснас шенасьӧмыс — ставыс тайӧ висьталісны, мый сійӧ штатскӧй морт.
Ӧні ещӧ нин ёна сійӧ зілис петкӧдлыны сійӧс кытшалысь йӧзлы, мый сійӧ настоящӧй военнӧй.
Сёрнитіс сійӧ нарошнӧ гораа, мый эз лӧсяв сылы, кутіс асьсӧ кыдзкӧ веськыда, а аслас сёрниыслы сійӧ зілис сетны резкӧй тон, мыйӧн, сы чайтӧм серти, торъялӧ быд военачальник.
Кияссӧ мышкас пуктӧмӧн сійӧ ветлӧдліс аслас кузь письменнӧй пызан пӧлӧн, кӧні вӧліны перӧяслы да карандашъяслы дозъяс, бронзӧвӧй пресс-папье, подсвечникъяс да чернильницаяс.
Сёрниыс заводитчис сысянь, мый Семенковский корис Фроловӧс висьтавны биографиясӧ.
— Кӧсъя бурджыка тӧдмасьны тіянкӧд, — шуис сійӧ да сідзикӧн нюммуніс, мый сразу жӧ тайӧ эз во Фроловлы сьӧлӧм вылас.
— Да мый торъяыс...
Да нинӧм торъяыс менам биографияын абу, — зумыша шуис комиссар. — Участвуйтлі Свеаборгскӧй восстаниеын...
Помнитанныд 1906 во?
Но, пышйи тюрьмаысь и 1915 воӧдз шӧйті-ветлӧдлі быдсяма заграницаясті.
Суднояс вылын плавайтлі: и матросӧн вӧлі, и кочегарӧн, и машинистлы отсасьысьӧн.
1915 воын Англияысь вои Мурман карӧ.
Сэні получиті амнистия, но кольччи служитны торгӧвӧй флотӧ.
Военнӧй флотӧ эз босьтны...
Ленин воӧм бӧрын дзикӧдз гӧгӧрвои, мый большевикъяскӧд менам ӧти туй.
Пыри партияӧ.
Со и ставыс! — Помас Фролов норасис сы вылӧ, мый партийнӧй мобилизация кузя сійӧ получитіс назначение армияӧ.
— А ме флотскӧй.
Кора откомандируйтны менӧ флотӧ.
— Кутшӧм сэн флот... — Семенковский ӧвтыштіс кинас. — Ті, Фролов ёрт, назначайтсянныд Войвылӧ!
Талун войнас тіян отряд должен лоны дась петны туйӧ.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, вочавидзис Фролов.
Ребята менам бурӧсь, томӧсь.
Джынйыс — питерсаяс, мӧд джынйыс — псковичьяс.
Эмӧсь и важ армияын служитысьяс.
Сӧмын ачым ме...
— Мый ачыд?
— Ме, сідз шуны, кӧреннӧй матрос.
Пехотаын некор эг служитлы.
Менам отрядын эм кык пехотнӧй унтер.
Да ӧд всё-таки пайӧ салдатъяс.
Настоящӧй военспецыс абу...
— А кыдзи пӧ ме? — кыпыда ошйысигмоз торкис сійӧс Семенковский.
Генералъяслы приказывайта!
Ветлӧдлӧны бедь кодь веськыдӧсь!
Велалі!
Аски муна Вӧлӧгдаӧ.
Сэні лоас оборона кузя местнӧй центр.
Кӧсйӧны менӧ штабӧ пуксьӧдны.
Ме, дерт, эськӧ бурджыкӧн лыдди мунны стройӧ.
Семенковский чукыртчыліс, вӧчис вид, мый сійӧ абу дӧвӧлен выль назначениеӧн.
Но Фролов вӧлі занят аслас думъясӧн да эз веськӧд та вылӧ некутшӧм внимание.
— Меным эськӧ Войвыв флотилияӧ, — долис сійӧ. — Медся лӧсялана делӧ.
Оз-ӧ позь сэтчӧ?
Семенковский нюммуніс сідзи, кыдзи, сы ногӧн, долженӧсь вӧлі корсюрӧ нюммунны бур сьӧлӧма начальникъяс, да тапкӧдыштіс Фроловӧс пельпомӧдыс:
— Ӧти-кӧ, батенька, тэнӧ мӧдлаӧ вуджӧдӧм йылысь сёрнитны сёр нин.
А, мӧд-кӧ, кутшӧм сэн флотилияяс!
Став морякъяссӧ пехотаӧ вуджӧдам.
Мунӧм йывсьыд документъястӧ получит талун жӧ...
И... шагом марш!
Сійӧ топӧдліс Фроловлысь кисӧ, тайӧн петкӧдліс, мый сёрниыс помасис.
— Шыасьӧй Драницын дорӧ.
Сійӧ ставсӧ оформитас.
— Коді сэтшӧмыс?
Вывлань сыналӧм юрсиаыс али мый?
— Буретш сійӧ! — Семенковский нюммуніс. — Веськалі ме дорӧ мебелькӧд тшӧтш.
Колӧ шуны, ачыс кадровик!
Оз радейт канцелярщинасӧ. — Сійӧ чӧв олыштіс, быттьӧкӧ мыйкӧ думайтіс. — Тэныд военспец колӧ.
Вот и босьт сійӧс аслад отрядӧ.
Кӧсъян?
— Оз кажитчы сійӧ меным.
— Оз кажитчы? — Семенковскийлӧн вӧсни вомдоръясыс кыдзкӧ аслысногӧн ироническӧя нюммунісны.
Оз кажитчы?
Тэ нӧ мый, невеста бӧръян?
Босьтав найӧс, коді тэ дорӧ локтӧ служитны.
Думайтан, меным кажитчӧны менам генералъяс.
Ме видзӧда на вылӧ заложникъяс вылӧ моз.
— А сійӧ ӧмӧй оз мун тіянкӧд Вӧлӧгдаӧ?
— Дзикӧдз ӧткажитчис.
Стройӧ кӧсйӧ.
Оз кӧсйы пукавны чернильница дорын.
— Воюйтны кӧсйӧ?
— Именнӧ!
Кадровик.
Боевӧй наградаяс.
Послужнӧй список сертиыс воддза война дырйиыс бура воюйтӧма.
— Но, а вообще кутшӧмджык сійӧ ачыс?
Пытшкӧссяньыс?
Кутшӧмӧсь сылӧн политическӧй симпатияясыс?
— Мыйта ме тӧда, честнӧй военспец.
Сэтчӧ жӧ артиллерист.
Фролов думыштчис.
Сы отрядын эз вӧв ни ӧти артиллерист.
Том офицер быттьӧкӧ вӧлі лӧсялӧ став статьяяс сертиыс, но юрсӧ ӧкуратнӧя шыльӧдӧмыс, английскӧй небӧг...
Колӧ шуны, сы вылӧ сійӧ и комиссар, медым мыйкӧ лоис кӧ...
— Чӧрт сыкӧд!
Босьта!
Сійӧ решительнӧя клопнитіс кипыдӧснас пызанӧ. — А водзӧ видзӧдлам.
Драницын вӧлі зэв рад, мый вежсьӧ сылӧн оланногыс.
Медвойдӧр сійӧ мыніс тайӧ самовлюблённӧй «штафиркасьыс», кыдзи сійӧ нимтыліс Семенковскийӧс.
Но ещӧ на долыдджык вӧлі сы вӧсна, мый сійӧ бӧр мунӧ вӧчны важ, привычнӧй удж.
Драницын думайтіс та йылысь, кор сійӧ восьлаліс Фроловкӧд да Андрейкӧд ӧтлаын Невскӧй проспект кузя.
Фролов сӧмын шочиника, быттьӧкӧ тӧдлытӧг, видзӧдлывліс аслас военспец вылӧ, коді вӧлі сыысь быдса юрӧн ыджыдджык.
— Тешкодь морт тіян вӧвлӧм начальникныд, — нюммуніс да шуис Драницынлы Фролов. — Кыдзи нӧ сэтшӧм ӧдйӧ сійӧ вермис тіянӧс лэдзны?
Став делӧясыс ӧд тіян киын...
— Ӧти-кӧ, ме сӧмын дежурнӧй адъютант, — вочавидзис Драницын. — А, мӧд-кӧ, Семенковский велалӧма сідзи.
Раз, два — и гӧтов.
Сылы кажитчӧ, мый тайӧ истиннӧй военнӧйлӧн стиль.
Аничков пос вылын, бӧр кокъяс вылас сулалысь бронзӧвӧй вӧвъяс дорӧ, кодъясӧс кутӧны стройнӧй пасьтӧм зонъяс, комиссар сувтіс.
— Талун войнас ми выступайтам, — шуис сійӧ Драницынлы. — Вот тіянлы первой боевӧй задача.
Ме локта куим час мысти.
Сэк кежлӧ ставыс должен лоны дась.
— Кывза! — вочавидзис Драницын.
Фролов прӧщайтчис аслас спутникъяскӧд да подӧн (сэки карын ставӧн ветлӧдлісны подӧн) мӧдӧдчис Смольныйлань.
Мыйкӧ дыра Драницын да Андрей мунісны чӧв олігтыр.
— Кутшӧмджык комиссарыс? — медбӧрын юаліс Драницын. — Кажитчӧ, абу зэв варов.
— Збыль шуа, ог тӧд, — вочавидзис Андрей. — Ме ӧд ачым на мӧд лун отрядас.
Кыдз ме гӧгӧрвоа, абу зэв сёрниа морт.
По сідзсӧ быттьӧкӧ симпатичнӧй...
— Сідзсӧ? — Драницын серӧктіс. — Да...
Мӧдпӧлӧс йӧз воисны, — думайтігтыр шуис сійӧ. — Меным первойсӧ кажитчӧ вӧлі, мый став большевикъясыс ӧткодьӧсь, и сӧмын ӧні ме заводита гӧгӧрвоны, кутшӧм найӧ разнӧйӧсь.
Ті, дерт, абу партийнӧй?
— Да, ме абу партияын, — вочавидзис Андрей.
— Ме сідзи и чайті.
Но, тыдалӧ, сочувствуйтанныд большевикъяслы, на дорӧ кӧ армияӧ мунінныд?
— Да, унатор кузя сочувствуйта.
Кӧть мед мый, а большевикъяс меным ёнджыка матынӧсь Керенский дорысь.
Керенщинаыс меным прӧстӧ зывӧк.
Ме ог нин сёрнит саризм йылысь...
Драницын видзӧдліс Андрей вылӧ да пыр жӧ друг кутіс видзӧдны улӧ.
Сійӧ сувтіс, гаровтіс чигарка да мыччис Андрейлы табак тыра жӧч банка.
— Мыйла нӧ ті менсьым онӧ юалӧй, мый вӧсна ме большевистскӧй армияын?
Ті ӧд та йылысь думайтанныд ӧні?
— Думайта, — яндысигтыр признайтчис Андрей.
— Сӧмын на ӧні ме висьтаси, — Андрейлысь яндысьӧмсӧ казявтӧг водзӧ сёрнитіс Драницын. — Комиссарыд тіян юасис менсьым: «Кодлы веруйта».
Полӧны ми вокысь, офицерысь. — Сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас.
Но и офицеръяс овлӧны разнӧйӧсь.
Бара лои чӧв-лӧнь.
— А мыйӧн ме бурджык пролетарийысь? — друг шуис Драницын. — Налӧн моз жӧ нинӧм менам абу.
Став менам собственностьӧй — сӧмын шпага!
Ме та йылысь висьталі комиссарлы, но сійӧ, буракӧ, эз гӧгӧрво менӧ.
Да, ӧдвакӧ гӧгӧрвоис менӧ.
— Ог чайт, — паныд шуис Андрей. — Сійӧ, ме ногӧн, вежӧра морт.
Драницын кыпӧдліс пельпомъяссӧ.
Войшӧр кадӧ отрядсӧ вӧлі сувтӧдӧма кок йылӧ.
Кор Фролов воис Смольныйысь, кӧлуй тыра повозкаяс сулалісны нин Фонтанка набережнӧй вылын.
Комиссар примитіс Драницынсянь первой рапорт.
— Мудзинныд, комиссар ёрт? — кор официальнӧй сёрниыс помасис, гортсаяс моз прӧстӧя юаліс Драницын.
— Нинӧм, — кӧдзыда вочавидзис Фролов.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый военспец кӧсйӧ, медым налӧн отношениеясыс вӧліны прӧстӧйӧсь.
«Эн тэрмась, другӧ.
Первой петкӧдлы, мый вылӧ тэ способен», — думыштіс сійӧ.
Сё ветымын морта отряд, разнӧй паськӧмаӧсь, но винтовкаясаӧсь да пулемётъясаӧсь, маршируйтісны кар кузя.
Кор петісны няйт Полтавскӧй улича вылӧ, йӧз чукӧрмисны тӧварнӧй станция ворота дорӧ.
Некымын спекулянт, облава вӧчӧмысь полӧмӧн, виччысисны буретш тані, а эз вокзал дорын мешочникъяслысь воӧмсӧ, кодъяс писькӧдчылісны карас быттьӧкӧ «чёрнӧй ходсянь».
Донъяс вӧліны вывті вылынӧсь.
Боечьяс пуксялісны тӧварнӧй контора здание пос тшупӧдъяс вылӧ.
Ӧткымынӧн водісны муас забор дорӧ, код сайын вӧліны пакгаузъяс.
Ӧтияс вугралісны, мӧдъяс шмонитісны.
Сэтчӧ жӧ пуксялісны и пулемётчикъяс Лебедев либӧ Максим системаа тшӧтшыд ныра пулемётъяснас.
Фролов — карабина, важмӧм салдатскӧй шинеля, еджыд канта сьӧд морскӧй фуражкаа — ортсысяньыс нинӧмӧн эз торъяв аслас подчинённӧйясысь.
Спекулянтъяс пиысь ӧти — кодзлалысь синъяса, тошка ичӧтик мужик — матыстчис боечьяс дорӧ.
— Бара нин фронт вылӧ, служивӧйяс? — немъяндысьтӧма шпыньмуніг сійӧ юаліс Фроловлысь. — Мый и сёрнитны, «мир да мир...»
А ӧні бара вир кисьтны.
Со сійӧ, комиссаръяслӧн сӧрӧмыс!
Фроловлӧн скӧрысла синъясыс векняммисны; ичӧтик мужик бӧрыньтчис да мӧдіс котӧртны вороталань.
— Ок тэ, гидра!..
Контрик! — шыасисны боечьяс. — Код вӧсна йӧзыс тшыгъялӧны?
На вӧсна, комиссар ёрт, татшӧм элементъясыс вӧсна.
Некымын морт уськӧдчисны пышйысь бӧрся.
Спекулянтӧс кутісны. Комиссар прикажитіс мӧдӧдны сійӧс комендатураӧ.
— Тан жӧ тотшкӧбтыны сійӧс, мародёрӧс, — шуис кодлӧнкӧ спокойнӧй гӧлӧс. — Со и ставыс!
Медым эз кывсӧ нюжйӧдлы!
Андрей Латкин, коді пукаліс бокынджык, бергӧдчыліс да тӧдіс Жарнильскийӧс.
Андрей кӧсйис панны сыкӧд сёрни, но сэки гораа тутӧстіс паровоз, и пыр жӧ ставӧн мӧдісны нокошитчыны.
Боечьяслӧн чукӧр, коді сулаліс контора дорын, шызис.
Взводнӧй командиръяс мӧдӧдалісны йӧзсӧ воротаӧд пу вевтъяса станционнӧй платформаяс вылӧ.
Эшелон, коді состоитіс теплушкаясысь, сулаліс нин станцияын.
Заводитісны грузитчыны.
Буретш луншӧр кадӧ срочнӧй назначениеа маршрут вӧрзис и вагон кӧлесаяс таркӧдчӧм шы улын, осьяс дзуртӧм шы улын да гудӧк шы улын заводитіс содтыны мунан ӧдсӧ.
Обухово прӧйдитӧм бӧрын поезд кежис Войвыв линия вылӧ.
Сылы паныдасьлісны жебиник расъяс, гажтӧм полустанокъяс, нюръяс.
Жарысь пӧдысь, буса зэв ыджыд Петроград бӧрын йӧзӧс радуйтіс весиг тайӧ гӧль природаыс да карбердъясса веж пуясыс.
Ӧти теплушкаын мӧдісны стройнӧя сьывны: <rus>«Вихри враждебные веют над нами...»</rus>
Эшелон шӧрас ӧти вагон стенӧ вӧлі тувъялӧма кумач полоса, кытчӧ гижӧма: «Вешйӧй, гадъяс, Гӧрд Питерысь!»
Сійӧ жӧ луннас, сӧмын пассажирскӧй поездӧн, мунісны Петроградысь и архангельскса ёртъяс — Павлин Виноградов да Андрей Зенькович, — кодъяскӧд комиссар Фролов паныдасьліс Семенковский приёмнӧйын.
Вагонын вӧлі дзескыд да жар, кӧть и ӧшиньясыс вӧліны восьсаӧсь.
Поезд дыр сулавлывліс полустанокъясын да разъездъясын: сетліс туй воинскӧй эшелонъяслы.
Узлӧвӧй станцияясын вӧлі торъя нин шума.
Военнӧй тревога чувствуйтчис и пассажиръяс сёрниын.
Мга станцияын Павлин Виноградов муртса вермис судзӧдны пуӧм ва.
Зенькович перйис ичӧтик паёк, кодӧс вӧлі получитӧма кык вылӧ, и найӧ ужнайтісны.
Пуксис рыт, вагонын лои пемыд.
Павлинлы воча пукалысь Зенькович мӧдіс вугравны, а Павлин, ӧшинь дорӧ сувтӧмӧн, видзӧдіс бокиті котӧртысь помтӧм телеграфнӧй столбъяс вылӧ.
Сылӧн эз узьсьы.
Юрас жуисны сылӧн питерскӧй встречаяс да сёрнияс йылысь мӧвпъяс; напряжённӧя да тревожнӧя думайтсис сы йылысь, мый дзик на неважӧн вӧлі переживайтӧма Кардорын.
Павлин Виноградов воис Кардорӧ сӧмын на нёль тӧлысь сайын.
Но кыдзкӧ сразу и йӧзыс, и войвыв кельыд енэжыс, и вӧръясыс, и нюръясыс, и тундраыс — ставыс кажитчис сылы важысянь тӧдсаӧн да матысаӧн.
Паськыд да уна ваа Вынвалӧн мичлуныс, сы паськыд устьелӧн ыджыд размахыс пӧкӧритісны сійӧс первойсяньыс.
Ӧні, кор веськаліс Петроградӧ регыд кежлӧ, Павлин гажтӧмчис и Вынваысь, и пу керкаяса карсьыс, кодлӧн кварталъясыс уна верст кузя свободнӧя нюжӧдчӧмаӧсь юлӧн веськыд вадорас.
Сэки Павлин мунліс Питерысь недыр кежлӧ: чайтліс, мый сійӧ олас Кардорын некымын недельысь не дырджык.
Но ставыс артмис дзик мӧдног.
Июньын выль пӧв бӧрйисны Кардорса сӧвет, колӧ вӧлі весавны сійӧс меньшевикъясысь да эсеръясысь.
Павлин выступайтіс митингъяс вылын Соломбалаын да пӧщадатӧг грӧмитіс и меньшевикъясӧс и эсеръясӧс, кыдзи сӧветскӧй власьтлы паныд сулалысь ярӧй врагъясӧс.
Соломбаласа рабочӧйяс бӧрйисны сійӧс асланыс депутатӧн.
Сӧветлӧн первой заседание вылын жӧ сійӧс бӧрйисны председательӧс вежысьӧн.
Ставыс тайӧ лоп сэтшӧм ӧдйӧ, мый Павлин весиг эз удит шензьыштны тайӧ друг вежсьӧм вылас, коді лои сы олӧмын.
Эз, сійӧ эз жалит, мый Кардор ради эновтіс рӧднӧй Питерсӧ.
Павлин чужліс Питер дорын, Сестрорецк карын, коді вӧлі нималӧ аслас оружейнӧй заводӧн.
Батьыс сылӧн уджаліс сестрорецкса табачнӧй фабрикаын.
Батьыс кулӧм бӧрын Павлин, кор сылы вӧлі дас кык арӧс, пырис уджавны оружейнӧй заводӧ.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ овны да вердны семьясӧ.
«Да аддзылі-ӧ ме челядьдырсӧ?
По, дерт жӧ, аддзылі!
А пыжъяс?
А Суоми куръяын купайтчӧмъяс?
А Корабельнӧй роща?
А Дубки сикт?»
Павлинлӧн петіс нюмыс.
Всё-таки челядьдырыс сылӧн вӧлі вывті дженьыд...
А сэсся том кад... Питер, Васильевскӧй ді, кӧрттув вӧчан завод, Невскӧй застава сайын Семянниковскӧй завод, Смоленскӧй рытъя классъяс, революционнӧй сходъяс, заводскӧй дворын полициякӧд зурасьӧмъяс и, сэсся, январ 9-ӧд лун...
Да, январ 9-ӧд лун.
Сэки сійӧ муніс Тӧвся двореч дорӧ аслас заводса рабочӧйяскӧд ӧтлаын.
Сарскӧй войска лыйлісны.
Жандармъяс да казакъяс, кодъяс вӧліны вӧвъяс вылынӧсь, талялісны йӧзсӧ.
Павлин сэки аддзыліс лым вылысь вир, аслас ёртъясыслысь да ёртъясыслысь алӧй вир пятнояс.
«Оз, тайӧ луныс некор оз вун.
Гашкӧ, сійӧ луныс и индіс меным олан туйсӧ водзӧвылӧ», — вагон кӧлесаяслысь зутшйӧдлӧмсӧ кывзіг думайтіс Павлин.
«Да, том кадыс прӧйдитіс буйнӧя.
Пӧсь речьяс, революционнӧй надейтчӧмъяс...
Мыйта романтика, мыйта бурыс!»
— Бурыс? — гораа мӧдысь шуис Павлин да аслас тӧдлытӧг бергӧдчис.
Эз, сылысь некод эз кывлы.
Аслас полка вылын пукаліг Зенькович лӧня вуграліс.
«Мый пӧ бурыс?
Павлин бара нюммуніс.
— Салдатчина, салдатъяс пӧвстын революционнӧй пропаганда нуӧдӧмысь военнӧй суд, Шлиссельбургскӧй крепость, бара суд, а сэсся Сибыр, катарга, Александровскӧй каторжнӧй централ...»
Поезд надзмис, вагон вильснитіс буферъяснас да сувтіс.
— Кутшӧм станция? — унзіль гӧлӧсӧн юаліс Зенькович да гораа очсыштіс.
— Разъезд, — юрсӧ ӧшиньӧд чургӧдіг, вочавидзис Павлин. — Узь.
Кыліс паровозлӧн лэчыда тутӧстӧм.
Поезд вӧрзис, и вагон ӧшиньяс сайын бара — первойсӧ ньӧжйӧник, сэсся пыр ӧдйӧджык — мӧдісны вуджӧртавны телеграфнӧй столбъяс.
Павлин видзӧдліс Зенькович вылӧ.
Аслас пельӧсын, юрсӧ пӧлыньтӧмӧн да чӧскыда шкоргигтыр, сійӧ узис нин.
Найӧ тӧдмасисны неважӧн.
Павлинлы, кыдзи Кардорса исполкомса председательӧс вежысьлы, частӧ ковмыліс имеитны делӧ Андрей Зеньковичкӧд и исполком кузя и губернскӧй военнӧй комиссариат кузя.
Найӧ кӧть тӧдмасисны неважӧн на, регыд мысти лоисны матыса ёртъясӧн, и ӧні тӧдісны нин ӧта-мӧд йывсьыс ставсӧ.
Зенькович, кыдзи и Виноградов, эз вӧв Кардорысь, либӧ кыдзи Войвылын шуӧны, Кардорса олысьӧн.
Сійӧ чужліс Смоленщинаын, том дырйиыс на сарлӧн веськӧдлан котыр сійӧс судитліс революционнӧй удж нуӧдӧмысь и дыр кад чӧж вӧлі сибирскӧй ссылкаын.
Кор заводитчис мирӧвӧй война, сійӧс мобилизуйтісны да ыстісны прапорщикъясӧс гӧтӧвитан иркутскӧй военнӧй школаӧ.
Пӧшти став война чӧжыс сійӧ вӧлі фронт вылын.
Вир кисьтана сьӧкыд бойяс, кӧнъясын ковмыліс быть сылы участвуйтны, казармаяс да окопъяс, ранитчӧмъяс да контузияяс, фронтбердса госпитальясын ньӧжйӧ прӧйдитысь тӧлысьяс и, мӧдарсянь, салдатъяскӧд дружитӧм, армияын революционнӧй пропаганда, революция матысмӧм вылӧ да трудӧвӧй войтырлӧн победа вылӧ надейтчӧм — тадзи тэчсис Зеньковичлӧн олӧмыс 1917 вося октябрӧдз.
Павлин Виноградов да Андрей Зенькович вӧліны дзик разнӧй характера йӧз.
Но тэрыб да пӧсь сьӧлӧма Павлинӧс пыр жӧ мӧдіс кыскыны Зенькович дорӧ, коді пыр кажитчис спокойнӧйӧн.
Тайӧ матыстчӧмыс вӧлі кыкнанладорсяньыс: кор вӧліны ӧтлаынӧсь, найӧ быттьӧкӧ содтывлісны ӧта-мӧднысӧ.
Медвойдӧр кыкнанныс чувствуйтлісны ӧта-мӧдныслысь, мый найӧ помтӧг преданнӧйӧсь сійӧ идеяясыслы, кодъясӧ найӧ, кыдзи большевикъяс, пыдіа веритлісны да кодъяс победа вӧсна падъявтӧг сетісны эськӧ олӧмнысӧ.
Ӧні, пемыд вагонын пукалігӧн да колян кад йылысь да будущӧй йылысь думайтігӧн, Павлин пӧшти нежнӧя видзӧдлывліс аслас вернӧй ёртыслӧн да другыслӧн муртса тӧдчысь чужӧм вылас.
«Татшӧм йӧзыдкӧд, кыдзи Андрей, — думайтіс Павлин, — ми огӧ полӧй некутшӧм бушковъясысь».
Кӧнкӧ ылын йиркнитіс гым.
Ыджыд тӧвру ыльнитіс восьса ӧшиньӧд, и вагонын кутіс кывны вӧр да ытшкӧм турун дук.
Лолавны пыр жӧ лои кокньыдджык.
Вагон вевт вылӧ кутісны сяркӧдны гырысь зэр войтъяс.
«Водзӧ, повтӧг да падъявтӧг», — друг тӧдвылас уси Павлинлы.
Дзик вагон вевт весьтын мыйкӧ зэв ёна ратшнитіс, и сэк жӧ ведра дорысь моз мӧдіс киссьыны гожся шоныд зэр.»
Павлин сувтіс кок чуньяс йылас да, вагон рамаясӧ кияснас мыджсьӧмӧн, чургӧдчис ӧшиньӧд.
Томиник кыдз пу рас шарӧдчис зэрсьыс да тӧвсьыс.
Вӧсньыдик пуяс нюклясисны, коръясыс ёна шпорӧдчисны, но ставас таын вӧлі сы мында томлун да вын, мый Павлин аслас кӧсйытӧг мӧдіс друг любуйтчыны.
Юрсӧ зэр улас лӧсьӧдӧмӧн сійӧ горша лолаліс гожся гым-чарддырся сынӧдсӧ.
МӦД ГЛАВА
Кучкаліс вит час.
Передвижнӧй пызан вылын кӧдзаліс кирпич рӧма сук чай тыра чашка.
Вӧлі субӧта, <eng>«уикэнд»</eng> (недель пом), и Уинстон Черчилль тэрмасис мунны ӧдйӧджык Лондонысь саридз дорӧ, Брайтонӧ.
Машинаыс сійӧс виччысис Уайт-холл дворын.
Черчилльлӧн консультант, военно-политическӧй писатель Мэрфи, коді новліс полковниклысь мундир да служитіс военнӧй министерствоын, докладывайтіс аслас шефлы французскӧй фронтвывса лоӧмторъяс йылысь.
Черчилль кывзіс сылысь невнимательнӧя.
«Код кодь тайӧ Мэрфиыс? — сідз-тадз думайтіс сійӧ. — Пӧжалуй, йӧв доз кодь».
Сійӧ нюммуніс аслас мӧвпъясыслы.
— Извинитӧй, Мэрфи, меным колӧ ветлӧдлыштны!
Висьталӧй водзӧ, дона друг, ме кывза...
Нелямын ар тыригкежлӧ Черчилльлӧн улыс парйыс ӧшйӧма, сійӧ зэв ёна кызӧма, и булавка юр кодь ичӧтик синъяса да пыктӧм банбокъяса чужӧм вылас, коді вӧлі вижӧдӧма коньяк дугдывтӧг юӧмысь, мыйкӧ тӧдчис жабалӧн кодь.
Сёрӧнджык, кор сійӧ пӧрысьмандорыс бритіс уссӧ, жабаыскӧд ӧткодьторйыс тӧдчыны мӧдіс ещӧ на ёнджыка.
Ассьыс карьерасӧ Черчилль заводитіс кызь во сайын, кор сійӧ вӧлі рядӧвӧй офицерӧн на да участвуйтліс некымын колониальнӧй кампанияын.
Сэсся сійӧ вӧлі журналистӧн да, медбӧрын, лои парламентса делецӧн, военнӧй кабинетса членӧн.
Тайӧ моральнӧя разложитчӧм мортыс актёрыс, политическӧй интриганыс — нэм чӧжыс преданнӧя служитліс сійӧс медалысь кӧзяевалы.
Кор сійӧ кадся ӧти писатель-историк шуис сійӧс империализмлы яростнӧя служитысьӧн, Черчилль серӧктіс.
— Абу!
Тайӧ абу збыль, — шуис сійӧ. — Ме сылӧн жрец, кыдзи Савонарола вӧлі енлӧн жрецӧн.
Тайӧ крылатӧй фразаыс ещӧ на ёнмӧдіс капиталистическӧй мирын сылысь положениесӧ.
Францияын английскӧй войскаӧн командуйтысь Хейглысь веленевӧй бумага вылӧ печатайтӧм донесениеяссӧ пызан вылӧ разӧдӧм бӧрын консультант Мэрфи висьтавліс министрлы Рытыввыв фронтса делӧяс йылысь.
— Германскӧй штаб дась наступайтны, сӧмын абу на тӧдса, кор мӧдасны наступайтны, — висьталіс Мэрфи. — Фош сідз жӧ дасьтӧ контрудар.
Но Фошлӧн да Петэилӧн планъясыс дзик противоположнӧйӧсь.
Хейг колебайтчӧ на костын.
Положение вель ӧпаснӧй!
— Мыйӧн сійӧ ӧпаснӧй? — скӧрысь сійӧс торкис Черчилль. — Июнь тӧлысьӧдз кӧ ми вермим кутчысьны, то ӧні...
Ичӧтик удача дырйи ми дзикӧдз пасьвартам Германияӧс!
Весиг лёкджык случайын обстановкаыс оз вежсьы.
Сэсся нин, немечьяс — сійӧ сӧмын немечьяс!
Мый выльыс кывсьӧ Мӧскуаысь? — друг юаліс сійӧ.
Сӧветскӧй Рочму чужан медводдза лунъяссянь Черчилль лои сылӧн медся лёк врагъясысь ӧтиӧн.
Сійӧ следитіс сы бӧрся, лӧсьӧдчис уськӧдчыны да чайтіс, мый тайӧ уськӧдчан часыс матын нин.
Консультант сетіс сылы расшифруйтӧм телеграммаяслысь пачка.
Любӧпырысь горӧдіс министр, кор сійӧ видлаліс донесениеяссӧ Локкартлысь, английскӧй агентлысь, коді оліс Мӧскуаын.
— Мый выльыс кывсьӧ Мурман карысь?
— Сэні паськалӧны лоӧмторъяс...
Кос, протокольнӧй кывйӧн Мэрфи доложитіс Черчилльлы, мый английскӧй отрядъяс, кодъяс лэччисны кӧрттуй кузя Мурман карсянь лунвылӧ, босьтісны Кандалакша, Сорока да Кемь.
— Рапортъясын индыссьӧ, мый Кемскӧй сӧветӧс вӧтлӧма, сылысь руководительяссӧ лыйлӧма, — докладывайтіс Мэрфи. — Уна дас мортӧс, кодъяс весиг абу большевистскӧй партияын, но кодъяс тӧдсаӧсь асланыс сӧветскӧй убеждениеясӧн, босьтіс английскӧй контрразведка да пуксьӧдалісны тюрьмаӧ.
Тайӧ кывсьӧма Кардорӧдз.
Кардорын шызьӧмаӧсь да ёна скӧрмӧмаӧсь.
Мэрфи ышловзис.
Сійӧ радейтіс ошйысьыштны ставторсӧ бура тӧдӧмӧн и весиг Черчилль дырйи тайӧс зілис тӧдчӧдны.
Таысь кындзи, сійӧ оз вӧлі лӧсяв генерал Пулькӧд да лёкысь скӧраліс тайӧ генерал вылас, коді ӧні вӧлі Мурман карын.
Пуль, сы ногӧн, тэрмасис, водзджык восьтіс картісӧ.
Но, кор аддзис, мый Черчилль нюмъялӧ, Мэрфи ланьтіс.
— Тайӧс ӧмӧй ті ошканныд, господин министр? — мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын юаліс сійӧ.
— Да, — век на нюмъялігтыр вочавидзис Черчилль. — Ставсӧ тайӧс вӧчӧма менам тшӧктӧм серти.
— Водзвыв думышттӧм воськов!
Англиялӧн ӧд абу на прӧстӧсь киясыс.
Кор существуйтӧ на Рытыввыв фронт...
— Пустяки! — друг торкис сійӧс Черчилль. — Большевикъяслы паныд оз уна ков.
Таысь кындзи, веськыда кӧ висьтавны, большевикъяс меным страшнӧйджыкӧсь немечьясысь.
Найӧ ӧзтӧны революционнӧй идеяяс став мирын!
Со мый ӧпаснӧ!
— Но энлӧй...
Тайӧ жӧ кутас мешайтны английскӧй пропагандалы! — Мэрфи лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Ми воим Мурман карӧ быттьӧкӧ сы могысь, медым отсавны рочьяслы...
Ми весиг тайӧс официальнӧя шуим Рочмулы отсӧгӧн германскӧй субмаринаяслы паныд, кодъяс быттьӧкӧ шӧйтӧны кӧнкӧ роч Арктика районын.
Правда, и синтӧм нин аддзӧ, мый Германиялы ӧні абу субмаринаясӧдз...
Дерт, субмаринаяс йылысь позьӧ ещӧ сёрнитны, кӧть тайӧ и тешкодь!
Но сійӧ, мый вӧчӧ Пуль...
Сійӧ жӧ — вооружённӧй уськӧдчӧм!
Ӧні сійӧ сёрнитіс не кыдзи подчинённӧй, а кыдзи морт, коді лыддьӧ аслас могӧн видзны ассьыс важся другсӧ водзвыв омӧля думыштӧм поступокъясысь.
— Ме ставсӧ артышті! — шуис Черчилль. — Германияысь регыд кольӧ сӧмын пӧим.
Ми жугӧдам сійӧс.
Киясным миян лоӧны прӧстӧсь.
Ӧти кывйӧн кӧ, Мэрфи, вензьыны нинӧмла.
Кад нин заводитны войнасӧ Асыввылын.
Да, сійӧ решитіс виавны сӧветскӧй йӧзӧс.
Любӧй удобнӧй случайын.
Медым найӧ лучше оз сувтны сылы туй пӧперегыс.
Сійӧ снабжайтӧ да кутас снабжайтны сӧветскӧй власьтлы паныд сулалысь врагъясӧс оружиеӧн, сьӧмӧн да йӧзӧн.
Кутас вӧйтавны сӧветскӧй суднояс, быдногыс кутас отсавны блокируйтны большевистскӧй Рочмуӧс да, медбӧрын, жугӧдас тайӧ Карфагенсӧ.
— Ті лыддянныд Сӧветскӧй Рочмуӧс Карфагенӧн? — паныд шуис сылы Мэрфи. — Ме ногӧн, сійӧ сӧмын на зыбкаын куйлысь кага.
— Но, сідзкӧ, ми сійӧс зыбкаас и пӧдтам! — шуис Черчилль, и жабалӧн кодь чужӧмыс сылӧн нюммуніс. — И вӧйтам зыбкаыскӧд тшӧтш.
— Война объявиттӧг?
Найӧ мӧдасны горзыны интервенция йылысь.
— Мед горзӧны, — Черчилль зывӧктӧмпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Мэрфи чуймӧмӧн быльӧдіс ассьыс кулӧм, быттьӧ искусственнӧй, стальнӧй рӧма синъяссӧ.
Ёсь йӧз шулісны, мый сы синъяс гугӧ гижӧма: «Вӧчӧма Шеффилдын».
— Но мый вӧчны Кемкӧд?
Ӧд и миянын тайӧ делӧас непременнӧ кутчысясны ӧткымын либеральнӧй газетъяс.
— Адмирал Николлс Мурман карын?
— Да.
— Медым ветлас Кардорӧ, лӧньӧдыштас большевикъяслысь нервъяссӧ.
А газетъяслы лӧсьӧдас успокоительнӧй информация.
Тайӧ быть колана и сідз шусяна прогрессивнӧй деятельяслы... и медым рабочӧйяс эз волнуйтчыны.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, тайӧ быть колӧ кыдзи политически, сідзи жӧ и <rus>стратегически</rus>.
Черчилль матыстчис чайнӧй пызан дорӧ да помаліс юны чайсӧ.
Запасын сылӧн вӧлі медся ыджыд кӧзырыс, мый ради сійӧ, шуны кӧ, и корис Мэрфиӧс.
Мэрфи абу сэтшӧм йӧз пӧвстысь, кодъяс век сӧмын прӧстӧ сідз сӧглашайтчӧны.
Сы вӧсна и сійӧ кӧсйӧ тӧдмӧдны Мэрфисӧ аслас планъясӧн, кодъясӧс олӧмӧ пӧртны пырысь-пыр жӧ должен заводитны генерал Пуль.
Прансузъяскӧд тайӧ планъяссӧ сӧгласуйтӧма нин.
Рочму войвывлӧн карта дорӧ матыстчӧм бӧрын Черчилль петкӧдліс куим линия вылӧ: Мурман карсянь Петроградӧ, Кардорсянь Мӧскуаӧ да Кардорсянь Котласӧ.
— Медбӧръя направлениеыс зэв важнӧй!
Северодвинскӧй!
Тані ми долженӧсь ӧтлаасьны Колчаклӧн армияяскӧд да чехословакъяскӧд.
Тані — Котлас дорын либӧ Вятка дорын.
Ми уськӧдчам на вылӧ Уралсянь да лунвывсянь, и сэки большевистскӧй Мекка усьӧ миян киӧ ачыс, кисьмӧм плод моз.
Кыдзи тіянлы тайӧ кажитчӧ?
— Зэв интереснӧ! — шуис Мэрфи. — Но ӧд адмирал Колчак — сійӧ жӧ прӧстӧ пешка...
Буракӧ, ӧні сійӧ Харбинын?
Миян задание серти сійӧ формируйтӧ сэні большевикъяслы паныд дальневосточнӧй фронт.
— Сійӧ лоас Сибырын!..
А сэсся и Урал мусюр сайын.
Тайӧ решитӧма нин.
И медся матыса кадӧ ме...
— Пешкасӧ вӧчанныд ферзьӧн! — тэрыба нюммунігтыр шуис Мэрфи.
Черчилль тапкӧдіс Мэрфилы пельпомас.
Кӧть Мэрфилӧн и эмӧсь уна тырмытӧмторъяс — всё-таки Мэрфи буретш сійӧ мортыс, код вылӧ позьӧ надейтчыны.
— Кывзӧй, Уинстон, — шуис Мэрфи. — Ме талун получиті интереснӧй информация.
— Да? — министрлӧн виж синъясыс югнитісны.
Ӧтувтчӧм Штатъяс гӧгӧрвоӧны нин, мый Германия киссянвыйын, мый войнаыс регыд помасяс.
Найӧ нюжӧдӧны кинысӧ Рочмуӧ.
Найӧс интересуйтӧ вӧр, нефть, ыргӧн...
Америкаса Гӧрд Крест отсӧгӧн, Роча-Америкаса тӧргӧвӧй палата да кӧрттуйвывса комиссия отсӧгӧн, кодӧс вӧлі ыстӧма ещӧ Керенский дырйи на, Рочмуын действуйтӧны уна сё, оз кӧ сюрс америкаса агентъяс.
— Но?
— На вылӧ бура видзӧдӧ Троцкий.
— Сійӧ бура видзӧдӧ и миян вылӧ!
Но, кӧть и жаль, сійӧс оз уважайтны.
— Эсеръясӧс да наӧн веськӧдлысь Чайковскийӧс ньӧбӧмаӧсь американечьяс.
Тайӧс ме тӧда бура.
Американечьяс гӧтӧвитӧны Чайковскӧйӧс Кардорлы.
Старик шуӧ асьсӧ социалистӧн...
Ставнас тайӧн занимайтчӧ американскӧй посол Френсис.
— Мый ті кӧсъянныд висьтавны? — горӧдіс Черчилль.
— А ми нӧ мый? — Мэрфи шевгӧдіс кисӧ. — Налы кутам биысь каштанъяс кыскавны?
А найӧ кутасны сулавны миян мыш сайын да нажӧвитны капиталъяс!
Ми кутім лоны Америкалӧн кондотьеръясӧн.
Америка — гегемон?
— Да, — яндысьтӧма жеръялігтыр шуис Черчилль. — Мӧд позиция абу и оз вермы лоны.
Американечьяс думайтӧны босьтны Рочмуӧс ставнас...
Ме тайӧс тӧда.
Найӧ думайтӧны некытчӧ сувтлытӧг путешествуйтны Вашингтонсянь Петроградӧ...
Но тайӧ делӧ вылас нажӧвитчыштам и ми!
Тырмас юасьны, Мэрфи!
Ті абу политик.
Пуксьӧй да гижӧй.
Черчилль ӧзтіс сигара. Куритчигмоз да пӧимсӧ ковёр вылӧ гылӧдігтыр Черчилль мӧдіс диктуйтны Кардор босьтӧм йылысь распоряжениеяс.
Мэрфи гижис.
Министр требуйтіс генерал Пульсянь видзны тайӧс ставсӧ гусьӧн.
Ставыс тайӧ регыд должен лоны, но ни Мурман карын, ни оккупационнӧй войска штабын кад вотӧдз некод нинӧм не должен тӧдны.
Кыз сигара помсӧ Черчилль зургис пепельницаӧ.
«Да, Карфагенӧс лоӧ жугӧдӧма!» — бара думыштіс сійӧ.
Кор помаліс диктуйтнысӧ да прӧщайтчис Мэрфикӧд, сійӧ петіс кабинетсьыс. Черчилль вӧлі зэв дӧвӧлен сыӧн, мый татшӧм дженьыд кадӧ, весиг сигарасӧ помӧдз куриттӧдз, удитіс решитны сы мында важнӧй, ыджыд, сы ногӧн, историческӧй юалӧмъяс.
Часӧвӧйяс, кодъяс сулалісны пуртӧссьыс перйӧм паланъясӧн каменнӧй фигураясӧн мичмӧдӧм ворота ӧтар-мӧдар бокас, сетісны сылы честь.
Шопер уськӧдчис-петіс аслас кабинаысь да восьтіс автомобиль ӧдзӧссӧ.
«Роллс-ройс» небыда мӧдӧдчис Уайтхоллысь.
Особӧй колпакъясувса пӧнаръясын ыпнитіс электричество; вылісяньыс колпакъяс улысь биыс эн тыдав.
Тшына карын, кӧні быдлаысь кыліс бензин дук, вӧлі на затемнение.
Муніс мирӧвӧй война.
Германия воюйтіс на Англиякӧд.
Но немецкӧй аэропланъяс эз нин бомбитны Лондонӧс.
И всё-таки Трафалгар-скверын пӧнаръяслысь гӧгрӧс шаръяссӧ вӧлі сайӧдӧма турунвиж рӧма чехолъясӧн.
Черчилль прӧйдитӧ нин вӧлі Брайтон пыр, иод кӧра саридз дукӧн наслаждайтчиг, а Мэрфи век на уджаліс шифровальнӧйын.
Сэтысянь радиотелеграммаяссӧ экстреннӧя ыстывлісны дежурнӧй телеграфистъяслы.
Мурман карӧс вызовитӧм бӧрын телеграфистъяс мӧдӧдалісны эфирӧ Черчилльлысь индӧдъяс.
Адмирал Николлс, кор получитіс Черчилльлысь распоряжение ветлыны Кардорӧ да «лӧньӧдны большевикъяслысь нервъяссӧ», решитіс выполнитны тайӧс дзик пыр жӧ.
Июль дасӧд лунӧ сылӧн яхта «Сальвадор» сувтіс архангельскӧй рейдӧ.
Николлс, кузь тушаа, пасторлӧн кодь зумыш чужӧма, косіник морт, лэччис катер вылӧ, кӧні встретитіс сійӧс английскӧй консул Юиг.
Адмирал да сійӧс сопровождайтысь йӧз пуксисны пристаньын кык парнӧй коляскаӧ.
Регыд мысти мича экипажъяс воисны колоннаяса ыджыд еджыд керка дорӧ, кӧні войдӧр вӧлі губернскӧй присутствие, а ӧні — исполнительнӧй комитет.
Ветлысь-мунысьяс чукӧрмылісны пу москияс вылын, гӧгӧрвотӧма да лӧга видзӧдалісны коляскаяссӧ, вӧвъяссӧ, гӧрд нашивкаяса да значокъяса матросӧс, коді вӧрзьывтӧг пукаліс кучерыскӧд орччӧн воддза коляскаас.
Михаил Архангел вичкосянь неылын причалъяс дорын гыяс вылын качайтчис английскӧй флага еджыд катер
Дженьыдик лентаяса лӧз шапкаа некымын матрос петісны вадорӧ.
Каллянъясӧн куритчигтыр найӧ гажаа сьӧласисны да синнаныс мигайтісны карса олысьяслы, кодъяс букыша видзӧдісны на вылӧ вылісянь, пуысь вӧчӧм перилӧяс сайсянь.
Матросъяссянь некымын воськов сайын пукалісны читкыля юрсиа, кӧмтӧм некымын детинка.
Гӧрдов-лӧз банбокъяса да гӧрба ыджыд ныра матрос перйис зепсьыс сигарет да шыбитіс детинкаяслы.
Ӧти детинка нюжӧдіс кисӧ, медым босьтны сигаретсӧ.
Но мӧд — ыджыдджык — зульӧбтіс сылы балябӧжас.
Детинкаыс полӧмӧн видзӧдліс гӧгӧрбок да дзебсис челядь мыш сайӧ.
— Мый косясян?
— Ачыд тӧдан, — нурбыльтіс кузь кокъяса детинка да бугжыльнас лӧгысь видзӧдліс мӧд муысь воӧм матрос вылӧ.
Письменнӧй пызан дорын креслӧын пукалігӧн адмирал Николлс ньӧжйӧник да увереннӧя висьталіс сы йылысь, мый Кемын английскӧй бесчинствояс йылысь юӧръяссӧ веритны позьтӧма содталӧмаӧсь.
Юнг переведитіс сылысь кывъяссӧ роч кыв вылӧ.
Сійӧ уна во нин оліс Кардорын да рочӧн сёрнитіс бура.
Зенькович пукаліс пызан сайын, а Павлин Виноградов сулаліс адмирал мышкын, кытш джын кодь фрамугаяса* ыджыд ӧшинь дорын.
*Фрамуга — ӧшиньлӧн либӧ ӧдзӧслӧн вевдор юкӧныс.
— Тіянӧдз кывсьысь слухъясыс кӧ вӧліны эськӧ збыльӧсь, — Зеньковичлы веськыда синмас видзӧдігтыр век на сідз жӧ ньӧжйӧник висьталіс адмирал, — ме первой, восьсӧн и некодысь яндысьтӧг, выразиті эськӧ ассьым возмущение.
Но нинӧм татшӧмыс эз вӧв.
Збыльысь шуа.
— Роч пословица висьталӧ, мый тшыныс битӧг оз овлы, — сюйсис сёрниас Павлин. — Мый нӧ всё-таки вӧлі Кемас?
Адмирал гӧгӧрбок видзӧдліс.
Кабинетӧ пыригӧн сійӧ эз казявлы тайӧ дженьыда шырӧм сьӧдов юрсиа, ӧчкиа мортсӧ.
Николлслы сійӧ кажитчис Сӧветса служащӧйяс пиысь ӧтиӧн.
Адмирал видзӧдліс Юнг вылӧ, синъяснас юаліс: «Колӧ-ӧ вочавидзны?»
«Колӧ» — синъяснас жӧ вочавидзис Юнг.
— Ме збыльысь висьтала тіянлы, мый слухъясыс абу збыльӧсь, — чорыда мӧдысь шуис адмирал. — Ме кӧсйыся медматыса лунъясӧ расследуйтны тайӧ став делӧсӧ, — Зеньковичлань бергӧдчӧмӧн водзӧ висьталіс сійӧ. — Менам следствие лоас любӧй чин дорӧ пӧщадатӧм.
И дзик объективнӧ!
Татшӧм инструкцияяс ме получиті военнӧй министрсянь.
— Ті думайтанныд лично ветлыны Кемӧ? — юаліс Павлин.
— Да, дерт жӧ!
— Кор именнӧ?
— Татысянь бӧр мунігӧн.
Аски ме думайта мӧдӧдчыны.
— Аски? — выльысь юаліс Павлин да, недыр думайтыштӧм бӧрын, решительнӧя шуис адмираллы, мый архангельскса представительяс лыддьӧны коланаӧн участвуйтны расследование нуӧдӧмын.
Николлс гыжъялыштіс нырсӧ да бара видзӧдліс Юнг вылӧ.
«Колӧ вӧлі эськӧ ӧткажитчыны, но, буракӧ, он вермы», — висьталісны адмираллӧн синъясыс.
«Дзик он вермы», — воддзамоз жӧ синъяснас вочавидзис Юнг.
— Дерт жӧ, мунамӧй ӧтлаын!
Ме сӧгласен! — креслӧсьыс чеччигмоз гажаа шуис адмирал.
Сійӧ нюжӧдіс Зеньковичлы ассьыс кузь кисӧ да нюммуніс кыдзкӧ сійӧ особеннӧй, английскӧй ногӧн, коді быттьӧкӧ висьталіс: «Видзӧдӧй, кутшӧм ме прӧстӧй, бур сьӧлӧма морт».
Кор колины Павлинкӧд кыкӧн, Зенькович кокниа ышловзис:
— Меным кокньыдджык ӧтнамлы грузитны пароход татшӧм йӧзыскӧд сёрнитӧм дорысь.
Павлин серӧктіс.
— Да, ми тэкӧд омӧль дипломатъяс.
Но муннысӧ колӧ.
Непременнӧ колӧ.
Он кӧ мун, тайӧ кузь чӧртыс он и тӧдлы ылӧдас миянӧс.
Аскинас «Горислава» да «Сальвадор» яхтаяс ӧтлаын эновтісны архангельскӧй рейд да мӧдӧдчисны Кемлань.
«Сальвадор» вылын муніс английскӧй адмирал Николлс.
«Горислава» вылын вӧлі сӧветскӧй делегация Павлин Виноградов юрнуӧдӧм улын.
Июль дас кыкӧд лунся рытӧ кыкнан яхтаыс пырисны Кемскӧй бухтаӧ.
Кемскӧй губалӧн ортсыса, восьса рейдын тыдалісны сӧветскӧй пароходъяс.
На вылын эз нин вӧвны гӧрд флагъяс, а сарскӧй, куим рӧмаӧсь.
Ӧткымын пароходъяс вылын ӧшалісны весиг британскӧй флагъяс.
Крут гыяс качайтісны ляпкыдик бортъяса английскӧй тральщик «Сарпедонӧс».
Сійӧ сулаліс и ассьыс пушкаяссӧ вӧлі веськӧдӧма бухталань, Попов ділань да материклань, кӧні вӧлі пу керкаяса ичӧтик кар.
Рытъя розӧвӧй шонді, кодӧс тӧбӧма вӧлі руыс, тешкодя тыдаліс гудыр кымӧр пыр.
Сьӧд вӧр полоса змей моз нюглясьӧмӧн нюжӧдчӧма вадор пӧлӧн.
Изйӧсь лыа вадоръясыс вӧлі тырӧмаӧсь баркасъясӧн да чери кыян пыжъясӧн, кодъясӧс вӧлі пӧрӧдӧма бок вылас либӧ кымыньтӧма.
Вадорас и пароходъяс вылын пӧшти некод эз тыдав.
Сӧмын пуысь вӧчӧм пос вылын, коді нюжӧдчӧма бухтаӧ, чукӧрӧн сулалісны некымын дас вооружённӧй английскӧй салдат.
Ни некутшӧм тшын рейдын, ни лэптӧм парусъяс, ни пароходъяслӧн тутсӧм, пи паровозлӧн тутсӧм, коді кывлывліс водзджык кемса вокзалӧ мунысь портӧвӧй веткасянь...
Портын вӧлі чӧв.
Попов дісянь кык маяк мигайтчисны еджыд биясӧн.
Водзладорса маякыс ломзьыліс секундаӧн-джынйӧнын ӧтчыд.
Сайсаыс, асывладорсаыс — секундалӧн куим дасӧд юкӧнын ӧтчыд.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь, сӧмын горзігтыр ва весьтӧд тювкъялісны-лэбалісны каляяс, корсисны сёян.
Кемӧ воӧм бӧрын час мысти сӧветскӧй делегацияӧс — Павлин Виноградовӧс, Зеньковичӧс да переводчикӧс, коді ӧттшӧтш выполняйтіс и секретарлысь обязанностьяс, — корисны «Сальвадор» судно вылӧ.
Николлс встретитіс делегацияӧс дружескӧя.
Талун сійӧ вӧлі пасьтасьӧма параднӧя — морскӧй кузь сюртука, коді пукаліс сы вылын прӧст пальто моз.
Стюард, крахмалитӧм еджыд курткаа, вайис адмиральскӧй каютаӧ брэнди тыра графин да стеклӧысь кисьтӧм сьӧкыд корабельнӧй рюмкаяс.
Каютаысь кыліс чӧскыд сир дук, саридз, пу да табак дук.
Николас шуис, мый комиссиялысь заседание ковмас эновтлыны аскиӧдз, сы вӧсна мый кемса английскӧй комендант да сылӧн офицеръяс эз вӧвны карынӧсь.
Жаль, мый водзджыксӧ сійӧ та йылысь эз тӧд...
Капитан Томсон, «Аттентив» крейсерса командир, коді ведайтӧ реквизируйтӧм морскӧй транспортӧн, сідзжӧ воас сӧмын аски.
Ӧні сійӧ Сорокаын, и сыла нарошнӧ лоӧ ыстӧма тральщик «Сарнедонӧс».
Чукӧртны комиссия Томсонтӧг да коменданттӧг, шуис Николас, некутшӧм смысл абу.
— Нӧрӧвитлам! Виччысьны бурджык, вӧтӧдӧм дорысь, — Павлин Виноградовлы шутитӧмӧн шуис сійӧ. — Ті, буракӧ, радейтанныд роч поговоркаяс?..
Адмирал тӧдіс, мый Виноградов возглавляйтӧ сӧветскӧй делегацияӧс и относитчис сы дорӧ торъя видзчысьӧмӧн.
— Кыдзи аддзанныд, Кемын ставыс лючки-ладнӧ, — бухталань кинас индігмоз содтіс сійӧ.
Но Павлин быттьӧкӧ эз и кывлы тайӧ кывъяссӧ.
— Ми петам вадорӧ, — веськодя шуис сійӧ. — Первой ветлам Кемӧ.
Адмирал пыркнитіс юрнас да инмӧдчыліс рюмка дорӧ сэтшӧм видзчысьӧмӧн, быттьӧкӧ поліс, мый рюмкаыс пазалас чуньӧн муртса инмӧдчылӧмысь.
— Ме кора тіянӧс тайӧс не вӧчны.
— Тайӧ корӧм али приказ? — друг шпыньмуніс Павлин.
Адмирал чуймӧмӧн видзӧдліс.
— Ме ӧмӧй верма тіянлы приказывайтны?
Мурман крайса сӧвет телеграфнӧ запретитіс...
Шыасьлӧй Сӧветса председатель господин Юрьев дорӧ.
Кемыс ӧні сідзжӧ сы ки улын.
— Сёрнитны тайӧ тіян лакейкӧд ме ог кӧсйы, — адмираллы веськыда синмас видзӧдігтыр да скӧрлунсӧ муртса кутны вермӧмӧн чорыда шуис Павлин.
И сійӧ здукас, ньӧти нюжмасьтӧг, Павлин чеччис кучик диван вылысь.
Стюард сетіс сылы макинтошсӧ да важ сьӧд шляпасӧ.
Павлин тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ стюардлысь терпениесӧ испытывайтіг, пасьтасис, довкнитіс юрнас Николлслы да петіс каютаысь.
Зенькович да переводчик петісны сы бӧрся.
— А но сійӧс чӧртыс мед нуас! — мунігмозыс шуис Зеньковичлы Павлин. — Мед пропадитас дзикӧдз!
Лицемернӧй сволочь!..
Пос кузя вельботӧ лэччӧм бӧрын да яхта дорысь вешйӧм бӧрын сынысьяслы сійӧ тшӧктіс, кӧть Николлс требуйтіс тайӧс не вӧчны, сынны веськыда портӧ, Попов ділань.
«Сальвадор» палуба вылын тыдовтчис Николлс.
Адмиралӧс кытшалысь офицеръяс мыйкӧ сылы висьталісны да индавлісны чуньнас вельбот вылӧ.
Но адмирал сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Павлин шпыньмуніс.
— Нервничайтӧны... — шуис сійӧ Зеньковичлы, коді пукаліс сыкӧд орччӧн вельбот бӧжладорын.
Кык час мысти делегация бӧр воис «Горислава» вылӧ.
Яхта сулаліс, посни гыяс вылын пробка моз качайтчис.
Улльӧв кодь еджыд енэжыс горизонтын ӧтлаасьӧ вӧлі ваыскӧд.
Заводитчис мучитчана, кузь вой.
Павлин да Зенькович чӧла бергалісны асланыс койкаяс вылын, выльысь и выльысь налы усьлі тӧдвылас ставыс, мый найӧ кывлісны талун Комын.
Попов ді портса капитан да морскӧй овмӧсса сотрудникъяс возмущайтчӧмӧн да ыджыд лӧглунӧн висьтавлісны Павлинлы да Зеньковичлы Кемын англичаналӧн зверствояс йылысь.
Найӧ висьталісны лыйлӧм сӧветскӧй йӧзлысь овъяссӧ да дыр лыддьӧдлісны став сійӧ бесчинствояссӧ, кодъяс заводитчисны Кемын английскӧй войска воӧм бӧрын.
Вӧлӧмкӧ, Павлин чайтӧм дорысь делӧыс тані ёна сложнӧйджык.
Пыр на ӧнӧдз арестуйталӧны да лыйлӧны сӧветскӧй йӧзӧс.
Сӧвет власьт Кемын эз нин вӧв, а сы пыдди, англичана индӧд серти, лои самочиннӧй городскӧй сӧвет меньшевикъясысь да эсеръясысь.
Каютаын вӧлі жар.
Павлин дугдывтӧг юис ва.
Сійӧ матыстчис Зенькович дорӧ, коді куйліс койка вылас.
— Ми правильнӧ вӧчим, мый воим татчӧ, — пӧся мӧдіс сёрнитны Павлин.
— Аддзывны ставсӧ аслад синъясӧн!
Тӧдны не слухъяс серти, а стӧча...
Тайӧ зэв колана!..
Колӧ Мӧскуалы, Ленинлы!
Таысь кындзи, — волнуйтчигтыр водзӧ висьталіс сійӧ, — ме надейтча мездыны арестованнӧйяс пиысь кодсюрӧӧс.
Ме решиті категорически тайӧс требуйтны.
— Видлыны позьӧ, — шуис Зенькович, — сӧмын смотри, медым миянӧс асьнымӧс эз кутны...
Зенькович чеччис.
Найӧ петісны палуба вылӧ.
Войся ыркыд тӧв вӧрӧдіс шинель пӧласӧ — петігас военком плавгис пельпомъяс вылас шинельсӧ.
— Мый лоас аски? — юаліс Зенькович, и сы гӧлӧсын кыліс тревога.
— Аски? — юаліс Павлин. — Заседание вылын предъявитам ассьыным требованиеяс.
Меным кажитчӧ, ставыс гӧгӧрвоана.
— Ме ог заседание йылысь.
Тані збыльысь ставыс гӧгӧрвоана.
Ме будущӧй йылысь...
Война йылысь.
Капитализм, хищнӧй зверь моз, воӧ миян вылӧ.
Сылӧн вирӧссьӧм нырвомсьыс войталӧ нин вир.
Миян вир...
Тэ аддзан, мый миян канму быд часӧн пыр ёнджыка пӧрӧ битва нуӧдан полеӧ, военнӧй лагерӧ.
Ӧні быд сӧветскӧй морт медводз должен лоны боечӧн... революцияса воинӧн...
Кыдзи ми кутам тышкасьны врагкӧд?
Кутшӧм средствоясӧн?
Вот та йылысь колӧ думыштлыны.
Кык суровӧй стрӧг визь кутіс тӧдчыны Зеньковичлӧн плешас.
Сійӧ кутіс Павлинӧс киӧдыс, и найӧ дыр ветлӧдлісны палуба вывті да сёрнитісны локтан лоӧмторъяс йылысь.
Вой помсӧ найӧ решитісны колльӧдны палуба вылын.
Тані кокньыдджыка лолавсис.
Зенькович вольсаліс ассьыс шинельсӧ, кыкнанныс водісны сы вылӧ да пыр жӧ унмовсисны.
«Сальвадор» вылын заседаниеыс вӧлі луннас.
Кают-компания ӧдйӧ тыри английскӧй офицеръясӧн.
Ставӧн пуксялісны лӧз ной скатертьӧн вевттьӧм овальнӧй пызан сайӧ.
Адмирал Николлс восьтіс заседание да сетіс кыв капитан Томсонлы.
«Аттентив» командирлӧн объясняйтігас вӧлі сэтшӧм долыд чужӧмыс, быттьӧкӧ сійӧ висьтавліс тешкодь анекдотъяс.
Сылӧн кывъяс серти, «Соломбала», «Михаил Казн», <rus>«Север», «Новая Земля»</rus>, «Михаил Архангел» пароходъяс ковмисны английскӧй власьтъяслы сӧмын грузъяс новлӧм вылӧ...
— Дерт, военнӧй грузъяс новлӧм вылӧ? — друг торкис сійӧс Зенькович.
— Тӧдӧмысь.
— Но ӧд ті босьтінныд найӧс вооружённӧй вынӧн?
Тіян крейсер лыйліс «Михаил Казиӧс».
Тайӧс бура установитӧма...
Эмӧсь свидетельяс.
— Ме лыйлі холостӧйӧн, — нюмъялігтыр шуис Томсон.
А пароходъясыс кӧ эз подчинитчыны? — юаліс Павлин.
— Сэки ме заставиті эськӧ найӧс повинуйтчыны боевӧй зарядӧн, — век на сідз нюмъялігтыр вочавидзис Томсон.
Тайӧ — войналӧн закон!
— Войналӧн закон?
Сідзкӧ, ті миянкӧд война состояниеын?
Тадзи колӧ гӧгӧрвоны тіянлысь кывъястӧ?
Николлслӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны.
— Капитан Томсон ачыс оз тӧд, мый висьталӧ, — «Аттентивлӧн» командир вылӧ лӧга видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ. — Разрешитӧй меным разъяснитны.
Менам веськӧдлан котыр дружитӧ Сӧвет муысь веськӧдлан котыркӧд.
А сёрнитны кӧ Мурман кар йылысь, то сійӧ прӧстӧ вешйис тіян дорысь, оз состоит Мӧскуа эгида улын и веськӧдлыссьӧ ӧні аслас собственнӧй воля серти.
Тадзи колӧ видлавны тайӧ инцидентсӧ.
Но ми огӧ сюйсьӧй тіян пытшкӧсса делӧясӧ...
Пароходъяссӧ, кодъяс йылысь тані муніс сёрни, припишитӧма Мурман портӧ.
Ми тайӧ случайын сӧмын поддержитім Мурман карлысь требование.
— Изменник чукӧрлысь требование! — зэв скӧрысь горӧдіс Павлин.
Адмирал нюммуніс.
— Извинитӧй менӧ, Рочмуын ӧні сэтшӧм хаос, мый ми огӧ тӧдӧй, кутшӧм власьт лыддьыны законнӧйӧн.
Миянлы лоӧ лыддьысьны сӧмын фактъясӧн.
— Господин адмирал, — чорыда шуис Павлин, — колӧ лыддьысьны сӧмын сійӧ вештыны позьтӧм факткӧд, мый Рочмуын дзик ӧтик законнӧй власьт — сійӧ сӧветскӧй власьт.
Павлин дась вӧлі друг сувтны, горӧдны, нимтыны адмиралӧс лицемерӧн да негодяйӧн, но сійӧ кутіс асьсӧ и, пинжак зептас кияссӧ сюйӧмӧн, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн, шуис сӧветскӧй делегацияса секретарлы:
— Кора тіянӧс стӧча гижны ставсӧ, мый тані сёрнитсьӧ... ставсӧ, быд кыв!
Сійӧ бергӧдчис Томсонлань:
— Мыйла ті вежинныд флагъяссӧ сӧветскӧй пароходъяс вылысь?
Адмирал бара стрӧга видзӧдліс аслас подчинённӧй вылӧ.
Но кокни оласа, чангыля ныра офицер Томсонлӧн эз вӧв консул Юнглӧн кодь сюсьлуныс — сыкӧд оз позь вӧлі сёрнитны синъясӧн.
— Гӧрд флаг — сӧветскӧй власьтлӧн символ, а населениеыс большевикъяслы паныд, — немдумышттӧг шуис крейсерса капитан. — Таысь кындзи, ме кӧсйи видзны пароходъяссӧ германскӧй подводнӧй лодкаясысь.
— Населениеыс большевикъяслы паныд?
Неужели? — офицер вылын сералӧмӧн шуис Павлин. — А ті тӧданныд, кыдзи реагируйтӧ тіян действиеяс вылӧ архангельскса население?
Сійӧ возмущайтчӧ, сійӧ протестуйтӧ.
Да и ме весьшӧрӧ тіянлы висьтавла та йылысь.
Кардорса населениеӧдз тіянлы сідз жӧ абу некутшӧм мог, кыдзи и мурманскса либӧ кемса населениеӧдз.
Сёрнитыштам лучше германскӧй подводнӧй лодкаяс йылысь.
Сійӧ бергӧдчис адмираллань.
— Сійӧ гарантия серти, кодӧс сетӧма Сӧвет муӧн веськӧдлан котырлы, германскӧй подводнӧй лодкаяс оз мӧдны вӧйтавны гӧрд флага суднояссӧ.
Но тайӧ гарантияыс оз паськав куим рӧма флага — сардырся Рочму флага суднояс вылӧ, сы вӧсна мый  Рочмуыс абу нин сарлӧн.
И, дерт нин, тайӧ гарантияыс оз паськав суднояс вылӧ, кодъяс мунӧны английскӧй флаг улын.
Ӧні висьталӧй, вермас-ӧ флаг вежӧмыс видзны миянлысь пароходъяснымӧс германскӧй подводнӧй лодкаясысь?
Офицеръяс мӧдісны шӧпкӧдчыны.
На пиысь ӧткымынъяс интересуйтчигтыр видзӧдісны Павлин вылӧ.
— Ті правӧсь, — Томсон вылӧ тэрыба да скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын шуис Николлс.
— Таысь кындзи, — водзӧ висьталіс Павлин, — флаг вежӧмыс означайтӧ власьт вежӧм.
«Аттентивлӧн» командирыс, буракӧ, кӧсйӧма свергнитны сӧветскӧй власьт.
Абу-ӧ тадзи?
Адмирал шӧйӧвоши.
— Тайӧ, дерт, абу тадзи...
Капитан Томсон прӧстӧ эз думыштлы аслас поступок йылысь...
Сійӧ кӧсйис вӧчны кыдзи позьӧ бурджыка...
Павлин да Зенькович видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Миянлы ставыс гӧгӧрвоана, — шуис Павлин. — Предлагайта вуджны мукӧд юалӧмъясӧ.
Кыдзи ті объясняйтанныд, мыйла ті лыйлінныд йӧзсӧ?
— Кутшӧм йӧзӧс? — горӧдіс кемса английскӧй комендант, кыз тушаа да дженьыд кокъяса полковник Грей. — Ме протестуйта!
Тіян большевик ачыс лыйліс револьверысь, и сы вӧсна...
— А ті эськӧ энӧ лыйлӧй? — чорыда паныд шуис Павлин. — Тіян канцелярияӧ кӧ войнас вугзьысис-пырис вооружённӧй банда, ті ӧмӧй эськӧ энӧ лыйлӧй?
А мыйысь пӧ сэні жӧ места вылас ті виинныд Сӧветса секретарь студент Малышевӧс да гражданин Вицупӧс?
— Вицуп вӧлі винтовкаа...
— Но сійӧ жӧ эз лыйлы!
Винтовка стволыс сылӧн сӧстӧм, нагарыс абу.
Обоймаыс тыр.
Да сійӧ кӧть и лыйис, то сы поступокын нинӧм лёкыс эськӧ эз вӧв.
«Менам керка — менам крепость».
Тадзи, буракӧ, радейтӧны сёрнитны тіян соотечественникъясыд?
— Прӧститӧй, господин Паулин Виноградов, — креслӧсьыс чеччигмоз да Павлин вылӧ видзӧдтӧг шуис адмирал.
Английскӧй командование ёна каитчӧ став тайӧ лоӧмтор кузяыс.
Но позьӧ думайтны, мый тайӧ безумечьясыс мыйӧнкӧ быть заставитісны салдатъясӧс кисьтны вир.
Зэв абу лӧсьыд!
— Господин Николлс, буракӧ, пӧрысь моряк, олӧма морт, уна аддзылінныд олӧмсӧ, — шуис Павлин. — Меным яндзим тіян вӧсна!
Дугдӧй ворсны тайӧ зывӧк комедиясӧ.
Сійӧ шуис тайӧ кывъяссӧ зэв ньӧжйӧ, но ставӧн кылісны найӧс друг пуксьысь чӧвлун дырйи.
— Не сӧмын ставнымлы миянлы, кодъяс эмӧсь тані, — сідз жӧ ньӧжйӧник водзӧ висьталіс Павлин, — но, ме чайта, став мирлы тайӧ историяыс лоас яснӧй, висьтавны кӧ сійӧс медся прӧстӧй кывъясӧн и весиг некутшӧм комментарийястӧг.
Весиг кага гӧгӧрвоас, мый лои Кемын да кутшӧм роль ворсіс Англия став тайӧ вир кисьтана событиеас.
Павлин чеччис пызан сайысь.
— Кад нин помавны, — шуис сійӧ, и сылӧн кывъясыс торйӧн ёся да яснӧя юрӧбтісны чӧвлунас. — Ме предлагайта тіянлы, адмирал, пырысь-пыр жӧ мунны миянкӧд Кемь станцияӧ.
Прикажитӧй вайӧдны сэтчӧ Сӧветса арестуйтӧм членъясӧс — Александровӧс да Веселовӧс.
Найӧс колӧ лэдзны ӧні жӧ.
Николлс мӧдіс таркӧдны пызанас вӧсни чуньяснас.
Полковник Грей лӧгысь видзӧдліс Павлин вылӧ; банбокъясас сылӧн тыдовтчис кык пятно, быттьӧ найӧс печатайтӧмаӧсь сургучӧн.
— Ладнӧ, — шуис адмирал. — Ме босьтчыла тайӧс вӧчны.
Найӧ воисны Кемь станцияӧ.
Веселовӧс да Александровӧс регыд мысти вайӧдісны поезд дорӧ да пыртӧдісны вагонӧ.
Но некымын минут мысти платформа вылын кывны мӧдіс видчӧм, ёрччӧм.
Английскӧй формаа паськӧма салдатъяс, оружиенас грӧзитчигтыр, гузь-пырисны купеӧ да мӧдісны требуйтны, медым налы сетісны арестованнӧйяссӧ.
Медся ёна шумитіс адъютантскӧй шнуръяса код юра офицер, кодӧс став сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны, мый сійӧ служитӧ английскӧй контрразведкаын.
Ӧти салдат пистолетӧн уськӧдчис Павлин Виноградов вылӧ.
Павлин спокойнӧя йӧткыштіс сійӧс гырддзанас да восьтіс ӧдзӧссӧ орчча купеысь, кӧні пукалісны Николлс да Грей.
— Дзик пыр жӧ вӧтлӧй ассьыныд бандитъястӧ! — чорыда шуис Павлин. — На пиысь кӧ ӧтик кӧть лысьтас пырны менам купеӧ, ме кута лыйлыны.
Кыланныд, господин адмирал?
Зенькович чӧв олігтыр видзӧдіс тайӧ сценасӧ.
Веськыд кисӧ сійӧ вӧлі сюйӧма шинель зептас да кабраліс револьвер.
Сійӧ решитіс кӧть мед мый, а мездыны арестованнӧйясӧс.
Но Николас лёкысь ӧвтыштіс кинас, и офицер тшӧктіс аслас салдатъяслы петны вагонысь.
— Но и бандитъяс!.. — шуис Павлин, кор локтіс купеӧ, кӧні пукалісны волнуйтчысь Веселов да Александров. — И этайӧ Николлсыс, збыльысьсӧ, — сэтшӧм жӧ бандит...
Найӧ, дерт, надейтчисны, мый ми повзям.
Поезд вӧрзис.
Войнас, кор «Горислава» петӧ вӧлі Еджыд саридзӧ, заводитчис шторм.
Яхталӧн мӧд котёлыс дугдіс уджалӧмысь туйӧ петігӧн на.
Но крепыд судно, коді вермис весиг плавайтны йияс пӧвстын, вензис тӧлыскӧд.
Кают-компанияын вӧліны кемса большевикъяс Веселов да Александров.
Павлин талун спаситіс найӧс смертьысь.
Англичана вӧлі приговоритӧмаӧсь нин найӧс лыйлыны сідз шусяна законнӧй власьтлы паныд водзсасьӧмысь.
По кӧ Павлин, казнитісны найӧс эськӧ талун войнас...
Павлин пукаліс капитанскӧй рубкаын, картаясӧн тупкӧм штурманскӧй пызан дорын.
Компас стеклӧ улын югъяліс ичӧтик лампочка.
Горизонт дорын ломалысь пӧнаръяслӧн биясыс июль тӧлысся войся гудырас вӧчалісны зигзагъяс.
Павлинкӧд орччӧн сулалісны Зенькович да яхтаса капитан, коді эз вештыв синсӧ компас стрелка вылысь.
Возбуждениеыс, коді вӧлі Павлинлӧн талун лунтыр, ӧнӧдз на эз чин.
Сійӧ пӧшти эз чувствуйт качкасӧ, коді шыблаліс яхтасӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Да, но и лун вӧлі, — шуис сійӧ Зеньковичлы. — Честнӧя шуа, ме эськӧ ыджыд удовольствиеӧн тотшкӧбті тайӧ подлец Николлссӧ!..
Кутшӧм мерзавец, кутшӧм сьӧлӧмтӧм пеж морт!..
Кардорын лои тревожнӧ.
Став тайӧ лоӧмторъяс йывсьыс дзик пыр жӧ вӧлі юӧртӧма Мӧскуаӧ, Войтыр Комиссаръяслӧн Сӧветлы.
Кардорса исполкомын лун и вой мунісны сӧвещанньӧяс военнӧй специалистъяскӧд.
Предполагайтсис лӧсьӧдны обороналысь вадорӧвӧй линия, сы вӧсна мый саридзладорсянь Кардор вӧлі беззащитнӧй: Войвыв флотилиялӧн вӧлі кымынкӧ посни судно да куим важ ледокол.
Содіс военнӧй грузъяс эвакуируйтӧм.
Грузъяссӧ мӧдӧдалісны Вӧлӧгдаӧ, коді лои Войвыв армиялӧн штабнӧй центрӧн.
Армия ӧні состоитіс сӧмын на посни гарнизонъясысь да торъя отрядъясысь, кодъяс разалӧмаӧсь зэв ыджыд выль фронт пасьта — сюрс километр пространство пасьта.
Вӧліны на югыд войяс, июль тӧлысьын гымавліс да чардавліс на...
Павлин Виноградов шоча волывліс гортас, пӧшти эз узьлы.
Сійӧ либӧ уджаліс Сӧветын, либӧ выступайтліс митингъяс вылын, либӧ ветлывліс «Горислава» яхта вылын саридзӧ, кытчӧ волывлісны суйӧрсайса патрульнӧй суднояс.
Ӧти татшӧм суднокӧд сійӧ весиг паніс бой да задержитіс английскӧй морскӧй пехоталысь неыджыд разведывательнӧй отряд, коді вӧлі чеччӧма нин вадорӧ.
Ӧтчыд рытнас, Соломбалаын пуӧдӧм ӧчереднӧй митинг вылысь локтӧм бӧрын, сійӧ аддзис аслас кабинетысь Войвыв флотилияса морякъясӧс.
Кыкӧн пукалісны креслӧясын.
Коймӧд пукаліс бокынджык диван вылын.
Бур паськӧма, сьӧд юрсиа, зэв мугов мича чужӧма том морячок эз ӧшйы места вылас да киас вӧрӧдіс «Аскольд» ленточкаа бескозыркасӧ.
Крейсер «Аскольд» сулаліс Мурман рейдын.
Юрьевлӧн предательство да офицеръяслӧн измена вайӧдісны сэтчӧ, мый тайӧ корабльыс веськаліс англичана киӧ.
Мыйтакӧ матрос тӧлысь сайын на кужисны пышйыны Мурман карысь и, Кардорӧ воӧм бӧрын, пырисны Войвыв флотилияса корабльяс вылӧ.
Татшӧм морякъяс лыдын вӧлі тшӧтш и том матрос Иван Черкизов.
Мӧд моряк, вӧсни, косіник, пукаліс юрсӧ лэдзӧмӧн.
Эзысь кизьяса офицерскӧй кительыс сылӧн ёнакодь нин вушйӧма.
Пельпомъяс вылас, кӧні войдӧр вӧлӧмаӧсь погонъяс, тӧдчис кык паськыд полоса.
Кор Павлин пырис, косіндзи моряк чеччис да представитчис:
— Бронников.
Павлин гӧгӧрвоис, мый сійӧ старшӧй.
— Кывза тіянӧс, ёртъяс!
Кора пуксьыны!
Кутшӧм делӧ кузя?
— Став военморъяс нимсянь!
Изшом да нянь йылысь! — пӧся рапортуйтіс том матрос.
— Энлы, Ванёк... — дугӧдіс сійӧс Бронников.
— Кӧсъянныд отсавны?
Тэрмӧдлыны мӧдӧдавны эшелонъяс?
— Огӧ, дзик мӧдтор...
Бронников бара сувтіс и быттьӧкӧ лӧсьӧдчис докладывайтны. — Дзик мӧдарӧ!
Нянь грузитанныд.
А мый пондасны сёйны йӧзыс?
Грузитанныд из шом, а мыйӧн мӧдӧдчас миян Войвыв флот?
Кыдзи нуӧдам суднояссӧ?
— Мый нӧ тіянлы колӧ? — юаліс Павлин.
— Медым ни нянь, ни из шом не нуны! — Бронников пыдди друг пӧся да скӧрысь вочавидзис Иван Черкизов.
Павлин внимательнӧя видзӧдліс сы вылӧ, сэсся юаліс Бронниковлысь:
— Ті вӧвлӧм офицер?
— Да.
Ме флотса вӧвлӧм прапорщик.
Но медвойдӧр ме большевик.
— Тӧданныд мый, ёртъяс... — папироссӧ ӧзтіг да восьса портсигарсӧ пызан вылас пуктігмоз ньӧжйӧник шуис Павлин.
Ме тіянӧс зэв бура гӧгӧрвоа.
Но... ӧд та йылысь жӧ горзӧны меньшевикъяс да эсеръяс.
Горзӧны ставныс, кодъяс кӧсйӧны пӧдтыны сӧветскӧй власьтӧс...
Том матрос заводитчыліс нин сувтны, но Бронников ӧлӧдіс сійӧс.
Павлин видзӧдліс «аскольдовец» вылӧ.
— Тэ, муса другӧй менам, ачыд он гӧгӧрво, мын вӧчан.
Ме верита, мый тэ честнӧй зон.
Но тэнад честностьӧн пӧльзуйтчӧны сволочьяс.
Бронников видзӧдліс матросъяс вылӧ.
— Ме шулі, мый збыльвылас артмӧ тадзи.
— Именнӧ тадзи!.. — подтвердитіс Павлин. — Татшӧм заявлениеясыс миян врагъяслы кивыв.
Изшом колӧ питерскӧй заводъяслы.
Тайӧ заводъясыс ӧні лэдзӧны вооружение.
Фронтлы вылӧ!..
Гӧгӧрвоана?
Саридзӧ ті онӧ петӧй ни талун, ни аски.
abu
Но флотлы запассӧ забронируйтӧма.
Дерт, абу ылі плаваниеӧ мунӧм вылӧ... а вадоръяс дорйӧм вылӧ.
Гӧгӧрвоана?
Колӧ кужны кутны вадорсӧ асланым киясын.
Изшом кутам мӧдӧдны!
Ӧні нянь йылысь...
Питер, рабочӧй Питер олӧ няньтӧг.
Сэні тшыгъялӧны.
Сэні збыльысь тшыгъялӧны.
А ми ӧмӧй тшыгъялам?
Ті тшыгъяланныд?
Мыйла нӧ сідз горзынысӧ?
Кодлы горзӧмыс кивыв?
Морякъяс чӧв ланьтісны.
— Таысь кындзи... — водзӧ висьтавліс Павлин. — Ті — революциялӧн мичлун да гордость.
Тадзи тіянӧс шуӧ Ильич.
Ті ӧмӧй онӧ чувствуйтӧй, кутшӧм ӧні положениеыс карын?
Ми долженӧсь ставсӧ кутны дасьӧн... му вылын и ва вылын.
А кыдзи пӧ мӧдногыс?
Бронников бара чеччис.
— Ме кора тіянӧс, Виноградов ёрт!
Волӧй талун ми ордӧ, экипажӧ...
Сёрнитыштны.
Тайӧ зэв ёна колӧ.
Чеччис и Ванёк Черкизов.
— Кӧть часджын кежлӧ, Виноградов ёрт!..
Ме, кыдзи томйӧзӧс котыртысь, тшӧтш кора тіянӧс.
Миян эм уна бур настоящӧй ребята, кодъяс крепыд, революционнӧй настроениеаӧсь.
Но, и путайтчысьяс эмӧсь.
Отсалӧй разберитчыны.
Павлин друг нюммуніс:
— А тэ, Черкизов, важысянь томйӧз пӧвстын уджалан?
— Важысянь, — вочавидзис сійӧ. — Квайтӧд тӧлысь.
— Коммунист?
— Ме том коммунист на, — шуис Черкизов да гӧрдӧдіс.
Сёрниӧ сюйсис коймӧд моряк, коді ӧнӧдз чӧла пукаліс диван вылын.
Тайӧ вӧлі ар нелямына кымын, лэдзӧм чубъяса, лабутнӧй, олӧма нин морт.
Дженьыда шырӧм гӧгрӧс тошкыс кытшалӧма сылысь сім сьӧдӧдз гожъялӧм чужӧмсӧ.
Сьӧд да быдторйӧн интересуйтчысь синъясыс веськыда видзӧдісны Павлинлы синмас.
Сёрнитіс сійӧ тэрмасьтӧг да спокойнӧя, и сӧмын сылӧн жестъясас, кодӧс вӧчаліс сёрнитігас, быттьӧкӧ кераліс сынӧдсӧ, тӧдчис тревога, кодӧс кутіс сійӧ ас пытшкас.
— Эсеръяс да меньшевикъяс сӧрӧны.
Прӧстӧйджыка кӧ шуны, йӧйтӧдлӧны йӧзсӧ.
Экипаж волнуйтчӧ, Виноградов ёрт.
abu
Миянлы ӧтнанымлы не справитчыны.
abu
abu
Казармаясын миян веськыда аврал, ыджыд шторм...
Он гӧгӧрво, веськыдвылӧ-ӧ, шуйгавылӧ-ӧ...
Ой, мый вӧчсьӧ!
Быттьӧ компасным абу.
Эм элемент, курс требуйтӧ, чорыд ки требуйтӧ.
Анархиялӧн пиян, Виноградов ёрт...
А кор мыш саяд быдпӧлӧс гидраыд суклясьӧ, васӧ гудыртӧ, — асьныд гӧгӧрвоанныд... качка артмӧ!
Авторитет требуйтӧ ӧнія кадыс, и вот ме шуа...
Ме тӧда, кыдзи ті юр вемсӧ веськӧдланныд...
Павлин нюммуніс.
— Да збыль!
А кывъясыд тіян — би да порох! — боцман нюжӧдіс Павлинлы кисӧ.
Волӧй!
Первойсӧ капитан ордӧ, а сэсся коранныд боцман Жемчужныйӧс.
Сійӧ ме лоа!
abu
Павлин кӧсйысис волыны экипажӧ, сэсся колльӧдіс морякъясӧс аслас кабинет ӧдзӧс дорӧдз.
Бронников прӧщайтчис сыкӧд медбӧръяӧн.
— Решительнӧйджыка, смелджыка кутчысьӧй! — Бронниковлысь кисӧ топӧдлігӧн шуис Павлин. — Ті большевик и командир!
Энӧ вунӧдӧй тайӧс.
Морякъясӧс колльӧдӧм бӧрын Павлин Виноградов муніс Еджыд саридзса тышвыв кытш штабӧ.
— Шенкурскысь бара омӧль юӧръяс, — уліын, штаб пос вылын, Павлинӧс встречайтігӧн шуис Зенькович.
abu
— Сідзкӧ, Попов нинӧм абу вӧчӧма?
— Чӧртыс сійӧс тӧдӧ! — скӧрысь шуис военком. — Не то шӧйӧвошӧма, не то...
— ... мерзавец! — помаліс Павлин. — Лево-эсер...
Тайӧ дзик сідз!
Весьшӧрӧ сійӧс ыстім!
Некымын лун сайын мобилизация нуӧдігӧн Шенкурскын ыпнитіс белогвардейскӧй мятеж.
Уезднӧй исполкомса членъяс игнасьӧмаӧсь казармаӧ да нёль лун чӧж лыйсьӧмӧн дорйысьӧмаӧсь белогвардеечьясысь.
Шенкурскӧ срочнӧ муніс губисполкомса председатель Попов, коді представляйтіс аснас местнӧй центр.
Регыд мысти сійӧ телеграфируйтіс, мый «ставыс лючки-ладнӧ».
— Но, менам сведениеяс серти, сэні ылӧдз абу ставыс лючки-ладнӧ, — тайӧпӧрйӧ волнуйтчигтыр висьтавліс Зенькович. — Попов заводитӧма нуӧдны сёрнитчӧмъяс врагъяскӧд.
Белогвардеечьяс быттьӧкӧ кӧсйысьӧмаӧсь некодӧс не вӧрзьӧдны, коді сдайтчас.
Попов уговоритӧма исполкомовечьясӧс сдайтчыны, и найӧ петӧмаӧсь...
И, дерт, сэки жӧ найӧс вӧлі арестуйтӧмаӧсь да нуӧдӧмаӧсь тюрьмаӧ.
— Тайӧ жӧ провокация! — скӧраліс Павлин. — Татшӧм «представительсӧ» прӧстӧ колӧ лыйлыны.
Ме босьта йӧзӧс да талун жӧ войнас ачым муна Шенкурскӧ.
Ме думайта, Андрей Георгиевич, — пӧся водзӧ висьталіс Павлин, — мый сэні орудуйтӧны не сӧмын эсеръяс...
Оз!
На мыш сайын дзебсясьӧ став тайӧ дипломатическӧй сволочыс, кодъясӧс ми терпитам Кардорын.
Найӧ жӧ хищнӧй шпионъяс!
Торйӧн нин американскӧй посол Френсис.
Тэ бурджыка видзӧдлы сылӧн леститчана нюм вылӧ.
Сійӧ мерзавецлӧн нюм.
Сы нюм сайын дзебсьӧма патентованнӧй зверь.
Сылы нинӧм оз сулав сутшкыны пуртӧн тэныд мышкад.
Сійӧ зывӧктӧ сӧветскӧй власьтӧс!
Да и британскӧй посланник Линдлей абу бурджык...
Сэтшӧм жӧ подлец...
Тайӧ налӧн удж...
Да, найӧс колӧ вӧтлыны.
Найӧ эз прӧстӧ татчӧ воны Вӧлӧгдасьыс...
— Найӧ кӧ эськӧ объявитісны война, сэки сёрниыс вӧлі эськӧ мӧдджык.
— Кыдз нӧ!
Зептӧ видз!
Абу сідз, Зенькович.
Найӧ действуйтӧны грабительяс моз, пельӧс сайсянь.
Аски жӧ колӧ йитчывны прямӧй провод кузя Мӧскуакӧд, получитны санкцияяс да вӧтлыны найӧс татысь.
Тырмас!
Чӧрту!
Павлин да Зенькович кайисны поскӧд мӧд судтаас да пырисны штабса кабинетъясысь ӧтиӧ.
Ыджыд жырйӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз.
Тані вӧліны карса военнӧй власьтъяс: гарнизонса начальник Потапов, кузь френча кыз военнӧй морт; флотилияӧн командуйтысь адмирал Викорст, кельыд мудз чужӧма, мышкыртчӧм тушаа, олӧма нин моряк, кодлӧн движениеясыс вӧліны спокойнӧйӧсь да тӧдчис ас вылас надейтчӧм; военнӧй специалистъяс; штабса сотрудникъяс.
Тані вӧлі и Еджыд саридзса тышвыв кытш штаблӧн начальник, кӧть и зэв кыз, но тэрыб вӧраса, нетерпеливӧй Самойло, вӧвлӧм генерал. Сылӧн кыз гӧлӧсыс юравліс жыртырнас.
Кыдзи и Семенковский ордын приёмнӧяс, сійӧ вӧлі парусиновӧй толстовкаа да бриджиа.
Но ещӧ на унджыкӧн вӧліны штатскӧйяс.
Сӧвещанньӧ вылӧ чукӧртчӧмаӧсь карса партийнӧй да сӧветскӧй организацияясысь пӧшти став руководительяс.
Найӧ пукалісны турунвиж рӧма скатертьӧн вевттьӧм пызан гӧгӧр, пукалісны ӧшиньяс вылын, стен пӧлӧн сувтӧдлӧм улӧсъяс вылын.
Павлин мунігмозыс здоровайтчис тӧдсаяскӧд, ӧткымынъяслысь топыда кутліс кияссӧ, мукӧдъяслы ылысянь довкнитліс юрнас; татысь жӧ Павлин аддзис и ассьыс ёртъяссӧ: дженьыд морскӧй пинжака, латшкӧс тушаа, зумыд тэчаса Потылихинӧс; кузь тушаа, крепыд Чесноковӧс, кодлӧн ӧти синмыс вӧлі кӧртӧда; тэрыб, пыр тӧждысьысь да варов Базыкинӧс, коді вӧлі восьса воротника лӧз косоворотка дӧрӧма да гожся костюма.
Татысь жӧ сійӧ аддзис зэв скромнӧй мортӧс, доктор Маринкинӧс, морскӧй госпитальысь главнӧй хирургӧс, карын культурнӧй делӧясӧн заведуйтысьӧс.
Ассьыс пушыд уссӧ чеплялігтыр Маринкин мыйкӧ зіля доказывайтіс аслас суседыслы том военнӧйлы, сылӧн выправка серти, колӧ лоны, вӧвлӧм офицерлы, коді кывзіс сылысь сідз-тадз да частӧ видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Олан-вылан, друг, — Маринкинлы пельпомас инмӧдчыліг шуис Павлин.
Доктор видзӧдліс сы вылӧ да долыда нюммуніс.
Председательскӧй местаӧ пуксигӧн Павлин воча нюммуніс сылы.
Зенькович пуксис Павлинкӧд орччӧн.
Заводитчис заседание.
Первойсӧ вӧчисны докладъяс губвоенком да генерал Самойло.
Сэсся заводитіс докладывайтны Потапов.
Павлин кывзіс внимательнӧя, корсюрӧ видзӧдлывліс Потапов вылӧ да сюся следитіс сылӧн резкӧй да гырысь жестъяс бӧрся.
Кор тайӧ вӧвлӧм сарскӧй полковникыс, кодӧс ыстісны Кардорӧ главкомӧн Мӧскуасянь, кияснас ёна шенасигтыр, мӧдіс висьтавны сы йылысь, мый интервентъяс быть ворссясны, Павлин друг торкис сійӧс да юаліс:
— Мыйла ті сэтшӧм уверенӧсь таын?
Потапов гӧрдӧдіс.
— Миянӧс куш киясӧн он босьт.
Том Гӧрд Армия надежнӧй защита.
Войска, кодъяс охраняйтӧны Летньӧй вадор да Солозскӧй сиктлысь побережье, зэв бура нуӧны ассьыныс боевӧй службасӧ.
Да вот, например, дзик на неважӧн Солозскӧй сиктдорса векни сёнысь ми кутім кык английскӧй шпионӧс, кодъяслӧн вӧліны картаяс.
Став вынъяссӧ, Виноградов ёрт, юклӧма сідзи, мый Кардор сулалӧ быттьӧкӧ штыкъясысь вӧчӧм бытшласьысь потшӧс сайын.
Ме вӧчи ставсӧ, мый вӧлі позьӧ.
— Ставыс тайӧ сӧмын сёрни, Потапов ёрт, — плешсӧ чукрӧдліг бара торкис сійӧс Павлин. — Вот Самойло ёрт докладын вӧліны конкретнӧй предложениеяс...
Сідзжӧ и Зенькович докладын, а ті висьталанныд общӧй кывъяс.
Висьталӧй миянлы лыдпасъяс... боечьяслысь лыд, частьясӧс расположитӧм, боевӧй запас...
Потапов падмис.
— Ме чайті, мый тайӧ юалӧмыс кузя ковмас вӧчны специальнӧй доклад губисполком президиум вылын.
— Специальнӧй доклад? — выльысь юаліс Павлин. — Тані эмӧсь карса партийнӧй организацияясысь руководительяс, массаяслӧн представительяс, сӧветскӧй власьтлӧн представительяс.
Найӧ сувтӧдӧны военнӧй специалистъяс водзӧ, кодъяс эмӧсь миян сӧвещанньӧ вылын, категорическӧй требованиеяс.
Ӧні, а не бӧрыннас!
Мый ті вӧчинныд Кардорлысь оборона ёнмӧдӧм кузя?
— Кывза, — шуис Потапов.
Сійӧ босьтіс портфель, перйис сэтысь бумагаяс и, бумагаяс вылӧ частӧ видзӧдлывлігтыр, кутіс докладывайтны архангельскса гарнизонлӧн состояние йылысь.
...Сылысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Павлин сувтіс да видзӧдліс сӧвещанньӧ вылын участвуйтысьяс вылӧ.
— Ёртъяс... — ньӧжйӧник заводитіс сійӧ, но пыр жӧ гӧлӧссӧ ыдждӧдіс да мӧдіс сёрнитны гораа да пӧся, Потапов вылӧ лӧга видзӧдлывліг. — Ӧні, кемскӧй лоӧмторъяс бӧрын, кодъяс йылысь ті ставӧн тӧданныд, тешкодь вӧлі эськӧ ланьтӧдчыны.
Ланьтӧдчӧм — оз лӧсяв большевикъяслы.
Ме кута сёрнитны веськыда да резкӧя: положениеыс тревожнӧй...
Тӧдвылад уськӧдӧй Ленин ёрт дорӧ миянлысь ветлӧм!..
Тӧдвылад уськӧдӧй прямӧй провод кузя Сталин ёрткӧд сёрни, кор Сталин ёрт кыпӧдіс юалӧм Кардорса порт разгрузитӧм йылысь.
Энӧ вунӧдӧй, мый Ленин да Сталин ёртъяс мудзлытӧг следитӧны Войвылын мунысь став лоӧмторъяс бӧрся; найӧ чуксалӧны миянӧс ёнмӧдны оборона, медым сетны колана отпор чужеземнӧй войскалы.
Уськӧдӧй тӧдвылад, мыйта вӧліны бӧръя тӧлысьяс чӧжыс индӧдъяс, распоряжениеяс, приказъяс обороналӧн став юалӧмъяс кузя...
Ещӧ март тӧлыссянь на, ёртъяс!
А ӧд ӧні миян июль.
И мый нӧ?
Выполнитім ми став тайӧ индӧдъяссӧ, кыдзи колӧ?
Эгӧ!..
А и выполнитім кӧ, эгӧ сэтшӧм ӧдйӧ, эгӧ сэтшӧм энергияӧн, кыдзи миянсянь требуйтісны.
Ме унджык на висьтала, — пӧся водзӧ сёрнитіс Павлин. — Весиг англичанаӧн Кемь босьтӧм бӧрын ӧткымын миян ёртъяс тырмытӧма учитывайтісны сійӧ опасностьсӧ, коді лёкысь матысмӧ сӧветскӧй Войвылӧ.
Вӧліны миян пӧвстын немтӧждысьтӧм йӧз?
Вӧліны.
Тӧрыт миян делегация, коді ветліс Кемӧ, вайис исполкомлы кемскӧй лоӧмторъяс йылысь отчёт.
Мый вӧчсьӧ Кемын?
Тані, Кардорын, пукалӧны господа посолъяс, Америкаса да англияса представительяс, господа френсисъяс, юнгъяс, нулансъяс да линдлейяс...
Тайӧ господаыс мунісны Питерысь, сэні налы вӧлі неудобно...
Воисны Вӧлӧгдаӧ.
Вӧлӧгда налы сідзжӧ эз кажитчы.
Найӧ, видзӧдтӧ, оз гӧгӧрвоны, найӧ нюмъялӧны миянлы асланыс дипломатическӧй нюмӧн.
Найӧ сёрнитӧны нейтралитет, бур отношениеяс йылысь!
А мый збыльвылассӧ?
Сэні, Кемын, налӧн салдатъясыс кутӧны асьнысӧ завоевательяс моз.
Сэні киссьӧ вир!
Сэні талявсьӧны став человеческӧй да гражданскӧй правояс.
Сэні лыйлӧны йӧзӧс, сэні тюрьмаяс, произвол, насилие...
Сэні пӧгибайтӧны сӧветскӧй йӧз!
Положениеыс зэв тревожнӧй, — мӧдысь шуис Павлин.
Плешас сылӧн мыччысисны пӧсь войтъяс, паръясыс топалісны.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас. — Талун ми долженӧсь шуны: «Коммунистъяс, рабочӧйяс, крестьяна, босьтӧй кианыд оружие...»
Ставӧн, кодъяс вӧліны кабинетас, лӧсьӧдчисны внимательнӧя кывзыны.
Павлин матыстчис карта дорӧ, кодӧс вӧлі паськӧдӧма пызан вылӧ.
— Ӧд и Кардор, и Вынва, и Мудьюгскӧй укреплениеяс быд минутӧ вермасны лоны боевӧй участокъясӧн, фронтӧн...
Ме сӧгласен сыӧн, мый висьталіс Зенькович.
Вит арлыда йӧзӧс мобилизуйтӧм, кодӧс нуӧдны обяжитіс миянӧс Ленин ёртлӧн июль тӧлысся приказание, нуӧдӧма местаяс вылын колана разъяснительнӧй да организационнӧй уджтӧг.
Пример: шенкурскӧй мятеж...
Кодлӧн тайӧ уджыс?
Белогвардеечьяслӧн, эсеръяслӧн, английскӧй да американскӧй шпионъяслӧн.
Налы колӧ пуктыны пом.
Колӧ действуйтны не сёрниясӧн, а бур кӧрт роскӧн!..
Колӧ лыйлыны предательяссӧ!
— Дзик вернӧ, — юрсӧ лэптывтӧг шуис Потапов. — Колӧ ёнмӧдны политконтроль да трибуналлысь удж.
Павлин муртса видзӧдліс Потаповлӧн дженьыда шырӧм балябӧж вылӧ, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ, кодъяс кывзісны сылысь век сэтшӧм жӧ ыджыд вниманиеӧн.
— Нюжмасьӧм ӧні збыльысь смертькӧд ӧткодь, — резкӧя шуис Павлин, и гӧлӧсыс сылӧн гораа юрӧбтіс напряжённӧй чӧвлунас. — Веськыда кӧ шуны, миян весиг кадыс абу сёрнитнысӧ.
Ленин ёртлысь став медбӧръя распоряжениеяс, кӧні сёрниыс мунӧ вадоровӧй охрана да вадоровӧй оборона йылысь — минирование, фарватеръясын преградаяс лӧсьӧдӧм йылысь, — колӧ выполнитны медся регыдъя кадӧ.
Сійӧ пуксис.
— Тайӧ юалӧм кузя кора доложитны адмирал Викорстӧс, — сӧмын на ёна волнуйтчӧмысла сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Павлин.
Викорст малыштіс ассьыс небыд юрсисӧ, коді муртса тупкис куш юрсӧ, локтіс пызанлань да сувтіс карта дорӧ.
Сійӧ босьтіс карандаш да нуӧдіс визь Кардорсянь Мудьюг діӧдз.
Сэк жӧ адмирал тэрмасьтӧг доложитіс боеспособнӧй корабльяс йылысь, экипажлӧн дасьлун йылысь, морскӧй артиллериялӧн лыд да качество йылысь.
— Но медся главнӧйыс, — зэв важнӧя шуис адмирал, — роч флотлӧн духыс..
Военнӧй положение сюрс пӧв кыпӧдӧ миянлысь кывкутӧм.
Миянлы сьӧкыд...
Ме шуа веськыда, зэв сьӧкыд.
Но противник кӧ рискнитас матыстчыны Кардорлань, ми сійӧс встретитам зэв чорыд биӧн.
Тані абу Мурман кар и абу Кемь, Виноградов ёрт... — тӧдчӧдіс адмирал.
Павлин кипыдӧс увтіыс видзӧдіс сы вылӧ да думайтіс: «Чӧртыс тӧдӧ, коді тэ?
Кыдзи видзӧдлыны тэнад душа пытшкӧ?
Позьӧ-ӧ тэныд веритны?»
Но адмираллӧн гӧлӧсыс юргис чорыда да быттьӧкӧ сьӧлӧмсяньыс, чужӧмыс вӧлі кӧдзыд, энергичнӧй выражениеа; пӧрысьмӧм нин руд синъясыс увереннӧя видзӧдісны Павлин вылӧ.
Аслас став виднас тайӧ мортыс быттьӧкӧ висьталіс, мый сэні, кӧні действуйтӧ сійӧ, опытнӧй моряк, пӧрысь да честнӧй служака, абу местаыс некутшӧм сомнениеяслы и оз вермы лоны некутшӧм ӧшибка.
— Со вадорӧвӧй укреплениеяслӧн линия, — карта вылӧ индігмоз докладывайтіс Викорст. — Сійӧ тырвыйӧ дась.
Беломорскӧй флотилия бой кежлӧ сідзжӧ дась...
Верманныд юавны флотилияса комиссарлысь...
Суднояс зэв бур состояниеынӧсь.
Сійӧ бара петкӧдліс карандашӧн охраняйтан районсӧ.
— Со обороналӧн линия!...
Видзӧдлӧй, кутшӧм сійӧ паськыд: войвылын — Мудьюг дісянь, асыввылын — Ижемскӧй тысянь, лунвылын — Исакогоркаӧдз, рытыввылын — Кудьмозероӧдз да Солозскӧй сиктӧдз...
Пӧжалуйста, убедитчӧй!
Потапов чеччис аслас местаысь да шуис, мый сійӧ аслас юрнас кывкутӧ Викорстӧн индӧм став боевӧй участокъяслӧн исправнӧй состояние вӧсна.
— Суша вылын...
А саридзсянь? — юаліс Павлин.
Адмирал веськыда видзӧдліс сылы синмас:
— Ме мӧдпӧв висьтала, Виноградов ёрт, мый саридзсянь Кардорӧ оз вермыны пырны.
Кыдзи тіянлы тӧдса, кар сулалӧ устьесянь квайтымын верст сайын.
Тайӧ — абу матын.
Фарватерыс вывті векни.
Медым сӧмын кодкӧ сюйсяс!
Ми найӧс тотшйӧдлам ӧткӧн-ӧткӧн первойя вит миляын, весиг кӧ найӧ и прӧйдитасны Мудьюг ді.
А ӧд сэні батареяяс, сэні зэв бур блиндажъяс.
Да мый пӧ ті, ёртъяс!.. — скӧралігтыр горӧдіс Викорст. — Да тайӧ некыдзи оз вермы лоны...
Мудьюг — став Двинскӧй губалӧн надежнӧй защита.
Кора не сомневайтчыны, флотилия честьӧн пӧртас олӧмӧ ассьыс мог!
Тайӧ торжественнӧй заявление бӧрас сьӧлӧм вылас уналӧн лои кокньыдджык.
— Но ме век жӧ предлагайта минируйтны Двиналысь устьесӧ да взорвитны Мудьюг ді вылысь маяксӧ, — шуис Виноградов. — Сійӧ лоӧ противниклы ориентирӧн...
— Ме поддерживайта Виноградов ёртлысь предложениесӧ, — шуис Зенькович.
— Неприятельскӧй суднояслы Двинаӧ пырны маяктӧг лоӧ сьӧкыд.
А фарватерсӧ кӧ ми потшам миннӧй полеясӧн, сэки писькӧдчыны Двинаӧ лоӧ ещӧ на сьӧкыдджык!
Тайӧ медся колана мера.
— Правильнӧ!
Тадзи и колӧ вӧчны! — кылісны йӧз пӧвстын гӧлӧсъяс.
— Эм!
Лоӧ вӧчӧма!
Аски жӧ ми заводитам минируйтны, — аслас местаӧ пуксигӧн шуис адмирал. — Но маяк, ёртъяс, — тайӧ зэв ыджыд ценность...
Ме ог аддзы коланаӧн, медым сійӧс взорвитны.
Иностранечьяслӧн, дерт, эмӧсь асланыс точнӧй морскӧй картаяс...
Двинскӧй губалысь фарватерсӧ тӧдӧны весиг частнӧй коммерческӧй судноясвывса капитанъяс...
Кутшӧм нӧ сэсся ориентир?
Сійӧ небыдика нюммуніс.
— Ладнӧ, — губвоенком вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Павлин. — Ме предлагайта содтыны артиллерия кыдзи Мудьюгын, сідзи и флотилияса суднояс вылын.
— Эм, лоӧ вӧчӧма! — вочавидзис адмирал.
— Ме предлагайта ещӧ и мӧдтор!.. — чӧв-лӧняс друг кыліс куритчӧмысь чирыштӧм гӧлӧс.
Пызан сайысь чеччис сьӧд морскӧй пинжака, ичӧтик тушаа, паськыд тэчаса морт.
— Коді тайӧ? — Викорст шӧпнитіс пеляс аслас комиссарлы
да мӧдіс видзӧдны сувтысь морт вылӧ, сылӧн небрежнӧй, полуформеннӧй паськӧм вылӧ, кӧсичаясас шочиника дзормысь юрси вылас, коді балябӧжладорас вӧлі читкыльӧсь, сылӧн джуджыд чукырӧсь чужӧм вылӧ, важӧн нин бритлытӧм, тошсялӧм банбокъяс вылас да читкыртӧм синъяс вылас, кодъясӧн олӧма моряк недоверчивӧя видзӧдіс адмирал вылӧ. — Моряк?
— Потылихин, большевикъяслӧн соломбальскӧй организацияса руководитель, — вочавидзис мӧдыс.
— Ме важся речник и важся моряк, — мӧдіс сёрнитны Потылихин. — И сійӧторйыс, мый ме висьтала, абу сӧмын менам мнение.
Миянӧс Еджыд саридзӧн солалӧмаӧсь да Еджыд саридзын пыртӧмаӧсь.
Ми, нэмӧвӧйся поморъяс, быд изтор ичӧтысянь сэтысь тӧдам...
Ещӧ челядь дырйи, кор вӧлім зуёкъясӧн на, тайӧ саридзсӧ ми тӧдлім...
Сійӧ чорыда кабыртіс аслас киас еджыд полотно вылыса да сьӧд муаровӧй доръяса важиник картузсӧ, кӧні дзирдаліс ичӧтик якӧр.
— Ог ассянь сӧмын, а беломорскӧй морякъяссянь сета предложение: взорвитны куим важ ледокол да вӧйтны найӧс фарватерӧ...
Ӧти радӧ!
Вот тайӧ лоас средство!
Сэки некутшӧм чӧрт-дьявӧл, некутшӧм Антанта оз прӧйдит татчӧ подводнӧй уджъястӧг.
А подводнӧй уджъястӧ артиллерия би улын он нуӧд, — содтіс сійӧ. — Огӧ сетӧй!
Потылихинлӧн гожъялӧм косіник чужӧм вылас чардби моз югыда да ӧдйӧ югйыштісны читкыртӧм югыдлӧз синъясыс.
— Ручайтча, Виноградов ёрт...
Ручайтча! — шуис сійӧ да ӧвтыштіс кинас, кодӧн вӧлі век на чабыртӧма картузсӧ.
Павлин шыасис Викорст дорӧ:
— Тіян мнениеныд?
— Менам мнение? — ньӧжйӧник шуис адмирал. — Корабльясыс жальӧсь...
Кӧть и важӧсь, а жальӧсь...
«Уссури»...
«Святогор»...
«Микула»...
— Миянлы ӧмӧй абу жальӧсь?!
— горӧдіс Потылихин. — Ме том дырйи «Микула» вылас плӧтникӧн плавайтлі!..
Менам ӧмӧй сьӧлӧмӧй оз вись?!
Кутшӧма ещӧ висьӧ!..
Но ваувса татшӧм сяма кӧрт барражыс — вернӧй делӧ...
— Дерт жӧ! — чорыда шуис Павлин. — Тадзи и вӧчам.
— Да, ті правӧсь. — Викорст бара чеччис. — Эм!
Сьӧлӧмын ыджыд дойӧн ме сӧгласитча та вылӧ.
Ог дзеб тіянысь, ёртъяс.
Но враг кӧ кутас угрожайтны Кардорлы, ледоколъяссӧ ме вӧйта...
Тіянлысь приказание лоӧ стӧча пӧртӧма олӧмӧ.
Сӧвещанньӧ бӧрын Павлин муніс Соломбалаӧ матросъяслӧн митинг вылӧ.
Сэтысянь пыраліс гортас прӧщайтчыны гӧтырыскӧд, окыштны писӧ и югдігас нин, коймӧд час войын, вӧлі пристаньын...
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый обстановкаыс вӧлі зэв тревожнӧй да ачыс сійӧ вӧлі зэв мудз, мый сійӧ оліс семьяыскӧд горйӧн, мый сылӧн вӧліны уна сюрс тӧждысяна мӧвпъяс, кодъяс личкисны сійӧс, Павлин кутіс асьсӧ увереннӧя да крепыда.
Павлинӧс колльӧдіс Зенькович.
Шуны кӧ, войыс эз вӧв.
Асыввылын ыпъяліс кузь зарни полоса.
Пристань дорын качайтчис ӧдйӧ ветлысь ыджыд буксирнӧй пароход «Мурман».
Пароход пытшкын лӧня уджалісны машинаяс, палубавывса каютаясын лӧсьыда югъялісны ӧшиньяс.
Неыджыд отрядӧс вӧлі пуксьӧдӧма нин пароход вылӧ, трюмас.
Павлин мунӧ Шенкурскӧ.
Зеньковичысь кындзи, сійӧс колльӧдісны Потылихин, доктор Маринкин да Чесноков.
Сэні жӧ сулаліс Базыкин.
Сёрниыс и пристаньын муніс сӧмын военнӧй делӧяс йылысь.
Маринкин сёрнитіс сы йылысь, мый сылӧн морскӧй госпиталь, ковмас кӧ, ӧдйӧ вермас перестроитчыны военнӧй лад вылӧ.
Базыкин, коді веськӧдліс архангельскса профсоюзъясӧн, висьталіс аслас военно-агитационнӧй удж йылысь, коді нуӧдсис Маймаксаын вӧр пилитан заводъясын.
— Тайӧ бур, мый ті босьтчинныд котыртавны рабочӧй отрядъяс, — Базыкинлы шуис Павлин. — Бура воча шыасисны тіян профсоюзъясныд!..
— Рабочӧй масса шыасис, Павлин Фёдорович, тадзи колӧ вӧлі и виччысьны! — гордӧя вочавидзис Базыкин. — Маймаксаын чукӧрмис нин нёльсё морта отряд...
И Соломбалаын сідзжӧ...
Зенькович тӧдӧ!
— Да, ме аддзылі найӧс...
Боевӧй ребята! — эскӧдіс губвоенком.
— Военнӧй обучениеыс заводитчис нин? — юаліс Павлин.
— Да, велӧдчӧны нин.
— Но медводз, — Зеньковичлы шуис Павлин, — тэ должен следитны, кыдзи комплектуйтсьӧ армия.
Синтӧ эн вештыв военспецъяс вылысь.
Главнӧйыс ӧні — следитны ставсӧ сійӧс стӧча выполнитӧм бӧрся, мый ми талун постановитім.
Тайӧ — медся главнӧй!
Сійӧ кутыштліс Зеньковичӧс, прӧщайтчис ёртъясыскӧд да тэрыб воськовъясӧн прӧйдитіс трап кузя пароход вылӧ, кайис ичӧтик поскӧд капитанскӧй мостик вылӧ да саяліс рубкаӧ.
— Бура ветлыны, Павлин! — горӧдіс Маринкин, босьтіс юрсьыс шляпасӧ да мӧдіс ӧвтчыны сійӧн.
Павлин мыччысис рубка ӧшиньӧд.
— Аттьӧ, Маринкин!.. — горӧдіс сійӧ. — Аттьӧ, ёртъяс!
Аддзысьлытӧдз, Андрей!
Буксир мӧдӧдчис пристаньысь.
Павлин аддзис, кыдзи пристаньсянь сылы ӧвтӧны Зенькович да Базыкин.
Ӧвтчӧ Чесноков, чӧв олысь, ён морт...
«Справитчас-ӧ сійӧ? — думыштіс Павлин. — Сӧвещанньӧ вылын Чесноковлы вӧлі поручитӧма эвакуируйтны некымын учреждение Вӧлӧгдаӧ, Тотьмаӧ, Великӧй Устюгӧ... — Справитчас!..
Пӧрысь грузчиклӧн пельпомъясыс выдержитасны и не татшӧмӧс на...
Шань, повтӧм морт!»
«Мурман» вочасӧн пыр содтіс мунан ӧдсӧ.
Павлинлӧн ёртъясыс век на сулалісны пристаньын, но ӧні тыдалісны сӧмын налӧн силуэтъясыс.
Медбӧрын и пристань саяліс веськыдвыв вадорса причалъяс дорын сулалысь пароходъяс сайӧ да паруснӧй шхунаяс сайӧ.
Асъя свежӧй гы качайтіс паськыд пыдӧса буксирӧс.
Пузьӧдӧм пӧсь йӧв рӧма енэжыс асыввылын югдіс нин.
Асъя ру пыр тыдыштавлісны чери кыйысьяслӧн чомъяс, сарайяс, оланінъяс да Исакогоркаысь керкаяс.
Павлин синъяс водзын воссис юлӧн вынйӧра, паськыд эрдыс.
Павлин радейтіс природасӧ.
Но бӧръя кадас сылы некор вӧлі любуйтчыны сійӧн.
И сы вӧсна ещӧ ёнджыка ӧні чувствуйтіс сійӧ сылысь висьтавны позьтӧм мичлунсӧ.
Сійӧс радуйтісны Двиналӧн ляпкыд вадоръясвывса веж лудъясыс, и гажа гыясыс, и каляяслӧн лэбалӧмыс, и ёна зэвтӧм нёль пельӧса парусыс, коді вӧлі чери кыйысьяслӧн ваті тювысь баркас вылын.
Вадорын мыччысьлывлісны томиник коз пуяс, быттьӧкӧ пароходсӧ встречайтысь нывъяс.
«Кутшӧм мичлуныс... — думайтіс Павлин. — Кутшӧм лӧсьыд, кутшӧм бур эськӧ вӧлі овны, не кӧ вир юысь понъяслӧн тайӧ свораыс, коді кӧсйӧ закабалитны свет вывсьыс ставсӧ: уна миллион йӧзлысь и уджсӧ, и олӧмсӧ, и свободасӧ!
Но ми, кӧть мед мый, а отвоюйтам ассьыным зэв мича мир!..
Да, тайӧ лоӧ сідз!..»
КОЙМӦД ГЛАВА
Сы бӧрын, кор англичана оккупируйтісны Мурман кар, Кемь, Кандалакша да Сорока, угроза улын лои и Кардор.
Ещӧ июнь тӧлысьын на Владимир Ильич Ленин телеграф кузя предупреждайтліс Кардорса сӧветӧс, мый военнӧй интервенциялӧн опасностьыс абу сӧмын Мурман карын, но и Кардорын.
Июль 18 лунӧ Мӧскуаын Ленин председательствуйтӧм улын вӧлі Войтыр Комиссаръяс Сӧветлӧн заседание, кӧні обсуждайтсис Кардор районӧс да Войвыв Йиа океанса флотилияӧс боевӧй готовностьӧ вайӧдӧм вылӧ средствояс лэдзӧм йылысь юалӧм.
Питерса рабочӧй отрядъяс, кодъяс июль чӧж воалісны Вӧлӧгдаӧ, получитісны приказ лӧсьӧдны кар гӧгӧр оборонительнӧй линия.
Фроловлысь отрядсӧ вӧлі мӧдӧдӧма Ческӧй сиктӧ, Онега ю дорӧ.
Вӧлӧгдасянь Обозерскӧй станцияӧдз боечьяс мунісны поездӧн.
Фроловлы ковмис мыйкӧ дыра кежлӧ кольччывны Вӧлӧгдаӧ, а отрядыс Драницын юрнуӧдӧм улын пырис ылӧ Онежскӧй крайӧ.
Первойясӧн Ческӧй сиктӧ пырисны Валерий Сергунько да Андрей Латкин.
Налы паныдасисны сиктса кык олысь — пӧрысь, джынвыйӧ синтӧм Карп дядь да Сазонтов, муртса томджык мужик.
Валерий да Андрей мӧдісны юасьны налысь, кытчӧ позьӧ сувтӧдавны овны боечьясӧс.
Шочиник тошсӧ тэрмасьтӧг гыжъялыштӧм бӧрын Сазонтов предложитіс мунны Тихон Нестеров ордӧ.
— Сійӧ тіянлы индалас оланінъястӧ по порядку...
— Сійӧ комбедса председатель али мый? — юаліс Андрей.
— Абу, председательыс ме, — вочавидзис Сазонтов. — Да Тихон — медся грамотнӧй.
Мунамӧй!
Сазонтов нуӧдіс боечьясӧс Онега вадорӧ.
Сэні пӧката куш местаын сулаліс ёсь йыла ичӧтик пу вичко.
— Поп дінӧ нуӧдан? — быттьӧкӧ стрӧгысь юаліс Валерий.
— Мыйла нӧ?
Нестеров — стӧрӧж, — шуткасӧ гӧгӧрвотӧг серьёзнӧя вочавидзис Сазонтов. — Со и стӧрӧжка.
Керкаыс сылӧн сотчис тулыснас.
Но, поп и лэдзис сійӧс.
Ладнӧ, шуӧ...
Патерасьыд меным стӧрӧжавны кутан.
Вот Тихон и олӧ поп ордын, да пыр сыкӧд зычитӧ.
Некыдзи ӧти кывйӧ оз воны.
Поплӧн керкаыс обшивайтӧма тьӧскӧн. Сэсянь неылын, льӧм пуяс сайын, тыдаліс дранкиӧн вевттьӧм ичӧтик ӧкуратнӧй керка.
Ю дорӧ лэччанінланьын сулаліс сьӧдасьӧм стенъяса ичӧтик сарай.
Сарай дорас туплясис кузнечаса кутшӧмсюрӧ кӧлуй.
— Со и кузнечаыс сылӧн, — сарай вылӧ индігмоз висьталіс Сазонтов.
— Мый нӧ, кык енлы сійӧ кевмӧ?
И вичко стӧрӧж и кузнеч.
Тыдалӧ, шельма сійӧ тіян, — шуис Валерий, кодлӧн водзвыв нин чужи недоверие тӧдтӧм Тихон Нестеров дінӧ.
Сёрни кылӧм бӧрын гӧсьтъяслы паныд петіс кузь тошка, ыджыд тушаа, косіник, вӧня, пӧшти пидзӧсӧдзыс кузь сера дӧрӧма, лёзьмӧм дзор юрсиа мужик, кодлӧн киас вӧлі корӧсь.
Валерийӧс чуймӧдіс сылӧн сюся, лэчыда да скӧрысь видзӧдлӧмыс.
Стариклӧн сук синкымъясыс вӧліны пушкыраӧсь.
— Главнӧй... — нурбыльтіс Сергунько.
— Ен главнӧйыс, а ми йӧз... — лабутнӧя паныд шуис старик. — Мый колӧ?
Ме беднӧй комитетса член.
— А онӧ ылӧдлӧй? — стрӧга юаліс Сергунько. — Вот тіян йылысь висьталӧны, мый тэ церковник.
Андрей решитіс сюйсьыны сёрниӧ.
— Ті энӧ полӧй, — нюмъялігтыр шуис сійӧ Нестеровлы. — Ёртыс прӧста шутитӧ.
Сійӧ шутитны радейтӧ.
— Шуткаыд быдсяма овлӧ...
Олышт вай тані кузнечаас, он уна сьӧм дор.
Тіянлы мый колӧ?
Неуна бурмыштӧм бӧрын Сергунько висьталіс стариклы, мыйын делӧыс.
Тихон сюся кывзіс сылысь да, лишнӧй сёрнитӧг, нуӧдіс боечьясӧс сиктӧ.
Дзиръяӧд петіс пӧдрясника поп, кодлӧн пельпомас вӧліны вугыр шатьяс.
— Поп? — нюмъялігтыр юаліс стариклысь Валерий.
Тихон зумыштчис:
— Фарисей!
Менам душалӧн враг...
— А мыйла нӧ враг? — юаліс Андрей.
Нестеров эз вочавидз, сӧмын ӧвтыштіс кинас.
— Гашкӧ, тіянлы ыджыдджык патера колӧ?..
Вот эсійӧ ладмас? — сійӧ индіс чуньнас сэтчӧ, кӧні тыдаліс балкона да кӧртысь мичаа вӧчӧм корабля кык судта керка. — Мелосеев сэні олӧ.
Кулак тіян ногӧн!
Коркӧ вӧвлӧма капитанӧн, плавайтлӧма Еджыд саридзын...
На ордын сӧстӧм...
Лӧсьыд керка.
Валерий ӧткажитчис кулак керкаысь.
Сиктӧ воис Драницын.
Андрейӧс да Сергунькоӧс аддзӧм бӧрын сійӧ лэччис вӧв вывсьыс да матыстчис на дорӧ.
— Но, кыдз делӧясыс?
Овмӧдчинныд? — юаліс сійӧ.
Сылысь виж кучик курткасӧ сюся видзӧдалӧм бӧрын Тихон копыртчыліс Драницынлы.
— Олан-вылан, дед! — еджыд носӧвикӧн пӧсялӧм плешсӧ чышкиг да картузыслӧн лакируйтӧм кӧзырёк вывсьыс буссӧ пыркӧдіг бурпырысь шуис Драницын. — Жар талун...
— Да, талун бур поводдя, шоч лун татшӧмыс овлӧ, — сӧгласитчис Тихон, коді век па синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Драницын вылӧ да донъяліс сійӧс.
— Вот огӧ тӧдӧй, кытчӧ лӧсьӧдны патерасӧ тіянлы да Фролов ёртлы, — падъялігтыр шуис Драницынлы Андрей.
— Ме ордӧ онӧ кӧсйӧй? — шуис Нестеров. — Менам челядьыс абу.
Ми кыкӧнӧсь: ме да Любка.
Местаыс тырмас...
— Сӧстӧм? — юаліс Драницын.
Старик нюммуніс.
— Млекопитающӧйяс абуӧсь.
Недельнас кыкысь джоджъяс мыськам.
Кодлы няйтсӧ пыртлыны?
Шуа жӧ, челядьыс абу...
Чӧв-лӧнь, кык ичӧтик жыр.
Ӧтиыс прӧстӧйджык, кухня.
А мӧдыс, тіян ногӧн кӧ шуны, зал, —
воддзамозыс жӧ мудера старик видзӧдліс Драницын вылӧ.
— Но мый нӧ, вай петкӧдлы, — шуис Драницын.
Нестеровлӧн керкаыс и збыльысь вӧлӧма зэв сӧстӧм.
Пызан гӧгӧрыс, кодӧс вӧлі вевттьӧма дӧра пызан дӧраӧн, сулалісны венскӧй стулъяс, краситӧм джоджыс югъяліс, ӧшинь дорас красуйтчис фикус дзоридз.
Пызан весьтас ӧшаліс еджыд стекляннӧй абажура карасин лампа.
Драницын кыскис зепсьыс портсигар да мыччис сійӧс Нестеровлы:
— Куритӧй, пӧжалуйста!
— Аттьӧ, ог пӧльзуйтчы.
— Гашкӧ, тіян тані оз позь куритчыны жыръясад?
Тіян ӧд, важ обряд серти, оз радейтны куритчысьяссӧ.
— Нӧшкаласны, — шпыньмуніс старик. — Староверъяс...
И гусьӧн и явӧ.
Быд нянь тупӧсь зыр серти!
Нэмъяс кольӧны, а мужик миян аслыспӧлӧс.
Но, а ме Никонлы ачымӧс вузалі.
Абу старовер.
Ме ордын позьӧ.
Но Аввакумӧс уважайта...
— Мыйысь нӧ? — интересуйтчис Андрей — Лыддьӧй сылысь житиесӧ.
Вот сійӧ вӧлӧма поп!
Би ӧзтысь дух... — шуис сійӧ да синбӧжнас видзӧдліс ӧдзӧс вылас.
Жырас пырис Тихон кодь жӧ кузь тушаа, еджгов юрсиа, вӧсньыдик том нывбаба.
Сійӧ вӧлі еджыд чышъяна.
Сійӧ немдумышттӧг тшапитчӧм могысь лӧсьӧдаліс ас вывсьыс позумента сарапансӧ, кодӧс, буракӧ, пасьталӧма гӧсьтъяс ради.
— Мый колӧ? — недовольнӧя юаліс сылысь Тихон. — Карбассӧ вайисны?
— Вайисны.
— Дзонь?
— Дзик дзонь...
Сӧмын бӧжсӧ парсалыштӧма.
— Но и ладнӧ.
Андрей вылӧ видзӧдлӧм бӧрын нывбаба копыртліс юрсӧ да петіс кухняӧ.
Сергунько гусьӧник тувкис гырддзанас Андрейлы.
— Тіян ныв? — юаліс военрук.
Старик ышловзис.
— Ныв кӧ эськӧ...
Монь, дӧва.
Пиӧс менсьым, Николкаӧс, немечьяс виисны.
Во сайын буретш...
Помнитанныд, наступление тай вӧлі?
Удитіс гӧтрасьны, удитіс нин кувны!
А ме ола!
Кодлы тайӧ колӧ?
Найӧ чӧв ланьтісны.
— Сідзкӧ, овмӧдчам тіян ордӧ... — шуис Драницын. — Ті сӧгласенӧсь?
— Овмӧдчӧй!
Не куим лун и куим вой беседуйтны.
Ме йӧз вылӧ рад...
Найӧ тіянкӧд жӧ кольччасны? — Тихон видзӧдліс Андрей вылӧ да Сергунько вылӧ.
— Оз, — вочавидзис Драницын. — Гашкӧ, ог и тӧд.
Старик мӧдіс лӧсьӧдлыны чери кыян угодье, коді чукӧрӧн куйліс пельӧсын.
— Ті и чери кыянныд али мый? — кӧзяин вылӧ интересуйтчӧмӧн видзӧдігӧн да пуксигмозыс шуис Драницын.
— Сяммышта!
Быдторсӧ вӧчлывлі.
И чери кыйлі и вӧравлі.
Том дырйи ош кыйны ветлывлі.
Да мый ошкыд?..
Мӧс.
Тихон тэрыба видзӧдліс Драницын вылӧ.
— Висьталӧй веськыда, ёрт: ӧні лёкӧсь, буракӧ, большевикъяслӧн делӧясыс?
— Кытысь тайӧ тыдалӧ? — вочавидзтӧг асладорсяньыс юаліс Драницын да думыштіс, мый стариккӧд колӧ овны пельтӧ чошкӧдӧмӧн.
— Вӧліны кӧ бурӧсь, ті эськӧ татчӧ энӧ воӧй... — нурбыльтіс старик.
— А англичана йылысь ті нинӧм энӧ кывлӧй? — синсӧ читкыртӧмӧн юаліс сылысь Валерий.
— Кыдзи эгӧ кывлӧй, кывлім...
Да миянлысь местаяснымӧс ӧні кежлӧ ен видзӧ, тӧрыт ме вӧлі Порогъяс сайын, чӧв-лӧнь...
И Онега йылысь эз сёрнитны.
Гашкӧ, и бокыті нуас египетскӧй казньсӧ.
— Онӧ радейтӧй найӧс? — юаліс Драницын.
— А мыйысь найӧс радейтнысӧ?
Нация...
Ещӧ дед на менам налы уджавлӧма.
Мыйта фабрикаыс налӧн вӧлі Онегаын!
Тӧдса — вӧр.
Пётр дырсянь на.
— Грозный дырсянь, — шуис Андрей.
— Эз, муса друг, голландец дырсянь на... — веськӧдіс сійӧс Тихон. — Сар Грозный абу ёна радейтлӧма асейяссӧ*.
*Тадзи сэні нимтӧны англичанаӧс.
Старик петіс кухняӧ.
— Оз кажитчы сійӧ меным, — старикӧс подозрительнӧй видзӧдласӧн колльӧдӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис Валерий. — И сы сёрниӧ ме ог верит.
Ставсӧ сійӧ нарошнӧ, медым сӧмын миян дорӧ ладмӧдчыны.
Сюйсьӧ, кыдзи вермӧ...
— Мыйла сылы «сюйсьынысӧ»? — шуис Андрей.
— Сідзкӧ, колӧ...
Тип!
Татшӧм типъясыс и встречайтӧны англичанатӧ звӧнӧн.
— Сӧран! — стен сайын кыліс скӧр гӧлӧс, и стариклӧн кузь фигураыс мыччысис порог дорын.
— Кывзысинныд? — ёся юаліс Валерий.
— Да, кывзыси.
И грекӧн ог лыддьы... — ньӧти яндысьтӧг шуис старик. — Не тэныд йӧзсӧ донъявны!
Нӧрӧвит, воас кад — кӧть ми и пемыд йӧз, гашкӧ, а рожасӧ еретикъяслысь мӧдарӧ бергӧдам.
— Видзӧдла.
— Аддзылан!
Быдӧнлы аслас черед... — нурбыльтіс Тихон. — Кыдзи писаниеын гижӧма: <rus>в онь же час и сын человеческий прииде</rus>!
— Ог гӧгӧрво ме тіянӧс, гражданин.
А мый кулачьё тіян тані сы мында, сійӧ меным гӧгӧрвоана, — пӧся шуис Валерий. — Ті менӧ энӧ бӧбйӧдлӧй.
Ті кулачьёкӧд да енкӧд мирӧн оланныд.
А ме воюйта!
Ме — рабочӧй класс!
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана... — нурбыльтіс Тихон.
Банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.
Сійӧ зумыштчис да мӧдысь шуис: — Гӧгӧрвоана...
Невежа тэ...
Сергунько вылӧ зэв скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын Тихон петіс керкасьыс.
— Зэв лёка артмис! — шӧпнитіс Андрей. — Муртса на воим...
— Весьшӧрӧ, Сергунько ёрт, ӧбидитінныд стариксӧ, — дорожнӧй сумкасьыс кӧлуйсӧ босьталіг да найӧс ӧшинь вылӧ тэчигмоз шуис Драницын.
Сійӧ восьтіс ӧшиньсӧ.
Свежӧй сынӧд пыр жӧ ыльнитіс жырйӧ, пыртіс жырас турун дук, скӧт да нюр дук.
Сиктысь кылісны боечьяслӧн горӧдӧмъяс, кылісны взводнӧйяслӧн командаяс, корсйӧдлісны вӧвъяс, скӧрысь увтчисны понъяс.
Фроловлӧн отряд вӧлі пырӧ Ческӧй сиктӧ.
Керкаӧ пырис Жарнильский.
Ӧтлаын локтігӧн Андрей дружитчис сыкӧд.
«Миян Иван-сирӧтаыд оз тӧр пырны воротаӧд», — серавлісны сы вылын боечьяс.
— Новоселье, сідзкӧ? — бусӧсь, но мукӧд дырся моз сэтшӧм жӧ гажа да дӧвӧльнӧй чужӧмтырнас нюммуніг шуис Иван. — Кыла, кось, а вина абу...
Тыртӧм пызан сайын?
Мый нӧ тайӧ ті, вокъяс?..
Питерысь мунӧмсянь сійӧ эз на бритчыв и сылӧн быдмӧма щӧть кодь сук да сьӧд тош.
Пӧсьыс няйт войтъясӧн визувтіс паськыд чужӧм кузяыс, гимнастёркаыс сквӧзь кӧтасьӧма.
Винтовкаыслысь казённӧй частьсӧ бура гаровтӧма тряпкаӧн, пельпом вылас ӧшаліс ӧта-мӧдыскӧд шнурӧн кӧрталӧм салдатскӧй ботинки пара.
Драницынлысь видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын сійӧ сідзжӧ видзӧдліс аслас кӧмтӧм сьӧд кокъяс вылас да коклябӧрнас зымкнитіс порогас. — Кӧлесаыс буретш меным лӧсялӧ!
Оз сот, оз топӧд, ёрт!
Но, кытчӧ меным прикажитанныд овмӧдчыны?
А миян взводнӧйным, командир ёрт, меринӧс дзикӧдз эбӧссьыс уськӧдіс, сэтшӧма мудзтіс...
Сійӧ ӧткодя видзӧдӧ и йӧз вылӧ, и вӧвъяс вылӧ!
Тэ висьтав сылы, Валька...
А унакодь ми талун мунім!
Тадзи и свет гӧгӧр позьӧ кытшовтны, он и казявлы.
Сійӧ серӧктіс.
— Локтін, кыз гӧлӧс, — кыпыда шуис Валерий.
Но, шыбит мешӧктӧ, овмӧдчыв ӧні кежлӧ татчӧ...
Ставлы местаыс тырмас.
Драницын перйис кичышкӧд да, майтӧг доз корсигтыр, сьӧлӧмсяньыс кывзіс Жарнильскийлысь кыз, грымакылан гӧлӧссӧ.
«Вот тайӧ настоящӧй роч салдат», — думайтіс сійӧ.
Миян войвыв юяс дорын сулалысь став сиктъясыс дзик ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Йӧзыс тан важысянь овмӧдчалӧмаӧсь юяс дорӧ.
Ю дорын местаясыс уна йӧзаӧсь, а бокынджык некод оз ов.
Тадзи и Онега ю дорын.
Войвылын лыаысь да сёйысь артмӧм мылькъяса, торъя гранитнӧй утёсъяса, куш из гӧраяса онежскӧй увтас вадор лэччӧ лунвылӧ да вочасӧн кыпалӧ да быттьӧкӧ быд воськов сайын пыр ёнджыка и ёнджыка тупкыссьӧ вӧрӧн.
Коз пуяс быттьӧ кавшасьӧны ӧта-мӧд вылас.
Кыдз пу тані быдмӧ жӧ, но сылы сьӧкыд выдержитны кӧдзыд поводдясӧ.
Сӧмын июньын сійӧ вежӧдӧ, а август помын кынмӧ нин, усьӧ корйыс.
А сентябрын кӧдзыд тӧв мукӧд дырйиыс сійӧс пасьтӧдас сэтшӧм еджыд паськӧмӧн, мый сылы не правитчывны нин.
Вот пожӧм, сылы всё равно: нюр, лыа, из — сійӧ быдлаын быдмӧ.
Медым сӧмын югыдыс неуна инмыштас.
Вужйыс ён, кушманлӧн кодь жӧ...
Керкаяс, кодъясӧс тшупӧмаӧсь крепыд пожӧмысь, кодъяс быдмӧмаӧсь мылькъяс йылын, ягын, кос местаясын, вермӧны сулавны сё воясӧн.
Тані вӧръясыс тырӧсь дозмӧръясӧн.
Дозмӧр (Онегаын шуӧны сійӧс чухарӧн) пукалӧ вӧр чащаын, ӧти местасянь мӧд местаӧ оз лэбав, оз поздысь, а кольксӧ тэчӧ му вылӧ, ичӧтик гуторйӧ... Шондіыс омӧля шонтӧ!
Зэв нин важӧн тайӧ местаяс йывсьыс артмӧма пословица: «Водзвылын — саридз, бӧрвылын — шог, веськыдвылын — ок, шуйгавылын — нитш».
«Ӧти лача — ен», — нюмъялігтыр содтывлісны старикъяс.
Вӧръясыс тані нэмӧвӧйсяӧсь.
Кор сюрс вояс сайын роч йӧз мӧдӧдчӧмаӧсь Войвылӧ, найӧ зурасьӧмаӧсь сук пемыд вӧр стенаясӧ — джудждаыс сэтшӧм, мый синмыд оз судз — мусяньыс енэжӧдзыс.
Тадзи кажитчылӧма налы...
«Ни пышйысь мортлы пода туй абу, ни удал молодецлы вӧла туй абу».
Удал молодечьяс, новгородсаяс, мунісны юяс кузя, стрӧитавлісны юяс дорӧ сиктъяс да каръяс.
Онежскӧй уездын пӧшти джын йӧзыс кольӧм нэмын занимайтчылӧмаӧсь вӧрӧн.
Мукӧдъясыс кыйлӧмаӧсь морскӧй зверӧс, кыйлӧмаӧсь юясысь минога, саридзысь — навага, кылӧмаӧсь чери кыян угодьеяс сьӧмга кыйӧм вылӧ, сійӧ жӧ черисӧ дӧмӧдъясӧн кыйӧм вылӧ «рюжкаяс», а дӧмӧдъяссӧ потшлісны Онега ю вомӧн.
Арнас, кор овлывлӧ тӧла, сьӧмга кайлывлӧ татчӧ саридзсянь лӧнинъясӧ.
Ур, сьӧдбӧж, кынь, руч, тулан да кӧч вӧліны вӧралысьяслӧн постояннӧй кыйдӧсӧн.
Ӧткымынӧн ветлісны кыскасьны вӧвъясӧн либӧ суднояс стрӧитавны.
Вӧр пилитан став предприятиеяс вӧліны Онега устьеын.
Пыді рейдын частӧ сулавлісны суйӧрсайса пароходъяс, кодъяс волісны татчӧ вӧрла.
Онегаса портысь, сідз жӧ кыдзи и Кардорсаысь, вӧрсӧ нулывлісны английскӧй рынок вылӧ уна канмуясӧ, весиг Африкаӧ.
Дас ӧкмысӧд нэмын англичана стрӧиталісны Онега устьеӧ ассьыныс факторияяс да контораяс, зілисны воысь-во бурджыка крепитчыны тайӧ местаясас.
Найӧ немжалиттӧг губитісны роч вӧрсӧ, лёкногӧн бырӧдісны сійӧс.
Промыселъясын кындзи, крестьяна уджавлісны видзму овмӧсын да вӧдитлісны скӧт.
Кӧдзлісны рудзӧг, ид, зӧр, пыш, анькытш, пуктылісны картупель.
Онежскӧй му оз вермы ошйысьны аслас плодородиеӧн.
Овмӧссӧ нуӧдісны сӧмын аслыныс прӧдуктаяс быдтӧм вылӧ.
Войвывса йӧз велалӧмаӧсь асьнысӧ кутны свободнӧя.
Тайӧ привычкаыскӧд тшӧтш тані ӧнӧдз на эмӧсь важ, весиг зэв нин важ понятиеяс, кодъяс йитчӧмаӧсь енлы веритӧмкӧд да кодъяс воӧмаӧсь выль кадӧдз уна нэмъяс пыр.
Тайӧ таёжнӧй краяс олӧ на ещӧ протопоп Аввакум йылысь паметь, и, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый быдлаын вӧліны православнӧй вичкояс, уна йӧз гусьӧн веритлісны важ вераас и, патриарх Никонӧс проклинайтіг, пыдди пуктылісны сӧмын важ церковнӧй небӧгъяс да важ церковнӧй обряд.
Тайга вӧр, нюрса вотӧсъяс, вутшкӧсь торфянӧй муяс, зумыш йӧз да век кӧдзыда пӧльтысь тӧв, кӧть и вӧлі гожся шонді, — со мыйӧн встретитіс Фроловлысь отрядсӧ Онега.
Боечьяс отсасисны крестьяналы.
Сиктса уджъяс эз мешайтны военнӧй занятиеяслы: кодйыны окопъяс, велӧдчыны лыйсьыны винтовкаысь да пулемётысь, шыблавны гранатаяс.
Фролов чукӧртіс крестьянаӧс да боечьясӧс митинг вылӧ.
Сійӧ висьталіс налы американскӧй, английскӧй да французскӧй империалистъяслӧн планъяс йылысь.
Валерий Сергунько висьталіс сьӧлӧмсяньыс пӧсь речь таёжнӧй край восьтӧ ошйысь опасность йылысь.
Но тайӧ кывъясыс уна крестьяналы кажитчисны тешкодьӧн.
Йӧзыслы эз веритсьы, мый весиг татчӧ, тайгаӧ, вермасны воны чужеземечьяс.
Андрей да Сергунько олісны Нестеровъяс дворын.
Рытъяснас, кор Драницын да Фролов эз вӧвлыны гортаныс, Андрей пукавліс керкаас, кывзыліс стариклысь висьтъяс.
Тихон частӧ горӧдлывліс Люба вылӧ, но Андрей вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый Любатӧгыс эськӧ овмӧсыс киссис.
Гортас ставторнас веськӧдліс сійӧ.
Люба мукӧд дырйиыс збоя сёрнитліс стариккӧд, и сэки Тихон видчывліс — то серьёзнӧя, то прӧстӧ сідз.
Ӧтчыд, сарайӧ узьны водігӧн, Андрей да Валерий кутісны сёрнитны Тихон да сылӧн монь йылысь.
— Люба — керкаас тыр кӧзяйка, — шуис Валерий. — Старик ставсӧ терпитӧ сысянь.
— Мыйла нӧ терпитӧ? — юаліс Андрей.
— Полӧ, мед эськӧ сійӧ эз мун сы дорысь.
Абу кокни стариклы ӧтнаслы кольччыны.
Сарай вевт пырыс кытісюрӧ тыдаліс енэжыс.
Лӧнь войыс быттьӧкӧ тшӧктіс томйӧзлы вунӧдны война йылысь сылӧн став сьӧкыдлуннас.
Татшӧм войяснас лӧсьыд сёрнитны сьӧлӧмсяньыд.
Но талун Сергуньколы, буракӧ, эз вӧв окота сёрнитны.
Сійӧ бергӧдчис другыслы мышнас.
Андрей радейтліс сёрнитны Валерийкӧд, кӧть налӧн быд сёрни помасьліс вензьӧмӧн.
Валерийлӧн крепыд воля, резкӧй характер, тырвыйӧ ставсӧ ӧтдортӧм, мый эз вӧв сы серти, кыпӧдлісны Андрейлысь аснас ёна недовольствуйтчан чувство.
Андрей зільліс бурӧдны асьсӧ сійӧн, мый сылӧн кӧ олӧмыс артмис сідзи жӧ, кыдзи и Валерийлӧн олӧмыс, то и сылӧн эськӧ вӧлі сэтшӧм жӧ резкӧй да чорыд характер, кодлы сійӧ вежаліс, да сэтшӧмӧс жӧ кӧсйис выработайтны аслыс.
Валерий Сергуньколы дас ӧти арӧссянь ковмис уджавны переплётнӧй мастерскӧйын батьыскӧд ӧтлаын.
Уджыс эз вӧв кокни, но, та вылӧ видзӧдтӧг, бать-мамсьыс гусьӧн Валерий ветлывліс городскӧй училищеса рытъя классъясӧ да лыддьыліс революционнӧй небӧгъяс.
Кор Петыркарын кутісны создавайтны Гӧрд гвардия, Сергунько медводдза мортъясысь ӧтиӧн гижсис Нарвскӧй районса отрядӧ.
Сійӧ воюйтліс нин юнкеръяскӧд, участвуйтліс буржуйяс вылӧ облаваясын, вӧчавліс обыскъяс, нуӧдліс контрреволюционеръясӧс Чекаӧ, Гороховӧй улича вылӧ, Дио станция дорын тышкасьліс немечьяскӧд, ранитчыліс...
Сійӧ унатор нин испытайтліс ас вылас, мый эз на вӧв тӧдса Андрейлы, и сэк жӧ вермис сёрнитны быдтор йылысь: политика йылысь, кывбуръяс йылысь, любовь йылысь.
Сёрниясыс сылӧн частӧ вӧвліны наивнӧйӧсь, но Андрей, коді сьӧлӧмсяньыс мӧдіс радейтны Валерийӧс, вежаліс сы веськыдлун вылӧ, и кӧть сыкӧд частӧ эз вӧв сӧгласен, но пыр признавайтліс сылысь превосходствосӧ.
— Но, давай узьны мӧдам! — шуис Валерий аслас выль другыслы.
Сарайӧ пырис Люба.
Восьса ӧдзӧс дорысь Андрей аддзис сылысь силуэтсӧ.
Люба ньӧжйӧник босьтіс ыджыд моздортыр турун да петіс.
Валерий кыпӧдчис гырддза йылас да видзӧдліс Люба бӧрся.
Сідз жӧ вӧчис и Андрей.
Войвывса кельыд войын Любалӧн фигураыс кажитчис ещӧ на вӧсньыдджыкӧн, пӧшти пырыс тыдаланаӧн.
Кор сійӧ турун моздорсӧ лэптіс пельпомъяс вылас, сарапаныс сылӧн лыбыштіс да тыдыштлісны еджыд стройнӧй кокъясыс.
— Лӧсьыд... — ышловзис да шуис Валерий.
— Да...
Сыын эм мыйкӧ тургеневскӧй.
Валерий шпыньмуніс.
— Тэ бара заводитін ассьыд интеллигенщинатӧ!
Тайӧпӧрйӧ Андрей скӧрмис.
— Нинӧм лёксӧ ме таысь ог аддзы! — аслас тӧдлытӧг лоӧм скӧрлунӧн шуис сійӧ. — Ёна лёкджык лоны джынвыйӧ интеллигентӧн.
— Тайӧ ме джынвыйӧ интеллигентыс?
— Да, тэ.
— А коді мыжа?.. — серампырысь юаліс Валерий.
Тіян мир, тіян строй.
— Менам бать-мамӧй абу лавочникъяс и абу баронъяс! — волнуйтчигтыр шуис Андрей.
Ме велӧдчи аслам трудӧвӧй грӧшъяс вылӧ!..
— Висьталӧй пӧжалуйста...
Ок, кутшӧм ужаснӧ!
Да тэнад батьыд кӧ вердіс кӧкъямыс вом, не аддзывны эськӧ тэныд университетсӧ.
Тэнӧ ошкылісны!
А меным сетавлісны сьылітшуптӧ...
Менам грӧшъяс нылӧ нянь ньӧбавлісны!
Медым дзикӧдз янӧдны Андрейӧс, Валерий содтіс:
— Тургенев?
Ак да ок?
Нежнӧй любовь?
Вот тӧрыт Сенька меным висьталіс, быттьӧкӧ сійӧ сыкӧд гуляйтӧ.
— Кутшӧм Сенька? — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс Андрей.
— Сиктса зон.
А вобщем, чӧрту тэнӧ!..
Аски квайт час асывсянь кутам лыйсьыны...
Тайӧ тэныд абу Тургеневыд!
Сійӧ бара бергӧдчис Андрейлы мышкӧн да здук мысти узис нин ныргорӧн.
Андрей жӧ дыр на эз вермы унмовсьны.
«Оз! — думайтіс сійӧ. — Тайӧ оз вермы лоны!
Ылӧдлӧ Сенькаыс...
Тайӧ оз вермы лоны!»
Страдуйтӧм помасис.
Быдлаын туплясисны турун чукӧръяс.
Таво туруныс босьтчис быдмыны сёрӧн, июльлӧн мӧд джынйыс вӧлі зэра да кӧдзыд, ытшкӧмнас неуна сёрмисны.
Но и Чесӧой сайын, лудъяс вылын и вӧр доръясын, ӧні сулалісны нин турун зорӧдъяс, быттьӧкӧ кузь рудзӧг тупӧсьяс.
Сарайясын дзик тырыс вӧлі турун.
Сиктыс надежнӧя запаситчис скӧтлы кӧрымӧн.
Рытъяснас томйӧз гуляйтісны.
Сиктса зонъяс костын улича кузя тшӧтш ветлӧдлісны и боечьяс.
Праздничнӧй сарапана либӧ кӧрӧм паськыд юбкаяса, векни соска, сера ковтаа нывбабаяс пукалісны ӧшинь увъясас мудӧд вылын да варовитісны.
Ӧтчыд рытнас Андрей аддзис улича вылысь кокошника, сьӧд синкыма, кызіник нылӧс.
Сійӧ тӧдіс нин, мый тайӧ Калерия, Мелосеевлӧн ныв.
Петырлун бӧрын сійӧс коралӧмаӧсь Сенька-плотовщик сайӧ, сиктас медся збой да вильыш зон сайӧ.
Регыд должен лоны вӧлі налӧн свадьба.
Йӧзыс и збыльысь больгисны, мый Калерияӧс коравтӧдз быттьӧкӧ Сенька ветлывлӧма Люба дорӧ, но Андрей век на эз верит талы.
Калерия мунӧ вӧлі пӧдругаясыскӧд.
На бӧрвылын восьлаліс Пашка, Семёнлӧн другыс, кӧмтӧм да гудӧка.
Вичко дорын жуисны йӧз.
Вичкоысь восьса ӧдзӧсӧд тыдалӧ вӧлі некымын сиськӧн югдӧдӧм иконостас.
Вичкосьыс кыліс ладан дук, кылісны поплӧн кывъясыс, старикъяслӧн сьылӧм да клиросын сулалысь Мелосеевлӧн чирзан гӧлӧсыс.
Всенощнӧйыс помасьӧ нин вӧлі.
Вичко дорті мунысь гудӧкасьысь зон яндысьтӧг сьыліс ассьыс сьыланкыв:
Калерия бергӧдчыліс да гудӧкасьысьлы петкӧдліс кулаксӧ.
— Гӧгӧрвоис, — серӧктісны мудӧд вылын пукалысь нывбабаяс.
Каньӧс нӧйтӧны, невестаыслы казьтылӧны.
Сикт помын мыччысис стада.
Стада водзвылас тэрмасьтӧг восьлаліс ӧш, кодлӧн нырас вӧлі кӧрт кольча.
Стада бӧрвылас кыссисны нинкӧма пастухъяс, киясаныс кутісны ньӧръяс.
Уль зорӧдъясысь кайис ру.
Баксісны мӧсъяс, триньгисны жыннянъяс.
Окопъяс линия сайӧ, кодъясӧс вӧлі кодйӧма сиктсянь неылӧ, отряд сувтӧдавліс дозоръясӧс.
Найӧ либӧ пыравлісны кык-ӧ-куим верст сайӧ вӧрас, либӧ ветлісны Онега карсянь татчӧ локтысь миртуй вылӧ.
Тайӧ жӧ местаясас канаваясын куйлісны секретъяс.
Быд секретын вӧлі кык морт.
Секретъяс пиысь ӧтиын старшӧйӧн талун вӧлі назначитӧма Иван Жарнильскийӧс.
Том боеч Маркинкӧд ӧтлаын сійӧ локтіс косьмӧм шор дорӧ, коді вӧлі Онега ю вадорсянь неылын.
Ёртъясыслы пароль да отзыв висьталӧм бӧрын найӧ водісны.
Жарнильский вӧчис турун зорӧд пиас гуран сэтшӧм ногӧн, медым позьӧ вӧлі аддзыны туйсӧ да туйсайса мусӧ.
Сыкӧд орччӧн куйлысь Маркин вомтырнас очсовтіс да чӧскыда нюжмыштчис.
— Очсалан вӧв моз! — дӧсадапырысь шуис сылы Иван. — Водзкодь на!
Миянлы тані войшӧр кадӧдз барабанитны.
Тэ природанас любуйтчы.
Видзӧд, кутшӧм лӧсьыд!
— Гӧгӧр ва да вутшъяс... — дышпырысь, гажтӧма шуис Маркин.
— Но и тырмас, — шуис Иван. — Мичлун вылӧ уна оз ков.
— Драницын неправильнӧ дежурствосӧ юклӧ, — шуис Маркин. — Дежуритам войшӧр кадӧдз, а нёль часын бара нин дежуритны.
Колӧ на ещӧ мунны, сійӧ да тайӧ...
Пӧттӧдзыд узьны, дерт, оз сюр.
— Зато сразу мынам.
И прӧстӧсь.
Ов, кыдзи кужан, быдса сутки...
Ветлам, Маркин, аски чери кыйны.
Ме тӧрыт сутугаысь вугыръяс вӧчалі!
Зэв бур вугыръяс артмисны!..
Тэ вуграсьны радейтан?
Но Маркин быттьӧ эз и кывлы сылысь висьталӧмсӧ.
Сійӧ перйис кисет, лёкиника гартыштіс чигарка да табаксӧ мыччис Жарнильскийлы.
Нюр весьтӧ кыптіс сук еджыд ру.
— Лыӧдзыд йиджтысяс! — ёрччыштіс Маркин.
— Оз кажитчы?
— Мый тані кажитчынысӧ?
Иван серӧктіс.
— Ов тэ кокньыдджыка, Маркин.
Салдатыдлы, другӧ, быдторйӧ колӧ велавны, а тэ век броткан.
Ӧд том на ещӧ...
Помалам войнасӧ, гортын косьтысям.
Регыд став войтыр кыпӧдчас.
Кокньыдджык лоӧ.
Войнасӧ помалам во мысти...
Маркин шпыньмуніс.
— Эн серав, Петра.
Факт... — Иван сёрнитіс тырвыйӧ эскӧмӧн.
Лэбачлӧн кодь гӧгрӧс синъясыс сылӧн меліа видзӧдісны Маркин вылӧ.
— Тӧрыт письмӧ получиті батьсянь... — заводитіс Маркин.
— Питерысь?
— Питерысь...
Мамӧс, гижӧ, дзебӧма...
Том боеч друг лои дзик детинка кодь.
Синъяссӧ мӧдіс тэрыба лапйӧдлыны.
Иван лӧсьӧдыштіс ас увсьыс турунсӧ да шуис:
— Татчӧ вод, бокногӧн!
Лӧсьыдджык...
Мый нӧ вӧчан?
Смерть — обыкновеннӧй делӧ.
Шензьыны нинӧмла.
И сьӧлӧмнад усьны сідзжӧ нинӧмла.
Синвасӧ мортыдлы весьшӧрӧ сетӧмаӧсь, ей-богу.
Ме синванад ог пӧльзуйтчыв.
И тэныд ог сӧветуйт, Маркин.
Пемдіс.
Ческӧйын ылі керкаясын ӧзъялісны бияс.
Боечьяс ланьтісны да кутісны кывзыны нюр вылысь квайтпаличлысь герчкӧмсӧ.
Иван друг тувкис Маркинлы пельпомас.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, мый Пётр дрӧгмуніс.
Ю дорӧ лэччысь сёйӧд трӧпаӧд мунісны кык морт.
— Аддзан? — шӧпнитіс Иван.
Маркин бура видзӧдліс.
— Да тайӧ жӧ найӧ, Люба да Андрей, — нюммуніс сійӧ. — А вот ме ӧні шутёвта!
Повзьӧда.
— Оз ков.
Мыйла?
Люба кутіс Андрейӧс киӧдыс, татшӧм вӧлі тані модаыс нывъяс да зонъяс костын.
Найӧ локтісны Онега дорӧдз да пуксисны изъяс вылӧ.
Вӧлі лӧнь.
Лэбиганыс чирксігтыр сырчикъяс жбыръялісны ва весьтӧд да сёй сора лыа вадор весьтӧд.
Андрей чӧв оліс — эз тӧд, мый йылысь сёрнитны.
Люба, кӧмтӧм кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн, чӧв оліс жӧ, еджыд пиньяснас курччышталіс ситурун.
Сылӧн лукав синъясыс корсюрӧ асьныс видзӧдлывлісны Андрейлань да быттьӧкӧ юасисны сылысь: «Но, мый нӧ тэ...
Тадзи и кутам чӧв овны?»
Вомдоръясас тӧдчис задорнӧй нюм, быттьӧкӧ сійӧ пырыс аддзис Андрейӧс.
Сылы кажитчис, мый Люба сералӧ сы вылын.
— А тэныд велӧдчынытӧ дыр на? — друг юаліс Люба.
— Дыр, — аслас кӧсйытӧг нюммуніс да вочавидзис Андрей. — Во куим-нёль, не этшаджык.
Но ӧд ӧні вообще не велӧдчӧмӧдз.
— Мый нӧ сідз?
— Кыдзи мыйла сідз?..
Ачыд гӧгӧрвоан, кутшӧм ӧні кадыс.
Ставыс торксис, став олӧмыс.
— И юрыд оз уджав? — синкымъяссӧ читкыраліг серьёзнӧя юаліс Люба.
Андрей серӧктіс.
— Юрӧй, уджалӧ...
Сӧмын ӧні ме и весиг думайтнысӧ ог вермы аслам наука йылысь.
— Видзӧдтӧ, — нурбыльтыштіс Люба.
А тэ висьтав, мый йылысь думайтан?
Андрейлысь вочакывсӧ виччысьтӧг Люба чеччис, пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас да шуис:
— Мунам.
Гажтӧм пукавнысӧ...
Найӧ пырисны сук ловпу расӧ да мӧдӧдчисны трӧпаӧд, быттьӧкӧ турунвиж рӧма коридорӧд.
Кыліс уль ру дук.
— Гажтӧм меным, — шуис Люба. — Неужели тадзи и прӧйдитас менам став олӧмӧй затон дорын?
Нюръяс да керкаяс.
Сэтшӧм окота меным Питерӧ ветлыны.
Зэв ыджыд, шуӧны, ставыс гранит да из.
И эм пӧ быттьӧкӧ двореч, самӧй ю дорас, балкон вылас пӧ Ленин петавлӧ...
— Тайӧ вӧлі дас сизимӧд воын, восстание водзвылын, — пӧся мӧдіс сёрнитны Андрей. — Быдладорсянь, став кар пасьталасянь рабочӧйяс волывлісны Кшесинскаялӧн особняк дорӧ.
Ильич накӧд сёрнитліс.
Ме сідзжӧ сэні вӧлі, сідзжӧ кывзылі Ленинлысь речсӧ.
— Сідзкӧ, збыль! — Любалӧн чужӧмыс ловзис. — Николка менам висьтавліс, да ме ёнасӧ эг и веритлыв... быттьӧкӧ мойдлы...
— А мужиктӧ всё-таки казьтывлан? — неуна чӧв олыштӧм бӧрын юаліс Андрей. — Радейтлін сійӧс?
— А кыдз нӧ?
Сӧмын ӧні заводиті вунӧдыштны...
Олім ми зэв регыд. — Люба мӧдіс думайтны. — Николкакӧд ми война бӧрас кӧсйысьлім юяс кузя ветлӧдлыны.
Миян юясыд жемчужнӧйӧсь.
Вӧлӧма кад, кор старикъяс жемчуг помысь овлӧмаӧсь.
Вот и ми думайтам вӧлі тшӧтш жемчуг корсьны...
Сӧмын ставыс тайӧ мойдъяс жӧ!
А карын бурджык овнытӧ, — друг содтіс сійӧ.
— А мыйӧн нӧ тані омӧль? — юаліс Андрей.
— Тані?
Быттьӧ мыйыськӧ недӧвӧльнӧй, Люба курччис чышъян помсӧ, сэсся бӧр лэдзис сійӧс пиньсьыс.
— Тані? — ньӧжйӧник мӧдысь шуис сійӧ. — Тані омӧль.
Олан, быттьӧ ичӧтик блюд вылын.
Кутшӧм нӧ тайӧ олӧм?
— Тэ ӧмӧй карас овлін?
— Дерт жӧ, овлі...
Ме ӧд вологодскӧй сирӧта... — сійӧ прысьнитіс-серӧктіс. — Ме и Николкакӧд аддзысьтӧдз на кучик вӧчан заводын уджалі.
Аддзылін Вӧлӧгдаысь?
Заводыс абу ичӧт...
Люба синъясын, сылӧн тіралысь синлысъясын, вӧсньыдик да оз кодь гӧрд вомдоръясас бара мыччысис нюм.
Ас пытшкас друг кыптысь волнениесӧ кутӧмӧн Андрей чеччис да видзӧдліс часі вылӧ.
— Абу-ӧ нин кад гортӧ? — юаліс Андрей.
— Гортӧ?!
Видзӧдтӧ...
Ачыд корин Онега дорӧ...
Ызйӧдін, ызйӧдін, а ӧні юртӧ ӧшӧдін? — Люба серӧктіс. — Вот кутшӧм тӧлктӧм!
Кӧнкӧ матын ваас шлёпӧдісны пелысъясӧн.
Ру пытшсьыс кылісны гӧлӧсъяс.
— Коді сэні больскӧдчӧ, ракъясӧн сар? — горӧдіс Люба. — Эй, пет татчӧ!
Ю вылын ставыс лӧнис.
Люба видзӧдліс енэжас да друг гӧгӧрвоис.
— Господи, мӧсъяс ӧд важӧн нин локталісны... — тэрыба шуис сійӧ. — Меным гортӧ колӧ мунны.
Да тэ эн-ӧ скӧрмы менам серамысь?
Эн скӧрав, другӧ.
Ме эг кӧсйы ӧбидитны, Андрюша...
Ак тэ, ичӧтик карандаш!
Люба друг сывйыштіс ӧти кинас Андрейӧс сьыліӧдыс, копыртчыштліс да крепыда окыштіс сійӧс веськыда вомдорас.
— Вот тадзтӧ бурджык... — нюмъялігтыр шуис Люба.
— Люба, менам Любаӧй... — сійӧс пельпомӧдыс кутігтыр шуаліс Андрей.
— Люба?
Но?.. — быттьӧ шензьӧмӧн да важмоз серампырысь нюжӧдіс сійӧ. — Ылӧдлан!..
И батьӧй... да и ставӧн шуӧны Любкаӧн!
Буретш ме серти!
Сідзтӧ гажаджык...
— Абу сідз, тэ менам радейтанаӧй...
— Котӧртны колӧ...
Лэдз вай менӧ, дона другӧ...
Но, лэдз ӧні, сьӧлӧмшӧрӧй! — шӧпкӧдіс Люба.
— Кытчӧ нӧ тэ, нӧрӧвитышт неуна, — шӧпкӧдіс Андрей да зілис кыскыны сійӧс ас бердас.
— Лэдз! — чорыда шуис Люба, мынтӧдчис сы киясысь да котӧртіс вадорлань.
— Люба! — горӧдіс Андрей.
Сійӧ бергӧдчыліс да горӧдіс:
— Эн лок ме бӧрся!
Андрей колис ӧтнасӧн.
Сылы окота вӧлі серавны радысла, ӧнӧдз тӧдтӧм на, вӧвлытӧм шуд чувствуйтӧмысь.
Сійӧ здукас Андрей бара кыліс пелысъясӧн ваын шлёпкӧдчӧм.
Ловпу кустъяс сайысь тювкнитіс пыж.
Пыдӧснас сёйӧд мусӧ гирскигтыр пыжыс зурасис вадорӧ.
Пыжсьыс петісны Сергунько да пуръясьысь Сенька.
Найӧ прӧйдитісны Андрей дорті матіті, но эз казявны сійӧс.
«Неужели Валерий прав?.. — думайтіс Андрей. — Неужели тадзи овлӧ олӧмас?
Ог, ог верит!
Всё равно...
Да, всё равно, ме сійӧс радейта...»
Фролов воис Ческӧйӧ войнас.
Куим лун сійӧ вӧлі Обозерскӧйын, сы вӧсна мый сэтчӧ вуджис оборона кузя штаб.
Кор локтіс отрядӧ, комиссар тӧдмаліс, мый Онега карсянь телеграф оз нин вочавидз кык сутки.
— Войдӧр сідзжӧ перерывъяс вӧвліны, Павел Игнатьевич...
Линияыс частӧкодь торксьывлӧ, — лӧньӧдіс сійӧс Драницын.
Фролов муртса на садьмӧдіс сійӧс, и сылы зэв неокота вӧлі чеччыны вольпась вывсьыс.
Драницын юр вылысь, кодӧс вӧлі зэлыда кӧрталӧма сьӧд сеткаӧн, век сідзи жӧ тыдаліс вывлань сыналӧм юрсиыс.
— Кымынысь нин татшӧмыс вӧвлі, — очсалігтыр бара шуис сійӧ.
— Мый ӧд кор оз овлы да, — недовольнӧя шуис Фролов. — Обстановкаыс напряжённӧй.
Ті тӧданныд, мый вӧлӧма архангельскӧй вадорын?
И комиссар висьталіс, кыдзи кык недель сайын «Горислава» яхта вӧлӧм мунӧ Еджыд саридзӧд и Кардорсянь некымын дас верст сайын, пустыннӧй вадорын, аддзӧма морскӧй буксирнӧй пароходӧс.
Сы бӧрын, кор буксирыс абу вочавидзӧма позывнӧйяс вылӧ, сӧветскӧй морякъяслӧн вооружённӧй группа чеччас вадорӧ.
Вадорсьыс вӧлі аддзӧмаӧсь да кутӧмаӧсь неыджыд английскӧй отрядӧс, морт дас витӧс, кодъяс вӧлӧмаӧсь морскӧй пехотаса салдатъясӧн английскӧй «Аттентив» крейсер экипажысь.
— Меным висьталісны штабын, — содтіс Фролов, — быттьӧкӧ тайӧ тышас зэв бура асьсӧ петкӧдлӧма Павлин Виноградов...
Лои чӧв-лӧнь.
— Видлалӧны миянӧс ньӧжйӧникӧн, Павел Игнатьевич...
Со и ставыс!
Пыр кадся кодь история...
Комиссар, коді вӧлі бусӧссьӧма да няйтӧссьӧма туй вылас, век на пӧрччысьтӧг зумыша пукаліс пызан сайын.
Морскӧй сьӧд картузсӧ сійӧ вештӧма кӧсича вылас.
Фролов дугдывтӧг куритчис.
Фикус пельсаын чурвидзис нин некымын папирос пом.
— Вот мый, — шуис Фролов. — Корӧй Сергунькоӧс да некымын разведчикӧс, дасьтӧй вӧвъяс...
Ме ачым ветла Онегаӧ...
Всё-таки колӧ тӧдмавны, мыйын делӧыс.
Комиссар корис ас дорас и старик Нестеровӧс.
— Ті татчӧс морт, Тихон Васильевич, — шуис сійӧ сылы. — Местаяссӧ тӧданныд...
Йӧзсӧ тӧданныд.
Тіян, навернӧ, тӧдсаыс уна?
— Быдса вӧлӧсть!
И содтӧд уезд тшӧтш... — старик шпыньмуніс.
— Отсаланныд миянлы?..
Колӧ срочнӧ тӧдмавны: мый вӧчсьӧ Порогъяс сайын?
Старик читкыртліс синъяссӧ, сэсся сюся видзӧдліс Фролов вылӧ да Драницын вылӧ:
— Ыджыдтор тай!
Ме сідз гӧгӧрвоа, фронт вылын кутшӧмкӧ происшествие...
— Да, — дженьыда вочавидзис комиссар. — Онега кык сутки чӧж нин оз вочавидз.
— Ладнӧ, — недыр думайтыштӧм бӧрын спокойнӧя шуис Тихон. — Дерт, прӧверитны колӧ...
Муна!..
Аттьӧ тэныд, Павел Игнатьевич, мый шырӧн-каньӧн мекӧд эн ворс!
Ме тэныд ставсӧ жӧ веськыда висьтала.
Тэ вӧчан честь серти, сӧвесть серти.
И ме сідзжӧ.
Мунам!
Сӧмын сёрнитчам!
Кык зонмысь унджык эн босьт.
А сідз, кыдзи колӧ, вӧчам.
Пыжӧн мӧдӧдчам?
— Ог, вӧвъясӧн.
Сӧмын, Тихон Васильевич, чӧв ов.
Сиктад некодлы кыв ни джын эн висьтав.
Нинӧм йӧзсӧ волнуйтны кадсьыс водз.
— И збыльысь, нинӧмла, — сӧгласитчис старик. — Кор муннысӧ?
— А мый виччысьнысӧ?
Ӧні жӧ и мунам.
Чувствуйтан, Тихон Васильевич, кыдзи ме тэныд дӧверяйта?
— Чувствуйта, Игнатьич.
— Он подведит?
— Ен мед видзас.
— Чӧртыс тэнӧ новлӧдлӧ!
Кытчӧ мунан? — шуис Люба Тихонлы, кор сійӧ садьмӧдіс моньсӧ пӧлатьсьыс.
— Абу тэнад делӧ.
Ӧзты бисӧ.
Вӧрӧ ветлам делӧӧн.
Гӧгӧрвоин?
Кӧні паськӧмыс?
Тэрыбджыка вӧр.
Мый синъястӧ чашкӧдін?
Зонъяскӧд муна.
Люба вайис моздорас паськӧм да шыбитіс стариклы пыр на сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдігтыр.
— Вот дукӧс.
Туяс?
Драницын ыстіс связнӧйсӧ Андрейла.
— И Андрей мунӧ? — Люба юаліс Сергуньколысь, коді пукаліс нин пач дорын да виччысис распоряжениеяс. — Вот чудесаыд!
Мыйла нӧ водзджык энӧ висьталӧй?
Ме эськӧ тіянлы шаньга пӧжалі туй вылад.
— И шаньгатӧгыс ладнӧ, — броткис старик. — Некор.
— А мый лоӧмасӧ? — тӧждысьӧмӧн нин юасис сылысь Люба.
— Да нинӧм...
Делӧяс да случайяс... — быттьӧкӧ аслыс моз вочавидзис старик. — Петав жӧ лучше дворӧ да вӧвсӧ седлӧав.
Люба скӧрысь топӧдіс вомдоръяссӧ да пыр жӧ петіс керкасьыс и мыйвынсьыс швачкис ӧдзӧссӧ.
— Вот мутиыд... — кӧритӧмӧн сійӧс колльӧдіг броткыштіс старик. — Ок тэ! вир...
Ставӧн чукӧртчисны пызан дорӧ.
Сиктын оз вӧлі тыдав ни ӧти би, ни ӧти морт.
Сьыланкывъяс важӧн нин эз кывны, быттьӧкӧ ставыс кулӧма.
Ю вывсянь гы моз локтіс ру.
Войыс вӧлі югыд, кельыдлӧз.
Ывлаын кылісны нин боечьяслӧн гӧлӧсъяс, вӧвъяслӧн корсйӧдлӧм, стремяяслӧн зёлькӧдчӧм.
Керкаӧ пырис Андрей.
— Гранатаяс босьтны? — шӧпкӧдӧмӧн сійӧ юаліс комиссарлысь.
Фролов сӧгласитчӧм петкӧдлӧм могысь довкнитіс юрнас.
Керка дорын гӧлӧсъяс мӧдісны кывны гораджыка.
— Оз позь.
Тэныд шуӧны, мый ӧні мунӧны, — кыліс кодлӧнкӧ упрямӧй гӧлӧс. — Вӧлі приказ некодӧс не лэдзны.
— Бӧлбан тэ, сэсся нинӧм! — скӧра горӧдіс кодлӧнкӧ упрямӧй гӧлӧс.
Фролов тӧдіс гӧлӧссӧ взводнӧй командир Степановлысь.
Пыр жӧ керкаас пырис и ачыс Степанов, ар комын кымына морт, Путиловскӧй заводса кузнеч.
Сійӧ эз тӧд прамӧя ни строй, ни уставнӧй обращениеяс и боечьяскӧд и начальникъяскӧд обращайтчыліс ӧткодя.
Сійӧ катласигтыр воис комиссар дінӧ да сетіс сылы телеграфнӧй бланк.
— Ӧні на примитӧма, Игнатьич.
Обозерскӧйсянь! — чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Ме чайта, срочнӧ.
— «Онега карӧс босьтӧмаӧсь англичана, — лыддис Фролов. — Миян бӧрыньтчӧмаӧсь Ческӧйӧ».
— Сэсся вӧлі мераяс примитӧм йылысь Семенковскийлӧн распоряжение.
— Ме быттьӧкӧ чувствуйті! — бланксӧ Драницынлы сетігӧн шуис Фролов.
— Но кӧнӧсь нӧ онежскӧй гарнизонса красноармеечьясыс? — телеграммасӧ лыддьӧм бӧрын шуис Драницын. — Мыйся сэтшӧм штатскӧйяслӧн кодь неточность?
Вот ӧні миянлы збыльысь колӧ ыстыны разведка.
Но тіянтӧг нин, комиссар ёрт.
Ме ӧні сьӧлӧмсянь кора тіянӧс не эновтны отрядсӧ.
— Колӧ дзик пыр жӧ ыстыны разведка, — шуис Фролов.
Валерий получитіс Драницынсянь медбӧръя инструкцияяс да карта.
Комиссар да Драницын петісны кильчӧ вылӧ, медым колльӧдны разведчикъясӧс.
Бледӧдӧм Люба котӧрӧн петіс на бӧрся.
— Ангелъяс тэкӧд, — Люба шӧпнитіс Андрейлы, коді муртса кавшасис вӧв вылас.
Валерий серӧктіс.
Тихон скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Но, ен отсӧгӧн, — шыр гӧна косіник мерин вылӧ пуксигмоз шуис сійӧ.
Мерин мӧдіс йӧктыны сы улын, но старик кужӧмӧн успокоитіс сійӧс да, Фролов дорӧ воӧм бӧрын, делӧвитӧя шуис:
— Огӧ миртуй кузя мунӧ, а веськыдвыв вадорӧдыс, мед эз казявны.
Местаясыс меным тӧдсаӧсь.
Сэні бакенщик олӧ, Ёлкин, важся друг.
Сэтшӧм мужикыс и апостолъяс пӧвстын эз вӧв.
Сюсь, ставсӧ тӧдӧ.
— Видзчысьӧмӧнджык, Тихон Васильевич!
Ылӧсӧ энӧ мунӧй.
Меным колӧны сӧмын сведениеяс.
— Нинӧм.
Дьявол лёк, да ми повтӧмӧсь! — горӧдіс Нестеров да, вӧлыслы кынӧмас каблукнас тувкӧмӧн, вӧтліс сійӧс первойӧн.
Сы бӧрся рӧдтісны чойӧд мӧдлапӧлӧ вуджанінӧ Андрей да Валерий.
Вӧвъяслӧн кокшыыс гораа кыліс войся чӧв-лӧняс.
— А ӧд збой мужикыс, — шуис военспецлы Фролов, кор найӧ бӧр пырисны керкаӧ.
— Да, важся служба!..
Узьны кутанныд, Павел Игнатьевич?
Колӧ всё-таки узьыштны!
«Да, дерт жӧ, колӧ узьыштны», — думыштіс комиссар.
Разведчикъяс зэв ёна кынмисны.
Сменаыс збыльысь вӧлі сьӧкыд.
Сук еджыд ру век на важмоз кыптіс нюр весьтӧ.
Кымӧръяс кывтісны сэтшӧм уліті, мый пӧшти инмалісны пу йывъясас.
«Нинӧм, — бурӧдіс асьсӧ Жарнильский. — Куим час мысти шняритны-узьны кута».
Сылы окота вӧлі сёрнитыштны, медым вежны думъяссӧ.
Но сійӧ чӧв оліс, сюся кывзіс быд шы.
Чужӧмыс сылӧн быттьӧкӧ друг кынмис.
Сылы кажитчис, мый бадь пу кустъясыс, кодъяс сулалісны туйсянь воськов кызь сайын, дрӧгнитісны.
Сэк жӧ сійӧ кустъяс сайсяньыс мыччысисны сьӧд фигураяс.
Жарнильский кыліс гӧгӧрвотӧм сёрни.
Первой движениеӧн сылӧн вӧлі — дзик пыр жӧ, ни ӧти секунда воштытӧг, — заводитны лыйлыны.
Но сьӧд фигураяс тэрыба дзебсялісны кустъяс сайӧ, лыйсьыны прӧстӧ, Жарнильский ногӧн, оз сулав весиг сигнал сетӧм могысь.
— Аддзылін? — шӧпкӧмӧн юаліс сійӧ Маркинлысь.
Сійӧ кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
— Кыссьы ӧдйӧджык, юӧрт асланым йӧзлы, — прикажитіс Жарнильский.
Маркин, му бердас топыда жмитчӧмӧн, кыссис Онега вадорӧ.
Сэні вӧлі мӧд постлӧн секрет.
«Сӧмын мед эськӧ Маркин регыдджык удитіс мунны», — лихорадочнӧя думайтіс Жарнильский да сійӧ жӧ здукас бара аддзис куст сайысь мыччысьысь сьӧд фигура.
Здук кежлӧ ыпнитлысь электрическӧй пӧнар югдӧдліс погонъяс, военнӧй куртка, сосиски кодь гӧгрӧс ус.
Сэсся чужеземнӧй салдат, коді сулаліс туй вылын, гораа корис ассьыс ёртъяссӧ, кодъяс век на волі сайӧдчӧмаӧсь кустъяс сайӧ.
«Кыдзи нахальничайтӧны! — ыджыд лӧглунӧн думыштіс Иван. — Быттьӧкӧ гортас воӧмаӧсь!»
Сэсся нинӧм йылысь думайттӧг сійӧ метитчис да лыйис.
Чужеземнӧй салдат горӧдігтыр уси.
Нюр весьтын мӧдіс сяркӧдны пулемёт.
Тадзи заводитчис тайӧ бойыс.
— Лыйсьӧны, кыланныд, лыйсьӧны! — друг садьмис да горӧдіс комиссар.
Сійӧ ырскӧбтіс-чеччис да тэрыба пасьтасис.
Сы бӧрын койка вывсьыс уськӧдчис Драницын, кӧмаліс гачсӧ да котӧрӧн уськӧдчис ӧшинь дорӧ.
Енэжыс кельдӧдӧма, вӧлі югдӧ.
«Лыйсьӧны!» — паськаліс сикт кузя.
Унзіля йӧз, кодъяс пасьталӧмаӧсь ас выланыс мын веськалӧма, петалісны керкаассьыныс.
Улича кузяыс кианыс оружиеӧн котӧртісны боечьяс.
Баксіс не ас кадӧ картаясысь вӧтлӧм скӧт.
Бабаяс тӧлкуйтісны мужикъяскӧд: кутшӧм вӧрӧ дзебны скӧтсӧ?
Комиссар да командир котӧрӧн петісны ывлаӧ.
Фроловлы син улас усьлі Любалӧн повзьӧм чужӧмыс.
Сэсся, быттьӧкӧ му пытшсьыс петіс, друг тыдовтчис Сергунько, коді нуӧдіс поводӧдыс пӧсялӧм вӧвсӧ.
Тихон, кӧтасьӧм дукӧса, шапкатӧм, юрсӧ копыртӧмӧн, сулаліс двор шӧрас.
Сыкӧд орччӧн юр вывсяньыс кок улӧдзыс сулик ва сулаліс Андрей.
— Ті кыдзи татчӧ веськалінныд? — горӧдіс на вылӧ комиссар.
Андрей торксялӧмӧн висьталіс, мый Ческӧйсянь квайт либӧ сизим верст сайын вӧрысь петіс вӧралысь да висьталіс, мый шуйга вадорӧдыс воӧ кутшӧмкӧ суйӧрсайса отряд.
— Ми, дерт, вуджим сэтчӧ.
Сэні олысьясыс сідз жӧ висьталісны.
— Ме решиті бергӧдчыны бӧр, — то комиссар вылӧ, то военспец вылӧ видзӧдлывліг шуис Сергунько. — Ми скачитім...
— Онежскӧй туй вылын ті энӧ вӧлӧй? — торкис сійӧс Драницын.
— Эгӧ.
Ми бӧр воим вадорӧдыс.
— И прӧйдитінныд свободнӧя?
— Кыдзи и пыр!
Драницын заводитіс куритчыны, и чужӧмыс сылӧн лои дзик спокойнӧй.
— Ме сідзи и думайті, — шуис сійӧ. — Буракӧ, налӧн передӧвӧй группаыс зурасис туйдорса миян ӧти пост вылӧ.
Либӧ вӧрын, либӧ...
Эй, связнӧй! — горӧдіс сійӧ. — Мый юртӧ ӧшӧдін?
Вай ӧдйӧджык вӧвъяс!
Некымын минут мысти комиссар да Драницын, кыкнанныс верзьӧмӧн петісны сиктысь.
Драницын прогулка вылын моз ӧтмоза рӧдтіс вӧвсӧ стекнас кучкалігтыр.
Бӧрвылас, седлӧ вылын сьӧкыдпырысь кыпӧдчывліг, рӧдтіс Фролов.
Сійӧ оз вӧлі куж ветлыны верзьӧмӧн.
Валерий, Андрей да старик рӧдтісны на бӧрвылын.
Ыръянитысь вӧв вылын, ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласиг, медбӧрын скачитіс связнӧй.
Век на лыйсисны.
Сикт быдладорсянь боечьяс воалісны изйӧсь сён дорӧ, кӧні быдмисны лапкоръяс.
Драницын распоряжение серти тані должен вӧлі лоны отрядлӧн резерв.
Кор сэтчӧ воис Фролов, Драницын вӧлі лэччӧма нин вӧв вывсьыс да кывзіс взводнӧй командир Степановлысь, коді локтіс сы дорӧ окопысь.
— Яндзим! — скӧрысь шуаліс Драницын. — Но мыйла гымӧдӧны сынӧдас, противник кӧ оз тыдав?
Дзик пыр жӧ дугӧд!
Степанов котӧртіс окопъяс линиялань.
Крут пӧкатӧд сылы ковмис кыссьыны кынӧм вылас, кустъясӧ да эжа турунӧ кутчысьӧмӧн.
Котӧрӧн локтіс Валерий да веськыда сувтіс Драницын водзӧ.
— Прӧверитны секретъяс, — прикажитіс сылы отрядса командир.
Комиссар куйліс бруствер вылын.
Сійӧ перйис футлярсьыс бинокль да первой заводитіс видзӧдны сійӧн муртса тыдалысь зорӧдъяссӧ, сэсся кык пожӧм йыв, кодъяс, еджыд ру гыяс пытшкысь мыччысьӧмӧн, качайтчисны, быттьӧ ва вылын табъяс.
Сук ру пытшкӧ, коді вӧлі енэжсьыс усьӧм кымӧр пласт кодь, вӧлі дзебсьӧма враг.
Сэні дугдывтӧг сяркӧдчисны сылӧн пулемётъяс.
Но жертваяс эз вӧвны, ни ӧти пуля эз на волы окопӧдз.
Тадзи коли минут кызь кымын, кытчӧдз бӧр эз воны разведчикъяс.
Сергунько доложитіс комиссарлы, мый куим пост абу казялӧмаӧсь противникӧс, сэні ставыс чӧв-лӧнь.
Но нёльӧд пост дорӧ, Жарнильский да Маркин дорӧ, сылы абу удайтчӧма прӧйдитны.
— Некыдз.
Ни котӧртӧмӧн, ни кыссьӧмӧн.
Стальнӧй шер.
Зэв ён заградительнӧй би.
Абу некутшӧм позянлун прӧйдитны, — докладывайтіс Сергунько.
— Колӧ прӧйдитны, — шуис Фролов.
— Кывза, — вочавидзис Валерий.
Фролов лэптіс юрсӧ, но Валерий эз нин вӧв.
Сійӧ кыссис ӧтнас.
Разведчикъяс мӧдісны вӧрны, кор гӧгӧрвоисны, мый налӧн командирыс став рисксӧ босьтіс ас вылас.
Андрей кыв шутӧг петіс окопсьыс да котӧрӧн заводитіс вӧтӧдны Сергунькоӧс.
«Латкин!
Вод!» — горзісны сылы бӧрвывсяньыс.
Андрей бергӧдчыліс да уси.
«Виисны?
Эк, Андрюша!
Абу виӧмаӧсь, слава богу.
Кыссьӧ, кыссьӧ!
Сайӧдчис вутш саяс!
Эк, сукин сын!» — сёрнитісны боечьяс.
Пуляяс воалісны нин окопъясӧдз.
Некымын морт ранитчисны.
— Ми долженӧсь спаситны постсӧ, — шуис Фролов.
Драницын довкйӧдлыштіс юрнас да ӧзтіс кусӧм папироссӧ.
— Колӧ виччысьыштны, мый висьталас разведка.
Гашкӧ, противник тайӧ направлениеӧд кутас атакуйтны, сэки миянлы нинӧм и думайтны спаситӧм йылысь.
Но найӧ лыйсьӧмын чувствуйтчӧ мыйкӧ паническӧй.
Тадзи оз наступайтлыны!
Кӧть и, кажитчӧ, поводдяыс некор на эз вӧв атакалы татшӧм бурӧн, кыдзи ӧні.
Сійӧ швичйӧдліс стекнас сёйӧссьӧм сапӧг гӧленяс.
— Кодлы — налы али миянлы? — юаліс Фролов.
— Ӧні кежлӧ налы.
Но кутам кӧ атакуйтны ми, то лоӧ бур и миянлы, — спокойнӧя вочавидзис Драницын. — Виччысьлам разведкалысь воӧмсӧ.
Ме мыйлакӧ думайта, мый враг оз лӧсьӧдчы атакуйтны.
Фролов эз вӧв полысьяс лыдысь.
Сійӧ эз пов казнитӧмысь, кор виччысис сарскӧй военнӧй судлысь приговор, эз пов смертьысь и сарскӧй тюрьмаысь пышйигӧн.
Кор веськаліс Питерӧ Октябрся переворотӧдз неуна водзджык, сійӧ участвуйтіс Тӧвся двореч штурмуйтӧмын.
Сэки сійӧ некод вӧсна эз кывкут, некодӧн эз веськӧдлы.
Ӧні сылӧн торйӧн нин ёся кыптісны став сійӧ чувствоясыс, кодъяс кыптывлӧны быдӧнлӧн, весиг медся ичӧт военачальниклӧн.
Комиссар медся ёна волнуйтчис, кыдзи помасяс тайӧ бойыс, но такӧд тшӧтш чувствуйтіс и сійӧ йӧз вӧсна кывкутӧм, кодъяс дӧверитісны сылы ассьыныс судьбанысӧ да кодъяс видзӧдісны ӧні сылӧн быд движение бӧрся.
Корсюрӧ сылы весиг окота лолі, медым противник регыдджык тыдовтчис.
— Кыдзи асьнытӧ чувствуйтанныд?
Нинӧм? — кыліс сійӧ аслас пель дорысь шӧпкӧдӧм.
Сы дорӧ копыртчис Драницын.
— Занимайтчӧй асланыд делӧӧн, — грубӧя вочавидзис Фролов.
Военспецлӧн бестактностьыс отсаліс сылы лоны тырвыйӧ спокойнӧйӧн, стӧчджыка кӧ шуны, лоны веськодьӧн, мый вӧсна сӧмын и вермӧны йӧзыс овладевайтны бой дырйи асланыс нервъясӧн.
Лыйсьӧмыс кутіс лӧньны, пулемётысь сяркӧдӧм пыдди кылісны ӧтка лыйсьӧм шыяс.
Таысь кындзи, пуляяслӧн шутьлялӧмыс лыйӧм шы дорысь ӧні кылӧ вӧлі водзджык.
Сідзкӧ, лыйсьысьясыс татысянь вӧліны кык сюрс воськов дорысь не матынджыкӧсь.
Драницын висьталіс тайӧс боечьяслы.
— Тыдалӧ, найӧ бӧрыньтчӧны, — содтіс сійӧ. — Дзик яснӧ, мый найӧ случайнӧ зурасьӧмаӧсь нёльӧд пост вылӧ.
Боечьяс мӧдісны варовитны да сувтавны окопъясас.
Ӧткымынӧн весиг петісны бруствер вылӧ, кӧть вӧлі и ӧпаснӧ на.
Бӧр локтіс разведка.
Валерий висьталіс Драницынлы, мый туй вылын да вӧрын эмӧсь зэв уна коктуйяс.
— Отрядыс, колӧ чайтны, ыджыд, ӧні сійӧ мунӧ вӧр дорӧдыс, кӧрттуй линиялань, — докладывайтіс Валерий. — Нёльӧд пост абу.
Маркинӧс виӧмаӧсь.
Иванлысь горшсӧ вундӧмаӧсь!
Со тадзи, пуртӧн! — Сергунько нуӧдіс кипыдӧс дорышнас горшӧдыс, и киыс сылӧн кутіс дрӧжжитны. — Ме видлалі Иванлысь подсумоксӧ, винтовкасӧ — патронъясыс абуӧсь.
Пулемётнӧй лентаыс тыртӧм жӧ.
Турун вылас сӧмын гильзаяс.
Буракӧ, зонмыс дорйысьӧма медбӧръя патронӧдзыс.
Валерий дорын сулаліс Андрей. Сылӧн ва да няйт чужӧмыс волнуйтчӧмысла вешкыртчӧма.
Сійӧ сюйис гач зептас кисӧ да кыскис сэтысь военнӧй курткаса петлица, кодӧс аддзӧма зорӧд дорысь, кӧні вӧлі виӧмаӧсь Жарнильскийӧс.
Комиссарлы сійӧс сетігӧн Андрей ньӧжйӧник шуис:
— Английскӧй...
— Абу, тайӧ абу английскӧй,- Фролов пельпом вомӧн сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Драницын. — Тайӧ американскӧй.
Аддзанныд гербсӧ: кутш, коді гыжъяс костас топӧдӧма ньӧвъяс.
Боечьяс, быттьӧкӧ налы кодкӧ командуйтіс, локтісны матӧджык военком дорӧ да видзӧдісны бура окантуйтӧм рыжӧй рӧма матерье тор вылӧ.
Петлицасӧ чуньяснас чукрӧдлӧм бӧрын комиссар шыбитіс сійӧс няйтас.
Боечьяс сулалісны чӧв олігтыр.
Найӧ зумыша видзӧдісны чужеземнӧй военнӧй курткалӧн няйтын туплясьысь петлица вылӧ.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, ёртъяс? — друг горӧдіс Валерий. — Миянлы тайӧ канму йывсьыс висьтавлісны, мый мирын сійӧ медся свободнӧй канму.
Кутшӧм нӧ тайӧ чӧрту мездлун?!
Ёртъяс, да кыдз найӧ лысьтісны?
Комиссар ёрт, комиссар ёрт, — волнуйтчӧмысла оръясьысь гӧлӧсӧн шуаліс сійӧ. — Тайӧ Америка?
Сідзкӧ, Америкаыс тайӧ виис пуртӧн миянлысь Ваня Жарнильскийӧс?
Кутшӧмкӧ американец друг веськаліс татчӧ, ылі местаӧ...
И ми тайӧс лэдзим?
Фролов зэв бура гӧгӧрвоис Валерийлысь состояниесӧ.
Сылӧн и аслас морӧсас ставыс пуис, но кор сэні сулалысь красноармеечьяс кутісны Валерий моз жӧ горзыны да ӧвтчыны винтовкаяснас, сійӧ гӧгӧрвоис, мый должен кутны асьсӧ.
— Ті нӧ мый, посни челядь? — шуис Фролов. — Мыйла ті горзанныд?
Оз горзыны ков, а действуйтны колӧ, кыдзи революцияса салдатъяслы.
Кыдзи ті чайтанныд: американечьясыс тані унаӧнӧсь? — сійӧ юаліс Драницынлысь.
Военспец, коді волнуйтчӧмысла да скӧрысла вӧлі бледӧдӧма, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Сы серти арталӧмӧн, кутшӧм шум кыпӧдлісны тайӧ мерзавечьясыс, буракӧ, унаӧнӧсь.
Дерт, миян дорысь найӧ ёна унджыкӧнӧсь.
И вооружитчӧмаӧсь найӧ миян дорысь ёна бурджыка.
Кӧть найӧ и оз пырны бойӧ.
— Мый ті предлагайтанныд?
— Заводитны бой.
— Правильнӧ, — шуис Фролов. — Ми этшаӧнӧсь.
Но ми асланым му вылынӧсь.
Сідзкӧ, ми унджыкӧнӧсь.
Лӧсьӧдчӧй.
Кутам тышкасьны.
Драницын шуис, мый тайӧ местаясын бойяс нуӧдӧм могысь колӧны опытнӧй проводникъяс, кодъяс бура тӧдӧны вӧрсӧ.
Некымын боеч котӧртісны Ческӧйӧ, и часджын мысти Фролов дорӧ локтіс морт дас вита отряд, кӧні ыджыд пыддиыс вӧлі Тихон.
Тайӧ вӧліны местнӧй кыйсьысьяс, вӧрлэдзысьяс, кырсь кульысьяс.
Ӧткымынӧн на пиысь вӧліны вооружитчӧмаӧсь дрӧбӧвикъясӧн.
Фроловлы колӧ вӧлі кык-куим проводникысь не унджык, и сійӧ висьталіс та йылысь крестьяналы.
— Абу сідз, Игнатьич! Мужик кӧ нин эрыштчис, то кучкас, — шуис Тихон. — Пуляясыс миян ош вылӧ дасьтӧма, буретш зверь серти.
Коді проводникӧн мунас, а коді и боечӧн, ставсӧ босьт.
Общество корӧ.
Ставӧн мунам нӧйтны миянлысь вӧрӧгъясӧс.
— Но, аттьӧ, ёртъяс, — шуис комиссар. — Бойын быдӧнлы сюрас места, тайӧ вернӧ.
Сэсся сійӧ бергӧдчис Валерийлань да прикажитіс сылы кыдзи позьӧ ӧдйӧджык юклыны доброволечьясӧс взводъясӧ.
Своднӧй англо-американскӧй батальон вӧлі Ческӧйсянь куим верст сайын.
Лои тайӧ сэтшӧм ногӧн.
Июль комынӧд лунӧ интервентъяслӧн эскадра петіс Мурман карысь.
Июль комын ӧтикӧд лунӧ эскадралӧн частьыс пырис Онежскӧй губаӧ да чеччӧдіс Онега карса портӧ первой десант.
Тайӧ карса ичӧтик гарнизон, коді состоитіс сӧмын кымынкӧ дас красноармеечысь, босьтчылӧма водзсасьны.
Но тайӧ водзсасьӧмсӧ регыд вӧлі пӧдтӧма неприятельскӧй судноясвывса артиллерияӧн.
Сэк, кор эскадраыс мӧдӧдчӧма водзӧ Кардорлань, десантнӧй батальон каяс Онега ю кузя Подпорожьеӧ, сэсся и Ческӧйӧ, босьтчылас кытшовтны сійӧс да вӧръяс пыр воны Вологодскӧй кӧрттуйӧдз.
Батальоныс тані и зурасяс Фролов дозоръяскӧд.
Батальонас американечьяс вӧліны унджыкӧн англичана дорысь.
Налӧн общӧй начальник, полковник Роулинсон, думайтіс, мый сылы удайтчас прӧйдитны тайгаті паркет вывті моз.
Кутшӧмкӧ большевистскӧй патрулькӧд зурасьӧмысь сійӧ эз шӧйӧвош.
Роулинсонӧс ёнджыка беспокоитіс судьбаыс ыджыд обозлӧн, кӧні вӧлі быдтор — шоколадсянь да вискисянь заводитӧмӧн да шерстянӧй свитеръясӧн помалӧмӧн.
Обозыс эз лэдз маневрируйтны: эновтны кӧ сійӧс, то Роулинсон эськӧ удитіс воны Ческӧй — Обозерскӧй туй вылӧдз да орӧдны сійӧс.
Но полковниклы вӧлі жаль эновтны обозсӧ.
Кор кылісны первой лыйӧм шыяс, американечьяс гӧгӧрвоисны, мый бойыс быть лоас, но бой помасьӧм кузяыс на пиысь некод эз тӧждысь.
Разведка юӧртіс, мый большевистскӧй отрядлӧн вынъясыс зэв ичӧтӧсь.
Полковник Роулинсон, Чикагоын тӧдса Роулинсонъяс семьяысь медічӧт пиыс, веськаліс роч войвылӧ немвиччысьтӧг.
Нывбаба вӧсна сійӧ сюрӧма вӧлі сквернӧй историяӧ: видзӧма штабнӧй сьӧм и, медым кыдзкӧ петны татшӧм положениесьыс, аслас любовницаыслы висьтавтӧг вузалас сылысь драгоценностьяссӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм лёк да мисьтӧм, мый весиг высшӧй американскӧй командование эз вермы кусӧдны тайӧ делӧсӧ.
Роулинсонлы прикажитісны дзик пыр жӧ эновтны Париж да мунны экспедиционнӧй войскаӧ.
Мунігас сійӧ немъяндысьтӧг шуис: «Война — сійӧ грабитӧм, грабитӧм — сійӧ сьӧм, и сэнітӧ нин, сійӧ зэв озыр канмуас, ме нажӧвита, ассьым первой миллион».
«Друг да менӧ тотшкӧбтасны тайӧ нюрас», — заводитчӧм бой бӧрсяыс видзӧдігӧн думыштіс Роулинсон.
Ичӧтик фигураяс, кодъясӧс сійӧ аддзыліс бинокль пыр, американечьяслӧн миномёт би улын топӧдчылісны му бердас, чеччылісны, усьлісны, кыссисны.
Полковник повторяйтліс ассьыс приказъяссӧ.
Ӧні уджаліс нин кык миномёт.
Но гӧрдъяслӧн «ура» горзӧмыс да винтовкаясысь лыйсьӧмыс эз дугды.
Тайӧ заводитіс беспокоитны Роулонсинӧс.
«Колӧ бӧрыньтчыны ылӧджык татысь.
Но и чӧрту найӧс!»
Полковник немтӧждысьтӧг нюммуніс да понӧльяс дорын сыкӧд орччӧн сулалысь кузь кокъяса офицер-артиллеристлы шуис:
— Но, Хэнки...
Ме муна резерв дорӧ.
Кор ті танӧсь, меным нинӧм вӧчнысӧ.
— Дерт жӧ, мунӧй вӧрӧ! — Хэнки кыдзкӧ тешкодя шпыньмуніс. — Справитчам.
Весалам туйсӧ, и ставыс лоӧ зэв бур.
Жар кутіс лоны.
Хэнки пӧрччис ас вывсьыс капот кодь паськыд брезентӧвӧй военнӧй пальтосӧ.
Полковник топӧдліс Хэнкилысь кисӧ, тэрмасьтӧг пуксис вердаса гунтер вылӧ да рӧдтіс вӧр чащаӧ.
Фролов да Драницын меститчисны ыджыд гуӧ, кӧні коркӧ вӧлӧма каменнӧй керкалӧн фундамент да гӧбӧч.
Ӧні тайӧ ставсьыс кольӧма сӧмын кирпич чукӧр да муас вӧйӧм некымын из.
Тані жӧ вӧліны разведкаысь боечьяс Валерийкӧд, Андрейкӧд да старик Нестеровкӧд тшӧтш.
Разведка юӧртіс, мый шуйгаладор вадорас Ческӧй дорын вуджӧмаӧсь сӧмын неприятельскӧй пикетъяс, а англичаналӧн да американечьяслӧн основнӧй вынъясыс мунӧны Онега веськыд вадорӧд Ческӧй — Обозерскӧй трактлань.
Противниклӧн миномётъясыс ужалісны важмоз на скӧрысь, и быть вӧлі кыптӧ юалӧм: сулалӧ-ӧ водзӧ нуӧдны бойсӧ да весьшӧрӧ губитны йӧзсӧ?
— Найӧ кӧсйӧны босьтны Обозерскӧй станция, — шуис Драницын да мыччис комиссарлы участоклысь чертёж, кодӧс вӧчӧма блокнот лист вылӧ. — Вот кыдзи тайӧ ставыс артмӧ!
Буракӧ, найӧ думайтӧны орӧдны кӧрттуй линия!
Видзӧдлӧй!
Фролов босьтіс листоксӧ.
— Орӧдны кӧрттуй линия? — чертёжсӧ видлалігӧн мӧдысь юаліс Фролов. — А мый нӧ Кардор, тіян ногӧн, кутас видзӧдны та вылӧ кияссӧ лич лэдзӧмӧн?
Драницын мӧдарӧ бергӧдчис да шога шуис:
— Прӧститӧй менӧ, комиссар ёрт!
Ме пола, мый Кардорлысь судьбасӧ водзвыв нин решитӧма!
Сійӧс кӧ абу на босьтӧма интервентъясӧн, то не талун-аски босьтасны.
— Ті йӧйминныд? — горӧдіс Фролов.
— Эг на, — сідз жӧ водзӧ висьталіс Драницын. — Мукӧдпӧлӧс цельясӧн интервентъяслы нинӧмла вӧлі татшӧм ыліас пырны.
Сійӧ индіс карандашӧн чертёжсьыс сійӧ местасӧ, кӧні вӧлі пасйӧма Обозерскӧй станциясӧ.
— Со!
Таті вуджны туйсӧ, босьтны сійӧс.
Гашкӧ, взорвитны туйяссӧ.
И буретш сійӧн вӧчны сідз, мый оз кут позьны эвакуируйтны Кардор.
Кардорӧс лоӧ орӧдӧма Вӧлӧгдаысь.
Со налӧн кутшӧм планыс!
Не сӧмын комиссар, но и Валерий, и Андрей, и весиг старик Тихон копыртчисны чертёж весьтӧ.
«Ок, ирӧдъяс!» — нурбыльтіс старик.
Валерий да Андрей видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Фролов думыштчис.
Кӧдзыд тӧв пыркӧдіс кыдз пуяссӧ.
Гусянь верстджын сайын кымын кыліс, кыдзи взрывайтчӧны минаяс.
— Сідзкӧ, ми татчӧ ставӧн усям, — шуис медбӧрын комиссар.
— Повтӧм мунӧ смертьыслы паныд киясас шпагаӧн?
Ті правӧсь, комиссар ёрт.
— Да мый нӧ тэ, донаӧй, — шыасис старик. — Нинӧм оз ло!
Дьявол скӧр, но зато ангелъяс бурӧсь.
Нинӧм миянлы оз ло.
Старик кывъясысь кыліс жугӧдны позьтӧм эскӧм.
Комиссар чеччис да спокойнӧя шуис Драницынлы:
— Ми долженӧсь не кувны, а победитны.
Кӧть мед мый эз ло!
Гӧгӧрвоана?
Отряд юксис кыкпельӧ.
Первойыс, кодӧн командуйтіс Драницын, колис татчӧ, места вылас.
Мӧд группаыскӧд Фролов мунас вӧрӧ, медым уськӧдчыны интервентъяс вылӧ тылсянь.
Кор кыласны гранатаяслысь взрывайтчӧмъяс, Драницын должен вӧлі кыпӧдны ассьыс йӧзсӧ атакаӧ.
Фролов шыбитіс шинельсӧ да гач зепъясас сюйис кык гранатаӧн.
— Мыйӧн сӧмын кыласны взрывъяс, заводитӧй, — шуис сійӧ военспецлы.
— Эм, — дженьыда вочавидзис Драницын.
— Но, а тэ нӧ мый?
Босьт! — гораа горӧдіс Валерий да петкӧдліс Андрейлы граната тыра ящик.
Разведчикъясӧс индісны Фролов группаӧ.
— Ставсӧ босьтінныд? — бергӧдчис сійӧ боечьяслань.
— Ставсӧ, — кыліс вочакыв.
— Но, мый нӧ, Драницын ёрт, — важмозыс жӧ гажаа шуис Сергунько. — Лёкӧн энӧ казьтылӧй...
— Мӧдімӧй! — прикажитіс Фролов.
Сы бӧрвылын гуысь петӧм бӧрын йӧзыс котӧртісны шор дорӧ, коді вӧлі визувтӧ вӧрсянь.
Шорыс вӧлі ляпкыд, пыдӧсыс зыбуч.
Ляпкыдик сёныс, кыті визувтіс шор, вӧлі тырӧма бадь кустъясӧн.
Йӧзыс мунісны гусьӧн шор пӧлӧныс увлань да воисны вӧрӧдз.
— Сэтчӧ, сотчӧминас мунам, Павел Игнатьевич, — шуис Нестеров. — Сотчӧм понӧльяс, — сійӧ ӧвтыштіс кинас. — Налӧн сэнӧсь постъясыс.
Сэнӧсь ирӧдъяс!
Полковник Роулинсонлы доложитісны, мый вӧрса А трӧпа дорын (тадзи американечьяс шулісны асланыс донесениеясын тайгаса ӧти трӧпа) сулалысь рота дорӧ локтӧны сӧветскӧй отрядса боечьяс.
Тайӧ ротаас вӧлі сё саяс штык да сійӧ нюжӧдчӧма вӧлі приблизительнӧ километрджын вылӧ.
Боевӧй охранениеын вӧліны постъяс да кымынкӧ парнӧй патрульяс, кодъяс ветлӧдлісны прӧсек пӧлӧныс: прӧсекыс тадзикӧн пыр контролируйтсьыліс.
Кор мӧдіс чувствуйтны, мый противник кӧсйӧ кытшавны сійӧс тылсянь, полковник Роулинсон мӧдӧдіс резервысь выль рота.
Сійӧ мӧдӧдчыліс нин трӧпалань, но Фролов кужис ордйӧдны лоӧмторъяссӧ.
Сылӧн группаыс дзикӧдз матыстчис американскӧй передӧвӧй постъяс дорӧ.
Комиссар куйліс ӧти постсянь дас воськов сайын да сы ылнаын жӧ мӧдсянь.
Водзӧсӧ ни кыссьыны, ни дзебсьыны оз позь вӧлі.
Сійӧ аддзис разьӧм вевтъяса керка да гӧгӧрвоис, мый сэні миномётнӧй окоп.
Гӧгӧр кылісны американечьяслӧн гӧлӧсъяс.
Фролов чеччис, гӧгӧр видзӧдліс да горӧдіс:
— Водзӧ, ёртъяс!
Аслас боечьяс водзвылын сійӧ уськӧдчис керка дорӧ да косялӧм вевт розьӧдыс шыбитіс пытшкас ӧтлаӧ кӧрталӧм кымынкӧ граната.
Кыліс взрыв.
Кывны мӧдісны горзӧмъяс, ойзӧмъяс.
Американскӧй салдатъяс уськӧдчисны пышйыны.
Офицеръяс, кодъяс эз виччысьны сэтшӧм немвиччысьтӧм нападениесӧ, босьтчылісны кутны ассьыныс йӧзсӧ, но салдатъяс эз кывзысьны налысь.
Заводитчис паника.
Сэки Драницын кыпӧдіс боечьясӧс атакаӧ...
Полковник Роулинсон донесениеын, кодӧс бӧрыннас вӧлі аддзӧма Кардорысь, тайӧ эпизодыс гижсьӧ вӧлі тадзи:
«Миян тылын друг мыччысисны садьтӧм код латышъяс.
Йӧйяс моз горзігтыр найӧ мӧдісны шыблавны гранатаяс.
Винтовкаясысь да пистолетъясысь лыйсьӧмӧн ми встретитім алкогольысь йӧймӧм бандасӧ.
Менам лейтенант Хэнки виис некымынӧс.
Но, рӧкыд вылӧ, миян миномётъяс эз действуйтны.
Найӧс вӧлі жуглӧма гранатаяс взрывӧн.
Друг мыччысис гӧрдъяслӧн выль цепь, кӧні вӧліны ручнӧй пулемётъяс; найӧ шӧтісны пуляяснас миянлысь храбречьясӧс.
Артмис миянӧс кытшалан угроза.
Миянлы быть лои бӧрыньтчыны.
Противник вынъяс йылысь точнӧй сведениеяс разведкасянь получиттӧдз ме вежи направлениесӧ да прикажиті став отрядлы чукӧртчыны ӧтлаӧ да пырны пыдӧ вӧрас...»
Шувгис тӧв, кусньӧдліс ловпу увъяс.
Жара ыпъялысь бипур дорсянь неылын тыдаліс винтовкаа морт.
Сэні жӧ куйлісны пӧгибнитӧм боечьяслӧн телӧясыс, кодъясӧс вӧлі тупкӧма брезентӧн.
Аски асывнас найӧс долженӧсь вӧлі дзебны.
Бипур дорын пукалігӧн да тӧвнас пӧльтысь би вылӧ думыштчӧмӧн видзӧдігӧн Андрей мӧвпаліс, мый сійӧ да Валерий Сергунько вермисны эськӧ ӧні тадз жӧ куйлыны брезент улын, кыдзи куйлӧны Иван Жарнильский да Пётр Маркин.
Мыйла тайӧ мирыс, коді существуйтӧ уна дас сюрс во, эз вермы лӧсьӧдны мортлы справедливӧй олӧм?
Мыйта жертваяс на ковмасны сы могысь, медым мӧд ногӧн вӧчны тайӧ бесчестнӧй, бессовестнӧй важ олӧмсӧ?
— Мый чӧв олан?
Психология? — серампырысь юаліс сы дорӧ локтысь Валерий.
— Абу. Ме сідз прӧстӧ думайта... — вочавидзис Андрей да висьталіс аслас думъяс йылысь.
Валерий серӧктіс.
— А ме чайта сідз...
Меным кӧ шуисны: «Получит тэ сё олӧм», — и дзик ставсӧ ӧтиктӧг ме видзи эськӧ революция вылӧ.
Ей-богу, сӧмын оружие вынӧн войтыр шедӧдас выль, шуда олӧм...
Мый сэні думайтнысӧ? — сьӧлӧмсяньыс нин помаліс Валерий.
Найӧ пырисны Нестеровъяслӧн югыд биа керкаӧ.
Петукъяс чуксасисны, вӧлі войшӧр кад, но сиктыс век на оліс.
Уличаясӧд ӧтарӧ-мӧдарӧ жуисны йӧз.
Мелосеев плетьӧн сулаліс аслас керка дорын да зумыша видзӧдіс югдӧдӧм ӧшиньяс вылӧ.
Калерия лэдзаліс вӧвъяссӧ да нуӧдіс найӧс дворас, гидняланьыс.
Мыйӧн сӧмын сиктӧдз кылісны лыйсьӧм шыяс, Мелосеев сӧвтіс телегаас кык ыджыд сундук, пуксьӧдіс семьясӧ, игналіс ассьыс керкасӧ да мӧдӧдчис вӧрӧ.
Кор бойыс помасис да ставыс лӧнис, Мелосеев бӧр локтіс.
Но сылысь керкасӧ займитӧмаӧсь нин боечьяс.
Ӧні найӧ пыртлісны телегаяссьыс Мелосеевлӧн тыртӧм амбарӧ бойын босьтӧм трофейяс: патронъяс тыра ящикъяс, продовольствие тыра мешӧкъяс.
Взводнӧй командир Степанов, коді вӧлі каптенармус пыдди, сулаліс гурйыв восьса амбар ӧдзӧс дорын да мыйкӧ гижаліс аслыс ичӧтик книжкаӧ.
Боеч югдӧдіс сылы пӧнарӧн.
Мелосеев матыстчис Степанов дорӧ.
— Кыдзи нӧ ті тайӧс прикажитанныд гӧгӧрвоны, военнӧй ёртъяс? — аслас кок улӧ видзӧдіг юаліс сійӧ. — Ме ӧні абу кӧзяин али мый?
Томансӧ нетшыштӧмныд...
— Тэ кутан котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а ми тэнӧ виччысьны! — чирӧм гӧлӧсӧн вочавидзис взводнӧй.
Юрсӧ сылысь вӧлі бинтуйтӧма, и та вӧсна чужӧмыс вӧлі ещӧ на суровӧйджык. — Дзескӧдчышт!
Керкаыд ыджыд!..
Али тэныд местаыс этша?
Кӧсъян, медым раненӧйяс миян валяйтчисны муас понъяс моз, а тэ блаженствуйтін эськӧ?..
Да?
Тэ тайӧс кӧсъян, кулацкӧй душа?
— Бать, — сійӧс соскӧдыс тракйигтыр полӧмӧн шӧпкӧдіс Калерия.
— Вешйы! — скӧрысь горӧдіс сылы старик.
Сійӧ вӧтліс нывсӧ, пуксис керпом вылӧ да мӧдіс виччысьны комиссарӧс.
Но кор Фролов локтіс, Мелосеев эз лысьт матыстчыны сы дорӧ.
Войся сынӧдас кылісны боечьяслӧн да сиктса олысьяслӧн гӧлӧсъяс.
Ческӧй сикт ставнас, ичӧтсянь ыджыдӧдз, волнуйтчис вӧлӧм бойӧн.
Сиктас некод эз узь...
И улича кузя, кодӧс ойдӧдӧма тӧлысь югӧр, войбыд керкаысь керкаӧ ветлӧдлісны йӧз.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Август первой лунлы паныда войын губвоенком Зенькович звӧнитіс телефонӧн Войвыв флотилия штабӧ да юаліс Викорстлысь: помалӧма абу на минируйтчӧмсӧ да примитӧма-ӧ мукӧд мераяс, воасны кӧ вражескӧй суднояс.
Адмирал вочавидзис, мый особӧй сӧвещанньӧлысь став решениеяссӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Зенькович ыстіс прӧверитӧм могысь йӧзӧс.
Сылы доложитісны, мый минаяссӧ пукталӧма, ледоколъяс сулалӧны фарватерын и, ковмас кӧ, любӧй кадӧ найӧс лоӧ взорвитӧма.
Вӧлі доложитӧма и сы йылысь, мый мудьюгса батареяяс получитӧмаӧсь содтӧд артиллерийскӧй боезапас да вермасны выдержитны дыр нюжалысь бой.
А некымын час мысти Зеньковичлы сетісны рапорт, кодӧс ыстӧма флотилияса комиссар: «Талун квайт час асылын противник тыдовтчис Мудьюг ді дорын матын, Кардорсянь квайтымын верст сайын.
Плавайтысь Северо-Двинскӧй маяк дорӧ матыстчисны «Кокрен» да «Аттентив» крейсеръяс, авианосеч «Найрана» да транспорт морскӧй пехотаса салдатъясӧн.
Англичана босьтісны плавайтысь маяксӧ да кык дозорнӧй тральщикӧс.
Мудьюгын сулалысь сӧветскӧй батареяяслы вӧлі предложитӧма сдайтчыны.
Батарейнӧй комитетса председатель прикажитіс противниклы мунны роч ваысь да ӧттшӧтш висьталіс, мый ӧткажитчасны кӧ мунӧмысь, батареяяс восьтасны би.
Та вылӧ вочакыв пыдди английскӧй авианосеч вывсянь пыр жӧ лэдзисны нёль гидроплан.
На пиысь первойыс лэбис Кардорлань, мукӧд куимыс мӧдісны гӧгравны батареяяс весьтын.
Крейсер «Аттентив» ньӧжйӧник мӧдӧдчис водзлань.
Кор крейсер матыстчис Мудьюг дорӧ, дівывса вадорӧвӧй сигнальнӧй мачта вылын вӧлі лэптӧма сигнал: приказывайта сувтны.
Английскӧй гидропланъяс мӧдісны шыблавны бомбаяс.
Батарейнӧй команда, пулемётъясысь да винтовкаясысь лыйсьӧмӧн, вӧтліс найӧс войвывлань.
Крейсер мӧдӧдчис гидропланъяс бӧрся да сувтіс якӧр нылӧ дісянь куим-нёль кабельтӧвӧй ылнаӧ: займитіс сэтшӧм позиция, кысянь позис лыйлыны Мудьюг ді вылӧ.
Ӧкмысӧд часын асывнас сійӧ восьтіс би.
Батарея вермис вочавидзны сӧмын кык орудиеӧн, мукӧдъяссӧ бӧръя здукас кодкӧ вӧлі петкӧдӧма стройысь.
Гидропланъяс бара заводитісны зэв ёна бомбитны.
Сэк жӧ ді войвывладорӧ воис пыжъясӧн английскӧй десант.
Кык рота салдат чеччисны ді вылӧ да сідзжӧ кутісны лыйлыны пулемётъясысь да миномётъясысь.
Сӧветскӧй артиллеристъяс куимысь стӧча веськалісны крейсерӧ, но сійӧ эз спасит Мудьюгӧс.
Сійӧс дорйысьясӧс виччысис гибель.
Сэки комын вит батареец, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый бомбитісны енэжсянь, лыйлісны му вывсянь да саридзсянь, взорвитісны орудиеяс, а сідзжӧ и порохӧвӧй складъяс.
Сьӧд тшын сюръяяс качисны вӧрса нюръяс весьтын.
Батареечьяс котӧртісны лунвывлань, кӧні сулалісны домалӧм пыж да неыджыд карбас.
Морякъяс да красноармеечьяс эновтісны Мудьюг, зілисны веськавны асъя сук ру пытшкӧ, коді вӧлі вольсассьӧма Кос саридз гыяс весьтӧ...»
Тадзи Войвыв флотилия штаблӧн рапортын гижсис Мудьюгскӧй трагедия.
Пызан вылын сы водзын куйлысь рапорт строкаяс пырыс Зенькович аддзис тайӧ неравнӧй бойса геройясӧс.
Тайӧ вӧліны гӧрдӧдӧм синъяса, бинтӧн гартлӧм, мучитчысь йӧз, налӧн форменкаясыс да бушлатъясыс вӧлі косясьлӧмаӧсь да йиджтысьӧмаӧсь вирӧн.
Налӧн синъясыс вӧліны тырӧсь ыджыд лӧглунӧн.
Йӧзыс горзісны: «Измена!
Миянӧс предайтіс сарскӧй офицерьё!
Кӧні Викорст?
Кӧні Потапов?..
Колӧ нырыштны тайӧ гадюкаяссӧ!
Колӧ бырӧдны тайӧ змей позсӧ!»
Сэки жӧ лои тӧдса, мый Викорстӧн сувтӧдӧм миннӧй полеясыс оз взрывайтчыны, мый ледоколъяссӧ збыльысь вӧйтӧма, но абу фарватерас, и мый найӧс абу взорвитӧмаӧсь, а вӧйтӧмаӧсь кингстонъяссӧ восьтӧмӧн.
Зеньковичӧн сэтчӧ ыстылӧм морт тадзи докладывайтіс сылы тайӧ происшествие йывсьыс:
— Кор ме вои аслам буксирӧн взрыв лоан местаас, аддза, ледоколъяс вылын аврал...
Воисны пыжаяс и Мудьюгсянь...
Миянлы горзӧны: «Мунӧй татысь, дзик пыр жӧ взорвитам!»
Сэки кылісны мудьюгсаяслӧн ӧтчаяннӧй гӧлӧсъяс: «Ӧдйӧджык, ёртъяс!..
Первой крейсер пырис нин устьеӧ».
Ме инженер-подрывник дорӧ, а сійӧ сідзжӧ горзӧ: «Мунӧй тась, дзик пыр взорвитам!»
Ми пыртім буксирӧс ю чукыльӧ, виччысим дыр, но взрывъяссӧ сідзи эгӧ и вермӧ виччысьны.
А кор ми бӧр воим, миянлы шуисны, мый пироксилиныс вӧлӧмкӧ портитчӧма...
Ледоколъясыс менам син водзын ньӧжйӧник вӧйисны ваас.
Ме шуа: «Но ті ӧд вешйӧмныд индӧм местасьыс, онӧ сэтчӧ вӧйталӧй».
Сэки старшӧй офицер петкӧдлӧ меным командующӧйлысь приказ, кытчӧ индӧма вӧйтан местасӧ.
Ме арестуйті сійӧ офицерсӧ...
Зенькович звӧнитіс Викорстлы.
Но флотилия штабсянь некод эз вочавидз, дежурнӧйыс кындзи.
Сійӧ звӧнитліс гарнизонса начальник Потаповлы, но и сійӧ эз вӧв аслас местаын.
Ни Викорстӧс, ни сылысь став сотрудникъяссӧ, ни Потаповӧс оз нин позь аддзыны.
Найӧ пышйӧмаӧсь.
Мудьюгса трагедия йылысь юӧръяс воисны карӧдз.
Вӧлі получитӧма и мукӧд юӧръяс.
Лои тӧдса, мый лун сайын англо-американскӧй десант босьтӧма Онега кар, мый Кардорӧ мунігӧн Онежскӧй рейдӧ пыралӧма Антанталӧн своднӧй эскадра да войвывса ичӧтик кар ыпъялӧма-сотчӧма сылӧн снарядъясысь.
Вӧлӧгдасянь юӧртісны, мый Онега ю вылын, Ческӧй сикт дорын, противник панӧма бой Гӧрд Армиялӧн передӧвӧй отрядъяскӧд да мый кутшӧмкӧ американскӧй батальон зільӧ писькӧдчыны Вологодскӧй кӧрттуй дорӧ, буракӧ, кӧсйӧ орӧдны кӧрттуйсӧ Обозерскӧй станция дорті.
abu
Кардорса власьтъяслы лои ставыс гӧгӧрвоана, мый карысь колӧ эвакуируйтны кыдз позьӧ ӧдйӧджык ставсӧ, мый имеитӧ боевӧй ценность...
Колӧ видзны вынъяссӧ будущӧй бойяс кежлӧ.
Заводитчис тэрмасьӧмӧн эвакуируйтчӧм.
Зеньковичлы, кыдзи исполком президиумса членлы, Чесноковкӧд, Базыкинкӧд да мукӧд ёртъяскӧд тшӧтш ковмис тэрмасьӧмӧн займитчыны кар эвакуируйтӧмӧн.
Лӧсьӧдалісны списокъяс грузъяс вылӧ, йӧз вылӧ, кодъясӧс колӧ вӧлі эвакуируйтны.
Решениеяссӧ ковмыліс принимайтны пырмунігмоз.
Минут кежлӧ дугдывтӧм тайӧ вабергач моз гартчысь уджас кӧть неуна личавліс сы сьӧлӧмын дойыс, коді асывсяньыс мучитіс Зеньковичӧс.
Быд дас вит минут мысти губвоенком звӧнитліс Чекаӧ, кыдзи корсьӧны Викорстӧс да Потаповӧс.
Но ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Изменникъяс быттьӧ ваӧ вӧйӧмаӧсь.
Луншӧр кадӧ Шенкурсксянь воис телеграмма, кодӧс вӧлі кырымалӧма Павлин Виноградов.
Телеграммаас Павлин юӧртіс, мый белогвардеечьясӧс бырӧдӧма и мый Шенкурскын ставыс лючки-ладнӧ.
Зенькович сэк жӧ мӧдӧдіс Павлинлы телеграмма, кӧні дженьыдика гижис архангельскса лоӧмторъяс йылысь.
Сы бӧрын сійӧ муніс уджаланінас, военкоматӧ, кытчӧ долженӧсь вӧлі локны карӧ кольысь большевикъяс.
Уличаяс вылын дугдывтӧг тутсісны машинаяс, тревожнӧя звӧнитіс трамвай, ӧта-мӧднысӧ ордъялігтыр горзісны извозчикъяс.
Москияс кузя тэрмасьӧмӧн мунісны тӧждысян чужӧма, зумыш йӧз.
Оз вӧлі тыдав ни ӧти нюмъялысь чужӧм, оз вӧлі кывны ни серам, ни гора сёрнияс.
Водзӧ лоан лоӧмторъяс виччысьысь буржуазия саймовтчӧма асланыс патераяс да керкаясӧ.
Соборнӧй пристань дорын сулалісны кык палубаа некымын ыджыд пароход.
Сэтчӧ дугдывтӧг воавлісны кӧлуй да груз тыра пролёткаяс, автомобильяс да ломовӧй телегаяс.
Красноармеечьяс, кодъяс цепӧн сулалісны пристань дорын, прӧверяйтісны пропускъяс.
Напряжённӧй чӧвлунсӧ торклывлісны сӧмын кыскасьысьяс да матросъяс, кодъяс пыртлісны пароходъяс вылӧ казеннӧй груз тыра ящикъяс.
Пароходъясыс мунлісны тутсытӧг...
Кардорса военкоматын вӧлі некор овлытӧм чӧв-лӧнь.
Уліас, комендантскӧйын, дежурнӧй писарьяслӧн ломтысис би.
Ворота дорын да подъезд дінын, кыдзи и пыр, сулалісны часӧвӧйяс.
Кабинетын вӧлі тырыс йӧз.
На пиысь унакӧд нин талун Зенькович сёрнитліс.
Мукӧдъясӧс аддзис первойысь.
Ставныс вӧліны сосредоточеннӧйӧсь, зумышӧсь.
Зеньковичлӧн адъютант да штабса телеграфист Оленин лажыньтчӧмӧн пукалісны гӧгрӧс пач дорын да соталісны секретнӧй документъяс.
Настольнӧй лампа дінӧ лӧсьӧдчӧмӧн письменнӧй пызан сайын пукаліс Потылихин.
Сылӧн ситеч дӧрӧм юрйылыс вӧлі кизявтӧм.
Картузыс лэччӧма балябӧжланьыс.
Мудзӧмысла гӧрдӧдӧм синъясӧн сійӧ видлаліс партиялӧн Кардорса комитетлысь сӧмын на сыӧн составитӧм воззвание.
Асывнас сійӧс долженӧсь вӧлі печатайтны газетын.
«Контрреволюциялӧн мирӧвӧй гидра — Антанта, английскӧй да американскӧй империализм, — висьтавсьӧ вӧлі тайӧ воззваниеас, — вӧчӧ Кардорса организациялы сьӧкыд удар.
Партиялӧн комитетлы быть лоӧ мунны подпольеӧ, медым не лоны талялӧмаӧн мирӧвӧй разбойникъясӧн.
Ёртъяс!..
Революция опасностьын!
Миян мог — став вынъясӧн да средствоясӧн спасайтны сійӧс».
— Удитасны-ӧ сетны воззваниесӧ газетӧ? — письменнӧй пызан дорӧ матыстчигмоз юаліс Зенькович.
— Долженӧсь вевъявны, — шуис Потылихин и, неуна чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс: — Ме став йывсьыс нин сёрнитчи наборщикъяскӧд.
Потылихинкӧд орччӧн сулалысь Базыкин видзӧдліс листовкасӧ сы пельпом вомӧн да шуис:
— Вот татчӧ колӧ содтыны, Максим Максимыч.
Сійӧ индіс чуньнас листовкаын ӧти местаӧ. — Тані колӧ гижны стойкость йылысь...
Некутшӧм паника!
Потылихин думайтыштіс, довкнитіс юрнас да тэрыба содтіс некымын кыв.
Зенькович лыддис листовкасӧ да чӧв олігтыр бӧр сетіс сійӧс Потылихинлы.
Жырйӧ чукӧрмӧм йӧз вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ спокойнӧя да ярскӧба шуис:
— Ёртъяс, партийнӧй организация решение серти ми кольччам татчӧ подпольнӧй удж нуӧдӧм могысь...
— Явкаяс абуӧсь, — кыліс гӧлӧс сійӧ йӧз группасянь, коді пукаліс кузь пызан дорын.
— Лоасны...
И явка, и техника, и документъяс...
Ставыс лоас! — сідз жӧ спокойнӧя, но сӧмын неуна гораджыка шуис Зенькович. — Воля, отвага, расчёт, рабочӧй класслӧн поддержка — со мый главнӧйыс.
Медводдза явка лоас Греков ордын, ремонтнӧй мастерскӧйясса рабочӧй ордын.
Потылихин сійӧс тӧдӧ.
Ми ставӧн долженӧсь разӧдчыны рабочӧй отрядъясӧ.
Юкам выннымӧс.
Ме талун жӧ войнас муна шуйга вадорӧ.
Колӧ мӧдӧдны Вӧлӧгдаӧ ещӧ некымын эшелон.
Тайӧ ӧтик.
Колӧ дасьтыны бой кежлӧ шуйга вадорса красноармейскӧй частьясӧс да морякъясӧс, кодъяс долженӧсь сэтчӧ воны.
Тайӧ мӧд.
Тэныд, Базыкин, поручайтсьӧ нуны заводъясын агитация да котыртны явкаяс.
Займитчы тайӧн дзик пыр жӧ.
Тэ мунан Маймаксаӧ, — шуис сійӧ Чесноковлы. — А ми Потылихинкӧд ветлам ӧні Соломбалаӧ.
Соломбалаын рабочӧйяс вооружитчисны?
— Вооружитчисны, — вочавидзис Потылихин.
— Вооружитчӧй и ті, ёртъяс, — шуис Зенькович, восьтіс сейф да перйис сэтысь кызь кымын револьвер. — Винтовкаясыс уліын, складын.
Ставыс гӧгӧрвоана?
— Ставыс, — вочавидзисны коммунистъяс.
Зенькович дорӧ воисны ӧти заводса директор, кык слесарь да ичӧтик старик, фабричнӧй комитетса председатель.
Военкомат помнитіс найӧс городскӧй партийнӧй активлӧн собраниеяс кузя, торйӧн сійӧ стариксӧ, коді вӧлі партияса членӧн 1903 восянь.
Сэні жӧ пызан дорас сулалісны Маймаксаысь некымын морт.
Найӧ вӧліны вооружитчӧмаӧсь.
Воисны портса уджалысьяс.
Чесноков мӧдіс сёрнитны накӧд, сеталіс медбӧръя распоряжениеяс.
Ставыс вӧчсис лишнӧй кывъястӧг, напряжённӧй, стрӧг чӧвлунын.
— Тыдалӧ, аски асывнас найӧ высадитасны десант, а тавой вермас ыпнитны контрреволюционнӧй мятеж, — шуис военком. — Колӧ петкӧдлыны враглы, мый ми сыысь огӧ полӧй и мый миян войвывса му вылын быдлаын сійӧс виччысьӧ смерть.
Аски буржуазия петас встречайтны интервентъясӧс нянь-солӧн, а ми встретитам найӧс пуляясӧн.
Тайӧс шуигӧн Зенькович перйис письменнӧй пызан йӧрсьыс кӧвйӧн ӧкуратнӧя кӧрталӧм кык патрон пачка наганыслы да дзебис найӧс шинель зептас, сэсся лэптіс джоджсьыс винтовка.
Сійӧ лӧсьӧдчис спокойнӧя, тэрмасьтӧг, быттьӧкӧ кӧсйис мунны кытчӧкӧ недыр кежлӧ.
Потылихин ыджыд радлунӧн видзӧдіс сы бӧрся.
Военкомлӧн быд вӧрзьӧм, сы синлӧн выражение, сылӧн гӧлӧсыс — ставыс вӧлі йиджтысьӧма крепыд спокойствиеӧн.
Зенькович век вӧлі видзӧднысӧ ӧкуратнӧй, стройнӧй, решительнӧй салдатӧн.
Ӧні жӧ сылӧн чужӧмыс кажитчис ловзьӧмаӧн кутшӧмкӧ пытшкӧсса аслыспӧлӧс вынӧн.
Сы чужӧм вылын ӧні тӧдчис сійӧ суровлуныс, мый торйӧдӧ мортӧс, коді чорыда решитӧма помӧдз пӧртны олӧмӧ ассьыс долгсӧ.
Кабинетсӧ да аслас ёртъяс вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын, кодъяс вӧліны сэні, Зенькович сідз жӧ тэрмасьтӧг пасьталіс шинельсӧ, картузасис да горӧдіс орчча жырас адъютантыслы, медым сійӧ корис пролётка.
— Но, отрядъясӧ!.. — мунігмозыс нин сійӧ шуис Потылихинлы. — Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!
Вунӧдӧй став йывсьыс, асланыд революционнӧй долгысь кындзи.
Смела бойӧ!..
Регыд аддзысям.
Салдатъяслӧн кодь спокойнӧй воськолӧн сійӧ петіс кабинетсьыс.
Потылихин вӧтчис сы бӧрся.
Пролётка сулаліс ворота дорын.
Зэрыштіс.
Некӧн эз тыдав ни ӧти битор.
Сӧмын полуподвальнӧй помещениеысь, кӧні век на вӧліны дежурнӧйяс, тыдыштіс слабиник би югӧр да уси му вылас кык кизьӧриник прямоугольникӧн.
Немвиччысьтӧг и ньӧти шумтӧг Зенькович дінын лои сьӧд фигура.
Потылихин сюйис кисӧ зептас револьверла.
Но Зенькович тӧдіс локтысь мортӧс, боцман Жемчужныйӧс.
— Ме «Горислава» вылысь.
Бур, мый суи... — сьӧкыда лолалігтыр шуис Жемчужный. — Матросъяс решитісны нӧйтны гидраӧс, кыті кӧть найӧ эз локны: ва кузя кӧть, енэжті кӧть...
Зенькович кыв шутӧг топӧдліс кисӧ тошка моряклысь да тракнитіс сійӧс мукӧд дырся моз жӧ.
— Вой помасигас ме и тіян ордӧ вола, Жемчужный ёрт, — пролёткаас пуксигӧн шуис сійӧ. — Асланыд йӧзлы висьтав, мый ковмас тышкасьны.
Пролётка мӧдӧдчис.
— Соломбалаӧ, — ямщикыслы прикажитіс военком.
Няйт да вильыд чой лэччӧм бӧрын Потылихин да Зенькович воисны паськыда ойдӧм Кузнечиха ю дорӧдз.
Пролётка кӧлесаяс да вӧвлӧн кокъясыс мӧдісны грымӧдны пу пос кузя.
Кыліс нюр дук.
Кузнечиха вадорын вӧлі уна пыж.
Пос прӧйдитӧм бӧрын пролётка кайис изйӧн вольсалӧм площадь вылӧ.
Пу коръяс пыр тыдалісны куполъясыс ыджыд вичколӧн, кодӧс кытшалӧма кӧрт ӧградаӧн.
Ямщик-боеч бергӧдчис да, Зенькович дорӧ копыртчӧмӧн, шӧпкӧмӧн юаліс, быттьӧ поліс, мый кыласны сылысь сёрнисӧ:
— Выдержитам-ӧ?
— Выдержитам... — спокойнӧя вочавидзис Зенькович. — Огӧ сразу, дерт, но выдержитам.
Ни Мӧскуа, ни Ленин, ни Сталин миянӧс отсӧгтӧг оз кольны.
Некор на роч йӧз эз овлыны суйӧрсайса кабалаын и оз кутны овны!..
Пролёткасӧ кутіс зэркӧдны зэрсьыс нильзьӧм туйвывса гуранъясӧд.
Зенькович пукаліс пролётка мышкас лэдзчысьӧмӧн да быттьӧкӧ шойччис.
Синъясыс сылӧн вӧліны джынвыйӧ тупкӧсаӧсь.
«Узьӧ», — думыштіс Потылихин, но сійӧ жӧ здукас Зенькович восьтіс синъяссӧ да заводитіс сёрнитны сыкӧд.
Найӧ кутісны уськӧдавны тӧдвылас коммунистъясӧс, кодъяс колины маймаксаса вӧр пилитан заводъясӧ.
— Бур йӧз, — шуаліс Зенькович, — зэв бур, крепыд йӧз.
Тыдалӧ вӧлі, мый сійӧ зільӧ сувтӧдны ас син водзас будущӧйсӧ, лӧсьӧдӧ водзсасьӧм кузя план, арталӧ вынъяссӧ, кодъяс вылӧ позьӧ мыджсьыны сьӧкыд подпольнӧй тыш нуӧдігӧн.
Кык ӧшиня керка дорын, кӧні фасад пӧлӧныс быдмис кымынкӧ косьмӧм подсолнух, Потылихин тшӧктіс сувтны ямщиклы.
Кильчӧ вылас петіс кӧзяиныс.
— Коді сэні? — тревожнӧй гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Тайӧ ме военкомкӧд, — вочавидзис сылы Потылихин. — Тэ ӧтнад?
— Абу, ме ордын заводысь ребята да ещӧ доктор Маринкин.
Сёрнитам, кытчӧ аски сувтӧдны миянлысь отрядӧс.
— Вот и бур.
Ми, Греков, тэ дорӧ локтім буретш та кузя.
Судоремонтнӧй мастерскӧйясысь тайӧ олӧма рабочӧйсӧ, Соломбалаын важысянь олысьсӧ, личнӧ тӧдісны ӧткымын местнӧй большевикъяс.
Базыкинкӧд да Потылихинкӧд, таысь кындзи, сійӧ весиг важысянь нин дружитліс.
Партияӧ сійӧс вӧлі примитӧма лун войдӧр став тайӧ страшнӧй лоӧмторъясӧдзыс, и унджык рабочӧйыслы, сарскӧй офицеръясысь инженернӧй состав йылысь сёрниттӧг нин, абу вӧлі тӧдса сылӧн партийнӧй принадлежность йылысь.
Зенькович надейтчис воспользуйтчыны тайӧн, мӧд ногӧн кӧ, весиг интервентъяс дырйи Греков пыр, степеннӧй да ставӧн уважайтана морт пыр, лӧсьӧдны быдсямапӧлӧс йитӧдъяс подпольекӧд, кодӧс вӧлі колӧ котыртны Зеньковичлы.
Потылихин да военком пырисны кӧзяин бӧрся посводзӧ.
Пемыдінас мӧдісны вӧрӧшитчыны да котсьыны курӧгъяс.
Кухняас лабичын пукалісны кык рабочӧй.
Коймӧд гӧсьтыс, доктор Маринкин, аслас паськыд мышнас ичӧтик ӧшиньсӧ тупкӧмӧн, пукаліс табуретка вылын.
— А тэ мыйла тані? — юаліс сылысь Зенькович.
Доктор Маринкин веськӧдчис да, ассьыс пашкыр уссӧ чуньнас малалігтыр, спокойнӧя шуис:
— Мыйла ме, комиссар ёрт?..
Аски лыддя аслам долгӧн локны рабочӧй отрядӧ.
А кыдзи нӧ мӧдног?
Зенькович довкнитіс юрнас, быттьӧ подтвердитіс, мый мӧдпӧлӧс вочакыв Маринкинсянь сійӧ эз и виччысь.
Сэсся военком видзӧдліс кык том рабочӧй вылӧ, кодъяс пукалісны лабичын.
Ӧтиыс на пиысь, векни пельпомъяса, решительнӧй да югъялысь синъяса, шыасис первойӧн:
— Лучше кувны, Зенькович ёрт, а не сетчыны...
— Оз ков кувны, а победитны! — торкис сійӧс военком. — Кувны кокни, победитны сьӧкыдджык.
Тэнад олӧмыд колӧ рӧдиналы...
Вӧвлӧм Немецкӧй слободаын, важся архангельскӧй кварталса кык судта особнякъяс пиысь ӧтиын, чукӧртчис контрреволюционнӧй восстание гӧтӧвитан штаб.
Особняк ӧшиньяссӧ вӧлі топыда тупкалӧмаӧсь штораясӧн.
Уліас, первой судтаас, жуисны томйӧз, кодъяс кӧть и вӧліны унапӧлӧс паськӧмаӧсь, но эз сьӧкыд вӧв тӧдны сарскӧй армияса вӧвлӧм офицеръясӧс.
Найӧ кутісны асьнысӧ гвардеечьяс моз тшапа, местаӧ и не местаӧ шулывлісны французскӧй кывъяс.
Тайӧ йӧз пиысь унаӧс вӧлі вербуйтӧма Петроградын тайнӧй контрреволюционнӧй организацияӧн да воӧмаӧсь татчӧ американскӧй да английскӧй посольствоясӧн сетӧм сьӧм вылӧ.
Главнӧй вербовщикъяс пиысь ӧтиӧн вӧлі роч капитан Чаплин, коді некымын тӧлысь сайын лои англичанин Томпсонӧн.
Чаплин оліс английскӧй паспортӧн да уджаліс английскӧй посольствоын.
Кардорӧ Чаплин — Томпсон воис тулыснас да британскӧй контрразведка тшӧктӧм серти гожӧм чӧжыс гусьӧн чукӧрталіс контрреволюционнӧй элементъясӧс.
Америкаса, англияса да францияса посольствояс, кодъяс эновтісны Питер, вуджисны Вӧлӧгдаӧ;
Войвылын интервенция водзӧ нуӧдан планъяс вӧліны бура тӧдсаӧсь нин дипломатическӧй корпусса высшӧй чинъяслы — американскӧй посол Френсислы да Англия делӧясын повереннӧй Линдлейлы.
Сэсся, Вӧлӧгдаысь Кардорӧ вуджӧм бӧрын, Френсис да Линдлей ёнмӧдісны ассьыныс важся йитӧдъяссӧ эсеръяс партиякӧд, кадетъяскӧд да Чайковскийкӧд, важся эсеркӧд, кодӧс вӧлі ыстӧма Кардорӧ белогвардейскӧй «Возрождение союзӧн».
Ставсӧ вӧлі дасьтӧма контрреволюционнӧй переворот вӧчӧм вылӧ.
Но переворотӧдзыс лун войдӧр Сӧвет муысь веськӧдлан котырлӧн требование серти Френсислы да дипломатическӧй корпусса уна мукӧд представительяслы ковмис эновтны Кардор.
Найӧ мунісны Кандалакшаӧ.
Чаплин жӧ всё-таки кыдзкӧ кужӧма кольччыны карас.
Сійӧ пӧртіс олӧмӧ Френсислысь да Линдлейлысь стаз инструкцияяссӧ.
...Жыръясын вӧлі шума, тшына.
Сэтчӧ пырысь быд мортӧс чуймӧдліс ужин вылӧ лӧсьӧдӧм зэв озыр пызан.
Сьӧкыд дубӧвӧй буфет дорын ичӧтик чайнӧй пызан вылын пуис дзирдалысь самӧвар.
Сы бокын, серпасалӧм мича дзоридзьяса зэв ыджыд поднос вылын сулалісны стӧканъяс да вундалӧм лимон тыра тарелка.
И некод эз вермы гӧгӧрвоны — кытысь друг лоины Кардорын лимонъяс.
Найӧс вайисны английскӧй посольство складысь.
Ставӧн сёрнитісны свободнӧя, гораа, некутшӧм конспирациятӧг.
На пиысь унджыкыс эскисны, мый наӧн думыштӧм делӧыс пӧртсяс олӧмӧ.
Торйӧн нин пуис зэв тешкодь паськӧма том морт, сарскӧй армияса вӧвлӧм офицер Ларский.
Сійӧ дзебсясис Кардорын и йӧз овӧн уджаліс Исакогорка станцияын конторщикӧн.
Прӧстӧй гимнастёрка пыдди Ларский вӧлі сера кузь пинжака, лёкиника кӧрталӧм галстука да лампасъяса важ казачӧй гача, кодлысь кок помъяссӧ вӧлі сюялӧма дӧмаса сапӧг пытшкӧ.
— Медводз, господа, колӧ весавны тюрьма! — горзіс сійӧ. — Тюрьмаас тырыс сюялам большевикъясӧс!
— Тэ идеалист, Ларский, — вочавидзис сылы кузь тушаа, зумыш чужӧма офицер. — Большевикъясӧс прӧстӧ колӧ лыйлыны!
Либӧ вӧйтавны Двинаӧ!
Кабинетын, кӧні вӧліны пӧдушкаяса паськыд небыд диван, письменнӧй пызан, кык книжнӧй шкап, вӧлі лӧньджык мукӧд жыръясын серти.
Пызан дорын, креслӧӧ шлёпнитчӧмӧн, пукаліс бритчӧм, дзор кӧсичаяса, мӧд ранга капитанлӧн морскӧй английскӧй формаа Чаплин.
Сы водзын сулаліс Беломорскӧй коннӧй отрядса начальник Берс, вӧвлӧм ротмистр, коді коркӧ служитлӧма «дикӧй дивизияын».
— Веськӧдлан котырсӧ создайтӧма нин, — висьталіс Чаплин. — Юрнуӧдысьӧн лоас народнӧй социалист Чайковский.
Министръясӧн лоасны Маслов, Гуковский.
Ставыс эсеръяс.
И кадетъяс эмӧсь... — сійӧ кутіс висьтавлыны нимъяссӧ. — Ставыс тайӧ кутас шусьыны Войвыв обласьтлӧн Верховнӧй управлениеӧн.
— Георгий Ермолаич, — шуис Берс, — тайӧ недӧкуньяссӧ ме эськӧ вӧтлі татысь!
— Но тэ найӧс он вӧтлы, — нюммуніс Чаплин. — Тэ кутан налы подчиняйтчыны.
Кор аддзис кавалерист синъясысь ыджыд лӧглун, сійӧ тэрыба содтіс:
— Тайӧ жӧ прӧстӧ ширма...
Англичана высадитчасны аски луннас.
Местнӧй веськӧдлан котыр создавайтсьӧ американечьяс водзмӧстчӧм серти.
Тайӧ налы колӧ форма ради: найӧ оз асьныс локны, а найӧс корӧны отсӧг вылӧ.
Гӧгӧрвоин?
Чаплин зэв яснӧя висьтавліс быд фраза, быд фраза бӧрын вӧчліс неыджыд кост.
— Нёль час асылын выступитны!
Тэнад ставыс дась?
— Ставыс.
— Прапорщик Ларскийӧс поручик Кипарисов отрядкӧд тэ ыстан Двина шуйгаладор вадорӧ!..
Найӧ босьтасны пристань да Исакогорка станция.
Гӧгӧрвоин?
Средствоясын эн стесняйтчы!
Зеньковичӧс кут кӧть мед мый, кытысь окота, и ви места вылас.
Татчӧ кольысь большевикъяс пиысь сійӧ, ме ногӧн, медся ӧпаснӧй.
— О, ме немжалиттӧг!
Берс гораа серӧктіс да петіс.
Чаплин паськӧдіс пызан вылас Кардорлысь план.
— Кора тіянӧс, господа... — шыасис сійӧ морскӧй офицеръяс дорӧ. — Переворотсӧ ми заводитам штаб босьтӧмӧн...
Сэсся телеграф, банк, кӧрттуй, флотскӧй казармаяс...
Событиеясыс паськаласны зэв ӧдйӧ и сідзикӧн, кыдзи индіс англо-американскӧй штаб.
— Но меным тӧдса, мый большевикъяс кӧсйӧны водзсасьны, — шуис Чаплинлы матросскӧй бушлата, шӧркодь арлыда офицер.
Тайӧ вӧлі адмирал Викорстлӧн флаг-секретарь.
— Ме выполняйта распоряжение аслам непосредственнӧй начальниклысь.
Адмирал оз кӧсйы действуйтны кималасӧн.
Эмӧсь юӧръяс, мый Зенькович котырталӧ кутшӧмкӧ рабочӧй отрядъяс...
— Висьталӧй адмираллы, мый найӧс лоӧ бырӧдӧма! — скӧрысь горӧдіс Чаплин.
— И этшаджык сёрнитӧй ӧтлаын асланыд адмиралкӧд.
abu
Посольскӧй яхта сулаліс якӧр йылын Кандалакшскӧй губа куръяын.
Сы вомын, посни вӧръяса діяслань цепочкаӧн нюжӧдчӧмӧн, асъя посни гыясысь муртса вӧрисны интервентъяслӧн военнӧй суднояс.
Генерал Пуль, экспедиционнӧй корпусӧн командуйтысь, коді воӧма татчӧ Мурман карсянь посолъяскӧд аддзысьлӧм могысь, мунӧма войнас Кардорӧ.
Антантаса посолъяс ӧні кежлӧ вӧліны танӧсь на, виччысисны лоӧмторъяслысь водзӧ сӧвмӧм.
Вӧлі водз асыв.
Бак вылын, нырладорса флагштоксянь неылын, якӧръяс лэдзан тросӧвӧй вала машина дорын, ӧта-мӧдыслы паныдӧн сувтӧдӧм кык шезлонгын пукалісны, первойя асъя завтрак видзчысигтыр, сэр Дэвид Роланд Френсис, американскӧй посол, да мистер Линдлей, британскӧй повереннӧй.
Френсис корӧм серти тайӧ асъя часджыннас обсуждайтлісны сійӧ юалӧмъяссӧ, кодъясӧс долженӧсь вӧлі решитны луннас.
Сизимдас арӧса Френсис, Рочмуын дипломатическӧй корпусса старейшина, требуйтліс пунктуальность не сӧмын пыр рассеяннӧй французскӧй посолсянь, но и аслас английскӧй коллегасянь.
Дерт, Френсис эз вермы требуйтны веськыда повинуйтчӧм, но сійӧ артмыліс сідз ачыс.
Кӧть кыдз эз ошйысьлы Линдлей сыӧн представляйтан державалӧн самостоятельностьӧн, но Британия юрсяньыс кок улӧдзыс вӧлі дзугсьӧма американскӧй заёмъясӧн.
Буретш сійӧ чассянь заводитӧмӧн, кор пансис первойя мирӧвӧй война, американскӧй капитал да американскӧй промышленность уджалісны война вылӧ, кӧть сійӧ и эз на лыддьысь воюйтысь державаӧн.
Война помас, кор Америка заводитіс воюйтны, озыр да война помысь нажӧвитчӧм нин Америка кӧсйис распоряжайтчыны ставнас, настойчивӧя сюйсьыліс унапӧлӧс канмуясса ыджыд и посни делӧясӧ.
1918 вося тӧлын американскӧй президент Вудро Вильсон лэдзис светӧ будущӧй мирлӧн условиеяс йылысь ассьыс дас нёль пункт.
Сылы быть лои тайӧс вӧчны.
Вильсонлӧн дас нёль пунктыс вӧліны аслыссяма косвеннӧй вочакывйӧн Сӧвет муысь веськӧдлан котырлӧн вель уна дипломатическӧй акт вылӧ, кодъяс разоблачайтісны Антанталысь империалистическӧй политикасӧ.
Рочму йылысь квайтӧд пунктсӧ Вильсон вӧлі лӧсьӧдӧма сэтшӧм неяснӧя, мый дзикӧдз вӧлі кольӧма бокӧ америкаса веськӧдлан котырлысь сӧвет власьт дінӧ отношение йылысь юалӧм.
«Чой-нацияясладорсянь локтан тӧлысьясӧ Рочму дінӧ отношение, — гижис Вильсон, — лоас налысь бур волясӧ да Рочмулысь нуждаяс, кодъяс торъялӧны тайӧ нацияяслӧн собственнӧй интересъясысь, наӧн гӧгӧрвоӧмсӧ медбура прӧверитӧмӧн, — налысь разумнӧй да бескорыстнӧй симпатиясӧ прӧверитӧмӧн».
Кутшӧм Рочму йылысь висьтавсис тайӧ лицемернӧй да лживӧй фразаас: важ, сардырся, Рочму йылысь-ӧ, али выль, сӧветскӧй, Рочму йылысь, — некод эз вермы гӧгӧрвоны.
Сэк жӧ Вильсон требуйтіс петкӧдны суйӧрсайса войска став роч территория вылысь.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма нарошнӧ, медым ылӧдны общественнӧй мнениесӧ.
Збыльвылассӧ Америка юрнуӧдіс Антантаӧн, коді зілис оккупируйтны Рочмуӧс да свергнитны сӧветскӧй власьт.
Френсис, Вильсонлӧн ставленник, вӧвлі Сӧветъяслы паныд пӧшти быд заговор центрын, но бура да кужӧмӧн маскируйтліс тайӧс.
Кор мукӧдъясыс сёрнитлісны, сійӧ лыддьыліс бурджыкӧн кывзыны да чӧв олігтыр нюмъявны.
— Тайӧ горш акулаыс нюмъялӧ яндысьысь нывка моз, — ӧтчыд кыдзкӧ шуис французскӧй посол Нуланслӧн секретарыс, сы вылӧ индӧмӧн, мый американскӧй посол ассьыс том кадсӧ коллялӧма нывъяскӧд, кор сійӧ велӧдчӧма женскӧй колледжын.
Шезлонгас пукаліг да куръяса шоныд сынӧдсӧ горша ньылаліг Френсис и ӧні нюмъяліс.
— Мый нӧ?..
Ми правӧсь... — косіник пидзӧсъяссӧ кинас малалігтыр шуис Линдлей. — Лэдзны Рочмуӧс, медым сійӧ ачыс распоряжайтчас аснас?
Оз, тайӧс лэдзны оз позь!
Сэки Германия ӧти мича лунӧ воспользуйтчас сылӧн зэв ыджыд озырлунъясӧн.
Лэдзны большевикъяслы ёнмӧдны ассьыныс положение?
Оз позь!
Налӧн ставсӧ кисьтан доктринаыс пырас Европаӧ.
Рочму сэсся абу.
Императортӧг да религиятӧг сійӧ киссяс сёйысь вӧчӧм идол моз.
— Код тӧдас найӧс... сійӧ «<eng>боло</eng>яссӧ»*... — чеччигмозыс шуис Френсис.
* «<eng>Боло</eng>» — большевикъяс (американскӧй выражение).
Линдлейлӧн векни плешыс, кузь гыжъяса нежнӧй киясыс, дженьыдик ускыс, гырысь, быттьӧкӧ пыр чошкӧдӧм, пельясыс, небыдик движениеясыс, велӧдӧм кывъясыс — ставсӧ тайӧс Френсис воспринимайтліс кыдзи колана шаблон, код серти Англия фабрикуйтліс ассьыс дипломатъяссӧ, медым найӧс бӧрыннас чукӧръясӧн разӧдны став му шар пасьтаыс.
Сійӧ лыддьысьліс Линдлейкӧд эз ёнджыка, Америкаын аслас фирмаса любӧй служащӧй дорысь.
Сыкӧд асъя беседаясыс вӧліны сылы сӧмын сійӧ церемониалӧн, кодӧс сійӧ лӧсьӧдліс ачыс да кодысь сійӧ эз аддзыв коланаӧн эновтчыны.
— Талун ми вермам мӧдӧдчыны Кардорӧ, — шуис Линдлей.
— Талун?
— Да, дерт жӧ!
Мый ті чуйминныд?
Кардорын ставыс лоӧ помалӧма коймӧд числӧ кежлӧ.
— Вот кыдз!
— А ті ӧмӧй думайтанныд мӧдног? — юаліс Линдлей.
Френсис чӧла нюммуніс.
Сійӧ тӧдіс Кардорын мунысь лоӧмторъяс йылысь английскӧй повереннӧй дорысь неуна унджык, но эз лыддьы коланаӧн сёрнитны сыкӧд та йылысь.
Сійӧ не сӧмын эз лыддьысь Линдлейкӧд — сійӧ збыльысь зывӧктӧмӧн видзӧдіс тайӧ английскӧй денди вылас.
Френсис сӧнъясын, кыдзи сійӧ ачыс висьтавліс, сорласьӧма Уэльслӧн да Шотландиялӧн вир.
Но сійӧ эз радейтлы ни Уэльссӧ, ни Шотландиясӧ.
Сійӧ вообще эз радейтлы некодӧс и нинӧм, асьсӧ да ассьыс делӧсӧ кындзи.
Весиг Америкасӧ сійӧ эз радейтлы.
Сійӧ вӧлі йитчӧма сыкӧд сӧмын делӧвӧй йитӧдъясӧн, Америкаыс сылы пыр кажитчыліс кутшӧмкӧ ыджыд коммерческӧй контораӧн.
Торйӧн нин скӧрмӧдліс Френсисӧс Линдлейлӧн сайӧдтӧм убеждённостьыс сы кузя, мый Британия — медся первой канму, мый американечьяс — став канмуяслӧн отбросъяс, а налӧн материкыс — важ, бура воспитайтӧм Европалӧн помӧй гу.
Но вель уна обстоятельствояс ради Линдлейлы быть лои не петкӧдлыны эрдӧ ассьыс видзӧдласъяссӧ, и тайӧ гажӧдіс американецӧс.
Кыдз-некыдз, а выныс абу Линдлейладорын!
Френсис милӧстивӧя лэдзліс английскӧй повереннӧйлы думайтны, мый Англия ворсӧ интервенция делӧясын первой скрипка.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрволіс, мый, налӧн кӧ интересъясыс коркӧ зурасясны, сы распоряжениеын пыр тырмымӧн сюрасны средствояс ассьыс выгӧда соблюдайтӧм вылӧ.
— Ещӧ он на тӧд, — шуис Линдлей, — справитчас-ӧ тайӧ Чайковскийыс государственнӧй могъясӧн?
И кыдзи пондасны кутны асьнысӧ господа Гуковскийяс да Масловъяс?
Френсислӧн пӧрысь синъясыс югнитісны.
— Сійӧ збыль, мый капитан Чаплин уджаліс ті ордын?
Пуль штабын? — серампырысь юаліс сійӧ, кӧть и важысянь нин тӧдіс та йылысь, сы вӧсна мый американскӧй разведка сідзжӧ кутӧ йитӧд Чаплинкӧд.
— Да, тайӧ абу секрет, — немъяндысьтӧма шуис Линдлей.
Френсис серӧктіс.
— Генерал Пуль и лоас сійӧ Александр Македонскийнас, код йылысь ті мӧвпаланныд...
— Дерт жӧ...
И всё-таки миянлы колӧ аски жӧ стӧчджыка определитны роч Войвывса веськӧдлан котыркӧд миянлысь взаимоотношениеяс!
— Мыйла?
Генералъяс гижӧны приказъяс, а оз дипломатическӧй меморандумъяс.
Сетам став правояссӧ британскӧй генераллы.
— Ті пыр шутитанныд, — ассьыс скӧрлунсӧ муртса кутны вермӧмӧн, но любезнӧйӧн лоны зільӧмӧн, шуис Линдлей.
— Невмешательство, — гашкӧ, сійӧ медся бурыс, медся демократическӧйыс, мый ми вермам изобретитны... — лицемернӧя нюмъялігтыр водзӧ висьталіс Френсис. — Кутам действуйтны, кыдзи действуйтлім ӧнӧдз...
Талейран шуліс, мый кывсӧ сетӧма дипломатлы сы могысь, медым дзебны ассьыс мӧвпъяссӧ. — Сійӧ мӧдӧдчис борт пӧлӧн, колльӧдіс синнас яхта весьтын лэбалысь каляясӧс. — Но ме купеч...
Ме, кӧть и жаль, абу дипломат.
Да и сэтчӧ жӧ абу политик.
Ме ог куж больгыны.
Ог куж висьтавны, мый лоӧ водзӧ, — помаліс сійӧ мыжтӧм морт моз. — Сідзкӧ, мед жӧ ставыс сідзи мунас, кыдзи мунӧ.
Палуба вылӧ петіс Ватсон, Линдлейлӧн секретарьяс пиысь ӧти.
Сійӧ куритчис салон ӧдзӧс дорын да улӧдз копыртчыліс, кор Френсис прӧйдитіс сы дінті.
Но американскӧй посол тайӧс эз казяв.
Кӧть и на костын торъялӧмыс вӧлі ыджыд, Линдлей дружескӧя относитчис аслас секретарь дінӧ да лыддис сійӧс Рочмуӧс бура тӧдысьӧн.
— Ок, и тайӧ кобра!..
Кутшӧма нин ме дӧзми змейлӧн кодь сылӧн речьясысь! — норасис сійӧ Ватсонлы, кор Френсис пырис каютаас. — Ме гӧгӧрвоа, мый Чайковский да мукӧдъяс дінӧ ми долженӧсь кутны аслыссяма нейтралитет.
Войвывса веськӧдлан котыр дінӧ отношение йылысь кӧ кутам чӧв овны, ми буретш сійӧн вештам подозрение сы йылысь, быттьӧкӧ ми сійӧс лӧсьӧдім.
Но ас костаным ми долженӧсь жӧ кӧть корсюрӧ восьтыны картінымӧс.
Линдлей лэптіс кисӧ да кабыртіс кулаксӧ.
— А Френсис кутӧ найӧс со тадзи...
О, ме сійӧс пырыс аддза!
Переворотыс йитчас репрессияяскӧд!..
Тыдалӧ, лоасны массӧвӧй репрессияяс.
Френсис кӧсйӧ вештыны найӧс миян Пуль юр вылӧ.
А сэсся и йӧзсяньыс вермас протестуйтны.
Ок, и тайӧ демократическӧй Америка!..
Линдлей дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас.
Кыліс гонгӧ кучкӧм шы.
Дипломатъясӧс корисны завтракайтны.
Муртса на вӧлі югдӧ, а Берс босьтіс нин телеграф, карса тюрьма да Беломорскӧй штаб.
Сы приказ серти тюрьмаысь дзик пыр жӧ лэдзисны став уголовниксӧ.
Беломорскӧй штабын Берс жугӧдіс медвойдӧр сьӧм ящик.
Буретш луншӧр кадӧ английскӧй гидропланъяс мӧдісны жургыны войвывса кар весьтын, шыблалісны уличаяс вылӧ уна сё листовкаяс.
Листовкаас вӧлі гижӧма: «Роч йӧз!
Немечьяс да большевикъяс шуӧны тіянлы, мый ми — англичана, прансузъяс да американечьяс — пырим роч му вылӧ, медым мырддьыны тіянлысь му да мырддьыны тіянлысь нянь.
Тайӧ лӧж.
Ми воим, медым спаситны роч нянь да роч му.
Ми воим тіянлы отсӧг вылӧ.
Мурман край пример серти ставӧн дружнӧя кыпӧдчӧй».
Сэсся вӧлі кырымпас: «Ф. С. Пуль, генерал-майор, Рочмуын союзникъяс военнӧй вынъяслӧн главнокомандующӧй».
Заборъясӧ да керка стенъясӧ Чайковский тшӧктӧм серти клеиталісны бюллетеньяс сы йылысь, мый формируйтӧма Войвыв обласьтса Верховнӧй управление.
Такӧд тшӧтш населениелы юӧртсис, мый «спасение ради губернскӧй, уезднӧй да волостнӧй Совдепъяс налӧн исполкомъясӧн да комиссаръясӧн бырӧдсьӧны», «спасение ради губернскӧй, уезднӧй да волостнӧй исполкомъяс да налӧн комиссаръясыс арестуйтсьӧны».
Луннас час куимын кымын Двина вылын тыдовтчис крейсер «Аттентив» да сувтіс став карыслы тыдаланінӧ.
Набережнӧй вылын жуисны купечьяслӧн нывъясыс, сарскӧй чиновникъяслӧн нывъясыс, кодъяс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь праздник дырйи моз.
Налӧн батьясыс, вӧвлӧм купечьяс, тӧргӧвечьяс да промышленникъяс, белӧй офицеръяс, дзебсьӧм монархистъяс — ставӧн петісны ӧні улича вылӧ.
Суйӧрсайса суднояс дорсянь ӧти-бӧрся мӧд торйӧдчалісны катеръяс да шлюпкаяс.
Набережнӧй вылын, сідз жӧ кыдзи и Троицкӧй проспект вылын, гуляйтіс сӧмын буржуазия.
Рабочӧйяс ньӧти оз вӧлі тыдавны, быттьӧкӧ найӧ ставӧн мунӧмаӧсь карсьыс.
Интервентъяслӧн войска маршируйтісны Соборнӧй площадь вывті.
Медбӧрын мунісны шотландияса батальонъяс, кодъяс вӧліны пидзӧсӧдзыс сера юбкааӧсь.
Выль власьтлӧн сюртукъяса да визиткаяса представительяс петісны паныд приветствиеясӧн да петкӧдісны нянь-сов.
Прӧстӧй йӧз: ремесленникъяс, чышъяна нывбабаяс, кодъяс сулалісны москияс вылын, — тайӧ процессия вылас видзӧдігтыр зумыша чӧв олісны.
Кар кузя коляскаӧн прӧйдитігӧн генерал Пуль казяліс, мый ӧткымын керкаяс вылын сарскӧй, куим рӧма флагъяскӧд тшӧтш тыдалӧны и гӧрд флагъяс.
Сійӧ кӧрыштліс синкымъяссӧ:
— Мый тайӧ?
— Тайӧ господин Чайковскийлӧн распоряжение, — нюмъялігтыр вочавидзис адъютантыс. — Ме тӧдмалі нин...
Сійӧ кӧсйӧ петкӧдлыны рабочӧйяслы, мый выль власьтлӧн эмӧсь социалистическӧй тенденцияяс.
— Мед дзик пыр жӧ идралас тайӧ гӧрд тряпкаяссӧ!
Йӧй! — скӧрысь шуис генерал.
Татшӧм вӧлі сылӧн первойя приказ.
Кар помъясын кылісны револьверысь лыйсьӧм шыяс.
Сулалӧ сӧмын вӧлі интервентъяслы петны вадорӧ, сэк жӧ заводитчисны расправаяс.
Регыд мысти карӧд ветлӧдлісны нин суйӧрсайса патрульяс: гӧгрӧс кепкаа французскӧй офицеръяс да пилоткаа салдатъяс, ыджыд герба картузъяса американечьяс да англичана, помпонъяса ляпкыд берета шотландечьяс.
Кор ӧти суйӧрсайса патруль воис Маймаксаӧдз, сійӧс кутіс лыйлыны рабочӧй отряд.
Английскӧй гидропланъяс пыр жӧ мӧдісны шыблавны Маймакса вылӧ бомбаяс.
Крейсер «Аттентив» вежис позициясӧ, пӧшти плӧть матыстчис Двина шуйга вадорӧдз да кутіс лыйлыны станционнӧй стрӧйбаяссӧ да кӧрттуй полотносӧ.
Лыйлӧм улӧ веськалі дас кымын верст кузя район Кардор станциясянь да пристаньсянь Исакогорка станцияӧдз.
Некымын снаряд уси железнодорожнӧй посёлокӧ.
Сэні пӧгибайтісны йӧз да ыпнитлывлісны пӧжаръяс.
Потылихинӧс ранитісны Маймакса дорын англичанакӧд лыйсигӧн.
Доктор Маринкин муртса вермис аддзыны извозчикӧс да пӧшти став кар пырыс вайӧдіс другсӧ ас ордас.
Налы шуд вылӧ ни ӧти патруль эз сувтӧд налысь экипажсӧ.
Гортас сійӧ вӧчис Максим Максимовичлы операция.
Ранаыс эз вӧв ӧпаснӧй: осколокыс веськалӧма сой чигъяс.
Бинтъясыс топыда нин зэлӧдісны Потылихинлысь кияссӧ, кӧсичаясас тыдовтчисны пӧсялӧмсьыс кыптӧм ва войтъяс.
— Лун кык мысти пыраланныд ме ордӧ... — Конспирация ради доктор эз сӧветуйт Потылихинлы шыасьны больничаӧ. — Оз ёна доймы?
— Абуджык страшнӧ пинь кыскӧм дорысь, — вочавидзис Потылихин.
Перевязка помалӧм бӧрас Маринкин пӧрччис халатсӧ, мыськис кисӧ и, уссӧ шыльӧдіг, пуксис креслӧӧ.
— Но, нинӧм, гӧтрасьтӧдзыд бурдас...
Да, делӧяс! — нюмъялігтыр нурбыльтіс сійӧ. — Военнӧй видзӧдлас боксянь, крейсерсӧ миян лыйлӧмыд нинӧм оз сулав.
Быттьӧкӧ детинкаяс рогаткаясысь...
Но таын эм ыджыд нравственнӧй смысл.
Мед чувствуйтӧны, кыдзи ми найӧс встречайтам.
Тайӧ ӧд збыльысь абу нянь-сов, а пуляяс...
Ме рад, мый участвуйті тшӧтш тайӧ делӧас.
И ті молодец, Максим Максимович!
Тіян ради йӧзыс кутчысисны бура.
— Ме ради? — Потылихин пыркӧдіс юрнас. — Эз...
Йӧзыс кутчысисны бура, сы вӧсна мый сьӧлӧмыс налӧн ӧзйӧ классӧвӧй враглы паныд.
Именнӧ тадзи, а эз мӧдног.
Сійӧ чеччис да, ӧдзӧсланьыс нин мунігӧн, юаліс:
— Сідзкӧ, ті кольччанныд?
Некутшӧм мераяс онӧ примитӧй?
abu
— Да, ме...
— Мый ме?
Ок, доктор!..
Кор кыпӧдчӧ бушков, чинты паруслысь площадьсӧ, эн зевайт.
Колӧ лоны нелегальнӧйӧн.
— Но, кыдзи... кытчӧ, Максимыч?
Ті, ей-богу, быттьӧ онӧ веритӧй.
А ме збыльысь вися.
Муртса довъяла, кыдзи миян морякъяс шуӧны.
Сӧмын сійӧн и кутчыся, мый гортын...
Стенъясыс отсалӧны, ей-богу!
Ставыс тӧдса...
А вешты менӧ сэтысь... оз нин нинӧм артмы!
Колӧ надейтчыны судьба вылад.
— Ӧпаснӧйтор сійӧ — мортлӧн судьбаыс...
Абу сідз, доктор.
Со судьбаыс: вабольясыс... аслад киясӧн колӧ вӧчны сійӧс.
А лэдзны кисьыд штурвал...
— Выныс абу, Максимыч!
— Но, дона другӧ...
Доктор немтӧждысьтӧг ӧвтыштіс кинас.
— Госпитальса коллегаяс кӧсйысьӧны дорйыны менӧ.
Некутшӧм политикаӧн ме эг занимайтчыв.
Верита, мый ставыс помасяс лючки-ладнӧ.
И менам легальнӧй положениеӧй лоас ёна пӧлезнӧй.
Та бӧрын найӧ и торйӧдчисны.
Потылихин петіс улича вылӧ.
Переулоксянь кылісны гӧлӧсъяс.
Пленнӧй красноармеечьяс группа водзын восьлаліс еджыд кӧртӧда кубанкаа, чукля кока белогвардейскӧй поручик.
Сійӧ нуис киняулас мыйкӧ гӧрдӧс, буракӧ, знамя тор.
Сы бӧрся, пленнӧйясӧс быд боксянь кытшалӧмӧн, восьлалісны американскӧй да английскӧй салдатъяс, кодъяслӧн воманыс вӧліны сигареткаяс.
Найӧ ӧта-мӧдыскӧд сёрнитісны да гораа сералісны.
«Быдӧнлы эськӧ тіянлы ме лэдзи пуля!
Торйӧн нин поручикыслы!» — ыджыд лӧглунӧн думайтіс Потылихин.
Юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ муніс веськыд вадор пӧлӧн, кӧні вӧліны вӧр пилитан заводъяс.
Тані, Маймаксаын аслас патерасянь ылын, Потылихин надейтчис недыр олыштны вок ордас, коді уджаліс тані ӧти заводын конторщикӧн.
Ӧні, кор первой часъясса возбуждениеыс прӧйдитіс, Потылихин ӧдва восьлаліс, ас пытшсьыс чувствуйтіс слаблун да жар.
Биржаяс вылын кыдзсюрӧ тэчӧм уль вӧрсьыс, сушильняясысь, код вевтъяс улӧ вӧлі тэчӧма неважӧн на пилитӧм пӧвъяс, кыліс юртӧ кольмӧдысь чорыд дук.
Двиналӧн шуйга вадорыс ыпъяліс.
Сотчисны английскӧй крейсерса снарядъясӧн ӧзтӧм станционнӧй стрӧйбаяс.
Кадысь кадӧ сэтысянь кывлісны взрывъяс да винтовкаысь лыйсьӧм шыяс.
Сэні тышкасис на Зенькович.
Кык отрядӧн, красноармейскӧй да морскӧй отрядъясӧн, сійӧ водзсасис Исакогорка вылӧ уськӧдчӧм враглы паныд.
Зенькович локтіс окопысь.
— Вӧлӧгда? — ӧткодя таркӧдчысь телеграфнӧй аппарат весьтын, быттьӧ телефон трубкаӧ, горзіс Зенькович. — Ме косяся на.
Кута косясьны сэтчӧдз, кытчӧдз тырмасны вынъяс.
Ме Зенькович...
Ме Зенькович...
Вӧлӧгда!
Вӧлӧгда!
Ті кыланныд менӧ?
Став военнӧй грузъяс эвакуируйтны удиті помавны...
abu
Вочавидзӧй!
Вӧлӧгда!
Телеграфлӧн вӧсньыдик лентаыс сувтіс.
Томиник боеч-телеграфист копыртчис аппарат весьтас, стучитыштіс передатчикас да ыджыд шоглунӧн видзӧдліс Зенькович вылӧ.
— Мый лои, Оленин? — терпитны вермытӧг юаліс Зенькович.
— Приёмыс абу.
Линиясӧ орӧдӧма, военком ёрт...
Кодкӧ вундӧма... — узьтӧмысла да мудзӧмысла чирӧм гӧлӧсӧн вочавидзис телеграфист.
Телеграф керкаӧ пырис сера пинжака да лампаса паськыд гача морт.
Сійӧ сувтіс порог дорас, быттьӧкӧ видзӧдаліс жырсӧ.
Восьса ӧдзӧсӧд друг мӧдіс кывны ручнӧй пулемётъяслӧн таркӧдчӧм.
«Кытысь найӧ веськалісны? — гӧгӧрвотӧг думайтіс комиссар.
Неужели кодкӧ прорвитчис?»
Лыйсисны конторасянь неылын.
Телеграфнӧйӧ пыран ӧдзӧсыс бара клоп-пӧдласис.
Тӧдтӧм морт саяліс.
— Коді тайӧ? — телеграфистлысь юаліс военком.
— Татчӧс конторщик, — чеччигас да коссӧ веськӧдігтыр вочавидзис Оленин.
Пулемётъясысь кутісны лыйлыны ёнджыка.
— Петам ывлаас, мыйкӧ абу ладнӧ, — пельпом сайсьыс винтовка босьтігмоз шуис Зенькович.
Ывлаын кыліс горӧдӧм шы.
Зенькович видзӧдліс.
«Конторщик» кучкаліс револьвер воропӧн том стрелочникӧс, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь красноармейскӧй формаа йӧз.
— Мый сэн сэтшӧмыс?! — телеграф помещениеысь петігмоз горӧдіс Зенькович.
— Бӧрыньтчы! — командуйтіс сылы код тӧдас кытысь сэтчӧ веськалӧм бедь кодь вӧсньыдик офицер. — Киястӧ лэпты!
Красноармейскӧй формаа некымын офицер зырӧдісны-пырисны станция керкаӧ.
На горзӧм серти Зенькович пыр жӧ гӧгӧрвоис ставсӧ.
«Ок, мерзавечьяс!» — кобурасьыс пистолетсӧ перйигӧн думыштіс сійӧ.
Но сера пинжака да лампаса гача морт, коді сулаліс Зенькович мышкын, лыйис сылы балябӧжас.
— Оленин... — удитіс киргигмоз шуны комиссар, быттьӧкӧ чуксаліс отсӧг вылӧ.
Сійӧ жӧ здукас белӧй офицеръяс кыскисны комиссарлысь телӧсӧ пуысь вӧчӧм ляпкыд платформа вылӧ.
— Вӧйтны сійӧс!.. — горзіс ӧти офицер. — Двинаӧ!
Найӧ лёкысь талялісны сапӧгъяснас кулӧм нин Зеньковичӧс, каблукъяснас чужъялісны сылы чужӧмас.
Сэсся сылысь телӧсӧ кыскисны ю дорӧ...
Асьсӧ помниттӧг Оленин нетшыштіс кодлыськӧ кисьыс винтовка и, сійӧн, быттьӧ майӧгӧн ӧвтчигтыр, уськӧдчис ӧти офицер вылӧ.
Прикладнас кучкӧмӧн сійӧ уськӧдіс офицерсӧ кок йывсьыс, сэсся уськӧдчис Ларский вылӧ.
Сійӧ чеччыштіс бокӧ да мӧдіс котӧртны кӧрттуй кузя.
Некымынысь сійӧ лыйис револьверысь телеграфистӧс, но эз веськав.
Оленин кутіс суӧдны сійӧс.
Мукӧд офицеръясыс эз лыйлыны, полісны, мый Оленинкӧд тшӧтш виасны Ларскийӧс.
Кодкӧ тшӧктіс орӧдны Оленинлысь туйсӧ.
Оленин суӧдіс нин Ларскийӧс, ӧвтыштіс прикладнас, но конйыштчис да усис.
Некымын ён офицер уськӧдчисны да личкисны сійӧс.
Сійӧ нетшкысис на киясысь да горзіс:
— Сволочьяс!
Ме ог прӧстит тіянлы комиссарӧс виӧмысь!..
Виӧй менӧ, ог прӧстит!
Синмыс сылӧн гырдмис, юрсиыс лёзьмуні, гимнастёркаыс ставыс косясьліс.
Кияссӧ сылысь кӧрталісны мышкас да кыскисны дежуркаӧ.
Белӧйяслӧн группа, коді писькӧдчис красноармейскӧй отряд тылӧ, вӧчис уна лёктор.
Белӧйяслы отсасисны «Аттентив» крейсервывса пушкаяс да английскӧй салдатъяс, кодъяс вӧліны вооружитчӧмаӧсь гранатаясӧн да пулемётъясӧн.
Сэсся американечьяс да англичана вайӧдісны Двина шуйга вадорӧ десант да дзик пыр жӧ мӧдӧдісны сійӧс Исакогорка станцияӧ.
Зеньковичлысь красноармеечьяссӧ да матросъяссӧ вӧлі кытшалӧма быдладорсянь.
Вынъясыс вӧліны вывті нин неравнӧйӧсь.
Сӧмын боечьяслӧн неыджыд юкӧн, героическӧя тышкасиг, вермис петны кытшсьыс.
Мукӧдъяссӧ кодӧс виисны, кодӧс босьтісны пленӧ, и военком кулӧм бӧрын часджын мысти Исакогоркаын бойыс помасис.
Пленнӧй красноармеечьяс да матросъяс сулалісны ӧні ящикъясысь вӧчӧм стена костын да гофрируйтӧм лӧзоват кӧртӧн вевттьӧм кык ляпкыдик пакгауз костын. Найӧс видзисны Берслӧн конникъясыс.
Локтіс и Берсыс ачыс. Сійӧс сопровождайтіс черкескаа да кузь гӧна шапкаа ординарец.
Берскӧд тшӧтш верзьӧмӧн воисны некымын английскӧй да американскӧй офицер.
На пӧвстысь синмад шыбитчис кузь тушаа, косіник, абу нин том офицер. Сійӧ вӧлі гӧрд дора картуза, коді петкӧдліс, мый сійӧ штабын уджалысь.
Морӧсас сылӧн вӧлі уна орденскӧй ленточка.
Сійӧ букыша видзӧдіс став вылас, мый сэні вӧчсис.
Сылӧн виж замшевӧй перчаткиа шуйга киыс нервнӧя гартліс да разьліс дом поводсӧ, кок пӧлӧныс нюжӧдӧм веськыд киас сійӧ кутіс кучик воропа да вӧсни, нюклясьысь стальнӧй сутугаысь вӧчӧм стек.
Тайӧ вӧлі подполковник Ларри, кодӧс американскӧй штаб командируйтіс союзнӧй контрразведкаӧ.
Пакгауз пельӧс сайын, оружиеӧн зяльӧдчигтыр, сувталісны стройӧ салдатъяс.
Пленнӧйяс пӧвстысь Оленинӧс аддзӧм бӧрын Берс рӧдтіс подполковник Ларри дорӧ да мыйкӧ доложитіс.
Американец тшӧктіс, медым телеграфистсӧ вайӧдісны сы дорӧ.
Кор тайӧ тшӧктӧмсӧ сылысь вӧлі вӧчӧма, Ларри кучкис стекнас Оленинӧс.
Телеграфистлӧн пельпомъясыс дрӧгмунісны.
Сійӧ уськӧдчис вӧвлань, код вылын пукаліс офицер.
Вӧлыс нетшыштчис.
Ларри гӧрдӧдіс да ещӧ некымынысь чорыда кучкис Оленинӧс.
Боечлӧн шабді кодь юрсиыс гӧрдӧдіс вирсьыс, сійӧ уси.
Пленнӧйяс мӧдісны вӧрны.
Но салдатъяс пыр жӧ кытшалісны найӧс да, прикладъяснас зурйӧдліг, вӧтлісны пакгаузӧ.
Сэтчӧ жӧ шыбитісны и Оленинӧс.
Суйӧрсайса офицеръяс Берскӧд тшӧтш, вӧвъясыслы бокас шпораяснас зургӧмӧн, скачитісны сэтысь.
Вӧлі пӧдтӧ, жар.
Сімӧм нюр весьтын, вижӧдысь куринӧй <rus>слепота</rus> турун весьтын кымӧр моз гыисны гебъяс.
«Аттентив» крейсерса снарядъясӧн ӧзтӧм керкаяс Исакогоркаын важӧн сотчисны, но керка местаясыс тшынасисны на.
Немецкӧй слободаса ӧти керкаын, кодӧс вӧлі сетӧма американскӧй миссиялы, чукӧртчисны сӧвещанньӧ вылӧ Френсис, Нуланс да Линдлей, кодъяс бӧр нин воисны Кардорӧ.
— Дона другӧй... — ньӧжйӧник шуис британскӧй повереннӧйлы Френсис. — Ме кывлі, мый татчӧс тюрьмаса став камераясыс тырӧсь нин.
Неужели сэтшӧм уна большевикыс?
— Уна, — чужӧмсӧ кӧрліг вочавидзис Линдлей. — Рӧдмӧмаӧсь.
— Колӧ лӧсьӧдны порядок.
— Колӧ лӧсьӧдны каторжнӧй тюрьмаяс саридзса діяс вылын, — настойчивӧя шуис Нуланс, французскӧй посол. — Мудьюг — большевикъяслы медся бур места.
— Мый сэтшӧм Мудьюгыс? — пенснесӧ босьтіг да синъяссӧ читкыраліг юаліс Френсис.
— Пӧшти куш ді.
Вынва вомын, Еджыд саридзӧ петанінын...
Буракӧ, Кардорсянь комын морскӧй миля.
Дугдывтӧг пӧльтӧ тӧв...
Тӧвнас пургаяс...
Большевикъяслы бур гу!
— Займитчӧй таӧн, дона другӧй, и кыдз позьӧ регыдджык.
Ті сӧгласенӧсь, Линдлей?
Линдлей кыв шутӧг довкнитіс юрнас.
Сэсся обсудитісны сэні мукӧд юалӧмъяс: администрацияын американечьясӧн участвуйтӧм йылысь, американскӧй офицеръясӧс английскӧй штабӧ командируйтӧм йылысь, водзынджык лоысь экспорт йылысь...
Френсис шуис, мый регыд воас сійӧ здукыс, кор ковмас веськӧдны вниманиетӧ финансӧвӧй делӧяс вылӧ.
Буракӧ, ковмас лэдзны местнӧй банкнотъяс.
Кутшӧм лоас соотношение долларъяс, стерлинг фунтъяс да местнӧй банкнотъяс костын, абу на тӧдса.
Коді босьтас ас вылас денежнӧй эмиссиясӧ?
Думайтлісны-ӧ та йылысь сылӧн коллегаясыс?
Нуланс да Линдлей висьталісны ассьыныс соображениеяссӧ.
Френсис пыркӧдіс юрсӧ, быттьӧкӧ тӧдчӧдіс, мый найӧ подувтӧмӧсь, да вуджӧдіс сёрнисӧ мӧд тема вылӧ.
— Ӧні кежлӧ, — шуис сійӧ, — ме требуйта медбур казармаяссӧ американскӧй салдатъяслы, медбур пароходъяссӧ сійӧ американскӧй батальонъяслы, кодъясӧс ми мӧдӧдам ӧні Вынваӧ.
Кор сӧвещанньӧыс помасис, Линдлей да Нуланс мунісны ӧтлаын, ӧти машинаӧн.
— Меным кажитчӧ, мый Френсис дзик жӧ нин мистер Домби кодь* — лукава сералігтыр шуис француз. — Сы ногӧн, мусӧ создайтӧма сӧмын сы вылӧ, медым сійӧ вермис сэні нуӧдны ассьыс делӧяссӧ... — А шондісӧ да тӧлысьсӧ — медым югдӧдны сылысь персонасӧ.
Ми тіянкӧд, дона Линдлей, сідзжӧ сӧмын детальяс сійӧ механизмыслӧн, кодӧс заведитӧма господь енмыс миян друглы, Френсислы.
Сідз али абу?
* Диккенслӧн «Домби да пи» романысь персонаж.
Линдлей кывзіс сьӧлӧмсяньыс, но чӧв оліс.
Аслас дипломатическӧй карьера вояс чӧжӧн сійӧ велаліс овны видзчысьӧмӧн.
— Сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧм морт, — водзӧ висьталіс француз. — Сійӧ чӧв олӧ сы вӧсна, мый оз кӧсйы петкӧдлыны асьсӧ йӧйӧн.
Сійӧ прӧстӧ акань, коді пӧртӧ олӧмӧ Вашингтонлысь да полковник Хауз кодь консультантъяслысь инструкцияяссӧ.
Збыль шуа!
Не кӧ найӧ — сійӧ эськӧ прӧпадитіс...
Тайӧ — нюмъялысь привидение.
Линдлей эз вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс.
Машинаыс петіс ю вадорӧ.
Кутіс кывны шоныд да уль сынӧд дук да вадорса нюйт дук.
Бульвар аллея кузя жуисны английскӧй да американскӧй салдатъяс да матросъяс.
Карса олысьяс эз тыдавны.
Ылын, Пётр I-ӧн на стрӧитӧм таможнялӧн важ керка сайын, ломалісны пӧнаръяс, гӧрд да еджыд.
Вынва вылын сідзжӧ ӧзйисны разнӧйпӧлӧс бияс.
Ӧні Двинаын сулаліс нин интервентъяслӧн дас нёль судноа эскадра.
Аслас коллегаяс мунӧм бӧрын Френсис колис кабинетас ӧтнасӧн.
Кӧть и поводдяыс вӧлі шоныд, сійӧ пыр кынмис, и сылы ломтісны изразцӧвӧй пач.
Ковёр вылӧ тіралысь югӧрсӧ койиг да жырсӧ шонтіг, трачкӧдчигтырйи сотчисны песъяс.
Френсис видлаліс Рочмулысь карта.
Сійӧс интересуйтісны юяс: Пинега, Вынва да Онега.
Френсислӧн чукырӧсь киыс нюжаліс Кардор губерния сайӧ, Урал гӧра дорӧдз.
Чуньясыс прӧйдитісны Сибыр пыр да сувтісны Приморьеӧ.
Вӧръяс, рудаяс, роч мулӧн артавны позьтӧм став озырлуныс лёкысь кыскисны ас дорас Френсисӧс.
Сійӧ некымын миллион акр американскӧй вӧрыс, кодӧс эксплуатируйтӧм йылысь сійӧ думайтліс комын во сайын, сылы кажитчис ӧні зэв ичӧтторйӧн.
Ӧні ставсӧ тайӧс позьӧ вӧлі босьтны татысь, Рочмуысь...
Мыйта сьӧм!
— Ті, кӧнкӧ, мудзинныд, сэр? — кабинетас чӧла пыригӧн юаліс слугаыс. — Вольпасьыд дась.
Слуга отсӧгӧн пӧрччысигас Френсис и збыльысь чувствуйтіс асьсӧ омӧля.
Висис пӧрысь, жеб лысьӧмыс, юкаліс коскыс.
Слугасӧ лэдзӧм бӧрын да вольпасяс лӧсьыдджыка содӧм мысти Френсислы друг тӧдвылас уси, мый войдӧрлун сӧветскӧй веськӧдлан котыр шыасис англияса, францияса, италияса, америкаса да японияса войтыръяс дінӧ да чуксаліс выступитны интервенциялы паныд.
Талун сылы висьталісны, мый большевикъяс лӧсьӧдӧны ещӧ кутшӧмкӧ протест и аски либӧ аскомысь сетасны сійӧс американскӧй консуллы Мӧскуаын.
«Кутшӧм челядь сяма тайӧ! — шпыньмуніс Френсис. — Быттьӧкӧ Европалы и натӧг этша колӧ тӧждысьны!
Сэні война на мунӧ».
Дерт, ӧні сійӧ оз дыр кыссьы.
Германияӧс оз спасит сыӧн нуӧм украинаса нянь, война результатын сійӧ дзикӧдз вынсӧ воштас.
Сэк, кор кутасны мунны дипломатическӧй сёрнитчӧмъяс тайӧ канмуыскӧд, кодлӧн промышленностьыс зэв на неважӧн лысьтліс конкурируйтны американскӧй промышленностькӧд, тані, Рочмуын, часысь часӧ кутас ӧзйыны мӧд война.
Салдатъяс-кондотьеръяс век аддзысясны.
Арсеналъяс тырӧмаӧсь оружиеӧн...
Не шыблавны жӧ сійӧс!
Сійӧс быть лоӧ пыртӧма делӧӧ.
Война — вывті доходнӧй предприятие.
Весиг сылӧн последствиеясыс выгӧднӧйӧсь: рӧзӧритӧм канмуяс кокньыдджыка сетчӧны эксплуатируйтны.
И ньӧти оз идеяяс, а сьӧм веськӧдлӧ мирнас.
Сьӧм!
Донаторъяс!
Каин, дерт, виис Авельӧс кутшӧмкӧ лёкиник меж вӧсна!
«Каин вӧлӧма делӧвӧй морт, — бара шпыньмуніс Френсис. — Но главнӧйыс абу тайӧ...
Главнӧйыс: пӧдтыны сӧветскӧй власьт...
Ме вӧчи кужӧмӧн, кор аслам киясӧн создайті тайӧ войвывса мятежсӧ.
Ӧні интервенцияыс должен ёнджыка паськавны.
Ми пырим гуся ӧдзӧсӧд...
Владивостоксянь и лунвывсянь пырасны мукӧд вынъяс.
Сэн лоас параднӧй ход...»
Сійӧ нюммуніс.
«Кор лоӧ чӧвтӧма сӧветскӧй власьт, Рочмуӧс колӧ юклыны.
Дерт, оз долгъясӧ вӧйӧм Британскӧй империя, став мир пасьта разалӧм аслас владениеяснас, а Рочму, сылӧн зэв паськыд да монолитнӧй жизненнӧй пространствоӧн, являйтчӧ Америкалӧн конкурентӧн.
Но тайӧ Рочмуыс оз ло...
Украинаын, Финляндияын, Прибалтикаын вермасны кольны немечьясӧн нин лӧсьӧдӧм веськӧдлан котыръяс.
Но тайӧ веськӧдлан котыръяссӧ, ковмас, дерт, босьтны чорыд кабырӧ...
Тайӧс шедӧдны оз ло сьӧкыд.
Первойя воськовъяссӧ вӧчӧма нин.
Кавказ?
Тані делӧыс оз артмы Турциятӧг.
Средньӧй Азия?
Вермас лоны, мый Англиялы ковмас сетны сы вылӧ ограниченнӧй мандат.
Но Ыджыд Рочму да Сибыр долженӧсь дзик ставнас принадлежитны Америкалы: зэв бур рынок, сырьё да донтӧм уджалан ки».
«А Польша?
Форпост... — унмовсигас нин юаліс ассьыс Френсис. — Да, ме вунӧді ещӧ Крым йылысь.
Кутшӧм ыджыд Рочмуыс!..»
Генерал Пуль ньӧбис ставнысӧ, кодӧс вермис, ставсӧ водзвыв арталіс да лыддис, мын ӧні делӧыс должен мунны зэв бура.
Та вӧсна Пуль скӧрмыліс весиг сійӧ ичӧтик недоразумениеясысь, кутшӧмъяс всё-таки сылы паныдасьлісны.
Сійӧ корис адъютантсӧ да горӧдіс сы вылӧ:
— Чӧртыс тӧдӧ мый!..
Меным доложитісны, мый ӧти керка вылын век на ӧшалӧ гӧрд ветьӧкыс.
Ӧнӧдз!
Мыйла ті онӧ следитӧй та бӧрся?
Дзик пыр жӧ тшӧктӧй босьтны!
Адъютант кывзысьӧмӧн копыртіс юрсӧ.
Генерал Пуль, ичӧтик шпораяснас зильӧдчиг, петіс.
Штаб кильчӧ вылын сійӧс виччысис мӧд адъютант да офицер-переводчик.
Куим часын генерал должен вӧлі ветлыны войвыв Рочму «веськӧдлан котырлӧн» некымын член ордӧ.
Французскӧй военнӧй миссияса начальник полковник Донопӧс архангельскса военнӧй губернаторӧн назначитӧмкӧд йитӧдын «веськӧдлан котырса председатель» Чайковский гижис Пульлы письмӧ.
Тайӧ письмӧас сійӧ сувтіс паныд Донопӧс военнӧй губернаторӧн назначитӧмлы да утверждайтіс, мый, военнӧй кадся роч законъяс серти, губернатор компетенцияӧ пырӧны не сӧмын карын порядок видзан могъяс, но и чистӧ гражданскӧй функцияяс.
Та вӧсна колӧ роч администратор.
Пуль сулаліс аслас кыв вылас и, медым ӧтпырйӧ помавны сёрнитчӧмъяссӧ, решитіс личнӧ ветлыны Чайковский ордӧ.
«Тайӧ пӧрысь идиотыс збыльысь чайтӧ асьсӧ министрӧн, — мунігас думайтіс Пуль. — Кӧть мед мый, а ме кута действуйтны сідзикӧн жӧ, кыдзи и Мурман карын.
Кутшӧмкӧ эсеръяс, меньшевикъяс...
Ог гӧгӧрво, мый сійӧ сэтшӧмыс?
Ачыс чӧртыс оз разберитчы!»
Сійӧс вайисны колоннаяса ыджыд еджыд керка дорӧ.
Приёмнӧй залсьыс сійӧ аддзис сьӧд да руд пинжакъяса йӧзӧс.
«Абу синмад шыбитчана веськӧдлан котыр, — аслыс нюмъялігтыр думыштіс Пуль. — Буракӧ, тайӧ йӧзыс вӧліны и пристаньын встреча дырйи».
Ӧні найӧ жуисны ыджыд тушаа, кузь еджыд тошка да сьӧд синъяса старик дорын.
Пуль гӧгӧрвоис, мый сійӧ и эм Чайковскийыс.
«Колӧ здоровайтчыны», — аслыс шуис генерал.
Сылӧн лёллялысь гӧрд банбокъясыс тіралісны, кор сійӧ здоровайтчис сійӧс виччысьысь йӧзыскӧд, быттьӧкӧ быдӧнӧс сійӧ тракйӧдліс киӧдыс.
— Чайта, ті прӧститанныд менӧ: ме сёрнита сӧмын английскӧй кыв вылын.
Ни ӧти роч кыв ог тӧд, — гора, команднӧй гӧлӧсӧн шуис Пуль. — Ме зэв рад тӧдмасьны тіянкӧд, господа!
Чайта, мый ми ёртъясӧн лоам.
Ме салдат.
Сьӧлӧмсянь шуа.
Командующӧйӧс сопровождайтысь офицер-переводчик пыр жӧ переведитіс сылысь кывъяссӧ.
— Миян, союзникъяслӧн, тані эм тырмымӧн вын, — внушительнӧя водзӧ висьталіс Пуль. — И дасьӧсь используйтны найӧс, ковмас кӧ.
Но ми, дерт, эгӧ кӧсйӧй эськӧ примитны некутшӧм чорыд мераяс.
Та могысь и Донопӧс назначитӧма военнӧй губернаторӧн.
Рочму — миян важся союзница.
И ме кӧсйи эськӧ, медым ті, господа, отсалінныд миянлы.
Ме кута приветствуйтны быдӧнӧс, коді гижсяс славяно-британскӧй легионӧ.
Тайӧ отрядсӧ ми пасьтӧдам, вооружитам да велӧдам, и кутас уджавны британскӧй офицеръяс веськӧдлӧм улын.
Сэні лоас британскӧй дисциплина.
Ме верита, мый ті Англиялӧн настоящӧй ёртъяс, сідзжӧ кыдзи и ме Рочмулӧн настоящӧй друг...
Пуль ланьтіс.
«Мый ещӧ налы колӧ висьтавны?»
Юрнас пыркнитӧм бӧрын да вӧв моз первой ӧти коксӧ, сэсся мӧдсӧ кыпӧдлыштӧм мысти сійӧ содтіс, мый, кодкӧ кӧ кутас мешайтны союзникъяслы, командованиелы быть ковмас примитны колана мераяс.
Сэсся сійӧ нюжӧдіс Чайковскийлы кисӧ, кыдзкӧ тешкодя нюммуніс мукӧдъясыслы да петіс залсьыс.
Чайковский сулаліс манекен моз юрсӧ улӧ копыртӧмӧн.
Экипажас пуксигӧн Пуль тӧдвылас уськӧдіс большевистскӧй листовка йылысь, кодӧс вайисны сылы талун.
Большевикъяс шуисны тайӧ йӧзсӧ лакей чукӧрӧн.
«Найӧ правӧсь, — думыштіс Пуль. — Но тайӧ йӧй, невоспитаннӧй да нерадивӧй лакейяс, кодъяс асланыс господа мыш сайын занимайтчӧны сӧмын сійӧн, мый кулитӧны налысь поступокъяссӧ».
Генерал Пуль волӧмысь Чайковский вӧлі шӧйӧвошӧма да решитіс норасьны американскӧй посоллы.
Но «веськӧдлан котырса председательӧс» личнӧ примитны вӧлі ӧткажитӧма.
Сылы тшӧктісны гижны ассьыс претензияяссӧ, мый и сійӧ вӧчис.
Френсис вочавидзис: «Военнӧй губернаторӧс назначитігӧн генерал Пуль, дерт, пӧльзуйтчис сійӧ правонас, кодӧс сылы сетӧма экспедиционнӧй корпусса начальник должность серти.
Миянлы стӧча абу тӧдса, кутшӧмӧсь полномочиеясыс роч губернаторлӧн.
Ми тӧдам сӧмын, мый полковник Доноп полномочиеяслӧн дзик ӧти цель — обеспечитны карын колана порядок да общественнӧй безопасность.
Татшӧм ногӧн, найӧ ньӧти оз противоречитны гражданскӧй власьтъяслӧн политическӧй да административнӧй атрибутъяслы».
Пуль торжествуйтіс.
Кияссӧ сылысь ӧні вӧлі разьӧма.
Тюрьмаын заседайтіс военно-полевӧй суд.
Сылӧн непременнӧй да постояннӧй членӧн вӧлі подполковник Ларри.
Сійӧ лыддьыліс коланаӧн лично присутствуйтны и йӧзӧс лыйлігӧн да весиг пасьтавліс сэки параднӧй мундирсӧ.
Тюрьмаыс вӧлі кар шӧрын.
Асывнас сэтчӧ чукӧрмылісны нывбабаяс, корсюрӧ весиг челядьнаныс...
Ӧтияс кӧсйисны получитны кутшӧмкӧ справка, мӧдъяс кӧсйисны передайтны тюрьмаӧ пуксьӧдӧм асланыс матысаяслы сёян.
Тюрьмаса стражникъяс вӧтлывлісны йӧз чукӧрсӧ прикладъясӧн, но нывбабаяс вӧліны упорнӧйӧсь: сэки найӧ чукӧртчылісны орчча уличаяс вылӧ либӧ бара волывлісны тюрьма ворота дорӧ.
Налӧн терпениеыс вӧлі помтӧм.
Тюрьма тырыс вӧліны военнопленнӧйяс, большевикъяс, а сідзжӧ и йӧз, кодъясӧс чайтісны большевизмлы сочувствуйтысьясӧн.
Быд лун татчӧ вайӧдлісны пыр выль и выль арестованнӧйясӧс.
Доктор Маринкинӧс арестуйтісны служба вылас, морскӧй госпитальын.
Сійӧ лӧсьӧдчис вӧчны ӧчереднӧй операция да чуньяссӧ бура ниртіс майтӧгӧсь щӧткаӧн.
Дежурнӧй сестра корис сійӧс коридорӧ.
Доктор петіс.
Сы водзын, операционнӧйӧ пыран ӧдзӧс дорын, сулаліс английскӧй формаа тшап офицер.
Тюрьмаас нуӧдігӧн Маринкинӧс конвоируйтісны кык английскӧй салдат.
Сійӧс йӧткыштісны общӧй камераӧ, кӧні и сідзи нин тырыс вӧліны йӧз.
Нар вылын куйлігӧн Маринкин кывзіс сы гӧгӧрын мунысь помтӧм сёрнисӧ.
Торйӧн нин пӧся сёрнитіс Базыкин, профсоюзъяслӧн губернскӧй сӧветса секретарь, сьӧд уска, мича чужӧма, паськыд пельпомъяса, ён мужчина.
— Эгӧ кужӧй котыртны подполье! — шуаліс сійӧ. — Эгӧ выполнитӧй партиялысь индӧдъяссӧ.
Медводз та кузя ме мыжала ачымӧс.
Медводз.
Юрӧс эськӧ менсьым керыштны...
— Энӧ тэрмасьӧй.
Ковмас на, — кытысянькӧ пемыдсяньыс кыліс мудз, скӧр гӧлӧс.
Маринкин видзӧдліс.
Тайӧс шуысь мортыс куйліс сы увдорын, улысса нар вылын, ньӧв моз нюжӧдчӧмӧн.
Юрсӧ сылысь вӧлі гартлӧма рузумӧн.
Рудӧдӧм чужӧм вылас тӧдчисны сылӧн вӧсньыдик, упрямӧя топӧдӧм вомдоръясыс да гӧрдӧдӧм синъясыс.
— Кӧні нӧ тіянӧс тадзсӧ нӧйтісны? — юаліс Маринкин.
— Первой луннас на ещӧ плетьӧн швичйӧдлісны.
А сэсся допрос вылын...
Куйлысь морт кыпӧдчис гырддза йылас да кашкигтыр водзӧ висьталіс: — Век на секретъяс менсьым пычкӧны.
Сӧмын та вӧсна и ме ловъя на.
А то важӧн нин эськӧ лыйлісны.
Шифр вӧсна видзӧны.
— Кутшӧм шифр вӧсна?
— Но, миян... сӧветскӧй шифр вӧсна...
Найӧ, дерт, гӧгӧрвоӧны, мый ме должен тӧдны шифрсӧ.
Губвоенкомлӧн ме телеграфистӧн вӧлі.
Оленин менам овӧй.
— И ті висьталінныд? — телеграфистлы чужӧмас видзӧдігтыр тэрыба юаліс Маринкин.
— Да тэ нӧ мый? — чуймӧмӧн шӧпкӧдіс Оленин. — Кула — ог висьтав.
Сійӧ ойӧстӧмӧн пыдісянь ышловзис.
— Куимысь нин кырссисны менӧ...
Ӧти американец, овыс Ларри, шулӧма английскӧй полковниклы, быттьӧ менӧ лыйлыны колӧ...
Переводчик меным висьталіс.
Ставыс вермас лоны.
А гашкӧ, и повзьӧдлӧны.
Ылӧдӧмӧн кӧсйӧны тӧдмавны.
Но, да ме ог сетчы.
Менам характер крепыд... — боеч кучкис кипыдӧснас куш пӧвъясӧ.
Сійӧ сьӧкыда чеччис, шатлалігтыр локтіс Маринкин дінӧ да нюжӧдчис ӧшиньлань.
Ывлаын тӧдчис войвывса югыд вой.
Камера узис.
Унмыс личкис йӧзсӧ, кодъяс дзескыда куйлісны наръяс вылын, наръяс костас да веськыда няйт джоджас.
— Пӧжалуй, и миянлы кад нин узьны, — шуис телеграфист. — Рыт дорсьыд асылыс бурджык...
А ті, ме кывлі, доктор лоанныд?
Кыдзи нӧ татчӧ ті веськалінныд?
— Ачым ог тӧд... — вочавидзис Маринкин. — Буракӧ, сыысь, мый перевязывайті Маймаксаын рабочӧй отрядысь раненӧйясӧс.
Английскӧй контрразведка куталӧ миянӧс сӧмын сыысь, мый ми сӧветскӧй граждана...
Сӧветскӧй платформа вылын сулалам.
— Вернӧ, буретш та вӧсна и эм, — сӧгласитчис телеграфист.
Сійӧ пӧрччис кокъяссьыс бусӧсь, сьӧкыд сапӧгъяссӧ, пуктіс найӧс юр улас юрлӧс пыдди, водіс нар вылӧ да ланьтіс.
Маринкин чайтіс, мый боеч унмовсис нин, но регыд мысти камераса чӧвлунас бара кыліс сылӧн негора, волнуйтчана гӧлӧсыс:
— Тайӧ зверствояссьыс, кыдзи найӧ тӧрыт менӧ нӧйтісны, миян партия налы оз прӧстит.
Да, оз прӧстит.
Кӧть Кардор ӧні — ставнас тюрьма кодь, партия да рабочӧй класс босьтчасны тайӧ делӧас.
Эк, овны эськӧ сэтчӧдз!..
Войся чӧвлунас друг кыліс кузя да гораа звӧнитӧм.
Сапӧгъяснас грымӧдіг коридорӧд котӧртіс надзиратель.
Камера садьмис.
Йӧзыс уськӧдчисны ӧшиньяс дорӧ, зілисны гӧгӧрвоны, мый вӧчсьӧ дворас.
Ставӧн тӧдісны, мый тайӧ звонокыс тюремнӧй ворота дорын.
Ӧти надзиратель петіс дворас.
Ворота воссис: лэдзис портфельяса офицеръясӧс.
Улича кузя таркӧдіс-муніс грузӧвик.
Та бӧрын дворӧ пырис винтовкаа салдатъяслӧн неыджыд отряд.
— Бара войбыд судитны мӧдасны, — кыліс Маринкин аслас мышкысь кодлыськӧ гӧлӧссӧ.
Контрразведчикъяслы паныд катласигтыр тэрмасис-локтіс тюрьмаса начальниклӧн отсасьысь Шестёрка.
— Видзӧд, шатлӧдлӧ сійӧс!
Код юра, сукин сын...
Сідзкӧ, бара лыйлыны кутасны, — кодкӧ шуис ӧшинь дорын.
Дворын кылісны командуйтӧмъяс, косьмӧм муас зутшкысисны винтовка прикладъяс.
Маринкин кыліс, мый сылысь пӧшти доймытӧдз кодкӧ топӧдліс кисӧ.
Сійӧ бергӧдчис.
Сыкӧд орччӧн сулаліс телеграфист.
Синъясыс сылӧн лихорадочнӧя югъялісны.
— Аддзан? — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ. — Аддзан негодяйсӧ?
— Коді? — дрӧжжитігтыр юаліс Маринкин.
— Подполковник Ларри...
Но, коді нӧйтіс менӧ...
Доктор писькӧдчис ӧшиньлань матӧджык.
Тюремнӧй двор шӧрын сулалісны виж шинельяса да герба виж картузъяса некымын офицер.
На пӧвстын торъялӧ вӧлі кузь тушаа, косіник, олӧма нин офицер.
Кыдзи и сэки, Исакогоркаын, сійӧ вӧлі гӧрд дора штабнӧй картуза.
Киас сійӧ кутіс кучик воропа стек.
Кӧрт подкова, грубӧй салдатскӧй ботинкияс мӧдісны грымӧдны тюрьмаса пос тшупӧдъясӧд да площадкаяс вылын.
Винтовкаяслӧн гольскӧм шыыс сорласис надзирательяс киын ключьяслӧн зильӧдчӧм шыкӧд да восьтан ӧдзӧсъяслӧн дзуртан шыкӧд.
— Ме жӧ нинӧмысь абу мыжа! — горзіс кодкӧ скӧр гӧлӧсӧн. — Тайӧ не морт ногӧн!..
Тайӧ произвол!..
Та бӧрын кыліс Шестёркалӧн чирзан гӧлӧсыс:
— Ланьт!
Пет!
— Боже мой, — Оленинлань копыртчӧмӧн лӧга шӧпкӧдіс доктор. — Ті кыланныд?
Но ӧдзӧс томанын ключлӧн дзуртыштӧмыс заставитіс дрӧгнитны сійӧс.
— Оленин! — чукӧстіс надзиратель.
— Менӧ... — спокойнӧя да чорыда шуис Маринкинлы телеграфист. — Прӧщай, доктор ёрт!..
Прӧщайтлӧй, ёртъяс!
— Прӧщай!..
Аддзысьлытӧдз, — кыліс вочакыв.
— Абу нин сідз, мый асьтӧ пӧрйӧдлынысӧ... — наръяс костӧд мунігӧн сылы нюжӧдӧм кияссӧ топыда кутліг век сідз жӧ спокойнӧя шуис телеграфист. — Правдаыс миянладорын!
Висьталӧй вӧля вылӧ, мый Оленин куліс честнӧя.
Камераӧ ырскӧбтіс-пырис код юра Шестёрка.
— Ак, шкура, ещӧ митинг думыштін вӧчны! — Оленинӧс шошаӧдыс шымыртіг горӧдіс сійӧ.
— Эн инмӧдчы ме дорӧ, иуда, ме ловъя на! — виччысьтӧм вынӧн тойыштіг горӧдіс Оленин. — Прӧщайтлӧй, ёртъяс! — порог дорсянь нин мӧдысь шуис сійӧ.
— Прӧщай, Оленин!..
Прӧщай, друг...
Гӧлӧсъяс кылісны быдладорсянь, и камераын эз вӧв ни ӧти морт, коді эськӧ эз шу телеграфистлы прӧщальнӧй привет.
ВИТӦД ГЛАВА
Кардорын став тайӧ лоӧмтор йывсьыс телеграмма воис Шенкурскӧ август 2 лунся сёр рытӧ.
Телеграммаын висьтавсис, мый исполкомӧс эвакуируйтӧма да мӧдӧдӧма Двина кузя Котласӧ.
Павлин Виноградовлы предлагайтсис мунны сылань жӧ.
Павлин дзик пыр жӧ кыпӧдіс отрядсӧ.
Вага ю зэв ёна ямӧма, и Шенкурсксянь Усть-Важскӧй сиктӧдз ковмис мунны подӧн.
Сӧмын татысянь вермис ветлыны пароход.
Сьӧкыд да кузь туй дзикӧдз мудзтіс йӧзӧс.
Пристаньысь босьтӧм ыджыд буксирнӧй пароход «Мурман» вылӧ вой кежлӧ узьны лӧсьӧдчӧм бӧрын боечьяс разӧдчалісны каютаясӧ да унмовсисны кулӧмаяс моз.
Но Павлин чувствуйтіс, мый сійӧ весиг оз вермы вугралыштны.
Сійӧ пукаліс «Мурман» пароход нырын.
Жургис пароход кӧлесаяс улӧ веськалысь ва.
Ӧтсяма уджаліс ён машина.
«Мурман», зэв тшӧтшыд пыдӧса, паськыд, ляпкыда пукалысь речнӧй буксир, вӧлі зэв ыджыд черепаха кодь.
Мунісны шыльыд, спокойнӧй Вага ю устьелань, коді ньӧжйӧник нуис ассьыс виж васӧ.
«Збыльысьсӧ, — думайтіс Павлин, — артмис сійӧ, мый ме виччыси, мыйысь полі, но мый вылӧ вӧлі дась.
Ӧні колӧ тышкасьны ни вынъяс, ни вир, ни самӧй олӧм жалиттӧг».
Сійӧ думайтіс ӧтпырйӧ став йывсьыс — Кардор йылысь, исполком керка йылысь, кӧні ачыс исполкомыс абу нин, Бакарица, Исакогорка йылысь, рабочӧй посёлокъяс йылысь, Соломбала йылысь, кӧні сійӧ дзик на неважӧн выступайтіс, матросскӧй казармаяс йылысь, ёртъяс да ёртъяс йылысь, Петроградскӧй проспектвывса ӧти дворын ичӧтик еджыд флигель йылысь...
«Неужели Ольга колис сэтчӧ?
Мый сыкӧд?
Кысь сылы мунны кык тӧлысся нёньпом кагаӧн!
Эз удит...
Неужели некод нин абу?
Абу Ольга, абу пиыс.
Ловъяӧсь-ӧ найӧ?
Аддзылас-ӧ коркӧ ещӧ найӧс?»
Медым кӧть неуна юрсьыс вештыны тайӧ сьӧкыд думъяссӧ, Павлин чеччывліс, ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ палуба кузя, пыравліс каютаясӧ, кӧні скамьяяс вылын, джоджас, мешӧкъяс вылӧ да гаровтӧм шинельяс вылӧ юръяснысӧ пуктӧмӧн, узисны боечьяс.
Ӧти каютаын Ванёк Черкизов, «Аскольд» вылысь том матрос, лыддис важмӧм нин небӧг — <rus>«Война и мир»</rus>.
Ванёк ещӧ Кардорын на вӧзйысис Павлин отрядӧ, и ӧні кыкнанныс найӧ чувствуйтісны, мый судьба йитіс найӧс дыр кежлӧ.
Чӧла сулалыштӧм бӧрын да ассьыс йӧзсӧ видзӧдлӧм мысти Павлин бӧр петіс палуба вылӧ.
Найӧ мунісны Вага кузя на.
Локтысь буксир аддзӧм бӧрын жыдачьяс, ӧти бӧрся мӧд, кыпӧдчисны сынӧдас.
Вадорын оз вӧлі тыдав ни ӧти морт.
Чӧв-лӧнь.
Вынваӧдз коли сӧмын квайт верст.
Медым босьтны направлениесӧ Котласӧ, колӧ петны Двина вылӧ да кежны веськыдвылӧ, лунвывлань.
Палуба вылӧ локтіс Ваня Черкизов. Сылӧн киас вӧлі небӧг.
Кор сійӧ аддзис буксир нырын сулалысь Павлинӧс, матыстчис сы дорӧ.
— Ю катчӧс мӧдӧдчам ӧні? — юаліс Ванёк. — Котласӧ?
— Огӧ, первойсӧ лэччылам увлань, Березникӧдз.
Ставсӧ, мый сэні эм: пароходъяс, баржаяс, — ставсӧ колӧ мӧдӧдны Котласӧ.
Двинскӧй Березникын, тӧргӧвӧй посадын, коді сулаліс Вага ю вомсянь Кардорланьын дас верст сайын, вӧліны ыджыд пристань, мастерскӧйяс, порт, ломтас складъяс.
Кыкнанладор вадорӧдыс кыссис лӧз вӧр.
Лӧзалісны вадорын быдмысь ловпуяс да бадь пуяс.
Лӧзаліс кытъястікӧ тыдалысь вадорса сёйыс.
Кельыдлӧз кымӧр пластъяса енэжыс быттьӧкӧ потӧма асыв-войвылын, и тайӧ потастіыс тыдаліс югыд.
Зарниӧн дзирдалісны понӧль да кыдз пу йывъяс.
Вӧр сайсянь тыдовтчисны чӧв сулалысь руд керкаяс.
Лӧсьыдіник трӧпа чукльӧдліс-кайис ю дорсянь нӧрыс йылын ӧткӧн дӧввидзысь пу часовнялань.
— Шидровка, — негораа шуис Черкизов.
Шидровкасянь неылын рулевӧй Микешин абу казялӧма ляпкыдінсӧ, и буксир сибдіс.
Мынтӧдчисны сэтысь сӧмын сизим часын.
А квайт час асылын, Вага ю вомӧ сувтлытӧг, прӧйдитіс Двина кузя пассажирскӧй пароход «Гоголь», кӧні мунісны Котласӧ исполкомлӧн Кардорысь эвакуируйтӧм унджык членыс.
Павлин тӧдмаліс та йылысь сӧмын нин Березникӧ воӧм бӧрын.
Березникын «Гоголь» босьтӧма ломтас да сулалӧма час-джынысь дырджык.
Но некод эз вермы висьтавны Павлинлы, вӧлі-ӧ тайӧ пароход вылас пиыскӧд Ольга.
Коймӧд луннас суднояс караванӧн Павлин воис Котласӧ.
Сутки чӧжӧн сійӧ котыртіс ассьыс первой речнӧй отряд, збыльвылас партизанскӧй отряд на, кытчӧ пырисны котласса речникъяс да служащӧйяс, архангельсксаяс да некымын дас красноармееч.
Сэсся сійӧ прӧщайтчис аслас семьяыскӧд, коді вӧлі эвакуируйтчӧма нин, да бара мӧдӧдчис Двина кывтыд.
Враг наступайтіс, зілис кыдзи позьӧ ӧдйӧджык овладейтны Двиналӧн шӧр течениеӧн.
Американечьяс да англичана воӧмаӧсь нин Вага ю вомӧ.
Березник дорӧд ветлӧдлысь буксир <rus>«Могучий»</rus> примитӧма бой, но сылы быть лоӧма бӧрыньтчыны Котласлань.
Павлин решитіс бӧр мунны Березниклань, медым сэні встретитны отступайтысьясӧс.
Август 8 лунӧ Котласскӧй портысь петіс буксир «Мурман», коді вооружитчӧма пушкаясӧн.
Сы бӧрся мӧдӧдчис буксир «Любимец».
Некымын верст сайын на бӧрвылын воис «Учредитель», госпитальнӧй судно.
Луннас Троица сиктсянь неылын «Мурман» паныдасис «<rus>Могучий</rus>кӧд».
Суднояс пришвартуйтчисны ӧта-мӧд дорас ю шӧрын.
<rus>«Могучий»</rus> вылын стройысь петӧм важ пушкаяс пыдди вӧлі установитӧма выль пушкаяс.
Куим час мысти став буксиръясыс мӧдӧдчисны ӧтлаын.
«Мурман» вӧлі флагман пыдди.
Сы палуба вылын сулаліс пу станокъяса куим полевӧй трёхдюймӧвӧй орудие.
Кыкӧс вӧлі сувтӧдӧма бортъясас, а ӧтик сулаліс нырас.
Таысь кындзи, буксирӧс вӧлі вооружитӧма нёль пулемётӧн.
Госпитальнӧй суднолы Павлин прикажитіс сувтны діяс сайӧ, Топсы дорса ыджыд куръяӧ.
Буксиръяс волісны нин юлӧн сійӧ районас, кӧні вӧлі позьӧ паныдасьны неприятелькӧд.
Збыльысь, Конецгорье дорӧ матыстчигӧн, Березниксянь комын верст сайын, буксиръяс зурасисны вражескӧй пароход «Заря» вылӧ.
«Заря» заводитіс лыйсьыны.
Бойыс кыссис час кымын, и «Заря», кык буксирсянь орудийнӧй залпъяс выдержитны вермытӧг, уськӧдчис вадорлань.
Кор <rus>Могучий»</rus> судновывса боечьяс воисны пыжӧн «Заря» дорӧ, сэні некод нин эз вӧв.
Боечьяс аддзисны сӧмын трофейяс: пулемётъяс, уна патрон да прӧдукта тыра ящикъяс.
Трофейяс босьтӧм бӧрын Павлинлӧн флотилия мӧдӧдчис водзӧ.
Первойя успех ыштӧдіс йӧзсӧ.
Раненӧйясӧс мӧдӧдісны катерӧн тылӧ, «Учредитель» вылӧ.
Боечьяслы да матросъяслы сетісны бур ӧбед, сюрис и рюмка винаӧн.
Рытнас Павлин пригласитіс «Мурман» вылӧ аслас отрядса командиръясӧс да речнӧй капитанъясӧс.
Сӧвещанньӧыс муніс улысса общӧй каютаын.
Сэні вӧлі рӧмыд нин.
Пызан вылын дзузгис ичӧтик карасин лампа.
— Мый нӧ, тіян ногӧн, миянлы вӧчнысӧ? — юаліс Павлин.
Унджыкыс предлагайтісны сувтны кодаркӧ вадорас да колльӧдны войсӧ дозорын.
— Менам эм мӧд план, — шуис Павлин. — Ме предлагайта водзӧ нуӧдны рейдсӧ, кытчӧдз «Заряса» пышйысь йӧзыс эз удитны юӧртны миян йылысь Березникӧ.
— Руа, Павлин Фёдорович, — предупредитӧм могысь шуис «Мурманса» капитан.
— Ме ру вылас и надейтча... — упрямӧя паныд шуис Павлин. — Ме первойӧн муна.
А «<rus>Любимец</rus>лы» да «<rus>Могучий</rus>лы» предлагайта бой дырйи поддерживайтны менӧ.
Гӧгӧрвоана?
Йӧзыс чӧв олісны.
«Мурманса» капитан, десантнӧй отрядъясса командиръяс Воробьёв да Ванёк Черкизов сулалісны пызан дорын да видлалісны Двиналысь карта.
— Тані векни... — шуис «Мурманса» капитан. — Таті фарватерыс — ен мед видзас!
Сэті быдлаті векни, дорвыв лыа кӧсаяс.
— Оз-ӧ позь кыдзкӧ митингтӧг? — торкис сійӧс Павлин.
— Мый думайтнысӧ? — аслас гора гӧлӧсӧн друг шуис Ванёк Черкизов. — Всё равно Павлин Фёдорович дорысь бурджыка огӧ кужӧй думыштны.
Павлин пӧшти нежнӧя видзӧдліс томиник матрос вылӧ.
Шенкурск бӧрын Павлин мӧдіс радейтны тайӧ том мортсӧ, кутіс чувствуйтны сыын сійӧ пытшкӧсса душевнӧй чистотасӧ, кодӧс сійӧ велаліс корсьны йӧзлысь да вылӧ донъявны тайӧс.
Ставыс сылы кажитчис Иван Черкизовлӧн: и кыпыд характерыс, и сы видзӧдласлӧн честнӧй веськыдлуныс, и томдырся, грубӧякодь ставсӧ веськыда висьталӧмыс, и кузь синлысъяса сьӧд синъясыс, и читкыля пашкыр юрсиыс, и весиг векньыдик, быттьӧкӧ шомӧн гижтӧм, усторйыс.
— Вернӧ, Ванёк, — Черкизовӧс поддержитіс десантса командир Воробьёв. — Кыкысь оз кувлыны...
Быд фронт вылын ӧні коммуна збоя мунӧ водзӧ.
Огӧ ми сӧмын!
— Правильнӧ, другӧ! — шуис Павлин. — Запорожскӧй вечелы пом!..
Сійӧ ышловзис и, ассьыс вестӧвӧйсӧ синнас корсьӧм бӧрын, корис сійӧс:
— Соколов, эм абу тэнад мыйкӧ, коді ылӧдлывлӧ мортӧс?
Гӧститӧд командиръяссӧ...
Юисны да закуситісны вит минутысь не дырджык.
Черкизов векджык эз юлы.
Вина юыштӧм бӧрын сылӧн локтіс унмыс, юрыс мӧдіс жувгыны, кывйыс муртса вӧрис.
Талун сійӧ юис ставныскӧд ӧтмоза.
Нервъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧма зэвтчӧмаӧсь, мый сійӧ ӧтпырйӧ юис ӧти бӧрся мӧд кык рюмка и нинӧм эз чувствуйт.
Воробьёвсянь медбӧръя инструкцияяс получитӧм бӧрын Черкизов муніс «Любимец» вылӧ, кӧні вӧлі десант.
Воробьёв кольччис «Мурман» вылӧ артиллеристъяскӧд.
— Сиа удача! — мунысьяслы бӧрсяыс горӧдіс Павлин.
— Эм сиа удача! — пелысъяснас шоча, но вынаа сынышталіг гораа вочавидзис Черкизов.
Васьыс пелыссӧ лэптывлігӧн сійӧ пӧшти эз кыпӧдлы найӧс, а пелька бергӧдліс сідз, мый мышладорнас найӧ вильсъялісны ва веркӧсас шӧвк вывті моз.
— Но и сынӧ!.. — Черкизов бӧрся видзӧдіг да сыӧн любуйтчиг шуис Павлин сыкӧд орччӧн сулалысь «Мурманса» капитанлы. — Нинӧм вылӧ ме сэтшӧма ог вежав, кыдзи дзоньвидзалунлы, вынлы да томлунлы.
Бур, честнӧй зон!
Лӧсьыд!
Найӧ чӧв ланьтісны.
— Тэ, ме аддза, он ошкы менсьым планӧс? — шуис Павлин.
— Мыйла? — капитан лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ми нинӧм необыкновеннӧйсӧ огӧ вӧчӧй.
Воробьёв тырвыйӧ прав.
Мӧдног вӧчны некыдзи оз позь.
— Пӧжалуй, — думайтігтыр шуис капитан.
— Абу пӧжалуй, а стӧч сідз, — скӧрмыны нин заводитӧмӧн вочавидзис Павлин. — Прӧйдитіс сӧмын некымын лун, а сійӧ проклятӧй интервентъясыс танӧсь нин...
Двиналӧн шӧр течениеын...
Бӧрыньтчам кӧ ми ӧні — кык сутки мысти найӧ лоасны Котлас дорын!
Тэ представляйтан ачыд, мый сэки лоӧ?
— Велӧдыштны, дерт, найӧс колӧ, — век на сідз жӧ думайтігтыр шуис капитан.
— Да не велӧдыштны!..
Тайӧ этша!
Сатшкысьны пиньясӧн налы голяас!
И нӧйтны найӧс немжалиттӧг.
А сэн кӧть мед мый лоас...
Веськыда шуа, косьыс лоас серьёзнӧй.
Лӧсьӧдчы, другӧ, быдтор кежлӧ.
Найӧ кайисны капитанскӧй мостик вылӧ.
— Кутшӧмджыкӧсь механизмъясыд? — юаліс Павлин.
Капитан шуис сылы, мый механизмъяс исправнӧйӧсь.
Павлин видзӧдліс часі вылӧ.
— Мӧдӧдчы! — прикажитіс сійӧ.
Капитан передайтіс сылысь приказаниесӧ машиннӧй отделениеӧ.
Буксиръяс мунісны сап пемыдын, быттьӧ кималасӧн.
Весиг муртса тӧдчисны вадоръясыс.
Бияссӧ вӧлі кусӧдӧма, и трубаысь друг петавлысь бикинь вылӧ видзӧдлісны полӧмӧн.
Мунісны медся ичӧт ӧдӧн, медым противник эз кыв уджалысь машинаяслысь шумсӧ.
Павлин сулаліс «Мурман» палуба вылын капитанкӧд орччӧн.
— Ньӧжйӧджык оз позь? — юаліс сійӧ.
Капитан сӧмын ӧвтыштіс кинас.
— И сідз нин вежа духнас мунам, Павлин Фёдорович.
Орудиеяс дорӧ водӧмаӧсь артиллеристъяс.
Куритчыны эз позь, и тайӧ, пӧжалуй, вӧлі медся мучитанаӧн.
Кильватернӧй колоннаӧн мунысь буксиръяс «Мурман», <rus>«Могучий»</rus> да <rus>«Любимец»</rus> ӧта-мӧдсӧ эз аддзыны.
Муртса кывмӧн шлёпӧдісны ваас кӧлеса пӧвъясыс.
Буксиръяс прӧйдитісны нин Вага устье.
Пыр паськыдджыкӧн лои Двина шӧр течениеын.
Водзвылын друг тыдовтчисны биторъяс.
Палуба вылын йӧзыс мӧдісны вӧрны.
— Абу-ӧ Березник? — капитанлысь юаліс Павлин.
— Буретш сійӧ, — полӧмӧн кызігтыр вочавидзис капитан.
— «Заря» йывсьыс, буракӧ, нинӧм оз тӧдны...
— Колӧ лоны, оз...
Чайтӧны, мый миянӧс жугӧдісны нин.
Веськыда кӧ шуны, Павлин Фёдорович, весиг оз веритсьы, мый ми татчӧ воим.
Вывті нин тайӧ ставыс ӧтчаяннӧя артмис.
Найӧ кайисны капитанскӧй мостик вылӧ.
Бой кежлӧ лӧсьӧдчигӧн палуба кузя котралісны артиллеристъяс.
Ӧні позьӧ нин вӧлі разберитны, мый биясыс Березникын сотчӧны оз вадорас, а пристань дорас сулалысь суднояс вылын.
Павлин лыддис вит неприятельскӧй пароход.
— Со эсы дорӧ веськӧд!
Ыджыд пассажирскӧй пароход дорас... — прикажитіс Павлин. — Водзӧ, полнӧй ход!
Еджыд пассажирскӧй пароход пыр матыстчис.
Ӧні позис нин не дзебсясьны.
Ю весьтын кыліс условнӧя тутӧстӧм шы.
«Мурман» корис ас дорас «<rus>Могучий</rus>ӧс» да «Любимецӧс».
Перилӧ вомӧн копыртчӧмӧн Павлин гораа горӧдіс:
— <rus>Огонь</rus>, ребята, интервентъяс да белякъяс кузя!
Гымӧбтіс кык орудиеысь залп.
Первойя снарядъясыс разорвитчисны Березниковскӧй портын.
Ӧти пароход вылын ыпмуні би.
— Тэрыбджыка, ребята, тэрыбджыка! — горзіс Павлин. — Энӧ жалитӧй снарядъястӧ!
«Мурман» борт дорӧ ӧтвесьтӧ локтысь «Любимец» вылысь сійӧ аддзис Черкизовӧс.
— Эй, Черкизов! — вомдорас рупор пуктӧмӧн горӧдіс сійӧ. — Отсав миянлы пулемётъясысь да винтовкаясысь!
Кырссьы-лыйлы пристаняс!
Орудиеясысь, пулемётъясысь да винтовкаясысь дугдывтӧг лыйліг буксиръяс ыджыд ӧдӧн прӧйдитісны Березник.
Сэсся «Мурман» бергӧдчис бӧр, матыстчис вадорлань да мӧдӧдчис вадор пӧлӧныс веськыдвывса бортладорсяньыс лыйсигӧн.
<rus>«Могучий»</rus> повторяйтіс став манёвръяссӧ «Мурманлысь».
Противник первойсӧ воча лыйсис пулемётысь, сэсся сідзжӧ кутіс лыйсьыны артиллерияысь.
Вражескӧй снарядъяс взорвитчалісны ваас.
Лыйсьӧмсьыс би югӧрыс дугдывтӧг югдӧдліс юсӧ.
— Ті сӧмын думыштлӧй, ребята, кутшӧм ӧні сэні тарарам... — мостик вылысь лэччӧм бӧрын да боечьяслы пӧжарлысь кыптӧм би сюръяяс вылӧ индіг шуис Павлин.
Вадорас, дзик пристань дорас, сотчис керка.
Сысянь усьысь вуджӧрыс, быттьӧкӧ ыджыд сьӧд борд, лайкъяліс крут вадорын.
Противниклӧн пароходъясыс, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь пристаняс да причалъяс дорӧ, сулалісны вӧрзьывтӧг.
На вылӧ друг уськӧдчӧмыс быттьӧкӧ дорис найӧс места вылас.
Ӧнӧдз найӧ эз чувствуйтны татысь некутшӧм опасность и эз вермыны сразу кыпӧдны котёлъясын давлениесӧ.
Ӧти пароход сотчис.
Пӧжар би югӧр улын бура вӧлі тӧдчӧны палуба вывті котралысь фигураяс.
Но вражескӧй артиллерия действуйтіс пыр ёнджыка.
Артиллериясӧ вӧлі сайӧдӧма кытчӧкӧ керкаяс сайӧ, и сійӧ дугдывтӧг лыйліс шрапнельӧн.
«Мурман» вылын лоины раненӧйяс.
— Ещӧ кытшовтам? — юаліс капитан, кор Павлин бара кайис мостик вылӧ.
— Давай ещӧ, — вочавидзис Павлин.
Буксиръяс некымынысь нин пыравлісны враглань.
Вражескӧй пулемётъяс эз ланьтны.
«Мурман» ӧні вӧлі вадорсяньыс куимсё сажень сайын.
Сылӧн шуйга пушкаыс петіс стройысь, и буксирлы ковмис вӧчавны кытшъяс, медым кыдз позис ёнджыка лыйсьыны веськыдладор бортса орудиеысь.
Буксир весьтын кыліс взрыв.
Кор нуисны раненӧйясӧс, Павлин дорӧ котӧрӧн локтіс артиллерист.
Вирӧсь кияснас ӧвтчигтыр сійӧ доложитіс, мый шрапнельнӧй снаряд чашкӧдіс-жугӧдіс «Мурманлысь» веськыдвывса бортсӧ да повредитіс мӧд пушкасӧ.
— Воам матӧджык, лый нырас сулалысь орудиесьыс! — прикажитіс Павлин. — Буксирсӧ!
Аддзан, коді бергалӧ...
Ӧти неприятельскӧй буксир вешйис вадорысь да кутіс лёкысь лыйлыны пулемётысь «Мурманӧс».
— Вермам-ӧ матыстчыны? — падъялігтыр шуис капитан. — Зэв нин ёна лыйлӧ.
— Колӧ бӧрыньтчыны, Павлин Фёдорович.
Вӧчим ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, — капитанскӧй мостик вылӧ локтіс да шуис Воробьёв.
«Мурман» вуджӧ вӧлі юлӧн медся визулінтіыс, буксир нырын сулалысь пушка лыйис некымынысь, но некутшӧм результаттӧг.
Неприятельскӧй судно вывсянь пуляясыс пыр на шутьлялісны.
<rus>«Любимец»</rus>, коді сулаліс «<rus>Могучий</rus>сянь» неылын, лыйсис аслас став пулемётъясысь.
Лыйлісны кытчӧ веськалӧ, сы вӧсна мый <rus>«Могучий»</rus> вылын котёлыс, буракӧ, вӧлі торксьӧма да лэдзис парсӧ.
<rus>«Могучий»</rus> да <rus>«Любимец»</rus> гӧгӧр артмис русьыс быттьӧкӧ дымӧвӧй завеса, коді мешайтіс противниклы прицельнӧя лыйсьыны.
— Бӧрӧ! — капитанлы прикажитіс Павлин. — Колӧ выручайтны.
Капитан прикажитіс бергӧдны буксирсӧ, но рулевӧй эз выполнит сылысь приказаниесӧ.
— Тэ нӧ мый, он кыв, Микешин? — стрӧга юаліс Павлин.
— Кодлы нӧ окота вернӧй смерть вылӧ мунны?
Аслыным спасайтчыны колӧ!
Буксир весьтын гораа взорвитчис шрапнель.
Капитан став тушанас ӧшйис рубка дорын сулалысь пызан вылӧ.
— Павлин Фёдорович, ловъяӧсь? — кыліс Воробьёвлӧн тӧждысян гӧлӧс. —
Трубасӧ пӧрӧдіс...
Павлин эз вочавидз.
Сійӧ видзӧдіс рулевӧй бӧрся.
«Мурман» век на муніс важ курснас, асланым буксиръяссянь бокӧ.
Сэки, скӧрмӧмысла асьсӧ помниттӧг, Павлин кучкис Микешинлы.
— Ок тэ, шкурник! — горӧдіс Павлин. — Асьтӧ спасайтан!
А ёртъясыд мед пӧгибайтӧны...
Бергӧдчы бӧр!
Либӧ лыя места вылад!
Микешин йӧжгыльтчис да сувтіс штурвал дорӧ.
Рулевӧй кӧлеса мӧдіс бергавны.
«Мурман» бергӧдчис да бара веськӧдчис Березниклань.
Сӧмын сэки Павлин казяліс пызан вылӧ лэдзчысьӧм капитанӧс.
— Ловъя, другӧ? — пельпомӧдыс пыркнитіс капитанӧс да горӧдіс сійӧ.
Капитан чӧв оліс.
— Садьыс бырӧма...
Эй, ребята!
Павлин корис боечьясӧс, и найӧ лэччӧдісны капитанӧс уліас.
Капитанскӧй мостик вылӧ кайис сылӧн отсасьысьыс.
— Ӧдйӧджык <rus>«Могучий»</rus> дорӧ! — прикажитіс Павлин. — Ребята сэн пӧгибайтӧны...
Кор «Мурман» прӧйдитіс ру пыр, йӧзыс аддзисны, мый сьӧкыд баржа сайсянь, коді вӧлі противниклӧн заслон пыдди, тювкнитіс мелкокалибернӧй скорострельнӧй пушкаа катер да уськӧдчис <rus>«Могучий»</rus> вылӧ.
Павлин ӧдйӧ нуӧдіс буксирсӧ катерлы воча.
«Любимец» дорті прӧйдитігӧн Павлин унаысь рупор пыр чукӧстліс Черкизовӧс, сылы мыйкӧ воча горзісны, но кывъяссӧ он вӧлі гӧгӧрво.
— Механизмъясыс налӧн, ме ногӧн, оз бура уджавны, — шуис сылы капитанлӧн отсасьысь. — Матӧ воисны!
— Бӧрыньтчӧй! — прикажитіс «<rus>Любимец</rus>лы» Павлин. — <ns>Бӧ-рыньт-чӧй</ns>!..
Ті кыланныд менсьым?
Дзик пыр жӧ <ns>бӧ-рыньт-чӧй</ns>!
Гӧгӧрвоин?
Ванёк!
<rus>«Любимец»</rus> вывсянь кутісны ӧвтчыны пӧнарӧн.
Приказсӧ вӧлі примитӧма.
Сэсся и <rus>«Могучий»</rus> светӧвӧй сигналӧн вочавидзис сійӧс жӧ.
Павлин гӧгӧрвоис, мый сы отсӧгтӧг кыкнан буксирыс оз справитчыны, и решитіс тупкыны налысь бӧрыньтчӧмсӧ аслас пушкаысь лыйлӧмӧн. Неприятельлысь став вниманиесӧ сійӧ кыскис ас вылас.
Павлин мӧдӧдчис выльысь атакуйтны да прикажитіс капитанлӧн отсасьысьлы кутчысьны кыдзи позьӧ вадорланьыс матынджык.
Бара заводитіс уджавны нырын сулалысь орудие.
Некымынысь лыйӧм бӧрын неприятельскӧй катер суніс нырнас утка моз, бӧжыс кайис вывлань, мӧдіс вӧйны.
Ӧзйис турун тыра барка.
Сэтысянь салдатъяс веськыда чеччалісны ваас.
Пристань дорын сулалысь ыджыд пассажирскӧй пароход ыпъяліс-сотчис.
Павлинлы доложитісны, мый снарядъясыс бырны кутісны.
— Бӧрлань мӧдӧдчам, — вочавидзис Павлин.
Ю шӧрланьыс уськӧдчис неприятельскӧй канонерка.
Буксир нырын сулалысь орудиеысь лыйсигтыр «Мурман» кутіс бӧрыньтчыны бӧрӧн, сы вылӧ сявгисны осколокъяс.
Аслас лыйсьӧмӧн сійӧ тупкис ньӧжйӧник бӧрыньтчысь «<rus>Любимец</rus>ӧс» да «<rus>Могучий</rus>ӧс».
Ю шӧрас, ыджыд визулыс вӧсна, «Мурманлы» ковмис бергӧдчыны водзлань нырӧн.
Ӧні сійӧ вермис воча лыйсьыны сӧмын винтовкаясысь да пулемётъясысь.
Канонеркасянь лыйсисны сідзи жӧ.
Сылӧн, буракӧ, снарядъясыс сідзжӧ бырӧмаӧсь.
Вагаӧдз некымын верст вотӧдз канонеркаыс бергӧдчис да, шуд вылӧ, бӧр мӧдӧдчис Березникӧ.
Шуд вылӧ, сы вӧсна мый «Мурман» вылын кольӧма вӧлі сӧмын ӧти пулемётнӧй лента.
Асывнас водз буксиръяс бӧр воисны «Учредитель» дорӧ.
Медвойдӧр ковмис вуджӧдлыны сьӧкыда ранитчӧмъясӧс.
Вӧлӧмкӧ, ранитчӧма тшӧтш и Черкизов.
Кор сійӧс пыртісны госпитальнӧй судно вылӧ, Павлин сулалӧ вӧлі трап вылын.
— Но, кыдз нин тэ, рӧднӧйӧй менам?
Кыдз нӧ мый, Ванёк? — юаліс сійӧ да инмӧдчис эшкынас, кодӧн вӧлі гаровтӧма Черкизовӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Кынтӧ... — шӧпкӧдіс Черкизов. — А вобщем сідзсӧ нинӧм.
Чорыда ми кырссьыштім.
Сэсся оз сюйсьыны!
Збыль ӧд?
— Збыль, збыль...
Другӧй менам... — Павлин топыда окыштіс Черкизовлысь плешсӧ. — Муса друг тэ менам!..
Санитаръяс мӧдӧдчисны.
— Ме пырала тэ дорӧ, Ванёк! — горӧдіс Павлин.
Салоныс «Учредитель» вылын вӧлі операционнӧй пыдди.
Раненӧйяскӧд сёрнияс, дой вӧснаыс вежыньтчӧм блед чужӧмъяс, горзӧм да лӧвтӧм, видчӧм, вирӧсь бинт чукӧр — ставыс тайӧ действуйтіс Павлин вылӧ ёнджыка колян вой дорысь.
Уджыс неуна успокоитіс сійӧс.
Колӧ вӧлі пыр жӧ гижны рапорт став тайӧ лоӧмтор йывсьыс.
Павлин тӧдіс, мый копиясӧ лоӧ ыстӧма Мӧскуаӧ.
Рапортсӧ гижигӧн сійӧ думайтіс быд кыв.
Каюта ӧшиньыс вӧлі восьса.
Небыдик тӧв шпорӧдчис турунвиж рӧма занавесканас.
И всё равно каютаас вӧлі пӧсь.
Павлин пукаліс пызан дорын куш бельё кежысь; кадысь кадӧ сійӧ копыртчывліс, лэптывліс джоджсьыс жӧч чайник да веськыда нырӧдыс юыштавліс морковнӧй шоныд чай.
«Бой нуӧдігӧн, — гижис сійӧ аслас рапортын, — военнӧй команда кутіс асьсӧ зэв бура.
Ставӧн тырвыйӧ подчиняйтчисны боевӧй приказъяслы.
(Сылы тӧдвылас уси Микешин: «Но, та йылысь гижны оз сулав, тайӧ поснитор...»)
Заключениеын инда, мый ассьым мог — нуӧдны ылі разведка архангельскӧй направлениеын — лыддя выполнитӧмаӧн.
Бӧрыньтчӧм вылӧ видзӧдтӧг Березник дорса сражениесӧ эз ло ворссьӧма.
Главнӧй выигрышыс сыын, мый шедӧдӧма моральнӧй эффект.
Враг убедитчис, мый вынъясыс миян эмӧсь, мый ми огӧ полӧй нападайтны и сэки, кор ми этшаджыкӧнӧсь.
Тайӧ сражениеыслӧн опытыс меным аслым вывті колана.
Медым мӧдысь вӧчны татшӧм жӧ нападение, колӧ...»
Водзӧ Павлин лыддьӧдліс сійӧс, мый сылы колӧ вӧлі вооружение кузя.
Каюта ӧдзӧс воссис, и порог дорын мыччысис вирӧсь да йодӧсь кузь халата доктор Ермолин.
— Черкизов куланвыйын, — шуис сійӧ.
Павлинлӧн ёкмуні сьӧлӧмыс.
— Операция бӧрын?
— Кутшӧм нин операция!
Сыысь эськӧ бурыс нинӧм жӧ эз ло.
Расстроитчӧм врач зілис гӧгӧрвоӧдны Павлинлы, мыйла эськӧ некутшӧм операция эз спасит Черкизовӧс.
Сійӧ доказывайтіс, мый весиг медся опытнӧй хирург нинӧм эськӧ эз вермы вӧчны сы местаын.
— Кулӧм водзвывса агония нин...
Медицина вынтӧм.
Колӧ вӧлі кокньӧдны сылысь мучитчӧмсӧ, мый и ме вӧчи.
— Но ӧд сійӧ сӧмын на час сайын сёрнитіс мекӧд, — сомневайтчигтыр довкйӧдліс юрнас Павлин.
— Весиг кофе юис! — шуис Ермолин. — Тайӧ частӧ тадзсӧ овлӧ.
Сідз-тадз тэрмасигтыр пасьтасьӧм бӧрын Павлин муніс врачкӧд тшӧтш торъя каютаӧ, кӧні кулӧ вӧлі Ванёк Черкизов.
Сылӧн вазьӧм синъясыс вӧліны паськыда воссьӧмаӧсь.
Морӧсыс частӧ кыпавліс.
Сійӧ киргис.
Павлин пуксис улӧс вылӧ да босьтіс кулысьлысь шоныд, пӧсялӧм кисӧ.
— Сійӧ садьтӧм нин, — шуис Ермолин. — Нинӧм оз аддзы, оз гӧгӧрво, оз кыв.
Ті олыштӧй тані, меным колӧ мунны.
Агонияыс нюжаліс часӧн-джынйӧн, и Павлин некыдз эз вермы вештыны синсӧ том мортлӧн мича чужӧм вылысь.
Черкизов видзӧдіс пыр ӧтилаӧ.
Синъясыс сылӧн то векняммылісны, то паськавлісны; синъясыслӧн выражениеыс вӧлі сэтшӧм тӧлка, мый Павлин некыдзи эз вермы веритны доктор кывъяслы.
«Нет, сійӧ аддзӧ...
Но мый жӧ сійӧ аддзӧ?» — Черкизовлӧн блед чужӧм дорӧ копыртчӧмӧн думайтіс Павлин.
Черкизов чӧв оліс.
Павлинлы кажитчис, мый кулысьыс видзӧдӧ сы вылӧ сідз, быттьӧ мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны.
Сэсся Черкизовлӧн синъясыс кутісны чусавны, кыдзи кусысь би.
Телӧыс сылӧн зэвтчис, сэсся дрӧгмуні.
Киргынысӧ дугдіс, и пыр жӧ лои чӧв-лӧнь.
Павлин сьӧкыда ышловзис, тэрыба чеччис да петіс каютаысь.
Комиссар Фролов воис Вӧлӧгдаысь да вайис сэтшӧм выльторъяс, кодъяс волнуйтісны не сӧмын боечьясӧс, но и крестьянаӧс; тайӧ куим недель чӧжнас найӧ велалісны нин отряд дорӧ.
Армия штаблӧн индӧд серти, отряд должен вӧлі эновтны Ческӧй сикт да вуджны Двина вылӧ.
Двина вылас отрядсӧ вуджӧдӧмыс вӧлі ӧти сійӧ мероприятиеӧн, кодӧс кыпӧдіс Владимир Ильич Ленинлӧн телеграммаыс.
Ленин требуйтіс ёнмӧдны Северо-Двинскӧй участокысь оборонасӧ, такӧд тшӧтш прикажитіс котыртны Котлас дорйӧм.
Сійӧ личнӧ ачыс распорядитчис сэтчӧ содтӧд артиллерийскӧй оружие мӧдӧдӧм йылысь.
Фролов распоряжениеӧ вӧлі сетӧма винтӧвӧй буксир «Марат».
Отрядсӧ кӧсйисны мӧдӧдны Двина вылӧ партияясӧн кыкпӧрйӧ.
Медводз долженӧсь вӧлі мунны ремеслӧ тӧдысь боечьяс — плӧтникъяс да слесарьяс, кодъяс колӧны вӧлі сэні, медым срочнӧя ремонтируйтны «Марат».
Андрей Латкин муніс накӧд да комиссаркӧд тшӧтш.
Сергунько временнӧ кольліс отрядӧ.
Сылы тшӧктісны примитны Каргопольскӧй уездысь выль пополнение, мый бӧрын отрядыс ставнас должен вӧлі вуджны Двина вылӧ.
Северодвинскӧй буксиръясӧн збой набег вӧчӧм йылысь юӧрыс кывсьӧма нин и Онегаӧдз.
Комиссар Фролов да став боечьяс гордитчисны сійӧн, мый мунӧны Павлин Виноградовлы отсӧг вылӧ.
Луныс колис мунанводзвывса ноксьӧмӧн.
Составляйталісны быдсяма ведомостьяс да списокъяс.
Мунысьяслы бӧрйисны выль обмундирование.
Сеталісны сёян прӧдуктаяс.
Нестеровъяслӧн керка ӧдзӧсыс клопйӧдліс сёр рытӧдз.
Кыдзи век овлӧ, быд здукын кыпавлісны выль, эновтны позьтӧм делӧяс, просьбаяс, сёрнияс.
Мунны решитісны войнас.
Первой партия мунтӧдзыс коли некымын час.
Фролов водіс койка вылас.
Войыс сылӧн коли туй вылын, а луныс лои сэтшӧм, мый некор вӧлі шойччыны.
Отрядсӧ мӧдлаӧ вуджӧдӧм кузя став тӧждысьӧмыс уси комиссар вылӧ, сы вӧсна мый Драницынӧс колисны временнӧ Вӧлӧгдаӧ, штабӧ, кӧні сійӧ отсасис северодвинскӧй операцияяслысь план лӧсьӧдӧм кузя.
Газетъяс видлалӧм бӧрын Фролов бергӧдчис стенлань, лӧсьӧдчис нин унмовсьны, но сэки жырас кодкӧ пырис да, полігтыр места вылас дзӧрыштӧм бӧрын, сувтіс порог дорас.
Фролов лэптіс юрлӧс вывсьыс юрсӧ да аддзис Тихонӧс.
— Лок татчань, Васильич...
Мый нӧ тэ? — койка вывсьыс кыпӧдчиг шуис комиссар.
Тихон бокногӧн, видзчысьӧмӧн локтіс пызан дорӧ.
— Пуксьы, Тихон Васильевич, гӧсьтӧн лоан!
Фролов нюммуніс. — Пуксьы, мися...
Кокъясад правдаыс абу.
Тихон пуксис улӧс дор йылӧ да яндысьӧмӧн кызӧктіс.
Тайӧ яндысьӧмыслысь помкаяссӧ Фролов тӧдіс нин.
Тӧрыт Нестеров дед пинясьӧма попкӧд, шыбитӧма сылы паперть вылас ключьяссӧ, корсьӧма кыськӧ самӧкур да, Сенькакӧд аддзысьӧм бӧрын, юӧмаӧсь сыкӧд войбыд.
Югдігас нин, гортас локтігӧн, сійӧ шыбитчӧма Онега юӧ да код юрнас муртса абу вӧйӧма.
Сійӧс кыскӧмаӧсь боечьяс, кодъяс вӧлӧм мунӧны дозорӧн вадор пӧлӧныс.
Андрей висьталіс Фроловлы, мый Любаыс некыдз эз вермы водтӧдны старикӧс узьны.
Тихон эз скандалит, некодӧс эз ӧбижайт, но пыр босьтчыліс сьывны кутшӧмкӧ кузь сьыланкыв, коді вӧлі заводитчӧ <rus>«Пустившись в море от нужды...»</rus>
— Час кык голькйӧдлӧма соловӧй моз! — висьталіс Латкин.
— Мый вӧсна нӧ сылӧн тайӧ заводитчис? — юаліс сылысь комиссар.
— Весиг ог и тӧд...
Первойсӧ ужнайтісны.
Тихон друг кучкис паньнас пызанӧ да ырскӧбтіс-чеччис.
— Гашкӧ нӧ, Любаыскӧд пинясисны?
— Ог тӧд...
Ме сылысь юалі.
Нинӧм оз висьтав.
Синъяссӧ джоджас лэдзӧмӧн ӧні Нестеров пукаліс комиссар водзын да чӧв оліс.
Фролов решитіс ыштӧдыштны сійӧс, лапкӧдыштіс пидзӧсӧдыс да сьӧлӧмсяньыс шуис: — Збыльторйыд бур мортлы абу кӧритӧм.
Висьтась, Васильич!
Висьтась: мыйысь грека?
Мыйла тэ Онегаас шыбитчылін?
Овнытӧ али мый дӧзмин?
— Эг, — серьёзнӧя вочавидзис старик. — Русалка кыскис.
Фролов серӧктіс.
— Тэ эн серав, Павел Игнатьевич...
Збыль шуа.
Сьӧкыд меным.
Зэв сьӧкыд! — старик ышловзис. — Ни енлы сись, ни чӧртлы коколюка!
Думыштчи ме...
— Мый йылысь нӧ тэ думыштчин, Тихон Васильевич?
Местатӧг колин?
Тадз али абу?
Полан, мый попыд патерасьыд тэнӧ вӧтлас?
Старик ӧвтыштіс кинас.
— Кутшӧм сэн...
Нинӧмысь ме ог пов.
Ме ещӧ сійӧс на вӧтла.
И уджсӧ аддзам.
Кытчӧдз ки-кок кутасны кывзысьны, ми ӧмӧй бӧрддзам?
Тшыгйӧн ме некор эг овлы и ог кут овны.
Нет, тані мӧд статья.
Старик чӧв олыштіс, няклялыштіс уссӧ, сэсся бара ышловзис да копыртчис дзик комиссар чужӧм бердӧ.
— Торъя делӧ менам эм, Игнатьич!
Видзӧдтӧ... — ньӧжйӧник, быттьӧкӧ гусьӧн, шуис сійӧ. — Ме ӧд морттӧм пыж моз жӧ нэм чӧж шӧйті-ветлӧдлі.
Служитлі пароходствоын, вӧрса уджъяс вылын вӧлі, баржаясӧн ветлывлі Двина кузя.
Кутшӧм сьыланкывъяс сьывлі!
Кутшӧм гӧрысьӧн вӧвлі!..
Вӧралысьӧн!..
Йӧзыс вежалісны.
Том дырйи менам вӧлі лэчыд дишкант.
Куим во олі Вӧлӧгдаын, архиерейскӧй хорын.
Образование шедӧді.
Кыдзи ме сьывлі триоӧн: <rus>«Приидите, ублажим...»</rus>
Либӧ жӧ: <rus>«Днесь неприкосновенный существом»</rus>.
Купечьяс сыркъялӧмӧн бӧрдлісны!
А нывбабаяс йывсьыд и сёрнитнысӧ нинӧм.
Торйӧн нин, кор Гатчинаын драгунӧн служитлі.
Унаӧн ме вӧсна бӧрдлісны.
Быдторйыс менам олӧмын вӧвлі.
Мый меным гажтӧмчынысӧ?
Ме абу поп, кодлӧн сӧмын сыын и мичлуныс, мый кузь юрсиа.
Да, ме тэныд веськыда висьтала, Павел Игнатьич: гӧтыръясӧс вежлавлі, эг радейтлы аслам вольпась вылын узьлыны...
И уджӧс ассьым вежлавлі.
Ставсӧ, быдтор гӧгӧр вежлавлі.
Нэм чӧж менӧ шыблӧдліс характерӧй!
А мый нажӧвиті? — шуис нин ӧні сійӧ гораа да чӧв ланьтіс, быттьӧкӧ виччысис вочакыв. — Мый ме нажӧвиті?
Мыйӧн локта водзӧ олӧмас?
Яндзим!
Кувны?
Яндзим, веськыда шуа.
А со пип сійӧ, проклятӧйыд, косаа! — Тихон видзӧдліс бӧрвылас, быттьӧкӧ сы мыш сайын збыльысь сулаліс смерть. — Эг куж тӧлкӧн овны, но кӧть кувнысӧ оз ков весьшӧрӧ.
Мый ме вӧчи йӧзыслы бурсӧ?
Нинӧм...
Ас вӧсна майшаси.
Гажтӧм.
Локтінныд ті, вӧрзьӧдінныд менсьым сьӧлӧмӧс.
Ме нин чайті, помасис менам тӧждысьӧм.
Абу сідз вӧлӧма...
Бара кыскӧ.
Кыскӧ и кыскӧ.
Босьт менӧ отрядад, Христа ради... немвиччысьтӧг помаліс сійӧ.
— Тэ нӧ мый?
Неужели збыльысь решитін? — юаліс сылысь Фролов.
— Збыльысь, Игнатьич!
Кывлі ме боечьяссянь, быттьӧкӧ Двина вылӧ ті вуджанныд.
Тайӧ збыль?
— Збыль.
— Босьт.
Дась нянь сёйны ог кут.
— А кыдз нӧ тэнад овмӧсыд?
— Мый нӧ овмӧсыд?
Нинӧм вӧчнысӧ сэн...
Люба кӧзяйствуйтыштас.
Эз татшӧм овмӧсъяс вӧвлыны, да эновтлывлім...
Не овмӧснад мунны всевышньӧй синъяс водзӧ.
— Да ӧд миянкӧд райӧ он веськав!
Ми безбожникъяс, та йылысь тэ думыштлін? — шутитыштіс комиссар.
— А ме, душа, безбожник жӧ! — шуис старик да, кипыдӧснас вомсӧ тупкӧмӧн, серӧктіс. — Эк, Игнатьич, висьтавны веськыда: настоящӧй ме грешник.
Ковмас меным мӧдаръюгыдас чӧртъяскӧд овны.
Да ладнӧ нин!
Мыйӧн найӧ лёкджыкӧсь миянысь?
Сэтшӧм жӧ существояс...
— Сідзкӧ, тӧрыт тэ юин прӧщайтчӧм кузя?
Старик нюммуніс.
— Прӧстит омӧльторйысь старикӧс.
Артмис кыдзкӧ тай...
Сійӧ бара лои серьёзнӧй.
— Но, а сёрнитны кӧ сы йылысь, поведениесӧ менсьым аддзылін...
Згӧдитча!
Ме тӧрыт газетысь лыдди: «Унтер, сувт!
Абу кад гӧрны!»
А ӧд коркӧ ме унтерӧн вӧвлі.
Но, сьӧлӧмӧй сідзи и ёкмуні.
И кузнечавны кужа.
Кывлі ме, мастерӧвӧйясӧс босьталанныд?
— Босьтала...
А тэ Любаыдкӧд тайӧ делӧ кузяыс сёрнитлін?
Сійӧ тӧдӧ?
— Тӧдӧ, — старик нюммуніс.
Сылы, беслы, ставыс тӧдса.
— Ладнӧ, — шуис Фролов. — Кузнечыс меным буретш оз и тырмы.
Мунам.
— Вот и ладнӧ! — нимкодь лои стариклы. — Ӧні эськӧ юыштны бур...
Да шутита ме, Игнатьич, кутшӧм нин сэн юӧм!.. — старик мӧдіс ӧвтчыны кияснас. — Тырмас нин, тешитыштім бессӧ.
Тэ со мый гӧгӧрво: Николка менам век шуд корсис и ӧні, пӧжалуй, тіянкӧд эськӧ ладмис.
Медым лоас сідзи: ме сы пыдди служитышта.
Тихон веськӧдчис.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны ылӧ, керка ӧшиньяс сайӧ.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі суровӧй, сосредоточеннӧй.
Сійӧ вӧрӧдыштіс чуньяссӧ сідзи, быттьӧкӧ кӧсйис юрбитны, но сэсся лёкысь серӧктіс да, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, петіс жырйысь.
«Марат» сулаліс Вӧлӧгда шуйга вадорын пристаньсянь улынджык.
Тані пароходъяссӧ ремонтируйталісны важмозыс на ва вылас, вадорын, кытчӧ вӧлі стрӧиталӧма сарайяс, мастерскӧйяс да сӧвтӧма сэтчӧ уна кӧрт чукӧръяс.
«Марат» дінӧ частӧ сувтавлісны пыжаяс.
Пароход вылӧ вадорсянь пос кузя кайлісны штабса сотрудникъяс, инженеръяс, рабочӧйяс.
Ремонтсӧ нуӧдісны дугдывлытӧг, сутки чӧж.
Котёл весалӧмсӧ помалісны индӧм кадсьыс ёна водзджык.
«Марат» вӧлі дась грузитчыны да мӧдӧдчыны.
Валерий Сергуньколы Ческӧй сиктӧ Фролов ыстіс телеграмма.
Настроениеыс ставыслӧн вӧлі зэв бур.
Таысь нин ещӧ ёнджыка чуймис Андрей Латкин, кор сійӧ пырис комиссар каютаӧ да аддзис, мый Фролов пукалӧ вижӧдӧм чужӧма да зумыша куритӧ ӧти папирос бӧрся мӧдӧс.
Бӧръя лунъясас Андрей век аддзыліс Фроловӧс кыпыдӧн да гажаӧн.
Мый ӧні лоӧма сыкӧд?
— Ті энӧ-ӧ висьмӧй? — тӧждысьӧмӧн юаліс Андрей.
— Ме здоров.
— Мунамӧй ӧбедайтны, ме тіянӧс корны пыри.
— Ог вермы... — Фролов видзӧдліс часі вылас. — Да и, веськыда кӧ шуны, сёйнысӧ оз ков.
Семенковский бара нин мыйлакӧ корӧ.
Комиссар чеччис.
— Ог радейт тайӧ срочнӧй вызовъяссӧ.
Некыдзи ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла ме ковми...
Сійӧ пасьталіс шинельсӧ да петіс каютасьыс.
«Марат» вылӧ сӧмын на воліс штабысь оперативнӧй отделса начальник, коді висьталіс комиссарлы сы йылысь, мый Двина вылын лоӧмторъясыс пыр лоӧны лёкджыкӧсь.
Сійӧ висьталіс, мый Фроловлы поручайтсьӧ нуӧдны Павлин Виноградов дорӧдз баржаяслысь да суднояслысь караван, медым на пиысь мыйкӧ мындасӧ вӧйтавны ю фарватерас Двина діяскостса векниинъясӧ.
Штаб поліс, мый Павлин Виноградов оз вермы водзсасьны противниккӧд да мый неприятельскӧй отрядъяс воасны медбӧръя рубеж дорӧ, Красноборск сикт дорӧ.
Тайӧ районас, Любла, Евда да Уфтюг юяс кузя, вӧлі дасьтӧма нин оборонительнӧй позицияяс.
Красноборскӧй линия вӧлі Котлассянь ветымын верст сайын.
Тайӧ лунъясас Виноградовлы отсӧг вылӧ воис кык отряд, кӧні вӧліны мӧскуаса рабочӧйяс да балтикаса морякъяс.
Первойсӧ бойясыс мунісны успешнӧя.
Павлин бара матыстчис Березник дорӧ.
Но сійӧс атакуйтіс Кардорысь воӧм английскӧй военнӧй флотилия.
— Онӧ нимкодясьны ті мунӧ, Павел Игнатьевич! — жугыля шуис Фроловлы оперативнӧй отделса начальник. — Виноградов сэтшӧма бӧрыньтчис, мый водзӧ сэсся некытчӧ нин.
Оз кокни ло тіянлы.
Делӧыс, мый кузя Семенковский корис Фроловӧс, вӧлі буретш йитчӧма Павлин Виноградовкӧд.
Армиялӧн штабӧ воӧма Павлин вылӧ жалӧба.
Жалӧбаас висьтавсис сы йылысь, кыдзи сійӧ, бой дырйи, кучкӧма штурвальнӧй Микешинлы, да вӧчсисны сэтшӧм выводъяс, мый йӧзкӧд обращайтчӧмын татшӧм методъясыс некыдз оз вермыны лоны.
Семенковский, кодлы сюри тайӧ анонимкаыс, дзик пыр жӧ корис Виноградовсянь объяснениеяс да предложитіс сылы петавны отпускӧ, мотивируйтіс жӧ тайӧс сійӧн, мый Павлин ёна мудзис, мый нервнӧй системаыс сылӧн торксьӧма да с. в.
Тайӧ случайнас, коді лои штурвальнӧй Микешинкӧд, Семенковский решитіс воспользуйтчыны аслас цельясын.
Сылы важӧн нин вӧлі окота вештыны Виноградовӧс Двина вылысь.
«Ті ёна мудзинныд, нервъясыд слабмисны, — телеграфируйтіс сійӧ Павлинлы. — Ветлӧй отпускӧ, шойччыштӧй».
Семенковскийлӧн требованиеяс да предложениеяс вылӧ Виноградов ыстіс письмӧ штабса ӧти руководящӧй партийнӧй работниклы, Армиялӧн Реввоенсоветса член Анна Николаевна Гриневалы.
«Ме чувствуйта ачымӧс бура! — гижис Павлин. — Ас йылысь думайтны некор.
Пӧшти ог узьлы.
Менам став олӧмӧй — дугдывтӧм действие.
Положениеыс вывті сьӧкыд.
Ме ог кӧсйы весиг неуна шойччыштны, кыдзи предлагайтӧ меным Семенковский.
Шуны кӧ, ме июньын на ваті отпускын, ветлі Питерӧ.
Кӧсъян менӧ вештыны — вешты...
Но вӧч веськыда, ёрт ногӧн.
А тайӧ жонглёрствосӧ ме лыддя неправильнӧйӧн да несправедливӧйӧн.
Ме вылӧ жалӧба кузя докладывайта татшӧмтор: ме збыльысь кучки штурвальнӧй Микешинлы, трусливӧй, бӧб да ньӧжмыд зонлы, коді...»
Делӧыс, гашкӧ, та вылын эськӧ и помасис, Семенковский кӧ эз сюйсьы бара.
Тайӧ заядлӧй троцкистыслы колӧ вӧлі мынтӧдчыны Виноградовысь.
Семенковский требуйтіс, медым сылӧн став подчинённӧйясыс действуйтісны «видзчысьӧмӧн», «эз рискуйтны медбӧръя ресурсъяснас», «видзисны техника да йӧзӧс».
Тайӧ требованиеяслӧн збыль помкаыс вӧлі сыын, медым лӧсьӧдны интервентъяслы медся бур условиеяс пырны канму пытшкӧ.
«Ми огӧ имеитӧй право, — гижліс Виноградовлы Семенковский, — тӧлктӧг транжиритны вынъяс да средствояс случайнӧй бойяс вылӧ».
Павлин вочавидзис, кыдзи и век, резкӧя да веськыда: «Враг шыбитіс миянлы сьылі вылӧ петля да пӧдтӧ миянӧс.
Ми орӧдам тайӧ петлясӧ, а ті шуанныд тайӧс случайнӧй бойясӧн.
Тешкодь!
Ми жертвуйтам ставнас, медым Ленин да Сталин приказ серти не лэдзны врагӧс водзӧ мунны, а ті шуанныд тайӧс тӧлктӧмӧн?
Зэв тешкодь.
Ті сулаланныд подозрительнӧй половинчатӧй позиция вылын, коді сэтшӧм сяма жӧ, кутшӧм вӧлі Петроградын миян сёрниным пресловутӧй предатель Юрьев йылысь.
Ставыс тайӧ сетӧ меным право, кыдзи большевик-ленинецлы, не подчинитчыны тіян предложениелы либӧ распоряжениелы.
Медым партийнӧй комиссия видлалас миян йылысь юалӧм».
Тайӧ письмӧсӧ получитӧм бӧрын Семенковский вежис аслас действиеяслысь плансӧ.
Сійӧ решитіс кӧть мед мый пӧртны олӧмӧ ассьыс могсӧ да вештыны Виноградовӧс Двина вылысь, но неуна мӧд ногӧнджык.
Сэки сылы и ковмис Фролов.
Фроловӧс сійӧ лыддьыліс примитивнӧй мортӧн, коді оз вермы гӧгӧрвоны сложнӧй тактическӧй замыселъяссӧ. Та вӧсна Семенковский думыштіс назначитны сійӧс Северо-Двинскӧй участокӧ комиссарӧн.
Тайӧ колӧ вӧлі сы могысь, медым Виноградовӧс вежны Драницынӧн.
«Вуджӧдсьӧ кӧ Фролов, сідзкӧ, вуджӧдсьӧ и сылӧн военспец Драницын».
А тайӧ вӧвлӧм сарскӧй офицерсӧ Семенковский артавліс регыдӧн босьтны аслас киясӧ: «Ме сылы кута отсавны, а ковмас кӧ, повзьӧдышта».
А сёрнитны кӧ Фролов йылысь, то тайӧ простакыслы, дерт, воас сьӧлӧм вылас выль назначениеыс да лоӧ нимкодь, мый сыкӧд тшӧтш ӧтлаын Двина вылӧ мунас сы отрядса военспец».
Кыдзи сюсь да опытнӧй интриган, Семенковский некодлы эз висьтавлы ассьыс планъяссӧ.
Сійӧ лыддьыліс, мый некодкӧд, весиг сійӧ йӧзыскӧд, кодъяслы отсасян, оз позь лоны помӧдз веськыдӧн.
Ӧд бӧрынджык тайӧ жӧ йӧзыс вермасны лоны врагъясӧн.
Бурджык некодӧс не сибӧдны ас дорад матӧ да ставыскӧд кутны асьтӧ определённӧй дистанцияын.
Татшӧм вӧлі Семенковскийлӧн йӧз дорӧ отношениеыс.
Сійӧ эскис сӧмын аслыс и та вӧсна действуйтіс гусьӧн.
Семенковский оліс ичӧтик салон-вагонын, коді сулаліс запаснӧй туй вылын.
Вагонӧ пырӧм бӧрын Фролов кыліс граммофонлысь чушкӧм (сьыліс Вяльцева: «Кӧсъя кӧ — радейта»).
Пызан вылын ломаліс сулея голяӧ сюйӧм сись, сулеяыскӧд орччӧн газет вылын вӧліны нянь, лук, копчёнӧй калбас торъяс.
Сэні жӧ сулалісны стӧканъяс...
Семенковский пукаліс пызан сайын.
Сылӧн сьӧд кучик курткаыс вӧлі павкнитчӧма, гимнастёрка юрйылыс кизявтӧм.
Сылы паныд пукаліс кутшӧмкӧ военнӧй, сідзжӧ курткаа да кучик рейтуза, кокчӧрсӧ зэвтӧма крагиӧн.
Фроловӧс аддзӧм бӧрын сійӧ друг сувтіс да петіс.
Семенковский вӧлі бритчытӧм, дугдывтӧг читкыраліс пыктӧм гӧрд синъяссӧ да малаліс банбоксӧ, быттьӧкӧ сылӧн висисны пиньясыс.
— Но, военком... — шуис сійӧ Фроловлы. — Аски мунан ӧтнад!
Ме лыддя...
— Кыдзи сійӧ ӧтнам? — гӧгӧрвотӧг торкис сійӧс Фролов. — Мыйла ӧтнам?
Аски асывнас воас менам отряд ставнас.
— Ми эновтчылам мӧдӧдӧмысь!
Семенковский очсовтіс. — Прӧстит, пӧжалуйста, войбыд эг узь.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ частьяссӧ вуджӧдлыны запретитӧма, сідз жӧ кыдзи и отпускъяс...
Фронт вылын ситуацияыс зэв ёна вежсис.
Не сӧмын Двина вылын, а вообще (сійӧ гораджыка кутіс сёрнитны).
Сергунько ёрт мед кольччас Ческӧйӧ, сійӧ кӧ сэн на...
Сӧглас?
А Драницын мед тэкӧд мунӧ.
— Но мекӧд тані боечьяс...
— Тайӧ мелочь, мед тшӧтш мунӧны!..
Найӧс всё равно командируйтӧмаӧсь нин.
Главнӧйыс, медым приказ бӧрын эз шыблавны йӧзсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, гӧгӧрвоан...
— Нинӧм ог гӧгӧрво, — веськыда висьталіс Фролов.
— Мый сэні гӧгӧрвонысӧ?
Обстановкаыс сложнӧйджык лои.
Сьӧкыд положение!
И ещӧ со мый... — сійӧ бара нюжӧдіс, быттьӧкӧ эз лысьт висьтавны ставсӧ ӧтпырйӧ.
Тані ӧти ёрт Котласысь ӧткажитчис...
Шуӧ: ме кавалерист!
А ми предлагайтлім сылы мунны Двина вылӧ Виноградов местаӧ.
— Павлин местаӧ? — выльысь юаліс комиссар да кутіс чувствуйтны, мый чужӧмыс ёна гӧрдӧдіс.
— А мый?
Виноградов, тэ ногӧн, вежны позьтӧм морт?
Фронтлӧн гордость?
— Семенковский ироническӧя нюммуніс.
Сійӧ решитіс висьтавны Павлин вылӧ жалӧба йылысь, но сэк жӧ думсӧ вежис. — Штаб выдвигайтӧ тэнӧ став Северо-Двинскӧй участокса комиссар пост вылӧ и такӧд тшӧтш — бригадаса комиссар пост вылӧ.
Тэнад кандидатура донъявсьӧ зэв вылӧ...
Аддзан, кутшӧм ситуацияыс...
Тэныд поручайтсьӧ лӧсьӧдны Двина вылын порядок.
Меным тӧдвылӧ уси, кыдзи тэ Питерын вӧзйысин корабль вылӧ.
Ӧні пӧжалуйста!
Комиссарствуйт флотскӧй ногӧн.
Но тэныд колӧ, медым бригадаса командирыс вӧлі мӧд морт.
Кольны Виноградовӧс бригадаса командир пост вылӧ оз туй.
Да ӧд сійӧ и лыддьысьліс обязанностьяссӧ временнӧ исполняйтысьӧн...
Вывті тэрмасьысь!
Шыбласьӧ кытчӧсюрӧ...
А миян средствоясным этша.
— Сідзкӧ, колӧ найӧс корсьны, — босьтчыліс паныд сувтны Фролов, инстинктивнӧя чувствуйтӧмӧн, мый тайӧ став саяс дзебӧма дзик мӧдтор.
— Но, а мый нӧ тэ думайтан, ми огӧ корсьӧй?
— Но ӧд эм Ленинлӧн директива...
Сэн висьтавсьӧ став вынъяс сетӧм йылысь! — бара паныд шуис Фролов.
— Тэ нӧ мый? — торкис сійӧс Семенковский. — Челядьӧн миянӧс лыддян?
Ми, другӧ, ставсӧ артыштім.
Комиссар ланьтіс.
Семенковский перйис портфельсьыс бумага да сетіс сійӧс комиссарлы.
Тайӧ вӧлі предписание, кӧні Павлин Виноградов йылысь гижӧма, мый «регыдик кежлӧ отпускӧ петӧм йылысь сылысь просьбасӧ могмӧдӧма».
— Но ӧд отпускъяссӧ ӧні запретитӧма, — бумагасӧ лыддьӧм бӧрын шуис Фролов.
— Виноградовлы ми вӧчим исключение.
Ольхин сӧгласен... — тӧдчӧдӧмӧн шуис Семенковский.
Ольхин, Войтыр Комиссаръяс Сӧветлӧн уполномоченнӧй, вӧлі Вӧлӧгдаын руководящӧй работникъясысь ӧтиӧн.
Тайӧ фронтса военнӧй делӧясӧн сідзжӧ распоряжайтчис сійӧ.
Фролов сюся видзӧдліс Семенковский вылӧ.
«А он-ӧ тэ ылӧдчы? — думыштіс сійӧ. — Ольхин кӧ и сӧгласен, то сӧмын сы вӧсна, мый тэ сійӧс ылӧдін...
Неужели ылӧдін?
Неужели тэ он кӧсйы, медым Виноградов вӧлі Двина вылын?»
— Ставыс? — юаліс сійӧ Семенковскийлысь.
— Ставыс! — вочавидзис мӧдыс. — Бригадаса командирӧн ӧні кежлӧ назначитам Драницынӧс.
Тайӧ тэныд ладнӧ лоӧ?
— Драницынӧс?
Виноградов бӧрын?..
Оз ладмы!
— Весиг временнӧ?
— Некыдзи!
Категорически возражайта, — скӧрмӧмӧн нин шуис Фролов. — Разрешитӧй меным личнӧ доложитны та йылысь Ольхин ёртлы.
— Но, другӧ... — Семенковский бара шпыньмуніс. — Докладывайта ме, а он тэ...
И вот мый, изволитӧй подчиняйтчыны менам приказаниеяслы.
— Изволитӧй и ті доложитны Армияса Реввоенсоветлы да Ольхин ёртлы! — скӧрысь горӧдіс Фролов. — Ме лыддя, мый Драницын оз вермы лоны бригадаса командирӧн.
Тайӧ ӧти.
А Виноградовӧс отпускӧ ӧні лэдзны оз позь.
Тайӧ мӧд.
Семенковский ёся видзӧдліс Фролов вылӧ, и тайӧпӧрйӧ комиссар казяліс сы синъясысь не сӧмын дӧсада, но скӧрлун да весиг дурмӧм.
— Ладнӧ...
Лоас доложитӧма, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Временнӧ босьтан командованиесӧ ас вылад.
Став мукӧдтор йывсьыс содтӧд получитан телеграфнӧй приказание.
Драницын индыссьӧ штабса начальникӧн.
Найӧ прӧщайтчисны.
Фролов петіс салон-вагонысь не сӧмын душевнӧй, но и физическӧй антипатия чувствоӧн, кодӧс сійӧ испытайтліс Семенковский дорӧ и войдӧр.
«Сідзи и тӧді, мый лоас омӧльтор», — думайтіс комиссар да быдногыс видіс думнас Семенковскийӧс.
Мунігмозыс сійӧ решитіс пыравны штабӧ, задержитчис сэні, водзын лоан рейд йылысь дежурнӧй адъютанткӧд сёрнитігӧн, и сӧмын войшӧр кадын нин воис пристаньӧ.
Караульнӧйясысь кындзи, пароход вылын узисны ставӧн.
Комиссар эз мӧд чуксавны ныргорӧн чӧскыда узьысь Андрейӧс, водіс орчча койка вылас, но унмовсьны некыдзи эз вермы.
Сійӧ век на думайтіс Семенковскийкӧд сёрни йылысь.
«Кыдз нӧ сійӧ сідз?
Локны ёрт дорӧ да шуны: усйысь, ме тэнӧ вежа!
А мыйысь?
Тыдалӧ, Семенковский ылӧдлӧ.
А збыль кӧ?
Виноградов кӧ збыль вӧчӧ сідзи, кыдзи оз ков?
Гашкӧ нӧ, сійӧ збыльысь оз справляйтчы?»
Фролов тӧдіс Павлинӧс сӧмын йӧз сёрнияс серти.
Унджык штабнӧй работникыс вылӧ донъялісны Двина вылын Павлинлӧн первойя бойяслысь результатъяссӧ.
Фролов веритіс аслас ёртъяслӧн единодушнӧй мнениелы да руководствуйтчис сӧмын сыӧн.
Но сійӧ гӧгӧрвотӧм беспокойствоыс, коді шымыртіс сійӧс, всё-таки эз на прӧйдит.
Сэтшӧм чувствоӧн сійӧ и унмовсис.
Асывнас «Марат» палуба вылын вӧлі митинг.
Митингсӧ восьтіс Фролов.
Сэсся выступайтісны штабса представительяс, боечьяс, речникъяс, матросъяс, вологдаса заводъясысь рабочӧйяс да железнодорожникъяс.
Налӧн быд кывйысь кыліс интервентъяс дорӧ ыджыд лӧглун.
«Просчитайтчинныд, господа вильсонъяс, — думайтіс Фролов.
Миян йӧз пӧвстын найӧ аслыныс поддержка некор оз аддзыны».
Гарнизонысь корӧм оркестр ворсіс «Интернационал».
Митинг вылын речьяс, йӧзыслӧн кыпыд чужӧмъяс, «Интернационаллӧн» гора шыыс — ставыс тайӧ висьталіс водзын лоан бойяс йылысь, чуксаліс тышӧ да подвигъясӧ.
Уна ораторъяс казьтылісны Павлин Виноградовлысь нимсӧ.
Чувствуйтчис, мый сійӧ кыскӧ йӧзсӧ ас дорас магнит моз жӧ.
Весиг резолюцияын вӧлі шуӧма: «Ми мунам Павлин Виноградовлы отсӧг вылӧ!»
Семенковский, коді сідзжӧ вӧлі митинг вылас, тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын чужӧмсӧ чукыртліс, но чӧв оліс.
«Э-э, другӧ, — Семенковскийлысь тайӧс казялӧм бӧрын думыштіс Фролов, — да тэ явӧ сӧран!»
Сійӧ гӧгӧрвотӧм тревогаыс, коді тӧрыт сэтшӧма мучитіс сійӧс, вочасӧн заводитіс бырны.
«Воа места вылӧ, тӧдмася Виноградовкӧд и сэки разберитча обстановкаас».
Котласӧ вӧлі ыстӧма телеграмма: «28-ӧд числӧӧ воа нортӧ, караван должен лоны дась, босьта сійӧс мунігмоз ньӧти задержитчытӧг.
Примитӧй мераяс.
Выполниттӧмысь мыжаясӧс сета трибуналӧ.
Комиссар Фролов».
Буретш сійӧ луннас, кор «Марат» лӧсьӧдчис мунны Вӧлӧгдаӧ, воис «Правдалӧн» ӧчереднӧй номер, кӧні вӧлі печатайтӧма Ленинлысь статья «Американскӧй рабочӧйяслы письмӧ».
Мунӧм водзвылас Фролов муртса вермис судзӧдны газетсӧ ӧти экземпляр.
Ленинлӧн статьяыс оформитіс комиссарлысь став думъяссӧ да чувствояссӧ, быттьӧ формаӧ кисьтіс металл.
Тайӧ статьясьыс волнуйтчӧмысла сійӧ пукаліс аслас каютаын да эз казяв восьса ӧшинь сайті кывтысь вадорсӧ.
Ленин гижис сы йылысь, мый став мирӧвӧй лоӧмторъясыс йитчӧмаӧсь ӧні американскӧй миллиардеръяслӧн политикакӧд.
Найӧ медшӧрын.
Найӧ вӧчӧны ставсӧ, медым пӧдтыны налы ненавистнӧй рабочӧй республика.
Мукӧд канмуяс, кодъяс Англиякӧд тшӧтш участвуйтӧны Сӧвет Рочмулы паныд походын, — ӧнія кадся тайӧ веркутысьясыслӧн сӧмын данникъяс.
«Да, — койка вывсьыс чеччиг да ӧшинь дорӧ матыстчиг волнуйтчӧмӧн думайтіс Фролов. — Тайӧ письмӧыс миянлы колӧ, кыдзи сынӧд...
Олӧм вылӧ колӧ... и не сӧмын миянлы... став человечествоыслы».
Каютаӧ пырис Драницын.
— Ті дӧвӧленӧсь, мый выль походӧ мӧдӧдчим? — сылы сетӧм папирос ӧзтігтыр юаліс Фролов.
— Зэв дӧвӧлен, — табак тшынсӧ кыскиг вочавидзис Драницын. — Сӧмын ӧні ме кута воюйтны, кыдзи настоящӧй офицер.
— Мӧд ногӧн кӧ?
— Но, кыдзи армиялӧн юр вем, а не кыдзи тӧлка фельдфебель...
Двинскӧй операцияяс кузя планын, коді разрабатывайтсис Вӧлӧгдаын, эм мыйсюрӧ и менам.
Генеральнӧй штабысь господа примитісны менсьым ӧти предложение.
— А ті, вӧлӧмкӧ, честолюбивӧй морт! — Фролов нюммуніс.
— Да, ме честолюбивӧй, — висьтасис Драницын.
Сы чужӧмын ни ӧти визьтор эз дрӧгнит. — Ме нинӧм ог кӧсйы дзебны.
Ог радейт лӧжсӧ.
Тайӧ абу менам характер серти.
Принимайтӧй менӧ сідзи, кутшӧм ме эм...
Но честолюбиесӧ ме ог лыддьы лёкторйӧн и ог яндысь сыысь...
Используйтӧй сійӧс, колӧ кӧ.
Драницын нюммуніс жӧ, и сэки тыдовтчылісны сылӧн не ӧтсер мунӧм, но зэв еджыд пиньясыс.
— Ме ӧд сідзжӧ вӧлі пӧда сарскӧй армияас да частӧ шензьылі сы вылӧ, мый салдат дыр терпитӧ...
Сюрс ӧкмыссё дас сизимӧд воын арнас, кор салдатъяс заводитісны эновтавны фронт, уна офицеръяс горзылісны: «Кӧні налӧн рӧдина честьыс?»
А ме шензьылі сы вылӧ, кыдзи миян салдат кутіс фронтсӧ пӧшти куим во да джын, ассьыс вирсӧ код тӧдас мый вӧсна кисьтіг.
Став сійӧ сарскӧй камарильясыс, став сійӧ немчикъясыс, немка-царицаыс, став сійӧ полковникъясыс — Мясоедовъяс, Вырубовъяс, министръясыс — Сухомлиновъяс — вузавлісны роч армияӧс кыдз кужисны.
Эз ӧмӧй бесчестьеӧн да позорӧн вӧв миян рӧдиналы йӧй-сарыс?
А ӧні бара миян вылӧ кыссьӧны став тайӧ заграницаса негодяйясыс...
Коді найӧс спаситіс Верден дорын?
Роч салдат.
Вунӧдны та йылысь — подлость!
Ӧні господа Краснов, Деникин да мукӧдъяс чуксалӧны спасайтны Рочмуӧс...
Кутшӧмӧс?
Кодлы?
Бара лоны тайӧ торгашъясыслы лакейӧн?
Ог кӧсйы, тырмас!
Фролов сюся видзӧдліс Драницын вылӧ.
— Ме чувствуйта, ті видзӧданныд ме вылӧ недӧверчивӧя.
Да роч салдат, роч крестьянин меным ёнджыка матынӧсь, рӧднӧйӧсь, кутшӧмкӧ тшӧгӧм купеч дорысь.
Босьтӧй кӧть Тихонӧс, со кыдзи видзӧдӧ варягъяс вылӧ войтыр.
Кутшӧм сійӧ преданнӧй аслас рӧдиналы...
И ме сэтшӧм жӧ прӧстӧй, роч морт...
Лои чӧв-лӧнь.
Драницын мӧдіс ветлӧдлыны каютаӧд.
Сэсся сійӧ ӧзтіс мӧд папирос, пуксис Фролов дінӧ койка вылас, инмӧдчыліс сы пельпомӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Энӧ гӧгӧрвоӧй ті менӧ мӧдарӧ...
Но, сэтшӧм ногӧн, мый ме, кыдзи прислуга, вуджи мӧд кӧзяин дорӧ да нювся.
Кӧсъянныд кӧ, комиссар ёрт, ме висьтала аслам олӧм йылысь ог анкета серти?
Вермас лоны, виасны менӧ...
Век жӧ кутанныд тӧдны, кодкӧд имеитінныд делӧ...
И, вочакывсӧ виччысьтӧг, Драницын заводитіс висьтавны.
— Батьӧй менам вӧлі артиллерийскӧй ведомствоын ичӧтик чиновникӧн.
Служитліс сійӧ арсенальнӧй заводын.
Новліс весиг векни эзысь погонъяса офицеръяслӧн кодь жӧ руд шинель.
Коді сійӧ вӧлі сэтшӧмыс?
Да некод...
Бедняк, чиновник, кутшӧмъяс вӧліны уна сюрс.
И вот сійӧ думыштіс велӧдны ассьыс писӧ офицер-артиллеристӧ.
Быдӧнлы копрасис, кутшӧмкӧ начальство дорын кок улас кысъясьӧма, медым менӧ примитасны кадетскӧй корпусӧ.
Кызмырдӧн кевмысяс.
Менӧ примитісны.
Воис сюрс ӧкмыссё витӧд во.
Ог тӧд, мый сэки кольмӧдӧма батьлысь юрсӧ?
Рабочӧйяскӧд тшӧтш сійӧ участвуйтӧма демонстрацияын да весиг нуӧма гӧрд знамя.
Тайӧ вӧлі веритны позьтӧмтор!
Тайӧ вӧлі скандал!..
Заводса администрация быдногӧн издевайтчӧма сы вылын да мӧдӧмаӧсь нимтыны сійӧс «декабристӧн».
Сюрс ӧкмыссё сизимӧд воын батьӧс вӧтлісны служба вывсьыс.
Волчӧй билет получитӧм бӧрын сійӧ муртса вермис пырны уджавны приёмщикӧн почта вылӧ.
Корпусысь менӧ вӧтлісны жӧ.
Но батьлы колӧ вӧлі, медым ме велӧдчи гимназияын.
И весиг кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ вермис инавны менӧ велӧдчыны дон босьттӧг.
Олім ми зэв гӧля.
Но бать пыр на долис меным: «Леонид, тэ лоан офицерӧн».
Детинка дырйи на ме велалі сійӧ привычкаясас...
Гимнаст!
Зэв бура фехтуйтчылі!
Медбӧрын и аслым меным окота лои велӧдчыны офицерӧ, сӧмын не пехота-матушкаын.
Ме мӧвпалі лоны учёнӧй офицерӧн.
Артиллеристӧн!
Сэсся юнкерскӧй вояс...
Ме пыри Константиновскӧй артиллерийскӧй училищеӧ.
Медъёна полі сыысь, медым кодкӧ менам ёртъяс-юнкеръяс пиысь эз тӧдмав, кӧні ме ола, эз эськӧ лок Пески вывса миян лёкиник пемыд гуӧ...
Ёртъясысь ме век вӧлі бокын.
«Торйӧн олысь рак», — тадзи менӧ нимтісны.
А гортын код юра бать долис пыр ӧти и сійӧ жӧ тор: «Леонид, тэ парскан став тайӧ щелкунчикъяссӧ».
Миян патера йылысь колӧ торйӧн висьтавны.
Керкасайса дворын...
Няйт пос, кытысь пыр ӧвтіс кань дукӧн.
Ӧти ичӧтик жыр мам сетлывліс патера улӧ.
Миянын олысьясыс вӧліны корысь кодьӧсь жӧ, кыдзи и ми: то ремесленник, то гӧль курсистка, то местасӧ воштӧм актриса, то калбаснӧйын вузасьысь.
Тайӧ вӧлі <rus>ноев ковчег</rus>, кӧні йӧзыс век вежласисны.
Но велӧдчи ме зэв бура.
Регыд мысти ыпнитіс война, и ставыс гудыртчис.
Училищеысь миянӧс лэдзисны водзджык.
Ме, кыдзи портупей-юнкер, училищеын медбур велӧдчысь, имеиті право бӧрйыны аслым полк, вӧлі весиг право бӧрйыны гвардия.
Миян генерал, училищеса начальник, сувтӧдіс синъяссӧ, кор ме шыӧдчи сы дінӧ тайӧ правояс кузяыс.
— Энлӧй...
Но ті жӧ дворянин? — юаліс Фролов.
— Менам бать радейтліс горзыны сы йылысь, мый сійӧ дворянин, но збыльвылассӧ сійӧ вӧлі корысь дворянинӧн.
Генерал, дерт, тӧдіс, кутшӧм ме морт.
Менам кывъясӧй кажитчисны сылы зэв оскорбительнӧйӧн.
Но ме решиті кӧть час дыра пӧльзуйтчыны аслам правоӧн.
Час кежлӧ калиф!*
Ме всё-таки получиті бур назначение.
Правда, тайӧ эз нин вӧв сійӧ, а прӧстӧ запаснӧй дивизион.
Но и сэні эз видзны менӧ лишнӧй лун.
Ӧдйӧ ыстісны Петыркарысь фронт вылӧ.
Ме вӧлі шуда.
Фронт вылын ставныс равнӧйӧсь.
И меным аслым вӧлі окота кыдз позьӧ ылӧджык мунны аслам вӧвлӧм ёртъяс дорысь.
Найӧ ещӧ маршъялісны на Невскӧй кузя да юисны ресторанъясын... а ме воюйті нин.
* Калиф — морт, коді пӧльзуйтчӧ власьтӧн зэв дженьыд кад.
Коді нӧ ме?
Барин?
Вот ме тіянлы ставсӧ висьталі...
Некор на тадзсӧ эг висьтавлы.
Войдӧр яндзим вӧлі.
Эг, томлунсӧ ме эг аддзыв.
Настоящӧй, визув томлунсӧ, вот кӧть сэтшӧмӧс, кутшӧм вӧлі Валерий Сергуньколӧн.
Ставыс мыйкӧ проклятӧй, пӧгубитӧм, двойственнӧй...
Некодлы ог си татшӧм томлунсӧ.
Драницын ланьтіс.
Каютаын лои чӧв-лӧнь.
Фролов чеччис койка вывсьыс.
— А тӧдан мый, Леонид Константинович? — шуис сійӧ.
Драницын казяліс, мый комиссар первойысь шыасис сы дорӧ «тэ» вылӧ. — Гашкӧ, батьыд тэнад вӧлі и эз омӧль мужик, да олӧмыс тшыкӧдіс...
Вермас лоны, сійӧ минутыс, кор сійӧ муніс гӧрд флагӧн, вӧлі сы олӧмын дзик ӧти настоящӧй минутӧн.
Мыйкӧ дыра найӧ пукалісны кыв ни джын шутӧг.
Фролов быттьӧкӧ думайтіс сы йылысь, мый сылы лои кывзыны.
Сэсся, портсигарсьыс папирос босьтігмоз, сійӧ шуис:
— Со мый, Леонид...
Воюйт честнӧя, и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
— Кывза, Павел Игнатьевич.
— А тэ эн серав, ме тэныд серьёзнӧя шуа.
Ӧтмоза уджалісны «Маратлӧн» машинаясыс.
И найӧ жургысь шум улын Драницын бурджыка кутіс чувствуйтны, мый важ олӧмыс сылӧн помасис, мый ӧні эм сӧмын тайӧ туйыс, кодӧс сійӧ бӧрйис дзикӧдз да пыр кежлӧ.
«Да, сӧмын тадз! — думайтіс Драницын. — Талун комиссар менсьым кывзӧ эскытӧг на, но лоас час, кор сійӧ кутас веритны меным.
И тайӧ лоас регыд, зэв регыд мысти...»
А Фролов, Драницынлӧн волнуйтчана чужӧм вылӧ видзӧдігтыр, думайтіс: «Зонмыс тэ, тыдалӧ, честнӧй, но всё-таки ме вӧлі прав, кор вешті тэнсьыд кандидатуратӧ.
Кысь нин тэныд Павлин Виноградовӧдз!..»
«Марат» муніс векни фарватерӧд ваувса изъяс костті.
Андрей сулаліс борт дорын да думыштчӧмӧн видзӧдіс ваас.
Орччӧн, скамья вылын, пукаліс Тихон.
На дорті прӧйдитіс думыштчӧм Драницын.
Кузь, веськыд тушаа, статя, шпораяса да стека, сійӧ кажитчис Андрейлы мӧд мирса существоӧн.
— Век шӧйтӧ, — шуис Андрей да колльӧдіс Драницынӧс синнас.
— Судьбасӧ корсьӧ, — шыасис Тихон.
— Ме частӧ ассьым юася: мый йылысь сійӧ думайтӧ?
— А мыйла тэныд тайӧс колӧ тӧдны?
— Окота гӧгӧрвоны, кутшӧмджык сійӧ мортыс.
— Асьтӧ, дона пиӧй, и то гӧгӧрвоан ӧмӧй?
Старик друг чеччис скамейка вывсьыс да шӧпкӧдіс Андрейлы пеляс:
— А тэ висьтав меным, бур друг...
Ог лёк ради кӧсйы тӧдны...
Ті Любакӧд энӧ балуйтчылӧй? — Сійӧ видзӧдліс Андрейлы синмас да нюммуніс. — Мый зумыштчин?
Ме, кыдзи бать, юася.
Но, а сійӧ тіян делӧыд даспӧв на мӧдног вермас бергӧдчыны! — Тихон меліа тапкӧдыштіс Андрейлы пельпомас. — Тэ, тыдалӧ, абу на чери кыйысь.
Абу на сола ва кӧрсӧ видлӧмыд.
Эн скӧрмы, мый ме сэтшӧм гусятор йылысь юася...
Радейта ме Любашаӧс, кыдзи ассьым рӧдимӧй нылӧс.
Енмӧн сетӧмаӧс.
Пола ме сы олӧм вӧсна.
Старик копыртіс юрсӧ.
Кӧнкӧ уліас рӧвнӧя лолаліс машина.
Восьса люкысь ӧвтіс пар да машиннӧй маслӧ дукӧн.
Войся пемыдас дзирдаліс бортса турунвиж рӧма би.
— Эк, Люба... — друг нурбыльтіс Тихон да кызӧктіс.
— Тихон Васильевич... — шуис Андрей. — Мый лои тэ да Люба костын мунтӧдзыд?
Мыйысь сійӧ скӧраліс?
— Эк, муса пи...
Чорыда ме сійӧс ӧбидиті.
Быттьӧкӧ йӧй бабакӧд сёрниті...
А тэ тӧдан сылысь характерностьсӧ.
И абу баба сійӧ, а нывбаба...
Выныс сылӧн уна...
Ыджыд вына морт сійӧ.
Шуйга вадорын тыдовтчисны ыджыд сиктлӧн бияс.
Ӧвтны кутіс тшын дукӧн, олан керкаяс дукӧн, кыліс понъяслӧн слаба увтӧмыс.
— Мый артмис?
А вот мый! — водзӧ висьталіс Тихон, и сы гӧлӧсын кыліс волнение. — Люба вӧлі путшкӧ шӧрт...
Ӧбедайттӧдз делӧыс вӧлі, помнитан на кӧ.
Ті ставӧн мунінныд.
Ме и шуа сылы: «Люба, сідз и тадз, войтырыскӧд ме думайта Двина вылӧ мунны.
Лэдз менӧ, пӧрысь мортӧс».
Видзӧда: бледӧдӧ.
«Сідз, шуӧ, а ме нӧ мый?» — «Тэ?» — «Ме!» — «Овмӧс вӧдитны».
— «Овмӧс вӧдитны?
Курӧгъяс дорын да мӧс дорын?
Нэм чӧж...
Али гортын, нывбаба пельӧсын, гӧбӧч вылын, бок вылын куйлыны?»
Синъясыс ӧзйӧны.
Скӧр.
«Мый ме татчӧ, прӧсти господи, нэм кежлӧ кӧртасси?
Абу сідз, папаша!
Ті мунанныд...
Бур делӧ!
Да и меным, буракӧ, кад воис.
Прӧщайтлӧй!
Аттьӧ тіянлы, мый туй петкӧдланныд».
— «Тэ мый?
Йӧймин?
Кытчӧ нӧ тэ мунан?»
«Кытчӧ быдӧн мунӧны.
Ог лёкджыка тіянысь винтовканад вӧдитчы.
Меным не челядьӧс гычӧдны.
Сідзкӧ нин... меным тожӧ вӧля воис».
— «Кутшӧм, — шуа, — вӧля?
Йӧюк!
Тэ мый, дзикӧдз йӧймин?
Вӧвлі-ӧ коркӧ татшӧмыс?»
«Ӧні быдтор овлӧ!»
Мусӧ кок увсьыс оз кыв...
Не то сылы нимкодь, не то ӧбидитчӧма...
Он вермы гӧгӧрвоны.
А тӧдан, миян онежскӧй бабаыд — зумыд, самостоятельнӧй, быдтор вермӧ терпитны.
Тихон босьтіс юрсьыс, кӧч ку шапкасӧ да шлопнитіс-кучкис сійӧн скамейкаӧ.
— Мунас, — не то дивитігтыр, не то гордитчӧмӧн шуис сійӧ. — Всё равно сійӧ мунас.
— Ме сідзжӧ думайта, Тихон Васильевич.
Лӧсьӧдчӧ вӧлі али мый?
Висьтавліс тэныд?
— Эз...
А чувствуйтчис, мый сійӧс кыскӧ кытчӧкӧ...
— И ладнӧ...
Медым сӧмын эськӧ шуда вӧлі!
Да ӧд всё-таки баба, со и жаль!
Кӧн кӧть пыж эз ветлыв, а якӧр йылӧ сувтас.
А тӧдан миянлысь публикатӧ, мужикъяс!..
Меным окота вӧлі сылысь шудсӧ аслам киясӧн лӧсьӧдны.
Сідзкӧ, абу судьба.
Эк, Андрюха!
Кӧть сійӧ и ёсь, а сьӧлӧмыс сылӧн сӧстӧм...
Юсь!
Андрон чӧв оліс.
— Йи вӧрзис... — друг мӧдарӧ бергӧдіс сёрнисӧ старик. — Ӧні уна йӧз мунасны партизанитны.
Вот сӧмын помаласны уджнысӧ.
Но, мед ен сетас...
Муна жӧ ме узьны.
Мыйкӧ сынӧдыс сьӧктаммӧ.
Поводдяыс лёкмас.
— Тэ мун, Тихон Васильевич, — шуис Андрей, — а ме пукалышта.
Менам унмӧй оз на лок.
Старик муніс, а Андрей, курткасӧ юр улас пуктӧмӧн, водіс скамейка вылӧ.
Унмыс збыльысь эз лок.
Юрас пыр на бергалісны стариклӧн кывъясыс.
Пӧльыштіс тӧвныр, и Ичӧт Двиналӧн матыса вадорсянь кыліс кыдз пуяслӧн шувгӧм, быттьӧ лӧга ропкӧдчӧм.
«Мый кӧть сэн эз вӧв, а ме радейта сійӧс, — думайтіс Андрей. — Радейта и кута радейтны».
«Марат» ньӧжмӧдіс мунан ӧдсӧ.
Андрей бокті прӧйдитіс капитан.
— Кӧнӧсь ми?
Неужели Котлас? — юаліс сылысь Андрей.
— Котлас, — вочавидзис капитан.
Андрей ырскӧбтіс-чеччис.
«Марат» матыстчис джуджыд да шуштӧм вадорлань.
Тыдалісны пакгаузъяс, кӧлӧкӧльня да ыджыд вичколӧн куполъясыс.
Кыліс паровозъяслӧн тутсӧм шыыс.
Пристань дорын да сы гӧгӧр сулалісны пароходъяс да ляпкыдик кӧрт баржаяс.
«Марат» муніс баржалань, кодлӧн палуба вылас сулалісны дальнобойнӧй орудиеяс.
Бушлата да матросскӧй бескозыркаа военнӧй моряк, коді сулаліс тайӧ баржа палуба вылын, чукӧстіс йӧзсӧ пароход вылысь, сэсся кытчӧкӧ уліӧ горӧдіс:
— Жилин!
Фроловечьяс воисны!
Люксянь мыччысис сьӧд тошка моряк, кодлӧн киас вӧлі пӧнар.
— Да найӧ-ӧ? — чирӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — «Марат»?
— «Марат», — вочавидзис воддзаыс. — Ӧдйӧ воӧмаӧсь.
— Эй, «Марат» вывса! — горӧдіс сьӧд тошка. — Миян дорӧ сувт!
Канат помсӧ баржа вылӧ шыбитӧмӧн «Марат» муніс веськыдвывса бортладорнас баржа стен пӧлӧн.
Дзуртыштіс бортса кӧртыс, кыліс пароходвывса телеграфлӧн звӧнитӧм шы, и «Маратлӧн», местаас сувтӧм бӧрын, лёкысь мӧдісны уджавны винтъясыс.
Сэсся ставыс лои чӧв-лӧнь.
Баржа вылын мыччысисны ещӧ некымын моряк.
Фролов петіс палуба вылӧ.
Пароход вывсянь баржа вылӧ трап кузя вуджӧм бӧрын Фролов да Жилин саялісны люкын.
Садьмӧм боечьяс жӧдзисны трап дорын.
— Важӧн сулаланныд? — юасисны найӧ.
— Неважӧн на, — вочавидзисны морякъяс.
— Пушкаясыс кытысь?
Моряцкӧйяс?
— Морскӧй пушкаяс.
Кронштадтысь.
— Тадзи и баржаӧн найӧс вайисны?
— Эз, кӧрттуй кузя.
Вятка пыр.
Тані сӧмын сувтӧдалім.
Инженеръясӧс корим отсасьны.
Найӧ повзисны.
Техникаыс, шуӧны, оз тырмы.
И асьным сувтӧдалім.
— Сідзкӧ, тырмис? — кыліс серам.
Палуба вылын бара тыдовтчис Фролов.
Жилинкӧд орччӧн восьлаліг сійӧ дженьыда юасис:
— Мый нин Виноградов?
— Тышкасьӧ чӧрт моз!
Караван вӧлі дась мӧдӧдчигкежлӧ.
Некымын час мысти портӧвӧй буксир сетіс сигнал да первойӧн петіс Ыджыд Двиналӧн паськыд эрд вылӧ.
Сы бӧрся тутсігтыр петісны портысь и мукӧд пароходъяс.
Вӧлі югдӧ.
Андрей син водзын пласьвидзис синнад судзтӧм паськыд ю аслас ойдланінъясӧн, куръяясӧн да діясӧн.
Сигнальщик, коді сулаліс «Маратлӧн» капитанскӧй мостик вылын Фроловкӧд орччӧн, передавайтіс приказаниеяс.
Буксиръяс кыскисны морскӧй орудиеяса кык пловучӧй батарея.
«Марат», ӧдсӧ содтӧмӧн, суӧдіс «Некрасов» да «Зосима» пароходъясӧс.
abu
Тайӧ вӧліны десантнӧй отрядъяс, кодъясӧс котыртісны «Рюрик» крейсерса балтийскӧй морякъясысь.
Налӧн вӧлі асланыс оркестр.
Музыкантъяс сулалісны «Зосималӧн» вылыс палуба вылын да ворсісны.
Кор «Марат» лои ӧтвесьтын «Зосимакӧд», Фролов босьтіс рупор да, борт дорас матыстчӧм бӧрын, горӧдіс:
— Поздравляйта балтиец ёртъясӧс боевӧй походӧн!
Смерть интервентъяслы!
Мед олас Ленин!
<ns>Ур-ра</ns>!
Вочакыв пыдди Двина кузя ылӧдз юрӧбтіс «ура» горӧдӧм шы.
МӦД ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Пароходъяс, шаландаяс да баржаяс кузь караванӧн нюжӧдчисны паськыд Вынваӧд.
Караван водзвылын муніс штабнӧй пароход «Марат».
«Марат» вылын лӧсьӧдчисны сувтігкежлӧ.
Мостик вывсянь кыліс капитанлӧн гораа командуйтӧмыс.
Пароход мӧдіс кежны фарватер вылысь да, юыслысь медвизулінсӧ вуджиг, нырнас вундіс сылысь ыджыд руд гыяссӧ.
Фролов да Драницын локтісны борт дорӧ.
Буситіс.
Вӧлі кӧдзыд асывводз.
Сынӧдас, коді вӧлі ставнас йиджтысьӧма уль руӧн, ставторйыс кажитчис ру пытшкын моз.
Юлӧн джуджыд да крут веськыд вадорын лювъялысь ру пыр тыдаліс паськыда нюжӧдчӧм Нижньӧй Тойма сикт.
Кыдзсюрӧ сулалысь керкаяс пӧвстын сулаліс зарни куполъяса ичӧтик каменнӧй вичко.
Пристаньсянь неылын, муртса эжсялыштӧм, сёйӧд крут вадор пӧлӧн, нюжӧдчӧмаӧсь важ складскӧй амбаръяс.
Уліас, дзик ва дорас, тыдаліс гӧрд лыа.
Вадор тырыс вӧліны васьыс лэптӧм пыжъяс.
Тайӧ ыджыд сиктас ӧні сулалісны Павлин Виноградовлӧн отрядъясыс.
Кӧть и мунісны бойяс, налӧн лыдыс пыр содіс.
Став отрядъяссӧ ӧні вӧлі ӧтлаӧдӧма да образуйтӧма бригада, кодӧн командуйтіс Павлин Виноградов, кӧть и официальнӧя лыддьыссис сійӧ комбриглысь обязанностьяссӧ сӧмын временнӧ исполняйтысьӧн.
Виноградов сулаліс сваяяс вылӧ вӧчӧм пристаньын да сёрнитіс аслас штабса командиръяскӧд.
Павлин вӧлі гожся армейскӧй гача да сёйӧссьӧм прӧстӧй крестьянскӧй сапӧга.
Кучик картузсӧ вӧлі вештӧма балябӧжланьыс и тыдаліс сылӧн ыджыд плешыс да дженьыда шырӧм юрсиыс.
Командиръяс пиысь ӧти, флотса офицерлӧн кодь картуза матрос, ӧвтіс кинас кодлыкӧ, «Марат» палуба вылын сулалысьлы.
Тайӧ вӧлі Бронников, кодлӧн отрядыс куим недель сайын пырис тшӧтш Виноградов бригада составӧ.
Сыкӧд орччӧн сулаліс Воробьёв.
Сійӧс шуисны ӧні политконтроль кузя начальникӧн.
Сійӧ руководитіс политическӧй уджӧн, разведкаӧн, перебежчикъяс да пленнӧйяс кузя делӧясӧн.
Павлин вӧлі прӧстудитчӧма, сылӧн висис горшыс, сійӧс кызӧдіс, но тайӧс ньӧти эз пыдди пуктыв.
Шерстянӧй фуфайка соспомнас никелевӧй оправаа ӧчки стеклӧяссӧ чышкиг да синъяссӧ читкыраліг сійӧ зілис тӧдмавны пристаньӧ локтысь пароход вылысь йӧзсӧ.
Фролов сідзжӧ зілис тӧдмавны вадорын сулалысь йӧзсӧ.
Букыд асъя югыдас налӧн чужӧмъясныс кажитчисны сосредоточеннӧйӧн, зумышӧн.
«Но, дерт жӧ... — думайтіс сійӧ. — Буракӧ, Виноградов получитӧма нин должность сдайтӧм йылысь телеграфнӧй предписание».
Кор «Марат» сувтіс пристаньӧ, Фролов жугыля петіс вадорӧ, быттьӧкӧ ӧні сӧмын сійӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм сьӧкыд миссия уси сы пай вылӧ.
Сылы паныд локтіс ӧчкиа морт; сылӧн дженьыдик сьӧд уска чужӧмыс Фроловлы кажитчис тӧдсаӧн.
«Кытысь ме сійӧс аддзылі?» — думнас ассьыс юаліс сійӧ и друг уси сылы тӧдвылас Петроград, главнӧй штаб, Семенковскийлӧн приёмнӧйыс, Кардорысь кык ёрт. — Сідзкӧ, сійӧ вӧлӧма Павлин! — нимкодьпырысь думыштіс Фролов, да сьӧлӧм дойдана чувствоыс, коді сӧмын на личкӧ вӧлі сійӧс, друг кытчӧкӧ воши. — Но кутшӧма сійӧ вежсьӧма!
Чужӧмыс кутшӧм блед!
Мый сыкӧд сэтшӧмыс лоӧма?»
— Тайӧ ті Павел Фроловыс? — комиссарӧс киӧдыс кутіг тэрыба юаліс Павлин. — Кыдзи дзоньвидзалуныс Ленинлӧн?
— Ленинлӧн?
— Мый юӧртӧ Мӧскуа?
Владимир Ильичӧс ӧд ранитӧмаӧсь, он ӧмӧй ті тӧдӧй?
Сы вылӧ покушайтчӧмаӧсь...
— Ильич вылӧ? — повзьӧмӧн юаліс Фролов.
— Войнас ми получитім телеграмма, ВЦИК-лысь воззвание, — терпитны вермытӧг гӧгӧрвоӧдіс Павлин. — Красноборскын ӧмӧй оз тӧдны?
— Красноборскӧ ми эгӧ сувтлӧй, — ассьыс кывъяссӧ пӧшти кывтӧг вочавидзис комиссар.
Гӧгӧрбок сійӧ видзӧдліс.
Йӧзыс, кодъяс петісны сыкӧд вадорӧ, быттьӧ немӧймисны.
— Мунамӧй ӧдйӧджык, — тэрмӧдліс Фроловӧс Павлин.
Нижньӧй Тоймаын эз вӧв сэтшӧм керка, кӧні эськӧ эз овны боечьяс.
Ӧні жӧ, кор встречайтісны караван, найӧ ставӧн петісны вадорӧ.
На пиысь унаӧн вӧліны сьӧд бушлатаӧсь да морскӧй шинеляӧсь.
Чувствуйтчис, мый ставнысӧ найӧс, ичӧтсянь ыджыдӧдз, беспокоитӧ ӧти и сійӧ жӧ мӧвп: «Мый Мӧскуаын?
Кыдзи нин Ленин?»
Сійӧ керкаӧдз, кӧні оліс Павлин, воисны ӧдйӧ.
Фролов муртса на удитіс пӧрччыны шинельсӧ, кыдзи Павлин сетіс нин сылы некымын телеграфнӧй бланок: Ставрочмувывса Шӧр Исполнительнӧй Комитетлысь воззвание, кодӧс вӧлі адресуйтӧма став рабочӧй, крестьянскӧй да красноармейскӧй депутатъяслӧн Сӧветъяслы, став рабочӧйяслы, крестьяналы, салдатъяслы, ставлы, ставлы, ставлы.
«Некымын час сайын вӧчӧма злодейскӧй покушение Ленин ёрт вылӧ.
Ленин ёртлӧн роль, рочмуса рабочӧй движениелы, став мирса рабочӧй движениелы сылӧн значениеыс тӧдса став канмуса рабочӧйяслы.
Рабочӧй класслӧн истиннӧй вождь эз воштыв топыд йитӧд сійӧ класскӧд, кодлысь интересъяссӧ, нуждаяссӧ сійӧ дорйис уна дас во.
Ленин ёрт, коді пыр выступайтліс рабочӧйяслӧн митингъяс вылын, пятницаӧ выступайтіс Мӧскуа карса Замоскворецкӧй районын, Михельсон заводса рабочӧйяс водзын.
Митинг вывсьыс петігӧн Ленин ёртӧс вӧлі ранитӧма.
Кутӧма некымын мортӧс, кодъяслӧн личностьясыс тӧдмавсьӧны.
Ми огӧ сомневайтчӧй, мый и тані аддзысясны правӧй эсеръяслӧн следъясыс, английскӧй да французскӧй наймитъяслӧн следъясыс.
Чуксалам став ёртъясӧс соблюдайтны тыр спокойствие, ёнмӧдны ассьыныд удж контрреволюционнӧй элементъяслы паныд тышын.
Аслас вождьяслы паныд веськӧдӧм покушениеяс вылӧ рабочӧй класс вочавидзас ассьыс вынъяссӧ ёнджыка сплотитӧмӧн, вочавидзас пӧщадатӧм массӧвӧй террорӧн революциялӧн быдсикас врагъяслы паныд.
Ёртъяс!
Помнитӧй, мый миянлысь вождьясӧс охраняйтӧм — тіян асланыд киясын.
Ёнджыка топӧдӧй ассьыныд радъястӧ, и буржуазия господстволы ті вӧчанныд решительнӧй, смертельнӧй удар.
Буржуазия вылын победа — Октябрся революциялӧн став завоеваниеяслы медбур гарантия, найӧс медбура ёнмӧдӧм, рабочӧй класслӧн вождьяс безопасностьлы медбур гарантия.
Спокойствие да организация!
Ставӧн долженӧсь зумыда сулавны асланыс местаяс вылын.
Топӧдӧй радъястӧ! — ВЦИК-са председатель Я. Свердлов. — 1918 во, август 30-ӧд лун, 10 час 40 <ns>мин.</ns> рыт».
Телеграфнӧй бланокъяс вуджлісны киысь киӧ.
Керкаын вӧлі чӧв-лӧнь.
Порог дорын друг мыччысис матрос.
— Но мый, Соколов? — юаліс сылысь Павлин.
Матрос шевгӧдіс кияссӧ.
— Котлас оз вочавидз...
Сӧмын газетъяс вайи.
Дзик на ӧні получитім...
— Кыдзи сідз оз вочавидз? — скӧрысь горӧдіс Павлин. — Требуйт провод!
Кыдз сійӧ вермас не вочавидзны? — Сійӧ бледӧдіс. — Марш бӧр мӧдар вадорас!
Матрос пуктіс пызан вылӧ газетъяссӧ, бӧрыньтчис, сэсся петіс керкасьыс...
Фролов матыстчис ӧшиньлань.
Вадорас лайкъяліс гыяс вылын ичӧтик пыж.
Матрос тэрыба лэччис крут трӧпаӧд да котӧртіс аслас пыж дорӧ, медым бара вуджны шуйгаладор вадорас, кыті вӧлі мунӧ телеграфнӧй линия.
Фролов локтіс пызан дорӧ, босьтіс ӧти газет да паськӧдіс сійӧс.
Газетнӧй листъяс тревожнӧя мӧдісны шаракывны сы киясын.
— Ёртъяс, — негораа шуис сійӧ, — кывзӧй... кыдзи сійӧ лоӧма...
«Август 30-ӧд лунӧ, пятницаса митинг вылын гранатнӧй цехын вӧліны зэв уна йӧз, торъя нин уна...» — тадзи заводитчис статьяыс, кодӧс лыддис Фролов.
Гӧлӧсыс сылӧн мӧдіс дрӧжжитны, сійӧ выныштчис да лыддис водзӧ:
«Кор пуысь вӧчӧм подмостки вылын мыччысис Ленинлӧн неыджыд крепыд фигураыс, сійӧс чолӧмалісны уна сюрс йӧз...
Нюмъялігтыр сійӧ кайис трибуна вылӧ, ӧвтыштіс кинас, медым дугӧдны киясӧн клопайтӧм, да пыр жӧ заводитіс сёрнитны.
Сійӧ сёрнитіс Америкалӧн пресловутӧй мездлун йылысь: «Сэні демократическӧй республика.
И мый нӧ?
Немъяндысьтӧг господствуйтӧ не миллионеръяслӧн, а миллиардеръяслӧн чукӧр, а став войтырыс рабствоын, невӧляын...
Ми тӧдам сідз шусяна демократияяслысь истиннӧй природасӧ...»
Сійӧ чуксаліс пӧщадатӧг тышкасьны наглӧй хищникъяслӧн да грабительяслӧн бандаяслы паныд, кодъяс воисны роч му вылӧ да лыйлӧны сёясӧн да сюрсъясӧн Сӧветскӧй Рочмуысь рабочӧйясӧс да крестьянаӧс
Ставыс лӧнис.
Йӧзыс лолалісны сы лолалӧмӧн.
Чувствуйтсис, мый ни биӧн, ни кӧртӧн не орӧдны йитӧдсӧ сы костын да сылысь кывзысь йӧз костын.
Ассьыс часджынъя речсӧ сійӧ помаліс татшӧм кывъясӧн: «Миян ӧти петан туй: победа либӧ смерть!»
Бара кыптіс выль дыр лолавтӧм бушков.
Йӧз чукӧрыс мӧдіс сьывны «Интернационал».
Ленин мӧдӧдчис петанінӧ. Сійӧс колльӧдісны уна йӧз — рабочӧйяс, морякъяс, красноармеечьяс, нывбабаяс да весиг челядь.
Цехын да заводскӧй дворын сы мышкын кыліс на «Интернационал» сьылӧм.
Сьылісны ставӧн.
Рытыс вӧлі жар.
Ленин петіс автомобиль дорас, пальтосӧ кизявтӧг, киас кутіс сьӧд шляпа.
Лёзьмӧм юрсиа кутшӧмкӧ нывбаба, вомас папирос курччӧмӧн, лёкысь писькӧдчис сы дорӧ...».
— Оз вермы лоны! — кӧсичасӧ чуньяснас топӧдіг друг шуис Павлин. — Ог верит!..
Оз вермы Ильич кувны тайӧ грознӧй часӧ...
— Оз вермы, — газетсӧ пуктігӧн эскӧдӧмӧн шуис Фролов.
Сійӧ видзӧдліс Павлин вылӧ. — Но тэ медвойдӧр асьтӧ крепыдджыка кут.
Павлин лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ дзик жӧ менам покойнӧй друг Андрей Зенькович кодь...
Абу сідз, Фролов!
Ӧні оз позь не волнуйтчыны.
Фролов гӧгӧрвоӧ вӧлі Павлинлысь состояниесӧ, ачыс эз омӧльджыка волнуйтчы да сӧмын, волясӧ зэвтӧмӧн, вермис кутны асьсӧ.
— Позьӧ!..
Колӧ!..
Эн юртӧ ӧшӧд, Павлин Фёдорович...
Талун уна сюрс йӧз видзӧдӧны миян вылӧ...
И весиг став мирыс.
— Ми долженӧсь уджавны, действуйтны, принимайтны решениеяс... — сёрнитіс сійӧ. — Ставсӧ тайӧс ми долженӧсь вӧчны Ленин ним кузя.
Некод миян пиысь оз вермы лич лэдзны кияссӧ да усьны шогӧ.
Миян врагъяс сӧмын тайӧс и виччысьӧны...
Фроловлӧн суровӧй чужӧмыс петкӧдліс чорыд решимость.
Тайӧ тӧдчис сылӧн необыкновеннӧй, быттьӧ пыр ӧтилаӧ видзӧдысь синъясын; руд синъясыс, кодъяс векджык вӧвліны спокойнӧйӧсь, ӧні петкӧдлісны чорыдлун.
И чувствуйтсис, мый тайӧ мортыс нинӧм и медвойдӧр асьсӧ оз жалит сійӧ успехсӧ шедӧдӧм могысь, кодлы сійӧ помтӧг предан.
Сы вылӧ видзӧдігӧн ставӧн, коді вӧлі керкаын, на лыдын и ачыс Павлин, гӧгӧрвоисны, мый на пӧвстын лои крепыд, збыльвылӧ большевистскӧй комиссар, морт, коді тышын оз тӧд сомнение да повтӧг мунӧ любӧй сьӧкыдлунъяслы паныд.
Сылы любӧй опасность сӧмын временнӧй препятствие...
— Талун рытнас нуӧдам сӧвещанньӧ...
Колӧ тӧдмасьны обстановканас! — прикажитӧм моз стрӧга шуис Фролов да бергӧдчис Павлинлань. — Но сӧвещанньӧӧдзыс ме кӧсъя тӧдмасьны йӧзыскӧд.
Быдӧнкӧд торйӧн...
— Дзик пыр жӧ ми тайӧс вӧчам, — вочавидзис Павлин.
Сійӧ корис ас дорас штабнӧй командиръясӧс, медым сетны налы колана распоряжениеяс.
Луныс вӧлі помасьӧ, керкаас дугдывтӧг шумитісны йӧз, и Фроловлы некыдзи эз удайтчы кольччывны Павлинкӧд ас кежаныс, медым сёрнитны сыкӧд сійӧ юалӧм кузяыс, коді касайтчӧ комбриглы.
Но колӧ вӧлі бӧрйыны кад да ставтор йывсьыс висьтавны Виноградовлы.
Бригадаын олігӧн первой часъясыс нин, боечьяскӧд, командиръяскӧд да комиссаръяскӧд сёрнияс петкӧдлісны Фроловлы, мый йӧзыс помтӧг веритӧны Павлинлы да думайтӧны сӧмын сы йылысь, медым вӧтлыны Двина вылысь интервентъясӧс.
Сэки жӧ Фролов гӧгӧрвоис, мый бригадалӧн положениеыс вывті сьӧкыд.
Оперативнӧй отделса начальник, сійӧс ӧлӧдігӧн, абу весь висьталӧма.
Рытнас, сӧвещанньӧӧдз, Фролов шуис Виноградовлы, мый налы колӧ сёрнитыштны ас кежаныс.
— Ас кежын? — тэрыба шыасис Павлин, и сы синъяс серти Фроловлы лои гӧгӧрвоана, мый сійӧ мыйсюрӧ тӧдӧ нин. — Мунам вадорӧ.
Сэні некод миянлы оз кут мешайтны.
Найӧ лэччисны ю дорӧ.
Комиссар висьталіс Павлинлы Семенковский ордысь сыӧн получитӧм предписание йылысь.
Семенковскийкӧд ассьыс сёрнисӧ висьталігӧн сійӧ эз дзеб Павлинысь и тайӧ делӧ дінас ассьыс личнӧй отношениесӧ.
— Колӧ кӧ, ме сета тэныд предписаниесӧ, оз кӧ ков — нинӧмла.
— А тэ ас йывсьыд думыштлін? — юаліс Павлин. — Не подчинитчыны — сідзкӧ, не выполнитны военнӧй приказ.
Фролов чукыртліс чужӧмсӧ.
— Меным ӧні та йылысь думайтнысӧ нинӧм, — вочавидзис сійӧ, сэсся лэптіс шинель воротниксӧ да зептас пыдӧджык дзебис кияссӧ: вадорын пӧльтіс лэчыд, чизыр тӧв.
— Тешкодь, — шуыштіс Павлин. — Мыйла сійӧ эз мӧдӧд меным телеграмма: сдайтны командасӧ — и ставыс?
— Сідзкӧ, вӧліны аслас соображениеяс.
А тэ корлін отпуск?
— Да мый тэ!..
Йӧзыс эськӧ таысь менӧ некор эз прӧститны.
Мӧдарӧ, ме медся категорическӧя протестуйті. — Павлин шевгӧдіс кияссӧ. — Кутшӧм сійӧ морт Семенковскийыс?
Ме сійӧс ньӧти ог тӧд.
Ӧтчыд шумитышті ме сыкӧд Питерын Юрьев йылысь.
Со и ставыс...
— Тырмымӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тэ ленинец, а став тайӧ шайкаыс Ленинлы паныд.
— Тэ шуан...
Тэ лыддян, мый Семенковский...
— Стӧча ме нинӧм ог тӧд, — ассьыс скӧрлунсӧ муртса кутны верман жестӧн комиссар торкис Павлинӧс. — Но ме чувствуйта...
И ме аддза, кутшӧм типъяс найӧ!
И вообще Брест бӧрын, кор тайӧ став шайкаыс выступайтліс Ленинлы паныд, менам абу сы дорӧ некутшӧм дӧверие.
Гӧгӧрвоин?
Со и ставыс.
А бумажкаыс?
Но, ме босьті сійӧс, чайті, мый тэ збыльысь отпускӧ кӧсъян петны...
Шуны кӧ ӧд, ме политическӧй комиссар.
Менӧ уполномочитіс партия вӧчны сійӧс, мый колӧ армиялы благо вылӧ.
И ме вӧча тайӧс...
И кывкутӧмсӧ ставнас босьта ас вылӧ.
Сійӧ перйис полевӧй сумкасьыс Семенковскийлысь предписаниесӧ, косявліс посни торъяс вылӧ да лэдзис найӧс тӧв йылӧ.
— Тэ водзӧ лоан бригадаса командирӧн, — кыпыдлун тӧдчӧдыштӧмӧн шуис сійӧ Павлинлы.
И ми тэкӧд выполнитам ог тайӧс, а ленинскӧй приказ.
— Клянитча! — волнуйтчигтыр шуис Павлин. — Олӧмӧс сета, а выполнита!
Найӧ сулалісны дзик ва бердас.
Ыджыд юлӧн гырысь гыясыс быгыльтчывлісны на кокъяс дорӧ.
Улӧ ӧшйӧма букыш руд енэж.
Томиник кыдз пуяс разӧдчӧмаӧсь вадор пӧкатӧд, тӧлыс шатлӧдліс найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и кажитчӧ вӧлі, мый найӧ ӧвтчӧны буксирнӧй пароходлы, коді ньӧжйӧник кыскис орудиеяса да боеприпасъяс тыра сьӧкыд баржаяс.
Тыдалісны снарядъясӧн жуглӧм пристаньлӧн сьӧд сваяясыс.
Гыалысь ю весьтті горзігтыр тювъялісны каляяс.
Комиссар да командир син водзын сувтысь тайӧ картинаас ставыс вӧлі суров.
Найӧ сулалісны орччӧн, пельпом-на-пельпом, быттьӧкӧ сійӧ матыслунсьыс босьтісны вын.
— Но, мӧдім, — шуис Фролов.
— Аттьӧ тэныд. — Павлин малыштіс кинас Плешсӧ. — Сьӧлӧмсянь аттьӧала тэнӧ дӧвериесьыд, комиссар ёрт, — шуис сійӧ да нюжӧдіс Фроловлы кисӧ.
Сиктын, джуджыд кыр йылын, ӧзталісны нин бияс.
Павлин да Фролов мунісны гортаныс картаяс сайті.
Друг найӧ кылісны гудӧк шы да сувтісны.
Сійӧ керка дорӧ, кӧні оліс Павлин, чукӧртчӧмаӧсь боечьяс.
Павлинлӧн вестӧвӧйыс Соколов ворсіс гудӧкӧн да сьыліс:
abu
abu
abu
Сьыланкывйыс помассис, но Соколов век на ворсіс.
Кывзысьяс чӧла ланьтісны.
Боечьяскӧд тшӧтш пукалысь старик Нестеров думайтігтыр следитіс матрос чуньяс бӧрся, кодъяс тэрыба ветлӧдлісны гудӧк кизьяс кузя.
Сэсся гудӧкыс сяркнитіс медбӧръяысь, мехъясыс шытӧг ышловзисны, и гудӧкыс ланьтіс.
— Соколов! — горӧдіс Павлин. — Мыйла тэ тані?
Вестӧвӧй ырскӧбтіс-чеччис.
— Сӧмын на вои...
Линияыс торксьӧма!
Тӧлыс ли, мый ли проводъяссӧ орӧдӧма...
— Марш телеграф дорӧ!
И бӧрсӧ эн лок сэтчӧдз, кытчӧдз он получит юӧръяс!
— Эм бӧр не локны! — Соколов сувтіс веськыда.
Павлин жырйын ӧшиньяс вылас вӧліны герань дзоридзьяса гырничьяс.
Пызан вылын ӧзйис пароходвывса гӧгрӧс пӧнар.
Ывлаын шливгис зэр.
Жырйын пукалысь йӧзыслӧн настроениеыс вӧлі лӧсялӧ поводдяыслы.
Ставӧн мучитчисны сыысь, мый ӧнӧдз эз на вӧвны Мӧскуасянь юӧръяс.
Павлин частӧ видзӧдлывліс часі вылас.
«Часджын мысти кӧ Соколов оз лок, ачым вуджа мӧдар вадорас», — решитіс сійӧ.
Сӧвещанньӧ кыссис мӧд час нин.
Главнӧй юалӧмсӧ обсудитігӧн эз кыптыны некутшӧм разногласиеяс.
Не сулавны Красноборскӧй рубежъясын, а повтӧг мунны водзӧ — татшӧм вӧлі общӧй мнение.
Павлинысь да Фроловысь кындзи, жырйын вӧліны Драницын, Бронников, морскӧй артиллерияӧн командуйтысь Жилин, дивизионса артиллеристъяс, Балтикаысь воӧм отрядъясса командиръяс да комиссаръяс.
Сӧвещанньӧлысь протоколсӧ поручитісны гижны Андрейлы.
Сійӧ пукаліс пызан сайын Павлинкӧд орччӧн.
Фролов эз на выступайт.
Сійӧ сӧмын сеталіс юалӧмъяс сійӧ комиссаръяслы да командиръяслы, кодъяс докладывайтісны асланыс отрядъяс йылысь, бой кежлӧ налӧн дасьлун йылысь.
Ӧти и сійӧ жӧ дум эз вешйыв сы юрысь.
«А мый вӧчсьӧ ӧні Мӧскуаын?»
Кор сёрнитісны нин пӧшти ставӧн, кодъяс сэні вӧліны, Фролов корис кыв.
Ассьыс речсӧ комиссар заводитіс сысянь, мый сійӧ ошкӧ бригада штабӧн думыштӧм действиеяссӧ.
— Виноградов ёрткӧд ми ставтор йывсьыс сёрнитчим нин.
Ӧні колӧ сёрнитчыны тіянкӧд.
Бригадаса коммунистъяскӧд.
Сылӧн командиръяскӧд.
Ті тані косясинныд.
Тіян эм опыт...
Правильнӧ!
Но кыдзи шедӧдны медыджыд успехъяс?
Со мый йылысь колӧ думыштлыны!
Сёрниыс мунӧ оз сӧмын сы йылысь, кыдзи чеччӧдны десант.
Унатор ковмас вежны.
Бронников да Жилин видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Фролов казяліс тайӧс.
— Ті, гашкӧ, чайтанныд: «Выль роскыд мичаджыка чышкӧ»?
Абу сідз, ёртъяс. Тіянӧн разработайтӧм план бур, но требуйтсьӧ ещӧ на ыджыдджык напор, ещӧ на ыджыдджык стремительность.
А ӧд сійӧ буретш и лӧсялӧ миян командирнымлы... — синбӧжнас сійӧ видзӧдліс Павлин вылӧ.
Но Павлин, гырддза вылас мыджсьӧмӧн, видзӧдіс улӧ да быттьӧкӧ нинӧм эз кывлы.
Комиссар висьталіс собраниелы сы йылысь, мый сёрнитчис Военнӧй сӧвет вылын Вӧлӧгдаын сійӧ операцияяс кузя, кодъясӧс долженӧсь вӧлі нуӧдны фронтлӧн Северо-Двинскӧй участок вылын.
Павлин видзӧдліс часіыс вылӧ.
— Ме вывті подробнӧя? — сылань бергӧдчӧмӧн шуис Фролов.
— Мый тэ? — паныд шуис Павлин. — Делӧыс серьёзнӧй.
Ме тэнӧ ог тэрмӧдлы.
Соколов мыйкӧ дыр оз лок...
— Оз позь действуйтны важмоз, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис комиссар. — Миянӧс губитӧ сійӧ, мый туйыс абу.
Новлӧдлыны отрядъясӧс прӧйдитны позьтӧм няйтӧд подӧн!
Кытчӧ тайӧ лӧсялӧ?
Весиг миртуйыс, коді мунӧ вадор пӧлӧныс, и сійӧ зэв лёк состояниеын!..
А мый вӧчны артиллериякӧд?
Сійӧ ланьтіс да видзӧдліс жырйын пукалысь йӧз вылӧ.
Сылысь речсӧ сюся кывзіг найӧ сэк жӧ тревожнӧя видзӧдлывлісны ӧдзӧслань.
Но Соколов век на эз вӧв.
Фролов ышловзис: колӧ водзӧ висьтавны.
— Веськыда шуа, ёртъяс...
Тышкасинныд ті геройскӧя, но тайӧ оз на ло, мый миян бригадаын абуӧсь тырмытӧмторъяс.
Найӧ эмӧсь, и ми долженӧсь найӧс бырӧдны.
Босьтам, пример вылӧ, сійӧ жӧ артиллерияӧс.
Быд отрядлӧн эмӧсь асланыс орудиеяс.
И колӧ сылы либӧ оз ков — всё равно кыскӧ найӧс ас бӧрсяыс.
А сэні, кӧні найӧ колӧны зэв ёна, — сэні найӧ абуӧсь.
Сибдісны нюрӧ либӧ няйтӧ.
И сэки ӧти командир корӧ мӧдлысь: «Вай тэ меным ассьыд пушкаястӧ, тэныд ӧні найӧ оз ковны...»
Мый тайӧ сэтшӧмыс?
Тӧргуйтӧм кутшӧмкӧ!
Тадз оз позь, ёртъяс, татшӧм порядоксӧ колӧ бырӧдны.
Пушкаясыс этша...
Сы вӧсна колӧ котыртны самостоятельнӧй артиллерийскӧй группа.
И тырмас кыскавны пушкаяссӧ вадорӧд.
Найӧс колӧ новлӧдлыны ва кузя...
— Дальнобойнӧйяслы тайӧ лӧсялӧ, — шуис кодкӧ.
— Не сӧмын дальнобойнӧйяслы, — ёся паныдаліс Фролов, — но и лёгкӧй артиллериялы.
Рӧспута!
Оз позь губитны орудиеяссӧ.
Колӧ велӧдчыны маневрируйтны.
Колӧ артыштны тайӧ местаясыслысь став особенностьяссӧ да действуйтны кужӧмӧн, тӧлкӧн.
Главнӧйыс — артыштны обстановкасӧ.
Олӧмыс, ёртъяс, быд лун предъявляйтӧ миянлы пыр выль требованиеяс.
Ми создавайтам Гӧрд Армия.
Медым сэні вӧлі кӧрт дисциплина.
Тайӧ лоӧ грознӧй вын.
Кад нин шыбитны важ привычкаяссӧ!
«Тайӧ пушкаясыс менам, ме тэныд найӧс ог сет» — татшӧм сёрнияссӧ ковмас эновтны.
Тырмас!
Мый эськӧ эз вӧв первойя кадас да...
Мӧдысь шуа, ми создавайтам армия.
Армия!..
Огӧ торъя отрядъяс, кодъяс ӧнӧдз действуйтісны, кыдзи удайтчывліс... кодлы кыдзи веськалӧ.
Тайӧ касайтчӧ, — содтіс сійӧ, — не сӧмын артиллериялы.
Миян бригада ставнас вылісянь уліӧдз должен йиджтысьны армейскӧй кӧрт дисциплинаӧн.
Гӧгӧрвоана?
Ме тайӧс кута требуйтны, ёртъяс.
И чорыда мӧда наказывайтны найӧс, кодъяс кутасны меным мешайтны.
Унджык командиръяслы кажитчис и комиссарлӧн сёрнитӧмыс, и сы речлӧн самӧй содержаниеыс.
Унаӧн асланыс опыт вылын нин чувствуйтісны, мый воис кад лӧсьӧдны бригадаын настоящӧй армейскӧй порядок.
Таысь зависитісны враглы паныд тышын водзӧ лоан успехъясыс.
Фролов почувствуйтіс общӧй настроениесӧ, кучкис кипыдӧснас пызанӧ да шуис:
— Сідзкӧ, сёрнитчим!
Кутам тайӧс пӧртны олӧмӧ...
Ӧні водзӧ...
Десант йылысь юалӧм кузя.
Сійӧ бергӧдчыліс, корсис синъяснас Драницынӧс, коді пукаліс сы мыш сайын, лабичын.
— Десантнӧй операцияяс кузя план йылысь висьталас тіянлы военспец Драницын ёрт, коді воис мекӧд ӧтлаын.
Ме предлагайта сетны сылы кыв.
— Кора висьтавны, — дженьыда шуис Павлин.
Драницын сувтіс.
— Десантнӧй операцияяслӧн успехыс медсясӧ зависитӧ морякъясысь да артиллеристъясысь, — кыдзи и век тэрмасьтӧг заводитіс сійӧ. — Та вӧсна зэв уна посни юалӧм миянлы колӧ обсудитны ӧні жӧ морякъяскӧд да артиллеристъяскӧд.
Вологодскӧй штаблӧн планыс кажитчӧ меным зэв прӧстӧйӧн... — Драницын нюммуніс. — Умножайтан кузя таблицаысь абу сложнӧйджык!..
Ми долженӧсь юкны миянлысь отрядъяснымӧс штурмӧвӧй группаяс вылӧ да основнӧй вынъяс вылӧ.
Штурмӧвӧй группаяссӧ ми кутам новлӧдлыны ю кузя, мукӧд дырйиыс весиг ыстывлыны противник тылӧ, и сӧмын на бӧрын кутасны мунны основнӧй вынъяс, та вӧсна...
Драницын водзӧ висьталіс.
Медым не мешайтны докладчиклы,
Фролор кок чунь йылас локтіс Павлин дорӧ.
— Мыйла нӧ тэнад вестӧвӧйыд век на абу, — шуис сійӧ. — Тайӧ ылын?
Телеграфыс?
— Абу ылын. — Павлин бара видзӧдліс часі вылас.
Драницын вочавидзис на юалӧмъяс вылӧ, кор Павлин друг лэптіс юрсӧ, кывзысьыштіс да кинас петкӧдліс, мед сійӧ дугдас сёрнитӧмысь.
— Соколов! — тревожитчӧмӧн гораа шуис сійӧ.
Воссис ӧдзӧс.
Порог дорын тыдовтчис вестӧвӧй, коді вӧлі юр вывсяньыс кок улӧдзыс кӧтасьӧма.
Ваыс визувтіс сылӧн бушлат вывсьыс да бескозырка вывсьыс.
— Но мый? — шӧпкӧмӧн юаліс сылысь Павлин.
И сэк жӧ матрос чужӧм серти да весиг сы серти, кутшӧм спокойнӧя Соколов сюйис кияссӧ питшӧгас да перйис бушлат пытшкӧс зепсьыс носӧвӧй чышъянӧ гартыштӧм телеграмма пачка, Павлин почувствуйтіс, мый вестӧвӧй локтіс бур юӧръясӧн.
— Ловъя?
— Ловъя, комиссар ёрт.
Павлин кокньыда ышловзис да кватитіс вестӧвӧй киясысь телеграфнӧй бланокъяс.
Восьса жыр ӧдзӧсӧд, кодӧс кӧзяин шуис «боковушаӧн», тыдалӧ вӧлі кухня да посводзӧ петан мӧд ӧдзӧс.
Сэні вӧліны боечьяс, матросъяс, речникъяс.
Он гӧгӧрво, кор найӧ удитӧмаӧсь тӧдмавны сы йылысь, мый Соколов воис.
Йӧзыс кутісны ловшысӧ, медым кывны быд кыв.
Мӧскуа передайтіс Владимир Ильич состояние йылысь вит бюллетень.
Бюллетеньяссӧ лыддьыны тшӧктісны Андрейлы.
— «Пульс 102. Наполнениеыс бур.
Температура 36,9. Лолалӧмыс 22.
Общӧй состояние да самочувствиеыс удовлетворительнӧй.
Непосредственнӧй опасность прӧйдитіс, — Андрей лыддис нёльӧд бюллетень да босьтіс медбӧръя бланоксӧ.
Бюллетень № 5. 12 час вой.
Узьӧ спокойнӧя, неуна косталӧмъясӧн.
Пульс 104. Лолалӧмыс 22.
Температура 36,7».
Ньылӧдӧм ӧчки стеклӧ пыр Павлин аддзис йӧзӧс, кодъяс код тӧдас кыдзи тӧрӧдчӧмаӧсь кухняӧ, аддзис Андрейлысь вӧсньыдик тіралысь чуньяссӧ, Фроловлысь напряжённӧй видзӧдлассӧ, Бронниковлысь гӧрдӧдӧм банбокъяссӧ.
Жилин мыйкӧ шӧпкӧдіс аслас суседыслы.
Воробьев сулаліс стенлань чужӧмӧн да кыскӧ вӧлі зепсьыс носӧвик.
Драницын волнуйтчигтыр тыр ӧзтіс выль папирос,
— «Ленин ёрт шутитӧ, — водзӧ лыддис Андрей. — Кор врач требуйтӧ дзикӧдз вунӧдны удж йылысь, Владимир Ильич вочавидзӧ, мый ӧні абу сэтшӧм кад...»
«Спаситӧма...
Узьӧ спокойнӧя... — нимкодьпырысь аслыс долис Павлин. — Ӧні миянлы колӧ отомститны сы вӧсна, кыдз позьӧ ӧдйӧджык мунны бойӧ.
Ӧдйӧджык, не нюжмасьны...»
Сы йылысь жӧ думайтісны ӧні и комиссар, и командиръяс, и боечьяс, и крестьяна.
Сикт эз узь.
Керкаясын ӧзйисны бияс.
Йӧзыс эз на тӧдны подробностьяссӧ, но сы йылысь сёрни, мый Ленинлы лоӧма бурджык, паськаліс нин сикт пасьта.
Павлин восьтіс ӧшиньсӧ.
Посни зэр войтъяс, кодъясысь неважӧн на вӧлі шог босьтӧ, ӧні кажитчисны сылы тувсовъя зэрӧн.
Весиг муыс ӧвтіс тувсов дукӧн.
Веськыда штабсянь йӧзыс муналісны асланыс отрядъясӧ пароходъяс да баржаяс вылӧ, катеръяс да буксиръяс вылӧ, орчча сиктъясӧ, медым висьтавны боечьяслы получитӧм юӧр йылысь.
Сӧмын Бронников да Драницын мунісны «Желябов» вылӧ: колӧ вӧлі помӧдз техническӧя разработайтны десантнӧй операциясӧ.
Неуна сёрӧнджык сэтчӧ жӧ воисны Фролов да Виноградов.
Вӧлі решитӧма аски асывсяньыс жӧ заводитны наступление, штурмуйтны противникӧс и не сӧмын не сетны сылы закрепляйтчыны сыӧн займитӧм позицияяс вылын, а вӧтлыны сійӧс, этша вылӧ нин, Двинскӧй Березникӧдз.
Драницынӧс назначитісны штабса начальникӧн.
Ставӧн петісны палуба вылӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма каютаясын ӧзйысь электрическӧй лампочкаяссянь усьысь тіралан би югӧрӧн.
Войся, пемыд кымӧръяс шлывгисны рытыввывсянь, тупкисны енэжсӧ.
Павлин чужӧм вылын мыччысис бур нюм.
— <rus>«Но он решил: заутра бой...»</rus>
Зэв бура шуӧма «Полтаваын».
Ставӧн серӧктісны тайӧ шуткаыс вылӧ да разӧдчисны асланыс каютаясӧ, медым кӧть неуна шойччыштны да чукӧртны вынъяс аскиа бой водзвылын.
Тайӧ войнас жӧ сиктын чукӧртчисны коммунистъяс став частьясысь, кодъяс вӧліны Нижньӧй Тойма районын.
А вестӧвӧй Соколов, ва бескозыркасӧ синкымъясӧдзыс лэдзӧмӧн, аслас ичӧтик пыжӧн бара нин вуджис шуйгаладор вадорас.
Косьмытӧм бушлат пытшкӧс зептас сійӧ нуис Северо-Двинскӧй участокса воинъяслӧн заявлениелысь текст, кодӧс составитіс Андрей Латкин.
Часджын мысти шуйгаладор вадорса телеграфистъяс стучитісны-передайтісны сійӧс Морзе аппаратӧн.
Со мый муніс проводъяс кузя:
«Ленин ёрт вылӧ покушение вӧчӧм йылысь доклад кывзӧм бӧрын и винтовканымӧс киясын чорыда кутӧмӧн пеж контрреволюционеръяслӧн став мирлы да мирӧвӧй капиталлӧн став агентъяслы ӧтсӧгласӧн заявляйтам: виччысьӧй ті, кодъяс кыпӧдінныд пеж кинытӧ трудӧвӧй, рабочӧй классӧс дорйысьяс вылӧ.
Тіян белӧй террор вылӧ ми вочавидзам гӧрд террорӧн.
Вирысь вир!
Кутам мститны и мститны, кытчӧдз огӧ бырӧдӧй войтырлысь став врагъяссӧ.
Миянлысь виӧм быд боечысь ми бырӧдам буржуазиялысь да налӧн отсасьысьяслысь уна сё представительӧс.
Чуксалам став красноармееч ёртъясӧс ёнджыка топӧдны ассьыныд радъястӧ коммунизмлӧн гӧрд знамя гӧгӧр, крепыдджыка топӧдны кианыд винтовканытӧ да хищникъяслӧн вызов вылӧ вочавидзны выль вынйӧра ударӧн.
Ми мунам наступлениеӧ.
Мед олас миян дона да радейтана Ильич!
Мед олас рабочӧй, крестьянскӧй да красноармейскӧй Депутатъяс Сӧветъяслӧн власьт!
Мед олас Гӧрд Армия!
Ставӧн сы радъясӧ!
Ставӧн бойӧ!»
Пуксис зэв шоныд поводдя, кутшӧм овлывлӧ шоча.
Енэжыс важмоз вӧлі букыд, но эз зэр, и вӧсньыдик кымӧр пластъяс пыр тыдаліс гривенник кодь ичӧтик шонді.
Завтракайтӧм бӧрын Павлин да Фролов петісны кухняӧ.
Кухняын, посводзын и ывлаын торъя группаясӧ чукӧртчалӧмаӧсь командиръяс.
Морякъяс кытшалӧмаӧсь Драницынӧс, коді мыйкӧ налы объясняйтіс.
Найӧ кывзісны да следитісны сійӧ ки бӧрся, коді гижталіс сынӧдас парабола.
— Вылісянь уліӧ лыйсигӧн пуляыс водӧ крутджыка да пельӧ веськалӧмыс чипӧ...
Тайӧс артыштӧй! — висьталіс Драницын.
Бригадаса командирӧс да военкомӧс аддзӧм бӧрын Драницын веськӧдчис, щӧлкнитіс каблукъяснас да кисӧ пуктіс картуз кӧзырёк дінас.
Сійӧ ёна торъяліс мукӧд командиръясысь не сӧмын аслас ортсыса виднас, но и манераяснас.
Приветствие вылӧ вочавидзӧм бӧрын Павлин любуйтчигтыр видзӧдліс сылӧн статя фигура вылӧ.
Драницын вӧлі мичаа бритчӧма, сы дінысь кыліс весиг одеколон дук, быттьӧкӧ сійӧ сӧмын на вӧлӧма парикмахер ордын.
— Миянкӧд мунанныд? — юаліс сылысь Павлин.
— Некыдз ог вермы!
Муна Бронниковкӧд! — кыдзи и век, кӧдзыда нюмъялігтыр, чёткӧя вочавидзис Драницын.
— Кыдзи служитӧ? — юаліс Павлин комиссарлысь, кор Драницын вешйис на дорысь.
— Тӧлка зонмыс...
А тэ мый шуан?
— Тӧрыт сійӧ зэв бура выступайтіс!
Чувствуйтсьӧ сыын настоящӧй военнӧй морт.
Но душаас сылы он пыр.
— Видзӧдлам, — уклончивӧя шуис Фролов. — Ӧні кежлӧ сійӧ миянлы пӧлезнӧй.
Причалъяс дорӧ туй кузя лэччигӧн матросъяс да боечьяс чукӧрысь Павлин аддзис морякӧс. Сійӧ вӧлі тельняшка кежысь, пакля кодь виж юрси пратьыс чургӧдчӧма бескозырка увсьыс.
Моряк быттьӧкӧ чувствуйтіс сы вылӧ Павлинлысь видзӧдлӧмсӧ, петіс туй вылӧ да быттьӧкӧ нарошнӧ потшис туйсӧ.
Моряклӧн клёшсӧ кокшег дорӧдыс вӧлі кӧрталӧма кӧвйӧн.
— Флотсаяс моз кутан тышкасьны? — сувтіс да, моряклы пельпомас кисӧ пуктӧм бӧрын, юаліс Павлин.
— Эм, комбриг ёрт, тышкасьны флотсаяс моз! — вочавидзис моряк. — Комбриг ёрт...
Ме, извиняйтча, протестӧн тіян дорӧ...
Миян батальонысь мукӧдъяссӧ лэдзӧны первойясӧн, а миянӧс, кодъяс вӧвліны нин бойясын, сюйисны резервӧ.
Мыйысь?
Ми Борецкӧй сикт босьтігӧн вӧлім...
— Да энӧ босьтӧй...
— Комбриг ёрт, газъясысь слабмылім, асьныд тӧданныд...
Эз кӧ вӧвны газъясыс...
— Э-э, другӧ!
А талун кӧ друг да ещӧ на страшнӧджык лоас?
Моряк копыртіс юрсӧ.
— Тӧвся двореч штурмуйтігӧн вӧлін?
— Эз удайтчы, — вочавидзис моряк. — Миян экипажысь эз корлыны.
— Авроречьясӧс тӧдан?
(Моряк сідзи лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Коді нӧ оз тӧд «Аврорасӧ!»).
Помнит, мый ӧні ми Войвылын штурмуйтам капитал сідзи жӧ, кыдзи и во сайын Питерын.
— Сідзкӧ: войвывса Аврора артмӧ... — моряк мӧдіс волнуйтчыны. — Сідзкӧ... став военморъяс обязанӧсь... мунны первойяясӧн... — Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ содтіс: — Виноградов ёрт, ми жӧ тӧрыт клянитчим.
Ме кӧсйыси.
— Ладнӧ...
Мунӧй десанткӧд.
— Эм, комбриг ёрт!
— Кыдзи тэнад овыд, кутш?
— Ротнӧй политбоеч Дерябин! — ленточкаяснас пыркнитіг рапортуйтіс моряк.
— Сиа успех, Дерябин ёрт, — том матрослы кисӧ мыччигмоз серьёзнӧя шуис Павлин. — Талун босьтны Борецкӧй сикт!
— Эм босьтны Борецкӧй сикт! — шуис моряк да, крута бергӧдчӧм бӧрын, котӧртіс баржалань, кӧні сылӧн ёртъясыс, сёрнитіг да волнуйтчигтыр, виччысисны сійӧс.
Баржа вывсянь кылісны кыпыда горӧдӧмъяс.
«Босьтам Двина! — кыліс Павлин. — Смерть Вильсонлы да Черчилльлы!
Смерть предательяслы-белякъяслы!»
Мыйӧн сӧмын комбриг тувччис «Марат» палуба вылӧ, матросъяс идралісны пос, мынтӧдчисны, машина мӧдіс уджавны, пароход ньӧжйӧник вӧрзис да мӧдӧдчис фарватерлань.
Сигналъяс вылӧ вочавидзиг «Марат» мӧдӧдчис пловучӧй батареяяс дорӧ.
Капитанскӧй мостик вылӧ тэрыба кайӧм бӧрын Павлин аддзис «Марат» вывса командиркӧд орччӧн сулалысь Фроловӧс да Андрейӧс.
Руа руд горизонтын яръюгыда ыпнитіс би югӧр.
Лыйис сё кызь миллиметрӧвӧй орудиеяслӧн первой батарея.
— Но, мед ставыс бур лоӧ! — нюммуніг шуис Павлин.
Минут мысти енэжыс бара югдыліс.
Тайӧ выль залпыс, кыдзи кажитчис Андрейлы, пыркнитіс Двинаӧс «Мараткӧд», мукӧд буксиръяскӧд да баржаяскӧд тшӧтш.
Татысянь квайт-сизим верст сайын заводитчис нин бой.
Дальнобойнӧй артиллерия поддерживайтіс аслас биӧн наступайтысь пехотаӧс.
МӦД ГЛАВА
Вир кисьтана сражение кыссис некымын лун.
Тайӧ кад чӧжыс, дугдывтӧм артиллерийскӧй да пулемётнӧй би улын, то и делӧ враглысь чорыд контратакаяс отражайтігтыр, бригада прӧйдитіс сизимдас верст кымын.
Сентябр 5 лунӧ бригадалӧн передӧвӧй частьясыс воисны Чамовскӧй район дорӧдз.
Туйыс, коді нуӧдіс Вага ю вомӧн вуджанінӧ, Чамовскӧйӧс йитіс ыджыд сикткӧд — Усть-Важскӧйкӧд, коді вӧлі ю мӧдар вадорас.
Точнӧй разведывательнӧй даннӧйяс получиттӧдз на Павлин вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый Усть-Важскӧй — сійӧ противниклӧн база, сылӧн опорнӧй пункт, кодӧс колӧ босьтны.
Но йӧзыс жуялісны мудзӧмысла и колӧ вӧлі налы ичӧтика шойччыштны.
Бригадалӧн лоины тӧдчымӧн воштӧмъяс.
Колӧ вӧлі примитны Вӧлӧгдаысь воӧм пополнение, вайны матӧджык артиллерия да боеприпасъяс, сетны йӧзыслы неуна шойччыштны.
Командование решитіс сувтӧдлыны бригадасӧ кык сутки кежлӧ.
Сентябр 6 лунӧ Виноградов да Фролов то катерӧн, то вӧлӧн лунтыр ветлӧдлісны отрядъясті, кодъяс шойччынысӧ сувталісны Двина вадоръяс пӧлӧн, Чамовскӧй сиктӧ, Конецгорьеӧ да Кургомень сиктъясӧ.
Бригадаса командир да комиссар лыддисны коланаӧн Усть-Важскӧйӧс штурмуйттӧдз прӧверитны войскалысь состояниесӧ.
Водзын должен вӧлі лоны решающӧй бой.
Виноградов сёрнитнысӧ эз вермы: сылӧн висис горшыс, — и Фроловлы ковмыліс выступайтны кык пыдди.
Мыйӧн сӧмын командир да комиссар волісны сійӧ либӧ мӧд отрядӧ, йӧзыс сэк жӧ чукӧртчылісны митинг вылӧ.
Боечьяс корлісны Фроловӧс выступитны и напряжённӧй вниманиеӧн кывзісны сылысь быд кыв.
Фролов висьтавліс сы йылысь, мый Сӧветскӧй Рочму ӧні осаждённӧй крепость кодь жӧ и мый, кыдзи кӧть мирӧвӧй империализм эз зіль расправитчыны сыкӧд, всё таки сійӧ венны позьтӧм.
Венны позьтӧм сы вӧсна, мый сылы паныд быд выль удар чужтӧ выль вынъяс, выль геройясӧс, кыпӧдӧ рабочӧйяс да крестьяна пӧвстысь выль слӧйяс, кодъяс Сӧветъяс вӧсна дасьӧсь сетны олӧмнысӧ.
Фролов висьтавліс кольӧм войналӧн нёль во йылысь, кодъяс петкӧдлісны став мирлы империализмлысь грабительскӧй политикасӧ.
Ленинлӧн статья «Американскӧй рабочӧйяслы письмӧ» вылӧ ыстысьӧмӧн сійӧ висьталіс Ленинлысь мӧвпъяссӧ американскӧй миллиардеръяс йылысь, кодъяс нажӧвитчисны война вылын медся ёна да вӧчисны асланыс данникъясӧн весиг медся озыр канмуясӧс.
Сійӧ висьтавліс и сы йылысь, кыдзи американскӧй миллиардеръяс грабитісны уна сё миллиард долларъяс и мый быд доллар вылын тӧдчӧны няйт следъяс, «союзникъяс» костын гуся договоръяслӧн следъяс.
— Ленин ёрт нимтӧ американскӧй миллиардеръясӧс ӧнія кадся веркутысьясӧн.
И тайӧ правильнӧ, ёртъяс!
Найӧ веркутысьяс и эмӧсь.
Найӧ и миянӧс кӧсйӧны вӧчны рабъясӧн.
Та вӧсна и воисны найӧ Мурманӧ, Кардорӧ да Ылі Асыввылӧ.
И, дерт, найӧ индӧдъяс серти действуйтӧны и англичана, и прансузъяс, и мупомсаяс.
Хищнӧй зверь чукӧр кӧсйӧ пӧртны Рочмуӧс асланыс колонияӧ.
А ті тӧданныд, мый сэтшӧмыс американскӧй колония?
Сійӧ бесправиелӧн сарство, тырвыйӧ произвол.
Кардорын ӧні мунӧны массӧвӧй арестъяс.
«Служитін сӧветскӧй учреждениеын? — мун тюрьмаӧ».
Тюрьма дворын быд лун лыйлӧны.
Пӧкӧритны кӧсйӧны йӧзсӧ виалӧмӧн.
Неважӧн на вӧлі Двина вылын татшӧм случай.
Маймаксинскӧй рабочӧйяс отрядлы удайтчис пышйыны Кардорысь.
Налысь баркасӧ суӧдісны, вӧйтісны Двинаӧ, став йӧзсӧ вӧйтісны.
Кардорын мунӧны облаваяс, американечьяс да англичана куталӧны уличаяс вылысь матросъясӧс да, ньӧти разбирайтчытӧг, судтӧг, следствиетӧг тырталӧны наӧн архангельскса тюрьмалысь камераяссӧ.
Ӧні матросъясӧн тырӧсь Петровскӧй таможняса да кегостровса подвалъяс.
Мыйкӧ мында найӧс мӧдӧдісны Мудьюгӧ; Мудьюг — сійӧ каторжнӧй тюрьма, либӧ, стӧчджыка кӧ шуны, гу.
Уна большевикӧс лыйлісны сэні жӧ места вылас.
Со мый сэтшӧмыс американскӧй режим, ёртъяс.
Тайӧ смерть сӧветскӧй мортлы.
Но не лоны тайӧ режимыслы миян му вылын!
Фролов сёрнитіс эз гораа, мудзӧмысла чирӧм гӧлӧсӧн.
Сылӧн спокойнӧй, увереннӧй, некутшӧм аффектациятӧм манераыс сетліс кывъясыслы кутшӧмкӧ торъя убедительность.
Кор сійӧ вайӧдліс Ленинлысь высказываниеяссӧ, боечьяс кывзісны сылысь ловшысӧ кутӧмӧн, эз кызӧктыны да зілисны не вӧрны.
— Ӧткымынъяс чайтӧны, мый Америкаын да Англияын пӧ мездлун, демократия... — водзӧ висьталіс Фролов. — Бумага вылын — да!
Делӧ вылын — абу!
Оз вермы лоны истиннӧй мездлун сэні, кӧні ыджыдалӧ капитал.
Бур мездлун, коді заставляйтӧ ассьыс салдатъяссӧ виавны Рочмуысь свободнӧй крестьянаӧс, свободнӧй рабочӧйясӧс!
Мыйла Америка да Англия воисны татчӧ, Двина вадоръяс вылӧ?
Мый найӧ татчӧ вунӧдісны?
Помӧдз керавтӧм вӧр, кодӧс найӧ гусявлісны сё воысь дырджык?..
Найӧ локтісны татчӧ, медым отсавны миян буржуйяслы да помещикъяслы бара босьтны заводъяс, фабрикаяс, му, медым роч буржуазиякӧд ӧтлаын грабитны рабочӧйясӧс да крестьянаӧс.
Кор Фролов помаліс речсӧ, боечьяс сетавлісны сылы юалӧмъяс.
Пансьыліс кыпыд сёрни.
Сэк кості Виноградов сёрнитліс командиръяскӧд, тӧдмасьліс: сійӧн, кыдзи вӧлі котыртӧма боечьяслысь шойччӧмсӧ, разъясняйтліс бригадалысь обстановкасӧ да боевӧй могъяссӧ.
Сэсся, ӧчереднӧй митинг нуӧдӧм бӧрын, найӧ мӧдӧдчылісны водзӧ, мӧд отрядӧ, то ли вӧлӧн, то ли катерӧн.
— Зарни миян йӧзыс! — Павлинлы шуліс Фролов. — Йӧзыс мудзисны, мучитчисны, сӧмын на петісны бойысь, но медся этша думайтӧны ас йывсьыныс... — Сыладорсянь тайӧ вӧлі медбур ошкӧмӧн.
Сёр рытӧдз комбриг да военком ветлӧдлісны отрядъясӧд.
Чамовскӧй сикт тыр вӧліны пехотинечьяс да морякъяс.
Боечьяс дыр узьтӧм бӧрын узялісны керкаясын да турун сарайясын, шонтысисны бипуръяс дорын, котелокъясын пуисны картупель.
Бипуръяс костӧд ветлӧдлісны крестьяна.
Унаӧн на пиысь вӧлі пасьтасьӧмаӧсь нин тӧвся моз шоныда — коді вӧлі шоныд дукӧса, коді весиг и пася.
Тихон Нестеров, кӧдзыдсьыс банйӧм чужӧма, гӧрд кушакӧн вӧнялӧм сьӧд киссьӧм дукӧса, сулаліс школа ӧшинь улын партизанъяс пӧвстын да аслас важ тӧдсаяс пӧвстын.
Школаын олісны разведчикъяс.
Драницын да разведкаса начальник Воробьёв, кодъяс пукалісны школаса ыджыд классын ӧти пызан сайын, кылісны ставсӧ, мый вӧлі сёрнитӧны ывлаын.
— Мырддисны Фролкинлысь эмбурсӧ, со сійӧ и лои белякӧн, — Тихон вылӧ зырӧдіг горзіс дӧра дӧмасӧсь сукмана ичӧтик тушаа старик.
Водзладорсяньыс сукмансӧ мыйлакӧ вӧлі дженьдӧдӧма, а мышладорсяньыс быттьӧ бӧж чурвидзис, и старикыс вӧлі дзик нин чеччалысь чавкан кодь. — Мыйла мырддисны эмбурсӧ?
Оз вӧлі ков босьтны!
— Да ме эськӧ аслам киӧн тэнсьыд Фролкинтӧ кушӧдз кушті! — воча горзіс сылы Нестеров. — Куим кабак!
Амбаръяс!..
Вир юысьӧс жалитан, Силыч.
Оз жалитны, а нӧйтны найӧс колӧ.
— Куим пиня агасыс жаль, а сэн жӧ куим кабак...
А винаыс мыйта!
Гӧгӧрвоны колӧ!
— Тэ лучше кывзы менсьым, пӧрысь пьянник, — шуис Тихон. — Ме юа жӧ.
А вежӧрӧс эг на вошты.
Йӧз чукӧрын серӧктісны.
— Да абу... збыль ӧд! — водзӧ висьталіс старик. — Купечестволы да кулакъяслы не велавны, найӧ пыр копрасьлісны американечьяслы да англичаналы.
Сы вӧсна и найӧ ӧні воротанысӧ восьтісны: «Пӧжалуйста».
Ӧтлаын пӧ грабитны кутам...
Ок, мать честная, куштасны миянӧс, прӧстӧй мужикъястӧ!
Корны ыстасны, да ещӧ на и серавны кутасны миян вылын...
Издевайтчӧны миян отчизна вылын.
Мый налы, роч мортыд жаль?
Кор жалитлісны?
Налӧн душаыс вузӧс, сӧвестьтӧм.
И омӧль лоӧ, огӧ кӧ кыпӧдчӧй став обществоӧн налы паныд...
— Вернӧ, дед! — шуис том партизан, коді сулаліс Тихон Нестеровкӧд орччӧн.
— Фролкин! — сукмана старикӧс нериг да сы вылӧ век на скӧраліг, кӧть и сійӧ важӧн чӧв оліс, бара шуис Тихон. — Мед ме лоа некытчӧ шогмытӧмӧн да корысьӧн, мед ме кута жӧритны ур яй!
Ставсӧ менсьым босьт...
А ог мун чужеземнӧй иго улӧ, ог копыртчы.
Ог!
Сы вӧсна мый ме роч морт...
— Вернӧ, бать, вернӧ! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Ок, ыджыд гӧлӧса мужикыс! — бумагаяс дорысь юрсӧ лэптӧм бӧрын ёна радліг шуис Воробьёв. — Тӧрыт Фролов корис менсьым агитаторъясӧс...
Смольныйӧ телеграмма ыстім.
Со агитаторыс!
Мый ещӧ колӧ?
Драницын лэптыліс юрсӧ, но нинӧм эз вочавидз да мӧдіс лыддьыны бумагаяс.
Сы водзын куйлісны разведчикъяслӧн донесениеяс.
Разведчикъяс волӧмаӧсь Шидровка сиктӧ да сёрнитӧмаӧсь сэні олысь Флегонтовкӧд.
Флегонтовыс частӧ ветлывлӧма Усть-Важскӧй сиктӧ.
И сы висьталӧм серти Андрей Латкин гижис аслас донесениеын: «Усть-Важскӧй районын орудуйтӧ союзникъяслӧн контрразведка, локтӧма сійӧ сэтчӧ куим лун сайын, торъя пароходӧн.
Быд вой лыйлӧны йӧзӧс, лыйлӧны веськыда пароход вылын.
Шойяссӧ шыблалӧны Вага юӧ.
Тайӧ лунъясӧ арестуйтӧмаӧсь мельничаса рабочӧйӧс сӧмын сыысь, мый аддзӧмаӧсь сылысь комодсьыс важ сӧветскӧй газет пачка.
Арестуйтӧмаӧсь и лыйлӧмаӧсь столяр Пряничкниковӧс: сылӧн чулан стенас вӧлӧм клеитӧма Ленинлысь портрет, кодӧс вӧлі вундӧма газетысь.
Йӧзыс вошалӧны луншӧра-лунӧ.
Тайӧ пароходыс вайӧ став местнӧй олысьясыслы ужас.
Олысьясыс весиг полӧны матыстчыны вадорӧ».
Флегонтов висьталӧм серти разведчикъяс сідзжӧ юӧртісны, мый Усть-Вагаын виччысьӧны военнӧй суднояслысь, буракӧ, гырысь военнӧй суднояслысь воӧм, сы вӧсна мый стрӧитӧны торъя причалъяс.
Тайӧс лыддьӧм бӧрын Драницын сэтчӧ жӧ, донесение поле вылас, гижис: «Прӧверитны, кутшӧм суднояс, тӧдмавны содтӧд, кымын пушка, кутшӧм калибра...»
Керка ӧдзӧсыс воссис, и керкаӧ пырисны партизанъяс.
Найӧс вайӧдіс Нестеров.
Партизанъяс пӧвстын вӧлі и Силыч, сукмана старик, кодкӧд Тихон неважӧн пинясис ывлаын.
Пасьтасьӧмаӧсь найӧ вӧлі разнӧя да вооружитчӧмаӧсь мыйӧн веськалӧ.
Драницынлы пыр жӧ син улас уси косіник том крестьянин, коді тэрмасьтӧг видзӧдаліс школалысь стенъяссӧ, сылысь еджыд бумагаӧн клеитӧм йирксӧ, сэсся сідз жӧ тэрмасьтӧг видзӧдліс йӧз вылӧ, кодъяс пукалісны пызан сайын.
Сылӧн пельпом саяс лӧсьыда ӧшаліс кыйсян двустволка.
— Кытысянь, ёртъяс? — юаліс Драницын.
— Прилукисянь...
Борецкӧй обществосянь... — кылісны гӧлӧсъяс.
Сӧмын двустволкаа косіник зонмыс век на чӧв оліс да пыр на гӧгӧрбок быттьӧкӧ видзӧдаліс.
Видзӧдласыс сылӧн вӧлі ёсь, тэрыб да чорыд.
Сылӧн неыджыд, зумыд тэчаса фигураын чувствуйтчис вын.
Сыкӧд орччӧн сулаліс ар нелямына крестьянин, багатыр, паськыд гӧрд тошка да сэтшӧм жӧ рӧма тшӧтшӧдӧм юрсиа зэв мича морт.
— Тӧдмасьӧй, — рыжӧй Гошкаӧс да том крестьянинӧс пызан дорӧ небыдика тойлалыштігтыр шуис Нестеров. — Шишигин...
Менам друг.
Сійӧ пушка вайис!..
А тайӧ... — Старик бергӧдчис зонлань.
Но Драницын торкис сійӧс.
— Пушка? — чуймӧмӧн юаліс Драницын.
— Да, — кулакас кызӧктіг да полӧмӧн пызан дорӧ матыстчиг пыді кыз гӧлӧсӧн вочавидзис крестьянин. — Англичаналысь гусялі...
Трёхдюймӧвӧй, заграницаын вӧчӧма.
Мыйӧн ме сійӧс гусялі, пыр жӧ и гуалі муӧ.
— Менам град йӧрӧ, — шуис Силыч.
— Тэнад град йӧрӧ? — шпыньмуніс Воробьёв. — Да тэ жӧ сӧветскӧй власьтлы паныд?
Силыч весиг воськовтіс бӧрӧ.
— Мый тэ, другӧ? — ӧбидитчӧмӧн нюжӧдіс сійӧ. — Ме абу паныд.
А сійӧ, мый эмбурсӧ эн вӧрзьӧд, — тайӧ справедливӧ.
Вот менам старукалӧн кык пась...
Партизанъяс серӧктісны.
Старик вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын кыдзкӧ яндысигтыр нюммуніс и Шишигин.
Нюммуніс и том крестьянин.
Но видзӧдласыс, кыдзи сійӧ кодзлыштіс синъяснас Силыч вылӧ, зэв бура петкӧдліс, мый сійӧ относитчӧ старик дорӧ лёка да оз лыддьы коланаӧн дзебны тайӧс.
— Но мый нӧ, ёртъяс, — шуис Воробьёв. — Овмӧдчӧй ӧні кежлӧ Чамовскӧйӧ.
Ті миян дорӧ, разведкаӧ? — шыасис сійӧ том крестьянин дорӧ.
Сійӧ неуна шӧйӧвошлікодь, сэсся гӧгӧрбок видзӧдліс да ньӧжйӧник шуис:
— Абуджык тадз... — Воробьёв пель дорӧ копыртчӧмӧн сійӧ шӧпкӧдіс: — Секрет эм висьтавны...
— Вернӧ, делӧыс гуся, — начальник дорӧ копыртчӧмӧн содтіс тшӧтш Нестеров.
Сэки Нестеровлӧн синъясыс меліа да лукава дзирдыштісны пашкыр синкымъяс увсяньыс.
Ручайтча зонмыс вӧсна!
Варышпиыс бур...
Бур семьяысь.
Дедыс сылӧн вӧлі меным медся бур друг...
Но и вашкӧдчы... — шуис сійӧ Воробьёвлы. — А ме нуӧда мужикъяссӧ оланінас... салдатскӧй шыдӧн вердны...
...Кор партизанъяс, старик Нестеров юрнуӧдӧм улын, петісны школаысь, зонмыс тэрыба пуксис пызан дорӧ, код сайын пукалісны нин Драницын да Воробьёв.
Сійӧ сюся видзӧдліс найӧ кыкнанныс вылӧ, югнитіс аслас ем кодь ёсь синъяснас, сэсся пӧся да таинственнӧя мӧдіс висьтавны:
— Ме ӧд сэтысянь...
Фронт вомӧн вуджи!..
Шенкурск дорысь ме, Коскары сиктса олысь.
Ӧти кывйӧн шуны, Наум-нюрсянь, кӧні ӧні англичана да контрреволюция!..
Овӧй менам — Макин.
Яков Макин.
— Крестьянин? — юаліс Драницын.
— Да, — вочавидзис зон. — Крестьянин...
Важся рӧд...
Летньӧй вадорысь поморъяс.
Тайӧ сиктас вуджим вит во сайын на, не унджык...
Аддзанныд, ёртъяс, кутшӧм делӧыс, — водзӧ висьталіс сійӧ, — миянӧ ӧні бӧр сарскӧй кад локтіс!
Тіянлы, гашкӧ, тайӧ абу и гӧгӧрвоана...
А мужик гӧгӧрвоӧ нин, кытчӧ сылы сетчыны.
Вилаяссӧ кыпӧдӧ!
Ми, томйӧз, мустӧмтам тайӧ нашествиесӧ.
И олӧма йӧз миян ног жӧ думайтӧны.
Менам эм пӧрысь бать, сійӧ меным шуис: «Благословляйта тэнӧ, Яшка.
Мун, ен тэкӧд, эн пов.
Сулав, мыйӧн верман, кӧть и олӧмнад, войтыр вӧсна.
Пуксис лёк, шуштӧм кад...»
Со кыдзи батьӧй думайтӧ.
И весиг ӧбразӧн креститіс... — Макин дӧвӧльнӧя нюммуніс.
Сэсся сійӧ пондіс висьтавлыны, мый Шенкурскӧ да Шенкурскӧй вӧлӧстьса став сиктъясӧ бӧр воисны важ арендаторъяс, купечьяс, лесопромышленникъяс, сарскӧй чиновникъяс да полицейскӧйяс, мый бара юрнысӧ кыпӧдісны кулакъяс да озыръяс, кодъяслы бара сетісны став муяссӧ да вӧрсӧ.
— Чеп йылысь мынісны, дур паразитъяс, — висьталіс сійӧ. — Скӧрсӧ песӧны!..
А ме неуна велӧдчӧм морт: куим класс помавлі, статьяяс лыддьывлі.
Менӧ ӧти ссыльнӧй сарскӧй кадӧ на грамотаӧ велӧдліс...
Сійӧ колӧ гӧгӧрвоны, мый бушков воис... — сьӧкыда ышловзис сійӧ. — Тышкасьны колӧ.
А то позорнӧя кабала улӧ сюрам египетскӧй рабъяс моз.
Тайӧ факт.
Воробьёв да Драницын кывзісны сійӧс торклытӧг.
А Макин, быттьӧ сійӧ тшыгъялӧма татшӧм восьса сёрнисьыс, помтӧг висьталіс чужеземечьясӧн лӧсьӧдӧм порядок йылысь:
— Ӧні кежлӧ найӧ маӧн на мавтӧны...
гӧгӧрвоана, мый тайӧ сӧмын озыръяслы кажитчӧ!
А плетьыс миян весьті, гӧльяс весьтті, шутьлялӧ...
Вот тӧндзи, миян сиктын жӧ, пырӧны ӧти керкаӧ американечьяс, юалӧны: «Большак тані эм?»
А пӧчӧ вочавидзӧ: «Дерт жӧ, эм».
Миянын большакъяснас старикъясӧс шуӧны.
Но, лэччӧ сійӧ старикыс паччӧр вывсьыс, и сэні жӧ керкаас салдатъяс лыйлӧмаӧсь сійӧс места вылас.
Со кутшӧм случайяс овлӧны.
А грабитӧм йылысь ме ог нин сёрнит — быд лунся делӧ.
Да вот ми огӧ кӧсйӧй, медым тайӧ иноплеменнӧй нашествиеыс дыр нюжаліс.
Войтыр кыпӧдчӧ, ёртъяс.
Оружиеыс абу!..
Мый салдатъяс вайлісны война вылысь, гуалӧма вӧлі; а ӧні ми ичӧтикаӧн чукӧрталам.
Лӧсьӧдам партизанскӧй отряд.
И локті ме тіян дорӧ, ёртъяс, тӧдмавны, мый думайтӧ сӧветскӧй власьт.
Белӧйяслӧн газет кындзи, ми нинӧм огӧ аддзылӧй.
Лӧж...
Гӧгӧрбок лӧж ӧні миян местаясын.
Правдасӧ окота тӧдмавны...
Мый решитіс сӧветскӧй власьт?
— Сӧвет власьт решитіс кӧть мед мый, а вӧтлыны интервентъясӧс!..
— Вот, вот! — нимкодя горӧдіс Макин да весиг разведкаса начальникӧс кватитіс киӧдыс. — И ме сідз жӧ шулі...
Да ӧд асьныд думыштлӧй, кутшӧм миянлы овнысӧ?
Мый вӧчсьӧ свет вылас?
Нинӧм огӧ тӧдӧй.
Ми ӧд олам пробкаа бутылкаын моз.
Ӧні бӧр муна, висьтала ребяталы ставсӧ, мый татысь аддзылі.
— Гортад татысянь мунан? — сылысь юаліс Драницын.
— А кыдз нӧ?
Ёртъяс виччысьӧны.
Ме эг сы вылӧ лок, медым татчӧ кольччыны.
— И унаӧнӧсь ті?
— Ӧні кежлӧ абу на унаӧнӧсь.
Драницын да Воробьев видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Тӧдан мый, другӧ, — Макинлы шуис Воробьёв, — тэ виччысьлы комиссарлысь воӧмсӧ.
Тэныд колӧ сыкӧд сёрнитыштны.
Макин окотапырысь сӧгласитчис.
Бокӧ вешйыштӧм бӧрын сійӧ видзчысьӧмӧн сувтӧдіс двустволкасӧ стен бердӧ, пуксис парта сайӧ да, пӧшти вӧрзьӧдчывтӧг да синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн, дыр пукаліс сідзи.
Воробьёв да Драницын уджалісны.
Яков Макин друг лэптіс синъяссӧ да сьӧлӧмсяньыс нюммуніс пӧшти челядь сяма шомӧн.
— Эк, ёртъяс... — шуис сійӧ, — пукала и лолала.
Веськыда оз веритсьы.
А сэні ӧд миян и лолавнысӧ некыдз он вермы.
Буретш сійӧ луннас, кор Виноградов да Фролов ветлӧдлісны бригадаса частьясӧд, а Драницын да Воробьёв сёрнитісны Макинкӧд, Чамовскӧйӧ матысмӧ вӧлі буксир.
Сэні воӧ вӧлі гӧрд командир Валерий Сергунько.
Кор «Марат» муніс Двина вылӧ, Сергунько жугыльмис.
Отрядса выль начальник, кутшӧмкӧ Козелков, первойсяньыс эз во сьӧлӧм вылас Валерийлы.
Валерий мӧдіс воча шуасьны сыкӧд.
Козелков эз жӧ мӧд радейтны Сергунькоӧс, и отрядын олӧмыс кажитчис том зонлы терпитны вермытӧмӧн.
Медся ёна сійӧ норасис сы вылӧ, мый сійӧс «петкӧдісны стройысь» да заставитісны велӧдны том боечьясӧс, кодъяс воисны пополнениекӧд тшӧтш.
Тайӧ сэтшӧма дӧзмӧдіс Валерийӧс, мый сійӧ чорыда решитіс «пышйыны» Двина вылӧ.
Сэтчӧ вуджӧдӧм йылысь корны весьшӧрӧ: сылы, дерт, ӧткажитісны эськӧ, — и сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка решитчис вӧчны ассьыс смела думыштӧмторсӧ.
Тайӧпӧрйӧ Онегаӧ воис Гринева, армия штабын партийнӧй организацияса секретарь. Армиялӧн штаб сулаліс Вӧлӧгдаын.
Сійӧ ветліс воинскӧй частьясӧд агитация нуӧдӧм могысь.
Сійӧс сопровождайтысьӧн индісны Валерийӧс.
Гриневалы эз на вӧв нелямын арӧс, но сылӧн мичаа шыльӧдӧм пемыдгӧрд юрсиас кӧнсюрӧ тӧдчисны дзор сияс.
Валерий зэв ёна уважайтіс Гриневаӧс.
Октябрся восстание лунъясӧ сійӧ вӧлі большевистскӧй комитетса членӧн Петроградын да уджаліс Ленинкӧд да Сталинкӧд.
Валерий первойсӧ весиг полыштіс сыысь.
Но сэк жӧ сылы кажитчис чуймӧданаӧн сылӧн том нюмыс, небыда да женственнӧя юргысь сылӧн гӧлӧсыс, кельыдлӧз-руд синъяс вевдорас чукля мича синкымъясыс.
Медбӧрын сійӧ решитіс, мый первой видзӧдлӧм бӧрын суровӧйӧн кажитчысь тайӧ нывбабаыс вермас гӧгӧрвоны сылысь гыалысь чувствояссӧ да отсалас сылы.
Колӧ вӧлі сӧмын бӧрйыны сэтшӧм здук, не дугдывтӧг дольны просьбаяс, а вӧчны сідз, медым сылӧн кӧсйӧмыс збыльмис эськӧ ас тӧдлытӧгыс.
Сергунько ветлӧдліс Гриневакӧд кык сутки чӧж.
Гриневалы вӧлі кажитчӧ питерса том рабочӧйлӧн друг ыпмунысь да повтӧм характерыс, сылӧн веськыда сёрнитӧмыс.
Ӧтчыд Валерийкӧд сёрнитігӧн Гринева казьтыштіс Фролов йылысь, кодӧс назначитісны комиссарӧн Виноградов бригадаӧ, и ёна ошкӧмӧн сёрнитіс и комиссар йылысь и командир йылысь.
Валерий и сэки нинӧмӧн эз выдайт асьсӧ, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі сылы оз инмы, быттьӧкӧ сійӧ ньӧти эз зіль мунны Фролов дорӧ, Двина вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый кутас кӧ вӧзйысьны сэтчӧ, сэки Гринева шуас: «Сӧрӧм...
Тышкасьны колӧ сэні, кытчӧ тэнӧ сувтӧдісны».
И сэки ставыслы лоӧ пом.
Воис мунан лун.
Прӧщайтчигас Гринева шуис:
— Но, Валерий, ло шудаӧн.
Сиа тэныд боевӧй удачаяс.
— Аттьӧ, Гринева ёрт.
Сӧмын шуд йывсьыс ті весьшӧрӧ.
Кыдз эськӧ меным трибуналӧ не веськавны...
— Мыйла трибуналӧ? — чуймӧмӧн, весиг тӧждысьӧмӧн юаліс сійӧ, сы вӧсна мый сійӧ велаліс нин Сергунько дінӧ да лыддис сійӧс быд боксянь бур командирӧн.
Валерий ӧвтыштіс сэки кинас аслас став дипломатия вылӧ да сьӧлӧмсяньыс висьталіс ставсӧ, мыйын делӧыс.
— Пышъя ме татысь.
Асьныд думыштлӧй: ме разведчик.
А менӧ, быттьӧ тылӧвӧй крысаӧс, заставитісны велӧдны новобранечьясӧс.
Либӧ вот, локтінныд ті, сопровождайтны тіянӧс.
Тожӧ аддзӧмаӧсь адъютантӧс!
Гринева нюммуніс.
— Козелков шуӧ менӧ «фроловецӧн».
А ставыс тайӧ мый вӧсна?
Корсюрӧ он вермы кутчысьны и шуан: «Павел Игнатьевич дырйи вӧлі тадзи либӧ этадзи».
Но, а начальстволы тайӧ оз кажитчы.
Дерт, быдӧн должен воюйтны сэні, кытчӧ сійӧс мӧдӧдӧма, — тэрыба шуис Валерий. — Но вермасны жӧ лоны исключениеяс.
Ми жӧ йӧз, а абу изъяс... — Сійӧ копыртіс юрсӧ. — Пышъя ме татысь, ей-богу, пышъя!
— Ладнӧ, — нюммуніс да шуис Гринева. — Ме сёрнитла Козелковкӧд.
— Энӧ, энӧ! — повзьӧмӧн воча шуис Валерий, — Козелков пыр жӧ гӧгӧрвоас, мый ме тіянлы нораси.
Мед эськӧ омӧльджык эз ло.
А шуны кӧ, — ӧтчаяниеӧн шуис сійӧ, — меным всё равно!
Кытчӧ эн видзӧдлы, сэні и синмад тувкӧны...
Чувствуйта, мый трибуналысь меным не мынны...
— Кыдзкӧ прӧйдитас, — Валерийлы пельпомас тапкӧдіг шуис Гринева. — А мыйла тэнӧ Двина вылас кыскӧ? — юаліс сійӧ.
— Сэні настоящӧй командиръяс...
Виноградов, Фролов... — волнуйтчигтыр вочавидзис Валерий.
Гринева муніс, а лун мысти отрядӧ воис телеграмма: Сергунькоӧс корисны Вӧлӧгдаӧ.
Кор сійӧ локтіс штабӧ, сэні сетісны сылы направление Двина вылӧ да письмӧ, кодӧс сійӧ должен вӧлі лично сетны Фроловлы.
Ставыс артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый Валерий весиг эз вермы аддзӧдлыны Гриневаӧс да аттьӧавны сійӧс.
Сыкӧд тшӧтш мӧдӧдчис и Люба.
Тайӧ артмис кыдзкӧ весиг аслыс виччысьтӧг.
Телеграмма получитӧм бӧрын Валерий кутіс лӧсьӧдчыны мунны.
Люба отсасис сылы, муннысӧ пӧжаліс нянь.
— Мый жугыльмин?
Окота кӧ, вай сӧтыштам ӧтлаын? — шутитӧм могысь шуис сылы Валерий.
Кор кыліс тайӧс, Любалӧн весиг вежсис чужӧмыс.
— А коді бумажкасӧ сетас?
Ни поездӧ, ни пароход вылӧ куш кинад он сибав.
— Ёна тай! — ошйысян гӧлӧсӧн шуис Валерий. — Мекӧд!
Кутшӧм тэныд ещӧ бумажка?
— Господи... — шӧпкӧдіс Люба, радысла сылӧн горшдіныс гӧрддзасьліс. — Но и бес!..
Смотри, ылӧдан кӧ, лёк тэныд лоас.
А Козелков лэдзас?
Валерий шутёвтіс:
— Мыйла нӧ тэ сылы ковман?
Да и несъям ми сы вылӧ.
Кад ньӧти воштытӧг Люба перйис сундуксьыс ассьыс медся донаторсӧ — гӧгрӧс пельпомъяса пальтосӧ, кодӧс сійӧ мыйлакӧ шуис казакинӧн, — песлаліс бельё пара, сюйис сійӧс нянь мешӧкас, а некымын час мысти Валерийкӧд тшӧтш сійӧ муніс нин теплушкаӧн Вӧлӧгдаӧ.
Первойсӧ сійӧ изваяние моз вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс аслас зэлыда сӧвтӧм тубрас вылас, синъяссӧ паськыда арыштӧмӧн, да быттьӧ оз вӧлі гӧгӧрво, кытчӧ сійӧс нуӧны да мый сыкӧд лоас.
А сэсся гажмыштіс да рытъявылыс весиг сьыліс нин <rus>Василёчки»</rus> сьыланкыв.
Валерий ӧні видіс асьсӧ аслас легкомыслиеысь, но бӧрыньтчыны вӧлі сёр нин.
Сійӧ успокоитчис сӧмын сэки, кор вологодскӧй штабысь тӧдса писарьяс Валерий корӧм серти гижисны Любалы документ кодь бумага.
Вӧлӧгдасянь найӧ воисны Котласӧ, сэсся ю кузя кывтісны Красноборскӧдз, но Нижньӧй Тоймаын Любаӧс чеччӧдісны, сы вӧсна мый пропускыс сылӧн вӧлі сӧмын Котласӧдз.
Люба дыр видчис морскӧй патрульса начальниккӧд.
Пельпом саяс ӧшӧдӧм карабина Люба сулаліс пистиӧсь чужӧма неуступчивӧй военмор водзын да видзӧдіс сы вылӧ сідз, быттьӧ сійӧ дась вӧлі тойыштны начальниксӧ да мырдӧн пырны пароход вылӧ.
Гӧгӧр тыдалісны сьӧд бушлатъяс.
— Сэні бойяс нин мунӧны... — Любалы шуаліс патрульлӧн начальникыс.
— А ме нӧ мый, гуляйтны муна? — воча пинясис Люба.
— Но, вешйы сэсь!
Некор меным! — мынтӧдчис сыысь начальник. — Документъясыд тэнад Котласӧдз...
А тэ со нин кӧні!
Тоймаын нин!..
Кыдзи тэ татчӧ веськалін, думыштны ог куж!
— Вежа дукӧн!
Матросъяс ызӧктісны-серӧктісны.
Валерий сулаліс да курччаліс вомдоръяссӧ, медым не серӧктыны.
Люба видзӧдліс сы вылӧ, сійӧ кыпӧдліс пельпомъяссӧ.
— Вот идолъясыд! — шуис сійӧ. — Ставӧн ӧтвылысь!
Но, ладнӧ...
Заводитісны пуксявны.
Попутнӧй буксирнӧй пароход вылӧ, коді вӧлі мунӧ Нижньӧй Тоймасянь Чамовскӧйӧ, Любаӧс эз лэдзны пуксьыны.
Валерий котӧртӧ нин вӧлі трап кузя, кыдзи Люба друг суӧдіс сійӧс да зептас сылы сюйис кутшӧмкӧ записка.
— Андрюшалы сет, — Валерийлы горӧдіс сійӧ.
Кор пароходыс вӧрзис, Люба горӧдіс вадорсянь:
— Медым Андрюша...
— Мый? — кисӧ пель дорас пуктӧмӧн юаліс Валерий.
Люба вочавидзис, но пароходъяслӧн тутсӧмыс вевттис сылысь гӧлӧссӧ.
— Гӧтырыд тэнад, краском? — Валерийлысь юаліс сыкӧд орччӧн сулалысь матрос.
— Тадзи кӧ эськӧ, — вочавидзис Валерий да загадочнӧя нюммуніс.
— А коді нӧ?
— Ачыс ӧтнас...
Попутчица.
— Попутчица?.. — вериттӧг юаліс матрос. — А тэ абу йӧй...
Кужан попутчицаястӧ бӧрйыны!
Матросъяс серӧктісны.
Сергунько сераліс жӧ накӧд тшӧтш.
Сійӧ ёнасӧ эз шогсьы сыысь, мый Люба колис.
Сылы Любатӧг кокньыдджык воны местаӧдз.
Сійӧ нин ачыс кутіс повны, мед эськӧ и сійӧс эз задержитны мунігас.
Сӧмын кор нин воис Чамовскӧйӧ, Валерий дзикӧдз успокоитчис.
Но ни Чамовскӧйын, ни «Желябов» пароход вылын эз вӧвны сійӧ йӧз пиысь найӧ, кодъяс вӧлі колӧны сылы.
Фролов абу на локтӧма.
Старик Пестеров кытчӧкӧ мунӧма партизанъяскӧд.
Андрей Латкин, вахтённӧй матрос висьталӧм серти, татчӧ должен локны рытнас.
Валерий решитіс кольччыны «Желябов» вылӧ да виччысьны кӧть нин Андрейӧс.
«Сулалӧ вӧлі клопочитны да мучитчыштны», — гӧгӧрбок видзӧдіг думайтіс Валерий.
Ставыс кажитчис сылы тані, ю вылас: и пароходъяслӧн тутсӧмыс, и ваӧдыс тювъялысь пыжъяс, и ыркыд тӧлыс, и паськыд эрдыс.
Лышкыда шевкнитчӧма Двина.
Паськыд ю весьтын пемыдас пӧртмасис кыа.
Буксир бӧрся локтысь пароход вывсянь чеччалісны матросъяс.
Винтовкаа часӧвӧйяс дежуриталісны боевӧй грузъяс дорын.
Вадортырыс вӧліны боечьяс.
Кылісны горзӧм, сералӧм.
Тӧждысьӧмӧн таркӧдчигтыр катер сунлаліс гыяс пӧвстӧ.
Олӧмыс тані гӧгӧр пуис.
И Валерий думайтіс, мый эз прӧста сійӧс кыскы татчӧ, Двина вылӧ...
Тайӧ некымын лун чӧж Двинаӧд кывтігӧн Валерий мӧдіс радейтны сэтысь шонді лэччандырся мичаник кыасӧ, и Двиналӧн ӧтсяма куш вадоръяслысь суровӧй мичлунсӧ, и сылысь эрдсӧ, и войвывса роч нюркйӧдлан сьыланкывъяссӧ, и величавӧя, плавнӧя визувтӧмсӧ, и ыджыд, дурмӧм гыяссӧ, кор тӧлыс быттьӧ бунтуйтӧдӧ Двиналысь важся нин, вынйӧра васӧ.
Тайӧ здукъясас Валерийлы кажитчис, мый сынӧдыс заводитӧ ӧвтны саридзӧн.
Да, ыркйӧдлысь тӧлыс!..
Со мый торъя нин кажитчис Валерийлы тані...
Тӧлыс ӧвтӧ сідз жӧ, кыдзи и Нева вылын.
Ещӧ челядь дырйиыс на сійӧ котравліс купайтчыны Суоми куръя вадорӧ, Путиловскӧй заводсайса ляпкыдінӧ да Петровскӧй ді вылӧ.
Ӧні став тайӧ челядьдырся да том кадся казьтылӧмъясыс сорласисны сійӧ волнуйтчӧмкӧд, коді шымыртіс сійӧс ӧні, кор думайтіс, мый регыд аддзас Фроловӧс да Андрейӧс.
Вахта вылын сулалысь матрос висьталіс Валерийлы, мый регыд мысти виччыссьӧ Вага сикт штурмуйтӧм.
«Бур, мый ме удиті воны буретш ас кадӧ», — нимкодя думайтіс Валерий.
«Желябов» вылын ыджыд ыргӧн бак дорын, кытчӧ матросъяс ветлывлісны пуан вала, Валерий зурасис Андрейкӧд.
Камбуз стен да машиналӧн кӧрт кожухкостса ичӧтик пемыд коридорын сулаліс боеч.
Сійӧ зіля пожъяліс чайник, кисьталіс пӧсь васӧ кӧрт палуба вылӧ.
Пемыдас Валерийлы тыдалӧ вӧлі тайӧ боечыслӧн сӧмын мышкыс.
— Но, дыр на тэ, мый муртса вӧран? — терпитны вермытӧг шуис сылы Валерий.
Боеч бергӧдчис да горӧдіс:
— Господи, Валька!
— Да крансӧ тупкы, чӧрт! — Андрейӧс пыр жӧ тӧдіс да горӧдіс Валерий.
Андрей тэрыба бергӧдіс крансӧ.
Кык друг окасисны.
— А ӧні мунам, — шуис Валерий. — Тэнӧ виччысьӧ ещӧ ӧти сюрприз...
— Сюрприз?
Кутшӧм сюрприз?..
— Аддзан! — шпыньмуніс Сергунько.
Сійӧ сетіс Андрейлы Любасянь письмӧ.
«Андрюша менам югыд шондіӧй, — ни точкаяс, ни запятаяяс пуктавтӧг гижис Люба, — ыджыд поклон кыдзи тэ олан и дзоньвидзалуныд кутшӧм ме локті слава богу сӧмын идолъясыс эз лэдзны казьтыла тэнӧ частӧ ме рӧдина вӧсна муна эн дивит мый Козелков татчӧ бабаяссӧ оз босьт шуӧ приказ пӧ эм Онегаӧ не зачисляйтны кӧть эськӧ кутшӧм зачисление нянь корка да винтовка.
Мый колӧ меным донаӧй менам ме Ческӧйын отрядын вӧлі, но винтовкасӧ мунігӧн мырддисны Котласын матрослысь вежи карабин ыджыд вый кусӧк вылӧ но сійӧс колӧ пӧчинитны ӧні менсьым оружиесӧ.
Бать пӧди мӧдас видчыны мӧс вузалі тэ висьтав.
Окала зӧлӧтӧйӧс регыд аддзысям лёка гижи он гӧгӧрво Любовь Ивановна Нестерова...»
Андрей лыддис письмӧсӧ, и сылӧн банбокъясыс гӧрдӧдыштісны.
Сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ: и сійӧс, мый Люба помнитӧ сійӧс да радейтӧ важмозыс на, и сійӧс, мый ачыс кӧсйӧ тышкасьны сыкӧд орччӧн, и сійӧс, мый сійӧ непременнӧ локтас сы дорӧ, мый кӧть сылы тайӧ эз сувт...
Андрей чувствуйтіс ас вылас Валерийлысь мудера видзӧдӧмсӧ да гӧрдӧдіс пыр ёнджыка и ёнджыка.
— Но, <rus>«исайя ликуй...»</rus>
Разберитчин? — юаліс сэсся сылысь Валерий.
— Кыдзи нӧ Любаыс отрядас веськаліс? — асладорсяньыс юаліс Андрей.
— Сулалӧ сӧмын заводитны, — вочавидзис Сергунько. — Вайис боечьяслы окопӧ ведра йӧв...
Сы локтігӧн зэв ёна лыйсисны.
Но, сэки Бабакинӧс тотшкӧбтісны, помнитан сійӧс?
Люба босьтіс сылысь винтовкасӧ.
Чӧрт моз лыйсьӧ...
А Козелков оз вӧлі кӧсйы сійӧс зачислитны...
Вот сійӧ и вӧтчис ме бӧрся...
Характерыс ӧд чорыд!
Валерий сералігтыр мӧдіс висьтавлыны ассьыс локтӧмсӧ, но Андрей думайтіс Люба йылысь.
Сійӧ аддзис сылысь лэчыд синъяссӧ, сылысь нюмсӧ...
Сылы окота вӧлі, медым сійӧ ӧні жӧ, тайӧ жӧ здукас, вӧлі тані, но сэк Жӧ кутшӧмкӧ шӧйӧвошан чувство шымыртіс сійӧс.
Мед эськӧ йӧзыс эз думайтны, мый Люба татчӧ воӧ сӧмын сійӧс радейтӧм вӧсна...
Андрей дзебис письмӧсӧ да вуджӧдіс сёрнисӧ мӧдтор вылӧ.
Валерий интересуйтчигтыр кывзіс сылысь Фролов йылысь, ю вылын чорыд бойяс йылысь, комиссарлӧн решительнӧй мераяс йылысь, комбриг Виноградов йылысь, коді пыр мунӧ бойяс дырйи медся ӧпаснӧй участокъяс вылӧ, сы йылысь, кыдзи сійӧс радейтӧны боечьяс да кыдзи сійӧс прӧста шуӧны Павлинӧн либӧ «миян Павлинӧн».
— Вообще атмосфераыс миян бур, — шуис сійӧ. — Боевӧй, дружнӧй.
Сёрниӧн ылалӧмӧн Андрей да Валерий эз казявны, кыдзи на дорӧ матыстчис старик Нестеров.
Кузь зэръясысь сійӧс «жугӧдӧ ревматизма».
Сы вӧсна сійӧ ветлӧдліс небыдик бакилӧӧн.
Тӧлыс летӧдіс сылысь дзор кудрисӧ.
Косіник, кузь тушаа, ещӧ ёнджыка вӧлі омӧльтчӧма тайӧ тӧлысьнас, сійӧ сулаліс да кыв шутӧг видзӧдіс Валерий вылӧ.
— Здорово, бес! — шуис старик, кор видзӧдліс Валерий.
— Тихон Васильевич!
— Энлы...
Старик ӧдйӧ лэччис камбузӧ да вайис сэтысь брага чашка да селёдка.
Валерийӧс гӧститӧдӧм бӧрын, кыдзи колӧ вӧлі обычай серти, сійӧ вежливӧя юасис, кыдзи сійӧ локтіс, кутшӧмджык вӧлі туйыс.
Валерийлы ковмис мӧдысь висьтавны ассьыс кузь висьтсӧ.
Тихон терпитны вермытӧг виччысис, кор, медбӧрын, Валерий заводитас висьтавлыны Люба йылысь.
Кор тӧдмаліс сы йылысь, мый Люба эновтӧма рӧднӧй керкасӧ, старик нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс волнуйтчӧмсӧ, сӧмын вӧрзьыштлісны сылӧн пашкыр синкымъясыс.
Валерийлысь висьталӧмсӧ помӧдз кывзӧм бӧрын старик пернапасасис да нурбыльтіс:
— Мед енмыс отсалас...
Судьбатӧ ӧмӧй тӧдан!
Ок, чӧрт ныв!
Чужӧмыс сылӧн друг паськыда нюммуніс.
— Мездыны сійӧс, ребята, колӧ...
Сійӧ абу сэтшӧм, Тихон Васильевич...
Ачыс воас! — вочавидзис сылы Валерий.
Фролов да Павлин воисны Чамовскӧйӧ рытнас.
Павлин муніс аслас каютаӧ, а комиссар мӧдӧдчис салонӧ, кӧні стентырыс вӧлі клеиталӧма быдсямапӧлӧс плакатъяс да воззваниеяс.
Салонӧ мунігас сійӧс сувтӧдіс вахтённӧй:
— Тіянӧс, комиссар ёрт, кутшӧмкӧ краском корсьӧ...
— Кутшӧм краском?
— Ог тӧд.
Вӧлӧгдаысь ли, мый ли...
— Ладнӧ.
Мед нӧрӧвитыштас.
Салонын кузь овальнӧй пызан сайын пукаліс машинистка.
Сы водзын сулалісны кык машинка: ӧтиыс роч шрифта, мӧдыс латинскӧй шрифта.
Листовкаяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧма белӧй салдатъяслы, вӧліны дасьӧсь.
Найӧ быдса стопаӧн куйлісны пызан помас.
Бригадаса командование предлагайтіс белӧй салдатъяслы сетчыны пленӧ да кӧсйысис налы олӧм да мездлун.
Англичаналы да американечьяслы вылӧ листовкаяссӧ лӧсьӧдны вӧлі сложнӧйджык.
Сьӧкыд вӧлі висьтавны пролетарскӧй солидарность да сознательность йылысь, кор шыӧдчан экспедиционнӧй корпусса салдатъяс дінӧ.
Фролов, дерт, гӧгӧрволіс, мый английскӧй да американскӧй салдатъяс пӧвстын эмӧсь быдсяма йӧзыс.
Авантюристъяскӧд, проходимечьяскӧд да революциялӧн веськыд врагъяскӧд тшӧтш экспедиционнӧй корпусын эмӧсь и сэтшӧм йӧз, кодъяс веськалісны Рочмуӧ эз ас вӧляыс вӧсна, сійӧ либӧ мӧд обстоятельствояс вӧсна.
Буретш на дорӧ и шыӧдчыліс комиссар.
Сійӧ зэв бура помнитіс американскӧй рабочӧйяслы Ленинлысь письмӧ.
Фролов муртса на удитіс пырны салонӧ, кыдзи машинистка тэрыба шуис сылы:
— Медбӧръя фразаыс вӧлі: «Долой тайӧ косьсӧ, кодӧс заводитісны империалистъяс...»
— Да, да, — нурбыльтіс Фролов.
Сійӧ прӧйдитіс салонӧд да сувтіс пызан дорӧ.
— Гижӧй тадзи: «Америкаса да британияса салдатъяс!..»
Комиссар диктуйтіс английскӧй кыв вылын:
«Тіянӧс ыстісны татчӧ расправа вӧчӧм могысь, кыдзи коркӧ сар ыстывліс казакъясӧс революциялы да войтырлы паныд.
Ті ӧмӧй кӧсъянныд лоны мездлун пӧдтысь жандармъясӧн?..»
Воссис ӧдзӧс, и салонӧ пырис вахтённӧй матрос.
— Тіян дорӧ, комиссар ёрт, — доложитіс сійӧ. — Бара сійӧ жӧ краскомыс.
— Но, мый вӧчан...
Вайӧд сійӧс татчӧ, — дӧзмӧмпырысь шуис Фролов.
Матрос петіс.
Машинистка видзӧдліс ӧдзӧслань и аддзис сэтысь командирӧс, коді вӧлі вушйӧм кучик тужуркаа да кодлӧн бокас ӧшаліс маузер.
Сылань жӧ видзӧдліс и комиссар.
— Тэ? — чуймӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Так точно, комиссар ёрт, тайӧ ме! — гораа, салонтырнас рапортуйтіс Валерий.
Фролов матыстчис Валерий дорӧ.
Кубанкаыс, кодӧс сійӧ ӧні новліс морскӧй картуз пыдди, вежис сылысь чужӧмсӧ, и сійӧ кажитчис Валерийлы ӧні тӧдтӧмӧн.
Найӧ кутчысьлісны.
Валерийӧс кучик диван вылӧ пуксьӧдӧм бӧрын Фролов корис сійӧс неуна виччысьыштны.
abu
Кор листовкасӧ вӧлі составитӧма да машинистка муніс, комиссар шуис Валерийлы:
— Но, ӧні висьтав ассьыд историятӧ...
Фролов кывзіс сюся, нюмъяліс, а корсюрӧ и вак-вакӧн сераліс.
Сергунько ставсӧ висьтавліс сідзи, мый тешкодя петкӧдліс асьсӧ и Козелковӧс.
Торъя нин тешкодя сійӧ петкӧдліс Козелковлысь недоумениесӧ, кор сійӧ получитӧма Двина вылӧ Сергунькоӧс вуджӧдӧм йылысь штабсянь телеграмма.
Фроловлы вӧлі нимкодь, мый, Валерий кывъяс серти, отрядын сійӧс помнитісны.
Но Ческӧйын олӧмыс комиссарлы кажитчис ӧні зэв ылісаӧн.
А ӧд прӧйдитіс сӧмын на тӧлысь.
— Ме рад, Валерий, мый тэ воин, — дружескӧя шуис комиссар. — Лӧсьӧдан тані полевӧй разведка.
А армияса штабын вӧлін?
Гриневаӧс аддзылін?
Валерий шлапнитіс аслыс плешкас.
— Да ӧд тіянлы письмӧ...
И сетіс комиссарлы кыз пакет.
Фроловлӧн чужӧмыс вежсис.
— Гриневасянь?
Сійӧ тэрыба косяліс прӧстӧй газетнӧй бумага, мыйӧн вӧлі гаровтӧма да печатайтӧма письмӧсӧ.
Мыйкӧ дыра лыддис письмӧсӧ чӧла.
Синъясыс сылӧн успокоитчисны да гажмисны.
— Мун Андрей дорӧ! — Сергуньколы шуис сійӧ. — Меным ӧні некор...
Ме должен письмӧсӧ петкӧдлыны комбриглы. — Сійӧ тэрыба петіс салонысь.
Валерий шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы бӧрся.
Армияса Военнӧй сӧветысь член Гриневалӧн письмӧыс заводитчис Ленин дзоньвидзалун йылысь юӧртӧмӧн.
«Тэрмася тіянӧс радуйтны, — гижис сійӧ, — ӧні позьӧ нин шуны определённӧя, мый быдсяма опасность прӧйдитіс.
Регыд мысти Ильич заводитас уджавны.
Регыд мысти ми кылам сылысь гӧлӧссӧ.
Кутшӧм сійӧ шуд не сӧмын миянлы, но и став пролетарскӧй, рабочӧй мирлы!
Фронтъяс вылын положениеыс важмоз на грознӧй...
Талун получиті сведениеяс Мӧскуасянь, ӧти ёртсянь, коді локтӧма Волга вывсянь.
Сійӧ ӧзтіс менсьым сьӧлӧмӧс Сталин ёрт йылысь аслас висьтӧн.
Патентованнӧй военспецъяса миян беспомощнӧй штабъяс пыдди Сталин создайтӧ настоящӧй штабъяс, чукӧртӧ ас гӧгӧрыс крепыд большевик-ленинечьясӧс, боевӧй комиссаръясӧс да революционнӧй рабочӧйясӧс.
Сылӧн жугӧдны позьтӧм воляыс вуджӧ став матыса соратникъясыслы, и, зэв сьӧкыд положение вылӧ видзӧдтӧг, некод оз падъяв победа кузя.
Сталин шуӧ, мый врагӧс регыд лоӧ вӧтлӧма да жугӧдӧма.
Царицын дорйӧм кузя мог Владимир Ильич ставнас пуктіс Сталин вылӧ.
Тайӧ ӧні медся важнӧй, сьӧкыд да медся ӧпаснӧй фронт.
Волга вылӧ воӧм бӧрын Сталин аддзис страшнӧй картина.
Штабын орудуйтӧма предательяслӧн да заговорщикъяслӧн шайка, коді пӧльзуйтчылӧма главком поддержкаӧн.
Кӧрт, крут мераясӧн Сталин весалӧма штабсӧ да карсӧ став преступникъясысь да саботажникъясысь, вежӧма штабнӧй работникъясӧс да Ленин ёрт индӧд серти босьтӧма ас вылас лунвывса стратегическӧй плацдарм да Царицын нырвизьын дорйӧм кузя руководство.
Водзсасьӧмӧн вынсьыс уськӧдӧм враг тӧдчымӧн воштӧма ассьыс наступательнӧй способностьсӧ да миян Царицынса войска вуджӧмаӧсь решительнӧй контрнаступлениеӧ.
Ӧні найӧ тышкасьӧны Сталин командование улын.
Белӧйяслы вӧчсьӧны пасьвартана ударъяс.
Контрнаступлениелӧн результатъясыс абу на тӧдсаӧсь.
Но зэв бура заводитчӧм сертиыс позьӧ не сомневайтчыны победоноснӧя помалӧмын...
Но Сталин ёрт тӧждысьӧ оз сӧмын аслас фронт вӧсна.
Сылӧн телеграммаясыс лэбзьӧны став канму пасьта, разоблачайтӧны махинацияяссӧ Вильсон да Черчилль агентъяслысь, кодъяс чукӧрталӧны белогвардейщинаӧс.
Сталин быдлаын котыртӧ водзсасьӧм да удитӧ следитны став бӧрсяыс.
Сійӧ некор оз сувтлы джын туйӧ.
Кутшӧм масштаб, кутшӧм ставсӧ шымыртысь ум, кутшӧм пуан деятельность!
Сталин ёрт кӧ эськӧ воліс татчӧ, миянӧ, то сылӧн волӧмыс эськӧ пыр жӧ исправитіс положениесӧ Войвыв фронтлысь».
Письмӧ помас Гринева гижис, мый лӧсьӧдчӧ волыны Вынва вылӧ:
«Энӧ думайтӧй, Фролов ёрт, мый ревизия вӧчны либӧ мыйкӧ мӧд сэтшӧмтор вӧчны.
Ме верита виноградовскӧй отрядъяслӧн пролетарскӧй духӧ, а сідзжӧ тіян упорствоӧ, коді кыпӧдӧ меын сӧмын дӧверие.
Тіянлысь докладнӧй запискатӧ ме получиті и гӧгӧрвои, кутшӧм вӧлі эськӧ омӧль, Виноградов кӧ эз вӧв Двина вылын.
Виноградов вӧчис ыджыд удж — сувтӧдіс интервентъясӧс Котлас дорӧ подступъяс вылын медся ӧпаснӧй здукас, кор ми вӧлім слабӧсь да пӧшти беззащитнӧйӧсь...
Снимитны сійӧс вӧлі эськӧ преступлениеӧн...
Семенковскийкӧд аддзысьлыны ме эг вермы, сы вӧсна мый сійӧ муніс позицияяс вылӧ.
Ольхинкӧд сёрниті.
Матыса лунъясӧ ставсӧ лоӧ исправитӧма.
Ме кора Тіянӧс висьтавны тайӧс Виноградов ёртлы...
Сійӧ кольӧ бригадаса командирӧн».
— Совещайтчынысӧ нӧ кор кутам? — Павлинлысь юаліс вестӧвӧй Соколов пызан вылысь тыртӧм тасьті да проса рок коляса тарелка идралігӧн.
Павлин муртса на ӧбедайтіс.
— Регыд заводитасны чукӧртчыны, — вочавидзис комбриг.
Кают-компанияын должен вӧлі лоны сӧвещанньӧ, кӧні кутас видлавсьыны Усть-Важскӧй сикт штурмуйтӧм йылысь юалӧм.
Павлин видлаліс чертёж, кӧні вӧлі петкӧдлӧма Вынвалӧн да Вага юлӧн сійӧ участокыс, кӧні должен лоны сражение.
Драницын, коді лӧсьӧдіс тайӧ чертёжсӧ, индалӧма сэні артиллерийскӧй обстреллысь секторъяс, противниклысь водзсасянінъяс, став основнӧй ударъяслысь направлениеяс.
Тайӧ вӧлі быттьӧкӧ будущӧй бойлӧн прообраз, кодӧс воплотитӧма неыджыд кельыдлӧз калька лист вылӧ.
Павлин видзӧдіс чертёж вылӧ, и обстрел секторъяс пыдди сы син водзӧ сувталісны действуйтысь батареяяс, гӧрд стрелкаяс пыдди — войскӧвӧй группаяс, штрихуйтӧм квадратъяс пыдди — сиктъяс да погостъяс, точкаяс да крестъяс пыдди — мельничаяс, кирпичнӧй зданиеяс, вичкояс, кӧлӧкӧльняяс.
Сійӧ аддзис лоан бойлысь ловъя картина...
Діяскостса паськыд ва, самӧй діясыс, джуджыдінъяс да ляпкыдінъяс, юлӧн арся гыясыс, ыркйӧдлысь тӧв, канонерка-буксиръяслӧн манёврируйтӧм, йӧз чукӧръяс, кодъяс котралӧны либӧ сулалӧны противник би улын, снарядъяслӧн взрывайтчӧмъяс, нильӧг либӧ буждысь вадоръяс, ыпъялысь сиктъяс, ӧзтӧм вӧр, жуглӧм керкаяс да зэр бӧрын атакаӧ мунысь пехота кок улын быдлаын няйт да ва.
Кают-компанияын диванъяс вылын тырыс вӧліны пулемётнӧй лентаяс.
Пельӧсас, идзас чукӧр вылын, стен бердӧ топӧдчӧмӧн, вуграліс вестӧвӧй Соколов.
Карабиныс сылӧн куйліс бокас.
Тайӧ став лунъясас Соколов вуджӧр моз ветлӧдліс Павлин бӧрся, эз эновтлы сійӧс ӧти здук кежлӧ.
Сійӧ вӧлі ӧтлаын сыкӧд и луннас и войнас, му вылын и ва вылын.
Мукӧд дырйи Павлин шуліс сылы:
— Мун вай, другӧ, шойччышт.
Соколов видзӧдліс Павлин вылӧ преданнӧй синъясӧн да кыв шутӧг мунліс.
Но сулалӧ вӧлі Павлинлы, гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи сійӧ казявліс вестӧвӧйсӧ, коді сулаліс кӧнкӧ сысянь неылын.
Воссис ӧдзӧс, и кают-компанияӧ детинка моз дзурс-пырис Фролов.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да сэтшӧма эз лӧсяв комиссарлы, мый Соколов, мыйкӧ вӧвлытӧмтор лоӧм чайтӧмӧн, пыр жӧ ырскӧбтіс-чеччис да тревогаяс дырйи моз жӧ кутчысис оружиеас.
— На, лыддьы! — Гриневалысь письмӧсӧ Павлинлы мыччигмоз горӧдіс Фролов.
Комиссаркӧд сёрнитігъясӧн кӧть Виноградов некор эз казьтывлы штурвальнӧй Микешинкӧд лоӧм пресловутӧй историясӧ, но Фролов чувствуйтіс, мый бригадаса командир помнитӧ сы йылысь да корсюрӧ сы кузя нервничайтӧ.
Вӧлӧгдасянь ӧнӧдз на эз вӧв некутшӧм юӧр.
Коді пӧ Павлин: комбриг али абу комбриг?
Ӧні комиссар вӧлі шуда, мый медбӧрын тайӧ недоразумениеыс выяснитчис.
— Ленин регыд заводитас уджавны! — письмӧ вылысь вештыліс синсӧ да кыпыда шуис Павлин.
— Ильич дзоньвидзалун йылысь сведениеяс талун жӧ колӧ йӧзӧдны бригадаын, — шыасис Фролов. — А сідзжӧ и ставсӧ сійӧс, мый Гринева гижӧ Царицынскӧй фронт йылысь, Сталин ёрт йылысь.
— Да, непременнӧ.
Письмӧсӧ помӧдз лыддьӧм бӧрын Павлин лэдзчысис креслӧӧ да думыштчис.
Сылӧн чӧв олӧмыс чуймӧдіс Фроловӧс.
— Мый йылысь тэ думайтан? — юаліс комиссар.
— Ме должен радлыны...
И ме, дерт, рад...
Сьӧлӧмсянь рад!
Тайӧ ӧд — партиялӧн мнениеыс!
Но господин Семенковский...
— Сет тайӧс партиялы решитны, — торкис сійӧс Фролов. — Сійӧ решитас господин Семенковский йылысь юалӧмсӧ.
Эн вунӧд тайӧс!
— А йӧзсӧ корны? — друг кыкнанныс найӧ кылісны вестӧвӧйлысь гӧлӧссӧ.
Павлин серӧктіс.
— Давай ӧдйӧнджык...
Аттьӧ, мый тӧдвылӧ уськӧдін!
Комиссар заводитіс сӧвещанньӧсӧ Гринева письмӧсянь.
Ставӧн внимательнӧя кывзісны сылысь, и кор комиссар юӧртіс, мый тайӧ письмӧсьыс выдержкаясӧн, кӧні сёрниыс мунӧ Ленин да Сталин йылысь, лоӧ тӧдмӧдӧма бригадаса став боечьясӧс, Воробьёв шуис:
— Правильнӧ...
Тайӧ ышӧдас йӧзӧс бой водзвылын!
Сэсся Усть-Важскӧй штурмуйтӧм йылысь юӧртӧм вылӧ кыв вӧлі сетӧма Павлин Виноградовлы.
Штурмлысь плансӧ вӧлі разработайтӧма нин, и сійӧс тӧдіс быд командир.
Оперативнӧй линия кузя сідзжӧ вӧлі ставсӧ дасьтӧма, сы вӧсна сӧвещанньӧыс муніс регыд.
Вӧлі решитӧма сетны ещӧ ӧти сутки, медым чукӧртны содтӧд разведывательнӧй даннӧйяс, а штурмсӧ заводитны сентябр 8 лунӧ вежалунӧ.
Разведкасӧ решитісны ыстыны талун войнас.
Штурм заводитан чассӧ стӧча абу на вӧлі индӧма.
Тайӧ зависитіс поводдяысь.
Сідз либӧ мӧдног штурмсӧ шуисны заводитны луншӧр бӧрын.
Артиллерия вӧсна кывкутӧмсӧ долженӧсь нуны Драницын да Жилин.
Бронниковлы вӧлі поручитӧма поддерживайтны пехоталысь действиеяссӧ Двина вадоръяс пӧлӧн.
Шуйгаладор вадорас десантӧн муніс Воробьёв.
Веськыдладор вадорын действиеясӧн веськӧдлыны босьтчис комиссар.
Павлин босьтіс ас вылас Вага ю форсируйтӧм да Усть-Важскӧй сикт босьтӧм.
Штурмсӧ предполагайтісны заводитны Шидровка сиктсянь.
Кор став юалӧмъяссӧ вӧлі решитӧма нин, Драницын друг сувтіс да веськӧдчис.
— Мый кӧсъянныд висьтавны? — юаліс сылысь Павлин.
— Разрешитӧй меным мунны Вага вылӧ?
Тіянкӧд тшӧтш...
— Тэныд?
Штабса начальниклы?
— Да... тадзсӧ положение серти оз пӧлагайтсьы.
Но ме верма сэні лоны пӧлезнӧйӧн... бойлӧн первой этапын...
— Ӧпаснӧй этапын, тэ кӧсъян шуны?
Ещӧ нин оз позь...
Оз, другӧ...
Тайӧ оз позь! — нюмъялігтыр шуис Павлин.
Комиссар чеччис пызан сайысь.
— Соколов! — горӧдіс Павлин. — Кад нин сёйыштны...
Мыйкӧ менам аппетит воссис...
Гриневасянь письмӧ получитӧм бӧрын Павлинлӧн сьӧлӧм вылас лои спокойнӧ да лӧсьыд.
Комбриглӧн настроениеыс вуджис ставыслы, кодъяс вӧліны сы гӧгӧрын.
— Кывзы, — быттьӧкӧ мыйкӧ тӧдвылас уси Павлинлы да шыасис Фролов дорӧ. — Меным окота вӧлі тӧдмасьны тэнад томйӧзкӧд...
Сійӧ краскомыс, коді талун локтіс!
И тэнад адъютантыд, Латкин, буракӧ?
— Найӧ регыд разведкаӧ мунасны.
— Но и зэв бур!
А ӧні мед ужнайтасны миянкӧд.
Комиссар корис связнӧйсӧ:
— Корсь краском Сергунькоӧс да разведчик Латкинӧс.
Медым дзик пыр жӧ локтасны татчӧ.
Вестӧвӧй Соколов вайис яй консервъяс тыра руалысь ыджыд скӧвӧрӧда, сувтӧдіс пызан вылас сиктын вӧчӧм брага тыра кувшин.
Ставныслӧн «ура» гораа горӧдӧм шы улӧ Фролов лэптіс тост Ленин дзоньвидзалун вӧсна.
Сэсся юисны пув корйӧн заваритӧм чай сахарин таблеткаясӧн.
— Пувсӧ ме ачым аслам киӧн воті — доложитіс Соколов.
Сэк жӧ, пызан сайысь чеччывтӧг, заводитісны сьывны <rus>Из страны, страны далёкой», «Варшавянка»</rus> сьыланкывъяс...
Павлинӧс тшӧктісны сьывны ӧтнассӧ.
Сійӧ радейтіс сьыланкывъяссӧ да заводитіс сьывны важся гдовскӧй «величанье»:
Павлин сьыліс да сераліс.
Сійӧ здукас сылы кажитчис, мый сійӧ абу каютаын, мый сійӧ абу «Желябов» вылын, а ас рӧднӧй сиктас, баб да дед керкаас.
Керкаыс шоныд, сынӧдыс сэн нянь дука.
Сійӧ, дзик на том зон, локтіс питерса заводсянь шойччыштны.
Праздниклы паныда вой.
Рӧштво ли, мый ли...
Ызгӧ-шумитӧ ыджыд тӧргӧвӧй сикт Заянье, кӧні эмӧсь куим вичко, уна лавкаяс да югыд ӧшиньяса кабакъяс.
Ывлаас муыс вевттьысьӧма сӧстӧм, кельыдлӧзкодь лымйӧн.
Кӧдзыдсьыс потласьӧны мича гыӧртӧм пуяс.
Сійӧ пукалӧ керкаын, а нывъяс сьылӧны <rus>«величанье»</rus>...
Сэні жӧ сылӧн будущӧй невестаыс, сэки ещӧ зэв на том нывка, Олюшка.
Валерийлӧн да Андрейлӧн воӧмныс торкис Павлинӧс думайтӧмсьыс.
— Разведкаӧ, ёртъяс, мунанныд? — шыасис сійӧ на дорӧ. — Бур делӧ!
Но, пуксьӧй!
Кисьтӧй вай налы морт стӧканӧн.
Сійӧ пуксьӧдіс томйӧзӧс аскӧдыс орччӧн.
Каютаын вӧлі куритчӧмысла тшына да зэв шума.
Бронников да Жилин пукалісны орччӧн койка вылын.
Бронников, этша сёрниа, абу варов, чӧв олысь морт, талун варовмис да ставсӧ пӧся убеждайтіс сы кузя, мый роч флот должен лоны мирын медся вынаӧн.
— Тайӧ абу мечта, а коланлун.
Ми — морскӧй государство...
Уна морскӧй границаяс: миянлы колӧ лоны морскӧй канмуӧн...
И тайӧ лоас, ёртъяс!
Ми кутам стрӧитны, стрӧитны и стрӧитны...
Базаяс, корабльяс!
Портъяс, крепостьяс!
Сьӧд тошка Жилин видзӧдіс сы вылӧ дзирдалан синъясӧн.
Валерий, синсӧ вештывтӧг, видзӧдіс комбриг вылӧ.
Сы вӧсна, мый сійӧ орччӧн пукаліс Виноградовкӧд, код дорӧ сэтшӧма мӧвпаліс веськавны, друг шымыртіс сійӧс яндысян чувство.
Сійӧ эз вермы пычиктыны ас пытшсьыс ни ӧти кыв.
Тайӧ оз сэтшӧма вӧлі лӧсяв сылы аслыс, мый быд минутӧ сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка заводитіс яндысьны.
Валерий мыйкӧ заводитліс висьтавны, но дзугсис да зэв ёна гӧрдӧдіс.
Павлин нюммуніс да дружескӧя тапкӧдіс сылы пельпомас.
Сэки, ас вылас скӧрмӧмӧн, Валерий вешйис бокӧ.
Павлин шыасис Андрей дорӧ:
— Ме кывлі, мый тэ математик...
Меным Павел Игнатьевич висьтавліс!
Сӧмын мыйкӧ оз лӧсяв!
Ме эськӧ регыдджык думышті, мый тэ велӧдан словеснӧй либӧ историческӧй наукаяс!
Либӧ кывбуръяс гижан.
Да, именнӧ кывбуръяс!
— Высшӧй математика, Виноградов ёрт, сійӧ и эм поэзия...
Да ещӧ кутшӧм!
— Вот кыдз!
А меным математикаыс пыр кажитчыліс медся кос наукаӧн.
— Тайӧ невернӧ! — пӧся горӧдіс Андрей. — Медым лоны подлиннӧй математикӧн, колӧ лоны поэтӧн...
Вот академик Чебышев...
Кутшӧм пӧсь, поэтическӧй характерыс сылӧн!
А Софья Ковалевская?
Сійӧс весиг шулісны «наукалӧн принцессаӧн».
Настоящӧй математиклы колӧны и темперамент и фантазия.
Математика да поэзия — рӧднӧй чойяс.
Андрейлӧн быд интонацияысь Павлин чувствуйтіс сійӧ жӧ кыпыд томлунсӧ, кодӧс сійӧ сэтшӧма радейтліс неважӧн пӧгибнитӧм Иван Черкизовлысь.
Сёрниӧн ылалӧмӧн найӧ эз и казявны, мый колисны кыкӧн.
Кают-компанияын, Андрейысь да Павлинысь кындзи, некод эз вӧв.
— Висьтав, Андрей, — юаліс Павлин, — мыйла тэ мунін Гӧрд Армияӧ?
— Ме эг армияӧ мун, а революцияӧ.
— Гӧгӧрвоана...
Но гӧгӧрвоӧд, мыйла?
— Дыр висьтавнысӧ.
Дженьыда?.. — Андрей думыштчис. — Но, дженьыда кӧ: вӧлі сійӧ войнаыс.
Менӧ эз босьтны: бракуйтісны.
Ёртъяс мунісны.
Войтырлы всё-таки ковмис воюйтны.
Войтыр воюйтіс.
Большевикъяс сэки поражение вӧсна вӧліны.
А меным окота вӧлі война вылӧ.
Ме честнӧя висьтала...
— Дерт...
Мӧдног оз и вермы лоны.
— Меным окота вӧлі мунны эз сарскӧй режимлӧн победа вӧсна.
Эз сар вӧсна!
Эз!
Меным прӧста думайтсис: войтыр кӧ страдайтӧ, мыйла ме ветлӧдла Невскӧй проспект кузя?
Ме кӧсйи мунны фронт вылӧ.
Тайӧ вӧлі сэки.
А ӧні фронт вылӧ не мунны — тайӧ эськӧ вӧлі преступление.
Заводитчис мирын медся ыджыд, збыльысь великӧй революция.
Ме эг вермы лоны сыысь бокын.
Эг вермы!
И эг кӧсйы!
— Наукаыс революциялы колӧ жӧ, — думайтігтыр шуис Павлин. — Кольӧм тӧвнас тэ занимайтчин университетын?
— Занимайтчи.
— Мыйӧн?
— Нуӧді неыджыд уджъяс математика кузя баллистикакӧд йитӧдын...
Но, и, дерт, занимайтчи аслам радейтана дифференциальнӧй уравнениеясӧн.
Но чувствуйті ачымӧс ме зэв лёка.
Местаӧ эг инасьлы.
Эг тшыгъялӧм ради, дерт...
— Мый вӧсна нӧ?
— Морт оз вермы лоны шудаӧн ӧтнасӧн.
А ме вӧлі ӧтнамӧн.
Кыдзи миллионъяс пӧвстын бесконечнӧ малӧй.
Да ещӧ сэтшӧм бесконечнӧ малӧй, коді некыдз абу йитчӧма бесконечнӧ великӧй лоӧмторъяскӧд...
— Сідз...
Гӧгӧрвоана... — Павлин видзӧдліс Латкин вылӧ. — А тэ эн думайтлы сы йылысь, мый колӧ стрӧитны выль, сӧветскӧй университет?
Коді сійӧс кутас стрӧитны?
— Да, стрӧитны колӧ, — ньӧжйӧник шуис Андрей. — Но тайӧ нин лоас бӧрынджык.
А ӧні... — Андрей чеччис да видзӧдліс часі вылӧ. — А ӧні меным кад мунны...
Регыд разведкаӧ.
Ӧні колӧ косясьны, медым бӧрыннас стрӧитны выль, сӧветскӧй университет.
Разрешитӧй мунны?
Павлин матыстчис Андрей дорӧ, кыскис сійӧс ас бердас да крепыда топӧдліс сылысь векни пельпомъяссӧ.
— Мун.
Сӧмын видзчысьджык, — дзик бать моз шуис сійӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
Андрейӧс да Валерийӧс колльӧдісны разведкаӧ пемыд войӧ.
Накӧд тшӧтш проводник пыдди муніс Тихон Нестеров.
Старик доддяліс вӧвъяс да виччысис разведчикъясӧс школа дорын.
Медводзын восьлаліс Андрей.
Сы бӧрся мунісны Валерийкӧд Виноградов да разведкаса начальник Воробьёвкӧд Фролов.
Воробьёв киас нуис пӧнар.
— Ставсӧ колӧ водзвыв артыштны...
Гӧгӧрвоан, Валерий? — шуаліс комбриг. — Ме сы вӧсна и тэнӧ ыста, медым тэ водзвыв тӧдмасин местностьыскӧд.
Аски некор нин лоӧ.
Медым ставсӧ лоӧ обеспечитӧма, гӧгӧрвоин?
Медым сэсся бӧрыннас мунігмоз нинӧм не решайтны.
Фролов суӧдіс Латкинӧс да юаліс сылысь листовкаяс йылысь.
— Тані, сапӧг пытшкын, — аслыс сапӧг гӧленас лапкӧдігтыр шуис Андрей.
— Висьтав Флегонтовлы, медым эз маринуйт...
Медым талун жӧ войнас разӧдас...
Надежнӧй йӧз пыр...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана.
— Противниклӧн артиллерия йылысь точнӧй сведениеястӧг бӧр энӧ локтӧй.
Ковмас кӧ, задержитчӧй, но судзӧдӧй сведениеяссӧ.
— Гӧгӧрвоана, комиссар ёрт.
Найӧ локтісны школа дорӧ, кӧні сулаліс телегаа вӧв.
Сэні жӧ ветлӧдлісны куим боеч, кодъяс долженӧсь вӧлі колльӧдны разведчикъясӧс.
— Нестеров ёрт? — Тихонӧс аддзӧм борын да сылы кисӧ нюжӧдігмоз шуис Павлин. — Но, кыдз тіянлы, абу сьӧкыд миянкӧд?
— Да мый сэні... — нурбыльтіс старик. — Уджавны, Виноградов ёрт, сьӧкыдджык.
abu
Гуляйта, слава богу.
— Воробьёв тэкӧд сёрнитіс? — Тихонлысь юаліс Фролов. — Тӧдан, кыдзи колӧ кутчысьны, мыйкӧ кӧ лоас?
— Тӧда, Игнатьич, тӧда...
Да коді нӧ менӧ, старикӧс, вӧрзьӧдас?
— Кыдзи нин сэні Вагалӧн миладор вадорын? — разведчикъяслысь юаліс Павлин. — Англичана, став сертиыс тӧдчӧ, абу на волӧмаӧсь?
— Абу, вадорыс сӧстӧм, — вочавидзис Андрей. — Весиг белӧйяс абу на волӧмаӧсь.
Но, а местнӧйяс, дерт, шляйтчӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Шӧйтӧны, — содтіс старик.
— Верманныд мӧдӧдчыны, — шуис Фролов. — Виччысьны кутам асыв кежлӧ.
— Водзджык локтам! — шуис Андрей.
— Тьфу, тьфу, тьфу!.. — куимысь сьӧлыштіс старик. — Код тӧдас, кор воам...
Разведчикъяс серӧктісны.
Кӧть найӧ и эз веритны тайӧ приметаас, но прӧщайтчыны всё-таки найӧ эз мӧдны.
Найӧ быттьӧкӧ эз сетлыны асланыс мунӧмыслы некутшӧм тӧдчанлун.
— Эн прӧщайтчы и нинӧм эн шу, медым бесыс эз тӧдмав, — ещӧ рытсяньыс на велӧдіс найӧс Тихон. — Бесыс сулалӧ шуйга пельпом дорад.
Ставсӧ кывзӧ, кывсӧ гӧгӧрвоӧ, да век мӧдарӧ вӧчӧ...
Сідзкӧ, ребята, сёрнитны колӧ гӧгӧрвотӧма.
Разведчикъяс да боечьяс сералісны сійӧ кывъяс вылын, но кутісны ӧні найӧ асьнысӧ буретш сідзи, кыдзи требуйтіс старик.
Павлинкӧд да Фроловкӧд прӧщайтчытӧг найӧ пуксисны телегаӧ.
Ямщик ӧвтыштчис плетьӧн, и вӧвъяс вӧрзисны.
Сиктын вӧлі чӧв-лӧнь.
Муртса тӧдчисны заборъяс, керкаяс, потшӧсъяс, кыдз пуяс, часӧвӧйяслӧн силуэтъясыс.
Муртса тшынасисны вадорын бипуръяс.
Бипуръяс дінын, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, узисны боечьяс.
Телега дор вылын пукалігӧн Валерий висьтавліс аслас ёртъясыслы онегаса выльторъяс.
Сэні вӧлӧмаӧсь и ён тышъяс неприятельскӧй патрульяскӧд, и кулак Мелосеевлӧн пышйӧм, и уна мукӧдтор.
Но Тихонӧс медся ёна интересуйтіс, кыдзи Люба пырис отрядӧ.
Валерий важӧн нин висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс, но стариклы колӧ вӧлі тӧдны пыр выль и выль подробностьяс.
— Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм сійӧ! — Валерийлы шуис Тихон. — Люба быдтор вермас вӧчны...
Пуляяс бокиті кытшлавны мӧдасны — загӧвӧр лыддяс да...
Он верит?
Ей-богу.
Андрей сідз-тадз кывзіс стариклысь больгӧмсӧ да думайтіс ас кежас.
Сыын, мый лои Любакӧд, сійӧ нинӧм эз аддзы виччысьтӧмторсӧ.
Тайӧ вӧлі зэв ёна лӧсялӧ Любалы, и Андрейлы кажитчис дзик естественнӧйӧн.
«Неужели ме некор сэсся сійӧс ог аддзыв?
Неужели сійӧс оз лэдзны татчӧ?» — думайтіс Андрей.
Валерий заводитіс висьтавлыны анекдотъяс.
abu
abu
Час кык кымын мысти разведчикъяс вӧліны матынӧсь нин Вага ю дорын да Шидровскӧй сикт дорын.
Тихон сувтӧдіс вӧвсӧ кык трӧпа вежӧнасянінын ыджыд коз пу улӧ. Ӧти трӧпа помас тыдыштіс ичӧтик сьӧд керка.
Андрей петкӧдліс сійӧс Валерийлы.
— Аддзан?
— Аддза.
— Вот сэтчӧ и лок!
Сэні виччысьӧ миянӧс Флегонтов.
А тайӧ пипу вӧрӧдыс прӧйдитан, — Андрей бергӧдчыліс, — петан веськыда Вага вылӧ.
Воробьёв лыддьӧ сійӧ местаяссӧ медся лӧсяланаӧн, кыті позьӧ вуджны.
Видзӧдлы.
— Ылын-ӧ тасянь Вагаӧдзыс?
— Некымын минут колӧ мунны.
Ёнасӧ эн задерживайтчы.
Ми тэнӧ кутам виччысьны!
— Мыйла винтовкатӧ он босьт?
— Мыйла?
Ми мирнӧй йӧз, — нюмъялігтыр шуис Андрей.
— А Шидровкаыс кӧні?
— Эстӧн... — Андрей ӧвтыштіс кинас керкалань. — Верстджын кымын тасянь, абу ылынджык...
Буретш сійӧ керка саяс.
— Но, аддзысьлытӧдз! — шуис Валерий.
— Аддзысьлытӧдз... — вочавидзис Андрей.
Сергунько да кык боеч саялісны кустъяс сайӧ.
Ямщик, код дорӧ колис коймӧд боечыс, дзебис телегасӧ коз пуяс сайӧ.
Старик да Андрей мӧдӧдчисны керкалань.
На кок улын шаракылісны пув коръяс.
Кор Андрей да Нестеров воисны керка дорӧ, сылӧн пемыд ӧшинь сайысь сьӧкыд вӧлі мыйкӧ аддзыны.
Найӧ сулалыштісны, таркӧдыштісны ӧшинь рамаас да видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Керкаын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь.
— Пыралам? — шуис Тихон. — Некод оз тыдав.
Тадзи найӧ веськалісны засадаӧ.
Керкаас пукалісны куим суйӧрсайса салдат да кык офицер.
Став тайӧ бандаыс вугзьысис-пырис Флегонтов ордӧ сӧмын часджын сайын на.
Торйӧн нин лёкаліс виж кучик пальтоа, сэтшӧм жӧ картуза да крагиа олӧма нин офицер.
Сійӧ, кулакъяснас шенасигтыр, уськӧдчывліс Флегонтов вылӧ, но сійӧ лёкысь отрицайтліс ставсӧ, мыйысь сійӧс мыжалісны.
— Мый тэ ылӧдчан?! — грӧзитіс крагиа морт. — Всё равно тэныд оз удайтчы мынтӧдчыны.
Ми ставсӧ тӧдам!
Тэ гӧрдъяскӧд ноксян.
— Тӧдса кӧ, то мыйла нӧ, господин, чушъяланныд?
Некодкӧд ме ог ноксьы, сӧмын, гашкӧ, бабаяскӧд, — спокойнӧя шуис Флегонтов. — А тіянлы кӧ тӧдса, мый ме уджала Истомин ордын леснӧй приказчикӧн, то ті долженӧсь гӧгӧрвоны, мый меным ковмывлӧ встречайтчыны быдсяма публикаыскӧд.
И гӧрдъяскӧд и еджыдъяскӧд...
Ті код йылысь думайтанныд?
Висьталӧй.
Ме тіянлы вочавидза.
Мыйла нӧ меным дзебнысӧ?
— Но, ладнӧ...
Ланьт, сволочь!
Но нин сӧмын чӧв ов!.. — лёкысь шӧпкис крагиа морт. — Эн думышт предупредитны, кодкӧ кӧ керка дорад локтас.
Виа места вылад.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — век сідз жӧ спокойнӧя вочавидзис Флегонтов. — Кыдзи кужанныд, тіян воля...
Кута чӧв овны.
Лабичас пуксьыны позьӧ?
— Пуксьы...
Сӧмын эн ӧшинь дорас.
Эн ӧшинь дорас, сволочь! — бара горӧдіс крагиа морт да мыйкӧ шуис салдатлы английскӧй кыв вылын.
Сійӧ босьтіс Флегонтовӧс шошаӧдыс да нуӧдіс пач дорӧ.
Найӧ кыкнанныс пуксисны лабичӧ.
Кор ывлаын кылісны кокшыяс, керкаын ставӧн дзебсисны.
Кык салдат кок чуньяс йыланыс петісны посводзӧ.
Коймӧд салдатыс, коді пукаліс Флегонтовкӧд орччӧн, кватитіс сійӧс киӧдыс.
Дзуртыштіс джодж плака.
Посводзын кыліс горӧдӧм, сэсся мӧдіс кывны шумтӧг косясьӧм.
Офицер киын ыпнитіс-югдіс электрическӧй пӧнар.
Воссис ӧдзӧс — и салдатъяс тойыштісны керкаӧ Андрейӧс, а сы бӧрын и Тихонӧс.
Крагиа морт пыр жӧ мӧдіс юасьны: кодъяс сэтшӧмъясыс, кыдзи шуӧны, мыйла татчӧ локтісны?
Андрей гӧгӧрвоис, мый кыдзкӧ колӧ нюжӧдны кадсӧ кӧть дас вит минутӧдз, Валерий локтӧдз.
Сійӧ, чӧв олігтыр, видзӧдліс Флегонтов вылӧ.
Сійӧ пукаліс, кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн да ни ӧти кыв шутӧг, сідзжӧ видзӧдіс Андрей вылӧ.
Андрейлы кажитчис, мый тайӧ кузь тушаа косіник мужикыслӧн синъясыс тешкодя югъялӧны.
«Неужели выдайтіс?
Оз вермы лоны!
Ми ӧд сыкӧд сэтшӧм стӧча ставтор йывсьыс сёрнитчим!
Всё равно, ме кута кутчысьны, кытчӧдз позьӧ...»
— Тіянӧс интересуйтӧ, коді ме сэтшӧмыс? — немтӧждысьтӧма шуис Андрей. — Пӧжалуйста.
Ме петроградскӧй студент, пышйи большевикъясысь.
Со менам документъяс!
Аддзанныд, студенческӧй билет...
(Крагиа морт аддзис билет вывсьыс фотокарточка, сэсся видзӧдліс Андрей вылӧ.)
Со сӧветскӧй удостоверение, — Андрей мыччис бумажка.
— Тані гижӧма, — шуис крагиа морт, — мый ті мӧдӧдчанныд «Марат» вылӧ.
Тайӧ бумажкаыс Котласысь?
— Да...
Аддзанныд, портлӧн печать.
«Марат» — обслуживайтысь судно, — гӧгӧрвоӧдіс Андрей. — Медым талань локны, ме временнӧ кӧсйи служитны большевикъяслы.
Пассажиръяссӧ ӧд оз босьтны.
А Чамовскӧйсянь ме решиті вуджны фронт, да эг тӧд, кыті...
Вӧрӧдыс ог письт.
Вот и решиті сыкӧд мунны, — Андрей довкнитіс юрнас Тихон вылӧ.
— Тэ кытысь?
Местнӧй? — юаліс стариклысь крагиа морт.
— Онегаысь ме, — смела вочавидзис Тихон.
— Мыйӧн нӧ тэ тӧдан татчӧс местаяссӧ?
— Слава богу, уджавлім Вага вылын.
Менӧ и тані тӧдӧны.
Висьталӧй кодлы кӧть Нестеровӧс...
Вайӧй очнӧй ставка вылӧ, ог ӧткажитчы.
Усть-Важскӧйын вӧліны тӧдсаяс.
Висьтавны, коді?
— Ладнӧ, бӧрыннас...
Донысь-ӧ нӧ тэ вайӧдін сійӧс?
— Ме некутшӧм пӧльзатӧг!
Енмыс ради.
Думыштӧма зонмыс пышйыны Кардорӧ, и менам вӧлі сэтшӧм жӧ дум.
Кыкӧн, сійӧ и ладнӧ.
Ме бобыль.
Меным коммунистъяскӧд не кагаяс пыртны.
Муні.
Но бес мед нуӧ найӧс!
— Документъясыд?
— А нинӧмыс абу. — Тихон шеныштіс кияснас. — Большевикъяс ордын ме грузчикӧн уджалі.
Некутшӧм бумагатӧг...
Нинӧм меным эз сетлыны.
— Важ документъясыд эмӧсь?
— Кутшӧм важ документъяс?
Эз вӧв миян сэтшӧм модаыс.
Босьтлі пашпорт революцияӧдз на, кор нажӧтка корсьны Питерӧ ветлі.
Да вошті.
Ті, господин, эн-ӧ сомневайтчӧй, ме збыль шуа.
Усть-Важскӧйын верманныд старик Фролкинлысь юавны, тӧдӧ оз сійӧ Тихон Нестеровӧс.
Томыс менӧ оз тӧд.
А старикыс помнитӧ...
Шуа тай, очнӧй ставка вылӧ кӧть!
— Пӧръялан кӧ, пӧрысь скӧтина, омӧль лоас! — грӧзитӧмӧн шуис крагиа морт.
— Дзик збыль, кыдзи ен водзын... — вочавидзис старик.
Сійӧ сёрнитіс сэтшӧм прӧстӧя, сьӧлӧмсяньыс, мый сьӧкыд вӧлі не веритны сылы.
— Кӧні овлін?
— Онега дорын...
Ческӧйын... ставыс збыль, крест кӧть окала.
— А тэ тӧдан найӧс? — Андрей вылӧ да Тихон вылӧ индіг шыасис крагиа морт Флегонтов дорӧ.
— Первойысь аддза.
Флегонтов вочавидзис Тихон моз жӧ смела, синъясыс сылӧн збоя дзирдыштавлісны.
Андрей думыштіс сы йылысь, мый регыд татчӧ боечьяскӧд локтас Валерий.
Тыш кыптас.
Но полӧмыс эз вӧв.
«Миянӧс кӧ нуӧдасны Валёк локтӧдз, сэк прӧсти-прӧщай, — думайтіс Андрей. — Нуӧдасны Усть-Важскӧйӧ, сэсся Кардорӧ ыстасны.
Пуксьӧдасны тюрьмаӧ.
А, гашкӧ, кыдзкӧ мынтӧдчам?
Компрометируйтанаыс нинӧм абу.
Бур, мый оружиеӧс сьӧрысь эгӧ босьтӧй...
А листовкаясыс? — друг тӧдвылас уси сылы да мӧдіс чувствуйтны, кыдзи босьтліс йирмӧг. — Кор обыщитасны, непременнӧ аддзасны.
Но ме нинӧм ог висьтав.
Мед мучитӧны, кыдзи колӧ».
— Сідз, сідз... — лёкысь шпынняліг шуис крагиа морт да видзӧдліс Тихон вылӧ. — А мудер жӧ тэ, пӧрысь чӧрт!
Мыйла нӧ ті кыкнанныд пыринныд буретш татчӧ, тайӧ керкаас?
— Огӧ гусьӧн мунӧй, господин.
Мыйысь миянлы повны, кор сӧвестьным сӧстӧм, — вочавидзис Нестеров. — Узьны кӧсйим.
Странниклы быдлаын керка, кӧні вевта.
Со и ставыс...
Эгӧ думайтӧй, эгӧ чайтӧй, мый ӧти адсянь мӧдӧ веськалам.
Ас йӧзтӧ онӧ тӧдӧй.
Збыль шуа, энӧ ӧбидитчӧй.
Пернапасасьны верма.
— Кӧрталӧй налысь кияссӧ! — прикажитіс офицер.
Андрейлысь да Тихонлысь кусыньтісны кияснысӧ мышканыс да зэлыда кӧрталісны.
Андрей дорӧ локтіс салдат.
Крагиа морт шуис сылы:
— Ми ичӧтик пыжнас вуджӧдам ӧні стариксӧ.
А ті вуджӧй ыджыдджык пыжнас.
Сійӧ индіс кинас Андрейлань да Флегонтовлань.
Салдат, коді пукаліс лабичын Флегонтовкӧд орччӧн, пыр жӧ кӧрталіс сылысь кияссӧ.
Вӧлі дзик на пемыд.
Офицер муніс медбӧрын.
Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын Андрей аддзис, мый Тихон абу.
Сійӧ зілис гӧгӧрвоны, кодарын вӧлі ӧні Сергунько.
Пемыдыс мешайтіс сылы ориентируйтчыны.
«Колӧ пышйыны! — решитіс сійӧ. — Мый лоас ло».
Сэсся мукӧдтор йылысь думайттӧг Андрей горӧдіс Флегонтовлы: «Пышъям!» — и уськӧдчис котӧртны кустъяс пиӧ.
Пыр жӧ мӧдіс кывны револьверысь лыйсьӧм.
Здук мысти гымӧдны мӧдісны винтовкаяс.
Андрей котӧртіс чиклясигтыр.
Сы бӧрся вӧтчисны.
Кыліс сӧмын кустъяслӧн чегъясян шы.
Андрей котӧртіс, нинӧм йылысь эз думайт.
Лыйсисны минут дас вит кымын.
Сэсся друг лӧнис.
Кустъяс пӧвстті прӧйдитӧм да вӧрӧ пыдӧджык пырӧм бӧрын Андрей сувтыштліс, медым кӧть неуна шойччыштны.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый лыйсьӧм шысьыс кындзи, коді кыліс трӧпа вывсянь, кыті нуӧдісны сійӧс да Флегонтовӧс, кыліс и винтовкаысь лыйсьӧм мӧдарладорсянь, колӧ лоны, Вага вадорсянь.
Сійӧ шӧйтіс вӧрӧдыс, кывзіс быд шы.
Но гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Некымынысь сійӧ ньӧжйӧник чукӧстіс Флегонтовӧс.
Некод сылы эз вочавидз.
«Мый нӧ вӧчны? — напряжённӧя думайтіс Андрей. — Корсьны Валерийӧс али писькӧдчыны частьяслань, кодъяс сулалӧны вӧрса туй сайын?»
Сійӧ нинӧм на эз удит решитны, кыдзи друг кыліс Сергуньколысь гӧлӧссӧ.
— Валерий! — горӧдіс сійӧ.
Сергунько шыасис, и Андрей веськыда, некутшӧм туй разбирайттӧг, мӧдіс котӧртны гӧлӧс шы весьтас.
Найӧ паныдасисны вӧрса туй вылын.
Валерий разис сылысь кияссӧ.
Андрей висьталіс Валерийлы ставсӧ, мый лои сыкӧд да Тихонкӧд.
Сэк жӧ сійӧ тӧдмаліс Валерийсянь, кутшӧм ногӧн сійӧ аддзӧма Флегонтовлысь шойсӧ да кутӧма офицерӧс.
Офицер, кодӧс вӧлі кӧртавлӧма, тюк моз вӧрзьывтӧг куйліс орччӧн кулӧм Флегонтовкӧд.
— И этайӧс виӧма жӧ? — офицер вылӧ индіг шӧпнитіс Андрей.
— Висьтала жӧ тэныд: ловйӧн босьті.
Ён!
Мудзтӧдз лои!
Вӧтлысим ми сы бӧрся кустъяс пӧвстті...
Сійӧ, буракӧ, тэ бӧрся вӧлі вӧтчӧ.
— Буракӧ, — шӧпнитіс Андрей.
Сійӧ тіраліс, сылы яндзим вӧлі таысь, юрас мӧвпъясыс дзугсьӧмаӧсь.
Сылы зэв окота вӧлі ӧні мунны Чамовскӧйӧ.
— Коді нӧ ещӧ сэні вӧлі? — юаліс сылысь Валерий.
— Куим салдат...
Крагиа кутшӧмкӧ тип, главнӧй сволочыс...
— Ӧні гӧгӧрвоана.
Найӧ кӧчьяс моз шутёвтісны.
Ми лыйлім налы мышсяньыс.
— Мунам корсям Тихонӧс, — предложитіс Андрей.
Сергунько пӧлыньтіс картузсӧ да гыжйыштіс кӧсичасӧ.
— Огӧ, ми ӧні сійӧс огӧ аддзӧй!
Флегонтов меным веськаліс сы вӧсна, мый ме аддзылі, кыдзи сійӧ вӧлі пышйӧ...
Ме буретш петі вӧрсьыс, веськыда лыйсьӧм шы вылас.
Тэнӧ ме эг аддзыв, а сійӧс аддзылі.
Найӧ чӧв ланьтісны.
Андрей ышловзис.
— Эк, Тихон...
— Старик мынтӧдчас, — эскӧдӧмӧн шуис Валерий. — Оз вӧрзьӧдны сійӧс.
Сы ордын ӧд нинӧм эз вӧв?
— Нинӧм.
Листовкаясыс ставыс ме ордын.
Валерий кутіс кывзысьны.
Трӧпа вылын кывны мӧдісны вӧв кокшыяс да тёпканъясӧд мунысь телегалӧн дзуртан шы.
— Миян йӧз? — шӧпкӧмӧн юаліс Андрей.
— Миян, — вочавидзис туй шӧрын сулалысь стрелок.
— Кыдзи нӧ <rus>все-таки</rus> старикыскӧд? — настаивайтіс Андрей.
— Ӧні корсьны сійӧс весьшӧрӧ, — шуис Валерий. — Прӧйдитіс нин час кымын.
Гӧгӧрвоана, мый сійӧс нуӧдісны мӧдар вадорас, Усть-Важскӧйӧ.
Муас куйлысь офицер горӧдіс.
Андрей да Валерий котӧртісны сы дорӧ.
Валерий чирснитіс истӧгӧн, югдӧдліс пленнӧйлысь повзьӧмысла вежыньтчӧм чужӧмсӧ.
Офицерлӧн гӧрдӧдӧм синлапъясыс пыктӧмаӧсь, пушыд еджыд ускыс кажитчис сэтшӧмӧн, быттьӧкӧ сійӧс вӧлі клеитӧма зэвтчӧмысла лӧзӧдӧм чужӧмас.
Сійӧ бӧрдіс и мыйкӧ кевмысяна ропкис; пленнӧй, буракӧ, поліс, мый сійӧс лыйласны.
Но ни Андрей, ни Валерий оз вӧлі гӧгӧрвоны сійӧс.
— Тэ, смотри, — пленнӧй вылӧ горӧдіс Сергунько. — Ме тэнсьыд пыр жӧ вомтӧ тупка! — И сійӧ кучкис кулакнас кобураас.
Офицер ланьтіс.
Телегаӧн воисны боечьяс да ямщик.
Пленнӧйсӧ пуксьӧдісны телега шӧрас, а асьныс пуксисны бокъясас, и телега вӧрзис.
Офицерыс вӧлӧма американец.
Сійӧ висьтасис лейтенант Питмэнӧн.
Жырас, кӧні сійӧс допрашивайтісны, оліс велӧдысь.
Жырас вӧлі важиник диван, письменнӧй пызан да пу пельсаын фикус дзоридз.
Пызан сайын билань мышкӧн пукаліс Фролов.
Сійӧ допрашивайтіс пленнӧй лейтенантӧс, коді пукаліс сыкӧд воча табурет дорыш йылын.
Веськыдладорас, мӧд табуретка вылын офицер вылысь синсӧ вештывтӧг, вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс Воробьёв.
Став допрос нуӧдігчӧжыс сійӧ ньӧтчыд эз вӧрзьӧдчыв.
Павлин пукаліс диван пельӧсын.
Винтовкаа боеч, коді сулаліс Рочмулӧн школьнӧй карта дорын, кӧдзыд руд синъясӧн следитіс офицер бӧрся.
Лейтенант Питмэн вӧлі блед.
Ас йывсьыс висьталігӧн сійӧ веськодя видзӧдіс уткалӧн кодь паськыд ныра, гӧрд кучикысь вурӧм аслас няйт башмак вылӧ, няйтӧссьӧм обмотки вылӧ да пышйигас парсассьӧм кияс вылас.
Сійӧ век тӧдвылас кутіс кывъяссӧ аслас непосредственнӧй начальниклысь, коді висьтавліс, мый большевикъяс лыйлӧны став пленнӧй англичанаӧс да американечьясӧс.
Нинӧм мӧдтор йылысь лейтенант Питмэн ӧні думайтны эз вермы.
— Ті утверждайтанныд, мый вӧлінныд Мурман карын да Кардорын, — пленнӧйлысь босьтӧм документъяс видлалігмоз шуис Фролов. — Тадзи?
И мый сӧмын тӧрыт воинныд Усть-Важскӧйӧ?
— Да, ставыс тайӧ сідз, — вочавидзліс Питмэн. — Ме вои сӧмын тӧрыт и нинӧм ог тӧд...
Клянитча тіянлы!
— А коді сійӧ крагиа мортыс, коді вӧлі тіянкӧд?
— Ог тӧд.
— Но висьталӧй, ті жӧ энӧ прогулка вылӧ ветлӧй? — шуис комиссар. — Тайӧ вӧлі эськӧ вывті лӧсявтӧмтор — босьтны аскӧдыд йӧзӧс да не тӧдны, кодъяс найӧ.
— Ме сӧмын тӧда, мый сійӧ контрразведкаысь.
— Но сылӧн овыс?..
Крагиа мортыслӧн овыс?
— Ме ог тӧд...
Клянитча тіянлы... — нурбыльтіс американец. — Сійӧ роч.
— Сійӧ абу роч, а тіянӧн ньӧбӧмъясысь ӧти (Фролов век на асьсӧ кутіс, но ӧні кыпӧдіс гӧлӧссӧ).
Висьталӧй овсӧ!
Ті обязанӧсь вӧлі тӧдны овсӧ.
Офицер сетчис бӧрвыв да шымыртіс кияснас юрсӧ.
— Ме ог помнит!
Голахти...
Мыйкӧ татшӧм сяма...
Сылысь овсӧ меным эз висьтавны.
— Контрразведкаын начальникыс коді?
Английскӧй али американскӧй офицер?
— Американскӧй...
Но ме сійӧс ог тӧд...
Ме сӧмын на тӧрыт вои.
Ме полевӧй разведкаса прӧстӧй офицер да некор эг участвуйтлы татшӧм делӧясын, — лейтенантлӧн гӧлӧсыс ори.
— Кывзӧй, ті жӧ абу кага...
Кыдзи овыс контрразведкаса начальниклӧн?
— Гашкӧ, тайӧ и тешкодь, но ме збыльысь ог тӧд, — вомгорулас шуис Питмэн. — Тайӧ ужаснӧ...
Но ме ог тӧд!
Мыйӧн сӧмын ме вои, менӧ пыр жӧ ыстісны... — Сійӧ ойӧстіс. — Прӧститӧй менӧ, кевмыся тіянлы...
Ме личнӧ ог имеит некутшӧм отношение контрразведка дорӧ, енлы моз кевмыся!
— Мыйӧн ті тайӧс докажитанныд?
— Ме тіянлы ставсӧ висьтала...
Ставсӧ, мый колӧ...
Ставсӧ, ставсӧ!
Но контрразведка йылысь ме нинӧм ог тӧд.
Ме сӧмын полевӧй разведкаса офицер!
Ме полевӧй разведкаса прӧстӧй офицер, — муртса не бӧрдігтыр шуаліс сійӧ.
Весиг английскӧй кыв тӧдтӧг кокниа позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны тайӧ сценаыслысь смыслсӧ.
— Ставыс гӧгӧрвоана, Павел, — диван вылысь чеччигмоз шпыньмуніс Павлин. — Петкӧдліс асьсӧ Америка!
Питмэн вылӧ видзӧдлытӧг комбриг петіс жырйысь.
Допрос нуӧдсис водзӧ.
Питмэн висьталіс, мый Вага ю вомын тайӧ лунъясӧ вӧлі перевооружитӧма ыджыд пассажирскӧй пароход «Опыт».
— Збыльысьсӧ, сійӧ миян главнӧй батарея, — висьталіс сійӧ. — Батареяас квайт орудие!
Калибр 73,4 дюйм да 8 дюйм.
— Кутшӧм суднояс пырӧны англо-американскӧй флотилияӧ? — юаліс Фролов.
— Северо-Двинскӧй флотилия составӧ пырӧны: броненоснӧй лодка <eng>Хумблер»</eng>, нёль монитор, речнӧй канонерскӧй лодкаяс <eng>Кокхефер», «Глоувворн», «Крикет», «Хэрчхебенс», «Сигала»</eng> да некымын тральщик... — вочавидзис Питмэн. — Вага вывса операцияын кутасны участвуйтны паськыд пыдӧса мониторъяс...
Вооружениеыс налӧн татшӧм... — и сійӧ висьталіс орудие лыдсӧ да налысь калибрсӧ.
— Кутшӧм отрядъяс эмӧсь Усть-Baгa районын?
— Унджыкыс миян отрядъяс...
abu
Но эмӧсь и англичана...
Сійӧ висьталіс батальонъяслысь номеръяс да подтвердитіс воддза разведкалысь даннӧйяссӧ, мый Двиналӧн веськыд вадорас, Ростовскӧй сикт дорын, белӧйяслӧн частьясысь кындзи, эмӧсь и шотландечьяс.
— Зэв ён отряд...
Эмӧсь полевӧй орудиеяс!
Кор допросыс помассис, пленнӧйӧс нуӧдісны комендантскӧй пароход вылӧ.
Войнас сійӧс нуӧдісны Котласӧ.
А Котлассянь став пленнӧй иностранечьяссӧ мӧдӧдалісны Мӧскуаӧ.
И комиссар и Воробьёв кыкнанныс вӧлі дӧвӧленӧсь разведкалӧн результатъясӧн.
Воробьёв весиг шуис комиссарлы:
— А этайӧ тэнад Сергунькоыдлӧн, Павел Игнатьевич, нырисыс понлӧн кодь жӧ...
Ей-богу!
Вайӧдіс, кодӧс колӧ!
Виноградов дорӧ каютаас пырис Фролов.
Павлин сӧмын на вӧлі мыссьӧма, чужӧмыс сылӧн вӧлі ещӧ ва на да чышкысис кичышкӧдӧн.
— Нуӧдісны пленнӧйсӧ? — военкомлысь юаліс Павлин.
Фролов нюммуніс.
— Нуӧдісны...
Бӧрыннас бара муртса эз бӧрддзы...
Поліс, мый лыйласны сійӧс места вылас.
— А ме эськӧ и лыйлі, эз кӧ эськӧ вӧв приказ Мӧскуасянь, — шуис Павлин. — Патентованнӧй гадина!
Лои чӧв-лӧнь.
— А кыдзи Тихон? — юаліс Павлин. — Сідзи эз и сюр?
— Ӧні кежлӧ эз на, — вочавидзис Фролов.
Разведчикъяскӧд Латкин муніс Шидровка сиктӧ.
Гашкӧ, мыйсюрӧ тӧдмаласны.
Павлин шыбитіс кичышкӧдсӧ койка вылас.
— Мыйла нӧ тэ быдлаӧ Латкинсӧ ыстан?
Код тӧдас сійӧс, друг да сыысь збыльысь учёнӧй артмас?
Неужели оз позь кутны сійӧс штабын?
— Оз позь...
Сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис.
— А Сергунько сыкӧд жӧ?
— Абу.
Сергунько принимайтӧ рота.
Ӧдзӧсӧ таркӧдыштісны.
— Пырӧй! — горӧдіс Павлин.
Каютаӧ пырис вестӧвӧй Соколов.
Сійӧ вайис шуйгаладор вадорсянь телеграммаяс да местнӧй газетъяс, кӧнъясын дженьдӧдӧмӧн висьтавсис английскӧй веськӧдлан котырса представитель Локкартлӧн заговор йылысь.
Центральнӧй газетъясын юӧртісны та йылысь сентябр 3 лунӧ.
Со мый сэні висьтавсис:
«Контрреволюциякӧд тышкасьӧм кузя ВЧК мыйкӧ дыра кад сайын нин установитіс, мый Рочмуын английскӧй дипломатическӧй представитель босьтчыліс лӧсьӧдны йитӧд Сӧветскӧй Республикалӧн ӧткымын войскӧвӧй частьяскӧд мятеж котыртӧм да Войтыр Комиссаръяслысь Сӧвет босьтӧм могысь.
Установитӧм наблюдениеӧн выяснитӧма, мый агент Шнедхенлы, коді август заводитчигӧн воис Петроградсянь Мӧскуаӧ да кодлӧн сьӧрсьыс вӧлі Мӧскуаын британскӧй миссияса начальник Локкартлы рекомендация, удайтчис устроитны свидание Локкарт да Ӧти войскӧвӧй частьса командир костын, тайӧ войскӧвӧй часть вылас английскӧй власьтъяс кутлісны ассьыныс лачасӧ.
Локкарткӧд первойя свиданиеыс вӧлі частнӧй патераын Басманнӧй улича вылын.
Мӧд свидание, сылӧн агент Сидней Рейликӧд, — Цветнӧй бульвар вылын.
(Датаяс да адресъяс индысьлісны стӧча.)
Тайӧ свиданиеяс дырйи обсуждайтсисны юалӧмъяс, позяна-ӧ лоӧ сентябр дасӧд лунъяс гӧгӧр Мӧскуаын котыртны Сӧвет власьтлы паныд восстание сыкӧд йитӧдын, мый Войвылын эмӧсь англичана.
Сёрнитсис Вӧлӧгдаӧ войскӧвӧй частьяс мӧдӧдӧм йылысь, кодъяс эськӧ вермисны измена пыр Вӧлӧгдасӧ передайтны англичаналы.
Предполагайтсьӧ вӧлі босьтны Государственнӧй банк, Центральнӧй телефоннӧй станция да телеграф, лӧсьӧдны военнӧй диктатура да, смертнӧй казньӧн повзьӧдлӧмӧн, запретитны английскӧй военнӧй власьтъяс локтӧдз нуӧдны быдсикас собраниеяс.
Шпионъяслӧн киясыс нюжӧдчӧны вӧлі и Петроградӧдз, медым лӧсьӧдны йитӧд сэн олысь английскӧй руководящӧй военнӧй группакӧд да сы гӧгӧр группируйтчысь роч белогвардеечьяскӧд.
Петроградскӧй сӧвещанньӧ вылын обсуждайтсис юалӧм Нижньӧй Новгородкӧд да Тамбовкӧд йитӧдъяс лӧсьӧдӧм йылысь.
Такӧд тшӧтш нуӧдсисны сӧвещанньӧяс унапӧлӧс «союзнӧй» дипломатическӧй представительяс ордын сійӧ мероприятиеяс кузя, кодъяс вермисны ёсьмӧдны Рочмулысь пытшкӧсса положениесӧ да буретш сійӧн слабмӧдны Сӧвет власьтлысь сылӧн противникъяслы, торйӧн нин англо-прансузъяслы, паныд тышсӧ.
Заговорӧн веськӧдлысьяс кӧсйӧмаӧсь ёсьмӧдны продовольственнӧй сьӧкыдлунъяс, вайӧдны тшыгъялӧмӧдз Петроградӧс да Мӧскуаӧс.
Посъяс да кӧрттуй полотнояс взрывайтӧм кузя лӧсьӧдсисны планъяс, медым сійӧн торкны продовольствие вайӧм, а сідзжӧ ӧзтавны да взрывайтны продовольственнӧй складъяс.
Заговорщикъяс действуйтісны быдсяма методъяснас, лӧсьӧдӧмаӧсь вӧлі став Рочму пасьта конспиративнӧй сеть, пӧльзуйтчылісны подложнӧй документъясӧн да видзисны подкупъяс вылӧ уна сьӧм.
Став тайӧ уджыс муніс английскӧй дипломатическӧй представительяс защита да руководство улын.
Вӧлі подробнӧя разработайтӧма переворот мӧд лунас власьт котыртӧм кузя планъяс.
Английскӧй миссияса начальник г.
Локкарт заводитліс отрицайтны вылын индӧм фактъяссӧ, но ВЧК-лӧн эмӧсь вештыны позьтӧм доказательствояс, кодъяс индӧны, мый став тайӧ заговорыслӧн нитьясыс чукӧрмӧны буретш британскӧй миссия киясӧ.
Расследованиеыс нуӧдсьӧ водзӧ».
Павлин лыддис газетсӧ да кыв шутӧг пуктіс сійӧс пызан вылӧ.
Фролов сідзжӧ чӧв оліс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед, плешас артмисны чукыръяс.
— Морт виысьӧс кутӧма места вылас, — шуис Фролов. — Ӧні гӧгӧрвоана, мый Ильич вылӧ покушение — сідзжӧ налӧн удж...
— Йӧзсӧ чукӧртны? — юаліс Соколов.
Юрсьыс бескозыркасӧ пӧрччывтӧг сійӧ сулаліс ӧдзӧс дорын.
— Чукӧрт, — каютаысь петігӧн прикажитіс комиссар.
Муртса на получитӧм юӧр пыр жӧ разаліс Чамовскӧй сикт пасьта.
Боечьяс, командиръяс, комиссаръяс, матросъяс, речникъяс, воисны вылыс палуба тыр.
Рубка дорын тыдовтчисны бригадаса командир да военком.
Фролов заводитіс лыддьыны юӧртӧмсӧ.
Ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн йӧзыс сулалісны.
Сэтшӧм вӧлі чӧв-лӧнь, мый весиг кылӧ вӧлі, кыдзи комиссар киясын шпоракыліс газетыс.
Фролов помаліс лыддьынысӧ да шуис:
— Ёртъяс!..
Событиеясыс, кодъяс мунӧны тані, Вынва вылын, йитчӧмаӧсь накӧд, мый вӧчсьӧ ӧні Волга вылын, Мӧскуаын, Сибырын — быдлаын...
Быдлаын, кӧні миянлы паныд мунӧ капитал.
Талунъя юӧртӧмыс являйтчӧ враг кузя вынйӧра ударӧн.
Тайӧ победа, ёртъяс!
ВЧК-лӧн победа!
Войтырлӧн победа.
Аски ми долженӧсь вӧчны враглы ещӧ ӧти пасьвартана удар.
Став командиръяслы, кодъяс эмӧсь тані, предлагайта дзик пыр жӧ разӧдчыны асланыд частьясӧ да подробнӧя висьтавны боечьяслы лоӧмтор йывсьыс.
Аски врагӧс должен лоны бырӧдӧма.
Тайӧ лоӧ миян вочакыв войтыркостса капиталлӧн проискъяс вылӧ.
Ставыс.
Муналӧй частьясаныд, ёртъяс!
Митинг бӧрын Павлин ыстіс Соколовӧс, коді пыр вӧлі сы дінын, да решитіс прӧйдитчыны вадорӧд.
Сылы окота вӧлі тӧдны, мый сёрнитӧны йӧзыс аскиа бой водзвылын, и аслыс сёрнитыштны накӧд.
Двина весьтӧ ӧшйис ру.
Павлин петіс зэрӧм бӧрын няйтсьӧм туй вылӧ.
Вӧвъяс муртса вермисны кыскыны ва гуранъяса да тёпканъяса туй кузя повозкаяссӧ.
Туй бокъясӧдыс, няйтӧдыс сьӧкыда восьлалігтыр, мунісны боечьяс.
Комбригӧс тӧдӧм бӧрын найӧ сетлісны сылы туй.
Нюрвыв кодь эрдтор вылын сулалісны боечьяс.
Ӧтияс на пиысь сайӧдчалӧмаӧсь тӧвсьыс пуяс сайӧ, мукӧдъяс пукалісны би дорын понӧльяс пӧвстын.
Павлин мӧдӧдчис тайӧ боечьяс дорӧ.
— Шонтысянныд, ребята? — юаліс сійӧ.
— Шонтысям, — вочавидзисны боечьяс. — Локтӧй миян дорӧ, Виноградов ёрт, матӧджык би дінас...
Кос увъяс неуна чукӧрӧ тэчыштӧм бӧрын ӧти боеч сюйис сэтчӧ ӧзтӧм сюмӧд.
Сійӧ дзик пыр жӧ чукыртчис, би кыв нюлыштіс сійӧс, бипур мӧдіс трачкӧдчыны, быдладорсянь мыччысис би, и ӧзйӧм уль лыскысь мӧдіс кыпавны еджыд сук тшын.
Кӧнкӧ матын, понӧльяс пиын, кылісны кодлӧнкӧ кокшыяс.
Боечьяс мӧдісны кывзысьны.
Понӧльяс сайысь петіс да воськовтіс бипурлань ротаса командир Бородин, кодлысь юрсӧ вӧлі бинтуйтӧма.
Дӧрӧм водзас сійӧ вайис пӧжалӧм картупель да кисьтіс водзсьыс ӧти боечлы пидзӧсъяс вылас.
— Сёйӧй, ребята, — гораа шуис сійӧ. — Пӧсь.
Подкрепляйтчӧй.
Аски бойӧ мунны.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ аддзис комбригӧс да здоровайтчис сыкӧд.
— Мый тэкӧд лои, друг? — сылӧн бинтуйтӧм юр вылӧ индӧмӧн юаліс Павлин.
Бородин нюммуніс.
— Талун войнас патрон тыра ящикъяс выгружайтім.
Неӧкуратнӧйджыка лои...
Ящик вильскӧбтіс.
— Мыйла нӧ тэ госпитальнӧй судно вылӧ эн мун?
— Удитам на, комбриг ёрт.
Ӧні не госпитальнӧйӧдз.
Вӧтлыны эсійӧ сволочсӧ колӧ, асьныд тӧданныд.
Юрыд бергӧдчӧ, мый найӧ вӧчӧны.
Ме ӧні сэтшӧм картина аддзылі, тӧдвылӧ уськӧдны страшнӧ.
И Бородин висьталіс Павлинлы, мый понӧля вӧр сайсьыс сійӧ аддзыліс разведчикъясӧс, кодъяс кыскисны нӧсилка вылын перйӧм синъяса старикӧс.
Старикыс веськалӧма неприятельскӧй контрразведкаӧ.
Сэні сійӧс сэтшӧма мучитӧмаӧсь...
— Да сідзи мучитӧмаӧсь, комбриг ёрт, — Бородин друг йӧжгыльтчыліс, — весиг думыштнысӧ страшнӧ...
— Кувтӧдзыс али мый? — юаліс Павлин да пыр жӧ думыштіс Нестеров йылысь.
— Ӧні кежлӧ ловъя на, — вочавидзис ротнӧй командир. — Старик!
А коді сэтшӧмыс, ог тӧд...
Но Павлин эз нин кывзы Бородинлысь да мӧдіс котӧртны нюрӧд.
Госпитальнӧй судно сулаліс сук туруна крут вадорын.
Ылысянь тыдалісны иллюминаторъяссянь виж биторъяс.
Павлин тэрыба кайис трап кузя.
Сылы нырас чапкис лекарствояслӧн чорыд дук.
— Кӧні тіян операционнӧйныд? — дежурнӧй санитарлысь терпитны вермытӧма юаліс Павлин.
Санитар нуӧдіс сійӧс салон ӧдзӧс дорӧ, кодлысь стеклӧсӧ тупкӧма вӧлі марляӧн.
Павлин кутчысис нин вугъяс, но ӧдзӧсыс воссис, и салонысь петісны вирӧссьӧм халата доктор Ермолин да бумага кодь блед чужӧма Андрей.
Командирӧс аддзӧм бӧрын Андрей уськӧдчис сы дорӧ.
— Зэв бур, мый ті локтінныд, Павлин Фёдорович.
Мунамӧй кытчӧкӧ, ме тіянлы ставсӧ висьтала...
— Ми ӧд Шидровкаын вӧлім.
Ме пыр виччыси: оз-ӧ мыччысь кодкӧ мӧдар вадорсяньыс...
Усть-Важскӧйсянь.
Час виччыси, кыкӧс, куимӧс.
Нёль час прӧйдитіс.
Некод абу!
Ме решиті нин ачым сэтчӧ ӧвтыштны-мунны.
Эм менам ӧти адрес.
Кувтӧдзыс Флегонтов сетліс.
Мед кӧть мый эз ло, думайта, ог кӧ мезды стариксӧ, то кӧть тӧдмала, мый сыкӧд.
Друг локтӧ ме дорӧ Сахаров, шидровкаса крестьянин...
Пыж пӧ ляскысьӧма вадорӧ.
Сэні кодкӧ горзӧ.
Ми котӧртім...
Тихон!
Ставыс вир.
— Дыр сійӧс кутӧмаӧсь контрразведкаас?
— Пӧшти сутки.
Пытайтӧмаӧсь, мучитӧмаӧсь.
Сэсся перйӧмаӧсь синсӧ да шыбитӧмаӧсь пыжӧ.
Гижӧмаӧсь записка: «Мукӧдъяслы наука».
Павлин Фёдорович, тайӧ жӧ — дзик зверство!
Ме Шидровкаысь кык олысьӧс вайӧді, найӧ ставсӧ аддзылӧмаӧсь.
Абу ставсӧ, а кыдзи тӧрыт старикӧс кыскалӧмаӧсь.
Ветламӧй на дінӧ.
Найӧ лэччисны улыс палуба вылӧ.
Сахаров, брезент плаща, тошка крестьянин, пукаліс нар вылын.
Веськыд кисӧ сылысь вӧлі бинтуйтӧма пельпомӧдзыс.
Кисӧ сійӧ вӧлі лэптӧма, буракӧ, сы вӧсна, медым вирыс эз пет чуньяссьыс.
Нар дорас сулаліс шоныд чышъяна, олӧма нин крестьянка; сы дорӧ топӧдчӧма вӧлі ар сизима кымын нывка.
— А сійӧс коді? — Андрейлысь юаліс Павлин.
— Найӧ жӧ.
Англо-американскӧй разведкаса салдатъяс.
Сахаровлӧн мучитчысь чужӧмыс вӧлі руд бумага кодь.
— Сутшйӧдлісны пуртӧн, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Кор тӧрыт кыскисны стариксӧ, ме дорйыны сувті.
И ӧтилы шуи: «Мый ті зверьяс моз чашъянныд, чӧртъяс?»
Сӧмын тайӧс и шуӧма вӧлі.
Со и накажитісны.
Онисим, менам вокӧй, пондіс менӧ дорйыны.
Нӧйтісны сійӧс садь быртӧдзыс да нуӧдісны аскӧдныс пароход вылӧ.
Пӧгибнитас зонмыс.
— Миянӧ Шидровкаӧ тӧрыт белӧйяс локтісны, — заводитіс сёрнитны нывбаба.
— Тэ эн дзуг, — сылы шуис Андрей — Стариксӧ англичана нуӧдісны?
— Но да, англичана.
Сэсся локтіс белӧй, коді быдногыс сёрнитӧ, — миян ног и оз миян ног, кыдзи окота...
Вот страхсӧ аддзылім...
Нывбаба чышкыштіс чуньяснас вомдорсӧ, лӧсьӧдыштіс чышъянсӧ; нывбабаыс вӧлі чышъянасьӧма татаркаяс моз.
— Сійӧ локтіс Голанд-пи...
Онегаысь купеч пи, — гӧгӧрвоӧдіс Сахаров. — Англичана жӧ, сӧмын обруселӧйӧсь.
Сахаров висьтысь Павлин мӧдіс ёна волнуйтчыны, и сійӧ бара кайис вылыс палуба вылӧ.
Доктор каютаын пызан сайын пукаліс Ермолин да гижис медицинскӧй акт.
— Кӧні старикыс? — волнуйтчӧмысла оръясяна гӧлӧсӧн юаліс Павлин. — Ме кӧсъя аддзӧдлыны сійӧс...
Позьӧ? — Сійӧ видзӧдліс хирург вылӧ.
— Позьӧ... — вочавидзис Ермолин. — Перевязка бӧрас старик успокоитчыштіс.
Ме наркотик сеті сылы.
Пыралӧй недыр кежлӧ.
Тайӧ весиг кыпӧдас сылысь жизненнӧй тонуссӧ...
— А кутшӧмджык сылӧн общӧй состояниеыс?
— Старикыс ён...
Чайта, мый бурдас.
Татчӧс вӧръясын эмӧсь сэтшӧм пӧрысь пожӧмъяс.
Быдмӧны самӧй чащаас, мылькъяс йылын.
Аслас став вужъяснас найӧ вужъясьӧмаӧсь муас, видлы нетшыштны...
...Павлин кывзіс Тихон Нестеровлысь тэрмасьтӧг да спокойнӧя висьталӧмсӧ.
Старик джынвыйӧ куйліс койка вылын, синъяссӧ сылысь вӧлі бинтуйтӧма, чужӧмыс нӧйтӧмысла ставнас лӧзӧдӧма.
— Мый ме тӧлкуйта... — шӧпкӧдіс старик. — Эз на став йӧзыс гӧгӧрвоны...
Да и пемыдын миянӧс кутісны.
Мый ми аддзылім: вӧр да нюр!
Но и, корсюрӧ чӧртъясӧс, кор вӧлі юыштан, — старик шпыньмуніс. — Вӧрын олысь йӧз...
А всё-таки налӧн эм душа!
Тӧдӧны, мый оз позь налы воштыны сӧветскӧй власьтсӧ...
Ті тайӧс кутӧй тӧдвылын, Павлин Фёдорович.
Ті аддзанныд: Яшка Макинлӧн уна лоӧны йӧзыс.
Сӧмын партизанъяслы ружьетӧ сетӧй...
— Обязательнӧ, — шуис Павлин. — Аттьӧ сӧвет сетӧмсьыд.
— Абу, Павлин Фёдорович, кутшӧм нӧ ме сӧветник?
Ачым ме абу сэтшӧм, медым лоны тӧлка мужикӧн.
Да и шудыс меным эз вӧв.
А мыйсӧ ме эг аддзыв, боже мой...
Кулак-богачлы аслас дворысь ылӧджык и видзӧднысӧ абу окота.
А меным мирыс — вӧльнӧй вӧля.
Старик нюммуніс, и тешкодь вӧлі аддзыны сылӧн ранитчӧм, лӧзӧдӧм чужӧм вывсьыс нюмсӧ.
— Ей-богу, шог пырыс ӧчкиӧн моз ставсӧ аддзан.
Шуда да пӧт йӧз олӧмсӧ оз аддзыны.
— Да, да, да! — шуаліс Павлин. — Гӧгӧрвоа!
Тадзи эськӧ пукалі тэ дорын, да кад мунны...
Но, дедушка... бурд! — Павлин топӧдліс Тихонлысь кисӧ. — Бурдан, ме гижа Вӧлӧгдаӧ, медым тэнӧ кыдзи колӧ лечитісны да медым тэ вӧсна тӧждысисны.
— Люба локтас...
Сійӧ татчӧ писькӧдчӧ.
— Мый сэн Люба?
Ми долженӧсь тӧждысьны, — шуис Павлин. — Быдтор йылысь гижа.
Тэ эн пов аслад судьба вӧсна.
— Ен видзас! — вочавидзис старик. — Оз ков.
Ог радейт, медым ме вӧсна кодлыкӧ лои сьӧкыд.
Ме ещӧ мыйкӧ ачым на думышта, Павлин Фёдорович.
Ми, прӧстӧй йӧз, овнысӧ кужам.
Аттьӧ тіянлы, мый волінныд.
Зэв ыджыд аттьӧ.
— Но, аддзысьлам на.
Лоа Вӧлӧгдаын, штабын, корсьла тэнӧ.
Прӧщай, Тихон Васильевич.
— Прӧщай, Павлин Фёдорович.
Став бурсӧ сиа тіянлы став тіян делӧясын.
Старик, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый вӧлі зэв слаб, кыпӧдчыштіс неуна да, гырддзаяс вылас мыджсьӧмӧн, водіс.
— Тэ тӧдан, мый ме думышті?
Кыдзи тэ прикажитан, Павлин Фёдорович, сідзи и вӧча, енмыс кӧ лолӧс оз босьт... — слаб гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Ок, и вӧръяс, понъяс! — Тихон кутчысис морӧсас. — Шогӧдӧ.
Кывзы, Фёдорыч!
Эмӧсь на ещӧ йӧз, кодъяс оз тӧдны: кутшӧмджык сійӧ заморскӧй винаыс.
Бурда — кута керкаысь керкаӧ ветлӧдлыны.
Велӧда йӧзсӧ гӧгӧрвоны, мый ме ачым испытайті.
Но, мый шуан?
— Бура думыштӧмыд, дедушка.
Но, прӧщай, рӧднӧйӧй.
— Вот бурӧдін сьӧлӧмӧс.
— Куйлы, куйлы, Тихон Васильевич!
Тайӧ кадӧ ӧдзӧсыс дзуркнитіс, и каютаӧ видзӧдліс Фролов; сы бӧрвылын сулаліс Андрей.
— Коді сэні? — друг шуис старик.
— Тайӧ Павел Игнатьевич да Андрей, — вочавидзис Павлин. — Найӧ сӧмын здук кежлӧ...
Ылысянь видзӧдлыны тэ вылӧ.
— Энлы, энлы, господи, — тӧждысьны да радлыны кутіс Тихон. — Пырав, Игнатьич!
А ме кыла ловшы, да ог вермы тӧдны, кодлӧн.
Ловъя ме!
Вайлы китӧ!
Вӧра на ещӧ!
Андрей, тэ тані?
Пуксьы татчӧ, бур пи... — старик тапкӧдіс кинас одеялӧас.
Комиссар да Андрей пуксисны койка вылӧ, стариклань матӧджык.
— Ок и нӧйтісны менӧ, комиссар ёрт!
Асылӧдзыс! — шуис старик. — Ӧтик пыр зымӧдіс кулакнас пызанӧ.
«Висьтав ставсӧ», — горзӧ.
Ме шуа: «Эн кучкав пызанас...
Мый меным висьтавнысӧ?
Нинӧм».
Бара заводитісны тракйыны.
Ме налы шуа: «Христос тіянкӧд, граждана...
Ме мужик, мый ме тӧда?
Но, пуксьӧд менӧ, пемыд мортӧс, ёсь майӧг йылӧ, всё равно нинӧм ог тӧд и эг кывлы...» — «Ок, шуӧны, пемыд...
Но, лоан югыд!»
Да кыдз тай сетыштісны!
Сы бӧрын нинӧм нин ог помнит.
Садьӧ вои.
Видлала: ва...
Мӧдаръюгыдас ме али мый?
Мыйла нӧ сэтшӧм ва?
Старик крепыда топӧдіс морӧс бердас Андрейлысь юрсӧ.
— Нимкодь меным, господи, — шӧпнитіс сійӧ. — Би пытшкысь тэ мынін.
— Тэ кутан овны, дедушка... — шуис комиссар.
— Ог тӧд.
Справитча-ӧ нин?
Ок и нӧйтісны, Игнатьич! — бара шӧпнитіс Тихон. — Тошкӧс нетшкисны.
Мускӧс эськӧ менсьым сёйисны, да, тыдалӧ, курыд... — Сійӧ шпыньмуніс да ышловзис. — Аттьӧ, аддзылі суйӧрсайса обычай.
Кула кӧ, любӧ меным.
Ог грек вӧсна, а вежа делӧ вӧсна.
Но, прӧщайтлӧй...
Мыйкӧ личкӧ менӧ...
Старик лэдзчысис юрлӧс вылӧ да ойӧстіс:
— Окма!..
Игнатьич?..
— Ме тані, Тихон Васильевич...
Мый нӧ?
Сьӧкыд тэныд?
— Тӧдвылӧ уси.
Найӧ тюрьмаын, ме кывлі, ӧти мужчина висьтавліс, быттьӧкӧ антихристъяс кӧсйӧны кынмытӧдзыс Котлас босьтны.
Смотри, энӧ лэдзӧй...
— Оз вермыны, — шуис Павлин да видзӧдліс Фролов вылӧ.
— Смотри, ребята! — стрӧга нурбыльтіс старик.
Сылӧн чужӧмас тӧдчыштліс ёна мучитчӧм, сэсся сійӧ нюжӧдчис став тушанас да воштіс садьсӧ.
Котӧрӧн локтіс доктор, санитарка вайис стӧканӧн кутшӧмкӧ виж юантор.
Сійӧс кисьтісны Тихонлы вомас.
Сійӧ бара мӧдіс ойзыны.
Докторысь да санитаркаысь кындзи, ставӧн петісны каютаысь.
— Меным тӧдвылӧ уси кольӧм войнаыс, — висьталіс Павлин, кор найӧ Фроловкӧд трап кузя лэччисны вадорӧ да подӧн мӧдӧдчисны Чамовскӧйӧ. — Кӧть и ачым эг вӧв, да йӧзыс висьтавлісны.
Пессимизм вӧлі страшнӧй.
А ӧд ӧні военнӧй отношение кузя не сӧмын абу ёнджыкӧсь сарскӧй Рочмуысь, а ёна слабджыкӧсь.
Но войтырлӧн настроениеыс дзик мӧдпӧлӧс.
Мыйын нӧ делӧыс?
Веритӧм?
Абу, тайӧ этша!
Власьтыс войтыр киясын — со мый...
А прӧйдитас, шуам, дас либӧ кызь во.
Быдмасны миян, сӧветскӧй томйӧз...
И збыльысь, ми ас, ми выль мир тэчам асьным, кыдзи «Интернационалын» сьывсьӧ...
Могучӧйӧн лоӧ миян канму...
— Ылӧдз думыштӧмыд.
— А кыдзи нӧ мӧдног?
— Мӧдног оз позь, — утвердительнӧя довкнитіс юрнас да шуис Фролов. — Думайтны пыр колӧ водзӧ!..
Торйӧн нин ӧні.
Ӧні и ӧти часыс — быдса олӧм.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Шидровкаӧ мӧдӧдчытӧдз Павлин гижис Гриневалы письмӧ.
Сэні подробнӧя гижис Двинскӧй участокса делӧяс йылысь, эз вунӧд корны, медым тӧждысисны Тихон Нестеровлӧн судьба вӧсна.
Сэсся Павлин решитіс гижны гӧтырыслы.
Сы мыш сайын табуретка вылын пукаліс Соколов, коді вӧлі дась нин петны туйӧ.
Сійӧ вӧлі бушлата и бескозыркасӧ лэдзӧма плеш вылас.
Пельпом саяс ӧшалісны кык карабин: аслас да командирыслӧн.
Киас кутіс вещевӧй мешӧк.
Андрей пукаліс школьнӧй парта сайын да прӧверяйтіс винтовкалысь затвор.
Бӧръя лунъясас Андрей зэв ёна омӧльтчис.
«Ме ловъя, здоров, — гижис Павлин. — Кыдзиджык олан тэ?
Ӧні, Олюшка, сюри бур случай.
Котласӧ пароходӧн мӧдӧдам раненӧйясӧс.
Висьтала тэныд, сэні тшӧтш нуӧны старик-партизан Тихон Нестеровӧс.
Обязательнӧ видлы сійӧс, и ну мыйкӧ сылы сёйыштны чӧскыдтор, гортса сёян.
Американечьяс перйӧмаӧсь сылысь синъяссӧ...
Тэ тӧдан, Оля, весиг кывйыд оз сюр возмущайтчынысӧ.
Тайӧ абу салдатъяс, а негодяйяс да мерзавечьяс.
Ёна лёкджыкӧсь медся лёк бандитъясысь.
Подробнӧя гижны ог эшты, зэв ёна тэрмася.
Помнита тэнӧ быд минутӧ да радейта важмоз.
Кыдзи олӧ миян пиным?
Видз сійӧс.
Сылы, коді ваяс тайӧ письмӧсӧ, сет менам французскӧй наганысь патронъяс.
Найӧ сэнӧсь жӧ, кӧні и винтовкаысь патронъяс...»
Сійӧ помаліс гижны письмӧсӧ да сюйис конверт пытшкӧ, кодӧс вӧчліс Соколов. Сэсся Павлин петіс кильчӧ вылӧ да сувтіс: сійӧ чуймис сы син водзын воссьӧм картинаысь.
Ставыс, мый сійӧс кытшаліс: шонді, енэж, Чамовскӧй сиктса керкаяс, туй, рӧмпӧштан кодь вӧрзьывтӧм ва веркӧс, — кажитчис ӧні розӧвӧйӧн.
Вынва мӧдарладор вадорас нежнӧя пӧртмасис вӧр полоса.
Весиг еджыд, тшӧг уткаяс, кодъяс катласигтыр да герчкигтыр вӧлі вуджӧны туйсӧ, Павлинлы кажитчисны розӧвӧйӧн.
Чӧскыд дука сынӧдыс вӧлі ачыс пырӧ морӧсад, ныр розьтӧ гильӧдіг да асьтӧ быттьӧкӧ коддзӧдіг.
«Но и лун!» — думыштіс Павлин.
Соколов вайӧдіс вӧвъяс да сетіс комбриглы карабин.
Сапӧг нырсӧ седлӧ стремяас сюйӧм бӧрын Павлин шуйга кинас кутчысис седлӧас да пуксис вӧв вылас.
Чамовскӧй сиктӧ кольысь боечьяскӧд прӧщайтчӧм мысти Павлин мӧдіс рӧдтыны аслас мичаа весалӧм, вӧсни кокъяса мерин вылын.
Андрей да Соколов вӧрзисны комбриг бӧрся.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый бӧръя недель чӧжыс Павлин пӧшти эз узьлы, сійӧ эз тӧд ӧні некутшӧм мудзӧм.
Мӧдарӧ, сійӧ кыліс ӧні ас пытшсьыс кыпыдлун, дзоньвидзалун да томлун.
Сійӧ радпырысь думайтіс сы йылысь, мый воис дыр виччысяна бой нуӧдан лун, мый ӧні кежлӧ ставыс мунӧ сідзи, кыдзи вӧлі индӧма, и мый интервентъясӧс збыльысь лоӧ жугӧдӧма...
— А но, вӧтӧд! — горӧдіс Павлин сыкӧд орччӧн мунысь Андрейлы да мӧдіс скачитны.
Шидровка сайӧ, луд вылын сулалысь сарайӧ, лӧсьӧдісны штабнӧй пункт.
Сы дорын педзисны верзьӧмӧн ветлан вӧвъяс.
Ӧткымынъясӧс на пиысь вӧлі домалӧма сарай сайын сулалысь потшӧс дорӧ, мукӧдъяссӧ чоталӧма*.
Неылын, некымын телега дінын, меститчӧма перевязочнӧй пункт.
Луд вылас, турун чукӧръяс вылын, куйлісны да гажаа сёрнитісны младшӧй командиръяс да боечьяс.
*Чоталӧма — водз кокъяссӧ кӧрталӧма.
Кор тыдовтчис комбриг, ставӧн сувтісны.
Вушйӧм кожанкаа томиник командир котӧрӧн локтіс Павлин дорӧ да доложитіс.
Павлин пыр жӧ тӧдіс сійӧс — Валерий Сергунькоӧс.
— Пукалӧй, пукалӧй, ребята, — боечьяс дінӧ матыстчигӧн шуис Павлин. — Задачасӧ быдӧн тӧданныд?
— Тӧдам, комбриг ёрт, — став пыддиыс вочавидзис югыд вильыш синъяса боеч, коді, буракӧ, налӧн вӧлі вожакӧн. — Водзӧ, Усть-Важскӧй сиктӧ!
— Молодец! — ошкис сійӧс Павлин. — Усть-Важскӧй сикт ми долженӧсь босьтны кӧть мед мый.
Медым быдӧн сӧмын та йылысь и думайтӧны.
Кад нин вӧтлыны интервентъясӧс миян му вылысь!
Важӧн нин кад, ёртъяс.
— Гӧгӧрвоана, комбриг ёрт, — быдлаысь кылісны гӧлӧсъяс.
Павлин корис ас дорас батарейнӧй командирӧс — мичаник сапӧгъяса стройнӧй том мортӧс.
— Кӧн нӧ тэнад батареяыд, Саклин?
Мунам.
Петкӧдлы меным ассьыд пушкарьястӧ.
Керкаяс сайын куйліс пехота, коді виччысис артиллерийскӧй подготовка.
Сылань муналісны снарядъяс тыра да винтовочнӧй патрон тыра телегаяс.
Сиктын некод эз вӧв.
Сиктын олысьяс ещӧ асывнас на мунӧмаӧсь вӧрӧ, а боечьяс посни чукӧръясӧн дзебсялӧмаӧсь либӧ сарайяс сайӧ, либӧ кустъяс сайӧ, матӧджык вадорланьыс.
Артиллеристъяскӧд сёрнитыштӧм бӧрын Павлин да Андрей локтісны Вага вадорӧ.
Зарниа-розӧвӧй енэжтас фон вылын тыдаліс юлӧн шуйгаладор вадорыс, кӧні сулаліс противник.
Павлин босьтіс Андрейлысь бинокль да дыр видзӧдіс неприятельскӧй позицияяс вылӧ.
Сэні ставыс вӧлі чӧв-лӧнь.
Разведчикъяс донесение серти шынитӧв вӧлі и Усть-Важскӧй сиктын, коді татысянь вӧлі куим верст сайын.
Боечьяс сувтӧдалісны вадор пӧлӧныс лёгкӧй орудиеяс.
Позицияяссӧ налы дасьтісны войнас на.
Разведкалӧн даннӧйяс серти татчӧ вермисны локны вражескӧй суднояс.
Павлин, кодӧс сопровождайтіс Андрей, матыстчис ӧти орудие дорӧ.
Орудиесяньыс неылын повозочнӧйяс тэчалісны снаряд тыра ящикъяс.
Ю весьтын друг кыліс орудиеысь гымӧбтӧм шы.
Тайӧ чуймӧдіс йӧзсӧ, кыдзи кымӧртӧм енэжын гым.
Первойя здукас Павлинкӧд орччӧн сулалысьяс пиысь некод эз вермы гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс, коді лыйсьӧ: ми али противник?
Ни би ыпнитлӧм, ни разрыв оз вӧлі тыдав.
Чӧв ланьтӧм боечьяс дорысь торйӧдчис чукрасьӧм, няйт фуфайкаа, кызіник, абу нин том красноармееч; сійӧ ӧдйӧ котӧртіс Виноградов дорӧ.
Аслас став движениенас, чужӧм вылас тӧдчысь тӧждлуннас боеч быттьӧкӧ петкӧдліс сійӧ опасностьсӧ, мый йылысь ӧні думайтісны унаӧн, но кутчысисны, и сӧмын сылӧн эз тырмы выдержкаыс.
— Лыйлӧны! — горӧдіс сійӧ. — Мый вӧчны, Виноградов ёрт?
— Сулавны аслад места вылын орудие дорын, — спокойнӧя вочавидзис Павлин. — Тэ мый котралан? — Сэсся кыскис табак тыра жӧч банка да ньӧжйӧник мӧдіс гаровтны чигарка.
— Тӧдмалӧмаӧсь миянӧс, пежъяс, а ми огӧ и тӧдӧй, кӧнӧсь найӧ, — муас видзӧдіг шуис уска матрос, наводчик.
— Регыд тӧдмалам, — пыр сідз жӧ спокойнӧя шуис Павлин. — Миян наблюдательяс засекитасны да доложитасны.
Гымӧбтіс неприятельлӧн мӧд снаряд.
Сы бӧрся — коймӧд.
Вадорын лыбисны сьӧд му фонтанъяс.
Наводчикъяс мӧдісны ноксьыны асланыс орудиеяс дорын.
— Энӧ на лыйсьӧй! — стрӧга горӧдіс на вылӧ Павлин. — Противниклы сійӧ и колӧ, медым ми сідз прӧста эрдӧдім асьнымӧс.
Лыйсьынысӧ энӧ заводитӧй тшӧктытӧг!
Тайӧ здукас орудиеяс дорын тыдовтчис батарейнӧй командир Саклин.
Сійӧ вӧлі ставнас сёйӧссьӧма.
— Засекитім! — горӧдіс сійӧ кыпыд гӧлӧсӧн.
— Давай <rus>огонь</rus>!
Беглӧй.
И ӧдйӧджык! — прикажитіс комбриг.
— <rus>Огонь</rus>! — кыліс команда ӧти орудие дорын, сэсся мӧд дорын, коймӧд дорын.
«<ns>Онь-онь</ns>», — вочавидзис йӧлаыс.
Тыдовтчылісны билӧн ыпнитлӧмъяс, гымакыліс лыйсьӧм шы.
Пансьыны кутіс бой.
— Но, ладнӧ, мерзавечьяс, — шуис Павлин да весиг треситіс кулакнас Вагалань. — Ті миянсянь талун получитанныд!
— Ме муна водзӧ, комбриг ёрт, морякъяс дорӧ, — шуис Андрей. — Колӧ прӧверитны вуджанінсӧ.
Эмӧсь-ӧ вешкаясыс?
Мед эськӧ эз кылӧд найӧс...
Орудиеяс водзвылын вадор пӧлӧн вӧліны ляпкыдик окопъяс, кодъясӧс кодйисны тавой.
Сэні вӧліны матросъяс.
Найӧ долженӧсь вӧлі дорйыны батареяӧс, противник кӧ чеччӧдас татчӧ десант.
Окопъяссянь вадорса бадь кустъясӧдз нуӧдіс трӧпа, кыті позьӧ вӧлі мунны артиллерийскӧй наблюдательяс дорӧдз да ю вуджанінӧдз.
— Сулав, — беспокойнӧя шуис Павлин. — Мый тайӧ?
Кылан?
Шидровка сайын вадор пӧлӧн гымӧбтісны винтовкаысь залпӧн лыйлӧм шыяс.
Сэсся заводитісны сяркӧдны пулемётъяс.
— Тӧдмав, мый сэтшӧмыс, — эз-ӧ нин противник чеччӧд десант?
Андрей котӧртіс Шидровкалань.
Меддорса керка дінын, штабнӧй пункт дорын, сулаліс сылы тӧдтӧм боеч да кутіс вӧв.
— Мый сэні сэтшӧмыс? — горӧдіс Андрей. — Комбриг юасьӧ...
— Атака! — вочавидзис боеч. — Бандитъяс десант чеччӧдӧны.
Андрей босьтіс сылысь вӧвсӧ, чеччыштіс-пуксис седлӧ вылӧ да гӧнитіс сикт кузя.
Кор аддзис мӧдлапӧв вадорысь вуджрасьысь йӧз фигураясӧс, Павлин прикажитіс лыйлыны найӧс картечӧн.
Противник заводитіс лыйсьыны пулемётысь.
Выль неприятельскӧй снаряд разорвитчис морякъяс окопын.
Сэсянь кылісны раненӧйяслӧн горӧдӧмъяс да ойзӧмъяс.
Морякъяс лыйлісны вражескӧй вадорсӧ пулемётъясысь.
Павлин котӧртіс пушкаяс дінысь дзик вадорас да мӧдіс видзӧдны бинокльӧн.
Сылы ӧні зэв бура тыдалісны фигураяс, кодъяс котӧрӧн мунлісны ӧти пу дорсянь мӧд пу дорӧ.
«Да... дерт жӧ, десант!»
Врагъяс век на лыйсисны пулемётъясысь.
Батареяын лоины виӧмаяс и ранитчӧмъяс.
Уска наводчик куйліс аслас орудиесянь неылын да топӧдіс кинас осколокӧн ранитчӧм горшсӧ.
Сійӧ киргис, вирыс визувтіс сы чуньяс костӧд.
Кык боеч локтісны раненӧй дорӧ, пуктісны сійӧс шинель вылӧ, ӧдйӧ нуисны Шидровкаӧ, кӧні вӧлі перевязочнӧй пункт.
Боечьяс лӧсьӧдчисны встретитны десант.
Бригадаса командирлӧн татчӧ воӧмыс кыпӧдіс сьӧлӧмнысӧ весиг медся полысь боечьяслысь.
Павлин сувтӧдіс орудие дорӧ мӧд наводчикӧс — еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса зонмӧс.
— Вай веськыда вадорас, — прикажитіс сійӧ. — Бур!
Молодец! — горӧдіс Павлин, кор сійӧ дугдыліс лыйсьынысӧ. — Быттьӧ пӧльыштісны чӧртъясӧс.
И пыжъяссӧ жугӧдіс...
Тайӧ жӧ здукас сійӧ аддзис Вага вомсянь локтысь еджыд пассажирскӧй пароход, кодлӧн палуба вылас сулаліс некымын тяжёлӧй орудие.
Пароход мӧдіс лыйлыны Шидровкаӧ.
— Фугаснӧйӧн! — командуйтіс Павлин.
«Да абу-ӧ «Опыт» тайӧ? — думыштіс сійӧ. — Эз-ӧ сы йылысь висьтав американец?
Навернӧ, сійӧ!»
Пароход быд здукӧн матыстчис Шидровкалань.
Снарядъясыс сылӧн разрывайтчисны ӧні батарея дорын нин.
Ӧти снаряд разорвитчис Павлинсянь воськов кызь сайын.
Батареясянь бара нуӧдісны раненӧйясӧс.
Вӧлі ранитчӧма тшӧтш и еджыд юрсиа, кельыдлӧз синъяса боеч, кодӧс Павлин муртса на ошкис бура лыйсьӧмысь.
Орудие коли прислугатӧг, корсьны мӧд наводчикӧс кадыс эз вӧв, и Павлин ачыс сувтіс раненӧй местаӧ.
Орудиелӧн броневӧй щитыс сӧмын неуна сайӧдіс Павлинӧс.
Сійӧ сулаліс прицел дорын да копыртчӧмӧн видзӧдіс противник бӧрся кузьмӧс прицельнӧй розь пыр. Павлин друг кыліс аслас мыш сайысь мортӧс.
Сійӧ видзӧдліс.
Тайӧ вӧлі Соколов.
— Комбриг ёрт, тіянӧс штабнӧй пунктӧ корӧны, — шуис вестӧвӧй.
— Эн мешайтчы! — горӧдіс Павлин да лыйис.
Первойя снарядыс веськаліс пароход шӧрас, кӧлеса дорас, пӧшти самӧй ватерлиния дорӧ.
Снаряднас жугӧдіс палубасӧ.
«Зэв бур!» — аслыс шуис Павлин да, прицелсӧ вежтӧг, лыйис ещӧ ӧтчыд.
Мӧд снаряд веськалі пароход бӧжас.
Кыліс пель чунӧдана выль взрыв.
Ва, ру да тшын брызьнитісны фонтанысь моз вывлань.
— Вӧйӧ! — кыпыда горӧдіс кодкӧ. — Ей-богу, вӧйӧ!..
Улысянь, вадорса трӧпасянь, котӧрӧн локтіс кашкигтыр гӧрдӧдӧм чужӧма моряк.
— Комбриг ёрт, тайӧ «Опыт»...
Бӧжладорас гижӧма!
— Снарядъяс! — дженьыда прикажитіс Павлин аслас заряжающӧйлы, ар дас сизима том мортлы. — Ӧдйӧджык!
Орччӧн сулалысь орудие сідзжӧ лыйис «Опытсӧ» да снаряднас нӧбӧдіс бӧжладорсьыс палубаыслысь юкӧнсӧ.
«Опыт» вылын сулалысь кормӧвӧй пушкаяс ланьтісны.
Тайӧ кадас, батареясянь неылын, тыдовтчис ещӧ кутшӧмкӧ судно. Павлин вайӧдіс бинокльсӧ синъяс дорас.
— Английскӧй канонерка! — горӧдіс сійӧ да синъяснас корсис Саклинӧс.
Сійӧ сулаліс ӧти орудие дорын да петкӧдліс мыйкӧ боечьяслы ю вылысь.
Павлин решитіс водзӧ лыйсьыны прямӧй наводкаӧн.
«Лэдза матӧджык», — думыштіс сійӧ да бара вайӧдіс синъяс дорас бинокльсӧ.
Друг бинокль стеклӧясын дзирдыштліс кутшӧмкӧ би югӧр.
Быттьӧкӧ ылын чиркнитісны истӧгӧн, и бисӧ пыр жӧ кусӧдіс тӧлыс.
Пӧшти ӧттшӧтш кӧнкӧ орччӧн кыліс взрыв.
Павлин бергӧдчис да уси.
Усигас сійӧ удитіс думыштны: «Мый тайӧ?
Ме ранитчи?
А кыдзи нӧ бойыс?..»
Вражескӧй снаряд веськаліс вадорын куйлысь кер чукӧр вылӧ.
Некымын кер качис сынӧдас, мукӧдъяссӧ жугӧдіс чагторъясӧдз.
Снаряд осколокъясыс жугӧдісны кӧлесасӧ сійӧ пушкалысь, мыйысь минут сайын на лыйсис бригадаса командир.
Ӧти осколокӧн кувтӧдз ранитчис и Павлин.
Но сійӧ оліс на и эз чувствуйт кулӧмсӧ.
Тревожнӧй мӧвп сы йылысь, кыдзи кутас водзӧ сӧвмыны бойыс, сетліс сылы вын.
Сійӧ мыджсис гырддзанас муас, медым кыпӧдчыштны, да аддзис Соколовӧс, коді вӧлі копыртчӧма да рузумӧн чышкаліс сы чужӧм вылысь вирсӧ.
— Нинӧм, другӧ, — шӧпкӧдіс Павлин. — Ерунда...
Неуна инмыштіс...
Вай, отсышт меным...
Сійӧ сывйыштіс веськыд кинас вестӧвӧйсӧ сьыліӧдыс да заставитіс асьсӧ чеччыны.
Ру пытшкын моз тыдовтчыліс сы водзын Саклинлӧн повзьӧм чужӧмыс.
Сійӧ нюжӧдчис Саклинлань, но Соколовӧс сьыліӧдыс кутысь киыс друг слабмис да мыні.
Сійӧ эськӧ шнёпкысис-уси муас, эз кӧ удит кутны сійӧс вестӧвӧйыс.
— <rus>Огонь</rus>, ёртъяс...
Пӧщадатӧм <rus>огонь</rus>, — скӧрысь шуис Павлин, кор аддзис, мый найӧ вешйӧмаӧсь орудиеяс дорысь. — Мый нӧ ті сулаланныд?
<rus>Огонь</rus>! — горӧдіс нин Павлин да кӧсйис зымкнитны кокнас.
Сійӧс пуктісны шинель вылӧ да нуисны сиктӧ.
Дойсӧ сійӧ эз кыв, сӧмын синъясыс мыйлакӧ ӧзйисны.
Сійӧ шӧпкӧдіс:
abu
— Водзӧ, ёртъяс...
Водзӧ!
abu
abu
И сылы кажитчӧ вӧлі, мый ставӧн кылӧны сылысь ён, гора гӧлӧссӧ, мый сійӧ ставыскӧд тшӧтш мунӧ атакаӧ да сыкӧд орччӧн тэрыба восьлалӧ Фролов.
«Кыдзи?
Тэ ӧмӧй тані жӧ? — югнитліс сы юрын мӧвп. — Но, дерт жӧ...»
Сійӧ вӧчис движение, быттьӧкӧ чеччыштны, медым уськӧдчыны бойӧ, и весиг неуна вермис кыпӧдчыштны, но сэк жӧ уси бӧр, нюжӧдчис шинель вылас да кунис синъяссӧ.
Сылӧн чужӧмыс лои ещӧ на решительнӧйджык да стрӧгджык.
Сійӧ куліс, но сідзи и эз чувствуйтлы кулӧмсӧ.
Вадорын кыліс лыйсьӧм шы, взрывайтчисны снарядъяс.
Быд минутын Вага вылын бойыс пыр паськаліс ёнджыка.
Валерий Сергунько волнуйтчис бой вӧсна. Тӧвсьыс пашкыртчӧм юрсиа, сійӧ сулаліс ыджыд из вылын да горзіс:
— Водзӧ, ребята!..
Петӧй ставӧн!
Найӧс кырссьыны мӧдам бӧрыньтчигас!
Сылӧн ротаыс сӧмын на веніс неприятельскӧй атака.
Интервентъяс бӧрыньтчисны ю дорӧ: оружиесӧ шыбитӧм бӧрын ӧткымынъяс спасайтчисны вартчӧмӧн, мукӧдыс усйысисны пыжъясӧн.
Удачаӧн ыштӧм Валерий юрын югнитіс мӧвп, мый весиг ичӧтика нюжмасьӧм вермас торкны контратакасӧ, да быдладорӧ ысталіс взводнӧйясӧс, медым найӧ пыр жӧ кыпӧдісны йӧзсӧ да вӧтчисны враг бӧрся.
Противник пыр кутіс юсӧ би улын.
Но ӧні лыйсьӧмыс лӧньыштіс.
Валерий решитіс воспользуйтчыны тайӧ здукнас.
Шуйгаладор вадорас вуджӧм бӧрын сійӧ надейтчис закрепитчыны сэні кӧть нин ӧти взводӧн.
Быд секунда вӧлі дона.
Валерий босьтіс кустъяс пиысь пыжъяс, пуксьӧдіс сэтчӧ кызь кымын боечӧс да йӧткыштчис вадорысь.
Андрей эз нин су Валерийӧс веськыд вадорсьыс.
Сійӧ веськӧдіс ассьыс вӧвсӧ окопъяслань да друг аддзис, кыдзи вӧрсьыс тыдовтчисны противниклӧн салдатъяс.
Найӧ ставӧн котӧртісны разі-пели.
— Ребята, видзӧдӧй, тіянӧс тылсянь кытшовтӧны! — горӧдіс Андрей, но боечьяс асьныс нин казялісны тайӧс.
Заводитісны лыйсьыны.
Андрейсянь неылын разорвитчис снаряд, вӧлыс чеччыштліс, Андрей уси да воштіс садьсӧ.
Садяс сійӧ воис войнас, идзас вылын; сылысь кисӧ и коксӧ вӧлі кӧрталӧма.
Сысянь неылын яръюгыда ӧзйис ыджыд ацетиленовӧй пӧнар.
Кизявтӧм виж мундиръяса чужеземнӧй салдатъяс сёйӧны вӧлі консерв.
Сэні жӧ сулаліс йӧв тыра пельса, салдатъяс гумлалісны йӧвсӧ кружкананыс.
Кор казялісны, мый Андрей восьтіс синсӧ, кузь тушаа да паськыд чужӧма сержант торйӧдчис салдатъяс дорысь да локтіс пленнӧй дінӧ.
Тшӧтшыд ныра сьӧкыд ботинкинас сылы лядьвеяс чужйӧм бӧрын сійӧ серампырысь шуис:
— Алло, <eng>боло</eng>?..
Лолалан на?
Андрей дернитчис став тушанас, зілис сувтны, но сылы удайтчис сӧмын пуксьыны, и та вӧсна сійӧс кытшалысь салдатъяс мӧдісны серавны.
Сійӧ ойӧстіс да мурч-курччис пиньяссӧ.
«Кӧні ме? — повзьӧмӧн думыштіс Андрей. — Кодар вадорас?
Кытшалісны миянӧс?
Жугӧдісны?
Мый лоӧ водзӧ?
Кыдзи помасис бойыс?
Мый ӧні лоас?»
Став тушасӧ друг бытшкысь дойысь сылӧн заводитіс бергӧдчыны юрыс, и сійӧ уси гатш.
Паськыд чужӧма сержант бара чужйис сылы ботинкинас бокас.
— Сюрин, <eng>боло</eng>...
Мундиртӧм, сера подтяжкиа, сьӧд юрсиа том зон, коді вӧлі ворсӧ вом гудӧкӧн, лэптіс юрсӧ да, сержант вылӧ лӧга видзӧдлӧм бӧрын, чорыда мыйкӧ шуис сылы.
Сержант скӧрысь вочавидзис.
Найӧ заводитісны пинясьны.
Сержант друг копыртчис Андрей дорӧ, боксёр моз чорыда тувкис сылы щӧкаас да друг бӧрыньтчыштіс, быттьӧкӧ любуйтчис сійӧн, кыдзи пленнӧйлӧн чужӧмыс дернитчис.
Сера подтяжкиа салдат ырскӧбтіс-чеччис да, аслас ичӧтик дзирдалысь гудӧкнас ӧвтчигтыр, горӧдіс сержант вылӧ.
Но Андрей тайӧс эз нин кыв: сылӧн бара воши садьыс.
И бара воис ас садяс сӧмын некымын час мысти. Ӧні Латкин вӧлі баржаса пемыд трюмын, сы кодь жӧ некымын дас пленнӧй красноармеечьяс пӧвстын.
Ӧткымынӧн на пиысь вӧлі ранитчӧмаӧсь.
Некод налы эз сет некутшӧм медицинскӧй отсӧг, и найӧ косявлісны бинтъяс вылӧ ассьыныс дӧрӧмъяснысӧ.
Луныс вежсьыліс войӧн, а вой пыддиыс бара пуксьыліс лун.
Со и ставыс, мый запомнитіс Андрей тайӧ страшнӧй путешествие дырйиыс.
Ёртъяссяньыс, кодъяс веськалӧмаӧсь пленӧ сёрӧнджык, сійӧ тӧдмаліс, мый интервентъяссӧ всё-таки вӧлі вӧтлӧма миянладор вадорысь.
Сэки жӧ сылы висьталісны Павлин Виноградов кулӧм йылысь.
Валерий кольӧма ловйӧн.
Став тайӧ юӧръяссӧ, кодъяс вӧліны долыдӧсь и шогӧсь, Андрей кывзыліс дзик веськодьпырысь.
Юрас гудрасисны сылӧн мӧвпъясыс.
Красноармеечьясӧс пӧшти эз вердлыны.
Кор витӧд луннас пленнӧйясӧс чеччӧдісны Кардорӧ да нуӧдісны тюрьмаӧ, Андрей муртса вермис кутчысьны кок йылас.
Первойӧн тюремнӧй канцелярияӧ корисны мыйлакӧ буретш сійӧс.
Канцелярияас письменнӧй пызан сайын пукалісны некымын офицер.
На пиысь ӧтик, белогвардеец, нуӧдіс допрос.
Кык суйӧрсайса офицер чӧла кывзісны.
Наысь бокынджык, пу диван вылын, сигаретӧн тшынасигтыр, пукаліс американскӧй офицер.
Висьтавны кӧть кутшӧмкӧ военнӧй сведениеяс йылысь Андрей веськыда ӧткажитчис.
— Ті комиссар? — переводчик отсӧгӧн юаліс американец, кодӧс ставӧн шуисны господин Ларриӧн.
— Абу, — вочавидзис Андрей.
— Ылӧдчанныд...
Усть-Важскӧйын, контрразведкаын, эмӧсь тіян документъяс: штабнӧй удостоверение, студенческӧй билет.
Сентябр квайтӧд лунӧ ті случайнӧ мынінныд миян разведчикъяс киысь.
Но кык лун мысти ті бара нин сюринныд пленӧ.
Висьталӧй веськыда ставсӧ!
Миянлы ставыс тӧдса.
Ларрилӧн став видыс, сылӧн гӧлӧсыс, сылӧн топӧдӧм скӧр вомдоръясыс — ставыс Андрейлы вӧлі зывӧк.
Мудзысла сылӧн синъясыс видзӧдісны ру ныр моз. Сэсся сійӧ кыліс плешсьыс кӧдзыд ньылӧм.
— Сідзкӧ, ті абу комиссар? — ироническӧя выльысь юаліс сылысь Ларри. — Большевикъяслӧн ӧмӧй сэтшӧм уна образованнӧй йӧзыс?
— Образованиеыс тані нинӧмла.
Комиссар званиесӧ колӧ заслужитны.
Андрейлысь кывзӧм бӧрын Ларри видзӧдліс сыкӧд орччӧн пукалысь офицер вылӧ.
Сэсся сійӧ сувтӧдіс синсӧ веськыда Андрей вылӧ, быттьӧкӧ кӧсйис видзӧдлыны сылы душа пытшкас, да тэрыба юаліс:
— Большевик?
Андрей думайтыштіс да утвердительнӧя довкнитіс юрнас.
Офицеръяс тэрыба мӧдісны сёрнитны ас костаныс, мый бӧрын Ларри мыйкӧ гижис аслыс книжкаас.
Допрос помассис.
Андрейӧс первойсӧ нуӧдісны первой судтаса тюремнӧй коридорӧд, сэсся каменнӧй пос кузя вылі судтаӧ.
Чамовскӧй сикт бердын, вадорын, шынитӧв сулалісны сиктса олысьяс, морякъяс, красноармеечьяс.
Пристань дорӧ матыстчис ыджыд пассажирскӧй пароход «Гоголь».
Тайӧ пароход вылас вуджӧдісны телӧяссӧ Павлин Виноградовлысь да ӧкмыс моряклысь, кодъяс пӧгибнитісны Вага штурмуйтігӧн.
Найӧс мӧдӧдісны Котласӧ, а сэсянь кӧрттуй кузя Петроградӧ.
Воис индӧд гуавны усьысь геройясӧс Петроградын.
Юыс бушуйтчис.
Зэрыс киссис ведра торысь моз.
Гӧгӧр вӧлі руа.
Ылын йиркисны на пушкаяс.
Муніс бой.
Фролов воис Чамовскӧйӧ Павлин кулӧм бӧрын мӧд луннас.
Противникӧс сӧмын на вӧлі вӧтлӧма Ростовскӧй сиктысь.
Комиссар муртса вермис кыскыны кокъяссӧ мудзӧмысла.
Кӧтасьӧм шинельыс личкис сылысь пельпомсӧ.
Сійӧ воис колльӧдны пӧгибнитӧм Павлинӧс, и, та вылӧ видзӧдтӧг, сы син водзын пыр сулаліс ловъя Павлин.
Катерысь чеччӧм бӧрын комиссар кывзіс Драницынлысь тэрыба докладывайтӧм.
Военспец доложитіс Вага вылын водзӧ мунысь бой подробностьяс йылысь, но сы сёрниын эз нин тӧдчы воддза кодь деловитостьыс, быттьӧкӧ ӧні, комбриг кулӧм бӧрын, врагӧс грӧмитысь Важскӧй группалӧн боевӧй заслугаясыс воштісны воддза тӧдчанлунсӧ.
Кор Драницын мӧдіс висьтавны сійӧ обстоятельствояс йылысь, кыдзи пӧгибнитіс бригадаса командир, Фролов надзмӧдіс воськовъяссӧ, думайтігтыр мыйкӧ дыра сулалыштіс, сэсся пыркнитіс юрнас да, быттьӧ асьсӧ мырдӧн венӧмӧн, мӧдӧдчис водзӧ.
Сэк жӧ Драницын висьталіс комиссарлы Латкин вошӧм йылысь.
Сійӧ висьталіс предположение, мый, гашкӧ, студентӧс виисны вражескӧй вадорын либӧ Вага штурмуйтігӧн вӧйи.
Фролов, чӧв олігтыр, довкнитіс юрнас.
Штабын сійӧ пуксис пызан сайӧ да шогпырысь думыштіс, мый колӧ уджавны.
Мучительнӧя выныштчӧмӧн сійӧ кывзіс сводкаяс Усть-Важскӧй сиктӧс выльысь штурмуйтӧм йылысь, кодӧн юрнуӧдісны ӧні Воробьёв да Сергунько, противниклысь ещӧ кык пароход вӧйтӧм йылысь.
Сэсся сійӧ кырымаліс бумагаяс раненӧйясӧс эвакуируйтӧм йылысь, боечьяслы бельё сеталӧм йылысь, стройысь петӧм взводнӧй командиръяс пыдди выльясӧс назначитӧм йылысь.
Но ставсӧ тайӧс сійӧ вӧчис механическӧя, сійӧ здуксӧ виччысигтыр, кор став бумагасӧ лоӧ кырымалӧма да сійӧ вермас сэсся мунны пристаньӧ.
Чамовскӧйын вӧлі вӧвлытӧм чӧв-лӧнь.
Кор комиссар кайис трап кузя «Гоголь» пароход вылӧ, вылыс палуба вылын сулалысь боечьяс, матросъяс, командиръяс чӧла сетісны сылы туй.
Комиссар муніс и быттьӧ эз аддзы найӧс.
Павлин куйліс салонын кузь, овальнӧй пызан вылын. Пызан весьтас ӧшалісны гӧрд знамяяс.
Павлин вӧлі весалӧм кизьяса, мыськӧм да гладитӧм гимнастёркаа.
Комбриглӧн шуйгаладор кӧсичаас муртса тӧдчыштіс лӧз шрам.
Фролов копыртчис покойник чужӧм весьтӧ, да кымынкӧ гырысь синва войт гӧгыльтчисны сылӧн гожъялӧм банбокъясӧдыс.
Сійӧ крепыда окыштіс Павлинлысь плешсӧ, быттьӧкӧ ловъялысь, да дыр эз вешйы сы дорысь.
Траурнӧй митинг помассис.
Пароход муніс нин пристань дорысь, а йӧзыс пыр на сулалісны зэр улас.
Рупытшса пемыдсьыс кыліс куимысь гораа тутӧстӧм.
И став судноясыс, кодъяс встречайтісны Павлин Виноградовӧс, коді муніс ассьыс медбӧръя туй, сідзжӧ кузя куимысь тутӧстісны — прӧщайтчисны сыкӧд.
Коркӧ и йӧзыс мӧдісны разӧдчыны.
Сиктын, рытъя рӧмыдсӧ югдӧдіг, ӧзъялісны бияс.
Вадор тыртӧммис.
Сӧмын ыджыд из чукӧр вылын пыр на ӧтмоза тыдаліс матрослӧн фигура.
Сійӧ вӧрзьӧдчывтӧг пукаліс, быттьӧкӧ эз чувствуйт ни зэрсӧ, ни кӧдзыдсӧ, ни ыркыд тӧвсӧ.
«Желябов» вылын, коді сулаліс пристаньсянь неылын, некымынысь кучкисны склянкаӧ.
— Соколов! — горӧдісны пароход вывсянь, но матрос весиг эз вӧрзьыв.
Сійӧ пукаліс, быттьӧ каменнӧй, гӧрбыльтчыштӧмӧн да юрсӧ кулакъяснас пыкӧмӧн.
Воис сёр ар.
Зэр пыдди мӧдіс усьны лым.
Асывъяснас юяслӧн вадоръясыс йизьылісны нин, и татшӧм лунъясас ставыс едждыліс: вӧр, муяс, нюръяс, сиктъяс.
Но сулалӧ вӧлі мыччысьны шонділы, кыдзи тӧлыс бӧр вошлі и йӧз син водзын бара вольсыштчылісны кушмӧм васӧд муяс, тыдавны мӧдлісны тӧлӧн да зэрӧн росмӧдӧм чукля кыдз пуяс.
Войвывса лӧнь ю мукӧдлатіыс бӧр воссьыліс. Йиыс вӧлі вӧсни на.
Рӧмдыліс водз.
Керкаясын вит чассянь ӧзтывлісны сартаса бияс.
Тадзи коли тӧлысь.
Пуксис тӧв...
И ноябр тӧлысся ӧти татшӧм лунӧ сартас би югӧр улын Фролов диктуйтіс боеч-связистлы телеграмма, кодӧс мӧдӧдісны Квайтӧд армиялӧн штабӧ, Вӧлӧгдаӧ.
— Копияыс Мӧскуаӧ. Кремльӧ, Ленинлы.
Фролов сулаліс керка шӧрас; сылӧн пельпомъяс вылас вӧлі плавгӧма ва шинель.
— ...Сьӧкыд да уна лунся бойяс бӧрын, — диктуйтіс сійӧ, — Павлин Виноградовлысь операциясӧ позьӧ лыддьыны помалӧмаӧн.
Империалистъяслысь Котласӧ воан туйсӧ орӧдӧма.
Ми босьтім Усть-Важскӧй сикт.
Пӧся радейтана комбриглӧн подвигыс вдохновляйтіс миянӧс бойясын.
Ми некор ог вунӧдӧй тайӧ истиннӧй ленинецсӧ, тайӧ мужественнӧй, сӧстӧм сьӧлӧма мортсӧ...
Ичӧтик пызан вылын ньӧжйӧник таркӧдчис аппарат Морзе, трачкӧдчис пешаын биа сартас, ӧгырыс чегъясис да гылаліс ва ворйӧ.
Фроловлӧн грубӧйкодь, чирӧм гӧлӧсыс юргис зэв торжественнӧя.
И сійӧ чӧвлуныс, кутшӧм пукаліс сэки, кор кывзісны Фроловлысь бригадаса сэні сулалысь командиръяс да комиссаръяс, сідзжӧ вӧлі торжественнӧйӧн.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Кардорын арестуйтӧмъяслӧн партияын, кытчӧ веськаліс и Андрей, вӧлі комын морт.
Арестованнӧйясӧс дзик ставнысӧ шобисны, сэсся воссис тюрьма ворота, и йӧзыс петісны зэрӧн нильзьӧдӧм сёйӧд Финляндскӧй улича вылӧ.
Тюрьмаысь петӧм бӧрын арестованнӧйясӧс пыр жӧ кытшаліс своднӧй англо-американскӧй конвой.
Уличалӧн кыкнан бокӧдыс кыссьысь канаваясын веж туруныс нярмунӧма; сӧмын кутшӧмкӧ виж дзоридзьясысь, кодъяс ылысяньыс вӧліны гӧгрӧс кизь кодьӧсь, ӧвтіс юр кольмӧдан дук.
И тешкодьтор — кӧть будущӧйыс Андрейлы кажитчис дзик шуштӧмӧн, арся упрямӧй тайӧ дзоридзьяслӧн дукыс кыпӧдіс Андрей сьӧлӧмын ичӧтик лача.
Андрей, мыйӧн вермис, отсаліс ёртъясыслы, отсаліс доктор Маринкинлы, кодкӧд тӧдмасис камераын.
Маринкин вӧлі висьӧ да сэтшӧма слабмӧма, мый ковмис нуӧдны сійӧс киӧдыс кутӧмӧн.
Ларри зэв бура тӧдіс Маринкин висьӧм йылысь, но век жӧ шуис сійӧс ыстыны.
Заключённӧйяс заводитлісны протестуйтны, но нинӧм эз вермыны вӧчны.
Луныс вӧлі шондіа, но тӧла да кӧдзыд.
Кирпичнӧй трубаясысь тшыныс, зэрысь сьӧдасьӧм пу керкаяс, мӧсъяслӧн баксӧм, зэр улӧ пуктӧм ведраӧ вевтъяс вылысь виялысь ва, потшӧс вылын ӧшалысь бельё да уль мулӧн, вазьӧм пулӧн, керкаяслӧн дукыс — татшӧмӧсь вӧліны первойя впечатлениеясыс заключённӧйяслӧн, кодъяс сӧмын на воськовтісны тюрьма порог вомӧн.
Тойласиг да сёрнитігтыр йӧзыс сувталісны туй шӧрӧ. Кианыс налӧн вӧліны зыръяс.
Кытчӧ найӧс нуӧдасны?
Гашкӧ, лыйлыны?
Оз, тайӧ оз лӧсяв сы вылӧ.
Буракӧ, найӧс шуӧмаӧсь вуджӧдны кутшӧмкӧ лагерӧ.
Но кытчӧ?
Еджыд кирпичнӧй забор дорын сулалісны заключённӧйяслӧн гӧтыръясныс да мамъясныс, вокъясныс да чойясныс.
Найӧ вӧлі тӧдӧны нин, мый налысь мужикъяснысӧ да пияннысӧ вуджӧдӧны американскӧй посол Френсис да Чайковскийлӧн веськӧдлан котыр тшӧктӧм серти Мудьюг ді вылӧ.
Найӧ кӧть нин мыйӧнкӧ зілисны кокньӧдыштны Мудьюгӧ ыстан йӧзлысь сьӧкыд, страшнӧй положениесӧ да чукӧртісны налы кутшӧмсюрӧ сёянтор, вайисны шоныд кӧлуй.
Но став ваянторйыс — тубрасъяс, сумкаяс — колисны на киясӧ.
— Бокӧ вешйӧй!
Дугдӧй сёрнитны!
Ланьтӧй! — частӧ кывлывліс английскӧй кыв вылын оръясяна команда.
Заключённӧйясӧс прикладъясӧн тойлаліг да лёкысь видчигтыр конвоиръяс сувтӧдалісны найӧс колоннаӧ да мӧдісны вӧтлыны Андрейлы нин тӧдса туй кузя Соборнӧй площадьлань.
Американскӧй салдатъяс сопровождайтісны колоннасӧ дзик пристань дорӧдз.
Но тайӧ бдительнӧй эскорт вылӧ видзӧдтӧг заключённӧйяслы век жӧ удайтчис аддзывны ассьыныс матыссаяснысӧ да висьтавны налы кык-куим кыв.
Ӧні заключённӧйяс тӧдісны нин, мый найӧс виччысьӧ Мудьюг.
Рӧднӧйясыс удитісны нин висьтавны налы та йылысь.
Конвоиръяс горзӧм вылӧ видзӧдтӧг колонна муніс ньӧжйӧ.
Йӧзыс наслаждайтчисны весиг тайӧ призрачнӧй вӧлянас.
Кӧть и конвой улын, но всё-таки абу тюремнӧй стена сайын!
Быттьӧкӧ муас вӧйӧм, ичӧтик керка ӧшиньӧд мыччысис ныв, коді вӧлі мунӧ Люба вылӧ.
Андрейлы кажитчис, мый нылыс ӧвтыштіс сылы кинас.
Андрейлы сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык: «Миян!»
Сійӧ висьталіс та йылысь аслас суседыслы, Базыкинлы.
Нывбабаяс пӧвстысь, кодъяс котӧртісны моски бокӧдыс, Базыкин корсис ассьыс Шурочка гӧтырсӧ.
Но сійӧ оз вӧлі тыдав.
Сідзкӧ, гӧтырыс нинӧм оз тӧд.
Неужели найӧ оз вермыны весиг прӧщайтчыны?
Петроградскӧй да Троицкӧй проспектъясӧс вомӧналысь кузь улича помын воссис енэжтас.
Тыдовтчис Двина.
Енэжыс друг пемдіс.
Юсянь ыркнитіс чизыр тӧв.
Бара зэрмис.
Но кор колоннаыс петіс набережнӧй вылӧ, дзирдыштіс шонді и кымӧръяс костӧд мыччысис сэзь енэжыс.
Шура Базыкина войбыд эз узь.
Унаысь сійӧ воліс паськыд, ляпкыдик диван дорӧ, кӧні узисны сылӧн нывкаясыс, копыртчывліс на весьтӧ да полӧмӧн думайтіс: «Мый нӧ ӧні лоӧ челядькӧд?»
Эз ӧтчыд сійӧ заводитлы бӧрдны...
Унмовсис Шура сӧмын асъявылыс.
Тӧрыт сійӧ корис тюремнӧй начальстволысь разрешитны передача. Сылы ӧткажитісны.
«Лыйлӧмаӧсь?
Висьмӧма?
Куланвыйын больничаын?»
Мужикыс сылӧн, Николай Платонович Базыкин, профсоюзъяслӧн губернскӧй сӧветса секретарь, вӧлі «союзнӧй» контрразведка син улын, сы вӧсна тӧрытъя луныс Шуралӧн муніс сы вылӧ, медым веськавны приём вылӧ контрразведкаса начальник полковник Торнхилл ордӧ.
Кыдзкӧ англичанин и примитіс сійӧс.
Сійӧ вӧлі бӧрвыв шыльӧдӧм дзор юрсиа, ичӧтик уска, вижӧдӧм кузьмӧс чужӧма, кузь тушаа старик.
Сылӧн виж френч вылын шуйга соскас дзирдаліс пельӧса некымын зарни полоска.
Сійӧ зэв бура тӧдіс роч кыв да весиг свободнӧя вермис сёрнитны, но сійӧн некор сійӧ эз пӧльзуйтчыв.
Тадзи сійӧ и ӧні кывзіс Шуралысь, коді вывті бура сёрнитіс английскӧй кыв вылын, сэсся, сылы ни ӧти кыв вочавидзтӧг, корис ассьыс адъютантсӧ, шпораяса роч сапӧга да пельпомъяс вылас аксельбантъяса томиник офицерӧс.
Адъютантыс петкӧдіс Шураӧс кабинетысь.
Приёмнӧйын сійӧ висьталіс, мый лун-мӧд мысти сылы лоӧ разрешитӧма мужикыскӧд свидание.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, Базыкиналысь сьӧлӧмсӧ тревожнӧя ёнтіс: сійӧ эз нин эскы татшӧм позянлун вылӧ.
...Воис асыв.
Ыджыдджык нылыс, кӧкъямыс арӧса Людмила, пукаліс пызан сайын да сьӧд няньӧн юис пуӧм ва, сылы колӧ вӧлі мунны школаӧ.
Ичӧтджык нылыслы шонтіс маннӧй рок.
Жырсьыс кутіс кывны сотчӧм дук.
Шура уськӧдчис керосинка дорӧ.
Тайӧ здукас посводзас кодкӧ зымӧдчыштіс, воссис ӧдзӧс, и жырас кашкигтыр пырис суседкаыс.
Сійӧ волнуйтчигтыр да торксялігтыр висьталіс Шуралы сы йылысь, мый заключённӧйяслысь группа, кӧні тшӧтш и Базыкин, мӧдӧдӧны ӧні Мудьюг ді вылӧ.
— Кӧсъян кӧ аддзысьлыны, тэрмась...
Найӧс вуджӧдӧмаӧсь нин шуйгаладор вадорас.
Заставитӧмаӧсь ректыны вагонъясысь кутшӧмкӧ груз.
Дерт, на дорын конвоиръяс сулалӧны, но кӧть нин ылысянь видзӧдлан.
— Кыдз нӧ сідз?! — зэв ёна повзис Шура. — Ме жӧ тӧрыт на вӧлі Торнхилл ордын...
Мыйла нӧ сійӧ меным нинӧм эз висьтав?
— Эк, ичмоньӧй, мый думыштӧмыд?..
Пристань дорын сулалӧ транспорт «Обь».
Тайӧ транспортнас найӧс и нуӧдасны.
Но, ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, Шуpa! — тэрмӧдліс сійӧс суседкаыс. — А то сёрман...
Мун, челядьыдкӧд ме олыштла.
Шура перйис мужикыслысь тӧвся пальтосӧ, ыж ку шапкасӧ, гынсапӧгсӧ да тубыртіс тайӧс ставсӧ.
— Оз ков!
Нинӧм оз ков... — шуис суседкаыс да ӧвтыштіс кинас. — Тэнӧ сы дорӧ всё равно оз лэдзны!
Но Шура нинӧм эз вочавидз.
Юрнас лукава довкнитіг сійӧ лэптіс тубрассӧ пельпом вылас, киас босьтіс кӧрзинка, кытчӧ тӧрыт рытнас на пуктыштіс сёянтор, да котӧрӧн петіс керкасьыс.
Быттьӧ вӧтын моз сійӧ котӧрӧн локтіс пристань дорӧдз.
Шуйгаладор вадорас вӧліны вокзал, тӧварнӧй станция, складъяс, причалъяс дорын сулалісны суднояс, кодъяс виччысисны погрузка.
Тутсісны паровозъяс.
Ыджыд морскӧй пароход вылын омлявны мӧдіс сирена.
Медым веськавны шуйгаладор вадорӧ весиг лӧнь поводдя дырйи, колӧ вӧлі минут дас вит кымын.
Талун жӧ Двина быттьӧкӧ нарошнӧ мӧдіс бушуйтны да сьӧкыда нуис ассьыс гыяссӧ.
Кор Шура котӧрӧн локтіс перевоз дорӧ, ичӧтик пароход вӧрзис нин, пристаньсяньыс сходнисӧ вӧлі босьтӧма нин.
Причальнӧй матрос кӧсйис кутны Шураӧс, но сійӧ мынтӧдчис матрос киясысь, кӧлуйсӧ муртса эз уськӧд ваас да пристаньсянь веськыда чеччыштіс палуба вылӧ.
Ичӧтик пароход тырыс вӧліны йӧз.
Йӧзыс жуисны вильыд палуба вылын да пукалісны пу скамьяяс вылын.
Но Шура некодӧс эз аддзы и некодлысь нинӧм эз кыв.
Сійӧ пуктіс ас дорас кӧрзинасӧ да тубрассӧ, а ачыс, кӧдзыд, ва поручень дорӧ кутчысьӧмӧн, сулаліс пароход бӧжын да эз чувствуйт ни кӧдзыдсӧ, ни лыӧдз йиджтысьысь арся тӧвсӧ.
Ӧні сійӧ должен вӧлі сетны английскӧй кыв кузя урок адвокат Абросимов патераын.
Оккупация заводитчӧмсянь ставӧн ӧткажитчисны сылӧн урокъясысь.
Мыйӧн руководствуйтчис Абросимов, кор сійӧ приглашайтіс аслас челядь дорӧ арестуйтӧм коммунистлысь гӧтырсӧ, Шура эз тӧд...
Позис донтӧма мынтысьны?
Медым эксплуатируйтӧ!
Мый вӧчны, кор нывкаясыс тшыгъялӧны?
«Ни ӧти лун английскӧйтӧг», — татшӧм вӧлі требованиеыс.
Талун сійӧ вунӧдіс урок йывсьыс.
Сӧмын ӧтитор Шура некыдз эз вермы вунӧдны: медбӧръя лунсӧ, кодӧс колльӧдісны мужикыскӧд ӧтлаын.
Тайӧ вӧлі кык тӧлысьысь унджык сайын нин, но ӧнӧдз паметяс вӧлі ставыс.
Николай юӧ вӧлі чай.
Ставтор вылас видзӧдтӧг, мый лои бӧръя кадас, сійӧ эз вӧв жугыль.
— Ме ог вермы эновтны Кардор... — решительнӧя шуис сійӧ. — Ме ог имеит право эновтны рабочӧйясӧс.
Тэ, Шурик, эн тӧждысь.
Недель кык кежлӧ, куим кежлӧ ковмас кӧнкӧ дзебсясьлыны.
По подпольесӧ лоӧ котыртӧма.
Ми кутам тышкасьны.
Оккупация заводитчан первойя луннас жӧ, август кыкӧд лунӧ, водз асывнас воисны обыск вӧчны.
Но Николайӧс эз арестуйтны.
Английскӧй офицер эз тӧд, кодкӧд имеитӧ делӧсӧ...
Обысксӧ вӧчисны тэрмасьӧмӧн.
Кык винтовка Шура удитіс петкӧдны Потылихин ордӧ, и сійӧ дзебис найӧс пес видзанінас.
Тайӧ случайнӧй патруль мунӧм бӧрын часджын мысти Николай прӧщайтчис гӧтырыскӧд, бритчис, пасьтасис да муніс гортсьыс.
Сійӧс кутӧмаӧсь карсянь сизим верст сайысь.
Со и ставыс, мый сійӧ тӧдіс мужик йывсьыс.
Неужели сэсся Шура оз аддзыв сійӧс?
Неужели тайӧ пом?
Йӧз чукӧркӧд тшӧтш Шура петіс пароход вылысь.
Тӧварнӧй станция туйяс вылын сійӧс суӧдіс кутшӧмкӧ железнодорожник.
Шуралӧн томиник, весиг зэв на томиник видыс чуймӧдіс сійӧс.
— Ті Николай Платоновичлӧн гӧтыр? — юаліс сійӧ.
— Да, — вочавидзис Шура.
— Мунамӧй!
Ме тӧда, кутшӧм причал дорын сулалӧ транспорт «Обь».
Найӧ прӧйдитісны подъезднӧй ветка туйяс вылын сулалысь вагонъяс увті.
Сэсся железнодорожник прӧщайтчис сыкӧд.
Шура матыстчис американскӧй салдатъяс дорӧ да мӧдіс сёрнитны накӧд.
Салдатъяссянь воськов комын сайын сулалісны заключённӧйяс.
Базыкин, коді муртса на вӧлі воӧма грузитчанінысь, пӧрччис картузсӧ да кипыдӧснас чышкаліс паськыд еджыд плешсӧ.
Сійӧ мыйкӧ гажаа висьталіс сы гӧгӧр сулалысь заключённӧйяслы.
Друг на пиысь ӧти заключённӧй, бушлата, тошка боцман, аддзис салдатъяс дорысь том нывбабаӧс, кодлӧн киас вӧлі тубрас да кӧрзина.
Нывбаба вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ шуис Базыкинлы:
— Николай! Абу-ӧ тэнад гӧтырыд?
Базыкин кыпӧдіс юрсӧ.
— Шурочка! — дрӧгнитан гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.
Мужикыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Шура быттьӧкӧ садьмис да, конвоиръяс горзӧм вылӧ видзӧдтӧг, котӧртіс заключённӧйяс дорӧ.
— Коля!
Мусаӧй!
Рӧднӧй Коля! — кӧлуйсӧ шыблаліг да мужиксӧ кутліг шуаліс сійӧ.
Николай нежнӧя окаліс гӧтырыслысь тайӧ кык тӧлысь чӧжнас омӧльтчӧм чужӧмсӧ.
Но шудыс вӧлі минутысь не дырджык.
Сэтчӧ котӧрӧн локтіс подполковник Ларри, удитісны воны салдатъяс.
Найӧ кутісны нӧйтны Шураӧс прикладъяснас.
— Мый нӧ ті вӧчанныд, негодяйяс?!
— салдатъясӧс киясӧдыс кватайтіг горзіс Николай.
Ссыльнӧйяс мӧдісны шумитны.
На пиысь ӧткымынъяс котӧртісны отсасьны Базыкинлы.
Но Ларри заводитіс лыйлыны револьверысь.
Шура горӧдіс: «Коленька, оз ков, виасны тэнӧ.
Оз ков.
Прӧщай, Коленька».
И бӧрвылас видзӧдлытӧг нин сійӧ уськӧдчис кӧрттуй веткалань.
Сэні Шура сувтыштліс да вагонъяс сайсянь аддзыліс, кыдзи американскӧй салдатъяс, заключённӧйясӧс быдладорсянь кытшалӧмӧн, вӧтлісны найӧс вадорӧ, причалъяс дорӧ.
И тайӧ здукас Шурочка кевмис судьбалысь ӧтитор, медым Николай колис ловйӧн, медым сійӧс эз вины.
«Кутшӧм ужас!» — синвасӧ ньылаліг да бӧрддзӧмысь муртса кутчысьны вермиг думайтіс сійӧ.
Тубрассӧ да кӧрзинкасӧ сералігтыр босьтіс ӧти салдат, и Шура гӧгӧрвоис, мый ни сійӧ кӧрзинкасӧ, ни шоныд паськӧмсӧ Николай сэсся оз нин аддзыв,
Контрразведчик Ларри тшӧктӧм серти пристаньысь вӧтлісны не сӧмын бокӧвӧй йӧзӧс, но весиг грузчикъясӧс.
Сылӧн приказ серти мыйтакӧ заключённӧйясӧс ыстісны тӧварнӧй вагонъяс дорӧ: найӧ долженӧсь вӧлі ректыны сэтысь сутшкасьысь сутуга да кыскавны сійӧс транспорт вылӧ.
Ӧні транспортлӧн палуба вылас тырыс вӧліны сутшкасьысь сутуга бунтъяс.
Матросъяс лэдзалісны найӧс стрелаясӧн трюмас.
— Оз жалитны колючкасӧ! — шуис ӧти заключённӧй да ёрччыштіс.
— Тыдалӧ, лагерыс ыджыд лоӧ, — думыштчӧмӧн шыасис буретш сійӧ тошка морякыс, коді вӧлі кепкаа да бушлата.
Тайӧ вӧлі Жемчужный.
Сійӧс неважӧн на арестуйтіс улича вылысь американскӧй патруль, коді вӧлі вӧчӧ облава.
— Кывзы, другӧ... — конвойнӧйяс вылӧ видзӧдлывліг шӧпнитіс Жемчужныйлы «Обь» пароходвывса матрос. — Босьт вай мешӧксӧ...
Тайӧс ми тіянлы лӧсьӧдім.
И тӧдӧй, ёртъяс, ми сӧветскӧй власьт вӧсна!
Мешӧксӧ киас босьтӧм бӧрын Жемчужный гӧгӧрвоис, мый мешӧкас эм кымынкӧ тупӧсь нянь да ещӧ кутшӧмкӧ тубрас.
— Аттьӧ, другӧ, — матрос вылӧ видзӧдлытӧг ньӧжйӧник шуис сійӧ да шыасис заключённӧйяс дорӧ: — Торйӧдлӧй няньсӧ, ребята, да сюялӧй зепъясаныд... Бӧрыннас юклам.
— Эк, матушка-юӧй! — Двина вылӧ видзӧдігтыр горӧдіс дзугсьӧм еджгов юрсиа заключённӧй том матрос, «Святогор» ледоколвывса кочегар. — Дыр-ӧ тэ кутан мучитчыны невӧляын?
Дыр-ӧ тэ кутан новлӧдлыны аслад морӧс вылын бокӧвӧй, вражескӧй корабльясӧс?
— Эн лӧвт, Прохватилов, — торкис сійӧс Жемчужный. — Махоркаыд абу?
Прохватилов мыччис сылы кисет.
Пароход вылӧ пыртӧдзныс заключённӧйяс чукӧрмисны трап дорӧ.
На пиысь ӧткымынӧн кыв шутӧг видзӧдлывлісны «Обь» транспортвывса матросъяс вылӧ.
Маринкин шӧпнитіс Андрейлы:
— Видзӧдлӧй тайӧ матросъяс вылас!
Обратитӧй внимание на синъяс вылӧ.
Андрей видзӧдліс улыс палуба вылӧ, кытчӧ вӧлі нюжӧдӧма трап.
Сэні поручни дорын сулалісны «Обь» вывса няйтӧсь брезент курткаа кык матрос.
Налӧн быттьӧкӧ вӧрзьывтӧм, измӧм чужӧмъяслӧн быд чертаын чувствуйтчис ненависть да гуся скӧралӧм.
Найӧ веськыда синманыс видзӧдісны английскӧй да американскӧй салдатъяс вылӧ.
Пароход мӧдӧдчытӧдз медбӧръя минутъясас пристаньӧ котӧрӧн локтіс кутшӧмкӧ военнӧй.
Сійӧ юӧртіс, мый заключённӧйясӧс решитӧма мӧдӧдны не пароход вылын, а баржа вылын.
— Правильнӧ... — зывӧкпырысь шуис подполковник Ларри.
А то тайӧ швальыс тойӧсьтас ещӧ.
Оз позь лэдзны найӧс ӧти пароход вылӧ миян салдатъяскӧд.
Салдатъяслӧн кык взвод, кодъясӧс ыстӧны Мудьюг ді вылӧ, кольччисны пароход вылӧ, а заключённӧйясӧс вӧтлісны ичӧтик важ баржа вылӧ, кодӧс вайисны «Обь» дорӧ.
Заключённӧйясӧс бара мӧдісны нӧйтны прикладъясӧн да кывны мӧдіс лёкысь ёрччӧм.
— Тэрыбджыка! — горзісны переводчикъяс. — Ӧдйӧджык мунӧй, комиссарщина!
Баржа вылӧ!
— Веськыдвывсянь нёль мортӧн!
Марш! командуйтіс Ларри. — Лӧньджыка!
Энӧ сёрнитӧй!
Маринкинлы пыктӧм, висян кокъяснас сьӧкыд вӧлі лэччыны трюмӧ.
Кор аддзис, мый сійӧ недыр кежлӧ сувтыштліс, Ларри серӧктіс да прикажитіс конвойнӧйлы:
— Тэрмӧдлышт прикладнад этайӧс...
Эн яндысь.
Сяркӧдны мӧдіс пароходнӧй винт, дернитчис баржа.
Часджын мысти, кор прӧйдитісны Соломбала дорті, Андрей кыліс кодлыськӧ ылі вадорсянь, ылі вӧснаыс муртса кывмӧн горӧдӧм: «Аддзысьлытӧдз, ёртъяс!»
«Обь» мӧдӧдчис Двина вомлань.
Кардорсаяс кындзи, баржа вылын вӧліны и шенкурскӧй большевикъяс, и Пинегаысь коммунистъяс, и профсоюзнӧй работникъяс, и военнӧй корабльяс вылысь матросъяс.
Доктор Маринкинысь да боцман Жемчужныйысь кындзи, Андрей некодӧс оз вӧлі тӧд.
А накӧд сійӧ тӧдмасис тюрьмаын.
Найӧ пукалісны тюрьмаас ӧти камераын.
И ӧні Андрей эз нин думайт водзын лоысь страданиеяс йылысь и эз нин чувствуйт асьсӧ ӧткаӧн...
Кор петісны Еджыд саридзӧ, баржасӧ мӧдіс шыблӧдлыны.
Сы стенъясӧд мӧдіс пырны ва.
Жемчужный кутіс сьывны аслас слабмӧм, но век на гора баритонӧн: <rus>«Вихри враждебные веют над нами...»</rus>
Горӧдісны мукӧдъяс.
Конвоиръяс сэк пыр жӧ клопнитісны-пӧдлалісны люкъяссӧ.
Пыр жӧ лои уль руа, сьӧкыд лои лолавны.
Базыкин, кияснас юрсӧ шымыртӧмӧн, пукаліс ящик вылын.
Сійӧ думнас казьтыліс, кыдзи прикладъясӧн вӧтлісны Шураӧс, и скӧрысла йирис пиньяссӧ.
— Нинӧм, нинӧм огӧ вунӧдӧй... — чирӧм гӧлӧсӧн вомгорулас шуаліс сійӧ.
Кымынкӧ заключённӧй чукӧртчисны Жемчужный дорӧ.
Боцман висьталіс ёртъясыслы Мудьюг йылысь.
Заключённӧйяс пиысь унджыкыслӧн эз вӧв некутшӧм представление тайӧ ді йывсьыс.
Жемчужный висьталіс, мый Мудьюгыс сійӧ Еджыд саридзса Вынва куръяын, Кардорсянь квайтымын верст сайын.
Діыс абу ыджыд и торъялӧ материкысь сідз шусяна Кос саридзӧн, а стӧчджыка кӧ шуны, вискӧн, кодлӧн пасьтаыс медся векни местаӧдыс лоӧ кык кымын верст.
Рытыввыв вадорсянь кык-куим верст сайын прӧйдитӧ фарватер.
Ді вылас некод абу, тыртӧм и куш, сӧмын сылӧн неыджыд площадь вылын быдмӧ вӧр.
Вадоръяс пӧлӧныс кыссьӧны видзьяс.
Сиктъяс абуӧсь.
Діыслӧн лунвыв помас сулалӧны навигационнӧй створнӧй знакъяс да метеорологическӧй станция.
Верст кӧкъямыс сайын кымын сысянь войвылынджык чурвидзӧ Мудьюгскӧй маяк.
Маяксянь матын сулалӧны батареяяс, кодъяс видзӧны Кардорӧ саридзсянь вайӧдысь подступъяс.
Жемчужный висьталіс, мый сентябр помын ді вылын гарнизоныс вежсис.
«Гидон» крейсервывса французскӧй матросъяс мунӧмаӧсь рӧдинаас и на пыдди воӧмаӧсь английскӧй салдатъяс.
— Выль комендантыс — англичанин...
Врачыс англичанин жӧ, комендант кодьыс жӧ шкура!
Абу доктор, а палач...
Сы дорӧ лучше эн волы.
Нырвомад кучкалӧмӧн лечитӧ. Да ещӧ плетьӧн, пежыд!
И бур йӧзыс кулӧны лазаретын.
— Тэ мый повзьӧдлан? — Жемчужный вылӧ горӧдіс дженьыдик гожся пальтоа ӧти заключённӧй, сылысь юрсӧ вӧлі кӧрталӧма нывбаба кӧсынкаӧн. — Егоров, мыйла сійӧ миянӧс повзьӧдлӧ?
Нарошнӧ али мый?
Ыджыд рыжӧй тошка да рудов ӧчкиа паськыд пельпомъяса, зумыд тэчаса мужчина, кодлы вӧлі веськӧдӧма тайӧ юалӧмсӧ, видзӧдліс аслас сусед вылӧ да нинӧм эз вочавидз.
— Ме ог повзьӧдлы, — шуис боцман. — Опасностьлы паныд колӧ мунны восьса синъясӧн.
Видзӧдтӧ, кӧрталӧма пельяссӧ!
Вай кӧртав тшӧтш и синъястӧ.
— Тэ прав, Жемчужный...
Колӧ тӧдны ставсӧ, мый миянӧс виччысьӧ, — сы дор сувтіс Маринкин. — Но кытысь тэ тайӧс ставсӧ тӧдан?
— Докладывайтлӧмаӧсь сылы, — сюйсис бара кӧсынкаа морт.
— Природаыс менам сэтшӧм: тӧдны ставсӧ... — гордӧя, шуткапырысь шуис Жемчужный да, еджыд, рӧвнӧй пиньяссӧ петкӧдліг, нюммуніс. — Тӧда ме и сійӧс: Мудьюгын заключённӧйяслы колӧ получайтны нёль галетӧн морт вылӧ, да мыйыськӧ век штрафуйтӧны, и найӧ получайтӧны кык галетӧн.
Тӧда, мый Гӧрд Армия бӧрын сэтчӧ коли дзонь склад рудзӧг пызь.
Ставсӧ сійӧс союзникъяс хапнитісны да кутісны спекулируйтны.
Ме быдтор тӧда!..
Весиг сійӧс, мый овыд тэнад Пуговицын! — сералігтыр шуис сійӧ кӧсынкаа мортлы. — Ӧти туй эм, вокъяс, — помаліс боцман, — пышйыны тайӧ ді вывсьыс.
Пышйыны, ёртъяс...
— Жемчужный колантор висьталӧ! — горӧдіс том матрос Прохватилов. — Пышйыны кытчӧ кужанныд!
Кӧсынкаа морт, тайӧ кывъяссӧ кылӧм бӧрын, быттьӧкӧ мыйыськӧ повзис да вешйис Жемчужный дорысь.
Егоров кӧсӧя видзӧдліс сы вылӧ да ньӧжйӧник шуис боцманлы:
— Весьшӧрӧ ті сэтшӧм веськыда сёрнитанныд пышйӧм йывсьыс.
Всё-таки тані быдсямапӧлӧс йӧзыс эмӧсь...
Тайӧ кывъясыс мӧрччисны Андрейлы, и сійӧ видзӧдліс Егоров вылӧ, Жемчужный вылӧ, но боцман сӧмын ӧвтыштіс кинас да шуис:
— Эк, Егоров ёрт!
Миян делӧ — пышйыны, налӧн делӧ — кутавны.
А пышйыны всё-таки колӧ! — Егоров дорӧ да доктор дорӧ копыртчӧмӧн шӧпнитіс сійӧ. — Абу сэтшӧм выныс, мый вермис эськӧ жугӧдны миянӧс.
И каторжнӧй діыс оз жугӧд.
Ставнымлы колӧ сёрнитчыны да пышйыны. Став товариствоӧн.
— Вернӧ, Жемчужный!
Ставыс тайӧ вернӧ! — шуис Егоров. — Но массӧвӧя пышйӧм котырттӧдз колӧ унатор йылысь думыштны.
Ӧткӧн татшӧм делӧыс оз вӧчсьы!..
Медвойдӧр та йылысь оз горзыны...
А то и ачыд он спаситчы и йӧзсӧ вермасны лыйлыны.
Колӧ миянлы и катарга вылын овны организованнӧя.
Гӧгӧрвоан?
Егоров пӧрччис ассьыс рудов стеклӧа ӧчкисӧ.
Син увдоръясас ыджыд лӧзінъяса мучитчӧм чужӧм вылас видзӧдігӧн сьӧкыд вӧлі тӧдны, мый Егоров — шенкурскӧй сӧветса вӧвлӧм председатель.
Сійӧ пыр жӧ вежсьӧма.
Сӧмын тӧлка тэрыб синъясас сылӧн важмоз тӧдчис томлун.
Наын чувствуйтчис чегны позьтӧм воля.
Егоровӧс пӧрысьмӧдӧма тюремнӧй камераыс.
Подполковник Ларри аслас отсасьысьяскӧд тшӧтш дас лун чӧж допрашивайтӧма сійӧс, быдногыс нӧйтӧмаӧсь да пытайтӧмаӧсь.
Егоровлысь вӧлӧм требуйтӧны, медым сійӧ выдайтас пышйыны удитысь шенкурскӧй большевикъяслысь, торйӧн нин партизан Макинлысь, оланінсӧ да медым петкӧдлас дзебӧм оружие склад.
Дас лун чӧж Егоров чӧв оліс, но тайӧ чӧв олӧмыс дона сувтіс сылы.
Боцман тӧдіс, мый Шенкурскын Егоров пӧльзуйтчис зэв ыджыд авторитетӧн.
Сэтшӧм жӧ авторитетӧн сійӧ пӧльзуйтчис и тюрьмаын.
Сылы невӧльнӧ подчиняйтчылісны весиг найӧ, кодъяс войдӧр сійӧс эз тӧдлыны.
Егоровлысь кывзӧм бӧрын Жемчужный дженьыда юаліс:
— Дисциплина кӧсъянныд?
— Да, кӧсъя, — вочавидзис Егоров. — Сытӧг ми пропадитам.
Боцман думыштчис.
— Бур... — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Онӧ весьшӧрӧ сӧветуйтӧй.
Пурт перйӧм бӧрын, кодӧс вӧлі мудера дзебӧма обыск дырйи, Пуговицын да Прохватилов мӧдісны юклыны нянь.
Быдӧн получайтліс ӧти кусӧкысь не унджык.
Нянь кусӧкъяс вылас видзӧдтӧг Прохватилов горӧдлывліс овъяссӧ, Пуговицын сеталіс.
— Интервентъяс мӧдасны миянӧс вердны сідз, медым ми тшыгйысла кулам... — пӧся сёрнитіс сэк кості Базыкин. — Тшыгйӧдӧмнас найӧ кӧсйӧны вежны массӧвӧя лыйлӧмъяс.
Тышкасьны сьӧкыд испытаниеяскӧд, кодъяс виччысьӧны миянӧс, ми вермам сӧмын организованнӧя, ӧта-мӧдлы отсасьӧмӧн.
Егоров ёрт прав...
Дисциплина — медся коланатор.
Кор «Обь» матыстчис Мудьюг дорӧ, вӧлі пемыд нин.
Трюмын лои ва, и заключённӧйяс кайисны палуба вылӧ.
Вадорӧдзыс куимсё — нёльсё сажень вотӧдз розя баржаыс тырис ваӧн да сибдіс ляпкыдінӧ.
Баржасӧ мынтӧдісны пароходысь.
Пароход вешйис, конвойнӧйяс пуксялісны пыжъясӧ, а заключённӧйяслы тшӧктісны чеччавны ваас.
Найӧ мунісны вадорлань горшӧдзыс йиа ваӧд.
Вадорын найӧс виччысисны салдатъяс.
Пася, ыджыд гӧлӧсӧн горзысь лейтенант примитіс заключённӧйясӧс расписка серти да нуӧдіс найӧс лагерӧ.
Кӧтасьӧм паськӧма йӧзыс, кӧдзыдсьыс тіралігтыр, вермисны муртса довгыны туй кузяыс.
Заключённӧйяс бӧрвылын мунісны американскӧй салдат-конвоиръяс.
Сэні жӧ, став выль воысьяссӧ видзӧдаліг, гарцуйтіс рыжӧй вӧв вылын английскӧй офицер, коді вӧлі лэдзӧма щӧка улас фуражкаыслысь лакируйтӧм ремешоксӧ...
Кор медбӧръя заключённӧйыс прӧйдитіс офицер дорті, сійӧ тракнитіс дом поводсӧ да вӧтліс вӧвсӧ водзӧ.
Рыжӧй вӧлыс, бӧр кокъяснас сёй комӧкъяс резігтыр, тӧвзис туй кузяыс.
Андрей запомнитіс тайӧ офицерыслысь тарелка кодь еджыд да гӧгрӧс чужӧмсӧ, коді вӧлі чургӧдчӧма водзӧ, а улыс парйыс быттьӧ гугассьӧма.
— Коді тайӧ? — юаліс сійӧ паныд локтысь роч салдатлысь. — Абу комендант?
— Комендант... — гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын жугыля вочавидзис салдат.
— Буракӧ, и тэныд тані абу лӧсьыд, — шпыньмуніс Жемчужный, — пан конвоир!
Заключённӧйяс пиысь кодкӧ серӧктіс.
Салдат повзьӧмӧн уськӧдчис бокӧ.
Андрей думыштіс: «Серавны тані?»
Лагерсӧ вӧлі гӧгӧрыс кытшалӧма некымын рада сутшкасьысь сутугаӧн.
Пӧвъясысь тувъялӧм ляпкыдик ӧти судта баракъяс сулалісны кушинын.
Ӧти барак дорын ветлӧдлісны тшыгъялӧмсьыс пыктӧм, мучитчӧм чужӧма йӧз.
Мыйӧн сӧмын заключённӧйяслӧн выль партия пырис дворӧ, найӧс вӧтлісны баракӧ.
Лагерсянь неылын, сутшкасьысь сутуга сайын, тыдалісны шойнавывса крестъяс.
— Аддзан, Жемчужный?.. — шуис Андрей. — Ставыс тайӧ Мудьюглӧн жертваяс.
Жемчужный кутіс Андрейӧс пельпомӧдыс да друг тракнитӧмӧн бергӧдіс асланьыс.
— А но, чӧрту!
Эн кырлӧдлы менсьым сьӧлӧмӧс.
Ми ещӧ тышкасьны на кутам, вермам, — зумыштчӧмӧн шуис боцман. — Верит меным, хлопец.
Баракӧ пыранінын сулаліс военнӧй плаща ыджыд тушаа ён англичанин.
Плащ увсьыс тыдаліс пистолетыслӧн гӧрд шнур.
Мыйыськӧ скӧраліг, горзігтыр да, аслас горзӧмсьыс гӧрдӧдӧмӧн, англичанин чуньнас зурӧдіс морӧсас дежурнӧй офицерлы, коді должен вӧлі примитны выль воысьясӧс.
— Обыск вылӧ сувталӧй! — горӧдіс дежурнӧй офицер.
— Тюрьмаын обысксӧ вӧчлісны нин...
Безобразие! — кылісны горӧдӧмъяс.
— Эн сёрнитӧй! — горӧдіс офицер.
Обыск бӧрын заключённӧйясӧс вӧтлісны баракӧ.
Егоров век на сулаліс пыранінын.
— Тэ нӧ мый? — уськӧдчис сы вылӧ офицер. — Мун, а то бурджык наръяссӧ займитасны!
— Ме кӧсъя сёрнитны начальствокӧд.
Висьталӧй сылы... — Егоров довкнитіс юрнас ыджыд тушаа англичанин вылӧ, — медым тайӧ партиясьыс быдӧнлы сетісны лунся рацион.
Йӧзыс талун нинӧм на эз сёйлыны.
— Ёна тай — господа!
Тшыгъялыштанныд лун-мӧд, нинӧм тіянкӧд оз ло, — сы вылын сералӧм могысь шпыньмуніс офицер. — Тіян довольствие вылӧ списокъяссӧ на абу лӧсьӧдӧма.
— Абу кӧ лӧсьӧдӧма, то лӧсьӧдӧй...
Тіянкӧд сёрнитӧ баракса старӧста!
Сёянсӧ кӧ оз ло сетӧма, ме ог ручайтчы порядок вӧсна, — шуис Егоров. — Ми ог корӧй.
Ми требуйтам.
Тӧдвылад кутӧй тайӧс...
Ӧтветсӧ виччысьтӧг Егоров, спокойнӧя восьлаліг, мӧдӧдчис баракӧ.
Часджын мысти сылысь требованиесӧ вӧлі выполнитӧма.
Тыдалӧ, Егоровлӧн решительнӧй тоныс вӧчис колана впечатление, и офицер, кодлы эз вӧв окота, медым сы дежуритігӧн лои кутшӧмкӧ беспорядок, тшӧктіс салдатъяслы вайны баракӧ галет тыра ящик да нюрса нюйт кӧра шоныд ва тыра бӧчка.
Быд заключённӧйлы, кыдзи и водзвыв висьталіс Жемчужный, воис кык галетӧн морт вылӧ.
Всё-таки тайӧ кӧть вӧлі кутшӧмкӧ да сёян.
Саридз вылын кыпӧдчис ру.
Войыс вайӧдіс полӧм да шог.
Заключённӧйяс пӧвстын сёрниыс вочасӧн быри.
Личкис найӧс мудзӧмыс.
Пуксис чӧв-лӧнь, кодӧс корсюрӧ торклывліс лӧвтӧм шы да кызӧдӧм шы.
Дворсянь муртса кыліс английскӧй сёрни.
Посводзӧд маятник моз дугдывтӧг ветлӧдліс часӧвӧй.
Барак шӧрас сулалісны пачьяс, но найӧс некод эз ломтыв.
Баракын вӧлі кӧдзыд, пемыд да няйт.
Ӧти мудьюжанинсянь выль воысьяс тӧдмалісны лагерса распорядок.
Быд заключённӧйлы раскладка серти артавсис ичӧтик, тшыг порция.
Но и сыысь вӧлі этша мый кольӧ.
Продовольственнӧй запасъяссӧ восьсӧн гусявліс да таргайтіс мудьюгса комендатура.
Паёкыс ставнас некор эз волы заключённӧйӧдз.
Тшыг йӧзсӧ вӧтлывлісны сьӧкыд уджъяс вылӧ, и салдатъяс, прикладъяснас найӧс зурӧдіг, издевайтчисны на вылын.
Англичанин-врач шуліс: «Уна сёйны вреднӧ, а свежӧй морскӧй сынӧд тіянлы пӧлезнӧ».
Мыссян дозъяс да пывсян эз вӧвны.
Майтӧг, бельё, паськӧм эз сетлыны.
Паръясас тырыс вӧліны паразитъяс.
Помещениеӧ, кодӧс арталӧма сё морт вылӧ, йӧршитісны нёльсёысь унджык мортӧс.
Мудьюгын кык-ӧ-куим недель олӧм бӧрын заключённӧйяслӧн паськӧмыс ставнас ротйысьліс, на пиысь унаӧн ветлӧдлісны кӧмтӧг либӧ кокнысӧ гартлісны тряпьеӧн да кӧртавлісны гезторъясӧн.
Заключённӧйяслы эз сетлыны спокойсӧ весиг войнас: звирк пыравлісны шобсьыны да дзик ставсӧ пузувтлісны.
Обыск дырйиыс заключённӧйясӧс пыр нӧйтлісны.
Охранаыс нӧйтіс тшыгъялысь да эбӧсысь усьӧм йӧзсӧ резинӧвӧй бедьясӧн.
Ді вылын ёна паськаліс цынга, дизентерия, сыпнӧй тиф, но висьысьясӧс некод эз торйӧдлы здоровӧйясысь, и баракысь быд лун петкӧдлісны морт шойяс.
Егоров да сылӧн ёртъясыс кыв шутӧг, лӧня кывзісны тайӧ шуштӧм висьтсӧ.
Найӧ пукалісны ӧтчукӧрын, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн.
Ставӧн тіралісны, кӧть чукӧрмӧм йӧзсьыс баракас лои неуна шоныдджык.
Некод нин эз казяв, мый баракын оз тырмы сынӧдыс, вӧлі дука, и кор эбӧсныс дзикӧдз быри, заключённӧйяс мӧдісны разӧдчавны асланыс наръяс вылӧ...
Доктор Маринкин куйліс дорса нар вылын, бокыса проход дорын.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв лёка.
Юр улас кияссӧ пуктӧмӧн Маринкин, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдіс ӧшиньӧд тыдалысь пемыд енэжас.
Андрейлӧн мудзӧмысла куньсисны синъясыс, но кӧть кутшӧма сылӧн унмыс эз лок, сійӧ эз вермы эновтны докторӧс.
— Со сэні должен ӧзйыны Полярнӧй кодзув... — кинас енэжас индігмоз, думайтігтыр шуис доктор.
Доктор сёрнитіс ньӧжйӧ, зілис пӧдтыны ассьыс мучительнӧя кызӧдӧмсӧ.
Морӧс пытшкас сылӧн мыйкӧ чушкис да булькакыліс, быттьӧкӧ ва тыра пуысь пӧртйын.
— Ме важысянь ола Кардорын, Андрей.
Ме помнитлі тайӧ кодзувсӧ, кор на вӧлі кагаӧн, том мортӧн, верстьӧӧн...
Талун сійӧ оз ӧзйы.
Но аски сійӧ кутас ӧзйыны! — кызӧмысь дугдӧм бӧрын шуис доктор... — Аски кутас...
Аски кутас ыпъявны войвывса кыа.
Войвывса Аврора, кыдзи тайӧс шулісны важӧн.
Тайӧ лоас, лоас! — упорнӧя, быттьӧкӧ убеждайтіс асьсӧ, шуаліс Маринкин.
Андрей пуктіс кипыдӧссӧ сылы плеш бердас.
abu
Егоров, коді вӧлі прӧйдитӧ сэті, сувтіс доктор дорӧ да кисӧ сідзжӧ пуктіс плеш бердас.
— Да, — шогпырысь шуис Егоров.
— Омӧль?.. — неуна кыпӧдчыштӧмӧн эшкынсӧ ас вывсьыс лӧсьӧдіг шуис Маринкин. — Меным не бурдны, ме и ачым тӧда...
— Омӧль, мый ті висьминныд.
Сӧмын тайӧс ме и кӧсйи шуны.
И нинӧм мӧдтор, — спокойнӧя паныд шуис Егоров да пуксис Маринкин дорӧ.
Саридзладорсянь друг кыліс гораа омлялӧм.
— Омлявны мӧдісны, гадъяс! — барактырнас гораа шуис Жемчужный.
Сійӧ куйліс Маринкинлы воча.
Вылыс нар вывсянь чеччыштіс Прохватилов.
— Тайӧ «Обь» вывсянь, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧ. — Сирена...
Русьыс полӧны.
Вывті нин полысьӧсь.
Кӧмтӧм, тельняшкаа да улыс гача, сійӧ локтіс Андрей дорӧ.
— Но мый нин, Андрюша?
— Нинӧм...
Тӧдмася англо-американскӧй режимӧн, — шога шутитыштіс Андрей.
Саридзсянь бара кыліс сиреналӧн кузя, лэчыда омлялӧмыс.
Кытысянькӧ локтіс Пуговицын да пельпомъяс вылас дӧлалысь эшкынӧн котӧртіс барак ӧдзӧс дорӧ.
— Да ланьтӧй ті! — горзіс сійӧ. — Ме сэсся ог вермы, проклятӧйяс!
Боцман суӧдіс сійӧс да мырдӧн водтӧдіс нар вылӧ.
— Узь, йӧюк!..
Мый горзан?
Абу нин ичӧтик...
Пуговицын ланьтіс.
Посводзын грымакывны мӧдісны салдатскӧй сапӧгъяс.
— Узьӧй!
Лыйлыны кута! — ӧдзӧс сайын рочӧн горӧдіс часӧвӧй да зымкнитіс прикладнас.
— Мун узь, Андрюша... — шӧпнитіс Маринкин. — Ме ойбыртла жӧ...
Ӧні меным кокньыдджык.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис да кунис синъяссӧ.
Андрей водіс, но унмовсьнысӧ некыдз эз вермы.
Мыйкӧ пыр сулаліс сы син водзын...
Сы синводзӧ, быттьӧ ловъя, сувтліс Павлин Виноградов.
Мамыс сувтліс сы дорӧ да малаліс сійӧс юрӧдыс, сійӧ мыйкӧ шӧпкӧдіс, быттьӧкӧ зілис успокоитны писӧ.
Андрей заводитліс вугравны, и друг садьмыліс ставнас пӧсялӧма.
Сэсся бара унмовсьліс.
Вӧтнас сійӧ аддзыліс Фроловӧс, Валерийӧс, лыйсьӧм и бара садьмыліс.
И сылы кыліс Любалӧн гӧлӧсыс...
Кор садьмис, навернӧ, дасӧдысь нин, Андрей аддзис сы весьтӧ копыртчӧм Жемчужныйӧс да нурбыльтіс:
— Тайӧ ті, комиссар ёрт?
Пырысь-пыр локта.
— Тэ сӧран... — тӧждысяна шуис боцман. — Висьмӧмыд!
И тэнӧ висьӧмыс личкис?
— Эз, нинӧм...
Прӧстӧ ме мыйкӧ вӧтаси...
Андрей муртса вермис лэптыны сьӧктаммӧм юрсӧ.
Сійӧ лэдзис кокъяссӧ да пуксис нар вылӧ.
Жемчужный пуксис сыкӧд орччӧн, кутіс сійӧс пельпомъясӧдыс да меліа шуис:
— Смотри эн висьмы...
Аскомысь Егоров решитіс нуӧдны партийнӧй ячейкалысь заседание.
Билетыд тэнад колис?
Эн сяммы, пӧди, сійӧс дзебнысӧ?
— Ме беспартийнӧй, — веськыда висьталіс Андрей, и ачыс гӧрдӧдіс да сэк жӧ думыштіс: «Бур, мый пемыдас оз тыдав».
Волнуйтчӧмӧн да сійӧс чувствуйтӧмӧн, мый чужӧмыс век на гӧрдӧдӧ, Андрей висьталіс Жемчужныйлы, кыдзи сійӧс допрашивайтісны тюрьмаын да кыдзи английскӧй да американскӧй контрразведчикъяс водзын самӧвӧльнӧ сійӧ босьтіс ас вылас коммунистлысь звание.
Жемчужный кывзіс Андрейлысь висьталӧмсӧ пӧшти сідз жӧ волнуйтчӧмӧн, кыдзи мӧдыс висьталіс.
— Молодец! — шуис боцман. — Сьӧлӧмсяньыд артмис.
Аски висьталам Егоровлы.
Ой, пиукӧй...
Тэ настоящӧй большевик.
И ӧнӧдз чӧв олін?
Тэ ӧд, пӧди, чувствуйтін, — кыдзи коммунист дорӧ тэ дінӧ относитчисны...
Лои чӧв-лӧнь.
— Чувствуйті...
Душаӧй менам вӧлі восьса, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Андрей. — А кывйӧй некыдз эз вермы висьтавнысӧ: «Ёртъяс, ті менӧ лыддянныд большевикӧн, а ме ӧд беспартийнӧй».
— Эк, хлопец... югыд шондіӧй менам... — друг сэтшӧм меліа шуис боцман. — Тэ прӧстӧйджыка йӧз дінас матыстчы.
Прӧстӧйджыка!
И восьса душаӧн.
Йӧзыскӧд кымын этшаджык мудритан, сымын бурджык, Андрюша.
И найӧ разӧдчисны асланыс местаясӧ.
«Ӧні ставыс лоӧ яснӧ», — думыштіс Андрей.
Сылы кажитчис, мый сійӧ ӧні сувтіс туй вылӧ, кузь, сьӧкыд, но дзик ӧти колана туй вылӧ.
Сутшкасьысь сутуга сайын, лым саридзӧ, сап пемыдӧ да ру пытшкӧ вошӧм ді вылын, сійӧ кутас тышкасьны сідзи жӧ, кыдзи и тышкасьліс фронт мӧдарладорын.
Но ӧні сійӧ лоас нин коммунистӧн.
Андрей пуктіс юр улас вещевӧй мешӧксӧ, шебрасис ватникнас и пыр жӧ унмовсис и вӧтасьтӧг, спокойнӧя да чорыда узис асылӧдзыс.
Асывнас Андрей кыліс кодлыськӧ гора гӧлӧсъяс и, аслас нар вывсьыс кокъяссӧ лэдзӧм бӧрын, аддзис Маринкинаӧс.
Докторлӧн чужӧмыс ещӧ на ёнджыка пыктӧма, синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь.
Нар дорын, кӧні куйліс Маринкин, сулалісны куимӧн: американскӧй лейтенант, переводчик да салдат-англичанин.
— Тайӧ висьӧ, — Маринкин вылӧ индіг доложитіс салдат. — Оз вермы мунны удж вылӧ.
Лейтенант мыйкӧ дженьыда шуис переводчиклы.
— Сувт! — докторлы прикажитіс переводчик.
— Ме ог вермы... — Маринкин лэдзліс кокъяссӧ джоджас и ойӧстӧмӧн бара водіс нар вылӧ. — Дзикӧдз слабми...
Ассьыс висьӧмсӧ объясняйтіг сійӧ кутіс пуджны гач кокъяссӧ, медым петкӧдлыны лейтенантлы ассьыс пыктӧм кокъяссӧ, но лейтенант зывӧкпырысь дугӧдіс сійӧс да, мыйкӧ аслыс вомгорулас шуиг, муніс.
— Тайӧс лоӧ гижӧма, кыдзи уджалӧмысь ӧткажитчӧм... — шуис переводчик. — Тіянлысь состояние арталӧмӧн тіянӧс индісны кокньыдджык удж вылӧ.
— Но ме ог вермы ветлӧдлыны.
— Тіян овныд Латкин? — докторлысь кывзытӧг переводчик шыасис уліӧ лэччысь Андрей дорӧ. — Тіянӧс индӧма Маринкинкӧд ӧтлаӧ.
— Ми вӧчам сійӧ уджсӧ Маринкин пыдди... — шуис Егоров, коді сулаліс Андрей мышкын.
— Ме вӧча сійӧ уджсӧ, — шуис и Андрей.
— Тайӧ абу важнӧ... — переводчик лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Лейтенант лыддьӧ, мый тайӧ ӧтказ.
— Чӧрт сыкӧд, мед лыддьӧ... — сералана шуис Маринкин да бергӧдчис Андрейлань. — Эн шогсьы, дона другӧ!
Босьт вай пальто...
Шебрӧд менӧ.
Кынтӧ...
Ставсӧ, мый позьӧ вӧлі вӧчны мекӧд, медым пӧгубитны менӧ, найӧ вӧчисны нин...
Ӧні меным ставыс веськодь.
Английскӧй сержант сулаліс барак кильчӧ вылын да, роч овъяс вежньӧдліг, ысталіс йӧзсӧ удж вылӧ.
Уджыс вӧлі быдсямапӧлӧс: гу кодйӧм, пес пилитӧм, вӧр пӧрӧдӧм, сутшкасьысь сутуга нюжӧдӧм, майӧгъяс да сюръяяс дасьтӧм.
Андрейӧс да Маринкинӧс индісны медся лёк удж вылас: администрация керка дорысь весавны помойнӧй гуяс.
Тадзсӧ вӧлі вӧчӧма дзик сознательнӧя.
Луннас Андрей дорӧ локтіс мудьюгса комендант да юаліс сылысь рочӧн:
— Уна-ӧ тэныд сетісны, кымын во?
— Ме военнопленнӧй.
Судыс эз вӧв.
— Виччысь, кытчӧдз оз лыйлыны!
Каллян нёнялігтыр комендант видзӧдіс Андрейлы синмас.
Сэсся сійӧ индіс помӧй гу вылӧ да шуис:
— Тэ тайӧс ставсӧ кывнад нюлан!
Тайӧ вӧлі кузь тушаа кыз англичанин.
Веськыд киас сійӧ кутіс нюдз кузь бедь, код помын вӧлі вӧсньыдик сьӧд кучик ремень.
Бедь мӧдар помас вӧлі тувъялӧма чорыд кӧрттув.
Андрейлӧн вомдоръясыс мӧдісны тіравны.
— Тайӧ мый?
Издевательство? — сійӧ горӧдіс комендантлы.
— Ланьт!
Тані абу митинг, а катарга, — шуис комендант.
Сэсся сійӧ ӧвтыштчис да кучкис Андрейлы чужӧмас.
Андрей шатовмуні.
Комендантлӧн кыз, ӧшйӧм банбокъясыс мӧдісны тіравны.
Сійӧ кӧсӧй синъяслӧн век овлан веськодь, былялӧм выражениеыс вежсис лӧглунӧн.
— Ӧнісянь тэнӧ лишитӧма став правоясысь, сідзи и тӧд.
Не сӧмын сёрнитны, ме весиг ымзыны тэнӧ ог лэдз! — горӧдіс комендант. — Кылан?
Меным сетӧма тыр власьт.
Ме верма лыйны тэнӧ понйӧс моз да шыбитны эстчӧ, — сійӧ индіс кинас сутуга сайын тыдалысь крестъяс вылӧ.
— Код тӧдас на, коді водзджык сэні кутас куйлыны... — ньӧжйӧник шуис Андрей.
Комендант видзӧдліс Андрей вылӧ, быттьӧкӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг, сэсся крута, военнӧй ног, бергӧдчис, чеччыштіс кильчӧ вылӧ да, ӧдзӧссӧ крапкӧм бӧрын, саяліс баракын.
Рытнас, ӧбед бӧрын — тадзи шусис гудыр ва, кӧні плавайтіс кымынкӧ рис тусь, — Андрей дорӧ локтіс Егоров да, аслас тӧлка, том синъяснас югъяліг, ошкана шуис:
— Донъялан тэ асьтӧ, Латкин...
Тайӧ бур.
Весиг тані, тайӧ гуас, кӧні кӧсйӧны вины став ловъяторсӧ... ловтӧ перйыны... кутам помнитны, мый «морт — сійӧ юралӧ гордӧя»...
Но ӧні виччысь!
Комендант тайӧс тэнсьыд оз вунӧд.
— Ме ог пов, — шуис Андрей.
Сылы кажитчис, мый Егоров жалитӧ сійӧс да быттьӧкӧ сӧветуйтӧ водзӧ кежлӧ лоны видзчысьысьӧнджык...
— Тэ гӧгӧрво менӧ правильнӧя, — торкис сійӧс Егоров. — Ме тэныд ог шу: мед тэнӧ ен видзас...
Тайӧ лои эськӧ — сет ассьыд духтӧ рабство улӧ.
Татшӧм низостьсӧ ме эськӧ эг сӧветуйт тэныд...
Но душевнӧй вынтӧ колӧ видзтыны...
Не тратитны сійӧс весьшӧрӧ...
Водзын ещӧ ыджыд делӧяс на!..
И сійӧ нюжӧдіс Андрейлы кисӧ.
Висьысь Маринкин дорӧ войнас чукӧртчисны Базыкин, Егоров, Жемчужный, Андрей.
Найӧ ставӧн юисны консерв банкаясӧн пӧсь ва да ньӧжйӧник сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд.
Пачын трачкӧдчисны кос пу увъяс.
Найӧс вайисны заключённӧйяс, кодъяс уджалісны талун вӧрын.
Пачыс вӧлі восьса.
Пачсянь усьысь жар би югӧр улын пукаліс и моряк Прохватилов да беддьӧн гудраліс ӧгырсӧ важ сьӧд чайник гӧгӧрысь.
Васӧ шонтісны пачын.
Кокъяссӧ кусыньтӧмӧн Андрей пуксис нар дорӧ да видзӧдіс Маринкинлӧн кузь ӧшйӧм уска пыктӧм чужӧм вылас.
Синъяссӧ кинас тупкыштӧмӧн Маринкин куйліс.
Чужӧмыс ставнас сылӧн вӧлі кулӧмлӧн кодь.
Весиг ловшыыс эз кыв.
Вӧйӧм вомдоръясыс быттьӧ кынмӧмаӧсь.
Баракыслӧн ыджыдджык юкӧнас вӧлі пемыд.
Пӧвъясысь вӧчӧм стенъяс сайын шуштӧма омляліс йи кодь кӧдзыд тӧв, сійӧ корсюрӧ тӧвнырӧн ылькнитліс саридзсянь.
Андрей, волнуйтчиг да асьсӧ торкалігтыр, дженьыдика висьталіс ассьыс биографиясӧ.
— Юалӧмъяс лоӧны?
Абу...
Гӧлӧсуйтам, ёртъяс? — ньӧжйӧник юаліс Егоров.
Ставӧн, Андрейысь кындзи, лэптісны кинысӧ.
Доктор вӧрзьӧдліс жӧ кисӧ да ышловзис.
— Клянитча аслам кувтӧдз лоны коммунистическӧй партияса вернӧй членӧн... — шӧпкӧдіс Андрей. — Клянитча овны да тышкасьны трудӧвӧй войтыр вӧсна.
Клянитча сетны ассьым олӧмӧс Ленин делӧлы, рабочӧй класслӧн шуд вӧсна, менам рӧдиналӧн шуд вӧсна, сӧветскӧй власьт вӧсна тышлы...
Маринкин восьтіс синъяссӧ.
Синва моль тюрис банбокӧдыс.
Тіралысь кинас сійӧ инмӧдчыліс Андрей юрсиӧ.
— Весиг тані... — сійӧс мӧдіс кызӧдны. — Весиг тані, тайӧ смерть лагерас, дзирдалӧ миян кодзув!..
Сійӧ югдӧдас став человечествосӧ, Андрюша!
Тайӧ пӧраыс воас!..
И тэ сійӧс аддзылан!
МӦД ГЛАВА
Кардорса рабочӧйяс эз вунӧдлыны ассьыныс арестуйтӧм ёртъяссӧ да, кыдз вермисны, тӧждысисны на вӧсна.
Ставӧн зэв бура гӧгӧрволісны, мый мудьюгса пленникъяс вермасны тшыгла кувны.
Войяснас Шура Базыкина ордӧ волывлісны тӧдтӧм йӧз.
Ӧтияс вайлісны чери, мӧдъяс — нянь.
Ставсӧ тайӧс колӧ вӧлі мӧдӧдны Мудьюгӧ.
Но разрешениесӧ вермис сетны сӧмын «союзнӧй» командованиелӧн контрразведка.
Шурочка мӧдӧдчис сэтчӧ.
Сійӧс примитіс тайӧпӧрйӧ французскӧй лейтенант Бо.
Контрразведкаын ӧтмоза англичанакӧд да американечьяскӧд служитісны и прансузъяс.
Контрразведкаыс помещайтчис кар нюрын, сійӧ жӧ керкаын, кӧні и Айронсайдлӧн штабыс, да официальнӧя шусис Военнӧй контрольӧн.
Агентъясыс сылӧн вӧліны став фронт пасьталаын, но медсясӧ найӧ наблюдайтісны роч население бӧрся.
Лейтенант Бо, вӧвлӧм служащӧй ӧти французскӧй фирмаысь, кодлӧн революцияӧдз вӧлі Мӧскуаын представительство, зэв бура сёрнитіс рочӧн, сӧмын неуна французскӧй интонацияӧн шуаліс «р» шыпас.
Ныр вылас зарни оправаа пенсне пуктӧм бӧрын сійӧ нетерпеливӧя кывзіс Шурочкалысь.
— Гижӧй прошение... — Шура вылӧ лӧга видзӧдлӧм бӧрын шуис сійӧ.
Шура гижис.
Синсӧ недӧвӧльнӧя читкыралігтыр офицер видзӧдліс бумагасӧ да муніс аслас начальник, английскӧй полковник Торнхилл дорӧ.
Мыйкӧ дыра мысти Бо бӧр воис, и сы чужӧм серти Шурочка гӧгӧрвоис, мый разрешениесӧ получитӧма.
Ӧні колис сӧмын сдайтны посылкасӧ.
Но код дорӧ шыасьны та кузя?
— Мунӧй пристаньӧ, — Шура вылӧ видзӧдлытӧг шуис лейтенант. — Сэні сулалӧ лагернӧй пароход.
Корӧй сержант Пигалльӧс.
Сійӧ ставсӧ оформитас.
Полковник Торнхилл удовлетворитіс Базыкиналысь просьбасӧ специальнӧй цельӧн.
Сійӧ шуис лейтенантлы:
— Ме тайӧс вӧча ог правилӧ серти, кыдзи исключение!
Эска, мый Базыкина отсӧгӧн большевикъяс кӧсйӧны йитчыны Мудьюгкӧд.
Кык-куим посылка, и ми найӧс кутам, Бо!
Энӧ повзьӧдӧй найӧс сразу...
Шурочка нинӧм эз подозревайт, босьтіс разрешениесӧ, ветліс гортас посылкаысла да мӧдӧдчис пристаньӧ.
Пирс вылын сулалысь французскӧй часӧвӧй горӧдіс дежуркаӧ:
— Мсье Пигалль!
Тіян дорӧ.
Базыкиналы воча пызан сайысь чеччис кудриа пемыдгӧрд тошка да ӧрешки рома гажа синъяса сержант.
Сійӧ ворсіс лыысь вӧчӧм кубикъясӧн, и кор локтіс Шура, сійӧ вӧлі выиграйтӧма.
Лӧзоват-руд шинель пӧлаяссӧ сійӧ вӧлі сюялӧма вӧнь костас и сэті тыдалісны сэтшӧм жӧ лӧзоват-руд ной гача да шоныд коричневӧй гамашиа дженьыдик кокъясыс.
Кымынкӧ секунда чӧж француз чӧв-лӧнь куритчис да видзӧдіс Базыкина вылӧ, сэсся ассьыс кузь мундштука каллянсӧ пуктіс бокӧ, лыддис разрешениесӧ да примитіс посылкасӧ.
Сылы сьӧлӧм вылас воис мича том роч дамаыс, коді сэтшӧм кокниа да свободнӧя сёрнитӧ сыкӧд французскӧй кыв вылын.
— О, мадам, — нюмъялігтыр шуис Пигалль, — тіян пӧшти парижскӧй прононс...
Ме ӧд парижанин, мадам...
Ті сідзжӧ интеллигентнӧй морт.
А, ті велӧдысь!
Но, тайӧ сразу тыдалӧ...
Веритӧй меным, ме вӧча ставсӧ, мый верма.
Катер мӧдӧдтӧдз лейтенант Бо корис ас ордас сержантӧс.
— Пигалль! — шуис сійӧ. — Тэ кутан видлавны Базыкиналысь быд посылка...
И став посниторйӧдз.
Гӧгӧрвоин?
— Дзик ставсӧ, господин лейтенант.
— Тэ зіль пырны дӧвериеӧ... тайӧ красоткаыслы! — лейтенант шпыньмуніс.
— Босьтчыла, господин лейтенант.
— Кутан юӧртавны меным став подозрительнӧйтор йывсьыс.
— Подозрительнӧй йылысь?..
Ладнӧ, господин лейтенант.
Татшӧм сяма приказание кывзӧм бӧрын Пигалль падмыштіс:
«Шпионитны тайӧ том дама бӧрсяыс?
Меным?»
Сійӧ весиг скӧрмыштіс, сы вӧсна мый дзик сьӧлӧмсяньыс лыддис асьсӧ социалистӧн.
«О, ог!
Колӧ мынтӧдчыны тайӧ уджсьыс...
Но кыдзи?
А вот кор лейтенант аддзас, мый меысь этша тӧлкыс, сійӧ эновтас менӧ.
Да, тадзи лоас медбур!
Тайӧ лоас медся бур петан туй».
Недель мысти Шурочка бара локтіс пристаньӧ, и сержант Пигалль бара примитіс сылысь посылка.
— Менам вӧлі удовольствие тӧдмасьны тіян мужикныдкӧд, мсье Базыкинкӧд, — любезнӧя нюмъялігтыр шуис Пигалль. — Сійӧ сідзжӧ зэв интеллигентнӧй морт, кӧть и французскӧй кыв вылын сійӧ сёрнитӧ ёна лёкджыка тіян дорысь.
Ми сёрнитім сыкӧд Жорес йылысь, трагическӧя лыйӧм йылысь, кор виисны миянлысь великӧй Жоресӧс.
«Он гӧгӧрво тайӧ французсӧ, — думыштіс Шурочка. — Мыйла сійӧ друг заводитіс сёрнитны Жорес йылысь?..
Абу-ӧ нин провокатор?»
Но сержант сьӧлӧмсяньыс нюммуніс, и тӧдчӧ вӧлі, мый прӧстӧ окота любезничайтыштны том нывбабакӧд.
Тайӧ вайліс сылы пыр ӧтсяма казарменнӧй да лагернӧй олӧмас мыйкӧ выльджыкӧс.
Базыкинаӧс колльӧдігӧн Пигалль шуис, мый сійӧ фея и мый мсье Бавыкин должен лоны шудаӧн имеитны татшӧм гӧтырӧс.
— Татшӧм бур сьӧлӧм!
О!.. — горӧдіс француз. — И, дерт нин, тіянлысь мужикнытӧ коркӧ-некоркӧ лэдзасны, кӧть сійӧ и большевик...
Кык недель мысти Пигалльлӧн больгӧмыс лои ещӧ кутчысьтӧмӧнджык.
— Мадам, тіян адрес? — юаліс сійӧ ӧтчыд. — Ме ачым вола тіян ордӧ посылкаыдла.
Шура ыпмуні-гӧрдӧдіс.
Но сержант пыраліс сӧмын некымын минут кежлӧ, козьналіс челядьыслы шоколад плитка да висьталіс сы йылысь, кутшӧм лӧсьыда овсьылӧма сылы мирнӧй кадӧ, кор сійӧ служитлӧма парижскӧй универсальнӧй «Ла файетт» магазинын упаковщикӧн...
Сэсся видзӧдліс сійӧ Шурочка вылӧ, жугыля нюммуніс да шуис, мый олӧмыс лои вывті шуштӧм, и тэрыба муніс.
Пигалль восьлаліс пристаньлань да муртса кыскис кокъяссӧ не физическӧя, а душевнӧя мудзӧмысла.
«Кутшӧм позорнӧй роль ме ворса, — думайтіс сійӧ. — Ещӧ шуда на, мый тайӧ дамаыс оз сет меным некутшӧм повод доноситны, но всё-таки, Пигалль, яндысь! — кӧритіс сійӧ асьсӧ. — Шудтӧм нывбаба, и шудтӧмнас сійӧс вӧчим ми.
Ок, Пигалль, а тэ ӧд коркӧ кафеын горзывлін Коммуналӧн геройяс йылысь!
Не казявны мортлысь шог, сійӧ кокниысь-кокни.
Отсав тайӧ шудтӧм нывбабаыслы.
Сэки тэнад лоас право шуны асьтӧ социалистӧн».
Ӧтчыд, кор сэтшӧм гажтӧм лои мужиксьыс, Шура гижис сылы вӧсни папироснӧй бумага вылӧ письмӧ.
Письмӧсьыс вӧчис ичӧтик шарик, пачкайтіс чери вирӧн да сэтшӧм бура дзебис чери пытшкас, мый видлалігас эськӧ медся сюсь син весиг оз аддзы посылкаысь нинӧм подозрительнӧйсӧ, а немтӧждысьтӧм Пигалль и сідз эськӧ эз казяв, сы вӧсна мый эз зіль корсьнысӧ.
Кор Шура аддзысис конспиративнӧй патераын Потылихинкӧд, сэн ставсӧ сійӧ висьталіс сылы Пигалль йылысь.
— Аслад запискаясын тэ гижан Николайыдлы сӧмын гортса делӧяс йылысь? — юаліс Максим Максимович.
— Да, сӧмын сы йылысь.
— Но и водзӧ тадзи жӧ гижав.
Посылкаяссӧ, дерт, видлалӧны...
Сідзкӧ, наысь нинӧм оз аддзыны.
А и аддзасны кӧ, сійӧ абу нин сэтшӧм ыджыд преступление.
Нинӧм тэныд оз ло.
Гашкӧ, сӧмын дугдасны принимайтны посылкаяссӧ.
Педель мысти Потылихинсянь воис Шурочка дорӧ судоремонтнӧй мастерскӧйясысь пӧрысь рабочӧй Греков.
Шурочка сійӧс зэв бура тӧдліс да тырвыйӧ сылы дӧверяйтліс.
Греков вайис письмӧ.
— Тайӧ зэв важнӧй делӧ, Александра Михайловна... — шуис сійӧ. — Мудьюгын олысь миян йӧзлы информационнӧй бюллетень.
Сійӧс колӧ мӧдӧдны сідзи жӧ, кыдзи мӧдӧдлывлін ассьыд письмӧястӧ.
Содержание сертиыс ставыс лючки-ладнӧ, быттьӧкӧ тэнад гортса делӧяс йылысь.
Бюллетеньсӧ зашифруйтӧма.
Но Коля ставсӧ гӧгӧрвоас.
Дерт, риск эм, но неыджыд...
Мый вӧчан?
Ми вокыслы пыр ковмылӧ рискуйтны...
Сизим беда — ӧти вочакыв.
Перепишит тайӧ письмӧсӧ аслад почеркӧн.
Шурочка радпырысь став вылас сӧгласитчис.
Воис ноябр.
Сёр рытын Пигалль бара воис Базыкина ордӧ.
Чай юигӧн сійӧ друг кыскис питшӧгсьыс салдатскӧй бумажник да, яндысьӧмӧн гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын, быттьӧкӧ жырас вермисны лоны ещӧ йӧз, мыччис Шурочкалы записка.
— Со, мадам, мсье Базыкинсянь...
Шурочкалӧн сьӧлӧмыс мӧдіс ёна тіпкыны.
Запискаас нинӧм торъяыс эз вӧв.
Николай Платонович аттьӧаліс гӧтырсӧ, окаліс челядьсӧ.
Записка помас вӧлі гижӧма: «Судьбаыс милӧстивӧй, мый сетіс миянлы позянлун гижны ӧта-мӧдлы гоз-мӧд кыв».
— Ыджыд аттьӧ, — шуис бледӧдыштӧм Шура. — Но кыдзи ті лысьтінныд мунны та вылӧ, мсье Пигалль?
— Ак, мадам!
Некод ӧд оз тӧдлы!
И таысь кындзи, политикаӧн ми тіянкӧд огӧ занимайтчӧй... — шуис сержант. — Тайӧ письмӧыс кӧ тіянлы вӧчис кӧть неыджыд радлун, ме шуда...
Менам ӧд абу жӧ кокни олӧмӧй, мадам.
Кор уджалӧны, ме надсмотрщикала...
Старшӧй надсмотрщик!
Кытчӧдз менам эм тайӧ позянлуныс, ме дась...
Вот менӧ кӧ вуджӧдасны мӧд удж вылӧ, сэки...
Сійӧ шеныштчис кияснас.
— Меным частӧ ковмывлӧ сёрнитны и мсье Базыкинкӧд и мукӧдъяскӧд...
Правда, мсье Егоров оз сёрнит французскӧй кыв вылын.
Зато мсье доктор неуна сёрнитӧ и отсалӧ миянлы объясняйтчыны.
Да ме и ачым ӧні неуна сёрнитышта рочӧн.
Боцман карош! — Пигалль нюммуніс.
Соблюдайтны кӧ инструкция, мадам, — водзӧ висьталіс сійӧ, — то овны Мудьюгын оз позь!
А кувны позьӧ!
Да и шуны кӧ, инструкциясӧ лӧсьӧдісны англичана.
А ми ӧд прансузъяс.
Сержант мудера серӧктіс да видліс ассьыс кудриа тошсӧ.
Чайӧн сійӧс юктӧдӧм бӧрын Шурочка решитіс гижны Базыкинлы вочакыв.
Письмӧыс бара вӧлі куш гортса делӧяс йылысь.
Базыкин получитіс сійӧс да бара вочавидзис Пигалль пыр Шурочкалы.
Кор Шура воис конспиративнӧй патераӧ, коді вӧлі Смольный Буянын рабочӧй общежитиеын, сылы удайтчис аддзысьлыны Потылихинкӧд, да бара сійӧ подробнӧя висьталіс сылы французкӧд аслас сёрни йылысь.
— Тэ вӧчин правильнӧя, — думайтыштӧм бӧрын шуис Потылихин. — Сійӧ кӧ провоцируйтас тэнӧ, то нинӧм оз добитчы.
Ми тӧдам, мый вӧчам, миянӧс сідз он ылӧд...
Таысь кындзи, тэ не должен петкӧдлыны сылы недоверие.
Буретш сійӧ случай дырйиыс, сійӧс кӧ специальнӧ ыстӧма, ӧпаснӧ вӧлі эськӧ петкӧдлыны, мый тэ он верит сылы либӧ полан сыысь.
А тайӧ ичӧтик тӧдчытӧм запискаясыс миянлы вред оз вайны...
Тэ тӧдан, Шурочка, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ, — вермас лоны, тані эм мӧдтор, гашкӧ, мый миян йӧз заводитісны вочасӧн обрабатывайтны сійӧс.
А друг да сійӧ збыльысь миян уджӧ пырас?
Тайӧ вӧлі эськӧ зэв бур йитӧд!
Вот сэки...
Но видзӧдлам...
Тэрмасьны оз ков.
Мудьюг ді, коді тырӧма лымйӧн да кытчӧ быдладорсянь пӧльтіс штормӧвӧй тӧв, вӧлі дзик шойна кодь, кодӧс кытшалӧма йиа саридз.
Баракъяссӧ муртса шонтывлісны, заключённӧйяс вылын паськӧмыс пӧри тряпьеӧ, сёян рацион лон ещӧ па ичӧтджык, а уджыс содіс.
Ӧти кывйӧн шуны, ставыс вӧлі буретш сідз, кыдзи и чайтліс Базыкин.
Волӧн тайӧ кадӧ Кардоркӧд йитӧд векджык некутшӧм эз вӧв.
Сӧмын ледокол «Святогор» муртса вермыліс писькӧдчыны Мудьюгсянь и то эз самӧй Кардорӧдзыс, а Экономия станцияӧдз, коді вӧлі карсяньыс дас вит верст сайын.
Мудьюгын лазарет тырыс вӧліны висьысьяс, куйлісны ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн.
Шойна вылын крестъяслӧн лыдыс содліс лунысь-лун.
Кулысьяссӧ гуавлісны общӧй гуӧ.
Шенкурец Егоровлӧн группа — Прохватилов, Жемчужный, Базыкин, Маринкин, Андрей Латкин да ещӧ некымын морт — стрӧитісны пӧгреб, кыдзи налы шулісны.
Уджалісны французскӧй сержант Пигалль наблюдение улын.
Пигалль вӧлӧма прӧстӧй, отзывчивӧй зон.
Сійӧ зілис, мыйӧн вермис, кокньӧдыштны заключённӧйяслысь условиеяссӧ, и начальство кӧ матын оз вӧлі тыдав, вӧчліс налы быдсяма поблажкасӧ.
Ӧтчыд француз, кӧть и Базыкинлы вӧлі тайӧ чуймӧдана, сетіс сылы Шурочкасяньыс письмӧ.
Егоров да Базыкин частӧ сёрнитлывлісны Пигаллькӧд, объясняйтлісны сылы, мый сэтшӧмыс коммунизм да кыдзи вӧчисны Рочмуын революция.
Француз окотапырысь кывзыліс налысь кыкнанныслысь.
— Да, буржуазиякӧд тадзи и колӧ вӧлі вӧчны...
Сысянь ӧд став лёкторйыс петӧ, — шуис сійӧ Базыкинлы. — Ті правӧсь, ёртъяс.
— Ёртъяс?.. — сьӧлӧмсяньыс горӧдіс боцман, кор Базыкин переведитіс сылы Пигалльлысь кывъяссӧ. — А ачыд ветлӧдлан ёртъяс бӧрся да кыйӧдчан.
Бур друг!
Ставӧн серӧктісны, а Пигалль жугыля ӧшӧдіс юрсӧ.
Но сійӧ друг гӧрдӧдіс да горӧдіс:
— Боже мой!
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг ті меным онӧ дӧверяйтӧй...
Ме тіянлы докажита, ті аддзанныд, мый ме абу враг тіян.
Рытнас сёрӧн некымын заключённӧй чукӧртчисны барак кухняӧ.
Бара сёрниыс пансис пышйӧм йылысь.
— Терпитны сэсся ог вермы, — шуис матрос Прохватилов. — Колӧ пышйыны!
Бӧръям лун, кор француз кутас дежуритны баракын, вӧзйысям сылысь, быттьӧкӧ недыр кежлӧ...
А ворота дорсьыс часӧвӧйяссӧ виам.
— А вышка вылын сідзжӧ часӧвӧйяс сулалӧны, — зумыша шуис Андрей.
— Войнас петам, кор пурга.
Вышка вывсяньыс оз и казявны!
И лунвывлань!
А сэні Кос саридзӧд!
— Коскӧдзыд лымйӧд? — паныд шуис Егоров.
— Да кӧть и горшӧдзыд.
Сэті неважӧн обоз прӧйдитӧма.
Трӧпаыс, колӧ лоны, эм на...
— Трӧпа?
Недель чӧж нин нӧбалӧ...
Войнас тӧв лыбас, мӧдас бушуйтны, — дас воськов санысь он аддзы туйсӧ ни водзвылысь, ни бӧрвылысь...
Эк тэ, кочегар! — нюммуніс боцман. — Да и француз некодӧс оз лэдз.
Сылы, чайтан, олӧмыс абу дона?
Ӧтитор — неуна отсыштны, а дзик мӧд — медым тэ вӧсна лыйласны.
Йӧймӧмыд тэ, дзикӧдз йӧймӧмыд...
Ой, Грицко!
И Жемчужный дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас.
Кухняын вӧліны сӧмын ас йӧз.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый пуӧм ва «кисьталысьӧн» тайӧ рытнас вӧлі Андрей, найӧ эз мунны баракӧ да кольччисны татчӧ шонтысьыштны.
Весиг доктор Маринкин кыдзкӧ вермӧдчис воны тшӧтш кухняӧдз.
Лунысь-лун доктор пыр овліс чӧладжык, олӧмыс сыын век вочасӧн кусі.
Видзӧднысӧ сы вылӧ страшнӧ, сійӧ ставнас вӧлі пыктӧма да муртса вермис ветлӧдлынысӧ бедь вылӧ мыджсьӧмӧн.
Жемчужный, Базыкин, Егоров чувствуйтісны асьнысӧ докторысь эз бурджыка.
Найӧ Маринкин моз жӧ вӧліны слабӧсь, омӧльтчӧмаӧсь, пыктӧм вижӧдӧм чужӧмаӧсь, быттьӧ кулӧм йӧз.
Андрей кажитчис мукӧдъяс дорысь крепыдджыкӧн, кӧть и сылӧн, кыдзи сійӧ шуліс, «лысьӧмыс висьӧ».
— А ме всё-таки пышъя, — нурбыльтіс Прохватилов. — Кынма — чӧрт сыкӧд!
Меным нинӧм воштынысӧ.
Век жӧ бурджык, чем тані пон моз кувны.
— Абу, Гриша, — матрос дорӧ локтӧм бӧрын да сылы пельпом вылас кисӧ пуктіг шуис Егоров. — Ме прӧстӧ запрещайта тэныд думайтны та йылысь.
Тэнад думыштӧмторйыд — йӧйталӧм.
Шуам, первойсӧ миянлы пышйыны удайтчас.
А водзӧ?
Сиктъясын интервентъяс, белӧйяс...
Вӧрас кынман.
Да и дас верст он прӧйдит, кыдзи и след сертиыд вӧтчасны да ставнымӧс куталасны.
Матрос лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— А тэ эн воображайт, видзӧдтӧ — быдӧнысь тӧлкаджык, — стрӧга шуис Жемчужный. — Тэ кывзы, кор тэныд висьталӧны. — Сійӧ видзӧдліс матрос вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс. — Пышйысь!
Эк тэ!..
Жаль, рӧмпӧштаныс абу!
Да ылӧдз-ӧ тэ ӧні ачыд верман пышйыны?
— А тулысӧдзыс мый?
Комплекцияӧй содас?
Да? — Прохватилов ӧвтыштіс кинас. — Тулысӧдзыс крест улӧ гуаласны.
Хрен кушманысь абу юмовджык.
Сьыліад ӧшӧд гира да вӧйтчы!
Кувны кӧ, мед нин музыкаӧн.
А вобщем, ёртъяс...
Ме ӧд тіянӧс мырдӧн ог тшӧкты.
Коді оз кӧсйы, оз ков...
Менам юрӧй ӧтик!
Ме сылы кӧзяиныс!..
Матрос сувтіс да мӧдӧдчис ӧдзӧслань, но Базыкин потшис сылы туйсӧ:
— Тэ партияса член?
— Но?
Но и мый?.. — горӧдіс Прохватилов.
— А сійӧ, мый тэ он имеит право поступайтны сідзи, кыдзи тэ ачыд думайтан...
Тэ вунӧдін, мый миян, кӧть и ми Мудьюгынӧсь, сідзжӧ эм дисциплина.
Ми кӧсйысим Егоров ёртлы поддерживайтны дисциплина!
— Водзӧ мый? — Базыкин вылӧ скӧрмӧмысла гудырмӧм синъясӧн видзӧдіг юаліс Прохватилов.
— Водзӧ со мый, — спокойнӧя вочавидзис Базыкин. — Тэнад пышйӧмыд вызовитас репрессияяс...
Тэ подведитан мукӧд заключённӧйясӧс.
Гӧгӧрвоана?
Матрос сьӧкыда лолаліс да видзӧдлывліс ёртъяс вылас.
— Тэ поступайтан анархист моз, — водзӧ возмущайтчис Базыкин.
— Энлы, Николай Платонович, — Егоров небыдика дугӧдіс сійӧс. — Сет Григорийыслы лолыштны.
Сійӧ код тӧдас мый шуаліс, а ӧні и ачыс абу рад сылы...
Тадзи али мый, Григорий?
— Оскорбляйтны, дерт, ме некодӧс эг кӧсйы, — шӧпкӧдіс матрос. — А вот тіянлы абу гӧгӧрвоана, мый ме точкаӧдз вои, — гораа нин мӧдіс сёрнитны сійӧ, и сы гӧлӧсын бара кыліс скӧрлун. — Оз куим, оз вит, а, гашкӧ, дас атмосфера ме пытшкын пуӧ...
Тайӧс ті верманныд гӧгӧрвоны?..
— Ме ставсӧ гӧгӧрвоа... — ньӧжйӧник, но властнӧя шуис Егоров. — Ме ставсӧ гӧгӧрвоа и сэк жӧ категорическӧя запрещайта тэныд не сӧмын пышйыны, но и думайтны пышйӧм йывсьыс.
Ӧні миян сӧмын ӧти мог: не кувны, а овны тулысӧдз.
Кольӧм неделяс Шурочка Базыкина пыр ме получиті шифрованнӧй записка.
Февральын лоас сьӧм, ёнджыка пондасны отсавны арестованнӧйяслы и ёна паськалас миян партийнӧй организациялӧн подпольнӧй удж.
Тані, лагерын, ми сідзжӧ долженӧсь ӧтувтны йӧзсӧ.
Сы вылӧ и ми большевикъяс.
Организация, выдержка!
Вот гӧтӧвитчыны лагерын массӧвӧй восстание кежлӧ — тайӧ делӧ...
Тайӧ лоӧ бой, а оз кутшӧмкӧ несчастнӧй пышйӧм кык-куим заключённӧйлӧн.
Вот мыйӧ ми долженӧсь зільны, ёртъяс!
Настоящӧй бойӧ! — Егоровлӧн гӧлӧсыс мӧдіс юргыны. — Ми, каторжнӧйяс... мудьюжана... панам врагкӧд бой...
Ми долженӧсь панны бой, медым победитны, медым Кардорын став суйӧрсайса шатияыс кутчысяс юрас!
Медым сэні найӧ почувствуйтісны: роч коммунист дорысь нинӧм абу крепыдджыкыс...
Всё равно он ви!
Некор!
— Медым дасьтыны татшӧм восстаниесӧ, — сьӧкыда ышловзьӧм бӧрын водзӧ висьталіс Егоров, — колӧ корсьны вернӧй йӧзӧс.
Колӧ лӧсьӧдны топыдджык йитӧд архангельскса подпольщикъяскӧд...
И ставсӧ ми тайӧс вӧчам! — чорыда шуис сійӧ.
— Андрюша, а тэ кыдзи? — матрос шыасис Латкин дорӧ. — Старикъясыдкӧд роктӧ он пу.
Ми томӧсь...
Мунам!
Неужели морт оз вермы распоряжайтчыны аслас олӧмӧн да кулӧмӧн?
Мунам, Андрей!
Повтӧмлуныд каръяс босьтӧ!
Маринкин кутіс матросӧс пельпомӧдыс, быттьӧкӧ кӧсйис сійӧс нуӧдны бокӧ.
Прохватилов мӧдіс протестуйтны:
— Эн ылӧд, батя!..
Ме Андрейлы шуа.
Медым сійӧ ачыс висьталас.
Абу ичӧтик кага!
— Ог, ме ог лэдз тэныд сійӧс агитируйтны! — эз гораа, но яснӧя шуис Маринкин. — Ме тэныд вочавидза Андрей пыддиыс, ме тӧда, мый сійӧ шуас...
— Ме внимательнӧя кывзі тэнсьыд, Григорий, — шыасис Андрей, — и со мый ме тэныд висьтала: оз шогмы эновтны ёртъястӧ бедаӧ.
Тайӧ ӧти.
А мӧд...
Пышйӧм йылысь сёрниттӧдз миянлы збыльысь колӧ сплотитчыны...
Колӧ медым не сӧмын тэ, ме, Егоров ёрт, эз кымынкӧ морт, а некымын сё морт кыпӧдчисны тюремщикъяслы паныд.
Тайӧ сьӧкыдджык, но убедительнӧйджык сыысь, мый тэ думыштӧмыд.
Тані оз отчаянье ков, а мужество.
Тэ менӧ гӧгӧрвоин, Гриша?
Матрос мыйкӧ кӧсйис шуны паныд, но друг копыртчис, лабич улысь босьтіс усьӧм бескозыркасӧ да шлопнитіс сійӧн пызанӧ.
Мыйкӧ сійӧ нурбыльтіс аслыс вомгорулас да, кокъяснас чушйӧдліг да катласигтыр, быттьӧ муніс палуба вывті, сійӧ петіс кухняысь.
— Экма... тӧда ме, кытысь зонмыслӧн татшӧм думъясыс, — Егоровлы шуис Жемчужный. — Мӧд баракса Яшка Козыревсянь.
— Вермас лоны... — думыштчӧмӧн вочавидзис Егоров. — Ме тӧда Козыревсӧ.
Сійӧ ӧд миянысь, Шенкурскысь!
Грузчик.
Американец вылӧ пуртӧн уськӧдчылӧма — и Мудьюгӧ веськаліс.
Потылихин вӧлі первой морт, коді вӧчис сьӧкыд путешествие Кардорсянь Вӧлӧгдаӧ да бӧр.
Фронтлысь линия вуджӧм бӧрын да Вӧлӧгдаӧ воӧм мысти сійӧ пыр жӧ мӧдӧдчис Квайтӧд армияса штабӧ, коді вӧлі «Зарни якӧр» гостиница керкаын.
Потылихин пукаліс армиялӧн Военнӧй сӧветса член да штаблӧн партийнӧй организацияса секретарь Гринева жырйын.
Жыр стенас вӧлі клеиталӧма приказъяс, расписаниеяс, плакатъяс.
Канцелярскӧй пызанкӧд орччӧн сулаліс кӧрт койка, кодӧс вӧлі тупкӧма важ шинель нойысь вурӧм эшкынӧн.
Частӧ звӧнитіс телефон.
Анна Николаевна кыв шутӧг кывзіс Потылихинлысь сёрнисӧ.
Оз ков вӧлі дыр видзӧдны тайӧ киссьӧм, дзикӧдз кӧтасьӧм паськӧма морт вылас, медым гӧгӧрвоны, кутшӧм уна сійӧ пережитӧма.
«Да, вот Кардор», — думайтіс Гринева, и сьӧлӧмыс сылӧн топавліс.
Потылихин быттьӧкӧ водзвыв тӧдіс, мый йылысь думайтӧ Гринева, да довкнитіс юрнас.
— Да, миян Кардор, — шуис сійӧ, — красавец Кардор!
Сійӧс ӧні не тӧдны.
Лыйлӧмъяс, тшыгъялӧм...
И грабёж, аддзывлытӧм грабёж.
Арбыд волывлісны суйӧрсайса корабльяс, а декабрын пондісны нуны ледоколъясӧн.
Грузчикъясӧс заставитісны уджавнысӧ лыйлӧмӧн повзьӧдлӧмӧн.
Нуӧны ставсӧ, мый сӧмын позьӧ.
Некымын тӧлысь чӧжӧн миянлысь крайнымӧс грабитісны кушӧдз, уна сё миллион шайт дон.
Ставсӧ нуӧны.
Воисны быдсямапӧлӧс суйӧрсайса экспортёръяс — американечьяс, англичана...
И миян отечественнӧй купечество налы зэв бура отсасьӧ...
Кардорын эм кутшӧмкӧ господин Кыркалов, вӧвлӧм лесопромышленник да лесозаводчик.
Интервентъяс бӧр сетӧмаӧсь сылы ассьыс заводъяссӧ.
И сійӧ ӧні таргайтӧ ставсӧ, мый вӧлі лӧсьӧдӧма сӧветскӧй власьт дырйи нин.
Ӧтчыд ме сулала леснӧй причалъяс дорын.
Кыркалов ачыс видзӧдӧ, кыдзи грузитӧны американскӧй пароход вылӧ вӧр.
Пӧрысь грузчик, буракӧ, сылӧн важся тӧдса, юалӧ: «Абу жаль тіянлы роч эмбурыс?»
А Кыркалов вочавидзӧ: «Мый сійӧс жалитнысӧ?
Сьӧмлӧн кӧрыс оз кыв!»
Аскинас локтӧны контрразведкасянь да кыскӧны грузчиксӧ тюрьмаӧ.
Тадзи и олам.
Потылихин кутчысис юрас.
— Кор лыйлісны Степан Ларионовӧс, печораса красногвардеечьяслысь командирӧс, сыкӧд тшӧтш лыйлісны ещӧ вит мортӧс.
Казнитісны публичнӧ, Кардорса тюрьма дворын, став заключённӧйяс син водзын лыйлісны суйӧрсайса офицеръяс.
Лыйлӧм водзвылас Ларри юаліс Степанлысь, оз-ӧ кӧсйы сійӧ, медым кӧрталісны сылысь синъяссӧ.
Степан спокойнӧя да зывӧктӧмӧн вочавидзис: «Тэныд кӧ яндзим, палач, кӧртав ассьыд синъястӧ, а ми кужам кувны и восьса синъясӧн».
Тайӧс ещӧ позьӧ гӧгӧрвоны, Гринева ёрт, — найӧ кӧсйисны повзьӧдны миянӧс — мститісны большевикъяслы.
А вот Троицкӧй проспект вылын найӧ лыйлісны дзик некутшӧм мыжтӧм нывкаӧс... войнас сійӧ вӧлӧм котӧртӧ доктор дорӧ, мамыс сылӧн висьмӧма...
Пропускыс, дерт, абу вӧлӧма.
И сійӧс сэн жӧ лыйласны, Гагаринскӧй скверсянь неылын.
Неважӧн Двинскӧй фронт вылын сотісны быдса сикт.
Американскӧй салдатъяс повзьӧмаӧсь, лыйӧм шыӧн чайтӧмаӧсь... а ӧні кыксё крестьянин колисны керкатӧг...
Кардорса уличаяс вылын салдатъяс, и торйӧн нин экспедиционнӧй корпусса офицеръяс, бесчинствуйтӧны, куталӧны нывъясӧс, нуӧдалӧны казармаясӧ либӧ асланыс патераясӧ.
Мый сэні вӧчсьӧ, — страшнӧ висьтавнысӧ!
А сутки мысти либӧ кык сутки мысти найӧс шыблалӧны улича вылӧ шойясӧс моз... джынвыйӧ ловйӧн.
И ставсӧ вӧчӧны ни ӧти яндысьтӧг.
Сійӧ бледӧдіс.
— Душнӧ...
Ме вот вои татчӧ, пӧттӧдз лолавнысӧ ог вермы.
— Кыдзи тіянлы удайтчис вуджны фронтсӧ? — тӧждысьӧмӧн юаліс Гринева.
— Шенкурскӧдз ме мыйӧн веськалі вои, а водзӧ — сюрс да ӧти вой.
Оз веритсьы, мый сійӧ ставыс нин бӧрӧ кольӧма.
И ті тӧданныд, Гринева ёрт, мый менӧ торйӧн ыштӧдіс?
Миян ӧти ёртлӧн шуриныс служитӧ тюрьмаас надзирательӧн.
Сійӧ висьталіс миянлы пленнӧй комиссаръяс йылысь, кодъясӧс ыстӧма Мудьюгӧ катарга вылӧ.
— А пленнӧй комиссаръяслысь овъяссӧ онӧ помнитӧй? — юаліс Гринева.
— Сӧмын ӧтиӧс: Латкин, вӧвлӧм студент.
— Латкин? — бумага вылӧ видзӧдіг да найӧс листайтіг шуис Гринева. — Кытысь сійӧ?
Двина дорысь?
— Да, быттьӧкӧ Двина дорысь.
— Татшӧм комиссарыс менам списокын абу.
Но, ми тайӧс тӧдмалам.
А ті кыдзи мынінныд?
— Случайнӧ, Анна Николаевна...
Дзик случайнӧ... — нюмъяліг да кинас шеныштчигтыр шуис Потылихин. — Шуд уси, кыдзи шулӧны.
Тӧдса ребята, Смольный Буянса рабочӧйяс, дзебисны менӧ асланыс баракӧ.
Первойя луннас ӧд интервентъяс да белогвардеечьяс кватайтісны ставнымӧс миянӧс веськыда список серти.
Правда, Коля Базыкин, Николай Платонович, — веськӧдіс асьсӧ Потылихин, — первойя обыск дырйиыс кольлі на вӧля вылын...
Но сійӧс сэк жӧ кутӧмаӧсь Кардор сайысь.
Зенькович пӧгибнитіс...
А ӧд найӧ долженӧсь вӧлі организуйтны подполье.
Гринева волнуйтчигтыр кывзіс Потылихинлысь висьтсӧ губвоенком Зенькович да телеграфист Оленин пӧгибнитӧм йылысь.
Сэсся сійӧ корис составитны сылы список став коммунистъяслысь, кодъясӧс арестуйтӧма да кодъяс колины Кардорӧ.
— Вӧля вылын ми сӧмын квайтымын морт.
— Подпольнӧй комитет тіян организуйтӧма?
— А кыдз жӧ...
Но ми сійӧс лыддям временнӧйӧн...
Кардор босьтӧм бӧрын ӧд миянлы ковмис уджавны ӧткӧн-ӧткӧн.
Заводитісны арестуйтавны, преследуйтны.
Но ноябрын миянлы удайтчис организуйтны подпольнӧй группаяс Экономияын, Маймаксаын, Исакогоркаын, Бакарицаын, Быкын да Соломбалаын.
Кыдзкӧ кужим весиг ӧтувтчыны и дзик на неважӧн бӧрйим партийнӧй комитет куим мортысь...
Сійӧн юрнуӧдӧ Чесноков, пӧрысь грузчик, Павлин Фёдорович Виноградовлӧн друг...
Бур агитатор, организатор да массовик.
Самостоятельнӧй, ас морт...
Авторитетнӧй мужик, торъя нин транспортса да судоремонтнӧй мастерскӧйясса рабочӧйяс пӧвстын...
Шуим лэдзны прокламацияяс.
Организуйтам подпольнӧй типография.
— Тайӧ став удж кузяыс ми тіянлы отсалам, — шуис Гринева. — А кутшӧм настроениеыс войтырлӧн?
— Мустӧмтӧны интервентъяссӧ вывті ёна.
Неважӧн железнодорожникъяс объявитісны забастовка.
Требованиеясыс вӧліны экономическӧйӧсь, но быдӧн гӧгӧрволіс, мый лоӧ сы сайын.
Тулыс кежлӧ, чайта, ми шуам: <rus>«Идёт, гудёт зелёный шум, весенний шум...»</rus>
— Тулыс кежлӧ?
Сёр.
Колӧ тэрмасьыштны.
Колӧ тышкасьны интервентъяскӧд олӧмтӧ жалиттӧг.
Миянлы ковмас тэрмӧдлыштны тулысся гым-чардсӧ. — Гринева нюммуніс, и сылӧн мудз чужӧмыс пыр жӧ томмис. — Большевикъяс, Максим Максимович, долженӧсь велӧдчыны веськӧдлыны и стихияясӧн.
Интервентъяс гнёт улын мучитчысь войтыр должен тӧдны, мый эм вын, организация, коді мездас сійӧс.
Ме гӧгӧрвоа, мый ті ӧні онӧ вермӧй паськӧдны уджсӧ ыджыд масштабын.
Но ті обязанӧсь вӧчны став позянасӧ.
Мед тайӧ ӧні сӧмын бикиньяс.
Помнитанныд, кыдзи Ильич шуліс: «Бикиньысь ӧзъяс ыджыд би!»
А ӧд сэки вӧліны, кажитчӧ, беспросветнӧй вояс...
Сарскӧй реакция вояс...
Уськӧдӧй тӧдвыланыд, кыдзи Сталин ёрт уджаліс Бакуын да Батумын, пыр ӧтлаын рабочӧйяскӧд...
Кыдзи сійӧ уджаліс сарскӧй кадся подпольеын...
Стенас таркӧдісны.
Потылихин чеччис улӧс вылысь.
— Эн на мунӧй, пукалыштӧй, — ӧлӧдіс сійӧс Гринева, но ачыс сувтіс жӧ. — Менӧ корӧны прямӧй провод дорӧ. — Аслас собеседниклы пельпомас инмӧдчиг Гринева пуксьӧдіс Потылихинӧс креслӧӧ... — Ме регыд бӧр воа.
Меным ещӧ унатор йылысь на колӧ тіянкӧд сёрнитны...
Пырысь-пыр жӧ ме тшӧкта, медым миянлы чай ваясны. — Сійӧ тэрмасьӧмӧн петіс жырсьыс.
...Гриневакӧд аддзысьлӧм бӧрын некымын лун мысти Потылихин бара вуджис фронтлысь линия да веськаліс ӧти сиктӧ, коді вӧлі неылын Обозерскӧй станциясянь.
Ӧні тані вӧліны английскӧй частьяс.
Вӧлӧгда снабдитіс сійӧс «союзнӧй» контрразведкалӧн визаа надежнӧй документъясӧн.
Документъясыс вӧліны сэтшӧм надежнӧйӧсь, мый сійӧ весиг рискуйтіс мыччӧдлыны найӧс англичаналы.
Английскӧй комендант пуктіс печать, Потылихин пуксис поездӧ да лючки-ладнӧ воис Кардорӧдз.
Кардорлӧн видыс чуймӧдіс Максим Максимовичӧс.
Тайӧ кык недельнас карыс зэв ёна вежсьӧма.
Душасӧ сылысь перйисны ещӧ водзджык на, некымын тӧлысь сайын, августын.
Ӧні сійӧ вӧлі кыдз пу кодь, кодлысь тӧлыс нетшыштӧма медбӧръя коръяссӧ и, ассьыс йизьӧм увъяссӧ чургӧдӧмӧн, сулалӧ скелет моз да быттьӧкӧ кевмысьӧ-корӧ отсӧг.
Ю ӧтар-мӧдар вадорӧ ветлӧдліс жуглӧм йикостса фарватерӧд ичӧтик пароход.
Но перевозын вӧліны зэв этшаӧн, и пароход вылын сідзжӧ.
Сійӧ некымын пассажирыс, кодъяс пукалісны общӧй каютаын, лэчыд тӧлысь сайӧдчиг, полігтыр видзӧдлывлісны суйӧрсайса шинельяса салдатъяс вылӧ.
Салдатъяс чувствуйтісны асьнысӧ победительясӧн, гигзисны да видзӧдісны местнӧй олысьяс вылӧ сідзи, быттьӧкӧ шуалісны: «Но мый нӧ, ловъя на?
Смотри.
Мый меным окота, то сійӧ и вӧча тэкӧд».
Карса пристаньын патрульяс прӧверяйтісны пропускъяс да немъяндысьтӧг шобисны пассажиръясӧс.
Лымйыс, кодӧс сэтшӧма радейтліс Максим Максимович, ӧні кажитчис сылы гортвыв дӧраӧн.
Весиг трамвайяс зильӧдісны, быттьӧ гусьӧнджык.
Йӧзыс, юрнысӧ лэдзӧмӧн, либӧ довгисны-мунісны, либӧ, некод вылӧ видзӧдлытӧг, тӧвзисны, быттьӧкӧ полісны, мый на бӧрся вӧтчӧны.
Троицкӧй проспектӧд прӧйдитысь автомобиль сӧмын петкӧдліс, мый общӧй движениеыс абу.
«Да, ставыс быттьӧ турдӧма места вылас», — думыштіс Потылихин.
Мӧд патераӧ вуджӧм бӧрын сійӧ пырис уджавны конторщикӧн штабнӧй мастерскӧйясӧ, кӧні уджаліс столярӧн Дементий Силин, холмогорыса большевик.
Силинӧс Кардорын некод эз тӧд.
Да и сьӧкыд вӧлі думыштны, мый тайӧ банйӧм чужӧма старикыс, коді вомсьыс оз лэдзлыв ассьыс ичӧтик каллянсӧ, коді радейтӧ балагуритны да юыштны, имеитӧ кутшӧмкӧ отношение политика дінӧ.
Потылихинӧс ӧні шуисны Валовӧн.
Но Кардор центрӧ, торйӧн нин луннас, всё-таки сійӧ эз лысьтлы волывлыны.
Соломбалаӧ жӧ сійӧ вообще некор эз ветлыв.
Дементий корсюрӧ аддзысьліс Чесноковкӧд да архангельскса мукӧд подпольщикъяскӧд.
Аддзысьланіннас пырджык вӧвлі чери вузалан рынок либӧ конспиративнӧй патера Смольный Буянса рабочӧй баракын.
Январ шӧрын Чесноков назначитіс Дементий пыр Потылихинлы встреча Смольный Буянын.
Сійӧ корис пыравны и Шурочкаӧс.
Чесноков локтіс водзджык индӧм кад серти.
Но Базыкина вӧлі сэні нин.
— Важӧн нин, Шурик, ме тэнӧ эг аддзыв, гажтӧмчи, аддзӧдлыны окота лои... — сылӧн омӧльтчӧм фигура вылӧ видзӧдіг шуис Чесноков. — Кӧлуйтӧ, висьтавлӧны, вузавлан?
— Да вузавлынысӧ нинӧм нин, — шога вочавидзис Шурочка.
— Ме тэныд сьӧм вайи...
Этшаник...
Но унджыкыс абу.
А февральын, Шурик, отсалам настоящӧя.
— Оз ков, Аркадий...
Ме получита Абросимовсянь урокъяс сетӧмысь.
Оз ков!
— Тӧда, уна-ӧ получитан...
Челядьтӧ колӧ вердны!
Да и тэ ачыд, видзӧдлы жӧ... кутшӧма омӧльтчӧмыд.
Коньӧрӧй тэ менам Шуркаӧй.
Но нинӧм.
Терпитыштам!
Сійӧ сетіс Шурочкалы сьӧм да меліа сійӧс лапкӧдіс пельпомӧдыс.
Чесноковлӧн веськыд синмыс вӧлі тэрыб, а шуйгаыс, коді муртса эз перйысь куим во сайын друг орӧм тросӧн, висис.
Чесноковлы ковмис новлыны сьӧд кӧртӧд.
Ӧні сійӧ кӧртӧдсӧ разис — вывті эськӧ ёна сійӧн казявны мӧдісны — быдтіс ӧшалысь кузь ус да весиг пасьтасьны кутіс интеллигент ногӧн.
Конспирацияыслы отсаліс и сійӧ, мый Кардорын тӧдісны Чесноковӧс зэв этшаӧн.
Сійӧ чужлӧма Либаваын да локтіс Кардорӧ сӧмын 1917 вося гожӧмын.
Чесноков оліс ӧні кар сайын йӧз паспортӧн, уджаліс лесопромышленнӧй артельын.
Некод, медматысса йӧз кындзи, эз тӧдны, мый этша сёрнитысь, степеннӧй счетовод — сійӧ воддза Чесноков, пӧрысь коммунист да Кардор сӧветса депутат...
— Семьясяньыд кутшӧмкӧ юӧр эм? — юаліс сылысь Шурочка.
— Абу, — Чесноков ышловзис. — Тӧда сӧмын сійӧс, мый висьталіс Потылихин: олӧны Котласын.
Найӧ чӧв олыштісны.
— А праздниксӧ нывкаясыдлы всё-таки вӧчин!
Бур ёлкаыс?
— А тэ мыйӧн тӧдан?
— Тӧда...
Молодчина!
Колӧ вӧлі найӧс гӧститӧдыштны...
— Вайис кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт, — неуна гӧрдӧдыштӧм бӧрын шуис Шурочка. — Рӧштволы паныд.
Праздник вечерняӧ.
Гортын миян некод эз вӧв.
Сутшкӧма записка: «А. М. Базыкиналы».
Нывкаяс зэв ёна радлісны...
Быттьӧ збыльысь дед Мороз воліс.
Чесноков нюммуніс.
— Да эн-ӧ тэ сійӧс ысты, Чесноков? — сы вылӧ сюся видзӧдліс да шуис Шура.
— Али Греков?
— Эг, эг ме и эз Греков...
Збыль шуа, эг ме, но менам ребята...
Транспортникъяс.
Тэ тӧдан, Шура...
Вот ӧні, бедствуйтан лунъясас, торъя нин яснӧ, кыдзи ребята миянӧн дорожитӧны.
Асланыс налӧн нинӧмыс абу, а заключённӧйяслы чукӧрталӧны сьӧм.
Тӧрыт бара сетісны сьӧм судоремонтнӧй мастерскӧйса рабочӧйяссянь.
Тайӧ абу шутка!
Коркӧ воис и Потылихин.
Чесноков нуӧдіс сійӧс жырйыслӧн медылі пельӧсас, ӧшинь дорӧ, и найӧ заводитісны ньӧжйӧник сёрнитны.
— Ме кори тэнӧ со мыйла, — заводитіс Чесноков. — Миянлы колӧ лӧсьӧдны явка сэтчӧ, кӧні унджык йӧз ветлӧны.
Кар центрӧ!
Медым вермис чукӧртчыны некымын морт ӧтпырйӧ...
И медым бӧж ас бӧрсяыд эз вӧв.
— Тэ он-ӧ нин миян мастерскӧй йылысь сёрнит? — юаліс Потылихин.
— Буретш сы йылысь.
Тіян ӧд, буракӧ, и гражданскӧй заказъяс принимайтӧны?
— Принимайтӧны.
— Мый ещӧ бурджыкыс сюрас!..
Тайӧ и ширма!
Но делӧыс не сӧмын сыын.
Колӧ аддзысьлыны судоремонтникъяслы-большевикъяслы.
Соломбала — окраина, и частнӧй керкаясыс сэні быттьӧ кипыдӧс вылынӧсь.
Колӧ бӧрйыны кутшӧмкӧ официальнӧй места.
Тані, кар шӧрас, кӧні уна йӧзыс...
Но, гӧгӧрвоан!
Тіян мастерскӧй бӧрсяыд ӧд оз наблюдайтны?
— Оз.
— А тэ кыдзи татчӧ воин?
— Да эн тӧждысь, конспирациятӧ ме тӧда. — Потылихин нюммуніс. — Керкаяс сайӧд...
И забор вомӧн!
— Тэ ӧні должен лоны стеклӧтор кодь сӧстӧм.
— Ме и сідз нин стеклӧтор кодь. — Потылихин серӧктіс. — Менӧ весиг военнӧй начальство уважайтӧ!
Господа офицеръяс мекӧд век киасьӧмӧн здоровайтчӧны...
Тырвыйӧ надейтчӧны!
— Сідзкӧ вот, позьӧ-ӧ тіян мастерскӧйын собрание нуӧдны?
— Повтӧм морт тэ!
— А мый нӧ, Максимыч!
Тайӧ повтӧмлуныс мукӧд дырйи овлӧ медся вернӧй расчётӧн.
Чесноков чеччис.
— Тайӧ повтӧмлунсӧ ме быд боксянь артышті...
Некодлы некор юрас оз пыр, мый враглӧн пӧшти сьӧлӧмас, военнӧй мастерскӧйын, чукӧртчӧны большевикъяс.
Кор тіян помалӧны уджавнысӧ?
— Салдатъяс мунӧны вит час бӧрын.
Начальство нёль часысь сёрӧнджык шоча кольччывлӧ...
— Сідзкӧ, кӧкъямыс либӧ ӧкмыс часын позьӧ назначитны собрание!
Да тэ эн пов, ме войтыр вӧснаыс ручайтча... — шуис Чесноков, кор казяліс, мый видзчысьысь Максим Максимович падъялӧ.
— Ручайтчан кӧ, бур...
Лоас вӧчӧма.
А кор думайтан нуӧдны?
— Локтан недельын.
Ме тэныд юӧрта Дементий пыр.
И лӧсьӧд вай, Максимыч, доклад... — сёйысь вӧчӧм ичӧтик каллянас махорка тэчигмоз шуис Чесноков. — Темаыс — общӧй положение...
Да абу миянын, а канму пасьтаын...
Мый вӧчсьӧ лунвылын, Асыввыв фронт вылын...
Колӧ, медым ёртъяс тӧдісны Ленин да Сталин удж йылысь.
А мый вӧчсьӧ миян Кардорын, ми и докладтӧгыс тӧдам.
Висьтав, мый аддзылін Вӧлӧгдаын...
Кыдз стрӧитсьӧ Гӧрд Армия...
Колӧ, медым докладыд тэнад вӧлі боевӧй... крепыд, кыпыд.
Медым сійӧ кыпӧдіс йӧзыслысь настроениесӧ.
— Гӧгӧрвоана!..
Найӧ вешйисны ӧшинь дорысь.
Шурочка полӧмӧн видзӧдлывліс налӧн чужӧмъяс вылӧ.
— Мудьюгын быттьӧкӧ мыйкӧ лоӧма, — шуис Потылихин. — Подробностьясыс меным абу на тӧдсаӧсь...
Тайӧ лунъясӧ кӧсйисны висьтавны.
Шура бледӧдіс.
— Мудьюгын? — дрӧгнитан гӧлӧсӧн юаліс сійӧ.
— Нинӧм торъяыс, Шурочка, — успокоитана шуис Потылихин. — Сэтчӧ ветлӧма контрразведкаысь комиссия.
Вӧлӧма кутшӧмкӧ неудачнӧя пышйыны заводитлӧм...
Со и ставыс!
— Кутшӧмкӧ овъяс кывсьӧны? — юаліс Шура.
— Козырев кутшӧмкӧ...
Ло спокойнӧйӧн, Колятӧ эз казьтывны.
— И Пигалль важӧн нин эз волы, — бледмӧм вомдоръяссӧ йириг шӧпнитіс Шурочка. — Со куим недель нин...
— Сійӧ ещӧ нинӧм на оз висьтав, — шуис Чесноков. — Босьт асьтӧ киӧ.
— Колякӧд лёктор лоӧма... — нервнӧя шуис Шура.
Сійӧ некымынысь прӧйдитіс ӧтарӧ-мӧдарӧ жырйӧд. — Ме тайӧс пыр жӧ мӧді чувствуйтны, мыйӧн сӧмын Максим Максимович гарыштіс Мудьюг йылысь.
Неужели лыйлісны?
Али вайӧдісны татчӧ, медым пытайтны?..
Гортас локтӧм бӧрын, кыдзи и век, Шура меліа сёрнитыштіс челядькӧд, вердіс найӧс ужинӧн, водтӧдіс узьны, ачыс водіс, но унмовсьны сійӧ некыдзи эз вермы.
Сы син водзын быттьӧкӧ дугдывтӧг лымъяліс, вералісны син водзас кутшӧмкӧ ыджыд гӧраяс, ӧта-мӧд бердас зыртчиг шумитісны йи глыбаяс, тӧдчисны сьӧд гыяс да лым эшкын пыр вераліс сійӧ загадочнӧй страшнӧй Мудьюгыс.
Асывнас Шура муніс контрразведкаӧ.
Салдатъяс, кодъяслы, буракӧ, сӧмын на сеталӧмаӧсь виски, петалісны комендатураысь ёна гӧрдӧдӧм чужӧмаӧсь да сьылісны непристойнӧй английскӧй сьыланкыв.
Ӧти салдат, Шура дорті прӧйдитігӧн, чепӧльтіс сійӧс щӧкаӧдыс да чайтӧмӧн, мый сійӧ оз тӧд английскӧй кыв, шуис: «Но мый нин, красотка, мунам миянкӧд покойникъяс вӧчавны?»
Шура весьӧпӧрӧмӧн шатовмуні.
Салдатъяс гораа сералігтыр пуксялісны грузӧвик кузовӧ.
Нывбабаяс да мужчинаяс, кодъяс мыйкӧ юасисны комендантлысь, тайӧ ставтор вылас видзӧдісны лӧгысь.
Дыр кевмысьӧм да сёрнитчӧм бӧрын Шураӧс коркӧ и лэдзисны, но эз лейтенант Бо дорӧ и эз контрразведкаса начальник Торнхилл дорӧ, а подполковник Ларри дорӧ.
Ларри спокойнӧя пукаліс креслӧын да куритіс сигарета.
Сылӧн кынмылӧм чужӧмыс нинӧм эз петкӧдлы.
Сы вылӧ видзӧдігӧн Шурочка мӧдіс волнуйтчыны.
— Ме кора тіянӧс сӧмын примитны посылка...
Ме тӧдмалі, мый аски Мудьюгӧ мунӧ ледокол...
Тайӧс меным висьталісны портын.
Оз-ӧ позь пӧпуттьӧ тшӧтш ыстыны?
Сёрнитісны английскӧй кыв вылын.
— Войдӧр меным разрешайтлісны, — содтіс Шурочка.
Шуралӧн вомдоръясыс косьмисны, но синъясыс видзӧдісны Ларри вылӧ сэтшӧм жӧ спокойнӧя, кыдзи и Ларри видзӧдіс сы вылӧ.
Найӧ быттьӧ вензисны.
«Ме заставита тэнӧ сетны меным разрешение, — думайтіс Шура. — А мыйкӧ кӧ лои, тэ висьталан меным, мый лои».
Орчча жырйын, кӧні пукаліс лейтенант Бо, кыліс кутшӧмкӧ шум.
Воссис ӧдзӧс, и жырйӧд прӧйдитісны винтовкаяса кык английскӧй салдат.
На костын муніс Пигалль.
Сійӧ вӧлі коньӧр кодь, ставнас йӧжгыльтчӧма, чужӧмас тӧдчис стекӧн кучкӧмысь куим визь.
— О мадам! — пӧшти вомдоръяссӧ вӧрӧдтӧг нурбыльтіс француз да прӧйдитіс Шура дорті.
Ларри чукыртчыліс.
Сылы вӧлі дӧсаднӧ, мый Базыкина аддзыліс арестованнӧй сержантсӧ.
— Ті подкупитӧмныд миянлысь салдатӧс, — шуис Ларри. — Сійӧ ваяліс тіянлы письмӧяс.
— Ме эг подкупайтлы сійӧс, — бледӧдіг да ассьыс чуньяссӧ топӧдліг шуис Шурочка.
— Сідзкӧ, сійӧ сочувствуйтіс тіянлы?
— Ми некор эгӧ сёрнитлӧй политика йылысь.
— Ми сійӧс лыйлам.
Кӧні ті сыкӧд тӧдмасинныд?
— Менӧ ыстыліс сы дорӧ лейтенант Бо.
Ларри чеччис.
— Кӧні менам мужикӧй? — юаліс Шурочка.
— Тані, тюрьмаын.
«Тані?!
Господи...
А Максим оз тӧд!» — думайтіс сійӧ.
— Аддзысьлытӧдз! — резкӧя шуис Ларри.
Шура петіс приёмнӧйысь да кутіс асьсӧ кыдз вермис крепыдджыка да веськыдджыка...
Кардорса газетъяс гижисны: «Большевикъясӧс Пермь дорын жугӧдӧма, абу ылын кад, кор Колчаклӧн войскаыс ӧтлаасясны миян войвывса войскакӧд», «Коймӧд большевистскӧй армия паническӧя пышйӧ.
Чехословакъяслӧн легионъяс регыд мысти лоасны не сӧмын Котласын, но и Двина вадоръяс вылын.
Сэки большевикъяслы лоӧ пом!»
Тайӧ предсказаниеясыс кыпӧдісны иностранечьяслысь ыджыд радлӧм.
Заборъяс вылын ӧшалісны плакатъяс: «<rus>Рождество христово</rus>!
Энӧ вунӧдӧй: Войвыв фронтса салдатъяслы век на чукӧртчыссьӧ рождественскӧй сукар».
Тӧвся праздникъяс колисны гажаа, но, дерт, эз рабочӧй кварталъясын, а Немецкӧй слободаын, кӧні медсясӧ олісны купечьяс да промышленникъяс.
«Париж» кафеын жуис суйӧрсайса да белогвардейскӧй офицерство.
Белогвардеечьяс — неважӧн восьтӧм прапорщикъяс школаысь юнкеръяс — виж английскӧй шинельясаӧсь, косъясаныс ӧшӧдӧм штыкъясаӧсь, гуляйтісны кино дорӧд, коді сэки шусис «синематографӧн».
Быдлаысь позьӧ вӧлі аддзыны английскӧй, американскӧй да французскӧй салдатъясӧс.
Кар тырыс вӧліны иностранечьяс.
Белӧй салдатъяс пукалісны казармаясын иган сайын.
Контрразведка зданиеысь петӧм бӧрын Шурочка эз казяв тайӧ «праздничнӧй» кыпыдлунсӧ.
«Кытчӧ мунны?
Колӧ аддзӧдлыны Дементийӧс да висьтавны сылы, мый Николайӧс вайӧдӧма Кардорӧ».
Сійӧ пуксис трамвайнӧй вагонӧ и сэтысь бӧр петӧм бӧрын нин друг уси тӧдвылас, мый сылы колӧ вӧлі мунны Абросимов ордӧ урок сетны, вуджис трамвайнӧй туй мӧдарладорӧ да пуксис мӧдарлань мунысь трамвайӧ.
Юрас сылӧн ставыс дзугсис.
«Эн сетчы, Шурка! — шуаліс сійӧ аслыс. — Босьт асьтӧ киад».
Абросимовлӧн ыджыд патераын вӧлі чӧв-лӧнь, сӧмын, класснӧй жырйын велӧдысьӧс виччысигӧн, ньӧжйӧник сёрнитісны детинкаяс.
Абросимов кабинетын ставыс вӧлі бур да крепыд: креслӧяс, письменнӧй принадлежностьяс, книжнӧй шкапъяс да весиг адвокатураса светилӧяслӧн — Плеваколӧн, князь Урусовлӧн, Карабчевскийлӧн да мукӧдъяслӧн — портретъясыс.
Кӧзяиныс, гортса паськӧма — халата да небыдик шоныд туфлиа, — пукаліс ыджыд письменнӧй пызан сайын.
Орчча ичӧтик пызан вылын кӧдзаліс сук чай.
Абросимов нэм чӧжыс нуӧдіс гражданскӧй делӧяс да лыддьысьліс тӧргӧвӧй право кузя медбур специалистъясысь ӧтиӧн.
Сы керкаын быттьӧ ставыс вӧлі висьталӧ: «Энӧ чайтӧй, мый ме кутшӧмкӧ лёкиник купеч, на кодь жӧ, кодъяслысь интересъяссӧ ковмылӧ меным дорйыны!
Ме интеллигентнӧй морт, меным донаӧсь вылын идеалъяс!»
Ужнайтігъясӧн да обедайтлігъясӧн тані уна сёрнитлісны роч общественнӧй мӧвплӧн прогресс да роч интеллигенциялӧн традицияяс йылысь.
Ставыс вӧлі благопристойнӧй, и сэк жӧ заводитчӧмсяньыс помӧдзыс ставыс фальшивӧй.
Дженьыда кӧ шуны, тайӧ вӧлі враждебнӧй керка, и Шурочка волывліс татчӧ, быттьӧкӧ казнь вылӧ.
Войвывса веськӧдлан котырлӧн внешньӧй торговля Управлениеса заведующӧй ыстӧма талун Абросимовлы кыз пакет.
Сійӧ ачыс нинӧм вӧлі оз гӧгӧрво ни экспорт кузя, ни импорт кузя да татшӧм важнӧй делӧяссӧ видлавны поручайтліс аслас другыслы — адвокатлы.
Пакетсӧ восьтӧм бӧрын Абросимов мӧдіс медводз видлавны экспорт кузя документъяс.
Документъяссьыс вӧлі тыдалӧ, мый 1918 вося навигация дырйи, мӧд ногӧн кӧ сизим тӧлысь чӧжӧн, американечьясӧн, англичанаӧн да прансузъясӧн нуӧм грузъяслӧн доныс составляйтӧ пӧшти вит миллион фунт стерлинг.
Суйӧрсайса фирмаяс нуисны шабді, кудель, пыш, пакля, свеклӧ да шабді кӧйдыс, истӧгтувъяс, фанера, щӧть, поташ, сир, кучик, мех.
Ставсӧ тайӧс найӧ босьтісны прӧстӧ, «роч государственнӧй долг кузя» процентъяс щӧт весьтӧ.
«Сюся вӧчӧны!
Интервенция кузя став расходъяссӧ ӧтпырйӧ вештісны...
Но и союзникъяс!
Разбойник-вокъяс... — гажаа думайтіс Абросимов. — Да, дерт жӧ, кӧнкӧ, и цифраяссӧ чинталісны».
Документъяслысь выль пачка восьтӧм бӧрын Абросимов аддзис, мый эз ӧшибитчы.
Таможнялӧн даннӧйясыс куимпӧв вевтыртісны Управлениелысь цифраяссӧ.
Нуӧм вылӧ индӧма вӧрысь вӧчӧм материалъяс, скипидар, спирт, кучик.
Адвокатлысь вниманиесӧ кыскис проект, кодӧс разработайтӧма антарктическӧй путешественник англичанин Шекльтон.
Сійӧ предлагайтіс котыртны Кольскӧй полуостровлысь естественнӧй озырлунъяссӧ эксплуатируйтӧм кузя общество.
Проектыс предусматривайтіс арендуйтны муяс Мурман карысь да Кола кӧджысь, разработайтны сэні сэсь сюрӧм минеральнӧй озырлунъяс, проект серти сетсьӧ вӧлі право донтӧм донысь ньӧбавны кӧрттуйяс, кыйны чери, стрӧитны вӧр пилитан заводъяс, коськаинъясын да бузганъясын установитавны электрическӧй станцияяс.
Креслӧ мыш вылас ӧшӧдчӧмӧн Абросимов артыштіс, кутшӧм выгӧда вермас сетны сылы тайӧ делӧыс: вузалӧм кузяыс консультационнӧй, комиссионнӧй бумагаяс оформитӧм, сделкаясысь процентъяс, неофициальнӧй расходъяс.
«Да, тайӧ зэв ыджыд...»
Таркӧдыштісны ӧдзӧсӧ.
Пырис Шурочка да шуис, мый талун ковмас сылы помавны уроксӧ водзджык.
— Гӧститны лӧсьӧдчан, навернӧ? — нюммуніс Абросимов.
Шурочка отрицательнӧя пыркнитіс юрнас.
— Ог, Георгий Гаврилович...
Серьёзнӧй делӧ.
— Абу-ӧ тіян мужикыд кузя?
Шурочка гӧрдӧдіс.
— Первой колӧ бура исполняйтны ассьыд обязанностьястӧ.
Ми ӧд тэкӧд сёрнитчим, мый урок лоӧ часӧн-джынйӧн, — коса шуис адвокат да лэдзис сійӧс.
Шурочкалы окота вӧлі горӧдны сылы: «Мерзавец!»
Но сійӧ вежливӧя прӧщайтчис да петіс, ас бӧрсьыс топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Кор Шурочка, ывлаӧ петӧм бӧрын, вуджис площадь вомӧн, сы дорті тӧвзьыштіс лӧз сеткаӧн тупкӧм пара вӧв.
Корадоддьын пукаліс представительнӧй генерал.
Кӧдзыдыс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ вӧлі вӧсньыдик гожся шинеля.
Додь бӧрсяыс муніс верзьӧма охрана — Берс отрядысь буркияса да кузь гӧна сьӧд папахаяса нёль ингуш.
Генерал Миллер, Колчаклӧн ставленник, ыджыд тушаа нелямын нёль арӧса тшап немеч, воис Кардорӧ сӧмын на куим лун сайын.
1918 во чӧж пӧшти пыр оліс Италияын важ, сарскӧй посольстволӧн военнӧй атташе должностьын.
Чаплинӧс Кардорын некод нин эз казьтыв.
Мӧд командующӧй, ичӧтик тушаа генерал Марушевский, еджыд штабнӧй аксельбантъяса канцелярскӧй педант, сідзжӧ вешйис мӧд план вылӧ.
Ӧні став белӧй войскаӧн командуйтіс Миллер, сійӧ жӧ вӧлі и местнӧй генерал-губернаторӧн.
Миллер шусис главнокомандующӧйӧн;
Марушевский — прӧстӧ командующӧйӧн, сы вӧсна мый штабса начальникӧн сійӧс шуны эз вӧв лӧсьыд.
Пӧрысь Фредерик Пульӧс корисны Лондонӧ — сійӧ эз ладмы Френсискӧд, — и сы местаӧ Кардорӧ воис Эдмунд Айронсайд, британскӧй армияса медся том генералъяс пиысь ӧти.
Айронсайдкӧд первойяысь жӧ аддзысигас Миллер гӧгӧрвоис, мый сійӧ сылӧн соперник, и Кардорын сылы сразу жӧ нинӧм эз мӧд кажитчыны: йӧзыс, природаыс, штабнӧй взаимоотношениеясыс, дипломатическӧй корпусысь зависитӧмыс.
Кӧть Френсис и муніс нин, но американскӧй миссия колис, союзнӧй командование колис жӧ, и ӧні вообще став войскаӧн настоящӧй главнокомандующӧйнас вӧлі, дерт, Айронсайд.
Миллерлы ӧні частӧ тӧдвылас усьлывлі Римын аслас немтӧждысьтӧм олӧмыс.
Сійӧ казьтывліс ассьыс светскӧй знакомствояссӧ, ыджыд, ыркыд кафеяс, Аппиевӧй туй кузя верзьӧмӧн ветлӧмъяссӧ.
«Кутшӧм сэн вӧлі шондіыс, боже мой!..
И мыйла ме вои татчӧ, тайӧ проклятӧй Рочмуас?»
Корадоддьын пукалігӧн Миллер гажтӧма да лӧгпырысь видзӧдіс быттьӧкӧ руд вата пытшкӧ гартыштӧм архангельскӧй енэж вылӧ.
Доддьыс вуджис площадь вомӧн, кӧні сулаліс Ломоносовлы бронзӧвӧй памятник, муртса эз таляв кутшӧмкӧ том нывбабаӧс да сувтіс кык судта еджыд особняк дорӧ.
Мӧд судтаас ичӧтик балкон вылын сулалісны кык пулемёт, кодъяслысь стволъяссӧ вӧлі веськӧдӧма проспект кыкнанладорӧ.
Ворота дорын сулалісны часӧвӧйяс.
Гӧтырыслӧн узьлан жырас ӧшиньяссӧ вӧлі югдӧдӧма.
Миллер скӧрмис: «Кымынысь нӧ колӧ шуны, медым ӧшиньяссӧ тупкалісны портьераясӧн!
Мыйыс оз вермы лоны!
Югдӧдӧм ӧшиняс ещӧ бомба шыбитасны!..»
— <rus>На кра-ул</rus>! — кыліс команда.
Ворота ӧдзӧс воссис, и корадодь пырис дворӧ.
Приёмнӧйын, ичӧтик диван вылын пукаліг, Миллерӧс виччысис ичӧтик тушаа, кыз кынӧма, бакенбард моз пушӧдӧм уска да былялӧм синма полковник Брагин.
Генералӧс аддзӧм бӧрын Брагин збодера ырскӧбтіс-чеччис да весиг кок чуньяс йылас сувтыштіс.
Докладывайтны сылы Миллер шуис гортса кабинетас.
Талун Миллер интересуйтчис армияса настроениеясӧн.
— Миян уна офицеръяс мынтӧдчисны Чека киясысь, ваше превосходительство, — креслӧын пукалысь генерал водзын струна моз веськыда сулаліг докладывайтіс Брагин. — Унаӧн триньӧдчисны балалайкаясӧн стокгольмса ресторанъясын.
Налӧн чувствоясыс яснӧйӧсь, ваше превосходительство!
Найӧс нуждаыс вӧтлӧ.
«Тэ сёрнитан, чӧртыс тӧдӧ кыдзи...» — думыштіс генерал.
— Но, а рядӧвӧйяс?
Брагин малыштіс чуньяснас плешсӧ.
— Абу зэв надежнӧйӧсь, ваше превосходительство.
Найӧс неважӧн на мобилизуйтісны, и армияӧ мунісны муртса ли не пулемёт би улын.
— Мыйла?
— Агитаторъяс!
Горзӧны, мый бӧр воӧ помещикъяслӧн да кулакъяслӧн власьт...
— Кутавны, пуксьӧдавны, лыйлыны!
— Сідз вӧчам, ваше превосходительство.
«Но, тайӧс ме бырӧда, — думыштіс генерал. — Ме кута действуйтны пӧщадатӧг».
Сійӧ чеччис креслӧысь, прӧйдитчис кабинетӧдыс да юаліс:
— А мый тані вӧлі декабрын?
Кутшӧм бунт?
Кутшӧм безобразие?
Генерал Марушевский меным докладывайтліс, но меным окота вӧлі эськӧ тӧдны подробнӧйджыка.
— Владимир Владимировичлы абу лӧсьыд та йылысь висьтавнысӧ.
Эз тӧд водзвыв!
— Ті пуксьӧй, полковник, — предложитіс Миллер.
Сійӧ мыччис Брагинлы эзысь портсигар.
Полковник ӧзтіс папирос да заводитіс висьтавны сы йылысь, кыдзи декабр 11 лунӧ Кардор полкса некымын рота долженӧсь вӧлі мунны фронт вылӧ да кыдзи асывнас молебен пыдди кыптіс салдатскӧй митинг и йӧзыс босьталісны оружиеяс да шуисны офицеръяслы, мый найӧ оз кӧсйыны воюйтны.
— Интереснӧйджыкыс медсясӧ сійӧ, — шуис Брагин, — мый мятеж йывсьыс первойсӧ тӧдмалім эг ми, а генерал Айронсайд да «союзнӧй» контрразведка.
Генерал зумыштчыліс.
— Разрешитӧй водзӧ висьтавны?
Ми прикажитім мятежникъяслы петны.
abu
Некод эз пет!
Мятежникъяс кутісны лыйсьыны ӧшиньяссянь, чердакъяссянь.
Сэки генерал Марушевский приказание серти ми кытшалім казармаяссӧ да кутім лыйлыны бомбомётъясысь.
Вот тайӧ вӧлі зрелище!
Пӧдтім найӧс артиллерияӧн.
— И ставсӧ тайӧс ті босьтінныд ас выланыд?..
Справитчинныд асланыд вынъясӧн?
— Некыдз эгӧ вермӧ!
Шуны кӧ, абуджык сідз. — Брагин гӧрдӧдіс. — Веськыда кӧ шуны, миян мыш сайын сулаліс английскӧй морскӧй пехота.
И кыдзи ме помнита... американскӧй стрелокъяс пулемётъясӧн да лёгкӧй орудиеясӧн.
— Гм... — нурбыльтіс Миллер. — Но, а водзӧ.
— Вӧлі сетӧма мӧд приказ: выдайтны нырщикъяссӧ.
А оз кӧ выдайтны, шеренгасьыс лыйлыны быд дасӧд мортӧс.
Но некод эз выдайт!
Кык час мысти ми лыйлім дас куим мортӧс.
Вӧлі дас куим шеренга.
— Кодъясӧс лыйлінныд?
Большевикъясӧс?
— Некыдз эг!
— Найӧ пышйисны?
— Некыдз эз...
Тайӧ делӧсӧ кӧ кыпӧдісны большевикъяс, полкыс эськӧ спокойнӧя муніс фронт вылӧ...
А сэні нин, фронт вылас, сійӧ вуджис эськӧ гӧрдъяс дорӧ.
Вот кыдзи эськӧ вӧчисны большевикъяс.
Но, шуд вылӧ, найӧ эз вӧвны, ваше превосходительство.
«А ӧд тайӧ мортыс абу йӧй...» — думыштіс Миллер.
— Сідзкӧ, артмӧ, мый весьшӧрӧ лыйлінныд? — юаліс сійӧ.
— Весьшӧрӧ, ваше превосходительство.
Нӧйтны эськӧ!
— Вот тайӧ правильнӧ, — нурбыльтіс генерал. — Миян предокъяс эз вӧвны йӧйджыкӧсь миянысь...
Нӧйтлісны!
Сы вӧсна и ставыс вӧлі чӧв-лӧнь.
А кыдзи заводитісны вӧчавны реформаяс...
— Ещӧ ӧти срочнӧй делӧ, ваше превосходительство, — почтительнӧя казьтыштіс полковник. — Экономия станцияӧ Мудьюгсянь воис ледокол.
Вайис арестованнӧй большевикъясӧс.
Полковник видзӧдліс бумага вылӧ.
— Егоровӧс, Базыкинӧс, Латкинӧс да Жемчужныйӧс.
Ставнысӧ найӧс вайӧдісны Кардорса тюрьмаӧ да сетісны контрразведка киясӧ, полковник Торнхилл киӧ.
Заводитісны нуӧдны дознание.
Ларри чайтӧ, мый Кардорын уджалӧ большевикъяслӧн подпольнӧй комитет.
— Весиг тадзи? — Генерал гӧрдӧдіс. — А мый нӧ американечьяс да англичана ошйысисны меным, мый ставсӧ чышкӧма роскӧн?
Сідзкӧ, весьшӧрӧ жӧ.
Брагин лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Но, ладнӧ, — шуис Миллер. — Ме тані лӧсьӧда ассьым порядокъяс.
Ме кута действуйтны... Николай <rus>первый</rus> моз жӧ.
Первый, а абу второй, — важнӧя содтіс генерал.
Брагин муртса эз серӧкты, но вермис кутны асьсӧ.
Январ дас квайтӧд лунӧ Ларри заводитіс видлавны ыджыд делӧ.
Висьтавны кӧ общӧя, делӧыс вӧлі татшӧм: январ мӧд лунлы паныда войнас некымын заключённӧй — Петров, латыш Лепукалн, Виртаков, Яков Козырев юрнуӧдӧм улын, — ыджыд турӧб дырйи вундаласны сутшкасьысь сутуга да пышъясны.
Час мысти пышйӧмсӧ казяласны.
Заводитасны корсьны.
Асыв кежлас став пышйысьяссӧ, латыш Лепукалн кындзи, вӧлі кутӧма.
Лепукалнлысь шойсӧ аддзасны некымын лун мысти.
Сійӧ кынмӧма лым тола пиӧ.
Январ коймӧд лунӧ Мудьюгӧ воис Военнӧй контрольлӧн комиссия лейтенант Бо юрнуӧдӧм улын.
Допрос вылын Яков Козырев висьталіс, мый, сыысь кындзи, Виртахов, Петров да Лепукалн кындзи, некод эз кӧсйы пышйыны.
— Сідзкӧ, и ті мукӧдъяскӧд сёрнитлінныд та йылысь?
Яшка збодера нюммуніс.
— Да, артышт, мый ставӧн ӧтитор йылысь думайтӧны, кор видлісны тіянлысь сласть...
Извиняйтча, тіянлысь власьт!
Сійӧ кутіс асьсӧ повтӧг, смела, гӧгӧрвоис, мый сылы воштынысӧ нинӧм нин.
Козыревлӧн да куим заключённӧйлӧн пышйӧмыс лейтенант Болы эз кажитчы ыджыд событиеӧн.
Но американскӧй разведка воспользуйтчис тайӧн, медым расправитчыны большевикъяскӧд.
Конвойнӧйяссянь лои тӧдса, мый пышйытӧдзыс некымын лун войдӧр заключённӧй Козырев сёрнитлӧма матрос Прохватиловкӧд.
Корисны Прохватиловӧс.
Матрос дзик ставсӧ отрицайтіс.
Корисны найӧс, кодъяс вӧліны Прохватиловлӧн матысса тӧдсаяс: Жемчужныйӧс, Маринкинӧс, Егоровӧс да Базыкинӧс.
Январ витӧд лунӧ Егоровӧс, Базыкинӧс, Жемчужныйӧс да Маринкинӧс пуксьӧдісны буретш сійӧ пӧгребас, кодӧс найӧ асьныс муртса на помалісны стрӧитны.
Латкинӧс эз вӧрзьӧдны.
Ещӧ Мудьюгын на, кор комиссияса ӧти член кыпӧдіс Латкин йылысь юалӧм, лейтенант Бо шуис:
— Карцерӧ пуксьӧдны сійӧс водзджык на.
Сійӧ неустойчивӧй натура, коді вермӧ вӧчны немдумышттӧм поступокъяс.
Сійӧ скӧрйывсьыс шуис асьсӧ коммунистӧн, а прӧверка стӧча установитіс, мый сійӧ беспартийнӧй, кӧть, гашкӧ, и формальнӧ.
Сійӧ вӧлӧма Северо-Двинскӧй бригадаса штаб бердын рядӧвӧй красноармеечӧн, Кардорсӧ оз тӧд.
Некодкӧд некутшӧм йитӧд абу.
Прӧстӧй военнопленнӧй.
Та вӧсна предлагайта ӧні кежлӧ не применяйтны репрессивнӧй мераяс.
Январ 10 лунӧ югдігас пышйысьяссӧ лыйлісны.
Англичана вӧчисны сідзи, медым лыйлӧмсӧ кыліс лагерыс ставнас.
Лыйлісны баракъяссянь неылын, и сы бӧрын пыр жӧ лагерса комендант охранаыскӧд ӧтлаын пырис мӧд баракӧ.
Заключённӧйяс ставӧн чеччисны.
— Наръяс уровень вылнаті — лыйлӧй! — командуйтіс комендант.
Охраналӧн беспорядочнӧй залпъясыс вевтыртісны раненӧйяслысь горзӧмсӧ да кулысьяслысь страшнӧя ойзӧмсӧ.
Лыйсьӧм бӧрын заводитісны шобсьыны.
Йӧзсӧ кучкалісны прикладъясӧн, барак джоджыс вӧлі тырӧма вирӧн.
Ёсь кӧрттувъя беддьӧн комендант зурӧдіс йӧзсӧ да чашйӧдліс ранаяссӧ.
Комендант наслаждайтчис сійӧн, мый нӧйтӧ ачыс.
Кыдзи садист, сійӧ метитіс пышйӧмсьыс мӧд бараклы.
Тайӧ побоище бӧрас баракысь петкӧдісны дас морт шой да нелямын кымын раненӧйӧс; джынйыс на пиысь сійӧ луннас кулісны лазаретын.
Мудьюг чӧв ланьтіс.
Заключённӧйяс дугдісны весиг сёрнитны ӧта-мӧдыскӧд.
Татшӧм жӧ, гуын кодь чӧвлун пуксис и первой баракын.
Коли ӧти лун бӧрся мӧд, Андрейлӧн ёртъясыс важмоз на пукалісны пӧгребын, а сійӧс некод эз вӧрзьӧдлы.
Андрей инас эз ӧшйы.
Мукӧд дырйи сылы кажитчыліс, мый медбур петан туйыс асьсӧ виӧм, но кор тӧдвылас усьлі сылы Павлин Виноградов, Валерий Сергунько, Фролов, тӧдвылас усьлі Люба, думайтліс Егоров, Базыкин, Маринкин йылысь, сэки Андрей шуліс аслыс: «Абу сідз, колӧ татысь ловйӧн петны».
Ӧтчыд сержант Пигалль, кор сійӧ вӧлі команда оланінын, некымын кывйӧн сідзжӧ гарыштліс пышйӧм йылысь.
— Тайӧ абу морт нога, — шуис сійӧ. — Мадам Базыкина — сэтшӧм мича дама!
Гӧгӧрвоа ме сылысь шогсӧ, кор сійӧ тӧдмалас сы йылысь, мый тані лои.
Кӧть мед мый, но тайӧ абу морт нога.
Пигалльлысь кывъяссӧ висьталӧмаӧсь лейтенант Болы.
Лейтенант Бо пыр жӧ корис ас дорас сержантӧс да мӧдіс допрашивайтны сійӧс.
— Меным нинӧм висьтавнысӧ, — паныд шуис Пигалль.
— Тэ нулывлін посылкаяс?
— Тіян тшӧктӧм серти.
— Ещӧ мый?
— Сэсся нинӧм.
— Нинӧм?
Тадзикӧн тэ выполнитін менсьым приказание...
Нинӧм!
Бо некымынысь кучкис стекнас Пигальлы.
— Но? — скӧрысла бледӧдӧмӧн шуис лейтенант. — Ме тӧда ставсӧ!
(Кӧть сійӧ и нинӧм оз вӧлі тӧд.)
Ставсӧ!..
Гӧгӧрвоин?
Тэ кӧ мыйкӧ соссян, он висьтав, то некор бӧр он мун Францияад...
Лыясыд тэнад сісьмасны Мудьюгын.
Висьтась, а то ещӧ лёкджык лоӧ.
Пигалль повзис да висьталіс сы йылысь, мый Баpыкинлы сетліс гӧтырсяньыс кык письмӧ.
— Меным жаль лои мадамыс...
Сэні нинӧм серьёзнӧйыс эз вӧв.
— Тэ жӧ он тӧд роч кывсӧ, дерьмо?
— Мадам эз вермы ылӧдлыны...
Лейтенант чукыртчыліс.
— Тэ не сӧмын преступник, но ещӧ и йӧй, — зывӧкпырысь шуис сійӧ.
Пырисны англичана-конвоиръяс.
Сержантӧс арестуйтісны.
«Пышйысьяс йылысь делӧ» дорӧ содіс сержант Пигалльлӧн делӧ.
Шурочка аддзыліс Пигалльӧс буретш сійӧ луннас, кор сійӧс вайӧдісны Кардорӧ.
Тайӧ вӧлі январ 16 лунӧ.
Та водзвылын, январ 15 лунӧ, асывводзнас Андрейӧс ыстісны весавны лазарет дорысь помӧй гу.
Лазаретсӧ вӧлі вӧчӧма щитъясысь, кодъяс костӧ кисьталӧма ва лыа. Лыаыс ӧні кынмӧма да вӧлі йи кодь.
Температураыс тані эз кыптыв куим градусысь вылӧджык весиг сэки, кор ломтывлісны пачьяс.
Но сы вӧсна мый пачьясыс пӧшти некор эз ломтысьлыны, то каторжнӧй лазаретын температураыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм и ывлаас.
Заключённӧйяс шуисны ассьыныс лазаретсӧ «смерть вӧчысь машинаӧн».
Вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый висьысьяс узьлісны кӧмӧн и, та вылӧ видзӧдтӧг, кокъясныс корсюрӧ кынмывлісны пӧтшва бердас...
Сылы индӧм уджсӧ помалӧм бӧрын Андрей лӧсьӧдчис нин мунны баракӧ.
Но сійӧ друг казяліс лазарет дорӧ сувтысь додь.
Сэні пукалісны конвоиръяс да куйлісны заключённӧйяс.
Андрейлӧн сьӧлӧмыс топавліс лёктор предчувствуйтӧмысь.
Сэк кості лазаретысь петісны нӧсилкаяса санитаръяс и заводитісны грузитчыны.
Андрей эновтіс вӧвсӧ да муніс санитаръяс бӧрся.
Нӧсилкасӧ найӧ пуктісны приёмнӧй покойса няйт джоджӧ.
Английскӧй врач, пасьсӧ пӧрччытӧг да кисьыс стексӧ пуктытӧг, заводитіс осмотр.
Первойя нӧсилка вывсьыс босьтісны рӧгӧза.
Андрей аддзис Егоровӧс.
Шенкурецлӧн ыджыд гӧрд тошкыс дзикӧдз дзормӧма, быттьӧкӧ гыӧртӧма.
Йи кодь лӧз киясыс куйлісны вӧрзьывтӧг.
Чужӧмыс пыктӧма, сьӧдӧдӧма.
Егоров куйліс вӧрзьывтӧг, и позьӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ кулӧма, эз кӧ эськӧ тыдав сылӧн восьса вомысь петысь рутор.
Приёмнӧй покойӧ пырисны английскӧй комендант да лейтенант Бо.
Комендант да лагерса начальник, заключённӧйяс вылӧ некутшӧм внимание обращайттӧг, шӧпкӧдчисны ӧта-мӧдыскӧд.
Бо чӧв олігтыр сулаліс бокынджык.
Сійӧ некодлы эз сет ни ӧти юалӧм, сӧмын курччаліс вомдоръяссӧ да корсюрӧ лӧсьӧдыштавліс зарни оправаа пенснесӧ.
Мӧд мортӧн видлалісны Жемчужныйӧс.
Андрей тӧдіс сійӧс сӧмын тош сертиыс.
Боцманлӧн чужӧмыс вӧлі кулӧм мортлӧн кодь блед, и чужӧм кучикыс сэтшӧма зэвтчӧма, мый вӧлі юр лы кодь.
Ӧшӧдчӧм улыс вомдортіыс тыдалісны крепыда топӧдӧм пиньясыс.
Базыкин вылӧ видзӧдлӧм бӧрын врач прикажитіс пӧрччӧдны сійӧс.
Кор Николай Платонович вылысь кутісны пӧрччӧдны бельёсӧ, сэк бельёыскӧд тшӧтш лестукъясӧн кульсис сылӧн кучикыс.
Базыкин эз ойзы, сы вӧсна-ӧ, мый сійӧ эз чувствуйт нин некутшӧм дой либӧ кутчысис медбӧръя вынсьыс.
Но сылӧн кутшӧмкӧ турунвиж щӧтинаа, пемдӧм чужӧм вылас синъясыс друг ӧзйисны ыджыд лӧглунӧн.
Кор доктор копыртчис да аслас стекӧн тотшӧдіс сылы плешас, Базыкинлӧн пельпомъясыс дрӧгмунісны.
Сійӧ, буракӧ, кӧсйис чеччыны, уськӧдчыны врач вылас, но эбӧсыс эз тырмы, и сійӧ сӧмын пыдісянь ышловзис...
Андрей ӧнӧдз сулаліс кыв шутӧг: сійӧ кынмис места вылас тайӧ ставторсӧ аддзигӧн.
Но сэк сылӧн быттьӧ мыйкӧ ори, и сійӧ асьсӧ помниттӧг уськӧдчис нӧсилкалань, уси сы водзӧ пидзӧсчань вылас да судорожнӧя кутыштіс садьтӧгыс куйлысь Базыкинӧс.
— Негодяйяс...
Мучительяс!
Ми ставсӧ тіянлы казьтылам!
Ставсӧ!
Эм свет вылас справедливость!
Николай Платонович...
Садьмӧй, Николай Платонович!
Тайӧ ме, Андрей...
Санитаръяс босьтчылісны сійӧс торйӧдны нӧсилкаяс дорысь, но сійӧ йӧткыштіс найӧс ас дорсьыс.
Сэки врач корис салдатъясӧс.
Найӧ кватитісны пыксьысь Андрейӧс, кыскисны сійӧс приёмнӧй покойса няйт джодж кузя да, садьсӧ воштытӧдзыс нӧйтӧм бӧрын, шыбитісны лым вылӧ.
Сійӧ жӧ рытнас Базыкинӧс, Егоровӧс да Жемчужныйӧс вайӧдісны «Святогор» вылӧ.
«Святогор» сулаліс йияс пӧвстын мудьюгса рейдын, причалъяссянь верст сайын.
Ледокол ныр бердас вӧлі дорвыв йи, и сэтчӧ вӧлі лэдзӧма трапсӧ.
Ледокол вылӧ заключённӧйясӧс вайӧдӧм бӧрын, сэтчӧ жӧ воис англо-американскӧй комиссия лейтенант Бо юрнуӧдӧм улын.
Татчӧ жӧ вайӧдісны и Андрей Латкинӧс.
Сійӧс пуксьӧдісны отсекӧ, ӧтилаӧ боцман Жемчужныйкӧд.
Жемчужный узис койка вылас кымыньӧн пласкысьӧмӧн.
Андрей поліс вӧрзьӧдчыны, медым не садьмӧдны сійӧс.
Иллюминаторӧд Андрейлы тыдаліс Мудьюглӧн силуэтыс, йиа, страшнӧй Мудьюглӧн силуэтыс...
Кӧдзыдлӧн, вирлӧн, йӧз виаланінлӧн, смертьлӧн сарство.
Мыйта жертваяс!
Мыйта мыжтӧм загубитӧм олӧм тайӧ нюръяса тыртӧм ді вылас.
Со тані, тайӧ маяк дорас, лыйлывлісны йӧзӧс.
Лыйлывлісны сигнальнӧй мачта дорын, лыйлывлісны батареяяс сайын...
Муыс ставнас тані вирӧсь.
А мыйта йӧзӧс, кодъяс уджаліганыс омӧльтчӧмнысла усьлісны да найӧс нӧйтлісны прикладъясӧн, бытшйӧдлісны штыкъясӧн, мыйтаӧн кулісны!..
Мыйта гу ӧні саялӧма тайӧ тӧвся ру саяс!
Тайӧ йи мылькъяс улас, лым толаясас — быдлаын морт шойяс.
Андрей друг аддзис, кыдзи ді вылас ыпнитлісны сигнальнӧй бияс, быттьӧкӧ чудовищелӧн синъясыс.
И сэк быттьӧкӧ Андрей кыліс кодлыськӧ гӧлӧс.
«Тэ мынін татысь, Мудьюгысь?
Тэ колян татчӧ ассьыд уна сё ёртӧс...
Найӧ узьӧны кын му пытшкын!
Налы сэсся некор нин не садьмыны.
Найӧ чуксалӧны тышӧ!»
Мигайтчӧ маяк.
И сійӧ здукас, кор ӧзйывлӧ, сы би югӧр улын тыдалӧ пурга, мудьюгса дугдывтӧм пурга...
«Неужели ме ловъя?
Кыдзи тайӧ вермис лоны?»
Андрейлӧн бергӧдчӧ юрыс, сійӧ кутчысьӧ пызан дорӧ.
«Со куйлӧ Жемчужный...
Ловъя-ӧ сійӧ?
Абу-ӧ вӧт тайӧ ставыс?»
Но боцман друг кыпӧдыштіс юрсӧ.
Андрейӧс аддзӧм бӧрын сійӧ гораа бӧрддзис.
Андрей уськӧдчис сы дорӧ.
Найӧ бӧрдісны, мыйкӧ висьталісны ӧта-мӧдныслы да эз кывны ассьыныс кывъяссӧ.
Первойӧн успокоитчис боцман.
— Ой, пиукӧй, тэнӧ, сідзкӧ, нуӧны жӧ? — юаліс сійӧ.
— Да, сідзжӧ... — вочавидзис Андрей. — Но ме рад, Матюша...
Тэкӧд ӧтлаын...
Кутшӧм меным вӧлі сьӧкыд ӧтнамлы, тэ кӧ эськӧ тӧдін!..
А ӧні ме весиг рад, ей-богу!..
И Егоровӧс аддзыла, и Базыкинӧс...
Боцман пыркнитіс юрнас.
— А доктор кӧні, Матюша?
— Кулі...
Недель сайын.
Сэні жӧ, пӧгребас...
Помасис мучитчӧмыс. — Жемчужный тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Андрей лэдзис чужӧмсӧ пӧдушка вылас.
«Кулі... кулі... кулі...» — стучитіс кӧсичаясас.
Сылы окота вӧлі юрнас пырны пӧдушка пытшкас, нинӧм не аддзыны да не кывны, но Жемчужный меліа пуктіс кисӧ сылы пельпом вылас да мӧдіс висьтавны ставсӧ, мый вӧлі карцерын.
— Допрос бӧрын, дерт, шыбитісны карцерӧ.
Бо шуис: «Кутанныд пукавны сэтчӧдз, кытчӧдз онӧ сознайтчӧй да выдайтӧй найӧс, кодъяс ещӧ кӧсйисны пышйыны...»
Егоров кыдз горӧдас: «Подлец!
Ми абу предательяс.
И всё равно некодӧс миянлы выдавайтны.
Ми асьным эгӧ лӧсьӧдчылӧй и йӧзсӧ эгӧ ыштӧдлӧй».
Бара карцер, тшыгъялӧм, пемыд вой, йирмӧг.
abu
Гуын...
Но, веськыда гуын.
Прохватилов прӧститны корис, бӧрдіс: «Извинитӧй, дона ёртъяс... Ме вӧсна, татшӧм йӧй вӧснаыс, страдайтанныд».
— А Григорий нӧ кӧні? — полігтыр юаліс Андрей.
— Йӧймис.
Лыйлісны коньӧр Грицкоӧс.
Найӧ олыштісны чӧв.
— А Егоров пыр сьӧлӧм сетліс миянлы, — водзӧ висьталіс боцман. — Войнас ӧтчыд кыла шӧпкӧдӧм: «Кӧні тэ, Лёлька, Лёлечка?..
Кӧні тэ, менам зарниӧй?..
Дона нылукӧй...»
Частӧ сійӧс казьтывліс.
Пыр тӧждысис.
Дум бӧрся дум...
«Колӧ не кувны тані...» — шуліс.
abu
abu
abu
Частӧ шулывліс: «Коммунаӧс аддза...
Миян йӧз воӧны...
Мича гӧрд шонді...
Кардор кыпӧдчӧма...»
Лун...
Вой...
Карцерын пыр пемыд, ва, сэтшӧм кӧдзыд...
Ме Маринкинлы шуи: «Доктор, дугдывтӧг эн куйлы, пӧжалуйста...
Сувтлы кӧть недыр кежлӧ, лысьӧмтӧ вӧрӧдышт».
А сійӧ вочавидзӧ: «Ог нин, дона другӧ.
Тэ ветлӧдлы...
А менӧ эн вӧрзьӧд.
Лолавны ог вермы».
Сэсся Николай Платонович висьмис.
Доктор сійӧс видлаліс, кывзіс.
«Крупознӧй воспаление», — шуӧ.
Базыкин сӧрӧ, яйыс сотчӧ татшӧм кӧдзыдас...
Лӧвтыштлӧ корсюрӧ: «Шурочка!»
Стенсьыс ме нетшышті пӧв да куті зымӧдны сійӧн ӧдзӧсас.
Локтіс сержант.
«Маляд, горза, маляд миян...
Вай переводчикӧс!»
Локтіс переводчик.
Ми ставӧн горзам: «Маляд! Докторӧс корӧй! Лазаретӧ...»
Ставыс весьшӧрӧ.
Сӧмын пуан ва мӧдісны сетны да котелокын суп — куш ва.
Ме воді орччӧн Базыкинкӧд, медым кӧть неуна шонтыштны сійӧс.
Нёльӧд либӧ витӧд луннас Прохватилов ланьтіс.
Сэтшӧма пыктіс, а синъяссьыс визувтіс ва.
Да, пиук...
Медся лёк враглы он си татшӧм олӧмсӧ.
— Узьышт! — шуис Андрей. — Оз ков сэсся висьтавнысӧ.
Узьышт, Матюша.
— А ӧтчыд Егоров шуӧ, — Андрейлысь кывзытӧг водзӧ висьталіс Жемчужный: — «Ёртъяс, вай висьталам ӧта-мӧдлы ассьыным олӧмнымӧс.
Ме первой заводита».
Буртор думыштӧма.
Мукӧд дырйиыс и он кывзы, сӧмын гӧлӧс кылыштӧ.
И кокньыдджык.
Колис некымын лун.
Егоров ӧтчыд меным шуӧ: «Но, Жемчужный...
Ме висьми тифӧн».
— «А кыдзи тэ тӧдмалін?»
«Тӧдмалі!
Но тэ, петан кӧ татысь ловйӧн, висьтав Чесноковлы, ставныслы, кодъясӧс аддзылан, мый медбӧръя здукӧдзыс ме думайті на йылысь...
Менам завещание — тышкасьны помӧдз.
Ва вайышт!»
Ме сеті ва.
«Матвей, аддзан Павлинӧс?
Сійӧ миянкӧд...»
Ме гӧгӧрвоа, сӧрӧ сійӧ.
«Аддза», — шуа.
А Егоров друг дрӧгнитіс, чуксалӧ сійӧс: «Павлин, Павлин!..»
А то Чесноковӧс либӧ Потылихинӧс.
Горзӧ: «ӧдйӧджык миян дорӧ, Максимыч!»
— Оз ков сэсся, Матюша, — койка вывсьыс ырскӧбтӧм бӧрын кевмысьӧмӧн шуис Андрей. — Оз ков!
Ме кора тэнӧ!
Видзӧд, кыдзи тэ тіралан.
— Колӧ, колӧ, мися! — став тушанас дрӧгнитӧмӧн, но упрямӧя да чорыда шуис боцман. — Колӧ!
Ме верма кувны!
Колӧ, медым тӧдісны.
Андрей пуксис сы дорӧ койка вылас да сывйыштіс сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Егоров садяс воис.
«Медым, — шуӧ, — докторлы нӧсилка ваясны да дзебасны честь-честью.
Тэныд поручайта, Жемчужный...
А гӧрд знамясӧ ми бӧрыннас ваям».
И бара садьсӧ воштіс.
Сэк миян вылӧ видзӧдлыны локтіс комиссия.
Американечьяс, англичана!
Электрическӧй пӧнаръясӧн.
Кодкӧ юаліс: «А кӧні шенкурскса председательыс?»
Лейтенант Бо индіс.
Егоров восьтіс синсӧ.
Лейтенант Бо нюммуніс да мыйкӧ шуис аслас ёртъясыслы.
Найӧ сералыштісны да мунісны.
Сэки Базыкин шуис меным: «Тӧдан, мыйла сералісны?
Надейтчӧны — ӧні ми лоам сёрниаӧсьджык.
Извинитчам.
А ме сылы вочавидзи: «Оз ло сідз!
Оз вермыны виччысьнысӧ...»
И тӧдан: пытка думыштӧмаӧсь.
Карцерӧ вайисны ичӧтик кӧрт пач да ломтісны сійӧс зэв жара.
Ми радлыны мӧдім...
А сы йирксянь виявны мӧдіс зэр моз жӧ, стенъясыс вазисны.
Паськӧмным пыр жӧ кӧтасис.
Ковмис пӧрччысьны да пыдзравны.
Бӧрыннас пачыс кӧдзалі, и сэтшӧм лои кӧдзыд.
Дӧрӧм и гач — ставыс йизис... жар бӧрын друг кӧдзыд лои, — вот мучитчӧмыс вӧлі, Андрюха!..
Ме, гӧгӧрвоан?
Ме и то эг вермы терпитнысӧ да горӧді: «Да кор нӧ смертьыс воас!»
abu
Жемчужный кунис синъяссӧ.
Андрей чеччис койка вывсьыс да мыччис сылы чай кружка.
— Оз ков, Андрюша, — вашнитіс боцман. — Лолӧйлы оз ков.
Но, бур!
Ми тэкӧд олыштам на!
Сэсся сёрнитнысӧ ог вермы.
Мудзи...
Ой, мамӧ... мамӧ...
Андрей бара пуксис Жемчужный дорӧ койка вылас.
Боцман унмовсис.
Первойсӧ лолаліс сійӧ слаба, дугдывлӧмӧн да киргӧмӧн, а сэсся вочасӧн пыр кутіс лолавны рӧвнӧйджыка.
«Мыйта душевнӧй вын колӧ лоны мортлӧн, медым терпитны тайӧс ставсӧ? — думайтіс Андрей. — Колӧ, медым вӧлі большевиклӧн крепыд, калитчӧм сьӧлӧм...
Обыкновеннӧй йӧз эз вермыны эськӧ терпитны татшӧма мучитчӧмсӧ.
А ми, большевикъяс, ставсӧ ас вывті нуам.
И победитам...
Обязательнӧ победитам!»
Соломбалаын, лымйӧн тырӧм уличаяс вылын, вӧлі пемыд да йӧзтӧм.
Сӧмын кӧнсюрӧ дзирдыштлісны пӧнаръяс да ӧшиньясысь тыдыштлывлісны чусыд би югӧръяс.
Кардорса тайӧ пригородлӧн став ӧбликас чувствуйтчис саридзлӧн матыслун.
Шуштӧм, букыш енэж фон вылын муртса тыдалісны тані тӧвйысь морскӧй суднояслӧн мачтаясыс.
Чесноков да Дементий кежисны Адмиралтейскӧй набережнӧй вывсянь Никольскӧй проспект вылӧ да, вышка вылас флагштока кузь морскӧй казарма дорті прӧйдитӧм бӧрын, воисны судоремонтнӧй мастерскӧйясӧ.
Собрание заводитчӧма нин.
Первойсӧ цехас пырис Чесноков, сэсся Дементий.
Станокъяскостса проходъясын да ыджыд пролётын дзескыда сулалісны рабочӧйяс да морякъяс.
Джуджыд йирк увдорын чусыда ломалісны кымынкӧ электрическӧй лампочка.
Цехысь заборитӧм ичӧтик контора дорын пызан сайын пукаліс Коринкин, кооперативнӧй лавка правлениеса председатель, да видзӧдіс оратор вылӧ, коді мыйкӧ мӧмъяліс лавка удж йылысь.
Собрание возмущайтчӧмӧн ызгис, и Коринкин зілис успокоитны йӧзсӧ.
— Граждана! — зэвтчӧмысла гӧрдӧдіг горзіс Коринкин. — Возмущайтчӧмныд тіян гӧгӧрвоана...
Безобразиеяссӧ колӧ бырӧдны помӧдз!
Но оз ков торкавны порядоксӧ!
Сетӧй запискаяс.
Медвойдӧр, медым вӧлі порядок.
Водзӧ висьталӧй, — ораторлань бергӧдчиг шуис сійӧ.
Чесноков тӧдіс, мый йӧз чукӧрас тювкъялӧны контрразведкалӧн уна дас агент.
Да и меньшевик Коринкин эз вӧв бурджык любӧй агентысь.
Но Дементий предупредитіс Чесноковӧс, мый собрание вылын лоас рабочӧйяслӧн группа, коді, лоас кӧ мыйкӧ, ӧбидитны сійӧс оз сет.
Збыльысь, мыйӧн сӧмын сійӧ пырис, некымын том рабочӧй некод казявтӧг кытшалісны сійӧс.
«Умница Дементий!
Бура ставсӧ вӧчӧма», — думыштіс Чесноков.
Сэки йӧз чукӧрсьыс сійӧ аддзис Грековӧс.
«Да, тайӧ Греков, тайӧ сылӧн уджыс...
И ребятаыс сылӧн.
Ок, кутшӧм молодечьяс!»
Собрание вылын став сёрниыс муніс продовольственнӧй юалӧм йылысь.
Сӧмын тайӧ условиеясӧн контрразведка лэдзис нуӧдны собраниесӧ.
Чесноков кывзіс лёка, ёнджыкасӧ видзӧдіс йӧз вылас — зілис тӧдмавны налысь настроениесӧ.
Чесноков гӧгӧр чукӧртчысь том рабочӧйяс пиысь ӧткымынӧн, дерт, локтісны оружиеӧн.
«Сӧмын мед эз заводитны действуйтны сійӧн, — думайтіс Чесноков, — сэки омӧль лоӧ.
А мый ме ӧні висьтала?
Тані мыйкӧ колӧ шуны крепыдӧс, резкӧйӧс.
Йӧзыс долженӧсь почувствуйтны: эз кусыньтчы миян боевӧй вынным...»
— Седой! — горӧдіс, медбӧрын, Коринкин. — Кӧні гражданин Седой?
— Ме... — шыасис Чесноков да мӧдіс чувствуйтны, кыдзи дружескӧй кияс небыдика йӧткышталӧны сійӧс водзлань.
— Ёртъяс! — пызан дорӧ сувтӧм бӧрын, код сайын пукаліс Коринкин, гораа шуис сійӧ, и сы гӧлӧсын кыліс повтӧм решимость. — Декабр тӧлысьын англичана да американечьяс лыйлісны Кардорса полкысь нинӧмысь мыжтӧм салдатъясӧс.
Январ тӧлысьын Мудьюгын найӧ лыйлісны тшыгъялӧмысла йӧймӧм, дзик некутшӧм мыжтӧм йӧзӧс.
Тайӧ лунъясӧ Мудьюгсянь вайисны да пуксьӧдісны Кардорса тюрьмаӧ миянлысь ёртъяснымӧс: Базыкинӧс, Егоровӧс, Жемчужныйӧс да мукӧдъясӧс.
Требуйтӧй найӧс мездӧм!
Долой интервентъясӧс!
Долой Черчилльӧс да Вильсонӧс!
Кепкаа да ыджыд синма том зон, коді пукаліс ылынкодь ичӧтик пу диван вылын, уськӧдчис аслас места вылысь, медым кутны Чесноковӧс, но некымын рабочӧй сідзжӧ, быттьӧкӧ найӧ кӧсйӧны жӧ кутны смутьянӧс, зырисны зонсӧ бокӧ.
Сійӧ кутіс писькӧдчыны Коринкин пызан дорӧ кинас уджаліг.
— Безобразие!
Стража!
Полиция! — горзіс Коринкин.
Сэтчӧ жӧ уськӧдчисны стен дорын сулалысь стражникъяс.
Но йӧз чукӧрыс стихийнӧя сідзжӧ сетчис водзлань да бӧр зырис найӧс.
Контрразведкалӧн агентъяс лёкысь писькӧдчисны водзлань, подозрительнӧй зонмыслы отсӧг вылӧ.
Ставыс шызис-гудыртчис.
Сэки, кор йӧз чукӧрыслӧн кутшӧмкӧ юкӧн волнуйтчис на пызан дорын, мӧд юкӧныс уськӧдчис петанінлань.
Тайӧ вабергачас кокни вӧлі вошны.
Чесноковӧс жмитісны.
Быдладорсянь том рабочӧйясӧн кытшалӧм, сійӧ ӧдйӧ муніс петанінлань, быттьӧкӧ визув ва вылын чагтор.
Электричество друг мӧдіс мигайтчыны, а сэсся дзикӧдз кусі.
Пемыдінас йӧз чукӧрыс ещӧ на ёнджыка гызис.
— Ёртъяс! — рабочӧйяслысь гӧлӧссӧ венӧмӧн горӧдіс Чесноков. — Большевикъяслӧн партия ловъя!..
Рабочӧй класс ловъя!
Абу ылын кад, кор Кардорӧ воас Гӧрд Армия!
Мед олас сӧветскӧй власьт!
Американскӧй да английскӧй контрразведчикъяс ойдӧдісны миянлысь мунымӧс вирӧн...
Смерть миянлысь рӧдинаӧс мучитысь палачьяслы...
Йӧз чукӧрын сідзжӧ горӧдісны, кӧнкӧ сыкӧд дзик орччӧн гораа шутьлялісны стражникъяс.
— Шуйгавылӧ, Седой ёрт, — кодкӧ сылы ньӧжйӧник шуис, и кодлӧнкӧ видзчысьысь, но крепыд ки йӧткыштіс сійӧс бокӧ петысь ӧдзӧс дорӧ.
Кор веськаліс заводскӧй дворӧ, Чесноков, керъяс вомӧн чеччаліг, мӧдіс котӧртны кузь заборъяс пӧлӧн.
Сы бӧрся котӧртіс буретш сійӧ матросыс, коді отсаліс петны сылы цехысь.
Двина вадор вӧлі тырӧма лымйӧн.
Водзвылын спокойнӧя югъяліс иллюминаторлӧн югыд синмыс.
Йияс пӧвстын прикол вылын сулаліс тральщик.
— Татчӧ, Седой ёрт, — шуис Чесноковлы сылӧн спутникыс. — Разрешитӧй тӧдмасьны.
Матрос Зотов.
Дементий ёрт поручение серти...
Чесноковӧс пыр на сідз видзчысигтыр, но крепыда киӧдыс кутіг Зотов пыртіс сійӧс трап кузя тральщик вылӧ.
— Ми талун кыкӧн дневалитам: ме да боцман.
Сэсся некод абу.
Сідзкӧ, энӧ полӧй...
Либӧ войнас, либӧ асывнас ме тэнӧ петкӧда.
А то ӧні гӧгӧр кытшаласны, быдӧнӧс прӧверитны кутасны и нинӧмысь верман сюрны...
Тральщик борт вылӧ воӧм бӧрын найӧ лэччисны крут, векни трап кузя, и Чесноков лои команда оланінын.
Часджын мысти Чесноков пукаліс пызан сайын да юис пӧсь чай.
— Аски меным ваясны подпольнӧй комитетсянь шифровка, — висьталіс Зотов. — Кутам передавайтны Вӧлӧгдаӧ, штабӧ, радиограмма, мый Кардор виччысьӧ отсӧг...
Великӧй делӧ — радиотелеграф. — Матрос ланьтіс. — А ті энӧ полӧй, Седой ёрт? — друг юаліс сійӧ.
— Кысь нин сэні вӧлі повнысӧ! — нюмъялігтыр вочавидзис Чесноков.
— А ме эськӧ полі, — шуис Зотов. — Ме и тіян вӧсна полі...
Кыдзи ті шуинныд Мудьюг йылысь, быттьӧ чардыштіс-гымыштіс.
Матрос, синъяссӧ вештывтӧг, меліа видзӧдіс Чесноков вылӧ.
— А кыдзи ті лыддянныд, — шыасис Чесноков дорӧ Зотовкӧд орччӧн пукалысь боцман, — регыд-ӧ миян воасны?
Абу-ӧ сӧрӧм тайӧ?
Вот ӧд Кардорса газетъясын гижӧны...
— А ті энӧ веритӧй белогвардейскӧй сӧрӧмыслы.
Гашкӧ, вот ӧні, кор ми пукалам шоныд каютаын да чай юам, миян боечьяс локтӧны горшӧдзыс лымйӧд.
Локтасны и юаласны: а ті, ёртъяс, мый вӧчинныд?
— Налы кокньыдджык миянлы дорысь, — слабмӧм гӧлӧсӧн шуис боцман. — Ме эськӧ ставсӧ сеті, медым сэні лоны.
Подлӧй миян олӧмыс, и сы вылӧ вежӧктыны...
— Да не вежӧктыны! — торкис сійӧс Зотов. — Делӧ колӧ вӧчны!
Тӧдан, кыдзи туннель стрӧитӧны: ӧта-мӧдыслы воча мунӧны...
Сідз жӧ и миянлы колӧ.
Гӧрд Армия сэні, а ми тані...
Помнитан, мый Греков висьтавліс...
Боцман ӧвтыштіс кинас да петіс.
— Сійӧ надежнӧй? — юаліс Чесноков.
— Тырвыйӧ, — увереннӧя шуис Зотов.
Том матрос друг думыштчис, сэсся ньӧжйӧник шуис:
— Менам эм воча вок.
Ӧтлаын быдмим.
Ме ӧд Шенкурскысь...
Гашкӧ, и сійӧ ӧні Гӧрд Армияын?
Либӧ партизанитӧ?
Кывлі ме, мый сійӧ местаясын партизанъяс пӧ эмӧсь...
И вот воюйтӧ менам Яшка Макин...
— Зотов! — кыліс палуба вывсянь.
Люк дорын сулаліс боцман. — Гӧсьттӧ ковмас трюмӧ вуджӧдны.
— А мый?
— Прӧверка мунӧ суднояс вылын!
Вадорын мыйкӧ вӧрӧны.
Боцман сюйис пӧнарӧ сисьтор да ӧзтіс сійӧс.
— Мунамӧй, — предложитіс сійӧ Чесноковлы. — Сэні уль руа, зато ни ӧти чӧрт сэтысь оз аддзы.
Вадорын кӧнсюрӧ ӧзйисны пӧнаръяс.
Тайӧ лёкиник би югӧр сайсьыс нинӧм оз вӧлі тыдав.
Карыс дзебсьӧма войся пемыдас.
Мыччысис тӧлысь, югдӧдіс лымйӧн тупкысьӧм уна сё керка вевт.
Заводскӧй дворсянь кыліс тревожнӧя горзӧм шы.
НЁЛЬӦД ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Усть-Важскӧй сиктсӧ, код вӧсна сійӧ жӧ арнас мунісны вир кисьтана бойяс, ковмис сетны.
Противник вайис зэв уна артиллерия.
Лои гӧгӧрвоана, мый ӧні выгӧднӧджык дугдывны наступайтӧмысь да заводитны действуйтны резервъяс чукӧртӧм бӧрын.
Фроловлӧн бригада временнӧ эновтіс Усть-Baгa вадор.
Американскӧй, английскӧй да канадскӧй войска сувталісны Вага ю пӧлӧн.
Сылӧн веськыд вадорас, Шенкурск карын, коді вӧлі Вологодскӧй кӧрттуй да Вынва костын, меститчис интервентъяслӧн штаб; сэтчӧ жӧ сувтӧдісны налысь главнӧй гарнизонсӧ; сы составӧ пырисны и ӧткымын белогвардейскӧй частьяс.
Тӧвнас боевӧй действиеяс эз нуӧдсьыны, кыкнанладорсяньыс разведка нуӧдӧм да патрульяслӧн зурасьӧмъяс кындзи.
Шенкурскӧ подступъясыс, торйӧн нин тӧвнас, кажитчисны венны позьтӧмӧн.
Интервентъяс жӧ, кодъяс сувтісны Шенкурскӧ, полісны не сӧмын суровӧй тӧлысь да лымйӧн тырӧм туйясысь, но медсясӧ Фролов бригадаӧн лӧсьӧдӧм ён оборонительнӧй линияысь.
Интервентъяс виччысисны подкрепление, коді должен вӧлі локны тулыснас Америкаысь да Англияысь.
Фролов бригадалӧн штабыс вӧлі ӧні Красноборскын.
Отрядъясыс жӧ сулалісны Двина кыкнанладор вадорас да мыйкӧ мында Вага пӧлӧн.
Тайӧ условиеясын командование должен вӧлі дугдывтӧг контролируйтны.
Декабр тӧлысь помӧ Фролов мӧдӧдчис ӧти сиктӧ, коді сулаліс неылын Петропавловскӧй сиктсянь.
Сэні сійӧ должен вӧлі аддзысьлыны коннӧй отрядса командир горец Хаджи-Мурат Дзарахоховкӧд, код йылысь сылы уна висьтавлісны, но кодӧс сійӧ ачыс лично эз на тӧд.
Сэні жӧ должен вӧлі аддзысьлыны шенкурскӧй партизан Макинкӧд, коді бара вуджис фронт, но тайӧпӧрйӧ эз ӧтнас, а аслас кымынкӧ дас морткӧд.
Таысь кындзи, Фролов кӧсйис сёрнитны местнӧй крестьянакӧд вӧвъясӧс мобилизуйтӧм йылысь.
Уджыс вӧлі уна.
Комиссар петіс Красноборскысь ещӧ войнас на, медым асывнас водзджык воны места вылӧ.
Сійӧ арталіс эштӧдны став тайӧ делӧяссӧ, лоӧ кӧ позянаӧн, сутки чӧжӧн.
Сулаліс кӧдзыд, сэзь поводдя, лымйыс дзуртіс додь сюв улын.
Войвывса вӧр тырӧма торжественнӧй величиеӧн.
Пуяс вылас лымйыс сэтшӧм уна, сідзи топалӧма, синтӧ ёрана сэтшӧм югыд, мый пуясыс кажитчӧны зэв ыджыд фарфорӧвӧй изваяниеясӧн.
И гӧгӧр шычнирач тайӧ войся югыдын лымъя кельыдлӧз сарствоас...
Но вот кодкӧ повзис кӧлӧкӧльчик шыысь, мыйкӧ рутш-ратшмуні вӧрас.
Абу-ӧ йӧра?
Али ош эновтіс ассьыс гусӧ?
Со жбыркнитісны катшаяс да сюв-сявмуніны кыз кырся горсъя пожӧмлань.
Бара лои гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Эз, кӧнкӧ омлялыштіс кӧин, тявкнитіс руч.
Ни туйдорса биторъяс, нинӧм.
Сиктъясыс дзебсьӧмаӧсь лым пиӧ да вӧръясӧ.
Вӧлӧкъясыс кузьӧсь.
Он регыдӧн во шоныд пӧлатьӧдз.
Бур, кор абу турӧб.
Ен мед видзас, кыдзи шуӧны старикъяс, кор турӧбыс лыбӧ.
Лым толаясысь, кодъяс лоӧны мортлы пельпомӧдзыс, тӧвзьӧ гартчигтыр лымйыс, пуяс вывсянь — лым гыяс.
Заводитӧ пӧльтны Двиналӧн паськыд эрдъяссянь.
И тӧлыс, лымсӧ нӧбаліг, омлялӧмӧн уськӧдчӧ туй морт вылӧ!
Сэки сувт да сулав.
Вӧвъяс асьныс первойӧн сувтасны туй вылас.
Но кутшӧм волшебнӧ тайӧ ставыс, кор тӧлыс узьӧ да енэжас вылын пласьвидзӧ мойдын сяма алмазнӧй эшкын.
Сэтшӧм жӧ вӧлі и сійӧ мича войнас, кор Фролов муніс Петропавловскӧйлань...
Пемыд енэжыс, коді розьӧссьӧма емйыв кодь посни помтӧм уна кодзувъясӧн, ӧшйӧма вӧлі туй весьтас улӧ.
Корсюрӧ сэні ыпмунлывлісны ылі вой кыалӧн турунвиж рӧма тіралысь югӧръясыс.
Лымйӧн тырӧм тайӧ видзьяссьыс да расъяссьыс оз позь вӧлі не чувствуйтны войвывса природалысь суровӧй мичлунсӧ.
Тракт кузяыс додь туйыс вӧлі южмӧма.
Зільӧдчис мегырӧ ӧшӧдӧм кӧлӧкӧльчик.
Кузь гӧна ичӧтик вӧвъяссӧ вӧлі вевттьӧма попонаӧн пыдди рӧгӧзаӧн.
Фролов вӧлі шинель вылас пася да куйліс доддяс.
Кӧдзыд сынӧдыс емӧн моз жӧ сутшӧдіс чужӧмсӧ.
Водзвылас пуклӧс вылын тыдалісны ямщик-зонлӧн да матрос Соколовлӧн мышкыртчӧм фигураясыс.
Комбриг кулӧм бӧрын Соколов вӧлі военком дінын.
Ямщикыс вӧлі важ дукӧса, а Соколов — лэптӧм воротника ыж ку тулупа да, кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, век аслас бескозыркаа.
Корадодь сунласис тёпканъясын.
Фролов частӧ заводитліс вугравны, но юр вемыс сылӧн эз узь.
Сылы тӧдвылас усьліны важ боевӧй ёртъясыс, йӧз, кодъяс ӧні эз нин вӧвны орччӧн.
Павлин кулӧм бӧрын первой недельясас Фроловлы кажитчис, мый бригадаса командир прӧстӧ кытчӧкӧ мунӧма.
Вот-вот сійӧ бӧр локтас, и Фролов кылас сылысь кыдзи и век тэрыб воськовъяссӧ, сылысь гажа, кыпыд гӧлӧссӧ: «Но, мый нин, друг?
Кыдзи делӧясыс?»
Водзын лоысь решительнӧй бойяс йылысь, интервентъясӧс жугӧдӧм йылысь думайтіг сійӧ пыр ассьыс юавліс: «А кыдзи эськӧ действуйтіс тайӧ обстановкаас Павлин?»
Павлинӧс оз вӧлі позь представитны аслыд кулӧмаӧн.
Сійӧ пыр присутствуйтіс военком мӧвпъясын да быттьӧкӧ война вылас век на участвуйтіс сыкӧд орччӧн.
Павлин йылысь думъясыс вежсьылісны Андрей Латкинӧс казьтылӧмӧн.
«Кутшӧм жаль, мый абу миянкӧд Латкин, — думайтіс Фролов. — Андрей, дерт, сідзжӧ эськӧ чепсасис бойӧ, сідзжӧ эськӧ скӧраліс тайӧ вынужденнӧй затишье вылас, тайӧ позиционнӧй войнаас вуджӧм вылӧ да случайнӧй стычкаяс вылӧ.
Мый ӧні Андрейкӧд?
Виисны?
Мед сӧмын абу пленын.
Нинӧм абу страшнӧйджыкыс пленысь!
Бурджык усьны бой мунан поле вылын, сетны ассьыд олӧмтӧ Рӧдина вӧсна да войтыр вӧсна, но не кольны ловйӧн да веськавны враглы киас».
Чужӧмсӧ аслас пась воротникнас сайӧдӧмӧн Фролов ойбыртіс да садьмис нин сӧмын сэки, кор почувствуйтіс, мый корадоддьыс сувтіс.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ да ассяньыс некымын воськов сайысь аддзис ыджыд керка.
Асъя рӧмыдас тыдовтчисны кык фигура да веськӧдчисны корадодь дорӧ.
Найӧ вӧліны вестӧвӧй Соколов да сиктас сулалысь роталӧн командирыс.
— Не сӧмын ми, но и населениеыс сэтшӧма виччысьӧ тіянӧс, — Фроловӧс керкаӧ колльӧдіг гажаа шуис командир.
— Дзарахохов тані? — юаліс комиссар.
— Кутшӧм Дзарахохов?
Ак, Хаджи-Мурат!..
Кыдз нӧ...
Ещӧ тӧрытсянь на тані...
Сиктыс ставнас сы вылӧ шензьӧ.
— А Макин воис жӧ?
— Эз на, — вочавидзис ротнӧй. — Талун должен локны.
Кор Фролов пырис керкаӧ, сылы воча воськовтіс сьӧд ёсь тошка, шӧркодь тушаа, газыръяса черкескаа да кузь гӧна джуджыд папахаа олӧма винёв горец.
Озыр кинжал да эзысь насечкаа казачӧй шашка серти позьӧ вӧлі торйӧдны сійӧс рядӧвӧй джигитысь.
Колӧ шуны, сылӧн став ӧбликас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, мый пыр жӧ вӧлі кыскӧ ас дорас внимание.
Хаджи-Мурат вӧлі ӧчкиа, но весиг стеклӧясыс эз вермыны дзебны сы мича синъяслысь дзирдсӧ.
Ыджыд жизненнӧй опыт да природнӧй ум тӧдчисны и сы видзӧдласын и миндаль кодь векни вижоват-карӧй синъяса сылӧн гожъялӧм, косіник чужӧмыслӧн выражениеас.
Пуксисны пызан сайӧ.
Фролов вежливӧя корис Хаджи-Муратлысь подробнӧйджыка висьтавны ас йывсьыс.
Горец нюммуніс, куритчӧмысла вижӧдӧм пиньяссӧ петкӧдліг, да заводитіс висьтавны.
Гӧлӧсыс вӧлі гортаннӧй и неуна лэчыдкодь.
Рочӧн сёрнитіс пӧшти свободнӧя.
Хаджи-Мурат тэрмасьтӧг висьталіс комиссарлы горнӧй аул йылысь, кӧні сійӧ чужлӧма, крестьянин бать йывсьыс, сы йылысь, кыдзи быдногыс дзескӧдіс да увтыртіс и батьсӧ и сійӧс асьсӧ сарскӧй полиция.
Сэки сійӧ вӧлӧма том на да, кыдзи сійӧ шуӧ, серавлӧма купеч-князьӧс, мерзавец приставӧс да мудер муллаӧс.
— Ещӧ сэк на ми батькӧд корсим правдасӧ да веритлім, мый сійӧ эм... — нюмъялігтыр шуис Хаджи-Мурат.
Век на сідзжӧ спокойнӧя да думайтігтыр сійӧ висьталіс, кыдзи сійӧ дорйис аслас сиктса йӧзсӧ, кыдзи сійӧ ранитіс приставӧс да та бӧрын греческӧй шхунаӧн сылы быть лои пышйыны.
— Испанияӧ веськалі...
Сэсся Америкаӧ муні...
Кывсӧ велӧді, олі Вашингтонын, Сан-Францискоын, уджалі кӧрттуй стрӧитанінын, заводын...
Клондайкын вӧлі...
Пыр шуд да правда корси...
И нинӧм эг аддзы.
Ставыс сэні лӧж, ылӧдчӧм.
Сэні, кыдзи некӧн, саралӧ зарни.
Сэні страшнӧ овнысӧ, комиссар.
Меным лои гажтӧм да бӧр вои рӧдинаӧ.
Врагъяс менам кулӧмаӧсь.
Сэки заводитчис война, менӧ босьтісны.
— Дыр воюйтін? — юаліс сылысь Фролов.
— Дыр.
Вӧлі генерал Крымов дивизияын...
И кор воис революция, ме шуи: локтӧ правда.
Но ме сэки эг гӧгӧрволы большевикъясӧс.
И генерал Крымов нуӧдіс миянӧс Петроградӧ.
— Сэки вӧлі корниловскӧй мятеж, — шуис Фролов.
— Да, корниловскӧй...
Ме вӧлі Гатчинаын.
Ми дорӧ локтісны Кронштадтсянь матросъяс-большевикъяс.
«Матросъяс висьталӧны правда, джигитъяс, — шуи ме. — Миянлы колӧ вины генерал Крымовӧс, революциялысь врагсӧ».
Но миянлы эз удайтчы сійӧс вины.
Сійӧ ачыс бӧрынджык виис асьсӧ.
Ми локтім... став эскадронӧн... Петроградӧ.
Керенский корис менӧ Зимнийӧ.
Ме локті, киӧс пукті кинжал вылӧ да шуи: «Тэ революциялӧн враг...
Мыйла тэ корин менӧ?»
«Ме революциялӧн друг, — шуис сійӧ. — Служит меным».
— «Ог! — шуи ме. — Тэ подлец, изменник...
Тэ пӧръясян!»
Ме сьӧлышті.
Сійӧ кӧсйис менӧ арестуйтны...
Гӧгӧрбок сулалісны йӧз... сылӧн офицеръясыс...
Но найӧ полісны меысь.
И ме муні.
Ме муні Кронштадтӧ матросъяс дорӧ.
А сэсся ме аддзылі Ленинӧс да мӧді радейтны сійӧс...
Петроградын тайӧ вӧлі.
И ещӧ ме вӧлі Тӧвся двореч штурмуйтігӧн.
— Косясин Октябрся войнас?
— Да, ӧтлаын аслам джигитъяскӧд.
Хаджи-Мурат кыскис гач зепсьыс чепӧльтыр махорка да, чукля мундштука ичӧтик каллянӧ пуктӧм бӧрын, ӧзтіс.
— Ме большевик.
Фролов интересуйтчиг видзӧдіс горец вылӧ.
— Петроградын начальникъяс шуисны меным, — водзӧ висьталіс горец: — «Тэ лоан кавалерияын комиссарӧн».
Ме шуи: «Ог, ог ло.
Ме омӧля тӧда роч грамотасӧ».
— Да, унатор тэ аддзылӧмыд олӧмад...
Но, мый нӧ, Хаджи-Мурат, займитчам делӧӧн, а то кадыс кольӧ... — И, планшетсьыс карта перйӧм бӧрын, Фролов петкӧдліс Хаджи-Муратлы ӧти участок вылӧ да гӧгӧрвоӧдіс водзын лоысь операциясӧ.
— Тайӧ сиктас? — ставсӧ кывзӧм бӧрын шуис горец. — Тӧда...
Тайӧс позьӧ.
Ротнӧй тӧрыт меным шуліс жӧ...
Ме тэнӧ виччыси.
Войнас колӧ набег вӧчны...
Да?
— Да, колӧ...
Сэні американечьяслӧн тӧвся укреплениеяс.
Штаб!
Бур эськӧ уськӧдчыны на вылӧ немвиччысьтӧг.
Вӧтлыны найӧс, медым чувствуйтісны...
Гӧгӧрвоин?
Тайӧ должен лоны смел набег!
Уна-ӧ тэныд колӧ йӧзыс, асланыдысь кындзи?
— Кызь вит стрелокӧс сетан? — юаліс Хаджи-Мурат. — Но, комынӧс...
Фролов серӧктіс.
— Да ӧд налӧн кызьпӧв унджык...
Босьт кӧть рота.
— Оз ков.
Менам джигитъяс кызь витӧнӧсь.
Кык пулемёт вай.
И ставыс.
Тырмас...
Комиссарлӧн петіс нюмыс.
— Думыштлы бурджыка первой.
Смотри!
А друг да он управитчы?
— Вӧча!
Тэ эн тӧждысь, — шуис Дзарахохов. — Унджык йӧз, унджык колӧ тӧждысьны.
А ми кавказскӧй ногӧн...
Бур набег лоас.
Тадзи и шуисны вӧчны.
Керкаыс, кытчӧ сувтіс Фролов, вӧлі ыджыд, кык судта да ещӧ чердака.
Войдӧр сійӧ вӧвлӧма вологодскӧй леснӧй фирмаса приказчиклӧн.
Арнас приказчикыс пышйӧма Кардорӧ белӧйяс дорӧ.
Ӧні тайӧ керкаас олісны комбедса председатель Пётр Крайневлӧн да сылӧн сусед — старик Егор Иванович Селезнёвлӧн — семьяясыс.
Сиктын чуксасисны петукъяс.
Заводитчӧ вӧлі асыв.
Керкаӧ пырис салдатскӧй курткаа да пеля ной шапкаа, латшкӧсіник тушаа, косіник морт.
Сійӧ шуис асьсӧ Пётр Крайневӧн.
Кор тӧдмаліс, мый сы водзын комиссар Фролов, сылы лои нимкодь да пыр жӧ мӧдіс тӧждысьны:
— Сёйыштны мыйкӧ колӧ!
Татшӧм гӧсьтъяс...
Фролов заводитліс ӧтказывайтчыны гӧститӧмысь, но кӧзяиныс зэв ёна мӧдіс тшӧктыны.
Пызан вылӧ вайисны сёй тасьтіяс, кӧні вӧлі картупель, нӧк да солалӧм посньыдик рыжикъяс.
— Носочки!
Тадзи шусьӧны...
Бабаяс кӧмтӧм кокъяснаныс нитш пытшкысь корсьӧны! — сералігтыр висьталіс Крайнев. — Найӧ оз тыдавны.
Кӧмтӧгыд колӧ ветлыны да корсьны.
Сёйӧй, мыйта колӧ.
Завтракайтігас Фролов заводитіс сёрнитны делӧ йылысь, мый ради сійӧ воис.
Сэк кості керкаӧ ӧти бӧрся мӧд пыралісны крестьяна да пуксялісны стен пӧлӧн, лабичӧ.
Пансис беседа.
Фролов юасис налӧн овмӧс йылысь.
Крестьяна аттьӧалісны комиссарӧс да висьталісны, мый оз норасьны, абу сэтшӧм кадыс, и асладорсяньыс интересуйтчисны, кутшӧмджык делӧясыс фронт вылын.
— Тулыс кежлас кӧ онӧ ті управитчӧй накӧд, — сёрнитісны найӧ интервентъяс йылысь, — то кӧть нин арнас вӧтлӧй, ёртъяс.
Медым натӧг нин няньсӧ дзебны амбаръясӧ...
Медым кӧть ар кежлас мынны наысь, вӧтлыны найӧс, подлюгаясӧс, Кардорысь саридзӧ.
Медым саридзӧ кывтӧны...
Йияс вылӧ вӧтлыны, медым подӧн йияс вывтіыс мунӧны, кытысянь локтісны, проклятӧй мучительяс!
— Ми тадзи и думайтам вӧчны, — шуис Фролов. — Бригада виччысьӧ тӧвся бойяс.
— Думайтнысӧ ті думайтанныд, а ӧні кежлӧ делӧыс оз на тыдав, — шуис Крайнев.
Фролов серӧктіс.
Серӧктісны и мужикъяс.
— Весьшӧрӧ, граждана, сераланныд! — ӧбидитчӧмпырысь шуис Крайнев. — Ме неважӧн газет лыдди.
Миян фронт йылысь кыв ни джын.
Быттьӧ места выланыд жӧдзанныд, артмӧ?
— Йӧз, навернӧ, колӧны? — юаліс старик Селезнёв.
— Да, папаша.
Арся бойясыс вӧліны сьӧкыдӧсь, — вочавидзис Фролов. — Йӧзыс зэв ёна колӧны.
Сійӧ чеччис пызан сайсьыс.
— Ме ӧд тіян дорӧ, граждана, могӧн...
Вот ті шуанныд тӧвся кампания йылысь, а бригадаын вӧвъяс пӧшти абуӧсь...
Транспортӧн мучитчам...
Торйӧн нин тӧвнас.
А кор вӧрзяс фронтыс, ыджыд отсӧг ковмас крестьянскӧй обществосянь.
— Та йылысь мый сёрнитнысӧ... — шуис Крайнев. — Колӧ кӧ, ставсӧ сетам!
— Ми кутам мынтысьны сьӧмӧн.
— Артмӧдчам, комиссар ёрт.
Ті сӧмын висьталӧй, кор ковмасны...
Ставнас, мыйӧн вермам, тырвыйӧ обеспечитам...
Ме шуа веськыда, кыдзи комбедса председатель.
— Ми и йӧзсӧ сетам! — поддержитіс сійӧс старик Селезнёв.
— Кӧзяева серти гижӧдны...
Медым повинностьыс вӧлі лючки-ладнӧ...
Главнӧйыс, порядок! — шуалісны крестьяна. — Медым споруйттӧг...
— Ме тіян дорӧ специальнӧй мортӧс ыста бригадаысь, — шуис Фролов.
— Ысты!
Ставсӧ обсудитам сӧвесть серти.
Морт лыд серти гижалам.
— Оз, оз морт лыд серти ков, — шуис Фролов. — Медсясӧ колӧ имущественнӧй положение серти.
— Гӧгӧрвоана делӧ, — шуис Крайнев.
Сійӧ ырскӧбтіс-чеччис лабичысь, матыстчис военком дорӧ, пыркнитіс шабді кодь небыд кузь юрсинас, кучкис кулакнас аслыс морӧсас да шуис:
— А ми, беднякъяс, комиссар ёрт, мунам воюйтны войтыр делӧ вӧсна...
Бедняк ӧд веськыда ассьыс сьӧлӧмсӧ сетас.
Но, ладнӧ! — торкис сійӧ асьсӧ. — Вай, граждана, гижавны.
Комиссарлы некор.
— Каревлысь колӧ босьтны торйӧн уна, — шуис старик Селезнёв. — Озырмис, паразитыд...
Амбаръяс тырӧсь.
Заводитчис кузь сёрни.
Крестьяна гӧгӧрбок бура арталісны асланыс сиктсаясыслысь имущественнӧй положениесӧ.
Кӧть корсюрӧ кыптывліс спор, Фролов аддзис, мый сійӧ корӧм вылӧ крестьяна ставӧн шыасисны окотапырысь да мый любӧй повинность лоас выполнитӧма содтӧдӧн.
Кыптіс пурга.
Шенкурскса партизанъяс век на эз вӧвны.
Крестьяна важӧн нин разӧдчисны.
Чашкаясӧ чай кисьталӧм бӧрын Пётр Алексеевич заводитіс висьтавлыны Фроловлы сикт йылысь, сылӧн делӧяс да олысьяс йылысь, сы лыдын и ас йывсьыс.
Сійӧ висьталӧм серти Фролов тӧдмаліс, мый Крайнев чужлӧма Холмогорыын, мыйкӧ дыра уджавлӧма Двина вылын пуръяс кылӧдысьӧн.
— Ме и Волга вылын вӧлі...
Пароходъяс вылын довъявлі!
Мыйӧн веськалӧ!..
Кустанайын военнӧй коннӧй заводын уджавлі.
Сэтысянь и армияӧ босьтісны.
Но, войнаыс ставсӧ гудыртіс.
Зато мирсӧ аддзылі, австриякъясӧс, Карпаты.
Кыкысь ранитчылі.
Ме век му йылысь думайтлі, комиссар ёрт.
Ӧні коммунаӧн овмӧдчам.
Крайнев ышловзис.
— Сьӧкыд? — юаліс сылысь комиссар.
— Кокнисӧ эн виччысь куш местаад.
Но ми, беднякъяс, ӧта-мӧд дорӧ кыссям.
Эм нин дас кымын семейство.
Коммунаыс миян артмас.
Ме и Котласӧ ветлі.
Власьт тырвыйӧ отсалӧ.
Ме тайӧ думӧн и ӧні ола...
Дерт, эз кӧ вӧв войнаыс!
Пётр Алексеевич разис дӧрӧм воротсӧ да чышкис пӧсялӧм ён сьылісӧ.
— Воюйтны колӧ...
Кывлінныд, мый мужикъяс сёрнитӧны?..
Тайӧ ӧд, кыдзи старикъяс шуӧны, иноземнӧй нашествие.
Вот важ небӧгъясын гижсьыліс, кыдзи ляхъяс миянӧ войвылӧ волӧмаӧсь разбойничайтны да грабитны.
А кыдзи миян йӧз найӧс зоръясӧн татысь вӧтлӧмаӧсь...
А ӧні абу нин сэтшӧм.
Сӧмын лэдз тайӧ американечьяслы да мукӧдъяслы миян муӧ кутчысьны кӧть вершӧк мындаӧ, он нетшышт бӧрыннас...
Колӧ сразу вуж бердӧдыс керыштны.
Ещӧ важ режим дырйи на тані вӧліны налӧн нацияысь ӧткымын промышленникъяс.
Вир юысь вылын вир юысь...
Йӧзыс эз этша аддзывны шогсӧ.
Ми налысь пӧрӧдасӧ тӧдам.
Кабалаӧ кӧсйӧны сюйны, ярмо сьыліӧ.
Оз артмы, комиссар ёрт...
Тышкасьны колӧ!
Сиктын ми думайтам чукӧртны доброволечьясысь коннӧй группа.
Салдат кызь кымын.
Но, томйӧз индісны менӧ командирӧн, да общество оз зэв лэдз.
Полӧны: метӧг оз справитчыны.
Но, да тайӧ заводитчигас сӧмын...
Ставыс артмас! — Сійӧ гыжйыштіс балябӧжсӧ. — Хаджи-Муратов дорӧ эськӧ миянлы...
Делӧ эськӧ артмис!
Отсалыштны онӧ вермӧй?
— Ті ӧмӧй кавалерист жӧ? — юаліс Фролов.
— Дерт жӧ!
Гвардейскӧй драгунскӧй полкса унтер-офицер, — збодера вочавидзис Крайнев, сэсся нюммуніс да содтіс: — Вот юрсиӧс лэдзи, а шырся да бритча кӧ... картинка вылын кодь лоа!
Онӧ тӧдӧй.
— Ті бур делӧ думыштӧмныд, Крайнев ёрт...
Чукӧртӧй ассьыныд группанытӧ...
И ньӧти нюжмасьтӧг! — шуис Фролов. — А военкоматӧ ме ӧні жӧ сета записка.
Шенкурскса партизанъяс Яков Макин юрнуӧдӧм улын воисны сӧмын ӧбед бӧрын.
Найӧ вӧліны дас морт.
Ставныс найӧ кынмӧмаӧсь, мудзӧмаӧсь, а ӧткымынӧн весиг кынтӧмаӧсь чужӧмнысӧ.
Шонтысьыштӧм бӧрын да асьнысӧ неуна порядокӧ вайӧдӧм бӧрын, час кык мысти кымын, найӧ локтісны комиссар дорӧ.
Рытъя рӧмыдас Фролов муртса вермис аддзыны сы гӧгӧрын пукалысь йӧзлысь чужӧмъяссӧ.
— Тэ гӧгӧрво, — волнуйтчигтыр шыасис Фролов дорӧ Макин. — Ми тіян дорӧ кырссим-воим фронт вомӧн уна дас верст, кыті лыжиӧн, кыті подӧн, кыті пӧпутнӧй вӧвъясӧн...
Шог да войтырлӧн лӧглун тойлалісны миянӧс.
Миянлы колӧ ӧні лӧсьӧдны постояннӧй йитӧд!
Колӧ ӧтвылысь действуйтны.
Ті фронтсянь, ми тылсянь.
— И делӧыс кокньыдджыка мӧдас мунны, ассьыс гӧрд гӧгрӧс тошсӧ шыльӧдіг содтіс багатыр Шишигин.
— Найӧ йӧзӧдісны мобилизация... — водзӧ висьталіс Макин. — Ставсӧ мырдӧн вӧтлӧны...
Став томйӧзсӧ.
А коді ӧтказывайтчӧ, сійӧс прӧстӧ йӧршитӧны магазеяӧ, а сэсся тюрьмаӧ ыстӧны, Шенкурскӧ...
Найӧс, кодъяс пышъялӧны, карательяс куталӧны вӧрысь.
Мучитӧны, нӧйтӧны...
Мужикъясӧс нӧйтӧны, батьясӧс, тошка йӧзӧс!
Да мый тайӧ?
abu
Вот воис суйӧрсайса капитал!
Немъяндысьтӧма грабитӧны...
Ставсӧ налы сет: и мӧс яй, и ыжтӧ, и порсьтӧ...
Нинӧмӧн оз брезгуйтны.
Кӧрым ну, подвода, вӧвъяс!
Ставсӧ прӧста сідз.
Ми пӧ тіян спасительяс.
Найӧ спаситӧмысь мужик дась нин джагӧдчыны.
А мун да шыась — сэні жӧ нӧйтасны либӧ тюрьмаӧ пуксьӧдасны...
А то верзьӧмаяс, нагайкаясӧн!
Кутшӧмкӧ господин Берс отрядысь... Кардорысь ли, мый ли.
Ужас, мый вӧчсьӧ, военком ёрт!..
Дзикӧдз йӧйман!
Белякъясысь кындзи, быдлаын суйӧрсайса комендантъяс.
Вот Шенкурскын американскӧй комендант капитан Отжар.
Сійӧ ставсьыс медыджыд, сійӧ ставнас веськӧдлӧ уездын...
Сійӧ медглавнӧй вампирыс.
— Да вот артышт ачыд, — шуис Макин да дӧра сумкаысь кыскис кымынкӧ чукрассьӧм лист да мыччис найӧс военкомлы. — Войдӧрлун ми налысь ӧти связистӧс кутім.
Американец!
Шишигин кыскис сійӧс ош ногӧн, моздорас.
Шишигин яндысигтыр нюммуніс.
Фролов видлаліс листъяссӧ.
Сержант Мур гижис аслас начальниклы, лейтенант Бергерлы: «Та вӧсна обязан доложитны: унджык роч крестьяна видзӧдӧны миян вылӧ враждебнӧя, збыльысьсӧ найӧ большевикъяс.
Менсьым распоряжениеяс выполняйтӧны лёка.
Миян йӧз полӧны партизанъясысь.
Тӧрыт тӧдмалі: гӧрд разведчикъяс вӧлӧмаӧсь Коскарын, шызьӧдӧмаӧсь ставсӧ...
Кутшӧмкӧ бандит юрнуӧдӧм улын...»
Фролов переведитіс тайӧ письмӧыслысь содержаниесӧ да шуис Макинлы:
— Оз-ӧ нин тэнӧ тадзсӧ честит?
— Менӧ, — нюмъялігтыр вочавидзис Макин. — Дерт жӧ!
Гидралы огӧ сетӧ спокойнӧя овны!
Бур, мый мужикъяс менӧ оз выдайтны, а то батьлы эськӧ лёк лои...
«Шенкурскса комендант, капитан Роджерс, прикажитіс меным кутны тайӧ бандитсӧ сылӧн ёртъясыскӧд да сэні, места вылас, лыйлыны некутшӧм судтӧг да следствиетӧг, мӧд ногӧн шуны, действуйтны буретш сідзи, кыдзи сійӧ ачыс действуйтӧ Шенкурскын.
Сӧмын тадзи и позьӧ шедӧдны повиновение».
Письмӧсӧ помӧдз лыддьӧм бӧрын Фролов юаліс:
— А кӧні американецыс?
Ловъя?
— Ловъя...
Баринӧс моз вайӧдім.
Шоколадӧн юктӧдім.
Яковлӧн синъясыс югнитісны, сійӧ мигнитіс Шишигинлы.
Сійӧ, сьӧкыда катласигтыр, петіс посводзӧ.
— Сержант...
Амбарын шойччӧ.
Няргун!
Пыр поліс, мый лыйлам.
Со сылӧн документъясыс, — шуис Яков да мыччис комиссарлы кӧвйӧн кӧрталӧм бумага пачка.
Бумагаяс пиысь Фролов аддзис ичӧтик записнӧй книжка да медводз восьтіс сійӧс.
Тайӧ вӧлӧма дневник.
Со мый гижӧма вӧлі аслас дневникас сержант Джонсон:
«...Миянӧс да рочьясӧс торйӧдысь ю вомӧн пос шӧрысь Смит тӧрыт аддзӧма листовка.
Рочьяс гижӧны сэні сы йылысь, мый вӧчсьӧ мирас.
Найӧ юӧртӧны, мый немечьяскӧд война помассьӧма да мый миян веськӧдлан котырлӧн абу некутшӧм помка кутны миянӧс тані, кор германечьяс капитулируйтӧмаӧсь да накӧд кырымалӧма мир.
Листовкаын висьтавсис, мый германскӧй салдатъяс лоӧмаӧсь революционеръясӧн да чӧвтӧмаӧсь ассьыныс кайзерсӧ, мый Рочму лунвылын да рытыв-войвылын, кӧні войдӧр вӧліны немечьяс, ӧні быдлаын войтырлӧн кыпӧдчылӧмъяс.
Водзӧ рочьяс гижисны сы йылысь, кыдзи мучитчӧны миян салдатъяс, сэк жӧ кор миян тылын вӧчӧны быдсяма безобразиеяссӧ.
Смит шуис: «Тайӧ збыль»...»
— Менам листовкаяс, — нюммуніс Фролов.
«Смит гӧрд кодь жӧ...
Больгӧ быдторсӧ!
Шуны кӧ, кутшӧм нӧ миянлы делӧ сыӧдз, мый вӧчсьӧ мирас?
Ме лично та вылӧ сьӧлышта.
Но вот пӧгибнитны тані?
Ыджыд войнаыс помасис, а тані ещӧ виасны...
Тайӧ меным оз во сьӧлӧм вылӧ.
Шуны кӧ, чӧрту политикасӧ!
Меным кажитчӧ вӧлі воюйтны сэки, кор позьӧ вӧлі ветлыны Парижӧ.
А тані пурга, лым, вӧр, кӧні дзебсясьӧны партизанъяс.
Лёка мӧді узьны войяснас.
Мэри оз гиж.
И сэтшӧма дӧзми ставсьыс.
Кольӧм неделяс миян дорӧ позицияяс вылӧ воліс американскӧй консул.
Ми юалім, мыйла ми кольччам татчӧ, кор Германиякӧд войнаыс помасис.
Сійӧ шуис, мый ми долженӧсь кыв шутӧг выполняйтны ассьыным мог».
Комиссар лыддис дневниксӧ помӧдзыс, сэсся прикажитіс вайӧдны пленнӧйсӧ.
Кӧдзыдсьыс спасайтчӧм могысь Джонсон вӧлі гартӧма юрсӧ кичышкӧдӧн, а сы вылӧ пӧшти пельяс йылӧдзыс сюйӧма армейскӧй фуражка.
Американецлӧн банбокъясыс вевттьысьӧмаӧсь сьӧд щӧтьӧн, нырыс лӧз-гӧрд.
Кор пырис керкаӧ, Джонсон пӧрччис ассьыс кыз перчаткисӧ да пыркнитіс брезент эжӧда ыж ку пась пӧласӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый пасьнас ветлӧдлынысӧ сылы абу удобнӧ и сьӧкыд.
— Кысь нин воюйтны! — американецлань юрнас довкнитіг серӧктіс Шишигин.
— Нинӧм вылӧ онӧ норасьӧй? — Джонсонлысь юаліс Фролов. — Вайӧдігас тіянӧс некод эз ӧбидит?
— Эз, — вочавидзис пленнӧй.
— Кынӧмыд сюмалӧ?
— Оз, менӧ вердісны... — Американец чӧв ланьтіс, и сы чужӧм вылысь тӧдчыштліс мыйкӧ нюммунӧм сяма. — Вообще ме абу рочьяслы паныд!..
Рочьясыс кӧсӧя видзӧдӧны ме вылӧ.
Йӧзыс тані зумышӧсь, нелюбезнӧйӧсь.
— Нелюбезнӧйӧсь? — юаліс Фролов. — Но ті жӧ тӧдінныд, мый тіян соотечественникъясыд виалӧны миянӧс, миянлысь гӧтыръяснымӧс да челядьнымӧс.
Найӧ обращайтчӧны роч крестьянакӧд да рабочӧйяскӧд зверьяс моз.
— Тайӧ англичана.
— А мыйӧн ті бурджыкӧсь?
Вот йӧзыс тіян тылысь, — Фролов индіс партизанъяс вылӧ, кодъяс сюся кывзісны комиссарлысь суйӧрсайса сёрнисӧ. — Найӧ висьталӧны сійӧ ужасъяс йылысь, кодъясӧс вӧчӧны сэні американечьяс.
Видлӧй найӧс опровергнитны!
Докажитӧй, мый сійӧ абу тадзи.
— Да, ми вӧчам лёка, — нурбыльтіс Джонсон. — Но мый ми значитам?
Миянӧн командуйтӧны старшӧй офицеръяс.
— Мый кӧть сійӧ висьталӧ? — юаліс Макин.
Комиссар переведитіс.
Макин пыркнитіс юрнас.
Сійӧ зывӧка видзӧдліс сержант вылӧ да шуис:
— Эк тэ, душонка!..
Потӧм грӧш и то сы вылӧ эськӧ эг сет...
Кор партизанъяс мунісны, Фролов заводитіс допрос.
Джонсон вочавидзис окотапырысь, буракӧ, нинӧм эз соссьы.
— Тані сулалӧны йоркширскӧй полкъяс, — карта вылысь петкӧдліг объясняйтіс сійӧ. — Квайтӧд да Дас ӧкмысӧд.
Важскӧй участок вылын сулалӧ Куимсё комын ӧкмысӧд пехотнӧй полкса миян батальон, кӧні кыксё нелямын морта нёль рота да комын кык пулемёт...
— Уна-ӧ орудиеыс Усть-Паденьгаын, Высокӧйын, Шенкурскын? — юаліс комиссар.
— Ог тӧд.
— А йӧзыс?
— Миян?
Уна...
Шенкурскын ми кӧзяева.
Миян штаб сэні манастырын.
Орудиеяс сулалӧны собор дорын, гӧра йылын.
Орудиеяс — ыджыд калибраӧсь.
Окопъяс кытшовтӧны кар гӧгӧрыс, но абу дорвыв.
Ыджыд окоп манастырскӧй шойна дорын, буретш Высокӧй гӧра сиктӧ мунан туй вылын...
Сиктъясын сідзжӧ сулалӧны миян частьяс.
Белӧйяс этшаӧнӧсь.
— Вага пӧлӧн став сиктъяссӧ укрепитӧма?
— Ставсӧ!
И Высокӧйӧс, и Шолашиӧс, и Усть-Паденьгаӧс, и Лукьяновкаӧс...
— Сідз... — Фролов ланьтіс да испытывайтӧм могысь видзӧдліс пленнӧй вылӧ. — Ӧні вай висьталӧй: эз-ӧ сюрлыны тіянлы миян листовкаяс?
— Сюрлісны, — пыр жӧ вочавидзис Джонсон. — Но найӧс мырддявлісны офицеръяс.
Ме ачым мырддявлі найӧс ротнӧй командир приказ серти.
Татчӧ, роч тайгаӧ, воӧм бӧрын вӧлі весиг случай, кор ми эгӧ кӧсйӧ мунны наступлениеӧ, — шуис Джонсон.
Гырысь пӧсь войтъяс сӧдзтысисны сылӧн кӧсичаясас да сьыліас.
— Сэки офицеръяс веськыда шуисны, мый тайӧ тіян агитаторъяслӧн удж.
— Но ӧд ті всё-таки мунінныд наступлениеас? — нюмъялігтыр юаліс Фролов.
— Миян ӧмӧй вермас лоны единодушие? — Джонсон пыркнитіс юрнас. — Миянӧс уговоритісны...
Но ме лично тайӧ войнаыслы паныд.
Тайӧс заводитіс веськӧдлан котыр.
Миянлы тайӧ оз ков.
— И уна салдатъяс тадзи думайтӧны?
Джонсон йӧжгыльтчыліс.
— Ог тӧд...
Офицеръяс заставляйтӧны миянӧс чӧв овны.
Ми чӧв олам.
— Ме тӧда тіян записнӧй книжкаыдлысь содержаниесӧ, — пленнӧй вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын шуис комиссар.
— О! — горӧдіс американец да весиг гӧрдӧдіс. — А ме чайті, мый ме сійӧс вошті схватка дырйи.
— Книжканыд миян ордын.
— Тайӧ зэв бур, — шуис гажмӧм Джонсон. — Ме сэтчӧ буретш гижлі, мый ме дӧзми войнасьыс.
Ӧні ті тӧданныд менсьым мӧвпъясӧс.
Веритӧй.
Относитчыны кутанныд бурджыка.
«Тӧргуйтчӧ нин», — думыштіс Фролов.
— Ме кӧть и эг лыддьы тіянлысь записнӧй книжкатӧ, — коса шуис Фролов, — то всё равно эськӧ сёрниті тіянкӧд тадзи жӧ.
Лёкалӧм абу миян правилӧясын.
Американец мӧдіс аттьӧавны, чужӧмыс петкӧдліс угодливӧй выражение.
— Аттьӧавны менӧ нинӧмысь, — шуис Фролов. — Мунӧй.
Ме мӧдӧда тіянӧс Вӧлӧгдаӧ.
Сійӧ жӧ рытнас Макин аслас партизанъяскӧд бӧр муніс фронт вомӧн гортас.
Ротаын найӧ получитісны повозка, оружие, патрон запас, литература.
Мунтӧдзыс Яков бара пыраліс Фролов дорӧ.
— Сідзкӧ, кыдз нӧ мый, Павел Игнатьевич, — прӧщайтчигас юаліс сійӧ, — кутам нӧйтны супостатъясӧс?
— Кутам!
Эн тӧждысь... — кисӧ сылысь топыда кутліг да пыркӧдіг вочавидзис Фролов. — Тэ, смотри, эн подкачайт.
Кор сетам тэныд ответственнӧй поручение, сямман петкӧдлыны ассьыд партизанскӧй доблестьтӧ?
Морт сё ветымын чукӧртан?
— Кыксё мортӧс чукӧрта, — шуис Макин. — А население сочувствуйтӧмысь юрӧн ручайтча.
Татшӧм наказ мужикъяссянь эм.
— Но и бур!
Висьталӧй, медым виччысясны Гӧрд Армияӧс.
Тадзи и помасис прӧщайтчӧмыс.
Фролов колис ӧтнас.
Ёнакодь мудзис лунтырӧн.
Душнӧй, тшына керкаын дыр сёрнитӧм бӧрын сылы окота вӧлі лолалыштны свежӧй сынӧдӧн.
Сійӧ петіс ывлаӧ и, кильчӧ дорын сулалысь скамейка вылысь лымсӧ чышкыштӧм бӧрын, пуксис сэтчӧ.
Тӧлысь ёна югдӧдіс сиктсӧ.
Енэжын дзирдалісны кодзувъяс.
Меддорса керка весьтын, кӧні вӧлі ротнӧй кухня, кольчаясӧн пуркйис тшын.
Кухнясянь кыліс боечьяслӧн гӧлӧсныс, гудӧкасисны.
Нывбабалӧн смел гӧлӧс нюжйӧдлӧмӧн сьыліс частушка: <rus>«Ой, да выходите, девушки, молодые ёлочки...»</rus>
Тайӧ гӧлӧсыс Фроловлы кажитчис мыйкӧ тӧдсаӧн.
Сійӧ думыштчис, зілис уськӧдны тӧдвылас, кытысь сійӧ вермис кывлыны тайӧ гӧлӧссӧ, но сьыланкывйыс ори.
Регыд мысти керкасянь неылын кылісны кокшыяс.
Потшӧс сайсянь мыччысис пухӧвӧй кӧсынкаа, паськыд ситеч юбкаа, дженьыдик пася да руд чёсанки-валегиа ыджыд тушаа нывбаба.
Кор сійӧ лои комиссар весьтын, сувтіс, важногӧн улӧдз копыртчыліс да ньӧжйӧникӧн шуыштіс:
— Видза оланныд, Павел Игнатьевич.
Ме тіян дорӧ, артав, асывсяньыс кӧсъя вӧлі пыравны, да тіян дорын, быттьӧ нарошнӧ, век йӧз да йӧз.
Али энӧ тӧдӧй?
Тайӧ ме...
Нестерова!
— Любаша!.. — радпырысь горӧдіс Фролов да чеччис скамья вылысь.
Люба висьталіс Фроловлы сы йылысь, кыдзи воис сійӧ татчӧ Котлассянь.
— Но, а Тихон нӧ кыдзи?
Кутшӧм дзоньвидзалуныс сылӧн? — юасис Фролов.
— Абу зэв бур, Павел Игнатьевич.
Пыр на госпитальын...
Шуйга синнас муртса аддзыштӧ.
«Кыдзкӧ-мыйкӧ, ладмӧдча», шуӧ.
«Ме, горзӧ, ӧні нырӧн пон дорысь ёнджыка кыла!»
Выпишитны тшӧктӧ.
Видчӧ зэв ёна.
Сэсся Люба зэв подробнӧя висьталіс сы йылысь, кыдзи старик Нестеровӧс вайӧдісны Вӧлӧгдаӧ да кыдзи лечитісны сійӧс первойсӧ пароход вылын, а сэсся госпитальын.
— Ме ӧд Нижньӧй Тоймаын сійӧс аддзи.
Раненӧйясӧс нуысь пароходыс песла сувтіс...
Патрульнӧй морякъяссянь тӧдмалі.
Но кыдзи нӧ позьӧ вӧлі старикӧс эновтны...
И Андрей йылысь ставсӧ тӧдмалі.
Люба копыртіс юрсӧ.
— И командиртӧ тіянлысь виӧмаӧсь... — шогпырысь шуис сійӧ, синлысъясыс мӧдісны сылӧн тіравны.
Воис юӧр!
Со кутшӧм ыджыд шог!
Шогыд — сикӧтш моль кодь жӧ...
Ставыс ӧтлаӧ.
Но, ме сідз думайті: колльӧда айкаӧс!
Гуала кӧть ачым, а оз бокӧвӧй йӧз.
И сэтшӧм омӧль сійӧ вӧлі!
Некор эг чайтлы, мый сійӧ бурдас.
Некор!
Доктор менӧ сиделкаӧн индіс.
Отсыштны, вердыштны, юны сетыштны висьысьлы.
Бокӧвӧй киыд кӧть и небыд, но век жӧ бокӧвӧй...
А аслад чорыд, да кокни!
Доктор шуис: «Тэ бурдӧдін...»
— Да ӧд тадзи и вӧлі, навернӧ...
— Енмыс тӧдӧ, — Любаша лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Тайӧ кад чӧжыс Люба зэв ёна вежсьӧма: омӧльтчӧма, чужӧмыс вӧйӧма, чертаясыс сэні ёнджыка тӧдчисны.
Но балябӧжас зэлыда гартӧм зарни рӧма сьӧкыд кӧсаяса юрыс сылӧн важкодьыс на вӧлі мича.
Вешйыштӧм шоныд кӧсынка улысь бумазея ковтаыслӧн восьса юрйылӧдыс тыдаліс сылӧн еджыд сьыліыс.
«Юсьӧс эськӧ тэ серти серпасавны», — думыштіс Фролов.
— А мыйла тэ, Люба, непременнӧ воин татчӧ?
— Вӧлӧгдасяньыс?
И ачым ог тӧд.
Тані Андрейкӧд несчастье лоӧма.
И кыскис татчӧ.
Пленнӧйяссӧ мӧдӧдалӧны Кардорӧ.
Вот и ме...
«Сійӧ чайтӧ, мый Андрейыс пленын, — думыштіс Фролов. — Но и зэв бур.
Гашкӧ, сылы тадзсӧ кокньыдджык.
Оз кӧсйы миритчыны, мый сійӧс виисны.
А гашкӧ и, код тӧдас?..»
— Вайӧдіс менӧ татчӧ, кыдзи гӧнӧс тӧв, — водзӧ висьталіс Люба. — Валерий дорӧ отрядас муна.
Ме Вӧлӧгдаын на кывлі, Вагаын пӧ сійӧ чукӧртӧ лыжникъясӧс...
— Правильно.
Сэні формируйтӧны лыжнӧй команда.
— Но вот!
Сы дінын и кута воюйтны... — шуис Люба да решительнӧя пыркнитіс юрнас. — Ок, Павел Игнатьевич...
Кӧні нӧ миян Андрейным?
Коньӧрӧй мортӧй!
Ловъя-ӧ? — Сійӧ ышловзис, тупкис кинас чужӧмсӧ, медым не петкӧдлыны синвасӧ, сэсся синъяссӧ чышкис кипыдӧснас. — Енъюгыдыс абу муса, збыль шуа.
Кывъяснад шогтӧ он кӧтӧд!
Кывйыд абу ва, шогыд абу сукар... — Сійӧ бара пыркнитіс юрнас. — Аски татысянь морт дас вит кымын мунӧ Вага вылӧ.
И ме накӧд.
— Но, воюйт, Любаша!
Сиа тэныд быдсяма шудсӧ.
Шуда воюйт...
Да Андрейтӧ эн вунӧд.
— Ме ещӧ сійӧс аддзыла на, Павел Игнатьевич, — шуис Люба. — Непременнӧ аддзыла...
— Веритан кӧ, верит...
Тайӧ тэ сикт помас сьылін? — юаліс комиссар.
— Ме... Сьывнысӧ сьылі, а сьӧлӧм вылын... дьӧгӧдь. — Люба шогпырысь ышловзис, курччис вомдоръяссӧ да чӧв ланьтіс.
Мыйкӧ дыра мысти Люба муніс тыртӧм улича кузя сикт мӧдар помас.
Муніс юрсӧ копыртӧмӧн, мыйкӧ думайтігтыр, корсюрӧ мыйкӧ сійӧ шуаліс аслыс.
Гӧгӧр вӧлі тӧлысь югӧрсьыс лӧзоват рӧвнӧй лымъя эрд.
Январ коймӧд лунлы паныда войнас Фролов бӧр мӧдӧдчис Красноборскӧ.
Соколов бара пукаліс пуклӧс вылын зон-ямщиккӧд орччӧн.
Кок уланыс идзас пиын куйліс зарядитӧм кык винтовка.
Мӧд доддьыс, кӧні пукаліс пленнӧй американец да сійӧс сопровождайтысь боеч, кыссис кӧнкӧ бӧрын.
Туй вылын Фроловлы ковмис некымынысь вежны вӧвъяссӧ.
Гортас сійӧ локтіс сӧмын аски рытнас, узьтӧм, мудз, но зэв бур настроениеа.
Паськыд улича помын, лым толаяс сайын, тыдалісны красноборскӧй штаблӧн югыд ӧшиньяс.
Пӧсялӧмысла руалысь тройка пырис штабнӧй дворӧ да сувтіс двор шӧрас.
Посводзсянь кильчӧ вылӧ петіс дежурнӧй.
— Воинныд?!
— кор тӧдіс Фроловӧс, горӧдіс сійӧ. — Здравия желаю, комиссар ёрт!
Воча приветствуйтӧм бӧрын Фролов прӧйдитіс пемыд кӧдзыд посводзӧд да воськовтіс горничаӧ.
Драницын да Воробьёв вӧлі ужнайтӧны.
Найӧ эз кывлыны, кыдзи воис Фролов да, сійӧс друг аддзӧм бӧрын, кыкнанныс нимкодя чеччисны пызан сайысь.
Комиссар сідзжӧ радліс, мый бӧр воис штабӧ, коді кажитчис ӧні сылы рӧднӧй керкаӧн.
Но радлӧмыс сылӧн ӧдйӧ прӧйдитіс, кор тӧдмаліс выльторъяс йылысь, кодъясӧс получитӧмаӧсь сы вотӧдз некымын час сайын.
Северо-Двинскӧй направлениеын неудача потерпитӧм бӧрын интервентъяс вежисны планнысӧ, и адмирал Колчак, налысь воля выполняйтӧмӧн, шыбитіс Пермь вылӧ гырысь вынъяс: сійӧ думайтіс мунны водзӧ войвылӧ да босьтны Вятка да Котлас.
Асыввыв фронтса Коймӧд армия, кодлӧн эз вӧв некутшӧм поддержка, кызь лун чӧж героическӧя тышкасис белӧйяскӧд, но декабр 24 лунӧ сылы быть лои эновтны Пермь.
Пермь эновтӧм йылысь юӧр получитӧм бӧрын кык час мысти Драницын получитіс Семенковскийсянь кузь телеграмма.
Сійӧ приказывайтіс Северо-Двинскӧй бригадалы, кыдзи и пыр срочнӧ да кыдзи и пыр «кыв шутӧг», снимитны позиция вылысь некымын «лишнӧй» часть да пырысь-пыр жӧ мӧдӧдны найӧс Войвыв фронтса мӧд участок вылӧ, Вологодскӧй кӧрттуй вылӧ, медым «ёнмӧдны кӧрт туй сектор».
Такӧд тшӧтш бригадалы сійӧ предлагайтіс «быдногӧн ёнмӧдны оборона линия».
— Тайӧ нӧ миян лишнӧй частьясыс?
Мыйся сӧрӧм! — пельпомъяссӧ лэптыштліг Фроловлы шуис Драницын. — «Снимитны частьяс...», «быдногӧн ёнмӧдны...»
Тайӧ жӧ сӧрӧм! — скӧралігтыр шуаліс сійӧ. — Таысь кындзи, ме ог гӧгӧрво, мыйла приказаниеыс воӧ сысянь, а оз командармсянь.
Фролов чӧв оліс.
И друг, регыдджык сьӧлӧмнас, а не вежӧрнас, сійӧ мӧдіс чувствуйтны частьясӧс тайӧ мӧдӧдӧмысь мыйкӧ неладнӧйӧс, кутшӧмкӧ страшнӧй беда.
— Кушӧдны Котлас? — шӧпнитіс сійӧ да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — Мыйся притча?
Сы вылӧ страшнӧ вӧлі видзӧднысӧ.
Сійӧ шӧйӧвошис, но сэки жӧ скӧрмӧмысла ку пытшкас эз тӧр.
— Тэ йитчылін прямӧй провод кузя Семенковскийкӧд? — Драницынлысь юаліс сійӧ.
— Йитчылі, — вочавидзис сійӧ да ӧбидапырысь, скӧра видзӧдліс бокӧ. — Меным прикажитісны не рассуждайтны.
Тайӧ — главкомлӧн распоряжение.
Жырйын лои шынитӧв.
Сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи пачын трачкӧдчис коз пу пес.
— А Квайтӧд армияса реввоенсӧветкӧд энӧ заводитлӧй йитчывны?
— Кыдзи нӧ... — шуис Воробьёв. — Гринева юӧртіс меным, мый Владимир Ильич поручение серти Мӧскуаысь Асыввыв фронт вылӧ петӧма ЦК-лӧн Комиссия Сталин да Дзержинский ёртъяс юрнуӧдӧм улын...
Фролов ырскӧбтіс-чеччис места вывсьыс.
— Вот кыдз?! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ зэв важнӧ.
Войнас Фролов прямӧй провод кузя сёрнитіс Гриневакӧд.
Сійӧ юаліс, кыдзи Квайтӧд армияса реввоенсовет видзӧдӧ Семенковский приказ вылӧ.
Тайӧ приказсӧ выполняйтӧмыс должен вайӧдны сыӧ, мый лоӧ восьтӧма фронтлысь ӧти зэв важнӧй участок — Котлас.
— Мый тайӧ? — юасис Фролов. — Военнӧй закон шыпасъяс серти ме обязан подчиняйтчыны вылісянь воысь приказъяслы.
Но ме коммунист, ме выполняйта не сӧмын шыпас, но законлысь смысл.
Ме шыӧдча партийнӧй организацияӧ.
Должен-ӧ ме подчиняйтчыны приказыслы?
Семенковский шуӧ, мый тайӧ — главкомлӧн распоряжение.
Кутшӧм мнениеыс командармлӧн?
— Командарм виччысьӧ Сталин ёртлысь приказаниеяс.
Сталин ёрт лоӧ Вяткаын.
Виччысям приём, мӧдам беседуйтны став юалӧм кузя.
Эм кӧ позянлун, локтӧй Вяткаӧ.
Ме закажита Котласын паровоз.
Делӧыс срочнӧй.
Сійӧ жӧ войнас комиссар Фролов бара петіс Красноборскысь.
Корадоддьын пуклӧс вылын пукаліс век сійӧ жӧ Соколов.
Ямщик вовсю вӧтліс вӧвъяссӧ.
Кӧдзыд сынӧдыс сэтшӧма сотіс, мый сьӧкыд вӧлі лолавнысӧ.
Тройка тӧвзис Котласӧ.
МӦД ГЛАВА
Вятскӧй исполнительнӧй комитет помещайтчис вӧвлӧм губернскӧй присутствие зданиеын.
Сьӧкыд мебельӧн обставитӧм ыджыд кабинетъясӧ волыны кутісны кучик курткаа либӧ нелӧсьыда пукалысь пинжака йӧз. Куртка либӧ пинжак увсьыс налӧн тыдышталісны ситечысь вурӧм косовороткаяс.
Но канцелярияясын зумыда пукалісны асланыс письменнӧй пызанъяс сайын тӧрытъя сарскӧй чиновникъяс.
Найӧ вуралісны асланыс сюртукъяслысь кутша кизьяссӧ матерьеӧн да ортсысяньыс петкӧдлісны, быттьӧкӧ сьӧлӧмсяньыс выполняйтӧны налы поручитӧм обязанностьяс.
Контрреволюциялӧн войска вӧлі воӧны Пермсянь Вяткалань.
Декабр тӧлысь помын Пермӧс вӧлі сдайтӧма Колчаклы.
Мотовилихинскӧй заводысь медся ценнӧй механизмъяс да Пермскӧй железнодорожнӧй узеллӧн пӧшти став овмӧсыс веськалісны противник киясӧ.
Мудз Коймӧд армия бӧрыньтчис враг натиск улын.
Мӧд армияыс жӧ, главкомлӧн предательскӧй приказ серти, эз пыртсьы бойӧ да эз сет Коймӧд армиялы некутшӧм отсӧг.
Тайӧ грознӧй часас Мӧскуаысь Вяткаӧ петіс ЦК Комиссиялӧн поезд.
1919 вося январ 5 лунӧ поезд воис Вятскӧй вокзаллӧн ляпкыд перрон дорӧ.
Воысьяслы паныд тэрмасьӧмӧн петісны йӧз.
Ӧтияс локтісны сы вӧсна, медым дзик пыр жӧ представитны ассьыныс объяснениеяс либӧ доложитны военнӧй, хозяйственнӧй да политическӧй обстановка йылысь.
Мукӧдъяс лыддисны аслыныс непременнӧй долгӧн лично встретитны Комиссияса членъясӧс, кодъясӧс ыстіс татчӧ Российскӧй Коммунистическӧй (большевикъяс) партиялӧн Центральнӧй Комитет да Оборона кузя Сӧвет.
Коймӧдъяс локтісны, медым кӧть ылысянь да видзӧдлыны Мӧскуаысь воысь поезд вылӧ да аддзывны мортӧс, коді спаситіс Царицын.
Сталин петіс вагонысь Дзержинскийкӧд ӧтлаын.
Вяткаса военнӧй, партийнӧй да сӧветскӧй работникъяскӧд здоровайтчӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ корис на пиысь ӧткымынъясӧс ас дорас.
Туйяс вылын сулалісны комендантскӧй охранаса боечьяс.
Телефоннӧй провод пыр жӧ йитіс карсӧ поездкӧд.
Сталин заводитіс уджавны Вяткаӧ аслас локтӧм бӧрын первойя минутсяньыс жӧ.
Лун чӧжӧн поезд дорысь позьӧ вӧлі аддзыны быдсямапӧлӧс йӧзсӧ.
Тані вӧліны ЦК-са Комиссияӧн корӧм ответственнӧй работникъяс, фронт штабса сотрудникъяс, военспецъяс, комиссаръяс; воисны татчӧ и крестьяна-ходокъяс сиктъясысь, железнодорожникъяс, вӧр пилитан да кучик вӧчан заводъясса рабочӧйяс.
Ӧтияс прӧйдитлісны Сталин ёрт дорӧ, мукӧдъяс кыскылісны асланыс портфельясысь, полевӧй сумкаясысь, тулуп питшӧгъясысь либӧ прӧстӧ гӧлень костсьыс заявлениеяс да сетавлісны найӧс секретарьяслы.
И сы серти, кутшӧм пӧся найӧ шыӧдчылісны секретарьяс дорӧ, вӧлі тыдалӧ, кутшӧм ыджыд лача пуктылісны тайӧ йӧзыс Сталин ёрт локтӧм вылӧ.
Еджыдӧдз вушйӧм кожанкаа, вӧйӧм чужӧма, бритчытӧм морт, кодлӧн вӧнь саяс вӧлі сьӧд маузер, настойчивӧя висьталіс секретарлы:
— Ме Кунгурысь...
Ме станцияса комендант!
Тэ, другӧ, доложит ставсӧ, мый ме тэныд висьтала.
Стогов — мерзавец.
Назначитісны сійӧс эвакуация кузя начальникӧн.
Юрнас ручайтчис, мый эвакуируйтас Пермь.
Кӧсйысьнысӧ мастер, сукин сын!
Нуис ассьыс шылльӧ-мылльӧсӧ, жуглӧм венскӧй стулъяс, а пушкаяссӧ колис.
Измена, чӧртыс мед нуӧ!
Тадзи и висьтав Сталин ёртлы...
Секретарь муртса на удитіс помӧдз кывзыны кунгурса комендантлысь сёрнисӧ, кыдзи сы дорӧ локтіс нин мӧд посетитель — лаптиа да киссьӧм тулупа крестьянин.
Сійӧ скӧрысь пыркӧдіс тошнас:
— Ме бедняк...
А чрезвычайнӧй налогсӧ кыдзи тэчӧны?
Душ лыд серти.
Мый вылӧ, сідзкӧ, революцияыс вӧлі?
Менам сизим душ и ни ӧти мӧс абу.
А кулаклӧн куим душ да вит мӧс...
<ns>Рихметика</ns>!
Пыр выль и выль йӧз волісны секретарьяс дорӧ.
ЦК Комиссиялӧн поездыс лои не сӧмын карса, но и губернияса став олӧмлӧн центрӧн.
...Медбӧрын посетительясӧс вӧлі лэдзӧма, но Сталин век на уджаліс.
Пызан весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ выль пӧв лыддяліс донесениеяс, показаниеяс, докладъяс.
Вӧлі нин сёр рыт.
Вагонын югыда ӧзйис электричество.
Корсюрӧ Сталин лэдзчысьліс стул мыш вылас да шойччӧм могысь пукавліс тадзи ӧти-кык минут.
Сэсся сійӧ бара босьтчыліс уджӧ.
«Вежны Коймӧд армияса командармӧс, — блокнот лист вылӧ гижис Сталин. — Корны Мӧскуаысь куим бур политическӧй работникӧс.
Ветлыны Глазовӧ, Коймӧд армиялӧн штабӧ...»
Проводник вайис муртса на заваритӧм сук чай.
Сталин юис ньӧжйӧ, шонтіс кынмӧм чуньяссӧ стӧкан бердас.
Вагонын вӧлі кӧдзыд.
Уджавны бара заводитігӧн Сталин плавгис пельпом вылас шинельсӧ.
Аслас чёткӧй да яснӧй почеркӧн сійӧ гижис Владимир Ильичлы:
«Расследование заводитӧма.
Расследование мунӧм йылысь кутам юӧртавны пӧпутнӧ.
Ӧні кежлӧ лыддям коланаӧн висьтавны Тіянлы Коймӧд армиялӧн ӧти, нюжӧдны позьтӧм нужда йылысь.
Делӧыс сыын, мый III армияысь (30 сюрс мортысь унджык) кольӧмаӧсь сӧмын 11 сюрс кымын мудз салдатъяс, кодъяс муртса вермӧны кутны противниклысь напор...»
Сталин думыштчис: «Колӧ, медым красноармеечьяс сразу почувствуйтісны тыллысь тӧждысьӧм...
Сэки настроениеыс налӧн кыптас...»
Сталин бара копыртчис пызан весьтӧ, перӧсӧ сюйліс чернильницаӧ да заводитіс гижны водзӧ:
«Главкомӧн ыстӧм частьяс ненадежнӧйӧсь, мыйтакӧ весиг враждебнӧйӧсь и колӧ вӧчны серьёзнӧй фильтровка.
III армияысь колясъяссӧ спаситӧм могысь да Вяткаӧдз противниклысь ӧдйӧ локтӧмсӧ торкӧм могысь (фронтса да III армияса команднӧй составсянь получитӧм став даннӧйяс серти, тайӧ опасностьыс дзик реальнӧй) абсолютнӧ колӧ срочнӧ мӧдӧдны Рочмуысь командарм распоряжениеӧ этшавылӧ куим дзик надежнӧй полк...»
Ӧдзӧс дорын мыччысис секретарь.
— Сталин ёрт, фельдъегерь воис, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Ладнӧ...
Письмӧсӧ помалӧм да кырымалӧм бӧрын Сталин сетіс сійӧс секретарыслы:
— Тӧдмӧдӧй Феликс Эдмундовичӧс...
Корӧй, медым тшӧтш кырымалас...
А исполкомӧ юӧртӧй, мый заседание лоас дас ӧти час да джынйын.
Секретарь петіс.
Сталин ӧзтіс каллянсӧ да матыстчис Рочмулӧн географическӧй карта дорӧ, коді ӧшаліс стенын.
Сійӧ дыр сулаліс карта водзын.
Сэсся сійӧ бӧр локтіс пызан дорӧ.
Ывлаын омляліс тӧв, нӧбаліс лым, кӧдзыдсьыс юргисны телефоннӧй да телеграфнӧй проводъяс, кылісны постӧвӧйяслӧн ӧтсяма кокшыясыс.
Фельдъегерь, ставнас кучик паськӧма, мунігмозыс сумкасӧ лӧсьӧдіг, котӧртіс лымйӧн тырӧм станционнӧй туйяс кузя настойчивӧя тутсысь паровоз дорӧ.
Кык лун чӧж ЦК Комиссиялӧн поездын муніс напряжённӧй, ни лунын, ни войын дугӧдлытӧм удж.
Сталин ветлывліс карӧ — партиялӧн губкомӧ, исполкомӧ.
Кыдзи и первойя луннас, ЦК Комиссияӧ вилісны военнӧй рaботникъяс, комиссаръяс да командармъяс, губкомсаяс да кыкнан — Перым да Ятка — исполкомъяс президиумса членъяс.
Квайтӧд армиясянь вӧлі корӧма делегация, код составӧ пырис и Гринева.
Дзик быд часӧн выясняйтчылісны пыр выль и выль подробностьяс Пермь сдайтӧм кузя, лои пыр яснӧджык пермскӧй катастрофалӧн кыдз общӧй картинаыс, сідзи и сійӧ рольыс, кодӧс ворсісны сыын торъя йӧз.
Йӧзыс чувствуйтісны, мый сӧмын Сталин ӧтнас вермас разберитчыны тайӧ ставас, сӧмын сійӧ вермас веськӧдны лоӧмторъяслысь потоксӧ колана туй вылӧ, нуӧдны йӧзсӧ вернӧй туй кузя, шыбитны став туйтӧмторсӧ, ставсӧ, коді мешайтӧ успехлы, бырӧдны шӧйӧвошӧмсӧ, коді шымыртліс весиг найӧс, кодъяс вермисны, кужисны да кӧсйисны уджавны настоящӧй ногӧн.
Переломыс тӧдчис нин мӧд луннас.
Фабрикаясын да заводъясын, штабъясын да войскӧвӧй частьясын, карса учреждениеясын и весиг уличаяс вылын — йӧзыс быдлаын сёрнитлісны сы йылысь, мый ӧні ставыс кутас мунны мӧдног.
Настроение тӧдчымӧн бурмис.
Тайӧс чувствуйтіс ас вылас и Фролов.
Паровозсӧ, кодӧс кӧсйысис Гринева, Фролов эз кут виччысьны.
Поезд петіс водзджык.
Ковмис треситчыны-мунны военнӧй йӧз тыра душнӧй теплушкаын.
Войнас сӧмын и сёрнитісны Пермь йылысь.
Буретш тайӧ войнас Фролов помӧдзыс гӧгӧрвоис пермскӧй лоӧмторъяслысь став серьёзностьсӧ.
Сійӧ, мый сэтшӧма волнуйтіс Фроловӧс тӧрыт, ӧні, пермскӧй лоӧмторъяскӧд сравнивайтіг, кажитчис сылы не сэтшӧм нин тӧдчанаӧн да важнӧйӧн.
«Сталин ёрт ӧні занят сэтшӧм ыджыд, первостепеннӧй юалӧмъяс разрешайтӧмӧн...
Миянӧдз-ӧ ӧні сылы?
Вермим эськӧ и кыдзкӧ асьным справитчыны...»
Туй пӧлӧныс кыкнанладорӧдыс кыссис синмыдлы судзтӧм вӧр и вӧр.
Теплушкаын вӧлі лолавнысӧ нинӧмӧн.
Кык судта наръяс вылын куйлісны и пукалісны йӧз.
Фроловлӧн зэв ёна горшыс косьмис.
Туй вылын коллялӧм войыс кажитчис сылы помтӧм кузьӧн, и сійӧ муртса вермис виччысьны асывсӧ, кор поезд, медбӧрын, сувтіс Вятка-Котласскӧй станциялӧн пӧвъясысь вӧчӧм барак дорӧ.
Кор аддзис неприветливӧй станционнӧй стрӧйбаяссӧ, жугласьӧм заборъяс, кӧрзинаяса да мешӧкъяса крестьянаӧс, кодъяс пукалісны веськыда лым вылас, Фролов дзикӧдз жугыльмис.
«Ни мыссьыны, ни нинӧм тані, — дӧзмӧмӧн думайтіс сійӧ. — Кӧть эськӧ нин ва юыштны ли, мый ли...»
— Кипятильникыс тіян тані эм абу? — юаліс сійӧ перрон вылын сылы паныдасьысь путевӧй рабочӧйлысь.
— Лок мунам... — вочавидзис сійӧ. — Бак эм, сиктыс кӧ ставсӧ эз ю.
— Но и станция, — тэрыба восьлалысь рабочӧй бӧрся мунігмоз броткис Фролов, — неужели ва оз позь заптыны?
Ваыс ӧд абу карточкаяс серти!..
— Да, правильнӧ, мый шуны... безобразиеыс уна!..
Мыйкӧ дыра найӧ мунісны чӧла.
Рабочӧй друг нимкодя шуис: — Но ӧні, слава богу, Сталин ёрт воис...
Эн кывлы ӧмӧй?
— Воис нин?
— А кыдзи нӧ!
Ильичсянь полнӧй мандатӧн!..
Босьтны кӧть миянлысь транспорт...
Сталин ёртлӧн воӧмыс выль вын сетіс миянлы, ей-богу...
А то нинӧм вӧлі оз артмы.
Ӧні делӧыс мӧдас мунны!
И Пермь регыд мысти бӧр миян лоӧ!
Оз сэні дыр кӧзяйничайтны господа Колчакъяс!
Найӧ локтісны бак дорӧ, код гӧгӧрын сулалісны чайникъяса да кружкаяса йӧз.
— Со и бакыс! — шуис рабочӧй. — Но, прӧщайтлы.
Комиссар кутшӧмкӧ али мый?
— Комиссар, — нюммуніс Фролов.
— Со ӧд, — шуис рабочӧй, довкнитіс юрнас, сэсся саяліс путевӧй будка ӧдзӧс сайӧ.
Ва вылӧ ӧчередьӧ сувтігӧн Фролов кутіс чувствуйтны, мый настроениеыс сылӧн друг вежсис.
Станцияыс ӧні эз нин кажитчы сэтшӧм шуштӧмӧн.
«Ӧні делӧыс мӧдас мунны», — усины тӧдвылас сылы рабочӧйлӧн кывъясыс да, часі вылас видзӧдлӧм бӧрын, друг мӧдіс тэрмӧдлыны старикӧс, коді сулаліс кран дорын ыджыд чайникӧн.
Ва юӧм бӧрын Фролов юасис, кыдзи сылы мунны главнӧй вокзалӧ.
Мунны колӧ вӧлі ылӧ.
Карыс вӧлі тырӧма свежӧй, муртса на усьӧм лымйӧн.
Мыччысис шонді, и Фролов дзикӧдз гажмис.
Кор петіс проспект вылӧ, сійӧ аддзис улича вывті кузя нюжалысь обоз.
Пельӧс сайсянь друг мыччысис корадодь, кытчӧ вольсалӧма гӧна ку.
Томиник красноармееч сувтсӧн веськӧдліс вӧвъясӧн.
Туй бокас кежӧм бӧрын сійӧ предупредитіс обозкӧд орччӧн лабутнӧя восьлалысь ямщикъясӧс.
Найӧ уськӧдчисны асланыс додьяс дорӧ.
Корадодь ӧдйӧ тӧвзьыштіс Фролов дорті
Корадоддьын пукалісны кыкӧн.
Ӧтиыс вӧлі бекешаа да защитнӧй рӧма фуражкаа.
Сыкӧд орччӧн пукаліс салдатскӧй шинеля да мехӧвӧй пеля шапкаа, паськыд пельпомъяса морт.
«Сталин!» — радпырысь думыштіс Фролов.
Вологодскӧй штаблӧн вагоныс сулаліс запаснӧй туйяс вылын.
Кор комиссар Фролов пырис Гринева купеӧ, сэні вӧліны нин уна военнӧй да штатскӧй йӧз.
Но Гринева сэк жӧ казяліс Фроловӧс.
— Удитін! — кисӧ сылысь топыда кутліг шуис сійӧ. — Зэв бур...
Сталин ёрт воис...
— Кыдз жӧ!
Тӧда!
— Ӧні ставыс тӧдӧны, — шуис кузь шевелюраа мастерӧвӧй вылӧ мунысь, олӧма мужчина. — Сюрыштас кодлысюрӧ миян вятскӧйяс пиысь!
Эк, проклятӧй чӧртъяс!
Мужчина серӧктіс, нюммуніс и Гринева.
— Тэнад письменнӧй али устнӧй доклад? — Гринева шыасис сэсся Фролов дорӧ.
— Устнӧй, — яндысьӧмӧн вочавидзис Фролов. — А колӧ письменнӧй?
— Гашкӧ, ковмас, тэ лӧсьӧд.
— Вот мый, Анна Николаевна... — заводитіс Фролов. — Ме кӧсйи юавны...
Сталин ёртлӧн ӧні сы мында важнӧй делӧяс...
Лӧсьыд-ӧ... — Сійӧ юалана видзӧдліс Гринева вылӧ, коді буретш армейскӧй картузасис.
Сійӧ кӧрталіс коричневӧй башлык, сэсся помъяссӧ сылысь гартіс сьылі гӧгӧрыс.
— Полан, мый Сталин ёртлы некор лоӧ... — шуис Гринева. — Делӧыс ӧні сылӧн збыльысь сы мында, мый ме ог тӧд, кыдзи сійӧ вевъялӧ...
— Миянӧдз-ӧ ӧні?
Ме кӧсъя шуны: Двинскӧй участокӧдз-ӧ ӧні?..
Гринева думыштчис.
— Но ладнӧ...
Сэні тыдавны кутас, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын шуис Гринева... — Тэ вот мый...
Овмӧдчы первой татчӧ, шойччы.
Корасны тэнӧ час куим кежлӧ, водзджыксӧ оз.
Гашкӧ, и нёль кежлӧ.
Некытчӧ эн мун, виччысь тані.
Ме ыстыла тэла.
Ёртъясыскӧд ӧтлаын, кодъяс вӧліны сы купеын, сійӧ петіс.
Фролов весаліс сапӧгсӧ, мыссис, сэсся вещевӧй мешӧксьыс кыскис нянь да пӧжалӧм черитор, аппетитӧн сёйис да босьтчис уджӧ.
Докладсӧ гижны помалӧм бӧрын сійӧ босьтіс киас вятскӧй газетъяс.
Кадыс кыссис зэв ньӧжйӧ.
Сійӧ водіс диван вылӧ.
Фролов войбыд синсӧ эз куньлы, но и ӧні сылӧн эз узьсьы.
Сійӧ кӧсйис ылӧдны асьсӧ лыддьысьӧмӧн, но сы йылысь дум, мый сійӧ аддзысьлас Сталин ёрткӧд, эз петав юрсьыс.
Воис индӧм кад.
Гринева некодӧс эз ысты.
Фролов эз нин вермы куйлыны, а ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ купеӧд.
Коли ещӧ кык час.
«Буракӧ, талун менӧ оз корны, а, гашкӧ, и ме сэні нинӧм вылӧ ог ков, — решитіс Фролов. — Пета да неуна кӧть гуляйтышта вагон дорӧд».
Сійӧ петіс туйяс вылӧ.
Вӧлі пемыд нин.
ЦК Комиссиялӧн поездыс сулаліс водокачка сайын.
Туйяс кузяыс ветлӧдлісны некымын морт, тыдалӧ, сідз жӧ, кыдзи и Фролов, виччысьӧны приём.
Йӧзыс куритчигмоз сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд.
Паськыд, буракӧ, абу аслас тулупа да папахаа кузь тушаа мужчина висьталіс кепкаа да кожанкаа дзор уска рабочӧйлы:
— Прикажитӧма дзик пыр жӧ чукӧртны анкетнӧй даннӧйяс.
Правильнӧ!
А тэ тӧдан, мый тыдовтчас?
Стӧча ме шуны ӧні ог на вермы.
Но и сідз-тадз артыштӧмӧн ме ог ӧшибитчы: вятскӧй аппаратын ӧкмысдас процентыс — важ сарскӧй чиновникъяс.
Тэ тӧдан, мый шуис Сталин ёрт?
Ті, шуӧ, сарскӧй земскӧй учреждениеяссӧ прӧстӧ нимтӧмныд сӧветскӧйясӧн...
— Правильнӧ шуӧма, — шыасис кожанкаа морт.
Но, ме кывлі, и тэныд сюрыштӧма?
— Ещӧ кыдзи, — вочавидзис кузь тушаа морт.
— Мыйысь нӧ, абу кӧ секрет?
— Тіян газетад, шуӧ, гора да пустӧй фразаясысь кындзи, нинӧмыс абу...
А Колчаклы паныд войналӧн цель, а совдепъяс бӧрйӧм, а сиктын сӧветскӧй власьтлӧн конкретнӧй могъяс?
Мый нӧ тайӧ, тіян ногӧн, «низменнӧй» темаяс, кодъяс нинӧм оз сулавны?
Туйяс сайын, вокзал мӧдарладорас, тыдалісны ӧти судта ляпкыдик керкаяс, кустъяс, понӧльяс.
Тыдыштіс горизонтлӧн алӧймыштӧм дорыс.
Фролов лэптыштлывліс пельпомъяссӧ кӧдзыдысла.
Тӧлыс лёкысь нетшкис сы чигаркаысь бикиньяссӧ.
Пель вылас кубанкасӧ ёнджыка лэдзӧмӧн сійӧ кытшовтіс вагон гӧгӧрыс, медым сайӧдчыны тӧвсьыс.
Орччӧн сулалысь эшелонса теплушкаясын ӧдзӧсъясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, ӧти теплушкаын ломтысис пач.
Пач гӧгӧрыс сулалісны командиръяс да волнуйтчӧмӧн да кыпыда сёрнитісны Сталин йылысь.
Тӧварнӧй составлысь мыйкӧ мында юкӧн займитӧмаӧсь нин боечьяс.
Ичӧтик забор сайын виччысис пуксьыны лӧсьӧдчӧм боечьяслӧн мӧд группа.
— Ті Красноборскӧй штабсянь? — друг чукӧстіс Фроловӧс кутшӧмкӧ военнӧй. — Ме тіянӧс корся нин дас вит минут.
Гринева ёрт тшӧктіс...
Фролов ӧдйӧ прӧйдитіс туйяс кузя да, йизьӧм джуджыд пос кузя кайӧм бӧрын, пырис тамбурӧ, кӧні сідзи жӧ, кыдзи и туйяс вылын, приём виччысигмоз, сулалісны йӧз.
Коридорӧд прӧйдитӧм бӧрын сійӧ матыстчис ӧдзӧс дорӧ, кодлӧн вылыс джынйыс стеклӧалӧма.
Стеклӧыс вӧлі матӧвӧй, аслыспӧлӧс узоръяса.
— Кытчӧ нӧ тэ вошин! — скӧрысь шуис ӧдзӧс дорын сулалысь Гринева. — Ӧні помасяс сӧвещанньӧ, а сэсся мӧд заводитчас.
Сталин ёрт примитас тэнӧ перерыв дырйи.
Тані виччысьлы...
Дзик пыр корасны.
Гринева саяліс ӧдзӧс сайӧ.
Ӧшинь дорын Фроловкӧд орччӧн сулаліс Коймӧд армияӧн командуйтысь, куш юра да ыджыд кыз ныра ичӧтик тушаа морт.
Сэні жӧ сулаліс армиялӧн Военнӧй сӧветса член.
Кыкнанныс найӧ вӧліны вӧсньыдик руд нойысь вурӧм вылиник шинеляӧсь, кодъяс сос помъясын вӧліны паськыд оборотъяс.
Командарм нервнӧя барабанитіс чуньяснас ӧшинь стеклӧас.
Некымын минут мысти петіс секретарь да шуис, мый командарм да Военнӧй сӧветса член вермасны мунны Глазовӧ.
— Сталин ёрт воас тіян армияӧ водзӧ расследуйтӧм могысь, — содтіс сійӧ.
— Кор виччысьны? — чирӧм гӧлӧсӧн юаліс командарм.
— Талун войнас, — вочавидзис секретарь.
Командарм да Военнӧй сӧветса член петісны вагонысь.
Ӧдзӧс сайысь кылісны спокойнӧй, негора шуӧм, нӧ решительнӧя юргысь кывъяс:
— Делӧыс не сӧмын сыын, мый Коймӧд армиялӧн... либӧ сы матысса тыллӧн... слабӧсь органъяс...
А мый вӧчӧны окружнӧй военкомъяс?
«Сталин...» — гӧгӧрвоис Фролов.
Сӧмын ӧтчыд, во сайын, Смольныйын, военнӧй отделын, Фролов аддзыліс да кывзыліс Сталинлысь сёрни и ӧні дзик пыр жӧ тӧдіс сылысь гӧлӧссӧ.
— Ыстӧны фронт вылӧ нарошнӧ ненадежнӧй частьясӧс... — шуаліс Сталин. — Комиссаръяслӧн Ставрочмувывса бюро снабжайтӧ частьяссӧ детинкаясӧн, а оз комиссаръясӧн.
Главкомлӧн сідз шусяна приказъясыс противоречитӧны ӧта-мӧдыслы!..
Быдса армияяс оз тӧдны, мый налы вӧчны...
Тыдалӧ, Феликс Эдмундович, военнӧй центрын колана вежлалӧмъястӧг делӧыс водзӧ оз мӧд мунны...
Тайӧ яснӧ.
Тадзи и ковмас юӧртны Владимир Ильичлы.
Фролов кывзіс пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, поліс пропуститны кӧть ӧти кыв.
Ӧдзӧс сайын кыліс сразу некымын гӧлӧс.
Сэсся найӧ ланьтісны, и бара кыліс Сталинлӧн спокойнӧй гӧлӧс:
— «Дорвыв кулацкӧй» сиктъяс?
Тані мыйкӧ абу сідз, ёрт...
Дорвыв кулацкӧй сиктъяс оз овлыны...
Кодӧс нӧ сэки эксплуатируйтӧны кулакъясыс?
Но, та йылысь ковмас на сёрнитыштны партийнӧй да сӧветскӧй организацияяс заседание вылын...
Тайӧс ӧні отложитлам...
Йӧзыс ӧдзӧс сайын мӧдісны вӧрны стулъяснас.
Кылісны кызӧктӧмъяс, матӧвӧй стеклӧын мӧдісны тӧдчыны вуджӧръяс.
Заседание помасис.
«Ӧні корасны менӧ...» — думыштіс Фролов, и сьӧлӧмыс сылӧн мӧдіс зэв тэрыба тіпкыны.
Збыльысь, ӧдзӧс сайсянь мыччысис секретарь.
Сталин сулаліс стен бердӧ лэдзчысьӧмӧн да киас кутіс чукля мундштука каллян.
Сійӧ вӧлі кузь руд тужуркаа да руд шароварыа. Тужуркаыслӧн ляпкыдик сувтса воротникыс эз зэлӧд сьылісӧ. Сапӧгыс вӧлі небыд.
Юрсиыс вӧлі сук, сьӧд, тшӧкыд ускыс пӧшти тупкыліс вомдоръяссӧ.
Клеёнкаӧн вевттьӧм кузь пызан сайын пукалісны военнӧй да штатскӧй йӧз. Пызан вылас тырыс вӧліны бумагаяс.
Пызан сайын пукалысь йӧз пӧвстысь Фролов аддзис Дзержинскийӧс.
Аслас кельыдлӧз-рудов синъясӧн пырысь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын да пызан вывсьыс бумагаяссӧ портфеляс сюйӧм мысти Дзержинский шуис Сталинлы:
— Сідзкӧ, ме муна, Иосиф Виссарионович...
— Да, мунӧй, Феликс Эдмундович.
Дзержинский фуражкаасис, пасьталіс бекешасӧ да петіс.
Сталин видзӧдліс ӧдзӧс дорӧ нерешительнӧя сувтысь Фролов вылӧ.
— Пӧжалуйста, ёрт.
Гриневаысь да кык том военнӧйысь кындзи, Дзержинский бӧрысь сідзжӧ ставӧн петісны салон-вагонысь.
Комиссар представитчис.
Сталин матыстчис Фролов дорӧ, приветливӧя здоровайтчис сыкӧд да пуксьӧдіс пызан дорӧ.
— Ті ӧд, буракӧ, вӧвлӧм моряк?
— Так точно, Сталин ёрт, — чеччис да веськыда сувтӧмӧн вочавидзис Фролов.
— Пукалӧй, пӧжалуйста...
Кутшӧмӧсь делӧясыс Северо-Двинскӧй участок вылын?
Фролов тэрмасьӧмӧн заводитіс сёрнитны.
Сталин меліа ӧлӧдіс сійӧс:
— Энӧ тэрмасьӧй...
Миян кадыс эм.
Фролов мӧдіс сёрнитны спокойнӧйджыка.
Сталин кывзіс внимательнӧя, корсюрӧ сетлывліс юалӧмъяс, кодъяс вылӧ Фролов вочавидзліс сэк жӧ.
Комиссар доложитіс пленнӧйяс показаниеяс йылысь, крестьянакӧд сёрнитӧм йылысь, партизанскӧй отрядъяс йылысь, партизан Яков Макинкӧд аслас беседа йылысь.
— Макин — коммунист? — юаліс Сталин.
— Так точно, — вочавидзис Фролов. — Кызвыныс партизанскӧй отрядын беспартийнӧй томйӧз.
Эмӧсь и олӧма йӧз.
Но ставныс сӧветскӧй власьт платформа вылынӧсь.
Юрнуӧдӧны сиктса коммунистъяс...
Сталин муртса ӧвтыштіс кинас.
— Коммунистъяс возглавитісны...
А войтыр на бӧрся мӧдіс!
Гӧгӧрвоис аслас собственнӧй опыт вылын, мый сулалӧны интервентъясӧн кӧсйӧм кисель вадоръясыс да йӧв юясыс...
Сійӧ локтіс пызан дорӧ, босьтіс блокнот да мыйкӧ сэтчӧ гижыштіс.
— Тэ висьтав Сталин ёртлы, кыдзи тэнад Яковыд американскӧй сержантӧс вайӧдӧма, — шуис Гринева.
— Сійӧс эз Яков вайӧд, а Шишигин!
— Американскӧй сержантӧс? — интересуйтчиг юаліс Сталин. — Но, но...
Комиссар висьталіс, кыдзи багатыр Шишигин кутӧма туй вылысь Джонсонӧс.
Сталин серӧктіс.
— Моздорас босьтӧма? — выльысь юаліс сійӧ. — Замечательнӧ!
Сэсся чужӧмыс сылӧн бара примитіс серьёзнӧй, сосредоточеннӧй выражение, и сійӧ сетіс Фроловлы юалӧм, коді первойсӧ кажитчис быттьӧкӧ виччысьтӧмӧн, а збыльысьсӧ вӧлі дзик веськыда йитчӧма став воддза сёрниыскӧд.
— Фролов ёрт!.. — шыасис комиссар дорӧ Сталин. — А ті Кардорӧ наступайтны дасьӧсь?
«Вот сійӧ, медся главнӧйыс», — думыштіс комиссар.
— Чайта, мый дасьӧсь, Сталин ёрт. — Вочавидзигас Фролов бара сувтіс. — Сталин ёрт, — волнуйтчигтыр заводитіс сійӧ сёрнитны, — миян эм главкомлӧн директива, код серти миян направлениеысь мыйтакӧ войска вуджӧдсьӧны шуйга фланг вылӧ, кӧрттуй направление вылӧ.
Сэк жӧ миянлы прикажитӧма ёнмӧдны оборона.
Но кыдзи ми вермам ёнмӧдны оборона, главком кӧ миянлысь босьтӧ частьяссӧ?..
— Тӧдса история, — Сталин шпыньмуніс.
— Буретш та вӧсна Северо-Двинскӧй направление да кӧрттуй костын линияыс кольӧ восьсӧн, — водзӧ висьталіс Фролов. — И эмӧсь йӧз, Сталин ёрт, кодъяс настаивайтӧны, медым выполнитны тайӧ приказсӧ.
Ми сомневайтчам...
— Сӧмын сомневайтчанныд? — тэрыба юаліс Сталин.
— Ми возмущайтчам, Сталин ёрт...
Тайӧ жӧ лоӧ ленинскӧй директиваяс явнӧя нарушитӧм.
Тайӧ жӧ предательство, — аслыс тӧдлытӧг друг содтіс Фролов да кыліс, кыдзи сы мышкуӧд котӧртіс йирмӧг.
Фроловлысь спокойнӧя кывзӧм бӧрын Сталин шуис сэтшӧм тонӧн, кыдзи сёрнитлӧны важӧн нин решитӧм делӧяс йылысь:
— Энӧ беспокоитчӧй...
Тайӧ «приказсӧ» отменитӧма.
Командующӧйлы сетӧма нин индӧдъяс: выльысь заводитны активнӧй действиеяс тіян направлениеын.
Кутшӧмӧсь туйясыс Шенкурскӧ?
Колӧ кучкыны сэтчӧ, кӧні врагыс оз виччысь.
Фролов тэрыба видзӧдліс Сталин вылӧ, пыр жӧ донъяліс тайӧ прӧстӧй мӧвпыслысь мудростьсӧ.
«Наступайтны Шенкурскӧ.
Миян пиысь некод та йылысь эз думыштлы.
Сэтчӧ позьӧ кучкыны?..»
— Шуӧны, сэн пӧ сьӧд пемыд вӧръяс да прӧйдитны позьтӧм джуджыд лым? — комиссар вылӧ сюся видзӧдіг юаліс Сталин. — Прӧйдитасны йӧзыс?
Кыдзи, тіян ногӧн?
— Прӧйдитасны, — вочавидзис Фролов.
— А пушкаяс?
— Кыскам...
Фроловлӧн косіник, гожъялӧм чужӧм вылас петіс нюм.
— Сталин ёрт! — став сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ, — Да рӧдимӧй лым пиын ми асьным кӧзяеваыс!
Приказывайтӧй.
— Американскӧй пушкаясысь онӧ повзьӧй?
— Огӧ повзьӧй, Сталин ёрт! — решительнӧя да пӧся вочавидзис Фролов.
Сталин дружескӧя пуктіс кисӧ комиссарлы пельпом вылас.
— Правильнӧ, Фролов ёрт...
Войтыр страдайтӧ...
Войтырыс виччысьӧ мездӧм...
Ми нуӧдам отечественнӧй война...
Чужеземец-интервентъяс нашествиелы паныд...
Миян рӧдиналӧн врагъяслы паныд...
Сьӧкыдлунъяс зэв гырысьӧсь, ӧтчаяннӧй тыш.
Но рабочӧй класс некор юрсӧ эз ӧшӧдлы.
Некор эз ӧшӧдлы юрсӧ и большевикъяслӧн партия.
Америка — озыр канму, сылӧн уна вооружение.
Но кӧні нӧ, не кӧ врагъяслы папыд серьёзнӧй бойясын, кутас закаляйтчыны, мужайтны миян том армия...
Сталин прӧйдитчис вагонӧд.
Пуксис кутшӧмкӧ особеннӧй чӧвлун.
Том военнӧйяс, кодъяс пукалісны пызан помъясас, внимательнӧя кывзісны.
Юрсӧ копыртӧмӧн Гринева сідзжӧ сосредоточеннӧя кывзіс Сталин ёртлысь сёрнисӧ да мыйкӧ тэрыба гижаліс сы водзын куйлысь тетрадьӧ.
Фролов, синсӧ вештывтӧг, видзӧдіс Сталин вылӧ да думайтіс сы йылысь, мый нэм чӧжыс кутас помнитны талунъя сёрнисӧ.
— Вильсон, Черчилль? — водзӧ висьталіс Сталин. — Найӧ артавлісны сы вылӧ, мый налӧн войскаыс ӧтлаасясны Колчак войскакӧд...
Татшӧм вӧлі налӧн планыс.
А ми ещӧ на ылӧджык шыбитам найӧс ӧта-мӧдсяньыс...
Сталин видзӧдліс часі вылӧ да матыстчис пызан дорӧ.
— Мый ті требуйтанныд, кутшӧм военнӧй имущество?
Списокыд эм?
Фролов сетіс ассьыс докладсӧ.
— Колӧ сетны унджык, — лист бокъяс листаліг шуис Сталин да содтіс пушкаяслысь, снарядъяслысь, патронъяслысь лыд. — Ставыс лоас...
Выпишитӧй комиссар Фроловлы мандат, — ӧти военнӧйлы прикажитіс Сталин. — И тӧждысьӧй шоныд обмундирование йылысь... снабжение йылысь... транспорт йылысь...
Войвывса участок — зэв важнӧй участок...
Гринева чеччис: сійӧ чайтіс, мый приёмыс помасис.
— Энлӧй, ме тіянӧс задержита ещӧ минут дас вит, — шуис сылы Сталин. — Колӧ сёрнитны Вологодскӧй штабса ӧткымын работникъяс йылысь.
Сталин ёртӧс ставсьыс пӧся аттьӧалӧм бӧрын Фролов петіс вагонсьыс сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧкӧ сійӧс кыпӧдіс да нуис кутшӧмкӧ зэв ыджыд, ён да долыд гы.
Ывлаын ратшкакыліс кӧдзыд.
Январ тӧлысся пемыд енэжын сявмунӧмаӧсь кодзувъяс, быттьӧкӧ эзысь сов.
И Фроловлы кажитчис, мый станцияас биясыс ӧзйисны сэтшӧм жӧ югыда.
«Шенкурск!..
Тӧлӧдны тшын моз Вильсонлысь да Черчилльлысь став думыштӧмторъяссӧ...» — восторженнӧя думайтіс сійӧ, ещӧ и ещӧ уськӧдліс тӧдвылас Сталин ёрткӧд сёрниысь став подробностьяссӧ.
Час мысти, Гриневакӧд прӧщайтчӧм бӧрын, сійӧ бӧр воис станцияӧ, медым оформитны комендант дорын проезднӧй документъяссӧ.
Туйясыс вӧлі тырӧмаӧсь тыртӧм составъясӧн, кодъясӧс вайӧмаӧсь талун Глазов дорысь.
Мигайтчисны стрелкаяслӧн гӧрд да турунвиж бияс.
Частӧ кывлывліс маневреннӧй паровозлӧн тутсӧм.
Кыліс буферъяслӧн зяльскӧдчӧм шы, вӧвъяслӧн корсйӧдлӧм, платформаяс вылӧ орудиеяс лэпталӧмысь гора зымгӧм.
Станцияын быттьӧкӧ ставыс висьталіс упорнӧй бойяс кежлӧ ёна гӧтӧвитчӧм йылысь.
Главнӧй туй вывсянь сӧмын на мӧдӧдчис ЦК Комиссиялӧн поезд.
Вагон кӧлесаяс гажаа йиркӧдісны кӧдзыдсьыс дзеналысь рельсъяс вывті.
Фролов видзӧдліс фронт вылӧ мунысь тайӧ поезд бӧрсяыс да думсьыс сиис сылы шуд.
КОЙМӦД ГЛАВА
Шенкурскӧ Гӧрд Армия наступайтіс куим направлениеын: первой — рытыввыв, Вологодскӧй кӧрттуйвывса Няндома станциясянь, вӧръяс да нюръяс вомӧн; мӧд — асыввыв, Кодема сиктсянь, сідзжӧ вӧрӧд, и коймӧд-центральнӧй; главнӧй ударлӧн линияыс — Вельско-Шенкурскӧй почтӧвӧй тракт, коді вӧлі мунӧ Вага ю шуйга вадор пӧлӧн Вельск карсянь Благовещенск сикт пыр.
Став куимнан колоннаыслысь движениесӧ вӧлі заводитӧма сідзи, медым январ 19 лун кежлӧ найӧ вермисны займитны бой кежлӧ исходнӧй положение, кытшавны куимладорсянь Шенкурскӧй район да заводитны штурмуйтны Шенкурсксӧ Вага ю кузя, сылӧн веськыдвыв вадор пӧлӧныс.
Партизан Макинлӧн отрядыс действуйтіс Шенкурск сайын, враг тылын.
Макин отрядысь кындзи, Вага вылын котыртчисны Вельскӧй, Суландскӧй да уна мукӧд партизанскӧй отрядъяс.
Бӧрынджык унаӧн на пиысь пырисны Фроловлӧн центральнӧй колоннаӧ.
Асланыс местаясысь быд трӧпа зэв бура тӧдӧмӧн гӧрд партизанъяс кокниа вермисны прӧйдитны противник тылӧ да вӧліны незаменимӧй разведчикъясӧн.
Быдлаын действуйтісны партизанъяс, кодъяслӧн бойӧ мунігӧн вӧлі лозунг: «Смерть интервентъяслы!»
Особӧй обстоятельствояс ради высшӧй командование решение серти Фролов вылӧ возложитӧма руководитны Шенкурскӧ наступайтысь войскаӧн не сӧмын политическӧя, но и оперативнӧя.
Драницынӧс вӧлі командируйтӧма сы дорӧ кыдзи военнӧй специалистӧс.
Найӧ кыкнанныс вӧліны центральнӧй колоннаын.
Противникӧс куимладорсянь кытшалӧм кузя плансӧ Фролов да Драницын разработайтісны ӧтлаын.
Кар дорӧ подступъясыс дорйыссисны местность вылын господствуйтысь куим укреплённӧй участокӧн.
Быд укреплениеӧс противник бура снабдитӧма артиллерияӧн да пулемётъясӧн.
А Шенкурск гӧгӧрыс, коді сулаліс Вага веськыд вадорын, вӧлі куим рада проволочнӧй заграждение да дас квайт блокгауз*, кӧнъясын сулаліс квайт пулемётӧдз.
*Блокгауз — мукӧд дырйи фортификационнӧй стрӧйба, мукӧд дырйи прӧстӧй пу керка, кытчӧ вӧчалӧма выместкаяс, кодъяс вылӧ пукталӧма некымын радӧн лыа тыра мешӧкъяс.
Ӧшиньясас вӧчавлісны амбразураяс пулемётъяслы да ичӧт калибра артиллериялы.
Блокгаузсӧ кытшавлісны окопъясӧн да проволочнӧй заграждениеясӧн.
Подвижнӧй артиллерияысь кындзи, кӧні вӧлі кызь орудие, Шенкурскын вӧлі ещӧ и бетоннӧй установкаяс вылын морскӧй да ыджыд калибра артиллерия.
Тайӧ лунъясас кыптысь пурга вылӧ видзӧдтӧг став куимнан колоннаыс мунісны лунын и войын.
Торйӧн нин сьӧкыд вӧлі асыввыв да рытыввыв колоннаяслы, кодъяс мунісны веськыда лым питі.
Туйыс налӧн вӧлі ёна кузьджык центральнӧйлӧн дорысь, местаясыс овтӧмӧсь, пӧшти абу ни ӧти сикт, сӧмын тайга да нюр.
Красноармеечьяс коскӧдзыс вӧйлывлісны лымъяс, вӧвъяс усьлісны эбӧссьыс, и йӧзыслы ковмыліс аслыныс кутчысьлыны додьясӧ да кыскыны орудиеяс, пулемётъяс, боевӧй припасъяс да продовольствие, ковмыліс узьны бипуръяс дорын кӧдзыд ывлаын.
Но медся сьӧкыдыс вӧлі сійӧ, мый эз вӧв колана йитӧд колоннаяс костын.
Колоннаяс мунӧм йылысь Фролов тӧдмаліс ёна сёрмӧмӧн, мый сьӧктӧдліс операцияяс паськӧдӧм.
Но, тайӧ став сьӧкыдлунъяс да лишениеяс вылӧ видзӧдтӧг, колоннаяс упорнӧя мунісны водзӧ.
Дорвыв стенаӧн сулалысь вӧр пыр писькӧдчӧ тӧвся вир гӧрд шонді.
Кыз лымйӧн тырӧм кын пуяс копыртӧмаӧсь сьӧктӧм увъяссӧ.
Вӧрын шынитӧв.
Сӧмын йӧра корсюрӧ петавліс туйбердса эрд вылӧ да, ныр розьсӧ чашкӧдіг, лэптывліс уна вожъяса сюръяссӧ.
Кузь гӧна вӧвъяса тройка рӧдтіс дружнӧя, корадодь сунласис небыд толасянь толаӧ, кӧреннӧй вӧвлӧн сера мегыр вылын гажаа триньӧдчис кӧлӧкӧльчик.
Мунысьяс пӧшти эз шойччывны.
Сувтлывлісны сӧмын сы вылӧ, медым корсюрӧ паныдасьлысь сиктъясын вежны вӧвъяссӧ, и узьтӧг ни мудз тӧдтӧг вӧр туйясӧд тӧвзьылісны водзӧ Красноборсксянь Вельско-Шенкурскӧй трактлань.
Пуклӧс вылын ямщиккӧд орччӧн пукаліс вестӧвӧй Соколов.
Корадоддьын, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн да сӧвикӧн тубыртчӧмӧн, пукалісны Фролов да Драницын.
Ӧтлаын мунігӧн тайӧ кузь туяс найӧ удитісны нин сёрнитны быдтор йылысь: кольӧм кад йылысь и ӧнія кад йылысь, Павлин Виноградов йылысь, кодӧс найӧ кыкнанныс эз вермыны вунӧдны, случайнӧй встречаяс йылысь, кодъяс мукӧд дырйиыс определяйтӧны водзӧ лоан став судьбасӧ, олӧм йылысь, любовь йылысь.
Сералігтыр найӧ эскӧдісны ӧта-мӧдсӧ, мый найӧ кувтӧдзныс кольӧны гӧтыртӧм йӧзӧн да лоӧны салдатъясӧн...
Но мый йылысь кӧть эз сёрнитны, ӧти и сійӧ жӧ мӧвп тревожитіс найӧс кыкнансӧ — водзын лоысь бойяс йылысь мӧвп, боевӧй задача выполнитӧм йылысь, Шенкурск босьтӧм йылысь мӧвп.
Мӧд луннас найӧ суӧдісны ӧти сиктын Хаджи-Муратлысь фронтлань мунысь коннӧй отрядсӧ.
Фролов чайтліс, мый Хаджи-Мурат кольччис Красноборскӧ.
Ещӧ кык тӧлысь сайын на горец вӧлі сьӧкыда ранитчӧма кокас, ранаыс оз вӧлі бурд.
Кутшӧма жӧ чуймис комиссар, кор ординарец Акбар доложитіс, мый сылӧн командирыс мунӧ отрядыскӧд ӧтлаын.
Фролов скӧрмис.
— Да сылы жӧ вӧлі прикажитӧма кольччыны!
Висьтав начальникыдлы, медым сійӧ локтас ме дорӧ...
— Гӧгӧрвои, — шуис Акбар да пыркнитіс юрнас.
Фролов да Драницын пырисны налы индӧм керкаӧ.
Бур кӧзяйка гӧститӧдіс найӧс «макивӧн», сола треска юкваӧн.
Эз на удитны помавны сёйнысӧ, кыдзи посводзын кыліс кӧстыльясӧн котшкӧдчӧм.
Вомдорас тыра паньсӧ кутіг Драницын нюммуніс.
— Мурат!
Збыльысь, тайӧ вӧлі Хаджи-Мурат.
Керка порог дорӧ сувтігмоз сійӧ пуктіс кисӧ черкеса газыръяс вылас.
— Кывзысьтӧм морт... — шуис Фролов. — Тэ мый думыштін?
Пуксьы.
— Ог.
Мурат сулаліс ӧдзӧс дорын.
Киас сылӧн вӧлі плеть.
Сійӧ сюся видзӧдліс Фролов вылӧ да юаліс:
— Тэ, комиссар, назначитін командуйтны Крайневӧс?
— Да, ме... — неуна чуймыштӧмӧн шуис Фролов. — Крайнев муніс аслас отрядкӧд.
Стӧчджыка кӧ шуны, коннӧй разведкакӧд...
Сійӧ лоас центральнӧй колоннаын.
А тэнад конникъясыд веськыдладор колоннаын, асыввылын...
— Менам орлята... и метӧг? — оскорбитчӧмӧн шуис Хаджи-Мурат. — А сэсся... кор ӧтлаасясны?
Коді кутас командуйтны?
Тэ думыштлін, комиссар?
Сійӧ шлёчнитіс кывнас.
— Тэ ранитчӧмыд...
А походыс абу кокни, — шуис Фролов.
— Татшӧм делӧын раненӧйыд — и аслыс и мукӧдъяслы сьӧктӧд.
Ме жӧ тэ вӧсна тӧждыся, чудак тэ.
Бурдан — сэки мӧд делӧ.
— Ставӧн мунӧны!
Хаджи-Мурат оз мун?
— Ӧти-кӧ, оз ставӧн.
А мӧд-кӧ, вот мый... — скӧрысь нин шуис Фролов. — Тэ ӧд армияын.
Сідзкӧ, эн лӧсьӧд ассьыд порадокъяс!
Лечебнӧй комиссиятӧг оз позь.
— Ме эг лазаретын вӧв.
Коді менӧ лечитіс? — Хаджи-Мурат читкыртіс синкымъяссӧ. — Комиссия?
Ме ачым ачымӧс лечиті!
Конюшняын.
Сійӧ чӧвтіс пельпом вывсьыс буркасӧ да шыбитіс кӧстыльяссӧ.
— Лезгинка йӧктыны?
— Кывзы, Мурат.
Тэнад чувствоясыд меным гӧгӧрвоанаӧсь, но бурджык тэныд всё-таки...
— Абу! — лӧгпырысь торкис сійӧс горец. — Сӧмын смерть менӧ виас!
Ме ачым дохтур...
Ме ветлӧдлі бедьясӧн, медым ранаяссӧ не портитны!
Ме кӧсъя Шенкурскӧ!
Сійӧ лэптіс кӧстыльяссӧ да ӧти-бӧрся мӧдӧс чегъяліс пидзӧс вылас.
— Пӧжалста!
Драницын скӧрысь чукыртчыліс кыдзи кадрӧвӧй военнӧй, кодлы татшӧм сяма сценаыс кажитчис тешкодьӧн.
Но Фролов внимательнӧя видзӧдіс Хаджи-Мурат бӧрся.
Горец мудера мигнитіс да нуӧдіс Фроловӧс ӧшинь дорӧ.
— Видзӧд, — шуис сійӧ. — Отряд ставнас корӧ!
Отрядыс сулаліс ывлаын коннӧй стройын.
Всадникъяс пасьтасьӧмаӧсь вӧлі быдногӧн: коді роч крестьяна паськӧма, коді кавказскӧй ногӧн пасьтасьӧма.
Отряд бӧрвылын сулаліс обоз.
Керкаӧ пырис ординарец Акбар.
Хаджи-Мурат бергӧдчис сылань.
— Акбар, висьтав орляталы, ме тшӧтш муна...
— А кыдзи нӧ приказыс? — недӧвӧльнӧя юаліс Драницын. — Мый нӧ, тэ всё-таки военнослужащӧй али абу?
— Ме воин, — гордӧя шуис горец да шыасис Фролов дорӧ. — Сет приказ, пӧжалста.
Фролов бурпырысь ӧвтыштіс кинас, и ыштӧм Хаджи-Мурат петіс аслас ординарецыскӧд керкаысь.
— Кутш! — Драницынлы шуис Фролов да бара заводитіс сёйны. — Помнитан, кыдзи сійӧ пасьвартіс американечьясӧс Сельцоын?
Кыдзи уськӧдчис на вылӧ войнас?
Сыкӧд и сё морт эз вӧв, а найӧ сюрсысь унджыкӧн.
— Враг тылын операцияяс нуӧдӧм вылӧ Хаджи-Мурат, дерт, вежны позьтӧм, — сӧгласитчис Драницын.
— А Тулгас?
Кыдзи щолскӧдіс интервентъясӧс Тулгас дорын!
Ме зэв рад, мый Шенкурск дорын сійӧ миянкӧд лоӧ!
Мыйысь ме сійӧс медъёна донъяла? — водзӧ висьталіс комиссар. — Революционнӧй сьӧлӧм!
Мукӧд морт кӧ тӧлктӧг уськӧдчас, мунігмозыс заводитас тарарам!
А Хаджи-Мурат тӧлкӧн действуйтӧ!
Ӧти кывйӧн — кутш!..
Нинӧм, мый старик.
— Но, мый нӧ...
Повтӧмлун оз тӧд пӧрысьмӧм, — пызан сайысь чеччигмоз шуис Драницын.
Найӧ аттьӧалісны кӧзяйкаӧс, петісны ывлаӧ да мӧдӧдчисны водзӧ.
Тӧлыся кӧдзыд войӧ Фролов да Драницын суӧдісны фронтлань мунысь артиллерийскӧй группаӧс, код составын вӧлі кык батарея.
Орудиеяс водзвылын ньӧжйӧник муніс керъясысь вӧчӧм туй писькӧдан куимсэрӧг.
Сійӧс кыскисны дас кык вӧв.
Кельыдлӧз лым бус пуркйис на весьтын.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый куимсэрӧг весаліс туйсӧ, орудиеяс мунісны сьӧкыда, боечьяс, вӧвъяслы отсалігмоз, йӧткисны лафетӧд.
Орудие кӧлесаясыс вӧйласисны уліса лым коркаас.
— Кывзы, Леонид, — Драницынлы шуис Фролов. — Тэ жӧ кӧсйин пушкаяссӧ додьясӧ сувтӧдны.
Эз артмы али мый?
— Тайӧ шестидюймӧвӧй орудиеяс.
Пола, мый додьясыс оз выдержитны.
— А но ещӧ!
Давай, давай, давай!.. — лым толаясысь сибдӧм орудиеяс перйигмоз горзісны боечьяс.
Фролов чеччис додьсьыс.
Дзик пыр жӧ сэтчӧ локтіс пелькиник бекешаа артиллерийскӧй группаса начальник Саклин.
Фролов помнитіс Саклинӧс ещӧ сійӧ кадсянь на, кор, Павлин Виноградов пӧгибнитӧм бӧрын, сійӧ ӧтчаяннӧя тышкасис Шидровка дорын.
Шпораяснас зёльӧдчиг Саклин тэрыба локтіс Фролов дорӧ да, кыдзи и пыр, збоя кӧзырнитіс.
Боеч-артиллеристъяс сулалісны шинельястӧгныс да весиг ватникъястӧгыс.
Ӧткымынӧн чышкалісны шапкаяснаныс пӧсялӧм чужӧмъяснысӧ.
Кодсюрӧ, буракӧ, тӧдісны комиссарӧс.
— Сьӧкыд, ёртъяс? — юаліс Фролов.
— Сьӧкыдкодь, комиссар ёрт, — став пыддиыс вочавидзис ӧти боеч.
— Нинӧм...
Справитчам кыдзкӧ, — шуис мӧд.
— Кыдзи фуражӧн?
Сёянӧн? — юаліс Фролов.
— Фуражсӧ сиктъясысь босьтам.
Сёянӧн лёкджык.
Тӧрыт ӧти вӧв коксӧ чегис, лыйны ковмис...
Вӧв яй — бур штука.
Сыкӧд он кув!
Саклин сулаліс чӧла. Сійӧ гӧгӧрволіс, мый комиссар кӧсйӧ первой сёрнитны боечьяскӧд.
— Нинӧм, справитчам, — шуалісны боечьяс. — Мездыны колӧ войтырсӧ.
Кабалаын сійӧ оз вермы овны.
Тӧдам, мый сэні интервентъясыс вӧчӧны.
— Ӧти Мудьюг мый сулалӧ, — поддержитіс найӧс Фролов. — Кывлінныд, гашкӧ?
— Кыдзи эгӧ кывлӧй...
— Лыйлӧны рабочӧйясӧс да крестьянаӧс, грабитӧны крайсӧ!
Кардорӧс пӧртӧмаӧсь застенокӧ.
Шенкурсксаяс эмӧсь тіян пӧвстын?
— Миян батареяын абуӧсь.
Первой батальонын унаӧн.
— И помнитӧй ещӧ вот мый, — водзӧ висьталіс комиссар. — Ми Сталин ёртлы кӧсйысим Шенкурск босьтны.
Тайӧ сӧмын первой воськов.
Ӧні абу нин сэтшӧм положениеыс, кутшӧм вӧлі воджын сайын...
Ӧні ми наступайтам.
— Пыркнитам кыдз колӧ!
— Боечьяс кӧ шуӧны, комиссар ёрт, сідзкӧ, сідзи и лоас, — сёрниӧ сюйсис Саклин. — Налӧн шуӧм кывйыс крепыд.
Боечьяс серӧктісны.
— Вот тайӧ вернӧ, — нюммуніс да шуис комиссар.
Фролов да Драницын ещӧ сёрнитісны неуна, сэсся прӧщайтчисны артиллеристъяскӧд да мунісны водзӧ.
Фролов тэрмасис.
Сылы колӧ вӧлі удитны воны уезднӧй партийнӧй конференция вылӧ Благовещенскӧй сиктӧ.
Найӧ войбыд мунісны некытчӧ сувтлытӧг.
Асъявылыс тройкаыс мудзис.
Пристяжнӧйясыс муртса нин кыскисны кокъяссӧ, весиг постромкаясыс эз зэлавлыны, сӧмын кӧреннӧйыс кыскис ас бӧрсянь додьсӧ да добросовестнӧя суктіс туйвывса юждӧм вижӧдӧм лымсӧ.
Лымйыслӧн тайӧ рӧм сертиыс нин позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый абу ылын сикт.
Пуклӧс вылын вуграліс Соколов, вӧжжисӧ личӧдӧмӧн вуграліс тшӧтш и ямщик.
А Драницын весиг ныргорӧн узис.
Став тушанас йӧжгыльтчӧмӧн сійӧ куйліс гӧна ку улын.
Куйліс сійӧ эз удобнӧя, йӧжгыльтчӧмӧн, но Фроловлы жаль вӧлі сійӧс чуксавны.
Драницынлӧн чужӧмыс узигас вӧлі зэв на томӧн, и Фролов думайтіс: «А ӧд сійӧ прамӧй зон вӧлӧма».
Благовещенскӧй сиктын тӧдчисны ещӧ на унджык додь туйяс, быдлаын вӧліны телефон проводъяс, ӧти керка вылын ӧшаліс Гӧрд Крестлӧн флаг.
Керка дворъясын кылісны боечьяслӧн гӧлӧсъяс, чой горулын тыдалісны патрульяс, сикт помын сулаліс некымын лёгкӧй батарея.
Фролов пӧрччис кепысьсӧ да зыралыштіс кынмӧм чужӧмсӧ.
Муртса на садьмӧм Драницын, кор аддзис керкаяс, яндысигтыр шуис комиссарлы:
— Воим?
Дзикӧдз лигышмуні...
Ачым ог помнит, кыдзи унмовссьӧма.
— Кӧть неуна узьыштін...
А ме синмӧс эг куньлы! — Фролов гӧгӧр видзӧдліс. — Кодлысь нӧ тані юавны?
Улича кузя, тыртӧм ведраясӧн зёльӧдчиг, мунісны нывбабаяс.
Мӧд уличаӧ кежанінын, тшынасьысь кузнеча дорын, сулаліс верзьӧма да, вӧв вывсяньыс ӧшӧдчӧмӧн, сёрнитіс томиник зонкӧд.
Кор казяліс тройкасӧ, верзьӧма рӧдтіс сы дорӧ.
— <rus>Здравия желаю</rus>, комиссар ёрт, — тройка бердӧ дзикӧдз матыстчӧмӧн да вӧлыслысь восьлассӧ додь мунӧмкӧд ӧткодяліг шуис сійӧ.
— Здорово, Крайнев...
Тэ, ме видзӧда да, тоштӧ бритӧмыд.
Дзик герой лоӧмыд!
Крайнев яндысьӧмӧн нюммуніс.
— Инды, кӧні миян сулалӧны.
— Касьян!
Терентьев! — Крайнев гораа горӧдіс зонмыслы, коді век на важмоз сулаліс кузнеча дорын. — Ӧдйӧджык лок татчӧ...
Фролов ёрт воис!
Зонмыс клопнитіс кияснас, быттьӧ чуймис, да котӧртіс сувтысь корадодь дорӧ.
Сылӧн гӧрдӧдыштӧм том чужӧм вылын тӧдчис любопытство да падмыштӧм.
Шапка увсьыс петӧма сьӧд юрси прать.
— <rus>Добро пожаловать</rus>, комиссар ёрт, — том мортлӧн кодь кыз гӧлӧсӧн шуис сійӧ да здоровайтчис Фроловкӧд да Драницынкӧд. — А ми чайтім, мый ті воанныд сӧмын ӧбед кежлӧ, не водзджык...
Менӧ ыстісны встречайтны тіянӧс, а видзӧдтӧ кыдзи артмис.
Кӧсйи вӧлӧс выль пӧв дорны.
Асьсӧ солиднӧя кутӧмӧн зонмыс горӧдіс:
— Эй, Петра!
Менсьым вӧлӧс сэсся конюшняӧ ысты.
Да мед зӧр сетыштасны.
Висьтав конюхыслы. Касьян пӧ тшӧктіс...
Кылан?
— Кыла, — шыасис кодкӧ кузнечасянь.
— Ті нӧ кыдз: первойсӧ конференция вылӧ пыраланныд али штабӧ? — бара шыасис Фролов дорӧ зонмыс.
— А конференцияыс эз на воссьы?
— Эз.
— Сідзкӧ, штабӧ.
Касьян довкнитіс юрнас, пуксис пуклӧс вылас вестӧ-вӧйкӧд орччӧн да важнӧя шуис ямщиклы:
— Мӧдім!
Мун веськыда, а юкмӧс дорсянь кежан.
— Кӧні лоӧ конференцияыс? — юаліс Фролов. — Кутшӧм помещениеын?
— Школаын, — вочавидзис Касьян. — Йӧзыс сідзи и гузьгӧны.
Сӧмын ме сідзи думайта: мый сёрнитнысӧ?
Воюйтны колӧ.
— А тэ, тыдалӧ, война вылас абу на вӧлӧмыд?
— Эз на удайтчыв, — гӧрдӧдіс да вочавидзис Касьян. — Ме ещӧ том на.
Дас кӧкъямыс на абу.
А видзӧднысӧ ме пӧрысьджык.
— Нинӧм, Касьян, удитан на воюйтнысӧ, — дружескӧя шуис Фролов. — Гашкӧ, и командуйтны на ковмас.
Сямман нуӧдны йӧзсӧ бойӧ?
— Сямма, Фролов ёрт!
Комиссаркӧд сёрнитӧм бӧрын сылы, тыдалӧ, лои жар, сійӧ разис ассьыс гаруснӧй шарпсӧ, тыдовтчис сылӧн мускулистӧй, ён сьыліыс.
— Но, воим! — горӧдіс Крайнев.
Тройка сувтіс мезонина да мича резнӧй наличника ӧшиньяса ыджыд важ керка дорӧ.
Кодлӧнкӧ чужӧмыс пыр жӧ мыччысьліс ӧшиньӧд, и Фролов, коді вӧлі пукалӧ корадоддьын на, сэк жӧ кыліс Сергуньколысь тӧдса гӧлӧс.
— Ребята, комиссар воис! — керкатырнас горӧдіс Валерий.
Доддьысь чеччӧм бӧрын и Касьянкӧд да Крайневкӧд прӧщайтчӧм бӧрын воысьяс матыстчисны паськыд кильчӧ дорӧ.
Налы паныд котӧрӧн петіс пашкыр юрсиа да кыпыд Валерий.
Кильчӧ вылӧ сідзжӧ петісны Бородин, ӧні стрелкӧвӧй полкса командир нин, да Жилин, кодӧс вӧлі спишитӧма флотилияысь да ӧні назначитӧма морскӧй отрядӧ комиссарӧн.
— Но кутшӧмӧсь нин, Жилин, тэнад морячокъясыд? — мунігмозыс юаліс комиссар.
— Бурӧсь.
Командирным миян Дерябин.
Помнитан ротнӧй политрукӧс?
— Повтӧм матрос.
Кыдзи нӧ не помнитны!
Ачым кырымавлі назначениесӧ.
— А Гринева кӧні?
Сійӧ оз ӧмӧй лок конференция вылас?
— Оз...
Вяткаӧ колис.
Тадзи сёрнитігтыр найӧ прӧйдитісны кык ӧшиня жырйӧ.
Сэні дзик стен бердӧдзыс вӧлі вештӧма кузь пызан, кӧні куйлісны паськӧдӧм топографическӧй картаяс.
— Чай юыштӧй, военком ёрт, да закуситыштӧй туй бӧрад, — предложитіс комиссарлы Валерий.
— Вай чайтӧ! — шуис Фролов. — Да пӧсьджыкӧс.
Кынмим ми.
Бородин сулаліс нин Драницынкӧд пызан дорын да докладывайтіс сылы частьяс расположение йылысь, бой кежлӧ налӧн дасьлун йылысь.
Кадсӧ воштытӧг Драницын прӧверяйтіс сылысь докладсӧ карта серти да вӧчаліс кутшӧмкӧ замечаниеяс.
Фролов, найӧ сёрниӧ пыртӧг, юис чай, кодӧс вайис Валерий, да сёрнитіс сійӧс кытшалысь командиръяскӧд.
— А тэнад кутшӧмӧсь делӧясыд? — шыасис сійӧ Валерий дорӧ.
— Ставыс лючки-ладнӧ, комиссар ёрт, — вочавидзис Валерий.
Валерий командуйтіс ӧні первой батальонӧн да сылы придайтӧм лыжникъяс отрядӧн да Крайневлӧн коннӧй разведкаӧн.
— Настроениеыс боевӧй, комиссар ёрт, — водзӧ висьталіс Сергунько. — Полкса командир ме вылӧ оз ӧбижайтчы.
Сійӧ неуна чӧв олыштіс да мӧдног нин, неофициальнӧй тонӧн содтіс:
— Кытчӧдз вӧрын пукалі — ещӧ нинӧм на.
А вот ті воинныд да ещӧ Драницын ёрт, быттьӧкӧ ещӧ кодкӧ оз тырмы...
— Андрей?
— Сійӧ...
Быттьӧ вокӧс вошті.
Велалі ли, мый ли сы дорӧ?
Сэтшӧм жаль зонмыс, мый висьтавнысӧ ог вермы.
Ме сійӧс весиг вӧтӧн аддзывла, ей-богу!
— Эмӧсь сведениеяс, мый Латкин ловъя да сюрӧма пленӧ, — шуис Фролов. — Белӧйяс ордын либӧ англичана ордын...
Найӧ пӧ лыддьӧны сійӧс комиссарӧн.
— Кытысь тайӧс ті тӧданныд?
— Перебежчикъяссянь.
— Сэні, лагерьясас, сэтшӧм зверство... — гажтӧма шуис Жилин.
— Кутам надейтчыны, мый ставыс лючки-ладнӧ прӧйдитас, — зумыштчӧмӧн шуис комиссар.
— А Любакӧд мый лоас? — Валерий копыртіс юрсӧ. — Висьтавны сылы али абу?..
— Кӧні Любаыс? Тэ ордын? — юаліс Фролов.
— Лыжнӧй разведкаын.
Талун ыста противник тылӧ.
Ведьма кодь скӧр лоӧма...
— Ковмас висьтавны.
Вот локтас разведкаысь, тэ и висьтав.
Валерий ышловзис.
Водзын лоан сёрни йылысь мӧвпыс повзьӧдіс сійӧс.
Часджын мысти Фролов прӧйдитіс сикт кузя, кӧні вӧлі нюжӧдчӧма воинскӧй обоз; сійӧ сёрнитіс йӧзыскӧд, придирчивӧя видлаліс ассьыс овмӧссӧ.
Но тайӧ быд лунъя, обычнӧй тӧждысьӧмкӧд тшӧтш сы юрысь ӧні эз петавны и мукӧд мӧвпъяс, кодъяс кыптісны Андрей да Люба йылысь сёрнитӧм бӧрын.
Фролов думайтіс сійӧ суровӧй испытаниеяс йылысь, кодъяс усины мездлун вӧсна великӧй тышын пӧшти став участникъяс пай вылӧ — пӧрысь и том, опытнӧй да сӧмын на овны заводитысь йӧз пай вылӧ.
Школаӧ пыранінын ӧдзӧс весьтас ӧшаліс кумач, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Даёшь Шенкурск!»
Посводзӧ пырӧм бӧрын Фролов пыр жӧ паныдасис Крайневкӧд.
Сійӧс кытшалысь делегатъяскӧд сёрнитігӧн Крайнев горячитчис, вензис и, кажитчӧ, сӧмын и виччысис сигнал, медым дзик пыр жӧ уськӧдчыны враглы паныд бойӧ.
Фролов зэв бура гӧгӧрволіс сылысь состояниесӧ да шуис сылы гоз-мӧд дружескӧй кыв.
Конференция вылӧ воалӧмаӧсь уна коммунистъяс и мукӧд вӧлӧстьясысь.
Найӧ локтісны татчӧ фронт линия вомӧн да бура тӧдісны, мый сэтшӧмыс лоӧ интервентъяслӧн власьт.
Фроловлы уси тӧдвылас, мый ещӧ арнас на партияса членъясӧс татысь позьӧ вӧлі лыддьӧдлыны чуньнад.
«Содӧ миян вынным, — думыштіс сійӧ. — Лунысь-лун содӧ!»
Сы дорӧ матыстчис паськыд пельпомъяса, тэрыб вӧраса, дженьыдик паськыд тошка, ар нелямына мужчина.
Тайӧ вӧлі Черепанов, благовещенскса коммунист, конференция организуйтысьяс пиысь ӧти.
Сійӧ чужлӧма Шенкурскын, овлӧма сэні, и Благовещенскӧй сиктын, Шенкурск дорын, американечьяс сійӧс арестуйтӧмаӧсь.
Но Черепанов вермӧма пышйыны.
Тані чукӧрмӧм йӧз пиысь сылы унаӧн вӧліны матысса либӧ ылысса рӧдняӧн.
Сійӧс тӧдісны ставӧн, да и сійӧ тӧдіс пӧшти быдӧнӧс.
— Уна дас миллион дон интервентъяс грабитісны миянлысь шенкурскӧй сторонаӧс, — Фроловлы норасис Черепанов. — Мыйта вӧрсӧ!
Сӧмын ӧтнас Кемп, американскӧй экспортёр, кык миллион зарни шайт дон нуис леснӧй материалъяс и эз мынты ни ӧти кӧпейка.
— Но, вӧрыс мыйтакӧ колис запаньясын.
Водз кынмис! — паныд шуис ӧти делегат, косіник блед старик.
— А кудель?
А шабді?
А кучик?
А пушнина?
Ставсӧ кушӧдз нуисны.
Уна, уна миллион дон грабитісны!
Кемп, Барнс...
Шильде...
Быдса банда орудуйтіс.
Конференция муніс ыджыд жырйын, кӧні тырыс вӧліны йӧз.
Президиум пукаліс велӧдысь пызан сайын, коді сулаліс доска дорын.
Дӧска бердас вӧлі ӧшӧдӧма Шенкурскӧй сӧветлысь гӧрд знамя, кодӧс вайисны Шенкурскысь кольӧм во арнас на.
Выступайтысьяс сёрнитісны дженьыда, пӧся да прӧстӧя.
Налӧн речьясысь кыліс бой кежлӧ дасьлун да победаӧ эскӧм.
Президиумын пукалігӧн Фролов интересуйтчӧмӧн видзӧдаліс делегатъясӧс.
Сылысь вниманиесӧ кыскис первойя радын пукалысь кыӧм кыз ковтаа ныв.
Зарни рӧма рыжӧй дженьыд юрсисӧ нылыс вӧлі мичаа шыльӧдӧма да балябӧжас гартӧма шмакӧ.
Сійӧ внимательнӧя кывзіс став выступлениеяссӧ, сылӧн банбокъясыс банйӧмаӧсь, пельйывъясыс гӧрдӧдыштӧмаӧсь.
— Коді тайӧ? — ныв вылӧ синнас индігмоз Фролов юаліс аслас суседыслысь.
— Татчӧс велӧдысь, — шӧпнитіс сійӧ. — Лёля...
Елена Егорова... миян вӧвлӧм председательлӧн ныв... — Фролов дорӧ копыртчӧмӧн содтіс суседыс.
— Коді тай Мудьюгын?
— Да...
Фролов важысянь нин, ещӧ августсянь на, тӧдіс армейскӧй штабса разведочнӧй даннӧйяс серти Егоровлӧн ужаснӧй судьба йылысь.
И кӧть Егоров эз вӧв сылы ни другӧн, ни тӧдсаӧн, сійӧ эз вермы синсӧ вештыны нылыслӧн нэр фигура вылысь, да думайтіс ӧттшӧтш и бать йывсьыс, и ныв йывсьыс.
Фролов тӧдіс, мый партияса став членъяс, кодъяс чукӧртчисны татчӧ, дзик пыр жӧ ставӧн мунасны фронт вылӧ политбоечьясӧн, агитаторъясӧн да весиг рядӧвӧй красноармеечьясӧн.
«И нылыс мунас?..» — аслыс кӧсйытӧг сійӧ довкнитыштіс юрнас, ышловзис да, аслас мӧвпсьыс яндысьӧмла, сэки жӧ гӧгӧрбок видзӧдліс.
Кор воис ӧчередь выступайтны Фроловлы, сійӧ выразитіс уверенность сы кузя, мый конференция вылын присутствуйтысь став коммунистъяс кутасны личнӧй примерӧн вдохновляйтны боечьясӧс враглы паныд тыш вылӧ.
— И со мый ещӧ важнӧ.
Ӧд оз на быдӧн тӧдны, мый вӧчсьӧ фронт сайын...
Кыдзи сэні кӧзяйничайтӧны да зверствуйтӧны интервентъяс!
Боечьяс пӧвстын эмӧсь и вӧлӧгдасаяс, и москвичьяс, и питерсаяс.
Ті — местнӧй йӧз...
Висьталӧй боечьяслы збыль...
Сӧмын став збыль!
Нинӧм чинтытӧг...
И нинӧм содтытӧг.
Сійӧс, мый ті аддзылінныд асланыд синмӧн.
Висьталӧй, кыдзи интервентъяс пӧртісны Кардор муӧс смерть лагерӧ.
Боечьяс долженӧсь тӧдны не сӧмын сійӧс, мый вӧсна найӧ тышкасьӧны...
Но и кодлы паныд...
Гӧгӧрвоана?
Сійӧ тӧдчӧдіс, мый Шенкурск босьтӧм — Кардор мездӧмлань водзӧ воськов, и висьталіс Сталин ёрткӧд аслас аддзысьлӧм йылысь.
Йӧзыс сувталісны асланыс местаясысь.
Кылісны горӧдӧмъяс: «Мед олас Ильич!», «Мед олас Сталин!», «Долой интервентъясӧс!»
— <rus>Даёшь</rus> Шенкурск! — ассьыс кыптысь чувствояссӧ кутны вермытӧг горзіс Касьян Терентьев.
Пызан дорӧ локтіс велӧдысь.
Сылы тшӧктісны лыддьыны присяга.
Сылӧн том гӧлӧсыс юргис сідз жӧ, кыдзи и Касьянлӧн.
— Клянитчам... — лыддис сійӧ, — не жалитны ассьыным олӧмнымӧс миян Войвыв край вӧсна тышын, медбӧръя вир войтӧдз кутам тышкасьны чужеземец-интервентъяскӧд, американечьяскӧд, англичанакӧд да мукӧдъяскӧд, помещикъяскӧд да капиталистъяскӧд, ставпӧлӧс белогвардеечьяскӧд, трудӧвӧй войтырлысь интересъяссӧ предайтысьяскӧд...
Клянитчам, кыдзи Великӧй Октябрся революциялӧн вернӧй салдатъяс...
Вочакыв пыдди кылісны том и пӧрысь, чирӧм и гора гӧлӧсъяс.
Найӧ повторяйтісны: «Клянитчам!»
Быттьӧ йӧлӧга юргис школаын.
Ывлаын заводитчис митинг.
Драницын сулаліс кӧнкӧ йӧз чукӧрас.
Чӧв олысь да внимательнӧя кывзысь йӧз чукӧр, гӧрдӧдыштӧм чужӧмъяс, крестьяналӧн стрӧг, серьёзнӧй синъяс, йӧз чукӧрын скӧр горӧдлӧмъяс, кор выступайтысьяс пиысь кодкӧ висьтавліс Кардор муын англичаналӧн да американечьяслӧн зверствояс йылысь, — ставыс тайӧ ещӧ и ещӧ ӧтчыд убедитіс Драницынӧс сыын: войтырыс интервентъяслы паныд, войтыр смертельнӧя мустӧмтӧ найӧс.
«Вот тайӧ и эм настоящӧй патриотизм, коді войдӧр эз вӧвлы, — думайтіс Драницын. — Сар дырйи ӧмӧй мужикъяс тадзи мӧдӧдлісны пияннысӧ война вылӧ?
Бӧрдігтырйи, пиньсӧ йирӧмӧн.
Эз вӧв окота воюйтны йӧз делӧ вӧсна.
А ӧні мужик воюйтӧ ас вӧснаыс...
Челядь олӧм вӧснаыс...
Аслас му вӧсна...
abu
abu
Со сійӧ, прамӧй Рочмуыс...»
Аслас мӧвпъясысь волнуйтчӧмысла Драницын омӧля кывзіс ораторъяслысь.
Сійӧ пӧшти эз кывлы и сійӧтор, мый висьталіс ичӧтик тулупа, гынсапӧга да сьӧдов кӧсынкаа том нылыс.
Но нылыслӧн кыпыд да гордӧй чужӧмыс чуймӧдіс сійӧс.
Драницын весиг кӧсйис тӧдмавны: коді сійӧ сэтшӧмыс?
— Абу татысь сійӧ...
Быттьӧкӧ учителялӧ ли, мый ли... — шуис сылы гӧна шапкаа да пимиа пиньтӧм старик, коді сулаліс йӧз чукӧрас сыкӧд орччӧн.
Митинг бӧрын Черепанов корис Фроловӧс ас ордас ужнайтны.
Комиссар зэв ёна мудзис, сылы окота вӧлі олыштны ӧтнасыслы, но кӧзяиныс сэтшӧма корис, мый ӧткажитчыны оз вӧлі позь.
Керкаас, кӧні оліс Черепанов, чукӧрмӧмаӧсь уна йӧз, быдӧнлы окота вӧлі сёрнитыштны локтӧм военнӧй морткӧд водзын лоысь походлӧн подробностьяс йылысь.
Локтіс и велӧдысь.
Драницын, коді воис комиссаркӧд ӧтлаын, пыр жӧ казяліс сійӧс да сылы мыйлакӧ лои нимкодь, мый нылыс тшӧтш тані.
Керкаас чукӧрмӧм йӧз сёрнитісны локтан шенкурскӧй поход йылысь да вообще тӧвся походъяс йылысь.
Драницын казьтыліс важ роч армия историяысь быдпӧлӧс эпизодъяс да утверждайтіс, мый роч салдатлы лӧсялысь медбур боевӧй традицияяс торйӧн нин яръюгыда петкӧдчӧны буретш ӧні, том Гӧрд Армияын.
— Унатор на миянлы оз тырмы...
Торйӧн нин организация боксянь!
Но войскалӧн победоноснӧй духыс, ёртъяс...
Драницын ӧвтыштіс кияснас.
— Дыр-ӧ ме служита Гӧрд Армияын, но чувствуйта, кыдзи сійӧ быдмӧ!..
Тайӧ быттьӧ Илья Муромец, коді мӧдіс чувствуйтны ассьыс вынсӧ.
Драницынлысь висьталӧмсӧ кывзісны сэтчӧдз, кытчӧдз кӧзяйкаыс эз кыскы пачсьыс шыд тыра чугун.
Пызан вылӧ пуктісны ичӧтик карасин лампа.
Сёрнисӧ водзӧ нуӧдігмоз гӧсьтъяс заводитісны пуксявны пызан сайӧ.
Драницын пуксис велӧдыськӧд орччӧн.
Нывлӧн чужӧмыс вӧлі думыштчӧмаӧн да серьёзнӧйӧн.
Кымын частӧджык Драницын видзӧдлывліс аслас суседка вылӧ, сымын ёнджыка сійӧ сылы воис сьӧлӧм вылас.
Вӧлі жар.
Велӧдысь пӧрччис ассьыс кыӧм кыз ковтасӧ да колис прӧстӧ ситеч блузка кежысь. Блузкаыс вӧлі дзоридзӧсь.
Тростник кодь вӧсньыдик, сійӧ кажитчис Драницынлы ещӧ на мусаджыкӧн.
Драницын чӧв оліс: эз тӧд, кыдзи панны нывкӧд сёрнисӧ.
Быттьӧ вошис нывбабаяс дорӧ сылӧн грубӧякодь относитчӧмыс, кыдзи сійӧ велаліс относитчыны война вояс чӧжӧн.
Драницынлы воча пукаліс зэв сӧдз да тэрыб синъяса дзор старик.
Сійӧ ньӧтчыд эз сюйсьыв сёрниӧ, буракӧ, эз кӧсйы мешайтны томйӧзлы.
— Коді тайӧ? — аслас суседкаыслы шӧпнитіс Драницын да гусьӧникӧн довкнитіс юрнас стариклань.
— Савков, — сідзжӧ шӧпнитіс велӧдысь. — Сійӧ вӧвлӧм ссыльнӧй, ӧкмыссё витӧд восянь нин тані...
Менам бать зэв ёна уважайтліс сійӧс.
— А тіян батьыд кулі?
— Менам бать — Егоров, Шенкурскӧй сӧветса вӧвлӧм председатель, — муртса кывмӧн шуис ныв. — Ме нинӧм ог тӧд сы судьба йылысь.
Кор казяліс, мый Драницын эз гӧгӧрво сылысь висьталӧмсӧ, ныв содтіс:
— Сійӧ ӧні Мудьюгын.
Ме ог тӧд, ловъя-ӧ сійӧ...
Папаӧс арестуйтісны тані, Шенкурск дорын, оккупация первой лунъясӧ на...
— Кодкӧд нӧ ті тані?
Ӧтнад?
— Тані мекӧд мам да ичӧтджык вок.
Воклы сӧмын на ӧкмыс арӧс.
Шенкурск босьтӧм бӧрын бӧр воам гортӧ.
Ме ӧд сэні мӧда уджавны йӧзӧс велӧдан юкӧдын.
Драницынӧс чуймӧдіс сійӧ уверенностьыс, кутшӧмӧн велӧдысь сёрнитіс Шенкурскын аслас будущӧй удж йылысь.
Но йӧзлысь сёрнисӧ кывзігӧн, коді эз лӧньлы пызан сайын, сійӧ убедитчис, мый ставӧн вӧліны сідзжӧ уверенӧсь, мый Шенкурскӧс некымын лун мысти лоӧ мездӧма врагысь.
Войдӧр тайӧ, гашкӧ, Драницынлы кажитчис эськӧ легкомысленнӧйӧн.
Но ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый пызан сайын пукалысь йӧзыс: Фролов, Черепанов, Крайнев, томиник Касьян Терентьев, — оз вермыны думайтны мӧдног.
Ӧні сійӧ гӧгӧрвоис нин, мый победаӧ буретш татшӧм чорыда эскӧмыс и сетӧ большевикъяслы вын побеждайтны врагӧс весиг сійӧ случайын, врагыс кӧ наысь вынаджык.
Драницын рытывбыд эз вешйыв Лёля дорысь, сэсся сійӧ петіс колльӧдны нывсӧ.
Мунігас Лёля висьталіс Драницынлы, мый революцияӧдз сійӧ оліс Петроградын, велӧдчис курсъяс вылын.
— Но тайӧ вӧлі сӧмын ӧти во...
Революцияӧдз неуна водзджык папаӧс арестуйтісны.
Ме должен вӧлі бӧр локны Шенкурскӧ да отсавны семьялы...
Папатӧг овнысӧ вӧлі зэв сьӧкыд!
И весиг не сы мында материальнӧ...
Ме зэв ёна гажтӧмчи...
— Ті ёна радейтлінныд батьтӧ?
— Ме и ӧні радейта.
— Прӧститӧй, ме эг тайӧс кӧсйы шуны.
— Менам вӧлі замечательнӧй бать...
Да, дерт, вӧлі, — шуис сійӧ зэв ньӧжйӧ. — Ӧдвакӧ сійӧ ловъя.
Лёля муніс да сэтшӧм дӧверчивӧя да прӧстӧя мыджсис сы ки вылӧ, быттьӧкӧ найӧ важысянь нин вӧліны тӧдсаӧсь.
Драницын испытывайтіс тайӧ ныв дорас пыр содысь нежность.
Найӧ воисны лым тола пиӧ вӧйӧм ичӧтик керка дорӧ.
Лёля сувтіс.
— Со и ме гортын, — шуис сійӧ.
Драницын видзчысьӧмӧн топӧдліс сылысь ичӧтик кӧдзыд чуньяссӧ.
— Ті веськаланныд полкӧ, кодӧн командуйтӧ Бородин, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Кытчӧясӧ ысталасны мобилизуйтӧм коммунистъясӧс, ме ог тӧд...
Ог тӧд, кор сэсся аддзысьлам.
Ме ӧд кута дугдывтӧг ветлӧдлыны фронтса разнӧй участокъясӧд.
Сэтшӧм нин менам должностьӧй...
— Да, да, дерт, — шуис Лёля, и Драницынлы быттьӧ кажитчис, мый тайӧс сійӧ шуис шог гӧлӧсӧн.
«Мый нӧ меным шуны? — думайтіс Драницын. — Не сійӧс ме висьтала, дзик не сійӧс!..»
Но став привычнӧй кывъясыс кытчӧкӧ вошины, и, шӧйӧвошӧм нюмӧн Лёля вылӧ видзӧдіг, сійӧ сулаліс.
Ныв чӧв оліс жӧ.
— Сэсся ми аддзысям сӧмын нин Шенкурскын, — дыр мысти шуис Драницын.
— Буракӧ, сідз, — ньӧжйӧник вочавидзис Лёля.
— Сідзкӧ, Шенкурскын аддзысьлытӧдз?
Керка ӧшиньясын дзирдыштіс би югӧр.
Лёля топӧдліс Драницынлысь кисӧ, и здук мысти сылӧн кокни фигураыс саялі пемыдас.
Драницын пыркнитіс юрнас, быттьӧ мездысис сійӧс шымыртысь мӧвпъясысь, да тэрыба мӧдіс восьлавны туй кузя.
«Вот делӧыд!..
Буракӧ, ме влюбитчи, — нюмъялігтыр шуис сійӧ аслыс. — Судьба али мый?..»
Кор воис сиктса главнӧй уличаӧдз, сійӧ паныдасис сэні Крайневкӧд, Касьян Терентьевкӧд да ещӧ некымын коммунисткӧд, кодъяскӧд ӧтлаын ужнайтісны Черепанов ордын.
Йӧзыс разӧдчисны гортъясаныс.
Коммунистъяслӧн отряд асывнас водз должен вӧлі мӧдӧдчыны Березник* сиктлань.
Сэтчӧ чукӧртчисны штурм водзвылын центральнӧй колонналӧн став частьясыс.
*Вельско-Шенкурскӧй трактвывса сикт, а абу Двина дорса.
«Шенкурскын чӧв-лӧнь», — висьталіс сводкаыс карса комендант капитан Роджерслӧн, кодӧс крестьяна шуисны Оджерӧн либӧ Отжарӧн.
Карын татшӧм чӧвлунсӧ установитӧмыс потребуйтіс Роджерссянь эз этша вын.
1918 вося арсянь заводитчӧмӧн Роджерс сӧмын сійӧн и занимайтчис, мый куталіс большевикъясӧс да найӧс, кодъясӧс подозревайтісны большевизмын.
Сэсся, кор воис Кардорсянь распоряжение, сылӧн зільӧмыс унапӧв содіс.
Карса любӧй олысь, весиг шенкурскса манастырысь пӧрысь манак, коді петкӧдліс недовольство интервентъяслӧн бесчинствояс кузя, веськавліс арестнӧй домӧ либӧ высылайтсьыліс Кардорӧ, губернскӧй тюрьмаӧ, либӧ лыйлылісны места вылын.
Эз этша беспокойство вайлыны сылы чери кыйысьяс.
Налы частӧ сюравлісны шойяс сійӧ йӧзлӧн, кодъясӧс мучитлісны контрразведкаын да шыблавлісны юӧ.
Ставыс налы шедіс пӧшти кыксё шой.
Роджерс прикажитіс арестуйтны чери кыйысьясӧс да ыстыны ссылкаӧ Мудьюгӧ.
Уна неприятность вайис сылы и миллеровскӧй войскаӧ йӧзӧс призывайтӧм.
Томйӧзӧс ковмис корсьны кар пасьталаысь патрульнӧйяскӧд.
Кор новобранечьясӧс йӧршитісны манастыр дворӧ, йӧз чукӧрысь кылісны горӧдӧмъяс: «Огӧ кӧсйӧ вольсавны туйсӧ тіянлы асланым лыясӧн!
Ми рочьяс!..
Весасьӧй Рочмуысь!..
Грабительяс, морт виалысьяс!»
Капитан тшӧктіс кытшавны дворсӧ пулемётъясӧн, мобилизованнӧйясӧс сувтӧдіс стройӧ да объявитіс налы:
— Вит минут мысти выдайтӧй бунтовщикъясӧс.
Онӧ кӧ выдайтӧй, ставнытӧ лыйлам!
Коді горзіс?
Прӧйдитіс кык минут.
Новобранечьяс чӧв олісны.
— Коді горзіс? — часі вылас видзӧдіг мӧдысь юаліс Роджерс.
Стройын век вӧлі чӧв-лӧнь.
— Коли ещӧ ӧти минут!
Минутджын!
Кор индӧм кадыс прӧйдитіс, Роджерс сетіс команда пулемётчикъяслы, медым найӧ лӧсьӧдчисны восьтыны би.
Тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана новобранечьяслы весиг налысь кывсӧ тӧдтӧг.
— Коді горзіс?
Медбӧръяысь юала! — грӧзитігтыр шуис комендант.
Новобранечьяс важмозыс чӧв олісны.
Сэки звермӧм Роджерс кватитіс стройысь некымын том мортӧс, кодъяс веськалісны сы ки улӧ, да лыйліс сэні жӧ, строй водзас.
Мукӧдъяссӧ караул улын нуӧдісны казармаясӧ.
...Рынок пустуйтіс.
Маті сиктъясса олысьяс дугдісны волывлыны карӧ.
Реквизиция вид улын американечьяс грабитісны найӧс кыдзи заставаясын, сідзи и самӧй Шенкурскас.
Вӧрлысь важ запасъяссӧ важӧн нин петкӧдісны да мӧдӧдісны заграницаӧ.
Вӧрлэдзысьясӧс да корьевщикъясӧс мырдӧн ыставлісны тӧвнас заготовитны вӧр.
Карын ыджыдаліс произвол.
Часовщик Апрельскӧйӧс арестуйтӧмаӧсь парикмахерскӧйын сыысь, мый сійӧ юалӧма американскӧй салдатлысь: «Мыйын выражайтсьӧ тіян демократияыд?»
Да, сэні вӧлысь офицер мнение серти, нахальнӧя нюммунӧма.
Часовщикӧс пытайтӧмаӧсь, нуӧдлӧмаӧсь Вага ю вылӧ, лэдзлӧмаӧсь йӧрданӧ да требуйтӧмаӧсь, медым сійӧ эрдӧдас подпольнӧй организация, кӧні быттьӧкӧ сійӧ состоитіс.
Апрельскӧй нинӧм абу вермӧма висьтавны, кутчысьлас йи дорышас, но салдатъяс кучкалӧмаӧсь прикладъяснас сылы чуньясас.
Сэсся сійӧс вӧйтӧмаӧсь.
...Ӧтчыд, гажаа сьылігтыр, Роджерс вӧлі локтӧ гортас офицерскӧй барысь.
Вӧлі кӧдзыд, лымйыс дзирдаліс шондісьыс, и Роджерс думайтіс, мый Рочму — абу нин сэтшӧм омӧль канму...
Аддзысьӧма морт, коді ньӧбӧ сылысь тӧварсӧ, мыйысь сійӧ оз мынты ни ӧти кӧпейка.
Кардорын Роджерслӧн комиссионерыс, лейтенант Мэрстон, неважӧн юӧртіс, мый став дьӧгӧдьсӧ да сирсӧ вузалӧма нуӧм вылӧ.
«Лоас тӧждысьыштны выль запасъяс йылысь...»
Комендатураӧ пыранінын сувтӧдіс сійӧс дежурнӧй адъютант да доложитіс, мый приёмнӧйын пукалӧ Абрамов.
Роджерс чукыртчыліс.
Городскӧй училищеса инспектор Абрамовӧс Шенкурскын тӧдісны быдӧн.
Кор карсӧ оккупируйтісны американечьяс, сійӧ оліс ӧткӧн, эз петавлы йӧзас.
Роджерслы некымынысь ковмыліс сійӧс корлыны комендатураӧ школа удж кузя.
Абрамовлӧн вошӧма дас квайт арӧса нылыс.
Куим недель сайын сылысь шойсӧ аддзӧмаӧсь вӧрысь, Спасскӧй гӧра сайысь.
Нывкалӧн шойыс вӧлі сэтшӧм состояниеын, мый батьыс тӧдӧма ассьыс нывсӧ сӧмын новлан эзысь перна сертиыс.
Роджерс официальнӧя заявитіс, мый Абрамовлысь нывсӧ виӧмаӧсь партизанъяс.
Колӧ жӧ вӧлі мыйкӧ думыштны!
Коді вермис тӧдны, мый делӧыс татшӧм лёка бергӧдчас!..
Неважӧн Роджерс ордӧ воисны гӧститны Важскӧй позицияяс вылысь кык офицер.
Ёртъяс решитісны гажӧдчыштны.
Найӧ сӧвтісны корадоддьӧ вина да мунісны катайтчыны.
Муніганыс юисны уна да прамӧя гажмисны.
Бӧрсӧ локтігас налы паныдасяс мича ныв.
Офицеръяс кутасны кыскыны сійӧс корадоддьӧ.
Нылыс ӧтчаяннӧя водзсасьӧма, но кияссӧ сылысь гартӧмаӧсь мышкас, а вомас сюйӧмаӧсь чышъян.
Патераас повзьӧдласны сійӧс пистолетӧн да юкталасны винаӧн садьсӧ воштытӧдз.
Сэсся водзӧсӧ мунӧма ставыс сідзи, кыдзи эз нин ӧтчыд вӧвлы Роджерслӧн.
Асывнас, кор комендант садьмис, денщикыс доложитіс, мый нылыс джагӧдчӧма уборнӧйын.
Роджерс тшӧктіс сылысь шойсӧ гуавны вӧрӧ.
Но салдатъяслы вӧлӧм дыш кодйыны гусӧ, и найӧ шыбитасны телӧсӧ кӧинъяслы чашйӧм вылӧ.
— Мыйӧн верма отсавны? — кӧдзыда шуис Роджерс да индіс Абрамовлы аслас кабинет ӧдзӧс вылӧ.
Найӧ пырисны.
Абрамов лӧга видзӧдіс Роджерс вылӧ, быттьӧкӧ первойысь сійӧ аддзис сылысь кузь гӧна синкымъяссӧ, щӧтка сяма уссӧ, кадыксӧ, ныр вывсьыс ыджыд лӧз чутсӧ.
— Ставыс буретш сідзи и вӧлӧма, кыдзи ме чайтлі... — сигарет ӧзтігмоз шуис Роджерс. — Вӧлӧмкӧ, тіян нылыд дружитлӧма велӧдысь Елена Егоровакӧд, коммунисткакӧд...
Нылыд вообще вӧлӧма матысса мортӧн тайӧ семья дорас...
Бура тӧдлӧма асьсӧ Егоровсӧ...
— Да, тӧдліс, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Абрамов.
— Но вот!
Тайӧ, дерт нин, политическӧй месть...
Гашкӧ, изменаысь либӧ подпольнӧй организациялысь кутшӧмкӧ задание выполниттӧмысь.
Кӧть и жаль, сійӧ тіян дзик ӧти ныв...
— Дзик ӧти, — сідз жӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн бара шуыштіс Абрамов.
Роджерс ланьтіс.
Сылы сэсся вӧлі висьтавнысӧ нинӧм.
— Ме ставсӧ тӧда, — друг ньӧжйӧник заводитіс сёрнитны Абрамов. — Аддзысисны бур йӧз...
А ті думайтінныд, мый тайӧн и помасяс?
Оз, войтыр ставсӧ аддзӧ.
Онӧ дзебсьӧй.
Тайӧ ті виинныд менсьым Клаваӧс.
Роджерс лэдзчысис креслӧ мыш вылас да кельдӧдіс.
— Ме ветлі Кардорӧ, — содтіс Абрамов. — Тіян штабын сэн эм менам тӧдса.
Сійӧ доложитіс генерал Айронсайдлы.
Но генерал шуӧма, мый офицеръяслӧн пӧ эм право гажӧдчыштны...
А нылыскӧд пӧ прӧстӧ несчастнӧй случай!
Сідзкӧ, тіянлы нинӧм оз угрожайт, господин комендант.
Тіян генералныд — тіян дорысь на лёкджык негодяй...
А медся главнӧй негодяйясыс, кодъяс ещӧ на лёкджыкӧсь тіян генералсьыд, саридз-океан сайынӧсь.
Тадзи ме гӧгӧрвоа...
Тайӧ найӧ сетісны тіянлы правосӧ вӧчавны став преступлениеяссӧ, — скӧрысь водзӧ шуаліс Абрамов. — Асьныд ті эськӧ энӧ лысьтӧй.
Тіянлысь заправилӧястӧ ме ог судз, а тіянӧдз...
Оружиеыс абу, и лыйсьынысӧ ог куж.
Но меным зэв окота вӧлі эськӧ вины тіянӧс.
Со и ставыс, мый кӧсйи висьтавны тіянлы.
Сэсся претензияяс абуӧсь.
Сійӧ спокойнӧя видзӧдліс капитан вылӧ.
«Йӧй», — думыштіс Роджерс.
Абрамов сьӧкыда ышловзис, юрас пуктіс ассьыс вушйӧм бобёр ку шапкасӧ да петіс.
Тайӧ войнас жӧ сійӧс арестуйтісны.
Лун мысти Роджерс телеграфируйтіс Ларрилы: «Карын чӧв-лӧнь, велӧдысь Абрамов кулі арестнӧй домын сыпнякысь».
НЁЛЬӦД ГЛАВА
«Ог офицерство дінӧ шыасьӧй ми, а тіян дінӧ, Америкаысь да Англияысь воӧм военнӧй формаа рабочӧйяс да крестьяна дінӧ.
Тіянӧс вӧтлісны миянӧ, Войвылӧ.
Банкиръяс да фабрикантъяс ыстісны тіянӧс пӧдтыны Сӧветскӧй Рочмуӧс».
Тадзи заводитчылісны листовкаяс, кодъясӧс лыжникъяс шыблалісны неприятельскӧй тылӧ
Сӧмын асъявывнас мудз да изӧймитӧм Люба Нестерова локтіс аслас ёртъясыскӧд Березник сиктӧ, кӧні ӧні сулаліс Сергуньколӧн батальоныс.
Сійӧ жӧ войнас татчӧ воис и колоннаса штаб.
Уджыс заводитчис водз асывсянь.
Штаб жыръясын вӧліны тырыс йӧз.
Командиръяс волывлісны передӧвӧй позицияяс вывсянь, кодъяс вӧліны сиктсяньыс некымын верст сайын.
Фролов да Драницын асывводзнас мунісны частьясӧ.
Луншӧр кад кежлӧ найӧ бӧр локтісны Березникӧ, медым нуӧдны командиръяскӧд да политработникъяскӧд сӧвещанньӧ, кодӧс сиӧма шенкурскӧй операциялӧн общӧй ходлы да сылӧн первой этапса конкретнӧй могъяслы.
Керкаас, медся ыджыд жырас, кӧні помещайтчис колонналӧн штабыс, вӧліны тырыс йӧз.
Йирклань кайис-гӧвкъяліс табак тшын.
Фролов восьтіс сӧвещанньӧ да сетіс кыв командирлы.
Драницын босьтіс карандаш да матыстчис Шенкурскӧй районлӧн карта дорӧ, коді ӧшаліс стенын.
— Таті мунӧ асыввывса колонна, Кодемскӧй, — карта вылӧ индіг шуис сійӧ. — Разведка донесениеяс серти противник чукӧртӧ татчӧ, тайӧ направлениеас, тӧдчымӧнъя вынъяс.
Кодемскӧй колонналы, код составын кӧкъямыссё штык да ӧти инженернӧй рота, придайтӧма вит орудие, ӧти двухдюймӧвӧй да нёль полуторадюймӧвӧй.
Весиг исходнӧй позиция вылӧ мунігӧн тайӧ колоннаыслы, тыдалӧ, не мынны бойысь...
Рытыввыв, Няндомскӧй, колонна, — водзӧ висьталіс Драницын, — мунӧ Шенкурскӧ Верхньӧй Пасьӧм пыр. Сы составын ӧти стрелкӧвӧй батальон, добровольческӧй рота; вооружениеыс — дас кык пулемёт, кык трёхдюймӧвӧй да нёль полуторадюймӧвӧй орудиеяс.
Тайӧ колоннаыслӧн движениеыс, сідзи жӧ, колӧ шуны, кыдзи асыввывсалӧн, требуйтӧ героическӧй усилиеяс.
Миян, центральнӧй, колонна веськаліс медся бур условиеясӧ.
Сылы эз ковмы вӧчны сэтшӧм походъяс, кутшӧмъясӧс вӧчисны миян суседъяс.
Ӧні кыкнан флангӧвӧй колоннаыс сулалӧны Шенкурсксянь приблизительнӧ сы ылнаын жӧ, кыдзи и ми.
Вот тайӧ радиусъясас, коді равняйтчӧ кызь вит — комын верстлы.
Талун войнас ми долженӧсь вӧчны медбӧръя бросок да югдігас атакуйтны противникӧс.
Противник тӧдӧ ӧні сӧмын Важскӧй группа йылысь, коді тані арсяньыс нин.
Татшӧм ногӧн, сійӧ лыддьӧ, мый Важскӧй участокын ситуацияыс эз вежсьы.
Тайӧ буретш сійӧ кӧзырыс, мый вӧсна ми долженӧсь выиграйтны.
Уськӧдчыны немвиччысьтӧг!
Вот мый вылын стрӧитсьӧ миян планным, ёртъяс!
Сэсся Драницын заводитіс лыддьыны боевӧй приказ.
Сергуньколӧн батальон водзӧ вӧлі пуктӧма мог: мунны Вельско-Шенкурскӧй тракт пӧлӧн да босьтны Лукьяновскӧй да Усть-Паденьга сиктъяс.
Дерябинлӧн морскӧй батальон должен вӧлі мунны Пасьӧм ю шуйгаладор вадорӧд, петны прӧсека вылӧ Удельнӧй дом дорӧ да босьтны тайӧ районысь вражескӧй укреплениеяс.
Лыжникъяслы да партизанъяслы колӧ вӧлі босьтны Прилук сикт, обеспечитны Сергунько да Дерябин батальонъяслысь флангъяс да кутны накӧд оръявлытӧм йитӧд.
Бородин полкса мукӧд куим ротаысь кыксӧ колисны резервӧ Могильник сиктӧ, а квайтӧд ротаысь мыйтаӧнкӧ прикрывайтісны артиллерияӧс, коді сулаліс Вага веськыд вадорын, мыйтаӧнкӧ долженӧсь вӧлі поддерживайтны Сергуньколысь батальонсӧ, коді действуйтіс шуйгаладор вадорын.
Водзӧ приказын вӧлі стӧча индӧма быд подразделениелысь действуйтан кадсӧ.
Сергунько батальонлы вит час асыв кежлӧ колӧ вӧлі займитны вӧр дорсӧ, коді вӧлі Усть-Паденьга сиктсянь кык верст сайын лунвылынджык.
Дерябинлӧн морскӧй батальонлы приказывайтсьыліс вит час да комын минут кежлӧ сосредоточитчыны вӧр дорӧ, коді вӧлі Удельнӧй домсянь ӧти верст сайын рытыв-войвылынджык.
Лыжникъяслы да партизанъяслы — квайт час асыв кежлӧ босьтны Прилук сикт.
— Тайӧ ставыс, — приказсӧ лыддьыны помалӧм бӧрын шуис Драницын.
Сылы мӧдісны сетавны юалӧмъяс, сійӧ вочавидзис подробнӧя да бура.
Сылӧн чужӧмыс сэки лолі ещӧ на серьёзнӧйджыкӧн мукӧд дырся дорысь, ёнджыка тӧдчыліс вомкӧтшъясас волевӧй чукырыс.
«Сідзи-ӧ ме висьталі?
Ставыс-ӧ йӧзыслы гӧгӧрвоана?» — юасис сійӧ ассьыс.
Комиссар видзӧдліс Драницын вылӧ, казяліс сылысь беспокоитчӧмсӧ да ыштӧданаа шӧпнитіс:
— Эн тӧждысь.
Докладыд зэв бур...
Фролов шыасис йӧз дорӧ:
— Мукӧд юалӧмъяс абуӧсь?
Кинас сійӧ малыштіс важӧн нин шыртӧм чорыд юрсисӧ, кӧні тӧдчалісны нин первойя дзор сияс.
— Сідзкӧ, ставыс гӧгӧрвоана, ёртъяс?..
Фролов видзӧдліс часі вылас, сэсся блюдйысь кусӧдіс чигарка помсӧ, сувтіс да видзӧдліс йӧз вылас, быттьӧ видзӧдласнас видлаліс найӧс.
— Сідзкӧ, бойӧ, — шуис сійӧ аслас пыді, но чорыд гӧлӧсӧн. — Петкӧдлам империализмлӧн обнаглевшӧй разбойникъяслы, мый вылӧ способенӧсь роч рабочӧйяс да крестьяна!..
Талун партия да войтыр шуӧны миянлы: «Водзӧ, победаӧ!»
abu
abu
Прорвитчыны пыр жӧ.
Косясьны кувтӧдз!
Некутшӧм пӧщадатӧг.
Мунны сӧмын водзӧ.
Выполнитам Сталин ёртлысь индӧдъяссӧ!
Шенкурскӧс лоӧ босьтӧма.
Мӧд ногӧн оз и вермы лоны.
Бойӧ, ёртъяс!
Сійӧ петіс пызан сайысь на чӧла кутліс кинысӧ стаз командиръяслысь да комиссаръяслысь.
Йӧзыс мӧдісны волнуйтчыны.
Ставӧн гӧгӧрвоисны: заводитӧ вӧчсьыны сійӧ, мый быдӧн виччысисны терпитны вермытӧма, мый йылысь мечтайтлісны тӧвся кузь войясын.
Югдігас заводитчас дыр виччысяна, решительнӧй, священнӧй бой...
Стӧч войшӧр кадӧ морскӧй батальонса боечьяс мӧдӧдчисны Удельнӧй домдорса вӧр бокӧ.
Найӧ мӧдӧдчисны первойӧн, сы вӧсна мый налы муннысӧ колӧ медылӧ.
Батальон юрын мунісны командир Дерябин да комиссар Жилин.
Березникысь петӧм бӧрын батальон мыйкӧ дыра муніс Вельско-Шенкурскӧй тракт кузя, сэсся кежис эрд вылӧ.
Боечьяс ставӧн лыжиасисны.
— Саридзӧ, ёртъяс! — шуштӧмпырысь командуйтіс Жилин.
Сы вӧсна мый маскировочнӧй халатъяс эз вӧвны, йӧзыслӧн обмундирование вылас вӧлі пасьталӧма бельё.
Ставӧн мунісны чӧла.
Сӧмын корсюрӧ кутшӧмкӧ матрос видчигтыр сувтлывліс, медым лӧсьӧдыштны лыжилысь креплениесӧ.
Енэжыс вӧлі кодзулӧсь, тӧлыся.
И войся югыдас ылын, быттьӧ вадор, муртса тӧдчыштіс вӧрдорыс.
Морякъяс тэрмасьӧмӧн мунісны сылань.
Кык час мысти тракт вылын мыччысис Сергуньколӧн батальоныс.
Войся чӧвлуныс торксьывліс вӧвъяс вылӧ горӧдлан шыӧн, кодъяс кыскисны патрон ящикъяс тыра додьяс, проводъяс прӧверяйтысь телефонистъяслӧн чуксасян шыӧн.
Регыд мысти батальоныс юксис: ӧти рота муніс туй кузя водзӧ, а мукӧд кыкыс кежисны флангъясӧ.
Медбӧръяясӧн рӧдтісны туй кузя Крайнев юрнуӧдӧм улын коннӧй разведчикъяс.
Налы вӧлі поручитӧма выполняйтны связнӧйяслысь роль сійӧ случайын, телефоннӧй связьыс кӧ орӧ либӧ временнӧ кӧ торксьылас.
Асывнас витӧд часын тракт вылын тыдовтчис корадоддьӧ доддялӧм тройка.
Корадодь пуклӧс вылын пукаліс тулупа матрос.
Тройкасӧ сопровождайтіс верзьӧма.
Тракт кузя неуна муныштӧм бӧрын тройка кежис полевӧй туй вылӧ, вуджис йиӧн тупкыссьӧм Вага вомӧн да мӧдӧдчис неважӧн на кералӧм прӧсекӧд.
Пӧльтіс лыясӧдз мӧрччысь чизыр тӧв.
— Борей бергӧдіс рычагсӧ, — корадодьлань бергӧдчӧмӧн, нюмъялігтыр шуис верзьӧма. — Тайӧ вӧлі Саклин.
Саклинкӧд Фролов да Драницын волісны быд батареяӧ.
Орудиеяс видлалӧм да боечьяскӧд сёрнитӧм бӧрын додьсӧ найӧ колисны неыджыд расӧ, и асьныс бӧр локтісны первой батареяӧ.
Пыранінсӧ тупкысь рӧгӧза вештыштӧм бӧрын пайӧ пырисны ыджыд шалашӧ.
Шалаш пытшкын югыда ломаліс карасин пӧнар.
Сэні жӧ, ящик вылын, сулаліс телефоннӧй аппарат, код дорын пукалісны батареяса командир да томиник телефонист.
Ещӧ лои кӧдзыдджык.
Шалашын кӧть ломтысис ичӧтик кӧрт пач, Драницын пыр жӧ почувствуйтіс, кыдзи сылӧн кынмӧны сапӧг пытшкас кокъясыс.
Частӧ зуммеритліс телефон.
Батарейнӧй командир принимайтіс наблюдательяссянь юӧръяс.
Противник позицияяс вылын ставыс вӧлі спокойнӧ.
То ӧти батарея, то мӧд батарея корис телефон дорӧ Саклинӧс.
Ставӧн виччысисны приказ восьтыны би.
— Йитлы менӧ штабкӧд! — прикажитіс Фролов.
— Гӧтов, комиссар ёрт, — телефон трубкасӧ Фроловлы мыччиг минут мысти шуис телефонист.
— Бородин?
Мый нин тэнад сэні? — юаліс Фролов.
Бородин висьталіс, мый став ротаясыс воисны нин асланыс исходнӧй позицияяс вылӧ Лукьяновскӧй да Усть-Паденьга сиктъяс дорӧ.
— Вӧлӧгдасянь юӧртӧны, — содтіс Бородин, — мый асыввыв колонна паныдасьӧма противниккӧд Кодема да Шенкурск костын джын туяс да нуӧдӧ нин бой.
— Нуӧдӧ нин бой? — волнуйтчигтыр выльысь юаліс Фролов.
— Так точно.
Инженернӧй рота мӧдӧдчӧма вӧр прӧсекъясӧд.
Буракӧ, найӧ кӧсйӧны пырны американечьяслы флангас.
— Сэні сідзжӧ американечьяс?
— Вӧлӧмкӧ, сідзжӧ.
— А мый юӧртӧны рытыввыв колоннасянь?
Нинӧм торъяыс.
Пырӧма Тарнянскӧй сиктӧ.
Драницынлы выльторъяс йылысь висьталӧм бӧрын Фролов ӧтлаын сыкӧд петіс шалашысь.
Саклин век на сопровождайтіс найӧс.
— Да, ёна кӧдзыд, — кинас клопайтіг шуис комиссар. — Весиг кепысьяс пиын чуньясыд кынмӧны.
— Америка, пӧди, дзебсис пась пытшкӧ, — немтӧждысьтӧг шуис Саклин. — А ми сэки и ахнитам!
Петкӧдлам пуж!
Комиссар видзӧдліс часі вылас.
Вот-вот должен заводитчыны бой.
Фроловлы кажитчис, мый часі стрелкаясыс мунӧны вывті ньӧжйӧ.
Командиръяссянь воськов дас сайын кымын, ичӧтик бипур дорын, шонтысисны артиллеристъяс.
Фролов горӧдіс налы:
— Сиа успех, ёртъяс!
Талун ті долженӧсь петкӧдлыны, мый сӧветскӧй артиллерия — мирын первой артиллерия!
— Эм, комиссар ёрт, — вочавидзисны боечьяс. — Постарайтчам!
Ассьыс папахасӧ пельясӧдзыс лэдзӧм бӧрын неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн Фролов муніс трӧпаӧд додь дорас.
Тройка бара петіс тракт вылӧ.
Енэжыс асыввылын рӧмдіс нин, быдлаын асъя пемыдыс разаліс.
Драницын пукаліс орччӧн комиссаркӧд корадоддьын и чӧв оліс.
Фроловлӧн чужӧмыс вӧлі сосредоточеннӧй, зумыш.
«Волнуйтчӧ», — думайтіс Драницын.
Фролов испытывайтіс сійӧ чувствосӧ, кодӧс ачыс тӧдліс нин Ческӧй дорса первойя бой кузя, кор сійӧ «пырис» американечьяслы тылӧ.
Ӧні сылы бара зэв окота вӧлі «пырны аслыс».
Сэки пыр жӧ эськӧ лои ёна кокньыдджык.
Стрелокъяскӧд цепын куйлігӧн сійӧ думайтіс эськӧ сӧмын сы йылысь, медым котӧрӧн воны вражескӧй окопъясӧдз да шыблавны сэтчӧ гранатаяс.
Но талун сылӧн эз вӧв правоыс весьшӧрӧ рискуйтны аснас.
Сылы ӧд дӧверитісны став операцияыслысь судьбасӧ...
Тайӧ здукас гымӧбтіс артиллерия.
— Саклин заводитіс, — шуис Драницын.
Комиссар веськӧдчис да лэдзис тулуп воротниксӧ, быттьӧкӧ сы могысь, медым бурджыка кывны артиллерийскӧй залпъяссӧ.
Канонадаыс то гораммыліс, то слабмыліс.
Корадодь пуклӧс вылын Соколов бергӧдчис друг Фроловлань:
— Би, Павел Игнатьевич!
Аддзанныд?
— Аддза...
Лукьяновскӧй весьтын!
Вай ӧдйӧджык!
— Ӧні шрапнель разорвитчис вӧр весьтас, — шуис Драницын. — Саклинлӧн батареяяс весьтын.
Тайӧ американечьяс нин лыйсьӧны.
Тройка пырис понӧля вӧрӧ.
Ӧні, орудиеясысь лыйсьӧмысь кындзи, кыліс винтовкаясысь да пулемётъясысь лыйсьӧм шы.
Фролов аддзис винтовкаяса некымын боечӧс, кодъяс сулалісны батальоннӧй штаблӧн корадодь дорын.
Сэні жӧ сулалісны штабса адъютант да кык телефонист.
На чужӧмъяс серти комиссар гӧгӧрвоис мыйкӧ нелючкиӧс да тшӧктіс Соколовлы сувтны.
Фролов дорӧ котӧрӧн локтіс адъютант да доложитіс, мый стрелкӧвӧй батальонса боечьяс водісны противник би улын.
Фролов видзӧдліс сылӧн тіралысь вомдоръяс вылӧ.
— Медым паника эз вӧв, том морт, — спокойнӧя шуис комиссар. — Нуӧд миянӧс вӧр дорӧдзыс.
Сійӧ матын?
— Орччӧн, — вочавидзис адъютант.
— А Сергунько кӧні?
— Боечьяскӧд ӧтлаын.
Эрд вылын.
Первой ротакӧд.
Найӧ ӧдйӧ петісны вӧрысь да мӧдӧдчисны лымйысь вӧчӧм окоп кузя.
Югдіс нин.
Лукьяновскӧй сиктын факел моз ыпъяліс кутшӧмкӧ керка, буракӧ, турун тыра сарай.
Сикт помсянь чорыда лыйлісны вражескӧй пулемётъяс.
Усть-Паденьгасянь американечьяс да англичана сідзжӧ дугдывтӧг лыйсисны винтовкаясысь да пулемётъясысь.
Лыйсисны сэтшӧм ёна, мый боечьяс, кодъяс разӧдчисны эрд пасьта, куйлісны юрнысӧ лэптывтӧг.
Фролов видзӧдліс Драницын вылӧ.
— Лои медся страшнӧйыс, чӧв олӧм... Оружие кынмис! — тревожнӧя шуис Драницын. — Йӧзыс весьшӧрӧ пӧгибайтӧны.
А найӧ лыйсьӧны шоныд блокгаузъяссянь.
— Оз позь воштыны ни ӧти минут.
Колӧ ӧні жӧ мунны штыкӧвӧй атакаӧ.
Тайӧ дзик ӧти правильнӧйтор.
Ме кыпӧда йӧзсӧ.
— Павел Игнатьевич!
— Драницын ёрт, босьтӧй ас вылад командование.
Фролов пӧрччис тулупсӧ да пасьталіс ватник, кодӧс сетіс сылы окопын сулалысь боечьяс пиысь ӧти.
— Комиссар ёрт, босьтӧй сопровождайтысьӧс, — предупредительнӧя шуис адъютант.
Фролов ӧвтыштіс кинас.
Но сы дорӧ локтӧ нин вӧлі боеч.
Тайӧ боечыслӧн юрсӧ дзик ставнас тупкысь папахадор улысь Фролов аддзис Люба Нестеровалысь кӧдзыдлаыс кельдӧдӧм чужӧмсӧ.
— Люба? — Фролов здук кежлӧ думыштчыліс. — Он пов?
— Ме, Павел Игнатьевич, кута сідзи тышкасьны, мый чӧртъяслӧн сьӧлӧмыс гудыртчас! — кӧдзыд тӧвсьыс варччӧм вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдіг шуис Люба. — Андрейлы, небось, абу кокньыдджык...
«Сергунько висьталӧма сылы», — думыштіс Фролов.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ. — Давай.
Комиссар вуджис бруствер вомӧн, Люба вӧтчис сы бӧрся.
Драницын ляскысис бруствер дорӧ та видзӧдіс, кыдзи кык фигура тэрыба кыссисны лым вывті, пыр воисны матӧджык неприятельскӧй би улын куйлысь боечьяслань.
Фролов воштӧма ӧти кепысьпӧвсӧ, и йизьӧм лымйыс наждакӧн моз ниртіс сылысь кучиксӧ.
Люба кыссис воськов дас сайын кымын сы бӧрвылын.
Враглӧн биыс частӧ топӧдліс найӧс му бердас.
«Водзӧ, сӧмын водзӧ», — думайтіс Фролов да кыссис водзӧ.
Боечьяс куйлісны матын сутшкасьысь сутугасянь, кодӧн вӧлі кытшалӧма сиктсӧ.
Кор комиссар воис на дінӧдз, найӧ лэптісны юрнысӧ.
— Комиссар тані, — кыліс сійӧ кодлыськӧ чирӧм гӧлӧс.
Ловъяясыс куйлісны лым вылын кулӧмаяскӧд сорті-кості.
Налӧн и мӧдъясыслӧн чужӧмъясныс вӧліны еджыдӧсь.
Раненӧйяс да кынмалӧмъяс ойзісны.
— Кӧні батальоннӧйыд?! — горӧдіс Фролов.
Некымын минут мысти сы дорӧ кыссис Сергунько.
Нырыс сылӧн вӧлі дзик еджыд, быттьӧкӧ воскысь.
Чужӧмбанъясас тӧдчис кык гӧгрӧс еджыд пятно.
— Мунам штыкӧвӧй атакаӧ, — шуис сылы комиссар. — Кыдзи йӧзыд?
— Приказание выполнитасны, — шуис Валерий сійӧ морт спокойствиеӧн, коді кулӧмыслы оз нин сет некутшӧм тӧдчанлун.
— Гӧтӧвит атака...
Взводнӧйяс да отделённӧйяс пыр жӧ передайтісны командасӧ боечьяслы.
Йӧзыслы юӧртісны, мый комиссар мунас ӧтлаын накӧд тшӧтш.
Цепь мӧдіс вӧрны.
Фролов босьтіс сыкӧд орччӧн куйлысь усьӧм боечлысь винтовкасӧ да терпитны вермытӧг виччысис сигнал.
Виччысьнысӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Саклин лыйсис зэв бура.
Снарядъяс взрывайтчалісны Лукьяновскӧй сикт шӧрын.
Вата тор кодь еджыд шрапнельнӧй тшын пиын дзирдыштліс чардлӧн кодь вижоват-еджыд битор и кывліс сэтшӧма трачнитӧм, мый ватаыс торъявліс посниторъяс вылӧ.
— Давай, Саклин, давай! — горзіс Фролов, быттьӧкӧ сылӧн горӧдӧм шыыс вермис воны артиллерийскӧй позицияясӧдз.
Кор сикт весьтын дугдісны взрывайтчыны да енэжӧ плавнӧя качис турунвиж ракета, коді петкӧдліс атака заводитчӧм, Фролов сувтіс.
— Ме бӧрся, ёртъяс! — киас винтовкасӧ кутіг горӧдіс сійӧ да заводитіс котӧртны водзлань.
«Неужели оз чеччыны?.» — вуджӧртіс комиссарлӧн юрас мӧвп, но сійӧ здукас сы мыш сайын кыліс «ура» дружнӧя горӧдӧм, и Фролов кутіс чувствуйтны, мый сы пельпом вылысь уси сё пудъя гира.
Некымын боеч панйисны нин сійӧс, вундалісны ножичӧн сутуга, шыблалісны сутуга вылас шинельяснысӧ да ватникъяссӧ.
Первойя некымын морт пырисны нин неприятельскӧй окопӧ.
Комиссар чеччыштіс окопас на бӧрся, уси, пыр жӧ бӧр чеччис да аддзис сы дорысь пышйысь виж пася фигураӧс.
Американскӧй салдатъяс, бӧрвылас видзӧдлытӧг, пышйисны бокыса сообщение ходӧд.
Сійӧ уськӧдчис на бӧрся.
— Нӧйтӧй интервентъясӧс! — кыліс кӧнкӧ водзын Валерий Сергуньколӧн скӧр гӧлӧсыс.
Фролов сулаліс пасьмунӧм вражескӧй блокгауз дорын, коді ӧні вӧлі сотчӧм да потласьӧм кер чукӧр кодь.
«Неужели ставыс?» — ассьыс пӧсялӧм, сотчысь, кӧть вӧлі кӧдзыд, чужӧмсӧ ватник соснас чышкиг думайтіс сійӧ.
Сиктын кыліс боечьяслӧн горзӧм шы.
Йӧзыс ветлӧдлісны кӧбрегъясӧд, прикладъясӧн жуглісны гӧбӧч ӧдзӧсъяс, куталісны сэтчӧ дзебсьысь американскӧй да английскӧй салдатъясӧс.
Фролов друг аддзис Соколовӧс.
Киас карабин кутігтыр, мудза катласиг, матрос локтіс.
Кор аддзис комиссарӧс, сылы лои нимкодь да уськӧдчис сы дорӧ.
Нимкодь лои и комиссарлы.
— Тэ кыдзи татчӧ веськалін?
— Тіян бӧрся кысси...
Энӧ аддзылӧй?
Матрос кыскис мыйкӧ зепсьыс да мыччис комиссарлы.
— Тіян?
— Менам?..
Да, менам.
Аттьӧ, другӧ, — сюрӧм кепысьпӧвсӧ кепысяліг, шензьӧмӧн да пӧся шуыштіс комиссар.
— Нинӧмысь, — нурбыльтіс Соколов.
— Но, а ӧні мунам порядок лӧсьӧдны, — шуис комиссар.
Гӧгӧрбок тыдалісны снарядъясӧн гӧрӧм окопъяс, жуглӧм пулемётнӧй гнездояс да жуглӧм орудиеяс.
Гӧгӧр туплясисны маскировочнӧй халата да брезентӧн эжӧм пася морт шойяс.
Ӧти блокгаузын друг бара сярӧбтіс пулемёт.
Сы бокті мунысь боечьяс уськӧдчисны муас.
— Мый дзебсянныд? — горӧдіс кодлӧнкӧ грубӧй гӧлӧс. — Миян лыйсьӧны.
Он али мый аддзӧ?
Тайӧ лыйсис Сергунько.
Сикт помас дзоньӧн кольӧм блокгаузысь сійӧ аддзӧма исправнӧй пулемёт, лыйсис пулемётсьыс туй кузя, кыті рӧдтісны канадскӧй артиллериялӧн упряжкаяс.
Сійӧ эз вешйыв пулемёт дорсьыс сэтчӧдз, кытчӧдз эз бырны патронъясыс.
Сэки Валерий пуксис джоджас и, гырдмӧм синъяссӧ тілиг, шуис:
— Но, помассис... — Киясыс сылӧн тіралісны. — А комиссар ловъя?
— Ловъя, — вочавидзисны сылы боечьяс.
А Усть-Паденьга кутчысис на.
Морскӧй батальонсянь локтысь связнӧй юӧртіс, мый боечьяс куйлӧны лым вылын Удельнӧй домбердса вӧр дорын.
Воштӧмъясыс зэв гырысьӧсь, батальонса командир Дерябин ранитчӧма.
Командованиесӧ босьтӧма ас вылас Жилин.
Сійӧ и ыстӧма связнӧйсӧ да прикажитӧма сылы кӧть мед мый, а аддзыны комиссарӧс да доложитны сылы обстановкасӧ.
Фролов корсис зепсьыс бумагатор да тэрыба гижыштіс: «Лукьяновскӧй сикт лои босьтӧма.
Вит час рытын кутам штурмуйтны Усть-Паденьга.
А тэ мун Удельнӧй домлань, атакуйт тайӧ блокгаузсӧ да босьт сійӧс кӧть мед мый.
Тайӧ колӧ Усть-Паденьга штурмуйтӧм вылӧ».
Связнӧйлӧн чужӧмыс вӧлі кынмӧма, сійӧ ачыс сьӧкыда лолаліс.
— Ӧдйӧ-ӧ сэтчӧ бӧр мунан? — запискасӧ сетігӧн юаліс сылысь комиссар.
— Час мысти воа, — лыжи вылас сувтіг вочавидзис связнӧй.
— Давай!
Талун должен лымйыс сотчыны кокъяс улад.
Комиссар личнӧ ачыс веськӧдліс штурмӧн, то ӧтар боксянь, то мӧдар боксянь ыстыліс Усть-Паденьга дорӧ атакующӧй группаяс, эз сетлы противниклы ӧти здук кежлӧ передышка.
Огневӧй средствояссӧ вӧлі ставсӧ лэдзӧма ходӧ.
Саклинлӧн артиллерияыс то лыйліс сикт кузя, то вуджӧдліс бисӧ противник флангӧ да тылӧ, то гӧрліс снарядъяснас сылысь кытшолӧм дорйысьӧмсӧ да жугліс вражескӧй блиндажъяс.
Фролов тӧдіс, мый Усть-Паденьгаын гарнизоныс вывті ён, и сійӧ кӧсйис вӧчны впечатление, мый наступайтысьяслӧн выныс кыдзи йӧзӧн, сідзи и техникаӧн тӧдчымӧн вевтыртӧ противниклысь вынъяссӧ.
Кор комиссарлы доложитісны, мый Шенкурск дорсянь лыйсьӧны тяжёлӧй орудиеясысь, сылы весиг лои нимкодь.
— Зэв бур!
Сідзкӧ, повзисны да корисны аслыныс отсӧг.
Расчётыс миян збыльмис.
Ӧні не личӧдны наступайтӧмсӧ!
Ковмас дасысь ветлыны атакаӧ — мунам дасысь!
Кызьысь — мунам кызьысь!..
Сынӧдыс тіраліс, муыс сыркмунлывліс взрывъясысь.
Лукьяновскӧй босьтӧм йылысь юӧрыс воис Кардорӧ луншӧр гӧгӧр январ 19 лунӧ.
Важ стиль серти тайӧ вӧлі крещенье праздник.
Троицкӧй соборын муніс ӧбедня, код бӧрын Двина вылысь долженӧсь вӧлі босьтны «вежа ва».
Салдатъясӧс стройӧн вайӧдісны вадорӧ и, вӧсни английскӧй шинельясӧн кынмиг, найӧ жугыля сулалісны набережнӧй вылын.
Форменнӧй офицерскӧй пальтояс пӧвстын тыдалісны купечьяслӧн, чиновникъяслӧн, суйӧрсайса дипломатъяслӧн пасьясыс.
Крестнӧй ход петіс соборысь да лэччис йи вылӧ.
Войнас писькӧдӧм йӧрдан дорӧ вӧлі лӧсьӧдӧма парусиновӧй палатка.
Церемония нуӧдан местасӧ кытшалӧма вӧлі понӧльясӧн.
Дзирдалысь саккоса да зӧлӧтитӧм митраа архиерейлӧн горӧдӧмыс вежсьыліс хор сьылӧмӧн.
Сэсся архиерей босьтіс аслас гӧрд, кыз яя киӧ зарни крест, кӧні дзирдалісны дона изъяс, да важнӧя куимысь сійӧс лэдзліс йӧрданӧ.
Соборнӧй площадь вылын дзирдыштісны бияс.
Пехота лыйис пулятӧм патронъясӧн.
Буретш тайӧ здукас Соборнӧй площадь вылӧ воис полковник Брагин.
Сылы, кӧсйис кӧть эз кӧсйы, быть ковмис виччысьны молебен помасьӧмсӧ.
Кор аддзис лӧсялана здук, сійӧ матыстчис Миллер дорӧ да пеляс, медым эз кывлыны суседъясыс, вашкӧдіс фронт вылысь сӧмын на получитӧм телеграммалысь содержаниесӧ.
Миллер кывзіс сылысь невозмутимӧй видӧн.
Генерал мнение серти, оз вӧлі ков сюйсьыны союзникъяс делӧӧ.
— Бурджык виччысьлыны, — философскӧя шуис сійӧ. — Ӧд найӧ командуйтӧны Важскӧй участокӧн.
Рытнас Миллер аддзысьліс Айронсайдкӧд георгиевскӧй кавалеръяс клубын.
Найӧ шуисны ӧта-мӧдыслы гоз-мӧд кыв.
Айронсайд кывъясысь Миллер гӧгӧрвоис, мый Вага участокса бойяслы сійӧ оз сет некутшӧм тӧдчанлун.
— Большевикъяс кӧсйӧны бергӧдны миянлысь внимание Асыввыв фронтысь.
Вот найӧ и вӧчӧны ичӧтик лӧжнӧй демонстрация.
А ті, навернӧ, повзинныд нин? — Айронсайд нюммуніс. — Ті, рочьяс, страдайтанныд ёна содталӧмъясӧн.
Вага — сійӧ шор гадь.
И этайӧ йӧй большевикъяслӧн ичӧтик чукӧрлы сетӧй сӧмын воны Высокӧй гӧраӧдз...
Найӧс сэні пыркнитасны!
Ми сэтчӧ ыстам резервъяс.
Став мераяс примитӧма.
Шенкурск — сійӧ войвывса Верден.
Ми ылӧдам большевикъясӧс капканӧ.
Верден сетліс жӧ ассьыс фортъяссӧ и всё-таки кольлі Верденӧн.
А Высокӧй гӧраӧдз миян эм ещӧ сэтшӧм неприступнӧй тӧвся позиция, кыдзи Усть-Паденьга, — самоувереннӧя висьталіс водзӧ Айронсайд. — Зэв ён форт, кодӧс кытшалӧ бура вӧчӧм окопъяслӧн некымын линия, кодлӧн эм уна блокгауз да зэв бур артиллерия...
Сійӧ сэки эз на тӧд, мый пӧшти став артиллерияыс боевӧй запасыскӧд тшӧтш сюрис нин Фроловлы.
Усть-Паденьгасӧ босьтіс центральнӧй колонна квайт час рытын.
Американечьяс да англичана бӧрыньтчисны н сьӧрсьыс нинӧм эз вермыны петкӧдны.
... Ӧбед лӧсьӧдісны клуб столӧвӧйын, коді вӧлі подвалын.
Подвал стенъяссӧ вӧлі мичмӧдӧма зеленьӧн да флагъясӧн.
Ӧшйӧм зепъяса, не ас туша сертиыс вурӧм френча, кузь тушаа Айронсайд пукаліс пызан дорын медыджыд пыдди да гажаа висьтавліс Лунвыв Африкаын аслас охотничӧй похождениеяс йылысь.
Сысянь неылын пукалісны генералъяс Миллер да Марушевский.
Штатскӧйяс пӧвстысь вӧліны суйӧрсайса дипломатъяс, финансъясӧн управляйтысь князь Куракин, торговля да промышленность управлениеӧн заведуйтысь доктор Мефодиев, юрист Городецкий, «веськӧдлан котырса» став членъяс.
Вӧліны сэні и кадетскӧй партияса членъяс, кодъяс эз занимайтлыны правительственнӧй должностьяс, адвокат Абросимов коддем.
Диван вылын, шампанскӧй да фрукты тыра ваза дорын, удобнӧя пукаліс кыз Кыркалов, кодлӧн вӧлі дас кымын лесопильнӧй завод.
Быдӧн вылӧ видзӧдлывліг да киас гӧрд вина тыра бокал шонтіг сійӧ кыв шутӧг куритіс папирос бӧрся папирос.
Кор Айронсайд помаліс, медбӧрын, ассьыс охотничӧй висьтъяссӧ, сёрниыс пансис Париж йылысь.
«Веськӧдлан котырлӧн» глава Чайковский аски мунас сэтчӧ рочмуса став белӧй «веськӧдлан котыръяс» представительяслӧн сідз шусяна «политическӧй сӧвещанньӧ» вылӧ.
Ставӧн арталісны, мый тайӧ «сӧвещанньӧ» бӧрын военнӧй положениеыс вежсяс вужвыйӧныс да мый выль, 1919 во ваяс став присутствуйтысьяслы сӧмын ӧти гаж.
Миллер лэптіс тост Колчак дзоньвидзалун вӧсна сэтшӧм гора гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ сійӧ шыасис юнкеръяс эскадрон дорӧ.
Но Кыркалов, коді вӧлі коддзӧма нин, быттьӧкӧ эз кывлы тайӧ тостсӧ.
— Мый сэні йӧйтавнысӧ! — аслас став кыз яя тушанас Айронсайдлань бергӧдчиг шуис сійӧ. — Тіян вылӧ став лачаыс, господа союзникъяс.
Да, бурджык мед сотчасны менам став заводъяс, мед ме му пырыс муна, чем мыйкӧ сетны большевикъяслы.
Нӧйтӧй найӧс!
Медбӧръя дӧрӧмӧс ог жалит тіянлы!
Сӧмын нӧйтӧй, господин Айронсайд!
Белӧй офицеръяслы, кодъяс вӧліны тшӧтш тайӧ обществоас, Кыркаловлӧн кывъясыс кажитчисны ӧбиднӧйӧн.
Должен лоны вӧлі скандал.
Положениесӧ спаситіс Абросимов.
Сійӧ ӧти здукӧй веськаліс Миллер да Айронсайд дорӧ.
— Цивилизация да порядок вӧсна! — бокалсӧ лэптігмоз горӧдіс адвокат. — Еджыд Рочму вӧсна!
Доблестнӧй Британия вӧсна, героическӧй Франция вӧсна да великӧй Америка вӧсна!
Налӧн военнӧй вынъяс вӧсна!
Кремлёвскӧй кӧлӧкӧлъяс звӧн шы улын Мӧскуаын ставнымлы аддзысьӧм вӧсна!..
Ура!
Офицеръяс тшӧтш горӧдісны кличсӧ.
Бокалъяссӧ да рюмкаяссӧ ставӧн нюжӧдісны Айронсайдлань да Миллерлань.
Ӧбед бӧрын, кор пызан сайӧ сӧмын колины избраннӧйяс, коддзӧм Айронсайд друг шуис:
— Ме кӧ эськӧ вӧлі Черчилль местаын, ме эськӧ вӧчи мӧдног...
Ме эськӧ воюйті некутшӧм планъястӧг.
Ӧд Вятка вылӧ наступайтӧмыс эз артмы, ӧні тайӧ бура тыдалӧ.
Большевикъяс ӧдйӧ гӧгӧрвоисны да ставсӧ сувтӧдісны кок йылӧ!
Сідзкӧ, надейтчыны нинӧм, мый миян войска ӧтлаасясны тайӧ районас Колчак войскакӧд.
Тайӧ канмуын оз позь воюйтны план серти.
— Терпитышт, боевӧй шудыд изменчивӧй, — видзчысьӧмӧн шуис Миллер.
— Ме эськӧ лыдди бурджыкӧн, — скӧрысь горӧдіс Айронсайд, — медым сійӧ изменяйтіс большевикъяслы, чӧртыс мед босьтас!
Белӧй офицеръяс ӧти бӧрся мӧд чеччалісны пызан сайысь да муналісны орчча жырйӧ, кӧні заводитчисны йӧктыны.
«Но и дряньяс!» — зывӧкпырысь думайтіс на йылысь Айронсайд. — Кутшӧм самомнение!
Тайӧ господаыс збыльысь арталӧны, мый ми татчӧ воим налы отсасьны...
Идиотъяс!
Найӧ отсаласны миянлы справитчыны мужикъяскӧд, а бӧрыннас ми найӧс ыстам чӧрту!
Тайӧ канмуыс лоӧ миян канмуӧн!..
Кыдзи Цезарлы Галлия!»
Гудырмӧм ныж синъясӧн сійӧ видзӧдліс пызан гӧгӧр.
— Ӧні, кор рочьяс мунісны, ме кута сёрнитны веськыда...
Миллер яндысьӧмӧн нюммуніс.
— А тіянӧс ме ог рочӧн лыддьы, генерал, — немъяндысьтӧг шуис Айронсайд. — Прӧститӧй менӧ, но сійӧ тадзи...
Сійӧ копыртчис американскӧй войскаӧн командуйтысь, бригаднӧй генерал Ричардсонлань.
— Ті правӧсь!
Помнитанныд, ті коркӧ меным шулінныд, мый бурджык эськӧ вӧлі миянлы не пырны большевикъяслы паныд бойӧ, а прӧйдитны биӧн да мечӧн мирнӧй население пӧвстті, дзикӧдз мыськыны цивилизация вылысь большевистскӧй пятносӧ...
Грабитны...
Да, грабитны Рочмусӧ!
Ме тӧда, тадзи и вӧчӧны миян офицеръяс.
Наслаждайтчӧны олӧмнас, кыдзи вермӧ наслаждайтчыны салдат, коді оз пов вирысь...
Айронсайд серӧктіс.
— Кор ме вӧлі Лондонын, ме юкси тайӧ мӧвпъяснас Черчиллькӧд.
Сійӧ восторгайтчис.
Сійӧ шуис меным: «Зэв бур...
Сідзи и действуйтӧй.
Но энӧ вунӧдӧй век жӧ и стратегическӧй обстановка йывсьыс...» — Сійӧ помаліс бокалысь винасӧ. — Миянлы колӧ действуйтны Африкаын моз.
Рочьясыс ӧд нинӧмӧн оз торъявны негръясысь.
...Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый праздник ради кар центрын вӧлі движениеыс ыджыдджык, Греков видзчысьӧмӧн решитіс ветлыны Базыкина ордӧ.
Шурочка узис нин.
Кор кыліс ӧшиньӧ таркӧдыштӧм, сійӧ пыр жӧ садьмис.
«Мела воисны», — думыштіс Шура, сэсся чеччыштіс крӧвать вылысь да локтіс йизьӧм ӧшинь дорӧ.
Дворын некод эз тыдав.
Кӧмтӧгыс, ӧти дӧрӧм кежсьыс сійӧ петіс кӧдзыд посводзӧ.
— Коді сэні? — кӧдзыдысла да полӧмысла тіраліг шӧпнитіс сійӧ.
— Эн пов, Александра Михайловна, — кыліс тӧдса гӧлӧс. — Ас йӧз!
Шура бӧр пырис жырас, плавгис ас вылас пальто да восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Тэ сӧмын эн волнуйтчы, — сы бӧрся пыригмоз шуис Греков. — Висьталӧны, Мудьюгсянь воӧма ледокол да вайӧма заключённӧйясӧс.
Ӧні найӧ Кардорса тюрьмаынӧсь.
И Коляыд тані, и шенкурскса Егоров, и ещӧ кодкӧ.
Тэ сӧмын эн волнуйтчы.
— Ме ог волнуйтчы, ме ставсӧ тӧда.
Шура висьталіс сылы Ларрикӧд аслас сёрни йылысь.
— Менӧ, дерт, арестуйтасны.
Сійӧ менӧ нарошнӧ лэдзис.
Ме аски кӧсйи висьтавны Дементийлы, медым тэ эн пырав.
— Мый нӧ, делӧ! — шуис Греков. — Пӧжалуй, менам оз ков тэ ордӧ волывлыны.
Йитӧдсӧ кут мекӧд сӧмын Силин пыр.
Волы чери вузалан рынок вылӧ асывнас водзджык.
Дементий сэні овлӧ пӧшти быд лун.
На босьтышт ещӧ неуна сьӧмтор.
Рабочӧйяссянь...
Арестуйтасны кӧ, ми тэныд отсалам.
Эн тӧждысь!
И Максим Максимович и Чесноков тырвыйӧ поддержитасны.
Ме надейтча, мый ӧти надзиратель пыр миянлы удайтчас передайтны Коляыдлы посылка.
И тэныд передайтам, ковмас кӧ...
Но, гашкӧ, и ставыс на лючки-ладнӧ лоӧ.
Эн волнуйтчы, Александра Михайловна!
Абу нин сэтшӧм страшнӧй чӧртыс.
Греков муніс.
Гӧгӧр видзӧдлывліг сійӧ петіс набережнӧй вылӧ.
Сы бокті тӧвзисны вӧлаяс.
Воддза доддяс сулаліс Кыркаловлӧн нылыс; ӧти кинас сійӧ вӧлі кутчысьӧма кучерыслы пельпомас, мӧднас — ӧвтчис.
Сійӧс кутіс суйӧрсайса офицер.
«Гай-да тройка, снег пушистый», — сьыліс нылыс уличатырнас.
— Сволочьяс, — нурбыльтіс Греков. — Кӧин чукӧр!..
Асъявылыс Шурочка Базыкина дорӧ локтіс контрразведкаысь офицер; сійӧс колльӧдісны кык салдат.
Сійӧ петкӧдліс ордер, кодӧс вӧлі кырымалӧма подполковник Ларри.
Салдатъяс дыр шобсисны жырйын, весиг зымӧдісны стенъясас, но нинӧм эз аддзыны.
— Пасьтасьӧй!
И пасьтӧдӧй челядьтӧ, — кор шобсьӧмсӧ помалісны, шуис офицер.
— Но, висьталӧй, мыйла сэтчӧ челядьӧс? — паныд шуис Шура. — Ме мӧдӧда найӧс суседка ордӧ.
— Меным прикажитӧма босьтны ставнысӧ...
Челядьсӧ тшӧтш гижӧма ордерӧ.
— Ме категорическӧя протестуйта!
— Пасьтасьӧй!
А то ме тіянӧс ачым пасьтӧда, — грӧзитігтыр шуис офицер. — Пасьтӧдӧй найӧс... — нывкаяс вылӧ салдатъяслы индіг шуис офицер.
Людмила бӧрдігтыр уськӧдчис мамыс дорӧ.
— Мама, ме ог мун...
Ме ог кӧсйы мунны тюрьмаӧ!
Мамочка!
Кельдӧдӧм Шура сулаліс жыр шӧрас кияссӧ мышкас кутіг.
— Пасьтӧдӧй челядьсӧ, — прикажитіс сылы офицер.
— Нинӧм вылӧ ог... — вочавидзис Шура.
Нывкаяс нетшкысисны.
Ӧти салдат кватитіс да кутіс Леночкаӧс, лэптіс сійӧс сынӧдас, мӧд салдат сійӧ здукас кыдзсюрӧ пасьтӧдіс платтьӧӧн, пасьӧн.
Омӧлик пасьыс рутшкакыліс.
— Мама...
Мамуля! — мыйвынсьыс горзіс Леночка. — Босьт менӧ...
Босьт менӧ!
Шура эз вермы выдержитны да салдат киысь нетшыштіс нывсӧ.
— Найӧс нӧ мыйысь?!
— лӧгысла да ненавистьысла тіраліг горӧдіс сійӧ. — И ті... — сійӧ шыасис офицер дорӧ, коді веськодя видзӧдіс тайӧ ставтор вылас, — ті... Офицер?!
Тадзсӧ весиг разбойникъяс оз вӧчны!
— Мамочка, эн споруйт накӧд, — повзьӧмӧн шӧпкӧдіс Людмила. — Ме тэкӧд, мама.
Полӧм да отчаяние аддзис Шура нывка синъясысь.
Сійӧ топӧдіс нывсӧ ас бердас.
— Успокоитчы, нылук... — шӧпкӧдіс Шура. — Сӧмын успокоитчы.
Часджын мысти найӧс куимнаннысӧ петкӧдісны салдатъяс.
Шура нуис бӧрдысь Леночкаӧс моздорас.
Сэсся йӧткыштісны найӧс брезентӧн тупкӧм грузӧвикӧ.
Сійӧ кутіс таркӧдны да мӧдӧдчис набережнӧй кузя тюрьмаӧ.
Боечьяс, буквальнӧ противниклы кокбӧрляас тувччаліг, воисны сылӧн окопъясӧдз, прӧйдитісны вражескӧй обороналысь куимнан линиясӧ и, противникӧс преследуйтігтыр, пырисны Усть-Паденьгаӧ.
Интервентъяс шӧйӧвошисны.
Артиллеристъяс эновтісны орудиеяссӧ.
Офицеръяслысь некод эз кывзысь.
Тайӧ кад кежлас Фролов корис Вага вылысь свежӧй батальон да пырис Усть-Паденьга тылӧ, медым орӧдны отступайтысьяслысь туйсӧ.
Сы вӧсна мый первойя атака дырйи опытнӧй командиръяс пӧгибнитісны, батальонӧн ӧні командуйтіс Драницын, коді сійӧ кадас локтіс передӧвӧйӧ, Бородинлы отсӧг вылӧ.
Интервентъяс заводитлісны лэччыны Вага ю дорӧ, но веськалісны пулемётнӧй би улӧ.
Найӧ решитісны дзебсьыны вӧрӧ, но сьӧкыд снарядъяслӧн разрывъясыс вӧтлісны найӧс сэтысь.
Коли сӧмын ӧтитор — лэптыны кияс.
Тадз найӧ и вӧчисны.
Салдатъяс петалісны асланыс дзебсянінъясысь, винтовкаясас налӧн вӧлі кӧрталӧма еджыд чышъянъяс.
— <eng>Рош!.. Боло</eng>!.. <rus>Сдаюс</rus>! — горзісны найӧ.
Усть-Паденьга вӧсна бойыс муніс квайт час чӧж.
Ещӧ тшынасисны на сиктын сотчысь керкаяс, жуглӧм блокгаузъяс дорын туплясисны на интервентъяслӧн шойясыс, но туй крестасянінъясын ыпъялісны нин бипуръяс, а дзоньӧн кольӧм керкаясын да сарайясын чорыда узисны бойяс нуӧдӧмысь мудз йӧз.
Эз узьны сӧмын патрульяс да сикт гӧгӧр сувтӧдалӧм постъяс да секретъяс.
Штаб сувтіс уна ӧшиня ыджыд керкаӧ, кодлысь тьӧс вевтсӧ вӧлі кульӧма да кодлӧн ӧшиньясыс жугавлӧмаӧсь.
Штаблы воча сідзжӧ ӧзйис бипур.
Боечьяс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь сы гӧгӧр да ньӧжйӧник сёрнитісны.
— Американ сӧмын ылісянь гымӧдӧ, а штыкысь полӧ.
Сьӧла моз жӧ жбырк-жбырк, — сералана шуис кудриа юрсиа артиллерист, коді вӧлі ранитчӧма кокас.
— Абу сідз, граждана, — шуис ас нойысь вурӧм кузь пинжака олӧма партизан. — Найӧ зверь кодьӧсь.
Ме уськӧдчи ӧти вылӧ да штыкӧн!..
А сійӧ ме вылӧ ош моз, не то мый пышйыны...
А бӧрыннас нин, кор ми найӧс тӧлӧдім, сэк горзыны мӧдісны: «<eng>Боло</eng>!..»
Кыліс серам.
— Кодӧсь!
Найӧс вискиӧн юкталӧны.
— Ромӧн.
— Оз, сійӧ водзті вӧлі.
Ӧні вискиӧн.
— Да юктав кӧть найӧс мыйӧн, всё равно оз вермыны кутчысьны!
Сӧмын вӧтлыны найӧс колӧ дугдывтӧг, — шуис том зон-пехотинец.
— Вернӧ! — поддержитіс сійӧс Крайнев.
Сійӧ лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны Березникӧ пополнениела и ӧні сулаліс бипур дорын да аслас вӧв вылысь лӧсьӧдіс седлӧсӧ. — Миянлы виччысьнысӧ нинӧм.
Тайӧ ӧд сійӧ вермӧ пукавны блиндажъясын да блокгаузъясын.
А сідз миянлы оз туй.
Да вот пример вылӧ!
Олісны тані, Усть-Паденьгаын, йӧз, а сійӧ найӧс дзикӧдз вӧтліс да ещӧ керкаяссӧ сотіс, кодъяс оз вӧлі ковны сылы.
Рӧзӧрение войтырыслы...
— Миян Паньковоын татшӧм жӧ история, — сёрниӧ пырис сьӧд уска да гӧрба ныра мӧд партизан. — Грымӧбтісны-воисны архаровечьяс декабрын да шуисны, медым сикт чукӧртас сё гоз гынсапӧг, да кык дюжина додь, да сы мында жӧ сийӧс-завод.
Асывнас воис рота, салдатъяс ставныс пасяӧсь.
Переводчик ветлӧдлӧ сиктӧд да шуалӧ мужикъяслы: «Ті, ребята, энӧ водзсасьӧй.
Миянлы сэтшӧм власьт сетӧма, мый вермам места вылын лыйлыны».
Медым повзьӧдны мужикъясӧс, найӧ босьтісны Сеняӧс, миян кожевеннӧй артельса председательӧс, да плетьӧн кулисны-нӧйтісны.
А сэсся кӧрталісны сійӧс асланыс додь бердӧ да вӧвсӧ кыдзи лэдзасны.
Верст кык кымын сійӧс кыскисны, сідзи и сійӧ кулі...
— Вот зверьясыд! — видчигтыр шуис артиллерист.
— Но, а войтыр повзис, дерт...
Сетісны додьяс, гынсапӧгъяс.
А сэки налы, видзӧдтӧ, этша кажитчӧма.
Артельсӧ дзикӧдз грабитісны.
Куш сӧмын буркаяссӧ босьтісны ещӧ сизим сюрс дон!
Со кутшӧм чистӧя вӧчисны!..
Да медым следсӧ воштыны, складсӧ сотісны.
Ставыс сотчис.
Кымын водзӧ, сымын унджык.
Мый нӧ миянлы виччысьнысӧ?
Штабын командиръяс вӧчалісны итогъяс Лукьяновскӧй да Усть-Паденьга вӧсна лун чӧж нуӧдан бойлы.
Пызан вылын сотчысь сись би югӧр улын Фролов лыддис бумагаяс, кодъясӧс сылы сетіс Драницын.
Фролов сэтшӧма мудзис лунтырӧн, мый чужӧмыс кажитчис сылӧн сьӧдӧн.
Вестӧвӧй Соколов сулаліс кӧдзыд пач дорын.
— Мыштӧ шонтан? — серампырысь шуис Валерий, кор сійӧ пырис керкаӧ ӧттшӧтш Любакӧд.
Найӧ сӧмын на прӧверяйтісны постъяс.
— Высокӧйын шонтысям, — зумыша нурбыльтіс матрос.
— Да, сэні лоас жар, — шуис Драницын. — Да, Павел Игнатьевич, Высокӧй да Шолаши костын эм ыджыд артиллерийскӧй склад.
— Стӧча тӧдмалін? — гажаа юаліс сылысь комиссар...
— Да шуӧны сідз...
Ме ӧні тшӧкті вайӧдны штабӧ некымын пленнӧйӧс, допроситны найӧс...
Вот эськӧ тайӧ складсӧ кӧ подорвитны...
— А меным кӧ мунны Высокӧй гӧра вылӧ? — шуис ӧнӧдз пыр на чӧв олысь Люба. — Ме подорвита.
— Ак, тэ тані, — сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Фролов. — Тӧдан мый, донаӧй... эн тэрмась.
— Колӧ кӧ, мися!
— Эн тэрмась, шуа, — скӧрысь шуис комиссар.
«Мый сійӧ лоӧма?» — ӧбидапырысь думыштіс Люба.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ паныд шуны комиссарлы, но Фролов бара заводитіс сёрнитны Драницынкӧд.
Люба сэсся эз мӧд кывзыны налысь сёрнисӧ, гораа вомтырнас очсовтіс да петіс жырйысь.
Благовещенскса коммунистъяс воисны Усть-Паденьгаӧ войнас.
Лёля Егорова веськаліс керкаӧ, кӧні вӧліны лыжнӧй разведкаса боечьяс.
— Тані кӧть шоныд, — мыжапырысь кинас шеныштчиг шуис сылы провожатӧй. — Овмӧдчы первой татчӧ.
Асывнас волы штабӧ.
Пачсӧ вӧлі жара ломтӧма.
Ас вывсьыныс кӧтасьӧм паськӧмсӧ пӧрччаліг да найӧс косьтыны ӧшліг партизанъяс ньӧжйӧник сёрнитісны ас костаныс.
На сёрниысь Лёля гӧгӧрвоис, мый асывнас найӧ бара кӧсйӧны мунны кытчӧкӧ неприятельскӧй тылӧ.
Став лабичьяссӧ важӧн нин вӧлі займитӧмаӧсь.
Прӧст местасӧ Лёля эз аддзы весиг джоджсьыс.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн сулаліс ӧшинь дорын да эз тӧд, мый вӧчны.
Гашкӧ, петны сарайӧ, кытчӧ пырисны мукӧд благовещенскӧйсаяс?
Керка ӧдзӧсыс воссис, и пырис ещӧ ӧти боеч.
Лёля эз сразу тӧд, мый сійӧ нывбаба.
Тайӧ вӧлі Люба Нестерова.
Люба босьтіс пельпом вывсьыс винтовкасӧ, лыжисӧ сувтӧдіс пельӧсӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Сэки казяліс сійӧ Лёляӧс.
— Тэ мый, нылӧй? — юаліс Люба. — Узьны тані кӧсъян?
Лёля гӧгӧрвоӧдіс сылы ассьыс положениесӧ.
— Делӧыс лёк, — Люба пыркнитіс юрнас. — Ӧні найӧс пушкаясӧн он садьмӧд.
Сійӧ прӧйдитіс керкаӧдыс, немъяндысьтӧг тойлаліс узьысьясӧс, но некод весиг эз вӧрзьӧдчыв.
— Сенька! — локтіс сійӧ паччӧрын узьысь боеч дорӧ да шуис сылы.
Боеч эз шыась.
Люба тувкис сылы кулакнас веськыдладор бокас.
Боеч бергӧдчис шуйга бок вылас.
— Эк тэ!.. — Люба видчыштіс.
Сійӧ босьтіс боечӧс пельпомӧдыс да пыркнитіс сійӧс. — Лэччы ӧдйӧджык, а то пельӧдыд кыска.
Боеч садьмис, жальпырысь видзӧдліс паччӧр вылас да чеччыштіс джоджӧ.
— Ещӧ и косясьӧ, бесыд, — нурбыльтіс боеч.
abu
— Тэ ачыд бес!
Видзӧдтӧ, паськӧдчӧма.
Тэныд эськӧ мед ещӧ бабакӧд кутчысьӧмӧн узьны!
А тэ, нылӧй, мый нӧ? — шыасис Лёля дорӧ. — Кӧмтӧ да ватниктӧ пӧрччы.
Гортад моз асьтӧ кут, велав...
Люба пӧрччис весиг гимнастёркасӧ да шыбитіс сійӧс идзас вылӧ.
Прӧстӧй дӧра дӧрӧм, кодӧс вӧлі сюялӧма ватнӧй шаровары пытшкӧ, топыда пукаліс сылӧн стройнӧй телӧ вылын.
Зон синбӧжнас кӧсӧйтчыліс Люба вылӧ.
— Бергӧдчы мӧдарӧ, лешӧй!
Сёысь тэныд колӧ шуны!.. — горӧдіс Люба.
Разьӧм кӧсасӧ мыш саяс шыбитӧм бӧрын Люба водіс.
Лёля водіс орччӧн.
— Узь, нылукӧй, — меліа шуис Люба и, быттьӧкӧ сійӧс жалитіг, окыштіс сылысь банбоксӧ. — Узь! Асылыс рытсьыс бурджык.
Сійӧ пыр жӧ унмовсис, а Лёлялы эз узьсьы.
Сьӧлӧмыс тіпкис частӧ, мышкуӧдыс унаысь прӧйдитліс йирмӧг.
«Коді тайӧ татшӧмыс? — думайтіс Лёля аслас суседка йылысь. — Но, аски сёрнитам.
А ӧні колӧ узьны».
Лёлялы тӧдвылас уси Драницын да аслыс тӧдлытӧг нюммуніс.
Сылы лои шоныдджык — то ли Драницын йылысь мӧвпысь, то ли сыысь, мый пачыс лӧсьыда шонтіс боксӧ.
Сэсся мудзыс вермис сійӧс: синъясыс мӧдісны куньсьыны. Егорова чорыда унмовсис.
Сійӧ садьмис асывнас сӧмын кӧкъямысӧд часын.
Ӧшиньӧд югдӧдіс шонді.
Керкаын некод нин эз вӧв.
Сӧмын тӧрытъя тӧдсаыс сулаліс ӧшинь дорын да сыналіс ассьыс еджгов кузь юрсисӧ.
Лёля лэччис паччӧр вылысь да кывзысьыштіс.
Керка весьтӧд кузя шутьляліг тӧвзьылісны снарядъяс да кӧнкӧ ылын укйӧдлісны-разрывайтчисны.
— Мый тайӧ? — полігтыр юаліс Лёля.
— Миян лыйсьӧны, — вочавидзис Люба. — Миянлы туй писькӧдӧны.
— Кутшӧм тэнад мича юрсиыд! — Люба вылӧ юр вывсянь да кок улӧдзыс видзӧдіг шуис Лёля.
— Вӧлі мича, не кӧ зэр да арся пуж, — серампырысь шуис Люба. — А мый, нылук, тэнад тані жӧникыд али мужикыд?
— Абу... — гӧрдӧдігтыр шуис Лёля.
— Друг, сідзкӧ? — Люба серӧктіс.
Найӧ пуксисны пызан сайӧ да юисны морт кружкаӧн шоныд ва, кослунъя выйӧн сола нянь сёйиг.
Дас вит минут мысти Люба тӧдіс нин ставсӧ аслас выль тӧдса йылысь.
— Батьыд, сідзкӧ, сэні, — медбӧръя кыв вылас ударениесӧ вӧчӧмӧн думайтігтыр шуис Люба. — Сідз, сідз...
Сылы друг дум вылас уси Андрейыс, вомдоръясыс мӧдісны тіравны, кӧсичаас тракнитчывліс лӧзов сӧныс.
— Господи... — шӧпкӧдіс Люба. — Эк, мичаӧй!
Ок, мусаӧй тэ менам!..
Сійӧ уськӧдчис ныв дорӧ да мӧдіс кутлыны.
Лёлялӧн синваыс доршасис.
— Ме решиті отомститны папа вӧсна! — бӧрдігтыр шуис сійӧ. — Меным нинӧм абу страшнӧ.
— А тэ эн тэрмась!
Геройство вӧчны, бур молодец, эн кӧвъясь, да и геройствосьыс эн ӧтказывайтчы...
Со кыдзи миян комиссар шуӧ.
Гӧгӧрвоин?
Видзӧдтӧ, мыйӧн бабаяс аддзысясны, сідзи и синва лэдзны.
Чышкы, чышкы васӧ синдорсьыд!
А то мужикъяс сераласны.
Керкаӧ пырис Соколов.
— Мела али мый? — юаліс сылысь Люба.
— Комиссар корӧ.
— Сідзи и тӧді!
— И меным колӧ штабӧ, — шуис Лёля.
Найӧ петісны ывлаӧ.
Пушкаясысь век на лыйсисны, но шочджыка нин.
Штаб дорӧ локтігӧн Лёля аддзис благовещенсксаясӧс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны туй вылас.
Ӧні налы колӧ вӧлі разӧдчыны ротаясӧ да отрядъясӧ.
Найӧ получитӧмаӧсь нин оружие.
Ӧткымынӧн на пиысь первойысь на босьтӧмаӧсь киас винтовка.
Черепанов пукаліс кильчӧ вылын да киас кутіс список.
Ставӧн получитісны назначение.
Списокас эз вӧв сӧмын Елена Егорова.
— Мыйын делӧыс? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс Лёля. — Мыйла менӧ вунӧдӧмаӧсь?
— Ог тӧд, донаӧй, — вочавидзис Черепанов. — Дзик пыр жӧ тӧдмалам.
— Но тэ жӧ став вылас получитін документъяссӧ?
— Тэ вылӧ кындзи!
Да эн тӧждысь, — нюммуніс сійӧ. — Военнӧй служба вылын йӧзсӧ оз вунӧдны...
«Гашкӧ, Драницын мыйкӧ думыштіс...
Полӧ ме вӧсна... — скӧрысь думыштіс Лёля. — Кутшӧм абу лӧсьыд тайӧ!
И кутшӧм сылӧн право?»
Черепанов выстроитіс йӧзсӧ кык шеренгаӧ.
Лёля тӧдіс нин, мый сійӧс да Касьян Терентьевӧс назначитӧмаӧсь первой батальонса штурмӧвӧй группаӧ.
Савков муніс артиллерияӧ, Саклин дорӧ.
— Важ гвардиялӧн пушкаясыс восьтасны тэныд туй, Касьян, — Терентьев вылын сераліс старик.
Том морт виччысис бойсӧ ыджыд праздникӧс моз жӧ.
Настроениеыс ставныслӧн вӧлі кыпыд, возбуждённӧй.
Пельпом вывсьыс винтовкасӧ лӧсьӧдӧм бӧрын Черепанов гораа командуйтіс:
— Смирно!
Равнение веськыдвылӧ!
Кильчӧ вылӧ петіс Фролов.
Черепанов котӧртіс комиссар дорӧ докладывайтны.
Фроловлӧн чужӧмыс вӧлі зумыш, сосредоточеннӧй.
Сійӧ матыстчис строй дорӧ да сюся видзӧдліс йӧз вылас, быттьӧ пайӧс донъяліс.
— Ёртъяс, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Дырсӧ сёрнитны нинӧм.
Высокӧй гӧра — Шенкурскӧ ключ.
Укрепитӧма сійӧс ёна!
Пасьӧм дорысь ёна бура...
Но ми долженӧсь сійӧс босьтны талун войнас.
Ӧдйӧ мунӧмын — миян успехлӧн залог.
Коммунистъяс мунӧны медводдза радъясын.
«Коммунистъяс, водзӧ!» — тайӧ лозунгнас ми мунам бойӧ...
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! — ставсьыс медгораа вочавидзис Касьян Терентьев.
Фролов здук кежлӧ ланьтліс, быттьӧкӧ аддзис ас син водзсьыс йӧзӧс, кодъяс кыссьӧны Вагалӧн лымъя крут пӧкатӧд.
Сійӧ лэптіс кисӧ, чорыда кабыртіс кулаксӧ да таркнитіс сійӧн.
— Бой лоӧ зэв сьӧкыд...
Но Сталин ёрт велӧдӧ, мый коммунистъяс долженӧсь побеждайтны любӧй условиеясын.
Ті лоанныд медся ӧпаснӧй местаясын.
Сы вылӧ и ті коммунистъяс.
Фролов топӧдліс Черепановлысь кисӧ да сиис ставныслы успех, сэсся кайис кильчӧ вылӧ.
— Комиссар ёрт, — кыліс сы мыш сайын дежурнӧйлӧн гӧлӧсыс. — Егорова воис.
Фролов бергӧдчис да аддзис бокын сулалысь Лёляӧс.
Комиссарлӧн синъясыс приветливӧя нюмъялісны.
— Здравствуй, Лёля, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Мунам мекӧд.
Штабын жуисны йӧз.
Фролов бӧрся жырйӧ пырӧм мысти Лёля аддзис Любаӧс.
Сійӧ пукаліс ӧшинь вылын и, кор Лёля прӧйдитіс сы дінті, Люба кыдзкӧ аслысногӧн мигнитіс сылы.
«Гашкӧ, и Драницын тані?» — думыштіс Лёля.
Но и мӧд жырйын сійӧ эз вӧв.
Коймӧд жырас, кӧні, буракӧ, оліс комиссар, сулаліс нёптовтчӧм пружина матраца крӧвать, ӧшиньясас ӧшалісны важиник прӧшви занавескаяс, пельӧсын тыдалісны ӧбразъяс.
— Пуксьы, — шуис Фролов да довкнитіс юрнас жыр шӧрын сулалысь дзик ӧти стуллань.
Лёля пуксис.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мыйла комиссар вайӧдіс сійӧс татчӧ.
Мыйла сійӧ эз получит назначениесӧ, кыдзи и мукӧд коммунистъяс?
Фролов чӧв олігтыр прӧйдитчис жырйӧд.
— Лыжиӧн ветлӧдлыны тэ кужан? — юаліс сійӧ Лёлялысь.
— Дерт жӧ, кужа...
— А лыйсьыны?
— Кужа жӧ.
Ме ордӧ папалӧн револьверыс колис.
Фролов сувтіс ӧшинь дорӧ.
Лёлялы кажитчис, мый сійӧ наблюдайтӧ сы бӧрся.
— Но, со мый, — шуис комиссар да пуксис крӧвать вылас. — Эм ӧти ӧпаснӧй делӧ.
Миян разведка аддзӧма Шолаши да Высокӧй гӧра костысь американечьяслысь боеприпасъяс видзан склад.
abu
Но склад дорас лун и вой сулалӧны часӧвӧйяс.
Некодӧс, нывбабаясысь кындзи, найӧ сэтчӧ оз лэдзны.
Складыс дзик туй дорын.
Сэсянь неылын вӧр.
Сэні лоасны миян куим зон.
Лыжникъяс.
Найӧ и взорвитасны.
Но колӧ ылӧдны часӧвӧйяссӧ.
Луннас найӧ сӧмын кыкӧн.
Войнас некымын морт пулемётъясӧн.
Та вӧсна действуйтны колӧ луннас.
Ті Любакӧд ылӧданныд часӧвӧйяссӧ, а лыжникъяс взорвитасны складсӧ.
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана, — шӧпкӧдіс Лёля.
— Верман вӧчны?
— Верма...
— Думыштлы.
Татшӧм делӧясыс сідз-тадз оз решайтсьыны.
— Ме думайті, — прӧстӧ шуис Лёля. — Бать велӧдіс менӧ нинӧмысь не повны.
Ме жӧ коммунистка, Фролов ёрт.
Тайӧ операциясӧ, код йылысь комиссар висьталіс Лёлялы, быд боксянь обсуждайтісны ӧтлаын Драницынкӧд, Бородинкӧд да Сергунькокӧд.
Кор сёрниыс пансис сы йылысь, медым тайӧ операциясӧ поручитны выполнитны Люба Нестеровалы да Лёля Егоровалы, Драницын юаліс:
— А ассьыд нывтӧ, Павел Игнатьевич, тэ эськӧ мӧдӧдін татшӧм делӧ вылас?
— Мӧдӧді эськӧ, — шуис Фролов.
Драницын ланьтіс.
Фроловлы вӧлі сьӧлӧм вылас доймытӧдз сьӧкыд ыстыны нывъясӧс татшӧм рискованнӧй операция вылӧ.
Но бырӧдны склад, лишитны противникӧс боеприпасъясысь лоӧ вӧлі сідзкӧ обеспечитны успех Высокӧйсӧ войнас штурмуйтӧм кузя.
Лёлялы чужӧмас ӧні напряжённӧя видзӧдіг Фролов думайтіс: гӧгӧрвоӧ-ӧ тайӧ ичӧтик, видзӧднысӧ слабиник нылыс, мыйла буретш лои бӧрйӧма сійӧс, мыйла сійӧ оз вермы вӧчны мӧдног?
Лёлялӧн синъясыс видзӧдісны сы вылӧ спокойнӧя, плешас сылӧн да ныр дорас артмисны чукыръяс.
«Да, ставсӧ гӧгӧрвоӧ...»
— Но, нылук... решитӧма!
Мунан! — шуис Фролов.
Жырйӧ пырисны Драницын да Бородин.
Лёля гӧрдӧдіс, чеччис табуретка вывсьыс и, быттьӧ таысь ас вылас скӧрмӧмӧн, ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдіс.
— Корны Нестероваӧс? — Лёля вылӧ тэрыба видзӧдлӧм бӧрын юаліс Драницын.
— Кор, — быттьӧкӧ неокотапырысь шуис Фролов.
Час мысти кык ныв, ӧтиыс ичӧтик выль тулупа, а мӧдыс мича бархатнӧй пася, мунісны лыжиӧн сикт кузя.
Сиктысь петанінын, бадь пу кустъяс дорын, найӧ аддзисны двубортнӧй шинеля кузь тушаа военнӧйӧс.
Вӧлыс сылӧн, лэдзӧм дом повода, ветлӧдліс сэн жӧ неылын.
— Ме кӧсйи колльӧдны тіянӧс, — Лёля дорӧ матыстчигӧн да Люба вылӧ кӧсӧйтчыліг шуис Драницын. — Туйсӧ запомнитінныд?
Первойсӧ вӧрӧд мельнича дорӧдз, сэсся трӧпаӧд Шолашиӧ.
Но Шолашиӧ нинӧм вылӧ энӧ пырӧй.
— Да, да, — сы вылӧ видзӧдлытӧг вочавидзис Лёля. — Ми тӧдам.
— Лыжникъяс мунісны нин.
— Ми ставсӧ тӧдам, — мӧдысь шуис Лёля.
Люба мудера видзӧдіс Лёля вылӧ да Драницын вылӧ.
«Но, прӧщайтчӧй нин... прӧщайтчӧй, ӧта-мӧдныдлысь сьӧлӧм косьтысьяс.
Мый сэні!» — висьталісны сылӧн лукав синъясыс.
— Оружиеныд исправнӧй? — юаліс Драницын.
— Люба прӧверитіс, — вочавидзис Лёля.
— Но, Люба, ме тэ вылӧ надейтча, — кисӧ сылы мыччиг шуис Драницын. — Кылан?
— Кыла... — шуыштіс Люба.
Люба зэв бура гӧгӧрвоис, мый ӧні вӧчсьӧ Драницын душаын, и сылы друг жаль лои сійӧ.
«Ӧд томиник на», — чувствуйтӧмӧн думыштіс сійӧ.
— Энӧ полӧй, ставсӧ выполнита, — грубӧякодь шуис Люба. — Батькӧд ош кыйны ветлывлі.
Вермывлі.
Ен отсӧгӧн, и ӧні справитчам.
Видза колянныд!
Юрси пратьсӧ шапка улас сюйыштӧм бӧрын сійӧ ёна тойыштчис бедьяснас.
Лыжиясыс кокньыда шливкнитісны чарӧм кузя.
Драницын да Лёля колисны кыкӧн.
— Некыдз эг чайт, мый тадзи артмас, — яндысигтыр шуис Драницын, быттьӧкӧ сійӧ вӧлі Лёля водзын мыйыськӧ мыжа. — Мый колӧ, сійӧ и верми чайтлыны, но сӧмын не тайӧс...
Тайӧ ӧд ме висьталі складсӧ взорвитӧм йылысь идеясӧ.
Лёля видзӧдліс сылы синмас.
— Но и мый нӧ, идеяыс бур...
Аддзысьлытӧдз, — дрӧгмунан гӧлӧсӧн шуис Лёля. — Ме весиг ог тӧд, кыдзи тіянӧс шуӧны.
— Леонидӧн, — ньӧжйӧник вочавидзис сійӧ. — Лёняӧн...
— Лёняӧн? — выльысь юаліс ныв. — Аддзысьлытӧдз, Лёня.
Бӧрсӧ кӧ локтам, аддзысьлам.
Ог кӧ... прӧщайтлӧй.
Сійӧ сідзжӧ ӧвтыштчис бедьяснас и, бӧрвылас видзӧдлытӧг, мӧдіс тӧвзьыны Люба бӧрся.
Драницын дыр видзӧдіс сы бӧрся.
Сэсся кыскис папирос да истӧг кӧрӧбкаысь истӧгтув.
Истӧгыс сэки вӧлі омӧль.
«Ӧзъяс кӧ сразу, ставыс лоӧ бур», — аслас суеверие вылын сералігтыр думыштіс сійӧ.
Истӧгыс ӧзйис.
Сійӧ кокньыда ышловзис.
Куст сайын корснитіс сылӧн вӧлыс да мӧдіс кокны.
Кылӧ вӧлі, кыдзи вӧлыс орйӧдліс да йирис бадь пулысь вӧсньыдик розовӧй увъяссӧ.
Драницын чеччыштіс-пуксис седлӧ вылас да мӧдіс скачитны.
ВИТӦД ГЛАВА
Англо-американскӧй командование кутіс чувствуйтны, мый сӧветскӧй войскалӧн натискыс чорзьӧ.
Лои дзикӧдз гӧгӧрвоана, мый тайӧ абу случайнӧй бойяс, а бура дасьтӧм удар.
Весиг Айронсайд, кӧть вӧлі сэтшӧм бӧб да самоувереннӧй, эз вермы не гӧгӧрвоны, мый положениеыс зэв серьёзнӧй.
Сійӧ чукӧртіс офицеръясӧс сӧвещанньӧ вылӧ, и ачыс быдногыс дзебис ассьыс шӧйӧвошӧмсӧ.
Пызан гӧгӧр, кӧні вӧлі военнӧй действиеяслӧн карта, пукалісны американскӧй, английскӧй да французскӧй офицеръяс.
Тані жӧ вӧліны и белогвардейскӧй штабса представительяс, генералъяс Миллер да Марушевский асланыс сотрудникъяскӧд.
— Большевикъяс кӧсйӧны жугӧдны Шенкурскӧ воан туй вылысь ставсӧ да босьтны карсӧ, — тӧждысьӧмпырысь шуис Миллер.
— Ті чайтанныд, мый тайӧ удайтчас? — юаліс Айронсайд.
Миллер неопределённӧя кыпӧдліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ эз тӧд, мый вочавидзны, да видзӧдліс Марушевский вылӧ.
Марушевский чӧв оліс.
Найӧс мездіс полковник Брагин.
— Унатор зависитӧ сыысь, — шуис сійӧ, — удайтчас-ӧ босьтны большевикъяслы Высокӧй гӧра.
Сійӧ медводз!
Шуд вылӧ, сійӧс укрепитӧма зэв бура.
Разведкаса начальник английскӧй полковник Торнхилл видзӧдліс сы вылӧ самодовольнӧя нюмъялігтыр.
— Но та вылӧ видзӧдтӧг, — водзӧ висьталіс Брагин, — Шенкурсклӧн судьбаыс внушайтӧ серьёзнӧй опасениеяс.
Ӧні гӧгӧрвоана нин, мый большевикъяс зільӧны кытшавны карсӧ флангъяссяньыс.
Шенкурсклы грӧзитӧ охват.
Большевикъяс мунӧны куим колоннаӧн.
Шуйгавывсянь локтӧ рытыввыв колонна, веськыдвывсянь — асыввыв...
Шенкурсксянь рытыввылын бойясыс мунӧны Тарнянскӧй вӧлӧстьын.
Противниклӧн асыввыв колоннаыс сідзжӧ бойясӧн матысмӧ Афанасьевскӧй да Захавка сиктъяслань.
Центральнӧй колоннаыс жӧ, коді нуӧдӧ бойяс Важскӧй тракт вылын, тыдалӧ, должен выполнитны таранлысь роль.
Большевикъяс зэв бура гӧтӧвитӧмаӧсь операция нуӧдӧм кузя став плансӧ.
Найӧ зэв бура гӧгӧрвоӧны, мый Шенкурсксӧ босьтӧмыс восьтӧ налы Кардорӧ туй.
— Прӧститӧй, господин Брагин, — водзлань тэрыба петіг шуис подполковник Ларри. — Мый сэтшӧмыс охват? — Брагин вылӧ зывӧка видзӧдігтыр юаліс сійӧ. — Кытшалӧм йылысь сёрнитігӧн ті, господин полковник, вунӧданныд сы йылысь, мый охват вӧчысьыслӧн должен лоны ёна унджык выныс обороняйтчысьяс дорысь.
Тайӧ — вежны позьтӧм правилӧ.
Тайӧ жӧ случайын ставыс дзик мӧдарӧ...
Большевикъяс миян дорысь кыкпӧв слабджыкӧсь.
Миян эм мощнӧй артиллерийскӧй средствояс.
А мый эм большевикъяслӧн?
Миян складъясын дзик тырыс снарядъяс.
А мый вермисны вайны большевикъяс?
Мыйӧн найӧ матӧджык локтасны Высокӧй гӧралань, сымын лёкджык налы лоӧ.
Найӧ мӧд лун нин штурмуйтӧны сійӧс, но став выныштчӧмъясыс налӧн успехтӧмӧсь.
Сэтчӧдз, кытчӧдз кутас сулавны Высокӧй гӧра, большевистскӧй фланговӧй колоннаяс нинӧм оз сулавны.
Ещӧ сутки — и найӧс лоӧ жугӧдӧма дзикӧдз.
Айронсайд видзӧдліс рочьяс вылӧ.
Миллер мыйкӧ шӧпнитіс Брагинлы пеляс, и сійӧ гӧрдӧдіс ученик моз.
Сэки кывсӧ корис ыджыд тушаа, куш плеша майор, кодлӧн банбокъясыс вӧлі кынмӧмаӧсь.
Тайӧ вӧлі американскӧй карательнӧй отрядса начальник, коді талун воӧма самолётӧн Шенкурсксянь.
— Шенкурскӧ воигӧн, — шуис сійӧ, — большевикъяс аддзасны сӧмын пӧим да руинаяс.
А найӧ, дерт, надейтчисны местнӧй населениелӧн отсӧг вылӧ.
Скӧтсӧ мыйтакӧ реквизируйтім, мыйкӧ мында начким. — Майор нюммуніс командующӧйлы. — Мый большевикъяс кутасны сёйны, сьӧкыд думыштны.
Сиктъясын, стӧчджыка кӧ шуны, вӧвлӧм сиктъясын шӧйтӧны сӧмын дикмӧм каньяс...
Тайӧ заявлениеыс дзикӧдз убедитіс Айронсайдӧс сыын, мый сылӧн став полӧмыс весьшӧрӧ.
Сӧвещанньӧ бӧрын, коді успокоитіс ставнысӧ, присутствуйтысьясӧс корисны ужнайтны.
Офицеръяс юисны морт вылӧ некымын рюмкаӧн роч водка, и сёрниыс бара пансис.
— Ті действуйтанныд слаба, — Миллер дорӧ да Марушевский дорӧ шыасис Айронсайд. — Ті долженӧсь дзик пыр жӧ мобилизуйтны ставсӧ — ичӧтсянь ыджыдӧдз.
Зернистӧй пӧк аслыс тэчигтыр Миллер кывзіс Айронсайдлысь почтительнӧя.
— Но став тіян частьясӧн долженӧсь командуйтны американскӧй либӧ английскӧй офицеръяс.
— Тайӧ лоас сідзи жӧ, кыдзи Африкаын индусскӧй корпусъяс да негритянскӧй дивизияяс? — юаліс Марушевский.
— Вот именнӧ, — спокойнӧя вочавидзис Айронсайд. — Таын нинӧм тешкодьыс абу.
— Шенкурскын славнӧй американскӧй гарнизон вӧсна! — лэптіс тостсӧ Ларри. — Высокӧй гӧраса гарнизон вӧсна!
— Американскӧй салдатъяс вӧсна! — Ларрикӧд любезнӧя точкысиг шуис Айронсайд.
Айронсайдлы мыччисны телеграмма Шенкурсксянь.
Генерал Финлесон, Северо-Двинскӧй бригадаса командир, телеграфируйтіс: «Большевикъяслысь став атакаяссӧ отбитӧма, налӧн ыджыд воштӧмъяс».
— Вот! — шуис Айронсайд да шыбитіс телеграммасӧ пызан вылӧ.
Ларри кватитіс сійӧс да гораа лыддис.
Офицеръяс мӧдісны клопайтны кинаныс.
Фроловлӧн штабыс мӧд лун нин сулаліс сиктын, коді вӧлі Усть-Паденьга да Высокӧй гӧра сиктъяс костын.
Высокӧй гӧра районын интервентъяслӧн позицияясыс збыльысь вӧлі ёна укрепитӧмаӧсь оборонительнӧй поясӧн.
Сиктсӧ, коді сулаліс Вагалӧн крут вадорын медйылас, вӧлі кытшалӧма бура оборудуйтӧм блокгаузъясӧн.
Высокӧй гӧра дорӧ став подходъяссӧ потшис сутшкасьысь сутуга.
Тайӧ вӧлі дас кык рада дорвыв кытш: сутшкасьысь сутугаяс сайын вӧлі кодйӧма морт судта окопъяслысь некымын линия.
Уна дас вражескӧй пулемётъясысь вермисны лыйлыны быд места.
Сикт помын сулалысь мощнӧй батареяяс любӧй минутӧ вӧліны дасьӧсь восьтыны би.
Пленнӧйяс висьталӧм серти, тылын сулалісны резервъяс.
Кажитчӧ, ставсӧ вӧлі арталӧма, ставыс гарантируйтіс поражениеысь.
Збыльысь, ни ӧти атака, кодъясӧс предпримитліс Важскӧй колонналӧн командование, эз сетлы некутшӧм результат.
Вой кежлас ёна кӧдздӧдіс.
Но комиссар медъёна тӧждысис сы понда, мый эз вӧвны сведениеяс флангӧвӧй колоннаяссянь.
Йитӧдыс накӧд ори.
Вӧлӧгдаын эз вӧв телеграммаяс ни Левкосянь, шуйгаладор колоннаса командирсянь, ни Солодовниковсянь, коді сулаліс Хаджи-Мурат конницакӧд веськыдладор флангын.
Войнас став группаяссӧ, кодъясӧс вӧлі гӧтӧвитӧма штурм кежлӧ, сувтӧдалісны Высокӧй гӧгӧр да разӧдісны лымйысь вӧчӧм окопъясӧ.
Первой батальонса окопӧ шенкурскса коммунистъяс вайӧмаӧсь знамя.
Сійӧс вӧлі гаровтӧма да кӧрталӧма кӧвйӧн.
Черепанов кӧсйис разьны сійӧс, но Фролов эз лэдз.
— Ме разрешита тайӧс сӧмын сэки, — шуис сійӧ, — кор лоа уверен, мый знамяыс бӧрсӧ татчӧ оз бергӧдчы.
Ми ӧд абу парад вылынӧсь.
Знамяӧн оз ветлӧдлыны бӧрӧ-водзӧ.
Лои век кӧдзыдджык.
Стенъясыс ичӧтик керкалӧн, кӧні вӧлі команднӧй пункт, ратшкакылісны.
Ичӧтик ӧшиньяссӧ вӧлі тупкӧма байкӧвӧй одеялӧясӧн.
Пу стенъясыс ставнас гыӧртӧмаӧсь.
Тані вӧлі ывла дорсьыс неуна шоныдджык.
Пызан вылын тшынасис дзузган, муртса вермис югдӧдыштны бумагаяс да чертёжъяс.
Пельӧсас лабичын пукаліс аслас аппарат дорын телефонист.
Команднӧй пунктӧ чукӧртчисны став командиръяс.
Эз вӧв сӧмын Драницын.
Саклинкӧд ӧтлаын сійӧ вӧлі артиллерийскӧй позицияяс вылын.
Фролов чӧв олігтыр пукаліс пызан дорын.
Дзузган югдӧдіс сылысь джуджыд чукыръяса чужӧмсӧ.
Командиръяс сідз жӧ чӧв олісны.
Ставныс вӧліны шапкааӧсь, папахааӧсь, тулупаӧсь да шинеляӧсь.
Некод эз пӧрччысь да весиг эз кизьсӧ разьлы.
— Оз кыв мыйкӧ... — бура кыліс Сергуньколӧн гӧлӧсыс.
Ставӧн гӧгӧрвоисны, мый йылысь сійӧ шуис.
Лыжникъяс, кодъясӧс ыстісны взорвитны вражескӧй артиллерийскӧй склад, буракӧ, пӧгибнитісны.
Найӧ кӧ заданиесӧ выполнитісны, взрывыс, дерт, кыліс эськӧ.
— Валерий шуӧм вылӧ некод эз шыась.
Сӧмын мӧд батальонса выль командир, дугдывтӧг висьӧмысла раздражительнӧй, скӧр морт, кепысясис да лёкысь шуис:
— Ыстісны бабаясӧс!
Сійӧ петіс керкасьыс да крапкис ӧдзӧссӧ.
Дзузганлӧн биыс качмуні.
Тайӧ здукас американскӧй артиллерия лыйис чорыд залпӧн.
Тіравны мӧдісны ӧшинь стеклӧяс.
Мӧд залп дырйи стеклӧясыс, лёкысь зёльӧдчигтырйи, чеччыштісны рамаясысь.
Фролов чеччис да котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Ставӧн вӧтчисны сы бӧрся.
Валерий Сергунько котӧртіс аслас батальонӧ.
Команднӧй пунктӧ колисны сӧмын Бородин оперативнӧй отдел кузя аслас помощниккӧд да телефонисткӧд.
Команднӧй пункт гӧгӧрын кык ичӧтик окопын куйлісны комендантскӧй охранаса боечьяс.
Канонада кылӧм бӧрын найӧ сідзжӧ чеччалісны места вывсьыс.
Неприятельскӧй орудиеяс век ёнджыка кутісны лыйлыны.
Миян батареяяс заводитісны вочавидзны противниклы эз ичӧтджык скӧрлунӧн.
Заводитчис артиллерийскӧй дуэль.
Боечьяс куйлісны окопъясын да виччысисны штурм вылӧ сигнал.
Фролов муніс Сергунько батальонӧ.
— Ӧні американечьяс заводитасны атака, — шуис сійӧ боечьяслы. — Ми встретитам найӧс контратакаӧн.
Вражескӧй снарядъяс медсясӧ взрывайтчисны тылын.
Артиллеристъяс пӧвстын лоины виӧмаяс да раненӧйяс.
Фролов дорӧ верзьӧмӧн воис Крайнев.
— Павел Игнатьевич, — сьӧкыда лолалігтыр шуис сійӧ, — Саклинӧс виӧмаӧсь.
— Коді тэныд висьталіс?
— Санитаръяс...
Кор американечьяс заводитісны лыйлыны, Саклин прикажитас вежны огневӧй позицияяссӧ.
Тайӧ лоӧма мунігас.
Снарядыс разорвитчӧма кык воськов сайын...
«Ещӧ ӧти жертва, — шогпырысь думыштіс Фролов. — Ещӧ ӧти олӧм пӧгубитісны, проклятӧйяс...»
Но шогсьыны вӧлі некор.
Американечьяс уськӧдчисны атакаӧ.
Гусьӧн, асланыс проволочнӧй заграждениеясӧд водзвыв лӧсьӧдӧм проходъясті, найӧ тыдовтчисны дзик виччысьтӧг, быттьӧкӧ быдмисны мусьыс, да артиллерийскӧй да пулемётнӧй би отсӧгӧн упорнӧя кыссисны миян окопъяслань.
Прямӧй наводкаӧн лыйсьысь лёгкӧй батареялӧн некымын залп торкис налысь локтӧмсӧ да топӧдіс му бердас.
Ӧткымынӧн котӧртісны водзӧ да уськӧдчисны-водісны асланыс би улӧ.
Мукӧдъясыс уськӧдчисны бӧрӧ.
Тайӧ кадас гӧра пӧкатын заводитісны взрывайтчыны снарядъяс.
Найӧ усявлісны то Высокӧй сикт дорас матӧ, то самӧй сиктас.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи качӧны сынӧдас сутугаыскӧд тшӧтш майӧгъяс, кыдзи лэбӧны блокгаузысь керъяс, кыдзи ӧзъялӧны стрӧйбаяс.
Муыс ыджыд чукӧрӧн качліс вывлань, быттьӧкӧ зэв ыджыд сьӧд фонтан.
Тайӧ уджаліс Драницын.
Сы батареялӧн орудиеясыс дугдывтӧг лыйлісны сиктсӧ.
Высокӧй гӧра весьтӧ кыптіс зэв ыджыд кыа.
Фролов приказание серти гӧра пӧкатӧ медводз локтісны партизанъяс.
Найӧс поддержитісны Сергунько батальонысь морякъяс да боечьяс.
Гӧра пӧкатыс вӧлі тыр лым вывті кыссьысь йӧзӧн.
Восьса эрд вылын боечьяс да матросъяс паныдасисны американечьяскӧд, сувтісны кок йыланыс да уськӧдчисны штыкӧвӧй атакаӧ.
Но, кор найӧ воисны пӧшти проволочнӧй заграждениеяслӧн первойя линияӧдз, противник встретитіс найӧс сэтшӧм биӧн, мый йӧзыс эз выдержитны.
Вражескӧй атака кӧть вӧлі орӧдӧма, но и миян контратака эз удайтчы.
Боечьяслы да матросъяслы быть лои бӧрыньтчыны бӧр, асланыс окопъясӧ.
Сӧмын асъявылыс нин Фролов да Драницын воисны штабӧ, коді сулаліс жуглӧм хуторын, Усть-Паденьгасянь неылын.
Штабын быдлаын, джоджас, лабичьясын, узисны йӧз.
Пызан сайын, пӧнар дорын, телефонисткӧд орччӧн, пукаліс дежурнӧй адъютант да, юрсӧ кияс вылас лэдзӧмӧн, сідзжӧ вуграліс.
Фролов да Драницын вӧліны сэтшӧм мудзӧсь, мый налы эз вӧв окота весиг сёрнитнысӧ.
Весиг эз сёйны.
Найӧ сідзжӧ водісны джоджас, медым кӧть час кымын узьыштны.
Ывлаын горӧдлывлісны санитаръяс, кодъяс мӧдӧдалісны Березникӧ раненӧйясӧс.
Узьны водігас комиссар шуис Драницынлы:
— Аски колӧ гижны письмӧ Мӧскуаӧ Саклин мамлы...
Буретш сійӧ кадас, кор Важскӧй колонна действуйтіс Вельско-Шенкурскӧй тракт вылын да нуӧдіс бойяс Лукьяновскӧй, Усть-Паденьга да Высокӧй гӧра сиктъяс босьтӧм вӧсна, шенкурскса вӧръясын пыдын действуйтіс Макинлӧн отряд.
Сійӧ косясис белогвардейскӧй частьяскӧд, кодъяс Айронсайд приказание серти сулалісны Шенкурск сайын, тылын.
Бойясыс эз вӧвны удачнӧйӧсь.
Правда, комиссар Фролов и эз надейтчы сы вылӧ, мый Макинлы удайтчас жугӧдны вражескӧй частьяс.
Не сэтшӧм ыджыд партизанскӧй отряд эз вермы справитчыны татшӧм могӧн.
Фроловлы вӧлі важнӧ, медым противник нервничайтіс, пыр чувствуйтіс ассьыс тылсӧ слабӧн.
Тайӧ могсӧ Макинлӧн партизанъяс тырвыйӧ разрешитісны.
Но ачыс Макин артавліс, мый сійӧ должен вӧлі пасьвартны врагӧс, и ӧні, кор эз шедӧд сэтшӧм решительнӧй победасӧ, мучитчис аслас неудачаясысь.
Макинлӧн отрядыс паныдасис белӧйяскӧд Вежа ты вылын.
Сійӧс бура пыркнитісны.
Кор локтіс бӧр Пучегӧ, отрядыс шойччыштіс, получитіс оружие, содтіс йӧзӧс да мӧдӧдчис Коскарыӧ.
Аслас рӧднӧй сиктӧ локтӧм бӧрын сійӧ решитіс сэтчӧ сувтлыны.
Тані сійӧ получитіс выль приказ.
Фроловсянь воысь связнӧйяс юӧртісны, мый январ 20 лунӧ час войын Макинлӧн отряд должен вӧчны налёт Шеговары сикт вылӧ, коді вӧлі Шенкурсксянь нелямын верст сайын, ылі тылын.
Приказсӧ вӧлі выполнитӧма.
Квайтымын верст прӧйдитӧм бӧрын партизанъяс воисны Шеговары дорӧ мудзӧсь.
Налётсӧ отбитіс белогвардейскӧй офицерскӧй батальон, коді встретитіс партизанъясӧс зэв чорыд пулемётнӧй биӧн.
Отряд бӧрыньтчис.
Настроениеыс вӧлі зэв омӧль.
Йӧзыс мӧдісны сёрнитны сы йылысь, мый Яков оз сяммы командуйтны.
Ӧткымынӧн лыддисны, мый колӧ пӧ эськӧ вежны командирсӧ...
Партизанъяс бӧр воисны Коскарыӧ сёр войнас.
Караулъяс сувтӧдӧм бӧрын отряд сувтіс сиктӧ.
Став распоряжениеяс вӧчӧм бӧрын, кор Макин пырис рӧднӧй гортас, батьыс паныдаліс сійӧс посводзас.
— Но, Яшка... эн справитчы? — кӧритӧмӧн сійӧ шуис пиыслы. — Мый ӧні йӧзыс шуасны?
Макин чӧв оліс.
Сылы и бать кӧриттӧгыс вӧлі сьӧкыд.
Сійӧ пуксис лабичас да пӧрччис кӧтасьӧм, сьӧкыд гынсапӧгсӧ.
Батьыс пукаліс орччӧн, сувтӧм юрсиа, ичӧтик, кызіник, да скӧрысь видзӧдлывліс пиыс вылӧ.
Мамыс, ни ӧти кыв шутӧг, кайис шоныд пӧлатяс.
Чӧв олӧмсьыс керкаын лои быттьӧ ещӧ на жарджык.
Батьыс и пиыс пукалісны да кыкнанныс думайтісны ассьыс думъяссӧ.
Батьыс думайтіс: «Кыдзи нӧ сідз, Яшка?
Ӧні яндзимсьыс он мын...»
Помасьӧ вӧлі сотчыны сартас, шомыс сылӧн трачкӧдчиг усяліс ва тыра ворйӧ.
Тадзи прӧйдитіс час.
Яков ӧзтіс чигарка, прӧйдитчис керкаӧд, ышловзис да бара пуксис.
— А Фроловыс ӧд абу на босьтӧма Шенкурсктӧ! — ньӧжйӧник заводитіс сёрнитны сійӧ. — Ми талун языкӧс кутім.
Высокӧй дорын мунӧ на бой.
Ыджыд бой.
Уна орудиеяс лыйсьӧны.
Стариклӧн вӧрзисны синкымъясыс.
Яша копыртіс юрсӧ.
— Сьӧкыд меным, бать, — шуис сійӧ. — Тэ меным бать...
Гӧгӧрво тэ менӧ...
— Вот и батьыд водзын должен вочакыв кутны.
— Ме партия водзын, аслам ёртъяс водзын вочакывсӧ кута, батьӧ!
— Сійӧ жӧ, мися.
Тэ кывзы, мый войтырыс сёрнитӧ...
— Ладнӧ! — решительнӧя шуис Яков. — Шеговарыӧс ме босьта.
Менам ӧні ставыс неудачаяс.
Но лоас и удача...
Тэ, бать, эн сомневайтчы...
Менам кывйыс вежа.
Ме йылысь лёктор тэ он кывлы.
Та вылын и сёрниыс помассис.
Батьыс кайис паччӧр вылӧ, а Яшка вольсаліс ас улас тулуп да водіс лабичас.
Сійӧ вӧлі зэв мудз да пыр жӧ унмовсис, кыдзи ваӧ из вӧйӧ.
Асъявылыс сійӧс садьмӧдісны ӧшинь улас гӧлӧсъяс.
Сійӧ кыпӧдчыштіс, лолалыштіс йизьӧм стеклӧас, чышкис гыӧрсӧ чуньяснас да видзӧдліс.
Ывлатіыс кодӧскӧ нуӧдісны.
Тӧдтӧм мортыс вӧлі кубанкаа да бортъясӧдыс сьӧд ыж куӧн дорӧсалӧм дженьыдик киссьӧм бекешаа.
Яков эз на удит думыштны, мый лои, кыдзи таркӧдны кутісны нин ӧдзӧсӧ.
Кӧмтӧгыс сійӧ уськӧдчис посводзӧ.
Видчигтыр да ызгигтыр отрядса йӧз пырисны керкаӧ.
Найӧ заводитісны сёрнитны ставӧн ӧтпырйӧ:
— Сиктсянь верстджын сайысь кутім...
Тэнӧ корсьӧ!
Код тӧдӧ сійӧ коді?
Гашкӧ, налӧн разведчик?..
Партизанъяс пӧвстын сулаліс гӧрба морт.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі том.
Сійӧ смела видзӧдліс Яков вылӧ.
— Михаил?!
— неуна водзлань сетчӧмӧн горӧдіс Макин да друг сувтіс.
— Нинӧм шуны, бур встреча! — серӧктіс гӧрба морт.
Но паськыд пельпомъяса да кузь юрсиа гӧрбунлӧн шог синъясын серамыс эз тӧдчы.
— Важ другыдлы он верит?
Абу-ӧ Каин?
Эк, Яша...
abu
А ме кузя, пӧжалуй, вермин нин эськӧ и не сомневайтчыны...
— Мый тэ, Миша! — падмыштӧмӧн нурбыльтіс Яков. — Пуксьы, другӧ.
А ті, ребята, мунӧй... — шуис сійӧ партизанъяслы.
Яковлӧн батьыс синбӧжнас видзӧдліс воысь вылӧ паччӧрсяньыс.
— Мишуха! — паччӧрсьыс лэччигӧн радпырысь горӧдіс сійӧ, — Во...
И здоров?
Но, кӧзяйка, пукты самӧвар,
Мишуха ӧд тайӧ, эн али мый тӧд?
Михаил Смыслов збыльысь вӧлі Яков Макинлӧн важся другӧн.
Коркӧ, ещӧ революцияӧдз на, сиктса зон Смыслов, коді уна лыддьысьӧма да вӧлі развитӧй морт, отсаліс сылы велӧдчыны.
Яков радейтліс сёрнитны сыкӧд.
Михаил унатор тӧдіс да заразитіс сійӧс наука да небӧг дінӧ аслас страстьӧн.
Найӧ лыддьысьлісны ӧтлаын да сёрнитлісны лыддьӧмтор йывсьыс.
Дас кӧкъямысӧд воын Смыслов вуджис овны Шеговарыӧ.
Макин думайтіс, мый сылӧн другыс важӧн нин кулӧма, а сійӧ друг локтіс, да ещӧ сэтшӧм виччысьтӧг!
Но сылы, тыдалӧ, абу лӧсьыд овнысӧ вӧлӧма: чужӧмыс сэтшӧм омӧль, мый кажитчӧ пырыс тыдаланаӧн, синъясыс висьысьлӧн моз дзирдалӧны...
— Корси ме тэнӧ, чӧртӧс...
Дзикӧдз эбӧсысь уси! — шуис Смыслов, кор найӧ пуксисны пызан сайӧ. — Тэ йылысь кывсьӧ став му шар пасьтаыс.
Яков синъяссӧ лэдзис.
— Молодец тэ, ошка!
Тӧда ме, мый тэ вӧчин налёт миян Шеговары вылӧ...
— Да эз удайтчы! — Яков ӧвтыштіс кинас.
Михаилӧс пӧрысьяс пуксьӧдісны пызан сайӧ.
Смыслов дыр висьтасис аслас олӧм йылысь.
— Веськыда шуа, граждана-ёртъяс, петля...
Абу меным ӧтнамлы, дерт, а став йӧзыслы.
Став большевикъяссӧ да вообще свободомыслящӧйяссӧ, кыдз шуӧны, куталісны пыр жӧ...
Шенкурскӧ, комендатураӧ.
А сэтысянь и Мудьюгӧ, шуӧны.
Татшӧм налӧн порядокыс...
Бурджыкыс водзысь нинӧм оз тыдав...
Сійӧ пыркнитіс кузь юрсинас.
— Абу сідз, ылӧдча, Яков!
Тыдалӧ бурджыкыс водзысь...
Ме сы вӧсна и локті...
Тэ дорӧ...
Квайтымын верст кырссьышті.
Правда, и вӧлӧн удайтчыштіс воыштны.
Леснӧй промысел кузя заводиті уджавны...
Конторщикӧн!
Командировка кодь менам артмис.
А то эськӧ не веськавны.
Но командировкаассӧ ме ачым вӧзйыси...
Ӧтитор ме думышті.
Кыдзи тэ видзӧдлан? — Гӧрбун мудера нюммуніс. — Эмӧсь, Яшенька, и миянын, Шеговарыын, боевӧй, славнӧй томйӧз.
Тӧвбыд ми чукӧртчывлім гусьӧн, обсуждайтлім положение...
И оружие эм, но пыдӧ дзебӧма.
Ещӧ дас кӧкъямысӧд восянь на.
Делӧӧ кӧсъям лэдзны...
Ӧні буретш лӧсялӧ кадыс.
Миян нӧйтӧны найӧс...
Кывлін ӧд, пӧди?
— Тӧда.
— Но, сідзкӧ, и Шеговарыын ӧдйӧджык колӧ помавны.
Миянлы колӧ сёрнитчыны тэкӧд, Яша.
Оружиеыс эм.
Ребятаыс бурӧсь, самоотверженнӧйӧсь.
Давай налёт ӧти кадӧ вӧчам...
Ми тылсянь, а ті фронтсянь.
— Та йылысь колӧ думыштлыны, Миша.
Сразу он решит.
— Но, тайӧсӧ сідз...
А коді шуис, мый сразу?
Думайт...
А войтырыс вернӧй.
Та кузя нин ме ручайтча.
Шеговарскӧй гарнизонын — сӧмын сё морт.
Тані, бура кӧ думыштлыны делӧсӧ... пыркнитны ас кадӧ да уськӧдчыны сэтчӧ, кӧні налӧн гайкаыс слаб... нӧйтам, Яша!
Ей-богу, нӧйтам.
— Да тэ сёйышт, Мишуха! — шуис старик.
— Аттьӧ, папаша.
Ме сёя...
— Тэ, Яшка, тышкасян...
Ок и вежала ме тэныд!
А то найӧ власьт дырйи чувствуйтан асьтӧ медбӧръя скӧтинаӧн.
Юрыд дурмӧ.
И кажитчӧ, мый он выдержит...
Корысялӧм, тшыгъялӧм...
Томйӧз корсьӧны петан туй...
Да и не сӧмын томйӧз...
Сійӧ недӧвериеыс, коді кыптыліс Яков юрын, важӧн-важӧн нин бырис.
Смыслов вӧлі серьёзнӧй зон, и сыӧн думыштӧмторйыс збыльысь вермис лоны удачнӧйӧн.
— Бура тэ думыштӧмыд, Миша, бура... — шуис Яков. — А мый эськӧ тэ вӧчин, менӧ кӧ эн су?
— Колӧ вӧлі рискуйтны.
Тэнӧ виччысьӧны Шеговарыын.
— Ой и виччысьӧны, — нурбыльтіс старик, ачыс Яша вӧсна вӧлі зэв дӧвӧльнӧй.
— Виччысьӧны, папаша, ог ылӧдлы...
Ме кутшӧмакӧ верма ачымӧс шуны войтырлӧн посланецӧн.
— Да, тайӧ жӧ — делӧыс гӧгӧрвоана, — сӧгласитчис сыкӧд да шуис старик. — Пример вылӧ босьт Коскары!
Ни ӧти мужик оз выдайт, мый сэні Яшка овлывлӧ.
— Войтырсӧ дзикӧдз нин мучитісны, — шуис Смыслов. — Быдӧн терпитны вермытӧг виччысьӧны сійӧ здуксӧ, кор тайӧ извергъяслысь власьтсӧ лоӧ шыбитӧма...
Важскӧй колонналӧн командование ещӧ некымынысь нуӧдліс атака Высокӧй гӧра вылӧ.
Боечьяс кыкысь пыравлісны сиктӧ, но закрепитчыны сэні сідзи и эз удайтчы.
Американечьяс век на важмоз кутісны Шенкурск подступъяс вылын тайӧ ключевӧй позициясӧ.
Воис январ 23 лун.
Тайӧ лун чӧжыс Важскӧй колонна лӧсьӧдчис решительнӧй штурм кежлӧ.
Быттьӧкӧ ставӧн сёрнитчисны, мый талун войся бойыс должен лоны медбӧръяӧн, мед кӧть мый сэні эз вӧв, а Высокӧй гӧрасӧ талун войнас быть колӧ босьтны.
Лунтыр лымъяліс.
Весиг тракт вылын вӧвъяс вӧйласисны толаясӧ.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, ваявсисны снарядъяс да патронъяс, орудиеяс вежлалісны огневӧй позицияяссӧ, йӧзыс лихорадочнӧя гӧтӧвитчисны решительнӧй бой кежлӧ.
Комиссар чукӧртіс ас ордас политработникъясӧс да сетіс распоряжение, медым боечьяскӧд вӧлі нуӧдӧма войся штурмлӧн тӧдчанлун йылысь беседаяс.
Ӧти татшӧм беседа нуӧдіс Касьян Терентьев, кодӧс вӧлі назначитӧма первой батальонӧ политбоечӧн.
Касьянлӧн томиник чужӧмыс гӧрдӧдіс не сэтшӧма нин кӧдзыдсьыс, мыйта волнуйтчӧмсьыс.
Унджык боечыс сы дорысь вӧліны ёна ыджыдджыкӧсь, и сійӧ поліс, мый оз кутны сійӧс кывзыны.
— Ёртъяс, — яндысигтыр заводитіс сійӧ да быдногыс зілис сетны аслас гӧлӧслы колана чорыдлун, — талун, позьӧ шуны, великӧй лун...
Сійӧ ланьтіс да полӧмӧн видзӧдліс боечьяс вылӧ.
Ӧтияс кывзісны внимательнӧя, тырвыйӧ дӧвериеӧн, мукӧдъяс нюмъялісны, но сьӧлӧмсяньыс.
— Думыштны кӧ, мый сэтшӧм Шенкурскыс, ёртъяс? — збоймыштіс да объясняйтіс зон. — Пемыд вӧр!
Вӧр да нюр!
А ӧд буретш сы йылысь миян комиссаръяс сёрнитӧмаӧсь Сталин ёрткӧд...
Ыджыд тошка, олӧма нин партизан сочувственнӧя довкнитіс сылы юрнас.
— А Сталин ёрт, — неувереннӧй басӧн нин водзӧ висьталіс Касьян, — действуйтӧ Владимир Ильич Ленин поручение серти.
Вот ме и шуа, мый бойыс, кодын ми кутам талун участвуйтны, — сійӧ историческӧй бой.
Нэм кежлӧ... Потомстволы! Челядьлы мӧдам висьтавлыны... Эм мый!
Касьянлӧн сьӧлӧмсянь шуӧм кывъясыс ыштӧдісны боечьясӧс.
— Збыль тайӧ, пиук, — ньӧжйӧник шуис тошка партизан. — Великӧй делӧ.
— Ӧткымынӧн шуӧны, — водзӧ висьталіс Касьян, — мый американечьяслӧн сы мында пушка, мый миянлы не прӧйдитны.
Талун ме вӧлі штабын.
Комиссар Фролов шуис: «Сэтшӧма ми мӧдам лыйлыны, мый боечьяс пашня вывті моз прӧйдитасны».
А миян комиссар ассьыс кывъяссӧ оз шыблав тӧв йылӧ...
Воис рыт.
Штурмуйтан час матысмис быд минутӧн, но тайӧпӧрйӧ Фролов волнуйтчис мукӧд дырся дорысь омӧльджыка.
Дерт, сійӧ эз вермы ручайтчыны, мый Высокӧй жугӧдӧмсӧ лоӧ обеспечитӧма.
Код тӧдас, кутшӧм виччысьтӧмторъяс вермасны лоны бойын.
Но сійӧ вӧчис став позянасӧ, примитіс став мераяс, кодъясӧс колӧ вӧлі примитны...
Комиссарӧс беспокоитіс сӧмын сійӧ, мый диверсионнӧй группаыс быттьӧ ваӧ вӧйис.
Мунӧмсяньыс вӧлі нин мӧд лун, а некутшӧм юӧр сы йылысь сідзи эз и волы.
Взрывсӧ некод эз кывлы, а не кывны сійӧс тані, Высокӧй дорын, йӧз эз вермыны.
«Сюрины», — тӧждысьӧмӧн думайтіс Фролов.
Ӧні сійӧ кӧритіс нин асьсӧ, мый думыштіс тайӧ делӧсӧ да ещӧ содтӧд кыскис сэтчӧ Любаӧс да Лёляӧс.
Йӧз чужӧмъяс серти Фролов аддзис, мый и найӧ думайтӧны сы йылысь жӧ.
Шудыд вылӧ, Драницын сэки эз вӧв орччӧн.
Но, батареяын сыкӧд прӧщайтчигӧн, Фролов гӧгӧрвоис сылысь чӧв видзӧдлассӧ.
Команднӧй пунктӧ локтігчӧж Фролов думайтіс тайӧ ставтор йывсьыс.
Сійӧ воис верзьӧмӧн войся лымъя вӧрӧд.
Сы бӧрся муніс Крайнев.
Штурм заводитчытӧдз колисны лыда минутъяс.
Команднӧй пунктӧ вотӧдз Фролов да Крайнев сетісны вӧвъяснысӧ коннӧй разведчикъяслы да мӧдӧдчисны подӧн.
Вӧрын, коръястӧм кыдз пуяс пӧвстын, куш лым вылын пукалісны боечьяс.
— Вот эськӧ и меным накӧд мунны, — шуис Крайнев. — Ме аслам йӧзлы тшӧкті эновтлыны ӧні кежлӧ вӧвъяссӧ, комиссар ёрт.
Фролов чӧв оліс.
Крайнев эз прӧста пан тайӧ сёрнисӧ.
Сылы вӧлі яндзим, мый сылӧн отрядыс непосредственнӧ ӧнӧдз на эз участвуйтлы боевӧй действиеясын, а выполняйтліс сӧмын торъя поручениеяс.
— Тайӧ збыль, Павел Игнатьевич... йӧзыс сералӧны...
Но, мый тайӧ?
Меным Бородин висьтавліс, мый ті Хаджи-Муратӧс виччысянныд...
Менӧ кӧсъянныд сыкӧд ӧтлаавны.
Да локтас-ӧ на сійӧ?
Тайӧ ещӧ ӧти прокламация.
Комиссар эз шыась.
Кор нин сійӧ локтіс команднӧй пункт дорӧдз, Крайнев бара заводитіс:
— Честнӧй кыв, Павел Игнатьевич...
— Эновт, — шуис сылы Фролов да пырис команднӧй пункт керкаӧ.
Драницын пукаліс телефон дорын.
— Но, мый сэні? — юаліс Фролов.
— Дзик пыр тяжёлӧй орудиеяс заводитасны, — вочавидзис Драницын.
— Зэв бур! — скамейка вылӧ пуксигӧн шуис Фролов да мӧдіс зыравны кынмӧмысла лӧзӧдӧм кияссӧ.
— Мый нӧ ті талун Соколовтӧг? — юаліс сылысь Бородин, коді вӧлі сэн жӧ.
— Матросъяс дорӧ сійӧ муніс.
Друг кыліс укнитӧм да сэтшӧм гора, мый дзузганысь биыс пӧлыньтчыліс.
Фролов ырскӧбтіс-чеччис да кывзысьыштіс.
Некымын секунда мысти кылісны ещӧ кык взрыв, кодъяс эз вӧвны омӧльджыкӧсь воддзасьыс, а сэсся кывны мӧдісны тшӧкыда оръясяна шыяс, быттьӧкӧ кучкалісны ыджыд барабанӧ.
Тайӧ кыссис некымын минут чӧж.
Фролов тэрыба матыстчис ӧшинь дорас.
Кӧнкӧ ылын, Высокӧй гӧра сайын, енэжас ыпъяліс би.
Биыс паськаліс пыр паськыдджыка, качис енэжлань да тупкаліс кодзувъяссӧ.
Кыаыс вӧлі зэв ыджыд, вижоват-гӧрд, тіралысь, тшын сора.
— Шолаши сайын, ёртъяс... — шуис Драницын и дрӧгнитіг видзӧдліс комиссарлӧн волнуйтчӧмысла бледӧдӧм чужӧм вылӧ.
— Миян йӧз... — ньӧжйӧник шуис Фролов.
Сӧмын тайӧс и вермис шуны.
«Кыдзи-мый сэні найӧ? — думыштіс сійӧ. — Кыдзи Лёля?
Люба?»
— Атакаӧ!
Давай атакаӧ ӧні, Драницын!
Ӧдйӧджык атакаӧ!
Драницын прикажитіс восьтыны би.
Дас минут мысти мӧд батальонса боечьяс да матросскӧй отряд мунісны наступлениеӧ.
Но Высокӧй гӧра яра водзсасис артиллерийскӧй да пулемётнӧй биӧн.
Противник вӧлі ещӧ ён на.
Аслас ударлысь став вынсӧ сійӧ сосредоточитіс миян окопъяс вылӧ.
Но боечьяс эновтісны нин окопъяснысӧ да котӧртісны лым кузя водзӧ.
Противниклӧн бешенӧй биыс бара заставитіс найӧс топӧдчыны му бердас.
Гӧра бокыс дзикӧдз кушмӧма.
Лымйыс эз вӧв.
Быттьӧкӧ таті прӧйдитӧма зэв ыджыд плуг, бергӧдлӧма став изъяссӧ да пузувтӧма мусӧ.
Некымын минут виччысьыштӧм бӧрын боечьяс бара кыпӧдчисны да, «ура» горзігтыр, уськӧдчисны котӧртны водзлань.
Комиссар локтіс Крайневкӧд веськыдладор флангӧ, первой батальонса боечьяс дорӧ.
Батальонса командир Сергунько сулаліс боеприпас тыра додь дорын да сеталіс ротнӧй командиръяслы медбӧръя распоряжениеяс.
Кӧдзыд вылас видзӧдтӧг сійӧ вӧлі ӧти гимнастёрка кежысь, пельпом саяс ӧшаліс винтовка.
Фролов дорӧ матыстчис Черепанов.
— Знамятӧ позьӧ босьтны? — юаліс сійӧ.
— Босьт, — решительнӧя шуис сійӧ.
Артиллерийскӧй би век на эз слабмы.
Ӧні Высокӧй сотчис сідзи, мый би югӧрыс мичаа югдӧдіс сылысь гӧра пӧкатсӧ.
Сикт помас тыдалісны салдатъяслӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ котралысь фигураяс.
Ставыс ыпъяліс: керкаяс, сарайяс, блокгаузъяс.
Но противник век на вочавидзис.
Пулемётъясыс сылӧн уджалісны на.
Но лыйсьӧмын эз нин вӧв сійӧ выныс, кыдзи американечьяс нуӧдісны бойсӧ тӧрыт.
Комиссар личнӧ наблюдайтіс лым окопсянь боечьяслысь атакасӧ.
Кынмӧм Вага вомӧн йи вывті вуджӧм бӧрын боечьяс кавшасисны гӧра пӧкатӧд, мунігас то усьлісны му вылас, то бӧр чеччылісны.
— <ns>Ур-ра</ns>!
<rus>Даёшь</rus> Шенкурск! — горзісны найӧ.
Фроловсянь некымын воськов сайын муніс группа, кодлӧн вӧлі дӧлалысь гӧрд знамя.
Знамясӧ нуис Черепанов.
— Знамя улӧ, ёртъяс! — комиссар кыліс Касьянлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ жӧ здукас комиссар аддзис, мый Черепанов уси.
Знамяыс пӧлыньтчис, муртса эз усь знаменосечыскӧд, но кодлӧнкӧ киыс кватитіс знамя пусӧ, и знамя бара мӧдӧдчис водзлань лыйсьӧмысь ыпнитлан би югӧр улын.
Тайӧ пыр водзын мунысь движениеас вӧлі сы мында вынйӧр, мый гораа «ура» горӧдӧм шы паськаліс наступайтысьяс цепьясті.
Противниклӧн пулемётнӧй биыс бара водтӧдіс боечьясӧс му бердӧ.
Но знамяыс муніс водзӧ.
Фролов аддзис, мый знамясӧ ӧні нуӧ вӧлі Касьян.
— Знамя улӧ, ёртъяс! — комиссар бара кыліс чирӧм, но век на гора том гӧлӧс.
Йӧзыс чеччалісны му вывсьыс да ставӧн ӧттшӧтш уськӧдчисны водзӧ.
— Коммунистъяс, водзӧ! — горӧдіс Фролов. — Водзӧ, сутуга дорас! — Сійӧ перйис кобурасьыс револьверсӧ да ӧвтыштіс сійӧн. — Дасьтӧй гранатаяс!
— Смерть интервентъяслы!..
Мед оласны Ленин да Сталин!..
Ура!.. — горзісны боечьяс.
Цепь муніс кутны позьтӧм вынӧн.
Фролов аддзис, мый ӧні некутшӧм би оз нин вермы сувтӧдны боечьясӧс, мый найӧ путкыльтасны ставсӧ асланыс туй вылысь, мый налӧн воодушевлениеыс, враг дінӧ налӧн ненавистьыс содӧ быд вершӧк му прӧйдитӧм бӧрын...
Гора «ура» бара юрӧбтіс гӧра пӧкатын.
Водзын кылісны взрывъяс.
Тайӧ коммунистъяс подрывайтісны гранатаясӧн проволочнӧй заграждение колясъяссӧ.
Йӧзыс шыблалісны сутуга вылӧ пасьяснысӧ, ватникъяссӧ, шинельяссӧ.
Противник окопӧ медводз чеччыштісны Валерий Сергуньколӧн боечьясыс.
Но американечьяс вӧлі бӧрыньтчӧмаӧсь нин.
Драницын вуджӧдіс бисӧ враг тылӧ.
Боечьяс пырисны ыпъялысь сиктӧ.
На бӧрся муніс би пыр прӧйдитӧм шенкурскӧй знамя.
Ӧні сійӧс нуис эз нин Касьян, а сы ротаысь ӧти боеч, паськыд тошка олӧма партизан.
Высокӧй сикт босьтӧм бӧрын час мысти локтіс сэтчӧ Драницын аслас штабкӧд.
Сиктын дзоньӧн кольӧма сӧмын некымын керка.
На пиысь ӧти керкаын и овмӧдчис Драницын аслас став помощникъяскӧд да телефонистъяскӧд.
Фролов прикажитіс Крайневлы преследуйтны пышйысь противникӧс.
Шолаши сиктлань мӧдӧдісны Валерий Сергунько команда улын кык стрелкӧвӧй рота.
Комиссарлы доложитісны, мый Черепановӧс виисны, а Касьян Терентьев ранитчӧма да мӧдӧдісны сійӧс Березникӧ.
Но, кыдзи и век бой мунігӧн, Фролов думайтіс сӧмын враг йылысь, кодӧс вӧлі абу на дзикӧдз бырӧдӧма.
Победаӧн ыштӧм йӧзыс, приказаниеяс виччысьтӧг, нетшкысисны мунны водзӧ.
Колӧ вӧлі помӧдз бырӧдны врагӧс.
Орудиеяс век на лыйлісны противник тылӧ.
Валерийлы отсӧг вылӧ вӧрса трӧпаясӧд вӧлі ыстӧма ещӧ ӧти рота.
Фролов сувтіс керкаӧ, кодӧс, колӧ чайтны, муртса на эновтӧмаӧсь американскӧй офицеръяс.
Пызан вылас сулалісны юны помавтӧм кофе кружкаяс да мича рӧма этикеткаяса вӧсньыдик кузь сулеяяс.
Фролов пуксис небыд ковёрӧн вевттьӧм паськыд диван вылӧ да почувствуйтіс, мый сувтнысӧ оз нин вермы.
Тадзи сійӧ и унмовсис диван вылын пукаліг да весиг шинель кизьяссӧ разьтӧг.
Сійӧс чуксалісны войнас.
Связнӧй доложитіс, мый миян босьтӧмаӧсь Шолаши сикт да мый сэтысь вайӧдісны ар сизимдаса кымын старикӧс, коді непременнӧ кӧсйӧ аддзӧдлыны комиссар Фроловӧс.
Некымын минут мысти мыччысис ӧдзӧсӧд бӧрдысь Тихон Нестеров.
Сійӧ муніс кыдзкӧ не ас ногыс веськыда, быттьӧкӧ кывзысис мыйӧкӧ да гораа шуаліс:
— Павел Игнатьевич, кӧні тэ, рӧднӧйӧй?
Тайӧ ме...
Тихон-грешник локтӧ...
Комиссар уськӧдчис сылы воча.
Тихон кутыштліс сійӧс да куимысь окыштіс.
— Енмыс вайӧдіс! — бӧрдігтыр нурбыльтіс старик. — Войнас Валерийӧс аддзылі...
А кӧнӧсь Люба, Андрей?
Фролов гӧгӧрвоис, мый Валерий нинӧм абу висьталӧма Тихонлы.
— Люба аслас частьын...
Андрей муніс...
Котласӧ.
Но, висьтась, Тихон Васильевич, кутшӧм дзоньвидзалуныд?
Мый аддзылін?
Кыдзи татчӧ веськалін?..
— Ангел новлӧдлӧ...
Детинка эм! — Тихон нюммуніс. — Киӧс нюжӧда, беддьӧн зымӧдышта — и повтӧг муна.
Слава богу... — шуис старик. — А кыдзи ола?
Кыдзи позьӧ...
Плесецкӧй станцияӧдз миян йӧз вайӧдісны менӧ кӧрттуй кузя.
А сэсся кысси, кыдзи кӧсйысьлі Виноградов ёртлы...
Фронт вомӧн вуджи...
Калекалы туйтӧ он тупкы.
Кӧні повзьӧдасны, вӧрті муна...
Кыті восьсӧн...
Кыті вӧлӧн нуыштасны...
Кӧні и аслам кокъяс кутӧны.
Йӧзыслы правдасӧ син водзас висьтавлі...
Эг повлы!
Меным мый?
Ӧні меным ловшылы моз свободнӧ, став преградаыс вомӧн муна...
Эк, Павел Игнатьевич!..
Страшнӧ олӧ войтырыс, ойзӧмӧн ойзӧ...
Тэ кӧ эськӧ аддзылін, кыдзи тӧрыт бедьясӧн нӧйтісны мужикъясӧс, вӧтлӧмӧн вӧтлісны Шолашиысь бабаясӧс...
Посниясӧс и гырысьясӧс!
Старукаясӧс да челядьӧс...
Кыдзи турунсӧ сотісны!
Медбӧръя нянь тусьсӧ эз лэдзны босьтны мужикъяслы, ставсӧ сотісны, злӧдейяс.
Весиг картупель ӧзтісны, господи...
Кыдзи горзісны ставӧн: тшыг йӧз и тшыг, повзьӧм скӧтина; кыдзи медбӧръяыс ставыс киссис.
А ирӧдъяс ружьеясӧн сулалӧны, горзӧны...
Петукъясӧс да курӧгъясӧс лыйлӧны!
Сэні из эськӧ и то бӧрддзис да поті шогысла.
Нэм кежлӧ проклятие!
Ме сулалі да думайті: «Йӧзӧй менам, дона йӧзӧй менам!..
Он жӧ ӧд вунӧдӧй, он жӧ ӧд прӧститӧй?»
Керкаӧ чукӧрмисны унаӧн.
Командиръяс да боечьяс сьӧлӧм дойӧн кывзісны синтӧм мортлысь.
— Шенкурскын энӧ вӧлӧй, дедушка? — Тихонлысь юаліс том боеч. — Мый сэні вӧчсьӧ?
— Эг, пиук!..
Эг удит!
Да, менам ёртъяс...
Юкмӧсъясысь васӧ энӧ юӧй.
Ставсӧ тшыкӧдісны.
Зверыс лёкысла шыбласьӧ да ассьыс лапасӧ йирӧ.
А найӧ, артмӧ, зверсьыс на лёкджыкӧсь... — Старик ланьтіс. — А кӧні нӧ всё-таки Любаыс? — тӧждысьӧмпырысь юаліс сійӧ.
Комиссар здук кежлӧ шӧйӧвошлі, Драницынкӧд видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
— Ставыс лючки-ладнӧ...
Воюйтӧ, — шуис Фролов. — Ротаын...
Передӧвӧй группаын.
— И нинӧм?
Ловъя? Здоров?
— Зэв бура воюйтӧ, бать...
Тэ сыӧн гордитчыны верман!
Но, ёртъяс, вайӧ мыйкӧ сёйыштны Тихон Васильевичлы, — боечьяс дорӧ шыасиг содтіс Фролов: сійӧ кӧсйис ылӧдны старикӧс водзӧ юасьӧмысь.
Сёйигас Тихон висьталіс сы йылысь, мый неважӧн вӧлі Высокӧй гӧра вылын.
— Декабрын набор объявитісны.
Аддзысисны повтӧм йӧз, ӧтказывайтчыны кутісны.
Сэки куталісны, босьталісны зонъяссӧ, батьяснысӧ...
Эмбурсӧ да керкаяснысӧ налысь сотісны.
Унаӧн корны муналісны, Игнатьич!
Накӧд и ме ветлӧдлі.
Войтырыс вердас...
Тӧдан, Игнатьич, роч мужик оз сетчы чужеземнӧй лапа улӧ!
Оз!
Нинӧмӧн миянӧс он босьт и он повзьӧд!
Миян войтырыс смел да гордӧй...
Ставсӧ ас вывтіыс нуӧдас, терпитас да вӧтлас саридзӧ став тайӧ выль кӧзяевасӧ да найӧс, кодъяс тшӧтш накӧд, мед кӧть и налӧн эмӧсь пушкаяс.
Горзӧны <rus>каман</rus>ъяс *: «Ті ставӧн большевикъяс!»
Ме ӧтчыд эг вермы кутчысьны да вочавидзи: «Да, ми ставӧн большевикъяс!
Но, мый?
Лыйлы!»
Эз лысьтны.
Ырыштчылісны сӧмын, медым сьылітшуптӧ...
Да войтыр тай кыдзи горӧдас: «Энӧ вӧрӧдӧй синтӧм мортсӧ!..» Ковмис менӧ лэдзны...
* <rus>Каман</rus>ъяс — тадзи Кардорын да Кардор обласьтын местнӧй олысьяс шуӧны интервентъясӧс.
...Петӧ вӧлі шонді.
Фролов решитіс мунны водзӧ.
Высокӧй сиктӧ, сы тшӧктӧм серти, кольччисны некымын красноармееч.
Накӧд кольччис тшӧтш и Тихон.
— Прӧщайтлы, бать, — шуис сылы комиссар. — Тэнад висьталӧм бӧрын миян ещӧ на унджык кыптіс ненавистьыс.
И некутшӧм пӧщада оз ло тайӧ подлечьяслы да зверьяслы...
Шенкурскын аддзысям!
Сійӧ петіс керкасьыс Драницынкӧд ӧтлаын.
Вӧвъяссӧ налы вӧлі дасьтӧма нин.
Фролов да Драницын мунісны чӧв олігтыр.
Кыкнанныс найӧ думайтісны ассьыныс думъяснысӧ.
И кыкнанныслы налы окота лои юавны ӧта-мӧдыслысь: «Мый Любакӧд?
Мый Лёлякӧд?
Ловъяӧсь-ӧ найӧ?»
Но найӧ кыкнанныс эз тӧдны, мый та вылӧ вочавидзны, и та вӧсна лыддисны коланаӧн чӧв овны.
Сэсся Драницын, медым торкны тайӧ чӧв олӧмсӧ, паніс сёрни Макин отряд йылысь.
— Босьтіс-ӧ Яков Шеговарысӧ?
Кӧні сійӧ ӧні?
Ми ӧд нинӧм огӧ тӧдӧй...
— Регыд мысти ставсӧ тӧдмалам, — думайтігтыр шуис Фролов. — Регыд ставыс выяснитчас.
Неприятельскӧй склад взорвитӧм бӧрын диверсионнӧй группа лючки-ладнӧ петіс противник расположениеысь да пырис вӧрӧ.
Войнас Шолаши дорысь кывны мӧдіс зэв ёна лыйсьӧм.
Ӧти лыжник муніс тӧдмавны, мый сэні лои.
Кор бӧр локтіс, сійӧ юӧртіс, мый Шолашисӧ босьтӧмаӧсь нин Сергуньколӧн боечьяс.
Асъядорыс лыжникъяс Люба да Лёля Егоровакӧд вӧліны нин сиктынӧсь.
Валерий радпырысь встретитіс нывъясӧс да предложитіс налы кольччыны татчӧ, виччысьны тані Фроловӧс да Драницынӧс.
«Начальникъяс долженӧсь асывнас воны Шолашиӧ», — шуис сійӧ.
Люба да Лёля узисны пывсянын, кык судта ыджыд керка сайын; керкаас олісны боечьяс.
Люба узис ватникнас юр вывтіыс шебрасьӧмӧн.
Лёля пукаліс лабичын.
Сы водзладорын сулаліс ва тыра котелок; Лёля весаліс картупель.
Кодкӧ пырис пывсян кӧджӧ, видзчысьӧмӧн таркӧдіс ӧдзӧсӧ.
— Позьӧ? — кыліс Драницынлӧн негора гӧлӧс.
Лёлялӧн сьӧлӧмыс мӧдіс ёна тіпкыны: «Леонид!..»
Мыйкӧ дыра сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Медбӧрын, кор воис садяс, сійӧ чеччис, котӧртіс ӧдзӧс дорӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Порог вомӧн воськовтӧм бӧрын Драницын аддзис Лёляӧс.
Сійӧ вӧлі буретш коркӧя жӧ ситеч ковтаа, кодӧс запомнитіс ещӧ Благовещенскын на.
Нывкалӧн синъясыс видзӧдісны дӧверчивӧя да неуна полӧмӧн.
Ӧні, тайӧ ситеч ковтанас, кӧдзыд васьыс лӧзӧдӧм чуньяснас, Лёля кажитчис сылы торъя нин слабиникӧн да нэрӧн.
Некор вӧвлытӧм мелілун сідз кыптіс Драницын сьӧлӧмын, мый сійӧ, ни ӧти кыв шутӧг, матыстчис Лёля дорӧ, кутыштіс сійӧс да топӧдіс ас бердас.
Мыйкӧ дыра найӧ сулалісны чӧв олігтыр, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн.
— Тайӧ кык суткисӧ ме эг ов, — шуис сэсся Драницын. — Быд минутӧ ме думайті тэ йылысь...
Ӧні ме тӧда, мый радейта тэнӧ...
Тэнӧ колльӧдігӧн ме тайӧс эг на тӧд сідзи, кыдзи тӧда ӧні...
Тайӧс ставсӧ висьталігӧн сійӧ окаліс Лёлялысь банбокъяссӧ, вомдорсӧ, синъяссӧ, восьса сьылісӧ.
Найӧ кыкнанныс вунӧдісны, мый тані жӧ, лабичын, узьӧ Люба.
Нинӧм мӧдтор йылысь думайттӧг Драницын кутліс нывкалысь векньыдик пельпомъяссӧ, видзӧдіс сылы синмас да тӧдіс, чорыда тӧдіс, мый тайӧ синъясысь, зарни юрси читкыльясысь, вӧсньыдик вомдоръясысь, кӧдзыдсьыс лӧзӧдӧм ичӧтик чуньяссьыс нэм кежлас аддзис аслыс медся матысасӧ, медся нежнӧйсӧ, медся роднӧйсӧ — сійӧс, мый сійӧ некодлы да некор оз сет.
Лёля чӧв оліс: сійӧ чуймис сы олӧмӧ сэтшӧм стремительнӧя пырысь, тайӧ ыджыд да ён морт вылын ассьыс власьт кылӧмысь.
Ещӧ недель сайын на тайӧ мортыс вӧлі сылы дзик тӧдтӧмӧн, сійӧ весиг эз тӧдлы, мый Драницын существуйтӧ свет вылас.
А ӧні лои медматыса мортӧн.
Мыйла нӧ Лёля кӧсйис, медым Драницын кутіс сійӧс аслас киясӧн?
— Тэ, збыльысь, радейтан менӧ? — ньӧжйӧник шӧпнитіс Драницынлы пеляс Лёля.
— Ме зэв ёна радейта тэнӧ, — серьёзнӧя шуис Драницын. — Верит меным...
Ме некодӧс тадзи эг радейтлы, кыдзи радейта тэнӧ...
Лёля кутіс сійӧс сьылі гӧгӧрыс.
Тайӧ окыштӧмыс, мыйӧн вочавидзис сійӧ признайтчӧм вылас, Драницынлы вӧлі быд шуӧм кывйысь гӧгӧрвоанаджык.
Лёля гӧгӧр видзӧдліс.
Люба мунӧма.
Сӧмын сылӧн косясьлӧм кӧсынкаыс куйліс чорыд пӧдушка вылын, кытчӧ вӧлі сюялӧма турун.
— Ме тӧді, дерт, мый ми кӧ заданиесӧ кӧть огӧ выполнитӧй, Шенкурскӧс лоӧ всё равно босьтӧма.
Правда ӧд?
Бойлысь исходсӧ эз жӧ тайӧ решайт?
— Дерт жӧ, — шуис Драницын.
Найӧ мунісны сикт кузя штаблань, и Драницын видзчысьӧмӧн нуӧдіс Лёляӧс киӧдыс кутігтыр.
— Но сэк жӧ ме вӧлі гӧгӧрвоа, мый лоӧ враглы татшӧм взрывыс сы тылын...
Да ещӧ миян наступайтігӧн...
Паника и мукӧдтор...
Полі-ӧ?
Не сійӧ, мый ме полі, но вӧлі уверен, мый муна смерть вылӧ.
Первойсӧ ми мунім вӧрӧд, кытшовтім Шолаши сикт.
Воим вӧр пывсянӧдз, кӧні миянӧс долженӧсь вӧлі виччысьны ребята-лыжникъяс.
Видзӧдлім.
Пывсянас некод абу.
Мый вӧчны?
Пукавны тані али петны туй вылӧ?
А туйыс матын, верстджын кымын сайын.
Туй кузяыс машинаяс ветлӧны, мотоциклъяс, вӧлаяс.
Движениеыс ыджыд.
Решитім всё-таки виччысьны ребятаӧс.
Вой нин, а ми кыдзи пуксим, сідзи и пукалам.
«Но, думайта, нинӧм миян оз артмы...
Позор лоӧ бӧр локны».
Ме шуа Любалы: «Петам туй вылас».
Сійӧ оз кӧсйы.
«Эн тэрмась, шуӧ.
Разведкаын терпение колӧ.
Гашкӧ, ребята кӧнкӧ самӧй туй дорас дзебсясьӧны да петнысӧ оз вермыны.
Сэки ми найӧс подведитам».
Сідзи и артмис.
Пукалім ми вӧрас быдса лун.
Рытнас кылам: пушкаяс укйӧдлӧны.
Сідзкӧ, ті заводитінныд.
А ми пукалам вӧрын, ыркӧдчам, шойччам.
Сэтшӧм дӧсаднӧ меным лои!
«Мунам, шуа, Люба, виччысьнысӧ сэсся ог вермы».
Аддза, и сійӧ терпитнысӧ оз нин вермы.
Муртса на ми лӧсьӧдчим, локтӧ Горбик, подрывникъяс пиысь ӧти.
Вӧлӧмкӧ, найӧ быдса сутки пукалӧмаӧсь туй дорас, юрнысӧ лэптывны абу вермӧмаӧсь.
Горбик нуӧдіс миянӧс склад дорӧ.
Складсяньыс неылын пос, а пос улас пукалӧны миян кык подрывник.
Туйыс мунӧ орччӧн.
Ме шуа Любалы: «Тӧдан, Люба, менам эм ӧти план».
Висьталі ребяталы, найӧ сӧгласитчисны...
Сёрнитчим.
А квайтӧд час нин, пемыд!
Кыссим туй вылас.
Складыс матын, а кыдзи сы дорӧ матыстчыны?
Сутуга куим рад.
Аддзам, рытъя сменаыс абу на.
Сӧмын ӧти часӧвӧйыс ветлӧдлӧ сутуга гӧгӧрыс, а мӧдыс ворота дорас, склад дорас пыранінын.
Гриб улын пукалӧ.
Воротасӧ вӧчӧма майӧгъясысь да ставнас сідзжӧ гартлӧдлӧма сутугаӧн.
Ми матыстчим ворота дорас да гораа сералам.
Салдат горзӧ мыйкӧ миянлы английскӧй кыв вылын.
Вӧчим вид, мый огӧ гӧгӧрвоӧ.
Сійӧ котӧрӧн локтіс миян дорӧ.
Ми сулалам ворота дорас нин.
Мӧд салдатыс сідзжӧ петіс гриб увсьыс да сідзжӧ горзӧ миянлы...
Ми вешйим.
Первойя салдатыс шутёвтіс.
А паныдас сулалӧ ичӧтик будка.
Сэтысь петіс унапӧлӧс нашивкаяса сержант да рочӧн миян вылӧ заводитіс горзыны: «Ті, нывъяс, мый?»
И эсідзи и этадзи...
Ме кыдз тай сы вылӧ горӧда: «Мужлан *, йӧй...
А ещӧ американец!
Да кыдзи тэ лысьтан видчыны?
Ме дзик пыр жӧ тіян офицерыдлы норася.
Ми абу сиктса нывъяс, ми Шенкурскысь барышняяс, милосердие сестраяс...»
Сэки жӧ сӧра Любалы французскӧй кыв вылын ставсӧ, мый помнита...
А Люба быттьӧкӧ королева.
Кыдзи татшӧмнас лои!..
Сержант синсӧ чашкӧдіс да видзӧдӧ сы вылӧ.
Сержант дорӧ котӧрӧн локтіс первойя салдатыс, мыйкӧ шуис английскӧй кыв вылын.
Ме сійӧс торки, дугдывтӧг сярга-висьтала, скӧрала...
Быттьӧкӧ Шолашиӧ туй юася.
И ставсӧ тайӧс ыджыд гӧлӧсӧн, быдпӧлӧс французскӧй кывъясӧн.
Объясняйта, мый ме офицерскӧй батальонысь милосердие сестра...
Тадзи ми Бородинкӧд сёрнитчылім.
Сійӧ ӧд и документъяс миянлы сетіс.
Мыччи документъяссӧ.
«Но, думайта, пӧгибайтны кӧ нин — бурджык музыкаӧн».
Револьверӧй зептын.
Горзім минут дас кымын, кытчӧдз ребята ноксисны склад мӧдарладорас.
Найӧ вундӧмаӧсь сэті сутугасӧ, кыссьӧмаӧсь стен дорас, сюйӧмаӧсь мина...
*Мужлан — грубӧй, невоспитаннӧй морт.
Ме видзӧдлі часі вылӧ, колӧ, думайта, мунны.
А кыдзи мунны?
А друг сержантыс миянӧс комендатураӧ кыскас?
Сэки, миян шуд вылӧ, вӧла-доддя вӧлі локтӧ.
Люба кыдз горӧдас: «Сулав!
Кытчӧ мунан, мужик?»
Сійӧ висьталӧ кутшӧмкӧ сикт.
«Ладнӧ, пӧпуттьӧ.
Давай Шолашиӧ!
Пуксьы, Лёля!»
Сералӧ да шуӧ сержантлы: «До свиданья, кавалер».
А сержант юалӧ: «Кывзӧй, барышняяс...
А кытысь тіянӧс позьӧ аддзыны?»
Люба вочавидзӧ: «Офицерскӧй батальонысь».
— «А кодӧс юавны?»
«Нестерова Любовь Ивановнаӧс».
«Ладнӧ, шуӧ, обязательнӧ вола.
Талун жӧ...»
Ме сідзжӧ ёся шуи: «<rus>Смотрите</rus>, шуа, энӧ сёрмӧй!»
Ӧвтчыштім сылы киӧн, мунім.
Мужик чӧв олӧ, кӧсӧйӧн видзӧдӧ миян вылӧ.
Мунам...
Но, верстджынйысь не унджык... весиг этшаджык, пӧжалуй...
Мунім... и друг взрыв...
Да кутшӧм ещӧ!
Вӧлыс ӧддзис...
Кыла, сынӧдас осколокъяс шутьлялӧны.
Верст кымын тадз кырссис, йӧйяс моз тӧвзим.
А сэсся Люба горӧдіс сылы: «Сувтлы, дядьӧ!
Он выдайт миянӧс?
Ми гӧрдъяс.
Он выдайт, мун, ен тэкӧд.
Выдайтан, лёк тэныд лоас.
Быдлаысь тэнсьыд личностьтӧ аддза».
А ачыс сулалӧ да киас револьвер кутӧ.
Мужик друг радлыны кутіс...
Кутлыны мӧдіс.
Синваыс шор моз тюргӧ.
«Кор ті миянӧс, шуӧ, тайӧ извергъяссьыс мезданныд?»
А Люба сылы: «Кылан, пушкаясыс гымӧдӧны.
Талун тані лоам...»
Прӧщайтчим ми мужиккӧд — и вӧрӧ.
Войджынсӧ шӧйтім, кытчӧдз эгӧ аддзысьӧй ребятакӧд.
Лёля ланьтіс.
Драницын муніс орччӧн да видзӧдіс сылӧн гӧрдӧдыштӧм чужӧм вылӧ да шапканас джынвыйӧ тупкӧм, ичӧтик розӧвӧй пельяс вылас.
Сійӧ волнуйтчис Лёля висьталігӧн и ӧні радліс, мый тайӧ нылыслы, коді сылы лои свет вылас меддона мортӧн, абу нин ӧпаснӧ.
— А тэ тӧдан, менам вӧлі сэтшӧм чувство, мый ме гортын... — шуис Лёля. — И мужикыс, коді миянӧс нуис...
И вообще быд сиктын позьӧ вӧлі эськӧ аддзыны приют.
Ми асланым рӧднӧй му вылынӧсь.
Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Думайта, — шуис Драницын.
— Мый йылысь?
— А сійӧ салдатыс кӧ, коді должен вӧлі ветлӧдлыны сутуга гӧгӧрыс, эз кӧ сюйсьы сёрниас, а пыр жӧ бӧр муніс склад дорас...
Аддзис подрывникъяссӧ?
И сэки...
Лёля нюммуніс.
— Сэки, — прӧстӧя вочавидзис сійӧ, — ребята эськӧ дзик пыр жӧ подорвитісны складсӧ...
Тадзи ми сёрнитчылім Горбиккӧд.
Высокӧй гӧра, код вылӧ генерал Айронсайд сэтшӧма надейтчыліс, эз выдержит.
Сьӧкыд поражение бӧрын, коді лои тайӧ ключевӧй позиция вылас, вражескӧй частьяс заводитісны тэрмасьӧмӧн бӧрыньтчыны Спасскӧй сиктлань.
Англо-американскӧй батальонъяс миллеровечьяскӧд тшӧтш мыйвынсьыс пышйисны, ӧта-мӧдсӧ панъяліг да снаряд взрывъясысь тёпканӧсь, векньыдик туйяс вылын зурасьліг.
Высокӧй гӧраысь пышйысь салдатъяс шуӧны, мый большевикъяс усины на юр вылӧ, «быттьӧкӧ енэжсянь».
Центральнӧй колонналӧн наступайтӧмыс и збыльысь вӧлі стремительнӧй.
Высокӧй гӧраын да Шолашиын ньӧти задерживайтчытӧг войска мунісны водзлань.
Медводз зурасисны ӧта-мӧдыскӧд дозоръясыс Хаджи-Муратлӧн да Крайневлӧн.
Кык час лунын артиллерия жугӧдіс вражескӧй батареяяс, дас ӧти час рытын Сергуньколӧн батальоныс ӧтлаасис Шеньга ю дорын асыввывса колонналӧн передӧвӧй частьяскӧд.
Войнас куимнан колоннаыс — центральнӧй, рытыввывса, асыввывса — ӧтлаасисны да ӧтувтчисны Фроловлӧн общӧй командование улӧ.
Аслас боечьясыскӧд Крайнев локтӧ вӧлі Спасскӧй сиктлань, и ещӧ ылісянь на сійӧ казяліс туй вылысь некымын верзьӧмаӧс.
Лыйсьытӧг сійӧ мӧдіс тӧвзьыны налы воча.
Найӧ сувтісны, и налӧн движениеяс серти Крайнев гӧгӧрвоис, мый найӧ босьталӧны пельпомъяс вывсьыс винтовкаяснысӧ.
Но Крайнев век на сідзи тӧвзис.
«Веськалан тэ меӧ, кыдзи кӧпейкаӧ...» — шпоранас вӧвсӧ бокас зурӧдіг збодера думыштіс сійӧ.
И горӧдіс аслас боечьяслы:
— Ме бӧрся, ребята!
Вӧлі пемыд нин.
Тӧдтӧм верзьӧмаяс цептӧн разӧдчисны туй кузя.
Места вылас колис сӧмын на пиысь ӧти, сьӧд буркаа морт.
Сійӧ сулаліс из гӧра моз.
И минут мысти Крайнев зурасис сыкӧд сідз, мый вӧвъясыс чеччыштісны ӧта-мӧдсьыс бокӧ.
Крайнев аддзис тӧдса тош, ӧчки, вомысь каллян.
— Муратов?
— Ме... — вочавидзис горец, сэсся горӧдіс: — Акбар, миян йӧз!..
Йӧзыс чукӧрмисны.
— Вот шудыд!.. — шуис Хаджи-Мурат. — Молодец!
Лӧсьыда скачитін!
Ме нимкодяси.
Крайневлӧн боечьясыс мӧдӧдчисны Хаджи-Муратлӧн джигитъяскӧд туй кузя.
Мунісны чӧв олігтыр, быд здукӧ найӧ вӧліны дасьӧсь паныдасьны врагкӧд.
Но, кӧть шензьӧдана, Спасскӧйӧ туйыс вӧлӧма свободнӧй.
Сиктсӧ кытшалысь окопъяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Тыдаліс сӧмын ӧні некодлы ковтӧм сьӧд сутшкасьысь сутуга.
Туйсянь неылын куйлісны жуглӧм, чӧв олысь орудиеяс.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый противник мунӧма татысь неважӧн на.
Крайнев да Хаджи-Мурат решитісны мунны водзӧ.
Найӧ лючки-ладнӧ воисны Шенкурскӧдз да пырисны кар помас.
Тані сідзжӧ вӧлі спокойнӧ да лӧнь.
Тыдалісны амбаръяс, кӧлӧкӧльняяс, лымйӧн тырӧм керкаяс.
Кор пырисны карса площадь вылӧ, конникъяс кылісны гӧлӧсъяс да аддзисны неприятельскӧй салдатъяслысь группа, кодӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь красноармеечьяс.
Сэні жӧ сулалісны кык верзьӧма.
Тайӧ вӧлі Сергунько аслас ординарецыскӧд.
Сійӧ абу жӧ вермӧма виччысьны да аслас разведчикъяс бӧрся тӧвзьӧма карас.
Кор аддзис Крайневӧс да Хаджи-Муратӧс, Сергунько скачитіс на дорӧ да горӧдіс:
— Здорово, ёртъяс!
И ті танӧсь?..
«Союзничокъясыд» усйысьӧмаӧсь.
Вот кымынкӧ пленнӧй.
Асьныс сдайтчисны.
Ӧтик судтаа ичӧтик керка воротаӧд петіс мужчина, босьтіс шапкасӧ да сувтіс Сергунькосянь некымын воськов сайӧ.
— Гӧрдъяс?
Миян йӧз? — юаліс сійӧ.
— Да, лок, лок...
Тэ мый, полан миянысь? — шуис Валерий. — Севастьян эз тӧд ассьыс крестьянасӧ?
— Вернӧ гӧрдъяс?
Слава тебе, господи!..
Ок, ребята!
Мый сӧмын ми эгӧ аддзылӧй!
Аддзанныд, пустыня?
Конникъяс син водзын сулаліс тыртӧм, быттьӧкӧ кынмӧм кар.
Некӧн эз тыдав ни ӧти битор.
Полігтыр да шуштӧма видзӧдісны площадь вылӧ сьӧд ӧшиньяс.
Керкаясыс кажитчисны овтӧмӧн, эновтӧмаӧн.
Площадь пасьтаыс туплясисны кутшӧмкӧ бумагаяс; найӧс, буракӧ, сотӧмаӧсь, но абу ставыс сотчӧма, и ӧні бумагаторъясыс лэбалісны лым вывті.
Таысь ставсьыс ӧвтіс шог да ужас.
Оз кыв ни ӧти шы: ни кышакылӧм, ни камӧдчӧм.
Шычнирач.
— Весиг понъяс оз кывны... — шога да зэв шуштӧма шуис Сергунько.
— Понъясӧдз ӧмӧй, другӧ.
Озыръясыс недель сайын нин пышйисны...
Ставӧн Кардорӧ.
А миянлы не понъясӧдз.
Аслыным сёйнысӧ нинӧм.
— Кӧнӧсь нӧ йӧзыс? — юаліс Крайнев.
— Повзьӧмаӧсь...
Ас садяс эз на воны.
Валерий пыркмуніс да лэччис вӧв вывсьыс.
— Тюрьмаын политическӧйяс абуӧсь?
— Абуӧсь, ставнысӧ лыйлӧмаӧсь войшӧр кадын на, — шуис мужчина. — Комендатура кӧсйис карсӧ ӧзтыны...
Да не таӧдз нин вӧлі, сідзи и эновтісны ставсӧ.
Сӧмын складсӧ ассьыныс сотісны...
Да канцеляриясӧ ли, мый ли...
Хаджи-Мурат да Крайнев прикажитісны асланыс боечьяслы кольччыны Валерий дорӧ, а асьныс тайӧ выльторъяссӧ висьталӧм могысь скачитісны штабӧ.
Штаб сулаліс ӧти ичӧтик сиктын Шолаши сайын нин.
Фролов, Драницын, Бородин кындзи, татчӧ чукӧртчисны рытыввыв да асыввыв колоннаясса командиръяс — Левко да Солодовников.
Став куимнан колоннаыс вӧліны Шенкурсксянь верст сизим сайын кымынӧсь.
Но карӧ мунан туй вылын вӧлі ёна укрепитӧм Спасскӧй сикт.
Сӧвещанньӧыс муніс Спасскӧй сикт дорын водзын лоан бой йылысь.
Разведкалӧн результатъяс йылысь штабын некод на эз тӧд.
Фроловлӧн колоннаыс важмоз на сулаліс Вельско-Шенкурскӧй тракт вылын.
Сысянь шуйгавылын и веськыдвылын вӧліны флангӧвӧй колоннаяс: рытыввылын — Левколӧн, да асыввылын — Солодовниковлӧн.
Найӧ кыкнанныс, Фролов план серти, долженӧсь вӧлі кытшовтны Шенкурск да босьтны сылысь тылъяссӧ.
Важскӧй колонналы колӧ вӧлі босьтны Спасскӧй сиктсӧ лобӧвӧй ударӧн да сэсся пырны Шенкурскӧ.
Сӧвещанньӧ вылын медводз выступитіс Солодовников, ыджыд тушаа, кӧрт рӧма упрямӧй синъяса кыз морт.
— Ми карсяньыс нёль верст сайынӧсь нин, — настойчивӧя висьталіс сійӧ. — Менам колонна Спасскӧй сикт дорын.
Боечьяс нетшкысьӧны Шенкурскӧ.
А ӧні — пӧжалуйста... ворота дорсянь бӧр бергӧдчы!..
Невернӧ тайӧ!..
Ог вермы сӧгласитчыны.
Сы бӧрын кыв босьтіс рытыввыв колоннаса командир Левко, косіник яя, векни пельпомъяса, нервнӧй чужӧма морт.
— Мый нӧ тайӧ артмӧ? — кипыдӧснас пӧсялӧм плешсӧ чышкигтыр сідзжӧ шуис недӧвӧльнӧя. — Марш вылын пӧшти орлытӧм бойяс.
Тарнясӧ ставнас бойясӧн прӧйдитім.
Турӧб, кӧдзыд...
Кынмӧм йӧзыс менам мыйта...
Ме сӧмын сійӧн и ребятаӧс поддерживайті...
«Ёртъяс, шуа, ми босьтам Шенкурск...»
А ӧні, артмӧ, сійӧс миянтӧг босьтасны?..
— Татшӧм приказание армияса штаблӧн, — шуис Фролов. — Тайӧ тэныд гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана... — вочавидзис Левко.
Сылӧн чужӧмыс вежыньтчис.
— А йӧзыслӧн чувствоясыс, комиссар, тэныд гӧгӧрвоанаӧсь?
Боечлысь сьӧлӧмсӧ тэ тӧдвылӧ босьтан?
Керкаын лои чӧв-лӧнь.
Кынмӧм, гӧрд кияссӧ гимнастёрка тасма костас сюйӧмӧн Бородин сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс ывлаас.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі и Левкоӧс и Солодовниковӧс.
И збыльысь вӧлі ӧбиднӧ: вӧчны сьӧкыд боевӧй поход да не участвуйтны сійӧс славнӧя, победоноснӧя помалӧмын?
Но тайӧ здукас лои сійӧтор, мый некод эз виччысь.
Ывлаысь кыліс вӧвъяслӧн корсйӧдлӧм.
Посводзын юрӧбтісны рад гӧлӧсъяс.
Воссис ӧдзӧс, и керкаӧ пырисны Крайнев да Хаджи-Мурат.
— Пом! — гажаа шуис Хаджи-Мурат аслас гортаннӧй гӧлӧсӧн. — Шенкурск свободнӧй.
— Ті вӧлінныд Шенкурскын? — горӧдіс Фролов.
Сійӧ сідз чеччис, мый пызан вывсьыс муртса эз усь лампаыс.
Сійӧс кутіс Бородин.
— Да, ми вӧлім Шенкурскын, — вочавидзис Крайнев. — Карыс свободнӧй.
Интервентъяс паникаын усйысьӧмаӧсь.
Сэтшӧм яра водзсасьӧм бӧрас тайӧ пышйӧмыс чуймӧдіс и Фроловӧс и став командиръясӧс.
Но бӧрыннас пленнӧйяс висьталӧм серти удайтчис восстановитны сійӧ картинасӧ, мый вӧлі осаждённӧй Шенкурскын.
Карсӧ дорйыны интервентъяслӧн эз нин вӧв некутшӧм позянлун: налӧн пасьвартӧм частьясыс всё равно эськӧ эз выдержитны сӧветскӧй войскалысь натисксӧ.
Найӧ шыблалӧмаӧсь оружиенысӧ да разӧдчалӧмаӧсь вӧрӧ.
— Тырмас!
Ми огӧ кӧсйӧй кувны!
Гортӧ! — Шенкурск дорса окопъяс эновталігӧн горзӧмаӧсь американскӧй салдатъяс.
Паникаыс вӧлӧма сэтшӧм ыджыд, мый офицеръяс водзын сулалӧма сӧмын ӧти мог: предупредитны пленӧ массӧвӧя сдавайтчӧм, ас кадӧ нуӧдны салдатъясӧс тылӧ.
Шенкурсксянь Двинаӧдз сулалысь некымын сиктъясса этша лыда гарнизонъяс любӧй случайын эз вермыны кутны сӧветскӧй войскалысь мунӧмсӧ.
Двинскӧй Березникысь, Двина вылысь свежӧй резервъяс ӧдйӧ вайӧм йылысь думайтнысӧ вӧлі нинӧм: та вылӧ налы эз тырмы ни транспорт, ни кад.
Шенкурск сайын тылын эз вӧвны некутшӧм оборонительнӧй рубежъяс.
Кытшӧ веськавны полӧмла да аслас жугӧдӧм частьяслысь жалкӧй колясъяссӧ спаситны зільӧмла бригаднӧй генерал Финлесон прикажитӧма дзик пыр жӧ бӧрыньтчыны Усть-Важскӧйлань.
Пышйысьясӧс вӧтӧдны ыстісны Крайневлысь да Хаджи-Муратлысь коннӧй отрядъяссӧ.
Нёль час асылын Фроловлӧн, Солодовниковлӧн да Левколӧн колоннаясныс куимладорсянь пырисны Шенкурскӧ.
Налы воча быдладорсянь котӧртісны йӧз.
Луншӧр кадӧ назначитісны митинг.
Карын шпоракылісны гӧрд флагъяс.
Площадь вылын тырыс вӧліны йӧз. Площадь шӧрас кыптіс алӧй лентаясӧн мичмӧдӧм трибуна.
Трибуна весьтын сідзжӧ дӧлаліс гӧрд флаг.
Трибуна дорын сулалісны отрядъясса знаменосечьяс да рӧднӧй карас бӧр локтысь шенкурсксаяс.
Митинг вылын выступитісны боечьяс, командиръяс, шенкурскӧй леснӧй промыселса рабочӧйяс.
Пӧсь речь висьталіс и Тихон Нестеров, коді локтіс сэтчӧ буретш митинг дырйиыс.
Фролов выступитіс медбӧръяӧн.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, мый Шенкурск босьтӧм водзвыв определяйтӧ Кардор вӧсна бойяслысь успех.
Помалігас сійӧ предложитіс почтитны память Шенкурск вӧсна бойясын усьысь йӧзлысь — Саклинлысь, Черепановлысь, красноармеечьяслысь да матросъяслысь, кодъяс пӧгибнитісны Высокӧй гӧра штурмуйтігӧн.
Сэні жӧ решитісны ыстыны приветственнӧй телеграммаяс Мӧскуаӧ — Владимир Ильич Ленинлы, и Вяткаӧ — Иосиф Виссарионович Сталинлы.
Кар заводитіс овны сӧветскӧй олӧмӧн.
Американечьяс абу удитӧмаӧсь ставсӧ вӧтлыны.
Карын олысьяс мыйтаӧнкӧ дзебсьылӧмаӧсь.
Ӧні найӧ бӧр локталісны асланыс гортъясӧ.
Быдлаын ломтысисны пачьяс.
Кӧзяйкаяс гӧститӧдісны боечьясӧс мыйӧн вермисны.
Нывъяс кутлісны красноармеечьясӧс да командиръясӧс.
Площадь вылӧ чукӧртчисны томйӧз.
Нывъяс да зонъяс кытшалісны вестӧвӧй Соколовӧс, коді ворсіс гудӧкӧн.
Боечьяс тшӧтш горӧдісны сьывны частушка, кодӧс местнӧй олысьяс сьывлісны ёна полігтыр:
Сёр войӧдз уличаяс вылын гыисны йӧз.
Аскинас создайтісны Шенкурскӧй ревком.
Березникысь бӧр воысь Касьянӧс бӧрйисны Ревкомса членӧн.
Пуляӧн розьӧдӧм шенкурскӧй знамяыс, кодӧс сійӧ нуис Высокӧй гӧра штурмуйтігӧн, ӧні сулаліс сы кабинетын.
Фролов ветлӧдліс штабса жыръясӧд шуда, весел быттьӧ кӧзяин, коді бӧр локтіс гортас кузь туй бӧрын.
Сылӧн некымын политработник кольччисны Шенкурскӧ.
Фролов предложитіс кольччыны и Лёлялы, но сійӧ кывзыны та йылысь эз кӧсйы.
Крайневлӧн да Хаджи-Муратлӧн коннӧй отрядъясыс преследуйтісны противникӧс.
Фролов сувтӧдіс на водзӧ мог — рыт кежлас босьтны Шеговары сикт.
Телеграфнӧй да телефоннӧй связь тайӧ линияӧдыс вӧлі орӧдӧма.
Регыд мысти сійӧс восстановитісны.
Фролов тӧдмаліс, мый Шеговары дорын кык лун чӧж мунісны чорыд бойяс.
Январ 25 лунӧ Макинлӧн партизанскӧй отрядыс пырӧма тайӧ ыджыд сиктас.
Сиктса томйӧз Михаил Смыслов юрнуӧдӧм улын кусӧдалісны пӧжаръяс да преследуйтісны отступайтысьясӧс.
Шеговарысӧ, кыдзи и мукӧд сиктъясӧс, интервентъяс ӧзтылісны жӧ.
<rus>«На борьбу»</rus> газетлӧн первойя номерын, коді петіс Шенкурск мездӧм бӧрын, комиссар Фролов гижис:
«Ми эгӧ ӧтчыд шыӧдчылӧй англияса, францияса да америкаса разбойничӧй правительяс дорӧ...
Ми юавлім налысь: мый налы колӧ миян му вылысь?
Найӧ чӧв олісны да эз кӧсйыны сёрнитны сӧветскӧй власьткӧд.
Но, и мый нӧ!..
Сэки заводитіс сёрнитны миян сӧветскӧй оружие.
Ӧні Усть-Паденьгасянь захватчикъяс усйысисны Кица сикт дорӧ, 90 верст сайӧ.
Сэтчӧ и туй налы!
1918 вося август первойӧд лунсянь тавося январ тӧлысьӧдз сӧветскӧй веськӧдлан котыр кӧкъямысысь выступитліс мирнӧй предложениеясӧн.
Реакционнӧй кытшъяс, кодъяс вдохновляйтісны интервенциясӧ, чӧв олісны.
Найӧ эз кӧсйыны сёрнитны миянкӧд морт ногӧн.
Сёрнитыштам пушкаясӧн да пулемётъясӧн.
Тыдалӧ, разбойникъяслы татшӧм кывйыс гӧгӧрвоанаджык...»
Шенкурскӧй ревком вылын дӧлаліс тӧлысьӧн югдӧдӧм гӧрд флаг.
Усис-шлапкис шочиник гырысь лым.
Фролов, Драницын да Лёля мунісны лӧсьыдіник лымъя карӧд.
Насянь муртса ылынджык кутчысьӧмӧн мунісны Валерий да Люба.
Талун войнас ставӧн найӧ мунасны Кица сикт дорӧ.
Лёля копыртчыліс, вӧчис лым мач да лыйис сійӧн Драницынлы.
Томйӧз гажаа серӧктісны.
«Мый нӧ! — думыштіс Фролов. — Томлун.
Весиг пуляяс улын сійӧ кольӧ аснас...»
Сылы тӧдвылас усины лоӧмторъяс, кодъяс вӧліны бӧръя кык недель чӧжнас.
«Да, — думайтіс сійӧ, — враглӧн мукӧд дырйиыс вӧвлі унджык оружие, но ми пыр вӧлім сы дорысь ёнджыкӧсь асланым духӧн, сы вӧсна мый ми тӧдам, мый вӧсна тышкасям.
Ми огӧ вермӧ не победитны...»
И Фроловлы тӧдвылас уси Вятка, ЦК Комиссиялӧн поезд да мужественнӧй образыс сылӧн, коді вдохновитіс найӧс тайӧ победа вылас.
ВИТӦД ЧАСТЬ
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Парижскӧй отельясын тырыс олісны американечьяс да англичана.
Кэ д’Орсе залъясын обсуждайтсис роч юалӧм.
Сыӧн занимайтчис <rus>«Совет четырёх», «Совет десяти»</rus>, сійӧс видлалісны «Парижскӧй мирнӧй конференция» вылын.
Тайӧс обсуждайтігӧн участвуйтісны эмигрантскӧй белӧй «веськӧдлан котыръясса» представительяс, на лыдын вӧлі и Чайковский, коді воис Кардорсянь Парижӧ; сійӧ, гашкӧ, и гӧгӧрволіс нин сэки, мый налӧн «корабльыс» вӧйӧ, да пышйис сэтысь, быттьӧкӧ пӧрысь мудер крыса!..
Сэні эз вӧвны сӧмын большевикъяс, мӧд ногӧн кӧ буретш сійӧ йӧзыс, кодъяс збыльысь вермисны выступайтны роч войтыр нимсянь.
Парижса рабочӧйяс индылісны та вылӧ асланыс газетъясын.
Европаса да америкаса пролетариат выступайтліс роч делӧясӧ быдсямапӧлӧс вмешательстволы паныд да восьсӧн петкӧдліс Сӧветскӧй Рочму дінӧ ассьыс симпатиясӧ.
Англияын бастуйтісны кыксё сюрс шахтёр.
Английскӧй парламентӧ да американскӧй конгрессӧ ӧти бӧрся мӧд мӧдӧдавсисны запросъяс.
Рабочӧйяс требуйтісны асланыс веськӧдлан котыръяслысь дугӧдны война Рочмукӧд.
Тайӧ, дерт, беспокоитіс Вильсонӧс да грабёж кузя сылысь «коллегаяссӧ».
Но найӧс медъёна беспокоитісны успехъясыс сӧветскӧй войскалӧн, кодъяс 1918 во помын да 1919 во заводитчигӧн одержитісны интервентъяс вылын да белогвардейскӧй прихвостеньяс вылын эз этша гырысь победа.
Англо-американскӧй войскаӧс Шенкурск дорын жугӧдӧм бӧрын да Гӧрд Армиялӧн мукӧд фронтъяс вылын лунысь-лун содысь мощнӧй ударъяс бӧрын Вильсон да Черчилль бура гӧгӧрвоисны, мый налӧн асланыс вынъясӧн том Сӧветскӧй республикаӧс пӧдтыны босьтчылӧмыс дзикӧдз провалитчис.
Англо-американскӧй интервенциялӧн тайӧ провалитчӧмыс вӧлі сӧветскӧй войтырлӧн величайшӧй победаӧн, кодӧс лои шедӧдӧма сылӧн великӧй вождьяс Ленин да Сталин мудрость вӧсна, Гӧрд Армиялӧн героизм вӧсна, гӧрд партизанъяслӧн мужество да отвага вӧсна.
Англо-американскӧй захватчикъяслы, кодъяс эз ӧткажитчыны большевизм бырӧдӧм кузя асланыс планъясысь, быть ковмис вежны ассьыныс тактикасӧ.
Сэк, кор францияса премьер-министр Клемансо водзӧ настаивайтіс нуӧдны восьса интервенция, британияса премьер-министр Ллойд-Джордж да америкаса президент Вильсон лыддисны коланаӧн замаскируйтны ассьыныс збыль намерениеяссӧ.
Вильсон, коді шуис, мый оз позь нуӧдны большевикъяскӧд некутшӧм переговоръяс, ӧні выдвинитіс роч юалӧм кузя мирнӧй конференциялысь идея, кӧні вермисны участвуйтны и большевикъяс.
Конференцияыс должен вӧлі чукӧртчыны Принц діяс вылын.
Конференция чукӧртӧмнас Вильсон арталіс дугӧдны да орӧдны сӧветскӧй наступление.
Таысь кындзи, Принц діяс вылӧ вӧлі решитӧма корны сідз шусяна став «Рочмуӧн веськӧдлан котыръяслысь» представительясӧс да сетны налы ӧткодь право большевикъяскӧд.
Буретш тайӧн Вильсон чайтіс закрепитны Рочмуӧс торйӧдлӧм, мӧд ногӧн кӧ узаконитны буретш сійӧс, мый Вильсон став аслас бандаӧн эз вермы шедӧдны восьса войнаын.
Ленин ас кадӧ разгадайтіс Вильсонлысь тайӧ коварнӧй плансӧ.
Бӧрынджык Принцевӧй діяс вылын конференциясӧ провалитісны асьныс жӧ интервентъяс.
Уинстон Черчилль — няйт закулиснӧй антисӧветскӧй играын главнӧй участвуйтысьяс пиысь ӧти — сідзжӧ вӧлі Парижын.
...Риц-отель апартаментъясӧ, кӧні оліс Черчилль, пырис Мэрфи.
Сылы неуна ковмис виччысьыштны, сы вӧсна мый Черчилль сёрнитіс Вильсонкӧд.
Кор помаліс беседасӧ да колльӧдіс президентӧс, Черчилль корис Мэрфиӧс.
Мэрфи чувствуйтіс асьсӧ лёка.
Талун колӧ вӧлі ыстыны парламентӧ военнӧй действиеяс йылысь доклад.
Консультантлы эз во сьӧлӧм вылас докладыслӧн статья, кодӧс вӧлі сиӧма шенкурскӧй операциялы.
Сійӧ эз вермы корсьны лӧсялана формулировка.
Оз жӧ позь вӧлі сідзи прӧста гижны, мый сӧветскӧй войска дзикӧдз пасьвартісны англичанаӧс да американечьясӧс.
— Ме предлагайта сформулируйтны тайӧ статьясӧ тадзи, — быттьӧ юр висьӧмысь кӧрсьыліг шуис Мэрфи: — «Противниклӧн мощнӧй атакаяс вӧсна ми эновтім Шенкурск».
Лӧсялӧ?
Ӧтветсӧ виччысигӧн Мэрфи читкыртіс синсӧ.
«Вот ӧні Уинстон ырскӧбтас-чеччас, — думыштіс сійӧ, — заводитас резны дульнас».
Но Черчилль немвиччысьтӧг серӧктіс.
Жабалӧн кодь ӧшйӧм банбокъясыс министрлӧн мӧдісны тіравны.
— Зэв бур!
Сӧмын тайӧ ӧти фразанас ми тупкам уна сюрс вом...
Митингъяс, резолюцияяс!
Ӧні ми вермам шуны миян рабочӧй союзъяслы: «Мый нӧ тіянлы колӧ?
Шенкурскысь ӧд ми мунім».
Да, да, ми мунім...
А мыйла и кыдзи — сэтчӧдз некодлы абу делӧ...
«Ӧчереднӧй ылӧдчӧм», — думыштіс Мэрфи.
— Но положениеыс зэв серьёзнӧй, — шуис сійӧ. — Ме сёрниті Ватсонкӧд, английскӧй миссияса секретаркӧд, коді Чайковскийкӧд ӧтлаын муртса на воис Парижӧ... — Мэрфи ышловзис. — Ӧні большевикъяслӧн военнӧй действиеясӧн руководитӧ Сталин...
Гӧрд Армия лои грознӧй вынӧн.
Партизанскӧй движение лунысь-лун содӧ.
Большевизмлӧн микробыс действуйтӧ весиг миян салдатъяс вылӧ.
Черчилль чургӧдіс паръяссӧ.
— Кывзӧй, ті...
Кассандра! — сигара помсӧ вазаӧ шыбитіг серампырысь шуис сійӧ. — Буретш таво гожӧмнас ми помалам большевикъясӧс...
— Ті, кыдзи и век, абу логичнӧйӧсь, Уинстон. — Мерфи лэптыштліс пельпомъяссӧ. — Тайӧ бурторйӧ оз вайӧд.
Черчилль сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ.
— Тӧрыт конференция вылын ті висьталінныд речь Принцевӧй діяс йылысь, мир йылысь...
А талун гӧтӧвитанныд уськӧдчӧм кузя выль план?
Кӧн нӧ логикаыс?
Неужели ставыс вежсис сӧмын сыысь, мый ті ордӧ воліс Вильсон!
— Да!
Америка кутӧ ставсӧ татшӧм напряжениеын. — Черчилль петкӧдліс кабыртӧм кулакъяссӧ. — Но делӧыс абу таын!
Ме и ачым некор ог ӧткажитчы аслам планъясысь...
Некор, Мэрфи!
Ме ог вежсьы, вежсьӧны сӧмын кывъяс...
Ме и аски кута сёрнитны мир йылысь.
Ме висьтала конференция вылын, мый ми решитім сетны Рочмуӧс аслас судьбалы...
Мед олас ачыс, кыдзи кужас!
Но ме сэтшӧм шуштӧма висьтала Европа положение йылысь, мый ставныслӧн юрсиыс сувтас.
Ме ог кут требуйтны военнӧй интервенция.
Ен мед видзас!
Но менӧ кывзӧм бӧрын ставӧн мӧдасны думайтны, мый тайӧ могсӧ зэв бура вермас выполнитны антибольшевистскӧй армия, коді состоитӧ белогвардеечьясысь, эстъясысь, суомиясысь, полякъясысь, румынъясысь да грекъясысь.
Ме добитча тайӧс, Мэрфи.
Ме пӧрта «<rus>Совет десяти</rus>ӧс» Антанталӧн военнӧй штабӧ.
Ме ӧзта выль войналысь кӧстер.
Тайӧ лоас сійӧ жӧ интервенция, но мӧд соусӧн...
Кинас ӧвтчигтыр Черчилль котраліс кабинетӧдыс.
Дженьыд кока кыз тшӧг существо, креслӧясӧ зурасьліг, инас ӧшйытӧг тэрыба ветлӧдліс небыд ковёр кузя.
Видыс сылӧн вӧлі сэтшӧм зывӧк, мый весиг унатор аддзывлысь Мэрфи тупкис синъяссӧ кинас да лэдзчысис диван мыш вылас.
Прӧйдитіс тӧлысь кымын.
Черчиллькӧд ӧтчыд обычнӧй делӧвӧй беседа дырйи Мэрфи нинӧм шутӧг сетіс сылы мӧскуаса газет «Известия», кытчӧ вӧлі приложитӧма Сталин ёрт статьялысь перевод:
«Тӧлысь нёль сайын кымын союзнӧй империализм, коді победитіс ассьыс австро-германскӧй соперникъяссӧ, резкӧя да определённӧя сувтӧдіс «роч делӧясӧ» вооружённӧй вмешательство (интервенция!) йылысь юалӧм.
Некутшӧм сёрнитчӧмъяс «анархическӧй» Рочмукӧд!
Ыстыны «мезмӧм» войскалысь юкӧн Рочму территория вылӧ да ӧтлаӧдны найӧс Скоропадскийяслӧн да Красновъяслӧн, Деникинъяслӧн да Бичераховъяслӧн, Колчакъяслӧн да Чайковскийяслӧн белогвардейскӧй частьяскӧд да топӧдны революциялысь очагсӧ, Сӧветскӧй Рочмуӧс, «кӧрт кытшӧ», — татшӧм вӧлі планыс империалистъяслӧн.
Но тайӧ планыс жугаліс революция гыясӧ.
Европаса рабочӧйяс, кодъясӧс шымыртіс революционнӧй движение, восьтісны яростнӧй кампания вооружённӧй вмешательстволы паныд.
«Мезмӧм войска» вӧлӧм явӧ оз туйны революциялы паныд вооружённӧй тыш вылӧ.
Таысь на унджык, кор найӧ соприкасайтчӧны восставшӧй рабочӧйяскӧд, найӧ асьныс «заразитчисны» большевизмӧн.
Сӧветскӧй войскаӧн Херсон да Николаев босьтӧм, кӧні Антанталӧн войска ӧткажитчисны воюйтны рабочӧйяскӧд, торйӧн нин бура висьталӧ та йылысь.
Сёрнитны кӧ предполагайтан «кӧрт кытш» йылысь, то сійӧ не сӧмын абу вӧлӧма «смертельнӧйӧн», но и ещӧ на кымынкӧлаті потіс.
Веськыд, нинӧмӧн тупкытӧм интервенциялӧн планыс, татшӧм ногӧн, вӧлӧма явӧ «нецелесообразнӧйӧн».
Тайӧн, колӧ, шуны, и объясняйтсьӧны большевикъяскӧд сёрнитчыны «позьӧм» йылысь Ллойд-Джорджлӧн да Вильсонлӧн бӧръя заявлениеясыс...»
«Но нинӧмӧн тупкытӧм интервенциясьыс ӧткажитчӧмыс диктуйтсис не сӧмын тайӧ обстоятельствоӧн.
Тайӧ объясняйтчӧ ещӧ и сійӧн, мый тыш мунігас петкӧдчис выль комбинация, вооружённӧй вмешательстволӧн выль, тупкӧсса форма, правда, восьса вмешательствоысь сложнӧйджык, но зато «цивилизованнӧй» да «гуманнӧй» Антанталы ёнджыка «удобнӧй».
«...Мыйла колӧ империализмлы «ӧпаснӧй» восьса интервенция, коді сэтчӧ жӧ требуйтӧ уна жертваяс, эм кӧ позянлун организуйтны йӧз щӧт весьтӧ, «ичӧт» войтыръяс щӧт весьтӧ национальнӧй флагӧн вевттьӧм да «дзик безопаснӧй» интервенция?..»
Черчилль лыддис дыр да быттьӧкӧ эз верит аслас синъяслы.
Сэсся сійӧ нервнӧй жестӧн пуктіс листокъяссӧ бокӧ.
Мэрфилы кажитчис, мый патроныслӧн* чужӧмыс ещӧ на ёна вижӧдӧма.
Киыс, коді пуктіс газетсӧ письменнӧй пызан вылӧ, тӧдчымӧн дрӧгнитіс, быттьӧ шулерлӧн, кодлысь казялісны нечестнӧя ворсӧмсӧ.
*Патрон — тані покровитель, дорйысь значениеын.
Мэрфи видзӧдіс Черчилль вылӧ да аслас став виднас быттьӧкӧ висьталіс: «Ме тіянӧс предупреждайтлі, тайӧс колӧ вӧлі виччысьны».
Мыйкӧ дыра вӧлі шынитӧв.
Сэсся Черчилль эз выдержит.
— Мунӧй татысь чӧрту! — карзан гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ. — Ті радейтанныд ваявны выль юӧръяс, кодъясысь дзуртӧны нервъясыд.
Энӧ мешайтӧй меным!..
Андрей Латкин да Матвей Жемчужный тӧлысь чӧж нин вӧліны Кардорса тюрьмаын.
Первойсӧ найӧс пӧшти быд лун допрашивайтлісны, грӧзитісны лыйлыны, нӧйтісны, пуксьӧдлісны карцерӧ.
Но кыкнанныс век утверждайтісны, мый Мудьюгын эз вӧв Егоровлӧн некутшӧм группа.
Тюрьмаын олӧмыс вӧлі ужаснӧй.
Повторяйтсьыліс ставыс сійӧ, мый вӧлі и Мудьюгын, — тшыгъялӧм, допрос вылӧ друг корӧмъяс, нӧйтӧм, лыйлӧм.
Кор воссис юыс, заключённӧйясӧс вӧтлывлісны уджавны портӧ.
Йӧзыс кынмисны йиа ва пиас.
Некӧн вӧлі ни косьтысьыштны, ни шонтысьыштны.
Заключённӧйясӧс важмоз жӧ видзисны тшыгйӧн, и найӧ сідзи жӧ, кыдзи и Мудьюгын, кулалісны цынгаысь да тифысь.
Ӧтчыд рытын надзиратель Истомин, Дементий Силинлӧн рӧдня, матыстчис Жемчужный дорӧ, гӧгӧр видзӧдліс да ньӧжйӧник шуис:
— Но, Матвей, тэныд эм директива подпольнӧй комитетсянь...
Вот Чесноковсянь записка, аски пышъям.
Ме, тэ да Латкин.
— Тэ нӧ кытчӧ? — юаліс Жемчужный.
Надзиратель скӧрысь ӧвтыштіс кинас.
— Кытчӧ — ме ачым тӧда.
А пышъя сы вӧсна, мый сэсся ог вермы терпитны, сьӧлӧмӧй гудыртчӧ.
Тэ вот мый, кывзы...
Аски кутасны ыстыны цементла шуйгаладор вадорӧ.
Ме босьта тэнӧ да Латкинӧс.
Гӧгӧрвоин?
abu
— Татчӧ оз ков ыджыд сюсьлун...
А сэсся?
— Пакгаузын портовикъяс ордын паськӧмнымӧс вежам.
Сэні жӧ получитам документъяс.
И пырысь-пыр жӧ поездӧ.
Билетъяссӧ миянлы лоӧ ньӧбӧма нин.
Мунанныд Тундра станцияӧдз.
Тундра дорын туйяс вӧчӧны.
Мунанныд ремонтнӧй мастер Семёнов дорӧ, сійӧ тіянӧс примитас...
Сыкӧд сёрнитчӧма.
А ме муна водзӧ.
Ставсӧ гӧгӧрвоин?
— Ставсӧ.
abu
— Рискнитӧмсьыс он пов?
Юрыд абу дона?
— Дона, ӧд ӧти... — боцман скӧрысь шпыньмуніс. — Да вӧляыс донаджык.
Тэ менсьым эн юась...
А ачыд кутшӧм приказ серти действуйтан?
Истомин гӧгӧрвоӧдіс, мый сылы сетӧма поручение подпольнӧй комитетсянь.
— Он пов? — Андрейлысь юаліс Жемчужный, кор висьталіс сылы надзирателькӧд сёрнитӧм йылысь. — Гашкӧ, и провокация?
abu
Чӧртыс сылысь душасӧ тӧдӧ...
Вай гӧгӧр артыштлам, думыштлам.
— А мый думайтнысӧ?
И мый повнысӧ? — шпыньмуніс Андрей. — Всё равно миянлы нинӧм воштынысӧ, Матюша.
Пышйыны удайтчис зэв бура.
Портса рабочӧйяс йӧткыштісны пыжсӧ, мыйӧн вуджисны пышйысьяс, пыжыс кывтіс ва визулӧдыс, и контрразведка воштіс уна кад сійӧс корсьӧм вылӧ.
Кор, медбӧрын, аддзисны тыртӧм пыжсӧ, контрразведчикъяс решитісны, мый Истоминӧс виӧмаӧсь да шыбитӧмаӧсь ваас.
Но кӧнӧсь заключённӧйясыс?
Найӧс дыр корсисны Кардорысь и, дерт, эз аддзыны.
Пӧшти тӧлысь чӧж Андрей да Жемчужный уджалісны землекопъясӧн.
Боцман бритіс тошсӧ и сійӧс он вӧлі тӧд.
Но и сійӧ и Андрей век жӧ полӧмӧн видзӧдісны быд выль морт вылӧ, коді волывліс рабочӧй баракӧ.
Кор став рабочӧйясӧс нуӧдісны Обозерскӧй станция дорӧ, найӧ кутісны чувствуйтны асьнысӧ спокойнӧйджыка да мӧдісны думайтны фронт линия вомӧн вуджӧм йылысь.
Но сэки артмис беда, коді торкис налы выполнитны ассьыныс мечтанысӧ.
Ӧтчыд войнас — тайӧ вӧлі май тӧлысь помын — бараксӧ кытшалісны салдатъяс.
Список серти чуксалісны став рабочӧйяссӧ, объявитісны налы, мый найӧс босьтісны армияӧ, да конвой улын мӧдӧдісны Кардорӧ.
Найӧс вайӧдісны Бакарицаӧдз, чеччӧдісны сэні да овмӧдісны казармаясӧ.
Миллер шуис тайӧс «ӧчереднӧй наборӧн».
Казармаысь некодӧс эз лэдзлывлыны, сы вӧсна Жемчужный эз вермы йитчыны архангельскса подпольщикъяскӧд.
Казармаын олігӧн мӧд неделяс том железнодорожнӧй рабочӧй Степан Чистов, Жемчужныйлӧн суседыс, мыччис сылы листовка.
— Гӧтыр вайис!
Лыддьы!
Греков шуис, меным пӧ колӧ йитчыны тэкӧд...
«Ёртъяс, — висьтавсис листовкаын, — тіянӧс босьтісны миллеровскӧй войскаӧ!
Босьтӧй оружие!..
И вуджӧй фронт...
Гӧрд Армия виччысьӧ тіянӧс...»
— Мый шуан, делӧ сӧветуйтӧны?
— Делӧ, — мудера нюмъялігтыр вочавидзис Жемчужный. — Артмӧ: Миллер не сӧмын мобилизуйтіс миянӧс, но и содтӧд тшӧтш вооружитас.
Вот сэки и ми сылы висьталам, кӧні ракъясыс тӧвйӧны...
Мый нӧ, Степан, кад нин действуйтны.
abu
Истӧгтувсянь и каръяс сотчылӧны...
Вай, эн ӧшӧд юртӧ!
Меным йӧзыс сюрасны.
Тэ бӧрйы жӧ бур йӧзсӧ!
Партия индӧ миянлы туй...
Листовкаяс йылысь сёрниӧн и заводитам.
Сӧмын заводитны колӧ...
А сэні нин...
Ми абу полысь рӧдысь!
Сьӧкыд, пӧшти не морт нога испытаниеяс закалитісны Андрейӧс.
Тайӧ упрямӧй руд синъяса том да вывті ёна омӧльтчӧм салдат йылысь некод эз вермы эськӧ думыштны, мый сійӧ вӧвлӧм студент.
Да и документъяс сертиыс Андрей Латкин ӧні вӧлі мещанин Алексей Коноплёвӧн, чужаніныс — Сар село, пыр оланіныс — Каргополь, образование — городскӧй училище.
Прӧверка дырйи Андрей повтӧг сетіс ассьыс документъяссӧ контрразведкаса офицерлы.
Сійӧ пуктіс документъяс вылас штамп.
«Союзнӧй» командование омӧля тӧждысис салдатъяс настроение йылысь.
Айронсайд лыддис салдатсӧ машинаӧн: «Тырмымӧн лӧсьӧдны сылы аслыснога условиеяс, и сійӧ принуждён лоӧ действуйтны механическӧя».
Тадзи жӧ думайтісны и сылӧн офицеръясыс, кодъяс йӧзсӧ босьталісны военнӧй служба вылӧ пулемётъяс отсӧгӧн.
Батальон бӧрся дугдывтӧг наблюдайтісны офицеръяс да переводчикъяс, кодъясӧс ыстіс военнӧй контроль.
Кор батальон сулавліс сиктын либӧ вӧрын, своднӧй Северо-Двинскӧй бригадаса командир генерал Финлесон приказ кузя роч ротаясӧс кытшавлісны английскӧй да американскӧй частьяс.
Бой мунігӧн роч салдатъяс мыш сайын долженӧсь вӧлі сулавны английскӧй да американскӧй пулемётчикъяс.
Салдатъяс, дерт, пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый найӧс кӧсйӧны используйтны пушечнӧй яй пыдди.
Но роч йӧз эз усьны сьӧлӧмнаныс.
Враг дорӧ лӧглуныс содіс.
Большевистскӧй листовкаяс имеитісны успех салдатъяс пӧвстын.
Найӧ терпитны вермытӧг виччысисны сійӧ чассӧ, кор вермасны веськӧдны оружиенысӧ асланыс угнетательяслы паныд.
Быд ротаын вӧлі создайтӧма пятёркаяс.
Найӧ уджӧн руководитіс подпольнӧй комитет, кытчӧ пырисны Матвей Жемчужный, кодлӧн овыс ӧні вӧлі Черненко, Алексей Коноплёв (мӧд ногӧн Андрей Латкин) да Степан Чистов.
Салдатъяс пӧвстын пропагандаыс нуӧдсис сэтшӧм искуснӧя, мый офицеръяс эз казявлыны асланыс батальонысь нинӧм сэтшӧм подозрительнӧйсӧ.
Айронсайд быд недельын получайтліс успокоительнӧй рапортъяс.
Сійӧ кутіс лыддьыны тайӧ батальонсӧ аслас детищеӧн, гордитчис сыӧн белогвардейскӧй генералитет водзын, предлагайтіс ыстыны ассьыс офицеръяссӧ и мукӧд миллеровскӧй полкъясӧ.
Марушевский да Миллер корисны сылысь неуна нӧрӧвитыштны тайӧ мера нуӧдӧмнас, коді, на думысь, «вермис оскорбитны роч офицерстволысь национальнӧй чувствояссӧ».
Айронсайд милӧстивӧя сӧгласитчис.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ славалӧн медвылыс тшупӧдын, вунӧдіс шенкурскса урокъяссӧ да лыддьыліс, мый большевикъясӧс регыд лоӧ дзикӧдз жугӧдӧма.
Англияысь да Америкаысь воисны выль частьяс.
Йиысь мезмӧм саридз кузя воисны вооружение тыра транспортъяс.
Ставыс тайӧ сэтшӧма ыштӧдіс Айронсайдӧс, мый сійӧ чукӧртіс ас ордас штабӧ газетъясса репортёръясӧс да торжественнӧя заявитіс налы:
— Проблемасӧ решитӧма.
Котлас регыд лоӧ босьтӧма!
Сэки ме предложита вуджӧдны Колчак армиялысь базасӧ войвылӧ.
Наступлениеыс лоӧ победоноснӧй.
Ар кежлас войвылын большевикъяс оз кольны.
Сійӧ принимайтіс парад и коли зэв дӧвӧлен аслас салдатъясӧн, налӧн каскаясӧн, шинельясӧн, весалӧм сапӧгъясӧн.
Церемониальнӧй марш бӧрын Айронсайд прӧйдитіс строй водзті.
Белогвардейскӧй листовкаясӧ гижисны, мый сэки сылӧн видыс вӧлӧма войвыв Цезарь кодь жӧ.
Чужеземечьяслысь спокойсӧ видзӧм могысь лун и вой карӧд ветлӧдлісны своднӧй патрульяс.
Ларрилӧн докладыс, коді вӧлі письменнӧй пызан вылын, Айронсайдӧс убеждайтіс сыын, мый сійӧ ӧні роч войвылын збыльысь истиннӧй кӧзяин.
Со мый висьтавсис тайӧ докладас:
«Кардор.
1919 вося июнь.
Тема: арестованнӧйясӧс лыйлӧм.
Дженьыдик информация.
Йӧзӧдны оз позь.
Ми, медбӧрын, быдлаын лӧсьӧдім ассьыным порядок.
Большевистскӧй организацияӧс, коді вермис вайӧдны шог недоразумениеясӧ, например, кыпӧдны бунт кыдзи заводъясын, сідзи и воинскӧй частьясын, шуам 3-ӧд Войвыв полкын, ӧні жугӧдӧма.
Большевикъясӧс да большевизмын заподозритӧм мукӧд йӧзӧс лыйлӧм бӧрын, коді вӧлі май первойӧд лунлы паныда войнас, тӧрыт ми бара уна йӧзӧс лыйлім (лыйлӧмаяслысь список вайӧдӧма содтӧд).
Преступнӧй большевистскӧй ядро вайӧдіс сыӧ, мый ми, кӧть збыльысьсӧ вӧлім карас да краяс кӧзяинъясӧн, пукалім быттьӧкӧ вулкан вылын.
Агентура отсӧгӧн ме установиті, мый тавося февраль тӧлыссянь карын уджаліс подпольнӧй большевистскӧй комитет.
Сідз шусяна «активлӧн» ӧткымын собраниеяс вылын вӧліны мукӧд дырйиыс комын мортӧдз.
Активистъяс мудзлытӧг нуӧдісны массаяс пӧвстын пропаганда, таысь кындзи найӧ лэдзисны возмутительнӧй содержаниеа некымын листовка.
Найӧ жӧ организуйтлісны и подпольнӧй типография.
Миянлы удайтчис тӧдмавны и ещӧ ӧти важнӧй обстоятельство.
Кардорса подпольщикъяс, кодъяс вӧлі разӧдчалӧмаӧсь масса пӧвстӧ да та вӧсна найӧ вӧліны кутны позьтӧмӧсь, имеитісны оръявлытӧм радиосвязь Квайтӧд большевистскӧй армияса Политотделкӧд.
Связьсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма кык моряк-радиотелеграфист пыр, кодъяс служитісны Соломбалаын сулалысь тральщик вылын.
Ӧти морякыс, кызь куим арӧса Зотов, вӧлӧма подпольнӧй большевистскӧй комитетса членӧн.
Тӧрыт войнас кыкнан моряксӧ мукӧд активистъяскӧд тшӧтш вӧлі лыйлӧма Мхиын, Немецкӧй шойна сайын.
Лыйліс миян салдатъясысь особӧй своднӧй команда.
Сэсся лыйлӧмнас руководитысь дежурнӧй офицер медицинскӧй службаса офицеркӧд тшӧтш матыстчисны гу дорас да лыйисны ещӧ ӧтисянь куимысьӧдз сійӧ телӧясӧ, кодъяслӧн тӧдчыштісны на олан признакъясыс.
Кык час вой кежлӧ став судитӧмаяссӧ вӧлі лыйлӧма.
Подполковник Ларри».
Интервентъясӧн чрезвычайнӧй мераяс примитӧм вылӧ видзӧдтӧг Потылихин да Чесноков колины мездлун вылӧ.
Арестованнӧйяс пиысь некод эз выдайт найӧс.
Подпольнӧй организация вӧлі ловъя.
Правда, ӧні ковмис действуйтны ещӧ на видзчысьӧмӧнджык.
Коммунистъяс аддзысьлісны ӧта-мӧдныскӧд сӧмын ӧти-на-ӧти.
Кутшӧм кӧть эз вӧв окота Жемчужныйлы аддзысьлыны Чесноковкӧд либӧ Потылихинкӧд фронт вылӧ ыстытӧдзыс, сійӧ эз рискуйт волыны ни ӧти явкаӧ.
Буретш сійӧ лунас, кор батальон грузитчис речнӧй пароход вылӧ, кутшӧмкӧ томиник матрос некод тӧдлытӧг сетіс Жемчужныйлы записка: «Вӧчинныд правильнӧ.
Энӧ сомневайтчӧй.
Виччысям результат.
Максимов».
Жемчужный гӧгӧрвоис, мый запискаыс Потылихинсянь.
Мӧдӧдтӧдзыс некымын час водзджык Андрей Латкин да Степан Чистов воӧны вӧлі грузӧвикӧн интендантскӧй складсянь.
Тёпканӧсь переулокті мунігӧн машина веськалі ва гуранӧ да мӧдіс буксуйтны.
Ковмис сувтны.
Машинасӧ перйисны ӧдйӧ.
Но дугдіс уджавны моторыс.
Шопер восьтіс капотсӧ да заводитіс корсьны повреждениесӧ.
Вӧлі июнь тӧлысся югыд рыт.
Латкин да Чистов чеччисны кузовсьыс да вешйисны бокӧ.
Гурйыв восьтӧм пӧлыньтчӧм ворота весьтын ӧшаліс табличка, кытчӧ вӧлі гижӧма керкаыслысь номерсӧ да переулокыслысь нимсӧ.
Ӧтиыс и мӧдыс Андрейлы кажитчисны тӧдсаӧн.
Сылы тӧдвылас уси Базыкин, гӧтырыс да челядьыс йылысь сылӧн висьтъясыс: «Неужели найӧ танӧсь?..»
Тӧрыт на Жемчужный шуис сылы: «Эк, аддзӧдлыны эськӧ Шурочка Базыкинаӧс...
Но кӧть и лэдзасны карӧ, всё равно пыравны оз удайтчы.
Ме бӧрся вермасны следитны: ме ӧд татчӧс.
Тэ дзик мӧд делӧ.
Коді тэнӧ тӧдӧ тані?
А кутшӧм окота вӧлі эськӧ кыпӧдыштны настроениесӧ Александра Михайловналысь.
Мучитчӧ, пӧди, коньӧрӧй!»
Кардорса тюрьмаын пукалігӧн на Андрей тӧдмаліс, мый Базыкин да Егоров кулӧмаӧсь тюремнӧй больничаын.
Мудьюг бӧрын Егоров весиг и куим лун абу олӧма.
Регыд мысти кулӧма цынгаысь и Базыкин.
Андрей видзӧдліс дворас да аддзис сэтысь ичӧтик еджыд пикейнӧй шляпаа нывкаӧс.
Сійӧ ворсіс кильчӧ помас аканьӧн.
Кор казяліс салдатӧс, нывка шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэнад овыд Базыкина?
— Да, — чуймӧм лӧнь гӧлӧсӧн вочавидзис нывка.
Андрей гӧгӧр видзӧдліс.
Ни ӧти морт эз вӧв ни дворас, ни улича вылын.
«Рискнита!
Мыйкӧ кӧ лоӧ, всё равно фронт вылӧ ыстасны.
Чӧрт сыкӧд!»
— Стёпа, — шуис сійӧ Чистовлы. — Виччысьышт менӧ недыр.
Бӧрыннас висьтала, мыйын делӧыс...
Андрей матыстчис нывка дорӧ.
— Мамыд гортад?
Нуӧд менӧ.
Кор воськовтіс порог вомӧн, Андрей аддзис том нывбабаӧс, коді пукаліс пызан сайын да весаліс селёдка.
Кияссӧ партукас чышкалігтыр Шурочка друг чеччис.
Вӧйӧм блед банбокъясас ыпнитісны гӧрд чутъяс.
— Энӧ полӧй меысь, — шуис Андрей. — Ме Латкин...
— Латкин?..
Андрей? — шӧйӧвошӧмӧн шӧпнитіс Шура. — Ме кывлі тіян йылысь...
Ті вӧлінныд Колякӧд Мудьюгын?
Пуксьӧй...
— Прӧститӧй... меным некор.
Ме здук кежлӧ.
Кокардаа картуза да пельпомъяс вылас погонъяса гожъялӧм стройнӧй салдат вӧчис тешкодь впечатление Шура вылӧ.
Шура повзис сыысь.
Тайӧс казялӧм бӧрын Андрей босьтіс Шурочкаӧс киӧдыс, топӧдліс сылысь тіралысь вӧсньыдик чуньяссӧ да, найӧс лэдзтӧг, быттьӧкӧ полӧмӧн, мый Шура торкас сійӧс, висьталіс сылы ставсӧ, мый лои сыкӧд да Матвей Жемчужныйкӧд.
— Александра Михайловна, энӧ полӧй меысь.
Энӧ обращайтӧй внимание тайӧ форма вылас.
Тадзи колӧ...
Ме должен вӧлі волыны тіян ордӧ... да висьтавны, мый Николай Платонович куліс сідзи, кыдзи колӧ большевиклы да геройлы.
Шура копыртіс юрсӧ.
— Меным сідзи и эз удайтчы аддзысьлыны Колякӧд, — шуис сійӧ да бӧрддзис. — Ме ӧд тюрьмаын жӧ вӧлі...
Менӧ неважӧн на лэдзисны, апрельын... уликаыс эз вӧв да.
И челядьӧй сэні мекӧд вӧліны.
Со ыджыдджыкыс ӧні на бурдны оз вермы, пыр на кызӧ, висьӧ... — и сійӧ индіс крӧвать вылӧ, кӧні куйліс омӧльтчӧм чужӧма нывка.
— Оз ков бӧрдны, Шурочка... — меліа шуис Андрей. — Прӧститӧй, мый ме тіянӧс тадзи шуа.
Тадзи пыр шулывліс Николай Платонович.
Мыйла ме пыри?
Николай Платонович тшӧктіс меным, коля кӧ ловйӧн, обязательнӧ пыравны тіян ордӧ.
А талун судьбаыс ачыс вайӧдіс менӧ тіян керка дорӧ.
— Нӧрӧвитыштлӧй, Андрей!
Ме гӧститӧдышта тіянӧс.
— Нинӧм оз ков, — тэрыба шуис Андрей. — Ми ӧні мунам фронт вылӧ.
Ме пыралі сӧмын висьтавны тіянлы...
Николай Платоновичлӧн образыс менам некор оз вун...
Да и не сӧмын ме ӧтнам ог вунӧд.
Прӧщайтлӧй...
Ме ог вермы дырджыксӧ овны.
— Аттьӧ, мый исполнитінныд Колялысь просьбасӧ, — шуис Шура. — Ми ставсӧ выдержитам...
И непременнӧ победитам!
— Непременнӧ, Шурочка! — порог дорсяньыс вочавидзис Андрей.
— Боцманлы...
Матвейлы кланяйтчӧй...
Коля сійӧс зэв ёна радейтліс... — сылы мунігас нин горӧдіс Шура.
Вынва вылӧ воӧм бӧрын некымын лун мысти батальонсӧ сувтӧдалісны Двинскӧй Березник вӧлӧстьбердса посни сиктъясӧ.
Сулалісны шуштӧм кузь лунъяс.
Шондіыс пӧшти эз пыравлы.
Воробей ныр кузя дженьыдик войясын енэжыс гудырмыліс, быттьӧкӧ йӧлалӧм ва.
Салдатъяс сӧмын и сёрнитісны водзын лоысь восстание йылысь.
Ортсысяньыс ставыс вӧлі спокойнӧ.
Но английскӧй кыв вылын увтчан, картавӧй командаяс лунысь-лун пыр ёнджыка скӧрмӧдлісны салдатъясӧс.
Андрейлы да Жемчужныйлы ковмывліс успокаивайтны йӧзсӧ.
Полкын вӧлі кык власьт: восьса да гуся.
Кор батальон получайтліс кутшӧмкӧ распоряжение, салдатъяс медводз докладывайтлісны асланыс ротнӧй пятёркаса членъяс пиысь ӧтилы.
Интервентъяслы збодера кӧзыряйтлісны, переводчикъяслы угодитӧм могысь сьылісны понъясян сьыланкывъяс, рытъяснас хорӧн лыддьылісны «царю небесный».
Вежалунӧ йӧктылісны гудӧк шы улӧ.
А войяснас сарайясын ньӧжйӧник сёрнитлісны да друг дугӧдлісны сёрнинысӧ, кор кутшӧмкӧ офицер кӧ матысмыліс сарайлань.
Восстание кежлӧ гӧтӧвитчисны первой батальонса став ротаяс.
Мӧд батальоныс вӧлі Бакарицаын на.
Ывлаын олігӧн Андрей ёнмис, гӧрдӧдыштіс.
Фронт вылӧ веськалӧм бӧрын Латкин аслас синъясӧн аддзыліс, кыдзи интервентъяс, быттьӧкӧ реквизиция нуӧдӧм помка улын, немъяндысьтӧг грабитісны крестьянаӧс, мӧдӧдалісны пушнина да мехъяс Кардорӧ, а сэтысянь — заграницаӧ.
Медъёна тайӧн торъяліс батальоннӧй командир Флеминг, коді тӧлысьджынйӧн нажӧвитіс аслыс ыджыд состояние.
Крестьяна сэтшӧма мустӧмтісны сійӧс, мый охранатӧг сійӧ эз водлы узьны да асьсӧ збоймӧдӧм могысь лунтыр дуньгис-юис виски.
Салдатъясӧс сійӧ дугдывтӧг наказывайтліс: татшӧм ногӧн сійӧ надейтчис внушитны налы полӧм да парализуйтны налысь волясӧ.
Комендантскӧй взвод керка сайын, эрд вылын, вӧлі сутшйӧдлӧма муас кӧрт майӧгъяс.
Мыжмӧм роч салдатъясӧс пӧрччӧдлісны кушӧдз да, муас пласьт водтӧдӧм бӧрын, кӧртавлісны найӧс майӧг бердас номъяслы сёйӧм вылӧ.
Салдатъяс горша кывзісны корсюрӧ ылысянь, Двина вывсянь кывлысь лыйсьӧм шы.
Кор Березниковскӧй портӧ бӧр воавлісны калечитӧм речнӧй канонеркаяс да мониторъяс, салдатъяслӧн зумыш чужӧмъясыс лоліны кыпыдӧсь, и ротнӧй пятёркаса членъяслы бара ковмыліс успокаивайтны йӧзсӧ, медым эз кыпӧдны ас выланыс подозрение.
Колӧ вӧлі виччысьны, кор полксӧ вуджӧдасны передӧвӧй позицияяс вылӧ.
Тайӧ лои июльын.
Ротаса йӧз пӧвстын Андрейлысь торъя внимание кыскис том салдат Фисташкин.
Сійӧ некодкӧд эз панлы сёрни, неокотапырысь вочавидзліс юалӧмъяс вылӧ да пыр кутчысис бокын.
Некод эз решитчы сёрнитны сыкӧд веськыда, и Андрейлы ковмис босьтны тайӧс ас вылас.
Сӧмын на прӧйдитіс июль тӧлысся рытын гыма зэр.
Андрей да Фисташкин пукалісны окопын.
Синъяссӧ куньтыртӧмӧн да окопыслӧн сёй стена бердӧ мышнас мыджсьӧмӧн Фисташкин ньӧжйӧ сьыліс важся нюркйӧдлана архангельскӧй сьыланкыв:
Блиндажысь петіс лейтенант, ротаса командир.
— Ланьт! — горӧдіс сійӧ Фисташкинлы да мыйвынсьыс кучкис сылы банбокас.
Фисташкин ойӧстіс дойысла.
Андрей казяліс, кыдзи сійӧ видзӧдліс лейтенант вылӧ.
Тайӧ видзӧдлӧмас вӧлі сы мында лӧглун, мый Андрей ас кежсьыс шпыньмуніс.
«Э, другӧ, — думыштіс сійӧ, — тэ, буракӧ, сӧмын первойсӧ кажитчан сэтшӧм лӧнь...»
— Восьтӧй би большевикъяс кузя! — Андрейлы прикажитіс лейтенант.
— Эм восьтыны би большевикъяс кузя, господин лейтенант! — гораа повторитіс Андрей.
Ротнӧй командир муніс.
Здук дыра думыштчылӧм бӧрын да Фисташкин вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм мысти Андрей сярӧбтіс пулемётысь нюрӧ.
Фисташкин нюммуніс.
— Со кыдзи колӧ, аддзылін? — шуис Андрей.
Салдат повзьӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс да довкнитіс юрнас.
— Эн пов, Фисташкин, — зонмыслы пельпомас лапкӧдіг гажаа шуис Андрей. — Тані, фронт таладорас, сідзжӧ эм сӧветскӧй власьт.
Ми унаӧнӧсь, и некутшӧм иноземнӧй сволочьяс миянлы абу страшнӧйӧсь!
Но, лэпты юртӧ!
Вылӧджык лэпты юртӧ! — командуйтӧмӧн нин шуис сійӧ. — И видзӧдлы меным синмӧ...
Он выдайт?
Кут тӧдвылад, мыйкӧ кӧ мекӧд лоас, и тэныд лёк лоӧ.
Ёртъяс отомститасны.
Сідзи и тшуп аслад ныр вылӧ!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзис салдат.
— Мый нӧ тэ тіралан?
Видзӧд, кутшӧм дружнӧя олӧ миян ротаным ставнас.
А тэ мый?
— Страшнӧ, Коноплёв ёрт...
Друг да кодкӧ тӧдмалас.
— Некод оз тӧдмав, вомтӧ кӧ он паськӧдлы.
Андрей нюжӧдіс кисӧ бруствер сайӧ.
— Сэні сӧветскӧй власьт...
Виччысьӧ миянӧс.
— А миянӧс оз накажитны? — видзчысьӧмӧн юаліс сійӧ.
Андрей перйис зепсьыс листовка, кодӧс сійӧ вайліс Кардорысь на.
— На лыддьы!
Тайӧ пропуск сертиыс быдса рота, весиг полк вермас вуджны.
Фисташкин лыддис листовкасӧ да бӧр сетіс сійӧс Андрейлы.
— Ме лыддьылі нин сійӧс, сетлісны.
А тайӧ вернӧ, Коноплёв ёрт?
— Дерт жӧ, вернӧ.
Неужели тэныд аслыд абу яндзим копрасьны суйӧрсайса офицеръяс водзын?
Кыдз сійӧ тэныд сетыштіс!
Ӧнӧдз банбокыд ӧзйӧ.
— Ме войяс ог узь, — ньӧжйӧник шуис салдат. — Пыр думайта: воас Гӧрд Армия, мый ме висьтала?
— Встать! — на мыш сайын кыліс переводчиклӧн гӧлӧсыс.
Окопӧд вӧлі мунӧ батальоннӧй командир, кузь тушаа ён Флеминг.
— Мыйся сёрни? — юаліс сійӧ английскӧй кыв вылын.
— Сказка висьтавла, — рочӧн вочавидзис Андрей.
— <ns>Скас-ска</ns>?..
Андрей спокойнӧя шпыньмуніс.
— Иванушка-дурачок йылысь.
Флеминг, коді нинӧм эз гӧгӧрво, зывӧка видзӧдліс Латкин вылӧ.
— <rus>Молчать</rus>! — горӧдіс сійӧ.
Тайӧ вӧлі дзик ӧтик роч кыв, кодӧс позьӧ вӧлі кывны сысянь.
Рытнас ротасӧ нуӧдісны шойччыны Труфаново сиктӧ.
Салдатъяслысь оружиесӧ мырддисны.
Флеминг распоряжение серти салдатъяс долженӧсь вӧлі получитны оружиесӧ сӧмын позицияяс вылӧ петігӧн.
Йӧзыс шӧйтісны сиктын.
Некымын салдат песлалісны ю дорын бельёнысӧ.
— А мый, Степан, — шыасис Чистов дорӧ ӧти салдат, — Коноплёв миян комиссар пыдди?
Али Черненко?
— Енмыс тӧдӧ, — мудера вочавидзис Чистов. — Гашкӧ, ӧтиыс на пӧвстысь комиссар, а мӧдыс командир.
Миян, ребяталӧн, начальникъяс эмӧсь, тӧждысьны нинӧмысь.
— Ме талун Коноплёвкӧд сёрниті, — шуис Фисташкин. — Сійӧ миянӧс нуӧдас асланым йӧз дорӧ.
— Дерт жӧ, нуӧдас! — пӧся поддержитіс беринӧсь чужӧма томиник салдат. — Кутшӧма ме мучитчи: кӧть сьыліад из кӧртав да вӧйтчы.
А ӧні ог вош.
Петам!
Кор йӧзыслӧн ужнайтсис, лейтенант корис ас дорас Андрейӧс да прикажитіс сылы мунны батальоннӧй командир дорӧ.
Керка дворысь, кӧні вӧлі штаб, Андрей аддзис разнӧй ротаясса некымын унтер-офицерӧс да салдатӧс.
Тайӧ ставыс нинӧм бурсӧ эз висьтав.
Батальоннӧй командир ордсянь петіс Жемчужный, кодлӧн киас вӧлі кутшӧмкӧ бумага.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв блед.
«Мыйла сійӧ сэтшӧма волнуйтчӧ?» — думыштіс Латкин.
Жемчужный видзӧдліс гӧгӧр, нуӧдіс Андрейӧс сарай сайӧ да шуис сылы пель водзас:
— Арсентьевскӧй сиктын бунт... — Сійӧ босьтіс картузсӧ да клопнитіс сійӧн пидзӧсас. — Ой, мамо!
Найӧ сэтшӧм занятӧсь, — таысь бурджык кад оз сюр.
Талун войнас, Андрей, колӧ вуджны фронт линия...
— Ме дась, — решительнӧя шуис Андрей.
— А ротаыд?
— Дась жӧ.
Жемчужный сулаліс чӧв олігтыр.
Сылӧн плешас артмисны джуджыд чукыръяс.
Сійӧ бергӧдлыштіс киас бумажкасӧ.
— Артмӧ жӧ...
Аски наступлениеӧ...
Асывсяньыс.
Миянлы везитӧ.
Сідзкӧ, талун сетасны оружие.
Мун канцелярияӧ, тэнӧ та могысь и ыстісны.
Видзӧдтӧ, палачьяс! — интервентъяслысь группа аддзӧм бӧрын лӧгпырысь шуис сійӧ.
Тайӧ вӧліны стрелокъяс, кодъяс катласигтыр восьлалісны туй кузяыс да куритісны сигареткаяс. — Бунтсӧ пӧдтыны мунӧны.
— Сідзкӧ, талун?.. — думыштчӧмӧн шуис Андрей.
— Талун, — кыз гӧлӧсӧн вочавидзис Жемчужный.
— Ещӧ эськӧ недель кымын.
Сэки эськӧ и мӧд батальон воис.
Ӧтлаын эськӧ мунім, Матвей.
— Водз пусис рокыс.
Нинӧм он вӧч!
Виччысьнысӧ миянлы тӧлкыс абу.
Йӧзыслӧн терпениеыс нин абу.
— Кор мӧдӧдчам?
— Войнас куим часын.
Медся бур кад.
Ме ещӧ пырала на тэ дорӧ.
Найӧ торйӧдчисны.
Андрей получитіс приказ, бӧр локтіс аслас ротаӧ да сетіс приказсӧ лейтенантлы.
Сійӧ тшӧктіс дасьтыны оружие.
Взводнӧйясӧс вӧлі ыстӧма патронъясла.
Арсентьевскӧй сиктӧ рӧдтіс офицеръясысь отряд Флеминг команда улын.
Батальоннӧй командир вӧлі, кыдзи и век, код юра.
Мунтӧдзыс сійӧ юасис йӧзыслӧн состояние йылысь.
Сылы доложитісны, мый батальонын ставыс лючки-ладнӧ.
Матысмӧ вӧлі еджыд вой.
Горизонтын ыпнитлывлісны кельыдлӧз югӧръяс.
Мыйӧн сӧмын заводитіс шонтыштны шонді, старик Нестеров прӧститчис Любакӧд да Фроловкӧд.
— Ог, ёртъяс, — вочавидзліс сійӧ, кор найӧ шуисны сылы кольччыны Шенкурскӧ, — энӧ кутӧй менӧ.
Весьшӧрӧ!
Ме ӧд мортыд лукав жӧ да асныра.
Ме кыв сетлі Павлин Фёдоровичлы.
Мыйӧн верма, сійӧн и отсышта.
Мужикъяс отсӧгӧн сійӧ вуджис фронт линия вомӧн, а сэсся сэки, ньӧти дзебсясьтӧг нин, муніс сійӧс новлӧдлыськӧд — дас арӧса Володякӧд.
— Тэ, сирӧта, эн пов... — бурӧдліс сійӧ детинкаӧс. — Кывзы лучше, кыдзи лэбачьяс сьылӧны!
Лэбачьясыс ичӧтӧсь и то юрнысӧ оз ӧшӧдны, а ми ӧд тэкӧд мужикъяс.
Ме медъёна сизьӧс радейта.
Сылӧн ӧти сьыланкыв: «Тук, тук».
Сизьдӧ асывсяньыс войӧдз.
Босьт пример тайӧ лэбачьяслысь — и му вылас тэ шуда лоан.
Да, сирӧта!
Воас ар — и сета ме тэнӧ школаӧ...
Узьлісны найӧ сиктъясын.
Тихон беседуйтліс крестьянакӧд, висьтавліс, мый вӧлі сыкӧд Вага вылын, мый вӧчсис Шенкурскӧй уездын, кытчӧдз сійӧс эз мезды Гӧрд Армия.
— Главнӧйыс, ребята, — висьтавліс старик, — энӧ подчиняйтчӧй иноземечьяслы.
Повнысӧ нинӧм: повтӧм йӧзӧн и ен веськӧдлӧ.
Парсав чирейсӧ да сот доналӧм кӧртӧн.
Сэки и Гӧрд Армия справитчас регыдджык.
Сиктас кӧ воліс патруль, старикӧс дзеблывлісны.
Тадзи Тихон ветлӧдліс сиктсянь сиктӧ, эз тӧдлы сійӧ ни полӧм, ни мудз.
Ӧтчыд, кор сійӧ вӧлі Арсентьевскӧй сиктын, сэтчӧ верзьӧма вӧвъясӧн воис канадскӧй патруль да тшӧктіс став мужикъяслы доддявны вӧвъяснысӧ да дзик пыр жӧ мунны Двинскӧй Березникӧ.
Мужикъяс ӧткажитчисны.
Канадечьяс мӧдісны грӧзитчыны оружиеӧн.
Мужикъяс сулалісны асланыс кыв вылын.
Сэки салдатъяс заводитісны лыйсьыны.
Некымын мортӧс вӧлі ранитӧма, ӧти нылӧс виисны.
Крестьяна эз вермыны нин терпитны тайӧс, босьталісны майӧгъяс да уськӧдчисны салдатъяс вылӧ.
Канадечьяс усйысисны.
...Кык час мысти Арсентьевскӧй сиктӧс кытшаліс интервентъяслӧн своднӧй отряд, ӧзтіс сиктсӧ кыкнанладорсяньыс да кутіс ыпъявны сійӧ.
Скӧтыс, кодӧс вӧлі лэдзалӧма картаясысь да сідзжӧ кытшалӧма салдатъясӧн, жӧдзис нюрын.
Повзьӧмӧн баксісны мӧсъяс, нораа баксісны ыжъяс.
Салдатъяс вӧтлісны туй кузя Березниклань крестьянскӧй вӧв табун.
Сикт помас вӧлі чукӧртӧма керкаясысь да тэчӧма чукӧрӧ крестьяналысь кӧлуйсӧ.
Сэні тшӧтш жӧдзисны грабитӧм крестьяна.
Кыліс бӧрдӧм, горзӧм, ойзӧм.
Сьӧд сук тшын пуркйис-кайис сотчысь керкаяс весьтӧ да разаліс быдлаӧ.
Офицеръяс Флеминг юрнуӧдӧм улын сулалісны туй вылын да видзӧдісны пӧжарсӧ.
Найӧ гораа раксісны-сералісны шогысла йӧймӧм, сыркъялӧмӧн бӧрдысь старукаяс вылӧ индаліг.
Сэні жӧ туй вылас, зумыша чӧв олігтыр, сулаліс арестуйтӧм крестьяналӧн группа. На пӧвстын вӧлі и Тихон Нестеров. Найӧс гӧгӧрыс кытшалӧмаӧсь конвоиръяс.
Ӧти американскӧй офицер, пистиӧсь чужӧма ён зон, наглӧя нюмъялігтыр шуаліс арестованнӧйяслы:
— Асьныд мыжаӧсь!
Ок ті, пемыд йӧз!
Нажӧвитінныд аслыныд куим аршин му?
— Ланьт, пон!.. — горӧдіс Тихон. — Ми тӧдам, мый вӧсна пӧгибайтам.
Рӧднӧй му вӧсна, войтыр вӧсна!
А вот тэ мый вӧсна джагалан, пон?
А ӧд джагалан!
Переводчик кучкис сылы чужӧмас стекӧн.
Но стариклы быттьӧкӧ эз и мӧрччы кучкӧмыс да сӧмын пыркнитіс юрнас.
— Коді тайӧ? — переводчиклысь юаліс Флеминг.
— Ог тӧд...
Тӧдтӧм брӧдяга.
Прикажитанныд лыйлыны?
— Да, — шуис Флеминг.
— Ю дорӧ!
Тихон, дерт, ни ӧти кыв эз гӧгӧрво тайӧ сёрнисьыс, но кутіс чувствуйтны, мый сійӧс виччысьӧ смерть.
Сійӧ эз повзьы: «Пӧттӧдз олі!..»
Сылы колӧ вӧлі ӧтитор — кувны спокойнӧя, кутчысьны крепыда, нинӧмӧн не унизитны асьсӧ наглӧй да зывӧк враг водзын.
Кор салдатъяс матыстчисны сы дорӧ, сійӧ ырыштчис на вылӧ бедьнас да лӧгысь горӧдіс:
— Некытчӧ татысь ме ог мун, кӧть кыскӧй.
Лыйлӧй йӧз дырйиыс!
Весасьӧй ме дорысь!
Арестованнӧйяс пӧвстысь кылісны возмущайтчана гӧлӧсъяс.
Тайӧс кылӧм бӧрын Тихон ещӧ збоймис.
— Мужикъяс! Энӧ полӧй, юрнытӧ энӧ ӧшӧдӧй!
Крепыда сулалӧй сӧветскӧй власьт вӧсна!
Регыд пом воас пеж понъяслы...
Прӧщайтлӧй, мужикъяс... — вӧсньыдик гора гӧлӧсӧн горӧдіс Тихон. — Енмыс тіянкӧд!
Люба... батьтӧ эн вунӧд...
Сійӧ вежӧрнас аддзис Любаӧс, Павлин Виноградовӧс, комиссар Фроловӧс...
Сылы тӧдвылас уси пиыс...
Флеминг лыйис.
Кияснас шеныштчӧмӧн старик уси.
Флеминг котӧрӧн локтіс сы дорӧ да кулӧмасӧ нин лыйис ещӧ некымынысь.
Сійӧ керкаясын, кӧні олісны первой батальонса салдатъяс, ньӧти эз вӧв сэтшӧм спокойнӧ, кыдзи сійӧ кажитчис Флеминглӧн офицеръяслы.
Салдатъяс гӧтӧвитчисны выступление кежлӧ.
Подпольнӧй комитет обсуждайтіс прорыв вӧчан маршрут.
Предполагайтсис, мый окопъяс прӧйдитӧм бӧрын, йӧзыс разӧдчаласны вӧръясӧ, сэсся петасны да чукӧртчасны индӧм местаӧ.
Бӧрйисны ротаясса да взводъясса командиръясӧс.
Кык час помланьын войнас Жемчужный пырис Андрей дорӧ.
Андрей пукаліс. Сійӧс кытшалӧмаӧсь вӧлі аслас ротаса салдатъяс.
— Не выдержитны и Колчаклы, — висьталіс сійӧ. — Со <rus>«Северное утро»</rus> газет гижӧ, мый Колчаклӧн ставыс бур.
А збыльвылассӧ жӧ Сталин ещӧ тулыснас на пасьвартіс колчаковечьясӧс.
Питер йылысь гижлісны жӧ, быттьӧкӧ сійӧс босьтісны.
А Сталин Питерын!
Тайӧс ме тӧда стӧча...
Интервентъяслӧн нинӧмыс эз артмы.
И оз артмы.
Унаысь уськӧдчылісны Рочму вылӧ суйӧрсайса грабительяс, и быдпӧрйӧ миян йӧз сетавлісны налы балябӧжас.
— И пиньясаныс... — видзӧдліс сарайӧ да лэчыда шуис Жемчужный. — Зэв бур!
Но, мый нин тіян тані?
— Пуксьы, — шуис Андрей. — Со ужнайтыштім да вот сёрнитамӧй...
Оз узьсьы.
Йӧзыс пукалісны турун вылын.
Налӧн кокъяс дорас сулаліс рок тыра котелок, но сэтчӧ некод эз инмӧдчыв.
— Радӧсь, ёртъяс? Аврал? — кыпыда сёрнитіс Жемчужный. — Воис лун!
Сӧмын думыштлӧй: асланым йӧз дорӧ мунам.
Ӧтитор приказывайта: паникатӧг!
Яснӧ?
Кутны асьнытӧ быдӧнлы флотсаяс моз, гордӧя.
Ми повтӧмӧсь, и баста!
Тіян ставыс лючки-ладнӧ?
— Ставыс, — шуис Андрей.
— Кор кылан залпъяс, заводит.
И сет сідзжӧ команда лыйсьыны залпӧн...
Ме стӧч куим часын кыпӧда ассьым ротаӧс.
Но, братва...
Сӧветъяс власьт вӧсна!
Жемчужный чеччис да быд салдатлысь топӧдліс кисӧ.
Кияснысӧ кутлісны топыда: йӧзыс быттьӧкӧ прӧщайтчисны нэм кежлӧ.
abu
— Офицеръясӧс арестуйтны.
Водзсасьны кӧ пондасны, вӧч Кронштадтын моз!
Сійӧ керыштіс кинас да петіс.
Андрей петіс колльӧдны сійӧс.
Горизонтын ыпъяліс би.
— Арсентьевскӧй сикт сотчӧ, — лӧгпырысь шуис боцман. — Но, пиук...
Недыр нин ӧні налы властвуйтнысӧ коли!
И тэ ӧні абу сэтшӧм, кутшӧмӧн вӧлін войдӧр...
Боцман ыштӧдана нюммуніс, тракнитіс Андрейлысь кисӧ, сэсся тэрмасьтӧг мӧдіс восьлавны сиктса улича кузя.
«Неужели ме регыд мысти ставныскӧд аддзыся: и Фроловкӧд, и Любакӧд, и Валерийкӧд? — ёна дзормӧм, но век на крепыд да чубъяса боцманӧс синъяснас колльӧдіг думайтіс Андрей.
— Неужели ловйӧн коля?»
Сылы друг эз ло лӧсьыд сы вӧсна, мый эз уськӧд тӧдвылас ассьыс мамсӧ: «А мый сыкӧд?
Ок, мамӧй, мамӧй...
Кежис тэнад пиыд лӧнь олӧм туй вылысь.
Абу нин сэтшӧм, Матюша прав».
Карательнӧй экспедиция бӧрын Флеминг локтіс Двинскӧй Березникӧ, медым докладывайтны бригаднӧй генерал Финлесонлы.
Пуксисны ворсны покерӧн.
Генераллы везитіс.
Флеминг содталіс сконсӧ.
Друг кылісны ылын ӧтка лыйсьӧм шыяс, сэсся кыліс пулемётнӧй очередь.
Финлесон кывзысьыштіс.
— Тайӧ стрельбище вывсянь, — спокойнӧя шуис Флеминг. — Тӧрыт вайисны выль оружие.
Пробуйтӧны, буракӧ.
Канонерскӧй лодка <eng>«Хумблэр»</eng>, коді сулаліс Двина вылын, сідзжӧ кыліс лыйсьӧм шысӧ.
Но вадоръяс вылын ставыс вӧлі чӧв-лӧнь.
Ставыс быттьӧкӧ кулӧма.
Канонерка вылын сідзжӧ решитісны, мый пристреляйтӧны оружие.
Ставыс выяснитчис сӧмын сы бӧрын, кор вадорын тыдовтчис ӧти ротаысь ранитчӧм офицер.
Сійӧ кыссис юлань.
<eng>«Хумблэр»</eng> ыстіс сылы шлюпка.
Садьтӧгыс повзьӧм да полӧмысла тіралысь капитан висьталіс, мый Двина вылӧ вайӧдӧм роч батальон кыпӧдӧма восстание.
Офицеръясӧс, кодъяс узисны керкаясын, обезоружиталісны да кӧртавлісны.
Лыйсисны накӧд, кодъяс водзсасисны.
Батальон, кодӧн веськӧдлӧны большевикъяс, мӧдӧдчӧ фронт линиялань...
Телефоннӧй трубкаын мыйкӧ трачкӧдчис.
Скӧрмӧм Ларри омӧля кыліс генерал Финлесонлысь гӧлӧссӧ да некыдз эз вермы веритны лоӧмторйыслы.
— Но кывзӧй, — горзіс сійӧ, — неужели некод эз вермы сувтӧдны найӧс?!
— На бӧрся вӧтчӧ коннӧй пулемётнӧй команда...
— Кыдзи нӧ налы удайтчис писькӧдчынысӧ?
— Налӧн зэв ыджыд воштӧмъяс.
Ӧні некымын аэроплан бомбитӧны вӧрсӧ.
Ларри шыбитіс трубкасӧ да муніс Айронсайд дорӧ.
Хаджи-Мурат Дзарахохов отряд йылысь, коді писькӧдчис противниклӧн пыді тылӧ, ветлісны легендаяс.
Хаджи-Мурат грӧмитіс интервентъяслысь штабъяссӧ, снимайтліс секретъяссӧ да засадаяссӧ, нуӧдлывліс обозъяс, вӧвъяс да ассьыс став трофейяссӧ сетавліс гӧль йӧзлы.
Торйӧн нин сійӧ нимавліс войся набегъясӧн.
Кор тӧдмавлісны, мый матігӧгӧрын кывсьӧ Хаджи-Муратлӧн отрядыс, интервентъяс эз узьлыны войяснас.
Сійӧ войнас, кор роч батальон писькӧдчис фронт линия вомӧн, Хаджи-Муратлӧн отрядыс сылы придайтӧм разведчикъяс командакӧд вӧлі фронтбердса сиктын.
Горецлы эз узьсьы: висис ранитчӧм кокыс.
Инас ӧшйытӧг сійӧ ветлӧдліс керкаӧдыс.
Посводзын кылісны кодлӧнкӧ видзчысяна, небыдик воськов шыяс.
Сэсся дзуртыштіс керка ӧдзӧс.
Хаджи-Мурат бергӧдчис.
Порог дорын сулаліс кубанка увсьыс чургӧдчӧм кузь еджыд кудриа стройнӧй боеч.
— Люба, мый лои?
— Вӧрын укйӧдлӧ...
Мыйкӧ сэні вӧчсьӧ! — Любалӧн гӧлӧсыс вӧлі тӧждысяна.
— Кутшӧм делӧ миянлы!
Миян йӧз сэні абуӧсь, — веськодя вочавидзис Дзарахохов.
Люба муніс.
Но Хаджи-Мурат кутіс кывзысьны.
Минут дас кымын гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Чуксасисны петукъяс, посводзын ноксисны курӧгъяс.
Вӧвъяс, кодъяслысь вӧлі кӧрталӧма водз кокъяссӧ, ветлӧдлісны канава пӧлӧн да йирсисны.
Друг ылын, пемыдлӧз вӧр сайын, кыліс взрыв.
«Бомба!» — думыштіс Дзарахохов.
Сійӧ ӧчкиасис, сэсся чуксаліс джоджын узьысь Акбарӧс.
— Чеччы!
Кодӧскӧ бомбитӧны вӧр сайын...
А миян йӧз сэні абуӧсь.
— Пышйӧ кодкӧ.
Гашкӧ, преследуйтӧны? — очсалігтыр шуис дыш Акбар.
— Преследуйтӧны? — Старик ырскӧбтіс-чеччис.
Тайӧ мӧвпыс сылы эз волы юрас.
— Кыпӧд взвод!
Мунам видзӧдлам.
Некымын минут мысти вӧрса трӧпаӧд тӧвзисны всадникъяс.
Водзвылас рӧдтіс аслас Серко вылын Мурат.
Бӧрас телегаын муніс разведка кузя аслас ёртъяскӧд Люба.
Асъя шондіӧн югдӧдӧм луг вылӧ петӧм бӧрын найӧ аддзисны сэтысь стрелкӧвӧй цепь.
Сійӧ вӧлі водӧма межаса канаваӧ, коді вӧлі нюжӧдчӧма сук вӧра заповедник пӧлӧн, да воча лыйсис мыльк сайӧ дзебсьӧм вражескӧй пулемётчикъяскӧд.
Люба ӧдйӧ артыштіс положениесӧ.
— Мурат! — шуис сійӧ. — Ребятаыс ӧд, дзик збыль, миян дорӧ писькӧдчӧны.
Неужели сетам ловъя йӧзлы пӧгибнитны?
Да таысь миянӧс мӧдаръюгыдас доналӧм кӧртӧн дзижаласны!..
Сійӧ тэрыба заводитіс лэдзны телега вывсьыс ассьыс пулемётсӧ.
Противник заводитіс лыйсьыны кыдз веськалӧ.
Всадникъяс юр весьтын заводитісны шутьлявны пуляяс.
Серко сувтліс бӧр кокъяс йылас, бергӧдчис, тӧвзьыны мӧдіс бӧрлань.
Всадникъяс вӧтчисны сы бӧрся.
Некымынысь чеччыштӧм бӧрын Серко уси водз кокъяс вылас, сэсся пӧри бок вылас да личкис Хаджи-Муратӧс.
Горец муртса петіс вӧв увсьыс.
Серко гӧрӧктіс, став тушанас дрӧгмуні, и сійӧ нюжӧдчис му вылӧ.
Тайӧ вӧлі Хаджи-Муратлӧн радейтана вӧв.
Горец пуксис мыр вылӧ да кияснас тупкис чужӧмсӧ.
— Эй, дядя, унмовсин али мый? — горӧдіс Люба. — Лыйсьӧны ӧд!
Хаджи-Мурат быттьӧкӧ нинӧм эз кывлы.
Некымын минут чӧв олігтыр пукалӧм бӧрын сійӧ чеччис да шуис Акбарлы:
— Вай меным ассьыд Шайтантӧ!
А тэ, Люба, мунан мекӧд!
Пулемётсӧ вӧв вылӧ!
Водзын бара гымӧбтіс бомба.
Всадникъяс разӧдчисны вӧрас и дас вит минут мысти вӧліны нин противник тылынӧсь.
— Ми уськӧдчам на вылӧ, — Любалы шуис Хаджи-Мурат, — а тэ заводит лыйлыны мыльк кузяыс.
— Эм! — вочавидзис Люба.
— Орлята, ме бӧрся! — шашкасӧ кыскигмоз всадникъяслы командуйтіс Мурат да повтӧг веськӧдіс ассьыс вӧвсӧ веськыда враг пулемётлань.
Всадникъяслӧн друг мыччысьӧмыс повзьӧдіс интервентъясӧс.
Горзігтыр да шашкаяснас ӧвтчигтыр джигитъяс уськӧдчисны на вылӧ.
— Мурат локтӧ!.. — асланыс гортаннӧй гӧлӧсӧн горзісны кавказсаяс.
Медводзын тӧвзис сьӧд бешмета да сьӧд папахаа старик.
Шуйга кинас сійӧ тракйис дом поводсӧ, вӧтліс вӧвсӧ.
Веськыд киас дзирдаліс шашка.
Вомас курччӧма вӧлі каллян.
Пуляяс шутьлялісны Хаджи-Мурат гӧгӧр, и сійӧ быттьӧкӧ эз чувствуйт тайӧс.
Сы бӧрся, став эрд вылас разӧдчӧмӧн, тӧвзисны сэтшӧм жӧ сьӧд бешметъяса да папахаяса джигитъяс.
Люба ёна старайтчӧмӧн лыйліс вражескӧй пулемётчикъясӧс.
Найӧ жӧ эновтісны пулемётъяссӧ да, «Мурат!» горзігтыр, уськӧдчисны пышйыны коді кытчӧ веськалӧ.
Сэки Андрейлӧн ротаыс кыпӧдчис канаваысь.
Став эрд пасьталаын тыдавны мӧдісны стрелокъяслӧн шинельяс. Стрелокъяс котӧртісны штыкъяссӧ чургӧдӧмӧн,
ӧткымынӧн заводитісны лыйлыны мыльк кузя.
Ещӧ дас вит минут мысти бойыс помасис.
Джигитъяс босьтісны уна пленнӧйӧс.
Ичӧтик эрдсянь верстджын сайысь всадникъяс аддзисны и Жемчужныйлысь ротасӧ.
Няйтӧссьӧм, мудз йӧз уськӧдчалісны джигитъяслы воча.
Заводитісны кутчысьлыны, юасьны, висьтасьны.
— Фронт вуджны эз вӧв сэтшӧм страшнӧ, — висьталісны салдатъяс асланыс спасительяслы. — Ми бырӧдім налысь пулемётнӧй гнездояссӧ!..
Ставсӧ водзвыв артыштім.
Но вот кор миян бӧрся заводитіс вӧтчыны налӧн коннопулемётнӧй, делӧыс лои лёкджык.
Либӧ пышйы, либӧ воча лыйсьы.
Он на вӧвсьыд пышйы!
А сэні ещӧ бомбитны заводитісны.
— Сійӧ тіянӧс нюрӧ кӧсйис вӧтлыны, — шуис Хаджи-Мурат.
— А чӧртыс сійӧс тӧдӧ!
— Тотшкӧдіс эськӧ сьӧлаясӧс моз.
— Эз, эз эськӧ тотшкӧд.
Ме вӧлі муна отсӧг вылӧ... — шуис Жемчужный. — А Коноплёв кӧні? — гӧгӧр видзӧдіг юаліс Жемчужный. — Кӧні менам пиукыс?
— Коноплёв! — горӧдісны стрелокъяс.
Люба аддзис, кыдзи йӧз чукӧрсьыс петіс кокардаа картуза да погонъяса неыджыд тушаа, косіник том салдат.
Сӧмын нин сы серти, кыдзи мукӧд салдатъяс сетісны сылы туй, позьӧ вӧлі тӧдны, мый сійӧ командир.
«Андрей?!
Кутшӧм нӧ сійӧ Коноплёв? — Люба кинас шлапкис бокас да чеччыштіс телегасьыс. — Али синмӧс пӧртісны!..»
— Эн тӧд, бес?.. — Андрейлань матыстчигмоз тіралан гӧлӧсӧн шуис Люба.
— Люба! — горӧдіс Андрей да уськӧдчис сы дорӧ.
Люба эз выдержит да ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзис.
Стрелокъяс, нинӧм гӧгӧрвотӧг, видзӧдісны Коноплёв вылӧ.
Джигитъяс да разведчикъяс сідзжӧ шензигтыр видзӧдісны бӧрдысь нывбаба вылӧ.
...Рытнас, Неленьгаын Хаджи-Мурат ордын ужнайтӧм бӧрын, Андрей да Люба петісны ывлаӧ да мӧдӧдчисны сикт кузя.
Быдлаысь кыліс джигитъяслӧн да стрелокъяслӧн сьылӧм.
— Сідзкӧ, аски Павел Игнатьевич дорӧ мунам.
Вот сійӧ и шензьыштас!
А Валерийыд? — сераліс Любка. — Сійӧ шуліс меным: «Вунӧд, Люба...
Мый вӧчан?
Кокньыдджык лоӧ!»
А ме сійӧс чӧрту ысті!
Андрей муніс код юра моз, шудысла сылӧн бергӧдчис юрыс.
— Батьӧс регыд аддзам! — дугдывтӧг сяргис Люба. — Эк, олӧм лоас, Андрюша!
Регыд ӧд наступлениеӧ!
Сӧмын тэ эн мун, тэныд шойччыштны колӧ.
Сы мында терпитны!
Кыдзи бара ставсӧ венін-а!
— Мый ме? — шуаліс Андрей. — Йӧзыслы сьӧкыдджык вӧвлі.
Абу сідз, Люба.
Шойччыны миянлы водз на...
Вӧлі гожся лӧнь рыт.
Сылӧн мирнӧй, успокаивайтысь чӧвлун дырйи эз веритсьы, мый ӧні мунӧ война да мый кольӧм войӧ фронт вомӧн вуджысь йӧзлы грӧзитліс смертельнӧй опасность.
Сикт сайӧ петӧм бӧрын Андрей да Люба пуксисны понӧль бердӧ, небыд нитшка вутшъяс вылӧ.
— Казьтывлін менӧ?
— Казьтывлі, — вочавидзис Андрей. — Весиг Мудьюгын.
— А он пӧръясь?
Но, окышт менӧ... югыд шондіӧй...
Сійӧ аслас ён кияснас шымыртіс Андрейӧс да крепыда, горша топӧдіс ас бердас.
Генерал Финлесон докладывайтіс Айронсайдлы:
«...дерт, неприятель, коді зэв бура тӧдӧ сы йылысь, мый лои, решитіс аскинас жӧ воспользуйтчыны восстаниеӧн.
Миян дорысь сӧмын на пышйӧм ротаяссӧ вӧлі ыстӧма атакаӧ.
Менам разведкалӧн сведениеяс серти, тайӧ участок вылын действуйтісны Фролов бригадалӧн войска.
Миянлы ковмис бӧрыньтчыны противниклӧн чорыд нажим улын да сылӧн канонеркаясысь артиллерийскӧй би давление улын; канонеркаясыс Двина вылын лоины друг да поддерживайтісны наступайтысь пехотнӧй частьясӧс.
Июль 8 лунӧ луншӧр кад кежлӧ неприятель вӧлі сӧмын 1200 ярд сайын флотилиясянь да гидропланнӧй базасянь.
Миян пехота бӧрыньтчис.
Та вӧсна став вспомогательнӧй вынъяссӧ да гидропланъяссӧ ме вешті бӧрлань.
Мониторъяс 33 да 27 ёна повредитчисны да петісны стройысь.
«Сигала» сідзжӧ мыйкӧ дыра нуӧдіс бой, но получитіс повреждение да лои вежны сійӧс «Крикэтӧн».
Канонерка «Крикэт» веськалі противниклӧн ён би улӧ и ӧдйӧджык вежис ассьыс местасӧ...»
— Мӧд ногӧн кӧ шуны, прӧстӧ пышйис.
Пышйис!
Тайӧ жӧ яснӧ, чӧрт мед нуас! — горӧдіс Айронсайд.
«Десантса ранитчӧм матросъяс висьталӧм серти, кодъясӧс босьтім ми, тайӧ бойсӧ нуӧдіс флотилияса старшӧй начальник Бронников (вӧвлӧм сарскӧй морскӧй офицер).
Большевикъяслӧн тактическӧй руководствоыс вӧлӧма зэв эффективнӧй.
Подбитӧм «Крикэтлы» отсӧг вылӧ ме распорядитчи ыстыны ён «<eng>Хумблэр</eng>ӧс», коді муніс полнӧй ходӧн ю катчӧс, кытчӧдз лыбис.
Миян пехоталӧн контратакаясӧдз ми вӧчим тяжёлӧй орудиеясысь нёль артиллерийскӧй налёт.
Но и найӧ эз сетны виччысяна результатъяссӧ.
Ковмис мӧдӧдны ю кывтыд кӧлеснӧй пароходъяс выль, свежӧй частьясла.
Сӧмын июль 9 лунӧ, сы бӧрын, кор воис подкрепление, заводитіс тӧдчыны миян преимущество.
Рыт кежлас меным удайтчис сувтӧдны противниклысь натисксӧ.
Минаясысь, кодъясӧс найӧ удитӧмаӧсь пуктавны, подорвитчисны да пӧгибнитісны миян кык тральщик, <eng>«Суорд-Данк»</eng> да «Фанданго».
Уна жертваяс и пехотаын и флотын.
Положениеыс серьёзнӧй».
Айронсайд нямраліс докладсӧ да скӧрысь шыбитіс сійӧс кӧрзинаӧ.
Рытнас сійӧ муніс фронт вылӧ.
Газетнӧй сводкаясын висьтавсис, мый «Двина вылын ставыс спокойнӧ».
Но сы бӧрын, кор Кардорӧ воисны первойя раненӧйяс, восстание да ю вылын битва йылысь сёрнияс паськалісны кар пасьта.
Эз на коль и недельӧн-джынйӧн, кыдзи 5-ӧд Войвыв полкын, коді сулаліс Онега фронт вылын, сідзжӧ заводитчис восстание.
Полк, кодӧн веськӧдлісны коммунистъяс, арестуйтіс офицеръяссӧ, вуджис Гӧрд Армияла дорӧ да сыкӧд тшӧтш ӧтлаын босьтіс Онега кар.
Тайӧ выль катастрофаыс вӧчис интервентъяс вылӧ шемӧсмӧдана впечатление.
Генералъясӧс — Миллерӧс да Марушевскийӧс — дзик пыр жӧ корис ас дорас Айронсайд, коді сэки вӧлі воӧма нин Двина вылысь.
Найӧ кыкнанныс чуймисны командующӧйӧс татшӧмӧн аддзӧм бӧрын.
Ышнясьысь да напыщеннӧй фанфаронысь нинӧмыс абу кольӧма.
Сы пытшкысь быттьӧкӧ качайтӧмаӧсь сынӧдсӧ.
Айронсайд сёрнитіс Миллеркӧд да Марушевскийкӧд коса, подробностьяссӧ эз висьтав.
Сійӧ бӧр лэдзис найӧс, весиг эз сет шуны налы ни ӧти кыв...
Генералъяс мунісны пролёткаӧн набережнӧй кузя.
— Да... — нурбыльтіс Марушевский. — Оз-ӧ тайӧн заводитчы помным?
Миллер индіс синнас кучер вылӧ, и Марушевский чӧв ланьтіс.
Тайӧ свидание бӧрас белогвардеечьяс станын паськалісны паническӧй слухъяс.
Михаил-Архангел вичкоын вовсю звӧнитісны.
Троицкӧй проспект вывсянь кыліс трамвайлӧн грымакылӧм.
Кымӧртӧм енэж серти позьӧ вӧлі виччысьны бур поводдя.
Набережнӧйвывса керкаяс бердын сулалісны садъяс, кодъясӧс югдӧдіс асъя свежӧй югыд шондіыс.
Но карса олысьяслы эз вӧв быттьӧкӧ некутшӧм мог ни кымӧртӧм енэжӧдзыс, ни веж садъясӧдз, ни асъя югыд шондіӧдз.
Набережнӧй, кӧні войдӧр жӧдзлісны сы мында йӧз, ӧні вӧлі тыртӧм.
Двина вылын эз тыдавны ни пыжъяс, ни яхтаяс.
Сӧмын ӧткымынлаын качайтчисны ва вылас чери кыйысьяслӧн омӧлик пыжъясыс.
Ӧти татшӧм пыжӧн мунісны чери кыйны Чесноков, Потылихин да Греков.
Найӧ олісны ю дорын быдса рыт да быдса вой.
Чери кыйнысӧ нуӧдіс Максим Максимович сы могысь, медым спокойнӧя, нинӧмысь повтӧг, сёрнитыштны ёрта-ёртныскӧд.
Гожӧмнас архангельскӧй подпольщикъяс бара заводитісны нуӧдны подпольнӧй удж.
Судоремонтнӧй заводын да портын гӧтӧвитсисны нин забастовкаяс.
Колӧ вӧлі ёнджыка нуӧдны пропагандасӧ военнӧйяс пӧвстын.
Тайӧ ставтор йывсьыс Чесноков да Потылихин сёрнитісны войся кӧстер дорын.
Сэсся сёрниыс пансис фронтъяс вылын положение йылысь.
Положениеыс век на вӧлі серьёзнӧй.
Рытыв-войвылын угрожайтіс Юденич.
Лунвылын — Деникин.
Косясис на ещӧ и Колчак, кодӧс, колӧ шуны, тулыснас чорыда кырссисны.
Но, кӧть враг вӧлі и ён на, и Потылихин, и Чесноков, и Греков веритісны, мый абу ылын сійӧ часыс, кор налӧн Рӧдинаыс кыпӧдчас кыдзи свободнӧй, ён рабоче-крестьянскӧй государство.
Ӧні Чесноков да сылӧн ёртъясыс бӧр локтӧны вӧлі карӧ.
Греков куйліс пыж нырас снастьяс пӧвстӧ йӧжгыльтчӧмӧн да шебрасьӧма вӧлі киссьӧм драпӧвӧй пальтоӧн.
Чесноков пукаліс Потылихинкӧд орччӧн пыж бӧжас да перъяліс сеткаысь гӧрд бордъяса пессьысь ёкышъясӧс да лэдзаліс найӧс ва тыра ведраӧ.
Кор пыжыс матысмис ляпкыдик лыа вадорӧ, Греков босьтіс чери тыра сумкасӧ, прӧщайтчис ёртъясыскӧд да, кокшегйӧдзыс лыаас вӧйласиг, кайис вывлань.
Сылы ковмис мунны больнича дорті.
Пӧлыньтчӧм забор сайын сулалісны висьысьяс, кодъяс вӧліны бельё кежсьыныс, кӧмтӧмӧсь, вижӧдӧм, омӧльтчӧм чужӧмаӧсь.
— Тшыгъялам, вокъяс.
Кӧть нин эськӧ нянь коркатор, — шогпырысь корисны найӧ.
— Христа ради...
Мыйӧн верманныд, отсыштӧй.
Греков мӧдӧдчис Немеч шойналань.
Медым сы бӧрся эз следитны, ковмис мунны кытшлалӧмӧн.
Регыд мысти Греков аддзис ляпкыдик каменнӧй вичко.
Жугалӧм ӧграда сайысь, кыз кыдз пуяс да топольяс сайысь, тыдалісны памятникъяс да гувывса крестъяс.
Шойналадорсянь друг тыдовтчис суйӧрсайса офицеръяслӧн группа.
Суйӧрсайсаясӧс аддзӧм бӧрын Греков тэрыба дзебсис шойна вылӧ.
Шойнаыс сылы вӧлі тӧдса: куим тӧлысь сайын сійӧ дзебис татчӧ Базыкинӧс.
Грековлы отсалісны ёртъясыс, сідзжӧ судоремонтнӧй мастерскӧйясса рабочӧйяс.
Найӧ босьтісны больничаысь Николай Платоновичлысь шойсӧ, асьныс вӧчисны горт, шойна вылысь ньӧбисны места да вайисны алӧй лентаа венок.
Шурочка, юрсӧ копыртӧмӧн, пукаліс скамья вылын.
Сы дорын бергаліс ной пальтоа да пикейнӧй шляпаа ичӧтик нывка.
Греков видзӧдліс гӧгӧрбок, матыстчис Шура дорӧ да пуктіс муас чери тыра сумкасӧ.
— Тайӧ тіянлы, гражданка...
Сійӧ пӧрччис картузсӧ да сувтіс Базыкин гу дорӧ.
— Мыйла ветлӧдлан тэ сэтшӧм восьсӧн? — вӧрзьӧдчывтӧг юаліс Шура.
— Кутшӧм нин сэн восьсӧн?
Кыдзи вӧр ветлӧдла, гӧгӧр дзоръяла! — Греков серӧктіс. — Нӧрӧвитышт, воас кад, повтӧг мӧдам ветлыны!
Ӧні мый менсьым босьтан, прӧстӧй рабочӧй мортыдлысь?
Ми тіянкӧд, гражданочка, прӧстӧ пач йылысь сёрнитам, кутшӧмджык пач тэныд тӧв кежлас тэчны.
Со и ставыс...
Но, мый тэнад выльторйыс?
Менӧ Чесноков ыстіс.
Висьталӧны, Абросимов бара тэнӧ корӧ?
Налӧн кухарка Дуняшаыс меным висьталіс.
Тайӧ факт?
— Корӧ.
Ог гӧгӧрво, мыйла...
— Тырвыйӧ гӧгӧрвоана!
Заручка кӧсйӧ имеитны: видзӧдтӧ пӧ, Базыкинлысь семьясӧ поддерживайтлі.
Мудер бес!
Сійӧ нин миянысь полыштӧ, ей-богу: друг да пышйынысӧ оз удайтчы!
Тэ сӧгласитчин?
— Прӧтивнӧ.
— Сӧгласитчы.
Абросимов век тӧдӧ став выльторъяссӧ.
Миянлы колӧ, медым тэ уджалін сы ордын.
— Тэ сӧмын та вӧсна и воин?
Рискуйтан!
— Аддзан, дзонь-здоров!
Сідзкӧ, ог нин сэтшӧма рискуйт.
Тэнӧ кӧсйи аддзӧдлыны, — меліа шуис Греков. — Ме тӧда, тэ быд вежалунын тані пукалан тайӧ кадас. — Сійӧ чӧв ланьтіс. — Но, меным кад мунны.
Тэ пырав Потылихин ордӧ.
Сійӧ кӧсйӧ тэныд кутшӧмкӧ удж сетны.
И эн шогсьы!
Тэнад став олӧмыд на ещӧ водзын.
Коляыд жаль.
Но мый нӧ вӧчан, Александра Михайловна...
Колӧ овны.
Олӧмыс ӧд оз виччысь, оз сувтлы...
Ӧні нин миян победаным абу гӧраяс сайын.
Регыд, Александра Михайловна, регыд!
Греков топыда кутліс Шуралысь кисӧ да муніс сідз жӧ тэрыба, кыдзи и воис, деятельнӧй, кыпыд, быттьӧкӧ сылы нинӧм эз грӧзит тайӧ карас.
Шура кольччис шойна вылӧ.
Регыд мысти вуджӧра аллея помын тыдовтчисны кык рабочӧй.
На пиысь ӧтиыс матыстчис Шура дорӧ на ньӧжйӧникӧн шуис сылы:
— Онӧ тӧдӧй?
Помнитанныд, колльӧді тіянӧс, кор Николай Платоновичтӧ нуӧдісны Мудьюгӧ.
Энӧ шогсьӧй, Александра Михайловна, регыд ставыс вежсяс.
Сумкасьыс сійӧ перйис эрдвыв дзоридзьясысь букет да пуктіс гу вылас.
Рабочӧйяс кутісны асьнысӧ смела, свободнӧя да тайӧн напоминайтісны Грековӧс.
Шура муніс шойна вывсьыс волнуйтчигтыр.
Сылы кажитчис, мый весиг пӧрысь кыдз пуяслӧн коръясыс шӧпкӧдӧны сюрс ног: «Регыд, Шурик, регыд!»
МӦД ГЛАВА
1919 вося августын Айронсайд решитіс докажитны, мый вермӧ сійӧ вӧчны.
Тайӧ решениесӧ вӧлі примитӧма Черчилльлӧн веськыд приказание серти.
Первойсӧ интервентъяслы удайтчис босьтны некымын сикт Вынва бокысь да Плесецкӧй станция районса кӧрттуй бокысь.
Но тайӧ мнимӧй победаясыс сувтісны налы вывті дона.
Интервентъяс нинӧмӧ вайӧдісны асьнысӧ.
Та бӧрын налӧн ӧти бӧрся мӧд пыр кутісны лоны поражениеяс.
Сентябр 3 лунӧ Гӧрд Армия заводитіс наступайтны.
Интервентъяс мӧдісны бӧрыньтчыны, и тайӧ вӧлі нин эз бӧрыньтчӧм, а пышйӧм.
Врагӧс вӧтлісны кык дивизия.
Ӧти дивизиянас веськӧдлісны Фролов да Драницын.
Фроловӧс вӧлі назначитӧма ӧні тайӧ дивизияас военкомӧн, а Драницын вӧлі командирӧн.
Мунісны бойяс...
Валерийлӧн батальоныс участвуйтіс Ивановскӧй сиктдорса славнӧй сражениеын.
Тайӧ бояс отличитчис Андрей, коді некымын красноармеечкӧд ӧтлаын уськӧдчис противниклӧн блокгаузъяс вылӧ.
Ивановскӧй сикт штурмуйтӧмкӧд тшӧтш заводитісны штурмуйтны Борок сикт.
Сэні действуйтісны мукӧд кык батальоныс сійӧ полкысь, кодӧн командуйтіс Бородин.
Сэні жӧ тышкасисны боечьяс, кодъясӧс Гӧрд Армияӧ босьтісны Шеговары сиктын.
Наӧн командуйтіс Макин.
Вражескӧй гарнизонъясӧс, кодъяс сулалісны Слюдка да Чудиновӧй сиктъясын, сідзжӧ вӧлі жугӧдӧма.
Бронниковлӧн флотилия веськӧдіс сэтчӧ ассьыс став бисӧ, а сэсся Фролов пыртіс бойӧ резервнӧй полкъясӧс.
Ленинлысь да Сталинлысь приказ выполняйтӧмӧн Гӧрд Армия наступайтіс зэв ыджыд воодушевлениеӧн.
Противник, кодӧс вӧлі пӧдтӧма Гӧрд Армиялӧн ӧдйӧ действуйтӧмӧн, натиск вынӧн, стрелкӧвӧй да артиллерийскӧй атакаясын превосходствоӧн, эновталіс позицияяссӧ, кольліс бой мунан местаас не сӧмын виӧмаясӧс, но и раненӧйясӧс.
Гӧрд Армиялы ёна отсалісны партизанскӧй отрядъяс.
Крестьяна перъявлісны гуясысь пулемётъяс, винтовкаяс, охотничайтан ружьеяс, дзебсьывлісны засадаясӧ да сэтысянь лыйлісны пышйысь вражескӧй войскаӧс и татшӧм ногӧн пыртлісны найӧ радъясӧ зэв ыджыд паника.
Интервентъяслӧн армия частӧ сибдывліс нюръясӧ, вӧйлывліс ю вуджанінъясӧ, сійӧс вӧтлывлісны вӧръясысь да бырӧдлісны туйяс вылын.
Сӧветскӧй войскаӧн жугӧдӧм да дугдывтӧм ударъясӧн дзикӧдз деморализуйтӧм вражескӧй войска эз нин вермыны думайтны водзсасьӧм йылысь да уськӧдчисны бӧрлань, Кардорӧ.
Некымын сутки чӧж дугдывтӧг зэрис.
Двина вылын путкылясисны ыджыд веж гыяс.
Юлӧн вадорыс вӧлі тыр отступайтысь частьясӧн.
Ӧти сикт дорын вӧлі сибдӧмаӧсь перекатӧ да сулалісны боеприпасъяс тыра баржаяс.
Весиг канонерка <eng>«Хумблэр»</eng> эз вермы перйыны найӧс ляпкыдінсьыс.
Минёръяслы вӧлі сетӧма приказание взорвитны баржаяссӧ.
Пельтӧ чунӧдана взрывъяс кылісны ӧти бӧрся мӧд.
Кынмысь салдатъяс косявлісны керкаяс да сарайяс, ӧзталісны бипуръяс да, би вылас веськодя видзӧдіг, пукалісны зэр улын пароход виччысигмоз.
Винтовкаясыс туплясисны няйтын.
На вӧсна некод эз тӧждысь.
Найӧ тшаплунысь, мыйӧн неважӧн на ошйысьлісны интервентъяс, ӧні нинӧм нин эз коль.
Киссьӧм шинельяса, гусялӧм пасьяса, киссьӧм да нильзьӧм бутсыяса, юр вывсяньыс кок улӧдзыс няйтчӧм салдатъяс косьтысисны бипуръяс дорын, кодъяс ыпъялісны став вадор пӧлӧн.
Сідзжӧ коньӧр кодь чукӧръясӧн сулалісны бипуръяс дорын офицеръяс, кодъяс ортсыса виднас омӧля торъялісны салдатъясысь.
Корсюрӧ салдатъяс скӧрысь видзӧдлывлісны на вылӧ.
— Чӧртыс мед нуас, — жугыля шуис сержант, кодлӧн пельпомъяс вылас вӧлі ва рӧгӧза. — Коді вермис тӧдны, мый ставыс тайӧ помасяс лёка?
— Вӧліны йӧз, кодъяс предупреждайтлісны, — друг кыліс кодлӧнкӧ сералана гӧлӧс. — А тэ мый сэки шулін?
Трофейяс артавлін.
— Эг... — йӧжгылясигтыр шуис сержант. — Но ӧні нин ме воа Чикагоӧ дзик мӧд мортӧн.
— Синмыд воссис, кор нӧйтісны...
Донтӧма сулалӧ! — шуштӧма шуис малярияысь вижӧдӧм чужӧма салдат, коді кокнас йӧткаліс керпомъяс, медым найӧ бурджыка сотчисны. — А коді доноситіс Смит вылӧ?
Коді шуліс сійӧс большевикӧн?
— Ме?
Пӧръясян, сволочь!
— Ог, тэ пӧръясян, — веськӧдіс сійӧс мӧд салдат. — Тэ сійӧс вайӧдін дисциплинарнӧй батальонӧдз.
И взводыс ставнас тэ понда страдайтіс.
— Ребята! — повзьӧмӧн горӧдіс сержант. — Тайӧ эг ме!..
— Эн тэ?! — горӧдіс бипур дорын куйлысь бинтуйтӧм кокъяса салдат. — Эн тэ...
Сійӧ кыскис кобурасьыс пистолет.
— Весась чӧрту татысь, либӧ ме тэнӧ лыя, гадинаӧс...
И некод тэнӧ дорйыны оз мӧд.
Сержант ырскӧбтіс-сувтіс да шыбитіс пельпом вывсьыс рӧгӧзасӧ.
— Тэ йӧймин!
— Усйысь!.. — бара горӧдіс раненӧй.
Сержант видзӧдліс салдатъяслӧн чӧв олысь, суров чужӧмъяс вылӧ да тэрыба восьлалігтыр весасис сэсь.
Кор сійӧ муніс воськов комын сайӧ, сы бӧрвылын кыліс лыйӧм шы, коді омӧля кыліс ю вылын взрывъяс йиркӧм вӧсна.
Сержант мӧдіс котӧртны.
— Да лоас-ӧ пароходыс? — пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн юаліс раненӧй.
— Медым гӧрдъяс воасны, — шуис том салдат. — Меным веськодь.
Кӧть пленӧ, кӧть Кардорӧ.
— Проклятӧй война!
— Большевикъяс сӧгласитчылӧмаӧсь мир вӧчны, тайӧс ме кывлі.
— А Вильсон кӧсйис повзьӧдны.
Трюк вӧчис.
Большевикъяс дӧрӧжитӧны асланыс салдатъяслӧн быд вир войтӧн, — шуис щӧть кодь сьӧд ус-тошка косіник канадец. — Ме ачым лыдди листовкасӧ.
Войтыръяс кӧсйӧны мир...
Большевикъяс сӧмын та йылысь и сёрнитӧны...
Найӧ предлагайтӧны став войтыръяслы мир.
Найӧ прӧстӧй йӧз.
Тайӧ ми пырим кортӧг на керкаӧ.
— Тайӧ ми виалім найӧс! — горӧдіс мугов чужӧма, кудриа юрсиа салдат. — И таысь миянӧс енмыс накажитас!
Ми огӧ вермӧй петны татысь!
Сійӧ ляскысис чужӧмнас му бердас, сыркъялӧмӧн бӧрдӧмысла телӧыс тіраліс.
— Тырмас... — шуис сылы раненӧй.
Бипур дорӧ локтіс свитера да кыӧм шапкаа салдат.
Сійӧ шыбитіс муас некымын виӧм курӧгӧс.
— Кытысь тайӧ тэныд?
Крестьяналысь босьтінныд? — юаліс раненӧй.
— Эг, магазинысь... — Салдат серӧктіс.
— Бара грабитін?
— А но тіянӧс чӧрту!
Меным дӧнзис сёркниыс.
Абу ӧмӧй ӧткодь, кыдзи кувны.
Гӧрдъяс лыйлӧны нин Болотица сикт...
Канадец тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Мукӧдъясыс веськодя видзӧдісны би вылӧ.
Туй кузя, тёпканысь тёпканӧ сунласиг да няйтсӧ резіг, кыссис грузӧвик.
Сы кузовын тырыс вӧліны офицерскӧй чемоданъяс.
Машина зыркнитчигӧн ӧти чемодан уси канаваӧ.
Кузовын пукалысь салдат аддзыліс тайӧс, но машинасӧ эз сувтӧд.
Туй кузя мунысь офицер мыйкӧ горӧдіс сылы.
Салдат бергӧдчис мӧдарӧ.
Офицер локтіс канава дорӧ.
— Ті нӧ мый, Спринг?
Купайтчыны кӧсъянныд? — горӧдіс сылы мӧд офицер, коді вӧлі мунӧ туй кузяыс верзьӧмӧн.
— Чемодан плавайтӧ.
— Но и чӧрт сыкӧд! — Верзьӧма сувтӧдіс вӧвсӧ. — Висьталӧй йӧзыслы, медым ставсӧ ӧзталісны.
Сэтчӧдз, кытчӧдз огӧ ӧзталӧй, пароход вылӧ оз пуксьӧдны.
Татшӧм приказ Финлесонлӧн.
— Висьталӧй Финлесонлы, мый сійӧ ничтожество.
— Ті кодӧсь, Спринг?
— Со кыдз!
Тайӧ меным выльтор, — нурбыльтіс офицер да шатлалігтыр мӧдіс довгыны ваӧдыс.
Сійӧ восьлаліс шенасигтыр да ачыс аскӧдыс сёрнитіс.
Сэсся сійӧ сувтіс, чатӧртіс юрсӧ да некымынысь ньылыштіс походнӧй флягасьыс.
— Тэ ничтожество жӧ...
Мый нӧ тэ сулалан?
Мун!
Тэныд жӧ фейерверк колӧ вӧчны.
Сійӧ видзӧдліс ю вылӧ, кысянь кыліс зяльскӧм да грымакылӧм.
«<eng>Хумблэр</eng>лысь» перъялісны да ректісны бронясӧ да орудиеяссӧ.
Канонеркаса капитан повзис перекатъясысь да прикажитіс кокньӧдны канонеркасӧ.
Ылысянь кыліс снарядъяслӧн укйӧдлӧм.
Тайӧ лыйлісны сӧветскӧй артиллерийскӧй бригадалӧн тяжёлӧй орудиеяс.
...Финлесон нинӧм эз вермы вӧчны.
Айронсайдлӧн вӧлі приказ — кутчысьны кӧть мед мый эз ло. Но та вылӧ видзӧдтӧг салдатъяс некодлы нин эз подчиняйтчыны да пышйисны кыдзи вермисны.
Офицеръяс найӧс ыштӧдлісны, медым найӧ пыравлісны сиктъясӧ, босьтлісны сэсь вӧвъяс да подводаяс, лыйлісны найӧс, коді босьтчыліс налы водзсасьны, тэрмасьӧмӧн грузитчисны да пышйисны войвывлань.
Муніганыс найӧ взрывайтлісны посъяс, блиндажъяс да блокгаузъяс, асывсянь войӧдзыс сотісны баржаяс, пес запас да весиг речнӧй пристаньяс. Ӧзтытӧдзыс тайӧс ставсӧ найӧ киськавлісны машиннӧй маслӧӧн да нефтьӧн.
Двинскӧй Березник сотчис.
Ю вылын полігтыр тутсісны пароходъяс.
Кыліс артиллерийскӧй канонада.
Неылын, вӧр сайын, сяргисны пулемётъяс.
Финлесон, блед чужӧма да скӧр, чӧв олігтыр сулаліс пристань дорын офицеръяскӧд да виччысис канонерка «Крикэтлысь» локтӧмсӧ.
Финлесон лӧсьӧдчис эновтны фронтсӧ.
— Мудзтӧдана канму, генерал, — шынитӧвсӧ торкиг шуис хаки рӧма паськӧма, но видзӧднысӧ дзик невоеннӧй морт. — Ме мӧвпавлі, мый менам лоас газетъяслы зэв бур материал.
Пӧсь бойяс, рискованнӧй операцияяс, туземечьяскӧд стычкаяс, вӧрса вигвамъяс*, необыкновеннӧй приключениеяс...
И став тайӧторъяс пыдди немъяндысьтӧг пышйӧм.
Кутшӧм нин сэні газетъяслы материал!
Оз жӧ позь гижны британскӧй армиялӧн, мирӧвӧй войнаын армия-победительницалӧн, неудачаяс йылысь!
Некыдз оз лӧсяв, генерал, некыдз, некыдз!
*Вигвам — североамериканскӧй индеечьяслӧн кырсьысь либӧ куысь вӧчӧм оланінъяс.
— Да, ті правӧсь, мудзтӧдана канму, — нурбыльтіс Финлесон.
— Абу мудзтӧдана, а мудзлытӧм.
Тайӧ войтырсӧ оз позь пӧкӧритны, — скӧрысь шуис прыщикӧсь чужӧма да скӧр синъяса офицер.
Сійӧ зумыштчис, ӧвтыштіс кинас да вешйис салдатъяс дорӧ, кодъяс вӧлі перйӧны няйтас вӧйӧм офицерскӧй кӧлуй тыра сьӧкыд телега да проклинайтісны войнасӧ, зэрсӧ, начальствосӧ, бакшасьӧм сукарсӧ, Черчилльӧс да свет вывсьыс дзик ставсӧ.
Кардорын этшаӧн тӧдісны, мый лои.
Интервентъяс да белогвардеечьяс быдногыс зілисны дзебны ассьыныс поражениесӧ.
Но, кӧть и архангельскса газетъяс пӧшти нинӧм эз гижлыны военнӧй действиеяс йылысь, всё-таки фронт вывсянь слухъяс волывлісны.
Контрразведка скӧраліс, быттьӧкӧ сійӧ кыліс ассьыс пом матысмӧмсӧ.
Карын быд вой вӧчлывлісны облаваяс.
«Кутчысь, Шурка!» — тайӧ кывъяссӧ дугдывтӧг долис аслыс Базыкина.
Луннас сійӧ котраліс карӧд да корсис кӧть кутшӧмкӧ удж: сӧмын Абросимовъяслы урокъяс сетӧмӧн овны вӧлі оз позь.
Войнас, кор гортас ставӧн узисны, сылы торъя нин лолі сьӧкыд.
Чорыд, неудобнӧй вольпась вылас бергалігӧн сылы тӧдвылас усьлі Николай Платоновичкӧд олӧмыс, бара аддзыліс асьсӧ Высшӧй женскӧй курсъясвывса курсисткаӧн, а мужиксӧ — политическӧй ссыльнӧйӧн, кодӧс ыстісны Холмогорскӧй уездӧ, пыр код полицейскӧй урядник надзор улӧ.
Потылихин отсаліс Шуралы, мыйӧн вермис.
Сійӧс бурӧдны коланлуныс эз вӧв.
Кӧть Шуралы кутшӧм сьӧкыд эз вӧвлы, сылӧн тӧждысян чужӧм вылын частӧ петавліс нюм.
Лунысь-лун сійӧ пыр ёнджыка кыссьывліс подпольнӧй уджӧ.
Дворас пес сарайын Шурочка видзис партийнӧй литература.
Дӧвереннӧй йӧзлы листовкаяс сеталӧм кузя удж Максим Максимович ставнас поручитіс сылы.
Тайӧ уджнас сійӧ справляйтчис зэв бура.
Шуралы кажитчис, мый сійӧ ӧні эз вермы эськӧ овны Грековкӧд аддзысьлытӧг, коді волывліс сы ордӧ листовкаясла.
Подпольнӧй уджыс сетліс смысл сылӧн став олӧмыслы.
Шурочка чувствуйтіс, мый оз прӧста ов, оз прӧста тышкась аслас существуйтӧм вӧсна.
Оз, сійӧ водзӧ нуӧдӧ буретш сійӧ олӧмсӧ, кодӧн оліс эськӧ и Коля, сійӧ кӧ вӧлі сыкӧд.
«Ок, Коля кӧ эськӧ вӧлі мекӧд!» — частӧ думайтліс сійӧ.
Сэки сійӧ эськӧ нинӧмысь эз пов.
Овны сыкӧд ӧтлаын, ӧтлаын тышкасьны войтыр шуд вӧсна — тайӧ вӧлі эськӧ шуд!
Сентябр тӧлысь шӧрын Потылихинлӧн явкаын сійӧ аддзысис Чесноковкӧд.
Шуралы лои зэв нимкодь.
Найӧ весиг окасисны.
— Но, старушка, ловъя?
— Ловъя!
Важӧн нин эгӧ аддзысьлӧй.
Воджын, абу кӧ нин дырджык.
А кыдзи тэ, Аркадий?
— Бурджыкыс оз ков!
Шурочка чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Судоремонтникъяс заводитісны забастовка, — гӧгӧрвоӧдіс Чесноков. — Политическӧй требованиеяс: мездыны арестованнӧй рабочӧйясӧс.
— А выль репрессияяс?
— Репрессияяс?
Та кузя нинӧм нин он вӧч, — серьёзнӧя шуис Чесноков. — Зато быдмӧны рабочӧй класс делӧ вӧсна выль боечьяс.
Быд забастовка кыпӧдӧ самосознание, расшатывайтӧ врагӧс, орӧдӧ сылысь авторитетсӧ.
Рабочӧй мортлӧн ёнмӧ ас вылас, аслас вынъясӧ уверенность.
Забастовкаяс — зэв ыджыд делӧ! — Чесноков серӧктіс. — Вот нӧрӧвитышт.
Регыд архангельскса порт гымӧбтас!
Господа союзникъяс гыжъясьны мӧдасны!
— Тэнад сійӧ уджыс?
— Сӧмын тайӧн ме и занят.
Тэнад отсӧгыд меным ковмас жӧ.
— Ме дась.
— Мый выльыс Абросимовъяс ордын?
Оз на пышйыны?
— Кад ӧмӧй нин? — шутитӧмпырысь юаліс Шурочка. — Сы ордын мунӧны паракодкутысьяскӧд кутшӧмкӧ сӧвещанньӧяс.
Кыркалов частӧ волывлӧ.
— Вот, вот.
Шызисны, сідзкӧ!
Лёк делӧясыс господа интервентъяслӧн, сӧвсем лёк!
Нӧйтӧны найӧс, Шурик!
Ӧні Вага ставнас нин миян!
Березник босьтісны.
А ӧд интервентъяслӧн сійӧ база, Двина вылын налӧн опорнӧй пункт.
Миян локтӧны и Двина кузя и кӧрттуй кузя.
Ю кузяыс наступайтӧ Бронниковлӧн флотилия!
Интервентъяс пышйӧны!
Пышйӧны сідзи, мый асланыс мониторъяс вылысь найӧ босьталӧны бронясӧ да орудиеяссӧ, медым кокньыдджык вӧлі пышйынысӧ!
Чесноков матыстчис диван дорӧ, кӧні пукаліс Шура.
— Тэ сӧмын думышт: чеччыштны водзӧ сё кызь верст сайӧ!
Вот кутшӧм ми ёнӧсь.
Со сійӧ, гӧрд Рочмуыд!
Колчак дугдывтӧг отступайтӧ.
Регыд пом сылы лоас!
А миян Айронсайдикным мечтайтіс сыкӧд ӧтлаасьны!
Базасӧ сылы вӧчны Кардорӧ!
Ставыс налӧн чӧрту тӧвзис.
Шура видзӧдіс Чесноков вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн.
— Тэ гӧгӧрвоан, Шурик, кутшӧм впечатление ставыс тайӧ вӧчас рабочӧйяс вылӧ, кор найӧ тӧдмаласны збыль положениесӧ?..
— Сідзкӧ, победа?
— Ыджыд...
Зэв ыджыд!
Колӧ, медым тайӧ победа йывсьыс тӧдісны став рабочӧйяс.
Орчча жырйын кучкаліс часі.
Чесноковлӧн чужӧмыс лои тӧждысяна выражениеа.
— Меным колӧ мунны.
Со тэныд сӧветскӧй газетъяс.
Тӧдмась.
И гиж листовка миян победаяс йылысь.
Дженьыдикӧс, чорыдӧс!
Петкӧдлан Максимычлы.
А сэсся размножайт.
Ки помысь, машинкаӧн, гектограф вылын, кыдзи кужан!
Сӧмын регыдджык.
abu
Сійӧ сетіс Шуралы газетъяслысь сьӧкыдкодь пакет.
— Кытысь сы мындаыс?
— Силин ветліс Северо-Двинскӧй фронт вылӧ...
Но, аддзысьлытӧдз.
Листовкаясысла тэ ордӧ пыралас Греков.
Чесноковлысь поручениесӧ Шурочка выполнитіс сійӧ жӧ луннас.
Ӧні карас ставыс сылы кажитчис мӧдногаӧн.
Кор вӧлі кылас, кыдзи нывбабаяс сералӧны рынок вылын ӧчередьын сулалігӧн, кор вӧлі аддзас улича вылысь гажаа сёрнитысь рабочӧйясӧс, кодъяс лыддисны объявлениеяс финскӧй контораяслысь, кодъяс приглашайтісны ассьыныс согражданасӧ мунны рӧдинаас да гижсявны пароходъяс вылӧ, Шурочка думсьыс долис аслыс: «Тӧдӧны! Тӧдӧны!
Ӧні недыр нин виччысьнысӧ, регыд воас пом».
Кардорса портын тырыс вӧліны суйӧрсайса пароходъяс.
Луннас и войнас грузитчисны.
Тревожнӧя омлялісны сиренаяс.
Кардорысь петӧм бӧрын пароходъяс частӧ сибдывлісны ляпкыдінъясӧ.
Английскӧй да датскӧй капитанъяс видісны роч лоцманъясӧс, кодъяс, найӧ мнение серти, тыртӧмаӧсь фарватерсӧ.
Лоцманъяс ыстысьлісны Двиналӧн изменчивӧя да капризнӧя визувтӧмыс вылӧ, шевгӧдлісны кияссӧ, быттьӧкӧ эз гӧгӧрволыны, мыйын делӧыс.
Портын быд лун вӧліны аварияяс.
Портитчылісны да петавлісны стройысь грузитчан механизмъяс.
Соломбаласа верфь эз вермы справляйтчыны весиг ӧчереднӧй ремонтӧн.
Пӧшти исправнӧй машинаяс разбирайтігас друг лоліны дзик туйтӧмӧн.
Портӧвӧй буксирнӧй пароходъяс вӧйлісны тӧдтӧм помкаяс вӧсна.
Ӧзйывлісны ломтасъяс тыра складъяс.
«Союзнӧй» контрразведка мудзлытӧг корсис век частӧджык лоысь катастрофаяс кузя мыжаяссӧ.
Торнхилл шуис тайӧс «направляющӧй ки» корсьӧмӧн.
Но корсьӧмыс нинӧмӧ эз вайӧдлы.
Кардорын действуйтісны уна сюрс кияс.
Лоцманъяс, крючникъяс, машинистъяс, кочегаръяс, механикъяс, грузчикъяс, слесарьяс, матросъяс, стӧрӧжъяс...
Найӧс оз позь вӧлі кутны.
Найӧ действуйтісны повтӧг, но сэк жӧ осмотрительнӧя да видзчысьӧмӧн.
Наӧн руководитіс сӧмын ӧти кӧсйӧм — кӧть мед мый, а дугӧдны сійӧ грабёжсӧ, коді вӧлі рӧднӧй му вылын.
На пиысь быдӧн думайтісны сӧмын ӧтитор йылысь — отсавны Гӧрд Армиялы, кокньӧдны сылы шедӧдны победа, матыстны интервентъяс игоысь мездысян час.
Кардорса газетъясын полковник Торнхилл кырымпас улын вӧлі йӧзӧдӧма татшӧм предупреждение:
«Став рочьяс, эстъяс, латышъяс да литвасаяс, кодъяс кӧсйӧны мунны Либаваӧ либӧ Ригаӧ, дзик пыр жӧ долженӧсь эвакуационнӧй бюроысь получитны пропускъяс да пуксьыны «Уиллокра» пароход вылӧ.
Предупреждайта, мый тайӧ медбӧръя пароход, код вылӧ вермас получитны места гражданскӧй морт, коді оз служит союзникъяс ордын либӧ роч власьтъяс ордын».
Быттьӧ бомба разорвитчис Кардорын.
Сійӧ луннас, кор Торнхилл йӧзӧдіс ассьыс предупреждениесӧ, Шурочка воис урок вылӧ Абросимовъяс ордӧ.
Векджык сійӧс встречайтліс горничнӧй, пырліс сыкӧд тшӧтш передньӧйӧ, отсавліс сылы пӧрччысьны.
Но талун горничнӧйыс эз вӧв.
Ӧдзӧссӧ восьтіс кухарка Дуня.
— Колльӧдны тіянӧс? — юаліс сійӧ.
Шурочка пырис передньӧйӧ.
Столӧвӧйсьыс джынвыйӧ восьтӧм ӧдзӧсӧд кылісны гора, скӧр гӧлӧсъяс.
Шурочка тӧдіс Абросимовӧс да Кыркаловӧс.
Первойя фраза сертиыс нин сылы лои гӧгӧрвоана, мый столӧвӧяс муніс кутшӧмкӧ ыджыд спор.
— Абу сідз, почтеннейшӧй! — горзіс Абросимов.
— Ме тіянкӧд договаривайтчылі сьӧм вылӧ, а эг тӧвар вылӧ.
Ті Айронсайдкӧд сьӧмӧн юксянныд, а он тӧваръясӧн!
Изволитӧй и меным мынтыны процентъяссӧ наличнӧй сьӧмӧн.
— Менам сьӧмыс абу!
— А мый нӧ ме кута вӧчны тіян плакаясӧн?
Солавны али мый?
Ме частнӧй морт.
Меным пароход оз сетны!
Воасны большевикъяс, кытчӧ ме воштыся сійӧ плакаяснас?
— Оз воны.
Э-э, другӧ!
Таво арнас и Мӧскуа и Питер лоас миян!
— Сідзкӧ нӧ, мыйла ті пышъянныд?
— Ог и думайт пышйыны.
Ме муна Лондонӧ делӧясӧн.
— Сӧранныд! — чирӧстіс Абросимов. — Пышъянныд грабитӧм эмбурнад.
Сэтшӧм жӧ грабитель, кыдзи и миян союзникъяс.
Разбойник-вокъяс!
— Кывзӧй, почтеннейшӧй!..
— Ме занимайтчи экспорт кузя делӧясӧн.
Меным Мефодиев ставсӧ ыстыліс.
Сизимсё либӧ кӧкъямыссё миллион кымын дон грабитінныд!
Зарниӧн!..
Вот мый сулалӧ Кардорлы интервенцияыс!
Да ӧд тайӧ сӧмын на сійӧ, мый артыштӧма!
А мыйта абу на артыштӧма?
— Кывзӧй!..
— Изволитӧй юксьыны!..
Столӧвӧйын грымгысис-уси улӧс.
Кор кылісны воськов шыяс, Шурочка пӧрччис пальтосӧ да мӧдӧдчис детскӧйӧ.
Передньӧйӧ петіс Кыркалов, сы бӧрся Абросимов.
Мыйкӧ аслыс вомгорулас шуӧм бӧрын Кыркалов нетшыштіс вешалкасьыс пальтосӧ да котӧртіс посводзӧ.
Абросимов шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс сы бӧрся.
Шурочкалы окота лои кыдзи позьӧ ӧдйӧджык висьтавны Чесноковлы ставсӧ сійӧс, мый сійӧ кывліс Абросимов ордын.
Но Греков эз волыв.
Аслыс мунны Смольный Буянӧ некутшӧм смысл эз вӧв: предупредиттӧгыд сійӧ ӧдвакӧ сэтысь суас кодӧскӧ.
Некымын лун мысти выяснитчис, мый ветлыны Смольный Буянӧ вообще нинӧмла.
Рытнас Гагаринскӧй скверын демисезоннӧй пальтоа да руд шляпаа кутшӧмкӧ морт мӧдӧдчис Шуракӧд орччӧн.
— Вунӧдӧй явкаястӧ, — Шура вылӧ видзӧдтӧг, ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Силин сюрӧма.
Шура эз на удит гӧгӧр думыштны, кыдзи тӧдтӧм морт кежис бокиса аллеяӧ да саяліс пемыдас.
Сійӧ жӧ рытнас Шура тӧдмаліс, мый заводъясын бара заводиталӧмаӧсь арестуйтавны.
Слухъяс, ӧти лёкджык мӧдсьыс, бара паськалісны карын.
Кымын унджык неудача вӧлі фронт вылын, сымын ёнджыка свирепствуйтіс контрразведка.
Айронсайд дорӧ штабӧ корисны Миллерӧс.
— Ме салдат, — генерал вылӧ видзӧдтӧг шуис Айронсайд. — Кута сёрнитны <rus>по-салдатски</rus>.
Политикаын вӧчсьӧ чӧртыс тӧдас мый. — Зумыштчӧм Миллер вылӧ синбӧжнас видзӧдлӧм бӧрын сійӧ водзӧ нуӧдіс: — Миянӧс нӧйтісны большевикъяс.
Ме шуа весиг унджык: менам сэтшӧм ощущение, мый найӧ вӧтчӧны ме бӧрся.
Но эмӧсь ещӧ и мӧдпӧлӧс, политическӧй соображениеяс.
Президент Вильсон полӧ водзӧсӧ паськӧдны восьса военнӧй интервенция, Черчилль сыкӧд сӧгласен.
Но, ас костаным кӧ сёрнитны, медся главнӧйыс сыын, мый большевикъяс миянӧс нокаутируйтісны.
Та бӧрын ми и заводитім сёрнитны интервенциялӧн мӧдпӧлӧс форма йылысь.
Тайӧ сёрниясыс — абу бур олӧмысь...
— Эм ӧмӧй интервенцияыслӧн кутшӧмкӧ мӧд форма? — гӧгӧрвотӧг юаліс Миллер.
Айронсайд серӧктіс.
— А ті?
А Деникин?
А Юденич?
Этша ӧмӧй ещӧ вермасны лоны мукӧдпӧлӧс формаяс?
Айронсайд локтіс Миллер дінӧ да важмоз сідзжӧ немъяндысьтӧг лапкӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Ті, генерал, лоанныд обеспечитӧмаӧсь вооружениеӧн, сьӧмӧн, мыйӧн колӧ... — Аслас кузь кок йылас катласигтыр сійӧ мӧдіс ветлӧдлыны кабинетӧдыс.
— Благодарита тіянӧс, — нурбыльтіс Миллер.
— Спокойнӧя нуӧдӧй большевикъяскӧд тышсӧ.
Тышыс эз на помась.
Мунӧ вынъяс выльысь группируйтӧм.
Кисьмӧ выль план.
Гашкӧ нӧ, кисьмис нин.
— Ставыс тайӧ зэв бур, — сідз-тадз шуис Миллер, — но ужаснӧ сійӧ, мый ті кӧсъянныд эновтны миянӧс.
— Век жӧ, дона другӧй, мый ми вермам вӧчны?
Ми сьӧлӧмсянь кӧсйим тіянлы отсавны.
Но мый жӧ артмис?
Позицияяс вылын быдлаын сулалім ми, англичана, американечьяс, а тіян салдатъясныд бунтуйтӧны, тіян восстаниеяс!
Мужикъяс миянлы паныд!
Найӧ сідзжӧ бунтуйтӧны.
Ставсӧ тайӧс ми долженӧсь пӧдтыны.
Сӧгласитчӧй асьныд, дона другӧй, тайӧ бессмысленнӧ.
Таысь кындзи, миян рабочӧй союзъяслӧн протестуйтӧмныс парламентын...
Тайӧ вывті дона сувтӧ королевскӧй веськӧдлан котырлы...
Миллер пукаліс вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн да чабраліс тошсӧ.
— Кольӧй кӧть <ns>мыйкӧ-нибудь</ns>, — медбӧрын шуис сійӧ. — Кӧть кутшӧмкӧ частьясӧс.
— Ог вермы!
— Кор ті эвакуируйтчанныд?
— Стӧча ог на тӧд.
Тіянӧс лоӧ ас кадӧ предупредитӧма.
Миллер чеччис.
Сылӧн сьыліыс гӧрдӧдіс.
Сылы вӧлі жар.
— Разрешитӧй прӧщайтчыны... — нурбыльтіс сійӧ.
«Зёлькнита шпораясӧн, веськӧдча да пета кабинетсьыс, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы...»
Но тайӧ сылы эз удайтчы.
Сійӧ слабмис да леститчӧмӧн нюжӧдіс кисӧ Айронсайдлы.
— Гӧгӧрвоӧй, генерал, — шуис сійӧ. — Кыдзи частнӧй морт ме эськӧ тырвыйӧ вӧлі удовлетворитчӧма талунъя встречаӧн, но кыдз Войвыв веськӧдлан котырса член ме ог имеит право...
Ставсӧ та йылысь кора тіянӧс объявитны сӧвещанньӧ вылын.
Гортас локтӧм бӧрын Миллер игнасис кабинетас.
«Пышйыны?..»
Лёк мӧвп!
Сы бӧрся следитӧны уна сюрс офицерскӧй син.
«Шуда морт Марушевский!
Сійӧ Финляндияын нин.
Эм мый вылӧ вежавны!»
Начальство мнение серти, Кардорса портын забастовкаыс кыптіс друг.
Первойсӧ грузчикъяс кыпӧдісны сёрни кутшӧмкӧ сьӧм йылысь, кодӧс абу мынтӧмаӧсь налы тувсовъя навигацияысь.
Налысь норасьӧмсӧ удовлетворитісны.
Та бӧрын регыд мысти причалъяс дорӧ воисны океанскӧй транспортъяс.
Колӧ вӧлі уна грузитчыны.
Портса начальник прикажитіс дзик пыр жӧ босьтчыны уджӧ.
Частнӧй коммерческӧй контораясса, военнӧй ведомствоса да «союзнӧй» штабса кладовщикъяс лӧсьӧдчисны ректыны складъяссӧ.
Йӧзсӧ юклісны грузитчан партияяс вылӧ, выпишиталісны документъяс, пароходъяс вылын восьталісны трюмъяссӧ, пароходъяс вывсянь вадорӧ пукталісны грузӧвӧй трапъяс.
Самӧй грузитчӧм заводитігкежлас ю вылын друг тыдовтчис код тӧдас кодлы принадлежитысь сьӧдасьӧм ичӧтик пу катер.
Сійӧ мӧдіс тювкъявны причалъяс костӧд да пловучӧй буёкъяс костӧд.
Сылӧн пӧвъясысь вӧчӧм рубка пемыд стеклӧ сайысь тыдаліс сьӧд шляпаа морт, коді сулаліс штурвальнӧйкӧд орччӧн.
Ичӧтик катер, гыысь гыӧ сунласиг, воліс то ӧти причал дорӧ, то мӧд дорӧ.
Сьӧд шляпаа морт мыйкӧ горзіс грузчикъяслы, кодъяс виччысисны вадорын.
Сэсся катерыс тӧвзьыліс водзлань.
Мыйкӧ дыра мысти вадорын кылісны горӧдӧмъяс:
— Шабаш!
Дугдӧй уджавны!
Мунӧй, ребята!
Быдлаын лоины грузчикъяслӧн чукӧръяс.
Портса чиновникъяс уськӧдчисны на дорӧ и мӧдісны юасьны да уговаривайтны, но некутшӧм тӧлк эз ло.
Портса канцелярия сэк жӧ дзик пыр йитчис контрразведкаса штабкӧд.
Порт территория вылӧ воисны пулемётъяса суйӧрсайса салдатъяс.
Вӧлі сетӧма приказ некодӧс не лэдзны.
А сэки портысь петанінын чукӧртчисны грузчикъяс.
Пулемётъяс вылӧ видзӧдіг йӧзыс шумитісны, кыліс видчӧм:
— Суйӧрсайса фараонъяс!
Позор...
Лэдзӧй!..
Онӧ имеитӧй право...
Сӧран, мырдӧн всё равно он заставит!
Начальникъяс...
Да нӧйтӧй найӧс!..
Видзӧдтӧ, кутшӧм тшӧг нырвомаӧсь...
Лэдзӧй!..
Салдатъяс сулалісны мыръяс моз, кутісны винтовканысӧ кок дорас да полігтыр гӧгӧр видзӧдлывлісны.
Став сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый, не кӧ офицерыс, найӧ важӧн нин весасисны татысь.
Контора кильчӧ вылӧ петіс портса начальник англичанин Броун.
Сійӧс сопровождайтіс контрразведкаса дежурнӧй офицер.
Броун, коді революцияӧдз плавайтлӧма Добровольнӧй обществолӧн пароходъяс вылын, зэв бура сёрнитіс рочӧн.
— Тырмас ызгынытӧ, ребята! — лёкысь горӧдіс сійӧ. — Мый тіянлы колӧ?
Ми жӧ могмӧдім тіянлысь требованиеястӧ!
Мый нӧ ещӧ?
Мыйся дзуг делӧ тайӧ?
Висьталӧй морт ногӧн.
Мынтысьны кутам фунтӧн, а ог моржовкаӧн*.
*Моржовка — Чайковский веськӧдлан котырӧн лэдзлӧм банкнотъяс, кытчӧ вӧлі серпасалӧма моржӧс.
Кор казяліс, мый воддза радъясас йӧзыс ланьтісны, сійӧ збоймыштіс да горӧдіс ещӧ на гораджыка:
— Весьшӧрӧ, братва!
Эстшӧм-татшӧмӧсь...
Али жӧритнытӧ абу окота?
Мынтысям фунтъясӧн грузитчӧм бӧрын дзик пыр жӧ!
Некод тіянӧс оз тодмышкав...
Вайӧ честнӧя вӧчам!
Куим лунӧн озырманныд.
И ещӧ коньяк бутылкаӧн морт вылӧ быд лун.
Ладмӧ?..
Но, кык бутылкаӧн.
Айда палуба вылӧ!
Сійӧ нарошнӧ сёрнитіс важ портовик моз, сёрнитігас употребляйтіс сэтшӧм кывъяс, кодъяс, кыдзи сійӧ надейтчис, долженӧсь влияйтны грузчикъяс вылӧ.
«Ӧні колӧ эськӧ лыйлыны, — думыштіс Броун. — Но мый вермас вӧчны повзьӧм салдатъяслӧн взвод?
И кытысь босьтны грузчикъяссӧ?
Грузитчаныс зэв уна, сложнӧй, рабочӧй-специалистъястӧг он справитчы!»
— Сьӧлӧмнытӧ бурмӧдінныд и тырмас! — бара шыасис сійӧ грузчикъяс дорӧ. — Ладмим?
Но, марш кантинаӧ*.
Босьт сэсь варенье да кӧмкот.
Тайӧ портсянь премия пыдди!
И сувталӧй асланыд местаясӧ.
Первой уджсӧ заводитасны веськыдвыв вадорса причалъяс да станционнӧйяс.
*Кантина — салдатскӧй лавка.
Татшӧм лавкаясыс вӧліны английскӧй военнӧй ведомстволӧн.
Йӧз чукӧрын друг кыліс шутёвтӧм шы.
Сэк водзлань петіс грузчик, зэв ыджыд тушаа зон, неуна мышкыртчӧма, шенасьысь кузь кияса, ватнӧй жилеткаа, кӧні дзирдалісны ыргӧн кизьяс.
Кӧрт крюка гез ӧшаліс сылӧн ён пельпомас.
Сійӧ эз мун, а небыд бакилӧа кер кодь кыз кокъяснас тапикасис.
Дӧрӧм юрйылыс вӧлі кизявтӧм.
Зэв паськыд гач розьясӧдыс тыдаліс гожъялӧм телӧыс.
Гыжъяснас щӧкасӧ гыжъялыштӧм бӧрын, быттьӧкӧ бырӧдіс нюмсӧ, грузчик шуис:
— Войтырыскӧд эн ворс, Броун.
Абу сійӧ кадыс.
Эн ылӧд сійӧс варенье банканад.
— И тэ эн ворс, Блохин!
Тані абу кабак!
Мый колӧ? — грӧзитіг вочавидзис Броун.
— Нинӧм миянлы оз ков.
Ок тэ! — грузчик довкнитіс юрнас. — Банка, <ns>бу-утылка</ns>!..
Дерьмо!
Миртӧ став озырлун вылас он ньӧб!
Уджавны огӧ кутӧй!
Со тэныд и ставыс.
Лэдз.
Отказывайтчам.
Забастовка.
Контора ӧдзӧс воссис, и кильчӧ вылӧ петіс гӧна розӧвӧй пельяса, ичӧтик кепкаа морт.
Тайӧ вӧлі меньшевик Коринкин.
Йӧз чукӧрыслы сійӧ сувтіс бокногӧн, кисӧ чургӧдіс водзлань да вӧсни гӧлӧсӧн шуис:
— Ӧти здук, ёртъяс.
Пролетарскӧй солидарность требуйтӧ целесообразность.
И общӧй положение видзӧдлас боксянь абу на тӧдса, мый миянлы выгӧднӧ.
Пролетариат, кыдзи пролетариат, обязан...
— Весась сэсь!
Долой иудаясӧс!.. — ызӧбтіс йӧз чукӧр.
Дежурнӧй офицер кутіс тайӧ ичӧтик мортсӧ гырддзаӧдыс да йӧткыштіс контораӧ.
Йӧз чукӧрын друг кодкӧ горӧдіс:
— Делегация колӧ бӧрйыны!
Медым делегация висьталас...
— Зэв бур!
Бӧрйӧй, — шыасис Броун.
Сэки кыліс Чесноковлӧн гӧлӧс:
— Обсуждайтнысӧ нинӧм...
Резолюциясӧ получитанныд!
— Кутшӧм резолюция?
— Ми ӧтказывайтчам уджавны политическӧй помкаяс вӧсна.
Резолюциясӧ лоас ыстӧма.
— Коді тайӧ?
Локтӧй ме дорӧ.
Броун корсис синъяснас сійӧс йӧз чукӧрысь, но гыалысь юръяс саридзысь нинӧм вӧлі оз позь разберитны.
Йӧз чукӧрын бара кылісны горӧдӧмъяс:
— Огӧ кутӧй грузитны заграницаӧ...
Огӧ лэдзӧй нуны роч эмбур...
Чӧрту!
Долой грабительясӧс!
Кыліс английскӧй офицерлӧн увтчан кодь команда.
Сійӧ приказывайтіс салдатъяслы лыйлыны.
Но гӧлӧсыс сылӧн воши йӧз шумас:
— Эк, ті...
Мед тіянӧс!
Оз артмы, сволочьяс!
Жуглӧй, ребята!
Он повзьӧдӧй!
<ns>До-олой</ns>!..
Весасьӧй Рочмуысь!
Весасьӧй, морт виысьяс!..
Грузчикъяс уськӧдчисны пулемётъяс дорӧ, пӧрлӧдлісны найӧс.
Блохин жугліс пулемётъяссӧ кӧрт лӧмӧн.
Крюкъяснас ӧвтчигтыр йӧзыс уськӧдчисны салдатъяс вылӧ, вӧтлісны контораӧ Броунӧс да дежурнӧй офицерӧс.
Сэсся торжествуйтысь, грознӧй йӧз чукӧр жугліс конторасьыс ӧшиньяссӧ, вӧтліс охранасӧ да, «Интернационал» сьылігтыр, ыльнитіс улича вылӧ.
Портӧ тӧвзисны-воисны кык грузӧвик, кӧні вӧліны контрразведкаса салдатъяс.
Но вӧлі сёр нин.
Портын некод эз вӧв.
Порт территория вылысь вӧлі аддзӧма некымын листовка:
«Коді тайӧ наглӧй грабительясыс да вӧръясыс, тайӧ звермӧм хищникъясыс, тайӧ мерзавечьясыс да разбойникъясыс, кодъяслы сӧветскӧй мортлӧн олӧмыс оз сулав и кӧпейка?
Тайӧ — англичана да американечьяс...
Найӧс интересуйтӧ миян крайлӧн озырлуныс: вӧр, пушнина, промыселъяс...
И найӧ локтісны, кыдзи волӧны бандитъяс да морт виысьяс!
Первойсӧ вир, лыйлӧмъяс, морт виалӧм.
Сэсся кушӧдз, сунисторйӧдз, подлӧя грабитӧм.
Пӧшти миллиард шайт зарни дон найӧ грабитісны нин миянлысь чужан Кардор муӧс, нэмӧвӧйся роч муӧс.
А кыдзи рӧзӧритісны сиктӧс!
Тайӧс весиг он вермы артавны шайтъяс вылӧ.
Опустошитӧма Кардорӧс.
Опустошитӧма Мурман карӧс!
Дас во кежлӧ водзвыв, абу кӧ унджык кежлӧ, орӧдӧма миян крайлысь овмӧссӧ.
Вӧтлӧй тайӧ живодёръяссӧ да вампиръяссӧ!
Водзсасьӧй!
Задерживайтӧй ставсӧ, мый позьӧ.
Найӧ тшӧгисны грабёж помысь.
Но тайӧ хищникъяслы век на ещӧ этша.
Ӧні найӧ нуӧдӧны миянлысь медбур морскӧй суднояснымӧс.
Грузитӧны корабльяс вылас миянлысь паровозъяс.
Эн лэдзӧй тайӧс вӧчны, кӧть мед мый эз ло!»
Ӧшиньӧ сяркӧдіс зэр.
Стеклӧас сылӧн ӧтмоза да шуштӧма сяркӧдӧмысь оз вӧлі позь унмовсьны.
Шурочка чеччис, ӧзтіс карасин лампа, сайӧдіс бисӧ небӧгӧн, медым би югӧрыс оз веськав узьысь челядь вылас.
Сьӧлӧм вылас сылӧн эз вӧв лӧсьыд.
Карас видзӧднысӧ вӧлі ставыс на важкодь.
Сійӧ жӧ патрульяс.
Сідзи жӧ нуӧдавлӧны арестованнӧйясӧс.
Сідзи жӧ тшыгъялӧны Маймаксаын да Соломбалаын рабочӧйяс.
Колӧ шуны, ӧні ещӧ на ёнджыка мӧдісны тшыгъявны: вӧр пилитан заводъясын абу некутшӧм удж.
Газетъяс горзӧны кутшӧмкӧ национальнӧй ополчение йылысь, Айронсайдлӧн да Миллерлӧн ӧчереднӧй выдумка йылысь.
Но тайӧ ополчениеас некод оз кӧсйы мунны.
Карті ветлӧны слухъяс портын массӧвӧй забастовка йылысь.
Грузчикъяс пыдди портӧ босьталӧны прӧст олысь йӧзӧс, ылӧдлӧны найӧс безработнӧйяс паёкӧн.
Но бастуйтысь рабочӧйяс куталӧны найӧс.
Некымын рабочӧй пикетӧс арестуйтісны.
Висьталӧны, мый Мудьюгысь дерзкӧя пышйӧмаӧсь уна каторжана.
Кутӧмаӧсь сӧмын неунаӧс, мукӧдъясыс пышйӧмаӧсь код тӧдас кытчӧ.
Шурочка важӧн нин некодӧс эз аддзыв ас йӧз пиысь.
Тайӧ медся страшнӧйыс...
Друг кодкӧ таркнитіс посводз ӧдзӧсас.
Шура чеччис.
Таркӧдісны мӧдысь.
«Неужели бара арест?» — повзьӧмпырысь думыштіс сійӧ да котӧрӧн петіс посводзас.
— Коді сэні?
— Ме, Шура...
Регыдджык восьты! — кыпыд гӧлӧсӧн вочавидзис Потылихин.
Сійӧ котӧрӧн пырис жырас, аскӧдыс тшӧтш вайис саридз, зэр, тӧв дук.
Паськӧмыс сылӧн вӧлі ва, кӧть пыдзырт.
— Тэ?..
Локтін ме ордӧ? — чуймӧмӧн юаліс Шура.
— И весиг конспирациятӧг, — гажаа вочавидзис Потылихин. — Талун сэтшӧм нин войыс, Шура.
Ог тӧд, мый лоас аски...
А талун локті!
— Мый лои?
— Шурка!
Пышйӧны!..
Интервентъяс пышйӧны! — жыртырнас горӧдіс Максим Максимович.
Шура пуксис койка вылас.
Сылӧн гӧрддзасис горшыс.
Сійӧ муртса эз бӧрддзы, но вермис кутны асьсӧ.
— Мунам!
Тэ должен видзӧдлыны.
Помасис, Шурик! — горзіс Потылихин. — Но, пасьтась нин.
Мӧдім!
— Чесноков ордӧ тэ пыралін?
— Эг, Соломбалаын сійӧ.
Шура да Потылихин мунісны котӧрӧн набережнӧй вылӧ.
Пристань дорын тыдалісны салдатъяслӧн шеренгаяс.
Пӧнаръяс югӧр улын кажитчис, мый найӧ ньӧжйӧник, быттьӧ тойяс, кыссьӧны корабельнӧй трапъяс кузя.
Суднояс муналісны ӧти бӧрся мӧд.
Некод найӧс эз колльӧд, весиг белогвардеечьяс.
Портын ыпъялісны военнӧй имущество тыра складъяс.
Ставсӧ, мый «союзникъяс» эз вермыны босьтны сьӧрсьыс, ӧзталісны.
Сотчисны английскӧй да американскӧй аэропланъяс, сотчис пызь, сотчис бензинӧн киськалӧм сакар.
Сотчис салдатъяслӧн обмундирование.
Мый ӧзтыны вӧлі оз позь, вӧйтісны Двинаӧ: орудиеяс, снарядъяс, уна сё машинаяс.
И куш та серти нин Миллер гӧгӧрвоис, мый Айронсайдлӧн став кӧсйысьӧмъясыс вӧлӧмаӧсь пустӧй фразаӧн.
Сійӧ муніс «союзнӧй» штабӧ висьтавны протест.
— Ті правӧсь, генерал, — сылысь кывзӧм бӧрын шуис Айронсайд, — но делӧыс лои вывті дзуг.
Сёр нин!
Ми огӧ кӧсйӧй снабжайтны большевикъясӧс вооружениеӧн да продовольствиеӧн.
<rus>До свидания</rus>.
Аддзысям Лондонын.
Маймаксаын ыпъявны заводитісны заводъяс.
Штабнӧй командаса салдатъяс, кодъяс кольліны на Кардорӧ, некодлы эз разрешитны весиг матыстчыны пӧжар дорас.
Пристаньдорса площадь вылын тырыс вӧліны, телегаяс, экипажъяс да машинаяс.
Уна сё салдатъяс кыскалісны сундукъяс, чемоданъяс, ыргӧн томанъяса сьӧкыд кучик кофръяс.
Телегаясысь ректалісны шкапъяс, пызанъяс, рояльяс, дозмук, ковёръяс, лампаяс.
Стальнӧй шлема салдат кыскис пельпом вылас ыджыд фикуса пельса, коді сулавліс Айронсайд кабинетын.
Сы бӧрся котӧртіс мӧд салдат, коді шинель пӧла улас дзебӧмӧн нуис садӧк, кӧні вӧліны жоньяс.
Пристань дорын сулаліс пароход старшӧй офицерскӧй составлы да дипломатическӧй корпуслы.
Тані салдатскӧй шеренгаяс пӧвстын кыссис тшӧтш шляпаяслӧн, котелокъяслӧн, зонтикъяслӧн вӧсньыдик, тіралысь поток.
Корабльвывса прожекторъяс би югӧр улын фуражкаясас дзирдалісны зарни жгутъяс да гербъяс.
Ларри сулаліс трап дорын да горзіс салдатъяс вылӧ, кодъяс грузитісны трюмӧ штабнӧй ящикъяс.
Прӧйдитіс зарни ӧчкиа ичӧтик японец, прӧйдитісны прансузъяс, скандинавъяс, англичана, американечьяс — Френсислӧн да Линдлейлӧн наместникъясыс, — прӧйдитісны налӧн секретарьясыс, клеркъяс, слугаяс.
Ставӧн найӧ жуисны, ӧта-мӧднысӧ тойлалісны, горзісны, тэрмасисны.
Ӧти американскӧй экспортёр уси истерикаӧ: сійӧ вунӧдӧма гостиницаӧ сьӧмсӧ...
Потылихин да Шурочка сулалісны пакгаузлӧн пу вевтулын, пес чипасъяс дорын.
Сэні жӧ вӧлі ещӧ некымын морт.
Карас унаӧн на эз тӧдны, мый лои.
Пышйысь палачьяс дорӧ ыджыд лӧглун да мезмӧм кузя ыпъялысь радлун тыртісны Шурочкалысь сьӧлӧмсӧ.
— Вот и збыльысь нин пышйӧны вӧръяс моз арся пемыд войнас, — кодкӧ шуис пемыдас кыз гӧлӧсӧн. — Бандитъяс и эмӧсь...
Ставсӧ ойдӧдісны вирӧн, ставсӧ грабитісны!
И усйысьӧны!
— Брӧдягаяс!
Швачкӧбтыны эськӧ на улӧ мина... — юрӧбтіс кодлӧнкӧ мӧд кыз гӧлӧс.
— А найӧ, кодъяс пукалӧны креслӧясын Лондонъясын да Нью-Йоркъясын, чигаркаяс куритӧны!
Сійӧ заправилӧяссӧ, сволочь-империалистъяссӧ, вот кодӧс колӧ первой кыскыны кывкутӧмас...
Коді заводитіс бойнясӧ?
Найӧ...
Найӧ горшӧдзыс вир пиын.
Потомстволӧн суд вылӧ!
Историялӧн пролетарскӧй суд вылӧ став тайӧ черчилльяссӧ!
Шурочкакӧд орччӧн сулалісны том зонъяс-рабочӧйяс.
— Со мунӧ, гадина! — лӧгпырысь шуис на пиысь ӧти. — Видзӧд, видзӧд!
Ок, скӧтина!
Кыдзи сӧмын сійӧс муыс кутӧ, сукин сынӧс, палачӧс!
Прожектор би югӧр улысь Шура аддзис Айронсайдӧс.
Сійӧс сопровождайтісны штабнӧй офицеръяс.
Полӧмӧн гӧгӧр видзӧдіг Айронсайд тувччис трап вылӧ да мӧдіс восьлавны сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧкӧ поліс, мый сылы вот-вот кучкасны мышкуас.
Видзчысьӧм йылысь дзикӧдз вунӧдӧмӧн Шурочка ён, скӧр гӧлӧсӧн горӧдіс площадьтырнас:
— Лоӧй ті проклятӧсь, морт виысьяс!
Йӧз чукӧр дрӧгмуніс.
Салдатъяс заводитісны ызгыны, кодкӧ котӧртіс, кусласьны кутіс прожектор.
Потылихин кватитіс Шураӧс киӧдыс да уськӧдчис пес чипасъяс костӧ.
Сэсся найӧ петісны пемыд переулокӧ да вошисны.
Заводитісны шутьлявны караулъяс.
Тӧвзис верзьӧма пикет.
Но площадь мӧдар помас, Гагаринскӧй сквер сайын, кодкӧ бара горӧдіс:
— Лоӧй ті проклятӧсь, морт виысьяс!
...Тіралысь зэв ыджыд би сюръяяс кыпӧдчисны Кардор весьтӧ.
Кар помын уналаын ыпъялісны пӧжаръяс.
Карӧ кольӧм «союзнӧй» контрразведкалӧн группа, смертнӧй казньӧн повзьӧдлӧмӧн, запрещайтіс кусӧдны пӧжаръяссӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
Сентябр 27 лунсянь Кардорын вӧлі йӧзӧдӧма осаднӧй положение.
Подполковник Ларри кольччис Миллер дорӧ, Миллер жӧ кутчысис Кардорын сӧмын сэкся общӧй обстановка ради.
Войвылын решительнӧй поражение получитӧм бӧрын Вильсон да Черчилль вӧчисны ставка Деникин вылӧ.
Сылысь армиясӧ ставторнас, весиг офицер-наблюдательясӧн да консультантъясӧн, снабдитӧм бӧрын найӧ мӧдӧдісны сійӧс сӧветскӧй власьтлы паныд.
Октябрын Деникин босьтіс Украина, босьтіс Орёл да матысмӧ нин вӧлі Тула дорӧ.
Владимир Ильич Ленин объявитіс лозунг: «Ставӧн Деникинлы паныд тыш вылӧ!»
Сталин ёрт муніс Лунвыв фронт вылӧ.
Решающӧй сражениелӧн тайӧ лунъясас Антанта, медым отсавны Деникинлы, Петроград вылӧ мӧдӧдіс Юденичлысь корпус.
Юденич локтіс кар бердӧдз.
Квайтӧд армия должен вӧлі ассьыс уна вын сетны Петроградлы отсӧг вылӧ.
Та вӧсна Войвылын мыйкӧ дыра бара лои чӧв-лӧнь.
Но мыйӧн сӧмын Сталин ёртлӧн гениальнӧй план серти Деникинӧс вӧлі пасьвартӧма, Юденичӧс шыбитӧма Эстонияӧ, а колчаковечьяслысь колясъяссӧ бырӧдӧма, Войвыв фронтлы вӧлі сувтӧдӧма мог вуджны наступлениеӧ да бырӧдны миллеровскӧй бандаясӧс.
Партия, ЦК, Мӧскуа обеспечитісны Войвыв фронтса войскаӧс став колананас.
Войвылӧ воалісны эшелонъяс, кодъяс вайисны йӧзӧс, орудиеяс, боеприпасъяс, шоныд обмундирование.
Фронт вылӧ воисны бронепоездъяс.
Заводитісны гӧтӧвитчыны локтан решающӧй бойяс кежлӧ.
Кардорса рабочӧйяс, дерт, эз вермыны тӧдны та йылысь.
Но найӧ тӧдісны, мый сӧветскӧй власьт помнитӧ на йылысь, и терпитны вермытӧг виччысисны Гӧрд Армияӧс.
Найӧ веритісны, мый мезман часыс матын, и тайӧ веритӧмыс сетліс налы вын венны тшыглун, кӧдзыд да висьӧмъяс, кодъясысь ёна мучитчисны карын олысьяс.
Январ тӧлысся ӧти турӧба войӧ Соломбалаын мезонина пу керкаын, коді вӧлі каналсянь неылын, Чесноков ордӧ чукӧртчисны большевикъяс.
Ӧшиньсӧ вӧлі тупкӧма эшкынӧн.
Пукалісны сиська биӧн.
Двинасянь, лёкиник крышасӧ таркӧдіг, пӧльтіс чизыр тӧв.
Чесноков передайтіс ёртъяслы сводка, кодӧс получитӧма вӧлі Квайтӧд армияса Политотделысь.
Сведениеясыс вӧліны радуйтанаӧсь.
— Ещӧ тӧлысь, ёртъяс, не унджык.
Квайтӧд армия регыд помалас переформирование...
И сэки...
Чесноков вӧлі, кыдзи и век, спокойнӧй.
Бӧръя кадас сійӧ ёна мучитчис цынгаысь, висисны кокъясыс, и сійӧ ветліс беддьӧн.
— Ӧтитор йылысь энӧ вунӧдӧй, — ёртъясыслы шуис Чесноков. — Войтыр зэв ёна волнуйтчӧ...
Вот Потылихин лыддьӧ, мый судоремонтникъяс оз выдержитны, бара выступитасны.
Но тайӧ лоас бесплоднӧй выступление.
Водз на, ёртъяс.
Весьшӧрӧ жертваяс!
Колӧ бӧрйыны кадсӧ...
Помнитанныд, кыдзи Ильич бӧрйис Октябрся восстание вылӧ кадсӧ?
Ми ӧд абу анархистъяс.
Рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн вирыс медся донасьыс дона.
А ӧні Ларри бара зэлӧдіс гайкасӧ, кыдзи шуласны, помӧдзыс.
Бара лыйлыны заводитісны йӧзсӧ.
— Тэсӧ ачыд регыд он мӧд котравны! — шуис Потылихин. — Тэныд ньӧти оз позь ӧні петавлыны ывла вылас.
Тэнӧ кыйӧдӧны, ме тӧда.
— Ме нинӧм...
Меным оз ковны некутшӧм явкаяс. — Чесноков гажаа нюммуніс. — Менӧ Кардор дзебӧ.
И портовикъяс, и Соломбала, и вӧр пилитан заводъясын.
Миянлы ӧні колӧ кыпӧдны войтырлысь сьӧлӧмсӧ.
Медым юрсӧ оз ӧшӧдны.
Шогӧ мед оз усьны.
Ӧні колӧ чӧжны вынъяс.
Коді, оз кӧ пролетариат, кутас кыпӧдны дзикӧдз рӧзӧритӧм Кардорӧс?
Шурочкакӧд орччӧн пукаліс вушйӧм матросскӧй шинеля ыджыд тушаа ён мужчина.
Сійӧс вайӧдіс Потылихин.
Чесноковлысь горша кывзӧм бӧрын выль ёртыс юаліс:
— Збыль-ӧ?
Навернӧ, регыд?
— А тэ чайтан, ме баю-бай сьыла, — сурова шуис Чесноков. — Весьшӧрӧ али мый няня моз бурӧда?
Медым и ті йӧзыслы баю-бай сьылінныд?
Тӧлысь мысти, тӧлысьӧн-джынйӧн мысти миян йӧз лоасны танӧсь.
Тадзи и висьтав ребяталы!
...Кор ставӧн муналісны, Чесноков да Шурочка кольччисны кыкӧн.
Базыкиналы ӧпаснӧ вӧлі войнас мунны карӧдыс.
Но Чесноковлӧн вӧлі сӧмын ӧти койка.
Сійӧ тшӧктіс Шурочкалы водны узьны.
— А тэ?
— Ме ещӧ тані час кымын ола, а сэсся муна медник ордӧ, орччӧн олӧ.
Смел зонмыс, нинӧмысь оз пов.
Миян, Шурочка, эмӧсь уна замечательнӧй йӧз, кодъяс помтӧг преданӧсь сӧветскӧй власьтлы.
Кор накӧд паныдасьлан, ещӧ на ёнджыка окота лоӧ овны, тышкасьны, мунны водзӧ...
Мыйӧн ме ловъя?
Йӧзӧн, ей-богу!
Насянь и кыпыдлун и вын.
Вот либӧ босьт зонсӧ, коді тэкӧд орччӧн пукаліс.
Нинӧм, мый видзӧднысӧ прӧст.
Сійӧ Блохин, грузчик...
Подпольеын миянкӧд тшӧтш.
Сиськыс вӧлі помасьӧ.
Чесноков матыстчис ӧшинь дорас да босьтіс эшкынсӧ.
Тӧлысь югӧрыс пырис жырйӧ, коді кажитчис ӧні торъя нин кӧдзыдӧн, шуштӧмӧн, гажтӧмӧн.
Шура водіс койка вылас.
— Ньӧжйӧджык восьлав.
Уліас кыласны, Аркадий.
— Нинӧм.
Сэні сідзжӧ ас йӧз, — вочавидзис Чесноков да друг серӧктіс. — Меным, тӧдан, мый дум вылӧ уси?
Павлин!
Войнас, Сӧветӧ бӧрйысьӧмъяс бӧрын буретш, сы вылӧ уськӧдчасны бандитъяс...
Белогвардеечьяс, дерт!
Сійӧ мунӧ, вӧлӧмкӧ, Петроградскӧй проспект кузя.
Бандитъясыс винтовкааӧсь.
А Павлин найӧс кутшӧмкӧ лёкиник пистолетӧн вӧтлӧма.
Ок, и боеч вӧлі!
Жаль, мый сійӧ абу миянкӧд!
Но, узь.
Ме тані пукышта ещӧ ӧшинь дорас...
Мечтайтышта.
Сійӧ бара матыстчис ӧшинь дорӧ.
Шымыртны позьтӧм войвывса кар сулаліс тӧлысь улын, быттьӧкӧ сійӧс вӧлі дорӧма эзысьысь.
Ни ӧти би.
«Кутшӧм паськыд!..
И ставсӧ быттьӧ кӧлдуйтӧма, — думайтіс Чесноков. — Но, абу нин дыр, другӧ...
Мездам кӧлдуйтӧмсьыс!»
1920 вося февраль 5 лунӧ Войвыв фронтса войскалы вӧлі лыддьӧма воззвание:
«Ёртъяс!
Победаяс, кодъясӧс шедӧдіс Гӧрд Армия быд фронт вылын, восьтӧны миянлы туй.
Юденич абу.
Колчакӧс виӧма помӧдз.
Деникин олӧ медбӧръя лунъяс.
Но абу на став сӧветскӧй мусӧ весалӧма разбойникъясысь.
Войвывса крестьяна век на чужеземец-капиталистъяс ярмо улынӧсь.
Американечьяс да англичана, кодъясӧс жугӧдіс Гӧрд Армия Вынва вывса бойясын, асланыс поражение бӧрын тэрмасьӧмӧн эновтісны Кардор, войтыр лӧглунысь да войтыр местьысь полӧмӧн.
Тэрмасьӧмӧн найӧ мунісны ещӧ и сы вӧсна, мый англияса да америкаса пролетариат мунӧ интервентъяслы паныд, и кӧть сэні и абу вооружённӧй революционнӧй тышыс, но рабочӧйяс окажитчисны способнӧйӧн влияйтны асланыс капиталистическӧй веськӧдлан котыръяс вылӧ.
Найӧ выступайтӧны интервенциялы паныд.
Черчилль ошйысис, мый сентябрын усяс Петроград, а декабр кежлӧ — Мӧскуа.
Но Черчилльлӧн, Вильсонлӧн, Ллойд-Джорджлӧн да Клемансолӧн, тайӧ хищникъяс пиысь медся лёкъясыслӧн, империализм зверьясыслӧн, планъясыс киссисны, найӧс жугӧдіс Гӧрд Армия.
Ми, Ленин шуӧм серти, выиграйтім войтыркостса капитализмкӧд тяжба.
Колис Миллер да англо-американскӧй офицеръяслӧн группа.
Капиталлысь волясӧ выполняйтӧмӧн найӧ век на увтыртӧны миянлысь рӧднӧй Войвылӧс.
Войвылын ми долженӧсь сідзжӧ победитны!
Медым Сӧветскӧй канмуын ӧтар помсянь мӧдарӧдзыс шпорӧдчӧны гӧрд знамяяс!
Нуӧй найӧс Еджыд саридз дорӧдз!
Йӧткыштӧй саридзас насильникъяссӧ, дзикӧдз да пыр кежлӧ мездӧй Войвылӧс чужеземечьяслӧн да интервенцияса лакейяслӧн иго улысь.
Тіянӧс виччысьӧны архангельскса рабочӧйяс, крестьяна!
Водзӧ, ёртъяс!
Кардорӧ!»
Фролов дивизияса кык полк водзӧ вӧлі пуктӧма мог — наступайтны противниклӧн главнӧй, ёна укрепитӧм позиция вылӧ, коді вӧлі Шипилиха ю пӧлӧн, Вынвалӧн шуйга вадор кузя.
Валерий Сергунько ӧні командуйтіс тайӧ полкъясса ӧти батальонӧн.
Андрейӧс да Жемчужныйӧс ыстісны сы дорӧ кыдзи политработникъясӧс.
Боечьяслы ковмис мунны джуджыд лымйӧд, пӧрӧдны вӧрсӧ да ас выланыс кыскыны тайга вомӧн орудиеяс.
Вӧлі нелямын градусысь кӧдзыдджык.
Валерийлы эз ӧтчыд тӧдвылас усьлыны Шенкурск вӧсна бойяс.
Сійӧ ӧні тӧдіс, кыдзи колӧ действуйтны татшӧм сяма обстоятельствояс дырйиыс.
Кыкнан полкыс локтісны Шипилиха ю дорӧ да лӧсьӧдчисны атакаӧ.
Кор пемдіс, сӧветскӧй батареяяс, кодъяс вӧліны Двина веськыд вадорын, заводитісны лыйлыны противникӧс.
Биыс вӧлі ураганнӧй.
Артиллерийскӧй подготовка окажитчис сэтшӧм эффективнӧйӧн, мый батальонъясыс атака дырйиыс эз воштыны ни ӧти мортӧс.
Но противник ӧтчаяннӧя кутчысьліс быд рубежӧ.
Шипилиха вӧсна чорыд бой кыссис стӧч вит сутки чӧж.
Медбӧрын миллеровечьяс бӧрыньтчисны.
...Выль бой водзвылын Валерийлӧн батальоныс шойччис вӧрын, Звоз сиктсянь неылын.
Узисны лым вылын битӧг.
Войнас разведчикъяскӧд локтіс Люба.
Андрей медводз встретитіс сійӧс да веськыда лым толаӧд нуӧдіс сійӧс вӧр чащаӧ киссьӧм стӧрӧжка дорӧ, кӧні пукалісны Жемчужный да Валерий.
— Но, кыдзи нин сэні? Миллеровечьясыслӧн?.. — мунігмозыс Любалысь юасис Андрей.
— Да дзик слабӧсь, — мудзпырысь вочавидзис сійӧ. — Ме, колӧ шуны, прӧйдиті на пӧвстті привидение моз,
эз казявны весиг!
Дурмӧмаӧсь, буракӧ, чӧртыс мед найӧс нуас! — Люба шыбитіс кепысьсӧ да еджыд маскировочнӧй халатсӧ. — Кынми.
— Регыд шонтысям! — гажаа шуис Андрей. — Артиллерия дзик пыр заводитас.
Решитісны кучкыны талун жӧ асъявылыс, медым противник эз удит окопайтчыны.
Андрей вӧлі пася, зэлыда тасмаасьӧма, пеля шапкаыс лэччӧма синкымӧдзыс, и та вӧсна сійӧ кажитчис стрӧгӧн, мужественнӧйӧн.
— Тэ вот мый, комиссар, — быттьӧкӧ ас тӧдлытӧгыс шусис Любалӧн, — тэ ёна водзӧсӧ эн сюйсьы, пӧжалуйста.
Кутчысь.
А то тӧвзян век ставсьыс медводзын.
Слава зарабатывайтан?
— Йӧюк, — меліа шуыштіс Латкин.
— Да ӧд ме мыйла шуа, — правдайтчис Люба. — Енмыс тӧдӧ, кутшӧмкӧ тэ...
Мый тэкӧд вӧчсьӧ, некор он думыштлы...
Гажтӧмыс менӧ сёйӧ.
Друг да медбӧръя бояс дзикӧдз сгинитан.
Сылӧн винёв, нимкодь киясыс кутчысисны Андрей пасьӧ.
Вомдоръясыс, синкымъясыс, синъясыс, юрсиыс, весиг табак дукыс, кодӧс Люба сэтшӧма эз радейтлы, — ставыс вӧлі дона сылы, сы вӧсна мый найӧ вӧліны Андрейлӧн.
— Югыд шондіӧй менам, — ньӧжйӧник долис Люба. — Но, вӧч сідз, кыдзи ме кора.
Андрей скӧрмис:
— Ме, Люба, вӧча сійӧс, мый должен вӧчны!
Тэ гӧгӧрво!
Ёртъяс менам сэнӧсь, кулӧмаяс и ловъяяс.
Коді на вӧсна отомститас, ме кӧ йӧз мышку сайӧ кута дзебсясьны?!.
Асылӧдзыс вӧлі матын нин.
Югдігас заводитчис артиллерийскӧй подготовка.
Кор орудиеясысь мӧдісны лыйлыны враг тылӧ, батальонъяс паськӧдчисны некымын цепӧ да мӧдӧдчисны атакаӧ.
Мӧд цепсӧ Андрей ачыс нуӧдіс.
Асыввылын енэжыс югдіс пыр ёнджыка.
— Ӧдйӧджык!
Не тӧвйыны жӧ тані миянлы, — шуис сійӧ аслас боечьяслы.
Ас водзвывсьыс Андрей аддзис Валерийӧс да Жемчужныйӧс, кодъяс скачитісны верзьӧмӧн.
Найӧ саялісны ляпкыдик кыддза вӧрӧ.
Друг сярӧбтіс пулемётнӧй очередь.
Жунькъявны мӧдісны пуляяс.
Эрд вылын атакуйтысьяслы воча мӧдӧдчисны враглӧн цепьяс, кодъяс муртса тыдалісны асъя ру пырыс.
Томиник кыддза рас весьтын укйӧдліс шрапнель.
Враг лыйліс яростнӧя, кутшӧмкӧ лёк ӧтчаяниеӧн.
Расысь петіс Валерийлӧн ранитчӧм вӧлыс да уси, сутшкысис юрнас лым толаӧ.
Вражескӧй цепьяс наглӧя матыстчисны.
Жемчужный, винтовканас ӧвтчиг да мыйкӧ горзігтыр, котӧртіс аслас батальонса цепьяс водзын.
Пансис рукопашнӧй бой.
Андрей бергӧдіс ассьыс боечьяссӧ да нуӧдіс найӧс сідзи, медым кучкыны враг кузя тылсяньыс.
Штыкӧвӧй схватка дырйи Андрей мыйвынсьыс кучкис прикладнас каскаа офицерлы.
Сійӧ ойӧстіс да, юрас кутчысьӧмӧн, пӧри лым вылас.
Противниклӧн цепыс ори, салдатъяс уськӧдчисны кытчӧсюрӧ, кутісны пышйыны.
Найӧс паныдалісны Валерийлӧн кык рота.
Вражескӧй салдатъяс уськӧдчисны котӧртны вӧрлань, кӧні надейтчисны аддзыны спасение.
Но вӧрас сулаліс коймӧд батальон.
Сійӧ встретитіс врагӧс пулемётнӧй биӧн, и миллеровечьяс уськӧдчисны бӧрлань.
Но тані найӧс топӧдісны кипыдӧс костын блинӧс моз.
Петіс шонді.
Бой мунігас Андрей эз и казяв, мый сылӧн ранитчӧма веськыд киыс.
Андрей шыбитіс вирысь кӧтасьӧм кепысьсӧ, сюйис кисӧ сӧстӧм кӧдзыд лым пиӧ, сэсся перйис зепсьыс бинт да кӧрталіс.
Сикт помын, гумла дорын, Андрей аддзис Валерийӧс да Жемчужныйӧс.
— Кӧні Люба? — тӧждысьӧмӧн гӧгӧр видзӧдіг Сергуньколысь юаліс сійӧ.
— Лыжникъяскӧд!
Преследуйтӧ врагӧс.
— Эз ылав эськӧ мед!..
— Эн тӧждысь. — Валерий нюммуніс. — Абу сэтшӧм морт.
Кужӧ воюйтнысӧ.
— Да, ещӧ ӧти лун... — ыджыд кыпыдлунӧн шуис Жемчужный, — и босьтам Емецкӧй!
...Бригадалӧн наступлениеыс вӧлі стремительнӧй да победоноснӧй.
Миллерӧн мырдӧн мобилизуйтӧм салдатъяс бунтуйтчисны.
Ӧні эз нин сӧмын ӧтка йӧз, но быдса батальонъяс да полкъяс вуджлісны Гӧрд Армияладорӧ да сэсся тышкасьлісны сы радъясын.
Кытчӧсюрӧ разаліс 4 Войвыв полк.
Сылӧн салдатъясыс дзебсясисны вӧрса сиктъясын.
Крестьяна найӧс не сӧмын дзеблавлісны да вердлісны, мыйӧн вермисны, но и нуӧдлісны вӧрса трӧпаясӧд сійӧ местаясӧ, кӧні вӧліны Гӧрд Армиялӧн частьяс.
Некутшӧм мераяс эз вермыны сувтӧдны войскаясын заводитчысь возмущайтчӧмсӧ.
Уна полкъясын действуйтісны подпольнӧй большевистскӧй группаяс.
Восстаниелӧн пламяыс лунысь-лун паськаліс.
Миллерлӧн фронтыс киссис да жугласис, кыдзи тӧщӧ сісь пу.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый местнӧй газетъяс век на упорнӧя чӧв олісны, фронт вылын лоӧмторъяс йылысь правдаыс воліс и Кардорӧдз.
Квайтӧд армияса Политотделлӧн листовкаясыс ветлісны нин киысь киӧ.
Йӧзыс кывзысьлісны: оз-ӧ кыв на карӧдз ылын мунысь бой шыыс?
Но фронтыс вӧлі Кардорсянь сё кызь верст сайын на.
Миллер вуджис овнысӧ подполковник Ларри ордӧ, контрразведка помещениеӧ.
Газетъясын вӧлі печатайтӧма татшӧм обращение: «Граждана горожана, крестьяна, рабочӧйяс!
Тырмас больгыны, дзик пыр жӧ уджӧ!
Министрсянь писарӧдз дружнӧя ӧтув кыпӧдчӧмӧн кучкам большевикъяс кузя, венам найӧс.
Сӧмын дыр эн кӧсйысьӧй, эн дыр лӧсьӧдчӧй!
Веськӧдлан котырса да земскӧй сӧвещанньӧса господа членъяс, петкӧдлӧй пример, мунӧй медводзын, а ми тіян бӧрся.
Миллер».
Тайӧ «обращениеыс» кыпӧдліс презрительнӧй серам весиг ассьыныс миллеровечьяслысь.
Контрразведчикъяс кватайтлісны матросъясӧс да рабочӧйясӧс, кодъяс издевайтчӧмӧн горзылісны пристаньясын: «Мунӧй медводзын!»
Ларрилӧн команда бара нулывліс йӧзсӧ Мхиӧ.
Повторяйтсисны кольӧм вося кровавӧй тулыслӧн став ужасъясыс.
Но ӧні расстрелъясыс некодӧс нин эз вермыны повзьӧдны.
Карса окраинаясын, Соломбалаын, Кузнечихаын, Быкын да Бакарицаын, челядь гижавлісны беддьӧн сӧстӧм лым вылас: «Мунӧй медводзын!»
Фабрикаясын да заводъясын вот-вот виччысисны Гӧрд Армиялысь воӧм.
Рабочӧй казармаясын, хижинаясын да хибаркаясын тшыг нывбабаяс вуралісны гӧрд флагъяс.
Кажитчӧ вӧлі, мый войтыр оз выдержит, ыльнитас-петас уличаяс вылӧ да веськалас Ларриӧн сувтӧдӧм полицейскӧй командаяслӧн пулемётъяс би улӧ.
Карӧд лун и вой ветлӧдлісны патрульяс.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, Потылихин да Чесноков удитісны волыны быдлаӧ: портӧ и железнодорожнӧй мастерскӧйясӧ, Маймаксаын да Соломбалаын рабочӧй общежитиеясӧ.
Подпольнӧй комитетлысь бӧръя заседаниесӧ вӧлі назначитӧма Греков ордын.
Кӧть кӧзяиныслӧн и нинӧм эз вӧв, шома капустаысь кындзи, сійӧ пуксьӧдіс гӧсьтъяссӧ пызан сайӧ.
— Ми олам восстание водзвылын, — сёрнитіс Чесноков. — Ми долженӧсь кыпӧдны рабочӧйясӧс первойя позянлун дырйи.
Тэ, Максимыч, ӧні нин сёрнитчы йӧзыскӧд заводъясын.
Портын да кӧрттуй вылын тэныд отсалас Блохин.
Базыкина сёрнитас кодсюрӧкӧд интеллигенция пӧвстысь.
— Ми аддзысьлам Смольный Буянын? — юаліс Потылихин.
— Да... — вочавидзис Чесноков. — Висьтав ставныслы, мый ӧні йитӧдсӧ пондам кутны быд лун...
Организация ставнас талун вуджӧ боевӧй положение вылӧ.
Телеграфкӧд йитӧд эм?
— Эм, — шуис Греков. — Сэні менам племянник уджалӧ.
— Ставӧн долженӧсь лоны дасьӧн...
— Ме кывлі, мый миллеровечьяс лӧсьӧдчӧны власьтсӧ передайтны меньшевикъяслы, — нюмъялігтыр шуис Греков.
— Чепуха! — торкис сійӧс Чесноков. — Власьтсӧ босьтас рабочӧй класс...
Сійӧ кӧзяин.
Лун-мӧд мысти нин миян бара лоасны Сӧветъяс...
Кӧрттуйвывса грузчикъяс заводитісны забастовкасӧ сідзи жӧ друг, кыдзи и портовикъяс.
«Ни ӧти снаряд фронтлы!» — клянитчисны найӧ.
Контрразведкалы пӧшти быд рабочӧй кажитчис большевик-заговорщикӧн.
Но арестуйтны ставнысӧ оз вӧлі позь, и подполковник Ларри, ассьыс вынтӧмлунсӧ гӧгӧрвоӧмӧн, мӧдӧдчис фронт вылӧ, Средь-Мехреньга сиктӧ, коді вӧлі Емецкӧй местечкоӧ ключевӧй позицияӧн.
Мехреньга ю районын Хаджи-Мурат босьталіс ӧти сикт бӧрся мӧдӧс.
Сылы коли прӧйдитны некымын верст, медым воны Средь-Мехреньга сиктӧдз.
Коннӧй атакаӧн сійӧ бырӧдіс заставаяс, орӧдіс став туйяссӧ да пехота отсӧгӧн кытшаліс сиктсӧ.
Средь-Мехреньгаса гарнизон, кӧні артавсис сюрсӧн-джынйӧнысь унджык морт, веськаліс осадаӧ.
Осаждённӧйяс быд лун зілисны писькӧдчыны, но эз вермыны.
Резервсӧ, кодӧс ыстісны Емецкӧйсянь, Хаджи-Мурат жугӧдіс.
Ларри пукаліс сиктын да проклинайтіс сійӧ минутсӧ, кор сійӧ локтіс татчӧ.
Сиктын жугӧдлӧм ӧшиньяса керкаясын сулалісны пулемётъяс.
Кор заводитчылісны атакаяс, контрразведчикъяс, кодъясӧс Ларри сувтӧдіс тайӧ пулемётъяс дорас, ӧтчаяннӧя лыйсисны пулемётъясысь.
Но главнӧй назначениеыс налӧн вӧлі мӧд.
Тайӧ пулемётъяс отсӧгӧн Ларри поддерживайтіс порядок аслас войскаын.
Салдатъяслӧн зумыш, грӧзитчысь чужӧмъясыс эз петкӧдлыны сы дорӧ некутшӧм дӧверие.
Полкса командир Чубашоккӧд тшӧтш Ларри поліс, мый кыптас восстание.
Полкын ставыс вӧлі калитчӧма пределӧдз.
Офицеръяс зілисны не петкӧдчыны салдатъяс пӧвстын.
Полкса став олӧмӧн веськӧдлісны унтеръяс.
Кыптіс-содіс недовольство да лунысь-лун грӧзитчис петны ортсыӧ.
Ларри и тані вӧлі вынтӧм.
Контрразведчикъяслӧн команда, кодӧс сійӧ вайӧдіс аскӧдыс Кардорысь, дерт, эз вермы справитчыны быдса полккӧд.
Осада дасӧд луннас мӧд батальонса салдатъяс долженӧсь вӧлі вежны ассьыныс ёртъяссӧ, кодъяс вӧліны передньӧй крайса окопъясын.
Салдатъяс, кодъяслы колӧ вӧлі мунны передӧвӧй вылӧ, асывнас водз чукӧртчисны тувъялӧм вичко водзӧ.
Офицеръяс эз на вӧвны.
Сэні кылісны горӧдӧмъяс:
— Мый сэні!
Сідзи и шуам...
Долой окопъяс!
Не мунны — и ставыс!
Паперть вылӧ, кӧні гартчисны лымчиръяс, петіс унтер Скребин, ыджыд, ён морт, батальонлӧн запевала да вожак.
— Ребята! — площадьтырнас горӧдіс сійӧ. — Кор нӧ, огӧ кӧ талун?
Кодъяс ёна полӧны, сувталӧй бокӧ, вешйӧй!
А ми заводитам!
Мырдӧн миянӧс кыскисны тайӧ пон видзанінас!
Мый вӧсна пӧгибайтны?
Американскӧй холуйяс вӧсна?
Вокъяс локтасны да юаласны: «А тэ мый вӧчин, кор ми кисьтім вир?
Пӧкӧритчылін?»
Да ӧд йирмӧг босьтас, юрсиыд сувтас.
Думыштлӧй сӧмын...
Ті, крестьянскӧй пиян!
Абу ичӧт челядь.
Да ӧд и кага, коді рушкуысь петас, <rus>во-всю</rus> нин горзӧ.
Мый нӧ миян гӧлӧсным абу?
Винтовкаясным абу?
Скребин друг кутіс чувствуйтны ас дорсьыс кутшӧмкӧ движение, кылісны гора гӧлӧсъяс.
Пельпомнас салдатъясӧс йӧткаліг паперть дорӧ воӧ вӧлі полкӧвӧй командир Чубашок.
Сы бӧрся восьлаліс Ларри.
Американец уськӧдчис унтер вылӧ:
— Мый тэ горзан?
— Не тэныд тӧдны, порсьлы! — лӧгысла бледӧдіг вочавидзис Скребин.
Ларри кыскис свисток, но, кӧдзыд сынӧдас свистокыслӧн тіралан шы разавтӧдз, унтер-офицер кучкис американецлы прикладнас пельпомас.
Ларри турбыльтчис забор дорӧ да тэрыба кутіс разьны пистолет кобурасӧ.
— Энӧ вугралӧй, ребята! — командуйтіс Скребин. — Штыкнад сійӧс!
Салдатъяс горзігтыр уськӧдчисны американец вылӧ.
Сэки жӧ босьтісны и Чубашокӧс.
Ларрилысь шойсӧ шыбитісны эрд вылӧ мерлинаӧс моз.
Сійӧ жӧ луннас салдатъяс арестуйталісны мукӧд офицеръяссӧ, и полк вуджис Хаджи-Муратладорӧ.
Сӧмын на помасис бой.
Кӧрттуй дорын лымйыс сьӧдӧдӧма.
Быдлаын туплясисны жуглӧм металл кусӧкъяс.
«Гӧрд моряк» да «Зенитка» бронепоездъяс торпыригӧдз кырссьӧмаӧсь миллеровечьяслысь бронепоездсӧ.
Ӧні туйяссӧ весалісны стальнӧй лӧмысь.
Холмогорскӧй станциялань нуӧдісны пленнӧйясӧс.
Туй пӧлӧныс сотчисны бипуръяс.
На дорын, киясаныс оружиеаӧсь, чукӧрӧн-чукӧрӧн пукалісны красноармеечьяс да матросъяс.
Бипуръяс дорын сьылісны:
«Омскӧй правительӧс» неважӧн вӧлі лыйлӧма Иркутскын.
Штабнӧй поезд сулаліс бронепоездъяс сайын.
Фролов да Гринева петісны вагонысь да мӧдӧдчисны трӧпаӧд, коді муніс кӧрттуй пӧлӧн.
Анна Николаевна сӧмын на воис Вӧлӧгдаысь.
Гринева волнуйтчигтыр висьталіс Сӧветъяслӧн VII съезд вылын Ленинлӧн речь йылысь:
— Тэ кӧ эськӧ аддзылін, Павел Игнатьевич, кутшӧм бушков лыбис, кор Ильич шуис: кӧсйи эськӧ ме видзӧдлыны, кыдзи тайӧ господаыс, Вильсон да мукӧдъяс, пӧртасны олӧмӧ ассьыныс выль планъяссӧ...
Видлӧй, господа!..
Мыйта уверенность таын вӧлі: «Видлӧй, господа!»
Комиссарлӧн чужӧмвывса чукыръясыс мӧдісны вӧрны, синъясыс лукава югнитісны.
— Ильичыд висьталас!
А Сталин ёрт вӧлі?
— Эз.
Сійӧ вӧлі сэки Коннӧй армияын.
Руководитіс военнӧй действиеясӧн лунвылын.
А ӧд Деникинӧс пасьвартісны Сталин ёрт план серти.
А планыс вӧлі гениальнӧй!
Неважӧн Сталин ёрт воліс Мӧскуаӧ, Совнаркомлӧн заседание вылӧ.
Но сійӧ бара муніс.
Вӧтлӧ деникинечьясӧс веськыда Сьӧд саридзӧ, — содтіс сійӧ. — Кад нин и миянлы вӧтлыны белякъясӧс Еджыд саридзӧ.
Важӧн нин кад!
— Вӧтлам! — шыасис Фролов.
— А мерзавец Семенковскийӧс, — шуис Гринева, — позорӧн «исковтӧдісны» штабысь.
Главкомкӧд тшӧтш сійӧ ӧні абу нин делӧ вылын.
— Сэтчӧ налы и туйыс, — дӧвӧля шуис Фролов.
Любаша узис сарайын, кыдзи и век, юр вылӧдзыс турунӧн вевттьысьӧмӧн.
Пӧвйысь вӧчӧм стен щельясӧдыс писькӧдчис слабиник, быттьӧкӧ кымӧръясӧн дугдывтӧг саявлысь тӧлысь югӧр.
Турунсьыс чапкис пӧдӧм дук, кыдзи арын вӧрын сісьмысь коръясысь.
Кодыр садьмис, Люба дыр куйліс восьса синъясӧн да кывзіс, кыдзи ылі эрд вылын лёкысь омлялісны кӧинъяс.
Сійӧ думайтіс старик Тихон йылысь: «Кӧні нӧ сійӧ?
Кӧні менам батьӧй?»
Сарайӧ пырис Андрей.
— Он узь, Люба? — юаліс сійӧ.
— Ог!
Лок... — нюмъялігтыр вочавидзис сійӧ. — Да ӧдзӧссӧ пӧдлав.
Абу ӧд гожӧм.
Андрей матыстчис ӧдзӧс дорӧ.
Гӧгӧр вӧлі джуджыд лым.
Джуджыд, крут гӧра йылын, коді ылысяньыс кажитчис неприступнӧйӧн, омӧля тыдаліс Усть-Мехреньга сикт.
Му весьтын ставсьыс медъюгыда ыпъяліс Полярнӧй кодзув.
Енэжас видзӧдігӧн Андрейлы тӧдвылас уси Войвывса Аврора, зэв бур будущӧй йылысь Николай Платоновичлӧн кывъясыс, беломорскӧй пургалӧн омлялӧмыс, караульнӧйяслӧн горӧдлывлӧмъяс...
Сы паметьын асьныс кыптывлісны кывъясыс «Мудьюжанка» сьыланкывлӧн, кодӧс сійӧ сьывліс Базыкинкӧд.
Сарай ӧдзӧссӧ клоп-пӧдлыштӧм бӧрын Андрей пуксис Люба дорӧ.
— Кӧсъян, Люба, — ньӧжйӧник шуис сійӧ, — ме тэныд сьыла сьыланкыв, кодӧс ми сьывлім Мудьюгын?
— Сьыв, — сідз жӧ ньӧжйӧник вочавидзис Люба.
И Андрей заводитіс негора, чирӧмкодь гӧлӧсӧн, быттьӧ аддзис асьсӧ бара Мудьюгысь, ӧтлаын Базыкинкӧд, Егоровкӧд, Маринкинкӧд, Жемчужныйкӧд:
Мыйкӧ дыра найӧ пукалісны чӧв олігтыр.
«Ӧні ставыс тайӧ ылын...
Ставыс бӧрӧ коли», — думыштіс Андрей.
— Лӧсьыд сьыланкывйыс, — думайтігтыр шуис Люба. — А пулемётъяссӧ вайисны? — друг юаліс сійӧ мӧд, делӧвитӧй тонӧн.
— Вайисны, — вочавидзис Андрей. — Регыд заводитам.
Ме тэла локті.
Люба петіс турун пиысь, пыркнитчис да кутіс выль пӧв кӧмасьны.
— Ӧні видзӧдлім Валерийкӧд карта, — шуис Андрей. — Емецкӧй, Сия, Холмогоры... и Кардор...
Заветнӧй Кардор!..
Кор найӧ петісны сарайысь, войся енэжас качис ракета, коді ылысяньыс вӧлі кодзув кодь.
— Но, Дзарахохов заводитіс, — тэрыба шуис Андрей. — Сигнализируйтӧ!
Мунам ӧдйӧджык, Люба.
Бронепоездъяс тӧвзисны водзӧ.
Дас вит верст сайын на бӧрвылын муніс дивизиялӧн штабнӧй поезд.
Медводзын, туйсӧ восьтіг, тӧвзис «Гӧрд моряк».
Грымакыліс броня.
Бронированнӧй паровозсӧ ас костаныс топӧдіг дрӧгнитлывлісны бронеплощадкаяс.
Головнӧй батареяын Жилин сёрнитіс артиллеристъяскӧд.
Драницын пукаліс тыртӧм снаряднӧй ящик вылын да гижис письмӧ Лёлялы, коді кольліс Шенкурскӧ сы вӧсна, мый друг висьмис тыыс:
«...Ӧбиднӧ, мый тэ абу миянкӧд, но дзоньвидзалуннад шутитны оз позь.
Тӧдан, Лёля, менам олӧмын некор эз вӧв татшӧм боевӧй подъёмыс, кыдзи ӧні.
Первойысь на бронепоезд вылын!
Специальнӧ вӧзйыси, медым практика вылын видзӧдлыны, мый сійӧ сэтшӧмыс!
Зэв бура уджалӧны пехотакӧд да конницакӧд взаимодействуйтігӧн.
Сӧмын жаль, мый рельсъясыс этша...
Тӧрыт ӧти перегонысь аддзылі Фроловӧс.
Сійӧ корис гижны тэныд медся нежнӧй привет.
Кардор!
Тэ кӧ эськӧ тӧдін, рӧднӧйӧй менам, кутшӧм унатор кутӧ тайӧ кывйыс меным!
Ме казьтывла, кутшӧмӧн ме вӧлі кык во сайын, кор Фролов босьтіс менӧ железнӧй защита нима аслас отрядӧ...
Сэки унаӧн, сы лыдын и ачыс Фролов, видзӧдлывлісны ме вылӧ кӧсӧя.
А ӧні ставыс шуӧны «Драницын ёрт»...
Да, рӧднӧйӧй, господьлӧн туйясыс, кыдзи шулісны 1917 воӧдз, тӧдмавтӧмӧсь.
Ме тӧда сӧмын ӧтитор: миян быдӧнлӧн сьӧлӧмыс тырӧма гордостьӧн сы вӧсна, мый шедӧдім ыджыд, серьёзнӧй победа, мый пресловутӧй «дас нёль державаӧс» парским, мый...
Тайӧ «мый»-ыс зэв уна, бӧрыннас гижа.
Лоасны-ӧ ещӧ бойяс?
Сомневайтча.
Не сӧмын тайӧ коньӧр Миллерсӧ, кодлӧн ставыс чажакылӧ-косясьлӧ, но и медся ён врагсӧ эськӧ ми ӧні чышкыштім му вывсьыс.
Татшӧм натискӧн мунӧ победаясӧн воодушевитчӧм армия, кодӧс создайтісны Ленин — Сталин...
Меным окота, медым тэ лӧсьӧдчин локны Кардорӧ.
Тайӧ лунъясас ми сійӧс босьтам.
Сэні пыр жӧ ковмасны пропагандистъяс, а найӧ зэв этшаӧнӧсь!..»
Бронепоезд надзмӧдіс мунан ӧдсӧ да сувтіс.
Драницын видзӧдліс Жилин вылӧ и, кор аддзис сылысь тӧждысяна синъяссӧ, ырскӧбтіс-чеччис.
— Мый сэтшӧмыс?
Моряк лэптыштліс пельпомъяссӧ да бронированнӧй вагон ӧдзӧсӧд чӧв олігтыр чеччыштіс муас кӧрттуй полотно вылӧ.
Драницын мӧдӧдчис сы бӧрся.
Букыд енэжын рувъялісны сук кымӧръяс,
и кӧть вӧлі коймӧд час на, но вӧлі сэтшӧм пемыд, мый Драницын эз вермы гӧгӧрвоны, мый тыдалӧ сьӧдыс ыліас, коді потшӧма поездлы туйсӧ.
Наблюдатель вештіс синъяс дорсьыс бинокльсӧ да горӧдіс:
— Да, тайӧ йӧз, ёртъяс!
Гӧрд флагъясаӧсь!
Боечьяс чеччышталісны бронеплощадкаяс вылысь.
Воссисны башняясын люкъяс.
— Миянӧс встречайтӧны, — Жилин шуис Драницынлы, коді босьтіс бинокль.
Сьӧд тошка моряк чужӧм вылын петіс нюм.
— Сувталӧй стройӧ, ёртъяс! — мукӧд дырся серти стрӧгджыка горӧдіс сійӧ. — Рапортуйтам, кыдзи пӧлагайтчӧ, его величество войтырлы!
Кӧрттуй полотно кузя и прӧстӧ лым кузяыс тэрмасигтыр локтісны мужчинаяс, нывбабаяс, челядь, старикъяс.
Крестьяна чукӧрын, кодъяс тэрмасисны бронепоезд дорӧ, кылісны горӧдӧмъяс.
Медводзын тӧвзисны-котӧртісны детинкаяс.
Полотно пӧлӧн вӧчӧм тӧвся туйӧд воисны рӧзвалляяс.
Некымын рӧзвалльӧ вӧлі доддялӧма кӧръясӧс.
Кымын матӧджык йӧзыс воисны бронепоездлань, сымын ёнджыка шымыртліс найӧс восторг чувство.
Ставсьыс медводзын котӧртіс пемыдгӧрд рӧма дукӧса крестьянин. Сы дукӧслӧн сосъясыс вӧліны сэтшӧм кузьӧсь, мый котӧртігас сійӧ век лэптыштлывліс.
Сы бӧрся котӧртіс тулупа да руд гынсапӧга том ичмонь.
«Ура-а!..» — горзісны детинкаяс.
Быттьӧкӧ панласигтыр, котӧртісны нывъяс да зонъяс.
Дзик ставсӧ панйис да петіс медводзӧ пеля шапкаа, лапша ичӧтик мужик, кодлӧн киас вӧлі плеть.
Пасьяс да ватнӧй ковтаяс увсьыс нывбабаяслӧн тыдалісны уна рӧма ситеч юбкаяс.
— Рӧдимӧйяс...
Дыр виччысянаяс...
Воинныд!
Жилин да Драницын аддзисны нывъяслысь синваӧн доршасьысь, югъялысь да паськыда восьтӧм синъяссӧ, мужикъяслысь тіралысь тошъяссӧ, зонъяслысь волнуйтчӧмысла да котӧртӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧмъяссӧ.
Жилин приказ серти стройӧ сувталӧм боечьяс эз выдержитны да уськӧдчисны крестьяналы воча.
— Ура!.. — папахаяссӧ сынӧдӧ качӧдліг горзісны найӧ.
— Донаӧй менам, пиукӧй менам, — лыддьӧдліс косіник старука.
Сылӧн пыктӧм, гӧрдӧдӧм синлапъясас доршасис синва, сійӧ, лӧзӧдӧм вомдоръяса, писькӧдчис Драницын дінӧ, бӧрддзис да уси сылы ки вылас.
Сы мыш сайын сулаліс кузь тушаа, косіник старик.
Тӧлыс летйӧдліс сылысь пӧшти пельпомӧдзыс лэччӧм дзор кудрияссӧ.
Сійӧ юрбитіс да шуаліс:
— Тані, артав, йӧзыс нёль сиктысьӧсь...
Обществоӧн петім, — висьтавліс эжтӧм тулупа ӧти крестьянин. Сылӧн пельпом саяс ӧшаліс берданка.
— Энӧ полӧй? — сылысь юаліс Жилин.
— А мыйысь? — Крестьянин серӧктіс. — Дерт, зверыд эргӧ кулігас.
Да ми сійӧс, мыйӧн сӧмын уси пидзӧс вылас, нӧшкӧн юрас колскӧбтім.
Пышйӧ миллеровщина!
Миян асланым нин, войтырлӧн юралӧм!
Сӧветъяс!
— Кыдзи олінныд?
— Эк!.. — шушкыльтіс дзор старик. — Томйӧз — партизанитны, а ми, вермытӧмъяс, пӧгибайтім, вой суис.
Дзикӧдз эськӧ косьмим, рӧдимӧй...
Да ребята век шуалісны: «Терпит, Мӧскуасянь выручка локтӧ...»
abu
abu
Крестьянин нюмъялігтыр видзӧдіс дзор старик вылӧ.
— Вермин виччысьны, дед?
— Бур, Мартьяныч!
Господьлы слава!
— А ті абу-ӧ партизан? — крестьянинлысь юаліс Драницын.
Крестьянин, пиньсӧ жерйӧдліг, нюммуніс.
— Партизанъяс...
А ті онӧ тӧдӧй, кӧні Макин Яков?
Важӧн нин сійӧс мыйкӧ воштім.
— Ловъя!
Отрядыс сылӧн ставнас пырис миян ӧти полкӧ.
Пыр жӧ Шенкурск босьтӧм бӧрын.
А мый, тӧдса?
— Бабушкалы свӧяк, да душа серти рӧдня, — шутитыштіс партизан.
Бронепоезд дорӧ воисны рӧзвалляяс.
Нывбабаяс вайисны боечьяслы гӧснеч: кын йӧв, чери, картупеля шаньгаяс.
Крестьяна юӧртісны Жилинлы, мый татысянь некымын верст сайын пышйысь Миллеровечьяс взорвитӧмаӧсь туйсӧ.
Мужикъяс вӧзйысисны удж вылӧ.
Налӧн обозын вӧлі заптӧма нин черъяс, пилаяс, зыръяс.
— Отсасьны локтім, — шуалісны крестьяна. — Нӧйтӧй сукин сынъясӧс ёна, петкӧдлӧй пуж.
Час мысти туйсӧ восстановитісны.
Бронепоезд мӧдӧдчис водзлань.
Ледокол «Минин» сулаліс рейдын.
Сы дорсянь Двина вомлань кыссис йияс пӧвстті писькӧдӧм сьӧд туй.
Вӧлі зэв кӧдзыд.
Сьӧкыд морскӧй буксир поддерживайтіс фарватерсӧ, коді регыд мысти тупкысьліс йи коркаӧн.
Лун и вой сійӧ жугліс да йӧткаліс йисӧ.
«Мининлӧн» нырса да бӧжса палубаяс вылын пулемётъяс дорын сулалісны суйӧрсайса салдатъяс.
Найӧ вӧліны иноземнӧй корпуслӧн колясъясыс.
Найӧ гегдісны-кынмисны асланыс лёкиник шинель кежсьыныс.
Команда пыддиыс ледокол вылын уджалісны белогвардейскӧй морскӧй офицеръяс.
Миллер объявитіс асьсӧ диктаторӧн да вуджис овнысӧ «Минин» вылӧ.
Ледокол вылын отоплениеыс эз действуйт, офицеръяс жӧ лӧсьӧдны сійӧс эз кужны.
Пароходлӧн кыз кӧрт бортъясыс ӧвтісны кӧдзыдӧн, каюта стенъясыс гыӧртісны, иллюминаторъяс кынмисны, ӧдзӧсыслӧн ыргӧн вугъясас куш кинад оз позь вӧлі инмӧдчывны.
Но медся страшнӧйӧсь вӧліны, дерт, фронт вывсянь юӧръяс.
Полковник Брагин кывъяс серти, коді локтіс Миллер дорӧ докладӧн, полк бӧрся полк вуджлісны большевикъясладорӧ, а крестьяна бунтуйтісны.
Докладсӧ кывзӧм бӧрын диктатор горӧдіс, мый оз кӧсйы кольччыны власьт бердӧ да мый дась сетны сійӧс кодлы колӧ, кӧть и меньшевикъяслы.
— Сідз, ваше превосходительство, — нурбыльтіс Брагин. — А кыдзи нӧ ми?
— Нинӧм ог тӧд.
— Армия...
— Кутшӧм армия?!
— равӧстіс Миллер.
Суйӧрсайса офицеръяс асьныс вайисны ледокол вылӧ ассьыныс чемоданъяснысӧ да норасисны Миллерлы, мый карын беспорядок, весиг носильщикъяс абуӧсь.
— Патераясӧ коли уна ценнӧй кӧлуй, некутшӧм позянлун петкӧднысӧ абу.
Бур, мый кӧть асьным ловйӧн петім.
Карса олысьяс горзісны: «Тырмас, грабитінныд!»
Ті сӧмын думыштӧй, кутшӧм наглость!..
Кардорса уличаясӧд гӧрд флагъясӧн ветлӧдлісны йӧз чукӧръяс.
Рабочӧйяслӧн процессия, кодӧн юрнуӧдісны Чесноков, Потылихин, Греков, «Интернационал» сьылігтыр, воис тюрьма дорӧ да жугӧдіс воротасӧ.
Охранаыс ньӧти эз водзсась.
— Восьталӧй камераяссӧ! — горзісны рабочӧйяс. — Кӧнӧсь политическӧй заключённӧйясыс?
Политическӧйяссӧ лэдзӧй!
Тюрьма дворыс ӧдйӧ тырис йӧзӧн.
Повзьӧм надзирательяс ключьяснас котралісны каменнӧй коридоръясӧд да восьталісны камераяс.
Тюрьма ызгис.
Омӧльтчӧм, мучитчӧм йӧз, кодъяс пиысь уналӧн тӧдчисны чорыда нӧйтӧм туйясыс, Чесноковӧс аддзӧм бӧрын уськӧдчисны сы дорӧ:
— Аркадий!
Аттьӧ!..
Мый тайӧ?
Восстание?
Ставыс помасис?
— Регыд помасяс, ёртъяс!
Петӧй ӧдйӧджык...
Пасьтасьӧй!
Чолӧмала тіянӧс рабочӧйяс да крестьяна нимсянь...
abu
— Кӧлуйсӧ вайӧ! — надзирательяслы горзісны заключённӧйяс.
Потылихинӧс кытшалісны мездӧм морякъяс, портовӧй служащӧйяс, рабочӧйяс.
— Максимыч!
Рӧднӧй!
Гӧрд Армия воис?
— Локтӧ, ребята!
— Олӧм!
Вӧля!
Вокъяс!.. — Нимкодьысла кодкӧ бӧрддзис.
Базыкина котӧртіс нывбабаяс олан камераясӧ.
— Миян дорӧ, ёртъяс, миян дорӧ!
Дворсянь кыліс победнӧй, торжественнӧй песня:
— Ёртъяс, воис месть вӧчан час!
Энӧ разӧдчӧй, ёртъяс!.. — коридорын горзіс турунвиж чужӧма зэв ёна омӧльтчӧм морт.
— Кӧні Силин Дементий? — ӧти надзирательлысь юаліс Греков.
— Одиночнӧй камераын.
— Восьты!
Кор одиночнӧй камералӧн ӧдзӧсыс воссис, нырас ӧвтыштіс горшад сатшан лёк сісь дук.
Куш нар вылын, кодӧс вӧлі вевттьӧма лёкиник тряпьеӧн, куйліс морт.
Сылӧн юр улас пӧдушка пыддиыс вӧлі гаровтӧм няйт рӧгӧза.
Тайӧ дзикӧдз нюкыртчӧм существосӧ, стӧчджыка шуны, тайӧ морт кодь модаасӧ, Греков муртса вермис тӧдны, мый сійӧ некор шогсьывтӧм старик-балагур Дементий Силин.
— Мездлун, Дементий!
Чеччы! — горӧдіс сійӧ.
— Мый сэтшӧмыс?.. — муртса кывмӧн шӧпнитіс Силин.
— Чеччы!
Тюрьмасӧ мездам!
Да мый тэкӧд лои?
— Ме муннысӧ ог вермы.
— Мый сэтшӧмыс?
— Ставсӧ жуглісны-чегъялісны...
Киясӧс, кокъясӧс...
Суставъясӧс чегъялісны.
Пытайтісны.
Тыӧс...
Мускӧс...
Вӧркъясӧс...
Ставсӧ нинӧмӧ вайӧдісны.
Сійӧс пӧдтіс.
Зэвтчӧмсьыс сылӧн чужӧмас чепӧсйисны гырысь пӧсь войтъяс.
— Ларри...
Аркадийӧс корсис!
Тӧдмавны кӧсйис месянь, кӧні сійӧ.
Первойсӧ чегъяліс кокъясӧс да киясӧс...
Сэсся нӧйтіс.
«Ловъя шой вӧча, висьталан!»
А ме полі йӧймӧмысь...
Тшӧкті лыйлыны...
Оз!
Сэтшӧм пон!..
— Энлы, Дементий, энлы, рӧднӧй!
Эн мучит асьтӧ.
Дзик пыр жӧ ме кора йӧзӧс нӧсилкаӧн, мӧдӧдам тэнӧ больничаӧ...
Став тайӧ аддзылӧмторсьыс ёна чуймӧм Греков котӧртіс тюрьмаса канцелярияӧ.
Сэні ӧдзӧс дорас сулаліс бледӧдӧм, волнуйтчысь Чесноков.
— Ужас! — шуис сійӧ. — Камера тырыс морт шойяс...
Керъясӧс моз штабельӧ тэчӧма.
Медбӧръя луннас...
Массӧвӧя лыйлӧм...
Юрсиыд сувтӧ.
Троицкӧй проспект кузя ньӧжйӧник муніс йӧз чукӧр.
Юргис «Интернационал».
Шпоракылісны гӧрд флагъяс.
Дзик тӧдтӧм йӧз кутлісны ӧта-мӧднысӧ, бӧрдісны, поздравляйтісны чужеземнӧй игоысь мездысьӧмӧн.
Кажитчис, мый ӧні некод нинӧм оз думайт, йӧзыс радлӧны да сьӧкыд занимайтчыны делӧӧн.
Но вооружённӧй рабочӧйяслӧн группаяс сувталісны нин складъяс дорӧ, занимайтісны штаб, банк, телеграф, босьталісны грузӧвикъяс.
Тайӧ группаяснас руководитіс Чесноков.
Миллер немвиччысьтӧг пышйис войнас, ставсьыс гусьӧн, сідзи жӧ, кыдзи и Айронсайд.
Водзвылас муніс «Минин», а сы бӧрвылын яхта «Ярославна», кӧні тырыс вӧліны штабникъяс да архангельскса буржуазия.
Кыкнан судно вывсьыс бияссӧ вӧлі кусӧдӧма.
Соломбаласа том рабочӧйяс петісны вадорӧ да некымынысь лыйисны залпӧн ледоколӧс, коді жугліс йи насянь верстджын сайын.
Но задержитны ледоколсӧ эз вӧв некутшӧм позянлун.
Сійӧ жӧ войнас Квайтӧд армияса радистъяс примитісны юӧр: Кардорын кыпӧдчисны рабочӧйяс, Миллер пышйис.
Бронепоездъяс да штабнӧй состав сулалісны Тундра станцияса платформа дорын, Кардорсянь матын.
Фролов получитіс юӧр сы йылысь, мый регыд мысти некымын частьясӧс найӧ командиръяс да политработникъяс юрнуӧдӧм улын мӧдӧдасны лунвылӧ помӧдз жугӧдны Деникинӧс.
Лунвыв фронтса армияясын ӧтиӧ назначайтсисны Фролов да Драницын.
Валерий Сергунькоӧс командование ыстіс Мӧскуаӧ военнӧй курсъяс вылӧ.
Андрей, веськыд киас серьёзнӧя ранитчӧм бӧрын, бӧр мӧдӧдчис университетӧ.
Сыкӧд тшӧтш лӧсьӧдчис мунны и Люба.
...Сторожевӧй постъяс дорын югыда сотчисны бипуръяс.
Андрей да Люба вӧлі мунӧны лым туй кузя.
Кор найӧ ӧтвесьтын лоины бараккӧд, кӧні сійӧ овліс ӧтлаын Матвей Жемчужныйкӧд, Андрей мӧдіс висьтавлыны, мый тані вӧлі гожӧмнас, но Люба кывзіс сылысь сідз-тадз.
— Мый йылысь тэ думайтан? — юаліс сылысь Андрей.
— Пола, — вочавидзис сійӧ. — Ог кӧсйы мунны тэкӧд Питерӧ.
Воасны образованнӧй йӧз, а ме бакӧста мӧс моз.
Ог, ог!
Тыдалӧ, ставыс помасис!
Тӧлыс венчайтіс миянӧс Онега вылын!
Но, и зэв бур!
А ӧні прӧщай, сьӧлӧмшӧрӧй.
Абу меным вылӧ Питерыс.
Татчӧ кольчча...
Либӧ вӧзйыся Павел Игнатьевичлы, медым босьтас менӧ тшӧтш аскӧдыс...
Прӧщай, менам муса друг!
Лёкторсӧ ог си.
Меным окота, медым менам тэкӧд сӧмын бур вӧлі...
Нэм чӧжыд помнит Любаӧс.
— Да тэ мый выдумывайтан? — волнуйтчигтыр шыасис Андрей. — Ӧд решитін нин, кажитчӧ?
И друг сэсся, ог мун.
— Ог нин!
Енмыс мед видзас вӧтлысьны.
Ог нин! — долис Люба. — Батьӧс ещӧ колӧ корсьны...
Кӧні мый сійӧ?
Андрей кутіс Любаӧс киӧдыс.
— Люба, абу нин миян батьным...
Пӧгибнитіс! Палач... Флеминг... виис сійӧс.
— Кыдз сідз виис?.. — шуис сійӧ. — Ог гӧгӧрво.
Тайӧ юӧрыс Любалы вӧлі дзикӧдз лӧсявтӧмӧн, и сійӧ кывзіс тайӧс пӧшти спокойнӧя.
— А кӧні нӧ гуыс? — шӧпнитіс сійӧ, кор нин почувствуйтіс, медбӧрын, мый тайӧ збыль.
— Кутшӧм нин гу! — Андрей ӧвтыштіс кинас. — Тӧрыт разведотделсянь юӧртісны.
Восстание вӧлӧма Арсентьевскӧйын...
Люба друг пласьт водіс веськыда лым вылӧ да горӧдіс:
— Батьӧй, кодлы нӧ тэ менӧ эновтін?
Рӧднӧйӧй менам!
Мичаӧй менам!
Ок, и мыйла нӧ воштін ассьыд некодлы сетчытӧм юртӧ!
Сирӧтаӧн ӧні меным курыда шогсьыны...
Мый нӧ тэ вӧчин, менам донаӧй!..
— Дугды!.. — Любаӧс кыпӧдіг шуис Андрей. — Мунам вагонӧ.
Меным сэтшӧм жӧ шог, кыдзи и тэныд.
Мунам.
Успокоитчы.
Вагонын Люба неуна збыль успокоитчыштіс.
Андрей пукаліс лабичын сыкӧд орччӧн.
Любалӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм, быттьӧкӧ сійӧ узьӧ восьса синъясӧн.
— Ок, батьӧй, батьӧй! — шуис сійӧ. — Вернӧ шулін: «Казьтывны мӧдан, вильышпоз!»
Сідзи и эз олышт спокойнӧя... — Друг сійӧ чеччис лабичысь, дернитіс гимнастёркасӧ, зэлӧдіс тасмасӧ. — Ладнӧ, Андрей!
Мунам!
Видла.
Мыйӧн ме лёкджык мукӧдсьыс?
Гашкӧ, мыйӧкӧ велала.
Любалӧн настроение вежсьӧмыс, кыдзи и век, лои немвиччысьтӧг.
Андрей крепыда окыштіс Любаӧс.
— Вот и бур.
А ме тэныд отсала.
Тэ способнӧй.
— Та кузя нинӧм ог тӧд.
А характерӧн верма!
Лӧсьӧдчылі ме ещӧ Вӧлӧгдасянь на Питерӧ мунны...
Слугаӧн кӧсйи уджавны.
Томиник нывка на вӧлі.
Ньӧби куим аршин кисея, четвертакӧн мынті аршинсьыс.
Важ режим дырйи на.
Ачым платтьӧсӧ вури...
Нимкодяси...
А аскинас сійӧс гусялісны...
Сідзи и эг мун.
А тэ, Андрей, радейтны менӧ мӧдан?
Но, смотри!
Ок, батьӧй, батьӧй!..
Мый эськӧ сійӧ меным сӧветуйтіс?
— Сійӧс жӧ, мый и ме, — шуис Андрей. — А Павлин Фёдорович кыдзкӧ ӧтчыд шуліс меным: «Колӧ стрӧитны ассьыным сӧветскӧй университет».
Вагонӧ пырис матрос Соколов.
— Миянла? — юаліс Андрей. — Дзик пыр мунам.
Фролов ордын купеас чукӧртчӧмаӧсь став командиръяс.
Драницын петкӧдліс Лёлялысь сӧмын на получитӧм телеграмма.
— Чувствуйтӧ асьсӧ бура.
Татчӧ локтӧ.
Сідзкӧ, ӧні ӧтлаын сыкӧд Лунвыв фронт вылӧ.
Матрос вайис пуӧм ва, заваритіс чай.
— Лэбӧны менам сӧкӧлъяс, — Андрей да Валерий вылӧ видзӧдіг шогпырысь шуис Фролов. — А помнитан, Андрей, кутшӧм мортӧн тэ локтін миян казармаясӧ, Фонтанкаӧ?..
— Чижик кодьӧн! — кыдзи и век, мудера содтіс Валерий.
Ставӧн серӧктісны.
Андрей сідзжӧ.
— Но и мый нӧ! — шуис Фролов. — Зато бӧрсӧ мунан комиссарӧн.
Туйыс ӧні тэныд восьса, Андрей.
— Постарайтча прӧйдитны, Павел Игнатьевич, сійӧ туйсӧ кыдзи комиссар!
Ужнайтігӧн Фролов висьталіс Любалы, мый командование решитіс представитны старик Нестеровӧс кулӧм бӧрас Гӧрд Знамя орденӧн наградитӧм вылӧ.
— Настоящӧй роч морт вӧлі тэнад батьыд...
Аскинас Квайтӧд армиялӧн войска музыкаӧн да знамяясӧн пырисны Кардорӧ.
Карын быдлаын шпорӧдчисны гӧрд флагъяс.
Ыджыд йӧз чукӧръяс встречайтісны боечьясӧс.
Кар весьтын юргис лӧньлытӧм «ура».
Боечьяслӧн чолӧмалана горӧдӧмъясыс сорсисны Гӧрд Армияӧс ыджыд радлунӧн встречайтысь архангельскса йӧзлӧн гӧлӧсъяскӧд.
— Мед олас сӧветскӧй власьт!
Мед олас Гӧрд Армия!..
Ленин...
Сталин...
<ns>Ур-ра</ns>!..
Аттьӧ, ёртъяс!..
Рӧднӧйяс, видза оланныд!..
<ns>Ура-а</ns>!..
Мед век оласны Сӧветъяс!
Аттьӧ Ленинлы...
Сталинлы...
Ура!..
Портса рабочӧйяс да служащӧйяс петісны набережнӧй вылӧ.
Блохин, кизявтӧм шинеля, шапкатӧм, окасис боечьяскӧд да горзіс:
— Ми вермим!
Вӧтлінныд бандитъясӧс!
Молодечьяс!
Портовикъяссянь чолӧм!
Соборнӧй площадь вылын трибуна гӧгӧр вӧліны уна сё дӧрапас.
Трӧича проспектсянь Вынва вадор туйӧдз саридз моз буаліс войтыр.
Трибуна вылын сулалісны армияса представительяс, на лыдын Гринева да Фролов, маймаксаса да соломбаласа заводъясысь рабочӧйяс.
Кардорсаяс 1918 во бӧрын первойысь аддзисны Гӧрд Армияӧс.
Дзирдалысь штыкъяс, тяжёлӧй пушкаяс, ас сертиыс вурӧм шинельяса, а мукӧдыс ватникъяса, весиг пасьяса да папахаяса салдатъяслӧн стройнӧй радъяс...
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ армияыс, кодӧс кӧсйис аддзыны войтыр, дисциплинированнӧй, ён, победоноснӧй.
Валерий да Андрей мунісны орччӧн, воськов куим кымын асланыс батальон водзвылын.
Гнедӧй вӧв вылын Бородин ветлӧдліс колоннаяс пӧлӧн да ньӧжйӧник приказывайтіс командиръяслы:
— Бурджыка восьлалӧй!
Кор аддзис Андрейӧс да Валерийӧс, сійӧ зэлӧдіс дом поводсӧ, сувтӧдіс сы улын йӧктысь вӧвсӧ, аслас фуражка кӧзырёк увсяньыс мигнитіс ёртъясыслы: тӧдӧй пӧ миянӧс, сэсся тувкнитіс вӧлыслы кокнас да тӧвзис полк водзладорӧ, знаменосечьяс дінӧ.
Общӧй кыпыд настроениеыс пыр жӧ вуджис Валерийлы да Андрейлы.
Синъясыс быттьӧ вевттьысисны руӧн.
Сьӧлӧмныс тэрыба тіпкис.
Окота вӧлі котӧртны стройысь, уськӧдчыны уличасӧ тыртысь йӧз дорӧ, гажӧдчыны да нимкодясьны накӧд ӧтлаын.
Торжественнӧя сьылісны военнӧй оркестрлӧн трубаяс.
Лымйӧн тырӧм керка вевтъяс вылын пукалісны детинкаяс.
— Ур-ра!.. — горзісны найӧ.
— Андрюша! — друг кыліс йӧз чукӧрысь нывбаба гӧлӧс.
Латкин видзӧдліс гӧгӧрбок.
Но сійӧс кытшалісны уна сё нюмъялысь чужӧм.
Уна сё ки нюжӧдчисны сылань.
Красноармеечьяслы паныд котӧрӧн локтіс кӧсынкаа нывбаба, Андрейӧс кутыштіс ӧти кинас да мӧдіс мунны сыкӧд орччӧн.
— Шурочка... мусаӧй!..
Вот ми и аддзысим, — меліа шуис Андрей. — Кутшӧм шуд, Шурочка!..
Шурочка бӧрдіс и сераліс ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.
Гырысь синва войтъяс визувтісны сылӧн нюмъялан чужӧм кузяыс, и сійӧ чышкаліс найӧс кӧдзыдысла гӧрдӧдыштӧм чуньяснас.
— А кӧні нӧ Матвей? — тӧждысьӧмпырысь юаліс Жемчужный йылысь.
— Пинега вылын.
Батальоныскӧд ӧтлаын, — вочавидзис Латкин.
Площадь вылӧ вотӧдз, кӧні должен вӧлі лоны парад, Шурочка прӧщайтчис Андрейкӧд, кодлысь босьтіс кыв, мый талун жӧ рытнас сійӧ волас Любакӧд ӧтлаын сы ордӧ.
Митинг вылын выступитіс Чесноков.
Сійӧ босьтіс юрсьыс ассьыс сьӧд чукрасьӧм шляпасӧ, кутчысис чуньяснас трибуна барьерӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн юргис чорыда и ёна:
— Прӧйдитіс вир кисьтана, страшнӧй кад.
Пӧшти кызь тӧлысь чӧж властвуйтісны тані интервентъяс — американечьяс, англичана...
Сӧветскӧй йӧз аддзылісны мирӧвӧй господство вылӧ тайӧ претендуйтысьяслысь збыль чужӧмсӧ.
Миянӧс увтыртісны, мучитісны, грабитісны, лыйлісны, тшыгйӧдісны кувтӧдз!
Чесноков ӧвтыштіс кинас.
— Медбур йӧзыс, миян меддона йӧзыс пӧгибнитісны.
Вечнӧй слава, вечнӧй память геройяслы!
Войтыр найӧс некор оз вунӧд!
Тайӧ вир кисьтӧмсьыс ми некор огӧ прӧститӧй...
Гӧлӧсыс сылӧн мӧдіс дрӧжжитны, чуньясыс ещӧ на ёнджыка чабыртісны барьерсӧ.
— Грӧзитӧмӧн, пӧрйӧдлӧмӧн, повзьӧдлӧмӧн интервентъяс кӧсйисны кыскыны миянлысь войтырӧс, рабочӧйясӧс да крестьянаӧс, асладораныс.
Нинӧм эз артмы.
Страшнӧй бедствие уси миян юр вылӧ.
Но рабочӧй массаяс стойкӧя нуисны тайӧс ас вывтіныс.
Найӧ дорйисны социализм!
Найӧ тышкасисны мир вӧсна, пролетариатлӧн войтыркостса солидарность вӧсна...
Гӧгӧрволісны, мый вӧчӧны тайӧс найӧ оз сӧмын аслыныс вылӧ, но и став человечество вылӧ!
Со мый вӧсна войтыр вӧлі большевикъяскӧд.
— Верн-ӧ-ӧ!.. — горӧдісны йӧз чукӧрын.
— Войтыр водзсасис, — водзӧ висьталіс Чесноков. — Империалистъяс эз вермыны заставитны войвывса уджалысь йӧзӧс ни воюйтны, ни уджавны.
Весиг массӧвӧя лыйлӧмъяс эз вермыны повзьӧдны сӧветскӧй йӧзӧс.
Неважӧн Ленин ёрт шуис, мый Англия да Америка ворссисны помӧдз...
Кыдзи аслас кадӧ германскӧй империализм...
Дундӧдчис Европалӧн куим нёльӧд юкӧн вылӧ, тшӧгис, а сэсся сэк жӧ и поті да тшыкӧдіс сынӧдсӧ лёк дукӧн.
Тайӧ жӧ туй кузяыс и тӧвзьӧ американскӧй империализм.
Но и сійӧс суас сэтшӧм жӧ судьба.
Югыд будущӧй виччысьӧ миянӧс, ёртъяс!
Слава миян большевистскӧй партиялы, слава Гӧрд Армиялы да Гӧрд Флотлы!
Торжественнӧй чӧв-лӧньын войска кывзісны Чесноковлысь речсӧ.
Потылихин сулаліс трибуна дорын Грековкӧд орччӧн, видзӧдіс Чесноковлӧн волнуйтчана чужӧм вылӧ да сідз жӧ волнуйтчис, кыдзи и сійӧ.
Чувствояс мукӧд дырйиыс сэтшӧм вынаӧсь, мый требуйтӧны сӧмын ӧтитор — дженьыдик, ставсӧ шымыртысь кыв.
Тайӧ шуд.
Сійӧ вӧлі сьӧлӧмас быдӧнлӧн.
Кардор ёна радуйтчис.
Ӧткымынӧн весиг нимкодьысла бӧрдісны, батальонъяс вылӧ видзӧдіг, кодъяс сулалісны ыджыд прямоугольнӧй площадь шӧрын чим гӧрд знамяяс улын.
Вынвалӧн лымъя паськыд эрдъяс вывсянь некор дугдывтӧг пӧльтысь тӧлысь знамяясыс шпоракылісны.
— Ме шуа сійӧс жӧ, мый шуалӧны талун быдӧн архангельскса уличаяс вылын! — горӧдіс Чесноков. — Войтыр нимсянь аттьӧ миян великӧй вождьяслы, Гӧрд Армия создайтысьяслы.
Аттьӧ Ленинлы, аттьӧ Сталинлы!
Сылысь кывъяссӧ горӧдісны тшӧтш, площадь вылын юрӧбтіс уна сюрса йӧз чукӧрлӧн ошкана горӧдӧм, и гымӧбтіс гора красноармейскӧй «ура».
Тайӧ вӧлі 1920 вося февраль 21 лунӧ.
1946 вося мартын «Правдалӧн» корреспонденткӧд беседаын Сталин ёрт сетіс достойнӧй отповедь Сӧвет Союзлӧн заклятӧй враглы, выль война ӧзтысьлы — Уинстон Черчилльлы.
«Ме ог тӧд, — шуис сійӧ, — удайтчас-ӧ г. Черчилльлы да сылӧн ёртъяслы организуйтны мӧд мирӧвӧй война бӧрын «Асыввыв Европалы» паныд выль военнӧй поход.
Но тайӧ кӧ налы удайтчас, — мый омӧля веритана, сы вӧсна мый уна миллион «прӧстӧй йӧз» дорйӧны мир делӧ, — то позьӧ уверенностьӧн шуны, мый найӧс лоӧ нӧйтӧма сідз жӧ, кыдзи найӧс вӧлі нӧйтӧма войдӧр...»
{Новиков-Прибой А. С. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Цусима @ роман @ А. С. Новиков-Прибой. Цусима @ 1940 @ Лб. 3‒316.}
Новиков-Прибой Алексей Силыч
ЦУСИМА
ПЕРВОЙ КНИГА
ПОХОД
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
АНДРЕЕВСКӦЙ ФЛАГ УЛЫН
...Гибельыс тыдалӧ водзын,
И сылӧн, код ыстіс лёк подвигыс вылӧ, — Кӧрт морӧсас сьӧлӧмыс абу.
Ми — жертваяс...
Ми рӧк вылӧ пасйӧмаӧсь скӧра...
Но кучкалӧ водзӧссӧ босьтӧмлӧн час —
И киссясны сводъяс важ мирлӧн, Код миянӧс подувнас бӧрйис,
О, рӧдимӧй, югыд свободалӧн лун,
Ог аддзылӧй петӧмтӧ тэнсьыд ӧд ми!
Но сідзи кӧ колӧ — ми олӧмӧс босьтӧй...
Пыр водзлань жӧ, гибельлань!
Пыр!
П. Я.
abu
Сентябр дженьдӧдіс лунъяссӧ да нюжӧдіс войяссӧ.
Асывъясын чувствуйтчис зэв лӧсьыд ыркыд.
Сьӧдджыкӧсь лоины ыліясыс, бурджыка тӧдчисны вадоръяс, кодъясӧс кытшалӧны Суоми куръяса ваяс.
Тӧрыт учебно-артиллерийскӧй отряд воис плаваниеысь Кронштадтӧ да, крепостьын сизимысь лыйӧмӧн салют сетӧм бӧрын, шыбытіс якӧръяс ыджыд рейд вылын.
Отряднас юрнуӧдіс 1-й ранга флагманскӧй крейсер «Минин», код вылын ме плавайті баталер пыдди 1904 вося гожся кампаниесӧ.
abu
Виччысим приказ Балтийскӧй флотса главнӧй командирсянь воӧдчыны гаваньӧ да разоружитчыны.
И дзонь тӧв кежлӧ колясны сэні миян корабльяс, кодъясӧс дорасны йияс мӧд вося тулысӧдз.
А ми вуджам овны флотскӧй экипажӧ, кирпичысь вӧчӧм зэв ыджыд куим судта корпусӧ, коді сулаліс Павловскӧй улица вылын.
Вӧлі дзик лӧнь.
Кымӧртӧм енэжыс гожся моз лолаліс шоныдӧн.
Асыввылын гудыра тӧдчис Петыркар, рудов тшынӧн вевттьӧмӧн.
А видзӧдлыны кӧ мӧдар боклань, то синъяс водзын, пыр ӧтарӧ паськалӧмӧн, век паськыдджыка воссис ва туй.
Сійӧ нуӧдіс Балтика саридзлань, вошліс зэв ылын да пӧртмасис свинец рӧмӧн.
Сэні, шонді югӧръяс пӧвстын, тӧдчис Толбухин маяк, кыдзи морякъяслы курс индысь ӧтка чунь.
Кронштадтсянь, Петровскӧй парксянь, сэсянь, кӧні сулалӧ памятник медводдза роч флот лӧсьӧдысьлы, кыліс пушкалӧн лыйӧм, сійӧ юӧртіс луншӧр.
Корабльяс вылын, склянкаяссӧ кучкаліг, звӧнитны кутісны кӧлӧкӧлъяс.
Ӧбед бӧрын шойччӧм пыдди ме муні бак вылӧ, пукси палуба вылӧ да, чугун кнехт вылӧ лэдзчысьӧмӧн, куті лыддьыны газет.
Ме гӧгӧр, лыддьӧмсӧ кывзіг, меститчисны десятка куим матросъяс, ставныс парусинӧвӧй паськӧмаӧсь, ставныс кӧмтӧмӧсь.
Ӧтикъяс пукалісны уна ногӧн,
мӧдъяс куйлісны, кулакъяссӧ юр улас пуктӧмӧн.
Мупомкӧд война кыпӧдіс газет бердӧ торъя интерес.
Цензура стрӧглун вылӧ видзӧдтӧг, ми бура тӧдім, мый миян делӧясыс Ылі Асыввылын мунӧны лёка.
Миян веськӧдлысьяс важ славаысь синтӧммӧмла, думайтісны, победоноснӧя врагӧс жугӧдӧм бӧрын, кырымавны мир не мӧдлаын, кыдз японскӧй юркарын — Токиоын.
Но лоис мӧдног.
Роч сухопутнӧй войскаяс эз вермыны водзсасьны врагкӧд да бӧрыньтчисны Кореяысь Манчжурияӧ.
Порт-Артур вӧлі кытшалӧма.
Лӧнь океанса 1-й эскадра, неприятельскӧй флотӧн тайӧ портас топӧдӧмӧн, нинӧм эз вӧч.
А талун ёна сёрмӧмӧн печатайтӧма статья, кӧні уна либӧ этша вылӧ подробнӧйджыка юӧртӧма саридз вылын кык сражение йылысь.
Пытшкӧсыс статьяыслӧн вӧлі татшӧм *.
* Сы вӧсна, мый ӧткымын йӧз, кодъяс йылысь ме гижа, ловъяӧсь на, налысь збыль овъяссӧ вежлалі.
Июль 28-ӧд лунӧ Лӧнь океанса 1-й эскадра заводитліс писькӧдчыны Владивостокӧ, но тайӧ помасис тыр неудачаӧн.
Югдігас миян эскадра кутіс нюжӧдчыны рейдӧ, а дас кык часӧ матысмигӧн Артурсянь нелямын миля сайын сійӧ паныдасис мупомсаяскӧд.
Ылын дистанциясянь муніс медводдза лыйсьӧмыс.
Миянла дорсянь бойын участвуйтісны квайт броненосеч, кодъясӧс нуӧдіс «Цесаревич» адмирал Витгефт флаг улын.
Налы паныд адмирал Того, ассьыс флагсӧ броненосеч «Миказа» вылын кутӧмӧн, петкӧдіс нёль броненосеч да куим броненоснӧй крейсер.
Посни судноясыс ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс лоӧмторъяс мунӧм вылӧ пӧшти эз влияйтны.
Регыд кыкнан эскадраыс торъялісны контргалсъясӧн, мӧда-мӧдыслы тӧдчана ущерб вайтӧг.
И сӧмын нёль часын бара пансис бой, параллельнӧй курсъяс вылын нин.
Косьыс дзик войӧдзыс муніс.
Ни ӧтарыс, ни мӧдарыс эз сетчыны.
Но квайт час рытын ыджыд калибра японскӧй снаряд потіс «Цесаревич» вылын боевӧй рубка дорын.
Адмирал Витгефтӧс вӧлі виӧма, штабса чинъясыс да судноса командирыс сьӧкыда ранитчӧмаӧсь.
Броненосеч жугалӧм рулевӧй приводӧн петіс стройсьыс да кутіс вӧчавны циркуляция.
Сэки броненосеч «Ретвизан», флагманскӧй корабльӧс аснас сайӧдны кӧсйӧмӧн, уськӧдчис водзӧ, неприятельлань.
Мупомсаяс, «Ретвизан» решительнӧй действиеясысь повзьӧмӧн, бӧрыньтчисны.
Локтӧ вӧлі вой.
Миян эскадра водзын воссис нин свободнӧй туй Владивостокӧ.
Но сэні асас лои шӧйӧвошӧм.
Суднояс пӧвстысь ӧти юкӧн мӧдӧдчис нейтральнӧй портъясӧ, а мукӧдыс, тыш нуӧмысь мудзӧмла, нерешительнӧй адмирал Ухтомский веськӧдлӧм улын, воисны бӧр Порт-Артурӧ.
Эз бурджык вӧв делӧыс и владивостокса отрядкӧд, кӧні вӧлі куим крейсер: «Рочму», «Громобой» да «Рюрик».
Найӧ петісны эськӧ артурскӧй эскадракӧд ӧтлаасьӧм вылӧ, но август 1-й лунӧ паныдасисны адмирал Камимура корабльяскӧд.
Муніс бой.
Сэні «Рюрик» пӧгибнитіс места вылас, а мукӧд кык крейсерыслы быть лои бӧрыньтчыны асланыс важ портӧ.
— Ӧні пом налы, — ышловзьӧмӧн шуис самостоятельнӧй управлениеса машинист Сычев.
Сылань бергӧдчис некымын юр:
— Кодлы пом?
Сычев куйліс гатшӧн да синлысъяснас тупкис синсӧ шондіысь.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі кельдӧдӧма.
Дженьыдик кост бӧрын, сійӧ мудзӧм пырысь вочавидзис:
— Первой эскадраса корабльяслы.
Не мынны нин налы сэсся Порт-Артурысь.
Миян морскӧй вынъяс сэні чинісны, а мупомсаяс нинӧм эз воштыны.
Колӧ шуны, миян ыджыд воротилояслы тайӧ лоӧ наука.
Сӧмын йӧзыс жальӧсь.
Артиллерийскӧй унтер-офицер Бобков, тэрыб, гӧрд чужӧма морт, паныд шуыштіс:
— Регыд мӧдӧдчас Лӧнь океанса мӧд эскадра.
Сійӧ мездас найӧс.
Сычев кыпӧдчыштіс гырддза вылас да, сьӧд ёсь синъяссӧ восьтӧмӧн, видзӧдліс веськыда артиллерист вылӧ.
— Юрыд тэнад, ӧшлӧн кодь, а вежӧрыд грӧш дон.
Гӧгӧрво: кор на тэнад мӧд эскадраыд лӧсьӧдчас, кор на сійӧ вӧрзьӧдчас туйӧ да кор на кыссяс сэтчӧдз, сійӧ кад кежлӧ Порт-Артур, кыдзи кисьмӧм яблок, сюрас мупомсаяс киӧ, а став сэтчӧсса судноясыс кутасны куйлыны саридз пыдӧсын.
Водзджыксӧ, кор Лӧнь океанса 2-д эскадра сӧмын на тэрмасьӧмӧн вӧлі вооружитчӧ, унаӧн на ещӧ эз веритны, збыль-ӧ лоас ыстӧма сійӧс Ылі Асыввылӧ.
Но ӧні некутшӧм сомнение нин эз вӧв.
Лун ӧкмыс сайын тайӧ эскадраса суднояслӧн юкӧныс воис Кронштадтысь Ревельӧ.
Ми аддзылім найӧс асланым синъясӧн.
Рейдын вӧлі стрӧитӧма радъясӧ броненосечьяс: «Князь Суворов», «Император Александр III», «Бородино», «Ослябя», «Сисой Великий» да «Наварин»;
1-й ранга крейсеръяс: «Аврора», «Адмирал Нахимов», «Дмитрий Донской» да «Светлана»;
2-д ранга крейсеръяс: «Бедовый», «Безупречный», «Блестящий», «Бодрый», «Буйный», «Быстрый» да «Бравый».
Эскадраӧн командуйтіс адмирал Рожественский, ассьыс флагсӧ «Суворов» вылын кутӧмӧн.
Бӧрынджык колӧ вӧлі эскадра дорӧ ӧтувтчыны броненосеч «Кутшлы» да кык крейсерлы — «Олеглы» да «Изумрудлы».
Тайӧ корабльяслысь стрӧитӧмсӧ ӧні кежлӧ вӧлі помалӧма Кронштадтын.
Газетъясысь ме гораа лыдди сьӧлӧм кыпӧдана статья.
Авторыс, Лӧнь океанса 2-д эскадра йылысь мӧвпалігӧн, пуктыліс ӧні став лачасӧ сы вылӧ.
Сійӧ, Лӧнь океанса 1-й эскадра кольӧм суднояскӧд ӧтувтчӧм бӧрын, жугӧдас японскӧй флотсӧ да завладейтас саридзӧн.
А сэки и ва пространствоӧн рӧдинаысь торйӧдӧм неприятельскӧй сухопутнӧй войскаяслы быть лоӧ сетчыны.
Ӧти кывйӧн кӧ, миян победа лоӧ шедӧдӧма.
Кодкӧ матросъяс пӧвстысь шуис:
— Шуӧны, миян флот пӧ куим пӧв ёнджык японскӧйысь.
А вот, видзӧдлы жӧ тэ, нӧшалӧны миянӧс.
— Йӧйястӧ и вӧлтарын нӧйтӧны, — сюйыштіс бара Сычев.
Сійӧ ӧзтіс папироска да бара кутіс сёрнитны:
— Ни чертаыс тайӧ делӧсьыд оз артмы.
Первой эскадра вӧлі ёнджык мӧдсьыс, имеитіс боевӧй опыт, вӧлі тӧдса плаваниелӧн меставывса условиеясӧн.
И мый жӧ лоис?
Лои йӧршитӧма Порт-Артурӧ, кыдзи налькйӧ.
А тайӧн — кытчӧ нин миянлы сюйсьыны?
Сыкӧд сӧгласитчисны мукӧдъяс:
— Да, дасьтім корабльясӧс вывті ӧдйӧ пырысь, ӧдва-ӧдва.
Пуксьӧдісны на вылӧ запаснӧйясӧс.
Кутшӧм вермас лоны кыпыдлун йӧзыслӧн?
— Кӧть эськӧ вӧлі мый вӧсна тышкасьны, а то пес вӧсна.
Сёрниясын, официальнӧй юӧртӧмъяслы паныд, пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка индалісны кыдз войналӧн помка вылӧ, Кореяса вӧр концессия вылӧ, Яла ю вылӧ, кӧні вӧлі дзугсьӧмаӧсь адмиралъяс Абаза, Безобразов да высочайшӧй особаяс.
Та йылысь сёрниыс важӧн нин кутіс пырны и корабльяс вылӧ.
Весиг матросъяс пӧвстысь шатлавны мӧдіс власьтлӧн авторитетыс, а война век ёнджыка и ёнджыка воштіс ассьыс популярностьсӧ.
Палуба вылын свиститіс дудка, а сы бӧрся пыр кыліс гӧлӧс:
— Баталер Новиковӧс — командир дорӧ!
Мыйкӧ ыджыдтор лоӧма, корӧ кӧ ачыс ас дорас судноса юраыс.
Газетъяс шыбытӧм бӧрын, ме тӧвзи тӧдса каютаӧ, котӧртіг моз фланель дӧрӧмӧс кыскышталігтыр.
Воськовті восьса ӧдзӧс порог вомӧн да, бескозыркаӧс юрысь нетшыштӧм бӧрын, висьталі:
— Имеита честь явитчыны, <rus>ваше высокоблагородие</rus>.
1-й ранга капитан, типичнӧй немеч, законник, лукйысис тайӧ каднас небӧгъяс видзан шкапын.
Менсьым гӧлӧсӧс кылӧм бӧрын, сійӧ бергӧдчис меланьӧ, кузь тушаа да паськыд пельпомъяса.
Ме тӧждысьӧм пырысь куті веськыда видзӧдны сы вылӧ, старайтчи тӧдмавны, мыйла сійӧ корис менӧ.
Но сылӧн ёж кодь чорыд гӧнъяса дженьыдик тошка, грубӧй чужӧмас, ни стрӧг руд синъясас оз вӧлі тӧдчы скӧрмӧмлӧн некутшӧм признак.
Сійӧ лӧня здоровайтчис мекӧд, а сэсся, письменнӧй пызан дорӧ воӧм бӧрын сибдӧм гӧлӧсӧн кутіс сёрнитны:
— Вот тані воис гижӧд портса штаблӧн.
Меным зэв эз вӧв окота лэдзны тэнӧ кыдз опытнӧй баталерӧс асланым судно вылысь, но нинӧм ог вермы вӧчны.
Тэнӧ вуджӧдӧны мӧд судно вылӧ.
Ӧні жӧ сдайт ассьыд делӧястӧ ревизорлы, да мунан назначение серти.
Ме паськыда восьті синъясӧс.
— Лысьта юавны, <rus>ваше высокоблагородие</rus>, кытчӧ?
— Броненосеч «Кутш» вылӧ.
Тайӧ фразасӧ сійӧ шуис ньӧжйӧник, но сыысь менам кутіс тіньгыны пельясын.
Менам эз вӧв некутшӧм кӧсйӧм воюйтны.
Мукӧд идеяяс жуисны менам юрын.
Ме дзоньнам вӧлі виччыся ыджыд политическӧй вежсьӧмъяс канму пытшкын.
Ме гӧтӧвитчи удж вылӧ, ёна занимайтчи самообразованиеӧн.
Инді аслым программа, медым велӧдчыны тӧлын, кор абу служба, лӧсьӧдчи вадорын ньӧбны уна выль небӧг.
Но кодкӧ решитіс менсьым судьбаӧс мӧд ног.
— Путешествие тэныд лоӧ ёна интереснӧй.
Унатор аддзылан.
Мупомсаяскӧд воюйтыштан.
А главнӧйыс, эм позянлун вештыны сійӧ преступлениетӧ, кытчӧ, кыдз ме чайта, тэ дзугсин аслад пемыдлун вӧсна.
Тайӧ вӧлі индӧм сы вылӧ, мый ме вӧлі следствие улын кыдзи политическӧй преступник.
Командир, кад виччысьӧмӧн, содтіс:
— Ме чайта, мый тэныд колӧ лоны дӧвӧленӧн аслад выль назначениенад.
Менам юрвемын бергаліс мӧвп, мый ме сідз жӧ тайӧн дӧвӧлен, кыдз овлӧ, тӧдӧмысь, дӧвӧлен ӧш, кодӧс нуӧны начкыны, но ме гораа шуи казённӧя:
— Зэв рад, <rus>ваше высокоблагородие</rus>!
Ме пӧсялі, вомдоръяс вӧрисны, а командир век на ещӧ эз лэдз менӧ.
— Ме сідзи и тӧді.
Сідзкӧ ме поздравляйта тэнӧ.
О, позьӧ кӧ эськӧ вӧлі вежсьыны рольясӧн!
Кутшӧм бура эськӧ ме верми сійӧс поздравитны, кымын бур кыв висьтавны!
Кажитчис, мый командир сералӧ ме вылын, но сійӧ вӧлі серьёзнӧй да видзӧдіс ме вылӧ стрӧга, вочакыв виччысьӧмӧн.
И ме, ӧдва кывйӧс вӧрӧдіг, нургыльті велӧдӧм кывъяс:
— Покорнӧя аттьӧала, <rus>ваше высокоблагородие</rus>.
Ме петі каютаысь, быттьӧ гудырӧн отравитӧм морт.
Гӧгӧр видзӧдігмоз, неуна сулалышті вылыс палуба вылын.
Нинӧм абу вежсьӧма.
Миян дорын кизериника лэдзисны тшынсӧ енэжӧ мукӧд суднояс: «Европа», «Абрек», «Посадник», «Воевода».
Ылын руаліс уналыда суднояса гавань.
Сы сайын, Котлин ді вылын расположитчӧма Кронштадт аслас ыджыд военнӧй складъясӧн, донъясӧн, каналъясӧн да корабль стрӧитан мастерскӧйясӧн, учебнӧй заведениеясӧн да публичнӧй домъясӧн.
Вит во ме служиті тайӧ карас, но ӧні мем сійӧ лоис ӧтдорӧн да кӧдзыдӧн.
Суоми куръя югъялан веркӧс вылын ӧтарын и мӧдарын, кыдз мылькйӧсь турунвиж дӧмасъяс, тыдалісны му лестукъяс, — тайӧ вӧліны грӧзнӧй фортъяс, кодъяс дорйылісны юркар дорӧ саридзсянь воӧмысь.
Дзирдаліс шонді, лӧзалан енэжті зарни альбатросӧн кывтігтыр, а менам юрвем пуис лачатӧм мӧвпъясӧн.
И сідз, ӧнісянь ме лоа военнӧй действиеясын збыль участникӧн.
Некымын час мысти мем ковмас мӧдӧдчыны выль местаӧ аслам оланінӧ — броненосеч «Кутш» вылӧ.
И ме ог вермы вӧчны мӧдног, ӧд менам вӧляӧй шыртыштӧма военнӧй дисциплина ён пекляӧн.
II
abu
Броненосеч «Кутш» сулаліс гаваньын, сійӧ пытшкӧсса стена дорӧ пришвартуйтчӧмӧн.
Медводдза видзӧдлӧмсянь жӧ, кор ме сӧмын матыстчи сы дорӧ, сійӧ чуймӧдіс менӧ аслас ыджданас.
Менам водзджыкся важ крейсеркӧд ӧтластитӧмӧн, тайӧ кажитчис великанӧн, зумыш красавецӧн.
Сійӧ дзоньнас вӧлі сьӧд, дорӧма крупповскӧй сталь броняӧ, зэв уна надстройкаяса.
Бак вылын крепитӧма сьӧкыда бергалысь башня, сійӧ амбразуръясысь чурвидзисны кык кузь дуло дас кык дюйма ӧрудиеяслӧн, мӧд сэтшӧм жӧ башня грӧзитіс бӧжсяньыс.
Сы кындзи, нӧшта квайт башня вӧлі бортъяс пӧлӧныс, быдӧн квайт дюйма кык ӧрудиеӧн.
Медъён жугӧдан вынйӧрыс тайӧ артиллерияас и вӧлі.
Кык судтаӧн улынджык вӧлі батарейнӧй палуба 75-миллиметровӧй скорострельнӧй пушкаясӧн, кодъяслӧн могныс вӧлі дорйыны броненосечӧс миноносечьяс уськӧдчӧмысь.
Палуба вылын грымвидзисны мостикъяс: воддзаыс — боевӧй рубкаӧн, куим яруса, да бӧрсаыс — кык яруса.
На вылын сідз жӧ вӧліны пушкаяс, но вывті нин ичӧтӧсь — 47-миллиметровӧйяс.
Сы могысь, медым эськӧ позьӧ вӧлі пемыдын корсьны противникӧс, мостикъяссӧ вӧлі вооружитӧма электрическӧй прожекторъяс войся синъясӧн.
Судно шӧрас кыпӧдчылісны кык ыджыд труба, кодъясӧс краситӧма виж рӧмӧн, вевдортіыс сьӧд визьӧн.
На костын, ростраяс вылын, наросьнӧ вӧчӧм местаясын вӧліны миннӧй да парӧвӧй катеръяс, баркасъяс, шлюпкаяс.
Фок-мачтаыс да грот-мачтаыс йитчылісны радиоаппарат антеннаӧн.
Быд мачта йылын тыдаліс марс — кӧрт листъясӧн доралӧм гӧгрӧс площадка, кытысянь бура позьӧ вӧлі видзӧны неприятельскӧй суднояс матысьтчӧм бӧрся.
«Кутш» вывсянь кылӧ вӧлі грымӧдчӧм.
Тайӧ мастеръяс вӧлі эштӧдӧны стрӧитӧмсӧ сійӧ торъя частьяслысь.
Броненосеч борт дорӧ сувтӧдӧм баржаяс вылысь матросъяс грузитісны сы вылӧ снарядъяс, кутшӧмкӧ ящикъяс, бӧчкаяс.
Кылісны йӧзлӧн горӧдӧмъяс, капральскӧй дудкаяслӧн свистокъяс, кӧртъяслӧн клёнӧдчӧм, подъёмнӧй лебедкаяслӧн дзажгӧм.
Ме первой кайи вылі палуба вылӧ, шум пӧвстӧ да йӧз жуанінӧ, а сэсся лэччи канцелярияӧ.
Сэні суи старшӧй писарь Солнышковӧс.
Тайӧ вӧлі востер, долыд морт.
Сысянь ме первой и тӧдмалі, коді менам непосредственнӧй начальникъясыс: старшӧй баталер, сверхсрочник, кондуктор Пятовский да ревизор лейтенант Бурнашев.
Налы характеристика сетігӧн, писарь висьталіс первойя йывсьыс:
— Морт сідз-тадз — ни енлы сись, ни чӧртлы коколюка.
Ваксаӧн югдӧдӧм лапти.
Горш, радейтӧ кӧпейкаяс нажӧвитны, но вежӧрнас слабиник.
Тайӧ оз вермы дамскӧй шпилькиясӧн сиръясӧс кыйны.
— А ревизорыс кутшӧм? — юалі ме.
— Кызӧма дышысла.
Нинӧмӧ оз вежӧрнас пыр.
Бумагаяс кырымавлӧ найӧс лыддьытӧг.
Корабль вылын служитӧ медсясӧ мода вӧсна, кыдзи горничаын мебель, код вылӧ оз пуксьыны.
Висьтавлігас писарь ворсіс синкымъяснас да беспечнӧя серӧктыштавліс.
Сійӧ вӧлӧм зэв кыввора.
Колӧ вӧлі тӧдмавны сысянь и мукӧд мортъяс йылысь: кутшӧм старшӧй офицер, кутшӧмӧсь боцманъяс.
Любӧй судно вылын тайӧ персонаясыс ворсӧны командалы медся важнӧй роль.
— Миянын старшӧй офицер мӧд ранга капитан Сидоров.
Сійӧ Питерысь.
Водзті заведуйтлӧма кают-кампаниеӧн Крюковскӧй казармаясын.
Йӧктысь да дамаяслы сьӧлӧм йирысь, кутшӧмъяс овлӧны этша.
Видзӧднысӧ грӧз, радейтӧ мукӧддырйи шумитыштны, а некод сыысь оз пов...
Мый?
Боцманъяс йылысь?
Младшӧйяс — Воеводин да Павликов.
Позьӧ накӧд дружитчыны.
А старшӧй Саем — шкура.
Кувтӧдзыс радлӧ, мый воӧдчис кондукторскӧй званиеӧдз.
Сылы сэсся унджыкыс нинӧм оз и ков.
Офицеръяслы угодитысь, кӧть ассьыс делӧсӧ тӧдӧ бура.
Тайӧ куим боцман вылас старшӧй офицер Сидоров гӧняйтӧ, кыдз недӧйяс тройка вылын...
Канцелярияӧ пырис пельпомъяс вылас эзысь кондукторскӧй погонъяса морт.
Русӧй усъяса косіник руд чужӧмыс сылӧн нинӧмӧн торъясӧ эз торъяв, делӧвӧй тӧждысьӧмысь кындзи.
Пыр жӧ лои гӧгӧрвоана, мый тайӧ вӧлі Пятовский, старшӧй баталер.
Кор сійӧ тӧдмаліс, коді сэтшӧмыс ме, то, ме дорӧ шыасьӧмӧн, кутіс тэрыба сёрнитны вятскӧй наречие вылын:
— Вывті благодарен, мый локтінныд ті.
Сідзкӧ, ӧтлаын кутам уджавны.
А то ме дзикӧдз нин майышмуні.
Ме мӧдӧдчи ревизор дорӧ.
Лейтенант Бурнашев пукаліс аслас каютаын письменнӧй пызан сайын.
Менам гӧлӧс шыӧ сійӧ бергӧдчис.
Сылӧн прыщикӧсь гӧгрӧс чужӧмыс кыз паръяснас вӧлі унзіля, быттьӧ сійӧ талун абу мыссьылӧма.
Сійӧ дыр видзӧдіс ме вылӧ, быттьӧ мыйкӧ думайтӧмӧн, да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Бур.
Мун старшӧй офицер дінӧ.
2-д ранга капитан Сидоровӧс ме корси дыр, кытчӧдз, матросъяс индӧм серти, эг паныдась сыкӧд батарейнӧй палубаын.
Сеті сылы сьӧрысь вайӧм пакет.
Сійӧ кутіс лыддьыны бумагаяссӧ, а ме сэк кості видзӧді ассьым выль начальникӧс.
Паськыд пельпомъяс вылас сылӧн надежнӧя пукаліс дзормӧм юрыс.
Кыз чужӧмыс уліас помасьӧ ёсь тошкӧн, а васӧд паръяс вевдорас красуйтчисны гырысь усъяс, быттьӧ кык еджыд морковь, кодъяс чурвидзисны бокӧ асланыс бӧжъяснаныс.
Меным бумагаяссӧ бӧр сетігӧн, сійӧ видзӧдіс менӧ кокувсянь юрвылӧдз, то ӧти, то мӧд синсӧ читкыралігтыр, и та серти сылӧн усъясыс кыпӧдчылісны да лэччылісны, кыдзи семафоръяс.
— Но, удж бердӧ!
Уджыд тэнад лоӧ уна.
Тэнад став помещениеясыд колӧ лоны тырӧсь провизияӧн.
— Эм, <rus>ваше высокоблагородие</rus>.
— Лишнӧй чарка командалы не сетавны.
Кывла кӧ та йылысь, пӧщада эн кор.
А ачыд тэ юан винасӧ?
— Ни ӧтчыд на олӧмын эг вӧв код.
— Зэв бур.
Сӧмын оз кажитчы меным — абу тэын тырмымӧнъя кыпыдлуныд.
— Сэтшӧмӧн менӧ мам чужтылӧма.
Ни ӧти скӧравтӧг, быттьӧ сы вылӧ сӧмын, медым петкӧдлыны ме водзын ассьыс ыджыдалӧмсӧ, сійӧ ёрччыштіс да восьлаліс ме дорысь.
Аудиенция миян помасис.
Вит во чӧж служитігӧн ме сэтшӧма быд дорӧ велалі, мый эг кут чувствуйтны видчӧмъясысь дӧзмӧмъяс.
Рытнас мем сетісны ӧшалан парусинӧвӧй койка посни пробкаӧн тыртӧм матрацӧн.
Судноса команда списокъясын менам ов весьтӧ вӧлі пуктӧма номер.
Тайӧ номернас, судноса расписание серти, ме кута нуӧдны ассьым обязанностьясӧс ӧти либӧ мӧд тревога дырйи.
Картуз вылысь важ лентасӧ вежи выльӧн, «Кутш» гижӧдаӧн.
И сідз, ме лои шленӧн ӧкмыссё морта выль семьялӧн, кодӧс чукӧртӧма Рочму быд пельӧсысь.
Колисны тӧждысьӧмӧн тыр лунъяс, и быдӧн на пӧвстысь вошлі овтӧмын, кыдз муӧ усьысь войт.
Судно вылын вӧлі пуӧ удж.
Колӧ вӧлі выполняйтны канцелярскӧй обязанностьяс, лӧсьӧдавны отчетъяс, гижавны требованиеяс, накладнӧйяс и сідз жӧ кадӧ примитавны портовӧй складъясысь бӧчкаясын сола яй, ящикъясын галетъяс, спояйтӧм кӧрт банкаясын сливочнӧй вый, шыдӧс, сов, сукар, пызь.
Ставыс тайӧ вӧчсьыліс тэрмасяна боевӧй пӧрядокын.
Миянлы отсӧг вылӧ индӧм йӧз эз вӧв тырмымӧн.
Грузитчигъясӧн старшӧй баталер Пятковский горӧдлывліс на вылӧ:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!
Яй радейтанныд сёйны, а кыскавны он кӧсйӧй.
Баталеръяс кындзи судно вылын вӧліны и мукӧд казеннӧй имущество кутысьяс: машиннӧй, минно-артиллерийскӧй да подшкипер.
Найӧ сідз жӧ примитавлісны уна пӧлӧс запасъяс, быдӧн аслас специальность кузьта.
Татшӧм ногӧн «Кутш» дорӧ коставлытӧг ляскысьлісны баржаяс, баркаяс, катеръяс, и кӧрт великан ньылаліс ас пытшкас ставсӧ, мый найӧ ваявлісны.
Кажитчис, не виччысьны сійӧ лунсӧ, кор тырасны став ыджыдсьыс-ыджыд помещениеясыс суднолӧн.
Прӧст часъясӧ, кутшӧмъяс, колӧ шуны, менам вӧлі этша, ме видлалі броненосечлысь пытшкӧсса устройствосӧ.
Медводз синмӧ шыбытчыліс олан помещениеяссӧ юклӧм.
Корабль джынйыс бӧжладорас вӧлі торйӧдӧма офицерскӧй каютаяс улӧ, кодъяс лыдын вӧліны весиг запаснӧйяс, кодъясӧс вӧчӧма сійӧ случай вылӧ, мый, вермас лоны, ачыс адмиралыс аслас штабӧн мӧвпыштас вуджны миян дінӧ.
Тасянь петісны став распоряжениеясыс, кодъясӧс миянлы колӧ вӧлі пӧртны олӧмӧ, ӧд тані олісны миян повелительяс — десятка куим офицер.
А мӧд джынъяс, нырла дорас, олісны матросъяс асланыс капралъяскӧд да боцманъяскӧд, а сідз жӧ кондукторъяс — ставыс ӧкмыссё морт гӧгӧр.
Кондукторъяслӧн боцманъяскӧд сідз жӧ вӧліны каютаяс.
А ми олім вывті дзескыда.
Но менӧ медся интересуйтіс броненосечыс мӧд боксянь.
Сійӧ вӧлі вӧчӧма медся выль конструкция серти.
Трапъяс кузя ӧти судтасянь мӧд судтаӧ лэччигӧн, ме видзӧдлі дзик став помещениеяс вылӧ, дзик став пельӧсъясыс вылӧ, уналыда кӧрт лабиринтъясӧ.
Главнӧй машинаяссӧ, котелъяссӧ, башняяссӧ, артиллериясӧ, миннӧй аппаратъяссӧ, радиорубкасӧ артавтӧг, ме быдлаын зурасьлі кутшӧмкӧ вспомогательнӧй механизмъяс вылӧ, содтӧд приборъяс вылӧ.
Быд юкӧдын, то ӧта-мӧд костас кысиг, то ӧтарӧ-мӧдарӧ вожавлӧмӧн, мунісны электрическӧй проводъяс, ӧта-мӧд костын сёрнитан трубаяс, зэв уна быдсяма пӧлӧс клапанъяса парӧвӧй либӧ водопроводнӧй трубаяс.
Тайӧ жӧ вӧлі и кык пӧвса борт сайын.
Батарейнӧй палубаяс да башняяс йитчылісны элеваторъясӧн бомба видзан кӧбрегъяскӧд, кодъяс вӧліны медся пыдӧсас, кӧні миян колӧ вӧлі видзны зэв ыджыд запас порок да уна пӧлӧс снарядъяс.
Дженьыда шуӧмӧн, менам шензьӧмлы эз вӧв помыс тайӧ кӧрт чудовищеыслӧн став сложность водзын.
III
abu
Ӧти философ шуліс: «Велӧдчы бура кывзыны, ӧд тайӧ пӧлезнӧйджык бура сёрнитӧм дорысь».
Менам положениеын нинӧм эз коль, кыдз босьтны тайӧ шуӧмсӧ корабль вылын менам поведениеын руководство пыдди.
Ме гӧгӧрволі, мый ме ола гуся надзор улын.
Эз ӧд прӧста старшӧй офицер пырысьпыр жӧ тӧд вылас босьт менсьым чужӧмӧс и быд паныдасьлігӧн ме вылӧ видзӧдліс подозрительнӧя.
Окота эськӧ сӧмын тӧдны, кодлы тшӧктісны кыйӧдны ме бӧрся.
Но тайӧ эз мешайт меным аслым тӧдмавны, мыйӧн лолалӧ командаыс, тӧдмавны офицеръяслысь характеръяссӧ да корабль вылын служба организуйтӧмсӧ, а бӧрынджык — и став миян эскадралысь.
Ӧні кежлӧ меным матынджык вӧлі улыса чинъяслӧн личнӧй составыс.
Уна матросъясӧс вӧлі босьтӧма запасысь.
Тайӧ олӧма йӧзыс, кодъяс важӧн нин эновтчылісны военно-морскӧй службаысь, олісны рӧдина йылысь казьтылӧмъясӧн, висисны горткӧд, челядькӧд, гӧтырыскӧд янсалӧм кузя.
Война уси на вылӧ, кыдз страшнӧй лёктор, и найӧ, вӧвлытӧм походӧ лӧсьӧдчиг, нулісны удж джагӧдчысьяс сяма шуштӧм видӧн.
Команда лыдын эз этша вӧвны новобранечьяс.
Забитӧйӧсь да коньӧр кодьӧсь, найӧ став вылас видзӧдісны вӧрзьывтӧм шуштӧм синъясӧн.
Найӧс повзьӧдліс саридз, кытчӧ найӧ веськалісны первойысь на, а ещӧ ёнджыка — водзын лоан тӧдтӧм кадыс.
Весиг кадрӧвӧй матросъяс пӧвстын, кодъяс помалӧмаӧсь специальнӧй школаяс, эз вӧв пыр овлан гажӧдчӧм.
Сӧмын штрафнӧйяс, мукӧд серти мӧдарӧ, кутісны асьнысӧ кыпыдджыка.
Вадор вывса начальство, медым мынтӧдчыны наысь, кыдзи вреднӧй элементысь, лӧсьӧдіс способ: гижавны найӧс война вылӧ мунысь суднояс вылӧ.
Татшӧм ногӧн, старшӧй офицер повзьӧм вылӧ, миянын найӧ чукӧрмисны сизим прӧчентӧдз.
Штрафнӧйяс пӧвстын мукӧддырйи петкӧдчыліс удаллун:
— Нинӧм, вокъяс, воюйтыштам!
— Колӧкӧ, японочкаяс вылӧ гӧтрасям!
— Снарядыд — йӧй: сійӧ оз бӧрйысь, штрафнӧй тэ али абу.
Ставсӧ ӧткодя кутас вольсавны некутшӧм панихидатӧг.
Ӧти рыт ме коллялі ичӧтик каютаын, коді вӧлі олан палубаын веськыдвыв бортсянь.
Сійӧ принадлежитіс кык младшӧй боцманлы.
Кыкнаныс торъялісны ыджыд тушаӧн, паськыд пельпомъясӧн да бура гожъялӧм чужӧмбанъясӧн.
Ӧтиыс на пӧвстысь, Иван Епифанович Павликов, вӧлі гӧгрӧс чужӧма, еджыд морт, кузь синлысъяса, код улысь дзирдалісны гырысь югыд синъяс.
Сійӧ восьлаліс палуба вывті тшапа, тэрмасьтӧм походкаӧн, кыдзи барин.
Сійӧс шогӧдліс не сы мында войнаыс, мый мында мусукъясыскӧд торъялӧмыс, — налысь портретъяссӧ вӧлі ӧшлӧма пызан весьтӧ.
Нывбабаяс вылын аслас вермӧмъяс йылысь сійӧ висьтавлывліс став подробностьяснас, висьтавлігас долыда сералігтыр.
Сійӧ омӧльджыка мем воис сьӧлӧм вылӧ, мӧд боцман — Максим Иванович Воеводин дорысь.
Бӧръяыс вӧлі серьёзнӧйджык да думайтысьджык.
Тыдалӧ, став олӧм петкӧдчӧмъяс вылас сылӧн тэчсис определённӧй видзӧдлас практическӧй мортлӧн.
И сӧмын бӧръя кадъясӧ сылӧн рудов синъяса, джуджыд кымӧса, зарни усъяса чужӧмыс, зумыштчӧмӧн, лоліс сэтшӧм выражениеӧн, кыдз быттьӧ сійӧ решайтіс сьӧкыд задача.
Боцманъяс эз вермыны не дружитчыны мекӧд.
Ме заведуйтлі винаӧн.
А найӧ кыкнаныс вӧліны вывті ёнӧсь, медым удовлетворитчыны законнӧй чаркаӧн.
Тайӧ пуктыліс найӧс кутшӧмкӧ да зависимостьӧ меысь.
Ме и войдӧр нин кывлывлі «Кутш» вылын вӧвлӧм тешкодь случайяс йылысь.
Но ӧні боцмансянь ме тӧдмалі та йылысь бурджыка.
Павликов висьтавліс меным сук баритонӧн:
— Омӧль слава тэчсис миян броненосеч йылысь.
Заводитчис тайӧ Петыркарсянь.
Кыдз сӧмын «Кутш» стрӧитчис, сійӧ чуть эз сотчы пӧжарысь Галернӧй ді вылын.
А сюрс ӧкмыссё коймӧд воӧ, кор нин вӧлі лэдзӧма ва вылӧ, сійӧ наводнение дырйи кайӧ вӧлі вадорас.
Ӧдва удайтчис спаситнысӧ сійӧс.
Тайӧ тулыснас вайӧдісны броненосечӧс Кронштадтӧ и сідз жӧ, кыдз ӧні, пришвартуйтісны сійӧс веськыд бортнас стена дорӧ.
Снастьясыс вӧліны кызӧсь да зумыда гартовтӧмаӧсь стенвывса палъясӧ да кнехтъясӧ.
Тайӧ жӧ луннас судноыс кутіс мыйлакӧ пӧлыньтчыны шуйга борт вылас.
Рыт кежлас пӧлыньтчис нин комын градус вылӧ.
Мый лои?
Некод нинӧм эз тӧд.
Водісны узьны.
Друг войнас ратшмунісны-орисны став снастьясыс.
Броненосеч пӧрис бок вылас.
Йиркакывны мӧдісны став предметъясыс, мый эз вӧв крепитӧма.
Батарейнӧй палубаын ызгыны кутіс ва.
Йӧз чеччыштісны асланыс койкаяс вылысь да ӧти улыс белье кежсьыс уськӧдчисны петанінлань.
Пемыдас кыптіс думыштны позьтӧм шум, зык.
Быдӧнӧс шымыртіс сэтшӧм шӧйӧвошӧм (паника), кыдз быттьӧ корабльӧс взорвитіс минаӧн.
Петім ми ставӧн стена вылӧ, ньӧжйӧник палялім.
Видзӧдам — «Кутш» миян дзик бок вылас куйлӧ.
Позьӧ шуны, войнатӧг аслас гаваньын.
Бур, мый вӧлі ляпкыд.
И то на бӧрыннас кык вежон чӧж пессим броненосечкӧд, медым лэптыны сійӧс...
— Мый нӧ сэтшӧмыс лои сыкӧд? — юалі ме.
Павликов сӧмын кияснас шеныштіс, но сы пыдди висьталіс Воеводин:
— Ме ногӧн, тані гӧгӧрвотӧмыс нинӧм абу.
Морскӧй каналыс Петыркар да Кронштадт костын абу ёна джуджыд.
Медым сы кузя мунны миян броненосечлы, ковмис сы вылысь босьтны улі пояса броня плитаяссӧ.
Болтлы вӧчӧм розьяссӧ тупкисны пробкаясӧн.
Но кодкӧ перъялӧма тайӧ пробкаяссӧ.
Тайӧ розьясӧдыс и кутіс пырны ваыс судно пытшкӧ.
Сэсся сійӧ ӧрудийнӧй полупортъяс пыр мӧдіс визувтны, кор судноыс ёна нин боквывтчис.
Коді сэні вӧлі мыжанас?
Индылісны, быттьӧ мупомсаяс войнас пырӧмаӧсь миян дорӧ.
Но тайӧ ставыс сӧрӧм лэбач йӧв вылын.
Регыдджык асланым тайӧс вӧчисны, матросъяс.
Вот неважӧн на, кыдз колӧ вӧлі миянлы мунны проба вылӧ, аддзисны машина подшипникъясысь стальнӧй опилки.
Эз кӧ эськӧн тайӧс аскадӧ казявны, сибдім эськӧ Кронштадтӧ дыр кежлӧ.
Гашкӧ, дзикӧдз эз и ло эськӧн мунны война вылӧ.
Мукӧд суднояс вылын татшӧм сяма случайясыс сідз жӧ вӧліны.
Босьтны, шуам, крейсер «Олегӧс». Петӧма сійӧ саридзӧ машина видлӧм могысь.
Кывзӧны, мый сэтшӧмыс стучитӧ ичӧт давлениеа цилиндрын?
Разисны цилиндрсӧ.
Пытшкӧссьыс сылысь казялісны бӧрӧздаяс.
Вӧлӧмкӧ, сталь кусӧкъяс веськалӧмаӧсь сы пытшкӧ.
Вот и окота тӧдны, кыдзи найӧ веськалісны тупкӧса цилиндрӧ?
Ме юалі:
— Тіян ногӧн, ставсӧ тайӧс вӧчӧны асланым жӧ матросъяс сӧмын сы могысь, медым мынтӧдчыны войнаысь?
Воеводин гартыштіс зарниасьысь усъяссӧ, тӧдны кӧсйӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн лои суровджык.
Кажитчӧ, мый сійӧ пырысь-пыр жӧ кутас ёрччыны, но ме кылі лӧнь, шогӧ усьӧм гӧлӧс:
— Бура ог тӧд, а артмӧ, кыдз быттьӧ сідз.
Омӧль лои служитны.
Сійӧ и видзӧд, матросъяс нӧйтасны.
— Мыйысь жӧ нӧйтасны, найӧс кӧ ті асьныд он вӧрзьӧдӧ?
— Ті ещӧ унатор на он гӧгӧрвоӧ.
Эм миян судно вылын сэтшӧм сачокъяс.
Найӧ законъясысь справляйтчӧны, корсьӧны сэтшӧм мыж вӧчӧм, мыйысь эськӧ позьӧ пукавны исправительнӧй тюрьмаын воысь не дырджык.
Неважӧн «Алмаз» крейсер вылын куим матрос нӧйтӧмаӧсь боцмансӧ.
Ӧткымын суднояс вылын фельдфебельяслы сюрис.
Миянын ӧні кежлӧ лёкторъяссӧ мӧд пӧлӧсӧс вӧчавлісны.
Мый налы во пукавны исправительнӧй тюрьмаын?
Зато ловйӧн колясны. Арталӧмыс вернӧй.
Сэсся Воеводин висьталіс, кыдзи дойдалӧны асьнысӧ матросъяс, медым веськавны госпитальӧ да татшӧм ногӧн мынтӧдчыны лёкӧ вайысь броненосечысь.
Командаысь ӧткымынъяс зэв ёна куритчисны тшыг вылӧ, тшынсӧ восӧдтӧдзыс ньылаліг, а сэсся юлісны табакӧн крепыд сулӧдӧм ва.
Тайӧ кыссьыліс лунысь-лунӧ, дзонь вежонъясӧн.
Кор татшӧм мортыс вӧлі воас судноса лазаретӧ, сэк сылӧн, кыдзи параличӧн висьысьлӧн, тіралісны киясыс и кокъясыс, а чужӧмыс видзӧднысӧ кулӧмлӧн кодь виж, гӧгралысь, гудыр синъяса.
Сійӧ и госпитальын, медым дырджык куйлыны сэні, эз дугдыв татшӧм ногӧн отравляйтны асьсӧ.
Мукӧд дырйи тайӧ помасьліс кулӧмӧн.
Ӧти новобранец кӧрттувйӧн розьӧдіс ассьыс барабаннӧй перепонкасӧ да, дойсьыс терпитны вермытӧг, равӧстіс лёк нога гӧлӧсӧн, бергаліг да чеччалігтырйи, кыдзи джынвыйӧ йӧймӧм.
Лёктор вӧчӧмсӧ сылысь вӧлі тӧдмалӧма.
Сетісны судӧ.
Уна и мукӧд дойдӧмъяс вӧліны.
Олӧма кочегар, кодӧс вӧлі босьтӧма запасысь, решитіс заразитчыны венерическӧй висьӧмӧн, лачаӧн, мый тӧлысь кык-куим бӧрын докторъяс бурдӧдасны сійӧс.
Сэк кежлӧ, кор сійӧ петас госпитальысь, «Кутш» лоас туйын нин зэв ылын.
Кочегар кутіс ветлыны медся няйт притонъясті.
Дзикӧдз гӧльмис, вузаліс ставсӧ, мый сӧмын позьӧ вузавны, а висьӧмыс сылы некыдз эз кӧвъясь.
Кодкӧ велӧдӧма сійӧс аддзыны заразитӧма нин мортӧс да вӧчны аслыс искусственнӧй прививка.
Кочегар тайӧ сӧветсӧ выполнитӧма стӧча.
Та бӧрын дыр виччысис, кытчӧдз эз петкӧдчыны висьӧмлӧн признакъясыс, а тӧрыт локтіс судноса лазаретӧ.
Врач, сійӧс видлалӧм бӧрын юаліс: «Гӧтыра?» — «Дзик сідз, <rus>ваше высокоблагородие</rus>».
— «И челядь эмӧсь?» — «Куимӧн».
— «Йӧй!
Помӧдз шляйтчӧмыд вертепъясӧд.
Сифилис тэнад».
Кочегар кӧсйис висьмыны, но эз татшӧм серьёзнӧй висьӧмӧн, а ӧні, врачлысь приговорсӧ кывзӧм бӧрын, кельдӧдіс.
Воеводин помаліс висьтавныс, ышловзис да шуис:
— Да, некодлы абу окота война вылӧ мунны.
abu
abu
abu
IV
abu
Миян «Кутш» вӧлі сэтшӧм жӧ типа, кыдзи и «Бородино», «Александр III» да «Князь Суворов».
Найӧ ӧта-мӧд вылас сэтшӧма вӧлі скодитӧны, быттьӧкӧ вӧліны двӧйникъясӧн.
Тайӧ нёль броненосечыс, медвынаӧсь да медвыльӧсь, вӧліны эскадраса главнӧй ядроӧн.
Миян корабльтӧг эскадра эз вермы мунны.
Сы вӧсна адмирал Рожественский тэрмӧдліс миянӧс.
И вот «Кутш» тырис разнӧй припасъясӧн дзик чукйӧныс, вӧйис сэтчӧдз, мый улысса полосаыс броневӧй защиталӧн пырис ваӧ.
Колӧ шуны, мый посни стрӧйбаясыс сы вылын колисны ещӧ на помавтӧмӧсь, но шуӧма вӧлі босьтны сьӧрсьыным мастерӧвӧйясӧс сё морт гӧгӧр.
Воис кад янсӧдчыны Кронштадткӧд и, стенаысь торйӧдчӧм бӧрын, мӧдӧдчыны кузь туйӧ.
Тайӧ лоис сентябр 17 лунӧ нёль час рытын.
Кык буксирнӧй пароход, ва вылын посни гыяс ёна шыблалігтыр, ньӧжйӧникӧн петкӧдісны броненосечӧс рейд вылӧ.
Ичӧтик тӧв немтӧждысьтӧг ворсіс Суоми куръяса веркӧсӧн, посньыдик гыяс быглялігтыр.
Енэжыс вочасӧн тупкысьӧ кизериник кымӧръясӧн.
Пемыд сайӧ дзебсьӧмӧн, шонді югдӧдіс чусмӧм, быттьӧ ваувса югыдӧн.
Гавань стенасянь, миянӧс колльӧдіг, макайтісны миянлы военнӧй картузъясӧн, шляпаясӧн, еджыд чышъянъясӧн.
А миян палуба вылын кусӧ нин вӧлі вадорвывса медбӧръя весьшӧрӧ ноксьӧм.
То ӧти местаын, то мӧдын петкӧдчывліс топыд да жуйялысь фигураыс усъяса тӧждысяна чужӧма старшӧй офицер Сидоровлӧн.
Передней мостик вылын мукӧд офицеръяс пӧвстын торъявліс аслас ыджыд тушаӧн лейтенант С. Я. Павлинов, сьӧд синкымъяса мича мужчина.
Сэн жӧ вӧлі и судноса командир, 1-й ранга капитан Николай Викторович Юнг.
Тайӧ шӧркоддем тушаа, бура тэчӧм, олӧма, гӧтыртӧм мортыс, кыдз век вӧлі ӧкуратнӧя пасьтасьӧма вылиник тужуркаӧ, пельпомъяс вылас кык визя зарни погонъяса, кывшутӧг зэв ыджыд крахмалитӧм воротника.
Ыджыдкодь арлыд вылӧ видзӧдтӧг, сылӧн вӧлі чужӧмыс шензьымӧн свежӧй.
Мыйкӧ ас дорас кыскана вӧлі сылӧн банйӧм чужӧмбанъясас, русӧй тошкас, лӧз синъяслӧн бур видзӧдласас.
Сійӧ дугӧдіс судно вылын нырвомӧ кучкалӧмъяс.
Сылӧн вӧлі ӧти тырмытӧмтор — лишнӧй нервничайтӧм да распоряжениеясын ковтӧм ноксьӧм.
Кык часӧн сёрӧнджык мостик вывсянь немвиччысьтӧг кылісны шызьӧдана горӧдӧмъяс.
Командир зэв шогӧ воӧмӧн шенасис кияснас.
Эз ставыс пырысь-пыр гӧгӧрвоны, мый лои.
Вӧлӧмкӧ, фарватерын миян броненосеч, кык буксирӧн нуӧдіг, топыда пуксьӧма ляпкыдінӧ.
Матросъяс сералісны:
— Помасис миян кампания.
— Босьталӧй, ребята, чемоданъяснытӧ да айда экипажӧ!
Мостик вылын вӧлі шызьӧмаӧсь.
Командуйтісны ходсӧ сетны водзӧ, бӧрӧ.
Буксиръяс заводитлісны кыскыны веськыдвылӧ, шуйгавылӧ, но броненосеч кольліс вӧрзьытӧг.
Сэки командир горӧдіс:
— Логъяс вылын!
Кутшӧм джудждаыс?
Фарватерлӧн джудждаыс вӧлӧм кызь сизим фут, кор судноыс, аслас вывті лишнӧй груз вӧсна пукаліс ваын футӧн джынйӧн унджык.
Лоис вывті важнӧй событие.
«Кутш» вылӧ регыд локтіс портовӧй начальствоыс дзоньнас, портса главнӧй командир, Балтийскӧй флотӧн командующӧй вице-адмирал Бирилев юрнуӧдӧмӧн.
Коді флотын эз тӧд тайӧ мудер стариксӧ!
Латшкӧс зумыд туша, решительнӧй походка, гожъялӧм, пӧшти бронзовӧй зэв уна посньыдик кос чукырӧсь чужӧм, тув кодь тошкыс, дженьыд усъяс, сьӧд ёсь синъяс, ыджыд пельяс — став тайӧ ортсыса чертаясыс сылӧн миянлы бура вӧліны тӧдсаӧсь.
Важся зэв озыр дворянскӧй семьяысь петӧм морт, коді вӧдитлӧма зэв гырысь поместьеяс, адмирал, морскӧй важ традицияяс кузя, вердліс аслас щӧт вылӧ ассьыс штабсӧ ставнас, ассьыс став флагманскӧй специалистъяссӧ да весиг ординаречьяссӧ.
Ӧбедъяс сылӧн вӧліны век зэв бурӧсь, гӧтӧвитӧмаӧсь бур поварӧн, и ӧбедъясыс мунлісны дона винаяс юӧмӧн, кӧть и ачыс сійӧ некор эз юлы коддзытӧдз.
Лыддьысьліс няня-сола начальникӧн, но зато служба кузяыс вӧлі стрӧг да требовательнӧй аслас подчинённӧйяс дорӧ.
Радейтліс тшӧкыда вӧчавны смотръяс, и татшӧм случайясас шоча овліс сытӧг, медым сійӧ эз тешитчыв судноса командиръяс вылын да ставнас офицеръяс вылын — шумтӧг, но сюся да ядовитӧя.
Командакӧд сійӧ ворсӧдчывліс.
Овлывліс, кутшӧмкӧ пустяк дорӧ крукасьӧмӧн, сійӧ повзьӧдліс мыжа матросӧс, кыпӧдӧм гӧлӧсӧн сёрнитігтыр:
— Мый меным тэкӧд вӧчны, рӧзбойник?
Ӧшӧдны тэнӧ жаль, ыстыны катарга вылӧ — этша.
Ог вермы думыштны.
Повзьӧдӧм матрос чашкӧдліс синъяссӧ Бирилев вылӧ, а сійӧ, пӧттӧдзыс тешитчӧм бӧрын, немвиччысьтӧг вежліс скӧралӧмсӧ милӧсть вылӧ:
— Тэнад шуд вылӧ, аддза тэнад нырвом сертиыд, мый тэ верман исправитчыны служба кузяыд.
Мӧдысь, каналльӧ, эн сюр.
Пырысь-пыр тшӧкта сьыліад шыртыштны пекля да лэптыны рей вылӧ.
И сетліс матрослы кызь ура.
Бирилев надейтчис не сы мында ӧнія техника вылӧ, мыйда роч моряклысь жугӧдны позьтӧм кыпыдлун вылӧ.
Сылы зэв сьӧлӧм вылас воліс, офицеръяс кӧ корлывлісны сійӧс ӧбедайтны асланыс кают-компаниеӧ.
Сэки сійӧ дзонь часъясӧн висьтавлывліс налы аслас морскӧй приключениеяс йылысь, адмирал Макаровкӧд да Верховскийкӧд паныдасьлӧмъяс йылысь, та дырйи векджык аслас военно-морскӧй делӧ ёна тӧдӧмӧн бергӧдлӧмӧн да ошйысьӧмӧн.
Сёрнитігас сылӧн векджык петліс татшӧм фраза:
— Ме кыдзи боевӧй адмирал...
Ӧтчыд пызан сайын сыкӧд ӧтлаын пукалысь мичман Рощаковский юаліс:
— Лэдзлӧй, ваше превосходительство, тӧдны, кутшӧм бойясын ті участвуйтлінныд?
Бирилев гӧрдӧдіс да зэв скӧрысь вочавидзис:
— Бойясын ме эг вӧвлы, но менам став кӧсйӧмъясӧй веськӧдӧмаӧсь миян флотса боевӧй гӧтӧвитчӧм вылӧ, мыйыс мукӧд адмиралъяслӧн абу.
Вот мый сетӧ меным право шуны ачымӧс боевӧй адмиралӧн.
Флотын Бирилев славитчис медсясӧ суйӧрсайса орденъяс чукӧртӧмӧн.
Та кузьта морскӧй воротилӧяс пӧвстысь некод эз вермы соперничайтны сыкӧд.
Ӧтчыд коркӧ, нӧшта контр-адмиралӧн новлігӧн на да Мушӧр саридзын суднояс отрядӧн командуйтігӧн, сійӧ эз сы мында занимайтчы морскӧй делӧӧн, мыйда ветлывліс разнӧй государствоса гырысь йӧз ордті.
Италияын вӧлі мунӧны гырысь национальнӧй торжествояс.
Миян Средиземноморскӧй отряд воис Неапольӧ.
Адмирал Бирилев аслас флаг-офицер Михайловкӧд муніс Римӧ, кӧні вӧлі примитӧма Виктор-Эммануил II корольӧн да королева Еленаӧн.
Адмирал ӧбедайтігас зэв бура гажӧдіс королеваӧс аслас векся остроумнӧй вистъясӧн.
Король козьналіс сылы итальянскӧй орден.
Вӧвліс сійӧ Тунисын, кӧні пӧлучитіс кодзув туземнӧй бейсянь.
Турецкӧй султан празнуйтіс аслас саралӧмлысь кызь вит вося юбилей.
Позьӧ ӧмӧй вӧлі кольны татшӧм случайсӧ?
«Кубанец» нима канонерскӧй пыж вылын адмирал мӧдӧдчис Дарданеллыӧ, а сысянь, поезд вылӧ пуксьӧмӧн, муніс Константинопольӧ, медым представитчыны султанлы да поздравитны сійӧс мудрӧй да шуда саралан славнӧй юбилейӧн.
Татшӧм вниманиеӧн сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдӧм султан наградитіс сійӧс «Меджидие» кодзулӧн.
А кыдз не ветлыны нӧшта Грецияӧ, кӧні колӧ вӧлі вӧвсьыны свадьба великӧй князь Георгий Михайловичлӧн грецияса принцесса Мария Георгиевнакӧд?
Арталӧмъяссӧ вӧлі вӧчӧма вернӧя.
Томъяс гӧтрасьӧм бӧрын адмирал морӧс вылын кутіс дзирдавны выль кодзув.
Болгарскӧй юркарын Софияын сійӧ воліс сар Фердинант ордӧ, и тані сідз жӧ сійӧс наградитісны орденӧн.
Сэсся муніс Сербияса Белградӧ король Александркӧд да королева Драгакӧд аддзысьлӧм вылӧ.
Кажитчӧ, кадсӧ королевскӧй гозъя дорӧ волӧм могысь вӧлі бӧрйӧма вель абу удачнӧйӧс.
Королева ёна шогсис сьӧкыда кага вайӧм бӧрын.
Король эз инась ку пытшкас, и некод сы дорӧ эз лысьт матысьтчыныс.
Ни миян посланник, ни сербскӧй дворлӧн министр эз вермыны клопочитнысӧ Бирилевлы аудиенция.
Но сійӧ вӧлі ас кыв вылас чорыда сулалысь да эз шогсьы.
Вежон кык прӧстӧ олӧм бӧрын, сійӧ кутшӧмкӧ придворнӧй дама пыр шедӧдіс Драгакӧд аддзысьлӧм.
Сійӧ сэтшӧм мастера лӧньӧдіс королеваӧс, мый королева аттьӧаліс Бирилевӧс сьӧлӧмсянь сы дорӧ отношениеысь.
А сы пыр Бирилев нин воӧдчис и король дорас.
Сэтчӧ волӧмысь кодзув чукӧрыс сылӧн содіс.
Збыльысь адмираллы везитіс.
Быдлаын, кӧть кӧні эськӧ сійӧ эз аддзысьлы высочайшӧй йӧзкӧд, сійӧс награждайтлісны орденъясӧн.
Медым пӧлучитны татшӧмъяссӧ, сійӧ эз яндысьлы некутшӧм средствоясӧн, аслас изобразительносьтын зэв ыджыд мастерствоӧдз воӧмӧн.
Мадридын сійӧ королькӧд аддзысьлӧм добивайтчигӧн олӧма вежонысь дырджык.
Тайӧ вӧлі ыджыдлун паныдӧ, Альфонс ХIII да королева тайӧ каднас висьтасисны да некодӧс эз принимайтны.
Адмирал терпитӧмӧн виччысис и сӧмын ыджыдлун аскинас представитчис налы циркын ӧшъяс бой дырйи.
Король вӧлі зэв бур настроениеа, бур сьӧлӧмӧн сёрнитіс роч адмиралкӧд да, ӧти аслас придворнӧй моряклысь кодзувсӧ босьтӧм бӧрын, ачыс сатшкис сійӧс Бирилев морӧс вылӧ.
Сэсся Бирилевлы нинӧм вӧлі вӧчныс циркын.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ тӧвзис вокзалӧ да пуксис поезд вылӧ.
Барцелонаӧ воӧм бӧрын, кӧні сійӧс виччысис роч суднояслӧн отряд, сійӧ вуджис «Храбрый» нима канонерскӧй пыжӧ.
Оз позь вӧлі воштыны кадсӧ: Виллафранкын вӧліс прансуз республикаса президент Лубе.
Вӧтлісны судносӧ, отрядсӧ бӧрӧ кольӧмӧн.
Кочегаръяс, топкаын уджалігтыр, сэтшӧма старайтчисны, мый «Храбрый» вылын тшын петан трубаыс, гӧрдӧдз доналӧмӧн, сотчис.
Президенткӧд аддзысьлӧм век жӧ вӧліс.
Бирилевлӧн морӧсыс мичмӧдсис нӧшта ӧти кодзулӧн — Почётнӧй легион орденӧн.
Кор аслас отрядкӧд сійӧ бӧр воис ас государство ваясӧ, сы йылысь флотын сёрнитлісны:
— Его превосходительство бура: помаліс ассьыс крестовӧй походсӧ.
Ме эг ӧтчыд аддзыв Бирилевӧс полнӧй параднӧй формаын, и менӧ век чуймӧдліс уналыда наградаыс.
Медальяс, орденъяс, кодзувъяс, ичӧтъяс и ыджыдъяс, морӧс вывсьыс эз чинлыны, а пыр содісны и содісны морӧс пасьталаыс.
Сійӧ дзоньнас югъяліс, кыдзи рӧштво дырся, озыра мичмӧдӧм ёлка.
Том офицеръяс серавлісны сы вылын:
— Адмирал Бирилев не сы мында дзирдалӧ вежӧрнас, мыйта аслас кодзувъясӧн.
Миян 2-д эскадра, сылы уна клопота вӧчӧмӧн, нинӧм эз вермы содтыны сійӧ наградаяс дорӧ, кутшӧмъяс сылӧн вӧліны нин.
Сійӧ зілис регыдджык мынтӧдчыны тайӧ суднояссьыс, найӧс кыдзсюрӧ материальнӧй частьясӧн снабдитӧмӧн да война кежлӧ дзик дасьтытӧм личнӧй составӧн.
А сэні, быттьӧ грек вылӧ, «Кутш» пуксис ляпкыдінӧ, кыдз быттьӧ петкӧдліс ассьыс кӧсйӧмсӧ дзикӧдз кольччыны Кронштадтӧ.
Адмирал зэв эз вӧв дӧвӧлен.
Палуба вылын командиркӧд паныдасигӧн, сійӧ сетіс сылы строгӧй выговор, та дырйи мукӧддырйи дорысь ёнджыка мыкталӧмӧн.
А сэсся, мостик вылӧ ӧдйӧ кайӧм бӧрын, сетіс распоряжение:
— Корны <ns>ком-мандаӧс</ns> да <ns>расс-качайтны</ns> судносӧ!
Кык буксирнӧй пароход дорӧ содтісны нӧшта некымынӧс да ставныс найӧ кыскисны броненосечӧс ӧтарлань, медым вӧрзьӧдны сійӧс места вывсьыс.
Такӧд ӧттшӧтш нёльсё гӧгӧр матрос команда серти мостик вывсянь гузьялісны ӧти борт дорсянь мӧдӧ.
Вийсисны дыр, но «Кутш» аснырӧн век сулаліс ляпкыдінын.
Вермисны-ӧ нёльсё морт, кодъяс эз вӧвны сьӧкыдджыкӧсь комын тоннаысь, качайтны дас вит сюрс тонна водоизмещениеа броненосечӧс?
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ некытчӧ лӧсявтӧмӧн, кыдз эськӧ нёльсё тӧрӧкан думыштісны качайтны белье да ва тыра вор.
Татшӧм распоряжениелысь некытчӧ туйтӧмсӧ матросъяс гӧгӧрволісны да, ӧтар бортсянь мӧдарас котралігӧн, сералісны:
— Виччысьӧмӧнджык, ребята, кыдзи эськӧн не пӧрӧдны судносӧ!
— Видзӧдӧй, быттьӧ и збыльысь пӧрӧ бок вылас!
— Ой, войнатӧг вӧям!
Портӧвӧй чинъяс пиысь ӧти, Бирилев дорӧ шыасьӧмӧн, висьталіс:
— Ваше превосходительство, мем кажитчӧ, мый татшӧм ичӧт сьӧктаыд, кыдзи матросъяслӧн котралӧм, этша нин отсалас делӧ мунӧм вылӧ.
Миянлы не мынны землечерпалкаястӧг.
Ковмас пыдӧссӧ джудждӧдыштны.
Адмираллӧн чужӧмыс, кӧдзыд да пӧльтчӧм, стрӧга топӧдӧм паръяса, пырысь-пыр жӧ югдіс вежӧрӧн:
— Думыштлӧй, сэтшӧм жӧ мӧвп и меным воис!
Ме вит минут нин мӧвпала та вылын.
Да, ті дзик збыль вылӧ правӧсь.
Став портовӧй начальствоыс муніс.
Боцман Воеводин, мекӧд паныдасигӧн, дузгӧдчӧмӧн мургыштіс:
— Ме сідзи и тӧді, обязательнӧ миянкӧд кутшӧмкӧ да лёктор лоӧ.
Сідз сійӧ и лои.
Быттьӧ омӧль вын вӧтчӧ миян бӧрся.
Матросъяс горӧн висьтавлісны ассьыныс кӧсйӧмъяссӧ.
— Эк, татчӧ эськӧн дзонь тӧв кежлӧ сибдыны!
— Да, сэки эськӧ складчинаӧн ми закажитім ӧтпырйӧ сё молебен.
Вой узисны бура, тревога эз вӧв.
Асывнас броненосеч дорӧ вайисны куим землечерпалка.
Найӧ уджалісны сы гӧгӧрын дзонь лун дай воан войсӧ.
Татшӧм примитӧм мераясыс лоины удачнӧйӧсьджык.
Сентябр 19 лунӧ югдігас «Кутш» петіс ляпкыдінысь да мӧдӧдчис Ревельӧ.
Букыш енэж улын ыркыда пӧльтіс тӧв, гырысьмисны гыяс.
abu
Важӧн колисны ыджыд рейд вылын сулалысь корабльяс: «Кутш» да «Жемчуг», кодъяс бӧрынджык кутасны суӧдны эскадрасӧ.
Гӧгралісны каляяс.
Грымгисны рабочӧйяслӧн сьӧкыд мӧлӧтъяс.
Ме дыр сулалі кормовӧй мостик вылын, шогпырысь бӧрӧ видзӧді тӧдса вадоръяс вылӧ, ылын тыдалысь да саялысь кар вылӧ.
Прӧщай, Кронштадт!
Вит во чӧж служитігӧн ме вывті унатор муніс сэні и лёкыс и бурыс.
Сэні, Господскӧй улича кузя позьӧ вӧлі ветлыны мивоккоддемлы, матросъяслы, сӧмын шуйга боктіыс, быттьӧ ми вӧлім вувзьӧм рӧд.
Паркса воротаясын вӧлі тувъялӧма позорнӧй гижӧда пӧвторъяс: «Улысса чинъяслы да понъяслы паркӧ пырны оз позь».
Песны пондісны менӧ салдатӧ босьтан лунсянь, медым менӧ вӧчны бур матросӧн, сарскӧй престолӧс вернӧй дорйысьӧн.
Пӧлучайтлі служба кузя разносъяс, пукавлі карцерын, майшаси тюрьмаын ӧткӧн пукалан камераын сы вӧсна, мый кӧсйи тӧдны унджык, мыйдта миянлы пӧлагайтчӧ.
И век жӧ, ме кӧ пета ловйӧн на мупомсаяскӧд лоан тышкысь, ме бурпырысь кута казьтывны тайӧ кар йывсьыс.
Матвеевскӧй сиктысь, Тамбовскӧй губерняса войвыв юкӧнса сьӧдпемыд вӧръясысь да прӧйдитны позьтӧм нюръясысь, кӧні эм зэв уна быдпӧлӧс пӧтка да зверьяс ошъясӧдз лыддьӧмӧн, ме вои флотӧ челядь кодь том мортӧн, збыль вылӧ дикарӧн.
И пыр жӧ заводитчис юрвемлӧн гимнастика, юрвежӧрӧс шлифуйтӧм.
Эз ставыс вӧвны омӧль офицеръясӧн, эз ставыс торъявны скӧрлунӧн.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяссянь чорыда кӧсйӧмӧн позьӧ вӧлі босьтны не этша пӧльза.
Но главнӧйыс вӧлі мӧдторйын.
Баталеръяслӧн специальнӧй курсъяс, корабльяслӧн техника, саридзьясті плавайтӧм, портьяслӧн устройство, воскреснӧй школа, развитӧй да сознательнӧй ёртъяскӧд дружитӧм, студентъяскӧд тӧдмасьӧм, гуся литература лыддьӧм — ставыс тайӧ вӧлі меным вывті ыджыд выльторйӧн, ставыс тайӧ озырмӧдіс юрвежӧрӧс да заставитіс видзӧдны олӧмыс вылӧ мӧд ногӧн.
Тӧд вылӧ уси важыс.
Кык во сайын, кык вежонся отпуск пӧлучитӧм бӧрын, ме ветлі гортӧ аддзысьлыны.
Тайӧ вӧлі водз арын, кор, вежыс кутіс нин тупкысьны чимгӧрдӧн да зарниӧн.
Семья пӧвстӧ менам воӧм вӧлі празникӧн и меным и менам рӧднӧйяслы.
Сиктын став олысьясыс волывлісны любуйтчыны миян крайын аддзывлытӧм матросскӧй формаӧн: форменка лӧз воротника фланель дӧрӧмӧн, лэдзалӧм паськыд клёш гачӧн, пельпомъяс вывса эзысь контрикъясӧн, картуз гӧгӧр кытшалысь атласнӧй лентаӧн, кытчӧ гижӧма зарни шыпасъясӧн корабльлысь нимсӧ.
Ыджыд вок Сильвестрлӧн челядьыс, а менам ичӧт арлыда племянникъяс да племянницаяс — Поля, Ёгор, Маня, Анета, Петя, Ваня, Федя — видзӧдісны ме вылӧ сэтшӧма шензьӧмӧн, быттьӧ ме уси на дорӧ енэжсянь.
И киссисны помтӧм юасьӧмъяс: паськыд-ӧ саридзыс, кутшӧм сылӧн джудждаыс, аддзылі-ӧ ме сійӧ куим китсӧ, код вылын сулалӧ муыс, ыджыд-ӧ корабльыс, код вылын ме плавайті.
Ме висьтавлі налы, а найӧ чуймӧмнысла горӧдлісны:
— Ой, ой!
Тӧлысь чӧж ковмас кывтны вадорӧдз!
— Кӧлӧкӧльничаным дзоньнас миян вермас вӧйны.
Ух!
— Эк, вот кутшӧм корабльыс!
Сиктнымӧс дзоньнас вермас босьтны!
А менам мамӧй томмис радысла.
Сійӧ быдлун вӧччыліс сэтшӧм платтьӧӧн, кодӧн сӧмын ветлывліс вичкоӧ.
Ме видзӧді сы вылӧ да мӧвпалі: «Кӧні помыс мам радейтӧмлӧн?»
Сійӧ видзӧма меным сулея тыр ӧмидз ва, сюяліс мем яблокъяс либӧ пӧсь аладьяяс.
Но медся ёна менӧ шензьӧдліс мекӧд «ті» вылӧ сёрнитӧмыс.
Ме паныд сувтлі талы, но сійӧ шенасьліс кияснас:
— Энӧ, энӧ, Алёша, энӧ и сёрнитӧй.
Ме ӧд Польшаысь.
Став правилӧсӧ тӧда унджык татчӧс нывбабаяс дорысь.
А ті ӧні со кутшӧмӧн лоинныд.
Ни ӧти сиктын татшӧмыс абу.
Сійӧ чайтліс, мый ме новла зэв ыджыд чинъяс, и ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоӧдны сійӧс таын.
— Ок, господьӧй, эз вермы старик виччысьны писӧ, кувсис.
Мый эськӧн сылы нӧшта кык во да джынтӧ не овны вӧлі!
Вот сійӧ эськӧн вӧлі тіянӧн дӧвӧлен...
Меліа, кыдзи скрипкалӧн ылысь кылан ворсӧм, юргис меным сылӧн гӧлӧсыс, а раминик кельыдлӧз синъясыс югъялісны радлунӧн.
Яр кыаӧн кусі менам отпускӧй, и ме бӧр муні флотӧ.
А ӧні аслам юӧр вылӧ, мый менӧ мӧдӧдӧны война вылӧ, ме судно мунӧм водзвылын пӧлучиті мамсянь воча письмӧ.
Ме эг вермы синватӧг лыддьыны сылысь строчкаяссӧ, кодъяс тырӧмаӧсь тревогаӧн да ыджыд шоглунӧн.
Помалігас сійӧ гижӧма, мый лун и вой сійӧ кутас юрбитны ме вӧсна, а меным колӧ видзны сылысь благословениесӧ да помнитны: «мамлӧн молитваыс саридз пыдӧсысь спаситӧ».
Ме видзӧдлі мостик вывсянь палуба вылӧ: сэні, старшӧй офицер да боцман дырйи, уджалісны матросъяс.
Вӧліны йӧзыс и мостик вылын, и башняясын, и батарейнӧй палубаын, и трюмъясын, и машиннӧй отделениеын.
Рабочӧйясӧс лыдӧ босьттӧг, кодъясӧс регыд лоӧ чеччӧдӧма вадорӧ, ӧкмыссё матрос обслуживайтісны корабльсӧ.
И нуӧ сійӧ миянӧс тӧдтӧм местаясӧ, сэтчӧ, кӧні ыпъялӧны би пургаяс, йӧзлысь олӧмсӧ кусӧдіг, — либӧ вермыны врагӧс, либӧ аслыд пӧгибнитны тӧдтӧм саридз пыдӧсӧ.
Оз ӧмӧй на вӧсна, тайӧ матросъяс да офицеръяс вӧсна юрбитны мамъясыс сідз жӧ кыдзи и ме вӧсна?
И омӧльджыка ӧмӧй миян врагъяслӧн мамъясыс радейтысьӧсь, и оз ӧмӧй найӧ киськавны синвасӧ, асланыс ен дорӧ шыасьӧмӧн?
Но коднымӧскӧ миян пӧвстысь виччысьӧ кӧдзыд гу.
Дзикӧдз усьӧм сьӧлӧмӧн ме лэччи мостик вылысь.
Броненосеч «Кутш», андреевскӧй флаг шпорӧдӧмӧн, водзӧ муніс морскӧй миляяс мерайтігтыр.
V
abu
Мӧд луннас луншӧр гӧгӧрын тыдовтчисны маякъяс да діяс.
Ёна лӧзавны кутіс енэж, быттьӧ кодкӧ кӧтӧдӧм рузумӧн чышкыштіс сы вылысь кымӧръяслысь няйтсӧ.
Тӧв кутіс лӧньны, но век на ещӧ вӧлі тырмымӧн, медым новлӧдлыны парусникъясӧс, кодъяс разалӧмаӧсь югдӧдӧм помтӧм ваын.
Вывтас местаын, шонді югӧръяс пӧвстын, кутіс тыдовтчыны Ревель кар ёсь йыла вичко йывъяснас, дранкиӧн вевттьӧм крут керка вевтъяснас, гӧгрӧс башняяснас да кыртаяс вывса важ стрӧйбаяс пиньӧсь стенъяснас.
Тані, сарскӧй веськӧдлан котырӧн Эстонияӧс рочӧ пӧртӧм кузя став зільӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, быдлаын кольӧма готическӧй архитектуралӧн отпечатокыс.
Рейд вылын, гаваньсянь неылын, сулалісны 2-д эскадраса корабльяс.
Миян «Кутш» ӧтлаасис на дорӧ да, ӧти типа броненосечьяс колоннаын места займитӧм бӧрын, шыбытіс якӧр.
Вежласисны лунъяс войяскӧд, кыдзи кык часӧвӧй, ӧта-мӧдсӧ вежлалысьяс.
Ми пырим боевӧй гӧтӧвитчан периодӧ.
Принимайтлім став мераяссӧ немвиччысьтӧг противник уськӧдчӧмысь эскадранымӧс дорйӧм могысь, кӧть сыӧдз вӧлі нӧшта зэв на ылын.
Велӧдчим пуктавны заграждениеяслысь тывъяс минаяслы паныд.
Шонді лэччӧм бӧрын корабльяс пӧвстысь ӧтик дорйыліс рейдӧ пыранінсӧ, сійӧс прожекторӧн югдӧдӧмӧн.
Сыысь ылынджык саридзын ветлӧдлісны кык дозорнӧй миноносеч да миннӧй катеръяс.
Броненосеч вылын, командирлы ыджыд радлӧм вылӧ, рассчитайтісны рабочӧйясӧс.
Важӧн колӧ вӧлі кыпӧдны командасӧ, лӧсьӧдны чистота, а судно вылын олігӧн найӧ пыртлісны лёкторъяс миян пытшкӧсса распорядокӧ.
Полісны и кыпӧдчӧмъясысь.
Меным аслым лоліс паныдасьлыны ӧти рабочӧйкӧд.
Видзӧдліс сійӧ ме вылӧ гӧгрӧс синъяснас да, пель сайсӧ гыжъялыштӧм бӧрын, юаліс:
— Сідзкӧ, воюйтны мунанныд?
— Да, — дженьыда вочавидзи ме.
— Но, ен тіянкӧд.
— Мыйла нӧ сэтчӧ енмыс?
— О-о!
Сідзкӧ, артмӧ, чӧрткӧд?
— И тайӧ нинӧмла.
— О-о!
Збыльысь мӧй отрицайтан?
— А татшӧмъясыс ӧмӧй оз овлыны?
Рабочӧй неуна думайтыштіс да нӧдкывйӧн моз вочавидзис:
— Да, быдторйыс свет вылад овлӧ, и попаддя кӧмӧдлӧ попсӧ.
Тӧда ме ӧтик сиктысь гозъяӧс: мужикыс дякӧн, а гӧтырыс сылӧн попаддя.
Кыдз тайӧ артмис, а?
Ме сідз жӧ вочавидзи шмонитӧмӧн:
— Тайӧ ещӧ абу на ыджыд беда, мый градйӧрӧ быдмис лебеда, со вичкояс сотчӧны, и то нинӧм оз сёрнитны.
— О-о!
Сюсь!
Он йӧрмы?
— Вӧвлывліс и сійӧ.
Ылысянь, зэв виччысьӧмӧн сійӧ кутіс мем висьтавны политика йылысь.
Сійӧ ёнджыка сёрнитіс кытшлӧдлӧмӧн, но ме гӧгӧрволі сійӧс.
Артмӧ вӧлі сідз, мый ми кӧ вермам противникӧс, то тайӧн сӧмын ёнмӧдам ассьыным веськӧдлан котырӧс.
Дзик жӧ тайӧс ме кывлі и вадорын интеллигенциясянь.
Став водзынмунысь йӧзыс радлісны миян неудачаяслы.
Кажитчис, некор на ещӧ роч общество эз вӧв шымыртӧма пораженческӧй идеяясӧн, кыдз тайӧ войнаын, ӧд сійӧ калитіс войтырсӧ, миянлысь став государственнӧй дойяссӧ на водзын восьтӧмӧн.
Кутшӧм жӧ дурацкӧй положениеын лоим ми, Ылі Асыввылӧ мунысь морякъяс!
Ми кӧ вермам мупомсаясӧс, то ваям вред кисьмысь революциялы, коді быть колӧ пӧдысь Рочмулы, кыдз свежӧй сынӧд.
Мӧдарсянь, ми ог вермӧ лӧня пуктыны ассьыным кымӧсъяснымӧс неприятельскӧй снарядъяс улӧ.
Миян ворссьӧм да миян гибель кутасны лыддьыссьыны позорӧн, а найӧ вылын, кодъяс воасны война вылысь, кутасны серавны:
— Со найӧ, жугӧдӧм корабль вывса морякъясыс!
Рабочӧйлысь кывзӧм бӧрын, ме ӧлӧді сійӧс:
— Тырмас, друг.
Тайӧ сёянлысь кӧрсӧ ме видлі нин.
— О-о!
Бур.
Но мый жӧ, ті сэні, а ми тані старайтчыштам.
Ме ньӧти эг сомневайтчыв, мый рабочӧйлӧн судно вылын дыр олӧмыс матросъяс пӧвстӧ колис кутшӧмкӧ след.
Корабльяс вылын пытшкӧсса службасӧ котыртӧмыс ладмыліс ньӧжйӧн.
Весиг флагманскӧй корабль «Суворов» вылын, коді вель дыр нин вӧлі плаваниеын, йӧзыс ньӧти эз вӧвны дасьӧсь бой кежлӧ.
Со мый гижліс та йылысь адмирал Рожественский 69 № приказын:
«Талун кык часын войнас ме прикажиті вахтённӧй начальниклы кучкавны сигнал миннӧй атака отразитӧм могысь.
Кӧкъямыс минут мысти приказание сетӧм бӧрын эз вӧвны нӧшта некутшӧм признакъяс уськӧдчӧмсӧ отразитны дасьтысьӧмын: команда да офицеръяс нӧшта узисны на; вахтённӧй отделениеысь сӧмын некымын мортӧс сьӧкыд пырысь вӧлі кыскӧма шойччан местаяссьыс, но и найӧ эз тӧдны, кытчӧ налы мунны; ни ӧти прожектор эз вӧв дась югдӧдны цельсӧ; вахтённӧй минеръяс эз вӧвны; некод эз тӧждысь весиг палуба вывса югдӧдӧм йылысь, коді колӧ артиллерия действуйтӧмлы...»
Водзӧ адмирал тшӧктіс аслас младшӧй флагманъясӧс да командиръясӧс прӧверитны, кыдзи сулалӧ службаыс та кузя мукӧд корабльяс вылын, да результатъяс йылысь ньӧти нюжмасьтӧг юӧртны сылы.
Воис и «Кутшлы» сійӧ кадыс, кор сылы ковмис участвуйтны ӧтлаын мукӧд корабльяскӧд миннӧй атака пробнӧй отражениеын.
Саридз весьтын сука ӧшаліс арся вой.
abu
И друг тайӧ чӧв-лӧняс кыліс боевӧй тревога.
Эскадраын дзоньнас ӧзйисны прожектор бияс, да налӧн югдӧдӧм полосаяс, пемыдсӧ вундӧмӧн, исковтісны саридзса шыльыд веркӧс вывті, корсисны щитъяссӧ, кодъясӧс буксируйтісны миноносечьяс.
Мукӧд суднояссянь, кӧть и сёрмӧмӧн, восьтісны тайӧ щитъяс кузяыс ӧрудиеясысь лыйсьӧм, а миянын трапъяс да палубаяс вывті век на нӧшта чепсасисны йӧз.
Ӧткымынъяс матросъяс пӧвстысь, медсясӧ новобранечьяс, мупомсаяс матын лоӧм йылысь унапӧлӧс сёрни влияние улӧ сюрӧмӧн, мӧвпалісны, мый збыльвылӧ заводитчис кось.
Кылісны тӧлктӧм горзӧмъяс.
Офицеръяс видісны унтеръясӧс, а найӧ тойлалісны сьыліаныс радӧвӧйясӧс.
Уна минут колис, кытчӧдз броненосеч вылын эз пуксьы кутшӧмкӧ да пӧрядок.
Гыпкыны мӧдісны и миян 75-миллиметра пушкаяс.
Менам лои сэтшӧм мӧвп, мый уськӧдчисны кӧ эськӧ миян вылӧ збыльысь мупомсаяс сэк, миян нюжмасьӧмӧн да тӧлктӧг ноксьӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, найӧ эськӧ вевъялісны куимысь вӧйтны миянлысь броненосечӧс.
Миянлы тайӧ войся тревогаыс помасис сійӧн, мый «Кутш» пӧлучитіс эскадраса командуйтыссянь выговор.
Водзӧ лунъясас воис мӧд тӧждысьӧм: миянлы колана ногӧн колӧ вӧлі лӧсьӧдчыны сарскӧй смотр кежлӧ.
Броненосеч вылын быдлаын лӧсьӧдлісны пӧрядок да сӧстӧмлун.
Унаысь мыськисны калидоръяссӧ майтӧгӧн, зыралісны кӧтасьӧм палубасӧ, киськалісны сійӧс ваӧн, краситісны бортъяссӧ, югдӧдлісны дзирдалӧмӧдз ыргӧнсӧ.
Эз вӧв таысь мездӧма машиннӧй да кочегарнӧй отделениеясӧс, а друг и сэтчӧ думыштас лэччывны коронуйтӧм посетитель.
Аслас арлыд вылӧ видзӧдтӧг, плетьӧн швичнитӧм чань моз гӧняйтіс судно кузя старшӧй офицер Сидоров, став помещениеясас видзӧдӧмӧн да горзӧмысла да вӧчӧмысла эбӧс быртӧдзыс пессьӧмӧн.
Вывті сьӧлӧмсянь зільӧмысла, сійӧ весиг эз кут казявлыны тырмытӧмторъяссӧ.
Пӧрядок лӧсьӧдӧмын сылы отсасисны и мукӧд офицеръяс, быдӧн аслас специальность кузя.
Сы бӧрын нин ачыс командир Юнг гӧгӧртіс броненосечӧс.
Сылӧн велалӧм синмыс век на эз бурмы сійӧн, мый вӧлі вӧчӧма.
И сэки выльысь заводитлісны вуштыны суднолысь ӧткымын частьяссӧ, зыртны найӧс, мыськавны, краситны.
Кажитчис, мый йӧзыс йӧймисны сӧстӧмлун вылын.
Смотр вӧлі сентябр 26-ӧд лунӧ.
Кӧкъямыс час асывсянь эскадра дзоньнас мичмӧдіс суднояссӧ уна рӧма флагъясӧн, кодъясӧс лэптӧма лееръяс вылын быд судно вылын мачта йывъясті нырсяньыс да самӧй бӧжӧдзыс.
Луныс лӧсяліс зэв мича.
Сӧстӧм да сьӧлӧм кыпӧдана свежӧй вӧлі арся сынӧдыс.
Саридзсянь шӧркоддема пӧльтіс кельыдлӧз тӧв, рейд вылӧ быгыльтчисны гыяс, асланыс еджыд быгъя кудрияснас пыркӧдӧмӧн.
Матросъяс вӧччисны выль лӧз фланелевкаясӧн да сьӧд брюкиясӧн, офицеръяс пасьталісны мундиръяс да куим пельӧса шляпаяс.
Флагманскӧй корабльяс вылын ворсіс музыка.
Шоча волысь гӧсьтӧс виччысисны дыр, удитім ӧбедайтны.
Мукӧд суднояс вылын горзісны «Ура», а миянӧдз нӧшта эз на во ӧчередыс.
И сӧмын куим часын, нырса флагшток вывса кык еджыд императорскӧй брейд-вымпел косицаясӧн дӧлаліг, веськыдвывса трап дорӧ журӧбтіс парӧвӧй катер.
Офицеръяс пӧвстысь фальрепнӧйясӧн встретитӧм сар кайис палуба вылӧ аслас свитаӧн да адмиралъясӧн колльӧдӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі блед, абу праздничнӧй и некыдз оз вӧлі лӧсяв татшӧм торжественнӧй здуклы.
Стройын сулалысь фронт вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, сійӧ здоровайтчис офицеръяскӧд да командакӧд.
Судновывса начальствоӧн миянлы водзджык вӧлі тшӧктӧма вочавидзны кыдз позьӧ гораджыка, и ми зільыштім:
— <rus>Здравья желаем, ваше императорское величество</rus>!
Сар кайис рострикъяс вомӧн пуктӧм мостик вылӧ да шыасис миян дорӧ дженьыдик речӧн.
Сійӧ корис миянӧс водзӧс мынтыны немъяндысьтӧм наян враглы, коді торкис Рочмулысь спокойсӧ, да вылӧдз кыпӧдны славасӧ роч флотлысь.
Сёрнитіс сійӧ некутшӧм кыпыдлунтӧг, дыша пырысь, ӧд сылы ковмыліс ӧти и сійӧ жӧ торсӧ висьтавлыны быд корабль вылын.
Ме видзӧді сы вылӧ да мӧвпалі: «Веритӧ-ӧ ачыс сійӧ миян победаӧ?
Ӧд Ылі Асыввылын ми эгӧ нин этша лотӧй йӧз олӧмъясӧн тайӧ страшнӧй ворсӧмас.
Гашкӧ, коронованнӧй повелитель ачыс эз гӧгӧрволы сійӧс, мый, мӧд эскадраӧс мӧдӧдӧмӧн, сійӧ шыбытӧ сконӧ медбӧръя ставкасӧ?
Либӧ сійӧ надейтчӧ, мый эскадраӧн командуйтысь спаситас Рочмуӧс водзӧ вылӧ киссьӧмысь?»
Тані жӧ вӧлі и Зиновий Петрович Рожественский, дзоньнас свитскӧй формаӧ пасьтасьӧмӧн, сійӧ, коді нуӧдас миянлысь корабльясӧс смертнӧй кось вылӧ.
Паськыд пельпомъясыс сылӧн дзирдалісны вензельяса да сьӧд кутшъяса контр-адмиральскӧй эполетъяс эзысьӧн.
Паськыд морӧсыс дзирдаліс медальясӧн да кодзувъясӧн.
Брюкисӧ мичмӧдісны эзысь лампасъяс.
Шуйга пельпомсяньыс пӧлӧн вӧньланьыс кресталӧма морӧс вомӧныс паськыд аннетнӧй лента, алӧй рӧма шӧвкӧн пӧртмасиг, а веськыд пельпомсяньыс ӧшӧдчӧмаӧсь вӧлі эзысьысь кыӧм аксельбантъяс.
Аслас ён мыгӧрнас сійӧ вевтыртіс не сӧмын сарӧс, но и свитасьыс став шленъяссӧ.
Сылӧн суров чужӧмас, кодӧс гӧгӧртӧма дженьыдик рудовсьӧд тошкӧн, да кодзлалысь сьӧд синъяс чорыд видзӧдласын тыдаліс жугӧдны вермытӧм вӧлялӧн выражение.
Аслас векся обычайлы паныд — аснырӧн копыртны юрсӧ, ӧні сійӧ видзӧдіс сар вылӧ, памятник кодь веськыд, монолитнӧй и сэтшӧм аслыс эскана, мый, кажитчис, некутшӧм мыджӧдъяс оз вермыны сувтӧдны сылысь мӧвпъяссӧ.
Сыкӧд орччӧн сулалісны сылӧн кык флагман: мӧд броненоснӧй отрядӧн командуйтысь контр-адмирал фон Фелькерзам да крейсерскӧй отрядӧн командуйтысь контр-адмирал Энквист.
Воддзаыскӧд ме ӧти гожӧм плавайті ӧтлаын да тӧді сійӧс бура.
Офицеръяс висьталӧмъяс серти, военно-морскӧй юалӧмъясын сійӧ разбирайтчис бурджыка Рожественский дорысь.
Но карьерӧ воӧдчӧм вылӧ став делӧсӧ тшыкӧдліс сылӧн тешкодь ортсыладорыс.
Фигураыс сылӧн вӧлі укшаль, тшӧгӧм, но тайӧ эз мешайт сылы ветлӧдлыны тэрыб посньыдик воськовъясӧн.
Аслас пӧльтчӧм кодь нямрасьӧм чужӧмӧн, кытысь бырӧма свежесьтьыс да кӧні пӧшти эз вӧв ус ни тош, сійӧ скодитліс кодзӧм морт вылӧ.
Скӧрмывлігъясӧн ассьыс чуньлыс кодь ичӧтик вомсӧ гӧгрӧстӧмӧн, сійӧ горзывліс вӧсньыдик, нывбаба гӧлӧсӧн, мый некыдз оз вӧлі мун сійӧ адмиральскӧй чинлы, ни сійӧ паськыд кыз яя тушалы.
Энквистӧс, коді вӧлі происхождение сертиыс швед, ме ӧні аддзи медводдзаысь на, но уна кывлі сы йылысь!
Сійӧ страдайтліс вежӧр абутӧмла, вунӧдліс ставсӧ, мый аддзывліс да кывліс, но татшӧм случайясын сійӧс мездылісны сы дорын пыр вӧлысь флаг-офицерлӧн пасйӧдъясыс.
Ыджыд, бура сыналӧм дзор тошкыс сылы сетліс солиднӧй да мича адмираллысь видсӧ да вежліс став пытшкӧсса качествояссӧ.
Ме видзӧді сар вылӧ, сійӧ свита вылӧ, адмиралъяс да флаг-офицеръяс вылӧ да дивуйтчи: сы мында вӧлі югъялӧмыс, мый ёрис синъясӧс.
Юрӧ колисны медбӧръя кывъясыс коронаа мортлӧн:
— Сия тіянлы ставныдлы победоноснӧй поход да рӧдинаӧ бӧр воӧм.
Парад помасис ӧкмыссё мортӧн «ура» горзӧмӧн.
«Сарселоса суслик», кыдзи нимтісны сарӧс революционнӧй настроениеа матросъяс, муніс миянысь мукӧд корабльяс вылӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
VI
abu
Дум вылӧ усины торжествояс, кодъяс вӧліны тайӧ рейдын 1902 воын.
Тані муніс нималана аддзысьлӧм кык императорлӧн: Николай II-лӧн да Вильгельм II-лӧн.
Тасянь заводитчис юрбергӧдчана карьерыс адмирал Рожественскийлӧн, коді сэки, учебно-артиллерийскӧй отрядӧн командуйтігӧн, кутіс ассьыс флагсӧ «Минин» крейсер вылын; татысянь нюжӧдчисны тыдавтӧм везъяс дальневосточнӧй войналань.
Июль 24-ӧд лун вӧлі мича.
Ревельскӧй рейдын чукӧрмисны дас нёль гырысь военнӧй судно да дас вит миноносеч.
Сӧмын Америкаын стрӧитӧм кык корабль торъявлісны асланыс еджыд рӧмнаныс — «Варяг» да «Ретвизан», а мукӧдсӧ вӧлі краситӧма сьӧд рӧмӧн.
Сэн жӧ сулалісны императорскӧй яхтаяс «Штандарт» да «Полярнӧй кодзув», кодъяс воисны вечернянас.
Балтийскӧй флотса высшӧй став чинъясыс ӧні вӧліны танӧсь.
Вадорыс да гаваньса стенъясыс вӧлі тырӧма йӧзӧн, кодъяс воӧмаӧсь видзӧдлыны вӧвлытӧм лоӧмторъяс вылӧ.
Водз асывсянь волнуйтчӧмӧн виччысисны Вильгельмлысь тыдовтчӧмсӧ.
И вот горизонтын Нарген ді сайын тыдовтчисны эскадралӧн тшынторъяс.
Сылы паныд пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчисны яхтаяс да крейсер «Светлана».
Сэтчӧ жӧ, тӧдчана видзӧдысьясӧс нуиг, мӧдӧдчисны дзоридзьясӧн бура мичмӧдӧмӧн некымын частнӧй пароход.
Кӧкъямыс часын миян став корабльяс вевттьысисны уна рӧма флагъясӧн.
Ылысянь кылісны лыйӧм шыяс ӧта-мӧдлы салютъяс сетӧм кузя.
А кык час мысти паныдасьысь суднояс матысьмисны нин рейдлань.
Немецкӧй эскадра составӧ пырисны: броненоснӧй крейсер «Принц Генрих», крейсер «Нимфа», миноносеч «Слейпнер» да яхта «Гогенцоллерн».
Ставныс найӧ дзирдалісны еджыд рӧмнаныс.
Вильгельм удитӧма нин аслас немецкӧй яхта вылысь пуксьыны роч яхта вылӧ, и ӧні кыкнан императорыс сулалісны «Штандарт» мостик вылын.
Миян быд корабль, порок тшынӧн вевттьысиг, салютуйтіс кайзер честь кузя комын ӧтиысь лыйӧмӧн.
Гыпкӧмыс вӧлі быттьӧ война вылын.
Флагманскӧй суднояс да яхтаяс вылын гымгисны оркестръяс: немечьяс ворсісны роч гимн, миян — немецкӧйӧс.
Роч да немецкӧй судноса мостикъяс вылын чукӧртчисны офицеръяс зэв бура пасьтасьӧмӧн, параднӧй формаын, а вылысса палубаяс вылын, бортъяс пӧлӧн, сувталісны матросъяс лӧз воротника еджыд форменкаясын.
Командалӧн юкӧныс тыртіс вантъяссӧ, тайӧ гезйысь вӧчӧм посъяссӧ, кодъяс нуӧдісны мачтаяс вылӧ, а «Первенец» да «Кремль» паруснӧй суднояс вылын матросъяс весиг кайисны рейяс вылӧ, сэтчӧ шеренгаӧн стрӧитчӧмӧн.
Быдласянь, юралӧмӧн, кыліс гора «ура» горзӧм.
Ӧбед бӧрын, куим часын кымын, учебно-артиллерийскӧй отрядса корабльяс вылын уна рӧмӧн дзирдалысь флагъяссӧ вӧлі лэдзӧма.
Офицеръяс пасьтасисны пырся формаӧ.
Ставныс дасьтысисны петкӧдлыны высочайшӧй особаяслы ассьыныс артиллерийскӧй искусствосӧ.
Кыкнан императорыс воисны «Минин» крейсер вылӧ.
Накӧд ӧттшӧтш воисны принц Генрих да миян флотса шеф Алексей Александрович, морскӧй министерствоӧн управляйтысь Тыртов, немецкӧй морскӧй министр Тирпиц, кыкнан императорскӧй свитаса адмиралъяс да чинъяс.
Некор на нӧшта миян судноса борт вылын эз вӧв та мында знатнӧй йӧз.
Миян отряд дзоньнас, якӧр лэптӧм бӧрын, мӧдӧдчис маневръяс да лыйсьӧмъяс вылӧ.
Мостик вылын вӧлі дзескыд.
Воысь йӧз кындзи тані вӧліны судноса командир да адмирал Рожественский аслас штабӧн.
Ме сідз жӧ сулалі сэні пельӧсӧ куткыртчӧмӧн.
Менам обязанность вылын вӧлі мог — видзӧдны снарядъяс усьӧм бӧрся да пасъявны тетрадьӧ налысь недолётъяссӧ, перелётъяссӧ да инмалӧмъяссӧ.
Николай вӧлі немецкӧй адмирал формаын.
Вильгельм, мӧдарӧ, пасьтасис кельыдлӧз андреевскӧй лентаа роч адмирал формаӧ.
Ыджыд государстволӧн миян ичӧтик сар аслас коллега дырйи кольліс вуджӧр сайӧ.
Ставлысь вниманиесӧ кыскис ас дорас кайзер.
Вӧвлытӧм джуджыд каблукъясыс содтісны сылысь шӧркоддем тушасӧ, а сылӧн морӧсыс чурвидзис кӧльӧсаӧн, тыдалӧ, мундир улас уна вата пуктӧм вӧсна.
Сійӧ вӧлі вель лӧсьыд мыгӧра, овлытӧм военнӧй выправкаа, увереннӧй походкаа.
Омӧля действуйтысь шуйга кисӧ, коді вӧлі дженьыдджык веськыдсьыс, сійӧ сюяліс адмиральскӧй форма борт сайӧ, сійӧн ассьыс физическӧй тырмытӧмторсӧ дзебӧмӧн,
мукӧддырйи сійӧ жӧ могысь Вильгельм, позасӧ вежӧмӧн, ӧшйыліс шуйга кинас сабля вороп вылӧ.
Кор сійӧ сёрнитіс аслас вылі тенорӧн саркӧд, сэк сійӧ паръяслӧн веськыд бокыс тракйысьыштіс.
Чужӧмбан вывса вурысыс, тшапа вывлань лэптӧм сук русӧй усъясыс, быттьӧ укватӧн мыджлісны веськыд тшӧг нырсӧ, сьӧд синлысъясас гырысь синъясыс, кодъяс видзӧдісны куим пельӧса морскӧй шляпа увсьыс, а сідз жӧ сылӧн ӧбликыс, ставнас, сылӧн асьсӧ кутан привычкаыс — ставыс тайӧ сетісны воинственностьлысь зэв скӧр вид.
Тайӧ знатнӧй йӧз пӧвстас ме чувствуйті ачымӧс сідз жӧ, кыдзи вермас чувствуйтны джуджыд пу туган йылӧ кавшасьӧм, вӧсни да лачатӧм увъяс вылӧ пуксьӧм морт.
Вӧч ичӧтик ӧшыбка — лэбзян увлань юрӧн.
Мыш вывті визъяліс кӧдзыдыс.
Ме вылын паськӧмыс вӧлі ӧкуратнӧя пукалӧ, мый ме прӧвериті уна сё пӧв, и менам ставсӧ вӧлі бура зэлӧдӧма.
И век жӧ эз дугдыв тревожитны мӧвп: друг орас гач кизь, разьсяс тасмаӧй либӧ бергӧдча ог сідзи, кыдз колӧ.
Мый сэки мекӧд вӧчасны?
Учебно-артиллерийскӧй отрядса корабльяс, флагъясӧн шпорӧдчигтыр, нуӧдісны эволюцияяс.
Мича серпасъяс петкӧдлісны найӧ, кор вӧчавлісны быдсяма бергӧдчӧмъяс, то сувтлісны кильватернӧй колонна стройӧн.
Тайӧ вывті ыджыд плавайтысь крепостьясыс маршируйтісны сэтшӧм кокньыда, кыдзи му вылын салдатъяслӧн взвод.
Грымгыны кутісны пушкаяс.
Первойсӧ лыйлісны Карлос ді вылӧ сувтӧдӧм щитъяс кузя, а сэсся — миноносечьясӧн буксируйтан щитъяс кузя.
Рожественский, кажитчис, эз аддзы ни сарӧс, ни кайзерӧс и сӧмын зэвтчӧмӧн видзӧдіс аслас корабльяс бӧрся.
Мукӧддырйи горӧдлывліс:
— Тшӧкыдджыка лыйлыны!
А кор казяліс, мый ӧти судно вӧчис ӧшыбка, то кыдзи и век скӧрмис да, высочайшӧй особасьыс яндысьтӧг, шыбытіс бинокльсӧ ваас.
2-ӧд ранга капитан Клапье-де-Колонг сетіс сылы ассьыс.
Сар, тайӧс казялӧмӧн, нюммуніс.
Куим час кыссисны маневръяс да лыйсьӧм.
Тайӧ здукын пасӧ инмалӧмыс вӧлі бурджык мукӧд дырся дорысь.
<rus>По крайней мере</rus>, став щитъяссӧ вӧлі водтӧдӧма, мый менӧ вывті ёна шензьӧдіс.
Маневръяс да лыйсьӧм помасьӧм бӧрын Вильгельм, ассьыс коллегасӧ поздравляйтӧмӧн, шуис:
— Ме вӧлі эськӧ шудаӧн, менам флотын кӧ вӧліны татшӧм талантливӧй адмиралъяс, кыдз тіян Рожественский.
Сійӧ тайӧс висьталіс Тирпиц дырйи, коді вӧлі сэні жӧ.
Дерт, Вильгельм мудеритіс, но Николай эскис сылы да, сылысь висьталӧмсӧ донъялӧмӧн, шудапырысь нюмъяліс.
Первой сійӧ окыштіс миян флотса шефӧс — великӧй князь Алексей Александровичӧс, а сэсся — Рожественскийӧс.
Адмирал, верноподданическӧй чувствояс порывын, копыртчис, кватитіс сарлысь кисӧ да топыда ляскысис сэтчӧ паръяснас, но сэк жӧ веськӧдчис да, коронаа повелитель вылӧ вӧчӧм впечатлениесӧ ёнмӧдны кӧсйӧмӧн чорыда шуис:
— Вот эськӧ кор миянлы воюйтны, <rus>ваше императорское величество</rus>.
Пырысь-пыр жӧ высочайшӧй приказӧн Рожественскийӧс вӧлі сюйӧма его величество свита лыдӧ.
А рытнас, кор миноносечьяс вылысь писарьяс локтісны миян дорӧ поштала, ми тӧдмалім насянь интереснӧй выльторъяс.
Найӧ висьталісны, мый буксируйтан щитъяссӧ вӧлі, кыдз шусьӧ, вурӧмаӧсь сі йылын да усялісны сынӧд вӧрӧмысь, матыті кӧ на дорті лэбзьыліс снарядыс, а Карлос ді вылын щитъяссӧ вӧлі крепитӧма сэтшӧм слаба, мый пӧрлалісны сэтчӧ веськалӧм осколокысь либӧ изйысь.
Петалім лыйсьыны и войын.
А мӧд луннас вадорӧ чеччӧдлім десант.
Сэсся вӧчлім примернӧй тыш, кӧні ӧти отрядлӧн судноясыс уськӧдчылісны мӧд вылӧ.
Торжествояс мунісны куим лун.
Войяснас ревельскӧй рейд петкӧдліс аснас син пӧртана зрелище.
Императорскӧй яхтаяс мачтаяс вылын ӧзъялісны биӧн штандартъяс.
Став судносӧ кыдзи миянлысь, сідз жӧ и немецкӧйясӧс, вӧлі иллюминуйтӧма.
Ӧткымынъяс вылын бортъяссӧ вӧлі нуӧдӧма дзирдалысь пунктиръясӧн.
Мукӧдъяс вылын андреевскӧй кормӧвӧй флаг вӧлі вӧчӧма электрическӧй лампочкаясысь.
Торъя тӧдчис флагманскӧй крейсер «Минин», — на весьтын ӧшйисны би вензельяс V да N, гӧрд коронаясӧн вевдорас.
Кыкнан императорыс, кажитчис, соперничайтісны ӧта-мӧд водзаныс асланыс лышкыдлуннас.
Вильгельм козьналіс сарлы зарни письменнӧй прибор.
Николай эз коль долгын да аслас пайысь козьналіс аслас коллегалы зарни боярскӧй шлём, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма зэв дона изъясӧн.
Эз кольны внимание улысь и адмиралъяс: найӧс вӧлі наградитӧма унапӧлӧс орденъясӧн.
Июль 26-ӧд лунӧ луншӧр бӧрын час нёльын немеч эскадра лэптіс якӧръяс да мӧдӧдчис саридзӧ «ура» горзӧм шы улын да кыкнанладорсяньыс прӧщайтчан салют грымгӧм улын.
Яхта «Штандарт» муніс колльӧдны дона гӧсьтъясӧс.
Кор немецкӧй яхта «Гогенцоллерн» матыстчис Нарген ділань, сійӧ мачтаяс вылын кыптіс сигнал войтыркостса свод серти:
«Атлантика океанса адмирал чолӧмалӧ Лӧнь океанса адмиралӧс».
«Штандарт» вылын эз дзик пыр гӧгӧрвоны тайӧ сигналлысь пытшкӧслунсӧ.
Сэсся лэптісны вочакыв пыдди флагъяс, кодъяс петкӧдлісны:
«Бура аддза»
И нӧшта сар тшӧктӧм серти содтісны:
«Благодарита.
Сия шуда плавайтӧм».
Лукав вӧлі Вильгельм.
Сигналсӧ сылысь вӧлі колӧ гӧгӧрвоны тадз: водзӧвылӧ сійӧ асьсӧ лыддьӧ Атлантическӧй океанса адмиралӧн, а миян сарлы сӧветуйтӧ лоны Великӧй океанса адмиралӧн.
Николай нӧшта ӧтчыд эскис аслас друглы.
Сійӧ кадсянь миян Ылі Асыввылын заводитчис вывті ыджыд шызьӧм.
Дзик збыль вылӧ ревельскӧй рейдын сар юрын кисьмис Мупомкӧд война нуӧдан идея.
Тані жӧ кайзер босьтіс соглашение Николайсянь китайскӧй порт Циндао босьтӧм вылӧ.
Тайӧ кык император аддзысьлӧм кузя тшӧтш везитіс и Рожественскийлы.
Регыд сійӧ лои Главнӧй морскӧй штабса начальникӧн.
Тайӧ должность вылас сылы лоис овны сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс эз назначитны Лӧнь океанса мӧд эскадраӧн командуйтысьӧн.
VII
abu
Войбыдӧн эскадра ылӧ вешйис саридзӧ.
Мӧд лунся асылыс «Кутш» вылын заводитчис сэтшӧм жӧ пӧрадокӧн, кодӧс лӧсьӧдӧма ӧтсяма став военнӧй суднояслы: стӧч вит часын вылысса палуба люк весьтын свиститіс дудка, а сы бӧрын кыліс вахтённӧй унтер офицерлӧн тӧдса гӧлӧс:
— Чеччӧй!
Койкаяс кӧртавлӧй!
Броненосеч вылын, сылӧн олан помещениеясын, сэні, кӧні узисны матросъяс, кыліс тайӧ командаыс палубнӧй старшинаясӧн мӧдпӧв шуалӧмӧн.
Горзісны виръяйӧдз йиджана да спирт кодь чорыд видчӧм сорӧн.
Олан палубаыс дзоньнас здукӧн кутіс жуны, тырис морт гӧлӧсъясӧн.
Ӧдйӧ, быттьӧ пуан ваӧн резыштӧм йӧз, войтыр чепӧсъялісны асланыс ӧшалан койкаясысь, чеччалісны посъяс вылысь.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, медым регыдъя кадӧн удитны пасьтасьны, а сэсся, парусинӧвӧй койкаӧ вольпась гартыштӧм бӧрын, ӧкуратнӧя кӧртавны сійӧс шнурӧн, мед лоас кокона сяма.
Дас минут мысти кыліс мӧд команда:
— Койкаяс выліӧ!
Уна сё йӧз уськӧдчисны петан трапъяс дорӧ, ӧта-мӧдсӧ ордъялігтыр.
Вылі палуба вылын найӧ разӧдчисны койкаса сеткаяс пӧлӧн, лӧсьӧдлісны сэтчӧ койкаяссӧ, нумеръясӧн ортсылань.
Сёрмысьяслы сюрлывліс начальствосянь.
Та бӧрын котӧртісны кузь жӧлӧб вылӧ скодитысь уна лыда кранъяса ӧтувъя мыссян дозъяс дорӧ.
Тані вӧлі дзескыд,
ӧта-мӧдӧс тойлалігтырйи, тэрмасьӧм пырысь мыськисны чужӧмсӧ борт сайса сола ваӧн.
— Молитва вылӧ!
Татшӧм чукӧстчӧмысь, быттьӧ плетьӧн кучкӧмысь, матросъяс пӧвстысь унаӧн зільлісны усйысьны, уна пӧлӧс отделениеясӧ дзебсьӧмӧн.
Мукӧдъясыс чукӧртчисны выліса палуба вылӧ.
Воис поп о. Паисий да нюжӧдіс «<rus>отче наш</rus>».
Сылы отсалісны уна сё гӧлӧсъяс.
Тадзи быд асыв ми сьылім молитваяс, войдӧр вывті ёна ёрччӧмъяс бӧрын да асьнымӧн пӧттӧдз пинясьӧмъяс бӧрын.
Часджын сетсьыліс завтрак вылӧ.
Сы вӧсна мый быдӧн сливочнӧй вый порция пӧлучитлісны торйӧн, а куим фунт няньыд быдӧнлы тырмыліс мытсавмӧн, то сёйны да чай юны эз тэрмасьны.
Позьӧ вӧлі сёрнитыштны да сералыштны.
Ӧткымынъяс, завтракайтӧм бӧрын, думайтчӧмӧн видзӧдісны саридз вылӧ, сы вывті мунысь корабльяс вылӧ.
Гӧгӧр вӧлі гажтӧм да руд.
Кадысь-кадӧ буситіс посни зэр.
Кӧдзыд тӧлыс вӧрӧдіс саридзсӧ.
Торъя кадъясын кыпӧдчыліс ру да дженьдӧдіс аддзан ылнасӧ.
Миян эскадра, кык кильватернӧй колоннаӧ стрӧитчӧмӧн, муніс водзлань, гудыр горизонтлань.
Веськыдвывса колоннаӧ пырлісны броненосечьяс: «Князь Суворов», «Император Александр III», «Бородино» да «Кутш», транспорт «Камчатка», коді вӧлі плавайтысь мастерскӧйӧн, крейсеръяс: «Аврора», код вылын кутіс ассьыс флагсӧ Энквист, «Светлана» да «Алмаз».
Шуйгавывса колоннаӧ пырлісны броненосечьяс: «Ослябя», адмирал Фелькерзам флаг улын, «Сисой Великий» да «Наварин», крейсеръяс: «Адмирал Нахимов» да «Жемчуг» да транспорт «Анадырь».
Сы кындзи бӧръяяс бӧрсяыс пыр кутчысисны миноносечьяс: «Бедовый», «Блестящий», «Быстрый», «Буйный», «Бравый», «Бодрый» да «Безупречный».
Но ӧні тайӧ миноносечьясыс, командующӧй приказ серти, торйӧдчисны эскадра дорысь да, ӧдйӧджык мунан ходнас пӧльзуйтчӧмӧн, кутісны ордйыны сійӧс.
Регыд мысти найӧ саялісны енэжтас сайӧ.
Флагманскӧй корабль «Суворов» мачтаяс вылын сійӧ и удж кыптывлісны сигналъяс.
Став мукӧд судноясыс пырысьпыр жӧ вӧчлісны на ног, асланыс корабльяс вылын сэтшӧм жӧ флагъяс лэптӧмӧн.
Миян водзвылын мунысь броненосеч «Бородино» мыйлакӧ тшӧкыда шыбласис веськыдвылӧ да шуйгавылӧ, мый вӧсна пӧлучитіс командующӧйсянь выговор.
Сизим час асывсянь «Кутш» вылын заводитчыліс уборка.
Мыськылісны палуба, весавлісны ыргӧн частьяссӧ, быдлаысь чышкавлісны буссӧ.
Удж бӧрся видзӧдісны вахтённӧйяс: начальник, офицер да унтер-офицеръяс.
Тайӧ кад кежлӧ вахтённӧй офицер пыдди вӧлі том мичман, еджыд юрсиа, кодӧс матросъяс нимтылісны «Воробейчикӧн».
Чужӧмыс сылӧн вӧлі нежнӧй, челядьлӧн кодь, пенснэса дзирдалысь стеклӧяс улын, тӧждысьтӧм рудов синъяса.
Ичӧтик да тэрыба вӧрысь, ӧдйӧ лэдзалысь кывъяса, сійӧ век бергавліс, то мостик вылын тыдовтчыліс, то палуба вылын, да асьсӧ ставсьыс вылӧджык пуктӧмӧн горзывліс наросьнӧ лӧсьӧдӧм басӧн матросъяс вылӧ.
— Капуста лёльӧяс!
Ті онӧ уджалӧ, а сӧмын сынӧдсӧ портитанныд корабль вылын.
Колӧ бура весавны палубасӧ.
Сылы сьӧкыд вӧлі угодитны.
Горзіс сійӧ некутшӧм тӧлктӧг, мукӧддырйи кулакъяссӧ лэдзліс «уджӧ».
Матросъяс мустӧмтлісны сійӧс да броткисны сійӧ адрес кузя:
— Чирксыны мӧдіс миян Воробейчик.
— Медся пӧльза сеттӧм лэбач свет вылын.
— Воробейлы сиӧма вӧв куйӧд пиын лукйысьны, а сійӧ кинжалӧн ветлӧ да нарадиталӧ.
Эз татшӧм вӧв вахтённӧй начальник, лейтенант Славинский, и аслас характер и ортсыса вид сертиыс.
Шӧркодь тушаа, топыд, сійӧ кӧть кутшӧм делӧяс дырйи эз петлы аслас ку пытшкысь, а сылӧн рыжӧй, беринӧн тыр чужӧмыс петкӧдліс век спокойствиелысь выражение.
Лыддьысьліс гӧгӧрвоысь офицерӧн.
Кыдзи и колӧ, нелямын вит минутӧн корабль вылын уборка вӧлі помалӧма.
Некутшӧм помка эз вӧв старшӧй офицерлы, командирлы кытчӧ кӧ да крукасьны.
Талы эскӧмӧн Славинский горӧдіс:
— Боцман, рапорт!
Кондуктор Саем, тайӧ ӧжӧгайтчӧм нелямын арӧса морскӧй кӧин, сулаліс матын.
Зумыд воськовъясӧн сійӧ мӧдӧдчис вахтённӧй начальниклань, мунігмозыс тшӧкыд усъяссӧ гартігтыр.
Сувтіс.
Крута пуктіс веськыд кисӧ кӧзырок бердас, шуйга кинас гижӧм рапортсӧ сетігмоз висьталіс:
— Ваше благородие, эскадроннӧй броненосеч «Кутш» вылын сулалӧ...
Водзӧ сійӧ лыддьӧдліс рапортсьыс сведениеяссӧ, кымын морт судноса командаын, кымын висьысь да арестованнӧй, кымын тонна из шом, дырӧ-ӧ кежлӧ тырмас преснӧй ва да машиннӧй материалъяс.
Вахтённӧй начальник матыстчис старшӧй офицер Сидоров дорӧ да, сылы рапорт сетігмоз, висьталіс мӧд пӧв ставсӧ, мый кывліс боцмансянь.
Кӧкъямыс часӧдз вит минут войдӧр, кор «Суворов» мачтаяс вылын кыптіс сигнал — лӧсьӧдчыны флаг лэптіг кежлӧ, сійӧ гораа йӧзӧдіс распоряжение:
— Караул, горнистъяс да барабанщикъяс выліӧ!
Команда выліӧ <rus>по вахтённо</rus> во фронт!
Сетны звонок кают-компаниеӧ!
Церемониал нуӧдсис водзӧ.
Палуба вылын сувталісны стройӧ: караул, горнистъяс да барабанщикъяс шуйгавывса шканцыяс вылын, офицеръяс веськыдвывсаас, команда шкафут вылын вахтаясӧн.
Сійӧ жӧ кадӧ рассыльнӧй котӧрӧн муніс доложитны командирлы, мый флаг лэптігкежлӧ ставыс дась, и кор 1-ой ранга капитан Юнг локтіс палуба вылӧ, вахтённӧй начальник командуйтіс.
— <rus>Смирно</rus>!
Пыр жӧ сетіс гӧлӧс караульнӧй начальник:
<rus>— Слушай!</rus>
<rus>На-кра-а-ул!</rus>
Морт дас кымын матросъяс велалӧмӧн нин кыпӧдісны винтовкаяссӧ вывлань да ас водзаныс найӧс кутісны, сисьясӧсмоз, сэтчӧдз, кытчӧдз эз здоровайтчы накӧд командир да кытчӧдз эз командуйт налы <rus>«к ноге»</rus>.
abu
abu
Медся торжественнӧй актӧдзыс колис сӧмын ӧти минут.
Вахтённӧй начальник сетіс распоряжение:
— Флаг вылӧ!
А стӧч кӧкъямыс часын, броненосеч «Суворовысь» ниӧти секунда кежлӧ не кольччыны зільӧмӧн, гора да кузя, кыпӧдӧм дрӧжжитана гӧлӧсӧн:
— Смирно!
Лэптыны флаг!
Сигнальщикъясӧн лэптӧм бӧжла дорса креста лӧз андреевскӧй флаг, шпорӧдчӧмӧн кайис вывлань, гафель ноклань.
Тайӧ кадӧ винтовкаяс босьтсьылісны <rus>«на-краул»</rus>, став офицеръясыс да командаыс пӧрччылісны картузъяссӧ, горнистъяс да барабанщикъяс ворсісны «поход», унтер-офицеръяс нюжалана, нор шыясӧн свиститісны дудкаясӧн, а баковӧй вахтённӧй кучкаліс кӧкъямыс склянка.
Флагманскӧй корабльяс вывсянь кыліс духовӧй оркестрлӧн музыка.
Церемониал помасис.
— Командалы разӧдчыны!
Караул, уліӧ!
Выль смена сувтіс вахта вылӧ.
Заводитчисны судно вывса уджъяс да специальностьяс кузьта велӧдчӧм.
Тайӧ кыссис кык час да джын, кытчӧдз мостиксянь эз юӧртны:
— Помавны став уджъяссӧ!
Палубаясын пелькӧдчыны!
Камбузын кок лӧсьӧдчис сетны начальстволы видлыны команднӧй ӧбед.
Никелируйтӧм югъялысь мискаӧ сійӧ кисьтіс шыд, пуктіс сэтчӧ офицерскӧй пӧварлысь водзӧсалӧм нӧк да медбур яйсӧ, коді вундалӧма вӧлі ӧткодь кусӧкъяс вылӧ.
Кӧть татшӧм сёяныс вӧлі босьтӧма ӧтувъя пӧртйысь, но сійӧ ёна торъяліс сыысь, мый сетлісны матросъяслы.
Кор никелируйтӧм поднос вылӧ вӧлі пуктӧма шыд тыра миска, тӧрелка нянь шӧрӧмъяс, сов тыра совдоз, пуктӧма пань да пызандӧра, кок тэрыба кутіс пасьтавны еджыд фартук да сэтшӧм жӧ колпак.
Стӧч дас вит минут мысьти камбузӧ видзӧдліс старшӧй боцман Саем да юаліс:
— Проба?
— Гӧтов, господин боцман.
Кыз кок, ас водзас поднос кутӧмӧн, петіс камбузысь да, боцманӧн колльӧдӧмӧн мӧдӧдчис передней мостик вылӧ.
Волнуйтчысь кок восьлаліс надзӧник, сэтшӧм торжественнӧй чужӧмӧн, быттьӧ нуис священнӧй сетӧмторъяс.
Боцман, кӧзырок дорӧ кисӧ пуктӧмӧн, доложитіс вахтённӧй начальниклы, лейтенант Павликовлы:
— Проба гӧтов, ваше благородие.
Тайӧ кадӧ быть колӧ вӧлі лоны сэні старшӧй офицерлы.
Татшӧм порядокыс вӧлі став военнӧй суднояс вылын.
Лейтенант Павлинов Сидоровлань бергӧдчӧмӧн рапортуйтіс.
— Мӧд ранга господин капитан, проба гӧтов.
Ходӧвӧй рубкаысь петіс ачыс командирыс да, старшӧй офицерлысь татшӧм жӧ доклад кывзӧм бӧрын, кутчысис видлыны шыд.
Сёйис тэрмасьтӧг, чӧсмасьӧмӧн, дыр.
Кок, сы водзын подноссӧ кутӧмӧн, из сюръя моз сулаліс вӧрзьытӧг.
А мукӧдыс куимнаныс, судноса командир вылӧ видзӧдӧмӧн, сетісны сылы честь.
Тайӧ кад кежлӧ судно вывса быд мортлӧн кынӧмыс корис сёян.
А тайӧ случайын шызьӧдӧм аппетит сетліс чувствуйтны асьсӧ нӧшта ёнджыка.
Сидоров аслас гырысь усъяс вылын петкӧдліс ӧти юалӧм — коляс-ӧ сылы шыдыс али оз?
Лейтенант Павлинов, тайӧ ён мыгӧра мужчинаыс, топӧдіс черлыяссӧ, породистӧй ныррозьясыс сылӧн дрогнитавлісны.
Кондуктор Саем тушанас сетчыштӧма неуна водзлань да, синъяссӧ кылӧдӧмӧн, видзӧдіс командир вылӧ, быттьӧ удав аслас жертва вылӧ.
1-ой ранга капитан Юнг, поднос вылӧ паньсӧ пуктӧм бӧрын, бура чышкыштіс усъяссӧ да меліа шуис:
— Шыд бур.
Сӧмын мӧдысь кежлӧ содтышт переч.
Неуна унджык.
— Эм, <rus>ваше высокоблагородие</rus>, — вочавидзис кок.
Командир бӧрын, чинъяс серти ӧчередь соблюдайтӧмӧн, пуксисны шыд видлыны и мукӧдъяс.
Панясисны сійӧ жӧ паньӧн, чышкисны усъяссӧ сійӧ жӧ пызандӧраӧн.
Татшӧм процедураыс вӧлі быд лун.
Пырысь-пыр жӧ мостик вывса распоряжение серти, ме да старшӧй баталер Пятовский петкӧдім ахтерлюкысь вылі палуба вылӧ вина тыра кык яндова: ӧтиыс нечётнӧй номеръяслы, мӧдыс чётнӧйяслы.
Дас ӧти часӧ вахтённӧй начальник сетіс распоряжение.
— Свиститны вина дорӧ да ӧбедайтны.
Тюрзыны мӧдісны капралъяслӧн дудкаяс.
Команда пӧвстын кыптіс гыӧм.
Матросъяс пӧвстысь ӧтияс, кӧрт свезьясӧн грымӧдчигтыр, лэдзалісны палубаяс вылын ӧшалысь пызанъяс, мукӧдъяс, ыргӧн бакъяс кватитӧм бӧрын, Тӧвзисны камбузлань, коймӧдъяс, найӧ, кодъяс радейтісны юыштны, тэрмасисны сійӧ либӧ мӧд яндовалань, ӧчередьӧ сувталӧмӧн.
Быд мортлы полагайтчис чашкаджын вина, а нӧшта чашкаджын рытнас ужын водзвылын.
Чӧсмасьӧмӧн юисны винасӧ, герчкисны да шутитісны:
— Эк, гӧгыльтчис, рӧднӧйӧй, менам рушку трюмӧ!
— Бура сотыштӧ.
— Заграницаын ром кутасны сетны.
Сійӧ нӧшта бурджык.
— Крепитчыны, душа, — ойдӧда тэнӧ нелямын градусӧн.
— Сизим во чӧж служитігӧн ме тайӧ чаркаджынъястӧ юи сарлысь вывті уна — нёль сюрсысь унджык.
Заводитчис ӧбед.
Водзӧ вылӧ ми, тыдалӧ, вуджам сола яй вылӧ, но ӧні миян хранитчис на свежӧй яй запас.
Колӧ вӧлі сійӧс сетны куим четверть фунтӧн быд морт вылӧ лун кежлӧ.
Флотскӧй шыд уна капуста, картупель, свекла, морковь пуктӧмӧн, шобді пызьысь лӧсьӧдӧм подбелка, гӧрд пуртӧса переч содтӧмӧн, вӧлі сук да сыла.
Тані оз позь вӧлі нюжмасьны ни ӧти минут, он кӧ толькӧ кӧсйы кольны тшыгйӧн.
Сёян дорӧ ӧтияслӧн горшлуныс вуджис мукӧдъяслы.
Быд бак дорын пелька мелькайтісны дас пань, шыд дінсянь вомдорӧ да мӧдарӧ, сынӧдвывса рейсъяс вӧчалӧмӧн, да сійӧ жӧ кадӧ уджалісны, гораа шняпкӧдчӧмӧн, дас пара морт черлыяс.
Синъясыс ёна кынӧм: сюмалӧмысь, кыптӧм аппетит страстьӧн ёся видзӧдісны пызан шӧрӧ, сэтчӧ, кысянь нырӧ ӧвтіс чӧскыд дэльӧдана дукӧн.
Чӧв олысьяс и сӧмын нырӧн нускысьяс, пӧсялӧм да гӧрд чужӧма йӧз вӧчлісны сэтшӧм впечатление, кыдз быттьӧ найӧ нуисны вывті сьӧкыд удж.
Ӧбед бӧрын час да джынйӧдз сетсьыліс шойччӧг вылӧ, а сэсся час джын сетлісны чай юӧм вылӧ.
Но мем эз вӧв таӧдз.
Сентябр 29-ӧд лунӧ эскадра матыстчис Либавалань.
Ме видзӧді водзӧ, сэтчӧ, кӧні тыдалісны лыаа вадоръяс.
На сайын, саридзсянь неуна ылыстчӧмӧн, сука паськӧдчӧма вӧр, шатласис тӧвсьыс, быттьӧ вывтас вылӧ сьӧкыда кыпӧдчӧмӧн.
Миянӧн пыр ӧтарӧ матыстчӧмӧн кыпӧдчылісны гудыр ру пӧвстысь Александр III портса керкаяс, фабрика трубаяс, зэв ыджыд элеватор.
Плавайтысь маякӧс ордйӧм бӧрын, эскадра пырис гыяс жугӧдлысь из стена сайӧ да шыбытіс якӧр вель паськыд аванпорт.
Водзвылын мунысь миноносечьяс сулалісны нин тан.
VIII
abu
Куим сутки колис ыджыд шызьӧмын.
Ми содтӧд босьтім из шом, унапӧлӧс материалъяс да свежӧй сёян-юан.
Ӧткымын суднояс вылын весиг войнас эз дугдывны уджысь, коді муніс дугӧвӧй лампаясӧн яръюгыда югдӧдӧм улын.
Поводдя сулаліс кӧдзыд да шызьӧм.
Саридз равзіс, из стена вомӧн гыяссӧ шыблаліг.
Паськыд ва векняліс, вевттьысис кымӧръясӧн, быттьӧ кузь гӧна папахаӧн.
Военнӧй портсӧ эз на вӧв помӧдз эштӧдӧма.
Сійӧс паськӧдӧны вӧлі да помалӧны стрӧитӧмсӧ.
Коркӧ-некоркӧ сійӧ должен вежны Кронштадтӧс да лоны Балтика саридз вылын первой портӧн да миян флотлы главнӧй базаӧн.
А ӧнісӧ ыджыд гыӧмыс вӧлі сӧмын Коммерческӧй гаваньын.
Тӧлын сійӧ эз кынмыв да уджаліс во чӧж.
Вот мый вӧсна Рочму быд помсянь гӧгыльтчисны Либаваӧ вагонъяс, татчӧ быдсяма экспортнӧй тӧваръяс вайӧмӧн: нянь, вый, жмых.
А тасянь уна сё пароходъяс уна пӧлӧс нацияса флагъяс улын, ассьыныс трюмъяссӧ грузӧн тыртӧм бӧрын, мунлісны суйӧрсайса портъясӧ.
Ӧтчыд рытын, эскадра котыртӧмӧн регыдджык тӧдмасьны кӧсйӧм могысь, ме куті видлавны командующӧйлысь приказъяссӧ.
На пӧвстысь ӧтиын, 4 № приказын, вӧлі йӧзӧдӧма штабнӧй чинъяслысь список, и чинъяс пӧвстысь ме аддзи тӧдса ов.
Тайӧ вӧлі 2-ранга капитан Курош, кодӧс пыртӧма штабӧ флагманскӧй артиллерист пыдди.
Кутшӧм шуд вӧлі меным да мукӧд матросъяслы мый ни Рожественский, ни Курош эз вӧвны миян судно вылын!
Тайӧ йӧзыскӧд ме плавайтлі куим компание чӧж крейсер «Минин» вылын, и тайӧ кад йывсьыс менам коли медся лёк казьтылӧм.
Сэки Курош вӧлі толькӧ на лейтенантӧн да крейсер вылын нуӧдліс должностьсӧ старшӧй офицерлысь.
Тушанас шӧркоддемысь ыджыдджык, нюжалӧм, сійӧ вӧлі косіник да сӧнӧд.
Сьӧд кудриа тошкыс подков моз кытшалӧ сылысь цыган чужӧмсӧ, коді вӧлі пыр скӧр, зверсяма, синъясыс кыйӧдчысь рысьлӧн кодь.
Ветымын офицер эськӧ эз вермыны вайны матросъяслы сы мында шоглун, мыйда вайліс налы тайӧ ӧти мортыс.
Судно вылын кокньыдджык кад пуксьыліс сӧмын сэки, кор сійӧ асьсӧ вӧйтліс вина пытшкӧ.
Кодъюрӧн сійӧ заводитліс бӧрдны, ымзӧмӧн шльыпкигтыр, да кыссьыліс улысса чинъяс дорӧ окасьны.
Ӧткымынъяслы сетавліс сьӧм ӧти шайт дай унджык.
Мукӧддырйи, юрнас лётйӧдліг, горӧдлывліс:
— Вокъяс менам!
Прӧститӧй менӧ!
Менам сьӧлӧмӧй дзоньнас тырӧма ранаясӧн, вирӧн.
Сы вӧсна мый ме сэтшӧм подлец.
Мем зывӧк овнысӧ свет вылас.
Ме ог вермы виччысьны сійӧ лунсӧ, кор ті косявланныд менӧ лестукъяс вылӧ...
Дзик мӧд ногӧн Курош кутіс асьсӧ садь юрӧн.
Эз кольлы ни ӧти лун, медым сійӧ аслас киӧн эз нӧйт командаысь морт дас вит-кызьӧс.
Тайӧ вӧлі сылы кутшӧмкӧ аслыссяма спортӧн.
Мыж вӧчысь матросӧс сійӧ дыр видліс, пыр ӧтарӧ гӧлӧссӧ ыдждӧдӧмӧн, быттьӧкӧ калитіс асьсӧ.
А сэсся пуктывліс кияссӧ мышкас и тайӧ вӧлі вернӧй признак, мый пырысь-пыр жӧ заводитчас расправа.
Тадз вӧчліс сійӧ век.
Зэв дыр ме эг гӧгӧрволы тайӧ приёмсӧ.
Матросъяс гӧгӧрвоӧдісны меным.
Вӧлӧмкӧ, веськыд киса чуняс сійӧ новлӧ зэв дона изъя чунькытш.
Кияссӧ мышкас нуӧмӧн, Курош бергӧдліс чунькытшсӧ сы мында вылӧ, медым дона изсӧ позьӧ вӧлі чабыртны кулакӧ: тадз бурджык, он вошты сійӧс.
И сӧмын та бӧрти гымӧдісны матросъяс вылӧ кучкалӧмъяс.
Мукӧддырйи Курош вӧчліс сюсьджык наказаниеяс, неуна фантазируйтӧмӧн.
Ӧтчыд гальванер Максим Андреевич Косырев шыасис сы дорӧ завтрак бӧрын корӧмӧн:
— Ваше благородие, лэдзӧй менӧ талун вадорӧ?
— Мыйла?
— Вичкоӧ ветлыны.
Талун менам нимлун.
Курош мӧдпӧв юаліс:
— Нимлун, шуан?
— Дзик сідз, высокоблагородие!
Курош мӧвпалыштіс минут джын кымын, а сэсся, кыдз быттьӧ сылы сочувствуйтӧмӧн, шуис:
— Лок ме бӧрся.
Нуӧдіс гальванерӧс рубкаӧ да, гӧлӧссӧ лэптытӧг, прикажитіс:
— Сулав тані да видзӧд енэжӧ.
Мыйӧн сӧмын аддзан ассьыд ангелтӧ, пырысь-пыр жӧ висьталан меным.
Косырев, татшӧм тшӧктӧмсӧ гӧгӧрвотӧг, шензьӧмӧн кутіс видзӧдны старшӧй офицер вылӧ, а сійӧ пыр жӧ равӧстіс:
— Ме тэныд прикажиті енэжӧ видзӧдны!
А тэ он кывзысь!
Щӧкаас кулакӧн кучкӧм бӧрын, сійӧ кияснас кватитіс гальванерлысь юрсӧ да чатӧртіс сійӧс бӧрӧ.
Дзонь час Косырев сулаліс рубка вылын да видзӧдіс енэжӧ.
Флаг лэптӧм водзвылын сы дорӧ кайис Курош да юаліс:
— Аддзылін ассьыд ангелтӧ?
— Некыдз эг, <rus>ваше высокоблагородие</rus>!
— Но, ладнӧ, мун пет вадорӧ.
Матросъяс пӧвстысь унаӧн судно вылын зільлісны лӧсьӧдны коккӧд дружитчӧм.
Сысянь, кор сійӧ вундаліс яй паёкъяс, позьӧ вӧлі босьтны лы.
Татшӧм случайын шудаыс дзебсясис «шхеръясын» — кык пӧвса борт сайын, либӧ судно вывса кутшӧмкӧ пельӧсын, медым не сюрны син улас начальстволы.
Сэні ӧткӧн сійӧ вильӧдліс пиньяснас ассьыс сюрӧмторсӧ югъявтӧдз.
Тадзи мунліс став корабльяс вылын, тадз вӧлі и «Минин» крейсер вылын.
И вот ӧтчыд миян мӧд статьяа писарь Охлобыстинлы кок сетӧма ӧш кок лы, зэв ыджыдӧс — чӧскыд, яй кусӧкъяса, вема.
Но эз на удит сійӧ мунны камбуз дорысь, кыдз сы вылӧ варыш моз лэбыштіс Курош.
Тайӧ здукӧ коли банбокӧ сетавтӧг.
Старшӧй офицер тшӧктіс писарлы курччыны лысӧ пиньяснас, а сэсся нуӧдіс сійӧс пельӧдыс кутӧмӧн бак вылӧ.
Кык час мыжа мортыс сулаліс пиняс курччӧм лыӧн, быттьӧ пон, бледӧдӧм, эз тӧд кытчӧ дзебны синъяссӧ яндзимысла.
Ӧтчыд и ме сюри Курошлы.
Сійӧ аддзис ме ордысь небӧг: <rus>«Ведение в философию»</rus> Паульсенлысь.
— А, вот тэ мый лыддян!
И кутіс горзыны ме вылӧ, кулакъяснас пыркӧдігтыр.
Тайӧн сьӧлӧмыс эз бурмы да сійӧ менам чемоданъясын вӧчис ӧбыск, и менам радейтана ветымын кымын небӧг лэбзис борт сайӧ.
Но ме вӧлі справитчытӧмӧн.
Сӧмын тайӧ кадсяньыс лоліс меным виччысьӧмӧнджык шедӧдны тӧдӧмлунъяс, сідз жӧ, кыдз уголовнӧй преступник судзӧдӧ йӧз добрасӧ, — гусясьӧмӧн.
Ӧткымын матросъяс босьтчылісны висьтавны адмирал Рожественскийлы Курош вылӧ норасьӧмъяс, но бӧрыннас найӧ каитчылісны таын.
Сэки шуисны старшӧй офицер став лёкторъяс йылысь гижны адмираллы кырымавтӧм письмӧ.
А медым эз вермыны тӧдмавны, кодлӧн почеркыс, перепишитӧм вылӧ аддзисны грамотнӧй матросӧс мӧд корабль вылысь.
Пакетсӧ заказнӧй корреспонденцияӧн мӧдӧдісны отрядса начальник ним вылӧ.
Рытнас, молитва водзвылын, кор ставӧн чукӧртчисны выліса палуба вылӧ, петіс миян дорӧ ачыс адмирал да равӧстіс, кырымавтӧм письмӧӧн шенасигтыр:
— Коді гижис тайӧ некытчӧ шогмытӧм клеветасӧ?
Пет водзӧ!
Минут чӧж судно вылын вӧлі джуджыд чӧв.
И друг бушколӧн кыптіс ёрччӧм да равзӧм.
Адмирал грӧзитіс ӧшӧдны письмӧ гижысьсӧ рей вылӧ.
И сэки гӧгӧрвоим, мый некутшӧм ногӧн миянлы не шедӧдны правдасӧ.
Сьӧкыд шуны, кодыс на пӧвстысь вӧлі ёна скӧрджык — Курош али Рожественский.
Висьлӧса асьсӧ радейтысь, вывті ёна ас вылас надейтчысь, пузьысь, аслас произволын асьсӧ кутны тӧдтӧм, адмирал вӧчліс страксӧ не сӧмын матросъяс вылӧ, но и офицеръяс вылӧ.
Сійӧ мустӧмтліс найӧс, виліс наын вӧлясӧ, быд пӧлӧс водзмӧстчӧмсӧ.
Весиг корабльса командиръясӧс сійӧ быдногыс третируйтліс, пуктыліс ассьыс улӧджык да яндысьтӧм кывъясӧн сакис найӧс медся лёка видӧмӧн.
А найӧ, вӧччӧмаӧсь, асьныс орденаӧсь да штаб-офицерскӧй чинаӧсь, олӧмаӧсь да солиднӧйӧсь, веськӧдчылісны сы водзвылын, кыдз школьникъяс.
Учебно-артиллерийскӧй отрядса маневръяс либӧ лыйсьӧм дырйи мем эз этшаысь удайтчыв аддзывны, кыдзи миян крейсерса мачтаяс вылын кыптывлісны флагъяс мыж вӧчысь корабльӧс нимтӧмӧн да кутшӧмкӧ янӧдана кыв содтӧмӧн: «вукӧдана», «пежа», <rus>«по-турецки»</rus>, «бабаяс моз».
Татшӧмсяма тешитчӧмъяссӧ командиръяс нуисны ас вывтіныс паныда кывшутӧг, терпитӧмӧн да лӧня, быттьӧ ёна мудзӧм вӧвъяс.
Став служба чӧжӧн ме ниӧтчыд эг аддзыв, медым адмираллӧн букыш чужӧмыс коркӧ да нюмдыліс.
Миян офицеръяс пӧвстын вӧліны и олӧм вылӧ аслас видзӧдӧмӧн водзмӧстчысьяс.
Найӧ асьныс скӧралісны сэтшӧм типъяс вылӧ, кыдз Рожественский да Курош, но найӧ вӧліны вынтӧмӧсь сувтӧдны найӧлысь произволсӧ.
Сідзкӧ став ужасыс вӧлі не сӧмын торъя омӧль начальникъясын, кодъяс воштӧмаӧсь морт нога чужӧмсӧ, а флотын ыджыдалысь сійӧ праватӧмлун системаын.
Мем кольлі аттьӧавны судьбасӧ, мый ме эг веськав служитны «Суворов» вылӧ.
Миян броненосечӧн юрнуӧдіс гуманнӧй (мортӧс радейтана) командир.
Курошкӧд ӧтлаасьтитӧмӧн миян старшӧй офицер кажитчыліс бур мортӧн.
Збыль, радейтліс шумитны, видчыны матросъяс вылӧ, но сэтшӧм нин вӧлі сылӧн пон должностьыс.
Кӧть кыдзи шуны, миян воклы ыджыд вред сысянь эз вӧв.
Либаваысь мӧдӧдчан вечерняӧ ме вӧлі карын, кытчӧ позьӧ вӧлі мунны портсянь трамвай вылын.
Тані кызвын олысьыс вӧліны латышъяс, а на дорӧ сорласисны и мукӧд национальностьяс — немечьяс, полякъяс, еврейяс, рочьяс.
Тайӧ вӧлі тыдалӧ и вичкояс серти, — ӧти радын готическӧй лютеранскӧй киркакӧд сулаліс мича синагога, католическӧй костел.
А портын, гӧра вылын, аслас ыджданас кыпӧдчыліс православнӧй собор, кыдзи мукӧд вужъя войтыръяс вылын роч ыджыдалӧмлӧн символ.
Тэрыба тӧргуйтісны магазинъяс, кӧні вузасьысьяс сёрнитлісны европаса став кывъяс вылын.
Волі ме нималана кондитерскӧйӧ, коді славитчыліс марципаннӧй преникъяс, тортъяс, быдсяма пӧлӧс пемӧсъяс, черияс, лэбачьяс фигураясӧн.
Сэсся мӧвпышті пыравны книжнӧй магазинӧ.
Кор ме, стойка дорын сулалігӧн, видлалі литературнӧй выльторъяс, друг ме дінын кыліс гӧлӧс:
— Небӧгъяс бӧръян?
Ме бергӧдчи да дрӧгмуні.
Ме водзын сулаліс зэрысь кӧтасьӧм кышӧда офицер — миян инженер Васильев.
Матросъяс висьталӧм серти, медся ёнасӧ машинистъяс серти, ме сы йылысь, кыдз медся бур начальник йылысь, тӧда нин вӧлі.
И ӧні флотскӧй картуз кӧзырок увсянь том чужӧмсянь меліа видзӧдісны ме вылӧ вежӧра карӧй синъяс, а сук сьӧд усъяс увдорас ворсіс ошкана нюммунӧм.
Сайкалыштӧм бӧрын, ме вочавидзи:
— Дзик сідз, <rus>ваше благородие</rus>, кӧсъя туй вылӧ ӧтитор-мӧдтор аслым ньӧбыштны.
— Бур делӧ.
Сідзкӧ, радейтан небӧгъяссӧ?
— Эм сэтшӧм слаблун менам — интересуйтча лыддьысьӧмӧн.
Васильев, юасьӧм бӧрын, мый менӧ медся ёна интересуйтӧ литератураысь, шуис:
— Кор лоам туйын, волы ме ордӧ небӧгъясла.
Офицерлӧн матрос дінӧ татшӧм видзӧдӧмыс шензьӧдіс менӧ да сыкӧд тшӧтш виччысьӧмӧнджык тшӧктіс кутны ачымӧс.
— Аттьӧ тіянлы.
Ме радпырысь воспользуйтча тіян любезностьӧн.
Ме ньӧби «Знание» сборниклысь медбӧръя выпускъяссӧ да, Васильевлы кӧзырнитӧм бӧрын, петі магазинысь.
Броненосеч вылӧ воигӧн, ме портын паныдаси аслам бур ёрткӧд, писарь Устиновкӧд.
Воӧн джынйӧн ме плавайтлі сыкӧд «Минин» крейсер вылын, кольӧм тӧвнас служитім ӧтлаын учебно-артиллерийскӧй отрядса экипажын.
Тайӧ вӧлі топыда тэчӧм зон, том моряк, ёна яндысьысь.
Сійӧ картуз вылысь «Суворов» гижӧд лыддьӧм бӧрын да сылысь кисӧ топӧдӧмӧн, ме юалі:
— Кыдз, тэ ӧмӧй мӧд эскадраын жӧ?
— Чышкисны.
— Мый вӧчан?
— Рожественский штабын служита.
— Но, вокӧ, ме тэныд ог вежав.
Колян тэ барабаннӧй перепонкаястӧгыд, кыдзи тайӧ лои Рожественскийлӧн уна писаркӧд.
Устинов шогпырысь веськыда висьталіс:
— Да, сьӧкыд служитны сыкӧд.
Йӧйталысь ӧш.
Сійӧ и видзӧд, лэптас сюръяс йылас.
Миян броненосеч вылын быдӧнлы сюрӧ сысянь.
Ме пукала секретнӧй гижасьӧм вылын.
Мыйла кӧ ме дорӧ бур на.
Сӧмын ӧтчыд мыськыштіс сьыліӧ сэтшӧма, мый ме турбыльтчи.
— Кутшӧм выльторъяс штабын?
Тэ ӧд ставсӧ тӧдан.
Висьтав ӧдйӧджык.
— Выльторъяс абу дзик долыдӧсь.
Морскӧй техническӧй комитет юӧртӧ, мый «Бородино» типа броненосечьяскӧд колӧ лоны медся виччысянаӧн: вывті ичӧт налӧн остойчивостьыс.
Татшӧм уна грузӧн найӧ войнатӧг вермасны путкыльтчыны пыдӧснас вывлань, сетан кӧ ыджыдджык мунан ӧд.
Весиг шуштӧм вӧлі лыддьыны бумагасӧ та йылысь.
Сэн дзонь лыддьӧдлӧм мунӧ, кутшӧм мераяс колӧ примитны, медым мынны катастрофаысь.
Ме шуи:
— Миян водзын кузь туй.
Вай, другӧ, тшӧкыдджыка аддзысьлыны.
А то зэв нин гажтӧм.
Устинов видзӧдліс гӧгӧр да гусьӧник моз висьталіс:
— Кыдз эськӧ миянлы эз дженьдӧдны тайӧ туйсӧ.
— Коді?
Мыйла?
— Штабӧ воӧмаӧсь сведениеяс, мый японскӧй миноносечьяс виччысьӧны миянӧс данияса висъясын.
Адмирал ветлӧ сім сьӧд кымӧрӧн.
Штабса чинъяс сідз жӧ шызьӧмаӧсь.
Ми сёрнитыштім нӧшта регыдик да, прӧщайтчӧм бӧрын, мунім ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ тэрмасис пошта вылӧ, а ме — аслам судно вылӧ.
Аванпорт вӧлӧмкӧ миян броненосечьяслы абу тырмымӧнъя джуджыд, а из стенаыс омӧля сайӧдліс миянӧс тӧлысь да гыясысь.
Ӧткымын корабльяс, канатъяс йылын бергалӧмӧн, ляскысисны ляпкыдінӧ.
Сы вӧсна командующӧй луншӧр бӧрын кутіс поткӧдны эскадраӧс ортсыса рейдӧ.
Рытнас «Кутш» вылын служитісны молебен.
Офицеръяс да команда чукӧртчисны олан палубаӧ тэчӧм вичко водзӧ.
Манакъяс пӧвстысь гӧрд тошка поп о. Паисий зэркан гӧлӧсӧн шуаліс кывъяс, матросъяслӧн хор сьыліс.
Юрбитісны пидзӧсчаньӧн «Зиновий (Рожественский) болярин вӧсна да сійӧ дружина вӧсна».
Сьӧлӧмвылас быдӧнлӧн вӧлі шуштӧм.
Японскӧй миноносечьяс матын лоӧм йылысь сёрниыс кутшӧмкӧ ногӧн воис и миян броненосечӧдз, кывсис командалы.
Унаӧн мӧвпалісны, мый, гашкӧ, миянӧс пырысь-пыр тані жӧ, рейдын взорвитасны.
Сёрниясын чувствуйтчис сьӧлӧмӧн усьӧм.
Войыс вӧлі пемыд.
Омляліс тӧв снастьясӧн, дзуртан шыясӧн швачӧдісны гыясыс бортъяссӧ, гольскӧдчисны якӧр канатъяс.
Посни артиллерия дорын дежуритісны комендоръяс да офицеръяс.
Стӧрӧжитысь суднояс югдӧдлісны прожекторъясӧн, а эскадраса мачтаяс вылын ломзьывлісны сигналъяслӧн бияс.
Тайӧ войӧ ме дыр эг вермы унмовсьыны, аслам ӧшалан парусинӧвӧй койка вылын бергалӧмӧн.
Унджык электрическӧй лампочкаяссӧ волі кусӧдӧма, а найӧ, кодъяс ӧзйисны, этша сетісны югыдсӧ.
Ме гӧгӧр да став олан палуба пасьта, ӧта-мӧдсянь кутшӧмкӧ аршынджын ылнаын, еджыдалісны бимсаяс бердӧ кӧрталӧм ӧшалан койкаяслӧн радъяс.
На вылын узисны матросъяс.
Джынвыйӧ пемыдын кажитчыліс, мый тайӧ оз койкаяс ӧшавны шкентросъяс вылын, а кутчысьӧмаӧсь йиркӧ асланыс щупальцыӧн кутшӧмкӧ кузь существояс увлань ӧшӧдӧм рушкуясӧн, тешкодя чӧвӧсь, кӧн-сюрӧ нырӧн гораа шкоргӧмӧн.
Броненосеч качайтчис.
Юрвемын вынтӧма жуисны мӧвпъяс, водзлань котӧртны зільӧмӧн да эскадралысь судьбасӧ водзвыв тӧдны кӧсйӧмӧн.
Сэсся мыйлакӧ син водзӧ сувтліс аслас морӧсӧ кулакъяснас зымӧдысь да аслас преступлениеясын бӧрдӧмӧн каитчысь Курош.
IX
abu
Октябр мӧд лунся асывсянь миян эскадра, нёль эшелон вылӧ торйӧдчӧмӧн, заводитіс ӧта-мӧд бӧрся лэптавны якӧръяс.
Ӧбед бӧрын либавскӧй рейдысь муніс медбӧръя эшелон, кӧні вӧлі и миян броненосеч.
Строитчисны кык кильватернӧй колоннаӧ: веськыдвывсаас — «Суворов», «Александр III» да «Бородино», шуйгавывсаас — «Кутш», транспорт «Корея» да спасательнӧй буксирнӧй пароход «Роланд».
Мунісны тэрмасьтӧг: дас узелысь унджык эз вӧчны.
Тӧрыт тӧлӧн шызьӧдӧм саридз яраліс, а талун сӧмын вӧліны посньыдик гыторъяс.
Улӧдз лэччӧм да руд енэжыс колльӧдіс миянӧс посни зэр синваӧн.
Бак вылын сулалысь матросъяс шогпырысь видзӧдавлісны бӧрӧ.
Горизонт сайын сулаліс медбӧръя роч порт.
* Цусима бӧрын Курош командуйтіс «Бодрый» миноносечӧн Ылі Асыввылын.
1907 вося октябр 17-ӧд лунӧ сійӧ корабль вылын кыптіс восстание.
Матросъяс виисны ассьыныс командирнысӧ да шыбытісны саридзӧ.
— Ог регыдӧн ӧні аддзылӧй рӧднӧй вадорӧс, — шуис гальванернӧй старшина Степан Голубев, гитара вылын бур ворсысь да чувствительнӧй романсъяс сьывны радейтысь, и сылӧн паськыд чужӧм вылас, быттьӧ шензьӧмла, кыптыштісны синкымъясыс.
Мӧд гальванернӧй старшина, Николай Романович Козырев, векни морӧса да век копыртчӧмӧн, беринӧсь кодь косіник чужӧма, роч да всеобщӧй история тӧдысь, некор шогсьывлытӧм морт, гажаа шуис:
— Да, тӧлысь вит мысьти, не водзджык.
— А колӧкӧ, и дзик нин оз лолы ветлыны роч му вывті, — эз сьӧлӧм шӧрсьыс шыась жугыль гальванер Алференко.
Куимнаныс вӧліны менам ёртъяс.
Накӧд сёрнитігӧн ме гӧгӧрвои, мый тӧдсаӧсь нин гуся литератураӧн.
Лыддьысьлісны бур да надежнӧй ёртъясӧн.
Сэн жӧ вӧлі и менам важ тӧдсаӧй, кодкӧд ме плавайтлі крейсер «Минин» вылын, кочегар Бакланов.
Морт тайӧ вӧлі вывті дыш да няйт, славитчыліс сійӧн, мый вермыліс, кытчӧкӧ двойнӧй борт сайӧ пырӧмӧн, узьны комын час помся.
Аслас ичӧт тушанас ӧшйис квайт пуд гӧгӧр, сэтшӧм вӧлі сійӧ паськыд.
Сук синкымъяс улас йӧгъяса ньывкӧс кымӧсыс, седлӧ кодь паськыд нырыс, былялӧм да серам петкӧдлысь синъясыс, зывӧктана гугасьӧм кыз паръясыс, пидзӧс кодь ыджыд да тшӧтшыд щӧкаыс — став тайӧ торъясыс вӧсна торъявліс сылӧн чужӧмыс став йӧзсьыс.
Страдайтліс сійӧ, аслас укшаль вылӧ да этша энергия видзӧм вылӧ видзӧдіг, кынӧм пӧтлытӧмӧн да дугдывтӧг пыр норасьліс.
— Казна тшыгйӧн оз ви, но и пӧттӧдз оз верд.
Ме некор ог вунӧд случай, кутшӧм вӧлі сыкӧд куим во сайын.
Крейсер «Минин» выліса палуба вылын сійӧ зурасис Рожественскийкӧд.
Бакланов важӧн нин вежсис вахтаысь, но, кыдзи век, вӧлі няйт.
Адмирал пузис скӧрысла да, вахтаса кык унтер-офицерӧс корӧм бӧрын, тшӧктіс налы:
— Мыськыны тайӧ полокаласӧ!
Да бурджыка!
Не жалитны ни сода, ни майтӧг!
Да лыаӧн зыравны сійӧс!
Кочегарӧс кватитісны, пӧрччӧдісны кушӧдз да шлангъясысь киськалісны ваӧн.
Сэсся ён нёль матрос босьтчисны пожъявны сы вылысь няйтсӧ.
Зыралісны вын жалиттӧгыс лыаӧн юрсӧ, сьылісӧ, чужӧмсӧ, пельяссӧ да мукӧдлаті.
Кочегар бергаліс, ружтіс, чукрасис.
Бара сійӧс киськалісны кык шлангысь, кодъяслӧн ва нырыс кучкаліс сэтшӧм вынӧн, мый Бакланов ӧдва кутчысис кок йылас; бара заводитлісны зыравны сійӧс лыаӧн, ыргӧнӧс моз, сы вылысь кучиксӧ вирӧдз ниртӧмӧн.
Та бӧрти нӧшта мыськисны майтӧгӧн да содаӧн.
Часджын мысти сійӧс оз позь вӧлі тӧдны: сэтшӧм сӧстӧмӧн да сэтшӧм вӧсньыд да нежнӧй куӧн сійӧ, тыдалӧ, вӧлі сӧмын аслас первойя чужан луннас.
«Кутш» вылын кочегарлӧн вӧлі янсӧдчывлытӧм земляк, минер, кодӧс нимтылісны «Вася-Дроздӧн».
Тадз шуисны сійӧс сы вӧсна, мый сійӧ лӧсьӧдліс кывбуръяс да ачыс сьывлывліс найӧс, кыдзи сьыланкывъясӧс.
Колӧ шуны, кывбуръясыс сылӧн вӧліны слабӧсь, сентиментальнӧйяс, синва сораӧсь, но матросъяслы найӧ волісны сьӧлӧм выланыс.
Кузь кокъяса, ыджыд пашкыра юра, сійӧ ветлӧдліс неуна гӧрбыльтчӧмӧн, кыдз быттьӧ ас вылас новлӧдліс сьӧкыд груз.
Характерыс кыкнаныслӧн эз вӧвны ӧткодьӧсь, ӧтиыс вывті дыш, коді став вылас макнитӧма кинас, мӧдыс вывті пуысь, олӧм перйыны мечтайтысь.
Петавлісны бак вылӧ найӧ кыдз быттьӧ сы вылӧ, медым быть видчыштны ӧта-мӧд костас.
И ӧні кочегар Бакланов, дас кык дюйма башня выступ вылын аслас другкӧд пукалӧмӧн, шуис:
— Мунам, Дрозд, йӧз саридзьясӧ.
— Но, и мый сэсся?
— Сьыв йӧз саридзӧ мунӧм йылысь.
— Мыйла йӧз саридзӧ мунӧм йылысь?
— Тотшкӧдасны тэнӧ мупомсаяс.
— А тэнӧ?
— Менӧ оз.
А тэкӧд смертьыс дружитчӧма.
Аддза тайӧс тэнад синъяс серти.
Вася-Дрозд тыртліс ёрччан кывъясӧн.
Но кочегар Бакланов эз вӧв скӧрмысь и кыдз пыр татшӧм случайясын, аслас друглысь виччысьтӧг юаліс:
— Висьтав, Дрозд, каля бӧжын кымын гӧныс?
— Тайӧс ог тӧд, но сы пыдди тӧда мӧдтор: бӧж улас сылӧн вежӧрыс унджык, тэнад юрын дорысь.
— Служба вылын йӧйлысь этшаджык корӧны.
И мыйла ми вок коддемлы колӧ вежӧрыс?
Ӧд кӧть кыдз, а адмиралӧ оз жӧ кыпӧдны.
Мукӧдъяс лӧня сёрнитлісны мупомсаяс каверзаяс йылысь: лун-мӧд мысти ми збыльысь паныдасим либӧ найӧ подводнӧй пыжъяскӧд, либӧ миноносечьяскӧд.
Бӧж сайын сыліс роч мулӧн медбӧръя визьторйыс.
abu
Рӧдинакӧд веськыда йитчӧм орис дыр кад кежлӧ.
Коді миян пӧвстысь да кутшӧм туйӧд бӧр воас?
Часӧн джынйӧнын мостик вывсянь сетісны распоряжение:
— Командалы чай юны!
А кык час мысти кучкалісны сигнал «дробтревога».
Заводитчис артиллерийскӧй велӧдчӧм.
Команда котӧрӧн занимайтліс ассьыс местаяссӧ.
Ӧрудиеяслӧн слугаясыс, кыдз башня вывсаяслӧн, дзик жӧ сідз и казематнӧйяслӧн, уськӧдчисны асланыс пушкаяс дорӧ.
Тэрмасьӧмӧн на вылысь босьтавлісны вевттьӧдъяссӧ, ствол вомсьыс перйылісны пробка, пукталісны места вылӧ прицел.
Йӧзлӧн мӧд джынйыс, бомба видзан кӧбрегъяс да кают-камераяс восьтӧм бӧрын, ӧдйӧ лэччыліс увлань, судно пыдӧсас.
Тайӧ помещениеясас вӧлі пӧдтана да жар, матросъяс пӧрччалісны ас вывсьыныс дӧрӧмъяссӧ, медым вӧляджык вӧлі уджавныс.
75-миллиметра артиллериялы вӧліны торъя кӧбрегъяс.
Тані снаряда патронъясыс грузитчылісны торъя ящикъясӧ, кодъяс элеваторнӧй труба кузя кыпӧдчылісны выліӧ, пушкаяс дорӧ.
Выліас мыччалысь слуга, патронъяссӧ ящикысь босьтӧм бӧрын, пуктавліс найӧс брезент вылӧ.
Комендор, пушка кӧзяиныс, командуйтіс:
— Зарадитны!
Томан номера слугаыс восьтыліс затворсӧ, а мыччалысьыс пуктывліс снаряда патронсӧ казеннӧй частяс:
— Томан! — командуйтіс пушка кӧзяиныс.
Томан номера слугаыс тупкыліс затворсӧ да шыбытліс виччысьны тшӧктана кыв:
— <ns>Товсь</ns>!
Миянын корабль вылын зілисны велӧдчыны веськӧдлыны артиллерияӧн боевӧй рубкасянь циферблатъяс серти.
Татшӧм приборъясыс вӧліны быд боевӧй башняын, быд казематын да батарейнӧй палубаын.
На вылын уна пӧлӧс стрелкаяс, электрическӧй ток отсӧгӧн бергалӧмӧн, петкӧдлісны лыйсьӧм заводитӧм либӧ дугдӧм, лыйсьӧмлысь направлениесӧ, неприятель судноӧдз ылнасӧ, да делӧ вылӧ колана торъя пӧлӧс, нарядъяссӧ.
Кор пушка вӧлі дась лыйны, сылӧн кӧзяиныс, циферблат вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, командуйтіс:
— Прицел дас кӧкъямыс кабельтовӧй, целик нелямын вит!
Прицел лӧсьӧдысь лӧсьӧдліс прицелсӧ да целиксӧ индӧм цифраяс вылӧ.
Пушка кӧзяин, подъёмнӧй бергалана механизмъясӧн действуйтӧмӧн, веськӧдліс ассьыс ӧрудиесӧ сійӧ либӧ мӧд тор вылӧ да лыйліс, водзвылас горӧдӧмӧн:
— Пли!
Но тайӧ случайын эз лыйлывны, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сӧмын учебнӧй занятиеяс.
Пушкаысь снаряда патронсӧ пырысь-пыр жӧ бӧр босьтлісны, а сэсся выль пӧв заводитчыліс артиллерия дорын уджалысь йӧзлӧн сійӧ жӧ тренировка.
Став тайӧ действиеясыс нуӧдсьылісны офицер — плутонговӧй командир видзӧдӧм улын.
Таысь сложнӧйджык удж тайӧ кадын муніс башняясын.
Тані йӧзсянь ковмыліс ыджыдджык тӧдӧмлунъяс.
Медводз — мый сэтшӧм дас кык дюймаа башняыс?
Тайӧ — зэв ыджыд сооружение ёна сложнӧй оборудованиеӧн.
Став палуба пырыс, вевдорсянь заводитӧмӧн, вундӧма джуджыд юкмӧс, коді лэччӧ пӧшти дзик судно пыдӧсӧдзыс.
Вевдорса палуба судтаын тайӧ юкмӧссӧ вевттьӧма платформаӧн, коді вермӧ бергавны аслас ось гӧгӧрыс да код вылӧ сувтӧдалӧма ӧрудиеяслы станокъяс.
Платформасӧ, ӧрудиеяссӧ да станокъяссӧ кытшалӧма медбур стальысь вӧчӧм кыз броня стенаясон.
Артмӧдӧм помещениеыс и вевдорсяньыс тупкӧма броневӧй плитаясӧн.
Гӧгӧрбок тупкӧм татшӧм помещениелӧн эмӧсь сӧмын аслыспӧлӧс розьяс — ӧрудие телӧясын амбразуръяс да оптическӧй прицелъяслы ичӧтик щельяс.
Башняӧ пыранінсӧ лӧсьӧдӧма ӧрудийнӧй амбразуръяслы паныда куйлысь бокас да тупкыссьӧ кыз стальнӧй ӧдзӧсӧн.
Увдорӧ, юкмӧс пыр лэччӧмӧн, мунӧ платформаӧ крепитӧм труба, коді вӧчӧма ӧрудиеяс дорӧ снарядъяс да зарадъяс сеталӧм вылӧ.
Ачыс юкмӧсыс сідз жӧ эжӧма вӧрзьӧдлытӧм броневӧй плитаясӧн.
Башня пытшкӧсын да снарядъяс сеталан труба пытшкын сувтӧдалӧма уналыда да зэв сложнӧй механизмъяс, кодъяс уджалӧны электрическӧй двигательяс отсӧгӧн (ӧткымын суднояс вылын — гидравлическӧй двигательясӧн).
Тайӧ механизмъясыс вӧчӧны татшӧм действиеяс: найӧ бергӧдлӧны башнясӧ ӧттшӧтш орудиеяскӧд, кодъяс татшӧм ногӧн вермӧны босьтны горизонтальнӧй наводка, найӧ качайтӧны ӧрудиеясӧс вертикальнӧй плоскостьын, кыпӧдчӧмлысь ӧти либӧ мӧд пельӧс сетӧмӧн; налы колӧ лэптыны ӧрудиеяс дорӧ снарядъяс да порок зарядъяс; найӧ восьталӧны да тупкалӧны ӧрудиеяслысь затворъяссӧ; найӧ нуӧдӧны удж самӧй зарадитігас, пушкаӧ снарядсӧ да пороксӧ йӧткӧмӧн.
Башняса юкмӧс улын, дзик судно пыдӧсас, бомбаяс видзан кӧбрегын да кают-камераын, кодъяс ӧта-мӧдыскӧд йитчӧны ӧдзӧсъясӧн, чукӧртчӧмаӧсь матросъяс морт нелямын кымын.
Пуис удж.
Подача прислугаыс тэрмасис босьтны стеллажъясысь кызь вит пудъя снарядъяс, найӧс йирк дорса рельсъяс вывті мунысь тележка храпъясӧн кватлалігтыр: сэсся вайӧдлісны найӧс ӧрудийнӧй зарадитчан пызан дорӧда тэчлісны вевдорса позъясӧ.
Сійӧ жӧ каднас мукӧдъяс ваялісны кают-камера стеллажъясысь тшын лэдзтӧм порока полузарядъяс да сідз жӧ ваялісны зарадитан пызан дорӧ, но тэчлісны найӧс нин увдорса позъясӧ.
Сьӧктанас дас мудъя кык татшӧм зарадджын мунлісны ӧти лыйӧм вылӧ.
Сэсся, кор зарадитчан пызаныс вӧлі тыртӧма, сійӧс лебедка отсӧгӧн ыджыд шумӧн лэптылісны выліӧ, башняӧ, да сувтліс сідз, мый снарядлӧн осьыс да ӧрудиелӧн осьыс вӧліны ӧти визьынӧсь.
Тайӧ здук кежлӧ ӧрудиелӧн томаныс вӧлі нин восьтӧма.
А водзӧ кылісны сійӧ жӧ командаяс да вочавидзан кывъяс, кутшӧмъясӧс позьӧ кывны и посни артиллерия дорын.
Сӧмын пессьӧм-мырсьӧмыс тані вӧлі унджык.
Кык ӧрудие башня дорын уджалісны морт кызь вит.
И быдӧн на пӧвстысь нуліс уджсӧ аслас нумерлысь чорыд порядокӧн, сійӧ либӧ мӧд рычаг бергӧдӧмӧн либӧ кутшӧмкӧ вороп личкӧмӧн, медым вайӧдны действиеӧ механизмъяссӧ.
Ставнас юрнуӧдліс офицер — башняса командир.
Сійӧ видзӧдіс став удж мунӧм бӧрсяыс, а сідз жӧ сылы колӧ вӧлі лыйсьӧм таблицаяс кузя артавны целиклысь ыдждасӧ, асланыс да неприятельскӧй суднолысь мунан ӧдсӧ, курсовӧй уголсӧ, тӧвлысь вынсӧ, деривациясӧ тӧдвылӧ босьтӧмӧн.
Колана торъяс тӧдмалӧм бӧрын, сійӧ видзӧдіс циферблат индӧдъяс вылӧ, а сэсся вӧлись командуйтліс:
— Прицел нелямын кабельтовӧй, целик нелямын кӧкъямыс!
Кор ӧрудие вӧлі зарадитӧма, комендор-наводчик аслас пайысь командуйтліс:
— Башня дорысь весасьӧй!
Башня веськыдвылӧ!
Башня шуйгавылӧ!
Неуна вылӧджык!
Неуна улӧджык!
Нӧшта ичӧтика улӧджык!
Бергӧдлан да лэпталан механизмъяслӧн слугаыс личлэдзлытӧг уджаліс.
— Залп! — гораа да век шызьӧм гӧлӧсӧн горӧдлывліс медбӧрын комендор-наводчик.
Тайӧ здукӧ колӧ вӧлі эськӧ кывны лыйӧм шы, но сійӧ эз вӧв, сы вӧсна мый ӧрудиеяссӧ зарадитлісны эз прамӧй снарядъясӧн да зарадъясӧн, а сӧмын болванкаясӧн.
Велӧдчигас башняса командир волнуйтчӧмӧн горзіс да видчис:
— Бара, каналльӧ, прицелсӧ абу правильнӧя сувтӧдӧма!
Колӧ дас вит, а тэнад ветымын нёль.
Целиксӧ сідз жӧ сорӧмыд.
Овлывліс, сы пыдди медым башнясӧ бергӧдны шуйгавылӧ, сійӧс бергӧдлісны веськыдвылӧ.
И бара кылісны скӧралана шуасьӧмъяс:
— Кытчӧ, кытчӧ мӧдӧдчин?
Кутшӧм нӧ балда!
Оз вермы веськыд китӧ торйӧдны шуйгасьыд!
Мый йылысь тэ мӧвпалан?
Койкаяс сеталӧм бӧрын бак вылӧ!
Сэні тэ тӧв йылас пальӧдчыштан да мӧвпалыштан!
Миян артиллеристъяслӧн эз вӧв тырмымӧнъя тренировка, и сы вӧсна век вӧліны мытшласьӧмъяс, нюжмасьӧмъяс, ас кадӧ вевъявтӧмъяс.
Тӧлк вылысь воштыліс нӧшта и сійӧ, мый ӧрудиеяс да батареяяс прислуга лыдын вӧліны и том матросъяс, и запаснӧйяс, ӧтияс абу помалӧмаӧсь специальнӧй школаяс, а мукӧдыс удитӧмаӧсь нин вунӧдны ассьыныс практиканысӧ, и, сыысь кындзи, ӧрудиеяслӧн да установкаяслӧн системаыс ӧні вӧлі выль, абу сійӧ, кутшӧмӧс найӧ велӧдлісны войдӧр.
Лёка муніс велӧдчӧмыс и батарейнӧй палубаын, посни пушкаяс дорын.
Миян артиллерийскӧй командалӧн вӧлі кыксё морт гӧгӧр.
Юалӧмыс ӧні дзоньнас сувтліс сэтчӧ, кужӧны-ӧ найӧ тырвыйӧ тӧдмасьны асланыс искусствоӧн мупомсаяскӧд паныдасиг кежлӧ.
А ӧд морскӧй кось — сійӧ артиллериялӧн состояние.
Мӧвпыштам аслыным, мый вынъяс ӧтарас и мӧдарас лоӧны ӧткодьӧсь — миян дас боевӧй корабль, сы мында жӧ и противниклӧн.
Но мупомсаяс вермӧны лыйлыны кык пӧв ӧдйӧнджык, миян дорысь, да нӧшта инмалӧмыс налӧн лоӧ кык пӧв вылынджык миян серти: мый сэки артмас?
Прӧтивниклӧн выныс миянкӧд ӧтлаасьтитӧмӧн лоӧ нёль пӧв унджык, — мӧдног кӧ шуны, налӧн дас корабльыс быттьӧ пӧрасны нелямынӧ.
Миянӧс мынны вермытӧг жугӧдасны.
Башняяс вылын вӧвлігъясӧн, ме эг ӧтчыд мӧвпавлывлы сы вылын, кутшӧм вылі техникаӧ воисны йӧз, жугӧдлысь ӧрудиеяс изобретайтӧмӧн.
Дзик мӧд ногӧн сулалӧ делӧыс видзму уджалан орудиеяскӧд.
Кокансянь ми вуджим сӧмын на гӧрйӧдз, гӧрсянь — плугйӧдз.
Вывті ичӧт водзӧ мунӧмыс!
Ӧнія кадӧдз миян паськыдсьыс-паськыд роч му обрабатывайтӧны медся прӧстӧй ӧрудиеясӧн, кутшӧмъясӧн уджавлісны Иван Грозный эпохаын, сэки кор пазӧдан ӧрудиеяс дугдывтӧг вежсьӧны выльясӧн, бурджыкъясӧн, и на пӧвстысь сійӧяс, мыйяс вӧліны вит во сайын, лыддьыссьӧны нин важмӧмӧн, кад серти кольӧмӧн.
Ӧні дас кык дюймаа снаряд стволсьыс петігӧн вӧчӧ вывті ыджыд удж.
Сійӧ тырмымӧнъя эськӧ вӧлі сы вылӧ, медым лэптыны дзонь броненосечӧс некымын фут вылнаӧ.
Збыль ӧмӧй и водзӧ вылӧ мортлӧн юрвемыс лоас веськӧдӧма медсясӧ бырӧдӧмъяслань да виалӧмъяслань?
Вит час да джынйын мостиксянь сетісны распоряжение:
— Помавны став уджъяссӧ!
Палубаяс вылын пелькӧдчыны!
А часджын мысти кутісны свиститны дудкаяс вина да ужын дорӧ.
Сёйим выя греча рок.
Уджалан лун помасис.
Позьӧ вӧлі сьывны сьыланкывъяс да гажӧдчыны.
Шонді лэччытӧдз вит минут войдӧр вӧлі корӧма выліӧ фронтӧн сувтны караулӧс, горнистъясӧс да барабанщикъясӧс, офицеръясӧс да командалӧн кыкнан вахтасӧ.
Сэсся сійӧ жӧ церемонияясӧн, кутшӧмъясӧн асывнас лэптылісны судно бӧжса флагсӧ, ӧні лэдзисны сійӧс.
Тайӧ лои сійӧ кадӧ, кор лэччис шонді.
Горнистъяс да барабанщикъяс ворсісны «молитва вылӧ».
Караульнӧй начальник командуйтіс:
— Молитва вылӧ!
Картузъястӧ пӧрччалӧй!
Барабанщик лыддис «<rus>Отче наш</rus>».
«<rus>Накройсь</rus>» команда сетӧм бӧрын юрӧ пукталім картузъяс, сулалыштім нӧшта недыр, кытчӧдз командир эз примит рапорт старшӧй офицерсянь, да разӧдчим.
Ломзисны бияс: отличительнӧйяс, топовӧйяс да гакабортнӧйяс.
Пуксьӧ вой.
Кык лун мысти эскадра сувтіс Лангеланд ді дорӧ.
Тайӧ кад чӧжнас ӧткымын суднояс вылын лоины жугалӧмъяс: броненосеч «Сисой Великий» вылын чегъясисны шлюп-балкаясыс, дзик жӧ сійӧ лои и «Жемчуг» вылын;
«Роланд» вылын потӧма главнӧй питательнӧй трубаыс.
Миноносеч «Быстрый», «Ослябя» дорӧ сёрнитчӧмъяс могысь матыстчӧм бӧрын, зурасис сійӧ борт вылӧ.
Тайӧ неудачнӧй маневр вӧснаыс сійӧ лямӧдіс ассьыс форштевеньсӧ, жугӧдіс миннӧй аппаратсӧ да лоис розь ваувса юкӧнас.
Выльысь кыптіс тӧв, а войнас лыбис шторм.
Но октябр 5-ӧд лунся асывдорлань ставыс лӧнис.
Югдӧмкӧд ӧттшӧтш Лангеланд вочасӧн мезмис руысь, быттьӧ ас вывсьыс кисея платтьӧ шыбытӧмӧн.
Луныс кӧсйысис лоны шоныд.
Заводитчисны грузитны из шом.
Ледокол «Ермак» да пароход «Роланд» мӧдӧдчисны водзвылын туйсӧ эскадра водзын видлалӧм могысь.
Медводдза опыт век жӧ эз удайтчы.
Дзик заводитчигас тралюйтысь суднояс, неудачнӧя маневрируйтігӧн, орӧдісны тралсӧ.
X
abu
Данияса ваясын, Скаген мыс дорын, октябр 7-ӧд лунӧ эскадра шыбытіс якӧръяс да заводитіс грузитны из шом.
Тані Рожественский пӧлучитіс телеграмма, кӧні юӧртсьыліс, мый сійӧс вуджӧдӧма вице-адмиралӧ генерал-адъютантлысь звание сетӧмӧн.
А суткиӧн-джынйӧн мысти лоис событие, коді аслас скандалнас грымӧдіс став мир пасьта.
Кык часын сійӧ жӧ лунӧ флагманскӧй судно вывсянь вӧлі сетӧма распоряжение пырысь пыр жӧ дугӧдны удж да лӧсьӧдчыны водзӧ мунны.
Офицеръяс да матросъяс пӧвстын заводитчисны гуся сёрнитӧмъяс, кодъясӧс ӧта-мӧдыслы висьтавлісны вашкӧдӧмӧн, повзьӧм синъясӧн.
Тыдовтчис, татшӧм тэрмасьӧмсӧ вӧлі кыпӧдӧма шызьӧдана сёрниясӧн миянлань подозрительнӧй миноносечьяс матыстчӧм йылысь.
Эскадраӧн командуйтысь примитіс медстрӧг мераяссӧ ассьыным судноясӧс охраняйтӧм могысь.
Эскадра вӧлі юкӧма квайт отряд вылӧ, и быдӧн на пӧвстысь мунліс ӧти либӧ мӧд начальник веськӧдлӧм улын.
Квайтӧд отрядас вӧліны миян нёль выль броненосеч, «Анадырь» транспортӧн колльӧдӧмӧн.
Ми и тайӧ кадӧ вӧрзьӧдчимӧ медбӧръяӧн, кӧкъямыс час рытын, кор пемдӧ нин вӧлі.
«Наварин» юӧртіс, мый аддзӧ кык воздушнӧй шар.
«Кутш» вылын кучкалісны боевӧй тревога.
Йӧз уськӧдчисны асланыс местаясӧ.
Броняӧн вевттисны став ӧдзӧсъяссӧ да люкъяссӧ.
Палуба вылын да срезъясын, медым вӧляджык вӧлі лыйсьыны, идралісны вельботъяссӧ, пӧрӧдісны шлюп-балкаяссӧ, тентовӧй да леернӧй стойкаяссӧ.
Быд ӧрудие дорын, сійӧс зарадитӧм бӧрын, дежуритісны артиллеристъяс.
Мунім кусӧдӧм биясӧн.
Войыс вӧлі лӧнь.
Кымӧртӧм енэж пӧртмасис созвездиеяс зарни розъясӧн.
Пыр вылӧджык кыпӧдчыліс тӧлысь, да сылӧн эзысь югӧръясыс вольсасисны шыльыд ва веркӧс вывті.
Саридз туналана чӧв оліс.
Татшӧм войӧ сӧмын эськӧ вӧтавны шуд йылысь, а ми вӧлім сьӧлӧм шызьӧмын.
Уна сё син сюся видзӧдісны бокъясӧ, подозрительнӧя колльӧдлісны быд паныдасьысь пароходӧс, тӧдмавны зільӧмӧн, оз-ӧ враг тайӧ матыстчы...
Ме сулалі выліса палуба вылын, и менам юрын аслам кӧсйытӧг кыптылісны юалӧмъяс: збыль ӧмӧй противник и тані, аслас базасянь татшӧм ылын, вермас уськӧдчыны миян вылӧ?
Кыдз сылы дзебсясьны татшӧм уна йӧза туй вылын, кӧні ветлӧ миянлы дружественнӧй нацияяслӧн уна судно?
Кутшӧм сійӧ сэтшӧм ставсӧ вермысь мупомсаясыс?
Вежӧрӧн ме эг верит тайӧ ваясын найӧ лоӧмӧ, но судно вылын пуксис сэтшӧм атмосфера, мый заразитчисны полӧмӧн став офицеръясыс да командаыс.
Нервъяс вӧлі сэтшӧма зэлӧдӧма, мый миян весьтті быд лэбзьысь лэбачӧс ми вермим эськӧ пуктыны воздушнӧй шар пыдди.
Боцман Воеводин, ме дорӧ шыасьӧмӧн, шогсис:
— Дзик прӧста ыстім водзвылӧ став миноносечьяссӧ да ӧдйӧ ветлысь крейсеръяссӧ.
Кӧть эськӧ колӧ вӧлі кольны ас дорӧ ӧти пара.
А тыдовтчис кӧ кутшӧмкӧ подозрительнӧй судно, пырысь-пыр жӧ эськӧ найӧс мӧдӧдім туявны.
И кыдз сійӧ миян командующӧй эз гӧгӧрво, а?
— Тыдалӧ, сідз колӧ.
Сылы тыдаланаджык, мый вӧчны, — вочавидзи ме.
— Сідзтӧ сійӧ сідз, но сӧмын овлывлӧ, мый и шонді вылӧ затмениеыс волӧ.
Веськыд борт дорын, ростраяслы паныд, чукӧртчӧмаӧсь некымын матрос.
На пӧвстын вӧлі кочегар Бакланов.
Сёрнитісны ёна виччысьӧмӧн, быттьӧ заговорщикъяс.
Ӧтик новобранец, полігтырйи гӧгӧр видзӧдӧмӧн, дугдывтӧг юасис подводнӧй лодкаяс йылысь.
Бакланов гӧгӧрвоӧдіс сійӧс, аслас сёрниӧ кыдз позьӧ унджык таинственность сюйӧмӧн:
— Некыдз он аддзы сійӧс, пыжтӧ.
Ва пытшті, ӧкаяннӧй, кыйӧдчӧмӧн локтӧ.
Гашкӧ, ӧні миян дорӧ нин воӧ, гашкӧ, весиг мина лэдзис.
Пыркнитас вот, и сэні тэныд гу.
— Збыльысь ӧмӧй здукӧн? — юаліс новобранец дрӧжжитана гӧлӧсӧн да голясӧ нюжӧдӧмӧн, кутіс видзӧдны борт сайӧ.
Тайӧ здукас Бакланов дзик сійӧ пель водзын шуис ёсь да орана шы:
— Ха!
Матросъяс сюв-сявмунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А новобранец горӧдіс да шлёпкысис палуба вылӧ, а сэсся, звирк чеччыштіс да тӧлктӧг бергӧдлыны кутіс юрнас.
Бакланов серӧктіс.
— Эк, воякаяс!
Весиг морт кызӧктӧмысь полӧны.
Сійӧс тыртісны матьӧн, а сійӧ, кыдз быттьӧ нинӧм и абу вӧвлӧма, юаліс:
— А мый, ребята, некод тіян пӧвстысь оз тӧд, дыр-ӧ акула рушкуын вермас переваритчыны мортыс?
Сёрӧнджык шуйгавылын енэжтас сайсянь кыптіс би сюръя.
Тайӧ сотчис кутшӧмкӧ судно.
Миян чужис чайтӧм, мый сэні, тыдалӧ, тышкасьӧны мупомсаяскӧд миян передовӧй крейсеръяс.
Узьны водім сёрӧн, пӧрччысьтӧг, экипажлӧн джын йӧзыс войбыд дежуритісны.
Асъя дорыс ме бара петі вылі палуба вылӧ да шензи, кутшӧма вежсьӧма поводдяыс.
Слабиник рытыв-лун тӧв вайис сук да сибдалана ру.
Миян водзвылын мунысь «Бородино» да миян бӧрся вӧтчысь «Анадырь» дзик вӧлі ньӧти оз тыдавны.
Прожекторъяслӧн эз тырмы вынныс орӧдны югӧръяснас пырыс тыдавтӧм пемыдсӧ; эз отсавны сідз жӧ сійӧ тайнаӧ пырны ни бинокльяс, ни подзорнӧй трубаяс.
Гӧгӧр вӧлі гудыр, и ми мунім водзлань синтӧмӧсь, быттьӧ вӧлім йӧв пытшкынӧсь.
Кажитчис, став мирыс сылӧма да пӧрӧма кӧдзыд-ботьмӧм руӧ, кодлы эз вӧв помыс.
Судно вывса став торйыс воштіс ассьыныс воддза ӧбликсӧ, лолісны тӧдтӧм паськыдӧсь, а йӧзыс ветлісны вылысса палуба вывті либӧ мостик вывті, быттьӧ нӧдкывса вуджӧръяс.
Таинственностьлӧн впечатлениеыс ёнмыліс нӧшта сійӧн, мый миян вит корабль дугдывтӧг тутсасисны сиреннӧй гудокъясӧн.
Ылын водзвылын сетліс ассьыс зэв ён гӧлӧссӧ «Суворов», вочасӧн нотаяссӧ лэптӧмӧн да шысӧ зэлӧдӧмӧн, кыдз быттьӧ гӧра вылӧ кайигӧн, а сэсся, сы вывті вуджӧм бӧрын, лэдзліс улӧ, радлана октаваӧдз.
Мыйӧн толькӧ сійӧ ланьтліс, пырысь-пыр жӧ, войсӧ шызьӧдӧмӧн, босьтчыліс равзыны «Александр III», сы бӧрся «Бородино» и сэсся нин миян «Кутш».
Кажитчыліс, тайӧ аддзыны позьтӧм великанъясыс соперничайтӧны ас костаныс асланыс кӧрт шыяс вынъясӧн.
И став тайӧ тешкодь асыв водзвывса концертсӧ помавліс миян бӧрся локтысь «Анадырь» сэтшӧм дикӧй да некутшӧм лача сеттӧм омлялӧмӧн, быттьӧ кӧсйис ӧлӧдны миянӧс страшнӧй лёктор матысьмӧм йылысь.
Луннас руыс разаліс.
Немеч саридз вӧлі лӧнь.
Курссӧ кутім францияса портӧвӧй кар Брест вылӧ.
Ӧтитор сӧмын вӧлі лёк — нервируйтіс быдӧнӧс проводтӧм телеграф, миян передовӧй суднояссянь унапӧлӧс шызьӧдана юӧръяс куталігтыр.
Октябр 8-ӧд лунся 9 луныслы паныда войӧ кыпӧдчис тӧв, коді кайис нёль баллӧдз.
Заводитчыліс гыяслӧн ызгӧм, борт сайсянь швачӧдігтыр.
Кымӧръясӧн сукмӧм енэжсянь киссис йи зэр, пемыдсӧ суктӧмӧн.
Ӧкмыс час заводитчигӧн плавайтысь мастерскӧй «Камчатка» юӧртіс, мый сійӧс атакуйтісны мупомсаяс.
Сійӧ пырліс контр-адмирал Энквист отрядӧ да колӧ вӧлі сылы лоны миянсянь водзынджык <rus>по крайней мере</rus> ветымын миль сайын.
Но сылӧн кык машина пӧвстсьыс ӧтиыслӧн кыткӧ жугалӧма, сы вӧсна сійӧ кольӧма бӧрӧ аслас эшелонысь да мунӧ ӧтнасӧн миян броненосечьяс бӧрся.
Кыдз бӧрвылас тӧдмалісны, «Камчатка» да «Суворов» костын вӧлӧма телеграф кузя татшӧм сёрни.
— Туялӧны миноносечьяс, — юӧртіс «Камчатка».
— Тіян бӧрся вӧтчӧны.
Кымын миноносеч да кутшӧм румбаысь? — юаліс «Суворов».
— Атакуйтӧны гӧгӧрбоксянь.
— Кымын миноносеч?
Юӧртӧй стӧчджыка.
— Кӧкъямыс миноносеч гӧгӧр.
— Матынӧсь-ӧ тіянлань?
— Вӧліны кабельтовӧйысь матынджыкӧсь да ылынджыкӧсь
— Лэдзалісны-ӧ минаяс?
— <rus>По крайней мере</rus> оз вӧлі тыдав.
— Кутшӧм курсӧн ті мунанныд ӧні?
— Рытыв-лун сизимдас.
Сэсся «Камчатка» корис висьтавны сылы эскадралысь местасӧ.
Та вылӧ «Суворов» бара кутіс сёрнитны:
— Вӧтчӧны-ӧ тіян бӧрся миноносечьяс?
Тіянлы медводз колӧ вешйыны ӧпастностьсьыс курстӧ вежӧмӧн, а сэсся индыны ассьыныд широтатӧ да долготатӧ, и сэки тіянлы лоӧ петкӧдлӧма курс.
— Полам петкӧдлыныс.
Дас ӧти часын «Суворов» телеграфируйтіс:
— Адмирал юасьӧ, аддзаныд онӧ ті ӧні миноносечьяссӧ?
Кызь минут мысти вӧлі пӧлучитӧма вочакыв:
— Ог аддзӧй.
Отрядлы нӧшта ӧкмыс часын рытнас на вӧлі сетӧма сигналӧн командующӧйлысь приказ: «Виччысьны миноносечьяслысь атака бӧрвывсянь».
«Кутш» вылын важӧн нин кучкалісны боевӧй тревога.
Вӧлі зарадитӧма ӧрудиеяс, на дорын беседкаясын заптӧма снарядъяс да патронъяс.
Став йӧзыс вӧліны асланыс местаясынӧсь.
А миян врагъяс век на ещӧ эз тыдовтчыны.
Сэтшӧма коліс, медым югдӧдіс тӧлысь, но сійӧ дзебсис кымӧръяс сайӧ, — тыдалӧ, дыр кежлӧ.
Скӧраліс пемыдын тӧв, пемыдсӧ вӧтлӧмӧн, а саридз, бергалігтыр, дӧзмӧмпырысь ропкис.
Ньӧжйӧ, быттьӧ сибдалысь ва визув, кыссис кад.
Ӧпастностьӧс виччысьӧмыс свинеч сьӧктаӧн личкис сьӧлӧмтӧ.
Склянкаяс кучкалісны войшӧр.
Команда пӧвстысь мыйкӧ мындаыс вермис узьны, но эз унаӧн пӧльзуйтчыны тайӧ тшӧктӧмнас.
Горизонтын тыдовтчавлісны кутшӧмкӧ бияс.
— Эк, кӧть мед эськӧн войыс ӧдйӧджык колис! — матросъяс чукӧр пӧвссянь ышловзис ӧтик.
— Да, луннас найӧ оз лысьтны матыстчыны миян дорӧ, — шуис мӧд.
Миян вылӧ мупомсаясӧн уськӧдчыны позянлун водзвылын полӧмыс пыр содіс и сэтшӧма пемдӧдіс быдӧнлысь вежӧрсӧ, мый ставныс воштісны способностьсӧ веськыда мӧвпавны.
Некод эз думайтчыв «Камчаткасянь» лӧсявтӧм юӧръяс вылын.
Аснас донтӧм транспорт представляйтӧмӧн, сылӧн аслас вӧлі сӧмын некымын ичӧтик пушка, и сійӧс воштӧмыс некутшӧм ногӧн эз вермы эськӧ сувтӧдны миянлысь эскадраӧс.
Мыйла нӧ сійӧ ковмӧма мупомсаяслы?
Збыль ӧмӧй найӧ, миянӧс кӧ лӧсьӧдчисны атакуйтны, бӧрйисны сійӧс выль броненосеч пыдди?
И мыйла ковмис ыстыны сылы паныд кӧкъямыс миноносечысь дзонь флотилия, кор на пӧвстысь ӧти кокниа вермӧ сыкӧд вермасьны?
Збыль ӧмӧй мупомсаяс сэтшӧм йӧйӧсь?
Сэні мыйкӧ абу ладнӧ.
Сӧмын висьлӧса мӧвпалігӧн «Камчаткаса» командир вермис думыштны асьсӧ «гӧгӧрбоксянь» атакуйтӧмӧн.
Отличитчис и миян командующӧй.
Татшӧм юӧръяс воӧм бӧрын, сійӧ веритіс налы да, «Камчаткаӧс» дорйыны мӧдӧдӧм пыдди, заводитіс паськӧдны шызьӧм аслас отряд вылас.
Войшӧр гӧгӧрын миян отряд прӧйдитіс Доггер-Банку — Немеч саридзса ляпкыдін, коді славитчыліс вывті уна чериӧн.
Тайӧ ляпкыдінсьыс век позьӧ аддзыны черикыян суднояс.
Миян отряд водзвылын кыпӧдчисны куим рӧма ракетаяс.
«Суворов», найӧс неприятельскӧй сигналъяс пыдди пуктӧмӧн, восьтіс боевӧй югдӧдӧм, а сы бӧрся сы вывсянь йиркнитісны медводдза лыйӧмъяс.
Сы вылӧ видзӧдӧмӧн заводитісны и мукӧдъяс.
Тадз заводитчис миян «боевӧй крещение».
«Кутш» вылын ставыс кутіс вӧрны, кыдз быттьӧ броненосеч пытшкас пырис бушков.
Кыптіс мӧвпыштны позьтӧм гызьӧм.
Шызисны горнистъяс, грымгисны барабанщикъяс, «дроб атака» ворсігтыр.
Рельсъяс кузя, пушкаяс дорӧ снарядъяс вайигтыр, грымӧдісны телегаяс.
Кыкнан бортыс, войсӧ шызьӧдӧмӧн, ыпнитісны ӧрудиеясӧн лыйӧм здук дырся чардбиясӧн.
Равзыны кутіс пемыдыс гым йиркӧдӧмысь, омляліс стальнӧй лэбачьясӧн сійӧс розьӧдлӧмӧн.
Палубаяс вылын эз лӧньлы уналыда кок шыяслӧн кылӧм.
Тайӧ котӧртісны йӧз, улісянь выліӧ да мӧдарӧ; найӧ чепсасисны быд отделениеясӧд да бергалісны, кыдзи бушков дырйи ёг.
Кылісны тӧлктӧм горӧдӧмъяс:
— Миноносечьяс!
Миноносечьяс!
— Кӧні?
Кымын?
— Дас штука!
— Унджык!
— <rus>Чӧрт возьми</rus>!
— Пӧгибнитны миянлы!
Вольноопределяющӧйся Потапов бырскӧбтіс аслас каютаысь ӧти улыс бельйӧ кежысь.
Сійӧ ичӧтик чужӧм вылын тӧдчис дзикӧдз шӧйӧвошӧм, синъясыс дыш пырысь бергалісны нинӧм гӧгӧрвотӧг.
Сійӧ шыбытчыліс траплань, но пырысь-пыр жӧ бӧрыньтчис бӧр.
Нинӧм мӧдтор думыштны вермытӧг, сійӧ чеччыштіс мыссян доз вылӧ да, мыйкӧ ропкигтырйи, водіс сійӧ жӧлӧбӧ.
Ӧткымын матросъяс заптысисны мездан кытшъясӧн.
Мукӧдыс, выліса палуба вылӧ кайӧм бӧрын, кватиталісны пробкаа койкаяссӧ.
Кодкӧ пернапасасис, и сэн жӧ лэбыштіс зывӧктана матьӧн ёрччӧм.
Шуйга бортӧ пӧльтіс тӧв, мурзіс саридз да каттьысьліс восьса полупортъяс пыр судно пытшкӧсӧ.
Шуштӧм шыӧн батарейнӧй палуба вывті паськаліс ва.
Дурмӧмӧн лыйлісны комендоръяс, метитчытӧг, кытчӧ веськалӧ, лыйлісны веськыда помтӧм эрдас либӧ бокын тыдовтчылысь биясӧ, мукӧддырйи веськыда борт дорса ваас, мукӧд дырйи сэтчӧ, кытчӧ сувтас прожекторлӧн югӧрыс, кӧть эськӧн сійӧ местаыс вӧлі тыртӧм.
Сеталысь слугаыс, зарадитӧм пушкалысь лыйӧмсӧ виччысьтӧг нин, тувкӧдіс казенникӧ выль патронӧн.
Ӧттшӧтш посни артиллериякӧд гымгисны и башняса квайт дюймаа ӧрудиеяс.
Вевдорын сяркӧдісны пулемётъяс и буретш тайӧн сӧмын ёнджыка нервируйтісны йӧзӧс, пыртлісны судно вылӧ шӧйӧвошӧм.
Лыйсьӧмъяс грымгӧмын, морт гӧлӧсъяс ызгӧмын мукӧддырйи позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны офицеръяслысь видчӧмсӧ:
— Мый ті вӧчанныд, верблюдъяс?
Кытчӧ лыйланныд?
— Веськӧдӧй югдӧдӧм миноносечьяс вылӧ!
Бӧрса мостик вывсянь котӧрӧн лэччис палуба вылӧ вежыньтӧм чужӧмӧн прапорщик да, киясас тыртӧм патрон кутӧмӧн, йӧй морт моз ымзіс:
— Менам став снарядсӧ лыйлӧма!
Ӧрудийнӧй слуга бӧбмис, оз кывзы!
Ме налы нырвомас кучкалі!
Вайӧй ӧдйӧнджык нӧшта снарядъяс!
Миян отрядлӧн кильватернӧй стройыс дзугсис.
Прожекторъяс пытшкысь ӧти юкӧныс югдӧдіс миянӧн лыйлӧм суднояссӧ, а мукӧдыс новлӧдлісны ассьыныс югӧръяссӧ унапӧлӧс местаясӧд, войсӧ чашйиг, тӧлксӧ воштӧмӧн.
Ылын водзвылын и веськыдвылын, некымын миля ылнаын, дзирдыштлісны сигналъяслӧн ыпнитлӧмъяс.
Сӧмын бӧрыннас тӧдмалісны, мый сэті муніс адмирал Фелькерзамлӧн эшелоныс, а ӧні сійӧс сідз жӧ пуктісны противник пыдди.
Но кутшӧм жӧ вӧлі шензьӧм ставныслӧн, кор шуйгавывсянь, дзик матын друг ӧзйисны прожекторъяс да, йӧзсӧ синтӧммӧдӧмӧн, сатшкисны ассьыныс югӧръяссӧ миян броненосечьясӧ.
Чужис сэтшӧм мӧвп, мый миянӧс кытшалӧны гӧгӧрбоксянь врагъяслӧн вынъяс.
Весьӧпӧртӧдз повзьӧм ӧткымын мортъяс кутісны ызгыны:
— Японскӧй крейсеръяс!
— Дзонь эскадра миян вылӧ воӧ!
Миян отрядсянь кутісны лыйлыны тайӧ прожекторъяс кузяыс, кодъяс югдӧдлісны шуйгавывсянь, пемыдінсянь.
Сэсянь сідз жӧ кутісны воча лыйлыны.
«Кутш» весьтті жуньгигтыр лэбисны кодлӧнкӧ снарядъяс.
Матыса судно вылын, тыдалӧ, «Бородино» вылын, став грымгӧмсӧ вевтыртӧмӧн, кыліс дас кык дюймаа ӧрудиелӧн лыйӧм.
— Мина взорвитчис! — горӧдіс кодкӧ «Кутш» вылын.
— Кӧні?
Миянын?
— Тыдалӧ, «Бородиноӧс» вӧйтісны.
— Ӧні жӧ и миянӧс взорвитасны.
И выль юӧр, уна ног вежласьӧмӧн, лэччис уліӧ быд отделениеясті.
Сідз, вежньӧдлӧм формаяс босьтӧмӧн, чудовищнӧя вежсис збыльторйыс паникаӧн шызьӧдӧм йӧз юрвежӧрын.
Броненосеч, кажитчис, пӧрис йӧйясӧс видзан плавайтысь керкаӧ.
Тӧдтӧм корабльяс, кодъяс вӧліны шуйгавылынӧсь, регыд мысти Табулевич биясӧн петкӧдлісны ассьыныс чуксалан знакъяссӧ.
Тайӧ вӧліны контр-адмирал отрядысь крейсеръяс — «Аврора» да «Дмитрий Донской».
Кывшутӧг вӧлі, мый ми, Доггерскӧй банк кузя мунігӧн, зурасим черикыян флотилияӧ.
Но миян высшӧй командование пуктӧма тайӧ коньӧр кодь ӧти трубаа ичӧтик пароходъяссӧ бокса номеръяснас неприятельскӧй миноносечьяс пыдди.
Флагманскӧй корабль медводз на кузя заводитіс лыйлыны, аслас стракӧн мукӧд броненосечьясӧс заразитӧмӧн.
Йӧйталӧм водзӧ нюжаліс.
Помла дорыс тыдовтчис шуштӧм серпас.
Неылын миянсянь, вит кабельтовӧй сайын кымын, прожектор югӧръяс улын, плавайтіс, бок вылас пӧлыньтчӧмӧн гӧрд трубаа ӧти судно, чегӧм мачтаа, жугӧдӧм мостика.
Нӧшта татшӧм жӧ нёль пароход вӧлі жугӧдӧма.
На пӧвстысь ӧткымынъяс вылын кыптіс пӧжар.
Сэні шыбласисны йӧзыс нырла дорсянь бӧжас да бӧжла дорсяньыс нырланьыс, кевмысьӧмӧн кияссӧ вывлань лэпталігтыр.
А кытчӧ нӧ найӧ вермисны пышйыны тайӧ ичӧтик плӧщадь вывсьыс, кыдз палуба?
Гӧгӧрыс ызгисны гыяс да снарядъяс помысь кыпӧдчылісны ва сюръяяс.
«Суворов» вылын, боевӧй югдӧдӧмсӧ кусӧдӧм бӧрын, колисны сӧмын ӧти прожектор, кодлӧн югӧрыс кыпӧдчис енэжлань.
Тайӧ вӧлі сигналӧн: «Дугдыны лыйсьыны».
«Кутш» вылын мостиксянь лёкногӧн горзісны:
— Дугӧдны лыйсьӧмсӧ!
Офицеръяс кызмырдӧн кыскалісны ӧрудиеяс дорысь вежӧр вылысь вошӧм комендоръясӧс, найӧс ёрччӧмӧн тыртігтыр да пиньясас «наградаяс» сеталӧмӧн, а найӧ, киясысь мынӧм бӧрын, бара заводитлісны лыйлыны.
Выліса палуба вылын горнист Балеста кутчысьліс ворсны отбой.
Но сылӧн киясас чеччаліс горныс, вомдоръясыс эз кывзысьны, сэтшӧм лёкнога гӧгӧрвотӧм шыяс лэдзӧмӧн, мый найӧс некыдз оз позь вӧлі гӧгӧрвоны кутшӧмкӧ сигнал пыдди.
Балеста дорын бергаліс боцман Саем да, сійӧс юрас кулакнас кучкалігтыр, лёкногӧн равзіс:
— Ворс отбой!
Пусь-пась вӧча тэнсьыд ӧкаяннӧй ловтӧ места вылад!
Горнистлӧн потӧм паръяссьыс, тшӧкасӧ гӧрдӧдігтыр, визувтіс вир.
Кось муніс дас кык минут кымын.
Татшӧм дженьыдик кадколастӧн сӧмын ӧти «Кутш» вылысь удитісны лэдзны квайт дюймаа дас сизим снаряд да витсё снаряд посни артиллериялысь, пулемётъясысь лыйлӧмъяс артавтӧг.
Кыдз бӧрыннас тӧдмалім, дзик жӧ сідз муніс и мукӧд броненосечьяс вылын.
Эз петкӧдлы аснас торъялӧмӧн и флагманскӧй «Суворов», кӧні ыджыдаліс сэтшӧм тӧлк вылысь вошӧм, мый ачыс адмиралыс тшӧтш участвуйтіс пӧрядок лӧсьӧдӧмас.
Миянын нетшыштіс 75-миллиметра пушкалысь дулосӧ.
Регыд лои тӧдса, мый миян отрядсянь веськалӧма вит снаряд «Аврораӧ», вавевтдорса бортсӧ да трубаяссӧ жугӧдӧмӧн.
Кыкӧн сэні вӧлі ранитчӧмаӧсь — кокньыда комендор Шатило да сьӧкыда поп Афанасий, кодлысь орӧдӧма кисӧ (регыд мысти сійӧ кулі).
Но вермис лоны и лёкджык.
Ми кӧ эськӧ лыйлім сэтшӧм жӧ бура, кыдзи мупомсаяс, и миян снарядъяс кӧ потласисны сэтшӧм жӧ бура, кыдзи налӧн, то тайӧ суматохаас ми вӧйтім эськӧн асьным ассьыным кымынкӧ судно.
Регыд мысти инженер Васильевкӧд аддзысигӧн, ме шуи:
— Эз вывті лӧсьыд история ло, ваше благородие.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ карӧй синъяснас, да кинас макнитӧмӧн, эз сьӧлӧмсяньыс нурбыльт:
— Петім став светыслы серам вылӧ.
Тадзи помасис миян медводдза кось, миянӧн лыйлӧм черикыян суднояс серти бӧрыннас нимтӧм «гулльскӧй инцидент».
* Бӧрыннас ӧткымын офицеръяс, а медся ёна ачыс адмирал Рожестненский морскӧй министр ним вылӧ аслас рапортын да мӧд ранга капитан В. Семенов аслас «Расплата» трилогияын зілисны петкӧдлыны, мый Доггер-Банкын черикыян суднояскӧд ӧтлаын вӧліны и мупомса миноносечьяс.
«Гулльса инцидент» разбирайтӧм могысь вӧлі лӧсьӧдӧма войтыркостса комиссия.
Сэні Рочмусянь участвуйтіс комиссар пыдди адмирал Дубасов.
Аслас вывті ён шовинизм вылӧ видзӧдтӧг, сылы, век жӧ, быть лои висьтавны аслас веськӧдлан котырлы докладас: «Миноносечьяс вӧлӧм йылысь ме ачым медбӧрын вошті став эскӧмӧс, а тайӧ версиясӧ татшӧм условиеясын дорйыны вӧлі, тӧдӧмысь, позьтӧм.
Ковмис сувтны сэтшӧм тезис вылӧ, мый роч офицеръясӧн миноносечьяс пыдди пуктӧм суднояс, вӧліны эскадралӧн сэтшӧм положениеын, мый, уна обстоятельствояс ӧтлаасьӧмсӧ тӧдвылын кутӧмӧн, вице-адмирал Рожественскийӧс тайӧ войнас уськӧдчӧм виччысьны заставитӧмӧн, тайӧ суднояссӧ оз вӧлі позь не шуны подозрительнӧйясӧн да не примитны найӧ уськӧдчӧмлы паныд решительнӧй мераяс.
Тайӧ тезиссӧ ме и кӧсйи вӧчны медся главнӧй точкаӧн ёнджыкасӧ, мый нач ӧти надежнӧй союзник, код вылӧ ме верми артавны, адмирал Фурнье (Францияса комиссар), кутчысьліс делӧ вылӧ сійӧ жӧ видзӧдласас...
(Войналӧн архив, 4 № шкаф, 849 № делӧ).
«Гулльскӧй инцидент» йылысь ӧні эм Н. В. Новиковлӧн, бура тӧдмалӧмъяс, кодъясӧс печатайтӧма 6 № «Морскӧй сборникын», 1935 во.
Вӧлӧм кӧ, тайӧ делӧас мыжа вӧлӧма не сӧмын ӧтнас Рожественский.
Морскӧй министерство, мупомсаяс дорсянь 2-д эскадра вылӧ уськӧдчыны полӧмӧн, шуис лӧсьӧдны сійӧс туй вылын дорйӧм могысь охрана.
Кӧть кутшӧм абу тешкодь, татшӧм кывкутана могсӧ вӧлі сетӧма роч революционнӧй движение историяын тӧдса провокаторлы Гартинг-Ландезенлы заграницаын сарскӧй охранкаса агентлы.
Та вылӧ вӧлі лэдзӧма специальнӧй кредит миллионджын шайт,
Арнольд ов улын провокатор овмӧдчис Копенгагенын да сэсянь веськӧдліс агентъяс везъясӧн.
Медым оправдайтны тайӧ рӧскодъяссӧ, сійӧ изобретайтліс фантастическӧй сенсацияяс подозрительнӧй мыгӧръяс йылысь да тӧдтӧм Корабльяс бияс йылысь да тыртліс фальшивкаясӧн морскӧй штабӧс.
Именнӧ сійӧ заставитіс эскыны, вӧвлытӧм миноносечьясӧ, кодъяс каститчылісны эскадралы.
abu
ДОБРӦЙ НАДЕЖДА МЫС ГӦГӦР
I
abu
Мукӧд лунъясыс мунісны бура.
Сӧмын ӧти местаын, нӧшта ӧтчыд черикыян суднояскӧд паныдасигӧн, косявлім найӧлысь тывъяссӧ.
Кыдз толькӧ эг нокӧй сэтчӧ ассьыным винтъясӧс!
Ла-Манш канал прӧйдитігӧн аддзылім веськыдвылысь дуврса утесъяс, коркӧ Виктор Гюгоӧн аслас гижӧдъясын гижӧм утесъяс.
Тасянь куим кымын час мысти позьӧ эськӧ вӧлі воны Лондонӧдз, сійӧ зэв ыджыд да руӧн вевттьысьӧм юркарӧдз, кӧні кутшӧмкӧ таинственнӧй воротилӧяс веськӧдлӧны став мирӧвӧй политиканас.
Кутім курс Бискайя куръя вомӧн.
Пӧшти век гызяна, буйнӧй, став канмуясысь морякъясӧс дӧзмӧдысь куръя тайӧ пӧрйӧ встретитіс миянӧс лӧня, кӧть и миянлы паныд быгыльтчис Атлантическӧй океанса паськыдінъясӧн чужтӧм гырысь вералӧм.
Миян броненосеч водзвылын мунысь судно кильватернӧй ва визулас кутчысьӧмӧн, дугдывтӧг суналісны нырнас.
Тайӧ арся кадыс буретш лӧсяліс лэбачьяс лэбзьӧмкӧд.
Унаӧн на пӧвстысь, мудзӧмаясыс, пуксявлісны миян судно вылӧ шойччыны.
Матросъяс найӧс примитлісны радпырысь, сетавлісны сёян — нянь либӧ шыдӧс.
А ӧтчыд войнас мем удайтчис видзӧдны явление, коді ме пытшкын чужтіс уна решитны вермытӧм юалӧмъяс.
Енэжыс вӧлі кодзула.
Вералысь саридз веркӧс вывті тіралӧмӧн дзирдаліс тӧлысь югыд.
Быгыльтчисны гыяс, шыльыдӧсь, быттьӧ полируйтӧмаӧсь, здук дырся дзирдӧн ыпнитлӧмӧн да куслӧмӧн.
Тайӧ чуймӧдана югыдсянь лоӧм вуджӧръяс ворсӧмас вӧлі мыйкӧ челядьсяма тӧждысьтӧм, а сыкӧд тшӧтш, прӧстӧй да мудрӧй, кыдз вечность.
Ме сулалі ӧтнам пӧперега мостик вылын, кодӧс пуктӧма ростраяс вомӧн, да мӧвпалі миян флот йылысь.
Кутшӧм бура миян артмыліс парадъяс да высочайшӧй смотръяс вылын, и кутшӧм вывті лёка артмис, кор ми лыйлім черикыйысьясӧс.
Ме корсьыси тайӧ помкаяссӧ да волі шог выводъясӧ.
Докъясын, мӧлӧтъясӧн грымӧдчӧмӧн, ремонтируйтлісны миянлысь важ судноясӧс, и найӧ нӧшта плавайтлісны некымын во чӧж.
А эллингъясын стрӧитісны выль корабльяс медбӧръя образечьяс серти, кӧть и на пӧвстысь быд вылӧ видзлісны сьӧмсӧ кык пӧв унджык, мыйдта найӧ сулавлісны збыльвылас.
И тайӧ ставыс вӧчсьыліс кыдз быттьӧ кияс лэдзтӧг.
Медвойдӧр кутшӧмкӧ броненосеч либӧ крейсер лӧсьӧдны заводиттӧдз, сы йылысь кымынкӧ во чӧж водзджык тӧлкуйтлісны, вензьылісны, горзылісны, сӧветуйтчисны, гижалісны, юръяссӧ жуглігтыр, проектъяс да контрпроектъяс жуглігтыр, и сӧмын та бӧрын босьтчылісны удж бердӧ, заводитлісны стрӧитны.
И век жӧ корабльясыс петавлісны ичӧт остойчивостьӧн, рульлы кывзытӧмӧсь, майтӧг заклепкаясӧн да мукӧд тырмытӧмторъясӧн.
Эз сулавны кыдз быттьӧ и мукӧд делӧясыс.
Адмиралъяс ёна мӧвпалана чужӧмъясӧн да ассьыныс достоинствосӧ тӧд вылын кутӧмӧн вӧчавлісны асланыс званиелы лӧсялана распоряжениеяс, налӧн адъютантъясыс да флаг-офицеръясыс зіля гижлісны приказъяс да циркуляръяс, кодъясӧс писарьяс, пӧрядоклысь номерсӧ стӧча нуӧдӧмӧн, ӧкуратнӧя вуравлісны делӧяс дорӧ.
Канцелярияясын гижлісны дзонь гӧраясӧн бумагаяс рапортъяс, предписаниеяс, отношениеяс, донесениеяс формаын.
Вӧчлывлісны парадъяс, церемониальнӧй маршӧн ветлӧмъяс, нуӧдісны быдпӧлӧс велӧдӧмъяс.
Начальникъяс юасьлісны нижньӧй чинъяслысь претензияяс йылысь да вӧчавлісны инспекторскӧй смотръяс, медбӧрын горӧдлывлісны:
— Зэв бур, молодцы!
Та вылӧ нижньӧй чинъяс бура вочавидзлісны:
— Радӧсь старайтчыны, <rus>ваше гетичество</rus>.
Мукӧддырйи корабльяс вылӧ волывліс флотлӧн шеф, Николай II-лӧн рӧднӧй дядьыс, великӧй князь Алексей Александрович.
Сы воиг кежлӧ краситӧм суднояс вылӧ да молодеч кодь матросъяс чужӧм вылӧ видзӧдӧмӧн, сійӧ сідз жӧ вӧлі дӧвӧлен.
Но сійӧ эз гӧгӧрволы, мый военно-морскӧй ведомствоыс дзоньнас, гангрена висьӧмӧн шымыртӧмӧн, киссьӧ.
Мукӧд высочайшӧй йӧзысь тайӧ великӧй князьыс торъявліс сӧмын сійӧн, мый сійӧ вӧлі зэв ыджыд тушанас да сьӧкыд сьӧктанас.
Флотын сійӧс шулісны:
— Сизим пуд августейшӧй яй.
Ортсыса боксянь ставыс вӧлі бур, мукӧддырйи весиг мича.
Но матысяньджык кӧ видзӧдлыны военно-морскӧй ведомство дорӧ, то оз позь вӧлі не вӧчны лачатӧм впечатление.
Флотын став службаыс воӧдчыліс сэтчӧ, медым высшӧй начальстволы сетны ыджыдджык почестьяс, петкӧдлыны вид, мый занимайтчӧны личнӧй состав боевӧй подготовкаӧн, дугдывтӧг вуштавны да выль пӧв краситавны корабльясӧс и кыдз позьӧ унджык кадсӧ коллявны вадорын.
Флотлӧн главнӧй представительясыс, ӧткымынъясӧс артавтӧг, бӧрйыссьылісны, кыдз наросьнӧ, нинӧм гӧгӧрвотӧм да ныж йӧзъяс пӧвстысь, кодъяс юрнаныс вӧйӧмаӧсь бюрократизмӧ да нюжмасяна олӧмӧ.
Миян командующӧйяс син водзын матросъяс пуктыссьылісны межъяс туйӧ, важся крепостнӧйяс, нижньӧй чинъяс туйӧ, кодъясӧс лишитӧма не сӧмын правоысь, но аскежас мӧвпавны вермӧмысь.
Матрослы колӧ вежӧртны ассьыс вынтӧмлунсӧ начальство водзын.
Командаӧс колӧ буриника «зэлӧдыштны»!
Струна кодь веськыд команда — сійӧ быд командирлӧн да старшӧй офицерлӧн гордость.
Начальство чукӧстӧм вылӧ матрослы колӧ котӧрӧн тӧвзьыны палуба вывті да видзӧдны аслас тшӧктысь вылӧ «кыпыда да весела», кыдз бура дрессируйтӧм пон.
Таын и упражняйтчисны уна адмиралъяс да командиръяс, таын аддзылісны боевӧй подготовкалысь бурторсӧ да морскӧй дисциплиналысь подувсӧ.
Но сійӧ жӧ кадӧ найӧ омӧля видзӧдлісны сы вылӧ, мый матросъяс оз кужны вӧдитчыны оптическӧй прицелъясӧн, оз вермыны вӧдитчыны дальномеръясӧн, лыйсьӧны омӧля.
Мем кажитчӧ татшӧм лёкторлӧн вужъясыс ассьыныс заводитчӧмсӧ босьтӧны миян история пыдӧсысь.
Петр Великийӧн лӧсьӧдӧм парусъяса роч флот некымын дас во мысти воис аслас вылі бурмӧмӧдз да петіс океанса паськыд ваяс вылӧ.
Дас ӧкмысӧд нэм заводитчигӧн водзӧ мунліс сылӧн дзоридзалӧмыс.
Сійӧ нин сулаліс ӧти вылнаын мукӧд государствоясса флотъяскӧд.
Сійӧ пытшкӧсысь петісны уна тӧдчана йӧз.
Миян вӧлі выль канмуясӧс тӧдмалысьяс да учёнӧй йӧз.
Нималана саридз вуджысь Крузенштерн 1803‒1806 воясын «Надежда» корабль вылын вӧчис мугӧгӧрса путешествие.
Сійӧ чукӧртіс вывті уна материал океанография кузя, география, ботаника, зоология, этнография да навигация кузя.
Сійӧ нимӧн вӧлі шуӧмаӧсь Лӧнь океанын вис, ді, ляпкыдін да куръя.
Пӧпуттьӧ, колӧ шуны, мый, плаваниеӧ мӧдӧдчигӧн, сійӧ тшӧктіс шыбытны борт сайӧ тросовӧй линькаяссӧ, кодъясӧн нӧйтлісны матросъясӧс.
Сійӧ кадъясӧ тайӧ вӧлі вӧвлытӧм случайӧн.
Фаддей Фаддеевич Беллингсгаузен, лунвыв полюсдорса экспедицияын начальникӧн вӧлігӧн, петіс Ледовитӧй океанӧ плавайтны аслас «Асыввыв» нима шлюпка вылын да воӧдчыліс лунвыв широтаса сизимдас градусӧдз, мӧд ногӧн кӧ, ылӧджык сы бӧрся саридз вуджысьяс — Джемс да Кук дорысь.
Сійӧ сизимысь вуджліс лунвыв полюсдор кытш да муніс парусъяс улын комын квайт сюрс нёльсё сизимдас вит верст.
И мирыс озырмис выль тӧдмалӧмъясӧн тайӧ миян планетаса нӧдкывйын кодь юкӧн йылысь.
Сыысь кындзи, сійӧ восьтіс кызь ӧкмыс ді да ӧти кораллъяс косьт Лӧнь океанын.
Федор Петрович Литке нёль во чӧж плавайтліс Кардорсянь Выль Муӧдз.
Сыӧн шедӧдӧм материал лоис зэв бур источникӧн миян Арктика тайӧ юкӧнкӧд тӧдмасьӧм могысь.
1826-ӧд воын сійӧс вӧлі индӧма командирӧн шлюпка «Сенявин» вылӧ, код вылын сійӧ вӧчис ассьыс мугӧгӧрса нималана плавание.
Исследуйтіс медсясӧ Оката да Мупом саридзьяслысь побережьесӧ, Лӧнь океанса Каролина да Мариана діясӧс.
Путешествуйтігас сійӧ быдлаын вӧчавліс маятник качайтчӧм вылын наблюдениеяс.
Литкеӧн вайӧм научнӧй материалъяслӧн да быдсяма пӧлӧс коллекцияяслӧн вывті ыджыд запасыс кыпӧдліс учёнӧйяс мирын ыджыд шензьӧм.
Эз прӧста сійӧ вӧв бӧрйӧма заграницаса уна академияясӧ да университетъясӧ шленӧн.
Эз ичӧтджыкӧсь вӧвны заслугаясыс татшӧм морякъяслӧн, кыдз Василий Михайлович Головин, Отто Коцебу, Геннадий Иванович Невельский да мукӧдъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Паруснӧй флот тайӧ дзоридзалан каднас, коді нюжаліс дзик севастопольскӧй кампаниеӧдз, лӧсьӧдіс вывті зумыд да шатласьтӧм традицияяс морскӧй службалысь.
Лоис морякъяслӧн, офицеръяслӧн да матросъяслӧн тип, найӧ дзикӧдз сибдылісны корабль палуба дорӧ да уна вояс чӧж юклӧдлісны ылі океанъясӧс.
Но севастопольскӧй кампание дырйи тыдовтчис, мый морякъяслӧн личнӧй качествоясыс эз вермыны нин вевтыртны миян флотлысь бӧрӧ кольӧмсӧ.
Вӧлі колӧны парӧвӧй двигательяс да кӧрт судостроение.
А миян сійӧ кадся деятельяс эз вермыны таӧ ас кадас вуджны.
Паруснӧй флотлӧн дисциплинаыс да священнӧй традицияясыс пыдіа вужъясисны крепостничество став системакӧд, коді вӧлі патриархальнӧй роч государственностьлӧн социальнӧй подулӧн.
Крымскӧй кампание дырйи петкӧдласъясыс лоины вывті омӧльӧсь.
Крепостнӧй права усис паровӧй двигательяса корабльяс лоӧмӧн.
Но нӧшта дыр кад чӧж на машина ворсіс вспомогательнӧй двигательлысь роль, а тыр паруснӧй вооружениеыс кольліс вежсиг броненоснӧй суднояс вылын.
Нӧшта 1882 — 1890 воясся кадӧ на стрӧитсисны броненоснӧй фрегатъяс — «Дмитрий Донской», «Владимир Мономах», «Адмирал Нахимов», «Память Азова», «Рюрик», а сідз жӧ броненосечьяс — «Николай I» да «Александр II» запаснӧй паруснӧй вооружениеӧн.
Тайӧ судноясыс кызь во чӧж юклӧдлісны саридзьяс да океанъяс и олісны на нӧшта русско-японскӧй война кадӧдз.
Ӧткымынъясыс на пӧвстысь колисны Кронштадтӧ, мӧдъяс пырисны миян 2-ӧд эскадра составӧ, а ӧти аддзис нин ассьыс гусӧ Ылі Асыввылын.
Корабльяслӧн тайӧ кӧленаыс быдтіс сыкӧд ӧттшӧтш быдмысь морякъяслысь торъя школа.
Сэтчӧ пырлісны роч флотлӧн дзик став адмиралъясыс, а сідз жӧ унджыкыс судноса командиръяс да старшӧй офицеръяс пӧвстысь, кодъяс участвуйтісны русско-японскӧй войнаын.
Яръюгыда тӧдчана йӧзӧн тайӧ школасьыс вӧліны адмиралъяс: Алексеев, Дубасов, Чухнин, Скрыдлов, Бирилев, Рожественский и мыйкӧ мында Макаров, флотын нач ӧти морт, коді владивостокса полуэкипаж боцманлӧн пиӧн вӧвсигӧн, веськаліс шуда обстоятельствояс вӧсна вывті тупкӧса да сибавны позьтӧм морскӧй офицеръяс кастаӧ.
Но и весиг тайӧ водзмӧстчысьджык да талантливӧйджык мортысь морскӧй веськӧдлысьяс пӧвстысь, выль судӧвӧй техника чужӧмсӧ чувствуйтӧмӧн нин, эз вермы венны ас пытшсьыс паруснӧй эпохаса привычкаяслысь да традицияяслысь став вынсӧ.
А мый позьӧ шуны мукӧд адмиралъяс йылысь?
Важся тӧдӧмлунъясысь найӧ гумлавлісны ассьыныс организационнӧй принципъяссӧ, эскадраӧн, корабльясӧн да йӧзӧн веськӧдлан ногъяссӧ.
Куим пӧв паськалана машинаяса, электротехника, гидравликаа да став лыдтӧм-щӧттӧм специальнӧй механизмъяса выль флотӧ найӧ дзоньнас вуджӧдісны крепостнӧй кадся социальнӧй оласногъяссӧ.
Менам мӧвпъяс друг орисны.
Судно бӧжла дорсянь, ылысянь, кыліс вочасӧн кыптысь шум, быттьӧ вӧтӧдӧ вӧлі миянӧс ураган.
Шумыс, ӧдйӧ матысмӧмӧн, пӧрис кувакылан шыӧ, а сыкӧд ӧттшӧтш паськыд вевттьӧдӧн тупкысисны кодзувъяс.
Зэлӧдчӧмӧн дрӧжжитны мӧдіс сынӧд.
Тайӧ сӧмын кыссис некымын секунда.
Юрвежӧрын кажитчис, кыдз быттьӧ корабль весьтті муніс розя сьӧд кымӧр.
Збыль вылас жӧ тайӧ лэбзьӧ вӧлі некымын сюрс лыда зэв ыджыд лэбач стая, ассьыс туйсӧ асыв-лунвывлань кутӧмӧн.
Мыйла став лэбачыс лэбзьӧны войын?
Мыйла найӧ чукӧртчӧны сы могысь ыджыд стаяясӧ?
Гашкӧ, налӧн асланыс адмиралъяс эмӧсь?
Челядь дырйи мем унаысь лолывліс вӧдитчыны лэбачьясӧн.
Ӧтчыд ме скворец вылын вӧчи интереснӧй опыт.
Менам вӧлі крепитӧма потшкӧ скворешник, кодлысь ичӧтик балконсӧ ме вӧчи петляяс йылӧ, а сысянь увдорланьыс, лэбач оланін пытшкӧсӧдыс, нюжӧді шнур.
Колӧ сӧмын вӧлі тракнитны татшӧм шнурӧдыс, и балкон тупкыліс скворешняӧ пыран розьсӧ.
Ме виччыси сійӧ кадсӧ, кор позъяс кутісны чипсыны пияныс да налӧн аймамыс кутісны ваявны налы сёян.
Локтіс ай скворецыс, нырас нидзувъясӧс кутӧмӧн.
Кор сійӧ пырис аслас оланінӧ, ме, шнурӧд тракнитӧмӧн, тупки пыран розьсӧ.
А водзӧ мекӧд ӧттшӧтшъя ёртъяс отсӧгӧн нинӧм эз сулав лэдзны позсӧ, нетшыштны сэтысь вевт джынсӧ, и кулан выйӧдз повзьӧм скворец вӧлі нин менам киясын.
Ме кӧрталі сылы веськыд кокас гӧрд шӧвк лента тор да лэдзи сійӧс вӧля вылӧ.
Менам скворец кыпӧдчис зэв вылӧ дай вывті ӧдйӧ став эбӧссьыс мӧдіс ылі муяслань, гут ыдждаӧдз чинӧмӧн, кытчӧдз дзикӧдз эз вош.
Но мӧд луннас бара воис да, нырас пияныслы сёян кутӧмӧн, шызяна чирзігтыр дыр бергаліс поз весьтті.
Лэбзьывліс кытчӧкӧ да бӧр волывліс.
А куим лун мысти ставыс мӧдіс важ ногыс: сійӧ пыравліс позъяс да бур ногӧн вердліс ассьыс пиянсӧ.
На дорӧ радейтӧмыс веніс ӧпасность водзын полӧмсӧ.
Быдмисны пияныс, бордъясисны и пыр кежлӧ эновтісны ассьыныс рӧднӧй керкасӧ.
Ар пуксьытӧдз, кор тайӧ лэбачьясыс кутісны чукӧртчыны гырысь стаяясӧ, эг ӧтчыд аддзывлы ме на пӧвстысь ассьым веськыд кокас гӧрд лентаа скворецӧс.
Тайӧ менӧ зэв ёна кыскыліс ас дорас.
Но кутшӧм жӧ менам вӧлі радлӧм, кор и мӧд тулыснас сійӧ воис да овмӧдчис сійӧ жӧ позйӧ.
Сӧмын гӧрд лента сійӧ кокын вушйыштӧма
и мем кажитчыліс, мый тайӧ пӧрйӧ сійӧ, смольсьӧд, фиолетовӧй рӧмӧн пӧртмасьӧмӧн, сявкйис сьыліс гӧтрасяна сьыланкывъяс аслас сераник пӧдруга водзын медся нин мичаа да гажаа.
Ме петкӧді ӧшиньулӧ ассьым батьӧс да мамӧс и, скворец вылӧ индӧмӧн, рад пырысь шуи:
— Видзӧдӧй!
Со сійӧ!
А сэсся юалі:
— Кыдз сійӧ бӧрсӧ аддзис туйсӧ?
Бать, дзор бакенбардъяса николаевскӧй салдат, юрнас гогйӧдлӧмӧн шуис:
— Абу мӧдног, кыдз мӧвпалӧм эм.
Сідзкӧ, вежӧра лэбач.
А мам нюркнитіс ассяньыс:
— Сійӧ ачыс енмыс индалӧ лэбачьяслы туйсӧ.
Ни тайӧ, ни мӧд висьталӧмъясыс меным нинӧм эз сетны гӧгӧрвоны.
Колис уна во, ме лои матросӧн.
И вот, броненосечын пӧперега мостик вылын сулалігӧн, ме тӧдвылӧ уськӧді скворецкӧд вӧвлӧмтор да нӧшта ёнджыка шензи сылы.
Ме тӧда, кыдзи нуӧдӧны корабль ӧти портсянь мӧдӧ, та дырйи зэв паськыд ваяс вуджӧмӧн, нуӧдӧны саридзьяс вывті, кӧні абуӧсь ни туйяс, ни веткаяс, мукӧддырйи тӧла поводдяӧ, дай нӧшта войын, кор гӧгӧр нинӧм оз тыдав.
Ставыс тайӧ вӧлі меным гӧгӧрвоана.
Та могысь штурман велӧдӧ специальнӧй наукаяс, та могысь сійӧ пӧльзуйтчӧ и астрономияӧн, код серти, секстан да хронометрӧс уджӧ лэдзӧмӧн, позьӧ тӧдмавны ассьыд местатӧ саридз вылысь, и туй петкӧдлысь компасӧн, и тӧвлысь вынсӧ мерайтан приборӧн, и суднолысь курссӧ торкалысь течениеяс йылысь перйӧм сведениеясӧн, и математическӧй арталӧмъясӧн.
Некутшӧм поводдя вылӧ видзӧдтӧг корабль воас сэтчӧ, кытчӧ сійӧс веськӧдісны.
Но кутшӧм индӧдъясӧн пӧльзуйтчис менам скворец, тӧв кежлӧ шоныд крайясӧ лэбзигӧн, а сэсся тулыснас бӧр воигӧн?
Ӧд сылысь рейссӧ сідз жӧ колӧ лыддьыны сюрс километръясӧн.
И эз ӧмӧй татшӧм кузь туй чӧжнас сійӧс шымыртлыны руяс, войяс да бушковъяс?
Кутшӧм ногӧн жӧ компастӧг да мукӧд колана приборъястӧг сійӧ аддзис ассьыс позсӧ?..
Аски асывнас, завтрак бӧрын, мостик вывсянь вӧлі сетӧма распоряжение:
— Командалы мыськыны бельё да койкаяс!
Тайӧ вӧлі мудзтӧдана удж.
Судно вылын эз тырмыв преснӧй ва.
Адмирал Рожественскийӧн сентябр 24-ӧд лунся 85 № приказ сетӧм серти миянлы колӧ вӧлі кыдз позьӧ этшаджык видзны преснӧй ва.
Нёльӧд пунктын висьтавсьыліс:
«котёлъяслы дасьтӧм преснӧй ва запасъяс дорӧ став окотитысьӧс дугӧдны свободнӧя лэдзӧм; пывсьӧм нуӧдлыны кыкысь вежоннас, пока кӧдзыд, да ӧтчыд вежоннас, кор кутасны киськасьны; команднӧй мыссяндозъясӧ сетны сӧмын сола ва; флагманскӧй интендантлы ньӧбны сола ваын быгзьысь майтӧг; ваннаяс вӧчавлыны сола ваысь; преснӧй ва сетавны ставыслы ӧти ведраӧн морт вылӧ бельё песлалан лунъясӧ, машиннӧй командалы вахтаысь вежсьӧм бӧрын да мукӧд командаяслы шом грузитӧм бӧрын...»
Горизонт вевдорын, саридз веркӧсысь мынӧм бӧрын, вӧлі кыпӧдчӧ шонді.
Корабль вылын заводитчис суматоха.
Киясас обрезъясӧн да тазъясӧн матросъяс тӧвзьылісны пывсянӧ либӧ машина дорӧ пӧсь вала.
Регыдӧн, ют кындзи, вевдор палубаыс дзоньнас пӧрис дорвыв песласянінӧ.
Уна сё йӧз меститчисны тані.
Ӧтияс сулалісны лажыньтчӧмӧн, мӧдъяс пидзӧсъяс выланыс, киясса мускулъясӧн уджалігтыр.
Первой мыськавлісны форменкаяссӧ, кальсонъяссӧ, улыс дӧрӧмъяссӧ, а сэсся кутчысьлісны койкаяс бердӧ.
Ӧти либӧ мӧдтор, ваын кӧтӧдӧм да палуба вылӧ паськӧдӧм бӧрын, майтӧгавлісны да зіля ниртісны бельё щӧткаясӧн.
Боцманъяс да унтер-офицеръяс тэрмӧдлісны:
— Тэрыбджыка, ребята, мыськӧй.
Флаг лэптытӧдз миян мед ставсӧ помавны.
Ме песлалі бельё аслам ёртъяс дорын — гальванер Штарев да трюмса старшина Федоров Осип дорын.
Сэні жӧ вӧліны минер Вася-Дрозд да сылӧн пыр кадся другыс, кочегар Бакланов.
Нӧшта эз на бырны впечатлениеяс чери кыйысьясӧс лыйлӧмысь.
Та йылысь выль пӧв панлісны сёрнияс, сійӧс ставсӧ мӧдысь висьталігтыр, мый вӧлі нин тӧдса.
Кочегар Бакланов сералӧм пырысь бурмӧдліс сьӧлӧмъяссӧ:
— Нинӧм, вокъяс, тайӧ вӧлі репетиция сійӧ превосходительство приказ серти.
Тайӧ сӧмын миянлы мунас пӧльза вылӧ.
Вот эськӧн туйын кӧ вӧчны миянлы татшӧм кызь репетиция — миянысь, видзӧдан да, артмис эськӧ тӧлк.
Медлёк вӧлі койка мыськӧм.
Парусиновӧй койкаыс, ваын кӧтасьӧм бӧрын, лоліс корина кодь чорыд.
Став киясыд рудзмунасны сы вылысь няйтсӧ гирйытӧдз войдӧр.
Бакланов уджаліс ставсьыс медся дыша.
Ставныс нин помалісны мыськасьӧм, а сійӧ нӧшта эз на кутчысьлы аслас койка дорӧ.
Друг сійӧ кватитчис да, гӧгӧр видзӧдӧмӧн, юаліс:
— Вокъяс, а коді нӧ менсьым койкасӧ босьтіс?
Сійӧ вӧлӧм ӧти том матрос дорын мыськӧма нин.
Кочегар уськӧдчис сы вылӧ ёрччигтырйи:
— Тэнӧ мый тайӧ, сера балда, йӧзлысь вещисӧ кватайтан?
Он ӧмӧй аддзы, сэні номерыс абу тэнад?
Таысь нырвомад тіян кодь воклы сеталасны!
Гӧгӧр кыліс серам.
Том матрос, яндысьӧмӧн да дӧсадаысь чуть не бӧрдігтыр, ропкыштіс:
— Ачыд, няйт чӧрт, сюйыштін меным.
Жулик!
Сылы выльысь ковмис босьтчыны ассьыс нин койкасӧ мыськыны.
Кор бельё да койкаяс пожъявлім сола ваын да ёна пыдзралім, быдӧн ассьыс вещисӧ заводитліс кӧртавлыны палуба вывті водзвыв нюжӧдӧм лееръясӧ.
Вахтённӧй начальник командуйтіс:
— Бельё да койка ӧшлан лееръяс вылӧ!
Лееръяс лэптыны!
Судно нырӧ да бӧжӧ помъяснас крепитӧм лееръяс лэптыссьылісны шӧр юкӧнъяснас грот да фок-мачта йывъясӧдз.
Некымын час мысти бельё косьмис.
Кыкнан вахтасӧ чукӧстісны вевдорӧ.
Команда серти босьтавлім лееръяс вылысь ӧшлӧмторъяссӧ.
Сэсся вахтённӧй начальник сетіс распоряжение:
— Команда, бельёӧн сувтны фронтӧн осмотр вӧчӧм вылӧ!
Ротнӧй командиръяс да отделеннӧй начальникъяс мунісны фронт пӧлӧн.
Найӧс, кодъяслӧн бельёыс вӧлі мыськӧма омӧля, тшӧктылісны мӧд пӧв мыськавны сійӧс шойччигӧн.
Мукӧдъясыс дудкаяс гажа шы улын разӧдчисны да дзебисны ассьыныс кӧлуйнысӧ чемоданъясӧ.
Тайӧн ми ноксьылім вежоннас кыкысь.
II
abu
Квайт сутки бӧрын асывнас тыдовтчисны Испаниялӧн кыртаа вадоръяс.
Суднояслӧн миян отряд матысмис портӧвӧй кар Виго дорӧ.
Дасӧд часын кытшовтім дісӧ да миян водзын воссис сушаӧ зэв ылӧдз пырӧм вывті лӧсьыд куръя.
Гӧгӧр боксянь сійӧ вӧлі кытшалӧма джуджыд гӧраясӧн.
Сійӧ вадоръяс пӧлӧн нюжӧдчӧмаӧсь черикыйысьяслӧн посёлокъяс.
Испанскӧй флаглы салютуйтігтыр, ми мӧдӧдчим бухта пытшлань да сійӧ чукыль сайын, карыслы тыдаланінын, шыбытім якӧр.
Миянлы вочавидзӧм пыдди кутісны грымгыны крепостьлӧн ӧрудиеясыс.
Сулаліс лӧнь да кымӧртӧм лун.
Шонділӧн шоныд югӧръясыс яра югдӧдлісны гӧра бокъясӧ ляскысьӧм каменнӧй стрӧйбаясӧс.
Кар вылын вылӧ кыпӧдчыліс сылӧн пытшкӧсса крепостьыс.
Пырыс ылӧдз тыдалана сынӧдас вошӧмӧн, кыссисны Пириней гӧраяслӧн мусюръяс.
Мӧдар боксяньыс, увдорас, керка ӧшиньяс водзын вольсассис турунвиж-лӧзоват валӧн вӧрзьытӧм шыльыд веркӧсыс.
Тайӧ бухтаас вермисны эськӧ тӧрны ӧта-мӧдыслы мешайттӧг уна сё ыджыд корабльяс.
Вадорӧ эз лэдзны ни матросъясӧс, ни офицеръясӧс.
Тані миянӧс виччысисны миян отрядлы из шом тыра немецкӧй вит пароход.
Найӧ пырысь-пыр сибӧдчисны броненосечьяс дорӧ.
Но пароходъяс вылӧ воис портӧвӧй полиция да дугӧдіс грузитчыны, сы вылӧ ыстысьӧмӧн, мый Испания оз кӧсйы торкны нейтралитет.
Миян командованиеӧс вӧлі пуктӧма тайӧн вывті сьӧкыд положениеӧ.
Скагенсянь Вигоӧдз костыс вӧлі сюрс куимсё дас кык миля.
Тайӧ туй вылас, шӧркодь ӧдӧн кӧкъямыс-ӧкмыс узёлӧн мунӧмӧн, ми суткинас сотлім сё кызь вит тонна из шом.
Быд броненосеч вылын колис ломтысян запасыс кык сутки кежлӧ.
Мый кутам вӧчны водзӧ?
Лэбзисны телеграммаяс Мадридӧ да Петыркарӧ.
Лун кык мысти воисны броненосеч вылӧ английскӧй да французскӧй газетъяс, кодъяс ёна шызьӧдісны миянлысь офицеръясӧс.
На пӧвстын пансисны шызяна сёрнияс.
Миянлы кылісны тайӧ сёрниясыслӧн сӧмын торъясыс.
Но позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый «гульскӧй инцидент» кыпӧдіс войтыркостса осложнение.
Кодлыкӧ кӧ командаысь удайтчыліс кыйыштны кутшӧмкӧ выльтор, то пырысь-пыр жӧ сійӧ тэрмасьліс юксьыны сійӧн ёртъясыскӧд.
— Суйӧрсайса газетъясын миянӧс рӧзбойникъясӧн шуӧны.
— А ме кывлі — миянлы паныд став государствоыс сувтасны воюйтны.
— Оз, корӧны сӧмын, медым миян эскадра бӧр бергӧдчис.
— Но!
Збыль ӧмӧй бӧр?
— Да.
А Рожественскийӧс судӧ сетӧны.
— Тайӧ сӧмын миянлы кивыв.
А главнӧйыс — бӧр воны Рочмуӧ.
Медбӧрын воис испанскӧй веськӧдлан котырсянь разрешение примитны транспортъяс вылысь из шом, но не унджык нёльсё тоннаысь быд броненосеч вылӧ.
Вӧлі важӧн нин кольӧма луншӧр кад, кор заводитчим грузитчыны.
Удж вылӧ вӧлі сувтӧдӧма став матросъясӧс, кочегаръясӧс, машинистъясӧс, унтер-офицеръясӧс, писарьясӧс да офицеръясӧс.
Командир кӧсйысис сетны командалы кык чарка вина быд мортлы, сійӧ кӧ сӧмын зільыштас.
Пуны кутіс удж.
Броненосеч весьтын кыптіс кымӧр бус.
Ставныс сьӧдасисны тӧдтӧм выйӧдз.
Тадз уджалісны войбыд дай мӧд асывсӧ, ӧкмыс часӧдз.
Тайӧ уджнас ми босьтім из шомсӧ кык мында унджык, мыйта миянлы вӧлі разрешитӧма.
Ӧні миянлы позьӧ вӧлі эськӧ лэптыны якӧръяс да мунны, но адмирал сетіс распоряжение тупкыны пар.
А тайӧ петкӧдліс, мый ми тані задержитчам ог тӧдӧй мый дыра.
Век ёнджыка паськаліс сёрни, мый ми сулалам кутшӧмкӧ выль событие водзын.
Броненосеч вылын лоис напряженнӧй атмосфера.
Кодсянь позьӧ эськӧ вӧлі тайӧ став йывсьыс тӧдмавны?
Инженер Васильевкӧд аддзысьлӧм бӧрын, ме казьтышті сылы, мый сійӧ кӧсйысьліс сетлыны мем небӧгъяс.
— Мунам мекӧд.
Аслас ичӧтик каютаын сійӧ пӧрччис военнӧй картузсӧ да, стенӧ ӧшӧдӧм рӧмпӧштан вылӧ мунігмозыс видзӧдлӧм бӧрын, гартыштіс сьӧд пушкыра усъяссӧ мугӧм чужӧм вылысь.
Сійӧ вӧлі том, ар кызь квайта, шӧркоддем тушаа, абу паськыд пельпомъяса, но тыдалӧ, корпуснас зумыд.
Юрсӧ сійӧ кутіс веськыда, а сы вылын дженьыда шырӧм юрсиыс — ёжикӧн — сетлісны сылы кутшӧмкӧ неосторожностя характер.
Сёрнитліс сійӧ сӧстӧм да сьӧлӧм вылӧ воана гӧлӧсӧн, кутшӧм овлӧ ютӧм да куритчытӧм йӧзлӧн, ӧттшӧтш сыкӧд сылӧн мӧвпъясыс да кывъясыс вӧліны стӧчӧсь да бура рӧзнитанаӧсь, кыдзи чертеж.
Вӧвлытӧм ортсыса деликатностьыс, мукӧдъяс дорӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса бура видзӧдӧмкӧд ӧттшӧтш, сійӧс ёна торйӧдліс мукӧд офицеръясысь.
Сійӧ кутіс юасьны менсьым, мый ме лыддьылі да кыдзи видзӧда сійӧ либӧ мӧд произведение вылӧ.
Лыддьӧдліс сэтшӧм авторъясӧс, кыдз Лев Толстойӧс, Тургеневӧс, Чеховӧс, Короленкоӧс и торъя нин сійӧ кадӧ ставсӧ волнуйтысь Максим Горькӧйӧс.
Ме висьталі ассьым видзӧдласъясӧс вель сьӧлӧмсянь, сы вӧсна мый сёрниыс муніс сӧмын литература йылысь, а эз кутшӧмкӧ государственнӧй переворот йылысь.
Васильев ставсӧ тӧдны кӧсйӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ аслас карӧй вежӧра синъяснас да, тыдалӧ, вӧчаліс кутшӧмкӧ выводъяс.
Сэсся, Войничлысь «Лӧдз» небӧг меным сетӧмӧн, шуис:
— Вот ӧні кежлӧ тэныд.
Помалан, нӧшта волы.
Ме тайӧ небӧгсӧ лыддьылі, но мыйлакӧ эг висьтав тайӧс.
Сійӧс аттьӧалӧм бӧрын, ме эг другӧн вермы петны каютаысь.
Окота нӧшта вӧлі тӧдны миян эскадра участь йылысь.
— Кутшӧм выльторъяс, ваше благородие, суйӧрсайса газетъясын?
Мыйкӧ кӧть гижӧны оз миян йылысь?
— Выльторъясыд зэв уна, и ставыс омӧльӧсь.
Англияса общественнӧй мнение зэв ёна скӧралӧ Немеч саридзын миян поведениеӧн.
Миянлысь эскадранымӧс нимтӧны дурмӧм пон эскадраӧн.
Миянӧс ӧткодялӧны пиратъяскӧд.
Англичана медся ёнасӧ скӧралӧны сійӧн, мый ми, пароходъяссӧ жугӧдлӧм бӧрын эг весиг пондӧй спаситны на вылысь вӧйысь черикыйысьясӧс.
Ӧткымын газетъяс требуйтӧны бӧр бергӧдчыны миян эскадралы да корӧны сетны эскадралысь командующӧйӧс судӧ, мукӧдъяс сулалӧны миянлы война явитӧм вылын.
Французскӧй газетъясын эм юӧръяс, мый Англия мобилизуйтӧ ассьыс флотсӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ пансьӧ выль политическӧй узел.
— А мый вӧлі эськӧн, збыльысь кӧ эськӧ миянӧс атакуйтісны японскӧй миноносечьяс?
Васильев ассяньыс меным сетіс юалӧм:
— А кыдз тэ думайтан?
Ме неуна падъялышті, а сэсся решиті висьтавны правдасӧ, ассянь некымын кывйӧн кутчысиг:
— Вермас лоны, ме и ӧшыбайтча, но менам колис сэтшӧм мӧвп, мый Доггер-Банкысь ылӧджык миянлы некытчӧ эськӧ вӧлі не мунны.
Миянӧс эськӧ вӧйтісны минаясӧн.
Вывті нин кывкуттӧг муніс лыйсьӧмыс.
Гашкӧ и ме ог разбирайтчы таын.
Васильев серӧктіс, кыдз меным кажитчис, курыд серамӧн.
— О-о!
Он разбирайтчы!
А мем кажитчӧ, мый сэн зулусъяс эськӧ вермисны разбирайтчыны.
Миян эскадраын абу медся главнӧйыс — вежӧртысь организацияыс.
Кӧні миян разведчикъяс?
Мыйла сідзкӧ миян корабльяс разӧдчисны разнӧй местаясӧ, а эз вӧвны ӧтлаын.
Но век жӧ видзӧдлам, мый лоас водзӧ.
Васильев, быттьӧ мый йылысь кӧ думыштӧм бӧрын, друг ланьтіс, и ме гӧгӧрвои, мый мем колӧ мунны.
А кор нин ме кутчыси ӧдзӧс вугйӧ, сійӧ шуис меным:
— Тайӧ сёрниыс коляс миян костын.
Шуны кӧ ме сӧветуйта тэныд этшаджык вежласьны мӧвпъяснад аслад ёртъясыдкӧд.
Тӧдан ӧд, вермасны гӧгӧрвоны мӧд ногӧн, а тасянь сэсся лоасны быдсяма лёкторъясыс.
— Эм, ваше благородие, — шуи ме, каюта ӧдзӧссӧ восьтігӧн.
Ме пыр думайті Васильев йылысь.
Кутшӧм сійӧ морт?
Мыйла сійӧ сэтшӧм ёся висьталіс миян эскадраса тырмытӧмторъяс йылысь?
И мыйла меным сійӧ сетіс сэтшӧм небӧг, кутшӧмӧс эськӧн ни ӧти офицер эз кут тшӧктыны лыддьыны ми воклы?
Сы йылысь менам колис медбур мӧвп.
Ме эг вермы мӧвпыштны, мый сійӧ кыйны кӧсйӧ менӧ: талы паныд висьталісны и сылӧн синъясыс, и гӧлӧсыс и сылӧн дзоньнас чужӧмыс.
Сійӧ жӧ кадӧ ме эг верит и сыӧ, мый офицер вермас лоны революционерӧн.
А колӧ шуны, вӧліны жӧ народоволечьяс пӧвстын и офицеръяс, да нӧшта Васильев дорысь вылынджык чинъяс.
Вигоӧ воліс английскӧй крейсер.
Колӧ чайтны, мый сійӧ воис разведка нуӧдӧм могысь, аслас мӧд кораблькӧд, коді вӧлі саридзын, проводтӧм телеграф кузя йитчывлӧмӧн.
Крейсер сулаліс некымын час, кытчӧдз сылӧн командирыс эз вӧч визит Рожественский дорӧ, да муніс кытчӧкӧ.
Висьтавлісны, мый орчча бухтаын виччысьӧ миянӧс английскӧй эскадра.
Мӧд луннас сійӧ жӧ крейсерыс бара воліс регыдик кад кежлӧ, медым примитны вочавидзан визит миян адмиралсянь.
Тайӧ ортсыса мелілун улын англичана дасьтылісны миянлы паныд кутшӧмкӧ лёктор.
Асланым офицеръяссянь ми кывлім, мый миян корабльяс арестованнӧйяс положениеын.
И тайӧ кутас кыссьыны сійӧ кадӧдз, кытчӧдз оз ладмӧдны делӧсӧ английскӧй черикыйысьясӧс вӧйтӧм йылысь.
Вермас лоны, и збыльысь бергӧдасны миянлысь эскадранымӧс Рочмуӧ?
Личнӧй состав пытшкысь ӧкмысдас прӧчентыс сӧмын эськӧн радӧсь лоины татшӧм случайлы.
Аслам писаркӧд, коді муніс штабӧ почтала, сёрнитӧм бӧрын ме волі «Суворов» вылӧ да аддзысьлі аслам другкӧд, Устиновкӧд.
— Но, кыдз делӧясыс? — юалі ме сыкӧд здоровайтчӧм бӧрын.
— Ачыд, пӧди, аддзан.
Шедім историяӧ.
— Дыр кутам сулавны Вигоын?
— Тыдалӧ, регыд мунам.
Тіян «Кутш» кындзи, быд судно вылысь тэрмасьӧмӧн мӧдӧдӧны ӧти офицерӧн свидительяс пыдди черикыйысьясӧс лыйлӧм кузя.
«Суворов» судно вывсянь мӧдӧдчӧ мӧд ранга капитан Кладо.
Менӧ интересуйтіс, кутшӧм йӧз веськалісны штабӧ да кутшӧм волысьӧмъяс лоины на костын да 2-ӧд эскадраӧн командуйтысь костын.
Ӧткымынъяссӧ ме, на пӧвстысь ог вӧлі тӧд, а мукӧдыскӧд коркӧ ме ӧтлаын служитлі да плавайтлі корабльяс вылын.
Писарь Устинов мем висьталіс на йылысь уна выльторъяс.
Штабса начальникӧн, либӧ флаг-капитанӧн вӧлі 1-ой ранга капитан Клапье-дэ-Колонг, нелямын вит арӧса косіник брюнет, неуна кузьджык шӧркоддем тушаысь.
Кадыс пасйӧма сылысь правильнӧй юр серсӧ ичӧтик плешӧн, неуна пудритыштӧма дзормӧм юрсиясӧн кӧсичаяссӧ да дзоляник тошсӧ, визьйӧдлӧма кымӧссӧ ёна тӧдчана чукыръясӧн.
Визув карӧй синъяс вевдорас мегырӧн моз нюкыльтчӧмаӧсь сук сьӧд синкымъяс.
Сійӧ мичаӧ пасьтасьліс, зільліс томмӧдчыны да тупкыны гусьӧн воысь пӧрысьлунсӧ мольӧдчӧмӧн.
Типичнӧй французскӧй аристократ моз, сійӧ вӧлі лӧсьыд модаа да мича сёрниа.
Офицеръяскӧд и весиг командакӧд вӧлі вывті вежливӧй.
Оз позь сылы вӧлі ӧткажитны ни вежӧрын, ни эрудицияын, ни военно-морскӧй делӧ тӧдӧмын.
Ӧтитор сӧмын сійӧс губитліс — слаб характерыс.
Мукӧд условиеяс дырйи тайӧ мортыс вермис эськӧн вайны ыджыд пӧльза миян флотлы, но сьӧкыд вӧлі сылы лоны флаг-капитан должностьын татшӧм йӧй нисьӧ прӧсуж командующӧй дырйи, коді бырӧдліс сыын вӧлясӧ да дзикӧдз нинӧмӧ воштыліс сійӧс.
Адмиралысь сійӧ повліс и некор эз лысьтлы паныд шуны сылы, кӧть аддзыліс и гӧгӧрволіс сійӧ действиелысь став тӧлктӧмлунсӧ да лӧсявтӧмторъяссӧ.
Первой флагманскӧй артиллерист, подполковник Берсенев, кузь тушаа да ён лыяса мужчина, тырвыйӧ лӧсявліс роч условиеясын кыдз специалист ӧнія кадся тӧдӧмлун требованиеяс серти.
Тайӧ вӧлі честнӧй офицер да ассьыс делӧсӧ тӧдіс бура.
Но сылысь индӧдъяссӧ, частӧ зэв пӧлезнӧйясӧс адмирал омӧля кывзыліс.
Флагманскӧй минер, лейтенант Леонтьев, руд синъяса, неуна гӧрба кодь ныра, паськыд вома, мича пиньяса, зэв бура шыльӧдӧм еджгов юрсия морт, занимайтліс штабын нӧшта на омӧльджык места.
Сійӧ эз вӧв тӧлктӧм моряк.
Но сійӧ ачыс асьсӧ улӧ пуктіс высшӧй начальство водзын аслас бурӧ воны кӧсйӧмнас.
2-д эскадра вылӧ веськалӧм бӧрын, сійӧ сӧмын сійӧн и занимайтчыліс, медым сы вылӧ бура видзӧдіс Рожественский.
Но эз век тайӧ сылы: удайтчывлы, и ошкӧм пыдди сійӧ юр вылӧ киссьыліс зэв лёк ёрччӧм.
2-д ранга капитан Семенов, («Расплата» небӧглӧн авторыс) заведуйтліс военно-морскӧй юкӧдӧн.
Татшӧм должностьыс эз вӧв сарӧн вынсьӧдӧм походнӧй штатъясса штабъясын.
Но тайӧ эз торклы сылы ворсны штабын тӧдчана роль:
Рожественский лыддьыліс сійӧс важся другӧн.
Неыджыд тушаа, гӧгрӧсіндзи, кызіндзи, пӧльтчӧм розӧвӧй чужӧма, тош пыддиыс юрси пратя, Семенов пыр вӧлі ас вылас сэтшӧм довольнӧйӧн, быттьӧ сӧмын на восьтіс тяготениелысь выль закон.
Морякъяс нимтылісны сійӧс «ветлӧдлысь гаддьӧн».
Бура велӧдчӧм, суйӧрсайса кывъяс тӧдысь, сійӧ кызвынсӧ занимайтліс служба кузяыс адъютантскӧй да штабнӧй должностьяс.
Гижліс морскӧй висьтъяс да повестьяс, но найӧ вӧліны ылынӧсь миян флотӧс правдивӧя да яръюгыда петкӧдлӧмысь, мыйӧн торъявлісны Станюковичлӧн произведениеясыс.
Офицеръяс эз радейтлыны Семеновӧс мудеритӧм да писькӧслун вӧснаыс.
Зато чиктылісны адмиралъяслӧн гӧтыръясыс, сійӧс медся вежливӧй да остроумнӧй кавалерӧн аддзӧмӧн.
Медся ёна сійӧ пӧльзуйтчис ӧти нималана адмирал гӧтырлы сьӧлӧм вылас воӧмӧн — сійӧ Капитолина Александровналы, элегантнӧй да мича нывбабалы (Семенов сійӧ верӧсыслӧн вӧлі адъютантӧн).
Кыдзкӧ ӧтчыд, кронштадтса морскӧй собрание вылын ӧти пызан сайын пукалігӧн, Капитолина Александровна шыасис Семенов дорӧ:
— Видзӧдлӧй, Владимир Иваныч, быд прибор вылын инициалъяс: К. М. С. Мый тайӧ лоӧ?
Семенов немдумайттӧг вочавидзис:
— Он ӧмӧй ті, миян вывті тӧлка Капитолина Александровна, дӧгадайтчӧй?
Тайӧ лоӧ: Капочка — Муса Создание.
Адмирал гӧтыр ёна радысла горӧдіс:
— Ак, кутшӧм ті сюсьӧсь!
Командующӧй дорын Семенов вӧлі придворнӧй беллетрист пыдди, кодлы колӧ гижны 2-д эскадраса, а сідз жӧ адмиралӧн вӧчӧм став подвигъяс йылысь.
Сы вӧсна Рожественский вӧлі бур сьӧлӧма сы дорӧ, а сійӧ тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мукӧддырйи кӧмӧдлывліс не сӧмын судноса командиръясӧс, но и ассьыс ёртъяссӧ.
Штабын нӧшта служитісны флагманскӧй штурман — полковник Филипповский, корабельнӧй инженер Политовский да мукӧдъяс.
А 2-д ранга капитан Курош вӧлі пыртӧма штабӧ нӧшта Кронштадтын на.
Штабса став чинъяс пӧвстысь медтӧдчана вӧлі сӧмын ӧти морт — старшӧй флаг-офицер, специальность сертиыс артиллерист, лейтенант Свенторжецкий.
Ассьыс делӧсӧ тӧдӧмкӧд да опытностькӧд ӧттшӧтш, сійӧ, шӧркоддем арлыда, зумыд тэчаса, гӧгрӧс чужӧма, сьӧд усъяса, нолевӧй машинкаӧн шыльыда шырӧм юра тайӧ мужичӧйыс вӧлі ещӧ и чорыд характера.
Тайӧ чувствуйтчис и сылӧн чорыд да оръясяна сёрниын, мукӧддырйи воча кыв шуны позьтӧм, кор сійӧ вӧлі эскӧ аслас веськыдлунӧ.
Асьсӧ кутіс рама, но сійӧ жӧ кадӧ независимӧя да достоинствоӧн.
Сэтшӧм офицеръясӧс, кыдз Семеновӧс да Леонтьевӧс, сійӧ бокӧ кольліс да пӧшти эз сёрнит накӧд.
Сылӧн начальникыс — Клапье-дэ-Колонг — вочасӧн пӧрліс сылысь шуӧмъяссӧ исполняйтысьӧ.
Весиг сэтшӧм самодур, кыдз Рожественский, эз лэдзлы аслыс видны Свенторжецкийӧс.
— Но, а адмирал кутшӧма чувствуйтӧ асьсӧ? — юалі ме, Устинов дорӧ шыасьӧмӧн.
— Вӧчис омӧльторъяссӧ да ӧні скӧралӧ став мир вылас.
Сӧмын Семенов да Свенторжецкий смелджыка кутчысьӧны сыкӧд.
А мукӧд штабнӧйясыс тіралӧны сы водзын, быттьӧ кынтан висьӧмӧн.
Бур барин лакейяскӧд сёрнитӧ бурджыка, кыдз сійӧ аслас отсасьысьяскӧд.
Сюрлӧ и броненосеч вывса командирлы, и судно вывса став офицеръяслы, и командалы.
Сулалӧ сӧмын сылы петкӧдчыны палуба вылӧ, кыдз став матросъясыс котӧртӧны да дзебсьӧны быдпӧлӧс аддзытӧм местаясӧ, быттьӧ Змей-Горынычысь.
А сигнальщикъяс йылысь нинӧм нин сёрнитны.
Плавание помасиг кежлӧ, тыдалӧ, найӧс ставнысӧ ковмас мӧдӧдны йӧйясӧс лечитан больничаясӧ.
Неважӧн на пӧвстысь ӧтилы сэтшӧма вольскӧбтіс бинокльнас юрас, мый сійӧс нуисны лазаретӧ.
Асланым броненосеч вылӧ локтігӧн, ме нӧшта ӧтчыд аттьӧалі судьбаӧс, мый Рожественский плавайтӧ оз миянкӧд.
Октябр 19-ӧд лунся водз асылын броненосечьяслӧн первойя отрядыс «Анадырь» транспорткӧд лэптіс якӧръяссӧ, медым эновтны Вигоӧс.
Кытчӧдз ми эг петӧй бухтаысь, миянӧс колльӧдісны шлюпкаяс вылын испанечьяс, горзӧмъясӧн да шляпаясӧн да чышъянъясӧн ӧвтчӧмӧн миянлы чолӧмъяс ысталігтыр.
Саридзын миян суднояс стрӧитчисны кык кильватернӧй колоннаӧ да босьтісны туйсӧ Танжерӧ.
Миян бӧрся мӧдӧдчисны нёль английскӧй крейсер.
Таӧдз найӧ дзебсясьлісны орчча бухтаын да нарошнӧ виччысисны миянӧс.
Ӧні найӧ ньӧти бӧрӧ кольччытӧг вӧтчисны миян отряд бӧрся.
Войнас, медым тӧдмавны миянлысь курссӧ, крейсеръяс мунлісны «Суворов» ныр дорті, мунісны миян судноясса би югӧръяс улын да бӧрыннас вешйылісны флангъяс вылӧ.
Сутки бӧрын налӧн лыдыс содіс дасӧдз.
Крейсерлӧн действиеясыс лоины нӧшта терпитны позьтӧмӧсьджык.
Войнас найӧ матыстчылісны миян дорӧ кык-куим кабельтовӧйӧдз, а луннас кутчысисны кык мильысь не ылынджык.
Найӧ стрӧитчавлісны миян отрядса то ӧти, то мӧд бокас, то мунісны фронтӧн миян водзвылын, то пыравлісны бӧрвылӧ.
Мукӧддырйи шымыртлісны миянӧс кытш джынйӧн да конвоируйтлісны, кыдзи арестантъясӧс.
Мичман Воробейчик, английскӧй суднояс вылӧ видзӧдігӧн, скӧраліс:
— Вот, мерзавечьясыд, мый вӧчӧны!
Вӧйтны эськӧн найӧс, и сэсся нинӧм!
Ӧд тайӧ жӧ немъяндысьтӧмтор!
Ме аслым мӧвпышті, кыдзи, навернӧ, пуӧ да скӧралӧ Рожественский татшӧм серпас водзын.
Ӧрудиеяс миян век вӧліны зарадитӧмаӧсь.
Команда узьліс пӧрччысьтӧг.
Войяснас вӧчавсьылісны учебнӧй тревогаяс: боевӧй, пӧжарнӧй, ва.
Тыдовтчисны Африкалӧн жугыль гӧраясыс.
Английскӧй крейсеръяс кежисны миянсянь шуйгавылӧ.
III
abu
«Гулльскӧй инцидент» бӧрын миян броненосеч «Кутш» вылын збыль вылӧ заводитчисны сёрнияс мупомсаяскӧд водзӧ лоана паныдасьӧм йылысь.
Унджыкыс синлісны сэтчӧ, мый Порт-Артур оз вермы кутчысьны миян вотӧдз, а крепость усьӧмкӧд згинитас и сэні сулалысь 1-ой эскадра.
Татшӧм ногӧн, 2-д эскадралы, кодӧс ыстӧма сылы отсӧг вылӧ, ковмас тышкасьны нин неприятелькӧд ас кежсьыс.
Кутшӧм вынъяс сылӧн лоӧны миянкӧд паныдасян кад кежлӧ?
Тыдалӧ, враг тырмымӧнъя вына, медым жугӧдны миянӧс.
Но сійӧ тактическӧй приёмъяс веськыдлунын унаӧн сомневайтчисны.
Та вылӧ вӧліны тырмымӧнъя подулалӧмъяс.
Сылӧн став успехъясыс военнӧй действиеяс мунігӧн ӧнія кадӧдз артмылісны миян дорвыв йӧйталӧмъяс вылын.
Военнӧй талант тан вӧлі дзик нинӧмла.
Нӧшта Кронштадтын на, ми уна кывлім сы йылысь, кутшӧм обстановка лои Порт-Артурын война заводитчытӧдз и кыдзи збыль вылӧ уськӧдчисны сэні сулалысь эскадра вылӧ.
Та йылысь миянлы висьтавлісны Ылі Асыввылысь воысь морякъяс.
Сійӧ, мый ми тӧдмалім насянь, эз вӧв ньӧти лӧсяланаыс печатайтӧм юӧръяскӧд.
Тихий океанса 1-ой эскадра аслас боевӧй вынйӧрнас неуна вӧлі ичӧтджык японскӧй морскӧй вынъясысь.
Но быд ӧружие сӧмын сэки действуйтӧ, кор сійӧ кужысь киясын.
Рочьяслӧн сійӧ кадӧ эз вӧв тайӧ качествоыс.
Военнӧй воротилӧяс, кодъяслы асланыс выгӧдаясыс вӧліны свет вылас ставсьыс вылынджыкӧсь, кыссисны Ылі Асыввылӧ кокньыд нажетка, чинъяс да слава корсьӧм вӧсна.
Весиг Рочму да Мупом костын дипломатическӧй волысьӧмъяс орӧдӧмыс эз вермы вайӧдны найӧс сюсьджыка видзӧдӧмӧ.
Быд час грӧзитіс военнӧй действиеяс заводитчӧмӧн.
Но синтӧм артурскӧй командование эз вермы пыркнитны ас вывсьыс важся беспечностьсӧ да распущенностьсӧ.
Сы вӧсна пыр жӧ лоисны войнаын ворссьӧмъяс.
Мыжаясӧн шулісны унаӧс.
Но кык ыджыд фигура торъя нин тӧдчылісны.
На йылысь, миянкӧд гусьӧн сёрнитігӧн, медчорыда висьтавліс артурскӧй морякъяс пӧвстысь ӧти морт, коді уналаын вӧвлывлӧма да наблюдательнӧй.
Война вылын снарядтор помысь петӧм шуйга син пыддиыс сылӧн пӧртмасис гӧрд гуран.
Сылӧн важӧн нин бритлытӧм чужӧмас, коді эжсьӧма руд щӧтинаӧн, сылӧн торгӧдчӧм усъясас да пельӧсӧсь ичӧтик тушаас дзоньнас вӧлі мыйкӧ бытшласяна.
Дзоньӧн кольӧм да мигайтчыштан син лӧзнас кодзлалӧмӧн, сійӧ скӧралӧмӧн висьтавліс миянлы:
— Сарӧн да енмӧн миян вӧлі Ылі Асыввывса наместник, адмирал Алексеев.
Юрвывсяньыс да кокулӧдзыс бюрократ.
Природаыс сійӧс наградитӧма паськыд лыясӧн, кыз яйӧн да зэв уна вирӧн, а юр йывсьыс вунӧдӧма.
Сідзи и кольӧма сійӧ вежӧртӧг.
Коркӧ важӧн нин сійӧ вӧвліс Францияын морскӧй агентӧн.
Сэки сылӧн вӧлі 1-ой ранга капитанлӧн чин.
Сылы вӧлі тшӧктӧма закажитны сэні крейсер «Адмирал Корнилов».
Тайӧ крейсерсӧ, став морякъяслы шензьӧм вылӧ, вӧлі вӧчӧма сӧмын ӧти пыдӧсӧн.
Тайӧ ӧтитор пондаыс нин Алексеевӧс колӧ эськӧ вӧлі сетны судӧ.
Но сійӧ водзӧ вылӧ кутіс вӧчны юрбергӧдчана карьера.
Китайкӧд воюйтан кад кежлӧ сійӧ вӧлі нин вице-адмиралӧн.
Сар козьналіс сылы бриллиантъясӧн мичмӧдӧм сабля, гижӧдӧн: «Таку, Тянь-Цзинь, Пекин — 1900 в.».
А сійӧ кадас тайӧ каръяссӧ босьтігӧн сійӧ эз вӧв.
Миян пӧвстысь уналы Ылі Асыввылын вӧлі загадкаӧн, мыйла Алексеев веськаліс став морскӧй да сухопутнӧй вынъяснас главнокомандующӧйӧ.
Ветлісны сёрнияс, быттьӧ сійӧ бокысь чужӧм пи Александр Второйлӧн.
Гашкӧ, сы вӧсна и сійӧ кайис вывлань служба кузяыс.
Эз торъявлы вежӧрнас и сылӧн первой отсасьысьыс, адмирал Старк.
abu
Докъяс миян эз вӧвны помӧдз стрӧитӧмаӧсь.
Эг вевъялӧй кыдз колӧ оборудуйтны мастерскӧйясӧс корабльясӧс серьёзнӧя дзоньталӧм вылӧ.
Портса складъясын эз тырмыны военнӧй материалъяс.
Эз вӧв миян тырмымӧн снарядъяслӧн мӧд комплектъяс.
А ӧд снарядъясыд война вылын — сійӧ медся главнӧйыс.
Но тайӧ став вылас адмирал Старк видзӧдіс, кыдз шусьӧ, веськодя.
Сійӧс сёйлісны овмӧсса посниторъяс.
Мукӧддырйи сійӧ мунліс делӧ кузя, мукӧддырйи весьшӧрӧ гуляйтліс порт территория вывті и, быттьӧ туйсӧ потшасны, корсьлывліс быдсяма некытчӧ ковтӧм торсӧ.
Сэки матросъяслы бурджык не паныдасьны сыкӧд.
Сійӧ сувтӧдлывліс найӧс да тшӧктыліс мунны ас бӧрсьыс.
Туй кузяыс найӧ ӧктылісны наӧн казялӧм туплясьысь сімӧм болтъяс, гайкаяс, кӧрт торъяс.
Адмирал ропкис портӧвӧй начальство вылӧ найӧ тӧждысьтӧм вылӧ.
Но кытшовтӧм помасиг кежлӧ сійӧ гордӧя восьлаліс тешкодь свита юрнуӧдысьӧн да вӧлі дӧвӧлен, мый пӧртіс олӧмӧ рӧдина водзын долг.
Оз весьшӧрӧ, сідзкӧ, казна мынты сылы вывті ыджыд жалӧвание.
А матросъяс нуисны сы бӧрся ковтӧм шылльӧ-мылльӧсӧ да мигайтчисны ӧта-мӧдыскӧд.
Флотын Старклы сетісны ним: «адмирал-старьевщик».
И татшӧм мортсӧ индісны 1-й ранга эскадраса начальникӧн.
Кыдз тайӧ вермис лоны?
Зэв прӧстӧя: сійӧ керкаӧ вӧлі пырӧма наместник Алексеев.
Тайӧ мывкыдтӧм кык мортыс сӧтвӧритісны дальневосточнӧй история.
Ӧбиднӧ вӧлі видзӧдны, кыдзи на вӧсна гибнитісны честнӧй да вежӧра йӧз.
Моряк-артурецкӧд водзӧ сёрниысь тыдовтчис, мый главнӧй военнӧй руководство водзвыв эз примит некутшӧм мераяс крепость да эскадраӧс дорйӧм могысь.
1904 вося январ 26-ӧд лунӧ позьӧ нин вӧлі виччысьны саридзсянь мупомсаяслысь тыдовтчӧм.
Тайӧ луннас английскӧй пароход вылын Порт-Артурӧ воис японскӧй консул.
Думыштны позьтӧм вӧлӧма сійӧ воӧмлӧн могыс.
Сійӧ предложитіс японскӧй подданнӧйяслы эновтны карсӧ.
Вӧлӧмкӧ, мый водзвыв ӧлӧдӧм мупомсаяс вӧліны дасьӧсь нин мунны.
Характернӧ, мый та йылысь тӧдысь роч администрация упорнӧя эз сетлы некутшӧм значение японскӧй подданнӧйяс дасьтысьӧмлы.
Йӧзӧн, гортса кӧлуйӧн да тӧваръясӧн грузитӧм шампунекъяслӧн кузь радъясыс тэрмасигтыр нюжӧдчисны ортсыса рейдӧ.
Беженечьяслӧн став тайӧ флотилияыс, коді аснас вӧлі шоча аддзывланторйӧн военнӧй корабльяс пӧвстын, некутшӧм мыджӧдтӧг вундіс якӧр йылын сулалысь эскадралысь стройсӧ дзоньнас да мӧдӧдчис английскӧй пароход борт дорӧ.
Кыдзи переселенечьяс пӧвстын, сідз жӧ и самӧй пароход вылас вӧліны японскӧй шпионъяс.
Найӧ аддзылісны, кутшӧм пӧрадокын сулалӧны эскадраса корабльяс, найӧ тӧдісны и делӧяслысь положениесӧ самӧй карсьыс и крепостьсьыс.
Рытнас английскӧй пароход муніс, сьӧрсьыс нуис Мупомлы медся колана сведениеяс.
Пуксис лӧнь пемыд вой,
эскадра сулаліс ортсыса рейдын якӧр йылын, партӧг минаяслы паныда вӧчӧм тывъястӧг, биясӧн.
Корабльяссӧ вӧлі сувтӧдӧма нёль визьӧ, шахматнӧй пӧрадокӧ.
Ӧткымынъясӧс на пӧвстысь грузитлісны из шомӧн, а вылыса палубаяссӧ вӧлі яра югдӧдӧма специальнӧй электрическӧй люстраясӧн.
Броненосеч «Цесаревич» да крейсер «Паллада» кадысь-кадӧ восьтавлісны ассьыныс прожекторъяссӧ, найӧс саридзса горизонтӧ веськӧдӧмӧн.
Ставыс вӧчсьыліс сідзикӧн, кыдз быттьӧ нарошнӧ кӧсйисны петкӧдлыны мупомсаяслы асланыс эскадралысь сулаланінсӧ.
Инструкцияын вӧлі шуӧма, мый тыдовтчас кӧ эскадра дорӧ матыстчысь бокӧвӧй корабль, то пырысь-пыр жӧ сувтӧдны сійӧс, сы вылӧ прожекторъяслысь югӧръяссӧ веськӧдӧмӧн, а сэсся мӧдӧдны сэтчӧ катер вылын офицерӧс.
И начальство пиысь некод эз мӧвпыштлы некытчӧ туйтӧм татшӧм распоряжение йылысь.
Кыдз сійӧ прожектор югӧръясӧн позьӧ сувтӧдны неприятельлысь корабльсӧ?
И сійӧс кӧ казялӧма, то кутшӧм нужда сылы виччысьны, кор роч офицер локтас сійӧ борт вылӧ осмотр вӧчӧм ради?
Кык дозорнӧй эскадраса миноносеч «Бестрашный» да «Расторопный» петісны саридзӧ.
Найӧ вылӧ пуктыссьыліс мог — ветлӧдлыны рейдсянь кызь миля сайын да кадысь-кадӧ волывлыны флагманскӧй корабль дорӧ асланыс войся наблюдениеяс йылысь донесениеясӧн.
Ӧти синма моряк-артурец, та йылысь висьталігӧн, ёна скӧраліс:
— Кыдз аддзанныд, начальстволӧн ӧти распоряжениеыс вӧлі туйтӧмджык мӧдсьыс.
Кывлытӧм тупоумие!
Татшӧм адмиралъяслы не эскадраӧн командуйтны, а сӧмын эськӧ юяс кузя пуръяс кылӧдны!
Кутшӧм жӧ вӧліны мӧвпъясыс тайӧ кадын мупомсаяслӧн?
Медводз — жугӧдны роч флотӧс.
Татӧг сійӧ эськӧ эз вермы вуджӧдавны ассьыс сухопутнӧй войскаяссӧ материк вылӧ.
Ставыс индыліс сы вылӧ, мый воис медся удобнӧй здук роч эскадра вылӧ уськӧдчыны.
И адмирал Того шуис действуйтны.
Но тані вот и тыдовтчис сылӧн матысь аддзӧмыс.
Мый вӧсна кӧ сійӧ ассьыс миннӧй флотилиясӧ торйӧдіс некымын посньыдик отрядъяс вылӧ.
На пӧвстысь быдӧнлы колӧ вӧлі мунны атакаӧ торйӧн бура дыр кадколастъяс мысти.
Сы вӧсна аслас могас воӧдчис сӧмын миноносечьяслӧн медводдза отрядыс.
Рочьяслы сылӧн матыстчӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн, мый офицер ӧти броненосеч вывсянь горӧдіс японскӧй миноносеч вылӧ, ассьыныс пыдди сійӧс пуктӧмӧн:
— Иван Иванович, тайӧ ті?
Вочавидзӧм пыдди рейд кузя йиркнитіс взрыв мупомсаясӧн лэдзӧм снарядысь.
Броненосеч «Ретвизан» дорын кыпӧдчис зэв ыджыд ва сюръя.
Сӧмын та бӧрти моряк-артуречьяс гӧгӧрвоисны, мый лои уськӧдчӧм, да пондісны неприятельскӧй суднояс кузя тӧлктӧг лыйлыны.
Тайӧ лои 11 час да 35 минутын.
Вит минут мысти нӧшта кыліс взрыв.
Тайӧ здукӧ лоис жугӧдӧма броненосеч «Цесаревичӧс».
Эскадра вылын шӧйӧвошӧмыс ыдждіс.
Крейсер «Паллада» вывсянь, неприятельскӧй миноносечьясӧс казялӧм бӧрын, кыпӧдісны боевӧй тревога, но эз пыр заводитны лыйлыны.
Крейсерса квайт прожектор кельыдлӧз югӧръяс улын найӧ вӧлі тыдалӧны, кыдзи кипыдӧс вылын.
Но найӧлӧн асланыс тип да ходовӧй бияс сертиыс роч миноносечьяс вылӧ мунӧмыс шӧйӧвоштісны офицеръясӧс, кодъяс горзісны:
— Эн лыйлӧй!
Асланым!
Комендоръяс пӧвстысь ӧти, коді сулаліс ӧрудие дорын, казяліс корабль дорӧ локтысь миналысь следсӧ да, начальство приказаниелы паныд, ачыс кутіс лыйлыны.
Заводитісны лыйлыны и мукӧд комендоръяс.
Но вӧлі сёр нин.
Лэдзӧм сизим мина пӧвстысь ӧтик веськаліс крейсерӧ.
Тайӧ ставыс, мый вӧчис японскӧй миноносечьяслӧн медводдза отрядыс.
Рейд вывса тӧлктӧмлунӧн пӧльзуйтчиг, сійӧ, дерт, вермис эськӧ вӧчны эскадралы нӧшта чорыдджык удар.
Другысь тӧдлытӧг лоӧм событиеыс шемӧсӧ уськӧдіс рочьясӧс, комендоръяс лыйлісны омӧля.
Тайӧ этша на — рейдын сулалысь дас квайт корабль пӧвстысь ӧкмысыс ньӧти эз принимайтны участие атака паныдалӧмын.
Ӧткымын судноясӧс диспозиция сертиыс вӧліны сувтӧдӧмаӧсь сэтшӧм тӧлктӧг, мый найӧлӧн ӧрудиеясыс эз лыйсьыны, асланыс судноясӧ инмӧмысь полӧмӧн.
Мукӧд корабльяс вылын лыйсьӧм пыдди муніс вензьӧм офицеръяс костын, кодъяс стӧча эз тӧдны, мый жӧ, збыль вылӧ, войнас вӧчсьӧ рейдын.
Флагманскӧй броненосеч «Петропавловск» вылын, кӧні сійӧ кадын вӧлі эскадралӧн ачыс начальникыс вице-адмирал Старк, весиг минаясӧн куим корабльӧс жугӧдӧм бӧрын некод эз кӧсйы эскыны, мый заводитчис война.
Эз эскыны талы и броненосеч «Просвет» вылын.
Сійӧ мостик вылын контр-адмирал князь Ухтомский водзӧ нуӧдліс ассьыс офицеръясӧс эскӧдӧм:
— Нет, тайӧ жӧ сӧмын войся практика.
Збыль ӧмӧй, господа, ті вунӧдінныд, мый выльлунъясын миян овлӧ век лыйсьӧмын велӧдчӧм?
Но, видзӧдлӧй, со флагманскӧй корабль вылын кыпӧдісны боевӧй пӧнарлысь югӧр.
Ме сӧмын ӧтитор ог гӧгӧрво, мыйла ӧткымын корабльяс, лыйсьыны дугдӧм йылысь эскадраса начальникӧн сетӧм сигнал вылӧ видзӧдтӧг, водзӧ нуӧдӧны лыйлӧм?
Кутшӧм на омӧль ещӧ миян дисциплинаным.
Тадзи вӧлі рейдын.
А крепостьын, кодлӧн флоткӧд эз вӧв тырмымӧнъя йитӧд, и кывшутӧг дзонь вой гӧгӧрвотӧма жуисны.
Ӧткымын крепостнӧй батареяясын жӧ тӧдмалісны уськӧдчылӧм йывсьыс сӧмын асывнас, войся лыйсьӧмсӧ маневръяс пыдди пуктӧмӧн.
Но и сытӧг тырмымӧн вӧлі войся йиркӧмыс.
Роч сизим корабль вывсянь удитісны лэдзны неприятель кузя кӧкъямыссёысь унджык снаряд.
И век жӧ японскӧй миноносечьяс, тӧждысьтӧм эскадра вылӧ паника вӧчӧм бӧрын, мунісны накажиттӧмӧсь.
Син пӧла моряк, татшӧм думыштны позьтӧм случайностьяс йылысь война заводитчигӧн висьталӧм бӧрын, гогйӧдлыштіс юрнас да содтіс:
— Буракӧ асьныд тӧданныд, кыдз унаӧн, вӧвлі, мирнӧй кадын видзӧдӧны миян флотскӧй воротилӧяс вылӧ — дивоыд босьтас.
Чайтісны, мый найӧ власьттӧг став олӧмыс пракмунас.
А ӧні мый?
Гымыштіс война, и быд йӧйлы лои гӧгӧрвоана, мый вылын сӧмын светыс сулавліс!
Японскӧй миноносечьяслӧн мукӧд отрядъясыс, кодъяс усьласьлісны ӧчередӧн атакаӧ, успехсӧ эз нин имеитны.
Эскадра вылын йӧзыс палялісны, ас садяс воисны, ставныс сулалісны асланыс местаясын.
Противниклысь атакаяссӧ кокньыда вӧлі венӧма.
Эз вермыны некутшӧм лёктор вӧчны рочьяслы и сылӧн главнӧй морскӧй вынъясыс, кор мӧд луннас матыстчисны Порт-Артурлань.
Тыш муніс часджын и помасис тӧдчытӧм результатъясӧн ӧтиыслы и мӧдыслы.
Адмирал Того бӧрыньтчис саридзӧ, тыдалӧ, сьӧлӧмнас усьӧмӧн.
Эз тайӧс виччысь сійӧ войся атакаясысь, Рочму вылӧ война явиттӧг уськӧдчӧмӧн.
Колӧ шуны, вынйӧра куим корабль петісны стройысь, но некымын кад мысти найӧс вермасны дзоньтавны да бара лэдзны действиеӧ.
Наместник Алексеев эз кӧсйы весиг видзӧдлыны аслас жугӧдӧм корабльяс вылӧ.
Сійӧ корліс ас дорас эскадраса начальник Старкӧс да мукӧд адмиралъясӧс, сёрнитлывліс накӧд, сетавліс налы приказъяс.
Сійӧ командуйтліс эскадраӧн вадорсянь.
Уна вӧлі и мукӧд ӧшыбкаяс рочьяслӧн.
Весиг сэки, январ 25-ӧд лунӧ, вӧлі кось Чемульпоын (Корея).
Локтан война грӧз вылӧ видзӧдтӧг, сэні, кыдз некодлы ковтӧм пасынокъяс, водзӧ вылӧ кольлісны зэв тӧдчанаӧн ӧдйӧ ветлӧм кузьтаыс крейсер «Варяг» да канонерскӧй пыж «Кореец».
Высшӧй командование эз куж аскадӧ ӧтлаавны найӧс эскадра дорӧ.
Сійӧ кокньыд вежӧр вӧсна, найӧ геройскӧя пӧгибнитісны, контр-адмирал Уриулӧн вывті ыджыд вынъяс улӧ сюрӧмӧн.
Гӧгӧрвотӧм помкаяс вӧсна тайӧ жӧ командованиеыс торйӧдіс эскадраысь Владивостоклы нёль зэв ыджыд вына крейсеръясӧс: «Рочму», «Громобой», «Богатырь», да «Рюрик».
Ставыс тайӧ кокньӧдіс мупомсаяслы блокируйтны саридзсянь Порт-Артур да вуджӧдавны ассьыс сухопутнӧй войскаяссӧ материк вылӧ.
Сэсся заводитчисны уна лёкторъяс, кодъяс лоины эз противник вӧсна.
Война первойя лунъяснас жӧ артурскӧй эскадраысь пӧгибнитісны крейсер «Боярин» да миннӧй заградитель «Енисей», асланыс минаяс вылӧ зурасьӧмысь.
Владивостокса отрядысь крейсер «Богатырь» зурасьӧма изъяс вылӧ да сэтшӧма парсыштӧма ассьыс ва увса юкӧнсӧ, мый война помасьтӧдз эз вермы сувтны стройӧ.
Век жӧ 1-й эскадра весиг и татшӧм условиеяс дырйи требуйтліс прӧтивниклысь думыштны позьтӧм выныштчӧмъяс, медым блокируйтны сійӧс.
Тайӧ нюжаліс некымын тӧлысь чӧж.
Вӧліны случайяс, кор шудыс саридз вылын бергӧдчывліс рочьясла дорӧ.
Порт-Артурын казялісны, мый прӧтивниклӧн эскадраыс, крепость водзын петкӧдчывлігӧн, век ветлӧ ӧти и сійӧ жӧ курсӧн.
Миннӧй заградитель «Амур» вывса командирлы, 2-ӧд ранга капитан Ивановлы, воис мӧвп пуктавны тайӧ курс вылас вапытшса минаяс.
Командование дыр сулаліс паныд сылӧн татшӧм водзмӧстчӧмлы.
Медбӧрын май 1-ӧд лунӧ луннас, руӧн вевттьысьӧм улын, пӧшти мупомсаяс син водзын, Иванов зэв бура пӧртіс олӧмӧ заградительнӧй операция.
abu
abu
Та вӧсна аскинас взорвитчисны неприятельскӧй эскадроннӧй кык броненосеч «Хатсусе» да «Ясима». Воддзаыс вӧйис сійӧ жӧ минутӧ, мӧдыс — туяс.
abu
Мукӧд корабльяс вылын японскӧй морякъяс сэтшӧма шӧйӧвошины, мый заводитісны тӧлктӧг лыйлыны гӧгӧрбок и ваӧ, чайтісны, мый на вылӧ уськӧдчисны подводнӧй лодкаяс.
abu
abu
abu
abu
Татшӧм здукӧ позьӧ эськӧ вӧлі помӧдз жугӧдны прӧтивникӧс да бырӧдны блокада.
Но саридзӧ петны лӧсьӧдчытӧм роч эскадра водзӧ вылӧ кутіс сулавны пытшкӧсса рейдын, быттьӧ бокысянь видзӧдысь.
А июль 28-ӧд лунӧ сійӧ эз вермы писькӧдчыны Владивостокӧ сӧмын сы вӧсна, мый флагманскӧй корабль вылын вӧлі виӧма эскадраса начальникӧс — адмирал Витгефтӧс.
Японскӧй флотӧн командуйтысь Того ачыс аслыс сьӧктӧдіс делӧсӧ.
Ассьыс вынъяссӧ торйӧдлӧм пыдди, сійӧ эськӧ вермис, другысь тӧдлытӧг уськӧдчӧмӧн, веськӧдны роч эскадра вылӧ ӧтувъя удар комын-нелямын миноносечьяслысь.
Збыльысь позьӧ шуны, мый сійӧ жӧ войнас Порт-Артурын эз коль эськӧ дзоньӧн ни ӧти ыджыд корабль.
А татшӧм вывті ыджыд катастрофаыс ӧддзӧдіс эськӧ и крепостьлысь усьӧмсӧ.
Син пӧла моряк-артурец, миянкӧд янсӧдчигӧн, бӧръя помас шуис:
— Вӧлі кӧ миян высшӧй начальство тӧлкаджык, мупомсаяслы эськӧ вӧлі дзикӧдз пом.
Жаль, мый куліс адмирал Макаров.
Батьыс сылӧн вӧлӧма кантонистӧн, коркӧ служитлӧма боцманӧн.
Сы вӧсна и высшӧй пӧрӧдаысь петӧм офицеръяс и боцманлысь писӧ, миянлысь нималана адмиралӧс, сералӧм туйӧ шулісны лы-вемӧдзыс йиджтысьӧм кантонистӧн.
А сэк коста мыйӧн сӧмын сійӧ, адмирал-старьевщик пыдди, пырис 1-й эскадраса командованиеӧ, пыр жӧ сы вылын йӧзыс ловзисны.
Сӧмын дзик ӧти вежон оліс сійӧ миянын, и флот миян лои тӧдтӧмӧн.
И колӧ вӧлі греклы суны: броненосеч «Петропавловск» зурасис японскӧй мина вылӧ и Макаровкӧд ӧттшӧтш лэччис ва пыдӧсӧ.
Татшӧм флотоводецыс миян сэсся эз коль.
Ставыс мӧдіс чинӧмлань.
А веськыда кӧ шуны, чӧрту тайӧ дурацкӧй войнатӧ.
Дӧсаднӧ сӧмын, мый ме нэм кежлӧ коли син пӧлӧн.
Тайӧ сёрнияссьыс ми бергӧдчывлім ӧти шензьӧдана юалӧмӧ, коді эз сетлы миянлы спокой: а мый лоӧ мӧд эскадракӧд?
Военнӧй действиеяс заводитчӧм да мукӧд юӧръяс серти артыштӧмӧн, адмирал Того эз петкӧдлы торъя кужанлун военно-морскӧй искусствоын.
Сійӧ сідз жӧ вӧлі виччысьтӧмӧн да матысь аддзысьӧн.
И японскӧй морякъяс вӧліны падмысьӧсь, эз вӧвны сэтшӧм доблестнӧйӧн, на кузя кӧ прамӧя кучкыны.
Тайӧ неуна збоймӧдыштліс миянӧс.
Но «гулльскӧй инцидент» йылысь казьтыштӧм бӧрын ми бара усьлімӧ сьӧкыд шогӧ.
IV
abu
abu
Танжерӧ, коді пукалӧ Гибралтар вис мӧдар бокас, африкаса вадорын, ми воим октябр 21-ӧд лунӧ луншӧр бӧрын 3 час гӧгӧрын.
Тані рейдын ми суим чукӧрын миян эскадраса пӧшти став корабльясӧс, кодъяс воӧмаӧсь татчӧ нёль лун войдӧр миян вотӧдз.
Эз вӧвны сӧмын миноносечьяс, кодъяс вӧлӧмаӧсь жӧ нин тані да удитӧмаӧсь нин мунны некымын транспорткӧд Алжирӧ.
Миян судноясысь кындзи, рейдын сулалісны кык французскӧй крейсер да ӧти английскӧй.
Сы вӧсна мый тайӧ юкӧныс Африкалӧн вӧлі пырӧ Францияса колонияӧ Марокко улӧ, то миянӧс примитісны тайӧ портас зэв радпырысь.
Миянлы вӧлі предложитӧма сулавны тані мыйда колӧ.
Сёрнитісны, мый англичана, кыдзи мупомсаяслӧн союзникъяс, протестуйтісны талы паныд, но весьшӧрӧ.
Тайӧ жӧ рытнас эскадраысь торйӧдчисны корабльяс: броненосечьяс — «Сисой Великий», «Наварин», крейсеръяс — «Светлана», «Жемчуг» да «Алмаз».
Тайӧ отрядсӧ нуӧдіс контр-адмирал Фелькерзам Мушӧр саридзӧ.
Суда пыр мунӧмӧн водзӧ туйыс сылӧн колӧ вӧлі лоны Суэцкӧй канал пыр и водзӧ, Мадагаскар діӧдз, кӧні Рожественский назначитіс аслас младшӧй флагманлы рандеву.
А мукӧд корабльясыс мунасны сэтчӧ жӧ Африка гӧгӧр, Добрӧй Надежда мыс кытшовтӧмӧн.
Мадагаскар дорын нӧшта колӧ ӧтувтчыны миян эскадра дорӧ суднояслы, кодъяс помалӧны стрӧитчӧмсӧ да вооружайтчӧны Рочмуын: «Олег», «Изумруд», «Смоленск», «Петыркар», «Терек», «Дон», «Урал» да миноносечьяс.
Правильнӧя-ӧ вӧчис Рожественский, ассьыс эскадрасӧ торйӧдлӧмӧн?
Миян офицеръяс та кузя сёрнитлісны уна ног.
Ӧтияс аддзылісны таын ӧшыбка: мупомсаяс вермасны ыстыны вына крейсеръясысь отряд да жугӧдны Фелькерзамлысь корабльяссӧ, а сэки и миян мукӧд суднояслы нинӧм оз коль вӧчны, кыдз сӧмын бӧр воны Рочмуӧ.
Мукӧдъяс паныд мунісны, шуӧмӧн, мый мупомсаяс оз лысьтны мунны сэтшӧм ылӧ асланыс базасянь.
Но, тыдалӧ, некод на пӧвстысь эз вермы кыдз колӧ гӧгӧрвоны командуйтысьлысь мӧвпъяссӧ.
Плавайтысь мастерскӧй «Камчатка», коді аслас телеграммаясӧн вайис эскадраӧ сэтшӧм полошуйтчӧм, ӧні сулаліс миян водзвылын, дзоньӧн да дзоньвидзаӧн.
Сы вывса матросъяссянь да вӧльнӧя медалӧм мастеръяссянь ми тӧдмалім, мый налӧн октябр 9-ӧд лунлы паныда войын вӧлӧма сэтшӧм жӧ гудрасьӧм, кыдзи и миянын.
Лэдзӧмаӧсь найӧ «неприятель» кузя куимсё снарядӧдз.
Танжерын нӧшта лои тӧдса, мый адмирал Фелькарзам прӧйдитӧма Немеч саридзӧд сійӧ жӧ чери кыйысьяс бокті, кодъясӧс ми лыйлім.
Сійӧ сӧмын югдӧдлӧма найӧс боевӧй пӧнаръясӧн, но абу и мӧвпыштлӧма расправитчыны накӧд сідз, кыдзи ми расправитчим.
Заводитім из шом грузитны.
Но кыпӧдчис асыв тӧв, бухтаса восьса боксянь миян вылӧ наступайтӧмӧн.
Военнӧй судноясса грот-мачтаяс вылын шпорӧдчыны кутісны вымпелъясӧн кузь кӧсаясыс.
А войнас дурны мӧдіс бушков, кыпӧдіс гырысь гыяс.
Броненосечьяс дорӧ ляскысьӧм из шом вайысь немецкӧй пароходъяс песісны ассьыныс бортъяссӧ и миянлысь корабльясӧс жугӧдны грӧзитӧмӧн.
Недыр кежлӧ из шом грузитӧм вӧлі дугӧдӧма.
Пемыд-букыш да омлялысь войыс пуксис водз.
Кар югдіс биясӧн.
Броненосеч катласигтыр зяткакыліс якӧр канатъясса кӧртъясӧн.
Ме дыр пукалі питиль дорын бак вылын, чувствуйті висьтавны вермытӧм шоглун, коді йирис сьӧлӧмӧс, быттьӧ сов свежӧй ранаӧс.
Тан жӧ, ӧзъян папиросъясӧн либӧ чигаркаясӧн, пукалісны матросъяс.
И ставным ми вежалӧмӧн, кыдзи клеткасянь зверьяс, видзӧдім Африка вадорӧ, коді сэтшӧма ас дорас кыскис югъялысь бияснас.
Кутшӧм олӧм ӧні мунӧ сэні, му вылас, каменнӧй керкаясас, югыд жыръясас?
Кодкӧ ышловзис:
— Оз лэдзны миянӧс карас.
Пыр жӧ босьтчисны мукӧдъяс:
— Сэні ресторанъясас, буракӧ, ворсӧ музыка, йӧзыс гажӧдчӧны.
— Мыйла налы не гажӧдчыны, оз кӧ найӧ мунны война вылӧ?
— Радейтчысь йӧзыс окасьӧны.
— Миян пӧвстысь ӧткымынъяслӧн гортаныс колисны гӧтыръясыс.
Найӧс пӧди ӧні <ns>код-нибудь</ns> окалӧ жӧ, — содтіс кочегар Бакланов.
Та вылӧ вочакыв пыдди ӧти матрос, некод дорӧ шыасьтӧг, чорыда да лёкысь ёрччыштіс.
Гальванер Алференко шуштӧма висьтасис:
— Ме эськӧн гӧтраси медомӧль негритянка вылас, сӧмын эськӧн кольччыны татчӧ.
— Оз туй.
А друг челядьыд лоӧны пеганаӧсь?
— Сӧр нинӧм абусӧ.
Ёртъясӧс кывзігӧн ме мӧвпалі: кутшӧма жӧ ӧні вадорвывса олысьяс шудаӧсьджык миянысь!
Кажитчӧ, мый ми некор нин сэсся огӧ кутӧ пукавны югыд жырйын да сёрнитны матыса йӧзкӧд война йылысь мӧвпавтӧг.
Миянлы ковмас зэв ыджыд саридзьяс да океанъяс вывті вуджны, тропикса велавтӧм жар улын помтӧм из шом грузитны, лоасны лунся да войся тревогаяс, быдсяма пӧлӧс мытарствояс, паськыд ваясын бушковъяс да сьӧлӧм вылын волнуйтчӧмъяс.
И тайӧс ставсӧ ми кутам ас вывті нуны, гашкӧ, сӧмын сы вӧсна, медым врагкӧд паныдасьӧм бӧрын, пӧгибнитны саридз кынӧмын, весиг нинӧм тӧдтӧг, мый вӧсна.
Шуасны — тайӧс корӧ миянсянь нация.
А мый сэтшӧм нацияыс?
Сійӧ — ме да гальванер Алференко, боцман Воеводин да кочегар Бакланов, офицеръяс да матросъяс, а медсясӧ — рабочӧйяс да крестьяна, кодъяс разалӧмаӧсь миян империяса каръясӧ да сиктъясӧ.
Юавлісны ӧмӧй миянлысь да миян рӧдвужлысь колӧ оз война Мупомкӧд?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Миян дорті виччысьӧмӧн, быттьӧ код дорӧ кӧ кыйкъялігтыр, муніс офицер.
Матросъяс тӧдісны сыын лейтенантӧс, коді на пӧвстын новлӧдліс ним «Вреднӧй».
Сійӧ эз горзывлы миян вылӧ, эз тыртлы лёк кывъясӧн, эз тышкасьлы, кыдз тайӧс вӧчлісны мукӧд.
Улысса чинъяскӧд сёрнитліс лӧня да меліа, паськыд да гӧрд чужӧмбан вылас ляскӧм нюмӧн.
И век жӧ тырвыйӧ лӧсяліс сылы сетӧм нимыс: сы водзын мыжмӧм матрос пӧщада эз корлы.
Кутшӧмкӧ лӧсявтӧм ногӧн сійӧ мустӧмтіс ассьыс подчинённӧйяссӧ, и кор сетліс налы наказание, то вӧчліс сійӧс дзик веськодь пырысь, кыдзи лавочник, коді висьтавлӧ прейскурант серти тӧвар вылӧ донсӧ.
Вестовӧйяс пыр ми тӧдлім, мый кают-компаниеын сійӧ став дорсьыс медся ёна синліс сы вылӧ, медым кыдз позьӧ суровджыка относитчыны команда дорӧ, и кымынысь вензьыліс старшӧй офицер Сидоровкӧд, сійӧс миян дорӧ вывті небыд отношениеын аддзӧмӧн.
Сылӧн вӧлі ӧтсяма привычка — матыстчыны матрос чукӧр дорӧ тӧдлытӧг да кывзысьны, мый йылысь сёрнитӧны.
И ӧні, бак вылӧ локтӧм мысти, сійӧ сувтіс да бергӧдіс пельсӧ миянлань.
Матросъяс пырысь-пыр жӧ бергӧдісны сёрнисӧ гажа керкаяс йылысь тема вылӧ.
А тайӧ, сійӧ видзӧдлас серти, петкӧдлӧ, мый некутшӧм лёк мӧвпъяс налӧн абуӧсь.
Вредный сулалыштіс недыр дай муніс.
— Мыйла сэтшӧма сійӧ синнас оз аддзы миянӧс? — юаліс матросъяс пӧвстысь ӧти.
Гальванер Козырев вочавидзис:
— Сідзкӧ дерт, кутшӧмкӧ да помка эм.
Сійӧ и вадорын вӧлі татшӧм жӧ.
И висьталіс миянлы ӧти случай йылысь.
Козырев служитліс сыкӧд ӧтлаын ӧти флотскӧй экипажын.
Кор Вредный кольччывліс вой кежлӧ экипажын дежурнӧйӧ, то асывнас обязательнӧ некымын матрос веськавлісны карцерӧ.
Нӧшта командасӧ садьмӧдтӧдз на сы дорын дасьӧсь сулавлісны нин горнист да барабанщик.
Мыйӧн сӧмын ывлавылын кылісны горнлӧн шыясыс, сійӧ пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчыліс кытшовтны экипажса став ротаясӧд, чӧв олысь горнистӧн да барабанщикӧн колльӧдӧмӧн.
Вот тані и заводитчыліс гаж.
Кутшӧмкӧ унтер, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый командаӧс чуксалӧм вӧлі нин, век на узис аслас койка вылын.
Тайӧ толькӧ и колӧ вӧлі лейтенант Вреднӧйлы.
Сійӧ гусьӧникӧн матыстчыліс татшӧм койка дорӧ, сувтӧдліс сійӧ юр водзӧ горнистӧс да барабанщикӧс да сетліс кинас знак — заводитӧй!
Дзик пель-водзын кылысь дикӧй музыкаысь мыжа морт, мукӧддырйи улыс гачтӧгыс, мукӧддырйи дзик пасьтӧгыс, ырскӧбтыліс чардби моз.
Тайӧ чужӧмвывса нинӧм гӧгӧрвотӧм либӧ весиг идиотскӧй выражение дорысь, кутшӧм тайӧ мортыслӧн, ӧдвакӧ нӧшта позьӧ вӧлі аддзыны.
Сы водзын мый вынсьыс равзіс горнист, грымгис барабан да сулаліс зарни эполетъяса сюртукын, сабляа, дежурнӧй офицер, сьӧлӧмвылас воана нюмъялӧмӧн да кокньыдика копыртчылӧмӧн шуалігтыр:
— <ns>Пӧжалуйте-с</ns>, куим сутки кежлӧ, куим сутки кежлӧ.
Мый тайӧ — дявӧлъяслӧн петкӧдчӧм?
Мыжа морт нинӧм эз гӧгӧрволы да сулаліс аслас койка вылын став тушанас, синъяссӧ даргӧдӧмӧн, сэтшӧм шӧйӧвошана видӧн, быттьӧ вӧлі кучкӧма пескӧн.
А главнӧйыс — сійӧ эз тӧд, мый вӧчны сылы водзӧ: котӧртны ли камераысь, сетны ли честь, кутны ли кияссӧ веськыда бокъясас лэдзӧмӧн, либӧ заводитны пасьтасьны, медым ӧдйӧджык тупкыны ассьыс пасьтӧм тушасӧ.
А лейтенант, копрасигтырйи, шуаліс:
— Ага!
Пырысь-пыр эн кывзысь!
Сутки содта.
<ns>Пӧжалуйте-с</ns>, нёль сутки кежлӧ.
Карцерын вежӧрман.
Тадзи ворсліс Вреднӧй аслас быд ӧчереднӧй дежурство дырйи.
И оз вӧлі тӧдны, кутшӧм кадӧдз эськӧ тайӧ нюжаліс, эз кӧ эськӧн ачыс ӧтчыд ло дурацкӧй положениеын.
Барабан да горн шыяс улын сійӧ сулаліс ӧти койка дорын дырджык, пыр кадся дорысь, да век копрасис, шуалігтыр:
— <ns>Пӧжалуйте-с</ns>, куим сутки кежлӧ...
Койка вылын ӧдеялӧӧн вевттьӧм морт эз ырскӧбтыв.
Та дырйи камераын вӧлысь матросъяс ӧдва кутчысисны асланыс серамысь.
Лейтенант ачыс тракнитіс ӧдеялӧсӧ да пыр жӧ вежсис чужӧм вылас.
Сы водзын узьысь матрос пыдди вӧліны тубыртӧм шынельяс.
Койка кӧзяиныс тайӧ каднас сулаліс часӧвӧйӧн экипажса ворота дорын.
Вредный пузис скӧралӧмысла.
Тайӧ разӧ карцерӧ веськаліс фельдфебель ачыс, а сэсся рога кузя дежурнӧй унтер-офицер да камера кузя дневальнӧй.
Но сійӧ кадсянь лейтенант Вредный тадзи ворсны дугдіс.
Гальванер Козырев неуна гажӧдыштіс миянӧс, — ми сералыштім да разӧдчим узьны.
Мӧд луннас ӧбед бӧрын тӧлыс дзикӧдз лӧнис.
Лӧнис и ва веркӧс, шонді югыдӧн пӧртмасиг.
Быд судно вылын бара заводитчис грузитчӧм.
Командующӧй явитіс денежнӧй премия бура уджалӧмысь.
Тайӧ мераыс лои вель бурӧн.
«Кутш» вылын кыптіс вӧвлытӧм аврал.
Грымӧдчисны лебедкаяс, кылісны йӧзлӧн горӧдӧмъяс.
Броненосеч кыдз быттьӧ вевттьысис сьӧд руӧн, код пыр шондіыс кажитчис гӧрд шарӧн.
Быд часӧ ми босьтлім ветымын тонна из шом.
Татшӧм уджыс кыссьывліс суткиысь дырджык, узьтӧг да шойччытӧг, пӧшти коставлытӧг, сӧмын кӧ не лыддьыны сёйӧм вылӧ видзӧм кадсӧ.
Бӧръя помас йӧз сэтшӧма мудзисны, мый ӧдва кыскалісны кокъяснысӧ.
А сэні нӧшта колӧ вӧлі мыськыны броненосечсӧ, вайӧдны сійӧс колана видӧдз.
Но менӧ кыдзи баталерӧс таысь вӧлі мездӧма.
Меным позьӧ вӧлі мунны узьны, та вылӧ провизия тыра кутшӧмкӧ помещениеысь места бӧрйӧмӧн.
Колӧ шуны менам унтер-офицерскӧй званиеӧй сетліс меным радӧвӧй матросъяс водзын вель ыджыд преимущество: ме кӧ эськӧ кучки кодлыкӧ на пӧвстысь, то медся уна вылӧ менӧ пуксьӧдасны кымынкӧ лун кежлӧ карцерӧ;
радӧвӧй кӧ мекӧд вӧчас тадз жӧ, то сійӧ рискуйтӧ тюрьмаӧ веськалӧмӧн.
Но гӧрдитчыны тані вӧлі нинӧмӧн.
Нӧшта ыджыдджык правоясӧн ме водзын пӧльзуйтчыліс офицер: сійӧ кӧ менӧ нӧйтас, кӧть эськӧ и дзик нинӧмысь, дзик прӧстӧысь, то сылы весиг и выговор оз сетны, ме кӧ сійӧс кучка, кӧть и ог прӧстӧысь, то меным грӧзитӧ смертнӧй казнь.
Миян броненосеч вылӧ волывлісны тӧргӧвечьяс, сьӧд африканечьяс, вӧзйылісны открыткаяс, уна пӧлӧс фруктаяс, сеткаяс, пробкаысь вӧчӧм шлёмъяс.
Найӧ пасьтасьӧмаӧсь вӧлі уна ног — капюшонъяса туникъясӧ, чалмаясӧ, ӧткымынъяс фескаясӧ, уна рӧма курткаясӧ.
Важӧн нин муніс эскадраын сёрни, мый Рочму кӧсйӧ босьтны Чилиысь да Аргентинаысь сизим ыджыд бронированнӧй крейсер.
А ӧні кывсис сёрни, мый татшӧм ньӧбӧмыс вӧлӧма нин и лӧсьӧдӧма тайӧ суднояслы личнӧй состав.
Найӧлы колӧ паныдасьны миянкӧд Мадагаскар ді дорын, кытчӧ вайӧдас найӧс контр-адмирал Небогатов.
О, ставыс кӧ эськӧ тайӧ збыль вӧлі!
Менам нинӧм эз вӧв мупомсаяслы паныдаыс, и менам эз вӧв некутшӧм кӧсйӧм накӧд воюйтны.
И век жӧ ме зэв ёна страдайтлі, асланым эскадраысь быдсяма тырмытӧмторъяссӧ аддзӧмӧн.
Мекӧд дружитчис командирскӧй вестӧвӧй, матрос Назаров.
Тайӧ вӧлі том да шынитӧв олысь морт, устӧм, сьӧд синкыма, чужӧм вылас банйӧм да нежнӧй кучика.
Военнӧй служба янсӧдіс сійӧс муса гӧтырыскӧд, и ӧні став мӧвпъясыс сылӧн вӧліны сӧмын сы йылысь.
Гӧтырыс колис сиктӧ.
Ме сы пыдди сочиняйтлі гӧтырыслы письмӧяс, кодъясӧс сійӧ ыставліс рӧдинаӧ быд портсянь.
Аслас пӧдруга йылысь сійӧ вӧлі зэв бур мнениеа да сы йылысь висьтавліс пыр ёна радлӧмӧн:
— Окота кӧ верит, окота кӧ эн, но ме тэныд висьтала, мый сэтшӧм гӧтырыс некодлӧн абу.
Ме ассьым Настяӧс ог веж ни ӧти королева вылӧ.
Мый мичлун кузя, мый радейтчӧм кузя, мый овмӧс кузя — быдлаӧ нималана баба.
Вӧвлывлі, чеччас асывнад водзысь-водз.
Пач ломтас.
А ме койка вылын тупляся, притворитча, быттьӧ узя.
Сійӧ локтас ме дорӧ гусьӧникӧн, окыштас да бӧр пач дорӧ.
Асыв чӧжӧн кызьысь кымын тадзи вӧчас.
Эк, вокӧ, и радейтчӧм миян вӧлі!
Ми сочиняйтім Настялы кузь посланиеяс, обязательнӧ лирикаӧн.
И кымын кыпыдджыка ме лэдзлі сэтчӧ стильсӧ, кымын сентиментальнӧйджык найӧ вӧліны, сымын ёнджыка сьӧлӧм вылас волісны Назаровлы.
Танжерсянь сідз жӧ гижим сылы.
Ми пукалім калидорын, кӧні вӧліны менам кладӧвӧйяс кос прӧдуктаяслы.
Бок вылас пӧрӧдӧм ящик вылӧ бумага вольсалӧм бӧрын, ме гижи:
«Муса Настукӧй, менам мича гӧтырӧй!
Кутшӧм ылын ме тэсянь!
Миян эскадра сулалӧ Африкаын, кӧні ӧні шоныд, кыдзи миянын овлӧ гожӧмын, и кӧні олӧны са кодь сьӧд йӧз.
Но некутшӧм ылна оз янсӧд миянӧс тэкӧд: сьӧлӧмӧн ме век лэбзя тэ дорӧ, кыдзи тэрыб бордъяса чикыш.
Ме лун и вой казьтывла тэнсьыд лӧз синъястӧ, кодъяс дзирдалӧны, кыдзи тувсовъя енэж, да тэнсьыд ма кодь чӧскыд окалӧмъястӧ.
Ӧні пӧльтӧ кокньыдик да шоныд тӧв, и нырвизьсӧ сійӧ кутӧ миян Рочму вылӧ.
Мед сійӧ ваяс тэныд менам шогсян морӧсысь лолалӧмсӧ да менам мусмӧм сьӧлӧмлысь тіпкӧмсӧ».
Татшӧм сямӧн и водзӧ гижсьыліс письмӧ.
Ме лыдди сійӧс гораа да юалі:
— Но кутшӧмджык?
— Бур.
Лӧсьыда артмӧ.
Тэ сӧмын со мый нӧшта содты: кор ме бӧр воа рӧдинаӧ, сэк миян чужас пи.
И ме водзӧ гижлі:
«Ме век жӧ эска, менам мусаӧй, мый воас сійӧ шуда кадыс, кор ми бара аддзысям да бара топыда кутлам да окыштам мӧда-мӧднымӧс.
Природалӧн законыс пӧрас олӧмӧ.
А сэсся миян керкаын кӧлӧкӧльчикӧн кутас триньӧдны ичӧтик кагалӧн гӧлӧсыс.
Тайӧ быть лоас пи, сэтшӧм жӧ лӧз синъяса, кутшӧм тэ...»
Помалім тадзи:
«Но вермас лоны, мый враглӧн снарядъясыс вӧйтасны миянлысь корабльнымӧс.
Эн вунӧд, мый кулігӧн ме кута дугдывтӧг шуавны тэнсьыд нимтӧ.
А кор менам страдайтысь морӧсӧй тырас ваӧн и ме ог вермы шуны ни ӧти кыв, сэки ме ӧти сьӧлӧмӧн горӧда став мир пасьтаыс кывмӧн: прӧщай, менам муса Настя...»
Назаровлӧн, помсӧ кывзӧм бӧрын, весиг синваыс петіс.
— Вот тайӧ бура крукыштӧмыд!
Ӧні, мыйӧн пӧлучитас письмӧсӧ, дзонь вежон чӧж кутас бӧрдны.
И ни ӧти мужичӧй сы дорӧ эн матыстчы.
Верст сайӧ оз сибӧд.
Но, вокӧ, аттьӧ тэныд.
Сійӧ виччысьӧмӧн бура пуктіс письмӧсӧ конвертӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Ме важӧн нин кӧсйылі висьтавны тэныд ӧти делӧ йылысь, да пыр на нюжӧдчылі.
Ӧд тэ бӧрся кыйӧдчӧны.
Ме вывті шемӧсми татшӧм юӧрысь.
— А тэ кытысь тӧдан?
— Значит, тӧда, висьтала кӧ.
Кор ми вӧлім Кронштадтынӧсь на, судно вылӧ воис бумага, сэтшӧм ыджыд пакет, а сы вылын сургучнӧй вит печат: нёльыс пельӧсъясас, а ӧти шӧрас.
Командир, мыйӧн сӧмын лыддис тайӧ бумагаяссӧ, пырысь-пыр жӧ ӧзйис да тшӧктіс меным корны старшӧй офицерӧс.
Найӧ кольччисны командирскӧй каютаӧ.
А мем интереснӧ лои тӧдны, кутшӧм тайӧ гусятор налӧн.
Ме кывзыси.
Тэ йылысь сёрнитісны.
Командир тшӧктіс старшӧйлы сувтӧдны тэ бӧрся гуся надзор.
Сэсся командир ордысь пызансьыс ме аддзи бумага да ачым лыдди — сійӧ жандармскӧй управлениесянь.
Артмӧ, мый тэ политическӧй...
— А коді ме бӧрся кыйӧдӧ?
— Ог тӧд, кодӧс сувтӧдісны.
Такӧд тшӧтш ме юалі вестӧвӧйлысь инженер Васильев йылысь.
— Таысь бурджык офицер некод абу.
Сійӧ век сулалӧ командаӧс дорйӧм вӧсна.
Ӧткымын офицеръяс шуӧны, мый колӧ ёнджыка наказывайтны, а сійӧ налы паныд мунӧ.
Ёна вензьывлӧ.
И доказывайтӧ, мый найӧс ёнджыка колӧ велӧдны.
А сыкӧд пыр ӧти кыв вылын сулалӧ лейтенант Гирс.
Башка тайӧ Васильевыд.
Сійӧ любӧй офицерӧс венас.
Торйӧдчигӧн, ме аттьӧалі Назаровӧс.
Менам положениеын сійӧ меным вермас ёна згӧдитчыны.
Кыдзи жӧ, мыйла менӧ лэдзисны сарскӧй смотр вылӧ?
Кодыскӧ ӧтиыс: либӧ ноксигас начальство вунӧдіс ме йылысь, либӧ эз зэв ыджыд тӧдчанлун сет жандармскӧй бумагаторлы.
Миян эскадра дорӧ ӧтувтчисны нӧшта кык судно: плавайтысь госпиталь «Кутш», кодӧс краситӧма дзоньнас еджыдӧн, трубаяс вылас гӧрд крестъяса гӧрд крест флаг улын, да французскӧй пароход-рефрижератор «<spa>Esperance</spa>» коді аслас трюмъясас нуис миянлы вылӧ лӧсьӧдӧм кынтӧм яйлысь ыджыд запас.
Октябр 23-ӧд лунӧ флагманскӧй корабльсянь воис распоряжение лэптыны якӧръяс.
V
abu
Пуксисны мича лунъяс.
Енэжса кельыдлӧз веер улын пӧльтіс пӧпутнӧй пассат.
Атлантическӧй океанлӧн ваясыс сукмисны лӧзалӧмӧн, и сы вывті эскадра бӧрсянь быгыльтчисны еджыд, льӧмпу дзоридз кодь гребеньяса гыяс.
На пӧвстын ышнитлӧмӧн пӧся гартчисны шонді югӧръяс.
Гӧгӧр вӧлі помтӧм ва да тыртӧмин.
Кык кильватернӧй колоннаӧ стрӧитчӧмӧн миян эскадра ӧткӧн лэччис лунвыв широтаяслань.
Веськыдвывса колоннанас юрнуӧдліс флагманскӧй броненосеч «Суворов».
Сы бӧрся, ӧта-мӧдсяньыс кык кабельтовӧй ылна костъясӧн, мунісны: «Александр III», «Бородино», «Орел» да «Ослябя».
Плавайтысь мастерскӧй «Камчатка» нуӧдіс шуйгавывса колоннасӧ, кӧні вӧліны транспортъяс: «Анадырь», «Метеор», «Корея» да «Малайя».
Эскадра бӧрын, клин стройын, мунісны крейсеръяс: «Адмирал Нахимов», «Аврора» да «Дмитрий Донской», код вылын лэптіс ассьыс флагсӧ контр-адмирал Энквист.
Эскадра бӧрвылын, ӧкмыс-дас кабельтовӧй ылнаын, вӧтчис госпитальнӧй пароход «Орел».
Туй вылын миянлы дзик ньӧти эз паныдасьлыны суднояс.
Сӧмын мукӧддырйи ылын горизонтас тыдовтчывлісны английскӧй крейсеръяс, кодъяс пыр на кыйӧдчисны миян бӧрся.
Но и найӧ вошины, кор ми матыстчим Канарскӧй діяс параллельлань.
Рытъясын шонді дзебсьывліс водз — квайт часын кымын.
Сылы смена вылӧ, паськыдінъяссӧ чимгӧрд югӧръясӧн вевттиг, паськӧдчыліс бордъя кыа.
Но сійӧ, кыдз век овлӧ тропикъясын, ӧдйӧ чинліс ыджданас, чусмӧмӧн, быттьӧ Америкалань лэбзигтыр.
И сэки мерайтны позьтӧм енэж пыдӧсын ломзьылісны гырысь да яръюгыд кодзувъяс.
Океан эз отражайтлы найӧс, аслас сокровищеясӧн енэжкӧд соперничайтӧмӧн, тӧлӧн да миян корабльясӧн путкылялӧм гыалысь веркӧсыс дзирдаліс лӧзов-турунвиж бикиньяс бисерӧн.
Позьӧ вӧлі дзонь часъясӧн, мудзтӧг, любуйтчыны и зэв ыджыд миръясӧн, кодъяс пӧртмасисны выліын, и лыдтӧм-помтӧм посньыдик существоясӧн, кодъяс фосфор моз дзирдалісны ваын.
Вуджим тропик Рака.
Жарыс содіс лунысь лунӧ.
Енэжыс кельдӧдіс.
Сынӧдыс сэтшӧма вӧлі тырӧма ва пӧсь испарениеясӧн, кыдз быттьӧ ми вӧлім жара ломтӧм пывсянын.
Йӧзыс уджалісны пӧсялӧмысь кӧтасьӧм паськӧмъясӧн, быттьӧ дзик на ӧні вӧлісны зэр улын.
Ӧткымын матросъяс, курткаяссӧ пӧрччӧм бӧрын, ветлісны нательнӧй сеткаяс кежысь, кодъясӧн заптысисны Танжерын.
Выліса палуба вылын вӧлі вӧчӧма душъяс.
Ставныс кутісны киськасьны борт сайса ваӧн.
Сӧмын туйын ми тӧдмалім, мый миян эскадра нырвизьсӧ кутӧ французскӧй колония Сенегамбияӧ, коді вӧлі Африкаса рытыввыв вадорын, портӧвӧй карӧ Дакорӧ.
Инженер Васильев водзӧ кутіс сетавлыны мем небӧгъяс, но пыр сэтшӧмъясӧс, кодъясын петкӧдлыссьӧ асланыс независимость вӧсна увтыртӧмъяслӧн тышыс: Джиованиолилысь «Спартак», Ежлысь «<rus>На рассвете</rus>».
Ме найӧс лыддьылі водзджык, но бара эг висьтав сылы тайӧс.
Менӧ пыр мучитліс юалӧм: мыйла сійӧ меным бӧрйӧ татшӧм литературасӧ?
А кор сійӧ меным сетіс Гралысь «<rus>Марсельцы</rus>», кӧні гижсьӧ французскӧй революция кадся олӧм, ме шуи:
— Ме сійӧс лыддьылі нин, <rus>ваше благородие</rus>.
Сійӧ спокойнӧя вочавидзис, медводдзаысь на ме дорӧ «ті» вылӧ шыасьӧмӧн:
— Бур торсӧ оз мешайт тіянлы нӧшта ӧтчыд видзӧдлыны.
Сэсся, верманныд сетны лыддьыны аслад ёртъясыдлы.
Меным лои гӧгӧрвоана, мый Васильевлӧн ми вок кодьяс дорӧ эм подходлӧн аслыссяма система — система, кодӧс нуӧдӧны и мукӧд революционеръяс.
Но век жӧ сійӧ пельпомъяс вылын дзирдалысь эзысь погонъясыс эз дугдывны менсьым сьӧлӧмӧс гудрӧдлӧмысь.
Кӧнкӧ пыдын морӧсын век на нӧшта кольліс эскытӧм вуджӧр.
Друг сійӧ менсьым юаліс:
— Ті тюрьмаын пукавлінныд?
Ме ныр пыр нускӧмӧн неокота пырысь вочавидзи:
— Дзик сідз.
— Политика вӧсна?
— Дзик сідз.
Васильев меліа нюммуніс меным, а сэки и ме смелми да, сылы веськыда синмас видзӧдӧмӧн, юалі:
— Старшӧй офицерсянь тӧдмалінныд та йылысь, <rus>ваше благородие</rus>?
Сійӧ гогнитіс юрнас.
— Кутшӧм жӧ мнениеыс ме йылысь старшӧйлӧн?
— Зэв бур.
Медводз колӧ шуны сійӧ абу заядлӧй консерваторъяс пӧвстысь.
А сэсся сійӧ тырвыйӧ эскӧ, мый ті шедінныд кутшӧмкӧ историяӧ гӧгӧрвотӧм вӧснаыд.
Ме висьтаси:
— Ӧтитор сӧмын меным спокой оз сет: ог тӧд, кодӧс сувтӧдӧма матросъяс пӧвстысь ме бӧрся кыйӧдчыны.
— Да, тӧдмавны, кытчӧ пуктӧма нальксӧ, тайӧ лоӧ — некор не шедны сэтчӧ.
Ме муні Васильев дорысь радлана чувствоӧн, мый и офицеръяс пӧвстын менам эм матыса морт.
Быд праздникӧ корабль вылын служитісны ӧбедня.
Та могысь ставӧн чукӧртчылісны олан палуба вылӧ, кӧні лӧсьӧдлісны походнӧй вичко иконостасӧн, вӧлтарӧн. подсвечникъясӧн.
И тайӧ здукӧ асывсяньыс, флаг лэптӧм бӧрын, вахтаса начальник сетіс распоряжение:
— Командалы богослужение вылӧ!
Мӧдісны свиститны капралъяслӧн дудкаясыс, да быд палуба вывті, вахтаса начальниклысь распоряжениесӧ уна ногӧн мӧдпӧв шуалігтыр, кылісны тшӧктана кывъяс фельдфебельяслӧн да дежурнӧйяслӧн.
Матросъяслы медся дӧзмана делӧӧн вӧлі — сійӧ сулавны вичкоын.
Найӧ вӧлі заводитасны шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, дзебсясьны аддзытӧм местаясӧ да отделениеясӧ, быттьӧ щельӧ тӧрӧканъяс, кор найӧс тӧдлытӧг другысь югдӧдасны биӧн.
А унтеръяс вӧтлалӧны вӧлі найӧс горзӧмӧн да зыкӧн, пиньясас сеталӧмӧн да медся лёк ёрччан кывъясӧн — кристосӧс, богородицаӧс, вӧлтарӧс, воздвижение крестӧс сэтчӧ гудралӧмӧн.
Офицеръяс тайӧс кывлісны и паныд нинӧм эз шулыны.
Артмыліс мыйкӧ религия вылын мӧвпыштны позьтӧмтор, сэтшӧм издевайтчӧм, кодысь омӧльджыксӧ оз вермы мӧвпыштны ни ӧти безбожник.
Медбӧрти команда джынсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вӧтлісны вичкоӧ.
Начальство сулаліс медводзын командир да старшӧй офицер юрнуӧдӧм улын.
Заводитчис обедня.
Дяк пыдди да сьылысьяс пыдди вӧліны матросъяс пӧвстысь.
Служба нуӧдіс судновывса поп отец Паисий.
Коньӧркодь да комическӧй вӧлі миян духовнӧй отецлӧн фигураыс.
Александро-Невскӧй лавраысь иеромонах, сійӧ веськаліс походӧ да война вылӧ игумен да монашескӧй братия бӧрйӧм серти.
Корпусыс сылӧн вӧлі мышкыра, тшӧтшыд пельпомъяса, гӧгрӧс чурвидзысь рушкуа, быттьӧ сійӧ ряса улас новлӧдліс нянь кӧрыш.
Чужӧмыс лёллялӧ яйӧн, быдмӧма рыжӧй дзугсьӧм тошкӧн; гудыр синъясыс видзӧдісны став вылас черимоз вӧрзьывтӧг.
Сійӧ, тыдалӧ, шоча мыссьывліс юрсӧ, но сы пыдди частӧ мавтліс сук рыжӧй юрсисӧ лампаднӧй либӧ сливочнӧй выйӧн, сы вӧсна сы дінысь ӧвтіс сісь дук.
Оз позь вӧлі не шензьыны, кыдзи тайӧс офицеръяс вермисны терпитны сылысь кают-компаниеӧ волывлӧмсӧ да ӧтлаын сыкӧд ӧтувъя ӧти пызан сайын сёйӧмсӧ.
Ньӧти абу образованнӧй поп, сыкӧд тшӧтш нӧшта природасяньыс вӧлі йӧй нисьӧ прӧсуж.
Сёрнитліс сійӧ кывъяссӧ гӧгӧрвоны позьтӧм сёрниӧн, коді петӧ сійӧ горшысь оръясьлӧмӧн, быттьӧ сійӧ мырдӧн йӧткавліс быд кыв.
Кажитчис, сійӧс корабль вылӧ назначитӧмаӧсь абу вичко служба нуӧдӧм вылӧ, а кают-компаниеса томйӧзлы да став командалы серам вылӧ.
Медся курыд минутъясыс сылӧн вӧліны, кор матросъяс шыасьлывлісны сы дорӧ кутшӧмкӧ юалӧмӧн:
— Батюшко, мый вӧсна Лев Толстойӧс чӧвтісны вичкоысь?
Отец Паисий заводитліс пӧльтчыны, быттьӧ сы вылӧ пуктісны груз тыра додь:
— Сы вӧсна... но, кыдз сійӧ... сійӧ... кыдз сійӧ — еретник.
— А мый сійӧ лоӧ еретникыс?
— Сійӧ... но, кыдз сійӧ... значит... вообще...
— Батюшко, а мый лоӧ «аллилуйяыс»?
— Батюшко, а мый лоӧ «паки, пакиыс»?
Поп вешкыраліс дрӧжжитысь паръяссӧ да, мыйкӧ бормочитігтырйи, дзикӧдз весасьліс матросъясӧн ёна сералӧм улын.
Ставсьыс ёна сійӧс дӧзмӧдліс кочегар Бакланов.
Ӧтчыд найӧ паныдасисны шкафут вылын.
Кочегар аслас из шом бусӧн сьӧдасьӧм чужӧм вылас христианскӧй смирение петкӧдлӧмӧн, мудера-меліа заводитіс сёрнитны:
— Со, батюшко, кыдз миянлы лоӧ уджавны преисподнеад.
Ме лои африканец кодь.
— Да, да, вернӧ, — сӧгласитчис поп. — Ен вӧля кузя быд мортлы колӧ аслыс перйыны нянь чужӧмсьыс пӧсь кисьтӧмӧн.
— Тайӧ, батюшко, оз быдӧнлы лӧсяв.
Ӧтияс пӧсялӧны сӧмын жарысь, мукӧдъяс — уджалӧмысь.
Но ме мӧдтор йылысь кӧсъя висьтавны.
Аддзылінныд ті негръясӧс?
— Но, кыдз жӧ — пӧттӧдз видзӧді на вылӧ.
Страшнӧй йӧз.
Ставныс сьӧдӧсь.
Настоящӧй дикарьяс.
— А вермасны найӧ кулӧм бӧрас пырны сарство небеснӧйӧ?
— Некыдз оз вермыны.
Найӧ идолъяслы юрбитӧны.
А писаниеын шуӧма... но, кыдз сійӧ... сӧмын православнӧйяс вермӧны пырны сарство небеснӧйӧ.
— Но ті кӧ эськӧн чужинныд негръяс семьяын, то тіянлы эськӧн сідз жӧ ковмис лоны дикарӧн.
И юрбитінныд эськӧ ті найӧ енъяслы.
Сідзкӧ, рай пыддиыд ті веськалінныд эськӧ би гееннаӧ.
Абу ӧмӧй тадз?
Поп гыжъялыштіс рыжӧй тошсӧ да зэвтчӧмӧн букыштіс кымӧссӧ.
— Тэ мыйкӧ мудренӧйӧс висьталан.
— Негръяс ӧмӧй мыжаӧсь, мый найӧ Африкаын чужлісны.
И позьӧ ӧмӧй мыжавны найӧс сыын, мый найӧ копрасьӧны асланыс енъяслы?
Гашкӧ, найӧ некор на весиг эз и кывлыны православнӧй религия йылысь?
Мый вӧсна нӧ енмыс найӧс кутас казнитны?
Артмӧ, мый сійӧ ньӧти абу бур сьӧлӧма, а мӧдарӧ, лёк палач.
— Молодец Бакланов!
Сюся итогсӧ вӧчин! — серӧктісны матросъяс.
Отец Паисий медбӧрти гӧгӧрвоис, кытчӧ вайӧдӧ сыкӧд сёрнитысьлӧн речыс, да чошкӧдчис:
— Кыдз тэнад овыд, богохульник?
— Йӧктысь свистун, батюшко.
Поп котӧртіс старшӧй офицер дорӧ доносӧн.
Бакланов тэрмасьтӧг лэччис трап кузя уліӧ.
Начальство мыйлакӧ эз примит некутшӧм мераяс мыжаӧс корсьӧм могысь.
Кыдзи и мукӧд праздникъясӧ, сідзи и ӧні ме сулалі вичкоын, кывзі ӧбедня да унатор вылӧ дивуйтчи.
Мыйкӧ лӧсявтӧмтор муніс ме водзын.
Поп вичко службасӧ эз тӧд, тшӧкыда торксявліс, сэки сылы отсӧг вылӧ петавліс матрос-дяк, сьӧд синма пельк морт.
Виччысьтӧг, кор поп лад вылӧ воас да сетас колана гӧлӧс, сійӧ хоркӧд ӧттшӧтш заводитліс сьывны песнопение.
А сійӧ каднас отец Паисий, начальстволы угодитны кӧсйӧмӧн, дугдывтӧг чадитліс кадилӧӧн веськыда командирлы да старшӧй офицерлы нырас, а найӧ эз тӧдны, кытчӧ воштысьны син сёян ладан тшынысь, бергӧдчывлісны мӧдарӧ, чукрасисны, мукӧддырйи несъялісны.
Вичкоын вӧлі жар.
Ме кывзі ӧбедня да мӧвпалі: кодлы да мыйла колӧ тайӧ комедияыс?
Офицеръяс кыдз образованнӧй йӧз эз эскыны тайӧ став чепухаас.
Меным тӧдса вӧлі, мый найӧ асьныс кают-компаниеын тешитчылісны поп вылын.
А ӧні найӧ вӧрзьывтӧг веськыда сулалісны вӧлтар водзын да юрбитісны сӧмын сы понда, медым петкӧдлыны командалы пример.
Эгӧ вермӧй и ми эскыны сыӧ, мый быттьӧкӧ няйт, тойӧсь, дука, вежӧртӧм морт пырыс, коді вӧччӧма дзирдалан ризіӧ, воӧ миян вылӧ енлӧн бурлуныс.
Вичкоӧ миянӧс вайисны кызмырдӧн, кучкалӧмӧн, матьӧн ёрччӧмӧн, кыдзи вӧтлывлӧны карта вылӧ кывзысьтӧм скӧтӧс.
А колӧ кӧ нин вӧлі пемдӧдны командалысь юрсӧ да на пӧвстын кутны енлы эскӧмлысь дух, то эз ӧмӧй высшӧй власьтыс вермы думыштны мыйкӧ мӧдтор вежӧраджыкӧс?
Ӧбедня помасис.
Матросъяс ӧта-мӧд бӧрся кайисны вевдорса палуба вылӧ.
Вичко ӧдйӧ тыртӧммис.
Боцман Воеводинкӧд паныдасигӧн, ме юалі сылысь:
— Но, кутшӧма тэныд кажитчӧ миян батюшконым?
Сійӧ вашнитіс пель водзӧ:
— Абу поп, а кутшӧмкӧ протоплазма.
Рытнас сійӧ жӧ матросъясыс, бак вылӧ чукӧртчӧм бӧрын, кутасны сьӧлӧмсяньыс кывзыны попъяс йылысь, попаддяяс да поп нывъяс йылысь медся няйт анекдотъяс.
Эскадра миян муніс водзлань, экваторлань, океанса ылі местаяслань.
Квайтӧд лун коли, кыдз ми петім Танжерсянь.
Колӧ шуны, сэтчӧ ми ас йылысь колим лёк паметь: транспорт «Анадырь», якӧрсӧ лэптігӧн, крукаліс лапанас телеграфнӧй кабельсӧ.
Адмирал Рожественский, нинӧм мӧдтор думайттӧг, прикажитіс орӧдны кабельсӧ.
Танжерса да став крайса олысьясыс колисны телеграфӧн йитчытӧг.
Кодъяс пыдди ӧні найӧ пуктӧны миянӧс?
Енэж пасьтала разалісны шочиник кымӧръяс да, ва веркӧс вылӧ вуджӧръяссӧ уськӧдӧмӧн, кывтісны миянкӧд ӧти нырвизьӧн, быттьӧ колльӧдісны эскадраӧс.
Пассатлӧн выныс неуна слабмис.
Испарениеясӧн тырӧм сынӧдыс воштіс водзджыкся пырыс тыдалӧмсӧ, вушйылісны и пышнӧй паськӧмъясыс океанлӧн.
Корабль вылын лоліс пыр ӧтарӧ жарджык.
Войнас чинтім машинаысь оборот лыдсӧ, медым пырны тӧдтӧм портӧ лунся югыд дырйи.
Ми боцман Воеводинкӧд сулалім бак вылын, дзик корабль нырас, да видзӧдім борт сайӧ, любуйтчим, кыдзи дзирдалӧ форштевеньӧн бергӧдлан ваыс.
Миян дорын лои стрӧевӧй унтер-офицер Синельников.
— Войыс кутшӧм пемыд, — шуис сійӧ пыр видчӧм вӧсна оръясяна гӧлӧсӧн.
— Да, тэ стӧча висьталін, — сералӧм пырысь вочавидзи ме.
Тайӧ кузь чужӧма, быльӧдӧм синъяса, каньлӧн кодь шоч усъяса ёнысь-ён унтерыс важӧн нин вӧлі менам подозрение улын.
Кымынысь сійӧ зырӧдліс ме дорӧ да мыйкӧ тӧдмавны кӧсйӧмӧн панліс мекӧд сёрни.
Сійӧс интересуйтіс, мый вӧсна ми воюйтам да коді вермас лоан морскӧй тышын.
Мукӧддырйи менсьым корлывліс лыддьыны небӧгъяс.
Медся ёна менӧ виччысьӧмӧ вайӧдліс, мый сійӧ ме дырйи заводитліс видны начальствоӧс сійӧ несправедливостьысь да чорыдлунсьыс, кор сэки мем тӧдса вӧлі, мый дзик сійӧ кулакъясысь медся ёна ставсьыс сюрлывліс том матросъяслы.
Корабльяс кутісны мигайтны Степановлӧн гӧрд да еджыд пӧнаръясӧн.
— Окота эськӧн тӧдмавны, мый йылысь найӧ сёрнитӧны, — шуис Синельников, ме дорӧ шыасьӧмӧн.
— А тэ юав вахтеннӧй начальниклысь.
— Да ӧд тайӧс ме сӧмын сідзи шуи.
А збыльвылас кутшӧм чӧртла меным ковмисны став биясыс — и гӧрдъясыс и еджыдъясыс.
Гажтӧм мыйкӧ.
Сійӧ сулалыштіс недыр да муніс.
Боцман Воеводин шуис:
— Абу бур морт сійӧ, тайӧ Синельниковыс.
— Мыйӧн?
— Кывйыс кузь.
Инӧ честьӧ уськӧдчӧ, медым сійӧс регыдджык боцманӧ вуджӧдісны.
Ме кӧсйи юавны Синельников йылысь подробнӧйджыка, но Воеводин шуис:
— Но, кад узьны.
Бур вой.
Менам колис впечатление, мый боцман мыйкӧ тӧдӧ ме йылысь да кӧсйис менӧ ӧлӧдны, мед ме виччысьӧмӧн кутчыси унтерысь.
Асывнас шуйгавывсянь тыдовтчисны ляпкыдик вадоръяс.
Кыдзи и пыр плавание бӧрын, ставӧн видзӧдісны му вылӧ радлӧмӧн, кӧть и нинӧм эз аддзыны рудов да векньыдик полоса кындзи.
Сэсся водзвылын кутіс тӧдчыны Зеленӧй мыс — Африкалӧн медся рытыввыв помыс.
Эскадра кытшовтіс мыссӧ, и миян водзын полуостров лунвыв бокас тыдовтчис неыджыд кар Дакар, сӧстӧминик, еджыд зданиеяса, пальмаяс да олеандръяс сад пытшкын.
Шыбытім якӧр рейд вылӧ, стӧчджыка, материк да Шог ді костса вискӧ.
Тані миянӧс виччысисны из шом тыра дас ӧтик немецкӧй пароход «<spa>Esperance</spa>» пароход — рефрижератор, коді ордйис эскадраӧс, да Брестысь воӧм буксир «Русь» (вӧвлӧм «Роланд»).
«Кутш» типа броненосечьяс вылын кольліс ломтасыс нёльсё тоннаӧн.
Адмирал тшӧктіс на вылӧ примитны содтӧд Дакарын нӧшта сюрс да сизимсё тоннаӧн быдӧнлы.
Миян из шом гуясӧ вермис тӧрны сӧмын сюрс да сё тоннаӧн.
Сідзкӧ, мукӧд шомсӧ ковмас сюявны штабса инструкцияын индӧм корабльса разнӧй местаясӧ.
Старшӧй офицер Сидоров, та йылысь кывлӧм бӧрын, кутчысис повзьӧмысла аслас дзормӧм юрӧ:
— Мый кутам вӧчны?!
Ӧд тайӧ вӧвлытӧм случай, медым тадзи тыртны броненосечӧс из шомӧн.
Но кыдз жӧ ме верма сэсся кутны сӧстӧмлунсӧ корабль вылын?
Лейтенант Славинский, тайӧ век ӧтмоза асьсӧ кутысь морт, лӧня шуис та вылӧ:
— Заводитчӧ из шомӧн кутшӧмкӧ дурӧм.
Водзӧвылӧ, мем кажитчӧ, нӧшта лёкджык лоас.
Меставывса французскӧй власьтъяс первойсӧ лэдзисны миянлы из шом грузитны, а сэсся, мупомсаяс да англичана протестысь полӧмӧн, дугӧдісны.
Телеграфӧн юалім Парижлысь.
А сэк кості, вочакывсӧ виччысьтӧг, став суднояс кутчысисны уджӧ.
Уджалісны став личнӧй составыс, кодӧс вӧлі юкӧма кык смена вылӧ.
Тайӧ вӧлі первойя грузитчӧм страшнӧй тропическӧй жар дырйи.
Весиг войнас температураыс эз усьлы кызь градусысь улӧджык Реомюр серти.
А луннас жарыс кайліс сэтчӧдз, мый ми асьнымӧс ставным чувствуйтлім, кыдзи пачын.
Медся ёна дӧнзьыліс налы, кодъяслы пай вылас уси лэччыны пришвартуйтчӧм пароход трюмъясӧ либӧ броненосеч из шом гуясӧ.
Сэні матросъяс уджалісны пасьтӧгыс.
Медым не пӧдны из шом бусысь, ӧтияс пиньясас кутісны пакля, мӧдъяс кӧртавлісны ассьыныс вомнысӧ да нырнысӧ ветьӧкӧн.
Тайӧ мучитчана пыткаыс нюжаліс суткиӧн-джынйӧнӧдз.
Овлывліс, мый ӧткымынъяс эз вермыны терпитны вывті сьӧкыд уджсӧ да тропическӧй сотан жарсӧ да усины кок йывсьыныс, быттьӧ кулӧм мортъяс.
Найӧс петкӧдлісны душ улӧ, пальӧдлісны да, неуна шойччыштны сетӧм бӧрын, бара сувтӧдлісны удж вылӧ.
Ӧткымынъясӧс кватитіс солнечнӧй удар, но, шуд вылӧ, эз кулана выйӧдз.
Миянлы союзнӧй Франция юркарысь медбӧрын воис вочакыв, коді категорическӧя дугӧдӧ нуӧдны кӧть кутшӧмкӧ да пӧлӧс грузитчӧм территориальнӧй ваяс пределъясын.
Но вӧлі нин сёр.
Став корабльяс тырисны ломтасӧн.
Штаб индӧдъяс серти, миян броненосеч вылын вӧлі тыртӧма из шомӧн броневӧй палуба, песласянін да косьтысянін, батарейнӧй палуба, нырладорса да бӧжладорса миннӧй аппаратъяслӧн отделениеяс, кӧні шомсӧ пуктавлісны сӧмын мешӧкъясӧ, а сэсся тэчлісны сійӧс юг вылӧ, кодӧс водзвыв потшлісны пӧвъясысь лӧсьӧдӧм заборӧн.
Судноясӧс вайӧдісны порядокӧ.
Сетісны йӧзлы неуна шойччыштны.
Эскадра бара мӧдӧдчис туйӧ.
VI
abu
Миян корабльяс ӧткодьӧсь лоины инасьтӧм, керка-картатӧм мортъяскӧд: некод эз кӧсйы сетны миянлы пристань.
Весиг союзнӧй Франция видзӧдліс миян вылӧ, кыдзи рӧзӧритчӧм родственникъяс вылӧ.
Тайӧ гӧгӧрвоӧдсьыліс сійӧн, мый мупомсаяскӧд тышкасигӧн ми терпитім ӧти поражение бӧрся мӧдӧс.
Став иностранечьяс гӧгӧрвоисны, мый сё ветымын миллион йӧза Рочмулӧн жугӧдны вермытӧм вынйӧрыс лои делӧ вылас бутафорияӧн.
abu
abu
abu
abu
Неунасӧ тані мыжа вӧлі и ачыс Рожественскийыс, сійӧн, мый коркӧ вештіс бокӧ миян походлысь дипломатическӧй лӧсьӧдчӧмсӧ.
Кыдз ми кутам водзӧвылӧ петны тайӧ асланым сьӧкыд положениеысь?
Водзын миян абу ни ӧти из шом станция, абу ни ӧти порт, кытчӧ эськӧн вермис пырны миян эскадра да лӧня грузитчыны.
Эскадра водзӧ нуӧдіс ассьыс странствуйтӧм, Габун вадоръяслань веськӧдчӧмӧн, Габуныс куйліс пӧшти дзик экватор дорас.
Поводдяыс бур вылӧ муніс миянлы.
Но быд лун вӧлісны эскадралӧн сувталӧмъяс ӧти либӧ мӧд судно вылын ичӧтик аварияяс лоӧм вӧсна.
Петіс стройысь броненосеч «Бородино» — улын давлениеа цилиндрса эксцентриклӧн бугельыс поті.
«Суворов» вылын рулевӧй машиналӧн электрическӧй приводыс торксис.
Мыйкӧ лоӧма «Камчаткакӧд», коді сигналӧн юӧртіс, мый сійӧ оз вермы веськӧдлыны.
Сувтлывлісны «Кутш» да «Аврора» — шоналісны холодильникъясыс.
Но медтшӧкыда ставсьыс овлісны жугалӧмъяс транспорт «Малайя» вывса механизмъясын, кодӧс медбӧрын пароход «Русь» кыскыны мӧдіс буксирӧн.
Кытчӧдз кутшӧмкӧ корабль вылын муніс пӧчинка, эскадраыс ставнас сулавліс места вылас да виччысьліс либӧ муніс водзлань ньӧжйӧник, мунан ӧдсӧ вит-квайт узелӧдз чинтӧмӧн.
Броненосеч пытшкын вӧлі жар да пӧдтана.
Команда вуджис узьны вылысса палуба вылӧ да бӧжса мостик вылӧ.
Команда бӧрся вӧтчисны и ӧткымын офицеръяс — найӧ, кодъяс эз повны войся ульруа сынӧдысь.
Тані войяснас вӧлі бур.
Куйлісны ставӧн пӧшти пасьтӧмӧсь, муртса тӧдчана шоныд тӧв лелькуйтіс найӧс.
Тропикса кодзувъяс, гырысьяс и посньыдикъяс, билӧн унапӧлӧс рӧмъясӧн дзирдалігтыр, кисьтісны миян вылӧ ассьыныс чӧв да лӧньӧдысь югыдсӧ.
Но узьны сюрліс этша: ни ӧти вой эз прӧйдитлы, медым ми кольлім практическӧй тревогатӧг.
Быд морт чепӧсйӧмӧн чеччыліс да тӧвзьыліс займитны, судноса расписание серти, ассьыс местасӧ.
Луннас йӧзсӧ мучитліс тропикса сотан жарыс.
Ӧбед кежлӧ шонді югӧръясыс усьлісны дзик веськыда, броненосечлысь кӧрта юкӧнъяссӧ сэтшӧмӧдз калитӧмӧн, мый на дорсянь ӧвтіс терпитны позьтӧм жарӧн.
Матросъяс ӧдйӧ кутісны омӧльтчыны.
Судно вывса быд лунся уджъяс да велӧдчӧмъяс кындзи, налы ковмыліс нӧшта, сьӧд буссӧ ньылалігтыр, кыскавны шомсӧ разнӧй местаясысь из шом гуясӧ.
Но век жӧ стрӧевӧйяслӧн положениеыс вӧлі бурджык кочегаръяс да машинистъяс дорысь.
Найӧ отделениеясын некутшӧм вентиляторъяс эз вермыны чинтыны жарсӧ кӧть эськӧн нелямын градусӧдз.
Тадз вӧлі машинаын уліас.
А вылынджык, индикаторнӧй площадкаяс вылын вӧлі нӧшта лёкджык: юр весьтын — пӧсь палуба, гӧгӧр — доналӧм трубопроводъяс, сепараторъяс.
Тані температураыс кайліс пӧшти ва пуан точкаӧдз.
Весиг маслӧыс пактавліс, став помещениесӧ тыртліс кыдз быттьӧ руӧн.
Эз кокньыдджык вӧв и кочегарскӧй отделениеясын.
Омӧль шом тӧдчымӧнъя сьӧктӧдліс бура кутны парсӧ, а котел лыдсӧ содтыны эз век позьлы.
Кочегаръяскӧд лолывлісны тепловӧй ударъяс.
Виана жар кындзи, став йӧзыс, кодъяс вӧліны топкаяс, котелъяс да машинаяс дорын, эз сулавны кисӧ лэдзӧмӧн, а уджалісны, вывті уна пӧсь кисьтӧмӧн да мудзӧмысла пошкигтыр, мӧд ногӧн броненосеч эз кут эськӧ мунны водзӧ.
Найӧ кайлісны вевдорӧ бледӧсь, виртӧмӧсь, тупӧй чужӧмъясаӧсь, сэтшӧм мудзӧсь, мый невӧляысь, на вылӧ видзӧдігӧн, сетлі аслым юалӧм: збыль ӧмӧй найӧ вермасны ас вывтіыс нуны тайӧ ставсӧ миян плавание помасьтӧдз?
Корабль вылын дисциплинаыс, кӧть офицеръяс да унтеръяс сійӧс быдсяма ног зілисны кутны, тӧдчымӧнъя усис.
Йӧз воисны сэтшӧм выйӧдз, кор карцер вылӧ кутісны видзӧдны дзик веськодь пырысь.
Сэні кӧть позьӧ вӧлі некымын лун шойччыштны.
Тайӧс тӧдвылӧ босьтісны ӧткымын офицеръяс да пондісны кутчысьӧмӧнджык обращайтчыны командакӧд, но тайӧс эз гӧгӧрволы мичман Воробейчик, коді важ мозыс лэптавліс нырсӧ да издевайтчыліс матросъяс вылын.
Ме дырйи лои ӧти сцена, коді чуть эз помась скандалӧн.
Кыдзкӧ ӧбед водзвылын ме сеталі командалы ром.
Выліса палуба вылын яндова дорӧ матросъяс сувталісны ӧчередьӧ.
Мичман Воробейчик, мостик вылысь лэччӧм бӧрын да кают-компаниеӧ муніг моз, прӧйдитӧ вӧлі миян дінті.
Друг сійӧ бергӧдчис да дзик нинӧмысь сетіс пӧщӧчина машинист Шмидтлы, медся ӧбидатӧм да рам мортлы.
— Мыйысь, <rus>ваше благородие</rus>? — повзьӧмӧн синъяссӧ паськӧдӧм бӧрын юаліс Шмидт.
— Да сідз.
Прӧстӧ окота лоис.
На вот тэныд нӧшта, этша кӧ! — да нюмъялӧмӧн кучкис машинистӧс нӧшта ӧтчыд.
Воробейчик пырысь-пыр жӧ гижис записка, кӧні приказывайтіс меным сетны сійӧ щӧт вылӧ кык чарка вина потерпевшӧйлы: ӧти чаркаӧн быд пӧщӧчинаысь.
Шмидт шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс.
Но сы пыдди зэв бура шуис кочегар Бакланов:
— Радейта ме, вокъяс, ассьым недӧй меринӧс.
Кӧть плетьӧн лупит сійӧс, кӧть сьӧкыд доддьӧ доддяв, — сӧмын ружтӧ а кыскӧ.
Мичман Воробейчик, пенснесӧ ныр вылас лӧсьӧдігмоз, чатӧртіс юрсӧ:
— Тайӧ тэ мый йылысь, няйтӧсь йӧй?
Бакланов воськовтіс водзлань да, кулаксӧ гӧрддзалігтыр, пинь пырыс гораа шуис:
— Вӧв йылысь, <rus>ваше благородие</rus>!
Синъясыс налӧн паныдасисны.
Мичман пыр жӧ гӧгӧрвоис ставсӧ.
Сійӧ вӧлі пельпом вылас дзирдалан погонъяса сӧстӧм еджыд кителя, а сы водзын лӧг петкӧдлана сулаліс, тшӧтшыд щӧканас вӧрӧдіг, квайт пудъя няйт кочегар, восьса морӧса, сувтса синъяса.
Став матросыс кутыштісны ловшынысӧ, виччысисны событие.
— Сійӧ жӧ, мися, — кельдӧдӧмӧн, вомгор улас шуис Воробейчик да тэрмасьӧмӧн восьлаліс кормалань.
Сы бӧрся кылісны гӧлӧсъяс:
— Вот мӧдӧдчис!
— Полӧ, мед эськӧ шыдыс эз кӧдзав.
Режественский приказ серти (138 №) быд лун кутшӧмкӧ да корабльлы колӧ вӧлі практика могысь веськӧдлыны либӧ дзик рультӧг, ӧти машинаясӧн, либӧ дзик электрическӧй приводӧн, либӧ ручнӧй штурвал отсӧгӧн, либӧ сійӧ жӧ главнӧй машинаясӧн, но руль дырйи, кодӧс крепитӧма борт вылас вит либӧ дас градуса положениеын веськыдвылӧ либӧ шуйгавылӧ.
Водзӧ висьтавсьыліс, мый судно вывса став офицеръяслы, некодӧс кольтӧг, колӧ кужны асланыс киӧн вӧчны став коланторсӧ рульӧн веськӧдлан ӧти способсянь мӧдӧ вуджигӧн.
Водзӧвылӧ тайӧ миянлы ёна сгӧдитчас — этша ӧмӧй кутшӧм случайяс вермасны лоны война вылын!
Но велавтӧгыд результатъясыс лоліны омӧльӧсь.
Ӧчереднӧй корабль вежнясис ӧтарӧ да мӧдарӧ, быттьӧ кодъюра морт.
Ӧтчыд весиг флагманскӧй броненосеч, стройысь петӧмӧн, чуть эз зурась миян «Кутшӧ».
Эскадра ставнас ӧтлаӧ чукӧртчис.
Позьӧ вӧлі сӧмын аслыд мӧвпыштлыны, мый тайӧ каднас вӧчис адмирал да кутшӧм зык мунліс «Суворов» вылын.
Мукӧддырйи луннас командуйтысь велӧдліс эскадраӧс ветлыны фронт стройӧн.
Та могысь став судноясыс стрӧитсьылісны ӧти визьӧ да мунлісны водзлань, кыдзи салдатъяслӧн взвод.
Но и тані эз вӧв веж петкӧдлана: мешайтліс суднояслӧн унапӧлӧс типыс да петкӧдчыліс практика абутӧмыс.
Эз кольлы сытӧг, медым кутшӧмкӧ да корабль эз петав линияысь.
«Суворов» мачтаяс вылын здукысь-здукӧ кыптывлісны командиръяслы выговор сеталан сигналъяс:
«Он кужӧ веськӧдлыны».
Медся ёна мыжа корабльлы адмирал приказывайтліс кутчысьны некымын часӧн «Суворов» веськыдвыв траверзын.
Тадзи вӧлі и броненосеч «Бородинокӧд», и миян «Кутшкӧд».
Инженер Васильев, татшӧм серпас вылӧ видзӧдӧмӧн, пасйис:
— Адмирал траверз вылӧ сюрны — тайӧ ӧтсяма сылы, кыдз мыжмӧм школьниклы сувтны пельӧсӧ.
Эскадра веськӧдчис асыввывлань Да ӧні муніс Гвинея куръяӧд.
Пырим штиль полосаӧ.
Некымын лун мысти лоам Габунынӧсь.
Кадысь-кадӧ ме куті аддзысьлывлыны Васильевкӧд, сёрнитны сыкӧд да босьтавны сылысь небӧгъяс.
Медся ёна ме интересуйтчы военно-морскӧй литератураӧн.
Ӧд ми мунам вӧлі война вылӧ.
А тайӧ вӧлі сэтшӧм событие, коді морт пай вылӧ усьлӧ ӧтчыд нэм чӧжнас.
Окота вӧлі ӧдйӧджык гӧгӧрвоны миян эскадралысь боевӧй подготовкасӧ да бурджыка гӧгӧрвоны аслыд водзӧ лоанасӧ — морскӧй тышсӧ.
Горша ме босьтлі ставсӧ, мый мунліс эскадраын да миян корабль вылын, мый кывсьыліс меӧдз миян офицеръяссянь да мый лыддьывлі небӧгъясысь, и ассьым став впечатлениеясӧс пасъялі дневникӧ.
Регыд менам лои гижӧма кык кыз тетрадь нин.
Сійӧ случайясын, кор ме водзын сувтліс гӧгӧрвотӧм юалӧм, ме век верми тӧдмалӧм могысь шыасьны Васильев дорӧ.
Сы кындзи, миян судно вылын вӧлӧма нӧшта ӧти зэв бур офицер тайӧ младшӧй артиллерист, лейтенант Гирс.
Кузь тушаа, кузьмӧс энергичнӧй чужӧма, кӧсичаяссяньыс лэччысь бакенбардъяса, ыджыд рудов синъясыслӧн ёсь видзӧдласа, пыр быдлаті зэлӧдӧма, сійӧ петкӧдліс стрӧг начальниклысь впечатление.
Но ми бура тӧдлім, мый тайӧ вӧлі шоча овлысь бур сьӧлӧма морт да честнӧй офицер, коді бура видзӧдліс аслас подчиненнӧйяс вылӧ.
Сэтшӧм часъясын, кор эз вӧв служба. сійӧ сёрнитліс матросъяскӧд прӧстӧя.
Сы ордысь ме сідз жӧ куті босьтлывлыны небӧгъяс да вермылі шыасьлыны сы дорӧ быд пӧлӧс справкаясӧн корабль частьяс кузя, артиллерия, эскадра, морскӧй тышъяс кузя.
Ме зэв этша узьлі — суткинас куим-нёль часысь эг унджык.
Ковмыліс ноксьыны аслам баталерскӧй обязанностьясӧн: лӧсьӧдавны жалӧванье сеталӧм вылӧ ведомостьяс, сетавны камбузӧ прӧдуктаяс, нуны денежнӧй да провизионнӧй отчётность.
А сэні нӧшта вӧлі колӧ, судно вывса расписание серти, котӧртны тревога дырйи да сувтны аслад местаӧ.
Ставсӧ тайӧс ме олӧмӧ пӧртлі коланлун кузя.
Ставсьыс ӧтдор, мем тырвыйӧ вӧлі лӧсялана роч пословица:
«Туйтӧм юрыд оз сет спокой кокъясыдлы».
Менӧ интересуйтліс, мый вӧчсьӧ и увдорын, броневӧй палуба улын, и башняясын, и миннӧй отделениеясын, и выліса палуба вылын, мыйла эскадра лӧсьӧдчис выль ногӧн, мыйла командир сэтшӧма кутіс волнуйтчыны, кор «Суворов» вылын лэптісны кутшӧмкӧ сигнал.
Быть колӧ вӧлі тӧлкуйтны сигнальщикъяскӧд — найӧ ставсӧ висьталасны, мый лои лунтырӧн либӧ войбыдӧн корабльяскӧд да мый йылысь командир сёрнитіс вахтённӧй начальниккӧд.
Торъя колана сведениеяс позьӧ вӧлі пӧлучитны старшӧй сигнальщик Василий Павлович Зефировсянь.
Тайӧ вӧлі комын ар гӧгӧра паськыд пельпомъяса топыда тэчӧм моряк.
Запасын вӧлігӧн сійӧ ветлывліс Петыркарын барон Штиглицлӧн художественнӧй школаӧ, велӧдчис сьӧлӧмсяньыс, но война нетшыштіс сійӧс радейтана занятие дорысь.
Но и ӧні, броненосеч «Кутш» вылӧ веськалӧм бӧрын, сійӧ эз дугдыв новлӧдлыны аслас крут кымӧса юрын мечта кӧть мый да велӧдчыны художникӧ.
Ме эг этшаысь аддзывлы сійӧ альбомысь вывті мича серпасъяс, кодъяс петкӧдлісны миянлысь корабльясӧс да миян олӧмысь торъя моментъяс.
Сигнальнӧй мостик вывсянь эскадра бӧрся видзӧдӧмӧн, Зефиров тӧдліс ставсӧ сійӧ тӧдчана лоӧмторъяс йылысь да окота пырысь висьтавліс мем став выльторъяссӧ.
Но, а кыдз позьӧ вӧлі торйӧдчыны матросъяс чукӧрысь, кодъяс сулавлісны бак вылын либӧ корабль вывса мӧд местаын, кор на пӧвстын кодкӧ сэтшӧм лӧсьыда висьталӧ унапӧлӧс случайяс йылысь?
Гашкӧ, сэні вӧлі уна содталӧм, но ме, сійӧс кывзігӧн, шойччылі сьӧлӧмсянь.
Со Гальванер Голубев судно нырладорса отделениеын чукӧртӧма ас гӧгӧрыс некымын ёртӧс.
Паськыд чужӧмыс сылӧн вӧлі серьёзнӧй, а рудов синъясыс пӧръясьлана читкырасисны.
Прӧстӧй кывъясысь, быттьӧ челядь кубикъясысь, сійӧ тэчліс новеллалысь мича керка:
— Миян судно сулаліс Гельсингфорсын.
Миян вӧлі поп, ён сэтшӧм, сьӧкыд, нёль пельӧса чужӧма.
Матросъяс нимтісны сійӧс «Бегемотӧн».
Зэв ёна радейтліс юны.
Радейтліс матросъяскӧд сёрнитыштны религия йылысь.
Но, а найӧ сылы пыр юалӧмъяс сетавлісны.
Эз кажитчыв тайӧ Бегемотлы — оз вермы вочавидзны.
Ӧтчыд сійӧс сэтшӧма топӧдісны стен бердӧ, мый сійӧ боцманысь эз омӧльджыка тырт ставнысӧ чорыд кывъясӧн да пышйис кают-компаниеӧ.
Сійӧ кадсяньыс дугдіс нуны сёрнияс матросъяскӧд.
Мӧд уджӧ кутчысис: кыдзи празник, сідзи и ӧбед бӧрын петас бак вылӧ да заводитас разӧдавны Троице-Сергиевскӧй лавралысь либӧ Афонскӧй манастырлысь листокъяс.
Мый вӧчны?
Кыдз сійӧс дугӧдны таысь?
И мудермим.
Кыдзкӧ ӧти празникӧ вестӧвӧйяс пӧвстысь ӧтик фартовӧй морт, босьтіс да и кыскис сылысь пӧдрасник зепсьыс вежа листокъяссӧ да на местаӧ сюйыштіс прокламацияяс.
Миян Бегемот спиртуйтчӧма кают-компаниеын — нинӧм оз вежӧрт.
Петіс бак вылӧ да мӧдіс сетавны прокламацияяс.
Матросъяс, мыйӧн сӧмын тӧдлісны та йылысь, кытшалісны сійӧс гӧгӧр боксянь.
Уна сё кияс нюжӧдчисны сылань горзігтырйи:
«Вайӧй, батюшко, и меным!»
Радлӧ Бегемот да и шуӧ: «Христос кузя вокъяс!
Ме зэв дӧвӧлен, мый кӧть сёрӧн, но ті югдінныд душанад.
Велӧдчӧй тайӧ листокъяссьыс да вӧчӧй сідзи, кыдзи сэні шуӧма».
Матросъяс разӧдчисны олан палуба пасьта да ыджыд горшӧн лыддьысьӧны:
«Рочмуын веськӧдлӧ оз веськӧдлан котыр, а рӧзбойникъяслӧн шайка, кодӧн юрнуӧдӧ венеч новлысь атаман Николай Второй».
Случайнӧ олан палуба вывті мунӧ вӧлі мичман.
Нетшыштіс сійӧ ӧти матрослысь прокламациясӧ да зэв скӧрысь сідз, пузьӧмӧн да пӧся, юалӧ: «Тэ, сэтшӧм-татшӧм, мый тайӧ лыддян?
Кытысь тайӧс тэ босьтін?»
А сійӧ спокойнӧя вочавидзӧ: «Батюшко сетіс.
Сійӧ быдӧнлы бак вылын сеталӧ».
Видзӧдліс офицер гӧгӧр — ставыс лыддьӧны.
И тӧвзьыштіс кают-компаниеӧ — велосипедӧн он су.
Сэні дзонь тревога кыпӧдіс.
«Бунт, горзӧ, миян корабль вылын!
Став вылас юрнуӧдысьӧн миян поп сулалӧ».
Став офицерыс чукӧрӧн — бак вылӧ.
Быдӧнлӧн револьверыс дась лыйны.
Медводзын командирыс восьлалӧ, джӧмдалӧ.
А Бегемот тайӧ каднас медбӧръя листовкасӧ вӧлі сеталӧ да дугдывтӧг шуалӧ: «Христос кузя вокъяс!
Аддза ме, мый ті кутінныд сувтны веськыд туй вылӧ».
Командир кыдз уськӧдчас сы дорӧ да кыдз равӧстас: «Мерзавец!
Командаӧс думыштін бунтуйтны!
Арестуйтны сійӧс, арестуйтны пырысь-пыр жӧ!»
Ӧти здукӧн воисны часӧвӧйяс да нуӧдісны Бегемотӧс карцерӧ.
А сійӧ повзьӧмысла сэтшӧма бӧбмис, мый оз вермы кывсӧ шуны, сӧмын лётйӧдлӧ пашкыра юрнас.
Сылысь каютасӧ дзоньнас гурйисны — нинӧм эз аддзыны священнӧй небӧгъяс да листокъяс кындзи.
Сэн сӧмын гӧгӧрвоисны, кутшӧм лёктор лоис.
Попӧс лэдзисны.
Заводитісны командалысь обыск вӧчны.
Помаліс Голубев ассьыс висьтсӧ, сералыштім сы вылын, заводитіс мӧд матрос мӧд тема вылӧ.
Оз позь вӧлі ставсӧ дзоньнас кывзыны.
Ме кайи выліса палуба вылӧ.
Эскадрасянь веськыдвылын тыдовтчис Вежа Фомалӧн ді, коді лыддьысьліс Португалиялӧн.
Ылісянь сійӧ скодитіс ичӧтик рудов кымӧр вылӧ, коді усьӧма саридз шыльыдінӧ.
А справочник серти вӧлі тӧдса, мый ділӧн площадьыс сюрс квадратнӧй километр гӧгӧр да кыпӧдчӧ вывлань кык километр вылнаӧ.
Ноябр 13-ӧд лунся асылын миян эскадра сувтіс: кӧні Габун?
Тыдалӧ, флагманскӧй корабльяс торксьӧмаӧсь курссьыс.
Мӧдӧдісны пароход «Русьӧс» тыдалан вадорлань корсьны миян сулаланінлысь местасӧ.
Ӧбед бӧрын разведчик воис бӧр.
Тыдовтчис, мый ми вуджим экватор, а Габун сулалӧ юрын кутана (воображаемӧй) тайӧ визьсьыс кызь кымын миляӧн вылынджык.
Рытнас сувтім якӧр йылӧ нейтральнӧй ваясын. Габун юӧ пыранінсянь лунвывланьӧдджык Либрвиль карсянь кызь миля сайӧ, вадорсянь нёль миля сайӧ.
Саридз упкигмоз быгльӧдліс посньыдик гыяс улыник зарни вадорӧ.
А водзынджык мойдкывса стенаӧн сулаліс сук вӧр.
Бинокль пыр позьӧ вӧлі аддзыны масличнӧй пальмаяс.
Вой пуксьӧмкӧд миянсянь шуйгавылын, мысса вышка вылын, чолӧмалана мигайтны кутіс ӧтка маяк.
Мӧд луннас, Табун юысь петӧм бӧрын, ӧтувтчисны эскадра дорӧ из шом тыра немецкӧй пароходъяс.
Бара заводитчис из шом чума.
Кор тайӧ ставыс помасяс?
Ми сулалім Францияса территориальнӧй ваяс сайын, но меставывса губернатор тшӧктіс миянлы весасьны мӧд бухтаӧ», нӧшта шуштӧмджык да дикӧйджык местаӧ.
Но тайӧ эськӧ вӧлі миянлы вывті позорнӧйӧн.
Бура вӧчис адмирал Рожественский, мый эз кывзысь губернаторлысь да водзӧ кутіс нуӧдны из шом грузитӧмсӧ.
Тӧлысьӧн-джынйӧн сайын кымын чернокожӧй дикарьяс, фанъяс сёйӧмаӧсь нёль французӧс, кодъяс мунӧмаӧсь вӧрӧ слӧнъясла.
Та йылысь юӧрыс матросъяс вылӧ вӧчис вӧвлытӧм лёк впечатление.
Ставныс кутісны ёна дзоргыны вадорӧ, быттьӧ вермисны аддзыны сэтысь страшнӧй людоедъясӧс.
VII
abu
Ноябр 18-ӧд лунся рытладорын эскадра бара мӧдӧдчис аслас кузь туйӧ.
Ӧні, экватор вуджӧм бӧрын, ми кывтім Атлантика океан лунвывті.
Водзӧ лоан миян стоянка места йылысь «Кутш» вылын миян нинӧм эз тӧдны.
«Камчатка» вылын лои зык администрация да рабочӧйяс костын: найӧ уськӧдчисны кулакъясӧн инженер вылӧ.
Транспортъяс вылын, кӧні командаыс вӧлі медалӧм вӧльнӧй йӧз, мудзӧм кочегаръяс заводитісны ӧткажитчавны котёлъясын нар кутӧмысь.
Водзӧ вылӧ, тыдалӧ, татшӧм сяма случайясыс кутасны лоавны тшӧкыдджыка.
Габунын вывті эз везит «Дмитрий Донской» крейсерлы.
Сы вылысь дозорнӧй судноясӧн вӧлі кутӧма парӧвӧй катер дас час рытын, кор сэк пемыд пуксьӧмсянь югдытӧдз быдсяма йитӧдъяс суднояс костын дугӧдсьылісны.
Пырысь-пыр жӧ флагманскӧй корабльсянь сигналъясӧн вӧлі прикажитӧма арестуйтны вахтённӧй начальникӧс куим сутки кежлӧ.
Тайӧ жӧ войын кык часын вӧлі кутӧма мӧд шлюпка сійӧ жӧ крейсерысь и сы вылын, кыдз висьтавсьыліс 158 № приказын, «куим гуляйтысь офицер: лейтенант Веселаго, мичман Варзар да мичман Селитренников».
Тыдовтчис, мый найӧ гусьӧн кӧсйӧмаӧсь вуджӧдны «Кутш» госпиталь вылӧ <rus>сестра милосердия</rus>ӧс, коді волӧма на дорӧ гӧститны.
Тайӧ куимнан офицерсӧ некутшӧм предварительнӧй следствие нуӧдтӧг пырысь-пыр жӧ вӧлі мӧдӧдӧма Рочмуӧ найӧс судӧ сетӧм могысь.
«Донской» вывса командирлы, 1-й ранга капитан Лебедевлы, вӧлі явитӧма выговор.
Та кузя ноябр 16-ӧд лунӧ Рожественский лэдзис 159 №-а мӧд приказ, кӧні сійӧ усьласьӧ Портартурскӧй эскадра вылӧ сыысь, мый сійӧ «узьӧма ассьыс медбур куим корабльӧс» и мый ӧні армияыс «кутіс киськавны флотлысь грекъяссӧ аслас вир шоръясӧн».
Водзӧ приказын висьтавсьыліс:
«Мӧд эскадра аслас ӧткымын представительясӧн сулалӧ самӧй сійӧ туй вылас, код вылын сэтшӧм чорыда мынтысис первойыс.
Тӧрыт 1-й ранга крейсер «Дмитрий Донской» петкӧдліс вывті лёк военнӧй развратлысь пример; аски вермас тыдовтчыны и сылӧн последовательыс.
Абу ӧмӧй нин кад видзӧдлыны неважӧнся кольӧм сьӧкыд урок вылӧ?
Тшӧкта 1-й ранга крейсер «Дмитрий Донскойӧс» босьтны костӧдлытӧм младшӧй флагман надзор улӧ, контр-адмирал Энквистлы, да кора сійӧ превосходительстволы примитны мераяс сійӧ нравственнӧй организмын сісьмӧм заводитчӧмсӧ ӧдйӧджык бырӧдӧм могысь».
Броненосеч «Кутш» вывса офицеръяс вӧлі ёна скӧрмӧмаӧсь тайӧ приказнас.
Кыдз юӧртіс мем инженер Васильев, кают-компаниеын вӧлӧма сэтшӧм сёрни, мыйысь адмирал вермис эськӧ вижӧдны, кывсис кӧ сӧмын тайӧ сійӧ пельясӧдз.
Сійӧ адрес кузя кылісны эз ошкана гӧлӧсъяс:
— Ачыс оз куж ладмӧдны делӧсӧ, а сэсся заводитӧ грӧмитны мукӧдӧс.
— Сійӧ пӧрис эскадралы кутшӧмкӧ полокалаӧ.
— Портартурскӧй эскадраын личнӧй составыс эз вӧв омӧль аслас подготовкаын.
Но адмиралъяс некытчӧ эз туйлыны.
Сійӧ эськӧн мед найӧ вылӧ индіс бурджык.
— Мед кӧть коді шыблаліс миянлы татшӧм видӧмъяссӧ, но сӧмын эз Рожественский!
Кутшӧмӧсь сылӧн аслас важся боевӧй заслугаясыс?
Нинӧм, мирнӧй черикыйысьяскӧд позорнӧй тыш кындзи.
Эскадра петіс штиль полосаысь.
Кутіс пӧльтны асыв-лун пассат.
Енэжыс век вӧлі кымӧра, паныд быгыльтчисны гырысь гыяс.
Лунвыв Йиа океансянь локтысь кӧдзыд визув вӧсна температураыс тӧдчымӧнъя лэччис.
«Кутш» броненосеч вылын нуисны быдсяма ловъя ловсӧ: ӧшъясӧс, межъясӧс, порсьясӧс, курӧгъясӧс.
Выліса палубаыс пӧри скӧтнӧй дворӧ.
Мукӧддырйи ме вугралӧм сорӧн кывлі, кыдзи сьылӧ петук, руксӧ порсь либӧ увтчӧ код вылӧ кӧ дугдывтӧг миян Вторник нима пон.
Збыль ӧмӧй ме бара веськалі рӧднӧй сиктӧ?
Садьмывлі курыд шогӧн.
Бур вӧлі, кор ӧбедсӧ гӧтӧвитлісны свежӧй яйысь.
Лыддьысьліс лёкджыкӧн, кор та вылӧ босьтлісны «<spa>Espernce</spa>» рефрижератор вылысь примитӧм кынтӧм тушаяс.
И дзик нин терпитны позьтӧм вӧлі, кодыр вуджим сола яй вылӧ.
Чорыд да лёк дука, нильӧг, турунвижоват рӧма сола яй воштыліс быдпӧлӧс аппетит да кыпӧдліс вукӧдана чувство.
Татшӧм лунъяснас унаӧн ветлӧдлісны тшыгйӧн.
Матросъяс ропкӧдчисны:
— Адмирал Бирилевыслы аслыс эськӧн гӧтӧвитны татшӧм пакӧсьтсьыс ӧбедсӧ.
— Сетіс миянлы добра, мед сійӧ ваннаас пӧдас!
Вит лун мысти, кыдз ми колим Габун, шыбытім якӧр Большой Рыба бухтаӧ.
Тані вӧліны Португалиялӧн владениеясыс.
Нӧшта гажтӧмджык места сьӧкыд вӧлі думыштны аслыд.
Африкалӧн мылькйӧсь ляпкыд вадоръясыс вӧліны дзик тыртӧмӧсь, ни ӧти быдмӧг абу, шавъялан лыаыс ӧтлаасьліс ылі горизонткӧд.
Материксянь, лунвывсянь войвылӧ чукыльтӧмӧн, мунліс кузь кӧса, кодлӧн судтаыс эз вӧв джуджыдджык метрӧн джынйӧнысь, быттьӧ саридз гыясӧн нарошнӧ лӧсьӧдӧм, и сы вылын тыдаліс коньӧр кодь некымын хижина.
Бухтаыс вӧлі паськыд, вель джуджыд да тырвыйӧ лӧсяліс аслас нимлы: сэні вывті уна олӧ лунвывса сельди да мукӧд сикас черияс.
Гашкӧ, тайӧ и кыскывліс татчӧ вывті уна морскӧй лэбачьясӧс, кодъяс неуна ловзьӧдлісны кулӧм пустынясӧ асланыс ызгӧмӧн.
Бухтасянь петіс португальскӧй канонерскӧй пыж, медым явитны ассьыс портретсӧ татчӧ миян сувтӧмлы паныд, но ми век жӧ кызь нёль час чӧж грузитчим из шомӧн немецкӧй пароходъяс вылысь.
Мӧдӧдчим водзлань — германскӧй колония Ангра Пеквенаӧ.
Кык лун мысти вуджим Козероглысь тропик да петім умереннӧй климатическӧй обласьтӧ.
Шондіыс тані сулаліс вылын, но валӧн кӧдзыд визулыс сетліс тӧдны асьсӧ.
Поводдяыс тшӧкыда вежласьліс: тӧлыс то ланьтліс сэзь енэжті кокньыдика пӧльтӧмӧн лэбалігтырйи, то вуджлывліс чорыд бушковъясӧ, ӧдйӧ котӧртысь кымӧръясӧс вӧтлігтыр.
Флагманскӧй броненосеч вылын, корабльясса командиръясӧс нервируйтӧмӧн, кадысь-кадӧ тыдовтчывлісны тэрыб сигналъяс.
Тыдалӧ, Рожественский век кутіс скӧрмыныджык.
Миян плавайтысь мастерскӧй нӧшта Габунысь петігӧн на пӧлучитіс ӧлӧдӧм:
— «Камчатка», висьталӧй старшӧй механиклы, мый якӧр лэптігӧн кӧ бара лоӧ машинаын торксьӧм, вуджӧда сійӧс младшӧй механикӧн кутшӧмкӧ ӧти броненосеч вылӧ.
Сылы жӧ туйын вӧлі сигнал:
— «Камчатка», ӧкмысысь вӧчлі тіянлысь чуксалан сигналтӧ да эг пӧлучит вочакывсӧ.
Арестуйтны ӧкмыс сутки кежлӧ вахтаса начальникӧс.
Командующӧй водзӧ нуӧдліс:
— «Нахимов», нёль пӧрйӧ вӧчлі тіянлы чуксалан сигналтӧ — и некутшӧм вочакыв.
Арестуйтны вахтаса начальникӧс нёль сутки кежлӧ.
Сюрас ставныслы, кытчӧдз ог воӧ цельӧдз.
Интереснӧ вӧлі тӧдны: збыль ӧмӧй японскӧй флотын мунӧ татшӧм жӧ тӧлктӧм ноксьӧм, кыдзи и миянын?
Ӧтчыд рытын ме пыри боцманъяс каютаӧ.
Павликов эз вӧв.
Вӧлі сӧмын боцман Воеводин.
Менам сыкӧд дружитчӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка бурмыліс.
Сійӧ меным кажитчыліс аслас веськыдлуннас, чорыд характернас да олӧм вылас веськыда видзӧдӧмнас.
Сы йылысь бура висьтавлісны и мукӧд матросъяс — веськыд сьӧлӧма морт.
Тайӧ здукӧ юим кык бутылка вина, кодӧс сійӧ судзӧдіс немецкӧй угольщикъяслысь.
Кутім сёрнитны призыв войдӧрса олӧм йылысь, крестьяна сьӧкыдлунъяс йылысь, войтырлӧн пемыдлун йылысь.
Собачково сиктын, Рязанскӧй губерняын, сылӧн кольӧмаӧсь гӧтыр да челядь.
На йылысь казьтыштӧм бӧрын, боцман копыртіс дженьыдик шырӧм юрсӧ да жугыля кутіс висьтавны:
— Чувствуйта ме, вокӧ, мый миянӧс пусь-пась вӧчасны мупомсаясыд.
Ми омӧля гӧтӧвитчӧмаӧсь тыш кежлӧ.
Корабльяс вылын порядокъясыс некытчӧ туйтӧмӧсь.
Эскадраӧн командуйтӧ дурмӧм адмирал.
Ӧд со мый артмис, кор лыйлісны черикыйысьясӧс.
Артмис ӧти серам.
Нет, чышкыштасны миянӧс мупомсаяс.
Кӧть эськӧн вӧлі гӧтыртӧм — век жӧ кокньыдджык кувны.
А то колясны челядь сирӧтаясӧн и гӧтырӧй дӧваӧн.
Ме тырвыйӧ сочувствуйтлі сылы:
— Да, Максим Иванович, тэрмасьӧмыд тэ гӧтрасьныд и тайӧн сьӧктӧдін ассьыд олӧмтӧ.
Кӧнешнӧ, сэн, тіян сиктын, лоасны синваяс, страдайтӧмъяс.
Да и аслыд, пӧди, абу окота кувныд.
Но ӧд сы вылӧ и война.
Ми тані нинӧм ог вермӧ вӧчны.
Боцман чужӧм вылын зэлалісны мускулъясыс, рудов синъясыс юалана пырысь сувтісны ме вылӧ:
— А мый нӧ, ми долженӧсь ассьыным юръясӧс пуктыны?
Мукӧдъяслы барышъяс вӧсна?
Ковмис вочавидзны кытшлӧдлӧмӧн:
— Ме кывлі, мый став делӧыс пансьӧма корейскӧй концессияяс вӧсна.
Та йылысь весиг офицеръяс сёрнитӧны.
Но оз позь быд гудрасьӧмлы эскыны.
Миян фактъясыс...
Боцман торкис менӧ:
— Энлы.
Быдысьӧн, кыдз сӧмын ми воам серьёзнӧй юалӧмлань, тэ быттьӧ варышысь утка — сунан ваӧ.
Ме абу варыш, а тэ — абу утка.
Вай веськыда сёрнитны, мудериттӧг.
Тэ ставсӧ тӧдан.
Оз ӧд прӧста тэнӧ судно вылын лыддьыны политик пыдди.
Пытшкӧсса волнуйтчӧмӧс пӧдтӧмӧн ме ортсысяньым зіли лоны спокойнӧйӧн.
— Менӧ политик пыдди?
Коді нӧ тайӧ лыддьӧ?
Оз-ӧ нин старшӧй офицер?
— А кӧть эськӧ и сідз.
Став вынсьыс кутіс уджавны мӧвп, ва пыдӧсса изъяссӧ менам олӧм туй вылысь эрдӧдӧмӧн.
— Вот мый, Максим Иванович!
Тэ — боцман, а ме — первой статьяса баталер.
Миян костын абу нин сэтшӧм ыджыд торъялӧм.
Тайӧ миян медвылі чинъяс, кодъясысь вылӧджык миянӧс оз нин кыпӧдны.
А медсясӧ — ми кыкнаным крестьяна пӧвстысь.
Сы вӧсна тэ веськыда шуин: миянлы колӧ мудериттӧг сёрнитны.
Тэ мый тӧдан ме йылысь?
И Воеводин пырысь-пыр жӧ висьталіс:
— Кыйӧдны тэ бӧрся прикажитӧма.
— Тэныд?
— Да.
— Но, а нӧшта кодлы?
— Квартирмейстер Синельниковлы.
Помнитан, ме ӧлӧді тэнӧ сы кузя?
— Сідз...
Кыдз нӧ тэ донеситавлан?
— Ёна ошки тэнӧ, мӧдног кӧ ме тэныд эг и висьтась.
Водзӧ сёрниясысь тыдовтчис, мый старшӧй офицер дугдіс интересуйтчыны меӧн.
Тайӧ ставыс вӧліны бур признакъяс: сідзкӧ, и Синельников нинӧм торъя омӧльсӧ эз вермы висьтавны начальстволы.
Боцманкӧд ме сёрнитчи, мый ӧнісянь сійӧ кутас висьтавны ме йылысь старшӧй офицерлы сӧмын менам диктовка серти.
Войнас, койкаын куйлігӧн, ме думайті аслам положение йылысь.
Ӧд, кыдзи меным век жӧ везитіс!
Ме водзын ӧні вӧлі восьса прӧтивниклӧн став картіыс.
Позьӧ вӧлі смела заводитны ворсӧм.
Делӧлӧн татшӧм бергӧдчӧмлы радлӧмӧн, ме ньӧти эг вӧв паныд 2-д ранга капитан Сидоровлы: сійӧсӧ нӧ тані мый?
Сійӧ сӧмын нуӧдліс олӧмӧ командирлысь вӧлясӧ, а сійӧ аслас пайысь пӧлучитіс жандармскӧй правлениесянь гижӧд.
Но лоны верман быд случай вылӧ колӧ нӧшта ӧттор-мӧдтор думыштны.
Мӧд луннас ме мӧдӧдчи судно вывса поп каютаӧ.
— Батюшко, абу-ӧ тіян небӧг: «Божья матерлӧн акафист»?
Отец Паисий кутіс нюмъявны.
— Эм, эм.
Збыль ӧмӧй радейтан... но кыдз сійӧ... священнӧй писаниесӧ?
— Сьӧлӧмсянь, батюшко.
— Зэв... но кыдз сійӧ, ошка.
Ӧбед водзвылын вевдорса палуба вылын ром сеталігӧн, ме вӧзйи Синельниковлы, кор сійӧ юис ассьыс чаркасӧ:
— Ю нӧшта и менам номер кузя...
— Позьӧ?
— Вали!
Ме ӧдйӧнджык зіли ӧбедайтны да корси квартирмейстер Синельниковӧс.
Этшаник больгышті сыкӧд корабльяс йылысь.
А сэсся кыдз быттьӧ пӧпуттьӧ ме юӧрті:
— Талун ӧти небӧг лыдди.
Но кутшӧм бура гижӧма!
Веськыда синва чепӧсйис.
— А тэ эськӧн мед меным сетін сійӧс лыддьыны.
— Нинӧм вылӧ свет вылас!
Некодлы ог дӧверит татшӧм небӧг.
Гораа верма лыддьыны кӧть ӧні.
Квартирмейстер дзоньнас кутіс югъявны, быттьӧ клад восьтіс, да вӧзйис:
— Мунам.
Ми лэччим канцелярияӧ.
Ме пӧдлалі ас бӧрся ӧдзӧссӧ.
Сэсся гусьӧник ӧлӧді:
— Сӧмын некодлы та йылысь ни ӧти шы.
А то матросъяс пӧвстын паськалас быдсяма сёрни.
Со, шуасны, мый сійӧ лыддьӧ.
Квартирмейстер кияссӧ паськӧдӧмӧн горӧдіс:
— Медым ме да кодлыкӧ висьталі!
Гу!
Ме тэрмасьтӧг кыски пызан йӧрысь небӧг, восьті сійӧс.
Синельников видзӧдіс менам быд вӧрӧм бӧрся да, шудлунлысь матын лоӧмсӧ кылӧмӧн, ёна радліс.
Чувствуйтчис, кыдзи сійӧ ӧзйӧ терпитны вермытӧмысла, ассьыс шочиник усъяссӧ нетшкигмоз.
Ме заводиті лыддьыны «Божья матерлысь акафист» да, аслам кывзысь вылӧ видзӧдігтыр, ӧдва кутчыси, медым не серӧктыны вак-вакӧн.
Кутшӧмкӧ мортлы кӧ эськӧ ньӧбӧм мӧс пыддиыс тӧдлытӧг сюйыштісны кань, то и татшӧм случайын сійӧ эськӧ эз шензьы ёнджыка Синельников дорысь.
Чужӧм вылас сылӧн тыдовтчис нинӧм гӧгӧрвотӧмлун.
Минут вит кымын сійӧ кывзіс, вомсӧ паськӧдӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧг да сыч моз синъяссӧ сувтӧдӧмӧн.
Сэсся друг чеччыштіс, быттьӧ сійӧс чушкис чушканзі да пузис скӧрлунӧн:
— Ме чайті, тэ и збыльысь тӧлка морт, а тэ — идиот да лыддян идиотскӧй небӧгъяс!
Матьӧн ёрччигтырйи сійӧ шурк петіс канцелярияысь да клопнитіс ӧдзӧснас.
Тайӧ жӧ рытнас боцман Воеводин муніс старшӧй офицер каютаӧ да, 2-д ранга капитан Сидоровлы судновывса разнӧй делӧяс йылысь висьталӧм бӧрын, содтіс:
— Вот нӧшта баталер Новиков йылысь, ваше высокоблагородие.
— Висьтав, — кыдзи век, стрӧга прикажитіс Сидоров.
— Ме сы бӧрся век кыйӧда да весиг ёна сыкӧд сёрнитла.
Морт сійӧ, кыдзи и войдӧр тіянлы докладывайтлі, тырвыйӧ вернӧй да службалы преданнӧй.
А политика ру сы дорысь весиг оз кыв.
Старшӧй офицер ошкӧм пырысь гогйӧдліс юрнас:
— Но, сымын бурджык.
Ме первойсяньыс тӧдмалі сійӧс, нинӧм сыын подозрительнӧйыс абу.
— Ӧтитор сӧмын сыын лёк, ваше высокоблагородие: скӧрмас кӧ, то лоас йӧй кодь.
Татшӧм здукӧ сылы ачыс адмиралыс нинӧм, и вермас быдсяма лёкторсӧ вӧчны.
— Кутшӧм лёкторъяс?
— Вермас вины мортӧс.
— Мӧдног кӧ кыдз сійӧ — вины?
— Финкаӧн ветлӧ.
Неважӧн, кыдз меным висьтавлісны, ӧти машинисткӧд спорӧ воӧма.
Жаль, мый ме эг тӧдмав сылысь овсӧ.
Машинист шуӧ, мый миянӧс жугӧдасны мупомсаяс, а Новиков висьталӧ сылы дзик мӧдарӧ.
Кывйысь-кывйӧ — кыкнаныс пузисны.
Баталер кватитіс зепсьыс финка да машинист вылӧ.
Бур, мый машинист удитіс пышйыны.
А то эськӧ судно вылын вӧлі морт виӧм.
Старшӧй офицер друг скӧрмис:
— Чӧртыс тӧдас мый татшӧмыс!
Мӧдӧдалӧмаӧсь миянлы субъектъясӧс — либӧ штрафнӧйясӧс, либӧ пельвундысьясӧс!
Вот ӧні видлы татшӧм элементъяскӧд корабльӧн веськӧдлыны!
— Да Новиковыдтӧ, ваше высокоблагородие, нинӧм.
Татшӧм матросъясыд миянлы эськӧ унджык, сэк эськӧн ӧти бурлун вӧлі.
Сы дінӧ кӧ не крукасьны, сійӧ рамджык быд ыжысь.
Сыысь позьӧ кутшӧм колӧ помъяс гартны.
Старшӧй офицер бара кутіс гогйӧдлыны юрнас да мирӧн лэдзис боцманӧс.
Дзоньнас, кыдзи ӧні тыдовтчис, первойя впечатление сы йылысь збыльмис: сійӧ ёнджыка горзӧ да грӧзитчӧ, но омӧля наказывайтӧ матросъясӧс.
А кодӧскӧ кӧть и пуксьӧдлӧ карцерӧ, то сӧмын сійӧ случайясын, кор мӧдног вӧчны оз позь.
Правда, сійӧ повліс штрафнӧйясысь да торъя нин политическӧйясысь, но не сӧмын ӧти тайӧн позьӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны сылысь команда дорӧ не сэтшӧм стрӧга видзӧдӧмсӧ.
Тыдалӧ, сійӧ скӧр ортсылун сайын век жӧ тапкис бур сьӧлӧм.
VIII
abu
Ноябр 28-ӧд лунӧ югдігӧн эскадра кутіс тыдавны вывтасъяс дорын, кодъяс кытшавлісны Ангр Пеквенлысь бухтасӧ.
Но сы вӧсна, мый тайӧ омӧля исследуйтӧм да омӧля тӧдса места серти сьӧкыд вӧлі ориентируйтчыны, то ковмис сувтны да водзвылын мӧдӧдны разведка.
Поводдяыс вӧлі лёк.
Океанӧд, кӧдзыд лунвывсянь воӧмӧн, скӧраліс шторм, коді торъя кадъясӧ кайліс дас баллӧдз.
Корабльяс, гыяс вылын качайтчигтыр, орйӧдлісны слӧйясӧн гыалысь эшкын кодь руд кымӧръяссӧ.
Вадорлӧн чукля полосаыс лои пемыд.
Та вӧсна сӧмын луннас мӧдӧд час вылын ёна виччысигтырйи ми пырим бухтаӧ.
Сулаланіныс тані вӧлӧм вывті лёк.
Веськыда саридз пыдӧссянь крута кыпӧдчысь кыртаа куим утес омӧля сайӧдлісны миянӧс качайтӧмысь да тӧлысь.
«Кутш» броненосеч вылын лои лёктор.
Кӧть и сійӧ здукнас, кор миянлы колӧ вӧлі шыбытны якӧр, корабль вылын сувтӧдісны машинасӧ, но дас вит сюрс тонна сьӧкта кӧрт грӧмадина инерциянас кутіс мунны водзлань.
Веськыдвывса якӧрнӧй канат эз вермы кутны татшӧм сьӧктасӧ да ори.
Мостик вылын кыптіс суматоха: мый ӧні лоӧ адмиралсянь?
Командир Юнг кутіс горзыны мӧд гӧлӧсӧн:
— Бӧрлань!
Стоп!
Лэдзны шуйгавывса якӧр!
А веськыдвывса якӧр, кытчӧкӧ пыдӧсас вошӧм бӧрын, кыскис тшӧтш аскӧдыс и нелямын вит сажень кузя канат.
Офицеръяс да команда век ёнджыка гӧгӧрволісны, мый командир, важӧн зэв бур «марсофлотец», омӧля чувствуйтіс ӧнія броненосечӧс.
Меставывса немецкӧй власьт видзӧдліс миян вылӧ бӧльӧ бурджыка.
Сійӧ ньӧти эз вӧв паныд миян сувтӧмлы.
Тыдалӧ, Германия эз зэв лыддьысь Мупом да Англия мнениеясӧн.
Транспортъяс да крейсеръяс бухтаын места тырмытӧм вӧсна сулалісны восьса саридзын.
Нетшкис найӧс сэні вывті ёна.
Войнас енэжыс сэзьдіс, лои лӧньджык.
Асывнас кӧсйим вӧлі заводитны грузитчыны, но тӧлыс бара кыптіс.
Миян мӧд вуджӧмыс колӧ вӧлі лоны кузьӧн — Добрӧй Надежда мыс гӧгӧр да Мадагаскар діӧдз, мукӧд портъясӧ пыравтӧг.
Ломтас ковмас уна.
Куим лун чӧж увгӧмӧн да шутлялӧмӧн йӧйталіс шторм, куим лун ми коллялім прӧста, сӧмын вывті гӧль быдмӧгъяса суров вадоръясӧн любуйтчигтыр, кытчӧдз друг эз пуксьы лӧнь поводдя.
Нёль час асывсянь кутчысим уджӧ, а сизим час рытын нин дугӧдім; босьтім ӧкмыссё тонна гӧгӧр из шом.
Таысь кындзи, миян нӧшта кольлі на воддза грузитӧмысь сюрс нёльсё тонна.
Миян «Кутш» вылын прапорщик Т. йӧймис.
Тайӧ вӧлі ар нелямына мужчина, ён да решительнӧй, коді прӧйдитіс морскӧй олӧмлысь страшнӧй школа.
Морякӧ веськаліс сійӧ нӧшта детинкаӧн на да уна плавайтліс матросӧн суйӧрсайса корабльяс вылын.
Медбӧрын сійӧ восьтіс аслыс туйсӧ — воӧдчис капитанӧдз да командуйтіс парусникӧн.
Кытчӧ сӧмын сійӧс эз шыбытлы судьба, кутшӧм саридзьяс да океанъяс сӧмын эз качайтлыны сійӧс асланыс гыяс вылын!
И друг татшӧм морт вошис вежӧрсьыс.
Сійӧ кутіс сӧрны да висьтавлыны быдсяма лӧсявтӧмторъяс, то некутшӧм лачатӧг бӧрдліс, то лёкногӧн видчывліс.
Мукӧддырйи кутшӧмкӧ фраза сійӧ шуавліс уна сё пӧв, вочасӧн ассьыс гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн:
— Мупомсаяс миянӧс виччысьӧны...
Ставсӧ вӧйтасны, ставсӧ вӧйтасны, ставсӧ вӧйтасны...
Та дырйи чужӧмыс сылӧн кельдӧдліс, вевттьысьліс сибдалана ньылӧмӧн, вомдоръясас тыдовтчыліс быг, а йӧйталысь синъясыс паськӧдӧм синаканьяснас видзӧдісны сэтшӧм полӧмпырысь, быттьӧкӧ аддзӧны нин миян корабльяслысь вӧйӧмсӧ.
Сійӧс колӧ эськӧ вӧлі мӧдӧдны госпитальнӧй судно «Кутш» вылӧ, но сійӧ торйӧдчис эскадраысь да муніс Капштадтӧ, а сэсянь, тыдалӧ, мӧдӧдчас Мадагаскар ділань миянкӧд аддзысьӧм могысь.
Сідзкӧ, став тайӧ каднас прапорщик Т. лоӧ миян броненосеч вылын.
Сійӧс игналісны каютаӧ да сувтӧдісны сы дорӧ санитарӧс.
Корабль вылын йӧймӧм мортлӧн олӧмыс, коді дугдывтӧг горзывліс страшнӧй кывъяс, действуйтіс быдӧн вылӧ лёкногӧн.
«Корея» транспорт вылын йӧймис матрос.
Шом грузитӧм бӧрын кык лун корсисны орловскӧй якӧр.
Тайӧ уджас участвуйтісны баркасъяс быд броненосечысь: тралитісны пыдӧссӧ кошкаясӧн, верпъясӧн, лэдзлісны водолазъясӧс.
Аддзисны.
Якӧр вӧлі пуктӧма важ местаас, а орӧм канатсӧ склепайтісны.
Лейтенант Гирс частӧ сёрнитліс командакӧд да юксьыліс сыкӧд аслас тӧдӧмлунъясӧн.
Тайӧ зэв кажитчыліс ставыслы.
И ӧні, матросъясӧс бак вылӧ чукӧртӧм бӧрын, сійӧ висьталіс, кыдзи Африкалысь тайӧ юкӧнсӧ босьтіс Германия:
— Заводитчис, шуны кӧ, пустякъяссянь.
Кызь кык во сайын кымын немецкӧй купеч Лидерец аслас предприятиеяс могъясӧн веськӧдіс вниманиесӧ Ангр Пеквен бухтаса окрестностьяс вылӧ.
Эз на коль и во, кыдз сійӧ босьтіс туземечьяслысь тайӧ окрестностьяссӧ кыксё ружьеысь да кык сюрс маркаысь.
Германскӧй империя босьтіс сылысь предприятиеяссӧ аслас покровительство улӧ.
Купечлӧн аппетитыс кутіс ворсны.
Татшӧм донтӧм муӧн пӧльзуйтчӧмӧн, сійӧ нӧшта босьтіс аслыс вадорса полосасӧ дзик Оранскӧй юӧдз.
Регыд мысти, Англиякӧд сёрнитчӧмъяс бӧрын, немецкӧй владениеяс кутісны паськавны материк пыдлань и пасьталань.
Став бӧртиыс артмис ыджыд обласьт.
Шусьӧ сійӧ Германскӧй рытыв-лун Африкаӧн.
Тайӧ вӧлі немецкӧй колониальнӧй политика заводитчӧмӧн.
Англичана гӧгӧрвоисны, мый прӧзевайтісны ыджыд кусӧк му.
Пырысь-пыр жӧ босьтісны гуановӧй діяс, кодъяс куйлӧны орччӧн бухтаыскӧд.
На вылӧ чукӧртчӧны зэв уна морскӧй лэбачьяс: корморанъяс, зэв уна лыда фламинго, некымын сикас каляяс, альбатросъяс...
Матросъяс радейтлісны Гирсӧс, шулывлісны сы йылысь:
— Делӧсӧ тӧдӧ и ми вокӧс морттуйӧ пуктӧ.
— Татшӧм офицеръяссӧ эськӧ миянлы унджык!
Декабр 4-ӧд лунся паныда войын бухтаыс дзоньнас тупкыссис руӧн, быттьӧ усис енэжсянь сук кымӧр.
Югӧръяслы пырны вермытӧм гыалысь ру пӧвстӧ вошисны вадоръясыс да судноясыс.
Йӧз дзоргӧдчисны: мый лоӧ, миян дорӧ кӧ пырас неприятельлӧн кӧть ӧти миноносеч?
Сӧмын ӧкмыс час асыв кежлӧ весасис руыс.
Эскадра колис медбӧръя сувтланінсӧ рытыввыв Африкаын.
Бӧрӧ колины гуановӧй діяс, еджыдӧсь, быттьӧ известьӧн эжсьӧмаӧсь.
Морскӧй лэбачьяслӧн шызьӧдӧм стаяяс бергалісны сынӧдын сэтшӧма горзігтырйи, быттьӧ на пӧвстын муніс тӧлктӧм митинг.
Енэжыс вӧлі кымӧра.
Рытыв-лунвывсянь, броненосечлы веськыдвыв скулаас швачӧдігтыр, быгыльтчисны гырысь гыяс.
Ме век куті аддзысьлыны Васильевкӧд.
Кымын матӧджыка ме тӧдмаси сыкӧд, сымын ёнджыка шензьӧдліс сійӧ менӧ аслас вывті бур вежӧрнас.
Тайӧ вӧлі шоча паныдасьлан таланта морт, паськыд тӧдӧмлунъяса морт.
Сылысь кывзігӧн, ме аслам кӧсйытӧг йиджтысьлі инженеръяс дорӧ уважениеӧн.
Найӧ рабочӧйяскӧд ӧтвылысь выль ног лӧсьӧдӧны мулысь веркӧссӧ, из шомла да нефтьла, металлъясла да зэв дона изъясла сы пытшкӧ зэв пыдӧ пырӧмӧн; найӧ гӧраяс пыр писькӧдӧны тоннельяс, вӧчалӧны юяс вомӧн вывті ыджыд посъяс, каналъясӧн ӧтлаалӧны саридзьяс, стрӧиталӧны каръяс да заводъяс сэтчӧ, кӧні важӧн вӧліны прӧйдитны позьтӧм нюръяс.
Васильевкӧд быд сёрнитӧм бӧрын ме босьтлі выль тӧдӧмлунъяс.
Миян костын пуксис татшӧм пӧрядок: ме юӧртавлі сылы, мый мунӧ команда пӧвстын, кутшӧм настроениеясыс матросъяслӧн, а сійӧ висьтавліс меным олӧмсӧ да психологиясӧ кают-компаниелысь.
Татшӧм ногӧн, менам унавося личнӧй наблюдениеяс дорӧ содісны нӧшта даннӧйяс сэтшӧм мортлӧн, коді ачыс вӧлі сійӧ жӧ средаын.
Тайӧ отсаліс меным вӧчны нӧшта определеннӧйджык выводъяс.
Офицеръяслӧн психологияыс ньӧти эз вӧв ӧтсяма.
Флотӧ личлэдзлытӧг пырысь техника личкӧм улын найӧ юксисны кык лагерь вылӧ: олӧмаяс да том йӧз вылӧ, кодъяс скӧралісны ӧта-мӧдныскӧд.
Позьӧ шуны, мый главнӧй визьыс, коді торйӧдліс офицеръясӧс, мунліс лейтенантъяс да мичманъяс костын, ӧтиладорсяньыс; да 2-ӧд ранга капитанъяс и вылӧджык — мӧдарладорсяньыс.
Ёна томджык поколениеыс вӧлі морскӧй делӧын выль течениеяс нуӧдысьӧн.
Паруснӧй эпохалысь сямсӧ ас вылас примиттӧг, найӧ ясыда аддзылісны мӧдног тэчсьысь обстановкасӧ да артавлісны суйӧрсайса флотлысь прогрессӧ.
Та вӧсна том офицеръяс кутісны марсофлотечьяс школа дорӧ видзӧдны первойсӧ ироническӧя, а сэсся пыр вочасӧн вуджлісны критикалань да оппозициялань.
Команднӧй составлӧн старшӧй поколениеыс — адмиралъяс, командиръяс да старшӧй офицеръяс, кодъяс кутлісны ас пытшканыс морскӧй службалысь важ привычкаяссӧ, унджыкыс эз гӧгӧрволыны ӧнія кадся техникасӧ.
Быд выльтор на пӧвстын чужтыліс мустӧмтан чувство.
Найӧ сьӧлӧмсяньыс казьтывлісны паруснӧй флотса вӧвлытӧм чорыда пуксьӧм морскӧй традицияяссӧ, поэзиясӧ да романтикасӧ.
Техника да техникъяс вылӧ найӧ видзӧдлісны кыдз мынны позьтӧм лёктор вылӧ.
Котёлъяс да машинаяс дорса няйт уджыс налы кажитчыліс прӧстӧй ремеслоӧн, броневӧй палуба увса кӧнкӧ трюм пыдӧсын ноксьысь механикъяслӧн уджӧн.
Судноса механизмъяс дорын уджалысь специалистъясӧс корабльяс вылӧ лэдзны быть коланлуныс вӧлі медводдза сӧрӧмӧн, мый торкис офицерскӧй среда составлысь ӧткодьлунсӧ.
Строевӧй офицеръяслы, кодъяс дзоньнас комплектуйтчылісны родовитӧй дворянство пӧвстысь, татшӧм уджыс кажитчыліс вывті сьӧд уджӧн.
Быть ковмыліс содтыны судноса составсӧ инженер-механикъясӧн.
Но найӧ, кыдзи и судновывса врачьяс, новлісны гражданскӧй чинъяс, и корабль вывса олӧмын эз пӧльзуйтчывны офицерскӧй уна правоясӧн да привилегияясӧн.
Русско-японскӧй война заводитчан кад кежлӧ инженер-механикъяс роль йылысь юалӧм судно вылын сувтіс зэв ёся.
1898 восянь роч флот ӧдйӧ кутіс содтыссьыны медся выль да бура лӧсьӧдӧм конструкцияа корабльясӧн.
Медводдза артурскӧй эскадра джын дорсьыс унджыкыс вӧлі лӧсьӧдӧма заграницаын стрӧитӧм медбӧръя судноясысь.
Сэтчӧ пырисны Америкаын стрӧитӧм корабльяс «Ретвизан» да «Варяг», Францияын стрӧитӧм — «Цесар» да «Баян», Германияын стрӧитӧм — «Аскольд», «Богатырь» да «Новик», Данияын стрӧитӧм — «Боярин».
На вылын вӧліны техникалӧн медбӧръя усовершенствованиеясыс.
Асланыс тактическӧй качествояс кузя найӧ унапӧв вевтыртлісны не сӧмын японскӧй судноясӧс, но и став мирсьыс суднояссӧ.
Механизмъяслӧн рольыс, а сыкӧд ӧттшӧтш найӧ кӧзяеваяслӧн, инженер-механикъяслӧн рольыс вӧвлытӧм ӧдйӧн быдмис.
Суднолӧн судьбаыс медводз зависитіс механизмъяс состояниесянь да найӧс правильнӧя используйтӧмсянь.
Такӧд ӧттшӧтш артиллерийскӧй, миннӧй, электротехническӧй, трюмнӧй да весиг навигационнӧй службаяс пыр ёнджыка требуйтлісны офицерскӧй составсянь дзик техническӧй да специальнӧй тӧдӧмлунъяс.
Гырысь суднояс вылын став татшӧм сяма отрасльясыс сетсьывлісны старшӧй офицеръяслы, кодъяс помалӧмаӧсь морскӧй корпус бӧрын нӧшта морскӧй ведомстволысь ӧти вося курса специальнӧй классъяс либӧ академия.
Татшӧм подготовкаыс пӧртліс найӧс, збыльысьсӧ, судноса инженеръяссӧ ӧткодя инженер-механикъяскӧд.
Судновывса специалистъяс векджык вӧліны лейтенантъяс чинынӧсь.
Найӧ лыдӧ веськавлісны кужысьджык да тӧдысьджык офицеръяс.
Найӧ велалісны асланыс киясӧн разбирайтны быд механизм да велӧдлісны накӧд вӧдитчыны налы подчинённӧй матросъясӧс.
Вочасӧн судновывса олӧмын ыджыдалысьясӧн лоліны тайӧ старшӧй специалистъясыс.
Накӧд союзын вӧліны нӧшта инженер-механикъяс, кодъяскӧд найӧс матыстліс уджлӧн ӧтсяма методъясыс да техническӧй подув вылын коставлытӧм ӧта-мӧд костса действиеясыс.
На пӧвстысь медся энергичнӧйясыс да водзмӧстчысьясыс, ас бӧрсяыс тшӧтш мичманъясӧс кыскиг, босьтісны веськӧдлана роль и кают-компаниеын.
Ассьыныс тӧдчанлунсӧ да вынсӧ чувствуйтӧмӧн тайӧ лейтенантъясыс век чорыдджыка висьтавлывлісны ассьыныс критическӧй мӧвпъяссӧ судовӧй олӧм да флотса организация быдлунъя юалӧмъяс кузя дзоньнас.
Быд судно вылын кают-компаниеса председательӧн вӧлі старшӧй офицер, мӧдног кӧ шуны, командирлӧн первойя отсасьысьыс.
Но коли сійӧ кадыс, кор сійӧ младшӧй офицеръяс пӧвстын пӧльзуйтчыліс вывті ыджыд авторитетӧн.
Ӧні сылы быть лоӧ вӧлі лыддьысьны судновывса офицерскӧй средаса мнениеӧн, кодӧн веськӧдліс кодкӧ насянь зависиттӧм лейтенантъяс пӧвстысь ӧти.
Важджык поколение лыдӧ пырысь старшӧй офицеръяс эз вӧвны шымыртӧмаӧсь техническӧй прогресса выль течениеӧн.
Сы вӧсна найӧ ворсісны кутыштана, консервативнӧй роль.
Налы коли ӧтитор — чукӧртны ас гӧгӧрыс сійӧ том офицеръясӧс, медсясӧ титулованнӧй дворянство пӧвстысь, кодъяс асланыс личнӧй симпатия происхождение да вылысса йӧзкӧд йитӧд кутӧм вӧсна синлісны важ пӧрядокъяслань.
Колӧ шуны, вӧліны ӧткымын корабльяс, кӧні командиръясыс да старшӧй офицеръясыс сулалісны морскӧй цензса (рутинаысь) вылынджык.
Найӧ гӧгӧрволісны ӧнія кадся флотлысь сямсӧ.
Налы вӧлі ясыд, мый колӧ подулавсьыны не сӧмын збойлун да отвага вылӧ, а шӧйӧвоштӧг да стӧча техническӧй тӧдӧмлунъяс да арталӧмъяс вылӧ.
Война требуйтіс флотсянь тырвыйӧ выныштчӧм да босьтіс суровӧй критика улӧ сійӧ организациялысь ортсысянь ошйысяна став бутафориясӧ.
Сійӧ заставитіс флотӧс кутчысьны сійӧ сьӧд уджас, кодӧн сійӧ зывӧктыліс мирнӧй кадӧ.
Быд боевӧй заданиеӧс олӧмӧ пӧртӧм требуйтліс медвойдӧр выль техническӧй средствоясӧн пӧльзуйтчӧм кузя тӧдӧмлун да кужӧмлун.
Саридзӧ петігӧн механизмъяслӧн тырбура уджалӧмыс водзвыв урчитліс эскадралысь тактикасӧ.
Броненосеч «Кутш» вылын эз вӧвны офицеръяс титулованнӧй особаяс пӧвстысь — князьяс, баронъяс, графъяс — пӧвстысь.
Старшӧй офицер Сидоров честь кузя колӧ шуны, мый сійӧ регыд кутіс кывзысьны специалистъяс мнение дорӧ.
А кают-компаниеса сьӧлӧм кыпӧдысьнас да юрнуӧдысьнас, кыдзи ме, верми тӧдмавны вестӧвӧйяс пыр, вочасӧн лоліс Васильев.
Тайӧ вӧлі тырвыйӧ лӧсялана.
Ставсьыс образованнӧйджыкӧн лоӧмӧн, сійӧ вӧлі нӧшта зэв тӧлка, шоча паныдасьлан красноречиеа да кӧрт логикаа.
Мукӧд офицеръясыс асланыс кӧсйытӧг сюрлісны сійӧ влияние улӧ.
Но тайӧ эз мешайтлы на пӧвстысь ӧткымынъяслы тешитчыны матросъяс вылын.
Кыдзкӧ ӧтчыд ме висьталі Васильевлы, кыдзи яндова дорын паныдасьлісны мичман Воробейчик да матросъяс.
Инженер гӧрдӧдіс:
— Зывӧктана!
Нӧшта нин сійӧн, мый тайӧ медся весьшӧрӧ бреньгысь офицеришка.
Прӧста машинист Шмидт абу сетӧма сылы сдача.
Ме куті висьтавны водзӧ:
— Вот, <rus>ваше благородие</rus>, мем зэв кажитчӧ Лев Толстой.
Роч писательяс пӧвстысь некод эз усьлась Рочмуса полицейско-поповскӧй строй вылӧ сэтшӧм немжалиттӧм критикаӧн да смеллунӧн, кыдзи сійӧ.
Сы пыр ме медпервой тӧдмалі миян олӧмлысь став несправедливостьсӧ.
Власьтъяс видзӧдӧм серти тайӧ медся ӧпаснӧй писатель матросъяслы.
Уналысь сійӧ дзикӧдз муткыртіс гырк пытшсӧ.
Но сійӧ велӧдӧм выводъяскӧд сьӧкыд сӧгласитчыны, торйӧн нин кор корабль вылын служитан нижньӧй чин пыдди.
Сыӧн вӧзъян евангельскӧй смирениесӧ, «лёклы прӧтивляйтчытӧмсӧ» ме зэв унаысь аддзылі практика вылын.
Сулалӧ матрос.
Матыстчӧ начальник да кучкалӧ сылы веськыд чужӧмбанас.
Матрос оз водзсась.
Начальник кучкалӧ сылы и шуйга чужӧмбанас.
Матрос бара оз водзсась.
Мукӧддырйи кывшутӧг терпитӧ кызьысь и унджыкысь кучкӧм.
Дзик вӧчӧ евангелие велӧдӧм серти да Толстой серти.
Вежсяс-ӧ таысь офицерыс?
Лоас-ӧ сійӧ бурджыкӧн, шаньджыкӧн?
Ни ӧти оз.
Татшӧм жӧ успехӧн кутас кучкавны и мукӧд матросъясӧс.
Дзик мӧд результатъяс вӧліны эськӧ, сійӧ кӧ пӧлучитіс нӧйтӧм мортсянь куим пӧв либӧ дас пӧв унджык сдача.
— Да, ті правӧсь, — сӧгласитчис Васильев. — Но сійӧ тӧдӧ, мый сдачасӧ оз пӧлучит, и некутшӧм норасьӧмӧн сійӧс он ӧлӧд.
Мӧд луннас Ангр Пеквенысь петӧм бӧрын, кӧть тӧлыс вӧлі ичӧт, гыяс лоины гырысьджыкӧсь.
Тыдалӧ, тӧрытнас тані бушуйтчӧма ён шторм.
Коли нӧшта ӧти вой.
Поводдя пукаліс сэтшӧм жӧ.
Сӧмын тӧлыс неуна свежӧймыштіс да заводитіс мунны миян курссянь рытыввывлань.
Вӧлі микола лун.
Быд судно вылын служитісны ӧбедня.
А сэсся сар нимлун честь кузя эскадрасьыс дзоньнас кыліс салют.
Атлантикалӧн ваясыс юрӧбтісны пушкаясысь лыйӧм шыясӧн.
Ӧбед бӧрын ме сулалі срез вылын, квайт дюймаа башня дорын, да видзӧді ылын тыдалысь вадоръяс вылӧ.
Ми вӧлім сё сюрс населениеа английскӧй Капштадт кар весьтын.
Сійӧ оз вӧлі тыдав, но сы пыдди веськыдвывсянь бура тыдаліс километр судта гӧра Столовая, горизонтальнӧй-шыльыд, быттьӧ нарошнӧ тшӧтшкӧртӧм йывнас.
Неуна сёрӧнджык кутім кытшовтны полуостровсӧ, коді ӧтлаасис морякъяс пӧвстын ёна нималана Добрӧй Надежда мыскӧд.
Эскадра вӧлі матыстмӧ кык океан — Индийскӧй да Атлантическӧй — граница дорӧ.
Чувствуйтчис мыйкӧ суров, грӧзитана и уліті кыссьысь кымӧръяс сьӧктаын, и вылӧ кыпӧдчылысь гыяслӧн пемыд-турунвиж рӧмын, и куш гӧраяслӧн кыдз-сюрӧ пуксьӧмын.
Эз ӧд прӧста дас витӧд нэм помын Африкалысь тайӧ юкӧнсӧ шулыны Бушковъяс мысӧн.
Но кор саридз вуджысь Бартоломей Диаслы удайтчис 1487 воын кытшовтны сійӧс, сэк португальскӧй корабль Иоанн II приказ серти, тайӧ мысыс кутіс шусьыны Добрӧй Надежда мысӧн.
Человечестволӧн став историяас таті эскадра медводдзаысь на муніс татшӧм уна лыда корабльясӧн.
Ме эг казявлы, кыдзи срез вылын лоис старшӧй офицер Сидоров.
— Здорово, баталер Новиков!
— <rus>Здравия желаю, ваше высокоблагородие</rus>, — вочавидзи ме.
— Африкаӧн нимкодясян?
— Дзик сідз.
Сёрнитіс сійӧ сэтшӧм бур сьӧлӧмӧн, быттьӧ лыддис менӧ аслас важся другӧн, а ачыс сійӧ каднас подозрительнӧя видзӧдлывліс менам сьӧд гач зепъяс вылӧ.
Тыдалӧ, ме йылысь, кыдз юрвундысь йылысь, боцманлӧн юӧртӧмыс чорыда пуксьӧма сійӧ юрӧ.
А менам не сӧмын финка, но и вообще эз вӧв некутшӧм пурт.
Войшӧр бӧрын Игольный мыс кытшовтӧм мысти, эскадра пырис Индийскӧй океанӧ.
IX
abu
Эскадра муніс асыв-войвылӧ курс кутӧмӧн, вой чӧжӧн выльмӧм тӧлӧн бӧжладорсяньыс йӧткӧмӧн.
Декабр 7-ӧд лунся асыв вӧлі сэзь, но гыясыс лоины гырысьджыкӧсь.
Заводитчисны штормлӧн кыпӧдчылӧмъяс.
Миян броненосеч качайтчис киль да бортъяс вылӧ.
Кодкӧ вевдорса палуба вылын сулалысь матросъяс пӧвстысь веськӧдіс вниманиесӧ шонді вылӧ:
— Видзӧдлӧй, шондіыс мунӧ оз шуйгавывсянь веськыдвылӧ, а дзик мӧдарӧ.
Тайӧ явлениеыс интересуйтіс унаӧс.
— Вот дивӧыс!
Артмӧ, кыдз быттьӧ шондіыс петіс рытыввывсянь.
— Да, часі стрелкалы паныд мӧдӧдчис.
— И кажитчӧ, мый ми Америкалань мӧдӧдчим.
Збыльвылассӧ нинӧм эз вежсьы, но ми асьным вӧлім мушар лунвыв джынъяс.
Ми важӧн нин вуджим экватор.
Шонді мунан туйлӧн воображайтан мегырыс, коді нёрӧ асыввывсянь рытыввылӧ, колис миянсянь войвылӧ.
Вот мый вӧсна и кажитчис, мый лунся светилӧыс мунӧ мӧдарӧ.
Нинӧм эз вӧв шензьӧданаыс и часі стрелкалӧн шуйгавывсянь веськыдвылӧ мунӧмыс.
Тайӧ сӧмын индыліс сы вылӧ, мый коркӧ часіясыс вӧлӧмаӧсь солнечнӧйӧсь, а на серти кутісны нин вӧчавны механическӧй, пружиннӧй часіяс.
Татысь петліс нӧшта ӧти истина; тыдалӧ, миян кад петкӧдлысь чуймӧдана приборыд первойысьсӧ петлӧма свет вылӧ мушар войвыв джынйын.
Теория боксянь мем ставыс вӧлі гӧгӧрвоана, и ме, мыйта верми, юкси аслам тӧдӧмлунъясӧн ёртъяскӧд.
Но кор меным аслым ковмис паныдасьны татшӧм сяма енэжса явлениеӧн, ме шензи эг омӧльджыка мукӧдсьыс.
Ме некыдз эг вермы миритчыны, шуам, сійӧн, мый кӧсъян кӧ видзӧдлыны луншӧркад вылӧ, то колӧ бергӧдчыны лунвывлань мышкӧн, ӧд тайӧ вӧлі мунӧ таӧдз менам став олӧм навыкъяслы паныд.
Ӧбед кежлӧ тӧлыс пыр ӧтарӧ кыптӧмӧн кайис дас баллӧдз.
Гыясыс лоины век гырысьджыкӧсь да быдмигтыр, крута усьлісны водзвылын.
Океан пасьта, кытчӧ он видзӧдлы, жуисны ӧтар-мӧдарӧ качайтчигтырйи, кыз кынӧмъяса дзормӧм великанъяс, мунісны лыдтӧм-щӧттӧм полкъясӧн пельчунӧдана шумӧн.
Орччӧн валӧн юралана гымакылӧмыс, судноса кӧрт корпусъясӧ сыӧн швачкысьӧмъясыс, рангоутын омлялӧмыс, бокыса помещение пельӧсъясын шутьлалӧмыс, став просторлӧн коставлытӧг увгӧмыс — став тайӧ шыясыс ӧтлаасьлісны ӧти ладтӧм, но вывті вына симфонияӧ.
Броненосеч кутіс гумлавны корманас васӧ ӧтпырйӧ некымын дас тоннаясӧн.
Уна матросъяс, медсясӧ томджыкъясыс, страдайтісны морскӧй висьӧмӧн да ӧткажитчавлісны ӧбедысь.
Сы пыдди мукӧдъяслы пуксис шуда кад: найӧ сёйлісны яйсӧ мытсавтӧдзыс.
Ставсьыс медся дӧвӧлен вӧлі кочегар Бакланов.
Бак вылын фитель дорын куритчигӧн сійӧ малаліс сардмӧм кинас аслас зэлалӧм рушку кузяыс да ошйысис.
— Кажитчӧ, паёк дас кымын пукті рушкуӧ.
Вот везитіс!
Тадз кӧ эськӧ быдлун вердісны, ме эськӧ нэм кежлӧ кольччи корабль вылӧ сарскӧй палубаяс талявны.
Сылӧн янсавлытӧм другыс, минер Вася-Дрозд, пасйис:
— Но и азым жӧ тэ, Бакланов!
Акула, а абу морт!
Сӧмын петкӧдлы тэныд мыйкӧ сёянтор, тэнад пырысь-пыр жӧ вомыд паськалас.
— Татшӧмӧн всевышньӧй творецыс чужтылӧма менӧ.
А сэсся физика кузя веськыда шуӧма: природа оз терпит тыртӧминтӧ.
Сідзкӧ, муса морт, ме сэні дзик нинӧм.
— Сёйӧмысь сӧмын порсь тшӧгӧ, а оз тӧлкаджык ло.
Кочегар серам пырысь видзӧдліс аслас друг вылӧ пӧтӧс синъясӧн, юмыртліс вомсӧ да шуис:
— Сьыв, Дрозд, <ns>мыйкӧ-нибудь</ns>.
Тэнад сьылӧмыд менам рушкулы — мый топкалы кислород — зэв бура ломтысьӧмыс мунӧ.
— Та йылысь кор аслад мамашалысь.
Бак вылӧ кымӧрӧн резыштіс дзирдалысь ва войтъясӧн. Кӧтӧдіс ставсӧ, коді сулаліс фитиль дорын.
Матросъяс сералігтыр чеччыштісны.
— О-о!
Океан заводитӧ дурны.
— Шуд миян, мый штормыс пӧпуттьӧ.
Дӧнзис эськӧ ставнымлы, кымӧссянь кӧ тӧлыс швачкис.
Луншӧркадся шойччӧм бӧрын старшӧй офицер Сидоров, боцманъясӧн да матросъясӧн колльӧдӧмӧн кытшовтіс корабльлысь вевдорса юкӧнъяссӧ.
Шторм, тыдалӧ, дурмис дыр кежлӧ.
Сы вӧсна колӧ вӧлі видзӧдлыны быд предмет да тӧдмавны, мый сійӧс оз ло нуӧма гыӧн.
Сидоров воліс бак вылӧ, дзик корабль нырӧ да, убедитчӧм бӧрын, мый клюз-сакъяс местаынӧсь, да якӧр канатъяс зэвтӧмаӧсь зэлыда, бергӧдчис бӧр.
Сэсся кайис растрыяс вылӧ, сійӧ тшӧктӧм серти бурджыка крепитсисны асланыс местаясӧ пелыса шлюпкаяс да парӧвӧй катеръяс.
Синтӧм шторм эз бӧрйысь чинъясын да вӧчлывліс старшӧй офицеръяскӧд эз бурджыка боцманъяс да матросъяс серти.
Кытчӧ вошӧма начальниклӧн воддза солидностьыс.
Медым вуджны ӧти местасянь мӧдӧ, сылы сідз жӧ, кыдзи и сылӧн подчинённӧйяслы, ковмывліс кусыньтны мышсӧ, юрсӧ кыскыны пельпомъясӧ да балансируйтігтырйи паськыда шевгӧдлыны кияссӧ, быттьӧ кӧсйыліс кодӧскӧ кутны сывтырас.
Сы вӧсна, мый кокъяс улас сылӧн эз вӧв мыджӧдыс, сылӧн став вӧрӧмъясыс вӧліны эз лючкиӧсь, рискӧбтанаӧсь, тӧдлытӧг другысь сувтлӧмъясӧн, немвиччысьтӧма бокӧ шыбласьӧмъясӧн, быттьӧ сылы бокас тӧдлытӧг зургисны.
Тӧлыс лёкысь нетшкис сылысь тшапа читкыльтчӧм усъяссӧ да пӧльтіс сола сук душӧн, кокувсяньыс да юрвылӧдзыс сылысь став паськӧмсӧ кыпӧдӧмӧн.
Медым бурджыка кывны ёрта-ёртӧс, Сидоровлы да сійӧ подчинённӧйяслы ковмыліс горзыны, а тайӧ вӧчліс впечатление, мый на костын муніс кодалана зыксьӧм.
Серьёзнӧйджык вӧлі батарейнӧй палубаын.
Броненосечӧн вывті уна груз босьтӧм вӧсна сійӧ лоис вель матын ва веркӧссянь.
Пушечнӧй портъяс эз дзик топыда пӧдлавсьыны да гыясӧн койӧмысь ваыс пырлыліс на пытшкӧ.
Но лёкджык лоӧ, штормыс кӧ вежас ассьыс нырсӧ да заводитас швачӧдны судносӧ бортас.
Небыд да сетчысь гысӧ позьӧ ӧткодявны пӧльтчӧм перчаткаа боксёрскӧй кулаккӧд.
Кажитчӧ, мый вермис вӧчны боксёр татшӧм кулакӧн?
Но тайӧ оз мешайт сылы аслас кучкӧмъясӧн чегъявны прӧтивниклысь ордлыяссӧ, жугӧдлыны черлыяссӧ.
Дзик жӧ сідзи вӧчӧ суднокӧд и ярмӧм саридз, сылысь кӧрт частьяссӧ жуглӧмӧн.
Пушечнӧй портъяс кӧ оз выдержитны гыяслысь чорыда швачӧдӧмъяссӧ, сэк воссьӧм костъясӧдыс кутас ылькйыны ва да, бортысь-бортӧ быглясигтырйи, мӧдас гуляйтны батарейнӧй палуба пасьта буйнӧя койсьӧмӧн.
Татшӧм положение дырйи тырмымӧнъя лоӧ кызь градус вылӧ пӧлыньтчӧм, медым судно путкыльтчис вывлань кильӧн.
Инженер Васильев бура гӧгӧрволіс тайӧс да, аслас подчинённӧйяслы распоряжение сетігӧн, видзӧдіс найӧ уджбӧрся вӧвлытӧм суровлунӧн.
Сійӧ веськӧдлӧм улын матросъяс сюялісны портъясысь щельяссӧ, лӧсьӧдлісны на дорӧ керъясысь, вымбовкаясысь да пӧвъясысь мыджӧдъяс.
Вӧлі дасьтӧмаӧсь удж вылӧ ва коян турбинаяс.
Войыс вӧлі ызгана.
Ва гӧраяс сьӧкта улын броненосеч ратшкакыліс сталь свезьясас.
Сійӧ здукъясӧ, кор сійӧ вывлань кыпӧдӧм кормаын кушавлісны винтъясыс, машина сувтлывліс уджалӧмсьыс.
Машиннӧй отделение пытшсянь, кыдзи висьысь морт морӧсысь, кыліс тэрыба типкӧм, судноса кӧрт корпус вылын лихорадкаысь моз дрӧжжитӧм кылӧмӧн.
Тупкӧм иллюминаторъяса, топыда пӧдлалӧм ӧдзӧсъяса да горловинаяса став олан помещениеясын вӧлі жар да дука.
И ме, кӧрт пыр бушковлысь ӧдӧбтӧмъяссӧ кывзігӧн, дыр эг вермы унмовсьыны аслам ӧшалан парусиновӧй койкаын.
Кутшӧм мӧвпъяс сӧмын эз волыны юрӧ!
Мӧвпалі и ас йылысь.
Тешкодь вӧлі менам судьбаӧй.
Сиктын, кӧні ме чужлі, миян керка мышкын, градъяс сайын визувтӧ ичӧтик шор Журавка.
Сылӧн джудждаыс, кыдз шулӧны, воробейлы пидзӧсӧдзыс, но сэні эмӧсь оголечьяс да гуринаяс.
Мыйӧн сӧмын менам кокъяс крепаммисны ас кежысь ветлӧм вылӧ, ме гожся тӧлысьясӧ дзонь лунъясӧн коллявлі сэні вӧвлытӧма нимкодясьӧмӧн.
Колӧ шуны, ваыс пыр менӧ кыскыліс ас дорас.
Сэсся быдмыштӧм бӧрын ме гырысьяссянь тӧдмалі, мый свет вылас эмӧсь вывті ыджыд юяс да весиг саридзьяс.
Ме окота пырысь эскылі татшӧм висьталӧмъясыслы, но эг вермы аслым мӧвпыштны, медым кӧнкӧ ваыс вӧлі унджык миян сикт сайса ва мельнича прудйын дорысь.
Сы вӧсна ме чуйми, кор медводдзаысь аддзи Цна ю.
Миян Журавка сыкӧд ӧткодялӧмӧн кажитчис вывті ичӧтӧн, кыдзи мӧс водзын шыр.
Бӧрыннас менам олӧмӧн бергӧдчис сідзи, мый ме лои матросӧн да куті плавайтны саридзьяс вывті.
А ӧні прӧйдиті Атлантическӧй океанӧд, кытшовті Африка гӧгӧр да пыри Индейскӧй океанӧ.
Ӧшалана койкаын, кыдз гамакын, качайтчигмоз ме быд минутӧ кылі гыяслысь некытчӧ инасьтӧма шыбласьӧмсӧ, кывзі бронированнӧй бортъяс сайысь мый вынсьыс зэлӧдчана мурзӧмсӧ, палуба вылӧ ва массалысь швачӧдӧмсӧ.
Миян водзвылын нӧшта лоас Великӧй океан.
Ставыс тайӧ вӧлі, кажитчис мем, зэв грандиознӧйӧн, но ме некор ог вунӧд ассьым муса, варова жургысь ичӧтик юӧс, кӧні кыйлывлі оголечьясӧс да гуринаясӧс да кӧні юргис менам челядьдыр, кыдзи жавороноклӧн сьыланкыв.
Мӧд луннас бушков воӧдчис вывті ыджыд напряжениеӧдз.
Прӧст минутъясӧ ме котӧрӧн кайлі вылӧ видзӧдлыны, мый вӧчсьӧ корабльяскӧд.
Тайӧ пӧрйӧ гӧгӧр эз вӧв сэтшӧм шуштӧмлуныс, кутшӧмӧн векджык мунлывлӧ бушков.
Тайӧ вӧлі шоч случай, кор стихиялӧн ыджыд движениеыс муніс сэзь енэж улын.
Вӧвлытӧм паныдалана вынӧн да шумӧн вӧлі локтӧ тӧлыс, быттьӧ кӧнкӧ енэжтас сайын, миян планета сайын, уджавны мӧдісны ыджыдысь-ыджыд вентиляторъяс.
Быгыльтчисны валъяс, кыпӧдчылісны дзонь гӧраяс и сэн жӧ пасьмунлісны равзысь бузганъяс моз, быттьӧ минаяс потласьӧмысь.
Шонді югӧръяс улын, дзирдалысь бус кымӧръясын лэбалісны быг комӧкъяс, кыдзи лым кодь еджыд лэбачьяслӧн стаяяс.
Эскадра муніс важся стройӧн: веськыдвывса колоннаас вӧліны дзик броненосечьяс «Суворов» юрнуӧдӧм улын; шуйгавывса колоннаас вӧліны сӧмын транспортъяс, водзас «Камчатка»; куим крейсер кутчысисны бӧрвылын клин стройын.
Мунан ӧдыс дас узел, но сы вӧсна мый тӧлыс вӧлі ньылыд да гыясыс суӧдлісны миянӧс, то кажитчис, мый став корабльясыс пӧлнясигтырйи сулалӧны ӧти места вылын.
«Ослябялӧн» ӧтар-мӧдарӧ катласьӧмъясыс вӧліны кызь градус дорысь ыджыдджыкӧн, кор сэк жӧ ӧти типа выль броненосеч, на лыдын и миян «Кутш», пӧлнясисны ёна омӧльджыка.
Но тайӧ эз бырӧдлы уна офицеръяслысь тревогасӧ асланыс корабль участь вӧсна.
Эз на вӧв вунӧдӧма морскӧй техническӧй комитетлӧн ӧлӧдӧмыс, кодӧс пӧлучитӧма эскадраӧн Либаваысь петан луч паныдӧ.
Тайӧ грӧзитана ӧлӧдӧмас висьтавсьыліс, мый сэтшӧм корабльяс, кыдз «Бородино», вермасны бушковъяс дырйи путкыльтчыны, оз кӧ только лоны примитӧмаӧсь медчорыд мераяс.
Миян корабль, шуам, куим сюрс тонна унджык груз вӧсна, пукаліс ваас куим футӧн джуджыдджыка проектын индӧм серти.
Медся ёна дӧнзьыліс транспортъяслы да крейсеръяслы.
Найӧ пӧлыньтчывлісны бортъяс вылас комынсянь нелямын градусӧдз.
На вылӧ жаль вӧлі видзӧдныс.
И век жӧ найӧ кыпӧдлісны этшаджык ӧпастностьяс броненосечьяс серти.
Мем, кыдз баталерлы, начальствоӧн ме вылӧ пуктӧм обязанностьяс кындзи, эз пӧлагайтчывлы тӧдны нинӧм лишнӧйсӧ.
Но гусьӧн ме век торкавлі казеннӧй правилӧяссӧ.
Дерт, меным сідз жӧ вӧлі тӧдса морскӧй техническӧй комитет ӧлӧдӧм йылысь.
И юрвемын чужліс сотыштана мӧвп: вермас-ӧ миян «Кутш» нуны ас вывтіыс бушковлысь натисксӧ, случайнӧ кӧ сувтас гыяслы бокног?
Сійӧс мӧвпыштігӧн, мый миян корабль вермас путкыльтчыны, лоліс лӧсьыдтӧм сьӧлӧм вылад да дрӧгнитавлісны пидзӧсъясыд.
Ӧд сы вылысь вевъялісны мыччыштны вевдорын вӧлысь йӧз пӧвстысь кык десяткаысь оз унджык морт, но и найӧс некод спаситны оз кут.
«Но да, тайӧ ставыс чепуха, и нинӧм оз ло», — думӧн лӧньӧдлі ме ачым ачымӧс.
Тайӧ жӧ туйӧд, сӧмын мӧдарлань нырвизьӧн, дас ӧкмысӧд нэм заводитчигӧн мунлісны, ассьыныс му гӧгӧр медводдза путешествие вӧчигӧн, миян сэтшӧм нималана саридз вуджысьяс, кыдзи Крузенштерн да Литке.
Налӧн вӧліны коньӧр кодь суднояс — паруснӧй шлюпкаяс, кодъяслӧн водоизмещениеыс быдӧнлӧн торйӧн вӧлі витсё тоннаысь этшаджык.
Мый на вылын ковмыліс чувствуйтны йӧзыслы татшӧм сяма бушков улӧ сюригӧн?
Кутшӧм мужество, кутшӧм радейтӧм колӧ вӧлі лоны саридз дорӧ, медым татшӧм посньыдик корабльяс вылын петны му гӧгӧр путешествиеӧ.
Кодыркӧ меӧн лыддьӧм морскӧй литератураысь тӧдвылӧ уси ӧбиднӧй изречение: «Важӧн вӧліны пу корабльяс, но йӧзыс кӧртӧсь, а ӧні лоины кӧрт корабльяс, но йӧзыс — картоннӧйӧсь».
Меным эз окота вӧв лоны картоннӧй мортӧн, и ме ортсысянь петкӧдлана повтӧмлунӧн ошйысьӧм пырысь, шӧйті корабль вывті сэтшӧм видӧн, кыдз быттьӧ бушковыс ньӧти оз беспокоит менӧ.
Тайӧ лунӧ миянын морскӧй висьӧмӧн мучитчысьяс лоины нӧшта унджыкӧн.
Миян медицина нинӧмӧн эз вермы налы отсавны.
А сэк жӧ йӧзлы ковмыліс уджавны: военнӧй корабльлы колӧ кутны ассьыс местасӧ стройын да мунны водзлань ни ӧти минут кежлӧ сувтлытӧг.
Сэні сцена вылӧ петалісны докторъяс пыдди боцманъяс да унтер-офицеръяс.
Найӧ тӧдісны средствояс, колӧ шуны, зэв чорыдъясӧс, но вель радикальнӧйясӧс.
Кутшӧмкӧ матрослӧн кӧ чужӧмыс лоліс кельыдрудӧн, а синъясыс гудыртчигтырйи, кулӧм мортлӧн моз куслісны, сэк сы вылӧ, кыдзи гулю вылӧ варыш, уськӧдчыліс боцман либӧ унтер да зэв лёкысь ёрччӧмӧн заводитчыліс пӧвсавны сійӧс дудкаса ыргӧн чептӧн либӧ резиновӧй линькаӧн.
Нӧйтӧм морт терпитны позьтӧм доймӧмысь ниглясис уж моз, яй вылас пырысь-пыр жӧ пыктылісны нӧйтӧм местаясыс, но зато та бӧрын сійӧ сідз жӧ здукӧн ловзьыліс, ӧзйыліс вирӧн, синъясас тыдовтчыліс югъялӧм, быттьӧ мусаыскӧд аддзысигӧн.
Команда пӧвстысь ӧткымынъясыс вылӧ татшӧм мераясыд сэтшӧма мӧрччылісны, мый бӧрыннас тырмымӧнъя вӧлі сӧмын аддзыны капраллысь усъяссӧ, медым мортлӧн вукӧдана состояниеыс пырысь-пыр, быттьӧ волшебство кузя, бырліс.
Срезъясӧд оз нин позь вӧлі мунны — нӧбӧдас ваыс.
Ютын миян вӧлі сё тоннаысь унджык из шом.
Гыяс, корма вылӧ личкысьӧмӧн, вочасӧн пожъялісны сійӧс да шыблалісны борт сайӧ, и эз вӧв позянлуныс спаситны вывті дона ломтас.
Срезъяс вывса кормовӧй башня да бокыса кык башняыс тшӧкыда веськавлісны варкйысь слӧй улӧ.
Кӧть кыдз ми эг зільӧй дорйыны ассьыным броненосечӧс, став люкъяссӧ, иллюминаторъяссӧ да горловинаяссӧ топыда тупкалӧмӧн, но ваыс пырліс сы пытшкӧ быдласянь, паськавліс каютаясті да палубаяс вывті, башняувса отделениеясті.
Рытъядорыс ме кайи задньӧй мостик вылӧ.
Сэні паныдаси инженер Васильевкӧд.
Сійӧ вӧлі дзоньнас кӧтасьӧма. И век жӧ эз лэччы увдорӧ, вевттьӧд сайӧ.
Тайӧ мортыс менӧ век шензьӧдліс аслас ставсӧ тӧдны кӧсйӧмӧн.
И ӧні, резӧмысь да тӧвсьыс рубка сайӧ дзебсьӧмӧн, сійӧ сулаліс киас секундомер кутӧмӧн да видзӧдіс бушков шыбласьӧмъяс бӧрся.
Тӧвлӧн йӧткан выныс сэтшӧм вӧлі ыджыд, мый сьӧкыд вӧлі лолавны.
Кияс инстинктивнӧя кутчысьлісны <ns>мыйкӧ-нибудь</ns> бердӧ.
Кажитчис, мый бушуйтчысь сынӧдыс босьтас миянӧс да бергӧдлігтырйи нӧбӧдас, кыдзи гӧнторйӧс, пространствоас.
Весиг мостиклӧн джудждаыс эз спасайтлы йӧзӧс резӧмысь да быг лестукъясысь.
Васильев чӧвтліс синъяснас чошкӧдчӧм океан вылӧ да шыасис, кывъяссӧ горзӧмӧн шуалігтыр:
— Кутшӧм вын видзсьӧ дзик прӧста!
Морт кӧ эськӧ кужис используйтны бушковлысь став энергиясӧ, мый эськӧн сыкӧд позьӧ вӧлі вӧчны!
Сійӧ арталӧмъяс серти, гылӧн кузьтаыс мукӧддырйи воліс витсё футӧдз, а сылӧн джудждаыс вӧлі нелямын фут.
«Кутш», сыркакылігтырйи, орччыліс да кавшасьліс ва гӧра вылӧ, кыдзи фантастическӧй зэв ыджыд бегемот, а сэсся, сійӧс вуджӧм бӧрын, эбӧсысь усьӧмӧн сунліс нырнас гы костъяс пыдӧсас, кормасӧ енэжлань лэптӧмӧн.
Ӧти минутӧ сійӧ боквывтчывліс борт вылысь борт вылӧ кӧкъямысысь.
Тайӧ этша на, сійӧ жӧ минутнас миллион пуд сьӧкта броненосеч кыпӧдчывліс квайтысь нёль судта керка вылнаӧдз, — и ставыс тайӧ муніс сэтшӧм кокньыда, кыдз быттьӧ сійӧ эз вӧв сьӧкыдджык кага зыбкаысь.
Нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ муніс водзлань дас узёлӧн.
Сыкӧд тшӧтш и ми испытывайтлім движение нёльнан боксяньыс.
Тайӧ кадӧ, мыйӧн кӧть эськӧ эз ноксьы морт, — мӧвпаліс-ӧ олӧм либӧ кулӧм йылысь, зубритіс Христослысь либӧ Маркслысь велӧдӧмсӧ, мечтайтліс шуд йылысь либӧ дзикӧдз лачасӧ воштыліс, уджаліс либӧ узис, лыддьыліс молитваяс либӧ ёрччыліс, — бушков эз дугдыв сійӧс быд бокӧ довкйӧдлӧмысь да квайтысь минутнас кыпӧдлыны лифын моз нелямын фут вылнаӧдз вывлань.
Васильев ёна радуйтчис аслас броненосечӧн.
— «Кутшлӧн» килевӧй качкаыс ыджыдджык бортӧвӧй дорсьыс.
Тайӧ гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧн, мый сылӧн формаыс завалитчӧм бортъяс сяма.
Отсалӧны тані нӧшта и бортӧвӧй срезъясыс.
Гыыс, ӧти срез вылӧ веськалігӧн, кутӧ судноӧс мӧдарла бокас шыбытчӧмысь.
Ӧти типа нёльнан броненосечыс — «Суворов», «Александр Третий», «Бородино» и миян — сконструируйтӧмаӧсь бортӧвӧй качка боксянь вель удачнӧя.
А вот «Ослябя» вӧчӧма мӧд ног, а сы вӧсна и сылӧн пӧлыньтчӧмыс миян серти ыджыдджык.
Транспортъяс вылӧ шуштӧм вӧлі видзӧдныс.
Кажитчыліс, мый на пӧвстысь быдӧн, ӧти либӧ мӧд борт вылӧ боквывтчӧм бӧрын, некор нин сэсся оз кыпӧдчы.
Но найӧ веськӧдчылісны да мунісны водзӧ ӧтвесьтын броненосечьяс веськыдвывса колоннакӧд.
Дзоньнас дас нёльнан корабльыс петкӧдлісны аснаныс чуймӧдана зрелище, быг пиӧ тӧбсьӧмӧн да дурмӧм йӧктӧм дугдывтӧг нуӧдӧмӧн.
Мукӧддырйи миян водзвылын мунысь броненосечьяс пӧвстысь кутшӧмкӧ броненосеч дзикӧдз саявліс гыяс костӧ, сӧмын тыдавлісны мачта йывъясыс.
Тайӧ лоліс немвиччысьтӧг, сэтшӧм ӧдйӧн, быттьӧ сылӧн чуктіс пыдӧсыс да судноӧс пырысь-пыр жӧ кыскис ва пыдӧсас.
Но кольлісны секундаяс, и сійӧ жӧ корабльыс, быттьӧ сверхъестественнӧй вынӧн йӧткӧмӧн, бара кыпӧдчыліс ва массивса пуысь бурысь вылӧ.
«Кутш» шуйгавывса траверзын мунысь «Малайя» вылын, миянсянь вит кабельтовӧй сайын мыйкӧ лоӧма машинаыскӧд.
Сійӧ кыпӧдіс сигнал, мый оз вермы веськӧдлыныс.
Флагманскӧй корабль вывсянь сылы вочавидзисны: «Исправитны жугалӧминъяссӧ да мунны самостоятельнӧ».
Сійӧ бергӧдчис бортнас гылань да, кольччигтыр кутіс качайтчыны нӧшта ёнджыка, вынтӧм, быттьӧ арбуз корка.
Валӧн быгыльтчысь потокъясыс быглясисны сійӧ корпус вомӧн.
Сійӧ палуба вылын фок-мачта гӧгӧрыс кутісны жуны йӧз, фоксӧ, кливерсӧ да стаксельсӧ сувтӧдны зільӧмӧн, медым бергӧдны нырсӧ тӧв улӧ да сетны корабльлы олӧм.
Парусъяс медбӧрын лэптісны, лёкиникӧсь да коньӧр кодьӧсь, но тайӧ ньӧти эз отсав «Малайялы».
Ассьыс ва увса юкӧнсӧ петкӧдлӧмӧн, сійӧ, мунны вермытӧм, водзӧ кутіс шатласьны гыяс вылын.
Сійӧ мачта йылын кыптіс выль сигнал: «Терпита бедствие».
Но ни ӧти судно эз лок сы дорӧ отсӧг вылӧ.
Кыкнан колоннаыс мунісны «Малайя» бокті, сійӧс бушков власьт улӧ эновтӧмӧн.
— Сійӧ кӧ спаситчас, тайӧ лоӧ чудоӧн, — шогпырысь шуис Васильев, «Малайяӧс» синъяснас колльӧдігтыр.
— Да, сэні йӧзыслы лёк, — вочавидзи ме, кынмӧмла йӧжгылясигтыр.
Час мысти «Малайя» вошис горизонтысь.
Миян броненосеч дорті кывтісны пелысъяс, анкеркаяс да спасательнӧй пробковӧй нагрудникъяс.
На бӧрся, шогпырысь гыяс вылын качайтчигтырйи, тыдовтчис ваӧн тырӧм гребнӧй катер.
Сигнальщикъяссянь регыд мысти тӧдмалім, мый катерыс «Суворовлӧн» да вӧлі нетшыштӧма бушковӧн шлюпбалкаяс вылысь.
Гыясыс, ичӧтик пароход «Русьӧс» суӧдӧмӧн, тупкылісны сійӧс бӧжсяньыс нырӧдзыс.
Медым пышйыны наысь, сійӧ адмирал разрешение серти содтіс мунан ӧдсӧ да веськӧдчис матӧджык африканскӧй вадорлань.
Пуксьысь воныс тупкис сійӧс эскадра син улысь.
Нӧшта дзонь сутки на Индийскӧй океан скӧраліс миян вылын, но ичӧтджык вынӧн нин.
Гыясыс лоины ньывкӧсджыкӧсь.
Качайтӧмыс вочасӧн чині.
Пароход «Русь» суӧдіс миянӧс, но кытчӧ воши «Малайя»?
Войвывлань, Козерог тропиклань, падвеж кыпӧдчӧмӧн, эскадра кык лун муніс бур поводдя дырйи.
Броненосеч вылын вӧлі восьтӧмаӧсь став иллюминаторъясыс, люкъясыс, пушечнӧй портъясыс.
Миян весьтын ньӧжйӧник шӧйтісны шочиник кымӧръяс, радлӧмӧн дзирдаліс шонді, кокньыдика тӧвру пӧльтӧмӧн лӧнявліс жарыс да воӧдчыліс шӧркоддемӧ.
Команда да офицеръяс пӧвстын уна вӧлі сёрни Мадагаскар дорса миян водзын лоан сулаланін йылысь.
Ӧд миянлы сэні ковмас ӧтувтчыны адмирал Фелькерзам отрядкӧд, коді муніс сэтчӧ Суэцкӧй канал пыр.
Сэтчӧ жӧ колӧ вӧлі локны крейсеръяслы Рочмуысь: «Олеглы», «Изумрудлы» да мукӧд суднояслы.
А кыдз сулалӧ делӧыс аргентинскӧй да чилийскӧй крейсеръяс ньӧбӧмкӧд?
Кутчысьӧ-ӧ врагӧн кытшалӧм Порт-Артур, и дзоньвидза-ӧ сэні мупомсаясӧн блокируйтӧм миян 1-ой эскадра?
Тайӧ ставыс вӧліны волнуйтана юалӧмъяс, кодъяс вылӧ вочакывъяссӧ ми тӧдмалім сӧмын Мадагаскарын.
Декабр 11-ӧд лунся рытын «Камчатка» кутіс кольччыны эскадраысь.
Сы костын да флагманскӧй корабль костын пансис сигналъясӧн кузя нюжалана сёрни.
Адмирал песіс сы вылӧ ассьыс скӧрлунсӧ, мыжаясӧс судӧ сетӧмӧн грӧзитіг.
«Камчатка» правдайтчыліс, из шом лёк качество вылӧ ыстысьӧмӧн; сійӧ из шомнас кочегаръяс оз вермыны кыпӧдны котёлъясын давлениесӧ кӧкъямысдас фунтысь вылӧджык, кӧть кутшӧма эз старайтчыны.
Сэсся сійӧ корис адмираллысь разрешение шыбытны борт сайӧ сё ветымын тонна туйтӧм из шомсӧ, медым воны бур из шомӧдз.
Та вылӧ командующӧй вочавидзис: «Шыбытны борт сайӧ злоумышленникӧс».
Поводдяыс кутіс вежласьны: то киссис посни да дӧзмӧдана зэр, то усьласьліс норд-остовӧй шквал.
Тыдовтчис Мадагаскарлӧн лунвыв помыс.
Сук кымӧръяс вевттьӧд улын температураыс эз вӧв вылын, но парӧн тырӧм сынӧднас сьӧкыд вӧлі лолавны.
Тані госпитальнӧй судно «Кутшлы» назначитӧма вӧлі рандеву, но судноыс эз вӧв аслас местаын.
Адмирал мӧдӧдіс крейсеръясӧс курссянь веськыдвылӧ и шуйгавылӧ.
Но налӧн корсьысьӧмъясыс эз сетны некутшӧм результатъяс.
Эскадра мӧдӧдчис Мадагаскар пӧлӧн асыв-лунвыв боксянь, сысянь кызь миля ылнаын кутчысьӧмӧн.
Дженьыдик шквал бӧрын енэжыс весасис кымӧръясысь.
Кӧкъямысдас сизим градус вылнаӧдз кыпӧдчывлысь шонді дзирдалӧм улын діыс вӧлі тыдалӧ прӧстӧй синмӧн.
Горизонт весьтын веж петкӧдлана лӧзалісны гӧраясса вадоръяс.
МАДАГАСКАР
abu
I
abu
Декабр 26-ӧд лунся дженьыдик кадӧн югдӧмыс чужліс торжественнӧй чӧв-лӧнь дырйи.
Кельыда вежӧдысь енэж пыдӧсын кусалісны кодзувъяс.
Миянсянь шуйгавылын куйліс Мадагаскар, ӧнісӧ нӧшта гудыр на да нӧдкывйын кодь, кыдзи кодъюра мортлӧн сӧрӧм.
Эскадра муніс діса асыввыв вадор пӧлӧн, пыр ӧтарӧ сы дорӧ матыстчигмоз.
Веськыдвывсянь паськыд веерӧн паськӧдчис кыа, уна рӧма краскаяс вылӧ, быдсяма тонъясӧн мичаа ворсӧм вылӧ помтӧм лышкыдлунӧн.
Океан эз на садьмы, но мӧдіс нин банйӧмӧн нюмъявны.
Татшӧм здукъясӧ, кор асылыс лелькуйтӧ аслас чудеснӧй ыркыдлуннас, виччысян мыйкӧ вӧвлытӧмтор да видзӧдан став вылас паськыда восьтӧм синъясӧн.
Вот долыда вералӧмӧн дзирдалыштісны шонділӧн медводдза югӧръясыс, дука, сола сынӧдсӧ юклалігтырйи.
Минут мысти пырысь-пыр ставыс вежсис: просторыс дзоньнас вевттьысис лӧзалан пӧлӧзнича рӧмӧн, рӧмпӧштан кодь шыльыдіныс сыліс пӧлыньӧн усьысь югӧръяс дзирдалӧм улын, дзоньнас синъёрана чутъяс страстнӧй да пӧсь вӧрӧмын.
Зэв жар лун пырис аслас правоясӧ.
Миян водзын бурджыка пондіс тӧдчыны мылькйӧсь Мадагаскар.
Тані коркӧ му пытшса вынъясыс думыштӧмаӧсь шутитыштны да чуркйӧсьтӧмаӧсь океан пыдӧссӧ зэв паськыд пространствояс вылысь.
А вермас лоны, тайӧ діыс торъяліс Африкаысь, кыдзи мам дорсьыс ыджыд пи.
Сійӧ кадсянь коли уна сюрс во.
Ва вевдорын кыпӧдчӧм тешкодьсяма грудаясыс, кодъяс кынмисны асланыс вӧртӧмлуннаныс, удитісны вевттьысьны луншӧркадся быдмӧгъяс зеленьӧн, овмӧдчыны ловъя существоясӧн.
Эз на зэв важӧн прансузъяс дзикӧдз босьтны асланыс киӧ тайӧ дісӧ, асланыс ылі колонияяс дорӧ сійӧс индӧмӧн.
Аслас площадьӧн сійӧ вевтыртӧ Франциясӧ дзоньнас.
Оз ӧд прӧста орчча діяс вылын олысь йӧзыс ӧнія кадӧдз сійӧс шуны «Танти-Бэӧн», мый лоӧ «Ыджыд му».
Мадагаскар пӧлӧн векни да ляпкыдик полосаӧн нюжӧдчӧма суша Сан-Мари ді.
Эскадра пырис вискӧ.
А дас ӧти часын быд корабль, дзирдалысь ва веркӧссӧ чегъяліг да дрӧбитігтыр, кутіс босьтны ассьыс местасӧ диспозиция серти, и на пӧвстысь быдӧн вылын, нырса клюз пырыс котӧртігтыр, пондіс грымакывны якӧрнӧй канатлӧн кӧртыс.
И миян броненосеч вылын, старшӧй офицер Сидоров команда улын, друг усис местасьыс кыксё пудъя якӧр да, вывлань резыштӧм ва войтъясӧн дзирдыштӧм бӧрын, зэв ӧдйӧ лэччис ва пыдӧсӧ, медым чугуннӧй кык лапаяснас комын вит сажень пыднаын топыда сатшкысьны морскӧй грунтӧ.
Эскадра сувтіс бурэтш вис шӧрас, кодлӧн пасьтаыс лыддьыссьӧ дас мильысь унджык, и татшӧм ногӧн ми формальнӧ мынім нейтралитет торкӧмысь.
«Кутш» вывса офицеръяс да команда, ставныс, коді оз вӧлі уджав, сулалісны вевдорас да нимкодясисны выль обстановкаӧн.
Енэжыс ыпъяліс жарӧн.
Океан весьтын, кельыдлӧз сынӧдас ылын очертаниеяслысь бура тӧдчанлунсӧ воштӧмӧн, кымӧр вылнаӧдз кыпӧдчӧм джуджданас шлыньвидзисны гӧра мусюръяс.
Улынджык, гӧра пӧкатъясті лэччигӧн, тшупӧдъясас кутчысялӧмӧн, паськӧдчӧмаӧсь тропическӧй вӧръяс.
Вис мӧдар бокас, Сан-Мари ді вылын, тыдалісны европейскӧй зданиеяс, еджыд чутъяс моз зелень пытшкӧ вӧйтчӧмӧн.
Гӧгӧр вӧлі шынитӧв лӧнь, быттьӧ сотысь шонді югӧръяс улас ставыс вӧйтчӧма помасьлытӧм бур мӧвпъясӧ.
Сӧмын корабльяс дорын, асланыс пирогъяс вылын воӧм некымын туземечьяс — гавасъяс гызисны миян немвиччысьтӧм воӧм вылӧ шензигтырйи.
Ми став вылас видзӧдім ыджыд радлӧмӧн, но регыд впечатлениеяслӧн вӧвлытӧм мича выльторйыс вежсис шуштӧмлунӧн.
Весьшӧрӧ синъяс дзоргисны вис пельӧсъясӧд лачаӧн аддзыны тшынторъяс либӧ корабльяслысь тӧдса контуръяссӧ.
Эз вӧв тані ни адмирал Фелькерзамлӧн отрядыс, ни госпитальнӧй судно «Кутш», ни вспомогательнӧй крейсеръяс.
Сӧмын карлы паныда неыджыд бухтаысь аддзим кык пароход.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь миян из шом новлӧдлысь пароходъяс немецкӧй флаг улын.
Сьӧлӧм вылын лои шог.
Луннас нёль час гӧгӧрын воис Капштадтысь госпитальнӧй пароход «Кутш».
Колӧ вӧлі чайтны, мый сійӧ вайис ёна колана выль юӧръяс.
Миян офицеръяс пӧвстысь ӧти ветліс флагманскӧй корабль «Суворов» вылӧ.
Регыд мысти миян броненосеч вылын кутіс паськавны лёк юӧр, ӧти отделениесянь мӧдӧ вуджӧмӧн.
Матросъяс чошкӧдісны пельяснысӧ, офицеръяс сёрниӧ кывзысигтыр, ӧткымынъяс кутісны вашкӧдчыны вестӧвӧйяскӧд.
Ме шыаси инженер Васильев дорӧ:
— Судно пасьта кывсис сёрни, быттьӧкӧ...
Векджык кутчысьысь да ортсысяньыс спокойнӧй Васильев тайӧ здукӧ вӧлі вывті возбуждённӧй да, менам сёрниӧс помӧдз кывзытӧг, торкис менӧ.
— Ме гӧгӧрвои, мый тіянӧс интересуйтӧ.
Жаль, но сійӧ факт: артурскӧй эскадра сэсся абу нин.
Кыдз висьталӧны, сійӧс вӧйтӧма осаднӧй артиллерия биӧн, сы бӧрын, кыдзи мупомсаяс босьтісны Высокӧй гӧра.
Миянӧс вӧлі мӧдӧдӧма первой эскадралы отсӧг вылӧ, но сійӧ пӧгибнитіс водзджык, кор ми эг на воӧдчӧй джын туйӧдзыс.
Петыркарса стратегъяс чорыда ӧшыбитчисны.
Ӧні ми пӧрам самостоятельнӧй эскадраӧ.
Миянлы ӧтнанымлы ковмас бырӧдны неприятельлысь флотсӧ да босьтны ас ки улӧ Мупом саридз.
Но тайӧ заводитчӧмыс сэтшӧм жӧ лӧсявтӧм, кыдзи оз лӧсяв лэдзны тыш вылӧ петукӧс варышлы паныд.
Мупомсаяс вӧлӧмаӧсь ёна тӧлкаджыкӧсь да пелькджыкӧсь миян чайтӧмъяс дорысь.
Ме муні сы дорысь сьӧлӧм личкана мӧвпъясӧн.
Татшӧм состояниеын жӧ, примернӧ, вӧлі и экипажыс дзоньнас.
Тайӧ рытнас эз вӧв гажӧдчӧм ни серам.
Офицеръяс важ ногыс сеталісны распоряжениеяс, команда пӧртліс найӧс олӧмӧ, но йӧзлӧн быд вӧрзьӧмын, чужӧмъясын, гӧлӧсъясын чувствуйтчис сьӧкыдтор, быттьӧ ставныс немвиччысьтӧг тӧдмалісны, мый корабль вылӧ воис чума.
Тайӧ лунсяньыс эскадраса личнӧй составлӧн настроениеын заводитчис крута вежсьӧм.
Командующӧйлӧн водзӧвылӧ став тӧждысьӧмъясыс, тыдалӧ, воӧдчылісны сэтчӧ, медым разалӧм эскадрасӧ чукӧртны ӧтлаӧ.
Кӧні вӧлі аслас корабльясӧн адмирал Фелькерзам?
Сы йылысь сьӧкыд вӧлі мыйкӧ-мында кӧть тӧдмавны, сійӧ первобытнӧй да дикӧй местаын вӧлігӧн, кутшӧмӧ веськалім ми.
Сан-Мари ді вылын, тайӧ французскӧй Сахалин вылын, кӧні видзлісны катарга вылӧ судитӧм политическӧй да уголовнӧй преступникъясӧс, эз вӧв телеграфыс.
Сы вӧсна мӧд луннас асывсяньыс буксирнӧй пароход «Русьӧс», кодӧс Рожественский нимтіс «мальчишкаӧн», вӧлі мӧдӧдӧма телеграммаясӧн Таматавуӧ — лунвывланьын сизимдас миль сайын сулалысь портӧ.
Заводитчисны грузитны из шом.
Сы вӧсна, мый тані вӧлі сӧмын из шом новлӧдлысь кык пароход, корабльяс грузитчисны ӧчередьӧн.
Та могысь пароходъяс сувтлісны броненосечьяс дорӧ орччӧн воча борт.
А миян «Кутшлы» вӧлі прикажитӧма судзӧдны шомсӧ баркаясӧн «Корея» транспорт вылысь.
Тайӧ командала дорсянь кыпӧдіс ропкӧм:
— Тадзитӧ ми канителитчам дзонь вежон.
— Дурмӧм адмирал эз кут радейтны миянлысь броненосечнымӧс да кӧсйӧ миянлысь став сӧнъясӧс нюжӧдны.
Ӧбед бӧрын рейдӧ воис «Малайя».
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ёна мисьтӧм.
Ставыс видзӧдісны сы вылӧ сэтшӧм шензьӧмӧн, кыдз быттьӧ сійӧс вӧлі гуавлӧма нин саридз пыдӧсӧ, но бӧр кыптӧма да ӧтувтчис эскадра дорӧ.
Кыдз бӧрыннас тӧдмалім, сылӧн бушков дырйиыс потлӧма питательнӧй трубаыс, кодӧс пӧчинитӧм вылӧ вӧлі видзӧма дас вит час.
Адмирал разрешение серти став корабльясыс заводитісны нуӧдны ремонт машинаясын, найӧс частьяс вылӧ разбирайтӧмӧн,
а рытланьыс радиоаппаратъясӧн кыйисны разнӧй ылнаса кык тӧдтӧм станциясянь телеграфируйтӧм.
Тайӧ кыпӧдіс тревога, нӧшта сы вӧсна, мый ми эг вермӧ мӧдӧдны разведка вылӧ ни ӧти корабльӧс.
Декабр 18-ӧд лунся луншӧр гӧгӧрын бӧр воис пароход «Русь».
Сійӧ вайис морскӧй министерствосянь зэв колана юӧръяс, но та йылысь паськыдджыка ме тӧдмалі лун куим-нёль мысти, кор аддзысьлі флагманскӧй корабльса штабнӧй писаркӧд, аслам Устинов другкӧд.
Миян положениеным эз вӧв вежалана.
Адмирал Фелькерзам отрядлы эскадракӧд рандеву вӧлі шуӧма вӧчны зэв бура оборудуйтӧм военнӧй портын — Диего-Суарецын, коді сулалӧ Мадагаскар асыв-войвыв помын.
Сэтчӧ жӧ колӧ вӧлі воны из шом кыскалысь пароходъяслы.
Но мупомсаяс да англичана личкӧм улын прансузъяс ӧткажитісны миянлы гӧсьтъясӧс примитӧмын да шуисны, кыдзи сійӧс и водзджык вӧчлісны, бӧрйыны сулаланін вылӧ мӧд, бӧльӧ овтӧмджык места.
Фелькерзам мӧдӧдчис Мозамбик вискӧ, Мадагаскар рытыв-войвыв юкӧнӧ, Носси-Бе бухтаӧ и декабр 15-ӧд лунӧ сувтіс сэтчӧ якӧр йылӧ.
Рожественскийлысь плансӧ вӧлі торкӧма, миян вынъяс лоины торйӧдлӧмаӧсь.
А сэк коста эскадраӧд кывсис сёрни, мый кӧнкӧ Мозамбик вискын эмӧсь неприятельскӧй кык крейсер; сы кындзи, быттьӧкӧ мупомсаяс нӧшта ыстӧмаӧсь миянлы паныд корабльяслысь вель вына отряд, коді декабр 6-ӧд лунӧ прӧйдитӧма Сингапур дорті да веськӧдчӧма лунвывлань.
Ыджыд ӧдӧн мунӧмӧн тайӧ отрядыслы колӧ лоны ӧні Мадагаскар дорын нин.
Татшӧм сёрниыс петавліс флагманскӧй броненосечсянь, а сійӧ аслас ӧчередьӧн, кыдз ме тӧдмалі сійӧ жӧ штабнӧй писарь Устиновсянь, пӧлучитіс та йылысь официальнӧй юӧръяс морскӧй министерствосянь.
Миян «Кутш» вылын содіс лача вошӧм.
Ӧтчыд гальванер Козырев мекӧд паныдасигӧн юаліс:
— Тӧдан выльтор?
— Кутшӧмӧс? — юалі ме, сылы сера ичӧтик чужӧма, вӧсньыдик блед паръяса, йӧжгыльтчӧм омӧлик фигура вылӧ видзӧдігмоз.
— Висьталӧны, японскӧй корабльяс пӧ кӧнкӧ тані матынӧсь.
Тайӧ кӧ збыль, то миянлы вермасны лоны ыджыд лёкторъяс.
Разьӧм машинаяс дырйи ми весиг ог вермӧ сувтӧдны стройӧ боевӧй судноясӧс, медым паныдавны атака миян вылӧ уськӧдчан случайын.
Козырев, кыдз всеобщӧй история тӧдысь, радейтліс гумлавны сыысь велӧдана примеръяс.
— Тэ мыйкӧ лыддьылін Абукирскӧй тыш йылысь?
— Коркӧ лыддьылі, но удиті вунӧдны, — вочавидзи ме.
— Ме тэныд казьтышта та йылысь некымын кывйӧн.
Тайӧ вӧлі Франциялӧн Англиякӧд война дырйи.
Абукирскӧй бухта куйлӧ Египетын, Александровсянь матын.
Сюрс сизимсё ӧкмысдас кӧкъямысӧд воын французскӧй адмирал Брюэс дзебсис сэтчӧ аслас эскадраӧн прӧтивникӧн туялӧмысь.
Бухтаыс вӧлі йӧзтӧм.
Прансузъяс овмӧдчисны сэтчӧ, кыдзи асланыс гортын.
Ӧти, кыдз шусьӧ, гажа лунӧ командующӧй распоряжение серти быд корабль вылын вӧлі петкӧдӧма продуктаяс увдорса помещениеясысь батарейнӧй палуба вылӧ — тӧлӧдны найӧс кӧсйисны.
Сэсся командасӧ мӧдӧдісны баркасъясӧн вадорӧ преснӧй вала.
Вунӧдісны ӧпасность йылысь.
А сэні друг, немвиччысьтӧг, адмирал Нельсон воис эскадранас.
Делӧыс вӧлі рытладор.
Английскӧй корабльяс пырисны веськыда бухтаас — и давай прыссьыны прансузъясӧс.
Прансузъяслы тайӧ вӧлі сэтшӧм немвиччысьтӧм, мый найӧ дзикӧдз шӧйӧвошины.
Налӧн командасьыс йӧзыс мыйтакӧ вӧлі вадорын.
Баркасъясысь лои кисьтны преснӧй васӧ да тэрмасьны корабльяс дорӧ, но вӧлі сёр нин.
Батарейнӧй палубаяссӧ вӧлі тыртӧмаӧсь прӧдуктаясӧн, а тайӧ мешайтіс пушкаясысь лыйлыны.
Та вӧсна французскӧй эскадра ставнас йӧзнас вӧлі бырӧдӧма.
Спаситчис сӧмын ӧти корабль.
Адмирал Нельсон быттьӧкӧ нарошнӧ сетіс сылы позянлун мунны дзоньӧн, медым сійӧ нуис аслас веськӧдлан котырлы эскадра пӧгибнитӧм йылысь страшнӧй юӧр.
Ӧні ачыд мӧвпыштлы: оз ӧмӧй разбирайтӧм машинаяса миян корабльяс вермыны сюрны сэтшӧм положениеӧ, кутшӧмын вӧліны французскӧй корабльяс?
Петасны мед ӧні неприятельлӧн крейсеръяс — миянлы ставнымлы тані лоӧ гу.
Эх, абу лада миян командующӧй!
Ассьым да аслам друглысь — Козыревлысь сьӧлӧмъяс бурмӧдӧм могысь ме сӧмын верми висьтавны ӧтитор:
— Сійӧ кадсянь, кыдз ми петім асланым медбӧръя портысь, миянӧс оз дугдывны мупомсаясӧн повзьӧдлӧмысь.
Но век жӧ ӧнія кадӧдз ми эг аддзылӧй налысь не сӧмын ӧти линейнӧй корабль, но весиг и миноносеч.
Думайта, и водзӧвылӧ лоӧ тадз.
Кыдзи нарошнӧ, эскадраӧс нервируйтіг, горизонтын тыдовтчисны английскӧй суднояс.
Миян крейсеръяслы лоис ӧткажитчыны машинаяс ремонтируйтӧмысь да заводитны пемдӧм бӧрын мунны дозорӧ.
Быд вой командалӧн да офицеръяслӧн юкӧныс дежуритліс зарадитӧм ӧрудиеяс дорын.
abu
Кык сутки чӧж пӧльтіс асыв-лун тӧв, швачӧдана зэр вайӧмӧн.
Вискын мӧдӧдчис гыяслӧн ёна качайтӧм, коді сьӧктӧдіс якӧръяс вылын сулалӧм да из шом грузитӧм.
Эскадра вешйис некымын миля войвывланьӧджык, Танг-Танг ю устьелань, сійӧ жӧ нима бухтаӧ, коді пырӧдчӧ Мадагаскарса гӧраа вадоръясӧ, а мӧдарбоксяньыс дорйыліс гыяс усьласьӧмысь кузь лыакӧс.
Тані вӧлі лӧнь.
Пӧшти дзик вадорас быдмисны пальмаяс.
Медбӧръя лоӧмторъяс влияние улын миян броненосечвывса матросъяс век ёнджыка и ёнджыка дугдісны веритны Рочмуса самодержавнӧй стройӧ.
Ылі Асыввылӧ походыс донъявсьыліс кыдзи некытчӧ шогмытӧм делӧӧн, кодӧс вермис думыштны сӧмын вежӧр вывсьыс вошӧм высшӧй власьт, сійӧн артасьтӧг, мый тайӧ грӧзитӧ флот да йӧз пӧгибнитӧмӧн.
А тасянь мӧдіс мӧдтор: командаын вошис кывшутӧма кывзысьӧмыс начальство водзын.
Частӧджык лоины дисциплина торкалӧмъяс.
Комендор Буглай ӧти лейтенант видчӧм вылӧ ачыс вочавидзис медся лёк видчӧмӧн.
Оскорбитӧм начальник эз уськӧдчы сы вылӧ кулакъясӧн, кыдз сійӧ вӧлі войдӧр, а котӧртіс норасьны старшӧй офицерлы.
Но мыж вӧчысь комендор колис мыйлакӧ накажиттӧг.
Сідзкӧ, офицеръяс кутісны чувствуйтны командалысь настроениесӧ.
А регыд мысти и ачыс старшӧй офицер Сидоров веськаліс мисьтӧм случай вылӧ.
Грузитісны из шом «Гарзон» пароход вылысь.
Трюмса старшина Осип Фёдоров, ёсь синъяса да повтӧм морт, шом новлӧдлан пароход вылын юыштӧм бӧрын, некодлысь юасьтӧг шыбытіс уджсӧ да кӧсйӧ вӧлі лэччыны броненосеч пытшкӧ уліас.
Тайӧ здукӧ сыкӧд паныдасис Сидоров да, сылы туйсӧ потшӧмӧн юаліс:
— Тэ кытчӧ?
— Шойччыны, ваше высокоблагородие.
— Кыдз нӧ сійӧ «шойччыны»?
Вӧлі ӧмӧй сы вылӧ команда?
Федоров чорыда шуис:
— Ме ачым аслым командуйті!
Здук кежлӧ старшӧй офицер бӧбмыштліс, а сэсся, сійӧс пельпомӧдыс кватитӧмӧн, горӧдіс:
— Мый тэ тайӧ сӧран?
Да ме тэнӧ татшӧм делӧсьыд...
Федоров, кодъюра синъяссӧ сувтӧдӧмӧн, кутіс воны Сидоров вылӧ:
— Мый ті менӧ повзьӧдланныд, ваше высокоблагородие!
Ме ӧні некодысь ог пов свет вылас.
Ӧткодь ӧд згинитныс.
Да и ті онӧ спаситчӧй.
Пом миянлы кыкнаннымлы.
Мупомсаяс миянӧс ставнымӧс дзумгасны му шӧрлань.
А кӧсъянныд кӧ, ӧні жӧ виӧй менӧ веськыда револьверсьыд...
Сидоров бӧрыньтчис да кутіс шенасьны кияснас:
— Йӧй!
Весась чӧрту менам син водзысь!
Федоровӧс эз жӧ накажитны.
Став боевӧй корабльясыс грузитчисны нин из шомӧн да шойччисны, а миян броненосеч весьтын и декабр 22-ӧд лунӧ на нӧшта пыр кыпӧдчис кымӧрӧн сьӧд бусыс.
Пельясын жынгис лебедкаяслӧн гольскӧдчӧм, йӧзлӧн горзӧмъяс, горловинаясӧ шыблалан из шомлӧн грымакылӧм.
Уджыс муніс терпитны позьтӧм тропическӧй жар дырйи и сы вӧсна вӧлі вывті мудзтӧдана.
А пемдӧм бӧрын, кор позьӧ вӧлі ыркӧдчыштны да шойччыштны, эз сетлы спокойсӧ миннӧй атакаясысь полӧм.
Тайӧ войыс муніс торъя нин напряжённӧя.
Корабльяс чӧвтісны сетевӧй заграждениеяссӧ да, став ортсыса бияссӧ тупкӧм бӧрын, ланьтісны бухтаын.
Йӧз пӧвстысь некод эз кӧсйы кольччыны улыса помещениеясӧ, а ставныс зільлісны кайны палуба вылӧ, весиг найӧ, кодъяслы некутшӧм коланлун таын эз вӧв.
Тыдалӧ, быдӧнлӧн вӧлі ӧти пӧлӧс мӧвп: кораблькӧд кӧ лоас кутшӧмкӧ катастрофа, тасянь ӧдйӧджык позьӧ спаситчыны.
Ме кайи задньӧй мостик вылӧ.
Матросъясысь кындзи тані вӧліны докторъяс, механикъяс да некымын строевӧй офицер.
Вӧлі шынитӧв, и сӧмын быд часджын мысти, дрӧжжитігтырйи юковтліс пемыдсӧ склянкаясӧ кучкалӧмысь ыргӧн горшыыс.
Мадагаскар крута кыпӧдчӧмӧн да енэж джынсӧ тупкӧмӧн, вешйис миян вылӧ сьӧкыд кымӧрӧн.
Вадорсянь ӧдва тӧдчана бриз вайліс тропическӧй быдмӧгъяслысь чӧскыд аромат.
Лыакӧс сайын узьны вермытӧма страдайтӧмӧн ӧдва кылана ышлолаліс океан.
Сигнальщикъяскӧд да комендоръяскӧд ӧттшӧтш уна сё йӧз синъяс доймытӧдзыс дзоргисны пемыдӧ, коді вевттис Танг-Танг бухтаӧ пыранінсӧ.
Войшӧр гӧгӧрын океанысь казялісны бияс.
— Мый тайӧ лоӧ? — сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс кодкӧ офицеръяс пӧвстысь.
— Да, кӧкъямыс би, и ставныс воӧны матӧджык бухтаӧ пыранінӧ, — шуис мӧд усьӧм гӧлӧсӧн.
Пырысь-пыр жӧ заводитісны асьнысӧ лӧньӧдны, чайтӧмӧн, мый тайӧ, тыдалӧ, локтісны миноносечьяс Фелькерзам отрядысь.
Недыр мысти тайӧ бияс пӧвстысь некымынъясыс петісны лыа полоса сайӧ.
А сэсся вадорас броненосечьяс линия бӧрвылын друг вӧрны кутіс би, кыдз быттьӧ кодкӧ синмӧн казявтӧм сеталіс сигнал.
— Господа, тані эм кутшӧмкӧ гуся лэч.
Мед эськӧн эз выль пӧв ло сійӧ жӧ, мый вӧлі Порт-Артурын война заводитчигӧн, кор мупомсаяс ӧти здукӧн петкӧдісны стройысь миянлысь куим корабль.
Механикъяс пӧвстысь ӧти ышловзис:
— Ок, тайӧ жӧ нин мупомсаяс!..
Тайӧ кадас колӧны вӧлі сюсь синъяс, медым войнас аддзыны сэтшӧм жӧ бура, кыдзи аддзам луннас.
Сӧмын асывнас лои тӧдмалӧма, мый тайӧ плавайтӧмаӧсь асланыс пыжъясӧн туземнӧй черикыйысьяс.
Плавайтысь госпиталь «Кутш» сулаліс колян войӧ сідз жӧ биястӧг, мыйӧн торкис Гаагаса войтыркостса конференциялысь шуӧмсӧ.
Висьтавлісны, мый тайӧ судноса командирыс да главнӧй врачыс петкӧдлісны эскадраӧн командуйтысьлы ассьыныс прӧтест.
Но тайӧ торсьыс налы кыкнанныслы ковмис кывзыны сэтшӧм оскорблениеяс, кутшӧмъясӧс вермасны терпитны сӧмын праватӧм арестантъяс.
И нӧшта ми тӧдмалім, мый сійӧ жӧ войнас рефрижераторнӧй пароход «<spa>Esperance</spa>» вылын, коді некымын лун сайын бара ӧтувтчис миян дорӧ, вӧлӧма бунт.
Командаыс, кӧн вӧлі нач ӧти прансузъяс да коді плавайтліс асланыс национальнӧй флаг улын, абу кӧсйӧма сулавны биястӧг, японскӧй миноносечьяс уськӧдчӧмысь полӧм вӧсна.
Матросъяс кыпӧдӧмаӧсь зык да кӧсйӧмаӧсь шыбытны капитансӧ борт сайӧ.
Найӧс ӧдва удайтчис лӧньӧдны.
Рожественский грӧзитіс вӧтлыны янӧдӧмӧн бухтасьыс тайӧ кыкнан судносӧ.
«Мальчишка» миян сулалан кад чӧж сійӧн сӧмын и ноксис, мый полнӧй парӧн уйкъяліс Таматаваӧ.
Тыдалӧ, эскадраӧн командуйтысь вывті ёна вежласис телеграммаясӧн Петыркаркӧд.
Но миян перспективаяс век на вӧліны гудырӧсь, кыдзи руӧн вевттьӧм енэжтас.
Асывсяньыс куим крейсер — «Аврора», «Адмирал Нахимов» да «Дмитрий Донской», эскадра дорысь торйӧдчӧм бӧрын контр-адмирал Энквист командуйтӧм улын мунісны саридзӧ.
Налы быттьӧкӧ вӧлі тшӧктӧма кыскыны Носси-Бэ бухтаысь адмирал Фелькерзамлысь отряд да корсьны мукӧд вошӧм суднояссӧ.
А сёрӧнджык сійӧ жӧ луннас воис миян дорӧ из шом кыскалысь немецкӧй пароход Диего-Суарецсянь лёк юӧръясӧн: сэні вӧлӧма сӧмын ӧти вспомогательнӧй крейсер «Кубань», но эз вӧв тӧдса, кӧні нӧшта миян сэтшӧм жӧ нёль судноыс.
Сідз жӧ нинӧм сэсянь эг тӧдмалӧй 1-й ранга капитан Добротворский отряд йылысь, кодлы колӧ вӧлі суӧдны миянӧс туйын.
Сійӧ отрядӧ пырлісны стрӧитӧмсӧ эштӧдӧм крейсеръяс «Изумруд» да «Олег», миноносечьяс, «Громкий» да «Грозный» да выльысь оборудуйтӧм вспомогательнӧй крейсеръяс «Урал» да «Терек».
Сійӧ жӧ из шом кыскалысь пароходыс вайис донесение Фелькерзамсянь.
Ӧні лои тӧдса, мый сылӧн судноясыс «Носси-Бэӧ сувтӧм бӧрын, заводитчӧмаӧсь, сідз жӧ кыдзи и ми, ремонтируйтны машинаяс да весавны котёлъяс.
Татшӧм состояниеын вӧвсигӧн, сійӧ оз вермы вӧрзьыны миян дорӧ ӧтувтчӧм вылӧ.
Ми ӧтарӧ ёнджыка гӧгӧрволім, мый миян вождьяс военнӧй делӧяс кузя абу зэв тӧлкаӧсь.
Миянлы кольліс бурӧдны асьнымӧс сӧмын сійӧн, мый миян дорын матын неприятельскӧй корабльяс вӧлӧм йылысь сёрниыс, гашкӧ, лоас сӧрӧмӧн.
Лоас кӧ мӧдног, миянлы ковмас ас вывті нуны Абукирскӧй тышлысь ужасъяссӧ.
Эскадра кузя сетӧма приказ лӧсьӧдчыны быд суднолы походӧ.
II
abu
Якӧръяс лэптім рӧштво паныдся асылӧ.
Эскадра муніс Мадагаскар пӧлӧн войвывлань.
Сылӧн долинаяса да зэв гырысь гы бурысьяс моз кыпӧдчӧм гӧра йывъяса чукльӧсь да джуджыд вадоръясыс, то кадысь-кадӧ вошлывлісны фиолетовӧй ру пытшкӧ, то бара петкӧдчывлісны, енэжса кельыдлӧз свод вылын гудыра тӧдчӧмӧн, кыдзи буйнӧй фантазёрлӧн помавтӧм серпасъяс.
Вӧлі лӧнь.
Вывсянь жарыс пӧжис сэтшӧма, мый сыысь сьӧкыд вӧлі спасайтчыны весиг парусиновӧй тентаяс улын, кодъясӧс вӧлі зэвтӧма мостикъяс да вевдорса палуба весьтын.
Паськыда шлыввидзис океан да, быттьӧ жарысла мудзӧмысь, куйліс пӧшти вӧрзьытӧг, ни ӧти веравтӧг, сӧмын ӧткымынысь дышиника гыалӧмӧн ышлолалігтырйи.
Гыторъяслӧн пӧкатъясыс ёрисны синъястӧ шонділӧн разалӧм сявмунӧм югӧръяс дзирдӧн.
Тропическӧй лун вӧлі вывті югыд, но сійӧ некыдз эз лӧсяв миян душевнӧй настроениелы миян пӧвстысь быдӧнлы.
Талун югдандорыс воис Таматавасянь пароход «Русь», и пыр жӧ эскадра пасьтаыс дзоньнас кывсис сёрни: уси Порт-Артур.
Твердыняыс, код вылӧ вӧлі видзӧма войтыр сьӧмысь уна сё миллион шайт, эз вермы сулавны противник уськӧдчӧмъяслы паныд да сетчис.
Мупомсаяслы сюрис нелямын сюрс морта гарнизон дзоньнас став орудиеяснас, складъяснас, военнӧй снаряжениеяснас.
Татшӧм вӧлі помыс сійӧ тышлӧн, коді кыссис дас тӧлысь ылі да миянлы ковтӧм му вылын.
Сэні, тыдалӧ, сушалӧн кипыдӧс пасьта быд му вӧлі сука киськалӧма роч воинъяс вирӧн, кодъяс кывшутӧг нуӧдісны олӧмӧ Петыркарлысь водзвыв индӧм планъяссӧ.
1-й эскадра згинитӧм йылысь да Порт-Артур усьӧм йылысь юӧръясыс бырӧдісны война дорӧ порывсӧ не сӧмын матросъяслысь, кодъяслӧн и сытӧг сійӧ этша вӧлі, но и офицеръяслысь.
Найӧ заводитісны воштыны эскӧмсӧ роч ӧружие жугӧдны вермытӧмлунӧ.
На пӧвстысь ӧткымынъяс асьныс висьтавлісны миянлы выльторъяс миян неудачаяс йылысь ироническӧй тонӧн нин.
Мукӧдъяс, ас костаныс война йылысь тема вылӧ сёрни нуӧдігӧн, эз яндысьны матросъяс дырйи шуавны чорыд кывъяс отечествоса главнӧй «спаситель» адрес кузя.
abu
Тент улын гуляйтісны кык том морт: векни морӧса, шогсьысь нярмунӧм механик поручик чинын да пельпомъяс вылас мичманскӧй погонъяса вахтённӧй офицер, сійӧ жӧ нуӧдліс обязанностьяссӧ младшӧй штурманлысь.
Гӧрба ныра мичман вӧлі неыджыд тушаа.
Сыын удачнӧя лӧсялӧмаӧсь ӧдйӧ вежӧртана умлӧн серьёзностьыс долыд оласногкӧд (нравкӧд), мый вӧсна и сійӧс вӧлі уважайтӧны матросъяс.
Но ӧні, сьӧлӧмнас усьӧмӧн да кыдз быттьӧкӧ ачыс асьсӧ ёрӧмӧн, сійӧ висьтавліс аскӧдыс сёрнитысь мортлы:
— Война заводитім ми лёка, нуӧдам лёка, а помыс, мем кажитчӧ, лоас нӧшта лёкджык.
Пример вылӧ босьтны артурскӧй эскадраӧс.
Сійӧ миян дорысь ёнджыка да бурджыка организуйтӧма.
И сылӧн личнӧй составыс имеитіс ыджыдджык боевӧй опыт миян серти.
Сэні миянкӧд ӧткодялӧмӧн вӧліны настоящӧй морякъяс.
Но мый жӧ лоис?
Ветымын корабль дорысь унджыксӧ чышкыштӧма чачаясӧс моз саридз чужӧмбан вылысь...
Механик ехиднӧя содтіс:
— Первой эскадра вавывсаысь пӧрис подводнӧйӧ.
Мичман водзӧ нуӧдіс:
— Вот сідзи и эм!
Пӧрис подводнӧй эскадраӧ!
А ӧні усис Порт-Артур.
Мый вылӧ нӧшта надейтчыны?
Генерал Куропаткин вылӧ?
Сійӧ асьсӧ дзоньнас кытшаліс ӧбразъясӧн и сӧмын, сизь моз, ӧтитор дольӧ: терпение, терпение да нӧшта ӧтчыд терпение.
Мый вермас лоны таысь йӧйталанаджыкыс?
Ӧні генерал Ноги, коді помаліс миян крепостьӧн, лои свободнӧйӧн аслас армияӧн.
Сідзкӧ, выль би лавина бызгыльтас миян сухопутнӧй войскаяс вылӧ.
Суша вылын миян положение нӧшта ёна омӧльтчас.
Мый ещӧ миян кольӧ?
Мӧд эскадра петкӧдлас чудо да босьтас аслас киӧ Мупом саридзӧс?
Но кутам, другӧ, веськыда сёрнитны: унапӧлӧс типа да унасикас суднояслӧн тайӧ сбродыс миян тӧлктӧм ноксьӧм дырйи петкӧдлӧ аснас боевӧй эскадра вылӧ сӧмын пародия.
Татысь вывод: но кутшӧм сэн тӧлк водзӧ воюйтны?
Меным нӧшта ёнджыка янӧдны Рочмуӧс?
Юалӧмсьыс ӧвтыштчӧмӧн механик шуис:
— Тӧлктӧм юръяссянь некодыр оз позь виччысьны кутшӧмкӧ да тӧлк.
А миян командующӧйяслӧн дзик сэтшӧмӧсь юръясыс.
Луншӧр гӧгӧрын миянкӧд паныдасисны кык миноносеч — «Бедовый» да «Бодрый» да крейсер «Светлана».
Тайӧ судноясыс вӧліны контр-адмирал Фелькерзам отрядысь.
Найӧс аддзӧм бӧрын ми кутім радлыны, челядьмоз.
Сідзкӧ, регыд ӧтлаасям мукӧд корабльяскӧд, а сэки ӧтлаын кутам коллявны шогсӧ.
Эскадра сувтіс.
«Светлана» вывсянь мӧдӧдчис флагманскӧй корабльлань шлюпкаӧн офицер, тыдалӧ, Фелькерзамсянь донесениеӧн.
Миноносеч «Бодрый», кодлӧн вӧлі торксьӧмаӧсь машинаясыс, вермис сӧмын мунны сизим узёл ӧдӧн.
«Русь» пароходлы тшӧктӧма вӧлі босьтны сійӧс буксир вылӧ.
Мӧдӧдчим водзӧ.
Аскинас вӧлі рӧштво.
Кормаса флаг лэптӧмкӧд тшӧтш кыпӧдісны быд судно вылын и стеньговӧй флагъяс.
А часджын мысти, машинаясӧс уджалӧмысь дугӧдӧм бӧрын, эскадра сувтіс, восьса океанын кутчысьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі Диего-Суарецсянь комын миля сайын.
Асывбыд ми весалім, идралім, а сэсся судноса сборнӧй вичкоын кывзім ӧбедня.
Самӧй челядь дырсянь заводитӧмӧн, тайӧ праздникыс пыр менам вӧлі йитчӧма либӧ веж морозъяскӧд, либӧ ёна бушуйтчысь турӧбъясӧн.
А ӧні медводдзаысь ме встречайті сійӧс терпитны позьтӧм жар дырйи.
Прӧстӧй лунъясысь рӧштволуныс торъяліс сӧмын сійӧн, мый командалы неуна бурмӧдыштісны ӧбедсӧ да вӧлі этшаджык удж.
Кор шондіыс кыпӧдчис зенитӧдз, веськыда юр весьтын дзирдалӧмӧн да некутшӧм вуджӧр сеттӧг, океанлӧн просторыс тырис ӧрудиеясысь лыйсьӧм шыӧн.
Быд судно вӧчис салют комын ӧтикысь лыйӧмӧн.
Эскадра вевттьысис сьӧд порок тшынӧн.
— Тайӧ ми черияссӧ повзьӧдлам океанысь, — шмонитісны матросъяс.
Бара заводитісны уджавны машинаяс.
Тайӧ луннас кают-компаниеын унджык код йӧзыс мукӧддырся дорысь, — юисны шогысла, душевнӧй простотасӧ ликеръясӧн пожъяліг.
Ӧти расстроитчӧм мичман, том синъяссьыс синва кисьтӧмӧн, горзіс:
— Миянӧс мӧдӧдісны Голгофа вылӧ!
Но, а ме кӧ ог вермы лоны Христосӧн, сэки мый?
Кызмырдӧн кыскасны менӧ?
Офицеръяс бурӧдісны, лӧньӧдісны сійӧс, а мичман, некодлысь кывзытӧг, водзӧ горзіс:
— Ме только первой во на служба вылын!
Эгӧ ми, томйӧз, лӧсьӧдлӧй тайӧ флотсӧ.
Тайӧ миян ныжмӧм да индюкъяс моз пӧльтчӧм адмиралъяслӧн удж.
Мед найӧ и тышкасясны.
А ми нӧ сэн мыйла?
Миян олӧмыс ӧмӧй семечки кыш?..
Рытладорыс миян эскадралы быть ковмис чинтыны мунан ӧдсӧ квайт узелӧдз.
Талы помкаӧн вӧлі броненосеч «Кутш», кӧні торксис кочегаркаса пар проводитысь трубаыс.
Мунан ӧдсӧ содтӧм бӧрын, крейсер «Светлана» тӧвзис водзӧ, медым юӧртны Фелькерзамлы миян матыстчӧм йылысь.
Флаг лэдзӧм водзвылын миян начальство горизонтысь уна тшынторъяс казялӧм бӧрын, шызис.
А регыд мысти броненосеч «Бородино» юӧртіс семафор пыр, мый сійӧ марсъяссянь тыдалӧны нёль ыджыд боевӧй корабль.
Зэв жаль, мый эскадраын эз вӧв ни ӧти крейсер, медым ыстыны разведкаӧ да тӧдмавны, кутшӧм нациялӧн тайӧ судноясыс.
На пӧвстысь куимыс кежисны миянсянь бокӧ да вошины пуксьысь пемыдас, а нёльӧд вылас регыдик кад кежлӧ ӧзтісны войся бияс.
Но сэсся и тайӧ корабльыс, кор кусіс пышнӧй рытъя кыаыс, вошис войся пемыдас.
Тӧлысьтӧм енэж вывсянь лӧня дзирдалісны кодзувъяс, шоныдӧсь да ас дорас кысканаӧсь.
Атакаысь полӧмӧн, команда да офицеръяс узисны асланыс ӧрудиеяс дорын пӧрччысьтӧг.
Туйсӧ, кыті муніс эскадра, омӧля вӧлі исследуйтӧма да абу тырмымӧн мерайтӧма.
Командир, 1-й ранга капитан Юнг, ходовӧй рубкаын вӧвсигӧн, нервничайтіс.
Сы дорын вӧліны кык штурман.
Найӧ кыкнанныс вывті тшӧкыда копыртчывлісны пызан вылӧ паськӧдӧм морскӧй карта вылӧ, но сійӧн руководствуйтчыны вӧлі сьӧкыд.
Старшӧй штурман, тшапкодь лейтенант, некутшӧм лачатӧг кияснас шенасиг броткис:
— Но кутшӧм пӧльза тайӧ картасьыд?
Пӧшти быдлаын пасъялӧма случайнӧя восьтӧм банкъяс да вапытшса рифъяс.
Но тайӧ эськӧ вӧлі на джын шогӧн.
Лёкджык, мый пыр аддзан бура тӧдмавтӧм местаяс йылысь ӧлӧдана гижӧдъяс.
Сылӧн помощникыс, гӧрбакодь ныра мичман, сӧветуйтіс:
— Миянлы колӧ кутчысьны водзвылын мунысь корабльса кильватернӧй визув вылын.
Сійӧ кӧ оз зурась ляпкыдінӧ, то и ми бура прӧйдитам.
Мӧд ногӧн ми вевъялам сувтӧдны машинаясӧс, сетны бӧрвыв мунӧм либӧ кежны бокӧ.
Штурвал вылын сулаліс медбур рулевӧй — старшӧй унтер-офицер.
Сыӧ эскытӧмыс, мый нинӧм оз ло, кыссис югыдӧдз.
Офицеръяс горша лыддисны суйӧрсайса газетъяс, кодъясӧс судзӧдісны Сан-Мари дорын сулалігӧн.
Тайӧ газетъясыс эз прӧйдитны роч цензура чистилище пыр, сы вӧсна наысь позьӧ вӧлі тӧдмавны и война йылысь и Рочмуын настроениеяс йылысь.
Талун меным удайтчис сёрнитны инженер Васильевкӧд, стӧчджыка, ме сӧмын кывзі да шочиника сетавлі юалӧмъяс, а сійӧ висьталіс:
— Английскӧй газетъяс серти тӧлкуйтӧмӧн, Рочмуын петкӧдчӧны признакъяс, кодъяс абу дзик векся кодьӧсь.
Война вылын ми терпитам ӧти поражение бӧрся мӧдӧс.
Тайӧ вайӧдіс миян веськӧдлан котырӧс шӧйӧвошӧмӧ.
Ті помнитанныд мӧд ранга капитан Кладоӧс?
— Зэв бура тӧда.
Сійӧ Вигосянь муніс Рочмуӧ «гулльскӧй инцидент» кузя.
Висьталӧны, кутас эксперт пыдди выступайтны кутшӧмкӧ комиссияын.
— Вот-вот.
Тайӧ мортыс печатайтіс «<rus>Новое время</rus>ын» миян эскадра йылысь кутшӧмкӧ эрдӧдана статья.
Та вӧсна сійӧс пуксьӧдӧмаӧсь гауптвахтаӧ.
Но бӧрыннас общественнӧй мнение влияние улын веськӧдлан котыр мездӧма сійӧс арест улысь срокысь водзджык.
Рочмуын вӧвлытӧм случай.
Общественнӧй мнение заводитӧ ворсны роль!
А мӧд выльтор нӧшта на интереснӧйджык: веськӧдлан котыр заводитчӧ ворсӧдчыны аслас верноподданнӧйяскӧд.
Вӧлі корӧма земствоясысь представительясӧс.
Налы сетӧмаӧсь кутшӧмкӧ гудыр кӧсйысьӧмъяс водзӧвылӧ реформаяс вӧчалӧм йылысь.
Зэв жаль, тайӧ представительясыс кутӧны асьнысӧ коньӧръяс моз, полігтырйи, власьт вылӧ колана ногӧн личкытӧг.
Тыдалӧ, найӧ асьныс полӧны содысь лоӧмторъясысь.
Но на вылӧ видзӧдтӧг канму весьтын водзӧвылӧ век сукмӧны гым-чарда кымӧръяс.
— Ті думайтанныд? — юалі ме, Васильев вылӧ сэтшӧма видзӧдӧмӧн, быттьӧ нянь вылӧ тшыг морт.
— Тайӧ сідз жӧ вернӧ, кыдзи вернӧ сійӧ, мый ми тіянкӧд пукалам менам каютаын.
«Новое времяын» кӧ нин печатайтӧны татшӧм статья, мый вӧсна авторсӧ арестуйтӧны, то кутшӧм жӧ вермасны лоны сомнениеяс.
Английскӧй газетъяс нӧшта юӧртӧны, мый черноморскӧй морякъяс пӧвстын вӧлӧмаӧсь кутшӧмкӧ волнениеяс.
Интереснӧ эськӧ тӧдмавны, мый мунӧ ӧні миян канму пытшкӧсын, кор кывсисны сыӧдз первой эскадра йылысь да Порт-Артур йылысь страшнӧй юӧръяс?
Мем кажитчӧ, мый отечестволӧн столпаясыс нӧшта ёнджыка воштісны юръяссӧ.
Васильев сёрнитігас видлаліс газетъяс.
Сылӧн вӧлі привычка бергӧдлыны мыйкӧ киас.
Случайнӧ сылӧн синъясыс сувтісны статья вылӧ, кодлӧн нимыс вӧлі визьнитӧма гӧрд карандашӧн.
— Колӧ шуны, английскӧй газетъясын эмӧсь подробнӧй даннӧйяс артурскӧй эскадра пӧгибнитӧм йылысь.
Вӧлӧмкӧ, миян морякъяс асьныс вӧйтӧмаӧсь ассьыныс корабльяссӧ пытшкӧсса рейдын.
Но кыдзи вӧйтӧмаӧсь!
Вылысса палубаясыс кольӧмаӧсь ва веркӧсас.
Тыдалӧ, мыйкӧ юр дурмӧдана вӧлӧма, мый абу аддзӧмаӧсь саридзсьыс джуджыдджык места.
Став тайӧ суднояссӧ вермасны лэптыны, и найӧ лоасны мупомсаяслы добычаӧн.
Вермас лоны, весиг мунасны воюйтны миянлы паныд.
Сӧмын ӧти броненосеч «Севастополь» 1-й ранга капитан фон Эссен команда улын решитӧма пӧгибнитны тышын.
Сійӧ петӧма ортсыса рейдӧ, кӧні выдержитӧма миноносечьяслысь ӧтчаяннӧй атакаяссӧ.
Но эз дыр и сылы ковмы водзсасьны мупомсаяскӧд.
Командир распоряжение серти, сійӧ найӧ отсӧгтӧг вӧлі вӧйтӧма саридз пыдӧсӧ кызь вит сажень пыднаӧ.
Ті ӧні гӧгӧрвоанныд, мыйын тані трагедияыс?
— «Севастопольӧс» кӧ не артавны, ми весиг эг кужӧй, кыдзи колӧ вӧйтавны ассьыным судноясӧс, — скӧра пырысь вочавидзи ме, ас пытшкысь пыр ӧтарӧ содан скӧралӧмсӧ чувствуйтӧмӧн.
— Правильнӧ!
А ӧд вермис лоны и мӧд ногӧн.
Мыйла артурскӧй эскадра бӧръя здукнас эз мун ва-банк вылӧ да эз сет генеральнӧй тыш?
Правда, сійӧ век жӧ пӧгибнитіс.
Но пӧгибнитігас сійӧ вӧчис эськӧ кутшӧмкӧ ущерб и японскӧй флотлы.
А тайӧн сійӧ кокньӧдіс эськӧ могсӧ мӧд эскадралысь.
Артурскӧй морскӧй веськӧдлысьяс либӧ дрӧжжитісны асланыс ку вӧснаыс, либӧ страдайтісны куринӧй слепотаӧн, да эз аддзыны, кутшӧм позорнӧй пропастьӧ найӧ исковтӧны.
Ми нӧшта сёрнитыштім и ме муні.
Менам колис впечатление, мый Васильев политическӧя кыпӧдӧ менӧ.
Но ӧд сылы тайӧ вӧлі ыджыд рискӧн.
Сулалӧ сӧмын висьтавны сы йылысь Рожественскийлы, сійӧс лоӧ бырӧдӧма, офицерскӧй звание вылӧ видзӧдтӧг.
Та вылӧ вермас лоны сӧмын ӧтитор: сійӧ тӧдіс, мый ме вӧлі следствие улын кыдз политическӧй преступник.
Ме вылӧ сійӧ видзӧдіс кыдз масса пӧвстӧ сылысь идеяяссӧ нуӧдысь вылӧ.
Ставсӧ, мый мем удайтчывліс босьтны сысянь, ме регыд мысти юӧртавлі аслам матыса ёртъяслы, а найӧ асланыс пайысь юксисны татшӧм сведениеяснас мукӧдъяскӧд.
Тайӧ вӧлі скодитӧ сы вылӧ, кыдзи шыбытӧм изйысь ичӧтик тыын паськалӧны кытшъяс, сійӧ вадоръясӧдз воӧмӧн, сідзи и миян олӧмын, кодӧс торйӧдӧма бортъясӧн, быд интереснӧй выльтор кыпӧдліс сійӧ либӧ мӧд тшупӧдӧдз душевнӧя падъялӧмсӧ пӧшти командаыслысь дзоньнас.
Пароход «Русь» кыпӧдіс сигнал: «Бунтуйтчис команда».
Сы дорӧ адмирал распоряжение серти пырысь-пыр жӧ тӧвзис миноносеч «Бедовый» лӧньӧдӧм вылӧ.
Кыдзи бӧрыннас тӧдмалім, миноносечса командалы, 2-ӧд ранга капитан Барановлы вӧлі сетӧмаӧсь ыджыд правояс — весиг вермӧ йӧзӧс лыйлыны, ковмас кӧ.
Тыдовтчис, мый вывті сьӧкыд уджла мудзӧм матросъяс кӧсйӧны вӧлӧм вӧчны забастовка.
Водзӧсӧ пароход «Русь» кутіс мунны «Бедовый» конвой улын.
Рытнас ми вӧлім Носси-Бэсянь комын миля сайын.
Контр-адмирал Фелькерзам нуӧдіс миянлы паныд миноносечӧс.
Тыдалӧ, сійӧ обязанность вылӧ пуктӧма нуӧдны миянлысь корабльясӧс якӧр вылын сулалан местаӧдз.
Сійӧ матыстчис флагманскӧй броненосеч дорӧ.
Но бухтаӧ пыранінын ӧпасность вӧсна да вой пуксьӧм вӧсна Рожественский решитіс сулавны эскадраӧн саридзын асылӧдз.
Мӧд луннас, якӧр вылын сулалан местаӧ матыстчигӧн, ми ставным вӧлім сэтшӧм кыпыд состояниеын, кутшӧмын овлӧны зэв колана лоӧмторъяс виччысьысь йӧз.
Носси-Бэ коми кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн лоӧ «Ыджыд ді».
Сэн жӧ куйлісны нӧшта ичӧтик діяс да артмӧдлісны ӧтлаын ставыс вывті бур рейд.
Тайӧ рейдсӧ сайӧдӧма зэв бура гӧгӧр боксянь: асыввывсянь сійӧс сайӧдӧма конус нога вывтас Носи-Комба, асыв-лунвывсянь — мальгашскӧй полуостров Анкифи, а рытыввывсянь — рифъяс чукӧрӧн.
Тані сэтшӧм вӧлі прӧст, мый вермис эськӧ тӧрны некымын татшӧм эскадра.
Выль впечатлениеяс вылӧ горшлуныс вевтыртіс терпитны позьтӧм жарсӧ.
То ӧтарлань, то мӧдарлань бергӧдчывлісны йӧзлӧн юръясыс.
Синъясыс гӧгӧрбок видзӧдігӧн эз тӧдны, мый вылӧ сувтны.
Ставыс радуйтчисны асланыс экзотикаӧн: и пӧльтчӧм парусъяс кодь лилӧвӧй гӧраяс костса лӧзыс, и быдмӧгъяс изумрудӧн вевттьыссьӧм мылькъясыс, и сёртасъясын куйлысь таинственнӧй вуджӧрыс, и фиордъясӧн кырӧдӧм вадоръяслӧн аслыссяма чукыльясыс.
Важся ветлӧм морякъяс эскӧдлісны, мый Носси-Бэлӧн окрестностьыс аслас мичлун сертиыс Неаполь куръя сяма.
Шуйгавывсянь тропическӧй чащаса яръюгыд веж вӧр пӧвстын кутісны тыдовтчавны европеечьяслӧн еджыд керкаясыс, а на сайын гӧрд сёя мыльк тшупӧдъясын лепитчӧмаӧсь туземечьяслӧн зэв лёкиник хижинаясыс.
Тайӧ вӧлӧмкӧ ичӧтик кар Хельвильм, кодӧс вӧлі тадзи нимтӧма французскӧй адмирал Хель честь кузя; тайӧ адмиралыс 1841-ӧд воын тайӧ діяссӧ ӧтувтіс колониальнӧй империя дорӧ.
Медбӧрын бухтаысь, вӧра джуджыд гӧра подйысь, аддзим корабльясӧс, кодъяскӧд ми янсӧдчим Танжерын.
Тан жӧ из шом новлӧдлан пароходъясысь, транспортъясысь, доброволечьясысь ӧтдор, сулаліс тшӧтш контр-адмирал Энквистлӧн крейсерскӧй отряд.
Кор ми сӧмын на вӧлі пырам рейдӧ, миянӧс встретитіс, еджыд корпуснас тшапитчигтырйи, ичӧтик да визув французскӧй миноноска мачта вылас лэптӧм сигналӧн: «<rus>Добро пожаловать</rus>».
Сы бӧрся ми мӧдӧдчим якӧр йылын сулалысь суднояс дорті.
Сэсся «Суворов» пуктіс рульсӧ веськыдвылӧ да, крута бергӧдчӧмӧн вундіс налысь стройсӧ.
Миян броненосечьяслӧн колоннаыс муніс сы бӧрся.
Флагманскӧй корабльяс вылын, весалӧм ыргӧн трубаясӧн югъялӧмӧн, музыкантъяс заводитісны ворсны военнӧй марш.
Луншӧр кадся синъёрана югыдын, пӧсь сынӧдас, діяс вадорса мичлун пӧвстын, мыйкӧ дыра кежлӧ сьӧлӧмӧс волнуйтӧмӧн, ылӧ паськалісны духовӧй оркестрлӧн шыясыс.
Ӧтувъя радлӧм аддзывны ӧта-мӧдӧс шымыртіс ставсӧ, и ми, пӧсьӧн тырӧмӧн, мудзлытӧг лёкысь горзім «ура», горзім сьӧлӧмсянь, ышмӧм кыпыдлунӧн, гӧлӧс жалиттӧг, кыдз быттьӧ тайӧ аддзысьӧмыс век кежлӧ мездыліс миянӧс виана шогысь.
III
abu
Сутки бӧрся кыссисны суткияс, кыдзи якӧрнӧй канатъяслӧн звено бӧрся звено.
Ме водзӧ куті следитны пӧтлытӧм наблюдатель упорствоӧн миян эскадра олӧм бӧрся.
Фелькерзам отрядысь тӧдса матросъяс висьталісны меным асланыс плавайтӧм йылысь.
Налы вӧлі миянысь кокньыдджык.
Найӧ мунісны миянысь ёна этша туй да сувтавлісны бурджыка лӧсьӧдӧм портъясӧ.
Танжерын миянкӧд янсӧдчӧм бӧрын налӧн корабльясыс мӧдӧдчисны Мушӧр саридзӧд Крит ді вывса Суд бухтаӧ.
Тані сулалісны дас лун.
Команда тшӧкыда петавлывліс вадорӧ освежитчыны.
Прамӧя гуляйтыштісны.
Улицаяс вылын вӧвлісны сэтшӧм скандалъяс, кодъяс йылысь бӧрыннас гижлісны суйӧрсайса газетъясын.
Мӧд сулаланіныс вӧлі Суэц канал водзладорын — Порт-Саидын.
Бура вуджим Гӧрд саридз, Джибутиӧ пыралӧмӧн, кӧні олім вежонӧн-джынйӧн.
Индийскӧй океанын кык лун кежлӧ шыбытлім якӧр Рас-Гафун мыс дорын, Африкаса медся асыввыв помас.
Медбӧрти ӧтлаасисны миянкӧд Носси-Бэын.
Тайӧ став индӧм портъясас грузитлім из шом, босьтлім сёян-юан да мукӧд колана припасъяс, неуна дзоньтасьлім.
Контр-адмирал Фелькерзам, эскадраӧн командуйтысь серти, видзӧдліс аслас подчинённӧйяс вылӧ бӧльӧ тӧждысьӧмӧн.
Мыйӧн сӧмын пырим тропикъясӧ, сылӧн матросъясыс кутісны новлыны пробковӧй шлёмъяс, а ми сійӧ каднас шондісьыс ассьыным балябӧжъяснымӧс вевттьывлім тряпкаясӧн.
Ӧкмыс час асылын, кор пуксьыліс пӧдтана жар, сылӧн корабльяс вылас дугӧдсьывлісны став уджъясыс, мунліс нӧшта неуна кад уборка вылӧ, а сэсся вӧлі шойччӧг куим час луншӧр бӧрӧдз.
Миянын тайӧ эз вӧв.
Носси-Бэын сійӧ быд лун лэдзавліс матросъяссӧ вадорӧ ыджыд партияясӧн.
Миян воӧм бӧрын ставсӧ тайӧс дугӧдісны, и кутісны лэдзавлыны суднояс вылысь прӧгулка вылӧ сӧмын бӧрйӧм серти либӧ висьысьясӧс.
Команда пасьта бӧръя кадӧдз ветліс сёрни, мый быттьӧкӧ Рочму босьтӧма Лунвыв Африкаын квайт броненоснӧй крейсер и мый найӧ туйынӧсь нин да регыд суӧдасны миянӧс.
Артурскӧй флот пӧгибнитӧм бӧрын уналы окота вӧлі эскыны татшӧм мифас.
Фелькерзам отрядса команда да офицеръяс та кузя мунісны нӧшта ылӧджык; найӧ весиг вӧлі эскӧны, мый ми ӧтувтчам на дорӧ огӧ ӧтнаным, а вайӧдам аскӧдным выль суйӧрсайса корабльяс.
И сӧмын ӧні, Носси-Бэӧ воӧм бӧрын, тыдовтчис, мый чилийскӧй да аргентинскӧй суднояс ньӧбӧм кузя делӧыс дзикӧдз провалитчӧма.
Но сэн жӧ ми тӧдмалім мӧд выльтор, коді неуна личӧдіс сьӧкыд настроениеӧс. Либаваын тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдӧны Лӧнь океанса 3-ӧд эскадра.
Сэтчӧ пырисны сэтшӧм суднояс: эскадроннӧй броненосеч «Император Николай I», вадоровӧй оборонаса броненосеч «Адмирал Сенявин», «Генерал-адмирал Апраксин», «Адмирал Ушаков», 1-й ранга крейсер «Владимир Мономах».
Наӧн командуйтны индӧма контр-адмирал Небогатовӧс, коді январ тӧлысь шӧрын вӧрзьӧдчас аслас корабльясӧн миянкӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Морякъяс шмонитісны тайӧ эскадра кузя:
— Ыстӧны миянлы Балтийскӧй флотлысь медбӧръя курас-карасъяссӧ.
— Кӧть тайӧ кулакас и вит чуньыс, но стариклӧн кодь омӧлик да слаб.
— Плавайтысь нинкӧмъяс.
— Асьнысӧ асьныс вӧйтысьяс.
Нӧшта дыр на сёрнитісны татшӧм жӧ ногӧн, но сьӧлӧмнас унаӧн радлісны: Небогатов корабльясысь кӧть век жӧ сійӧ лоӧ пӧльза, мый неприятельлысь мыйтакӧ удар найӧ примитасны ас выланыс.
Такӧд ачыс аснас вӧзйысьліс вывод: мӧдӧдӧны кӧ 3-ӧд эскадра, сідз кӧ ми кутам виччысьны сійӧс тані.
Но тадз кӧ нӧ, мыйла пыр жӧ заводитім грузитны из шом?
Сійӧ миян запасын вӧлі тырмымӧн.
Пуксис нёльӧд лун, кыдз ми ньылалам кардифскӧй буссӧ.
Войнас йӧзыс узьлісны кыдз веськалӧ, веськыда из шом чукӧръяс вылын туплясьӧмӧн да оранжереяын кодь шоныд да ульруа сынӧдӧн сьӧкыда лолалӧмӧн.
Луннас лётавлім велавтӧм жарысь.
Некӧн на эг тӧдлӧй татшӧм жарсӧ, кыдзи тані.
Мукӧддырйи кажитчыліс, мый став тыдаланаыс, кельыдлӧз енэжса свод увса син пӧртана пространствоыс пӧри грандиознӧй калитчан пачӧ.
Ми пӧсявлім луннас и войнас да юлім судноса опреснительяс пыр лэдзӧм морскӧй ва сэтшӧм уна, мый сьӧкыд сійӧс вӧлі артавны.
Минеральнӧй растворъястӧм дебыд ваыслӧн кӧрыс вӧлі вукӧдана, он кӧ толькӧ сійӧс сорлав лимоннӧй кислотаӧн.
Дугдывлытӧм горш косьмӧмыс мучитіс йӧзсӧ, слабитӧдіс организм.
Ӧткымынъяс кутісны страдайтны тропическӧй висьӧмӧн — туша пасьтала кисьтліс муртса тӧдчана вежор йывъясӧн.
Став дорас содтӧд, командаысь унджыкыслӧн киссис кӧмкотыс, а ветлыны кӧмтӧг шом вывті, коді туплясис пӧшти броненосеч вывса быд помещениеын, вӧлі терпитны позьтӧм.
Начальство распоряжение серти марсовӧйяс заводитісны трос пратьясысь кыны лаптияс.
Матросъяс, кодъяс век торъявлісны сӧстӧм да бур видӧн, ӧні вӧліны ротйысьӧм паськӧма йӧз кодьӧсь.
Мем не ӧтчыд лоліс кывлыны скӧралана ропкӧм:
— Кутшӧм-сэтшӧм проклятӧй канму!
Мӧдӧдӧ миянӧс смерть вылӧ, да оз вермы снабдитны весиг кӧмӧн.
Сапӧгъяс пыдди миянлы Иерусалимын дамскӧй комитетса председательница пыр ыстӧмаӧсь пернаяс, кодъясӧс кыдз висьтавсьыліс Рожественский приказын, вежӧдӧма господь горт вылын.
Юклӧм кузя татшӧм пернаясыс миян броненосеч вылӧ сюрис офицеръяслы квайт да став командаыслы кызь вит.
Матросъяс пиньсӧ кеслісны.
— Нинӧм шуны, радуйтісны!
Быд перна ставыс сулалӧ ӧти кӧпейка.
Сідзкӧ, ӧкмыссё мортлы козин четвертак дон!
— Абу сыын делӧыс.
А вот юалӧмыс, кыдзи кутам юклыны ас костаным енмӧн сетӧм татшӧмторсӧ?
— Не мӧд ногӧн кыдз пудъясьӧмӧн.
— Сідзтӧ оз жӧ туй.
Тэныд сюрас, а мӧдлы оз.
Колӧ ӧчередьӧн новлыны пернаяссӧ, медым быдӧнлы инмӧдчывны святыня дорас.
И сэтчӧ жӧ содтывлісны сэтшӧм кывъяс, кодъясысь, кывліс кӧ эськӧ найӧс, чурмуні эськӧн дамскӧй комитетыс дзоньнас.
Миян дорӧ ӧтувтчисны нӧшта вспомогательнӧй крейсеръяс «Кубань», «Урал» да «Терек».
Оз тырмы вӧлі нӧшта 1-ой ранга капитан Добротворскийлӧн торъя отряд, но сылы колӧ нин лоны Гӧрд саридзын.
Судноясыс, кодъясӧс виччысисны, и ставныс найӧ, кодъяс вӧліны нин тані, Рожественский приказ серти пӧлучитісны выль тактическӧй юклӧм.
Броненосечьясӧс вӧлі юкӧма кык отряд вылӧ: первойыс — «Князь Суворов», «Император Александр III», «Бородино» да «Кутш», мӧдыс — «Ослябя», код вылӧ вуджӧдіс ассьыс флагсӧ контр-адмирал Фелькерзам, «Сисой Великий», «Наварин» да броненоснӧй крейсер «Адмирал Нахимов».
Главнӧй вынъяс дорын нӧшта колӧ лоны кык крейсер — «Изумруд» да «Жемчуг» да нёль миноносеч — «Бедовый», «Буйный», «Быстрый» да «Бравый».
Крейсерскӧй отрядӧ вӧлі индӧма: «Алмаз» контр-адмирал Энквист флаг улын, «Олег», «Аврора», «Дмитрий Донской», вспомогательнӧй крейсеръяс: «Рион» да «Днепр» и миноносечьяс: «Блестящий», «Безупречный» да «Бодрый».
Разведочнӧй отрядӧ пырлісны: крейсер «Светлана» 1-й ранга капитан Шеин брейд-вымпел улын да вспомогательнӧй крейсеръяс: «Кубань», «Терек» да «Урал».
Мукӧд судноясыс представляйтісны транспортнӧй отряд: «Киев» 1-ой ранга капитан Радлов брейд-вымпел улын, «Воронеж», «Камчатка», «Анадырь», «Метеор», «Юпитер», «Меркурий», «Ярославль», «Корея», «Тамбов», «Китай», «Владимир» да «Русь».
Госпиталь «Кутшлӧн» вӧлі аслас цель.
Нӧшта кӧ воас Небогатовлӧн отрядыс транспортъяснас, то миян лоӧ ставыс ветымын корабльысь унджык.
Ортсысяньыс и ӧні нин эскадра кажитчыліс повзьӧдчана вынӧн.
Тайӧ лӧж впечатлениеыс лоліс сы вӧсна, мый эскадра бердын вӧлі ыджыд обоз быдпӧлӧс транспортъясӧн, кӧть и миян горттӧм положениеын быть коланаӧсь, но эз кутны некутшӧм боевӧй тӧдчанлун.
А мый нӧшта коли миян Балтика саридзын?
Нинӧм, важмӧм клам кындзи.
Сӧмын ӧні, Ревельын кык императорлӧн аддзысьлӧм кадсянь кык во кольӧм бӧрын, Вильгельмлӧн политикаыс лои уналы гӧгӧрвоана.
Эз ӧд прӧста сійӧ ышӧдлы матысь аддзысь Николай II-ӧс паськӧдны ассьыс влияниесӧ Ылі Асыввылын.
Кайзерлы колӧ вӧлі мӧдӧдны роч флотӧс ас дорсьыс ылӧджык, медым водзын свободнӧйджыка кӧзяйничайтны Балтикаын.
Тайӧ жӧ мӧвпъяс сертиыс сійӧ миянлы лои мирын дзик ӧти бур мортӧн, ылӧ плаваниеӧ мӧдӧдчӧм 2-ӧд эскадраӧс немецкӧй транспортъяслы снабжайтны прикажитӧмӧн.
Сійӧ гуся могӧдзыс тырвыйӧ вӧлі воӧдчӧма: миян канму да Германия костса пограничнӧй водоразделыс лои весалӧма роч военно-морскӧй вынъясысь.
Вильгельм сӧветуйтӧм серти, миян Балтийскӧй флот дзоньнас лои шыбытӧма Ылі Асыввылӧ шедӧдны сарлы Лӧнь океанса адмираллысь ыджыд звание.
Носси-Бэын эскадра принимайтліс охранаын нӧшта стрӧгджык мераяс, Сан-Мариын дорысь.
Быд лун кутшӧмкӧ крейсер, якӧр лэптӧм бӧрын, мунліс дозорӧ енэжтас наблюдайтӧм могысь.
Сыысь кындзи, кык миноносечӧс мӧдӧдлісны стӧрӧжитны рейдӧ пыранінӧ.
Шонді лэччӧм бӧрын пуктавлісны сетевӧй заграждениеяс да дугӧдлісны вадор да суднояс костын йитӧд.
Шлюпка вермис мунны кытчӧкӧ эз мӧдног, кыдз сӧмын Рожественский разрешение серти.
Войнас эскадрасянь быд боевӧй суднояссянь мунлісны саридзӧ миннӧй катеръяс, кодъяс вӧлі вооружитчӧмаӧсь прожекторъясӧн, ичӧтик пушкаясӧн да минаясӧн.
Сетьяс пукталӧм бӧрын корабльяс вылын кучкавлісны боевӧй тревога, прӧверитлісны ӧрудийнӧй прислугаӧс, зарадитавлісны дежурнӧй пушкаяс да дасьтылісны действие вылӧ боевӧй пӧнаръясӧс.
Мерайтны позьтӧм пемыдлӧз енэжыс югъяліс самоцветъясӧн.
Эскадра сулаліс биястӧг, пемыдӧ да чӧв-лӧньӧ вӧйтчӧмӧн.
Ӧткымынысь сӧмын часӧвӧйяслӧн горӧдлӧмъясыс торклісны шынитӧвсӧ.
Діясӧн сайӧдтӧм ылі местаясын, войсӧ шызьӧдіг, унзіля океан весьтын визъялісны, кыдзи комета бӧжъяс, прожекторъяслӧн югӧръясыс сторожевӧй суднояссянь.
Татшӧм кадъясӧ ставыс кажитчыліс пӧрядокын.
Кӧсйыссис веритны эскадраӧн командуйтысь организационнӧй способностьясӧ да бур вежӧр вылӧ.
Сійӧ эз сет прӧтивниклы суны миянӧс тӧдлытӧг, сійӧ тӧдӧ, мый колӧ вӧчны, кытчӧ да кыдзи нуӧдны сылы сетӧм корабльяссӧ.
Асывсӧ заводитім сысянь, мый лэдзлім уджӧ Темпеплейлысь стрелаяссӧ да лебедкаяссӧ, коммерческӧй пароходъясӧс из шом грузысь мездӧмӧн.
Пуксис выль во, сэтшӧм жӧ гажтӧм да нинӧмӧн радейттӧм, кыдзи и важ воыс.
Водзӧсӧ судьбаыс, тыдалӧ, нӧшта ёнджыка да немжалиттӧг кутас дженьдӧдны миянлысь олӧмнымӧс.
Ми пӧшти быдлун кодӧс кӧ да дзебам.
Отсасян крейсер «Урал» вылын мынӧм стрелаӧн сьӧкыда ранитіс лейтенант Евдокимовӧс да виис кувтӧдзыс механическӧй часть кузя прапорщик Поповӧс.
Сэні жӧ шонді кучкӧмысь кувсис матрос.
«Бородино» командаысь чинісны кыкӧн: найӧ лэччисны трюмӧ бакса коридорӧ и, кӧть горловинаясыс вӧлі восьтӧмаӧсь, кыкнанныс пӧдісны ядовитӧй газъясысь.
Кулалісны нӧшта туберкулёзысь да мукӧд висьӧмъясысь.
Шог серпасъясӧн петкӧдлісны дзебан процессияясыс.
Сійӧ судно дорӧ, кӧні вӧлі кулӧм мортыс, дзик бердӧдзыс матыстчыліс миноносеч, босьтліс покойниксӧ аслас борт вылӧ да мӧдӧдчыліс саридзӧ петанінӧ.
Тайӧ кадӧ кывліс пушкаысь лыйӧм, увлань копыртлісны флагъяссӧ, музыка ворсіс «<rus>Коль славен</rus>», став корабльясса офицеръяс да команда сулалісны палуба вылын фронтӧ стрӧитчӧмӧн.
Океан простор вылын, вадоръяссянь ылыстчӧм бӧрын, брезентӧ вурӧм покойникӧс, кокъясас груз кӧрталӧмӧн, шыбытлісны ваӧ.
Сӧмын валӧн сёлькнитчӧмыс колльӧдліс мортлысь дзик пыр вошӧмсӧ.
Тадзи тӧдчытӧм геройяс аддзывлісны ассьыныс гунысӧ йӧз муясын джуджыд ва пытшкын, некодӧн бӧрдӧмӧн коллявтӧг.
Сы бӧрын петавліс эскадраӧн командуйтысьлӧн стереотипнӧй приказ: сійӧтӧ кувсис сэнітӧ да сы вӧсна «исключайтсьӧ индӧм судноса нижньӧй чинъяс (либӧ офицеръяс) списокысь».
Кык транспортӧс индӧма Рочмуӧ бӧр мунӧм вылӧ: «Князь Горчаков» да «Малайя».
Рожественский эз вӧв дӧвӧлен сійӧн, мый на вылын пыр жугласисны машинаясыс.
«Малайя» вылӧ ӧні мӧдӧдлісны офицеръясӧс да матросъясӧс, кодъяс оз туйны водзӧ вылӧ служитны: преступникъясӧс, висьысьясӧс, доймӧмъясӧс, йӧйясӧс.
Кутшӧм кӧть сьӧкыд вӧлі налӧн положениеыс, миян пӧвстысь унаӧн окотитісны эськӧн веськавны на местаӧ: найӧ регыд лоасны гортаныс.
Кӧть найӧ оз ставныс воны рӧдинаӧдзныс, ӧткымынъяс, слабджыкъясыс оз выдержитны кузь туйсӧ да найӧс шыбытасны борт сайӧ.
Но кутшӧм миян водзын локтан кадыс?
Бурджык не мӧвпавны сы йылысь, не шызьӧдны сомнениеясӧн йирӧм сьӧлӧмъяснымӧс.
Мадагаскарын да мукӧд матыса діяс вылын вӧліны уна фруктъяс.
Бананъяс да ананасъяс ми сёйим, кыдзи сёркниӧс.
Но тані эз вӧвны градвыв пуктасъяс.
Вермим судзӧдны сӧмын картупель, да и то сьӧкыда пырысь да ыджыд дон вылӧ.
Матросъяслы ёна коліс свежӧй шыд, а миян запасын вӧлі сӧмын шома капуста, но сійӧ сэтшӧма портитчӧма, мый быд бӧчкаысь помӧй гуысь моз, ӧвтіс дукӧн.
Ковмывліс бурмӧдны сьӧлӧмтӧ супӧн либӧ похлебкаӧн.
Сы пыдди свежӧй яйтӧ тані позьӧ вӧлі судзӧдны мыйта колӧ.
Ми ньӧбим дас квайт ӧш да кык мӧс.
Ӧшъясыс вӧліны гырысьӧсь, вердасаӧсь, аршын кузя ыджыд паськалана сюраӧсь, мышку вылас верблюдлӧн кодь пашкыр гӧна гӧрбӧн.
Найӧс миянлы вайисны местнӧй туземечьяс, сакалавъяс, асланыс дзоля пыжъясын.
Тайӧ оригинальнӧй ичӧтик судноясыс вӧлі кодйӧмаӧсь кыз пу стволъясысь.
Медым татшӧм пыжыс эз путкыльтчы, сы дорӧ бортыслы параллельнӧ стрӧитӧма пӧперега кык зор вылӧ противовес, синӧм пома аслыссяма пӧлӧз, коді исковтӧ ва вывті.
Сійӧ век веськыдвывса бортсяньыс, а шуйгавывсяньыс зоръяслӧн помъясыс йитӧма ичӧтик брусӧн, мед вӧлі крепыдджык.
Тӧла дырйи зэв гырысь парусъяс лэптӧмӧн сакалавъяс смела веськӧдлӧны асланыс пирогаясӧн да ветлӧдлӧны гы щӧтьяс вывті, кыдз альбатросъяс, мукӧддырйи парӧвӧй катеръясӧс панйӧмӧн.
Ме мӧвпалі аслым, кутшӧм повзьӧм нуисны ӧшъяс ас вывтіныс миян броненосеч шуйга борт дорӧ найӧс вайтӧдз.
Но нӧшта ужаснӧйджык вӧлі, кор найӧс заводитісны лэптавны шкафут вылӧ.
Вӧчлісны тайӧс тадз: ӧш кынӧм улӧ вайӧдсьыліс кык пӧвса строп, коді паськавліс пакланьыс да морӧс увланьыс, сэсся стропсӧ кватитлісны гакӧн, мӧд ног кӧ шуны, горденяс нок-реясянь лэдзӧм кӧрт крукӧн, и пырысь-пыр жӧ кывліс приказ:
— Зэлӧдны слабинасӧ!
Сы бӧрын кывліс нӧшта гораджык команда:
— Гордень мӧдӧдчис!
И пемӧс ньӧжйӧник кыпавліс сынӧдӧ.
Чуймӧм ӧш, дрӧжжитігтырйи, пӧльтчыліс, зэлӧдліс мускулъяссӧ, нюжӧдліс кокъяссӧ да быльгӧдліс, гӧгрӧстӧмӧн, гырысь фиолетовӧй синъяссӧ.
Сійӧ эз гӧгӧрволы, мый смертьыс воас сёрӧнджык, кор кучкасны кымӧсас балдаӧн да сутшкасны горшас пурт, но чувствуйтіс, сійӧс ӧні жӧ аслас тушаӧн дзоньнас.
Колӧ вӧлі лэптыны сійӧс бортсьыс ёна вылӧджык, медым сэсся оттяжкаӧн кыскыны сійӧс судно вылӧ, сэки жӧ ӧттшӧтш гордень травитӧмӧн.
Палуба вывса шуйга шкафут вылын лоӧм бӧрын, ӧш дыр на эз вермы палявны да тӧлктӧг видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ичӧтик тӧв, дзирдалӧм кыпӧдӧмӧн, серӧсьтіс рейдовӧй веркӧссӧ.
Мый йылысь кӧ думайтчӧмаӧсь діяслӧн веж вывтасъясыс.
Судно гӧгӧр плавайтісны пасьтӧм сьӧд детинкаяс.
Найӧ дзонь лунъясӧн вӧліны ва вылынӧсь, корлісны сьӧм, и шыбытлісны кӧ налы бортсянь сьӧм, сунласисны сы бӧрся ва пыдӧсӧ, быттьӧ сьӧд уткапиян.
Но ӧні, ӧшъясӧс грузитӧм зрелищеӧн нимкодясигтыр, найӧ мыйкӧ горзісны да гораа сералісны.
Бак вылын, борт дорын, чукӧртчӧмаӧсь матросъяс, унджыкыс унтер-офицеръяс да юксисны впечатлениеяснас.
— Яй лоӧ вывті бур.
— Скӧт ёна госа.
— Ме татшӧм гырысь сюръяссӧ нэм на эг аддзыв.
— Не дай бог, татшӧмыд кӧ люкыштас!
Судно вывса фельдшер гӧгӧрвоӧдіс:
— Тайӧ ӧшъясыс, колӧ чайтны, санг породаысь.
Татшӧм гырысь сюръяса ӧшъясыс олӧны сӧмын Африкаын.
Сэсся некӧн абу.
Шуӧны, мый найӧлӧн родоначальникыс буйвол...
Пирога вылын колис сӧмын ӧти ӧш, бугай, гӧныс тшын рӧма, медся ёныс, увлань ӧшйӧм яя морӧсувнас, паськыд шыльыд кымӧсас кудрияса, вӧвлытӧм кыз сьыліа.
Гӧныс сы вылын воляліс да пӧртмасис, кыдзи дона бархат.
Тайӧ вӧлі багатыр да красавец аслас вокъяс пӧвстын.
Кор сійӧс кутісны лэптыны, сійӧ друг мӧдіс тракйысьны, пыркӧдны юрнас, дзоньнас куснясьӧмӧн да кокъяснас чужъясигтырйи.
Кӧть сійӧ и водзсасис, гордень водзӧ кыскис сійӧс вывлань.
Тайӧ каднас мичман Воробейчик, пенсне стеклӧяснас дзирдалӧмӧн, мыйкӧ горӧдіс французскӧй кыв вылын сакалавскӧй челядьлы, петкӧдліс налы эзысь франк да шыбытіс сійӧс борт сайӧ.
Сьӧмыс уси ваӧ, дзик ӧш улас, кодӧс ньӧжйӧникӧн лэптісны сынӧдӧ.
Ар дас кыка кымын сьӧд кучика детинка, быттьӧ пыкӧсысь польдчӧм чужӧмбанъяса, кодъяс сайӧ сійӧ пуктавліс сюрӧм пятакъяссӧ, суніс сьӧм бӧрся.
Сы дорӧдз вӧлі вель ылын, да сьӧмыс удитіс вӧйны пыдӧ, сійӧ киясӧ сюрӧм водзвылын.
Ӧшкӧс вӧлі лэптӧма бортысь вылӧджык, кор строплӧн водзладорса юкӧныс немвиччысьтӧг вешйис бӧр кокъясланьыс.
Равновесие воштӧм бӧрын, сійӧ ӧшйис увлань юрӧн, но секунда-мӧд мысти, стропысь мынӧм бӧрын, бузгысис саридзӧ да пыр жӧ воши пытшкас.
Пирога вылын сулалысь сакалав, ӧшлӧн сьӧдкучика кӧзяиныс, дзоньнас пасьтӧм, не лыддьыны кӧ лядьвейяс гӧгӧрса кӧртӧдсӧ, повзьӧм пырысь паськӧдіс кияссӧ.
Мыйкӧ горзісны плавайтысь челядь.
Броненосеч палуба вылын, борт сайӧ видзӧдігтыр, ставныс нюжӧдісны сьыліяссӧ.
Тыдалӧ, ӧшкыс лэбис детинка боктіыс и буретш сійӧ здукӧ, кор сакалав вӧлі кыпӧдчӧ вывлань нин.
Мый мӧвпыштіс сійӧ, кор сыкӧд орччӧн ёна пыдын, вижоват ва пытшкын, гудыра тӧдчис сюра чудовище?
А сійӧ эз вермы не аддзыны ӧшсӧ, — сійӧ суналіс восьса синъясӧн.
Ставнымлы радлӧм вылӧ, детинка кыптіс дзоньвидзаӧн да доймытӧг, но сэн жӧ, гӧна юрсӧ чатӧртӧмӧн, горӧдіс зэв мисьтӧм гӧлӧсӧн.
Сылӧн киясыс тӧлктӧг кыдз-сюрӧ шлопӧдчисны ва вылын, быттьӧ вӧлі чегӧмаӧсь.
Сійӧ ышмӧм морт моз шыбласис то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, кытчӧдз сійӧс эз босьтны пирога вылӧ.
Борт вылын команда кутіс ызгыны, а кодкӧ гораа шуис:
— Вот, подлӧй гадыд, мый вӧчис.
Мичман Воробейчик кыдз быттьӧ эз кыв тайӧ кывъяссӧ да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, сулаліс борт дорын бледӧдӧм чужӧм вылас ортсысянь петкӧдлана веськодьлунӧн.
Детинка бӧрын некымын секунда мысти тыдовтчис ва веркӧс вылын сюра юр.
Ӧні ставыс видзӧдісны сы вылӧ.
Матросъяс пӧвстысь ӧти шуис:
— Сунавны вермӧ.
Курыд-сола ваӧн прыськайтігтыр, ӧш пыркӧдіс юрнас да, кыдзи шемӧсмӧм морт, лапйӧдліс былялӧм синъяснас.
Сійӧ ачыс мӧдӧдчис пирогалань, быттьӧ корсис сыын спасение.
Но нок-реясянь лэдзӧны нин вӧлі стропаа гордень.
Сакалав, стропаяссӧ кватитӧм бӧрын, ӧдйӧ вӧчис пекля да шыбытіс сійӧс пемӧслы паськыд сюръяс вылӧ.
Мӧд здукнас еджыд пиньяса чернокожӧйсянь петіс эз горӧдӧм, а кутшӧмкӧ радлана чирӧстӧм, кияснас ӧттшӧтш энергичнӧя шенасьӧмӧн.
Тайӧ петкӧдліс, мый колӧ кыскыны горденьсӧ.
Сюръясӧд кыпӧдан ӧш гӧрбыльтіс мышкусӧ, кусыньтіс водз кокъяссӧ пидзӧсъястіыс, а бӧр кокъяссӧ нюжӧдіс.
Кымӧс улас былялісны гӧгрӧс фиолетовӧй синъясыс.
Кор сійӧс лэдзисны палуба вылӧ, сійӧ эз вермы сулавны да, быттьӧ парализуйтӧм, грымгысис-уси сы вылӧ рушкунас.
Лолалігас сійӧ тыясын мыйкӧ бультыкасис.
Минут дас сійӧ куйліс, аслас гӧнӧн воляліг, вӧрзьывтӧг, ёна мудзӧм видзӧдласӧн.
Сэсся друг вирскӧбтіс да, грӧзитана-утробнӧя буалӧмӧн рейдсӧ шызьӧдіг, бунтуйтчис.
Но сійӧ сюръяс вылын вӧлі нин мӧд пекля пенька помысь, кодлысь помсӧ матросъяс удитісны нин гартыштны шлюп-балкаӧ.
Ӧшкыс гез помсӧ орӧдны зільӧмӧн, дзоньнас зэлӧдчис, асныра пырысь синіс юрсӧ, тургӧдіс нюкльӧдлігтырйи змей моз гартчысь кузь бӧжсӧ, кодлӧн помыс вӧлі кисточкаа.
Тайӧ кадӧ великанлӧн гырысь пемдӧм синъясыс гырдмӧмӧн кӧсӧйтчисны йӧз вылӧ.
IV
abu
Миянӧс лэдзисны вадорӧ, Хелльвиль карӧ, асывсяньыс, и ми вермим сэні гуляйтны рытӧдзыс.
Унапӧлӧс специальностьяса лэдзӧм матросъяс лыдын вӧліны и менам ёртъяс: минер Вася-Дрозд, старшӧй гальванер Голубев да боцман Воеводин.
Еджыд гач, лӧз воротника форменнӧй дӧрӧм, еджыд чехолын картуз — вот ставыс, мый вӧлі миян паськӧмным.
Миян дорӧ шлюпкаӧ нӧшта лэччисны старшӧй судовӧй врач Макаров бурдысь куим пациенткӧд да менам друг, инженер Васильев.
Кыкнан офицерыс вӧліны еджыд костюмаӧсь, тропическӧй пробковӧй шлёмаӧсь да скодитісны суйӧрсайса туристъяс вылӧ.
Боцман Воеводин команда улын шлюпка йӧткыштчис трап дорысь, заводитісны уджавны пелысъяс, валысь бутылка стеклӧ кодь югыд-веж да шыльыд веркӧссӧ дрӧбитігмоз.
Рейдса веркӧсыс дзоньнас, кажитчис, кынмис, кыдзи дорвыв кисьтӧм металл, да югъяліс ылын лӧз рӧмнас.
Бортъяссянь, шонді дзирдӧн вералігтыр, пӧлӧсӧн гӧгыльтчисны гыалана струяяс.
Бухтаын плавайтісны зэв уна медуза.
Тайӧ студень сяма существоясыс тӧд вылӧ уськӧдлісны лампа абажуръясӧс, кодъясӧс мичмӧдӧма зэв мича серъясӧн, прошви вывса серпасъясӧн да быттьӧ тӧлысь вӧран стеклярусъясӧн.
Тропикса сотан югӧръясыс вӧччӧдісны найӧс яръюгыд рӧмъясӧ — оранжевӧйӧ, кельыдлӧзӧ, бордӧвӧйӧ, фиолетовӧйӧ.
Пелысъясӧн швачӧдӧмысь маслӧ кодь сук ваыс дзирдалігтырйи шыаліс, ӧткымын медузаяс гартыштчӧмӧн бергӧдчылісны, мукӧдъясыс пасьмунліны торпыригъяс вылӧ, жугалысь ӧшка-мӧшкалӧн медбӧръя ыкнитлӧмӧн дзирдыштліг.
Ковмис этша кад, медым воӧдчыны кузь каменнӧй мол дорӧ.
Ми кутім восьлавны му вывті тэрмасьтӧг, тшӧкыда гӧгӧрбок видзӧдігтыр.
Дзик вадорас сулалісны из шом брикет тыра сарайяс, таможня, полицейскӧй управление, йи вӧчан завод да ичӧтик ӧшиня почта, кыті чиновникъяс босьталӧны корреспонденция.
Неуна ылынджык, ыджыд палисадник кытшын, тропическӧй зелень рӧм вылын, югыд ӧшиньясӧн дзирдалігтырйи, сулаліс горизонтальнӧй вевта, балконсӧ кутысь колоннаяса губернаторскӧй еджыд керка.
Палисадник пӧвстын, кодӧс юкӧма ӧшалана тывйӧн ӧтыджда кык пельӧ, паськӧдчӧма нёль пельӧса площадка лаун-теннисӧн ворсӧм вылӧ, а сысянь, киськалӧм лыаӧн зарниасигтырйи, муналісны гӧгӧрбоклань туйяс дзоридза клумбаяс, кактусъяс да кустъяс бокті, кодъясӧс шырӧма сэтшӧм ӧкуратнӧя, быттьӧ найӧ вӧвлӧмаӧсь парикмахерскӧйын.
Ни ӧти увтӧм пальмаяслӧн шыльыд стволъясыс вылӧ лэптӧмаӧсь ассьыныс пушкыра юръяснысӧ мича сера вуджӧръяс муас уськӧдігмоз.
Косіник кузьмӧс мугӧм чужӧма морт, шӧвк кодь векньыдик тошка доктор юрнуӧдӧм улын ми мунім католическӧй вичко дінті, галантерейнӧй магазин, «Кафе де Пари» кабак да некымын европейскӧй керкаяс дінті, кодъяс дзебсьӧмаӧсь гырысь пу вуджӧръяс улӧ.
Окота вӧлі кежавны базар вевт улӧ, кытысянь ӧвтіс чӧскыд гвоздика, ваниль да тропикса мукӧд быдмӧгъяс дукӧн, но инженер Васильев, миянлань бергӧдчӧмӧн висьталіс:
— Первой вай видзӧдлам, кыдзи олӧны туземечьяс.
Бӧрын гуляйтыштам вӧрас.
Колӧ жӧ любуйтчыштны меставывса природанас.
Тырмас миян кадыс и карӧ волӧм вылӧ.
Тайӧ вӧзйӧмнас ставныс сӧгласитчисны.
Некымын минут мысти ми шӧйтім нин туземнӧй сиктса векни переулокъясті, бамбукысь вӧчӧм хижина костъясӧд, хижинаяссӧ стрӧитӧма ӧти кык метр судта сваяяс вылӧ.
Тростникысь вӧчӧм вевтыс, коді вӧлі ёна паськыдджык стенъяссьыс, мыджсьӧ вӧсньыдик столбъяс вылӧ, керка гӧгӧрыс лэбув либӧ веранда артмӧдӧмӧн.
Керка дорас вӧлі частоколӧн, потшӧм двор.
Ӧткымын кӧзяева хижина местасӧ бӧрйӧмаӧсь пальма улӧ, коді сюръя моз петӧ вевт пырыс шӧрӧдыс.
Став тайӧ стрӧйбаясыс кажитчылісны временнӧй оланінъясӧн, быттьӧ йӧзыс сувтӧмаӧсь татчӧ сӧмын некымын лун кежлӧ.
Миянӧс колльӧдісны пасьтӧм сьӧд челядь чукӧр.
Найӧ, миянлы мыйкӧ горзігтырйи, сералісны да котралісны.
Миянлы шоча паныдасьлісны мужичӧйяс: найӧ вӧлі уджалӧны плантацияяс вылын либӧ кыйӧны чери.
Тайӧ вӧліны сакалавъяс, пемыд-руд рӧмаӧсь, шӧркоддем тушааӧсь, пелькӧсь да ёнӧсь, пратьӧсь юрсиаӧсь, паськыд ныррозьясаӧсь.
Неважӧн на найӧ овлісны морскӧй рӧзбой помысь, грабитлісны матігӧгӧрса діяссӧ, но сэсся, гавасъясӧн пӧкӧритӧм бӧрын, кутісны овны скӧтвидзӧм помысь.
Турунысь кыӧм паськыд лэбъя шляпа да клетка сера соронг тупкылісны сакалавлысь тушасӧ.
Кор миянлы паныдасьліс старик, то эз эскыссьыв, мый сылӧн тошкыс дзор, — кажитчис, мый сійӧ вата, кодӧс ляскӧма сылы сьӧд щӧкаас.
Тані унджыкыс вӧліны нывбабаяс.
Сьӧд рӧма кучикыс вылӧ видзӧдтӧг, найӧ аснаныс эз вӧвны мисьтӧмӧсь.
Пельпом вылӧ плавгӧм уна рӧма лимба улын тӧдчис джуджыд морӧса, вӧсни коска фигуралӧн стройностьыс.
Исергаясӧн найӧ мичмӧдлісны не сӧмын пельяссӧ, но и нырбордъяссӧ, а кӧмтӧм кокъяс вылас дзирдалісны донтӧминик металлическӧй браслетъяс.
Куш юр вылас вӧсньыдик кӧсаясӧ кыӧм юрсиыс чурвидзис гӧгӧрбоклань, и насянь ӧвтіс курзьӧм кокосӧвӧй маслӧ дукӧн.
Пӧшти быд керка дорысь лэбув улын позьӧ вӧлі аддзыны уджалысь нывбабаӧс: рафия сіясысь лӧсьӧдлісны тканьяс, кыисны турунысь кӧрзинаяс, цыновкаяс, сумкаяс, шляпаяс.
Ӧткымынъяс юкмӧс дорсянь юр выланыс серпасъяса сёй дозъясын, быттьӧ греческӧй амфораясын, нуисны ва.
Сэні жӧ ветлӧдлісны курӧгъяс, уткаяс да неыджыд сьӧд китайскӧй породаса пиана порсьяс.
Васильев висьтавліс миянлы Мадагаскар ді вывса да матігӧгӧрса діясса йӧз олӧм йылысь:
— Тані мукӧддырйи веськӧдлӧны королеваяс.
Код сайӧ сійӧ мунас верӧссайӧ, сійӧ лоӧ первой министрӧн.
Сэсся сійӧ кутас бергӧдлыны став государственнӧй делӧяснас.
Но сійӧ кӧ омӧля обращайтчӧ аслас матыса отсасьысьяскӧд, сэки нинӧм оз сулав кисьтны сійӧ сёян пиӧ яд.
Двор бердса интригаяс туземечьяслӧн, кыдзи и европеечьяслӧн, ворсӧны ыджыд роль.
Матросъяс пӧвстысь кодкӧ юаліс инженерлысь религия йылысь:
— А эн ӧмӧй аддзылӧй католическӧй вичкосӧ?
Сідзкӧ, и религияыс сэтшӧм.
Колонияяс лоӧны сідзи: медводз войскаяс босьтӧны ӧти либӧ мӧд места, а сы бӧрын сэтчӧ локталӧны купечьяс да попъяс.
Быттьӧ матыса рӧдняяс, попъяс да купечьяс пыр овмӧдчӧны ӧтлаын.
А став тайӧ ӧтлаӧ босьтӧм куимнан категорияыс петкӧдлӧны аснаныс сэтшӧм сюв, коді нюжӧдчӧма метрополиясянь ылі колонияӧ да бӧръяыслысь нёнялӧ озырлунсӧ.
Та вӧсна туземечьяс — вывті гӧльӧсь, а европеечьяслӧн — каменнӧй керкаяс.
Такӧд ӧттшӧтш, тані став олысьыслы тшӧктӧма лоны христианинъясӧн.
Найӧлы колӧ чорыда нуӧдны став праздникъяссӧ да христианскӧй обрядъяссӧ.
Татшӧм правилӧяссӧ торкӧмысь грӧзитӧ бесчестие.
Наказание пыдди вермасны тшӧктыны новлӧдлыны изъяс местаысь местаӧ либӧ ветлӧдлыны уличаяс кузя нёль кокӧн...
Инженер Васильев висьтавліс сӧмын туземечьяс олӧм йылысь, но сылӧн, тыдалӧ, вӧлі мог, медым тайӧн ставнас миян пытшкын кыпӧдны протест религиялы да капитализмлы паныд.
— Медся интереснӧйыс, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — кыдзи нуӧдсьӧ тані смертнӧй казньыс.
Гӧль йӧзӧс прӧстӧ котшкӧбтӧны кӧнкӧ пемыд пельӧсын, и сэсся ставыс.
Дзик мӧд мераяс применяйтӧны озыр да знатнӧй йӧз дорӧ, кодъяслы шуӧма кувны.
Сэтшӧм мортсӧ первой корасны банкет вылӧ.
Сійӧ сёйӧ и юӧ мукӧдыскӧд ӧткодя.
А сэсся сылы сетӧны яд тыра роковӧй чаша.
Сійӧс юӧм водзвылын сылы колӧ чолӧмавны корольӧс либӧ королеваӧс.
Ӧткымынъясӧс вӧйтӧны нюрӧ либӧ сотӧны бипур вылын.
Мукӧддырйи знатнӧй йӧз пӧвстысь судитӧм мортӧс вайӧдасны кӧрт майӧг дорӧ да тшӧктасны сылы ас вӧлясьыс пуксьыны ёсь йылас.
Ӧти кывйӧн, мырдысьӧн кисьтны вирсӧ благороднӧйяслысь оз позь.
На дорӧ татшӧм милӧстьыс висьталӧ сӧмын власьтса главнӧй представительыслысь великодушиесӧ...
— Вот так королевскӧй великодушие! — горӧдіс боцман Воеводин.
— Быд государствоын найӧ ӧтсямаӧсь, — пинь пырыс сӧдзӧдіс гальванер Голубев.
— Кодъяс ӧтсямаӧсь? — юаліс доктор.
— Корольясыс да королеваясыс, ваше высокоблагородие.
Ставныс найӧ милӧстивӧйӧсь да великодушнӧйӧсь.
Доктор, нюмъялігтыр, кыв шутӧг лапкӧдыштіс Голубевӧс пельпомӧдыс.
Ми сувтім ӧти керка дорӧ, коді вӧлі озырджык мукӧдсьыс.
Сійӧ вӧлі индусъяслӧн.
Пашкыр пу улын, югыд-лӧзов вуджӧр сайын, томиник нывбаба тойис пу гырйын рис.
Став платтьӧыс сылӧн вӧлі прӧстыня кодь зэв ыджыд ӧти чышъянысь, кодӧс серпасалӧма гӧрд да виж краскаясӧн.
Тайӧ чышъяныс сылӧн вӧлі юбка пыдди — вевттьыліс тушаыслысь увдор юкӧнсӧ, а сэсся, ӧти пельпом вомӧныс пӧлӧсӧн плавгӧмӧн да бӧрсяньыс лядьвейясас крепитӧмӧн, тупкыліс морӧссӧ да мышкыслысь юкӧнсӧ.
Неуна пидзӧсъяссяньыс вылӧджык кушӧдӧм кӧмтӧм кокъясыс вӧліны зэв лӧсьыдіник формааӧсь.
Сиркодь сьӧд юрсиа ичӧтик юрыс, кодӧс тӧбӧма греческӧй узелӧ, гӧгӧрыс вӧсньыдик сьылі вылас кутсьыліс гордӧя, кодӧс гӧгӧртісны гӧрд коралловӧй ожерельеяс, быттьӧ ӧшйӧм вир войтъяс.
Кытысь сійӧ лои тані, тайӧ нывбабаыс татшӧм мича чужӧмнас, веськыд векньыдик нырнас, кофей рӧма нежнӧй кучикнас?
Сылӧн синъясыс сук синлысъясас, кыдзи камышъяс пӧвстын кык ичӧтик дзирдалысь сьӧд тыяс, видзӧдісны миян вылӧ таинственнӧя, быттьӧ мӧд мирсянь.
Миян шензьӧм вылӧ сійӧ мӧдіс нюмъявны вывті смела да, уджсӧ водзӧ нуӧдігмоз, сэтшӧм дразнитана нюкльӧдліс ассьыс коссӧ, быттьӧ йӧктіс брачнӧй танец.
Тайӧ эз енэжсянь, а сы дінсянь ӧвтыштіс миян вылӧ жарӧн, и ми кынмим места вылӧ.
Кыз да ён боцман Воеводин, зарниасьысь усъяссӧ гартлігтырйи, сатшкысис сы вылӧ синъяснас сэтшӧм мӧвпъясӧн, мый сылӧн кӧсичаясас польдчисны сӧнъясыс.
Гальванер Голубев лыддис коланаӧн ӧлӧдны сійӧс:
— Читкырт синтӧ, боцман, а то садьтӧгыд усян.
— Мунамӧй водзлань, — быттьӧ вунӧдчӧмысь садьмӧмӧн, вошӧм гӧлӧсӧн буркнитіс Воеводин.
Вася-Дрозд, ӧзйысь да тэрыб морт, мӧдарӧ, кельдӧдіс, лолаліс шумӧн, ныр розьяссӧ паськӧдлігтыр, и сылӧн пельяс саяс, сьылі вылас ас вӧлятӧгыс кутіс тіравны кучикыс.
Хелльвильсянь ми мӧдӧдчим рытыв-войвывлань, сэтчӧ, кӧні эм ты — сэні олӧны крокодилъяс.
Кымын пыдӧджык пырим вӧрӧ, сымын туземечьяслӧн оланінъясыс лоины век шочджыкӧсь.
Миянӧс колльӧдісны куим том морт, кодъяс тӧдісны некымын кыв <rus>по-французски</rus>.
Найӧ нуӧдісны миянӧс вӧрӧд веськыд прӧсек кузя.
Быд пу кыскыліс ас дорас миянлысь синъяснымӧс.
Ӧні ёнджыкасӧ висьтавліс миянлы доктор.
Миянсянь бокын, увтасын, тыдовтчис искусственнӧя садитӧм кокосӧвӧй пальмаяслӧн дзонь роща.
Ми кежим сэтчӧ.
Тані эз вӧвны: ни кустъяс, ни посни вӧр.
Кыдзи и миянын пожӧма вӧрын, кыпӧдчылісны сӧмын веськыд кузь стволъяс, кодъяслӧн страус борд тывъяс сяма вожавлысь йывъясыс вӧліны веж фонтанъяс кодьӧсь.
Сё кымын ӧрек сьӧктӧдлісны быд пуӧс, ӧрекъясыс ӧшалісны розъясӧн, кӧні быдын вӧлі дас-дас вит штука.
Окота вӧлі юны и ми сэн жӧ плантацияса кӧзяиныслысь ньӧбим челядь юр ыджда некымын кокосӧвӧй ӧрек.
Быд татшӧм ӧрек пытшкын, ядро кындзиыс, вӧлі кизьӧртор, сідз шусяна кокосӧвӧй йӧв, бутылка кымын.
Ми рад пырысь веськӧдім горш косьмӧмнымӧс.
Татшӧм пальмаясыс векджык быдмӧны вадоръясын, и налӧн плодъясыс, ваӧ усьӧм бӧрын, плавайтӧны шоныд саридзьяс гыяс вывті, мукӧддырйи сюрс миляяс сайӧ ветлӧмӧн, кытчӧдз оз лоны шыбытӧмаӧсь пляж вылӧ.
Мусиныс да климатыс кӧ лоӧны туянаӧсь, ӧрекыс пырысь-пыр жӧ лэдзӧ вужъяс, воддза кадас пӧткӧдчӧ асланыс ядро да влага запасӧн, и тӧдтӧм крайын заводитӧ быдмыны выль роща.
Петім прӧсек вылӧ да мӧдӧдчим водзлань.
Матросъяс пыр ӧтарӧ кольччалісны, — налы карын вӧлі интереснӧйджык.
Ми колимӧ сӧмын сизим морт: менам ёртъяс да доктор ӧти пациенткӧд.
Миян гӧгӧр, еджыд пиньяссӧ жерйӧдлігтырйи, век гӧгралісны ичӧт арлыда куим гид.
Боцман Воеводин, мекӧд орччӧн восьлалігӧн, пыр казьтывліс индуска йылысь да горӧдавліс:
— Но и нывбаба, висьтала ме тэныд!
Кыдз видзӧдліс сьӧд синъяснас, быттьӧ пуляӧн розьӧдіс менӧ!
Минер Вася-Дрозд, сыкӧд сӧгласитчӧмӧн, ышловзьывліс:
— Бурджык эн сёрнит сы йылысь.
Сӧмын нюммуныштіс сійӧ — ме пыр жӧ чувствуйтны куті став туша пасьтаын выльмӧм.
Вӧрыс лои сукджык, петкӧдліс тропическӧй олӧмсӧ тырбура, и ставыс тані вӧлі миянлы выльторйӧн.
Лелькуйтісны синъясӧс тамариндаяс, тайӧ зэв мича пуясыс, кодъяс вуджӧр улын сакалавъяслӧн начальникъясыс стрӧитӧны ассьыныс оланінъяссӧ.
Паныдасьлісны саговӧй пальмаяс, сэсся кыз да зумыд стволъяса рафияяс, асланыс сьӧкыд плодъяса розъясӧн.
А со и исполинскӧй банан, либӧ, кыдз сійӧс шуӧны, «путешественникъяслӧн пу», паськӧдӧма ассьыс коръяссӧ, быттьӧ паськыд тывбордъяс; сійӧ черенокъяс тшупӧдъясысь морт вермас аддзыны аслыс юны ва.
Стройнӧй пирамидальнӧй вӧрыс ӧвтыштіс миян вылӧ гвоздика дукӧн.
Пыр жӧ син водзӧ сувтіс мӧдтор: абу кыз ствол, а сы вылӧ быттьӧ пуктӧма шляпа пурпурно-оранжевӧй дзоридзьясысь, кодъяс паськӧдчӧмаӧсь шонді улын став асланыс би кодь мичлуннас.
Дыр нимкодясим нянь пуӧн; сылӧн тыква гырся плодъясыс крепитчӧмаӧсь дженьыдик заясӧн веськыда ствол бердас да ӧшалісны, кыдзи зэв гырысь югыд-веж мачьяс.
Прӧсек вылысь кежӧм бӧрын, ми мӧдӧдчим талялӧм трӧпа кузя.
Петім куш местаӧ, а сэсянь кутіс тыдавны океанлӧн просторыс.
Миян синъяснымӧс вӧлі веськӧдӧма коралловӧй атоллаяс вылӧ, кодъясӧс кытшалӧма кокосовӧй пальмаясса сера сыръясӧн.
Кажитчис, мый тайӧ пальмаясыс кыпӧдчисны веськыда океансьыс да кывтӧны сійӧ дзирдалысь веркӧс вывтіыс.
Найӧ подйын, лӧнь поводдя вылӧ видзӧдтӧг, ворсісны быгйӧсь гыяс, путкылясигтырйи, быттьӧ кузь гӧна еджыд ошъяс.
Шондіыс вӧлі вылын нин.
Пӧсь югӧръясыс, кыдзи вӧсньыдик донӧдӧм емъяс, пырӧдчисны кучик улӧ, испарайтісны миян пытшкысь васӧ, сотісны тканьясӧс да нервъясӧс.
Кымын водзлань ми мунім, сымын ёнджыка чуймалім лунвывса дикӧй мир озырлунӧн.
Но кыдзи позьӧ вӧлі не сувтлыны гуттаперчевӧй пу дорӧ?
Сылӧн вӧліны аслас сикаслунъяс, вочасӧн уввожъяссяньыс вужъяс лэдзӧмӧн да найӧс мусинмас сатшкӧмӧн.
Тайӧ вужъясыс вочасӧн кызісны да ёнмисны и коркӧ не коркӧ лоины асшӧр стволъясӧн.
Тадзи артмис ӧти пуысь уна лыда колоннада, а сы весьтын паськӧдчис паськыд лиственнӧй свод, код улӧ вермис эськӧ тӧрны дзонь рота матросъяс.
Местаясӧн паныдасьлісны сэтшӧм сук чащаяс, мый оз позь вӧлі кежны трӧпа вылысь бокӧ.
Муыс перегнойысла вӧлі сьӧд да сыла, и сы вылын эз кольлы тыртӧм места.
Гырысь стволъяс костъясас быдмӧма посни вӧр, быдсяма пӧлӧс кустъяс, прошви кодь папоротникъяс.
И ставсӧ тайӧс вӧлі кыдз-сюрӧ гантайтӧма лианаясӧн, пусяма гартчысь быдмӧгъясӧн, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь то гӧрд, то кельыд-фиолетовӧй рӧмъясӧн.
Лианаяс, ниглясьӧмӧн, гартчисны пуяс гӧгӧр, кыдз удавъяс кайлісны найӧ туганъясӧдз, сэсся спиральясӧн ӧшӧдчылісны увлань, кытчӧдз эз крукасьлыны тӧлӧн лайкйӧдлӧмысь мӧд стволса увйӧ.
На пӧвстысь ӧткымынъясыс, кушӧсь да эластичнӧйӧсь, быттьӧ корабельнӧй пеньковӧй канатъяс, нюжӧдчӧмаӧсь выліас унапӧлӧс направлениеын — и горизонтальнӧя и пӧлӧсӧн; мукӧдъясыс усьӧмаӧсь аслас мыджӧд увдорӧ да кытшӧ гартыштчӧмӧн вынтӧма куйлісны.
Тайӧ дорвыв кысьӧмыс вӧчліс вӧрсӧ прӧйдитны позьтӧмӧн.
Чужліс мӧвп, мый быдмӧгъяслӧн став тайӧ экзотическӧй вынйӧрыс югыд бӧрся вӧтчиг дзугсьӧма да кысьӧма ӧта-мӧд костас да пӧдтӧ ӧта-мӧдсӧ.
Доктор гӧгӧрвоӧдіс миянлы:
— Дианаӧс кӧ нюжӧдны ӧти визьӧ, то сылӧн кузьтаыс вермас лоны кабельтовӧйӧн джынйӧн кузя.
Инженер Васильев, кыз косьмӧм пу вылӧ индӧмӧн, кодлӧн йылыс пасьтасьӧма ловъя дзоридзьяс пурпурӧ, шуис:
— Видзӧдлӧй!
Тайӧ лианаыс аслас виана сывтыртӧмнас тӧдтӧма вӧрса исполинӧс, медым аслыс дзоридзавны шонді улын.
Кыдзи быд омӧльтор, сійӧ пемыдінсянь кыссьӧмӧн петӧма югыдінӧ да кыпӧдчис судзны вермытӧм вылнаӧ.
Паразитлӧн замечательнӧй образ.
— И йӧз пӧвстын тадзи овлӧ, — шуис Голубев.
Уліас ыджыдаліс вежоват джынвыйӧ пемыд, но чувствуйтчис, кыдзи енэжсянь, шензьӧдана унапӧлӧс коръяс масса пӧвстті пырӧмӧн, киссьӧ ловъя би.
Миян тыяс тырлісны пӧсь да варуа сынӧдӧн, коді ӧвтіс дзоридзьяс аромат кӧрӧн да кулӧм быдмӧгъяс пӧжсьӧм ядовитӧй кӧрӧн.
Ми вӧлім сэтшӧма кӧтасьӧмаӧсь асланым пӧсьысь, быттьӧ сӧмын на купайтчим ас вылысь паськӧмнымӧс пӧрччытӧг.
Кутшӧм ловъя тварӧс дзеблісны татшӧм вӧръясыс?
Ми сӧмын аддзылім лэбачьяслысь некымын порода, кодъяс сьылісны да жбыръялісны увъяс пӧвстас.
Сэтчӧсса сизьяс, попугайяс да мукӧдъяс, миян лэбачьяс серти, торъявлісны яръюгыд рӧма гӧнъяснаныс.
Но нинӧм миянӧс сэтшӧма эз радуйт, кыдз сынӧдын дзирдалысь зэв посньыдик комбрияс, быттьӧ дона изъяс.
Кор на пӧвстысь кутшӧмкӧ комбри пуксьыліс дзоридз вылӧ, медым кокыштны насекомӧйӧс, то оз позь вӧлі вештыны сы вылысь синъястӧ, — форма сертиыс медся усовершенствованнӧй, сійӧ вераліс сапфир да рубин дзирдӧн, югъяліс сӧстӧм зарни войтъясӧн да алмаз бисерӧн.
Повзьӧдлім ми паськыд бӧжа лемуръясӧс, кодъяс тӧдчанаӧсь сійӧн, мый найӧ вермӧны чеччавны ӧти пу вывсянь мӧдӧ акробатъяслӧн вӧвлытӧм пельклунӧн.
Вӧдитлім киясын хамелеонъясӧс, тайӧ гырысь юра ящерицаяссӧ, кодъяс ӧти здукӧн вермӧны вежны рӧмсӧ сы гӧгӧрса любӧй рӧм вылӧ.
Нинӧм мӧдтор эз вӧв, но дугдывтӧг виччысян, мый прӧйдитны позьтӧм джунглияс чащаысь вот-вот тыдовтчас кутшӧмкӧ вӧвлытӧм чудовище.
Миян пӧвстысь ӧтияс горӧдлывлісны чиктылӧмнысла, мӧдъяс чӧв олӧмӧн видзӧдлісны гӧгӧрбок, а дзоньнас ставныс ӧткодя вӧлі чуймӧмаӧсь сійӧн, кыдзи ставыс тані, шонді югӧръяс озырлунӧн пӧльзуйтчӧмӧн рӧдйӧ, быдмӧ да садь тӧдтӧг олӧ первобытно-дикӧй вынъяс лишалӧмын.
Друг миян водзын воссис важся вулканическӧй кратерлӧн гӧгрӧс джуджыд котловина.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ тыыс, кытчӧ ми мунім.
Кытшовнас сійӧ эз вӧв этшаджык кызь верстысь.
Ми сувтлім вель джуджыд вывтас вылӧ да, увлань видзӧдӧмӧн, дыр нимкодясим ва веркӧсса вӧрзьывтӧм бирюзаӧн.
Вадоръясыс, тысӧ веж гӧгрӧс рама пытшкӧ босьтӧмӧн, сука, местаясті писькӧдчыны позьтӧма, быдмӧмаӧсь камышъясӧн, кустъясӧн да гырысь пуясӧн.
Шуйгавылысь аддзим долина да мӧдӧдчим сэтчӧ, сук турун пӧвстті вочасӧн увлань лэччигтыр.
Сэті визувтіс чукыльӧсь ичӧтик ю, то вӧра вадоръяс вуджӧр сайӧ дзебсьӧмӧн, то восьсаинӧ бӧр петавлӧмӧн, енэжса пӧртмасян югӧръяс улӧ, медым дзирдавны вералысь эзысь веркӧснас.
Миянӧс нуӧдысь сакалавскӧй челядь висьталӧм серти, вот тані, юланьыс матынджык медсясӧ и овлісны крокодилъяс, кодъяс вӧліны тропическӧй лагунаяслӧн да тыяслӧн повзьӧдчан символӧн.
Ми сувтім пӧшти дзик вадорас да кутім кывзысьны.
Чӧв олісны став лэбачыс жарысь мудзӧмла.
Ни ӧти шы эз кыв матын.
Кажитчис, мый природаыс дзоньнас чошкӧдчис лёк сьӧлӧма шонділӧн ыджыд вын водзын полӧмла виччысьӧмын.
Предательскӧй шынитӧвлӧн син ёрана дзирдалӧмкӧд тайӧ лёк туналана йитчӧмыс шызьӧдіс мӧвпъяснымӧс.
Но кӧнӧсь нӧ, эськӧ, крокодилъясыс?
И друг казялім, кыдзи шыльыд ва веркӧс вывті мунӧ куим точкаа куимсэрӧг; точкаясыс артмӧмаӧсь вукӧдана существолӧн син вевдорса да вом вевдорса мылькъясысь.
Доктор мӧвпалігтырйи шуис:
— Окота эськӧн вӧлі пырны тайӧ гад душа пытшкас.
Кутшӧм сылӧн пытшкӧсыс?
Ӧд кыв шутӧг, мый сійӧ юрлыса лямалӧм чашкаясас лёклуныскӧд ӧтлаын олӧны и полӧм, и мудерлун, и отвага, и аслыссяма радейтӧм.
Сылы некод нинӧм воча эз шу.
Нӧшта саженьӧн джынйӧн кузя ӧти крокодил миянсянь неылын петіс ляпкыдінас да водіс; сійӧ вӧлі ёсь пома, няйт, сісьмӧм чурка кодь.
Сійӧ водіс неокота пырысь да сэтшӧм меланхолияӧн, быттьӧ ачыс вӧлі усьӧма шогӧ аслас урӧслун вӧсна.
Ми заводитім горзыны, шыблавны ваӧ бедьяс, тайӧн кыпӧдлім ребяталысь суевернӧй страксӧ.
Крокодилъяс вошины.
Ю кузя ми кайим вывлань, и миян пӧвстысь ӧткымынъяс купайтчисны.
Бӧрсӧ воим мӧд туйӧд.
Кор вӧлім матынӧсь нин карлань, кежавлім фруктӧвӧй плантацияяс вылӧ.
Тропическӧй шондіыс кӧ лӧсьӧдіс сахарнӧй тростниклысь сок, ныр косялан пряностьяс да вывті уна быдсяма пӧлӧс ароматъяс, то эз омӧльджыка вӧв сійӧ лышкыд и вывті бур плодъяс творитӧмын.
Ми ёна кодь тшыгъялім и горш пырысь сёйим мучнистӧй да чӧскыд бананъясӧс.
Неыджыд пуяссянь найӧ ӧшӧдчылісны югыд-виж чераньясӧн ӧтлаын дас фут кузя коръясыскӧд.
Водзджыксӧ банан пу йылысь ми тӧдлім сӧмын ӧтитор, мый сы сіясысь вӧчӧны манильскӧй трос, коді аслас бур качествояс вӧсна мунӧ военнӧй корабльяс вылын буксиръяс да швартовӧйяс вылӧ, — сійӧ небыд, нюдз да плавайтысь.
А со мӧд пу мичаа шевгӧдӧма увъяссӧ, кӧні ӧшалӧны веж-лӧзоват ланцевиднӧй листъяс, — тайӧ манго.
Сылӧн груша гырся плодъясыс яръюгыд-оранжевӧй рӧмаӧсь, шӧрас косточкаӧн, кыдзи персиклӧн, кажитчисны миянлы вывті чӧскыдӧн.
Видлім ми <ns>анонъяс</ns>, веж чешуйчатӧй фруктъяс, кодъяслӧн пытшкӧсас сэтшӧм сёянтор, коді тӧдвылӧ уськӧдӧ сакарӧн гудралӧм сливка.
А тані найӧс сёйӧны порсьяс.
Ёна нимкодясим ананасӧн, кыдзи тропикса чудеснӧй дарӧн.
Сійӧ вӧлі скодитӧ ыджыд суспу коль вылӧ, сьӧктанас кык-куим килограмм, йылас коръяс чукӧр.
Зарни рӧма яйыс вӧлі вель чорыд, но сійӧ вӧлі сэтшӧм чӧскыд, буретша солалӧм кислотаӧн, да сэтшӧм чӧскыд, нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм ароматӧн, мый окота лои вундавны сійӧс вӧсньыдик шӧрӧмъяс вылӧ да няклявны ньӧжйӧникӧн, медым нюжӧдны сёйӧмыслысь удовольствиесӧ.
Но гижӧмторъяс пӧвстысь ни ӧти плод оз вермы соперничайтны мангустанкӧд.
Прӧста ӧд оз шуны сійӧс «фруктаяс вылын сарӧн».
Инженер Васильев сы йылысь висьталіс интереснӧй историческӧй справка:
— Кор коронуйтчис английскӧй король Эдуард VII, то Сингапурӧ вӧлі ыстӧма медся ӧдйӧ ветлысь крейсерсӧ наросьнӧ мангустанъясла.
Найӧс чукӧртісны дас сюрс.
Вӧлі примитӧмаӧсь став мераяс сы могысь, медым найӧс видзны дзоньӧн.
И век жӧ королевскӧй пызан вылӧ веськаліс сӧмын нёльсё штука.
Мукӧдыс ставыс пӧгибнитісны туйын.
И ми убедитчим, мый мангустанъястӧ позьӧ вӧлі сёйны мыйдта колӧ, и век кынӧмыд лоӧ кокни.
На пытшкын быдӧнын вӧлі розӧвӧй мякотьӧн кытшалӧм вит-квайт лым кодь еджыд тусь.
Видлӧй сійӧс, и вом пытшкад дыр кежлӧ коляс фруктлӧн овлытӧм характернӧй кӧрыс.
Кажитчис, природаыс видзӧма медся бур да дона материалсӧ сы вылӧ, медым лоины тайӧ пырыс тыдалана виж, быттьӧ шонді сокӧн тыртӧм плодъясыс, — сэтшӧм найӧ нежнӧйӧсь, чӧскыдӧсь, мичаӧсь да сылӧны кыв вылад, кыдзи мороженнӧй.
Сьӧмӧн наградитӧм челядь радлігтырйи тӧвзисны гортаныс.
Инженер Васильев да доктор Макаров мунісны «Кафе де Пари» ресторанӧ, кытчӧ нижньӧй чинъяслы оз вӧлі позь пырны.
Ми нӧшта гуляйтім карын, коді куим час мысти тырис еджыд кительяса офицеръясӧн да лӧз воротникъяса матросъясӧн.
Паныдасьлісны код йӧз.
Кӧн-сюрӧ кывлісны удал роч сьыланкывъяс, кодъясӧс вевтыртлісны чорыд да сложнӧй, кыдзи снастьясын морскӧй гӧрӧдъяс, ёрччӧмӧн.
Удайтчис миянлы аддзӧдчывны да сёрнитны мукӧд суднояс вывса ёртъяскӧд.
Кутшӧм вӧлі жаль, мый сэтшӧм ӧдйӧ колис миян кадыс.
Рейдын тыдаліс эскадра да казьтыліс, мый миян судьбаным орӧдчытӧг йитчӧма сыкӧд.
Рытнас квайтӧд часын ми, здук дырся свободаӧн, экзотика мичлунӧн, нывбабаяс мелі нюмъясӧн да алкоголь гудырӧн отравитӧмъяс, бӧр воим броненосеч «Кутш» вылӧ, медым водзӧ сы вылын испытайтны лёк вылӧ сиӧм асланым олӧмлысь став курыдлунсӧ.
Эз-ӧ вӧв бурджык, страшнӧй помасьӧмсӧ виччысьтӧдз, ӧні жӧ пасьнитны юрнымӧс изъясас?
Рытыввылын тыдовтчысь кымӧръясыс ӧзйисны шонді лэччан алӧй парусъясӧн, мирсӧ фантастическӧй мойдкывйӧ пӧртӧмӧн.
V
abu
Броненосеч «Кутш» вылӧ воис почта — письмӧяс да газетъяс.
Кыдзи век, Рочмуысь воӧм став выльторъясыс гызьӧдлісны личнӧй составӧс.
Но ӧні ставныс вӧлі заинтересуйтчӧмаӧсь 2-д ранга капитан Кладоӧн гижӧм статьяясӧн, кодӧс печатайтӧмаӧсь «Новое время»-ын.
Первойсӧ тайӧ статьяяссӧ лыддисны сӧмын кают-компаниеын.
Уна сёрни вӧлі на йылысь.
Офицеръяс пӧвстын авторыс лои геройӧн.
Ми кывлім нин та йылысь, но бурасӧ эг тӧдӧй, мыйын сэні делӧыс, кытчӧдз тайӧ газетыслӧн некымын номер эз сюр миян киясӧ.
Ужын, бӧрын ме лэччи кормӧвӧй кубрикӧ.
Йӧзыс вӧлі уна.
Ставныс ланьтісны, кор ме заводиті горӧн лыддьыны Кладолысь статьяяссӧ:
«Сійӧ решающӧй тӧдчанлуныс, коді имеитӧ тайӧ войнаын саридз вылын владычество, и, кыдз талӧн следствие, сійӧ пӧсь лачаяс, кодъяс пуктыссьӧны став Рочмуӧн ӧні Ылі Асыввылӧ мунысь Рожественский эскадра вылӧ, быть тшӧктӧны быдӧнӧс юавны ассьыс: позьӧ-ӧ лыддьыны бойын тайӧ эскадралысь успехсӧ обеспеченнӧйӧн?
Шуштӧм сетавны аслыд татшӧм юалӧмъяс, но колӧ имеитны мужество видзӧдны правдалы веськыда синмас, и ме постарайтча, мыйда тайӧ меным позяна, добросовестнӧя вочавидзны тайӧ юалӧмъяс вылас...»
Водзӧ сійӧ восьтӧ миян водзын, кутшӧм флотӧн владейтӧны мупомсаяс, мый йылысь ми ӧнія кадӧдз нинӧм эг тӧдлӧй.
Противниклӧн главнӧй вынъясыс кутасны состоитны дас кык корабльысь: броненосечьяс — «Миказа», «Шикишима», «Асахи» да «Фуджи»; броненоснӧй крейсеръяс — «Ивате», «Идзумо», «Якума», «Азама», «Токива», «Ниссин» да «Калуга».
Сэсся налӧн нӧшта эм кык важ броненосеч, кодъяс пӧвстысь ӧтиыс «Чин Иен» — вооружитӧма нёль, кӧть и важъясӧн, но дас кык дюймаа ӧрудиеӧн.
Сы кындзи, найӧ главнӧй вынъяслы кутасны отсавны дас кык либӧ дас вит первой да мӧд класса бронепалубнӧй крейсеръяс.
Став тайӧ судноясыс бура ветлӧны да вооружитӧмаӧсь тырвыйӧ ӧнія кадся артиллерияӧн.
На дорӧ нӧшта колӧ содтыны десяткаӧн джынйӧн кымын канонерка.
Прӧтивниклӧн миннӧй флотилия йылысь Кладо ӧлӧдӧ, мый вывті эськӧн вӧлі виччысьтӧмӧн лыддьыны сійӧс этшаджыкӧн ветымын-квайтымын разнӧй типа миноносечьяс дорысь.
Миян эскадралӧн главнӧй вынъясыс состоитлісны дзик выль вит броненосечысь: «Суворов», «Александр III», «Бородино», «Кутш» да «Ослябя».
Накӧд вӧліны нӧшта кык броненосеч «Сисой Великий», кӧть и пӧрысь нин, но вооружитӧма ӧнія кадся артиллерияӧн, да «Наварин», дзик нин пӧрысь да важ пушкаяса.
Броненоснӧй крейсеръяс, ӧти «Адмирал Нахимов» кындзи, коді вель нин важся да кодлӧн вӧлі ёна важ артиллерия, миян эз вӧвны.
Сӧмын ӧти «Олег» вӧліс бур крейсерыс, но и сійӧ вӧлі толькӧ полуброненоснӧйӧн.
Сэсся миян эскадраӧ пырлісны первой да мӧд ранга вит бронепалубнӧй крейсер, на лыдын и сэтшӧм важмӧм судно босьтӧмӧн, кыдз «Дмитрий Донской».
Татшӧм вӧліны миян вынъяс, тӧд вылӧ кӧ нӧшта не босьтны дас гӧгӧр миноносеч.
Кыдз тыдалӧ таысь, тайӧ локтан тышын прӧтивниклӧн вынъясыс лоӧны ёна ыджыдджыкӧсь.
Кладо, ӧти да мӧд флотлысь боевӧй коэффициентъяс ӧткодялігӧн, воӧ выводӧ, мый саридз вылын мупомсаяс вынаджыкӧсь миян дорысь 1,8 мында, мӧд ногӧн кӧ пӧшти кык пӧв.
Кор ме гораа лыдди татшӧм строчкаяссӧ, то кывзысьяс пӧвстысь ӧтик шуис:
— Пропадитны миянлы!
Кормовӧй кубрикын пыр жӧ ставныс кутісны волнуйтчыны.
Ӧзйис гальванер Голубев да горзіс:
— Ӧд Кладо ӧткодялӧ сӧмын броненоснӧй корабльясӧс, и то артмӧ миянлы бӧрдана положение.
А босьтны кӧ мукӧд японскӧй суднояссӧ да налысь миннӧй флотилиясӧ, мый артмас?
Нала дорын выныс нӧшта лоӧ унджык...
Сійӧс торкис кочегар Бакланов:
— Энлӧ, ме тіянлы ӧти, примертор вайӧда.
Миян сиктын вӧлі миянлы лӧсялана случай.
Лупигоревъяслӧн куим вок кутісны лӧгавны Лохмотниковъяс куим воккӧд.
Вынъясыс ӧтарас и мӧдарас, позьӧ шуны, вӧліны ӧткодьӧсь.
Водзӧ-водзлань.
Лупигоревъяс мӧдісны асланыс врагъяс керкаӧ тышкасьны.
Но таын и вӧлі налӧн ӧшыбкаыс.
Лохмотников вокъяс дор сувтісны налӧн гӧтыръясыс да челядьыс.
Кӧть неыджыд отсӧг, а век жӧ сійӧ сгӧдитчис: коді юрсиӧдыс кыскӧ, коді укватӧн лупитӧ, коді нырвомас пескӧн зурӧдӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, Лупигоревъяслы помасис зэв лёка — пусь-пась вӧчисны найӧс.
Ещӧ на лёкджык лоас миян эскадракӧд.
Миян главнӧй вынъясным слабджыкӧсь японскӧй вынъяс дорысь, и век жӧ ми сюйсям йӧз керкаӧ тышкасьны.
Гӧтыръяс да челядь пыдди налы кутасны отсавны вспомогательнӧй суднояс да миноносечьяс.
Вермам-ӧ ми кольны дзоньвидзаӧн?
Та йылысь Кладо нинӧм оз гиж.
— Артмӧ, мый ми ставным кандидатъяс мӧдар югыдӧ, — шыасис кодлӧнкӧ гӧлӧсыс.
Машиннӧй квартирмейстер Громов, кузь тушаа да паськыд чужӧма морт, шог пырысь содтіс:
— Колӧ гижны гортӧ, медым водзвыв закажитісны ме йылысь панапида.
Ме водзӧ куті лыддьыны Кладолысь статьяяссӧ.
Сылы оз позь вӧлі не веритны.
Сылӧн доказательствоясыс миянлы кажитчисны вывті логичнӧйӧн да венны позьтӧмӧн.
Тайӧ статьяясас, кыдз тӧдмалӧма ӧні, сійӧ нӧшта ноябрын на водзвыв висьталіс, мый ӧдва кӧ Ылі Асыввылӧ миян воигкежлӧ вермас кутчысьны Порт-Артур.
Тайӧ этша на, сійӧ ӧлӧдліс и сы йылысь, мый миянлы 1-й эскадра отсӧг вылӧ оз ков артавны.
А ӧні тайӧ ставыс збыльмис: абу ӧні миян ни Порт-Артур, ни 1-й эскадра.
Некутшӧм лачатӧг сійӧ висьталӧ Владивостокса крейсеръяс отряд йылысь — «Громобой» да «Рочму» йылысь.
Кладо висьталӧм серти, налы сьӧкыд лоӧ миянкӧд ӧтувтчыны да сетны миянлы отсӧг тыш дырйи.
Сідзкӧ, сійӧ и тан лоас прав.
Кладолӧн, Носси-Бэӧдз, дас кык сюрс морскӧй миля сайӧдз воан гӧлӧсыс грымӧбтіс миянлы набатӧн, коді предупреждайтіс водзӧ лоана бедствие йылысь *.
Мый вылӧ ми вермим надейтчыны?
Контр-адмирал Небогатовлысь отрядсӧ, коді, тыдалӧ, петӧма нин миян дорӧ ӧтувтчӧм вылӧ, оз позь вӧлі лыддьыны кыдз серьёзнӧй вын.
* Кладолӧн статьяясыс вӧчисны ыджыд впечатление и эскадраса мукӧд суднояс вылын.
На йылысь со мый гижліс письмӧясас аслас батьыслы «Суворов» броненосеч вывса младшӧй офицер, лейтенант Вырубов: «Кутшӧм миян Кладо?
Важӧн нин эськӧ кад видыштны миян министерствоӧс, думыштлӧй, ӧд Кладо статьяясын абу и сёӧд пайыс сійӧ мерзостьяслӧн да сійӧ идиотствоыслӧн, кодъясӧс вӧчис да водзӧ вӧчӧ тайӧ муса учреждениеыс, сідз подувсяньыс шудтӧм флотӧс пӧгубитӧмӧн.
Удайтчас кӧ меным, мед ен сетас, нӧшта аддзӧдчывны тіянкӧд, ме тіянлы висьтала уна сэтшӧмӧс, мыйсӧ ті, дерт, весиг медся ыпъялысь фантазия дырйи аслыныд онӧ вермӧ мӧвпыштны»...
(Войналӧн архив, 4 № шкап, 305 № делӧ).
Бара ковмис мем шыасьны инженер Васильев дорӧ, медым гӧгӧрвоны та йылысь.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ.
Лун кык мысти ме мӧдӧдчи сы дорӧ каютаас небӧг вежны.
Ме висьталі сылы, кутшӧм ыджыд впечатление вӧчисны матросъяс вылӧ Кладолӧн статьяясыс.
— Ӧні толькӧ та йылысь и сёрнитӧны корабль вылын быд пельӧсын: кочегаркаын, машинаын, кык пӧвста борт сайын, миннӧй отделениеясын, бак вылын.
Газетъяссӧ лыддисны: сэтчӧдз, мый сьӧкыд лои разбирайтны гижӧдсӧ.
Команда пӧвстысь ӧткымынъяс переписывайтӧны статьяяссӧ аслыныс тетрадьясас.
Масса пӧвстын шызьӧмыс кыптӧ.
Кладосӧ чуть ли оз лыддьыны революционерӧн.
Сійӧ эз повзьы висьтавны правдасӧ и сы вӧсна вӧлі арестуйтӧма...
Васильев, менӧ кывзӧм бӧрын, кутіс висьтавны:
— Миян офицеръяс сыысь сідз жӧ зэв кыпыдӧсь.
Сійӧ петкӧдліс став сьӧкыдлунъяссӧ Мупомӧс вермӧмын.
А тайӧ лоӧ, мый начальство вылысь вештыссьӧ кывкутӧмыс миянӧн ворссьӧм случайын.
Кладо и ӧніясӧ и водзӧ лоанасӧ босьтіс немжалиттӧм критика улӧ.
Тайӧ бур.
Но ми век жӧ виччысьыштам мӧд критикӧс, нӧшта смелджыкӧс, сэтшӧмӧс, коді кыпӧдчас и Кладоысь вылӧджык и национальнӧй самолюбиеысь вылӧджык.
Босьтчисны кӧ нин критикуйтны, то колӧ тайӧс вӧчны кыдз колӧ да воӧдчыны миян социальнӧй стройса самӧй вужъясӧдзыс.
Сійӧ донъяліс миянлысь эскадраӧс единицаӧн, а японскӧй флотӧс — ӧти кӧкъямыс дасӧд юкӧнӧн.
Мӧдног кӧ висьтавны, противник ёнджык миян дорысь саридз вылын пӧшти кыкпӧв.
Медым вермыны мупомсаясӧс, Кладо сӧветуйтӧ мӧдӧдны Ылі Асыввылӧ Балтикалысь став важся кламсӧ да Сьӧд саридзлысь дозмукъяссӧ.
Но миян эскадраӧс татшӧм содтӧмнад ӧмӧй ми лоам ӧткодьӧсь мупомсаяскӧд?
Огӧ.
Но весиг кӧть и ӧткодьӧсь лоины кыкнанладорыслӧн морскӧй вынъясыс, тайӧ эськӧ эз на еще тырвыйӧ обеспечивайт миянӧс опасностьысь.
Кладо, боевӧй коэффициентъяссӧ арталігӧн, эз босьт тӧдвылӧ нӧшта зэв уна обстоятельствояс.
Японскӧй флотлӧн тырмымӧнъя эмӧсь портъяс, докъяс, мастерскӧйяс, складъяс.
А миян эм дзик ӧти порт — Владивосток, но и сійӧ абу оборудуйтӧма да омӧлик.
Колӧ ещӧ тӧдвылын кутны противниклысь боевӧй закалённостьсӧ, дисциплинасӧ кыпыдлунсӧ.
А мый ми паныд сувтӧдам талы?
Миянлысь военнӧй кисьмытӧмлунсӧ, веськодьлунсӧ да ас вылӧ надейтчытӧмсӧ.
Казьтыштлӧй став ноксьӧмъяссӧ гулльскӧй черикыйысьяскӧд тышын...
— Зэв бура помнита, — сюйышті ме. — Ме ногӧн, сэки жӧ эскадрасӧ, дзоньнас колӧ вӧлі эськӧ бергӧдны бӧр да ӧдйӧджык вӧчны мир.
— Но, кыдз аддзанныд, тайӧс эз вӧв вӧчӧма, и ми мунам водзӧ.
Природа ӧбӧдитӧма мывкыднас миянлысь веськӧдлысьяссӧ.
Ӧні шулам, мый ми победитам.
Мый таысь лоӧ бӧрынас?
Ковмас нин водзӧ нуӧдны заводитӧм асыввывса политикасӧ.
Ковмас выльысь лӧсьӧдны пылльысьӧм кӧрттуй, крепость, порт.
Ковмас кутны свет помын вывті ыджыд флот да внушительнӧй армия.
Сэсся миянлы оз позь кольччыны и из шом станцияястӧг.
Тайӧ став вылас ковмасны войтырлӧн средствояс.
Ӧд асыввывса политика кутас нуӧдсьыны олӧмӧ сё нелямын миллион войтырлысь олӧмсӧ увтыртӧм щӧт вылӧ.
Видзӧдлам нӧшта ылӧджык водзӧ лоаныс вылӧ.
Ортсыса врагӧс лӧньӧдӧма.
Сэки победитысь веськӧдлан котыр тӧдвылас уськӧдас мыйсюрӧ и пытшкӧсса враглы.
И бара кутам овны важ ног.
Кутам нуӧдны мирӧвӧй политика, либералъясӧс гӧститӧдны реформаяс признакъясӧн, а революционеръясӧс — катаргаясӧн да пуляясӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, водзын тыр пемыдлун.
Сыкӧд беседуйтӧмысь мем лои нӧшта шогджык, газетысь лыддьӧм статьяяс дорысь.
Кладо мем эз нин кажитчы ыджыд мортӧн.
Васильев казяліс менсьым лача воштӧмӧс да горӧдіс:
— Нинӧм, друг!
Ставыс мӧдӧдчас мӧдног. — Сійӧ вежис сёрнилысь темасӧ. — Со пельӧсын менам ӧшалӧ Никола-угодниклӧн ӧбраз.
А ті тӧданныд, кытысь сійӧ мем сюрис?
— Рабочӧйяс козьналісны сійӧс тіянлы, кор ми сулалім нӧшта Ревельын на.
Найӧ кӧсйисны гижны тіянлы аттьӧалана грамота, но полісны тайӧс вӧчны: и тіянӧс вермисны эськӧ подведитны и асьнысӧ.
— Ме век жӧ рад вӧлі татшӧм пӧдарок вылӧ, кӧть и ог эскы сылӧн чудесаяс вӧчан вын вылӧ.
Менам аслам эм пророк.
Бӧръя кывъяссӧ шуигӧн сійӧ пырис пызан саяс, перйис ӧбраз сайысь кыз небӧг да петкӧдліс сійӧс меным.
Ме шензигтырйи лыдди небӧглысь нимсӧ: Карл Маркслӧн «Капитал».
Менсьым веж эз петкӧдлыны ни офицерскӧй чинъяс, ни орденъяс, ни озырлунъяс.
Ме бура тӧді, мый ставыс тайӧ сюрӧ йӧзлы, кодъяслы быть абу лоны сюсь вежӧраӧн да честнӧйӧн.
Но мем сьӧлӧм доймытӧдз окота вӧлі лоны сэтшӧм жӧ тӧлка да велӧдчӧм мортӧн, кутшӧмӧн менам син водзын кажитчыліс Васильев, окота вӧлі сідз жӧ, кыдзи сійӧ, весиг военнӧй корабль вылын олігӧн, лыддьыны Марксӧс да гениальнӧй произведениеяссӧ мукӧд мыслительяслысь, сідз жӧ, кыдзи сійӧ, бура разбирайтчыны олӧм чертовщина став путаницаас.
Васильев, сьӧкыд томсӧ киас кутӧмӧн, серӧктіс:
— Олӧны ӧтлаын бура, оз зыксьыны.
— Артмӧ, мый Никола-угодник бур вӧчӧ став вежаяссӧ разоблачайтысьлы да весиг ачыс сійӧс дзебӧ?
— Да.
Ӧдзӧсас таркнитісны.
Васильев здукӧн сюйис Марксӧс юрлӧс улас да горӧдіс:
— Пырӧй!
Кор порог вомӧн воськовтіс лейтенант Вредный, ме сулалі нин бокъяс кузя киясӧс нюжӧдӧмӧн.
Васильев стрӧга тшӧктіс меным:
— Сідзкӧ, менам щӧт вылӧ сетан куим чаркаӧн кык машинистлы.
Верман мунны.
Ме бергӧдчи став правилӧяс серти, кыдз колӧ военнӧй мортлы, да петі.
Кладо статьяяс вылӧ, кодъяс уналысь восьтісны синъяссӧ миян некутшӧм лачатӧм положение вылӧ, вочакыв пыдди лоины недоразумениеяс 1-й ранга крейсер «Адмирал Нахимов» вылын.
Делӧыс вӧлі сідзи.
Сэки, кор уна гырысь корабльяс вылын пӧшти быд лун пӧжавлісны свежӧй нянь либӧ, эз кӧ вӧвны сы вылӧ колана пачьяс, судзӧдлісны няньсӧ вадорысь, нахимовскӧй бригадалы быть лои сёйны джынвыйӧ сісьмӧм сукар.
Не сӧмын поход дырйи, но и якӧр вылын сулалігӧн сылы эз сетлыны нянь.
Матросъяс, кодъяс эз вӧвны здӧвӧленӧсь тайӧн, ропкисны ас костаныс.
Начальство пӧвстысь некод эз видзӧдлыв на вылӧ.
Тадз кыссис январ 10-ӧд лунӧдз, кытчӧдз машинистъяс пӧвстысь ӧтик эз сувтӧд юалӧмсӧ ёся:
— Вот ӧні гӧгӧрвоана лои, мый кувны мунам.
А миянӧс вердӧны лёльӧӧсь сукаръясӧн.
Йӧз ми али понъяс?
Мукӧдъяс содталісны:
— Бур кӧзяин понъяссӧ бурджыка вердӧ.
— Талун жӧ корам свежӧй нянь.
Точка!
И корабль вылын, сійӧ быд отделениеын, нижньӧй чинъяс пӧвстын заводитчис шӧпкӧм.
Начальствоыс кӧ вӧлі видзӧдысьджык, то сійӧ эськӧ казяліс аслас подчиненнӧйяслысь настроение вежсьӧмсӧ: мурчнитӧм черлыяса чужӧмъясыс лоины тӧдтӧмӧсьджык, синъясас тыдаліс лёкалӧм.
А рытнас став сетӧм сукаръясыс лэбзисны борт сайӧ.
Молитва бӧрын, кӧть вахтаса начальник сетіс приказ разӧдчыны, матросъяс колины места выланыс, вевдорса палуба вылӧ, крейсер кыкнан борт пӧлӧныс <rus>по-вахтенно</rus> стрӧитчӧмӧн.
Пуксьысь пемыдас кык фронтыс вӧліны кык вӧрзьывтӧм барьер кодьӧсь.
Татшӧм ӧтувъя кывзысьтӧмыс петкӧдчис первойысь на плавание став кад чӧжӧн.
Офицеръяс тайӧн вӧлі вывті чуймӧмаӧсь, сы вӧсна ёнджыкасӧ, мый команда пӧвстысь унаӧн вӧліны гвардейскӧй экипажысь, медся дисциплинированнӧй да медся надежнӧй матросъяс.
Ӧні ачыс нин старшӧй офицерыс кыпӧдіс гӧлӧссӧ: приказывайтіс командалы разӧдчыны.
И бара некымын секунда чӧж кыссис шуштӧм чӧв-лӧнь, быттьӧ йӧзыс ставныс пельтӧммисны.
Медбӧрти первой вахтаса бӧръя радсяньыс, ылысянь, кыдзи матыстчысь сімсьӧд кымӧрлӧн гымалӧм-мургӧмыс, кыз гӧлӧсӧн юркнитіс:
— Свежӧй нянь миянлы вайӧ!
И пыр жӧ войся чӧв-лӧньыс потіс дикӧй горзӧмъясысь, ойзӧмъясысь, ёрччӧмысь.
Югдӧдісны палубасӧ.
Фронт водзӧ петіс судноса командир, 1-й ранга капитан Родионов.
Сійӧ видзӧдліс ӧти вахта вылас и мӧд вылас, гӧрбыльтчӧма, ичӧтик тушаа, гӧгрӧс дзормысь тошка.
Сэсся нурбыльтіс улӧ ӧшйӧм вомнас:
— Ті мый нӧ тайӧ, вокъяс, бунтуйтчыны думыштінныд, а?
Тайӧ юалӧмсӧ вӧлі сетӧма гӧлӧсас сэтшӧм веськодь пырысь, мый команда здук кежлӧ шӧйӧвошліс да ланьтыштліс, но пырысь-пыр жӧ бара кутіс ызгыны — корны нянь.
Командир кӧсйис нӧшта мыйкӧ шуны, но сійӧс некод нин эз кывзы.
Сэки сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ прӧйдитчис палуба кузя некымын пӧв, то ӧти фронт вылас, то мӧд фронт вылас веськодь пырысь видзӧдлывлӧмӧн, быттьӧ думайтіс, кыдзи лӧньӧдны скӧралӧмсӧ аслас подчинённӧйяслысь.
Найӧ эз кутны кывзысьны, найӧ горзісны став рейд пасьтала, ӧдва кутчысигтыр, медым не уськӧдчыны офицеръяс вылӧ кулакъясӧн.
Ӧні сы дорсянь медся ичӧт ӧшыбка вӧчӧм вермас помасьны смертьӧн став начальствующӧй составлы.
Сійӧ прикажитіс лыддьыны флангсянь дас матросӧс да гижны налысь овъяссӧ.
Та бӧрти сійӧ налы командуйтіс:
— Воськов водзӧ — <ns>арш</ns>!
Йӧз психология вылӧ артыштӧм маневрыс воӧдчис аслас могӧдз.
Лыддьӧм дас мортыс дрӧгнитісны да кывзісны командасӧ.
А водзӧ, ӧти аршын вылӧ йӧз чукӧрсьыс торъялӧм бӧрын, найӧ кутісны кывзысьны, кыдзи автоматъяс, и нинӧм чин эз сулав тшӧктыны найӧс бергӧдчыны бокӧ да мӧдӧдны судно нырӧ.
Тадз жӧ вӧчисны мӧд дас мортыскӧд, коймӧдыскӧд.
Мукӧдыс, вочасӧн лӧнигтырйи, первойсӧ интересуйтчисны, мый вӧчсьӧ флангас, а сэсся, кор аддзисны, мый делӧыс налӧн ворссьӧма, асьныс разӧдчисны, чукӧрӧн-чукӧрӧн рузгысисны койкаяс сайтіыс.
Йӧз вӧрӧмас вӧлі сэтшӧм тэрмасьӧм, кыдз быттьӧ найӧ кӧсйисны верстайтны прӧста воштӧм кадсӧ.
Мӧд луннас медводдзаысь крейсер вылӧ воис генерал Рожественский.
Экипажыс дзоньнас стрӧитчис <rus>по-вахтённо</rus> вевдорса палуба вылӧ.
Виччысисны, мый сійӧ кутас юасьны норасьӧмъяссӧ да заводитас разбирайтчыны вӧлӧм событиеын, а сысянь кылісны мӧдтор:
— Ме тӧді, мый командаыс тан сволочь, но татшӧм сволочсӧ ме эг виччысь!
Тайӧс сійӧ висьталіс сэтшӧма риксӧмӧн, мый сылӧн гӧрддзасис горшыс.
Чужӧмыс сылӧн лӧзӧдіс.
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис, лэччис трап кузя да, парӧвӧй катерӧ пуксьӧм бӧрын, мӧдӧдчис аслас броненосечлань.
Коли мӧвп, кыдз быттьӧ сійӧ воліс сӧмын сы вӧсна, медым шуны тайӧ дзик ӧти да некор вунӧдны позьтӧм фразасӧ.
Сы бӧрын адмирал Рожественскийлӧн петіс январ 12-ӧд лунся 34 № приказ.
Миян «Кутш» вылын сійӧс вӧлі йӧзӧдӧма рытъя молитва водзвылын шканцыяс вылын, кытчӧ вӧлі чукӧртӧма став матросъяссӧ.
Старшӧй офицер Сидоров, грӧзитана дзормӧм усъяссӧ гартыштӧм бӧрын, заводитіс лыддьыны:
«Первой ранга крейсер «Адмирал Нахимов» вывса командаын честнӧй сарскӧй слугаяс пӧвстын овмӧдчисны японскӧй холуйяс, кодъяс кӧдзӧны смута гӧгӧрвотӧмъяс пӧвстын да дзебсясьӧны найӧ мышъяс сайын.
Тайӧ холуйяссӧ лоӧ аддзӧма да накажитӧма закон став стрӧглун серти.
А найӧс аддзытӧдз, ротнӧй командиръяс (приказын индӧм нёль лейтенантлысь овъяссӧ) арестуйтсьӧны гортса арестӧн служебнӧй обязанностьяс сэки нуӧдӧмӧн, а фельдфебельяс (сідз жӧ нёльнансӧ шуӧма овъяснас) вештыссьӧны январ 1-й лунсянь мӧд статьяа матросъяс жалование вылӧ».
Молитва бӧрын, кор разӧдчалісны койкаяс дорӧ, кыліс матросъяс пӧвстын сёрни:
— Ӧні аддзасны мыжаяссӧ.
— Кыдз жӧ!
Ӧд абу окота ротнӧй командиръяслы пукавны арест улын.
Найӧ тӧждысясны аддзыны.
И фельдфебельяс налы отсаласны.
— Сӧмын индыны кымынкӧ морт вылӧ, а мыжаӧсь найӧ али абу мыжаӧсь — тайӧ нинӧм.
— А мыйла сэні японскӧй холуйясыс?
— Ачыс сійӧ сарскӧй холуй!
Флагманскӧй корабльса клотикъяс вылын ломзявлісны световӧй сигналлӧн биясыс.
VI.
abu
Пуксис тропическӧй зэръяслӧн кад.
Кельыдлӧз енэжыс тайӧ кадас сӧмын ӧткымынысь тупкысьліс дорвыв руд кымӧрӧн, коді сявкйис посньыдик ва бус.
Унджыкысьсӧ енэжса пустыняӧд кывтісны югыд-лӧз кымӧрторъяс, кодъяс костӧд пӧшти эз дугдыв югдӧдны шонді.
Кажитчис, мый быд сэтшӧм кымӧрторйыс абу ыджыдджык шапкаысь, но сыысь, кыдзи пӧрӧдӧм тшанысь, кӧшысь моз киссис миян вылӧ шоныд зэр.
Думайтчыліс, кыдз быттьӧ ачыс сынӧдыс пӧрліс ваӧ.
Тадзи лолывліс быд дас-дас вит минут мысти.
Зэрныс заводитчыліс немвиччысьтӧг, кыдз и немвиччысьтӧг кобліс, быттьӧ енэжас кодкӧ тупкыліс клапан, а сэсся, шонді югӧръясӧн югдӧдӧм, мунліс миян дорысь да усьліс саридзӧ да діяс вылӧ зарни сунисъясӧн.
Торъявлӧм осколокъясӧн дзирдавліс ӧшка-мӧшка.
Эскадраса суднояслы вӧлі прикажитӧма чукӧртны зэр васӧ.
Та могысь палуба весьтӧ лӧсьӧдісны зэв паськыд тентаяс, сэтчӧ ва визувтанін воргаяс лӧсьӧдӧмӧн.
Сэтысянь ваыс шоръясӧн визувтіс шлюпкаясӧ да сы вылӧ наросьнӧ лӧсьӧдӧм парусинӧвӧй цистернаясӧ.
Вӧлі ва руа, жар да пӧдтӧ.
«<spa>Еsperanse</spa>» пароход вылын торксисны рефрижераторнӧй машинаясыс.
Ми вӧлім уверенӧсь — сэні делӧыс эз артмы вредительствотӧг французскӧй команда боксянь, кодлы эз окота вӧв сюрны миянкӧд ӧтлаын ӧпасность улӧ.
Трюмъясын видзан кынтӧм яйыс сылігмозыс кутіс дуксьыны.
Ылӧ саридзӧ шыблавлісны сійӧс борт сайӧ.
Но тушаясыс тӧлӧн да гыясӧн вӧтлӧм вӧсна матысмисны дзик бухта дорӧдзыс да гӧгӧр паськӧдлісны вукӧдана лёк дук.
Нӧшта вежон сайын на, кор миян корабльяс, став пӧлӧс припасъяс грузитӧм бӧрын, мӧдӧдчӧны нин вӧлі мунны водзӧ, Гамбург-американскӧй линияса из шом кыскалысь германскӧй пароходъяс друг ӧткажитчисны эскадраӧс колльӧдӧмысь.
Помкаӧн вӧлі сійӧ, мый мупомсаяс налысь действиеяссӧ лыддисны нейтралитет торкӧмӧн да грӧзитчисны вӧйтны саридзӧ из шом кыскалысь транспортъяссӧ.
Петыркаркӧд заводитчис спешнӧй телеграфнӧй переписка.
Тайӧ обстоятельствоыс кыпӧдіс матросъяслысь гудыр лачаяс.
Бак вылын позьӧ вӧлі кывны:
— Мыйӧн тайӧ ставыс помасяс?
— Немецкӧй угольщикъяс кӧ ӧткажитчасны миянкӧд мунӧмысь, то и миянлы ковмас бӧр мунны Рочмуӧ.
— Дерт, ломтастӧг, кыдзи кокъястӧг, некытчӧ он мун.
Тӧлкаджык йӧз пӧвстысь кодкӧ сэні жӧ лёк туналана содтыліс:
— Дурмӧм адмирал нинӧм водзын оз сувт.
Но сылы пӧся паныд сувтлісны:
— А друг да сылӧн юрвемыс югдас, кыдзи ру бӧрын саридз?
Оз ӧмӧй тадзисӧ овлы?
— Овлӧ, мый и акула «<rus>Отче наш</rus>» сьылӧ, но сӧмын ме ачым некор на эг кывлы.
Миян морскӧй министерстволӧн Гамбург-американскӧй линияса компаниекӧд сёрнитчӧмъясыс нюжалісны.
Сӧмын февральын вӧлі ставсӧ ладмӧдӧма.
Асланыс веськӧдлан котыр личкӧм улын германияса угольщикъяс сӧгласитчисны эскадраӧс колльӧдны водзӧ да кӧсйысисны снабжайтны миянӧс ломтасӧн весиг Малакка вис асыввывладорас.
abu
Дерт, тайӧ ӧти помкаыд эз эськӧ вермы кутны вице-адмирал Рожественскийӧс.
Сійӧ пыр кӧсйыліс ӧдйӧджык мунны Носси-Бэысь, лачаӧн, мый судзӧдас из шом запасъяс Зондскӧй архипелагса голландскӧй колонияясысь.
Вермис лоны, сійӧ эськӧ тадзи и вӧчис, эз кӧ эськӧ ло мӧд кутӧд.
Морскӧй министерство бӧръя помас кватитчис, мый эскадраӧс татшӧм составын Мадагаскарысь ылӧджык мӧдӧдны — рискуйтана делӧ.
Командующӧй пӧлучитіс гижӧд — виччысьны Небогатовлысь отрядсӧ ӧтувтӧм.
abu
abu
abu
Флагманскӧй корабльсянь петысь сёрнияс серти, Рожественский та вылӧ сэтшӧма скӧрмис, мый жугӧдіс аслас салонысь креслӧсӧ.
Некымын лун чӧж сійӧ штабысь некод эз лысьтлы пырны сы дорӧ докладӧн.
Воськовтны сылысь каюта порогсӧ татшӧм кадӧ, кор сійӧ пуис скӧралӧмысла, вӧлі ӧткодь сыкӧд, кыдзи пырны тигр дорӧ клеткаӧ.
Но тигрӧс кӧть позьӧ раммӧдны пистолетӧн либӧ кӧрт беддьӧн, а коді лысьтас вӧрзьӧдны бушуйтчысь сатрапӧс, коді пӧльзуйтчӧ пӧшти некодлы подчиняйтчытӧм власьтӧн?
Век жӧ эскадралы ковмис сулавны Носси-Бэын. Петыркарсянь мукӧд распоряжениеяс вотӧдз, — сулавны лоӧ, тыдалӧ, дыр.
Личнӧй состав пӧвстын нӧшта ёнджыка кутісны эскыны, мый миянӧс бергӧдасны бӧр.
Ни ӧти лун эз кольлы сьӧкыд уджъястӧг: грузитлісны из шом, весавлісны котёлъяс, разбирайтлісны механизмъяс, нуӧдлісны ремонтъяс.
Такӧд ӧттшӧтш заводитісны чорыда велӧдӧм: артиллерийскӧй, миннӧй, миноносечьяслысь атакаяс венӧм, миннӧй заграждениеяс пукталӧм, пӧжарнӧй да боевӧй тревогаяс, прожекторъясӧн югдӧдӧм.
Некымынысь разнӧй числӧясӧн петавлім саридзӧ практическӧй лыйсьӧмъяс да маневрирование нуӧдӧм могысь.
Первойя лыйсьӧм вӧлі январ 13-ӧд лунӧ.
Сӧмын «Сисой Великий», кодлӧн мыйкӧ вӧлі неладнӧ машинаясыскӧд, колис места вылас.
Став мукӧд броненосечьясыс да крейсеръясыс лыднас дас вымпел водз асывнас лэптісны якӧрнысӧ.
А кор петісны морскӧй простор вылӧ, «Александр III», «Кутш», «Наварин» да «Нахимов» лэдзисны борт саяс пирамидальнӧй щитъяс.
Кильватернӧй колоннаӧн мунысь эскадра кутіс кытшовтны щитъяссӧ, найӧс дуга шӧрас имеитӧмӧн.
Поводдяыс вӧлі лӧнь.
«Ослябя» заводитіс лыйсьыны, сигналӧн петкӧдліс ылнасӧ.
Та бӧрти и мукӧд судноясыс кутісны лыйлыны щитъясӧ.
Ме ог тӧд, кыдзи вӧлі мукӧд корабльяс вылын, но миян броненосеч вылын веськӧдлісны бинас боевӧй рубкасянь: сетавлісны лыйӧмлы кад, цельлысь направлениесӧ да целиклысь веськӧдлӧмсӧ.
Курс вежлалӧмӧн, то ми матыстчылім щитъяслань квайт кабельтовӧй ылнаӧдз, то бӧр ылыстчылім.
Шӧркоддем да посни артиллериялысь лыйӧмъяссӧ артавтӧг «Кутш» лэдзис кык практическӧй снарядӧн дас кык дюймаа ӧрудиеясысь.
Лыйсьӧм лоис вывті омӧль.
Да сійӧ эз и вермы лоны бурджыкӧн.
Миян комендоръяслӧн эз вӧв прамӧй тренировка ни ӧрудиеясӧн, ни оптическӧй прицелъясӧн.
Барр да Струд системаа дальномеръяс вӧлі судзӧдӧмаӧсь Англияысь да лӧсьӧдӧмаӧсь суднояс вылӧ война мунігас нин.
Найӧ ставыс вӧліны сӧмын кык штукаӧн быд судно вылын.
Матросъяс-дальномерщикъяс эз велавны найӧн вӧдитчыны.
Тайӧ пӧрйӧ ме ачым кывлі «Кутш» вылысь, кыдзи кык дальномерщик, ӧти и сійӧ жӧ щитсянь ылнасӧ тӧдмалігӧн, висьтавлісны эз ӧткодь результатъяс.
— Неприятельӧдз кызь кабельтовӧй! — горӧдіс на пӧвстысь ӧтиыс.
— Неприятельӧдз кызь кӧкъямыс кабельтовӧй! — юӧртліс мӧдыс.
Наблюдайтӧмын татшӧм ыджыд торъялӧм дырйи лэдзӧм снарядъясыс, траекториясӧ гижтігӧн, вӧчлісны либӧ недолёт, либӧ перелёт, но эз веськавлыны пасӧ.
Мукӧд случайясын вӧлі нӧшта лёкджык.
Корма веськыдвывса квайт дюймаа башняын циферблат вылын вӧлі петкӧдлӧма ылнасӧ дас ӧти кабельтовӧй.
Башняса командир, татшӧм индӧдӧн руководствуйтчӧмӧн, лӧсьӧдіс ӧрудиесӧ колана возвышение угол вылӧ да кутіс лыйлыны.
А збыльвылассӧ щитӧдзыс вӧлӧма кызь нёль кабельтовӧй.
Нырас шуйгавывса башняас, лыйсьыны заводитігӧн, пыр жӧ торксис снаряд сеталӧмыс, и сэтчӧ снарядъяссӧ кыскалісны веськыдвывса башнясьыс.
Таысь кындзи, зэв ёна волнуйтчисны комендоръяс.
На пӧвстысь ӧтик, например, метитчис нелямын минут, но сідзи эз и лый.
Сэсся боевӧй рубкасянь сетӧм приказъясыс олӧмӧ пӧртсисны ёна сёрмӧмӧн, сы вӧсна мый башняясын век мыйкӧ да эз вӧв дась.
Дзоньнас тыдовтчис, мый боевӧй дасьлун кузя ми дзик некытчӧ ог туйӧ.
Рытнас, Носси-Бэын якӧр вылӧ сулаланінӧ локтігӧн, ме видзӧді командир вылӧ, старшӧй артиллерист вылӧ да мукӧд офицеръяс вылӧ.
Налӧн чужӧмъясыс вӧліны увтыртӧм да мыжа йӧзлӧн кодь, кыдз быттьӧ найӧс сӧмын на нетшкисны пельясӧдыс.
«Кутш» эз вӧв ӧтнас татшӧмыс — эскадраыс дзоньнас лёка петкӧдліс асьсӧ: эз кужны ни лыйсьыны, ни веськӧдлыны.
Саридзӧ тайӧ петалӧм кузяыс аскинас Рожественский аслас 42 № приказын гижис со мый:
«Броненосечьясӧс да крейсеръясӧс якӧр вылысь тӧрытъя снимитлӧмыс петкӧдліс, мый нёль тӧлысся ӧтувъя плавайтӧм эз сет колана результатъяс».
Снимитчим час кымын, сы вӧсна мый «Суворов» вылын эз уджав няйтӧн тырӧм да сімӧм шпильыс.
Но и дзонь час чӧжӧн дас корабль эз вевъявны сувтны асланыс местаясӧ, кор юрнуӧдысь корабльыс муніс медся ичӧт ходӧн.
Асывсянь ставсӧ вӧлі ӧлӧдӧма, мый луншӧр гӧгӧрын лоӧ сигнал — бергӧдчыны ставныслы кӧкъямыс румб вылӧ да фронт стройын сувтӧдны машинаяссӧ щитъяс лэдзӧм вылӧ.
Та вылӧ видзӧдтӧг став командиръясыс шӧйӧвошисны да фронт пыдди кыдз-сюрӧ сорсисны ӧтчукӧрӧ корабльяснас.
Первой отрядын торъя нин ёна внимание абутӧмыс тыдовтчис «Бородино» да «Кутш» вывса командиръяслӧн.
Куим корабля мӧд отряд веськаліс сӧмын ӧти «Наваринӧн» «Суворов» траверз вылӧ, и то минут дыра кежлӧ.
«Ослябя» да «Нахимов» плавайтісны кыкнаныс ӧта-мӧдсьыс торйӧн.
Крейсеръяс весиг эз и заводитлыны стрӧитсьыны, «Донской» вӧлі мукӧдсьыс миля сайын бӧрын.
Лыйсьӧм вылӧ кильватернӧй колоннаӧ выль пӧв корӧм корабльясыс нюжӧдчисны сідз, мый «Суворовсянь» «Донскойӧдз» вӧлі ветымын вит кабельтовӧй.
Тӧдӧмысь, корабльяс пӧвстысь ӧтилӧн, весиг шӧрсаыслӧн, пристрелкаыс эз вермы служитны пӧльза вылӧ татшӧм нюжӧдчӧм колонналы.
Нёль тӧлысь мысти кӧ ӧтлаын плавайтігӧн ми эгӧ велалӧ эскыны ӧта-мӧдлы, то ӧдвакӧ велалам и сійӧ кад кежлас, кор ен сетас паныдасьны неприятелькӧд.
Тӧрытъя эскадроннӧй лыйсьӧм муніс вывті нюжмасигтырйи да, кӧть зэв жаль, петкӧдліс, мый ни ӧти корабль, «Аврораысь» кындзи, эз видзӧд серьёзнӧя веськӧдлӧм кузя урокъяс дорӧ планъяс серти велӧдӧмсӧ олӧмӧ пӧртігӧн.
Дона дас кык дюймаа снарядъяс шыблалісны разнӧй калибръяслысь инмалан результатъясӧн нем думышттӧг; мукӧддырйи некымын минут бӧрын шы ни тӧв олӧм мысти кывліс дас кык дюймаа пушкаысь лыйӧм, а тайӧ некымын минутнас ёна вежсисны и пасӧдзыс ылнаыс, и курсовӧй уголыс, и тӧв боксянь положениеыс.
Кутшӧм жӧ пристрелочнӧй даннӧйясӧн руководствуйтчис артиллерияӧн веськӧдлысьыс, дона снарядъяссӧ сідзи сьӧдас лэдзалігӧн?
75-миллиметрӧвӧй пушкаясысь лыйсьӧмыс сідз жӧ вӧлі лёк, тыдалӧ, велӧдігӧн оптическӧй прицелъяс кузя наводкаыс практикуйтчыліс «примернӧ», трубаяс вевдорті.
47-миллиметрӧвӧй ӧрудиеясысь лыйсьӧм йылысь яндзим и казьтывныс, а налы колӧ вӧлі петкӧдлыны миннӧй атака паныдалӧм; ми быд вой та могысь сувтӧдам йӧзӧс ӧрудиеяс дорӧ, а луннас дзонь эскадраӧн эз вӧчны ни ӧти розь миноносечьяс пыдди сувтӧдӧм щитъясӧ, кӧть тайӧ щитъясыс торъявлісны японскӧй миноносечьясысь миянлы пӧльза вылӧ сійӧн, мый найӧ сулалісны ӧти местаын»...
Тайӧ приказыс, кытысь ме босьті сӧмын ӧткымын местаяс, кыпӧдіс сёрнияс офицеръяс пӧвстын.
Передньӧй мостик вылын аддзысисны кык лейтенант: Павлинов да Гирс.
Воддзаыс висьталіс:
— Збыль вылӧ кӧ шуны, коді тані мыжаыс, абу кӧ ачыс адмирал?
Сійӧ дасьтіс эскадрасӧ.
Миянлысь став боевӧй тырмытӧмторъяссӧ позьӧ вӧлі аддзыны нин сэки, кор ми сулалім на Ревельын.
Мыйла жӧ миянӧс сьӧкыд висьӧмыс нуӧдӧ чӧртлы лапаясас?
Лейтенант Гирс, сыкӧд ӧти кывйӧ воӧмӧн, содтіс:
— Командующӧй дорожитӧ быд снарядӧн.
Но лёкджык лоӧ, миян кӧ став боевӧй запасъясным корабльясыскӧд ӧтлаын мунасны саридз пыдӧсӧ.
— Но и тайӧ, адмирал Бирилевыс, бур жук.
Мӧдӧдіс миянӧс и дӧвӧлен.
Ещӧ награда миян вӧсна босьтас.
А эз тӧждысь ыстыны кутшӧмкӧ транспортӧн снарядлысь запасъяс практическӧй лыйсьӧм вылӧ.
— Мыжа и морскӧй министерство и нӧшта код-сюрӧ.
— Ӧд колӧ жӧ лоны юртӧмӧн, медым татшӧм эскадра мӧдӧдны война вылӧ.
Январ 18 да 19-ӧд лунъясӧ бара петалім саридзӧ та могысь жӧ.
«Жемчуг» кындзи, миноносечьяс да транспортъяс кындзи, кодъяс колины места выланыс, якӧръяс лэптісны дас вит корабль: «Суворов», «Александр III», «Бородино», «Кутш», «Ослябя», «Наварин», «Сисой Великий», «Нахимов», «Аврора», «Донской», «Алмаз», «Светлана», «Урал», «Терек» да «Кубань».
Бӧръя нёль судноыс эз лыйсьыны, а ылыстчисны миян дорысь горизонтлань, медым нуны сторожевӧй служба.
Эскадра и тайӧ кык луннас петкӧдліс асьсӧ лёка.
Омӧля олӧмӧ пӧртсисны эволюцияяс.
Эз артмыны медпрӧстӧй бергӧдчӧмъяс, а кор корабльяс вуджлісны фронт стройӧ, то найӧ аснаныс петкӧдлісны новобранечьясӧс, кодъяс оз тӧдны медся прӧстӧй ветлӧмъяс йылысь.
Эз вӧв бурджык и лыйсьӧм кузя.
Этша на тайӧ, чуть эгӧ вӧчӧй лёкторъяс.
Ӧти снаряд уси дзик «Донской» борт бердӧ, а мӧд жугӧдіс сылысь мосткисӧ, нӧбаліс кык стойка да палубаас вӧчис розь.
Квайт дюймаа чугуннӧй снаряд вӧлі практическӧй, сы вӧсна эз взорвитчы и делӧыс прӧйдитыс жертваястӧг.
Тайӧ «Донскӧйлы» шлёпкис флагманскӧй броненосеч «Суворов».
50 № приказын Рожественский бара кулис-видіс ассьыс эскадрасӧ:
«Гырысь калибра снарядъяс рӧскодуйтӧмын тӧдчӧ век сійӧ жӧ некытчӧ позьтӧм артасьтӧм...
Лыйсян скоростьыс январ 18 да 19-ӧд лунъясӧ вӧлі ещӧ ичӧт январ 13-ӧд лун дорысь»...
Водзӧ саридз вылӧ петӧм вӧлі квайт лун мысти.
Миянӧс колльӧдісны сизим миноносеч.
Кыдзи тайӧ пӧрйӧ сулаліс делӧыс велӧдчӧм кузя?
Рожественскийӧн лэдзӧм январ 25-ӧд лунся 71 № приказысь унаӧн волнуйтчӧмӧн лыддисны татшӧм строчкаяс:
«Январ 25-ӧд лунӧ эскадраӧн маневрируйтӧм вӧлі лёк.
Кильватернӧй стройын эскадралысь курссӧ кык, куим румб вылӧ вежигӧн медпрӧстӧй последовательнӧй бергӧдчӧмъяс некодлӧн эз артмыны: ӧтияс та дырйи пырлісны строй пытшкӧ, мӧдъяс петавлісны ортсыӧ, кӧть саридзыс вӧлі дзик лӧнь и тӧлыс эз вӧв вылынджык куим баллысь.
Январ 25-ӧд лунӧ гырысь ӧрудиеясысь лыйлӧм вӧлі боевӧй запасъясӧс прӧста шыблалӧмӧн.
Мукӧдъяс лэдзлісны первойя кык снарядсӧ залпӧн, и коймӧдсӧ дас вит минут мысти, мӧдъяс куимнан снарядсӧ пуктывлісны зэв ыджыд да ӧтсяма недолётъясӧн либӧ сэтшӧм жӧ ыджыд перелётъясӧн, прицелсӧ вежлавтӧг»...
Боевӧй запасъяс тырмытӧм вӧсна та вылын помасис миян практическӧй лыйсьӧм.
Нёльнан случаяс ми «Кутш» вывсянь лэдзлім ӧти и сійӧ жӧ щит.
Сэтчӧ лыйлісны дзонь эскадрасянь гырысь, шӧркоддем да посни артиллерияысь.
Эз кольлыны лыйсьытӧг и пулемётъяс.
Лыйлісны и ылысянь и матысянь, мукӧддырйиыс пасӧдзыс квайт кабельтовӧйӧдз матыстчӧмӧн.
Но щитас эз инмавны, и кор медбӧръясьыс кыскисны сійӧс палуба вылӧ, сы вылын эз вӧв весиг ни ӧти гирснитӧм туй.
Кутшӧм вывод позьӧ вӧлі татысь вӧчны?
Боцман Воеводин шуис:
— Эскадраыд миянлы — сійӧ сиська горт.
Кочегар Бакланов содтіс:
— Став кузяыс тыдалана — жӧритасны миянӧс акулаяс.
Ӧні этшаӧн коді эз эскы, мый миянӧс мӧдӧдӧны начкӧм вылӧ.
Кодӧс вермас победитны татшӧм эскадра, коді нёль лун чӧж лыйсигӧн эз куж веськавны ни ӧти снарядӧн аслас щитъясӧ?
Тӧлка руководство пырысь-пыр эськӧ бергӧдіс сійӧс бӧр.
VII
abu
Ми прӧщайтчим транспорт «Малайякӧд».
Сійӧс мӧдӧдісны Одессаӧ висьысьясӧн, штрафнӧйясӧн, преступникъясӧн да йӧйясӧн.
А таӧдз кык вежон войдӧр сы, вылын вӧлі бунт.
Сійӧс лӧньӧдӧм могысь вӧлі мӧдӧдӧма вооружитӧм йӧзӧс мӧд корабльысь.
Арестуйтісны нёль мортӧс «Малайя» командаысь.
Ставныс найӧ вӧлӧмны вольнонаёмнӧйяс.
Найӧс разӧдісны ӧти мортӧн разнӧй броненосечьясӧ да пуксьӧдісны быдӧнӧс карцерӧ.
Но регыд найӧ висьмисны да найӧс вуджӧдісны госпитальнӧй судно «Кутш» вылӧ.
Рожественский быттьӧкӧ найӧс грӧзитӧма чеччӧдны ді вылӧ, кӧні абу некутшӧм олысь.
Выль броненосечьяс вылын карцеръясыс вӧліны судно пыдӧсас да сэні эз вӧв вентиляцияыс.
Арест улӧ сюрны — тайӧ вӧлі ӧткодь, мый сюрны немжалиттӧм пыткаяс улӧ.
Ӧткымын матросъяс эз вермыны терпитны пӧдтана жар температурасӧ да, найӧлы медицинаӧн отсӧг сеттӧдз, кувлісны.
Та вылӧ видзӧдтӧг, то ӧти корабль вылын, то мӧдын команда век ӧтарӧ ёнджыка эз кут кывзысьны начальствоӧс.
Февраль 1-й лунся асылын ми лэптім якӧръяс да дас вит вымпел лыдӧн петім океанӧ эволюцияяс вылӧ.
А воддза луннас вӧлі пӧлучитӧма радиограмма, мый Мадагаскарлань матысмӧ 1-й ранга капитан Добротворскийлӧн отряд.
Войвывса горизонтын тыдовтчисны тшынторъяс.
Радлігтырйи шызисны матросъяс, горзісны:
— Со найӧ!
— Восьлалӧны, рӧднӧйяс.
— Квайт штука.
Ми мунім налы паныд, ылнасӧ ӧдйӧ чинтӧмӧн.
Регыд позьӧ вӧлі торйӧдны корабльясӧс: 1-й ранга крейсер «Олег», 2-д ранга крейсер «Изумруд», кык вспомогательнӧй крейсер — «Рион» да «Днепр» да кык миноносеч — «Громкий» да «Грозный».
Воысь отрядлӧн суднояс командующӧй сигнал серти сувтісны асланыс местаясӧ эскадра стройын.
Ми ӧтув кутім нуӧдны кык дорса эволюцияяс, кодъяс вӧліны сэтшӧм жӧ лёкӧсь, кыдзи и воддзаясыс, а нёль часын воим бӧр Носси-Бэӧ.
2-д эскадраса медбӧръя отсӧгкӧд аддзысьӧмыс неуна гажӧдыштіс миянӧс, но эз вермы разӧдны сьӧлӧм вылысь шуштӧмлунсӧ.
Ми тӧдім, мый 1-й эскадра вӧлі ёнджык миян дорысь, и век жӧ пӧгибнитіс Порт-Артурын.
Не мынны татшӧм участьысь и миянлы.
Кутас-ӧ Рожественский виччысьны 3-д эскадраӧс?
Офицеръяс пӧвстын пуксис эскӧм, мый миянӧс бӧр мӧдӧдасны Рочмуӧ.
Роч газетъясын, кутшӧмъясӧс ми пӧлучайтлім, статьяяслӧн тоныс тӧдчымӧнъя кыптыліс.
Военнӧй неудачаяс вӧсна важ, лӧнь да дыр сулалысь нюр кодь дуксьӧм олӧм вылӧ кутіс пӧльтны критикалӧн свежӧй тӧв.
Чувствуйтчис, мый Рочмуын кыптӧ мыйкӧ тӧдлывтӧм выльтор.
А суйӧрсайса газетъясысь ми тӧдім нин гырысь лоӧмторъяс йылысь, и тайӧ лоӧмторъясыс недыр кежлӧ сайӧдлісны эскадра вылын войналысь интересъяссӧ.
Петыркарын Нева проспект кузя ветліс велӧдчысь томйӧз революционнӧй сьыланкывъясӧн да гӧрд флагъясӧн.
Бакуын бастуйтчисны рабочӧйяс.
Севастопольскӧй портын матросъясыс шыбытӧмаӧсь уджсӧ.
Фабрикант Морозовӧн война вылӧ сетӧм одеялӧяссӧ, быттьӧкӧ вузалӧны Нижньӧйын рынок вылын, и тайӧ гудыртіс сьӧлӧмъяссӧ Мӧскуаса купечьяслысь.
Мӧскуаса дума веськӧдлан котыр водзын сувтӧдіс требованиеяс существуйтысь стройӧс вежӧм йылысь.
Зэв ыджыд забастовочнӧй движение паськаліс Петыркарын, став гырысь фабрикаяссӧ да заводъяссӧ шымыртӧмӧн, — бастуйтісны кыксё сюрс морт гӧгӧр.
Войнаӧн да общӧй государственнӧй порядокъясӧн кыпӧдӧм лӧглуныс, тыдалӧ, пыр пыдӧджык пырис да паськаліс йӧз пӧвстӧ.
Ставыс тайӧ эз вермы не шызьӧдны и 2-д эскадра вывса йӧзӧс.
Сэсся воис юӧр, мыйысь уналӧн дрӧгмуні сьӧлӧмыс.
Та йылысь сёрниыс петіс кают-компаниесянь да кутіс ветлыны судно вывса быд отделениеӧд, команда пӧвстын шуштӧм мӧвпъяс кыпӧдӧмӧн.
Сыысь, кыдзи старшӧй вуджӧрысь, кельдӧдлісны матросъяслӧн чужӧмъясыс, паськыда воссьывлісны синъясыс.
Суйӧрсайса газетъясын подробнӧя вӧлі гижӧма январ 9-ӧд лунся событие йылысь.
Рытнас ми чукӧртчим башня увдорса дас кык дюймаа ӧрудиеяс кормовӧй отделениеын.
Тані миянӧс начальство пӧвстысь некод эз вермы кывны.
Первойсӧ сёрнитім тэрмасьӧмӧн ставным ӧтпырйӧ, ӧта-мӧдӧс торкалігтырйи:
— Кывлінныд?
— Да, куимсё сюрс йӧз мӧдӧдчӧмаӧсь Дворцовӧй площадьлань.
— Кӧсйӧмаӧсь корны Сарселоса сусликлысь асланыс олӧмын кокньӧд.
— Юрнуӧдысь пыддиыс, висьталӧны, вӧлӧма кутшӧмкӧ пон Гапон.
— Мунӧны вӧлӧм ӧбразъясӧн, сар портретъясӧн.
— А сійӧ найӧс паныдалӧма свинеч шерӧн.
Йӧзсӧ керавлӧмаӧсь шашкаясӧн, талялӧмаӧсь вӧвъясӧн.
Абу сетӧмаӧсь пӧщада ни нывбабаяслы, ни челядьлы.
— Виӧмаӧсь кык сюрс морт дорысь унджык.
Гальванер Голубев, кисӧ лэптӧмӧн, сурова горӧдіс:
— Тырмас больгыны, ёртъяс!
Миянлы колӧ кывъяссянь делӧ дорӧ вуджны.
Быд корабль вылын сюрасны сознательнӧй войтыр.
Воис кад босьтчыны массаӧс котыртӧмӧ.
Событиеяс кежлӧ колӧ лоны дасьӧн.
Мед миян пӧвстысь быдӧн лӧсьӧдас йитӧд мукӧд суднояскӧд.
И кутам виччысьны удобнӧй случай, кор, вермас лоны, андреевскӧй флаг пыдди ковмас лэптыны гӧрд флаг...
Минер Вася-Дрозд торкис сійӧс:
— Кыпӧдчыны кӧ нин, то став эскадраӧн.
Машиннӧй квартирмейстер Громов горӧдіс:
— Правильнӧ!
Миянлы колӧ кутны командаӧс торъя кыптылӧмъясысь.
Трюмса старшина Осип Федоров содтіс:
— Мӧд ногӧн ми сӧмын прӧста йӧзсӧ кутам губитны.
Колӧ действуйтны организованнӧя.
Разӧдчим сёрӧн, водзӧ уджалӧм вылӧ план кызвыйӧннас индӧм бӧрын.
«Суворовкӧд» йитӧд кутӧмыс уси менам пай вылӧ.
Кыдз бӧрынас тӧдмалім, январ 9-ӧд лунся лоӧмторъяс кыпӧдісны сёрни став эскадра вылын.
Некод нин сэсся эз эскы сар бурлун вылӧ.
Сы дорӧ аслас верноподданническӧй чувствояснас колебайтчыны мӧдісны весиг ӧткымын офицеръяс.
Тӧдвылӧ уси, кутшӧм настроение менам вӧлі вит воысь дырджык кад сайын.
Босьтӧмсянь, кытчӧдз миянӧс эз юклыны флотскӧй экипажъясӧ, ме дзонь вежон олі Петыркарын, няйт да тойӧсь казармаясын.
Мем окота лои видзӧдлыны сарлысь двореч.
Ӧд та йылысь ме мечтайтлі нӧшта аслам сиктын Матвеевскӧйын олігӧн на.
Сулаліс уль руа да слӧтаа ноябр.
Ми ёрткӧд кыкӧн, ватнӧй пинджакъясӧ пасьтасьӧмӧн, ветлысь-мунысьяс индӧдъяс кузя воим Дворцовӧй площадь вылӧ.
Сиктса ногӧн наивнӧйӧсь, ми чуймӧмӧн видзӧдім и Главнӧй адмиралтейство вылӧ, код вевдорын кыпӧдчыліс зарни шпиц помас сэтшӧм жӧ зарни парусникӧн, и Александровскӧй колонна вылӧ, код вывсянь бронзаысь вӧчӧм ангел кыдз быттьӧ благословляйтӧ дворечсӧ, и гӧрд, куим судта, вӧвлытӧм кузь здание вылӧ, коді аслас баннас видзӧдӧ веськыда Нева вылас.
Ӧд тані олӧ сійӧ, енлӧн помазанник, коронуйтӧм морт, код скипетр улын олӧ сё нелямын миллион йӧз.
Сысянь зависитӧ став йӧзлӧн бур олӧмыс.
— Вот и керка! — шензис менам ёртӧй.
— Но и коромина! — дивуйтчи ме. — Дзонь лунӧн он вермы мунны став жыртіыс.
Тыдалӧ, оз ӧтнас тані ов.
— Тӧдӧмысь, сы дорын колӧ лоны министръяс да генералъяс.
Колонна гӧгӧрыс ветлӧдліс часӧвӧй, некор меӧн аддзывлытӧм формаӧ пасьтасьӧм кутшӧмкӧ гренадёр.
Сулалісны нӧшта часӧвӧйяс двореч подъезд дорын, видзисны сарлысь оланінсӧ, медым злодейяс эз вермыны вӧчны сы вылӧ покушение войтыр дорӧ сійӧ став лышкыдлунысь да милӧстьысь.
Сэки кӧ эськӧ кодкӧ шуис мыйкӧ омӧльтор сарлы паныд, ме эськӧ сэтшӧм мортсӧ вии места вылас.
Дворцовӧй площадь вылысь ми мунім шудаӧсь.
Сы бӧрын ёртъяслы экипажын и корабльяс вылын уна ковмис уджавны ме вылын, меным аслым колӧ вӧлі лыддьыны не этша нелегальнӧй литература менам сознание бергӧдчытӧдз.
Тюрьма помаліс воспитаниесӧ.
Сар йылысь сиктса воддза мӧвпалӧмӧс вӧлі сотӧма менам душаысь, кыдзи сотӧны туша вылысь зӧртусь.
А ӧні ме шӧйті корабль вывті, некӧн эг аддзы аслым места.
Кровавӧй воскресение йылысь страшнӧй юӧрыс, коді воис миянӧдз татшӧм ылӧдз, Носси-Бэӧдз, бытшлаліс менсьым существоӧс ставнас.
Мем каститчис век сійӧ жӧ Дворцовӧй площадь, кӧні лои рабочӧйяскӧд сарскӧй расправа.
И эг ме ӧтнам, а эскадра вывса уна сюрс морт думыштчисны тайӧ событие кузя.
Бӧръя кадас ме мукӧддырйи лыддьывлі ассьым пасйӧдъясӧс миян эскадра йылысь инженер Васильевлы.
Сійӧ сетавліс мем уна пӧлезнӧй индӧдъяс литературнӧй материалсӧ стиль да форма боксянь лӧсьӧдӧм кузя.
Такӧд ӧттшӧтш мем сійӧ сетавліс сӧветъяс, художественнӧй кывлӧн кутшӧм мастеръяслысь мем колӧ велӧдчыны.
Овлывліс, мый сійӧ сідз жӧ тӧдмӧдліс менӧ аслас дневникӧн.
Сылӧн артмыліс интереснӧйджыка, фактъяссӧ пыдысяньджык анализируйтӧмӧн, колана выводъясӧн.
Но ме вӧлі прилежнӧй велӧдчысь, и ставсӧ, мый ме сысянь кывлі, босьтлі сьӧлӧмсянь, серьёзнӧя да бура помнитлі.
Аслам литературнӧй уджъясын ме вӧлі зэв виччысьысь.
Клеёнкаа тетрадьясӧс, кытчӧ ме гижлывлі эскадра йылысь ассьым видзӧдласъясӧс, дзебавлі сэтшӧм местаясӧ, кытысь найӧс некод эз вермы аддзыныс.
Менам чемоданъясын кольлісны сӧмын судно вывса олӧм йылысь гижӧда черновикъясыс.
И век жӧ ӧтчыд ме вӧчи сэтшӧм промах, мый чуть эз пӧгубит менӧ.
Но та йылысь ог кут висьтавны ачым, а лучшӧ вайӧда торъя местаяс инженер Васильевлӧн печатайтлытӧм дневникысь.
Сы кузя, кыдзи январ 9-ӧд лун отразитчис офицеръяс вылын, характеристика сетігӧн со мый сійӧ гижис водзӧ:
«...Петыркарса уличаяс вылын тышъяс, баррикадаяс, юрнуӧдысьяс, государкӧд веськыда сёрнияс нуӧдӧмӧ пырны налӧн заводитчылӧмъясыс — ставыс тайӧ посни подробностьяснас вуджӧртіс миян шыалана воображение водзті газетъясса гижӧдъяс серти.
Быдӧнлы пыр пыдысяньджык лоӧ думыштчыны ас йывсьыс, артыштны убеждениеяссӧ да принципъяссӧ, сетны места лоӧмторъяс вылӧ аслас видзӧдӧмлы.
Но тыдалӧ нин, кытчӧ лайковтчӧ вески чашкаыс.
Талы серпасӧн вермас лоны военнӧй корабль, броненосеч «Кутш» вывса олӧмысь со кутшӧм эпизод.
Войдӧрлун старшӧй офицер кутіс судно вывса баталерӧс сійӧ кадӧ, кор сійӧ вӧлі сетӧ башняясса комендоръяслы ремингтон вылын печатайтӧм брошюра.
Сійӧ вӧлӧмкӧ матрослӧн произведениеыс аслас и вӧлі печатайтӧма броненосеч вывса канцелярияын писаркӧд ӧтлаын некымын экземплярӧн.
Тайӧ матросыс и водзджык вӧлі подозрение улын, сы вӧсна мый торъявліс ыджыд радейтӧмӧн тӧдӧмлунъяс дорӧ, лыддис философиялысь история, Дарвинӧс, Бокльӧс, Шопенгауэрӧс и вӧлі тӧдса ещӧ Кронштадтысь петігӧн на, кыдзи «политик».
Брошюрасӧ старшӧй офицер вайис кают-компаниеӧ, и тані офицеръяс гораа лыддисны сійӧс да сёрнитісны сы кузя.
Матрослы киас сюрӧма кают-компаниеысь некымын номер «Русь», кытысь сійӧ тӧдмаліс йӧзӧс велӧдан фонд лӧсьӧдӧм йылысь да лыддис войтыр пытшкӧсысь чукӧстчӧм вылӧ шыасьысь пӧсь письмӧяс.
Бак вылын команда пӧвстын сійӧ пропагандируйтіс мӧвп чукӧртны ассьыс лептаяссӧ да гижны тайӧ тема вылас статья.
А сылӧн эм нин ыджыд привычка гижны, сы вӧсна мый сійӧ лӧсьӧдіс прӧстӧй йӧз олӧмысь некымын повесть, висьтъяс да пьесаяс.
Первойсӧ сійӧ гижӧ матросъяс пӧвстысь наука да тӧдӧмлунъяс тӧдчанлун йылысь сёрнияс, сы бӧрын ассяньыс вайӧдӧ уна мӧвпъяс сійӧ тема йылысь, кыдзи тӧдӧмлуныс влияйтӧ быд морт личнӧй судьба вылӧ, а ӧтлаӧ босьтӧмӧн — государственнӧй олӧм тэчасног вылӧ.
Водзӧ сійӧ гижӧ сійӧ быдлунъя туйяссӧ, кыті улысса классъясысь петӧм шӧркоддьӧм роч морт вермас паськӧдны ассьыс кругозорсӧ, медбӧрти, аслас пример вылын петкӧдлӧ сійӧ мыджӧдъяссӧ, мыйясӧн кытшалӧма сійӧ сословиеса йӧзлы самообразование позянлунсӧ.
Кыдз вывод став висьталӧмсьыс, сійӧ вӧчӧ заключение велӧдчан туй вылын тайӧ куим помка йывсьыс и сувтӧдӧ тайӧс бюрократическӧй веськӧдлан котыр пыдӧ пырӧм тенденцияяскӧд йитӧдын.
Водзӧ сетсьӧ общӧй характеристика существуйтысь бюрократическӧй управлениелӧн вреднӧй влияние сё нелямын миллион лыда войтыр олӧм вылӧ.
Помасьӧ чукӧстчӧмӧн — мунны повтӧг водзлань сӧстӧм цельяслань.
Мед вӧлі тайӧ мӧд обстановкаын, формальнӧй дисциплина традицияясӧн дортӧм мӧд средаын, татшӧм воззваниеыд эськӧ вӧлі быдлунъя торйӧн, но военнӧй корабль вылын, коді мунӧ самӧй война ыпъяланінас, — о, тайӧ вӧлі и смел и вӧвлытӧм воськов!
Эз омӧльджыка тӧдчана вӧв тайӧ событие вылас видзӧдӧмыс офицеръяслӧн, видзӧдӧм, коді тырвыйӧ петкӧдлӧ, кутшӧм пыдӧдз нин пырӧмаӧсь на пӧвстӧ ӧнія ӧвтӧмъясыс и шатовтісны олӧм лоӧмторъяс дорӧ формальнӧй видзӧдӧмъяслысь подувъяссӧ.
Ме старшӧй докторкӧд да обер-аудиторкӧд сувті авторӧс дорйӧм вылӧ, и кают-компание сувтіс миян дор, старшӧй офицерлысь колебайтчӧмъяссӧ бырӧдӧмӧн.
Офицеръяс аддзисны, мый тайӧ статьяын, кӧні тшӧтш вайӧдсьӧны «Кутш» судно вывса олӧмысь фактъяс, абу ни ӧти лӧж кыв, мый статьяыс гижӧма сьӧлӧмсянь да честнӧй кӧсйӧмъясӧн, мый сыӧн индӧм тырмытӧмторъясыс збыльвылӧ кутӧны быдмӧм-паськалӧмысь весиг морскӧй делӧӧс, коді нуждайтчӧ техническӧя развитӧй йӧзысь.
Водзӧ, матросъяс личнӧй водзмӧстчӧм кузя сьӧм чукӧртан фактыс, коді сетіс сё квайтымын шайтӧдз, эм буртор, и оз позь сыысь мыжавны сӧмын сы вӧсна, мый устав серти «оз позь нуӧдны некутшӧм чукӧртӧмъяс начальство разрешиттӧг».
Миян политическӧй стройӧс винитӧмъясыс оз жӧ вермыны лоны пуктӧмаӧсь сылы мыжӧн, ӧд тайӧ критиканас тырӧмаӧсь став газетъясыс, и офицеръяс кӧ лэдзӧны командаӧс лыддьыны газетъяс, сетӧны матросъяслы Кладолысь статьяяссӧ, то формальнӧй кывкутӧмлӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ на вылын.
Медбӧрын сурова мыждӧмыс абу колана нӧшта и сы вӧсна, мый сійӧ оз отсав кутны шатовтчӧм дисциплинасӧ.
Чукӧртӧм сьӧмсӧ жӧ колӧ босьтны матросъяс ордысь да ыстыны, кытчӧ индӧма.
Тайӧ видзӧдлассӧ дорйис судебнӧй власьтса представитель, эскадраса обер-аудитор; сійӧ жӧ видзӧдлассӧ вӧлі сыӧн внушитӧма командирлы, мый дерт, командирлы вӧлі весиг удобнӧйӧн — не кыпӧдны история.
И тайӧ став бӧрас баталерӧс вӧлі мыйкӧ дыра кежлӧ сӧмын вештӧма ичӧт оклад вылӧ ремингтонӧн пӧльзуйтчӧмысь да сьӧм чукӧртӧмысь, кодӧс эз вӧв тшӧктӧма.
Мукӧдсӧ ставсӧ вӧлі вунӧдӧма.
Колӧ шуны, старшӧй офицер сылысь первойсӧ босьтіс став тетрадьяссӧ, пасйӧдъяссӧ, небӧгъяссӧ, дневникъяссӧ, сэтысь аддзӧма сідз жӧ уна «подозрительнӧйсӧ».
Записнӧй небӧгас, например, вӧлі гижалӧма фельдфебельяслысь, боцманъяслысь, унтер-офицеръяслысь «нырвомӧ кучкалӧм» кузя став случайяссӧ, пасъялӧма сэтшӧм серпасъяс, кыдзи батюшка корӧм кузя судновывса библиотекаысь Толстойлысь сочинениеяссӧ шыблалӧм.
Но шуисны, сы вӧсна мый тайӧ заметкаясыс вӧліны сылӧн личнӧй достояниеӧн, а эз вӧвны веськӧдӧмаӧсь команда дорӧ, то не видзӧдны та вылӧ.
Кажитчӧ, ставсӧ сылы бӧр сетісны.
Колӧ шуны, позьӧ содтыны, мый тайӧ матросыс ньӧти абу ӧтка морт аслас средаысь, сэні уна татшӧм жӧ развитӧй да ёна лыддьысьӧм йӧзыс, и найӧ ньӧжйӧникӧн бурмӧдӧны массасӧ дзоньнас, тышкасьӧны сійӧ грубӧй инстинктъяскӧд да садьмӧдӧны духовнӧй корӧмъяссӧ».
Инженер Васильев гижӧма аслас дневникӧ ставсӧ вернӧ, ӧти торйысь кындзи: эз став кают-компаниеыс вудж меладорӧ.
Мыйдта меным вӧлі тӧдса вестовӧйяс пыр, лейтенант Вредный, мичман Воробейчик да некымын мукӧд офицер сулалісны сы вӧсна, медым менам делӧлы сетны законнӧй ход.
Шуд вылӧ, на лыдын эз вӧв старшӧй офицер Сидоров, а тайӧ спаситіс менӧ катаргаысь.
Колӧ нӧшта содтыны, мый орловскӧй кают-компание мукӧд суднояс вывса кают-компаниеяскӧд ӧтластитӧмӧн вӧлі медся водзынмунысь.
Тайӧ гӧгӧрвоӧдсьӧ сійӧн, мый на пӧвстын вӧлі революционер Васильев, ыджыд вежӧра да зумыд вӧляа морт.
Олӧм вылас аслас видзӧдласъясын сійӧ век аддзыліс мыйдтакӧ да мында вылӧ кутӧд старшӧй врач Макаровсянь, обер-аудитор Добровольскийсянь да лейтенант Гирссянь.
А найӧ нёльнаныс политика боксянь нуӧдісны ас бӧрсяыс мукӧд офицеръяссӧ.
Мӧд луннас котӧрӧн пырис канцелярияӧ вестӧвӧй да висьталіс меным:
— Тэнӧ аслас каютаӧ корӧ старшӧй офицер.
Кормалань мунігӧн, ме зэв ёна волнуйтчи.
Ёнкйӧдліс кӧсичаясын, кынмывліс сьӧлӧмӧй, кыдзи качай вылын вылысянь лэбзигӧн.
Офицерскӧй коридорын каюта водзын ме надзмӧді воськовъясӧс.
Друг менам мышкын кылісны кокшыяс.
Тайӧ котӧртіс вахтасянь рассыльнӧй, том матрос, коді менӧ ордйӧм бӧрын, кутіс таркӧдны ӧдзӧсӧ.
— Пырӧй! — кыліс каютасянь.
Рассыльнӧй, ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын, уськӧдчис водзлань, конъясис порог комингсас да тювгысис юрнас каютаӧ, кыдз сир, и сэн жӧ кияснас шеныштӧмӧн грымгысис палуба вылӧ.
Ме тайӧ кадас сулалі порог дорас да аддзылі, кыдзи чеччыштіс креслӧсьыс, быттьӧ шыбытӧм мач, старшӧй офицер да бӧрыньтчис пельӧсас.
Рассыльнӧй пырысь-пыр жӧ чеччыштіс кокйылас да веськӧдчӧм бӧрын дзоньнас кынмис места вылас.
Сылӧн юрыс вывті чатӧртчис, быттьӧ сійӧ видзӧдіс йиркӧ, бокъясас лэдзӧм киясас чуньясыс торвидзисны, чужӧмыс польдчис кутшӧмкӧ пытшкӧсса зэлӧдчӧмысь.
2-д ранга капитан Сидоров некымын секунда чӧж видзӧдіс сы вылӧ кыв шутӧг, усъяснас грӧзитана вӧрӧдігтырйи, а сэсся, кватитчӧм мысти, шыасис:
— Тайӧ... мый жӧ татшӧмыс?
Рассыльнӧй нинӧм эз вочавидз.
Старшӧй офицер ыджыд гӧлӧсӧн шуис:
— Ме юала тэнсьыд, мыйын делӧыс?
Рассыльнӧй тракнитчис да горш тырнас равӧстіс:
— Вунӧді, ваше высокоблагородие!
— Кутшӧм тэ сэтшӧм мыр!
Кыдз тэнад овыд?
— Вунӧді, ваше высокоблагородие!
— Но весась чӧрту!
Кор тӧдвылад уськӧдан, сэк локтан.
Рассыльнӧй муніс, а Сидоров сьӧкыда лолалігтырйи бӧр пуксис креслӧӧ.
Менӧ тайӧ серпасыс сэтшӧма гажӧдіс, мый ме дзикӧдз сайкалі.
Старшӧй офицер кӧсӧйтчыліс ме вылӧ да, пызан вылас куйлысь менам тетрадьяс вылӧ индігмоз, зумыша мӧдіс висьтавны:
— Босьт ассьыд став бумагатӧ.
Либӧ сот найӧс, либӧ дзеб найӧс, медым найӧ сэсся некор эз сюрны менам синъяс улӧ.
Сӧветуйта тэныд, кытчӧдз тэ лоан военнӧй служба вылын, шыбытны быдпӧлӧс гижӧмъяс.
Тэнад делӧыд кӧ эськӧ воис адмиралӧдз, сійӧ эськӧ тэнӧ зубнӧй порошокӧ пӧртіс.
Гӧгӧрвоан тэ тайӧс?
— Дзик сідз, ваше высокоблагородие, ставсӧ гӧгӧрвоа.
И сьӧлӧмсянь аттьӧала тіянӧс ме дорӧ тіян бур отношение вӧсна.
Ме муні сы дорысь сэтшӧм радлана чувствоӧн, быттьӧ вӧлі лэдзӧма тюрьмаысь.
VIII
abu
Носси-Бэ вывті мича, но европеечьяслы сэні сьӧкыд вӧлі овны.
Ӧткымынъяс эз вермыны овны куим воысь дырджык да кувсьылісны.
Тані миян сулалігчӧж команда пӧвстын паськавлісны висьӧмъяс.
Лихорадка, дизентерия, туберкулез, фурункулъяс, йӧйталӧмъяс, тропическӧй кисьтӧм, пель висьӧмъяс лоины быдлунъя торйӧн.
Висьми и ме тропическӧй кисьтӧмӧн.
Став кучикӧй эжсис посни ва больясӧн.
Колӧ шуны, куйлыны кӧ вӧрзьӧдчывтӧг, то лудӧм кындзи, он кыв торъя беспокоитӧм, но оз позь ни копыртчыны, ни мускулъяс зэлӧдны, — ӧдва тыдалана ва больяс потласьӧны, яйыд мучитчана доймӧ, и тушаыд тупкысьӧ, быттьӧ пӧсялӧмысь, рӧмтӧм ньылӧмӧн.
Но татшӧм сяма висьӧмыд некодӧс эз мездыв уджысь, а докторъяс сы вылӧ эз видзӧдлыны.
Эскадра вылын олӧмыс кутіс лад вылысь вошны.
Водзысь нинӧм бурторсӧ аддзытӧмыс виліс офицеръяслысь да командалысь интерессӧ асланыс обязанностьяс дорӧ да дзоньнас разумнӧй делӧяс дорӧ.
Помтӧм шогӧн шымыртӧм йӧз эз тӧдны мыйын аддзыны долыдлунсӧ, и кыдзи нарошнӧ петкӧдлісны асьнысӧ сӧмын лёк боксянь.
Адмирал Рожественский решитіс крепаммӧдны личнӧй составӧс.
А та могысь, сы думайтӧм серти, колӧ вӧлі тыртны ставнысӧ уджӧн сэтшӧма, медым некодлӧн эз коль кадыс мӧвпавны аслас судьба вылын да Рочмуса лоӧмторъяс йылысь.
Шом да транспортъясысь запасъяс грузитӧм, боевӧй велӧдчӧмъяс, миннӧй катеръяс вылын войся атакаяс, вадорӧ десант чеччӧдӧм, ракушкаясысь да водоросльясысь корабль пыдӧсъяс весалӧм, унапӧлӧс тревогаяс эз сетлыны спокой ни лунын, ни войын.
Унапӧлӧс став уджъяс дорӧ содіс нӧшта ӧти: быдлун команда ветлывліс баркасъяс вылын вадорӧ преснӧй вала.
Сэсся думыштісны миянлы шлюпочнӧй велӧдӧм.
Быд асыв завтрак бӧрын матросъяс пуксьылісны пелыса суднояс вылӧ да, пелысъясӧн сынӧмӧн, кытшовтлісны став эскадра гӧгӧр.
Волісны бӧр асланыс корабль дорӧ самӧй флаг лэптӧм водзвылын.
Бак вылын та кузя кылісны скӧралана сёрнияс:
— Мыйла миянлы сынӧм кузя тайӧ велӧдчӧмыс?
Ӧд огӧ шлюпкаяс вылын ми кутӧ тышкасьны мупомсаяскӧд?
— Дурмӧм адмирал нарошнӧ миянӧс мучитӧ.
Сійӧ бурджык эськӧн мед мӧвпыштіс мӧдтор йылысь.
Ми ниӧтчыдысь эгӧ практикуйтчылӧй корабльӧс дӧмӧм кузя.
Лоас кӧ корпусын ва пытшса юкӧнас розь, мый ми кутам вӧчны?
Ми эг узьлӧй кыдз колӧ ни ӧти вой.
Унаӧн сэтшӧма мудзлісны, мый ӧдва кокъяссӧ кыскалісны палуба вывті.
Но тайӧн адмирал ньӧти эз воӧдчы аслас могӧдз.
Мӧдарӧ, преступлениеяс да дисциплина торкалӧмъяслӧн прӧчентыс век ӧтарӧ содіс.
Корабльяс вылын паськаліс юӧм.
Офицеръяс судзӧдлісны винаяссӧ явӧ, асланыс кают-компание буфетысь, а матросъяс судзӧдлісны найӧс гусьӧн, вадорысь либӧ суйӧрсайса коммерческӧй суднояс вылысь.
Кутшӧм йӧйталӧмъясӧдз сӧмын эз волыны алкогольӧн отравитӧм йӧз!
Плавайтысь мастерскӧй «Камчатка» вылын ӧтчыд офицеръяс, кыдзи найӧ асьныс висьталӧны, «люкасьӧмаӧсь» садь быртӧдзыс да заводитӧмаӧсь ставныс ӧтчукӧрӧн видчигтыр да горзігтыр йӧктыны кают-компаниеын трепак.
Дирижируйтӧ вӧлӧм лейтенант, улӧс вылын дзик ӧти улысса бельё кежсьыс сулалӧмӧн.
А тайӧ кадас том мичман, пызан улӧ пырӧмӧн, увтчӧ вӧлі быд вылӧ пон моз.
Быдӧнлы окота вӧлі петкӧдлыны нӧшта тешкодьджыкӧс.
Та кузя ставнысӧ парскис олӧма офицер, коді лэптіс тост японскӧй адмирал Уриу вӧсна.
Мастеровӧйяс да команда аддзылісны и кывлісны, мый вӧчсис кают-компаниеын, но ӧдва кӧ та йылысь тӧдіс ачыс Рожественский.
Вспомогательнӧй крейсер «Урал» вылын мыйкӧ понда пинясьӧмаӧсь офицеръяс да судноса командирыс.
Сы дорӧ лӧглуныс сэтшӧма ёсьмис, мый сійӧс чуть эз нӧйтны.
Та бӧрын лейтенант Колокольцев гижис сылы зэв чорыд письмӧ, мый вӧсна сюрис судӧ.
Эз сулав бокын и флагманскӧй броненосеч «Суворов».
Сы вылын ӧти офицер, асьсӧ винаӧн тыртӧм бӧрын, усьӧма борт сайӧ, и сійӧс ӧдва удитӧмаӧсь спаситны.
Корабль вылӧ вайӧмаӧсь некымын ящик шампанскӧй.
Ӧти сэтшӧм ящик вошӧма палуба вывсьыс.
Сійӧс аддзӧмаӧсь кочегаркаысь.
Мыжа матросъяслы сеталісны пӧщӧчинаяс, но та йылысь нинӧм эз висьтавны ставлы мустӧммӧм адмираллы.
Сэні жӧ шуштӧм шогысь мучитчысь матросъяс эз вермыны думайтны мӧдпӧлӧс гажӧдчӧм, кыдзи юктавны шампанскӧйӧн обезьянаӧс да понйӧс да найӧс ас костаныс усьӧдны.
Унанога петкӧдчӧмъясын дикӧй поступокъясыс вӧліны быд судно вылын, быттьӧ кутшӧмкӧ пемыд вой ӧшйис йӧзъяс калечитӧм сознание весьтын.
Ме некымынысь вӧлі вадорын аслам ревизоркӧд, лейтенант Бурнашевкӧд, коді вӧлі ньӧбалӧ сэні корабльлы разнӧй прӧдуктаяс.
Карын вузасьӧм содіс.
Воссисны выль магазинъяс да палаткаяс вывескаяс вылас роч гижӧдъясӧн: <rus>«Поставщик флота», «Торгую с большой уступкой», «Прошу русских покупателей заходить»</rus>.
Хелльвильӧ, сэні нажӧвитчыны арталӧмӧн, ылькнитісны быдсяма пӧлӧс делечьяс Диего-Суарецысь, Маюнгаысь, матыса діяс вывсянь и весиг материксянь.
Тӧргӧвечьяс ним улын тыдовтчисны и японскӧй агентъяс.
Вӧвліны случайяс, кор найӧ, тайӧ агентъясыс, некутшӧма накажиттӧг ветлӧдлісны миян корабльяс вывті.
Тайӧ этша на, на пӧвстысь ӧти, вельмӧм бӧрын, вӧліс весиг флагманскӧй корабль вылын.
Эскадра сувтіс татчӧ урчиттӧм кад кежлӧ, а сы вылын вӧлі уна йӧз.
Кыдз не пӧльзуйтчыны тайӧ обстоятельствоӧн и проституткаяслы?
И найӧ ылькнитісны карӧ разнӧй местаяссянь, кыдзи гутъяс сісьмысь шой вылӧ: француженкаяс, англичанкаяс, немкаяс, голландкаяс.
Ӧдйӧ пырысь лоины притонъяс, азартнӧй ворсӧмъясӧн, асьнысӧ вузалысь нывбабаясӧн.
Пуны кутіс буйнӧй да нинӧмӧн артасьтӧм олӧм.
Офицеръяс радейтісны ворсны макаоӧн, и зарни мӧдіс сюрсъясӧн кочуйтны ӧти зепъясысь мӧдъясӧ.
Донъясыс быд тӧвар вылӧ вӧвлытӧма кыптісны.
Сур бутылка сулаліс куим франк, а шампанскӧй — нелямынсянь квайтымын франкӧдз.
Эз ӧмӧй ставыс вӧв ӧткодь?
Йӧз мунісны война вылӧ экспедиция успехӧ эскытӧг.
Найӧ юисны и развратничайтісны, шогсисны и зыксьывлісны.
Офицеръяс, кодъяс унджыкыс петавлісны вадорӧ вӧльнӧй костюмӧн, зілисны не казявны матросъяслысь тӧлктӧм олӧмсӧ, медым аслыныс не зурасьны лёктор вылӧ.
А найӧ, дисциплиналысь слабмӧмсӧ чувствуйтӧмӧн, дугдісны признавайтны начальстволысь авторитетсӧ.
Кар кузя гуляйтігӧн, найӧ некодысь эз яндысьлыны и весиг грӧзитлісны офицеръяслы кулакъяснаныс.
Ӧткымынъяс юсьылісны сэтчӧдз, мый улича шӧрын туплясисны вӧрзьывтӧг, быттьӧ кось бӧрын, мукӧдъяс, судорогаясысь тракйысьӧмӧн, кысъясисны бауӧн.
Некод нин эз пов вадорӧ ыстӧм патрульнӧйясысь.
Найӧ, командаысь кодӧскӧ арестуйтӧм бӧрын, нуӧдлісны сійӧс сой бордӧдыс кутӧмӧн пристань дорӧ, а сійӧ ӧдва коксӧ кыскигтыр, сибдӧм гӧлӧсӧн шуавліс:
— Лэдзӧй, ӧкаяннӧйяс!
Нырвомтӧ тіянлысь разя!
— Судно вылын мӧдног сьывны кутан, кыдз аддзан старшӧй офицерӧс.
— Мый?
Старшӧй офицерӧс?
Сьӧлыштны мем сы вылӧ!
Сійӧ — некытчӧ туйтӧм морт.
Миноносеч «Грозныйлӧн» командаыс вӧчӧма вадорын погром.
Туземечьяс синва да лӧвтӧм вылӧ видзӧдтӧг, матросъяс жугӧдісны найӧлысь хижинасӧ да шыблалісны гӧлиник эмбурсӧ.
Тайӧ делӧ кузяыс вӧлі арестуйтӧма нёль мортӧс.
На йылысь кывліс Рожественский да прикажитіс вайӧдны найӧс «Суворов» вылӧ.
Сы бӧрын нин кыдз найӧс водзвыв вӧлі зымӧдӧма адмиральскӧй кулакъясӧн да чужъялӧмӧн, найӧс сетісны судӧ.
Но тайӧ ни ӧти эз дугӧд мукӧдъясӧс преступлениеяс вӧчалӧмысь.
Вадорын сійӧ и удж мунлісны косьяс.
Косясьлісны матросъяс ас костаныс, усьласьлісны и офицеръяс вылӧ.
То ӧти корабль вылын, то мӧдын пыр тшӧкыдджыка лэптыссьывліс фок-мачта вылын гюйс да кывліс пушкаысь лыйӧм.
Тайӧ висьтавліс, мый заводитчӧ «особӧй комиссиялӧн суд» и кодӧскӧ виччысьӧ чорыда мыждӧм.
Татшӧм судыс вӧлі и миян броненосеч вылын судноса командир, 1-й ранга капитан Юнг председательствуйтӧм улын.
Мыжаланаясӧн вӧліны «Адмирал Нахимов» крейсер вывса командаысь матросъяс: комендор Столяров, 1-й статьяа матрос Чернигин, 2-д статьяа матрос Король да 1-й статьяа машинист Ершов.
Найӧлы колӧ вӧлі мынтысьны бунтысь, кодӧс гижӧма меӧн водзджык.
На пӧвстысь кыксӧ — Столяровӧс да Чернигинӧс — приговоритісны нёль во кежлӧ каторжнӧй уджъяс вылӧ, а Корольӧс — куим во кежлӧ дисциплинарнӧй батальонӧ.
Медым сёрнитны сы йылысь, кутшӧм пыдӧдз пырис личнӧй составлӧн разложениеыс, тырмымӧн лоӧ тӧдмасьны аслас Рожественский приказъясӧн.
Сійӧ гижліс найӧс век аслас киӧн, гижліс ёна волнуйтчӧмӧн, перӧяссӧ чеглаліг да бумагаяссӧ розьӧдлігтыр.
Бӧръя вежоннас, январ 22-ӧд лунсянь заводитӧмӧн, унаӧн пӧлучитісны сысянь, кыдз шуӧны офицеръяс, «фитиль».
Госпитальнӧй судно «Кутш» вылын плавайтіс <rus>сестра милосердия</rus> пыдди адмираллӧн племянницаыс.
Та вӧсна сійӧ ӧткымынысь волывліс тайӧ корабль вылас.
Воліс сійӧ сы вылӧ и январ 24-ӧд лунӧ, кочегар Богомоловӧс дзебан лунӧ.
Борт дорӧ сувтіс миноносеч «Бравый», медым босьтны покойникӧс да нуны сійӧс саридзӧ.
Со мый гижліс бӧрыннас приказын Рожественский:
«Сійӧ кадӧ кыдз эскадраса став суднояс вылын да став транспортъяс вылын офицеръяс да командаяс сулалісны во фронт, госпитательнӧй судно «Кутш» вылын весиг и менам волігӧн шлёнъялісны быдпӧлӧс паськӧма йӧз чукӧръяс.
Палуба вылын местаыс, кытысянь лэдзисны миноносеч вылӧ покойниклысь шойсӧ, вӧлі тыртӧма няйтӧн: сэк жӧ <rus>«святый боже, святый крепкий»</rus> сьылігӧн кыскисны помӧй ведра, чуть эз кисьтыны поп ризі вылӧ...
Жаль пырысь лоӧ казьтыштны, мый весиг <rus>сестра милосердия</rus>яс шог церемония дырйи эз петкӧдлыны колана чуткость.
Сьылӧдігӧн вӧліны сӧмын кык сестра, унджыкыс жӧ, службаысь прӧст сестраяс, шӧйтісны палуба вывті, а миноносеч вылӧ шойсӧ петкӧдігӧн да лэдзигӧн нимкодясисны, планшир вылын разнӧй местаясын пукалӧмӧн да лееръяс пыр борт сайӧ ӧшӧдчӧмӧн, ӧтсорвыв няйта пасьтасьӧм нывбаба прислугакӧд»...
Став бӧрас адмирал тшӧктӧ главнӧй докторлы вайӧдны колана выйӧдз <rus>сестра милосердия</rus>ясӧс да настоятельница отсӧгӧн «лӧсьӧдны, медым став палубнӧй да вичко службаяс вылын, службаысь прӧст сестраяс эз дзебсясьны каютаясын да эз гуляйтны корабль вывті, а медым вӧліны индӧм местаын палуба вылын либӧ вичкоын, и та дырйи не чукӧрӧн, а радъясын, и быть ӧти формаӧ пасьтасьӧмӧн».
54 № приказ:
«2-д ранга крейсер «Кубань» вывса мичман Хижинскийӧс да морскӧй юкӧн кузя прапорщик Декапрелевичӧс кабакъясӧд шӧйтӧмысь да буянитӧмысь арестуйтны каютаас сэтчӧ часӧвӧйӧс сувтӧдӧмӧн, ӧтисӧ куим лун кежлӧ, мӧдсӧ вежон кежлӧ».
61 № приказ:
«2-д ранга крейсер «Урал» вывса механическӧй юкӧн кузя прапорщик Зайончковский, кодӧс вӧлі январ 23-ӧд лунӧ лэдзӧма вадорӧ офицерскӧй формаӧн, юсьӧма скӧтина кодьӧдз да госпитальнӧй судно «Кутш» вывса сэтшӧм жӧ код матросъяскӧд тышкасигӧн вӧлі нӧйтӧма нырвомас вирӧдз.
Прапорщик Зайончковскийӧс офицерскӧй чинысь лишитӧм йылысь приказывайтӧмӧн, тшӧкта пырысь-пыр жӧ вӧтлыны сійӧс кают-компаниеысь, вештыны офицерскӧй обязанностьяс олӧмӧ нуӧдӧмысь, йӧзӧдны сылы менсьым распоряжениеӧс сійӧс прапорщикъяслы сетӧм дисциплинарнӧй правоясысь лишитӧм йылысь, и не лэдзлыны вадорӧ роч портӧ вотӧдз».
62 № приказ:
«Эскадроннӧй броненосеч «Сисой Великий» вывса механическӧй юкӧн кузя прапорщик Тостогонов, кодӧс вӧлі январ 23-ӧд лунӧ лэдзӧма вадорӧ офицерскӧй паськӧмӧн, вӧлі садьтӧм код да шуаліс ёрччана кывъяс офицер адрес кузя, коді тшӧктіс сылы мунны корабль вылӧ, медым аслас видӧн да поведениеӧн не позоритны офицерскӧй званиелысь достоинствосӧ.
Тшӧкта прапорщик Тостогоновӧс пырысь-пыр жӧ вӧтлыны офицерскӧй кают-компаниеысь да не лэдзлыны сійӧс вадорӧ роч портӧ вотӧдз».
Ӧткымын мыжаяслы адмирал кутіс тшӧктыны вичкоын висьтасьны, тайӧн сӧмын миян офицеръяслысь шмонитӧмъяс кыпӧдӧмӧн:
— Босьтіс аслыс митрополитлысь роль.
Кутшӧм, а?
— Пуктыны эськӧ сылы митра пыддиыс водолазнӧй колпак, и дзик лоис эськӧ енлы служитысьӧн.
— Сійӧ ӧд, адмиралыд миян, петіс духовнӧй йӧз пӧвстысь.
Сы вӧсна сылӧн и став сямыс поповскӧй.
Ме эска, мый светскӧй мундир улас сійӧ новлӧ пӧдрасник.
Рожественский эз волывлы корабльяс вылӧ, эз сёрнитлы командиръяскӧд да офицеръяскӧд, эз юасьлы командалысь сійӧ норасьӧмъяс йылысь.
Ставыс тайӧ сылы вӧлі лишнӧйӧн.
Дзик ӧтик йитӧд вӧлі сылӧн мукӧд йӧзыскӧд — сійӧ сылӧн приказъяс.
Служба кузя стрӧглуннас, крут характернас, сійӧ кӧсйис повзьӧдлӧмӧн влияйтны мукӧд вылас да зэлӧдны слабинсӧ дисциплиналысь, коді нёзьдыліс, кыдзи сісь сунисъясысь кыӧм матерйӧ.
Но сійӧ эз тӧдлы прӧстӧй истинасӧ: тайӧ войнаыс, кодӧс вӧлі заводитӧма веськӧдлан котырса тузъяслы нажӧвитчӧм вӧсна, весиг империалистическӧй видзӧдласъяс серти медся идеятӧм став воддза войнаясысь да толькӧ ӧти неудачаясӧн тырӧм война, чужтыліс йӧз пытшкӧсын отчаяние, а тайӧ отчаяниеыс тойлавліс йӧзсӧ тӧлктӧм выходкаяс вылӧ.
Личнӧй составлӧн деморализация джудждаммис.
Европейскӧй нывбабаяс, офицеръясӧс бурджыкӧн лыддьӧмӧн, сӧмын дзик ӧтка случайясын тӧдмасьлывлісны командакӧд.
Матросъяс пай вылӧ кольлісны туземкаяс.
Эз ӧткодя видзӧдлыны та вылӧ налӧн сьӧдкучика верӧсъясыс, налӧн вокъясыс либӧ батьясыс.
Найӧ, кодъяс чувствуйтісны семейнӧй драма, волывлісны норасьны начальстволы команда безобразиеяс вылӧ, но найӧс эз гӧгӧрволыны и эз кывзыны.
Мый ещӧ налы колис вӧчны бухтаысь страшнӧй эскадра аддзигӧн?
Сӧмын найӧ проклинайтісны сійӧс.
Ӧткымын туземечьяс радуйтчылісны, кор на дорӧ волісны еджыд гӧсьтъяс, весиг асьныс зільлісны кыскыны найӧс ас дорас, и видзӧдісны та вылӧ прӧстӧ, кыдз коммерческӧй сделка вылӧ.
Французскӧй империализмӧн страшнӧй корысялӧмӧдз вайӧдӧм туземечьяслӧн вӧлі сӧмын ӧти тӧждысьӧм — унджык пӧлучитны сьӧм еджыд гӧсьтсянь.
Кытчӧдз кутшӧмкӧ матрос кольліс хижинаас здук дырся аддзысьлана аслас пӧдругакӧд, сьӧдкучика сакалав, мукӧддырйи сылӧн мужикыс, терпитӧмӧн сулаліс стражаын ӧдзӧс дорас да гажтӧмысла някляліс бетель.
И детинкаясыс да нывкаясыс кӧ, сылӧн жӧ челядьыс да челядьыс сійӧ нывбабаыслӧн, коді дзебсьыліс хижинаас бокӧвӧй мужичӧйкӧд, мам вӧсна тӧждысьӧмӧн сюйсьылісны ӧдзӧсӧ, то сійӧ зэв скӧра вӧтлывліс найӧс дзикӧдз.
Оз позь вӧлі торкны гӧсьтлысь гӧтрасяна спокойсӧ — сійӧ скӧрмас да оз ло лышкыд сьӧм вылӧ.
Офицеръяс, кокни руа нывбабаяскӧд паныдасьлігӧн, петкӧдлісны асьнысӧ мӧд ногӧн.
Ӧтчыд миян «Кутш» вывса матросъяс, неылын карсянь вӧрті гуляйтігӧн, кылісны кодъюраяслысь гӧлӧсъяс да мӧдӧдчисны сэтчӧ, чаща пӧвстті видзчысьӧмӧн восьлалігтырйи.
Регыд мысти налы тыдовтчис вунӧдны позьтӧм серпас.
Матросъяс, кодъясӧс, кажитчыліс, нинӧмӧн оз позь вӧлі шензьӧдны, тайӧ здукӧ кынмисны места выланыс.
На водзын воссис эрдтор, а сэні шонді водзын еджыд кучикнас лӧсталіг, куйліс нывбаба куш кынӧмӧн.
Сы дорын вӧліны куим код том офицер.
Кыкыс на пӧвстысь штатскӧй паськӧмаӧсь, ворсісны нывбаба кынӧм вылын картіӧн, а коймӧдыс, пельпомъяс вылас мичманскӧй погонъяса, сажень кык сайӧ вешйӧмӧн, лӧсьӧдіс фотографическӧй аппарат, медым снимитны найӧс.
Нывбабаыс, тыдалӧ, вӧлӧма садьтӧм код, сы вӧсна мый сэн жӧ туплясисны тыртӧм вина бутылкаяс и сулаліс кыӧм кӧрзина кутшӧмкӧ припасъясӧн.
— Коля! — шыасис фотограф дорӧ ворсысьяс пӧвстысь ӧтиыс, тыдалӧ, пикантнӧй снимокъяс радейтысь. — Тэ вешйышт неуна веськыдвывлань, медым карточка вылас став детальясыс петісны.
— Смирно! — шатлалігтырйи горӧдіс аппарата офицер. — Ме бурджыка тӧда кыдзи колӧ снимайтны.
Ӧтиыд мед видзӧдӧ аслас партнер вылӧ, а мӧдыд — кынӧм вылас, сэтчӧ паськӧдӧм картіяс вылас.
Вӧчӧй тӧждысяна чужӧмъяс.
— Коля, муса друг, тэ миянӧс мучитан, — торксялана кывйӧн кевмысис мӧд ворсысьыс. — Ми вит кымын пӧв нин снимайтчим, и век разнӧй ногӧн.
Помав ӧдйӧджык.
Колӧ бара займитчывны нӧшта серьёзнӧйджык делӧӧн...
Орловскӧй матросъяс лыдын вӧлі гальванер Голубев.
Пуяс сайсянь да кустъяс сайсянь видзӧдіг, сійӧ ёна нускис нырнас, а сэсся друг горӧдіс наросьнӧ вежӧм чирӧм басӧн, горӧдіс начальник моз гора, быттьӧ адмирал:
— Поздравляйта тіянӧс, господа офицеръяс, враг вылын вывті ыджыд вермӧмӧн!
Офицеръяс пыр жӧ шызисны.
Найӧ кыкыс, кодъяс ворсісны картіӧн нывбаба куш кынӧм вылын, чеччыштісны да шӧйӧвошӧмӧн кутісны бергӧдлыны юрнысӧ.
Коймӧдыс уськӧдіс ассьыс фотографическӧй аппаратсӧ да сувтіс веськыда.
Нывбаба водзӧ кутіс куйлыны места вылас, весиг эз вӧрзьыв.
Кустъяс пӧвстын кыліс серам.
— Матросъяс! — горӧдіс мичманъяс пӧвстысь ӧти, коді, тыдалӧ, казяліс кустъяс пӧвстысь форменкалысь лӧз воротник.
Куимнаныс кватитісны зепъяссьыс револьверъяс да матьӧн ёрччӧмӧн кутісны лыйлыны вӧрӧ сылань, кытысянь кылісны матросъяслӧн гӧлӧсъяс.
Орловечьяс пышйисны.
Налысь висьтъяссӧ кывзігӧн, ме мӧвпалі сы йылысь, мый лоас, ми кӧ тані нӧшта сулалам кык-куим тӧлысь.
Ичӧтик кар Хеллвиль пӧрӧ дорвыв вертепӧ.
А миянӧс ставнымӧс, кодыр нин пыркӧдӧмаӧсь асланым психикаын, нӧшта ёнджыка кутас йирны разложитчан гангрена.
IX
abu
Броненосеч «Кутш» олӧм вылӧ видзӧдігӧн, ме частӧ юавлі ачым ассьым: нормальнӧй йӧз ми али абу?
Унатор мем кажитчыліс тешкодьӧн да гӧгӧрвотӧмӧн миян поведениеын.
Мукӧддырйи ми вӧлімӧ веськодьӧсь важнӧй лоӧмторъяс дорӧ, а мукӧддырйи ичӧтик факт вайӧдліс миянӧс вывті ыджыд шызьӧмӧ.
Тӧлысьӧн джынйӧн кымын сайын асывнас старшӧй сигнальщик Зефиров пырис запаснӧй флагъяса ящикӧ.
Ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын, сигнальщик друг бӧрлань чатӧртіс крут кымӧса юрсӧ да кынмис кывшутӧм шензьӧмын: ящик пытшкас вӧрӧшитчис курӧгпи.
Кыдз сійӧ татчӧ веськаліс?
Вермас лоны, ёртъяс сюйисны сійӧс, медым сералыштны Зефиров вылын?
Морт дыр вошласис чайтӧмъясас, кытчӧдз эз аддзы пельӧссьыс флагъяс сайысь кольк кыш.
Истинаыс пыр жӧ тыдовтчис.
Зефиров тӧдвылас уськӧдіс, кыдзи эскадра воддза ӧти сулаланінысь туземечьяслысь ньӧбис десятка куим кымын кольк.
Мукӧддырйи, кор эз тырмывлы казеннӧй сёян, сійӧ пӧткӧдчыліс колькъяснас.
Ӧти кольк случайнӧ гӧгыльтчӧма флагъяс саяс.
Корабль вылын, коді сулаліс тропикъясын, вуджӧр сайса температураыс, и весиг войын, вӧлі вылын, кыдзи инкубаторын.
Кольк пытшкас зародышыс ловзьӧма и петіс курӧгпи.
Выль чужысь удитӧма нин косьмыны да виж пушкыра шарик моз дзӧрӧмӧн сулаліс розӧвӧй, пӧшти пырыс тыдалана кокъяс вылас.
Лунся югыдӧн ёрӧмысь сійӧ нораа чипсіс, гашкӧ корис ассьыс мамсӧ.
Зефиров копыртчис сы весьтӧ да кутіс нюмъявны муса радиыс.
Сэсся сійӧ виччысьӧмӧн пуктіс курӧгписӧ ки пыдӧс вылас да нуис сійӧс вахтаса начальник дорӧ.
— Со, ваше благородие, кутшӧм чудо.
Лейтенант Павлинов, сьӧд синкымъяссӧ кыпӧдӧмӧн, стрӧга юаліс:
— Мый тайӧ лоӧ?
Но кор тӧдмаліс старшӧй сигнальщиксянь, мыйын делӧыс, ачыс эз вермы кутсьыны нюммунӧмысь.
Зефировӧс кытшалісны рулевӧй да младшӧй сигнальщикъяс, шензьӧмӧн сылысь аддзӧмторсӧ видзӧдігтырйи.
Лейтенант Павлинов телефон кузя выльторсӧ юӧртіс кают-компаниеӧ.
Офицеръяс чукӧрӧн гузьгысисны передньӧй мостик вылӧ.
Татчӧ жӧ воисны старшӧй офицер Сидоров да ачыс броненосечса командир Юнг.
Зефиров, асьсӧ талунъя геройӧн чувствуйтӧмӧн, нимкодясигтыр висьтавліс, кутшӧм ногӧн курӧгпи вермис петны кольк пытшкысь.
Офицеръяс шензисны, уна ногӧн петкӧдлісны ассьыныс радлӧмсӧ:
— Чудеснӧй явление!
— Ёна радлана!
— Кутшӧм муса лов!
Командир Юнг меліа шуис:
— Миян семья ӧти лов вылӧ содіс.
Старшӧй офицер Сидоров, дзор усъяссӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, бур сьӧлӧмӧн содтіс:
— Тайӧ, Николай Викторович, шуд вылӧ.
Весиг лейтенант Вредный да мичман Воробейчик, курӧгпи вылӧ видзӧдігӧн, вӧрзисны сьӧлӧмнаныс да бурмисны.
Мостик вылӧ кутіс сюйсьыны команда: кайлісны не сӧмын строевӧй матросъяс, но и машинистъяс да кочегаръяс.
Неыджыд площадка вылӧ эз вермыны ставныс тӧрны.
Вахтаса начальник вӧтлаліс найӧс бӧр, а найӧ кевмысисны:
— Ваше благородие, курӧгпи, шуӧны чужӧма пӧжтӧгыс.
— Миянлы сӧмын ӧтпыр видзӧдлыны сы вылӧ.
Помасис сійӧн, мый курӧгпиӧс лои нуны бак вылӧ.
Тані чукӧрмисны уна сё йӧз.
Паськыдджыка вӧчисны кытш, медым быдсӧнлы вӧлі тыдалӧ выль чужысь, коді слаба котраліс палуба вывті.
Сійӧ кажитчыліс миянлы торъя мусаӧн, тайӧ ловъя шафрановӧй одуванчикыс нежнӧй розӧвӧй нырнас, бисер кодь сьӧд да посньыдик синъяснас, кодъяс наивнӧя видзӧдісны миян вылӧ.
Ме эг вермы тӧдны командаӧс и ачымӧс ачым.
Сьӧкыд настроение воши, кыдз быттьӧ ми эг и тӧдлӧй ни Порт-Артур сетӧм, ни 1-й эскадралысь пӧгибнитӧмсӧ, ни Кладо статьяясысь впечатлениесӧ, кӧні висьтавсьыліс, мый 2-д эскадра слабджык японскӧй флотысь пӧшти кыкпӧв, ни январ 9-д лунӧ рабочӧйяс вылын сарӧн вӧчӧм страшнӧй расправасӧ.
Курӧгпи вылӧ видзӧдігӧн югдылісны медся шуштӧм чужӧмъяс.
Ми, ыззьӧдӧм йӧз, радлім гораа, кыдзи челядь, быттьӧ миянлы висьтавлісны война помасьӧм йылысь.
Кодкӧ горӧдіс:
— Интереснӧ эськӧн тӧдмавны, мый сыысь лоӧ — курӧг али петук?
Кытш шӧрӧ петіс кочегар Бакланов.
Кык чуньӧн сійӧ босьтіс курӧгпиӧс кокъясӧдыс да вылӧ лэптіс кисӧ.
Курӧгпилӧн юрыс ӧшӧдчис увлань.
Кочегар авторитетнӧя висьталіс:
— Аддзанныд?
Петушок!
Некутшӧма мӧдтор думайттӧг.
Вӧлі кӧ эськӧ курӧг, то сійӧ зілис эськӧн кыскыны юрсӧ тушаланьыс.
Ме кык во овлі батракӧн ӧти барин имениеын и стӧча тӧда тайӧ делӧтӧ.
Бакланов лэдзис курӧгпиӧс палуба вылӧ, да вешйис бокӧ.
Миян корабль вылын эз этша вӧвлыны унапӧлӧс породаысь гырысь петукъяс, но тайӧ некор некодлысь эз вӧрзьӧдлы сьӧлӧмнысӧ.
Некод эз жалитлы, кор найӧс начкылісны офицерскӧй пызанлы.
Да и асланым рӧдинаын миян пӧвстысь унджыкыс быдмисны сиктын петукъяскӧд ӧтлаын.
Но ӧні кочегар кывъясысь ми лоим радӧсь нӧшта ёнджыка.
Кылісны гӧлӧсъяс:
— Ми ог сетӧй курӧгпиӧс кают-компаниеӧ!
— Сійӧ должен лоны командалӧн!
Тайӧн ставныс вӧліны сӧгласӧсь.
Сэн жӧ сеталісны сӧветъяс, мыйӧн вердны курӧгпиӧс.
Ӧткымынъяс мечтайтісны нин, кутшӧм сыысь быдмас красавец-петук, быть лоӧ би кодь гӧрд, и кутшӧм сьӧлӧмсянь кутасны кывзыны сылысь сьылӧмсӧ корабль вылын.
Сылӧн гӧлӧсыс кутас кывны став эскадра пасьта.
Ачыс «дурмӧм адмирал» петас миян дорӧ завидьыс вӧсна.
Начальство ӧдва вӧтліс командаӧс уджъяс вылӧ.
Но тайӧ луннас корабльса быд отделениеын муніс сёрни сӧмын курӧгпи йылысь.
Ми эг вермӧ вунӧдны сы йылысь.
Гашкӧ, сійӧ сы вӧсна сэтшӧма миянӧс волнуйтіс, мый вӧлі вывті ичӧт да дорйысьны вермытӧм тайӧ кӧрт да мощнӧй механизмъяс, асьныс ветлысь машинаяс, башеннӧй да бортӧвӧй ӧрудиеяс, уна сюрс взрывчатӧй снарядъяс зэв ыджыд сарство пӧвстын.
Веськӧдлан котырлы вӧлі колӧ, медым ми тышкасян поле вылын поддержитім роч империялысь позоритӧм честьсӧ.
Но ӧні некод нин та йылысь эз думайт, кыдзи аслас радуйтчытӧм олӧм йылысь.
Курӧгпи, быттьӧ рӧднӧй да медся радейтана пи, тыртіс миянлысь став сознаниенымӧс.
Зефировлӧн эз вӧв кадыс дыр вӧдитчыны аслас аддзанторйӧн да козьналіс курӧгписӧ рулевӧй Воловскийлы.
Сійӧ ёна кутіс тӧждысьны сы йылысь да сетіс сылы ним: «Пиук».
Сылы вӧлі вӧчӧма садӧк.
Вердісны сійӧс бура: разнӧй шыдӧсъясысь пуӧм рокӧн, кӧтӧдӧм еджыд няньӧн, крӧшитӧм кольк вижӧн.
Сыысь кындзи, быд морт, вадорын вӧлігӧн, лыддис аслас могӧн вайны сылы насекомӧйясӧс либӧ личинкаясӧс.
Сёрнитчӧм серти, вердіс курӧгпиӧс сӧмын ӧтнас Воловский, медым сійӧ бурджыка велаліс аслас кӧзяин дорӧ.
Тадз кольлісны лунъяс, вежонъяс.
Ставнымлы миянлы радлӧм вылӧ, курӧгпи содіс сьӧктанас, гӧнсяліс, пӧрис лэбачӧ.
Луннас сійӧс садӧкысь лэдзлім гуляйтны палуба вывті, и сэки, тропическӧй шонді улын, сійӧ тані асьсӧ чувствуйтіс, кыдзи сиктса ласта вылын.
Мукӧддырйи, кор эз аддзыв ассьыс гӧна воспитанникӧс, Воловский чуксавліс сійӧс:
— Пиук, пиук!..
И курӧгпи кутшӧмкӧ торъя рада чирзігтыр котӧртліс тӧдса гӧлӧс вылӧ, тӧдӧмӧн, мый сылы сетасны кутшӧмкӧ чӧскыдтор.
Сійӧ кокаліс сёянсӧ веськыда Воловский киясысь, а сэсся, кыдзи сёр вылӧ, кайліс сійӧ пельпом вылӧ.
Сералігтырйи рулевӧй ветлӧдліс палуба вывті, а Пиукыс, медым не усьны, шенасис быдмысь бордъяснас.
Ставыс тайӧ миянӧс зэв ёна гажӧдліс.
Миян курӧгпи йылысь сёрниыс паськаліс став эскадра пасьта.
Тӧлысьӧнджынйӧн бӧрын миян ставлӧн радейтанатор дзикӧдз гӧнсяліс.
Сійӧ вермис ас кежсьыс кайны мостик вылӧ, неылӧ кутіс лэбзьыштавны.
Юр вылас сылӧн тӧдчыны кутісны сорсъясыс.
Тадз муніс талунъя событиеӧдз.
Командаӧс луншӧркадся шойччӧм бӧрын чуксалісны чай юны.
Сигнальщикъяс да рулевӧйяс, вевдорса мостик вылӧ чукӧртчӧм бӧрын, пуксялісны кытшӧн веськыда джоджас, кодӧс вольсалӧма линолеумӧн.
Миян водзын сулаліс ведраджынъя гӧрд ыргӧн чайник.
Юръяс вевдорӧ зэвтӧм тент чинтыліс тропическӧй жарсӧ.
Кодкӧ восьтіс чайник вевтсӧ, медым ӧдйӧджык кӧдзаліс пузьӧм ваыс.
Пиук гӧнсӧ кокалігтырйи лӧня пукаліс штурвал вороп вылын, быттьӧ кывзысис йӧз сёрни дорӧ.
Сэсся, гашкӧ, весалӧм ыргӧн дзирдалӧм вылӧ ыштӧмӧн, сійӧ немвиччысьтӧг жбыркнитіс, медым пуксьыны чайник вылӧ.
Друг ставыс ӧтпырйӧ горӧдісны, кыдзи доймӧмысь: курӧгпи веськаліс пуӧм ваӧ да пыр жӧ сотчис.
Минут дас кымын мысти «Кутш» вылын тӧдісны нин та йылысь став матросъяс да офицеръяс.
И бара кутісны дугдывтӧг кыссьыны, первойсӧ мостик вылӧ, а сэсся бак вылӧ, кытчӧ пуктісны заваритчӧм курӧгписӧ.
Быдӧнлы окота вӧлі видзӧдлыны сы вылӧ, а сійӧ кокъяссӧ да бордъяссӧ шевгӧдӧмӧн, вӧрзьытӧг куйліс палуба вылын, кӧтасьӧма, люсмунӧма да коньӧр кодь.
Ловъя, вӧрысь, мича лэбач пӧри яй кусӧкӧ.
Сы дорын гӧрбыльтчӧмӧн шога сулаліс рулевӧй Воловский.
Команда пӧвстысь ӧтияс, юръяснас качайтісны, шога ышлолалісны, мукӧдъяс видісны сигнальщикъясӧс да рулевӧйясӧс, найӧс ставӧн радейтантор кулӧмысь мыжаясӧн лыддьӧмӧн.
Ми сулалім дыр, жугыльӧсь да сьӧлӧмнам усьӧмаӧсь, быттьӧ воштім эгӧ курӧгпиӧс, а дзонь корабль сійӧ став олысьнас.
Коді тӧдмалас морт сьӧлӧмлысь чегъясьӧмъяссӧ?
Миянӧс вӧтлісны мортъясӧс виавны, и асьным ми эскадраыскӧд ӧттшӧтш вӧлі сиӧмаӧсь явнӧй гибель вылӧ.
Но ставыс тайӧ кыдз быттьӧ виччысис эз миянӧс, а кодъясӧскӧ мукӧдъясӧс, миянлы тӧдтӧм йӧзӧс.
А ӧні ми эг вермӧ видзӧдны мучитана шогтӧг, кыдзи рулевӧй Воловский кутіс вурны кулӧм курӧгпиӧс парусинаӧ, а сэсся кӧртавны сійӧ кокъясӧ кӧрттор, медым вӧйтны борт сайӧ миянлысь неважӧнся радейтанторйӧс.
X
abu
Февраль вӧлі помасьӧ нин.
Зэръяс вӧліны век шочджыка.
Но ӧти войӧ ми тӧдлім тропическӧй гым-чарда аслыссикаса ливень.
Луннас доналӧм енэжыс, горшасьӧмысла вывті ёна сьӧктаммис юӧм васьыс да ӧні скӧрпырысь бӧр сетӧ вӧлі сійӧс саридзлы.
Мадагаскарса гӧра йывъяссянь да крут вадоръяссянь нетшыштсьылісны шквалъяс, шумӧн усьлісны бухтаӧ да, сылысь веркӧссӧ взрывайтігтырйи, лӧвтана омлялӧмӧн бушуйтчисны эскадра гӧгӧр.
Зэр струяясыс сырӧметь тасмаясӧн моз швачӧдісны корабльясӧс, а став пространствоыс тырис дзирдалӧмӧн да йиркакылӧмӧн.
Атмосфернӧй электричестволӧн гымалӧм шыясӧн лыйлӧмъяс вӧліны сэтшӧм тшӧкыдӧсь, мый эз лэдзлыны мӧвпыштны, и артмыліс чайтӧм, мый юр весьтын мунӧны из утесъяслӧн да кӧртлӧн ӧтчукӧрӧ киссьӧмъяс.
Би ыпнитлӧмъяс дугдывтӧг югдӧдлісны пемыдсӧ, кымӧръясӧд змейсяма лентаясӧн котралігмоз, разьсьысь спираль моз усьӧмӧн, здук кежлӧ гирляндаясӧн сявкниталӧмӧн.
Мукӧддырйи сьӧд енэжыс потлывліс зэв уна зарниа вожӧсь потасъяс вылӧ, кодъяс лэччылісны дзик горизонтӧдзыс.
Гымалӧм-чардалӧм коддзис да кутіс лӧньны.
И тайӧ югыд да грымакылан тӧлктӧм гартчӧмас, зэр гудыр пыр да шквал пыр омӧлика тӧдчисны корабльяслӧн зумыш да вӧрзьывтӧм мыгӧръясыс.
Ме пӧттӧдз мысси зэр ваӧн, а сэсся лэччи увдорӧ да пасьталі кос паськӧм — уджалан парусина гач да улыс сетка.
Дежурствоысь свободнӧй команда важӧн узис.
Меным водзвыв висьталісны ёртъяс, мый талун масленича кузя лоӧ праздник и менӧ корны, кор сійӧ ковмас, локтасны канцелярияӧ.
Ме дыр пукалі пызан сайын восьса небӧг водзын, Байрон ыджыд талантӧн пленитӧмӧн.
Сійӧ герой Дон-Жуанкӧд ӧтлаын ме ветлӧдлі ӧти канмусянь мӧдӧ, пӧкӧриталі красавицаясӧс да сыкӧд ӧттшӧтш шыбытлі чукӧстчӧм лицемериелы да ханжалы.
Трюмса старшина Осип Федоров, канцелярияӧ пырӧмӧн, торкис менсьым лыддьысьӧмӧс:
— Регыд ставыс лоӧ дась.
Мунам.
Ми лэччим первойсӧ машиннӧй отделениеӧ, а сэсся пырим кык пӧвса борт сайӧ.
Синъёрана электрическӧй югыдас ме аддзи некымын мортӧс, кодъяс пукалісны кымыньтӧм ящикъяс гӧгӧр.
Ставныс вӧліны ёртъяс: машиннӧй квартирмейстер Громов, минер Вася-Дрозд, кочегар Бакланов, гальванер Голубев да кымынкӧ трюмнӧй машинист.
Сӧстӧм рузумъясӧн вевттьӧм ящикъяс вылын сулалісны малированнӧй кружкаяс да ыджыд ыргӧн чайник.
Переборкаяссӧ вӧлі баситӧма тропическӧй зеленьӧн.
Бокын сулаліс ведра, кӧні тырӧныс вӧлі фрукта — бананъяс, апельсинъяс, ананасъяс.
— Тайӧ миян кают-компания, — висьталісны меным. — Пуксьы.
Гӧсьтӧн лоан.
Кымынкӧ минут мысти вайисны ыджыд ас вӧчӧм противень посни кусӧкъяс вылӧ вундалӧм жаритӧм порсь яй тырӧн.
Тӧпитӧм госыс трачкакылӧмӧн дзижгис.
Кочегар Бакланов шыасис:
— Быттьӧ нывбаба сьӧлӧм, — битӧг пуӧ.
— Кытысь тайӧ тіянлы? — шензьӧмӧн юалі ме, жаритӧм яйлысь чӧскыд дуксӧ нырӧ кыскигтырйи.
Йӧз чужӧмъяс вылын тыдовтчисны загадочнӧй нюмъяс.
— Вадорын мыйта колӧ позьӧ ньӧбны.
— А кӧні жаритінныд?
— Кочегаркаын слӧнӧс позьӧ жаритны.
Ӧні сэні духъясыс уджалӧны бурджыка, камбузса кокъяс дорысь.
И блинъяс пӧжалӧны, и пуӧны, и жаритӧны.
Красота!
— А начальство оз су?
— Миян быдлаӧ караульнӧйясӧс сувтӧдӧма, кыдзи война вылын.
Тайӧ этша на, вермам ковмас кӧ кусӧдны электричествосӧ.
Тан, вокӧ, ставсӧ вӧчӧма куим господь-ен вылӧ.
Ме нӧшта ёнджыка куті шензьыны, кор чайникысь пондісны кисьтавны кружкаясӧ ром.
Ме видлі сійӧс — кӧкъямысдас градуса.
А ӧд казеннӧй ром, мыйӧн ме ведайта, сорлавлісны ваӧн ӧтмында юкӧнӧн и аслас крепыдлуннас вӧлі роч винакӧд ӧткодь.
— Миян юантор бурджык тэнадысь.
Трюмса старшина Федоров, том морт дорӧ шыасьӧмӧн, юаліс:
— Младшӧй боцманлы порциясӧ мӧдӧдінныд?
— Ставсӧ вӧчӧма.
И ром бутылка налы нуи.
Зэв дӧвӧленӧсь найӧ.
Кор кружкаяссӧ вӧлі босьталӧма киясӧ, кочегар Бакланов, паськыда нюмъялігтырйи, поздравитіс ставнымӧс масленичаӧн да командуйтіс:
— Пелысъяс — ва вылӧ!
Юим да закусывайтім, мӧда-мӧдсянь вуджліс аппетитным.
Сёйим сэтчӧдз, кытчӧдз противень эз рекмы.
Чайникын сідзжӧ нинӧм эз коль.
Сэсся босьтчим фруктъяс дорӧ.
Вӧлі жар, быттьӧ ми вӧлім парӧвӧй котёлын.
Йӧзыс коддзӧм бӧрын век ӧтарӧ варовмисны.
Гальванер Голубев сувтіс да, мыжалана поза босьтӧмӧн, кутіс висьтавны:
— Ӧд сэні, Рочмуын, йӧзыс орудуйтӧны.
Рабочӧйяс Петыркарын баррикадаяс вылын тышкасисны.
А Мӧскуаын сійӧ императорскӧй величестволӧн, сар дядьлӧн Сергей Александровичлӧн, кольӧмаӧсь сюръяс да кокъяс.
Бомбаӧн сійӧс тракнитӧмаӧсь.
Кыдз ставыс тыдалӧ, шатласьны мӧдіс самодержавие...
Та вылӧ сылы вочавидзисны:
— Мед шатласьӧ.
Не бӧрдны жӧ миянлы?
Ми бӧрдыштам, кор оз дядьыслӧн, а племянникыслӧн лэбзяс коронаыс аслас юрнас.
— Но колӧ жӧ миянлы мыйкӧ вӧчны? — эз лэдзчысь Голубев.
— Воас и миян кад.
Осип Федоров чатӧртіс уска да ёсь синма чужӧмсӧ и трюмса кӧзяин правоясӧн пӧльзуйтчӧмӧн шуис:
— Та йылысь, ёртъяс, ми сёрнитыштам мӧдысь.
А ӧні ни ӧти кыв татшӧм делӧяс йылысь.
Мӧд ногӧн ставнытӧ шыблала аслам владениеысь.
Ми чукӧртчим татчӧ, медым не кувны проклятӧй шогысь.
Кочегар Бакланов, кодлӧн пидзӧс кодь ыджыд щӧкаыс воляліс госысь, ошкыштіс сійӧс:
— Кӧть и абу адмирал, а шуис тӧлкӧн, — и сэк жӧ шыасис аслас друг дорӧ юалӧмӧн:
— Висьтав, Дрозд, мый тэ мӧдан вӧчны, кось мунігӧн кӧ веськалан борт саяс?
— Тэнсьыд та йылысь ог кут юасьны, — ӧбӧдитчис минер Вася-Дрозд.
— А век жӧ кывзы менсьым дружескӧй сӧвет: саридзӧ кӧ веськалан, то ӧдйӧджык кутчысь ва бердас — он вӧй.
Ме кайи вевдор палуба вылӧ.
Енэж весасьӧма кымӧръясысь да югдӧма лунвыв полушариеса дзирыд кодзувъясӧн.
Стихийнӧ треситӧм бӧрын, кажитчис, природаыс дзоньнас ланьтӧма узян лӧньын.
Палуба кузя шатласигтыр шӧйтісны код матросъяс.
Кытысь машиннӧй командаын лоис ром?
Та йылысь ме тӧдмалі вежон кык мысти Осип Федоровсянь.
Вӧлӧмкӧ ставыс зэв прӧстӧ.
Сы водзвылын ме примиті пароход вылысь ӧттшӧтш мукӧд припасъяскӧд и кымынкӧ нелямын ведраа бӧчка ром.
Сійӧс векджык кисьталӧны вевдорса палуба вывсянь, стӧчджыка — ютсянь, кӧрт трубкаӧ та могысь воронка лӧсьӧдӧмӧн.
Татшӧм трубкаыс лэччӧ увдорӧ, мунӧ некымын судта пыр провизия видзанінӧдз, сідз шуана ахтерлюкӧдз, да веськалӧ вина вылӧ наросьнӧ лӧсьӧдӧм цистернаясӧ.
Сідз жӧ и ме вӧчи.
Та дырйи, часӧвӧйясысь кындзи, увдорас сулаліс старшӧй баталер Пятовский, а вевдорас — ме.
Но ми эг босьтӧ тӧдвылӧ ӧтитор, мый трюмса машинистъяс, либӧ кыдз найӧс мӧдног шуӧны, трюмса крысаяс, тӧдӧны став омӧля тӧдса местаяссӧ, тӧдӧны и сійӧс, кыті мунӧ татшӧм трубкаыс.
Налы нинӧм эз сулав сверлитны сійӧс чукыльтчанінын розьтор да сюйны сэтчӧ вӧсни резиновӧй шланг.
Татшӧм ногӧн найӧ вийӧдӧмаӧсь ромсӧ кык анкер, ылӧсас ваӧн сорлавтӧм дас ведра юантор, крепыдлуннас кӧкъямысдас градусаӧс.
— Ті верминныд эськӧн менӧ подведитны, — видышті ме Федоровӧс.
— Сійӧ кыдз жӧ сідз подведитны?
Абу тэ старшӧй баталер.
А ӧд сэсся — война вылӧ мунам.
Ӧтсяма ӧд добраыдлы вошны.
Кают-компаниеын ёнджыка гуляйтӧны, а ми кутам сӧмын видзӧдны на вылӧ?
А олӧмыс миян кутшӧм.
Йӧймыны позьӧ сыысь.
Ме макниті став вылас киӧн.
Сійӧ казьтылана войнас ӧткымын кодъюраяс, вевдорса палуба вылӧ веськалӧм бӧрын, кутісны асьнысӧ лӧня, мукӧдъяс боргисны мыйсюрӧ.
Трюмса машинистъяс пӧвстысь ӧти, кодӧс босьтӧма служба вылӧ запасысь, олӧма мышкыртчӧм морт, паныдасис вахтённӧй офицеркӧд.
Мичман Воробейчик юаліс:
— Гулькнитін?
— Некыдз эг, ваше благородие.
Вӧлі ме вадорын и йӧв кындзи, нинӧм эг ю.
А йӧлыс вӧлӧмакӧ дурмӧм мӧслӧн.
Вот ӧні и менӧ гудрӧдлӧ вӧвлытӧма.
Шатлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ и пом.
— Кӧсйи ме тэнӧ арестуйтны ӧти сутки кежлӧ, но сы вӧсна, мый тэ пӧръясьлан, накажитӧмсӧ тэныд кыкпӧвсала.
Трюмса машинист быттьӧ збыльвылӧ кевмысис:
— Жалитыштӧй, ваше благородие!
Ме весиг вӧтӧн аддзылі: ачыс Саваоф босьтіс тіянӧс аслас ен киясас, пуксьӧдіс аслас пидзӧсъяс вылас, вевттис эзысь тошнас да лелькуйтӧ, кыдзи дзоляӧс.
«Ёна жӧ тэ, шуӧ, милӧстивӧй начальник!
Ни ӧти матросӧс эн ӧбӧдит.
И та вӧсна тэ лоан менам райын сэтчӧдз...»
Мичман пузис:
— Ланьт!
Машинист сідз жӧ лэптіс гӧлӧссӧ:
— А мыйла, ваше благородие, ланьтны?
Ме, позьӧ шуны, аслам служба чӧж панялі дзонь барка тыр казеннӧй шыд.
И оз позь, сідзкӧ, сёрнитны?
А ті унаӧ сёйинныд?
— Ме тэкӧд аски помӧ воӧдча! — горӧдіс мичман Воробейчик да кайис передньӧй мостик вылӧ.
Сы бӧрся кыліс код гӧлӧс:
— Дас кык пара ӧчки лӧсьӧдӧма и ышнясьӧ!
Эх, корабельнӧй кокетка!
Асывнас машинистӧс карцер пыдди вӧлі сувтӧдӧма бак вылӧ винтовка улӧ.
Матрос-скӧтник висьталіс 2-д ранга капитан Сидоровлы, мый корабль вылысь воши офицерскӧй порсь.
Пыр жӧ вӧлі корӧма вевдорса палуба вылӧ кыкнан младшӧй боцмансӧ — Павликовӧс да Воеводинӧс.
Найӧ сулалісны старшӧй офицер водзын дзик веськыда да яндысьтӧг сёйисны сійӧс синнаныс, а офицер юасис:
— Кыдз ті думайтанныд, кытчӧ сійӧ вермис вошны?
— Ог вермы тӧдны, ваше высокоблагородие, — вочавидзис Павликов, войын юӧм ромысь омӧля вежӧртӧмӧн.
— Но, а тэ мый, Воеводин, шуан?
Воеводин омӧльджыка висис пӧкмӧлляысь, пырысь-пыр жӧ мыйкӧ смекнитіс да вочавидзис сэтшӧм серьёзнӧй гӧлӧсӧн, кутшӧм оз вермы кыпӧдны некутшӧм сомнениеяс:
— Эз мӧд ног, кыдз борт сайӧ чеччыштіс, ваше высокоблагородие.
— Ӧнӧдз сійӧ эз чеччавлы, а ӧні чеччыштіс?
И мый сылы борт саяс вӧчны?
Воеводин и та вылӧ вочавидзис:
— Тыдалӧ, унйывсьыс, ваше высокоблагородие.
Мукӧддырйи овлывлӧ, мый и матрос тадзи усьлывлӧ саридзӧ.
Ті асьныд тӧданныд, кыдз тайӧ овлывлӧ.
А вермас лоны, думыштіс пышйыны корабль вылысь, кытчӧдз сійӧс эз на сёйны.
Порсь сійӧ медся мудер пемӧс.
Старшӧй офицер весиг видзӧдліс борт сайӧ да мерайтіс синъяснас корабльсянь вадорӧдз ылнасӧ.
— Тайӧ правильнӧ, ваше высокоблагородие, — кватитчӧм бӧрын, эскӧдіс и Павликов. — Менам найӧ сёясӧн вӧліны рӧдинаын, порсьясыд.
Но кутшӧм сійӧ пакӧститчысь тварь, прӧстӧ беда!
Кӧть кутшӧм ён потшӧс аслас нырнас бертлӧдлас.
Любӧй ю сылы нинӧм — варччас.
Кор старшӧй офицер мирӧн лэдзис ассьыс боцманъяссӧ, Воеводин, мекӧд шканцы вылӧ вешйӧм бӧрын, норасис меным:
— Но, висьтала ме тэныд, и бражка жӧ миян трюмса крысаясыд.
Мӧдӧдісны миян каютаӧ пунт куим жаритӧм порсь яй да бутылка ром.
Вайысьыс висьталіс, мый ставсӧ вадорысь судзӧдісны.
А ми, йӧйяс, веритчим сылы.
Вӧлӧмкӧ, сэні со кутшӧм делӧ.
Да ӧд порсьыс кутшӧм!
Сыын вӧлі квайт пуд чиг яйысь не этшаджык.
Менӧ ӧтитор шензьӧдӧ, кыдзи найӧ лэдзӧмаӧсь сійӧс кочегаркаӧ да кыдзи начкӧмаӧсь?
Ӧд сійӧ должен эськӧ равзыны эскадра пасьта дзоньнас, а налӧн эз пикнит.
Чишкалӧмаӧсь сійӧс, тыдалӧ, паяйтчан лампаӧн.
Сӧстӧм удж, нинӧм шуны.
Боцман ышловзис да шогпырысь содтіс:
— Сьӧкыд ӧні и ми воклы служитны.
Ньылыд кӧ мунны командалы, сійӧ и видзӧд, ачыд судӧ сюран.
А заводитлы кыпӧдны дисциплинатӧ — матросъяс тэнӧ виасны.
Мыйӧнкӧ ӧмӧй ӧні найӧс повзьӧдан, кор и сытӧг ставныс тӧдӧны: смертникъяс найӧ, гибель вылӧ мунӧны.
Тайӧ жӧ луннас ме тӧдмалі, мый порсьсӧ найӧ сёйӧмаӧсь ӧти войӧн, а асывнас врач дорӧ приём вылӧ сувтӧма кузь ӧчередь висьмӧм кынӧма йӧзлӧн.
Носси-Бэын миян сулалӧм кутіс помасьны.
Эскадра пасьта вӧлі сетӧма приказ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчыны походӧ.
Заводитчис пуны удж: лун и вой суднояс содтӧд босьтлісны из шом, ва, провизия да мукӧд припасъяс.
Помасьлісны вадоркӧд медбӧръя расчётъяс.
Эскадра вылын вӧлі дас кык сюрс морт.
Тані дыр олӧм вӧсна найӧ эз вермыны не кольны ассьыныс влияниесӧ туземечьяс вылӧ: развратитісны налысь нывбабаяссӧ, велӧдісны олысьяссӧ, челядьӧдзыс выйӧн, ёрччыны рочӧн матькӧмӧн.
Миян дорӧ броненосеч вылӧ быдлун волывлісны сакалавъяс, кодъяс тӧргуйтлісны фруктъясӧн, майтӧгӧн, открыткаясӧн да мукӧд пӧлӧс посниторъясӧн.
На пӧвстысь ӧти вермис ассьыс конкурентъяссӧ сійӧн, мый петкӧдліс вывті тӧдчана способностьяс рочӧн ёрччӧм кузя, и сылысь окота пырысьджык ньӧбавлісны тӧваръяссӧ, мукӧдлысь серти.
Матросъяс сійӧс нимтылісны ас ногыс — Гришкаӧн.
Пӧшти пасьтӧм, сӧмын лядьвейяс гӧгӧрыс кӧртӧда, вывті бура развитчӧм тушаа, статя да мускулистӧй, сійӧ скодитліс гладиатор вылӧ, кодӧс вӧчӧма художникӧн пемыд-коричневӧй мраморысь.
Аслас пирога вылын миян корабль дінӧ локтігӧн, сійӧ нӧшта ылысянь на заводитліс горзыны чегъясяна роч кыв вылын лёк понъясян кывъяс.
Сылӧн гора гӧлӧсыс кыліс став эскадра пасьта.
Матросъяс сералісны:
— Ребята, Гришка миян кывтӧ!
— Вот пызйӧ!
— Боцманӧ эськӧ сійӧс пуктыны.
Борт вылӧ сылӧн локтӧмыс вӧлі медся ыджыд гажӧн командаын.
Носси-Бэ бухтаӧ март 2-д лунӧ воис пароход «Регина», коді вайис эскадралы сукар, вый, чай, сола яй, машиннӧй да шкиперскӧй принадлежностьяс.
Ставсӧ тайӧс вӧлі мӧдӧдӧма миян вердысьӧн, флотса поставщик Гинсбургӧн.
Сытӧг эськӧ ми кулім тшыгла.
Сы вӧсна, мый аски миянлы колӧ лэптыны якӧръяс, вӧлі прикажитӧма ректыны пароходсьыс грузсӧ кызь нёль часӧн.
А тадз нёль лун войдӧр, миян дорӧ воис из шом тыра транспорт «Иртыш».
Ми ассьыным броненосечӧс ставнас тыртім из шомӧн да мукӧд припасъясӧн.
Инженер Васильев офицеръяскӧд сёрнитігӧн скӧраліс:
— Ме ог гӧгӧрво адмираллысь распоряжениеяссӧ.
Мый сійӧ вӧчис корабльясыскӧд?
Ті толькӧ думыштлӧй: «Кутшлӧн» водоизмещениеыс воис дас сизим сюрс тоннаӧдз.
Сылӧн остойчивость сэтшӧма чиніс, мый вуджис нин став позяна пределъяссӧ.
Ва вывса запасыс коли вывті ичӧт.
Татшӧм условиеяс дырйи ми ог вермӧ воӧдчыны и дас нёль узелӧдз мунӧмын.
Не сӧмын бушков дырйи, но весиг крута бергӧдчигӧн лоӧ риск путкыльтчыны кильнас вывланьӧ.
Офицеръяс та вылӧ сӧмын кинаныс макайтлісны:
— Ӧткодь нин, мед толькӧ регыдджык кутшӧмкӧ да пом.
Март 3-д лунӧ, первой час гӧгӧрын, корабльяс заводитісны лэптавны якӧръяссӧ, медым сэсся некор нин татчӧ не волыны.
Кутшӧм чувствоӧн ми эновтімӧ Мадагаскар, код вадоръяс дорын коллялім кык тӧлысь да джын?
Порт-Артур уси.
Враглы некутшӧм вред вӧчтӧг пӧгибнитіс 1-й эскадра.
2-д эскадра, кыдзи эрдӧдіс Кладо, пӧшти кыкпӧв вӧлі слабджык японскӧй флотысь.
Ӧні лои тӧдса, мый лыйсьыны ми огӧ кужӧй.
Петыркарын сарскӧй власьт лыйлӧ рабочӧйясӧс.
Тайӧ став дорас содтӧд, бӧръя лунъясӧ ми кутім пӧлучайтны Рейтер телеграфнӧй агентство пыр радуйттӧм юӧръяс сухопутнӧй фронтсянь.
Талун суйӧрсайса газетъясын вӧлі печатайтӧмаӧсь реляцияяс Мукден дорса бойяс йылысь.
Сэні, ылі Манчжурияын, вӧлі генеральнӧй кось, — коді кыссис некымын лун чӧж.
Миян абу вермӧмаӧсь кутчысьны и некутшӧм порядоктӧг бӧрыньтчӧмаӧсь войвывлань, эновтӧмаӧсь Мукден.
Йӧзӧдӧма миян воштӧмъяслысь шемӧстана лыдпасъяс: комын сюрс виӧм морт, ӧкмысдас сюрс ранитчӧмъяс, нелямын сюрс пленӧ сетчӧмъяс.
Та кындзи, мупомсаяслы сюрӧма вывті уна военнӧй снаряжение: уна сё ӧрудие, уна сё сюрс винтовка, уна дас миллион пачка патрон да озыр добыча: вӧвъяс, фураж, телегаяс, нянь, паровозъяс, вагонъяс, кӧмкот-паськӧм, ломтас.
Войскаясӧн командуйтысь генерал Куропаткинӧс отзовитӧма, а сы местаӧ индӧма генерал Линевичӧс.
Вермас лоны, вайӧдӧм лыдпасъясыс эз вӧвны стӧчӧсь, но оз позь вӧлі некутшӧма сомневайтчыны, мый миянлысь сухопутнӧй войскаясӧс жугӧдӧма.
Тыдалӧ, поражениеыс вӧлӧма сэтшӧм ён, мый ӧдвакӧ найӧ веськӧдчасны.
Налӧн коли дзик ӧти лача — сійӧ миян эскадра.
Но тӧдӧны-ӧ найӧ, сухопутнӧй войскаясыс, мый роч флот весьтын ӧшалӧ бюрократическӧй да самодержавнӧй стройлӧн сійӧ жӧ проклятиеыс, коді пӧгубитіс миян армияӧс?
Сьӧлӧм йизьыліс мӧвпыштігӧн, мый найӧ пӧръяссьӧны весьшӧрӧ эскӧмӧн миян морскӧй вынӧ, миян отсӧгӧ.
Миянӧс кӧ оз бӧр бергӧдны Рочмуӧ, ми мунам водзлань, но сӧмын сы могысь, медым аслыным гибельӧн помавны страшнӧй эпопеясӧ, коді паськаліс Ылі Асыввылын. *
* Ставыс тайӧ уськӧдліс боевӧй духсӧ медся лывемӧдзыс йиджсьӧм патриотъяслысь.
Эскадра вылын тайӧ усяна настроениеяс йылысь интереснӧя висьталӧ 1905 воын март 1-й лунӧ аслас гӧтыр ним вылӧ ыстӧм письмӧын лейтенант барон Косинский (адмирал Фелькерзам штабысь броненосеч «Ослябя» вывса старшӧй флаг-офицер): «Талун друг сигнал:
«Лоны дасьӧн лэптыны якӧр приказ сетӧм бӧрын 24 час мысти»...
Бара ворсӧмъяс либӧ поход?
И кытчӧ?
Миян тӧлктӧм плаваниеӧ эскытӧмыс быдӧнлӧн содӧ.
Ставсьыс дырджык крепитчис Фелькерзам, но и сійӧ заводитіс сомневайтчыны.
«Авантюра!»
Но видзӧдлам, мый лоас водзӧ и мыйӧн тайӧ эпопеяыс помасяс...»
Кык час чӧж миян эскадра, кӧні вӧлі нелямын вит корабль, стрӧитчис походнӧй порядокӧ.
Жара югдӧдіс шонді.
Миянӧс недыр кад чӧж колльӧдісны кык еджыд французскӧй миноносечьяс; мачтаяс йылас кутісны флагъяс, кытчӧ вӧлі гижӧма сиӧм: «Бур туй».
«Суворов» вылын Франция честь кузя духовӧй оркестр ворсіс «Марсельеза».
Петісны асланыс пирогаяс вылын туземечьяс медбӧръяысь любуйтчыштны эскадраӧн.
«Кутш» борт дорын дыр бергаліс тӧдса сакалав Гришка.
Эскадраӧс колльӧдӧм честь кузя сійӧ решитіс петкӧдлыны асьсӧ торъя вӧччан паськӧмӧн: паськыд лядьвейяс гӧгӧрыс векньыдик гӧрд матерье, сьӧд сьыліас зэлыда кӧрталӧм еджыд воротник югыд-виж галстукӧн, кудриа юр вылас миян командаысь судзӧдӧм флотскӧй картуз, судно ним зарни гижӧдӧн.
Тушалӧн мукӧд юкӧныс вӧлі куш.
Кытчӧдз ми эгӧ содтӧй мунан ӧдсӧ, сійӧ вӧтчис миян бӧрся аслас пирога вылын, шенасис кияснас да, роч кывъяссӧ лёк нога шуалӧмӧн, мӧдӧдаліс миянлы матькана чолӧмъяс.
Ме видзӧдлі команда да офицеръяс мудзӧм чужӧмъяс вылӧ.
Кутшӧма ми пӧрысьмим поход чӧжӧн!
Кулӧм водзвывса тревога тӧдчис быд гоз синмын.
Водзын пӧдтана жар енэж улын куйліс океан, ыджыд да дзирдалысь, — братскӧй шойналань миян роскошнӧй туй.
abu
ЭСКАДРА МУНӦ ВОДЗӦ
I
abu
Кызь сутки ми вуджим Индийскӧй океан вомӧн, кызь сутки чӧж ми эг аддзылӧй вадоръяс, помтӧм ва да енэж пӧвстын.
Тайӧ кад чӧжыс, миян шуд вылӧ, ми эг тӧдлӧй ни ӧти прамӧй бушков.
Вӧліны сӧмын тӧвлӧн ӧткымын шыбласьӧмъяс, кыдзи вильыш челядьлӧн уськӧдчылӧмъяс, но тайӧ эз вайлы миянлы торъя клопотаяс.
Ӧткымын лунъясыс вӧліны букышӧсь да буситісны зэрӧн, быттьӧ бӧрдісны миян судьба кузя, а сэсся выльысь ломзьылісны тропикъясса синъёрана дзирдалӧмӧн.
Эз ӧткодьӧсь вӧвны и войяс — то кымӧраӧсь, сук да тоныд пемыдӧн тырӧмаӧсь, кутшӧм овлӧ судно пытшса югдӧдтӧм юкӧнъясын, то сэзьӧсь да лӧзаланаӧсь, тӧлысь да кодзувъяс пӧртмасьӧмӧн туналӧны.
Сы бӧрын, кыдз ми колим Мадагаскар да босьтім курс Зондскӧй архипелаглань, быдӧнлы лои гӧгӧрвоана, мый эскадра мунӧ Ылі Асыввылӧ.
Чувствояс торъялісны кык пельӧ: ӧтарсяньыс — сьӧлӧмӧн усьӧм — миянӧс эз бергӧдны Рочмуӧ, мӧдарсяньыс — ми ставным дӧзмим да ӧдйӧджык колӧ вӧлі ӧти либӧ мӧд пом.
abu
abu
abu
abu
Первой луннас жӧ миян мунігӧн «Киев» нима пароход вывсянь шыбытчис саридзӧ матрос.
Вӧлі примитӧма мераяс, медым спаситны сійӧс, но адмирал, делӧсӧ тӧдмалӧм бӧрын, лэптіс сигнал не корсьны.
Матрос вӧйи.
Мӧд луннас татшӧм жӧ случай лои «Жемчуг» крейсер вылын — сідз жӧ шыбытчис борт сайӧ матрос.
Сійӧ дыр плавайтіс, кытчӧдз сійӧс эз босьт госпитальнӧй «Кутш».
Мый лои тайӧ йӧзыскӧд?
Нормальнӧйӧсь найӧ вӧліны али эз?
Воана смерть водзын полӧмыс ӧмӧй тойыштіс найӧс помавны олӧмсӧ асьнысӧ виӧмӧн?
Ни ӧти сутки эз кольлы сытӧг, медым сійӧ либӧ мӧд корабль вылын мыйкӧ эз мучитчы: машинаын, кочегаркаын, рульын жугласьӧмъяс.
Судно петавліс стройысь, сувтлывліс либӧ муніс ичӧт ӧдӧн ӧти машина уджалӧм улын да кутліс эскадрасӧ дзоньнас.
Миноносечьяс кыссисны транспортъяс бӧрын буксиръяс йылын: буксирнӧй перлиньяс тшӧкыда потласьлывлісны.
Тайӧ сідз жӧ падмӧдліс миянлысь водзӧ мунӧмсӧ.
Эскадра шӧркодя суткинас мунліс сё нелямын морскӧй миля гӧгӧр.
Унаӧс интересуйтліс юалӧм: мыйла ми Носси-Бэын эг виччысьӧй контр-адмирал Небогатовлысь эскадрасӧ?
Таын вӧлі миянлы кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм гусятор.
Ме кымынысь кывзылі офицеръяслысь сёрнияссӧ, но и найӧ нинӧм эз тӧдны и сӧмын висьтавлісны ассьыныс чайтӧмъяссӧ.
— Командующӧй, кыдз ме кывлі, лыддьӧ коймӧд эскадраӧс сӧмын аслыс сьӧктӧдысьӧн, — висьталісны ӧтияс. — Сы вӧсна шуис не паныдасьлыны сыкӧд.
— Тайӧ оз вермы лоны, — возражайтлісны мукӧдъяс. — Тыдалӧ, Небогатовлы индӧма <ns>кӧн-нибудь</ns> рандеву.
Эм позянлун, мый ми ӧтлаасям сыкӧд восьса саридзын.
— Сідзкӧ, кутшӧм мӧвпъясӧн руководствуйтчис адмирал ассьыс вынъяссӧ торйӧдлігӧн?
Ӧд ми лунысь-лун виччысям противниклысь уськӧдчӧмсӧ.
Ӧпасностьыс век ӧтарӧ содӧ, кымын ми матысмам Мупомлань.
Кӧть и некод эз эскыв 3-д эскадрасянь ыджыд отсӧгӧ, но, тыдалӧ, быдӧнлы вӧлі окота, медым сійӧ вӧлі миянкӧд.
Ӧнія кадӧдз ми грузитчылім из шомӧн разнӧй бухтаясын, кутшӧмъясӧ пыравлім.
Ӧні жӧ быд куим-вит сутки бӧрын тайӧ делӧнас занимайтчылім океанса простор вылын.
Асывсяньыс, флагман сигнал серти, эскадра сувтліс лунся кад кежлӧ, машинаяссӧ сувтӧдӧмӧн, но якӧръяс лэдзтӧг.
Боевӧй корабльяс лэдзлісны баркасъяс да парӧвӧй катеръяс, а транспортъяс — воздушнӧй ящикъяса наросьнӧ сы вылӧ вӧчӧм кӧрт ботъяс.
Быд линейнӧй судно вывсянь мӧдӧдлісны из шом кыскалысь транспорт вылӧ матросъяслысь партия не этшаджык сё мортысь офицеръясӧн коллялӧмӧн.
На вылӧ вӧлі пуктӧма мог — уджавны трюмъясын, из шомӧн тыртавны мешӧкъяс.
Индыссьылісны нӧшта баркасъяс да ботъяс вылӧ командаяс, найӧ вӧліны мешӧкаӧсь, стропаӧсь да зыръяӧсь.
Эскадралӧн строй торксьыліс: транспортъяс да боевӧй корабльяс кутчысьлісны верманлун сертиыс.
Вспомогательнӧй крейсеръяс — «Днепр», «Рион» да «Кубань», асланыс гырысь трюмъясас тырмымӧн из шом имеитӧмӧн, эз нуждайтчыны содтӧд грузитчӧмъясын.
Тайӧ судноясыслы вӧлі прикажитӧма нуны дозорнӧй служба эскадраӧс ӧлӧдӧм могысь, немвиччысьтӧг кӧ тыдовтчас прӧтивник.
Найӧ разӧдчавлісны енэжтас кытш визь кузя, но кутчысисны сигналъяс тыдалан пределъясын не ылынджык.
Кыдзи и воддза грузитчигъясӧн, уджалісны ставыс, тшӧтш и офицеръяс.
Грузитчан ногыс вӧлі медся примитивнӧй: ӧтияс транспортъяс трюмъясын тыртлісны мешӧкъяссӧ из шомӧн, мӧдъяс новлісны тайӧ мешӧкъяссӧ ботъяс да баркасъяс вылын асланыс корабльяс дорӧ, коймӧдъяс сулалісны лебедка вылын, мукӧдъяс кисьталісны из шомсӧ горловинаясӧд шом видзан гуясӧ.
Быд час мысти сигналӧн юӧртлісны адмираллы грузитчӧм результатъяс йылысь.
Оз позь вӧлі кольччыны мукӧдъясысь.
Сы вӧсна старшӧй офицер Сидоров ачыс мукӧдлы пример петкӧдлыны кӧсйӧмӧн, сувтліс оттяжка вылӧ да отсасьліс уджын.
Изшом бусыс пуксьыліс сійӧ чужӧм вылӧ да зарни погонъяса китель вылӧ.
Грӧзитана дзор усъясыс, ёсь тошкыс да сук синкымъясыс лоліны сьӧдӧсь.
Кадысь-кадӧ сійӧ горӧдлывліс:
— Ӧдйӧджык, ребята, медым миянлы не кольччыны бӧжӧ.
И уджалан киссьӧм гачьясӧ да нательнӧй сеткаясӧ пасьтасьӧм матросъяс ӧддзылісны.
Кокъясас вӧлі кӧмалӧма сапӧгъяс пыдди ас вӧчӧм нинкӧмъяс либӧ прӧстӧ кӧрталӧма трапьеясӧн да шкердъясӧн.
Шоч мортлӧн коли ӧтиысь унджык картуз — сійӧс колӧ вӧлі видзны.
Сы вӧсна быдӧн вевттьыліс юрсӧ важ парусинаысь вурӧм тешкодь колпакӧн либӧ трапьеысь гартӧм чалмаӧн.
Ставныс вӧлі ёнджыка мунӧны баржаяс вылын уджалысь крючникъяс вылӧ, а оз военнӧй морякъяс вылӧ.
Йӧзлӧн горзӧмъяс да лебедкаяслӧн дзуртӧм шыяс кылісны корабльяссянь, кодъяс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь буса сьӧд руӧн.
Порядоктӧм суднояс чукӧр пӧвстын парӧвӧй катеръяс, гыяс вылын качайтчигтырйи да свистокъяс сеталӧмӧн, кыскисны буксирӧн разнӧй местаясӧ баркасъяс да ботъяс, то тыртӧмъясӧс, то груз тыраясӧс.
Тадз векджык кыссьыліс вит час рытӧдз, шойччытӧг, сӧмын ӧбед кежлӧ кост вӧчлӧмӧн.
Грузитчӧм помасьліс «Суворов» вывса сигнал серти.
Став баркасыс, парӧвӧй катеръяс да ботъяс лэптыссьылісны места вылас.
Эскадра бара стрӧитчыліс походнӧй порядокӧ да мунліс водзӧ.
Став мирыс шензис, кыдз тайӧ ыджыдсьыс-ыджыд эскадраыс лысьтіс петны сэтшӧм ылӧ, туй вылас ни ӧти из шом станция имеиттӧг.
А делӧ вылас артмыліс ёна прӧстӧйджыка, кыдзи думайтлісны унаӧн.
Командующӧй да сылӧн штабыс сэні нинӧм эз думыштны выльторсӧ да тӧлкаджыксӧ — бедаысь петны отсавліс йӧзлӧн мускульнӧй выныс.
Уна клопотаяс вӧчлісны миянлы мешӧкъяс.
Колӧ шуны, сӧмын ӧти броненосеч «Кутш» вылӧ найӧс вӧлі лэдзӧма куим сюрс штука, но найӧ нинӧмӧн эз торъявлыны прӧстӧй пызь мешӧкъясысь.
Найӧс из шомӧн тыртны вӧлі сьӧкыд: кыклы ковмыліс кутны мешӧксӧ асланыс пельпомъясыскӧд ӧтвылнаын, а коймӧдыс тыртліс.
Удж муніс вывті ньӧжйӧ.
Та дорӧ содтӧд, тайӧ мешӧкъясыс дугдывтӧг нёйдлісны да потласьлісны сизим пудъя сьӧктаысла да ёсь пельӧсӧсь из шом вӧснаыс.
Уна кад воштылім найӧс дзоньталӧм вылӧ.
И эз вӧв дивӧ, кыдзи ставныс кутісны радлыны, кор судзӧдісны «Корея» транспорт вылысь Германияын вӧчӧм сизимдас мешӧк, кодъясӧс наросьнӧ лӧсьӧдӧма из шом грузитӧм вылӧ.
Мешӧкъяссӧ вӧлі вурӧма кык пӧвса парусинаысь да доръясӧдыс вурлӧма тросъясӧн.
Чорыд кубическӧй формаа мешӧкъяс сулалісны трюмын, быттьӧ кӧрзинаяс.
Быд татшӧм мешӧкӧ, кытчӧ тӧрліс дас сизим пудйӧдз, вермисны ӧтпырйӧ сӧвтны куим морт.
Тайӧ из шом грузитӧмъясыс медся ёна каттьылісны эскадралысь вынъяссӧ.
Галерникъяслы, дерт, овсьыліс миян дорысь кокньыдджыка.
Ми лолалім из шом бусӧн, тыртлім сійӧн тыясӧс, ми кылім пинь улын сылысь нязӧдчӧм да ньылавлім сёянкӧд, сійӧ пырліс миян яйӧ.
Ми узьлім из шом чукӧръяс вылын, сылы олан помещениеяс сетӧмӧн.
Изшомысь ми создайтім аслыным идол да вайлім сылы жертваӧ ставсӧ — миянлысь вынъяснымӧс, дзоньвидзалуннымӧс, спокойствиенымӧс, удобствонымӧс.
Мӧвпавлім сӧмын сы йылысь, сетлім сылы изобретательностьнымӧс, кӧть и нинӧм тӧлкаджыксӧ эг кужӧ мӧвпыштны.
Сійӧ, кыдзи сьӧд вевттьӧд, тупкис миянлысь ёна коланджык делӧяссӧ, быттьӧ миян водзын сулаліс мог не воюйтны, а сӧмын матысмӧдны эскадраӧс японскӧй вадоръяслань.
Ми тыртім из шомӧн став батарейнӧй палубанымӧс сэтшӧма, мый 75-миллиметровӧй пушкаяс, лоас кӧ миннӧй атака, эз вермыны эськӧ лоны лэдзӧмаӧсь действиеӧ.
А Рожественский быттьӧ йӧймис татшӧм грузитчӧмъяссьыс.
Висьталӧны, сійӧ унйывсьыс мукӧддырйи горӧдлывліс:
— Изшом, из шом!
Ме приказывайта ещӧ грузитны!
Грузитны мыйта тӧрас!
Миян палуба вылын ловъя ӧшъяс чинісны лыднас.
Свежӧй яйкӧд сорӧн ми кутім сёйны сола яй.
Но сійӧс абу кужӧмаӧсь солавнысӧ и жарысла пӧшти ставыс тшыкӧма.
Ахтерлюкысь лэптӧм быд бӧчка быгыльтлім бак вылӧ и сэні нин восьтылісны сійӧс видзчысьӧмӧн.
Векджык кок либӧ артельщик чер ӧбукӧн вӧлі кучкас бӧчка пыдӧсас да пыр жӧ котӧртас сы дорысь бокӧ, сы вӧсна мый лоӧм костъясӧдыс быгзиг да шыпитігтыр фонтанӧн заводитліс петны шоммӧм да шузьӧм росол.
Став палуба пасьта паськавліс сэтшӧм вукӧдана лёк дук, мый ставӧн тупкывлісны ныръяссӧ.
Сӧмын некымын минут кольӧм бӧрын позьӧ вӧлі бӧр локны бӧчка дорас медым дзикӧдз восьтыны пыдӧссӧ.
Кӧть кутшӧма эн кӧтӧд ваын татшӧм сола яйтӧ, сійӧ омӧля торъявліс сісьмӧм мерлинаысь. *
* Тайӧ фактсӧ пасйӧма «Аврора» крейсер вывса командир 1-й ранга капитан Егорьев дневникын: «Лёк дука сола яйсӧ 2-д эскадралы вӧлі заготовитӧма Морскӧй госпитальӧн Кронштадтын.
12 бӧчка борт сайӧ, 13-ӧдыс мыетшкӧ туяна».
(1915 вося 8‒9 №№ «Морскӧй сборник»).
Татшӧм сьӧкыд условиеясын олігӧн миянлы важӧн нин колӧ вӧлі эськӧ кувны.
А ми не сӧмын водзӧ кутім овны, но торъя кадъясӧ и серавлім.
Прӧст кадӧ кывлісны гудӧк либӧ гитара шыяс.
Сьылісны сьыланкывъяс хорӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн.
Вӧліны матросъяс, кодъяс, мудзӧм вылӧ видзӧдтӧг, йӧктісны трепак.
Бак вылын висьтавлісны унапӧлӧс тешкодь случайяс йылысь.
Тайӧ кокньӧдліс миянлысь олӧмнымӧс, спасайтліс миянӧс йӧймӧмысь.
Мукӧддырйи гажӧдліс миянӧс аслас чудитӧмъяснас Роженственский.
Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ шызьӧдіс корабльясӧс сигнал пыр выльторйӧн, мый матын эм японскӧй эскадра.
Кӧсйытӧг кыптыліс юалӧм: кытысь сійӧ тӧдмаліс та йылысь?
Ни ӧти суйӧрсайса судно эз сувтлы «Суворов» дорӧ, а вадорӧдзыс вӧлі кык сюрс морскӧй миля гӧгӧр.
Дерт миян войяснас принимайтсьылісны охрана кузя став мераясыс да дежуритісны зарадитӧм ӧрудиеяс дорын.
Разведка нуӧдысь крейсеръяс адмиралӧн татшӧм ӧлӧдӧм бӧрын дугдывтӧг кутісны юӧртавны, мый найӧ аддзӧны бияс то водзысь, то бокъясысь.
Прӧверитӧм бӧрын тыдовтчыліс, мый некутшӧм бияс эз вӧвны.
Сідз сигналӧн «Изумруд» юӧртіс:
— Горизонтысь аддза корабль.
Адмирал мӧдпӧв юаліс:
— Мый ті аддзанныд?
«Изумруд» вочавидзис:
— Нинӧм.
Адмирал скӧрмис да сигналӧн висьталіс «Изумрудлы»:
— Йӧйталӧмъяс.
Шоч лун кольлі сытӧг, медым кутшӧмкӧ да судно вылын эз вӧв арестуйтӧма сійӧ либӧ мӧд ӧшыбка вӧсна вахтаса начальникӧс.
Плавайтысь госпиталь «Кутш» позывнӧй сигналъяс вылӧ омӧля видзӧдӧмысь пӧлучитіс куим холостӧй лыйӧм.
Ӧткымын корабльясӧс мыж вӧчӧмъясысь адмирал сувтӧдліс, кыдзи и войдӧр, «Суворов» веськыдвывса траверзӧ.
Ӧтчыд войнас шуйгавывса колоннаын мунысь броненосеч «Сисой Великий» немдумайттӧг кежис строй пытшкӧ да кутіс зырӧдны миян вылӧ.
Веськыдвывса колоннаыс, шальнӧй корабль зургӧмысь пышъялӧмӧн, торксис.
А «Сисой» вӧчис сё кӧкъямысдас градус вылӧ бергӧдчӧм да мӧдӧдчис мӧдарӧ курсӧн, ас йывсьыс флагманлы нинӧм юӧрттӧг.
Миянын мостик вылын шайпаймуніны:
— Мый сыкӧд лои?
— Тыдалӧ, Рочмуӧ мӧдӧдчис?
— Вот тайӧ номер!
Флагманскӧй корабль вывсянь юалісны сигналӧн:
— «Сисой», мунанныд-ӧ ті кытчӧкӧ?
Сійӧ вочавидзис:
— Руль жугаліс.
Адмирал прикажитіс «Сисой» вывса старшӧй офицерлы пыр жӧ явитчыны проводтӧм аппарат дорӧ, и заводитчис сёрни телеграф пыр:
— Коді вахта вылас?
— Лейтенант Z.
— Сетны вахтаса начальникӧс фельдшер надзор улӧ.
— Мостик вылын дугдывтӧг сулалӧ командир.
— Сета сылы выговор.
«Сисой» вылын вӧлі кык доктор, но вахтаса начальникӧс век жӧ вӧлі сетӧма фельдшер надзор улӧ.
Позьӧ аслыд думыштны, мый переживайтіс лейтенант, кор сылы йӧзӧдісны адмираллысь распоряжениесӧ.
Тайӧс колӧ гӧгӧрвоны сідз, мый — лейтенантлӧн психическӧй ненормальность признакъяс сэтшӧм тыдаланаӧсь, мый наын вермас разбирайтчыны медициналӧн весиг шӧркоддем представительыс.
Татшӧм сяма йӧйталӧмъясыс вӧліны пӧшти быд лун.
Сэзь лунъясӧ океан, горизонтса паськыд кытш визьӧн гӧгӧртӧмӧн, куйліс пемыдлӧз грӧмадинаӧн кельыд-кельыдлӧз енэж улын.
Офицеръяс да матросъяс видзӧдісны водзлань и бокъясӧ, синъёрана ылын тыдаланінъясӧ, и нинӧм эз аддзыны морт волытӧм пустыняысь кындзи.
Олӧмыс вӧлі сӧмын пыдын ваас, и сійӧ шоча тыдовтчыліс веркӧс вылас.
Корма бӧрся вӧтчисны мрамор кодь еджыд акулаяс, кодъяс ньылавлісны корабль вылысь быдпӧлӧс шыбласъяссӧ.
Кажитчыліс эськӧ, абу ӧмӧй ӧткодь, кутшӧм рушкуӧ веськалас тэнад шойыд кулӧм бӧрад?
Но, кор видзӧдан тайӧ горш чудовищеяс вылӧ, чувствуйтан мышкусьыд кынтана кӧдзыд.
Мукӧддырйи кашалот петкӧдліс ассьыс сьӧд да мыр кодь вывті тшӧтшыд нырвомсӧ.
Тревогаыс пырліс сознаниеӧ: абу-ӧ тайӧ подводнӧй лодка?
Но сэн жӧ кывліс пемӧслӧн шума да кузя нюжалана лолыштӧм, быттьӧ лачатӧм ӧтчаяниеысь, и йӧзлӧн сомнениеясыс разавлісны.
Кӧнкӧ корабльяссянь бокын кыптыліс китӧн лэдзӧм фонтан; океанса пемыдлӧз рӧм вылын сійӧ кажитчыліс еджыдӧн да вӧлі мунӧ тӧлӧн гартӧм лым бус вылӧ и ӧттшӧтш кывліс киргана да пыдысянь ымзӧм.
Тшӧкыдджыка сетлісны ас йывсьыныс тӧдны лэбалысь черияс.
Шӧркодь сельдиысь абу ыджыдджыкӧсь, найӧ стаяясӧн чеччавлісны ваысь да сьӧмнас дзирдалӧмӧн, лэбисны океан веркӧс весьтті асланыс кузь да чикышлӧн кодь ёсь бордъяс вылас.
Комын-нелямын сажень лэбзьӧм бӧрын, найӧ усьлісны да ваыс посньыдика резыштліс вывлань.
Вой кежлас ме векджык меститчылі вевдорса кормовӧй мостик вылӧ, запаснӧй рубка саяс вольсавлі парусиновӧй койка да пробкаысь вӧчӧм матрас.
Татчӧ жӧ воліс узьны аслас цыновкаӧн инженер Васильев, кодӧс вӧтлывліс каютаысь терпитны позьтӧм жарыс.
Мостик вылын, пӧдтан лунся жар бӧрын, войыс вайліс кокньыдика ыркалӧм часъяс.
Ми куйлім воча юр, восьса морӧснымӧс муссон тӧв пӧльышталӧмлы паныд лӧсьӧдӧмӧн.
Сӧмын сэзь енэжыс вӧлі миянлы одеялӧӧн, коді дзирдаліс созвездиеяс мича вышивкаӧн.
Корма сайын васӧ вундысь винтъяс шум шыӧ, тӧлӧн пӧльтан бортъяссянь кылысь гыяс сёлькӧдчӧм шыӧ лӧсьыд вӧлі думайтны да ловзьӧдны паметьын важ олӧмлысь яръюгыд серпасъяс.
Мукӧддырйи, нежнӧй пемыдас, ми дыр эг вермӧй унмовсьны да, джын гӧлӧсӧн сёрнитӧмӧн, висьтавлім ӧта-мӧд водзын медся гуся мӧвпъяс.
Менӧ важӧн нин туяліс кӧсйӧм тӧдмавны Васильевсянь, кутшӧм туйӧд сійӧ воӧдчис аслас видзӧдласъясӧ, кутшӧм средаысь сійӧ петіс да кутшӧм могъяс сійӧ пуктӧ аслыс олӧмас,
но быдысь, кор сыкӧд лолі сёрнитны, ме яндыси юавны сылысь та йылысь, кӧть миян дружба пыр ӧтарӧ содіс.
И сӧмын ӧні эскадраӧн медбӧръя туйсӧ вуджан обстановкаын, военнӧй действиеяс театр вылӧ миян пырӧм водзвылын, пуксис ӧта-мӧд дорӧ сійӧ сьӧлӧмсянь видзӧдӧмыс, кор ме верми могмӧдны ассьым тӧдны кӧсйӧмӧс.
Вочасӧн Васильев висьтавліс меным ассьыс челядьдырся олӧмсӧ да велӧдчан вояссӧ, серпасавліс аслас аймамыслысь да семьяса шленъяслысь портретъяссӧ.
Тӧдмӧдіс менӧ и Кронштадтскӧй морскӧй инженернӧй училищеын медбӧръя олан воясса тайнаяснас; сэні сійӧ босьтӧма образование.
Кутшӧм аслыссямӧн тэчсьӧ мортлӧн судьбаыд!
Кутшӧм тӧдтӧм туйясӧд мунӧ сылӧн олӧмыс!
Ми Васильевкӧд быдмим дзик торъялана обстановкаын, а ме, сійӧс кывзігӧн, тшӧкыда эг вермыв кутчысьлыны горӧдӧмъясысь:
— Со кыдз!
Ӧд дзик жӧ сійӧс и меным ковмыліс ас вывті нуны!
Сійӧ и ме овлім саридзсянь ылын да нинӧм ӧткодьыс сыкӧд эз вӧв.
Но тайӧ эз торк миянлы лоны морякъясӧн ас вӧляысь бӧрйӧм серти.
Ми кыкнаным помтӧг кутім радейтны ва стихиясӧ да сетім сьӧлӧмнымӧс морскӧй делӧлы.
Васильев, земскӧй врачлӧн пи, чужлӧма Украинаын, водз челядьдырсӧ коллялӧма Воронежскӧй губерняувса медся бокыса тӧдтӧм сиктын, дас нёль арӧсӧдз некор абу аддзывлӧма саридзсӧ.
Ни сійӧ семьяын, ни батьыс тӧдсаяс пӧвстын некод абу вӧлӧма морякӧн.
И та вылӧ видзӧдтӧг паськыд ва просторъяс йылысь мечта, ыджыд окоталун лоны морякӧн, корабльясӧс радейтӧм садьмисны сыын челядь кадас на, мыйӧн сӧмын сійӧ велаліс лыддьысьны.
Вит арӧсӧн сійӧ серпасавлӧма нин став корабльяссӧ журналъясысь и стӧча тӧдіс роч флотлысь составсӧ дзоньнас.
Ӧтчыд гожӧмын сизимӧд арӧс вылын, сылы ковмӧма гӧститны аслас дядь ордын хуторын, код дорті визувтіс ичӧтик ю.
Гырысь йӧз купайтчисны сэні, ассьыныс кыпыдлунсӧ гажа серамӧн да горӧдлӧмъясӧн петкӧдлӧмӧн, а сылы тшӧктылісны сӧмын пукавны вадорын.
Детинка завидь пырысь видзӧдіс на вылӧ да мӧвпаліс, мыйла эськӧ и сылы не пӧльзуйтчыны татшӧм удовольствиеӧн?
Варччан искусствоын нинӧм сьӧкыдторйыс эз вӧв — сӧмын курав кияснад да йӧткыштчав кокъяснад.
Сійӧ бузгысьӧма дзирдалысь веркӧса юӧ и пыр жӧ мӧдӧма пыдӧсланьыс, нинӧм вӧчны вермытӧг шенасиг да васӧ ньылалігтырйи.
Кор на гырысьяс кватитчисны да кыскисны сійӧс му вылӧ, сійӧ воштіс садьсӧ.
Но тайӧ ни ӧти эз торк сійӧс ва дорӧ стихийнӧй радейтӧмысь, а сӧмын ыштӧдіс регыдджык велӧдчыны варччыны.
Гимназияын нёльӧд классянь сійӧ индіс ассьыс будущӧй специальность: шуис лоны морскӧй инженерӧн, кӧть сылӧн батьыс да матысаясыс сиисны вӧчны путейскӧй карьера, коді вӧлі сійӧ воясӧ зэв модаын.
Гимназия помалӧм бӧрын сійӧ пырис Кронштадтскӧй инженернӧй училищеӧ, но сэні уна выль впечатление ылькнитіс сылӧн сӧвмысь психологияӧ.
Став выннас сійӧс шымыртісны революционнӧй настроениеяс, кодъяс гызьӧдлісны унаӧс велӧдчысь томйӧз пӧвстысь.
Но гуся литература лыддьӧм вылын сійӧ эз сувт, сійӧ аслыс шуис морскӧй делӧ дорӧ ассьыс радейтӧмсӧ йитны человечество медбур олӧм вӧсна тышкӧд.
Сійӧс кыскис идея вӧчны флотсӧ боевӧй жугӧдана вынӧ самодержавиелы паныд.
Мӧд курсын сійӧ йитчис нин подпольнӧй партияяскӧд да лои аслас училищеын революционнӧй кружок котыртысьяс лыдын, а водзӧвылӧ мечтайтіс лӧсьӧдны татшӧм кружокъяссӧ быд судно вылын решительнӧя мӧвпалысь офицеръясысь да матросъясысь.
Кутшӧм мича да колана перспективаяс серпасассисны сы водзын татшӧм боевӧй вынъяссӧ босьтны мӧвпыштігӧн, кыдз ӧнія кадся броненосечьяс, тайӧ грознӧя плавайтысь крепостьясыс!
Кропоткинлӧн школа, народоволечьяслӧн заветъяс, 1882-ӧд воын казнитӧм лейтенант Сухановлысь делӧсӧ водзӧ нуӧдӧмыс,
бӧрынджык рабочӧйяслӧн революционнӧй движение — вӧліны сылы исходнӧй принципъясӧн, кодъяслы сійӧ вӧлі дась сетны асьсӧ, ассьыс том олӧмсӧ.
Рытъяснас, ассьым уджъяс эштӧдӧм бӧрын, ме петавлі бак вылӧ.
Тані, сотчысь фитиль дорын, век позьӧ вӧлі суны куритчысь матросъясӧс.
Насянь ме тӧдмавлі эскадраысь став выльторъяссӧ.
Бӧръя каднас татчӧ кутіс тшӧтш волывлыны и старшӧй боцман, кондуктор Саем, кодлӧн сук усъяса чужӧмыс вӧлі фальшивӧй, кыдзи лёка петкӧдлысь рӧмпӧштанын тыдалӧм.
Неважӧн сійӧс велӧдісны дугдыны нырвомӧ кучкалӧмысь.
Сійӧ здукӧ, кор Саем войнас вӧлі лэччӧ трап кузя уліӧ, бокас уси кӧрттор, сьӧктанас пунт даса кымын.
Мыжасӧ эз аддзыны, но боцман гӧгӧрвоис, мый тадзи и войнатӧг позьӧ воштыны юртӧ, да кутіс ворсӧдчыны командакӧд.
Ӧтчыд ме суи сійӧс фитиль дорын войнас.
Енэжыс сука вӧлі кӧдзӧма кодзувъясӧн.
Лӧз пемыд рӧмыс нежнӧя тӧбӧма лӧня куйлысь океансӧ.
Эскадра муніс тырвыйӧ ӧзтӧм биясӧн.
Кык кильватернӧй колоннаыс нюжӧдчӧмнас вӧлі карса паськыд югдӧдӧм улича кодь.
Боцман Саем дыр пукаліс передньӧй башняса выступ вылын, а сэсся, ышловзьӧм бӧрын, ньӧжйӧник шуис:
— Татшӧм войын сӧмын эськӧн юрбитны.
Лолыд ачыс вӧзйысьӧ енэжлань.
Та вылӧ кодкӧ сылы шуис:
— А тіянлы, господин боцман, лоӧ тӧждысьны да енлы ковтӧм кывъястӧ шуавны.
— Нинӧм он вӧч — военнӧй служба.
Сэні ставыслы колӧ лоны стрӧгӧн да стӧча, кыдзи аптекарскӧй вескияс вылын.
Мӧдног делӧыд оз мун.
— Сідзкӧ, и нӧйттӧг оз позь?
Саем, век ӧтарӧ кыпыдджыка, меліа кутіс висьтавны:
— Ті вот, вокъяс, норасянныд та вылӧ, а ставыс весьшӧрӧ.
Мый лоӧ мортыслы, ме кӧ мукӧддырйи гоз-мӧдысь сетышта сылы нырвомас?
Нинӧм.
Чужӧмыс таысь сӧмын ёнджык лоӧ.
А бурджык ӧмӧй эськӧ вӧлі, ме кӧ мыж вӧчысь быд матрос йылысь куті докладывайтны начальстволы?
Ӧд джын командаыс эськӧ сюри судӧ.
И меным эськӧн некодкӧд вӧлі судно вылын порядоксӧ лӧсьӧдны.
А сэні бурмӧдін код вылын кӧ сьӧлӧмтӧ, и бара ов ёртъяс моз, кыдз колӧ овны прамӧй морякъяслы.
Боцман пӧрччис картузсӧ, чышкыштіс чышъянӧн шырӧм юрсӧ да водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ:
— Важся стрӧглун серти ӧні ӧти ворсӧм.
Помнита, кыдз плавайтлі ме учебнӧй паруснӧй судно вылын, кор квартирмейстер вылӧ гӧтӧвитчи.
Кӧкъямыс тӧлысь чӧж ми ветлӧдлім суйӧрсайса ваясын.
Вот кӧні вӧлі настоящӧй службаыс!
Старшӧй офицер миян вӧлі ён да тшӧг морт — воляліс, быттьӧ морж.
Сійӧ эз пузьывлы, но характерыс вӧлі крут.
Матросъясӧс нӧйтліс кыв шутӧг, спокойнӧя, быттьӧ пес кералӧ.
Ставыс сы водзын тіралісны.
Но зато, вӧлі заводитас командуйтны паруснӧй велӧдчӧм дырйи — лӧсьыд!
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі — иерихонскӧй труба.
Ӧтчыд кыдзкӧ лыбис тӧвныр.
Вӧтлісны миянӧс мачтаяс вылӧ парусъяс крепитны.
И вот ӧти велӧдчысь уси бом-брам-рея вывсянь, но удитіс кутчысьны парус улысла дорӧ.
Ӧшйис, коньӧр, сынӧдас и давай бовъявны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Смерть воис мортлы.
Старшӧй офицер аддзис сійӧс да равӧстіс: «Тарасенко, кутчысь, подлец, а то нӧйта!»
А мӧдыс вевдорсяньыс кузя чилӧстіс, быттьӧ кага: «Эм, ваше высокоблагородие, кутчыся».
Вот тайӧ матрос!
Татшӧм шуштӧм минутӧ и то дисциплинасӧ эз вунӧд.
Удитісны век жӧ спаситны сійӧс.
Кор сійӧ лои палуба вылын, чужӧмыс сы вылын эз тӧдчы — быттьӧ гипсовӧй физиономия, а сы вылын кык стекляннӧй син.
Чуньясыс ставыс вӧліны вирӧсь.
Видзӧдлім ми на вылӧ да акнитім: гыжъясыс яй пытшкас пырӧмаӧсь.
Чувствуйтанныд, кутшӧм вӧлі службаыс, а?
— Зэв ёна весиг чувствуйтам, — вочавидзисны матросъяс сералӧм могысь.
— Вот и бур, — ошкыштіс боцман. — Радейта гӧгӧрвоысь ребятаӧс.
— Пӧшти татшӧм кодь жӧ случай гижӧма Станюковичлӧн.
Эн ӧмӧй лыддьылӧй, господин боцман? — юалі ме.
— Некутшӧм тіянлысь Станюковичӧс ме эг лыддьыв, а висьтала сӧмын, мый ачым тӧда, — дӧзмӧм пырысь броткыштіс боцман. — Кывзӧй водзӧ.
Старшӧй офицер кодь жӧ вӧлі миян и командир, толькӧ мӧд руаджык.
Ассьыс матростӧ ӧбӧдитны некодлы оз сет и сёян кузя тӧждысьліс.
Абу командир, а сӧстӧм бриллиант.
Сӧмын вывті горяч вӧлі.
Би!
Век, вӧлі мостик кузя ветлӧдлӧ да пельпомъяснас тракйӧдлӧ.
Нервность вӧсна ёнджыкасӧ.
Кор скӧрмас, лоас кыдз быттьӧ садьтӧм код.
Ӧтчыд квартирмейстер мыйӧнкӧ штрафуйтчис сы водзын.
Командир уськӧдчис сы вылӧ чилзӧмӧн, шамыртіс кияснас сьыліӧдыс да сатшкысис пиньяснас пеляс.
Ассьыс еджыд кительсӧ дзоньнас лякӧсьтіс вирӧн.
Дзикӧдз орӧдіс пельсӧ да сьӧлыштіс палуба вылӧ.
Вот кытчӧдз йӧймис.
Командир муніс аслас каютаӧ, а квартирмейстер — доктор дорӧ.
Кор квартирмейстер бурдіс кыдз колӧ, командир корис сійӧс ас дінас.
«Тэ, шуӧ, прӧстит, мый ме неуна скӧрмыштлі.
Кронштадтын миян дорӧ вермас адмирал волыны.
Юалас кӧ, мыйла тэнад сӧмын ӧти пельыд, надейтча, кужан вочавидзны.
Висьталан, суйӧрсайса портын кодъюрӧн татшӧм ӧказияыс лои.
А тэныд таысь со награда».
И сюйыштіс квартирмейстерлы английскӧй зарни — фунт стерлинг.
Ме тӧдлі ӧти командирӧс, коді некор эз сетлы судӧ и весиг карцерӧ эз пуксьӧдлы.
Сылӧн эз вӧвны штрафнӧй матросъяс.
Сійӧ ас ногыс наказывайтліс мыжаяссӧ.
Виччысяс вӧлі шторм да прикажитас крепыдджыка кӧртавны мыж вӧчысь матросӧс бушприт бердӧ.
Пуӧ саридз.
А тӧданныд, мый сэки суднокӧд овлӧ?
То сійӧ нырнас чатӧртчылас вывлань, то бушпритнас пырас ваӧ сажень кык пыднаӧдз.
Кӧрталӧм матросӧс швачӧдӧны сьӧкыд гыяс.
Сійӧс пӧдтӧ, ваыс вомас пырӧ.
Сылы кажитчӧ, мый сійӧс смертьыс нин пӧдтӧ.
Тадз вот час мӧд гычӧдасны сійӧс, а сэсся лэптасны палуба вылӧ,
а сійӧ кулӧма нисьӧ ловъя.
Качайтасны сы пытшкысь васӧ и марш удж вылӧ!
И сэтшӧм примернӧй матросӧн лоӧ, мый любӧ видзӧдны сы вылӧ.
Вот кыдз служитлім,
но зато и пӧрядок вӧлі.
Саем чеччис, нуӧдіс синъяснас эскадраӧс да горӧдіс:
— Веськыда дзонь кар кывтӧ!
Жугӧдны позьтӧм вын.
Сійӧ сиис бура узьны да муніс.
Кочегар Бакланов, палуба вылын мышку вылас куйлӧмӧн, дышиника сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Леститчӧ ми вок дорӧ, асьсӧ вузалысь тварь.
— Хорёклӧн унджык сӧвестьыс сы дорысь, — шуис кодкӧ.
Но регыд вунӧдісны боцман йылысь, кутісны интересуйтчыны океанса чудесаясӧн.
Корабльяс мунісны сэтшӧм местаӧд, кӧні олісны зэв уна югъялысь медузаяс.
Дзонь час чӧж ми видзӧдім ваысь турунвиж бияссӧ.
Кажитчыліс, таинственнӧй ва пыдӧсысь кыпталісны электрическӧй шаръяс да пӧртмасисны ӧткодь биӧн войся шынитӧв дырйи.
II
abu
Март 23-ӧд лунӧ югдігас миян водзын шуйгавывсянь тыдовтчисны куим ыджыд ді.
Час нёль бӧрын тыдовтчисны вадоръяс и веськыдвылын.
Кызь лун чӧж плавайтігӧн ми медводдзаысь аддзим му.
Эскадра вӧлі пырӧ Малакка вискӧ.
Рытладорыс миноносечьяс мездісны буксиръяс да мӧдӧдчисны асланыс машинаясӧн.
Индийскӧй океан вомӧн вуджигӧн ми витысь грузитлімӧ из шом.
«Кутш» вывса команда пӧвстын паськаліс выльтор, коді петліс радиорубкаысь.
Ковмис шыӧдчыны сведениеясла телеграфистъяс дорӧ.
Вӧлӧмкӧ, тӧрыт войнас вспомогательнӧй крейсер «Терек» юӧртӧма проводтӧм телеграф кузя:
«Бунтуйтчис команда.
Корӧ вежны старшӧй офицерӧс.
Командаӧс лыддя не правӧн.
Командир».
Та вылӧ «Суворовсянь» сетӧма вочакыв:
«Фельдфебельясӧс лэдзны 2-д статьяса матросъясӧ.
Назначитны мукӧд фельдфебельясӧс.
Делӧ кутас видлавсьыны следствиеӧн.
Адмирал Рожественский».
Менӧ ёна интересуйтіс юалӧм!
Мый лои «Терек» вылын?
Но та йылысь ме верма тӧдмавны сӧмын водзӧ воан сулаланінъяс пиысь ӧтиын, кор аддзыся тайӧ крейсерса командаыскӧд.
Эскадра, Малакка вискӧ пырӧм бӧрын, стрӧитчис выль походнӧй пӧрадокӧ: первойя броненоснӧй отряд веськыдвылӧ и мӧдыс — шуйга вылӧ; на костӧ меститчисны транспортъяс да миноносечьяс; водзвылас — разведочнӧй отряд; бӧрас, броненосечьяс кильватерӧ — крейсеръяслӧн отряд; шӧрас — крейсер «Олег».
Тыдалӧ, эскадралысь татшӧм стройсӧ адмирал Рожественский лыддис медся безопаснӧйӧн.
Кутісны паныдасявны суйӧрсайса коммерческӧй суднояс.
Эскадра вылын бдительность кыпаліс.
Пемдӧм бӧрын корабльяс вылын эз ломдзӧдлыны бияс, тӧдмалана да гакобортнӧйяс кындзи.
Броненосеч «Кутш» вылын сигнальщикъяс сулалісны не сӧмын мостикъяс вылын, но и марсъяс да салингъяс вылын.
Офицеръяс да ӧрудие дорса прислуга дежуритісны асланыс пушкаяс дорын.
Кӧбрегъяс вӧлі восьтӧма, сэні сулалісны йӧз, дасьӧсь снарядъяс сетавны.
Став иллюминаторъяссӧ тупкалісны боевӧй вевтъясӧн.
Тропическӧй шондіӧн лунтырӧн калитӧм судно пытшкын вӧлі пӧдтана жар.
Миян кочегаркаын поті дас витӧд котёлсянь магистральлань мунысь парӧвӧй трубкаыс.
Делӧыс прӧйдитіс жертваястӧг, но броненосеч петіс стройысь.
Кымынкӧ крейсер кольччисны миянӧс видзны.
Котёлысь клапансӧ тупкалігӧн да парсӧ мукӧдъясас кыпӧдігӧн коли часӧн-джынйӧн.
Тайӧ каднас мостик вылын сулалысь командир ставнас нетшкысис да сибдіс гӧлӧсыс горзӧмысла.
Быд минут мысти сійӧ юаліс телефон кузя машинаысь:
— Корнӧ ті сэні помаланныд?
И заводитліс видчыны, тайӧн уджалысь йӧзсӧ нервируйтігтыр.
«Кутш» бӧръяпом мӧдӧдчис ӧдсӧ содтӧмӧн да, эскадраӧс суӧдӧм бӧрын, сувтіс аслас местаӧ стройын.
Ми мунім голландечьясӧн пӧкӧритӧм зэв ыджыд Суматра ді вадоръяс пӧлӧн.
Миянсянь веськыдвылын гудыра, быттьӧ кыпӧдчӧм руяс, лӧзалісны сылӧн тӧдтӧм вадоръясыс.
Ме горша видзӧді на вылӧ, быттьӧ быдтор тӧдны кӧсйысь кага, да мӧвпалі: пырны эськӧ сэтчӧ, тайӧ выль мирас, шӧйтыштны вӧрзьӧдлытӧм вӧръясас, видзӧдлыны таинственнӧй тыяс да юяс вылас, вӧйтчыны меӧн аддзывтӧм нёль миллион лыда малаечьяс олӧмӧ.
Колисны-ӧ нӧшта кӧнкӧ миян планета вылын вӧльнӧй муяс?
Ставсӧ босьтӧма капиталистическӧй канмуясӧн.
Вислӧн шыльыд, быттьӧ кисьтӧм веркӧсыс дзирдаліс изумруд рӧмъяса кельыдлӧз пӧртмасьӧмӧн.
Корабльяс весьтті лэбалісны фрегатъяс.
Мукӧддырйи тайӧ оригинальнӧй лэбачьясыс лэччывлісны пӧшти мачтаяс дорӧдз, шонді югӧръяс пӧвстын шывъялігтырйи, коричневӧй-сьӧдӧсь, пемыдгӧрд морӧсаӧсь, сажень джынъя ёсь бордъясаӧсь, вожалӧм кузь бӧжаӧсь.
Найӧ шывъялісны сынӧдті то ньӧжйӧ, кыдз быттьӧ лӧсьӧдчисны судно мунан ӧдас, то друг тӧвзьылісны водзлань ыджыд ӧдӧн.
Торъя интереснӧ вӧлі видзӧдны на бӧрся сійӧ здукъясӧ, кор, врагъясысь спасайтчӧмӧн, жбыркнитліс ва пытшкысь лэбалысь чери.
Лыйӧм снарядъяс моз фрегатъяс уськӧдчылісны увлань, вӧвлытӧм пельклунӧн уськӧдчывлісны асланыс прӧмыс вылӧ, а сэсся бӧр кыпӧдчылісны вывлань, и пӧшти на пӧвстысь быдӧнлӧн крукылякодь кузь нырас пессис жертва, сьӧм перламутрнас дзирдалӧмӧн.
Ми эг дугдывлӧй разведочнӧй крейсеръяссянь пӧлучайтны шызьӧдана юӧръяс.
Найӧлы век каститчисны неприятельскӧй корабльяс.
Кор талы воас пом?
Быдысьӧн миян весьшӧрӧ кучкавлісны боевӧй тревога.
Малакка вис вочасӧн пыр векняммис.
Ӧти войӧ кыптіс тӧвныр, вайис тропическӧй ливень да гым-чард.
Вот кор вӧлі удобнӧй кадыс миннӧй атакалы.
Неприятельскӧй миноносечьяс вермисны матысмыны дзик миян бердӧдз, и некод эськӧ найӧс эз казяв.
Ме мӧвпалі аслым, мый лоӧ нелямын вит корабля эскадракӧд, кодӧс сюйӧма татшӧм дзескыд квайт колоннаа чукӧрӧ, кытчӧ любӧй торпеда вермас швачкыны промахтӧг.
Ӧні мем лои гӧгӧрвоана, мый эскадраӧс видзӧм кузя мераясыс некытчӧ эз туйны.
Главнӧй сьӧмӧснас сылӧн вӧлі выль ӧти типа нёль броненосеч.
Кажитчыліс, вот найӧс и медся ёна колӧ видзны.
А найӧ, кыдзи и мӧд разряда броненосечьяс, дзик ньӧти эз вӧвны обеспечитӧмаӧсь ни ӧдйӧ ветлысь крейсеръясӧн, ни миноносечьясӧн.
Вежӧр висьтавліс меным, мый ичӧтик судноӧс воштӧм оз сувтӧд эскадраӧс водзӧ мунӧмысь, но лоӧ кӧ вӧйтӧма первокласснӧй броненосечӧс, то тайӧ пыр жӧ торкас миянлысь став планъяснымӧс.
А Рожественский вӧчліс дзик мӧдарӧ: медбур линейнӧй корабльясӧс пӧртіс охранаӧ.
И кодӧс охраняйтліс?
Транспортъясӧс да миноносечьясӧс.
Шуд вылӧ, ми некодӧс эгӧ аддзылӧ, куим пароходысь кындзи.
Найӧс югдӧдісны прожекторъясӧн, ӧта-мӧдлы ӧчередьӧн вуджӧдалігтырйи, кытчӧдз найӧ эз саявны миян тылын.
Асылыс вӧлі кымӧра.
Благовещение праздник кузя служитісны ӧбедня.
Командаӧс вӧлі мездӧма уджъясысь.
Крейсер «Алмаз» муніс контр-адмирал Энквист флаг улын.
Друг сэні тыдовтчис сигнал, мый мостик вылын сулалысь ачыс адмиралыс да офицеръяс, а сідз жӧ сигнальщикъяс бура аддзылісны дас судно.
Сэтысь оз позь вӧлі не тӧдны миноносечьясӧс, кодъяс дзебсьӧмаӧсь паныдасьысь английскӧй пароход сайӧ.
Сэсся найӧ ӧдйӧ вошины норд-остлань мунӧмӧн.
«Кутш» вылын ставыс шызисны, кутісны виччысьны, мый пыр жӧ заводитчас кось, но сэні нинӧм вӧлі оз тыдав казьтыштӧм пароход кындзи.
Менӧ тайӧ случайын шензьӧдліс ӧтитор: збыльвылӧ кӧ вӧлі аддзылӧма миноносечьясӧс, то мыйла нӧ налы паныд эз примитны энергичнӧй мераяс?
Колӧ вӧлі дзик пыр жӧ вӧтчыны на бӧрся ӧдйӧ ветлысь крейсеръясӧн да миноносечьясӧн.
Лӧсяланаджык, мый бара лои ӧшыбка.
Тыдалӧ, стракӧн чуймӧм йӧз синъясын ӧти коммерческӧй судноыс дас пӧв содіс да пӧри дзонь миннӧй флотилияӧ.
Коли мунны сӧмын ӧти сутки и Малакка вис помасис.
Медбӧръя войыс вӧлі медся напряженнӧй.
Эскадра прӧйдитіс Малакка кар дорті.
Тыдалӧны вӧлі вадорын разалӧм бияс.
Муртса тӧдчана вадорвывса бриз вайліс миянӧдз тропикъяслысь чӧскыд ароматъяс.
Юрын серпасассис мӧдпӧлӧс олӧм — экзотически-мойдкывйын кодь, пушкаястӧм да торпедаястӧм олӧм.
Окота вӧлі шыбытчыны шуйгавывса борт сайӧ да варччыны веськыда ас дорас кыскана дзирдалысь бияс вылӧ.
Дас ӧти часын луннас вислӧн став векньыдінъясыс колисны миян бӧрвылӧ.
Эскадра стрӧитчис воддза походнӧй пӧрядокӧ.
Транспортъяслы вӧлі прикажитӧма мунны арьергардын.
Ӧбед бӧрын шуйгавылын тыдовтчис Сингапур кар, коді сулаліс Малаккскӧй полуостров вылын медся лунвыв помас.
Бинокль пыр позьӧ вӧлі аддзыны бухтаын сулалысь дас кымын пароход да военнӧй кык пароход, а сідз жӧ вадорын сулалысь некымын гырысь цистернаяс.
На сайын сорсьӧмаӧсь ӧтчукӧрӧ зданиеяслӧн еджыд квадратъяс, кодъясӧс вундалӧмаӧсь веж быдмӧгъяс путайтчӧм визьясӧн.
Бура торъявліс сӧмын ӧти собор готическӧй стильын.
Сё ветымын сюрс йӧза карын ыджыдалісны англичана.
Миян курссянь веськыдвылын разӧдчӧмаӧсь пустыннӧй діяс апельсин рӧма лыакӧсъясӧн, рӧмпӧштан кодь югыд ва кытшын.
Кажитчис, эгӧ вискӧд, а ыджыд ю кузя петім ми Лунвыв Китай саридзса кельыдлӧз просторӧ, помтӧм сотан жар пуанінӧ.
Сингапурысь миянлы паныд петіс дзоляник пароход роч консул флаг улын.
Пароход вылын кыпӧдісны сигнал: «Борт вылын эм консул, сійӧ кӧсйӧ личнӧ аддзӧдчывны адмиралкӧд».
Но эскадра эз сувт.
Пароход дорӧ вӧлі мӧдӧдӧма миноносеч «Бедовыйӧс».
Кыдз бӧрыннас тӧдмалім, консул, надворнӧй советник Рудановский, сетіс сы вылӧ кутшӧмкӧ пакетъяс.
Сэсся миноносеч прӧйдитіс первой отрядса колонна пӧлӧн, суднояслы рупор пыр выльторъяссӧ висьтавлігтырйи.
Ми кывлім сӧмын кык фраза:
— Японскӧй флот Борнеосянь войвывланьынджык.
Куропаткинӧс вежӧма, назначитӧма Линевичӧс.
Консульскӧй пароход суӧдіс флагманскӧй корабльӧс да мыйкӧ дыра муніс сійӧ борт дорын.
Рытнас «Суворов» вывсянь висьталісны семафор пыр броненосеч «Ослябя» вылӧ личнӧ адмирал Фелькерзамлы татшӧм сведениеяс:
«Март 5-ӧд лунӧ японскӧй флотлӧн главнӧй вынъясыс, кызь кык боевӧй корабль лыдӧн, адмирал Таго начальство улын, волісны Сингапурса рейд вылӧ.
Ӧні тайӧ вынъясыс Ла-буан дінын, Борнео ді дорын.
Крейсеръяс да миноносечьяс дзебсясьӧны Натун ді дорын.
Тӧрыт найӧ вермисны тӧдмавны миян локтӧм йылысь.
Небогатов петіс Джибутиысь».
Ӧні ставӧн эскисны, мый японскӧй флот сулалӧ миянсянь кыксё миля сайын.
Та йылысь юӧртіс консул ачыс.
А сійӧ Сингапурын олігӧн, тыдалӧ, стӧча тӧдмалӧма, мый рейдӧ волісны кызь кык боевӧй корабль.
Сідзкӧ, мупомсаяс водзджык кӧсйӧны уськӧдчыны миян вылӧ, виччысьтӧг, кор ми воам найӧ ваясӧ *.
* Бӧрыннас лои тӧдмалӧма, мый консул прӧста сӧрӧма: некутшӧм японскӧй флот Сингапур рейдын абу вӧлӧма.
Миян тэрмасьӧмӧн кутісны лӧсьӧдчыны бой кежлӧ.
Немжалиттӧг чегъявлісны пуяс да лэдзавлісны найӧс трюмъясӧ.
Тыртлісны из шомӧн каютаяс, батарейнӧй палуба вылӧ сувтӧдӧм опреснительясӧс тупкӧм могысь.
Тывъясӧн да тросъясӧн вевттялісны ставсӧ, мый вӧлі ценнӧй.
Эг узьӧ войбыд.
Мӧд луннас асывсяньыс эскадра сувтавліс сӧмын кымынкӧ час кежлӧ, медым миноносечьяс вермисны грузитчыны из шомӧн.
И мӧдӧдчим водзлань Лунвыв Китай саридзті.
Водзвылын цепӧн разӧдчис разведочнӧй отряд, кытчӧ пырисны крейсеръяс: «Светлана», «Кубань», «Терек», «Урал», «Днепр» да «Рион».
Нёль сутки чӧж ми мунім Аннама вадоръясӧдз, нёль сутки чӧж вӧлім ыджыд шызьӧмын, виччысим неприятельскӧй флотлысь уськӧдчӧм.
Но сійӧ век эз тыдовтчыв, кӧть миян разведчикъяс юӧрталісны зэв частӧ, мый быттьӧкӧ аддзӧны сійӧс.
Татшӧм тӧлктӧм ноксьӧмыс помӧдз песіс нервъяссӧ личнӧй составлысь.
Март 31-ӧд лунӧ асъя ру пыр аддзим джуджыд гӧраяса вадоръяс.
Эскадра сувтіс Камранг бухта водзӧ, коді сулалӧ кыксё миля вылӧ войвывланьынджык Сайгонысь.
Вӧлі водзвылӧ мӧдӧдӧма миноносечьясӧс, медым видлавны бухтаӧ пыранінсӧ да якӧр вылын сулалан местасӧ.
На бӧрын мӧдӧдчисны катеръяс да шестёркаяс, диспозиция серти вехаяс пукталӧм да мерайтӧм нуӧдӧм могысь.
Мадагаскарсянь Камрангӧдз ми мунім нёль сюрс витсё квайтымын морскӧй миля, ни ӧти портӧ пыравтӧг.
Татшӧм туй вылӧ ковмис кызь ӧкмыс мучитана сутки.
Тайӧ кадколастнас вӧлі нуӧма ас вывті уна волнуйтчӧмъяс да тревогаяс — эскадра сувтліс сё кызьысь.
Тайӧ лыд пытшсьыс комын ӧкмыс сувтлӧмыс лои вӧчӧма сы вӧсна, мый оръясьлісны буксирнӧй перлиньяс, а мукӧд кӧкъямысдас ӧти случаяс сувтлӧмъясыс лоины котёлъяс, механизмъяс да рульяс жугласьӧм вӧсна.
Бухтаын траление да мерайтӧм нуӧдіг коста эскадра кутіс транспортъяс вылысь грузитны из шом.
Тайӧ жӧ луннас броненосеч «Кутш» вылын ӧбед бӧрын лоис ичӧтик случай, коді гажӧдіс уна матросъясӧс.
Мичман Воробейчик водіс аслас каютаӧ койка вылас.
Прӧст кад вӧлі кутшӧмкӧ дас вит-кызь минут, и сійӧ эз пӧрччы кӧмкотсӧ ни паськӧмсӧ да весиг ныр вывсьыс эз босьт ӧчкисӧ.
Тыдалӧ, сылы прӧстӧ сӧмын вӧлі окота лыддьыштны небӧг, мышку вылас куйлӧмӧн да кокъяссӧ джоджӧ ӧшӧдӧмӧн.
Но предательскӧй ун шымыртіс мичманӧс аслас небыдик да руӧн моз вевттьысь сывтыръяснас, шымыртіс сэтшӧма, мый сійӧ вӧсни нырбордъяса зэв ӧкуратнӧй нырысь кывны кутісны шутьлалана шыяс.
Тайӧ кадӧ Воробейчик каюта дінті вӧлі мунӧ кочегар Бакланов.
Узьысь мичманӧс аддзӧм бӧрын, сійӧ сувтіс, гӧгӧр видзӧдліс — офицерскӧй коридорын некод эз вӧв.
И сылы ӧти здукӧн воис мӧвп вӧчны ӧти теш, сійӧн лыддьысьтӧг, мый сылы ковмас кывкутны сы вӧсна, сюрас кӧ.
Дерт, из шом бусӧн сьӧдасьӧм морт вермис надейтчыны сы вылӧ, мый сійӧс сьӧкыд тӧдны, а сійӧс кутны, кор сійӧ уськӧдчас кочегаркаӧ, мичманлӧн оз тырмы ни выныс, ни смеллуныс.
Бакланов перйис зепсьыс папироснӧй бумага, торйӧдіс кык лист да клеитіс сійӧн мичманскӧй ӧчкилысь кыкнан стеклӧсӧ.
Воробейчик век шутьлаліс вӧсни бордъяса ныррозьясӧн.
Сэн жӧ сійӧс вӧлі кватитӧма кокӧдыс да сы весьтын кыліс повзьӧдана гӧлӧсӧн горӧдӧм:
— Пӧжар!
Кочегар Бакланов котӧрӧн пышйис команда оланінӧ, а мичман чеччыштіс, быттьӧ йӧй.
Мый должен вӧлі сылы воны страшнӧй кывйӧн шызьӧдӧм юрӧ да нӧшта чорыда унмовсьылӧм бӧрын?
Сійӧ нинӧм эз аддзы аслас синъяс водзысь тшын кодь руд вевттьӧд кындзи.
Воробейчик, аслас каютаас ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласигтырйи да петанінсӧ аддзытӧг, чирӧстіс:
— Вестӧвӧй!
Вестӧвӧй!
Сійӧ жӧ минутӧ ӧдзӧс дорын кыптіс вестӧвӧй:
— Мый тіянлы колӧ, ваше благородие?
Но Воробейчик кутіс нин киясас бумагаӧн клеитӧм стеклӧяса ӧчкисӧ.
Бледӧдӧм мичман дзоньнас дрӧжжитіс да паськӧдіс гӧгӧрвотӧм синъяссӧ.
Сэсся, скӧрысла мыкталӧмӧн, горӧдіс:
— Коді ӧні тані вӧлі?
— Ог вермы тӧдны, ваше благородие!
— Вӧтӧдны сійӧ негодяйсӧ!
Ме сійӧс тюрьмаын сісьта, ӧшӧда!
Мый нӧ чӧртсӧ тэ сулалан?
Марш, котӧрӧн!
Вестӧвӧй сідз жӧ нинӧм эз гӧгӧрволы да кутіс водзӧ сулавны, кытчӧдз мичман эз сет кымынкӧ пӧщӧчина.
Бӧрыннас сійӧ норасис мукӧд вестӧвӧйяслы:
— Баринӧй менам дзикӧдз йӧймис.
Кодӧскӧ тшӧктӧ кутны да косьӧн ме вылӧ локтӧ.
А ассьыс ӧчкисӧ мыйлакӧ папироснӧй бумагаӧн клеитӧма.
Воробейчик тайӧ луннас ветліс сэтшӧм чужӧмӧн, быттьӧ сылӧн висьмӧма пиньыс, да зілис не видзӧдны команда вылӧ, быд пара синмысь ас вылас сералӧм чувствуйтӧмӧн.
III
abu
Камранг бухта вылӧ видзӧдігӧн, ме мӧвпалі сушалысь ва стихиякӧд вечнӧй тыш йылысь.
Мем кажитчис, мый горнӧй мусюръяса да зэв джуджыд гӧра йывъяса аннамскӧй вадоръяс кытшалан дорвыв фронтӧн наступайтісны саридз вылӧ.
Но саридз зумыда тышкасис пространство вӧсна да зілис орӧдны тайӧ фронтсӧ.
Саридзыс, изъя вадорсӧ йирӧмӧн, писькӧдчӧма кык пӧвса вискӧд материкӧ, а сэсся вочасӧн заводитӧма вештавны гӧраяссӧ да кыртаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Колисны сюрс вояс и сушаын артмӧма некымын неыджыд куръяяса зэв ыджыд бассейн.
Водзынджык, материк пыдлань, вӧлі нӧшта сэтшӧм жӧ бассейн, коді йитчӧ воддзаыскӧд векньыдик ваӧн, но, та вылӧ видзӧдтӧг, вермис лэдзны медгырысь океанскӧй корабльясӧс.
Ылі Асыввылын вӧвлысь морякъяс висьтавлісны, мый Камранг аслас кык бухтанас мунӧ Порт-Артур вылӧ.
Бухта пытшкын вӧлі шуштӧм да пустыннӧй.
Сушасянь пыдысь лэччис валань ньывкӧс шыльыдін да помасьліс увтасъясӧн, кӧні быдмисны кустъяс.
Кӧн-сюрӧ пӧкатъясті кыссисны гӧрд полосаяс, быттьӧ великан туша вылын бурдтӧм ранаяс.
Вӧръясыс, кӧть и шондіыс вӧлі сотӧ, эз торъявлыны тропическӧй пышностьӧн, — налӧн зеленьыс дзебсьыліс сёртасъясӧ ӧбсыр да быдмӧгъястӧм кыртаяс пӧвстын.
И оз позь вӧлі не шензьыны, мый шудтӧм аннамитъяслы быть лои овмӧдчыны сизим-кӧкъямыс хижинаын дзик ва бердас, кокосовӧй пальмаяс вуджӧр улын, горнӧй громадина подйын.
Рейд мӧдар бокас куткырвидзис неыджыд французскӧй колония почтаӧн да телеграфӧн.
Первой бухтаас диспозиция серти сувталісны боевӧй корабльяс, а мӧдас — дзебсисны транспортъяс да вспомогательнӧй крейсеръяс.
Гыясӧн югъялӧмӧдз шлифуйтӧм гранитнӧй ичӧтик ді торйӧдӧма саридзӧ петанінсӧ кык вис вылӧ; на пӧвстысь ичӧтджыксӧ, медым эз вермыны пырны миян дорӧ неприятельскӧй миноносечьяс, тупкисны керъясысь да кӧрт ботъясысь вӧчӧм бонӧн, а мӧдсӧ дугдывтӧг видзисны миноносечьяс да миннӧй катеръяс.
Кымынкӧ крейсер ӧчередьӧн нуисны дозорнӧй служба.
Та могысь на пӧвстысь быдӧн петавліс саридзӧ да крейсируйтліс дас миля сайын кымын Камрангсянь.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, вӧлі примитӧмаӧсь зэв стрӧг мераяс эскадраӧс видзӧм кузя.
Но вот мый лоис апрель 1-ӧд лунлы паныда войын.
Транспортъяс нӧшта сы водзвывса луннас на пырисны Камранг бухтаӧ, а боевӧй суднояс кольччисны саридзӧ аски асылӧдз.
Кӧкъямыс броненосеч да дас кык крейсер кымынкӧ миноносечкӧд командующӧй распоряжение серти долженӧсь вӧлі коллявны войсӧ морскӧй простор вылын.
Камрангсянь дас вит миля вылӧ кымын ылыстчӧм бӧрын, найӧ юксьӧмаӧсь торъя отрядъяс вылӧ да сувтӧдӧмаӧсь машинаяссӧ.
Вераліс саридз, том тӧлысьлысь гыалысь дзирдалӧмсӧ ассяньыс тӧдчӧдӧмӧн.
Эскадра эз кусӧд сулалысь машинаяслы колана бияс.
Кӧть и тӧлыс пӧльтіс омӧлика, но визулыскӧд ӧтув сійӧ вочасӧн разӧдіс корабльяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, стройсӧ торкӧмӧн.
Ӧткымын суднояс кадысь-кадӧ неуна муныштлісны, медым корсьны ассьыс места, да кавшасисны ӧта-мӧд вылас, зурасьны грӧзитӧмӧн.
Джынъя тӧлысь вӧлі лэччӧ, сибдыліс кымынкӧ минут кежлӧ «Суворов» снастьясӧ, а сэсся, гезъясысь мынӧм бӧрын, дзебсис енэжтас сайӧ.
Нӧшта ёна пемдіс, саридз сьӧдӧдіс.
Вой помасигас броненосечьяс отрядын кӧкъямыс судно пыдди лои ӧкмыс.
Мостик вылын миян старшӧй штурман Саткевич медводдза морт веськӧдіс та вылӧ вниманиесӧ.
Лейтенант Гирс ропкыштіс.
— Кутшӧм чепуха!
Кытысь лои лишнӧй судноыс?
— Да, кутшӧмкӧ ылалӧм судно, — шуис инженер Васильев.
«Суворов» прожекторӧн югдӧдіс тӧдтӧм судноӧс.
Пырысь-пыр жӧ веськӧдісны сы вылӧ югӧръяссӧ и мукӧд броненосечьяс.
И сӧмын ӧні аддзисны, мый тайӧ вӧлі флагтӧм пароход, тӧдтӧм национальностьлӧн.
Сійӧ заводитліс эськӧн ылыстчыны, но сы бӧрся уськӧдчисны миян гончӧйяс — миноносечьяс.
Найӧ тӧдмалісны, мый сійӧ прӧстӧй немецкӧй грузовик, но сы вӧсна мый сійӧ вӧлі тыртӧм, то мирӧн лэдзисны пароходсӧ.
Лейтенант Гирс скӧраліс:
— Ми виччысям миннӧй атака, а миян броненосечьяс пӧвстын спокойнӧя шляйтчӧ бокӧвӧй судно.
Таысь тӧждысьтӧм эскадра, мем кажитчӧ, не аддзыны став мирсьыс.
Но и хаос ыджыдалӧ миянын!
Сыкӧд сӧгласитчисны и мукӧд офицеръяс.
Инженер Васильев ызйӧдіс:
— Мед вӧлі тайӧ медся омӧлик японскӧй крейсер миннӧй аппаратъясӧн, сійӧ вермис эськӧ вӧйтны миянлысь любӧй броненосечӧс.
— Дерт, сійӧ бӧрйис эськӧ флагманскӧй корабльӧс.
Камранг бухтаын миян сулалӧм, уна йӧз виччысьӧм серти, нюжаліс.
Чайтісны, мый тані ми сӧмын грузитам из шом немецкӧй нёль транспорт вылысь, кодъяс воисны Диего-Суарецысь, да мӧдӧдчам водзлань.
Но морскӧй министерство, кодкӧд Рожественский йитчыліс телеграф кузя Сайгон пыр, имеитліс кутшӧмкӧ ассьыс мӧвпъяс.
Тыдалӧ, командующӧй пӧлучитіс распоряжение виччысьны контр-адмирал Небогатовлысь эскадрасӧ.
Кыдзи и Носси-Бэын, судно вывса уджъяс кындзи, нулім из шом грузитӧм.
Быд лун корабльяс вывсянь лыйлім щитъясӧ ӧрудиеясысь вспомогательнӧй стволъяс отсӧгӧн.
Кыкысь кымын петалім саридзӧ девиация да маневрирование тӧдмалӧм могысь.
Судно вывса радиостанцияясӧ вӧлі воӧны гӧгӧрвоны позьтӧм шыяс.
Адмирал Рожественский решитіс, мый кӧнкӧ матын эмӧсь мупомсаяс.
Чайтӧмӧн, мый эскадраӧс вермасны атакуйтны неприятельскӧй подводнӧй лодкаяс, сійӧ тшӧктіс ёнмӧдны судносянь ва бӧрся гӧгӧрбок видзӧдӧм; та вылӧ наросьнӧ вӧлі индӧма медбур сигнальщикъясӧс.
Вӧлі ыджыдвидз.
Броненосеч «Кутш» вылын матросъяс вӧлі висьтасьӧны да даръясьӧны.
Унаӧн пырысь-пыр жӧ висьтавлісны бак вылын, мый йылысь найӧс юасис исповедь вылын отец Паисий.
Тыдовтчис, мукӧд юасьӧмъяс лыдын вӧліны и татшӧмъяс:
«Кыдзи видзӧдан начальство вылӧ»?
«Он-ӧ лыддьы запретитӧм небӧгъяс?»
«Он-ӧ тӧд судно вылысь политикъясӧс, кодъяс мунӧны сарлы паныд?»
Матросъяс скӧралісны поп вылӧ, шуасисны:
— Со мый сылы, рыжӧй идоллы, окота лоӧма тӧдны!
— Та вылӧ и лӧсьӧдӧма висьтасьӧмсӧ, медым тӧдмавны ми воклысь мыйкӧ.
Енлы али мый ставыс тайӧ колӧ?
Асьныс жӧ попъясыс висьталӧны, енмыс ставсӧ аддзысь да ставсӧ тӧдысь.
Мыйла нӧ ковмис сылы миян висьтасьӧмыс?
Кочегар Бакланов ошйысис:
— Менӧ попыд некор оз ылӧд, но ӧд и ме сылы став правдасӧ ог висьтав.
Транспортъяс «Киев», «Китай», «Юпитер» да «Князь Горчаков» дзикӧдз рекмисны грузысь.
Вспомогательнӧй крейсеръяс колльӧдісны найӧс Сайгонӧдз да бӧр воисны бухтаӧ.
Эскадра кокняммис лишнӧй нопйысь.
Воис еджыд «Кутш», вайис свежӧй сёян-юан, кодӧс пырысь-пыр жӧ разӧдісны суднояс вылӧ.
Сэсся шыбытіс бухтаӧ якӧр Сайгонын медалӧм пароход «Еридан».
Сылысь ыджыдысь-ыджыд корпуссӧ ставсӧ вӧлі дӧмлӧма, краскаыс вушйӧма, быттьӧ тырӧма дойясӧн да лӧмӧн.
Сійӧ вайис эскадралы ӧшъяс, курӧгъяс, уткаяс да уна пӧлӧс прӧдуктаяс.
Кор сы дорӧ сувтісны гӧгӧр боксянь баркасъяс да кутісны ректыны сы вылысь, то артмис вӧвлытӧм серпас.
Быд корабль кӧсйис нетшыштны аслыс унджык провизия.
Кыскисны баркасъяс вылӧ ставсӧ, мый сюрлі ки улӧ, тӧвар учитывайтӧмкӧд артасьтӧг.
Тайӧ вӧлі морскӧй пиратство кодь жӧ.
Офицеръяс первойсӧ ошкылісны ассьыныс командасӧ, но бӧрыннас налы ковмис каитчыны таын.
Трюмъясын уджалігӧн, матросъяс воисны спиртнӧй юанторъясӧдз да заводитісны жуглыны шампанскӧйӧн тыра ящикъяс.
Сэні жӧ жугӧдлісны бутылка юръяссӧ да юлісны.
— Вот тайӧ вина!
И шомакодь и чӧскыд.
— Эх, кӧть кулӧм водзвылын да видлыны господскӧй юанторсӧ!
— Збыль ӧмӧй татшӧм винаыс юрӧ вермас кайны?
Ме юа сійӧс дзонь ведра.
Но эз коль и четверть часа, кыдз кутісны кывны кодъюраяслӧн гӧлӧсъяс.
Быд минутын код йӧзлӧн лыдыс соді.
Ӧткымынъяс кысъясисны бауӧн либӧ туплясисны вӧрзьытӧг, мукӧдъяс заводитлісны буянитны.
Медся нин асьнысӧ петкӧдлісны миян орловечьяс.
Ӧти, джынвыйӧ йӧймӧмӧн, уськӧдчис кулакъяснас доктор вылӧ.
Тайӧ матроссӧ кватитісны кык офицер да вирӧдз кучкалісны сылы чужӧмас.
Начальство сӧмын ӧні тӧждысис ӧтитор вӧсна — ӧдйӧджык нуавны код йӧзсӧ асланыс суднояс вылӧ.
Орловечьяс сюсьмӧдчисны гусявны кӧкъямыс ящик шампанскӧй, сійӧс баркас вылӧ провизияыскӧд ӧтлаӧ грузитӧмӧн.
Но кор тайӧ ящикъяссӧ вӧлі вайӧма броненосеч вылӧ, то сӧмын сы пытшкысь ӧтиӧс удайтчис кыскыны да дзебны двойнӧй борт сайӧ, а сизим ящикыс мукӧд грузыскӧд ӧтлаын веськаліс кают-компаниеӧ.
Матросъяс воисны сэтчӧ да шыасисны ӧти мичман дорӧ корӧмӧн:
— Лэдзӧй, ваше благородие, босьтны ассьыным добраӧс.
— Кутшӧмӧс? — падмӧмӧн юаліс мичман.
— Шампанскӧй.
Абу тіян сійӧ, а ми сійӧс сӧтім пароход вылысь.
Мичман горӧдіс на вылӧ:
— Весасьӧй татысь, негодяйяс, кытчӧдз ме тіянлысь нырвомъястӧ эг разь!
— Со кыдз!
Тіянлы, сідзкӧ, позьӧ юны, а миянлы оз?
Огӧ ӧмӧй ми ӧтлаын тіянкӧд нуӧдӧ войнасӧ?
А кулакъяснад ті миянлы эн грӧзитӧй.
Миян кулакъясным вынаджыкӧсь тіянысь.
Матросъяс мунісны.
Кают-компаниеын сувтӧдісны часӧвӧйӧс, но командаысь кымынкӧ морт, кодъяс воисны мӧдысь, тӧкӧтьӧ эз нӧйтны сійӧс.
Ковмис шампанскӧй тыра ящикъяссӧ ӧдйӧджык идравны вина кӧбрегӧ.
Сійӧ матросӧс, коді тышкасис докторкӧд, арестуйтісны, и сійӧс, тыдалӧ, казнитасны.
Мый жӧ вӧчны?
Кубрикъясын да трюмъясын, кочегаркаясын да машинаясын, башняясын да казематъясын, миннӧй да мукӧд отделениеясын пузис ыджыд лӧглун кают-компаниелы да вылысса мостикъяслы паныд.
Но сійӧ, тайӧ лӧглуныс, петавліс ортсӧ шогмытӧм да дикӧй петкӧдчӧмъясын.
И миянлы, сознательнӧйджык матросъяслы, кольліс сӧмын курыда шогсьыны.
Ми вӧлім вывті этшаӧнӧсь судно вылын, медым влияйтны масса вылӧ да кутны сылысь скӧрлунсӧ водзӧ локтан кад кежлӧ, кор ковмас взорвитны самодержавиелысь куимсё вося плӧтинасӧ.
Тайӧ жӧ рытнас офицеръяс чукӧртчисны кают-кампаниеӧ секретнӧй сӧвещанньӧ вылӧ.
Ни ӧти вестӧвӧй эз вермы сэтчӧ пырны, сы вӧсна, мый став ӧдзӧсъяссӧ вӧлі пӧдлалӧма.
Но трюмса старшина Федоров, тайӧ сӧвещанньӧ йылысь инженер Васильевӧн предупредитӧм бӧрын, водзджык восьтіс кают-компание пызан увсьыс розьсӧ.
Ни ӧти офицерлы эз во юрас видзӧдлыны пызан улас, сы вывсянь ӧшйӧм еджыд пызандӧра улӧ.
А сэк костті сэні, ӧти судтаӧн улынджык, кормаса миннӧй отделениеын пукалісны кымынкӧ морт да кывзісны гуся сёрнисӧ.
Сёрниыс муніс командаын дисциплина лэптӧм йылысь.
Офицеръяслӧн мӧвпъясыс торъялісны.
Ӧтияс сулалісны сы вӧсна, медым пыр жӧ босьтны матросъясӧс ежовӧй кушеньчаӧ да пример вылӧ некымын мортӧс лыйлыны.
Мӧдъяс мунісны талы паныд, доказывайтісны, мый та вылӧ кадыс кольӧма нин и мый дисциплина усьӧмыс лои сійӧ став условиеяс вӧсна, кутшӧмъяс лоисны и Рочмуын и эскадра вылын.
Старшӧй офицер Сидоров сувтіс матросъясладор да видчыштіс лейтенант Вредныйкӧд, висьталіс:
— Ті он вермӧ овны йӧзыскӧд морт ногсӧн.
Ті сӧмын вооружайтанныд сытӧг нин скӧрмӧм командаӧс офицеръяслы паныд.
Ме тіянлы официальнӧ висьтала: кор менӧ эз на мездыны старшӧй офицерлысь обязанностьяс нуӧмысь, не сюйсьыны менам делӧясӧ да занимайтчыны сӧмын аслад специальностьӧн!
Офицеръяс сёрнитісны дыр, но сідзи и эз вермыны шуны помӧдз нинӧм.
Веськыда кӧ шуны, ми и инженер Васильев отсӧгтӧг тӧдлім офицеръяс поведение да характеръяс йылысь унджык, чем найӧ миян йылысь.
Татшӧм уна йӧз пӧвстысь, кодъяс разалӧмаӧсь корабльса кӧрт лабиринтъясӧ, найӧ весиг эз вермыны помнитны став матросъяслысь чужӧмсӧ.
Сы кындзи, праватӧм нижньӧй чинъяс положениеын олігӧн, ми ассьыным чувствояснымӧс да настроениеяснымӧс петкӧдлывлім сӧмын шоч случайясын, кор оз вӧлі позь некыдзи терпитны.
А найӧ асланыс поступокъясысь эз нулыны некутшӧм кывкутӧм и сы вӧсна некутшӧма миянысь эз яндысьлыны.
Быд начальник йылысь вӧлі миянлы тӧдса став посниторъясыс, весиг кыдзи сійӧ узьӧ — гатшӧн али кымыньӧн, шкоргӧмӧн али шытӧг лолалӧ.
Татшӧм сяма миян тӧдмалӧмлы отсалісны медсясӧ вестӧвӧйяс, кодъяс олӧмӧ пӧртлісны проводтӧм телеграфлысь рольсӧ офицерскӧй каютаяс да матросскӧй кубрикъяс костын.
Сӧмын ӧні, Камранг бухтаын сулалігӧн, ме вӧлисти тӧдмалі, мый вӧлӧма вспомогательнӧй крейсер «Терек» вылын март 22-ӧд лунӧ.
Тайӧ числӧӧдз лун войдӧр старшӧй офицер каютаын кодкӧ сьӧд краскаӧн киськалӧма; письменнӧй пызансӧ дзоньнас.
Кыв шутӧг, тайӧ вӧлі водзӧс мынтӧм.
Но коді лысьтіс тайӧс вӧчны?
Старшӧй офицер чайтіс мыжаӧн машинист Сафроновӧс, кодлы неважӧн вӧлі сыӧн сетӧма дисциплинарнӧй наказание.
Сійӧ корис чайтана мыжаӧс аслас каютаӧ, игналіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ, кватитіс зепсьыс револьверсӧ да гӧрдӧдӧмӧн горӧдіс:
— Пидзӧсчань вылӧ, подлец!
Машинист неуна бӧрыньтчыштіс да исполнитіс приказаниесӧ.
Старшӧй офицер, сы весьтын джуджыд, зэвтчӧмӧн синсьӧм фигуранас сувтіс кокъяссӧ паськӧдӧмӧн.
Паськыд пельпомъясыс югъялісны лейтенантскӧй погонъяс зарниӧн.
Сьӧд тошкӧн тырӧм улыс черлыыс скӧра дрӧгнитавліс.
Сійӧ лӧсьӧдіс револьверлысь дулосӧ веськыда Сафронов кымӧсӧ да властнӧя прикажитіс:
— Каитчы, негодяй!
Ловйӧн ог лэдз татысь.
— Мый кузя, ваше высокоблагородие? — гӧлӧснас дрӧжжитігтырйи юаліс машинист.
— Тэ киськалін краскаӧн менсьым письменнӧй пызанӧс?
— Некыдз эг, ваше высокоблагородие.
— А коді нӧ?
— Ог вермы тӧдны.
— Пӧръясьлан!
Ме тэнад пеж синъяс сертиыд аддза, мый тэ тайӧс вӧчин!
— Некыдз эг.
Старшӧй офицер сьӧкыда лолалігтырйи, сетіс нӧшта кымынкӧ юалӧм, а сэсся прикажитіс:
— Клянитчы!
Шуав ме бӧрся: «Ме кӧ висьтала аслам начальниклы лӧж, то мед первой японскӧй снаряд косявлас менӧ посни лестукъяс вылӧ, и не аддзывны меным ньӧтчыд ни батьӧс, ни ассьым мамӧс, ни гӧтырӧс, ни ассьым, челядьӧс...»
Машинист бӧрсьыс шуаліс сылы страшнӧй клятвалысь кывъяссӧ, а кор воис делӧыс гӧтырӧдз да челядьӧдз, то висьталіс:
— Ме гӧтыртӧм, ваше высокоблагородие.
Старшӧй офицер морӧсас чужйӧмӧн чергӧдіс машинистӧс гатш.
— Весась менам син водзысь, вежӧрттӧм скӧтина!
Машинист чеччыштіс и, кор сы водзын воссис ӧдзӧсыс, чепӧсйис каюта дорысь, кыдз чепйыв понма будка дорысь.
Мӧд луннас сійӧ норасис аслас ротнӧй командирлы да корис сійӧс вайӧдны став йывсьыс судноса командирлы.
Ротнӧй командир висьталіс та йылысь старшӧй офицерлы.
Сафроновӧс бара вӧлі корӧма старшӧй офицер дорӧ, но вевдорса палуба вылӧ нин.
— Тэ кӧсъян, медым ме висьталі тэнад норасьӧм йылысь судноса командирлы?
— Дзик сідз, ваше высокоблагородие.
— А тэ мӧвпыштлін, мый тэкӧд вермас лоны?
Машинист ӧні эз пов.
Сы йылысь, мый сы вылын вӧлі вӧчӧма, тӧдіс командаыс ставнас.
Сійӧ чорыда вочавидзис:
— Мем ставыс ӧткодь, но кора тіянӧс висьтавны командирлы менам норасьӧм йылысь.
— Бур, — сӧдзӧдіс старшӧй офицер грӧзитӧмӧн.
Тайӧ лунӧ «Терек», кӧні вӧлі витсё морт, вӧлі шызьӧдӧм мазі поз кодь.
Команда виччысис командирлысь распоряжение.
Но судновывса юралысь кыв эз сетлы да некодӧс эз допросит.
Мостик вылын вӧлі лӧнь.
Рытнас, молитва водзвылын, кор командуйтісны пӧрччыны картузъяс, команда радъяссянь кылісны юалӧмъяс:
— Дыр кутас старшӧй офицер миянӧс кедзовтны?
— Мыйла сійӧ револьверӧн грӧзитчис машинистыслы?
— Кутшӧм законын тайӧс шуӧма?
Сэсся кылісны решительнӧйджык кывъяс:
— Корам вежны старшӧй офицерӧс!
— Сылы местаыс абу судно вылын, а паськыд туйяс вылын рӧзбойничайтны!
— Шыбытны драконӧс!
— А то став офицеръясыд лэбзясны борт сайӧ!
Шум эз лӧнь.
Фронт водзӧ петіс командир ачыс.
Но команда и сійӧ распоряжение серти эз разӧдчы, сулаліс ассьыс корӧмсӧ пырысь-пыр могмӧдӧм вылын.
Корлісны караул, но ни ӧти морт эз пет вевдорса палуба вылӧ винтовкаӧн.
Начальство шӧйӧвоши.
Старшӧй офицер, аслас адрес кузя медся лёк грӧзитчӧмъяс кывзӧмӧн, первойсӧ шӧйӧвошліс да лӧня сулаліс вевдорса палуба вылын, а сэсся, друг бӧрддзис, котӧртіс аслас каютаӧ да игнасис ключӧн.
Сэки командир решитіс вежны тактикасӧ, команда дорӧ шыасис дженьыдик речӧн.
Сійӧ корис командаӧс не скандалитны да асладорсяньыс кӧсйысис, мый тайӧ случай кузя нуӧдас следствие.
Медбӧрын висьталіс:
— Сета ме тіянлы честнӧй кыв, мый матрослӧн кӧ норасьӧм збыльмас, то старшӧй офицерӧс пыр жӧ лоӧ вежӧма.
Команда кутіс разӧдчыны, тайӧ пӧрйӧ рытъя молитваяс сьывтӧг.
Неуна сёрмӧмӧн «Терек» дорӧ тӧвзисны-воисны кык миноносеч восьса миннӧй аппаратъясӧн.
Ӧтиыслы на пӧвстысь сетісны пакет событие йылысь донесениеӧн.
Матросъяс кылісны, кыдзи тайӧ миноносеч вывса командирыс горӧдіс:
— Тіян шуд вылӧ, мый ставыс бура помасис.
Адмирал прикажитіс ковмас кӧ взорвитны минаясӧн тіянлысь крейсертӧ став личнӧй составнас...
Камрангын збыльысь вӧлі нуӧдӧма следствие «Терек» делӧ кузя, но эз командирӧн, а флагманскӧй обер-аудитор Добровольскийӧн.
Тайӧс вӧлі вӧчӧма адмирал Рожественский распоряжение кузя.
Ставсӧ помалӧм бӧрын старшӧй офицер колис аслас местаын, а командаысь некымын мортӧс, на лыдын и машинист Сафроновӧс, коді мӧвпыштіс корабль вылын корсьны правда, вӧлі арестуйтӧма да сетӧма судӧ *.
* Следствие вылын старшӧй офицер висьталіс, мый сійӧ эз удит висьтавны машинист норасьӧм йылысь.
(Видзӧд «Флотлӧн действие», IV отдел, 3-ӧд небӧг, 146-ӧд листбок).
IV
abu
Эскадра водзӧ кутіс сулавны Камранг бухтаын.
Луннас тані вӧлі жар, кӧть пӧшти век пӧльтліс морскӧй бриз.
Рытладорыс пуксьыліс чӧв-лӧнь, да сідзи кыссьыліс мӧд лунся сёр асылӧдз.
Войясын кӧть енэжыс вӧлі кодзула, пуксьыліс лӧньӧм саридз вылӧ ӧбсыр пемыд, мукӧддырйи кыптыліс ру.
Броненосеч «Кутш», кыдзи и мукӧд суднояс, грузитіс из шом.
Сійӧс вӧлі босьтӧма нин сюрс нёльсё тонна.
Мупомсаяссянь уськӧдчӧм виччысиг, батарейнӧй палубасӧ колисны прӧстӧн, медым не дзескӧдны сійӧ ӧрудиеясысь лыйсьыны.
Шом кисьтылісны ютӧ да срезъясӧ, тыртісны сійӧн буфет да кают-компания.
Офицеръяс вуджисны запаснӧй адмиральскӧй салонӧ, сьӧрсьыныс тшӧтш кыскисны и пианино.
Камрангын миян сулалӧмлы немвиччысьтӧг воис пом.
Нӧшта апрель 2-ӧд лунӧ на бухтаӧ воис французскӧй крейсер «<fra>Descaves</fra>» контр-адмирал Жонкиер флаг улын.
Эскадраӧн командуйтысь вежсис сыкӧд визитъясӧн.
Сэсся крейсер ветліс кытчӧкӧ да бӧр воліс.
Тыдалӧ сійӧ миянлы вӧчаліс разведкаяс.
А апрель 8-ӧд лунӧ контр-адмирал Жонкиер явитіс Рожественскийлы, медым ми кызь нёль часӧн эновтім французскӧй колониялысь территориальнӧй ваяссӧ.
Мукден дорын роч армияӧс жугӧдӧм бӧрын Франция нӧшта омӧльджыка кутіс артасьны миянкӧд да, Мупом корӧмъяс улӧ сетчӧмӧн, вӧтлывліс миянӧс лёк ногӧн весиг аслас медся боки владениеясысь.
Мӧд луннас эскадралӧн став боевӧй судноясыс петісны саридзӧ.
Бухтаӧ колины сӧмын транспортъяс да крейсер «Алмаз», медым помавны из шом грузитӧм.
«Алмаз» вылӧ ӧні лэптіс брейд-вымпел транспортъясӧн заведуйтысь 1-й ранга капитан Радлов, а контр-адмирал Энквист вуджӧдіс ассьыс флагсӧ «Олег» крейсер вылӧ.
Нёль лун эскадра болтайтчис саридз простор вылын, то машинаяссӧ сувтӧдлӧмӧн, то корабльлы ичӧт мунан ӧд сетӧмӧн, медым кӧть ылӧсас кутны стройсӧ.
Век кутчысим Камранг бухтасянь тыдалан выйын.
Тайӧ вӧлі миян медся тӧлктӧм скитайтчӧм.
Сэк кості адмирал Рожественский Сайгон пыр телеграф кузя нуӧдіс сёрни Петыркаркӧд.
Ӧні лои стӧчджыка тӧдмалӧма, мый тані кӧнкӧ колӧ паныдасьны Небогатов эскадракӧд.
Сы кындзи ковмис виччысьны груз ректӧм «Ева», «Дагмара» да «№ 3» пароходъяс вылысь, кодъяс вайисны Сайгонысь провизия, из шом, припасъяс.
Корабль вывса олӧм вылӧ видзӧдігӧн, ме пыр ёнджыка шензьылі команднӧй составӧн аслас подчинённӧйяс вылын власьт кутны вынтӧмлун вылӧ.
Войдӧр сӧмын вӧлі кылан: «Ставӧн вевдорӧ!» — и йӧз сёясӧн чепӧсйылісны трапъяс дорӧ, ӧта-мӧдсӧ уськӧдлігтырйи.
А ӧні срочнӧй авральнӧй уджъяс дырйи уна матросъяс сэтшӧма жӧ тэрмасьӧмӧн тӧвзьылісны вевдорса палуба вывсянь уліӧ да дзебсьывлісны трюмъясӧ.
Весиг том матросъяс дугдісны повны начальствоысь.
Тӧдвылӧ уси, кыдзи ме, кор вӧлі новобранецӧн, видзӧдлі морскӧй офицеръяс вылӧ.
Менам накӧд тӧдмасьӧм заводитчис Кронштадтын, кӧні менӧ овмӧдісны ӧти флотскӧй экипажӧ.
Таӧдз ме Петыркарысь аддзылі кутшӧмкӧ кавалеристъясӧс, кодъяс гарцуйтісны улича кузя асланыс вердаса да стройнӧй вӧвъяс вылын.
Тайӧ офицеръясыс шензьӧдісны менӧ асланыс бур паськӧмӧн, и ставыс.
Нинӧм сэні торъя тӧдчанаыс эз вӧв.
Вӧвъяс вылын и ме ачым асланым Матвеевскӧй сиктын ветлывлі верзьӧмӧн войын вӧв видзны, правда, седлӧтӧг и эг сідз, гашкӧ, мичаа.
Дзик мӧд впечатление вӧчисны ме вылӧ морскӧй офицеръяс.
Аслам юрын ме найӧс йитлі корабльяскӧд, кодъяс вылын найӧ плавайтӧны лӧз саридзьяс вывті, переживайтӧны бушковъяс, волывлӧны йӧз канмуясӧ, вӧчалӧны мугӧгӧртана путешествиеяс да аддзылӧны мушар вылысь быдсяма чудесаяс.
Мем кажитчыліс, мый колӧ имеитны вывті ыджыд тӧдӧмлунъяс, медым компас да кодзувъяс серти, — кыдз гӧгӧрвоӧдлісны важъя матросъяс, — тӧдмавны океанса кутшӧм местаті кывтӧ судно.
Тайӧ ставыс вӧлі меным вӧвлытӧмӧн, вӧвлытӧм вӧлі и ачыс формаыс, кутшӧмӧс новлісны морскӧй офицеръяс.
Торъя нин ме чуймавлі, кор аддзылі найӧс эполетъяса, орденъяса параднӧй сьӧд мундиръясӧн, куим пельӧса шляпаясӧн.
Тайӧ мичлуныс чуймӧдліс менӧ, менсьым ничтожествоӧс тӧдчӧдӧмӧн.
Ме, сиктса пемыдысь да няйтысь петӧм морт, видзӧдлі офицеръяс вылӧ, кыдзи торъя породаса йӧз вылӧ, кодъяс мича благороднӧй чужӧмаӧсь, вывті талантливӧйӧсь.
И верми ӧмӧй сэки ме чайтны на пӧвстысь кодӧскӧ нечестнӧй поступокъясын?
Менам бать, вӧвлӧм николаевскӧй салдат, менӧ воспитайтігӧн, тшӧкыда внушайтіс:
— Тэ кӧ, Алёшка, веськалан военнӧй служба вылӧ, то служит кыдз колӧ.
Кутасны нӧйтны — терпит.
Ӧти нӧйтӧм вылӧ дас нӧйттӧмӧс сетӧны.
И тӧдвылад кут — ен сайын молитва, а сар сайын служба некор оз вошны.
Ме эски сы кывъяслы и, флотӧ явитчӧм бӧрын, вежӧктана, аслам темпераментса став кӧсйӧмӧн босьтчи служитны.
Новобранецалан кад кыссис нёль тӧлысь гӧгӧр и менам паметьын коли, кыдзи зывӧктана ун.
Капралъяс, инструкторъяс, фельдфебельяс принимайтлісны медся решительнӧй мераяс сы кузя, медым вӧтлыны миян пытшкысь сиктса ру.
Квайт час асылын дворын горнист ворсліс чеччӧм.
Ми шайпаймунӧмӧн ырскӧбтылім, ассьыным койкаясӧс лӧсьӧдіг, тэрмасьӧмӧн юлім чай сьӧд няньӧн да дзонь взводӧн, — нелямын морт, — сувтлім асланым камераӧ гимнастика вылӧ.
Инструктор командуйтліс, а ми шыблавлім киясӧс водзланьӧ, вылӧ, бокъясӧ, улӧ.
Гимнастикалы паныд нинӧм оз позь вӧлі возразитны, эз кӧ эськӧ сійӧн злоупотребляйтны.
А миянӧс, например, тшӧктылісны вӧчавны места вылын котӧртӧм пидзӧсъясӧс то водзӧ, то бӧрӧ шыблалӧмӧн сэтчӧдз, кытчӧдз не сӧмын став белье эз кӧтась пӧсялӧмсьыс, но и сапӧглӧн чегъясьӧм пӧтшваясыс кӧтасьлісны пырыс.
Нӧшта сьӧкыдджык вӧлі вӧчавны «лягушка путешествуйтӧм».
Пытшкӧсыс талӧн сыын, мый нелямыннан мортыс лажыньтчылісны ӧта-мӧдлы балябӧжас видзӧдӧмӧн да, кияссӧ водзлань чургӧдӧмӧн, чеччалім камера стенъяс пӧлӧн, некымын пӧв койка радъясӧс кытшовтӧмӧн.
Тані ставыс вӧлі инструктор настроение сайын.
Сійӧ кӧ вӧлі скӧр, то тайӧ йӧйталана чеччалӧмыс кузя нюжавліс, и сэки синъяс вевттьысьлісны турунвиж руӧн.
Ӧткымын новобранечьяс эз вермыны терпитны помӧдз татшӧм пыткасӧ да усьлісны.
— Сьӧктамминныд, ӧкаяннӧйяс, йыкы рушкунаныд! — равзіс инструктор да усьысьяслысь сьӧлӧмнысӧ кыпӧдліс чужйӧмӧн.
Сэсся миянӧс вӧтлывлісны ывлавылӧ.
Сэні велӧдлім маршировка, быд пӧлӧс ног бергӧдчӧмъяс, ружейнӧй приёмъяс, котравлім двор кузя.
Инструктор висьтавліс миянлы:
— Ме кӧ командуйта «Смирно», тайӧ лоӧ — эн лолав, кув,
вунӧд, кыдз батьтӧ да мамтӧ шуӧны, и только кывзы, мый ме водзӧ шуа.
Дзоньнас кӧ босьтны, сійӧ видзӧдліс миян вылӧ сідзи, кыдз быттьӧ ми вӧлім сылы заклятӧй врагъяс.
Ӧбед бӧрын вӧлі дженьыдик шойччӧг, но мукӧддырйи миянӧс тшӧктывлісны тайӧ кадас пилитны да поткӧдлыны пес.
Сы бӧрын бара вӧтлывлісны ывлаӧ маршировка вылӧ.
Рытнас ужын бӧрын, ми, мучитӧм да дикмӧм йӧз, пуксявлім камераын койкаяс вылӧ да занимайтчылім словесностьӧн.
Сыысь ми этша гумлавлім.
Ёнджыкасӧ личкывлісны дисциплина вылӧ, чинъясӧс пӧчитайтӧм вылӧ, сарлы верность вылӧ.
Велӧдім саралысь домлысь нимъяссӧ да начальстволысь овъяссӧ, флотилияӧн командуйтыссянь заводитӧмӧн да ротнӧй командирӧн помалӧмӧн.
Сэн жӧ инструктор висьтавліс миянлы, кыдзи торйӧдны ӧта-мӧдсьыс чинъясӧс.
Ставсӧ вӧчлісны матьӧн ёрччӧмӧн да нырвомъясӧ зульӧдӧмӧн.
Сизим час гӧгӧр став занятиеяс помасьлісны.
Кытчӧдз оз командуйтны «справка вылӧ», ми вермим гижны письмӧяс, лыддьыны небӧгъяс да гажӧдчыны.
Ӧткымынъяс, дженьыдик прӧст кадӧн пӧльзуйтчӧмӧн котӧртлісны дворӧ, прачешнӧйӧ, кирпичнӧй керкаӧ, да сэні песлалісны ассьыныс дӧрӧмъяссӧ да улыс гачьяссӧ.
Найӧс чердак вылӧ ӧшлыныс вӧлі полана — гусяласны.
Та вӧсна быд новобранец вольсавліс ва бельёсӧ прӧстыня улас, медым войбыдӧн косьтыны сійӧс аслас тушаса температураӧн.
Сьӧкыд уджалан лун помасьліс справкаӧн да рытъя молитваясӧн.
Кусӧдлісны, ӧтиысь кындзи, газӧвӧй рожокъяс.
Камераын вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Миян пӧвстысь кодӧскӧ индылісны дежурнӧйӧн, а мукӧд комын ӧкмыс мортыс водлісны узьны — быдӧн аслас койка вылӧ, идзас перина вылӧ, казеннӧй руд одеялӧ улӧ.
Сынӧдыс тырліс мортъяссянь лёк дукӧн.
Тадз мунліс лунысь-лун.
Ме став служебнӧй обязанностьясӧс пӧртлі олӧмӧ сьӧлӧмсянь, бура.
Менӧ оз позь вӧлі сюйны тӧлктӧм йӧз лыдӧ.
Службаӧдз ме лыдди вель уна небӧг, а тайӧ зэв ёна отсаліс меным словесность велӧдігӧн.
Аслам абу лёк паметьӧн ме велӧді матросскӧй устав наизусть.
Новобранечьясӧс присяга примиттӧдз оз позь вӧлі лэдзны карӧ ӧткӧн-ӧткӧн, но инструктор словесность кузя менам вӧвлытӧм успех вӧсна, вӧчис меным исключение.
— Видзӧд бура, — наказ сетліс меным. — Тӧд, кодлы колӧ кӧзырнитны, кодлы сувтны во фронт.
— Эм, господин велӧдысь.
— Менӧ кӧ тэ подведитан, ме тэысь яичница вӧча.
Тайӧ ставыс кажитчыліс мем нормальнӧйӧн.
Кар кузя гуляйтігӧн, ме сетавлі честь паныдасьысь офицеръяслы став правилӧяс серти.
Колӧ шуны, тайӧс ме вӧчлі волнуйтчӧмӧн, но ме дорӧ некод эз крукасьлы.
Окота лои видзӧдлыны офицерскӧй флигельяс, и ме, Екатеринскӧй улича вылӧ кежӧм бӧрын, куті восьлавны сквер пӧлӧн.
Кыдз бӧрыннас ме тӧдмалі, тані некор эз гуляйтлыны матросъяс, начальствокӧд зурасьӧмысь полӧмла.
Эз на коль и вит минут, кыдз паныд меным тыдовтчис дзор бакенбардъяса морт.
Кутшӧм сылӧн вӧлі чин?
Ме нӧшта ньӧтчыд на эг аддзыв ловъя адмиралӧс, но тӧді нин, кутшӧмӧсь сылӧн колӧ лоны погонъясыс: зарниӧсь, зигзагъяса, сьӧд кутшъяса.
Тайӧ погонъяссӧ позьӧ вӧлі аддзыны экипажысь стеклӧяс сайысь.
Юрын менам бергаліс мӧвп: ӧти кутшӧн кӧ быд пельпом вылын — сійӧ контр-адмирал, кыкӧн кӧ — вице-адмирал, куимӧн кӧ — полнӧй адмирал.
А тайӧ дзор бакенбардъяса мортыслӧн эз вӧвны некутшӧм погонъяс, но сы пыдди воротникыс и пӧлаясыс сійӧ сьӧд шынельлӧн вӧліны зарни позументъясын и на вылын ӧти радӧ тӧрӧдчисны уна дас сьӧд кутш.
Збыль ӧмӧй ме веськалі сверх-адмираллы?
Мыйла меным инструктор эз висьтав татшӧм форма йылысь?
Мем некытчӧ вӧлі кежны бокӧ да дзебсьыны.
Ме лэччи тротуар вылысь да куим воськов ылнасянь страшнӧй морткӧд паныдасьтӧдз сувті во фронт.
Позументъяса да кутшъяса старик сідз жӧ сувтіс да ме вылӧ шензигтырйи видзӧдіг, вӧрӧдіс дзор бакенбардъяснас.
«Но, воши ме,» — вуджӧртіс менам юрын.
— Дыр тэ, йӧй, тадз кутан сулавны?
Кӧдзыд сынӧдын дзуртыштӧм сійӧ гӧлӧс шыысь, кыдзи дзиръялӧн сімӧм пекляяс, да сылӧн мылькйӧн кыптӧм да гудыр синъясыс, кодъяс вӧліны гудыр гӧпса ва больяс кодьӧсь, мем лои нейӧмкӧ.
Картуз дорӧ лэптӧм киӧй тіраліс.
— Мун, йӧй, водзӧ, эн сулав столб моз.
Сійӧ сералыштіс дрӧб моз сяргысь серамӧн, а ме куті восьлавны водзлань, став вынӧс сы вылӧ лэдзӧмӧн, медым ӧдйӧджык сы дорысь ылыстчыны.
Минут мысти ме видзӧдлі бӧрӧ, — сійӧ сулаліс сэн жӧ да сераліс ме бӧрся.
Менам воши став окотаӧй гуляйтны, и ме тэрмаси ӧдйӧджык воны экипажӧ.
Мыйла тайӧ кутшъяса мортыс шуис менӧ йӧйӧн?
Ме ӧмӧй сувті сы водзын во фронт не сідзи, кыдз колӧ?
Ме вӧлі сэтшӧма мӧвпала сверх-адмирал йылысь, эг удит кӧзырнитны паныдасьысь лейтенантлы.
Сійӧ корис менӧ ас дорас да юаліс:
— Мыйла честь он сет?
— Виноват, ваше высокоблагородие, думайтчи.
Лейтенант ёрччыштіс матьӧн, таркӧдыштіс кулакнас менам кымӧсӧ да пӧшти меліа шуис:
— Оз ков думайтчыны военнӧй служба вылын.
Ме сы дорӧ коли бур сьӧлӧмӧн, мый сійӧ эз гиж менсьым овӧс.
Экипажын важ матросъяссянь ме тӧдмалі, код водзын меным ковмис сувтны во фронт.
Тайӧ вӧлӧма абу сверх-адмирал, а вӧвлӧм матросъяс пӧвстысь флотскӧй швейцар!
Мем вӧлі яндзим аслам ылалӧмысь.
Кымынкӧ тӧлысь мысти ме примиті присяга да лои 2-д статьяа матросӧн.
Плавайтны заводитчӧмкӧд олӧм бурмыштіс.
Морскӧй офицеръяс йылысь менам медводдза чайтӧмъяс вочасӧн вежсисны.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ благороднӧй йӧзыс сідз жӧ матькӧмӧн ёрччӧны, кыдзи и миян сиктын мужикъяс, да весиг косясьӧны.
Сэсся ме тӧдмалі, мый на пӧвстысь унаӧн юсьӧны да вӧчалӧны скандалъяс, ворсӧны азартнӧй ворсӧмъясӧн да ветлӧны публичнӧй домъясӧ.
Гӧгыльтчис кад.
Менӧ лэптісны 1-й статьяа матросӧ, а сэсся, кор помалі баталеръяслысь школа, вуджӧдісны унтер-офицерӧ.
Ме нӧшта ёнджыка тӧдмаси императорскӧй флотса условиеясӧн да оласногъясӧн.
Сиктса наивность бырліс, батьлӧн висьталӧмъясыс дугдісны меным кывны правдивӧя.
Менам военнӧй служба заводитӧмсянь коли вит во саяс.
Тайӧ кадыс эз вош меным прӧста: уна лун да узьтӧм вой коллялі ме напряженнӧй умственнӧй уджын.
И ӧні, броненосеч «Кутш» вылын плавайтігӧн, эг дугдыв содтыны аслам юр-вемӧ выль тӧдӧмлунъяс да впечатлениеяс босьтӧмӧн...
Апрель 13-ӧд лунся асылын став миян транспортъяс да крейсер «Алмаз» петісны Камранг бухтаысь да ӧтувтчисны эскадра дорӧ.
«Суворов» вывсянь сетӧм сигнал серти, корабльяс сувтісны асланыс местаясӧ походнӧй стройӧн.
Эскадра вӧрзис войвывлань.
Аннамскӧй вадоръяс пыр вӧліны миян синъяс йылын.
Кымынкӧ час мысти эскадра сувтіс выль паськыд убежище водзӧ, кодӧс вӧлі кытшалӧма Камранг серти нӧшта джуджыдджык гӧраясӧн.
Тайӧ вӧлі бухта Ван-Фонг.
Медводдзаясӧн сэтчӧ пырисны «Алмаз» да транспортъяс, на бӧрся вӧтчисны миноносечьяс, сэсся крейсеръяс да медбӧрын броненосечьяс.
Рытланьыс став корабльяс сулалісны якӧр йылын.
Эскадра сувтіс вит параллельнӧй визьӧ: матӧджык саридзӧ петанінлань — броненосечьяс, на бӧрся, бухта пытшланьын — крейсерскӧй да разведочнӧй отрядъяс, транспортъяс да миноносечьяс.
Лун либӧ кык бӧрын ме ыджыд шогӧн торйӧдчи аслам другкӧд, инженер Васильевкӧд.
Изшом грузитігӧн сійӧ сэтшӧма вундіс шуйга коксьыс сӧнъяссӧ, мый эз вермы ветлыны.
Сійӧс мӧдӧдісны госпитальнӧй «Кутш» вылӧ, кӧні колӧ вӧлі вӧчны сылы операция.
Боевӧй корабльяслӧн шуштӧм сьӧд вуджӧръяс пӧвстын тайӧ пароходыс торъявліс аслас долыд еджыд рӧмнас.
Сы вылын вӧлі дас кӧкъямыс сестра милосердия, кодъяс пӧвстысь унаӧн вӧліны высшӧй аристократическӧй обществоысь.
Найӧлы служитлісны кык манашка.
Кыдзи гажтӧм пустыня пӧвстын вошӧм оазис кыскӧ жарӧн мудзтӧм путешественникъясӧс, налы бур шойччӧг сетны кӧсйӧмӧн, сідз жӧ и еджыд «Кутш» кыскыліс ас дорас вниманиесӧ эскадраса став йӧзлысь.
Дас сюрс том да олӧма мужичӧй дорысь унджык йӧз, водзысь кодъяс нинӧм эз виччысьны, морскӧй гу кындзи, видзӧдісны сы вылӧ гуся кӧсйӧмӧн нетшыштчыны личкана действительностьсьыс да веськавны сэтчӧ, сійӧ пароход вылас.
Сэні позьӧ вӧлі повтӧг шойччыштны, аддзыны нывбабаясӧс, кывзыны налысь гӧлӧсъяссӧ.
Абу помыс морт мечтаяслы.
Оз ӧмӧй вермы лоны, мый сестра милосердияяс пӧвстысь кодкӧ, муслунӧн ӧзйӧмӧн, уськӧдчас моряк сывтырйӧ?
И дзоньвидзаяс вежалісны сійӧ висьысьяс вылӧ, кодъясӧс мӧдӧдлісны плавайтысь госпиталь вылӧ.
Торъя бур положениеын вӧлі сӧмын ачыс Рожественский.
Сылы оз ков вӧлі корны кодлыськӧ разрешение ассьыс кӧсйӧмъяссӧ удовлетворитӧм вылӧ.
Боевӧй корабльяс вылӧ сійӧ волывліс этшаджыкысь, еджыд «Кутш» вылӧ дорысь, кӧні сестраяс пӧвстын вӧлі сылӧн гӧтыр кузяыс племяница — Ольга Владиславовна.
Но эз сыӧн интересуйтчыв адмирал.
Ольга Владиславовна кыдзи рӧдня морт сӧмын тупкывліс сылысь грекъяссӧ.
Сылӧн вӧлі пӧдруга, генераллӧн ныв, став сестра вылас ыджыдыс, — Наталия Михайловна.
Вот сы дорӧ и, тайӧ кельыдлӧз синъяса, комын арӧса ӧзйысь блондинка дорас зільліс адмирал.
Аддзысигас сійӧ лӧсьӧдліс аслас племянницалы кымӧссӧ окыштӧм вылӧ, а Наталия Михайловналысь скромнӧя окавліс кисӧ.
Овлывліс, мый еджыд «Кутш» вывса кают-компаниеӧ сійӧ кольччыліс ӧбедайтны.
Сэки ставӧн юлісны шампанскӧй сійӧ дзоньвидзалун кузя, мупомсаяс вылын сійӧ будущӧй вермӧм вӧсна, а сійӧ любезничайтіс Наталия Михайловнакӧд да мукӧд сестраяскӧд.
Тайӧ здукъясӧ Рожественский кажитчыліс сэтшӧм бур сьӧлӧма мортӧн, мый оз позь вӧлі думыштны, медым сійӧ вермис коркӧ сэтшӧма скӧрмыны, кутшӧма скӧрмывлӧ дэльӧдӧм ӧш.
Янсӧдчывтӧм тайӧ кык пӧдругаыс ӧткымынысь вӧвліны флагманскӧй корабль вылын.
Адмирал принимайтліс найӧс аслас каютаын.
Пызан вылын чужлісны фруктъяс да ликер, кодъясӧс вайліс тэрыб кияснас вестӧвӧй Петр Пучков.
Племяницаыслӧн вӧліны аслас интересъяс.
Дядьыскӧд недыр пукалыштӧм бӧрын, сійӧ мунліс штабнӧй чинъяс дорӧ.
А Наталия Михайловна да сылӧн ыджыд покровительыс кыкӧн кольлісны каютаас.
Вестӧвӧй Пучков бура тӧдліс, мый колӧ сылы вӧчны татшӧм кадӧ: сійӧ сулаліс ӧдзӧс саяс да некодӧс эз лэдзлы барин дорӧ докладӧн.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сестра милосердияяскӧд визитъяс бӧрын адмираллӧн настроениеыс бурмыліс.
Сійӧ весиг сёрнитліс вестӧвӧйыскӧд:
— Петр, кор вермам мупомсаясӧс, ме тэнӧ наградита.
— Покорнӧя аттьӧала тіянӧс, ваше превосходительство, — вочавидзліс Пучков, но мӧвпавліс сӧмын сы йылысь, кыдз эськӧ ӧдйӧджык мынны дӧзмӧдана службаысь да татшӧм бур сетысьысь, коді калечитіс сылысь душасӧ.
Но адмирал да вестӧвӧй костса отношениеяс йылысь ме висьтала мӧд местаын, а ӧні бергӧдчыла аслам броненосеч дорӧ — сьӧд «Кутш» дорӧ.
Мем случайнӧ сюри киӧ важ газет «<rus>Новое время</rus>» декабр тӧлысьысь.
Тайӧ номерас (№ 10333) вӧлі печатайтӧма кузь письмӧ вице-адмирал Бирилевлӧн.
Ме петі бак вылӧ и тані, фитиль дорын, палуба вылӧ пуксьӧмӧн, куті лыддьыны гораа адмиральскӧй письмӧсӧ менӧ кытшалысь матросъяслы.
Бирилев, ӧткымын газетнӧй авторъясӧс найӧн 2-д эскадраӧс разоблачитӧмысь видӧмӧн, шмонитіс:
«Тіян статьяяс личкӧм улын йӧз нырсӧ ӧшӧдісны, а медым ӧшӧдны ныр, колӧ лэдзны юрсӧ, а лэдзӧм юрнад, аслад сапӧг ныръясысь кындзи, нинӧм он аддзы»...
Водзӧ сійӧ заводитліс лӧньӧдны общественнӧй мнение:
«Мыйла колӧ 3-ӧд эскадра?
Сы вӧсна колӧ 3-ӧд эскадра, медым отсавны 2-д эскадралы либӧ босьтны сылысь места.
Мый сэтшӧмыс 2-д эскадра?
2-д эскадра эм ыджыдсьыс-ыджыд, бура лӧсьӧдӧм да комплектуйтӧм вын, коді ӧткодь вына японскӧй флоткӧд да кутӧ став шансъяс тыр вермӧм вылӧ восьса бойын.
Тайӧ эскадралӧн тӧлка, чорыд, повтӧм да настойчивӧй начальникыс оз вевттьысь некутшӧм инструкцияясӧн, а аддзас и бырӧдас врагӧс.
Сійӧ оз кут корсьны вынъяслысь коэффициентъяс, а примитас миянлысь роч коэффициент, мый вын — абу, вынын, вын решимостьын, вын рӧдинаӧс радейтӧмын»...
Матросъяс, менсьым лыддьӧмсӧ кывзігӧн, содталісны ассьыныс замечаниеяс:
— Адмиралӧн шусьӧ, а сӧрӧ быдсяма чепухасӧ.
— Сэтшӧма пӧръясьлӧ, мый асьсӧ оз тӧд.
Сэсся друг ставӧн лӧнисны.
Ме видзӧдлі да аддзи лейтенант Вредныйӧс.
Сійӧ сулаліс веськыдвывса борт дорын, дас кык дюймаа башнялы паныд, да видзӧдіс ылӧ саридзӧ, быттьӧ мыйӧнкӧ интересуйтчис.
Ме водзӧ куті гораа лыддьыны:
«Эн мӧвпалӧй, мый мупомсаяс сэтшӧм ёнӧсь, тайӧ — асьтӧ пӧрйӧдлӧм, слаб душаяслӧн гипноз, и, кӧть кор, враг вын йылысь колӧ мӧвпыштны войнаӧдз, а война дырйи — тышкасьны.
Дерт, японскӧй флот воштіс уна, и кыдзи медбур доказательство талӧн лоӧ Мупомлӧн Англияӧ вӧчӧм заказ броневӧй плитаяс вылӧ сё кӧкъямыс дубликат.
Ӧти «Миказа» вылын розьӧдлӧма да потласьӧма дас нёль дюймаа нёль плита.
Мый жӧ ті думайтанныд, мыйла мупомсаяс заказывайтӧны дубликатъяс тайӧ плитаяс вылӧ, оз-ӧ сы могысь, медым вӧлі ковтӧм материал запас?
А мыйдта воши адмирал Того эскадра вылысь йӧзыс, мыйдта портитчӧм да тэрмасигтыр пӧчинитӧм механизмыс!
Мӧд эскадра вылын ставыс дзонь, дзонь и кыпыдлуныс, мыйысь ичӧтик удельнӧй княжество лоис сывтыртны позьтӧм Рочмуӧн»...
Лейтенант Вредный матӧджык воис миянлань да нюмъялігтырйи шуис:
— Кутшӧм йӧй тайӧ гижӧма татшӧм йӧйталанторсӧ?
Тыдалӧ, сылы окота вӧлі либеральничайтыштны.
Бӧръя кадӧ, кыдзи и боцман Саем, сійӧ кутіс ворсӧдчыны миянкӧд, — ӧд регыд лоӧ тыш.
Но сійӧ эз гӧгӧрволы, мый сылӧн миян дорӧ збыльвылӧ видзӧдӧмыс важӧн нин вӧлі ставлы тӧдса.
Ме сувті да, тӧдвылын кутӧмӧн, мый сійӧ оз тӧд, коді авторыс меӧн лыддьӧм письмӧлӧн, петкӧдлі чужӧм вылын повзьӧм.
— Неужели, ваше благородие, тіянлы кажитчӧ, мый тадзи вермис гижны сӧмын йӧй?
Лейтенант гӧрд усъяс улын нӧшта ёнджыка кутіс ворсӧдчыны нюм, быттьӧ сійӧ вӧлі миянлы матыса ёртӧн.
— А мый нӧ тэ думайтан, газетъясӧ этша гижӧны йӧйяс?
Збыль, ми ёнӧсь, но оз позь тадз видзӧдны и противник флот вылӧ.
Кутшӧм тайӧ тӧлкуйтӧмъяс?
«Миказа» вылын потласисны нёль броневӧй плита».
«Англияӧ мупомсаясӧн закажитӧма броневӧй плитаяслысь сё кӧкъямыс дубликат».
И таысь вӧчсьӧ вывод, мый японскӧй флот уна воштіс.
Миянлы, сідзкӧ, нинӧм оз сулав сійӧс жугӧдны.
Аддзӧма тай — сё кӧкъямыс плита!
Ӧд татшӧм этша плитаыс оз тырмы эжны броняӧн и ӧти корабльӧс.
А сэсся, гашкӧ, тайӧ плитаясыс ковмисны мупомсаяслы выльысь стрӧитан суднолы?
Ми нинӧм ог тӧдӧй.
— Статьяын, ваше благородие, висьтавсьӧ, мый коймӧд эскадра не сӧмын вермас отсавны мӧдӧд эскадралы, но и сувтны сы местаӧ.
Лейтенант весиг шлапкӧбтіс асьсӧ лядьвейясӧдыс.
— Кык важ корабль да вадорйысь куим броненосеч вермасны сувтны мӧдӧд эскадра местаӧ!
Да тайӧ став витнан судноыс ӧдвакӧ воча сулалӧны миян ӧти «Кутшлы»!
Тыдалӧ, тайӧ газетнӧй писакаыс оз вежӧрт военнӧй морскӧй делӧысь нинӧмтор.
Лейтенант Вредный тӧдлытӧг висьталіс правдасӧ сійӧ морт йылысь, коді занимайтліс татшӧм ыджыд пост.
И кодлы висьталіс?
Налы, кодъясӧс сійӧ мустӧмтліс да кодъяскӧд войдӧр сёрнитліс пещераын олысьяскӧд моз.
Морӧсын менам ставыс дрӧжжитіс пуысь серамысь.
Колӧ вӧлі домавны асьтӧ, медым не серӧктыны гораа да гажаа.
Кутчысьӧмӧн нюмъялісны матросъяс.
Ачымӧс вӧвлытӧм вынӧн кутӧмӧн ме зіли лоны серьёзнӧйӧн да, начальниклы синъясас видзӧдӧмӧн, шуи:
— Аттьӧ тіянлы, ваше благородие, мый висьталінныд миянлы.
А ми тані тітӧг вӧлім ёна радӧсь авторсьыс.
Лыддим сійӧс веськыда философӧн...
Ӧти матрос торкис менӧ:
— Ті частӧджык тадз миянкӧд сёрнитӧй, ваше благородие.
— Ладнӧ, вокъяс, ладнӧ, — сьӧлӧмсяньыс копрӧдліс юрсӧ лейтенант.
Но пыр жӧ сійӧс шемӧсмӧдіс гальванер Голубев:
— Ми думайтлім, мый сійӧ превосходительство вице-адмирал Бирилев и збыльысь тӧлка морт.
— А мый тані Бирилевыс? — юаліс лейтенант да лои друг стрӧг.
— Да ӧд тайӧс сійӧ гижӧма, татшӧм йӧйталанторсӧ.
Лейтенант кельдӧдіс.
Пробковӧй шлём кӧзырок увсянь сійӧ кымынкӧ секунда видзӧдіс то ме вылӧ, то мукӧд матросъяс вылӧ, эз тӧд, кыдзи сылы петны скандальнӧй положениеысь.
Ыджыд чӧвлӧньын кодкӧ кызӧктіс, кодкӧ гораа зырымсӧ сулис.
Лейтенант нетшыштіс менам киысь газетсӧ, зэв ӧдйӧ видзӧдліс сэтчӧ да шыбытіс палуба вылӧ.
Кормалань мунігӧн, сійӧ шуис сӧмын ӧти кыв:
— Хамье!
Ми ньӧти эгӧ ӧбӧдитчӧ та вылӧ — сэтшӧм миянлы вӧлі гажа.
V
abu
Ван-Фоне бухтаын эскадра грузитіс из шом, сёян-юан да мукӧд припасъяс.
Бӧръя нёль луныс колины сьӧкыд уджын.
И сӧмын страстнӧй субӧта рыт кежлӧ, апрель 16-ӧд лунӧ, помалім став уджъяс.
Паськыд вома трубаясысь, быттьӧ жертвенникъясысь, кайисны пемыд-гӧрд тшынлӧн ёкмыльяс, артмӧдлісны кокньыдик кымӧр, коді рытъя кыа дырйи вӧлі розӧвӧй рӧма.
Посни суднояс, якӧръяс лэптӧм бӧрын, мунлісны дозорӧ.
Тайӧ лунӧ «Кутш» вылын лои ичӧтик событие, коді, век жӧ, кыпӧдіс матросъяс пӧвстын гырысь сёрнияс.
Делӧыс сыын, мый миян вевдорса палуба вылын вӧлі вӧчӧма пӧвъясысь карта.
Сэтчӧ йӧртісны аннамитъяслысь ньӧбӧм гырысь скӧт.
Ӧшъяс вӧліны посньыдджыкӧсь мадагаскарскӧйясысь, но вель госаӧсь.
Мыйкӧ суровӧй шуштӧм вӧлі найӧ видзӧдӧмын, кор найӧ, юрсӧ бергӧдӧмӧн, букыштчылісны йӧз вылӧ, быттьӧ тӧдісны, мый найӧс сёясны.
Кор на пӧвстысь ӧтиӧс петкӧдлісны картаысь палуба мӧд юкӧн вылӧ да начкылісны, мукӧдыс, вир дуксӧ кылӧм бӧрти, кыпӧдлісны бунт.
На пӧвстысь быдӧн, сьылінысӧ крута нюкыльтӧмӧн, пыркӧдліс юрнас, зымӧдіс гыжнас палубаӧ да дрӧгниталӧмӧн шызьӧдана гӧлӧсӧн бакӧстліс.
Кажитчыліс, мый найӧ пусь-пась вӧчасны потшӧссӧ да йӧйталігтырйи тӧвзясны броненосеч палуба вывті.
Но тайӧ кыссьыліс регыд.
Регыд найӧ мудзлісны да, вочасӧн лӧнигтырйи, веськӧдлісны синъяссӧ судно нырлань.
Сэні, бак вылын, начкӧм ӧш, сынӧдӧ стрелаӧн лэптӧм бӧрти, ӧшавліс гезъяс йылын рушкунас вывланьӧ, рӧспинайтӧм кокъясӧн.
Мясникъяс, лэчыд пуртъясӧн уджалӧмӧн, кульлісны сы вылысь кусӧ.
Сы бӧрын, кор ӧшсӧ дзоньнас вӧлі кульӧма, вундылісны сылысь кынӧмувсӧ да перйылісны гырк пытшкӧссӧ; сійӧ вӧлі пӧсь на да кайӧ вӧлі сэтысь ру.
А ловъя ӧшъяс гӧгӧрвотӧг, шуштӧм лачатӧг водзӧ видзӧдісны страшнӧй зрелище вылӧ да ньӧжйӧник сёйисны налы сетӧм турун.
Гӧгӧрволісны-ӧ найӧ, мый найӧс виччысьӧ сэтшӧм жӧ пом?
На пӧвстын вӧлі сӧмын ӧти мӧс, и сійӧ вӧлі омӧль, ёна тӧдчисны ордлыясыс.
Тыдалӧ, сійӧ страдайтіс кутшӧмкӧ висьӧмӧн.
Кӧть мый, а броненосеч вылӧ вайӧм бӧрын, сійӧ пӧшти ньӧти эз сёй турунсӧ.
Кӧть кутшӧма матрос-скӧтник эз зільлы сійӧс тшӧгӧдны, командаысь кольӧм няньӧн вердӧмӧн, — нинӧм эз отсавлы.
Лунысь-лунӧ сылы лолі лёкджык.
Кулан шогӧн тырлісны сылӧн гырысь пемыд синъясыс, кодъяс вӧліны неуна йӧйлӧн кодьӧсь, но сыкӧд ӧттшӧтш овлытӧм норӧсь.
А субӧтаӧ сійӧ эз нин вермы чеччыны и ӧбед бӧрын, палуба вылын бок вылас куйлігӧн, кутіс пошиктыны.
Матрос-скӧтник котӧртіс висьтавны та йылысь старшӧй офицер Сидоровлы.
— Пырысь-пыр жӧ начкыны мӧссӧ.
Аски мунас командалы ӧбед вылӧ.
Старшӧй офицер, татшӧм распоряжение сетігӧн, тыдалӧ, эз мӧвпыштлы, мый лоӧ бӧрыннас.
Но приказ вӧлі сетӧма — колӧ сійӧс пӧртны олӧмӧ.
Висьысь мӧскӧс тачка вылын нуисны палубаса мӧд места вылӧ.
Сійӧ кадӧ мӧскыс вӧлі нин кулан выйын.
Кор сылысь вундісны горшсӧ, то едны заводитӧм вирыс эз пет, кыдзи век, фонтанӧн, а ӧдва-ӧдва пычкыртіс.
Команда ставсӧ тайӧс аддзыліс.
Татысянь, ӧти палубасянь мӧдӧ вуджӧмӧн, паськаліс сёрни:
— Миянӧс ыджыдлун первой лунӧ кӧсйӧны вердны кулӧм мӧс яйӧн.
Аддзыліс команда и сійӧс, мый офицерскӧй камбузын пӧвар аслас отсасьысьяскӧд мырсис мый вынсьыс — кают-компаниелы гӧтӧвитіс и жаритӧм чипанъясӧс, и пасха, и пирӧгъяс, и уна мукӧдпӧлӧс медбур блюдояс.
— Ас йывсьыныс сӧмын тӧдӧны, а миянӧс вунӧдісны, — зумыша ропкисны матросъяс.
Ӧдйӧ матыстмис вой.
Жар шондіӧн сотӧм шочиник пуяса гӧраяс быттьӧ ёнджыка топӧдчисны да, бухтасӧ кытшалӧмӧн, сулалісны, быттьӧ стражаын.
Вадорын, кӧні куткырвидзисны туземечьяслӧн омӧлик хижинаясыс, дзирдалісны бияс, зарни столбъясӧн тӧдчисны узьысь ваын.
Барабан грымӧдіс «сбор».
Став матросъяс, коді эз вӧв вахта вылын, петісны вевдорса палуба вылӧ.
Сэн сьылісны быдлун ӧти пӧлӧс молитваяс, и ми утрення виччысигмоз разӧдчим, тайӧ пӧрйӧ койкаяс разбирайттӧг.
Шканцыяс вылын мекӧд паныдасис менам бур друг, минер, Вася-Дрозд.
Менӧ пельпомӧд лапнитӧм бӧрын, сійӧ ньӧжйӧ юӧртіс:
— Ӧбед миян гӧтӧвитӧма и коньяктор эм.
Лок гӧститны.
— Кытчӧ нӧ сійӧ?
— Грот-мачта марс вылӧ.
Матӧджык енэжлань.
— Бур.
— А ӧнісӧ лэччам уліӧ.
Ми лэччим олан палубаӧ.
Тані став дорсьыс ёнджыка тӧдчис праздник матысмӧм.
Командаысь кымынкӧ морт зіля уджалісны сы вылын, медым ставлы сетны пасхальнӧй вид.
Ӧтияс, походнӧй вичко вӧчигӧн, лӧсьӧдлісны вӧлтар, тувъявлісны ӧбразъяс да сувтӧдалісны подсвечникъяс, мукӧдъяс быдлаӧ ӧшлісны флагъяс, зелень да электрическӧй люстраяс.
Дас ӧти час кежлӧ кымын став лӧсьӧдчӧмъяс помасисны.
Экипаж дзоньнас, вахтённӧйясысь кындзи, вӧлі тан.
Команда пасьталіс еджыд сӧстӧм форменкаяс.
Водзын сулалісны душитчӧм офицеръяс выль еджыд кительясӧ пасьтасьӧмӧн, пельпомъяс вылас зарни да эзысь погонъясӧн.
Вӧлтар водзын, ассьыс би-гӧрд тошсӧ неуна вывлань лэптӧмӧн да сарскӧй воротаяс вылӧ видзӧдӧмӧн, кынмӧма молитвеннӧй позаӧ священник отец Паисий.
Ыпнитісны-ломзисны электрическӧй люстраяс, ӧзйисны енъяс водзын сисьяс, — ойдӧдісны палубасӧ дзоньнас синъёрана дзирдалӧмӧн.
Ставыс босьтіс торжественнӧй вид.
Сӧмын матросъяслӧн чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь.
Чувствуйтсис нюкыртчӧм да мудзӧм.
Виччысисны вель дыр.
Медбӧрти старшӧй офицер Сидоров, первой ассьыс дзор усъяссӧ гартыштіс, сэсся матыстчис поп дорӧ да начальственнӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Позьӧ заводитны.
Олан палубаын кутіс лоны жар.
Ладанӧн да йӧз ньылӧмӧн тырӧм сынӧдыс лои пӧдтана.
Матросъяс петалісны вичкоысь срезъяс либӧ вевдорса палуба вылӧ, медым ыркӧдчыштны.
Заводитчис крестнӧй ход.
«<rus>Воскресение твое, христе, спасе</rus>», — босьтіс сьывны поп, сьылысьяс хорӧн нуӧдӧмӧн.
Трехсвечника, ловъя дзоридзьясӧн мичмӧдӧм крест киас нуӧмӧн, аслас ризі вывса зарниӧн да кельыдлӧз вышивкаясӧн дзирдаліг, сійӧ ньӧжйӧ восьлалӧмӧн мӧдӧдчис судно бӧжлань.
Сы бӧрысь вӧрзисны офицеръяс да кузь гез моз нюжӧдчисны матросъяс.
Первой шуйгавыв бортса, а сэсся веськыдвыв бортса векньыдик офицерскӧй коридорӧд кыссиг, процессия кытшовтіс машиннӧй кожух гӧгӧр да бӧр воис важ местаас.
Вӧлтар дорӧ вотӧдз сійӧ сувтіс гырысь гӧрд флагъясысь вӧчӧм занавес водзын.
— «<rus>Христос воскресе из мертвых</rus>!» — кыліс медбӧрын поп вомысь.
Тайӧ сьылӧмсӧ босьтӧмӧн, дружнӧя горӧдіс певчӧйяслӧн хор, а на бӧрся джын гӧлӧсӧн заводитісны отсавны и мукӧд матросъяс.
Басъяс, юралігтыр, ыджыд вынӧн шызьӧдісны сынӧдсӧ, а кодлӧнкӧ вӧсни да страстнӧй тенорыс, став гӧлӧсъяс пиысь торъялӧмӧн, тіралӧмӧн лэбаліс йӧз юръяс весьтті, быттьӧ зілис мынтӧдчыны, тайӧ кӧрт да смерть сарствоӧн мудзтӧм шыыс, помтӧм-дортӧм саридз простор вылӧ.
Команда пӧвстын лои вӧрӧм.
Уна сё ки шенасисны сынӧдын.
Минут кежлӧ и ме, неверующӧй, кыдзи и мукӧд, сетчи всеобщӧй гипнозлы, мича пӧръялӧмлы.
Мыйӧнкӧ ылысаӧн да рӧднӧйӧн пӧльыштіс ме вылӧ.
Коркӧ ме встречайтлі тайӧ праздниксӧ асланым сиктын, матыса да сьӧлӧмлы муса йӧз пӧвстын, и та йылысь казьтылӧмъясыс кисьмисны менам морӧсын.
Но сійӧ кадсяньыс коли уна во, юрвем шызьӧдысь уна выль впечатлениеяс пуксисны менам сознаниеын.
Ме велалі сувтӧдны юалӧмъяс ачым ас водзын.
Кутшӧм нӧ йӧйталӧм творитӧны миян вылын?
Ми встречайтам праздник, кодӧс шуӧны ставсӧ прӧститана да муслун праздникӧн, бой кежлӧ лӧсьӧдчӧмӧн.
Миян улын, броненосеч пыдӧсын, бомбовӧй кӧбрегъясын видзӧны витсё тонна порок да смерть вайысь снарядъяс, мый индӧма йӧзӧс бырӧдӧм вылӧ, кодъясӧс ми некор на эг аддзылӧ чужӧмнас.
— Колӧ ыркӧдчыштны, — шуи ме аслам друглы — Василийлы.
— Мунам, — пыр жӧ сӧгласитчис сійӧ.
Ми йӧз чукӧр пыр зытласигтырйи петім веськыдвывса срез вылӧ.
Войыс вӧлі лӧнь, шоныд, вадорса ваяс ароматӧн ӧвтӧ.
Кодзувъяслысь вералысь струяяс киськалысь кымӧртӧм енэж улын мый йылысь кӧ мӧвпаліс миллион арӧса океан.
Гӧраяс вылын кӧн-сюрӧ тыдалісны сотчысь кӧстеръяс.
Медым не сетны тӧдны неприятельлы миян эскадралысь сулалан местасӧ, став бисӧ сы вылысь вӧлі тупкӧма.
Гудыра сьӧдалісны пемыдын корабльяслӧн вуджӧръясыс.
Сӧмын шочиника, матысь кӧ казявлісны туземецлысь пыж либӧ мыйкӧ подозрительнӧйӧс, ва вывті юковтліс прожекторлӧн яръюгыд югӧрыс, но минут-кык мысти сійӧ дзик пыр жӧ вошлі, и сэки бӧр пуксьыліс пемыд.
Веськыдвывса срезын сулалісны матросъяс.
Ӧти машинист мечтайтіс гораа:
— Сӧмын эськӧ помавны служба, а сэки аддза аслым удж.
— Кутшӧмӧс нӧ? — юалісны сылысь.
— Мӧскуаӧ муна.
Сэні меным эм места заводын.
— Да, шедӧдін кӧ специальность, то нинӧмла сиктын виньгыртны.
Кодкӧ висьтавліс Мадера ді вылын аслас олӧм йылысь.
Но регыд ланьтлісны.
Тыдалӧ, некодлы эз вӧв окота сёрнитны.
Сэтшӧм бур, сэтшӧм чӧскыд дука вӧлі тропическӧй войыс!
И сӧмын сэки, кор сёрниыс пансис начкӧм мӧс йылысь, ӧтпырйӧ ставныс ловзисны:
— Сідзкӧ, талун миянӧс кутасны кулӧм мӧс яйӧн гӧститӧдны?
— Артмӧ, сідз.
— А мӧскыс кӧ вӧлі заразнӧй?
Тӧдӧмысь кӧнкӧ — заразнӧй.
А мӧдног кӧ мыйла эськӧ сылы кувныс?
Гӧлӧсъяс лолісны век ӧтарӧ скӧрӧсьджык:
— Татшӧм яйсьыд и ми ставным чергӧдчам.
Кув.
Бӧрдны ли мый кутас миян вӧсна начальствоыд?
— Колӧ артельщикӧс босьтны да пыркнитны.
— Артельщикыд тані абу мыжа.
— А ме эськӧ мӧдтор вӧзйи: босьтны ставсӧ офицерскӧй камбузысь да сёйны.
А кают-компаниеӧ мӧссӧ сетны.
Сёйӧй жӧ, господа офицеръяс, мыйта гажныд.
Кормасянь тыдовтчис старшӧй боцман кондуктор Саем, важся ретивӧй службист.
Тыдалӧ, сійӧ кывлӧма сёрнилысь бӧръя помсӧ.
Горӧдіс:
— Ак, нинӧм вежӧрттӧм антусъяс!
Сэні служба мунӧ, а найӧ, скӧтинаяс, тані пиньсӧ кеслӧны!
Марш вичкоӧ, сідз тіянлысь...
Сійӧ лэчыда ёрччыштіс став вежаторсӧ лёк мисьтӧм кывъясӧн пызйӧмӧн.
Радӧвӧй матросъяс вошины, а унтеръяс кольччисны срез вылӧ, боцман видчӧм вылӧ видзӧдтӧг.
Кольччи и ме аслам другкӧд.
Броненосеч пытшсянь кыліс сьылӧм: «<rus>И сущим во гробех живот даровав</rus>».
Лӧнь саридзын шоныд войӧ, мичаа дзирдалысь, восьса енэж улын тайӧ юраліс торъя лӧсьыда.
Кажитчыліс, мый хорлӧн гӧлӧсъясыс, простор вылӧ петӧм бӧрын, долыда лэбзьӧны ылӧ, медым быдлаӧ юӧртны олӧм ошкӧмсӧ.
Оз ло сэсся смерть, став ловъя ловсӧ тайӧ страшнӧй да немжалиттӧм жугӧдысьыс.
Сійӧс асьсӧ сиӧма крест вылӧ распинайтӧмӧ.
Оз ло водзӧ смерть?
А мый жӧ лоӧ?
И менам вежӧр, кыдз тиран, веніс менӧ фактъясӧн.
Став пушкаяс миян вӧлі зарадитӧма.
Быд пушка дорын дежуритісны комендоръяс.
Сулалӧ сӧмын тыдовтчыны противниклы, кыдз пырысь-пыр жӧ сисьяс да лампадаяс пыдди ӧзъясны прожекторъяс, «Христос воскресе» пыдди йиркнитасны ӧрудиеяс, гӧрд колькъяс пыдди лэбзясны мупомсаяс дорӧ взрывчатӧй веществоясӧн зарадитӧм снарядъяс.
И кымын унджык ми бырӧдам йӧзлысь олӧм, кымын унджык ми вӧйтам найӧс, сымын ёнджыка миян пӧвстын лоӧ радлӧм.
Кыдз тайӧс ставсӧ йитны молитваса ыджыд кывъяскӧд, кӧні висьтавсьӧ олӧмлӧн торжество?
А наӧн ылӧдлісны человечествоӧс пӧшти кык сюрс во чӧж...
Другӧй вашнитіс меным пельӧ:
— Кильватерӧ ме бӧрся лок.
И ми кайим сыкӧд грот-мачта вылӧ.
VI
abu
Марс-мачта дорӧ крепитӧм гӧгрӧс площадка вӧлі вылын палуба весьтын. Сылӧн доръясӧдыс вӧлі нуӧдӧма кӧрт бортӧн.
Сэні важӧн нин, сёян-юан тыра ящик сьӧрсьыс вайӧмӧн, виччысис миянӧс минерлӧн землякыс, кочегар Бакланов.
Мыйӧн сӧмын ми тыдовтчим марс вылын, кочегар шыасис:
— Мый нӧ ті сы дыра вошлінныд?
Терпиті, терпиті ме да чуть ӧтнам эг заводитчы делӧ бердӧ.
— Енлы кевмим, другӧй, — долыда вочавидзис Вася Дрозд.
— Быд салдат и молитватӧг веськыда райӧ веськалӧ.
Тайӧ ставыслы важӧн тӧдса.
Сідзкӧ, весьшӧрӧ мырсинныд.
Восьтім ящик, перйим сэтысь бутылка джын коньяк да бутылка винограднӧй вина, а сэсся сёянъяс: нянь, яя консерв, пуӧм колькъяс, свежӧй бананъяс да ананасъяс.
Юим веськыда суля помсьыс да аппетитнӧя закусывайтім.
Коньяк вӧлі донтӧм сортъяс пӧвстысь, но ми шензим сійӧ чорыдлун вылас: гыжъялӧ горшнымӧс, быттьӧ гыжъяснас кань.
— Тайӧс ме судзӧді немецкӧй транспорт вылысь, — висьталіс минер.
Вася-Дрозд гажмыштіс да кутіс мечтайтны:
— Ловйӧн кӧ коля — Петыркарӧ муна.
Окота меным электротехническӧй курсъяс вылӧ пырны.
А сэсся водзӧ муна, вылӧджык кута кыпӧдчыны.
— Сэні сӧмын и виччысьӧны тэнӧ, — индіс Бакланов гурчкӧмӧн, быттьӧ ӧгурец, ананас няклялігтырйи.
Вася-Дрозд пузис:
— Тэ, Бакланов, нитшсялӧм мыр.
Шоммӧмыд аслад дышыдла!
А менам мӧдпӧлӧс характер.
Официальнӧ кӧ оз ло позяна пырны курсъяс вылӧ, ме училищеас стӧрӧжӧн медася.
Мем студентъяс отсаласны занимайтчыны.
Ме кывлі, найӧ йӧз бурӧсь, ми вок кодь жӧ йӧзлы забастовкаяс вӧчалӧны.
Войяс ог кут узьны, а ассьым шедӧда.
Збыль, Алёша?
— Збыль, — висьталі ме, сійӧ энтузиазм вылӧ шензьӧмӧн.
— Ассьым шедӧда! — пӧшти горӧдіс Вася. — Ей-богу!...
— Вылӧджык лэпты коктӧ, а то джӧмдан, — скӧравтӧг лӧня содтіс Бакланов.
— Тьфу, варгыль кока ош!
Быд пӧрйӧ сійӧ вот тадз.
Сӧмын на кӧсъян кыпӧдчыны, а сійӧ тэнӧ тшук кватитас бордйӧдыд — и увлань.
Бакланов, сёян коляссӧ помалӧм бӧрын, нёровтчис мачта бердас да дышпырысь сӧдзӧдіс:
— Эх, эз кӧ эськӧ вӧв розьыс вомын, олі эськӧ да олі и нинӧм вӧсна эськӧ эг шогсьы.
Сёрниӧ воим локтан тыш йылысь.
Минер кутіс кыпӧдны миянлысь сьӧлӧмнымӧс — сетны лача:
— Ме чайта, ми абу нин сэтшӧм слабӧсь, кыдз унаӧн шуӧны.
Ме весиг водзвыв кыла, мый ми жугӧдам мупомсаясӧс.
— Тайӧ Ной ковчегса правнукъяснад? — юаліс кочегар.
— Миян эм и выль корабльяс.
— Энлы, Дрозд, ме тэныд ичӧтик примертор вайӧда.
Кронштадтӧ миян коли важсьыс-важ утюг.
Броненосечӧн сійӧ шусьӧ.
«Эн вӧрзьӧд менӧ», — сетӧма сылы ним.
Тӧдан сэтшӧмсӧ?
— Тӧда.
А сэсся мый?
— Ме ногӧн, миянлысь эскадраӧс дзоньнас позьӧ нимтыны тадз, сӧмын неуна содтӧдӧн:
«Эн вӧрзьӧд менӧ, а то кисся».
— Вот и сёрнит сыкӧд, сьӧд чужӧма дьявӧлкӧд!
Барабан грымгис отбой: енлы служитӧм помасис.
Матросъяс кайисны вылысса палуба вылӧ.
Ми тэрмасим лэччыны уліӧ.
Ӧткымынъяс кристосуйтчигас окасисны.
Некымын минут мысти корабльӧс югдӧдісны электрическӧй люстраясӧн.
Команда да офицеръяс стрӧитчисны вевдорса палуба вылӧ во фронт.
Воис командир, 1-й ранга капитан Юнг, дзирдаліс зарни эполетъясӧн.
Праздникӧн сійӧ поздравлениеяс вылӧ матросъяс пӧвстын кылісны кизьӧриник гӧлӧсъяс:
— Покорнӧя аттьӧалам, <rus>ваше высокоблагородие</rus>!
Мукӧдыс лёк туналӧмӧн чӧв олісны.
Командир шӧйӧвошӧм морт моз сувтіс, кыдз быттьӧ кӧсйис сёрнитчыны командакӧд.
Но тайӧ вӧлі сӧмын ӧти здук.
Пырысь-пыр жӧ дӧсада пырысь тракнитіс пельпомъяснас да, крута бергӧдчӧмӧн, ӧтлаын офицеръяскӧд муніс кают-компаниеӧ.
Тыдалӧ, сійӧ сідзи и эз гӧгӧрво команда настроение вежсьӧм помкаяс йылысь.
Матросъяс тэрыб ванырӧн мӧдӧдчисны запаснӧй адмиральскӧй каюталань, кытысь артельщикъяс сеталісны быдӧнлы ӧти шобді булкиӧн да кык колькйӧн.
Тайӧ вӧлі миянлы уллюнйӧссян торйӧн да сійӧ порцияӧн, коді торйӧдліс ыджыд праздникӧс прӧстӧй лунъясысь.
Но ӧткымынъяс заптысисны сёян припасъясӧн да винаӧн аннамитъяс ордысь либӧ коммерческӧй пароходъяс вылысь.
Гортса привычкаяс вунӧдтӧг, найӧ корлісны ӧта-мӧдсӧ гӧститны — башняӧ, двойнӧй борт сайӧ, миннӧй отделениеӧ.
Югдӧмыс, кыдзи тропикъясын век овлӧ, воліс ӧдйӧ, быттьӧ лэптылісны войсьыс лунсӧ торйӧдысь занавес.
Енэжса пемыд-лӧз пыдӧсын тіралысь кодзувъяс, кыдзи лысва зарни войтъяс, воштылісны ассьыныс дзирдалӧмсӧ, куслісны, и век сӧдзджык лолі вылітіыс, кодӧс югдӧдліс шонді петан паськыд кыаыс.
Бухта весьтын, вӧрзьытӧм шыльыд ва веркӧс весьтын, ӧти местаын сулалысь сынӧдын эзысь вязьяс моз гӧгралісны каляяс, асъя лӧньсӧ лэбач шумӧн чишйӧдлігтырйи.
Енэж фон вылын бура тӧдчисны быдмӧгъястӧм гӧраяс, налӧн веж сёртасъяса вуджӧръясыс ӧзйисны чимгӧрд рӧмӧн, а океан простор вылын джуджыда кыпӧдчӧм гӧра йывъясас кутісны нин ворсны шонділӧн медводдза югӧръяс.
Паськыд бухтаӧд корабльяс гӧгӧр, югъялысь ва вылӧ вералысь туй кольӧмӧн, шлывгисны асланыс векни пыжъяс вылын аннамитъяс.
Найӧлӧн став паськӧмныс вӧлі тушасӧ тупкысь уна рӧма матерье кусӧк да юр вылас еджыд чалма.
Миян суднояс борт дорӧ сувтігӧн, найӧ вӧзйылісны уткаяс, курӧгъяс, а сідз жӧ унапӧлӧс фруктъяс, та дырйи горшдінсяньыс кутшӧмкӧ кывъяс шуалігтыр.
Налӧн скуластӧй пемыдгӧрд чужӧмъясыс нюмъялісны корысьяс корана нюмӧн, а векни сингуранъясас сьӧд синъясыс дзирдалігтырйи ӧзйылісны нажӧвитчыны горшлунӧн.
Броненосеч «Кутш» вывса ӧти матрос кӧсйис ньӧбны утка.
Сылы эз лэдзны тайӧс вӧчны.
Ӧбӧдитчӧм матрос, коді вӧлі неуна гажа, кутіс гораа горзыны:
— Мыйнӧ тайӧ, вокъяс, миянкӧд тадзи вӧчӧны?
Аслам сьӧм вылӧ — и ме ог вермы нинӧм ньӧбны?
Абу ӧмӧй ми йӧз!
— Ми начальстволы скӧтъясысь лёкджыкӧсь, — ызйӧдісны командаысь мукӧдъяс.
Матрос лэптіс гӧлӧссӧ:
— Асьныс найӧ, офицеръясыд, быдтор аслыныс гӧтӧвитісны, шампанскӧй лакӧны.
А миянӧс праздник кузя кӧсйӧны мерлинаӧн гӧститӧдны.
Кыланныд?
Мерлинаӧн!..
Сійӧ горзіс дыр, сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс эз кыв вахтаса начальник.
Бӧръяыс корис сійӧс мостик вылӧ.
— Тэ мый тадзи горзан?
— Ме правда висьтала, ваше благородие! — вочавидзис матрос, офицерлы синъясас скӧра видзӧдӧмӧн.
— Ланьт!
Ме арестуйта тэнӧ!
Матрос горӧдіс, офицер вылын явӧ издевайтчӧмӧн:
— Христос Воскресе, ваше благородие!
Вит минут мысти сійӧ пукаліс нин карцерын.
Веськыда кӧ шуны, ми ас пытшкын ёнджыка злорадствуйтім каитчӧм дорысь, мый тадзи лоис.
Воддза ӧбидаяс, кутшӧмъясӧс ми нулім ас вывтіным начальствосянь, эз вӧвны сэтшӧм тӧдчанаӧсь, и на дорӧ сьӧкыд вӧлі крукасьны.
Мӧд делӧ ӧні.
Ыджыдлун медводдза лунӧ миянлы ӧбед кежлӧ пуисны кулӧм мӧс яй.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм чудовищнӧй несправедливость, коді синмӧ шыбытчыліс аслас став тыдаланлуннас.
Оз позь вӧлі не скӧравны.
И матросъяс сёрниын уна ног висьтавлісны покойнича-мӧс йылысь, команда век ёнджыка и ёнджыка калитчыліс.
А сэні нӧшта матросӧс арестуйтӧм содтіс жарсӧ.
Став палубаяс вылын кыптіс ыджыд шум.
Кӧсйисны жугӧдны офицерскӧй виннӧй кӧбрег, но начальство, тайӧс кывлӧм бӧрын, сувтӧдіс сэтчӧ часӧвӧйясӧс.
Мостиксянь воис распоряжение:
— Командалы юны вина да ӧбедайтны.
Ме петкӧді палуба вылӧ ром тыра яндова, а менам юнга — мӧдӧс.
Матросъяс ӧчередьӧн матыстчылісны яндова дорӧ, висьтавлісны ассьыныс номерсӧ да пӧрӧдлісны вомас дука крепыд юанторйӧн тыра чарка.
Но ӧбедысь ставӧн ӧткажитчисны.
Сӧмын строевӧй унтер-офицеръяс заводитлісны босьтны ӧбед, но рядӧвӧйяс пырысь-пыр жӧ нетшыштісны найӧ киясысь бакъяссӧ да шыдсӧ койыштісны борт сайӧ.
Кодкӧ команда пытшкысь горӧдіс:
— Сувтӧй ставныд во фронт!
Старшӧй офицерӧс корам!
Привычнӧя, шензяна тэрмасьӧмӧн йӧз сувталісны радъясӧ.
Команда решение йылысь юӧр чардби ӧдӧн паськаліс корабльса быд пельӧсӧ.
И быдласянь тэрмасьӧмӧн котӧртісны матросъяс, кайлісны вевдорса палуба вылӧ, ӧтувтчалісны фронт дорӧ, быттьӧ водзвыв сёрнитчӧмаӧсь действуйтны ӧтсӧгласӧн.
Кылісны уна сё гӧлӧсъяс:
— Давай старшӧй офицерӧс!
— Старшӧй офицерӧс татчӧ!
Ме дорӧ котӧрӧн локтіс машинист Цунаев, кодӧс сылӧн ён вын вӧснаыс нимтісны «чугуннӧй мортӧн».
Сылӧн кузьмӧс паськыд чужӧм вылас волнуйтчӧмысла паськавлісны ныррозьясыс.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн вашкӧдіс, кывъяссӧ лов тырӧм шыӧн вевтыртіг:
— Бомба миян...
Важӧн гӧтов...
Пудджынъя...
Никулин да Громов юалӧны: позьӧ сійӧс ӧні шыбытны кают-компаниеӧ?
Тайӧ здукӧдз ме эг тӧдлы, мый машиннӧй квартирмейстеръяс Никулин да Громов заптысьӧмаӧсь бомбаӧн.
Здук кежлӧ ме шӧйӧвошлі.
Кыдзи век татшӧм случайяс дырйи, ме эг вермы сӧветуйтчыны и Васильевкӧд, коді лечитчис госпитальнӧй судно «Кутш» вылын.
Команда революционнӧй настроениеяс йылысь миян воддза сёрнияс помасьлісны выводӧн, мый эскадра вылын восстание кыпӧдігкежлӧ колӧ лӧсьӧдчыны организованнӧйджыка.
И сылы колӧ лоны не водзджык, кыдзи Владивостокӧ воӧм бӧрын, медым сёрнитчыны сухопутнӧй войскаяскӧд единӧй фронт йылысь.
Мӧд ногӧн миян нинӧм бурыс оз вермы лоны.
Ми тӧлкуйтлім тадз.
Сьӧкыд кыпӧдны восстание эскадраса став суднояс вылын.
Но шуам медбур вылӧ, мый сійӧ удайтчис.
А водзӧ мый?
Тайӧ юалӧмыс гудрӧдліс миянӧс медся ёна.
Водзлань ми эськӧ эг вермӧ мунны, сы вӧсна мый эськӧ миянӧс жугӧдісны мупомсаяс.
Оз позь вӧлі эськӧ и эскадраӧн дзоньнас бӧр бергӧдчыны, медым используйтны боевӧй корабльясӧс революция вӧчӧм могысь.
Та вылӧ миян эз вӧвны сэтшӧм ыджыд из шом запасъяс.
Кузь туй мунігӧн кӧ дзонь государство ӧдва сяммис миянӧс обеспечитны ломтасӧн, то миянлы ӧтнанымлы тайӧ вӧлі дзик эз вын серти.
Сідзкӧ, кольліс эськӧ миянлы сӧмын ӧтитор: вӧйтны став корабльяссӧ, а аслыным чеччыны аннамскӧй вадоръяс вылӧ да разӧдчыны дикарьяс пӧвстӧ.
А кыдз эськӧн видзӧдлісны та вылӧ миян манчжурскӧй войскаяс?
Найӧ лыддисны эськӧ миянӧс изменникъяс пыдди, кодъяс эз оправдайтны найӧлысь лачаяссӧ.
И роч веськӧдлан котыр эськӧ используйтіс миянлысь восстаниенымӧс аслас интересъясын: 2-д эскадра вӧлі сэтшӧм ён, мый сылы эськӧ нинӧм эз сулав бырӧдны противникӧс да босьтны ас киӧ Мупом саридз, но злӧдей-революционеръяс пӧгубитісны делӧсӧ дзоньнас.
Тадзи ылӧсас горзыны кутісны эськӧ став газетъяс.
Дженьыдджыка висьталӧмӧн, эскадраса корабльяс вылын революционнӧй элементъяс лоины пикынӧсь: тӧдісны дерт, мый мунӧны гибель вылӧ, и эз вермыны кыпӧдны восстаниелысь знамя.
Революциялӧн часыс матысмис, но сійӧ ещӧ эз на кучкав.
— Но, кыдз нӧ? — тэрмӧдліс менӧ Цунаев, мускулистӧй кузь сойяссӧ сэтшӧм напряжениеын крукыльтӧмӧн, кыдз быттьӧ сійӧ кутіс нин киясас сьӧкыд бомба.
Неуна падъялыштӧм бӧрын ме дӧсада пырысь вочавидзи:
— Абу кад!
Кулӧм мӧс абу помка восстаниелы.
Висьтав ёртъясыдлы, медым видзасны бомбасӧ коланаджык случай кежлӧ.
Гашкӧ, сійӧ регыд сгӧдитчас.
Цунаев, шогпырысь кинас макнитӧмӧн, котӧрӧн лэччис трап кузя улӧ.
Тайӧ каднас кают-компаниеын муніс гажӧдчӧм.
Кылісны кодъюраяслӧн гӧлӧсъяс.
Кодкӧ сьыліс романсъяс пианино ворсӧм шыяс улӧ.
И друг юр вылӧ уси немвиччысьтӧм да землетрясение кодь грӧз юӧр: бунтуйтчис команда!
Кают-компаниеын пыр жӧ лои шынитӧв, кыдзи тыртӧм вичкоын.
Кельдӧдӧм да ӧти здукӧн палялӧм офицеръяс юалана чужӧмъясӧн видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс.
И найӧ быд гоз синмын гудыртчис кулан шог, кыдз быттьӧ броненосеч тайӧ жӧ минутнас должен лэбны сынӧдӧ.
Но тайӧ кыссис регыд.
Ставныс друг шызисны, кутісны котравны, кутшӧмкӧ кывъяс шуалігтырйи.
Ӧтияс дзебсялісны асланыс каютаясӧ, ас бӧрсяньыс ӧдзӧснысӧ игналӧмӧн, мӧдъяс вооружитчалісны револьверъясӧн, кӧть асьныс эз эскыны сыӧ, мый тайӧн позьӧ спаситчыны пӧгибнитӧмысь.
Командир Юнг тайӧ кадас вӧлі ходовӧй рубкаын.
Команда водзӧ медбӧрын сувтіс 2-д ранга капитан Сидоров.
Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма полнӧй офицерскӧй формаӧ — лым кодь еджыд выль кителя да сэтшӧм жӧ еджыд гача.
Но сійӧ пельпомъяс вылын зарни погонъясыс, ни морӧс вылас владимирскӧй крестыс эз нин вӧчлыны аслас подчинённӧйяс вылӧ колана впечатление, а коскас бовъялысь кортикыс кажитчыліс тайӧ скӧрмӧм йӧз масса водзын лишнӧйӧн да ковтӧмӧн.
Флотскӧй картуз кӧзырок увсянь видзӧдіс ёсь тошка чужӧм, сэтшӧм расстроеннӧй, мый весиг читкыля гырысь усъясыс воштӧмаӧсь ассьыныс збойлунсӧ.
Усьӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ дыр кад чӧж тшыгъялӧм бӧрын, сійӧ юаліс:
— Мыйын делӧыс, вокъяс?
Равӧстӧмӧн вочавидзис команда:
— Долой кулӧм мӧс яй!
— Борт сайӧ ӧбед!
— Долой война!
— Лэдзны арестованнӧйӧс!
— Мыйла мыжтӧм мортӧс пуксьӧдісны карцерӧ?
— Кулӧм шойӧн верданныд миянӧс, скорпионъяс!
— Лэдзны арестованнӧйӧс!
Старшӧй офицер мыжа морт моз жӧдзис места вылас, а сэсся, кинас знак сетӧм могысь макайтӧм бӧрын, медым ланьтісны, заводитіс сёрнитны:
— Ме ог вермы лэдзны арестованнӧйӧс аслам власьтӧн.
Тайӧ командирлӧн делӧ.
Ме висьтала сылы тіян корӧм йылысь.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн восьлаліс мостик вылӧ.
А бӧрсяньыс сылы нӧшта ёнджыка кылісны гӧлӧсъяс:
— Командирӧс вайӧй татчӧ!
— Ми ог ланьтӧй, кытчӧдз ог аддзӧй арестованнӧйӧс!
Палуба вылӧ петавлісны збойджык офицеръяс, но пырысь-пыр жӧ, полӧмысла, дзебсьылісны кормовӧй люкъясӧ.
Походнӧй рубкаысь командир вуджис боевӧйӧ.
Сыкӧд старшӧй офицерлӧн сёрнияс нюжалісны.
Положениеыс лоліс вывті кывкутана, и эз сэтшӧм кокни вӧв сійӧс разрешитны.
Ӧтарсяньыс командалысь корӧмъяссӧ могмӧдны — тайӧ лоӧ уськӧдны судно вылын дисциплина да пыр кежлӧ шатовтны ассьыд авторитет.
Мӧдарсянь оз позь вӧлі вӧчны мӧдног.
Сэні, уліас, палуба вылын чукӧртчӧмаӧсь ӧкмыссё морт гӧгӧр матросъяс, кодъяс дугдісны кывзысьны, кыдзи вадоръясысь петӧм ытва.
Важся кывзысьысь йӧз пыдди ӧні вӧлі дикӧй орда, коді кыпӧдіс бунт военнӧй корабль вылын, военнӧй действиеяс театр дорын матын.
Боевӧй рубкаӧдз кылісны пель косялысь ойзӧмъяс, горзӧмъяс, шутьлялӧм, матькӧмӧн ёрччӧм, и ставыс тайӧ ӧтлаасьліс сійӧ ураганнӧй равзӧмӧ, мыйысь юр вылын сувтлісны юрсияс.
Збыль, йӧзыс ӧні нӧшта сулалісны на во фронтын, но тайӧ фронтыс вӧлі нин аснас кыдз-сюрӧ чегъясьӧм визьӧн да стихийнӧя, кыдзи гыяс вылын, качайтчис, кулакъяссӧ грӧзитана лэптӧмӧн.
Аслас скӧралӧмӧн команда воис сы выйӧдз, кор расправа вылӧ матросъяс пӧвстысь ӧтилӧн резкӧй да смел чукӧстчӧм вермис кыскыны мукӧдсӧ ставнысӧ лоӧмторъяс выль вабергачӧ.
И сэки корабль вылын заводитчас тыш.
Палуба ойдас офицерскӧй вирӧн, и ставныс, либӧ пӧшти ставныс, кодъяс пельпомъяс вылас новлӧны зарни да эзысь погонъяс, лэбзясны борт сайӧ.
Позьӧ-ӧ надейтчыны мукӧд суднояс отсӧг вылӧ?
Ӧд сэні сідз жӧ вӧвліны бунтъяс...
И командир Юнг дыр падъялӧм бӧрын сетчис.
Старшӧй офицер котӧртіс мостик вывсянь да, мыйлакӧ кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн, быттьӧ кевмысис командалы пӧщада йылысь, пелька, абу сійӧ арлыд серти, тӧвзис фронт пӧлӧн, горзігтырйи:
— Пыр, вокъяс, пыр!
Сійӧ саялі ӧти люкӧ.
Но виччысьны сійӧс дыр эз ковмы.
Кутшӧмкӧ вит минут кольӧм мысти сійӧ ачыс петкӧдіс вевдорса палуба вылӧ карцерысь лэдзӧм матросӧс да шыасис:
— Со сійӧ, вокъяс, со.
Оз ков сэсся шумитны.
Лӧньӧй.
Командалӧн ыззьӧдӧм настроениеыс регыд кутіс усьны, дугдісны горзыны.
Старшӧй офицер водзӧ висьталіс:
— Ме пыр жӧ тшӧкта, медым тіянлы пуисны выль ӧбед.
А ті бӧрйӧй комиссия.
Мед сійӧ индас, кутшӧм ӧшъясӧс тіянлы начкыны, — кык медбур ӧшсӧ.
Фронт пыр жӧ разӧдчис.
Гажаа сёрнитігтырйи мунісны палуба вывті матросъяс, быттьӧ пӧлучитісны вӧвлытӧм награда.
Вермӧмыс вӧлі нала дорын.
Пыр вылӧджык кыпӧдчис шонді, ассьыс уна югӧръяс сявкйиг.
Жар пӧртмасьӧмын нежитчис океан.
Ваясӧн зарни-лӧз пустыня весьтын вылӧ кыпӧдчӧмаӧсь гӧра йывъяс да кынмӧмаӧсь чӧвлӧньын.
Кажитчыліс, тайӧ руд да быдмӧгъястӧм великанъясыс сы вылӧ сӧмын и кытшалӧмаӧсь бухтасӧ, медым видзны сылысь мирнӧй спокой бушковъяс рӧзбойничӧй усьласьӧмъясысь.
Флагманскӧй броненосеч «Суворов» вывсянь кылісны духовӧй оркестрлӧн шыяс.
VII
abu
Пасха мӧд лунӧ командующӧй сигнал серти став суднояс кутісны лӧсьӧдчыны из шом грузитны.
Миян праздник помасис.
Тӧрытъя лун йылысь матросъяслӧн коли бур казьтылӧм — шедӧдісны ёртӧс мездӧм да мытсавтӧдзыс сёйисны яй.
Передньӧй мостик вылын старшӧй сигнальщик Зефиров тэрмасьӧмӧн висьталіс вахтаса начальниклы:
— Ваше благородие, «Суворов» вылын лэдзисны парӧвӧй катер.
Вахтаса начальник тшӧктіс:
— Видзӧд бурджыка сы бӧрся.
Недыр мысти сигнальщик бара юӧртіс:
— Адмирал ачыс пуксьӧ катер вылӧ.
А кор аддзисны, мый катер мӧдӧдчис локны миянлань, «Кутш» вылын став начальствоыс кутіс вӧрны.
Мый вӧчны ӧні?
Миян эз вӧв пуктӧма трапъяс.
Визитӧн волысь мукӧд офицеръяс асланыс шлюпкаяснас сувтлісны корма дорӧ, кайлісны шторм-трап кузя балкон вылӧ, а водзӧ прӧйдитлісны кают-компание пыр.
Став бӧрас, кают компание вӧлі пӧртӧма из шом гуӧ, а миян офицерскӧй состав важӧн нин вуджис овнысӧ запаснӧй адмиральскӧй кают-компаниеӧ.
Тадз вермисны веськавны миян броненосеч вылӧ младшӧй офицерскӧй чинъяс.
Найӧ тайӧн миритчылісны.
Но позьӧ ӧмӧй татшӧм жӧ ногӧн примитны асьсӧ эскадраӧн командуйтысьӧс, вице-адмирал Рожественскийӧс?
И командир, и старшӧй офицер некутшӧм лачатӧг шенасисны кияснас, повзьӧмысла кутчысьлісны юрас: матыстмис гым-чард.
Сӧмын матросъяс вӧліны спокойнӧйӧсь.
— Тӧвзьӧ миян дорӧ дурмӧм адмирал.
— Медводдзаысь став плавание чӧжӧн.
— Мый вӧсна сійӧ думыштӧма видлыны миянӧс?
— Тыдалӧ, кӧсйӧ праздникӧн поздравитны да кристосуйтчыны.
— Гашкӧ, бой водзвылын настроениенымӧс кыпӧдны?
Офицеръяс да команда стрӧитчисны во фронт, синъясыс ставыслӧн вӧлі веськӧдӧма катерлань.
Кутшӧм жӧ вӧлі адмираллӧн скӧралӧмыс, кор, броненосечлань матыстмӧм бӧрын, сійӧ тӧдліс, мый сылы ковмас веськавны миян дорӧ палуба вылӧ оз пыр овлана туйӧд.
Тайӧ вӧлі сылы оскорблениеӧн.
Сійӧ кыпӧдчис сувтысь катер корма вылӧ аслас зэв ыджыд тушанас да, кулакъяснас треситӧмӧн, равӧстіс:
— Кутшӧм мерзость?
Кутшӧм тайӧ лэдзчысьӧм?
Тайӧ абу корабль, а публичнӧй дом!
Пырысь-пыр жӧ пуктыны трап!
Рожественский веськӧдчис броненосеч «Ослябялань», тыдалӧ, кӧсйис видлыны висьысь адмирал фон Фелькерзамӧс.
Миян команда эз и чайтлы, мый «Кутш» вылын тӧрытъя бунт йылысь ставыс лои тӧдса эскадраӧн командуйтысьлы.
Мыжа таын вӧлі вахтаса начальник.
Сійӧ гижӧма командирлы сэтшӧм рапорт, кодӧс некыдз оз позь вӧлі дзебны законнӧй туй сеттӧг.
«Кутш» вылын кыптіс ноксьӧм.
Пуны кутіс удж веськыдвывса трап лэдзӧм кузя.
Та вылӧ матросъясӧс сувтӧдісны колӧм серти унджык.
Старшӧй офицер кындзи, сэн жӧ вӧлі судноса командир, коді дугдывтӧг тэрмӧдліс:
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!
Эг удитӧй помавны ӧти удж, кыдз «Ослябясянь» сигналӧн сетісны Рожественскийлысь выль приказ:
«Пуктыны и шуйгавывса трап».
Бӧръяыс вӧлі шуйгавывса срезын и, кыдз грек вылӧ, вӧлі тыртӧма из шомӧн.
Эз вӧв некутшӧм позянлун ӧдйӧ шедӧдны сійӧс кыз из шом слӧй улысь.
Начальство кутіс котравны, ӧти борт дорсянь мӧдӧ шыбласигтырйи.
Удайтчис лӧсьӧдны сӧмын ӧти веськыдвывса трап.
Бара воис Рожественский.
Пӧшти экипажыс дзоньнас стрӧитчис во фронт вевдорса палуба вылӧ.
Кывшутӧг кайис сэтчӧ адмирал да, командакӧд здоровайтчытӧг, кыдзи тайӧ векджык овлывлӧ, сувтіс, быттьӧ сьӧкыд мӧвпъясӧн.
Сылӧн зэв ыджыд фигураыс, коді вӧлі вылынджык мукӧдъяс сертиыс дзонь юрӧн, неуна мышкыртчӧма.
Сійӧ величество свита дорӧ принадлежитӧм, вице-адмираллӧн чин, генерал-адъютантлӧн звание, эскадраӧн командуйтысьлӧн положение — ставыс тайӧ ӧтлаын босьтӧмӧн торйӧдліс сійӧс миянысь, кыдзи божество.
Сылӧн дженьыда тшӧтшӧдӧм гӧгрӧс тошка чужӧмыс вӧлі скӧр да зумыш, кыдзи лёк поводдя дырйи гыалысь саридз.
Аслас векся привычка серти адмирал вӧрӧдіс черлыяссӧ, быттьӧ мыйкӧ няклялігтырйи, да ньӧжйӧник нуӧдіс бытшкысь синъяссӧ матросъяс радті, кыдз быттьӧ корсис на пӧвстысь мыжаясӧс.
Корабль вылын ставыс быттьӧ куліс.
Йӧзыс, кажитчис, дугдісны лолавны.
Тайӧ ни ӧти шытӧм сценаыс кыссис минут либӧ кыкӧс.
Медбӧрын шынитӧлыс поті грымӧдана риксӧмӧн:
— Изменникъяс!
Пеж ловъяс!
Бунтуйтны думыштчинныд!
Стрӧитчыны отделениеясӧн!
Унтер-офицеръяс — торйӧн!
Кутіс кывны уналыда кокшы.
Кымын пӧрйӧ ковмыліс олӧмӧ пӧртны татшӧм прӧстӧй командасӧ.
А тайӧ пӧрйӧ ми торксялім да шыбласьлім ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи пемӧсъяслӧн хищнӧй зверӧс аддзигӧн йӧймӧм стада.
Ми нӧшта водзджык на кывлім, мый адмирал быттьӧкӧ страдайтӧ вӧркъяс висьӧмӧн.
Сы вӧсна омӧлика скӧрмӧдӧм вайӧдліс сійӧс дурмӧмӧ.
Гашкӧ, сыкӧд збыль вӧлі тадз.
Кӧть кыдз, а ӧні сійӧ миянлы кажитчис ненормальнӧй мортӧн.
Сійӧ зымӧдіс веськыд кокнас, ӧвтчис кияснас, горзыліс ёрччан кывъяс, кутшӧмъясӧс оз быд матрос вермы шуны, шуаліс броненосечӧс да командаӧс медся лёк нимъясӧн.
Из глыбаясӧн усьлісны грымакылігтырйи сылӧн кывъясыс:
— Ме ог терпит измена!
Позорнӧй корабль!
Ме лыйла сійӧс дзонь эскадраӧн, вӧйта сійӧс места вылас!..
Ми эскылім сійӧ вынйӧрӧ.
Миян олӧмъяс вӧліны сы киынӧсь.
Сійӧ сюйліс миянлы помтӧм полӧм,
и, кыдз быдпӧлӧс трусъяс, ми вӧлім вывті скӧрӧсь.
Адмирал кутіс требуйтны:
— Вайӧ меным нырщикъяссӧ!
Кӧнӧсь найӧ, тайӧ рӧзбойникъясыс?
Вайӧй меным найӧс татчӧ!
Офицеръяс кутісны котравны фронт пӧлӧн.
Найӧ асьныс эз тӧдны, коді нырщикыс, а водзвыв сэтшӧмъяслысь список эз вӧв лӧсьӧдӧма.
Ковмис кватайтны кодӧс веськалӧ: либӧ кодӧскӧ штрафнӧйяс пӧвстысь, либӧ сэтшӧм матросӧс, кодлӧн чужӧмыс налы эз сьӧлӧмвылас волы.
Случайнӧя ки улӧ сюрӧм судновывса плӧтник Лебедев вӧлі первой мортӧн босьтӧма стройысь.
Адмирал сы вылӧ, кыдзи аслас пузьӧм лёклун мишень вылӧ, уськӧдчӧмӧн жугӧдіс сылысь чужӧмсӧ да, быттьӧ аслас кутчысьны вермытӧмлысь вирсӧ аддзигӧн повзьӧмысла, сылы прикажитіс:
— Сувт, мерзавец, аслад местаӧ!
Лебедев сувтіс во фронт да вӧлі дӧвӧлен, мый суд да грӧзитана смертнӧй казнь пыдди мыніс сӧмын нёль водзпинь воштӧмӧн, кодъясӧс кисьтіс адмиральскӧй кулак.
Офицеръяс кватайтісны матросъясӧс кодӧс веськалӧ да петкӧдлісны найӧс радъясысь палуба шӧрӧ, кыдзи лобнӧй местаӧ.
Тайӧ вӧлі медся критическӧй здук: команда пӧвстысь быдӧн мӧвпаліс сӧмын ӧтитор йылысь — кыдз эськӧ мед сійӧс эз кыскыны фронтысь.
И мӧвп, сьӧлӧмӧс кынтӧмӧн, котӧртліс водзӧ — лыйласны али ӧшӧдасны.
Мукӧдыс ставныс кокниа ышловзисны, кор офицеръяс ӧктісны кӧкъямыс мортӧс да сувтӧдісны найӧс палуба шӧрӧ.
Заводитчис трагикомедия.
Адмирал ланьтіс, кыдз быттьӧ кӧсйис лӧньӧдны асьсӧ, мыжаясӧс допроситны заводиттӧдз.
Сӧмын морӧсыс сылӧн ёна кыпавліс.
Дыр испытайтіс найӧс синъяснас, ӧти чужӧм вылысь мӧд вылӧ вуджӧмӧн.
Сэсся гуджнитіс пиньяснас сэтшӧм гораа, быттьӧ найӧ сылӧн вӧліны кӧртӧсь.
И друг выльысь нетшыштчӧм бӧрын горш тырнас равӧстіс мыж вӧчысь матросъяс вылӧ:
— Со найӧ, роч му вузалысьясыс!
Ни ӧти морт чужӧм!
Быдӧнлӧн арестантскӧй нырвомъяс!
Донысь-ӧ вузалінныд Рочмуӧс?
Ме юала: донысь-ӧ вузалінныд рӧдинаӧс мупомсаяслы?
Кӧкъямыс морт сулалісны... веськыда, грознӧй адмирал вылӧ нинӧм вежӧрттӧг синъяссӧ сувтӧдӧмӧн.
Найӧлӧн тіралісны пидзӧсъясыс, а чужӧмъясыс налӧн вӧліны сэтшӧм бледӧсь, кыдз быттьӧ пудритчӧмаӧсь пызь бусӧн.
Тайӧ вӧліны чӧв олысь манекенъяс.
Адмирал ӧдйӧ бергӧдчис став команда водзын да веськыд кинас опера вылын моз паськыда шеныштӧмӧн индіс арестованнӧйяс вылӧ:
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй тайӧ изменникъясыс вылӧ!
Найӧ вузалісны мупомсаяслы миянлысь рӧдинанымӧс зарни вылӧ!
Сэсся копыртчис, кыскис юрсӧ пельпомвечикъясас да чуньнас мыжаяслань зурӧдӧмӧн кутіс сёрнитны пӧшти вашкӧдӧмӧдз лэдзӧм гӧлӧсӧн, варкйысь вибрацияӧдз лэдзӧм гӧлӧсӧн:
— Аддза, аддза...
Со кыдз чурвидзӧны зепъясыд!
Японскӧй зарниӧн тыртінныд!
Видзӧдӧй, ставныд видзӧдӧй найӧ зепъяс вылӧ!
Найӧ пыр жӧ потасны зарнисьыс!
Ага!
Вот кытчӧ веськалӧма враглӧн сьӧмыс!
Адмирал то матыстчыліс мыжаяслань, то ылыстчыліс на дорысь, дугдывтӧг пӧлнясьӧмӧн, кывъяссӧ матьӧн суктӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн лои чугуннӧй-сьӧд, синъясыс былялісны, быттьӧ сылы дзескыд вӧлі сорочкалӧн крахмалитӧм юрйылыс.
Сійӧ йӧйталіс, кыдзи бесъясӧн тойлӧм.
И став тайӧ видчӧмыс, сылӧн асьсӧ кутӧмыс, став тӧлктӧм кывъясыс вӧліны сэтшӧм лӧсявтӧмӧсь, кыдз быттьӧ сійӧ публика водзын ворсіс шутлысь роль, сӧмын торъя кад кежлӧ дзирдалысь кительӧ вӧччӧмӧн.
Медбӧрын кӧкъямыс морт пӧвстысь бӧрйис ӧтиӧс, пистиӧн кокалӧм чужӧма омӧлик матросӧс да горштырнас кутіс равзыны:
— Вот сійӧ, рожаыс, ачыс енмыс пасйӧма!
Висьтав, уна-ӧ мупомсаяслысь сьӧмсӧ босьтін?
Но!
Ага!
Чӧв олан!
Сійӧ кватитіс матросӧс морӧсӧдыс да сэтшӧма заводитіс пыркӧдны, быттьӧ кӧсйис пыркнитны сы пытшкысь душасӧ.
Юрыс шудтӧм матрослӧн бовъяліс пружина вылын моз.
Тойыштӧм бӧрти, сійӧ лэбис адмирал дорысь, швачкысис камбуз переборкаӧ да уси, а сэсся, палуба вылӧ пуксьӧм бӧрын, друг кутіс гораа мыктавны.
Унтер-офицеръясӧс адмирал увтіс медомӧль кывъяснас, кондукторъясӧс да офицеръясӧс нимтіс «позорнӧй командаса позорнӧй начальникъясӧн», командирлы сетіс выговор сійӧ слаблун вӧсна.
— А ті, пеж ловъяс, сідзи и тӧдӧй, — ме ог прӧстит тіянлы тайӧс! — бӧръя кывйӧн сійӧ нин шыасис став матрос дорӧ. — Буди сӧмын тышын асланыд вирӧн верманныд вештыны ассьыныд преступлениетӧ!
Мӧд ногӧн тіян вылысь лестукъясӧн лэбзьыштас мыськытӧм гӧнныд!...
Адмирал муніс «Суворов» вылӧ.
Кӧкъямыс арестованнӧй матросӧс, кыдзи ыджыд преступникъясӧс, ён конвой улын мӧдӧдісны транспорт «Ярославль» вылӧ, коді вежліс плавайтысь тюрьмаӧс.
Ми шынитӧв разӧдчим сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧ быдӧнлысь миян пӧвстысь топӧдісны сьӧлӧмнымӧс.
Миянлы нинӧм йылысь вӧлі сёрнитны.
Ставыс вӧлі гӧгӧрвоана.
Ми мынім ассьыным кӧкъямыс ёртӧс воштӧмӧн. *
* Аслас батьыслы ыстӧм ӧти письмӧын броненосеч «Суворов» вывса младшӧй миннӧй офицер-лейтенант Вырубов со мый юӧртӧма миян бунт йылысь: «Орел» вылын пасха дырйи вӧлі ичӧтик беспорядок, адмирал муніс сэтчӧ да вӧчис на вылӧ прамӧй страк, горзіс сійӧ, кыдзи некор, да висьтавліс сэтшӧм торъяс да сэтшӧм образнӧй кывъясӧн, мый миянӧс гажӧдіс <rus>по крайней мере</rus> сутки чӧж.
Ю. да Ш-лы чорыда сюрис, инмис и офицеръяслы» (Войналӧн архив, 4 № шкаф, 305 № делӧ).
VIII
abu
Апрель 25-ӧд лунся рытын эскадра йитчис проводтӧм телеграф пыр контр-адмирал Небогатов корабльяскӧд.
Матыстчисны ёртъяс, кодъяс эновтісны Либава нёль тӧлысь мысти миян бӧрын.
Та йылысь юӧрыс долыда ставнымӧс волнуйтіс.
Аскинас кӧкъямыс час асылын отрядъясӧн эскадра петіс Ван-Фонг бухтаысь.
Суднояс сувтісны походнӧй стройӧ, кыдзи вӧлі вӧчӧма Индийскӧй океан вомӧн вуджӧм.
Броненоснӧй отрядъяс нюжӧдчисны кык параллельнӧй колоннаӧн, кодъясӧн юрнуӧдісны флагманскӧй корабльяс: «Суворов» да «Ослябя».
Разведчикъяс «Алмаз», «Светлана» да «Урал» петісны водзӧ.
Миян летунъяс «Изумруд» да «Жемчуг» сувтісны флангъяс пӧлӧн флагманскӧй корабльяс траверз вылӧ, а транспортъяс да миноносечьяс — броненоснӧй отрядъяс бӧрвылӧ.
Арьергардӧ вӧлі сувтӧдӧма крейсеръяс: «Олег», «Аврора» да «Донской».
Нёль вспомогательнӧй крейсер разӧдчисны горизонтъяслань.
Эскадра первойсӧ муніс зюйд-ост вылӧ курс кутӧмӧн, сэсся бергӧдчис вестлань.
Миян броненосеч вылын кыпыдлуныс шымыртіс личнӧй составсӧ дзоньнас.
Мукӧд матросъяскӧд ӧттшӧтш и ме уськӧдчи бӧрса вевдор мостик вылӧ.
Став синъяснымӧс вӧлі веськӧдӧма ылӧ тыдалысь океанӧ.
«Суворов» да «Николай I» костын дугдывтӧг мунісны сёрнияс радио кузя.
Мӧд час вылын луннас кутісны тӧдчыны миян дорӧ воысь суднояслӧн мачтаясыс.
Недыр мысти тыдовтчисны мостикъяс да сьӧд краскаӧн краситӧм трубаяс.
Юрнуӧдысьӧн контр-адмирал Небогатов флаг улын муніс «Император Николай I», сы бӧрся кыссисны вадорса обороналӧн броненосечьяс: «Генерал-адмирал Апраксин», «Адмирал Сенявин» да «Адмирал Ушаков», важ броненоснӧй крейсер «Владимир Мономах»; транспортъяс: «Ливония», «Курония», «Герман Лерке», «Граф Строганов», походнӧй мастерскӧй «Ксения», буксирнӧй пароход «Свирь».
Колӧ вӧлі нӧшта локны мӧд госпитальнӧй судно «Костромалы».
Эскадраяс аддзысисны, пушкаясысь лыйлӧмӧн ӧта-мӧдыслы салютуйтігтырйи.
Тешкодь вӧлі видзӧдныс тайӧ джуджыд трубаяса, кузь орудиеяса сьӧкыд да неыджыд ньӧжйӧ ветлысьясӧс асланыс рӧднӧй вадоръяссянь татшӧм ылысь.
Но найӧ воисны — тайӧ вывті кузь туйсӧ мунісны куим тӧлысьӧн.
2-д эскадра сувтӧдіс машинаяс.
«Суворов» вылын лэптісны сигналъяс: «<rus>Добро пожаловать</rus>», «Поздравляйта вывті бура олӧмӧ пӧртӧм походӧн», «Поздравляйта эскадраӧс отрядкӧд ӧтлаасьӧмӧн».
Сигналъяс вӧлі сеталӧма быд судноӧн.
«Николай I», ас бӧрсяыс кильватернӧй колонна нуӧдӧмӧн, миянлысь корабльяс кытшовтӧм бӧрын, муніс став эскадра пӧлӧн да сувтіс коймӧд визьӧ воддза кыкыслы параллельнӧ.
Тайӧ вӧлі торжественнӧй момент.
Кымӧртӧм енэжысь лышкыда сявкйисны тропическӧй шонділӧн югӧръясыс.
Калитчӧм сынӧдыс дрӧжжитіс.
Саридз веркӧс югъяліс дона изъясӧн киськалӧм шӧвк пызандӧра моз.
Быд судно вылын команда стрӧитчис вевдорса палуба вылӧ во фронт, радлӧмӧн горзісны «ура».
Флагманскӧй корабльяс вылын грымгисны оркестръяс.
А «Донской», ассьыс важся другсӧ «Мономахӧс» чолӧмалігӧн, ыстіс командасӧ рейяс вылӧ, кыдзи вӧлі вӧчсьӧ паруснӧй флот кадъясӧ, а тайӧ кыкнан броненоснӧй фрегатыс вӧліны сійӧ поколениеысь.
Регыд мысти «Николай» вылысь вӧлі лэдзӧма катер, код вылын Небогатов мӧдӧдчис командующӧй дорӧ докладӧн.
«Суворов» трап вылын аддзысисны кык адмирал да став эскадра водзын окасисны.
Рожественский нуӧдіс младшӧй флагманӧс аслас кабинетӧ, кӧні колляліс сыкӧд час кымын.
Та бӧрын Небогатов бӧр воис аслас корабль вылӧ. *
* Эскадраын командуйтыськӧд аслас сёрни йылысь адмирал Небогатов следственнӧй комиссия водзын сетӧм показаниеын гижис со мый:
«Апрель 26-ӧд лунӧ саридзын, Аннама вадоръяс дорын, менам отряд ӧтувтчис Рожественский эскадра дорӧ; сэки жӧ сигналӧн менӧ вӧлі корӧма адмирал дорӧ, коді, вевдорса палуба вылын менӧ встретитӧм бӧрын, нуӧдіс адмиральскӧй столӧвӧйӧ, кӧні ми и сёрнитім сійӧ штабса чинъяс дырйи; тайӧ сёрниыс вӧлі общӧй частнӧй сёрни сяма, сы вӧсна мый сійӧ сёрнитанторъясыс вӧліны дзик бокыса содержаниеа юалӧмъяс, кодъяслӧн ӧтувъяыс нинӧм эз вӧв воысь делӧкӧд.
Первойсӧ ме чайтлі, мый адмирал оз кӧсйы аслас штабса чинъяс дырйи сёрнитны мекӧд водзӧ локтан действиеяс йылысь и мый сійӧ менӧ корас ас дорас торйӧн делӧвӧй сёрнияс нуӧдӧм вылӧ, но тайӧ эз ло, сы вӧсна мый часджын мысти татшӧм частнӧй сёрни бӧрын менӧ лэдзис...
Адмирал Рожественскийкӧд сёрни нуӧдігӧн, колӧ шуны, ме сылы висьталі, мый сыкӧд кӧ аддзысьӧм оз ло, ме мӧвпалі мунны Владивостокӧ ас кежысь Лаперуз вискӧд, но менсьым тайӧ кывъяссӧ пыдди эз пукты да эз интересуйтчы некутшӧм детальясӧн.
Тайӧ вӧлі дзик ӧтиысь, кор ме аддзысьлі адмирал Рожественскийкӧд, сы вӧсна мый сійӧ кадсянь ньӧтчыд эз корлы менӧ ас дорас и ни ӧтиысь эз вӧв менам суднояс вылын.
Некутшӧм план йылысь, некутшӧм делӧ йылысь ми сыкӧд некор эг сёрнитлӧй: некутшӧм инструкцияяс либӧ наставлениеяс сійӧ меным эз сетлы».
(«Русско-Японскӧй война», 3-д небӧг, 4-ӧд выпуск, 49‒50 листбокъяс).
Торжество помасис.
Нёль воӧм броненосеч пырисны эскадра составӧ коймӧд броненоснӧй отряд пыдди, а крейсер «Владимир Мономах» ӧтувтчис крейсерскӧй отряд дорӧ.
Ми бура тӧдім, кутшӧмӧсь вӧліны выль воӧм суднояс.
Збыльвылӧ выныс налӧн вӧлі зэв ичӧт.
И век жӧ, лыдпасъяс логикалы паныд, броненосеч «Кутшлӧн» экипажыс дзоньнас нӧшта дыр на радліс, быттьӧ лои событие, коді бергӧдіс миянлысь судьбанымӧс лачалань.
Тадз сьӧкыда висьысьлӧн кулӧм водзвылас овлӧ олӧм дорӧ чепӧссьӧм, кор друг водзӧ лоанаыс заводитӧ кыскыны кӧсйӧмъясӧн.
Ӧтитор вӧлі бур — Аннама вадоръяс дорын миян тӧмитчана скитайтчӧм вӧлі помасьӧ.
Коли сӧмын грузитны воӧм транспортъяс вылысь, и некымын лун мысти ми вӧрзьӧдчам водзлань асыввойвылӧ.
Ӧні важ вылас пуктӧма крест.
Миянӧс сэсся нинӧм оз вермы кутны.
Рочму сетіс миянлы ставсӧ, мый вермис.
Кыв коли 2-д эскадра сайын.
Став синъясыс вӧлі мӧвпнас веськӧдӧмаӧсь Рожественский вылӧ, медым сы скӧр синкымъяса чужӧм вылысь, сылӧн ӧти местаын сулалысь синъясысь лыддьыны матыса действиеяслысь планъяс.
Мӧд луннас югдігас Небогатовлӧн отрядыс некымын транспортӧн пырис Куа-Бэ бухтаӧ, кӧні заводитісны грузитны из шом да пӧчинитны механизмъяс.
Эскадралӧн мукӧд отрядъяс колисны саридзӧ, бухтаӧ пыранінсянь неылӧ.
Командующӧйсянь пӧлучитім 229-ӧд № приказ, кӧні висьтавсис, мый «отряд ӧтувтчӧмкӧд эскадралӧн вынъясыс не сӧмын лоины ӧткодьӧсь неприятельскӧй вынъяскӧд, но и неуна вевтыртісны линейнӧй боевӧй суднояс кузя».
И нӧшта: «Мупомсаяслӧн унджык ӧдйӧ ветлысь суднояс, но ми ог лӧсьӧдчӧй пышъявны наысь».
Ме ог тӧд, веритліс-ӧ ачыс Рожественский аслас кывъясӧ, но матросъяс вылӧ найӧ эз вӧчлыны колана впечатление.
Вывті тыдалана вӧлі татшӧм эскӧдӧмлӧн став лӧсявтӧмторйыс.
Сы вӧсна матросъяс сӧмын серавлісны тайӧ приказ вылын:
— Аддзӧма жӧ!
Кутшӧм нӧ тайӧ перевес линейнӧй суднояс кузяыс?
Ӧд старикъяс сӧмын воисны да вадорйысь броненосечьяс.
— Вот эськӧ Черноморскӧй эскадраӧс кӧ миян дорӧ мӧдӧдісны, мӧд делӧ эськӧ вӧлі.
Медся лёка сӧрыштіс ӧдйӧ ветлӧм йылысь.
Кыдз быттьӧ ӧдйӧ ветлысь суднояс сы вылӧ сӧмын и существуйтӧны, медым пышъявны врагысь.
— Боевӧй дух кыпӧдӧ миянлысь.
Ӧткымын матросъяс пӧлучитісны письмӧяс да радлісны рӧдинасянь воӧм юӧръясысь.
Юксисны мӧвпъяснас ёртъясыскӧд.
Но эз быдӧнлӧн вӧв гортас бур.
Со кочегар слӧнитчӧма веськыдвывса носовӧй башня бердӧ.
Ас водзас сардмӧм киясас конвертысь перйӧм письмӧ кутӧмӧн, сійӧ сатшкысьӧма синъяснас кыдз-сюрӧ гижӧм строчкаясӧ.
Ставыс муніс бура, кытчӧдз лыддьӧдліс поклонъяс рӧдняяссяньыс.
Но друг кочегар няйт чужӧм вывті гӧгыльтчисны синва войтъяс.
— Тэ мый? — юалі ме сылысь.
Эз пыр сійӧ вочавидз мем, мытшъяліг:
— Питор...
Коймӧд арӧс вӧлі...
Петькаӧн шулісны...
Кулӧма.
И, письмӧсӧ уджалан гач зептас сюйӧм бӧрын, мудзӧм воськовъясӧн довгис корабль уліӧ водзӧ нуӧдны ассьыс вахтасӧ.
Ӧні миян эскадраын вӧлі ветымын корабль: комын сизим военнӧй да дас куим коммерческӧй.
Налӧн тактическӧй юксьӧмыс вӧлі татшӧм:
Первой броненоснӧй отряд, кытчӧ пырлісны медбур нёль ӧти типа корабль — «Суворов» эскадраӧн командуйтысь флаг улын, «Александр III», «Бородино» да «Кутш».
Мӧд броненоснӧй отряд — «Ослябя» контр-адмирал Фелькерзам флаг улын, «Сисой Великий», «Наварин» да «Адмирал Нахимов».
Коймӧд броненоснӧй отряд — «Николай I» контр-адмирал Небогатов флаг улын, «Апраксин», «Сенявин» да «Ушаков».
Первой крейсерскӧй отряд — «Олег» контр-адмирал Энквист флаг улын, «Аврора», «Дмитрий Донской», «Владимир Мономах», «Рион» да «Днепр».
Мӧд крейсерскӧй отряд — «Светлана» 1-й ранга капитан Шейн брейд-вымпел улын, «Кубань», «Терек» да «Урал».
Первой миннӧй отряд — кык кокни ӧдйӧ ветлысь крейсер: «Изумруд» да «Жемчуг», нёль миноносеч: «Бедовый», «Быстрый», «Буйный» да «Бравый».
Мӧд миннӧй отряд — «Громкий», «Грозный», «Блестящий», «Безупречный» да «Бодрит».
Сэсся дас куим транспортысь отряд, кодъяс пӧвстысь «Камчатка», «Иртыш» да «Анадырь» вӧлі вооружитӧмаӧсь ичӧт калибра пушкаясӧн.
Тайӧ транспортъяснас юрнуӧдліс крейсер «Алмаз», 1-й ранга капитан Радлов брейд-вымпел улын.
Сы кындзи, эскадра бердын вӧлі кык госпитальнӧй судно — «Кутш» да «Кострома».
Ещӧ вӧліны транспортъяс, но найӧс ковтӧм вӧснаыс индісны мӧдӧдны Сайгонӧ.
Нёль сутки коллялім коставлытӧм ноксьӧмын.
Грузитлім ӧти транспортъяс вылысь мукӧдъяс вылӧ из шом, провизия да припасъяс.
Дзик чукйӧныс тыртлісны из шомӧн и боевӧй судноясӧс.
Рожественский распоряжение серти Небогатовкӧд воысь суднояс вылын став трубаяссӧ вӧлі выль пӧв краситӧма сьӧд рӧм пыдди вижӧн, вевдортіыс сьӧд каймаясӧн, а мачтаяссӧ — югыдлӧз рӧмӧн,
Камранг да Ван-Фонг бухтаясын миян сулалан кад чӧжӧн «Кутш» вывса матросъяс эз ӧтчыд кыпӧдлыны ас костаныс юалӧм сы йылысь, мый коліс эськӧ эскадрасӧ сувтӧдны татчӧ да заводитны нуны Мупомкӧд мир йылысь сёрнитчӧмъяс.
Миян дорӧ небогатовскӧй корабльясӧс ӧтувтӧм бӧрын та йылысь сёрнияс содісны.
Со мый позьӧ вӧлі кывны кают-компаниеын:
— Мукденскӧй тыш бӧрын весиг йӧйяслы лои гӧгӧрвоана, мый миян сухопутнӧй войскаяс оз вермыны венны врагӧс.
Дзик ӧти лача налӧн — сійӧ 2-д эскадра.
Но ми бура тӧдам, мый аснаныс представляйтӧны миян морскӧй вынъяслӧн медбӧръя курас-карасъясыс.
— Да, дзик збыль.
Портартурскӧй эскадра кӧ нинӧм эз вӧч бурсӧ, то миянӧс и кывшутӧг жугӧдасны.
— Мый таысь петӧ?
— Петӧ сійӧ, мый колӧ эськӧ пырысьтӧм-пыр жӧ заводитны мир йылысь сёрнитчӧмъяс.
Та вылӧ ӧні пуксис медся лӧсялана ситуация.
Ті мӧвпыштлӧй бурджыка, мый артмӧ.
Сідз либӧ тадз, но ми, став мирыслы шензьӧм вылӧ, вермим мунны зэв кузь туй и эгӧ воштӧй ни ӧти корабльӧс.
Воим пӧшти Мупомӧдз, сулалам, позьӧ шуны, сы бокын.
Тайӧ кывшутӧг должен кыпӧдны противниклысь серьёзнӧй виччысьӧмъяс.
Ӧд сійӧ збыльвылассӧ оз тӧд миян став тырмытӧмторъяс йылысь.
Тайӧс ми тӧдам, мый 2-д эскадра, кыдзи боевӧй вын, некытчӧ оз туй.
Мупомсаяс жӧ, кытчӧдз сійӧс абу на бырӧдӧма, оз вермыны не тревожитчыны асыввывса ваясын сійӧ олӧмӧн.
Мед саридзын найӧ лыд боксянь вынаджыкӧсь миянысь, но война вылын овлӧны быдсяма случайностьяс да немвиччысьтӧмторъяс, кор слабджыкыс жугӧдӧ ёнджыксӧ.
Мирӧвӧй военно-морскӧй историяысь позьӧ вӧлі эськӧ вайӧдны уна татшӧм фактъяссӧ.
Противник, тыдалӧ, и тайӧс арталӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, аннамскӧй вадоръяс дорын сулалігӧн, ми вермим эськӧ вӧчны мир, миянлы сідз либӧ тадз бурджыкӧс.
Тайӧ этша на, колис эськӧ миян эскадра дзоньӧн водзӧ локтан кад кежлӧ, и Рочмулӧн престижыс эз эськӧ вӧв дзикӧдз орӧдӧма.
— Кутшӧм жаль, мый природаыс ӧбӧдитӧма вежӧрнас найӧӧс, кодъяс сайын сулалӧ тайӧ удачатӧм войнасӧ дугӧдӧмыс.
Кают-компаниеын татшӧм мӧвпъяслы паныд некод эз сулав.
Май 1-й лунся асылӧ ветымын корабль лыда эскадра, походнӧй порядокӧ стрӧитчӧм бӧрын, мӧдӧдчис водзлань ӧкмыс узела ӧдӧн.
Первой да мӧд броненоснӧй отрядъясӧс вӧлі юкӧма кык колонна вылӧ.
На бӧрся, миноносечьясӧс буксир вылӧ босьтӧмӧн, мунісны транспортъяслӧн кык колонна, «Алмаз» юрнуӧдӧм улын.
Крейсеръяс кутчысисны флагъясын — охраняйтісны транспортъясӧс.
Нёль крейсера разведочнӧй отряд петіс эскадра водзвылӧ.
Плавайтысь госпитальяс — «Кострома», коді тӧнлун ӧтувтчис миян дорӧ, да «Кутш» — мунісны стройсьыс ортсын крейсеръяс ӧтар-мӧдар бокын.
Коймӧд броненоснӧй отряд, кодӧн веськӧдліс Небогатов, фронтӧ стрӧитчӧмӧн дорйыліс эскадралысь тылсӧ.
Бак вылын ме паныдаси боцман Воеводинкӧд.
— Мӧдӧдчисны помӧдз, — шуис сійӧ, эскадраӧс видзӧдігтырйи.
— Да, бергӧдчывтӧм вылӧ, — вочавидзи ме.
Эскадра нюжӧдчис вит миля кузя.
Уналыда трубаясысь пуркйис сук сьӧд тшын.
И тайӧ тшыныс, бӧрӧ кольӧмӧн, ӧшйыліс океан весьтӧ, кыдзи сімсьӧд кымӧр.
— Видзӧдлан — кутшӧм ыджыд вын кутам ми, — водзӧ висьталіс боцман.
— Да, пытшкӧссяньыс кӧ не видзӧдлыны.
— Вежон кык-куим бӧрын суднояс пӧвстысь ӧткымынъяслы, гашкӧ, удайтчас воны Владивостокӧ.
— А ӧткымынъяслы ковмас сибдыны Мупом саридз пыдӧсӧ.
Боцман тӧдмалана пырысь видзӧдліс ме вылӧ.
— Да, сійӧ вернӧ.
Пыр ылӧджык вешйисны лиловӧй вадоръяс, кодъяс сетлісны миянлы торъя кад кежлӧ приют.
Сулаліс лӧнь поводдя.
Сӧмын кокньыдика вераліс ва веркӧсыс, асъя шонді югӧръяс улын дзирдалӧмӧн.
Мостик вывті, пробка шлём кӧзырок увсянь горизонтсӧ видзӧдігтырйи, ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс 1-й ранга капитан Юнг.
Ӧнія кадӧдз ме пӧшти нинӧм эг висьтавлы сы йылысь.
А ӧд тайӧ плавание чӧжыс сійӧ петкӧдчис и кыдзи личность и кыдзи судноса командир.
Тайӧ вӧлі паруснӧй флотса важ школалӧн питомец.
Сійӧ уна плавайтлӧма клиперъяс, корветъяс да фрегатъяс вылын.
«Кутш» вылӧ индӧм водзвылын, коді лои война заводитчигӧн, броненосечӧс Кронштадтӧ вооружитӧм могысь вуджӧдӧм бӧрын, сійӧ командуйтлӧма медбур паруснӧй крейсер «Генерал адмирал» вылын.
Тайӧ судно вылас плавайтлісны строевӧй унтер-офицеръяс вылӧ гӧтӧвитчысьяс, и сы вӧсна порядокыс сэні вӧлі образцовӧй.
Юнглӧн вӧлі ыджыд морскӧй опыт, велалӧма парусникъяс бура пуктӧм служба дорӧ, кӧні став олӧмыс мунӧ вевдорса палуба вылын.
Выль броненосеч вылын сійӧ асьсӧ чувствуйтіс тӧдтӧм сук вӧръясын моз.
Механическӧй да трюмнӧй юкӧнъясыс, электротехника, крупнӧй артиллериякӧд башняяс вывса установка вӧліны сылы тӧдтӧмторйӧн, мыйын сійӧ дзик ньӧти эз разбирайтчыв.
Сы вӧсна сылы сьӧкыд вӧлі веськӧдлыны став специалистъяс уджӧн, контролируйтны найӧс да ӧтувтны.
Вочасӧн сылы быть ковмис тырвыйӧ пуктысьны старшӧй судӧвӧй специалистъяс вылӧ.
Сійӧ дзикӧдз вуджис овны ходӧвӧй рубкаӧ, пыр вӧлі мостик вылын да, флагманскӧй корабльса сигналъяс бӧрся видзӧдіг, сетавліс распоряжениеяс сигнальщикъяслы да машинаӧ.
Тайӧ обязанностьяссӧ зэв бура эськӧ вермис пӧртны олӧмӧ вахтаса начальник.
Татшӧм ногӧн, аслас корабльысь, спардек да вевдорса палуба увса став мунанторъяссьыс командир век ёнджыка торъявліс, а судно вылын сійӧ синъяс улӧ сюртӧм олӧмыс муніс ас визувнас.
Старшӧй офицер сідз жӧ эз вермы сійӧс вежны.
Сэки специалистъяслӧн ӧтувтчӧм группа босьтіс власьтсӧ аслас киӧ да кутіс веськӧдлыны броненосечнас ставнас.
Тадз мунліс не сӧмын миян «Кутш» вылын, но и уна мукӧд суднояс вылын.
Выль техническӧй подув вылӧ вуджигкежлӧ командиръяслӧн гӧтӧвитчытӧмыс младшӧй чинъяс син водзын найӧлысь авторитет уськӧдіс.
Быд судно вылын чужліс коллегиальнӧй орган, коді вӧлі старшӧй специалистъяс сӧвет сяма кодь.
Броненосеч «Кутш» вывса олӧмын тайӧ выль взаимоотношениеясыс тырвыйӧ тӧдчисны.
Командир Юнг вӧлі тырмымӧнъя порядочнӧй, бур да повтӧм морт, морскӧй плаваниеяс кузя ыджыд опыта.
Но сійӧ шӧйӧвошис сы вылӧ усьӧм моглӧн сьӧкыдлун водзын — командуйтны вывті сложнӧй, нӧшта лад вылӧ сувтӧдтӧм да уна техническӧй тырмытӧмторъяса броненосечӧн.
Сылы ковмис кольччыны сӧмын ортсыла боксянь командуйтӧмӧн — адмираллысь приказъяс олӧмӧ пӧртӧмӧн да судно вылын общӧй пӧрядок кутӧмӧн.
Судновывса устройство да механизмъяс действиеясын мӧвпыштны колана быд положение сійӧс вайӧдліс тупикӧ.
Весиг том мичманъяс регыд казялісны командирлысь татшӧм слаблунсӧ.
Сійӧ вынтӧмлун вылын серавлісны кают-компаниеын.
Командир тӧдіс артиллеристъяс висьталӧмъясысь, мый эм сэтшӧм страшнӧй зверь — «реостат», коді вермӧ сотчыны медколана минутӧ, кор башнясянь ковмас ответственнӧй удж — бортсянь борт вылӧ бокногса бергӧдчӧм.
И вот ӧтчыд лои курьёз.
Командир сулаліс мостик вылын да видзӧдіс, кыдзи сы водзын ньӧжйӧник бергӧдчӧ нырладорса дас кык дюймаа башня.
Сійӧс беспокоитіс, мый бергӧдчӧмыс муніс вывті ньӧжйӧ.
Сійӧ шыасис лейтенант Павлинов дорӧ юалӧмӧн:
— Мыйла тайӧ башняыс мунӧ сэтшӧм ньӧжйӧ?
Сійӧ вочавидзис:
— Башня мунӧ киӧн бергӧдлӧмӧн.
Командир мӧвпыштіс да шуис:
— Ак, да, тыдалӧ, реостатъяс сотчӧны.
Павлинов шензигтыр кыпӧдіс сьӧд синкымъяссӧ.
Юнглӧн шедӧма тэрмасьӧм, коді лӧсялана паруснӧй флотса морякъяслы.
Сы вӧсна сійӧ став юалӧмъяссӧ решайтліс зэв регыдӧн, исследуйттӧг, интуиция серти.
Адмираллӧн быдторйӧ крукасьӧмыс пыркӧдісны сійӧс.
Сійӧ ачыс заводитліс воштыны асьсӧ кутӧмсӧ да аслас пайысь видліс офицеръясӧс, делӧсӧ пытшкӧссяньыс тӧдмавтӧг.
Мадагаскарын, кор ми сулалім Сан-Мари бухтаын, командующӧй дугӧдіс рытын; квайт час бӧрын катеръясӧн ветлӧм.
«Кутш» трап дорӧ сувтіс дозорӧ мӧдӧдчысь катер.
Сэні вӧліны младшӧй доктор Авроров да артиллерийскӧй офицер лейтенант Гирс, коді нуис ас вывтіыс сьӧкыд висьӧм да бӧр локтіс госпитальнӧй судно вывсянь броненосеч вылӧ.
Кор катер кӧсйис сувтны трап дорӧ, командир Юнг мыйкӧ кутіс гӧгӧрвотӧма горзыны.
Сійӧ шенасис кияснас, виньдаліс да тӧлктӧг горзіс:
— Адмирал...
Квайт час...
Ог лэдз...
Катер дзонь вой кежлӧ муніс докторӧн да висьысь офицерӧн.
Командирлӧн нервностьыс кыпӧдліс офицеръяслысь да командалысь сомнение бойын асьсӧ кутӧм йылысь, кор колӧ лоны торъя спокойнӧйӧн.
Мостик вылын коставлытӧм «авралъяс» командующӧй быд сигнал вӧсна да быд маневр дырйи заставляйтлісны унаӧс думайтны, мый кось дырйи сійӧ шӧйӧвошас.
Но медбӧрти командир сувтіс адмираллысь тактикасӧ кулитана туй вылӧ, сійӧ штаб йылысь со мый висьталіс:
— Да мый найӧ сэні гӧгӧрвоӧны!
Полӧны адмиралысь да нинӧм оз аддзыны.
Оз ков видзӧдны на вылӧ.
Адмираллысь выговор сетан сигналъяс сійӧ пӧлучайтліс нин веськодяпырысь:
— Ерунда!
Мед колӧкӧ видчӧны.
Ӧд найӧ сэні, штабаныс воштӧмаӧсь юрнысӧ.
Вочасӧн сійӧ кутіс мунны старшӧй специалистъяс группа бӧрся, йиджтысис найӧ мӧвпъясӧн да, адмираллысь распоряжение виччысьтӧг, «Кутш» вылын заводитісны нуӧдны бой кежлӧ уна лӧсьӧдчана уджъяс. *
* Командир Юнг кӧ, кыдз вӧвлӧм марсофлотец, омӧля гӧгӧрволіс броненосечлысь сложнӧй техникасӧ, то тайӧ нӧшта эз на петкӧдлы, мый сійӧ эз гӧгӧрволы и миянлысь йӧйталана кӧсйӧмсӧ Мупом саридзӧс босьтӧм кузя.
Сійӧ водзвыв аддзис 2-д эскадралысь шог помсӧ.
Но та йылысь, кыдзи ас пытшкас мӧвпъяссӧ гусьӧн видзысь морт, сійӧ аслас офицеръяс пӧвстысь некодлы эз висьтавлы да ӧтнас переживайтліс трагедия.
Менам ки улын эмӧсь сылӧн письмӧяс, кодъясӧс сійӧ мӧдӧдавліс туй вывсяньыс аслас рӧднӧй чойлы, София Викторовна Востросаблиналы.
Со мый сыӧн вӧлі гижӧма Мадагаскарсянь 1904 вося декабр 28-ӧд лунӧ:
«Мый лоӧ миянкӧд водзӧ — ӧні нинӧм на ог тӧдӧй.
Менам аслам мӧвпӧй, мый кутшӧм вӧлі йӧйталӧмӧн мӧдӧдны японскӧй вын дорысь слабджык вын Кронштадтысь, сідз и ӧні водзӧ мӧдӧдны йӧйталана, кор Асыввылын миянлысь флотӧс дзоньнас бырӧдӧма и ми нинӧм вӧчны ог вермӧй асланым важ судноясӧн, кодъясӧс босьтӧма лыд вылӧ, вит выль броненосеч кындзи.
Тайӧ вывті этша, медым вевтыртны мупомсаясӧс да орӧдны найӧс.
Вот кытчӧ вайӧдіс миян сісь системаыд — флот абу, а армия сідз жӧ нинӧм оз вермы вӧчны...»
1905 вося январ 2-ӧд лунся письмӧысь:
«Вот збыль лоас истиннӧй шудлун гӧль Рочмулы, кор помасяс слабоумие да матысь аддзан политика вӧсна сэтшӧм немдумайттӧг заводитӧм война.
Кутшӧм вӧлі дойдана да шог видзӧдны да кывзыны миян принципиалӧс, коді колльӧдіс миянӧс Ревельын да висьтавліс, мый ми мунам жугӧдны враглысь паныд сулалӧмсӧ да водзӧс мынтыны «Варягысь» да «Кореецысь».
Мыйта тайӧ кывъясас и челядь руаыс, и наивнӧйыс, и кутшӧм джуджыд гӧгӧрвотӧмлун Рочму положение серьёзность кузя...»
Март 2-д лунся письмӧысь:
«Колӧ признайтны, мый кампания ворссьӧма да дзик нинӧмла сійӧс нуӧдны водзӧ.
Мупомсаяслӧн тайӧ абу прӧстӧй вермӧм, а грамотностьлӧн велӧдчытӧм вылын вермӧм.
Мупомын абу ни ӧти велӧдчытӧм морт, сэк кор Рочму медся неграмотнӧй канмуяс пӧвстысь ӧти.
Миян гырысь йӧз пыр мӧвпавлісны, мый Рочмулӧн таын и выныс, но, а делӧыс ӧні петкӧдліс мӧдтор»...
IX
abu
Быд корабль вылын сюрӧны ӧтлаын служитлысьяс, ӧти сиктсаяс либӧ прӧстӧ тӧдса матросъяс.
Вӧліны сэтшӧмъясыс менам и адмирал Небогатов отрядын.
Но аддзӧдчывны накӧд да и юасьны, кыдзи налӧн мунлісны служба да делӧясыс, мем удайтчис ёна сёрӧнджык.
Тайӧ отрядса корабльясыс дасьтысисны Либаваын, Александр III портын.
Бюрократическӧй волокита вылӧ видзӧдтӧг, быдлаын тӧдчис тэрмасьӧм.
И век жӧ судновывса механизмъясӧс ремонтируйтӧм нуӧдісны лёка.
Тэрмасьӧмӧн сувтӧдсьылісны лыйсьӧм кузя выль ньӧбӧм приборъяс — дальномеръяс да оптическӧй прицелъяс, но найӧ свойствоясӧн эз вӧвны тӧдсаӧсь ни командиръяс, ни артиллерийскӧй офицеръяс.
Либаваӧ кӧрттуй кузя вайӧм снарядъяс грузитлісны веськыда лым вылас да судно вылӧ веськавтӧдз дзонь вежонӧн туплясьлісны сэні.
Важ, испытаннӧй команда корабль вылын кольліс этша.
Корабльяс комплектуйтсисны личнӧй составӧн, кодӧс вӧлі чукӧртӧма разнӧй экипажъясысь, портъясысь да саридзьясысь.
Содтӧд йӧз лыдӧ пырисны войналы туйтӧм уна матросъяс: либӧ новобранечьяс, кодъяс эз прӧйдитны весиг строевӧй рекрутскӧй воспитание, либӧ военнӧй службалысь правилӧяссӧ вунӧдӧм запаснӧйяс, либӧ вадорвывса начальстволы дӧзмӧдчысь штрафнӧйяс.
А высшӧй военно-морскӧй руководство водзӧ кутіс личкыны отряд вылӧ да тэрмӧдліс сылысь корабльяссӧ ӧдйӧджык петны саридзӧ, медым тайӧн лӧньӧдны шызьӧм общественнӧй мнение.
Командиръяс норасьӧмъяс вылӧ, мый суднояс нӧшта кыдз колӧ абу на лӧсьӧдӧма противниккӧд тышкасьӧм вылӧ, портса начальник контр-адмирал Ирецкий висьтавліс:
— Да тіянлы ӧмӧй ковмас тышкасьны?
Ті мунанныд толькӧ демонстрируйтӧм могысь.
Тіянӧс регыд бергӧдасны бӧр.
Юӧръясыс страшнӧй лоӧмторъяс йылысь, кодъяс вӧліны Петыркарын январ 9-ӧд лунӧ, кор Дворцовӧй площадьсӧ вӧлі ойдӧдӧма рабочӧйяс вирӧн, воисны и Либаваӧдз.
Заводъясса да портса рабочӧйяс шызисны.
Заводитчисны стачкаяс да забастовкаяс.
Тайӧ сідз жӧ эз вермы не тӧдчыны мӧдӧдны лӧсьӧдан корабльяс тэрмӧдлӧмӧн.
Суднояс вылӧ индӧм квалифицированнӧй рабочӧйясӧс кутісны вежлавны матросъясӧн.
Но и найӧ тшӧтш заводитісны сувтавны паныд.
Сідз броненосеч «Адмирал Сенявин» вылын найӧ сійӧ и удж сувтӧдлісны начальстволы претензияяс лёк сёян вылӧ.
А ӧтчыд рытын, ужын дырйи, команда гызис.
Вахтаса начальник мичман Вильгельмс заводитіс горзыны сы вылӧ, бунтовщикъяскӧд расправитчыны грӧзитӧмӧн.
Но сійӧ эз артышт судновывса атмосфералысь доналӧмсӧ да таысь чорыда мынтысис: ӧти матрос уськӧдчис сы вылӧ да кынӧмас пуртӧн сутшкӧмӧн виис сійӧс.
Вӧлі нӧшта ранитӧма боцманӧс.
Татшӧм обстоятельствояс дырйи Небогатовлӧн отряд февраль 3-ӧд лунся водз асылын колис ассьыс медбӧръя портсӧ да, кӧдзыд штормсӧ да гырысь гыяссӧ венлалігтыр, мӧдӧдчис миянкӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Тайӧ адмиралыс эскадраса командуйтысь серти вӧлі дзик мӧд сяма мортӧн.
Ме сыкӧд служитлі экипажын да плавайтлі ӧти крейсер вылын, кор сійӧ вӧлі 1-й ранга капитанӧн.
Бура юрӧ пуксис меным сылӧн ортсыса ӧбликыс: ён тэчаса туша, экземаын польтчӧмкодь чужӧм да дженьыдик шырӧм дзор тош, гырысь синъяс неуна быльвидзӧны.
Флотын сійӧ лыддьыссис тӧдысь адмиралӧн.
Сійӧ кужліс кыскыны уджӧ ассьыс подчинённӧйяссӧ и таӧ воӧдчывліс горзытӧг, ёрччытӧг, тышкасьтӧг.
Сійӧс оз позь лыддьыны старикӧн, кор сӧмын на сылы вӧлі ветымын вит арӧс, но матросъяс нимтісны сійӧс «дедушкаӧн».
Сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ морт ногӧн кужліс накӧд сёрнитны, сійӧ отрядын мунігчӧжӧн ставыс ладмис и эз вӧвны не сӧмын бунтъяс, но и дисциплина торкалӧмъяс вочасӧн чинісны.
Тайӧн эз вермыны ошйысьны Рожественскийлӧн корабльясыс.
Небогатов штабын флагманскӧй артиллеристӧн вӧлӧмкӧ миянлы тӧдса нин 2-д ранга капитан Курош.
Сійӧ матросъяс, кодъяс служитлӧмаӧсь сыкӧд войдӧр, некор сы йылысь оз вунӧдны.
Тырвыйӧ лӧсялана, мый, сы йылысь кывлӧм бӧрын, ме первой делӧӧн интересуйтчи, кыдзи сійӧ ӧні видзӧдӧ команда вылӧ.
Тыдовтчис, мый сійӧ важ мозыс на эськӧ эз чӧвтчы матросъясӧс нӧйтӧмысь, но адмирал оз сет сылы та кузя вӧлясӧ.
Мукӧддырйи сӧмын гусьӧникӧн сылӧн сӧнӧд кулакыс зумӧбтыліс кутшӧмкӧ комендор юр вылӧ.
Но походын вина дорӧ сійӧ велаліс нӧшта ёнджыка важ дорысь.
Офицеръяс тшӧктӧм серти вестӧвӧйяс эз ӧтчыдысь киськавлыны сійӧс ваӧн.
Юӧм подув вылын сылӧн вӧліны быдсяма лёкторъясыс.
На пӧвстысь ӧтик вӧлі торъя тӧдчанаӧн Курошлы.
Тайӧ лои сэк, кор Небогатовлӧн отрядыс вӧлі вуджӧ Мушӧр саридз.
Вӧлі сэзь асывводз, коді сиис бур поводдя.
Броненосеч «Николай I» вылын муніс кыдзи и век асъя уборка.
Вахтаын сулаліс кузь тушаа да укшаль лейтенант Иван Егорович Тимме, кодӧс матросъяс нимтісны «дядя Ваняӧн.»
Вахтаса офицер пыдди вӧлі морскӧй юкӧн кузя прапорщик Александр Антонович Шамие.
Нӧшта дас арӧса детинкаӧн на Шамие пышйӧма гортсьыс да пырӧма коммерческӧй корабльяс вылӧ.
Саридзьясӧд да океанъясӧд скитайтчӧмъясыс сылы сьӧлӧмвылас воисны.
Сійӧ шуис помавны саридзвыв уджӧ велӧдан классъяс.
Но тифӧн висьӧм бӧрын синъясыс сылӧн сэтшӧма омӧльтчисны, мый правительственнӧй комиссия испытание вылын сійӧ эз вермы вӧчны отчёт секстан кузя.
Колана диплом пыдди сылы удайтчис пӧлучитны сӧмын ылі плаваниеса штурман программа кузя саридзвыв уджӧ велӧдан классъяс помалӧм йылысь свидетельство.
Сы бӧрын сійӧ кык во чӧж нуис воинскӧй повинность Черноморскӧй флотын матросӧн.
Тайӧ кадас сылӧн кыптіс мӧвп гӧтӧвитчыны зрелость аттестат вылӧ экзамен кежлӧ да пырны университетӧ.
Сьӧкыд олӧм бӧрын кымынкӧ во мысти став мыджӧдъяссӧ вӧлі венӧма, и кӧсйӧмъясыс сылӧн збыльмисны: сійӧ лоис юристӧн.
Сыысь петіс мужественнӧй да решительнӧй морт.
Мупомкӧд война мунан кадӧ сійӧс бара босьтісны служба вылӧ да пуктісны прапорщикӧ.
Приключениеяс радейтысь, сійӧ ачыс вӧзйысис Небогатов отрядӧ.
И ӧні, вахта вылын сулалігӧн, Шамие ньӧжйӧник ветлӧдліс шканцыяс кузя.
Гашкӧ, сылы дум вылас усисны том дырся мечтаясыс ва просторъяс йылысь.
Шочиника сійӧ сувтлывліс да думайтчӧмӧн дзоргис ылӧ, саридзӧ, посньыдик гы гребеньяс вылын шонді югӧръяс ворсӧмӧн любуйтчигтырйи.
— Александр Антонович, ветлӧй батарейнӧй палубаӧ да видзӧдӧй, кыдзи сэні мунӧ уборка, — вылысянь кыліс гӧлӧс лейтенант Тиммелӧн, коді вӧлі копыртчӧма мостик поручни вомӧн.
Мӧвпалӧмысь торкӧм Шамие чатӧртіс юрсӧ да, вахтаса начальник вылӧ пенсне пыр видзӧдлӧм бӧрын, шутитыштіс.
— Ме чайта, мый сэні ставыс пӧрядокын.
Пушкаястӧ некод оз пышйӧд.
Лейтенант Тимме пузис:
— Прапорщик Шамие, лоӧй любезнӧйӧн пырысь-пыр жӧ олӧмӧ пӧртны тіянлы сетӧм приказание!
Шамие, кӧзырнитӧм бӧрын, лэччис батарейнӧй палубаӧ.
Матросъяс вӧлі помалӧны палуба мыськӧм.
Ӧти-мӧдъяс весалісны ыргӧн, ӧта-мӧд костас балагуритігтырйи.
Броненосечса джынвыйӧ пемыд ӧти пельӧсын кодкӧ кватитіс прапорщик Шамиеӧс киясӧдыс да матькӧмӧн ёрччигтырйи горӧдіс:
— А, сюрин, стерво!
Прапорщик виччысьтӧмысла дрӧгмуні.
Нырас ӧвтыштіс сылы вина дукӧн.
Здук кежлӧ сылы кажитчис, мый команда пӧвстысь кодкӧ уськӧдчис сы вылӧ.
Сэсся повзьӧмыс вежсис шензьӧмӧн, кор сійӧ код мортын тӧдіс 2-д ранга капитан Курошӧс, коді вӧлі куш яй вылас матросскӧй дӧрӧма да прамӧя косявлӧма.
— Николай Парфеныч, мый тіянкӧд? — вежливӧя юаліс Шамие.
— Ме абу Николай Парфеныч, а матрос!
Виа тэнӧ места вылад!
Матросъяс дугдісны уджалӧмысь да гӧгӧрвотӧма видзӧдісны тайӧ сцена вылӧ.
Виччысьны колӧ вӧлі скандал.
Лои чӧвлӧнь, прапорщик кыпӧдіс гӧлӧссӧ:
— А, сідз, значит, тэ матрос?
Сідзкӧ пуксьы карцерӧ!
Корӧй ме дорӧ караульнӧй начальникӧс.
Матросъяс вӧліны радӧсь старайтчыны.
Пырысьтӧм-пыр жӧ воис караульнӧй начальник.
Курошӧс, коді водзӧвылӧ кутіс ворсны ас вылас босьтӧм рольсӧ, нуӧдісны аслас каютаӧ, коді вӧлі сэні жӧ батарейнӧй палубаас.
Каюта дорӧ сувтӧдісны часӧвӧйӧс.
Тайӧ вӧлі дисциплинаӧс кывлытӧм нарушитӧм: прапорщик арестуйтіс штаб-офицерӧс, штабса чинӧс.
Татшӧм наказаниесӧ позьӧ вӧлі эськӧн сетны сылы сӧмын высочайшӧй тшӧктӧм серти, торъя плаваниеын жӧ татшӧм прерогативаыс принадлежитӧ отрядса начальниклы.
Шамие лоӧм событие йылысь висьталіс вахтаса начальниклы.
Лейтенант Тимме повзьӧмысла кутчысис юрас да мыйкӧ кутіс боргыны, эз тӧд, кыдз петны положениесьыс.
Сійӧ сэтшӧма шӧйӧвошис, мый весиг вунӧдіс снимитны Курош каюта дорӧ сувтӧдӧм часӧвӧйсӧ.
Прапорщик решитіс, став правилӧяслы паныд, веськыда шыасьны адмирал дорӧ.
Небогатов сӧмын на чеччӧма.
Вестӧвӧй висьталіс сылы, мый сыкӧд кӧсйӧ аддзӧдчыны прапорщик Шамие нюжӧдны позьтӧм делӧ кузя.
Воысь мортӧс вӧлі пыр жӧ примитӧма каютаын.
— Мыйын делӧыс? — юаліс Небогатов.
— Лэдзӧй, ваше превосходительство, шыасьны тіян дорӧ не кыдз отрядса начальник дорӧ, а прӧстӧ кыдз Николай Иванович Небогатов дорӧ.
Чуймӧмӧн адмирал пуксис улӧс вылӧ да шуис:
— Да пуксьӧй, гӧлубчик.
Мыйкӧ нӧ лоис?
Шамие висьталіс Курошкӧд лоӧм эпизодсӧ дзоньнас.
Адмирал кутіс нюмъявны.
— Сідз, сідз, сідзкӧ, арестуйтінныд штаб-офицерӧс.
Но и штафирка...
Гм...
Медся войдӧр мунӧй да снимитӧй часӧвӧйсӧ, а вахта вылын висьталӧй, мый Курошӧс каютаӧ пуксьӧдінныд менам приказание кузя.
Событие помасис ставлы нинӧмӧн.
Индия океанӧдз Небогатов воис сійӧ жӧ туйӧд, кыті муніс адмирал Фелькерзам, — Суэц канал да Гӧрд саридз пыр.
А сэсся, Носси-Бэӧ пыравтӧг, мӧдӧдчис Зонд діяслань.
Туйын, мыйдта вӧлі позьӧ кад сертиыс, сійӧ корабльяс вылын йӧзыс занимайтчисны артиллерия велӧдӧмӧн, практикуйтчисны дальномеръясӧн.
Кыкысь вӧлі щитъяс кузя боевӧй лыйсьӧм, и колӧ шуны, воддза лыйсьӧмыс сетіс медся омӧль результатъяс, мӧдыс — муніс неуна бурджыка.
Войын пыр мунісны битӧг, мый миян, кӧть зэв жаль, эз вӧв.
Ставнас тайӧ кузь туйсӧ вӧлі мунӧма кӧкъямысдас куим лунӧн.
Оз позь вӧлі не радлыны татшӧм успех вылӧ, босьтны кӧ тӧд вылӧ, мый отрядас вӧлі кык важ корабль «Николай I» да «Владимир Мономах», и вадорса обороналӧн куим броненосеч, кодъясӧс дзик ньӧти эз вӧв лӧсьӧдӧма ылі плаваниеяс вылӧ.
Небогатов честь кузя колӧ шуны, мый сійӧ петкӧдліс асьсӧ эз омӧль флотоводецӧн.
Морскӧй министерство эз куж котыртны 2-д эскадра мунан туй вылын агентура.
Ми нинӧм эг тӧдӧй неприятельскӧй корабльяс мунӧм йылысь.
Збыль, Главнӧй морскӧй штаб мыйсюрӧ юӧртавліс та йылысь, но сылӧн став сведениеясыс вӧлӧм лӧжӧсь да сӧмын нервируйтісны личнӧй составсӧ.
Татшӧм жӧ тӧдтӧмвыйын вӧлі и адмирал Небогатов.
Сійӧ нинӧм эз тӧд ни военнӧй действиеясса морскӧй театр вылын стратегическӧй обстановка йылысь, ни 2-д эскадра места йылысь.
А ӧд сы вылӧ вӧлі пуктӧма мог — йитчыны Рожественскийкӧд.
Но кӧні нӧ сійӧ кадас вӧлі асныра командующӧй?
Петыркарӧ ыстӧм став телеграфнӧй юалӧмъяс вылӧ Небогатов сідзи и эз вермы шедӧдны стӧч вочакывъяс.
Сійӧ рискуйтіс дзикӧдз воштыны 2-д эскадраӧс.
Сы водзын быть кыптыліс юалӧм: мый вӧчны водзӧ?
Сійӧ кӧсйис нин ас кежсьыс писькӧдчыны Владивостокӧ.
Кӧть и сійӧ отрядлӧн эскадракӧд ӧтувтчӧм лои, то тайӧ артмис случайнӧ: отсаліс матрос Бабушкин.
Коді сійӧ, татшӧм тӧдчана роль ворсысь тайӧ геройыс?
Русско-японскӧй война дырйи сыӧн вӧлі вӧчӧма уна зэв тӧдчана подвигъяс.
Порт-Артурӧс дорйысьяс, дерт, помнитӧны сылысь овсӧ ӧнӧдз.
Нӧшта ёнджыка сійӧ вӧлі тӧдса 1-й ранга крейсер «Баян» вывса команда пӧвстын, кӧні сійӧ служитіс некымын во, 1-й статьяа машиннӧй квартирмейстерлысь звание шедӧдӧмӧдз.
Василий Федорович Бабушкин воис флотӧ крестьяна пӧвстысь, Вятскӧй губерняувса бокиса провинцияысь.
Ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, паськыд морӧса Бабушкин вӧлі атлетическӧй телосложениеа.
Аслас вывті ыджыд физическӧй выннас сійӧ ӧтчыд шензьӧдіс прансузъясӧс.
Тайӧ вӧлі Тулонын, кор сэні стрӧитісны крейсер «Баян».
Меставывса карса театрын муніс представление.
Унапӧлӧс номеръяс пӧвстын кутшӧмкӧ атлет публика водзын петкӧдліс ассьыс вынсӧ: пуксьӧдліс пызан вылӧ дас кык мортӧс, пырліс сы улӧ да кыпӧдліс аслас мышку вылын ӧттшӧтш йӧзнас.
Бабушкин, тайӧ каднас видзӧдысьяс пӧвстын вӧлігӧн, эз вермы кутчысьны — петіс сцена вылӧ да корис нӧшта содтыны кык мортӧс.
Аплодисментъяслӧн юргӧмыс тыртіс залсӧ дзоньнас, кор сійӧ кыпӧдіс татшӧм сьӧктасӧ.
Вермӧм соперник пыр жӧ муніс кулисъяс сайӧ, а роч силач, кор петіс пызан увсьыс, дзикӧдз шӧйӧвоши.
Сійӧс смущайтісны публикалӧн бурнӧй радлуныс да кокъяс дорас лэбысь дзоридзьясыс.
Бабушкин эз тӧд, мый вӧчны, да кымынкӧ минут чӧж вӧрзьытӧг сулаліс сцена вылын, видзӧдысьяс залӧ карӧй синъясӧн видзӧдігтыр, том да наивнӧй, зэвтчӧм гӧрдӧдӧм чужӧмӧн.
Бӧрыннас сійӧ висьтасис аслас ёртъясыслы:
— Но кутшӧм эз вӧв лӧсьыд!
Ог помнит весиг, кыдз петі театрсьыс.
Муна веськыда крейсер вылӧ, а юрын быттьӧ мазіяс ызгӧны.
Тайӧ рыт бӧрас сійӧ пӧлучайтліс француженкаяссянь письмӧяс дасъясӧн.
Найӧ быдногыс зільлісны сыкӧд аддзысьлыны.
Но таысь сылы удайтчис босьтны сӧмын сійӧ пӧльза, мый сійӧ мукӧдъяссьыс регыдджык велаліс сёрнитны по-французски.
Дзик война заводитӧмсяньыс Бабушкин вӧлі крейсер «Баян» вылын да пыр торъявліс вӧвлытӧм повтӧмлунӧн.
Сійӧ участвуйтліс уна медся рискованнӧй предприятиеясын.
Колӧ-ӧ вӧлі войнас туявны да кыйны японскӧй агентъясӧс, кодъяс биясӧн сигнализируйтлісны асланыс войскаяслы, сійӧ пыр мунліс ставсьыс медводзын.
Эз кольлы сытӧг и сійӧ случайясын, кор стӧрӧжитысь парӧвӧй катеръяс мӧдӧдчылісны босьтны абордаж вылӧ неприятельскӧй брандеръясӧс.
Порт-Артурӧ топӧдӧм 1-й эскадралы пуксис чорыд кад.
Мупомсаяс, Высокӧй гӧра босьтӧм бӧрын, кутісны бомбардируйтны гаваньсӧ да корабльяссӧ.
Портын да корабльяс вылын дугдывтӧг кыптылісны пӧжаръяс.
«Баян» вывса команда да офицеръяс дзебсясисны броневӧй защита улын либӧ вадорвывса блиндажъясын.
Сӧмын кымынкӧ морт кольлісны вевдорса палуба вылын.
На пӧвстын пыр вӧлі Бабушкин да первой мортӧн уськӧдчыліс судно вылын пӧжар кыптӧминӧ.
Кор миянлысь эскадраӧс дзоньнас вӧлі вӧйтӧма, сійӧ и му вылын крепостьсӧ дорйигӧн петкӧдліс храбростьлысь чудесаяс.
Став боевӧй заданиеяссӧ сійӧ пӧртліс олӧмӧ кужӧмӧн, ӧд природаыс наградитӧма сійӧс не сӧмын вывті ыджыд физическӧй вынӧн, но и шоча овлан сообразительностьӧн.
Лишка энергияӧн обладайтӧмӧн, сійӧ принадлежитліс сэтшӧм йӧз типъяс дорӧ, кодъяс ставсӧ асьныс вӧчӧны, начальствосянь нарадитӧм виччысьтӧг.
Сы кындзи, сійӧ натура сертиыс вӧлі авантюристӧн.
Та вӧсна, кымын ӧпаснӧйджык тыдавлісны приключениеяс, сымын ёнджыка нетшкысьліс на дорӧ Бабушкин.
Тадз кыссис сэтчӧдз, кытчӧдз и сы вылӧ эз усь лёктор.
Ӧтчыд, 3 № укреплениеын станок пӧчинитігӧн, сійӧ ӧтпырйӧ пӧлучитіс матын взорвитчысь неприятельскӧй снарядсянь дас кӧкъямыс рана.
И богатырь, кодӧс вӧлі тайӧ кад кежлас наградитӧма нин нёльнан степеня георгиевскӧй крестӧн, уси пӧшти кулӧмӧн.
Сійӧ дыр куйліс госпитальын кокъяс йылас сувттӧдз войдӧр.
Порт-Артур усьӧм бӧрын японскӧй докторъяс признайтісны Бабушкинӧс инвалидӧн да лэдзисны сійӧс Рочмуӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис суйӧрсайса пароход вылын да веськаліс Сингапурӧ.
Тані сійӧ аддзысис консул Рудановскийкӧд да сысянь случайнӧя тӧдмаліс, мый матыса куим луннас тасянь неыліті должен мунны 3-д эскадра.
Консул содтіс:
— Колӧ быть сетны адмирал Небогатовлы секретнӧй бумагаяс да висьтавны сылы, мый кӧнкӧ Зондскӧй діяс дорын дзебсясьӧ японскӧй эскадра.
Но меным тайӧс олӧмӧ пӧртны торкалӧны англичана.
Бабушкинлӧн ещӧ эз на бурдны ранаясыс, но сы пытшкын бара ӧзйис важся удаллуныс.
Окота лои нӧшта ӧтчыд косясьыштны мупомсаяскӧд.
Сійӧ вӧзйысис пӧртны олӧмӧ консуллысь тшӧктӧмсӧ да сыкӧд тшӧтш кольччыны матыстчысь эскадраса кутшӧмкӧ корабль вылӧ.
Пырысь-пыр жӧ вӧлі вӧчӧма действуйтан план.
Гостиница дорӧ, кӧні оліс Бабушкин, вӧлі сувтӧдӧма полицейскӧйясӧс сы бӧрся видзӧдӧм могысь.
Медым пӧръявны налысь бдительностьсӧ, сійӧ водз асывнас пасьталіс еджыд китель, юрас пуктіс тропическӧй пробковӧй шлём да, мӧд ӧдзӧсӧд ывлаӧ петӧм бӧрын, мӧдӧдчис саридзлань, водзвыв индӧм месталань.
Сэні сулаліс нин дась парӧвӧй катер.
Сы вылын вӧліны кык морт — ляпкыд тушаа да кыз француз, ар комын вита, банйӧм чужӧм вылас ичӧтик тош, да виж коленкор чалмаа индус, косіник том морт.
Воддзаыс вӧлі агентӧн роч консульствосянь, а мӧдыс нуӧдіс машинистлысь обязанностьяс.
Бабушкин лыддьысис судноса командирӧн.
Сылы вӧлі стрӧга тшӧктӧма: лоӧ кӧ кутшӧмкӧ ӧпасность, сэки сылы сетӧм пакетсӧ сотны топкаын либӧ вӧйтны саридзӧ.
Англичанаӧн казявтӧм катер вӧрзис местасьыс да, французскӧй флаг шпорӧдігтырйи, тӧвзис саридзӧ.
Кымынкӧ час мысти, кор Сингапур саялі син водзысь, сійӧ вӧлі нин индӧм діяс сайын.
Кыткӧ таті, тайӧ діяссянь матыті, должен прӧйдитны оз кӧ талун, то аски Небогатовлӧн эскадра, но стӧча сылысь курссӧ некод эз тӧд.
Сійӧ вермас тювкнитны лунвывтіджык либӧ войвывтіджык.
Некор на Бабушкин эз нулы ас вывтіыс татшӧм мучитчана тӧждысьӧм, кыдзи ӧні.
Чуть сӧмын тыдовтчылісны горизонтын тшынторъяс, сійӧ веськӧдліс ассьыс катерсӧ сылань.
Но регыд тӧдмавсьыліс, мый тайӧ вӧлі прӧйдитӧны бокӧвӧй корабльяс, медсясӧ коммерческӧйяс.
Сьӧлӧмнас усьӧмӧн, сійӧ бӧр воліс важ местаас, медым бара выльысь шыбласьны гӧгӧрбокӧ.
Мукӧддырйи сійӧ мунліс сэтшӧм ылӧдз, мый діясыс ӧдва вӧлі тыдалӧны.
Ӧти местасянь мӧдӧ татшӧм шыбласьӧмыс мунліс пӧшти дзик экватор дорас, кӧні шондіыс, зенитас воӧмӧн, ньӧти оз сет вуджӧрсӧ.
Сотліс терпитны позьтӧм жарӧн.
Бабушкин, рульӧн веськӧдлігтыр, пукаліс катер корма вылын да шоча синсьыс босьтліс бинокльсӧ, ыпъялысь горизонтсӧ видзӧдігтыр.
Видзӧдісны и войын, сы вӧсна сылы эз лолы вугыртлыны ниӧти минут кежлӧ.
Эскадра век эз вӧв.
Эз сет некутшӧм результат и мӧд суткиыс.
Ёна дзоргӧмысь да ёна югдӧдӧм саридз веркӧсысь, узьтӧмысь сылӧн висьмисны синъясыс, а жарысла воссисны помӧдз бурдтӧм ранаясыс.
Ни лекарствояс, ни бинтъяс абутӧмла, сійӧ лечитіс найӧс борт сайса ваӧн кӧтӧдӧмӧн.
Француз синіс сійӧс асладорас:
— Весьшӧрӧ ми шӧйтам тані.
Нинӧм бурсӧ ог вермӧ виччысьны.
Колӧ бӧр мунны Сингапурӧ, кытчӧдз эг на зурасьӧ японскӧй корабльяс вылӧ.
Но Бабушкин эз вӧв сэтшӧм йӧз пӧвстысь, кодъяс бӧрыньтчӧны сьӧкыдлун либӧ ӧпасность водзын.
Сылӧн думыштӧмтор вылас чорыда сулалӧмыс ӧтлаасьліс безумствокӧд.
Сійӧ кӧдзыда вочавидзліс французлы:
— Тіянлысь сёрниястӧ, мусью, ме ог кӧсйы кывзыны.
Бурджык лоӧ, ті кӧ курччанныд кывтӧ.
Воис апрель 22-ӧд лун, мӧдіс коймӧд сутки сійӧ кадсяньыс, кыдз найӧ эновтісны Сингапур.
Пес лои быран выйын.
Сійӧс кутісны видзны сэк кежлӧ, кор, гашкӧ, ковмас матыстчыны эскадра дорӧ либӧ босьтны сылысь курссӧ, сійӧ кӧ збыльысь лоас тайӧ ваясын.
Ӧні катер эз нин шӧйт саридз вывті дурмӧм моз, а сулаліс ӧти местаын, котёлын парсӧ ӧдва кутӧмӧн.
Консульскӧй агент да машинист-индус туйӧ мӧдӧдчигӧн, эз виччысьны, мый делӧыс лоӧ татшӧм лёк.
Кыкнанныслы лои гӧгӧрвоана, мый весиг кӧть найӧ жугласны палубасӧ да люкъяссӧ, то век жӧ ломтасыс оз тырмы асланыс гаваньӧ воӧм вылӧ — сэтшӧм ылын сэтчӧдз вӧлі.
Бокыса отсӧгтӧг налы не мынны, но сійӧ вермас не веськавны ас кадӧ, и сэки найӧ лоӧны гибель грӧзитӧм водзын.
Бедалы содтӧд вылӧ, быри став преснӧй ваыс.
И Бабушкин аддзыліс, кыдзи ӧтиыс и мӧдыс вывті частӧ кутісны кывнаныс нювны потласьӧм паръяссӧ.
Но и ачыс сійӧ, воссьӧм ранаясӧн слабмӧм вӧсна, нӧшта ёнджыка терпитіс мучитана горш косьмӧм.
Сьӧд тошкӧн тырӧм чужӧмыс топаліс, пыктӧм синлапъясас гырд да гудыр синъясыс вӧйины.
Консульскӧй агент кадысь кадӧ мый йылысь кӧ вашкӧдчис индускӧд.
Тыдалӧ, на костын муніс кутшӧмкӧ сёрнитчӧм.
Медбӧрти француз, командир дорӧ шыасьӧмӧн, скӧрысь, чизыр гӧлӧсӧн юаліс:
— Дыр ми кутам сулавны ӧти местаын?
Бабушкин весиг эз видзӧдлы сы вылӧ.
— Стӧч сы дыра, мыйдта меным ковмас.
— А ми кӧ ог кӧсйӧ кувны сӧмын сы вӧсна, мый миян пӧвстысь ӧти — йӧй морт?
— Тайӧ меным оз касайтчы.
Француз, кияснас шенасигтырйи, горӧдіс:
— Чӧрту тіянлысь эскадратӧ!
Ми абу идиотъяс, медым тіянӧс кывзыны!
Корам — пырысьтӧм-пыр жӧ бергӧдчӧй вадорлань!..
Сы дорӧ сувтіс индус да, став тушанас тракйысьӧмӧн, чилӧстіс:
— Бӧрлань!..
Сингапурӧ!..
Тайӧ вӧлі кык морта экипажлӧн бунт.
Кительтӧм, ӧти нательнӧй сетка кежысь, Бабушкин кыпӧдчис корма вылӧ, зэв ыджыд да зумыш, быттьӧ ва пыдӧсӧ лэччысь сё пудъя якӧр.
Сылӧн кӧрт мускулъясыс зэлалісны.
Кӧть и висьӧ, сылӧн тырмымӧн на кольӧма выныс, медым кычиясӧс моз шыблавны ассьыс подчинённӧйяссӧ.
Пробковӧй шлём кӧзырок увсяньыс сійӧ видзӧдліс ӧти вылас и мӧд вылас воспалитчӧм-гырд синъяснас да, сьӧкыд кулакъяссӧ лэптӧмӧн, ружӧбтіс:
— Ланьтӧй!
Али кӧсъянныд, медым тіян кыкнанныдлӧн пасьмунісны юръясныд, кыдзи мӧлӧт улын ӧрек?
Ме ачым машинист и ӧтнам справитча катер вылын.
Француз пыр жӧ йӧжгыльтчис, катер нырланьыс бӧрыньтчиг, а индус тювкнитіс кожух улӧ, машина дорӧ.
Мукӧддырйи кӧн-сюрӧ тыдовтчыліс ӧтка тшынтор, но катер, лӧнь саридз морӧс вылын омӧлика да плавнӧя качайтчиг, эз вӧрзьӧдчыв места вывсьыс.
Шонді кайис аслас туйвывса медся вылі чутӧдз да регыд заводитас лэччыны увлань.
Луншӧр югыдын ӧзйис просторыс дзоньнас.
Катерсянь, а медся нин сійӧ кӧрт машиннӧй кожухсянь ӧвтіс терпитны позьтӧм жарӧн.
Ставыс вӧлі пӧсь: дӧрӧм, гач, ботинки.
Доналӧм енэжыс испаряйтіс не сӧмын васӧ, но и йӧзлысь вирсӧ.
Асыв-лунвылын кыпӧдчисны зэра кымӧръяс.
Чӧв оліс лӧньӧм саридз, чӧв олісны и куим морт ичӧтик суднотор вылын, быттьӧ миритчисны асланыс лачатӧм положениеӧн.
Бабушкин, корма вылын пукалігӧн, воддза моз жӧ лэдзсьывтӧг пуктывлывліс бинокльсӧ синъяс дорас.
Друг сійӧ сувтіс сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ сылы лядьвеяс вӧчисны дойдана укол, да дзоргӧдчис синъяснас рытыввылӧ.
Сэні, ылын, жар вералӧмас, кыпталісны тшынторъяс — ӧти, мӧд, коймӧд.
Быд минутӧн-джынйӧн мысти налӧн лыдыс содіс.
Сэсся тӧдчыны кутісны мачтаяс.
Сылӧн бинокльсӧ кутысь киясыс дрӧгнитавлісны, пидзӧсъясыс кусыньтчылісны.
Оръясяна гӧлӧсӧн сійӧ юӧртіс аслас экипажлы:
— Миян воӧны!
И тшӧктіс шыбытны топкаӧ медбӧръя кольӧм пессӧ, медым мунны эскадра курс вылӧ.
Но сэні бара паныд сувтіс француз:
— Колӧ мунны татысь.
Тайӧ, тыдалӧ, мунӧны японскӧй либӧ английскӧй корабльяс.
Найӧ миянӧс ӧшӧдасны, кыдзи шпионъясӧс...
Бабушкин пуктіс ассьыс кисӧ кингстон привод вылӧ, катерлысь пыдӧссӧ ва пырӧм вылӧ восьтыны грӧзитӧмӧн.
Кык морт, страшнӧй командир вылӧ видзӧдӧмӧн, повзьӧмысла кынмисны места выланыс.
А сійӧ, дурмӧм да кутны позьтӧм морт моз, равӧстіс мый вынсьыс:
— Шуӧй нӧшта кӧть ӧти кыв, и ме тіянӧс кыкнанныдтӧ лэдза саридз пыдӧсӧ!
Сэсся командуйтіс:
— Мунны водзлань!
Катер нетшыштсис места вывсьыс да тӧвзис эскадракӧд ӧтлаасьӧм вылӧ.
Колис нӧшта неуна кад, и эз нин вӧв некутшӧм сомнение, мый локтӧ роч эскадра.
Кутісны тӧдчыны андреевскӧй флагъяс.
Ӧні майыштіс сӧмын ӧтитор — кыдз сувтӧдны корабльяссӧ?
Медводзын муніс броненосеч «Николай I» адмирал флаг улын.
Катер вылын заводитісны горзыны, ӧвтчыны кияснас, юрнуӧдысь суднолань матыстчигтыр.
И друг, ставлы радлӧм вылӧ, аддзисны, кыдзи сы вылын кыпӧдчӧны сьӧд шаръяс фок-реялань, тайӧн тӧдны сетісны, мый машинаясӧс вуджӧдӧма на «стоп».
Эскадраыс сувтіс ставнас.
Катер сувтіс броненосеч «Николай I» дорӧ.
Бабушкин, палуба вылӧ кайӧм бӧрын, сетіс секретнӧй пакетсӧ контр-адмирал Небогатовлы и сэн жӧ кымынкӧ кывйӧн висьталіс ас йывсьыс.
Бӧръя кывнас сійӧ шыӧдчис корӧмӧн:
— Лэдзӧй, ваше превосходительство, кольччыны тіян броненосеч вылӧ.
Кӧсъя нӧшта ӧтчыд тышкасьыштны мупомсаяскӧд.
Согласие вӧлі сетӧма.
Бабушкин рад лои.
Но сійӧ эбӧссьыс петіс да эз нин вермы ачыс ветлӧдлыны, и сійӧс нуӧдісны лазаретӧ сой бордӧдыс кутӧмӧн.
Катерлы сетісны ломтас и ва, да часджын мысти сійӧ мӧдӧдчис Сингапурӧ.
Адмирал, бумагаяс лыддьӧм мысти, ӧні стӧча нин тӧдіс, кӧні вӧлі 2-д эскадра, да, курссӧ вежӧмӧн, мӧдӧдчис аслас отрядӧн водзлань Лунвыв Китай саридз кузя.
Ведра дорысь моз кисьтны кутіс тропическӧй зэр.
Небогатов кӧ эськӧ прӧйдитіс тайӧ местаӧдыс часӧн сёрӧнджык, то зэр вӧснаыс Бабушкин эз аддзы эськӧ сылысь корабльяссӧ, и эскадраяс некор эськӧ эз ӧтлаасьны.
X
abu
Май 5-ӧд лунӧ югдігас став судноясыс сувтӧдісны машинаяссӧ да заводитісны грузитны из шом, сійӧс транспортъяс вылысь босьтӧмӧн.
Корабльяс вевттьысисны сьӧд буса кымӧрӧн.
Ӧбед бӧрын мӧдӧдісны Сайгонӧ транспортъясӧс: «Меркурийӧс» да «Тамбовӧс».
Тайӧ луннас госпитальнӧй судно вывсянь миян броненосеч «Кутш» вылӧ воис менам друг да став командалӧн радейтана морт — инженер Васильев.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі дзоньвидза и, кыдз век, серамбана, но жугалӧм коксӧ сійӧ абу лечитӧма помӧдз и, сійӧн тувччавтӧг, сьӧкыд пырысь вермис ветлӧдлыны сӧмын кӧстыльясӧн.
Ме рад лои броненосеч вылӧ сійӧ локтӧм кузя.
Ӧні миян сёрнияс бара выль пӧв заводитчасны.
Ме паныдаси сыкӧд офицерскӧй трап дорын, кыті сійӧ вӧлі лэччӧ вестӧвӧйӧн кутышталӧмӧн.
— Мый выльторйыс? — юаліс Васильев, меліа нюммунӧмӧн.
— Вӧліны миян тӧдчана лоӧмторъяс.
— Кывлі ме, кыдз ті тані бунтуйтчинныд.
Кыдзкӧ-мыйкӧ аддзӧдчылам да сёрнитам подробнӧйджыка.
Рытнас эскадра мӧдӧдчис водзлань, Формоза ді вылӧ курссӧ кутӧмӧн.
Туйын вӧліны регыдик кежлӧ сувтлӧмъяс ӧти либӧ мӧд судно вылын механизмъяс жугалӧм вӧсна.
Но найӧс ӧдйӧ пӧчинитлісны, и век ӧтарӧ чиніс лун лыдыс таинственнӧй врагкӧд паныдасьтӧдз.
Омӧля узим войяснас, миннӧй атакаяс виччысигтыр.
Дзик на неважӧн, кор миянӧ воліс адмирал Рожественский, командаысь вӧлі арестуйтӧма кӧкъямыс мортӧс.
Ми ставным тӧдім, мый особӧй комиссияса суд вынеситас налы пӧщада сеттӧм приговор.
Кажитчис, мый тайӧ лоӧ примерӧн мукӧдлы.
Но броненосеч вылын выльысь лои дисциплина торкӧм, и бара чукӧрӧн.
Делӧыс сыын, мый судноясӧс суйӧрсайса плаваниеӧ мӧдӧдігӧн пӧлагайтчис быд матрослы небӧгъяс ньӧбӧм вылӧ кызь урӧн сьӧм.
Но тайӧ сьӧмсьыс джынйыс, коді муніс судно вывса ревизор ки пыр, дзикӧдз воши, а кольӧм сьӧм вылас вӧлі ньӧбӧма лубочнӧй сяма литература.
Таысь позьӧ вӧлі торйӧдны сӧмын Л. Толстойлысь «Посредникӧн» лэдзӧм некымын небӧг, да и сійӧ небӧгъяссӧ поп Паисий тшӧктӧм серти вӧлі шыбытӧма борт сайӧ кыдзи «антихристовӧй велӧдӧм».
Ачыс аснас гӧгӧрвоана, мый татшӧм духовнӧй сёянторйыд эз вермы сьӧлӧмнысӧ бурмӧдны матросъяслысь.
Найӧ босьтчылісны пӧлучитны классикъяслысь да ӧнія кадся медбур писательяслысь произведениеяс, но быдысьӧн библиотекаӧн заведуйтысь мичман Воробейчик вочавидзліс та вылӧ:
— Вомъясныд мисьтӧмӧсь.
Колӧ лыддьыны сійӧс, мый сетӧны.
Гӧлиник матросскӧй библиотека вӧлі ӧтлаын офицерскӧйкӧд кают-компание бердын, буфетлы паныд, ыджыд шкапъясын.
Ӧти войӧ матросъяс, сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый из шомӧн тыртӧм кают-компаниеын начальство пӧвстысь некод эз вӧв, жугӧдісны шкапъяссӧ да нуисны офицерскӧй небӧгъяссӧ.
Колисны сӧмын Брокгауз-Эфронлысь «Большая энциклопедия».
Эмиль Золялӧн, Мопассанлӧн, Оржешколӧн, Тургеневлӧн, Горькӧйлӧн, Чеховлӧн сочинениеясыс, а сідз жӧ научнӧй произведениеяс — ставыс разаліс торъя йӧз ордӧ.
Мукӧддырйи кӧ татшӧм делӧысь командасӧ дзоньнас некодӧс кольтӧг эськӧ обыщитісны да мыжаяссӧ эськӧ чорыда мыждісны.
А ӧні матросъяс явӧ лыддисны тайӧ небӧгъяссӧ, лыддисны дугдывтӧг, быттьӧ воис литературнӧй занятиеяслӧн вежон.
Офицеръяс зілисны не казявны лыддьысьысь йӧзӧс.
Миян вӧлі мог писькӧдчыны Владивостокӧ.
А тайӧ вӧлі — кӧть кутшӧм боксянь эн: пыр, но миянлы не мынны Мупом саридзысь.
Сэтчӧ нуӧдісны куим главнӧй туй: Корейскӧй вис сы шӧрын ыджыд Цусима діӧн.
Сангар вис, коді торйӧдӧ Мупом діясӧс — Пезо да Нипон, и Лаперуз вис, медся войвывсаыс, кӧні помасьӧ неприятельскӧй му да заводитчӧ роч му — Сахалин ді.
— Тайӧ туйяс пӧвстысь, кутшӧмӧд кутас мунны миян эскадра?
Вот юалӧм, коді ӧні ставсьыс ёна интересуйтіс офицеръясӧс и командаӧс.
Гӧгӧрвоана, мый тайӧ делӧыс командующӧйлӧн, кытчӧ веськӧдас ассьыс корабльяссӧ.
Сійӧ не сӧмын миян, но и судноса командиръяс мнениеӧн эз эськӧ кут лыддьысьны тайӧ юалӧм кузяыс.
А миянлы кольлі сӧмын ӧтитор — кывшутӧг пӧртны олӧмӧ сылысь вӧлясӧ, кӧть эськӧн медся дикӧйӧс да йӧйталанаӧс.
Но сійӧ жӧ кадӧ ми, ловъя да вежӧртысь йӧз, эг вермӧ веськодь пырысь видзӧдны эскадра судьба вылӧ, коді йитчӧма миян олӧмъяскӧд.
Смерть грӧзитіс быдӧнлы ӧткодя.
Матросъяс сюся кывзысьлісны асланыс пельяснаныс корма дорланьысь: мый сёрнитӧны висъяс йылысь офицеръяс?
Шогыд вылӧ, вестӧвӧйяс вӧліны малограмотнӧйӧсь да юӧртавлісны миянлы зэв жеб сведениеяс:
— Миян господа дугдывтӧг вензьӧны и вензьӧны, кытчӧ бурджык мунны.
Шуӧны, колӧ Мупом гӧгӧрыс макнитны.
Кытчӧ пӧ Сахалин дорті быттьӧ позьӧ тювкнитны Владивостокӧ.
Матросъяс пӧвстысь ӧткымынъяс матыстчылісны кают-компаниеса восьса люк дорӧ да асьныс веськыда кывзылісны офицеръяслысь сёрнисӧ.
Медся омӧля кыскыліс ас дорас Корея вис.
Первой кӧ сійӧ вӧлі Владивостоксянь медся ылын.
А сэсся — тані вӧліны главнӧй морскӧй базаясыс.
Миянлы быть лоӧ паныдасьны японскӧй флоткӧд дзоньнас, тшӧтш миноносечьясӧс босьтӧмӧн.
Вермам ӧмӧй ми накӧд тышкасьны?
Ӧтчыд ме шыаси тӧдмалӧм могысь лейтенант Гирс дорӧ.
— Ме чайта, мый Рожественский лыддяс бурджыкӧн либӧ Лаперуз вис, либӧ Сангарскӧй, — заводитіс Гирс. — Збыль, бӧръяӧдыс мунӧмыс неуна сьӧкыдджык лоӧ сы вӧсна, мый сійӧ торъя местаясӧд векняммывлӧ дас миляӧдз.
Но кольӧм воӧ, июль сизимӧд лунӧ, тайӧ эз мешайт владивостокскӧй крейсерскӧй отрядлы контр-адмирал Безобразов команда улын петны Лӧнь океанӧ именнӧ тайӧ вискӧд.
Сійӧ лэччис Иокогама широта дорті, колляліс тайӧ ваясас кытшлалігтырйи дзонь вежон да вӧйтіс контрабанднӧй груза кымынкӧ судно.
А ставсьыс шензянаыс лоӧ сійӧ, мый и бӧрсӧ сійӧ воис сійӧ жӧ туйӧд и ниӧтчыдысь эз паныдасьлы противниккӧд.
Сідзкӧ, лыддьыны сійӧс лачатӧмӧн оз позь.
Но колӧ босьтны тӧд вылӧ, мый Безобразов нуӧдіс сӧмын куим крейсер, а тані ковмас прӧйдитны дзонь эскадралы.
Да, ме нӧшта вунӧді, мый тайӧ вискыс ставсьыс медматын Владивостоксянь — ставыс сӧмын нёльсё ветымын миля.
— А мый ті шуанныд Лаперуз вис йылысь? — юалі ме.
— Мем сійӧ кажитчӧ медся выгоднӧйӧн миянлы.
Сійӧ сы пасьта жӧ, кыдзи и Корея вислӧн асыввыв джынйыс, но зато ёна дженьыдджык сыысь.
И сысянь матынджык Владивостокӧдз Цусимасянь дорысь.
Миян вспомогательнӧй крейсер «Урал» вылын эм проводтӧм зэв вына телеграф.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, позяна лоас тайӧ вис дорас воигӧн корны миянӧс встречайтӧм могысь владивостокскӧй крейсеръясӧс.
Судноясыс тайӧ вель вынаӧсь да ӧдйӧ ветлысьӧсь.
Татшӧм содтӧд выныд лоӧ вывті лӧсялана.
Лаперуз вис аснас юкӧ кык діӧс: Мупомса — Иезо, да миян — Сахалин.
Противниклӧн сэні матын абуӧсь военнӧй портъяс.
Сідзкӧ, сійӧ оз вермы сэтчӧ мӧдӧдны тышкасьны ассьыс флотсӧ дзоньнас, а быть лоӧ, водзджык кӧ толькӧ казялас миянӧс, торйӧдны эскадра медся боевӧй суднояссьыс.
— А мупомсаяслӧн кӧ тайӧ вискас эмӧсь разведочнӧй суднояс?
— Лӧсяланаджык ставсьыс, мый тадз и лоӧ.
Но тайӧ ещӧ оз на висьтав, мый найӧ непременнӧ казяласны миянӧс.
Вискыс пасьтанас кызь нёль миля гӧгӧр.
Быд шторм лоӧ миянлы пӧльза вылӧ.
А руа дырйи, кутшӧмъяс сэні частӧ овлӧны, позьӧ прӧйдитны неприятельсянь миляджын сайті, казявтӧг кольӧмӧн.
Но мед, шуам, мый разведочнӧй суднояс век жӧ миянӧс казяласны.
Но и мый таысь?
Тышкасьны дзонь эскадракӧд найӧ оз лысьтны — тайӧ вӧлі эськӧ налы гибельӧн.
На вылӧ пуктӧма мӧд мог — пырысь-пыр жӧ асланыс открытие йылысь юӧртны асланыс командующӧйлы, адмирал Тоголы.
Но кор на сійӧ лэптас якӧръяссӧ, кор на мӧдӧдас ассьыс эскадрасӧ Мупом саридз лунвыв юкӧнсянь войвылӧ, кӧть весиг налӧн корабльясыс миян корабльясысь мунӧны ӧдйӧнджык, ми лоам нин Владивосток дорынӧсь.
А тайӧ нин вужсяньыс вежӧ положениесӧ миянлы пӧльза вылӧ.
Ми лоам асланым гортынӧсь, кӧні, кыдз шусьӧ, стенъясыс отсалӧны.
Мупомсаяслӧн чинӧ миноноснӧй флотилияыс, а миян, мӧдарӧ, сійӧ содӧ, Владивостокскӧй портысь миянлы отсӧг вылӧ ыстӧмӧн.
Кутшӧмкӧ миян корабльлӧн кӧ лоас авария, сылы нинӧм оз сулав дзебсьыны аслас портӧ — матын, сэки кор стройысь петкӧдӧм японскӧй суднояс оз кутны имеитны татшӧм убежищесӧ.
Ме тырвыйӧ надейтча, мый миян командующӧй бӧръяс аслас эскадралы Лаперуз вис.
Рытнас ме вӧлі инженер Васильев ордын.
Сылӧн ичӧтик каютаыс вӧлі яра югдӧдӧма электричествоӧн.
Иллюминаторсӧ, боевӧй обстановка правилӧяс серти, вӧлі бура занавесалӧма, медым югыдыс эз пет ортсӧ.
Пызан вылын куйлісны чертёжъяс да пасйӧдъяса тетрадьяс.
Ме пукалі джодж бердас винтитӧм креслӧ вылын, а Васильев, переборкаӧ мышкунас мыджсьӧмӧн, джынвыйӧ куйліс аслас койка вылын, помӧдз бурдтӧм кокыслы спокой сетӧмӧн.
Кыдзи век, киясас сійӧ кутіс небӧг.
Мекӧд здоровайтчӧм бӧрын, сійӧ заводитіс сёрнитны:
— А ме сӧмын на помалі Эмиль Золялысь «Нана» да мӧвпала.
Вывті бур роман.
Ті эн лыддьылӧй?
— Тайӧс — эг.
А сідзсӧ ме Золялысь уна произведениеяс тӧда.
— Непременнӧ лыддьӧй.
Менам вывті уна уджыс аслам специальность кузя: колӧ вайӧдны порядокӧ ассьым став чертёжъясӧс да техническӧй пасйӧдъясӧс миян суднояс кузя.
А ме ылалі тайӧ небӧг дорас да эг вермы дугдыны, кытчӧдз эг помав сійӧс.
Автор петкӧдлӧ Францияӧс Наполеон Третий эпохаын.
Кутшӧм ужаснӧй разложитчӧм Парижса медвылыс кытшъяс пӧвстын.
Позьӧ пӧдны тайӧ сісьмӧм атмосфераас.
Нинӧм эз коль важся республикаысь, кодӧс ми тӧдлім кыдзи мукӧд канмуяслы свободаяс водзвыв висьталысьӧс.
И со мыйӧ сійӧ йывмис!
Лоӧ гӧгӧрвоана, мыйла сизимдас ӧтикӧд воын немечьяс жугӧдісны прансузъясӧс.
Ме сравнивайта ӧнія Рочмуӧс сійӧ Франциякӧд, кодӧн веськӧдліс Наполеон Третий камарилья чукӧр отсӧгӧн.
Уна ӧткодьыс эм тайӧ канмуяс костас, кыдзи эм ӧткодьыс ӧнія Мупом да сійӧ кадся Германия костын.
— Ті думайтанныд, мый и миянӧс сідз жӧ жугӧдасны? — юалі ме, кӧть и важӧн нин таын ме эг сомневайтчыв.
Сылӧн карӧй ёсь синъясыс сувтісны ме вылӧ, быттьӧ менам невежество кузя шыблалісны меным кӧритӧм.
— Ме чайта, мый ті сетінныд татшӧм юалӧмсӧ эн серьёзнӧя.
Тіянлы ӧмӧй абу тырмымӧн фактъясыс тайӧ тӧлктӧм войнасьыс?
Вермим-ӧ ми мупомсаяскӧд тышкасигӧн шедӧдны кӧть ӧти победа суша вылын?
Эгӧ.
А кӧні миян Портартурскӧй эскадра, код составын вӧлі нелямын боевӧй судно гӧгӧр?
Кымынкӧ кокни судно пышйисны нейтральнӧй портъясӧ, а унджыкыс важӧн нин куйлӧны саридз пыдӧсын.
Найӧ пӧгибнитісны бойтӧг, мӧд ногӧн кӧ шуны, помалісны асьнысӧ виӧмӧн, кыдзи банкротитчӧм ворсысьяс.
Колис миян медбӧръя ресурс — сійӧ мӧд эскадра.
И ставыс.
Флот абу.
Судноса трубаясӧн тшынӧдтӧм миян портъяс весьтын дыр кежлӧ кольӧ сӧдз сынӧдыс.
Ми неуна чӧв олыштім.
Сэсся сёрни заводитчис висъяс йылысь.
Ме висьталі сылы тайӧ тема кузя лейтенант Гирскӧд ассьым сёрнитӧмӧс.
Васильев, менсьым кывзігӧн, малаліс кипыдӧснас кымӧссяньыс балябӧжӧдзыс дженьыд юрсиа, ёжик улӧ шырӧм юрсӧ, — малаліс лӧня да ньӧжйӧ, быттьӧ лӧньӧдліс ассьыс шызьӧм да кывзысьтӧм мӧвпъяссӧ.
Медбӧрти сійӧ падъявтӧг шуис:
— Лейтенант Гирс, кыдз тӧлка морт, вӧчис правильнӧй вывод.
Миянлы оз ков жугӧдчыны Корея вис пыр.
Тайӧ лоӧ миянлы гибельӧн.
— Да, ме сійӧ жӧ кывлі унасянь.
Но ӧд и Лаперуз вис, кыдз шуӧны ӧткымын офицеръяс, вермас примитны миянӧс оз зэв бура.
Тайӧ тувсов кадӧ сэні овлӧны сук руяс.
А миянлы первой колӧ нӧшта пырны Оката саридзӧ Курила діяс костӧд, кодъяс миянлы дзик тӧдтӧмӧсь.
Да и тырмас-ӧ миян из шомыс, медым кытшовтны Мупомсӧ ставнас Лӧнь океанӧд?
Васильев торкис менӧ:
— Ме гӧгӧрвоа, мый ті кӧсъянныд висьтавны: тайӧ туйыс дерт миянлы неуна ӧпаснӧй.
Сідз абу?
Ме гогниті юрӧн.
— Заводитам шомсянь.
Миянкӧд мунӧны транспортъяс, и ми сійӧн тырвыйӧ обеспечитӧмаӧсь.
А восьса саридзын шом грузитӧмӧ ми велалім нин.
Мӧд паныда шуӧмыс сідз жӧ зэв слаб.
Миян эскадра вылын сюрасны офицеръяс, кодъяс уна во чӧж плавайтлісны тайӧ ваясын.
Найӧ тӧдӧны став Курильскӧй діяссӧ, кыдзи кисьыныс вит чуньсӧ.
Мыйла эськӧ найӧс не используйтны тайӧ случайын?
Кольӧ медся главнӧй кутӧд — сійӧ ру.
Но миянлы оз ков вунӧдны ӧтитор: Мупом саридз босьтӧм могысь миян став эскадралӧн Ылі Асыввылӧ мунӧмыс эм абу мӧдтор, кыдз садь тӧдтӧм авантюра.
Ми ог вермӧй стрӧитны ассьыным арталӧмнымӧс успех вылӧ вынъяс правильнӧй соотношение вылын.
Та вылӧ ми вывті слабӧсь.
Та понда чӧрту быдсяма правильнӧй ворсӧмсӧ!
Мый омӧль нормальнӧй делӧлы, сійӧ бур авантюралы: сук ру, войся пемыд, шторм.
Ме кӧсъя висьтавны, мый миян эскадралы колӧны условиеяс, кодъяс лэдзисны эськӧ сылы тювкнитны прӧтивникысь гусьӧн.
Вот кутшӧм помкаяс вӧсна Лаперуз вис аслас сук руяснас лоӧ миянлы ёнджыка вежпетанаӧн.
— Ставыс тайӧ тадз, но ӧдвакӧ Рожественский сувтас татшӧм туй вылӧ: вывті сійӧ ас вылас надейтчысь.
— Сымын лёкджык лоӧ миянлы и сылы.
Васильев, помӧдз бурдтӧм коксӧ кияснас лӧсьӧдыштӧм бӧрын, чукыртчыліс доймӧмысла.
Таӧдз ме аддзылі, кутшӧм сьӧкыд пырысь сылы ковмис ветлӧдлыны шыльыд палуба вывті, кӧстыльяс вылӧ мыджсьӧмӧн, а трап кузя кайны отсӧгтӧг сійӧ ньӧти эз вермы.
Сылӧн инвалидалӧмыс колӧ вӧлі кыссьыны <rus>по крайней мере</rus> нӧшта тӧлысь кык.
Броненосеч вылын сійӧ лоис ковтӧм мортӧн.
А мем тӧдса вӧлі, мый сійӧ сетліс рапорт миян командир ним вылӧ корӧмӧн регыдджык сійӧс бӧр вуджӧдны аслас корабль вылӧ.
Мый йӧткыштіс сійӧс та вылӧ?
Сылы ньӧти эз ковлы военнӧй слава.
Революция вӧсна, мездлун вӧсна тышын смел да решительнӧй, Васильев мустӧмтыліс национальнӧй войнасӧ медся шуштӧм лӧглунӧн.
Эз ӧтчыд мем сійӧ висьтавлы мӧвп, мый делӧыс абу национальностьын, а интернациональностьын.
Сы ногӧн артмыліс, мый салдатскӧй мундиръясӧ да матросскӧй формаӧ пасьтасьӧм став тайӧ обездоленнӧй йӧзыс кӧ эськӧн бергӧдчисны тыш мунан эрд вывсьыс бӧр да заводитісны асланыс нартитысьяскӧд тыш, то важӧн нин эськӧ дугдіс войтыркостса рӧзбойыс да важӧн нин эськӧ ставныс овмӧдчисны шудаджыка ӧнія олӧм дорысь.
Тадз сійӧ висьтавліс, а ачыс вӧчис бурэтш мӧдарӧ.
Ме юалі, сылы веськыда синъясас видзӧдӧмӧн:
— Мыйла ті петінныд госпитальсьыс водзджык?
Лёка ӧмӧй сэні овсис?
Васильев шогпырысь нюмъёвтіс.
— Мӧдарӧ, зэв бура.
Докторъяс видзӧдісны ме вылӧ вывті бура да сьӧлӧмсяньыс корисны, медым ме эг на мун госпитальнӧй судно вылысь.
Сэн позьӧ вӧлі куйлыны комфортӧн.
Вердісны эз омӧля.
<rus>Сестра милосердия</rus>яс гажӧдлісны.
Бой кӧ лои, Гӧрд Крестлӧн флагыс видзис эськӧ менӧ быдпӧлӧс опасностьысь.
И век жӧ ме эг вермы сэтчӧ кольччыны дырджык кежлӧ.
И воинныд пӧгибнитны сиӧм корабль вылӧ.
Мый вӧсна? — кӧсйи тӧдмавны ме.
— Сӧвестьӧй эз ладмы вежӧркӧд.
Ме быдногыс вӧзйыси докторъяслы, медым менӧ вуджӧдісны броненосеч вылӧ.
Разум, кыдз вернӧй стӧрӧжитысь пон, висьтавліс меным, мый ме вӧча не веськыд воськов — менӧ вермас суны гибель.
А чувствояс, кыдз синмӧн аддзытӧм канатъяс, кыскисны менӧ броненосеч вылӧ.
Ме велалі аслам корабль дорӧ, сійӧ экипаж дорӧ, ёртъяс дорӧ.
И меным терпитны позьтӧма окота лои рискнитны олӧмӧн ӧтлаын аслам ёртъяскӧд.
Гашкӧ, критическӧй моментӧ ме аслам сӧветӧн верма спаситны корабльӧс...
Ме муні сы ордысь, сьӧрысь босьті Эмиль Золялысь том.
XI
abu
Эскадра вуджис тропик Рака да пырис умереннӧй климат поясӧ.
Бӧрӧ колис Формоза ді, кодӧс кытшовтім ми Лӧнь океанладор боксянь.
Некор тайӧ ваясас эз чукӧрмыв та мында судно.
Кутіс помасьны саридзьяс да океанъяс вомӧн миян сьӧкыд вуджан кад.
Ми прӧйдитім кузь туй, та вылӧ видзим уна вын да энергия.
Миянлы водзӧ вылӧ нӧшта ковмас ас вывті нуны медся страшнӧй главасӧ тайӧ ковтӧм эпопеяас.
Май 10-ӧд лунӧ асывсянь водз заводитім грузитны из шом.
Поводдяыс вӧлі лӧнь.
Ботьмӧм кымӧръяс вӧрзьытӧг ӧшалісны паськыд-помтӧм ва весьтын, пуксис рудов да зумыш лун, пыр кадся морскӧй краскаястӧг.
Эскадра гӧгӧр, кӧть кытчӧ эн видзӧдлы, вӧлі тыртӧм — ни діяс, ни Ӧти бокӧвӧй судно.
Тайӧ вӧлі миянлы кивыв.
Команда пӧвстын кыліс сёрни:
— Тайӧ миян медбӧръя сувтлӧм.
— Мыйла медбӧръя?
— Лун-мӧд мысти паныдасям неприятелькӧд.
— А гашкӧ, мунам Мупом гӧгӧр.
Сэки нӧшта ӧтчыд ковмас на сувтлыны.
— Тайӧ неизвестнӧ, кытчӧ командующӧй веськӧдас эскадрасӧ.
Тӧлкаджык матросъяс висьталісны:
— Сідзкӧ нин, тӧдса, раз талун заводитісны грузитчыны.
Миян броненосеч и сытӧг сэтшӧма грузитӧма, мый сы вылын броневӧй визьыс пыдӧ пыри ва пытшкӧ.
Корея вискӧдз коли пустяк — кык лун мунны.
Тайӧ каднас ми ог удитӧй сотны сымында шом, медым корабль воис нормальнӧй положениеӧдз.
Колӧ мӧвпыштны.
Та вылӧ паныд шулісны:
— Кутас тэныд мӧвпавны дурмӧм адмирал.
Офицеръяс сідз жӧ мӧвпалісны, мый заводитісны кӧ грузитны из шом, то миян водзӧ мунан туйыс лоӧ Мупом гӧгӧр.
Эскадра сувтлӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, суднояс пӧлучитісны «Суворовсянь» медбӧръя приказъяс.
Сэні сувтӧдсисны нин боевӧй сяма могъяс.
Адмирал приказывайтіс:
«Тыдовтчас кӧ неприятель, то сигнал серти главнӧй вынъясыс мунасны сы вылӧ бой примитӧм могысь; налы кутасны отсасьны коймӧд броненоснӧй отряд да крейсерскӧй и разведочнӧй отрядъяс, кодъяслы ковмас действуйтны ас кежсьыс, сійӧ здукся условиеяссӧ артыштӧмӧн.
Сигналыс кӧ оз ло, то, флагманскӧй корабль вылӧ видзӧдӧмӧн, позянлун серти биыс веськӧдсьӧ неприятельскӧй головнӧй либӧ флагманскӧй корабль вылӧ».
Водзӧ локтан бой кузя бура лӧсьӧдӧм план пыдди вӧлі сетӧма сӧмын кутшӧмкӧ общӧй да гӧгӧрвотӧм директиваяс.
Противниклӧн кутшӧм часть вылӧ колӧ вӧлі веськӧдны атакаяссӧ?
Кутшӧм методӧн найӧс пӧртны олӧмӧ?
Кутшӧм могъясыс торъя отрядъяслӧн?
Кыдз гӧгӧрвоны, мый крейсеръяслы да разведочнӧй суднояслы «колӧ действуйтны ас кежсьыс»?
И мый вӧчны сэтшӧм случайын, неприятельлӧн кӧ ӧти либӧ мӧд маневр вӧсна, лоӧ головнӧйнас оз флагманскӧй, а кутшӧмкӧ второстепеннӧй корабль?
Суднояс вывса младшӧй флагманъяс да командиръяс весьшӧрӧ жуглісны юрнысӧ татшӧм юалӧмъяс вылын.
Некутшӧм содтӧд разъяснениеяс да индӧдъяс найӧ эз пӧлучитны.
Тыдалӧ, командующӧй чайтліс, мый тайӧ тырвыйӧ тырмана, а мукӧдтор йывсьыс сійӧ ачыс тӧждысяс кось мунігас.
Сӧмын содтіс, мый «Суворов» кӧ петас стройысь, то, кытчӧдз штабыс сы вылысь оз вудж мӧд судно вылӧ, эскадраӧс нуӧдас мӧд корабльыс стройса номер пӧрядок серти, мӧдног кӧ первой «Александр III», а сэсся, сійӧс кӧ лоӧ жугӧдӧма, «Бородино» и с. в.
Рытнас сукджыка кутісны тшынавны эскадралӧн трубаясыс.
Лагъяслӧн циферблатъясыс стӧча пасъялісны прӧйдитӧм миля лыд, миянӧс Мупом вадоръяслань матыстіг.
Быд часджын мысти суднояс вылын кучкавлісны склянкаяс, кӧлӧкӧлъяс уна пӧлӧс тона звӧн шыӧн саридзсӧ шызьӧдӧмӧн.
Гӧгыльтчис нӧшта ӧти лун.
А неприятель быттьӧ мунӧма му пырыс — нинӧмӧн асьсӧ эз петкӧдлы.
Мый тайӧ лоӧ?
Ми век эг гӧгӧрволӧй.
Поводдя кутіс торксьыны.
Чувствуйтчис ыркалӧм.
Офицеръяс да матросъяс пасьтасисны сьӧд паськӧмӧ.
Асьтӧ видзӧм кузя инстинкт висьтавліс йӧзлы, мый воис кад, кор колӧ ставнымлы топӧдчыны ӧтлаӧ водзӧ воан бой кежлӧ.
Мый эськӧ ми кутім вӧчны, ас дорын кӧ эг имеитӧй веськӧдлысьяс пыдди офицеръясӧс?
Но ми кӧ натӧг лоим эськӧ нинӧм вӧчны вермытӧм положениеын, то найӧ миянтӧг дзикӧдз пӧрины эськӧ нинӧмӧ.
А морскӧй косьын, мувывса война серти дзик мӧдарӧ, вермасны лоны сэтшӧм моментъяс, кор корабльӧс спаситӧмыс кутас зависитны дзик ӧти мортысь, кыдзи офицерысь, сідзи и радӧвӧй матросысь, кыдзи сійӧ кутас асьсӧ кутны.
Борт вылӧ ас кадӧ пуктӧм руль оз лэдз суднолы путкыльтчыны вывлань кильӧн.
Шуам мӧд пример: бомбовӧй пӧгребын, кӧні видзсьӧны пироксилинӧн начинитӧм бомбаяс, либӧ тшынтӧм порок картузъясӧн тыртӧм крюйт камераын кыптас пӧжар.
Сэки экипажыс дзоньнас лоӧ сынӧдӧ кыптан угроза улын.
Но таысь вермас ставнысӧ видзны кутшӧм-нибудь трюмнӧй машинист, оз кӧ шӧйӧвош ачыс: ыджыд ключӧн бергӧдлӧмӧн сійӧ заводитас восьтавны пӧгребӧс ойдӧдан клапанъяссӧ, ваыс искусственнӧй зэрӧн да ыджыд визулӧн ызӧбтас страшнӧй взрывӧн грӧзитысь помещениеӧ, и корабльӧс став йӧзнас лоас спаситӧма гибельысь.
Мый татшӧм сяма случайяссӧ миянлы ковмас ас вывтіным нуны, тайӧс гӧгӧрволісны офицеръяс и матросъяс.
Сы вӧсна начальство да матросъяс костын отношениеясыс бурмисны.
Дугдісны, пиньӧ сеталӧмысь, ёрччӧмысь.
Матросъяс, торъя кад кежлӧ ас выланыс издевайтчӧмсӧ вунӧдӧмӧн, кутісны серьёзнӧйджыка видзӧдны асланыс обязанностьяс дорӧ.
Броненосеч «Кутш» важӧн нин вӧлі дась бой кежлӧ.
Медся ыджыд вниманиесӧ сетісны корабль вывса вевдорса юкӧнъясысь сотчан материал идралӧм вылӧ, медым видзны асьсӧ пӧжарысь.
Та могысь вӧлі шыбитӧма борт сайӧ пуа кӧлуй, кодӧс нетшкисны койкаса сеткаясысь, мостик вывса рубкаясысь, команднӧй помещениеысь.
Вӧлі прӧстмӧдӧма сідз жӧ лишнӧй мебельысь батарейнӧй палубаса каютаяс, офицерскӧй буфет да кают-компание.
Ставсӧ, мый сэнъясын вӧлі коланаыс, нуисны увдорса помещениеясӧ, а мукӧдыс ставыс муніс борт сайӧ.
И век жӧ тайӧ мераясыс эз вӧвны тырмымӧнъяӧсь.
Колӧ эськӧ вӧлі, кыдз велӧдліс инженер Васильев, нӧшта ёнджыка ректыны корабльсӧ, не кольны нинӧм, мыйӧ вермис кутчысьны би, но судноса командир, 1-й ранга капитан Юнг эз решитчы рискнитны.
А командующӧй та кузя эз вӧч некутшӧм распоряжениеяс и, кыдз миянлы вӧлі тӧдса, весиг аслас броненосеч «Суворов» вылын эз вӧч нинӧм — став пуа кӧлуйсӧ колис аслас местаӧ вӧрзьӧдтӧг.
И мукӧд суднояс вылын сӧмын ӧткымын командиръяс смелмӧдчисны вӧтчыны «Кутш» пример бӧрся.
Сэсся миян вӧлі нӧшта примитӧма мераяс судновывса сійӧ механизмъяссӧ да приборъяссӧ видзӧм лӧсьӧдӧм могысь, кодъясӧс вермасны жугӧдны неприятельскӧй снарядлӧн осколокъяс.
Та вылӧ лӧсьӧдлісны кӧлӧсникъяс, стальнӧй трос, из шом тыра мешӧкъяс, матросскӧй ӧшалан койкаяс.
Механизмъяс жугалан случай вылӧ дасьтісны запаснӧй частьяс, медым пырысь-пыр жӧ позьӧ вӧлі лэдзны найӧс уджӧ.
Бокысянь видзӧдігӧн йӧз вӧліны спокойнӧйӧсь, ёна шутитісны, сералісны.
Ӧткымынъяс гораа мечтайтлісны, кыдз найӧ кутасны коллявны кадсӧ Владивостокын.
Запаснӧйяс нин думайтісны рӧдинаӧ регыд бӧр воӧм йылысь.
Но тайӧ вӧлі сӧмын актёръяслӧн ворсӧм — сценатӧг да видзӧдысьястӧг ӧта-мӧд водзаныс ворсӧм.
А морӧсын пыдын содіс шуштӧм лача воштӧм.
Сійӧ кадсянь, кыдз ми эновтім ассьыным портӧс, кыксё лунысь унджык колис бӧрӧ, миян пӧвстын курыд мӧвпъяс чужтӧмӧн.
Уна личкана листбок листыштчис миян олӧм небӧгын, и ӧні ми матыстмим медбӧръя глава дорӧ — грознӧй финал дорӧ.
Май 12-ӧд лунся асыв вӧлі кӧдзыд да букыш.
Пӧльтіс ыджыдкодь тӧв, рангоутса стальнӧй снастьясын шуштӧма омлялігтырйи.
Кыссисны улӧ ӧшйӧмӧн, быттьӧ ботьмӧмысла сьӧктӧмъяс, руд кымӧръяс.
Буситіс мак кӧйдыс кодь посни, пӧлӧн киссьысь зэр, висяна кисьтӧмӧн саридзлысь веркӧссӧ вевттиг.
Горизонтыс быттьӧ тупкысис топыд кисеяӧн, коді дугдывтӧг вешъясис вывсянь увланьӧ.
Броненосеч бортъяс сайысь кылісны гыяслӧн швачӧдӧмъяс.
Некор саридзын он чувствуйт сэтшӧм шог настроение, кыдзи мисьтӧм лунӧ.
Тадз вӧлі и тайӧ пӧрйӧ.
Но, ботьмӧм ывла да йиджтысяна кӧдзыд вылӧ видзӧдтӧг, офицеръяс да команда пӧвстысь унаӧн вӧліны вевдорса палуба вылын да броненосечса мостикъяс вылын.
Судно вывса кӧлӧкӧлӧ сӧмын на кучкалісны квайт склянка.
Став йӧзлӧн синъясыс дзоргисны транспортъяс вылӧ, кодъяс торйӧдчисны эскадраысь медым мӧдӧдчыны Шанхайӧ.
Найӧ вӧліны квайтӧнӧсь: «Ярославль», код вылӧ вуджӧдісны ассьыс брейд-вымпелсӧ 1-й ранга капитан Радлов, «Владимир», «Курония», «Воронеж», «Ливония» да «Метеор».
Найӧ мунісны миян дорысь вспомогательнӧй крейсеръяс «Рион» да «Днепр» дорйӧм улын. *
Транспортъяс вочасӧн ылыстчисны, миянлы мачтаяс вылӧ лэптӧм флагъяснас прӧщайтчана привет ыстӧмӧн.
А ми видзӧдім на бӧрся явӧ завидялӧмӧн.
* Сӧмын бӧрыннас ми тӧдмалім, мый и «Рионлы» и «Днепрлы», транспортъясӧс Вузунгӧдз колльӧдӧм бӧрын, колӧ вӧлі мунны крейсерствоӧ Седельнӧй діяс районӧ.
Куим лунӧн водзджык торйӧдчисны эскадра дорысь нӧшта кык вспомогательнӧй крейсер — «Кубань» да «Терек».
На вылӧ пуктыссис мог: крейсируйтны Мупом асыввыв вадоръяс дорса торговӧй туйяс вылын.
Бак вылын матросъяс пӧвстын, кодъяскӧд ӧтлаын вӧлі и ме, кыліс сёрни:
— Вот тайӧяслы, позьӧ шуны, везитіс.
— Шанхайӧдз, шуӧны, сӧмын нелямын миля.
— Час нёль мысти кымын лоасны нейтральнӧй портынӧсь.
— А тані мупомсаяскӧд мун тышкасьны.
Мыйла?
Ме найӧс и вӧтӧн некор на эг аддзыв.
— Ме эськӧ сеті киӧс вундыны, мед сӧмын веськавны нейтральнӧй портӧ.
Гӧлӧсъясас кыліс ӧбида да скӧралӧм.
Регыд транспортъяс вошины тшӧкыда киссьысь зэр сайӧ.
«Кутш» вылын вевдорса палубаыс пыр жӧ рекмис йӧзысь.
Ставныс лэччисны уліӧ.
Сӧмын передньӧй мостик вылын тӧрчитісны сигнальщикъяс вахтённӧй начальник юрнуӧдӧмӧн, гудыр горизонтсӧ видзӧдіг да флагманскӧй корабль бӧрся следитігтырйи, медым не прӧзевайтны кутшӧмкӧ сигнал.
Эскадра, транспортъяс лишнӧй сьӧктӧдысь мездысьӧмӧн, сӧмын выиграйтіс таысь.
Ӧнъя кадӧдз век на эз вӧв тӧдса, куим вис пӧвстсьыс кыті ми мунам Мупом саридзӧ.
И сӧмын тайӧ луннас, ӧкмыс час асылын, тӧдмалім, мый миян эскадра веськӧдчис норд-остлань сизимдас градус вылӧ курсӧн, мӧдног кӧ мӧдӧдчис миянлы роковӧй Цусима ді дорӧ.
Та йылысь юӧрыс шызьӧдіс экипажӧс дзоньнас.
Офицеръяс пӧвстын тӧдчис кутшӧмкӧ шӧйӧвошӧм, матросъяс чошкӧдчисны, Рожественский вылӧ видчигтыр.
— Кытчӧ мӧдіс, йӧй юра дявӧлыд?
— Ок, вокъяс, кылӧ менам сьӧлӧмӧй — лёк лоӧ миянлы.
Гибель вылӧ нуӧдӧ миянӧс, асныра понйыд.
Мый бурсӧ позьӧ виччысьны татшӧм мортсьыд?
Сӧмын матьӧн вермӧ тыртны ассьыс подчинённӧйяссӧ, и сэсся нинӧм.
— Прӧста оз шуны сійӧс «дурмӧм» адмирал.
Гальванер Алференко шуис:
— Сылы эськӧ не командующӧйӧн лоны, а дантистӧн.
Вот эськӧ петкӧдліс сійӧ ассьыс талантсӧ.
— Мыйла дантистӧн?
— Бура матросъяслысь пиньяссӧ кисьталӧ.
— И кыдз тайӧ дӧверитӧмаӧсь сылы дзонь эскадра?
Неужели миян флотын абу тӧлкаджык мукӧд начальникъяс?
Кочегар Бакланов гӧгӧрвоӧдіс тайӧс:
— Миян флотын адмиралыс унджык, мыйда колӧ.
Морт сизимдас арталӧны.
Должностьыс ставныслы оз тырмы.
Сы вӧсна и кутісны назначайтны кодӧс яй складӧн заведуйтысьӧ Кронштадтын, кодӧс библиотекаӧн заведуйтысьӧ.
А ӧти, кыдз шуӧны, Главнӧй адмиралтейство бердын дворникын олӧ.
Став пытшсьыссӧ, дерт, морт куимтӧ позьӧ эськӧ бӧрйыны тӧлкаджыксӧ.
Но ӧд сэні, Петыркарын, вылысяньыд кыдз видзӧдӧны?
Морт кӧ лёк, сідзкӧ бур.
А Рожественскийсьыд лёкджыкӧс — кысь ещӧ татшӧмсӧ аддзан?
Скӧрмас — мусӧ кокнас кодйӧ.
Эх, сьӧлыштны эськӧ став вылас да вуштыштны!
Ме веськӧдышті:
— Тэ ӧшыбайтчан, Бакланов.
Сійӧ Англияын сизимдас кымын адмирал.
Но кутшӧм сылӧн ыджыд флотыс миянкӧд ӧткодялӧмӧн.
А миян сійӧ адмиралъясыд ставыс сӧмын... сё морт.
Гальванер Голубев гораа мечтайтіс:
— Воӧдчыны эськӧ Владивостокӧдз да сёрнитчыны армиякӧд.
Сэки позяс бергӧдны рульсӧ шуйгаладор борт вылӧ да веськыд йитӧд кузя Петыркарӧ.
Уналы лоӧ жар.
Кодкӧ содтіс:
— Ӧні эськӧ бергӧдны эскадраӧс дас квайт румб вылӧ.
Голубев паныдаліс:
— Нинӧм эськӧ таысь эз артмы.
Армия ассьыс став лачаяссӧ пуктӧ миян вылӧ.
Шуасны, ылӧдім ми сійӧс.
И войтыр кутас видзӧдны миян вылӧ кыдз поражениеса мыжаяс вылӧ.
Ӧбед бӧрын ме петі передньӧй мостик вылӧ.
Бисер кодь зэр, тыдалӧ, доддясис дыр кежлӧ.
Торъя кадъясӧ петавліс ру, миянлысь ӧткымын судноясӧс аслас уль руа пемыдас вевттиг.
Эскадраӧс тайӧ кад кежлас вӧлі стрӧитӧма выль походнӧй порядокӧ.
Сійӧ муніс кык колоннаӧн.
Веськыдвывсаас пырисны первой да мӧд броненоснӧй отрядъяс: «Суворов», «Александр III», «Бородино», «Кутш», «Ослябя», «Сисой Великий», «Наварин» да «Адмирал Нахимов»; шуйгавывса колоннаын вӧлі коймӧд броненоснӧй отряд: «Николай I», «Апраксин», «Сенявин», «Ушаков» да крейсеръяс: «Олег», «Аврора», «Дмитрий Донской» да «Владимир Мономах».
Колонна пытшкӧсас первойя кык броненосеч дорын ӧтар-мӧдар боксяньыс кутчысисны кык миноносечӧн.
Мукӧд вит миноносечыс мунісны крейсеръяс веськыдвывса бортъяс сайӧ вевттьысьӧмӧн.
Неуна бӧрынджык, колоннаяс костӧ пырӧмӧн, ӧта-мӧд бӧрсяыс мунісны нёль транспорт: «Анадырь», «Иртыш», «Камчатка», «Корея».
Эскадра бӧрвылын мунісны буксирнӧй да водоотливнӧй кык пароход: «Русь» да «Свирь».
И медбӧрын, колоннаяс визьысь бокын, кыдз быттьӧ бӧръяяссӧ паськӧдіг, мунісны госпитальнӧй суднояс: «Кутш» да «Кострома.
Эскадра кыкнанла бокӧдыс, медводзын мунысь броненосечьяс траверзын кутчысьӧмӧн, мунісны миян ӧдйӧ ветлысь дозорнӧй суднояс: веськыдвылын — «Жемчуг», шуйгавылын — «Изумруд».
Сы кындзи водзвылын, правильнӧй куимсэрӧг стройын, ӧти миляысь не унджык водзланьӧ петӧмӧн, вӧлі разведочнӧй отряд, кытчӧ пырлісны куим крейсер: «Светлана», «Урал» да «Алмаз».
Ставыс тайӧ кад кежлӧ миян коли комын кӧкъямыс судно.
Татшӧм ӧтувтӧм массаӧн миян эскадра матыстмис Корея вислань.
Адмирал Рожественскийлӧн асьсӧ кутӧмыс миян пӧвстысь унаӧс шензьӧдіс.
Преступнӧй веськодьлунӧн сійӧ видзӧдіс противник вылӧ, эз петкӧдлы сы дорӧ некутшӧм любопытство.
Збыль вылас жӧ, водзвылын мунысь куим крейсер да колоннаяс бокъясын мунысь кык крейсер эз вермыны лыддьысьны серьёзнӧй разведка пыдди.
Найӧ содтылісны миянлысь видзӧдан кытшсӧ сӧмын ӧти-кык миля вылӧ.
Татшӧм ногӧн, миян эскадра муніс водзӧ кыдз быттьӧ кӧрталӧм синъясӧн.
Боцман Воеводин, эскадра вылӧ юрнас гогнитӧмӧн, вашнитіс меным:
— Йӧйталӧ миян адмиралным.
Тайӧ здукас мостик вылын тыдовтчис лейтенант Гирс.
Ме юалі сылысь:
— Шуӧны, ваше благородие, мый ми мӧдӧдчим Корея вискӧ.
— Кӧть зэв жаль, да.
— Сідзкӧ, сійӧ превосходительство бӧрйис эскадралы веськыдджык туй?
Лейтенант Гирс вӧрзьӧдліс пельпомъяснас да сьӧлӧмнас усьӧмӧн шуис:
— Нинӧм ог гӧгӧрво.
Тешкодь тайӧ ставыс. *
* Бӧрыннас лои тӧдмалӧма, мый не сӧмын судноса командиръяс, но весиг младшӧй флагманъяс эз тӧдны, кутшӧм вискӧд нуӧдас Рожественский эскадрасӧ.
Тайӧ кутсис вывті ыджыд секретын Ылі Асыввылӧ походӧн мунысь веськыд участникъяссьыс.
Но сы пыдди стӧча тӧдісны миян эскадралысь туйсӧ Петыркарын, тӧдісны тышӧдзыс некымын тӧлысь войдӧр.
Старшӧй флаг-офицер, лейтенант Свенторжецкий, кутшӧмкӧ Павел Михайловичлы ыстӧм частнӧй письмӧын, гижлӧма Носси-Бэсянь: «Миян лоӧны оз этша воштӧмъяс, кодъяс нӧшта содасны Цусима дінті, японскӧй флот база дінті, вуджигӧн».
Тайӧ письмӧыс абу дзоньнас, адресатсӧ индытӧг, печатайтӧма «Русско-японскӧй война» нима квайтӧд небӧгын, 138 — 145 листбокъяс.
Ме лэччи олан палубаӧ.
Луншӧркадся шойччӧм бӧрын матросъяс юисны ӧшалан пызанъяс вылын чай.
Сёрни муніс война йылысь, сикт йылысь, радейтӧм кузя приключениеяс йылысь.
Тайӧ луныс муніс спокойнӧя.
Эскадра муніс кӧкъямыс узёла ӧдӧн, а войнас чинтыліс мунан ӧдсӧ весиг вит узёлӧдз.
Узисны вахтаӧн-вахтаӧн.
ХII
abu
Адмирал Рожественский, менам ыджыд радлун вылӧ, эз тӧдлы менӧ и эз интересуйтчыв меӧн.
Дерт, сылы ме эг вӧв кыдз личность.
Ми, матросскӧй формаӧ пасьтасьӧм йӧз, вӧлімӧ эскадраын дас кык сюрс морт гӧгӧр.
Ми вӧлім сӧмын сылысь вӧлясӧ олӧмӧ пӧртысьясӧн да сійӧ ловъя вынӧн, коді колӧ сы вылӧ, медым корабльяс водзӧ мунісны да маневрируйтісны, медым пушкаяс да торпедаяс, кор сійӧ ковмас, заводитісны лыйлыны противникӧс.
Сы вылӧ адмирал, кыдз колӧ быд командующӧйлы, донъявліс став тайӧ йӧз чукӧрсӧ торйӧдны позьтӧмӧн общӧй да единӧй боевӧй организацияысь.
Но сы пыдди ме частӧ мӧвпавлі сы йылысь: кыдзи сійӧ веськӧдліс эскадраӧн?
Мый сійӧ вӧчис сылы?
Кутшӧм вӧлі сылӧн влияниеыс корабльяс вылӧ?
Кыдз сійӧ воспитайтліс ассьыс подчинённӧйяссӧ?
Кутшӧм вӧлі сылӧн йитӧдыс личнӧй составкӧд.
И кутшӧм тайӧ вӧлі морт?
Ме сетавлі тайӧ юалӧмъяссӧ аслым и адмирал действиеясысь да поступокъясысь зільлі аддзыны на вылӧ вочакывъяс.
Мем окота вӧлі тӧдмавны сылысь кыдз эскадраса начальниклысь да кыдз мортлысь пытшкӧссӧ.
Ме торйӧдлі сы вылӧ ыджыд внимание нӧшта и сы вӧсна, мый роч император флотын сійӧ петкӧдчыліс аснас кыдз ёна паськалӧм тип.
Рожественский да мукӧд адмиралъяс костын торъялӧмыс сӧмын вӧлі сыын, мый сылӧн ёнджыка, сэтшӧм сяма унджык сатрапъяс дорысь, петкӧдчылісны самодурстволӧн чертаясыс, — государствоса деспотическӧй стройӧн чужтӧм чертаясыс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Петр Гаврилович Пучковкӧд ме первой аддзыси «Минин» крейсер вылын.
Сійӧ служитіс адмирал Рожественский ордын вестӧвӧйӧн.
Тайӧ крейсер вылас ми плавайтлім ӧтлаын гожся куим кампание.
Пучков вӧлі рам да яндысьысь морт.
Сійӧ век кутчысьліс видзчысьӧмӧн, эз дӧверайтлы йӧзлы.
И сӧмын сы бӧрын кыдзи ми лоим матыса йӧзӧн, сійӧ лои мекӧд восьса сьӧлӧмаджык.
Эз ӧтчыд Пучков висьтавлы меным аслас грознӧй барин йылысь да норасис аслас судьба вылӧ.
Шочиника ме аддзысьлывлі сыкӧд и Ылі Асыввылӧ поход дырйи.
Салдатӧ босьтӧмсянь Пучков мечтайтліс лоны машинистӧн либӧ минерӧн, кутіс лача, мый служба бӧрын сійӧ либӧ мӧд специальностьыс сылы згӧдитчас.
Но сылӧн кӧсйӧмъясыс эз збыльмыны.
Вадор обороняйтысь «Первенец» броненосеч вылын, коді сэки сулаліс Ревельын, 1898 вося гожся плавание матысьмис помланьыс.
Фельдфебель Ягнов, Пучковӧс бура тӧдмалӧм бӧрын, шуис:
Пасьтась медпервой.
Мунам командир Рожественский дорӧ.
— Мыйла?
— Сэні тӧдмалан.
Дрӧгмуні сьӧлӧмыс полӧмысла, но не кывзыны вӧлі оз позь.
Часджын мысти шлюпкаӧн сувтісны пристань дорӧ, а сэсся мӧдӧдчисны вадорӧд командир, 1-ой ранга капитан Рожественский дачаӧ.
Мунігас Пучков мӧвпаліс сӧмын ӧтитор йылысь: мый сысянь налы лоӧ?
Командир корис фельдфебельӧс да матросӧс ас дорас кабинетас мӧдӧд судтаӧ да, накӧд здоровайтчӧм бӧрын, недыр шынитӧв гӧгӧрбок видзӧдіс Пучковӧс.
Пучков сулаліс струна моз, поліс лолавны, косіник, кузьмӧс чужӧм вылас вӧсни чертаясӧн да сиктса том мортлӧн овлана сійӧ том наивностьӧн, мыйысь сійӧ эз на удит мынтӧдчыны.
Заводитчис подробнӧй юасьӧм.
Вочакывъясысь тыдовтчис, мый сійӧ чужлӧма Ока ю дорын, Рязанскӧй губерняувса Клишино сиктын, службаӧдз уджавлӧма видзму, абу висьлӧма некутшӧм висьӧмӧн, гӧтыртӧм, судын абу вӧвлӧма, оз куритчы ни вина оз ю.
Та боксянь Рожественскийлы сьӧлӧмысь лои.
Сійӧ прикажитіс матрослы бергӧдчыны сылы мышкӧн, а сы бӧрын мыйлакӧ тшӧктіс кык пӧв прӧйдитны кабинет кузя.
«Тадз вӧчӧны, кор базарын ньӧбӧны вӧв», — мӧвпыштіс Пучков, посни ньылӧм войтъясӧн вевттьысиг.
— Бур, — шуис медбӧрти командир. — Лоан менам вестӧвӧйӧн.
Толькӧ смотри, медым ставыс вӧлі местаын да пӧрядокын.
Мыжман кӧ, ме тэысь яичница вӧча.
Кылан?
— Эм, ваше высокоблагородие, — лӧня вочавидзис матрос, командир вылӧ лапнитлытӧм руд синъяснас видзӧдігтырйи.
— Вочавидзны колӧ гораджыка да бурджыка шуавны кывъястӧ.
Висьтав нӧшта ӧтчыд.
Том матрос горӧдіс велӧдӧм фазасӧ.
Рожественский скӧрмис:
— Пес чурка!
Мый нӧ тэ сідз равзан?
Колӧ висьтавны шӧркоддем гӧлӧсӧн, но ясыда.
Тайӧ лунсяньыс Пучковлӧн олӧмыс, начальство вӧля кузя, кутіс мунны мӧдног.
Ӧтлаын Рожественскийкӧд олісны сылӧн гӧтырыс, нылыс да кык племянник.
Тӧвнас Рожественскийлы сетісны контр-адмираллысь чин.
Пучков мӧвпаліс овны вестӧвӧйӧн кык-куим тӧлысь.
Дырджыксӧ адмирал ордын ни ӧти вестӧвӧй эз вермыв овны.
Но кад муніс, а сійӧ век нуліс прислугалысь рольсӧ.
Медым тӧдмавны сылысь честностьсӧ, эз ӧтчыд кӧзяеваыс кольлыны сьӧмнысӧ тыдалана местаӧ, кыдз быттьӧ вунӧдӧмӧн, вит чӧлкӧвӧйяс дай тшӧтш и гырысь кредиткаяс.
Пучков бӧр сетліс сьӧмсӧ сылы, кодлӧн сійӧ вӧлі.
Тайӧ ӧтиторйыс нин губитліс сылысь мечтасӧ — бӧр мунны ротаӧ да шедӧдны аслыс бурджык специальность.
Сы кындзи, сійӧ вӧлі пырӧ шоча паныдасьлан сэтшӧм йӧз категорияӧ, кодъяс весиг радейттӧм уджсӧ вӧчӧны сьӧлӧмсяньыс.
Сылӧн тэрыблуныс, сылӧн стӧча вӧчӧмыс, господаяслы служитны сылӧн пыр кадся дасьлуныс — ставыс тайӧ артавсьыліс генералӧн, коді, ачыс тайӧс казявтӧг, кутіс чувствуйтны сы дорӧ кутшӧмкӧ аслыссяма кӧртасьӧм.
Тайӧ вӧлі идеальнӧй вестӧвӧй.
Небыдик туфли кӧмалӧмӧн, сійӧ водз асывсянь, кор ставныс на вӧлі узьӧны, вуджліс ӧти жырсянь мӧдӧ сэтшӧм гусьӧн, быттьӧ восьлаліс сынӧдтіыс.
Быд жырйысь колӧ вӧлі чышкыны джоджсӧ, чышкыны мебель да картинаяс вылысь буссӧ.
Сэсся заводитчыліс паськӧм да ботинкияс весалӧм.
Колӧ-ӧ дасьтыны ванна, котӧртлыны рынок вылӧ либӧ магазинӧ, нуны учреждениеӧ адмиральскӧй пакет, пыртны пес, ломтыны пачьяс, мыськыны дозмук да пуктыны сійӧс местаӧ, весавны каструляяс — ставсӧ тайӧс вӧчліс вестӧвӧй.
Рожественский ордысь муніс кухарка.
Пучков не сӧмын вежис сійӧс, но гӧтӧвитліс завтракъяс, ӧбедъяс да ужынъяс сы дорысь ёна бурджыка.
Тайӧ выль делӧӧ «Минин» вылын плавайтігӧн, сійӧ велаліс офицерскӧй пӧварлысь, а нӧшта ёнджыка кулинария кузя сыӧн лӧсьӧдӧм кыз небӧгысь.
Войяснас, шойччан часъяссӧ чинтӧмӧн, сійӧ сьӧлӧмсяньыс зубритліс небӧгсӧ.
Вочасӧн вестӧвӧй пӧри талантливӧй пӧварӧ.
Сылы отсӧг вылӧ вӧлі босьтӧма нӧшта ӧти матросӧс, коді ӧні вӧчліс став няйт уджсӧ.
Прӧстӧй лунъясӧ адмирал радейтліс прӧстӧй, но здоровӧй сёян: салатъяс, сыла борщ, лукӧн бура жаритӧм биткияс да яблок чӧлӧсъяс.
Но сы ордӧ эз этшаысь чукӧртчывны гӧсьтъяс, медся нин сы бӧрын, кыдз сійӧс пуктісны Главнӧй морскӧй штабӧ начальникӧн.
Мукӧддырйи ковмыліс лӧсьӧдны ӧбедсӧ нелямын морт вылӧ.
Лӧсьӧднысӧ заводитлісны куим сутки войдӧр.
А торжество луннас лым кодь еджыд пызандӧра вылын тыдовтчылісны дона фарфорысь вӧчӧм тӧрелкаяс, хрустальнӧй румкаяс, мича узоръяса гырысь, шӧркоддем да посни бакалъяс, быдсяма пӧлӧс пуртъяс да вилкияс, кодъясӧс вӧлі весалӧма синъёрана дзирдалӧмӧдз.
Сэсся ваявлісны закускаяс: перламутровӧй балык, чимгӧрд сьӧмга, еджыдтшӧг слӧйяса розӧвӧй ветчина, паськалысь дзоридзьяс кодь вӧчӧм сливочнӧй вый; сьӧлаысь паштет; агатово-сьӧд паюснӧй пӧк да шыдӧса свежӧй руд пӧк; градвыв пуктасъясысь вӧчӧм букетъясӧн мичмӧдӧм салатъяс; нежинскӧй сола ӧгуречьяс, кодъяс посньыдджыкӧсь дамскӧй чаль дорысь, да свежӧй изумрудно-нюдзвиж ӧгурцы; испанскӧй лук сора да египетскӧй перечӧн неуна киськыштӧм помидоръяс; провансскӧй вый пытшкын эзысь кодь еджыд сардинкаяс; йиа остендскӧй устрицаяс; лаврӧвӧй листъяса сола растворын пуӧм лангустъяс да омаръяс; чӧскыд кӧра ревельскӧй килькияс.
Ставыс вӧлі аслас местаын чорыд пӧрядокын, ставыслы зільлісны сетны кыдз позьӧ унджык мичлун.
Весиг сельди, кодӧс пуктӧма векньыдик кузь лоток вылӧ да, коді пӧртмасьӧ уна рӧма гарнирӧн, кыдз быттьӧ сераліс, веж петрушкалысь пучоксӧ вомас кутӧмӧн.
Соусӧн киськалӧм порсьпи, кодӧс вӧлі вундалӧма порцияяс вылӧ да выль пӧв важ мозыс тэчӧма, кажитчӧ нежитчис биӧн ворсысь пырыс тыдалана желеын, янтарнӧй лимон чӧлӧсъяс да коралловӧй морковь пластинкаяс пӧвстын.
Зэв ыджыд блюдоын пукаліс дозмӧр, сылӧн гӧрд синкыма, крукыля ныра юрыс, нюжӧдӧм сьыліыс да паськӧдӧм бордъясыс вӧліны гӧн пытшкын на, жаритӧм пемыдгӧрд туша дорас вӧлі нӧшта пуктӧма бӧжсӧ; сы вылӧ видзӧдтӧг, мый лэчыд пурт вундаліс сійӧс торъяс вылӧ, сійӧ кыдз быттьӧ вӧлі зэв ӧдйӧ кӧсйӧ лэбзьыны.
Эзысь подставкаяс вылын пирамидаӧн сувтӧдлӧм уна пӧлӧс формаа бутылкаяс чередуйтчисны вазаясӧ пуктӧм ловъя дзоридз букетъясӧн.
Пӧртмасисны гӧрд, зарниасьысь, еджыд, розӧвӧй винаяс.
Уна закускаяс вӧсна, кодъяс пӧртмасисны быдсяма краска рӧмъясӧн, вераліс синъясын да кыптыліс аппетит весиг пӧт йӧзлӧн.
А пызаныс дзоньнас вӧлі мунӧ яръюгыд уна рӧма клумба вылӧ.
Сы гӧгӧр пуксявлісны шӧвкӧ пасьтасьӧм нывбабаяс, зарни либӧ эзысь эполетъясӧн дзирдалысь сьӧд сюртука мужичӧйяс.
Закускаяс дорӧ сетсьывлісны сӧмын чорыд винаяс: смирновка, рябиновка, зубровка, английскӧй горькӧй.
Гӧсьтъяс сёйисны ньӧжйӧ, лабутнӧя.
Ӧбедайтны заводиттӧдз прӧйдитліс час либӧ кык.
Уна вося традицияясӧн вӧлі видзтӧма блюдояслӧн да винаяслӧн порядокыс.
Заводитлісны бульонсянь да слӧя пирожокъяссянь, тайӧясӧс сёйигӧн ректывлісны мадера бутылкаяс.
Чери, еджыд голландскӧй соуса форель закусывайтігӧн юлісны куш еджыд вина.
Мадераын пуӧм трюфельяса филе миньон дорӧ лӧсялісны сӧмын гӧрд винаяс.
Спаржа да артишокъяс сукаръяс да вый пытшкын сёйлісны дзик винатӧг.
Сэсся кыскыліс ставнысӧ ас дорас индейка.
Аслас гӧрд сокӧн киськалӧмӧн, сійӧ чӧскыда лӧсталіс.
Гӧгӧрыс, курӧг мускӧн мавтӧм греночкаяс вылын куткырвидзиг, быттьӧ чипанпиян, ляскысьӧмаӧсь сы дорӧ жаритӧм перепелъяс.
Тайӧ блюдосӧ сёйлісны веж салат роменӧн.
Пырысь-пыр жӧ бакалъяссӧ тыртлісны шампанскӧйӧн.
Рушкуясыс ставныслӧн нин вӧлі тырӧмаӧсь, но оз позь вӧлі ӧткажитчыны парфе сяма ас дорас кыскана сладкӧйысь, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма сливкаысь ананаснӧй ликёр сорӧн да мичмӧдӧма кампетысь вӧчӧм дзирдалысь фонтанъясӧн да сахарысь вӧчӧм розаясӧн.
Став бӧрас кольлісны — фруктъяс, рокфор сыръяс, бри, швейцарскӧй, ликёръяса либӧ коньяка сьӧд кофе.
Татшӧм торжественнӧй лунъясӧ Пучков распоряжение улӧ назначайтлісны некымын вестӧвӧй.
Но на пӧвстысь некод эз вермы сэтшӧм бура ваявны гӧсьтъяслы сёян-юан, кыдз сійӧ ачыс.
Еджыд перчаткияса, дзик выль матросскӧй формаӧ пасьтасьӧмӧн, сійӧ гӧгӧртліс пызансӧ да мукӧд вестӧвӧйяс отсӧгӧн сетавлісны быд персоналы ӧти либӧ мӧд блюдо.
Сійӧ кадӧ сылӧн нервъясыс торъя ёна вӧлі зэвтчӧмаӧсь: кыдз эськӧ не лякӧсьтны сёяннас кутшӧмкӧ барынялысь платтьӧсӧ, коді сулалӧ сылӧн став гортса овмӧс дорсьыс донаджык.
Оз кокньыдджык ло, усяс кӧ тӧрелка вылысь госа кусӧк адмирал сюртук вылӧ.
И сійӧ и мӧдторйыс вестӧвӧйлы вӧлі сэтшӧм жӧ ужаснӧйӧн, кыдзи сиктын пӧжар.
Кулинарнӧй искусствоын Пучков петкӧдліс асьсӧ одареннӧй самородокӧн.
Рожественский мынтыліс сылы вит шайтӧн тӧлысь.
Жалӧванньӧ дорӧ содтыссьылісны нӧшта процентъяс сійӧ лавочниксянь, кодлысь сійӧ ньӧбавліс прӧдуктаяс, да гӧсьтъяссянь чай вылӧ сеталӧм сьӧм.
Доходъяс боксянь сійӧ, вӧвлӧм крестьянин, имеитліс бур места.
Но тайӧ доходъясыс шедлісны сылы страшнӧй увтыртӧмъяс да видӧм донӧн.
Адмирал скӧравліс быд пустяксьыс.
Вӧвлі, мый дурмӧм вывсьыс сійӧ жугліс ассьыс мебельсӧ, пасьйыліс дозмукъяссӧ.
Эз жалитлы сійӧ и ассьыс гӧтырсӧ, матькӧмӧн ёрччигтырйи сійӧс вӧтлывліс пызан улас.
А рабкӧд и кывшутӧг нинӧм вӧлі лыддьысьны.
Кӧть кыдз эз зільлы Пучков угодитны аслас господаяслы, шоч лун кольлі нӧйттӧг.
Талун эз вӧв сідз пӧрччӧдӧма адмирал вылысь пальтосӧ, кыдз колӧ — вестӧвӧйлы сюрліс пӧщӧчина.
Аскинас эз сійӧ приборсӧ сет пызан вылӧ — жувгис юрыс барскӧй кулакысь.
Мукӧддырйи вестӧвӧй вылӧ лэбліс суп тыра тӧрелка.
Пучковӧс дорйыліс сӧмын ӧти морт — Рожественскийлӧн нылыс, Елена Зиновьева.
Сы дырйи адмирал эз косясьлы, и сылӧн пуысь сьӧлӧмыс небзьывліс, кыдзи выйӧн кисьтӧм буйнӧй морскӧй вал.
Сійӧ радейтліс нывсӧ медся нежнӧй муслунӧн: пӧртліс олӧмӧ сылысь став капризъяссӧ да лэдзліс вӧчны ставсӧ, мый сійӧ думыштас.
Сы пыдди адмиральша, лёлльӧн ӧшйӧм яя да ропкысь нывбаба, вӧлі дӧвӧлен, кор инмавліс вестӧвӧйлы.
Та вылӧ сылӧн вӧліны аслыс помкаяс.
Сійӧ чайтліс, мый мужикыс сылӧн абу вернӧй.
Сійӧ кӧсйис тӧдмавны та йылысь вестӧвӧйсянь да шыасьлывліс сы дінӧ верӧс йывсьыс тӧдмалӧм могысь то меліа нюмъялӧмӧн, то грӧзитӧмъясӧн.
Дерт, вестӧвӧй тӧдіс унатор баринлысь мусукасян ветлӧдлӧмъяс йылысь, но ни ӧти кывйӧн эз вузавлы сійӧс.
Тадзи сьӧкыда коли вит во.
Пучков пыр садьтӧгыс поліс, эз тӧдлы, мый лоӧ сыкӧд аски.
Вӧліны пемӧсъясӧс покровительствуйтысь обществояс, кодлӧн шленъясыс вермисны сетны судӧ ассьыс вӧвсӧ либӧ понсӧ нӧйтысь мортӧс.
Но коді вермис сувтны дорйыны праватӧм вестӧвӧйӧс?
Сійӧ дзоньнас вӧлі сетӧма йӧйталысь барин власьт улӧ.
Адмирал, окота кӧ сылы лоӧ, оз яндысь пуксьӧдны сійӧс тюрьмаӧ, ыстыны катарга вылӧ либӧ прӧстӧ лязӧдны, кыдз коньӧр кодь насекомӧйӧс.
Пучков мучитчис помӧдз, омӧльтчис, сьӧкыдпырысь вермис вӧчны ас вылас пуктӧм уджъяссӧ.
Нервнӧй расстройство вӧсна сійӧ кутіс синтӧммыны.
Сылӧн том олӧмыс, коді вӧлі шогӧн да мустӧмӧн, мунліс увлань, а служба помасьтӧдз коли нӧшта кык во.
Но овлывлӧ, мый и ӧтчаяниеӧдз вайӧдӧм раблӧн немвиччысьтӧг ӧзйӧ сьӧлӧмыс.
Тадз лои и Пучковкӧд.
Ӧтчыд чукӧртчисны гӧсьтъяс.
Пучков, ачыс сійӧс тӧдтӧг, мыйӧнкӧ эз во сьӧлӧм вылас аслас повелительлы.
Кор гӧсьтъясыс разӧдчисны, адмирал сурова корис сійӧс:
— Матыстчы татчӧ, некытчӧ туйтӧм морт!
Пучковлӧн йирмӧгаліс морӧс пытшкӧсас.
Эз вӧв сэсся некутшӧм висьталӧм мыж вӧчӧм йылысь.
Пельӧ кучкӧмысь сійӧ шатовмуніс, но удитіс кутчысьны пызан дорышӧ да эз усь кокйывсьыс.
Шуйга пеляс мыйкӧ трачмуні да мӧдіс жунгыны.
Войдӧр став ӧбидаяссӧ вестӧвӧй ас вывтіыс нуліс кывшутӧг, кыдз кывзысьысь морт.
Тайӧ пӧрйӧ мыйкӧ орис морӧс пытшкас, дзоньнас сійӧ ӧзйис мустӧмтӧмӧн.
Бледӧдӧм Пучков веськӧдчис да, синъяснас кодзлалігтыр, чорыда юӧртіс, сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдӧмӧн:
— Ваше превосходительство, ті поткӧдінныд менсьым барабаннӧй перепонкаӧс!
Адмираллы тайӧ вӧлі дерзостьӧн.
Но сійӧ эз кут зымӧдны кокъяснас да эз уськӧдчы косясьны.
Первойысь сыӧн кывлӧм протест тшӧктіс сійӧс думыштчыны.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм, кыдз эськӧ раминик баля кӧ друг мӧдіс эргыны да жергӧдіс кӧинлӧн кодь пиньяссӧ.
Рожественский видзӧдліс вестӧвӧй вылӧ сэтшӧм шензьӧмӧн, кыдз быттьӧ сы водзын сулаліс мӧд, решительнӧйджык морт да ньӧжйӧ, пӧшти меліа шуис:
— Нинӧм, прӧйдитас.
Артиллеристъяслӧн тайӧ частӧ овлывлӧ.
И мӧдарӧ бергӧдчӧм бӧрын муніс аслас спальняӧ.
Аскинас Пучков эз пет аслас каморкаысь.
Сы пыдди завтраксӧ гӧтӧвитіс мӧд вестӧвӧй, а сійӧ куйліс койка вылын.
Сы дінӧ локтіс адмирал да юаліс:
— Но кыдз, Петр, тэнад здоровйӧыд?
— Висьми, ваше превосходительство, ог вермы чеччыны.
Куим лун адмирал видлаліс сійӧс и быд пӧрйӧ кывліс ӧтипӧлӧс вочакыв, а нёльӧд луннас скӧрмис да муркнитіс.
— Босьт ассьыд кӧлуйтӧ да весась менам патераысь кытчӧ гажыд.
Пучков веськаліс госпитальӧ, кӧні куйліс куим тӧлысь гӧгӧр.
Сы бӧрын, кор сійӧс индісны 18-ӧд флотскӧй экипажӧ, Пучков нӧшта дыр на эз вермы бурдны нервнӧй расстройствоысь.
Частӧ сійӧ вӧтасьліс, мый сійӧ бара служитӧ вестӧвӧйӧн, и тайӧ вӧліны медся кошмарнӧй вӧтъяс.
Пучков бӧрын сӧмын ӧти во чӧжӧн Рожественскийлӧн ӧчередӧн вежсис дас ӧкмыс вестӧвӧй.
И на пӧвстысь быдӧн петавліс сы дорысь, адмиральскӧй кулакъяслысь туйяссӧ ас вылас нуӧмӧн.
А ӧткымынъясӧс вӧлі сетӧма судӧ да веськалісны тюрьмаӧ.
Абу дивӧ, мый сылы думвылас уси важ вестӧвӧйыс, и сы бӧрын петіс распоряжение: регыдъя кадӧн вайӧдны Пучковӧс «Суворов» броненосеч вылӧ.
Тайӧ вӧлі Ревельын, кор эскадра лӧсьӧдчис нин Ылі Асыввылӧ мунӧм вылӧ.
18-ӧд флотскӧй экипажӧ тӧвзис телеграмма.
Пучков воис флагманскӧй корабль вылӧ унтер-офицерӧн вайӧдӧмӧн, быттьӧ арестант.
Но адмирал примитіс сійӧс бурпырысь.
— Тэтӧг, Петр, мем омӧль вӧлі.
Став вестӧвӧйясыс веськавлісны кутшӧмкӧ идиотъяс.
Ме тэ вӧсна эскадрасӧ дзоньнас куті быдса сутки.
Плавайтыштам ӧтлаын.
— Эм, ваше превосходительство, — неокота пырысь вочавидзис Пучков да босьтчис аслас уджӧ.
Тайӧ жӧ луннас сійӧ тӧдмаліс, мый корабль вылӧ сійӧ локтӧдз адмиральскӧй вестӧвӧйӧн вӧлӧма матрос Жуков.
Тайӧ зонмыс омӧля гӧгӧрволіс да путайтліс адмираллысь приказаниеяссӧ.
Нӧйтӧмъясысь сійӧ ньӧти эз ло тӧлкаджык.
Медбӧрти Рожественский сэтшӧма скӧрмӧма, мый кватитӧма улӧс да, ӧвтыштчӧмӧн, кучкӧма сійӧн Жуковлы мышкуас.
Сылӧн коскыс доймӧма, и сійӧс мӧдӧдӧмаӧсь вадорӧ, ревельскӧй госпитальӧ.
Дзик жӧ сідзи вермас лоны и Пучковкӧд.
Но эскадра вӧлі мӧдӧдчӧ ылі йӧз саридзӧ, кытысь сійӧ ӧдвакӧ бӧр воас.
И сылы лои веськодь, кувны-ӧ японскӧй снарядъясысь либӧ адмирал ки помысь.
Сійӧ дугдіс сыысь повны.
Колис плавайтӧмлы недель.
Ӧні Пучков эз нин страпайт, но зато мукӧд уджъяскӧд ӧттшӧтш сылы ковмис пеславны баринлысь бельёсӧ, крахмалитны воротникъяс да манжетъяс.
Тайӧс сійӧ эз омӧльджыка вӧчлы любӧй прачкаысь.
Ӧтчыд рытын адмирал, аслас каютакӧд орчча ваннаын купайтчигӧн, скӧрмис:
— Кытчӧ тайӧ тэ, мерзавец, вошлін?
Ме горзі тэныд, а тэ абу.
Пучков збоя вочавидзис:
— Тіянлы жӧ аслыныд чайла ветлі, ваше превосходительство.
И лэдзӧй доложитны тіянлы, ваше превосходительство, — мерзавецӧн ме некор эг вӧвлы и ог ло.
— Мый тайӧ?
Тэ тайӧ кодлы паныд сёрнитан?
— Ті асьныд тӧданныд, ваше превосходительство, — ме правда висьтала.
А ме кӧ сэтшӧм омӧль морт, сетӧ менӧ судӧ либӧ прикажитӧй шыбытны борт сайӧ.
— Весась менам син водзысь! — горӧдіс адмирал да сідзи тракнитчис ваннаас, мый ваыс солькнитчис борт сайӧ.
Вестӧвӧй шыбытчис ваннӧйысь, но минут мысти адмирал сійӧс корис бӧр да, быттьӧ став йывсьыс вунӧдӧмӧн, рама тшӧктіс:
— Петр, быгзьӧд губкасӧ да зырав менсьым мышкуӧс.
Тадз кыссис и водзӧ.
Адмирал вӧлі гым-чардӧн не сӧмын матросъяслы, но и став эскадраса офицеръяслы.
Некод эз лысьтлы сылы паныд кыв шуны, кӧть унаӧн и гӧгӧрволісны сійӧ кывъясысь да поступокъясысь шемӧсмӧдана лӧсявтӧмторъяссӧ.
Но Пучков кутчысьліс сыкӧд мӧдног.
Адмирал кӧ кыпӧдліс гӧлӧссӧ, то и вестӧвӧй вочавидзліс сылы кыпӧдӧм гӧлӧсӧн. Мукӧддырйи найӧ вензьылісны да горзылісны сідзи, быттьӧ ӧтикыс и мӧдыс вӧліны ӧткодь чинаӧсь да занимайтлісны ӧткодь положение.
Вермас лоны, Рожественский гӧгӧрволіс, мый сійӧ вайӧдіс вестӧвӧйӧс татшӧм выйӧдз, кор вестӧвӧй вермас сійӧс вины.
Но кольлі впечатление, кыдз быттьӧ сылы воліс сьӧлӧм вылас сійӧ, мый эскадраса уналыда личнӧй состав пиысь аддзысис дзик ӧти морт, коді оз кысъясь сы водзын.
Сы бӧрын сэсся ньӧтчыдысь нин эз кучкыв Пучковӧс да некыдзи сійӧс эз накажитлы.
И сӧмын ӧтчыд адмирал вунӧдчис.
Эскадра сулаліс Мадагаскар дорын.
Адмиральскӧй салонын лӧсьӧдчисны выль во торжественнӧя встречайтіг кежлӧ.
Вӧлі пригласитӧма плавайтысь госпиталь «Кутш» вылысь сестра милосердияясӧс.
Рожественский прикажитіс Пучковлы кынтыны шампанскӧй.
Но инженер-механик, рефрижераторнӧй камераӧн заведуйтысь, сійӧс прӧверитігӧн, случайнӧ вешталіс бутылкаяссӧ рефрижератор кӧдзыд трубаяс дорысь шоныд местаӧ.
Дас кык час вой кежлӧ дӧзмӧм Пучков вайис кынтытӧм шампанскӧй.
Адмирал сӧмын сурова пӧлӧстліс синъяссӧ мыжмӧм морт вылӧ, но нинӧм эз шу.
Аски асывнас сійӧ асьсӧ спокойнӧя кутӧмӧн буркнитіс.
— Петр, мун старшӧй офицер дорӧ да висьтав сылы, медым сійӧ сувтӧдіс тэнӧ бак вылӧ под ружьё кык час кежлӧ.
Пучков кыліс став кывсӧ, но выль пӧв юаліс:
— Мый ті висьталінныд, ваше превосходительство?
И веськыд пельсӧ лӧсьӧдӧмӧн, бергӧдіс чужӧмсӧ шуйгавывлань ёнджыка, кутшӧма колӧ, мый вӧсна сылӧн синъясыс кӧсӧйтчисны адмирал вылӧ.
Рожественский мӧдпӧв висьталіс приказаниесӧ гораджыка, а сэсся скӧрысь юаліс:
— Мый тэ нырвомтӧ меысь мӧдарӧ бергӧдан?
— Некыдз ог, ваше превосходительство.
А сӧмын ме нинӧм ог кыв шуйга пельӧн.
Кыдз ті асьныд тӧданныд, барабаннӧй перепонкаыс сэтысь потӧма.
Адмирал гӧрдӧдіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Пучков тӧдіс мыйысь сійӧс накажитӧма, и, шогсьытӧг, молодеч моз сулаліс бак вылын, быттьӧ пӧлучитіс начальствосянь ошкӧм.
Сознаниеыс висьтавліс сылы, мый адмирал сытӧг, кыдз нянькатӧг, оз вермы овны ни ӧти минут и, кӧть кыдз да, тайӧ накажитӧмыс оз могмӧд сылысь властолюбиесӧ.
И збыльысь, эз на коль и часджын, кыдз Рожественский та кузя мӧвпыштӧм бӧрын вахтаса начальник пыр корис нин вестӧвӧйӧс ас дорас.
Но вестӧвӧй эз кывзысь да сулаліс наказаниелы стӧч индӧм срок чӧж.
— Тайӧ нӧшта кутшӧм фортель?
Менсьым приказаниеясӧс эн кут олӧмӧ пӧртны? — скӧраліс адмирал, кор Пучков бӧр локтіс сы дорӧ бак вывсянь.
— Ме кӧ нин мыжми, ваше превосходительство, то быть лоӧ таысь взысканиесӧ нуны помӧдз,
— Смотри — вайӧдан тэ менӧ сэтчӧдз, мый ме тэ пытшкысь пыркнита хамскӧй душатӧ!
— Тіян вӧля, ваше превосходительство, — повтӧм сьӧлӧмӧн сылы паныд сувттӧг вочавидзис вестӧвӧй, но тайӧ пӧкӧритчӧмас кыліс вызов кыдз быттьӧ мыйкӧ сійӧ думыштіс вӧчны.
Аслас пырся скӧралӧмлы паныд, Рожественский и тайӧ пӧрйӧ эз пузьы да, мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн, сӧмын зумыша букыштчис.
Рам Пучков колис победительӧн.
Тайӧ вӧлі аддзывлытӧм случай адмирал ордын уналыда вестӧвӧйяс служба практикаын.
ХIII
abu
Этшаӧн коді тӧдӧ Рожественскийлысь воддза олӧмсӧ.
1873 воын, кор вӧлі нин лейтенантӧн, Рожественский помаліс Михайловскӧй артиллерийскӧй академияса курсъяс.
Сійӧс пыр жӧ назначитісны морскӧй артиллерийскӧй опытъяс кузя комиссияӧ шленӧн.
Тайӧ должностьын сійӧ оліс русско-турецкӧй война заводитчытӧдз, кор сійӧс командируйтісны Николаев карӧ.
Сэні сійӧ мыйкӧ дыра оліс Черноморскӧй флотса главнӧй командир дорын.
А кор заводитісны дасьтыны пароход «Веста», сійӧс боевӧй крейсерӧ вӧчӧмӧн, сійӧ пырис сы вылӧ капитан-лейтенант Баранов начальство улӧ (Баранов вӧлі Нижнийын губернаторӧн).
Ӧтлаын тайӧ командирыскӧд плавайтліс, ӧтлаын сыкӧд участвуйтіс «Веста» вылын морскӧй тышын, коді вӧлі Кюстендж дорын 1877 вося июль 11-ӧд лунӧ.
Миян морякъяс, газетъясӧ гижӧм серти, петкӧдлісны сэки вӧвлытӧм удаллун: ичӧтик да этша вына «Веста» жугӧдіс турецкӧй броненосечӧс — «Фетхи-Булендӧс», кодлы быть лои пышйыны.
Тайӧ подвигсьыс Рожественскийӧс, кыдзи и сыкӧд ӧтлаын служитысьясӧс, вӧлі наградитӧма 4-ӧд степеня Георгий орденӧн да банта 4-ӧд степеня Владимир орденӧн да кыпӧдӧма капитан-лейтенантлӧн мӧд чинӧ.
Судноса командир донесениеӧн сійӧс вӧлі командируйтӧма Петыркарӧ, кӧні личнӧ висьтавліс императорскӧй фамилия особаяслы июль 11-ӧд лунся тыш йылысь.
А во мысти сійӧ немвиччысьтӧг выступитіс 1878 вося июль 17-ӧд лунӧ, «Биржаса юӧръяс» нима газетын «Броненосечьяс да крейсер-купечьяс» статьяӧн да разоблачитіс «Весталысь» подвигъяссӧ.
Сійӧ гижӧм серти артмыліс, мый эз турецкӧй броненосеч пышъяв сыысь, а «Веста» пышъяліс броненосечысь, пышъяліс вит час да джын.
И сӧмын сы вӧсна, мый военнӧй запасъясӧн вывті ёна грузитӧм «Фетхи-Буленд» эз вермы суны сійӧс да «Веста» спаситчис бедствиеысь.
Авторлӧн висьталӧмыс вӧлі вывті убедительнӧй.
Сійӧ кадся прессаын Рожественскийлӧн статьяыс кыпӧдіс дзонь бушков.
«Выль кад», «Биржаса юӧръяс», «Петыркарса юӧръяс» газетъяс, «Яхта» журнал да мукӧд периодическӧй журналъяс заводитісны ас костаныс вензьыны.
Ӧтияс усьласисны автор вылас, нимтылісны сійӧс пӧръясьысьӧн, мӧдъяс дорйисны сійӧс да видзӧдісны сійӧ выступление вылӧ кыдз гражданскӧй мужество подвиг вылӧ.
Рожественскийлӧн поступокыс збыльысь вӧлі вывті тӧдчанаӧн аслас повтӧмлун сертиыс.
Но мый йӧткыштіс сійӧс та вылӧ?
Кӧсйис-ӧ сійӧ, медым торжествуйтіс правдаыс «Веста» йылысь, али кутшӧмкӧ мукӧд пӧлӧс мотивъяс веськӧдлісны сыӧн?
Тайӧ пӧръявлана тышсӧ эрдӧдӧмӧн, сійӧ ӧд эз жалит и асьсӧ.
Сійӧ рискуйтіс став аслас водзӧ лоан карьеранас, мый вылӧ вермас решитчыны сӧмын честнӧй, неподкупнӧй да крепыд характера морт.
А мӧдар боксянь, мыйла сійӧ эз вӧч татшӧм сяма эрдӧдӧмсӧ водзджык?
Мыйла сійӧ эз ӧткажитчы сарскӧй наградаясысь?
Сійӧ некор эз янсӧдчыв орденъяскӧд да гордӧя новліс найӧс морӧс вылас, Цусимаӧдз плӧть, кыдз боевӧй заслугаяс.
Сійӧ кадсянь коли кызь квайт во.
Пансис война Ылі Асыввылын.
И вот сы бӧрти, кыдз броненосеч «Петропавловск» вылын Порт-Артурын пӧгибнитіс ӧтлаын художник Верещагинкӧд дзик ӧти талантливӧй адмирал Макаров да суша да саридз вылын зэв уна неудачаяс бӧрын сарлӧн веськӧдлан котыр кутіс корсьны выль мортӧс — отечествоӧс спаситысьӧс.
Сійӧ вӧлі сэн жӧ, орччӧн, сійӧ величество свитаын, — кузь тушаа, мужественнӧй, суровӧй, неуна копыртчыштӧм лӧсьыдіник юра, кодӧс быттьӧ тыртӧма гениальнӧй идеяясӧн.
Сылӧн ортсыса мичлуныс дзоньнас сэтшӧма глянитчис мукӧдъяслы, мый эз вермы лоны успехын сомнение.
И сэки тайӧ мортыслӧн нимыс кутіс юравны став Рочму пасьта — адмирал Рожественскийлӧн ним.
Пӧшти став прессаыс кутіс брунгыны сы йылысь, геройӧ сійӧс водзвыв кыпӧдӧмӧн.
Ме и водзӧ кор-сюрӧ куті аддзӧдчывны аслам другкӧд, штабнӧй писарь Устиновкӧд.
Тадз вӧлі Носси-Бэын, Камрангын, Ван-Фонг бухтаын и из шом грузитӧм могысь эскадра сувтлігъясӧн.
То ме ветлывлі «Суворов» вылӧ, то писарь волывліс ме ордӧ «Кутш» вылӧ.
Штабын секретнӧй гижасьӧм вылын пукалігӧн, Устинов тӧдліс быдсяма выльторъяссӧ судноса командиръяс дорысь унджык.
Меысь сійӧ нинӧм эз видзлы гусьӧн.
Сы вӧсна, кӧть и эг плавайт флагманскӧй корабль вылын, ме век жӧ тӧдлі Рожественский йылысь ставсӧ.
Кыдз ме водзджык нин висьтавлі, командующӧй эз вӧвлы аслас корабльяс вылын, сійӧ случайяс кындзи, кор сылы колӧ вӧлі «пыркӧдыштны» личнӧй составсӧ.
Сійӧ и ас дорас эз корлывлыв ни младшӧй флагманъясӧс, ни судноса командиръясӧс, медым сӧветуйтчыны накӧд либӧ обсудитны кутшӧмкӧ юалӧм, — тайӧ вӧлі сылы лишнӧйӧн.
Энергичнӧй да тӧждысьысь Рожественский уна кад коллявліс «Суворов» мостик вылын, лун и вой пукавліс дзик сылы вылӧ сувтӧдӧм креслӧын.
Тайӧ мостик вывсянь сійӧ видзӧдіс ассьыс корабльяссӧ, следитліс кильватернӧй колоннаын найӧ равнение бӧрся да сигналъяс репетование бӧрся.
Но сійӧс омӧля интересуйтіс, мый тайӧ здукас вӧчсьыліс эскадраса корабльяс вывса трюмъясын, пӧгребъясын, башняясын, машинаясын, миннӧй отделениеясын.
Кыдз вӧвлӧм марсофлотец, тайӧ ставсӧ сійӧ лыддьыліс посниторйӧн, мый йылысь оз ков тӧдны адмираллы.
А ӧд татшӧм посниторъяс лыдӧ вочасӧн вуджисны корабльяслӧн тактическӧй качествоясыс: налӧн боевӧй подготовка, техническӧй состояние, вӧйтӧмлуныс, организованность.
Татшӧм ногӧн, командующӧйлӧн да сійӧ штаблӧн эскадра вылӧ влияниеыс эз паськав ылӧджык ортсыса порядокысь.
Став судноясыс кӧ видзисны стройын ассьыныс местанысӧ, мунісны кӧ найӧ ӧта-мӧдсяньыс кык кабельтовӧй ылнаын, сідзкӧ, ставыс вӧлі бур.
Но сулалӧ вӧлі кутшӧмкӧ суднолы торкны стройсӧ, кыдз пыр жӧ торксьыліс и адмираллӧн душевнӧй равновесиеыс.
Сійӧ чардби моз чеччыштліс креслӧ вылысь да йӧйталігтырйи заводитлісны горзыны.
Мукӧддырйи сылӧн картузыс лэбзьыліс кок улас, сэки кодкӧ штабнӧй чинъяс пӧвстысь кватитліс сійӧс да веськыда сувтӧмӧн святыняӧс моз кутіс киясас.
Мостик вылын лолі ужас, быттьӧ матысмыліс му вежан кад.
Судновывса да штабнӧй офицеръяс, сигнальщикъяс, рассыльнӧй вахтённӧйяс дрӧжжитігтырйи нинӧм вежӧрттӧг сувтӧдлісны синъяссӧ грознӧй адмирал вылӧ, кыдз быттьӧ сійӧ вӧлі дас кык дюймаа снаряд, коді дась взрывитчыны.
Мыжмысь корабль адрес кузя первойсӧ кывліс сӧмын фантастическӧй ёрччӧм, медся лёк кывъясӧн, а сэсся сы бӧрын петліс приказ:
— Лэптыны!
Идиотлы выговор!
Флаг-офицеръяс да сигнальщикъяс дзик ӧти нимтӧм кузяыс тӧдісны, кутшӧм корабльлы тайӧ шуӧма, да, меставывсяньыс нетшыштсьӧмӧн, шыбытчылісны, флагъяс тыра ящик дорӧ сэтшӧма тэрмасьӧмӧн, мый поткӧдлісны ӧта-мӧдныслысь кымӧсъяснысӧ.
И мачта йылӧ кыпӧдчыліс сигнал «Адмирал Нахимов» крейсерлы выговорӧн.
Командующӧй, мудзӧм мысти, босьтліс подчинённӧй киысь картузсӧ, вевттьыліс сійӧн пӧсялӧм юрсӧ да сэсся дыр ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліс мостик кузя.
Маневръяс дырйи овлывліс, мый сійӧ, кулакъяснас грӧзитігтыр, заводитліс равзыны ыджыд гӧлӧсӧн:
— Кытчӧ тэ, забор бокын туплясьысь прӧститутка, зырӧдан?
Кытчӧ зырӧдан?
Ставныс гӧгӧрволісны, мый тайӧ пӧрйӧ мыжмис «Аврора».
И кӧть сійӧ вӧлі вит миля сайын, но адмирал водзӧ горзыліс сы вылӧ, кыдз быттьӧ сійӧ вермис кывны сылысь ёрччӧмсӧ.
Мукӧддырйи шумтӧг, а сӧмын пинь пырыс сӧдзӧдӧмӧн приказывайтліс:
— Висьталӧй семафорӧн, медым инвалиднӧй убежищеыс эз нюжмась.
Сигнальщикъяс флагъясӧн ӧвтчигтырйи, корлісны броненосеч «Сисой Великийӧс» да висьтавлісны сылы адмираллысь распоряжениесӧ.
Сэсся выль пӧв пузьыліс скӧралӧмӧн:
— Бара тайӧ Горничнӧйыс бӧжнас кутіс легӧдны, быттьӧ сылы бӧж улас чушкан пырӧма.
Та бӧрын «Светлана» пӧлучайтліс адмиральскӧй неудовольствие.
Кор адмирал, скӧралан приступӧн шымыртӧм бӧрын, горзыліс ёрччан кывъяс, сэк палуба вылын сулалысь матросъяс, кодъяс сулалісны ылынджык веськыд грӧзбаысь, серавлісны ас костаныс:
— Надзӧнджык, ребята!
Мостик вылын спектакль заводитчис.
И ставӧн кывзісны, кыдз Рожественский синсайын видліс кутшӧмкӧ командирӧс, сылысь овсӧ аснас лӧсьӧдӧм нимӧн вежӧмӧн, и ставныс гӧгӧрволісны, кодӧс кутшӧм нимӧн сійӧ шуӧ.
Не сӧмын судноса командиръяс, но и младшӧй флагманъяс эз мынлыны прӧзвищеясысь, кодъяс мукӧддырйи вӧліны остроумнӧйӧсь, мукӧддырйи лёкӧсь.
Мыйӧн вӧлі сійӧ синъяс водзын кыз контр-адмирал Фелькерзам?
«Куйӧд мешӧк».
А абу зэв тӧдысь контр-адмирал Энквист?
«Пустӧй места».
Миян пыр тшапкодь да тэрыб командир, 1-й ранга капитан Юнг?
«Лакируйтӧм егоза».
«Александр III-лӧн» командир, гвардеец, 1-й ранга капитан Бухвостов?
«Гвардейскӧй мундир ӧшӧдӧм вылӧ вешалка».
«Бородинолӧн» командир, 1-й ранга капитан Серебренников, коді вӧлі коркӧ йитчылӧма народническӧй движениеын?
«Юрвемтӧм нигилист»,
«Ушаковлӧн» командир «Миклуха-Маклай, нималана путешественниклӧн рӧдпом?
«Кык пӧвса йӧй».
«Ослябялӧн» командир, 1-й ранга капитан Бэр, коді радейтліс ухаживайтны нывбабаяс бӧрся?
«Похотливӧй стерво».
Ӧткымын командиръяслы Рожественский сетавліс венерическӧй висьӧмъяс терминологияысь босьтӧм прӧзвищеяс *.
* Следственнӧй комиссияын аслас показаниеын контр-адмирал Небогатов гижис Рожественский йылысь: Уна командирлӧн адмирал сёрниын вӧліны прозвищеяс зэв лёк ёрччан кывъясысь, и адмирал ни ӧти эз яндысьлы шуавны тайӧ прозвищеяссӧ гораа вевдорса палуба вылын судновывса офицеръяс да команда дырйи.
(Видзӧд «Флотлысь действиеяс», документъяс, IV юкӧд, 3-ӧд небӧг, 51-ӧд листбок).
Матросъяс, видзӧдӧм да кывзысьӧм бӧрын, кыдзи адмирал расправляйтчӧ аслас подчинённӧйяскӧд, сёрнитлісны сы йылысь:
— Вӧлӧма сылӧн мамыс али абу?
— Эз жӧ кӧбель сійӧс шыбыт бӧж увсьыс.
— Мамыстӧ сылӧн вӧлӧма, но сӧмын, кор сійӧс рӧдитӧма, сэк, тыдалӧ, куим во дрӧжжитӧма.
Сійӧ эз кӧсйы некодӧс аддзыны аслас подчинённӧйяс пӧвстысь, но и найӧ быдногыс пышъявлісны сыкӧд паныдасьӧмысь, аслас адмираллысь кӧртвомавтӧм темпераментсӧ тӧдӧмӧн.
Кутшӧмкӧ судновывса начальник кӧть и ветлывліс сы дорӧ аддзысьлӧм вылӧ, то сӧмын вывті колана случайясын.
Водзвыв позьӧ вӧлі шуны, мый сійӧ зурасяс оскорбитӧм вылӧ.
Кор ми сулалім Носси-Бэын, крейсер «Светлана» сэтшӧма вӧлі грузитӧма из шомӧн да мукӧд припасъясӧн, мый сылӧн корпусыс нюкыльтчис.
Судноса командир, 1-й ранга капитан Шеин, флагманскӧй корабль вылӧ локтӧм бӧрын, доложитіс несчастье йылысь адмираллы и кутіс корны сылысь разрешение груз чинтӧм йылысь.
Рожественский зверь моз скӧрмис да матьӧн вӧтліс командирӧс аслас каютаысь.
Ван-Фонг бухтаын сулалігӧн «Наваринлы» вӧлі прикажитӧма босьтны куимсё тонна преснӧй ва.
Судноса командир, 1-й ранга капитан барон Фитингоф, муніс «Суворов» вылӧ сёрнитчӧм могысь.
Сійӧ кутіс доказывайтны адмираллы, мый та мында ва корабльлы лоӧ вывті уна.
Пӧпуттьӧ казьтыштіс, мый броненосеч и сытӧг ёна грузитӧма из шомӧн.
Адмирал, командирӧс кывзігӧн, бергӧдчис сылы мышнас, а сэсся дзоньнас тракйысьны кутіс да равӧстіс:
— Тайӧ нӧ мый татшӧмыс?
Ті велӧдны менӧ думыштчинныд?
Он кӧсйӧ олӧмӧ пӧртны менсьым приказаниеясӧс?
Босьтны нёльсё тонна ва!
Кыв шутӧг!
Сійӧ висьталіс нӧшта уна кыв, кодъясӧс оз позь гижны печатьӧ, и барон Финтингофлы нинӧм мӧдтор эз коль вӧчны, кыдз сӧмын вочавидзны:
— Эм, ваше превосходительство.
Ӧткымын командиръясӧс офицеръяс да матросъяс син водзын адмирал гораа видчӧмӧн янӧдліс:
— Тіянлы не корабльӧн командуйтны, а сӧмын эськӧ служитны портовӧй складъясын да лэдзавны суднояс вылӧ швабраяс.
Быть ковмыліс думыштчывны сы вылын, кыдз вермисны тайӧ почтённӧй да заслуженнӧй господаыс терпитны ас выланыс эскадраса командующӧйсянь став тешитчӧмъяссӧ?
Мыйла нӧ колӧ вӧлі имеитны чинъяс, новлыны мундиръяс да орденъяс, тайӧ кӧ ставыс эз мездыв йӧзӧс лёк оскорблениеясысь?
Частӧ Рожественский горзывліс военнӧй корабльясса командиръяс вылӧ, кыдзи фельдфебель новобранечьяс вылӧ *.
* Профессор П. К. Худяковлӧн <rus>«Путь к Цусиме»</rus> нима небӧгын вайӧдӧма нестроевӧй офицеръяслысь письмӧяс.
Босьта сэтысь торъя местаяс.
Со броненосеч «Наварин» вылын плавайтысь инженер-механик А. Н. Михайловлӧн мнение: Рожественскийлӧн скӧралӧмыс вӧлі висьтавны позьтӧм.
Кор тайӧ сыкӧд лоӧ, сійӧ ырскӧбтӧ палуба вылӧ, и первой сійӧ морӧсысь, кыдзи зверлӧн, петӧны дикӧй шыяс: «у-у-у-у»... либӧ «о-о-о-о».
Сэні сулалысьяслы кажитчӧ, мый тайӧ равзӧмыс должен кывны став эскадра пасьта.
А сэсся заводитчӧ медся лёк кывъясӧн ёрччӧм (211 -ӧд листбок).
«Суворов» вылын плавайтысь инженер-механик П. С. Федюшинлӧн мнение: «Тайӧ зэв суров да лёк господин.
Кыдзи лун, сідзи и офицеръяс пӧвстысь кодлыкӧ выль арест, и медся посниторъяс вӧсна.
Тані сійӧс шуӧны... (мисьтӧм) (198-ӧд листбок).
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Лейтенант барон Косинский («Ослябя» вывса адмирал Фелькерзам штабысь флаг-офицер) аслас гӧтыр ним вылӧ 1905-ӧд вося март 17-ӧд лунся ыстӧм письмӧын висьталӧ:
«Нинӧм...
Шом грузитӧм дугӧдӧма асывнас.
«Суворов» оз сетав некутшӧм сигналъяс, ни телеграммаяс, ни выговоръяс, ни видчӧм...
Мый сэтшӧмыс лои Рожественскийкӧд?
Сійӧ оз вись, сы вӧсна мый сійӧс аддзылісны талун ютысь креслӧ вылысь.
Гашкӧ висьӧдчӧ, и сы вӧсна эскадра мунӧ видтӧг...
Тайӧ кажитчыліс сылы шензьӧданаӧн сы вӧсна, мый вит лун войдӧр — март 12-ӧд лунӧ, Индийскӧй океанӧд мунігӧн, лейтенант барон Косинский гижліс аслас гӧтырлы дзик мӧдтор йылысь...
«Рожественскийлӧн миянлы тыдавтӧм дурмӧмыс лоӧ кыланаӧн, сы вӧсна мый лун и вой дугдывтӧг уджалӧны телеграф да семафоръяс.
«Суворовлӧн» мачтаясыс шоча, кӧть кымынкӧ минут кежлӧ, кольлӧны сигналъястӧг да флагъястӧг — и пӧшти ставыс выговоръяс да грӧзитӧмъяс, выговоръяс да грӧзитӧмъяс».
Нӧшта чорыдджыка казьтылӧ Рожественский йылысь «Князь Суворов» броненосеч вывса младшӧй миннӧй офицер, лейтенант Вырубов, батьыслы ыстӧм письмӧясын:
«Мукӧд корабльяс вылӧ эз волы Рочмуысь петӧмсянь...
Командиръясӧс да офицеръясӧс дзик быдӧнӧс лыддьӧ прохвостъясӧн да мошенникъясӧн».
Адмирал эз дугды дуритӧмысь да гырысь ӧшыбкаяс вӧчалӧмысь.
Ми, важӧн нин сьӧлӧмнаным усим сы вӧсна и нинӧм бурторсӧ сысянь ог виччысьӧй.
Тайӧ ӧнія кадся режимлӧн продукт, да нӧшта рекламаӧн ёна пӧльтӧм.
Сылӧн карьераыс случайнӧй характера.
Гашкӧ, сійӧ бур придворнӧй, но кыда флотоводец — грӧш сылы доныс.»
(Войналӧн архив, 4 № шкаф, 305 № делӧ).
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Рожественскийӧс характеризуйтӧм могысь тайӧ небӧглӧн автор должен нӧшта содтыны ӧтитор.
«Суворов» вылын походӧ мунӧм водзвылын вӧлі ыджыд запас бинокльяслӧн да подзорнӧй трубкаяслӧн.
Но быдысь лёкысла йӧймылігӧн адмирал жугӧдліс найӧс то матросъяс юрӧ, то палубаӧ, а мукӧд дырйи прӧста шыблавліс борт сайӧ.
А сы вӧсна мый татшӧмыс вӧлі пӧшти быд лун, то Мадагаскар ді дорын сулалан кад кежлӧ судно колис бинокльястӧг да подзорнӧй трубаястӧг.
Рожественский 1905-ӧд вося февраль 3-ӧд лунӧ морскӧй министерствоса управляющӧй ним вылӧ ыстіс 45 № телеграмма требованиеӧн:
«Кора разрешитны тіян превосходительствосянь Главнӧй гидрографическӧй управлениеӧн эскадралы вылӧ 50 зрительнӧй труба, 100 бинокль ыстӧм йылысь».
(Войналӧн архив, 4 № шкаф, 10 № делӧ, 131-ӧд листбок).
Адмирал кӧ эськӧ стӧчджыка кӧсйис висьтавны, то ковмис эськӧ гижны, мый тайӧ бинокльясыс да подзорнӧй трубкаясыс колӧны сылы личнӧ аслыс.
Тайӧ вӧлі эськӧ вернӧйджык.
Неужели суйӧрсайса флотъясын мунӧ тадзи жӧ?
Найӧ, кодъяс омӧля тӧдлісны Рожественскийӧс, первойя каднас видзӧдісны сы вылӧ кыдз непреклоннӧй вӧляа да военно-морскӧй делӧын ёна тӧдысь морт вылӧ.
Сӧмын татшӧм командующӧйкӧд позьӧ воӧдчыны индӧм цельӧ.
И сы вӧсна сійӧ самодурство вылӧ видзӧдісны дӧзмытӧг.
Но вочасӧн, кыдз эскадра муніс водзлань, заводитчыліс разочаруйтчӧм.
Приказъясын, сигналъясын, командиръяскӧд да офицеръяскӧд личнӧй сёрниясын командующӧйлӧн став скӧралӧмъясыс ньӧжйӧникӧн уськӧдісны сылысь авторитетсӧ.
Йӧз гӧгӧрволісны, мый обращениеясын тайӧ грубӧй форма саяс вовсьӧ оз тыдав ыджыд да сюсь вежӧр либӧ организаторскӧй способностьяс.
Сӧмын адмираллӧн ас йывсьыс вывті ыджыд мӧвпалӧмъяс лоӧмӧн позьӧ гӧгӧрвоӧдны подчинённӧйяс дорӧ сылысь зывӧктана видзӧдӧмсӧ.
Рожественский эз сетлы пӧщада и аслас штабса чинъяслы да дугдывтӧг найӧс третируйтліс.
Сӧмын на пӧвстысь кыкӧн свободнӧйджыка сёрнитлісны сыкӧд: старшӧй флаг-офицер лейтенант Свенторжецкий да флагманскӧй корабль вылӧ бытописатель пыдди босьтӧм 2-ӧд ранга капитан В. Семёнов.
Но и найӧ вӧліны сылы сӧмын быттьӧ содтӧд органъяс пыдди — кык гоз син да кык гоз пель.
Тайӧ кык офицерсянь кывлӧм сведениеяс подув вылын адмирал тшӧкыда вӧчлывліс ассьыс тӧлкуйтӧмъяссӧ корабльяс да командиръяс йылысь.
Мукӧд штабса чинъясыс жӧ дзик ньӧти эз пӧльзуйтчывны сійӧ бур кывйӧн да дӧвериеӧн.
Ачыс сійӧ вӧлі ыджыд властнӧй натураа, сійӧ аслас отсасьысьясӧн сетӧм быд сӧвет вылӧ видзӧдліс кыдзи сылысь ыджыд правояссӧ босьтны видзӧдчысьяс вылӧ.
И найӧ эз решитчывны видзны командующӧйӧс сійӧ мынны позьтӧм ӧшыбкаясысь, кодъяс лӧсялӧны асьнысӧ радейтысь да йӧршитчӧм натураяслы.
Босьтны кӧ дзоньнас, штабӧ веськалісны вӧлятӧм да асьнысӧ петкӧдлытӧм йӧз, но сы пыдди найӧ вӧлі чукйӧн тырӧмаӧсь адмирал дорӧ медся понсяма преданностьӧн.
Найӧ лӧсьӧдісны сылы кланяйтчӧмысь аслыспӧлӧс культ.
Штабыс пӧри средостениеӧ флот да командующӧй костын, лои сылӧн походнӧй канцелярияӧн.
Торъя нин ёна ковмыліс сы водзын унижайтчыны флаг-капитанлы, либӧ, сухопутнӧй ногӧн шуӧмӧн, штабса начальниклы, 1-й ранга капитан Клапье-де-Колонглы.
Военно-морскӧй устав серти командующӧй бӧрын сійӧ вӧлі эскадра вылын первой мортӧн.
Флаг-капитан обязанность вылӧ вӧлі пуктӧма мог нуӧдны олӧмӧ аслас начальниклысь став идеяяссӧ, а та могысь сылы вӧлі колӧ быть тӧдны сылысь оперативнӧй планъяссӧ.
Но мый сыкӧд вӧчліс Рожественский?
Сійӧ эз признайтлы сыын ассьыс вежысьӧс, сійӧ вайӧдліс флаг-капитанӧс раб моз кывзысьысь лакей выйӧдз.
Аслас барин дорӧ докладӧн мунтӧдз, Клапье-де-Колонг нуӧдліс сійӧ вестӧвӧй пыр разведка адмирал настроение йылысь:
— Но кыдз, вокӧ, талун кутӧ асьсӧ сійӧ превосходительство?
— Кыдз быттьӧ ничего, <rus>ваше высокоблагородие</rus>.
Сӧмын татшӧм сведениеяс пӧлучитӧм бӧрын, Клапье-де-Колонг лысьтліс матыстчыны адмиральскӧй каюта дорӧ, но и то сэтчӧ пыртӧдзыс сувтлывліс, босьтліс юрсьыс картузсӧ да пернапасасьӧм бӧрын, вашкӧдіс молитва кывъяс: «<rus>Помяни, господи</rus>, сар Давидӧс да сылысь став рамлунсӧ».
Сы бӧрын нин таркӧдліс сӧмын ӧти гыжнас страшнӧй ӧдзӧсӧ.
Ӧтчыд сылы зэв тэрмасьӧмӧн ковмис мый йылыськӧ доложитны командующӧйлы, коді вӧлі аслас каютаас.
Тайӧ пӧрйӧ Петр Пучков пыдди, кодӧс вӧлі лэдзӧма вадорӧ, временнӧ адмирал дорӧ вӧлі сувтӧдӧма командирскӧй вестӧвӧйӧс.
Кор Клапье-де-Колонг видзӧдліс сійӧ чужӧм вылӧ, коді вӧлі пыктӧма адмиральскӧй кулакъясысь, сэки пыр жӧ уси сьӧлӧмнас.
— Сідзкӧ, сійӧ превосходительство омӧль настроениеа?
— Веськыд мат, ваше высокоблагородие, дзикӧдз менӧ дойдаліс.
Клапье-де-Колонг шӧйӧвошӧмӧн, вомгорулас шуис:
— Но мый нӧ ӧні меным вӧчны?
Ӧд менам зэв тэрмӧдлана делӧ сы дорӧ эм.
— Ог вермы тӧдны, ваше высокоблагородие, а толькӧ бурджык эн петкӧдчӧй сы син водзӧ.
Дзоньнас пуӧ.
Срочнӧй делӧ вӧлі кольӧма бурджык кадӧдз.
Писарь Устинов эз ӧтчыд сулывлы флаг-капитанӧс каютаас бӧрдӧмӧн *.
* Адмирал Рожественский Носси-Бэсянь март 31-ӧд лунӧ ыстӧм письмӧын признайтчис аслас гӧтырыслы: «Колонгӧс ме помӧдз тешиті, овлывлӧ, бӧрдӧ» («Саридз» журнал, 1911-ӧд вося, 6 №, 54 листбок).
Адмирал, тыдалӧ, мӧвпаліс ас йывсьыс: раз сійӧ командующӧй, то сійӧ ставыс, а мукӧд офицеръяс да командиръяс — нинӧм.
Сылӧн делӧ приказывайтны, видчыны, наказывайтны, ӧткымынысь ошкыны кодӧскӧ, а подчинённӧйяс долженӧсь уджавны, кывзысьны, корсьны разнӧй сьӧкыдлунъясысь петан туй да кывшутӧг терпитны сылысь став ӧбидаяссӧ.
Тайӧ мортыс эскыліс сӧмын мырдӧн тшӧктан вынӧ.
Сійӧ, кыдз 2-д эскадралӧн командуйтысь, успехлысь лоӧмсӧ аддзыліс сӧмын сійӧ вӧлялы дзик ӧти кывшутӧм подчинениеысь.
И тайӧ синсӧ тупкӧмас сійӧ личкыліс аслас штаблысь, аслас младшӧй флагманъяслысь, судноса командиръяслысь да эскадраса став личнӧй составлысь быдпӧлӧс инициативасӧ.
Сылы колӧ вӧлі, медым ставыс видзӧдісны сы вылӧ кыдз нач ӧти морт вылӧ, коді тӧдӧ мый да кыдзи колӧ вӧчны.
Сійӧ ачыс асьсӧ лэптіс генийӧ.
Таын сылӧн вӧлі бедаыс.
Вочасӧн неограниченнӧй власьт подув вылын сійӧ фатальнӧя муніс сэтчӧ, мый став йӧзсӧ пӧртліс аслас самодурство да колӧм серти коньӧркодь пешкаясӧ.
Сійӧ гипнотизируйтіс асьсӧ эскӧдӧмын, мый сӧмын сійӧ киясын кутчысьӧны став сіясыс и мый эскадра пыр жӧ киссяс, личӧдас кӧ сійӧ вӧжжисӧ.
Колӧ шуны, Рожественский вӧлі зэв ыджыд вӧляа морт, но тайӧ бур качествоыс военнӧй талант абутӧм дырйи сӧмын вредитліс уджыслы да вайліс ставыслы сӧмын ӧти шог.
— Мыйла сійӧ эз казнит ни ӧти матросӧс? — кыдзкӧ ӧтчыд юалі ме писарь Устиновлысь.
— Виччысьышт, тыш бӧрын найӧ дасъясӧн кутасны ӧшавны реяяс вылын.
Кывлі ме та йылысь сёрнисӧ штабын.
А тэ думайтан, мый адмирал бурмис ми вок дорӧ?
— Нинӧм эськӧн шензьӧданаыс таын эз вӧв.
Ӧтлаын кувны мунам.
А тайӧторйыс зэв серьёзнӧй.
Любӧй начальник вермас мӧвпыштны матросъяс дорӧ аслас видзӧдӧм йылысь.
— Сӧмын оз Рожественский! — скӧрмыштіс да горӧдіс Устинов. — Сылӧн ненавистьыс вирас.
Но ме чайта, оз удайтчы сылы некодӧс казнитны.
Сійӧ кӧ ловйӧн мынас японскӧй снарядъясысь, то сійӧс виасны асланым жӧ матросъяс.
Но и висьтала сы йылысь: важӧн рӧзбойникъясӧс крестъяс вылӧ ӧшӧдлывлісны, а ӧні мӧдарӧ — рӧзбойникъяслы крестъяссӧ ӧшлӧны морӧсас.
Писарь, адмирал зверь сям йылысь висьтавлігӧн, вайӧдіс уна примеръяс, кодъяс пытшкысь медсясӧ менам юрӧ коли кык.
Носси-Бэын сулалігӧн адмирал, кыдзкӧ ӧтчыд срез кузя мунігӧн, аддзис матросӧс, коді неправильнӧ зыртіс зырйӧн палубасӧ, — эз кузяногыс, а вольсалӧм сертиыс вомӧныс.
Адмирал корис вахтаса начальникӧс да юаліс, матрос вылӧ индӧмӧн:
— Мый сійӧ вӧчӧ?
— Палуба зыръялӧ, ваше превосходительство, — дыр думайттӧг вочавидзис вахтаса начальник.
Адмирал кутіс дрӧжжитны, а сылӧн антрацит кодь сьӧд синъясыс ӧзйисны скӧрлунӧн.
Кылісны горӧдӧм шыяс.
— Ті, лейтенант Данчич, сетанныд меным идиотскӧй вочакыв!
Коді ті сэтшӧмыс?
Вахтаса начальник или судно вывті гуляйтысь балерина?
Он ӧмӧй аддзӧй, мый тайӧ бӧлбаныс зыръялӧ палубасӧ вомӧныс?
Адмирал лёкногӧн вӧчӧм чужӧмӧн уськӧдчис матрос дорӧ, кватитіс сы ордысь пу зырсӧ да ставнас сійӧс чегъяліс сы юрӧ кучкалӧмӧн.
Пӧшти татшӧм жӧ случай лои миян Ван-Фонг бухтаӧ воӧм водзвылын.
Адмирал, мостик вылӧ кайигӧн, кыліс кыдзи ӧти командор, ӧбед йылысь аслас ёртыскӧд сёрнитігӧн, шуис:
— Мед начальство джагалас тайӧ сісьмӧм сола яйнас, а ме весиг ог инмӧдчыв сы дорӧ.
Кор сійӧ казяліс адмиралӧс, вӧлі сёр нин.
Комендорлы лоис сувтны начальник грознӧй синъяс водзӧ.
Грымӧбтісны, ӧта-мӧдсьыс янсӧдӧмӧн шуалӧмӧн, чугун гираяс кодь сьӧкыд кывъяс:
— Тэ, стерво, мый болтайтан?
Тэныд ветчина анькытшӧн сорӧн ковмис или нӧк пытшкын сьӧлаяс?
Адмирал сулаліс трап вылын, а комендор — палуба вылын.
Воддзаыслӧн кокъясыс вӧліны мӧд мортыслы пельпомъяс весьтас.
Мыжмӧм морт, честь сетіг, чатӧртіс юрсӧ бӧрлань да кынмис шуштӧм виччысьӧмӧн.
Адмирал шуис сылы нӧшта кымынкӧ кыв, а сэсся югъялысь ботинкиа аслас сьӧкыд кок лапанас чужйис сійӧс чужӧмас и, аслас жертва вылӧ видзӧдтӧг, кайис мостик вылӧ.
Комендор пыдысянь ружӧктіс да пласьткысис палуба вылӧ.
Дзик пыр жӧ сылӧн чужӧмыс дзоньнас пӧри вирӧн тырӧм яйӧ.
Сійӧ сувтіс пидзакок вылас да пыркӧдны кутіс юрнас палуба вылӧ гӧрдчутъяс резігтыр.
Вахтаса начальник распоряжение серти сійӧс нуисны операционнӧй пунктӧ.
Сэні нин лои тӧдмалӧма, мый рӧдинаӧс дорйысьлӧн вӧлі чегъясьӧмаӧсь водз пиньясыс, потӧмаӧсь паръясыс да варалӧма нырвужйыс.
Вевдорса палуба вылысь кӧтӧдӧм швабраӧн чышкисны вир туйяссӧ.
Броненосеч «Суворов» муніс водзӧ аслас туйӧд.
Мостик вылын, паськӧдӧм тент улын, адмирал пукаліс креслӧын, кительсьыс кизьяссӧ разьӧмӧн да кокньыдик бризлы гӧна морӧссӧ лӧсьӧдӧмӧн, зумыш да мудз, кыдз быттьӧ вӧчис сьӧкыд подвиг.
XIV
abu
Май 13-ӧд лунӧ поводдя тӧдчымӧнъя бурмис.
Зэр эз вӧв, и тӧлыс тӧдчымӧнъя вӧлі лӧньӧ.
Кымӧръяс шочмисны, тыдалісны лӧзінъяс, кытысь сійӧ и делӧ мыччысявліс шонді.
Миян эскадра пыр матыстмис Корея вислань.
Мунан ӧдыс вӧлі ӧкмыс узёл.
Чайтӧмӧн, мый час либӧ кык бӧрын паныдасям неприятелькӧд, ставыс лӧсьӧдчисны бой кежлӧ.
Но, миянлы шензьӧм вылӧ, горизонтын нинӧм эз тыдав.
Сӧмын проводтӧм телеграф аппаратъяс, кутшӧмкӧ тӧдтӧм пасъяс пӧлучайтіг, висьтавлісны, мый враг эм, коді ӧні дзебсясьӧ на енэжтас сайын ылын.
Тыдалӧ, сійӧ нуӧдіс сёрни аслас разведочнӧй суднояскӧд.
Командующӧйсянь сигналӧн вӧлі прикажитӧма крейсеръяслы кутны пар дас вит узёл вылӧ, а броненосечьяслы — дас кык вылӧ.
Ӧбедӧдз и дзоньнас мӧд лун джыннас нуӧдім эволюционнӧй учение, коді вӧлі медводдзаысь на сы бӧрын, кыдз ӧтувтчис миян дорӧ Небогатовлӧн отряд.
«Суворов» вылын сійӧ и видзӧд кыптывлісны флагъяс унапӧлӧс комбинацияясын.
Вералісны уна рӧма флагъясӧн и мукӧд суднояслӧн мачтаясыс, — суднояс репетуйтісны флагманлысь сигналъяссӧ.
Мостикъяс вылын пуис удж.
Став бинокльяссӧ вӧлі веськӧдӧма броненосеч вылӧ, кӧні вӧлі командующӧй, — не прӧзевайтны эськӧ сійӧ либӧ мӧд приказ олӧмӧ пӧртӧмӧн.
Но и тані зэв тӧдчана тыдовтчисны миян тырмытӧмторъяс.
Эскадра, коді вӧлі медся разнӧй типа суднояс чукӧрӧн, сьӧкыдпырысь стрӧитчывліс боевӧй порядокӧ.
Кильватернӧй колонна дугдывтӧг чегъясьліс, ӧтарӧ-мӧдарӧ прысьялысь корабльясӧн торкалӧмӧн.
Еще лёкджык вӧлі делӧыс «ставлы друг» бергӧдчӧмъясын.
Ӧткымын суднояс сигналсӧ гӧгӧрвотӧм вӧсна вӧчлісны тайӧ кадӧ «последовательнӧя» бергӧдчӧм, маневрӧ путаница пыртӧмӧн.
А кор «Суворовсянь» сетӧм сигнал серти эскадра вуджліс фронт стройӧ, то дзикӧдз ставыс гудыртчыліс, нинӧм эз артмыв.
Тайӧ вӧліны лёк туналана признакъяс.
Но тайӧ случайын миян пӧвстысь унаӧс интересуйтліс мӧдарла бокыс.
Мыйла Рожественскийлы друг тайӧ ковмис Мупом вадоръяс дорын, дзик бой водзвылас, займитчыны маневръясӧн?
Мыйла сійӧ водзджык тайӧс эз вӧчлы, мыйӧн ӧтувтчис миян дорӧ Небогатовлӧн отрядыс?
Ӧд сэки эськӧ позьӧ вӧлі тайӧ делӧ вылас видзны унджык кад, и нинӧм эськӧ эз ло, весиг кӧть кык суткиӧн ми сёрӧнджык воим Корея вискӧ.
Збыльысь ӧмӧй командующӧй вунӧдіс та йылысь?
Эз, сэні вӧліны сылӧн кутшӧмкӧ аслас мӧвпъяс, мыйяс йылысь ми вермам толькӧ дӧгадайтчыны.
Тӧрыт войнас сійӧ нарошнӧ ньӧжмӧдіс эскадралысь мунан ӧдсӧ, а талун весьшӧрӧ нуӧдіс некымын час, эволюционнӧй учениеӧн занимайтчиг.
Артмыліс впечатление, мый миян эскадра нарошнӧ ньӧжмӧдіс аслас туй медбӧръя стадияас.
Тайӧ кӧ эськӧ эз вӧв, ми прӧйдитім эськӧ вискысь медся векньыдінсӧ, кӧні куйлӧ Цусима ді, сёрӧн войнас.
А медся уна чайтӧмъяс вӧліны, мый кӧнкӧ тайӧ местасянь матын сулалӧ японскӧй флот.
Гашкӧ, мый пемыд вой да тӧдчана гыалӧм вӧсна, коді мешайтіс противниклы писькӧдны разведочнӧй суднояслысь сетьсӧ, ми мунім эськӧ наӧн казявтӧг; вермис лоны и мӧдтор — миянӧс кӧть кыдз, а жугӧдісны эськӧ.
Век жӧ кӧть кыдз да, таысь лёкджыкыс, мый миянкӧд лои бӧрыннас, эз вермы лоны.
Но Рожественскийлӧн став арталӧмъясыс тыдалӧ, воӧдчылісны сэтчӧ, медым паныдасьны противниккӧд май 14-ӧд лунӧ да медым косьыс лоис быть «сійӧ императорскӧй величество» коронование лунӧ.
Ас костаныс дружитысь уна матросъяс сетавлісны ӧта-мӧдныслы ассьыныс гортса адресъяссӧ, такӧд ӧттшӧтш наказывайтлісны:
— Мыйкӧ кӧ лоӧ мекӧд, то юӧрт, другӧ, менам рӧдвужлы ставсӧ подробнӧя.
— Бур.
Тэ сідз жӧ.
Быдтор йылысь гиж.
— Эм сэтшӧм делӧ.
Тайӧ каднас налӧн чужӧмъясыс вӧліны серьёзнӧ-тӧждысянаӧн.
Найӧ сёрнитлісны виччысяна смерть йылысь сідз жӧ прӧстӧ, кыдз сёрнитӧны крестьяна тӧв кежлӧ пес заптӧм йылысь либӧ сы йылысь, мый сэтшӧмтӧ му участок вылысь пӧра вундыны зӧр.
Сы бӧрын матросъяслӧн синъясыс ӧзйылісны лачаӧн.
— Гашкӧ ловйӧн колям.
Сэки гуляйтыштам.
— Пожъялам, вокӧ, душаӧс.
Ме судзӧда суйӧрсайса ром.
Вунӧді толькӧ, кутшӧм фирмалысь.
Но ме бутылка фасон сертиыс тӧдмала.
Тайӧ ромыс сэтшӧм ён, мый ӧти юӧ, сизимӧн кодӧсь овлӧны.
Разведочнӧй служба дорӧ и тайӧ пӧрйӧ, кыдз и воддза луннас, командуйтысь видзӧдіс тырвыйӧ кедзовтӧмӧн.
Сы дорӧ, мый вӧчсьӧ неприятельлӧн, тайӧ некутшӧма интересуйтчытӧг видзӧдӧмыс пыр вӧлі шензьӧдӧ унаӧс.
Мый вылӧ сідзкӧ вӧліны эскадра бердын кокни ӧдйӧветлысь крейсеръяс, кодъяслӧн боевӧй тӧдчанлуныс вӧлі вывті ичӧт?
Войыс вӧлі кымӧра, пемыд, шочиник кодзувъяса.
Саридз вылын вӧлі дзик пемыд.
Пӧльтіс куим-нёль балла тӧв.
Матыстмим сійӧ районӧ, кӧні позьӧ нин вӧлі паныдасьны японскӧй разведчикъяскӧд; эскадра вылын ӧзйисны сӧмын ӧткымын бияс.
Сьӧкыд вӧлі мунны дзик натӧг, сы вӧсна мый суднояс татшӧм ӧтчукӧрын мунігӧн вермисны эськӧ зурасьны.
Но вӧлі примитӧма став мераяссӧ сы могысь, медым не восьтыны противниклы ассьыным вӧлӧмнымӧс.
Та могысь слабмӧдім гакобортнӧй бияс, а отличительнӧй пӧнаръяс вӧлі восьтӧмаӧсь сӧмын строй пытшкӧсла дорӧ.
Топовӧй лампочкаяс кусӧдім дзикӧдз.
Дугӧдісны пӧльзуйтчыны проводтӧм телеграфӧн.
Та боксянь кыдз быттьӧ вӧлі ставыс бур, тӧлкӧн вӧчӧма.
Но вот флагманскӧй броненосеч вывса мачтаяс клотикъяс вылын, командующӧйлысь кутшӧмкӧ приказание сетіг, кутіс мигайтны светӧвӧй сигналъяс.
Татшӧм жӧ ӧзйылӧмъяс дзирдыштісны и мукӧд корабльясса клотикъяс вылын, мый висьталіс — сетӧм сигналсӧ примитӧма да гӧгӧрвоӧма.
Артмыліс впечатление, кыдз быттьӧ став суднояс мачтаяс вылын эмӧсь тыдавтӧм существояс да тэрыба-тэрыба воча мигайтчӧны биа синъяснас.
Ичӧтик коставлӧмъясӧн тадз муніс пӧшти дзонь вой чӧж.
И штабысь некод эз мӧвпыштлы, мый татшӧм сигнализацияыс ӧдйӧджык и ылӧджык быд мукӧд пӧлӧс югдӧдӧмъяс дорысь вермас сетны тӧдны противниклы эскадралысь местасӧ.
Таысь ӧтдор, эскадра бӧрын, сысянь некымын кабельтовӧй ылнаын кутчысьӧмӧн, мунісны госпитальнӧй суднояс «Кутш» да «Кострома», кодъяслӧн условнӧй биясыс ӧзйисны торъя нин югыда.
Татшӧм ногӧн, миянӧн принимайтӧм виччысяна мераяс вӧліны дзик весьшӧрӧ.
Бак вылын та кузя матросъяс тӧлкуйтлісны:
— Миян командующӧй дзикӧдз йӧймис.
— И штабыс сылӧн челядьсяма лои.
— Збыль.
Тадз сӧмын ворсӧны дзебсясьӧмӧн куим арӧса челядь.
Ӧти дзебас юрсӧ мамыс партук улӧ да горзӧ: «Корсьӧй менӧ».
И миян корабльяскӧд дзик жӧ сідзи мунӧ.
Тайӧ матросъяс чукӧр дорас тыдовтчис мичман Воробейчик.
Дзоргӧдчӧмӧн сійӧ мӧдіс чипсыны:
— Тайӧ ті кутшӧм подув вылын критикуйтанныд командующӧйлысь действиеяссӧ?
— И эгӧ мӧвпыштлӧй весиг сы йылысь, ваше благородие.
— Ме ачым кывлі!
— Тайӧ тіянлы кажитчис, ваше благородие.
Ми сёрнитім: бур эськӧ вӧлі тыш водзвылын молебен служитны Николай-угодниклы либӧ Георгий-победоносечлы.
— А кодӧс ті сравнивайтінныд челядькӧд?
Кочегар Бакланов заводитіс висьтавны:
— Да тайӧ ме, ваше благородие, висьтавлі аслам ичӧтик пи йылысь.
Витӧд арӧс сылы.
Пельвундысь кодь детинка.
Сійӧ пыр вӧлі юалӧ менсьым: «Тятя, а кыдзи тӧдмалӧны, кор чужас морт, нывка сійӧ либӧ детинка?
Гач сертиыс ли мый?»
Тешкодь детинка, весиг вывті тешкодь.
Мичман скӧрпырысь горӧдіс:
— Тіян шуд, мый кадыс абу сэтшӧм!
Ме эськӧ тіянӧс гӧрд рӧма пуяс кодьӧ вӧчи татшӧм яндысьтӧм пӧръясьлӧмысь!
И, кормалань мунігтыр, воши пемыдас.
Матросъяс кутісны серавны:
— Молодец, Бакланов, сюся мынтӧдчин.
Ме кытшовті став палубасӧ, вӧлі уна башняясын.
Миннӧй атакаяс виччысигтыр, офицеръяс да комендоръяс дугдывтӧг дежуритлісны ӧрудиеяс дорын, сюся видзӧдісны пемыд ыліас, оз-ӧ тыдовтчы кӧнкӧ неприятельскӧй миноносечлӧн вуджӧрыс.
И мукӧд постъяс вылын вӧліны йӧз.
Экипаж джынйыс должен вӧлі не узьны, первойя тревога дырйи жӧ мед вӧлі дась тышкасьӧм вылӧ.
Мукӧдыс ӧні вермисны пӧрччысьтӧг узьны.
Но узьны некодлы эз вӧв окота.
Ми не сэтшӧма полім артиллерийскӧй биысь, кутшӧма миннӧй атакаысь.
Войыс муніс ньӧжйӧ, и быд минут личкыліс сознаниеӧс виччысян ужасӧн — вот кылас борт дорын неприятельскӧй торпедалӧн ставсӧ жугӧдана взрыв.
Татшӧм напряженнӧй атмосфераын йӧз эз вермыны дыр чӧв овны — эз выдерживайтлыны нервъяс.
Сы вӧсна, пемыд палуба вылын быдлаын тыдалісны матросъяслӧн чукӧръяс, кодъяс ньӧжйӧник сёрнитісны ас костаныс.
Сэтысь позьӧ вӧлі кывны кӧть мый йылысь, но медся этша война йылысь.
Ӧти чукӧрын сёрнитісны нывбабаяс йылысь:
— Тайӧ сы сайын, кутшӧм веськалас гӧтыр.
Мукӧдыс тэнӧ сідз бергӧдлас, мый сыкӧд тэ нинӧм он вермы вӧчны.
И лоан тэ сы дорын пристяжнӧй пыдди, а сійӧ кӧреннӧйӧн.
Гальванер Козырев та кузя висьталіс:
— Овлӧны сэтшӧм случайяс.
Вот ме лыдди Нельсон йылысь.
Медся нималана адмирал вӧлӧма, вывті храбрӧй.
Ачыс Наполеон повлӧма сыысь.
И мый жӧ ті чайтанныд?
Тіраліс сійӧ аслас гӧтыр водзын, кыдзи кӧин водзын кролик.
Да мед нин кӧть эськӧ сійӧ вӧлі, шуам, королева либӧ принцесса.
Некутшӧма эз.
Неапольысь прӧститутка.
Старшӧй сигнальщик Зефиров содтіс:
— Да, гӧтырнад веськӧдлыны мудрӧйджык дзонь государствоӧн веськӧдлӧм дорысь.
Вот миян саръяс: государствоӧн веськӧдлыны право найӧ имеитӧны дас квайт арӧссянь, а гӧтрасьны — не водзджык, кыдз сӧмын дас кӧкъямыс арӧн.
Бак вылын фитиль дорын сулалысь матросъяс пӧвстын кыліс миннӧй машинистлӧн сибдӧм гӧлӧс:
— ...Тайӧ вӧлі миян сиктын троица лунӧ.
Став йӧзыс вичкоынӧсь.
И дзоньнас сійӧ мичмӧдӧма зеленьӧн.
Ӧбразъяс дорын кыдз пуяс сулалӧны, джоджас турунъяс шыблалӧма.
Благодать!
А миянын вичкоын сэтшӧм обычай нуӧдсьӧ: бабаяс да нывъяс бӧрын сулалӧны, а мужикъяс да челядь — водзас.
Пыранінсяньыс дзик амвон дорӧдзыс кольсьӧ коласт аршын кык пасьта, кыдз быттьӧ ловъя йӧзысь артмӧ коридор.
Тайӧ сы вӧсна тадзи вӧчсьӧ, медым свободнӧя позьӧ вӧлі мунны водзӧ: сувтӧдны ӧбраз водзӧ сись, свертӧк босьтны либӧ даръясьны.
Ставыс муніс бура: кыдз дякӧн ектенья лыддьӧ да кадилӧӧн макайтчӧ, пӧрысь дзормӧм поп молитваяс нюжӧдӧ, кырлӧсын сьылысьяс мавтӧны кевмысьяслысь душасӧ, йӧз пернапасъяс чӧвталӧны енлы.
Ӧшиньясӧ шонді видзӧдчӧ.
Пӧсь и сьӧкыд лолавны...
— Вичко йывсьыд мыйкӧ гажтӧм, — торкӧ кодкӧ висьталысьӧс. — Тэ мыйкӧ мӧдтор висьтав.
— Виччысьышт, воам и гажӧдзыс, — паныдаліс миннӧй машинист да водзӧ кутіс висьтавны: — Восьтіс поп сарскӧй воротасӧ да нюжӧдіс сэтшӧм чӧскыда, быттьӧ кампет сылы вомас веськаліс: «<rus>Со страхом божиим и верою приступите</rus>».
Тайӧ здукас кодкӧ друг бакӧстас вичкоын.
Сэсся нӧшта ёнджыка.
И кодкӧ баксігтырйи тӧвзьӧ прӧст коластті веськыда амвон вылӧ.
Став йӧзыс дрӧгмуні да шыбытчис ӧтарӧ мӧдарӧ.
Бабаяс чирзыны мӧдісны.
И мый жӧ тыдовтчис?
Ӧська Лямкинлӧн, менам сватлӧн, кукань — тӧлысь вита кымын, сьӧд, ыджыд.
Ӧш ворсӧдчыны мӧдӧма да вичкоӧ тӧвзьыштіс-пырис.
Лэбзис веськыда амвон вылӧ.
То ӧти кырлӧс дорас шыбытчылас, то мӧдас.
А ачыс бӧр кокъяссӧ вывлань лэпталӧ, бӧжнас чикльӧдлӧ да баксӧ, быттьӧ сы вылысь кучиксӧ кульӧны.
Сы бӧрын вӧлтарын сійӧ жӧ кутіс вӧчавны.
Поплӧн чужӧмыс бледӧдӧма, тошкыс дрӧжжитӧ.
Медводз садяс воис сійӧ, горзӧ: «Кутӧй сійӧ тварсӧ!»
А код сэн кутас?
Йӧзкӧд енмыс тӧдӧ мый вӧчсьӧ.
Ӧтияс чайтӧны, чӧрт пырис вичкоас, мукӧдъяс — мувежӧм заводитчис.
Мужикъяс галдитӧны, бабаяс да нывъяс чирзӧны, челядь бӧрдӧны.
А ӧшпи тайӧ шумсьыс да йӧзсьыс нӧшта ёнджыка дурмис.
Прысьялӧ вӧлтарӧд дурмӧм моз да оз дугды баксӧмысь.
Сэки нин дякӧн уськӧдчис ӧшпи бӧрся, а сыкӧд нӧшта куимӧн: дяк, вичко старӧста да стӧрӧж.
И мый жӧ ті думайтанныд?
Нёльӧн некыдз оз вермыны кутны сійӧс.
Дыр котралісны, кытчӧдз дякӧн эз кут ӧшпиӧс бӧжӧдыс.
Ӧшпи нетшыштчис, дякӧн гымгысис джоджас дзик сарскӧй ворота дорас, но век жӧ кияссьыс бӧжсӧ эз лэдз.
Сэки мукӧд куимыс воисны сэтчӧ.
Йӧзыс тайӧ кад кежлас вежӧрас воис, серам заводитчис.
Кыскисны ӧшпиӧс ывлавылӧ, чужйисны сылы зад увдорас — мун...
Мостик вывсянь кыліс гӧлӧс вахтаса начальниклӧн, лейтенант Павлиновлӧн:
— Бак вылын!
Кутшӧм тіян сэні серам?
Оз-ӧ позь ньӧжйӧджык?
— Эм! — вочавидзисны ӧтпырйӧ кымынкӧ гӧлӧс.
Вӧлі важӧн нин кольӧма войшӧр, кор ме мӧдӧдчи Васильев дорӧ.
Сійӧ вӧлі сӧмын инженерӧн, но сысянь ме верми тӧдмавны унджык любӧй строевӧй офицерсянь дорысь, весиг сійӧ юалӧмъяс кузя, кодъяс оз пырны сійӧ специальностьӧ.
Окота вӧлі медбӧръяысь сёрнитыштны сыкӧд тыр сьӧлӧмӧн.
Сійӧ каюталы паныда офицерскӧй коридорӧ ме сувті, кывзысиг.
Гӧгӧр вӧлі чӧв.
Сӧмын броненосеч пытшкӧссянь кыліс напряженнӧя уджалысь машинаяслӧн жынгӧм, мый вӧсна кок улын линолеумӧн вевттьӧм кӧрт палуба кокньыдика вӧрис.
Переборка сайын кыліс вӧрӧшитчӧм.
Ме ньӧжйӧникӧн тракниті ӧдзӧссӧ да, разрешение пӧлучитӧм бӧрын, пыри каютаӧ.
Васильев, быттьӧ походӧ мӧдӧдчиг, збыльпырысь вӧлі тэчӧ чемоданӧ ассьыс кӧлуйсӧ, рукописьяссӧ, чертёжъяссӧ.
— Со лӧсьӧдча бой кежлӧ.
Ковмас чемоданӧс идравны местаӧ, кӧні биысь абуджык ӧпаснӧ.
Главнӧйыс — колӧ эськӧ не воштыны ассьым рукописьясӧс да чертёжъясӧс.
Мукӧдторйыс оз ло жаль, кӧть и вошас.
Сійӧ вӧлі курткатӧм, ӧти узьлан дӧрӧм кежсьыс.
Быд пӧрйӧ, кор ме эг аддзыв сы пельпомъяс вылысь эзысь погонъяссӧ, сійӧ лоліс меным матысаджыкӧн да рӧднӧйджыкӧн.
Ме висьтавлі сылы, кыдзи матросъяс видӧны ассьыныс командующӧйсӧ.
Васильев менсьым кывзӧм бӧрын, шызьӧм гӧлӧсӧн заводитіс висьтавны:
— Тайӧ омӧль, мый сійӧ некодлысь эз куж босьтны ас дорас дӧверие и офицеръяс пӧвстын эз пӧльзуйтчы авторитетӧн.
Ачыс мыжа.
Ӧд быдӧн, коді дзикӧдз эз вошты вежӧрсӧ миян дурацкӧй порядокъясысь, оз вермы не аддзыны сылысь став нелючкияссӧ.
Заводитны сысянь, кыдз организуйтӧма эскадра.
Миян вынъяс отрядъяс вылӧ юклӧма неправильнӧ.
«Ослябя», коді оз тырвыйӧ имеит броневӧй защита, збыльвылас ёнджыка лӧсялӧ броненоснӧй крейсеръяс тип вылӧ.
Мыйла эськӧ сылы не юрнуӧдны отрядӧн сэтшӧм крейсеръясысь, кыдзи «Олег», «Аврора» да «Светлана»?
Тайӧ став судноыс дас кӧкъямыс узёл мунігӧн вермисны эськӧ миянлы вайны ыджыдджык пӧльза.
А командующӧй кӧрталіс найӧс важ крейсеръяскӧд — «Дмитрий Донскойкӧд» да «Владимир Мономахкӧд», татшӧм ногӧн налысь боевӧй рольсӧ чинтӧмӧн.
А сэк жӧ бӧръя кыкыслы, кодъяс имеитісны броневӧй защита, колӧ вӧлі эськӧ лоны ӧти колоннаын ньӧжйӧ ветлысь крейсеръяскӧд «Сисой Великий», «Наварин», «Апраксин», «Сенявин», «Ушаков», «Нахимов», «Николай Первый» юрнуӧдӧм улын.
Татшӧм колоннаыс вермис эськӧ кыпӧдны мунан ӧдсӧ дас кык-дас куим узёлӧдз.
Мекӧд сёрнитігӧн, Васильев нервнӧя то гартліс трубкаӧ клеёнкаа тетрадьсӧ, то бӧр разьліс сійӧс.
— Эскадра бердын коли, кык буксир кындзи, нӧшта нёль транспорт: «Анадырь», «Иртыш», «Корея» да плавайтысь мастерскӧй «Камчатка».
Налӧн эскадраын волӧмыс сетліс подув думайтны, мый ми мунам Мупом гӧгӧр.
Сэки натӧг сьӧкыд эськӧ вӧлі мунны: гашкӧ, туйын нӧшта ӧтчыд ковмис эськӧ грузитчыны.
А ӧні мый миянлы наысь, аслыным кӧ ми бӧрйим Корея вис?
Оз-ӧ думайт адмирал грузитчыны бой мунігас?
«Камчатка» походын пӧлезнӧй судно, а абу бойын.
Адмирал кыскӧ сійӧс аскӧдыс.
Мыйла?
Тыдалӧ, чайтӧ тайӧ мастерскӧй отсӧгӧн дзоньтавны суднояссӧ кось бӧрын.
Но та вылӧ колӧ лоны эсканаӧн, мый сылы оз веськав ни ӧти снаряд.
Сылӧн мунан ӧдыс абу унджык дас узёлысь.
Нӧшта лёкджыка делӧыс сулалӧ «Кореякӧд».
Сы вылын эм груз — из шом да дасьтӧм миннӧй заграждениеяс.
Кутшӧм ужас вермас лоны, сэтчӧ кӧ удачнӧя веськалас снаряд!
Сійӧ ӧпаснӧ и мукӧд миян суднояслы.
Став тайӧ нёльнан транспортыслы сиӧма смерть.
Тыш дырйи найӧс видзӧм могысь назначитӧма крейсеръясӧс.
Татшӧм ногӧн ми слабмӧдам ассьыным эскадранымӧс квайтымын кык квайт да вит дюймаа ӧрудиеяс вылӧ!
Мыйӧн висьтавны командующӧйлысь татшӧм распоряжениесӧ — тупӧя вежӧртӧмнас или асьсӧ вылӧ пуктӧмнас?
Ӧд, противник серти слабджык вынаяслы колӧ быд боевӧй единица.
Кывлі ме штабнӧйсянь, мый Владивостокын абу миянлы колана материалъяс да запасъяс.
Ставсӧ тайӧс миянлы кӧлӧ нуны сьӧрсьыным.
Зэв бур!
Но кыдз тайӧс олӧмас пӧртны?
Миянлы лоӧ вывті ыджыд шудӧн, джын эскадраыс кӧ писькӧдчас сэтчӧ.
А сэні ещӧ кӧсйӧны, медым ми и транспортъяссӧ вайӧдім Владивостокӧ.
Да код пыдди миян йӧз пуктӧны мупомсаяссӧ?
Ӧд ми огӧ зулусъяскӧд имеитӧ делӧсӧ.
Кад ӧткажитчыны сэтшӧм видзӧдӧмсьыс, мый найӧ — макакаяс.
А вот ми збыль вылӧ лоим <rus>кое-как</rus>ъясӧн.
Тайӧ транспортъясыс кӧ сэтшӧма нин колӧны Владивостокын, мыйла эськӧ налы не назначитны рандеву?
— Эз думвылас усь сійӧ превосходительстволы, — вочавидзи ме сувтӧдӧм юалӧм вылас.
Сэні куим ура логикаӧн позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧма сьӧктӧдасны тайӧ транспортъясыс миянлысь эскадраӧс.
Кутшӧмкӧ боксёр кӧ бой водзвылас ӧшліс ас вылас бельё да провизия тыра чемоданъяс, то тайӧ кажитчис эськӧ ставыслы медся дикӧй йӧйталӧмӧн.
Сылы ковмис эськӧ ассьыс чемоданъяссӧ кутны дай тышкасьны.
Дерт нин позьӧ шуны, мый сійӧ лоӧ жугӧдӧма.
А ми аскӧдным транспортъясӧс босьтӧмӧн, лоим дзик тайӧ боксёр кодьыс.
— Адмирал унатор йылысь думвылас эз уськӧд, — босьтчис висьтавны Васильев. — Ті видзӧдлӧй, кыдз стрӧитӧма ӧні миян эскадра.
Боевӧй суднояс мунӧны кык кильватернӧй колоннаӧн.
На костын мунӧны транспортъяс да миноносечьяс.
Разведка кузя ми нинӧм ог вӧчӧй.
Миян корабльяс вылын ӧзйӧны бияс.
Ми мунам нин пӧшти дзик Мупом вадоръяс дорті.
Войыс пемыд.
Татшӧм походнӧй пӧрядок — медся бур неприятельскӧй миноносечьяслы.
Ті толькӧ мӧвпыштлӧй аслыд, мый вермас лоны, тайӧ здукӧ кӧ мупомсаяс нуӧдасны миянлы паныд миннӧй атака?
Мед сӧмын налӧн кык миноносеч писькӧдчас миян эскадра шӧрӧ и вот тіянлы катастрофа.
Найӧ дзик нинӧм воштытӧг вермасны вӧйтны миянлысь корабльяснымӧс.
А миян весиг оз ло позянлун паныдавны атакасӧ, ӧд миянлы ковмис эськӧ лыйлыны ӧта-мӧднымлы.
Ме шуи:
— Тайӧ быд матрослы гӧгӧрвоана.
— Но Рожественскийлы вот абу гӧгӧрвоана.
А младшӧй флагманъясӧн да судноса командиръясӧн сетӧм сӧветъяс либӧ мнениеяс сійӧ некутшӧмӧс оз признайт.
Сійӧ найӧс ставнысӧ лыддьӧ йӧй межъясӧн, а асьсӧ — генийӧн.
Ӧд нач ӧти сы вӧсна, мый миян броненосечьясӧс сэтшӧма грузитӧма из шомӧн да запасъясӧн, сійӧ должен эськӧ сюрны судӧ.
Броненосеч «Кутш» вылын грузыс сюрс сизимсё тоннаӧн унджык колана серти.
Ӧти лишнӧй васӧ миянӧн босьтӧма ветымын тонна, мый вылӧ?
Медым суднолӧн вӧлі этшаджык ваас пукалӧмыс, да?
Став аслас уна йӧйталӧмторъяс дінӧ сійӧ содтіс нӧшта ӧтитор — веськӧдіс эскадраӧс Корея вис пыр.
Васильев лэптыштіс веськыд кисӧ да ме водзын тетрадьнас треситігтырйи, быттьӧ ме вӧлі ставсьыс мыжа, содтіс:
— Зэв жаль, мый тайӧ став преступнӧй авантюрасьыс кутасны мынтысьны не сӧмын ӧти адмиралъяс, а ми ставным, миян войтыр дзоньнас.
Оз кӧ сӧмын миянӧс тэкӧд мупомсаяс гуавны кадсьыс водзджык, ті аддзанныд, мый лоас, кутшӧм фатальностьӧн петасны эрдӧ роч флотлӧн став тырмытӧмторъясыс.
Но чорту тайӧ сёрнияссӧ!
Тайӧ условиеясын ми тэкӧд век жӧ нинӧм ог вермӧ вежныс.
Тетрадьсӧ чемоданӧ шыбытӧм бӧрын, Васильев копыртіс юрсӧ пызан вылӧ да мӧвпыштчис.
Мудзӧм синъясыс дыр видзӧдісны каюта пельӧсӧ, чужӧмыс лои сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн овлӧ дӧсада да дой дырйи.
Кажитчис, сійӧ вунӧдіс, мый ме сэн жӧ.
Кодкӧ котӧртіс офицерскӧй коридор кузя, сапӧг каблукъяснас сьӧкыда зымӧдігтырйи.
— Тӧданныд мый, — торки ме чӧв олӧмсӧ, — тайӧ войнаыс зэв казьтылӧ неудачнӧй крымскӧй кампаниеӧс.
Сэні эскадра вылысь ковмис босьтавны став оборудованиесӧ, пушкаяссӧ и медбӧрын йӧзсӧ крепость дорйӧм могысь.
Сэсся тыртӧм эскадраӧс быть лои вӧйтны гаваньӧ пыранінын.
Тайӧ жӧ лои и Порт-Артурын: сідз жӧ петкӧдісны эскадра вылысь пушкаяссӧ да став йӧзсӧ, сідз жӧ бойтӧг вӧйтісны ассьыныс корабльяссӧ.
Васильев чатӧртіс юрсӧ да друг ловзис:
— Дзик збыль.
Ме чайта, мый и общественнӧй настроениеясын историяыс повторитчис.
Колӧ вӧлі крымскӧй кампание, медым ставыс гӧгӧрвоисны — тадз водзӧ овны оз позь.
Рочму аслас, Герцен шуӧм серти, крещенӧй собственностьӧн воис тупикӧ.
Сэки медбур обществоыс шызис.
Заводитчисны крестьянскӧй восстаниеяс.
Тайӧ помасис крепостнӧй зависимостьысь крестьянаӧс мездӧмӧн.
Сійӧ жӧ лоӧ и тайӧ война бӧрас, торъя нин миянлысь эскадраӧс жугӧдӧм бӧрын, код вылӧ ӧні пуктӧны став лачаяссӧ.
Быдӧнлы лоӧ ясыд, кытчӧ миянӧс вайӧдісны миян вежӧртӧм веськӧдлысьясыс.
Революция быть лоӧ.
Сійӧ заводитчис нин...
Ме прӧщайтчи Васильевкӧд да кайи задньӧй мостик вылӧ.
Кад сертиыс важӧн нин колӧ вӧлі петны тӧлысьлы, но сійӧ кӧнкӧ дзебсьӧмӧн оліс сьӧд кымӧръяс сайын.
Важ моз вӧлі пемыд.
Мупомсаяс эз петкӧдчывны.
Тыдалӧ, найӧ решитӧмаӧсь паныдавны миянӧс висса векни местаын, дзик асланыс рубежъяс дорын.
Ме видзӧді водзлань, курс серти, войся пемыдас, да мӧвпалі: мый тайӧ здукнас вӧчӧ японскӧй флотлӧн командуйтысь Того?
Кутшӧм удар дасьтӧ сійӧ миян эскадралы?
Миян судьбаным ӧні зависитӧ морскӧй вынъясӧн распоряжайтчыны сы кужанлунысь.
Коді сійӧ сэтшӧмыс, тайӧ вель ёна нин славитчӧм мортыс?
Збыльысь-ӧ сійӧ великӧй флотоводец али дзирдавны кутіс сӧмын сы вӧсна, мый вывті нин тӧлктӧмӧсь вӧліны роч флотын веськӧдлысьясыс?
Миян корабль вылын зэв омӧля тӧдісны сы йылысь.
Тӧдса вӧлі сӧмын сійӧ, мый Того помалӧма Англияса высшӧй военно-морскӧй училище, плавайтӧма английскӧй корабльяс вылын, вывті бура босьтӧма налысь став морскӧй традицияяссӧ.
Ӧтчыд ми Васильевкӧд видлалім сылысь фотографическӧй портретсӧ, кодӧс вӧлі печатайтӧма ӧти английскӧй журналын.
Тайӧ фотография вылас сійӧ вӧлі снимайтчӧма полнӧй параднӧй формаын, морӧсас орденъясӧн, пельпом вомӧныс лентаӧн, вензеля фуражкаӧн.
Паськӧмыс сы вылын вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧс новлӧны европейскӧй канмуясса флотъясын.
Сылӧн посни чукыръяса, кыз вевдорса паръя дзормысь ёсь тошка чужӧмас этша вӧлі японскӧй чертаясыс, не кӧ лыддьыны синъясыслысь аслыссяма разрезъяссӧ.
Тайӧ журналас вӧлі печатайтӧма сы йылысь статья.
Сэтысь ми лыддим, мый сійӧ шӧркоддем тушаа мупомсаясысь ыджыдджык, бура тэчӧма, но неуна гӧрба.
Водзӧ висьтавсьыліс, мый сылӧн ыджыд юрыс правильнӧй формаа, и мый сійӧ некор оз янсӧдчыв калляныскӧд.
Статьялӧн авторыс нинӧм абу висьталӧма адмирал Того йылысь коланасӧ, но ёна тыртӧма радлӧмъясӧн, сійӧс вывті бур сьӧлӧма да благороднӧй мортӧн да гениальнӧй военачальникӧн нимтӧмӧн.
Дзик мӧдног видзӧдліс сы вылӧ французскӧй журнал, коді, адмирал Тоголысь талантсӧ ошкӧмӧн, характеризуйтіс сійӧс, кыдз мудер, коварнӧй да лёк мортӧс.
Лӧньӧдны вермытӧм тӧлыс век кыптіс, лоліс нӧшта чорыдджыкӧн да не сӧмын шызьӧдліс саридзсӧ, сійӧс букыша ропкыны быть тшӧктӧмӧн, но и усьласигтыр косявліс сьӧд кымӧръяссӧ.
Ылын енэжас тыдовтчис чинысь тӧлысьлӧн чукля торйыс.
Чусыд югӧрӧн кутісны дзирдавны гыяслӧн крута кусыньтӧм мышкуясыс, бурджыка тӧдчыны кутісны корабльяслӧн вуджӧръясыс.
Минут кежлӧ менсьым вниманиеӧс кыскис тӧлысь торйыс.
Сійӧ вӧлі мунӧ зарни кӧзырок вылӧ.
Сы сайсянь, сознаниеӧ кутшӧмкӧ гудыр тӧждысьӧм пыртӧмӧн, видзӧдіс миян вылӧ кодзув, быттьӧ дрӧжжитысь, чераньвез кодь вӧсни синлысъясын дзирдалысь синакань.
Менам мӧвпъяс бӧр бергӧдчисны эскадралань.
Изшомӧн да запасъясӧн вывті ёна грузитӧм, походӧн мучитӧм да асас эскытӧмӧн дезорганизуйтӧм эскадра ньӧжйӧ кыссис пропастьлань.
Тайӧс гӧгӧрволісны ставӧн, любӧй командирсянь заводитӧмӧн да медбӧръя гальюншикӧдз помалӧмӧн.
И век жӧ ми эгӧ бергӧдчӧй бӧр.
Мыйла?
Сы вӧсна мый младшӧй флагманъяс эз сувтны паныд командующӧйлы, а судноса командиръяс эз лысьтны паныд кыв шуны младшӧй флагманъяслы, а офицеръяс эз вермыны не кывзысьны командиръяслысь, а кондукторъясӧс, боцманъясӧс, капралъясӧс да матросъясӧс прӧстӧ пыдди эз пуктыны.
Кажитчӧ, мый некод нин эз вермы дугӧдны историялысь приговорсӧ.
Став йӧзыс сулалісны асланыс местаясын, ставыс пӧртлісны олӧмӧ ассьыныс обязанностьяссӧ.
Трубаясысь пуритіс тшын, корма улын бергалісны винтъяс, тӧдтӧм ваяссӧ муткыралігтыр.
И корабльяс, сьӧдӧсь да чӧлӧсь, веськодь спокой петкӧдлӧмӧн мунісны водзлань, медым гуавны йӧз саридз йирӧ роч империялысь пӧльтӧм славасӧ да миян манчжурскӧй армиялысь медбӧръя лачасӧ.
Ми прӧйдитім дас кӧкъямыс сюрс морскӧй миляысь унджык.
Колис мунны кутшӧмкӧ куим сутки — и ми лоам Владивостокынӧсь.
Но сэтчӧдз некор на ещӧ эз вӧв сэтшӧм ылын, кыдз ӧні.
Медым веськавны рӧднӧй му вылӧ, миянлы колӧ прӧйдитны смертьлӧн страшнӧй ворота пыр, кутшӧмӧн вӧлі миянлы Цусима вис.
{Рязанова Е. (комиӧдіс Морозов С. М.) @ Том кад заводитчигӧн @ беллетристика @ Е. Рязанова. Том кад заводитчигӧн @ 1959 @ Лб. 3‒185.}
Е. РЯЗАНОВА
ТОМ КАД ЗАВОДИТЧИГӦН
«АННА ВТОРАЯ»
Войнас кыптіс ыджыд тӧв.
Кажитчис, быттьӧ кодкӧ котралӧ керка вевт кузя да таркӧдӧ ӧшинь стеклӧясӧ.
Олег садьмис да йӧжгылясьыштіс.
Друг воссис форточка, и кӧдзыд сынӧд пӧльыштіс сылы чужӧмас.
Олег шебрасис юр вывтіыс.
А тӧлыс пӧльтіс век ёнджыка, вылӧдз кыпӧдліс ӧшинь занавес, вӧрӧдіс пызандӧра пом.
Весиг Олеглӧн дӧрӧмыс, кодӧс вӧлі шыбитӧма улӧс вылӧ, кутіс ӧвтчыны сосъяснас.
Кажитчис, рӧмыдӧ вӧйтчӧм жырйын ставыс кутіс вӧрны.
Ширма сайын гораа да пыдісянь ышловзис мамыс.
Сэки Олег чеччыштіс места вывсьыс да ӧдйӧ кӧсйис пӧдлавны кывзысьтӧм форточкасӧ.
Но тӧлыс тойлаліс сійӧс, нетшкис кисьыс, лёкысь шутьляліс щель пырыс да век жӧ удитіс койыштны Олеглы чужӧмас чуткасьысь лым чиръяс.
А кор форточкасӧ век жӧ лои пӧдлалӧма, тӧлыс кутіс мисьтӧма омлявны, бара заводитіс йиркӧдчыны, лым чиръяс, быттьӧ кос анькытш тусьяс, сяркӧдісны ӧшинь стеклӧясӧ.
Олег дзебсис эшкын улӧ, но унмыс паляліс нин.
Мӧвпъясыс кыдзкӧ асьныс кутісны гартчыны бӧръя лунъясся лоӧмторъяс гӧгӧр.
Олег выльысь дзик став посниторъясӧдз казьтыліс Василийкӧд тӧлктӧм вензьӧмсӧ; выльысь переживайтіс ӧбидитчӧмсӧ да дӧзмӧмсӧ, ас думсьыс вензис Василийкӧд сэтчӧдз, кытчӧдз Василий эз матыстчы сы крӧвать дорӧ да эз кор мунны аскӧдыс.
Радысла Олег чеччыштіс вольпась вывсьыс да пасьтасигас зілис уськӧдны тӧдвылас: мый жӧ колӧ шуны другыслы медглавнӧйторсӧ?
Сэсся найӧ петісны веськыда стен пырыс, код вылын ӧшаліс ыджыд географическӧй карта, да лоины паськыд эрд вылын.
Олег вылӧ шочиника видзӧдлывлігтырйи Василий кутіс паськыда восьлавны водзӧ.
А Олег век на эз вермы уськӧдны тӧдвылас, мый жӧ сійӧ должен висьтавны Василийлы...
Сійӧ зілис вӧтӧдны ёртсӧ, но тӧлыс уськӧдіс кок йывсьыс да синъяссӧ тыртіс лым.
Олег кӧсйис восьлавны ӧдйӧджык, но кокъясыс мыйлакӧ эз кывзысьны.
Со Василий нин оз тыдав, и Олег коли эрд вылӧ ӧтнасӧн.
И сэки Олеглы уси дум вылас, мый кӧсйис шуны, да горӧдіс Василийлы: «Эк тэ, кутшӧм тэ меным друг?
А ещӧ ёртӧн лыддьысьлін!» — и ачыс, нинӧм вӧчны вермытӧмсӧ, шуӧм кывъяслысь вынтӧмлунсӧ чувствуйтӧмӧн, пурскысис-усис лым пиӧ.
Сэки Василий бӧр бергӧдчис да кутіс сійӧс тракӧдны пельпомӧдыс...
Олег садьмис, восьтіс синъяссӧ да читкыртіс найӧс яръюгыд вӧсна.
Сы весьтын вӧлі мамыслӧн сералысь чужӧмыс:
— Тэ кодкӧд воюйтан?
Чеччы, школаад сёрман!..
Ывла вылын вӧлі лӧнь да шондіа.
Сӧмын туйяс вылӧ тэчӧм лым толаяс казьтылісны сы йылысь, мый войнас вӧлӧма зэв ыджыд турӧб.
Олег вӧлі рад и кӧдздӧдӧмлы, и лым толаяслы, и шонділы.
И сӧмын школаын, кор пуксис парта сайӧ, сійӧ бара кутіс кывны мыйыськӧ гажтӧмчӧм да тӧждысьӧм.
Шонді меліа видзӧдлывлӧ класслӧн гырысь ӧшиньяс пыр, дзирдалӧ да ворсӧ гыӧръясын, а Олеглы сьӧлӧм вылас шог.
Ӧні лоӧ история кузя урок.
Челядь тэрмасьӧмӧн листайтӧны учебник лист бокъяссӧ, и сӧмын Василийкӧд налӧн парта вылын абу ни восьтӧм небӧг, ни весиг бумага листтор, кытчӧ вӧлі гижалӧма датаяс.
Олеглы ӧні дзик веськодь, кутшӧм отметка сійӧ пӧлучитас история кузя.
А Василий...
Василий — сійӧ дзик мӧд делӧ.
Олег век водзвыв тӧдліс, кор Анна Михайловна кӧсйӧ корны Вася Кузьминӧс дӧска дорӧ.
Колӧ чайтны, велӧдысь ачыс эз казявлы, кыдзи торъя ёна лӧсьӧдчыліс кывзыны Васялысь вочакывъяссӧ.
Велӧдысь вештывліс журналсӧ бокӧ, видзчысьӧмӧн пуктыліс ручкасӧ чернила доз дорӧ, пуксьыліс лючки-бура да надзӧникӧн шуліс:
— Вочавидзны мунас Кузьмин Василий.
Велӧдысь спокойнӧя виччысьліс, кор Вася, быттьӧ неокотапырысь, надзӧникӧн чеччыліс аслас местаысь, шӧйӧвошӧмӧнмоз лапйӧдліс синъяснас да гӧгӧр видзӧдлывліс.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый Кузьмин уроксӧ оз тӧд да корӧ отсӧг.
Медбӧрын, юрсӧ увлань ӧшӧдӧмӧн, сійӧ мӧдӧдчыліс дӧска дорӧ.
Велӧдысь дорын сулаліг Вася дыркодь лӧсьӧдчыліс вочакыв кежлӧ: малаліс юрсисӧ, чуньнас ниртіс синкымсӧ либӧ, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдіс ӧти местаӧ.
Анна Михайловна эз тэрмӧдлы сійӧс.
Сійӧ чӧла виччысис да сӧмын синъяснас муртса нюмъяліс.
Василий друг лолі спокойнӧйӧн да заводитліс висьтавны.
И тайӧ висьталӧмыс эз вӧвлы прӧстӧ вочакывйӧн.
Тайӧ вӧвлі история кузя сетӧм задание вылӧ ичӧтик лекцияӧн.
Василий аслас вайӧдӧм примеръясӧн чуймӧдліс весиг найӧс, кодъяс радейтісны век лыддьыны содтӧд литература.
Кузьмин вайӧдліс зэв уна фактъяс да немвиччысьтӧг, быттьӧ сунис вылӧ пысавліг, содтыліс на дінӧ ассьыс кутшӧмкӧ обобщениеяс да выводъяс.
Анна Михайловна, коді век кужис кутны асьсӧ, Вася вочавидзигӧн эз вермыв дзебны ассьыс радлӧмсӧ.
Велӧдысь чужӧм вылын тӧдчис нюмъялӧм, сійӧ довкйӧдлывліс юрнас да гордитчӧмӧн видзӧдлывліс челядь вылӧ. Велӧдысь быттьӧ ставнысӧ корис любуйтчыны сэтшӧм мортӧн, коді сьӧлӧмсяньыс радейтӧ историческӧй наука.
Сьӧкыда друг висьмӧм вӧсна Анна Михайловналы быть ковмис эновтны школасӧ, и пӧшти велӧдчан во самӧй заводитчигас сизимӧд «В» класс коли класснӧй руководительтӧг.
Первойсӧ велӧдысьяс пиысь кодсюрӧ уджалісны сы пыдди, но регыд лои гӧгӧрвоана, мый Анна Михайловна оз бурд да ковмас корны выль велӧдысьӧс.
Водзджык сизимӧд «В» класс вылӧ норасьӧмъяс пӧшти эз вӧвлыны.
Отрядса вожатӧй Володя Кулешов регулярнӧя нуӧдлывліс сборъяс.
Эз ӧтчыд пасйывны отрядлысь уджсӧ дружиналӧн сӧвет вылын.
Ӧні Володя Кулешов велӧдчӧ мӧд школаын, и сы местаӧ дыр некодӧс эз аддзыны.
Олег тшӧкыдакодь вунӧдлывліс галстукасьны.
Велӧдчысьяс пӧвстысь классас волывлісны пионерскӧй галстукӧн сӧмын некымын морт — медсясӧ нывкаяс, детинкаяс пиысь — Коля Раков ӧтнасӧн.
— Регыд комсомолӧ ковмас пырны, а тэ пыр на галстук новлан, — Коляӧс эльтлывліс Олег.
— Мамӧ видчӧ, — веськыда висьталіс Коля.
Олегӧс и асьсӧ гортас бать-мамыс видлывлісны таысь, но сійӧ некыдз эз кӧсйы сетчыны налы:
— А миян классын галстукъястӧ некод оз новлы.
Мый ме, йӧй али мый — ӧтнамӧн кута, быттьӧ ичӧтик?
Ми ӧні лӧсьӧдчам комсомолӧ пырны...
Збыльысьсӧ некод некытчӧ пырны эз лӧсьӧдчы.
Классын ставыс дзугсис, торксис.
Артмыны кутіс сідз, быттьӧкӧ коллективысь нетшыштісны медглавнӧй сюрӧссӧ.
Ставыс, мый сы вылын кутчысьліс, мыйкӧ дыра вӧлі аслас воддза местаын, но вочасӧн слабмис, песовтчис бокланьӧ.
Сизимӧд «В» класс вылӧ кутісны частӧкодь норасьны.
Весиг полыськодь «англичанка» — Раиса Семёновна — ӧтчыд петіс аслас терпениеысь да ичӧтик кулакнас косьыштіс пызанӧ.
Ставӧн радейтана физик — олӧма нин Николай Иванович — тшӧкыдакодь ышлолавліс да шулывліс: «Администрациялы кад нин босьтны чорыд киӧ тайӧ бӧлбанъяссӧ».
Но делӧяс эз бурмыны.
Медбӧрын Коля Раков ӧтчыд вайис классӧ выльтор.
Школаӧ примитӧмаӧсь история кузя выль велӧдысьӧс.
Кӧть кутшӧм вӧлі шензяна, но сылӧн ним-овнаыс сідзжӧ вӧлі Анна Михайловна.
Кор выль Анна Михайловна первойысь пырис найӧ классӧ, челядь видзчысьӧмӧн чӧв ланьтісны.
Ставӧн дзоргисны велӧдысь вылӧ.
Олеглы кажитчис, мый велӧдысь повзьыштіскодь.
Но, вермас лоны, тайӧ сӧмын сідз кажитчис.
Велӧдысь вӧлі том.
Прӧстӧйиник чужӧмбан, русӧй юрси, кодӧс шыльыда сыналӧма балябӧжланьыс, да синкымъяс костас артмӧм стрӧг чукыр.
А синъясыс...
Олеглы найӧ кажитчисны тешкодьӧн: рудӧсь, неуна быльквидзӧны, найӧ видзӧдісны спокойнӧя, стрӧга, весиг кӧдзыда.
Олеглы синъясыс эз воны сьӧлӧм вылас.
Сійӧ уськӧдіс тӧдвылас воддза Анна Михайловналысь меліа читкыртчӧм, синлысъяснас джынвыйӧ тупкӧм ичӧтик синъяссӧ да аслас тӧдлытӧг пыдісянь ышловзис.
— Да, тыдалӧ, та дырйи ёна он чеччав! — кыліс мышсяньыс гусьӧникӧн вашкӧдӧм. — Сюран кӧ, косӧн он пет!
Олег бергӧдчис да чӧла гогнитіс юрнас нюмъялысь Коля Маточкинлы.
Сэсся кӧсӧйтчыліс Василий вылӧ.
Но сійӧ пукаліс сідзи, быттьӧ сылы ставыс веськодь.
Сӧмын парта улас дзебӧм шуйга киыс сылӧн нервнӧя нямраліс вӧсньыдик трубкаӧ гартӧм промокашка.
Велӧдысь здоровайтчис, восьтіс журналсӧ да заводитіс перекличка.
Сійӧ шуліс быдӧнлысь овсӧ да веськыда видзӧдіс парта сайын сувтысь велӧдчысь вылӧ.
Буракӧ, сійӧ аддзис омӧля да зілис быдӧнлысь запомнитны чужӧм-ӧбликсӧ.
Но Олеглы кажитчис, мый тайӧ веськыда видзӧдӧмыс быттьӧкӧ висьталіс: «А, Олег Павловыс тайӧ тэ?
Но, ме видзӧда да, тэ абу нин сэтшӧм бур!
Тэ, вокӧ, кын мыр!»
Олег дӧзмискодь да, кор пуксис ас местаас, гораа швачнитіс парта пӧвнас.
Велӧдысь пыр жӧ видзӧдліс сы вылӧ, синкымъяскостса чукырыс джудждаммис, но нинӧм эз шу.
Отметкаяс выль велӧдысь тэчис зэв тешкодя.
Коля Раков, коді история кузя некор водзті асьсӧ нинӧмӧн эз петкӧдлыв, пӧлучитіс пятёрка.
Ёна зіль Люся Рогова пӧлучитіс тройка и бӧрддзис.
Ачыс Олег пӧлучитіс тройка, но ньӧти эз дӧзмы.
Ставныс ёна виччысисны, кор выль велӧдысь юалас Кузьминӧс.
Но сійӧ быттьӧкӧ нарошнӧ эз кӧсйы шуны сылысь овсӧ.
Гашкӧ нӧ, талун юалас?
И збыльысь, велӧдысь восьтіс журналсӧ да торъя лӧсьӧдчытӧг, весиг кутшӧмкӧ веськодь гӧлӧсӧн, шуис:
— Кузьмин!
Олег весиг эз гӧгӧрво, мый корӧны Василийӧс.
Сӧмын кор Василий, кыдзи и век тэрмасьтӧг, сувтіс парта сайын да заводитіс видзӧдавны классӧс, Олег дрӧгнитіс да лӧсьӧдчис видзӧдны сы бӧрся, кыдзи кажитчасны выль велӧдысьлы ёртыслӧн вочакывъясыс.
Сійӧ аддзис, мый ёртъясыс пиысь унаӧн быттьӧ ловзисны да сідзжӧ лӧсьӧдчисны кывзыны.
— Но, Кузьмин, мый нӧ сэтшӧм ньӧжйӧ?
Петӧй дӧска дорӧ!
Велӧдысьлӧн гӧлӧсыс Олеглы кажитчис вывті скӧрӧн.
Василий воськовтіс боклань да, кокъяссӧ джоджӧдыс кыскиг, надзӧник мӧдӧдчис парта рядъяс пӧлӧн.
Велӧдысьлӧн пызан дорӧ воӧм бӧрын сійӧ сувтіс да кутіс ниртны синкымсӧ.
— Мый нӧ, — бара шыасис велӧдысь, — ті велӧдінныд талун уроктӧ?
— Дерт жӧ, — вочавидзис Василий да видзӧдліс йиркӧ.
— Сідзкӧ, мыйла нӧ ті чӧв оланныд? — ещӧ ёнджыка терпениесьыс петӧмӧн юаліс Анна Михайловна.
Василий, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдіс пызан помӧ.
— Мыйын делӧыс, Кузьмин, ті виччысянныд кодсянькӧ отсӧг?
Ті ӧмӧй кодкӧ отсӧгӧн шедӧдлінныд ассьыныд пятёркаястӧ?
Классын кылісны серӧктӧмъяс.
Василий бугжыльӧн видзӧдліс велӧдысь вылӧ, топыда кабыртіс чуньяссӧ мышкас.
Олег тайӧс зэв бура тӧдіс.
Тайӧ висьталіс, мый Василий петӧма терпениесьыс, но зільӧ кутны асьсӧ.
«Ӧні сійӧ шуас чорыд кывъяс, — мӧвпыштіс Олег, — ӧні сійӧ петкӧдлас сылы гаж, тайӧ быльквидзысь синмаыслы!»
Но Василий сӧмын шуис:
— Ме ог кут вочавидзны.
Позьӧ пуксьыны?
— Пуксьӧй, — скӧрысь шуис велӧдысь, — сӧмын мӧдысь миянлысь та мында кад весьшӧрӧ энӧ видзӧй!
Коля Маточкин тувкис Олеглы мышкас да вашкӧдіс:
— Васькаыскӧд тайӧ мый?
Мед эськӧ вочавидзис, сэки эськӧ велӧдысьыд казяліс!
Шу сылы!
Ак, да, ме дзикӧдз вунӧді.
Ті ӧд онӧ сёрнитӧй...
Олег и ачыс кӧсйис эськӧ горӧдны Василийлы, кӧсйис дорйыны сійӧс велӧдысь водзын, коді абу справедливӧй, висьтавны сылы, мый Васькалӧн привычкаыс татшӧм — дыр лӧсьӧдчыны да гӧгӧрбок думыштны.
Ӧд абу жӧ став йӧзыс ӧткодьӧсь!
Кузьмин налӧн медбур историк!
Кыдзи нӧ тадз?!
Но весиг сэк, кор Василий, гырддзанас Олег дінӧ кокниа инмӧдчыліг, сьӧкыда пуксис парта сайӧ сыкӧд орччӧн, Олег сӧмын гӧрдӧдліс, нинӧм эз шу да неуна вешйыштіс сысянь.
Дзик нинӧм вылӧ сійӧ первой оз пан Василийкӧд сёрни!
Ӧні Олег видзӧдліс веськыдвылӧ, кӧні стен-бокса коймӧд рядын пукаліс Катя Михайлова.
Катя мый йылысь кӧ вашкӧдчӧмӧн, но сьӧлӧмсяньыс вензис аслас суседка Галя Чурносовакӧд да медбӧрын збоя лэптіс кисӧ.
— Ті кӧсъянныд вочавидзны? — юаліс Катялысь велӧдысь.
— Ог, ме кӧсйи эськӧ гӧгӧрвоӧдны... — Катя сувтіс. — Делӧыс сыын, мый ті абу правӧсь.
Мӧд ногӧн кӧ, ме кӧсъя шуны, мый ті онӧ тӧдӧй, а сылӧн эм сэтшӧм мода — видзӧдны йиркӧ...
И вообщӧ...
Но привычкаысь ӧд отметкаяс оз тэчлыны?
Ті, Анна Михайловна, извинитӧй менӧ, но ме кыдзи отряд сӧветса председатель...
— Ті кыдзи отряд сӧветса председатель, — торкис Катяӧс велӧдысь, — долженӧсь ёнджыка интересуйтчыны тіян пионеръяслӧн успеваемостьӧн, а не ӧткымын том йӧзлӧн привычкаясӧн.
Велӧдысь, буракӧ, и ачыс эз казяв, мый дойдіс челядьлысь сьӧлӧмсӧ.
Олеглы кажитчис, мый классын взорвитчис бомба.
Общӧй серамысь сійӧ торйӧдіс Юрий Студенцовлысь кыз гӧлӧсӧн сералӧмсӧ, Алина Пылаевалысь пыльсъялӧмсӧ, Коля Раковлысь кыпыда гӧрӧктылӧмъяссӧ.
Олеглӧн кутіс ёнтыны кӧсичаас вирыс.
Сійӧ поліс видзӧдлыны Василий вылӧ да сӧмын скӧрпырысь кӧсӧйтчыліс Катялань.
Сійӧ пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, и Олеглы тыдаліс нывкалӧн гӧрдӧдӧм чужӧмбаныс.
Олег мӧдіс чувствуйтны, мый синнас оз вермы аддзыны тайӧ нывкасӧ.
Сӧмын на кольӧм во тайӧ нывкаыс воис найӧ классӧ, но удитіс нин Олеглы вӧчны уна лёктор.
Сійӧс, мый Катяӧс бӧрйисны отряд сӧветса председательӧн, сійӧс, мый сы сайын вӧлі первой местаяс пиысь ӧти да алгебра кузя контрольнӧй уджъяс сійӧ тшӧкыда сетлывліс Олегысь водзджык, весиг ас ногыс кужліс решитны сложнӧй геометрическӧй задачаяс — Олег ставсӧ тайӧс эськӧ ещӧ терпитіс.
Но Катя жугӧдіс сэтшӧмтор, мый водзджык кажитчыліс жугӧдны позьтӧмӧн да зэв зумыдӧн, мый вӧлі думыштӧма олӧм чӧж кежлӧ: Катя торкис Василийкӧд налысь дружбасӧ.
И ӧні эз Олег, а сійӧ, Катя, немъяндысьтӧг сувтіс дорйыны Кузьминӧс выль велӧдысь водзын!
А ӧд ачыс и мыжаыс сыысь, мый ӧні Василий вылын ставныс сералӧны!
Олег кутіс видзӧдны Анна Михайловна вылӧ да аддзис, кыдзи сійӧ тэрмасьтӧг тульгис чернилаӧ перӧсӧ, видзӧдліс сійӧс югыд водзын — абу-ӧ сибдӧма сы вылӧ юрси сі — да ӧдйӧ мыйкӧ гижис журналас.
Класс чӧв ланьтіс да мыйкӧ ыджыд интересӧн виччысис.
Велӧдысь пызанлы воча пукалысь ичӧтик Коля Раков гусьӧникӧн видзӧдліс журналӧ да юр весьтас лэптӧмӧн петкӧдліс ӧти чунь.
Звӧнок торкис Олеглысь гажтӧм мӧвпъяссӧ.
Перемена дырйи сійӧ скӧрысь радлӧмӧн тӧдмаліс, мый выль велӧдысьлы аддзӧмаӧсь нин зэв лӧсялана прӧзвище: «Анна Вторая», — но Олеглы тайӧ прӧзвищеыс кажитчис небыдӧн, коді оз вермы тырвыйӧ ӧбидитны велӧдысьӧс.
Коля Маточкин сочинитіс кывбуръяс да разӧдіс найӧс классын:
abu
Историчка миян тшапа
Чеччалӧ дзик быттьӧ катша.
Кузь указка киас эм —
Дыр он вильшась ӧні сэн.
Кывбуръяс сідзжӧ эз вермыны ӧбидитны сійӧс, та вӧсна найӧ Олеглы эз воны сьӧлӧм вылас.
НЫВКАЯС.
Мукӧд нывкаяскӧд серти Катя Михайловакӧд Олег тӧдмасис водзджык.
Кольӧм воӧ, кор нывкаяс первой на воисны налӧн мужскӧй школаӧ, Катя смела матыстчис сы дінӧ школа дворын да юаліс:
— Детинка, висьтав, пӧжалуйста, кӧні тані квайтӧд «В» класс сувтӧ стройӧ?
Катя веськыда видзӧдіс Олеглы чужӧмас рудовлӧз синъяснас, кодъяслысь синаканьяссӧ кытшалісны сьӧд рӧма кытшъяс.
Зэв еджыд плеш вылас синмӧ шыбитчисны сьӧдов паськыд синкымъяс, а юрсиыс, кодӧс зэлыда кыӧма кӧсаясӧ, вӧлі синкымъяс сертиыс еджыдджыкӧн.
Сы вылын ставыс вӧлі лючки-ладнӧ, гладитӧма, весалӧма.
Олег ас тӧдлытӧгыс думыштіс аслас киссьӧм ботинки йылысь, кодӧс талун сійӧ весиг вунӧдіс весалыштны.
— Он тӧд? — сылысь вочавидзӧмсӧ виччысьтӧг мӧдысь юаліс нывка.
Олег яналыштіскодь да, медым дзебны ассьыс шӧйӧвошӧмсӧ, нарошнӧ лёкногӧн шуис:
— Кыдзи ог тӧд, ме ачым «В»-ысь.
— Вот и бур! — горӧдіс нывка, а сэсся дӧверчивӧя да зэв прӧстӧя нюммуніс. — Вай, сідзкӧ, тӧдмасямӧй, менӧ тіян классӧ жӧ гижисны.
Сійӧ чургӧдіс Олеглы кисӧ да шуис ассьыс ним-овсӧ:
— Катя Михайлова.
Мый сэки колӧ вӧлі вӧчны Олеглы?
Неужели став челядь син водзын киасьны нывкакӧд да шуны сылы ассьыд ним-ов: «Олег Павлов»?
Гашкӧ, ещӧ сэки кокӧн шаркнитны?
Аддзӧмыд тай!
Олег эз кӧсйы став школа водзын лэптыны асьсӧ серам вылӧ.
Сійӧ пыдӧджык сюйис зепъясас кияссӧ да дзик веськодьпырысь сьӧвзис бокӧ.
Сэсся, кокбӧрля вылас бергӧдчӧмӧн, пельпом вомӧныс шуыштіс нывкалы:
— Миян классным двор помын сувтас стройӧ.
Класснӧй руководительыс — Анна Михайловна.
Олег удитіс казявны, мый нывкаыс коли сулавны сійӧ жӧ местаас, кӧні сійӧ сыкӧд паныдасис, да колльӧдіс сійӧс читкыртӧм, пемдыштӧм синъясӧн.
Нывкалӧн чужӧмбаныс надзӧникӧн лои чим гӧрд.
«А-а, эз кажитчы, — скӧрысь радліг мӧвпыштіс Олег. — А тэ эн сюйсьы первойӧн, виччысь, кор тэнсьыд юаласны...
А то быйк-чеччыштіс: «Видза олан, ме тэнад тьӧтка!..»
Олег быдногыс зілис убедитны асьсӧ сыын, мый нывкаыс вӧчис немдумайттӧг, кор сійӧ став йӧз дырйи чургӧдіс сылы кисӧ да та вӧсна Олеглы быть лои вочавидзны сылы грубӧя.
Буракӧ, сійӧ прӧстӧ йӧй на.
Ӧти кывйӧн кӧ, Олег вӧчис дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧчӧ быдӧн, коді ӧбидитӧ мӧдӧс дзик некутшӧм помкатӧг: сійӧ зілис дорйыны ачыс асьсӧ да корсис Катя Михайловалысь кӧть нин кутшӧмкӧ да ичӧтик мыж.
Тайӧ сылы регыд удайтчис.
Олегкӧд ӧти классын велӧдчысь детинкаяс чукӧртчисны школа двор помын да ыджыд интересӧн видзӧдісны нывкаяслӧн группа вылӧ, кодъяс сулалісны торйӧн.
Директор водзджык нин висьтавліс велӧдчысьяслы нывкаяс воӧм йылысь.
Корис встретитны найӧс бура, отсавны налы овмӧдчыны выль школаын.
Олег дзикӧдз вунӧдіс та йылысь.
И сӧмын ӧні, кор сійӧ аддзис нывкаяслысь торъя группа, код дорӧ сӧмын на матыстчис и Катя Михайлова, Олег вӧлисти дум вылас уськӧдіс гӧстяясӧс бура примитны колӧм йылысь да, медсясӧ Катя дінӧ шыӧдчӧмӧн, горӧдіс:
— Эй, нывкаяс!
Сувталӧй тшӧтш стройӧ, энӧ полӧй!
Мед нин сідз, первой лунӧ кӧсаястӧ нетшкыны огӧ кутӧй!
Челядь серӧктісны, а Катя аслас читкыртӧм синъяснас видзӧдліс Олег чужӧм вылӧ да бергӧдчис кудриа юрсиа сьӧдіник нывка дорӧ, кодкӧд сӧмын на мыйкӧ йылысь сёрнитіс.
«Видзӧдтӧ, кыдзи нырсӧ лэпталӧ! — скӧра думыштіс Олег. — Ещӧ и мышнас бергӧдчис!
Эстшӧм вылӧ асьсӧ пуктӧ!
Вот ещӧ ми тэ вылӧ дӧска дорын видзӧдлам...»
И сылӧн сӧвестьыс дзикӧдз успокоитчис.
Сэсся Олег друг кватитчис: сійӧ некытысь эз аддзы Василийӧс.
Вася Кузьмин котӧрӧн воис медся бӧръя здукас, кор классӧ лӧсьӧдчисны нуӧдны школаӧ.
Сійӧ сувтіс ставсьыс медводзын сулалысь Олег дінӧ да, другыслысь юасьӧмъяссӧ пыдди пуктытӧг, ыджыд интересӧн видзӧдіс нывкаяс вылӧ.
Завуч Сергей Юрьевич матыстчис нывкаяслӧн группа дорӧ, кодъяс сулалісны бӧрвылас, да петкӧдіс найӧс водзвылӧ.
Веськыда Олег водзвылын бара лои Катя Михайлова.
Сійӧ эз видзӧдлывлы бӧрвылас, но юрсӧ быдпӧрйӧ вӧрзьӧдігӧн сылӧн русӧй кӧсаясыс вӧрыштісны муртса-муртса, лайкъялісны да лямӧдыштісны коричневӧй бантъяссӧ.
— Вот тайӧ кӧсаяс! — кыпыда да сьӧлӧмсяньыс друг шуис Василий. — Эз ӧд прӧста карфагенса нывбабаяс вундавны юрсинысӧ канатъяс вӧчӧм вылӧ — материалыс тырвыйӧ туяна!
Катя руд синнас кӧсӧя видзӧдліс Василий вылӧ. Нывка, пельпомъясыслӧн да юрыслӧн казявны позьтӧм движениеӧн, вуджӧдіс первой ӧти, а сэсся и мӧд кӧсасӧ мыш вывсьыс морӧс вылас.
— О-о! — шуис Вася да серӧктіс.
Катялӧн суседкаыс, кудриа сьӧдіник нывка, пыркнитіс-вӧрзьӧдіс косіник пельпомъяссӧ да, Олеглань джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн, нюркйӧдлігтыр шуис:
— Ог гӧгӧрво, мый тані тешкодьыс?
— Тешкодьыс?
И збыль, тешкодьыс нинӧм абу, — вочавидзис Василий. — Прӧстӧ мича, лӧсьыд кӧсаяс.
Тайӧ абу сійӧ, мый миян тіянкӧд кудриясным, вернӧ?
Нывка ӧбидитчис, ещӧ вылӧджык лэптіс косіник пельпомъяссӧ да бергӧдчис мӧдарӧ.
Олег аддзыліс, кыдзи сійӧ гусьӧникӧн зілис веськӧдны ассьыс дженьыдик, гартчысь юрсисӧ.
Но юрси сіясыс эз кывзысьны кияслысь: гаровтчылісны кытшъясӧ, ӧшйисны пельяс вылӧ, плеш да кӧсичаяс вылӧ.
«Мыйла сійӧ найӧс зільӧ веськӧдны, — мӧвпаліс Олег, — тадзисӧ весиг лӧсьыдджык».
Таво Васякӧд найӧ сідзжӧ первойысь на заводитісны сынавны юрсинысӧ балябӧжлань.
Сёрнитчӧм бӧрын найӧ ӧттшӧтш ӧткажитчисны шырсьыны кушӧдз да кутісны быдтыны юрси.
Но кыдзи кӧть эз зільны юрсисӧ сынавны дзик ӧтмоза — балябӧжлань боквыв, — сійӧ налӧн эз артмы.
Олеглӧн еджгов да веськыд юрсиыс водіс небыдик кывзысьысь пратьясӧн, а Васялӧн кудритчысь сьӧд юрсиыс эз кывзысь, сійӧс ӧтарӧ ковмыліс шыльӧдны киӧн либӧ сынанӧн.
Тадзи и найӧ мунісны классӧ: орччӧн мунысь Катя да Галя бӧрся восьлалісны Олег да Вася.
Галялӧн читкыля сьӧд юрси пратьясыс балябӧжас тешкодя чеччалісны да мыйлакӧ чужтісны Олегын гӧгӧрвотӧм кыпыд чувство.
Та пыдди Катялӧн русӧй юрыс, кодӧс вӧлі буретш юр шӧртіыс юковтӧма еджыд сунис кодь вӧсньыдик визь, чужтыліс зывӧктана чувство, и Олег зілис сы вылӧ не видзӧдны.
Катя бергӧдчыліс сӧмын ӧтчыд, коридорын, кор ставныс сувтісны класслӧн игана ӧдзӧс дорӧ.
Олег удитіс казявны, кыдзи руд синъясыс ыджыд интересӧн видзӧдлісны Василий вылӧ.
А Вася воча нюммуніс прӧстӧя да меліа.
— Шензянатор! — суседкаяс дінас шыӧдчӧмӧн, но сідзи, медым кылісны и детинкаяс, гораа шуис Катя: — Кутшӧм абу ӧткодьӧсь тайӧ классас детинкаясыс!
— Миян детинкаяс ставныс шаньӧсь, кӧть и абу ӧткодьӧсь, — шуис Василий. — Кор тӧдмасянныд, асьныд аддзанныд.
Ті кутшӧм школаысь миянӧ локтінныд?
— Нёльӧд школаысь, — окотапырысь вочавидзис Катя да ӧні веськыда видзӧдліс Василийлы чужӧмас.
Сэсся сылӧн синъясын друг кутіс тӧдчыны смешитчӧм, и сійӧ содтіс: — А тіян «шань» детинкаяс пиысь кодсюрӧкӧд ме тӧдмаси нин.
— Со кыдзи? — кутчысис сійӧ кывъясӧ Василий. — Сідзкӧ тӧдмасьӧй и мекӧд. — И сійӧ ачыс чургӧдіс нывкалы кисӧ: — Василий Кузьмин.
— Катя Михайлова, — шуис нывка Олеглы тӧдса нин ним да ов.
Василий тракӧдыштіс нывкалысь кисӧ дзик жӧ сідзи, кыдзи сійӧ здоровайтчис Олегкӧд.
Олег зумыштчис.
Но тайӧ здукас Катялӧн читкыля юрсиа суседкаыс чургӧдіс Олеглы кисӧ да нюркйӧдлана шуис:
— Галина Чурносова.
Падъялыштӧм бӧрын Олег сетіс ассьыс кисӧ да, нывка вылӧ видзӧдтӧг, топӧдіс сылысь вӧсньыдик кузь чуньяссӧ.
Та дырйи Олег ассьыс нимсӧ буркнитіс сідзи, мый артмис кутшӧмкӧ тешкодь кыв: «Олегпавлов».
Коркӧ ӧдзӧссӧ восьтісны, и школьникъяслӧн группаыс ставнас, сэки ещӧ квайтӧд «В» на, пырис классӧ.
Олег да Василий бӧрйисны аслыныс партасӧ эз зэв матӧ велӧдысь пызансянь, но и эз зэв ылӧ.
Пуксьӧм бӧрас Олег синъяснас корсис Галяӧс.
Сійӧ пукаліс ӧтлаын Катякӧд насянь веськыдвылын дзик стен бердас.
Василий сідзжӧ видзӧдіс Катялань да Галялань.
— Буракӧ, нывкаясыс шаньӧсь, — негораа шуис Василий.
— Но да, ставныс найӧ шаньӧсь! — аслас гӧгӧрвотӧг мыйлакӧ паныдаліс сійӧс Олег.
«ПОЖӦМА ЯГЫН».
Другасьны заводитісны найӧ ещӧ ичӧтдырсяньыс на.
Ӧтчыд диктовка дырйи — тайӧ, буракӧ, вӧлі коймӧд классын — Олег кӧсйис бергӧдны тетрадь листсӧ да сэк казяліс, мый сылӧн абу промокашкаыс.
Личкӧмӧн гижӧм гырысь гӧгрӧс шыпасъяс некыдз эз кӧсйыны косьмыны, а велӧдысь помалӧ нин вӧлі диктуйтны предложение.
— Вайлы промокашкатӧ! — Олег шыӧдчис орчча парта сайын пукалысь Юра Студенцов дорӧ.
Юра, коді сэки вӧлі кызіник да гӧрд чужӧмбана, сайӧдіс гырддзанас ассьыс тетрадьсӧ да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Эстшӧм тэ сюсь вӧлӧмыд!
Ассьыд новлӧдлы.
Менам и сідзи нин дзикӧдз лӧзӧдӧма...
Олег нинӧм вӧчны эз вермы да гӧгӧр видзӧдліс.
Велӧдысь эз казяв сылысь шӧйӧвошӧмсӧ да диктуйтіс водзӧ.
Друг кодкӧ мышсяньыс тувкыштіс пельпомас, и Олег бергӧдчис.
Сы мышкын пукалысь Вася Кузьмин чургӧдіс сылы ассьыс промокашкасӧ.
— Ӧдйӧджык босьт! — вашкӧдіс сійӧ. — А то гижнытӧ он удит!
На костын другасьӧм пансигӧн ичӧтик розӧвӧй промокашка вӧлі первой помкаӧн.
Сійӧ кадсянь коли некымын во.
Ӧні найӧ абу нин ичӧтик детинкаяс, унатор нин гӧгӧрвоӧны, мыйсюрӧын разбирайтчӧны гырысьяс серти оз омӧльджыка.
Ӧні, шуам, кутіс нин синмӧ шыбитчыны, мый налӧн вкусъясыс абу ӧткодьӧсь.
Олег кыськӧ ваяс Перельманлысь «Занимательнӧй физика», сэтысь корсялӧ сэтшӧм задачаяс, кодъясӧс он регыдӧн гӧгӧрво, но решитны найӧс позьӧ дзик прӧстӧя, — Василий пукалӧ, кывзӧ да чӧв олӧ.
Но удайтчас кӧ сійӧс кыскыны сёрниӧ, сійӧ заводитас висьтавны сэтшӧм небӧгъяс йылысь, кодъясӧс Олег весиг и киас эз босьтлы.
Сійӧ висьталӧм серти весиг Олегӧн лыддьӧм небӧг заводитліс кажитчыны выльногаӧн.
Найӧ важӧн нин пуксисны ӧти парта сайӧ, мунлісны ӧтлаын гортас да ӧчередьӧн колльӧдлывлісны ӧта-мӧдсӧ.
Олеглы тшӧкыда удайтчывліс вайӧдлыны другсӧ ас ордас.
Ӧтлаын ӧбедайтасны, вӧчасны урокъяс.
Но Василий корлывліс Олегӧс гортас шоча.
Первойсӧ Олег эз вермы гӧгӧрвоны тайӧс да неуна ӧбижайтчыліс.
Васялы аслас бать-мам йывсьыс висьтавлігӧн — батьыслӧн бухгалтерскӧй удж йылысь, мам йывсьыс — библиотекаса заведующӧй йылысь висьталігӧн, — Олег мукӧддырйиыс юасьліс Васялысь и сылӧн бать-мам йылысь.
Но сійӧ та вылӧ вочавидзліс эз окотапырысь: батьыс — геолог, коді пӧшти пыр экспедицияясын.
Мамыс — прӧстӧ гортса кӧзяйка.
Та дырйи Вася пырысь-пыр жӧ жугыльмыліс, чӧв ланьтліс, и сэсся сійӧс бӧр гажмӧдны регыдӧн вӧлі сьӧкыд.
Медбӧрын Олег гӧгӧрвоис, мый Васялӧн семьяас эм мыйкӧ сэтшӧмтор, мый йылысь сійӧ висьтавны оз кӧсйы.
И дугдіс та йылысь юасьны.
Сійӧ кыв ни джын шутӧг сӧгласитчис сійӧс торъя кортӧг не волывлыны Вася ордӧ.
Сідз жӧ кыв ни джын шутӧг сійӧ решитіс некор не юасьны Васялысь налӧн гортса делӧяс йылысь.
И тайӧ эз торк на костын другасьӧмсӧ.
Налы гажтӧм вӧлі ӧта-мӧдтӧгыс.
Кор кольӧм воӧ Олеглӧн бать-мамыс решитісны отпусксӧ коллявны Сьӧд саридз вадорын, Олег зумыштчис да сувтіс талы паныд:
— Васькатӧг ме ог мун.
— Кыдзи нӧ миянлы позьӧ босьтны аскӧдным тэнсьыд Васькатӧ, кор сылӧн аслас эмӧсь бать-мам? — ӧлӧдіс Олегӧс батьыс.
— Сідзкӧ «Пожӧма ягӧ» мӧдӧдӧй.
— Гожӧм чӧж ӧтнадӧн лагерын кӧсъян лоны?
Ми кӧ батьыдкӧд лунвылӧ мунам, сэк тэ дорӧ и вежалунъясӧ некодлы лоӧ волынысӧ, — сюйсис сёрниӧ мамыс.
— Ме абу нин ичӧт: мукӧдыслӧн детинкаясыс квайтӧд классянь ӧтнаныс ветлӧны-мунӧны кӧть кытчӧ.
Да и лагерас ӧмӧй ме ӧтнамӧн лоа?
Васька мунас «Пожӧма ягӧ» жӧ...
«Пожӧма яг» — тадзи шусьыліс пионерскӧй лагерь, кодӧс котыртліс печатникъяслӧн профсоюз ичӧтик ты вадорын.
Мичаник гожся дачаяс асланыс еджыд рӧмнас кыпыда тыдалісны пожӧмъяс пӧвстын.
Коркӧ важӧнджык сук пожӧма яг вӧлі быдмӧ дзик сикт дорӧдзыс.
Ӧні вӧрӧдзыс колӧ вӧлі мунны вит кымын километр, но сикт гӧгӧрыс век жӧ кыпӧдчисны на шочиник пуяс.
Пожӧмъяс кайисны ляпкыдик керӧс вылӧ, коді помасьӧ ты вадорын крут кырйӧн.
Тыыс вӧлі ичӧтик, но зэв гажа местаын.
Сы вадоръясын тшӧкыда быдмис эжӧр да камыш.
Лыдтӧм-щӧттӧм ичӧтик висъяс да куръяяс дорвыв вӧлі тырӧмаӧсь лапкоръясӧн да кутшӧмкӧ тешкодь дзоридзьясӧн.
Налӧн вӧсньыдик идзьясыс ва веркӧс весьтӧ вылӧ кыпӧдӧмаӧсь сиреневӧй чӧскыд дука гырысь дзоридзьяс.
Но кыр улын тыдаліс виж рӧма лыа пляж. Ва пыдӧсыс вӧлі топыд да пӧкатӧн муніс джуджыдінӧ.
Олеглы пыр кажитчывліс, мый ставсӧ тані, кыдз быттьӧ нарошнӧ, лӧсьӧдӧма гожӧмын зэв бура шойччигкежлӧ.
И тыыс, и камыш, и шочиник еджыд запанкияс, кодъясӧс чукӧртлывлісны нывкаяс, и асьныс пожӧмъяс — дзик веськыдӧсь, зарни рӧма кырсяӧсь.
Чурвидзысь важ увъяс кузя позьӧ вӧлі кавшасьны дзик туганӧдзыс, коді вӧлі нюдзвиж да пашкыр.
Сирӧссян, пидзӧстӧ парсалан вирӧдз, но та пыдди йывсяньыс кутшӧм ылӧдз гӧгӧр тыдалӧ!
Тӧлыс шувгӧ пашкыр увъясын, нюкльӧдлӧ вӧсньыдик пу йывсӧ да кокньыдика качайтӧ повтӧм детинкаясӧс.
Ты сайын — помтӧм-дортӧм видзьяс.
Сэтысянь, торйӧн нин рытладорыс, ӧвтіс веж турунлӧн да дзоридзьяслӧн чӧскыд дукӧн.
Турун пуктігӧн сэні пионеръяс отсасьлісны колхозникъяслы турун пуктыны.
Видзьяс сайын быдмисны посньыдик кустъяс, кодъяссянь сэсся заводитчыліс дорвыв вӧр.
Тайӧ вӧрсӧ прӧйдитӧм бӧрын позьӧ петны Хопра ю вадорӧ.
Но сэтчӧ пионеръяс ветлывлісны сӧмын ыджыд походъяс дырйи.
Мукӧддырйиыс, кор мудзлісны лагерса шумысь да дугдывтӧг шӧйтӧмысь, Олег да Вася прӧст кадсӧ коллявлісны раскын.
Найӧ водлісны пемыдгӧрд зарни рӧма лысъясысь артмӧм топыд вольпась вылӧ, кывзісны, кыдзи сьылӧны пожӧмъяслӧн туганъясыс, кӧнкӧ котшкӧдчис сизь, кыдзи дзуртӧ пӧрысь кос пу, а вӧрдорса кузь турун пиын ланьтлытӧг трачкӧдчӧны чиркъяс.
Олег некор эз вермы пырысь-пыр аддзыны аслыс места.
То эз кажитчы сылы кодзувкотъяслӧн «керкаыс», коді вӧлі насянь матын, то вывті уна вӧліны гӧгӧр гылалӧм пожӧм кольяс.
Сійӧ перъявліс мыш увсьыс кольяссӧ да, паськыда ӧвтыштчӧмӧн, шыблаліс найӧс кыдзи вермис ылӧджык да зілис веськавны тронякылысь пожӧм пуӧ.
Либӧ заводитліс бомбардируйтны Василийӧс.
Ки улӧ сюрліны зэв тешкодь кольяс.
Мукӧддырйи найӧ мунісны ортсысяньыс пу кодь чорыд дзоридзьяс вылӧ, а мукӧддырйиыс, кор найӧ ас бердас топӧдӧмаӧсь чешуйкаяссӧ, вӧліны дженьыдик морковь кодьӧсь, но унджыкысьсӧ найӧ вӧліны порыштчӧмаӧсь, пӧшти гӧгрӧсӧсь, да мунісны ичӧтик ёжпиян вылӧ.
Тайӧ гожӧмын «Пожӧма ягын» кык друг мӧдісны дружитны ӧта-мӧдыскӧд ещӧ ёнджыка.
Весиг гортаныс письмӧяс найӧ гижлісны ӧти кадӧ.
Сӧмын письмӧсӧ Вася гижлывліс дыр, йирис перӧ ручкасӧ, ышлолаліс да гижлывліс нёль лист бок гӧгӧр.
Олеглӧн кузь письмӧяс эз артмывлыны.
Найӧ векджык вӧліны кыпыд гижӧдторъясӧн, кодъясӧс тшӧкыдджыка вӧлі гижӧма мамыслы да наын векджык сійӧ мыйкӧ корлывліс:
«Дона мам!
Мӧдӧд, пӧжалуйста, меным пинь весалан паста (и меным, и Васькалы).
Тӧрыт асыв Сашка Москвин асьсӧ петкӧдліс индеецӧн да став пастасӧ видзис татуировка вылӧ.
Зэв бура артмис!
Сашка ветлӧдліс страшнӧй чужӧма да повзьӧдліс коймӧд отрядса нывкаясӧс. Кор тайӧс казяліс старшӧй вожатӧй, сійӧ вӧтліс Сашкаӧс купайтчыны.
Та бӧрын Васькакӧд миян коли сӧмын сапӧг весалан крем.
Ме бӧрас нин каитчи, мый паста пыдди Сашкалы эг сет тайӧ кремсӧ.
Гӧгӧрвоан, мавтчыны позьӧ, а пиньяс весавны оз туй.
Пострадайтім таысь сӧмын ме да Васька, сы вӧсна мый мукӧдъяслӧн абу паста, а пинь весалан порошок.
Ми олам бура!
Ме весиг соді нин куимсё грамм вылӧ.
Да, тӧкӧтьӧ эг вунӧд: вай меным ещӧ клей да краскаяс.
Найӧ ящикынӧсь, кӧні менам инструментъяс.
Чолӧм папалы.
Тэнад пи Олег».
Ассьыс письмӧяссӧ Вася некор эз лыддьывлы Олеглы да пыр зэв ёна виччысьліс гортсяньыс воча письмӧ.
Ӧтчыд Олег казяліс, мый Вася мый вӧсна кӧ ёна тревожитчӧ, абу спокойнӧй.
Сійӧ эз вочавидз Олеглӧн юасьӧмъяс вылӧ, кӧрис плешсӧ да чӧв оліс.
Олег аддзыліс, мый Василий пӧлучитіс гортсяньыс письмӧ, но эз юась нинӧм йылысь сылысь и ӧні.
Сійӧ прӧстӧ зілис гажӧдыштны ёртсӧ.
Висьталіс сылы дзик лӧсявтӧм историяяс, нуӧдліс сійӧс спортплощадка вылӧ, мырдӧнсорӧн заставляйтіс чужъявны мач, но полігтыр казявлывліс, мый Вася кӧть и кывзысьӧ сылысь, но дыша да неокотапырысь...
Вӧлі жар.
Шонді лунтыр койис ассьыс пӧсь лучьяссӧ чӧв ланьтӧм му вылӧ, ёрис синъяс, тшӧктіс думайтны ва йылысь.
Но и купайтчӧм эз дыр кежлӧ кокньӧдлы — сӧмын трусик косьмигкості.
Пожӧмъяс пӧвстын пӧдтіс.
Пожӧм пуяс кузя, вывсяньыс увлань, визувтіс войтъясӧн сир, коді сынӧдсӧ тыртіс сьӧкыд ароматӧн.
Шондіӧн шонтӧм пожӧм лысъяссянь ӧвтіс жарӧн.
Кольяс пашкыртчалісны, восьталісны рудоват костъяс, кытысь тыдалісны коричневӧй рӧма нежнӧй ложаяс кӧйдысъяслы, кодъяс бобув бордъяс кодь пырыстыдаланаӧсь.
Кор медбӧрын шондіыс нёровтчис рытыввывлань, ыркнитіс кокньыдик тӧвру, и челядь пыдісянь лолыштісны.
Унджыкыс чукӧртчисны спортивнӧй площадка вылӧ.
Кык лун мысти должен лоны суседъяскӧд — сиктса школьникъяскӧд — баскетболӧн ворсӧм кузя встреча.
Олег да Василий мыйкӧ дыра видзӧдісны сы бӧрся, кыдзи садьсӧ воштӧм да брӧдваӧдз пӧсялӧм ворсысьяс вӧтлысисны площадка вылын мач бӧрся, коді Олеглы кажитчис гӧрдӧдз калитӧмаӧн.
— Бурджык мунам гуляйтыштам, — шуис Василий.
Олег радпырысь сӧгласитчис.
Найӧ мунісны ылӧ вӧрӧ да водісны лысъяс вылӧ.
Олег пырысь-пыр жӧ заводитіс ас увсьыс кыскавны зурӧдчысь кольяс, а Вася куйліс вӧрзьӧдчывтӧг да видзӧдіс енэжӧ. Сылӧн чужӧмбан кузя ислаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтчысь пожӧм увлӧн вуджӧрыс.
Олег эськӧ заводитліс мыйкӧ думыштны, висьтавны, но пыр кыдзкӧ артмис эз шыльыда.
«А мыйла ме нинӧм тӧлкатор ог вермы думыштны!
Ставыс кутшӧмкӧ йӧйталӧм мырдӧн пырӧ юрӧ...» — ас кежсьыс дӧзмӧмпырысь мӧвпыштіс Олег.
Медбӧрын сійӧ эз вермы асьсӧ кутны:
— Вася, но мый тэкӧд?
Ме тӧда, тэ он кӧсйы висьтавны.
Ме и ог сюйсьы тэнад делӧясӧ.
Но, гашкӧ, ме верма отсавны?
Мыйкӧ тэнад лои?
Василий курччаліс лыс да мӧвпалігтыр видзӧдіс енэжӧ.
Бара пуксис чӧв-лӧнь.
Сэсся Вася, ас вывсьыс быттьӧ мыйкӧ пыркнитӧм бӧрын, чеччис да, Олеглысь кисӧ топӧдліг, заводитіс сёрнитны:
— Ме тӧда, Олег, тэ бур друг.
Вай кутам дружитны век, кӧсъян?
Ӧд, овлывлӧ сідзи — нэм чӧж!
Олег чеччыштіс кок йылас:
— Вася, дерт жӧ!
Ме сідзи тэнӧ и лыддя: тэ менам нэм чӧж кежлӧ друг, со тэныд честнӧй кыв!..
Василий нюммуніс:
— Сӧмын, гашкӧ, нэм чӧжтӧ огӧ вермӧй?
Гашкӧ, тадзи сӧмын небӧгъясын гижӧны?
— Но, мый тэ!
Дерт жӧ, овлывлӧ.
Вот аддзылан, ми тэкӧд...
Но Василий торкис сійӧс:
— Энлы.
А вот помалам школа, мунам коді кытчӧ... и лоасны выль ёртъяс?
— Но ме ог тӧд, кыдзи тэ, а ме... — пӧся заводитіс Олег.
— Ладнӧ, Олежка, бур.
Но тэ кывзышт.
Тайӧс ме верма висьтавны сӧмын друглы, настӧящӧй друглы, гӧгӧрвоан?
Олег бӧр водіс лыс вылӧ.
— Збыль.
Гортын менам абу ладнӧ.
Весиг ог тӧд, кыдзи тэныд висьтавны...
Гашкӧ, и тэ ачыд мыйкӧ казялін? — Вася юалана видзӧдліс Олеглы чужӧмас.
— Эг! — Олег нинӧм гӧгӧрвотӧг довкнитіс юрнас да лӧсьӧдчис кывзыны.
Но Вася чӧв оліс, сійӧ быттьӧ век на эз решит, позьӧ-ӧ дӧверитны Олеглы.
Пожӧмъяс костӧд гораа юрӧбтіс горнлӧн ёсь гӧлӧсыс.
Василий чур-чермуні да чеччыштіс кок йылас.
— Но ладнӧ!
Ставсӧ ӧтпырйӧ он висьтав...
Мӧдысь коркӧ...
Сӧмын тэныд, Олежка, ме шуа тӧдан мый? — Василий ӧшӧдіс юрсӧ, быттьӧ яндысис сыысь, мый висьталіс. — Тэнад дружбаыд меным ёна, зэв ёна отсалӧ!
Олег велалӧма нин быдтор кузя сӧглашайтчыны Василийкӧд.
Олеглы сійӧ кажитчис и тӧлкаджыкӧн и ёна ыджыдджыкӧн, кӧть эськӧ вӧлі сӧмын кӧкъямыс тӧлысьӧн и ыджыдджык.
Василийлӧн сёрниыс вӧлі ыджыдъяслӧн моз серьёзнӧй.
Мукӧддырйи сійӧ шмонитлывліс Олеглӧн челядь сяма фантазияяс вылын.
И друг тайӧ рыт заводитчигӧн Василий паніс Олегкӧд сёрни сы йылысь, мый йылысь ачыс Олег эськӧ некор эз решитчы: сійӧ корис сійӧс дружитны, сійӧ кӧсйис, мед Олег вӧлі сылы вернӧйӧн!
Олег чеччыштіс куйланінсьыс да, киас кольсӧ кабраліг да сынӧдас сійӧн шенасигтыр, торксялӧмӧн да зэв сьӧлӧмсяньыс кутіс доказывайтны Васялы, мый и ачыс сійӧ важӧн нин лыддьӧ сійӧс медбур другӧн, мый ковмас кӧ, то сійӧ, Олег, Василийлы докажитас, мый вылӧ сійӧ способнӧй!
Василий сідзжӧ сувтіс, и ӧні найӧ, яндысиг да радлігтыр, сулалісны ӧта-мӧдныслы воча.
Найӧ ӧта-мӧдсӧ тракӧдісны пельпомъясӧдыс, но кутчысьлыны век жӧ эз решитчыны.
Сэсся Василий, пыр на сідзжӧ яндысьӧмӧн нюмъялігтыр, кватитіс Олегӧс киясӧдыс да дыр эз лэдз найӧс бӧр.
Шоч пожӧмъяс надзӧн дзуртісны юръяс весьтын.
Шонділӧн медбӧръя югӧръясыс бӧръя здукъяс нин ӧзйисны налӧн туганъяс вылын.
— Видзӧдтӧ, шонді лэччис нин! — ньӧжйӧник шуис Василий.
Пемдыштӧмсьыс сьӧдасьӧм пожӧм пуяс костӧд чусыдӧн кажитчисны лагерлӧн еджыд керкаясыс.
Кылісны на мачӧс кучкалӧм шыяс, челядьлӧн гортӧминик гӧлӧсъяс.
Выльысь юрӧбтіс горн.
Детинкаяс мӧдӧдчисны лагерлань.
Олег друг казяліс, мый кулакас век на мыйкӧ чорыда кабралӧ.
Сійӧ разис кабырсӧ да серӧктіс.
Сы киын вӧлі пожӧм коль.
Кипыдӧсас колины сыысь пасъяс.
— И мыйла сійӧс менам босьтсьӧма? — петкӧдліс сійӧ кольсӧ Василийлы. — Дзикӧдз вунӧді, мый сійӧ киын!
Олег век на эз вермы успокоитчыны да поліс, мый Вася лэптас сійӧс серамвыв.
Но Вася весиг эз нюмъёвт.
Сійӧ, мый йылысь кӧ ёна мечтайтіг, видзӧдліс Олеглӧн кипыдӧс вылӧ, коль вылӧ да шуис:
— Вай босьтам сійӧс сьӧрысь карӧ.
Сійӧ кутас миянлы казьтывны «Пожӧма ягӧс».
ГОРТСА ДЕЛӦЯС.
«Пожӧма ягын» сёрни бӧрын детинкаяс лоины ӧта-мӧд дорас ещӧ матыссаджыкӧсь.
Мукӧддырйиыс Олег уськӧдлывліс дум вылас тайӧ сёрнисӧ да видзчысьӧмӧн зільліс казьтывны Василийлы сы йылысь.
Но другыс эз кӧсйы сёрнитны та йылысь да шулывліс «мӧдысь» либӧ нурбыльтліс дзик гӧгӧрвотӧмтор: «Энлы, ачыд аддзан».
Вася ӧні тшӧкыдджыка корлывліс Олегӧс ас ордас.
Тадзи Олег бурджыка тӧдмасис Васялӧн мамкӧд, а сэсся и сылӧн батькӧд.
Васялӧн мамыс, Полина Кузьминична, вӧлі ичӧт тушаа да сэтшӧм кос, мый кажитчис, быттьӧкӧ сійӧ ассьыс став платтьӧяссӧ босьтӧма мӧд нывбабалысь, коді сыысь ёна кызджык, да новлӧ найӧс, кӧть тайӧ платтьӧясыс сылӧн косіник фигуралы весиг ньӧти и оз лӧсявны.
Васялӧн моз кудритчысь сьӧд юрсиыс ёнакодь нин вӧлі дзормӧма.
Сэтшӧм жӧ сьӧд да югъялысь синъясысь да сук синкымъясысь Олеглы эз вӧв лӧсьыд.
Сылы кажитчис, мый татшӧм жӧ синъяс сійӧ аддзыліс кутшӧмкӧ музейын, важся портрет вылысь.
Полина Кузьминичналӧн синъясыс видзӧдісны сідзи, быттьӧ аддзисны мукӧдлы тыдавтӧмтор, мыйкӧ зэв гажтӧмӧс да шуштӧмӧс.
Гашкӧ сы вӧсна, мый Олеглӧн мамыс вӧлі ыджыд тушаа, кыз да ён нывбаба, а Полина Кузьминична сы серти вӧлі дзик мӧдпӧлӧс морт, Олеглы Васялӧн мамыс век кажитчыліс ичӧтикӧн да шудтӧмӧн.
Олеглы эз вӧв гӧгӧрвоана Васялӧн мамыскӧд сёрнитан ногыс.
Вася вӧвлі сы дорӧ то лишнӧй скӧр, то нывка кодь мелі.
Татшӧм вежсьӧмъяссӧ Олег эз гӧгӧрволы да ас кежсьыс кӧритіс ёртсӧ.
Ачыс сійӧ, тӧлкӧн бура гӧгӧрвотӧг, мыйлакӧ жалитіс Полина Кузьминичнаӧс.
Олеглы пыр вӧлі окота мыйӧнкӧ отсавны сылы да шуны кутшӧмкӧ бур кыв.
Олег казявлывліс, мый Полина Кузьминична кӧть и лыддьысьліс гортса кӧзяйкаӧн, сійӧ этша занимайтчыліс аслас гортса овмӧсӧн.
Жыр пельӧсъясӧ тшӧкыда пуксьывліс бус, кухня пызан вылӧ чукӧрмывліс мыськавтӧм тасьті-пань.
Мукӧддырйиыс Олег да Вася асьныс босьтчылісны ставсӧ идравны.
Ӧта-мӧдныскӧд панласигтыр найӧ пыртлісны кухняӧ пес, мыськывлісны тасьті-пань, чышкывлісны джодж да весиг петкӧдлывлісны ывлаӧ да сэні, старайтчӧмӧн, пыркӧдлісны краситӧм векньыдик джодж вольӧсъяс.
Та дырйи кӧ Полина Кузьминична вӧвлі гортас, сійӧ мыйкӧ дыра чӧла видзӧдіс налӧн удж бӧрся.
Но сэсся сылӧн синъясыс друг быттьӧ ловзьылісны да сійӧ тшӧтш зіля заводитліс отсасьны.
Пасьтавліс клеёнкаысь ичӧтик партук да весаліс раковина либӧ друг заводитліс гудравны няньшом.
Та дырйи сійӧ весиг мыйкӧ мургис-сьыліс кызіник гӧлӧснас.
Но татшӧм гажмылӧмыс кыссьывліс регыд.
Немвиччысьтӧг сылӧн синъясыс бара жугыльмылісны, сійӧ пуксьыліс первой веськалӧм улӧс вылӧ, пукавліс сэн кыв ни джын шутӧг да дзоргис-видзӧдіс водзас кресталӧм кияс вылас.
Татшӧм случайяс дырйи Вася полӧмӧн видзӧдлывліс сыланьӧ. Чужӧмыс сылӧн лолі зумышӧн.
— Но, мый тэ пукалан? — медбӧрын скӧрпырысь горӧдлывліс мамыс вылӧ сійӧ. — Он аддзы, со няньшомыд петӧ...
Олеглы лолі лӧсьыдтӧм сьӧлӧм вылас, сійӧ эз тӧд, кор чеччыны, мый йылысь сёрнитны, да тэрмасьліс мунны гортас.
Вася батькӧд Олег тӧдмасис дыр мысти.
Викентий Вячеславович гортас овлывліс шоча.
Век кытчӧкӧ мунлывліс — командировкаясӧ, экспедицияясӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, топыда тэчӧм морт, кодлӧн чужӧмбаныс пыр гожъялӧма, а карӧй синъясыс век кыпыдӧсь.
Еджгов юрси сіясыс шочиник пратьясӧн вевттьылісны юр шӧрсьыс ёна гожъялӧм кушинсӧ.
Чужӧмбаныс сылӧн ӧтпырйӧ петкӧдліс кыпыдлун и мудерлун.
Но сылӧн синъясыс вежлывлісны ассьыныс выражениесӧ, кор найӧ видзӧдісны гӧтыр вылас: найӧ лоліны жугыльӧсь да тӧкӧтьӧ мыжаӧсь.
И бара Олеглы лолі сьӧлӧм вылас лӧсьыдтӧм, быттьӧ сійӧ гусьӧн видзӧдліс йӧз синъясысь дзебӧмтор вылӧ.
Но сійӧ эз сет кутшӧмкӧ торъя тӧдчанлун аслас тайӧ наблюдениеяслы да на йылысь некор эз панлы Васякӧд сёрни.
Олегӧс гырысьяслӧн делӧясыс омӧля интересуйтлісны.
Ичӧтысянь сійӧ велаліс сы дорӧ, мый семьяын первой гӧлӧс — сійӧ мамыслӧн гӧлӧс.
Тайӧс Олег лыддьыліс тырвыйӧ нормальнӧйӧн да правильнӧйӧн.
Олеглӧн батьыс, небыд характера морт, эз радейтлы вензьыны да пыр зільліс решитны спорсӧ ас костаныс лючки сёрнитӧмӧн либӧ пырысь-пыр жӧ сӧгласитчыліс гӧтырыскӧд, вӧчліс сідз, кыдзи шуас сійӧ.
— Со и тышкась тэкӧд! — та дырйи шулывліс сійӧ.
Но Олег зэв бура тӧдіс, мый батьыс ньӧти оз дӧзмы.
Вӧвліны случайяс, кор Олег сувтлывліс батьыс дор да заводитлывліс мам водзас дорйыны сійӧс.
Сэки батьыс сералігтыр шымыртліс Олегӧс пельпомъясӧдыс да, гораа вашкӧдӧмӧн, висьтавліс сылы пеляс:
— Тэ, Олежка, йӧй на.
Мамыдлысь колӧ кывзысьны.
Гӧгӧрвоан?
Мамыд тэнад зэв бур, веськыда ме висьтала тэныд!..
Та дырйи батьлӧн тамыш синъясыс ӧчки увтіыс меліа видзӧдісны жырйӧд плавнӧя мунысь мамлӧн пельк да вына фигура бӧрся.
Мамыс быттьӧ чувствуйтліс тайӧ видзӧдӧмсӧ.
Друг бергӧдчывліс да, паськыда нюмъялігтырйи, матыстчывліс батьыс дінӧ, кутліс сійӧс Олегкӧд ӧтлаын да окавліс налысь юръяссӧ первой ӧтиыслысь, сэсся мӧдыслысь.
Первойысь бать-мамыс серьёзнӧя вензисны, кор Олег вуджис сизимӧд классӧ да сёрниыс пансис Олеглӧн водзӧ олан туй йылысь.
Мамыс ёна кӧсйис, медым пиыслӧн вӧліны став предметъяс кузя отличнӧй отметкаяс да мӧвпаліс сэтшӧм кад йылысь, кор Олег мунас велӧдчыны университетӧ.
Батьыс векджык чӧв оліс, но ӧтчыд шуис, мый Олеглы университет оз лыддьы быть коланаторйӧн.
Сійӧ кӧ эськӧ кутшӧмкӧ наука торъя ёна кӧсйис изучитны, сэки делӧыс мӧд.
А ӧні — дзик на нинӧмтор оз тӧдчы.
Абу-ӧ бурджык техникумӧ?
Пансис вензьӧм.
И батьыс первойысь дугӧдіс сійӧс, эз сетчы гӧтырыслы.
КЛАССНӦЙ ДЕЛӦЯС.
Кыдзи пыр овлывлӧ во заводитчигӧн, сизимӧд «В» класслӧн олӧмыс эз пырысь-пыр веськав аслас туй вылӧ.
Гожӧмбыдӧн челядь быдмӧмаӧсь, кӧдзалыштӧмаӧсь ӧта-мӧдсьыныс.
Школаӧ нывкаяслӧн воӧм вӧсна классыс век на кажитчис быттьӧ бокӧвӧйӧн.
Первойсӧ Олег сюся видзӧдіс ёртъясыс бӧрся.
Ичӧтик Коля Раков гожӧмбыдӧн сэтшӧма нюжалӧма, мый ӧні чеччыштӧмӧн ачыс нин вермис судзӧдны турниклысь перекладинасӧ.
Квайтӧд классын перекладинаӧдз судзӧдчынысӧ сылы пыр отсавлісны классын медся кузьясыс — Василий либӧ Юрка Студенцов.
Юрка ещӧ на быдмӧма да кутіс ёнджыка мышкыртчыны.
Сійӧ ӧні новліс югъялысь молнияяса бархатнӧй куртка.
Сійӧ сідзжӧ быдтӧма юрси, но сыналіс сійӧс тешкодя: мавтліс юрсисӧ кутшӧмкӧ дука мазьӧн да сынавліс бӧрлань.
Та дырйи сылӧн чужӧмыс кажитчыліс ещӧ паськыдджыкӧн, а юрыс, кодӧс быттьӧ вевттьӧмаӧсь мыйӧнкӧ сьӧдӧн, дзик вӧлі футбольнӧй мач кодь.
Но мый медся ёна шензьӧдіс детинкаясӧс — Юрка Студенцовлӧн вом пытшкас дзирдаліс зарни пинь.
Студенцов и водзті радейтліс мыйӧнкӧ ошйысьыштны челядь водзын.
То ваяс школаӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс циркуль, то друг урок вылӧ воас дона шӧвк дӧрӧма да хромӧвӧй сапӧгъяса, то гусьӧникӧн петкӧдлас детинкаяслы кутшӧмкӧ мисьтӧм картинкаяс.
Олеглы пыр кажитчывліс, мый Василий водзын Юрка леститчӧ, зільӧ воны сылы сьӧлӧм вылас, кӧсйӧ другасьны сыкӧд.
Но Юркаӧс Василий эз радейтлы.
— Тыртӧм мельнича кодь, йӧй! — Студенцов йылысь Олеглы шулывліс сійӧ.
Ӧні Студенцов классын ветлӧдліс асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн: ышнясис югъялысь зарни пиньнас да ворсіс молнияяснас.
Некод водзын эз леститчы, некодкӧд ачыс первой эз панлы сёрни.
— И мый сэтшӧма нырсӧ лэпталӧ?! — шулывліс Олег.
Урокъяс вылын Юрка важ моз вочавидзис сідз-тадз.
Велӧдысьяслӧн ӧлӧдӧмъяс вылӧ сійӧ наяна шпыньмунліс да гӧрбыльтчыштӧмӧн мунліс аслас парта дорӧ.
Мунігас сійӧ обязательнӧ инмӧдчывліс нывъяс пиысь кодкӧ дорӧ: кватитліс найӧс киӧдыс, чепӧльтлывліс, разьліс юрси кутысь лентаяссӧ.
Ӧтчыд физика урок вылын сійӧ мунігмозыс сідз жӧ инмӧдчыліс Катя Михайлова дорӧ.
Мӧдыс зэв ёна скӧрмис, сувтіс да став классыслы кывмӧн гораа шуис:
— Студенцов, тэ кӧ ещӧ ӧтчыд коркӧ инмӧдчан ме дінӧ, ме... ме койышта чернилаӧн тэнад йӧй чужӧмбанӧ.
Эн вунӧд тайӧс.
Студенцов, сувтлытӧг да некытчӧ бокӧ видзӧдлытӧг, муніс аслас местаӧ.
А физика кузя велӧдысь, Николай Иванович, стрӧга видзӧдліс Катя вылӧ, сэсся, ӧчкисӧ плеш вылас кыпӧдӧм бӧрын, видзӧдліс Студенцовлӧн паськыд мыш вылӧ.
Довкйӧдлыштіс юрнас да негораа шуис:
— А мый ті думайтанныд!
Мукӧддырйи збой лэбач весиг и кабанӧс вермас повзьӧдны.
Классын ӧні Юркаӧс унаӧн эз радейтны, но вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс зілисны сыкӧд другасьны.
Торйӧн ёна Юркалӧн тшапитчӧмыс, вом пытшсьыс зарни пиньыс да молнияяса бархатнӧй курткаыс волісны сьӧлӧм вылас Семён Дожделевлы, синмӧ шыбитчытӧм раминик детинкалы.
Татшӧмъясыс вӧліны и нывкаяс пӧвстын.
Медся нин Юрка воліс сьӧлӧм вылас Алина Пылаевалы.
Алина, либӧ Аля, кыдзи шуисны сійӧс пӧдругаясыс, классӧ воис ставсьыс медбӧрын.
Тайӧ вӧлі латшкӧсіник тушаа, тыр виръяя нывка.
Но сійӧ ньӧти эз яндысь, мый сійӧ кыз, да весиг школьнӧй формасӧ новліс аслысногӧн, зэлӧдліс ассьыс фигурасӧ.
Ассьыс вӧсньыдик ичӧтик кӧсаяссӧ Алина кыліс балябӧжас да наысь вӧчліс аслыспӧлӧс «сюр».
Плеш весьтас сійӧ чургӧдліс мичаа гаровтӧм кудрияс, мый вӧсна сылӧн чужӧмбаныс лолі дзик аканьлӧн кодь.
Тайӧ ӧткодьлунсӧ содтылісны вӧсньыда гижтӧм синкымъясыс да Алялӧн привычкаыс быдтор кузя арыштны ассьыс ичӧтик кельыдлӧз синъяссӧ.
Сійӧ дружитіс Надя Фадинакӧд, кодкӧд ӧтлаын велӧдчис мӧдӧд классянь.
Надя вӧлі полысь да мисьтӧм нывка. Сылӧн чужӧмыс вӧлі тыр посньыдик гӧгрӧс берин чутъясӧн да кажитчис, быттьӧ сійӧс лякӧсьтӧмаӧсь гутъяс.
Надя пыр видзӧдіс Алина вом вылӧ.
Сійӧ бӧрдліс, кор Алина эз кӧсйы сыкӧд сёрнитны, гижавліс Пылаева дневникӧ гортса заданиеяс, гусьӧн сетавліс сылы шпаргалкаяс да сьӧлӧмсяньыс страдайтліс, кор Алиналы велӧдысь век жӧ пуктывліс сыӧн заслужитӧм двойка.
Надяӧн сійӧс радейтӧмсӧ Алина лыддис, мый сійӧ сідзи быттьӧ и колӧ, да дугдывтӧг дзескӧдліс пӧдругасӧ.
Олег пырысь-пыр жӧ кутіс мустӧмтны найӧс кыкнаннысӧ.
Буретш тайӧ кык пӧдругаыс сизимӧд «В» классын вӧчисны первой лёктор.
Матыстчис праздник.
Олег зэв ёна радейтлывліс праздникводзвывса волнуйтчӧмъяссӧ: парад кежлӧ лӧсьӧдчӧм, класснӧй газетлысь специальнӧй номер лэдзӧм.
Нывкаяс ваялісны классӧ дзоридзьяс, ӧшӧдалісны унапӧлӧс рӧма плакатъяс.
Алина да Надя дугдывтӧг мый йылысь кӧ вашкӧдчисны да урокъяс вылын весиг ӧта-мӧдыслы шыблалісны запискаяс.
Татшӧм запискаяс пиысь ӧти веськалі и налӧн Василийкӧд парта вылӧ.
Олег босьтіс сійӧс да, сы вылысь «Васялы» кыв лыддьӧм бӧрын, чӧла сетіс сійӧс Васялы.
Сійӧ разис бумагаторсӧ да петкӧдліс Олеглы.
«Ноябр кӧкъямысӧд лунӧ волӧй миянӧ кывзыны выль пластинкаяс.
Йӧктыштам».
Кырымпас пыдди пельӧсас сулалісны кык шыпас: «А. П.»
Олег шыбитіс бокӧ запискасӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Алина Пылаева аршӧдліс кельыдлӧз синъяссӧ да тувкӧдіс дженьыдик чуньнас Василийланьӧ.
— Тайӧ тэныд, — вомгорулас нурбыльтіс Олег. — Тэ мунан?
— Мый ме сэтысь эг аддзыв? — вочавидзис Василий. — Ме и йӧктынысӧ ог куж.
— Бурджык гуляйтыштам, вернӧ? — радліс Олег да бумагатор вылас ӧдйӧ гижис: «Ми огӧ йӧктӧй».
Сэсся мӧвпалыштіс да содтіс: «Торйӧн нин тэнад пӧлян ворсӧм улӧ».
Листоксӧ ӧкуратнӧя гартыштӧм бӧрын шыбитіс сійӧс. Сійӧ аддзыліс, кутшӧм пелька кватитіс сійӧс Надя Фадина, паськӧдіс да сетіс Алиналы.
Сійӧ лыддис, кӧрліс ичӧтик нырсӧ, первой арыштліс синъяссӧ, а сэсся петкӧдліс Олеглы кывсӧ.
Олег воча грӧзитіс кулакнас да сэки жӧ пӧлучитіс велӧдысьсянь ӧлӧдӧм.
Ноябр кӧкъямысӧд лунӧ Олег да Василий, кыдзи и мукӧд воясӧ, мӧдӧдчисны видзӧдны карлысь праздничнӧй рытъя бияссӧ.
Уличаяс вылын быдлаын пӧртмасисны бияс.
Гӧрд полотнищеяс отражайтісны яръюгыд лампаяслысь югӧръяссӧ, и налӧн розӧвӧй рӧмыс тӧдчис керка стенъяс вылын.
Дзирдалісны югдӧдӧм витринаяслӧн стеклӧясыс.
Гораа сёрнитіг мунысь йӧз нуӧдісны аскӧдныс челядьӧс.
Василий друг тракнитіс Олегӧс киӧдыс да ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Нинӧм гӧгӧрвотӧг Олег уськӧдчис Василий бӧрся.
Пӧшти котӧрӧн некымын метр прӧйдитӧм бӧрын Василий чинтіс воськовъяссӧ да веськодьпырысь гораа кутіс сёрнитны Олегкӧд.
— Тэ мый? — нинӧм гӧгӧрвотӧг юаліс Олег.
Василий сӧмын синъяснас серӧктіс да довкнитіс юрнас боклань.
Сӧмын сэки Олег казяліс Катяӧс да Галяӧс.
Нывкаяс сулалісны витрина дорын да ыджыд интересӧн мыйкӧ видзӧдісны кыз стеклӧ сайысь.
— Ветлам? — ньӧжйӧник юаліс Василий.
— Мый сэні найӧ видзӧдӧны? — ёртыслы юалӧм вылӧ вочавидзтӧг ачыс юаліс Олег.
Найӧ матыстчисны.
Но нывкаяс вӧлі сэтшӧма ылалӧмаӧсь, мый эз сразу казявны асланыс класса ёртъяссӧ.
Стеклӧ сайӧ пукталӧмаӧсь быдсяма сёянторъяс.
Кутшӧмкӧ ыджыд мастер-пӧвар кок йылас сувтӧдӧма фаршируйтӧм порсьпиӧс, лэдзӧма сӧдз студень гыяс вылӧ заливнӧй стерлядь, кодлы вомас сюйӧма веж лук коръяс, а «ва» веркӧсас шыблалӧма вӧсньыдика вундалӧм морковь да петрушка чӧлӧсъяс, кодъяс вӧліны дзик лилияяс кодьӧсь.
Витрина шӧрас вӧлі торт.
Сійӧ эз прӧста вӧв медся шӧрас.
Тайӧ шоколаднӧй башняяса мойдын кодь замокыс вӧлі пӧварскӧй искусстволӧн став мукӧд произведениеяс письыс медмичаӧн.
Сы вылын дзирдалісны сакар чиръяс, матӧвӧй светӧн дзирдалісны зэв югыд цукат торъяс.
Кремысь вӧчӧм унапӧлӧс рӧма пышнӧй розаяс кыскисны ас дорас нежнӧй листъясыслӧн свежестьӧн да мичлунӧн.
Збыльысь тайӧ вӧлі кондитерлӧн зэв мича произведение!
Нывкаяс зэв сьӧлӧмсяньыс сёрнитісны сы йылысь, мыйысь жӧ вӧчӧмаӧсь тайӧ мичаысь-мича замокъяс башняясыслысь стеклӧяссӧ.
— Тайӧ леденечьяс, — вензис Галя. — Тэ бурджыка видзӧдлы.
— А ме ногӧн, тайӧ кутшӧмкӧ фруктыяс.
На пыр жӧ нинӧм оз тыдав! — стеклӧ дорӧ матӧджык матыстчӧмӧн паныд шуис Катя.
— Экспонатъяс бердӧ ныръясӧн инмӧдчыны оз позь! — Катя мышкын кыліс Василийлӧн гора гӧлӧсыс.
— А, — шуис Галя, — на вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, — и ті танӧсь?
Кажитчӧ?
Видзӧдлӧй, чериыс дзик быттьӧ ловъя!
— Видза оланныд, — шуис Катя. — Гуляйтанныд?
Збыль ӧд, лӧсьыд талун?
— Мунамӧй миянкӧд, — шуис Василий, мый Олег ньӧти эз виччысь. — Ми мунам Революция площадь вылӧ.
— Мунамӧй, — сӧгласитчис Катя да видзӧдліс Галя вылӧ.
Сійӧ кыв ни джын эз шу, но кор ставныс мӧдӧдчисны, Галя кватитіс Катяӧс киӧдыс да кутіс восьлавны Олегкӧд орччӧн. Мунігас сійӧ шочиника инмӧдчывліс Олег пельпомӧ.
Олег восьлаліс орччӧн да ӧтарӧ кӧсӧйтчывліс Галяланьӧ.
Сылӧн кудриа юрсиыс талун вӧлі кыклаті кӧрталӧма неыджыд бантъясӧн, найӧ эз чурвидзны кыдзсюрӧ да ӧкуратнӧя ӧшалісны пельяс саяс.
Пельясыс вӧліны розӧвӧйӧсь, ичӧтикӧсь.
Ӧти пельсӧ тупкис кыӧм шапочка, а мӧдыс тешкодя чурвидзис.
Галя ставнас талун вӧлі мӧдӧн, праздничнӧйӧн да мичаа пасьтасьӧмаӧн.
Лӧз пальто воротник увсьыс тыдаліс платтьӧыслӧн вышивайтӧм еджыд воротник, коді свободнӧя пукаліс сылӧн вӧсньыдик сьылі гӧгӧр.
Сылӧн сьӧд синъясын кадысь кадӧ ӧзйисны быттьӧ бикиньяс.
Паныд локтысь йӧз чукӧр недыр кежлӧ торйӧдліс найӧс.
Олег кватитіс Василийӧс соскӧдыс да тэрмасигтыр мӧдіс кыскыны сійӧс нывкаяс дорӧ. Сійӧ зілис бара лоны орччӧн Галякӧд да кыскис Василийӧс сэтшӧм ногӧн, мый Галя шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да юаліс:
— Мый нӧ тэ йӧткасян?
Олег гӧрдӧдыштіс да воча нурбыльтіс:
— Он ӧмӧй аддзы, мыйта йӧзыс?
Абу ӧд ӧтнадӧн улича вылас...
Тайӧ вӧлі нывкаяскӧд налӧн первой прогулка.
Мӧдысь татшӧмтор сэсся эз вӧв.
Праздник бӧрын первой лунъясӧ жӧ кывсис, мый Алина Пылаева ордын вӧлӧма вечер.
Вечер вылӧ волӧмаӧсь Коля Раков, Юра Студенцов, Семён Дожделев, Надя Фадина да кымынкӧ тӧдтӧм нывка сійӧ школаысь, кӧні водзті велӧдчылӧмаӧсь Алина да Надя.
Пылаевалӧн бать-мамыс эз вӧвны гортасӧсь, и нывка гортас кӧзяитіс ачыс да ньӧти эз пукты пыдди пӧрысь бабсӧ.
Первой йӧктісны.
Но детинкаяс пиысь унджыкыс йӧктынысӧ эз кужны.
Найӧ ниртчисны стен бердын да гажтӧма видзӧдлывлісны йӧктысь нывкаяс вылӧ.
Сэсся Студенцов ставнысӧ юкталіс винаӧн, кодӧс сійӧ вайис пальто зептас.
Коля Раковлы регыд мысти лои сьӧкыд.
Сійӧс восӧдіс, и сійӧ дыр куйліс кухня джоджын, а бабыс сылысь юрсӧ киськаліс кӧдзыд ваӧн.
Мукӧд челядьыс гажмисны да шумитігтыр ставныс ӧтлаын мӧдӧдчисны ывла вылӧ.
Найӧ мунісны орччӧн да йӧтлалісны ветлысь-мунысьясӧс, сёрнитісны ас костас став гӧлӧстырнас.
Регыд мысти компаниякӧд паныдасис Надя Фадиналӧн мамыс.
Сійӧ босьтіс нывсӧ аскӧдыс да, гортас мунігӧн, тайӧ тревожнӧй юӧр йывсьыс висьталіс кодлысюрӧ суседъяс пиысь.
Скӧрмӧм бать-мамныс разӧдісны тайӧ шума компаниясӧ.
Дожделевӧс мамыс сэні жӧ, улича вылас, швачӧдіс банбокас, а Коля Раковла воис скорӧй помощлӧн карета да нуис сійӧс больничаӧ.
Школаын кыптіс тревога.
Ӧтикӧн-ӧтикӧн челядьӧс коравлісны директор кабинетӧ.
Ставсьыс мыжалісны Алина Пылаеваӧс.
Нывкаӧс «разбирайтісны» классын общӧй собрание вылын.
Алина бӧрдіс.
Бӧрдіс и Надя Фадина.
Коля Раков недель чӧж эз волы школаӧ.
Став компания письыс бура асьсӧ чувствуйтіс сӧмын Юрка Студенцов.
Сійӧ важ моз ветлӧдліс классӧд, яндысьтӧг нюмъяліс да ошйысис аслас зарни пиньнас да молнияяснас...
НЕМВИЧЧЫСЬТӦГ-НЕМДУМАЙТТӦГ.
Тайӧ лои дзик немвиччысьтӧг.
Олег сёрнитчис Василийкӧд паныдасьны каток вылын.
Олеглы век сьӧлӧм вылас воліс и теплушкаын гажаа йӧтласьӧм, и кӧдзыд ру кымӧрӧн вевттьысьӧм йи полеыс.
Вальсъяслӧн да полькаяслӧн тӧдса мелодияясыс орлытӧм потокӧн киссьылісны каток вылӧ кытыськӧ тыдавтӧм репродукторъясысь.
Кажитчис, мелодияясыс киссисны веськыда пемыд енэжсяньыс.
Конькияс, дзуртіг да шарӧдчигтыр, вундӧны йисӧ, гӧлӧсъяс кажитчӧны торъя гораӧсь.
Олег исковтӧ йи кузя кокниа да свободнӧя.
Дзик мӧд делӧ — бегӧвӧй кузь конькияс.
Кажитчӧ, кӧсйы сӧмын, и торйӧдчан шыльыд веркӧссьыс да лэбзян веськыда сынӧдас!
А мыйта вӧлі батькӧд сёрниыс, кытчӧдз сійӧ эз сӧгласитчы ньӧбны найӧс Олеглы омӧлиник хоккейнӧй коньки пыдди.
И со ӧні векньыдик кузь конькияс, ньӧжйӧника дзажгигтыр, вундӧны йисӧ да быттьӧ асьныс тӧвзьӧдӧны-нуӧны Олегӧс.
Кӧдзыд тӧв швачкӧ чужӧмас, чеплялӧ кучиксӧ.
Олег шочиника пуктывлӧ шоныд кепысьсӧ то ӧти, то мӧд банбок вылас, но теплушкаӧ оз пыр: тані, бегӧвӧй дорожка вылын, Василийлы Олегӧс казявны кокниджык.
Но Василий пыр на абу.
Олег унаысь нин котӧртліс кытш шӧрӧ да сэтысь йӧз пӧвстсьыс видзӧдіс-корсис паськыд пельпомъяса тӧдса фигураӧс.
Но Василий век на эз тыдав.
Збыльысь ӧмӧй оз лок?
Гашкӧ, мыйкӧ лои?
Бӧръя кадӧ Василий унджыксӧ чӧв олӧ да пыр зумыш.
Весиг Олеглы тшӧкыда вочавидзӧ тышкас-мышкас...
Медбӧръя кытш вӧчӧм бӧрын Олег неокотапырысь мӧдӧдчӧ теплушкаӧ.
Каток вылысь мунны абу окота, но другыс вӧсна тӧждысьӧм венӧ сійӧс.
Олег и сідз нин зэв важӧн эз вӧвлы на ордын.
Колӧ пыравны.
Теплушкаын бара тырыс йӧз.
Гардероб ӧшинь дорӧ вӧлі зэв кузь ӧчередь.
Тайӧ найӧ, кодъяс конькиасисны нин да виччысьӧны местаяс мездмӧм, медым ӧшӧдны пальтосӧ.
Ӧчередьын сулалысьяс ставныс радпырысь видзӧдӧны Олег вылӧ, коді мыччӧ ассьыс номероксӧ...
Ёна югдӧдӧм каток бӧрын уличаыс Олеглы кажитчис пемыдӧн.
Конькияснас ӧвтчигтыр сійӧ тэрмасьтӧг мӧдӧдчис Василий керкалань.
Олег век на надейтчис, мый Василий сёрмис да, вермас лоны, найӧ паныдасясны стадионӧ мунан туй вылын.
Но первой мортӧн, кодкӧд сійӧ паныдасис, вӧлі Алина Пылаева.
Нывка тэрыба восьлаліс аслас ичӧтик резинӧвӧй ботыяснас да шочиника, быттьӧ катша, чеччыштавліс.
Буракӧ, ботынас муннысӧ вӧлі вильыд.
Алина тэрмасис.
Сійӧ йӧжгылясигтыр дзебис гӧрдӧдӧм нырсӧ воротник саяс, но та дырйи сійӧ век жӧ сяммис дзоръявны юрнас да кодзлавны синъяснас став улича пасьтала.
Олег кӧсйис ордйыны Алинаӧс бокиті, но нывка казяліс сійӧс, котӧрӧн локтіс сы дінӧ да кватитіс киӧдыс.
Олег скӧрысь нетшыштіс кисӧ:
— Вот йӧйыд, йӧз вылӧ шыбласьӧ!
Алина не сӧмын эз ӧбидитчы, но весиг быттьӧ эз и казяв Олеглысь тадзи вӧчӧмсӧ.
— Мунам!
Мунам, ме тэныд мыйкӧ петкӧдла!..
Со сэні, пельӧс саяс, неылын...
Хи-хи-хи...
Видзӧдлы тэ на вылӧ...
— Код вылӧ ещӧ? — эскытӧг нюжӧдіс Олег, но аслас тӧдлытӧг ыдждӧдіс воськовъяссӧ.
— Михайлова да тэнад Васька вылӧ, со кодъяс вылӧ!
Ветлы видзӧдлы...
Меным ӧтнамлы эськӧ эз эскыны, а тэныдтӧ нин, друг мортлы, эскасны...
Вӧлі Надя ордӧ котӧрта, медым сійӧс корны, а паныдасин со тэ.
Тайӧ весиг бурджык, ачыд любуйтчыштан...
— Мый тэ век сӧран! — горӧдіс Олег да сувтіс.
Алина сувтіс жӧ да аслас чуткасьысь кепысьнас топӧдіс Олеглысь чужӧмсӧ.
— Эн горзы, йӧй, кыласны найӧ...
Со сэні, керка пельӧс саяс...
Олег чӧв ланьтіс да пӧшти котӧрӧн мӧдӧдчис индӧм месталаньыс.
Пельӧс сайӧ кежӧм бӧрын сійӧ друг сувтіс места вылас, быттьӧ зурасис стенӧ.
Джуджыд веськыд тополь быдмис тротуар бокын.
Уличавывса пӧнарлӧн югӧрыс усис вӧсньыдик увъяслӧн прӧшви пыр да трегубеч сера вуджӧрсӧ вольсаліс лымъя тротуар вылӧ.
Вуджӧрас, тополь дорын, сулалісны кык фигура.
Ӧтисӧ Олег пырысь-пыр жӧ тӧдіс: тайӧ вӧлі Катя Михайлова.
Небыдик вурунысь кыӧм шапочкасӧ вӧлі вештӧма балябӧжланьыс.
Нывка кок улын туплясисны конькияс, кодъясӧс вӧлі кӧрталӧма тасмаӧн.
Катя кутліс пельпомъясӧдыс кутшӧмкӧ детинкаӧс да, сы дорӧ матыстчӧмӧн, висьталіс сылы мыйкӧ тэрмасьӧмӧн да сьӧлӧмсяньыс.
Детинкаыс сулаліс шапкатӧм.
Сійӧ вӧлі копыртӧма юрсӧ и сӧмын дзугсьӧм кудриа юрси сертиыс Олег тӧдіс Василийӧс.
Найӧ кыкнанныс эз казявны ни Олегӧс, ни тополь сайӧ дзебсьӧм Алинаӧс.
Первой здукас Олег сідзи шӧйӧвошис аддзӧмторсьыс, мый лолавнысӧ вӧлі весиг сьӧкыд.
Но локтан мӧд здукнас нин сійӧс шымыртіс сэтшӧм скӧрлун, мый эз тӧд ачыс, мыйла сідзи артмис.
Тані ставыс сорлассис ӧтлаӧ: и весьшӧрӧ рыт воштӧмысь ӧбида, и другыслӧн пӧръялӧм вылӧ ёна дӧзмӧм, и сійӧс жалитӧм, мый оз сійӧ, оз Олег, висьтавлы Василийлы кутшӧмкӧ важнӧй кывъяс, кодъясӧс сійӧ кывзӧ кыв ни джын воча шутӧг, сэтшӧм шога да чӧла.
«Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Мый Катя висьталӧ сылы?
Мыйла Василийыс шапкатӧм?»
Ӧти бӧрся мӧд юалӧмъяс волісны Олеглы юрас, кытчӧдз сійӧ эз шу ассьыс первой кывсӧ.
Но тополь сайсянь кыліс Алиналӧн кильксӧм-сералӧм.
— Аддзылін? — вӧсни гӧлӧсӧн чипсіс сійӧ. — Окасьӧны!
А мукӧдъясӧс немторйысь обсуждайтӧны...
Та бӧрын кылісны ылыстчысь кок шыяс: Алина пышйис.
Олег весиг эз видзӧдлы Пылаева бӧрся.
Сійӧ воськовтіс водзлань да гажтӧм, чирӧм гӧлӧсӧн шуис кывсӧ, кодӧс таӧдз кывліс Алинасянь:
— Окасянныд?!
Катя шатовмуні Василий дорысь да паськыда арыштӧм синъясӧн видзӧдліс Олег вылӧ.
А Василийлы лои яндзим.
Олег зэв бура аддзис, кыдзи сійӧ, надзӧник гӧрдӧдіг, шӧйӧвошӧмӧн вуджӧдіс синъяссӧ Олег вывсянь Катя вылӧ.
«Сідзкӧ, збыль», — решитіс Олег да скӧрпырысь воськовтіс нывкалань. Дзик сійӧ ныр дорын конькияссӧ тракӧдіг Олег шуис:
— А ещӧ нывка!
А ещӧ ныртӧ лэпталан, и кузь кӧсаяс новлан.
Ывла вылас кӧть мед эськӧ яндысин!..
Михайловалӧн арыштӧм повзьӧм синъясӧ веськыда видзӧдіг Олег горзӧмӧн шуаліс ӧта-мӧд костас йитчытӧм скӧр кывъяс.
Ещӧ тӧкӧтьӧ, и сійӧ кучкис эськӧ Катялы конькинас.
Но сылысь кияссӧ мыйвынсьыс тракнитісны мышланьыс, и сы водзын лои Василийлӧн блед чужӧмбаныс.
Синкымъяссӧ топӧдӧма, вомдоръясыс тіралісны.
Олеглы кажитчис, мый Василий дзик пыр жӧ бӧрддзас.
— Эн лысьт сійӧс вӧрзьӧдны, кылан?
Эн лысьт тадзи шуны!
Тэ нинӧм он тӧд, и чӧв ов...
Ме тэныд висьтавнысӧ эг удит...
Садьсӧ воштытӧдз скӧрмӧм Олег нетшыштіс ассьыс кисӧ да горӧдіс:
— Меным эн удит висьтавны, а сылы удитін?
Абу сідз!
Ӧні ме ставсӧ тӧда!
Верман меным не висьтавны, ме и ачым та йылысь кужа кодлы колӧ висьтавны...
Василий грӧзитӧмӧн топӧдіс синкымъяссӧ, кабыртіс кулаксӧ да, Олег вылӧ воиг, пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Сӧмын видлы, сӧмын шу мыйкӧ та йылысь школаын!
Ме тэнсьыд став нырвомтӧ разя да тэнӧ тӧдны сэсся ог кӧсйы!..
— Тэ эн грӧзит меным, — друг спокойнӧйӧн лоӧм вӧсна ас вылас шензиг кӧдзыда вочавидзис Олег. — Ме и ачым аддза, кутшӧм тэ меным друг!..
Олег ас тӧдлытӧгыс босьтіс конькияссӧ ӧти кисьыс мӧдас да, крута бергӧдчӧм бӧрын, кутіс восьлавны улича кузя туйсӧ корсьтӧг.
Усис посни лым.
Зэв посни лым чиръяс йӧктісны пӧнаръясӧн югдӧдӧм кытшъясын, кажитчис, мый найӧ сералісны Олеглӧн прӧстлун да йӧзлы вывті эскӧм вылын, дружба йылысь сылӧн серам петтӧдз тешкодь чайтӧм вылын.
Збыльысь ӧмӧй сӧмын небӧгъясын овлӧ настӧящӧй, крепыд дружба, кор ставсӧ, дзик ставсӧ позьӧ висьтавны друглы, кор оз ков мудеритны да дзебсясьны?
Ӧд вермис жӧ Василий сылы висьтавны, мый оз лок каток вылӧ.
Мыйла вӧлі пӧрйӧдлынысӧ?
Мыйла вӧлі оз позь кӧть ылӧсас висьтавны Катякӧд аслас гуся дружба йылысь?
Кутшӧм нӧ тайӧ друг?
«Пожӧма ягын» на костын сёрниыс ӧмӧй тӧв йылӧ лэдзӧм кывъяс да фантазия?
Збыльысь ӧмӧй Василий чайтӧ, мый Михайловакӧд дулльӧсь дружбаыс вермас вежны сылы Олеглысь крепыд, мужскӧй дружбасӧ?!
СУКЛЯСЬӦМ.
Аскинас Олег сёрмис школаӧ.
Асывнас ставыс артмис эз сідзи, кыдзи колӧ.
Дыр чукӧртіс учебникъяссӧ, а кор нин мунӧм водзвылас кутіс кӧмасьны, орины ботинки кӧвъясыс.
Олег котӧрӧн петіс гортсьыс да тӧкӧтьӧ эз вунӧд небӧг тыра сумкасӧ.
Первой урокнас, рӧкыд вылӧ, вӧлі история.
Анна Вторая стрӧга видзӧдліс аслас кӧдзыд руд синъяснас Олег вылӧ да сылӧн юалӧм вылӧ, позьӧ-ӧ пырны, недовольнӧя вочавидзис:
— Ладнӧ, пуксьӧй.
Но кора кутны тӧдвылын, медым тайӧ вӧлі медбӧръяысь.
«И кутшӧм зывӧк кывъяс бӧръялӧ: «кора кутны тӧдвылын», — аслас местаас шумӧн пуксиг лӧгпырысь думыштіс Олег.
Медводз сійӧ видзӧдліс нывкаяслань.
Катя Михайлова пукаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да карандашнас мыйкӧ гижтіс веськыда парта вылас.
Галя, аслас ичӧтик кулакъяс вылас щӧканас мыджсьӧмӧн, внимательнӧя кывзіс велӧдысьӧс.
Олег некымынысь кӧсӧя видзӧдліс Василий вылӧ.
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг да весиг эз вешйышт, кор Олег ас тӧдлытӧгыс йӧткыштіс сійӧс.
Сійӧ эз вӧв ас кодьыс.
Блед, омӧльтчӧма, быттьӧ абу нин узьӧма некымын вой дорвыв.
Олеглы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд.
Тӧдчис — мыйкӧ лоӧма.
Олег некымынысь заводитліс кыскыны ас дорас ёртыслысь вниманиесӧ, но Василий весиг эз вӧрзьыштлы.
«Зэв тай колӧ, ещӧ и нырсӧ лэпталӧ! — медбӧрын дӧзмис Олег. — Ачыс жӧ мыжа и ачыс жӧ оз кӧсйы видзӧдны морт вылӧ!» — И Олег нарошнӧ пуксис Василийлань мышнас джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн.
Талун асывнас на Олег думсьыс бӧрйӧдліс быдсямапӧлӧс помкаяс, кодъяс эськӧ дорйисны Васяӧс тӧрытъя вӧчӧм поступоксьыс.
Сійӧ вӧлі дась весиг прӧститны другсӧ пырысь-пыр жӧ, Вася кӧ эськӧ кӧть видзӧдліс сы вылӧ.
Ёртъяслӧн ӧтдортчӧмыс чушис Олеглы.
Тӧрытъя дӧзмылӧмыс да ӧбидитчӧмыс выльысь чужисны сы пытшкын.
Олег инас ӧшйытӧг ноксис места вылас, кутіс видзӧдлывлыны челядь вылӧ.
Алина Пылаева вӧчаліс сылы кутшӧмкӧ знакъяс да шармӧдӧм синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Юрка Студенцов шпынняліс да асьсӧ пуктіс мукӧдъяс серти вылӧджык.
Коля Маточкин, мышланьыс чатӧртчӧмӧн да ассьыс мелі синъяссӧ паськӧдӧмӧн, кывзіс Надяӧс, коді, водзланьӧ сетчӧмӧн, мыйкӧ ӧдйӧ вашкӧдіс сылы пеляс.
Олег думсьыс сьӧвзис да бергӧдчис дӧскалань.
Урокъяс кыссисны терпитны позьтӧма дыр.
Переменаяс дырйи Олег гажтӧма шӧйтіс коридорын да весиг эз видзӧдлы жуысь, тойласьысь челядь вылӧ.
Весиг радейтана физика урок талун Олеглы кажитчис гажтӧмӧн.
Ыджыд перемена дырйи сы дорӧ матыстчис Коля Раков да юаліс:
— Кылан, Олежка, сійӧ збыль, мый тэ ачыд аддзылін?
— Мыйсӧ?
— Мыйсӧ! Мыйсӧ!
Мукӧдъяслы висьтавлан, а меным он?
Збыльысь найӧ улича вылас окасисны?
— Коді? — пӧдӧм гӧлӧсӧн юаліс Олег да друг кутіс чувствуйтны, мый сылӧн став пытшкӧсыс кӧдзаліс, а сэсся пӧсь гы ыльнитіс юрас, пельясас кутіс тиньгыны, а сьӧлӧмыс чеччис сідзи, мый, кажитчис, быттьӧ сійӧ чеччыштліс дзик горш дінӧдзыс.
— Коді, коді!
Ачыд тӧдан, Михайлова да Кузьмин, со кодъяс!
Эн соссьы, ме нин кывлі да тӧда.
Олег кватитіс Коляӧс куртка юрйылӧдыс да кыскис бокӧ, коридор пельӧсӧ.
— Коді тэныд висьталіс, ӧні жӧ висьтав! — пинь пырыс сӧдзӧдіс сійӧ.
— Да ставныс сёрнитӧны.
Юрка весиг картинка серпасаліс да уліас гижис «Вася да Катя».
Тэ ӧмӧй эн аддзыв? — Коля вӧлі явӧ повзьӧма да нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс сы вылӧ. — Надя висьталіс, мый тайӧ тэ найӧс аддзылӧмыд, а Василий скӧрмӧма тэ вылӧ, сы вӧсна мый тэ сэтчӧ локтӧмыд, да оз кӧсйы тэкӧд сёрнитны...
Да тэ лэдз!
Олег мынтӧдіс кисӧ Коля курткаысь да уськӧдчис классӧ.
Михайлова да Чурносова парта дорӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь нывкаяс.
Найӧ сайӧдӧмаӧсь Катяӧс да мый йылысь кӧ варовитісны.
Василий классын эз вӧв.
Сійӧ пырис звӧнок бӧрын Юрка Студенцовкӧд ӧтлаын.
Паськӧмыс налӧн вӧлі кыкнанныслӧн чукрасьӧма, юрсиныс дзугсьӧма.
Юркалӧн юрсиыс, коді водзті куйліс пыр мичаа шыльӧдӧмаӧн, вӧлі пӧшти сувтса, гачыс вӧлі бусӧссьӧма.
Но сійӧ важмоз нюмъяліс да мукӧддырся серти яндысьтӧгджык видзӧдліс Олег вылӧ.
Василий восьлаліс ӧш моз юрсӧ увлань лэдзӧмӧн да букыша, зэв скӧрысь видзӧдлывліс челядь вылӧ да велӧдысь вылӧ.
«Мый тайӧ, найӧ тышкасьӧмаӧсь али мый? — думыштіс Олег да сэк жӧ ас водзсьыс аддзис ичӧтик бумага тор, кодӧс сюйыштіс сылы Василий.
«Перемена дырйиыс пет дворӧ», — лыддис Олег.
— Ладнӧ, — ньӧжйӧник вочавидзис Олег. — Меным колӧ жӧ тэныд мыйсюрӧ висьтавны.
— Вот сэні буретш и висьталан, — Олег вылӧ видзӧдтӧг буркнитіс-шуис Василий.
Школалӧн вӧлі кык двор.
Ӧтисӧ асфальтируйтӧма — школа здание водзвылын.
Тані челядь колльӧдлывлісны переменаяс арын да тулысын.
Мӧдыс — школа сайын. Сійӧс вӧлі эновтӧмаӧсь, и тырӧма ёгӧн.
Мисьтӧм вӧлі керкалӧн кирпич стеныс, коді бокногӧн видзӧдіс школа вылӧ. Сійӧ, мый тайӧ дворсӧ эновтӧмаӧсь, тӧдчис ещӧ и сы вӧсна, мый ремонтъяс бӧрын татчӧ петкӧдавлісны стрӧитчан материал колясъяс, жугласьӧм партаяс, улӧсъяс да скамейкаяс.
Мыйта Олег помнитӧ, тайӧ кирпичнӧй гӧрд стена дорас пыр на туплясьлісны школаысь шыбитӧм жуглассьӧм партаяс да мукӧдтор.
Быд во тайӧ чукӧрыс ортсысяньыс вежсьывліс.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый ӧткымын торъяс дворысь кытчӧкӧ вошліны либӧ сы вӧсна, мый быд во став тайӧ ковтӧмторъяс чукӧрӧ содтылісны мыйкӧ выльӧс, но Олег быд арын ыджыд интересӧн видзӧдлывліс школасайса аслыспӧлӧс баррикада вылӧ.
Арын да тулысын татчӧ векджык волывлісны куритчысьяс да дзебсьылісны дежурнӧй велӧдысьлӧн сюсь синъясысь чурвидзысь пӧвъяс сайӧ да жугавлӧм партаяс сайӧ.
Мукӧддырйи татчӧ волывліс ичӧтик детинка, медым аддзыны сылы колана пӧвтор, дзав либӧ бедь.
Но тӧлын школасайса дворын вӧвлі чӧв-лӧнь да тыртӧм.
Ӧтпӧлӧсӧн петны школаысь ывлаӧ эз позь.
Параднӧй кильчӧ дорын век сулаліс пост вылын моз швейцар Иван Парамонович.
Перемена кежлӧ пасьтасьлыны вӧлі дзик нинӧмла, и та вӧсна Олег ньӧти эз шензьы сы вылӧ, кор Василий кежис школасайса дворӧ петкӧдысь послань.
Василий бӧрся Олег видзчысьӧмӧн петіс дворӧ.
Дворсӧ вӧлі тӧкӧтьӧ вевттьыштӧма сӧстӧм еджыд лым, и весиг жугалӧмторъяслӧн кыдзсюрӧ тэчӧм чукӧрыс пушыд лым эшкын улын кажитчис мӧдкодьӧн, мичаджыкӧн.
Ӧдзӧс дорын Олег кольччыштіс Васяысь, сы вӧсна мый пыр видзӧдлывліс мышкас.
Шонді югӧръяс югдӧдісны дворджынсӧ и сэні, кытчӧ усины сылӧн пӧлӧн лэччысь югӧръясыс, лымйыс дзирдаліс, а керкалӧн кирпич стеныс кажитчис би кодь гӧрдӧн.
Василий петіс дворӧ да сувтіс.
Сійӧ эз видзӧд Олег вылӧ да, кияссӧ мыш саяс привычнӧя пуктӧмӧн, виччысис, кор матыстчас Олег.
Олег зэв бура чувствуйтіс ёртыслысь сы дінӧ кӧдзыда относитчӧмсӧ, и водзвыв дасьтылӧм став кывъясыс кажитчисны ковтӧмӧн, лӧсявтӧмӧн...
Сійӧ надзӧникӧн матыстчис Василий дінӧ да негораа юаліс:
— Но?
— Тэ мый, вунӧдін менсьым тӧрытъя ӧлӧдӧмӧс? — сяркнитіс-шуис Василий, и Олег аддзис аслас чужӧм дорысь матысь скӧр синъяс. — Ме тэнӧ ӧлӧдлі?
Олег друг гӧгӧрвоис, мыйла сійӧс татчӧ вайӧдіс Василий.
— Да тэ мый...
Тэ чайтан, ме?.. — Олег удитіс горӧдны вӧсньыдик оръясян гӧлӧсӧн да эз помав.
— А со мый! — нурбыльтіс Василий да мыйвынсьыс кулакнас кучкис Олеглы банбокас, да ещӧ ӧтчыд.
Олег син водзын кыптылісны югыд чутъяс, паськалісны яръюгыд кытшъясӧн да вошины.
Но дой сійӧ эз кыв.
Чувствуйтіс сӧмын зэв ыджыд ӧбида да скӧрмӧм.
Сійӧ кутчысис кияснас банбокас да синвасорӧн шуис:
— Мыйысь, а?
Мыйысь?..
— Ачыд тӧдан, мыйысь! — горӧдіс Василий да бара кучкис Олеглы. — Эн суклясь, сволочь!
Олег шатовмуні.
Сійӧ кыліс, кыдзи ныр пытшкас лои шоныд да вомдоръясӧдыс да щӧкаӧдыс кутіс визувтны пӧсь вир.
Вомдорсьыс мӧдіс чувствуйтны чӧскыдтӧм сола кӧр, и сійӧ сьӧлыштіс.
Дульсьыс лым вылас лои гӧрд кытш.
Вир!
Кулакъяссӧ кабыртӧмӧн да асьсӧ помниттӧг, мый вӧчӧ, Олег уськӧдчис Василий вылӧ, и найӧ, кокъяснас партаясӧ, пӧвъясӧ крукасьліг да ӧшйӧм лым шапкаяс ас выланыс кисьтіг, мӧдісны турбылясьны лым вылын.
Звӧнок, судьялӧн свисток моз, дугӧдіс тышсӧ.
Сьӧкыда лолалігтыр детинкаяс сувтісны лым вылысь.
Василий кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да, гач вывсьыс сибдӧм лым комӧкъяс пыркӧдіг, муніс ӧдзӧс сайӧ.
Олег, аслыс казявтӧг, пыр на броткис: «Но энлы жӧ, ме тэныд петкӧдла».
Сійӧ первой ӧтинас, а сэсся мӧд кинас нуӧдіс ныр увтіыс, видліс, оз-ӧ войтав вир.
Сэсся дӧгадайтчис босьтны китырыс лым да чышкис чужӧмсӧ.
Вирыс эз кут петны.
Век на сьӧкыда лолалігтыр Олег гӧгӧр видзӧдліс.
Ичӧтик дворыс лои тӧдтӧм.
Шондіыс саяліс школа стен сайӧ, и кузь вуджӧр вевттис дворсӧ.
Став краскаяс вошины.
Эз кут тыдавны лым толаяслӧн дзирдалысь сӧстӧмлуныс.
Пушыд лым шапкаяс пасьмуніны да восьтісны кыдзсюрӧ туплясьысь жуглассьӧм кӧлуй чукӧр.
Лым чиръяс ещӧ гартчисны на сынӧдын да Олеглы чужӧмбанӧ ӧвтыштісны чуткасьысь кӧдзыд бусӧн.
А дзик ӧдзӧсдорса юждӧм лым вылын тӧдчисны пемыдгӧрд рӧма ичӧтик вир войтъяс.
Кыдзкӧ-мыйкӧ асьсӧ порядокӧ вайӧдӧм бӧрын Олег кутіс мӧвпавны, позьӧ-ӧ тадзикӧн пырны классӧ.
Гашкӧ, бурджык гортӧ мунны?
Но коді нӧ ваяс сылысь небӧгъяссӧ да тетрадьяссӧ?
И сэсся детинкаяс вермасны чайтны, мый Олег повзис.
Чужӧмсӧ да кияссӧ лымйӧн ещӧ ӧтчыд бура ниртӧм бӧрын Олег гусьӧникӧн муніс коридорті аслас класс дорӧдз.
Здук мында сулыштӧм бӧрын сійӧ решительнӧя кыскыштіс асланьыс ӧдзӧссӧ да пырис.
Олег талун мӧдысь нин сёрмис урок вылӧ.
Пырӧм бӧрас сійӧ вежливӧя извинитчис английскӧй кыв велӧдысь бур сьӧлӧма велӧдысь водзын да мӧдӧдчыліс нин аслас местаӧ, но бӧр сувтіс.
Да, Василийкӧд ӧнісянь ставыс помассис.
Олег талун весиг эз кӧсйы пуксьыны сыкӧд орччӧн.
И мед ставныс аддзӧны.
Сійӧ ещӧ решительнӧйджыка мӧдӧдчис ӧтнасӧн пукалысь Семён Дожделев дінӧ.
Олег чувствуйтіс, мый ставныс видзӧдӧны сы вылӧ, но сійӧ ачыс, некод вылӧ видзӧдлытӧг, пуксис скамья вылӧ да кыдзсюрӧ лэдзчысис парта мыш вылас. Та дырйи сійӧ яндысьтӧг видзӧдлывліс «англичанка» вылӧ.
Велӧдысь нинӧм эз шу.
Дожделев шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, но сэки жӧ вешйыштіс мӧдарпомланьыс да весиг Олеглань йӧткыштіс ассьыс восьса учебниксӧ.
Гортас мунігӧн сійӧс вӧтӧдіс да сувтӧдіс Галя Чурносова.
Олег гӧрдӧдыштіскодь.
— Но, мый тэныд колӧ? — тревожнӧй гӧлӧсӧн юаліс Олег.
— Кывзы, Павлов, — тэрмасиг да кывъяссӧ ньылалігтыр паніс сёрни Галя, — тайӧ ӧмӧй збыль, мый ме кывлі школаын?
Тэ эн чайт, мый ме эски талы.
Тэ тадзи эн вермы суклясьны аслад ёрт йылысь!
Тэ, гашкӧ, кодлыкӧ ӧтилы висьталін?
Ӧд немтор жӧ абу вӧлӧма, меным ставсӧ висьталіс Катя.
Кыдзи вӧлӧма ставсӧ.
А тані сэтшӧмӧс пӧльтісны, мый юрсиыд сувтас!..
Галя век ёнджыка волнуйтчис.
Сійӧ нямраліс ассьыс визя кепысьсӧ да дугдывтӧг полігтырйи гӧгӧр видзӧдлывліс.
Олег сідзжӧ заводитіс тӧждысьны.
— Ме верма тэныд висьтавны, кӧсъян кӧ, — бокӧ видзӧдігтыр заводитіс сійӧ. — Ме тӧрыт збыль аддзылі найӧс ӧтлаын — Михайловаӧс да Кузьминӧс.
Сӧмын ме классын та йылысь некодлы эг висьтавлы...
— Кыдзи нӧ сідзи! — сьӧлӧмсяньыс горӧдіс Галя, и сылӧн сьӧд синъясыс эскытӧг да скӧра югнитлісны. — Кытысь нӧ классын вермисны тӧдмавны, мый... мый найӧ вӧліны ӧтлаынӧсь?
— Тайӧ ставсӧ Алька Пылаева, — шогпырысь да став лача воштӧмӧн шуис Олег.
— А мыйла тані Алькаыс?
— Сійӧ менӧ кутіс ывла вылын да кыскис пельӧс сайсянь на вылӧ видзӧдлыны, а ачыс сэсся котӧрӧн пышйис.
— Со кытысянь тайӧ мӧдӧдчӧма! — кузя нюркнитіс Галя, и сылӧн чужӧмбаныс лои серьёзнӧй да зумыш. — Бур, мый тэ меным ставсӧ висьталін.
Ме, Олег, зэв рад сыысь, мый тэ кузя эг ӧшибитчы, — надзӧникӧн содтіс сійӧ.
Олег друг кутіс чувствуйтны асьсӧ сідзи, кыдзи овлывліс челядьдырйиыс, кор сійӧ усьлывліс да ёна доймывліс.
Мамыс босьтліс Олегӧс водзас да, аслас гырысь шоныд кияснас доймӧминсӧ малалігтыр, кокньыдика пӧлявліс сэтчӧ, мукӧддырйи окавліс сійӧ местасӧ да шулывліс кутшӧмкӧ зэв колана да тешкодь кывъяс.
Дой прӧйдитліс, и Олег регыд мысти заводитліс серавны мамыскӧд ӧтвыв.
Тайӧ прӧйдитысь дойсӧ да содысь радлунсӧ друг кутіс чувствуйтны ӧні.
Но сійӧ пырысь-пыр жӧ быри-воши да сетіс места гажтӧм, скӧр да упрямӧй чувстволы.
Сійӧ кыліс Галялысь кывъяс:
— Тэныд быть колӧ миритчыны Катякӧд да Василийкӧд.
— Василийкӧд миян ставсӧ помалӧма, и тэ, пӧжалуйста, эн сюйсьы татчӧ.
А Катькаӧс ме синмӧн ог вермы аддзыны, — скӧрысь шуис Олег.
— Да тэ кывзы! Буракӧ, тэ нинӧм он тӧд!
Катя меным ставсӧ висьталіс. — Галя чинтіс гӧлӧс шысӧ да, Олегланьӧ копыртчыштӧмӧн, видзӧдліс сы вылӧ паськыда арыштӧм сьӧд синъяснас. — Тэ тӧдан, Вася Кузьминлысь мамсӧ больничаӧ нуӧмаӧсь, нервнӧй клиникаӧ, гӧгӧрвоан?
Сӧмын некодлы эн висьтав.
Вася зэв ёна шогсьӧ, и ещӧ сійӧ полӧ, медым та йылысь челядь эз тӧдлыны.
А Катя сыкӧд паныдасьӧма улича вылын, кӧсйӧма гортас нуӧдны, а сійӧ абу мунӧма.
И ньӧти найӧ абу окасьӧмаӧсь.
Тайӧ сӧрӧм, гӧгӧрвоан!..
Ӧні Кузьмин гортас дзик ӧтнасӧн.
Батьыс экспедицияын.
А Василий и Катякӧд ӧні оз сёрнит, медым эз суклясьны, и тэкӧд пинясьӧма...
Тадзи ӧмӧй позьӧ?..
А век жӧ бур, мый абу тэ на йылысь суклясьӧмыд...
Ме сідзи и чайтлі, мый эн тэ, кӧть и неуна полікодь...
Ой, кодкӧ локтӧ.
Но, аддзысьлытӧдз, а то и ми йылысь мыйкӧ лӧсьӧдасны...
Галя чургӧдіс Олеглы кисӧ дзик жӧ сідзи, кор найӧ здоровайтчисны первойысь класс ӧдзӧс дорын.
Олег кватитіс визя небыд кепыся тайӧ кисӧ да мыйвынсьыс топӧдіс.
— Ой, доймӧ! — надзӧник чилӧстіс Галя да серӧктіс.
УЧИТЕЛЬНИЦА.
История кузя пӧрысь велӧдысь, Анна Михайловна, челядьлы ыстіс записка.
«Менам донаясӧй! — гижис сійӧ. — Важӧн нин эг аддзыв тіянӧс да зэв ёна гажӧй быри.
Гашкӧ, кодкӧ тіян пиысь аддзас кад да волас ме ордӧ либӧ кӧть гижас.
Зэв бура гӧгӧрвоа, кутшӧм ёна ті ставныд занятӧсь.
И урок лыд содіс, и мастерскӧйяс оз этша кад босьтны.
Но зэв окота тӧдмавны классын выльторъяс йылысь, видзӧдыштны тіян вылӧ, сёрнитыштны.
Меным ӧд ӧні быть лоӧ век куйлыны, дзикӧдз ог петавлы керкаысь, а та вӧсна ачым тіян дінӧ волыны некыдз ог вермы.
Ме киясӧс эг на лэдз да век на уджала школьнӧй делӧяс кузя.
Неважӧн ыстылі «Школаын история» журналӧ ассьым статья да пӧлучиті бур отзыв. Найӧ корӧны менӧ ещӧ гижны.
Сідзкӧ, менам делӧяс бурӧсь, и ме надейтча, мый ме колана морт на.
Помнитӧ-ӧ на Вася Кузьмин Спартаклӧн восстание йылысь ассьыс докладсӧ?
Важмоз-ӧ сійӧ радейтӧ история?
А Коля Раков пыр на дзугӧ датаяс?
Миян ребята пӧвстысь коді удитіс пырны комсомолӧ?
Кыдзи делӧясыс Олег Павловлӧн?
Велӧдчӧ-ӧ Юра Студенцов?
Лоӧй дзоньвидзаӧсь, донаясӧй.
Сиа тіянлы, мед ставныдлӧн лоасны настӧящӧй успехъяс да олӧмад ыджыд радлунъяс».
Запискасӧ вӧлі гижӧма абу рӧвнӧй почеркӧн, и сійӧ ставныслысь вӧрзьӧдіс сьӧлӧмнысӧ.
Олегӧс торйӧн вӧрзьӧдіс сійӧ, мый велӧдысь, кыдзи аслас гырысь ёртъяскӧд, юксис накӧд аслас планъясӧн, висьталіс делӧяс йылысь.
Весиг Студенцов дугдіс шпыннявны да корис петкӧдлыны гижӧдысь сійӧ местасӧ, кӧні вӧлі гижӧма сы йылысь.
Галя Чурносова шуис, медым Анна Михайловна дінӧ муніс классыс ставнас.
Сыкӧд сӧгласитчисны да решитісны мунны талун жӧ!
Но Катя стрӧга шуис, мый ставлы ӧтпырйӧ мунны оз ков, колӧ юксьыны группаяс вылӧ да кадысь кадӧ век ветлывлыны висьысь велӧдысь ордӧ.
Тадзи и решитісны.
Первой группаыс — морт дас — должен вӧлі мунны Анна Михайловна ордӧ урокъяс бӧрын.
Олег веськалі тайӧ первой дас морт лыдас да эз зэв вӧв дӧвӧлен, сы вӧсна мый тшӧтш мунісны и Василий, и Катя Михайлова.
Но ӧткажитчыны сійӧ эз решитчы.
Анна Михайловна оліс Пушкин нима улича вылын кык судта важ керкаын.
Керкаыс вӧлі гӧрдоввиж рӧма. Сылӧн кытсюрӧ киссьӧма штукатуркаыс да сійӧ кажитчис сідзжӧ висьысьӧн.
Челядь пырисны гурйыв восьса ӧдзӧсӧд да веськалісны пемыд пос вылӧ, кодӧс муртса югдӧдіс аслас виж рӧмнас бусӧн вевттьысьӧм ичӧтик лампочка.
Пос вылын мыйлакӧ ӧвтіс нырӧ турун да карболка дукӧн.
Мӧдӧд судтаса площадка вылӧ тӧрисны сӧмын первойя кымынкӧ мортыс.
Мукӧдъясыс сьӧрся-бӧрся нюжӧдчисны пос вылын.
Олег сулаліс медбӧръя морт.
Звӧнок вылӧ первойсӧ некод эз вочавидз.
Но кор челядь мӧдысь ёнджыка нин личкисны кнопка вылӧ, сьӧкыд иган гольсмуні, и вӧсньыдик челядь гӧлӧс юаліс:
— Коді сэні?
— Тайӧ школаысь челядь, — став пыддиыс вочавидзис Катя Михайлова.
— А тіянлы коді колӧ? — чӧв олыштӧм бӧрын юаліс вӧсни гӧлӧсыс.
— Ми Анна Михайловна дінӧ.
Восьтӧй, пӧжалуйста, — ӧні вочавидзис Галя.
Ӧдзӧсыс воссис, но вӧсни гӧлӧс век на эз кӧсйы примитны гӧсьтъясӧс:
— Анна Михайловна висьӧ. — Зэв ясыда кыліс сы гӧлӧсын найӧс примитны ӧткажитӧм.
— Со ми и воим сійӧс видлыны.
А тэ, рӧзбойница, он кӧсйы миянӧс лэдзны! — кыпыда вочавидзис Катя, но кодлы — Олег век на эз вермы аддзыны.
— Но ладнӧ, прӧйдитӧй, — вӧсни гӧлӧс бурмис, и челядь ӧти бӧрся мӧд кутісны тювкнитавны ӧдзӧс сайӧ.
Кор воис ӧчередьыс Олегӧдз, порог дорысь сійӧ аддзис дженьыдик кельыдлӧз фланелевӧй платтьӧа ичӧтик нывкаӧс.
Нывкалӧн синъясыс вӧліны сідзжӧ кельыдлӧзӧсь да скӧрӧсь.
— Видза оланныд! — шуис Олег.
— Видза олад! — вочавидзис нывка да дӧзмӧмпырысь содтіс: — Кутшӧм унаӧн ті, миян та мында улӧсыс абу.
— Нинӧм, — вочавидзис Олег, — ми вермам и сулалыштны.
Олег веськаліс кухняӧ, кытысянь позис пырны разнӧйлаӧ куим ӧдзӧсӧд.
Олег эз тӧд, код ӧдзӧсӧд пырны, да педзис места вылас.
Нывка сулаліс кок чуньяс йылас да зілис веськавны сьӧкыд крукнас пробойӧ.
Ӧдзӧссӧ игналӧм бӧрын нывка гӧгӧр видзӧдліс да казяліс, мый Олег оз тӧд, кутшӧм ӧдзӧсӧд пырны. Сэки сійӧ дзик верстьӧ морт моз кинас индіс:
— Татчӧ, пӧжалуйста.
Джынвыйӧ пемыд передньӧйсянь Олег кыліс жырйысь гӧлӧс шыяс да муніс сэтчӧ.
Жырйыс вӧлі ыджыд, югыд да лӧсьыдіник.
Гӧрд гӧгрӧс абажур, код вылӧ серпасалӧма лэбысь чикышъясӧс, ӧшаліс еджыд пызандӧраӧн вевттьӧм пызан весьтын.
Ӧшинь дорын небӧг тыра ыджыд шкап бокын сулаліс письменнӧй пызан.
Жыр помланьыс, джуджыд пӧдушкаяс вылӧ нёровтчӧмӧн, крӧвать вылын нисьӧ куйліс, нисьӧ пукаліс Анна Михайловна.
Орччӧн сулаліс неыджыд тумбочка, и сы вылын кыдзсюрӧ стопаӧ тэчӧм небӧгъяс грӧзитчисны путкыльтчыны ыджыд лӧз тасьті вылӧ.
Крӧвать дорын пукаліс нывбаба.
Первойсӧ сійӧс сайӧдісны челядь, и Олег эз пырысь-пыр тӧд история кузя ассьыс выль велӧдысьӧс, Анна Втораяӧс.
— Но, ставныд танӧсь? — Олегӧс аддзӧм бӧрын юаліс Анна Михайловна. — Со ӧд кутшӧм бур, мый воинныд менӧ видлыны.
Талун менам шуда лун.
Маринка, чай пузьӧд миянлы! — неуна калькнитчӧм ӧдзӧслань горӧдіс Анна Михайловна.
Кельыдлӧз синъяса Маринка сюйис юрсӧ ӧдзӧс костӧд да вочавидзис:
— Миян газным оз ӧзйы.
И ставныслы блюд-чашканым оз тырмы.
— Но, но, ичӧтик кӧзяюшка, тэ нин кыдзкӧ старайтчышт.
Колӧ жӧ миянлысь гӧсьтъяснымӧс гӧститӧдыштны!
— Кампетъясӧн верма, а чай абу, — дузгӧдчис Маринка.
Челядь серӧктісны.
— А миянлы, Анна Михайловна, чайыд оз ков, ми здук кежлӧ пырим! — шуис Коля Раков.
Сёрниыс неуна збоймӧдіс челядьӧс.
Олег бура аддзис, мый челядь пиысь унджыкыслы, кыдзи и сылы аслыс, нырсӧ вылын кутысь Анна Втораякӧд немвиччысьтӧм паныдасьӧмыс эз во сьӧлӧм выланыс.
Сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый велӧдысьяс вӧліны ӧткодь нимаӧсь, челядь здоровайтчисны ӧтчыд шуӧмӧн: «Видза оланныд, Анна Михайловна». И тайӧс шуӧм бӧрын копыртлісны юрнысӧ сідзи, мый ставныс бура аддзисны, кодлы вӧчсис тайӧ поклоныс, но и Анна Вторая эз эськӧ вермы некодӧс мыжавны сыысь, мый кодкӧ абу вежливӧй.
Олег рад вӧлі сы вылӧ, мый сёрмыштіс да ӧні вермас сайӧдчыны мукӧдъяс мыш сайӧ.
«Век зільӧ ставсӧ торкны! — кортӧм гӧстя вылӧ видзӧдлывлігтыр мӧвпаліс Олег. — И мыйла сійӧ татчӧ кыссьӧма?»
Бара пуксис лӧсьыдтӧм чӧв-лӧнь.
Олег гусьӧник видзӧдлывліс аслас пӧрысь велӧдысь вылӧ да аслыс казявтӧг сравнивайтіс сійӧс томыскӧд.
Анна Михайловна водзті кажитчывліс Олеглы ыджыд тушааӧн, вынаӧн да мичаӧн.
Ӧні сійӧ друг казяліс, мый Анна Михайловна и абу ыджыд тушаа, и омӧльтчӧм чужӧма, и ёна нин олӧма нывбаба.
Читкыртӧм ичӧтик синъясыс гӧгӧр чукыръясыс чукӧртчӧмаӧсь топыдджыка да джудждаммӧмаӧсь.
Олег водзті некор эз казявлы, мый сылӧн шочиник дзор юрсиыс вӧлі балябӧжас гартыштӧма вӧсньыдик ичӧтик тешкодь шмакӧ.
Весиг киясыс, кодъяс тыдалісны важ фланель халат сосъяссьыс, ӧні Олеглы кажитчисны ичӧтӧн да вынтӧмӧн.
Выль Анна Михайловна сыкӧд орччӧн кажитчис дзик на томӧн да вынаӧн.
Анна Втораялӧн чукыръястӧм джуджыд еджыд плешкыс, сук русӧй юрсиыс, кодӧс чукӧртӧма зарни рӧма мича гӧрӧдӧ, да муртса кӧдзыдкодь гырысь руд синъясыс, кажитчӧ вӧлі, тӧдчӧдлісны пӧрысь, висьысь велӧдысьӧс вежӧм вылӧ сылысь право.
Олег зумыштчис, лӧгпырысь видзӧдліс Анна Вторая вылӧ.
«Мый татысь сылы колӧ?» — бара думыштіс сійӧ.
И, быттьӧ Олеглысь мӧвпъяссӧ тӧдмалӧм бӧрын, том велӧдысь сувтіс улӧс вывсьыс:
— Анна Михайловна, ме, пӧжалуй, муна.
Пырала ті ордӧ мӧдысь.
Сійӧ падъялігтыр да весиг, кажитчис, шӧйӧвошӧмӧн педзыштіс Анна Михайловналӧн вольпась дорын.
— Мыйла нӧ? — Анна Михайловна читкыртліс синъяссӧ да стрӧга видзӧдліс Анна Вторая вылӧ — сідзи, кыдзи водзті вӧвлі видзӧдлывлас Олег вылӧ, кор сійӧ шулывліс, мый эз велӧд уроксӧ. — Пукалыштӧй миянкӧд, сёрнитыштам ещӧ неуна ставным ӧтлаын.
Том велӧдысь кывзысьӧмӧн пуксис улӧс вылӧ да, кыдзи кажитчис Олеглы, ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс.
Лои чӧв-лӧнь.
— А ті тӧданныд, мый йылысь ми ӧні тані сёрнитім? — меліа да наяна нюмъялігтырйи пӧрысь велӧдысь шыӧдчис челядь дорӧ.
И сэсся, Анна Втораялань бергӧдчӧмӧн, содтіс: — Висьтавны?
Али, гашкӧ, тайӧ оз ло педагогичнӧ?
Том велӧдысь ставнас ыпнитіс-гӧрдӧдіс.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн кутіс лапйӧдлыны синъяснас, и весиг чужӧмыс сылӧн быттьӧ дой вӧсна чукыртчыліс.
— Но мый нӧ, висьталӧй, — ышловзьӧм бӧрын негораа шуис сійӧ.
— Анна Михайловна ме ордӧ локтӧма сӧветуйтчыны тіян класс йылысь.
Сылы вӧзйӧны, медым сійӧ лои сизимӧд «В» классын класснӧй руководительӧн.
— У-у! — друг нюжӧдіс Коля Раков да ӧдйӧ дзебсис Кузьмин сайӧ.
Анна Михайловна тӧкӧтьӧ кӧсӧйтлыштіс синъяссӧ сыланьӧ да висьталіс водзӧ:
— Тадзи жӧ, колӧ чайтны, нюжӧдіс и Анна Михайловна, кор сылы педсӧвет вылын вӧзйисны тіянлысь класстӧ.
Сійӧ ӧткажитчыліс, дорйысис кыдзи вермис, медым эз сетны сылы тіянлысь класстӧ.
Мый ті шуанныд та вылӧ, челядь?
Но ме чайта, мый та кузя ӧшибка артмӧма.
Кыдзи ті ногӧн, Анна Михайловна?
Анна Вторая ӧні вӧлі старшӧй классын велӧдчысь нывка кодь.
И кытчӧ воши сылӧн кӧдзыд, асьсӧ ыджыдӧ пуктан да стрӧг видыс!
Но сійӧ век жӧ зілис дзебны ассьыс яндысьӧмсӧ, и сылы удайтчис заводитны сёрнитны вель спокойнӧя:
— Тайӧ збыль, Анна Михайловна.
Ӧшибкаыс лои дзик первойсяньыс.
Меным кажитчыліс, мый челядькӧд удж колӧ заводитны налы ассьыд стрӧглун петкӧдлӧмӧн.
А терпениеӧй менам вӧлі этшакодь...
Торйӧн лёка менам артмис Вася Кузьминкӧд.
Ме бӧрынджык гӧгӧрвои ассьым ӧшибкаӧс да заводитлі сійӧс бӧр веськӧдны, но эзджык артмы...
Вернӧ, Кузьмин? — друг нюмъялӧмӧн шыасис сійӧ веськыда Василий дінӧ.
Челядь пиысь некод эз тӧд, кор жӧ Василий да выль велӧдысь костын вӧлӧмаӧсь кутшӧмкӧ объяснениеяс.
Ставныс тӧкӧтьӧ шемӧсмылісны, кор ӧти лунӧ Василий петіс дӧска дорӧ да кутіс вочавидзны урок.
Но тайӧ вӧлі мӧдӧд четверть помын, оз жӧ вӧлі позь кольччыны оценкатӧг!
Василий уроксӧ вочавидзис гажтӧма, эз сьӧлӧмсяньыс, но Анна Вторая сылы век жӧ пуктіс пять.
А четвертнӧй оценкасӧ пуктіс четыре.
— Да, — юр увсьыс пӧдушкасӧ лӧсьӧдігмоз да думыштчӧмӧн шуис Анна Михайловна: — Тшӧкыда, донаясӧй менам, миянӧн примитӧм правилӧяс, кор найӧ паныдасьӧны олӧмыскӧд, оз оправдывайтны асьнысӧ, и найӧс миянлы быть ковмӧ видлавны выльысь...
«Кодлы тайӧс сійӧ висьталӧ?» — гусьӧникӧн Анна Вторая вылӧ да челядь вылӧ видзӧдлывліг мӧвпаліс Олег.
Сійӧ аддзис, мый ёртъясыс ставныс шензисны сыысь эз омӧльджыка сы вылӧ, мый велӧдысь кывмӧн висьталіс аслас ӧшибка йылысь да весиг мыжаліс асьсӧ велӧдчысь водзын.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм жӧ вӧвлытӧмторйӧн, кутшӧмӧн вӧлі эськӧ, Анна Вторая кӧ друг пуксис пос перилӧ вылӧ да сы кузя исковтіс увлань.
И век жӧ тайӧ признайтчӧмыс Олег пытшкын ас тӧдлытӧгыс чужтіс том велӧдысь дінӧ уважение.
Вольпась вылас пукаліг Анна Михайловна меліа видзӧдлывліс читкыртӧм синъяснас велӧдысь вылӧ да челядь вылӧ.
— А тэ, Кузьмин, мый шуан та вылӧ? — нюмъялігтырйи ышӧдіс сійӧ детинкаӧс.
— Мый ме шуа!
Ме эг жӧ вӧв прав.
Эг кывзысь, — нурбыльтіс Василий, а ачыс ӧшӧдіс юрсӧ да ботинки нырнас паркетнӧй джоджӧ гижтіс кутшӧмкӧ узоръяс.
— А Маринка чайӧн юктавны миянӧс век жӧ оз кӧсйы! — друг уськӧдіс тӧдвылас Анна Михайловна да чукӧстіс: — Маринушка!
Ӧдзӧс сайсянь некод эз шыась.
Анна Михайловна мудера мигнитіс челядьлы да ньӧжйӧника нин содтіс:
— Миян Маринка школьникъястӧ оз радейт!
— Мый вӧсна? — шензьӧмӧн юаліс кодкӧ.
— Мам вӧснаыс тайӧ сылӧн.
Став менам висьӧмъясысь менам нылӧй мыжалӧ школаӧс, челядьӧс.
А Маринка кывліс мамсяньыс тайӧс да сы моз жӧ шуалӧ: «Татчӧдз тэнӧ вайӧдісны тэнад вильышпозъясыд».
Сэтшӧм ропкысь!
И менӧ повзьӧдлӧ.
Мамыс мунас удж вылӧ, а Маринка кольӧ кӧзяйка пыдди.
Ставыс сы киын сэки: кӧсъяс — чайӧн юкталас, а оз кӧ кӧсйы — оз сет...
Анна Михайловна ӧвтыштіс кинас, серӧктіс да выльысь гораа чукӧстіс внучкасӧ.
Тшӧтш серӧктісны и челядь.
А Олеглы друг кажитчис, мый ичӧтик Маринкалӧн да сійӧ мамлӧн чайтӧмъясын эм курыд правдалӧн мыйкӧ мында юкӧн, и сійӧс шымыртіс шогсьӧм.
Колӧ чайтны, мый и муса Анна Михайловна коркӧ вӧлі томӧн да мичаӧн, а челядь сійӧс висьӧмӧдз вайӧдісны.
И со ӧні челядь сійӧс кутісны ёна радейтны, а выныс да дзоньвидзалуныс сылӧн бырины.
Ӧдзӧс костӧд бара мыччысис Маринкалӧн юрыс да нывка скӧрпырысь юаліс:
— Но мый?
— Маринушка, тэ кӧсйин миянлы кампетъяс сетны, вунӧдін?
Маринка саявліс недыр кежлӧ ӧдзӧс сайӧ да регыд мысти бӧр воис. Киясас сылӧн вӧлі кӧрӧбка, а сэні тыдалісны унапӧлӧс рӧма «подушечка»-кампетъяс.
Кӧрӧбкасӧ сійӧ пуктіс пызан вылӧ да кыв ни джын шутӧг петіс жырйысь.
— Ті нин ӧта-мӧднытӧ асьныд гӧститӧдӧй.
Вася, босьт кӧрӧбкасӧ да юк ставлы, — тшӧктіс Кузьминлы Анна Михайловна.
Василий босьтіс кӧрӧбкасӧ да матыстчис сыӧн Анна Вторая дінӧ. Тайӧ зэв ёна шензьӧдіс Олегӧс.
Том велӧдысь муртса яндысигтыр нюммуніс да босьтіс ӧти кампет.
Олеглы кажитчис, мый челядь ставныс сыкӧд ӧттшӧтш пыдісянь лолыштісны да кутісны вӧрны.
Кӧрӧбкасӧ Василий сетіс Анна Михайловналы.
Сійӧ видзӧдліс кӧрӧбкаас да, буракӧ, кӧсйис бӧрйыны сэтысь аслыс кампет, но друг гораа серӧктіс:
— Вот дивӧыд, ті сӧмын думыштлӧй!
Мый вӧчӧ вильышпозйыд!
Ӧд кӧрӧбкаас вӧліны шоколаднӧй кампетъяс, ме найӧс тіянлы нарошнӧ видзи.
Эк тэ, Маринка, Маринка!
Мыйысь тэ сідзи менсьым челядьӧс кедзовтан!
Ӧдзӧс сайын кыліс шаракылӧм, и ӧдзӧсыс пӧдлассис топыдджыка.
Челядь серӧктісны да ставныс кутісны босьтавны «подушечкаяссӧ».
— Ме татшӧм кампетъяссӧ медся ёна радейта, — пӧдлалӧм ӧдзӧслань бергӧдчӧмӧн гораа шуис Катя.
— Ок, кутшӧм чӧскыдӧсь, шоколаднӧйясыд ёна чӧскыдтӧмджыкӧсь! — сідз жӧ шуис Галя да пыркнитіс ассьыс кудриа юрсисӧ.
Олег мукӧдъяс моз жӧ гажмис да корис аслыс вылӧ вит кампет.
— Эстшӧм тэ горш! — вочавидзис Галя да мыччис сылы куим «подушечка» — гӧрдӧс, турунвижӧс да еджыдӧс.
Ӧні ставныс варовмисны.
Анна Михайловна сӧмын юрнас довкйӧдлывліс.
Ставныс кутісны ӧта-мӧд вежмӧныс висьтавлыны классын выльторъяс йылысь.
Весиг Анна Вторая, кодӧс век на тадзи ас кежсьыс шуліс Олег, ӧні эз нин вӧв сэтшӧм кӧдзыд да скӧр сьӧлӧма велӧдысьӧн, кутшӧмӧн сійӧ кажитчывліс сылы водзті.
Кажитчис, тані, Анна Михайловналӧн крӧвать дорын, сійӧ первойысь на челядьлы петкӧдліс ассьыс збыль чужӧмбансӧ, кодӧс век дзебліс школаын спокойнӧй стрӧглунлӧн маска улын.
И тайӧ чужӧмбаныс воис челядьлы сьӧлӧм выланыс.
Висьысь велӧдыськӧд сёрнитіг челядь мукӧддырйиыс шыӧдчылісны и том велӧдысь дінӧ да корисны сійӧс лоны свидетельӧн висьталӧмторйыслы. И тайӧн найӧ быттьӧкӧ признавайтлісны, мый сылӧн эм право веськӧдлыны сизимӧд «В» классӧн.
Муніганыс нин висьысь велӧдысь казьтыштіс челядьлы:
— Энӧ вунӧдӧй корны Анна Михайловнатӧ, медым сійӧ сӧгласитчис веськӧдлыны тіян классӧн.
— Ми сійӧс ставӧн корам! — став пыддиыс шуис Галя Чурносова.
Челядь век на жӧдзисны Анна Михайловналӧн вольпась дорын да киасьӧмӧн прӧщайтчисны сыкӧд, а сэсся сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн петісны жырсьыс.
Олег бара лои медбӧръяӧн.
Ӧдзӧс дорас нин сійӧ видзӧдліс бӧрвылас да друг аддзис — Анна Вторая кутлӧ пӧрысь велӧдысьӧс.
Олеглы лои яндзим, ӧдйӧджык петіс жырйысь да пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Кухняын сулаліс кельыдлӧз синъяса Маринка да, ӧдзӧс игналан крук кутіг, терпениесӧ воштӧмӧн виччысис, кор жӧ челядь ставныс петасны пос вылӧ.
— Аддзысьлытӧдз, Маринка, — шуис сылы Олег да сувтіс.
— Аддзысьлытӧдз, — нурбыльтіс Маринка да муртса вӧрзьӧдіс ӧдзӧссӧ.
— Тэ мый понда он радейт миянӧс? — Олег эз тӧд, мый шуны, да кӧсйис тӧдмавны тайӧс.
— Ті миянлысь бабушкаӧс дзикӧдз мучитінныд, — скӧрпырысь вочавидзис Маринка. — Мама шуӧ, не кӧ пӧ ті, бабушка эськӧ ещӧ дас во на том морт моз котраліс.
— Тайӧ эгӧ ми, — шуис Олег, — тэнсьыд бабушкатӧ ми радейтам...
— Ставныд тай ті бурӧсь! — эз миритчы нывка да торкис Олегӧс. — Энӧ кӧ эськӧ дзикӧдз мучитӧй, бабушкаӧй эськӧ эз висьмы!
Но, мун, меным ӧдзӧссӧ колӧ игнавны, — миритчыны ньӧти кӧсйытӧг содтіс сійӧ.
— А сэні коли на миян велӧдысьным, — скӧрмыны заводитіг дэльӧдіс нывкаӧс Олег.
— Мун, мун.
Сійӧ кутас миянкӧд чай юны.
Шоколаднӧй кампетъясӧн! — содтіс Маринка да йӧткыштіс Олегӧс ӧдзӧснас.
Олег заводитіс лэччыны поскӧд да бурасӧ эз тӧд, серамсӧ петкӧдӧ тайӧ али ӧбиднӧ таысь.
СО КЫДЗИ ОВЛЫВЛӦ!
Ӧні некод эз кут шензьыны, кор висьталісны, мый сизимӧд «В» классын класснӧй руководительӧн индӧма Анна Михайловна Кальминаӧс.
И зэв регыд мысти Олег ас синъяснас аддзис, мый класснӧй руководитель зэв збыльысь босьтчис сизимӧд «В» классӧн веськӧдлӧмӧ.
Бара заводитчисны сёрнияс комсомолӧ примитігкежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь, кутіс петны класснӧй стеннӧй газет, весиг воис вожатӧй.
А велӧдчан волӧн мӧд джын заводитчигӧн классын ӧшӧдісны расписание да заводитчисны карса промышленнӧй предприятиеясӧ экскурсияяс.
Мукӧд предприятиеяс лыдын списокас вӧлі и типография, кодлӧн контораас уджаліс Олеглӧн батьыс.
Но кор пансьывліс типография йылысь батьыскӧд сёрни, артмывліс сідзи, мый медся главнӧйыс полиграфическӧй промышленностьын — сійӧ планӧвӧй отдел да бухгалтерия.
Но век жӧ Олег ичӧтысяньыс на кывліс и плоскопечатнӧй машинаяс йылысь, и линотип йылысь, и весиг ротация йылысь.
Олег корӧм серти, батьыс кыкысь кымын нуӧдліс сійӧс печатнӧй цехӧ.
Ӧні, типографияӧ веськалӧм бӧрын, Олегӧс выльысь ёна шензьӧдіс да волнуйтіс сійӧ, кутшӧм тӧлка да сложнӧй печатнӧй кыв чужан процессыс.
Цехъясті челядьӧс новлӧдліс кузь тушаа косіник морт. Сылӧн рудоват веськыд юрси сіясыс век ӧтарӧ юковтчисны кыкпельӧ.
Паськыд сук синкымъяс увсянь видзӧдысь кельыдруд синъясыс Олеглы кажитчисны тӧдсаӧн.
Сійӧс шуисны Пётр Алексеевичӧн.
Сійӧ заведуйтіс печатнӧй цехӧн.
Челядьӧс аддзӧм бӧрын сійӧ пӧрччис гӧгрӧс ӧчкисӧ, код пыр внимательнӧя видзӧдіс кутшӧмкӧ ичӧтик дӧраторъяс, кодъяс вылӧ вӧлі тувъялӧма металлическӧй пластинкаяс, да шуис:
— Видза оланныд, будущӧй печатникъяс!
— Видза оланныд! — кыдзсюрӧ вочавидзисны кымынкӧ гӧлӧс.
— А ми огӧ лоӧй печатникъясӧн, — негораа, но сідзи, мый кылісны ставныс, шуис кодкӧ Олег мышкын.
— Коді оз, а коді и лоӧ! — гораа кыліс нывка гӧлӧс. Олег тӧдіс: тайӧ горӧдіс Михайлова.
— Но, дерт, онӧ ставныд, — миритчӧмпырысь нин шуис Пётр Алексеевич, — а кодсюрӧӧс ме кӧсъя талун агитируйтны.
Вот тӧдмасянныд миян производствокӧд, видзӧдланныд машинаяс вылӧ, — мастер мудера нюммуніс, — а сэсся кутам сёрнитны.
Ставныдлы водзвыв висьтала: миян уджысь бурджыкыс абу!
Челядь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын цехса начальник муртса мигнитіс Катя Михайловалы да негораа шуис:
— А, и тэ тані жӧ?
Но-но.
«Буракӧ, тӧдса», — думыштіс Олег да сэки жӧ ас бӧрсьыс кыліс Пылаевалысь вашкӧдӧмсӧ:
— Видзӧдлӧй жӧ, тайӧ Михайловалӧн батьыс...
Ӧні и Олег казяліс, мый найӧ мыйӧнкӧ мунӧны ӧта-мӧд выланыс.
Тайӧс тӧдмалӧмыс первойсӧ скӧрмӧдіс Олегӧс.
Сылы кажитчис ӧбиднӧӧн сійӧ, мый синмӧн аддзытӧм Михайловалӧн — татшӧм интереснӧй бать.
Но кор экскурсантъяс мӧдӧдчисны цехъясті, Олег ставтор йывсьыс вунӧдіс.
Сьӧд халата наборщикъяс сулалісны джуджыд наборнӧй пызанъяс сайын, кодъяс тані шусисны «кассореалъясӧн».
Найӧ тэрыба босьталісны кияснаныс кассалӧн посни юкӧнъясысь колана литеръяс.
— Тайӧ кипомысь набор, — гӧгӧрвоӧдіс Пётр Алексеевич. — Кутшӧмсюрӧ заказъяс лоӧ на вӧчны кипомысь.
И сійӧ петкӧдліс челядьлы кутшӧмкӧ бланокъяслысь листъяс, гутъяслы паныд тыш нуӧдан йылысь листовкаяс да ещӧ мыйсюрӧ.
— А небӧгъяс? — юаліс Галя.
— Мый тэ, — вочавидзис сылы Катя, — небӧгъяс набирайтӧны линотипъясӧн.
Папа, петкӧдлы миянлы линотипсӧ!
— Пырысь-пыр, энӧ тэрмасьӧй, ставторлы аслас кад.
Тіянлы колӧ гӧгӧрвоны, кыдзи сӧвмис печатнӧй делӧ.
Воамӧ и линотипъясӧдз.
«Сідзкӧ, сійӧ и збыльысь Михайловалӧн бать», — думыштіс Олег да эз кут виччысьны, кор экскурсантъяс надзӧникӧн кытшовтасны ручнӧй наборлысь цехсӧ.
Сійӧ казяліс нин стекляннӧй ӧдзӧс пыр ыджыд машинаяс да мӧдӧдчис сэтчӧ.
Ыджыд жырйын сулаліс некымын зэв джуджыд пишущӧй машинка.
Рабочӧйяс пукалісны машинаяс дорын удобнӧй улӧсъяс вылын, кыдз быттьӧ машинисткаяс, да личкалісны клавишаяс, кодъяс вылӧ серпасалӧма шыпасъяс. Найӧ шочиника видзӧдлывлісны текстлӧн лист бок вылӧ.
Кытысянькӧ вылісянь кывзысьӧмӧн исковтіс латуннӧй пластинка — «матрица» — да сувтліс рядӧ, петкӧдліс наборщиклы ассьыс дзирдалысь боксӧ, код вылын тыдаліс шыпаслӧн контрольнӧй очкоыс. Сы дорӧ сувталісны мукӧдъяс.
Кадысь кадӧ матрицаяслӧн рядыс вошлывліс кӧнкӧ машина пытшкас, сэсся бара петкӧдчыліс син водзын; кытысянькӧ вывсяньыс, быттьӧ ыджыд ки, лэччывліс металлическӧй рычаг, кватитліс матрицаяссӧ, нуліс вывлань.
Найӧ тіралісны металлическӧй «киын», но эз усявны.
Вевдорас «киыс» найӧс мынтӧдліс, а мӧд рычаг йӧтлаліс найӧс ыджыд ящикӧ, коді тані шусьӧ «магазинӧн».
Олегӧс быттьӧ дорисны места вылас да сійӧ эз вермы вештыны синъяссӧ металлическӧй «ки» вылысь.
Регыд мысти татчӧ воисны и мукӧд экскурсантъяс.
Олег кутіс кывзыны мастерлысь висьталӧмсӧ.
— Линотип, либӧ, кыдзи ӧні ми шуам, строкоотливнӧй наборнӧй машина — зэв тӧлка машина, — висьтавліс сійӧ. — Видзӧдлӧй: со тайӧ ыджыд «магазинас» эмӧсь колана став шыпасъясыс.
На пиысь быдӧнлӧн аслас места.
Кор линотипист личкӧ клавишасӧ, специальнӧй штанга кучкӧ молоточекас да йӧткыштӧ магазинса ячейкаысь колана пластинка, код вылын серпасалӧма шыпассӧ.
Пластинкаяс исковтӧны да линейка кузя сувталӧны рядӧ, — тадзи артмӧ матрицаясысь строка.
Кыдзи ті аддзылінныд, ручнӧй наборын кӧ шыпасъясыслӧн изображениеясыс пластинка вевдорас, то тані изображениеыс вӧчсьӧ пытшкас.
Наберитӧм гӧтӧвӧй строка мунӧ отливнӧй аппаратӧ.
Тані миян эм котёл, кӧні электричество сывдӧ сурьмалысь, озысьлысь да свинечлысь сплавсӧ.
Тайӧ сплавыс веськалӧ углублениеясӧ, и шыпасыс наын артмӧ выпуклӧйӧн.
Артмӧ металлысь кисьтӧм наборлӧн гӧтӧвӧй строка.
Со сійӧ.
Сӧмын ӧні Олег казяліс, мый клавиатурасянь шуйгавылын кадысь кадӧ исковтӧ да сувтӧ рядӧ эзысь моз югъялысь выступъяса пластинка.
Челядь пӧвстысь кодкӧ инмӧдчыліс сы дінӧ, медым лӧсьӧдыштны сійӧс, но горӧдіс да ӧдйӧ бӧр тракнитіс кисӧ.
— Мый, курччасьӧ? — серӧктіс мастер. — Колӧ видзчысьӧмӧнджык, веськыдвылас строкаясыс пӧсьджыкӧсь на.
А со шуйгавывсаясыс кӧдзалӧмаӧсь нин.
Челядь ставныс ӧта-мӧд бӧрсяыс видлісны чуньяснаныс и веськыдвывса и шуйгавывса строкаяссӧ.
Олег сідзжӧ инмӧдчыліс.
Строкаясыс вӧліны пӧсьӧсь.
— А кутшӧм ногӧн нӧ шыпасъясыс разӧдчӧны асланыс местаясӧ? — юаліс Галя.
— Со этійӧ рычагыс — вылысса элеватор — босьтӧ тыртӧм матрицаяссӧ да сюялӧ найӧс нарошнӧ та вылӧ вӧчӧм тшупӧдъяса рейкаӧ.
А кутшӧм ногӧн найӧ кутчысьӧны рейка вылас да кыдзи разӧдчӧны асланыс местаясӧ — думайтыштӧй.
Мастер судзӧдіс кытыськӧ металлическӧй пластинка, кодлӧн вылысладорыс вӧлі тшупӧдӧсь.
Бурджыка видзӧдлӧй тайӧс, гашкӧ, асьныд верманныд дӧгадайтчыны?
Олег виччысис ассьыс ӧчередьсӧ да сюся видзӧдліс пластинка, код пытшкӧ вӧлі вӧчӧма «О» шыпаслысь очкосӧ.
Сэсся босьтіс мӧд пластинка, кодлӧн бокас вӧлі «Д» шыпас, да внимательнӧя видзӧдліс тшупӧдъяссӧ.
Первой да мӧд пластинкаяс костсьыс кутшӧмкӧ ыджыд торъялӧм сійӧ эз казяв.
Кутшӧм помка вӧсна «О» шыпас мунас ӧти отделениеӧ, а «Д» шыпас — мӧдӧ, дӧгадайтчыны сійӧ эз вермы.
Чӧв олісны и мукӧдъяс.
— Но, мый нӧ, некод энӧ вермӧй гӧгӧрвоны? — быттьӧ неуна жальпырысь юаліс мастер.
— А мый тані торъя ёна думайтнысӧ?
И сідзи ставыс гӧгӧрвоана, — друг кыліс кодлӧнкӧ спокойнӧй гӧлӧс.
Ставныс бергӧдчисны.
Олег мышкын сулаліс Студенцов да, кыдзи и век, шпынняліс.
Картіясӧс моз киас паськӧдӧмӧн сійӧ кутіс кымынкӧ пластинка.
— А ноко, ноко... — Юрка вылӧ ыджыд интересӧн видзӧдіг шуис мастер.
Сійӧ весиг вештыштіс челядьӧс боклань да матыстчис сы дінӧ матӧджык.
Юрка эз вӧрзьы ас местасьыс да виччысис, кор матыстчас сы дінӧ мастер, и сӧмын сэки чургӧдіс ӧти кисӧ, кӧні вӧліны матрицаясыс, сідзи, мый пластинкаяслӧн вырезъясыс кутісны бура тӧдчыны югыд вылас.
Матрицаяс пиысь то ӧтиӧ, то мӧдӧ зывӧкпырысь чуньнас индаліг да та дырйи важмозыс шпынняліг, Юрка висьталіс:
— Тані насечкаыс разнӧй.
Ӧти вылын тшупӧдыс ыджыд, а мӧд вылын, со сійӧ, ичӧтджык.
Тані вырезыс джуджыдджык, а тані ляпкыдджык.
Кыдзи и английскӧй ключын, быд шыпаслӧн аслас вырез.
— Молодеч! — мастер лапнитіс Юркалы пельпомас. — Ёсь синмыд, вернӧй.
Помнит менсьым кывъясӧс, техникӧн лоан!
Челядь ставныс шензьӧмпырысь да уважениеӧн видзӧдлывлісны Юрка вылӧ.
А сійӧ, быттьӧ эз и казяв татшӧм ыджыд внимание сылы сетӧмсӧ, шыбитіс пластинкаяссӧ матысса пызан вылӧ, сэсся бергӧдчис мӧдарӧ, сюйис кияссӧ зептас да весиг кутіс шутьлявны.
Мастер ещӧ сулыштіс сы дінын.
Сэсся босьтіс пызан вылӧ шыбитӧм пластинкаяссӧ да пӧся заводитіс висьтавны челядьлы, кыдзи на вылын ичӧтик, муртса тӧдчысь тшупӧдъясыс сетӧны матрицаяслы позянлун кутчысьны вылысса элеваторлӧн «киӧ» да ӧшйыны рейка вылын, коді нуӧдӧ найӧс «магазинӧ», да, медбӧрын, колана здукӧ ӧшибитчытӧг аддзыны ассьыныс места да торйӧдчыны рейкаысь «магазинлӧн» асланыс отделение весьтын.
Олег эз прамӧя кывзы.
Сійӧ тшӧкыда видзӧдлывліс Студенцов вылӧ, коді сідзжӧ эз кывзы мастерӧс, муніс жыр мӧдар пельӧсӧ да гажаа сёрнитіс том работница-линотиписткакӧд.
Нывкаыс мыйкӧ петкӧдліс сылы чуньнас, и найӧ кыкнанныс сералісны.
«Со ӧд кыдзи овлывлӧ.
Классын чайтӧны, мый мортыс абу тыр мывкыда, а сійӧ, вӧлӧмкӧ, мукӧдъясысь тӧлкаджык!
Сӧмын сійӧ тайӧн оз ошйысь да петкӧдлӧ асьсӧ йӧйӧн!» — думайтіс Олег.
И Юрка ӧні Олег син водзын вӧлі интереснӧйӧн да кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмкодь.
Ӧні Олег ас ногыс тӧлкуйтіс весиг сылысь яндысьтӧг нюмъялӧмсӧ.
Тӧдвылас усьлі и сійӧ, мый Юрка мукӧдъяс серти кокниа велӧдчис математика кузя, и сійӧ, мый Юрка век лёка успевайтліс гуманитарнӧй наукаяс кузя да та дырйи шулывліс: «ог радейт лишнӧй больгыны», и сійӧ, мый Юрка сідз-тадз, эз зэв бура относитчыв нывкаяс дорӧ, — ставсӧ тайӧс ӧні Олег донъяліс мӧд ногӧн да ставыс тайӧ заводитіс воны сылы сьӧлӧм вылас.
Типографияысь петӧм бӧрын Олег ачыс матыстчис Юрка дінӧ, но эз тӧд, мыйсянь заводитны сёрнисӧ, да леститчан гӧлӧсӧн, мыйысь весиг аслыс лои зывӧк, шуис:
— А бура тэ талун парскин найӧс!
— Ыджыдтор тай! — нюжӧдіс Студенцов. — Нинӧм тані торъяыс абу.
Ме ӧд тшӧкыда ветлывлі дядьлӧн часӧвӧй мастерскӧйӧ.
Верма кӧть кутшӧм часі разьны и чукӧртны.
— Со кыдзи!
А ме эг на и тӧдлы, мый тэ механикаӧн интересуйтчан.
— Унатор на тэ он тӧд! — виччысьтӧг сьӧлӧмсяньыс нюммуніс Юрка да кокньыдика тувкнитіс чуньнас Олеглы плешкас. — Тэныд бать-мамыд мый шуасны, сійӧ и закон.
Думайтны ачыд тэ абу на велалӧмыд...
А самостоятельнӧя действуйтӧм йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм.
— А тэ мыйӧн тӧдан? — ӧбидитчис Олег и ас вӧснаыс и бать-мам вӧснаыс.
— А вот тӧда.
Ныр сертиыд аддза, — и ӧні Юрка кокньыдика печиктіс Олеглы нырас.
Олег кӧсйис босьтны водзӧс, но Юрка пелька песовтчис да кутіс пышйыны.
Олег уськӧдчис вӧтчыны да ышмӧмысла вожасис кузь Юрка мыш вылӧ.
Юрка заводитліс мынтӧдчыны сыысь, но эз вермы.
Сэки сійӧ сералігтыр кыпӧдіс кияссӧ да горӧдіс:
— Сетча!
Лэччы, мый вожасин ош моз, гачсӧ няйтӧсьтан!
Сэсся детинкаяс мӧдӧдчисны ӧтлаын.
Найӧ янсӧдчисны Бахметьев нима улича пельӧсын.
Юркалы колӧ вӧлі мунны веськыдвылӧ, Олеглы — шуйгавылӧ.
Олег виччысьыштіс, мый Юрка корас мунны ещӧ неуна ӧтлаын, сійӧ весиг недыр педзыштіс ӧти местаын сы бӧрын, кыдзи найӧ прӧщайтчисны нин.
Но Студенцов паськыд воськовъясӧн муніс гортланьыс да эз весиг видзӧдлы мышкас.
ВОЖАТӦЙ.
Февраль тӧлысь помын классын вожатӧй бара вежсис.
Выль вожатӧйӧс шуисны Вераӧн.
Тайӧ вӧлі лясмунӧм ичӧтик ныра, мича синъяса да небыдик гӧрдоват юрсиа нывка.
Олеглы воис сьӧлӧм вылас сылӧн тэрыб вӧрасыс, мича гӧлӧсыс да украинаса кыв вылын моз небыда сёрнитанногыс.
Вожатӧй эз кут чукӧртны организационнӧй сбор, эз кӧсйысь заводитны «отрядын интереснӧй удж», эз дӧзмӧдчы галстук йылысь казьтылӧмъясӧн.
Сійӧ прӧстӧя да естественнӧя йитчис класслӧн олӧмкӧд.
Кольччывліс редколлегиякӧд лэдзны газет, отсаліс Дожделевлы решитны геометрия кузя задача.
Ветлывліс челядькӧд экскурсия вылӧ, весиг рытъясын волывліс каток вылӧ.
Но торйӧн ёна челядьлы сьӧлӧм выланыс воис дачнӧй местаясӧ Веракӧд ветлӧм.
И лӧсьӧдчӧмыс сы кежлӧ вӧлі аслыснога.
— Кодлӧн гортаныд эм валеги? — классӧ перемена дырйи пырӧм бӧрын юаліс Вера.
Унджыкыс лэптісны кияссӧ.
— Ӧні лэптасны найӧ, кодъяслӧн абу.
Нёль мортлӧн валеги эз вӧв.
На лыдын вӧлі и Олег.
— А коді эськӧ тіян пӧвстысь вермис корны бать-мамыдлысь мӧд гоз? — юаліс Вера.
Лыддис да коли дӧвӧльнӧй.
— Ставныдлы тырмас, — шуис сійӧ. — Со мый, аскомысь ставныд кӧмалӧй валегияс да пасьталӧй лыжнӧй костюмъяс.
Кодлӧн абу, локтӧй жӧ.
Валеги лоас.
Ми мунам собавны лым толаясті.
— Кытчӧ сійӧ?
— Вӧрӧ.
Тіян пиысь кодкӧ вӧлі тӧвся вӧрын?
Энӧ волӧй?
Тіянлы быдӧнлы колӧ аддзывны тайӧ чудесасӧ.
Да и тӧдмалам, кытчӧ локтан разӧ мунны лыжиясӧн.
Колӧ лӧсьӧдчыны тӧвся ыджыд поход кежлӧ.
Тайӧ вӧлі вежалунӧ.
Школа дорӧ Олег воис водз, но сэні вӧлі нин пӧшти классджынйыс.
Катя Михайлова вӧлі гартчӧма чышъянӧн.
Пальто увсьыс тыдалісны лӧз гачкокъяс, кодъясӧс ӧкуратнӧя сюялӧма ичӧтик сьӧд валеги гӧленьясӧ.
Киняулас сійӧ кутіс ыджыд валеги гоз.
Катя Михайлова ортсысяньыс муніс сиктса нывка вылӧ.
Галя воис пальтоа да кыӧм шапочкаа, код улысь гӧгыльясӧн чурвидзисны сьӧд кудрияс.
Василий локтіс сӧмын лыжнӧй костюма да ыджыд валегиа. Валегиыс, буракӧ, вӧлі батьыслӧн.
Олег чувствуйтіс асьсӧ эз ас местаын.
Сійӧ поліс, мый вожатӧйыс тшӧктас сылы кӧмавны Катя Михайловаӧн вайӧм валегисӧ.
«Лучшӧ вӧрас ог мун», — думыштіс Олег, но регыд успокоитчис.
Лишнӧй валеги гоз вайисны унаӧн.
Вожатӧй ставсӧ найӧс чукӧртіс да заводитіс мерайтны кокъяс сертиыс быдӧнлы, кодъяс воисны валегитӧг.
И Олеглы, дерт, лои буретш медся ыджыдыс — сійӧ, кодӧс вайис Катя!
— Ме тайӧс ог кӧмав! — дузгӧдчӧмӧн шуис Олег.
— Мый вӧсна он? — шензис Вера. — Валегиыс бур, тэныд буретш кокъяс сертиыд.
— Еджыдыд меным оз ков.
— Но мукӧдыс тэныд ичӧтӧсь лоӧны!
— Мед, но тайӧс ог кӧмав.
— Но, мый тэкӧд керан, — сетчис Вера, — кӧмав сьӧдсӧ.
Сьӧд валегиыс и збыльысь вӧлі ичӧтджык.
Олег дыр ноксис валегияснас да кор кӧмаліс, кутіс неуна чотыштны.
Ёна шумитігтыр челядь мӧдӧдчисны трамвай сувтанінлань.
— Лыжникъяс али коді? — юасисны челядьлысь ветлысь-мунысьяс. — А лыжиясныд нӧ кӧні?
— Ми подӧн походӧ мӧдӧдчим! — став пыдди вочавидзліс Галя.
«Тайӧ ӧмӧй поход? — ас кежсьыс думайтіс Олег. — Тайӧ прӧстӧ прогулка».
Лымйӧн тырӧм вӧр вӧлі чӧв да кыпыд.
Еджыд лым...
Сьӧд нитш чутъяса сюмӧда еджыд кыдзьяс...
Зумыш коз пуяс шоча лэдзлісны ассьыныс сьӧкыд лапъяссӧ дзик му бердӧдз.
Тані найӧс тыртӧма, шебрӧдӧма лым.
— Медым не вошны, вӧрас ёнасӧ энӧ разӧдчӧй.
Ветлыштӧй разнӧй направлениеясті да видзӧдлӧй лым вывсьыс следъяс.
Сэсся быдӧн висьталас, мый сійӧ интереснӧйсӧ аддзис вӧрысь да кутшӧм маршрут кузя сы чайтӧм серти бурджык вӧчны лыжнӧй прогулкасӧ.
Но энӧ зэв ёна шумитӧй.
Гашкӧ, кутшӧмкӧ лэбачьясӧс либӧ пемӧсъясӧс удайтчас аддзывны.
Бӧр мунӧм вылӧ сигналыс лоӧ татшӧм...
Вера зепсьыс кыскис спортивнӧй судейскӧй свисток да сійӧн куимысь гораа тюрӧстіс.
— Ставныдлы гӧгӧрвоана? — сералігтыр содтіс сійӧ. — А ӧні — разӧдчӧй!
Мый ті педзанныд трӧпа вылас, прӧста али мый валегисӧ ставныд кӧмалінныд?
Челядь гажмисны да разӧдчисны туй бокӧ.
Чарӧмыс вӧлі ёнкодь, кутіс бура, сӧмын шочиника кодкӧ вӧйлывліс кокнас.
Олеглӧн кӧть и доймисны кок чуньясыс, но сійӧ ставкӧд тшӧтш восьлаліс чарӧм кузя да унаӧс панйис.
Кымын ылӧ сійӧ пырис вӧрас, сымын топыдджыка шымыртіс сійӧс яглӧн величавӧй чӧв-лӧньыс.
Регыд мысти дзикӧдз дугдісны кывны трамвайнӧй звӧнокъяс, эз кутны кывны ёртъясыслӧн гӧлӧсъясыс.
Олег сулаліс ӧтнасӧн. Сійӧс кытшаліс лымлӧн чӧв-лӧньыс.
Увъяс вылысь шочиника мынліны да усьліны небыдик лым комӧкъяс. Усигас найӧ разавлісны посньыдик лым чиръяс вылӧ.
Олег видзӧдліс гӧгӧр.
Бӧрвылас тыдаліс аслас кок туйыс.
Пуяс сулалісны ньӧти вӧрзьывтӧг.
Ылын тыдалісны лымйӧн тыртӧм гӧрд рӧма лежнӧг кустъяс.
Олег заводитліс мунны налань, но сувтіс.
Водзын тыдовтчис неыджыд кушин, кӧні чарӧмыс дзирдаліс сэтшӧм мичаа, мый Олег эз решитчы воськовтны водзӧ.
Мыйлакӧ сылы тӧдвылас уси вӧтыс, кӧні Олег тадзи жӧ муніс лымъя эрд вывті да эз вермы вӧтӧдны Василийӧс.
Катшалӧн гораа китшкӧмыс торкис Олеглысь думъяссӧ.
Кытыськӧ кустъяс улысь лэбзьӧм бӧрын лэбач пуксис эрд шӧрӧ.
Чеччаліс, тракӧдіс ассьыс бедь кодь бӧжсӧ, петкӧдліс Олеглы дзирдалысь еджыд бокъяссӧ да кӧсӧя видзӧдлывліс сы вылӧ аслас гӧгрӧс мудер синъяснас.
— Кысь!
Аддзӧма код дорӧ локны, мустӧм лэбач! — кинас ӧвтыштіс Олег.
Катша повзис, горӧдіс, чеччыштліс вывлань, но сэки жӧ выльысь пуксис эрд вылас.
«Яндысьтӧм лэбач», — думыштіс Олег.
И сылы кажитчис, мый кодкӧ зэв ёна мунӧ тайӧ катша вылас.
Но коді, сідзи и эз вермы уськӧдны тӧдвылас.
Сійӧ сэсся эз кут повзьӧдлыны катшаӧс.
Кытшовтіс эрдсӧ да решитіс бергӧдчыны бӧрлань.
Кокъясыс век на доймисны.
Олег ӧні муніс пӧшти бокъясӧ видзӧдлывлытӧг да кадысь кадӧ сувтлывліс. Сэки сійӧ тури моз лэптыліс то ӧти, то мӧд коксӧ.
Кок чуньясыс зэв ёна доймисны.
Лымлӧн дзирдалӧмысь мудзисны синъясыс.
Окота вӧлі пуксьывны.
Друг сійӧ ас водзсьыс аддзис свежӧй кок туйяс.
Кодкӧ таті прӧйдитӧма дзик на неважӧн.
Олеглы лои интереснӧ. Сійӧ копыртчис кок туй весьтас; сылы кажитчис, мый таті мунӧма абу ӧти морт.
Сідзи и эм.
Сійӧ, коді мунӧма бӧрвылас, абу стӧч веськалӧма кок туяс да торкӧма формасӧ.
А тані кодкӧ шатовмунӧма да тувччӧма бокӧ.
Олеглы кажитчис лым вылысь следъяс «лыддьӧмыс».
Асьсӧ разведчик пыдди пуктӧмӧн сійӧ надзӧник да шумтӧг мӧдӧдчис кок туй кузяыс.
Кок туйыс нуӧдіс ыджыд коз пуяслань, кодъяс ассьыныс сук лапъяссӧ лэдзӧмаӧсь дзик му бердӧдзыс.
Тані сійӧ, коді мунӧма бӧрас, ордйӧма водзын мунысьсӧ да первойӧн матыстчӧма козъяс дінӧ.
Колӧ чайтны, сійӧ тракнитӧма коз пу лапъяссӧ.
Гӧгӧр тыдалісны усьӧм лым комӧкъяс.
Мыйкӧ дыра кок туйясыс мунісны орччӧн: ӧтиыс ыджыдджык, мӧдыс ичӧтджык.
Друг Олег сувтіс.
Сійӧ кыліс гӧлӧс шыяс.
— А ме ог и ӧбижайтчы, — дзик матын кыліс Катя Михайловалӧн гӧлӧсыс. — Ме сідзи и гӧгӧрвои, мый тэ он сёрнит, медым эз суклясьны.
— Тэ, гашкӧ, чайтан, мый ме пола? — юаліс Олеглы сэтшӧм тӧдса Василийлӧн гӧлӧсыс.
— Но, мый тэ!
Тӧда, мый он пов, — надзӧникӧн вочавидзис Катя. — Тэ косясин Студенцовкӧд да весиг Павловкӧд.
А ставсӧ весьшӧрӧ.
— Мыйла весьшӧрӧ?
Мед оз больгыны, мый оз ков.
— А суклясьӧнысӧ оз найӧ.
Меным Галя висьталіс, мый Олег таын ньӧти абу мыжа.
Олег синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс коз пулӧн зурӧдчысь увъяс вылӧ.
— Сэсся некодлы вӧлі! — Василийлӧн гӧлӧсыс юрӧбтіс скӧра. — Тэнад Галиналы Олегыс прӧстӧ воӧ сьӧлӧм вылас, та вӧсна и сійӧ дорйӧ Олегӧс.
Олег эз кут кывзыны водзӧ.
Крута бергӧдчӧм бӧрын сійӧ мӧдіс восьлавны бӧрлань, скӧрысь тувччаліс лым вылӧ да аслыс казявтӧг зілис веськавны Василийлӧн гырысь кок туйӧ.
ТУЛЫС.
Ӧтчыд Олег, кор петіс керкасьыс, аддзис — водосточнӧй трубаысь керка цоколь вылӧ тэрыба войталӧны югыд ва войтъяс.
Олег видзӧдліс вывлань.
Кельыдлӧз енэж да яръюгыд шонді серти колӧ вӧлі виччысьны кӧдздӧдӧм.
Но шондіӧн шонтӧм керка вевтсянь трубаысь ӧти бӧрся мӧд лэччисны ва войтъяс.
Уліас ва войтъяс артмӧдісны ичӧтик шор, коді визувтіс тротуар кузя да паськаліс юж лым вылын.
Ичӧтик воргаясын артмалісны нин ва гуранъяс.
Ва гуранъясын ӧти бӧрся мӧд купайтчисны пышкайяс.
На пиысь ӧти чеччыштіс керка цоколь вылӧ да, сьылісӧ нюжйӧдліг да васӧ ас вывсьыс пыркӧдігтыр, зілис душсӧ примитны веськыда труба улын.
Олег сулалыштіс, видзӧдыштіс ва войтъяс вылӧ, йизьысь шор вылӧ да пышкайяс вылӧ.
И друг думыштіс, мый ӧд тулыс нин!
Кор Олег пырис школаӧ, то казяліс, мый ёртъясыс мыйлакӧ шызьӧмаӧсь, волнуйтчӧны.
— Со сійӧ! — горӧдіс Коля Раков, уськӧдчис Олег дорӧ да соскӧдыс кыскис пельӧсӧ. Мунігмозыс сійӧ шуаліс: — Энлы, волы татчӧ, волы миян дінӧ!
Пельӧсын сулалісны челядь. Найӧ вӧлі топыда кытшалӧмаӧсь Вераӧс.
Вожатӧй нюмъяліс.
Сійӧ юаліс Олеглысь быттьӧ гусятор йылысь:
— Павлов, кужан-ӧ тэ пирӧгъяс пӧжавны?
Олег шӧйӧвоши:
— Ме?
Дерт жӧ, ог.
— Сідз.
А висьтав жӧ миянлы, кужан-ӧ тэ петкӧдлыны сэтшӧм сюсьлун, медым видзны тайна?
Юалӧмъясыс сэтшӧма эз йитчыны ӧта-мӧдыскӧд, мый Олег казяліс мыйкӧ тась неладнӧтор да, кыв ни джын шутӧг, видзӧдлывліс то вожатӧй, то ёртъясыс вылӧ.
— Тэ висьтав, кутан он больгыны, ми кӧ тэныд мыйсюрӧ висьталам?
— Ме?!
— Олег зывӧкпырысь видзӧдліс ставныс вылӧ.
— Вот тайӧ миянлы лӧсялӧ, — серӧктіс Вера да пырысьтӧм-пыр висьталіс Олеглы тайна йылысь.
Вӧлӧмкӧ, сизимӧд «В» класс кӧсйӧ празднуйтны март кӧкъямысӧд лун оз сідзи, кыдзи вӧвлі век, а дзик выльногӧн.
Вӧлі решитӧма корны гӧститны Анна Михайловнаӧс, ставныслысь мамъяссӧ да гӧститӧдны найӧс не сӧмын кыпыд речьясӧн да концертӧн, но и чайӧн да ас пӧжалӧм пирӧгӧн.
Но ставсӧ тайӧс долженӧсь вӧчны детинкаяс, сы вӧсна мый нывкаяс сідзжӧ лоасны гӧстяясӧн.
Решитӧмаӧсь лӧсьӧдны ставсӧ сідзи, медым мамъяс та йылысь нинӧм эз и тӧдлыны.
— Кӧсъян тшӧтш участвуйтны ужынсӧ гӧтӧвитӧмын? — юаліс Вера.
— Ме?! — чуймис Олег.
Гортас сійӧс эз тшӧктывны весиг картупель весавны.
— Но дерт жӧ, тэ!
Тані этшаӧн коді кужӧ пӧжавны пирӧгъястӧ, ставныс кутасны пӧжасьны первойысь на...
— Ог, ме ог вермы, — веськыда ӧткажитчис Олег.
— Ладнӧ, сідзкӧ тэ ваян чайнӧй паньяс, — шуис Коля Раков да пасйис мыйкӧ аслас записнӧй книжкаӧ. — Сӧмын мамыдлы эн висьтав, мыйла колӧны тэныд паньясыс.
Думышт, мый висьтавны сылы.
Олег сӧгласитчис.
Сійӧ ыджыд интересӧн видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи юклісны некор вӧвлытӧм обязанностьяс.
Содісны век выль и выль тайна видзысьяс.
Нывкаясӧс Вера эз лэдз весиг матӧ матыстчыны, и найӧ, ӧбидитчӧмӧн да шпыннялігтыр вомдоръяссӧ топӧдліс, чукӧртчисны класс мӧдар помӧ.
Пирӧгъяс гӧтӧвитны окотитысьяс сюрины век жӧ унаӧн.
Коля Раков лӧсьӧдіс пӧваръяслысь вель кузь список.
Но найӧ ставныс падъялісны сы кузя, кужасны-ӧ найӧ мыйкӧ вӧчны.
— Ті зэв бура справитчанныд тайӧ уджнас, — списоксӧ видлалігмоз шуис Вера, — ме сета тіянлы зэв бур консультантӧс.
Чурносова! — чукӧрын сулалысь нывкаяс дінӧ шыӧдчигмоз горӧдіс сійӧ.
Кудрияссӧ пыркниталіг Галя котӧрӧн локтіс Вера дінӧ.
Сэк кості, кор Вера сеталіс Галялы тайна видзӧм йылысь юалӧмъяс, Олег каитчӧмӧн думайтіс сы йылысь, мый сійӧ, пӧжалуй, тэрмасьыштіс.
Эз ков сылы ӧткажитчыны татшӧм интереснӧй делӧысь, кыдзи пирӧгъяс гӧтӧвитӧм.
Сійӧ матыстчис Раков дінӧ да негораа сылысь юаліс:
— А тэ он вермы менӧ мӧдлаӧ гижны?
— Кыдзи мӧдлаӧ? — ассьыс гижӧдъяссӧ видлаліг Олеглысь юаліс сійӧ.
— Вуджӧд пӧварӧ, — ньӧжйӧник шуис Олег да муртса гӧрдӧдыштіс.
— Ог, ог вермы, — скӧрпырысь шуис Коля. — Пӧваръясыд ӧні и сідзи нин тырмымӧн лоины.
Сэсся некодӧс ог гиж.
Колӧ сервировка лӧсьӧдысьясӧс аддзыны.
Кывзы, Олежка, ваян, паньясыд кындзи, ещӧ кымынкӧ тарелка?
— Тарелкаяс миян абуӧсь, — кӧдзыда шуис Олег да вешйис Коля дінысь.
Переменанас Юра Студенцов юаліс:
— Тэ кутан участвуйтны тайӧ челядь ворсӧмас?
Олег пыр на скӧраліскодь:
— Кӧсъян кӧ, быдтор вылын позьӧ серавны.
Мыйла нӧ эськӧ миянлы бать-мамнымӧс не гӧститӧдны чайӧн, кӧть нин вонас ӧтчыдысь?
— О, кутшӧм тэнад сознательностьыд ыджыд! — серамсорӧн нюжӧдіс Юрка да шутьлялігтыр вешйис Олег дінысь.
Гортас Олег кутіс думайтны сы йылысь, кыдзи босьтны чайнӧй паньяс, медым эськӧ мамыс эз казяв да эз кут лишнӧй юасьны.
Сійӧ решитіс прӧстӧ дзебны найӧс ӧні, медым сэсся март кӧкъямысӧд лунӧ нуны школаӧ.
Сідзи сійӧ и вӧчис.
Бӧрйис кымынӧскӧ бурджыкъяссӧ да дзебис портфеляс. Буфетас колис сӧмын кык алюминиевӧй пань.
Но ужнайтігас мамыс шензьӧмӧн шуис:
— Кытчӧ нӧ тайӧ став паньясыс лоӧмаӧсь?
Асывнас мыськи, пукті буфетӧ, и ставсӧ нин кыскалӧмаӧсь.
Кымынысь нин шулі, медым энӧ шыблалӧй кытчӧсюрӧ мыськавтӧм дозмуксӧ!
И кухняысь ньӧти чайнӧй пань ог аддзы.
— Коді нӧ найӧс кыскаліс, — шензьӧмӧн шуис батьыс, — ми Олежкакӧд весиг гортын эгӧ вӧлӧй...
Мамыс ланьтіс, но Олег кыліс, кыдзи сійӧ буфетын дыр на гольӧдчис дозмукӧн.
Рытнас, кор Олег вунӧдіс нин та йылысь, видзчысьтӧг кыскис портфельсьыс учебникъяссӧ, и накӧд ӧтлаын тринякылігтыр пызан вылӧ киссисны чайнӧй паньяс.
Олег тупкис найӧс тетрадьнас да полігтыр видзӧдліс бать-мамыс вылӧ.
Мамыс пукаліс диван вылын да вурсис.
Батьыс эз тыдав паськӧдӧм газет сайысь.
— Мый тэ сэні гольӧдчан? — вурантор вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг юаліс мамыс.
— Тайӧ сідз прӧстӧ, кӧрт торъяс, — пӧръяліс Олег.
— Бара заводитін портфеляд быдпӧлӧс ковтӧмторсӧ сюявны?
Кад нин дугдыны таысь, кӧкъямысӧд классӧ регыд вуджан.
— Сэсся ог кут, — Олег шуис тайӧс сэтшӧм радпырысь, мый весиг батьыс газет сайсяньыс мыччыліс юрсӧ да шензьӧмӧн видзӧдліс сылань.
Олеглы ӧні кажитчис, мый портфельын оз лӧсяв видзны чайнӧй паньяс.
Сійӧ ӧкуратнӧя чукӧртіс найӧс, гартыштіс бумагаӧн да дзебис гач зептас.
Тайӧ рытас Олег водіс водз да чорыда унмовсис. Сійӧ чувствуйтіс, мый вӧчис ыджыд да сьӧкыд удж.
Асывнас сійӧ кыліс бать-мамыслысь гусьӧник сёрнитӧмсӧ да садьмис.
— Эновт! — шуис батьыс. — Коль кыдзи эм.
Колӧ первой тӧдмавны кыдзи да мыйла, а сэсся нин кыпӧдны шум.
— Тэ, Алексей, шмонитан!
Гашкӧ, детинкаыс клептоманияӧн висьмис!
Сійӧс колӧ нуӧдны врач ордӧ.
А мый, сійӧ кӧ...
Сэки мамыс кутіс сёрнитны сэтшӧм ньӧжйӧ, мый Олег нинӧм эз вермы кывны.
Батьыс недӧвӧльнӧя ружӧктыштіс, но, тыдалӧ, сӧгласитчис.
— Ветлы, кӧсъян кӧ.
Сӧмын видзчысьӧмӧнджык, гӧгӧрвоан?
«Мый йылысь тайӧ найӧ? — пыр на вольпась вылас нюжмасиг мӧвпаліс Олег. — Кутшӧм висьӧм мам аддзӧма менсьым?»
Кор сійӧ чеччис, бать-мамыс гортас эз нин вӧвны.
Чайнӧй паньяс важмозыс куйлісны зептас, сӧмын гачсӧ неуна вӧлі гладитыштӧма.
Школаӧ мунны лӧсьӧдчигӧн Олег ыджыд интересӧн да нимкодьпырысь думайтіс локтан праздник йылысь.
Коля Раков встретитіс сійӧс дзик школа дорас.
— Ставыс торксис, — Олеглы гажтӧма юӧртіс сійӧ.
— А мый торксис?
— Эсійӧ осёлъясыс заводитісны кыскавны гортсьыныс мый веськалӧ ки уланыс.
Маточкин вайис кутшӧмкӧ дона блюд, а Семёнов — хрустальнӧй сакар доз.
Ӧні вожатӧй да ставнымлӧн мамъясным пукалӧны директор ордын.
И тэнад мамыд сэні жӧ.
— И менам? — чуймис Олег. — А менам мамӧй мыйла?
— Ме нин ог тӧд тайӧс.
Гашкӧ, тэ гортсьыд нуин став пызан-улӧстӧ? — серамсорӧн шуис Коля.
— Эг, ме кыдзи шуи, мый чайнӧй паньяс вая, сійӧс и вайи, — гажтӧма паныд шуис Олег.
— Но вот.
Весиг татшӧм ичӧтторсӧ эн вермы вайны сідзи, медым эз казявны.
Классас пыранінын Олег паныдасис мамыскӧд.
Мамыс видзӧдлывліс ӧдзӧсӧд, и сылӧн чужӧмыс видзӧднысӧ вӧлі шӧйӧвошӧмаӧн да мыжаӧн.
— Олежка! — шуис сійӧ. — Ме вои тэныд висьтавны, медым тэ школа бӧрад пыралін няньла.
Со тэныд сьӧм...
Олеглы лои зэв нимкодь мамыслӧн кывъясысь, но сэк жӧ найӧ и чуймӧдісны сійӧс.
Мамыс, тыдалӧ, школаӧ волӧма абу чайнӧй паньяс вӧсна.
Но мыйла нӧ сійӧ сідзи тӧждысьӧ нянь вӧснаыс?
Олеглы ставыс лои гӧгӧрвоана сэк, кор сійӧ тӧдмаліс, мый и мукӧд мамъяс, кодъяс волісны школаӧ, сідзжӧ тшӧктісны асланыс пиянлы занятиеяс бӧрын пыравны няньла либӧ аптекаӧ и та дырйи, кыдзи казяліс Олег, на пиысь унаӧн нюмъялісны сідзжӧ шӧйӧвошӧмӧн да муртса мыжапырысь.
Вожатӧй сідзжӧ регыд мысти петіс кабинетысь. Сійӧ вӧлі гӧрдӧдӧма да яндысьыштіскодь.
Сӧмын Валька Семёновлӧн мамыс дыр на ещӧ оліс директор ордын.
Регыд мысти сэтчӧ жӧ корисны и Валькаӧс асьсӧ.
Бӧрас Семёнов висьталіс челядьлы, мый директорыс зэв вежливӧя тшӧктӧма сылы бӧр вайны мамыслы хрустальнӧй сакар дозсӧ.
— Сійӧ абу ме ордын.
Верманныд партаысь видзӧдлыны, — пыр ӧтитор шуаліс Валька.
Валькалӧн мамыс бӧрддзис, а директор кутіс объясняйтны Валькалы, мый март кӧкъямысӧд лун пасйӧм вылӧ абу быть татшӧм дона дозмук вайны, та вылӧ туяс кӧть кутшӧм сакар доз.
Но Валька век эз сетчы.
— Кытысь ме сійӧс босьта? — нурбыльтіс сійӧ.
Сэки Валька мамлы директор сетіс сӧвет тайӧ случай кузяыс ньӧбны донтӧмджык мӧд сакар доз.
Валькалӧн мамыс сӧгласитчис да сетіс честнӧй кыв.
Сӧмын та бӧрын Валька вайис сакар дозсӧ.
Сійӧс Валька дзеблӧма ёг шыблалан ящикӧ.
Мамыс муніс да нуис ассьыс донаторсӧ трофейӧс моз, а Валька дыр ветлӧдліс зумыш да ёртъясыслӧн став бурӧдан кывъяс вылӧ вомгорулас броткӧбтыліс:
— Ме сійӧс всё равно жугӧда...
МАРТ КӦКЪЯМЫСӦД ЛУН.
Олег эз вермы виччысьны тайӧ лунсӧ.
Вечернянас Вера висьталіс став пӧваръяслы, мый налы колӧ локны пионерскӧй жырйӧ производственнӧй сӧвещанньӧ вылӧ.
Олег кутшӧмкӧ помка вӧсна тшӧтш локтіс да пуксис бокӧ. Сійӧ кӧсйис, мед эськӧ сійӧс эз казявны.
Производственнӧй сӧвещанньӧ нуӧдіс Галя.
Сы водзын куйліс пӧваритан делӧ йылысь небӧг, и нывка шочиника видзӧдлывліс сэтчӧ да висьталіс:
— А то позьӧ вӧчны мака рулет либӧ бисквитнӧй пирожнӧй.
Позьӧ ещӧ вӧчны слойкаяс.
Но, ме ногӧн, медся бур лоӧ «Мишка» нима торт.
Небӧгын «Мишка» йылысь абу, и сы йылысь ӧдвакӧ кодкӧ тӧдӧ, но ме сійӧс вӧчны кужа.
Тайӧс вӧчны зэв кокни: босьтны нёль кольк...
— Энлы, Галя, — сёрниӧ сюйсис вожатӧй. — Вайӧ первой решитам, мый вылӧ ми сувтам.
Но пӧваръяс пиысь унджыкыслы сьӧлӧм вылас воис «Мишка» торт.
Галя петкӧдліс асьсӧ бур инструкторӧн.
Сійӧ зэв бура висьталіс челядьлы, мый колӧ вӧчны колькъясысь, пызьысь да сакарысь. Та дырйи сылӧн чужӧмыс вӧлі серьёзнӧй да тӧлка, быттьӧкӧ сійӧ дӧска дорын доказывайтіс сложнӧй теорема.
Вӧлі решитӧма, мый пӧваръяслӧн бригадаса быд участник ваяс мыйкӧ ӧтитор, мый колӧ торт вӧчӧм вылӧ.
Аскинас, кор Галя кутіс босьтавны вайӧм прӧдуктаяссӧ, сійӧ акнитіс.
Старайтчӧмаӧсь быдӧн: кык кольк пыдди непременнӧ вайӧма нёльӧс, стӧкантыр сакар пыдди пуктӧма килоджын.
Галя стрӧга бӧр кисьтліс да мерайтліс сы мында, мыйта колӧ вӧлі, а лишнӧйсӧ тшӧктыліс бӧр нуны гортаныс.
Дерт, тайӧ ставыс эз прӧйдит лючки-ладнӧ.
Коля Раков лишнӧй вайӧм колькъяссӧ тэчис аслас портфельӧ да кык урок чӧж челядьӧс эз лэдз матыстчыны матӧ аслас парта дорӧ.
— Ньӧжйӧджык, эн вӧч менам портфельын яичница! — горзіс сійӧ да гырддзаяснас, быттьӧ бордъяснас чипан, потшліс став прӧйдитанінъяссӧ.
Коймӧд урок водзвылын, кор вӧлі колӧ вуджны классысь физика кабинетӧ, Коля вунӧдіс сы йылысь, мый эм сылӧн портфеляс.
Сійӧ эз вермы асьсӧ кутны да тшӧтш участвуйтіс ичӧтик тышын, коді лои кабинет ӧдзӧс дорын.
И дерт, тышкасян главнӧй орудиеяснас вӧліны сумкаяс.
Коля сэтшӧм зіля ӧвтчис аслас портфельнас, мый сэтысь визувтысь уль кольквижыс лякӧсьтіс юръяснысӧ пӧшти ставлысь, кодъяс участвуйтісны тышын.
Коля эськӧ и казяліс тайӧс, но вӧлі сёр нин.
Лякӧссьӧм юръяс серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый уль колькъяс, кодъяс вӧліны портфельын, ставныс жугалӧмаӧсь.
Урокъяс бӧрӧдз Коля эз решитчы видзӧдлыны портфель пытшкас.
Портфельсӧ сійӧ нуис гортас кисӧ бокӧ паськӧдыштӧмӧн, буретш сідзи, кыдзи нывбабаяс нулывлӧны ва тыра ведра, медым не кӧтӧдны солькъясьысь ванас платтьӧсӧ.
И век жӧ праздник артмис гажа.
Мукӧд детинкаяскӧд тшӧтш Олег вешталіс велӧдысьяс жырйын пызанъяс, вевттяліс найӧс гырысь еджыд бумага листъясӧн — пызандӧра йылысь челядь вунӧдісны — да пукталіс уна рӧма тарелкаяс да чашкаяс.
Пызан лои мича.
Кодкӧ челядь пиысь дӧгадайтчӧма вайны да сувтӧдны пызан шӧрас дзоридзьяса кымынкӧ гырнич.
Пӧваръяс ноксисны скӧр стӧрӧжика Анна тьӧтка патераын.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧ меліа лэдзис найӧс не сӧмын аслас ичӧтик кухняӧ, но весиг сетіс детинкаяслы колана дозмук.
Олег эз ӧтчыд котӧртлыв кухняӧ, медым видзӧдлыны пӧваръяс вылӧ.
Сійӧ завидьтӧмӧн видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи ки чышкӧдъясӧн вӧнясьӧм челядь «кӧлдуйтісны» мискаяс да кастрюляяс дорын.
Но Галя мыйлакӧ норасис, мый быттьӧ наысь тӧлкыс зэв этша.
Коля Маточкин гудралӧма белокъяс да муртса абу кисьтӧма найӧс джоджӧ.
Валя Семёнов, кодлы вӧлі тшӧктӧма посньӧдлыны ӧрешкияс, нырӧма найӧс пызьӧдз, а кор Галя шуӧма, мый найӧ ӧні «Мишкалы» оз туйны, став пызьсӧ сёйӧма.
Лоӧма котӧртлыны магазинӧ да ньӧбны ӧрешкисӧ выльысь.
Кӧть кыдзи, но «Мишка» нима торт век жӧ лои вӧчӧма да стӧч сизим час рытын торжественнӧя сувтӧдӧма кык дзоридз гырнич костӧ.
Кутісны воавны гӧсьтъяс.
Некымын детинкаӧс Вера велӧдіс, кыдзи колӧ примитны гӧсьтъясӧс да пуксьӧдавны пызан сайӧ.
Главнӧй распорядительнас индісны Семён Дожделевӧс.
Олег водзджыксӧ некор эз чайтлы, мый Дожделевысь вермас артмыны зэв бур распорядитель.
Торжественнӧй собрание да концерт мунісны сідзи, кыдзи век мунлывлӧны.
Сӧмын нывкаяс петкӧдлісны выль танцевальнӧй номер, кодӧс найӧ гӧтӧвитісны детинкаясысь гусьӧн.
Медбӧрын Дожделев паськыда восьтіс велӧдысьяс жырйлысь ӧдзӧссӧ да корис гӧсьтъясӧс пызан сайӧ.
Мамъяс ӧттшӧтш акнитісны.
Нывкаяс кутісны чилзыны, сяркӧдісны-сёрнитісны ас костаныс, гораа клопайтісны кияснаныс да тадзи петкӧдлісны ассьыныс ошкӧм.
Олег сулаліс бокын да ёна волнуйтчӧмӧн да тӧждысигтыр видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи гӧсьтъяс чукӧртчисны пызан гӧгӧр.
«Буракӧ, оз тырмы ставныслы местаыс», — думайтіс сійӧ, кӧть эськӧ ачыс эз ӧтчыд нин лыддьыв приборъяссӧ да кутшӧмкӧ виччысьтӧм случай кежлӧ пуктіс кымынӧскӧ лишнӧйӧс.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи сылӧн мамыс нюмъялігтыр писькӧдчис сылы индӧм местаӧ.
Сійӧ талун пасьталӧма ассьыс медся бур шӧвк платтьӧсӧ да сьӧкыд виж сикӧтшсӧ.
Мамыс вӧлі бура пасьтасьӧма да мича.
Олег вӧлі дӧвӧлен.
Сійӧ кутіс видзӧдны мукӧд гӧсьтъяс вылӧ.
Сылӧн мамыскӧд орччӧн пуксис Валька Семёновлӧн мамыс.
Сійӧ стрӧга видзӧдліс пызан вылӧ да первой пуктіс аслас тарелкаӧ тортысь ыджыд кусӧк.
Сэсся босьтіс Олеглысь чайнӧй паньсӧ да, «Мишкаысь» ичӧтик тор торйӧдӧм бӧрын, босьтіс сійӧс вомас.
Читкыртліс синъяссӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да кыз гӧлӧсӧн гораа шуис:
— Чӧскыд!
«Сійӧ жӧ!
А ассьыд сакар дозтӧ жалитін», — дӧзмӧмпырысь думыштіс Олег.
Олег мам мӧдарладорӧ пуксис гӧгрӧс чужӧма еджгов юрсиа нывбаба.
Сійӧ кыпыда видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ да друг кодӧскӧ чуньнас корис ас дінас.
Сы дінӧ матыстчис Катя Михайлова.
Нывбаба босьтіс Катяӧс чужӧмбанъясӧдыс да, сылысь юрсӧ бергӧдӧм бӧрын, мыйкӧ вашкӧдіс сылы пеляс.
Кор налӧн юръясыс матыстчисны ӧта-мӧд дінас, Олег друг казяліс, мый налӧн юрсиясныс ӧткодь рӧмаӧсь да ӧтмоза юковтӧма найӧс юр шӧртіыс.
Сӧмын Катялӧн мышкас ӧшалісны сьӧкыд кӧсаяс, а нывбабалӧн юрсисӧ вӧлі шыльыда сыналӧма пельяс саяс, чукӧртӧма ӧтлаӧ да гартовтӧма прӧстӧй шмакӧ.
«Буракӧ, мамыс, — думыштіс Олег. — Мый йылысь нӧ сійӧ нылыслы висьталӧ?
Гашкӧ, пызан вылас мыйкӧ абу сідзи?»
Но Катя, мамсӧ кывзӧм бӧрын, муртса гӧрдӧдыштіс да юрнас гогнитӧмӧн индіс кодкӧ вылӧ.
Олег следитіс, кытчӧ найӧ кутісны видзӧдны, да аддзис Василийӧс.
Кияссӧ мышкас кутіг Василий сулаліс бокын. Сійӧ гажтӧма видзӧдлывліс пызан вылӧ, гӧсьтъяс вылӧ да ньӧти эз кӧсйы участвуйтны тайӧ гажа ноксьӧмас.
Олег друг зэв ёна жалитӧмӧн думыштіс Полина Кузьминична йылысь.
Збыль ӧмӧй сійӧ, мый йылысь висьталіс сылы Галя?!
Сійӧ бара видзӧдліс нывбабаяс вылӧ.
Ӧні нин Михайлова мыйкӧ висьталіс Олег мамлы.
А мамыс кажитчис ортсысяньыс суровӧн да внимательнӧя кывзіс висьталӧмсӧ.
«Буракӧ, Василий йылысь висьталӧ, — думыштіс Олег да йӧжгыльтчыліс. — Ӧні гортын юаласны, мый вӧсна Василий дугдіс волывлыны миянӧ».
Настроениеыс торксис.
Олег гӧгӧр видзӧдліс, синъяснас корсис Галяӧс.
Сійӧ некӧн эз тыдав.
Олег бара видзӧдліс сэтчӧ, кӧні сӧмын на сулаліс Кузьмин.
Василий воши.
Сійӧ эз вӧв ни гӧсьтъяс пӧвстын, ни челядь дінын, кодъяс пыр на эз лысьтны пуксявны пызан сайӧ.
Сійӧ местаас, кӧні сӧмын на сулаліс Василий, тыдовтчис Юрка Студенцовлӧн кузь тушаыс.
Сыкӧд орччӧн сулаліс шӧвк платтьӧа мича нывбаба. Сылӧн вӧлі сэтшӧм причёска, кодӧс лӧсьӧдӧм вылын, буракӧ, абу этша мырсьӧма парикмахер.
«Но и мед», — мыйлакӧ личалӧм сьӧлӧмӧн думыштіс Олег да мӧдӧдчис Студенцовлы паныд.
ШКОЛА ДВОР ПОМЫН.
Тулыс ыльнитіс карӧ тувсов шоръяс.
Гӧраяс вылын кутісны тӧдчыны вижоват рӧма сылӧм местаяс.
Уличаяс кузя, бузгиг да мича кӧса пратьясӧ моз ӧтлаасиг, визувтісны шоръяс.
Став ваыс эз вермы веськавны трубаясӧ, и сійӧ, быттьӧ бузган, бузгис увтасаинъясӧ да нуис сьӧрсьыс посни из чукӧръяс, исковтіс вадорса уличалӧн асфальт кузя, а сэсся и Волгаӧ.
Волга примитліс ставсӧ: и шоръяс, и посни гояс, и трубаясысь визувтысь ва, и оврагъясысь ёгӧн тыр потокъяс.
Пыр вылӧджык шыблаліс сійӧ ассьыс гыяссӧ, мыськаліс вадоръяссӧ, ойдӧдліс діяслысь лыа кӧсаяссӧ, зыртчис-воис вадорса пуяс вылӧ.
Чери кыйны ёна радейтысьяс сиралісны нин пыжъяснысӧ.
Повтӧм речникъяс асланыс ичӧтик пароходъяс вылын кужӧмӧн писькӧдчисны руд гырысь йи пластъяс костті.
Кар помын ваыс бузгис-визувтіс оврагъясӧд. Сійӧ нуис сьӧрсьыс крут вадоръясысь ёг чукӧръяс, нетшкис пӧлыньтчӧм заборъяс, потшӧсъяс, весиг том пуясӧс, кодъяс, быттьӧ ичӧт челядь, виччысьтӧг котӧртӧмаӧсь овраглӧн медся крутінъясӧ.
Гырысь гыяс ветлӧдлісны тайӧ выльӧн на артмӧм юяс веркӧсті; ойдӧм ваӧн нуӧм пӧвъяс да керъяс на вылын бергалісны чагъяс моз.
Олег водзті некор на эз тӧдлы и эз чайтлы, мый тувсов ытва вермӧ тадзи бушуйтчыны.
Тулыслӧн бушуйтчӧмыс волнуйтіс и ышӧдіс.
Челядь быд здукӧ котӧртлывлісны Волга дорӧ.
Школаын частӧджык кутісны лоавны сёрмӧмъяс, весиг прогулъяс.
Вожатӧй видзтіс тулыс кежлӧ выльтор: сійӧ вӧзйис котыртны ытва йылысь информация нуӧдӧм, индіс кымынкӧ медся ён детинкаӧс аварийнӧй командаӧ.
Вадорса уличаяс вылын вӧлі лӧсьӧдӧма дежурство, и быд асыв, урокъяс заводитчытӧдз, дежурнӧйяс ӧшӧдлісны дӧска вылӧ особӧй сводкаяс.
Наын юӧртсьыліс и Волгаын валӧн джудждаыс, и визувтан ӧдыс, висьтавсис и карса олӧмын лоӧм нелючкиторъяс йылысь, кодъяс йылысь тӧдмавлісны челядь.
Сизимӧд класса велӧдчысьяс пӧвстысь спасательнӧй командаӧ веськалісны Василий да Коля Маточкин.
Дежурнӧйяслӧн сводкаясыс школаын пӧльзуйтчисны ыджыд популярностьӧн, но аварийнӧй команда дыр кад чӧж эз вермы аддзыны аслыс тӧдчанаджык удж.
— Ни ӧти олӧм эгӧ спаситӧй!
Ни ӧти ичӧтик героическӧй поступок эгӧ вӧчӧй! — шутитіг и серьёзнӧя норасис Коля Маточкин.
Но велӧдчысьяс пӧвстын сёрнитісны, мый командалӧн кутшӧмсюрӧ заслугаяс век жӧ вӧлӧмаӧсь.
Ӧтчыд челядь на дінті кывтысь йи пласт вылысь босьтӧмаӧсь кодлыськӧ кӧзасӧ, та дырйи челядь пӧвстысь кыкӧн вӧйлӧмаӧсь йиа ваӧ да дзикӧдз кӧтасьӧмаӧсь.
Командаыс ставнас заводитӧма спасайтны вӧйлысьясӧс, мырдӧн тшӧктӧмаӧсь котӧртны кӧтасьӧм паськӧмнас медматысса медицинскӧй пунктӧдз.
Сэсся ставныс найӧс пӧрччӧдӧмаӧсь, косьтӧмаӧсь паськӧмнысӧ, зыралӧмаӧсь спиртӧн.
Кор дум выланыс усьӧма спаситӧм кӧза да заводитӧмаӧсь корсьны, сійӧ некӧн нин абу вӧлӧма.
— Мый нӧ ті некодлы онӧ висьталӧй кӧзатӧ спаситӧм йылысь? — юавлывліс Олег.
— Да эскасны ӧмӧй?
Некутшӧм вещественнӧй доказательство абу.
Кӧзаыс пышйис!
Ӧні вожатӧй Вералысь став индӧдъяссӧ челядь пӧртлісны олӧмӧ окотапырысь да гажаа.
Но «отряд» кыв пӧшти эз шулывлыны.
Классын гажтӧма мунысь сборъяс эз нин вӧвлыны, ио вожатӧй кӧ тшӧктыліс чукӧртчыны челядьлы урокъяс бӧрын, волісны пӧшти ставныс.
Вера звӧнитлывліс заводъясӧ да ремонтнӧй мастерскӧйясӧ, мыйкӧ грознӧя требуйтіс либӧ мелі гӧлӧсӧн корис.
Мукӧддырйиыс, кыпыда нюмъялігтыр, котӧртлывліс директор ордӧ кырымавны кутшӧмкӧ бумагаяс.
Ӧтчыд сизимӧд «В» класса челядькӧд сійӧ вайис школаӧ важ мотоциклысь разьӧм детальяс. Сійӧ кӧсйысис найӧс чукӧртны том механикъяслӧн кружок вылын да ставнысӧ эскӧдіс, мый локтан воысь не сёрӧнджык «старик «харлей» мӧдас ветлыны».
Мӧдпӧрйӧ Олег аддзыліс, кыдзи Вера воис грузӧвикӧн ӧткодь комбинезонъяса том йӧзкӧд, кодъяс ректісны школьнӧй дворӧ настӧящӧй авиационнӧй мотор.
Олег ачыс отсасис лэдзны сьӧкыд моторсӧ да кывліс, кыдзи воысь том йӧз шмонитісны Вера вылын да висьталісны сэтчӧ чукӧртчӧм велӧдчысьяслы, мый регыд мысти найӧ ДОСААФ-лӧн учебнӧй аэродромыс ставнас вуджас челядьлӧн школьнӧй дворӧ.
Авиационнӧй мотор дзикӧдз пӧкӧритіс челядьӧс.
Сӧмын Студенцов век на некыдз эз кӧсйы сетчыны. Сійӧ зілис эскӧдны Олегӧс, мый тайӧ ставыс — и мотор, и мастерскӧйяс, и том механикъяслӧн кружок — челядьлы ворсанторъяс и сӧмын.
А гожӧмнас Вера кӧсйис вӧчны интереснӧй поход.
Челядь вӧлі стӧча нин тӧдӧны, мый вожатӧй упорнӧя зільӧ шедӧдны поход нуӧдӧм вылӧ разрешение.
Паськалӧмаӧсь вӧлі и сэтшӧм сёрнияс, мый походсӧ вӧчасны шлюпкаяс вылын.
Гашкӧ, судоремонтникъяслысь удайтчас пӧлучитны кутшӧмкӧ важиник ичӧтик катер, но та йылысь мыйлакӧ сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн да ӧта-мӧдныслы висьтавлісны зэв ыджыд гусятор пыдди.
Олег асьсӧ чувствуйтіс лёка.
Василийкӧд дружба вӧлі торксьӧма, а выльыс артмис надзӧн, сьӧкыда да кӧнкӧ став классысь бокын.
Олеглы Юрка кажитчыліс.
Независимӧя асьсӧ кутӧмыс да «ичӧтъяс» вылӧ ыджыд морт моз сідз-тадз видзӧдӧмыс, сылӧн быдтор вылӧ сералӧмыс, мый вӧчсьывліс классын, вӧчлісны Юркаӧс мукӧдъяс серти аслыспӧлӧс мортӧн, коді на серти бурджыка гӧгӧрвоӧ олӧмсӧ.
Юрка вӧлі дӧвӧлен сыӧн, мый Василийкӧд вензьӧм бӧрын Олег вӧлі дась другасьны сыкӧд.
Но тайӧ дружбаыс вӧлі зэв тешкодь.
Сійӧ ёнджыкасӧ муніс стрӧг, но мукӧддырйи кывйӧ сетчысь начальниклӧн аслас подчинённӧйкӧд взаимоотношениеяс вылӧ.
Юрка дзик нинӧм кузя эз кӧсйы сетчыны.
Сійӧ сераліс Олеглысь и быдторкӧд сӧгласитчӧмсӧ, и ассьыс мнениесӧ дорйыны сылысь заводитлӧмъяссӧ.
Олег кӧ ӧбижайтчывліс да требуйтліс, медым налӧн отношениеясыс вӧліны равнӧйӧсь, та вылын Юрка сӧмын шмонитліс:
— Обязательнӧ кодкӧ век овлӧ главнӧйӧн.
Кӧть кутшӧм другасьӧм эз вӧв.
Тэ верман лоны главнӧйӧн?
Он.
Олӧмсьыс тэ этша на гӧгӧрвоан.
Гортад тэнӧ новлӧдлӧны ӧти киӧдыд, а школаын — кыкнантіыд.
Да ещӧ содтӧд кӧв шыртыштӧны...
— Кутшӧм «кӧв» сійӧ? — ӧбидитчыліс Олег да сійӧ жӧ здукас дум вылас уськӧдліс, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ.
— А зэв прӧстӧй.
Первой тэ пионер.
Школаын тэныд шуӧны: «Сэтчӧ эн мун, тайӧтор эн вӧч», а вожатӧй отсалӧ: «Эн мун, эн мун, эн вӧч, эн вӧч».
Ӧні тэныд окота комсомолӧ пырны.
А мыйла?
Кӧв дорас велалӧмыд: ковтӧгыс мунны он вермы.
— Но, тэ нин мыйкӧ лишнӧй тані гудралін...
— Ньӧти эг.
Тэ висьтав меным, мый тэ ачыд верман?
Но, висьтав, мый?
Олег шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс.
Сійӧ некор на эз думайтлы татшӧм юалӧмъяс йылысь.
— Вот чӧв олан и правильнӧ вӧчан, — помаліс сёрнисӧ Студенцов. — Но мый тэысь вермас артмыны?
Но, шуам, гашкӧ, путьтӧм-сямтӧм морт и артмас.
А самостоятельнӧй морт тэысь оз ло...
— Да чӧрту тэнӧ! — скӧраліс Олег.
Но сэсся мыйлакӧ бара воліс Юрка дінӧ. — Кыдзи тэ видзӧдан шлюпкаяс вылын гожся поход вылӧ?
Бур ӧд, а? — юавліс другыслысь Олег.
— Интереснӧйсӧ нинӧм ог аддзы.
Бара жӧ киӧдыд.
Сӧмын сійӧн и торъялӧ, мый абу школаын, а ывла вылын.
Понпиӧс моз тэнӧ пальӧдчыштны нуӧдасны.
Тӧдан, эсідзи, домӧд йылын...
— Мый нӧ, тэ ногӧн, бур?! — юавліс Олег, и Юрка, ни ӧти здук думайттӧг, вочавидзліс:
— Сьӧвзьыны ставтор вылас.
Ов, кыдзи тэныд окота.
Мун ӧтнадӧн походӧ.
Аслад маршрут серти, кытчӧ кӧсъян.
— А тэ мый, ветлін? — кӧсйис крукыштны Юркаӧс Олег.
— Эг ветлы, но быть муна, весиг таво гожӧмнас муна либӧ арнас...
— А мам-батьыд?
— А мый мам-батьыд!
Ме — самостоятельнӧй морт.
Найӧ — асьныс, а ме — ачым жӧ.
— А сьӧмыс?
Тэ жӧ он нажӧвит, олан на щӧт весьтӧ? — зілис тӧлк вылӧ вайӧдны Юркаӧс Олег.
— Дас кӧкъямыс арӧсӧдз долженӧсь найӧ менӧ вердны-юктавны, пасьтӧдны, найӧ кӧ менӧ чужтісны.
А кор быдма, и натӧг кута вермыны овны.
Юркалӧн татшӧм ногӧн сёрнитӧмыс весиг повзьӧдлывліс Олегӧс.
Ачыс сійӧ весиг эз думыштлы сы йылысь, мый тадзи позьӧ сёрнитны мам-бать йылысь.
Мукӧддырйиыс юрсиыс сылӧн весиг сувтліс, кор сійӧ думайтлывліс, мый кодыскӧ на пиысь вермасны кувны.
Но Юрка водзын сійӧ яндысис петкӧдлыны мам-бать дінас ассьыс радейтана чувствосӧ, чайтіс сійӧс аслас слабостьӧн да поліс, медым Юрка эз серав сійӧс йӧз водзын.
Аслас выль друглысь сёрнияссӧ кывзіг Олег став сьӧлӧмнас протестуйтіс сылы да эз сӧглашайтчы сыкӧд, но некор эз вермыв аддзыны сэтшӧм доказательствояс, медым венны Юркалысь висьталӧмторсӧ.
Медбӧрын сійӧ кутіс вӧчны ставсӧ, мый вӧлі сылӧн вынъяс серти, медым сӧмын шедӧдны тайӧ колана самостоятельностьсӧ да шыбитны ас вывсьыс школаын да гортын лӧсьӧдӧм правилӧяслы да порядокъяслы подчиняйтчӧмлысь сьӧктасӧ.
— Мый тэкӧд кутіс лоны? — быд ичӧтик пустяк кузя Олеглысь пинь пырыс сӧдзӧдӧм кывъяс кывзіг шензьыліс мамыс. — Тэ ньӧти он вермы кутны асьтӧ.
— Да мый тэ сирасин?
Кутшӧм эм, сэтшӧм и эм! — Олег став душанас чувствуйтіс, мый ӧбижайтӧ мамсӧ весьшӧрӧ, некутшӧм помкатӧг, но зілис тайӧс не казявны.
Мед аддзӧны, мый сійӧ абу нин детинка!
Век ёнджыка ӧтдортчис Олег и челядь дорысь.
Весиг сэтшӧм случайяс дырйи, кор класса делӧяс настӧящӧя интересуйтлісны сійӧс, сійӧ век жӧ зілис лоны бокын.
Зэв окотапырысь мӧдіс грубитны велӧдысьяслы да весиг директор кабинетын пуктывліс асьсӧ зэв вылӧ да зільліс пыр шпыннявны.
— Тэ, Олежка, гашкӧ, велӧдчыны он кӧсйы? — юавлывліс сылысь батьыс.
— Эн юась, мый оз ков, — решительнӧя сувтліс пиыс дор мамыс. — Тэ он артав сылысь арлыдсӧ!
Мунны школаысь?
Эз, татшӧм мӧвп Олеглы юрас эз волы.
Сійӧ прӧстӧ кӧсйӧ лоны самостоятельнӧйӧн...
А сэні видзӧдлам.
Сійӧ век ёнджыка кутіс дружитны Студенцовкӧд.
Сідзсӧ, дерт, найӧ шоча волывлісны ӧта-мӧдныс ордӧ.
Юрка ньӧти эз во сьӧлӧм вылас Олеглӧн бать-мамлы.
Тайӧс Юрка чувствуйтіс да асьсӧ кутіс мисьтӧма.
— Эз татшӧм вӧв тэнад другыд! — шулывліс батьыс. — Абу зэв бур морт вылӧ тэ вежӧмыд сійӧс...
— Ті онӧ тӧдӧй Юркаӧс! — дорйысис Олег. — Сійӧ миян классын медся бур механик!
— Но, ме ог тӧд, кутшӧм сійӧ сэні механик, сӧмын тэ, Олежка, век жӧ видзчысь сыысь.
Оз во меным сьӧлӧм вылӧ сійӧ.
Асьсӧ кутӧ мисьтӧма, некодлысь шуӧм пыдди оз пукты!
— Да прӧстӧ сійӧ яндысьӧ, полӧ!
Сійӧ жӧ аддзӧ, кыдзи ті сы вылӧ кӧинъяс моз видзӧданныд...
— Мыйӧн нӧ кӧсйӧ лоны тэнад механикыд?
Тайӧ юалӧм вылӧ Олег эз вермы вочавидзны.
Юркакӧд налӧн сёрниясын найӧ некор эз гарыштлыны будущӧй йылысь.
Правда, Юрка ас думсьыс мечтайтліс лӧсьӧдны аслыс автомобиль да яхта.
Та йылысь сійӧ сёрнитліс сідзи, быттьӧ тайӧ тырвыйӧ позяна да олӧмӧ пӧртанатор.
И кыдзкӧ некор эз кыптыв юалӧм: кутшӧм ногӧн сылы удайтчас найӧс судзӧдны?
Но ёнджыкасӧ детинкаяс сёрнитлісны кинокартинаяс либӧ приключениеяса романъяс йылысь.
Мукӧдпӧлӧс небӧгъяс йылысь сёрнитны Юрка эз радейтлы.
Мукӧддырйи, кор Олег волывліс сы дінӧ да сьӧлӧмсяньыс висьтавлывліс сӧмын на лыддьӧм небӧг йылысь, Юрка кӧдзыда вочавидзлывліс сылы:
— Идеология боксянь мыйкӧ шогманатор?
Али нӧк сора ма?
Но мукӧддырйиыс, кор Олеглы удайтчывліс кыпӧдны Юркалысь интерес счётнӧй машинаяс да машина-переводчикъяс йылысь сведениеяс дінӧ, кодъяс йылысь сійӧ лыддис «Знание — сила» журналысь, Олеглы кажитчывліс, мый Юркакӧд налӧн ӧткодьыс зэв уна.
Регыд мысти вожатӧй думыштӧма ещӧ ӧтитор.
Кыдзи и век, урокъяс бӧрын ӧтчыд сійӧ локтіс классӧ. Челядь эз на удитны петны классысь, и сійӧ ставнысӧ бӧр пуксьӧдіс асланыс местаясӧ.
— Ме кӧсъя висьтавны тіянлы, челядь, мый миян эм позянлун лӧсьӧдны постояннӧй площадка, медым сэні ворсны мачӧн!
— Ура! — мыйвынсьыс горӧдіс ярӧй спортсмен да волейболист Коля Маточкин.
— Надзӧнджык, Коля, площадкасӧ колӧ на вӧчны.
— Вӧчам, сӧмын местасӧ индӧй! — радлісны челядь.
— Эм зэв бур места.
Но уджыс сэні унакодь.
Ставныс чӧв ланьтісны.
А Вера матыстчис ӧдзӧс дорӧ да пыртӧдіс классӧ ичӧтик детинкаӧс. Сійӧ вӧлі гӧгрӧс чужӧма, синкым весьтас лэдзӧм тшӧтшӧдӧм еджыд юрсиа, ӧкуратнӧя кӧрталӧм выль пионерскӧй галстука.
Пызан дорӧ вотӧдз детинка сувтіс да кутіс шӧйӧвошӧмӧн лапйӧдлыны синъяснас, буракӧ, зілис венны полӧмсӧ.
— Со ті водзын витӧд класса пионер Володя Дубинский.
Сійӧ кутас веськӧдлыны миян уджӧн.
— Ого-го!
— Но и прораб!
— А ветлігад мамыдлы юбкаас он нин кутчысь?
— Важӧн нин дугдін нёнясьнытӧ?
Дыр на челядь дэльӧдісны ичӧтик прорабӧс.
Но Олегӧс ёна шензьӧдіс сійӧ, мый кымын унджык усины детинка еджыд юр вылӧ смешитчан кывъяс, сымын сылӧн чужӧмыс лои серьёзнӧйджык да думыштчӧмаӧнджык, и регыд мысти полӧмыс сылӧн дзикӧдз воши.
Володя перйис морӧс зепсьыс карандаш да стучитыштіс сійӧн пызанӧ.
И кор классын лои неуна лӧньджык, гораа шуис:
— Энӧ вунӧдӧй, мый школа двор помын спортивнӧй площадка вӧчӧм кузя водзмӧстчӧмыс миян.
Витӧд «Б» класс корӧ тіянӧс отсӧг вылӧ.
Он кӧ кӧсйӧй, ми вермам корны мукӧдъясӧс.
Но площадкаӧн пӧльзуйтчӧм кузя порядоксӧ лӧсьӧдӧма нин ӧні: кодъяс сійӧс оз вӧчны, налы сэні не ворсны.
Тайӧ решениесӧ утвердитіс дружиналӧн сӧвет да кырымаліс школаса директор.
Ставыс.
Тӧдтӧм класса арлыдаджык, ёсь кывъя велӧдчысьяс водзын ичӧтик детинка сулаліс дзик спокойнӧя, асьсӧ кутіс лабутнӧя.
Та вӧсна шум лӧнис, и Коля Маточкин став пыддиыс вочавидзис:
— Ми сӧгласенӧсь.
Мый колӧ вӧчны?
Ӧні сёрниӧ сюйсис вожатӧй, коді пукаліс бокын да нюмъялігтыр видзӧдіс лоӧмторъяс мунӧм бӧрся:
— Ӧні ми ставным мунам школа двор помӧ.
А сэні видзӧдлам.
Дворын Олег эз вӧв буретш сійӧ кадсянь, кор найӧ тышкасисны Василийкӧд.
Прамӧя нин шонтіс тувсов шонді.
Лымйыс сылӧма нин да эрдӧдӧма кольӧм вося виж турун чукӧръяса изйӧсь мусӧ.
Пу баррикада тыдовтчӧма ставнас, и жугласьӧм дӧскаяс да калечитӧм партаяс весьтын кыптіс ру.
Баррикадаыс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый первойсӧ кажитчис, быттьӧ сы дорӧ некыдзи он вермы матыстчынысӧ.
Ичӧтик прораб кыскис зепсьыс рулетка да корис Олегӧс мерайтны дворлысь кузьтасӧ да пасьтасӧ.
Тайӧс вӧчны Олеглы вӧлі зэв окота, но сы вӧсна-ӧ, мый Володя сы дінӧ шыӧдчис дзик первой морт дінӧ, либӧ сы вӧсна, мый Олег удитіс казявны Студенцовлысь смешитчана видзӧдлӧмсӧ, сійӧ ӧткажитчис.
Двор мерайтны босьтчис Коля Маточкин.
Мукӧдъяслы прораб тшӧктіс заводитны разьны баррикадаяссӧ:
— Мыйтакӧ дӧскаяссӧ нуалӧй столярнӧйӧ.
Найӧс сэні примитас кладовщик.
Сӧмын бура прӧверяйтӧй, абу-ӧ найӧ сісьӧсь.
Сісь пу да ёг петкӧдлӧй нӧсилкаясӧн ворота сайӧ.
Аски ставсӧ нуасны машинаясӧн.
— Гашкӧ, жугавлӧм партаяссӧ позьӧ дзоньтыны? — юаліс вожатӧй.
Прораб чӧла гогнитіс юрнас да, ичӧтик записнӧй книжка перйӧм бӧрын, мыйкӧ пасйышталіс сэтчӧ.
Заводитчис удж.
Турки-тарки нетшкалісны дыр нин куйлӧм чукӧрысь важ дӧскаяс, нуалісны двор пельӧсӧ партаяс.
Катя да Галя босьтісны кианыс кӧрт зыръяс да кутісны тэчны кирпич торъяс нӧсилка вылӧ, кодӧс пуктавлісны на водзӧ Валька Семёнов да Семён Дожделев.
Сынӧдӧ кыпаліс бус.
Челядь пиысь кодкӧ кавшасис баррикада вылӧ, мыйкӧ сысянь горзіс да ӧвтіс кияснас.
Олег дінті прӧйдитіс Василий.
Сы пельпом вылын вӧліны пӧвъяс, и сійӧ, лайкнитчывлӧмӧн тувччалігтыр, нуис найӧс мастерскӧйяслань.
Сы бӧрся прӧйдитіс Коля Маточкин.
Сійӧ зілис мунны сідзи, медым не кутны пӧвъяссӧ кияснас.
Олег видзӧдіс сы бӧрся да аддзыліс, кыдзи мастерскӧй дорӧ матыстчӧм бӧрын Коля лажыньтчыштіс да, кияссӧ коскас пуктӧм бӧрын, пелька пырис пӧвъяснас восьса ӧдзӧсӧд.
Олег ачыс эз тӧд, мыйӧ жӧ сылы босьтчыны.
Сійӧ виччысис, мый ичӧтик прораб матыстчас сы дінӧ ещӧ ӧтчыд да тшӧктас вӧчны мыйкӧ мӧдтор.
Олег ӧні эськӧ вӧчис любӧйтор, мый сылы тшӧктасны.
Но Володя сы дінті прӧйдитліс некымынысь да быттьӧкӧ Олегӧс эз и казявлы.
— Видзӧдан? — дзик пель дінсьыс кыліс Олег. — Мунам лучшӧ гортӧ.
Аслас мича гач зепъясас пыдӧдз кияссӧ сюйӧмӧн Олегкӧд орччӧн сувтіс Юрка Студенцов.
— Да ме верма на и уджалыштны, — падъялігтыр сылы паныд шуис Олег.
— Аддзӧмаӧсь удж!
Сы мында бус кыпӧдісны — лолавны нинӧмӧн.
Сӧмын няйтӧсьтан тані став паськӧмтӧ.
Ёна тай кодлыкӧ колӧ тэнад тайӧ уджыд!
Педагогическӧй приёмъяс!
Колӧ жӧ челядьӧс мыйӧкӧ кыскыны, со и думыштӧмаӧсь пур вылысь ва койны.
А тэ та вылӧ рад...
— Да, абу, ме и ачым ӧткажитчи.
Эсійӧ зырымбеддьыс нырсӧ сюйліс, но ме сылы петкӧдлі.
— Но и правильнӧ.
Бурджык мунам кино видзӧдны.
Менам билетъяс эмӧсь, тьӧтка «Газовый свет» вылӧ ньӧбӧма, «Повторнӧйын».
Татшӧм предложениелы паныд сувтны Олег эз вермы.
— Тэнад тьӧткаыд век жӧ зэв бур! — шуис Олег, кор нин найӧ матыстчисны кинотеатр дорӧ.
— Бур!
Мукӧддырйи ме гортын сылы прӧстӧ мешайтча, вот сійӧ и сяммӧ меысь мынтӧдчыны, — висьталіс Юрка. — Но нинӧм, ми ӧта-мӧдӧн дӧвӧльнӧйӧсь.
И сійӧ ылӧдз сьӧвзис.
ОБЩЕСТВЕННӦЙ МНЕНИЕ.
Ставыс заводитчис сэтшӧм прӧстӧя, быдлунъя ногӧн, мый Олег ньӧти эз тӧждысь.
Гортас сійӧ висьталіс, мый талун дружиналӧн сӧвет вылын пӧлучитас комсомолӧ пырӧм вылӧ рекомендация.
— Сідзкӧ, — шуис батьыс, — тэ век жӧ кӧсъян пырны комсомолӧ?
— Кӧсъя, а мый? — шӧйӧвоши Олег.
— Нинӧм.
Ме ас синмӧн аддзылі, кутшӧм кокниа тэ янсӧдчин пионерскӧй галстуккӧд, да думышті, мый тэныд лоӧ бурджык лоны шӧрвыйын.
— Кутшӧм сэтшӧм «шӧрвыйын»? — скӧрмыны заводитіг юаліс Олег.
— А миян обществоын эм татшӧм шӧрвыйыс — правояс йылысь, высокӧй материяяс йылысь радейтӧ сёрнитны.
Сяммас критикуйтыштны миянлысь тырмытӧмторъяс, радейтӧ мукӧдъяслы индавны, а босьтны ас вылас, кыдз шуласны, «лишнӧйтор» — оз сӧгласитчы.
Кыдзкӧ неважӧн ме муні трамвайӧн удж вылӧ.
Друг туй джынъяс сувтім.
Мый сэтшӧмыс?
Йӧзыс волнуйтчӧны, ропкӧны кондуктор вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, прӧйдитӧма грузӧвик да уськӧдӧма кер.
И куйлӧ тайӧ керйыс рельсъяс вомӧныс.
Сэки буретш и тыдовтчис, коді велалӧма мунны веськыда, коді медбӧрын, а коді на костын шӧрвыяс.
Кымынкӧ морт петісны вагонысь да вештісны керсӧ бокӧ, весиг отсалісны бӧр лэптыны керсӧ кузовӧ да бурджыка пӧдлавны бортъяссӧ.
А кодсюрӧ эз и петавны вагонысь.
Шмонитісны да рассуждайтісны сы йылысь, мый миян уна на тырмытӧмторъяс да мый дыр на ковмас лӧсьӧдны колана порядок.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяс прӧстӧ видісны-пинялісны кондукторӧс, а сэсся чеччисны вагонысь да мунісны подӧн.
Сідзкӧ, тэ, колӧ чайтны, он пов мунны водзын да весавны туйсӧ?
Тайӧ бур...
Ӧні сӧвет вылын Олег друг кутіс чувствуйтны, мый сійӧ волнуйтчӧ.
Бур кӧть на, мый тайӧс некод оз вермы казявны.
Ставныс тэрмасьӧны ӧдйӧджык помавны заседаниесӧ да котӧртны ывла вылӧ.
Дружиналӧн сӧветса председатель Игорь Скворцов заседаниеяс нуӧдӧ век деловитӧя.
Но талун и сійӧ тэрмасьӧ, шуалӧ ӧдйӧ, кыдзи водзвыв велӧдӧм формулаяс:
— Эм заявление Олег Павловсянь.
Корӧ сетны рекомендация комсомолӧ пырӧм вылӧ.
Кодлӧн кутшӧм мнениеяс лоасны?
— Сетны!
— Дерт жӧ, зонмыс шань, мый сэні сёрнитнысӧ!
Дружина сӧветса членъяс босьтӧны киясас портфельяс.
Буракӧ, юалӧмъяс сэсся абуӧсь, позьӧ разӧдчыны.
Но Игорь Скворцов век на эз тупкы собраниесӧ.
Кузь пызан помын кодкӧ кыпӧдӧ кисӧ.
Олеглы оз тыдав коді.
— Кыв корӧ витӧд «Б» классысь отрядлӧн сӧветса председатель.
Володя, висьтав.
Олег ӧні аддзис, кыдзи пызан сайын сувтіс-кыпӧдчис ичӧтик тушаа прораб, кодкӧд ӧтлаын сизимӧд классаяс неважӧн бырӧдісны школасайса дворысь баррикада.
Олег друг заводитӧ тӧждысьны.
— А ме эськӧ, шуам, Павловлы рекомендациятӧ эг сет.
— Мый вӧсна? — шензьӧмӧн ӧтпырйӧ юалісны некымынӧн.
— Сы вӧсна, мый сійӧ лодырь.
И Володя спокойнӧя бӧр пуксис ас местаас.
— Абу докажитӧма!
Отметкаясыс сылӧн абу лёкӧсь!
— Кутшӧм фактъяс тӧдан?
Володя сувтіс да висьталіс спокойнӧя да эскана:
— Фактъяс эмӧсь.
Сійӧ ӧткажитчис участвуйтны спортивнӧй площадка стрӧитӧмын.
Ставныс уджалісны, а сійӧ сулаліс да пиньяссӧ жерйӧдліс.
А сэсся и дзикӧдз муніс.
— Татшӧм фактыс, Павлов, вӧлі? — веськыда Олег дорӧ шыӧдчис Скворцов.
Олег чӧв олӧ.
Сы дырйи сӧмын на пӧлучитісны рекомендацияяс Коля Раков, Семён Дожделев да Галя.
Ставыс муніс шыльыда да спокойнӧя.
А Семён Дожделев дорӧ либӧ Валька Семёнов дорӧ оз ӧмӧй вӧлі позь мыйӧкӧ крукасьны?
Колӧ эськӧ тайӧ еджыд юрсиа прорабыслысь ныр-вомсӧ разьны да.
— Коді кӧсйӧ ещӧ сёрнитны?
Михайлова?
Висьтав.
«Со кыдзи, и Михайлова думыштӧма ме вылын тешитчыштны?» — Скӧралӧмысла да шӧйӧвошӧм вӧсна Олег муртса кутіс асьсӧ сыысь, медым не чеччыштны улӧс вылысь да пышйыны татысь.
— Ме кӧсъя шуны, мый Павловӧс ме тӧда этша.
Сійӧ велӧдчӧ миян классын.
Ме ногӧн, сійӧ падъялысь да кокниа веськалӧ любӧй влияние улӧ.
Тайӧ абу бур.
Но, меным кажитчӧ, сійӧс век жӧ колӧ рекомендуйтны, сы вӧсна мый комсомольскӧй организация вермас воздействуйтны сы вылӧ.
Лёк сӧмын сійӧ, мый Павлов другасьӧ эсійӧ Студенцовыскӧд.
— Рекомендуйтам ми медбуръясӧс, а ог лодырьясӧс.
Комсомольскӧй организация — том йӧзлӧн водзын мунысь отряд, а абу исправительнӧй дом! — шыасис кузь тушаа косіник детинка, коді велӧдчис ӧкмысӧд классын да вӧлі комсомольскӧй бюроса членӧн.
Сійӧ сёрнитіс надзӧник, лабутнӧя.
Сылӧн сёрнитӧм бӧрын мыйкӧ дыра кежлӧ жырйын лолі дзик чӧв-лӧнь.
— А ме ногӧн, комсомол век жӧ должен и влияйтны, и воспитывайтны, и вообщӧ суитчыны татшӧмторъясас! — ас кырсьыс петӧмӧн горӧдіс Катя.
Председатель тотшӧдыштіс карандашнас графинӧ.
— Надзӧнджык!
Михайлова, ме тэныд кывсӧ сэсся эг сетлы, пӧжалуйста, ачыд эн торк дисциплинасӧ.
Эмӧсь ещӧ предложениеяс?
Абуӧсь?
Кутам гӧлӧсуйтны?
— Гӧлӧсуйт, — негораа шуис кодкӧ.
— Коді, медым рекомендуйтны, кыпӧдӧй кинытӧ.
Олеглы вывті окота вӧлі тӧдмавны, кодъяс кыпӧдісны кияссӧ.
Но сійӧ век жӧ пукаліс места вывсьыс вӧрзьӧдчывтӧг.
Эз кыпӧдлы юрсӧ и сэки, кор кутісны «прӧтив» гӧлӧсуйтны.
— Сідз, — вежсьыштӧм гӧлӧсӧн негораа шуис Игорь да кызӧктыштіс. — Кора лэдзны...
Сідзкӧ, решитӧма: ӧні кежлӧ не рекомендуйтны на.
Тшӧктыны Павловлы, медым бурмӧдас ассьыс поведениесӧ да докажитас, мый сійӧ достойнӧй...
Олег эз кывзы помӧдз.
Йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, чеччыштіс коридорӧ да, бӧрас видзӧдлытӧг, котӧртіс петанінӧ.
Ӧдзӧс дорын сійӧ зурасис Анна Михайловнакӧд.
— Энлы, Павлов, кӧні тані заседайтӧ дружинаса сӧвет?
Ме кӧсйи сэні жӧ лоны, но ме эг слӧймы водзджыксӧ воны.
Олег эз вочавидз да, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, котӧрӧн петіс ывла вылӧ.
Сійӧ дыр эз вермы решитны, кытчӧ мунны.
Окота вӧлі и ӧтнаслы олыштны, и висьтавны кодлыкӧ зэв ыджыд несправедливость йылысь, коді сӧмын на лои.
Кыдзи!
Олегӧс эз лыддьыны туянаӧн, а Валька Семёновӧс — тайӧ дышпонсӧ да двойка вылӧ велӧдчысьсӧ, а Семён Дожделевӧс — тайӧ леститчысьсӧ — найӧс лыддисны туянаӧн!
Оз, гортӧ мунны сійӧ оз вермы.
Бать вермас нинӧм не шуны.
Сійӧ весиг кужӧ нинӧм йылысь не юасьны.
Но мамыс!..
Оз, Олег бурджык сӧгласитчас терпитны Юркалысь смешитчӧмсӧ.
Юрка шармӧдас ассьыс гӧгрӧс карӧй синъяссӧ, вежыньтас кыз вомдоръяссӧ да шуас: «Найӧ ӧткажитчисны тэнӧ шыртыштны кӧвйӧн?
Вот йӧйясыд!..»
Гашкӧ, ещӧ мыйкӧ шуас...
Но ладнӧ.
— Оле-ег!
Павлов! — друг кыліс сійӧ.
Сувтовкерис, кывзысьыштіс.
Да, кодкӧ сійӧс нимнас чуксаліс:
— Оле-ег!
Сувтлы!
Виччысьлы менӧ!
Бӧрвылын котӧртіс Галя.
Сійӧ, буракӧ, дыркодь нин вӧтчӧма Олег бӧрся.
Галя лолаліс пошкигтыр да гораа.
Юр вылас шапкаыс эз вӧв.
Тӧлӧн летӧм сьӧд юрси пратьясыс кытшӧн куйлісны гӧрдӧдӧм чужӧм вылас.
Галя ӧти кинас вӧлі топӧдӧма портфельсӧ, мӧднас кулакас чабыртӧм кыӧм шапочканас чышкаліс пӧсялӧм кымӧссӧ.
— Энлы, нӧрӧвитышт.
Кытчӧ нӧ тэ мӧдӧдчин, чудак?..
Тэ дзик мӧдарӧ мунан.
Ой, лолӧй тыри!
Меным ӧні Катя висьталіс...
Олег скӧрмӧмысла друг быттьӧ ӧзйис.
Но и нывкаяс жӧ, быдлаӧ удитласны нырсӧ сюйны.
Оз на удит мыйкӧ лоны, а налӧн заводитчӧны нин сёрнияс, суклясьӧмъяс, рассуждайтӧмъяс!
— Мый тэныд висьталіс тэнад Катяыд?
Мый менӧ комсомолӧ эз примитны?
Мый ме абу достойнӧй да ог туй татшӧм бур компанияӧ?
— Кытысь тэ тайӧс босьтін?
Мыйла тэ ме вылӧ горзан? — ӧбидитчис Галя.
— А тэ менӧ эн велӧд, кыдзи меным ачымӧс кутны!
Эг ме тэ дінӧ лок, а тэ.
Мый тэныд колӧ? — Олег чувствуйтіс, мый шуаліс эз сійӧс, мый колӧ, но асьсӧ дугӧдны эз вермы.
Став дӧсадаыс, став ӧбидаыс да дойыс, кодъяс чӧжсисны, письтісны ортсыӧ да ыльнитісны Галя вылӧ.
— Меным нинӧм оз ков.
Ме тэнӧ корси, ме чайті, мый ми ёртъяс.
Тайӧ кӧ тэныд оз кажитчы, ме верма мунны.
Галя ещӧ ӧтчыд чышкыштіс шапочканас плешсӧ да надзӧникӧн бергӧдчис Олегысь мӧдарӧ.
Сійӧ век на сулаліс.
Но со сійӧ воськовтіс ӧтчыд, мӧдысь.
Галя кутіс мунны.
Олег зумыша видзӧдіс сы бӧрся.
Сэсся уськӧдчис вӧтӧдны сійӧс, кватитіс пельпомӧдыс, сувтӧдіс:
— Галя, кывзы.
Ме ӧні тэныд шуалі эг сійӧс, мый колӧ.
Тэ тӧдан, кутшӧм ӧбиднӧ меным...
Тэкӧд ми ещӧ сёрнитам на, мӧдысьджык.
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — Олег вылӧ видзӧдтӧг вочавидзис Галя.
Сылӧн гӧлӧсыс муртса-муртса дрӧжжитіс, а сьӧд синъясыс кыдзкӧ аслысногӧн югъялісны.
Но, гашкӧ, ставыс тайӧ Олеглы ӧні сӧмын кажитчис, сы вӧсна мый Галя крута бергӧдчис да ӧдйӧ мӧдӧдчис, пӧшти котӧртіс.
Думъясас вӧйтчӧмӧн Олег сулалыштіс да надзӧникӧн руньгис-муніс Студенцовъяслӧн керкалань.
«Бур эськӧ, Юрка кӧ гортас ӧтнасӧн», — мӧвпаліс Олег.
Талун сылы ньӧти эз вӧв окота паныдасьны Юркалӧн бать-мамкӧд.
Юркалӧн бать-мамыс кажитчисны Олеглы тешкодьӧн да кутшӧмкӧ аслыспӧлӧсӧн.
Найӧ дзик ньӧти эз вӧвны тӧдса челядьлӧн бать-мам кодьӧсь.
Юркалӧн батьыс — инженер-машиностроитель, кузь тушаа, стройнӧй мужчина. Сійӧ век вӧлі мудзӧм чужӧма да шоча овлывліс гортас.
Юркалӧн мамыс водз куліс, и батьыс регыд мысти гӧтрасис том копировщица вылӧ.
Татшӧм ногӧн Юркалӧн лои ичинь.
Олег век ыджыд интересӧн видзӧдлывліс тайӧ мича нывбаба вылас.
Мукӧддырйиыс Олег сулывліс сійӧс гортсьыс визя пижамаӧн да некор аддзывлытӧм шпорӧдчысь халатӧн.
Олеглы сійӧ кажитчывліс кутшӧмкӧ суйӧрсайса фильмса героиняӧн.
Буракӧ, тайӧ ставыс тшӧтш кажитчывліс и Юркалы.
Весиг самӧй «менам ичинь» кывъясысь сійӧ, буракӧ, кыліс кутшӧмкӧ вӧвлытӧмторлысь ыджыд мичлун да сійӧн быттьӧкӧ ошйысьыштіс...
Олег чайтӧм серти, ичинь век должен лоны скӧрӧн да мисьтӧмӧн.
А Елена Павловна вӧлі дзик мӧдкодьӧн.
Ыджыд тушаа, стройнӧй, рыжеват юрсиа, кодӧс век джуджыда кыпӧдӧма плеш весьтас, Елена Павловна омӧля муніс Юркалӧн ичинь вылӧ. Сійӧ регыдджык кажитчис Юркалӧн чойӧн.
Юркаӧс Елена Павловна мыйлакӧ шуліс «Жораӧн».
Аслыс ногӧн найӧ весиг вӧліны ӧта-мӧдныскӧд дружнӧйӧсь.
Кыкнанныс радейтлісны суйӧрсайса фильмъяс да детективнӧй романъяс.
Часъяс чӧж найӧ вермисны, ӧта-мӧдсӧ вомаліг, вензьыны фильмъясса геройяс йылысь да радейтана актёръяс йылысь.
Театрӧ либӧ гӧститны мунігӧн пасьтасигас Елена Павловна сӧветуйтчывліс Юркакӧд, кутшӧм исергаяс ӧшӧдны, либӧ, пасьтасьӧм бӧрас нин, сы водзын быдногыс бергавліс, медым Юрка донъяліс, бура-ӧ пукалӧ платтьӧыс.
— Чулкиыд вешйӧма бокӧ, — том нывбаба вылӧ критическӧй синъясӧн видзӧдіг шулывліс Юрка, — и замшевӧй туфли колӧ вӧлі кӧмавны.
Лакированнӧйыд ёнджыкасӧ шӧвк платтьӧлы лӧсялӧ.
Олег ас думсьыс шензьывліс ёртыс вылӧ, коді татшӧм унатор йылысь тӧдӧ.
Но Елена Павловна вылӧ видзӧдіг Олегӧс мыйкӧ да мыйкӧ век янӧдліс.
— Олег, ті яндысьысь томиник нывка кодь, — кыдзкӧ ас ногыс синъяссӧ читкыртӧмӧн видзӧдіг сылы шулывліс Елена Павловна.
— Прӧстӧ сійӧ бабаясӧс оз радейт, — немъяндысьтӧг шулывліс та вылӧ Юрка.
И Олег гӧрдӧдліс ещӧ ёнджыка.
Елена Павловна скӧрысь зумыштчывліс да кузя нюркйӧдлӧмӧн вомавліс:
— Жорочка!
Мыйсяма нӧ тайӧ кывъяс!.. — да тэрмасьӧмӧн мунліс аслас жырйӧ.
Ӧтчыд Елена Павловна мунӧм бӧрын Юрка зэв мисьтӧма ёрччыштіс да содтіс:
— «Жорочка, Жорочка»...
А збыльысьсӧ, ми кӧ батькӧд кокъяснымӧс нюжӧдам, сылы дзик веськодь лоӧ...
И весиг бурджык на.
Сійӧ чайтӧ, мый нинӧм ог казяв, а ме ставсӧ аддза, абу нин ичӧт...
Курыд ӧбидаыс да скӧрмӧмыс, кодъяс немвиччысьтӧг юрӧбтісны Юрка кывъясын, дойдісны Олеглысь сьӧлӧмсӧ.
Тротуар кузя восьлаліг Олег ещӧ ӧтчыд думыштліс, мый талун ньӧти эз вӧв колана эськӧ паныдасьны Юркалӧн тьӧткакӧд.
Но буретш сійӧ восьтіс Олеглы ӧдзӧссӧ.
Елена Павловна вӧлі шӧлкӧвӧй халата.
Олегӧс аддзӧм бӧрын сійӧ неуна шӧйӧвошикодь:
— Ак, тайӧ тэ!
А Жора абу гортын.
Елена Павловна сулаліс порог дорын да керкаӧ Олегӧс эз кор.
— Ладнӧ, — вочавидзис Олег, — ме мӧдысь вола.
Ӧдзӧсыс клопнитчис-пӧдлассис, а иганыс кылӧ гораа гольснитіс.
Но Олег дыр на сулаліс да видзӧдіс звӧноклӧн югъялысь кизь вылӧ да ичӧтик ыргӧн доскатор вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Студенцовъяс».
КОРСЬЫСЬӦМ.
Галя висьмис буретш экзаменъяс водзвылын.
Олеглы сідзи и эз удайтчы сёрнитны нывкакӧд.
А сёрнитнысӧ сылы вӧлі колӧ.
Зэв тшӧкыда кыптылісны юалӧмъяс, кодъясӧс колӧ вӧлі решайтны сэтшӧм морткӧд, коді эськӧ эз кут серавны весиг сэки, кӧть юалӧмыс и петкӧдіс сылысь серам.
Юркакӧд татшӧмтор вӧчны дзик некыдзи эз позь.
А Галякӧд, пӧжалуй, эськӧ и позис.
Но Галя висьмӧма.
Олеглы ӧнӧдз быть ковмис быдсяма ногыс дзебны Юркалӧн смешитчан синъясысь тайӧ нывка дорас ассьыс бур отношениесӧ.
И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Юркакӧд налӧн дружбаыс век ӧтарӧ ёнмис, Олег некор эськӧ эз решитчы панны сыкӧд Галя йылысь сёрни.
Вообщӧ нывъяс йылысь налӧн сёрнияс вӧвлісны шоча, но найӧ кыдзкӧ век гудыртлісны Олеглысь сьӧлӧмсӧ.
Сідз, Юрка висьтавлывліс, мый Алина Пылаева сы дорӧ сирасьӧмӧн сирасьӧ, мый сылы сійӧ дзик веськодь, но, медым сералыштны, сійӧ мукӧддырйиыс висьтавлывліс Алиналы быдпӧлӧс лӧсявтӧмторъяс.
Юрка сераліс и Фадина вылын, быдсяма ногыс сӧрис Катя Михайлова йылысь.
Галя йылысь сёрнитліс шоча, буракӧ, сійӧ казяліс, мый Олег сы йылысь сёрнитны оз кӧсйы.
Но ӧтчыд век жӧ пансис сёрни и Галя йылысь.
Та дырйи Юрка чукыртіс нырсӧ да шуис:
— Сы йылысь думайтны тэныд ме ог сӧветуйт.
Мыйкӧ тӧрӧкан сяма.
Таысь кындзи, ме ногӧн, сійӧ татарка либӧ армянка...
Олег дзикӧдз шемӧсӧ уси йӧзӧс тадзи выльног донъялӧмысь, мый йылысь сійӧ кыліс первойысь на, да нинӧм эз сяммы та вылӧ вочавидзны.
Сійӧ бӧбъялігтыр кутіс доказывайтны, мый Галя роч и ов сертиыс и ним сертиыс.
Сэки Юрка ачыс кутіс юасьны Галялысь:
— Тэ коді, татарка али армянка?
— И татарка, и армянка, — кыпыда вочавидзис Галя, — а медсясӧ — роч!
— Тайӧ нӧ кыдзи тэнад артмӧ? — шпыннялігтыр юаліс Юрка.
— А зэв прӧстӧя. — Галя ӧні шыӧдчис эз Юрка дорӧ, а Олег дорӧ. — Менам мамӧй татарка, а батьӧй армянин.
— А кутшӧм боксянь нӧ тэ роч? — эз лэдзчысь Юрка.
— А культура боксянь.
Тӧдан, эм тэныд гӧгӧрвотӧм сэтшӧм кыв. — И Галя бара кутіс сёрнитны сӧмын Олегкӧд. — Менам бать-мамӧй быдмисны рочьяс пӧвстын и оз тӧдны ни татарскӧй, ни армянскӧй кывъяс.
А ме сӧмын роч кыв и тӧда, сӧмын роч небӧгъяс лыддьыны кужа.
Ме ӧмӧй абу роч?
Со тэныд и артмӧ: ме и татарка, и армянка, и роч.
— Со тэ кутшӧм, тэнад зэв нин кокниа артмӧ... — заводитліс эськӧ Юрка, но кӧсӧя видзӧдліс на дінӧ матыстчысь Катя Михайлова вылӧ да ланьтіс.
Галялӧн сьӧд синъясыс ыпнитісны ӧгыръяс моз.
Олег некор на эз аддзыв наын тадзи дзирдыштлӧмсӧ.
Галя друг матыстчис Юрка дінӧ да, кок чуньяс йылас кыпӧдчӧмӧн, медым видзӧдны Юркалы веськыда чужӧмас, кутіс шуавны тэрмасьтӧг да кывъяссӧ торйӧдалӧмӧн:
— А тэ чайтан, мый татараыс лёкджыкӧсь?
А сэтшӧмъясыс, кыдзи тэ, мичмӧданныд роч войтырӧс?
Юрка нинӧм эз удит вочавидзны.
Сёрниӧ сюйсис Михайлова:
— Галя, тэ весьшӧрӧ волнуйтчан.
Сэтшӧмъяс, кыдзи Студенцов, — абу рочьяс, абу англичана и абу прансузъяс.
Некутшӧм войтыр сійӧс ас дорас оз примит, сы вӧсна мый сійӧ войтыркостса лодыр да паразит.
Олег аддзыліс, кыдзи Юрка друг бледӧдіс да кабыртіс кулакъяссӧ.
А Галя сувтіс став кокпыдӧс вылас, пуктіс кияссӧ мышкас да Юрка водзын лайкнитчис кок чунь вывсяньыс кокбӧрля вылас.
Кажитчис, сійӧ ньӧти эз повзьы Юркалӧн кабыртӧм кулакъясысь.
Надзӧникӧн бергӧдчис, югнитліс синъяснас чӧв олысь Олег вылӧ, босьтіс Катяӧс киӧдыс, и кыкнан нывкаыс, ӧтиыс еджгов кӧсаа, мӧдыс юр вылас кудритчӧм юрсиыслӧн сьӧд гӧгыльяса, надзӧникӧн мунісны бокӧ.
Галя муніс катласигтыр, быттьӧ йӧктышталіс.
Юрка шуис нывкаяслы понъясян кыв.
Но найӧ эз кывны сійӧс.
Понъясьӧмыс эз во наӧдз.
Олег кыв ни джын шутӧг бергӧдчис да вешйис Юрка дорысь.
Сьӧлӧм вылас вӧлі гажтӧм, лӧсьыдтӧм...
Та бӧрын Олег унаысь на зумыштчывліс, кор казьтывліс вунӧдны вермытӧм тайӧ сценасӧ.
Юрка казяліс сылысь вежсьӧмсӧ да быдногыс зілис лӧсьӧдны важся другасьӧмсӧ.
Сійӧ весиг мукӧддырйиыс панліс Галякӧд сёрни.
Вунӧдчӧм Галя вочавидзліс сылы сэтшӧм жӧ гажаа, кыпыда, кыдзи сійӧ пыр сёрнитлывліс быдӧнкӧд.
Но мукӧддырйиыс сылы усьлі дум вылас вӧвлӧмторйыс, вӧчліс важнӧй вид, кывъяссӧ шуаліс пинь пырыс либӧ чӧв оліс да нинӧм эз вочавидзлы.
А Олег водзын Юрка, кыдз быттьӧ немвиччысьтӧг, заводитіс весиг ошкыны Галяӧс.
Ошкис сылысь юрсисӧ, синъяссӧ.
А ӧтчыд шуис, мый Чурносова неуна муныштӧ аргентинскӧй киноактриса Лолита Торрес вылӧ.
Олег чӧв оліс.
Сійӧ поліс висьтавны Юркалы ставсӧ, мый йылысь мӧвпаліс.
Сылы кажитчис, мый Галя дзик некод вылӧ эз мун.
Но Лолита Торрескӧд Галяӧс сравнитӧмыс сылы век жӧ воис сьӧлӧм вылас...
Ӧні Галя школаӧ эз волывлы.
Олег яндысис юасьны нывкаяслысь, мый сыкӧд лои.
Но сійӧ кутіс гажтӧмчыны.
Коли ӧти вежон, коли мӧд, и класс кутіс тӧдны, мый Галя оз кут сдавайтны экзаменъяс.
Сылысь овсӧ регыд мысти киритісны шлюпкаясӧн походӧ мунысьяслӧн списокысь.
Олег лои рад, мый кывзіс Юркаӧс да эз гижсьы тайӧ списокас.
Гашкӧ, Галя мунас «Пожӧма ягӧ»?
Сэки позяс корны бать-мамлысь, медым и сійӧс ыстасны сэтчӧ.
Юрка водзвыв нин шуліс, мый карысь сійӧ некытчӧ оз мун, мый сылӧн аслас планъяс.
Сідзкӧ, «Пожӧма ягын» сійӧ оз ло...
Мукӧддырйиыс Олег прӧйдитлывліс сійӧ улича кузя, кӧні, мукӧдъяс висьталӧм серти, оліс Галя.
Сійӧ видзӧдіс керкаяс вылӧ, лыддис сэні олысьяслысь списокъяс, но «Чурносова» ов некысь эз аддзывлы.
Ӧтчыд тайӧ жӧ улича вылас пӧшти воча ныр паныдасисны Катя Михайловакӧд.
Сійӧ петіс кык судта каменнӧй керка подъездысь.
Мунігмозыс пальтосӧ кизяліг сійӧ веськодьпырысь видзӧдліс Олег вылӧ да тэрмасьӧмӧн муніс сы дінті.
Олег ыджыд интересӧн кутіс видзӧдны тайӧ керкаыс вылӧ.
И друг мӧдӧд судтаса ӧти ӧшинь пыр аддзис Галяӧс.
Сійӧ вӧлі гартыштчӧма либӧ шалльӧн, либӧ эшкынӧн да, стеклӧ бердӧ чужӧмнас топӧдчӧмӧн, гажаа видзӧдіс Олег вылӧ.
Олег гӧрдӧдіс, но эз мун.
Гӧгӧрбок видзӧдлӧм бӧрын сійӧ весиг перйис кисӧ зепсьыс да кутіс ӧвтны Галялы.
Галя сідзжӧ перйис кисӧ эшкын улысь да, вӧсньыдик кузь чуньяссӧ муртса вӧрӧдіг, кутіс воча ӧвтны Олеглы.
Сэсся Галя матыстіс чужӧмсӧ стеклӧ бердӧ да кутіс мыйкӧ висьтавны, но некутшӧм шы эз кыв.
Сійӧ, буракӧ, зілис шуавны кывъяссӧ сідзи, медым гӧгӧрвоис Олег.
Но стеклӧ сайысь Олег эз вермы аддзыны Галялӧн вомдоръяслысь вӧрӧмсӧ, да сылы кажитчис, мый нывка шуалӧ кутшӧмкӧ тешкодь шыяс: «Ова-ва-ва-вам!»
Олег серӧктіс да довкнитіс юрнас.
Галя сідзжӧ серӧктіс, и сӧмын ӧні Олег казяліс, кутшӧма омӧльтчӧма да бледӧдӧма сійӧ.
«Буракӧ, ёна висьӧма, — думыштіс Олег, — ещӧ прӧстудитчас ӧшинь дорас!»
И Олег кутіс петкӧдлыны Галялы, мый бурджыка колӧ гартыштчыны эшкыннас.
Галя бара серӧктіс да кутіс гижны чуньнас стеклӧ вылӧ.
Но муртса сійӧ удитіс стеклӧ вылӧ гижны ыджыд шыпас «О», кыдзи кодлӧнкӧ ки шымыртіс сылысь пельпомъяссӧ, и Галя воши.
Сы местаын ӧшинь дорын тыдовтчис ӧчкиа стрӧг дзор нывбаба.
Сэсся нывбабалӧн пельпомъяс сайын бара тыдовтчыліс серамбана чужӧм.
Галя пыркнитіс кудрияснас да саяліс.
Олег зілис петкӧдлыны, мый сійӧ гуляйтӧ да ньӧти оз видзӧд мӧдӧд судтаса ӧшиньясӧ.
Мӧдіс рӧмдыны.
Олег муніс ачыс эз тӧд кытчӧ да ас тӧдлытӧгыс лои кутшӧмкӧ пемыд переулокын.
Сӧмын тротуар помын джӧмдӧм бӧрын сійӧ казяліс, мый мунӧ мӧдарӧ, да бергӧдчис бӧр, а сэсся кутіс восьлавны тӧдса уличаяс кузя гортланьыс.
Ӧні сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый сылӧн абуӧсь настӧящӧй ёртъяс.
Ӧд некодкӧд ӧні сійӧ оз вермы сёрнитны веськыда, кыдзи тайӧ вӧвлывлі Василийкӧд.
Юркакӧд дружба — абу прамӧй дружба.
А Галякӧд?
Гашкӧ, век жӧ нывкаяскӧд овлӧ настӧящӧй дружба?
Олег выльысь уськӧдіс тӧдвылас сылысь чужӧмсӧ, стеклӧ бердӧ ляскӧм нырсӧ, шы сеттӧг вӧрысь вомдоръяссӧ да вӧсньыдик чуньсӧ, коді стеклӧ вылын серпасаліс ыджыд шыпас «О».
Олег серӧктіс да ас тӧдлытӧгыс друг кутіс казьтывны кывбур визьяс.
Кыдзи нин сійӧ?
Аслас восьлалӧм серти сы юрын юргисны, сьылісны строкаяс:
Олег кутіс бӧрйыны сэтшӧм кыв, коді эськӧ сетіс позянлун сылы рифмуйтны мӧд вензель: «О» да «П».
Артмыліс лёка.
Сылы лои окота аслыс кывбуръяс гижны да ыстыны найӧс почтаӧн Галялы.
Весиг позьӧ кырымавны: О да П.
Но мыйта кӧть Олег эз мырсьы, кывбуръяс эз артмыны.
А рифмаяс юрас волісны медся лӧсявтӧмъяс: Галина кӧсйис рифмуйтчыны мыйлакӧ сӧмын «малинакӧд», а дружба — «служба» кывкӧд, коді тані ньӧти эз лӧсяв.
ГАЖТӦМ ГОЖӦМ.
Кӧть и ставныс виччысисны экзаменъяс да кутшӧмакӧ на кежлӧ лӧсьӧдчисны, век жӧ экзаменъяс воисны дзик немвиччысьтӧг да сизимӧд «В» класс весьтӧд тӧвзьыштісны, кыдзи тувсов шер.
Ведраысь моз киссьысь зэрӧн челядь юръяс вылӧ ыльнитісны контрольнӧй уджъяс.
Отметкаяс стӧчджыка пуктӧм вӧсна содтӧд юасисны быд предмет кузя.
Век ковмис лоны пыр дасьӧн, медым не веськавны четверть медся помас двоечникъяс лыдӧ.
Кадысь кадӧ «чардби» — контрольнӧйясын двойка, — весьӧпӧртӧдз повзьӧдліс ӧткымын бӧбъялысь семиклассникъясӧс, и найӧ, юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, мӧдӧдчылісны гортаныс, медым кывзыны бать-мамыслысь сёрмӧм видчӧм-скӧралӧмсӧ. Но та дырйи и найӧ эз вунӧдлыны думайтны мунігмозыс мудеритӧмъяс, медым небзьӧдны велӧдысьлысь чорыд сьӧлӧмсӧ.
Водзті Олег радейтліс экзаменъяссӧ.
Найӧ сійӧс тшӧктісны пыр лоны дасьӧн.
Ковмыліс помӧдз зэвтлыны паметь, медым сэтысь шедӧдны колана дата, географическӧй пункт, уськӧдны тӧдвылӧ произведениелысь ним.
Математика кузя вӧлі кокньыдджык, сэні колӧ вӧлі сӧмын думайтны.
Но ӧні Олеглы друг кутісны кажитчыны экзаменъясыс мудзтӧданаӧн да ковтӧмторйӧн.
Тайӧ лои Люся Роговакӧд случай бӧрын.
Олег ачыс ас пельнас кывліс, кыдзи Люся терпеливӧя да тӧлкӧвӧя объясняйтіс Надя Фадиналы буретш сійӧ теоремалысь доказательствосӧ, код вылын сэсся экзаменъяс дырйи провалитчис ачыс.
Ставыс шӧйӧвошины и медся ёна — экзаменаторыс ачыс: математика кузя Рогова велӧдчис бура...
Экзаменъяс помасигкежлӧ челядь омӧльтчисны да бледӧдісны.
Медбӧръя собрание вылын пукалісны чӧв ланьтӧмаӧсь да кывзісны Анна Михайловналысь вося итогъяс йылысь доклад.
Став предмет кузя отлично сизимӧд «В» классын пӧлучитісны сӧмын кык морт — Катя Михайлова да Коля Маточкин.
Коля, буракӧ, татшӧмторсӧ эз виччысь ачыс да ветлӧдліс шӧйӧвошӧмакодь.
Василийлӧн табеляс вӧліны и пятёркаяс и четвёркаяс.
Юрка Студенцовлӧн вӧліны ӧтитӧг ставыс тройкаяс.
Сійӧ паськӧдіс классын ёсь шутка сы йылысь, мый на пӧвстын, кодъяслӧн гӧгӧрбок ӧткодь отметкаяс, эмӧсь ещӧ тырвыйӧ йӧйяс. А менӧ пӧ ен видзис, абу на лыдын.
Олеглӧн табельӧ чукӧрмисны медся разнӧй отметкаяс да сійӧ вӧлі рад, кор медбӧрын экзаменъяс помассисны.
Скӧрпырысь радлӧмӧн сійӧ тӧдмаліс сы йылысь, мый Пылаева кольӧ мӧд во кежлӧ.
Тайӧ юӧрсӧ кывлӧм бӧрын шорӧн кисьтіс курыд синва Надя Фадина, коді лючки-ладнӧ вуджис кӧкъямысӧд классӧ.
Олеглы кажитчис, мый Надя вермас корны пуктыны аслыс двойка, сӧмын мед эськӧ не торйӧдчыны Алинакӧд.
Медбӧръя четвертьлысь итогъяс вӧчигӧн Анна Михайловна ӧлӧдіс велӧдчысьясӧс сы йылысь, мый шлюпкаяс вылын походӧ мунысьяслысь список сійӧ утвердитас сӧмын экзаменъяс бӧрын.
Ӧні тайӧ списокыс ёнакодь чиніс.
Эз босьтны найӧс, кодлӧн во чӧжӧн вӧлі кык тройкаысь унджык.
На пиысь, кодъяс эз веськавны походӧ, чукӧрӧн ветлӧдлісны Анна Михайловна бӧрся да лӧвтісны-корисны.
Мукӧдъяс уськӧдчисны вожатӧй дорӧ.
Вера, бара жӧ гусьӧникӧн, юӧртіс, мый татшӧмторсӧ ковмис вӧчны сы вӧсна, мый школалы удайтчис судзӧдны сӧмын нёль шлюпка да кызь мортысь унджыкӧн походын участвуйтны оз вермыны.
Но сійӧ сетіс честнӧй комсомольскӧй кыв да шуис сійӧс кисӧ ичӧтик гӧрд значок вылӧ пуктӧмӧн, кыдзи медся страшнӧй клятва, — мый сійӧ тайӧс тадзи оз коль да мый локтан воӧ походӧ мунны став кӧсйысьяс — мунасны.
Вера весиг кодлыкӧ грӧзитыштіс, мый сійӧ гижас Мӧскуаӧ.
Олег ас кежсьыс завидьтіс налы, кодъяс колины «шлюпочникъяслӧн» списокын. Тадзи ӧні шуисны походса участникъясӧс.
Но сійӧ быдногыс зілис, медым не петкӧдлыны ассьыс кӧсйӧмсӧ.
А кор мамыс юӧртіс сылы, мый «Пожӧма ягӧ» путёвка пӧлучитӧма да позьӧ сэтчӧ мунны, Олег тайӧс кывзіс торъя радлунтӧг да энтузиазмтӧг.
Тайӧ гожӧмын челядь тшӧкыдджыка ветлывлісны орчча колхозъясӧ.
Тӧдмасисны овмӧснас, мукӧддырйиыс отсасисны колхозникъяслы.
Кӧть и Олеглы тайӧ эз кажитчы, но машинаяс видзан дворын колхозса механик эз вермы терпитны, кор сы дорын вӧліны карса челядь.
— Бара нин экскурсантъяс воисны! — скӧра шулывліс сійӧ да матӧ эз лэдз матыстчывны машинаяс дінӧ.
Дерт, кодсюрӧлы удайтчывліс пуксьывны ытшкан машиналӧн джуджыд пуклӧс вылӧ либӧ бергӧдлыштны тӧлӧдчан машинаяслысь барабансӧ.
Но тайӧ ставыс эз вӧв сійӧ, мый колӧ.
И фермаӧ волыны удайтчыліс сӧмын ӧтчыд.
Аддзылісны сӧмын на кок йылас сувтӧм зарни рӧма гӧна куканьясӧс, холмогорскӧй пӧрӧдаа мича гырысь мӧсъясӧс, весиг носорог кодь зэв ыджыд Митька нима ӧшкӧс.
Фермаын Олеглы ставыс воис сьӧлӧм вылас.
Бур сьӧлӧма шопер Федя дядь корис детинкаясӧс, медым найӧ отсаласны сылы сӧвтны машинаас йӧв тыра бидонъяс, да тшӧктіс фермаса заведующӧй Настя тьӧткалы, медым сійӧ быть гӧститӧдіс сылысь отсасьысьяссӧ сливкаӧн.
Но мӧдпӧрйӧ челядьлӧн эз ло ставыс тыр-бур ладнӧ: картаысь налы воча котӧрӧн петіс заведующӧй да, сы дорӧ шыӧдчысь вожатӧй вылӧ скӧрысь видзӧдлӧм бӧрын, котӧртігмозыс горӧдіс:
— Да энлӧй ті асланыд экскурсиянад!
Серӧдкӧд неладнӧ!..
Челядькӧд ӧтлаын Олег вӧвлывлі колхозын, шӧйтліс сы гӧгӧрті, купайтчывліс, ворслывліс мачӧн да мукӧдъяскӧд тшӧтш ветлывліс орчча раскӧ.
Но лагерын ставыс сылы кажитчис эз сэтшӧмӧн, кыдзи водзті, кор татчӧ сійӧ волывліс Василийкӧд.
Ӧні ставыс кажитчис прӧстӧйӧнджык, быдлунъяӧнджык, гажтӧмджыкӧн.
Небыд лыс чукӧр вылын турбылясиг либӧ волейбольнӧй площадка вылын мач бӧрся котраліг Олег эз вермы вунӧдны, мый ӧні кызь морт кывтӧны шлюпкаясӧн Волга кузя либӧ пукалӧны настӧящӧй, походнӧй, а оз прӧстӧ лагернӧй бипур дорын.
Сійӧ зілис думсьыс аддзыны походлысь маршрутсӧ ставнас.
И став вояс чӧжӧн первойысь на тайӧ гожӧмнас «Пожӧма яг» лагерь Олеглы эз во сьӧлӧм вылас.
ВИНОГРАДЛА.
Олег да Юрка арнас паныдасисны кыдзи важ ёртъяс.
Ӧні Олег велаліс нин асьсӧ кутны Юрка моз жӧ.
Сійӧ дыр кад чӧж сулавліс рӧмпӧштан водзын да прӧверяйтліс, артмӧ-ӧ сылӧн асьсӧ вылӧ пуктӧмӧн да зывӧкпырысь шпыннялӧм.
Тадзи жӧ шпыннялӧмӧн, но гусьӧникӧн завидьтіг, сійӧ кывзіс поход йылысь челядьлысь висьталӧмъяссӧ.
Шлюпкаясӧн ветлысьяс йылысь ӧні сӧмын и сёрнитісны эз сӧмын классын, но и став школа пасьта.
Гожъялӧмаӧсь, асланыс походӧн гордӧйӧсь, найӧ дасӧдысь нин висьталісны налы, кодъяс кӧсйисны кывзыны, кутшӧм сьӧкыд вӧлі налы первойсӧ, кутшӧма висисны мышъяс да кияс, кыдзи ӧтчыд найӧ дзикӧдз кӧтасисны зэр улын, но некод весиг ӧтчыд эз несйыв, кыдзи куимлаын сувтлісны дыр кежлӧ да отсасисны колхозникъяслы весавны ёг турунъясысь кукуруза, кыдзи Валька Семёнов вугырӧн кыйис ыджыд ёді, а Коля Маточкин яичница гӧтӧвитігӧн жугӧдіс кольк, и сэні — чипанпи, кыдзи ӧні найӧ ставныс зэв бура тӧдӧны Волга вылысь навигационнӧй обстановка, кутшӧм бура найӧ кужӧны сынны.
Висьт помын найӧ обязательнӧ петкӧдлісны кывзысьяслы ассьыныс мускулъяссӧ да кипыдӧсъяссьыс настӧящӧй матросскӧй гадьяс.
Галя век на эз волыв школаӧ.
Сёрнитісны, мый бать-мамыс нуӧмаӧсь сійӧс Крымӧ.
Олеглы вӧлі гажтӧм, и, кор ӧтчыд Юрка корис сійӧс мунны асланыс походӧ, Олеглы лои зэв нимкодь.
— Кытчӧ?
Кор?
— Виноградла, — дженьыда вочавидзис Юрка, но сэтшӧм ясыда, мый Олег син водзын друг кыптісны эзысь-нюдзвиж рӧма винограднӧй коръяс да таинственнӧй веж вуджӧрын матӧвӧй рӧма сьӧкыд розъяс.
— Позьӧ Кавказӧ, а то и Крымӧ, — водзӧ висьталіс Юрка сідзи, быттьӧ сійӧ кутіс нин зептас ылӧ мунысь поездӧ билетъяс. — Сэні виноградыс тӧдан дона-ӧ?
Паренчаысь донтӧмджык.
И саридз, гӧгӧрвоан?
— Шуан жӧ тэ, — эскытӧг нюжӧдіс Олег. — Коді нӧ лэдзас миянӧс?
Велӧдчан во, и уна сьӧм колӧ...
— Эк тэ, йӧй!
Мунан юасьны мамыдлысь?
Велӧдчан воыд век заводитчӧ медся бур кадӧ.
Менам ичиньӧй Кисловодскӧ сӧмын сентябр тӧлысьын и ветлывлӧ...
Тані нин бӧрйы мыйкӧ ӧтитор: отметкаяс либӧ виноград.
А сьӧмыд колӧ зэв этша, сӧмын первой случай кежлӧ.
Ме жӧ тэныд ог вӧзйы мунны мягкӧй купеын, а нуӧда настӧящӧй пода походӧ. Сёян-юан кутам шедӧдны туйын.
Кадыс ӧні та вылӧ медся бур.
— Мый?
Подӧн Кавказӧ?!
— Олегӧс шӧйӧвоштіс Юркалӧн смел да ыджыд планыс.
— А мыйла нӧ эськӧ и не подӧн?
Ветлӧдліс жӧ ӧти бедьторйӧн Максим Горькӧй!
А таысь кындзи, позьӧ и не век подӧн.
И уна сьӧм оз ков, медым быдпӧрйӧ аддзыны аслыным петан туй.
Олеглы зэв ёна кажитчис сы водзын воссьӧм позянлуныс.
Збыльысь: зэв кокни мунны походӧ, кодӧс котыртісны тэныд школа, бать-мамыд, вожатӧй.
Сэні тэныд и прӧдуктаяс, и сьӧм, и транспорт — ставыс блюд вылын моз.
А вот тадзи, сьӧмтӧг, сӧмын аслад вынъяс вылӧ надейтчӧмӧн, — со кӧні позьӧ настӧящӧя прӧверитны воля да характер!
И сэсся...
Код тӧдас?
Галя пӧ Крымын жӧ...
Вӧлі шуӧма ньӧти нюжмасьтӧг лӧсьӧдны став медся коланторъяссӧ.
Медпервой, кыдзи шуис Юрка, колӧ вӧлі вузавлыны учебникъяс.
«Со и первой кад кежлӧ сьӧм.
А таысь кындзи, найӧ жӧ, учебникъясыс, миян», — эз зэв увереннӧя ачыс аслыс шулывлы Олег.
Сійӧ ёна поліс, мый сылы гусьӧникӧн мыйкӧ ковмас босьтны гортсьыс.
Весиг учебникъяс кузя Олеглы эз вӧв кокни: кыдзи нӧ нуны гортысь учебникъяс, кор огӧ велӧдчӧй?
Юрка сӧветуйтіс учебникъяс вайны школаас налӧн туйӧ петан лунӧ.
И тасянь, веськыда мӧд урок вывсянь, найӧ мӧдӧдчасны...
И тайӧ луныс воис.
Олег асывсяньыс эз вермы аддзыны аслыс места.
Мамыс кажитчис сылы мукӧддырйи серти и рӧднӧйджыкӧн и меліджыкӧн.
Батьсӧ аддзывны эз удайтчы.
Сылы вӧлі колӧ вӧчны «баланс», и удж вылас сійӧ мунӧма водзджык.
Олег шӧйтіс гортас, матыстчыліс ӧшиньяс дорӧ, ачыс эз тӧд мыйла, инмӧдчыліс пызан вылын куйлысь предметъяс дінӧ.
— Мый тэкӧд, Олежка, — медбӧрын юаліс мамыс, кор Олег матыстчис сы дінӧ да пуктіс юрсӧ мамыслӧн шоныд пельпом вылӧ, — эн-ӧ нин тэ висьмы? — И мамыс ассьыс ыджыд сарӧгӧсь кисӧ пуктіс Олеглы плешкас. — Жарыс абу.
Но тэныд мыйыськӧ сьӧкыд, а?
Мамыс сюся да тӧждысьӧмӧн видзӧдліс Олеглы чужӧмас.
Олег читкыртіс синъяссӧ да, мамсӧ сьылі гӧгӧрыс шымыртӧмӧн, ньӧжйӧникӧн пеляс вашнитіс-шуис:
— Сё збыль, мекӧд нинӧм сэтшӧмыс эз ло!
Сӧмын тэ ме вылӧ эн скӧрав.
— Но, кытысь босьтін, мый ме тэ вылӧ скӧрала?
Ме, Олежка, зэв ёна кӧсъя, медым тэ лоин мортӧн.
И надейтча, мый тэнӧ комсомолӧ рекомендуйтӧм кузя историяыд мыйӧкӧ тэнӧ велӧдыштас...
Мамыслӧн гӧлӧсыс вӧлі шог да мелі.
Олег тэрмасьӧмӧн вешйис письменнӧй пызан дорӧ.
Ставныс кӧсйӧны вӧчны сыысь настӧящӧй мортӧс!
Но, пӧжалуй, Юрка прав: кад нин торйӧдчыны мам юбка бердысь...
Учебникъяс эз тӧрны полевӧй сумкаӧ, и ковмис найӧс топыда сюявны батьыслӧн важ портфельӧ.
Медым эз казявны, Олег ӧдйӧ петіс гортсьыс да вунӧдіс босьтны сьӧрсьыс кепкасӧ.
Юрка виччысис школа дорын.
Учебникъяссӧ сійӧ вӧлі чукӧртӧма кык ӧтыджда стопаӧ да ӧкуратнӧя кӧрталӧма шпагатӧн.
— Мӧдім, — шуис Юрка. — Школаӧ позьӧ не пыравны.
Когизлӧн магазиныс воссьӧ водзджык.
Магазинын ньӧбасьысьясыс пӧшти эз вӧвны.
Прилавок сайын сулалісны том нывка-практиканткаяс.
Найӧ ставныс ӧтпырйӧ бергӧдісны юръяснысӧ да видзӧдлісны пырысьяс вылӧ.
Олег повзьыштіс, неуна шӧйӧвоши, а Юрка смела мӧдӧдчис ӧдзӧслань, кыті позис пырны магазин пытшкӧ.
— Учебникъяс тані принимайтӧны? — мунігмозыс шыӧдчис сійӧ медматын сулалысь практикантка дінӧ.
— Тані, — вочавидзис нывка да бара видзӧдліс Олег вылӧ.
Олег зілис дзебны ассьыс небӧгъяс тыра портфельсӧ мышкас, но таысь сылӧн нинӧм эз артмы.
Сійӧ зэв ёна гӧрдӧдіс да кыв ни джын шутӧг мӧдӧдчис Юрка бӧрся.
Юрка перъяліс нин ассьыс учебникъяссӧ да пукталіс найӧс пызан вылӧ кузь тушаа серьёзнӧй нывбаба водзӧ.
Нывбаба тэрмасигтыр видлаліс на пиысь быдӧнӧс да тэчис бокӧ.
Ӧтпырйӧ сійӧ йӧткаліс щӧті мольяс.
— Кызь нёль шайт сизимдас вит кӧпейка, — Юркалы шуис сійӧ.
Гижӧм бумага лист сетіг сійӧ содтіс: — Кассаӧ!
Юрка босьтіс бумага листсӧ да, Олег дінті прӧйдитіг, кыпыда мигнитіс: «эн пов, аддзан, кутшӧм ставыс прӧстӧ!»
Олег смелмыштіс, воськовтіс пызанлань.
— Тэнад мый? — Олег вылӧ синъяссӧ веськӧдіг стрӧга юаліс сылысь нывбаба.
— Учебникъяс. — Олег зілис тайӧс шуны кыдз позьӧ веськодьджыка, но гӧлӧсас кыліс повзьыштӧм.
— Петкӧдлы, — шуис нывбаба, и Олег кыдзсюрӧ кутіс кыскавны портфельысь небӧгъяссӧ.
Нывбаба синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс Олег вылӧ.
Кор медбӧрын учебникъяс дзугсьӧм чукӧрӧн паськалісны сы водзын, нывбаба ӧдйӧ видзӧдліс налысь корешокъяссӧ.
— Сійӧ жӧ небӧгъясыс.
Ті ӧмӧй ӧти классын велӧдчанныд? — юаліс сійӧ.
— Ӧтиын... — кок увсьыс джоджлысь качайтчӧмсӧ чувствуйтіг вочавидзис Олег.
— А мыйла тэ найӧс вузалан?
Учебникъясыс дзик выльӧсь.
Тэ ӧмӧй дугдін велӧдчынысӧ?
Нывбабалӧн немвиччысьтӧм юасьӧмъясысь Олег дзикӧдз тӧлк вывсьыс воши.
— Дугді... — нурбыльтіс сійӧ, — эг на дзикӧдз дугды, но...
— Кутшӧм школаын тэ велӧдчылін? — торкис сійӧс нывбаба.
Ӧні Олег дзикӧдз нин шӧйӧвоши да эз тӧд, мый шуны.
Сійӧс мездіс Юрка, коді вӧлі пӧлучитӧма нин сьӧмсӧ да, Олегӧс дыр виччысьӧм вӧсна, бӧр воис сэтчӧ.
— А тіянлы кутшӧм делӧ? — Олег мышсянь шуис сійӧ. — Тіянлы вайисны учебникъяс, тіян делӧ — примитны.
Дзик нинӧмла гижны миян вылӧ анкетаяс.
Нывбаба спокойнӧя видзӧдліс Юрка вылӧ, сэсся Олег дінӧ шыӧдчӧмӧн висьталіс:
— Тӧдан-ӧ, ме верма примитны учебникъяссӧ сэки, кор бура тӧда, мый найӧ тэнад, гӧгӧрвоин?
А тэ кӧ найӧс кытыськӧ босьтін, а вузалан ассьыд пыдди, ме найӧс примитны ог вермы.
Со мый вӧсна ме мукӧддырйиыс юася челядьлысь и школа йылысь и класс йылысь.
Олег скӧрмис.
Со кыдзи, тайӧ нывбабаыс гусясьысьӧн сійӧс лыддьӧ!
Олег чӧла кутіс бӧр сюявны небӧгъяссӧ портфеляс.
Ёна скӧрмӧмысла да сійӧс янӧдӧм вӧсна Олеглӧн тіралісны киясыс.
Учебникъяс мыйлакӧ ӧні эз тӧрны портфеляс.
Кык небӧг ковмис магазинсьыс нуны киясас.
Олеглы кажитчис, мый прилавок сайын сулалысь нывкаяс кывлісны став тайӧ сёрнисӧ да, сійӧс синъяснас колльӧдіг, дивитігтырйи нюмъялӧны.
Олег ӧддзӧдіс воськовъяссӧ да пӧшти котӧрӧн петіс магазинысь.
САМОСТОЯТЕЛЬНӦЙ ОЛӦМ.
— Мукӧд магазинъясын учебникъяс оз босьтны, — шогӧ усьӧм Олегкӧд орччӧн восьлаліг думыштчӧмӧн шуис Юрка. — Но, нинӧм лёкыс абу.
Кӧть сідзи, кӧть тадзи сьӧмным этшакодь...
— Кытчӧ нӧ ӧні ме найӧс вошта? — бугжыльӧн небӧгъяс вылӧ видзӧдіг шога юаліс Олег.
— Шыбитам кытчӧкӧ.
Эстшӧм тай донатор!
Но век жӧ шыбитны оз ков.
На серти миянӧс туяласны...
Бурджык вӧйтны ваӧ.
Олеглы вӧлі сьӧлӧм вылас лӧсьыд сыысь, мый Юрка эз серав сылӧн шӧйӧвошӧмысь, эз вид сійӧс учебникъясӧн неудачаысь...
Но ас вылас элясьӧмыс эз прӧйдит, и портфельыс, коді ас сьӧктанас орӧдіс сойсӧ, казьтыліс магазинын мустӧм сёрни йылысь.
Бабушкин нима пос кузя найӧ лэччисны Волга дорӧ. Юрка гырыся восьлаліс да гораа рассуждайтіс сы йылысь, быттьӧ Олеглӧн аслас мнение лоны оз вермы.
Олег эз элясь да кывзысьӧмӧн муніс Юрка бӧрся. Сійӧ сӧмын киысь киӧ вежлаліс сьӧкыд портфельсӧ.
Вадорӧ воӧм бӧрын Юрка лэччис пос кузя да петіс лыа кӧса вылӧ.
Ӧтарӧ-мӧдарӧ видзӧдлывлігтыр сійӧ аддзис да босьтіс кык кирпич тор.
«Мыйла найӧ сылы ковмисны?» — думыштіс Олег.
Найӧ мунісны век водзӧ да, вадорӧ лэптӧм пыжъяс кытшлаліг, йӧжгылясисны ыркыд тӧлысь, коді пӧльтіс ю вывсянь.
Волга вӧлі чӧв-лӧнь, арын моз руд да кӧдзыд.
Домасянінсянь ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдчисны моторкаяс.
Юрка кайис моски вылӧ да воськовтіс пыжӧ.
Кыв ни джын шутӧг босьтіс Олеглӧн кывзысьтӧм киясысь портфельсӧ, кыдзсюрӧ куснясьӧм лист бокъяс вылӧ видзӧдтӧг кызмырдӧн сюйис сэтчӧ кольӧм небӧгъяссӧ, тувъяліс-сюйис портфельӧ кирпич торъяссӧ да, ас гӧгӧрыс видзӧдлӧм бӧрын, ньӧжйӧник лэдзис портфельсӧ ваас.
Портфель пырысь-пыр вӧйи, а ва веркӧсас бульгигтыр петіс кымынкӧ гырысь ваболь.
Олег видзӧдіс пемыд чут бӧрся.
Сійӧ качайтчигтыр ньӧжйӧник лэччис ва пыдӧсас, а зэв посньыдик вабольясысь артмӧм бӧжыс век кыпӧдчис вывлань.
— Сідз! — гӧгӧр дӧвӧльнӧя видзӧдлӧм бӧрын шуис Юрка. — Ӧні пристаньӧ.
Олег кыв ни джын шутӧг кывзысис.
Сылы лои кокньыдджык сійӧ мӧвпысь, мый Юрка вӧчӧ ставсӧ водзвыв лӧсьӧдӧм план серти да зэв бура тӧдӧ, мый колӧ вӧчны водзджык, а мый бӧрынджык.
Местнӧй сообщениеа пристаньын, кӧть и вӧлі водз асыв на, йӧзыс вӧлі нин уна.
Тшынсӧ пуркйӧдліг причал дорын сулаліс ичӧтик пароход.
Сылӧн вылыс палуба весьтас вӧлі зэвтӧма парусинӧвӧй вевт.
Пароходысь ректісны груз.
Челядь дінті тэрмасьӧмӧн прӧйдиталісны ведраяса, мешӧкъяса, бидонъяса йӧз.
Кык вугъя гырысь кӧрзинаяс вӧлі эжӧмаӧсь мешӧк дӧраӧн.
Кӧрзинасьыс тыдалісны югъялысь кисьмӧм помидоръяс.
Йӧз чукӧрыс вочасӧн шочмис, разаліс паськыд пу пос вылын, коді петкӧдіс набережнӧй вылӧ.
Олеглы кажитчис, мый став йӧзыс мыйӧнкӧ зэв ёна мунӧны ӧта-мӧдныс вылӧ, быдӧнлӧн гӧрдӧдз гожъялӧм кияс да сьыліяс.
Синкымъясӧдзыс лэдзӧм кӧсынкаяса, прӧстӧй платтьӧяса нывбабаяс гольӧдчисны ведраясӧн либӧ нуисны вӧсни вужъясысь кыӧм кӧрзинаяс, кытысь тыдовтчылісны дыняяслӧн виж бокъясыс да яркӧй веж рӧмӧн дзирдалысь визя арбузъяс.
Полотно гача, майкаа мужчинаяс мунісны мудзӧмаӧсь. Найӧ лажыньтчывлісны сьӧкыд мешӧкъяс да кӧрзинаяс нуиг.
— Град вӧдитысьяс али мый? — думайтіс Олег. — Мыйтаӧнӧсь найӧ!
Быттьӧкӧ Волга мӧдар вадорас став карыс бахчаяс вӧдитӧ.
Буракӧ, удж выланыс мунтӧдз градъяс вылас ветлӧмаӧсь...
А гашкӧ, колхозъясысь базар вылӧ мунӧны?..
Котӧрӧн воис Юрка.
Вуджӧм вылӧ сійӧ ньӧбӧма кык билет.
Медматысса ларёкысь ньӧбис нянь тупӧсь да сюйис сійӧс Олеглы киняулас.
Тротуар кузя мороженӧй ящик новлӧдлысь томиник нывкаӧс чуньнас ас дінас корӧм бӧрын Юрка ньӧбис кык порция мороженӧй.
Пароход вылын йӧзыс эз вӧвны.
Челядь пуксисны вылысса палуба вылӧ, но ыргысь кӧдзыд тӧв регыд мысти вӧтліс найӧс уліас.
Трюмын вӧлі шоныд.
Тані мороженӧй эз кажитчы сэтшӧм кӧдзыдӧн, и Олег окотапырысь кутіс йирны рутшкакылысь вафельнӧй стаканчиксӧ. Та дырйи сійӧ нюліс чуньяс кузяыс визувтысь выя сьӧкыд войтъяс.
Тэрмасьӧмӧн кӧлесаяснас шлопӧдчигтыр пароход вуджис Волга вомӧн да кытшовтіс ді.
Олег син водзын исковтісны юлӧн вижоват гыясыс.
Шочиник пуяса да кустъяса тыртӧм вадор матыстчис ӧдйӧ.
Юрка пукаліс воча диван вылын. Сійӧ вӧлі пыдӧдз сюйӧма кияссӧ сьӧдов гач зепъясас да нюжӧдӧма кокъяссӧ.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі спокойнӧй да немтӧждысьтӧм...
Лӧсьыд вӧлі петны ичӧтик пристаньсянь волжскӧй вадорлӧн вӧльнӧй простор вылӧ!
Енэжыс ньӧжйӧник воссис.
Сэті котӧртісны на кымӧръяс, но паськыда нин воссис енэжлӧн кӧдзыдӧн ӧвтысь лӧзоват рӧмыс.
Волга ю мӧдар вадорын арыс пӧшти эз чувствуйтсьы.
Сӧмын эз вӧв пӧдтысь буса жарыс да эз кыскы купайтчыны, кӧть эськӧ и шондіыс сявкйис ассьыс югӧръяссӧ, а ваыс ӧні меліа ворсіс кельыдлӧз да лӧз рӧмъясӧн.
Олег сьӧлӧм бурмытӧдзыс гӧгӧр видзӧдіс. Сійӧ ӧні выльног аддзис и Волгалысь паськыд просторсӧ, и ваӧн ойдлӧм увтасінын быдмысь веж нисьӧ виж кустъяссӧ...
— Кыті нӧ ми мунам?
— Да вадор пӧлӧныс веськыда мунам.
Ми жӧ огӧ маршрут кузя да огӧ режим серти.
— А тэ туйсӧ тӧдан?
Юрка шпыньмуніс да лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— А кутшӧм туй миянлы вермас лоны?
Шондісӧ аддзан?
Сэні — асыввыв, сэні — рытыввыв, а сэні — лунвыв.
Волгаыс кодарлань визувтӧ?
Лунвывлань?
Сідзи и кутчысь.
— Сідзкӧ колӧ веськыд вадортіыс мунны.
— Сэті бӧрынджык.
А первойсӧ бурджык шуйга вадортіыс.
Тані и йӧзыс этшаджык и град йӧръяс эмӧсь.
Волгаас ваыс ямӧма.
Позьӧ веськыда лыа кузяыс мунны.
— Но, мӧдім!
И найӧ мӧдӧдчисны дзик вадорса топыд лыа кузя, кодӧс быттьӧ вӧлі трамбуйтӧмаӧсь.
Шондіыс кыпӧдчис век вылӧджык да заводитіс ёнакодь пӧжны.
— Горшӧй косьмӧ, — шуис Олег. — Весьшӧрӧ сӧмын мороженӧйтӧ сёйим...
— Ю мыйта колӧ.
— А кытысь?
— Вот йӧйыд, а Волгаыс мый вылӧ?
Олег видзӧдліс ва вылӧ.
Сійӧ некор на эз юлы веськыда Волгаысь.
Лыа кӧса вылӧ воысь посньыдик гыяс муртса кывмӧн сёлькӧдчисны.
Ва бердас лыа вылын сьӧдвидзис сыла нефтьлӧн визь.
Уна рӧма мазутнӧй пятнояс, кодъяс гӧвкъялісны ва вылын, дзикӧдз бырӧдісны Олеглысь горш косьмӧмсӧ.
— Гашкӧ, ключ аддзам?
— Но, сідзкӧ терпит.
Со водзын кустъяс.
Но кустъяс пӧвстын ключ эз вӧв.
Вӧлі сӧмын валӧн векньыдик визь, кодлӧн вадоръясын сука быдмисны посни бадьяс.
Ичӧтик вис потшис налы туйсӧ.
Детинкаяс сувтісны.
Кытыськӧ Олег кок улысь жбыркнитіс кулик, коді кокниа лэбзис ичӧтик вис мӧдар вадорас да збодера кутіс ветлӧдлыны лыа кузяыс. Сійӧ шочиника чилӧстлывліс да сюся мыйкӧ корсис посни изъяс пӧвстысь.
Лыа вылын кутісны тӧдчыны сылӧн кок туйясыс.
— Вот тэныд и на! — гӧгӧр видзӧдіг шуис Юрка.
— Келӧмӧн позьӧ вуджны.
— Мый тэ!
Сибдан.
Ковмас кытшовтны.
Но Олег пуджис нин гачсӧ пидзӧссьыс вылӧджык да воськовтіс виж, гудыр ваӧ.
Вӧлӧма абу зэв джуджыд да абу сэтшӧм зыбуч-няйт.
А Юрка пӧрччис гачсӧ да, ӧкуратнӧя сюркнялӧм бӧрын, пуктіс пельпом вомӧныс.
Вис вомӧн вуджӧм бӧрын путешественникъяс веськалісны сук посни бадь кустъяс пытшкӧ.
Сьӧкыдпырысь писькӧдчисны да бара петісны Волга дорӧ.
Кокньыдпырысь кутісны восьлавны кӧмтӧгыс небыдик шавъялысь лыа вывті.
Но Волга регыд мысти саяліс, и детинкаяслы бара паныдасис ді.
Волгатӧг лои гажтӧм.
Сэтчӧ жӧ енэжыс друг кымӧртчис да кутіс грӧзитны зэрӧн.
Медбӧрын ді коли бӧрӧ, и синъяс водзын бара кутіс шыльквидзны Волгалӧн эрдыс.
Но ваыс эз нин меліа ворс аслас лӧз рӧмнас.
Сійӧ зумыша видзӧдліс зонкаяс вылӧ аслас ыджыд руд синнас.
Лыбис тӧв, и Волга кузя кутісны ветлӧдлыны скӧр гыяс.
— Бара вис! — сук посни бадь кустъяс аддзӧм бӧрын мудзӧмпырысь броткыштіс Олег.
Сійӧ эз ӧшибитчы: ва бара потшис налы туйсӧ.
Тайӧ выль вискыс вӧлі первой сертиыс ёна паськыдджык.
Медым аддзыны келанін, налы ковмис вель уна мунны вадор пӧлӧныс, и вуджигас век жӧ кӧтасисны коскӧдзныс.
— И кытысь сӧмын босьтчӧны тайӧ висъясыс да полойясыс! — ропкыны кутіс Олег, кор найӧ петісны посни бадь кустъясӧн тырӧм нюдзмӧс вадорӧ.
— Бур, мый гачӧс эг кӧмав, — сідз прӧста вочавидзис Юрка.
Друг кодкӧ кустъяс пӧвстын, увъяссӧ чегъяліг, кутіс вӧрӧшитчыны. Сійӧ лолаліс сьӧкыда да шумӧн.
Олег сувтіс да мӧдіс кывзысьны.
Юрка сідзжӧ мӧдіс кывзысьны да неуна бӧрыньтчыштіс.
— Коді сэні? — Олеглы балябӧжас лолаліг вашкӧдӧмӧн юаліс сійӧ.
— А чӧртыс сійӧс тӧдӧ, дзик быттьӧ ош тай варгылясьӧ-а.
Нускӧ — мӧдар вадорас кылӧ, — сідзжӧ вашкӧдӧмӧн вочавидзис Олег.
Сэсся друг воськовтіс кустъяслань да гораа горӧдіс: — Эй, коді сэні, пет!
— Мый горзан, йӧй! — кутіс вашкыны Юрка да тракнитіс Олегӧс киӧдыс. — Миян сьӧрысь весиг бедьтор абу.
Кустъяс пӧвстын первойсӧ чӧв-лӧнь лолі, сэсся кодкӧ гораа ышловзис, кутіс вӧрны, и кустъяссӧ вештӧм бӧрын мыччысис гӧрд мӧслӧн юрыс. Сійӧ видзӧдліс детинкаяс вылӧ аслас ыджыд мелі синъяснас.
Детинкаяс кутісны серавны.
Юрка чегис ньӧр да ӧвтыштчис мӧс вылӧ.
Сійӧ пыркнитіс юрнас, мырдӧнсорӧн писькӧдчис кустъяс пӧвстӧд да петіс кушинӧ, а сэсся спокойнӧя заводитіс исавны вижӧдӧм, гожся жарӧн сотӧм турунъяслысь кос заяссӧ.
— Вот эськӧ лысьтыштны, — мӧс дінӧ бокладорсяньыс надзӧникӧн матыстчиг шуис Юрка. — Аддзан, вӧраыс кутшӧм, кӧнкӧ асывбыд йирсис кустъяс пӧвстын.
— Но да, лысьтан, пӧжалуй!
Найӧ тӧдӧны сӧмын ассьыныс кӧзяйкаяснысӧ, — эз эскы Олег, но ачыс ыджыд интересӧн видзӧдіс сы бӧрся, мый кутас вӧчны Юрка.
Первой Юрка малалыштіс мӧслысь барабан кодь гӧгрӧс кыз гӧрд боксӧ.
Мӧс лэптіс юрсӧ да дугдіс вӧрӧмысь.
Гӧрд боксӧ мӧслысь гыжъялігтыр Юрка матыстчис матӧджык.
Сэсся ӧдйӧ копыртчис да тракнитіс ыджыд гӧрдов нёньсӧ.
Йӧв струя чижнитіс эжа вылӧ.
Мӧс ӧвтыштіс бӧжнас да плетьӧн моз швичкӧбтіс Юрка сьыліӧ.
Юрка чеччыштіс бокӧ да горӧдіс:
— Но-но, сулав, быльсвидзысь син!
Мӧс лэдзис юрсӧ увлань да кӧсӧя видзӧдліс Юрка вылӧ аслас шог карӧй синъяснас.
Юрка бара кутіс гыжъявны мӧслысь боксӧ да видзчысьӧмӧн матыстчыны вӧра дорӧ.
Но мӧс, буракӧ, гӧгӧрвоис сылысь лёк мӧвпъяссӧ, лэптіс бӧр коксӧ да заводитіс гыжъявны ассьыс кынӧм увсӧ. Та дырйи сійӧ грӧзитіс парсыштны аслас вожа гыжъяснас Юркалысь кияссӧ.
Юрка бӧрыньтчис.
— Ладнӧ, мӧдім.
Всё равно некытчӧ лысьтынысӧ, — Олеглы шуис сійӧ.
Кустъяс пӧвстысь петӧм бӧрын найӧ паныдасисны детинкакӧд. Сійӧ вӧлі пидзӧсъяссьыс вылӧджык пуджӧм гача да важ фуфайкаа, кодлӧн гырддзаясыс вӧлі киссьӧмаӧсь.
Детинка ӧти кинас чышкаліс няйтӧсь чужӧм вывсьыс синвасӧ, а мӧд киас крепыда кутіс ас вӧчӧм вугыр шатин.
Юркаӧс да Олегӧс аддзӧм бӧрын детинка друг кежис бокӧ, дугдіс бӧрдны, скӧра зумыштчис да вугыр шатина кисӧ вештіс мышкас.
— Но и чери кыйысь жӧ! — шуис Юрка.
— Мыйла тэ бӧрдан? — кӧсйис тӧдмавны Олег. — Вугырыд али мый ори?
— Но да, вугыр! — немвиччысьтӧг кыз гӧлӧсӧн вочавидзис детинка, и сылӧн чужӧмыс бара вежыньтчис. — Кута тай ме сэтшӧмтор вӧсна бӧрдны!
Мӧсным миян кытчӧкӧ воши.
Корся, корся...
Ме ты дорын пукалі, вуграси, сійӧ век сэні вӧлі, йирсис.
Бать шуис, талун пӧ стадакӧд огӧ вӧтлӧй, кустъяс пӧвстас пӧ йирсяс...
А сійӧ миян шӧйтны радейтӧ.
— Эк тэ, пастух!
А тэнсьыд мӧстӧ нуӧдісны, ми аддзылім, — шуис Юрка.
Детинка ланьтіс да повзьӧмӧн кутіс видзӧдны Юрка вылӧ.
— Пӧръясьӧ сійӧ, шмонитӧ.
Со этійӧ кустъяс саяс тэнад мӧскыд.
Сійӧ гӧрд? — юаліс Олег.
Но детинка, кыв ни джын воча шутӧг, уськӧдчис кустъясӧ. Киас сійӧ век на крепыда кутіс ассьыс вугыр шатинсӧ.
Челядь сералыштісны да мӧдӧдчисны водзӧ.
— Детинкаыс мыйкӧ ты йылысь казьтыліс.
Гашкӧ, кытшовтны ковмас? — нурбыльтіс-шуис Юрка, кор найӧ мунісны кустъяс дорысь.
Но водзын ты эз вӧв.
Паныдасис сӧмын выль вис.
Детинкаяс заводитісны скӧравны.
Отсаліс налы вуджны ӧти ыджыд кер.
Сійӧс вӧлі пӧперегалӧмаӧсь медся векни местаас.
Виссӧ вуджӧм бӧрын дыр мунісны сук посни бадь кустъяс пӧвстті.
Медбӧрын кустъяс шочмисны.
На водзын бара вӧлі ва, и эз нин вис, а паськыд полой.
Бергӧдчисны бӧр да бара жӧ петісны ва дорӧ.
Мӧдӧдчисны веськыдвылӧ — кылісны пароходъяслысь тутсӧмсӧ.
Пу костъясӧд бара тыдовтчис Волга.
— Ми ді вылӧ веськалім, — дӧгадайтчис Олег.
— Вот чӧртыд!
Татшӧм векни вис торйӧдӧ эстшӧм ыджыд ді!
Детинкаыслысь туйсӧ весьшӧрӧ эгӧ юалӧй.
— Діыс быттьӧ нарошнӧ миянлы вылӧ, некодӧн овтӧм, — шогпырысь шмонитіс Олег. — Ӧд ӧні ми тэкӧд робинзонъяс!
— Да, робинзонъяс! — дӧзмӧмпырысь шуис тшӧтш Юрка. — Робинзонлы лӧсьыд вӧлі: пукав аслад ді вылын, кӧні эм быдтор, мый лолыдлы колӧ — и ставыс.
А миянлы со ковмас бӧр бергӧдчыны асланым кер дорӧ.
Мый дыра весьшӧрӧ шӧйтім!
— Ме ногӧн, водзӧ тадзи мунны дзик нинӧмла, — паныд сувтіс Олег. — Лыа вывті коктӧ он вермы лэптавны, бадь кустъяс пыр он прӧйдит.
А главнӧйыс — висъяс миянлы кутасны помтӧг торкасьны.
Вай жӧ веськыд вадорас вуджам.
— Ха!
Кокни шуны «вуджам»!
Этійӧ вужля вылас али мый вуджан?
— Но, сідзкӧ, колӧ мунны Волга дорсьыс.
Миртуй кузя сёпӧв бурджык мунны!
Шыльыд, веськыд!
— Шыльыдтӧ шыльыд да... — Юрка гыжъялыштіс балябӧжсӧ. — А кытчӧ мунны?
Век жӧ Волга миян главнӧй ориентир.
— Позяс и юавны кодлыськӧ.
— Оз.
Тайӧ оз туй.
Ме ог радейт лишнӧй больгӧмъястӧ, — чукыртчыліс Юрка. — Кытчӧдз позьӧ, мунам вадор пӧлӧнтіыс.
Олег сувтовкерис да зумыша видзӧдліс шонді вылӧ.
Сійӧ заводитіс лэччыны увлань.
РОБИНЗОНЪЯС.
Олеглысь кӧ бӧрыннас юалісны, кыті найӧ мунісны да мый аддзылісны, сылы эськӧ усины дум вылас сӧмын помтӧм лыа кӧсаяс, кӧні ӧти-мӧдлаын быдмисны дзодзӧг лапаяс кодь паськыд, эзысь-веж рӧма коръяс да ёсь, чуткасьысь турунъяс.
Шочиника вадорыс кыпавліс, и сэки лыа кыръяс весьтын сьӧдвидзисны бадь кустъяс да кыпӧдчисны мисьтӧм осокорьяс.
Детинкаяс мунісны и мунісны вадор пӧлӧн, медым не ылавны туйысь.
То сэні, то тані паныдасьлісны юждӧм векньыдик трӧпаяс, и Олеглы кажитчис, мый найӧ мунӧны олан местаясті.
Но йӧз эз тыдавны.
Войыс найӧс суис тулысын ойдлысь паськыд сёнын, кӧні сулаліс кымынкӧ турун зорӧд.
Нянь коляссӧ сёйыштӧм бӧрын детинкаяс корсисны ичӧтик зорӧд, нетшкисны турунсӧ да пырисны пӧдӧм турун дука гуӧ.
Олег дыр бергаліс да эз вермы унмовсьны: кос турун заясыс зурӧдісны пельсӧ, веськавлісны дӧрӧм пытшкас, кокъясыс кынмисны.
Олег бергаліс сэтчӧдз, кытчӧдз Юрка эз горӧд сы вылӧ.
Сэки Олег ланьтіс, йӧжгыльтчис да кутіс думайтны горт йывсьыс.
Мый сэні ӧні вӧчсьӧ?
Дерт, кӧнкӧ, ставыс волнуйтчӧны, торйӧн нин мамыс!
Ӧд сійӧ эз коль весиг гижӧдтор.
Лӧсьыдтӧма артмис: вунӧді кепкаӧс, муні ӧти дӧрӧм кежысь, весиг курткаӧс эг босьт.
«Йӧй, — думайтіс Олег. — Ог дӧгадайтчы: луннас шоныд, а войяснас дрӧжжитыштан!..».
Юрка куйліс орччӧн; сійӧ лолаліс спокойнӧя да рӧвнӧя.
...Асылыс лолыштіс кӧдзыд уль руӧн, и Олег аслас шоныд позйысь петӧм бӧрын некыдзи эз вермы шонавны.
Юрка вошлі, но регыд мысти бӧр воис да вайис кык дыня да кымынкӧ помидор.
Няньыс эз вӧв, и найӧ завтракайтісны дыняӧн.
Помидоръяс сёйны Олег ӧткажитчис: кыдзи нӧ найӧс сёян няньтӧг да совтӧг?!
Кӧдзыд небыд дыня сёйиг Олег кыдзкӧ ас тӧдлытӧгыс кутіс думайтны сы йылысь, мый асшӧр олӧм артмӧ ӧні кежлӧ лёка на.
Ру разаліс, и кыпӧдчысь шонді гӧгӧрсьыс ставсӧ краситіс зарни-розӧвӧй рӧмӧн.
Ва кутіс дзирдавны, ворсны бикиньясӧн моз.
Олег эз нин кынмы.
Ойдлӧм видзьяслӧн шуштӧм ӧтипӧлӧс шыльыдіныс челядьлы эз сет позянлун тӧдмавны сы йылысь, уна-ӧ найӧ прӧйдитісны.
Олег шуис Юркалы, мый колӧ пасъявны водзысь ориентиръяс да водзвыв висьтавны, кымын воськов сэтчӧдз.
Ворсӧмыс кажитчис.
Регыд мысти найӧ велалісны сідзи, мый ӧшибайтчылісны сӧмын кымынкӧ воськов вылӧ.
Сэки ворсӧмыс кутіс дӧзмӧдны.
Восьлалісны сьӧкыда, вӧйласисны шавъялысь лыаӧ.
Юрка шуис индыны медбӧръя ориентир да сэсся шойччыны.
Водзын тыдовтчисны сук сьӧд кустъяс.
Детинкаяс гажмисны, кутісны восьлавны кыпыдджыка.
Кустъясӧдз воськов лыдыс лои разнӧй.
Заводитлісны вензьыны, но сэки жӧ кыкнанныс бӧр ланьтісны.
Кустъяскӧд орччӧн, веськыда куш лыа вылын, тыдаліс палатка.
Детинкаяс сувтісны.
— Эй, кодкӧ эм сэн? — негораа чукӧстіс Юрка.
Некод эз шыась.
Детинкаяс матыстчисны матӧджык да бара чукӧстісны кӧзяинъяссӧ.
Шынитӧв!
Юрка смела матыстчис палатка дорӧ, павтыртіс дӧра ӧдзӧссӧ.
Олег сідзжӧ видзӧдліс пытшкас.
Палатка пытшкас вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Пӧвйысь вӧчӧм джоджас вӧлі вольсалӧма ньыв пу лапъяс да турун.
Турун вылӧ кыдзсюрӧ шыбитӧм эшкын да мыськавтӧм пӧрт висьталісны сы йылысь, мый кӧзяиныс татысь мунӧма неважӧн на.
— Чери кыйысь, — думайтігтыр шуис Юрка. — Буракӧ, кытчӧкӧ пыжнас мунӧма.
А гашкӧ, подольникъяссӧ видлалӧ.
— Колӧ чайтны, — чери кыйысьлӧн прӧстӧй овмӧс вылӧ сюся видзӧдіг сӧгласитчис Олег.
Пельӧсас мыйкӧ вӧлі тэчӧма да вевттьӧма газетӧн.
Тайӧ вӧліны прӧдуктаяс: ичӧтик мешӧкын шыдӧс, кык консерв банка, картупель, тупӧсьджын нянь, лавровӧй лист да кымынкӧ истӧг кӧрӧб.
— Этшакодь, — ставсӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Юрка, — но век жӧ мыйсюрӧ ковмас водзӧсалыштны.
Тэ сулавлы тані, а ме видзӧдла, ылӧдз-ӧ мунӧма кӧзяиныс.
Юрка воши, но регыд мысти бӧр воис да сетіс команда:
— Давай!
— Оз эськӧ ков да.
Карсянь ылын.
Гашкӧ, мортыс отпускын да воис чери кыйны, — заводитліс паныд мунны Олег.
— Вот и мед черисӧ сёйыштас.
Сылысь ми уна огӧ босьтӧй: консерв банка да нянь.
Шыдӧс да картупель колям.
А истӧгсӧ юкам шӧри.
Татшӧм «морт нога» решениеыс неуна успокоитыштіс Олегӧс. Таысь кындзи, консервнӧй этикетка вылын «Тушёнӧй яй» гижӧдыс чужтіс сэтшӧм ыджыд аппетит, мый Олеглӧн кынӧмас кутіс гуракывны.
Сійӧ ачыс кватитіс консервнӧй банкасӧ.
Вӧлі и страшнӧ и зывӧк.
Ставыс друг подчинитчис ӧти мӧвплы: «Колӧ мунны».
Детинкаяс видзчысьӧмӧн мӧдӧдчисны вадор пӧлӧн да видзӧдлывлісны лыа вылын тӧдчысь кок туйяс вылӧ.
Кайӧ петісны кустъяс пӧвстысь да кежисны юсянь бокӧ.
Шойччыны эз позь.
Колӧ вӧлі мунны ылӧджык палатка дорысь.
Ыджыдкодь кытш вӧчӧм бӧрын найӧ бара веськӧдчисны Волгалань.
Важмоз матігӧгӧрын некод эз вӧв, кӧть кадысь кадӧ паныдасьлісны град йӧръяс.
Ӧти град йӧрысь детинкаяс друг аддзисны енэжлӧн кельыдлӧз фон вылысь сьӧд чут.
Ылісяньыс найӧ эз вермыны тӧдмавны, мый жӧ збыльысьсӧ на водзын.
Тайӧ вермис лоны и морт и скӧтина.
Шуисны матыстчыны матӧджык.
Регыд мысти позьӧ вӧлі тӧдмавны, мый тайӧ медся ёна мунӧ морт вылӧ.
Но сійӧ вӧлі вывті джуджыд да эз вӧр.
— Полӧкалӧ! — гӧгӧрвоис Олег.
Найӧ матыстчисны.
Збыль, тайӧ вӧлі полӧкалӧ.
Кузь майӧг вылӧ тувъялӧма пӧперег бедь, и сы вылын, быттьӧ тув йылын, шевъяліс, пӧлаяссӧ паськӧдліг да киссьӧм сосъяснас качайтчиг, важ ватнӧй куртка нисьӧ пальто.
Пемыд рӧма, няйт вата чурвидзис уна лыда розъясӧд да косясьлӧминъясӧд да ставнас тӧлаліс-вӧрис.
Майӧг йылас вӧлі кӧрталӧма китыр турун да сы вылӧ пуктӧма фуражка, коді вӧлі важ кадся картуз кодь. Сылӧн югъялысь кӧзырёкыс вӧлі потӧма шӧри.
Полокалӧсӧ вӧлі сувтӧдӧма ляпкыдик да рӧвнӧй градъяс шӧрӧ, кодъясӧс быттьӧ сыналӧмаӧсь.
Колӧ чайтны, кӧзяинъясыс радейтісны да дӧзьӧритісны ассьыныс градъяссӧ.
Полӧкалӧӧн любуйтчыштӧм бӧрын Олег бергӧдчис, медым мунны водзӧ.
Тыртӧм кынӧмыс нюкыртіс.
Окота вӧлі регыдджык восьтыны тушонкаа консервнӧй банкасӧ.
— Энлы, — шуис Юрка. — А ноко, мерайт тайӧ модельсӧ. — И Юрка кутіс кыскыны пальтосӧ пӧлаӧдыс.
— Тэ мый, йӧймин?
Кута ме ас вылӧ пасьтавны ставпӧлӧс лопотьсӧ! — ӧбидитчис Олег.
— Йӧй тэ!
Тайӧ век шонді водзын да зэр улын вӧлі, и мыськассис да косьмыліс уна даспӧв.
Видзӧд жӧ, курткаыс шоныд.
А тэ рытъяснас кынман.
Коді тэнӧ тані аддзылас?
А аддзасны, ещӧ бурджык, жалитасны, сёйыштны сетасны.
А ми сьӧлӧмӧдз йиджана жалитан история висьталам, мый батьтӧм-мамтӧмъяс, баб ордӧ писькӧдчам-мунам.
Олеглы кыпыд лои сьӧлӧм вылас да, полӧкалӧ вылысь курткасӧ нетшыштӧм бӧрын, пасьталіс ас вылас.
Важ ватникысь кыліс му да бус дук, но шондіӧн шонтӧм ротасыс лӧсьыда шымыртіс пельпомъяссӧ.
— Зэв мича! — шуис Юрка да тешкодя нюркйӧдліс: — Сетӧй, граждана, милӧстина!..
Олег топӧдіс пӧлаяссӧ, йӧжгыльтчис, вӧчис чужӧмсӧ сідз, быттьӧ бӧрдӧ, да, потласьӧм шляпаяса джуджыд подсолнухъяс водзын копрасиг, Юрка моз жӧ шуис:
— Жалитыштӧй коньӧр сирӧтаӧс!..
Кыкнанныс дыр сералісны.
Юрка уськӧдіс полӧкалӧ вылысь картузсӧ да пуктіс Олеглы юрас пӧшти нырӧдзыс.
— Вот ӧні лӧсьыд.
Мӧдім водзӧ, Робинзон!
— Водзӧ ог мун, — шуис Олег. — Шойччам!
КАРТУПЕЛЬ.
Путешествиелӧн витӧд лунӧ Олег дзикӧдз нин велаліс аслас выль паськӧм дорӧ.
Луннас сійӧ пӧрччывліс курткасӧ да гартліс сійӧс сідзи, кыдзи салдатъяс гартлывлӧны шинельнысӧ, босьтліс сійӧс киняулас да тадзи новлӧдліс.
Тубрасыс ёна мудзтӧдліс кисӧ, луннас сыысь вӧлі жар.
Но быть ковмыліс терпитны.
Сылы крепыда пуксисны паметяс первой кӧдзыд войясыс.
Юрка сідзжӧ дугдіс серавны куртка вылын.
Войяснас сійӧ кыкнанныслы вӧлі эшкын пыдди.
Детинкаяс мудзисны.
Кокъясыс юкалісны, эз кӧсйыны восьлавны шавъялысь лыа кузя.
Найӧс кытшалысь природаыс вӧлі кӧть кӧні дзик ӧткодь.
Медбӧрын вӧлі решитӧма мунны Волга дорысь да корсьны миртуй.
И со найӧ Волгасянь ылынӧсь нин.
Ӧні сійӧ шочиника тыдовтчывліс сӧмын гӧраяс костӧд да шонді югӧръяс улын дзирдаліс, быттьӧ зэв ыджыд стеклӧ тор.
Но и зэв ёна юждӧм мир туй ӧні кажитчис зэв гажтӧмӧн да ӧтсямаӧн.
Путешествиелӧн первойя лунъясса мичлуныс чусмис.
Дӧзмӧдіс дугдывтӧг тӧждысьӧм: кыдзи да кытысь судзӧдны сёянтор.
Олеглы торйӧн нин ёна сьӧлӧм вылас эз волы сійӧ, кыдзи найӧ судзӧдлісны йӧз град йӧръясысь аслыныс сёян.
И ачыс сёяныс вуктӧдлытӧдз вӧлі век ӧтсяма.
«Со тэныд и виноград! — шпыннялігтыр думайтліс Олег. — Ӧні эськӧ рудзӧг нянь шӧрӧм!
Либӧ пӧсь шыд...»
И туйыс, вӧлӧмкӧ, абу нин сэтшӧм кокньыд.
«Мун Волга дорті, и ставыс сэні», — Юркалӧн тайӧ немдумайттӧм эскӧдӧмъясыс ӧні кажитчисны тешкодьӧн да челядь сямаӧн.
И век жӧ веськыда шуны сы йылысь, мый походыс сылы оз во сьӧлӧм вылас, Олег ӧні эз на решитчы...
Найӧ мунісны град йӧръяс пӧлӧн да видзӧдлывлісны, оз-ӧ паныдасьны налы картупель муяс.
Кынӧмъясныс зэв ёна сюмалісны.
Юркалӧн зептас шаракыліс истӧг, и Олег син водзын ӧти здукӧн кыптісны серпасъяс, кыдзи бипурйын кутасны ыпъявны-сотчыны кос бадьяс, кыдзи найӧ кутасны кыскавны пӧсь пӧим пиысь кӧрсьӧм, сьӧдасьӧм бокъяса пӧсь картупельяс.
Картупель му тыдовтчис немвиччысьтӧг.
Рӧвнӧй бӧрӧздаяс кыссисны горизонтлань, сэні ӧтлаасьлісны да артмӧдлісны пемыдвеж рӧма картупель коръяслысь дорвыв масса.
Гӧгӧр — ни ӧти ловъя лов!
Олег уськӧдчис водзӧ, кватитіс косьмыны заводитысь кыз картупель кор да перйис муысь вӧсньыдик вужъяс. На помын ӧшаліс куим картупель.
— Сӧмын куим!
Кутшӧм этша.
Быдтӧмаӧсь жӧ, кутшӧм нӧ тайӧ колхозникъяс!.. — шуис Юрка да нетшыштіс ещӧ ӧти позтыр.
Сы вылын вӧлі кык неыджыд моль.
Детинкаяс нетшыштісны дас сайӧ позтыр да вӧлись решитісны, мый картупельыс налы тырмымӧн.
Пӧжалӧм картупельӧн водзвыв чӧсмасиг да ас выланыс элясиг сыысь, мый сьӧрсьыс эз босьтны сов, челядь дугдывтӧг гудралісны-тэрмӧдлісны бипурсӧ.
И сӧмын на найӧ кӧсйисны видлыны первой картупель, став пиысь медся ичӧтсӧ, кыдзи кызкодь сибдыштӧм гӧлӧс на мышсянь шуис:
— Нянь да сов!
— Ни первойыс, ни мӧдыс, дона Пятницаӧй, буретш и абу! — эз шӧйӧвош Юрка.
Олег немвиччысьтӧмысла уськӧдіс кисьыс картупельсӧ да зэв ӧдйӧ видзӧдліс бӧрвылас.
На водзын сулаліс кузь тушаа старик, коді вӧлі стежитӧм ватника. Ватникыс дзик вӧлі Олеглӧн куртка кодь.
Юр вылас стариклӧн вӧлі вушйӧм гӧна пеля шапка.
Мыш сайсьыс тыдаліс важ двустволкалӧн дулоыс.
— А кӧть и абу, век жӧ тадзи оз вочавидзлыны.
Колӧ шуны: «Локтӧй, миянкӧд нуръясям».
И талун абу пятница, а среда.
Юрка вак-вакӧн серӧктіс, а Олег кыпыда шуис:
— Локтӧй, миянкӧд нуръясям, — да бедьторнас перйис пӧим пиысь ещӧ кык картупель.
— Абу на пӧжассьӧма, нӧрӧвит неуна, эн тэрмась, — сӧветуйтіс старик, пӧрччис пельпом вывсьыс двустволкасӧ, лӧсьӧдыштіс ватниксӧ да пуксис.
— А тэ мыйӧн тӧдан? — код тӧдас кытысь усьӧм старик вылӧ интересуйтчӧмӧн видзӧдіг юаліс Юрка.
Старик пуксис бурджыка, сюся видзӧдліс Юрка вылӧ да вочавидзис:
— Вот тэ карын олан, а йӧзкӧд сёрнитны он куж.
Мыйла менӧ «тэ»-ӧн шуан?
Ме быттьӧкӧ и арлыд серти тэысь ыджыдджык, и тэныд ньӧти абу тӧдса.
— А мый серти, дедушка, ті тӧданныд, мый картупельыс абу на пӧжассьӧма? — кӧсйис мездыны ёртсӧ Олег.
— А тайӧ зэв прӧстӧ.
Корйыс лӧсталӧ — сідзкӧ, абу на дзикӧдз пӧжассьӧма, виччысьыштны колӧ.
А муртса кутасны сы вылын тӧдчыны чукыръяс — кыскав!
Старик гӧгыльтӧдіс асланьыс картупель, чорыд, кос кияснас небзьӧдыштіс сійӧс, курччис веськыда корнас да сюйис кисӧ зептас.
Сійӧ дыр мыйкӧ лукйис-корсис зепсьыс, медбӧрын кыскис руд рузумтор, код вылын муртса-муртса тӧдчисны розӧвӧй дзоридзьяс, да, гӧрӧдсӧ разьӧм бӧрын, паськӧдіс сійӧс эжа вылӧ.
Чукрассьӧм рузум шӧрас вӧлі чепӧль мында виж рӧма сов.
Старик кык чуньӧн, кодъяслӧн гыжъясыс куритчӧмысла виж нисьӧ гӧрдӧсь, босьтіс совсӧ да, картупельсӧ ёна солалӧм бӧрын, сюйис вомас.
Пыркнитіс юрнас, кыкысь кымын ас пытшсьыс пӧльыштіс сынӧдсӧ да заводитіс нямлявны-сёйны.
Олег юалан синъясӧн первой видзӧдліс сов вылӧ, сэсся дед вылӧ.
Дед гогнитіс юрнас да мыйкӧ шуис.
Вомас пӧсь картупельыс мешайтіс сылы, и дедлӧн артмис мыйкӧ татшӧм сяма:
— Гу-гу-гу...
Олег босьтыштіс совсӧ да сетіс Юркалы.
Ӧні робинзонъяс Пятницакӧд ӧтлаын пукалісны чусмысь бипур дорын да кыв ни джын шутӧг чӧсмасисны.
Сёйӧм бӧрын дед гартыштіс ассьыс рузумторсӧ, сюйис зептас, ружтігтыр сувтіс кок йылас, босьтіс киас двустволкасӧ да командуйтіс:
— Но, айда ме бӧрся.
Олег шӧйӧвоши.
Сійӧ эз тӧд, кыдзи гӧгӧрвоны тайӧ тешкодь стариксӧ: шмонитӧ сійӧ али збыльысь сёрнитӧ.
Но старик, буракӧ, шмонитны эз и думайт.
— Да тэ, дед, мый? Йӧймин? — юаліс Юрка. — Миянлы колӧ водзӧ мунны, кытчӧ ми тэкӧд мунам?
— Правлениеӧ, со кытчӧ.
Кужан пакӧститчыны, куж и вочакыв кутны.
Картупельсӧ миянлысь керӧмныд.
Дерт, дас вит кымын позтыр нетшыштінныд, беспиян!
Та вылӧ эськӧ и ӧтиыс тырмис.
Челядь чӧла видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Юрка кӧсӧя видзӧдіс двустволка вылӧ да скӧрысь кыскыштавліс нырнас.
Олег дзикӧдз шӧйӧвоши.
Сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, мыйла ставыс тадзи артмис: дед пукаліс бипур дорын, сёйис картупель, весиг гӧститӧдіс найӧс солӧн, а ӧні, ружьенас грӧзитіг, кутіс нуӧдны кытчӧкӧ правлениеӧ!
— Регыдджык, регыдджык! — мӧдысь шуис дед да дулонас индіс сыланьӧ, кытчӧ, буракӧ, колӧ вӧлі мунны.
Детинкаяс ньӧжйӧник сувтісны муысь.
— Бипурсӧ мунас тыртыштӧй, — командуйтіс дед.
Детинкаяс кывзысисны.
Кор ставныс чӧв олігтыр мунісны нетшкӧм картупель коръяс дінті, кодъяс кулӧмаӧсь нин, дед сувтіс.
— А но, чукӧртӧй картупельсӧ! — бара горӧдіс челядь вылӧ дед.
— Кутшӧм картупель? — эз гӧгӧрвоны найӧ.
— Кодӧс муас колинныд, лешпечикъяс!
Сӧмын жӧритны-сёйны тіянлы, а кыдзи няньыс быдмӧ — ті сійӧс тӧдны онӧ кӧсйӧй!
И дед ачыс том морт моз лажыньтчис, пуктіс ружьесӧ орччӧн да муас пыдӧ сюйис ассьыс зыр кодь паськыд чорыд кияссӧ.
Сійӧ ружтыштіс, кодйысьыштіс и друг шедӧдіс кыкнан кисӧ да кыпӧдіс веркӧсас содзтырыс картупель.
Картупельыс вӧлі гырысь, быттьӧ бӧрйӧдлӧм, да гӧраӧн куйліс дедлӧн муӧсь кияс вылын.
— Аддзан?
Медся гырысьсӧ муас кольӧмныд, йӧй юръяс.
Кодйӧй, шуа тіян!
— Тадзи, киясӧн? — дедлӧн муӧссьӧм кияс вылӧ зывӧкпырысь видзӧдлывлігтыр шензис Юрка.
Паськыд виж гыжъяс улас вӧлі няйт.
Сӧнъясыс польтчӧмаӧсь, ки вылас кучикыс потласьӧма. — Тадзи абу бур!
Юрка гӧгӧр видзӧдліс.
Корсис, аддзис ньӧртор да кутіс кодйыны муысь ӧти картупель.
Дед видзӧдліс сы вылӧ да вомсӧ вежыньтӧмӧн шпыньмуніс.
Дед моз жӧ Олег ӧтпырйӧ сюйис кыкнан кисӧ небыд, шоныд муӧ да корсис гӧгрӧс, чорыд картупельяс.
Сійӧ чабыртіс найӧс да ӧтпырйӧ шедӧдіс нёль картупель.
— Аддзылін? — шуис дед да друг серӧктіс. — Тэ киястӧ мунас лякӧсьтӧмысь эн пов.
Му-матушкаыд сійӧ оз лякӧсьты...
Картупельсӧ ӧтчукӧрӧ тэчисны му помӧ.
Чукӧрыс лои вель ыджыд.
— Бӧрынджык кодӧскӧ ыстыла, трактористъяслы босьтасны, — решитіс дед да ещӧ ӧтчыд шуис: — Айда!
НЯНЬ.
Покатовка сиктӧдз мунігӧн дед юасис челядьлысь спокойнӧя да дугдывтӧг.
Олег чӧв оліс да шензис Юркалӧн сюсьлун вылӧ.
Юркалӧн висьталӧм серти артмис, мый найӧ Олегкӧд кык вок.
Дзик на неважӧн налӧн кулӧма мамыс, и батьыс гӧтрасьӧма выльысь.
Ичиньыс налӧн настӧящӧй ведьма, пӧръявлӧ батьсӧ да оз сет челядьыслы олӧм.
Найӧ оз кӧсйыны водзӧ терпитны сылысь на вылын тешитчӧмсӧ да решитісны мунны бабыс ордӧ.
Бабыс олӧ Сталинград обласьтса ӧти сиктын.
Сьӧм налӧн абу, и та вӧсна найӧ решитісны писькӧдчыны подӧн.
— Поводдяыс бур, град йӧръяс абу на идралӧма, позьӧ кутчысьны, — помаліс Юрка ассьыс висьтсӧ.
Дед кывзіс чӧла, кадысь кадӧ аслысногӧн мурӧстлывліс да индывліс челядьлы туйсӧ.
Покатовка сикт, кытчӧ вайӧдіс найӧс дед, ылісяньыс кажитчис ичӧтӧн.
Сійӧ пуксьӧма паськыд увтасінӧ, кодлӧн ӧтар-мӧдар бокӧдыс кыссисны ляпкыдик мылькъяс.
Водзынджык дзирдаліс ты, и уткаяслӧн да дзодзӧгъяслӧн стаяяс, быттьӧ кокни кымӧръяс, лайкъялісны сы веркӧс вылын.
Сиктыс кажитчис йӧзтӧмӧн.
Правлениеыс вӧлі уна ӧшиньяса, выль, мичаа стружитӧм кильчӧ посъяса ыджыд керкаын.
Дед лэдзис челядьӧс ас водзвылас.
Первой жырас сулаліс нёль пызан.
Куим пызан саяс некод эз пукав, и сӧмын ӧти сайын, ӧшинь дорас, гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс ичӧтик тошка морт да щӧтайтчис щӧтки вылын.
Сійӧ эз кыпӧдлы юрсӧ да эз вочавидз дедлӧн чолӧмалӧм вылӧ.
Восьса ӧдзӧс пыр орчча жырйысь кыліс нывбабалӧн скӧр гӧлӧс:
— А тэ коймӧд бригадаын вӧлін?
Вӧлін, ме юала, коймӧд бригадаын?
Сідзкӧ вот.
Мун да сэсся эн петкӧдчыв, кытчӧдз он ставсӧ пукты лад вылӧ, гӧгӧрвоин?
Та бӧрын детинкаяслы воча ӧдйӧ петіс лӧз комбинезона кузь тушаа морт да, порог дорын недыр сулыштӧм бӧрын, решительнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань. Сійӧ, буракӧ, эз казяв ни челядьӧс, ни стӧрӧжӧс.
Детинкаяс сувтісны, но дед найӧс йӧткыштіс водзӧ.
Мӧд жырйыс вӧлі югыдджык да мичаджык.
Ӧшиньясын еджыд занавескаяс, гырничьясын дзоридзьяс да турунвиж рӧма матерьеӧн вевттьӧм кузь пызан Олеглы мыйлакӧ казьтылісны лыддьысян зал.
Пызан помас пукаліс нывбаба.
Юрас сылӧн вӧлі сера чышъян, кодлысь помъяссӧ гартыштӧма сьылі гӧгӧрыс.
Ӧшйӧм ыджыд зепъяса трикотажнӧй лӧз ковтаыс пукаліс сы вылын ӧкуратнӧя.
Нывбаба лэптіс юрсӧ, и Олег аддзис, мый чужӧмыс сылӧн абу нин том, но пӧшти дзик чукыртӧм, и чужӧмбаныс банйӧма.
А руд синъясас ворсӧны карӧй бикиньяс.
Нывбаба гӧгӧрвотӧг первой видзӧдліс детинкаяс вылӧ, а сэсся дед вылӧ.
— Видза олан, председатель! — шуис дед да пӧрччис шапкасӧ.
Олег чуймис.
Сійӧ эськӧ некор эз куж думыштны, мый тайӧ прӧстӧй нывбабаыс, коді ёна муніс налы гортас бидонъясӧн йӧв ваялысь вылӧ, збыльысь и эм колхозса председательыс.
— Видза олан, Семёнович, — негораа вочавидзис сійӧ. — Кодъясӧс нӧ тайӧ тэ вайӧдін?
— Гусясьысьясӧс, Настасья Семёновна, гусясьысьясӧс вайӧді.
— Кытысь нӧ кутін, подсолнух али бахча вылысь? — Настасья Семёновна стрӧга видзӧдліс детинкаяс вылӧ да киас босьтіс карандаш.
— Эг сэтысь, матушка, картупель му вылысь.
Дас вит кымын позтыр сэні нетшыштӧмаӧсь.
— Картупель му вылысь?
Нывбаба шензьӧмӧн лэптіс синкымъяссӧ, сюся видзӧдліс первой Юрка вылӧ, сэсся Олег вылӧ.
Сылӧн синъясыс сувтовкерисны Олеглӧн паськӧм вылын.
Олеглы эз вӧв лӧсьыд тайӧ тӧлка, неуна мудзӧм синъяслӧн видзӧдлӧмсьыс.
А Юрка пырысь-пыр жӧ, юасьӧмъяс виччысьтӧг, заводитіс выльысь висьтавны дедлы висьталӧмторсӧ. Ӧні сійӧ аслас висьтӧ содталіс нин выльторъяс.
Историяыс, кодӧс Юрка ӧні висьталіс увереннӧйджыка, йиджис председательлы сьӧлӧмас.
Председатель кыкысь юаліс сійӧ сиктлысь нимсӧ, кӧні оліс, Юркалӧн висьталӧм серти, налӧн бабушканыс.
— Абу Степановка, а Степновка, колӧ чайтны, — веськӧдіс сійӧ Юркаӧс.
И Юрка ӧдйӧ сӧгласитчис:
— Сідзи и эм, Степновка.
Настасья Семёновна интересуйтчис, кыдзи найӧ воисны татчӧдз, да, кор тӧдмаліс, мый воӧмаӧсь подӧн, акнитіс да юаліс, мыйӧн жӧ пӧткӧдісны кынӧмнысӧ.
— Мый удайтчыліс аддзыны, — яндысьыштігтыр увлань видзӧдіг вочавидзис Юрка. — Дерт нин медсясӧ град йӧръясысь.
Председатель думыштчис.
Сійӧ пукаліс банбоксӧ кинас пыкӧмӧн да Юркалӧн юр весьтті кытчӧкӧ видзӧдіг.
Сэсся, стӧрӧжӧс ыстӧм бӧрын, сійӧ горӧдіс орчча жырйӧ:
— Матвей Ильич!
Орчча жырйын, кылӧ, гораа вештісны улӧс, и порог дорын пырысь-пыр жӧ тыдовтчис ичӧтик тошка буретш сійӧ мортыс, коді гольскис щӧтіӧн.
Ӧдзӧс дорын сулаліг сійӧ сюся видзӧдліс первой Юрка вылӧ, сэсся и Олег вылӧ.
Олег йӧжгыльтчис.
— Матвей Ильич, вермам ог ми отсавны тайӧ детинкаясыслы воӧдчыны Степновкаӧдз.
— Кыдз сідз отсавны?
Сетны персональнӧй машина?
Тайӧ председательлӧн делӧ.
— Да абу сідз.
Машинаяс удж вылынӧсь.
Уборочнӧй вылысь машинатӧ он босьт...
Матвей Ильич, сьӧм эськӧ шайт ветымын колӧ.
Налы эськӧ туй вылас и тырмас.
Матвей Ильич друг лои мӧд кодь.
Сійӧ веськӧдчис да, председатель пызан дорӧ матыстчӧм бӧрын, кутіс сёрнитны гораа да пызанӧ ичӧтик кулакнас зымӧдіг:
— Колхознӧй кассаысь?!
Ветымын шайт?!
Да ті мый, Настасья Семёновна, йӧйминныд?
Да кутшӧм буртор вӧчӧмысь?..
Эстшӧм рожаяс, видзӧдлӧй на вылӧ, донаӧй!
Да найӧс плугйӧ доддявны — трактор пыдди кыскасны!..
— Ӧвсьы, Матвей Ильич.
Зонкаясыс кольӧмаӧсь сирӧтаясӧн, рӧднӧйяс дорас писькӧдчӧны.
Отсыштны эськӧ колӧ.
Со стӧрӧж кутӧма найӧс картупель му вылысь.
Пӧт кынӧмаӧсь кӧ вӧліны, картупель вылӧ ӧмӧй уськӧдчисны?
Миянлысь челядьтӧ, небось, анькытш да бахча вылысь кутав.
А тайӧяс, буракӧ, збыльысь тшыгӧсь!
— Тшыгӧсь?!
— Ичӧтик тошка морт весиг места вылас чеччыштліс. — Тэнад, Настасья Семёновна, пыр на син водзад война кад.
Да тэ видзӧдлы, видзӧдлы сы вылӧ, татшӧм кыз чужӧм ӧмӧй овлӧ тшыгъялӧмысь? — И Матвей Ильич кос чуньнас муртса эз зургы Юркалы нырас.
Юрка ӧбидитчӧмӧн топӧдіс кыз вомдоръяссӧ да кутіс броткыны:
— Но-но, ті энӧ вывтісӧ!
— Прӧстӧ балуйтчӧм, помнитӧй менсьым кывйӧс, председатель, сӧмын балуйтчӧм! — эз ӧвсьы збой счетовод.
— Да ӧд оз жӧ позь, — яндысьыштӧмӧн гӧгӧр видзӧдліг падъялігтыр шуаліс Настасья Семёновна. — Кыдзи нӧ сідзи, Матвей Ильич?
Синъяс куньны да на дінті сідзи и мунны?!
— Абу сідз, вай жӧ, матушка, ме тэныд велӧдӧм могысь кыв-мӧд шуа.
Никифоров Мишутка сизимӧдын али квайтӧдын на?
А прицепщикӧн уджалӧ, бура.
Тэ сылы сідз прӧста ветымын шайт он сет?
А Валька Сидоркин?
Ӧд сӧмын уборка вылын сизимдас гӧгӧр трудодень нин вӧчис?
А сійӧ этіысь тушанас ичӧтджык и пельпомыс абу паськыдджык...
Сӧмын мамыслӧн сэтшӧмыс ещӧ куим, и детинкалы кисӧ кресталӧмӧн пукавны некор, аслыс окота нажӧвитны.
Тӧдӧ, йӧз град йӧр помысь кынӧм оз пӧт!
Мыйла нӧ тэ сылы ветымын шайтсӧ он сет?
Али миян челядьыс тайӧясысь омӧльджыкӧсь?
Да ӧд тэ налы ветымын шайтсӧ прӧста он сет.
И правильнӧ вӧчан!
— Но ладнӧ, ладнӧ!
Тэкӧд некор он вермы сёрнитчыны, — Настасья Семёновна дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас. — Ме нин кыдзкӧ ачым налы сета...
Матвей Ильич, коді дзикӧдз нин саявлі ӧдзӧс сайӧ, бӧр бергӧдчис.
— И эн думайт, Настасья Семёновна, — кутіс сійӧ сёрнитны стрӧга. — Збыльысь ӧмӧй найӧ милӧстина босьтасны?
А босьтасны кӧ, эстшӧм ӧшъясыс, сэки ме первой морт видзӧдла на вылӧ да сералышта.
Со тіянлы!
Матвей Ильич гурйысис-корсьысис аслас дженьыдик пинжак зепсьыс, перйис важ, сьӧдасьыштӧм да кымынлатікӧ косясьлӧм руба, пуктіс пызан вылӧ да шлапнитіс кинас:
— Босьтӧй, коньӧръяс!..
Сійӧ гордӧя видзӧдліс челядь вылӧ да решительнӧя мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сэсся ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс, дзебис рубсӧ зептас да, синъяссӧ шармӧдӧмӧн да тошнас пыркӧдіг, горӧдіс:
— Дарӧвӧй нянь сёйысьяс!
Тіян кодьыс зэв уна рӧдмис.
А бӧрӧздаассӧ, бӧрӧздаас кодлы сулавны, а?
Яндзимысла Олег эз тӧд мый и вӧчны.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ дзик пасьтӧг сулалӧ ыджыд йӧз чукӧр водзын.
Сылысь весиг кутіс гудрӧдлыны сьӧлӧмсӧ яндзим вӧснаыс.
Но и Настасья Семёновналы, буракӧ, вӧлі яндзимкодь жӧ.
Сійӧ кымыныськӧ некутшӧм помкатӧг вештавліс аслас пызан вылысь бумагаяс, лӧсьӧдіс чышъян увсьыс еджгов юрсисӧ да друг, Олег вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, серӧктіс:
— Вот век тадзи.
Первой скӧрмыла, ог сӧгласитчы, а сэсся ачым аддза: Матвей Ильич, тэ сайын правдаыс!
Со мый, ребята, миянӧ кӧ нин ті веськалінныд, отсыштӧй неуна миянлы нянь идравны.
А ми сэсся тіянӧс туйӧ дасьтам-ыстам, а?
Олеглы лои кокньыдджык сьӧлӧм вылас.
— Дерт жӧ, — вочавидзис сійӧ, — ми радпырысь!
Сӧмын ми карсаяс, видз-му овмӧстӧ омӧля тӧдам...
— Тайӧ нинӧм.
Ме тіянӧс нянь идравны ыста.
Сложнӧй машинаӧн вартӧм некор на энӧ аддзылӧй?
Вот ӧні аддзыланныд.
Ті сэні кольтаяс кутад шыблавны.
Йӧзыс миян оз тырмы, и комбайнъяс оз справляйтчыны.
Вартам вундӧм бӧрын гумла вылын...
— А кор нӧ миянлы позяс водзӧ мунны? — шпыннялігтыр юаліс Юрка.
— А кор кӧсъянныд, кутны ми тіянӧс огӧ кӧсйӧй.
Лун кык уджаланныд, ме правление вылын сёрнита, гашкӧ, Матвей Ильич бурмас, чек гижыштас...
Сашенька! — ӧшинь пыр пыдӧ юрсӧ сюйӧмӧн горӧдіс Настасья Семёновна, — Сашенька, волы, ноко, татчӧ.
Мун, бур пиӧй, инды детинкаясыслы, кыдзи веськавны гумла вылӧ...
Ичӧтик Сашенька матыстчис ӧшинь дорӧ. Сійӧ вӧлі батьыслӧн ыджыд картуза, код вылын тӧдчис на красноармейскӧй звёздочкалӧн туйыс, да трусика, кодӧс вӧлі пасьталӧма сьӧд-лӧз рӧмӧдз гожъялӧм телӧ вылас.
Ӧти трусик да картуз кежсьыс сылы вӧлі кӧдзыд.
Ныр йылас ӧшаліс ыджыд сӧдз войт. Детинка ӧтарӧ дрӧгнитлывліс да чышкыштліс гожъялӧм кинас ныр увсӧ.
— Тэ мый, кынмин? — юаліс Настасья Семёновна. — Мунін эськӧ да дӧрӧмасин.
— Эг кынмы, ме купайтчи, — висьталіс Сашенька да нырнас кыскыштӧмӧн дзебис ӧшалысь сӧдз войтсӧ. — Кодъясӧс гумла вылас нуӧднысӧ?..
Гумла вылын дугдывтӧг кыліс шум.
Бокынджык лӧз тшынӧн пуркйис трактор.
Быд здукӧ волісны трёхтонкаяс.
Бусӧн тырӧм кык мужчина на вылӧ грузитісны вартӧм нянь тыра мешӧкъяс.
Эжасӧ кульӧм да юждӧм му шӧрын керка кодь джуджыд, йӧршъяс моз щӧтитчӧм сёрӧмъяскӧд орччӧн сулаліс ыджыд машина.
Тайӧ и вӧлӧма «сложнӧй машинаыс», код йылысь ӧнтай казьтыштліс Настасья Семёновна. Тайӧс Олег гӧгӧрвоис ӧні.
Тайӧ машина вылас, джуджыд мостик вылын, тыдаліс тӧбсьӧм фигура, коді, кыдзи автомат, бергӧдчывліс то ӧтиладорӧ, то мӧдладорӧ.
Орчча сёрӧмысь тайӧ фигура дорӧ лэбисны кольтаяс.
Фигураыс куталіс найӧс, мыйкӧ вӧчис да бергӧдчыліс, медым кутны лэбысь выль кольта.
Машина мӧдар боксяньыс паськыд розьӧд, коді пӧката муланьыс, киссис юмов дука дзугсьӧм идзас.
Кык нывбаба дугдывтӧг вешталісны идзассӧ бокӧ, но чукӧрыс на водзын бара пырысь-пыр содліс.
Кытысянькӧ бокысянь жугсӧ, шепъяс да разнӧй посни сорассӧ сынӧдыс йӧткис машина дорысь, найӧс сідзжӧ койисны бокӧ.
А веськыда Олег водзын помся киссис лӧсьӧдалӧм мешӧкъясӧ вартӧм нянь.
Мешӧкъяссӧ сувтӧдавлісны ыджыд вески вылӧ, а сэсся грузитісны автомашинаяс вылӧ.
Первойсӧ Олеглы кажитчис, мый тані бус пытшкас позьӧ пӧдны, мый йӧзыс некыдзи оз вевъявны машина бӧрсяыс: оз вевъявны вештавны идзассӧ, оз вевъявны тыртны мешӧкъяссӧ вартӧм няньӧн, оз вевъявны нуавны найӧс машинаясӧн.
Зарни кодь мича нянь куйліс тані жӧ, веськыда йӧз кок улын.
Сашенька матыстчис вески дорын сулалысь морт дінӧ да, ичӧтик няйт чуньнас Олеглань индіг, гораа висьталіс:
— Батьӧ, со видзӧдлы, председатель мӧдӧдіс отсӧг вылӧ.
— Техникумысь али мый? — юаліс сійӧ мортыс да тэрыба видзӧдліс Олег вылӧ.
Машинасянь тӧвзьысь буссьыс сійӧ вӧлі ставнас дзор.
Вылас сылӧн вӧлі вушйӧм кельыдлӧз майка да косясьлӧм военнӧй галифе.
Юрас — паськыд идзас шляпа.
— Ог тӧд, ог, кытысь воисны, сӧмын председатель тэ дорӧ мӧдӧдіс, — висьталіс Сашенька да чышкыштіс ныр увсӧ.
— А тэ мый век пасьтӧг котралан? — друг казяліс батьыс. — Кӧні мамыд?
— Мама фермаын.
Сійӧ менӧ трусикасьны тшӧктіс, сӧмын пӧ эн купайтчы.
— А тэ эн купайтчы? — юаліс батьыс, но Сашенька эз вочавидз да котӧртіс сиктлань.
Шондіӧн сотӧм куш кокъясыс сылӧн сӧмын и вирдыштлісны.
Галифеа морт вӧлӧма бригадирӧн.
Сійӧ сэсся нинӧмтор йылысь эз кут юасьны, видзӧдліс шпыннялысь Юрка вылӧ, гӧгӧр видзӧдысь Олег вылӧ:
— Но, ладнӧ.
Кодныд ті пиысь пелькджык?
Кай со Татьяна дінӧ кольтаяс босьтавны, а то сійӧ миян дзикӧдз нин мудзис.
И бригадир индіс мостик вылын сулалысь фигура вылӧ.
Юрка эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сэки Олег, ас вывсьыс курткашойсӧ да картузсӧ шыбитӧм бӧрын, ӧдйӧ мӧдӧдчис мостиклань.
— На со, ӧчкиась! — сылы бӧрсяньыс горӧдіс бригадир да чургӧдіс Олеглы ӧчки, кутшӧмӧс векджык новлывлӧны автомобилистъяс.
Олег, гусьӧн радліг, пуктіс сійӧс плеш вылас да кайис мостик вылӧ.
Тані машиналӧн мургӧмыс вевттис мукӧдпӧлӧс став шыяссӧ.
Мостик вылын сулалысь морт бергӧдчис Олеглань, но кияснас уджалӧмысь эз дугды.
Тайӧ вӧлі неыджыд тушаа нывка и, колӧ чайтны, зэв на том.
Олег сылысь чужӧмсӧ эз вермы аддзыны, сійӧ вӧлі ставнас тӧб-сьӧма чышъянӧн.
Неыджыд кольыштӧм костӧд тыдалісны бусӧссьӧм, пӧшти еджыд синлысъяса кыпыд мича карӧй синъяс.
Сійӧ мыйкӧ горӧдіс Олеглы.
Бӧрвывсяньыс Олеглы мыйкӧ сьӧкыда да небыда тувкыштіс мышкас.
Олег бергӧдчис да удитіс кватитны увлань усьысь нин ыджыд да сьӧкыд кольта.
— Вай! — горӧдіс нывка, но мый сетнысӧ Олег пыр на эз вермы гӧгӧрвоны.
Зурӧдчысь сьӧкыд кольта шымыртӧмӧн сійӧ сулаліс да видзӧдіс нывка вылӧ.
Нывка решительнӧя вештіс Олегӧс, кватитіс лэбысь выль кольта, пелька бергӧдіс сійӧс, йисӧ вундіс либӧ разис, и кольтаыс сійӧ киысь исковтіс кытчӧкӧ увлань. Сійӧс кыскис транспортёр, и кольта пырысь-пыр жӧ воши ыджыд барабан улӧ.
Первойсӧ Олег дыркодь видзӧдіс зарни рӧма рӧвнӧй поток вылӧ, сэсся казяліс ылавлӧмсӧ да мыйвынсьыс йӧткыштіс ассьыс кольтасӧ барабанлань.
Сэсся бара казяліс, мый кольтасӧ эз разь, повзис да кутіс тракӧдны сійӧс.
Но вына пиньяс кватитісны шепъяссӧ да нетшыштісны найӧс сы киясысь.
— Киястӧ видз!
Видзчысьӧмӧнджык! — кыліс Олег, и нывка тракнитіс сійӧс соскӧдыс. — Рӧвнӧйджыка тэч, шепъяснас асланьыд, а барабанӧ найӧ асьныс мунасны!
— Нинӧм! — вочавидзис Олег, бара кватитіс лэбысь кольта, пелька разис сійӧс да паськӧдіс транспортёр планкаяс вылӧ.
Сьӧкыд шепъяслӧн рӧвнӧй слӧй мӧдӧдчис машина пытшкӧ, медым кымынкӧ минут мысти лоны чегъяссьӧм идзас чукӧрӧн, китыр жугйӧн да зарни кӧйдыслӧн сьӧкыд струяӧн.
Сійӧ, колӧ чайтны, ас пытшкас видзис на и шонді-мамлысь шоныдсӧ, и зэр ва, и мулысь став вынсӧ.
Ставсӧ тайӧс ӧні сійӧ сетіс мортлы...
Олег бергаліс, быттьӧ заведитӧм машина.
Сійӧ кватлаліс кольтаяс, рӧвняйтліс найӧс транспортёр вылын да бара бергӧдчыліс, медым кутны сы вылӧ лэбысь кольта.
Сійӧ мукӧддырйиыс кватитліс весиг Танялысь кольтасӧ.
Нывка ӧні вермис неуна шойччыштны, но сійӧ эз сет Олеглы ассьыс ӧчередьсӧ.
— Кок йывсьыд усьтӧдз мудзтӧдам! — друг вильшасиг кодлыкӧ горӧдіс Таня.
Вочакыв пыдди мостик вылӧ ӧтпырйӧ лэбисны кык кольта, и гӧлӧс, кодын бура тӧдчис ёна выныштчӧм да мудзӧм, вочавидзис:
— Менӧ кок йывсьыд он уськӧд!
Ачыд кутчысь, тырта!
— Олег некодӧс эз вермы аддзыны сы дорӧ лэбысь кольтаяс сайысь, кодъясӧс колӧ вӧлі дугдывтӧг кутавны да разявны.
Регыд мысти Олег кутіс чувствуйтны, мый мудзис.
Но сійӧ эз вермы сувтны, шойччыштны либӧ весиг кокниджыка лолыштны.
Кольтаяс пыр лэбисны.
Ыджыд шумыс пельтӧммӧдіс, син водзын вирдыштлісны шепъяс да Танялӧн киясыс, бусыс пырис нырӧ, посни идзас торъяс гебъяс моз курччалісны буса да пӧсялӧм телӧсӧ.
Мукӧддырйи сійӧ чувствуйтліс сэтшӧм слаблун, мый весиг поліс, медым кольтаыс кок йывсьыс эз уськӧд.
Но, мудзӧмсӧ венӧм бӧрын, сійӧ век жӧ кватитліс кольтасӧ да ӧти пельк движениеӧн, кыдзи сылы кажитчис, заставляйтіс сійӧс разӧдчыны транспортёр кузя.
Регыд мысти кольтаяс дугдісны лэбны, и ӧні ковмис найӧс босьтны вила вожъяс вылысь, кодӧс кыпӧдлісны улісянь.
Зэв ыджыд сёрӧм быри-воши, и сы местаын сулаліс да ӧвтчис виланас ыджыд тушаа том морт, коді вӧлі состӧм гӧрд майкаа да дзугсьӧм юрсиа ыджыд юр вылас кизя ичӧтик кепкаа.
Сэсся муяс весьтын кодлӧнкӧ вӧсни гӧлӧс нюжӧдіс:
— А-а-а!
И Олег пельяслы, синъяслы да кияслы немвиччысьтӧг машинаыс ланьтіс.
Лои сэтшӧм тешкодь чӧв-лӧнь, мый Олеглӧн луддзис пель пытшкыс.
— Тырмас! — шуис Таня.
Олег сӧмын ӧні казяліс, мый шондіыс пӧшти пуксьӧма нин и муяс весьтын ӧшйӧма зарни рӧма бус кымӧр.
— Ёна мудзин? — бусӧссьӧм чышъянсӧ ньӧжйӧник разиг да дзик на том, гӧгрӧс, гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ восьтіг юаліс Таня.
— Эг ёна, — вочавидзис Олег, ачыс чувствуйтіс, мый оз вермы вӧрзьыны места вывсьыс.
— Дерт нин «эн ёна»! — шоча пукалысь гырысь пиньяссӧ петкӧдліг серӧктіс Таня. — А ачыд бӧръя помас йӧткалін кияснад код тӧдас кытчӧ мый!
Тэ техникумысь?
Олег чӧв оліс да жалитіс, мый оз вермы висьтавны Танялы правда. Сійӧ эз кӧсйы сэсся сӧрны баб йылысь.
Но Таня эз зэв интересуйтчы сылӧн историяӧн.
— Кольӧм раз миянын техникумсаяс вӧліны, строительяс.
Вот серамыд!
Ме дорӧ ӧтиӧс сувтӧдісны.
Мича сэтшӧм, кудриа юрсиа.
Нимыс Ваня.
А сійӧ дас кымын кольта шыбитіс, и сійӧс восӧдны заводитіс.
«Ог вермы, — шуӧ, — юрӧй бергӧдчӧ».
А ещӧ том зон!
Сувтӧдны кӧ сійӧс Володька местаӧ вилаӧн уджавны, сэки мый?
Миян нывъяс сы йылысь весиг частушка лӧсьӧдісны.
Техник Ваньӧс
Сёйны-гартны
Тшӧктӧм оз ков дыр, —
А кор сувтӧдісны вартны, —
Юр садь воши пыр!..
Вӧсни, чилзан гӧлӧсӧн сьыліс Таня да, юрсӧ бӧрлань чатӧртӧмӧн, гораа серӧктіс.
Сэсся чӧв ланьтіс да видзӧдліс Олег вылӧ.
Буракӧ, Олеглӧн сылы мыйкӧ сьӧлӧм вылас воис.
Сійӧ серьёзнӧя содтіс:
— А тэ молодеч.
Ме кора, медым аски тэнӧ бара ме дінӧ сувтӧдісны.
«Но, аскитӧ ме ог нин вермы кутчысьны!» — мостик вылысь лэччигӧн думайтіс Олег. Сійӧ ёна повзис, мый усяс лигышмунӧм кок йывсьыс.
Таня, коді пӧттӧдзыс нин чӧв оліс аслас мостик вылын, торгис-сёрнитіс дугдывтӧг.
Сійӧ виччысьыштіс, кор Олег лэччас, да, ӧтиторсянь мӧдтор вылӧ чеччаліг, висьталіс водзӧ:
— А вообщӧсӧ миян некытчӧ туйтӧма уджалӧны, тайӧ вернӧ.
Тракторнӧй привод эм, а кольтаяс сетӧм да идзас бокӧ вештӧм могысь механизация вӧчны эз сяммыны, механизаторъяс!..
Вӧчанторйыс дзик прӧстӧй, а мыйта уджалысь ки вежас!
Эжа вылын, идзас вылын либӧ веськыда куш му вылас гӧгӧр пукалісны да куйлісны колхозникъяс.
Буракӧ, кымынкӧ минут чӧж быдӧнлы вӧлі окота шойччыштны.
Сӧмын бригадир пыр на гӧграліс вески дорын, мыйкӧ пасъяліс, а кык нывбаба нюдзвиж рӧма ыджыд брезентъясӧн вевттялісны вартӧм няньсӧ.
Олег зэв окотапырысь нюжӧдчис эжа вылӧ да кунис синъяссӧ.
И пырысь-пыр жӧ сы водзын кутісны вирдавны Танялӧн киясыс, лэбисны кольтаяс да котӧртісны орлытӧм потокӧн шепъяс.
Олег дрӧгнитіс, восьтіс синъяссӧ да корсис Таняӧс.
Сійӧ пукаліс идзас вылын гӧрд майкаа, дзугсьӧм юрсиа том морткӧд орччӧн да меліа видзӧдіс сы вылӧ улісянь вылӧ.
Олег ышловзис да думыштіс Юрка йылысь.
Кӧні сійӧ?
Гумла дорын сійӧ эз тыдав.
Но Юрка йылысь думайтны эз вӧв окота.
Олег бара водіс да, кос полыньлысь дуксӧ ас пытшкас кыскиг, мӧвпаліс сы йылысь, мый талун сійӧ ас олӧмас первойысь аслас киясӧн настӧящӧя уджаліс, участвуйтіс сэтшӧм прӧстӧй продукт создайтӧмын, кыдзи нянь.
Бур, мый сійӧ эз сетчы слаблунлы и мый смешитчысь Таня оз лӧсьӧд сы йылысь частушка.
Сэсся Олег кутіс думайтны: вот эськӧ сійӧ кӧ сяммис лӧсьӧдны эсійӧ механизациясӧ, код йылысь казьтыштіс Таня!
Колӧ Юркакӧд сӧветуйтчыны.
Но Юрка воис сӧмын вой кежлӧ, сідзжӧ кыпыд да дӧвӧльнӧй.
Узьны детинкаясӧс нуӧдісны клубӧ, кӧні вӧлі рядъясӧн сувтӧдалӧмаӧсь эшкынъясӧн вевттьӧм крӧватьяс.
— Отсасьысьяслы лӧсьӧдісны миян нывъяс, — висьталіс Таня. — А то воасны, а узьны некӧн.
Танцуйтны ӧні позьӧ и ывла вылын.
«Неужели сійӧ танцуйтны на кӧсйӧ?! — думыштіс ас кежсьыс Олег.
Кутшӧма кӧть вӧлі интереснӧ Олеглы кывзыны, кӧні вӧлі луннас Юрка, сійӧ сідзи нинӧм эз и кывлы.
Мыйӧн сӧмын сылӧн юрыс инмӧдчис пӧдушка бердӧ, пырысь-пыр жӧ сійӧ унмовсис да узис вӧтасьтӧг сэтшӧм унмӧн, кутшӧмӧн узьӧны здоровӧй, но мудзӧм йӧз.
ТУЙЫН.
Кык лун мысти колхозса председатель корис детинкаясӧс ас ордас.
— Но кыдзи, дӧзминныд миянын олӧмысь? — нюмъялігтырйи юаліс сійӧ.
Олег сӧмын на кӧсйис сылы шуны воча.
Ӧд и мӧд лунсӧ сійӧ уджаліс вартан машина дінын — эз ӧткажитчы.
Но сійӧс ордйис Юрка:
— Да, миянлы кад нин, Настасья Семёновна.
Ті нин лэдзӧй миянӧс бабушканым дорӧ...
А то ӧд и школа, тӧданныд кӧ, велӧдчӧмысь колям...
— Да, да, дерт жӧ.
Ме жӧ тӧда.
Степновкаӧ талун мунӧ миян машина.
Ме тшӧкті шоперлы нуны тшӧтш тіянӧс.
Олег повзьӧмпырысь видзӧдліс Юрка вылӧ.
Вот ӧні ставлы лоӧ гӧгӧрвоана, мый баб йылысь найӧ асьныс думыштісны.
Позор!
Но председатель чӧв олыштіс да содтіс:
— Но, шуам, кӧть дзик Степновкаӧдзыс сійӧ тіянӧс оз нуӧд.
Сылы колӧ Ровноеӧдз, но ме кори шоперӧс нуны тіянӧс Степновкаӧдз кыдз позьӧ матӧджык.
Мунӧй, туй выланыд пӧлучитӧй сьӧм, ті сійӧс нажӧвитінныд, а кутшӧмсюрӧ сёян-юантор сэні нывбабаяс вайӧмаӧсь тіянлы... — Председатель довкнитіс юрнас ӧшиньлань.
Меным висьталісны, мый ті абу лёка уджалӧмныд, торйӧн нин машина дорын ёна отсалӧмныд, аттьӧ тіянлы.
— И тіянлы аттьӧ, — Олеглы мигайтіг да ӧшинь вылысь прӧдуктаяссӧ кыӧм неыджыд кӧрзинаӧ чукӧртіг кыпыда вочавидзис Юрка. — Видзӧд жӧ, пирӧгъяс...
Интереснӧ, мый сэн пытшкас?
О, морковь вӧлӧма...
Ог радейт моркова пирӧгтӧ...
Колькъяс, тайӧ бур.
Ноко, бергӧдлыштам...
А-а.
Пуӧмаӧсь.
Буретш сійӧ, мый колӧ.
Помидоръяс сідзжӧ коланатор.
А тайӧ мый?
Курӧг!
Кутшӧм ичӧтик, буракӧ, чипанпи.
Уф, дукыс чӧскыд!..
Олег зумыштчис да бергӧдчис.
Сылы вӧлі гажтӧм да сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд.
Юрка дугдывтӧг водзӧ гажаа больгис да регыд мысти петіс орчча жырйӧ.
Но сылӧн гӧлӧсыс век на вӧлі кылӧ:
— Уна-ӧ?
Нелямын?
Дас шайтӧн этшаджык...
А ті тӧданныд, мый ме тіянлы клубсьыд часітӧ лӧсьӧді?..
Но, да тіян уджныд сэтшӧм бухгалтерскӧй...
Тӧда, тӧда.
Кытчӧ колӧ кырымасьны?
— Со ті кык вок, — кыліс Олег Настасья Семёновналысь ньӧжйӧ шуӧм кывъяс, — а ӧта-мӧд вылад онӧ мунӧй.
Овлӧ жӧ сідзи.
Ӧти семьяын, ӧти мам помысь, а челядьыс дзик абу ӧткодьӧсь.
Весиг шензьӧдана...
Олег кӧсӧя видзӧдліс председатель вылӧ.
Ӧні сылы зэв вӧлі окота ӧткажитчыны сыысь, мый найӧ Студенцовкӧд вокъяс.
Но татшӧмтор ёртлы паныд вӧчны эз позь.
Да и Настасья Семёновналӧн тайӧ кывъяссӧ шуигӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм дӧверчивӧй, мелі, мый Олеглы лои гӧгӧрвоана, мый пӧръясьӧм йылысь висьтавны некыдзи оз позь, да и нинӧмла.
Сійӧ сӧмын юрсӧ ӧшӧдіс да зілис не видзӧдны мӧвпъясӧн тыр тайӧ сӧстӧм руд синъясас.
— Со и менам кыкӧнӧсь — сідзжӧ абу ӧткодьӧсь, — ньӧжйӧника водзӧ висьталіс Настасья Семёновна. — Ыджыдджыкыс, Ольга, — сійӧ спокойнӧй, кужӧ асьсӧ кутны.
Докторӧн пӧ лоа...
А Татьяна — зэв варов.
Тэкӧд машина вылад уджаліс, аддзылін?
Некытчӧ пӧ ог мун, колхозӧ кольчча.
Кодлыкӧ пӧ колӧ жӧ колхозас уджавнысӧ?
Нывбаба серӧктіс, ньӧжйӧ да меліа.
Олег думыштіс, мый, тыдалӧ, мамыс ставнас сулалӧ ичӧтджык дорыс — Татьяна дор.
Олег ӧдйӧ казьтыштіс и Танялысь тэрыб кияссӧ, и сылысь биӧн ӧзйысь карӧй синъяссӧ, и механизация йылысь тӧлка сёрнисӧ, и частушка, и дружнӧй коллективлӧн бура котыртӧм уджлысь ланьтлытӧм став музыкасӧ.
Сійӧ сӧгласитчис:
— Ме ногӧн, сідз жӧ.
Быд удж вермас лоны интереснӧйӧн.
Сӧмын сійӧс колӧ радейтны.
— Тайӧ вернӧ, — быттьӧ ловзис Настасья Семёновна. — Но, прӧщайтлы, ло дзоньвидзаӧн.
Со машинаыс воӧ.
Олег видзӧдліс ӧшинь пыр да аддзис Юркаӧс, коді пукаліс нин кузовын да сэтысянь ӧвтіс кепканас.
Сьӧлӧм вылас лӧсьыдтӧм чувствоӧн, коді век овлӧ сэк, кор прӧщайтчан случайнӧй, но зэв бур тӧдтӧм йӧзкӧд, кор кӧсъян шуны бур кывъяс да он аддзы найӧс, Олег видзӧдліс председатель вылӧ да педзыштіс места вылас.
— Аддзысьлытӧдз, — шуис сійӧ да эз тӧд, колӧ оз сетны председательлы кисӧ али бурджык виччысьлыны.
Но Настасья Семёновна друг петіс пызан сайысь да, вына небыд кияснас шымыртӧмӧн, кутліс сійӧс.
— Ак тэ, коньӧр сирӧтаӧй! — аслас кыӧм лӧз ковта бердӧ Олеглысь чужӧмсӧ топӧдліг друг бӧрддзис сійӧ бабаяс моз. — Мый бара тэысь артмас-лоӧ!
Мед эськӧ бур уджалысь!
Мед эськӧ эн ылав, эн сюр лёк йӧз дінӧ.
И сідзи нин войнаыс колис миянлы шог да синва!..
Настасья Семёновна лэдзис аслас киясысь Олегӧс, бергӧдчис да чышкис аслас сера чышъян помнас синъяссӧ.
Правлениеысь петігӧн Олеглы эз вӧв лӧсьыд, сійӧ чувствуйтіс мыйкӧ важнӧйӧс, мый должен сылы воссьыны вот-вот ставнас да аслас став выннас.
Но мыйӧн сӧмын машинаыс вӧрзис да чӧскыд дука тӧв кучкис чужӧмас, мӧдіс шутьлявны пельясас, а сиктыс кутіс кольны бӧрӧ, Олеглы лои кокньыдджык сьӧлӧм вылас да весиг кыпыд.
Юрка дугдывтӧг больгис.
Сійӧ мыйкӧ висьталіс колхознӧй конюшня йылысь, часі да кутшӧмкӧ Анюта нывка йылысь, кодкӧд сакартӧг чай юӧма.
Олегӧс соскӧдыс тракйӧдліг Юрка некымынысь висьталіс:
— Гӧгӧрвоан, сакартӧг чай юим!
Вот тешкодьыд!
Сакарсӧ пӧ сэтчӧ абу вайӧмаӧсь.
А ма пӧ таво абу.
Олег эз кывзы сійӧс — зэв тай ыджыдтор сійӧ сакарыд!
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи бӧрӧ колины муяс, а на вылын дзик енэжтас дорас чача кодь ичӧтик тракторъяс.
Машинасӧ тракӧдіс, шыблаліс.
Быд здукӧ ковмывліс чорыда кутчысьлыны бортъясас.
Но сьӧлӧм вылас лолі ещӧ гажаджык да лӧсьыдджык.
— Эк тэ, мӧдімӧ! — горӧдіс Олег да кутіс сьывны.
Но сэки машина друг тормозитіс, и детинкаяс пӧрины ӧта-мӧд выланыс.
Кабиналӧн ӧдзӧсыс воссис, и шопер видзӧдліс кузовас:
— Эй, ёртъяс, тіянлы кытчӧ колӧ, ме вунӧді.
— Степновкаӧ, — мытшасьлытӧг вочавидзис Юрка, но сэки жӧ шуис: — А ті верманныд мунны и асланыд маршрут кузя.
— Да ӧд меным Ровноеӧ колӧ! — шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас шопер.
— Вот и энӧ манитчӧй миян вӧсна, и энӧ сотӧй бензинтӧ.
Ми сысянь пӧпутнӧй машинаяс вылын асьным мунам.
Олег эз на удит весиг думыштны, мыйла Юрка сэтшӧма тӧждысьӧ колхознӧй бензин вӧсна, и шоперыс эз на вевъяв гогнитны юрнас да пырны кабинаас, кыдзи Юрка копыртчис нин Олег дорӧ да мӧдіс вашкӧдны:
— Ме тӧдмалі, Степновкаыс Волгасянь дзик бокын.
Сійӧ абу миян туй вылын.
Мед нуӧ миянӧс Ровноеӧ.
Сьӧм эм.
Ми ӧні, баринъяс моз, пароход вылын мунам!..
Но шопер сувтіс ӧти туй вожын, кӧть и Ровноеӧдз вӧлі ылын на.
— Степновкаӧ мунысь пӧпутнӧй машинаяс тані тіянлы паныдасясны унджык, — чигарка ӧзтіг да мазутӧн лякӧссьӧм блин кодь ляпкыд кепка увсяньыс челядь вылӧ меліа видзӧдіг шуис шопер. — Мыйла тіянлы Ровноеӧдз кыссьыны?
Ровноеыс — со кӧні, дзик Волга дорас.
А тіянлы Степновкаӧ колӧ...
Воча шуны вӧлі нинӧм.
Найӧ лэдзисны кузовысь ассьыныс кӧрзинасӧ да чеччыштісны му вылӧ.
Но мыйӧн сӧмын колхознӧй полуторка воши син улысь да машинаӧн кыпӧдӧм бусыс, бархатнӧй слӧйӧн кӧлесаяслысь свежӧй туйсӧ вевттиг, кутіс бӧр пуксьыны, детинкаяс босьтісны кӧрзинасӧ да дружнӧя кутісны восьлавны буса небыд туй кузя.
Найӧ мунісны Ровноеӧ.
Найӧ бара мунісны Волга дорӧ.
КЫДЗИ КОЛӦ ОВНЫ?
Ру пиысь тыдовтчисны джуджыд заводскӧй трубаяс, металлическӧй кранъяс, лыдтӧм-щӧттӧм пристаньяс дорын ӧтарӧ-мӧдарӧ дзижъялысь катеръяс, пароходъяс да баржаяс. Тайӧ вӧлі кар.
Кутшӧма кӧть Олег эз видзӧд пароход вывсянь, керкаяс аддзыны сійӧ эз вермы.
Но позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, мый карыс ыджыд да ылӧдз нюжӧдчӧма Волга пӧлӧн.
Кӧть и вӧлі водз на, пристаньын ёна нин ноксисны, и йӧзлӧн гора гӧлӧсъясыс разалісны ю весьтӧд, кыті лэбисны на рулӧн косясьлӧм кымӧръяс.
И тані зумыш чужӧмъяса грузчикъяс пӧшти котӧрӧн петкӧдісны-пыртісны зэв гырысь мешӧкъяс, кӧрзинаяс да ящикъяс.
Йӧзыс горзісны, быттьӧ пельтӧмӧсь.
Йӧз чукӧрын ӧтарӧ-мӧдарӧ котраліс нывбаба — корсис ассьыс вошӧм Ванясӧ.
Сылӧн вӧсни да гора гӧлӧсыс вевттис став шумсӧ.
— Ва-аня!
Ванюшка-аа!
Ак тэ, господи-и! — горзіс сійӧ.
Мӧдарладорас кодкӧ бӧрдан гӧлӧсӧн юасис:
— А «Чкаловыс», «Чкаловыс» кытчӧ мунӧ, катыд?
И кыз мужскӧй гӧлӧс тэрмасьтӧг да ясыда вочавидзис:
— А кытчӧ нӧ сылы муннысӧ?
Кывтыд али мый?
— А кывтыдсӧ, кывтыдсӧ кутшӧм мунӧ? — эз ӧвсьы тӧждысьысь гӧлӧс.
— Кывтыд мунас «Тургенев».
Со эстӧні грузитчӧ, аддзан?
И здук кежлӧ став гӧлӧсъяссӧ вевттьыліс пароход тутӧстӧмлӧн кыз басыс.
Детинкаяс чӧла писькӧдчисны йӧз чукӧр пыр да медбӧрын петісны паськыд, мича набережнӧй вылӧ.
— Миян набережнӧйыс абу татшӧм, тані бурджык — шуис Юрка.
— А вот лоас миян порт, и набережнӧйыс лоас мӧд кодь, — паныд шуис Олег.
Уличаяс вӧліны тыртӧмӧсь на.
Газонса сёрмӧм дзоридзьяс вылын да эжа вылын куйліс пуж кодь лысва.
Настроение эз вӧв бур.
Пароход вылын найӧ мунісны ёна омӧльджыка сы серти, кыдзи чайтлісны.
Таысь кындзи, пароход вылын найӧ чорыда вензисны, и Олег пӧшти войбыд эз узь.
Ӧні кӧть и найӧ сёрнитісны ас костас сідзи, кыдз быттьӧ нинӧм эз и вӧв, но вӧвлӧм матыслуныс на костын быри.
Паськыд проспект, код шӧрын вӧлі бульвар, пристаньсянь веськыда муніс кытчӧкӧ кар шӧрас, кӧні блед асъя енэж пыр муртса тӧдчисны выль джуджыд керкаяс.
Юрка ыджыд интересӧн гӧгӧр видзӧдіс.
И кыдзкӧ век зілис ӧтдортчыны Олегысь.
— Кытчӧ тэ ӧтарӧ пышъян? — эз вермы кутчысьнысӧ Олег.
— Тӧдан мый? — Юрка сувтіс да кутіс гыжъявны кепка увсьыс юрсӧ. — Карын миянлы бурджык не петкӧдчыны.
— Мыйла? — чуймис Олег.
— Да тэ видзӧдлы ас вылад.
Тэ жӧ полӧкалӧ кодь.
Вунӧдін?
Колхозын тайӧ ворсіс положительнӧй роль, а карса олысьлы тайӧ оз мун.
Олег и ачыс карын чувствуйтіс асьсӧ лёка, но эз сӧгласитчы эськӧ шыбитны живописнӧй паськӧмсӧ, коді сы мындаысь шонтіс кӧдзыд арся войясӧ и, код тӧдӧ, кымынысь на ещӧ ковмылас.
Олег сулаліс да эз тӧд мый вӧчны. Сійӧ виччысис, мый жӧ думыштас Юркалӧн сюсь вежӧрыс.
— Давай сідзи: тэ пукавлы кӧнкӧ, а ме муна базар вылӧ, ньӧба мыйсюрӧ сёйны, а сэсся тӧдмала, кыдзи да мый.
Олег дӧзмӧмпырысь мӧвпаліс, мый сылы бара ковмас кыв ни джын воча шутӧг вӧчны ставсӧ сідзи, кыдзи тшӧктас Юрка.
Но сійӧ ачыс бурджыксӧ нинӧм эз вермы вӧзйыны.
Та вӧсна сійӧ сӧмын паськӧдліс кияссӧ да недӧвӧльнӧя шуис:
— Кӧні нӧ тані пукалыштан?
Мун ачыд пукав.
Юрка видзӧдліс бульварысь лысваӧн кӧтӧдӧм лёкиник скамьяяс вылӧ да сӧгласитчис:
— М-да, збыльысь.
Но базар вылын тэнӧ пыр и казяласны...
Со мый: вай мунам вокзалӧ.
Сэні и абу кӧдзыд, и быдсяма йӧзыс вермасны лоны.
А ме кыдзи воа — тэныд шутёвта.
Олег асьсӧ чувствуйтіс зэв сьӧкыда.
Вензьыны сійӧ эз кӧсйы.
— Ладнӧ, — веськодьпырысь шуис сійӧ, — мунам.
Вокзалӧ мунан туйсӧ тӧдмалӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны ӧдйӧджык.
Ыджыд, пӧшти тыртӧм залын ӧти пельӧсын найӧ бӧрйисны паськыд скамья, код вылын вӧлі пуртӧн гижӧма мышкас «МПС» шыпасъяс, да пуксисны.
— Ӧні зэв на водз, позьӧ и меным пукалыштны, — шуис Юрка.
Но недыр мысти кутіс тӧждысьӧмпырысь бергавны места вылас, педзны да чеччис:
— Но ладнӧ, тэ пукав, а ме, пӧжалуй, муна.
Сӧмын эн мун, менӧ виччысь тані.
Ме регыд локта!
Юрка муніс, а Олег кутіс видзӧдны ньӧжйӧника садьмысь вокзалса олӧм бӧрся.
Со прӧйдитіс киас ведраӧн да щӧткаӧн уборщица.
Ичӧтик металлическӧй сундукӧн бриньӧдчиг ӧдйӧ прӧйдитіс шомӧн да мазутӧн мавтчӧм морт.
Сэсся прӧйдитіс югъялысь кизьяса сьӧд шинеля кыз нывбаба.
Сійӧ мунігмозыс сос вылас лӧсьӧдіс гӧрд кӧртӧд.
Олеглы лои гажтӧм.
Аслас пельӧсын бурджыка лӧсьӧдчӧм бӧрын друг сійӧ вугыртіс...
Садьмис сыысь, мый кодкӧ ньӧжйӧник вӧрӧдіс сійӧс пельпомӧдыс.
Сы водзын сулаліс сьӧд шинеля нывбаба.
— Детинка, тэ кытчӧ мунан, эн коль поездсьыд!
Олег дрӧгнитіс, арыштіс синъяссӧ да, омӧля гӧгӧрвоиг, кӧні сійӧ да мый лои сыкӧд, чеччыштіс-сувтіс.
Вокзалса ыджыд часі петкӧдліс дас час.
Юрка мунӧмсянь коли нин нёль час.
Кӧні нӧ сійӧ?
Нывбабалы нинӧм вочавидзтӧг Олег кутіс котравны ӧтарӧ-мӧдарӧ вокзалӧд, видзӧдліс быд пельӧсӧ да аслас мисьтӧм паськӧмнас повзьӧдліс пассажиръясӧс.
Юрка некӧн эз вӧв.
Сэки Олег уськӧдчис ывла вылӧ.
Шондіыс вӧлі вылын нин да ёнакодь шонтіс мусӧ.
Вокзалгӧгӧрса уличаяс, чеччалысь челядьлӧн гипсӧвӧй фигураа ичӧтик сад тырисны йӧзӧн.
Быдӧн тэрмасисны асланыс делӧяс кузя, и некод весиг эз видзӧдлы Олег вылӧ.
Юрка эз тыдав и тані.
Мый вермис сыкӧд лоны?
Гашкӧ, сійӧ вунӧдіс, мый Олег коли вокзалӧ, и муніс пристаньӧ?
Гашкӧ, сійӧ рынок вылын на?
Сьӧмсӧ воштіс да ӧні оз тӧд, мый вӧчны?
Но кытысь сійӧс корсьны?
И мый вӧчны тӧдтӧм карын грӧш сьӧмтӧг да ещӧ полӧкалӧ вылысь паськӧмӧн, коді повзьӧдліс йӧзсӧ?
Некымынысь сійӧ прӧйдитіс проспект кузя, коді йитіс вокзал да пристань.
Бульваръяс, кыдзи гожӧмын, вӧліны мичаӧсь да уна йӧзаӧсь.
Олег любуйтчис паськыд площадьӧн, скверъяслӧн гранитнӧй парапетъясӧн да дзоридзаинъясӧн.
Сулалыштіс пӧгибнитӧм воинъяслы памятник дорын.
Бӧр воис да прӧйдитіс вокзалсӧ ставнас, видзӧдліс дзик быд пельӧсӧ.
Сійӧ эз лыддьысь весиг сійӧн, мый йӧзыс сійӧс аддзӧм бӧрын кватитлісны ассьыныс чемоданъяссӧ да заводитлісны повзьӧм синъясӧн видзӧдны гӧгӧр.
Сійӧ ветлӧдліс вокзалас сэтчӧдз, кытчӧдз дежурнӧйыс эз вӧтлы ывла вылӧ.
Но Олег эз мун вокзал дорысь да век гартчис паськыд пос вылын, видзӧдіс ветлысь-мунысьяс вылӧ.
Сӧмын кор вокзалса часі кутіс петкӧдлыны куим час, Олег медбӧрын гӧгӧрвоис, мый Юрка оз во.
Сійӧ пуксис садйын скамейка вылӧ да кутіс гажтӧма видзӧдны челядьлӧн гажаа чеччалысь гипсӧвӧй фигураяс вылӧ.
Юрас волісны медся гажтӧм мӧвпъяс.
Гашкӧ, ёртыскӧд мыйкӧ лои?
Колӧ юасьлыны больничаясысь.
Милицияӧ пырны оз позь.
Олег сэтшӧм паськӧма, мый милицияын сыкӧд и сёрнитны оз мӧдны — кутасны...
Ӧні Юрка кажитчис и бурджыкӧн, и шаньджыкӧн.
Сы характерлӧн лёкторъяс йылысь думайтны эз вӧв окота,и медбӧръя пинясьӧмыс кажитчис неправильнӧйӧн да ковтӧмӧн.
Пароход вылын вензьӧмыс ыпнитіс немвиччысьтӧг.
Вадоръясӧн любуйтчиг детинкаяс дыр сулалісны палуба вылын.
Водз пемдӧмкӧд тшӧтш ӧшйис ру.
Волга лои таинственнӧй да неуна страшнӧйкодь.
Бакенъяслӧн биясыс вошины.
Пароход мӧдӧдчис ньӧжйӧджык да муніс быттьӧ кималасӧн. Сійӧ шочиника сувтлывліс да гудыр пемыдсӧ юковтліс аслас гудӧклӧн бархатнӧй баснас.
Найӧ кутісны кынмыны да мунісны палуба вылысь, пуксисны машиннӧй отделение дорӧ мешӧкъяс, ящикъяс да кӧрзинаяс пӧвстӧ.
Шоныд стен бердын шоналӧм кымынкӧ морт тані вугралісны нин.
Олеглӧн унмыс эз лок.
Мыйлакӧ дум вылас уси гортыс, мамыс, коді оз тӧд, кӧні пиыс, да, колӧ чайтны, волнуйтчӧ, гашкӧ, бӧрдӧ?
Уси тӧдвылас школа, шлюпочнӧй поход йылысь челядьлӧн висьталӧмъяс...
— Мый йылысь мӧвпалан, а?
Олег пельпом вылӧ ӧшӧдчӧмӧн Юрка пукаліс орччӧн да нюмъялігтыр видзӧдлывліс сы вылӧ.
Олеглы первойысь лои юксьыны ёртыскӧд аслас гуся мӧвпъясӧн, падъялӧмъясӧн да шогсьӧмъясӧн.
Сійӧ первой паніс сёрни горт йывсьыс, мам йывсьыс.
Уськӧдіс тӧдвылас гортса вензьӧмъяслысь да бурасьӧмъяслысь тешкодь да сьӧлӧм вӧрзьӧдана сценаяс, висьталіс сы йылысь, мый чайтӧны сылӧн бать-мамыс, мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧні встретитісны сійӧс гортас, сійӧ кӧ друг думыштіс бӧр локны бать-мам дінас.
Юрка кывзіс зумыша, но эз торкав.
Кажитчис, мый сылы ставыс тайӧ весиг интереснӧ.
Но кор Олег мӧдіс сёрнитны колхоз йылысь, кытчӧ налы удайтчыліс волыны, да сьӧлӧмсяньыс кутіс паметь сертиыс лыддьӧдлыны ассьыс выль тӧдсаяссӧ, Юрка кутіс вӧрны места вылас да пуксис лючкиджык.
— Тэ гӧгӧрвоан, — висьталіс Олег, — ме водзті некор эг думайтлы тайӧ лозунг йылысь: «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
А збыльысьсӧ сійӧ — правильнӧй.
И эсійӧ старикыс правильнӧя шуис — нянь сёйысьяс.
Ӧд няньсӧ оз ставныс быдтыны, а сёйӧны сійӧс быдӧн.
Да и не сӧмын нянь кузя, ме вообщӧ сёрнита: быд морт должен мыйкӧ вӧчны.
Не долженӧсь лоны йӧз, кодъяс эськӧ сӧмын сёйисны, а нинӧм бурсӧ эз вӧчны, вернӧ?..
Юрка бара кутіс вӧрны-бергавны да воча шуис:
— Мый нӧ, тэ ногӧн, и учёнӧйясӧс колӧ плугӧ доддявны?
А врачьясӧс да артистъясӧс кытчӧ?
— Да абу сідзи, — дорйысис Олег. — Найӧ ӧд сідзжӧ мыйкӧ создавайтӧны.
Но, кыдзи сійӧс шунысӧ, культурнӧй, али мый, научнӧй ценностьяс вӧчӧны найӧ.
— Вот сійӧ жӧ! — велӧдысь моз шуис Юрка. — А эмӧсь ещӧ мукӧдпӧлӧс йӧз, кодъяс веськӧдлӧны, индалӧны, гӧгӧрвоин?..
— Со кыдз!
Да ӧд найӧ долженӧсь ещӧ унджык тӧдны!
Лоны ещӧ бурджык специалистъясӧн.
Но абу, шуам, быть лоны специалистъясӧн, а долженӧсь, кыдз тэныд шуны, разбирайтчыны уна юалӧмъясын!.. — Олег неуна дзугсис да ланьтіс.
— Тайӧ ньӧти абу быть.
Колӧ сӧмын кужны овны, — решительнӧя орӧдіс Юрка да весиг кинас сынӧдсӧ керыштіс. — Мыйла Валька Семёнов батьлӧн — машина, а тэнад батьыдлӧн абу?
А ӧд найӧ кыкнанныс бухгалтеръяс.
Мыйла тэнад мамыд уджалӧ, а менам ичиньӧй сӧмын парикмахерскӧйясӧ котралӧ?
А? Он тӧд?
Но и чӧв ов.
А ме ставсӧ зэв бура тӧда да ставсӧ важӧн гӧгӧрвои.
Верман лоны спокойнӧйӧн, бӧрӧздаын сулавны ме ог лӧсьӧдчы...
Юрка, буракӧ, сідзжӧ ышмис да кутіс первойысь на висьтавны Олеглы олӧм йылысь ассьыс представлениеяссӧ.
Сылӧн артмыліс сідзи, мый быд морт зільӧ шедӧдны озырлун да власьт.
Сӧмын та йылысь веськыда оз быдӧн висьтавны, а главнӧйыс, оз быдӧн куж шедӧдны сійӧс и тайӧс.
Ставыс зависитӧ способностьясысь да овны кужӧмысь.
Лыддьысьны колӧ сӧмын накӧд, кодъяс вермасны тэныд згӧдитчыны.
Мукӧдъяс вылас колӧ сьӧлыштны либӧ прӧстӧ бокиті кытшовтны, вот и ставыс.
Дерт, быдӧн действуйтӧ ас ногыс: ӧти зільӧ лоны комсомольскӧй организацияса секретарӧн, а мӧд сюйсьӧ колхозса председательӧ...
Олег син водзын кыптіс Настасья Семёновналӧн образыс.
Нывбаба банбокнас шога пыксьӧма кипыдӧс вылас да думыштчӧмӧн видзӧдіс кытчӧкӧ Юрка весьтті.
— Сволочь тэ, Юрка! — друг горӧдіс Олег да кулакнас тувкис другсӧ пельпомас.
Юрка шатовмуні, шензьӧмӧн шармӧдіс синъяссӧ Олег вылӧ, шлёпӧдыштіс кыз вомдоръяснас да чӧв олігтыр сэтшӧма косьӧбтіс Олеглы, мый сійӧ эз вермы кутчысьны кок йылас да уси узьысь сусед вылӧ.
Сійӧ унйывсьыс чеччыштіс, шымыртіс Олегӧс кияснас да горӧдіс:
— Кутӧй, кутӧй!
Грабитӧны!..
— Дугды горзынытӧ! — пемыдінсянь спокойнӧя шыасис кыз гӧлӧс. — Кодлы тэ колан?
Грабитӧны...
Узь вай...
Но унзіля пассажир эз вермы лӧньны да век на кутіс Олегӧс.
Сылы сэсся дыр ковмис объясняйтны, мый детинкаяс ас костас тышкасисны.
— Прӧстӧ зыртласим, первойсӧ — шуткаӧн, — объясняйтіс Юрка сылы да сэтчӧ матыстчысь матрослы, — сэсся ышмим да кыдзкӧ тӧдлытӧг йӧткыштім тіянӧс.
А ті унйывсьыд энӧ гӧгӧрвоӧй...
Олег зумыша чӧв оліс, но гӧгӧрвоис, мый Юрка бара дорйӧ сійӧс.
Суседыс успокоитчис, лэдзис Олегӧс да регыд мысти бара кутіс ныргорӧн шкоргыны.
Детинкаяс пукалісны важмоз орччӧн.
Юрка пукаліс зывӧкпырысь да скӧра вомсӧ вежыньтӧмӧн, но чӧв оліс.
Сэсся, кажитчӧ, весиг унмовсис.
Олег эз вермы узьны.
Сійӧ видзчысьӧмпырысь сувтіс, медым не садьмӧдны Юркаӧс, петіс палуба вылӧ да дыр видзӧдіс сук пемыд руас...
ПОМАСИС ӦТКА ОЛӦМ.
Олеглӧн мӧвпъясыс вочасӧн веськӧдчисны мӧдлаӧ.
Кутіс тӧдвылас усьлывлыны сёян-юан тыра кӧрзина, коді налӧн вӧлі пароход вылын, ёна сёрмӧмӧн кутіс жалитны борт сайӧ моркова пирӧгъяс шыбитӧм йылысь.
Олеглы нырас мырдӧн воис кытыськӧ борщлӧн да лукӧн жаритӧм яйлӧн чӧскыд дук.
Вомас ӧтарӧ чукӧрмис дулльыс, юрыс неуна бергӧдчис.
Бура гӧгӧрвотӧг, мый вӧчӧ, Олег сувтіс да мӧдӧдчис веськыда сэтчӧ, кытысь кылісны дукъясыс.
Регыд сійӧ сувтіс гурйыв восьса ӧдзӧс дорӧ.
Дукыс кыліс буретш тасянь.
Олег кыпӧдіс юрсӧ да ӧдзӧс вылысь аддзис прӧстӧй гижӧд: «Столӧвӧй».
Водзті Олег некор эз казявлы, мый обыкновеннӧй столӧвӧй дорын вермӧ кывны и яйлӧн, и луклӧн сэтшӧм чӧскыд дук, мый вӧсна Олег нинӧм эз кут гӧгӧрвоны.
Сійӧ воськовтіс порог вомӧныс да видзӧдліс пытшкас.
Ичӧтик пызанъяс сайын пукалісны йӧз да сёйисны.
Ӧтияс сёйисны борщ.
Олег сійӧс зэв бура аддзис: няньяс вылӧ ӧшйывлісны зэв рӧвнӧя тшытшлӧм капуста лентаяс.
Мукӧдъяслӧн тарелкаас руаліс лапша, и лапша торъясыс вӧліны вӧсньыдикӧсь да лым кодь еджыдӧсь.
Ӧдзӧс куричбердса занавессӧ киас кутіг Олег ньылыштіс дульсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Ӧні сылы тыдалісны мукӧд тарелкаяс.
На вылысь Олег аддзис тушитӧм капуста да сосиска.
Кыдзкӧ аслыс тӧдлытӧг Олег ещӧ вӧчис ӧти воськов, но воис ас садяс да бара дзебсис занавес сайӧ.
«Гашкӧ, няньсӧ корыштны?
Висьтавны — вӧвлы, со ывлаас сулалӧ...
Мыйкӧ сэтшӧмӧс думыштны...
Да оз ков, яндзим.
Ставныс пырысь-пыр гӧгӧрвоасны, мый тайӧ ме аслым кора».
Дум вылас пыр жӧ уси косясьлӧм руба, кодӧс шлапкӧбтіс-пуктіс пызан вылӧ кос кинас пӧрысь счетовод, да сылӧн ехиднӧй кывъяс: «Босьтӧй, коньӧръяс!»
Олег лэдзис кисьыс занавессӧ да, крута бергӧдчӧм бӧрын, воськовтіс ӧдзӧслань.
— Эй, детинка, тэ кытчӧ?
Лок миян дінӧ, мыйкӧ висьтала тэныд! — кыліс Олег да ас тӧдлытӧгыс гӧгӧр видзӧдліс. Сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый корӧны, дерт, оз сійӧс.
Но сійӧ ӧшибитчис.
Корисны буретш сійӧс.
И корис кутшӧмкӧ тӧдтӧм том морт, коді вӧлі прӧстӧй визя гача, сы пытшкӧ сюялӧм вушйӧм гимнастёркаа, картупель кодь кыз ныр вылас сылӧн вӧлі гӧгрӧс рогӧвӧй ӧчки.
Сійӧ гогйӧдліс Олеглы юрнас, корис сійӧс кинас асланыс пызан дорӧ.
Олег полігтыр воськовтіс водзӧ.
— Да тэ эн пов, лок.
Он ӧмӧй аддзы, миян тані ставныс ас йӧз. — И том морт паськӧдліс кияссӧ да ӧтпырйӧ индіс пӧшти став пызан вылӧ.
Олег сӧмын ӧні казяліс, мый столӧвӧйын пукалысьяс пиысь унджыкыс — кызь вит арӧсысь не ыджыдджык том йӧз.
Тӧдчӧ вӧлі, мый ставныс найӧ тӧдсаӧсь ас костас да весиг мыйӧнкӧ вӧліны ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд: ставныс гожъялӧмаӧсь, кыпыдӧсь, бусӧсь да шондіысь вушйӧм костюмаӧсь, найӧ ыджыд аппетитӧн сёйисны ставсӧ, мый вайлісны налы официанткаяс.
— Сёйны кӧсъян? — веськыда юаліс Олеглысь сійӧ, коді корис сійӧс, да ачыс аслыс вочавидзис: — Кӧсъян, дерт.
Ноко, пуксьы миян пызан сайӧ.
Сӧмын ассьыд роташ паськӧмтӧ пукты со кӧть эстчӧ джоджас, а то сійӧ аппетиттӧ торкӧ.
А со эстӧн эм прӧст улӧс.
Мун ӧдйӧ кыскы сійӧс татчӧ!
Ставсӧ тайӧс сійӧ шуис сэтшӧм дружескӧя да кыпыда, мый Олеглӧн пырысь-пыр быри полӧмыс.
Олег кывзысьӧмӧн шыбитіс джоджӧ ассьыс киссьӧм паськӧмсӧ да, улӧс вайӧм бӧрын, пуксис том морткӧд орччӧн. Олег синбӧжнас видзӧдлывліс сы вылӧ да ас кежсьыс думайтіс: «Коді тайӧ?»
Том мортлы вӧлі позьӧ сетны и дас кӧкъямыс арӧс и кызь витӧс.
Ставыс зависитіс сылӧн чужӧм выражениеысь, коді вӧлі то серьёзнӧй да думыштчӧма, то мелі да кыпыд.
— Пукалан?
Сідз, — шуис сійӧ. — Пырысь-пыр ми кутам сёйны. — И сэки жӧ горӧдіс став столӧвӧй пасьтаыс: — Эй, ёртъяс, кодлӧн ӧбед вылӧ лишнӧй талон коли, удждылӧй!
«Кутшӧм сэтшӧм талон?» — шензис Олег.
Сійӧ чайтіс, мый том мортыс прӧстӧ юксяс сыкӧд аслас порцияӧн.
Пызанъяс сайын пукалысьяс ставныс бергӧдчылісны наланьӧ.
Стойка сайын буфетчица стрӧга довкйӧдліс юрнас да мыйкӧ шуис.
Сылысь кывъяссӧ вевттисны шмонитана ёсь кывъяс, кодъяс лэбисны талон корысь адрес кузя:
— Мый, Антонов, эн пӧт?
— Тэныд тані абу бипур вылын жаритӧм сайгакыд, тані норма, порция!
Сералӧмысла тшӧкъяліг нывка гӧлӧс шуис:
— Сетӧй детинка Антошалы талончик, а то сійӧ омӧльтчыны вермас!
— Сталинградсаяс, видзчысьӧй!
Геологъяс практика вылысь воӧны.
Куштасны став столӧвӧйяс, чайнӧйяс, закусочнӧйяс да нарпитлысь мукӧдпӧлӧс учреждениеяс!..
Но талон век жӧ кодлӧнкӧ аддзысис, и Антонов кутіс корны официанткаӧс, медым сійӧ ӧчередьтӧг ваяс ещӧ ӧти ӧбед.
— Гӧгӧрвоанныд, Анечка, — ӧчки улас мудера нюмъялӧмсӧ дзебиг висьталіс сійӧ, — миян ӧти ёрт коли экспедицияысь.
Ми чайтім — дзикӧдз воши мортыс, а сійӧ, видзӧдлӧй, аддзысис.
Со сійӧ.
Аддзанныд, кутшӧма омӧльтчӧма?
Дона Анечка, тіян сьӧлӧмныд эм?
Аддза, мый эм.
Вердны колӧ некутшӧм ӧчередьтӧг.
Официантка вӧрӧдіс еджгов синкымъяссӧ да зілис кутны асьсӧ не кӧ стрӧга, то кӧть нин серьёзнӧя. Сійӧ таргис-сёрнитіс лунвывсаяс моз ӧдйӧ:
— Ӧти-кӧ, ме абу Анечка, мӧд-кӧ, энӧ чутӧдӧй менсьым сьӧлӧмӧс, а коймӧд-кӧ — мукӧд пызан сайын пукалысьяс кутасны горзыны...
Но талонсӧ век жӧ босьтіс да зэв регыд мысти Олеглы вайис тарелкатыр борщ, содтіс и няньсӧ.
Первойсӧ Олег эз яндысь аслас кӧин кодь аппетит понда и, гырысь нянь торъяс пӧшти курччавтӧг някляліг да ароматнӧй сук борщ паняліг, сійӧ сӧмын чӧсмасис.
Но кор и сылӧн борщ тарелкаыс, и нянь тарелкаыс лоины пӧшти кушӧсь, сійӧ кватитчис да яндысьӧмӧн видзӧдліс пызан сайын пукалысь йӧз вылӧ.
Но сы вылӧ некод эз видзӧд.
Олег сӧмын казяліс орчча пызан сайын пукалысь еджгов кузь тушаа том мортлысь сы вылӧ зывӧкпырысьмоз видзӧдлӧм.
Антонов гижталіс пызандӧра вылӧ кутшӧмкӧ узоръяс да, вӧлӧмкӧ, висьталӧ Олеглы ас йывсьыс:
— Гӧгӧрвоан, геологическӧй практика — сійӧ геологлӧн настӧящӧй уджкӧд дзик ӧткодь.
Буровӧйяс вылын уджалім, кыдзи настӧящӧй буровикъяс.
И разведкаын ковмас участвуйтны, гӧгӧрвоан?
Делӧыс, другӧ, абу шутитана.
А миян руководительным бурсьыс-бур!
Вот энлы, ме тіянӧс тӧдмӧда на.
Челядьтӧ сійӧ радейтӧ, мӧд ногӧн кӧ, ме кӧсъя шуны, том йӧзӧс вообщӧ...
Тарелкаысь дзик нин ӧти вӧсньыдик нянь шӧрӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Антонов, сёрнитан тонсӧ вежтӧг, негораа шуис веськыда:
— Сідзкӧ, тэ гортсьыд пышйин?
Кытчӧ нӧ ӧні, войвылӧ али лунвылӧ?
Дерт жӧ, лунвылӧ, кытчӧ нӧ сэсся!
Олег медбӧръяысь борщ паньыштӧм бӧрын тшӧкмуні, кутіс кызны.
Антонов кыпӧдыштліс ӧчкисӧ да, Олег вылӧ мӧвпалӧмӧн видзӧдіг, висьталіс водзӧ:
— Ме, другӧ, гортысь сідзжӧ пышъявлі.
Кыкысь.
Сӧмын медсясӧ ме Волга сайӧ ветлывлі.
Сэні менам шалаш вӧлі, запасъяс.
Ӧтчыд вои — сулалӧ пӧсь шыд тыра пӧрт.
Шыдсӧ сёйи, а сэсся куті думайтны: кытысь сійӧ?
Вӧлӧмкӧ, мам туялӧма менӧ.
Решитӧма запасъяс дінас содтыны пӧсь сёян, медым пиыслӧн желудокас язва эз ло.
Со кыдзи, гӧгӧрвоан?
Олеглы уси дум вылас, кыдзи найӧ Юркакӧд асьныс шедӧдісны «олӧм вылӧ средствояс», да гусьӧникӧн нюммуніс.
Ас шӧр олӧмыс артмыліс медсясӧ йӧз щӧт весьтӧ.
Вот, пӧжалуй, вартан машина дорын сійӧ век жӧ ачыс нажӧвитіс, тайӧ збыль.
Мӧд блюдо сёйигӧн Антонов видзчысьӧмӧн водзӧ юасис Олеглысь, и сылӧн прӧстлуныс, сылӧн мелілуныс кыдз быттьӧ бара вӧчисны найӧс ӧткодьӧн да та вӧсна Олег кутіс висьтавны сылы дзик веськыда, нинӧм эз дзеб.
Антонов эз торкав сійӧс да сӧмын шочиника шуыштавліс ассяньыс: «Вот тайӧ да!», «Э, да ми тэкӧд землякъяс!», «Сідзкӧ, ті век шуйгаладортіыс и мунінныд?!», «А маршрутнӧй карта энӧ лӧсьӧдлӧй?
Эк, жаль!» Тайӧ кывъясыс ещӧ ёнджыка дойдлісны Олеглысь сьӧлӧмсӧ.
— А ӧні нӧ кытчӧ? — юаліс Антонов, кор Олег помаліс и ӧбедсӧ, и висьтсӧ да кутіс юны мӧд компот стӧкан.
— Ёртӧс колӧ корсьны.
А сэсся сэні аддзам, мый вӧчны.
— Тэ мыйкӧ этша висьталін аслад друг йылысь.
Висьтав вай, кутшӧм сійӧ морт?
Олег окотапырысь содтіс кымынкӧ подробность Юрка вежӧрлӧн сообразительность да сюсьлун йылысь да сы йылысь, мый сійӧ сэтшӧм бура разбирайтчӧ техникаын — завидьыд петас, да ещӧ мыйсюрӧ.
Антоновлы Олег эз висьтав сӧмын аслас падъялӧмъяс йылысь, пароход вылын Юркакӧд пинясьӧм йылысь.
Ӧні, кор Юрка кытчӧкӧ воши, сылы эз вӧв окота висьтавны сы йылысь лёкӧс.
Кутшӧм тӧлк ёртӧс видӧмысь, кор сійӧ воши и, гашкӧ, весиг пӧгибнитіс!..
— А эз-ӧ другыд эновт тэнӧ? — немвиччысьтӧг висьталіс Антонов ассьыс мӧвпсӧ.
Сійӧ думыштчӧмӧн гыжъялыштіс ӧчки увсьыс кык син костсӧ, и тайӧторсӧ вӧчӧмыс Олеглы друг казьтыштіс Василийӧс.
Казявны позьтӧм ӧткодьлун вӧлі Антонов да Кузьмин костын и налӧн ньӧжмыд вӧрасын, и налӧн прӧстлунын, и асланыс правлунӧ чорыда эскӧмын.
— Но мый ті? — тэрмасьӧмӧн вочавидзис Олег. — Татшӧмтор Юрка оз вӧч.
Мый-мый, а сійӧ абу омӧль ёрт.
Пола, мед мыйкӧ эз ло сыкӧд...
— Тайӧс ми талун жӧ тӧдмалам, — кӧсйысис Антонов. — А тэ тӧдан мый: мунам узьны миян общежитиеӧ!
А аски аддзам, мый вӧчны.
Гашкӧ, тэнад Юркаыд аддзысяс, а гашкӧ, миянкӧд гортад мунан, а?
Ме тэнӧ миян руководителькӧд тӧдмӧда.
Сійӧ аски буретш воас.
Гажтӧм ӧтка олӧм, кодӧс сійӧ талун асыв испытайтіс тӧдтӧм да весиг сы вылӧ скӧралысь йӧз чукӧрын, ӧдйӧ уси сылы тӧдвылас.
Сійӧ сӧгласитчис Антоновкӧд, но век жӧ шуис, мый ковмас кӧ сылы, сійӧ мунас.
— А мӧдногсӧ кыдзи, — сӧгласитчис Антонов. — Тэ жӧ самостоятельнӧй морт.
Ог жӧ ме кут тэнӧ киӧдыд новлӧдлыны...
Студенческӧй общежитие Олеглы мыйӧнкӧ казьтыліс колхознӧй клуб, кодӧс нывкаяс дасьтылісны асланыс «отсасьысьяслы ».
Сідзи жӧ радъясӧн дзескыда сулалісны крӧватьяс, но тані эшкынъясыс вӧліны ӧткодьӧсь, а пӧдушка кышӧдъясыс абу рӧмаӧсь, а прӧстӧ еджыдӧсь.
— Вайӧдін век жӧ? — лӧгпырысь шуис Антоновлы кузь тушаа еджгов юрсиа том морт, коді столӧвӧйын на зэв мисьтӧма видзӧдіс Олег вылӧ. — Кытчӧ нӧ тэ сійӧс водтӧдан?
— Ӧтлаӧ водам, — прӧстӧя вочавидзис Антонов.
Сійӧ быттьӧкӧ эз и казяв кузь тушаалысь скӧралӧмсӧ.
Еджгов юрсиа том морт, кыдзи бурысьнас вӧв, тракнитіс кузь юрсинас да кутіс сёрнитны гораджыка.
— Тэ мыйкӧ думайтан?
Тойӧссьыны кӧсъян?
— Тэныд сыӧдз абу делӧ, — нурбыльтіс-шуис Антонов, ачыс чужӧм вылас лои зумыш да заводитіс ниртны ӧчки увсьыс кык син костсӧ.
— Абу сідз, уважаемӧй филантроп, менам делӧ!
Ме протестуйта, кыдзи тэкӧд орчча крӧватьын узьлысь матысса сусед.
Тэ видзӧдлы жӧ аслад друг вылӧ. Кутшӧм сійӧ?
Мыйкӧ ещӧ содтыны сы йылысь, кыдз шуласны, дзик нинӧмла!
Олег йӧжгыльтчис да зілис лоны кыдз позьӧ тыдавтӧмӧнджык.
Сылы ӧні ньӧти эз вӧв окота эновтны практикант-геологъяслысь гажа компаниясӧ, кодъяскӧд сэтшӧм немвиччысьтӧга паныдасис.
А этійӧ «рыжӧй чӧртыслы», кыдзи нимтіс нин гусьӧн Олег кузь тушаа том мортӧс, сиис ас думсьыс, мед сійӧ пропадитас и аслас койкаӧн, и аслас сӧстӧм дӧрӧмӧн, и мыйӧн сӧмын позьӧ.
Антонов нинӧм эз вочавидз еджгов юрсиа мортлы, кыскис рюкзаксӧ да, сы пытшкын лукйысьыштӧм бӧрын, шыбитіс вольпась вылас лӧз трусик, вушйыштӧм майка да кичышкӧд.
Сэсся на дінӧ, кыв ни джын шутӧг, пуктіс майтӧг тор, важмыштӧм нин мочалка да сідзи жӧ чӧла ставсӧ пуктіс Олеглы киас.
Босьтіс сійӧс пельпомӧдыс да петкӧдіс коридорӧ.
Сӧмын сэні сійӧ копыртчис Олег дорӧ да мигнитӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис:
— Душевӧйыс коридор помас веськыдвылас.
Мыйӧн помалан мыссьыны, ассьыд паськӧмтӧ эн пасьтав.
Котӧрт веськыда трусик кежсьыд, всё равно узьны водны.
А ассьыд ставсӧ коль душевӧйӧ.
Ме висьтала миян уборщицалы, мед найӧс песлалыштас.
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — зэв нимкодьпырысь вочавидзис Олег да котӧртіс душевӧйӧ.
СЬӦКЫД СЁРНИЯС.
Асывнас унйывсьыс Олег кывліс, кыдзи Антонов чеччис, пасьтасигас джын гӧлӧсӧн сёрнитіс суседыскӧд да медбӧрын муніс.
Кор Олег садьмис, общежитиеын некод эз вӧв.
Крӧватьдорса тумбочка вылын куйліс кык кольк, ӧгурцы, нянь.
Водзынджык тыдаліс ӧгурцыӧн личкӧм записка:
«Ме муні делӧ кузя.
Виччысь менӧ гортын.
Ӧбед кежлӧ воа.
Антонов».
Олег корсис синъяснас ассьыс паськӧмсӧ.
Сійӧ некӧн эз вӧв.
Вольпась вывсьыс чеччыштӧм бӧрын сійӧ котӧртіс душевӧйӧ.
Бара мыссис шоныд душ улын.
Но паськӧмыс и тані эз вӧв.
Олег бӧр локтіс жырас да, вольпась вылас пуксьӧм бӧрын, думыштчис.
Весиг ывла вылӧ ӧні оз позь петны!
Кытчӧ мунан ӧти трусик кежысь?
Жырйӧ ньӧти шумтӧг пырис уборщица да чӧла заводитіс мыськавны джодж.
Сійӧ сьӧкыдпырысь вешталіс тумбочкаяс да крӧватьяс.
Олег решитіс отсыштны нывбабалы.
— Вай ме кута вештавны, а ті сӧмын мыськалӧй, — шуис Олег.
Уборщица пыдзыртіс ветексӧ да, чужӧм вылас лэччӧм юрси пратьсӧ вештіг, нюммунтӧг видзӧдліс Олег вылӧ.
Тайӧ вӧлі олӧма нывбаба.
Юрсиыс сылӧн вӧлі пӧшти дзикӧдз дзормӧма, чужӧмыс тыр чукыръясӧн.
— Но мый нӧ!
Отсав, кӧсъян кӧ!
Олег сэтшӧм яра кутіс вештавны крӧватьяс, мый нывбаба сійӧс ӧлӧдіс:
— Ньӧжйӧджык, пиук, джоджсӧ гирсйӧдлан.
Мыйкӧ дыра найӧ уджалісны ӧта-мӧдныслы кыв ни джын шутӧг.
Сэсся уборщица юаліс:
— Тэнсьыд али мый тӧрыт меным сетісны пеславны дӧрӧм-гачтӧ?
— Менсьым! — рад лои Олег. — А кӧнӧсь найӧ?
— Косьмӧны.
Ӧбед кежлӧ гладита...
Кӧні тэ сідзи туплясин?
Дӧрӧмыд му кодь жӧ няйт.
Нефть али мый тшӧтш корсин?
— Да-а...
Эг. — Олег зэв ёна гӧрдӧдіс да пыркнитіс юрнас.
Пӧръясьны сійӧ водзӧ сэсся эз вермы. — Эг, ме ачым...
Антоновкӧд сёрнитӧм бӧрын ас йывсьыс висьтавны вӧлі кокниджык, и сійӧ дженьыдика висьталіс пӧрысь нывбабалы аслас шӧйтӧм-ветлӧм йылысь.
— О, господи! — горӧдіс нывбаба, кор Олег помаліс висьталӧмсӧ. — А кыдзи нӧ мамыд, мамыд нӧ кыдзи лэдзис тэнӧ?!
— Сійӧ нинӧм эз тӧд, — веськыда висьталіс Олег. — И ӧні на оз тӧд.
Сьӧкыд кияссӧ ӧшӧдӧмӧн уборщица пуксис койка вылӧ да видзӧдіс Олег вылӧ, но сійӧс эз аддзы.
Сэсся негораа да лывкйӧдлан гӧлӧсӧн кутіс шуавны:
— Ок, ті, омӧль вежӧмъяс, онӧ жалитӧй мамыдлысь сьӧлӧмтӧ!
Кӧнкӧ, чайтӧ, вӧйи пӧ пиӧй, воши кытчӧкӧ.
Йӧймис нин коньӧр, колӧкӧ!..
Сьӧлӧмыс, кӧнкӧ, доймӧ тэ вӧсна, коньӧрлӧн!.. — И друг кватитіс ветексӧ да шеныштчис Олег вылӧ: — Весась, чӧртпи, а то киӧс пежӧсьта, ловтӧ босьта!
Тайӧ лои сэтшӧм немвиччысьтӧг, мый Олег и збыльысь чеччыштіс бокӧ. Сійӧ поліс, мый няйт ветекыс веськалас сылы буретш чужӧмас.
Но уборщица копыртчис да лёкысь кутіс ниртны сӧстӧм нин джоджсӧ.
Олег заводитліс и водзӧ вештавны тумбочкаяссӧ, но нывбаба скӧра йӧткыштіс ведрасӧ да горӧдіс:
— Весась син улысь, ачым мыськала!..
Мунны вӧлі некытчӧ.
Олег писькӧдчис аслас крӧвать дорӧ, пуксис.
Век сідз жӧ ведранас скӧрысь грымакыліг уборщица регыд петіс.
Олег кутіс каитчыны, мый сэтшӧм веськыда сёрнитіс тайӧ скӧр нывбабаыскӧд.
Сійӧ нёровтчис пӧдушка вылас да думсьыс шуис, мый сысянь сэсся тырмас и водзӧ некодкӧд сійӧ сёрнитны оз кут.
Колӧ корсьны Юркаӧс да бӧр бергӧдчыны гортӧ.
Тырмас йӧйтавны...
Коридорын гора гӧлӧс заставитіс сійӧс кыпӧдны юрсӧ.
Гӧлӧсыс вӧлі зэв тӧдса.
— Коді тані миян выль мортыс?
Тайӧ? — юасис гӧлӧсыс.
Олег чеччыштіс места вывсьыс.
— Энлы, энлы, другӧ, да ми тэкӧд быттьӧкӧ тӧдсакодьӧсь!
Олег?
Павлов?
Тайӧ тэ, вӧлӧмкӧ, путешествуйтан!
Видзӧдлӧй жӧ! Миклухо-Маклай, Робинзон, Пржевальский!
А?
Ыджыд тушаа гожъялӧм морт, коді вӧлі клетка сера ковбойкаа да брезентӧвӧй сапӧгӧ сюялӧм прӧстӧй гача, лапкӧдіс Олегӧс пельпомъясас, бергӧдліс сійӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ да некыдзи эз сет ас вылас видзӧдлыны.
Медбӧрын Олеглы тайӧс вӧчны удайтчис, и сійӧ кынмис места вылас.
Сы водзын сулаліс эз кодкӧ, а Василий Кузьминлӧн батьыс — Викентий Вячеславович.
Сійӧ кыпыда нюмъяліс да ыджыд интересӧн видзӧдіс Олег вылӧ.
Сэсся матыстіс табуретка, пуксис кокъяссӧ паськӧдӧмӧн да, Олегӧс ас бердас матыстӧм бӧрын, топӧдіс сылысь пельпомъяссӧ аслас вына гожъялӧм кияснас.
— Но, — юаліс сійӧ, — важӧн нин пышъялан?
Ӧтнад?
«Но вот!
Бара ставсӧ первойсяньыс», — думыштіс Олег да чӧла педзис места вылас.
— Зэв бур. — Викентий Вячеславович эз кут мырдӧн пычкыны. — Аддза, мый абу ӧтнадӧн.
Но ёртыд пыдди он кӧсйы сёрнитны.
Ладнӧ.
Мыйла пасьтӧг пукалан.
А-а, костюмтӧ мыськалісны?
Важӧн гортсяньыд?
Вежон кык лоӧ?
Олег, ас кежас геологлӧн тӧдӧмлун вылӧ шензиг, нюммуніс.
— Гашкӧ, и Васькаӧй менам тіянкӧд?
А? Тэ нин висьтав веськыда.
Ак, да!
Ті ӧні сыкӧд онӧ другасьӧй?
А жаль, другӧ, зэв жаль...
Мӧд ногӧн кӧ, ог сійӧс жалит, мый Васька абу тіянкӧд, а жаль сійӧ, мый сэсся онӧ другасьӧй...
Сійӧ лэдзис кияссӧ да кутіс корсьны зепъяссьыс папирос пачка.
Папироссӧ ӧзтӧм да лӧз тшынлысь зэв вӧсни струя лэдзӧм бӧрын Викентий Вячеславович кутіс висьтавны водзӧ:
— А Василий тэнӧ радейтліс, тайӧс ме тэныд верма висьтавны веськыда.
Тэкӧд дружиттӧг сылы сьӧкыд.
Мыйла нӧ тэ ёртыдлы сьӧкыд здукас эн отсав?
— Ми пинясим, — гажтӧма шуис веськыда Олег да тэрмасис висьтавны водзӧ: — Сӧмын ме эг тӧд, мый сылӧн... мый тіян гортад мыйкӧ...
— Да, другӧ, гортын миян беда...
Василий тэныд немтор эз висьтавлы?
— Эз, некор.
— И аслас мам йылысь некор нинӧм эз висьтавлы тэныд?
— Эз.
— Да.
Сійӧ ӧд и эм.
Челядьруа, гордӧй либӧ полӧ — ог ме гӧгӧрво мый.
А ӧд тэ тӧдан Полина Кузьминичнаӧс?
— Кыдз жӧ, тӧда! — тэрмасьӧмӧн эскӧдіс Олег.
Викентий Вячеславович кыскис тшынсӧ ас пытшкас да думыштчӧмӧн видзӧдліс ӧшинь вылын сулалысь жугалӧм блюд вылӧ.
— Пуксьы жӧ, Олег.
Ме тэныд ачым висьтала миян семья йылысь.
Олег пуксис крӧвать вылӧ, а Викентий Вячеславович ещӧ мыйкӧ дыра чӧла куритіс.
Сэсся заводитіс:
— Тэ, другӧ, он помнит война.
Ачыд дзик нинӧм эн аддзыв, и бать-мамыд видзисны тэнӧ уна лёкторйысь, кодъяс и война помассьӧм бӧрын вӧліны на тырмымӧн.
А меным ассьым челядьӧс видзны эз удайтчы.
Туйын, экспедицияясын — ставыс гартчис!
Мукӧддырйи семья йылысь и думайтнысӧ вӧлі некор.
Менсьым Полина Кузьминичнаӧс нёньпом Василёккӧд да ыджыдджык нывкакӧд война заводитчӧмыс суӧма Смоленск дорын рӧднӧйяс ордас.
Первойсӧ повзьылӧмаӧсь, кӧсйӧмаӧсь мунны сэтысь, а сэсся решитӧмаӧсь нӧрӧвитыштны.
Да и лёка решитӧмаӧсь.
Пышйыны лоӧма лыйсигӧн, бомбитігӧн.
Василёк ки вылас, нывкаӧй юбкаас кутчысьӧма да тубрастор нуӧ.
А нывкасӧ кияс вылын жӧ на колӧ вӧлі нуны — ӧкмысӧд арӧс вӧлі сылы, мӧдӧд классын велӧдчис.
Зэв ногса нывка вӧлі...
Викентий Вячеславович ӧкуратнӧя кусӧдіс папироссӧ жугалӧм блюд бердӧ да пыр жӧ ӧзтіс мӧдӧс.
Олег пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
— Сідзкӧ вот.
Мунӧмаӧсь найӧ, кытчӧдз абу воӧмаӧсь кӧрт туй дорӧдз.
Кутшӧмкӧ эшелон найӧс босьтас.
И абу гӧгӧрвоана, мый бур, а мый лёк вӧлі сійӧ кадӧ.
Ӧти морт самӧй граница дорсянь восьлалӧма подӧн да ловйӧн кольӧма, а мукӧдъяс тылын пӧгибнитісны...
Мукӧддырйиыс думайта, найӧ кӧ эз писькӧдчыны кӧрт туй дорӧ, нылӧй эськӧ вермис ловйӧн кольны.
Да...
Эшелонын быдсикас йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь.
Беженечьяс.
Челядя мамъяс, ранитчӧм красноармеечьяс.
Гожӧм.
Жар. Гутъяс.
Ва он вермы судзӧдны.
Поезд то станцияӧ сувтлытӧг прӧйдитас, то кӧнкӧ муяс шӧрын сувтас да сулалӧ.
Василёк зэв на ичӧт вӧлі.
Ватӧг нёньпом кагаӧн гожӧмын пӧгибнитан!..
Вот и мамыс ыстӧма Наташаӧс ставкӧд ӧтлаын корсьны ва.
Сетӧма бидон.
Поездыс буретш сувтӧма вӧр дорӧ.
Вала йӧзыс мунӧма уна.
Сэки и уськӧдчӧмаӧсь фашистскӧй самолётъяс.
Вылісянь тыдалӧ — йӧз.
Заводитӧмаӧсь киськавны пулемётысь.
Некымын бомба шыбитӧмны эшелон вылӧ.
Абу веськалӧмаӧсь, машинистыс спаситӧма.
Найӧ, кодъяс пукалісны вагонын, — колины ловъяӧсь, а коді муніс вала — джынйыс эз воны.
Наташаӧс вайӧмаӧсь кияс вылын.
И весиг кык час абу олӧма...
Викентий Вячеславович чӧв ланьтіс, вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдіс ӧшинь пыр.
Папиросыс сотчис помӧдз, и кузьмӧс пӧимыс лои дзик рудӧн.
Сэсся торъяліс да киссис.
Викентий Вячеславович кватитчис, чышкыштіс пидзӧс вывсьыс пӧимсӧ:
— Вот сійӧ кадсяньыс Полина Кузьминичналӧн и заводитчисны этійӧ садьтӧг усялӧмъясыс.
Сійӧ век думайтӧ, мый валаыс аслыс колӧма мунны, а челядьсӧ кольны вагонӧ.
Сылы век кажитчӧ, мый сійӧ ачыс Наташасӧ ыстіс кувны...
Аддзан кыдзи?!
Викентий Вячеславович чӧв олыштіс, ӧзтіс выль папирос да висьталіс водзӧ:
— Василий миян ичӧтсяньыс велалӧма сыӧ, мый мам миян висьӧ.
Водз велаліс сылы отсасьны.
Вӧчліс гортын став уджъяс да эз сет мудзтӧдчыны мамыслы.
И век яндысис сыысь, мед эськӧ мукӧдъяс эз казявны да шуны страшнӧй кыв сылӧн мам йылысь...
Но ӧдвакӧ нин сійӧ бурдас.
Кывлін, бара пӧ больничаӧ водтӧдӧмаӧсь?
— Да мыйла нӧ? — шогпырысь юаліс Олег.
Ӧні сійӧ зэв ёна жалитіс сы йылысь, мый некор эз шулы Полина Кузьминичналы сьӧлӧмсьыс петан кывъяс, мый эз тӧд налӧн йӧйсяма пинясигӧн ёртыслӧн шог йылысь.
Первойысь настӧящӧя Олег жалитіс и сы йылысь, мый эновтіс мамсӧ, коді ньӧти эз тӧд, кӧні ӧні сылӧн пиыс, да ёна шогсис сы вӧсна.
— Врачьяс шуӧны — выльысь пӧ топӧдіс.
Мунӧмаӧсь найӧ Василийкӧд улича кузя.
А сэки поликлиникаысь кияс вылын петкӧдӧмаӧсь висьысь нывкаӧс.
Кутӧмаӧсь сійӧс пыртны санитарнӧй машинаӧ, нывкалӧн юрыс чатӧртчӧма да киясыс плеть моз лётмунӧмаӧсь.
Василий абу сяммӧма нуӧдны мамсӧ бокиті, медым сійӧ эз аддзыв тайӧ серпассӧ.
Но сылы, буракӧ, уси дум вылас, кыдзи Наташасӧ сылы вайисны.
Сійӧ сэні жӧ уси места вылас...
Тэ ӧмӧй эн кывлы?
— Ме эг кывлы!
Збыльысь — нинӧм эг тӧдлы! — шогпырысь мӧдысь шуис Олег да думыштіс, мый Галя висьтавліс сылы мыйкӧ татшӧмсяматор йылысь.
Галя, а эз Василий!
Збыль ӧмӧй сідзи, мый сійӧ вӧлі сэтшӧм ёртӧн, код вылӧ эз позь надейтчыны, да Василий эз восьты сы водзын ассьыс шогсӧ?
А вот Катялы, буракӧ, висьталӧма.
Но и мый нӧ!
Да Олег кӧ тӧдіс, кутіс ӧмӧй сійӧ лӧгавны Василий вылӧ тышкасьӧмсьыс?!
Позис кӧ эськӧ унатор веськӧдны, мӧд ногӧн вӧчны!
Кутшӧм окота вӧлі Олеглы выльысь важмоз другасьны Василийкӧд!
Викентий Вячеславович чеччис табуретка вылысь да матыстчис ӧшинь дорӧ.
— А гортсьыд тэ важӧн нин? — ньӧжйӧник, сы вылӧ видзӧдіг, юаліс сійӧ.
— Мӧдӧд вежон, — веськыда висьталіс Олег.
— А мамыд нӧ кыдзи?
Сідзи и оз тӧд, кӧні тэ?
Олег ӧшӧдіс юрсӧ.
— Со мый. — Геолог бергӧдчис Олеглань.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй да стрӧг. — Кык лун мысти ме аслам группакӧд муна гортӧ.
Тэ мунан миянкӧд.
Олеглы лои окота ӧні жӧ воны гортас да бурӧдны тӧждысьысь мамсӧ, но сэк жӧ сылы дум вылас уси и вошӧм ёртыс.
Кӧть мый, а колӧ вӧлі корсьны Студенцовӧс.
Гортӧ бӧр воны сытӧг прӧстӧ эз позь...
— Тіянлы ме, Викентий Вячеславович, вочавидза рытнас, — шуис сійӧ.
— А мыйла нӧ?
Дерт, думыштлы.
Эновтны ёрттӧ оз позь...
Гашкӧ, ӧтлаын и мунанныд...
Сёрниыс ори, и найӧ дыр чӧв олісны.
Воис Антонов. Сійӧ гӧрдӧдӧма да дзугсьӧм юрсиа.
Кыз ныр вывсьыс ӧчкисӧ ӧтарӧ лӧсьӧдышталіг сійӧ юӧртіс Олеглы, мый карысь Юркаӧс абу аддзӧмаӧсь.
— Тайӧс нин позьӧ шуны веськыда, мый карын сійӧ абу.
Звӧнитлі милицияса быд отделениеӧ.
Милиция тані уджалӧ оз лёка!
Милицияын кутӧмъяс пӧвстын сы кодьыс некод абу.
Бӧръя сутки чӧжӧн несчастнӧй случай вӧлӧма сӧмын нёль: куимыс — нывбабаяскӧд, а ӧти — олӧма рабочӧйкӧд.
Таысь артмӧ, мый тэнад Юркаыд обязательнӧ ловъя да дзоньвидза, гӧгӧрвоин? — И Антонов кыпӧдіс чуньсӧ юр весьтас. — А мый вӧсна сійӧ дзебсясьӧ, думыштлы ачыд...
Олег эз удит немтор шуны воча.
Жырйӧ пырис уборщица да крӧвать вылас Олегкӧд орччӧн шыбитіс сылысь гладитӧм гачсӧ да дӧрӧмсӧ.
Олег кӧсйис аттьӧавны, но нывбаба эз кывзы сійӧс, бергӧдчис да, сьӧкыда тувччаліг, мӧдӧдчис мунны.
Антонов котӧрӧн петіс сы бӧрся коридорӧ да дыр мысти воис бӧр жырйӧ.
— Пӧжалуй, колӧ гортӧ мунны, — решительнӧя шуис Олег.
Викентий Вячеславович довкнитіс юрнас, и сы чужӧм вылын друг бара тыдовтчис мелі мудерлун, коді вӧлі тӧдса нин Олеглы.
ГОРТӦ ВОӦМ.
Медбӧрын воис сэтшӧм здук, кор Олег вермис ставтор йывсьыс гӧгӧр думыштлыны.
Колӧ вӧлі думыштны сы йылысь, мый сыкӧд лои, и решитны, кыдз-мый водзӧ вӧчны.
Ӧти бӧрся мӧд мунысь лоӧмторъясын Олег асьсӧ ӧнӧдз на чувствуйтіс, кыдзи Волга вылын омӧля вартчысь морт, кодӧс ас тӧдлытӧгыс кватитӧ визулыс да пыртӧ ю шӧрӧ.
И сійӧ став вынсӧ веськӧдӧма абу сы вылӧ, медым вартчыны сэтчӧ, кытчӧ колӧ, а сӧмын сы вылӧ, медым кыдзкӧ кутчысьны ва веркӧсас.
Первойсӧ Олег некыдз эз вермы мынтӧдчыны сійӧ чувствоысь, мый сійӧ мыжа Студенцов водзын, кодӧс сійӧ сідзи и эз вермы корсьны.
Сэсся ёна полӧмӧн да волнуйтчигтыр мӧвпаліс бать-мамыскӧд паныдасьӧм йылысь.
А тайӧ лои немвиччысьтӧг прӧстӧя да сьӧлӧмсянь.
Ӧдзӧссӧ восьтіс батьыс да спокойнӧя, быттьӧ гортсьыс Олег мунліс сӧмын на тӧрыт, шуис:
— Но вот.
Воин жӧ.
Мамыд шогсьӧмысла муртса ловъя.
Сэсся — мамыслӧн пӧся кутлӧм, весиг синва, кодӧс Олег водзті пӧшти эз аддзывлы.
Кор неуна ставыс лӧнис да пуксисны пызан сайӧ, бать-мамыс пыр жӧ юалісны: а коді сійӧ сэтшӧм Антоновыс?
Вӧлӧмкӧ, кык лун сайын гортас воӧма тешкодь телеграмма, коді бать-мамыслы вайӧма радлун и ӧттшӧтш повзьӧдыштӧма найӧс:
«Тіян Робинзон пиыд ловъя, дзоньвидза воӧ бӧр гортад. Антонов».
Мамыс повзис: абу-ӧ нин тайӧ кутшӧмкӧ шайкалӧн нырщик?
Олег заводитіс висьтавны Антонов йылысь.
А сэсся збоймис да висьталіс колхоз йылысь, Настасья Семёновна да Таня йылысь.
Сёрниыс век ӧтарӧ кутіс лоны сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧвлі водзті.
Неприятностьяс заводитчисны сӧмын сы бӧрын, кор Олег веськыда шуис, мый школаӧ сійӧ сэсся оз мун да кӧсйӧ кытчӧкӧ пырны уджавны.
Мамыс весиг кияснас шлапнитіс бокъясас.
— Нӧрӧвитлы, мам, энлы, — ӧдйӧ шуис батьыс, — сет детинкаыслы помӧдз висьтавны.
Кытчӧ жӧ тэ кӧсъян пырны?
— Да кӧть эськӧ тэнад типографияӧ, — спокойнӧя да сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Олег. — Ме кӧсъя ачым мыйкӧ вӧчны.
Ме ӧні тӧда, мый уджавны сямма.
А эсійӧ школьнӧй мастерскӧйясыд — тайӧ ставыс меным челядьлӧн ворсанторъяс.
Шуӧм бӧрас сӧмын кватитчис.
Сійӧ кывйысь кывйӧ шуаліс ставсӧ, мый висьтавліс Юрка.
— Сідз, — кузя нюжӧдіс-шуис батьыс. — Чернорабочӧйӧн ковмас мунны.
— Мыйла нӧ чернорабочӧйӧн?
Ме вӧзйыся наборнӧй цехӧ, линотип вылын уджавны.
Миян эм ӧні тӧдса мастер.
Мамыс кӧсйис мыйкӧ шуны, но батьыс бара торкис сійӧс.
Матыстчис, сывйыштіс пельпомъясӧдыс да петкӧдіс сійӧс жырсьыс.
И мамыс — ыджыд тушаа да ён нывбаба — синъяссӧ тупкис кияснас да петіс кывзысьӧмӧн да верӧсыслы кыв ни джын шутӧг.
Батьыс бӧр пырис Олег дінӧ.
Выльысь сёрни пантӧдз сійӧ некымынысь прӧйдитчис жырйӧдыс.
— Со мый, пиукӧй.
Тайӧ юалӧмсӧ решитны тэ верман ачыд.
Мамыдкӧд ми паныд огӧ сувтӧй.
Кӧсъян удж вылӧ мунны?
Мун.
Кӧсъян велӧдчыны водзӧ — ми отсалам тэныд.
Йӧйталӧм бӧрад тэныд яндзим, дерт, бӧр мунны аслад школаӧ?
И та кузя ми отсалам тэныд.
Позьӧ вуджны мӧд школаӧ.
Директор сӧгласитчас такӧд.
Но вӧч сідзи, медым бӧрвылас не каитчыны.
Думышт бура: тэ абу нин ичӧт.
Верман-ӧ тэ пӧлучитны настӧящӧй квалификация дасӧд класс помавтӧг?
Ӧдвакӧ.
Заводъясын ӧні уналӧн эм шӧр тшупӧда велӧдӧм.
Выль техника требуйтӧ ыджыд тӧдӧмлунъяс.
Да, тӧкӧтьӧ эг вунӧд!
Миян типография босьталӧ производственнӧй практика вылӧ школьникъясӧс.
Кӧкъямысӧд классянь заводитӧмӧн.
Труд кузя урок вылӧ пыдди велӧдчысьяс мунӧны веськыда производство вылӧ, цехӧ.
Помаласны школа — пӧлучитасны специальность.
Ӧні кежлӧ та кузя сёрнитчим сӧмын на кык цехкӧд: наборнӧйкӧд да переплётнӧйкӧд.
Но и тайӧ бур.
Но, вот и ставыс.
Сэсся ме тэныд нинӧм ог шу.
Ачыд решайт.
Олег некор эз чайтлы, мый татшӧм кокниа вермас шедӧдны победа.
Гортас воигӧн нин сійӧ водзвыв унаног думайтіс тайӧ ыджыд сёрни йывсьыс.
Мӧвпнас сійӧ вайӧдавліс тӧдчана помкаяс, вензис бать-мамыскӧд, доказывайтіс ассьыс правлунсӧ.
«Ачыд решайт» — тайӧ прӧстӧй кывъясыс немвиччысьтӧг дзугисны Олеглысь став мӧвпъяссӧ да вӧчисны задачасӧ ещӧ сьӧкыдджыкӧн.
Шуны кӧ веськыда, самостоятельнӧя решитны задачасӧ сійӧ ньӧти эз вӧв дась.
Тані колӧ вӧлі гӧгӧр думыштлыны.
Сійӧ кӧсйис, медым самостоятельнӧя решитӧмыс и буретш вӧлі медся правильнӧйӧн.
Но лоӧмторъясыс лэбисны водзӧ да Олеглы эз сетны кад ставсӧ бура гӧгӧрвоны.
Сійӧ эз на удит мыйкӧ вочавидзны батьыслы, а батьыс выльысь нин паніс сёрни:
— Ме гӧгӧрвоа, тэ век зілян вӧтчыны Студенцов бӧрся.
Сійӧ эновтіс школа, и сы бӧрся тэ.
Да ӧд сійӧ и ыджыдджык тэысь.
А таысь кындзи, сійӧ, буракӧ, велӧдчӧмсӧ абу шыбитӧма.
Пырӧ техникумӧ, ог кӧ ӧшибайтчы...
— Кыдзи — техникумӧ? — Олег дзикӧдз воши тӧлк вывсьыс.
— Ме стӧчасӧ ог тӧд, мамыд ветліс Студенцовъяс ордӧ тэ йылысь юасьны да сэки...
Олег дыр эз вермы нинӧм гӧгӧрвоны да эз кӧсйы эскыны сыӧ, мый йылысь висьталіс сылы батьыс.
Вӧлӧмкӧ, Юрка куим лун сайын нин воӧма гортас.
Олеглӧн мамыс сійӧс немвиччысьтӧг аддзӧма ывла вылысь, но Юрка, медым не сёрнитны сыкӧд, пышйӧма сы дінысь.
Сэки Олеглӧн мамыс на ордӧ мунӧма рытнас сёрӧн, кор и Юрка ачыс, и сылӧн бать-мамыс вӧлӧмаӧсь гортасӧсь.
Олеглӧн мамыс, асьсӧ бӧрддзӧмысь муртса кутіг, корӧма Юркаӧс, медым сійӧ мыйкӧ висьталас Олег йылысь.
Юрка первойсӧ чӧв олӧма, но кор батьыс кулакнас камӧбтӧма пызанас, висьталӧма, мый Олегӧс сійӧ воштӧма пристаньын йӧз чукӧрын да сэсся сійӧс абу вермӧма аддзынысӧ.
Мамыс кӧсйӧма пырысь-пыр мунны Сталинградӧ, но сэки воӧма Антоновсянь телеграмма...
— Пристаньын йӧз чукӧрын? — батьыслысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Олег нинӧм гӧгӧрвотӧг шуис сылысь жӧ кывъяссӧ.
— Да, — спокойнӧя эскӧдіс батьыс, — и нинӧм сэтшӧм шензянаыс абу, мый ті, кыдзи кутюпиян, воштінныд ӧта-мӧднытӧ.
Карыс ыджыд, тӧдтӧм.
Мый тані шензянаыс?
Юра школаӧ эз мун.
Ӧні, висьталӧны, батьыс сылы отсалӧма техникумӧ пырны.
Олег чӧв оліс.
И сылы кажитчис, мый ставыс тайӧ абу сідзи да мый збыльысьсӧ тадзи лоны эз вермы...
Войнас Олег пӧшти эз и унмовсьлы.
Лӧсьыд, бур крӧватьыс кажитчис чорыдӧн.
Пӧдушкаыс пӧсьӧн.
Сійӧ кыліс, кыдзи ширма сайын дыр шӧпкӧдчисны ас костас батьыс да мамыс, сэсся унмовсисны, и на пиысь кодыскӧ узигас лӧвтіс...
Мӧвпнас сійӧ бара воліс батьыскӧд сёрниӧ.
«Ачыд решайт».
Но кыдзи?
«Медым бӧрыннас не каитчыны».
Тайӧ вернӧ.
Бӧр мунны школаӧ, медым сэні кутісны ёртъясыс серавны, велӧдысьяс ёсьтӧдлыны!
Ӧні сійӧс оз нин кутны дорйыны Юркалӧн зывӧктана да немъяндысьтӧм паныд шуалӧмъясыс.
Бӧр оз мун.
Бурджык сійӧ кутас уджавны чернорабочӧйӧн...
А, гашкӧ, мунны колхозӧ?
Сійӧс, колӧ чайтны, примитасны.
И Таня сы дор сувтас...
Абу сідзи, ставыс тайӧ йӧйталӧм...
Юркакӧд найӧ колхозын сэтшӧма пӧръясисны, мый сэні бурджык весиг не петкӧдчыны.
А гашкӧ, тшӧтш сылы техникумӧ пырны?
Артмас, мый сійӧ бара Студенцов бӧрся кыссис...
Оз, кӧть мый, а оз!
Сы бӧрся сійӧ сэсся оз мун, дзик некытчӧ оз мун.
Весиг техникумӧ!..
Бурджык сійӧ мунас чернорабочӧйӧн уджавны, а сэсся...
А сэсся тыдавны кутас...
Олег унмовсис, кӧр уличаяс вылын кусіны пӧнаръяс, а прӧшви занавескаяс сайын ӧшиньяслӧн стеклӧяс лоины кельыдлӧз рӧмаӧсь.
Жырйын вуджӧръяс сукмисны да артмӧдісны ӧткымын предметъяслысь контуръяссӧ.
Бать-мамыс асывнас мунісны удж вылӧ да эз садьмӧдны сійӧс.
Мыйла тайӧ?
Водзті мамыс век повліс, мый сійӧ сёрмас школаӧ.
Тыдалӧ, и збыльысь решитӧмаӧсь не ыстыны школаӧ.
Олег чеччис.
Ветлӧдлыштіс керкаӧдыс.
Сійӧ радпырысь видзӧдаліс да весиг кинас инмӧдчывліс сылы тӧдсаторъяс дінӧ.
Письменнӧй пызан...
Тані баланс вӧчигъясӧ аслас бумагаясӧн пукавлывліс батьыс.
Татчӧ мукӧд дырйи и мамыс паськӧдлывліс библиотечнӧй формулярлысь выль карточкаяс.
Но медся тшӧкыда тані ачыс Олег гӧтӧвитліс урокъяс.
Письменнӧй прибор вылын куйліс пожӧм коль.
Збыльысь ӧмӧй буретш сійӧ?..
А джоджын небӧгъяслӧн лыдыс быттьӧкӧ содӧма.
Олег ас тӧдлытӧгыс синъяснас прӧйдитчис на кузя.
Дрӧгнитіс да матыстчис матӧджык.
Кӧкъямысӧд класслы выль учебникъяслӧн ӧкуратнӧя тэчӧм стопа тыртіс медвылысса полкалысь первой рядсӧ ставнас.
Со кыдзи, и учебникъяс ньӧбӧмаӧсь?
Олег ӧдйӧ вешйис ӧшинь дорӧ, кыпӧдіс занавескасӧ.
Колӧ вӧлі ставтор йылысь бура думыштны...
Ӧшинь вылын куйлісны стопаӧ кыдзсюрӧ тэчӧм кутшӧмкӧ письмӧяс да запискаяс.
На пиысь ӧтиӧс адресуйтӧма мамыслы.
Олег видзӧдліс кырымпас вылас да босьтіс письмӧсӧ киас.
Мамыслы гижис Анна Вторая!
Дона Мария Александровна!
Зэв жаль, мый Тіянӧс эг су гортад, менам эмӧсь выльторъяс.
Миян чайтӧмъясным збыльмӧны.
Вера Никифоровна (миян вожатӧй) мыйсюрӧ тӧдмалӧма.
Донаӧй, колӧ-ӧ меным висьтавны Тіянлы, мый и ме, и ставным ми школаын тайӧ лунъясӧ зэв ёна тӧждысим!
Чайта, мый вывтісӧ оз нин ков волнуйтчыны: детинка, тӧдӧмысь, ловъя да дзоньвидза, и, колӧ чайтны, регыд мысти воас бӧр.
Эн вунӧдӧй, мый, сылӧн небыд характер вылӧ видзӧдтӧг, Тіян пилӧн эм медся коланаыс, мый и видзас сійӧс водзӧвылӧ быдпӧлӧс лёксьыс. Сылӧн эм челядьсяма горячитчӧм да быдторлы паныд сувтӧм, мый миянӧс зэв ёна дӧзмӧдлывлӧ, но тайӧ коркӧ вермас пӧрны бур принципиальностьӧ.
Ме эска, Олег оз ло ни паразитӧн ни обывательӧн.
Кутам надейтчыны, мый сійӧ регыд казялас ассьыс ӧшибкаяссӧ, а шог опытыс тшӧктас сійӧс ӧткажитчыны йӧйталӧмсьыс.
И сідзкӧ — ставыс лоӧ бур.
Гм...
Кутшӧм ыджыд эскӧмӧн сійӧ гижӧ, мыйӧн жӧ лоас Олег.
А мыйӧн лоас сійӧ?
И заводитлы корсьны-аддзыны, кӧні йӧйталӧм-падъялӧм, а кӧні настӧящӧй правдаыс...
Олег уськӧдіс кисьыс запискасӧ да сідз прӧстӧ видзӧдіс ӧшинь пыр.
Сы водзын вӧлі челядьдырсяньыс тӧдса уличалӧн юкӧн.
Паныдӧн — гажтӧм да величественнӧй подъезда руд керка.
Пӧнар, коді войясӧ югдӧдліс найӧ жырлысь неыджыд юкӧн.
Сылӧн югӧръясыс усины стенӧ, кытчӧ Олег нёльӧд классын велӧдчигӧн на ӧшӧдліс СССР-лысь ыджыд карта.
Пӧнарсянь югӧръясыс векджык усьліны кытчӧкӧ Енисей районӧ.
Вот эськӧ Сибырӧ мунны!
Сэтчӧ уна том йӧз мунӧны.
Гашкӧ, и Олеглы сэні кутшӧмкӧ удж сюрӧ.
А колӧны-ӧ сэні велӧдчытӧмъясыс?..
Уличаыс, коді луннас шума да уна йӧза, ӧні вӧлі лӧнь на.
Со тэрмасьӧны сёрмӧм школьникъяс.
Налы лӧсьыд!
Найӧ сӧмын урок вылӧ сёрмыштасны.
А Олеглы, тайӧ юр янӧдана история бӧрас, школаӧ, аслас классӧ, бӧр воны сэсся оз позь...
Олег вешйис пызан дорас да сӧмын ӧні казяліс ичӧтик бумагатор, кытчӧ вӧлі мамыс мича почеркӧн гижӧма:
«Олежка!
Вӧч аслыд яичница да йӧв ю.
Йӧлыс кухня ӧшинь вылын.
Мама».
«Мама!»
Быттьӧкӧ нинӧм абу и вӧлӧма.
«Сёй яичница да йӧв ю!»
А ачыс кыдзи бледӧдӧма да омӧльтчӧма...
«Мамыд дзикӧдз вежсис», — шуис сылы батьыс.
Уна кывъяс на прӧйдитӧны сылӧн пельяс пыр!
Коньӧрӧй мамӧй...
Бур эськӧ вӧлі сійӧс мыйӧнкӧ радуйтны!
Вот эськӧ сійӧ воас удж вылысь, а Олег эськӧ сылы шуас: «Тӧдан, мама, ме век жӧ бӧр муна школаӧ.
Мед лоӧ и яндзим, и лӧсьыдтӧм, а ме терпита, со честнӧй кыв!
Мед сералӧны, мед тешитчӧны.
А ме муна и шуа: сьӧвзя ме ті вылӧ!
Кута велӧдчыны и ставыс!»...
Но, вӧлі йӧйӧн.
Ӧні лоа тӧлкаджыкӧн.
Кутшӧм эськӧ нимкодь сылы лоӧ...
И батьлы сідзжӧ.
Но вермас-ӧ Олег вӧчны татшӧмторсӧ?
Ёртъясыс ветлісны шлюпкаясӧн, а Олег, шуны кӧ веськыда, занимайтчис гусясьӧмӧн да пӧръясьӧмӧн!..
Тайӧ мустӧм казьтылӧмъяссьыс Олегӧс весиг йирмӧг босьтіс.
Сійӧ эз вӧч аслыс яичница.
Кӧрсӧ кывтӧг няклялыштіс нянь, юыштіс неуна йӧв, медым мамыс аддзис, мый сійӧ век жӧ завтракайтіс.
Выльысь матыстчис ӧшинь дорӧ да, косьмӧм замазкасӧ гыжнас перъяліг, бара кутіс видзӧдны улича вылӧ.
И друг сійӧ дрӧгнитіс да лэдзис кисьыс занавескасӧ.
Улича мӧдарбокса тротуар вылӧ, пу улӧ, сувтіс школьникъяслӧн группа.
Найӧ вӧліны квайтӧн.
На пӧвстысь Олег пырысь-пыр тӧдіс Василий Кузьминӧс да Катя Михайловаӧс.
Мукӧдъяссӧ сійӧ эз удит тӧдмавны.
Челядь чукӧртчисны ӧтлаӧ, мыйкӧ йылысь тӧлкуйтісны да видзӧдлывлісны Олег патералӧн ӧшиньяс вылӧ.
Олег вешйис ӧшинь дорысь да кутіс шӧйтны-ветлӧдлыны жырас.
«Мыйла найӧ воисны?
Кыдзи нӧ найӧс урокъяс вылысь лэдзисны?
Озӧ-ӧ нин лӧсьӧдчыны пырны татчӧ?
Корны, агитируйтны, лыддьыны нотацияяс?
Торйӧн нин эсійӧ Михайловаыс татшӧмтортӧ вӧчны радейтӧ!..»
Кӧть мый, но Олег решитіс не восьтыны ӧдзӧссӧ.
Но вермасны суседъясыс восьтыны!..
Колӧ игнасьны ваннӧй жырйӧ да сэтысь не петны...
Олег гусьӧникӧн видзӧдліс ӧшинь пыр.
Челядь век на сулалісны пӧнар дорын.
Некод нин эз видзӧд ӧшиньяс вылӧ, и ӧні Олег повтӧг видзӧдіс-тӧдмаліс ставнысӧ.
«А-а!
Коля Маточкин.
Раков...
Сылысӧ нӧ мый татысь ковмӧма?
Люся Рогова.
Но, тайӧтӧ век быдӧнӧс жалитӧ.
Катя Михайлова.
Дерт жӧ лӧсьӧдчӧ сійӧс видны-пинявны.
А эсійӧ коді?
Галя?
Оз вермы лоны!
Да, тайӧ збыльысь сійӧ.
Но ӧд сійӧ жӧ Крымын?
Воӧма?
Кад нин.
И сідзи нин сёрмис занятиеяс заводитчигкежлӧ!
Гожъялӧма, весиг быттьӧкӧ быдмыштӧма!
Вот тайӧ да!..»
Но сэки жӧ Олег асьсӧ ӧлӧдіс:
«А мый тані ыджыдторйыс?
Тіянлы ӧні, Олег Павлов, пырысь-пыр жӧ окота лои мунны школаӧ?
А мый сійӧ шуас став тайӧ история йывсьыс?»
Пӧнар дорын челядь мый йылысь кӧ вензисны, ӧвтчисны кияснас да торкалісны сёрнитны ӧта-мӧдныслы.
Тайӧ ставтор вылас бокысянь видзӧдны вӧлі зэв тешкодь.
Быттьӧкӧ немӧй кино видзӧдан.
Но Олеглӧн серам эз пет.
Сійӧ сӧмын кӧсйис тӧдны, мый йылысь найӧ сэтшӧм дыр тӧлкуйтӧны?
Сылы бара ковмис сайӧдчыны занавеска сайӧ.
Челядь чукӧрысь торйӧдчис Василий да, кольччысьяс вылӧ кинас шуткаӧн ӧвтыштӧм бӧрын, решительнӧя мӧдӧдчис улича вомӧн веськыда Олег керкалӧн подъездлань.
Катя Михайлова мыйкӧ горӧдіс сылы да весиг та дырйи кокнас зымнитіс.
Василий бӧр бергӧдчис.
Катя кутіс сы дорӧ кыскыны Галяӧс да, кыкнаннысӧ бергӧдӧм бӧрын да мышсяньыс найӧс йӧтлалігтырйи, тойыштіс тротуар вылысь мостовӧй вылӧ.
Василий кывзысьӧмӧн мӧдӧдчис улича вомӧн подъездлань, а Галя, яндысьӧмӧн нюмъялігтыр, сувтіс.
Сійӧ полӧмӧн видзӧдлывліс то Олеглӧн ӧшиньяс вылӧ, то ёртъясыс вылӧ.
Ставныс бара кутісны горзыны да ӧвтчыны кияснас.
Сэки и Галя ӧвтыштіс кинас, серӧктіс да котӧртіс Василий бӧрся, коді саяліс нин подъездын.
Олег вешйис ӧшинь дорысь.
Сійӧ сувтіс жыр шӧрас да кутіс видзӧдны ӧдзӧс вылӧ.
Со воссяс сійӧ ӧні, и пырасны тайӧ кыкыс...
Буретш найӧ, кодъясысь Олег зэв ёна гажтӧмчис да кодъяскӧд паныдасьӧмысь медся ёна поліс!
Но Василий локтӧ сы ордӧ первойӧн.
Олег тадзи эськӧ эз лысьт!
И Галя...
Кыкнанныс найӧ вернӧй ёртъяс.
Олег тайӧс ӧні чорыда тӧдіс.
Весиг найӧ, кодъяс ӧні колины сулавны пӧнар дорын, ставныс найӧ — сідзжӧ настӧящӧй ёртъяс...
Мый налы вочавидзас Олег?
Ладнӧ!
Сэні кутас тыдавны.
А ӧні Олег ачыс восьтас ӧдзӧссӧ да лэдзас ёртъяссӧ керкаӧ...
{Успенскӧй Г. И. (комиӧдіс Колегова Н. А.) @ Растеряевӧй улича вылын оланног @ повесьт @ Г. И. Успенскӧй. Растеряевӧй улича вылын оланног @ 1954 @ Лб. 3‒178.}
Успенский Глеб
Растеряевӧй улича вылын оланног
Т. карын эм Растеряевӧй улича.
Тайӧ уличаыс вӧлі кар помас да быдлаын тӧдчисны татшӧм местаяслы лӧсялана особенностьяс: гӧгӧр ставыс вежнясьӧма-пӧлыньтчӧма, джынвыйӧ либӧ дзикӧдз киссьӧма.
Татчӧ ещӧ колӧ содтыны арся няйтсӧ, арся шуштӧм пемыд войяс, кор кывлывлісны «караул!» горзӧмъяс, да всеобщӧй гӧльлун, мыйысь мамаев пленын моз нэмыс пессисны гӧль йӧз.
Быд закоулокса гӧль да, сэтчӧс олысьяс шуӧм серти, «вильӧдӧм» йӧзлӧн — посни чиновникъяслӧн, мятаӧн да мятнӧй ваӧн тӧргуйтысь мещанкаяслӧн, мещаналӧн, кодъяс юӧны став сьӧмсӧ, мый нажӧвитӧны вузасьӧм помысь налӧн гӧтыръясныс, гарнизоннӧй салдатъяслӧн да мукӧдлӧн — лыдыс Т. карын пыр содӧ быдпӧлӧс мастерӧвӧй йӧзлӧн не омӧльджыка вильӧдӧм класс щӧт весьтӧ.
Т. карын важысянь нин вӧлі паськалӧма унапӧлӧс металлическӧй изделиеяс вӧчӧм кузя промышленность: карас да кар гӧгӧрыс эмӧсь чугунолитейнӧй, колокольнӧй, самӧвар вӧчан да мукӧдпӧлӧс заводъяс.
Сыысь кындзи, кар нималӧ стальнӧй изделиеяс вӧчан известнӧй заводӧн. Тайӧ заводса уджалысьяс овмӧдчӧмаӧсь став Мӧдлапӧлас да ещӧ быдса Чулково слӧбӧдаӧ.
Мӧдлапӧлыс дзик аслыснога; сэні олысь обывательяслы веськӧдлан котыр коркӧ сетлӧма разнӧй привилегияяс и ӧні на найӧ тшапа видзӧдӧны карладорын олысь мастеръяс вылӧ, ӧтка уджалысьяс вылӧ, да паныдасигъясын эз вунӧдлыны ӧта-мӧдсӧ любезнӧя нимтыны: «кань бӧж», — шуӧ ӧти, «ӧгурецӧн виньдін», — вочавидзас мӧд, и кыкнанныс зэв серьёзнӧй чужӧмӧн прӧйдитасны ӧта-мӧд дінтіыс.
Мӧдлапӧвса мастеръяс, либӧ казюкъяс, кыдзи шуӧны найӧс мещана, смекайтчӧмысь эз мынлы весиг чиновник, кодлы сідзжӧ вӧлі лӧсьӧдӧма аслыспӧлӧс нимъяс, шуам, «стрюцкӧй» либӧ «тӧчитӧм лядьвей» да мукӧд.
Растеряевӧй уличаыс карладорас, но рабочӧй городоклӧн общӧй колоритыс и тані тӧдчӧ.
Со, кӧть шуам, лёкиник керкаын, кодӧс некутшӧм боксянь абу сайӧдыштӧма заборӧн, олӧ растеряевскӧй мастерстволӧн представительница, пӧрысь салдатка, акань вӧчалысь.
Сійӧ пӧрысь чуньяс улын дзоридзалӧ отечественнӧй скульптура: гожся мича лунъясӧ, луншӧр кад гӧгӧрын, сы мудӧд вылын непременнӧ косьмӧны кымынкӧ сёй офицер да дама, а сідзжӧ лыдтӧм-шӧттӧм чипсан вӧвъяс, кодъяслӧн эмӧсь сӧмын водз кокъясыс.
Растеряевскӧй детинкаяс запасайтчӧны тайӧ чипсан вӧвъяснас да ассьыныс гажтӧм олӧмнысӧ во чӧж гажӧдӧны дугдывтӧг лёкысь шутьлялӧмӧн.
Татшӧм омӧлик керкаясын жӧ олӧны сверлильщицаяс, наждачницаяс, фабрикаясын уджалысь нывбабаяс да нывъяс.
Тайӧ улича вылас жӧ олӧны гудӧк вӧчысьяс, токарьяс, наводильщикъяс да с. в.
Улича помас, коді мыджсьӧ паськыд Воронежскӧй шоссеӧ, тыдалӧ пемыдгӧрд кирпичысь тэчӧм квадратнӧй здание — самӧвар вӧчан фабрика.
Став тайӧ мастерствоясыс сетӧны Растеряевӧй уличалы, мукӧд уличаяс серти, неуна мӧдпӧлӧсджык ӧблик.
Шойччан лунъясӧ шынитӧв ӧбликыс сылӧн ловзьывлӧ косьясӧн да кодъюраясӧн, кодъяс паныдасьлывлӧны быдлаын.
Прӧстӧй лунъясӧ курӧгъяслӧн гораа котсьӧм шыкӧд ӧтлаасьӧ грымгӧмыс мӧлӧтъяслӧн, кодъяс то сорті-кості, то друг ӧтпырйӧ усьӧны чеканитан металл вылӧ; гудӧк шыяс, кор видлӧм могысь мастер няжнитас «перехватӧн»; токарнӧй станоклӧн жургӧм — да татчӧ ещӧ содтӧд, кыдзи и пыр, кылас надзӧникӧн сьылӧм.
Тӧвся пемыд рытъясын, кор воротаяс да ставеньяс, кыдзи век овлывлӧ, гӧгӧр топыда пӧдлавлісны да кор обывательяс водлывлісны нин узьны, фабрикаса ӧшиньясын биясыс югыда на югъявлісны, кӧкъямыс пельӧса трубаысь ньӧжйӧникӧн петлывлісны пемыдгӧрд рӧма гырысь бикиньяс да пемыд сынӧдас пырысьтӧм-пыр жӧ и кусліны.
Некодӧн казьтывлытӧм, некодӧн стӧрӧжитлытӧм Растеряевӧй улича покорнӧя нуӧ ассьыс сьӧкыд ношасӧ — нуждасӧ.
Мӧлӧтъяслӧн грымӧдчӧм, дугдывлытӧм сьылӧм либӧ мастерӧвӧйлӧн збой шутка, ывла вылын челядь ворсӧмлӧн идиллическӧй гажлун либӧ нывбабаяс пинясьӧмлӧн зэв гажа сцена, коді овлывлӧ луншӧра-лунӧ да улича шӧрын — растеряевскӧй олӧмлӧн став тайӧ ортсыса, уличвывса петкӧдчӧмъяс серти некыдзи на оз позь гӧгӧрвоны растеряевскӧй обыватель олӧмысь ыджыд шог йылысь, коді йирӧ сійӧс чужӧмсяньыс да кувтӧдзыс.
Ми тӧдмалам та йылысь вочасӧн и, кутшӧм кӧть шензьӧдана оз ло лыддьысьысьлы, ми заводитам растеряевскӧй шогӧн тӧдмасьны сэтшӧм растеряевскӧй морт отсӧгӧн, коді, быдӧнлы шензьӧм вылӧ, мукӧддырйи дзик спокойнӧй сӧвестьӧн вермас шуны ас йывсьыс:
— Мый жӧ ещӧ меным колӧ менам Христоссянь?
Мортыс тайӧ вӧлі пистолетнӧй мастер, том зон, шулісны сійӧс Прохор Порфирычӧн, овліс сійӧ аслас керкаторйын.
Татшӧм шензьӧданатор вӧснаыс ми медводз и тӧдмасям тайӧ шуда мортыскӧд, медым ӧти сайын вермим тшӧтш тӧдмасьны быдсямапӧлӧс званиеа скромнӧй растеряевскӧй йӧзкӧд, ас ногыс недӧвӧльнӧйяскӧд да ас ногныс шудаяскӧд...
I. ПРОХОР ПОРФИРЫЧ
Во кык сайын Прохор Порфирыч эз на вӧв Растеряевӧй уличавывса постояннӧй олысьӧн, кӧть эськӧ тайӧ уличаыс и быдтіс сійӧс да лэдзис вӧльнӧй свет вылӧ аслас тшыгъялан пытшкӧссьыс.
Делӧыс сыын, мый Растеряевӧй улича вылӧ коркӧ важӧн нин овмӧдчис отставнӧй полицейскӧй чиновник, коді нималіс кыдзи сюсь делец да нывбаба рӧдӧс вывтіджык радейтысь морт: сідз, сійӧ торйӧдчис гӧтырыскӧд, кодлӧн синваыс вӧлі век зэв матын, да ӧтлаасис Глафира нима ярославскӧй мещанскӧй нывкӧд, коді дыр кутіс ас киас прихотливӧй баринӧс, но медбӧрын лои жӧ сыысь ӧткажитчыны да сетны сійӧс Лизавета Алексеевна нима чиновничӧй нывлы. Тайӧ вӧлі шӧр арлыда ныв, овліс синъяссӧ век улӧ лэдзӧмӧн да зэв радейтліс гусясьны.
Колӧ шуны, Глафира эз торйӧдчы баринкӧд: сійӧс кӧть видзисны кухарка туйын, сійӧ лӧсьӧдчис коллявны ассьыс нэмсӧ кухняын да надзӧникӧн заводитіс юыштавлыны.
Прихотливӧй барин и ачыс эз смелмӧдчы вӧтлыны сійӧс (мый эськӧ колӧ вӧлі виччысьны), сы вӧсна мый сылӧн вӧлі кык пи, кодъяс, кӧть и шусьылісны Порфирычьясӧн, зэв пӧрысь кучер Порфирий честь кузя, но и барин, и Глафира, и челядь тӧдісны, мыйын делӧыс.
Глафиралӧн ыджыд пиыс оліс гортас лакей пыдди; ичӧтджыксӧ, Прохорсӧ, вӧлі сетӧма токарнӧй мастер ордӧ велӧдчыны.
И сэки, кор чиновниклӧн гажа керкаыс жугыля сулаліс улыс судтаса ӧшиньяссӧ тупкӧмӧн, кор сы садйын оз нин вӧлі кывны код чиновникъяслӧн светскӧй да вичко сьыланкывъяс сьылысь гӧлӧсъясыс, а ачыс барин, унапӧлӧс висьӧмъясӧн висьӧдчигӧн, вӧрзьӧдчытӧг куйліс ичӧтик мезонинын кулӧм виччысигмоз, Прохор Порфирыч, тайӧ каднас кызь куим арӧса зон нин, уджаліс Киевскӧй застава сайын ӧтнас, ас вылас, вӧчаліс вузӧс вылӧ револьверъяс.
Тайӧ кадсяньыс и заводитчӧ сыкӧд миян тӧдмасьӧмным.
Ассьыс-ӧ «благородствосӧ» сознайтӧм вӧсна, либӧ житейскӧй опыт вӧснаыс, Прохор Порфирыч кыдзкӧ ӧтдортчыліс аскоддем жӧ мастерӧвӧйясысь, сійӧ ньӧти эз вӧв на кодь: сійӧс некор ньӧтчыд эз аддзывлыны косясянінысь, эз аддзывлыны лӧзӧдӧм, доймӧм синдоръясӧн ни кытӧнкӧ няйт гуранын кодъюрӧн туплясьысьӧн.
Уджалысь мортлӧн косіник да киссьӧм лёк паськӧма фигураыс, лёзь гынмӧм тош, ружьеяс видлалігӧн пуляӧн да дрӧбйӧн розьӧдлӧм картуз, быд минутын кутшӧмкӧ отчаяннӧя докажитны кӧсйӧм, мый «олӧмыс — кӧпейка», — татшӧм отчаяннӧй фигураыскӧд некыдзи вӧлі оз лӧсяв Прохор Порфирычлӧн фигураыс: сы юрын век вӧвлі дзонь ӧкуратнӧй картуз, чужӧмсӧ бура мыськӧма, а няйт голясӧ, коді бусӧссьывлывліс мастерскӧйын уджалігӧн сынӧдын гӧвкъялысь зэв посньыдик кӧрт пильнӧй пызьысь, вӧлі гартыштӧма гаруснӧй шарпӧн, кодӧс кутыштліс да тупкыштліс вель ёна нин новлӧм драпӧвӧй пальтолӧн плисӧвӧй воротник.
Омӧлик, но век жӧ сапӧг вылӧ лэдзалӧм гачыс, няйт кодь сапӧг ныръяссӧ дулльӧн югдӧдӧмыс — ставыс тайӧ висьталӧ, мый мортыс кӧсйӧ лоны кӧть мыйкӧ мында морт кодьӧн, и медсясӧ — благороднӧй морт кодьӧн.
Вообщӧ сійӧ ёнджыкасӧ муніс семинарист вылӧ, благочиннӧйлӧн пи вылӧ, а эз мастерӧвӧй вылӧ: сылӧн эз вӧв сӧмын фильдекосӧвӧй перчаткиӧн нимкодясьӧм, эз вӧв ыджыд желание шевкнитны-паськӧдны мышку пасьтала би рӧма шарп, да и чужӧмас сылӧн тӧдчисны асьсӧ кутны кӧсйӧмлӧн, думайтӧмлӧн, уджлӧн векӧвӧйся следъяс, мый Прохор Порфирыч ачыс шулывліс «расчётӧн» да мыйӧн сійӧ и руководствуйтчыліс аслас став поступокъясын.
Сідз, шуам, Прохор Порфирыч новліс немецкӧй паськӧм эз сӧмын благородство вӧсна, но и расчёт вӧсна.
«Лоас кӧ, — шуӧ сійӧ, — пӧжар, примернӧ, тэныд сэтчӧдз абу делӧ...
Сідз вот!»
И збыльысь, сэки кор полицейскӧйяслӧн (растеряевскӧй ног кӧ «хожалӧйяслӧн») киясыс кыскавлісны шошаӧдыс унапӧлӧс дукӧсаяслысь да чемерокъясаяслысь чукӧръяс, да кор тайӧ дукӧсаясыс веськыда би пытшкас нин нетшкывлісны куш кияснас доналӧм кӧрт листъяс, сӧмын шочиника чужӧмсӧ да мышкусӧ ва струя улӧ лӧсьӧдыштлӧмӧн, медым дзикӧдз не сотчыны, тайӧ каднас Прохор Порфирыч мирнӧя сулавліс благороднӧй йӧз пӧвстын да спокойнӧй гӧлӧсӧн шуаліс суседыслы:
— ...Изволитӧй видзӧдлыны, столбыссӧ ӧд... еджыд?
— Да.
— Тайӧ ставыс дзик пустяк вӧсна артмӧ.
Сы вӧсна мый ӧні вылыс слӧйсьыс тягаыс ӧтар помсяньыс кучкӧ, а уліассӧ... сійӧ бара нин пӧльыштӧ...
Изволитӧй видзӧдны, кыдзи сэтысянь пӧльтны кутіс...
И Прохор Порфирыч, кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн, бергӧдчывліс чужӧмнас тӧлыслы паныд.
Кымын ёнджыка Прохор Порфирыч убеждайтчыліс, мый сылӧн видзӧдласъясыс веськыдӧсь, сымын думыштчӧмаджык лоліс сылӧн чужӧмыс.
Прохор Порфирыч, аслас мастерскӧйын уджалігӧн, частӧ ӧтнас гораа шуавлывліс торъя кывъяс, дӧверяйтлывліс ассьыс думъяссӧ станоклы да ватлалӧм воймӧм стенъяслы.
«Чӧртъяс! Збыль ӧд, чӧртъяс! — кывлывліс татшӧм пӧраясын мастерскӧйысь. — Тіян делӧ — дзугны... патурликасьны.
Энлы, ме тэныд петкӧдла гаж...»
Но лолывліс кӧ сідз, мый Прохор Порфирыч пыравлывліс здук кежлӧ кутшӧмкӧ тӧдса чиновник ордӧ (тӧдсаясыс сылӧн вӧліны сӧмын чиновникъяс да мукӧд благороднӧй йӧз), то сэні сылӧн бырлывлі став кутӧдыс, да гуся думъясыс сылӧн ставыс петавлісны ортсӧ.
Сійӧ торъя нин радейтліс сёрнитны аслас делӧяс йылысь именнӧ чиновниккӧд, сы вӧсна мый быд чиновник кужӧ сёрнитны: ас местаас шуас «да», ас местаас «абу» да пыр ас кадӧ сеталӧ юалӧмъяс.
Чиновник, кӧть и мукӧддырйи оз гӧгӧрво, мый йылысь мунӧ сёрниыс, некор оз шу паныда кыв.
Аслас кутшӧмкӧ тӧдса чиновник ордын, дзескыд патераын, кытӧнкӧ пельӧсын пукалігӧн, Прохор Порфирыч тэрмасьтӧг чурскис-юис пӧсь чай да дугдывтӧг сёрнитіс.
— Вот ті, Иван Иванович, изволитінныд шуны, мый сьӧкыд кад ӧні.
— <ns>Д-да</ns>! — кокъяссӧ кресталігмоз шулывліс чиновник.
— <ns>Д-да</ns>; а сёрнитны кӧ кыдз колӧ, сӧстӧм сӧвестьӧн, дерт, ӧнія кадын вежӧра мортлы медся бур овны, таысь бурыс оз тӧр...
А торъя нин миян йӧзкӧд, гӧльяскӧд, тайӧ йӧзыдкӧд — рай.
— Рай?
Чиновник шензьӧмысла довкйӧдліс юрнас.
— Збыль, збыль!..
Медся ыджыд дӧсадаыс миян — нинӧмӧн босьтчынысӧ!..
Кӧть эськӧ неыджыд вынтор киясӧ босьтны, кыдз эм — медводдза делӧ!
Ӧтитор: куж пасйыны, артыштны!..
Инмӧдчин — «пырыс петӧма».
Со, шуасны, «кӧзяева дзикӧдз пӧдтісны!»
Но, ладнӧ.
Пондам сідз сёрнитны: сетны мед ми вок коддемлы, гӧльлы, быдӧнлы мыйкӧ мындаӧн, но, ӧти кывйӧн кӧ, мед тырмымӧн лоӧ — кыдзи ті чайтанныд, садьсялас?
Чиновник сюся видзӧдлывліс Прохор Порфирычлы чужӧмас да нерешительнӧя нюжӧдлывліс:
— Сьӧкыд веритны!
— Нинӧм вылӧ оз!
Сылы колӧ этшавылӧ дас во кодавны, мед сэсся морт сяма вежӧрӧ воӧдчыны.
А кытчӧдз сійӧ татшӧм <ns>«алимонинъяс»</ns> вӧчалӧ, вежӧра мортыд оз жӧ джагав... нинӧмысь...
Бурджык нин ме сійӧс джынвыйӧ садь дырйи кватита, сы вӧсна мый сылӧн джынвыйӧ садьыс меным пӧльза вылӧ...
Абу сідз али мый?
— Мый нин сэсся!..
Йӧз — йӧз и эм!..
Чиновник кисьтлывліс чай да, Порфирычлы чашка вылас индігмоз, шулывліс:
— Ноко... пӧрӧд!
Порфирыч босьтліс чашка, пуксьывліс важ местаас да водзӧ висьталіс теориясӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ настӧящӧй ногӧн «колӧ» вӧчны, «быттьӧ джынвыйӧ садьтӧгыс кӧ».
Вашкӧдчӧм выйӧдз ассьыс гӧлӧссӧ чинтӧмӧн, быттьӧ кодыськӧ мыйкӧ дзебӧ, сійӧ артавліс рассудительнӧй олӧмлысь став выгӧдаяссӧ: «сэки эськӧ и уджавсис бурджыка» да и «ачыд эськӧ асьтӧ бурджыка донъялін», и «вӧлін эськӧ тэ морт кодь жӧ», — вашкӧдіс сійӧ, — и кутшӧм кӧть эз вӧв тӧлка чиновникыс, сійӧ сетчыліс аслас дрӧгнитӧм сьӧлӧмлы да шогпырысь шулывліс, мый бур эськӧ, дерт, вӧлі тӧлквыв сувтӧдны «ребятаӧс»; но сэк жӧ, «джынвыйӧ садьтӧмалӧмсӧ» тӧдвылын кутӧмӧн, бӧр босьтліс асьсӧ киас да убеждайтчыліс, мый «найӧс, чӧртъясӧс», тӧлквыв сувтӧдны некыдз он вермы.
Порфирычлӧн серамсорӧн видзӧдлӧмыс да нюмъёвтӧмыс, кодъяс лоліны тадзи помалӧм бӧрын, немвиччысьтӧг шӧйӧвоштывлісны чиновникӧс...
— Тӧлквыв сувтӧдны! — ассьыс нюмъялысь чужӧмсӧ вежтӧг паныд шуис Порфирыч.
— Дзик мӧдарӧ, Иван Иванович, тӧлквыв сувтӧдны позьӧ сійӧс ӧти здукӧн...
Прамӧй кыввора морт татшӧмтортӧ вермас вӧчны син лапнитігкості.
Шуас сійӧ налы: «Чӧртъяс!
Ті йӧйминныд али мый?..
Сідзи и сідз...» и татшӧм ногӧн, и мукӧд ног...
Ӧти минутӧн найӧ вешъясны... кӧзяин дорысь...
Но мый жӧ таысь артмас?
А артмас сэтшӧмтор, мый тайӧ кыввора мортыслысь син лапнитігкості жӧ сьылідзирсӧ мӧдарӧ бергӧдасны...
«Вештыны — вештін, а удж абу!»
Кӧзяиныдтӧ — сійӧ терпитас, а ми вок коддемыд мӧд луннас жӧ горзыны кутас...
Рушкуыд сійӧ — первой делӧ — кабакӧ!..
Сэтшӧм кадын сылы терпитны некыдз оз позь...
А кӧзяиныд зэв благочиннӧя босьтас киас парта вина, лэптас сійӧс юрсьыс вылӧджык, мед быдӧн аддзыласны: «Ребятушкаяс!»
Сідзи сы дінӧ ставыс и уськӧдчасны...
Татшӧм кадъясас кӧзяин вермас дзескӧдны найӧс весиг некутшӧм мератӧг...
Тайӧ расчётыд ыджыд!
Бара дакайтӧ чиновник да, мед эськӧ ӧні не уськӧдны асьсӧ, повтӧг нин вӧчӧ заключение, мый став шогсьыс мыжаыс — «вина!»...
Порфирыч тайӧпӧрйӧ весиг серӧктіс...
Чиновник эз тӧд, мый и думыштны.
— Вина! — вашъялігтырйи спокойнӧя шуаліс Порфирыч. — Винаыд, сійӧ тайӧ делӧад дзик нинӧм...
Сійӧс сетӧма мортлы пӧльза вылӧ...
Сы вӧсна мый сы пытшкын эм лекарственнӧй...
Кыдзи ӧд коді босьтчас...
А главнӧйыс — бара жӧ тайӧ джынвыйӧ йӧйталӧм...
Кыдз эськӧ ті видзӧданныд: детинкалы дас коймӧд арӧс, и прамӧй шогсӧ на сійӧ некутшӧмӧс эз аддзыв, а ӧд сы туйӧд жӧ кабакӧ лӧсьӧдчӧ мунны!..
Да и юӧ сійӧ «заклад вартӧмӧн», «коді унджык»...
Тӧкаритасны, шуны кӧ, бесъяс моз, а бӧрынджык ёртъясыс и кыскалӧны гортаныс кӧшельӧн.
Чиновник падъяліс.
— Иван Иванович, корсьны миян олӧмысь, кысянь мый заводитчӧма, некыдз оз позь!..
Миян буртор кӧ, шуам, вӧчасны тэныд — и то йӧйруӧн; кутшӧмкӧ пакӧсть кӧ — бара жӧ йӧйруӧн...
Заводитлы гӧгӧрвоны сэсь!..
То тэ кӧза вылын сы дорӧ он вермы матыстчыны, сы вӧсна мый сійӧ куим парта вина юӧма, а мукӧддырйи ме ичӧтик румка вылӧ став генеральствонас верма босьтны сійӧс.
Бара гӧтыркӧд кось...
Тӧлктӧм перекабыльство *.
* Тайӧ кывйыс артмӧма «кабы» кывйысь, кодӧс мукӧддырйи частӧ шуалӧны сёрнитігӧн, и «перекабыльство» означайтӧ тӧлктӧг «галдитӧм», вежӧрттӧг вӧчӧм поступокъяс.
— Перекабыльство? — юалӧ чиновник.
— Да сэсся нинӧм, перекабыльствоысь кындзи.
Сы вӧсна мый овнысӧ мыйла — найӧ оз тӧдны...
Вот!
Вот та боксянь ме и сёрнита ӧнія кад йывсьыс...
Войдӧрджык сійӧ, джынвыйӧ йӧйыд, дзугліс делӧсӧ, эз вермы справитчыны, а ӧнітӧ, тайӧ кадъясын, сійӧ нин и дзик нинӧм оз гӧгӧрво...
Вежӧра мортыд сэк сійӧс и тшапнит!..
Кыйӧдін кад — сӧмын вит кӧпейкаа сьӧмӧн шенасьыштав...
Ветлӧдлы да шенасьышт — тэнад!..
Шогыс менам сыын — нинӧмсянь босьтчынысӧ.
А эськӧ и лӧсьыд жӧ вӧлі!
Кӧть эськӧ муртса-муртса вынтор...
Тайӧ дьявӧлъясыскӧд ӧтилаын тӧлка мортлы джагавны?
Сійӧ нин некытчӧ туйтӧмтор!
Лучшӧ нин ме пелькмӧдча, да, енмӧй бурси меным, ачым сылы сьылі вылас пукся.
Сэки весиг ачыс Прохор Порфирыч арыштіс синъяссӧ, а чиновник сыысь водзджык на ещӧ паськӧдіс синъяссӧ.
Дыр кыссис чӧв-лӧнь...
— Кадыс ӧні, Порфирыч, — падъялігтыр боргис чиновник: — кадыс, эсійӧ...
— Кадыс ӧні самӧй бур!..
Сӧмын куж веськӧдны колана местаӧ, Ӧзтыны самӧй точкаас!..
Прохор Порфирыч висьталіс ставсӧ.
Кутшӧмакӧ волнуйтчыштӧм, коді тӧдчис сылӧн висьталӧм помланьыс нин, прӧйдитіс.
Сёрни муніс ньӧжйӧн, очсалӧмсорӧн; тӧлкуйтісны сы йылысь, мый «праведнӧй уджысь он озырмы, а сӧмын гӧрб нажӧвитан».
Волісны сёрниӧ и вӧръяс йылысь, кодъяс зэв унаӧн лоины бӧръя каднас карын, и Прохор Порфирыч тайӧ случай кузяыс вайӧдліс кутшӧмкӧ пословица, да с. в.
Прӧщайтчигӧн нин, приличие ради, Порфирыч сетлывліс чиновниклы ещӧ кымынкӧ мукӧдпӧлӧс юалӧм да, медбӧрын, мунлывліс; чиновник мыччысьліс ӧшиньӧдыс, видзӧдліс мосткивывса аслас ёртыс вылӧ да сідзжӧ аслас долгӧн лыддьывліс шуыштны кыв-мӧд.
— Сідзкӧ перекабыльство? — юавлывліс сійӧ.
Порфирыч вынсьӧдліс тайӧс юрнас довкнитӧмӧн да кинас утвердительнӧя шеныштӧмӧн.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын чиновник непременнӧ ас кежас нин думайтліс:
«Но этайӧ Прошка — прамӧй язва лоӧ регыдъя кадын!..»
Кыдзи тыдалӧ, Порфирычлӧн аскоддем уджалысь йӧз йылысь кӧсйӧмъясыс эз вӧвны дзик сӧстӧмӧсь;
медся ыджыд желаниеӧн тайӧ каднас сылӧн вӧлі, — «джынвыйӧ йӧйталан» здук кыйӧдӧмӧн, пуксьыны аскоддем воклы сьылі вылас дай вӧчны, мый сылы колӧ.
А ӧд сэки жӧ Прохор Порфирыч аслас пельпомъяс вылын нуис уджалысь морт олӧмлысь став сьӧкыдлунсӧ; сійӧ торъявліс мукӧдсьыс сӧмын ютӧмӧн, быд удж гӧгӧрбок арталӧмӧн и медъёна аслас благороднӧй происхождениеӧн. Тайӧ происхождениеыс кыдзкӧ нинӧм артышттӧг и сознательнӧй помкаястӧг заставляйтліс сійӧс крепыдджыка кутчысьны аслас видзӧдласъясӧ, и тайӧ жӧ пуктыліс кутшӧмкӧ межа сы костын да няйт мастерӧвӧй йӧз костын.
Сідз жӧ упорнӧя сылы эз кӧсйы пырны юрас, кыдзи упорнӧя думайтліс сійӧ аслас олӧм йылысь, думыштлыны сы йылысь, мый перекабыльство да джынвыйӧ йӧйталӧм, кодъясӧс сійӧ аддзывлывліс аскоддем вокъясыслысь (заклад вартӧмӧн вина юӧм, кор веськалӧ гӧтыръяснысӧ нӧйтӧм), мый ставыс тайӧ чужӧма вывті дыр шог олӧм вӧсна, а тайӧ олӧмсӧ ставнас пӧкӧритӧма вина бутылка, и тайӧ вина бутылкаыс ыджыдаліс став вылас, гудыр мывкыдлӧн быд действиеысь, поступокысь коймӧд юкӧнсӧ займитӧмӧн.
Прохор Порфирычлы некор вӧлі та йылысь думайтны;
сылӧн вӧлі аслас тӧждысьӧм, кодӧн эськӧ кӧть нин кутшӧмкӧ ногӧн, но колӧ жӧ справитчыны:
«Лолыд сёйны-юны корӧ, дай гачтӧ колӧ вурны!» — шулывліс сійӧ да бура гӧгӧрволіс, мый некыдзи оз позь лоны ӧткодьӧн вошӧм йӧзкӧд.
А тайӧ йӧзсӧ сійӧ гӧгӧрволіс да сёрнитліс на йылысь сэтшӧм ногӧн:
«Вӧлі ме ар дас кыка детинка и, пасибӧ воклы, сійӧ каднас грамотаӧ велӧдчи: лыддьысьны-гижны...
Кӧть, веськыда кӧ шуны, менам воклӧн став велӧдӧмыс сыын и вӧлі, мед эськӧ кодӧскӧ линейкаӧн колскӧбтыны, мӧд ногӧн кӧ балябӧжтӧ видлыны...
И косясьлісны найӧ, вокӧ, оз позь шуны, мый скӧрмӧмйывсьыс, а гажтӧм олӧм вӧснаыс...
Гажтӧм!
Велӧдчи ме грамотаӧ, а сы бӧрын оз тӧдны, кытчӧ менӧ инавны...
Маменька Глафира Сергеевналы вывті ёна вӧлі кажитчӧны сиделечьяс * — «некодлӧн наысь бурджык олӧм абу»; барин шуӧ: «кыдз гажыд», а мӧдам воклысь юасьны, бара жӧ шогӧ усям...
Вӧлі ме ӧти тӧдса детинка ордын, сійӧ мастер ордын уджаліс — «лок, шуӧ, миянӧ...»
Видзӧдлі ме станок вылӧ (токарнӧй мастерствоӧ сійӧ велӧдчис), разнӧй кӧлесаяс, винтъяс, заводитас шуркйыны, заводитас — кытысь мый босьтчӧ... места вылӧ кынми!
«Окота, зэв окота, сет да сет мастер ордӧ!..
Некытчӧ мукӧдлаӧ ог мун!..»
Кевмыси, вӧзйыси, маменька скӧралӧ, а вокӧй и видіс и нӧйтіс — но век жӧ сетісны.
Сӧмын эз сійӧ мастер ордӧ, а растеряевскӧй ордӧ: мед матынджык гортсянь...
Нимкодь меным: думайта, вот ӧні ме тайӧ машинасӧ медбӧръя посниторйӧдзыс тӧдмала.
Сӧмын мый жӧ лои?
Кутшӧма ме чуйми, кор куим во олі мастер ордын да ни ӧтчыд тайӧ станок дінас эг вермыв матыстчывны, сы вӧсна мый тайӧ станоксӧ вӧлі юӧма...
Садьтӧг повзи ме сэки!
Гӧльлун вӧлі нинӧмӧн тупкытӧм, збыльысь ни майӧг, ни йӧртор, ни курӧг гӧнтор!..
Керкаыс ставнас вӧлі то этадзи воськовтны, да тайӧ керкаас куйліс сёй тыра вор, а сы кындзи, кажитчӧ, нинӧм эз и вӧвлы...
И куті ме татшӧм велӧдчӧм вылад дивуйтчыны, корси зонпосниӧс — вӧлім ми куим велӧдчысь, — шуа: «А мый нӧ, ребята, кор нӧ тайӧ ми велӧдчынысӧ кутам?..»
А на пытшкысь ӧтик, Йӧршӧн вӧлі шуӧны, омӧлик, синъясыс паськыдӧсь, ачыс ичӧтик, юрсиыс сувтӧма, вашкӧдӧ меным кыз гӧлӧсӧн моз: «Тэ, шуӧ, та йылысь эн сёрнит...
А лучшӧ тавой, кор гусясянінысь локтам, ме тэныд дьявӧлъяс йылысь мойда...
Ланьт!
Ме тэныд быдтор петкӧдла!..» — «Кутшӧм гусясянінысь?» — «Тэ, Проха, ёна эн горзы, лучшӧ вашкӧдӧмӧн, кор тэныд мыйкӧ колӧ.
А гусясьны миян быд вой шуӧма, сы вӧсна мый жӧритнысӧ миянлы кӧзяевакӧд нинӧм абу, вот ми и век гусясям матысса град йӧръясысь...»
Сэки меным и енмыд дум вылӧ уси... бӧрді, бӧрді — да сёр нин!
А Йӧрш бурӧдӧ менӧ да вашкӧдӧ: «Тэ, другӧ, эн пов, сы вӧсна ме тэнӧ куті радейтны да талун войнас мойда тэныд Ефиоп йылысь...
Ме найӧс и войяснас аддзывла...»
А кӧзяин век на абу гортын.
Воис рыт, Йӧрш и шуӧ: «Кад нин, Проха, гусясьны мунны...
Медводз ветлам пес корсьны».
Ми куимнанным мунім ӧти эновтӧм местаӧ, а сэні сулаліс омӧлик сісь керка: гашкӧ, во куим нин сэні некод эз ов, да ставыс вӧлі зэв повзьӧдчана...
Первойсӧ керка дінтіыс мунны вӧлі полам, а бӧрынджык смелджыкӧсь лоим, ӧшиньӧдыс пытшкас видзӧдлім, а сэсся и сэтчӧ, пытшкас пырим; джодж шӧрас кулӧм петук да вирӧсь ветьӧк куйлӧ...
Мӧдісны сэтчӧ брӧдягаяс ветлывлыны, корысьяс да кодъюра йӧз, ӧти приказнӧй виӧма асьсӧ...
А сы бӧрын, вочасӧн, коді ӧшинь ставеньсӧ нетшыштас, коді ӧдзӧссӧ, и мӧдӧдчисны кыскавны...
Тадзикӧн тайӧ керкаыс быдса уличалы ломтас пыдди лои...
Воим, а сэні миянысь водзджык нин быдсямапӧлӧс ротальясыс чукӧрмӧмаӧсь: кыскӧны мый ки уланыс веськалӧ, а то ӧта-мӧдныслысь мырддялӧны;
аддзисны миянӧс да давай вӧтлыны; ми на вылӧ уськӧдчим; найӧ — бедьясӧн...
А Йӧрш, быттьӧ полкӧвӧй: «Ребята, шуӧ, энӧ кольччӧй!»
Кыдз мӧдісны найӧ миянлысь коньӧр Йӧршӧс жбонькйӧдлыны — сӧмын и тыдалӧ, кыдзи сійӧ сынӧдӧдыс лэбалӧ, сӧмын шыблалӧны — быттьӧ мачасигӧн...
Но Йӧрш век на збояліс да, сынӧдті лэбалігӧн, горзӧ: «Нет, ылӧдлан!
Видзӧдлам, коді кодӧс!..»
Аддзи ме Йӧршӧс петшӧр пытшкысь — куйлӧ да ружтӧ: «Юрӧс дойдісны!»
Заводиті ме сійӧс жалитны.
«Нинӧм, шуӧ, Проха, век жӧ ме эг ӧти пес чурка сӧмын босьт...
А эсійӧ ундер Ефремовлы ме петкӧдла, кыдзи сійӧ менӧ нӧйтіс талун...
А тэныд менӧ жалитӧмысь мойда кык мойд, тэ лоан дӧвӧлен...»
Тасянь ми мӧдлаӧ мунім гусясьны: сёркни, капуста, ӧгурцы...
Тані делӧ миян муніс шыльыда, весиг яблӧк аслыным гылӧдім, некод эз и кывлы...
Йӧрш меным войбыд мойдіс да кувтӧдз повзьӧдліс менӧ аслас вашкӧдӧмӧн, помланьыс йӧй моз кутіс петкӧдлыны меным весиг олысяӧс:
«Со, шуӧ, ме аддза».
Ми узим ичӧтик посводзын, войнас поводдяыс вӧлі лёк, зэрыс миянӧс изӧймиттӧдз кӧтӧдіс, улича вывтіыс ва бузгис...
А кӧзяин век на эз вӧв.
Сӧмын асъядорыс, муртса югдігӧн, вӧтӧн нисьӧ вемӧсӧн кылам, кодкӧ таркӧдчӧ кильчӧ ӧдзӧсӧ.
Восьтім: корысь нывбаба сулалӧ.
«Видзӧдлӧй жӧ, вокъясӧй, абу-ӧ тайӧ тіян мортыс, кодӧс бабаяс лэптісны...»
Йӧрш пырысьтӧм-пыр жӧ звирк чеччыштіс.
«Ме тайӧ ставсӧ, шуӧ, тӧда!»
Котӧрӧн петім и ми...
Видзӧдам, ротлӧм паськӧма кык корысь нывбаба вайӧны мортӧс, сы вылын сӧмын ӧти дӧрӧмыс кольӧма; найӧ аддзӧмаӧсь сійӧс канаваысь, и войбыд сы вывті ваыс визувтӧма.
Йӧрш ӧдйӧ видзӧдліс быд боксянь мортыс вылӧ: «Миян, шуӧ, видзчысьӧмӧнджык; ме бӧрся!»
Найӧ пыртісны сійӧс керкаӧ, водтӧдісны кӧтасьӧм мортӧс джоджас; кӧсйылісны эськӧ корысьяс вайӧмсьыс мыйкӧ корыштны, но сӧмын кӧзяйка шуис: «Мыйысь нӧ ме тіянӧс наградитны кута, сійӧ кӧ ловъя?
Сійӧ кӧ эськӧ сгинитіс, ме тіянлы ыджыд милӧстина сеті!»
Збыль кӧ шуны, кӧзяйка миян ёнасӧ сы вӧсна эз шогсьыв: заводитіс сійӧ ӧти барин ордын олыштавны... мыйсюрӧӧн прислуживайтліс сылы...
Сэтшӧм шог вӧлі меным, сэтшӧм шог, эг вермы ме терпитны тайӧ шогсӧ да котӧрті гортӧ, маменька ордӧ...
Бӧрдны-лимзавны мӧді да висьтавлі, кыдзи ставыс вӧлі, кыдзи заводитчис велӧдчӧм.
Но маменька менӧ ещӧ нин ёна шогӧ уськӧдіс, сы вӧсна мый дзикӧдз меысь ӧткажитчис.
Понді ме воклы кевмысьны, но и вокӧй тайӧ висьталӧм вылӧ скӧрмис да сӧмын ёна нӧйтіс менӧ.
Сідзкӧ, кӧть мый, а ковмас терпитны.
А та кості, войнас нин кӧзяин паляліс.
Кӧзяйка эз вӧв...
Кӧзяин корис менӧ ас дінас да шуӧ:
— Смотри тэ менам, старайтчы...
— Кута! — шуа ме...
— Мися жӧ!
И сэк жӧ сійӧ нинӧмысь скӧрмытӧг сетыштіс меным банбокӧ, мед ме тӧдны кута, мый сьӧкта сылӧн киыс: мед эськӧ ме тайӧ доймӧмсӧ помниті да видзчысьӧмӧнджык олі...
И заводитчис тайӧ кадсянь менам каторжнӧй олӧм!
Сёйлім ми, кор мый сюрыштас да кор мый гусявны вермам, узьлім ва джоджын, зэр улын...
А велӧдчӧм пыр на некутшӧм эз вӧв, эз заводитчыв; кӧзяин век, кор вӧлі садь, виччысис енлысь милӧсть, вот ыджыд удж лоас, вот лоас...
А сэк кості век сійӧ код, оз-оз дай век кодӧскӧ беддьӧн кыскас...
Овлывлі, мый кутшӧмсюрӧ удж и ваясны — ножичысь винт лӧсьӧдыштны либӧ кутшӧмкӧ чиновниклы беддьӧ наконечник пуктыны.
Сэк кӧзяин нимкодясьӧ да чиновниклы висьталӧ: «Лоӧй спокойнӧйӧсь».
Но мӧвпалыштӧм бӧрын вежӧртлывліс сідзи, мый тайӧ уджтӧ вӧчны вевъялам на, да корліс Йӧршӧс шутитыштны...
— Йӧрш! — шулывліс сійӧ. — Верман тэ меным тайӧ бедьсӧ загӧвӧритны?..
— Верма!
Зэв бура ещӧ!
— Мед сійӧс некутшӧм вын весиг эз вермы венны?..
— Верма!
— Но, лыддьы загӧвӧртӧ!
Йӧрш пыр и заводитчас унапӧлӧс кывъяс висьтавны- кисьтны (кытыськӧ сійӧ велалӧма загӧвӧртӧ лыддьыны) — он гӧгӧрво, кытысь сійӧ ставсӧ тайӧс чукӧртӧма.
Кисьтӧ-кисьтӧ...
— Гӧтов! — шуас.
— А тэ кӧ ылӧдлан, ме верма тайӧ бедьсӧ юны?..
— Ме, — шуас Йӧрш, — аслам нэмӧн некор на некодӧс эг пӧрйӧдлы, а загӧвӧр лыддьӧма крепыдӧс...
Сэки кӧзяин зэв кокниа босьтас бедьтӧ, кучкас Йӧршлы балябӧжас да и нуас кабакӧ.
— Ак тэ, идол рӧд, — горӧдас Йӧрш: — мый нӧ ме вӧчи!
Ӧд ме медся главнӧй кывсӧ вунӧді...
А то эськӧ нинӧм вылӧ тайӧ бедьсӧ сылы не нуны...
Аттӧ жӧ, ротозей ме, ротозей!..
А кӧзяинлы, главнӧйыс, мед сӧмын помка вӧлі крукасьны: «тэ ӧд ворссин!»
Кӧзяин бӧр локтас, код; но сэки нин быдӧнлы сюрыштас...
Миян пай вылӧ медъёна!
Гӧтырыс кӧ гортас веськалас, пыр нин лӧсьӧдчӧ дзебсьыны мужиксьыс то крӧвать улӧ, то чардакӧ.
Кӧзяин кутас шынйысьны-корсьны, сюрас кӧ — пансяс кось!
И гӧтырыскӧд став тайӧ косьыс сы вӧсна, «мыйла дзебсин!»
Овлывлӧ сідз, мый кӧзяин палялас, сэтшӧм каднас сійӧ раминик, ӧд гӧгӧрвоӧ, мый сійӧ быдӧн водзын мыжа...
Сэкъясын ми заводитлывлам вӧлі сыкӧд сёрнитны:
— Дяденька, а кор нӧ велӧдчынысӧ?..
— Челядьпиян, — шуас, — сетӧй ті меным, ен могысьӧн, неуна тӧлквыв воны.
Гашкӧ, шуас, миян вӧсна кӧть йӧзыслысь кевмӧмсӧ енмыс кылас да мӧдӧдас миянлы кутшӧмкӧ заступникӧс.
Сэки не сӧмын тіянӧс ӧти минутӧн велӧда, ещӧ быдӧнлысь прӧща кора...
Татшӧм кадъяснас и гӧтырыс сёрнитны заводитлас:
— Заступникӧс тэныд?
Со чиновник бедь сетліс вӧчны, а тэ, кӧть этшаник нажӧвитыштӧм пыдди, босьтін да юин сійӧс?
— Муса гӧтырӧй! Анна Фёдоровнаӧй!
Кыдз нӧ вермас тайӧ беддьыс видзны миянӧс миян шудтӧмлунысь?
Тані кык гривенник вылӧ некутшӧм делӧ он справит!
Тайӧ бедьнас кӧ эськӧ кодкӧ юрӧс менсьым поткӧдіс, сэки эськӧ ме кияссӧ та пыдди сылысь окалі...
— Миян век кыдзкӧ!..
И бабаыс заводитас лыддьӧдлыны: сылы сӧмын мед веськалас кодкӧ — кажитчӧ, бус чир оз коль.
— Анюта! — заводитас сёрнитны кӧзяин. — Христа ради, эн сьӧдмӧд пельӧс тэ тайӧ сёрнияснад!..
Ме тайӧ ставсӧ сюрс пӧв бурджыка тэ дорысь тӧда...
Сӧмын нӧрӧвитышт тэ кӧть ӧти здук, лэдзлы меным ас вежӧрӧ воны, ставнытӧ тіянӧс зарни паськӧмӧн вӧччӧда...
Ӧк, господьӧ-енмӧй!
Сэсся оз на коль час, а гӧтырыс бара нин сыысь крӧвать улӧ дзебсьӧма, а ми вок коддемыс, коді кытчӧ веськалӧ, котӧрталам.
И ставным ми виччысям тайӧ уджсӧ, пыр енлы кевмам.
Миянлы кажитчӧ, мый кыдз сӧмын тайӧ уджыс сюрӧ, сійӧ жӧ здукас став олӧмыс зэв бура мӧдӧдчас.
Овлывлӧ сідзи, мый и збыль друг кыськӧ-мыйкӧ удж лоас, да ещӧ и ыджыд...
Керка ли, мый ли кутшӧмкӧ чиновник стрӧитны заводитас — овлӧ, пыр и тыртасны миянӧс томанъясӧн; кодӧс важсьыс лӧсьӧдны, кодӧс выльӧс вӧчны, ӧшиньясӧ дзиръяс да каличьяс вӧчны, ещӧ кутшӧмсюрӧ посниторъяс — мед ставсӧ бура да ёна вӧчӧма...
Татшӧмторйыс кор лолӧ, то сэтшӧм бура ми заводитлам овны!..
Но, сӧмын ӧти здук кежлӧ став бурыс тайӧ...
Ӧні на помнита, вӧлі сэтшӧм заказ; корис кӧзяин задаток да (шензянтор!) воис гортас садьюрӧн.
Пыр жӧ заводитіс ӧбраз водзын юрбитны да миян водзын клянитчыны:
— Мед менӧ чардби лыяс, лолышта кӧ ме весиг сы вылӧ, менам мучитель вылӧ (вина вылас, быттьӧ)!
Гӧтыр!
Ребята!
Ставныдлы ӧні тіянлы быд бурсӧ вӧча!..
Ньӧбасьӧм вылӧ пырысьтӧм-пыр жӧ сетӧ гӧтырыслы чӧлкӧвӧй, казанскӧй божья матерлы сись вылӧ бара жӧ эзысь чӧлкӧвӧй, а коляссӧ аслыс материал вылӧ.
Самӧвар пузис, ставнымлы миянлы нимкодь, енмӧс ошкам; сӧмын и кылам:
<rus>— Слава богу!</rus>
<rus>Слава тебе, господи</rus>, миянӧс дорйысьлы!..
Ок, челядьпиян, кыдзи ми тшыгъялім тайӧ каднас!..
Сэки ме зэв ёна нимкодяси, сӧмын Йӧрш сійӧ пыр чушъялӧ:
— Энлы, — шуӧ, — эн тэрмась; тэ менсьым сӧмын ӧтнамлысь кывзы!
И збыльысь.
Кӧзяин муніс кабакӧ коркӧя юӧм инструментъяссӧ вештыны дай миянӧс сьӧрсьыс босьтіс; сідзсӧ ми ёна вӧлі лӧсялам сыкӧд.
Мунам да сёрнитам.
Пырим кабакӧ.
Ставыс лючки-ладнӧ...
мынтысис инструментъяссьыс.
Вина йылысь — ни ӧти кыв...
Кӧсъям нин ми вӧлі мунны, а целовальник быттьӧ сідз прӧстӧ и шуӧ:
— Игнатыч, — шуӧ, — мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс, ми тай нӧ кывлім, быттьӧ удж кузяыд тэнад лёктор лоӧма?
Кӧзяин <ns>кы-ыдзи</ns> горӧдас сы вылӧ:
— <ns>Лёкт-о-ор</ns>?..
Кутшӧм местаясысь нӧ татшӧм лёк сёрниясыс кывсьӧны?
И пырысь-пыр жӧ сійӧ, мед кабакын пукалысьяс дивуйтчыштасны, гугӧдіс зепсӧ, перйис став сьӧмсӧ стойка вылӧ дай шуӧ:
— Удж кузя лёк!
Со мыйта сьӧмыс менам!..
Слава богу!..
Менам да мед удж абу?
Да кытысь нӧ тэ миянладорысь ме кодь мастерсӧ корсян, мед дзик ме кодь вӧлі?..
Пыр жӧ пальто пӧлаяссӧ шевкнитіс, картузсӧ пӧлыньтіс, дзик настӧящӧй миллионщик!..
— Кутшӧм лёктор нӧ вермас лоны менам уджын, кор ме со тайӧ став сьӧмсӧ юны торйӧді?
— Но, — шуӧ целовальник, — сідз тай со и юны!
Сэки миян дяденька ӧбидитчис да быдӧн вижӧдіс и пыр жӧ корис «манастырскӧй», мӧд ногӧн кӧ медся ыджыд стӧкансӧ...
Но и мӧдӧдчис!..
Сӧмын содтӧ, сӧмын содтӧ, да сэтшӧм тшап сійӧ лои, мый весиг дивӧ босьтас:
— Уджыд, — шуӧ, — менам юрвывтыр!
Оз и бырлы!
Менам кызь станок вылын уджыс мунӧ!
Ме аслам синъяслы дугді веритны!
А дяденька сӧмын горӧдлывліс:
— <ns>Д-давай</ns>!..
Тырмас пиньтӧ кеслыны!
Менам удж абу!..
Медбӧрын сійӧ жӧ инструментъяссӧ важ местаас кольӧдіс да вывті ёна коддзис: ӧдва нин места вылас пукалӧ да дугдывтӧг боргӧ:
— <ns>М-ме ш-ш-шуа, васскарродие...</ns> кызь вит чӧлкӧвӧйӧн сутки...
<ns>М-ме ш-ш-шуа, васскарродие...</ns> гашкӧ, став империя пасьтаыс...
Сэк целовальник аддзӧ — кадыс сёр нин да шуӧ:
— Гулюӧй!
Кад нин мунны, игнала...
Босьтіс сійӧс киняулӧдыс да кыскис ӧдзӧс дорӧ.
— Ме медбур мастер?..
— <ns>Тэ-э</ns>! — Шуӧ целовальник. — Коді нӧ миян сэсся медбурыссӧ?..
Тэ и эм!..
— Масей!.. — тайӧ миян кӧзяинным сылы шуӧ. — Збыльысь висьтав, петкӧдлі ме тэныд ассьым вынйӧрӧс?..
— Тэ, Игнатыч, — вочавидзӧ та вылӧ целовальник, — сэтшӧма менӧ талун янӧдін, сэтшӧма янӧдін...
Дзикӧдз венін аслад озырлунӧн!
Ме думайтлі, тэ гӧль, а тэ со кутшӧм вӧлӧмыд!
— <ns>Ме-е-е</ns>!..
— Да <ns>тэ-э-э</ns> нин!..
И эновтіс миянӧс целовальник аслас кильчӧ вылӧ; вӧлі зэрӧ да зэв пемыд...
— Челядьӧй!
Ті аддзылінныд, кыдзи ме сійӧс вені?..
— Аддзылім, — шуам.
Ми эгӧ вермӧй нуӧдны кӧзяинӧс, сійӧ нюжӧдчис туй вылас да пыр жӧ и унмовсис...
Кутім ми сылы садь дырйиыс шуавны:
— Дяденька!
Мыйла нӧ тэ тадзи асьтӧ йӧз водзас янӧдан?
Ен водзын божитчин, сэтшӧм бура ставсӧ шуалін, а бур пыдди важ дорсьыс лёкджыка вӧчин?
— Челядьӧй, — шуӧ, — тӧданныд, мый ме тіянлы висьтала?
— Ме тӧда! — шуӧ Йӧрш.
— Он, тэ тайӧс он тӧд!..
А вот мый ме висьтала: кажитчӧ меным, мый кыдзи кӧть ме ог кӧсйысь, некор ме ачымӧс ог вермы кутны...
Сы вӧсна мый нимкодьлунсӧ ме аслам нэмын сӧмын сэки и аддзывлі, кор ичӧтдырйи шегйӧн ворслывлі...
Бур йӧз менам арлыднас и овмӧс тӧдӧны, и семья, и морт пыдди найӧс пуктӧны...
Но, а меным татшӧмторсӧ аслам керкаын не аддзывны!
Но... шегйӧн ворсан кад кындзи, ме, челядьпиянӧй, нимкодьлунсӧ эг на аддзыв...
Татшӧмтор вӧснаыс менӧ, кыдзи ичӧтик кагаӧс, и позьӧ пӧрйӧдлыны, мед сӧмын ӧти здук кежлӧ кодкӧ лэдзлас меным аслам кӧсйӧм серти...
Со кыдзи!..
Тадзи ми и олім; а та кындзи, миян кӧзяинным аслас тӧлктӧм юр вӧснаыс асьсӧ сэтчӧдз вайӧдлывліс, мый непременнӧ кызьысь кымын заказчик кок улын туплясьліс; кор видлывлісны сійӧс — медстрашнӧй кывъяснас божитчыліс, кевмысьліс, мед ещӧ ичӧтика содтыштасны, да бара жӧ аслас слаблун вӧсна гортӧдзыс эз вайлы...
Медбӧрын пыравлывліс квартальнӧй: «Тэ Иван Игнатов?»
Но, сэки нин ставӧн ми сійӧ кок улӧ уськӧдчылім; йӧзыс сэні жуӧ, страсть!..
Ӧдва прӧща кевмам.
И сэкитӧ нин удж <ns>за-аводитчас</ns>!..
Весиг уджнас оз позь татшӧмторсӧ шуны, а дзик быттьӧ кутшӧмкӧ йӧйталӧм ставнымӧс босьтлас...
Сы вӧсна мый кӧзяин ачыс йӧйкодь лолывліс татшӧм каднас...
Кытыськӧ, ен тӧдӧ кытысь, инструментъястӧ корсяс да сідзи наӧн заводитас уджавны, мый ми вок коддемыд сӧмын синъяснымӧс сувтӧдам, кысь нин велӧдчыны аслыным.
И лун и вой, и лун и вой сӧмын пильнӧй пызь сявкйӧ, сӧмын мӧлӧтъяс тотшкӧдчӧны; ни вина, ни крӧшки нянь татшӧм пӧраяснас вомас оз босьтлы; сэтшӧма уджаліс, весиг веськӧдчыштлыны эз эштыв.
Татшӧм удж дырйи миянлы мастерскӧйӧ и ныр сюйны вӧлі опаснӧ.
— Весасьӧй, — горзӧ, — чӧртъяс!
Сідзи кок улын и кысъясьӧны!
Вешйӧй, дойда!..
Ми пышъям, коді кытчӧ...
Дзебсям...
Сійӧ помалас уджсӧ непременнӧ срок кежлӧ и став сьӧмсӧ ӧти кӧпейкатӧг юас, весиг гортас оз волывлы...
Лун вит кежлӧ этшавылӧ вошлас...
Тайӧ каднас ме сэтшӧма ышлолавлі, сэтшӧма маитчи аслам олӧм вӧсна!
Кымынӧд арӧс нин меным, думайта ме ачым, некутшӧм мастерство ме ог тӧд...
Сӧмын и колскӧдӧны-кучкалӧны юрӧ да пельбокӧ, а сэсся нинӧм...
Кӧзяинлӧн бур кыв вылӧ веритчан, а ставыс весьшӧрӧ...
Кытысь ӧбидасӧ эг виччысьлы, эг думайтлы ньӧти — сэтысь куимпӧв унджык воас, нинӧм некодлы лёкторсӧ вӧчтӧг...
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, господьӧй, думайта ачым?
Кӧсйылі ме пышйыны...
Но сӧмын регыд лои ӧти сэтшӧм история, мый и пышйыны эз ковмы...
Ӧтчыд видзӧдам ми, мый тайӧ сэтшӧмыс — миян уличаті вӧлаяс мунӧны: телегаясас тэчӧма перинаяс, сундукъяс, пызанъяс кӧрталӧмаӧсь, стулъяс...
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, быдсямапӧлӧс кӧлуйыс...
А телегаяс бокъясӧдыс бабаяс мунӧны да быд паныдасьысьлысь мый йылысь кӧ юасьӧны...
Но, паныдасьысьяс сӧмын повзьӧмӧн на дінысь ӧтдортчӧны...
Мый тайӧ сэтшӧмыс?
Петім ми Йӧршкӧд ворота сайӧ, бабаяс и миянлысь кутісны юасьны:
— Кытӧн нӧ, челядь, тан покойнича салдатка Караулова овліс?
— Ме тӧда, кытӧн! — шуӧ Йӧрш.
— Авдотья Кузьминишна?
— Тӧда!
Тӧда!..
Ме ставсӧ тӧда!
Сӧмын ті кывзӧй менсьым!..
— Сысянь миянлы наследство эм, керка...
— Эм!..
Мунамӧй!..
Нуӧдіс найӧс пустырь вылӧ: сэні ӧти-мӧдлаын чагъяс туплясьӧны да пачыс трубанас чурвидзӧ.
Сӧмын тайӧ нин и кольӧма дзонь керкасьыс.
— Со! — шуӧ Йӧрш. — Пӧлучитӧй!..
— А керкаыс нӧ?..
Керкаыссӧ кӧні?..
— А керкаыс збыльысь тані вӧвлі, — шуӧ Йӧрш: — но, сӧмын корсьнысӧ ӧні сійӧс сьӧкыд...
Кӧть эськӧ ме и тӧда ӧти сэтшӧм кыв...
А та кості пустырь вывтіыс бабаяс, быттьӧ кольмӧмаӧсь, котравны мӧдісны...
Кияснас шенасьӧны, шыбласьӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ... — «Аттӧ! Аттӧ!
Ок, керкаыс абу!
Аттӧ, кӧні нӧ керкаыс?..»
Сэтчӧ йӧзыс зэв унаӧн чукӧрмисны, кутісны быдӧн шензьыны, кытчӧ керкаыс вошӧма: «Ме, — шуӧ ӧти, — сӧмын ӧти пес чурка босьті»;
«Ме, — шуӧ мӧд, — чагтор сӧмын босьтышті со этатысь».
А татысь со быдса керка вошӧма.
Кутісны жалитны тайӧ бабаяссӧ.
А бабаяс лёкысь бӧрдісны да шуалісны:
— Сійӧ тьӧтка миянлы; сійӧ, Авдотьяыссӧ, миянлы тайӧ керкасӧ колис.
Сэки ми вӧлі олам ылі Сибырын, медпомас; кулӧм йывсьыс юӧр воигкості быдса во коли, а сэки миянӧс <ns>Капказӧ</ns> нин мӧдӧдісны; а кор бӧр воис извещениеыс татчӧс палатаясӧ да тасянь сійӧс ыстісны <ns>Капказӧ</ns>, кык во прӧйдитіс; таво ми октябр тӧлысьын и вӧрзьӧдчим черкесъяс му вылысь, а татчӧ кыссигкості, видзӧдан да, куим воыд и коли!
Аттӧ, аттӧ, аттӧ, керкаыс абу!
Да бара лимзыны-бӧрдны!
Пондісны бабаяс начальство пыр корсьысьны.
Губернатор шуӧ, мед пӧ тайӧ керкасӧ вӧлі корсьӧма — «горшсьыд перйы, да бӧр вай!»
Заводитісны миянлысь Растеряевкаӧс кыскавны: коді керкасӧ косяліс?
Некод оз висьтась, сӧмын ӧта-мӧд выланыс ыстысьӧны...
Мый сэк вӧчны!
Кӧзяин миян дрӧжжитӧ: «Но, челядь, — шуӧ сійӧ, — помассис миян ворсӧмыд!»
Ӧтчыд миян посводзӧ зэв уна йӧз воисны: квартальнӧй, будочникъяс, эсійӧ бабаясыс и Ефремов, ундер...
Лӧсьӧдчӧны судитны миянӧс:
ӧні жӧ тайӧ салдат Ефремовыс — ускыс... со! — квартальнӧй водзын пӧрччӧ картузсӧ да шуӧ:
— Ваше высокородие!
Ме енлы да сарлы служита вераӧн да правдаӧн: видзӧдлӧй кӧть асьныд, нашивка, дай бара жӧ сар меным гӧрд бумагаа билет сетіс, тайӧ ӧд мыйкӧ да сулалӧ...
— Висьтав, мыйын делӧыс!
— А сыын делӧыс, мый став керкасӧ тайӧс этайӧ детинкаясыс (мӧд ногӧн кӧ, ми) пасьйисны...
Ёнджыкасӧ ӧтик, Йӧршӧн сійӧс шуӧны...
— Тайӧ ме, — шуӧ Йӧрш.
— Со сійӧ!
Ме клянитча, ачым аддзылі, кыдзи сійӧ керка вевтсӧ косяліс!..
Мед кӧть ме му пырыс муна!
— А тэ, Ефремов, вунӧдін, — шуӧ Йӧрш, — кыдзи менӧ бедьнад кулин?
— Збыльысь ме та бердӧ кокньыдика инмӧдчылі, <ns>васскородие</ns>, мед йӧзлысь добра водзӧ кежлӧ эз гусявлы!
Ті, <ns>васскородие</ns>, налысь, детинкаясыслысь да и найӧ кӧзяинлысь, требуйтӧй, а ми, енмыс аддзӧ, ньӧти абу мыжаӧсь!
И тайӧ кадсяньыс сэсся и заводитісны миянӧс корсюрӧ беспокоитлыны.
Ме ог нин и помнит, коді кытчӧ та бӧрын разӧдчисны.
Кытчӧ Йӧрш воши, и ӧні на ог тӧд.
Муні ме кӧзяин дорысь, да веськыда нин висьтала, зэв ёна бӧрддзи.
Господьӧй-енмӧй, думайта, коді ме ӧні сэтшӧмыс?
Коді меным свет вылас отсасьысьыс эм?
Некод эз вӧв!..
Дорйыштысь морт сійӧ кадын эз вӧв, и сы вӧсна нин ещӧ шогджык да делӧджык вӧлі, мый мастерствосӧ ме дзик некутшӧмӧс ог вӧлі тӧд: збыль, верма вӧлі самӧвар кок напилокӧн кутшӧмакӧ шыльӧдыштны, да ӧд тайӧ сэтшӧмтор, мый ичӧт кага оз неногӧн вӧч; сы вӧсна мый некыдз нин сійӧс неногнас вӧчны.
Сӧмын тайӧс и тӧда вӧлі ме...
Кытчӧ меным тайӧ наукаяснас позяс воштысьны?
...Во нёль довъялі ме ӧти фабрикасянь мӧдӧ, заводсянь заводӧ: ӧтиклаын ӧтитор тӧдмалан, мӧдлаын — мӧдӧс...
Пыр на настоящӧй мастерство эз вӧв.
А довъявлі ме местаысь местаӧ сы вӧсна, мый зэв нин меным прӧтивнӧ вӧліны кӧзяинъяслӧн безобразничайтӧмъясыс.
Сійӧ кӧ, видзӧдтӧ, меным мыйкӧ мында сьӧмтор мынтӧ, ме должен ачымӧс дзикӧдз вунӧдны; сэтчӧдз вӧлі мучитчан, веританныд-ӧ, мый петан вӧлі субӧтаӧ удж дон босьтӧм бӧрын, видзӧдлан йӧз вылас, кыдзи ставыс вӧрӧ, кыдзи бияс ломтысьӧны, сідзи и расстроитчан, и сералан, и мыйкӧ быттьӧ нимкодь, ачыд он гӧгӧрво, мый тэкӧд сэтшӧмыс лои, а сэсся, нинӧм думышттӧгыд, босьтан дай кабакӧ мунан!
Вывті нин меным вӧлі ӧбиднӧ, мый ме ӧд со (асьныд тӧданныд) благороднӧйяс пӧвстысь, а татшӧмтор терпита, и ачым ог тӧд, мыйла ме и ола...
«Ак, — думайтлі ме сійӧ каднас, — тӧдлісны кӧ эськӧ благороднӧй йӧз, мый ме на кодь жӧ благороднӧй, пырысьтӧм-пыр жӧ эськӧ найӧ мӧдісны дружитны мекӧд да кутісны уважайтны менӧ!»
Заводиті ме ньӧжйӧник гӧгӧрвоыштавны, асланым йӧзысь ӧтдортчыны, но век жӧ нинӧм вӧчны эг вермыв, сы вӧсна мый мынтӧны ассигнацияясӧн нёль чӧлкӧвӧйӧн недель, та вылӧ и верд кынӧмтӧ!
Миян зонъяс та вӧсна став жалӧваньесӧ юлывлісны — воштынысӧ сійӧс вӧлі некытчӧ да...
А меным, аслам благородствоӧн, кытчӧ тайӧ жалӧваньенад воштысьны?..
Окота вӧлі меным овны кӧть нин сідзи, кыдзи приказнӧй олӧ:
сы ордын ӧні и гӧсьтъяс, каллянӧн куритчӧ, кутшӧм тіян дзоньвидзалунныд?
Шынитӧв, шензьымӧн лӧсьыд...
Понді ме думайтны сідз: заводитла жӧ ме ӧтнам уджавны.
Ас вылӧ...
Думайта ачым, сэки и барышыс меным ставнас кутас воны, да овны кута ме тӧлкӧн.
Вӧлі менам ёрт Алёша Зуев, матысса друг.
Висьталі сылы та йылысь, сылы быдӧн нимкодь лои:
«Таысь бурджыкыс оз вермы лоны, — шуӧ, — давай ӧтлаын!»
— «Давай!..»
Кыдзкӧ-мыйкӧ да кыдзкӧ-мыйкӧ лӧсьӧдім омӧлик станок, заводитім пистолетъяс вӧчавны.
Дон вылӧ корсим аслыным омӧлик оланін, мӧдім овны.
Колӧ веськыда висьтавны, мый сьӧкыд вӧлі миянлы слесарнӧй мастерствоӧн занимайтчыны.
Уджыс тӧдтӧм; но век жӧ нин вӧлі нимкодь меным, мый кута ӧні ме благороднӧй морт моз овны; и кажитчӧ меным, мый юӧмысь ме мыні нин...
Но артмис мӧдног...
Квайт воысь дырджык юӧм да буянитӧм бӧрын, личкӧмнад да топӧдӧмнад олігӧн, прамӧя менам ассьым благородствоӧс тшыкӧдсьӧма...
Сэтшӧмтор лои.
Заводитчис миян удж, а сыысь бурджыка ми пондім дружитны:
сэтшӧма дружитны, веськыд дивӧ!
Этша, мый ме ассьым делӧӧс вӧча, век ме старайтча и друглы буртор вӧчны...
Зуев ещӧ нин ёна старайтчӧ...
Чӧв да шынитӧв олӧмнас сійӧ сэтшӧма нимкодясис, мый кор ми вӧлі пуксям мудӧд вылӧ, сійӧ пыр вӧлі менӧ аттьӧалӧ.
Тшӧктас менӧ кутшӧмкӧ кывбур висьтавны (кывбуръястӧ ме уна тӧда), ме сылы и кывбуртӧ висьтала.
А тайӧ кывбуръяснас, колӧ веськыда висьтавны, ме сэтчӧдз верма мортӧс вайӧдны, весиг веритны сьӧкыд.
Ме медъёнасӧ зіля висьтавны норджыкъясӧс: гӧлӧс сы вылӧ менам эм, вӧсньыд сэтшӧм...
И сідзи вӧлі ме тайӧ Алёхасӧ кывбуръяснас нормӧда, мый сӧмын сійӧ ышлолалӧ. Шулывлас вӧлі:
— Господьӧй-енмӧй!
Мӧвпыштан да, дивӧ!
Сэки сылы кажитчӧ, мый быттьӧ сійӧ и асьсӧ ӧні на сӧмын первойысь аддзис, кутас думайтны да сӧмын ужасайтчӧ: «Господьӧй, шуас, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?..
Кыдзи нӧ тайӧ ставыс лои?..»
И пу вылад видзӧдӧ и енэжӧ.
И некыдз нинӧм оз вермы гӧгӧрвоны...
Сідзи сійӧ сімӧма тайӧ олӧмас.
А ме тайӧ ставсӧ, аслам благородствоӧн вель бура гӧгӧрволі: шуам кӧть — пу...
Ме тайӧс верми гӧгӧрвоны.
Ме сылы кывбуръясӧн сьӧлӧм бердас писькӧдча — сійӧ меным войнас мыйкӧ мойдыштас.
Мойдъястӧ сійӧ зэв уна тӧдліс.
Но, ӧти кывйӧн кӧ, другасим ми сыкӧд ёна.
Зэв лӧсьыда, быттьӧ кык ангел олім.
Сӧмын мый жӧ?
Вузалім ми медводдза уджнымӧс, да нимкодьнымла неуна и суртор юыштім...
Кымын водзӧ, сымын унджык — видзӧдан дай ёна юсьӧма...
Аскинас бара жӧ.
А сэсся Алёха жугӧдӧма менсьым томан пробойӧс дай гусялӧма став кӧлуйӧс.
Гусялӧма да юӧма...
Татшӧмторсьыд ме зэв ёна скӧрми, кӧть эськӧ, веськыда кӧ висьтавны, ме сідзжӧ Алёха сундукысь кватиті, мый вӧлі, да сідзжӧ юи (дзик ог тӧд, мыйла татшӧмторсӧ вӧчӧмысь енмыс менӧ эз кут!)...
Кодӧсь ми вӧлім; скӧрйывсьыд матыстчи ме Алёха дінӧ (ывла вылын сійӧ меным паныдасис) да татшӧмтор вӧчӧмсьыд шуа:
— Кыдзи тэ гусясьныс лысьтін?
— Тэ ачыд вӧр!
— Сӧран — тэ!
— <ns>Кы-ыдз</ns>, ме вӧр!
Кыдз тай <ns>ме-е сі-ийӧс</ns>!..
Водзӧссӧ сійӧ менӧ тювгис канаваӧ увлань юрӧн.
Уси ме, куйла да думайта:
— Господьӧй!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс лои?
Нинӧм ог гӧгӧрво...
Скӧрми ме, чеччышті дай шуа сылы:
— Тэ мыйла менсьым сундуксӧ ректін?
— А тэ мыйла?
— Да тэсӧ мыйла?
— Да тэ мыйла?
Ме ырыштчи... да <ns>р-раз</ns>!
А сэсся меным кувмӧн ӧбиднӧ вӧлі, мый татчӧдз ме ачымӧс вайӧді и некыдз ог аддзы заводитчӧмсӧ, мыйсянь тайӧ лёкторйыс лои...
Ме ӧні сідз мӧвпала, мый сэтшӧм морт, коді кӧть кызь кыв вылын кужӧ сёрнитны, тшӧктан кӧ разьны тайӧ дзуг делӧсӧ, и сійӧ оз вермы разьны...
Сэк, веськыда кӧ шуны, Алёха петкӧдліс меным гаж!..
Та бӧрын Алёха юсис кытӧнкӧ.
Пукала ме гортын садьюрӧн да думайта: «Кыдз нӧ тайӧ менам лои?»
И лои меным, збыль кӧ висьтавны, татшӧм думъяссьыс вывті шуштӧм...
Мӧді ме быд мортысь виччысьны: код тӧдас, мый сійӧ думайтӧ?
Гашкӧ, тэкӧд быттьӧ и бурпырысь сёрнитӧ, а сы пыдди мый сійӧ вӧчас?
Енмыс сійӧс тӧдас!
Аслам юрӧн нинӧм бурсӧ эг вермы думыштны да казьтышті аслам благородство йылысь и сэк жӧ ен водзын божитчи да шуи, мый тайӧ кадсянь ни ёртъясӧс, ни врагъясӧс асланым мастерӧвӧй йӧз пытшкысь ог лӧсьӧд; и лои ме затворник кодь: войдӧр кӧть кӧзяевакӧд либӧ на ордын олысь нывкӧд, гӧтыр чойыскӧд, неуна сёрнитыштан...
Нылыс сэки зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воліс меным, но, ен мед видзас, нинӧм миян костын сэтшӧмыс эз вӧв
(ме татшӧм делӧ кузяыд, висьтала нин тіянлы, зэв шудтӧм: тӧкӧтьӧ код дінӧ кӧ инмӧдча, пыр и — «энлы понды, тэ, шуасны, первой гӧтрась!»).
Сідз со, шуа ме, войдӧр кӧть и сыкӧд...
А ӧні, весиг кор сійӧ ӧтчыд котӧрӧн локтіс мастерскӧйӧ да кутіс лимзыны, быттьӧ цырюльник сійӧс лёкног ылӧдӧма, ме пырысьтӧм-пыр жӧ вӧтлі сійӧс мастерскӧйысь да клопниті-пӧдлалі ӧдзӧсӧс.
Да и збыльысь?
Мый меным кӧртасьнысӧ...
Коді тайӧс бара разберитас, а меным тюрьмаясӧд довъявны некор...
Но меным сійӧ век жӧ жаль лои!
Вӧвлывлі ещӧ, мый аслам сэкся полӧм вӧсна ме эг этша видчӧмъяс кывлы.
Муна, шуам, кутшӧмкӧ переулокӧд, друг салдат паныдасьӧ.
«Он-ӧ тӧд, шуӧ, бур мортӧй, кытӧн тані Дарья-салдатка олӧ?»
Та вылӧ ме сылы кыв ни джын ог шу: сы вӧсна мый, сійӧ кӧ нӧ друг шуас:
«А, тӧдан! А ветлам жӧ вай частьӧ, шуас:
Дарьяыс тайӧ фальшивӧй делӧясӧн занимайтчӧ!»
Аслам йӧйлун вӧсна ме сэки сідзи вӧлі пола...
Заводитас менӧ салдат лёкысь видны — ме век юрӧс ог бергӧд сылань, муна; сійӧ ещӧ ёнджыка — ме век муна...
Грӧзитас, грӧзитас, сэсся ме быттьӧ терпеньеысь пета: бергӧдча сыланьӧ — «вот, мися, ме тэныд...»
Сійӧ жӧ здукнас салдат вошлывліс, быттьӧ му пырыс мунлывліс.
Заводиті и ме неуна гӧгӧрвоны!
Кад мунӧ, мыйкӧ заводитлыны колӧ вӧчны!
Быдсяма мытарствосӧ нин ме аддзылі да быдторйысь убыткаӧ волі...
Шуи ме ӧтнамӧн уджавны; сьӧкыд эськӧ, но кӧть нин кутшӧмкӧ прамӧйджык олӧмӧ позьӧ воӧдчыны.
Сэки ме, колӧ висьтавны, маменькалы да воклы кок улӧдзыс копыртчылі, сетісны найӧ меным сьӧм — Зуевлы колӧ вӧлі станоксьыс джын донсӧ мынтыны...
Куті ме Алёшкалы сьӧм сетны — бӧрддзис зонмыд!
— Ок, — шуӧ, — Проша, ёна жӧ нин тэ тешкодь!
Но, кодъюра морт йӧзлысь кӧлуй юис, но и мед!
А тэ, — шуӧ, — енмыс нин тӧдӧ мый...
Сюрс пӧв бурджыка бара мӧдім эськӧ тэа-меа уджавны.
— Огӧ, — шуа, — тырмас!
— Бара эськӧ сьывны, кывбуръяс кутшӧмъясӧскӧ висьтавлыны...
Ме ӧмӧй нӧ зверь кутшӧмкӧ?
Гӧгӧрвоа ме тайӧс ставсӧ...
А миян олӧмлы паныд он нин мун:
со ӧні ме дукӧсӧс юи, и ковмас меным выльӧс лӧсьӧдны.
— И мӧдсӧ, — шуа ме, — юан.
— А, гашкӧ, и юа...
Мыйӧн ме тӧда?..
Ме ни ӧти здук водзвыв ог вермы тӧдны, мый лоӧ менам олӧмын...
Жаль меным сійӧ лои, но, ачымӧс кутӧмӧн, ме юалі сылысь:
— Кытчӧ менсьым пальтосӧ воштін?
— А ме мыйӧн тӧда!..
Ме та йылысь тэныд нинӧм ог вермы висьтавны!..
Эк, Проша!
Но ме сыкӧд овны эг нин мӧд.
Вывті сьӧкыд меным вӧлі ӧтнамлы!
Кужтӧгыд кык недель чӧж мырсян-уджалан, а выручкаыс, мӧд ногӧн кӧ барыш, — куим чӧлкӧвӧй.
Кыдзи тадз овны?
Но, кыдзкӧ-мыйкӧ овмӧдчи, кутшӧмсюрӧ кӧлуй аслым куті лӧсьӧдыштавны, манишка, шуам, да и мукӧдторъяс... Мӧдног оз позь!
Тӧдмаси чиновниккӧд...
Кыдзкӧ-мыйкӧ!
Вок ордӧ сэки ме эг ветлывлы, а ковмывліс кӧ ветлынысӧ, то зэв шоча, сы вӧсна мый, гажтӧмлун кындзи, найӧ мӧд Сибыр аслыныс лӧсьӧдісны: гитара...
Мукӧд морт ӧд босьтчас гитараӧн ворсны, сьӧлӧмыд нимкодясьӧ, а менам вокӧй быдторйысь мученье вӧчлывліс.
Пуктас чуньсӧ струна вылӧ дзик вылыс помӧдз да мӧдас сійӧс лэччӧдны дзик увдорӧдзыс.
Омлялӧ струнаыс, кувмӧн гажтӧм!
Та вӧсна ме сы ордӧ эг и ветлывлы.
Заводиті тайӧ каднас казьтывлыны Алёха Зуевӧс, гашкӧ, мися, корны бӧр?
А сійӧ ачыс немтӧдлытӧг ме ордӧ воис...
Вывті код.
— Тэ! — равӧстіс сійӧ ме вылӧ. — Тӧлктӧм-сямтӧм!
Вай сьӧмсӧ!
— <ns>К-кутшӧм</ns> сьӧм? — шуа ме.
— Тэ ёнасӧ эн сёрнит, вай и ставыс...
«Кутшӧм!» — нерӧ сійӧ менӧ: — станокысь!
Со кутшӧм!
Сэки ме, веськыда кӧ шуны, сэтшӧма скӧрми, мый, ачымӧс помниттӧг, пыр жӧ сійӧс кватиті горшӧдыс да грымӧбті-шыбиті джоджӧ.
Аддза: куланвыйын нин зонмыс, но а ме пидзӧсӧн на морӧсас мыджси.
И кутшӧма ме сійӧ сэки пӧвсалі!..
Ок, кыдзи ме сы вылын ассьым став оскорблениеясӧс песі!
Чабырті ме сійӧс горшӧдыс да тӧда, мый ӧні сійӧ и лолыштнысӧ оз вермы, а ачым горза:
висьтав!
— <ns>Прроша</ns>, — киргӧ. — <ns>Ллэдз</ns>!
— Висьтав!
Анафема!..
Сэки ме ачымӧс эг помнит да зверь моз мучиті сійӧс...
Час кымын сэні ме песси сыкӧд, бӧрын лэдзи жӧ...
Паляліс сійӧ...
Быттьӧ пыр на син водзын, сулалӧ тадзи ӧдзӧс дорын, картузсӧ пыркӧдӧ...
— Пыр жӧ и косясьны, — шуӧ, — быттьӧ кывйыд тэнад абу бурасӧ висьтавны?
А збыль!
Горшӧд!
— Ладнӧ, — шуа ме, — меным судъясӧд ветлӧдлыны тэкӧд некор!
— А ме нӧ мыйӧн тӧда!
«Сьӧм», «босьтін»...
Ме мыйӧн тӧда?
— Дьявол!
Коді нӧ тіянлысь тӧднысӧ кутас?
<ns>Чӧ-ӧрт</ns>!
— А ме мыйӧн тӧда...
Горшӧд!..
Эстшӧм дивӧ!
— Мун вай!..
— Нимкодясян!..
Кыдзкӧ-мыйкӧ муніс сійӧ...
И, висьтала ме тіянлы, весиг аслас кӧлуй йылысь Зуев эз и юав; сійӧ и юавтӧгыс ачыс тӧдіс, мый корсьнысӧ сійӧс некысь, кытысь сійӧс корсян?..
Ышловзи ме татшӧм тӧждысьӧмъяс бӧрад да, веськыда ме тіянлы висьтала, вывті меным лои кокньыд сьӧлӧм вылын, кор ме венны сійӧс верми...
Сэки ме дзикӧдз нин гӧгӧрвои!
Сы вӧсна овны, мед нажӧвитыштны да юыштны?
Та вылӧ ме ог сӧгласитчы!..
<ns>О-о-ог</ns>!..
Меным морт ногӧн окота олыштны!..
Та вӧсна ме и шуи, мый сьӧд-пемыд йӧз пӧвстын — уна сёрнитӧг, киясӧн расправляйтчӧм, а благороднӧй йӧз пиын — быдсяма почтениеыс...»
II.
МЕДВОДДЗА ОПЫТ
Ещӧ кымынкӧ татшӧм случай, кодъяс благороднӧй морт синъяс водзын вӧчисны законнӧйӧн кулаклысь вын, и Прохор Порфирычлӧн чужӧмыс лои мудер мортлӧн кодь, кутшӧмъясыс тшӧкыда тӧдчывлӧны тӧлкӧвӧй роч йӧз чужӧмъяс вылын, кодъяс кужӧны сюся вӧчны ассьыныс делӧяссӧ кыдз налы колӧ: сэтшӧмӧсь сиктса дворникъяс, прасолъяс, кодъясӧс прӧстӧй, добродушнӧй да найӧ везйӧ шедӧм йӧз гусьӧникӧн шуӧны жилаясӧн, жидоморъясӧн да с. в.
Делӧяс вылас кӧ видзӧдлан, то позьӧ шуны, мый Прохор Порфирыч — жидомор жӧ, но жидомор чуть-чуть абу благороднӧй, вежливӧй, но тайӧс ми ёна подробнӧйджыка аддзам бӧрынджык.
Озырмӧдчӧм йылысь мӧвп эз эновтлы сійӧс: то кажитчыліс сылы, мый сійӧ мунӧ улича кузя, друг куйлӧ сэн сьӧм...
«Вывті эськӧ бур», — зэв нимкодя думайтіс сійӧ.
Кодкӧ тэчӧ сы водзын руд да лӧзоват бумага чукӧръяс да шуӧ: «босьт!»
Прохор Порфирыч садьтӧгыс повзьӧмӧн чашкӧдліс синъяссӧ да аддзывліс ассьыс кӧдзыд жырсӧ…
— Ак, мед эськӧ тэнӧ мор лыйис! — татшӧм кадъясас скӧрмӧмӧн горӧдлывліс сійӧ.
А кадыс пондіс лоны век сьӧкыдджыкӧн и сьӧкыдджыкӧн.
Помещикъяс йӧжгыльтчисны, тыртӧммисны трактиръяс, сьылысь цыганкаяс весьшӧрӧ виччысьлісны «графчикъясӧс» да тринякылісны гитара струнаясӧн.
Быдпӧлӧс вузасьӧмъяс лӧнисны.
Зуев кодь рабочӧйяс окотапырысь мунлывлісны салдатӧ.
Мунлывлісны, дерт, и неокотапырысь.
— Ок, ӧні эськӧ вынтор меным!
Ок, эськӧ, кӧть нин неуна!.. — гажтӧмчывліс татшӧм кадӧ Порфирыч.
Сэки, кор сылы зэв ёна коліс лишнӧй гривенник, аслыс оланін, вообщӧ ассьыс делӧяссӧ сюся вӧчны ёна кӧсйигӧн, кулі растеряевскӧй барин (Прохор Порфирычлӧн батьыс).
Делӧыс тайӧ лои сёр рытын.
Лои суматоха, воисны душеприказчикъяс *, юӧртісны Порфирычлы.
Тайӧ юӧр кылӧм бӧрын сы синъясын пыр жӧ соді кутшӧмкӧ выль, ёсь черта, кутшӧмъяс тыдовтчӧны решительнӧй минутъясӧ.
Сійӧ пырысьтӧм-пыр гӧгӧрвоис, мый воис колан кад.
Сійӧ пасьталіс ассьыс драп пальтосӧ, кодлӧн зепъясыс вӧліны мышкас, мыйлакӧ лэптіс воротниксӧ, лёкногӧн шапкаасис, и стрӧг тушаыс сылӧн вежсис, лои кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, быттьӧ дась сунны да мунны му пырыс, кор тадзи ковмас.
abu
...Рытнас «барин» керкаса улыс ӧшиньясын, кодъясӧс важысянь нин вӧлі тувъялӧма, тыдовтчисны бияс.
Пызан вылас куйліс мундира покойник; кык кузь дзор кӧса нюжӧдчӧмаӧсь юрлӧс вылас; сулалісны джуджыд ыргӧн подсвечникъяс; салдатъяс да бабаяс локтӧмаӧсь видзӧдны покойникӧс.
Баринлӧн бӧръя фавориткаӧн вӧлі Лизавета Алексеевна. Сылӧн гажтӧммӧдысь шог фигураыс тювкъяліс йӧз чукӧрас то ӧтилаын, то мӧдлаын, писькӧдіс пельпомъяснас ӧти душеприказчик дорӧ туй.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд атласнӧй шляпаа, бӧрдӧм синъяса, кос морӧс бердас топӧдӧм чышъяна.
— Семён Иваныч, — синва сорӧн шуаліс сійӧ: — он на тӧд... менымсӧ?.. Кӧть мыйкӧ?..
— Ме тіянлы сё сюрс пӧв нин шулі — ог тӧд!
— Эн скӧрмы!
Ен могысьӧн, эн скӧрмы!..
Голубчик!
— Мый ті сирасинныд?
Пукалӧй да виччысьӧй!
— Пукала, пукала, пукала!
Боже мой!
О, господьӧй!
Лизавета Алексеевна пуксьывліс кутшӧмкӧ пельӧсӧ, тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс гӧгӧрбок.
Кор аддзис, мый душеприказчикъяс ылалісны асланыс сёрниӧн, сійӧ думайтыштіс ӧти здук да гусьӧникӧн тювкнитіс мӧд жырйӧ.
Ломтысисны сисьяс, лампадкаяс.
Паськыд мышкуа дьячок лӧсьӧдчис лыддьыны псалтырь, котшкакыліс пельӧсас аслас сьӧкыд сапӧгъясӧн.
Покойник дінын тӧлкуйтісны-сёрнитісны вашкӧдчӧмӧн.
Казьтыштӧма вӧлі и сы йылысь, мый кӧть эськӧ ми и ставным кулам, но век жӧ нин «кыдзкӧ...» татшӧминъясас содтывлісны;
«ни князьяс... ни ёртъяс...»
А сэсся, пыдісянь ышловзьӧм бӧрын, сёрнитісны-юасисны дзик нин мукӧдторъяс йылысь, кӧть и сідзжӧ гусьӧникӧн:
— А вот, сёрниӧ кӧ нин воим, он-ӧ ті уступитӧй меным рыжӧй меринтӧ?
Ва кыскавны?
— Ок, меринтӧ, меринтӧ! — джуджыда ышлолалӧмӧн шуаліс душеприказчик, коді ачыс тайӧ каднас, гашкӧ, тайӧ мерин йывсьыс жӧ чорыда думайтіс. — Нӧрӧвитыштлӧй, Христа ради, неуна!
Дьячок кызӧктіс да заводитіс лыддьыны:
— «Блажен му-у-у-у...»
— Караул!!!
Караул!
Сулав! — кыліс ӧшинь увсянь.
— Господи Иисусе Христе!
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — пондісны шӧпкыны йӧзыс, и ставӧн уськӧдчисны ывла вылӧ.
— Сулав!
Сулав!..
Абу тадз, ылӧдчан!
Вокӧ! Вокӧ!..
Йӧз, кодъяс котӧрӧн петісны сэтчӧ сисьясӧн, аддзисны сэтшӧмтор:
Прохор Порфирыч зілис нетшыштны Лизавета Алексеевна киясысь зэв ыджыд тубрас, мыйӧ вӧлі шарашитчӧма Лизавета Алексеевна да быттьӧ кынмӧма.
Тубрассьыс гылалісны чашкаяс, стӧканъяс, эзысь паньяс да мукӧдтор.
— Вокӧ! Вокӧ!
Гусялӧмторъяс!..
— Мадам, — стрӧга шуис душеприказчик: — пӧжалуйста, вешйӧй сэсь!..
Прохор Порфирыч сетчыштіс нопъя врагланьӧ да сэсся немвиччысьтӧг тракнитіс асланьыс.
Лизавета Алексеевна шлёпмуні-уси муас.
Йӧз чукӧр мӧдӧдчис кыссьыны победитель бӧрся.
Йӧз юръяс вевдорын тыдаліс лайкъялысь зэв ыджыд тубрас.
— Кыдзи? Гусясьны? — медгораа горзіс Порфирыч.
— Ог, ме тэнӧ ог лэдз!
Извинит!..
Кильчӧ вылын тубрассӧ вӧлі сетӧма киысь киӧ душеприказчиклы, коді шуаліс Порфирычлы:
— Пасибӧ, пасибӧ, воканӧй!
— Кыдзи нӧ, <ns>васскородие</ns>, — шуаліс Прохор Порфирыч, босьтліс юрсьыс шапкасӧ да быттьӧ зэв полігтырйи шевкнитліс кияснас.
— Кыдз нӧ татшӧмтор позьӧ вӧчны?
Ме — став мераяссӧ!..
<ns>Кы-ыдзи</ns>? Гусясьны?..
Татшӧмтор оз вермы лоны!
— Тэ тані сійӧс кутін?
— Да тані, <ns>васскородие</ns>, тані, дзик нин ворота дорас.
Барскӧй кӧлуй, да-а енмӧй видз менӧ!..
Мый тэныд бумагаас гижӧма — ен тэкӧд, босьт!
— Сійӧтӧ мӧд делӧ!
— Да-а, сійӧ дзик мӧд делӧ!
А то, вот ещӧ мый!..
— Пасибӧ!
Молодеч!
— Став сьӧлӧмсянь.
Порфирыч видзчысигтыр малыштіс ассьыс питшӧгсӧ да думыштіс: «тані!»
— Ме, <ns>васскородие</ns>, енмыс ӧд аддзӧ!
Душеприказчик муніс.
Порфирыч дыр на тӧлкуйтіс вокыслы:
«Висьтав, пӧжалуйста, этатшӧм лёктор... быдса тубрас... Оз ло сідз!»
Та бӧрын муніс сарайӧ, сюйыштіс песъяс костас кутшӧмкӧ ёкмыль, кодӧс мырддьӧма косясигас, да, сэтысь локтігмоз, пыр на шуаліс:
— Кы-ыдз!.. Гусясьны?..
Оз, оз ло сідз!
Лизавета Алексеевна та бӧрын дыр на пессис да сыркъялӧмӧн бӧрдіс ворота сайын:
— Мыйла нӧ?
Мыйла?
Мыйбурысь ме став томлунӧс — ставсӧ, ставсӧ, ставсӧ...
Господьӧй-енмӧй!
Грекыс!
Грекыс мый ыджда!..
Друг сійӧ звирк чеччис, пыркнитіс платтьӧсӧ, чышкис синъяссӧ да ӧдйӧ мӧдӧдчис жырйӧ.
— Мадам! — шуаліс душеприказчик: — Пӧжалуйста, мун татысь... татшӧмторъяс бӧрын!
— <ns>О-ог</ns> мун!..
Лизавета Алексеевна пуксис стул вылӧ, топӧдчис мышнас пельӧсӧ, ӧта-мӧд вылас топыда пуктіс кияссӧ да вообщӧ решитіс «нинӧм вылӧ» не эновтны ассьыс местасӧ.
— Тэнад оласногӧн тані абу места!..
Тані покойник.
— Ог <ns>му-ун</ns>! Ог <ns>му-ун</ns>! — тіралігтырйи ӧтиторсӧ пыр долис Лизавета Алексеевна.
— А! Он мун...
— Гӧлубчикӧй!
Лизавета Алексеевна уськӧдчис пидзӧсчань вылас.
— Ен нога-ӧ тайӧ!
Энӧ вӧтлӧй менӧ!
Ен могысьӧн!..
Ме ӧд сыкӧд, покойникыскӧд, кӧкъямыс во...
Аттӧ, аттӧ, аттӧ, аттӧ!
Душеприказчик ӧвтыштіс кинас да муніс.
Рытнас сёрӧн, узьны мӧдӧдчигӧн, душеприказчик тшӧктіс став бӧрсяыс видзӧдны Порфирычлы; ньӧжмыд вӧраса жугыль Семён вылӧ омӧля позис надейтчыны: кытчӧкӧ непременнӧ унмовсяс.
Разӧдчисны ставӧн, весиг и Лизавета Алексеевна.
Прохор Порфирыч босьтчис аслас уджӧ — видзӧдаліс гӧгӧр да распоряжайтчис.
Кухняын виччысис сылысь индӧдъяссӧ пусьысь-пӧжасьысь.
Порфирыч збоймӧдчыштӧм могысь пӧрӧдыштіс румка-мӧд вина да заводитіс сёрнитны пусьысь-пӧжасьыськӧд.
— Кыдзи медбур олысьясыслӧн, — шуаліс сійӧ: — сідзкӧ, вӧчӧй милӧсть, мед и миян сідз жӧ.
— Слава богу, аслам нэмӧн енмыс вайӧдліс уна керкаӧ...
Вот купеч Сушкинъяс кувлісны, кык вок.
— Да-да!
Сы вӧсна мый миян керкаыс сідзжӧ, слава богу...
Энӧ тӧждысьӧй.
— Абу первойысь...
Кымын морт вылӧ, разрешитӧй юавны, лӧсьӧднысӧ?
— Йӧзыд, ен накӧд, лоас тырмымӧн!
Миянӧс став карыс тӧдӧ...
— Ен мед сетас!
А аски асывнас водзджык эськӧ колӧ тшак дай кисель вылӧ крахмал.
— И тшак!
Ми тайӧн огӧ артасьӧй.
Ланьтыштлісны.
— Ме думайта, — шуӧ пусьысь-пӧжасьысь: — киселяс клейтор пуктыштны?
— И клей...
Кыдзи бурджык...
Кыдзи медбур олысьяслӧн.
— А то позьӧ, тӧданныд кӧ, и сиськӧн, мед мичаджык лоӧ.
— Кыдзи медбур олысьяслӧн!
И клейӧн и сиськӧн...
Лӧсьӧдӧй, кыдзи тіянлы колӧ...
Мед сӧмын бурджык!..
Ми зэлӧдчыны ог кутӧй.
Прохор Порфирыч войбыд эз куньлы синсӧ.
Пусьысь-пӧжасьыськӧд сёрнитӧм бӧрын тшӧктіс вокыслы водны узьны да мӧдӧдчис керкаас.
— Водны и лоӧ! — шуис вокыс да водіс кухня кильчӧ вылас.
Биа жырйын кыліс псалтырь лыддьысьлӧн нюркйӧдлана гӧлӧсыс, коді дугдыштліс кывны сӧмын табак чушкигӧн.
Порфирыч кӧмтӧгыс, гусьӧникӧн, ӧти кинас пӧла улас мыйкӧ кутіг, матыстчис дьяк дінӧ да, тайӧ гусяторсӧ мӧд кинас вылыссяньыс кутыштӧмӧн, мӧдіс вашкӧдны:
— Благодетель!
Дьяк бергӧдчис сылань.
— Ноко!
Дьяк гӧгӧрвоис да шуис:
— Вот таысь пасибӧ!.. —
Сэк сійӧ копыртчис Прохор пель дорӧ да мӧдіс вашкӧдны: — Морӧсӧс!
Морӧсӧс винаыд йирӧ!
— Весалас!
— Сійӧтӧ сідз!
Тайӧтӧ весалас!
Мыйкӧ кӧ сэні пытшкӧсас эм...
— Вот, вот!
Тайӧ сійӧс пырысьтӧм-пыр.
Ноко!..
Пӧлаыс ньӧжйӧник кыптыштӧ; дьяк шуӧ:
— О, да зэв уна.
— Но, нинӧм!
Гусяторйыс вуджис дьяк киӧ.
— Совтор, совтор эськӧ!
— Ньӧжйӧджык...
Пырысьтӧм-пыр.
— Гмм... кхе!..
— Гӧтов.
— Ок, бур мортӧй!
Ме тэныд, другӧ, со мый висьтала, — няклялігмоз шӧпчитіс дьяк: — тэ кутшӧм йӧз пытшкысь?
— Слесарь.
— А ми вичко делӧ кузя.
Ме тэныд со мый висьтала: миян уджыд — кӧсъян-ӧ, он кӧсйы-ӧ...
Дьяк кыпӧдыштліс пельпомъяссӧ.
— Смерть!
— Тэ думайтан, пыр бок вылын да бок вылын куйлам?
Огӧ, зонмӧ...
Дыр на костын кыссьӧ медся дружественнӧй шӧпкӧдчӧм.
Жырйын бара кылӧ нюркйӧдлана лыддьысьӧм.
Тайӧ каднас Прохор Порфирыч мезонинын нин; сійӧ копыртчыліс крӧвать улӧ, кашкигтыр мыйкӧ кыскӧ сэтысь, сэсся кок чунь йылас лэччӧ поскӧд да двор вомӧныс мунӧ садйӧ.
Увтыштіс пон...
— Буско!
Порфирыч шутьлялӧ.
— Кыдзи! Гусясьны? — шуӧ сійӧ садйысь бӧр локтігас да вок дінтіыс мунігмоз.
— Абу сідз! Ёна бурджык лоӧ, эновтан кӧ тэ татшӧмторсӧ...
Вокӧ, он узь?
— Ок, ок!..
Ог узь! — ышлолалӧ Семён да бергӧдчӧ мӧдар бок вылас.
Порфирыч пуксьӧ сы бокӧ, сідзжӧ ышлолалӧ да содтӧ: «Ок, шог, шог!», а сэсся кыссьӧ Порфирычлӧн кузя шӧпкӧдӧм:
— Ак тэ, шуа ме...
Да кыдз тэ сӧмын татшӧмторсӧ думыштны лысьтін?
Тӧлысьтӧм вой ӧшйӧма кар весьтӧ; енэжыс сэзьмӧма, сынӧдыс уль руа.
Енэжӧд ылынкодь усис кодзув да колис ас бӧрсяыс югыд визь.
— О-ок, господьӧй-енмӧй! — кухняын шӧпкӧдӧ кодкӧ.
Кильчӧ вылын мыччысис пусьысь-пӧжасьысь.
— Ме пыр на тӧждыся, — шуис сійӧ: — кыдзи кисельсӧ?
— Кыдзи медбур олысьяслӧн!
— Позьӧ бара и визьясӧн лӧсьӧдны... турипувйӧн!
Кыдзи колӧ?
— Кыдзи тіянлы колӧ... и турипувйӧн позьӧ!..
Кыдзи медбур олысьяслӧн!..
— Ме век тӧждыся, — мунігас шуис пусьысь- пӧжасьысь.
Мудзӧм дьяк ещӧ нин ньӧжйӧджык кутіс лыддьыны псалтырсӧ; восьса ӧшиньӧд корсюрӧ пӧльтыштліс сы вылӧ ыркыд сынӧд.
— Ссссс... — кыліс ӧшинь улын.
Дьяк бергӧдчис.
Прохор Порфирыч гыравывтчӧма ӧшинь вылӧ, куньтыраліс синсӧ да бокӧ довкйӧдліс юрнас.
— Оз мешайт! — шуис дьяк.
Бара лои видлыштӧма «мыйкӧсӧ» да бара водзӧ кыссис ӧтинога лыддьысьӧм.
Прохор Порфирыч бара кытчӧкӧ вошлі.
Дьяк, кодлӧн заводитісны нин куньсьыны синъясыс, корсюрӧ тупкыліс найӧс да дугдыліс лыддьысьӧмсьыс, катласис бӧрӧ да водзӧ.
Вӧлі шынитӧв лӧнь.
Друг кытӧнкӧ, не то выліас, не то уліас, кыдзкӧ зыньгигтыр моз триньмуніс томан.
Дьяк веськӧдчывліс, паськыда быльӧдліс синъяссӧ, ӧдва вермыліс шуны кык-куим кыв да бара заводитліс вугравны.
Кыліс кутшӧмкӧ шарӧдчӧм.
Дьяк бара очмуніс.
— Ме, ме, ме! — лӧньӧдана шӧпкӧдіс посводзсяньыс Порфирыч, му вывтіыс кутшӧмкӧ ку, либӧ ковёр, либӧ шинель видзчысьӧмӧн кыскигтырйи. — Аски, зонмӧ, и татӧг ноксьӧмыс лоӧ юрвывтыр!
Заводитісны чуксасьны петукъяс.
Дьяк дзикӧдз унмовсис, кучик аналой вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн да ӧшйыштчӧмӧн.
Садьмӧдіс сійӧс ӧшинювса кутшӧмкӧ шум...
Ӧшиньӧд сійӧ аддзис, кыдз Прохор Порфирыч расправляйтчис Лизавета Алексеевнакӧд, коді сідзи и абу вермӧма терпитны асылӧдзыс да гусьӧникӧн удитӧма пырны мезонинӧ.
— Муна! Муна! Муна!
Ен могысьӧн!
Ок, эн дойдӧй!
Ачым! Ачым! Ачым!
Прохор Порфирыч дзик сэтшӧм жӧ рассудительностьӧн колльӧдіс и мукӧд лунъяссӧ;
покойниксӧ дзебан лунӧ, пӧшти ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, Порфирыч удитліс быдтор вӧчны: индаліс кухняын, ваяліс пызан вылӧ тарелкаяс, котӧртліс винала, бурӧдіс маменькасӧ, кыскыліс пызан сайысь кодъюраӧс, ставыскӧд тшӧтш сьыліс «вечнӧй память!»
и сэк жӧ удитліс сюйны зептас ӧттор-мӧдтор да шулывліс аслыс: «ременнӧй, аглицкӧй» да с. в.
Прохор Порфирычтӧг некод весиг лолыштнысӧ эз вермыв; быдласянь кылісны гӧлӧсъяс: «Порфирыч, Прохор Порфирыч!» — и налы воча Порфирыч дугдывтӧг сяркӧдіс: «Пырысьтӧм-пыр, пырысьтӧм-пыр...
Локта, локта, локта!»
Помасис дзебӧм-гуалӧм, керка тыртӧммис; гӧгӧр вӧлі восьталӧма ӧшиньяс и ӧдзӧсъяс, тӧлыс гуляйтіс быдлаті, мезонинса восьса ӧшиньӧд тӧлыс ӧтарӧ-мӧдарӧ пыркӧдіс важиник турунвиж штора да павтыртліс дзик керка ӧклупеньӧдзыс;
жырйын, кытӧн сы дыра висис барин, ставсӧ гӧгӧр вӧлі путкылялӧма: важ тюфякъяс да перинаяс, гӧрд парикъяс, кытӧн помада пыдди тӧдчисны кутшӧмкӧ маслянӧй няйт туйяс, кутшӧмкӧ мазь тыра банкаяс, ёна куритчӧмысь коптитчӧм чубукъяс да каллянъяс — ставыс тайӧ тыртіс сьӧлӧмтӧ зывӧклунӧн, вӧтліс тыртӧммӧм жырйысь.
Уліын и выліын потласисны шпалеръяс, а на сайын частӧ кыліс гылалысь ёгторъяслӧн шыыс.
Тайӧ кадӧ Прохор Порфирыч пыр вӧлі маменькаыс дінын, шочиника видзӧдлывліс керка пытшкӧ, кытӧні мыйкӧ дыра мысти заводитчис аукцион.
Порфирыч дыр видзӧдіс вузаланторъяссӧ, дыр оліс ланьтӧмӧн, и кор решитчис, медбӧрти, сюйны йӧз чукӧр пыр юрсӧ да шуны: «пятачок!», то тайӧ висьталіс сы йылысь, мый сылы веськаліс сэтшӧмтор, мый вылӧ тӧдысь йӧз, окочӧйяс, сетасны ёна унджык.
Кутшӧмкӧ татшӧм сяма вещь босьтӧм бӧрын сійӧ рама воліс бӧр маменька дінас, ньӧбліс сылы аслас сьӧм вылӧ вина (юмов ӧмидз вина радейтліс Глафира) и чай кежлӧ ньӧбліс растеряевскӧй лавочник Трифонлысь грецкӧй ӧрешки да виннӧй ягӧдаяс, кодъясӧс сідзжӧ радейтліс Глафира...
— Сёйӧй-юӧй, маменька! Пӧжалуйста, сёйӧй, — шуліс сійӧ.
— Ог вермы, Прошенька, ме тайӧ чайтӧ ни ӧти вомтыр ньылыштны эсытӧг, юмовтӧгыс...
Изюмтор эськӧ либӧ мыйкӧ мукӧдтор...
— Сёйӧй мыйта колӧ, эн шогсьӧй...
— Мый нӧ тайӧ, Проша, лоас-ӧ миянлы покойниксянь кутшӧмкӧ награждение?..
— Колӧ лоны.
Ме сідз думайта, мыйӧнкӧ да сійӧ должен жӧ аслас оласногысь мынтысьны...
Колӧ эсійӧ крукъяс бӧрсяыс видзӧдыштавлыны!.. — тадзсӧ сійӧ шулывліс душеприказчикъяс йылысь.
— Сійӧ ӧд и эм! Тэ, Проша, видзӧдыштавлы!..
Видзӧдыштавлы, мед эськӧ мыйкӧ сэні найӧ оз жӧ вӧчны...
— Ен, гашкӧ, отсалас...
Сёйыштӧй, маменька, сёйыштӧй!
Аукцион бӧрын душеприказчик корис Прохор Порфирычӧс выліас.
— А, тайӧ тэ! — шуис чиновник, кор Порфирыч пырис да копыртчыліс. — Со тіянӧс барин наградитӧма.
Порфирыч видзчысьӧмӧн матыстчис пызан дорӧ да син лапнитлытӧг видзӧдіс сэні туплясьысь бумага вылӧ.
Сійӧ мыйкӧ лыддис сэсь.
— Со сьӧм.
Сет мамыдлы.
— <ns>Покор-рнейше</ns> аттьӧалам, <ns>васскородие</ns>!
Порфирыч окыштіс чиновниклысь кисӧ...
— Но, мун!
— Кывза...
Порфирыч сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
— Сэсся нинӧм; мун!
— Кывза, <ns>васскородие</ns>!
А ачыс век на сулаліс ӧдзӧс дорас.
— Тэныд мыйкӧ колӧ?
— Так точно; сы вӧсна мый, <ns>васскородие</ns>, зэв этша сьӧм ті сетінныд...
— Кыдзи?
— Дзик сідзи...
Ми тайӧс тӧдам.
Вӧчӧй милӧсть, извинитӧй... бумагаяс сертиыс барин коймӧд юкӧнсӧ торйӧдӧма сирӧтаяслы; сідзкӧ, пӧжалуйста, ставнас миянлы сійӧ колӧ.
Мый нӧ миянлы татшӧм этшасьыс?
Ті, <ns>васскородие</ns>, вӧчӧй милӧсть, сетӧй, мыйта следуйтӧ...
— <ns>М-мун сэ-этысь</ns>!
Ме шуа тэныд!
— Кывза...
Ачыс бара сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
— Тэ он мун? — мыйкӧ дыра мысти лёкысь горӧдіс чиновник.
— Вӧчӧй ен милӧсть, <ns>васскородие</ns>, пӧжалуйста, сьӧмсӧ ставнас!
— Весась!
— Ме, <ns>васскородие</ns>, суд пыр понда корсьны...
Кыдзи тіянлы лоӧ угоднӧ!
Скӧр шынитӧв...
— Кыдзи тіянлы угоднӧ...
Ме господин губернатор ордӧ...
Сэтчӧ жӧ и Фёдор Фёдорычӧс вель бура тӧдам...
Кыдзи тіянлы угоднӧ!
— Ме ачым Фёдор Фёдорыч!
Мый тэ менӧ повзьӧдлан!
Сьӧлыштны ме сы вылӧ ог кӧсйы!
— Кыдзи тіянлы лоӧ угоднӧ...
Но тайӧ грабёжтӧ ме сідзи ог коль!
Порфирыч ставнас вижӧдіс скӧрысла да мӧдіс лэччыны поскӧд.
Чиновник суӧдіс сійӧс да шыбитіс сылы чужӧмас сьӧм пачка.
— Тэ сьӧмнас эн шыблась! — горштырнас горӧдіс Порфирыч.
— Тэ ассьыд рожатӧ видз...
— Дьявол! — кыліс вылісянь.
Чиновник вылын тайӧ ыджыд победаыс помасис не омӧльджыка юӧмӧн — юисны кухняын.
Порфирычлӧн вокыс лӧсьӧдчис мунны сиктӧ, уджавны конторщикӧн.
Та вӧсна кухняын пуисны самӧваръяс, пызан вылын сулалісны вина партаяс, туплясисны ӧрешкияс, виннӧй ягӧдаяс, чери, ветчина кусӧкъяс, да сэні гажӧдчисны и бӧрдісны.
Порфирычлӧн вокыс некор на абу юлӧма вина, сы вӧсна кык румкаысь сійӧ ёна коддзис, лезитіс кутчысьлыны да горзіс:
— Вокӧ!
<ns>В-вокӧ</ns>!
Ме дӧверяйта!..
— Проша! — сюйсис коддзӧм мамыс.
— Господи! — зэв небыдика шуаліс Порфирыч. — Вокӧй!
— Вокӧ!
— Вокӧй!
Енмыс аддзӧ!
— Вокӧ!
Ме дӧверяйта!
<ns>Маннька</ns>!..
Вокӧ!..
— Став сьӧлӧмсянь!..
Енмӧй менам!..
— Вокӧ!..
Порфирыч кутчысьліс вокыскӧд, вина парта сы мышкӧ топӧдӧмӧн.
— Вокӧ!..
Лакей дзикӧдз коддзис да туплясис кольта моз, ачыс дугдывтӧг пыр шуаліс: «<ns>В-в-окӧ</ns>!»
Медбӧрын сійӧс гитаранас и ставнас путкыльтісны сиктысь ыстӧм мужик доддьӧ, и Прохор Порфирыч мамыскӧд колисны кыкӧн...
— Но, маменька, — шуаліс сійӧ сылы аскинас. — Колӧ думыштлыны!..
Оз кӧ талун — аски сьылітшуптӧ сеталасны...
— <ns>О-ок</ns>, колӧ, колӧ!
— Ме сідз думайта, керка кӧ эськӧ?
Сьӧмыд, он и аддзыв, бырас...
— Тайӧс тэ ачыд нин кыдз тӧдан!..
Кытысь нин меным!
Ме нинӧм ог гӧгӧрво...
Ещӧ, пӧжалуй, нӧйтасны дай судсӧ он аддзы...
Меным эськӧ кытыськӧ аслым пельӧстор...
— Ме думайта, керкатор колӧ...
Ме тӧдмала, кыдзи-мый...
Этшавылӧ и лоас тіян асланыд именье...
— <ns>О-ок</ns>, важӧн нин асламыс эз вӧвлы!
— Сійӧ ӧд и эм!
Вокӧй, ен мед сетас сылы дзоньвидзалун, дӧверяйтӧ меным.
— Да месӧ ӧмӧй кутшӧмкӧ зверь?
Тэ ӧд менӧ он грабит...
Он выдайт.
Аслам керкаысь он вӧтлы...
— <ns>Пом-милуйтӧй</ns>!..
Ӧд сідзжӧ тіян рӧдысь.
Слава богу! — И Прохор Порфирыч окавліс маменькаыслысь кисӧ.
Душеприказчик купечьяскӧд ветлӧдліс кулӧм барин керка гӧгӧр, тотшкӧдіс черӧн стенъяссӧ, мерайтіс чептӧн мусӧ да, кухня ӧшиньӧ скӧра таркӧдігтырйи, шуаліс:
— Петӧй, петӧй... вӧтла!
— Энӧ беспокоитчӧй, вӧчӧй милӧсть, мунам! — вочавидзис Прохор Порфирыч.
Кымынкӧ лун сійӧ воштіс керка корсьӧм вылӧ, сэсся медбӧрын аддзис.
Ичӧтик керкаын оліс ӧти пӧрысь баба, коді некор эз петкӧдчывлы вӧльнӧй свет вылас.
Йӧзыс сёрнитісны, мый тайӧ бабаыс коркӧ занимайтчылӧма мужикыскӧд «лёк» делӧясӧн, мый вӧсна мужикыс висьтасьтӧг да даръясьтӧг и кулӧма.
Ачыс абу кӧсйӧма.
А та вӧсна старукаысь быдӧн полісны, и некод эз кӧсйы тӧдны, мый сыкӧд вӧчсьӧ: сы ӧшиньясӧд некор эз тыдавлы би, пач эз ломтысьлы, и мыйӧн сійӧ кынӧмсӧ пӧткӧдіс, сідзжӧ некод эз тӧд.
Куліс кӧ старука — некод эськӧ эз лысьт пырны сы дінӧ.
Но Прохор Порфирыч пырис.
Старука лоӧма дзик кутшӧмкӧ дикмӧм существоӧн.
Дыр эз гӧгӧрво сійӧ, мый сылы Порфирыч сэтшӧмсӧ висьталӧ, но, кор сӧмын сійӧ петкӧдліс старукалы сьӧм, сійӧ заводитіс сёрнитны:
— Вай! Вай!..
Ме гуала...
— А ачыд мунан тась?
— Вай...
Муна! Муна!
Медбӧрын кыдзкӧ-мыйкӧ Порфирыч гӧгӧрвоӧдіс сылы, мыйын делӧыс, да сетіс чӧлкӧвӧй сьӧм.
Старука зэв горша кватитіс сійӧс, гартыштіс рузумторйӧ, дзебис питшӧгас да дзебсис паччӧрӧ медпемыд пельӧсас.
Сы бӧрын, кор вӧлі корсьӧма керка, Прохорлӧн действиеясыс лоисны кутшӧмкӧ таинственнӧйсямаӧсь.
Мамыслы юмов вина кабакысь вайӧм бӧрын сійӧ вӧзйысис сылысь регыдик кежлӧ ветлыны ӧтик местаӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис кутшӧмкӧ закоулокӧ.
Тані оліс кар пасьтаын тӧдса кляузник-приказнӧй.
Прохор Порфирыч вежливӧя копыртчыліс кӧзяинлы да, пызан дорӧ сійӧс нуӧдӧм бӧрын, висьталіс, кутшӧм делӧӧн локтіс сы дінӧ.
— Извинитӧй менӧ, — Порфирычлысь вашкӧдӧмсӧ сюся кывзӧм бӧрын шуаліс приказнӧй, — но кутшӧм на ті томӧсь и кутшӧм пеж тіян душаныд.
— Мый вӧчан! Кадыс абу сэтшӧм!
— Первойысь татшӧм том арлыда мортлысь аддза татшӧм лёктор...
— А ме сідзи думайта, колӧ эськӧ меным енмӧс аттьӧавны!
— Водзджык на...
Мый бурсӧ босьтан, пӧжалуй, ми вок коддемыдлысь ещӧ горшнымӧс курччаланныд... со мый ӧбиднӧйыс!
— Та вӧсна энӧ шогсьӧй.
Но, а делӧыс менам та вӧсна век жӧ, ме думайта, оз сувт?
— Тайӧ оз касайтчы делӧ дінӧ.
Ті колянныд асланыд свинствоӧн!
— А ті асланыдӧн колянныд!..
— А ме асламӧн!
Мӧдӧдӧй вина партала!
Приказнӧй шумӧн бергӧдіс бумага лист.
Тайӧ лунсянь Порфирыч да приказнӧй костын заводитчисны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм отношениеяс: найӧ некор эз вӧвлыны ӧтлаын, но и эз торйӧдчывны; сэки, кор Порфирыч пукавлывліс маменькаыскӧд да гӧститӧдлывліс сійӧс, друг чардби моз мыччысьліс ӧшиньӧдыс приказнӧйлӧн рожаыс, кодӧс кыдзкӧ аслыс ногӧн сійӧ вежньӧдліс да чукрӧдліс.
Порфирыч нетшыштліс кӧрт тув йылысь картузсӧ да мунліс.
А то позьӧ вӧлі аддзывлыны найӧс ещӧ и тадзи: Порфирыч сулаліс ӧти улича помас, а приказнӧй— мӧдар помас, и сёрниыс на костын муніс сідзжӧ некодлы гӧгӧрвотӧма: приказнӧй довкйӧдліс юрнас кытчӧкӧ бокӧ, Порфирыч петкӧдлывліс сылы кулаксӧ; вочакыв пыдди приказнӧй сылы треситліс юрнас, пернапасасьліс да перйывліс бок зепсьыс бумага...
Порфирыч мыйлакӧ скӧрысь сьӧлаліс муас, но мунліс приказнӧй дінӧ.
Приказнӧй зілис корны Порфирычӧс войнас, гораа кызӧдіс ӧшинь улас либӧ заводитліс сьывны.
Луннас сӧмын на Порфирыч вӧлі петас ывла вылӧ, кыдзи пыр жӧ кытысянькӧ кывлывліс: «сссс...», да бокын тыдовтчыліс приказнӧйлӧн мыгӧрыс; сійӧ мыйлакӧ лэптывліс куим чунь;
Порфирыч сідзжӧ корсюрӧ воча петкӧдліс сылы куим чунь, но сӧмын мӧд ногӧн нин...
Татшӧм таинственнӧй сценаяс бӧрын приказнӧй ӧти здук кежлӧ мыйлакӧ воис Глафира кухняӧ Прохор Порфирычкӧд ӧтлаын, сулаліс ӧдзӧс дорын, а сэсся, кор Глафира шуис пиыслы: «Да ме нинӧм тайӧс ог гӧгӧрво», приказнӧй друг паськӧдіс пызан вылӧ бумага, копыртчис сы весьтӧ, черкйӧдліс перӧӧн да заводитіс мыйкӧ висьтавны.
Татшӧмтор жӧ лои старука ордын, кодлысь вӧлі ньӧбӧма керка.
А сэсся кык друг бара торйӧдчисны.
Гражданскӧй палата кильчӧ вылын сулалігӧн Порфирыч, кияснас петкӧдлӧмӧн, корис приказнӧйӧс, коді сулаліс код тӧдас мый ылнаын...
Приказнӧй мыйкӧ петкӧдліс кияснас, Порфирыч ещӧ корис.
Сэки приказнӧй мӧдӧдчис палаталань чукльӧдлігтыр, мыйлакӧ ыліті муніс палата кильчӧсянь, сэсся бӧр бергӧдчис, довгис стен пӧлӧныс да, кильчӧ весьтас воӧм бӧрын, друг тювкнитіс сэтчӧ, быттьӧ ваӧ чери.
Порфирыч саялі сы бӧрся...
Провинциальнӧй адвокатуралӧн татшӧм таинственнӧй уджъяс бӧрын лои сэтшӧмтор, мый Прохор Порфирыч воис палатаысь кодӧн, дугдывлытӧг нюмъяліс, пукталіс мамыс ныр улӧ зепсьыс дзикӧдз нырсьӧм ягӧдаяс, колькъяс да дугдывтӧг китшъяліс.
— Ӧні кежлӧ сэсся ставыс, батюшка Прошенька?
— <ns>С-ставыс</ns>!
Энӧ тӧждысьӧй!
Сёйӧй мыйта колӧ...
Ӧні ставыс нин!
Ӧні нин, маменька, тырвыйӧ!
— Но, и слава богу!
— <ns>С-слава</ns> богу!..
Тайӧтӧ збыль.
Да! Ставыс нин!..
Порфирыч друг пыльснитіс-серӧктіс.
— Маменька! — вомсӧ кинас тупкӧмӧн да пыльсъялігтырйи шуис сійӧ. — А мый ме тіянлы кӧсъя висьтавны...
Керкаыд ӧд...
Керкаыдтӧ, ӧд сійӧ менам!..
— Ок! — горӧдіс Глафира да муртса садьсӧ эз вошты.
Прохор Порфирыч кӧсйыліс эськӧ лоны серьёзнӧй чужӧмаӧн, но друг прысьнитіс-серӧктіс да уськӧдчис ӧдзӧслань, мунігмозыс пӧрӧдіс скамейка да колис Глафираӧс места вылас кынмӧмӧн.
Регыд мысти Глафира да Прохор Порфирыч мунісны овны ньӧбӧм ичӧтик керкаӧ.
Глафира мыссис синванас да горзіс став уличатырнас.
— Маменька, — стрӧга та вылӧ шуис Порфирыч, — кутан кӧ водзӧ тадзи вӧчны, то ме, ей-богу, ог яндысь да полицияӧ муна...
Та бӧрын Прохор Порфирычӧс видіс-пиняліс вокыс, коді нарошнӧ воліс сиктысь.
— Ме тэкӧд, подлецкӧд, и сёрнитны ог кӧсйы! — помаліс ассьыс сёрнисӧ вокыс да муніс ӧдзӧс дорӧ.
— Пырысь-пыр самӧвар пузяс, воканӧй... — шуис видігчӧжыс пыр ланьтӧмӧн олысь Порфирыч да колльӧдіс скӧралысь воксӧ ворота дорӧдз.
Тайӧ став сьӧкыдторсӧ венӧм бӧрын Порфирыч заводитіс вӧтлыны старукаӧс;
— Но, старука, мун татысь, ен тэкӧд!..
— Тэ нӧ мый, йӧймин али мый?
— Кыдзи йӧйми?
Керкаыс менам!
Мунӧй вай асланыд капиталӧн!..
— Кытчӧ ме муна?
Да ме синъястӧ тэнсьыд ставсӧ парсала, сӧмын ещӧ ӧтчыд казьтышт та йылысь.
Порфирыч тайӧ делӧсӧ шуис вӧчны полиция пыр, а старука нинӧм шутӧг куткыртчис паччӧр вылӧ.
Кор Прохор Порфирыч, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мый сійӧ тані тыр кӧзяин, зэв нимкодьпырысь шуис:
— Енмӧй! Благодарита тэнӧ!..
III.
ДЕЛӦЯС ДА ТӦДМАСЬӦМЪЯС
Татшӧм ногӧн Прохор Порфирыч овмӧдчис Растеряевӧй улича вылӧ.
Старукалӧн ёна важ да вунӧдӧм керка ловзис, веськӧдчис;
сы гӧгӧр кымынкӧ лун гӧгралісны кык пӧденщик: панталона да пуджӧм сосъяса раненӧй отставнӧй салдат, коді сьӧрсьыс кыскаліс сёй тыра вор да ва тыра шайка, кыза мавтіс керкасӧ сёйӧн, а шайкасьыс васӧ корсюрӧ сійӧ койыштавліс стенас;
плӧтник асладорсяньыс сідзжӧ сьӧлӧмсяньыс кытшлаліс керка гӧгӧрыс, корсис места, кытчӧ эськӧ позис тувъявны бур кӧрт тув, мед сӧмын керкаыс эз киссьы.
Регыд мысти зэв еджыда белитӧм керка югъяліс быдладорбоксянь уна выль планкаясӧн, тьӧсъясӧн, нёль пельӧса пӧвторъясӧн, кодъяс бура тыдалісны сьӧдӧдӧм да джынвыйӧ сісь керка вевт вылысь, воротаысь да заборысь.
И та мында старайтчӧм вылӧ видзӧдтӧг керкаыс век жӧ нин вӧлі, видзӧдлыны кӧ сы вылӧ боксяньыс, обезьяна нырвом кодь:
уліса чургӧдчӧм черлыыс вӧлі фундаментысь чургӧдчӧм керъяс кодь, мый вӧсна ӧшиньяслӧн вылыс помъясыс пырӧны вӧлі керка пытшланьыс, а улыс помыс вӧлі чургӧдчӧ ортсылань.
Керкалысь ортсыладорсӧ мичмӧдӧмкӧд тшӧтш мунісны и пытшкӧсса вежсьӧмъяс.
Прохор Порфирыч гортса олӧмас мудзлытӧг пыртавліс унапӧлӧс «положениеяс»...
маменькалы вӧлі «положение»: тӧдны ассьыс места, пукавны да виччысьны ассьыс медбӧръя чассӧ;
изюмъяс да ӧмидзысь вӧчӧм юмов наливкаяс эз ньӧбавлыны «татшӧм кад дырйи»; старука йылысь, кодӧс эз вермы вӧтлыны некутшӧм полиция, вӧлі положение «не вӧрзьӧдны сійӧс»;
«кӧсйӧ кӧ кувны — мед кулас, а оз кӧ кӧсйы — сылӧн делӧ»;
гортса вӧлӧгаысь сылы нинӧм эз сетлыны.
Маменька, кодӧс кулӧмвыйӧдз вайӧдіс пиыс, корис пиыслысь спокойнӧя помавны ассьыс нэмсӧ да не гӧгравны пач гӧгӧр.
Прохор Порфирыч бӧрыньтчыштліс, казьтыштліс маменькаыслысь лёкногӧн олӧмсӧ, но век жӧ пусьыны-пӧжасьны медаліс ӧти бабаӧс, кодӧс сідзжӧ вӧлі гартлӧма положениеясӧн: салдатъясӧс гортӧ не вайӧдны да суседъяс ордын не довъявны, «нинӧм слӧняйтчыны» весьшӧрӧ;
баба пырысьтӧм-пыр жӧ шыасис асьсӧ дорйӧм могысь да сёрнитчисны, мый кутас волыны сӧмын ӧти салдат, коді кӧсйысис гӧтрасьны сы вылӧ ыджыдлун бӧрын.
Регыд воис салдат, разяліс сюртук кизьяссӧ, пестіс каллян да мӧдіс сьӧлавны быд бокӧ; кутіс кывны махорка дук, заводитісны шуавны: <ns>«фитьфебель», «чихаус», «каптинармус»</ns> кывъяс.
Салдат бӧрся гусьӧник пырис кутшӧмкӧ баба, юаліс:
«А мый, ті нӧ миянлысь курӧгсӧ эн аддзылӧй?» да пуксис.
Сы бӧрся мӧд, сідзжӧ курӧг йылысь юасьӧ, коймӧд — пансис сёрни, дружба, ӧти кывйӧн кӧ, олӧм, кодӧс Прохор Порфирыч эз вермы пӧдтыны некутшӧм положениеясӧн.
Шочиника сійӧ мыччывліс юрсӧ да скӧрысь шулывліс:
«Чӧртъяс! Йӧйминныд али мый нӧ ті?»
Салдат дзеблывліс биа каллянсӧ зептас, бабаяс ланьтлывлісны, но, мыйкӧ дыра олыштӧм бӧрын, заводитчывліс сійӧ жӧ историяыс.
Сы вӧсна Порфирыч овліс медъёнасӧ аслас керкаджынйын.
Прохор Порфирыч аслыс вылӧ бӧрйис керкаыслысь мӧд юкӧнсӧ, кодӧс вӧлі торйӧдӧма кухняысь му джоджа посводзӧн.
Сылӧн ичӧтик жырйыс кӧть ӧшиньяснас и видзӧдіс забор вылӧ, но зато оз ков вӧлі повны регыдъя кадын киссьӧмысь (а татшӧмторйыс быд здукӧ грӧзитіс маменька оланінлы):
стенъясыс вӧліны веськыдӧсь да крепыдӧсь на, ӧшиньясыс абу на сэтшӧма сісьмӧмаӧсь и абу сэтшӧма бызгыльтӧмаӧсь керка пытшлань;
сэні вӧлі лежанкаа аслыспӧлӧс пач.
Видзӧднысӧ мисьтӧм жырйыс Прохор Порфирычлӧн кужана кипод улын лои бурджыкӧн.
Ӧшиньяс дорын вӧлі сулалӧ станок, код вылын векджык Прохор Порфирыч розьӧдавлывліс револьверлысь дуло да барабанысь зарядитан розьяс:
тайӧ кыктор кындзиыс, тайӧ станок вылын жӧ вӧлі тӧчиталӧ томанлысь, собачкалысь, шомполлысь став коланторсӧ да мукӧд частьяс, кодъясӧс ваяліс кузнеч некытчӧ туйтӧмъясӧн да кодъяс серти ӧдва-ӧдва позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны настоящӧй оружиеыслысь формасӧ.
Тайӧ ставторсӧ вӧчӧм вылӧ колана инструментъяссӧ вӧлі сюйӧма кучик тасма костӧ, кодӧс кымынкӧ кӧрт тувйӧн крепитӧма стенас.
Дзик нин йирк бердас, инструментъяс весьтын, кузь кӧрт тувъяс йылын бовъялісны оружие унапӧлӧс частьяслӧн фасонъяс, кодъясӧс вӧлі вундалӧма кӧрт листысь; на вылӧ видзӧдӧмӧн позьӧ вӧлі тӧдмавны Прохор Порфирыч мастерствоысь став «медбӧръя» растеряевскӧй выльторъяссӧ.
Велӧдӧм боксянь некутшӧм индӧдъястӧг, тайӧ предмет йылысь весиг ичӧтик бумагатор вылӧ некутшӧм гижӧдтӧг, Прохор Порфирыч пыр кужліс аддзыны медбӧръя выльторсӧ.
Тайӧ местаясті прӧйдитысь Петыркарса офицер, помещик, коді, став светсӧ кытшовтӧм мысти, бӧр воӧ отечествоӧ да вайӧ сьӧрсьыс кызь либӧ комын суйӧрсайса вещь, пӧшти некор эз кольлыны бокӧ Прохор Порфирычлӧн югыд синъясысь.
Кытӧнкӧ гостиницаын Прохор Порфирыч сьӧлӧмсяньыс корліс татшӧм ветлысь- мунысьлысь петкӧдлыны вещсӧ «фасон вылӧ»; сэні жӧ син водзас гӧгӧр видлавліс татшӧм вещсӧ, зілис гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс; мукӧддырйиыс пуктывліс кисьыс видлаланторсӧ бумага вылӧ, тэрмасьӧмӧн нуӧдліс гӧгӧрыс карандашӧн, а помӧдзыс думайтліс нин гортас.
Сэтшӧм ногӧн ылі местаын, кӧнкӧ Растеряевӧй улича вылын, Порфирыч тӧдіс, мый вӧльнӧй свет вылас эм Адамс и Кольт, мый эм «система» кыв, кодӧс, колӧ шуны, сійӧ переведитліс аслас вераӧ да вежис <ns>«исцема»</ns> кывйӧн.
Та кындзи, пистолетъяс вылын, кодъясӧс вӧчавліс Порфирыч, вӧвлі мичаа гижӧм клеймо: <eng>«Patent»</eng>; татшӧм клеймоыслысь смыслсӧ эз гӧгӧрволы ни Порфирыч, ни тайӧ клеймосӧ вӧчысьыс; но найӧ кыкнанныс тӧдісны, мый кор вӧчӧмторсӧ мичмӧдӧма татшӧм кывйӧн, сы вылӧ унджык мынтӧны.
Жырйын став мукӧдторйыс, коді эз относитчыв мастерствоӧ, вӧлі сӧмын Прохор Порфирычлы колана кӧлуй.
Грубӧй ковёра дзуртысь пу крӧвать, коді войдӧр вӧлі растеряевскӧй баринлӧн, сійӧ жӧ баринлӧн кучик юрлӧс, стенын ӧшалысь манишка, кутшӧмсюрӧ кӧлуй тыра сундук да, медбӧрын, лежанка вылын вакса тыра тарелка тор, сапӧг весалан щӧтка, кодлӧн вылысыс вӧлі усьӧма, да ляпкыдик жӧч подсвечникын ичӧтик сись тор. Лежанкавывса тайӧ ставторйыс ылісянь кажитчис кирпич чукӧрӧн.
Гӧльлунлӧн тайӧ став признакъясыс Прохор Порфирыч синъяс водзын петкӧдчылісны дзик мӧдног, сы вӧсна мый ставыс тайӧ вӧлі висьталӧ сылӧн аслас овмӧс йылысь.
Посводзыс сідзжӧ эз весьшӧрӧ вӧв: сэні вӧлі «шуӧма» узьлыны подмастерьелы, кодӧс аслыс регыд «запаситіс» Порфирыч.
Тайӧ подмастерьеыс эз вӧв Т — саяс пӧвстысь, сійӧ вӧлі тамбовец да, Порфирыч шуд вылӧ, сылӧн аслас вӧлі сы мында шогсянтор, мый эз ковмывлы ни син лапнитлытӧг сы бӧрся видзӧдны, ни нарадитӧм, ни видчӧм.
Сійӧ вӧлі пӧшти кыкпӧв ыджыдджык Порфирычысь; коркӧ вӧвлі тыр кӧзяинӧн, имеитліс благороднӧй гӧтыр, коді и гудыртіс сылысь став олӧмсӧ да, медбӧрын, вайӧдіс сэтчӧдз, мый сійӧ, Кривоногов, пышйис аслас чужан карысь кытчӧ веськалас.
Т. карын сійӧ оліс билеттӧг, мый вӧсна лои сылы дугдывтӧг мучитчыны.
Став тайӧ шудтӧмлун дінас содіс ещӧ ӧтитор, пӧжалуй, медся страшнӧйыс, — сійӧ вывті бур сьӧлӧм, быдӧнлысь кывзысьӧм да быд здукын асьсӧ медбӧръя мортӧн лыддьӧм.
Татшӧм бедаяс вӧснаыс сійӧ дугдывтӧг юис, но кодъюрӧн полицияӧ, а сэсянь — гӧтыр кабыр улӧ веськалӧмысь полӧм корсюрӧ кутлывліс сійӧс юӧмысь да сэки юліс суткинас сӧмын ӧти шкалик.
Кӧть эськӧ Прохор Порфирыч сюрс пӧв нин вермыліс аддзыны аслас подмастерьелысь честностьсӧ, тӧдліс, мый нинӧм лёктор сійӧ оз вӧч, век жӧ, гортсьыс мунігӧн, пыравліс кухняӧ да шулывліс бабаяслы:
— Видзӧдлыштлывлӧй эсійӧ молодеч бӧрсяыс!
Подмастерьекӧд сьӧлӧмсяньыс, медбура сёрнитлывліс Глафира; сы отсӧгӧн кыдзкӧ гусьӧн явитчывліс юантор, сола ӧгурцы, а сэсся тайӧторъяс вӧсна пансьылісны помтӧм шӧпкӧдчӧмъяс, сы вӧсна мый Порфирычлӧн тыдавтӧм скӧр вуджӧрыс пыр кажитчыліс мастерскӧйын.
Подмастерье висьтавліс аслас эмбур йылысь, мый сылӧн «быдтор вӧлі»; висьтавліс, кыдзи сійӧ полицеймейстеркӧд балкон вылын шампанскӧй юліс, кыдзи ветліс гӧтырысла маскарад вылӧ, кытчӧ сійӧ муніс офицеръяскӧд.
Сэсся ещӧ нин гусьӧн вашкӧдӧмӧн содтывліс, кыдзи сійӧс гӧтырыс видліс да нӧйтліс.
Пырджык делӧыс заводитчывліс сідз:
«Мисьтӧм чужӧм!» — шуліс сылӧн гӧтырыс, мый вылӧ быттьӧ Кривоногов вочавидзліс:
«Покорнейшӧя тіянӧс аттьӧала!»
— «Рӧгӧза!»
— «Чувствительнӧя тіянӧс аттьӧала!..»
Видас, видас да банбокӧ — клоп!
«Петкӧдлӧй ассьыныд милӧстьтӧ, ещӧ ӧтчыд!..»
Уна мытарствояс бӧрын, кодъясӧс сійӧ аддзыліс аслас гӧтырсянь, бӧръяыс коркӧ ӧтчыд лӧсьӧдчис миритчыны...
«Ме, шуӧ, тэнӧ, Федя, некод вылӧ ог веж...» — О?
— «Мед му пырыс муна!
Ме тэнӧ зэв ёна радейта!..»
— Нимкодь лои меным, збыль кӧ шуны, — висьталіс Кривоногов
— «Прӧйдитчам мекӧд кутчысьӧмӧн...»
Куті, мӧдӧдчим.
Мунім-мунім...
«Пыралам татчӧ здук кежлӧ, со тайӧ керкаас...»
— «Пӧжалуйста», шуа.
Пырим.
Вайӧдіс менӧ кутшӧмкӧ военнӧй дінӧ дай шуӧ: «Оз-ӧ позь менам мужиклысь юрсӧ бритны?»
Ме мыйӧн тайӧс кылі — веськыда ӧшиньӧд, да пышйыны.
Вот та вӧсна ме татчӧ и веськалі; ог тӧд, кыдзи татысь меным енмыс отсалас мунны...»
Кривоногов сьӧкыда ышлолаліс да босьтчыліс уджавны.
Лолывліс кӧ корсюрӧ, мый Кривоногов юсьыліс да заводитліс шуавны, мый сы водзын ачыс господин кӧзяиныс нинӧм оз сулав, то кӧзяин, Прохор Порфирыч, кватитліс сійӧс шошаӧдыс, кыскыліс амбарӧ да, сэтчӧ тойыштӧм бӧрын, томнавліс ӧдзӧссӧ.
— И покорнейшӧя тіянӧс аттьӧала! — амбар пельӧсын туплясьысь воръяс да тыртӧм мешӧкъяс пӧвстӧ веськалӧм бӧрын шулывліс Кривоногов.
Унапӧлӧс невзгодаясӧн личкӧм подмастерье дзонь лунъясӧн эз дугдыв уджалӧмысь, и, сылӧн вывті ёна уджалӧм сайӧ дзебсьӧмӧн, Прохор Порфирыч тэрмасьтӧг вӧчлывліс ассьыс делӧяссӧ.
Сылӧн медколана могӧн тайӧ каднас вӧлі — кольны аслас зептӧ кыдз позьӧ ыджыдджык юкӧн сійӧ сьӧмсьыс, кодӧс сетлывлісны сылы вузалӧм револьверысь, мӧд ногӧн кӧ кыдз позьӧ этшаджык сетны сэтысь кузнечьяслы да мукӧдъяслы, кодъяс асланыс уджӧн отсалӧны вӧчны тайӧторсӧ, да мынтыны налы, позьӧ кӧ, «ас кадын» натураӧн.
Тайӧ планъяс вӧснаыс недельсьыс сійӧ вӧлі торъя ёна донъялӧ сӧмын кык лун: выльлун да субӧта.
Выльлуныс сылы вӧлі дона сы вӧсна, мый мукӧд уджалысь йӧзыслы сійӧ вӧлі терпитны позьтӧм.
Выльлунӧ Прохор Порфирыч вермывліс вӧчны ассьыс делӧсӧ сы вӧсна, мый карса став «мастеровщинаыслӧн» тайӧ луннас эз вӧв некутшӧм вын воча чунь кучкыны; найӧ шулісны, мый выльлунӧ уджалӧны сӧмын «чӧртлӧн пияныс», а став настӧящӧй йӧзыс лунтыр ветлӧдлӧны, корсьӧны юр веськӧдантор да сы вылӧ дасьӧсь вузавны асьнысӧ кӧть дьявӧллы.
И тайӧ сьӧкыд луныс Порфирыч киӧ вайӧдӧ кымынкӧ татшӧм вермытӧм мортӧс ловъяӧн.
Но таӧдз налы ковмывліс мунны ещӧ унасьыс-уна ки пыр на, кодъяс вӧліны вель крепыдӧсь да кодъяс ёна отсавлісны Порфирычлы вӧчны делӧсӧ.
Ставыс тайӧ лолі примернӧ татшӧм ногӧн.
Прохор Порфирычлы колана мортыс садьмывліс выльлунӧ кутшӧмкӧ дзик тӧдтӧм местаын.
Сӧмын «тӧрытъя бӧрын» ёна висьысь юрлӧн зэв ыджыд напряжение вайӧдліс сійӧс заключениеӧ, мый тайӧ либӧ архиерейскӧй дача, кытчӧдз карсянь вит верст, либӧ дас нёль верстсайса выль весас, либӧ, медбӧрын, аслас уличаыс да синваӧн мыссьысь гӧтырыс, коді, кулакъяссӧ лэптӧмӧн, ыршасьӧ да видӧ сійӧс.
Местасӧ тӧдмалӧм бӧрын мастерӧвӧйлӧн коньӧр юрыс пырысь-пыр жӧ удитӧ ёрны ассьыс каторжнӧй олӧмсӧ, сетӧ медыджыд зарок водзӧ вылӧ сэсся не юны, крепитӧ тайӧс сьӧлӧмсянь шуӧм да самӧй страшнӧй клятваӧн, и сӧмын талун кежлӧ корӧ мездыны сійӧс тайӧ ставсьыс, да и то не юны, а сӧмын пӧкмелитчыштны.
Мӧвпъяслӧн татшӧм озырлуныс некыдзи оз лӧсяв мастерӧвӧйлӧн ортсыса видлы: сылӧн абу ни шапкаыс, ни дукӧсыс, кытчӧкӧ вошӧмаӧсь вӧв куысь вурӧм выль сапӧгъясыс, но мыйлакӧ кольӧма дзик ӧти «жилетка».
Мастерӧвӧй тайӧ лоӧмторсӧ гӧгӧрвоӧ татшӧм ногӧн: сы гӧгӧр бергалісны эз вӧръяс да рӧзбойникъяс, а, колӧкӧ, аслас медматысса ёртъясыс, кодъяс дзик жӧ сы моз садьмисны да висьӧмысла поткӧдӧ юръяснысӧ, вӧліны сэтшӧм жӧ джынвыйӧ пасьтӧмӧсь либӧ дзик пасьтӧмӧсь.
Сійӧ, коді мастерӧвӧй вылӧ колис «жилеткасӧ», думайтіс тадзи:
— Ӧд и сылы колӧ мыйӧнкӧ пӧкмелитчыны!
Да мунліс мӧдлаӧ корсьысьны.
Вӧв куысь вурӧм сапӧг да дукӧс жалитӧм, висьысь юрлӧн страдайтӧм, ёрсьӧмъяс вочасӧн бырӧны да кольӧны сӧмын «жилетка» йылысь думъяс, а медся нин сы йылысь, кыдзи тайӧ жилетка вылас видзӧдлас Данила Григорьич.
Данила Григорьичлӧн кыз, ён тушаыс важӧн нин красуйтчӧ кабацкӧй джуджыд кильчӧ вылын.
Рушку вывсьыс сійӧ лӧсьӧдӧ вӧньсӧ, кытчӧ гижӧма кутшӧмкӧ молитваысь кывъяс, да копрасьӧ «сулалан» йӧзкӧд либӧ, выльлунлысь значениесӧ гӧгӧрвоӧмӧн, заводитӧ тыртны стойкасӧ переменкаяслӧн быдса чукӧръясӧн.
Переменка кыв улас гӧгӧрвосьӧ став новлӧм лопотьыс, коді дзик оз туй некодлы пасьталӧм вылӧ: важ халатъяс, кодъясӧс сё во сайын семинаристъяс пуктывлӧмаӧсь закладӧ да кодъяс мунлӧмаӧсь би пыр и ва пыр, воштӧмаӧсь олан тышын пӧлаяссӧ, сосъяссӧ, мышкусьыс быдса квадратъяс да с. в.
Тайӧ став лопотьсӧ лӧсьӧдӧма выльлунса шудтӧм пӧткаяслы, кодъяс частӧ лэбзьыштлывлӧны татчӧ да колялӧны закладӧ ас вывсьыныс дукӧсъяс, жилеткаяс, а сы пыдди пасьталӧны тайӧ мисьтӧм лопотьсӧ сы могысь, мед кӧть мыйӧнкӧ да воӧдчыны гортас.
Нимкодя ветлӧдлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ Данила Григорьич; корсюрӧ заводитлывлӧ сьывны вичко сьыланкыв: «Господи, помилуй...» либӧ мунӧ вежӧс сайӧ, кытысянь сійӧ серамкӧд ӧтлаын регыд заводитӧ кывны нывбабалӧн китшъялан серам.
— Грек! — кылӧ вежӧс сайсянь.
— Зэв тай!.. — кыз гӧлӧсӧн шуӧ Данила Григорьич.
Кильчӧ вылын кодкӧ крукасис вывті ӧдйӧ тэрмасьӧмысла, и Данила Григорьич водзӧ, ситеч дӧрӧм бӧждорсӧ тракйышталігтырйи, друг сувтӧ джынвыйӧ пасьтӧм да быттьӧ йирмӧгысь тіралысь морт.
Данила Григорьич спокойнӧя сулалӧ стойка сайын.
— Вӧч... милӧсть! — киргӧ морт да чургӧдӧ сылы жилетка, а водзӧ сэсся нинӧм нин оз вермы шуны. — Вӧч... милӧсть!
— Петкӧдлы, мый вӧсна милӧстьсӧ вӧчны?
Заводитчӧ жилеткалысь став розьяссӧ мучительнӧя ревизируйтӧм.
Данила Григорьич ниртӧ сійӧс ва чуньнас, лэптӧмӧн видлалӧ шонді водзын, быттьӧ кутшӧмкӧ фальшивӧй бумага тор.
— Вӧч... милӧсьт!
Аттӧ, госпӧдьӧй-енмӧй! А? — лёзь юрсӧ чашйигтырйи киргӧ морт.
— Данила Григорьич!
Вӧч... милӧсть...
Аттӧ, господьӧй-енмӧй!
Мучитель кимльӧскивыв шыбитӧ жилеткасӧ стойка улӧ да, аслыс морӧсас чуньнас зурӧдігтырйи, шуалӧ мастерӧвӧйлы:
— Дзик сӧмын менам бурлун кузя!
— Бать!..
Да ог ӧмӧй...
Аттӧ, господьӧй-енмӧй!..
Данила Григорьич скӧрысь восьтӧ чукля шылаӧн бутылка, сідзжӧ скӧрысь мыччӧ ичӧтик стӧкан, кодлӧн сургучӧн да замазкаӧн клеитӧмысь ещӧ нин ёна чинӧма объёмыс.
Мастерӧвӧйӧс шымыртӧ ужас.
— Данила Григорьич!
Енсьыс кӧть полышт!
— Ме тай со и шуа, збыльысь сӧмын жалитӧм вӧсна...
Верит тэ меным...
Енмыс тӧдӧ, мый тэнсьыд ме босьта...
Дзик сы вӧсна, мый видзӧднысӧ ог вермы тіянлысь тайӧ мучитчӧмсӧ!
— Данила Григорьич!
Бать!
Да мый нӧ тэ тайӧ меным сетан?..
Сідзкӧ, бара на быдса недель кежлӧ тшыксьыны?
Данила Григорьич!
Целовальник кыв шутӧг сувтӧдӧ бутылкасӧ важ местаас.
— Данила Григорьич! — кевмысьӧмӧн киргӧ мастерӧвӧй. — Ен вӧснаыс нин кӧть...
Данила Григорьич!..
— Ме тэныд и шуа, — кӧсъян кӧ, а он кӧ кӧсйы...
— Эн-эн-энлы!
Мый нӧ тэ тайӧ?
Вӧч милӧсть!..
Аттӧ, господьӧй-енмӧй!..
— Енлы, ме сідз чайта, пьянствуйтны некытӧн абу шуӧма...
Нолтӧ, юртӧ веськӧд ичӧтикнас.
Мастерӧвӧй дыр да зэв скӧрысь видзӧдӧ стӧкан вылас, шогысла сьӧлыштӧ бокӧ да сэсся юӧ...
Дыр кыссьӧ шынитӧв.
Кылӧ сӧмын сола ӧгурец гурчкӧм.
— Да, — неуна ас садяс воӧм бӧрын шуӧ мастерӧвӧй. — Ме век видзӧда, кыдзи кужӧмӧн тайӧ вӧчсьӧ?..
— Ставсӧ вӧчӧма закон серти...
— А?.. Ӧти жилетка?..
Кыдзи нӧ тайӧ артмӧ?..
— Жилетка выладтӧ ещӧ шу «слава богу»!
— А ӧд, ей-богу, шуан...
— Ещӧ кыдзи шуан!..
— Збыль, збыль...
Слава богу, кӧть тайӧ жилеткасӧ кольӧмаӧсь...
Аттӧ, господьӧй-енмӧй!.. А?..
Весалӧмаӧсь... аттӧ-аттӧ...
А?.. Вӧв ку сапӧгъясыс ӧд кутшӧмӧсь вӧліны, вит чӧлкӧвӧй сетлі куш на вылӧ!..
Да ӧд вӧв куыс кутшӧм вӧлі!..
— Этайӧ али мый?
Вежӧс сайысь целовальник петкӧдіс сапӧг гоз...
— Тайӧ! Тайӧ! — кияссӧ чургӧдӧмӧн горӧдіс мастерӧвӧй.
— Аттӧ, вокӧй тэ менам!..
Дзик тайӧ и эм.
— Но ӧні он нин бӧр босьт!..
— Кысь нӧ бӧрсӧ босьтны!..
Он босьт!
— Ӧні он!
— Ӧні, ен мед видзас, нинӧм вылӧ он бӧрсӧ босьт...
Тайӧ и эм!..
Кульӧмаӧсь!..
Мастерӧвӧй шевгӧдіс кияссӧ...
— Сійӧ ӧд и эм: шулі ме тэныд... ой, эн ёна аслад вӧвъясӧн йӧкты...
Заводитчис кузь нравоучение лыддьӧм.
— И бара жӧ шуа, тайӧ тіян вылӧ енмыс нин лӧгасьӧма...
Дыр-ӧ нӧ мӧданныд мамонлы угождайтны?.. — помалӧ ассьыс велӧдӧмсӧ целовальник.
abu
— Данила Григорьич! — небыдика заводитӧ мастерӧвӧй; гӧлӧсыс сылӧн лои мелі.
— Вӧч милӧсть!.. Ещӧ ичӧтикӧс!..
Данила Григорьич ёна скӧрмӧ.
Кыв шутӧг сійӧ ӧти здукӧн выльлунса морттӧ да, пельпомъясӧдыс кутӧмӧн, нуӧдӧ ӧдзӧс дорӧ.
— Ичӧтикӧс!
Батюшка!
— Мун!
Мун! Ен тэкӧд!
— Румкаджын кӧть!
— Мун, мун!..
— Мый нӧ сэсся вӧчнысӧ?
— Думайт!
— Думайтны?
А ӧд збыль, пӧжалуй, думайтны колӧ...
— Тэнад делӧ!
— Колӧ думыштлыны!..
Нинӧм он вӧч!..
Мастерӧвӧй рувгӧ-пырӧ сьӧд кымӧр моз аслас лёкиник керкаӧ да, кулӧма нисьӧ ловъя гӧтыр вылас видзӧдлытӧг, шатлалігтырйи веськӧдчӧ крӧватьлань, мунігмозыс мыйвынсьыс швачкысьӧ пач пельӧсӧ да ылӧ мӧвкнитӧ- шыбитӧ аслас код тушаӧн кага зыбкасӧ, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма йирксянь лэдзӧм гез помъясӧ.
Гӧтырыс эз на удит шевгӧдны кисӧ, эз на удит ёна повзьӧмысла слабмӧм гӧлӧсӧн шӧпнитны: «рӧзбойник!» — а мужикыс сылӧн, коді, мыйкӧ вомгорулас боргигтырйи, кымынь шыбитчис вольпась вылӧ, унмовсис нин кулӧм морт моз да шкоргис став керкатырнас.
Тайӧ шкоргӧмысь повзьӧм кагалӧн дрӧгнитлывлісны кокъясыс, и сійӧ бӧрдіс.
Коньӧр бабалӧн ёна повзьылӧмыс сайкалӧ сыркъялӧмӧн бӧрдӧмӧн да лыддьӧдлӧмӧн...
А мужик пыр на шкоргӧ...
Сэсся бӧрдысь гӧтырыс решайтӧ ӧти здук кежлӧ петавны суседка ордас.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн висьталӧ пӧдругаыслы, мый лои, босьтӧ водзӧсӧн рытӧдзыс нянь да пыр жӧ бӧр локтӧ гортас.
Керкаысь веськыда кок улас сылы уськӧдчӧны йӧлӧн ляксьӧм нырвомъяса куим пон.
Нывбаба гӧгӧрвоӧ, мый найӧ лакӧмаӧсь кагалы заптӧм йӧв, тэрмасьӧмӧн воськовтӧ порог вомӧн керкаӧ да крукасьӧ жугӧдӧм вевта тыртӧм сундук вылӧ: сундукысь вошӧма платтьӧ, стенын оз ӧшав важ дукӧс, крӧвать вылысь вошӧма мужикыс, а кагаа зыбка зэв ёна бовъялӧ да зурасьлӧ то пач пельӧсӧ, то стенӧ.
Дзикӧдз шӧйӧвошӧм баба дыр оз вермы нинӧм гӧгӧрвоны, мый жӧ тайӧ лоӧма, а сэсся друг уськӧдчӧ мужик бӧрсяыс...
А тайӧ каднас сылӧн мужикыс улича мӧдар помас нин ылын кыдзкӧ, дзик артист ногӧн вӧчалӧ шензяна скачокъяс: корсюрӧ сійӧ быттьӧ йӧктышталӧ, а сыкӧд тшӧтш йӧктӧ сійӧ «переменка» улысь тыдалысь нывбабьей платтьӧлӧн бӧжыс.
— Кут, кут!.. — дзик нин вынтӧммӧм кокъяснас аслас бӧж дорӧ крукасьлігтырйи горзӧ баба. — Ок, ок, ок!..
Рӧзбойник!
Грабитель!..
Кутшӧмкӧ лабазник, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, сувтіс сылы паныд, вомӧналіс туйсӧ, быттьӧ кӧсйис кутны дом помысь мынтӧдчӧм вӧлӧс.
Прӧйдитысь салдат мунігмозыс сывйыштіс сійӧс да кыкысь бергӧдіс ас гӧгӧрыс.
Сувтісны да серӧктісны чиновник гозъя...
А мужикыс тайӧ каднас воис нин Данила Григорьич коромина весьтӧ да став тушанас ӧддзӧдчӧмӧн гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ.
Коркӧ воис и бабаыс.
Мужикыс некӧн эз вӧв.
— Кӧні мужикӧй? — ӧдва пошкигтырйи юаліс сійӧ. — Вайӧд татчӧ!
Кылан?
Пырысьтӧм-пыр тэ меным сійӧс, вир юысьӧс, вайӧд!..
— Ме тэнад мужиккӧд ог узьлы! — ярскӧба шуис Данила Григорьич.
— Тэ сылӧн гӧтыр, тэ и видз сійӧс ас дінад...
— Вайӧд, ме тэныд шуа!
Скӧрмӧмысла бабаыс ӧдва вермис сулавны места вылас.
— Пырысь-пыр жӧ вайӧд менсьым мужикӧс!..
Тӧдны ме нинӧм ог кӧсйы!..
Целовальник шпыньмуніс.
— Малаша! — вежӧслань бергӧдчӧмӧн шуис сійӧ. — Со бабаыс мужиксӧ воштӧма...
Вӧчӧй милӧсть, сӧвет сетӧй?
— Ххи-хи-и-их-хи-хи-хи!.. — кыліс перегородка сайын серам.
— Пеж кучик! — равӧстіс баба.
— Сьӧвзя ме тэнад серам вылӧ!..
Тэнад делӧ кысъясьны, а ме кагалы мам!
— Мед тэ му пырыс мунан!..
— Ак тэ!..
— Кутшӧм-сэтшӧм Севастополь тіян? — ставсьыс чорыда горӧдіс целовальник.
— Со, генерал Бебутов аддзысьӧма!..
Гудрасьны татчӧ локтін?
Сідзкӧ, ме ещӧ ӧтчыд тэныд висьтала: тэнад мужикыд тані эз вӧв!
— <ns>Э-эз вӧ-ӧв</ns>?
— Эз!
Весась молитваӧн!
Фомин ордӧ пышйис.
— Фомин <ns>о-ор-дӧ</ns>?
— Сэтчӧ.
Ен сыкӧд!
Ӧшинь пыр чеччыштіс.
Баба ланьтіс, чӧла бӧрддзис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— Ставсӧ-ӧ босьтін?
Мед эськӧ нинӧм жӧ эн вунӧд?.. — сераліс сы вылын целовальник.
— А ме со тан, а ме <ns>со-о</ns>... — друг кодкӧ заводитіс сьывны.
Баба тӧдіс мужикыслысь гӧлӧссӧ.
Но кытысянь кыліс тайӧ сьыланкывйыс, — чардакысь-ӧ, джодж улысь-ӧ, али улича вылысь, — некыдзи оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
Но баба уськӧдчис сералысь целовальник вылӧ.
— Вайӧд!
Пырысьтӧм-пыр жӧ вайӧд!
Ме тэнсьыд юртӧ пасьнита!
Лёкысь сераліс целовальник, сераліс вежӧссайса баба, и сьылӧм бара кутіс кывны.
— Рӧзбойникъяс!
Дьявӧлъяс!
Менам нянь корка абу...
<ns>В-вайӧд</ns> пырысьтӧм-пыр жӧ!..
— А ме со тан, а ме со, а ме со, а ме со, — хооо!..
Серам, горзӧм, бӧрдӧм...
— Но, ен тэкӧд, мун вай! — шуис целовальник да мӧдіс нуӧдны бабаӧс пос дорӧ.
— Ме тэ вылӧ, вир юысь тэ сэтшӧм, — кыліс улича вывсянь нин: — сёпӧв норася, мошенник!
Ме тэнӧ, ловъя вылысь кучик кульысьӧс, начальство пыр заставита...
— <ns>Йӧ-ӧй</ns>!
Абу сэтшӧм начальствоыс, йӧй юр!
Кытысь нӧ тэ сэтшӧм начальствосӧ аддзин, медым не юны?
<ns>Ро-жа-а</ns>! — ывлаас ӧдзӧсӧдыс юрсӧ мыччӧмӧн скӧрысь да внушительнӧя шуис целовальник.
— Начальство йылысь тэ мак тусь мында он гӧгӧрво!..
Кутшӧм начальствоӧс нӧ тэ кутан корсьны?
Весась татысь, мерлина!
Баба дыр на горзіс улича вылын.
Целовальник, бӧръя монологсьыс скӧрмӧмысла, лӧсьӧдчис топыда клопнитны ӧдзӧссӧ.
— Эн тэрмась! — ӧдзӧссӧ тракнитӧмӧн восьтігмоз шуис целовальниклы Прохор Порфирыч. — Ӧдва дзикӧдз эн топӧд!..
— А! Прохор Порфирыч!
Дзоньвидзалун тэныд...
Мыжа, батюшка!
Этайӧ бабаяскӧд, мед эськӧ ен видзас...
Пыр пӧжалуйста!
— Муніс эз на? — вашкӧдӧмӧн юаліс мастерӧвӧй, коді лэптӧ вӧлі юрнас ичӧтик кӧбреглысь ӧдзӧссӧ. Кӧбрегыс вӧлі стойка сайын джодж улас, Данила Григорьич кок улын.
— Муніс!..
Но, другӧ, и <ns>ба-ба</ns> жӧ тэнад!
— О-о!.. Менам бабаыд — смерть!
Мастерӧвӧй петіс джодж улысь ставыс чераньвезйӧсь да кутіс сёйны-помавны пеклеванка.
— Кутшӧма повзьӧдіс? — целовальниклысь нюмъялігмоз юаліс сійӧ.
Целовальник пыркнитіс юрнас да бергӧдчис гӧсьтлань:
— Но, мый нӧ, Прохор Порфирыч, кыдзи ен видзӧ?
— Тіян молитваясӧн.
— Миянӧн?
Мед нӧ отсалас!
Тэ сайын кызь кык...
— Но мый жӧ, — шуис мастерӧвӧй: — ыджыдтор тай!
Сэк кості вежӧс сайысь петіс ён том нывбаба; сылӧн еджыд партук улын вӧрисны гырысь морӧсъяс, сійӧ вӧлі свежӧй, пӧсялӧм чужӧма да лӧз синъяса; чышъянасьӧма да сылысь помъяссӧ крестӧн вӧлі кӧрталӧма морӧс вылас.
Кызлун вӧснаыс, дышлаыс да став сійӧ гӧрдтор вӧснаыс, кодъясӧс вӧлі ӧшлӧма ас вылас, позис гӧгӧрвоны, мый целовальник тайӧ «бабасӧ видзис ас ордас» быд колана случай вылӧ.
Прохор Порфирыч чолӧмаліс тайӧ нывбабасӧ.
— Мый нӧ тайӧ, Данила Григорьич, — заводитіс нывбаба: — тайӧ бабаяссӧ лэдзаланныд татчӧ?!
На вӧсна сӧмын ӧти срам!
— Лоӧй спокойнӧйӧн! — сёрниӧ сюйсис гажтӧм мастерӧвӧй. — Сійӧ оз лысьт сэтшӧмтор вӧчны...
Главнӧйыс, — заводитіс сійӧ шӧпкӧдӧмӧн висьтавлыны Порфирычлы: — ме сылы шуи;
«Алёна!..
Ме ог вермы сідз, мед быд во кага лои!..
Мед татшӧмторйыс эз вӧв!..
Меным татшӧмторсӧ оз позь!»
— Но и мый нӧ? — юаліс целовальник.
— Шуӧ: ог кут!
Сы вӧсна, мый ме стрӧга...
— Малань! — вашъялігтырйи шуис целовальник. — Вот эськӧ тадзсӧ... а?..
— Ті пыр сӧранныд,
— Ххе-ххе-хе!..
Мастерӧвӧй сідзжӧ серӧктіс да содтіс:
— Оз, колӧ старайтчыны!..
И сідз нин юрӧй гӧгӧр бергӧдчӧ!
Целовальниклӧн бабаыс мӧдарӧ бергӧдчис.
Прохор Порфирыч кызӧктіс да заводитіс сыкӧд сёрнитны:
— Но, мый нӧ, Малань Иванна, аслад Кашира вӧсна гажтӧмчанныд?
— А мый сы вӧснасӧ?..
Сӧмын, гашкӧ, рӧдвуж вӧсна...
— Да... рӧдвуж?..
— Рӧдвуж!..
Сӧмын вот тайӧ-а...
Дерт, жаль... но век жӧ нин ме сэтшӧм катаргасӧ ог аддзы, кор менам Иван Филипыч вокӧй ӧтик аслас мастерствоӧн ӧдва эз пӧдты менӧ...
Сійӧ каньясӧн миян ноксьӧ...
Видзӧдны оз позь сэтшӧм пежтор вылад... тьпу!
— А ставыс сійӧ сьӧм!..
— <ns>Но-о</ns> нин... сэтшӧм пежторйыд!
— Данила Григорьич! — аслыс морӧсас таркӧдігтырйи шӧпкӧдіс мастерӧвӧй. — Ен водзын моз...
— Тэ ещӧ меным стеклӧысь эн мынтысьлы!
Помнитан?.. — дыдгис Данила Григорьич.
— Данила Григорьич!..
— Но, Малань Иванна, а миян карын ӧмӧй тэ полан жӧ?
— Пола!
— Полысьӧсь?..
— Вывті полысь...
Пыр жӧ и тіравны кута!..
— Да, <ns>дда</ns>, да...
Местаыс выль...
— Да и, колӧ шуны, мукӧдторйыс ставыс... мукӧдторйыс...
Кӧть мыйӧ эн босьтчы...
Сэсся бара жӧ и йӧзыс зэв гора гӧлӧсаӧсь...
— <ns>Ку-утшӧм сэ-э-этшӧм</ns> случай кузя нӧ ме тэныд сета? — скӧрысь горӧдіс Данила Григорьич.
— Данила Григорьич!
Батюшка!
— Йӧзыс гора гӧлӧсаӧсь, а сэсся бара жӧ, чуть кӧ мыйкӧ лоас, пыр жӧ и кось пансяс!
Сідзи и кыйӧдӧны, кыдзи эськӧ кодӧскӧ...
— Пель бокас!..
Сійӧтӧ сідз!
Сы вӧсна мый ті нежнӧйӧсь!.. — мастерӧвӧй вылӧ кӧсӧя видзӧдлігмоз меліа шуӧ Прохор Порфирыч.
— Нежнӧй!..
— Кула! Кула! — пидзӧс вылас уськӧдчӧмӧн горӧдіс мастерӧвӧй.
— А тешкодь морт!
Но мыйысь нӧ ме...
— Ӧти войт, дьявӧл, ӧти войт!
— Мый?
Мый сэн сэтшӧмыс? — увгысьяс дінӧ неокотапырысь юрсӧ бергӧдӧмӧн юаліс Прохор Порфирыч. — Мыйысь артасянныд?
— Да, ей-богу, дзикӧдз зонмыс йӧймис...
Корӧ юны, но кыдзи нӧ ме верма сылы сетны?
— Бур мортӧй, дорйы!..
Ме сылы, вир юысьлы, дзонь <ns>цвол</ns> (ружье ствол).
Доныс сылы кык чӧлкӧвӧй...
Полштоф кора... а?
— Мый нӧ тэ, Данила Григорьич! — шуис Порфирыч.
— Збыльысь ог вермы.
Ми ӧд та помысь жӧ олам...
— Петкӧдлы! — шуис Порфирыч. — Кутшӧмджык <ns>цволыс</ns>?..
Мастерӧвӧйлы сьӧлӧм вылас быдӧн кокньыдджык лои.
— Другӧ, — Порфирыч морӧсӧ видзчысьӧмӧн инмӧдчылігмоз висьтавны мӧдіс сійӧ, — тэныд ме енлы моз висьтала, пудджын порок кисьт.
— Видзӧдлам, видлам.
Целовальник петкӧдіс дорӧм пистолетнӧй ствол, кытчӧ вӧлі гижталӧма мелӧн кутшӧмкӧ визьяс.
Прохор Порфирыч мӧдіс сійӧс зэв збыльысь видлавны.
— Кӧть мед места вылын кула, — шуаліс мастерӧвӧй, — Дюженцевлы вӧчлі...
Кольӧм субӧта кежлӧ на тшӧктыліс...
Ме вӧлі надейтча, нуи сылы субӧтаӧ гортас, а сійӧ, инад ӧшйытӧмыд, абу гортас...
Видзӧдтӧ, чери кыйны мунӧма...
Ак, мися, думайта ме, мед эськӧ тэнӧ!..
Но, а кольны сэтчӧ астӧгыс эг лысьт...
— Да ме ордӧ видзны со и вайис! — содтіс целовальник. — Мед ёнджыка сійӧ спиртуйтчас... мед крепыдджык лоас!
Мастерӧвӧй серӧктіс.
— Сійӧ сэсся сідзи и лои, — шуис мастерӧвӧй: — сійӧ Дюженцевыс черинас и ставнас кодъюрӧн вӧйӧма...
— Со кыдзи!
— Ок, и <ns>цвол</ns> жӧ!
Кыйсьысь киӧ кӧ эськӧ тайӧс...
— А этайӧ нӧ мый сэтшӧмыс? — кутшӧмкӧ тырмытӧмтор сэтысь аддзӧм бӧрын шуис Порфирыч.
— Тайӧтӧ?
Да, другӧ тэ менам...
— Ме юала, мый тайӧ?
Тайӧ нӧ удж?
— Но, ей-богу, тані ӧд дзик нинӧм лёкыс абу: муртса-муртса мӧлӧтӧн инмӧдчыштлӧма...
— Ме юала, тайӧ нӧ удж?
— Да тэ сійӧс напилокӧн!
Тайӧ ӧд ньӧти, нинӧм!..
— Бара жӧ ме?
Ме мынты, ме жӧ и напилокӧн?
Босьт, зонмӧ, бӧр...
Прохор Порфирыч пуктіс стволсӧ стойка вылӧ, пуксис воддза местаас да, чигарка гаровтігмоз, шуис бабалы:
— Сідзкӧ, полан?
— Пола!
Ме пыр пола...
— Ангел! — торкис мастерӧвӧй. — Уна-ӧ тэ сетан?
Ме быдтор вылӧ сӧгласитча; кӧть неуна меным отсӧгтор- справитчантор, сы вӧсна мый кула ме.
— Да уна-ӧ нӧ ме сета? — солиднӧя да тэрмасьтӧг шуӧ Порфирыч. — Данила Григорьичлы, гашкӧ, чӧлкӧвӧй ковмас сетны та вылӧ?
— Сійӧтӧ ковмас!..
Тайӧ кыв шутӧг!
— Сійӧ жӧ!
Тайӧ, ӧти-кӧ.
Сійӧ ӧд меным ковмас мынтыны...
А мӧд-кӧ, эсійӧ мӧлӧт туйыс, <ns>цвол</ns> вылас, сійӧ меным бара жӧ оз туй.
— Да ме тэныд, пырысьтӧм-пыр жӧ кула...
— Энлы!
Но, мед ме сійӧс кыдзкӧ-мыйкӧ ачым шыльӧда, а век жӧ содтӧд дон ыджыдӧс ме ог вермы сетны...
— Но, а уна-ӧ эськӧ? Ылӧссӧ?
— Да, уна-ӧ жӧ?..
Кык ыджыдӧс юан менам дзоньвидзалун вӧсна.
Унджыксӧ ме ог вермы...
— Кытчӧ нӧ тайӧ тэ енсӧ воштін?
— Но, сійӧ нин миян делӧ.
— Тэ аслад код вомнад ен йывсьыс ёна эн сёрнит! — содтӧ целовальник.
Пуксис шынитӧв.
— Сідзкӧ ті, Малань Иванна, век на поланныд?
— Век на пола!
Местаыс выль!
— Сійӧтӧ сідз!
Опаснӧ!
— Куимӧс! — ӧтчаяннӧя горӧдӧ мастерӧвӧй. — Мед ставныд ті джагаланныд!..
— Джагавны миянлы нинӧмысь, — тэрмасьтӧг шуӧны целовальник да Порфирыч.
— А мый «куим», — содтӧ Порфирыч, — сы йылысь ме ещӧ думыштла на.
— Тьпу!
Мед эськӧ тіянӧс!
— Вайлы <ns>цволтӧ</ns>!
— Тэ менӧ аслам мучитчӧм дорысь куимпӧв на ёнджыка мучитін!
Порфирыч бара видлалӧ стволсӧ и, медбӧрын, неокотапырысь шуӧ:
— Сет сылы, Данила Григорьич!
— Куимӧс?
— Да сет нин куимӧс...
Мый сыкӧд кутан вӧчны!..
Мортыс вывті нин тай... висьмӧма <ns>«чихоткаӧн»</ns>.
Мастерӧвӧй пӧшти дугдывлытӧг юис куим ыджыд стӧкан, мыськыштіс став компаниясӧ медся лёк кывъяснас да, бара код, бара дульсмунӧм, услужливӧй целовальник кулак отсӧгӧн услужливӧя йӧткыштӧмӧн исковтӧ пос кузяыс да лыддьӧ аслас вынтӧммӧм тушаӧн пос тшупӧдъяссӧ.
Прохор Порфирыч тэрмасьтӧг сюйӧ зептас донтӧм- донысь сюрӧм стволсӧ да, кокъяссӧ кресталӧмӧн, бара заводитӧ сёрнитны целовальник бабакӧд.
— Сідзкӧ ті, Малань Иванна, шуанныд, мый главнӧйыс кань делӧяс кузя сэні, рӧдинаад?..
— Кань делӧяс кузя!
Сэтшӧм неприятностьяс!
— Дерт жӧ!
Кутшӧм удовольствие нӧ вермас лоны?
Татшӧм нога действиесӧ Прохор Порфирыч шуӧ «колан минутӧ» буртор вӧчны кужӧмӧн и выльлунӧ татшӧмторсӧ сійӧ вермыліс вӧчны, мыйта сылы колӧ, та дырйи сійӧ пырджык сёрнитліс ӧтипӧлӧс кывъясӧн сы вӧсна, мый выльлунса сьӧкыд висьӧмысь лоліны дзик ӧткодь содержаниеа сценаяс.
Целовальничихакӧд сёрнитыштӧм бӧрын Прохор Порфирыч мӧдӧдчывліс либӧ гортас да нуліс ордас быдса груда шутитігмоз ньӧбӧм кӧлуй, либӧ жӧ мунліс мӧд сэтшӧм жӧ выгӧднӧй местаӧ.
Сылӧн тӧдсаяс пиысь улича мӧдар бокас оліс мещанин Лубков, коді Порфирычлы быд лун ӧткодя вӧвлі выгоднӧйӧн.
Мещанин Лубков оліс зэв паськыд сісь вевта, важ ыджыд керкаын.
Керкаыслӧн видыс нин вӧлі висьталӧ кӧзяин характер йылысь кутшӧмсюрӧ понятие.
Ӧшиньясын сісь рамаяс, няйт лӧз рӧма вӧсньыдик кисейнӧй занавескаяс, кодъяс сибдӧмаӧсь рамаяс бердӧ, нетшыштсьӧм да ӧти петля йылын ӧшалысь ставеньяс, керкабердса лёкиник пыкӧдъяс, кодъяс ӧти помнас мыджсьӧмаӧсь пӧшти улича шӧрӧдзыс, а мӧдар помнас бызгыльтӧм сісь керка стенас, — ставыс тайӧ содтӧд пыдди зэв бура петкӧдліс кӧзяинлысь беспечнӧй фигурасӧ.
Гожся кадын сійӧ дзонь лунъясӧн пукавліс аслас ичӧтик лавка кильчӧ пос вылын.
Жар вӧснаыс да аслас кызлун вӧснаыс сійӧ вӧлі кӧмтӧм, век плавгӧма пельпом вылас вель важ халат, коді прамӧякодь нин вӧлі вижӧдӧма пӧсьысла да зільпырысь ляскысис кыз тушаа кӧзяинлӧн мылькъя местаясӧ.
Татшӧм гожся кокньыд костюм дорӧ колӧ содтыны киссьӧм да балябӧжсяньыс зэв ёна няйтчӧм картуз.
Керкаыслӧн да кӧзяиныслӧн беспорядокыс медъёнасӧ тӧдчыліс и сылӧн став действиеясын.
Первой сійӧ заводитчыліс занимайтчыны фруктӧвӧй садъясӧн; тайӧ кыссис гӧтыр кувтӧдзыс, сы бӧрын Лубков, медым лӧсьӧдны мӧдпӧлӧс удж, друг заводитіс вузасьны яйӧн, но артасьны кужтӧм вӧсна кутіс сетавны долгӧн да регыд и тӧргуйтсис помӧдз.
Татшӧм кризисъяссӧ Лубков переноситліс вывті спокойнӧя, и сэки, кор яйӧн тӧргуйтӧмысь некутшӧм тӧлк эз босьт, сійӧ нуліс мӧссӧ сюръясӧдыс домалӧмӧн тӧрг вылӧ, вузавліс сійӧс, да сы вылӧ босьтӧм сьӧм вылӧ ньӧбліс ва кыскалан лёкиник вӧв да ньӧжйӧникӧн, тэрмасьтӧг заводитчыліс кыскавны ва.
Дзик сідзи жӧ, некутшӧма артышттӧг, сійӧ восьтіс кабак, кытчӧ ачыс жӧ медъёна и волывліс, лӧсьӧдліс нянь пекарня да ещӧ мукӧдторъяс, и ставыс помасьліс сылӧн нинӧмӧн.
Аслас тӧлктӧм добродушнӧй олӧм дорӧ содтӧд сійӧ, ветымын арӧса мужик, ещӧ и гӧтрасис томиник ныв вылӧ, и тайӧ немвиччысьтӧмтор вӧснаыс кӧть ӧтчыд нэмнас, лои сылы шензьыштны и синъяссӧ паськӧдлыны.
Сылӧн чужис пи.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмтор, мый Лубков мыйкӧ дыра кежлӧ эновтіс ассьыс радейтана пукаланінсӧ, кильчӧсӧ, да мӧдӧдчис гӧтырыс дінӧ.
— Наталья Тимофеевна, — юрсӧ гыжъялігтырйи шуис сійӧ гӧтырыслы, — тайӧ нӧ... мый нӧ тайӧ татшӧмыс лоӧ?
— Весась тэ татысь... тӧдан кытчӧ?
Уна тэ татысь гӧгӧрвоан?
— Да дзик нинӧм ог и гӧгӧрво...
— <ns>Ммун</ns>!..
Здук бӧрын Лубков важмозыс пукаліс кильчӧ вылас да бара нин вӧлі зэв спокойнӧй.
Лоӧмтор йывсьыс думайтігмоз сійӧ нюмъяліс да вомгорулас броткис:
— <ns>К-комиссия</ns>!..
Колисны вояс, и частӧ ребята, мӧд ногӧн кӧ мастерӧвӧй йӧз, медым сералыштны Лубков вылын, висьтавлывлісны сылы матысса прибыль йылысь сэтшӧм кадӧ, кор сійӧ ачыс, кажитчӧ, эз и думыштлы та йылысь.
Кымынкӧ во помся татшӧм виччысьтӧмторъясыс да сы вылын сералӧмыс бара торкисны Лубковлысь лӧнь олӧмсӧ.
Сійӧ мӧдпӧрйӧ эновтіс ассьыс пукаланінсӧ, медым сёрнитыштны гӧтырыскӧд.
— Наталья Тимофеевна! — шуис сійӧ гӧтырыслы. — Ті, вӧчӧй милӧсть, видзчысьӧмӧнджык...
— Тэ первой кызьпӧв джагав-виньды да вӧлисти лок аслад сёрниясӧн!
— Да ті кӧть висьталӧй меным... кор нин лоӧ сэтшӧмторйыс...
— Мун!..
Кор нин, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мый сылы мыжтӧгыс ковмас лоны уна лыда семьялы батьӧн, Лубков зонъяс смекайтчӧм вылӧ вочавидзліс:
— А тэ эськӧ, вежӧра морт, ланьтӧмӧн мед олін, ей- богу!
Сё сюрс пӧв эськӧ вӧлі бурджык, вермин кӧ тэ ланьтӧмнас овны... вот сідзи!
Ӧні сылӧн важмозыс на век вӧлі лавка, но мыйӧн сійӧ лавкаас вузасис, некыдз эз позь гӧгӧрвоны, сы вӧсна мый лавкаыс вӧлі пӧшти тыртӧм.
Пельӧсъясын гырысь гирляндаяс моз ӧшалісны чераньвезъяс, йирксянь ӧшаліс кутшӧмкӧ гез, кодӧс Лубков дас во чӧж нин пыр лӧсьӧдчӧ босьтны сэтысь, а джаджъясын вӧліны со кутшӧмторъяс: сімӧм кӧрт тув тыра ящикъяс, кӧрт торъяс, телега болт, быдсямапӧлӧс жугласьӧм кӧрт торъяс да парта вина.
Та кындзи да рӧгӧзаӧн вевттьӧм диван кындзи, нинӧм лавкаын эз и вӧв.
Тайӧ диван вылас радейтліс пукавны Лубковлӧн гӧтырыс да татшӧм пукалігъясас векджык занимайтчыліс быдногыс мужиксӧ видӧмӧн.
Лубковлӧн вӧрзьывтӧм мышкуыс, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма гӧтырыслӧн скӧр речьяслы паныд, самӧй лёка видчигӧн, дышиника пель сайсӧ либӧ юрсӧ гыжйышталӧмыс кувтӧдзыс дӧзмӧдлісны скӧрмӧм гӧтырсӧ.
— Демон! — горӧдлывліс гӧтырыс зэв ёна скӧрмӧмӧн.
Мужикыс пыркнитлывліс юрнас, и бокӧ вешйыштӧм картузыс сылӧн бӧр лолі ас местаас.
Мӧдпӧлӧс вочакыв эз вӧвлы.
Выльлунъясӧ Лубков лавкаӧ волывлісны вель уна йӧз и лолывлі мыйкӧ вузасьӧм кодь.
Делӧыс сыын, мый пӧкмелитчыны колӧм вӧтлывліс весиг Лубков ордӧ быдса чукӧръясӧн гӧльджык подмастерьеясӧс, кодъяслӧн нинӧм эз вӧв да вайлывлісны татчӧ кӧзяинлысь добрасӧ: сапӧг гӧлень костас либӧ пальто увтысас вурӧм гуся зепъясын вайлывлісны найӧ Лубковлы ыргӧн «обтирня» либӧ ыргӧн клам, ыджыд чукӧръясӧн быдсямапӧлӧс кӧрт торъяс, мый вылӧ фунтысь мынтывлісны кӧпейка либӧ кык кӧпейка.
Ставсӧ тайӧс пыр жӧ сылысь ньӧблывлісны гӧгӧрвоысь йӧз.
Корсюрӧ и ачыс Лубков заводитлывліс быттьӧ кутшӧмкӧ удж вӧчны: кӧрт чукӧръяссьыс сійӧ бӧрйывліс туянаджык вугъяс, каличьяс, ключьяс, торйӧдлывліс найӧс кытчӧкӧ мӧд местаӧ да выгӧдаӧн вузавлывліс колана кадӧ.
Корсюрӧ тайӧ кӧрт чукӧрсьыс сюрлывлісны и шоча аддзыланторъяс, кыдзи шуам гуся механизма да фокуса томан.
Татшӧм дикӧвинкаяс вӧснаыс и пыравлывліс татчӧ Прохор Порфирыч, «кыйсьысьясӧс» тӧдвылын кутӧмӧн, кодъяслы сэсся сійӧ любопытнӧйторъяссӧ вузавліс ыджыд донысь, а Лубковлы мынтывліс кӧпейкаяс, — мый вылӧ, колӧ шуны, Лубков эз и претендуйт.
Кыдзи и век, Лубков вӧлі чӧла пукалӧ кильчӧ пос вылын, кор сы весьтӧ воис Прохор Порфирыч.
— A-а!
Батюшка Прохор Порфирыч!
Быдса нэм нин!..
— Мый нӧ тэ аслад магазинын он пукав?
— Да сідз, колӧ шуны, мый приказчикъяс менам сэні ноксьӧны...
— Вузасьӧны?
— Хе-ххе-хе!
Порфирыч пырис лавкаӧ, пуксис диван вылӧ да заводитіс гартны чигарка.
— Ветла, ичӧтика кӧть няньтор ньӧбыштны колӧ, — шуис кӧзяин, ружтігтырйи пукаланінсьыс чеччигмоз, да муніс мӧдар туйбокса лавкаас.
Парусинӧвӧй вон улын вузасис няньӧн тӧргуйтысь; прилавок вылын вӧлі пукталӧма уна булкияс, кӧлачьяс, ӧгурцы, сэн жӧ сулаліс жарысла дзужгысь ырӧш бутылка чукӧр.
Лавка дінӧ матыстчӧм бӧрын Лубков дыр гыжъяліс мышсӧ, чорыда, тыдалӧ, думайтіс ырӧш бутылкаяс йылысь, ӧгурцы да нянь тупӧсьяс йылысь.
Коркӧ сэсся сійӧ инмӧдчис чуньнас еджыд нянь дорӧ да шуис:
— Ноко, весит куим фунт!
А тайӧ каднас аслас «магазинын» вӧлі татшӧм сцена.
Диван вылӧ Прохор Порфирычкӧд орччӧн пуксис Лубковлӧн том, сьӧдов, мичаник гӧтырыс, пельпом вылас сылӧн вӧлі ичӧтик шерстянӧй кӧсынка, кытчӧ вӧлі изобразитӧма гӧрд да сьӧд змейясӧс либӧ, пӧжалуй, ванидзувъясӧс.
— Тэ нӧ мый, олыся, — шуаліс сійӧ Порфирычлы: — кор нӧ тэ меным чышъянтӧ ваян?
— Да ӧд тэ и чышъянтӧг на петан!
— Но, сійӧ тэ со — на вот!
— Ей-богу, петан!
Сы вӧсна мый ме тэ йылысь тэнад главнӧйлы висьтала.
— Мужиклы?
Вӧрсаыслы?
— О-ог, Евстигнейлы...
— Прошка! — горӧдіс нывбаба да кучкис йӧй моз нюмъялысь Порфирычлы пельпомас. — Ме эськӧ сэки, вот кӧть места вылын кула, тэнсьыд юртӧ поткӧда...
— Хе-ххе-хе!
Ланьтыштлісны...
— Прохор! — бара шыасис Лубковлӧн гӧтырыс. — Тайӧ кӧ тэнад поступок, то ме тэкӧд, порськӧд...
Тьпу!
Волы рытнас...
Чӧрт тэкӧд!..
— Чышъянтӧг?
— Босьтан тэнсьыд, зэлыд пучӧйлысь...
И сійӧ ещӧ на ӧтчыд кучкис Порфирычлы пельпомас.
Порфирыч нюмъяліс став чужӧмтырнас.
Сэки порог дорын мыччысис Лубков.
Сійӧ вайис киняулас ыджыд кусӧк веса нянь, мӧд кинас кутіс ассьыс халат пӧласӧ, кытчӧ вӧлі тырыс пукталӧма ӧгурцы.
Тайӧс ставсӧ стойка вылӧ пуктӧм бӧрын сійӧ босьтіс ӧти ӧгурцы да, аслас бокӧ сійӧс чышкалігмоз, висьталіс Порфирычлы:
— Кутшӧм, зонмӧ, комедия лои...
Зуев Алёшкаӧс ӧд тэ, дерт, тӧдан?
— Но?
— Но.
Сералӧмла дзик кувны заводитлі...
Зонмыд ставсӧ юӧма, пӧкмелитчыны нинӧм вылӧ.
Мый сэсся кутан вӧчны?..
Пукала ме тӧрыт, буракӧ, тадзи кильчӧ вылын, видзӧда, мый сэтшӧмыс: морт кыскӧ ас вылас быттьӧ ворота кодьӧс.
Видзӧда, видзӧда — ме дінӧ!..
— Алёха!
— «Ме».
— Мый нӧ тэ, йӧй?
— «Да вот, шуӧ, вӧч милӧсть, он-ӧ сет полштоф вылӧ, ме тэныд кыски со мый ыдждаӧс, эзысьӧн сё чӧлкӧвӧй дон...»
— Мый сэтшӧмыс?
— «Гу вылысь», шуӧ.
Ме сідзи и семді!
Тайӧс сійӧ шойна вылысь кыскӧма.
«Лыддьы, шуӧ, мый сэтчӧ гижӧма?..»
Куті ме лыддьыны: — Казьтышт.
— «Но, вот ме и казьтышта», шуӧ...
Хе-хе-хе!..
Серам...
Лубков курччӧ ӧгурцыджынсӧ.
— <ns>Каммедия</ns>! — кильчӧ вылас бӧр пуксигӧн шуӧ сійӧ.
Ставыс чӧв олӧны.
Лубковлӧн гӧтырыс грӧзитӧ Порфирычлы кулакнас дзик сійӧ ныр дорын.
Мӧдыс, синъяссӧ джынвыйӧ тупкӧмӧн, нимкодя вашъялӧ.
Лубков оланінын Порфирыч ассьыс делӧяссӧ кызсӧ вӧчліс шуткаӧн сорӧн; но ме ог кут петкӧдлыны, кутшӧм ногӧн тані сюрлывліс Порфирычлы сійӧ либӧ мӧд кутшӧмкӧ колантор, кодӧс аддзывліс кӧрт торъяс тыра ящикысь.
Ставыс тайӧ вӧчсьӧ оз друг, ньӧжйӧникӧн, кернысӧ нинӧм да, но такӧд тшӧтш Порфирыч талантъяс вӧсна тайӧ эз кажитчыв ньӧти зывӧктанаӧн.
Кутшӧмсюрӧ колана кӧлуй Лубковлысь татшӧм ногӧн новлӧмыс ёна воліс сьӧлӧм вылас.
Горшлун либӧ ёна коланлун Порфирыч действиеясын ньӧти эз тыдав: сы пай вылӧ вӧлі воӧ вывті уна сэтшӧмтор, мый позьӧ вӧлі спокойнӧя босьтны, ылӧдчытӧг ни пӧръясьлытӧг;
да и сыысь кындзи, татшӧм ньӧжйӧсӧ вӧчигӧн Порфирыч вермис ещӧ аслыс дасьтыны колана здук.
Колан морт дорысь гортас мунігӧн Порфирыч ещӧ лыддьыліс на тыр позянлунӧн шуны Лубковлы: «Тэ смотри, эн вунӧд, тэ сайын ӧд коли на...
Помнит!»
Колӧ шуны, Прохор Порфирычлӧн торъялӧмыс вӧлі сыын, мый сійӧ кужліс видзӧдны пикӧ воӧм аслас матысса морт вылӧ ӧттшӧтш и презрительнӧя жалитӧмӧн, и кӧдзыда да веськодя, и расчётӧн, да ещӧ торъявліс сійӧн, мый татшӧм видзӧдлассӧ сылӧн вӧлі пӧртӧма олӧмӧ ёна водзджык уна мукӧд растеряевечьяс дорысь, кодъяс сідзжӧ гӧгӧрволісны делӧсӧ, но ещӧ эз на тӧдны, кыдзи жӧ ладмӧдчыны асланыс сьӧлӧмкӧд.
Выльлунысь ставсӧ, мый вӧлі позьӧ, босьтӧм бӧрын, Прохор Порфирыч, спокойнӧй да дӧвӧльнӧй, бӧр мӧдӧдчыліс гортас.
Перевоз дорын пыж виччысигмоз сійӧ пуксис лабичӧ, ӧзтіс папирос да заводитіс сёрнитны аслас суседкӧд.
Тайӧ вӧлі ар квайтымына, вижов тошка старик, став приметаяс сертиыс заводскӧй мастер.
Пидзӧс вылас сійӧ вӧлі кутӧ шом тыра ыджыд мешӧк.
— Мый нӧ, тэ кӧть мед удж корсин, — тӧдчӧдалӧмӧн шуаліс Прохор Порфирыч.
— Другӧ!
Удж?..
Менам арлыд серти, прамӧй ногӧн кӧ, колӧ нин збыльвылӧ шойччӧг, а ме со...
Старик кутшӧмкӧ ногӧн чужйис шом тыра мешӧксӧ.
— Сідзкӧ, абу уджыс, — содтіс сійӧ. — Мый ме тӧда?
Нэм чӧж кӧлеса бергӧдлі, тайӧ ӧмӧй, кытчӧкӧ шогмӧ?..
— Омӧль!
Но, и... новлан шомсӧ?
— Да, вокӧ...
Ме ог кӧсйы таысь пыксьыны, веськыда висьтала: кутшӧм господа менсьым тайӧ шомсӧ ньӧбӧны, найӧ тайӧс тӧдӧны: «Мый, шуасны, старик, гусьыштін?» — «Так точно, шуа, <ns>васскородие</ns>!..»
Вот тадзи!
Нинӧм он вӧч!
Старик ланьтіс, а сэсся заводитіс мыйкӧ вашкӧдны Прохор Порфирычлы пеляс, но мӧдыс сійӧс пыр жӧ ӧлӧдіс.
— Тэ, старикӧй, татшӧм кывъястӧ омӧльджыка шуав!
Старик ышловзис.
Пыж сибӧдчис вадорӧ, да сэтчӧ мӧдісны пуксявны вуджысьяс: «казючка» (мӧдлапӧвса нывбаба), небӧга больничнӧй салдат, кык мещанин, старик да Прохор Порфирыч.
Пыж надзӧник мӧдіс ылыстчыны вадорысь.
— Кыскисны эз сійӧс? — юалӧ ӧти мещаниныс мӧдыслысь.
— Кыскисны...
Главнӧй помкаыс, вит лун эз вермыны аддзыны: корсисны-корсисны...
Кызь кымынпӧв тыв чӧвтлісны, оз сюр дай пом...
А сійӧ мый?
Кутшӧм штука сійӧ вӧчӧма!..
— <ns>Н-но</ns>?
— Тӧдан вадорса ключьяссӧ?
Сійӧ сэтчӧ пырӧма, пуксьӧма гуран кодяс, абу дай ставыс!
— Со сэтшӧм жӧ и миян уджыс, — заводитіс сёрнитны небӧга салдат. — Ме шуа: <ns>васскародие</ns>, кытӧн нӧ шуӧма, мый йӧзсӧ позьӧ пасьтӧг гуавны?
А сійӧ меным...
— Тайӧ нӧ мый йылысь тэ сёрнисӧ лӧсьӧдчан панны? — сералӧмӧн моз торкис Порфирыч.
— Мый сійӧ?
— Кыдзи, мися, тайӧс гӧгӧрвоны?
Старик читкыртіс синъяссӧ да, тыдалӧ, эз кыв суседыслысь серамсорӧн шуӧм кывъяссӧ.
— Сійӧ али мый? — заводитіс старик. — О-о-о!
Сійӧтӧ гӧгӧрвоӧ!
Ещӧ кыдзи помъяссӧ кужӧ дзебны!
Тэнӧ, шуӧ, енмыс пасьтӧгыд жӧ чужтіс.
Со кыдзи!..
Порфирыч, пыж дорас нёровтчӧмӧн, зывӧктана нюмӧн видзӧдліс джынвыйӧ пельтӧм старик вылӧ, коді заводитіс надзӧникӧн чушкыны табак зӧлӧтукаӧн висьысь нырнас.
— Сійӧ, вокӧ, гӧгӧрвоӧ!..
Вадорӧ петӧм бӧрын Порфирыч мӧдӧдчис шуйгавылӧ, архиерейскӧй дворлӧн каменнӧй стена пӧдӧн.
Мышвывса ворота дорас, кодъяс вӧліны юлань банӧн, сулалісны вицмундира некымын консисторскӧй чиновник; ӧтикъяс тэрмасьӧмӧн помалісны куритчыны, мӧдъяс упражняйтчисны юӧ из шыблалӧм кузя да шыблалігас вӧчлісны самӧй атлетическӧй позаяс.
Вадорын бабаяс да салдатъяс пожъялісны кӧлуй, нӧшъясӧн шлопӧдігтырйи.
Порфирыч мӧдӧдчис карса сад пыр.
Сад вӧлі дзик тыртӧм, сӧмын ӧти лабичын пукаліс люстринӧвӧй пальтоа да гӧрд режъя картуза кутшӧмкӧ отставнӧй чиновник.
Тайӧ ӧнія кадся капитан Копейкин.
Сійӧ ставсӧ вайис отечество алтарь вылӧ севастопольскӧй кампания дырйи, мӧд ногӧн кӧ сёйис ополченечьяслы лӧсьӧдӧм уна сё патриотическӧй ӧбед, и ӧні быттьӧ виччысьӧ тайӧ шуда кадыслысь бӧр воӧмсӧ.
Сыкӧд орччӧн вӧлі пукалӧ подозрительнӧй оласнога нывбаба; сійӧ кыдзкӧ аслысногӧн видзӧдіс на дінті мунысь Порфирыч чужӧм вылӧ да читкыртыштліс синъяссӧ.
— Костинька! — шуис сійӧ. — Меным гажтӧм!
— А ме вӧснаысь, чӧрт тэкӧд! — скӧрысь мурӧстіс орччӧн пукалысьыс.
— Кутшӧм тэ скӧрмысь!
Гажтӧм, жар...
Сад шӧрын, кытшын, код гӧгӧр вӧлі сулалӧны акацияяс, пукалісны кымынкӧ аслыссяма морт, видзӧднысӧ ставныс киссьӧмаӧсь, доймалӧмаӧсь.
Ӧтияс мыджсьӧмаӧсь мышнаныс пу бердӧ да вугралӧны, мӧдъяс, шонділань мышкуяссӧ бергӧдӧмӧн, куйлісны скамьяяс вылын.
— Видзӧдлӧй жӧ, гӧлубчикъяс, мый сійӧ мекӧд вӧчис, — сёрнитӧ кутшӧмкӧ мастерӧвӧй да босьтӧ гырддза бердсьыс ыджыд газетнӧй лист.
Гырддзасӧ вӧлӧмкӧ жугӧдӧма да ыльгӧ-визувтӧ вир.
— Швачкӧбтӧма, — шуӧ кодкӧ.
— А? И мыйысь нӧ, менам гӧлубчикъясӧй, сійӧ менӧ тадзсӧ нӧйтіс, кыдз ті чайтанныд, а?
Шензянтор ӧд прӧстӧ!
Пыри ме сы ордӧ, да кык кыв ставсӧ и шуи: удждыв, мися, меным, Тимофеюшка, ӧти кӧпейка дон хрентӧ!
Сӧмын ӧд тайӧс и шуи, а?
А сы пыдди сійӧ мый жӧ менӧ вӧчис?
Ставӧн пондісны шензьыны.
Прохор Порфирыч гӧгӧрвоис, мый Тимофеюшкалӧн, тӧдӧмысь, ӧні кыкнан гырддзаыс жугалӧма.
Сійӧ ӧзтіс папирос да петіс садйысь.
Воисны кузь, тыртӧм уличаяс, кузь заборъяс, перъялӧм тротуаръяс.
Шынитӧв.
Гажтӧм.
Жар.
— Кут! Кут! — друг кывлывліс кысянькӧ, и сэсся улича крестассянінті вуджӧртліс аслас гӧтыр дінысь пышйысь мастерӧвӧйлӧн мыгӧрыс.
«Век на выльлунасьӧны...» — думайтіс Прохор Порфирыч.
Волывліс шойччан кад.
Чорыда уджалысь Кривоногов дырйи Прохор Порфирычлы позьӧ вӧлі нинӧм не вӧчны быдса недель, субӧтаӧдз.
Шойччан кадсӧ, кодӧс мастерӧвӧйяс векджык колльӧдлісны кабакын, вина ютӧм мастерӧвӧйлы дзик вӧлі некытчӧ воштыны
(сідзи вӧлі кызь во сайын).
Нинӧм уджавтӧг, ӧткӧн олігӧн, сійӧ чувствуйтӧ асьсӧ зэв лёка: уджӧн кутшӧмкӧ пыдӧ личкӧмтор татшӧм кадъяснас быттьӧ заводитчӧ ловзьыны, мыйкӧ быттьӧ колӧ, кутшӧмкӧ тешкодь думъяс пырӧны юрад да гӧгӧрвоны позьтӧм юалӧмӧн кынмӧны сэні, и найӧ ещӧ нин ёна личкӧны том мортӧс; делӧыс помассьӧ либӧ унмӧн, либӧ кабакӧн.
Прӧст кадын Прохор Порфирыч заводитлывліс ветлыны тӧдсаяс ордас да сэтшӧм ногӧн пышйывліс тайӧ кыкнан шудтӧмлунсьыс.
Турунвиж, вель ыджыд сундукыс сылӧн вермис на ещӧ петкӧдлыны тӧдмасьӧмъяслысь мӧдпӧлӧс пӧльза: сундуксӧ тыртысь унапӧлӧс кузь да дженьыд гачьяс да сюртукъяс вӧлі козьналӧма сылы аслас тӧдсаясӧн сійӧтор либӧ мӧдтор вӧчӧмысь.
Збыльвылас, став тайӧ козинъясыс вӧліны вель важӧсь да няйтӧсь, но Прохор Порфирыч кужлывліс дзебны тайӧ тырмытӧмторъяссӧ не сӧмын бокӧвӧй йӧзысь, но, позьӧ веськыда шуны, и ачыс ассьыс;
сійӧ вӧлі и ачыс веритӧ и вермис эскӧдны растеряевечьяс пӧвстысь кӧть кодӧс, мый этайӧ со, шуам, нойыс — аглицкӧй, тайӧ жилеткаыс французскӧй материалысь, а этатшӧм бикинь рӧма нойыс, кодӧн эжӧма тайӧ пальтосӧ, ӧні некысь оз сюр.
Тӧдмасьлывліс Прохор Порфирыч сӧмын благороднӧй йӧзкӧд, сы вӧсна мый сійӧ и ачыс вӧлі благороднӧйӧн, а ещӧ и сы вӧсна, мый благороднӧй мортыд некор эз шу: «гӧститӧд», а, мӧдарӧ, ачыс гӧститӧдас.
Корсюрӧ сійӧ дзик йӧй моз лолывліс дӧвӧльнӧй аслас «благороднӧй» тӧдмасьӧмъясӧн, мый, кажитчӧ, весиг воштывліс мыйкӧ мында ассьыс артасянногсӧ, мыйыс некыдз нин оз вермы лӧсявны.
Ӧбед бӧрын, кор Кривоногов водіс посводзас шойччыштны, Прохор Порфирыч бура вӧччис, мыйӧн вермис, запаситчис дженьыдик чегӧм беддьӧн, кодӧс сылы козьнавліс растеряевскӧй живописец, да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис чайтор юыштны да пукалыштны чиновник Богоборцев ордӧ.
Тайӧ чиновникыскӧд тӧдмасьӧмыс лои кахетинскӧй курӧг вӧсна, коді пырис Порфирыч ордӧ да кодӧс сійӧ вӧрзьӧдтӧг вайис чиновник Богоборцевлы.
Курӧгъяс дорӧ зэв ыджыд страсть кындзи, Богоборцевлӧн вӧліны уна сэтшӧмторъяс, мыйясӧн сійӧ дзикӧдз торъявліс «чиновникъяс» классысь.
Сійӧс эз сэтшӧма интересуйтны канцелярскӧй тайнаяс да чиновникъяслӧн сёрнияс, кутшӧма сійӧ интересуйтчыліс вӧвъясӧн, прасолъяс горзӧмӧн, цыганъясӧн; радейтліс сійӧ видзӧдны косясьӧм вылӧ, кодӧс сійӧ быдног зільліс «ӧзтыны», мӧд ногӧн кӧ ышӧдны косясьысьяссӧ.
Радейтліс кывзыны кык хора концертъяс да ыджыд интересӧн видзӧдлывліс, кыдзи нуӧдӧны «строй пыр» да с. в.
Сійӧ эз лыддьыв ни ӧти небӧг, кӧть эскис, мый духовнӧй небӧгъяс ёна бурджыкӧсь светскӧй небӧгъясысь, но век жӧ эз лыддьыв весиг и духовнӧй небӧгъяссӧ.
Политика кузя сійӧ шулывліс, мый «ставыс миян йӧз».
Дас кыкӧд воын «ми» ставнысӧ босьтім.
Полякъяс вылӧ скӧраліс да сӧветуйтліс найӧс бырӧдны.
Аслас персоналӧн пытшкӧсса устройство йылысь сійӧ нинӧм эз гӧгӧрволы:
тӧдӧ вӧлі сӧмын, мый мортлӧн эм сьӧлӧм, «лов», кынӧм, но кутшӧм порядокӧн тайӧ ставсӧ — ловсӧ, рушкусӧ да сьӧлӧмсӧ — вӧлі тэчӧма, висьтавны эз вермы.
Вежласьысь поколениеяс пӧвстын, либӧ сідз шусяна «кадлӧн юяс» пӧвстын, господин Богоборцев вӧлі кырта кодь, мыйӧ зурасьӧмысь жугавлісны ставпӧлӧс «направлениеяс», «реформаяслӧн плодъяс», «радуйтана явлениеяс» и сэтшӧм явлениеяс, кодъяс кузя «колӧ вӧлі думыштчывны».
Ставыс тайӧ, весиг провинцияын сы гӧгӧрса бушуйтчанторйыс, эз имеит некутшӧм вын, медым кӧть ӧти юрси мында кыскыны сійӧс радейтана ӧшинь дорысь, кытӧн рытъясын век пукавліс Богоборцев да пукалігас пырджык сьывліс зэв нежнӧй гӧлӧсӧн:
— <ns>Ввооб-облаце ле-эхце-э</ns>...
Жар вӧснаыс Богоборцев патераын вӧлі пӧдлалӧма ставеньяссӧ.
Доналӧм, лёк сынӧд тыртліс посводзсӧ.
Прохор Порфирыч пырис горничаас.
Кӧзяин пукаліс джынвыйӧ югдӧдӧм жырйын пызан дорын да помаліс ӧбедайтӧм.
— А! Другӧ! — нимкодьпырысь шуис сійӧ.
— Оланныд-выланныд, Егор Матвеич!
Сёйӧй, сёйӧй!
Кӧзяин йӧткыштіс ас дінсьыс блюдсӧ да кутіс чувствуйтны, мый сійӧ дзикӧдз нин пӧтіс.
— Ффу, батюшки...
— Жар! — чужӧмсӧ чышъянӧн чышкалігмоз шуаліс Порфирыч.
— Беда! — шуис кӧзяин.
Заводитчис дышиника сёрнитӧм, коді тшӧкыда орлывліс, сы вӧсна мый унапӧлӧс выльторъясыс эз вӧвны.
Прамӧй сёрни панӧм ни гӧсьтлӧн, ни кӧзяинлӧн эз артмы.
Коркӧ и кутісны кучкавны рытъя.
— Э-э-э! — нимкодьпырысь шуис кӧзяин. — Чай юны кад.
Авдоть!
<ns>Авдотья-а</ns>!..
Некод воча эз шыась.
— Мый нӧ сійӧ, пельтӧммӧма али мый?
Кӧзяин петіс мӧд жырйӧ, сэсся посводзас.
Порфирыч пуксис вӧльнӧйджыка, гӧгӧр видзӧдліс жырсӧ — стенын ӧшалісны рамкаяс быдсямапӧлӧс шоча паныдасьланторъясӧн: прамӧй гӧнысь бумага вылӧ клеитӧм пӧтка;
бокъясас копьёяса крест модаӧн гижӧма <rus>«Отче наш»</rus>; ыпъялысь сьӧлӧм кодь <rus>«Верую»</rus>.
Искусство юкӧнын Богоборцевӧс сӧмын татшӧм шоча паныдасьланторъясыс и интересуйтлісны.
Жырйын вӧлі сӧмын ӧти картина, кытчӧ вӧлі серпасалӧма йӧзӧс, но и сійӧ веськалӧма татчӧ дзик случайнӧ.
Сійӧ картинаыслысь содержаниесӧ гӧгӧрвотӧг Богоборцев вӧлі тырвыйӧ эскӧ, мый ӧні татшӧм картинаясыс некытӧн нин абуӧсь.
Кыдзи шоча паныдасьланторъяс радейтысьлы, Прохор Порфирыч частӧ «сюйыштлывліс» Богоборцевлы быдпӧлӧс таинственнӧй томанъяс да мукӧдторъяс, кодъясӧс Прохор Порфирыч судзӧдлывліс Лубковлысь.
Кӧзяин бӧр пырис важмозыс жӧ сёрни панны кӧсйӧмӧн.
Прохор Порфирыч повзис тайӧ лоны вермысь катаргасьыс да веськыда заводитіс сёрнитны кӧзяинлӧн радейтана тема кузя.
— Кутшӧмджыкӧсь курӧгъясыд, Егор Матвеич? — юаліс сійӧ.
— А мый, вокӧ!
Ӧти шог менам тайӧ курӧгъяснад!
Самӧй главнӧйыс, видзнысӧ найӧс некытӧн!
— Тайӧ абу лӧсьыд!
Кӧзяин кыскаліс шкапысь чай юан дозмук.
— Курӧглы колӧ паськыд места, — шуаліс сійӧ: — а ме найӧс пывсянын мӧрита...
Кӧсъян кӧ видзӧдлыны, колӧкӧ ветлам.
Гӧсьт да кӧзяин петісны.
Егор Матвеич прӧйдитіс дворті, копыртчӧмӧн муніс бельё ӧшлан гез увті, пырис садйӧ да мӧдӧдчис пывсянлань.
— Некытчӧ налы разӧдчынысӧ! — бергӧдчылӧмӧн шуаліс сійӧ. — Вот!..
А лэдзан — гусяласны!
Пемыд пывсянын котсіг да чирзігтырйи шӧйтісны кымынкӧ породистӧй курӧг да зэв уна курӧгпи; тайӧ став олысьясыс, кӧзяинӧс аддзӧм бӧрын, заводитісны ещӧ ёна шумитны.
Курӧгпиян кутісны чипсыны дугдывтӧг.
Ӧти курӧг кайис кунва тыра бӧчка вылӧ да быд здукӧ швачӧдіс бордъяснас: сійӧ и видзӧд, мед оз усь пропастьӧ.
— Аттӧ, тіян, Егор Матвеич, петукыд кутшӧм бур!
— Горлопаныс? О-о-о!
Сійӧ менам прӧстӧ беда.
Мыйӧн сӧмын синъяссӧ быльӧдас, кутас чуксасьны, смерть!..
Петук збой!..
Вот кахетинкаяс менӧ шогӧдӧны...
Курӧгпиян дзик ставыс тшыксисны...
Кӧзяин кватитіс ӧти курӧгпиӧс джоджсьыс да нуис югыдінӧ.
— Со.
Видзӧдлы жӧ!
Курӧгпиыс ӧдва лапйӧдліс синъяссӧ да бӧрдан шыӧн чипсыштавліс.
— Мыйла нӧ найӧ тадзисӧ?
— Гажтӧм!
Гажтӧмысла...
Шог!..
Иган сайын...
Лэдзнысӧ пола...
йӧзыс, ачыд тӧдан, кутшӧмӧсь.
— Сійӧтӧ сідз!..
— Сійӧ ӧд и эм!
Но и гажтӧмчӧ!..
Кӧзяин лэдзис курӧгписӧ, восьтіс пӧварня ӧдзӧс да индіс породистӧй индюк вылӧ.
— Со татшӧм жӧ Филипп Львовичлӧн кыйсьӧм! — шусис Порфирычлӧн, но кӧзяин вылӧ видзӧдліс да друг шемӧсмис: сэтшӧм немвиччысьтӧг вежсис сылӧн чужӧмыс.
Кӧзяин чужӧм вылын тыдовтчис зывӧктӧм.
Филипп Львович вӧлі кыйсьысь жӧ да, сідзкӧ, Богоборцевлӧн соперник.
— Уна ті тэнад Филипп Львовичкӧд гӧгӧрвоанныд кыйсьӧм кузя!..
<ns>Кы-й-ыйсьӧм</ns>!
Ёна ті кужанныд кыйсьыны!.. — гӧрдӧдӧмӧн, скӧрысь шуис кӧзяин.
— Егор Матвеич! — шуис повзьӧмысла дзикӧдз шӧйӧвошӧм Порфирыч.
— Ме тайӧ збыльысь, ен водзын моз, казьтышті, прӧстӧ сідз...
— Тіянлы прамӧй кыйсьӧмӧдзыссӧ сё во на колӧ быдмыны!
Филипп Львовичлӧн кыйсьӧм!..
— Егор Матвеич!
Енмӧн тіянлы божитча, ме весиг ачым рушку доймытӧдз сералі, кор эсійӧ Филипп Львовичыс шуис:
«Менам пӧ, шуӧ, кыйсьӧм»...
Збыльысь...
Туплясьтӧдз сералі.
Шуны кӧ, сы могысь и казьтышті!
— Сылӧн кыйсьӧм!
— Ей-богу...
Рушку доймытӧдз сералі!
«Менам, шуӧ, кыйсьӧм!»
Туплясьтӧдз сералі!..
Збыльысь!
Прохор Порфирыч ёна повзис.
— Тӧдӧ-ӧ сійӧ, — водзӧ висьталіс кӧзяин, — мый сійӧ сэтшӧм кыйсьӧмыс?
Прамӧй кыйсьӧмыс, видзӧд татчӧ...
Мед петкӧдлыны пример вылын, кӧзяин босьтіс киас курӧгпи да заводитіс быд кыв тӧдчӧдӧмӧн шуавны:
— Первой делӧ — сійӧ пӧрӧда: та кузя ӧд сійӧ нинӧмтор оз гӧгӧрво.
Сы вӧсна мый эм и голландскӧй курӧг, эм и шампанскӧй курӧг...
— Сійӧтӧ дзик сідз!
— Энлы!
Тайӧ ӧти!
Но-а, ен мед видзас грекысь, пӧрӧдаясыс кӧ сорласясны, тайӧ мый лоӧ кыйсьысьлы?
Порфирыч кыв шутӧг да полігтырйи видзӧдіс кӧзяин вылӧ.
— Аддзан, со чагтор туплясьӧ?
Со сійӧ мый лоӧ кыйсьысьыдлы!
— Сьӧкыд! — некутшӧм кыв нин сэсся эз во юрас да шуис Порфирыч.
— Мӧд делӧ, — водзӧ висьталіс кӧзяин: — шампанскӧй курӧгыд бурдастӧй, быттьӧ король... <ns>бурде-во</ns>!
Гӧгӧрвоин?
Порфирыч кызӧктіс да педзыштіс места вылас.
— Филипп Львович!
Чишкалӧм чижсӧ сійӧ гӧгӧрвоӧ!
Бара жӧ индюшка: сылы кӧ юрас колскӧбтан, сійӧ лэбӧ юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн.
Но аглицкӧй петуклӧн аслас мода: сійӧ первой кокыштас мусӧ...
— Егор Матвеич! — кевмысис Прохор Порфирыч, коді сӧмын ӧтитор гӧгӧрвоис, мый сійӧ мыжа. — Ен водзын моз висьтала, ме тайӧс казьтышті сӧмын серам вылӧ, мед кӧть му пырыс муна!
Кутшӧм нӧ сылӧн кыйсьӧм вермас лоны?
— Бӧлбан сійӧ!
Со сылы доныс!
Кӧзяин шыбитіс кисьыс курӧгписӧ да петіс.
— Ме сідзи и кусняси сералӧмӧйла! — кӧзяин бӧрся мунігӧн шуаліс Порфирыч.
Богоборцев нинӧм эз вочавидз, кӧть и успокоитчис нин.
Жырйын пызан вылын вӧлі пуӧ нин самӧвар.
Заводитчис дыр кад чӧж кыссьысь да дружнӧя чай юӧм.
Мыйкӧ дыра мысти Порфирыч сувтіс отставнӧй «статскӧй генерал» Калачов керка ворота дорӧ.
Дворас пыртӧдз сійӧ гӧгӧр бура видзӧдліс аслас костюм вылӧ, дзебис жилет улас галстук помъяссӧ, кодъяс «мича пыдди» вӧлі чурвидзӧны разнӧй бокӧ, да кымыныськӧ кызӧктіс.
Ставыс тайӧ вӧчсис сы вӧсна, мый генерал Калачовӧс став Растеряевӧй улича вылас вӧлі лыддьӧны извергӧн да зверӧн;
чиновникъяс сы ӧшинь увті мунлывлісны кыдзкӧ зэв тэрыба, сы вӧсна мый налы кажитчис, мый генерал «сувтӧдӧма нин синъяссӧ» да кӧсйӧ найӧс кувтӧдзыс пинявны.
Ӧти кывйӧн кӧ, быдӧн, чиновниксянь да семинаристсянь мастерӧвӧйӧдз, либӧ полісны сыысь, либӧ синнас эз вермыны видзӧдны сы вылӧ, но видісны дзик нин быдӧн.
Растеряевӧй уличавывса олысьяс вӧлі тӧдӧны, мый сійӧ регыд кулӧмвыйӧдз вайӧдас гӧтырсӧ, помӧдз мучитіс челядьсӧ да мукӧдтор.
Сы вӧсна, мый генерал мездіс Порфирычӧс салдатӧ нуӧмысь, сійӧ вӧлі лыддьӧ аслас могӧн дон босьттӧг пӧчинитны сад вундалан ножич, унапӧлӧс столярнӧй инструментъяс да сылы йӧз мозыс жӧ кажитчыліс, мый генерал — зверь.
Вывсьыс костюмсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ зэв видзчысьӧмӧн пырлывліс дзиръяӧд;
генерал йылысь унапӧлӧс повзьӧдлана сёрниыс мыйлакӧ подкрепляйтчыліс и сійӧн, мый дворыс сылӧн зэв сӧстӧм, пыр чышкӧма; ӧбсыр пельӧсъясас вӧлі гижалӧма мелӧн: «Эн лысьт» да с. в.
Порфирычлы генерал паныдасис дворас.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн вӧлі локтӧ садйысь, киас ыджыд ножича.
— А! — шуис генерал. — Милӧсти просим! — да пырис керкаас.
Порфирыч мыйлакӧ пыраліс кухняас, а сэсся полігтырйи пырис жырйӧ.
Важся, но сӧстӧм да югъялысь мебеля ичӧтик жырйын пукаліс генераллӧн семьяыс: дзирдалысь пуан самӧвар дорын пукаліс висьысь мортлӧн кодь блед чужӧма да быдтор вылӧ веськодя видзӧдысь синъяса ныв;
сыкӧд орччӧн омӧлик чужӧма, полысь видзӧдласа да мышкыртчӧм мышкуа том морт, сылӧн вок; сійӧ быттьӧкӧ дзебсьӧма самӧвар саяс да копыртӧ юрсӧ дзик чай юан чашка дорӧдзыс.
Ӧшинь дорын, кӧч ку пасьӧн тубыртчӧмӧн да кокъяссӧ стул вылӧ нюжӧдӧмӧн, шонтысис шонді водзын генераллӧн гӧтырыс.
Чужӧмыс сылӧн збыльвылӧ вӧлі тырӧма шоглунӧн, тӧждысьӧмӧн да вӧлі висьысьлӧн кодь.
Сійӧ дугдывтӧг ышлолаліс да шуаліс: «О-ок, господи-батюшка!»
Кор пырис на дінӧ Порфирыч, быдӧн шуисны: «Здравствуй».
— Пуксьы, Проша! — самӧвар мӧдарладорбокас пуксигмоз шуис генерал.
Порфирыч кызӧктіс да пуксис.
Лои дзик шынитӧв.
Точкис часі, збоя шваркйис-пуис самӧвар.
Самоварсянь да ӧшиньӧ веськыда кучкысь шондісянь жырйын вӧлі пӧдтан жар.
Генерал лысер мунӧм гырысь кинас чышкаліс кыкнанлабоксяньыс чурвидзысь дзор юрси пратьяса пӧсялӧм паськыд плешсӧ.
Лои гуын кодь лӧнь.
Пиыс пыр ёнджыка да ёнджыка сайӧдчӧ самӧвар сайӧ.
Сылы ковмис пань.
<ns>— Ма...</ns>
<ns>Маш...</ns> — ӧдва кывмӧн шӧпкӧдӧ сійӧ.
— Мм? — юалӧ ныв.
Заводитісны кияснаныс сёрнитны.
— Па...
Пань...
— Мый сэн сэтшӧмыс? — гораа юалӧ генерал.
Ставыс чӧв ланьтісны.
Пиыс заводитӧ тэрмасьӧмӧн юны чай.
— Да, тайӧ Сеня... — чӧла шуӧ ныв.
Сеня ёна повзьӧмӧн сувтӧдӧ чойыс вылӧ синсӧ.
— Мый нӧ сылы колӧ? — юалӧ генерал.
— Мый тэныд колӧ?
— Оз...
Тайӧ...
— Тэ мыйкӧ вӧлі шуан?
— Эг... ме.
— А?
— Нинӧм!..
Сеня мыччылӧ чойыслы кывсӧ.
— Мый нӧ тэ сэні вашкӧдан?
— <ns>Скӧт-ти-на</ns>! — дзик пызан бердас копыртчӧмӧн вашкӧдӧ чойыслы тайӧ чолӧмалан кывсӧ Сеня.
Бара гу пытшкын кодь лӧнь.
Порфирыч кыдзкӧ и ачыс велалӧма повны тайӧ генераллӧн гора да чорыд гӧлӧсысь, кӧть эськӧ сійӧ и сёрнитліс дзик прӧстӧйторъяс йылысь.
Тайӧ чӧв-лӧньсьыс Порфирыч быд минутӧ виччысьліс бушков.
Сійӧс жӧ виччысисны ставӧн.
Генерал мӧдіс ниртны плешсӧ, быттьӧ кӧсйис мыйкӧ висьтавны, но сы энергичнӧй чужӧмлы дзик ньӧти лӧсявтӧм полӧм да тревога быттьӧ дугӧдлісны сійӧс сёрни панӧмысь.
— Пашенька! — медбӧрын небыда шуис сійӧ.
Гӧтырыс дрӧгнитіс; челядьыс сідзжӧ.
— Сэні миян садйын... бадь эм...
Сійӧ сэтшӧма паськалӧма, и ме думайта... мый сійӧс колӧ... керавны...
Гӧтырыс лёкысь шеныштіс кинас.
— Ме тӧда, тэ радейтан сійӧс... но...
— Керав! — нервнӧя да чилӧстӧмӧн моз торкис сійӧс гӧтырыс.
— Тэ, ен могысь, прӧстӧсьыс эн скӧрав...
Меным и аслым кувмӧн сійӧ жаль...
Но ме кӧсйи тэныд висьтавны...
— Мый нӧ меным висьтавнысӧ? — горшсьыс став вынсӧ зэвтӧмӧн мӧдіс висьтавны волнуйтчысь гӧтырыс.
— Мӧдін ӧтиторсӧ висьтавны, ковмис сійӧ тэныд!
— Ен могысь!
Нинӧм меным эз ковмы!
Тэ кӧть ӧтчыд нэмнад гӧгӧрво: нинӧм меным оз ков!..
А сійӧс быть лоӧ керавны...
Сійӧ пӧдтіс нин миянлысь кык вишня...
Скӧр чӧв-лӧнь.
Гӧтырыс ставнас дрӧжжитӧ мужиклӧн выль думыштӧмтор вӧсна: ӧд тайӧ баддьыс — сылӧн медрадейтана пу.
Прохор Порфирыч вешйис ӧдзӧслань.
Мыйкӧ дыра мысти генерал бара заводитліс висьтавны:
— Сідзкӧ, донаӧй менам, меным... ковмас...
— Ставсӧ керав! — кызӧмсорӧн кутіс чилзыны гӧтырыс. — Ставсӧ керав!..
— Тьпу тэ!
Пӧсь чай тыра блюдйыс лэбис пызан вылӧ; ӧдзӧс крапкӧмӧн генерал ӧдйӧ петіс.
Порфирыч бӧрыньтчис.
Генераллысь гӧтырсӧ муртса эз босьт истерика, челядьсӧ вӧлі парализуйтӧма батьныслӧн зверствоыс, найӧ пукалісны быльӧдӧм синмаӧсь.
Свинеч кодь сьӧкталун ӧшйис став весьтаныс.
А тайӧ кадын «генерал» игнасис аслас мастерӧвӧй кабинетӧ да, лысер мунӧм ыджыд кулакъяснас синвасӧ чышкалігмоз, думайтіс: «Господи!..
Мыйла нӧ, мыйла нӧ тайӧ татшӧмыс!..
Мыйла?» — медбӧрын кывмӧн нин юаліс сійӧ...
И век жӧ сійӧ эз тӧд тайӧ «мыйласӧ».
Став керка вылын, генераллӧн став семья вылын ыджыдаліс кутшӧмкӧ «гӧгӧрвотӧмтор», мый вӧсна сьӧлӧмсянь вӧчны став кӧсйӧмъясыс, а главнӧйыс, збыльысь сылӧн бур кӧсйӧмъясыс, кодъясӧс вермыліс сійӧ пӧртны олӧмӧ, вайлісны сӧмын гырысь лёкторъяс.
Сэтшӧм минутъясӧ, кор сійӧ заводитліс думайтны, мый вӧсна жӧ сійӧ некутшӧм мыжтӧг лои аслас семьялы врагӧн, сылы дум вылас усьліны талунъя кодь жӧ уна сценаяс да сійӧ быдӧн повзьыліс...
Лёкыс вӧлі сыын, мый «ассьыс правдасӧ» сійӧ тӧдліс, но эз тӧдлы растеряевскӧй правдасӧ...
Кор сійӧ венчайтчӧм водзвылас на шулывліс аслас лоан гӧтырлы: «Тэныд колӧ лоны ме водзын веськыдӧн да нинӧмтор меысь гусьӧн не вӧчны, а то ме тэнӧ вӧтла либӧ жӧ ачым муна», сійӧ ачыс эз тӧд, мый жӧниклӧн татшӧм аслыснога кывъяс бӧрын лоӧ висьталӧма медбур пӧдругаыслы татшӧм комментарий:
«Признайтчы, шуӧ, равӧстіс ме вылӧ зверь моз... вӧтла, шуӧ...»
Генерал эз тӧд, мый сылӧн кывъясыс, кодъяс пыр требуйтісны смысл растеряевскӧй бессмыслицаысь, ещӧ на ёнджыка вежӧртӧммӧдлісны сійӧс.
Полӧм, кодӧс кутіс чувствуйтны генераллӧн гӧтырыс верӧсыслӧн гора гӧлӧсысь да сук синкымъясысь, сійӧ кутшӧмкӧ ногӧн тӧлктӧг пыртліс и челядьыслы.
Пукалӧ кӧ, шуам, сійӧ кагаӧн да бергӧдлӧ сы водзын ичӧтик блюд, то, мужиклысь кок шы кылӧм бӧрын, сылы быттьӧ колӧ вӧлі гусьӧн шыбитны блюд да заводитны бергӧдлыны пань.
«Тэ мыйкӧ шыбитін?» — юавліс верӧсыс.
«Господи! Да дзик нинӧм ме эг шыбит».
— «Ме аддзылі, мый тэ мыйкӧ шыбитін.
Мыйла нӧ он висьтав?
Мый вӧсна тэ он кӧсйы меным висьтавны?»
— «Господи, да дзик нинӧм жӧ ме эг шыбит».
— «Ме ачым аддзылі».
Пугыр пӧръясьӧмысь скӧрмӧм мужик лёкысь крапкывліс ӧдзӧссӧ.
«Господи, — висьтавлывліс гӧтырыс аслас пӧдругаыслы, — локтіс, горӧдіс, равзіс, видіс... кутшӧмкӧ медомӧль мортӧс моз... и мый вӧсна?
Ей-богу, сӧмын сы вӧсна, мый со тадзи блюдйӧн Сенякӧд ворсі...
Господьӧй, ысты меным смерть!»
Челядь, кодъяс садьтӧгыс повзьӧмаӧсь вӧлі батьдырся ужаснӧй сценаясысь, велалӧмаӧсь вӧлі батьсӧ лыддьыны лёк зверӧн да мамыслӧн врагӧн.
«Папенькаысь» зілисны дзебсьыны, гусьӧн думайтны, гусьӧн вӧчны да мукӧдтор.
Тадзи и кутіс мунны делӧыс.
Полӧм шымыртіс челядьсӧ, сійӧ пыр быдмис, паськаліс.
Тӧлктӧм растеряевскӧй оласногыс, коді лӧсьӧдчыліс мунны прадедовскӧй кок туйяс кузя, немдумайттӧг дзугсис неуна вежӧрӧнджык овны тшӧктӧмъясын.
Растеряевӧй улича, медым овны сідз, кыдзи сійӧ олӧ ӧні, корӧ вӧлі тырвыйӧ овны нинӧм вежтӧг; сы вылӧ и эм сійӧ «Растеряевӧй» уличаыс.
Уна воясся сьӧкыд да сир курыд олӧмыс сійӧс вайӧдіс сэтчӧдз, мый сійӧ ачыс вунӧдіс, мый жӧ сійӧ сэтшӧм шудыс.
Честнӧй, вежӧра шудлы тані эз вӧв местаыс.
Порфирычлы неокота лои кольччыны чайнӧйӧ, сійӧ ньӧжйӧник лэччис улыс судтаас, кӧні вӧлі лӧсьӧдӧма челядьлы кык жыр.
Ичӧтик, кузьмӧсіник ӧшинь дорын сулаліс генераллӧн нылыс, сійӧ чужӧм вылын тӧдчис дзебны позьтӧм ненависть.
Рытъя мича енэжыс сэтшӧм меліа югъяліс сы водзын, и кымын унджык содіс сэні мичлуныс, сымын скӧрджык, лёкджык лои нывлӧн чужӧмыс, сы вӧсна мый тӧлктӧг скӧрмӧм сьӧлӧмыс сылӧн, кыдз мый вермис, бӧр йӧткис енэжӧн тайӧ ыстӧм мелілунсӧ.
— Семён! — терпитны вермытӧг да скӧрысь мӧдіс сёрнитны сійӧ. — Вай менсьым небӧгсӧ... ме лыддя...
Вай!
Семён куйліс да киас кутіс небӧг, котраліс синъяснас строкаяс кузя, но нинӧм сэсь эз аддзы, сы вӧсна мый сійӧс вӧлі личкӧма сійӧ жӧ нинӧмӧн вентӧм гажтӧмлун, кыдзи и став керкасӧ...
— Вай менсьым небӧгсӧ!
Семён!..
Небӧгыс шумӧн лэбзьӧ керка пельӧсӧ.
— Порсь!
— Скӧтина!..
Прохор Порфирыч ньӧжйӧникӧн чеччис диван вылысь да муніс.
Дворысь сійӧ аддзис генералӧс, коді кыскис садйысь бадь пу да кыв шутӧг шыбитіс сійӧс сарайӧ.
Ворота сайӧ петӧм бӧрын Порфирыч кокньыдджыка лолыштіс, бӧр перйис да чургӧдіс галстук помъяссӧ и гажаа мӧдӧдчис; сылы вӧлі колӧ вӧчны ещӧ ӧти визит, коді вӧлі сэтшӧм жӧ гажа, кутшӧма сійӧ расчёт серти колана.
Вӧлі пӧдтан гожся рыт; сы мунігӧн переулокъясын скромнӧй обывательяс эз ӧзтывлыны бияс да ставныс «гузьӧбӧн» петавлывлісны воротаяс сайӧ либӧ мыччысьлісны ӧшиньясӧд, пӧсьысла джынвыйӧ пасьтӧмӧсь.
Пемыд жырйысь восьса ӧшиньӧд кыліс гитара шы, и кодкӧ сьыліс:
<rus>Н-не ад-ной ли мы природы</rus>
<rus>С ттабой, Феня, раждены?</rus>
Кутіс лоны пемыдджык и ыркыдджык.
Прохор Порфирыч сулаліс ичӧтик керка ӧшинь улын; керка ӧшиньясыс видзӧдісны площадь вылӧ, кодӧс нимтісны «плацпарадӧн»: тані векджык вӧчсьывлісны гарнизоннӧй салдатъяслӧн унапӧлӧс военнӧй упражнениеяс; занавеска модаа ыджыд кумача ӧшинь вӧлі восьса.
Ӧшинь водзас пукаліс ныв, вомас папироскаа да тешкодь морӧса, коді вӧлі мыджӧма щӧкасӧ.
Ас гӧгӧрыс душистӧй майтӧг да розӧвӧй маслӧ дук разӧдӧмӧн ныв муртса инмӧдчывліс вомдоръяснас папиросӧ да зэв вӧсни гӧлӧсӧн шуаліс Порфирычлы:
— Ті эськӧ мед вайӧдінныд сійӧс татчӧ.
— Позьӧ ӧмӧй, Таиса Семёновна!
Сэки ӧд сылӧн оз ло, сідз шуны, сэтшӧм зільлуныс...
Капитон Иваныч абу сэтшӧм морт.
Сылы ёна лоӧ лӧсьыд, кор быттьӧ... гусьӧникӧн...
Ныв нюммуніс.
— Дзик сідзи и эм! — жыр пытшсянь тайӧ кывъяссӧ ошкыштіс «тётенька». — Мужчинаяслы первой делӧ — не петкӧдлыны гӧгӧрвоӧм.
Торйӧн нин купеч рӧдысь кӧ; сійӧ, кажитчӧ, дась асьсӧ заложитны.
— Да кыдзи жӧ!
Тӧдӧмысь!
Сійӧ татшӧм каднас, быттьӧ интерес кӧ эм...
Сійӧ сэки юрсӧ жугӧдас, а воӧдчас нин.
Сы вӧсна ті, Таиса Семёновна, Капитон Иванычкӧд стрӧгджыка асьтӧ кутӧй!..
«<ns>Т-тайӧ</ns> ещӧ мый татшӧмыс?
Кыдзи ті лысьтанныд?» — а сэсся ичӧтикаӧн заводит сетчыштавны:
«А, дерт, шу, эськӧ ме садьӧс куті воштыны тіян мичлунысь...»
Но и сідз водзӧ...
— Дзик тадзи и эм! — содтіс тьӧткаыс. — Ен мед сетас тэныд быдсямапӧлӧс шудсӧ!..
Кыдзи тэ миянлы став сьӧлӧмсяньыд, сідзи и ми тэныд...
— Ме дзик збыль ставсӧ тайӧ вӧча сӧмын сы вӧсна, мый аддза тіянлысь бурлуннытӧ...
— Енмыс тэнӧ оз эновт...
Ставсӧ тайӧс лоӧ артыштӧма.
— Ме сідзжӧ думайта!..
Тётенька пырис орчча жырас.
Прохор Порфирыч, гырддзаяснас ӧшинь вылӧ лэдзчысьӧмӧн, куритіс папирос да тшынсӧ пӧляліс бокӧ, мый вӧсна быдпӧрйӧ бергӧдліс юрсӧ мӧдарӧ.
Сёрнитны кутісны мӧдторъяс йылысь: тӧлкуйтісны сы йылысь, коді ылӧдчысьджык.
Ныв сёрнитіс мужикъяслы паныд, Порфирыч янӧдіс нывбабаясӧс.
Мӧд жырйын кыліс кутшӧмкӧ кизьӧрторлӧн киссьӧм шы.
— Тётенька! — шуис ныв. — Кӧть эськӧ регыдик виччысьыштін...
А кодкӧ кӧ нӧ воас?
— Ме ӧти войт сӧмын...
Да бара жӧ и думайта, пӧжалуй, некод оз и лок, абу ӧд уллюн, а видз.
Дзуртыштіс крӧвать: тётенька водіс узьны.
— О-о, господи-батюшки, — шочиника сутшикталіг шӧпкӧдіс сійӧ, — видз да прӧстит миянӧс!
Тайӧ здукас керка дорӧ грымакыліг матыстчис телега, и сэтысь му вылӧ путкыльтчисны куим морт.
Кыліс гӧгӧрвотӧм ымзӧм.
— Тётенька! Гӧсьтъяс! — горӧдіс ныв, лэбыштіс рӧмпӧштан дорӧ да кутіс лӧсьӧдны юрсисӧ.
— Пӧдлалӧй ставеньяссӧ!
IV.
СУБӦТА
Субӧтаӧ Растеряевӧй уличалӧн шуштӧм чужӧмыс неуна ловзьыштлӧ: керкаясын ноксьӧны-мыськалӧны джоджъяс да чышкалӧны йиркъяс: фабрикаясын торъя нин тэрыба гыпкӧны мӧлӧтъяс; улича вылын ёнджыка синмӧ шыбитчӧ йӧзлӧн жуӧмыс.
Быдӧнлы кажитчӧ, мый аски, вежалунӧ, мыйлакӧ кокньыдджык лоас сьӧлӧм вылын, кӧть эськӧ ставӧн жӧ бура тӧдӧны, мый и аски лоӧ сэтшӧм жӧ кувмӧн шог да гажтӧм, кодӧс неуна сӧмын лоӧ мичмӧдӧма дугдывлытӧм кӧлӧкӧл шыӧн да выйӧн кыза мавтӧм гырысь пирӧгъясӧн.
Генерал Калачовлысь пывсянсӧ ломтӧны складчинаӧн — коді пес, коді ва ваяс; сы вӧсна улича вомӧн котралӧны ныв-слугаяс, кучеръяс, ва кыскалысь ушата салдатъяс.
Пывсянын, нывбабаяс да мужикъяс ӧтлаӧ чукӧртчӧм вӧсна, мунӧны гажа сёрнияс.
Складчикъяс костын, благороднӧй йӧз костын, унапӧлӧс «амбицияяс» понда овлывлӧны зыкъяс, кодлы медводз пырны пывсянӧ генерал петӧм бӧрын.
Та понда овлывлӧны пинясьӧмъяс.
Рытнас, час квайт гӧгӧрын, ещӧ нин ёна заводитӧны жӧдзны-ветлӧдлыны.
Кӧлӧкӧлъяс звӧнитӧмкӧд тшӧтш кылӧ пролёткаяслӧн да дрожкияслӧн грымӧдчӧм — тайӧ православнӧй христиана муналӧны вичкоясӧ.
Фабрикаясысь тэрмасьӧмӧн локталӧны работницаяс-нывбабаяс да нывъяс; самӧвар вӧчысьяс быдса чукӧръясӧн кыскӧны югыда весалӧм самӧваръяс складъясӧ; киас быдӧнлӧн кык самӧвар; корсюрӧ найӧ сувтыштавлӧны, пуктӧны кокнысӧ тумба вылӧ да, пидзӧснас вывлань йӧткыштӧмӧн, лӧсьӧдыштлывлӧны ассьыныс грузсӧ.
Фабрикаясын мынтысялӧны уджалӧмысь.
Ляпкыд йирка зэв ыджыд жырйӧ чукӧртчӧмаӧсь уджалысь йӧз, кианыс налӧн посньыдик книжкаяс, чужӧмъяс вылас тӧдчис зэв ёна тӧждысьӧм: виччысьӧны расчёт.
И тешкодьтор: кутшӧм терпеньетӧмӧсь найӧ овлӧны сэки, кор кӧзяин кыдзкӧ тӧлктӧг нюжӧдліс мынтысян здуксӧ да сёрнитіс приказчиккӧд дзик мукӧдторъяс йылысь, сэтшӧм жӧ лоӧны тайӧ йӧзыс рамӧсь, полысьӧсь, весиг заводитӧны пернапасасьны, кор, медбӧрын, воас самӧй мынтысян здукыс, да кӧзяин заводитчӧ зёльӧдчыны ыргӧн сьӧм тыра мешӧкӧн.
Заводитчӧ вашкӧдчӧм;
воддза радъясыс бӧрыньтчӧны бӧрладорса стен бердӧ;
кодсюрӧ, синъяссӧ куньӧмӧн да расчётнӧй книжкаӧн чужӧмъяссӧ тупкӧмӧн, кыдзкӧ полігтыр вашкӧдчӧны, водзвыв велӧдчӧны, кыдзи эськӧ бурджыка кӧзяинлы сьӧлӧмсяньыс висьтавны:
«<ns>Самойл</ns> Иваныч!..
Ен могысь!
Кӧть му пырыс мед муна, мӧд недельнас, кыдз тіянлы колӧ, вӧчӧй...
Батюшка!..»
Мукӧдыс, ӧта-мӧдныслысь книжкаяссӧ видлалігмоз, прысьнитлӧны да дзебсьӧны йӧз чукӧрӧ.
— Пӧжалуйста <ns>лащёт</ns>! — шуӧ лӧз дӧрӧма, кӧмтӧм, лёзь юрсиа, ар ӧкмыса детинка.
Кӧзяин шензьӧмӧн видзӧдліс ӧчки пырыс сы вылӧ да шыасис приказчик дорӧ:
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс?
Кытысь сійӧ?
— Да ме, збыль кӧ шуны, <ns>Самойл</ns> Иваныч, — сьыліас инмӧдчыліг да кияссӧ мышкас пуктӧмӧн шуис приказчик, — збыль кӧ шуны, тайӧс тэныд ог и вермы висьтавны, мӧд ногӧн кӧ кытысь сійӧ татчӧ веськаліс.
— Важӧн-ӧ сійӧ тані?
— Да, пӧжалуй, недельысь дырджык нин...
Тайӧ, эн на кӧ вунӧдӧй, кольӧм недельнас ми кисьталім йӧртӧдӧ нянь...
Кыдзи и век, ме вӧлі сарайын!
Удж уна...
Видзӧда, двор шӧрын сулалӧ со тайӧ кавалерыс...
Ме, колӧ шуны, сылы и горӧді:
«Тырмас, мися, тэныд юртӧ гыжъявны.
Лок отсась!..»
Но вот сідзи и заводитіс...
Бӧрыннас сетім сылы кухняын сёйыштны... ӧтитор-мӧдтор кузя отсасис...
— Пӧжалуйста <ns>лащёт</ns>! — бара шуис детинка.
— Тэнӧ коді велӧдіс тайӧ расчётсӧ корны?
— Гырысьяс велӧдісны...
— Гырысьяс?
Но, найӧ сералӧм могысь.
Йӧз чукӧрын сералӧны, детинка сулалӧ кыв ни джын шутӧг.
— Мамыд тэнад эм? — юаліс кӧзяин.
— Абу, ме тьӧткалӧн.
— Сідзкӧ, тэнӧ тьӧткаыд чужтӧма?
Йӧз чукӧрысь кыліс гора серам, и ачыс кӧзяиныс долыда кызӧктіс аслас серам петкӧдлан юалӧмысь.
Детинка дзик медводдзаысь думыштчис аслас рӧдитчӧм йылысь.
— Мый нӧ тэ тьӧтка ордад вӧчлін?
— Корлім...
— А ӧні нӧ кӧні сійӧ?
— Сійӧ уси... доймис... больничаӧ нуисны...
Ставныс чӧв олісны.
— Мыйӧн нӧ ӧні тайӧс лыддьыны? — юаліс приказчиклысь кӧзяин.
— Да сідзи, меным кажитчӧ, и лыддьыны, мый вошӧм детинка... тадзи сійӧс и кольны...
Ен сыкӧд — мед...
А кытчӧ сэсся сылы?..
Кӧзяин думыштчис.
— Ме, думайта да, приставлы век жӧ нин ковмас висьтавны та йылысь?
— <ns>О-о-оз</ns>!..
Ме сідз думайта, ен сыкӧд...
Мед олӧ.
Овмӧсын век нин мыйкӧ отсыштас...
Ен отсалас, быдмас, ачыс пондас гӧгӧрвоны, сэки нин сылӧн аслас делӧ... а, гашкӧ, ещӧ кодкӧ и «ас» йӧз на аддзысясны.
Кӧзяин сетіс детинкалы ӧти гривенник.
Детинка уськӧдчис сылы кок улас, грымгысис джоджас ставнас, мыйӧн сӧмын вӧлі позьӧ: плешнас, гырддзаяснас, пидзӧсъяснас.
Фабрика воротаӧд петӧм бӧрын рабочӧйяс торйӧдчалісны партияясӧн: ӧтияс мунлісны веськыда кабакӧ, мӧдъяс первойсӧ пывсянӧ, а сы бӧрын сэсся кабакӧ.
Пывсянъяс тырӧмаӧсь йӧзӧн.
Юыс, ставнас тупкыссьӧма купайтчысьясӧн;
купальняясын шум, горзӧм, сералӧм;
йӧзыс зэв уна.
Унджык дінысь кылӧ вина дук.
Ставыс найӧ лӧсьӧдчӧны кайны купальнялӧн «перемёт вылӧ», мед сэсся сэтысянь сунны ваӧ.
Пывсянъясдорса то вадорыс сідзжӧ тырӧма купайтчысьясӧн.
Сьӧдасьӧм мастерӧвӧйяс тэрмасьӧмӧн пӧрччалӧны пельпом вывъяссьыныс пальтояс, дӧрӧмъяс.
Кылӧ сёрни, серам...
— Ноко, господьӧй благӧслӧвит! — шуӧ мастерӧвӧй да, вадорсьыс кокнас ыджыд му чукӧр бӧрлань йӧткыштігмоз, ӧддзӧдчӧмӧн лэбӧ ваӧ;
кияссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн да пӧшти сувтсӧн сійӧ вундӧ васӧ — и, кокъяснас тіркнитыштӧмӧн, вошӧ ваас.
— Тайӧ суналысь! — шуӧ кодкӧ.
Мастерӧвӧй бӧрсӧ петӧ ю шӧрас нин да заводитчӧ быдса сывъясӧн тювны-вартчыны водзӧ, юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ пыркӧдігмоз, мед вештыны чужӧм вывсьыс ва юрсисӧ.
Пывсянъяс сайсянь ылынджык, кытӧн вадорыс тырӧма джуджыд куйӧд стенаясӧн, няйт гуранъясас сёлькӧдчӧны- купайтчӧны мещанскӧй нывъяс, найӧ полӧны аршин мында ылыстчыны вадорысь, сы вӧсна мый платтьӧяссӧ налысь быд здук вермасны дзебны-гусявны унапӧлӧс зонъяс.
Юрсисӧ чышъянӧн кӧрталӧм ӧти збой нывбаба заводитліс гуранысь петны юас.
— Ха-а, ха-а, ха-а! — скӧрысьмоз горӧдӧ мастерӧвӧй да уськӧдчӧ вӧтчыны сы бӧрся вӧвлытӧм вынӧн да лӧсьыда кияснас уджалігтырйи.
Баба повзьӧ да бӧр бергӧдчӧ, кокъяснас зэв ёна васӧ резігтырйи.
Ыджыд улича вылын кӧрт иганъясӧн гольскӧдчигтырйи пӧдлалӧны лавкаяс; мастерӧвӧйяс асланыс вӧчӧмторъясӧн котралӧны ӧти лавкасянь мӧдӧ.
Выль кадъяс, кодъяс отразитчисны вузасьӧмын, эз кутны сетчыны мастерӧвӧйлӧн дзик ӧти доказательство вылӧ: «Ен могысьӧн!»
Стальнӧй кӧлуй вузалан югыд биа лавкаын, диван вылын, пукалӧ сера гача том морт, кӧзяинлӧн пиыс; посньыд стальнӧй кӧлуй тыра ящикъяса прилавок дорын сулалӧ приказчик.
Сэні жӧ сулалӧ могӧн локтӧм лакей, киняулас кутӧ унапӧлӧс оружиеа быдса ноп.
— Сідзкӧ, ме татшӧм ногӧн баринлы и висьтала, — шуӧ сійӧ.
— Сідзи и висьтав, — шуӧ кӧзяин.
— Дерт жӧ, меным нӧ кутшӧм мог!
Меным прикажитӧма: висьтав, шуӧ, сылы (тіянлы, сідзкӧ), мый менам татшӧм оружиеыд тыр...
Ме сідзи тіянлы и висьтала... кӧть эськӧ зэв бура гӧгӧрвоа, мый сылӧн не сӧмын оружиеыс абу тыр...
Лакей вашкӧдӧ.
— Сійӧ ӧд со и эм! — шуӧ кӧзяин.
— Веритан-ӧ? — кияссӧ кресталӧмӧн, тӧдчӧдӧмӧн шуис лакей.
— Налӧн кадыс прӧйдитіс!
— Сійӧ тӧдӧмысь!..
Ме ӧні аддза, кытчӧ мый...
Ӧні купечество мӧдӧдчас... вот кыдз!
Купечествоыд ӧні оз на гӧгӧрво кыдз колӧ.
Сылы сет сӧмын гӧгӧр видзӧдлыны, <ns>ббеда</ns>!
abu
Вот ме тіянлы висьтала, — ӧти купеч ньӧбис миян баринлысь коляска... а ветлӧдлыны полӧ...
Полӧ на ещӧ!
— Капитон Иваныч! — лавка порог дорын мыччысигмозыс гораа шыасис мастерӧвӧй.
— Батюшкаӧй!
Мый нӧ меным, ӧкӧлейтны али мый улича вылас?
— Чӧртъяс!
Мый нӧ менам, ӧш али мый, шуны кӧ, куканясис?
Мый вӧсна нӧ меным рӧзӧритчынысӧ?
Но, ньӧб тэ менсьым!
Аддзылін тӧварсӧ?
Но, ньӧб!
— Кытчӧ нӧ ӧні меным сэсся воштысьнысӧ?
Кӧзяин чӧв оліс.
— Ветлы Шишкин ордӧ...
Али нӧ збыльысь менам сьӧм вӧчан завод?
Быдӧн сӧмын ме ордӧ кыссьӧны...
Мун!..
Юрнас лёкысь пыркӧдігтырйи мастерӧвӧй муніс...
Восьса лавка ӧдзӧсӧд тыдалӧны ещӧ на шогӧ усьӧм кымынкӧ морт, кодъяс надзӧникӧн ветлӧдлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Найӧ паныдасьӧны пельӧсас; кылӧ сёрни:
«Мый сэсся кутан вӧчны, а?»
«Кӧть кув, — нянь нинӧм вылӧ ньӧбны»,
«Но и кад жӧ воис!..»
Регыд мысти на пӧвстын тыдовтчис Прохор Порфирычлӧн чиннӧй тушаыс.
Тӧварыс сылӧн гартыштӧма чышъян пиӧ да сюйыштӧма сос пытшкас, а соссӧ сюйӧма зептас, сы вӧсна Прохор Порфирыч ньӧти оз вошты ассьыс благороднӧй видсӧ.
Ӧнія ногӧн, сёрнитны кужтӧм мастерӧвӧйяс кытшалӧны сійӧс быд боксянь; кылӧны кевмысьӧмъяс, кутшӧмкӧ клятваяс, «кӧть эськӧ мыйысь нин сетны».
— Ме, ребята, тіянлы кӧсйысьны ог кӧсйысь, — мыйкӧ дыра мысти шуӧ налы Порфирыч, — видлыны видла.
— Батюшкаӧй!
— Энлӧй, ёртъяс; асьныд ті думыштлӧй, кыдзи колӧ сёрнисӧ нуӧдны татшӧм делӧас... сійӧ ӧти!
Сы кындзи, ковмас меным сыкӧд, ирӧдкӧд, прамӧя сёрнитны... мӧд!
Став кузяыс меным поводнӧя тӧждысьны!
Делӧыд тайӧ, ёртъясӧй, абу кокньыд...
А та вӧсна тіянсянь, ангелъясӧй, ме пӧлтинникӧн быд мортысь пӧлучита...
— Грабит!
Кӧть эськӧ нин мед этшаджык...
Пӧлтинник!
Грабит повтӧг!
— Сійӧ жӧ...
Ноко, кисьтӧй ставсӧ татчӧ!
Лӧсьӧдӧм чышъян вылӧ усьӧны вит пистолет...
— Но, — вашъялігтырйи шуӧ Порфирыч, — лыддьӧй молитва!
Да тэрмасьтӧг пырӧ лавкаӧ...
— Здорово! — шыасьӧ кӧзяин.
— Ставыс-ӧ здоровӧсь? — юалӧ Порфирыч да почтительнӧя пӧрччӧ картузсӧ.
Кӧзяиныс мыйлакӧ гусьӧнмоз читкыртлӧ синсӧ,
Порфирыч копыртыштлӧ юрсӧ.
Тыдалӧ, мый на костын мунӧ кутшӧмкӧ гуся делӧ.
— Сідзкӧ, ті татшӧм ногӧн и висьталӧй асланыд баринлы, мый миян и асланым тӧварсӧ некытчӧ воштыны...
А сэсся и сылӧн оружиеыс абу миян серти, ӧнія кадӧ миянлы колӧ донтӧм тӧвар, ярмарочнӧй...
— Сійӧтӧ, дерт, сідз...
— Вот мый!
Миянлы ӧні колӧ сэтшӧмтор, кодӧс эськӧ сідз-тадз вӧчӧма...
Виан — бур; он ви — сыысь на бур!
Мыйла нӧйтны?
— Тайӧ дзик сідзи и эм! — шуис лакей. — Ме сідзи тіянлы докладывайта: менам делӧ — вӧч, мый тшӧктӧны;
тшӧктасны шуны «некытчӧ воштыны да сы вӧсна» — ме шуа, но бура тӧда, мый абу сӧмын...
Заводитӧны вашкӧдчыны.
Кӧзяин дакайтӧ, кылӧны кутшӧмкӧ шыяс, кывъяс, мыйкӧ — «Гм... гм...» либӧ «Д-да! Во-от!» — коддем да с. в.
— Мӧдысь аддзысьлытӧдз, — шуӧ лакей.
— Лоӧй дзоньвидзаӧсь!
Лакей мунӧ.
Порфирыч чужӧмтырнас заводитӧ нимкодя нюмъявны.
— Но? — Порфирычӧс бокӧджык нуӧдігмоз стрӧга да любезнӧя юалӧ кӧзяин.
— Гӧтов!
— Ылӧдлан, мошенник!
— Кӧть места вылын кула!..
Ме тіянлы, Капитон Иваныч, сэтшӧм нылӧс аддзи, дзик проса кодь!
Му пыр кӧть муна!
— Прохор!
Ме тэнӧ виа!
— Кыдз гажныд!
Тайӧ, дерт нин, енмыс ачыс тіянлы отсалӧ...
— Тэ кӧ пӧръясян, кӧть места вылын кула, а олӧм тэныд ог сет!
— Кыдз гажныд!
Ме сылы, Капитон Иваныч, сідз шуа: «Таинька!
Ті сійӧс радейтанныд?»
Тіянӧс быттьӧ...
— Но?
— «Дзик, шуӧ, садь быртӧдз радейта..»
— «А радейтанныд кӧ, мися, сэтшӧма, то и колӧ Капитон Иванычлы тырвыйӧ сійӧс петкӧдлыны...»
— Но?
— «Меным, шуӧ, яндзим;
мед сійӧ менӧ ачыс корас...»
— Сійӧтӧ первой делӧ!
— <ns>Н-но</ns>, тайӧ делӧ кузя аскиа лунӧ шуӧма тіянлы расӧ мунны...
А сэн сэсся тіян делӧ!
Медыджыд помкаыс сыын, мый маменькаыс сылӧн вывті стрӧг; а Таиса сайын делӧ оз сувт — ставыс дась!
Ӧтитор сӧмын и позьӧ шуны: радейтӧ.
— А ылӧдлан кӧ?
— Кыдз гажныд!
Месянь, мый вӧлі колӧ, вӧчӧма.
А ӧні асьныд нин кужӧй угодитны.
— Метӧ угодита!..
Сӧмын, збыль-ӧ тэ тайӧс ставсӧ висьталан?
— Мед места вылӧ кула, ылӧдла кӧ!
Менам ӧд ӧти мышкуыс, слава богу...
Приятнӧя ланьтыштлісны.
— Но, Капитон Иваныч, — нюжӧдӧ Прохор Порфирыч: — тіянсянь сідзжӧ магарыч ковмас пӧлучитны...
Ӧдзӧс дорын вуджрасьӧны уджалысьяслӧн виччысьны вермытӧм мыгӧръясыс.
Порфирыч налы грӧзитӧ кулакӧн;
йӧз вошӧны.
— Кутшӧм нӧ сэтшӧм магарыч тэныд колӧ? интереснӧ!
— Ме уна ог кор...
Миянлы эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ тайӧ сьӧкыд кадсӧ вуджны...
Тіян вылӧ став лачаыс...
Порфирыч тэрмасьтӧг кыскӧ ассьыс револьверсӧ.
— <ns>Ат-т-тӧ</ns>, идол тэ эстшӧм, кытчӧ вайӧдіс!
Бара, кӧнкӧ, тэныд дас чӧлкӧвӧй?
— Да мый нин вӧчан!
— Пукты!
Энлы, ме коркӧ асьтӧ тэнӧ сідзи кыйышта!
— А со этайяс вылӧ, чӧлкӧвӧй нёльӧн али мый...
Заводитӧ разьны тубрас.
— Идрав, идрав, идрав!
— Капитон Иваныч!
Мый нӧ тайӧ ті сёрнитанныд?..
Субӧта вӧснаыс кӧть босьтӧй!
Ӧд видзӧдлӧй ті эсійӧ мелюзга вылас, кулӧны ӧд!
А тэныд ставыс сгӧдитчас...
Нёль чӧлкӧвӧй!
Удж сертиыс сылӧн квайт чӧлкӧвӧй доныс...
Тайӧс ме тіянлы дзик нин збыль висьтала...
Капитон Иваныч!..
— Пукты!
Пон тэкӧд!
Прохор Порфирыч пӧлучайтӧ сьӧм, кольӧдӧ аслыс, мыйта сёрнитчылісны дай ещӧ на содтӧд, сэсся лӧсьӧдчӧ петны.
— Энлы, — шуӧ кӧзяин: — ми тэкӧд эсійӧ...
— Кывза... ме пырысьтӧм-пыр...
Нимкодя паныдалісны ассьыныс дорйысьӧс нинӧм вӧчны кужтӧм йӧз.
А сэсся тӧлкуйтӧны сэтшӧм ногӧн:
— Аттӧ жӧ, вокъясӧй, кутшӧм вежӧрыс этайӧ Прохорыслӧн!
— Мый сійӧ сэтшӧмыс?
— Ме шуа, мися, Прохорлӧн вежӧрыс вывті писькӧс!
— О-о!
Вежӧрыдтӧ сылӧн писькӧс!
Мастерӧвӧйяс тэрмасьтӧг разӧдчӧны коді кытчӧ.
— Прӧщайтлы!
— Прӧщай!
Аддзысьлытӧдз...
Тэ кытчӧ?
— Гортӧ.
А тэ?
— Метӧ?
Ме, вокӧ, гортӧ... тырмас!
Но тэрмасьтӧг мунӧмыс, быд кык воськов бӧрын сувтыштавлӧмыс, медым думайтыштны куим чӧлкӧвӧя бумагатор йылысь, зэв бура петкӧдлӧны мастерӧвӧй сьӧлӧмын бурыслысь да лёкыслысь венласьӧмсӧ.
Тайӧ венласигас бурыс петкӧдчӧ киссьӧм керкаӧн, кӧні куим чӧлкӧвӧя бумага вылӧ пӧшти оз позь аддзыны ни ӧти войт нимкодьлун, коді вывті ёна эськӧ вӧлі колӧ тайӧ здукас; а лёкыс петкӧдчӧ кабак формаын, кӧні тайӧ жӧ бумагаыс вермас вӧчны чудесаяс.
Мастерӧвӧй ньӧжйӧник вӧчӧ ещӧ кык воськов, лёкыс венӧ бурсӧ, кокъясыс пондісны нуны дзик мӧдарӧ...
и регыд мысти дзик сӧмын на торйӧдчысь ёртъяс гора серамӧн паныдасьӧны «Канавка» нима кабак стойка дорын.
Вой улӧ кар весьтын ӧшйис ыджыд сьӧд кымӧр, да мӧдіс кисьтны лӧнь, шоныд, гожся зэр...
Уличаяс вӧліны дзик йӧзтӧмӧсь, некытӧн весиг эз тыдав битор; югыд бияс ломзисны сӧмын кабакъясын да харчёвняясын.
«Канавкалӧн» ӧшиньясыс вӧліны восьсаӧсь; ӧшиньяс пырыс, горзӧмъяскӧд да стеклӧ зёльгӧм шыкӧд тшӧтш, писькӧдчисны-петісны улича вылас яръюгыд полосаяс да лёк пӧдтысь сынӧд, коді вӧлі доналӧма плитаысь, плита вылас жваркйисны-дзижгисны вит кӧпейкаа пирӧгъяс да селянкаяс; бокыса жырйын дугдывтӧг, пель сьӧдмытӧдз, ворсіс шарманка, да ыджыд бубен быд здук кыдзкӧ сьӧкыда окайтіс севастопольскӧй геройлӧн крепыд чуньяс улын.
Матынджык, некутшӧм вынӧн кутны вермытӧм серам пӧвстын, корсюрӧ кылыштліс сьыланкыв.
Кутшӧмкӧ косіник, омӧлик портнӧй, коді вӧлі мичмӧдӧма аслас дедлысь костюмсӧ воротникӧдз косялӧм сюртукӧн, сьыліс вольник * йылысь сьыланкыв, сьылігас корсюрӧ ӧвтыштлывліс кияснас.
Медводз вӧчис сійӧ шог чужӧм, кыдз быттьӧ сійӧ старука, вольниклӧн мамыс, топӧдіс кисӧ чужӧм бердас да сыркъялӧмӧн моз нюжӧдіс:
Да и мый нӧ тэ, дитятко,
Кутан сэні новлыны?
Сьылысь сэки друг пыркнитчис да кутіс сьывны отчаяннӧй збойлунӧн да катласигмоз тэрмасьӧмӧн:
<ns>Мма-минька</ns> — сертукъяс, — ок!
Сударынька — сертукъяс, — ок!
Мед кӧть и сертукъяс!..
Но мый кӧть и сертукъяс!
Новлыштам и сертукъяс!
Капитон Иваныч прамӧякодь юкталӧма Прохор Порфирычӧс. Сійӧ ӧдва ӧшйис кок йылас. Растеряевӧй улича вӧлі гӧгӧр нильзьӧма; прӧйдитны позьтӧм няйт вӧснаыс Порфирыч дугдывтӧг вильсъяліс сёйӧд туй вывті мунігӧн да шашаритчыліс кинас заборӧ.
— <ns>Т-тайӧ</ns> коді сэтшӧмыс? — кутшӧмкӧ ловъя лов вылӧ зурасис да горӧдіс сійӧ.
— Да со, другӧ, шапкаӧс вошті, некыдз ог аддзы...
— Коді нӧ тэ сэтшӧмыс?
— Ме, вокӧ, абу татчӧс.
Му пырыс кӧть мун, некыдз оз сюр эсійӧ морыс, шапкаыс...
— Мый нӧ, вӧрса, не пӧранас шӧйтан?
— Да со тай, другӧ, шоныдін пыр на корси, сӧмын эськӧ вот мед кӧть кос жӧ...
— Смотри, эн веськав шоныдінас!
— Ме, вокӧ, ачым нин сідзи чайта...
Он и тӧдлы, веськалан:.. со-со-со...
Аттӧ, тэ мор!..
Со сійӧ, шельмаыд... аттӧ!
Пӧсялӧма!
Кылӧ ва шапкаӧн забор бердӧ шлячкӧдӧм...
Прохор Порфирыч мӧдӧдчӧ водзӧ...
ӧддзӧм, но век сэтшӧм жӧ лӧнь зэр муртса-муртса шарӧдчӧ пу коръясӧн.
Дзурс пемыд.
Кутшӧмкӧ ворота дорын ноксьӧ вӧлӧн кодъюра извозчик; пемыднас кытчӧкӧ воштӧма вӧжжисӧ, вӧлыс петӧма додь вожсьыс да бӧрыньтчигмозыс йӧткӧма воддза кӧлесаяссӧ розя, киссьӧм дрожки улӧ, мый вӧсна сійӧ пӧрӧма бок вылас.
— Тпрр...
Тпрр!.. — меліа шуалӧ извозчик да, пидзӧсӧдзыс няйтӧ пырӧмӧн, пемыдсьыс корсьӧ вӧв юрсӧ. — Тпрр!.. Трр!..
<ns>Нин-нӧм</ns>!..
Трр!..
Донаӧй!..
Прохор Порфирыч аддзис код мортлысь пикӧ воӧмсӧ да кӧсйис первойсӧ сӧветуйтны сылы, мед эськӧ кытчӧкӧ йиркӧдчас.
Кӧсйис сэсся ачыс йиркӧдчыны, но мӧдтор думыштіс...
«Морыс мед найӧс лыяс!»
Да помаліс татшӧм думъясӧн, мый мортыд сійӧ дзик порсь кодь, сы вӧсна мый пыр дась рушку дундытӧдз сёйны, а юӧм кузя нин и некутшӧм мера абу.
Извозчик пыр на уяліс няйтын.
Вӧлыс додь вожысь петӧм кокнас дугдывтӧг жӧдзис няйтас.
Дрожки дзуртіс.
Прохор Порфирыч посводзын вӧлі сэтшӧм пемыд, кӧть чуньтӧ синмад сюй. Тайӧ пемыдас сулалісны Глафира да подмастерье.
Кривоногов дінысь вӧлі кылӧ вина дук.
— ...Тадзисӧ ӧмӧй позьӧ, — вашкӧдіс сійӧ Глафиралы дзик пель дінас, — кывзыштлы жӧ:
«Маскарадӧ мунны окота, тэ пьянник, мыськытӧм мочалка, лёк дука рӧгӧза».
— Ме?
— «Тэ...»
— Тырмас! Мун, ен тэкӧд.
— «Медбур костюмнас!»
— Вӧчӧй милӧсть...
— «Ме благороднӧй!
Тэ мисьтӧм чужӧм!»
— Кыдз тіянлы лоӧ угоднӧ: бал вылӧ кӧ — бал вылӧ, мисьтӧм чужӧм кӧ — мисьтӧм чужӧм!
Кыдзи тіян лолыдлы колӧ...
— Ӧдзӧсӧн швач, — муніс...
А сэсся бӧрын, кывсьӧ, офицеръяскӧд...
Бур дзоньвидзалун!..
Тайӧ нӧ мый лоӧ татшӧмыс?
Ланьтісны.
Глафира ышлолалӧ.
— Либӧ, — бара заводитӧ Кривоногов, — кыдзи тіянлы кажитчас?
Венчайтчим ми сыкӧд... вӧчӧма лои ставсӧ, кыдзи колӧ: гӧсьтъяс, шампанскӧй (пӧдмӧн вӧлі!).
Пырим спальняӧ: кыдзи прамӧй гозъя...
Ме...
Но, а сійӧ сэтшӧмтор:
«Весась тась... некытчӧ туйтӧм!..»
Тайӧ нӧ лӧсьыд?
Али нӧ кыдзи тіян ног?..
Бара шынитӧв.
— Но и тупляси порог дорас пон моз...
«Весась тась!»
И мунан кухняӧ...
Тайӧ нӧ олӧм?
Шынитӧв ывла вылас зэр шыыс кутіс кывны пыр ёнджыка и ёнджыка.
Пӧрӧм дрожки дінын да дзугсьӧм вӧв дінын, киас пӧнар кутігтырйи, ноксис нин мӧд извозчик — патераса да вӧлыслӧн кӧзяиныс.
Сійӧ скӧрысь тракйис вӧвсӧ дом поводӧдыс да лёк горшӧн равзіс:
«Кок! <ns>Н-но</ns>!»
Кыліс вӧв нырвомӧ плетьӧн скӧрысь кучкалӧм.
Вӧв лёкногӧн пессис.
Извозчик тэрыба да скӧра броткис:
— Пьянник!..
Омӧля на тэнӧ велӧдӧмаӧсь?..
Скӧтина!
<ns>Н-но</ns>!
Да бара кыліс плетьӧн швичнитӧм...
— Кум! — кытчӧкӧ пемыдас дзебсьӧма да киргӧмӧн моз шуаліс кодъюра извозчик.
— Збыль ӧд, пӧтлытӧм горш!..
Кӧть кыдз эз нӧйтчы, кӧть кыдз эз пессьы, а вой кежлӧ бара нин дась!
<ns>По-од-лец</ns> тэ эстшӧм!..
— Кум! — унйылысь моз боргис код морт.
Пӧнара извозчик ланьтӧмӧн ноксис дрожки дорын.
Пӧнарпытшса сись пом чусыда югдӧдіс матігӧгӧрсӧ; забор сайын орччӧн сулалысь куим пипу, тайӧ чусыд би югӧрнас неуна улысяньыс югдӧдыштӧм вӧснаыс, асланыс пу йывъяснас кыссисны вывлань да кажитчисны помтӧмӧн.
Прохор Порфирыч восьтіс ӧшиньсӧ да пуксис ӧшинь дорас папироскаӧн;
сьӧктӧм юрыс сылӧн лэччис морӧс вылас.
Керка вевт вывсянь тюрӧбӧн вияліс войтва; кытӧнкӧ неуна ылынджык войтваыс кокни шумӧн вияліс ещӧ тыртӧм на пельсаӧ.
— Господи! — шӧпкӧдіс Порфирыч. — Видз да прӧстит ассьыд <ns>р-рраб-тӧ</ns>!
Шлявгис зэр.
— <ns>Ка-арра-у-у-ул</ns>! — гораа кылӧ кӧнкӧ ылын.
V. КОЛЬӦНЫ ЛУНЪЯС ДА ВОЯС
«...Шог вылӧ шог», — висьталӧ пословица, а сідзкӧ, и Растеряевӧй улича вылын нинӧм на эз вежсьы.
Сӧмын видыс сылӧн да физиономияыс вежласьӧны вогӧгӧрся кад серти: со колисны югыд да ыркыд арся лунъяс, енэжӧ быдладорсянь кыптісны рудовлӧз кымӧръяс, пондіс помтӧг буситны-зэрны — воис сёр ар.
Гӧгӧр вазис, лои прӧйдитны позьтӧм няйт, и быдладорсянь личкис кутшӧмкӧ сьӧкыд гажтӧмлун.
Керка сигӧр увдорӧ йӧжгыльтчӧмаӧсь гулюяс, дзебӧны ныръяссӧ гӧн пиас да вугралігӧн йирмӧг босьтӧм вӧсна пыркнитласны ва бордъяснас.
Йӧжгыльтчӧмаӧсь и обывательяс, да налысь думъяссӧ висьталӧны старукаяс:
«Господи! Мед кӧть эськӧ регыдджык нин тӧлыс воис!..»
Но вот асывъясын заводитіс крепыда кынмавны; воис Варвара лун, да мӧдіс сапкыны-усьны небыдик, пушыд лым.
Ӧти недельӧн сійӧ тупкис и уличасӧ, и керка вевтъяс, и забор йывъяс нежнӧй да небыд вевттьӧдӧн, код увдорсянь, быттьӧкӧ гортвывса дӧра улысь кулӧм йӧз, видзӧдӧны сьӧд, сісь, джынвыйӧ киссьӧм растеряевскӧй керкаяс.
Швачкӧбтіс кӧдзыд, керка вевтъяс вывсянь ӧшӧдчисны йи сыръяс, челядь заводитісны иславны, гартчыны кутіс турӧб да кӧин моз мӧдіс омлявны киссьӧм трубаясын.
— Эстшӧм кӧдзыд, эстшӧм кӧдзыд! — дугдывтӧг броткӧны старушкаяс да ёнджыка гартчӧны кӧдзыд паччӧр выланыс.
— И кор нин сӧмын тулысыс воас!
А сэні, видзӧдан да, и тулыс нин воӧма: улича кузялаыс бузгӧны шоръяс, кытчӧкӧ тӧдтӧминӧ нуӧны аскӧдныс ставсӧ, мый сӧмын чукӧрмӧма, ставсӧ, мый вӧлі шыбитӧма тӧвбыдӧн ывла вылӧ.
Но гӧгӧр бузгысь ваыс да разрушениеыс оз сьӧктӧд сьӧлӧмтӧ ни оз жугыльт сэтшӧма, кутшӧм вӧвлі арын.
Шоныд, дзирдалысь, гажа шонді югӧръясыс, енэжса тайӧ зарни югӧръясӧн мичмӧдӧм сынӧдыс, — ставыс тайӧ чуксалӧ олӧмӧ.
Дугдывтӧг чирксӧны воробейяс, гораа, кӧть и мудзпырысь, кравзӧны омӧльтчӧм ракаяс; картаысь мырдӧнсорӧн вӧтлӧм мӧс, ӧдва-ӧдва тувччалігтырйи, кыссис-петіс улича шӧрӧ да быттьӧ кынмис места вылас шонді югӧръяс улын; сійӧ быдса часъясӧн оз вӧрзьӧдчыв места вывсьыс; шонділадорӧ бергӧдӧм нюрсмунӧм бокъясыс сылӧн быд лолыштігӧн ӧдва кыпъялыштӧны; синъясыс нинӧм аддзытӧг видзӧдӧны ӧти местаӧ.
Корсюрӧ, шонді югӧръяс улын шоналӧм бӧрын, сійӧ ньӧжйӧникӧн кусыньтӧ пидзӧсъяссӧ да, джуджыда ышловзьӧмӧн, водӧ бок вылас шоныд да васӧд муӧ.
Руалысь мӧс мыш вывті збоя гуляйтӧны чавканъяс да ракаяс, кокалӧны сійӧс ёсь ныръяснас, но шуда мӧс тайӧ здукнас оз казяв ӧбидасӧ.
Воис Страшнӧй недель.
Ёна кутіс юргыны гора кӧлӧкӧл, а тӧлыс ворсігмоз разӧдіс звӧнитӧм шысӧ гӧгӧрбок.
Татшӧм каднас весиг лӧсьыд и Растеряевӧй улича.
А лунъяс пуксьӧны пыр шоныдджыкӧсь да югыдджыкӧсь.
Пуяслӧн веж коръяс пӧвстті эз кутны тыдавны ракаяслӧн сьӧд позъясыс; забор бокъясті да улича нюръясті нюжӧдчисны топыда талялӧм чукльӧсь трӧпаяс; шонді заводитӧ пӧжны.
— Со и гожӧм воис! — шуӧ обыватель и, збыльысь кӧ висьтавны, шуӧсӧ тайӧс йӧзсянь дзебӧм зэв ыджыд полӧмлунӧн, сы вӧсна мый водзӧвылӧ, уна лыда, тӧдтӧм на локтан воясын, сійӧ шогпырысь виччысьӧ сэтшӧм жӧ ӧтпомся дугдывтӧг зэрӧм, тӧвлысь омлялӧм да турӧбъяс.
И бара ставыс сійӧ жӧ!
Тадзи жӧ и олӧмын.
Колӧ шуны, нуждакӧд дугдывлытӧм тыш костын да кабакын сыысь быд здукся шойччӧм костын миян оланногын овлывлӧны и сэтшӧм минутъяс, кор коньӧр растеряевечьяслы удайтчывлӧ палявлыны, мӧд ногӧн кӧ гудыр юрӧ гӧсьт моз пыравлӧ вежӧр; но сійӧ юкӧныс, мый вылын ыджыдалӧ тайӧ вежӧрыс, сэтшӧм ичӧт, мый сы йылысь позьӧ сёрнитны сӧмын сідз, сёрни костын, кӧть эськӧ вежӧрлы эм мый вылын уджавны: тайӧ минутъясын став вӧльнӧй светыс, кодлысь мичлунсӧ да гусяторъяссӧ растеряевец пӧшти дугдіс нин гӧгӧрвоны, сувтӧ сы водзӧ зэв уна разрешитны позьтӧм юалӧмъясӧн.
Сэки быдтор, мый веськалӧ сылы син улас, кажитчӧ выльӧн.
Но зэв регыдик кежлӧ петавлысь вежӧр та мында дзугсьӧм делӧясын отсавны нинӧмӧн оз вермы...
Миян садьтӧг повзьӧм обыватель удитӧ сӧмын кутчысьны аслас потны заводитысь юрӧ да, сійӧс личкӧм шогысь мынны вермытӧмла, тэрмасьӧ успокоитны асьсӧ ыджыд вынӧн кыскысь сійӧ жӧ кабакын.
Менам, дерт, оз тырмы сям петкӧдлыны тайӧ дженьыдик минутъясыслысь трагичностьсӧ, но век жӧ водзӧ кута нуӧдны Растеряевӧй улича йылысь ассьым висьтӧс; сӧмын, кыдз мый верма, кута висьтавлыны сэтшӧмторъяс йылысь, кодъяс вӧчсьӧны садьюрӧн да тыр вежӧрӧн, кӧть и ог вермы водзвыв шуны, мый тайӧ ставыс лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Растеряевӧй улича вылын сьӧкыд овны «ютӧг».
Но ми кутам тӧдмасьны не сӧмын пьянникъяскӧд.
Эновтлам мыйкӧ дыра кежлӧ Прохор Порфирычӧс, — сійӧ олӧ сідз жӧ, кыдзи и войдӧр овліс, — да кутам висьтавны растеряевӧй уличавывса мукӧд «замечательнӧй» йӧз йылысь.
Медводдза места татшӧм йӧз пӧвстын принадлежитӧ растеряевскӧй «да мукӧд местаясса», мӧд ногӧн кӧ «растеряевскӧй кытшса» мукӧд переулокъясса да закоулокъясса, известнӧй врачлы, либӧ, кыдзи сійӧ ачыс асьсӧ шуӧ, «медиклы» — Иван Алексеич Хрипушинлы.
Сы йылысь ми ӧні и кутам сёрнитны.
VI. «МЕДИК» ХРИПУШИН.
Растеряевскӧй кытшын (и торйӧн нин растеряевскӧй посни чиновникъяс пӧвстын) военнӧй писарь Хрипушин важӧнсянь нин тӧдса, кыдзи зэв унатор тӧдысь морт да кыдзи бур врач.
Морт сійӧ вӧлі талантливӧй да кужліс видзны асьсӧ гортын сӧвмысь талантъяслӧн общӧй участьысь — одиночествоысь да некодӧн дорйытӧмлунысь; сійӧ пыр велӧдліс пыдди пуктыны асьсӧ да весиг повны.
Тайӧ сылӧн артмыліс сы вӧсна, мый сійӧ некор эз мунлы гортын сӧвмысь талантъяслӧн примеръяс бӧрся: сійӧ эз выдумывайтлы вечнӧй двигатель, эз жуглы юрсӧ кутшӧмкӧ сложнӧй машина лӧсьӧдӧм вылын, мый вӧсна вунӧдӧны гӧтыръяснысӧ и челядьнысӧ, а бӧрыннас тыдовтчӧ, мый татшӧм машинаыс вӧлӧма нин.
Да, Хрипушинлӧн талантыс вӧлі некор бырлытӧм талантъяс лыдысь.
Сылӧн могъясыс вӧліны ёна прӧстӧйджыкӧсь: сылы колӧ вӧлі быд лун волыны став растеряевскӧй кабакъясӧ да быд кабакысь юыштны ӧти румкаӧн.
Тайӧ бур цельясӧдз Хрипушин воӧдчыліс зэв успешнӧя.
Медыджыд помканас тайӧ успехъясыслӧн вӧлі, веськыда кӧ шуны, Хрипушинлӧн чужӧмыс.
Ни ӧти морт нэмнас некор эз аддзывлы весьӧпӧртанаджык татшӧм чужӧмсӧ.
Думыштлӧй аслыныд глобус кодь гӧгрӧс, кыз гӧрд юрсиа ыджыд юр да сэтшӧм крепыд банбокъяс да металл моз дзирдалысь синъяс, мый сы вылӧ куш видзӧдлӧмсьыс непременнӧ вежӧрад воӧ кутшӧмкӧ кӧрт, кисьтӧм, мыйкӧ пушка модаа, весиг зарядитӧм пушка модаа.
Тайӧ дорӧм чужӧмыс ставнас польдчӧма вирсьыс и киргытӧдзыс вӧлі топӧдӧма сылысь дженьыдик голясӧ да былькнитӧма ортсӧ гырысь руд синъяссӧ, кодъяс асьныс вермисны садь быртӧдзыс повзьӧдны полысь мортӧс.
Кизь кодь ичӧтик нырыс да бандзибйывъясыс вӧлі серӧссьӧмаӧсь уна посньыдик лӧз сӧнъясӧн.
Чужӧмыслӧн общӧй эффектыс помассис би кодь гӧрд ускӧн, коді вӧлі чургӧдчӧма вывлань турецкӧй чукля сабля моз.
Ставыс тайӧ, видлавны кӧ торйӧн да ӧтлаын, вӧчлывліс, кыдз ми аддзам бӧрынджык, шензьӧданаторъяс.
Хрипушинлӧн став мукӧд достоинствоясыс вошлісны, сы вӧсна мый вывті нин синмӧ шыбитчана вӧлі сылӧн чужӧмыс. Мукӧд достоинствоясыс сӧмын содтылісны сы вылӧ видзӧдігӧн весьӧпӧртӧмӧ вайӧдӧмсӧ.
Тайӧ качествояс бердас, колӧ шуны, относитчӧ и медицина, кодӧс эськӧ растеряевечьяс нинӧм вылӧ эз кутны уважайтны, эз кӧ та вӧсна понды тӧждысьны Хрипушин.
Ставсӧ, мый сӧмын вермас вӧчны сэтшӧм эффект, кутшӧмӧс вӧчӧ челядь вылӧ жар птица йылысь мойд кывзігӧн, став татшӧмторсӧ Хрипушин бура чукӧртлывліс да разнӧй кадъясӧ висьтавлывліс аслас пациентъяслы: висьтавліс лягуша йылысь, коді кутшӧмкӧ ногӧн пыралӧма вӧлі ӧти купчихалы юр лыа-вема костас да кодӧс сэтысь зэв кужӧмӧн вундӧма-перйӧма доктор-мужик, да мукӧдтор.
Хрипушин, кор сійӧс первойысь аддзыліс пациент, вӧчліс сэтшӧм ыджыд впечатление, мый некутшӧм сӧрӧм эз вермы уськӧдны сылысь авторитетсӧ кывзысьяс водзын.
Мӧдарӧ, кывзысь быдногыс зілис гӧгӧрвоны дивӧлысь помкаяссӧ, кодӧс дзик сӧмын на висьталіс Хрипушин, а сэсся эз вермыв тайӧс гӧгӧрвоны да бара жӧ виччысис спасениесӧ Иван Алексеичсянь.
Татшӧмторъяс дырйиыс Хрипушинлӧн нюжмасьӧмыс, мед эськӧ кыдзкӧ мынтӧдчыны гӧгӧрвоӧдӧмысь, бара жӧ вӧлі зэв лӧсялана сы талантлы.
Сійӧ векджык заводитліс висьтавны ылісянь, а сэсся вочасӧн, тӧдлытӧг вуджліс мӧд сёрниӧ да делӧсӧ вайӧдліс сэтчӧдз, мый удитліс пациентыскӧд юны кымынкӧ вина бутылка. Сы бӧрын заводитчылісны сьывны вичко сьыланкывъяс и объяснениеясӧдз эз нин вӧв некутшӧм делӧ.
Вӧвлісны, дерт, кӧть и зэв шоча, сэтшӧм случайяс, кор пациент вывті збыльысь шыасьлывліс Хрипушин дінӧ да юавлывліс сійӧ либӧ тайӧ гӧгӧрвотӧмтор йылысь.
Сэки Иван Алексеич, важмозыс жӧ збоя да дасьлунӧн, бара заводитліс объясняйтны делӧсӧ да сідзжӧ сёрни шӧрас горӧдлывліс:
— Да ті, Иван Иваныч, медся бур со кыдзи...
Ті вайӧй меным кӧть нин кызь вит кӧпейка, а ме тіянлы став тайӧ комиссия йылысь небӧг сета.
Висьталӧмнад ӧд ставсӧ он вермы висьтавны, а ті эськӧ асьныд небӧгсӧ босьтінныд...
Ей-богу!..
Век нин эськӧ лыддьыштінныд...
— Но мый нӧ, вӧч милӧсть!
Хрипушинлы сетлывлісны сьӧм, мыйта сійӧ корліс. Сьӧмсӧ сюйліс сосвомдор вурысас, кытӧн сійӧ вӧлі видзӧ быдса чукӧр кутшӧмкӧ бумагаяс, да содтывліс:
— И сёпӧв тэныд лоӧ бурджык.
Сэтчӧ жӧ небӧгыс тайӧ шоча сюрлывлӧ да и (содтывліс сійӧ вашкӧдӧмӧн) стрӧга запретитӧма.
— Э-э?
— Да!
Кыйӧдӧны, и весиг вывті опаснӧ... сы вӧсна, казяласны кӧ, енмӧй видз...
— Ен сыкӧд, небӧгнас и ставнас! — кинас шеныштӧмӧн шулывліс пациент. — Сюран ещӧ кытчӧкӧ...
Мед нин сідз олас!
Эн вай!
— Кыдзи тіянлы лоас угоднӧ!
— Оз ков, оз!
— Но, кыдзи гажныд!..
Аддзысьлытӧдз!
Татшӧм ногӧн Хрипушин ваысь петавліс косӧн.
Уна чертаяс пӧвстын, мыйяс содтывлісны Иван Алексеичлысь влияниесӧ, вӧлі гӧгӧрвоны вермытӧм таинственность, коді быд боксянь кытшавліс сійӧс.
Некод эз тӧд, кутшӧмджык йӧз пӧвстысь сійӧ петӧма, кытысянь да кыдзи веськалӧма миян карӧ.
Тайӧ юалӧмъясыс кыптывлісны пациент вежӧрын сы вӧсна, мый Хрипушин корсюрӧ ачыс казьтывліс аслас благороднӧй происхождение йылысь, серамсорӧн да лёкысь шмонитлывліс аслас салдатскӧй шинель вылын.
Хрипушин происхождениелӧн таинственность йылысь заставляйтлісны думайтны и сылӧн зэв унатор тӧдӧмыс, мыйӧн сійӧ кужліс петкӧдлыны асьсӧ кӧн позьліс.
Растеряевечьяс думайтлісны, мый Иван Алексеич тӧдӧ дзик быдтор;
но зэв бура ставсӧ тӧдысь мортлысь тыр торжествосӧ Иван Алексеич петкӧдліс сэк, кор пациентъяскӧд сійӧ венласьліс сэтшӧм сёрнитанторъяс кузя, кодъяс налы кыкнанныслы вӧліны тӧдсаӧсь.
Тайӧ венласигъясын главнӧй теманас вӧвлі священнӧй писание.
Растеряевскӧй обыватель-чиновник век бурпырысь казьтывлӧ ассьыс семинарияын велӧдчан вояссӧ, казьтывліс греческӧй грамматика, кодӧс коркӧ терпитнысӧ эз вермывлы, <ns>герминевтика</ns>, гомилетика * да мукӧдтор.
Чиновникалан воясыс, дерт, эз сетлыны сылы позянлун тырвыйӧ наслаждайтчыны бур казьтылӧмъясӧн;
тайӧ воясыс зэв регыдъя кадӧн вуштывлісны юрсьыс коркӧя став тӧдӧмлунъяссӧ, сы вӧсна растеряевец помнитіс сӧмын греческӧй грамматикаысь:
«альфа, вита, гамма» *, а <ns>герминевтикаысь</ns> да гомилетикаысь сӧмын наука нимъяссӧ...
Татшӧм учёнӧйястӧ Хрипушин венліс пыр жӧ, кӧть эськӧ и найӧ (тӧдӧмлунлӧн ичӧт колясъяс вылӧ видзӧдтӧг) вӧліны збой йӧз да радейтлісны споруйтны гырысьторъяс йылысь, торйӧн нин кодъюрӧн.
Частӧ войшӧр-войын, кутшӧмкӧ чиновник ордын пируйтігӧн, табак тшын пӧвстын да духовнӧй да прӧстӧй сьыланкывъяс лёкног горзігъясын, Хрипушин нарошнӧ панліс спор гырысьторъяс йылысь да, картузнас йирк бердын шенасигмоз, аслас гӧлӧсӧн став шумсӧ венӧмӧн, горзыліс:
— Ог сӧгласитчы!..
Оз позь!
Некор!
— Иван Алексеич!
Да энлы тэ...
— Ог вермы!
Опровергнита!..
— Ю!
Венліс ставсӧ, дерт, Хрипушин, сы вӧсна мый став зычитысьясыс сэтчӧдз юсьылісны, мый весиг кывсӧ шуны нин эз вермыны, а Хрипушинӧс некор некод эз вермыв коддзӧдны, кӧть мыйта эз юктавны, сы вӧсна сійӧ ӧтнас нин сёрнитіс, и дзик победитель моз.
— Эк, ті! — нинӧм помниттӧм ёртъяс весьтын шатлалігтырйи шулывліс сійӧ. — Споритны!
Да эм-ӧ тэнад сы мында мывкыдыс, полокалӧ?
Нывбаба-пациентъяс вылӧ, кодъяскӧд некутшӧм наукаяс йылысь оз вӧлі позь сёрнитны, Хрипушин действуйтліс синмӧ шыбитчанаджык таинственностьӧн.
Сідз, сылӧн вӧлі мода пыригмозыс шыбитны пельӧсӧ шапкасӧ, а сэсся зумыштчӧм чужӧмӧн шулывліс:
— Дзоньвидзалун тіянлы!
— Иван Алексеич!
Мыйла шапкатӧ шыбитінныд?
— Эн юасьӧй сы йылысь, — зумыштчӧмӧн шулывліс Хрипушин. — Сійӧ менам делӧ...
Кутшӧмджык тіян дзоньвидзалунныд?
— Иван Алексеич, батюшка, пукты шапкатӧ ӧшинь вылас: збыльысь, сьӧлӧмӧй абу местаын!
— Эн сы вӧсна шогсьӧй, пӧжалуйста!
Сійӧ менам делӧ...
И босьтны ме сійӧс сэтысь ог вермы...
Успокоитчӧй!
Иван Алексеич вӧлі тӧдӧ, мый пациентка кыйӧдӧ сылӧн быд движение бӧрся, и мед ещӧ ёнджыка повзьӧдны сійӧс, Хрипушин заводитліс дзоргыны син лапнитлытӧг аслас гырысь синъяснас пельӧсӧ, вӧрӧдіс ус помъяснас, муртса тӧдчымӧн качайтіс юрнас да заводитліс грӧзитны чуньнас...
— Батюшка!
Голубчик! — Хрипушинӧс соскӧдыс кутігмоз горӧдлывліс чиновница. — Эновт!
Тырмас!..
Христа ради, эн мучит!
— Хе-хе-хе!..
Да успокоитчӧй, мый ті?
— Тырмас, тырмас, Христа ради!..
— Эн беспокоитчӧй! — нюмъялігтырйи шулывліс Хрипушин. — Некутшӧм вред абу...
Сӧмын вот мый...
Да ті, Матрена Ильинична, со мый... ті меным вайӧй кызь вит кӧпейка:
тіянлы ме пузьӧда ӧти специя...
Но кыдзи жӧ татшӧм помтӧм таинственность дырйи, коді вӧлі сайӧдӧма ньӧти тыдавтӧм пемыдӧн Хрипушинлысь происхождениесӧ да сійӧ олӧмлысь историясӧ, кыдзи, мӧдысь шуа, тайӧ став дырйиыс не кыптыны подозрениелы кӧть нин сӧмын «паспорттӧм йылысь» да та вӧсна не веськавны кварталӧ?
Хрипушин пыдісянь гӧгӧрволіс тайӧс да, мед видзны асьсӧ беспокойствоясысь да лишениеясысь, кодъяс вермасны лоны кварталӧ веськалӧм бӧрын, кужис заставитны радейтны асьсӧ, кыдзи рӧднӧй, вывті вежӧра, но увтыртӧм да эновтӧм вынӧс, кодӧс некод оз гӧгӧрво, кодӧс быдӧн вермасны ӧбӧдитны да пуксьӧдны тюрьмаӧ.
Пациентъяс радейтлісны Хрипушинӧс да вылӧ пуктылісны ассьыныс медикнысӧ, кыдзи раскольникъяс асланыс попъяс радиыс дасьӧсь видзны да жертвуйтны ставсӧ.
Медым вӧлі татшӧм радейтӧмыс, Хрипушин медводз зілис кыпӧдны растеряевечьяслысь усьӧм патриотизмсӧ.
Севастопольскӧй кампания дырйи сійӧ кыпӧдліс миянладорын висьтавны позьтӧм шум миян успехъяс кузя...
Кутшӧм шензьӧдана кужӧмлунӧн висьтавлывліс сійӧ салдат Кошкалысь подвигъяссӧ, коді вермӧма пышйыны быдса французскӧй армия ныр улысь!
Эз вӧв вунӧдӧма и бабаӧс, кодӧс кутӧмаӧсь да нуӧдӧмаӧсь английскӧй фрегат вылӧ, медым мырддьыны сылысь кӧтӧдӧм яблӧк, мыйӧн сійӧ вузасьлӧма, — висьтавліс помтӧг!..
Мирнӧй кадын Иван Алексеич действуйтліс сідзжӧ унапӧлӧс мукӧд канмуса йӧз отсӧгӧн, сӧмын висьталанторсӧ бӧрйыліс эз нин войнаяс йылысь.
Мирнӧй кадын сійӧ висьтавліс сы йылысь, мый англичана кӧсйысьӧмаӧсь сетны сё миллион сылы, коді «ӧти здукӧн» серпасалас со кутшӧмтор...
И мый жӧ!
Ни ӧти канмуса йӧз эз вермыны тайӧс вӧчны...
Босьтчисны «миян» — и ӧтик здукӧн!
Миллионъясысь миян йӧз, дерт, ӧткажитчисны, а сы пыдди корисны парта вина да фунт паюснӧй пӧк.
Сэсся Хрипушинсянь жӧ растеряевечьяс тӧдмалісны, мый тайӧ жӧ англичанаыс кӧсйысьӧмаӧсь сетны кыксё миллион сылы, коді во чӧж вермас куйлыны ӧти местаын; миян бара босьтчисны — да куйлісны куимпӧв дырджык англичанаӧн сетӧм срок сертиыс...
Татшӧмпӧлӧс висьталӧмъясыс нюжавлісны сэтчӧдз, кытчӧдз кывзысьысьяс-пациентъяс эз тырвыйӧ гӧгӧрволыны, мый миян войтыр мирса став мукӧд войтыръяс дорысь медся бур.
Тайӧ ставсӧ висьталӧм бӧрын Хрипушин пыр жӧ Жугыльмыліс да шогпырысь шулывліс:
— А кыдзи тані татшӧм йӧзсӧ донъялӧны?
Яндзим и думыштнысӧ!
Стыд! Срам!..
И сэсся заводитчылісны доказательствояс: сэки казьтывсьылісны суткинас куим денежка мынтӧм йылысь, унапӧлӧс секретъяс изобретайтысьяслӧн судьба йылысь, механик-самоучкаяс йылысь да с. в.
А та бӧрын Хрипушин лыддьыліс коланаӧн петкӧдлыны сцена вылын и асьсӧ.
— Да вот, — дженьыда шулывліс сійӧ, — кӧть босьтны и менсьым удж...
Слава богу, дас вит во али дырджык нин лечита йӧзӧс и некор насянь лёктор эг кывлы, а вот ме юала тіянлысь, кутшӧм жӧ награда имеита?..
Этайӧ шинельторйыс да картузыс? — тайӧ али мый?
Да ӧд тайӧ и ставыс, нэм кежлӧ!
Ещӧ ӧд и ӧні на овлывлӧ корсюрӧ — сёйтӧг сутки кык ветлӧдлан; но, а кор пӧрысьман, сэки нӧ кыдзи-мый?
Тайӧ кывъяс бӧрас Хрипушин кыскывліс сосвомдорсьыс нямралӧм да косясьлӧм клетчатӧй чышъян, тэрмасьӧмӧн чышкыліс нырсӧ да кокньыдика инмӧдчыліс синъяс дорас, кӧні вӧлі гӧвкъялӧны синва войтъяс.
Вазьӧм синъяссӧ тшӧкыда куньтыралӧм вӧсна да торйӧн нин нямралӧм, киссьӧм клетчатӧй чышъяныс вӧсна публика тырвыйӧ заводитліс сочувствуйтны сылы.
— А вӧлі кӧ кутшӧмкӧ доктор, ме местаын кӧ вӧлі немеч?
А йӧзсӧ эськӧ мӧритіс да и миллионщикӧн эськӧ ачыс лои!
— Сійӧтӧ збыль! — шулывлісны кывзысьяс.
— Да ме тіянлы сійӧ и висьтала!
А мый нӧ сылӧн, вот ті асьныд думыштлӧй, торъяланыс эм?..
Тӧдамсӧ ми, пӧжалуй, сы дорысь мыйсюрӧ и ёнджыка на...
Но, а ещӧ мый сылӧн бурыс?
<ns>О-о-оз</ns>, миян ассьыным йӧзӧс оз донъявны грӧш дон!
Немечьяс! Учёнӧйяс!
Кыдз нӧ позьӧ, мед кутшӧмкӧ Иван Хрипушинӧс сыкӧд ӧткодявны?..
А Иван Хрипушиныд мукӧддырйиыс, пӧжалуй, и учёнӧйлы на оз сетчы...
А ті кыдзи думайтанныд?..
Да ме вот мый висьтала: синсайса лечитӧм кузяыд ӧдвакӧ кодкӧ вермас лоны ме кодьӧн...
Сійӧ висьталіс синсайса лечитӧм кузя збыльысь шензьӧдана кымынкӧ случай йылысь; корсюрӧ лолывліс лечитны пациентсӧ синмӧн аддзывтӧг да сылысь висьӧмсӧ тӧдтӧг, сы вӧсна мый пациентыс тайӧ делӧсӧ зілис видзны гусьӧн. Татшӧмтор висьталӧм бӧрын сійӧ гораа шулывліс:
— А нолтӧ немечыд?..
Мый сійӧ татшӧмторъяс дырйиыс вӧчны вермас?
Кывтӧ видзӧдлыны?
Э-э, вокӧ!..
Кыз кындзиыд ӧд уна мукӧдтор на эм!..
Энӧ дивитӧй да нолтӧ мыччӧй ещӧ ӧти румка...
Кыв!
А тэ босьтчыв лечитны сэк, кор тэныд нинӧм оз петкӧдлыны, вот сэк ме тэкӧд и верма сёрнитыштны!
Хрипушин ещӧ мӧдӧс юлывліс да содтыліс:
— А ми вок коддемыс пыр тшыгӧсь, пыр улича шӧрын туплясьӧны!..
Татшӧм ногӧн, аслас тӧдӧмлун отсӧгӧн Иван Алексеич воӧдчыліс сэтчӧдз, мый быд лун практика вывсянь волывліс гортас гажа юрӧн.
Оліс сійӧ бокыса улича вылын, и эз ӧткӧн, кыдз вӧлі быдӧн думайтӧны, а раскольница-гӧтыркӧд, коді лун ни вой эз сетлы сылы некутшӧм олӧм.
Позьӧ ӧшибитчытӧг шуны, мый Хрипушинлӧн буйнӧй гӧтырыс, коді вӧтлывліс ассьыс мужиксӧ дзик ӧти гӧрд юрси вӧснаыс, и вӧлі помкаӧн сы вылӧ, мый Хрипушин, мед сӧмын тшыглы не кувны, выдумайтіс ассьыс медицинасӧ да ассьыс шемӧсмӧдана эрудициясӧ.
Гӧтыр керкаас сійӧ вӧлі баляпи кодь рам, воштыліс ассьыс став солидностьсӧ да думайтіс сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ гӧтыр кучкалӧмысь, а тайӧторйыс вермыліс лоны дзик быд здукӧ, видзны ассьыс юрсӧ.
Тайӧ ставторйыс дінӧ меным этша нин кольӧ содтыны.
Хрипушинлӧн костюмнас вӧлі: унапӧлӧс кизьяса да сьылісӧ зэв ёна топӧдӧм воротника, важ салдатскӧй шинель.
Юрас сійӧ новлывліс картуз, код пытшкын вӧлі чышъян.
Сійӧ лечитанног йылысь колӧ висьтавны, мый Иван Алексеич бӧрйыліс ёнджыкасӧ радикальнӧй средствояс: ӧти чиновниклӧн, например, челядьдырсяньыс на пеляс вӧлі пырӧма грифель тор, — Иван Алексеич тшӧктіс сылы сувтны вывлань кокӧн.
Ӧти пациентлӧн гӧгйыс вӧрзьӧма, — Хрипушин босьтліс висьысьӧс пельпомъясӧдыс да, кокъясӧдыс кутӧмӧн, тракнитліс сійӧс кымынкӧпӧв.
Вообщӧ Хрипушинлӧн деятельностьыс вӧлі зэв ыджыд да унапӧлӧс, и тӧдсаясыс сылӧн вӧліны унаӧнӧсь.
VII.
ХРИПУШИН ВӦТЛЫСЬӦ РУМКАЯС БӦРСЯ
Мунӧ Хрипушин бокыса Томилинскӧй переулокӧд, растеряевскӧй кытшса лыдтӧм переулокъяс пытшкысь ӧтиӧд, дай думайтӧ, кытысь эськӧ сылы сюрӧ юыштны румка вина да пӧкторйӧн закуситны.
Гӧгӧр вӧлі луншӧр кадся шынитӧв. Ёна пӧжис шонді.
Кытӧнкӧ ылын, тшӧкыд фруктӧвӧй сад пытшкын, дзуртӧ ӧти кольча йылын качай; бокынджык кылӧ заборӧ шегйӧн котшнитӧм, а сэсся челядь гӧлӧс шы: <ns>«Плоцка!» «Шестер!»</ns>
Кок шыясысь, кодъяс кутісны кывны сапожник мастерскӧй ӧшинь улын, удж сайын пукалысь кӧзяин лэптіс юрсӧ да здоровайтчис Иван Алексеичкӧд.
— Здорово, здорово, друг! — картузсӧ лэптыштлігмоз шуаліс Хрипушин. — Кыдзи ен отсалӧ?
— Нинӧм, Иван Алексеич!
Ньӧжйӧник...
Ӧти лун няньтӧг, кык лун сідзи...
Хе-хе-хе!..
— Бур делӧ!
Но, прӧщайтлы!
— Бур туй!
Сапожник бара заводитіс уджавны да, вомгорулас сьылігмоз, кыкнан кинас нетшыштіс дратвасӧ, тотшӧдыштіс мӧлӧтӧн каблукӧ да кытчӧ колӧ сьӧлышталіс, а Хрипушин мунӧ аслас туйӧд.
Посни тӧварӧн вузасян лавка дорӧ кымынкӧ воськов вотӧдз сылы бара ковмыліс босьтлыны юрсьыс картузсӧ, сы вӧсна мый кӧзяиныс, мыйӧн аддзис Хрипушинӧс, эновтіс ассьыс турунвиж рӧма улӧссӧ, кодӧс вӧлі сувтӧдӧма лавка джуджыд кильчӧ вылӧ, копыртчыліс сылы шапканас бокӧ шеныштігмоз.
Кор кыкнанныс ӧта-мӧдсӧ чолӧмалісны, Иван Алексеич мукӧдлысь моз жӧ юаліс: «Кыдзи дзоньвидзалуныд?»
Кӧзяин аттьӧалӧ, висьталӧ, мый ставыс на слава богу.
Практика виччысигмоз тадзи мунӧ Хрипушинлӧн прогулкаыс.
Но вот, медбӧрын, и ачыс «практикаыс».
— Иван Алексеич! — кыліс дзик Хрипушин пель весьтын.
Ичӧтик, важиник ӧшиньӧд мыччысис старушка-чиновница Претерпеевалӧн чужӧмыс.
Старушка юрнас индіс жыр пытшлань да вашкӧдӧмӧн висьталіс:
— Пырав, пырав, батюшкаӧй менам!..
— Дзоньвидзалун тіянлы! — почтительнӧя шуӧ Хрипушин да сідзи жӧ почтительнӧя боквыв копыртліс шапкатӧм юрсӧ.
— Пырав, батюшка, делӧ эм!..
Ӧти кыв сӧмын шуны...
— Ыджыд удовольствиеӧн!
Хрипушин кежис ичӧтик васӧд дворӧ, копыртчӧмӧн пырис ляпкыдик ӧдзӧсӧд посводзӧ, а сэсся вӧлись веськаліс горничаӧ.
Быд воськолын сылы синмас шыбитчисны киссьӧм овмӧслӧн, лэдзчысьӧмӧн да дурка олӧмлӧн признакъяс, быдлаысь син улӧ сюралісны жугавлӧм, путкыльтӧм кӧлуй, няйт мыськытӧм джоджъяс да ва гӧпъяс.
«Параднӧй» жырйыс, кытчӧ сійӧ пырис, сідзжӧ вӧлі овтӧм керка кодь да пелькӧдтӧм: дозмук видзӧм вылӧ лӧсьӧдӧм шкап вӧлі тыртӧм; вылыс джаджъяс бовъяліс сімӧм ыргӧн пань, улысас вӧліны замазкаӧн клеитӧм да поротадоръяса тарелкаяс.
Хрипушин став семьясӧ суис расстроитчӧмӧн да дӧзмӧмӧн.
Претерпеевъяслӧн нёльнан нылыс пасьтасьӧмаӧсь зэв омӧля да ветлӧдлісны ӧта-мӧд выланыс дузъялӧмӧн.
Медыджыд нылыслӧн, важ, мисьтӧминик платтьӧыс кындзи, вӧлі ещӧ синмӧ шыбитчӧ дзик плеш вылас лэдзӧм юрси прать; жырйӧ пыригӧн сійӧ зурасис Иван Алексеич вылӧ да скӧр гӧлӧсӧн шуис сылы:
— Ак, мусье Хрипушин, ен могысьӧн, кӧть нин ті сійӧс янӧдӧй!..
Тайӧ жӧ дзик нин терпитны позьтӧм!
Некутшӧм вын абу!
— Мый нӧ сэтшӧмыс лои?
— Да тятенька!
Нывлӧн чужӧмыс ыпнитліс да сійӧ скӧрысь йӧткыштіс кухня ӧдзӧссӧ.
Иван Алексеич гӧгӧрвоис, мый бедаыс тані быдӧнлӧн, ньӧжйӧник пырис жырйӧ да зэв видзчысигтырйи пуксис пызандорса улӧс вылӧ.
— Видзӧдлы жӧ татчӧ, батюшка, — вашкӧдіс старука, улӧс сайысь тыртӧм графин лэптігмоз: графин пыдӧсас куйліс гормӧг пуртӧс. — Татшӧмсӧ со коймӧдӧс нин!.. А?..
Лун-лун, лун-лун, помала!
Но и олӧм!
Господи!..
Хрипушин чӧв оліс да мӧвпаліс.
— Кодкӧлунӧ, — румкаӧ мӧд дозмукысь вина сысъялігмоз водзӧ висьталіс старушка, — кодкӧлунӧ уджаланінсяньыс куимысь мӧдӧдлісны корны, управляющӧйыс тшӧктӧма — эз вермыны садьмӧдны!
Но, вот дзик садьтӧм, и йӧзсӧ оз тӧд!
А? Кутшӧм олӧм!..
Юышт, Иван Алексеич...
Мый нӧ вӧчнысӧ, батюшка?
Абу-ӧ мыйкӧ сэтшӧмтор?
Старушка кевмысян синмӧн видзӧдіс Хрипушин вылӧ.
А мӧдыс ышлолаліс, кызӧктышталіс да някляліс закуска.
Кытӧнкӧ перегородка сайын кыліс узьысь кодъюра мортлӧн сӧрӧм да чойяслӧн скӧр, тэрыб шӧпкӧдчӧм:
— «Вай менсьым шпилькисӧ!
Тайӧ менам шпилькиыс!»
— «Вот ещӧ выльтор».
— «Марья, вай!
Ме ӧд горӧда!»
— «Зэв тай колӧ!
У! Яндысьтӧм син!»
Хрипушин век на ружӧктышталіс да мӧвпаліс.
Бокногӧн талялӧм башмака медыджыд нылыс ӧдйӧ пырис жырйӧ,
киас сылӧн вӧлі ва тыра жугалӧм ыргӧн кувшин;
кувшинысь солькъясьысь ва вылӧ видзӧдтӧг сійӧ пидзӧснас скӧрысь йӧткаліс ӧшинь доръясысь стулъяссӧ, скӧрысь зурйӧдліс чуньнас бусӧссьӧм герань дозйысь кос муӧ да сэтшӧм жӧ скӧрысь ёна киськаліс ваӧн вунӧдӧм дзоридзсӧ.
— Да мыйысь нӧ ті сэтшӧмасӧ тӧждысянныд? — решитчис дыр мысти сёрнитыштны Хрипушин. — Ставыс, слава богу, лючки-ладнӧ!
— О, но тіянӧс, ен могысь!..
Синъясыс зэв ӧдйӧ тырисны синваӧн, и ныв сэтшӧм ӧдйӧ уськӧдчис ӧдзӧс дорӧ, мый весиг кувшиннас таркнитіс ӧдзӧс кӧсякас.
— Беспокоитчанныд! — шуис Хрипушин.
— Да, батюшка! — синвасорӧн мӧдіс висьтавны старушка.
— Кутшӧм нӧ вермас лоны тані спокой!..
Кажитчӧ, тіралам, тіралам!..
А медъёна нин сыысь дӧсаднӧ, мый оз сёрнит...
— Ланьтӧмӧн олӧ?
— Ланьтӧма и ланьтӧма!..
Мыйсӧ эг думыштлӧй, мыйсӧ эг вӧчлӧй, нинӧм оз отсав!..
— Висьӧмыс сьӧкыд...
— Ммм... — кыліс перегородка сайысь. — Оз <ns>п-по-о-озь</ns>!
— Кутшӧма эновтчӧма лечитчӧмсьыс! — синсӧ куньтыралігмоз вашкӧдіс Хрипушин да довкнитіс юрнас.
— Эновтчӧма? — бӧрдігтырйи юаліс старука.
— Вывті ёна эновтчӧма!
— Батюшка!
— <ns>О-оз по-озь</ns>!.. — кыліс бара вежӧс сайсянь.
Жыр пельӧсъясын кылісны шлюпкӧм-бӧрдӧм шыяс.
Спокой!
Сетӧй висьысьлы спокой! — ӧлӧдӧ Хрипушин бӧрдысь старушкаӧс.
— Аддзанныд? — зэв тэрыба ӧдзӧсӧд мыччысьлігмоз шуис ыджыд нылыс; синъясыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь.
— Аддзанныд, — водзӧ висьталіс сійӧ да индіс кинас вежӧс сайлань.
Хрипушин чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Ныв, сэсся ни ӧти кыв шутӧг, бергӧдчис да петіс, кринолин пружинаясӧн стенас швачнитігмоз.
Пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Вежӧс сайсянь эз кывны некутшӧм шыяс,
косьмисны синваяс, но общӧй скӧралӧмыс да шогсьӧмыс висьталісны, мый бедалы помыс эз на во.
— Кыдзи нӧ сідзи, батюшка? — киссьӧм шаль помнас синвасӧ чышкалігмоз юаліс медбӧрын старука.
— Да ковмас, Авдотья Карповна, думыштлыны...
Ті нӧ мый шогсянныд?
— Ок, батюшкаӧй менам!..
— Тіянлы аслыныд колӧ примерсӧ петкӧдлыны!
Ті ӧд — мам!
Тіян шогсьӧмысь, гашкӧ, Артамон Ильич ещӧ на ёнджыка висьӧ...
Тадзи оз позь!
Да, сы кындзи, ен отсӧгӧн, ми пуам кутшӧмкӧ зелля: гашкӧ, и кокньӧдас на...
— Зелля ли мый ли, мый кужан, батюшка.
А не то тэ нулы сійӧс бабка дінӧ Бур Гӧраӧ...
Уналы нин старука отсавліс...
Вӧчӧй милӧсть!..
Кажитчӧ, нэм кута тэ вӧсна енлы кевмыны...
— И тайӧс позьӧ вӧчны...
Сӧмын эн шогсьӧй да эн броткӧй!..
А старука кузяыд, кыдз тіянлы колӧ: верма и сыла ветлыны и Артамон Ильичӧс нулыны...
— Нулы, нулы тэ сійӧс, батюшка!..
— Нула, нула...
Сӧмын абу-ӧ тіян мыйтакӧ посни сьӧм!..
Ӧні кежлӧ кӧть...
VIII.
ПРЕТЕРПЕЕВЪЯСЛӦН СЕМЬЯ
Во кызь сайын Претерпеевъяслӧн семьяыс вӧлі дзик мӧдсяма.
Артамон Ильич да Авдотья Карповна гӧтрасьӧм бӧраныс сэки сӧмын на вуджисны овны татчӧ, тайӧ Томилинскӧй улича вылас.
Артамон Ильич, кузь, косіник тушаа чиновник, коді гӧтрасьӧмнас томмӧдіс ассьыс комын кӧкъямыс арӧса чужӧмсӧ, торъявліс аслас рамлунӧн да тырвыйӧ подчиняйтчыліс гӧтырыслы.
Авдотья Карповна вӧлі ичӧтик тушаа, сьӧд юрсиа томиник нывбаба; сійӧ ёна тӧждысис овмӧс вӧсна: ни ӧти колана чаг тор сійӧ эз эновтлы и вӧчліс тайӧс ставсӧ горзытӧг, видчытӧг, пыр ӧткодь долыд чужӧмӧн.
Бӧрынджык, кор гозъя овмӧдчисны асланыс выль ичӧтик керкаӧ, Авдотья Карповна сэтшӧм бура заводитіс нуны овмӧсас став уджсӧ, мый Артамон Ильичлы дзик нин нинӧм вӧлі вӧчнысӧ.
Авдотья Карповна мудзлытӧг шаркъяліс-ветлӧдліс кухняысь жырйӧ, жырсянь кӧбрегӧ, вурсис, чышкаліс стеклӧяс, вӧтлаліс гутъясӧс, пӧляліс бус да с. в.
Артамон Ильич вывті ёна радейтіс гӧтырсӧ, сӧмын гажтӧмчыліс сы вӧсна, мый нинӧм эз вермыв вӧчны, мед отсавны бурмӧдны ассьыныс олӧмсӧ.
Претерпеевъяс овмӧсын ыджыдаліс шуд.
Авдотья Карповна, мед эськӧ ёнджыка угодитны мужикыслы, зілис вӧчны овмӧссӧ ещӧ на совершеннӧйӧн.
Артамон Ильич эз тӧд, кыдзи угодитны гӧтырыслы, да чӧв оліс, эз юлы ни ӧти войт вина, эз узьлы ӧбед бӧрын да эз новлы халатъяс.
Мужикыс помтӧг радейтіс Авдотья Карповнаӧс, коді шонтіс сылысь дыр гӧтрасьтӧг олӧм вӧсна кӧдзалӧм сьӧлӧмсӧ.
Сӧмын Артамон Ильич эз кужлыв тырмымӧн петкӧдлыны тайӧ радейтӧмсӧ: чужӧмыс сылӧн век важмозыс вӧлі спокойнӧй, весиг неуна кӧдзыд, и аслас признательность йылысь сійӧ эз висьтавлы гӧтырыслы ни ӧти кывйӧн; но и та вылӧ видзӧдтӧг, найӧ вывті ёна радейтісны ӧта-мӧднысӧ.
Прӧйдитісны вояс.
Претерпеевъяслӧн чужисны челядь, кодъяс пӧвстысь ловйӧн колины сӧмын нёль ныв.
Но и семьялӧн содӧм эз вермы чинтыны гозъя костын ӧта- мӧдсӧ ёна радейтӧм.
Лоины выль расходъяс;
Авдотья Карповна лӧсьӧдіс мӧс да заводитіс вузасьны йӧлӧн да рыськӧн.
Йӧрӧ вӧлі пуктӧма картупель, и арнас Авдотья Карповна вузавліс быдсямапӧлӧс град выв пуктас.
Овны мӧдісны лӧсьыда — бурджыкасӧ оз нин тӧр.
Авдотья Карповна ӧтнас справляйтчис семья пытшса став уджӧн;
Артамон Ильичлы нинӧм вӧлі вӧчны, сылы лои овны важмозыс жӧ спокойнӧя да любуйтчыны.
Артамон Ильич сідзи и вӧчліс, сы вӧсна мый ӧтчыд, медым не вӧчны выль расходъяс, сійӧ босьтчыліс ӧткажитчыны выль казинет сюртукысь, то Авдотья Карповна эз сӧмын вид сійӧс, а сюртук дінӧ содтӧд вурӧдіс сылы ещӧ выль сапӧг гоз.
Ачыс жӧ Авдотья Карповна, мыйӧн нывъясыс быдмыштісны, нинӧм нин аслыс эз лӧсьӧдлы: сійӧ воясӧн ветлӧдліс кык важиник ситеч платтьӧӧн да новліс сэтшӧм шаль, кодӧс киссьӧм вӧснаыс эз кӧсйыв шаллявны весиг сылӧн бабыс.
Татшӧм зэлӧдчышталӧм щӧт весьтӧ нывъяс жырйын лоины приданнӧй вылӧ нёль сундук, и сэні вӧліны нин кымынкӧ пома бур полотно.
Водзӧ кежлӧ приданнӧй чукӧртӧмӧн нывъяс вӧснаыс тӧждысьӧмыс Авдотья Карповналӧн эз на помасьлы асьсӧ ӧбӧдитӧмӧн.
Ӧтчыд Авдотья Карповна шуис мужикыслы, мый сійӧ кӧсйӧ сетны медыджыд нывсӧ — Олимпиадасӧ — пансионӧ.
Артамон Ильич важӧн нин гӧгӧрволіс гӧтырыслӧн тайӧ кӧсйӧм йывсьыс да, веськыда кӧ шуны, поліс таысь.
Ӧткӧн унапӧлӧс мӧвпалӧмъяс вайӧдлывлісны сійӧс сэтшӧм думӧ, мый «велӧдчӧмыд» сы нывъяслы нинӧм бурсӧ оз вай, найӧ сӧмын тшыксясны.
Сійӧ та йылысь думайтіс быд посниторйӧдз, и дерт нин, эз вӧв дивӧ, мый, кор гӧтырыс шыасис сы дінӧ та кузя сӧветӧн, Артамон Ильичлӧн сьӧлӧмыс ёкмуніс.
Кытысь босьтас сійӧ вынсӧ, мед эськӧ венны гӧтырыслысь тайӧ кевман видзӧдлассӧ?
Тырмас ӧмӧй сылӧн вын жугӧдны сы дыра лелькуйтӧм мечтасӧ сылысь?
— Кыдзи нӧ тэ думайтан? — юаліс висьысь морт моз Авдотья Карповна, коді ёна повзис мужикыслӧн быгалӧм чужӧмысь.
— Али нӧ огӧ сетӧй? — содтіс сійӧ полан гӧлӧсӧн.
— Мыйла? Мыйла? — горӧдіс Артамон Ильич.
— Мыйла огӧ сетӧй?
И Олимпиадаӧс сетісны пансионӧ.
Артамон Ильич дзик медводдзаысь аслас олӧмын шуис неправда Авдотья Карповналы, и сылы сьӧлӧм вылас зэв эз ло лӧсьыд.
Эз вӧв спокойнӧйӧн сьӧлӧмыс и Авдотья Карповналӧн; сійӧ аддзыліс мужикыслысь чужӧм бледӧдӧмсӧ, кор муніс сёрниыс пансион йылысь, да полігтырйи думайтіс:
«Тайӧ абу прӧстӧ!»
Сылы кажитчис, мый Артамон Ильич дзик оз кӧсйы велӧдны нывсӧ.
«А оз кӧ сійӧ кӧсйы велӧдны, — думайтіс Авдотья Карповна, — сідзкӧ, сылӧн эмӧсь та вылӧ помкаяс.
Артамон Ильич абу сэтшӧм морт, мед йӧй юрӧн мыйкӧ вӧчны...»
Кор тайӧ думъясыс воисны Авдотья Карповналы юрас, сійӧ первойысь кутіс чувствуйтны мужик водзас кутшӧмкӧ мыж да тіраліс быд минутын: поліс аддзыны аслас вӧчӧмторйысь лёксӧ.
Нылӧс пансионӧ сетӧм бӧрын сійӧ торъя сюся мӧдіс кыйӧдны Артамон Ильичлӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрся, сы чужӧмын быд вежсьыштӧм бӧрся.
Коли уна во, куличьяс да сдобнӧй булкияс сёясӧн веськавлісны Олимпиада начальницаяслы найӧ чужан лунъяс дырйи да гырысь праздникъяс дырйи; нывсӧ вуджӧдісны нин медбӧръя классӧ, а Артамон Ильич век на важмозыс оліс чӧв, важмозыс жӧ эз узьлывлы ӧбед бӧрын да эз юлы вина.
Ставыс муніс сідз, кыдзи колӧ.
Ӧтчыд весиг, кор Авдотья Карповна ачыс аслас сьӧлӧмӧн кыліс, мый лоас кутшӧмкӧ лёктор, Артамон Ильич ньӧти эз скӧрмы: Олимпиада локтіс да кутіс нуӧдчыны театрӧ.
— Ставыс сэтчӧ ветлывлӧны, — дузъялӧмӧн моз шуаліс сійӧ, — а ме ог!
Меным окота ветлыны театрӧ!
Артамон Ильич кыв шутӧг вӧчис нывлы удовольствие.
Кыдз кӧть Авдотья Карповна эз кыйӧд мужик бӧрсяыс, сійӧ некутшӧм вежсьӧм сылысь эз аддзы тайӧ здукас да лӧсьӧдчӧ нин вӧлі ачыс дзикӧдз успокоитчыны, кыдзи бара лои выль история.
Пансионысь лэдзавтӧдз кымынкӧ тӧлысь войдӧр Олимпиада шыасис бать-мамыс дінӧ сэтшӧмтор кузя: колӧ пӧ став платтьӧяссьыс резьӧдны складкаяссӧ.
Олимпиада тайӧс налы шуис тырвыйӧ образованнӧй барышнялӧн кодь сэтшӧм капризнӧй гӧлӧсӧн, сэтшӧма вомсӧ вежньӧдлӧмӧн, мый Авдотья Карповна повзьӧмысла лои кулӧм нисьӧ ловъя.
Тайӧ повзьӧм дорас содтӧдӧн вӧлі ещӧ сійӧтор, мый Артамон Ильич, коді спокойнӧя пукаліс ӧшинь дорын, нылыслысь медбӧръя кывъяс кывзігӧн, бергӧдчис сылань да зэв ёся видзӧдліс сы вылӧ.
Складкаяс лои резьӧдалӧма, Олимпиада лӧньыштіс, Артамон Ильич вӧлі век на важкодьыс, но гозъя олӧм костын мыйкӧ оз нин вӧлі тырмы.
На костын правдаыс эз вӧв.
Авдотья Карповна лыддьыліс асьсӧ мыжаӧн мужик водзас, гӧгӧрволіс, мый Артамон Ильичлы сьӧлӧм вылас зэв сьӧкыд, мый сы вӧсна лоӧ мучитчыны мужикыслы, быдногыс зілис вӧчны сылы буртор да вӧчліс тайӧс ставсӧ эз сьӧлӧмсьыс, а аслас вӧлялы паныд, кодӧс сійӧ пуктыліс нинӧмтуйӧ да эз веритлы сылы.
Татшӧм ногӧн, ныв вӧснаыс гозъя заводитісны аслыныс казявтӧг кӧдзавны ӧта-мӧд дінас.
Найӧ эз нин висьтавлыны воддзамоз ӧта-мӧдыслы став йывсьыс веськыда.
Быдторйысь, мый найӧ вӧчлісны водзӧ, тыдаліс аслыспӧлӧс «яндысьӧм», и тайӧ яндысьӧмыс вайӧдлывліс сэтшӧм виччысьтӧмторъясӧ, кутшӧмъясӧс найӧ некыдзи и думыштлынысӧ эз путьмыны.
Татшӧм виччысьтӧмторъясыс лолывлісны сійӧ жӧ Олимпиада вӧсна, кодӧс пыр ёнджыка и ёнджыка мӧдіс ӧдӧлитны сылӧн «образованностьыс».
Олимпиадалӧн быд корӧм вылӧ Авдотья Карповна ёнджыкасӧ аслас кӧсйӧмлы паныд, но мед угодитны мужикыслы, горӧдлывліс:
— Кыдзи нӧ тадзсӧ позяс?
— Мед! Мед! — ӧлӧдлывліс Артамон Ильич, кодлысь сьӧлӧмсӧ кырыштліс нылыслӧн некытчӧ лӧсявтӧм корӧмыс. — Мый тэ, Авдотья Карповна?
Мыйла нӧ не вӧчны сідзи, кыдзи сылы колӧ?
Лёкыс сэн нинӧм абу...
И кыкнанныс шуӧм серти, вӧчлывлісны сідзи, кыдзи вӧлі колӧ нылыслы.
Наивнӧй гозъя мӧдісны яндысьныкодь ӧта-мӧдсьыс да, ӧта-мӧдыслы бур вӧчӧмӧн, кӧсйылісны пу корйӧн моз тупкыны ассьыныс пасьтӧмлунсӧ.
Тайӧ яндысьӧм вӧснаыс Олимпиада «образованностьлӧн» быд требование тырвыйӧ пӧртсьыліс олӧмӧ.
Татшӧмторсӧ вӧчны отсавліс и сійӧ, мый кыкнанныс найӧ помтӧг радейтлісны нывнысӧ, а сы вӧсна эз кӧсйыны огорчитны сійӧс.
Татшӧм ногӧн, Олимпиада Артамоновна, кодлы кувмӧн вӧлі гажтӧм бать-мам ордын, курссӧ помалӧм бӧрын пыр оліс ӧти «барскӧй» семьяын, кытӧні вӧлі сылӧн пансионын велӧдчандырся пӧдругаыс.
Артамон Ильич тӧдіс, мый тайӧ семьяыс рӧзӧритчысь дворяналӧн, кодъяс ӧдва олӧны медбӧръя крӧшкияс вылас, но век жӧ сійӧ ачыс колльӧдлывліс на ордӧ йӧктан вечер вылӧ нывсӧ, сы вӧсна мый рӧзӧритчысь семьяыс, мыйӧн сӧмын кутліс вермыны кокньыдджыка лолыштны, пыр жӧ заводитліс вӧчавны балъяс да мукӧдпӧлӧсторъяс.
Олимпиада Артамоновналӧн татшӧм балъяс вылас ветлӧмысь да мукӧд сэтшӧмторъясысь лоліны бать-мамыслы зэв гырысь расходъяс.
Кутісны ковны платтьӧяс, лентаяс.
Претерпеевъяс ордын лунтыръясӧн шӧрасисны да вуралісны вӧччанторъяс; растеряевскӧй портниха, либӧ, кыдзи сійӧс тані шулісны, «модница», вермывліс сэні вӧчны быдтор, мый сӧмын сылы вӧлі колӧ.
Ставыс тайӧ нинӧмӧдз вайӧдіс гозъяӧс кыкнаннысӧ.
Артамон Ильич дзикӧдз воштіс ассьыс став вежӧрсӧ, Авдотья Карповна — ассьыс тэрыблунсӧ; сійӧ кыдзкӧ дзикӧдз нюкырмуніс и лунтыръясӧн ӧдва кыскавліс кокъяссӧ, быттьӧ сӧмын на петӧма зэв пӧсь пывсянысь.
Татшӧм парализуйтӧм состояниенас гозъя воисны сэтчӧдз, мый, Олимпиада Артамоновна кӧсйӧм серти, асланыс зэв ичӧтик оланінӧ чукӧртісны гӧсьтъясӧс, вӧчисны вечер, сы вӧсна мый тайӧс вӧлі требуйтӧ «приличие», кыдзи налы веськыда шуис асланыс нылыс.
Бал чукӧртӧм йылысь сёрни кылӧм бӧрын Авдотья Карповна ас кежсьыс думыштіс, мый збыль ӧд, колӧ жӧ господалы водзӧс мынтыны налысь нывсӧ бура примитӧмысь, но, кор аддзис Артамон Ильичлысь быгалӧм чужӧмсӧ, горӧдіс:
— Мый тэ!
Мый тэ сёрнитан!
Кысь нӧ миянлы балъяссӧ вӧчавны!..
Со ӧд ещӧ, господи!
— Нинӧм, нинӧм! — горӧдіс Артамон Ильич, коді тайӧ сёрниысь юр вежӧрсӧ муртса эз вошты.
— Мыйла нӧ?
Ми, слава богу, абу корысьяс!
И ассьыс кывъяссӧ веськыдӧн лыддьӧм могысь, став тушанас тіралігтырйи, сійӧ котӧрӧн муніс лавкаӧ ньӧбасьны.
— Со кыдзи тіян ӧні, Артамон Ильич! — шуис сылы лавочник. — Бал!
— Донаӧй! — бӧрдӧмсорӧн моз нин торкис сійӧс Артамон Ильич. — Эн нин сёрнит!
«Бал» чӧжыс Артамон Ильич да Авдотья Карповна вӧліны кутшӧмкӧ озысь синъяса истуканъяс кодьӧсь;
Артамон Ильич воис весиг сэтчӧдз, мый, кор ӧти том морт кӧсйис ӧзтыны папирос да корис битор, сійӧ садьтӧгыс повзис да эз путьмы вӧрзьӧдчыны места вывсьыс.
Но кор кыліс фортепианоӧн ворсӧм да заводитісны йӧктыны, Артамон Ильич садьсяліс: кавалер чужӧмъяс вылысь да найӧ оласногысь сійӧ казяліс мыйкӧ не лӧсьыдтор;
сійӧ казяліс, кыдзи ӧти кавалер, коді нуӧдіс Олимпиадаӧс полька йӧктыны, мигайтіс аслас суседлы да зілис топыдджыка кутлыны коскӧдыс ассьыс дамасӧ;
сійӧ аддзыліс, кыдзи мӧд кавалер воддзаыслы воча мудера кызӧктышталіс да юрнас лайкйӧдлӧмӧн петкӧдліс, мый сідзи и колӧ.
Корсюрӧ Артамон Ильич, быттьӧ вунӧдчӧмӧн, воськовтліс йӧктысьяслань, медым зонлы ки вылас ӧшйӧм нывсӧ дугӧдны йӧктӧмысь, но думыштлывліс, мый сёрӧнджык став тайӧ кавалеръясыс да став благороднӧй барышняясыс кутасны серавны Олимпиада вылын, тадз кӧ сійӧ вӧчас, и бӧр довгыліс аслас пельӧсӧ.
Мӧдысь сійӧ аслас тӧдлытӧг петіс садйӧ, кытчӧ сӧмын на саяліс Олимпиада аслас кавалеркӧд.
Но муртса сійӧ воськовтіс, ӧдва кыліс нылыслысь зонкӧд гажа сёрнисӧ, кыдзи кокъясыс мыйлакӧ дугдісны кывзысьны сылысь.
Кыдзи сійӧ ёрис тайӧ некытчӧ шогмытӧм кавалерсӧ!
Медбӧрын, кор нылыс скӧрысь горӧдіс: «Тайӧ ещӧ мый сэтшӧмыс?», Артамон Ильич уськӧдчис беседка дорӧ да кӧсйис ӧлӧдны кавалерсӧ, но мыйлакӧ сӧмын кызӧктіс да тэрмасьӧмӧн муніс сэтысь.
Дыр-ӧ, регыд-ӧ кыссис тайӧ, а сэсся став гажӧдчӧмъясыс помассисны.
Олимпиада Артамоновналы ковмис овны сӧмын ай-мам керкаын, да сійӧ збыльысь зэв ёна гажтӧмчис.
Быдтор вылӧ сійӧ скӧраліс, ылысса гажтӧм уличасянь заводитчӧмӧн, кӧні найӧ овлісны, да, пӧлыньтчӧм рӧмпӧштанӧн помассьӧмӧн, коді весиг ангеллысь чужӧмсӧ петкӧдліс сӧтана чужӧм кодьӧн.
Таысь кындзи, Олимпиада Артамоновнаӧс мучитіс сійӧтор, мый, «высшӧй» обществоысь торъялӧм бӧрын, сылы дзик некытӧн да некодлы вӧлі петкӧдлыны асьсӧ да ассьыс вӧччанторъяссӧ; дзик ӧти местаӧн, кытчӧ чукӧртчылісны йӧз, вӧлі вичко, но кодъясӧс жӧ ныв вермыліс аддзыны татысь: мастерӧвӧйясӧс, сапожникъясӧс, мещанаӧс да уска-тошка чиновникъясӧс, кодъяс дінысь кашкис вина дук.
Сійӧ дзонь лунъясӧн ӧтнас пукаліс гортас, сылы некодкӧд вӧлі весиг сёрнитны...
— Зывӧк! — скӧрысь шулывліс сійӧ.
Артамон Ильич оліс чӧв.
Коли куим во; быдмисны мукӧд куим нылыс; найӧс велӧдысь пыдди вӧлі индӧма Олимпиада Артамоновнаӧс, мый вӧсна найӧ дзик нинӧм эз тӧдны, а велалісны сӧмын чойыс моз жӧ вешкыртлыны паръяссӧ да зэв тӧдчана шулывлісны: «Зывӧк», да заводитісны шуасьны асланыс бать-мамлы паныд, петкӧдлывлісны ассьыныс протестъяссӧ, пӧльзуйтчылісны сійӧн, мый ыджыд чойыслысь тай ыджыдалӧмъяссӧ ай-мам кыв шутӧг терпитлісны.
Чойыс моз жӧ найӧ кутісны ропкӧдчыны складкаяс йылысь да с. в.
Авдотья Карповна лыддьыліс найӧс велӧдчытӧм, пемыд нывъясӧн да заводитліс горзыны на вылӧ:
— Тісӧ нӧ мый?
Тіянлысӧ мый ещӧ оз тырмы? — скӧравліс сійӧ.
— Маменька!
Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс? — дорйыліс найӧс Олимпиада.
— Тадзи сӧмын горничнӧйяс вылӧ позьӧ горзыны...
Ми ӧд абу горничнӧйяс!
Авдотья Карповна ланьтлывліс.
Ыджыдалӧмъяс, татшӧм ногӧн, быд боксянь шер моз мӧдісны киссьыны пӧрысьяс вылӧ...
Во кык-куим бӧрын, пӧрысьяс шуд вылӧ, став протестъясыс вӧліны сӧмын нин ӧтитор кузя — «жӧник» корӧм кузя.
Нывъяслӧн векыштчӧм чужӧмъяс серти бать-мам бура аддзисны тайӧ корӧмсӧ; весиг Олимпиада Артамоновналы, кажитчӧ, вӧлі эськӧ нимкодь тайӧ здукас, волывлыны кӧ кутіс на ордӧ кӧть нин растеряевскӧй кавалер.
— Но, Артамон Ильич, — шуис коркӧ Авдотья Карповна.
— Вайӧд ассьыныд палатскӧй жӧникъястӧ!
— Ыджыд удовольствиеӧн, матушкаӧй менам! — нимкодя вочавидзис Артамон Ильич.
Некор на гозъялы эз вӧвлы сэтшӧм нимкодь да гажа, кыдзи ӧні...
Но нимкодясьӧмыс налӧн регыд помассис.
Став «растеряевщина» пасьтаыс, Претерпеевъяс став суседъяс пӧвстын на йылысь муніс нин сёрни.
Томилинскӧй дамаяс вӧлі ёна дӧзмӧмаӧсь сы вӧсна, мый найӧс эз корлыны балъяс вылӧ, томилинскӧй кавалеръяс — сыысь, мый петербургскӧй да высокоблагороднӧйяскӧд тӧдмасьӧм вӧсна на вылӧ водзынджыксӧ видзӧдісны зывӧкпырысь, а медъёнасӧ сы вӧсна, мый найӧ эз вермыны вомдорӧ босьтлыны сійӧ дона винаяссӧ, кодъясӧс во кык сайын вӧлі ньӧбӧма благороднӧй гӧсьтъяслы.
Ставыс найӧ кутісны радлыны да нимкодясьны, кор, ӧти-кӧ, тӧдмалісны лавочниксянь, мый стеаринӧвӧй сиськысь Претерпеевъяс ӧнӧдз на уджйӧзаӧсь куим чӧлкӧвӧй дон, и, мӧд-кӧ, кор казялісны, мый Артамон Ильичлы аслыс вывті ёна вӧлі колӧ, мед эськӧ сы ордӧ волывлісны томилинскӧй том йӧз.
— A-а!.. Воис кад! — нимкодя ӧта-мӧдыслы мигайтчигтырйи сёрнитлісны чиновникъяс.
— Мый нӧ тіян ордӧ Петыркарса господа-помещикъясыд оз волывлыны? — Артамон Ильич вылын сералігмоз юавлывлісны найӧ.
— Муналӧмаӧсь!..
Зэв нин важӧн абуӧсь...
— М-м...
Муналісны!..
Но, а Олимпиада Артамоновнаыд нӧ мый вӧсна пыр сідзи гажтӧмчӧ?..
— Ак, господи Иисусе Христе! — горӧдлывліс Артамон Ильич. — Мыйла гажтӧмчӧ?
Да енмыс сійӧс тӧдӧ!
— Ен! — дакайтлісны чиновникъяс да мигайтлісны синпӧвнас.
Татшӧм «кавалеръяссӧ» Артамон Ильич гортас вермис вайӧдны сӧмын сэк, кор кӧсйысис гӧститӧдны найӧс вишнёвкаӧн да вайны закуска вылӧ маринованнӧй гуринаясӧс.
Медбӧрын, кавалеръяс заводитісны волывлыны Претерпеевъясӧ.
Но, господьӧй, кутшӧм кавалеръяс тайӧ вӧліны, кутшӧм тайӧ йӧз вӧліны ставыс!..
Гӧльлун вӧсна да ӧткалун вӧснаыс найӧ воӧмаӧсь сэтчӧдз, мый вӧрса зверьяс моз видзӧдісны быд тӧдтӧм морт вылӧ.
Векыштчӧм чужӧмъясныс, сійӧ няйт манишкаясныс, галстукъясныс, кодъяс улысь вӧлі чурвидзӧны кӧвторъяс, пыр садьтӧг повзьӧм чужӧмъясныс, плешӧ да кӧсичаӧ ляскысьӧм шоч юрсинаныс — ставыс тайӧ ӧтлаын кыпӧдіс зывӧктӧм не сӧмын Олимпиада Артамоновналысь, но и вообщӧ мортлысь, коді эз вермыв синмӧн видзӧдны дурклун вылӧ.
На пытшкысь ни ӧти морт эз кужлы шуны тӧлка кыв, мӧд ногӧн кӧ тайӧ кавалеръясыс эз сёрнитлыны нинӧм йылысь: мый йылысь нӧ эськӧ найӧ кутісны сёрнитны сэтшӧм барышнякӧд, кутшӧм вӧлі Олимпиада Артамоновна, коді и французскӧй кывйӧн кужӧ сёрнитны, ворсӧ фортепианоӧн да сёрнитігъясын тшӧкыда шулывліс сэтшӧм кывъяс, кыдзи: <rus>«афрапировало»</rus> * да ещӧ уна мукӧдпӧлӧс кывъяс?
Найӧ асьнысӧ чувствуйтлісны неуна: кокньыдджыка сӧмын сэки, кор Артамон Ильич корлывліс найӧс вина юыштны; сэки найӧ лолісны збыльысь артистъясӧн, сы вӧсна мый румкаысь юан искусство налӧн вӧлі вайӧдӧма тырвыйӧ совершенствоӧдз.
Олимпиада Артамоновналы сэки найӧ кажитчисны прӧстӧ «мужикъясӧн»...
Сійӧ зывӧктӧмлы эз вӧв помыс!
Олимпиада Артамоновна бӧрся бракуйтісны томилинскӧй кавалеръясӧс и мукӧд чойясыс.
Артамон Ильич эськӧ кӧсйыліс жӧ тӧлк вылӧ вайӧдны нывъяссӧ, висьтавны налы, мый мӧдногыс оз и вермы лоны, кӧсйис заводитлыны сёрнитыштны, но, кор аддзис, мый Авдотья Карповна нывъяс дорыс жӧ, пондіс гӧтырыс ног сёрнитны да шуис, мый кавалеръясысь колӧ ӧткажитчыны.
— Кыдз нӧ сійӧ позяс! — кыдзи и век, аслас кӧсйӧмлы паныд шыасис Авдотья Карповна.
— Оз, оз! — паныдаліс сійӧс мужикыс. — Оз позь...
Ыджыд шог сӧмын тайӧ пьянникъяскӧд!
Томилинскӧй кавалеръясӧс вӧлі вӧтлӧма.
Та бӧрын найӧ и петкӧдлісны жӧ асьнысӧ, кыдзи сӧмын кужлісны.
Яндысьӧм да конфуз, коді вӧлі налӧн Олимпиада Артамоновна дырйи, найӧ вежисны сэтшӧм немъяндысьтӧм лёк сёрни вылӧ, кутшӧм вермас лоны сӧмын дикмӧм йӧзлӧн.
Лёкног видчытӧг найӧ эз вермыны мунны сы ӧшинь увті и пыр горӧдлывлісны сідз, мед эськӧ Олимпиада Артамоновна непременнӧ кыліс налысь видчан кывъяссӧ.
Вичкоын, улича вылын индылісны чуньяснас, мигайтлісны, шутьлявлісны.
Быдпӧлӧс лёкторъяссӧ найӧ кутісны висьтавлыны йӧз пӧвстын претерпеевскӧй барышня йылысь: висьтавлісны, мый войдӧрлунӧ на Претерпеевъяс ордын вӧлі помещик Арапников, коді кольӧм во кыпӧдліс ыджыд шум актрисакӧд гуляйтӧм вӧсна, да быттьӧкӧ козьналӧма Олимпиадалы брошка.
Ӧткымын «дамаяс» висьтавлісны, мый найӧ асланыс синъясӧн аддзылісны тайӧ брошкасӧ.
Мукӧдъяс та дінӧ содтылісны, мый Олимпиада мамыскӧд тшӧтш ветлӧма нин гӧститны Арапников ордӧ, да индылісны, мый та йылысь висьталіс налы извозчик Гришка, коді пӧ быттьӧ гӧститанінсьыс бӧрсӧ гортас вайӧдӧма сӧмын мамсӧ.
Томилинскӧй гажтӧмлуныс кыйыштіс вугыр йылӧ став выльторъяссӧ да быдса лунъясӧн бувгис претерпеевскӧй барышня йылысь.
Быдлаын, кытчӧ сӧмын петкӧдчыліс Артамон Ильич, сыкӧд немъяндысьтӧг панлісны сёрни нывъяс йывсьыс...
Артамон Ильичлы сэтшӧм вӧлі шог, сэтшӧм сьӧкыд лои сы сьӧлӧм вылын, мый кӧсйыліс жӧ эськӧ збыльсӧ висьтавны, заводитчыліс пӧся споритны суклясьысьяскӧд, но эз вермыв тайӧс вӧчны да синвасорӧн моз нин кевмысьліс.
— Абу сідз! — шуліс сійӧ. — Сӧрӧны ставыс!
Кыдзи абу грек тіянлы ен водзын?
— Ми, вокӧ, тӧдам, — вочавидзлісны сылы.
— Да эн веритӧй ті, Христа ради!
Кутшӧм нӧ Арапников эм вӧльнӧй свет вылас, ми сійӧс и синмӧн на эг аддзылӧй!
Ме — бать!
Метӧ тӧда!
— Нинӧм тэ он тӧд, кӧть тэ и бать.
А нолтӧ юав извозчик Гришкалысь, сійӧ небось мыйсюрӧ тэныд висьталас!
— Господи! — сӧмын шулывліс Артамон Ильич, кодлӧн сьӧлӧмыс веськыда потны заводитліс татшӧм сёрнияссьыс, сійӧ сӧмын кевмыліс ӧтитор: водзӧвылӧ не паськӧдны татшӧм лёк сёрнисӧ некодлы...
Но улича вылын да канцелярияын татшӧм мучитчӧмыс сылӧн эз помасьлы.
Гортас сійӧс мучитліс ассьыс нывъяссӧ, гӧтырсӧ жалитӧм да гӧльлун.
Нывъясыс тӧдӧны, мый на йылысь томилинечьяс сёрнитӧны; найӧ вӧлі ӧбидитчӧмаӧсь на вылӧ да лёкалісны...
Став тайӧ лёкалӧмсьыс мыжанас медводз лыддьылісны Артамон Ильичӧс, коді дзик нинӧм эз куж вӧчны, весиг аслас нывъяслы оз куж корсьны жӧникъясӧс, да корис гӧститны кутшӧмкӧ ротальясӧс, кодъяс сэсся дугдывтӧг заводитісны сӧрны на йылысь быдсямапӧлӧс лёкторсӧ.
Татшӧм ногӧн семьяын эз ло олан лад, и сэтчӧ содтӧд Артамон Ильич казяліс, мый нывъясыс зычитӧны ӧта-мӧдныскӧд:
найӧ быд здукӧ пинясисны ас костаныс лента вӧсна, булавка вӧсна да сыысь, мый на ордӧ дугдісны волывлыны том йӧз, мыждылісны Олимпиадаӧс сэтшӧма жӧ, кыдзи и батьсӧ.
— «Тэныд некод оз туй! — шулывлісны найӧ чойыслы.
— Граф али коді нин тэныд колӧ?
Дурмӧм!»
Артамон Ильич казяліс, кыдзи гажтӧмчӧм да лёкалӧм вӧсна лунысь лун мӧдіс бырны нывъясыслӧн томлуныс да мичлуныс.
Аддзыліс, кыдзи Олимпиада Артамоновна, коді бӧрынджык гӧгӧрвоис ассьыс ӧшибкаяссӧ, видзӧдіс сы вылӧ йӧй вылӧ моз, коді эз куж дугӧдны нывсӧ ас кадын; аддзыліс, кыдзи сылӧн радейтана нылыс ветлӧдліс киссьӧм платтьӧясӧн, боквыв талялӧм башмакъясӧн, и, медбӧрын, гӧгӧрволіс лёклунсӧ да скӧрлунсӧ, кодъяс вӧлі ыджыдалӧны керкаын ставтор вылас; гӧгӧрвоис, мый ставлы воис пом, ставыс мӧдіс киссьыны, и сылӧн да гӧтырлӧн кӧсйӧмыс — лӧсьӧдны нывъясыслы бурджык олӧм — эз артмы, и вот сійӧ пыр жӧ заводитіс юны, а во-мӧд мысти лои нин «дзикӧдз юсьӧмаӧн».
«Растеряевщина» эз виччысь, мый тадзи ставыс помасяс.
Сійӧ жалитіс Артамон Ильичӧс.
Быдӧн, коді гажтӧмлун вӧснаыс суклясьліс сійӧ семья йылысь, да аддзыліс кӧ, мый Артамон Ильич уси мостки вылӧ да оз вермы сувтны, тэрмасьліс отсавны сылы.
— Артамон Ильич,
батюшка!
Да мый нӧ тіянкӧд лои?
Чеччӧй, вӧчӧй милӧсть! — шулывліс повзьӧм сусед.
— Вайӧй, пӧжалуйста, китӧ!
Ме тіянлы отсышта!
— Ог сулав! Ог сулав! — горзіс Артамон Ильич. — Оз сулав йӧйлы отсавны!..
Йӧй!
Йӧй ме!
— Чеччӧй ӧдйӧджык, ен тіянкӧд!
Аддзасны йӧзыс — мый нӧ бурсӧ налысь босьтан...
Артамон Ильич эз сӧгласитчыв.
Вермыліс кӧ сусед кевмысьны, мед эськӧ сійӧ сетіс кисӧ, то и сы бӧрын на сыкӧд ёна ковмис ноксьыны.
— Чеччӧй, чеччӧй! — шуліс сусед.
— Ог, энлӧй! — сусед кисьыс ассьыс кисӧ нетшыштігмоз нурбыльтліс Артамон Ильич. — Коді ті?..
Нэмын первойысь аддза тіянӧс!..
— Тырмас тіянлы, ен могысьӧн!..
— Ог, энлӧй!..
И меным, вермытӧмлы, отсавны кӧсъянныд?..
Код ті сэтшӧмыс, меным отсалысьыс?..
— Сусед!
Суседыд тіян...
Иванов...
Чеччӧй вай!..
Китӧ мыччӧй!..
— Колӧкӧ, чечча!..
Сусед пондыліс лэптыны Артамон Ильичӧс да думайтіс нин, мый, медбӧрын, сэсся ставыс нин бур лоӧ, кыдзи Артамон Ильич друг нетшыштліс бӧр ассьыс кисӧ, бара шнёпкысьліс-усьліс мостки вылӧ да, юрсьыс шапкасӧ нетшыштігмоз, заводитліс броткыны:
— Энлӧй, лэдзлӧй...
Ме пернапасася!..
Енлы ме пасибӧ шуа... тіян вӧсна!..
Сійӧ!.. Сійӧ, батюшка... владыка, ыстіс ме дінӧ...
И Артамон Ильич дзӧран киӧн пернапасавліс ӧти здукӧн синваӧн тырӧм чужӧмсӧ.
Гортас Артамон Ильич ёна эз сёрнитлыв. Кодъюрӧн воӧм бӧрын сійӧ пыр зілис саймовтчыны кытчӧкӧ пельӧсӧджык, чуланӧ, кӧбрегӧ, да кодкӧ кӧ семья пытшкысь сы дінӧ матыстчыліс, куньліс синсӧ, лэдзчысьліс узьысь улӧ.
Некор сылысь эз вермывны пычкыны ни ӧти кыв.
Артамон Ильичлӧн татшӧм оласногыс дзикӧдз расстроитіс семьясӧ.
Найӧ помӧдз рӧзӧритчисны.
Служба вылын сійӧс видзисны сӧмын жалитӧм вӧсна да грӧзитісны вӧтлыны, «водзӧвылӧ» кӧ кутас мунны тадзи.
Авдотья Карповналӧн быдсяматорйысь помтӧг тӧждысьӧм дінӧ соді ещӧ мужик вӧснаыс тӧждысьӧм.
Сійӧ нинӧм эз жалитлы, медым сӧмын сувтӧдны мужиксӧ кок йылас:
тӧдысь да тӧлка йӧз шӧпкӧдісны сы весьтын, лыддисны «сьӧд небӧгъясысь», юкталісны быдсямапӧлӧс дивӧнас, но нинӧм эз отсавлы.
Хрипушин, коді унаысь заводитліс бурмӧдны Артамон Ильичӧс, шуліс, мый оз вермы лечмыны сы вӧсна, мый Авдотья Карповна некор эз лэдзлы лечитӧмсӧ вайӧдны помӧдз:
пыр и тэрмасясны, корасны мӧд бурдӧдчысьӧс, да ставыс, мый Хрипушин вӧчлывліс сыӧдз, весьшӧрӧ вошлі.
Татшӧм оправдайтчӧм вӧснаыс Авдотья Карповна веритліс, мый сійӧ нималана медик, да ещӧ ӧтчыд кӧсйис шыасьлыны сы дінӧ...
Лун кык мысти воддза аддзысьлӧм бӧрас, мый йылысь лои гижӧма нин, Хрипушин воис Претерпеевъяс керка дорӧ телегаа вӧлӧн.
Артамон Ильич сӧмын на чеччӧма да вӧлі садь.
Кор сылы висьталісны, мыйла воис Хрипушин, сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ сӧгласитчис гӧтырыскӧд, мый знахарка-бабаыс ёна тӧдысь да веритіс аслас бурдӧдӧм кузя, кӧть эськӧ вывті бура тӧдіс, мый некутшӧм Бур Гӧра ни некутшӧм Хрипушин ни ӧти юрси мында пӧльза сылы оз вӧчны.
Артамон Ильичӧс пуксьӧдісны телегаӧ; сыкӧд орччӧн пуксис Хрипушин.
Улича пельӧсын медик да пациент пернапасасисны, сиисны аслыныс успех да саялісны пельӧс сайӧ.
Бӧрсяньыс на вылӧ дыр видзӧдіс ӧшиньӧдыс Авдотья Карповна...
Муяс вылӧ петӧм бӧрын Хрипушин гӧгӧрвоис, мый сылы яндзим Артамон Ильич водзын; сылы бура тӧдчис чужӧм сертиыс, мый сійӧ ни ӧти войт эз верит ни старукалы, ни Хрипушинлы, а лечитчыны мунӧ дзик сы вӧсна, мед гортсаяслы угодитны.
Дыр найӧ некоднанныслы кыв ни джын эз шуны: кыкнанныслы вӧлі зэв сьӧкыд.
Артамон Ильич первойӧн торкис тайӧ чӧв-лӧньсӧ.
— Тайӧ нӧ тэ лӧсьӧдчан менӧ лечитнысӧ, Алексеич? — шуис сійӧ шога нюммунӧмӧн.
— Да колӧ эськӧ, Артамон Ильич, — неуна яндысьыштӧмӧн шуис Хрипушин. — Колӧ эськӧ тэнӧ... эсійӧ... лечитыштны.
— Э-э, донаӧй! — торкис сійӧс пациент. — Другӧ! — извозчик пельпомӧ инмӧдчылігмоз содтіс сійӧ. — Бергӧд вай вӧвтӧ лучшӧ шуйгавылӧ...
Со эстчӧ!..
Туйсяньыс шуйгаладорас вӧлі тыдалӧ кабак.
Извозчик кутіс бергӧдны вӧвсӧ.
Хрипушин чӧв оліс.
Артамон Ильич садьмис мӧд лун рытнас. Сійӧ вӧлі туплясьӧ турун вылын, кабак дорас.
Хрипушин, коді Артамон Ильич туплясигкості удитіс нин сетны кымынкӧ бур сӧвет кабакса кӧзяйкалы да сы энькалы, кутіс тэрмӧдлыны сійӧс гортас.
Сылы колӧ вӧлі бӧр вайӧдны Артамон Ильичӧс гортас садьюрӧн.
Найӧ ӧдйӧ лӧсьӧдчисны да мунісны.
— Дзик кӧ нин некыдзи оз позь тіянӧс лечитны, — Томилинскӧй улича вылӧ кежигӧн шуаліс Хрипушин, — кӧть морт модасӧ ассьыд здук кежлӧ видзышт.
— Морт модатӧ ме... ме видза! — сӧгласитчис пациент.
Бурдӧм вылӧ надейтчӧм вӧсна, надейтчӧм, кодӧс Артамон Ильич ачыс жӧ медъёна и подтверждайтіс, горничаын, пызан вылын, мӧдіс пуны самӧвар, и Авдотья Карповна заводитіс сьӧлӧмсяньыс сёрнитны Хрипушинкӧд.
Артамон Ильич петіс садйӧ лолыштны.
Тані сійӧ нюжӧдчис-водіс беседкаса лабичӧ да зэв дыр бӧрдіс.
Орчча садйысь кыліс гажа серам, и регыд мысти беседкаын, кодӧс вӧлі Артамон Ильичысь торйӧдӧма заборӧн, кутіс кывны чашкаясӧн зёльӧдчӧм, самӧвар дзужгӧм да сёрни.
— Мыйӧн нӧ тіянӧс гӧститӧдны, господа? — шуаліс Иванов суседыс, коді тӧрыт улича вылын отсаліс чеччыны Артамон Ильичлы.
— Кутшӧм нӧ гӧститӧдӧм! — вочавидзисны гӧсьтъяс, и на пытшкысь ӧти чинтыштіс гӧлӧссӧ да содтіс:
— Суседкаясыд тіян, Семён Семёныч, — вот тайӧ, буди...
— А, кажитчисны?
Кӧсъянныд кӧ, корала?..
— А позьӧ ӧмӧй?
— Сійӧ нин миян делӧ!..
А колӧ?..
— Эсійӧ сьӧдіникыс вывті нин лӧсьыд...
Вот эськӧ!..
— Э-э-э! — торкис сійӧс кӧзяиныс. — Со, вӧлӧмкӧ, ті кытчӧ синанныд!
Олимпиадаӧс!
Оз нин татшӧмторйыд ло, ті менӧ извинитӧй!
Сійӧс ме аслым вылӧ видза.
— Подлечьяс ті, канальяяс, мерзавечьяс! — мыйвынсьыс равӧстіс Артамон Ильич да ӧдӧбӧн уськӧдчис садсяньыс дворас, дворсяньыс улича вылӧ...
А Хрипушин да Авдотья Карповна пукалісны самӧвар дорын да сьӧлӧмсяньыс мый йылысь кӧ сёрнитісны.
Хрипушинлӧн, медбӧрын, бырисны став висьталанторъясыс, мыйясӧн сійӧ кӧсйӧ вӧлі докажитны Авдотья Карповналы, мый Артамон Ильич дзикӧдз бурдас; сёрни помалӧм бӧрын сійӧ босьтліс нин шапкасӧ да кӧсйис шуны: «Абу-ӧ пӧ тіян, Авдотья Карповна, кӧть неуна посни сьӧм...», кыдзи друг ӧшинь улас кыліс Артамон Ильичлӧн тӧдса гӧлӧс.
— <ns>О-оз по-о-озь</ns>! — ставеньӧ пельпомнас зургысьӧм бӧрын боргис сійӧ.
Хрипушин, мыйӧн казяліс татшӧмтортӧ, некод аддзывтӧг тювкнитіс-петіс жырйысь да саяліс.
IX.
ВЕРДЫСЬТӦМ СЕМЬЯ
Артамон Ильич Претерпеев кувсис; сьӧкыда висьӧмыс, коді босьтіс сійӧс бӧръя кадас, регыд нуис коньӧр чиновникӧс гуӧ.
Авдотья Карповна, коді кажитчыліс дзикӧдз нин вермӧдчытӧмӧн семьяӧс суӧм шудтӧм лунъяс вӧсна да семья расстроитчӧм вӧсна, мужикыс кулӧм бӧрын немвиччысьтӧг бӧр ловзис, воис ас садяс да гӧгӧрвоис, мый ӧні ставыс сӧмын сыысь и зависитӧ;
корысялӧм, семьялӧн медбӧръя средствояс бырӧм, став тӧдсаяслӧн да суседъяслӧн Претерпеевъяс семья вылӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс лёка видзӧдӧм — ставыс тайӧ пыр жӧ гузьгысис ӧтнас Авдотья Карповна вылӧ.
Коньӧр нывбаба дугдывлытӧг мӧдіс тэрмасьны да ноксьыны, лунтыръясӧн сійӧ ветлӧдліс аслас омӧлик, пӧрысь кокъяснас кар кузя; пельпом вылас сылӧн вӧлі плавгӧма кутшӧмкӧ зэв важ киссьӧм люстринӧвӧй салоп *, кодлӧн бӧждорыс сісьмӧма нин, а мышку вылас вӧлісны ӧшкамӧшка модаа визьяс;
зэв важ, бусӧссьӧм да нямралӧм шляпа, морӧс бердас топыда топӧдӧм, няйтчӧм прошение — ставыс тайӧ шогӧн да жальлунӧн ыркнитлывліс паныдасьысь морт вылӧ, а кулӧм мортлӧн кодь чусмӧм синъясысь, зэв ёна полӧм кындзи, нинӧм нин вӧлі оз позь аддзыны. Паныдасьысьяслы кажитчыліс, мый талӧн вежӧрыс абу нин дзик тыр- бур.
Быдса лунъясӧн Авдотья Карповналысь омӧлик, коньӧрлӧн кодь мыгӧрсӧ позьӧ вӧлі аддзыны то ӧти, то мӧд улича пельӧсысь, то ӧти, то мӧд канцелярияса либӧ палатаса кильчӧ вывъясысь.
Быд лун знатнӧй да озыр йӧзлӧн передньӧйясын Авдотья Карповна удитліс уна даспӧв уськӧдчывны налы кок увъясӧ, кватитлыны вельможнӧй кокъяссӧ да кывзыны сьӧлӧм бурмӧдан вочакыв: «Ставсӧ, мый сӧмын ме верма...» да мукӧд кывъяс.
Отсӧгсӧ да уджсӧ сылы сетісны сэтшӧм жӧ шог пыкысь йӧз да кодъяс гӧгӧрволісны Авдотья Карповна шоглунлысь ыдждасӧ да джуджтасӧ, либӧ озыр купечьяс, кодъяс лӧсьӧдчылісны успокоитны ассьыныс сӧвестьсӧ чорыд нянь кусӧкъяс сеталӧмӧн да вижӧдӧм екатерининскӧй вит кӧпейкаа сьӧм киас сюйыштӧмӧн.
Кар кузя тадзи лунтыръясӧн котралӧмӧн, кевмысьӧмӧн, корӧмӧн да синваӧн Авдотья Карповна воӧдчыліс сэтчӧдз, мый сійӧ вермыліс рытъясын пукавны сись торйӧн да куим лунысь дырджык эз мучитчыв чайтӧг да сакартӧг.
Рытнас, мукӧддырйи зэв сёрӧн, Авдотья Карповна волывліс Томилинскӧй улича вылӧ да пошкигтырйи перъявліс семья водзас общественнӧй благотворительностьлысь кыйдӧссӧ.
Корысялӧмыс да олӧмыслӧн ужасыс вӧліны сы ыдждаӧсь, мый Авдотья Карповналӧн нывъясыс эз лысьтлыны панны гортса критика да кыв шутӧг няклялісны косьмӧм, чорыд кулебяка торъяс, кодъясӧс вӧлі ӧктӧма купечьяс ордысь, либӧ заводитлісны вурлыны да дӧмлыны казеннӧй уджалысьяслысь кӧлуйнысӧ, либӧ жӧ заводитлісны вӧчны кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс удж, коді налы некутшӧма эз лӧсяв.
Тайӧ каднас весиг Олимпиада Артамоновна эз лысьтлы аслас сёрниӧ содтыны французскӧй кывъяс.
Сӧмын ӧткымынысь, кор сылы ӧбед пыдди ковмывліс сёйыштны сола ӧгурцы либӧ жӧ вурны мужскӧй кӧлуйысь кутшӧмсюрӧ пикантнӧй местаяс, сійӧ думыштлывліс, мый татшӧм уджыд вермас унизитны сійӧс.
Уджыс сэки лыддьыссьыліс унизительнӧй делӧӧн.
Тадзи и мӧдісны мунны Претерпеевъяслӧн делӧяс.
Артамон Ильич кулӧмсянь тӧлысь сизим-кӧкъямыс кольӧм мысти быдӧн вунӧдісны Претерпеев семья йылысь.
Хрипушин йӧз сёрнияс пыр тӧдліс тайӧ семьяыслысь сьӧкыда олӧмсӧ, но сылӧн эз вӧв некутшӧм окота пациент кулӧм бӧрын заводитны бӧр волысьны накӧд,
сыысь кындзи, сылӧн некутшӧм лача нин эз вӧв, мый Авдотья Карповна вермас аддзыны не сӧмын мыйкӧ мында «посни сьӧм» Хрипушинлы сетӧм вылӧ, но зэв бура вӧлі тӧдӧ, мый коркӧя гӧститӧдчысь кӧзяйка ӧні весиг ни ӧти войт оз вермы сысйыштны сылы гажмӧдысь юанторсӧ.
Сы вӧсна Хрипушин воджын кымын эз пыравлы Претерпеевъяс ордӧ, и, гашкӧ, эськӧ эз и волы сэтчӧ некор, эз кӧ тайӧ кад кежлас миян улича вылын тыдовтчыны выль кадлӧн признакъясыс.
Хрипушин гӧгӧрвоис тайӧ сы вӧсна, мый чинны кутісны сылӧн пациентъяс, тыдавны кутіс наладорсянь кутшӧмкӧ эскытӧмлун, а сідзжӧ ёна омӧльджыка мӧдісны сійӧс гӧститӧдны.
Эз ӧтчыд сійӧ шогпырысь сюйлы витнан чуньсӧ картуз улас да, юрсӧ гыжъялігӧн, некыдз эз вермы думыштны, кытысь эськӧ аддзыны лӧнин, а лӧнин улас Хрипушин вӧлі гӧгӧрвоӧ прамӧйкодь порция вина да гажтӧмысла йӧймӧм пациентка.
— Да, мыйсяма нӧ татшӧм кад! — горӧдлывліс сійӧ, бокъясас кыкнан кинас шлапкӧдігтырйи, кор неудачнӧй визит бӧрын котӧрӧн петавліс ывла вылӧ садьсӧ воштӧм морт моз.
— Да, кытысь нӧ татшӧмсӧ ещӧ позьӧ аддзыны?
Кутшӧм му вылысь?
Кыдзи нӧ позьӧ сідз, мый тэ лечитан мортӧс, лечитан став сьӧлӧмсьыд, а та пыдди сійӧ сӧмын и шуас: «лоӧй дзоньвидзаӧсь!»
Кытӧн нӧ мортыслӧн благородствоыс?
Но кӧть эськӧ мед нин сійӧ серам вылӧ, кӧть нин мед сьӧвзис рожаӧ да шуис: на пӧ румкаджын, пожйышт ассьыд сьӧлӧмтӧ...
А то ӧд...
Ок!..
И Хрипушин бара йӧй морт моз швачӧдіс кияснас бокъясас, довкйӧдліс юрнас, акайтіс да котӧрӧн моз уськӧдчыліс кытчӧ кокъясыс пуасны, «гашкӧ» вылӧ лачаӧн.
Коркӧ ӧтчыд, кор Иван Алексейлӧн эз нин коль некутшӧм лача аддзыны кыськӧ юыштантор, сійӧ решитчис медбӧръя средство вылӧ — пыравны Претерпеевъяс ордӧ.
Тӧдса керка дінӧ матыстчис полігтырйи: сійӧ водзвыв тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд картина виччысьӧ сэні.
Кутшӧма сійӧ мӧдіс шензьыны, кор шогъяс да ышлолалӧмъяс пыдди Претерпеевъяс семьяысь аддзис ставыслысь ёна радлӧм.
Артамон Ильичлӧн семьяыс ставӧн кытшалісны Хрипушинӧс да нимкодя горӧдлывлісны: <rus>«Слава богу!», «Слава тебе, господи!»</rus>
Ставӧн нетшкисны сійӧс то ӧти, то мӧд соскӧдыс, быдӧн лӧсьӧдчис кыскыны асладорас, мед эськӧ висьтавны сылы кутшӧмкӧ ньӧти виччысьтӧм буртор, да муртса весиг эз окавны сійӧс.
Авдотья Карповна, радысла джӧмдаліг да став тушанас дрӧжжитігтырйи, медбӧрын, писькӧдчис нывъяс пӧвсттіыс Хрипушин дінӧ да, пельпомӧдыс кутӧмӧн, пуксьӧдіс стул вылӧ дона гӧсьтӧс.
— Энлӧй! Энлӧй! — Хрипушинкӧд орччӧн пуксигмоз кевмысис нывъясыслы Авдотья Карповна.
— Лэдзӧй кӧть ӧти кыв меным шуны... кӧть ӧти кыв!..
— Иван Алексеич... да энлӧй, видзӧдлӧй жӧ мый...
Мусье Хрипушин!.. — сяргисны дугдывтӧг нывъяс. — Лэдз вай, маменька, ме висьтала!
— Да лэдзӧй меным, Христа ради, кӧть ӧти кыв шуны!
— Да энлӧй, барышняяс, збыль дугдыштлӧй! — ӧлӧдіс найӧс Хрипушин.
— Лэдзӧй маменьканыдлы!..
Аттӧ, <rus>боже мой! А?.. Слава богу!.. Слава богу</rus>!..
Нимкодь меным!
Збыльысь, нимкодь!..
— Сэтшӧм нимкодь, сэтшӧм нимкодь миянлы!.. — шуалісны ставӧн.
— Видзӧдлы жӧ, кутшӧмтор лои! — шуаліс Авдотья Карповна.
— Со вот кывзы, менам батюшка...
Мунім ми вичкоӧ ӧбедня вылӧ...
— Авдотья Карповна! — торкис Хрипушин. — Ӧти здук!
Абу-ӧ тіян, Христа ради, кӧть ӧти войт!
Тӧданныд, гырк пытшкӧсӧй ставыс сотчӧ!
Ме эськӧ тіянлы кок вылад юрбиті!
Сы шуд вылӧ, графиныс, кытчӧ вӧлі пуктӧма гормӧг пуртӧс, эз на вӧв тыртӧм.
Кӧзяйкалысь интереснӧй висьталӧмсӧ кывзыны тэрмасьӧм вӧсна Хрипушин тэрыба пӧрӧдіс куим вель ыджыд румка, кызӧктіс, чышкыштіс кипыдӧснас кӧтасьӧм уссӧ да тэрыба шуис:
— Но, водзӧ, матушка благодетельница?
Авдотья Карповна шевгӧдліс кияссӧ и, быттьӧкӧ век на падъялігтырйи, заводитіс висьтавны:
— Ог и тӧд, кыдз нин тайӧс тэныд висьтавнысӧ!..
Ог и тӧд, кыдзи меным енмӧс аттьӧавны!..
Видзӧдтӧ, батюшкаӧй менам: шуа тай, мися, мунім вичкоӧ ӧбедня кежлӧ...
Тӧлысьӧн-джынйӧн сайын кымын тайӧ вӧлі...
Сулалам ми ставӧн бокын моз, быттьӧ проказаӧн висьысь йӧз, юрбитам да думайтам, кор нин, шуам, миянлы господьыс бур олӧмсӧ сетас?
Татшӧм ногӧн ми шогсям, а Лимпиада мыйкӧ век бокӧ видзӧдлӧ...,
— «Мый нӧ тайӧ тэ, вашкӧда ме сылы, пыр бокӧ дзоръялан?..»
— «Да, со, шуӧ, видзӧдлы ачыд, кутшӧмкӧ морт миян вылӧ кӧсӧйтчышталӧ и кӧсӧйтчышталӧ...»
Бергӧдышті ме юрӧс: збыль, сулалӧ мужчина, оз-оз да чӧвтлас синсӧ миян вылӧ... кӧсӧйтчыштлас, видзӧдлас...
— Кӧсӧйтчыштлӧ? — мый йылысь кӧ быттьӧ ёна думайтігтырйи юаліс Хрипушин.
— Кӧсӧйтчыштлас да бара!
— М-м... да-да-да...
Но и?
— Ладнӧ!
Петім ми вичкоысь, мунам гортӧ и, колӧ шуны, асьным ог-ог дай видзӧдлам мышкӧ, видзӧдлам да — и сійӧ видзӧдліс!..
— Цссс...
— «Кутшӧм тайӧ дивӧ? — думайтам асьным.
— Мый сылы миянсянь колӧ?»
Шуам аслыным: сідзи, тыдалӧ, прӧстӧ.
Коли сы бӧрын недель... мунім вичкоӧ... видзӧдам: бара сійӧ!..
Бара сійӧ кыдзкӧ быттьӧ...
— Кӧсӧйтчыштлӧ? — торкис Хрипушин.
— Да, да!
Пыр быттьӧ мыйкӧ синнас лӧсьӧдчӧ...
— Но, мый нӧ?
Слава богу! — зэв меліа шуис медик. — Олимпиада Артамоновна!
Кыдзи ті чайтанныд?.. — синнас зэв мудера ворсігтырйи водзӧ шуаліс сійӧ.
— Нинӧмабусӧ сӧран!
— А мыйла нинӧм абу?
Мед! Нинӧм!..
Слава богу!
Збыль-збыль!..
Но, матушка Авдотья Карповна, мый водзӧсӧ?..
— Но, вот, дона мортӧй, тадзи тайӧ делӧыс и мӧдӧдчис...
Кытӧнӧсь ми, сэні видзӧдан да — и сійӧ тӧрчитӧ!
— Вот тані медінтереснӧйыс и эм! — серамсорӧн моз шуис Олимпиада.
— Энлы, эн торкав!..
Лэдз нин меным помавны!
— Лэдзӧй, барышня, мед мамныд помалас...
Но и?
— Но, ладнӧ!..
Тадзи тайӧ и мӧдіс мунны...
Ӧтчыд пукалам ми тадз... гортынӧсь ставӧн... гажтӧмчам... друг воис миянӧ вӧла мужик:
«Сэтшӧмъястӧ, шуӧ сійӧ, тані олӧны?»
— «Тані...»
— «Мӧдӧдісны, шуӧ, тіянлы, со капуста... именича лун кузя...»
(збыль, миян Стёша вӧлі именича).
— «Коді мӧдӧдіс?»
— «Эз тшӧктыны висьтавны...»
Юасим, юасим — эз висьтав!..
Сэтшӧм миянлы нимкодь лои, весиг бӧрддзим, збыльысь!
Хрипушин пыдісянь ышловзис.
— Лимзалам-бӧрдам, — синвасорӧн кутіс водзӧ висьтавны Авдотья Карповна, — и думайтам: кытӧн сійӧ татшӧм бур вӧчысьыс?..
Мыйысь миянлы енмыс ассьыс милӧстьсӧ мӧдӧдӧ?..
Недыр мысти, видзӧдам да, картупель додь... фунт чай... сакар... а век на ог тӧдӧй, кодсянь!..
Чӧлкӧвӧй вит дон, гашкӧ, сійӧ, батюшка, миянлы унапӧлӧс сёян-юансӧ мӧдӧдліс.
Кутшӧмджык тайӧ?
Хрипушин, юрсӧ улӧ копыртӧмӧн, дыр чӧв оліс.
— <rus>Слава богу</rus>! — пельпомъяссӧ лэптыштлігмоз, ышловзьӧмӧн шуис сійӧ. — Слава богу!
— Думайта ме сідз, мый тайӧ непременнӧ сійӧ мӧдӧдалӧ?
— Сійӧ, коді кӧсӧйтчыштавлӧ?
— Да? — юалӧмӧн моз шуис Авдотья Карповна.
— Сэсся некодлы! — эскӧдіс медик. — Сэсся некодлы!
Сійӧ...
Олимпиада Артамоновна?..
Кыдзи ті думайтанныд?
— Да, дугдӧй ті, пӧжалуйста!
— Хе-хе-хе!..
Сійӧ, сійӧ!..
Но, мый нӧ?
<rus>Слава богу</rus>!..
— Кыдзи кӧть ми эг зільӧй тӧдмавны, — бара заводитіс Авдотья Карповна, — некод нинӧм оз тӧд...
Медбӧрын, тӧрыт сысянь кутшӧмкӧ баба вайис кукань зад...
Кутім ми сылысь юасьны-кевмысьны; первойсӧ некыдз эз сетчы... но, а бӧрынджык, кор аддзис, мый миянлы ставнымлы зэв нимкодь, висьталіс: чиновник Толоконников пӧ...
— Еджгов морт?.. — пыркнитчис Хрипушин.
— Вот!
Вот! — ставныс бара ӧтпырйӧ кутісны висьтавны. — Пашкыр юра сэтшӧм!
— Тӧда! — кулакнас пызанӧ кучкӧм бӧрын горӧдіс Хрипушин. — Тӧда!
— Чужӧмыс ещӧ сэтшӧм скӧркодь...
Тӧда!..
Тӧда!..
Ӧні ме ставсӧ гӧгӧрвоа...
А? Ай да Семён Иванович!
Кӧсӧйтчыштлывлӧ, шуад!
Кутшӧм ӧд, а?..
Петкӧдла ме сылы гаж!..
Хе-хе-хе!..
Кутшӧм?..
Нолтӧ, меным румкаджын!..
Со кыдзи?..
Молодеч!..
Хрипушин, кор ставныс радлісны, удитіс юны быдса графин вина да лӧсьӧдчис пырысьтӧм-пыр жӧ мунны Толоконников ордӧ петкӧдлыны сылы «гаж» татшӧмторъяссӧ вӧчӧмысь.
— Петкӧдла гаж! — Олимпиада Артамоновналы мигайтігтырйи шуаліс Хрипушин. — Петкӧдла!
Оз позь!..
Кыдзи позьӧ?
Оз...
Авдотья Карповна сьӧлӧмсяньыс кевмысис Хрипушинлы, мед эськӧ сійӧ тайӧ благодетельыслы висьталіс помтӧм аттьӧ.
Хрипушин кӧсйысис накажитны тайӧ мыжа мортсӧ да сетіс кыв, мый локтан вежалунӧ вайӧдас сійӧс Претерпеевъяс ордӧ, медым ачыс Олимпиада Артамоновна гортас велӧдас кавалерӧс сідзи, кыдзи сӧмын сылы ковмас.
Мунігас нин Хрипушин кокъяс слабмӧм вӧснаыс зурасис пельпомнас ӧдзӧс кӧсякӧ да, сэки сувтлігас, бара на шыасис Олимпиада Артамоновна дорӧ.
— Барышня! — шуис сійӧ слабиник гӧлӧсӧн. — Кыдзи ті чайтанныд?..
Кӧсӧйтчыштлӧ, шуанныд?.. Э-э?
Хе-хе-хе!..
Х. ТОЛОКОННИКОВЛӦН ОЛӦМ ДА ОЛАСНОГ *
* «Толоконников» фамилия улын тані петкӧдлӧма сійӧ жӧ мортсӧ, кодлӧн «Делӧяс да тӧдмасьӧмъяс» очеркын фамилияыс Богоборцев.
Семён Иванович Толоконников вӧлі сідзжӧ «растеряевскӧй кытшса» кавалеръяс пӧвстысь, и сы вӧсна «миян» дамаяслӧн сьӧлӧмъяслы, а торйӧн нин приданнӧй тыра сундукъяслы ковмывліс повны тайӧ том мортысь.
Тайӧ том мортыслы вӧлі ар комын квайт гӧгӧр, видзӧднысӧ вӧлі зумыш, енмӧс тӧдысь и, медсясӧ, шензьӧдліс сійӧн, мый эз юлы ни ӧти войт вина...
Татшӧм оласног вӧснаыс эськӧ, кажитчӧ, томилинскӧй дамаяс вермисны виччысьны сысянь юрвывтыр шудлун да бур олӧм, но збыльвылас артмыліс мӧдарӧ, сідзкӧ ме эг прӧстӧ шу «ковмывліс повны».
Семён Ивановичлӧн воддза олӧмыс служба вылӧ пыран здукӧдз вӧлі быдногыс зэв сьӧкыдӧн:
челядьдырйиыс гортас, аслас бать ордын, Толоконниково сиктса дьяк ордын, сійӧс ёна нӧйтлывлісны некор пӧтлытӧм узьӧм вӧсна да обжорство вӧсна; узьӧмӧн да обжорствоӧн вӧлі тырӧма сылӧн став челядьдырся кадыс;
училищеын сійӧ сідзжӧ ставыслы вӧлі серамтуйын, сы вӧсна мый ньӧти эз велавлы;
бӧрынджык, кор сійӧс вӧтлісны духовнӧй училищеса бӧръя классысь, пырис ӧти палатаӧ служба вылӧ, и тані сылӧн мизантропия дорӧ, коді заводитіс петкӧдчыны аскӧдыс служитысьясӧс лёкног видӧмын, содіс ещӧ некымын вывті резоннӧй помка.
Дыгыдлуныс, век зумыштчӧмӧн олӧмыс да деревняса мортлӧн кодь оласногыс, кодъяс ӧдӧлитлісны Семён Ивановичӧс, вайӧдісны сэтчӧдз, мый чиновникъяс пӧвстын сійӧс серамтуйӧ и видзлісны, сы вылын сералӧмыс дыр на ещӧ кывлывліс коридорын папиросъяс куритігъясын.
Служба вылын первойя воясыс Семён Иванович олӧмын ӧдвакӧ эз вӧвны медсьӧкыд воясӧн.
Тайӧ каднас йӧзыслӧн сы вылӧ лёка видзӧдӧмыс заставитіс думыштсьыны Семён Ивановичӧс ас йывсьыс:
сылӧн морӧсас кутіс бергавны мыйкӧ сознание кодь, мый сійӧ шудтӧм морт, мый сійӧс колӧ жалитны, а не серавны сы вылын;
а сы вӧсна мый сы вылын ставныс серавлісны, то сійӧ асьсӧ жалитӧм понда кутіс чувствуйтны, мый таысь колӧ водзӧс мынтыны кодлыкӧ...
Деревня, училище ни ӧти войт эз дасьтыны сійӧс чиновническӧй олӧм вылӧ, чиновникъяс интересъяс вылӧ, и «петны йӧзӧ», отомститны чиновникъяс ногӧн сійӧ некыдз эз вермыв;
кӧть мыйдыра сійӧ эз жуглы юрсӧ та кузя, кӧть кутшӧма эз старайтчыв велӧдны асьсӧ сёрнитны и весиг ветлӧдлыны сідзи, кыдзи сыкӧд ӧтлаын служитысьяс, сідзи нинӧм эз и артмы тайӧ гырысь стараниеяссьыс...
Шогсьӧмыс эськӧ, кӧнкӧ, сылӧн вӧлі помтӧм, эз кӧ сы шуд вылӧ индыны сылы выль должность.
Тайӧ должностьыс Семён Ивановичлы кажитчыліс выльӧн сы вӧсна, мый сійӧс пуксьӧдісны торъя жырйӧ, дзик здание пельӧсас, ёна бокын сійӧ палата юкӧнысь, кӧні жуӧны сылы зывӧк чиновникъяс.
Семён Ивановичлӧн став уджыс вӧлі конверт клеитӧм да найӧс почта вылӧ мӧдӧдӧм.
Чиновникъяс котӧрӧн пыравлісны татчӧ сӧмын ӧти здук кежлӧ.
Семён Иванович лунтыръясӧн пукаліс чӧв олысь стӧрӧжъяс пӧвстын да господин управляющӧйлӧн бобровӧй пась дорын, коді шынитӧв ӧшаліс кӧрт тув йылын дзик менам герой чужӧмлы паныд.
Тані вӧлі вывті лӧнь.
Тані эз вӧв ни ӧти морт да эз кывны налӧн гӧлӧс шыяс, и Толоконниковлы тайӧ вывті ёна воліс сьӧлӧм вылас и немтӧдлытӧг сылӧн чужис мӧвп, мый ӧтка олӧм — сійӧ медбур средство шуда олӧм лӧсьӧдӧм вылӧ.
Тайӧ кадсяньыс, аслас поступокъяс йылысь прамӧя думайттӧг, Семён Иванович заводитіс лӧсьӧдны аслыс овмӧс.
Служба вылӧ пыран лунсянь коли нин дас вит воысь унджык, а Семён Иванович важмозыс на век олӧ дзик ӧтнас.
Овмӧссӧ сійӧ вайӧдіс сэтчӧдз, мый бурджыкыс оз нин вермы лоны;
видзӧдлӧй жӧ, мыйыс сӧмын сылӧн абу: шкапас, вылысладор юкӧнас, став полкаяс вылас пукталӧма сы мында дозмук, мый тырмас ветымын мортлы.
Сэні и вилкаяс дюжинаясӧн, и паньяс, и чашкаяс, и с. в. и с. в.
Ставсӧ ӧтипӧлӧс рӧмаӧс бӧрйӧма, «под кадриль», кыдзи шулывліс ачыс Семён Иванович.
Улыс юкӧнас, шкапыслӧн камодас, дзик тырыс тэчӧма унапӧлӧс бельё;
эмӧсь весиг нывбаба туалетысь предметъяс, да сідзжӧ ставыс дюжинаясӧн, ставыс выль, вӧрзьӧдлытӧм...
Стен пӧлӧныс сулалӧны сундукъяс; восьтӧй сундукъяссӧ да видзӧдлӧй сэтчӧ: паськӧм, и тӧвся и гожся, тэчӧма сэтчӧ быдса чукӧръясӧн, возйыс ветлӧдлӧ тайӧ кӧлуй вывтіыс, сы вӧсна мый Семён Иванович некор на ещӧ эз лысьтлы пасьтавлыны да новлыны тайӧ выль паськӧмсӧ, — сылы пыр кажитчыліс, мый сыын да сы гӧгӧрын оз тырмы мыйкӧ сэтшӧмтор, коді эськӧ вермис сетны сылы право лоны ставыскӧд ӧткодьӧн, мукӧдъяс кодьӧн жӧ, и сылы яндзим вӧлі пасьтасьны сідзи, кыдзи пасьтасьӧны мукӧдъяс.
«Мый вӧсна нӧ тайӧ, чайтасны йӧзыс, тадзсӧ вӧччӧма?» — думыштліс Семён Иванович, и кӧлуйыс сісьмис сундукъясас да виччысис шуда лун...
Ковмас кӧ тіянлы папирос, Семён Иванович пырысьтӧм-пыр жӧ вӧзъяс тіянлы зэв унапӧлӧс сорт, слабджыкӧс, ёнӧс, кӧть эськӧ ачыс ни ӧти папирос нэмнас эз куритлы.
Кӧсъянныд кӧ ті юыштны водка либӧ вина, Семён Иванович пырысьтӧм-пыр ваяс тіянлы ӧтисӧ и мӧдсӧ, кӧть эськӧ ачыс вомас эз босьтлыв ни ӧти войт.
Ӧти кывйӧн кӧ, быдтор, «мый сӧмын тіян лолыдлы колӧ», быдтор сюрӧ Семён Ивановичлӧн.
Ставыс тайӧ куйлӧ вӧрзьӧдлытӧг, лӧсьӧдӧма ветымын морт вылӧ, виччысьӧ кодӧскӧ.
А век некод абу, век менам герой шогсьӧ да гажтӧмчӧ мый вӧсна кӧ, век сійӧ оз-оз да и бара ньӧбас ассьыс сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧм могысь кутшӧмкӧ подсвечник либӧ жӧ вурӧдас выль ватнӧй шинель да нэмыс кежлӧ гуалас сійӧс сундукӧ.
Тӧдса йӧз, вообщӧ кӧть кутшӧмкӧ да человеческӧй общество, сылӧн абуӧсь.
Кутшӧмкӧ ногӧн сійӧ эз велавлы юны *, а та вӧсна некыдзи эз вермыв тӧдмасьны чиновникъяскӧд, сы вӧсна мый провинциальнӧй посни чиновникъяслӧн став олӧмыс заключайтсьыліс (кызь во сайын вӧвлі сідзи) сӧмын вина юӧмын, пӧкмелитчӧмын да бара юӧмын.
* Сійӧс спасайтліс «кыйсьӧм» да сійӧтор, мый радейтліс курӧгъясӧс, тышкасьысь петукъясӧс, кулакӧн косясьӧм да с. в.
Видзӧд III глава.
На пӧвстысь Семён Ивановичкӧд тӧдмасьӧм вылӧ вермисны надейтчыны сӧмын ютӧм пӧрысь йӧз, кодъяс служитісны нин кыкпӧвста служебнӧй срок да кодъяс ропкӧны, кыдзи и Семён Иванович, став вӧльнӧй свет вылас, либӧ жӧ, дзик мӧдарӧ, чиновничӧй мирӧ выльысь локтӧм йӧз, неопытнӧй да сідзжӧ страдайтысь том йӧз.
Семён Иванович ӧтияс и мӧдъяс пӧвстас весиг вермыліс асьсӧ вылӧджык пуктыны; но сійӧ тӧдіс, мый некытчӧ туйтӧм выжыв старикъяс да нинӧм гӧгӧрвотӧм том йӧз абу «настӧящӧй» йӧз, абу самостоятельнӧйӧсь, и накӧд Семён Иванович эз кӧсйы тӧдмасьны.
Татшӧм йӧз чукӧрсьыс, сылӧн тӧдсаяс пӧвстысь, вӧвлі сӧмын ӧти купеч, коді кӧть и лэдзліс сійӧс аскӧдыс чайтор юыштны, но Семён Иванович тайӧ мортыслы торъя тӧдчанлун эз сетлы.
Мыйкӧ ещӧ на вӧлі колӧ...
Семён Ивановичлӧн гажтӧмчӧмыс кутіс пыр ёнджыка и ёнджыка петкӧдчыны определённӧй формаӧн да корны определённӧйджык требованиеяс.
Сійӧ пыр ёнджыка и ёнджыка дӧзмӧмӧн кутіс принимайтны сьӧлӧм бердас сэтшӧмторъяс, кыдзи, шуам, кутшӧмкӧ бокӧвӧй мортӧс ошкӧм.
Завидьпырысь сійӧ кывзіс, кыдзи кутшӧмкӧ кухарка висьтавліс господа стрӧглун йылысь да кутшӧма полӧ сёрмыны гортас кӧть ӧти минут.
Кухаркалӧн тайӧ полӧмыс петкӧдліс Семён Ивановичлы баринлысь вынсӧ да власьтсӧ, и сійӧ лыддьыліс баринсӧ не сӧмын настӧящӧй мортӧн, кодлӧн эм право овны, но и зэв шуда мортӧн.
Кутшӧмкӧ кухаркалысь либӧ горничнӧйлысь татшӧмнога висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Семён Иванович пыр и заводитлывліс сравнивайтны асьсӧ стрӧг баринкӧд да казявлывліс зэв ыджыд торъялӧм...
«Небось, — думайтліс сійӧ, — менам Авдотьяӧй тадзитӧ оз кут тіравны!..»
И Семён Иванович ышлолавліс...
Вывті дыр кад чӧж лӧсьыд чувствояс абутӧмла, кутшӧмъяс овлӧны олӧмын, Семён Иванович, мед вознаградитны асьсӧ тайӧ ӧткӧн дыр страдайтӧмсьыс, заводитіс требуйтны кутшӧмкӧ висьлӧс нога горшлунӧн ас дорас помтӧм уважение.
Скӧр господа йылысь кухаркаяслӧн сёрнияс, «мукӧдъяс» йылысь бур отзывъяс, вообщӧ ставыс, мый сылы эз кажитчыв провинциальнӧй общество олӧмысь, — ставыс тайӧ личкис сійӧс кутшӧмкӧ зэв ыджыд сьӧкыд грузӧн да заставитіс ыджыдавны кӧть нин курӧгъяс вылын.
Татшӧм ногӧн, Семён Ивановичысь артмыліс миянлы важӧн нин тӧдса отечественнӧй самодур.
Бокыса видзӧдысь мортлы тайӧ кажитчыліс дзик гӧгӧрвоанаӧн, но ачыс Семён Иванович зэв на омӧля гӧгӧрволіс, мый жӧ сылы колӧ.
Самодурствоыс кыдзкӧ мисьтӧма веглясис сы пытшкын.
Со пукалӧ сійӧ ӧтнас аслас жырйын; сійӧ сӧмын на воӧма сеношна вылысь; йирк бердын жыр гӧгӧр, торъя нин ӧти пельӧсын, югыда ломзьӧны уна лампадаяс; жырйын сьӧкыд лолавны, кылӧ деревяннӧй маслӧ дук; гӧгӧр шынитӧв.
Семён Иванович юис чай, лампадаяслӧн лӧсьыда ломалӧмыс-ӧ, торжественнӧй чӧв-лӧньыс-ӧ действуйтӧ сы вылӧ, сӧмын сійӧ кыв шутӧг пукалӧ; шочиника тайӧ чӧв-лӧняс кылыштлӧ зэв ньӧжйӧник сьылӧм: <rus>«Услыши, господи, молитву-у мо-ою...»</rus>, а сэсся пыдісянь ышловзьӧм...
Бара шынитӧв, бара сьылӧм: <rus>«Ду-ушу мою к молению...»</rus> — и бара ещӧ нин пыдісяньджык ышловзьӧм...
— Господи, господи! — медбӧрын гораа нин шуас Семён Иванович.
Пырӧ старука-кухарка.
Семён Иванович кӧть эськӧ кутшӧма эз радейтлы нывбаба рӧдӧс, сійӧ некор эз вермыв пӧртны олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ — эз вермыв медавны том нывбабаӧс.
Артмывліс тайӧ, дерт, сэтшӧм помкаяс вӧсна жӧ, кутшӧмъяс вӧсна сійӧ эз вермыв новлыны выль паськӧм.
Кухарка пошкигтырйи да кашкигтырйи мунӧ пызан дорӧ.
— Тэ мый?
— Самӧвар идравны.
Семён Ивановичлы зэв ёна колӧ пычкыны кухаркалысь кӧть чир мында нимкодьлун аслас висьлӧс самолюбиелы.
— Босьт, — шуӧ сійӧ небыдика да сэсся скӧра нин содтӧ: — сійӧ вот и эм, Авдотья, миян со пыр тадзи!
Бариныд кор нин чайсӧ юис, а тэ, господи благӧслӧви, сӧмын на инмӧдчан самӧвар дінӧ.
— Менам нӧ сё ки али мый?..
Абу ӧд ӧти удж...
— Ланьт! — ёна нин скӧрмӧмӧн, но тэрмасьтӧг шуӧ кӧзяин. — <ns>Ла-ньт</ns>!
Тэ удж йылысь эн лысьт сёрнитны...
Тэ...
— А мыйла нӧ эськӧ не сёрнитнысӧ?
Аттӧ, аддзысьӧма!
— Эн сёрнит, Авдотья!
Кылан али он?..
Семён Иванович зэв скӧрысь чеччӧ диван вылысь;
Авдотья, морӧс бердас самӧвар топӧдӧмӧн, бӧрыньтчӧ.
— Тэнад удж? — водзӧ нуӧдӧ кӧзяин. — А кытӧн нӧ тэ татшӧм рожасӧ нажӧвитін?
Воин сартас кодь, а ӧні видзӧд рожаыд... тайӧ ставыс удж помысь?..
Ак тэ, немъяндысьтӧм тварь!..
Тэнад уджъяс!..
— Но, мӧдіс бара изны!
— Энлы тэ...
Сулавлы!
Ме юала, кытӧн тэ та пасьта рожасӧ нажӧвитін?
— Тэ эн горзы ме вылӧ!
Видзӧдтӧ, воевода кутшӧм аддзысис!.. — сідзжӧ заводитіс горзыны кухарка. — Кутшӧм-сэтшӧм, шуӧ, уджъяс!
Этша али мый нӧ уджыс?
Тэнад эмбурыд видзӧд мыйта... ставсӧ идрав!
Семён Иванович ёна гӧрдӧдіс да кӧсйис нин заводитны лёкног видчыны, но уна эмбур йылысь кухаркалӧн кывъясыс дзикӧдз небзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ; сійӧ ланьтіс да кыв шутӧг пуксис диван вылӧ.
— Тэнад, — сэтшӧм жӧ збоя горзіс водзӧ кухарка, — видзӧд, мыйта быдторсӧ чукӧртӧма!..
Бергӧдчыны некытчӧ...
Дзик быттьӧкӧ кутшӧмкӧ помещик олан, а ме, небось, ӧтнам...
Кутшӧм-сэтшӧм удж ӧд ещӧ шуас!..
Видзӧдтӧ!
— Ак тэ, йӧй! — раминика шуӧ кӧзяин. — Сравнитіс жӧ менӧ помещиккӧд!
— А мый нӧ эськӧ?
Мукӧд помещикыслӧн и та мындаыс на ещӧ абу!..
А тэнад, видзӧдлы жӧ!
Ставсӧ идрав да чышкав.
— Ок тэ, йӧюк, йӧюк! — небыдик гӧлӧсӧн шуӧ кӧзяин.
— Вот тэныд и йӧй!..
Мыйта паськӧмыс, мыйта бельёыс, мыйта мукӧдторйыс!..
Ставсӧ заптӧма, лӧсьӧдӧма, код тӧдӧ, кодлы сӧмын...
Тэныд ме вылӧ шыасьны нинӧм, ме пӧрысь морт... гӧтрасин кӧ эськӧ, гӧтыр вылад кӧзяитін!
Да и сэки на тэ, кӧть и багатыр кодь, он вермы нинӧм вӧчны...
А то — ӧтнам!
Вӧчны нинӧм!..
Семён Иванович чӧв олӧ.
Кухарка мӧдӧдчӧ ӧдзӧслань.
— Энлы! — меліа шуӧ герой.
— Но мый ещӧ?
— Сулыштлы...
Сідзкӧ, шуан... помещик...
Метӧ?..
— Да помещик и эм...
— Энлы, Авдотья...
Сувтлы здук кежлӧ...
Уна, шуан, быдтор заптӧма?
— Дерт жӧ, быдтор уна...
Мыйта паськӧм, мыйта мукӧдторйыс!
— Да-да!..
Слава богу!..
Семён Иванович ышловзьӧ.
Авдотья виччысьӧ, оз-ӧ ещӧ мыйкӧ юав кӧзяиныс.
— Но, муна али мый сэсся?
— Энлы на ӧти здук...
— А мый сэсся энлыыс?..
Менам, небось, эм, кытӧн бергавны...
— Но энлы, господи!..
Сувтлы!
Кузякодь олӧны кыв шутӧг.
Авдотья виччысьӧ.
Семён Иванович дзикӧдз сыліс нимкодьысла: Авдотьялӧн кывъясыс сэтшӧма сылы лӧсялісны.
— Сідзкӧ тэныд, Авдотья, кажитчӧ, мый ме помещик кодь?..
— Да, мый нӧ тэ, кага быттьӧ кутшӧмкӧ!
Меным ӧд...
— Энлы, Авдотья! Энлы!
Но Авдотья петіс нин.
Кухарка петӧм бӧрын Семён Ивановичлӧн кыптісны уна мӧвпъяс: первойсӧ, кухарка кывъяс бӧрын выль чувстволы сетчӧмӧн, сійӧ пӧся ошкис енмӧс сы милӧстьысь да вашкӧдіс: <rus>«Слава богу», «слава тебе, господи»</rus> да ышлолаліс.
Лампадаяссянь усьысь югӧрыс зэв ёна лӧсяліс миян герой душалӧн настроениелы.
А сэсся висьысь да тшыгъялысь самолюбиеыс сылӧн кутіс корны бара кутшӧмкӧ выль удовольствие.
Семён Иванович вевъяліс убедитчыны, мый сійӧ ен милӧстьӧн ньӧти абу омӧльджык мукӧдъясысь, да ньӧжйӧникӧн мӧдіс мӧвпавны сы йылысь, мый кӧть сылӧн и эм уна буртор сыӧн аддзылӧм уна морт серти, но сы дорӧ абу колана уважение да сылӧн некӧн абу право сёрнитны...
«Мый вӧсна? — думайтліс Семён Иванович.
— Мый нӧ ме? Лёкджык али мый мукӧдъяс дорсьыс?
Кажитчӧ, слава богу?..
Нет, энлы!..»
Тадзсӧ думайтігӧн сійӧ звирк чеччыштліс диван вылысь да бӧр пуксьыліс.
Скӧрмӧм мӧвпыс зэв ӧдйӧ уськӧдӧ дум вылас став лёкторъяссӧ, кодъясӧс коркӧ сылы вӧчлӧмаӧсь: Семён Иванович ӧзйыліс да пыр жӧ лӧсьӧдчыліс кодкӧ водзын петкӧдлыны ассьыс лёклунсӧ.
Тадзи скӧралігӧн сылы бара жӧ тӧдвылас уси аслас Авдотья кухаркаыс, коді кымынкӧ минут сайын эз помӧдз кывзы сылысь висьталӧмсӧ да петіс, кӧть эськӧ сійӧ зэв меліа шуаліс сылы: «Энлы, сулавлы».
— Авдотья! — равӧстіс сійӧ да мыйвынсьыс восьтіс кухня ӧдзӧссӧ. — Волы татчӧ!
— Тайӧ ещӧ мый сэтшӧмыс, вот...
— Эн сёрнит!
Ме татшӧм сёрниястӧ кывлі нин...
Лок татчӧ!
Семён Иванович швачкӧбтіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да муніс.
Мыйӧн Авдотья кыліс, мый барин клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, гӧгӧрвоис, мый увгыны сэсся оз позь, да полігтырйи пырис кӧзяин оланінӧ.
Кӧзяин вӧлі скӧрысла гӧрдӧдӧма, пукаліс диван вылын, бовйӧдліс коксӧ да, кухаркаӧс аддзӧм бӧрын, мӧдіс зэв скӧра шуавны:
— Кор тэ мӧдан кывзыны сійӧс, мый тэныд висьталӧны? А?
— Господи помилуй!
Слава богу, и сідз нин кыла...
— А ме шуа, кор тэ кутан кывзыны?..
Авдотья нинӧм эз путьмы вочавидзны.
— А? — водзӧ юасис кӧзяин. — Ме тэныд мый талун асывнас висьталі?..
— Код нӧ тӧдӧ, мый тэ висьталін?
Тэнад ӧмӧй этша нарадитӧмыд?..
— Но, мый ме шулі тэныд?
— Мый шулін, сійӧ и вӧчи!..
И нинӧмла весьшӧрӧсӧ горзыны!..
— <ns>Ла-аньт</ns>!
Мый ме шулі?
— Нинӧмла ланьтнысӧ.
Юалан кӧ, и висьтала.
Шулін:
ну сапӧг пӧчинитны — нуи...
Тшӧктін тарелкаяс мыськавны — со найӧ...
Семён Иванович ещӧ на скӧрджыка кутіс бовйӧдлыны кокъяссӧ да лӧсьӧдчис равӧстны важ дорсьыс на ёнджыка.
— Этша ӧмӧй, — боргис повзьӧм Авдотья. — Шуин со, ӧгурцы пӧ бӧр...
— <ns>Мы-ый</ns> ме шулі?! — эз вермы кутчысьны Семён Иванович да чеччыштіс диван вылысь.
Терпеньеысь петӧм Авдотья сьӧвзис да петіс ӧдзӧссӧ крапкӧмӧн...
— Мун тась! Мед син водзын эн вӧв! — горзӧ Семён Иванович;
но Авдотья эз нин кыв тайӧс.
Кӧзяин скӧраліс.
Жырйӧд ветлӧдлігӧн да юрсисӧ чуньяснас дзугиг сійӧ виччысис Авдотьялысь пырӧм да прӧща корӧм.
Но Авдотья эз пыр.
Кӧзяин быд здукӧ лӧсьӧдчыліс чепӧсйыны кухняӧ, медым висьтавны асныра рабынялы, мыйысь сійӧ мыжа, но дыр эз вермы тайӧс вӧчны.
Сэк кості Авдотья кухняас пыр жӧ мыйыськӧ повзис да кутіс ёна думайтны, мый жӧ сэтшӧмторсӧ шуліс сылы кӧзяиныс.
Тіралан кияснас тарелкаяс мыськигмоз сійӧ дыр думайтіс, мыйяс жӧ тшӧктыліс вӧчны кӧзяиныс, но дзик нинӧм сэтшӧмсӧ, мый вылӧ эськӧ позис скӧравны, сійӧ эз аддзыв да важдорсьыс ёнджыка вийсис-шогсис.
Жырйысь кыліс баринлӧн скӧра восьлалӧмыс.
Кадыс муніс вывті ньӧжйӧ.
Медбӧрын, воськовъясыс мӧдісны кывны посводзын, да барин пырис кухняӧ.
Авдотья зілис не видзӧдны сылы синмас.
— Видзӧдлы! — скӧрысь шуис барин.
Кухарка кыпӧдіс юрсӧ: сы водзын сулаліс зэв ёна скӧрмӧм кӧзяин да пӧшти йирк бердас кутіс шошаӧдыс кватитӧм каньӧс.
— Со мый ме шулі! — лёкысь сёрнитіс барин. — Ме шулі, — висьталіс сійӧ водзӧ, кухарка юр весьтын каньӧс треситігтырйи, — ме шулі: игнав вой кежлас каньӧс...
Кытчӧ?
Кухарка тіраліс.
— Чуланӧ! — горӧдіс кӧзяин, да сійӧ здукас жӧ кухарка юрӧ швачкысис лёкысь нявзысь кань, а йирксянь киссьыны мӧдіс ёг, сы вӧсна мый кӧзяиныс петігас мыйвынсьыс швачкӧбтіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Ак тэ, пеж лов! — скӧрысь шуис кухарка да чужйис каньсӧ пельӧсӧ...
XI.
СЕМЁН ИВАНОВИЧЛЫ ВЫВТІ ЛӦСЬЫД
Колӧ шуны, мукӧддырйи Семён Ивановичлӧн тшыг ловлы судьбаыс мӧдӧдлывлӧ скромнӧйджык сёянтор, а оз сэтшӧм бушуйтчысьӧс.
Татшӧм минутъяснас Семён Ивановичлӧн зумыштчӧм чужӧм вылын тыдовтчыліс зэв бур нюм, да менам герой сэк лолі мӧд кодьӧн.
Со сійӧ мыччысис ӧшиньӧд да ышлолалігтырйи видзӧдӧ гӧгӧр.
Ворота дорын, Семён Ивановичсянь кык воськов сайын, пукалӧ кӧзяйкалӧн кухарка Прасковья, выль «калёнӧй» калинкор сарапана да смоль сьӧд юрсисӧ кӧртыштӧма рӧма кӧсынкаӧн, и аслас гырысь карӧй синъяснас кӧдзыда видзӧдӧ кык молодеч вылӧ, кодъяс сулалісны постоялӧй двор ворота дорын.
Тайӧ молодечьясыс — кутшӧмкӧ воӧм господалӧн кучеръяс; найӧ вӧччӧмаӧсь, кыдзи сӧмын позьӧма: плисӧвӧй поддёвкааӧсь *, гӧрд дӧрӧмаӧсь, гӧрд сафьянӧн дорӧсалӧм сапӧгаӧсь; юраныс павлин бордъя шляпаяс.
Тайӧ молодечьясыс мудериника видзӧдлывлӧны Прасковья вылӧ да, мед эськӧ на вылӧ видзӧдліс да шуис мыйкӧ, быдногыс зільӧны шыбитчыны сылы синмӧ; найӧ горӧдлывлӧны орчча постоялӧй дворса ямщикъяс вылӧ, тшӧктӧны найӧс дугдыны папирос куритӧмысь, а асьныс нинӧм вылӧ оз кӧсйыны кусӧдны ассьыныс каллянъяснысӧ.
Но нинӧмтор вылӧ, мый кучеръяс вӧчисны, эз видзӧдлы Прасковья.
Семён Иванович видзӧдіс-видзӧдіс ӧшиньӧдыс кучер-молодечьяс вылӧ, ачыс кӧсйис видлыны шудлун да полігтырйи шыасис:
— Прасковья! а, Прасковья!
Кухарка видзӧдліс сы вылӧ.
— Здорово!
— Здравствуй!
Семён Ивановичлы быдӧн нимкодь лои, мый сэтшӧм бура заводитчис.
— Тэнад нӧ, Прасковья, мужикыд гортад?
— Война вылын!
— A-а...
Сійӧс ӧд, кӧнкӧ, виисны нин?
— Ен кӧ лэдзас винысӧ!
— Вот кыдзи?..
Тэ, Прасковья, кӧсъян кӧ, ме верма тӧдмавны, кулӧма али ловъя сійӧ.
— Да?
— Ей-богу... менам эмӧсь сэтшӧм небӧгъяс... мый колӧ...
Тэ со мый: пырав кӧть ӧти здук кежлӧ менам жырйӧ...
— Ещӧ мый?
— Ей-богу.
Мыйысь нӧ тэ полан?
Слава богу, ме ӧд абу кутшӧмкӧ!..
Ми эськӧ ӧтвылысь тэкӧд видзӧдлім небӧгсьыс... А? Прасковья?..
— Кытӧн нӧ сэтшӧм небӧгыс?
Семён Иванович петкӧдліс сылы ӧшинь пырыс кутшӧмкӧ небӧг.
— Аддзан?
Тані ставыс: кодӧс виӧмаӧсь, кодӧс ранитӧмаӧсь... ставыс...
Прасковья?..
— Ноко, видзӧдлы: Яковлевскӧйысь Иван...
— Да тэ татчӧ пырав...
— Со тай!
— Окота босьтӧма ывла вылын сёрнитны!..
Тэ татчӧ пырав!..
Кухарка гӧгӧр видзӧдліс подозрительнӧя, а сэсся падъялігтыр шуис:
— Но, смотри: ылӧдлан кӧ, не овны тэныд.
— Лок!
Лок!
Кухарка ньӧжйӧникӧн чеччис места вывсьыс да мӧдӧдчис.
Кутшӧм збой да радлысь синъясӧн видзӧдліс Семён Иванович суседса кучеръяс вылӧ!
ХII.
СЕМЁН ИВАНОВИЧ ТӦДМАСЬӦ ПРЕТЕРПЕЕВЪЯС СЕМЬЯКӦД
Сійӧ помкаяс вӧсна жӧ, мый вӧсна кухаркалӧн багатырӧн да помещикӧн величайтан кывъясыс сылы вывті кажитчылісны, Семён Ивановичлы уси син улас Претерпеевъяслӧн семьяыс.
Кор сійӧ аддзис найӧс вичкоысь, казяліс, мый на вылӧ сылӧн ёна дзоргӧмӧн видзӧдӧмыс колис колана впечатление: Авдотья Карповналӧн ӧти ныв сідзжӧ кутіс видзӧдыштавлыны сы вылӧ; сэсся мам да ныв мыйкӧ вашкӧдчыштісны, а сы бӧрын найӧ кыкнанныс нин заводитӧны видзӧдлывлыны Семён Иванович вылӧ...
Тайӧ став сертиыс миян герой тӧдмаліс, мый сёрнитӧны сы йылысь.
Регыд мысти Семён Иванович гӧгӧрвоис и мӧдтор, мый сы йылысь оз сӧмын думайтны, но весиг полӧны сыысь: капуста додь ыстӧм бӧрын Претерпеевъяс асланыс благодетель вылӧ видзӧдлывлісны сӧмын зэв ыджыд почтениеӧн.
Сакар, чай да мукӧдторъяс бӧрынджык мӧдӧдлӧм мысти сійӧ дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый Претерпеевъяс сійӧс помтӧг радейтӧны;
сэк кор вӧлі ыстӧма медбӧръя козин — кукань зад — да кор Акулина висьталіс бур вӧчысьлы сійӧ радлун йылысь, коді лои тӧдтӧм бур вӧчысьлысь нимсӧ тӧдмалӧм бӧрын, Семён Ивановичлы лои сэтшӧм лӧсьыд да быттьӧ ставнас тушасӧ ониш босьтіс:
ачыс Олимпиада Артамоновна, коді растеряевскӧй палестинаын вӧлі олӧ ёна велӧдчӧм да гордӧй ныв туйӧ, и весиг сійӧ, Акулина висьталӧм серти, ыпъяліс- ӧзйис сы дорӧ помтӧм радейтӧмӧн.
Мый ещӧ колӧ?
Семён Иванович вӧлі збыльвылӧ тырӧма шудӧн.
Ӧти рытӧ йӧз дорӧ бурлуныс вӧлі сэтшӧм ыджыд, мый став ловъя лолыс, кодъяс олісны сыкӧд ӧти керкаын, дзикӧдз шемӧс усины.
Семён Иванович заводитіс висьтавны каламбуръяс, шмонитны, Акулиналы кык тор сакар пыдди сетіс быдса содзтыр, лыддьытӧг.
Семён Иванович радлун дінӧ содтӧд церемонитчысь Прасковья весиг лӧсьӧдчис сы ордын чай юны, а чай бӧрын кӧзяин да гӧстя пуксисны картіасьны.
Жырйын гораа кыліс: «Пет!» «Юк!» «Кутчысь, витаӧн пета».
— «Энлы, кор тэ менӧ радейтны пондан?» — шуліс Семён Иванович да шлёчкис-петіс козырнӧй дамаӧн.
Прасковья виліс дамасӧ да ачыс петліс да шуліс:
— А тайӧс?
— Энлы, кор тэ менӧ радейтны пондан? — картіяссӧ тэрыба босьтігтырйи шуаліс кӧзяин.
Тайӧ шуда минутыс, мый тӧдчис бабалӧн гажтӧм чужӧм серти, вермис вайӧдны топыд дружбаӧ, но сійӧс дзик немвиччысьтӧг вӧлі торкӧма: жыр порог дорын тыдовтчис Хрипушин.
— А, друг-приятель! — радпырысь горӧдіс Семён Иванович.
Но Хрипушин, тайӧ кывъяс вылӧ нинӧм воча шутӧг, сувтіс ӧдзӧс дорас, шевгӧдіс кияссӧ да, то кӧзяин вылас, то гӧстя вылӧ видзӧдігмоз, шуаліс:
— Ог ошкы.
Видзӧдтӧ, кутшӧм Семён Иванычыд миян? А?..
Эг виччысь татшӧмтор!..
Ай-ай-ай!..
Семён Иванович сераліс.
— Да ӧд ещӧ кутшӧм лӧсьыд компаньонкаӧс аслыс аддзӧма!..
Аттӧ, боже мой!..
Эг виччысьлы татшӧмтор!..
Кытысь татшӧм бобувсӧ, Семён Иваныч?..
Прасковья пырысьтӧм-пыр жӧ петіс жырйысь, кӧмтӧм кокъяснас джоджті тяпсьӧдігтырйи, Хрипушин сы мунігӧн серӧктіс:
— Но, пуксьы!
— Ок, да, тыдалӧ, лоас нин тіян ордын, Семён Иваныч, шойччыштны...
Хрипушин пуксис кӧзяинлы паныд да, зэрӧн кӧтасьӧм уссӧ чышкалігмоз, мудера видзӧдіс сы вылӧ.
— Тэ мый синтӧ арыштӧмыд? — гажапырысь юаліс кӧзяин.
— Быттьӧ он тӧд?..
Эсійӧяс йылысь?
Томилинскӧйсаяс йывсьыд?
Некутшӧм юӧр абу?..
Хрипушин юрнас довкнитіс бокӧ да читкыртліс синсӧ.
— Кодъяс йылысь? — быттьӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг мӧдпӧв юаліс Толоконников.
— Код йылысь?..
Кодъяс сэтшӧмъясыс?
— А капуста доддьыд нӧ!..
«Кодъяскӧ тӧдтӧмъяс»?..
— О-о-о! Тэ со мый йылысь!..
Тырмас тэныд!
Винатор оз-ӧ ков?
— Но, энлы!
Винаторйыд сійӧ ас местаас, а тайӧ бара жӧ ас местаас!..
Абу на ӧд ставыс!
— Тырмас, тырмас!
Эновт!
Аддзӧма, мый йылысь сёрнитны!
— Да тэ, энлы!
Тшӧктісны аттьӧавны тэнӧ, дзик со кыдзи: став сьӧлӧмсяньыс!
Весиг оз тӧдны, кыдзи!
Кӧзяин быттьӧ неокотапырысь ещӧ на заводитліс дугӧдны гӧсьтӧс, но мӧдыс нинӧм эз кӧсйы кывзыны да пыр висьталіс водзӧ:
— Татшӧм бур мортсӧ, шуӧны, асланым нэмын на эг аддзылӧй!
И мед енмыс сылы сетас кузь нэм да бур шуд...
Сё збыль!..
Татшӧмторсьыд, Семён Иванович, коркӧ мӧдысь аслыд ёна жӧ и бур лоӧ, збыльысь!..
А ті мый думайтанныд?
Да ті корсьӧй став вӧльнӧй светсьыс кӧть ӧти мортӧс, коді эськӧ, шуам, тэ моз вӧчис?
Он аддзы!
Дыр сёрнитіс Хрипушин татшӧм жӧ ошкана ногӧн.
Кӧзяин прӧстӧ сыліс сійӧ кывъясысь да дзикӧдз нин вунӧдліс вина йылысь, эз кӧ эськӧ гӧсьт, кодлӧн вом пытшкӧсыс дзикӧдз косьмис кузя сёрнитӧмсьыс, ачыс гарышт вина йылысь.
Юыштӧм бӧрын сёрни мӧдіс шыльыдджыка:
Хрипушин висьталіс сылы гӧтрасьӧмлысь бурлунсӧ, а мӧдыс эз кӧсйы тайӧс да шуаліс:
— Гӧтрасьны!
Гӧтрасьны позьӧ, да сӧмын мый бурыс сыысь?..
Мун вот тэ гӧтрась, а сэсся омлявны кутан!
Хрипушин татшӧм сёрни и кывзыны эз кӧсйы да босьтчыліс выльысь висьтавны:
заводитліс быдногыс ошкыны Олимпиада Артамоновнаӧс, скӧраліс лёк юӧръяс вылӧ, кодъяс гуляйтісны сы йылысь «Растеряевщина» пасьтаын, да доказывайтліс, мый, аслас ыджыд образование вылӧ видзӧдтӧг, тайӧ нылыс вермис эськӧ лоны зэв бур гӧтырӧн.
Семён Иванович бара на паныд шуасьліс татшӧм сёрнияслы, мый «гӧтрасьны, дерт, позьӧ, но мый бурыс сэтысь?
Мун вот, гӧтрась».
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, законнӧя гӧтрасьӧм йылысь Хрипушинлӧн сёрни вӧлі весьшӧрӧ;
Хрипушин гӧгӧрвоис, мый вывті ёна сёрнитны та кузя кӧзяинкӧд оз позь, да шуис действуйтны вочасӧн-вочасӧн.
Та могысь сійӧ корис Толоконниковӧс, Авдотья Карповна нимсянь, вежалунӧ гӧститны; тайӧ корӧм вылас Семён Иванович шуис: «Думыштла».
И збыльысь, Семён Иванович эз кӧсйы думайтны законнӧя гӧтрасьӧм йылысь.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый Претерпеевъяс сэтшӧм йӧз лыдысь, кодъяс и «сідзи», гӧтрасьтӧг, кутасны копрасьны сылы да новлӧдлыны сійӧс ки выланыс, куш на дорӧ внимание вӧсна да корсюрӧ налы мыйяскӧ сетыштавлӧм вӧсна.
Ставыс тайӧ тыдовтчас водзӧ лоӧмторъясысь, кодъяс мунісны татшӧм ногӧн: Хрипушин отсӧгӧн Толоконников воліс гӧститны Авдотья Карповна ордӧ.
Иван Алексеич тайӧ луннас мездіс ставнысӧ, сёйис сійӧ сизим морт пыдди да сёйигмозыс эз вунӧдлы гажӧдны ставнысӧ унапӧлӧс анекдотъясӧн.
Претерпеевъяс, кӧть кутшӧма эз дзоргыны-видзӧдны Семён Иванович вылӧ, нинӧм сылысь синмӧ шыбитчанасӧ эз казявны, но такӧд ӧттшӧтш некыдз эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ сэтшӧм зумыш да абу варов; колӧ шуны, мый тайӧ зумышлуныс да чӧв олӧмыс сылӧн лоліны быдпӧрйӧ, кор сійӧ веськавліс тӧдтӧм йӧз дінӧ.
Тайӧ пир бӧрын Претерпеевъяс да бур вӧчысь эз аддзысьлыны быдса недель.
Коньӧркодь, повзьӧм Авдотья Карповна думайтліс, мый донасьыс-дона Семён Иванович ӧбидитчис сыысь, мый став бурторъяссӧ вӧчӧмысь сійӧс гӧститӧдісны артмытӧм пирӧгӧн, кодӧс пӧжалӧма аслас жӧ капустаысь, да мый сійӧ та вӧсна вунӧдіс найӧс.
Но тайӧ шогсьӧмыс вӧлӧмкӧ дзик весь.
Мӧд вежалуннас, рытнас час квайт гӧгӧрын, кор Олимпиада Артамоновна мыйкӧ ёна думайтігтырйи пукаліс ӧшинь дорын, мостки вылын тыдовтчис Толоконниковлӧн мыгӧрыс.
Семён Иванович вӧлі выль сюртука, кодӧс быдногыс кӧсйис дзебны аслас киссьӧм пальто улӧ.
Бур вӧчысьӧс аддзӧм бӧрын Олимпиада Артамоновна зэв ёна чилӧстіс, да пырысьтӧм-пыр жӧ Претерпеевъяслӧн став семьяыс чукӧртчис ӧшинь дорӧ да копрасис Семён Ивановичлы.
— Бур дзоньвидзалун тіянлы! — картузсӧ неногӧн кыпӧдігӧн шуаліс Толоконников.
— Видза оланныд, Семён Иваныч, пыралӧй пукавны!
— Мый нӧ пыравнысӧ!..
Кутшӧмджыка оланныд?..
— Кыдзи ми олам?
Тӧданныд ӧд, кыдз!..
— Семён Иваныч, талун садйын фейерверк! — дзик немвиччысьтӧг да зэв тэрыба висьталіс Претерпеевъяслӧн ӧти барышня.
— А ен сыкӧд!..
— И збыльысь.
Быдӧнлы, дерт, вӧлі окота ветлыны садйӧ да видзӧдлыны фейерверк, но сэк жӧ найӧ мыйлакӧ «полісны» бокӧвӧй йӧзысь.
— Зэв тай! — водзӧ висьталіс Семён Иванович. — Да сэсся и татысянь ми вермам видзӧдны, ёна кӧ нин колӧ, местаыс вывтас, гӧра... ылӧдз тыдалӧ...
Ставӧн пыр жӧ сӧгласитчисны сыкӧд.
— А окота кӧ прӧйдитчыны, дерт, позяс и ветлыны...
Кӧть кытчӧ?
Дай зыртласьны оз ковмы.
Претерпеевскӧй барышняяс пырысьтӧм-пыр жӧ пасьтасисны да петісны.
Семён Иванович нуӧдіс найӧс шойна вылӧ;
тані збыльысь эз вӧв ни ӧти ловъя лов, сӧмын кутшӧмкӧ бабаяс, синва кисьтігтырйи, гуалісны кага.
Семён Иванович аслас дамаяскӧд веськыда мӧдӧдчис тайӧ гу дорас да, шапкасӧ пӧрччӧмӧн, сулаліс гуалӧм помӧдзыс.
Та бӧрын лои гажтӧм да мунісны шынитӧв: кага дзебӧмысь быдӧнлы вӧлі сьӧлӧм выланыс сьӧкыд.
Семён Иванович ышлолаліс, сёрнитіс кулӧм йылысь, мӧдаръюгыдын олӧм йылысь.
— Семён Иваныч!
Со ракета лэдзисны!
— Но, мый нӧ, ен сыкӧд!
О-ок, господьӧй-енмӧй, думыштан мукӧддырйи кулӧм йывсьыд да...
Ставӧн ышлолалісны; ылынджык, шойна нӧрыс сайын, семинаристъяс мачасисны; миртуй кузя тӧвзисны почтӧвӧй вӧвъяс, кӧлӧкӧльчикъясӧн гажаа зильӧдчигтырйи; ылісянь кыліс музыка шы, да бус пиӧ вӧйӧм карыс весьтӧ корсюрӧ кыпӧдчылісны ракетаяс.
— Семён Иваныч!
Со ещӧ!
— Ен сыкӧд! — шуис бара Семён Иванович.
А Авдотья Карповна содтіс:
— А со и Артамон Ильичлӧн гуыс!..
Тайӧс шуӧм бӧрын эз нин вермы лоны некутшӧм удовольствие гуляйтӧмсьыс.
Быдӧнлы лои зэв делӧ да шог.
Претерпееваяс воисны гортаныс зэв нор сьӧлӧмӧн.
Тадзи Семён Иванович кутіс волывлыны Претерпееваяс ордӧ пыр тшӧкыдджыка да тшӧкыдджыка.
Коръясӧкӧ сійӧ вайлывліс кутшӧмсюрӧ гӧстинеч: фунт калёнӧй ӧрешки, дас яблӧк.
Медбӧрын, Претерпееваяссянь уважениеыс сэтшӧма сійӧс вельмӧдіс, мый ни ӧти здук нин эз вермы овны, мед эськӧ не испытайтны тайӧ уважениеыслысь да раболепствоыслысь приятностьсӧ.
Семён Иванович решитіс овмӧдчыны Претерпеевъяс ордӧ да сэтшӧм ногӧн эновтны Растеряевӧй улича, вежны сійӧс Томилинскӧй вылӧ.
Та могысь сійӧ пыр жӧ кутіс зычитны кӧзяиныскӧд, сы вӧсна мый, сы думайтӧм серти, кӧзяинкӧд пинясьтӧг да зычиттӧг вежны патера некутшӧм ногӧн оз позь, а сы бӧрын заводитіс новлыны кӧлуй.
Ӧти лунӧ Претерпеевъяс ӧшинь улӧ матыстчысь тыра телегаяс бӧрся локтіс Хрипушин, сійӧ ӧти кинас видзчысьӧмӧн кутіс маятник, а мӧднас кутыштіс шинель пӧласӧ, сы вӧсна мый вывті вӧлі няйт, ачыс мыйкӧ някляліс да сы понда банбокъясыс вӧлі ёна польдчӧмаӧсь.
Рытнас, кор Толоконниковлӧн выль патераын ставыс нин вӧлі идралӧма да кӧзяин зэв дӧвӧльнӧя видзӧдлывліс аслас эмбур вылӧ, Хрипушин мелі гӧлӧсӧн шуис:
— Вот эськӧ, Семён Иванович, гӧтрасьны тіянлы?
Ей-богу!..
Но Семён Иванович тайӧ сёрниысь мынтӧдчис аслас векся кывъясӧн, кодъяс вӧлі топыда пуксьӧмаӧсь сы юрын.
Татшӧм ногӧн, Толоконников, либӧ мӧд ногӧн кӧ «бур вӧчысь», овмӧдчис сы благодеяниеясӧн пӧкӧритӧм центрас да водзӧ лӧсьӧдчис нуӧдны тайӧ пӧкӧритӧмсӧ, кодӧс вӧлі корӧ сылӧн горш самолюбиеыс.
Первойсӧ, выль местаӧ велавтӧдз, кӧзяеваыскӧд Семён Иванович вӧлі зэв мелі да вежлив.
— Оз-ӧ ков тіянлы, Авдотья Карповна, сакар?
— Оз, оз, и сідз нин уна!
Зэв ыджыд пасибӧ!
— Мыйла нӧ?
Босьтӧй, кор эм...
Да тіянлы оз-ӧ ков шкатулка?
— Мый нӧ тайӧ ті, Семён Иваныч!
Ей-богу, ті миянӧс дзикӧдз янӧданныд...
Ми весиг ог нин тӧдӧй, кыдзи тіянӧс аттьӧавны!
— Ещӧ мый! — бурпырысь шулывліс Семён Иванович, и шкатулкаыс лоліс Претерпееваяс ордын.
Тадзи зэв меліа вӧлі сеталӧма Претерпееваяслы быдтор, мый сӧмын колӧ овмӧсын; на жыръясын кутісны тыдавны Семён Ивановичлӧн унапӧлӧс кӧлуй: пызанъяс, стулъяс, диванъяс.
Толоконниковлы вӧлі вывті нимкодь, сійӧ думайтліс, мый сылӧн власьт тані пыр лоӧ ыджыдджык; но Претерпееваясӧс татшӧм сяма бур вӧчӧмыд дзикӧдз личкис.
Тайӧ ставпӧлӧс шкатулкаясыс, самӧваръясыс да мукӧдторъяс, кодъяс вӧліны благодеятельлӧн, лолісны быттьӧ кутшӧмкӧ казеннӧй печатьясӧн, кодъясӧс вӧлі пукталӧма, мед эськӧ тайӧ кӧлуй дінас некод эз инмӧдчыв;
аслас бур вӧчӧмӧн Семён Иванович пукталіс сэтшӧм жӧ казеннӧй печатьяс и йӧз вӧля вылӧ, кодъяслы сійӧ вӧчліс бурсӧ.
Тайӧ бур вӧчӧмъясыс сэтшӧма сьӧктӧдісны коньӧр семьяӧс, мый мукӧддырйи неважӧнся гӧльлуныс налы кажитчыліс ӧнія кад серти ӧдва ли не бурджыкӧн.
Семӧн Ивановичлӧн самӧваръяскӧд, сундукъяскӧд да сійӧ ыджыдалан мукӧд символъяскӧд Претерпееваяс вылӧ садь воштытӧдз действуйтіс и аслас, благодетельлӧн, величиеыс.
Кор сійӧ кывлывліс, кутшӧм тіралан гӧлӧсӧн шуӧны сылысь нимсӧ, кыдзи Авдотья Карповналӧн став семьяыс дрӧжжитӧ, жугӧдас кӧ, шуам, налӧн кухаркаыс благодетельлысь тарелка, либӧ нывъяс пытшкысь кӧ кодкӧ войтӧдас пызандӧра вылӧ чай, сэки Семён Иванович ку пытшкас эз тӧрлы.
Ни Претерпееваяс ордӧ, ни Толоконников ордӧ некор некод эз пыравлы, и сы вӧсна Семён Иванович вермис вӧчны быдтор, мый сылы вӧлі колӧ; семья, кодӧс сійӧ увтыртіс, ёна полӧмӧн кывзіс сылысь быд кыв да быд сёрни, кодъяс сӧмын на первойысь заводитісны вӧрны Толоконников юрын, и мукӧддырйи тайӧ кывъясыс, сёрниясыс вӧвліны збыльвылӧ чуймӧданаӧсь.
Сылысь быд сёрни, кӧть кутшӧм тешкодь сійӧ эз вӧв, примитлісны кыв шутӧг, и Семён Иванович тайӧс аддзӧмӧн, аслыс казявтӧг, пондіс надзӧникӧн требуйтны век выльторъяс и выльторъяс.
Сы вӧсна, мый Претерпееваяс ставӧн ӧдва эз юрбитны сылы кок улас, сійӧ пыр ёнджыка веляммис да натураыс сылӧн кутіс нин корны мыйкӧ мукӧдпӧлӧсторъяс.
Семён Иванович войдӧр кӧзяева ордӧ вӧлі волывлӧ сӧмын сюртукӧн либӧ пасьталӧм шинельӧн, а ӧні заводитіс волывлыны халатӧн, тыдалӧ, мый сійӧ ньӧти нин эз пов Олимпиада Артамоновна зывӧктӧмысь, либӧ вайлывліс ассьыс кутшӧмсюрӧ кӧлуй да тшӧктывлывліс вурны кизь, сідзжӧ ньӧти яндысьтӧг.
Татшӧм нога вӧчӧмъясыс Семён Ивановичлӧн пондісны лоны век частӧджык и частӧджык; воис сэтчӧдз, мый ӧтик лунӧ Претерпееваяс семьяын вӧлі со кутшӧм сцена.
Ярмӧм да скӧрмӧмысла гӧрдӧдӧм Семён Иванович сулаліс садьтӧгныс повзьӧм Авдотья Карповна семья водзын да скӧрысь юасис налысь:
— Мый ме шулі?
Мый ме тӧрыт шулі?
— Семён Иваныч!
— Мый ме висьталі?
Верма ме сёрнитчыны тіянкӧд али ог? А?
Семьяыс тіраліс да кыв ни джын эз лысьт шуны.
Семён Иванович мыйвынсьыс швачкӧбтіс ӧдзӧснас да саяліс.
— Мый нӧ вӧчны ӧні кутам? — повзьӧмысла мыкталан гӧлӧсӧн шӧпкӧдіс Авдотья Карповна.
— Господи!
Гашкӧ, ӧбедайтны оз лок ни?..
Мый ми вӧчим?..
Мый нӧ сэтшӧмсӧ сійӧ шуліс?
— А ми мыйӧн тӧдам?
Этша ӧмӧй нӧ сійӧ висьтавлӧ? — вочавидзисны повзьӧм нывъяс.
— Аттӧ, господи!
Енмыс накажитіс!..
Сёян вӧлі важӧн нин ваялӧма, но Семён Иванович век на эз лок.
Авдотья Карповна, коді повзьӧмысла ӧдва кыскаліс кокъяссӧ, муніс корсьны сійӧс да аддзис Семён Ивановичӧс садйысь.
Сійӧ, стенлань банӧн бергӧдчӧмӧн, куйліс беседкаын.
— Семён Иваныч, ӧбед лӧсьӧдӧма!
Мый нӧ ті, миян благодетель, скӧраланныд?
Ті висьталӧй, мый тіянлы колӧ; ми ӧти здукӧн ставсӧ тіян ног вӧчам...
А кыдз нӧ ми вермам вӧчны висьтавтӧгыс?
Семён Иванович чӧв оліс.
— Донаӧй миян! — шуаліс бара Авдотья Карповна.
Но вочакыв некутшӧм эз вӧв.
Авдотья Карповна, зэв ёна шогсигтыр, воис жырас да эз тӧд, мый жӧ водзӧ вӧчны.
Коркӧ сылы юрас воис мӧвп ыстыны депутатӧн медічӧт нывсӧ, Стёшаӧс, код вылӧ Семён Иванович торъя нин частӧ видзӧдлывліс да корсюрӧ заводитлывліс весиг кутыштлывлыны сійӧс.
Стёша нинӧмӧн эз вермы тайӧ делӧ кузьта отсавны да ни ӧти кыв благодетельлысь эз вермы перйыны. Стёша бӧрся муніс Олимпиада Артамоновна, сы бӧрын Саша, Саша бӧрын Варя, а сэсся бара ачыс Авдотья Карповна.
Найӧ быдӧн зэв полігтырйи матыстчывлісны куйлысь Семён Иванович дорӧ, полігтырйи корисны сёйны, но вочакыв пыдди налы вӧлі благодетельлӧн век ӧткодь вӧрзьытӧм мышку.
Весьшӧрӧ корӧмъяс бӧрын Претерпееваяс лӧсьӧдчисны ӧбедайтны ас кежаныс; сёйны налы нинӧм вӧлі оз ков, нянь торйыс крукасьліс горшаныс, и ӧбедайтісны шынитӧв да ёна ышлолалігтырйи.
Кухарка сэсся идраліс тасьті-пань да лӧсьӧдчӧ вӧлі кайны паччӧр вылӧ шойччыштны, кыдзи немвиччысьтӧг жырйӧ пырис Семён Иванович да скӧр чужӧмӧн сувтіс Авдотья Карповна водзӧ.
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс? — шуис сійӧ. — Ме тӧждыся да ме жӧ и тшыг ветлӧдла?
— Семён Иванович, да ӧд тіянӧс корисны сёйны!
— Ставныд жӧритінныд, а меным ӧти нянь тор абу кольӧмныд?
— Да, батюшка!
Благодетель миян!.. — заводитліс синвасорӧн Авдотья Карповна, но благодетель бара крапкис ӧдзӧссӧ да мӧдысь нин петіс.
Вит минут мысти беседкаын бара нин муніс мӧдпӧлӧс сцена:
Семён Иванович важмозыс куйліс заборланьӧ чужӧмӧн.
Сы мышку сайын Претерпееваяслӧн ставныс жӧдзисны пызан дорын, ваялісны тарелкаяс, тасьтіясын унапӧлӧс сёянтор да сідз водзӧ.
Кор ставыс вӧлі дась, Авдотья Карповна шуис:
— Семён Иваныч, сёян ваялӧма пызан вылӧ!..
Сёйӧй, миян батюшкаӧй, а то шыдыс кӧдзалас.
Семён Иванович дышиника бергӧдіс юрсӧ йӧзланьыс.
— Тайӧ нӧ мый сэтшӧмыс? — зумыша да быттьӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг шуис сійӧ.
— Ӧбедайтны...
— Тайӧ квайтӧд часнас ӧбедайтны?
— Да мый нӧ сэсся вӧчан, ті кӧ водзджыксӧ эн сёйӧй?
— Да кутшӧм чӧрт нӧ войнас ӧбедайтӧ?
Йӧзыс рытъя сулаланінысь воисны, чай нин юисны, а миян ӧбед?
— Семён Иваныч!
— Тьпу!
Благодетель зэв ӧдйӧ бергӧдчис бара стенлань да ланьтіс.
Авдотья Карповналӧн семьяыс да ачыс дыр на виччысисны Семён Ивановичсянь кӧть кутшӧмкӧ кыв.
Семён Иванович чӧв оліс, быттьӧ унмовсьӧма.
Сэки найӧ шуисны сёянсӧ бӧр пыртны жырйӧ, сы вӧсна мый ывла вылын сійӧс вермасны сёйны лэбачьяс либӧ понъяс.
Муртса на тайӧс вӧчисны, кыдзи Семён Иванович бара пырис кухняӧ.
— Кӧн нӧ тіян тані, — шогпырысь да рама шуис сійӧ кухаркалы, — кӧн нӧ тані тіян нянь коркаясыд понъяслы туплясьӧны?
— Господи помилуй!
Семён Иваныч!
Батюшка!
Мый нӧ тайӧ!
Коркаяс!
Да кыдзи нӧ сідзи позьӧ?
— И коркаыс меным весиг абу...
— Господи!
Семён Иванович петіс, некутшӧм объяснение виччысьтӧг.
Минут мысти сійӧ пукаліс нин ляпкыдик забор дорын да сёрнитіс сапожник-суседкӧд.
— А? — шуаліс сійӧ. — Мыйвыйӧдз ме вои!
Нянь корка весиг оз сетны! А?
— Цссс!
Боже мой!..
— А? Менам нянь-сов вылын олӧны да меным сёйны нинӧм оз сетны?
Мый нӧ тайӧ сэтшӧмыс лоӧ?
— Семён Иваныч, батюшкаӧй! — ӧшиньӧдыс мыччысьӧмӧн бӧрдіс Авдотья Карповна.
— Да, мый нӧ тэ, ен сыкӧд!
— А? — водзӧ висьталіс сапожниклы Семён Иванович.
— Со кыдзи, другӧ!
Вердан, юкталан, а сы пыдди ачыд тшыглы кув!.. А?
Тыдалӧ, сӧмын ен дорын правдатӧ аддзан!..
— Сійӧтӧ збыль!
Сӧмын ен дорын!..
— <ns>Д-да</ns>!
Но, гашкӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ и бур йӧзыс оз эновтны...
Тэ кӧть нин меным кутшӧмкӧ нянь корка тор вай...
Понйыдлы ӧд, дерт жӧ, шыблалан-а?
Тэ меным сэтшӧмӧс, кодӧс понйыдлы лӧсьӧдӧма!
— Мыйла нӧ!
Ми, Семён Иванович, пӧжалуйста...
— Эн, поплы лӧсьӧдӧм корка вай!..
— Да мый нӧ ті!
Да ми, мыйта колӧ, сетам!
— Эн! Эн! Вай понлы лӧсьӧдӧм корка!
Сӧмын войнас, кор семьяысь ставныслӧн бӧрдӧмысь пыктісны чужӧмъясыс, Семён Иванович пырис аслас жырйӧ;
войшӧр-войын, кор ставныс унмовсисны, сійӧ ачыс петіс кухняӧ, кыскис пачысь шыд чугун да шынитӧв пемыдас зэв горша жӧритіс-сёйис.
Татшӧм шуткаяссӧ благодетель кутіс вӧчавны век частӧджык и частӧджык.
Претерпееваяс семьялысь сійӧ эз чувствуйт ас дінас некутшӧм мелілун, бур привязанность, дай ачыс гӧгӧрволіс, мый нинӧмысь тайӧс налы чувствуйтнысӧ, и, кыдзи истиннӧй деспот, бурмӧдліс сьӧлӧмсӧ сійӧн, мый помтӧг пӧльзуйтчис аслас правоӧн сэтшӧм йӧз вылын, кодъяс невӧляысь зависитісны сыысь.
Сійӧ быдногыс смекайтчис на вылын, выдумывайтліс унапӧлӧстор, мед эськӧ семьяын полісны сыысь да пыдди пуктісны сійӧс; вариацияясыс, кодъясӧс сійӧ вӧчавліс Претерпееваяс преданность вӧсна, вӧліны збыльысь шемӧсмӧданаӧсь.
Претерпееваяслӧн быдсямапӧлӧс уважениенас да почтениенас сійӧ нин йиджтысис горшӧдзыс, и та вӧсна Семён Иванович лои дзик мӧдкодьӧн; сійӧ лои кыпыдджыкӧн да смелджыкӧн; сыкӧд уджалысьяслӧн сы вылын сералӧм ньӧти нин эз вӧрзьӧд сылысь сьӧлӧмсӧ.
Ӧтчыд, кор ӧти чиновник кӧсйис сералыштны сы вылын, Семён Иванович кыв шутӧг клопкис-кучкис сералысьлы юрас бумага чукӧрӧн да муніс.
Но Семён Иванович ыджыдалӧм содӧмкӧд тшӧтш пыр улӧджык и улӧджык усис Претерпееваяслӧн нравственнӧй свободаыс:
ставӧн найӧ быттьӧ бӧбмисны, вежӧръяссӧ вошталісны да лоины кутшӧмкӧ автомат кодьӧсь; торъявлісны автоматсьыс сӧмын сійӧн, мый Претерпееваяслӧн вӧліны морӧсаныс сьӧлӧмъяс, кодъяс вӧлі велалӧмаӧсь быд здукын тіравны да кынмывны полӧмсьыс.
Но сы вылӧ видзӧдтӧг, мый найӧ ставныс нин вӧлі измӧмаӧсь, благодетельлӧн оласногыс лои сэтшӧм сяма, мый Авдотья Карповна эз нин вермы водзӧ терпитны да, медбӧрын, решитчис шуны:
— Да лучшӧ ми мунам милӧстина корны этадзи мучитчӧм дорысь!
— Да сё ей-богу! — шуалісны сы бӧрся нывъясыс.
— Гашкӧ, сюрасны на бур йӧз, дзикӧдз оз жӧ эновтны!
Ставӧн шуисны водзӧ не сетчыны Семён Ивановичлӧн тешкодь желаниеяслы.
Олимпиада Артамоновна первойяӧн кӧсйис пӧртны тайӧс олӧмӧ да шуис аски жӧ корны чиновник Сладкоумовӧс гӧститны. Сійӧ важӧн нин аслыс сямӧн видзӧдлывліс сы вылӧ да кӧсйысьліс тӧдмасьны найӧ маменькакӧд, Авдотья Карповнакӧд, но поліс веськавны Семён Иванович син улӧ.
«Мый сэсся тайӧ? — думайтліс Олимпиада Артамоновна. — Дыр-ӧ ещӧ тадзсӧ кутам овны?»
Ӧтчыд Семён Иванович, шуда и дӧвӧльнӧй, куйліс аслас жырйын, — делӧыс вӧлі ӧбед бӧрын.
Сійӧ некыдз эз вермы думайтны, мый сылы паныд мыйкӧ лёктор лӧсьӧдчӧны вӧчны, и та вӧсна позьӧ гӧгӧрвоны сійӧ ужассӧ, коді шымыртіс сійӧс сэк, кор восьса ӧдзӧсӧд сійӧ аддзис том писец Сладкоумовлысь мыгӧрсӧ.
Писец Сладкоумов вӧлі ёна зэвтӧм еджыд панталона, форменнӧй выль вицмундира, кыӧм гӧрд перчаткиа, а юрсисӧ вӧлі ёна мавтӧма помадаӧн.
Збой гӧсьт, Толоконников вылӧ видзӧдлытӧг, юаліс кухаркалысь: «Гортын-ӧ Авдотья Карповна?» да пырис жырйӧ.
Семён Иванович ку пиас эз кут тӧрны.
Сійӧ тӧдмаліс, мый семья, кодлы сійӧ вӧчӧ быдсямапӧлӧс бурсӧ, не сӧмын думайтӧ сы йылысь, но и мукӧдъяс йылысь.
Здук мысти сійӧ тӧдмаліс ещӧ, мый Претерпееваяс оз сӧмын думайтны бокӧвӧй йӧз йылысь, но лысьтӧны уважайтны найӧс, сы вӧсна мый кор Сладкоумов пырис жырйӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ ӧдзӧсӧд котӧрӧн петіс Олимпиада Артамоновна да тэрмасьӧмӧн шуис кухаркалы:
— Марьюшка! Донаӧй! Ен могысьӧн, самӧвар!
Ӧдйӧджык, гӧлубушка!
Олимпиада Артамоновна тайӧ кывъяссӧ шуис сэтшӧм жӧ тіралана гӧлӧсӧн, кыдзи велалӧма нин кывзыны Семён Иванович сӧмын аскӧдыс сёрнитігӧн.
Благодетель водзӧ эз нин вермы асьсӧ кутны да горӧдіс:
— Марья!
Локтіс кухарка.
— Самӧварсӧ татчӧ вай!
— Да сэтчӧ гӧсьт локтіс.
— Вай, шуӧны тэныд.
Самӧварыс менам!..
Мун!
Кухарка вайис самӧвар.
Семён Иванович лёкысла ку пытшкас эз тӧр, сійӧ думайтіс:
«Ноко, мед гӧгӧрвоасны, кутшӧмджык налы метӧг овнысӧ?»
Но менам герой несчастье вылӧ, кымынкӧ минут бӧрын сы жырлӧн воссис ӧдзӧс, да кухарка, кутшӧмкӧ мӧд самӧварӧн мыччысигтырйи, горӧдіс сылы;
— Тэтӧг на миянлы сюри!
— Весась сэтысь!
— Окась аслад самӧваркӧд!..
Со суседъяс сетісны!
Зэлыд чӧрт!
— Весась, шуӧны тэныд, син водзысь!
— У-у! Барин!..
Благодетель уськӧдчис-петіс дворӧ, корис сапожник-суседӧс — и заводитчис бушуйтчӧм.
— Грабительяс! — горзіс Семён Иванович. — Аслам нянь-солысь!..
Анафемаяс!
Сапожник нинӧм гӧгӧрвотӧг видзӧдіс сы вылӧ.
Авдотья Карповна кисьталіс чай да повзьӧмысла кулӧм нисьӧ ловъя кывзіс дворысь горзӧмсӧ.
Чиновник Сладкоумов сідзжӧ тіраліс, быттьӧ лихорадка дырйи.
Воссис ӧдзӧс да пырис орчча керкаын олысь сапожник, юрсӧ сійӧ вӧлі гартыштӧма тасмаӧн и ёнакодь нин вӧлі код...
Семён Иванович гӧститӧдӧма сійӧс.
— Сакарничасӧ вайӧй! — скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Босьт, босьт, батюшка!
Мед эськӧ виньданныд асланыд сакарӧн! — скӧрысла ку пытшсьыс дзикӧдз петіс Авдотья Карповна.
— Нинӧмысь миянлы виньдынысӧ...
Ми босьтам ассьыным!
Тайӧ ставыс миян!..
Виньдыны!
Куштыны мортӧс тіян делӧ, а став благодеяниеясысь сӧмын безобразничайтанныд?
Вайӧй миянлысь кӧлуйсӧ!
Тайӧ ставыс миян!
Сідз вот!
Семён Иванович мӧдлаӧ кӧсйӧ мунны овны...
— Босьтӧй!
Босьтӧй ставсӧ! — горзіс Авдотья Карповна! — Кор нин енмыс отсалас тіянысь мынтӧдчыны!
Господи!
Авдотья Карповналӧн став семьяыс сыркъялӧмӧн бӧрдіс.
Писец Сладкоумов тювкнитіс-петіс жырйысь да, ӧшинь увті котӧртігӧн, сійӧ крукасис изйӧ, кодӧс шыбитіс Семён Иванович сылы кок улас.
Тайӧ луннас Семён Иванович гӧгӧрвоис, мый ыджыдалӧмыс сылӧн помассис.
Сійӧ бӧр бурасис важ патераса кӧзяиныскӧд;
но, сэтчӧ петтӧдз, кӧсйысис водзӧс босьтны Претерпееваяслысь, мыйла найӧ торкисны сылысь лӧсьыд олӧмсӧ.
Мыйсӧ сӧмын сійӧ эз лӧсьӧдлы да вӧчлы!
Юӧртіс Авдотья Карповналы, мый мунас на ордысь.
Тайӧн сійӧ кӧсйис, мед эськӧ Авдотья Карповна бара на уськӧдчас юрбитны сылы кок улас;
но благодетель ужаснитчис, кор Авдотья Карповна шуис сылы: «Кӧть пырысь-пыр жӧ мун!»
Сэк Семён Иванович шуис:
— Энлыв, виччысьышт!
Меным закон сертиыс ещӧ сизим лун на срокӧдзыс!
Оз на сідз ло!
— Тіян местаӧ олысь эм нин, Сладкоумов! — висьталісны сылы.
— А! Олысь!.. Энлӧ тэрмасьлӧй!
И Семён Иванович пыр на пукаліс патераас, Претерпееваяслысь мырддис ассьыс став дозмуксӧ, сёян-юансӧ, пессӧ, ӧти кывйӧн — колис найӧс дзик корысьӧн.
— Семён Иваныч! Батюшка! — кевмысисны сылы. — Миянлы сёйны нинӧм!
Воис кӧ тіян местаӧ Сладкоумов, век нин кӧть да сьӧмтортӧ сетыштіс...
— Энлы на, виччысьышт!
Меным и срок бӧрас на вит лун льгота эм!
Благодетель на ордысь муніс сӧмын сэк, кор тӧдмаліс, мый Сладкоумов гӧтрасьӧма мещанка вылӧ, сідзкӧ Претерпееваяс ордын оз кут овны, а мукӧд олысьяс йылысь некӧн на нинӧм эз кывсьы.
Авдотья Карповналӧн семьяыс бара мӧдіс тшыгъявны.
Бара коньӧр дӧва заводитіс корны купечьяслысь косьмӧм коркаяс да мыссьыны синваӧн канцелярияясӧ да палатаясӧ пыранінъясын.
И со Семён Иванович важмозыс олӧ аслас патераын, важмозыс Растеряевӧй улича вылын; сылӧн сійӧ жӧ важся кӧзяеваыс, коркӧся старука Авдотья, ӧти кывйӧн кӧ, ставыс сійӧ жӧ, мый вӧлі войдӧр.
Рыт.
Жырсӧ югдӧдӧ енводзса лампадаяслӧн югӧрыс.
Шынитӧв.
Семён Иванович да Хрипушин пукалӧны жыр ӧтмӧдар помас, найӧ пукалӧны чӧла.
Тайӧ чӧв-лӧняс корсюрӧ кывлӧ то кӧзяинлӧн, то гӧсьтлӧн ышловзьӧм.
— Вот эськӧ тіянлы, Семён Иваныч, гӧтрасьны: самӧй кад! — полӧмпырысь шуӧ Хрипушин, но та вылӧ Семён Иванович вочавидзис сӧмын пыдісянь ышловзьӧмӧн.
Бара шынитӧв...
— Но, Семён Иваныч, — ышлолалігтырйи чеччис медик, — кад мунны!
— Кытчӧ нӧ тэ? — нора шуӧ кӧзяин.
— Тырмас, кад!
Семён Иванович кольӧ ӧтнасӧн; гажтӧмыс личкӧ сійӧс; сійӧ пыр сьӧкыдджыка да сьӧкыдджыка ышлолалӧ, а сэсся бӧрынджык жырйысь чӧв-лӧньсӧ торкӧ шог нюркйӧдлана сьылӧм.
«<rus>Ду-ушу моою</rus>!.. — синъяссӧ куньӧмӧн нюжӧдӧ Семён Иванович, а ачыс ӧдва оз пӧд личкысь сьӧкыдлун вӧснаыс. — <rus>У-услы-ыши, господи, молитву-у мою...</rus>»
Жырйысь важмозыс кылӧ деревяннӧй маслӧ дук.
Тӧлыс швачӧдӧ ставеньяс.
Помасьлытӧм гажтӧмлун!
Хрипушин муніс пемыд да тыртӧм переулокӧд.
Вӧлі октябр тӧлысь пом;
ӧтпырйӧ лымъяліс и зэрис, мый вӧсна уличаясыс вӧліны вывті няйтӧсь.
Няйт дінас ещӧ содліс пӧльтысь чизыр тӧв, коді быд здук нӧбӧдіс керка вевтъяс вылысь лым васӧ да киськаліс сійӧн Хрипушинӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
— Господи! — сьӧлӧм дойӧн ымзіс Хрипушин да сибдаліс няйтӧ.
ХIII.
СЕМЁН ИВАНОВИЧЛӦН ГӦТЫРА ОЛӦМ
Иван Алексеевич пыр шочджыка и шочджыка кутіс петкӧдчывлыны растеряевскӧй кытшын да, тыдалӧ, муніс овны бокиджык местаясӧ, йӧзтӧмджыкинъясӧ и сьӧлӧмсяньыс жалитіс ассьыс растеряевскӧй да томилинскӧй пациентъясӧс; накӧд немвиччысьтӧг паныдасьлывлӧмъяссӧ сійӧ артавліс кыдзи зэв ыджыд шуд.
А татшӧм паныдасьлывлӧмъяс корсюрӧ вӧвліны.
Сідз, мунӧ вӧлі сійӧ ӧтчыд карса ыджыд уличаті,
делӧыс вӧлі субӧтаӧ, да мосткияс кузя тырыс ветлӧдлісны йӧз: мунӧны вӧлі вичкоӧ рытъя сулавны, пывсянӧ, пывсянысь;
мастерӧвӧйяс тэрмасисны удж дон босьтны, нуисны самӧваръяс, ружьеяс, револьверъяс.
— Иван Алексеевич! — чукӧстіс кодкӧ Хрипушинӧс.
Хрипушин бергӧдчис да аддзис Семён Иванович Толоконниковӧс: сійӧ вӧлі пывсянысь локтӧ.
— Кутшӧм судьбаӧн? — зэв збыльысь ӧта-мӧд вылас видзӧдігмоз ӧтпырйӧ горӧдісны кыкнан другыс.
— Ак, батюшка Семён Иваныч!
А? Кымын во эг аддзысьлӧй?
Кутшӧма вежсьӧмныд!
— Вежсян ӧд, вокӧ!
— Сё збыль!
Но, кутшӧмджыка ен отсалӧ овны?..
— Нинӧм, ньӧжйӧникӧн.
Тэсӧ кыдзи?
— Мый нин мисӧ!
Миян олӧмыд тьпу!
Ті кыдзи оланныд?
— Слава богу.
Кывлін эн на?
— Мый нин сэтшӧмыс?
— Гӧтраси!
— Семён Иваныч?
— Ме!
Хрипушин тэрыба кежыштіс бокӧ да сувтӧдіс синъяссӧ.
— Ті гӧтрасинныд?
— Ме, ме!
Мый тэ шемӧсмин?..
Мунам вай!
Гӧтырӧй ӧд кутшӧм!
Хрипушин дыр эз во ас вежӧрас.
Семён Иванович, медиккӧд орччӧн мунігмоз, висьталіс гӧтрасьӧмыслысь да гӧтырыслысь историясӧ.
Сійӧ вӧлі ӧти однодворечлӧн ныв. Батьыс сылӧн кулӧм бӧрас колис кык нывлы нелямын десятина му; ӧти нылыслы бать кулігас вӧлі кызь нёль арӧс, мӧдыслы — дас квайт; ыджыдджык нылыс вӧлі вывті мисьтӧм да сӧмын повзьӧдлывліс жӧникъяссӧ, мый вӧсна весиг мамыс синнас эз вермы видзӧдны сы вылӧ.
Кулігас батьыс аслас духовнӧй завещаниеӧ гижис, мед ыджыдджык нывсӧ обеспечитны, со мый: «Ичӧт ныв верӧссайӧ вермас мунны сӧмын сэки, кор мунас ыджыдыс, мӧд ногӧн кӧ ыджыд нывлы лоас нелямын десятинаыс ставнас».
Батьыс думайтліс, мый тадз кӧ сійӧ вӧчас, то ыджыд нылыс оз коль пӧрысь нылӧн, сы вӧсна мый мисьтӧм чужӧмнас кӧ сійӧ оз кажитчы жӧниклы, сы пыдди муӧн ылӧдас.
Ичӧтджык нылыс вермас мунны и радейтӧм кузя: сійӧ том дай лӧсьыд.
Но тайӧторйыс олӧмӧ пӧртсис мӧдног: ыджыд ныв вӧлі нин сэтшӧм мисьтӧм, мый некутшӧм нелямын десятина му эз вермы бырӧдны жӧникъяслысь сы дінӧ зывӧктӧмсӧ; ичӧтджыксӧ ас саяныс эз вайны: найӧ полісны кольны дзик мутӧг, а татшӧмторйыд жӧникъяслы оз жӧ вӧлі кажитчы.
Ставсьыс таысь артмыліс сійӧ, мый, мамыс скӧралӧм да зывӧктӧм кындзи, Марья вылӧ (ыджыд нылыс вылӧ) кутіс скӧравны да зывӧктыны томиник чойыс.
Пӧрысь нылӧс видзисны зэв лёка; сійӧ лун ни вой эз аддзыв спокой мам да чой броткӧмысь.
Мед кӧть мыйкӧ мында мыныштны гортсаяс скӧралӧмысь да синмӧн видзӧдны вермытӧмысь, Марья уджаліс сизим морт весьтӧ: мыськавліс джоджъяс, пеславліс кӧлуй, пуктыліс самӧвар, лысьтыліс мӧсъяс да вӧчліс ещӧ уна мукӧд удж.
Но и тайӧ эз мездыв сійӧс семьяса лӧглунысь.
Татшӧмӧн сійӧ веськаліс Семён Ивановичлы.
Кор Толоконников, гӧтрасьӧм кузя историясӧ висьталігӧн, воис гӧтырыслысь бур оласногсӧ петкӧдлӧмӧ, то сувтіс мостки вылӧ да друг Хрипушин пель дорын зэв ёна горӧдіс:
— Сэтшӧма повзьӧдлӧмаӧсь, сэтшӧма повзьӧдлӧмаӧсь, енмӧй видз!
Медик полігтырйи видзӧдліс Семён Иванович вылӧ да гӧгӧрвоис, мый колӧ со кыдзи шуны та вылӧ:
— Мый нӧ? <rus>Слава богу</rus>!..
— Прӧстӧ вот со кыдзи: ни-ни-ни!
— Слава богу! — мӧдысь шуис Хрипушин. — Сё збыль!
А сэсся, мед докажитны, кутшӧма жӧ «повзьӧдлӧмаӧсь» сылысь гӧтырсӧ, Семён Иванович висьталіс, мый ӧнія гӧтырыс корасигчӧжыс окаліс сылысь кияссӧ.
— «Оз-ӧ позь корыштны тіянлысь ватор», — шуан мукӧддырйи сылы, — висьталіс Толоконников. — Сійӧ жӧ здукас ваяс ва да чмок окыштас китӧ!..
Кутшӧмджык?
— Чудеснӧ! — броткис Хрипушин.
Регыд найӧ воисны Семён Иванович патера ворота дорӧ.
— Иван Алексеев! — дзиръя кольчаӧ кутчысьӧмӧн шӧпкӧдіс Семён Иванович: — Тэ вот видзӧдлы жӧ, мый ме тэныд висьталі... повзьӧдлӧмаӧсьсӧ кутшӧма!..
— Ыджыд удовольствиеӧн!
Муртса на кылісны передньӧйын Семён Ивановичлӧн воськовъясыс, кыдзи орчча жырйысь котӧрӧн петіс повзьӧм нывбаба, киас сылӧн вӧлі сись.
— Со и менам гӧтыр! — шуис Толоконников.
Хрипушин здоровайтчис сыкӧд.
Толоконниковлӧн гӧтырыс збыльысь вӧлі дзик коньӧркодь существо; чужӧм вылас сылӧн зэв ёна тӧдчис кутшӧмкӧ не морт нога мудзӧм да ужас, мый вӧсна оз вӧлі позь тырвыйӧ аддзыны сылысь безобразиесӧ.
Томилинскӧй улича вылӧ первойысь на веськалӧм морт, ӧти кывйӧн кӧ — выль морт, тайӧ нывбаба вылӧ видзӧдігӧн, быть должен вӧлі чувствуйтны сьӧлӧм дой да ыджыд шоглун; но томилинец, и тайӧпӧрйӧ Семён Иванович, мӧдіс югъявны шонді моз, кор казяліс, мый Хрипушин мӧвпалӧ сы ног жӧ.
Кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс удовольствиеӧн сійӧ лӧсьӧдіс ассьыс мышсӧ гӧтырыслы, медым сійӧ пӧрччис сы вылысь шинельсӧ, да жалитӧм могысь эз нин лэдз пӧрччыны ассьыс колошисӧ, код дорӧ уськӧдчыліс нин гӧтырыс.
— Самӧвар! — жырйӧ пыригӧн небыда да меліа шуыштіс асьсӧ мортӧн лыддьысь зверь.
Гӧтырыс пырысьтӧм-пыр жӧ петіс кухняӧ.
— Аддзылін? — шӧпнитіс гӧсьтлы кӧзяин.
— Со кутшӧма аддзылі: бурджыка оз нин ков!
— А?
— Зарни!
Дзик зарни кодь!
— Мый ещӧ водзӧ лоӧ!
Тэ видзӧдлы жӧ!
Самӧвар пыр жӧ вӧлі вайӧма.
Семён Ивановичлӧн гӧтырыс сідзжӧ полігтырйи ноксис чашкаясӧн да паньясӧн.
Мужиклы ёна сьӧлӧм вылас воліс тайӧ полӧмыс.
Медбӧрын, сійӧ тэрмасьтӧг пуксис диван вылӧ да, Хрипушинлы мигнитігмоз, шуис:
— Маша-а!
Гӧтырыс дрӧгмуніс да муртса эз уськӧд чашкаяссӧ.
— А мый ме талун тэныд шулі?..
Семён Иванович мигайтіс Хрипушинлы да юрнас индыліс аслас гӧтыр вылӧ, коді йӧйлӧнкодь синъяснас видзӧдіс стенъясӧ, тыдалӧ, мыйкӧ кӧсйис уськӧдны дум вылас...
— Ме... Семён Иваныч... ставсӧ...
— Мый ме шулі?
Тайӧ миянлы тӧдса сценаыс кыссис вывті дыр.
Медбӧрын, кор видзӧдысьяс аддзисны, мый коньӧр нывбаба эбӧс быртӧдзыс мучитчӧ, Семён Иванович чукӧстіс сійӧс ас дінас да скӧрыськодь шуис:
— Сынан!
Ме шулі: «Локта пывсянысь, медым сынан...»
Но гӧтырыс эз нин вӧв жырйын, сійӧ котӧрӧн муніс сынанла.
— Аддзылін? — юаліс кӧзяин.
— Ачыс енмыс тіянлы тайӧс ыстӧма!
Сё збыль!
Слава богу!
Семён Иванович вӧлі дӧвӧлен да мудзтӧдзыс тешитчис гӧтыр полӧм вылын.
Тайӧ став сценаясыс помассисны гӧститӧдчӧмӧн, кодӧс кӧзяин лӧсьӧдіс сӧмын сы понда, медым петкӧдлыны гӧтырсӧ выльладорсянь, кыдзи кӧзяйкаӧс.
Татшӧм манёвръяссӧ Семён Иванович вӧчлывліс аслас быд тӧдса водзын, кодъяс лоины бӧръя кадас;
тайӧ тӧдсаяснас вӧліны почтальон, пызьӧн вузасьысь да дьякӧн.
Быдӧн найӧ ошкылісны Семён Ивановичӧс сыысь, мый сійӧ кужӧ обращайтчыны гӧтырыскӧд, кыдзи колӧ.
Хрипушинлӧн Толоконниковкӧд аддзысьӧм вӧсна медиклӧн лои ещӧ ӧти выль пациентка, сы вӧсна мый тайӧ пациентканас вӧлі Марья Филипповна — Семён Ивановичлӧн гӧтырыс.
Медик тӧдіс, мый нывбабаяс мужикъястӧгныс повтӧмджыкӧсь да лышкыдджыкӧсь, и сы вӧсна Марья Филипповна ордӧ сійӧ волывліс асывъяснас, кор Семён Иванович вӧвлі служба вылын.
Медикӧс нывбабаяс кузя аслас тӧдӧмлуныс эз ылӧд, и сійӧ пыр пӧлучайтліс Марья Филипповнасянь вина.
Асладорбоксяньыс сэтшӧм жӧ предупредительностьӧн мынтіс кӧзяйкалы и Хрипушин.
Сійӧ быд волігӧн аддзыліс, мый сы пыригӧн Марья Филипповна чышкалӧ бӧрдӧмысла пыктӧм синъяссӧ. Медик тӧждысьӧмӧн юавліс:
— Али мыйӧнкӧ висянныд?
— Ог, Иван Алексеич, — тайӧ прӧстӧ.
— Кыдзи нӧ прӧстӧ?
— Гажтӧм!..
— Мыйысь нӧ сэтшӧмасӧ гажтӧмчанныд?
— Да сідзи... прӧстӧ... гажтӧм лои дай!
— М-м!..
— Гортсаясӧс важӧн нин эг аддзыв... усины дум вылӧ, но и...
— Сідз, сідз...
Да ті, Марья Филипповна, со кыдзи: ті вайӧй меным кӧть кызь вит кӧпейка...
Ме тіянлы лӧсьӧда ӧти лекарство.
Хрипушинлӧн лекарствоясыс эз отсавны, и Марья Филипповна синъясысь синваыс эз косьмыв: сылӧн вӧлі помка, мыйысь бӧрдны.
Но Семён Ивановичӧс сійӧ эз мыжавлы аслас синваысь:
сійӧ гӧгӧрволіс, мый мам да чой лӧгалӧмысь мездіс сійӧс Семён Иванович.
Ог вермы тырбура висьтавны, мый лои Претерпееваяскӧд;
тӧда сӧмын сійӧтор, мый Олимпиада Артамоновна оз ов Томилинскӧй улича вылын и оз гортас:
мый помысь сійӧ олӧ — некод оз тӧд, но томилинскӧй да растеряевскӧй «сёрнияс» висьталӧны сы йылысь вывті лёкӧс.
Таысь уна сы йылысь ми нинӧм огӧ вермӧй висьтавны.
ХIV.
УНАПӦЛӦС РАСТЕРЯЕВСКӦЙ ЙӦЗ
Ӧні эськӧ колӧ вӧлі висьтавны Прохор Порфирыч олӧм йылысь да сылӧн карьера бура помассьӧм йылысь.
Но миян эмӧсь на кык-куим морт растеряевечьяс пӧвстысь, кодъясӧс кӧть и оз позь шуны растеряевскӧй олӧм-вылӧмын «главнӧй» действующӧй лицоясӧн, кыдзи Прохор Порфирыч да Хрипушин, но оз жӧ позь лыддьыны и прӧстӧй йӧзӧн.
Кык-куим кывйӧн быть лоӧ висьтавны и на йылысь.
1. Небӧг
Шапкаяс вурысь дӧвеч Юрас кулӧм бӧрын коли ӧти пи, ар дас кыка висьлӧс детинка, коді дугдывтӧг висьӧм вӧснаыс эз вермы тӧдмавны весиг батьыслысь ремеслӧсӧ.
Рӧдвужыс пырысьтӧм-пыр жӧ сюйисны кияснысӧ покойниклӧн юрлӧс улӧ, мӧдісны гурйысьны сундукъясын, гын улын да, мыйӧн аддзисны «мыйкӧ», кодӧс вӧлі заптӧма Юрас аслас уджавны вермытӧм пиыслы, то пыр жӧ тайӧ писӧ кутісны торъя ёна жалитны да нинӧм вылӧ сійӧс эз кӧсйыны эновтны «син улысь».
Мещанин Котельниковлӧн кабанлӧн кодь пиньясыс да пудъя кулакъясыс отсалісны мырддьыны сирӧтаӧс мукӧд рӧдвуж ордысь.
Сирӧтаӧс овмӧдісны кухня пӧлатьӧ, новлӧдлісны вичкоӧ больничаын кодь рӧма нанкӧвӧй халатӧн да, кувсьӧм Юрас сьӧм вылӧ чай юигмоз, тӧлкуйтісны асланыс тӧждысьӧм да убыткаяс йылысь, коді лои тайӧ сирӧта вӧснаыс.
Куйліс Юраслӧн пиыс пӧлатьын во нёль, да лои сыысь кузь, кос дас квайт арӧса зон, пыр мыйкӧ думайтысь, шынитӧв оласа, кельыдлӧз синъяса да пӧшти еджыд юрсиа.
Пӧлатьын куйлан вояс чӧж весь олігмозыс зубритіс сійӧ вит кӧпейкаа азбука, кӧні вӧліны молитваяс, изречениеяс, басняяс, и аслыс казявтӧг небӧг вылӧ сійӧ мӧдіс видзӧдны дзик мӧдпӧлӧс синъясӧн, кутшӧмӧн вӧлі велалӧмаӧсь видзӧдны сы вылӧ растеряевечьяс.
Лыддьысьны радейтӧм вайӧдіс сэтчӧдз, мый сирӧта лысьтіс корны опекунлысь, мед эськӧ сійӧ ньӧбис кутшӧмкӧ небӧг.
Опекун жалитіс сійӧс: небӧг вӧлі ньӧбӧма, да сирӧта быттьӧ измис сы бердӧ, некутшӧм вын эз вӧв, мед эськӧ торйӧдчыны сійӧ дона лист бокъясысь.
Небӧгыс вӧлі: «Революция» да «Адвентюр» корабльяс вылын капитан Куклӧн путешествие».
Алифан (сирӧта) вунӧдіс ун, сёйӧм, лыддис небӧгсӧ, гашкӧ, сёпӧв: капитан Кук пыр ёнджыка и ёнджыка воис сылы сьӧлӧм вылас и, медбӧрын, Алифан юрын да сьӧлӧмын лои петавлытӧм олысьӧн.
Войяснас унйывсьыс сійӧ горӧдлывліс кутшӧмкӧ морскӧй терминъяс, лэблывліс пӧлатьсянь корабль жугавлігъясын да опекунлысь семьясӧ ставнысӧ кувтӧдзыс повзьӧдліс.
Котельников тайӧ йӧйталӧмсӧ гӧгӧрвоис ас ногыс:
— Но, Алифан, — шуис сійӧ сирӧталы, — видзӧдлы татчӧ: колин тэ сирӧтаӧн, ме тэнӧ видзи, позьӧ шуны, медбӧръя кусӧк юклі...
Квайт во, господи благӧслӧви, этша-этшавылӧ нин, а эзысь сё чӧлкӧвӧй тэ меным сувтін...
Сідз абу?
— Ме, кажитчӧ, аслам кувтӧдз кута киястӧ, кокъястӧ...
— Энлы...
Мӧд делӧ, старайтчи ме, ачымӧс жалиттӧг, вӧчны тэныд быдсяма бурсӧ, мед сӧмын тэныд лӧсьыдджык лоӧ...
Сы вӧсна жӧ, например, ме тэныд и небӧг ньӧби...
— Ак! — зэв радпырысь горӧдіс Алифан...
— Энлы на...
Со сійӧ ӧд и эм...
— Тэ, гашкӧ, сійӧс лыддигӧн, нимкодьыдла асьтӧ вунӧдін, а юав менсьым, кокньыда-ӧ меным сійӧ сюрис, небӧгыссӧ?
И артмӧ, медбӧръя лов петтӧдз нин ме тэ вылӧ расходуйтчи...
Но сы вӧсна мый ен сетӧма меным бур сьӧлӧм, то медъёнасӧ тӧждыся сы вӧсна, мед эськӧ аслам жертваяс пыр ме веськалі небеснӧй сарствоӧ, а мукӧдтор вӧснаыс ог тӧждысь...
А тэсяньсӧ аслам бур вӧчӧмысь некутшӧм водзӧс ме ог кор...
Вын сертиыд да вермӧм сертиыд кутан сетавны тэ меным посньыд препорцияясӧн.
Сы вӧсна мый тэнад висьӧм вӧсна ме думышті лӧсьӧдны тэныд аслыспӧлӧс должность, мед эськӧ тэныд лои сьӧмтор асьтӧ вердӧм вылӧ.
Бӧръя кывъяссӧ Котельников сӧтіс-гусяліс кутшӧмкӧ дӧвалысь, коді слӧняйтчис миян улича вывті да корліс дзик тайӧ кывъяснас милӧстина, а кывъяссӧ сійӧ сідзжӧ вӧлі сӧтыштӧма кутшӧмкӧ прошениеысь.
Регыд мысти Алифан кутіс уджавны Котельниковӧн выльысь лӧсьӧдӧм должностьын.
Пельпомъяс вомӧныс вӧлі ӧшӧдӧма вӧсньыдик тасма, кытчӧ кӧрталӧма ичӧтик ящик. Ящикас вӧліны емъяс, сунис, тесёмка торъяс, юрси кутан шпилькияс, булавкаяс да нывбабалы колана мукӧд посниторъяс.
Алифанлӧн обязанностьыс вӧлі сыын, мый сылы лунысь лун ковмыліс ветлӧдлыны уличаяс кузя, керкаысь керкаӧ, и лунтыръя татшӧм ветлӧдлӧмыс сетліс сылы барыш медся унасӧ дас вит кӧпейка.
Тайӧ дас вит кӧпейкасӧ сійӧ век жӧ вайлывліс Котельниковлы, кыдзи быттьӧ видзӧм вылӧ...
«Ме ордын озджык быр», — шулывліс Котельников.
И Алифан тырвыйӧ веритліс талы.
Но небӧг да капитан Кук эз эновтлыны Алифанӧс и тані.
Аслас радейтана геройлысь кутшӧмкӧ подвиг дум вылас уськӧдас да оз и казявлы, кыдзи аршинӧн-джынйӧн тесьма пыдди мерайтас куимӧс либӧ витӧс, либӧ вунӧдчас да мунас енмыс тӧдӧ кытчӧ, ассьыс профессиясӧ и ставсӧ вунӧдӧмӧн, да татшӧмторъяс бӧрас гортас волывліс кӧпейка сьӧмтӧг.
Лолывліс кӧ Алифанлы пырны коркӧ кухняӧ да панны сёрни кучеръяскӧд да кухаркаяскӧд, то и сэн на аслыс тӧдлытӧг вайӧдас сёрнисӧ Кук йылысь да мыкталігтырйи, бледӧдӧмӧн заводитас ошкыны нималана капитанлысь подвигъяссӧ.
Но кучеръяс да кухаркаяс регыд дӧзмылісны кывзыны гӧгӧрвотӧм морскӧй терминъяс да суйӧрсайса йӧз йылысь чудесаяс, кодъяс йылысь весиг жар-птица йылысь мойдігӧн оз казьтывлыны, и шудтӧм Алифанӧс найӧ регыд мысти лэптісны серам вылӧ.
Регыд уличвывса став олысьясыс кутісны сійӧс нимтыны «Кукӧн», а челядь, мыйӧн вӧлі аддзасны Алифанӧс, быдпӧрйӧ гораа сералісны; накӧд тшӧтш сералісны кучеръяс да усьӧдлісны коньӧркодь Кук вылӧ понъясӧс.
Весиг бабаяс, кодъяс ни ӧти шыпас эз гӧгӧрволыны Алифан висьталӧмысь, и то сійӧс аддзӧм бӧрын горзылісны:
— Аттӧ, сё батюшкаӧй... йӧймӧма жӧ сійӧ! Кук!..
Мын ӧд бара висьталіс аслас йӧй юр вӧсна...
— Нюйтӧ, видзӧдтӧ, пырӧма...
<ns>Карап</ns> вылӧ пуксьӧма, да и нюйтӧ...
Ха-ха-ха!.. — кувтӧдзныс серавлісны кучеръяс.
— Кук! Кук! Кук! — чирзісны детинкаяс.
Алифан мусьыс кватитлывліс кирпич тор да лыйлывліс детинкаясӧс;
серам да шум содлывлісны, да некодӧн дорйытӧм Алифан мӧдӧдчыліс котӧртны...
— Ку-ук!
Ку-ук! — горзісны уличатырнас.
Тайӧ горзӧм дінас содтӧд увтчисны повзьӧм понъяс.
Алифанлӧн вузасьӧм пыр ёнджыка чині.
Чиновнӧй обывательяс, а торъя нин обывательницаяс, нюмъялӧмӧн паныдавлісны сійӧс, ньӧблісны пятак вылӧ шпильки либӧ ещӧ кутшӧмкӧ мукӧд поснитор, сэсся заводитлывлісны серавны Алифанлӧн тешкодьторъяс висьтавны радейтӧм вылӧ.
— Но кыдзи-мый нӧ эсійӧ Кукыс? — юавлісны найӧ. — Кыдзи тэ сійӧ шулывлан, висьтав, нолтӧ.
— Да сідзи и эм...
— Кыдзи сідзсӧ?
Плавайтлін?
— И плавайтлі; со и ставыс...
Алифан кӧсйыліс мынтӧдчыны йӧз серамысь да корсюрӧ думыштлывліс мынтӧдчывлыны ӧти кывъя татшӧм вочакывъясӧн;
но радейтан сьӧлӧмыс сылӧн пырджык эз выдерживайтлы: ещӧ неуна, и Алифан ӧзйыліс, — мӧд канмуса чудесаяс ещӧ на ёна мичмӧдсьылісны сылӧн пӧсь кывъясӧн, да тӧдтӧм природалӧн картинаяс артмывлісны шензьӧдана мичаӧсь.
Алифан вунӧдлывліс ставсӧ; сійӧ ачыс кывтіс саридз вывті «Адвентюр» вылын, некор вӧвлытӧм ру пытшті да шензьымӧн мича діяс дорті; воображениеыс сылӧн пыр ёнджыка ӧзйис и ӧзйис...
и друг кутны вермытӧм, терпитны позьтӧм серам дзенӧбтыліс сійӧс чер тышкӧн моз.
— Батюшки, кула!
Кула! Кула! Спаситӧй!.. — равзіс- горзіс обыватель.
И Алифан мунліс.
Корсюрӧ кывзыштасны сійӧс, сералыштасны Кук вылӧ и висьталысь вылӧ, гажтӧмысла видзыштасны сійӧс ас дінас час куим, а сэсся шуасны:
— Мун, миянлы нинӧм оз ков.
Сьӧкыд вӧлі сылы.
Лӧз нанкӧвӧй халат, кодӧс вурліс сылӧн опекуныс первой воясас на, кор босьтіс сійӧс видзны, ӧнӧдз на эз лэччыв Алифан пельпом вылысь, сы вӧсна мый мукӧдтор нинӧм эз вӧв.
Корсюрӧ кӧ Алифан заводитлывліс ёна думайтны аслас став шудтӧмлун йылысь, то пыр артмыліс, мый став сійӧ шудтӧмлунысь мыжа ӧтнас капитан Кук.
Но вӧлі сёр нин!
Татшӧм ногӧн, тӧдса саридз вуджысь Кук, коді пӧгибнитіс Сандвичев діяс вылын, мӧдпӧв пӧгибнитіс растеряевскӧй пемыдлун нюрын, пӧгибнитіс, и сійӧс пух и прах раскритикуйтісны миян кучеръяс, бабаяс, детинкаяс и весиг понъяс.
А Куккӧд тшӧтш пӧгибнитіс и небыд сьӧлӧма Алифан.
Сылысь шог олӧмсӧ обывательяс эз вунӧдны, босьтісны, ӧти-кӧ, кыдз шуласны, тӧдвылӧ, сы вӧсна и шулывлісны:
— Со Алифан лыддис-лыддис небӧгъястӧ, да ӧні видзӧдтӧ кыдзи довъялӧ-ветлӧдлӧ...
Быттьӧ лунатик!
И, мӧд-кӧ, руководство вылӧ, сы вӧсна мый шулывлісны:
— Мый тэнад киясыд лудӧны: век небӧг да небӧг?
Сійӧ ӧд тэныд оз мешайт?..
Лыддьысян лёкторйӧдз...
Со Алифан лыддьысис-лыддьысис, а видзӧдан да — и сгинитас пон моз.
2. Балканиха.
Сюрс юалӧмъяс, кодъяс кыптывлӧны растеряевецлӧн ас садяс воӧм бӧрын, требуйтӧны найӧс гӧгӧрвоӧм вылӧ сэтшӧм отсасьысьӧс, кутшӧмӧс Растеряевӧй улича ни ӧтчыд эз на аддзыв сэксянь, корсянь нюжӧдчисны чукля визьӧн сылӧн вежнясьӧм заборъясыс да му бердас ляпмунӧм лёкиник керкаясыс, кӧні олӧны тшыг йӧз.
Сы вӧсна ёна важӧнсянь нин растеряевец велаліс надейтчыны ен вылӧ; сійӧ ас вывтіыс мунӧм курыд опыт серти тӧдліс, мый морт киясӧн сійӧс спаситны оз позь.
Небӧг йылысь история, кодӧс сӧмын на лои висьталӧма, да быдлунъя олӧмысь кутшӧмсюрӧ вӧвлӧмторъяс висьталасны гӧгӧрвотӧм мортлы, коді думайтӧ, мый, кор растеряевецлы ёна колӧ сӧвет да овны велӧдӧм, эз эськӧ омӧль вӧв сетлыны сылы мыйкӧ общедоступнӧйӧс либӧ весиг общезанимательнӧйӧс, — татшӧм мортлы прӧстӧй опыт висьталас, мый татшӧм нога тӧждысьӧмъяс сылӧн лоӧны дзик весьшӧрӧ.
Алифанлӧн тшыг лунатизмыс сӧмын ёнджыка вынсьӧдас растеряевецлысь видзӧдлассӧ гӧгӧрвотӧмтор вылӧ, коді шусьӧ «небӧгӧн», и важмозыс на сылӧн сомнениеясыс да лачаясыс лоасны мудрёнӧй да загадочнӧй вежӧръясын, кодъяс сёрнитӧны вӧвлытӧм кывъясӧн...
Татшӧм мудрёнӧй вежӧръяс эмӧсь уна растеряевскӧй бабаяслӧн, на пӧвстысь ӧтикӧд ме пырысьтӧм-пыр жӧ и тӧдмӧда лыддьысьысьӧс.
Дерт, кӧнкӧ, быдӧнлы не ӧтчыд лолывліс паныдасьлыны велӧдчытӧм, но тӧлка бабакӧд, ёнджыкасӧ дӧвакӧд, коді нэм чӧжыс зэв ёна ветлӧ вичкоӧ, пӧльзуйтчӧ ставсянь почётӧн, шуӧны сійӧс «матушкаӧн», ӧбедня дырйи сылы сетӧны прӧскурсӧ ӧткодя генералъяскӧд да мукӧд гырысь йӧзкӧд.
Буретш став тайӧ качествоясыс вӧліны Пелагея Петровна Балкановалӧн, мӧд ногӧн — Балканихалӧн, либӧ ещӧ Дунай-Забалкановалӧн.
Медбӧръя овсӧ Пелагея Петровна лыддис медся правильнӧйӧн, кыкпӧвста овыс, сы ногӧн, петкӧдліс знатнӧй дворянскӧй рӧд, кытысь быттьӧкӧ петлӧма сійӧ ачыс.
Но рӧкыд вылӧ, сійӧ чужӧм йылысь документъясыс вӧлі вошӧмаӧсь, да кӧть эськӧ сійӧ ни ӧти здук кежлӧ эз воштыв лача дворянство аддзӧм вылӧ, но миян улича видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи мещанка вылӧ, ичӧтик да косіник мещанинлӧн гӧтыр вылӧ.
Но весиг и мещанка званиеӧн растеряевечьяс сійӧс лыддьылісны вежӧра, тӧлка нывбабаӧн.
Медъёна тадзисӧ лыддьыны отсавлісны гӧгӧрвотӧм, но медся колана средствояс, кодъясӧн сійӧ раммӧдліс мужиксӧ.
Гӧтрасьтӧдзыс мужикыс вӧлі юр вундысьӧн да кокни оласа мортӧн; мыйӧн гӧтрасис — раммис, лои йӧёват, ӧти кывйӧн кӧ — пӧрис нямӧдӧ.
Кутшӧм ногӧн сійӧс Балканиха раммӧдіс, некод тайӧс эз тӧдлы, позьӧ шуны сӧмын ӧтитор — зверь ногаӧс сійӧ нинӧм эз вӧчлывлы, а тайӧ миян оласногын вӧлі пӧшти лоны вермытӧмторйӧн.
Пелагея Петровна эз горӧдлы, эз гымнитлы кокнас, ни ӧтчыд эз сьӧлыштлы мужикыслы рожаас; пӧшти мужиклӧн кодь серьёзнӧй выражениеа чужӧм вылас, сылӧн стрӧг, но пыр спокойнӧй синъясын, весиг, гашкӧ, этайӧ ичӧтик ускын, кодӧс сетӧма сылы природаыс, вӧлі мыйкӧ сэтшӧм, коді тшӧктывліс мужиксӧ асьсӧ гӧгӧр видзӧдлывлыны, аслыс корсьны ассьыс мыжсӧ да корны прӧща.
Векся татшӧм полӧмлун вӧснаыс Балканихалӧн мужикыс кутіс гусьӧн кыдзкӧ мустӧмтны сійӧс, асьсӧ бурӧдліс сійӧн, мый став тайӧ мучитчӧмсьыс, коді мунліс сы вывті, коркӧ и ачыс на мынтас водзӧс сылы сідзи жӧ мучитӧмӧн.
Но Балканиха эз вежсьыв, а водзӧс мынтыны вермытӧм мужик раммис пыр ёнджыка и ёнджыка.
Гӧтырыс велӧдіс окавны ассьыс кисӧ, вежалунъясӧ поздравляйтны праздникӧн, а кор колӧ, то и шуны: «Мыжа, сэсся эн казьтыв!»
Раммӧдан делӧ муніс водзӧ пыр ӧдйӧджык да успешнӧйджыка и помассис зэв трагическӧя, мый йылысь висьталӧ растеряевскӧй сёрни.
Пелагея Петровналӧн мужикыс, коді вӧлі велалӧма быдтор вӧчны пемыд пельӧсын, гусьӧн ӧтчыд лӧсьӧдчис пӧрысьӧ-нэмӧ, весиг висьтавныс яндзим, чӧсмасьыштны вареньеӧн!
Зэв ёна тіпкысь сьӧлӧмӧн сійӧ пырис чуланӧ, судзӧдіс да разис банка, ньылыштіс ӧти паньтыр варенье и сӧмын на мӧдысь сюйис банкаас паньсӧ, кыдзи чулан порог дорын немвиччысьтӧг мыччысис Балканихалӧн мыгӧрыс...
Верӧс дрӧгнитіс, лэдзис паньсӧ кисьыс... и быттьӧкӧ пӧ сэн жӧ места вылас лолыс и петӧма.
Пелагея Петровналы кажитчыліс, мый мужик вылас сылӧн власьтыс сэтшӧм справедливӧй, мый весиг сійӧ минутас, кор аддзис мужикыслысь шойсӧ и кор, кажитчӧ, мувывса став грекъяссӧ колӧ нин вӧлі вунӧдны, сійӧ век жӧ шуӧма, кыдзи висьталӧны йӧзыс:
— Вот тэ кӧ эськӧ кыдз следуйтӧ локтін да корин менсьым вареньесӧ, а эн кӧ вӧр моз вӧч, колин эськӧ тэ ловйӧн...
А со ӧд енмыс и накажитіс!..
Мужиксӧ дзебигӧн Пелагея Петровна бӧрдыштіс, кисьтыштіс синвасӧ да лыддьӧдлыштіс дзик сы мында, мыйта вӧлі колӧ, мед сӧмын растеряевскӧй бабаяс эз шуны сійӧс кӧдзыдӧн да чорыд сьӧлӧмаӧн.
Пелагея Петровна вӧчис тайӧс ставсӧ, кыдзи вӧлі йӧзлӧн, и сэсся пырис выль олӧмӧ — «кутіс дӧвуйтны».
Сы кипод улын вӧлі мезонина неыджыд керка, аслас йӧр, кытӧн быдмисны ӧтилаӧ- мӧдлаӧ садитӧм кымынкӧ чукля яблоняяс, вӧлі пывсян да мыйкӧ мында мукӧдпӧлӧс добра, кодӧс сійӧ кужліс ачыс лӧсьӧдны.
Матысса йӧз пӧвстысь сыкӧд важмозыс ӧтлаын олісны сӧмын пӧрысь баба Харитониха, коді вӧчліс быдтор: и пӧдруга пыдди вӧлі и джоджъяс мыськавліс; сы кындзи колис сы ордӧ овны приёмыш Кузька, самоварщик, код йылысь ас местаын лоас висьталӧма унджык.
Мужик кулӧм бӧрас первой сійӧ подӧн мӧдӧдчис Троицко-Сергиевскӧй лавраӧ, сы вӧсна мый важӧн нин кӧсйысьліс ен водзын вӧчны тайӧ подвигсӧ, а сэсся, сэтысь воӧм бӧрын, лӧсьӧдчис овны шынитӧв да енмӧс тӧдӧмӧн.
Тайӧ кадсянь и заводитчӧ миян улича вылын сылӧн ыджыдалӧмыс.
Ен угодникъяс йылысь, чудесаяс йылысь сылӧн висьталӧмъясыс вӧліны сэтшӧм лӧсьыдӧсь, мый миян уличавывса бабаяс чукӧръясӧн ветлісны кывзыны сійӧс да Балканиха керкаысь волывлісны медся югыд ощущениеясӧн.
Колӧ шуны, мый Пелагея Петровна эз пӧльзуйтчыв тайӧ ӧти здукся славанас: кӧть эськӧ аслас висьтъясӧн вермывліс довъявны керкаысь керкаӧ да миян уличавывса став нывбабаяс ордын юны чай, сійӧ тадзи некор эз вӧчлы; мӧдарӧ, медводдза слава паськалігас, кор самӧй вылӧ кайис тайӧ славаыс, сійӧ пыр важмозыс пукаліс аслас каморкаын вурун чулки кыанӧн да кыз гӧлӧсӧн сьывліс: «Да исправится», «лаврскӧй» сьыланног модаӧн.
Ассьыс авторитетсӧ сійӧ кыпӧдліс тэрмасьтӧг.
Тадзи вӧчны ёна отсаліс Харитониха, кодлы нинӧм вӧлі вӧчны да сы вӧсна вермыліс кывлыны да тӧдлыны ставсӧ, мый вӧчсьӧ орчча керкаясын да и став улича кузяыс.
Балканиха тайӧ висьталӧмъяссӧ кывзывліс ньӧти любопытствотӧг и сӧмын мукӧддырйиыс, висьталӧмсӧ помӧдз кывзӧм бӧрын, пасьтасьлывліс да мунлывліс сэтчӧ, кытӧн мыйкӧ лоӧма, да сэні сетавлывліс колана сӧветъяс.
«Ті эськӧ мед кӧть пач бокас эшкынсӧ шонтінныд, — шулывліс, например, сійӧ, — а то тадзтӧ рӧдитысьтӧ абу дыр и гуӧ-гортйӧ воштыны».
Либӧ: «Матушка!
Аддзанныд ті — мортыс омӧль, а ті сылы самӧй вом водзас ладанӧн тшынӧдінныд.
Тадзсӧ ӧмӧй позьӧ?..
Лэдзӧй сылы садьмыны, гашкӧ, сылы абу на кулан кад...»
И вӧвлывлі, мый кага вайысь, кодӧс водтӧдлісны шонтӧм эшкынъяс улӧ, и збыльвылӧ справитчыліс, либӧ морт, коді ёна юӧмла куйліс кык лун вӧрзьывтӧг и кодӧс заводитлісны нин пӧдтыны ладанӧн — мӧдаръюгыдӧ мунны лӧсьӧдны, Балканиха сӧвет бӧрын друг волывліс ас садяс да сибдӧм гӧлӧсӧн шулывліс:
— Ок, эськӧ солатор кӧ!
Ставыс тайӧ Балканихалы вӧвлывлі бур вылӧ.
— Сетас мед тіянлы енмыс дзоньвидзалун да кузь нэм, матушка Пелагея Петровна, — шулывліс ловзьӧм растеряевец.
— Тіянтӧг кӧ эськӧ, важӧн нин лолӧй петіс, да и пӧкмелитчыны эськӧ эз ковмы!
Татшӧм ногӧн, Балканиха пондіс кывсьыны пыр ёнджыка да ёнджыка, кӧть эськӧ, кажитчыліс, мый тайӧ нималӧмыс эз радуйт да эз волнуйт сійӧс.
Но тайӧ сӧмын кажитчыліс; збыльвылас жӧ, сійӧ тайӧн зэв вӧлі дӧвӧлен да эз омӧля гордитчы аслас власьтӧн.
Сылӧн вежӧрыс, коді войдӧр ковмыліс сӧмын верӧс бӧрсяыс ухаживайтӧм вылӧ да гортса олӧм вӧсна тӧждысьӧм кузя, ӧні ковмис унджыктор вылӧ, сӧвмис да лои весиг неуна философскӧй сяма.
Балканиха аслас юрысь кутіс чувствуйтны висьтавны вермытӧм вежӧр: дзик выль да лӧсьыд ощущение, и нӧшта нин сы вӧсна, мый найӧ улича вылын некод эз испытывайтлы татшӧм ощущениесӧ: ӧд мукӧдыслӧн эз вӧвлы ни ӧтик здук прӧст кад сы вылӧ, медым эськӧ видзӧдлыны асланыс юр вемпытшса озырлун вылӧ.
Мудрствованиеяс да философствуйтӧм вӧлі вывті лӧсьыдӧн кажитчӧны Балканихалы, и сійӧ тшӧкыда нарошнӧ вӧчлывліс кутшӧмсюрӧ философскӧй манёвръяс, мед эськӧ, ӧти-кӧ, бурджыка тӧдмавны аслас юр вежӧрлысь вынсӧ, а мӧд-кӧ, ёнджыка разбирайтчыны философскӧй тонкостьяс кузя.
Татшӧм манёвръяссӧ сійӧ вӧчавліс ӧні кежлӧ гортас на, сы вӧсна мый гортас частӧ вӧлі позьӧ аддзыны та вылӧ случайяссӧ.
Сы ордын олысьяс пӧвстысь ӧтикӧн вӧлі карса извозчик Никита, коді оліс Пелагея Петровна пывсянын.
Никиталӧн вӧлі зэв ыджыд семья, и Балканиха, сійӧс жалитӧм могысь, олӧмсьыс босьтліс сылысь эзысь рубӧн тӧлысь, но сӧмын сэтшӧм условиеӧн, мый быд субӧтаӧ, кор ломтысьӧ пывсян, Никита должен вӧлі петавлыны семьянас и став эмбурнас садйӧ.
Пывсян торъя частӧ ломтывлісны тӧвнас, сідзкӧ Никита бура тӧдліс, мый сійӧ сэтшӧм кӧдзыдыс.
Сідзи жӧ тӧдліс сійӧ, мый сэтшӧм тшыгъялӧмыс, сы вӧсна мый важысянь нин, пӧшти сэксянь, кодӧс оз на и помнит некод, сійӧ пыр нин корысяліс.
Сылӧн куим враг пытшкысь, кодъяс вӧліны сылӧн, — тшыгъялӧм, кынмӧм да юӧм, — коді лои медводз и корсянь заводитчис горттӧм олӧмыс — висьтавны вӧлі вывті сьӧкыд.
Пелагея Петровна, кыдзи небыд сьӧлӧма нывбаба, корсюрӧ заводитлывліс пыравны Никита грешнӧй лов пытшкӧ, медым бӧр сувтӧдны сійӧс бур туй вылӧ.
Татшӧм пыралӧмъясыс ёнджыкасӧ вӧвліны ӧбед бӧрын, кор гутъяс вӧсна да жар вӧснаыс эз позьлы унмовсьны.
Татшӧм кадъясас Балканиха пырджык чышъянъясӧн занавесавліс ӧшиньяссӧ и пемыд жырйын, кӧні йирк бердас дзизгисны гутъяс, нуӧдіс Харитонихакӧд оръясяна сёрни.
Тайӧ вернӧй пӧдругаыс сылӧн став выннас старайтчыліс лӧсьӧдлыны мыйкӧ тешкодьторъяс, мыйяс кузя эськӧ Пелагея Петровна вермис прамӧя думайтны: сійӧ висьтавлывліс Балканихалы выль юӧръяс, лёк сёрнияс, суклясьӧмъяс.
Кор бырлывліс татшӧм сёрниыс, Харитониха кыпӧдлывліс мукӧд сёрнияс, шуам, татшӧмъясӧс: збыль-ӧ сійӧ, быттьӧ пӧ сарство небеснӧйӧ оз вермыны веськавны рыжӧйяс, и абу-ӧ та вылӧ кутшӧмкӧ ыджыдджык помка.
Бырлывліс кӧ и тайӧ запасыс, то Балканихалы друг окота лолывліс вӧчны бур делӧяс и тшӧктывліс корны Никитаӧс, сӧмын водзынджык тӧдмавліс, садь али код сійӧ.
— Никита! — чуксавліс Харитониха.
— <ns>Пы-ыр локт-а</ns>! — шыасьліс сарайсянь Никита. — Мый нин сэн лои?
— Пелагея Петровна ас дінас корӧ.
— <ns>Но-о</ns>!.. — пиньсӧ мурч-курччӧмӧн скӧрысь мурӧстліс Никита. — Бара кывйыс лудны мӧдӧма!
Бара нюжӧдны заводитас...
Локта!..
Кыдзи сӧмын абу яндзим мучитны мортӧс...
Висьтав: локта!..
И збыльысь, Никита регыд мысти воліс Балканиха жырйӧ.
Сійӧ улӧдз копыртчылӧ, шӧпкӧдӧмӧн здоровайтчӧ, бӧрыньтчӧ ӧти воськов ӧдзӧслань, лӧсьӧдыштӧ дӧрӧмсӧ да полігтырйи виччысьӧ юасьӧм.
Пелагея Петровна заводитӧ ылісянь; сійӧ юалӧ сылысь: «Кытчӧ веськалӧ мортлӧн лолыс прамӧйног кӧ», ас кежас сійӧ думайтліс, мый збыльвылӧ христианскӧй быд лов веськалӧ райӧ.
Никита падъялӧ.
— Он гӧгӧрво?
— <ns>Ич-чӧтика</ns> тайӧ быттьӧ мыйкӧ... гӧгӧрвотӧм!
— Но, тэ думыштлы.
— Кывзыся.
— Сэки и висьталан!
Сӧмын бурджыка думышт!
— Да лоӧй нин спокойнӧйӧн...
Слава богу!..
Али пӧ ми...
Став вын пукта...
Лоӧ дзик шынитӧв.
Никита думайтӧ, корсюрӧ юрсӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдлывлӧ йиркӧ; кызӧктыштӧ, надзӧникӧн заводитӧ ышлолавны и, ӧдзӧслань мӧдӧдчигмоз, друг шуӧ:
— Ме, матушка, Пелагея Петровна, дзик ӧтик здук кежлӧ...
— Энлы, тэ нӧрӧвитлы!
— Да ӧд... дзик ӧти здук кежлӧ...
— Энлы, энлы... сулавлы!
Тэ водзджык висьтав, мый колӧ...
— А збыль ӧд и эм, — сӧгласитчӧ Никита, — бурджык нин, ме кӧ ӧні жӧ висьтала тіянлы ставсӧ...
— Но вот...
— А сэсся вӧлисти нин и пета.
Кӧть нин гӧгӧрвоӧда тіянлы.
Сёпӧв тадзсӧ бурджык лоас...
Никита гӧгӧрвоӧ, мый сылы дзик некытчӧ воштысьны да, ёна думайтігтыр, кӧсйӧ тӧдмавны, кытчӧ сылӧн лолыс лӧсьӧдчӧ.
— Но? — юалӧ Балканиха. — Кытчӧ нӧ миян ловным прамӧйног кӧ лӧсьӧдчӧ?
— Ловным миян, — полігтырйи да нюркйӧдлӧмӧн заводитӧ Никита, — ловным миян, Пелагея Петровна, векджык лӧсьӧдчӧ кыдзи эськӧ лёктор вылӧ, шуам, грекӧ вӧйны — шуам, кабакӧ...
— Йӧй! — горӧдӧ Балканиха. — Мый нӧ тайӧ тэ висьталін!
Пелагея Петровна весиг чеччыштіс аслас крӧвать вылысь да уськӧдчис-матыстчис Никита дорӧ, коді полігтырйи бӧрыньтчис ӧдзӧслань.
— Вежӧрсяв!
Мый нӧ тэ шуин?!
Ен гижӧд серти, миян ловлы райӧ колӧ лӧсьӧдчыны веськавны, а оз кабакӧ!..
Йӧй юр тэ эстшӧм... ра-айӧ!
Никита гӧгӧрвоис.
— Сідз! Сідз!..
Райӧ! Райӧ!..
Тайӧ збыль...
Аттӧ, боже мой!
А месӧ видзӧдтӧ кытчӧ...
Аттӧ!..
— Но кыдзи тэ лысьтін татшӧмторсӧ шуны? А? — ещӧ на матӧджык сы бердӧ воӧмӧн скӧралӧ Балканиха.
— Да мый нӧ сэсся кутан вӧчны!
Эг думайт гӧгӧрбок, со и...
Райӧ!
Лоӧй спокойнӧйӧн!
Сідз, сідз...
— Ой-ой-ой...
Аддзан тэ, кыдзи врагыд тэнӧ гартлӧма?
А? Кабакӧ!..
Сідзкӧ нӧ, лолыд тэнад кутшӧм безобразиеӧдз тшыксьӧма?..
Кодӧс нӧ тэ ӧні асьтӧ дорйыны кутан корны?..
— Кодӧс нӧ сэсся, тіянысь кындзи...
Балканиха шевкнитліс кияснас да, жыр пытшкӧслань мунігтырйи, горӧдіс:
— Да мый нӧ тайӧ тэ?
Йӧймин дзикӧдз?
<ns>Е-енлысь</ns>! Сӧмын ӧтнаслысь енлысь!..
Чӧвт пернапас...
— Ылалі!
Вежӧртӧг Шуи!..
Мыжа!
Ме сідзи жӧ и кӧсйи шуны, да грекъяс вӧснаыд менӧ неуна мӧдарӧ шыбӧлитіс...
Философскӧй сёрниясӧн падмӧдӧм Никита дзик нин раммӧмӧн кывзіс Балканихалысь сёрнисӧ да лыддьыліс, мый сылы быть колӧ сӧгласитчыны Балканихакӧд быдтор кузя, дай оз позь вӧлі не сӧгласитчыны!
Сійӧ сэтшӧм бура висьталіс Никиталӧн тшыксьӧм лов йылысь, коді медводз лӧсьӧдчӧ мунны кабакӧ, сэтшӧм гӧгӧрвоана петкӧдліс адскӧй мучениеяслысь ужасъяс, мый Никита сьӧлӧмлы лои сӧмын полӧмысла тіравны: сійӧ аддзыліс аслас киысь то биа скӧвӧрӧдаяс, то чувствуйтіс, кыдзи сійӧ грека мышкуӧ тувъялӧны кӧрт крук, медым ӧшӧдны сійӧс би пропасть весьтӧ...
— Вернӧ! — шулывліс сійӧ зэв на полігтырйи. — Вернӧ, матушка, Пелагея Петровна!
Аттӧ, дзик сідз и эм!
Тайӧ ставыс векджык помасьліс сійӧн, мый Никита заводитлывліс клянитчыны ӧбраз водзын:
— Ӧти войт кӧ ещӧ вомӧ босьта, мед чардби сотас!
— Смотри жӧ! — шулывліс Балканиха.
— Энӧ тӧждысьӧй!
Некор татшӧмтор сэсся оз ло!
— Смотри!
— Весиг ни ӧти войт!
Боже мой!
Кокньыдтор-ӧ тайӧ... ог-ог!
Пӧжалуйста, тіянлысь кинытӧ.
— На, окышт... да смотри!..
Тайӧ здукас Никита збыль чувствуйтіс ас пытшсьыс сэтшӧм энергия, кутшӧмӧс мукӧддырйи эз и вермы эськӧ думыштнысӧ, сы вӧсна мый вежӧрыслысь став уджсӧ сӧмын вӧлі веськӧдӧма сэтшӧм лача вылӧ, мый «енмыд абу милӧстьтӧм».
Нравоучение бӧрын сійӧ лӧсьӧдчис ставсӧ вайӧдны порядокӧ.
Пырысьтӧм-пыр, и весиг неуна скӧралӧмӧн, лэбулысь петкӧдіс ассьыс важ дрожкисӧ, сувтӧдіс сійӧс двор шӧрас дзик шонді гож водзас да, ваӧн койыштӧм бӧрын, заводитіс ниртны, весавны, мыськыны.
Ставсӧ, кутшӧмторъяс аслас экипажын вӧвліны кучикысь, кыза мавтліс госӧн; мавтӧм бӧрас ставыс мӧдіс югъявны, и сэки тыдовтчисны уна миллион тырмытӧмторъяс, кодъяс войдӧрсӧ оз вӧлі тыдавны кыз няйт увсьыс.
Но тайӧ ньӧти эз кӧдзӧдлы Никитаӧс.
— Нинӧм, олас! — Балканиха дворӧд дрожкисӧ вожйӧдыс кыскигмоз шуліс сійӧ. — Ещӧ кутшӧм на бур!
Сэсся татшӧм ногӧн жӧ энергичнӧя реставрируйтліс и коньӧр клячасӧ, коді кӧзяин корысялӧм вӧсна вӧлі воштӧма и фигурасӧ и кӧть мыйкӧ да чувствуйтны верманлунсӧ; синъясыс сылӧн вӧліны дзик ӧткодьӧсь и сійӧ здукӧ, кор кӧзяин швичйӧдліс сійӧс плетьӧн и кор вердліс зӧрйӧн.
Сы бӧрын заводитчисны ноксьӧмъяс семьяын, пывсянын;
Никита мыссьывліс, пасьтавліс выль дӧрӧм, ырӧшӧн мавтліс да сынавліс юрсисӧ и торъя радейтӧмӧн, кутшӧм вермас лоны сэтшӧм морт сьӧлӧмын, коді чорыда веритӧ водзӧ бур олӧмӧ, видзліс ассьыс челядьсӧ, окавліс найӧс да дугдывтӧг тёльӧдчис накӧд.
Аскинас, водз асылын, Никита лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны дворсьыс.
Важ дукӧссӧ весалӧма да дӧмлӧма-вурлӧма еджыд сунисӧн; сьылісӧ гартыштӧма именинник кежлас козьналӧм выль чышъянӧн, коді мыджсьӧ дзик банлыас.
Воротаӧдыс петігӧн сійӧ пӧрччӧ шапкасӧ да ворота дорсянь перекрёстокӧдз туй чӧжыс пернапас чӧвталӧ.
Никиталӧн гӧтырыс кутӧ киас кага да, ворота сайын сулалӧмӧн, дыр видзӧдӧ сы бӧрся.
Перекрёсток вылын Никита шапкаасьӧ, швичнитӧ вӧвсӧ плетьӧн — и делӧ мӧдӧдчис.
Вӧв заводитіс рӧдтыны аслас вынъяс серти, сылӧн бротькакыліс лоптыс, и тайӧ кыліс тыртӧм уличаын.
Никита мӧвпаліс, сійӧ ас пытшсьыс чувствуйтіс мыйкӧ выльӧс, вӧвлытӧмӧс...
Друг сійӧс тракнитіс мышлань, и дрожки сувтіс, кӧлесаяснас вӧйис тӧдса кабак кильчӧбокса гуранӧ...
Вӧв вӧлі велалӧма нин татчӧ сувтлыны, сувтіс и талун.
Чуймӧмысла шемӧс уси Никита да дыр оліс чӧв, кияссӧ лэдзӧмӧн, и, медбӧрын, шӧпкӧдӧмӧн моз шыасис:
— Кыдз тайӧ тіянлы кажитчӧ?
— Никита Петрович, — ӧшинь пырыс гажаа вашкӧдіс целовальник, — лок, благӧслӧвитчы ӧти чекушкаӧн!
— У-у! <ns>Ссак-уррушен-иие</ns>! — скӧрысь вӧвсӧ плетьӧн кучкаліг мурзіс Никита.
Корсюрӧ удайтчытӧм татшӧм бур вӧчны кӧсйӧмъясыс Балканихалысь славасӧ не сӧмын эз чинтыны, но, мӧдарӧ, ещӧ на ёнджыка кыпӧдлісны:
жугалӧм дрожкиа да косясьлӧм дукӧса Никита, гортас воӧм бӧрын, бара лыддьыліс асьсӧ Пелагея Петровна водзын мыжаӧн, да тайӧ полӧмыс эз прӧйдитлы весьшӧрӧ, сы вӧсна мый миян уличавывса обывательяс аддзывлісны ставсӧ тайӧс да велӧдчывлісны овны.
Став тайӧторъяс дорӧ Пелагея Петровна вочасӧн содтавліс пыр выль помкаяс, мый вӧсна сійӧс ещӧ ёна уважайтлісны.
Сідз, шуам, сійӧ выль пӧв лыддис сійӧ став небӧгсӧ, кодъяс вӧліны сы ордын олысьяслӧн: молитвословъяс, календарьяс, богослужебнӧй небӧгъяс, благочестие кузя поучительнӧй примеръяс, <rus>«Камень веры»</rus> да ещӧ уна мукӧдпӧлӧс небӧгъяс.
Та бӧрын Растеряевӧй улича синъяссӧ паськӧдіс Балканиха вылӧ, сы вӧсна мый сёрнитігъясӧн сійӧ кутіс шуавны сэтшӧм кывъяс, кутшӧмъясӧс растеряевечьяс нэмыс на эз кывлыны.
Этша на тайӧ, Балканиха кужліс быдӧнлы тӧлкуйтны став татшӧм кывъяссӧ.
Ӧткодя гӧгӧрволіс сійӧ, мый сэтшӧм: <rus>кытш солнца, вруцелетие, индикт</rus>, а сідзжӧ сэтшӧмторъяс, кодъяс объясняйтӧны, мый сэтшӧм <rus>полиелей, преполовение</rus>.
Рекомендуйта лыддьысьысьлы думыштлыны, мый должен вӧлі чувствуйтны растеряевец, кор видзӧдӧ Пелагея Петровна вылӧ та ыджда слава дырйиыс.
Татшӧм успехъясыс сылӧн вӧліны сэк, кор сылы вӧлі сӧмын на комын кӧкъямыс арӧс.
Тайӧ каднас лӧсьӧдчыліс сійӧс коравны Дрыкин фамилияа ӧти мещанин, но регыд мысти бӧр эновтчис...
«Мый вӧсна нӧ сійӧ менӧ эз вай ас саяс?» — думайтіс Балканиха сэки, кор миян уличаса олысьяс надейтчылісны, мый Балканиха ачыс ӧткажитӧма жӧниклы, и дзик эз думайтны, мый корсюрӧ ен тӧдысь Пелагея Петровналы юрас гусьӧникӧн волывліс мӧвп босьтны водзӧс тайӧ «ӧбидасьыс».
3. МЕЩАНИН ДРЫКИН
Мещанин Дрыкинӧс ыджыд керка лэптытӧдз карын пӧшти некод эз тӧдлы.
Таӧдз во дас сайын ӧткымынъяс аддзылӧмаӧсь сійӧс толкучка вылысь сэтшӧм здукын, кор сійӧ, зэв уна йӧзысь ньӧти яндысьтӧг, вӧлі мырддьӧ жид- салдатлысь нанкӧвӧй гач да шуалӧ, мый тайӧ гачыс пӧ менам, и кӧть эськӧ видзӧднысӧ сійӧ грӧш дон эз сулав, но мый сылӧн, Дрыкинлӧн, эм гуся помка лыддьыны тайӧ гачсӧ зэв донаӧн, мый вӧсна и корӧ салдатлысь, гач кындзи, куим чӧлкӧвӧй штраф да йӧз серам вылас сійӧс лэптӧмысь ещӧ мыйкӧ мында сьӧм.
Татшӧм тешкодьтор бӧрас сійӧс ещӧ на кытӧнсюрӧ аддзывлісны: сійӧ вӧлі киссьӧм кузь сьӧд сюртука, жидлысь мырддьӧм гача, юрас увтыстӧм картуз, а киас кутліс яблӧк пуысь вӧчӧм вӧсньыдик бедь.
Татшӧмӧн сійӧс аддзывлісны уна во чӧж, а сэсся друг сійӧ лои ыджыд каменнӧй керкалӧн кӧзяинӧн, да растеряевечьяс кутісны сійӧс нимтыны «подозрительнӧй» богачӧн, мӧд ногӧн кӧ сэтшӧм мортӧн, коді озырмис не то «морт виӧмысь», не то «кодӧскӧ грабитӧмысь», не то кыськӧ клад аддзӧм вӧсна.
Кыдз кӧть эз вӧв, а озырмӧм бӧрын Дрыкин кутіс лэптыны керка.
Стрӧитіс бур керка, ставпӧлӧс удобствоясӧн: ыджыд капиталъясӧн бергӧдліс.
Тайӧ каднас сійӧ и заводитліс коравны Балканихаӧс, но, кор казяліс сылысь ыджыд вежӧрсӧ, лыддис бурджыкӧн эновтчыны сыысь да гӧтрасьны томиник ныв вылӧ.
Растеряевскӧй предание висьталӧ, мый пырысьтӧм- пыр жӧ свадьба бӧрас Дрыкинлӧн том гӧтырыс, кодӧс шулісны Ненилаӧн, сетіс мужикыслы приказ, мед эськӧ сійӧ пыр жӧ гортас корис став полкӧвӧй музыкантъяссӧ да став благороднӧй военнӧй господаӧс, кодъяс сӧмын эмӧсь карас.
Тайӧ кывъяс вылӧ мужикыс, нинӧм паныд шутӧг, мӧдӧдіс сійӧс мӧс лысьтыны, и сэки петкӧдліс сылы аслас кияслысь вынсӧ, мый вӧсна Ненила пыр жӧ быттьӧ бӧбмис, ланьтіс да вообщӧ сэтшӧма «повзис», мый Дрыкинлы та бӧрын дзик нин некор эз ковмыв кутчысьлыны сы бердӧ киӧн:
тырмымӧн вӧлі плешсӧ чукыртӧмӧн видзӧдлыны гӧтырыс вылӧ, и сылӧн кӧсйӧмъясыс кыв шутӧг пӧртсьывлісны олӧмӧ.
Но гортын тырбур порядокыс, Дрыкин чайтӧм серти, лои сӧмын сэки, кор сійӧ аслас гӧтыркӧд петіс овны кутшӧмкӧ ичӧтик каморкаӧ, кодлӧн ӧшиньясыс вӧлі видзӧдӧны дворӧ, а каменнӧй керкаас куимнан судтаас пондісны равзыны, грыма-йиркакывны кабакӧ да харчевняӧ волыны радейтысьяс, постоялӧй дворса номеръясын олысьяс.
Ненила лунтыръясӧн довъяліс тайӧ каморкаас, вӧльнӧй свет вылӧ петкӧдчывтӧг, а мужикыс сылӧн век на важ нанкӧвӧй гача да сійӧ жӧ беддя, пукаліс воротасайса лабичын.
Сійӧ, тыдалӧ, ӧтарӧ озырмис;
но тайӧ озырмӧмсьыс ньӧти эз вежсьыв сылӧн ни костюмыс, ни олӧмыс: сійӧ жӧ синмӧ шыбитчана гӧльлун, ӧбедайтігӧн сійӧ жӧ лук да с. в.
Весиг сьӧм мошняыс сылӧн, кажитчӧ, ньӧти эз кыз, сы вӧсна мый кутшӧмкӧ суседскӧй баба кӧ шыасьліс сы дінӧ да корліс уджйӧзӧн гривенник-мӧд, то сэки Дрыкин сюйліс жилетлӧн киссьӧм зептас ассьыс кык няйт чуньсӧ, кыскыліс сэтысь сімӧм екатерининскӧй грӧш да пӧшти челядьлӧн кодь мыжтӧм гӧлӧсӧн шулывліс;
— Зэв рад эськӧ, матушка, тэныд отсавны, да вот менам сӧмын и став сьӧмыс...
Колӧ шуны, ыджыдлун дырйи вӧлі ӧти гривенник; но да кадыс мунӧ, сійӧс ачым видзи...
Мый сэсся вӧчан?
А сэксянь сэсся и сьӧмыс некысь эз лолы.
И кор лоӧ, ог тӧд!
Да и кысь ӧні сьӧмыслы лонысӧ?
Кажитчӧ, вот-вот семьянад и ставнад корны лоӧ петны...
— Но, прӧститӧй, сідзкӧ, — шулывліс ӧбидитчӧм баба.
— Ыджыд удовольствиеӧн эськӧ сеті, да ӧд мый сэсся кутан керны!..
Но выльысь аддзысьлытӧдз...
abu
— Тіянлы сідзжӧ!
Татшӧм сёрни бӧрын Дрыкин ньӧжйӧ кызӧктыштас, мосткиӧ таркнитас пидзӧс костас сулалысь беддьӧн да бара заводитас сёрнитны.
Чужӧм вылын оз тыдовтчыв некутшӧм вежсьӧм, весиг оз нюмъёвтлы.
Дрыкинлӧн ворота сайын векся пукалӧмыс сетліс позянлун тӧдмасьны сылӧн, сідз шусяна, душевнӧй симпатияясыскӧд.
Мукӧддырйи сійӧ йӧз пытшкысь, кодъясӧс сійӧ «объегоривайтліс», кодкӧ вайліс сылы лыддьыны газет.
Лыддьысьлывлісны ворота сайын жӧ.
Дрыкин торъя ёна интересуйтчыліс церемонияяс описывайтӧмӧн да дивӧкодьторъяс изображайтӧмӧн: сёрнитысь шыр, ныв, коді узьӧма стӧч вит во да ловзьӧм бӧрас друг вайӧма кага, да с. в.
Тайӧ жӧ газетъяссьыс сійӧ тӧдмаліс мукӧд муясын лоӧм чудесаяс йылысь: енэжысь усьӧма из, му пытшті да ва увті ветлӧдлӧ чугунка да с. в.
Колӧ збыль висьтавны, мый татшӧм юӧръясыс шемӧсмӧдлісны Дрыкинӧс.
Сійӧ акайтіс да ышлолаліс.
«Боже мой! — шуліс сійӧ. — Мукӧд муясас мый вӧчсьӧ! а?»
Но колӧ шуны сідзжӧ, мый, тайӧ збыльысь ышлолалӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг, Дрыкин кӧ веськаліс тайӧ чудесаяснас тырӧм канмуяс пӧвстысь ӧтиӧ, то сійӧ эськӧ медводз юаліс:
«Дона-ӧ зӧрйыс?»,
а сэсся ноксигас эськӧ чудесаяс йылысь эз и удит думыштлыны.
Сылӧн наивностьыс ньӧти на эз висьтав, мый сійӧс позьӧ жалитны сійӧ ущербъяс вӧсна, кодъяс сылӧн долженӧсь лоны олӧмын, кытӧні, тыдалӧ, сы мында медся прӧстӧйторъяс да явлениеяс, кодъяс сійӧс вермӧны вайӧдны тупикӧ.
Ньӧти оз позь жалитны!
Ыджыд капиталъясӧн вӧдитчигӧн да уна йӧзкӧд делӧяс кузя йитчӧмӧн сійӧ став бухгалтерскӧй небӧгъяссӧ, кредитъяссӧ да дебетъяссӧ нуӧдліс амбар да кӧбрег кӧсякъясас, шомӧн да мелӧн пасъялӧмӧн; тайӧ пасъяс увсьыс колӧ вӧлі гӧгӧрвоны и йӧзӧс, и зӧр, и мукӧдтор.
Кажитчӧ, кыдзи татшӧм пемыдлун дырйи не ылавны, кыдзи не чувствуйтны коланлун, кӧть нин <rus>по складам</rus> гижны велӧдчыны?
Но видзӧдлӧй жӧ, кыдзи сійӧ некод отсӧгтӧг кужліс повзьӧдлыны сылы уджйӧза йӧзӧс, кодъяс сылысь керкасӧ вит квартал сайті кытшовтлывлісны.
Ставсӧ тайӧс позьӧ гӧгӧрвоӧдны сӧмын сійӧн, мый Дрыкин натураын кужисны ӧтлаын овны дзик противоположнӧйторъяс, найӧ раминика равняйтчылісны да сетлісны туй медся ыджыд кӧсйӧмлы «тӧдны ассьыд зептӧ».
Тайӧ кадын олігӧн мещанин Дрыкин вылын эз вермы лоны некутшӧм победа.
Делӧясыс кӧ пыр мунісны татшӧм ногӧн, то Ненила эськӧ ньӧтчыд эз вермыв нэм чӧжнас кокньыдджыка лолыштны, а Балканиха эськӧ эз вермы заводитны торжествуйтны.
Но енмыс отсаліс налы кыкнанныслы.
Дрыкин важысянь нин норасьліс син висьӧм вылӧ.
Бур йӧз тшӧктылісны сылы юны асывъясын, кыа петігӧн, кык стӧканӧн чернобыльнӧй настой, дукавны хрен да с. в.
Тайӧ лечитчӧмын торъя внимание вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым лекарствоӧн вӧдитчыны «вичкоын асъя сьывтӧдз» да асылын «петукъяс чуксасьтӧдз».
Таысь мыйлакӧ аддзылісны бурдӧдчӧмлысь торъя вын; но, гортса ставпӧлӧс волшебствояс вылӧ видзӧдтӧг, делӧыс помассис сійӧн, мый Дрыкин синтӧммис.
Ӧти асылӧ сійӧ восьтіс синъяссӧ, тілис найӧс кулакъяснас, паськӧдліс мыйвынсьыс, пернапасасьліс и сэсся бӧрдӧмсорӧн нин шуис:
— Ненилушка!
Ӧд ме эг кут аддзыны!
— Мый тэ висьталан?
— Господи!
Господи! Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Ӧд ме синтӧмми!
Дрыкин бӧрддзис.
Ненила первойсӧ видзӧдіс мужик вылас нинӧм гӧгӧрвотӧг, сэсся сылы мыйкӧ зэв нин важсяяс усины дум вылас да чужӧмыс гӧрдӧдыштіс.
— Синтӧммин? — юаліс сійӧ.
— Синтӧмми! Дзикӧдз синтӧмми!
— <rus>Слава тебе, господи</rus>! — кокньыд сьӧлӧмӧн нимкодя шуис сійӧ.
— Слава тэныд, <rus>царю</rus> небеснӧй!
Синтӧммӧд тэ тайӧс, ирӧдӧс, дзикӧдз пыр кежлӧ...
— Гӧтыр!
Енсьыс полышт! — ымзіс мужикыс.
Но гӧтырыс, жалитыштӧм пыдди, серӧктіс да гажаа кутіс дэльӧдны сійӧс:
— Но вӧрзьӧд?..
Вӧч сэтшӧм буртор, вӧрзьӧд менӧ.
Корсь менӧ!..
Кӧні ме?
Ха-ха-ха!
— <rus>Б-боже мой, бож-же мой</rus>!..
Тайӧ здуксяньыс Дрыкин керкаын ставыс мӧдарӧ путкыль мӧдӧдчис.
Ненила, кодлы тайӧ каднас вӧлі сӧмын на кызь квайт арӧс, пырысьтӧм-пыр жӧ вӧтліс олысьясӧс;
накӧд ӧтлаын жыръясысь вӧтліс ассьыс челядьсӧ, кодъясӧс сійӧ терпитны эз вермыв налӧн мисьтӧм чужӧмъяс вӧсна, — да заводитіс пируйтны.
Сійӧ кутіс вежлавны платтьӧяссӧ луннас витысь; лоины сылӧн зэв уна пӧдругаяс да сулеяясын вина;
лунтыръясӧн кыліс ӧрешки тричкӧдӧм, и частӧкодь коддзӧм бабаяс гораа чилзісны-сьылісны.
Дрыкин куйліс аслас пӧдвалын да ымзіс.
Ненилалӧн татшӧм безобразиеясыс кыссисны этшавылӧ воджын;
тайӧ кад кежлӧ сійӧ «пӧттӧдзыс» нин удитіс гуляйтны да неуна лӧньыштіс, но мужик дінӧ век важмозыс лёка относитчыліс.
Ворота сайын, кытчӧ Дрыкин дыр мысти бара петіс, важмозыс жӧ мӧдӧдчисны делӧясӧн ноксьӧмъяс, но, дерт, важ дорысь тайӧ ставыс мунліс ёна омӧльджыка, сы вӧсна мый Дрыкинлӧн сьӧмӧн артасьӧмъясыс торксьылісны дзик мӧдпӧлӧс думъясӧн.
— Сідзкӧ, тэ шуан, кучкыны сійӧс колӧ? — ёна мӧвпалігтырйи юавлывліс сійӧ аслас ёртыслысь. — Кучкыны!
Голубчик!
Кыдзи нӧ тэ сійӧс кучкан, кор...
— Гӧтыртӧ?
— Ме ог сы йылысь!
Ӧні шуам тадзи: но, отсалас меным ен, швачкӧбта ме сылы; но сійӧ сы пыдди кызьладорбоксянь менӧ лӧсалас.
И бедьясӧн и мый ки улас сюрас...
— Сідзкӧ нӧ, тэ сійӧс узигас, — кыз гӧлӧсӧн шуаліс ёртыс.
— Тӧдан жӧ ӧд, кӧнкӧ, кытӧн сійӧ узьлӧ?..
Но, вот сэні сійӧс и колснит.
— Голубчик тэ менам! — нораа шуаліс Дрыкин. — Но, ладнӧ, мед инӧ ме сійӧс вит-ӧ-квайтысь колскӧбта юрас, но ӧд сійӧ сэки садьмас да, сідзкӧ, бара менӧ, енмӧй видз сыысь, сэки кыдзи?
— Тешкодь!
— Сэтшӧм тешкодь, другӧй тэ менам, сэтшӧм тешкодь, весиг зэв опаснӧ...
Кор Дрыкин семьяын татшӧм лёка олісны, Пелагея Петровна вермыліс вӧчны накӧд, мый сылы вӧлі колӧ; тайӧс кокньыда позис вӧчны торъя нин сы вӧсна, мый гозъя олӧмлӧн став слабиныс вӧлі ортсын, йӧзлы тыдаланінын.
Тайӧ слабинъяссӧ тӧдвылын кутӧмӧн Балканиха лыддьыліс зэв удобнӧйӧн да лӧсьыдӧн гудрасьны гозъя костын.
Вӧчсьывліс тайӧ гуся нюмӧн да серамсорӧн.
Гозъякостса зыксӧ Пелагея Петровна медсясӧ ӧзтыліс налӧн киссьӧм овмӧс йылысь сёрниӧн.
Сӧмын на сійӧ мыччысьліс Дрыкинъяс дворӧ, а сылӧн сюсь синъясыс пыр нин казявлісны зэв уна тырмытӧмторъяс:
кухарка гусьӧникӧн сеталӧ аслас рӧдвужлы кӧзяйскӧй йӧв;
приказчикыс ветлысь-мунысьлы пуд турун пыдди сетӧ пудджын, и турун босьтысь оз кӧсйы сэсся Дрыкинлӧн постоялӧй дворӧ кок помӧн пыравны; сарай улын кодкӧ горзӧ:
«Вай!»
— «Ылӧдлан! Ог!»
Пелагея Петровна сӧмын довкйӧдлӧ юрнас да пырӧ посводзас;
тані бара жӧ гурйыв восьсаӧсь ӧдзӧсъяс чуланӧ, кладӧвӧйӧ, кухняӧ: кодлы колӧ — лок да босьт ставсӧ, — ни ӧти морт оз казяв, и мыжаыс оз сюр.
Татшӧм материалъяс чукӧртӧм бӧрын Пелагея Петровна волывліс Дрыкин дінӧ да здоровайтчӧм бӧрын заводитліс:
— Но, батюшкаӧй, и овмӧс жӧ нин тэнад!
Но и овмӧс!..
Шемӧс босьтӧ, мый сӧмын тэнад гӧтырыд видзӧдӧ?.. А?..
— Матушкаӧй!.. — синва сорӧн шуӧ Дрыкин.
— А? Быдтор гусялӧны, быдтор кыскӧны, быдлаті гӧгӧр гурйыв восьса; сідзи и кажитчӧ, локтас вӧр, босьтас да нуас ставсӧ, некод оз и казявлы...
Мый тайӧ сэтшӧмыс?
Мый нӧ тэ гӧтыртӧ этадз пӧвадитан?
— Да, донаӧй менам!
Но, шуам, ме кӧть сійӧс и эсійӧ, гашкӧ... мыйӧнкӧ... но ӧд сійӧ водзӧссӧ и беддьӧн и...
— Да кыдзи нӧ сійӧ сідзсӧ лысьтас?
Дрыкин лёкысла бледӧдліс да збоя шулывліс:
— А ӧд збыль?
— Сэтчӧдз воан, — водзӧ шуаліс Балканиха, — кормы ковмас мунны...
Шутка-ӧ делӧ, став овмӧстӧ мӧдарӧ путкыльтны!..
Аттӧ, боже мой! А?.. — юрнас довкйӧдлігтырйи шуалӧ сійӧ да мӧдӧдчӧ мӧд жырйӧ.
— Аттӧ, боже мой! — Ненила дінӧ матыстчигӧн бара нин пойгӧ сійӧ. — Ме видзӧда, видзӧда тэ вылӧ: господьӧй енмӧй, кыдзи сӧмын лолыд кутчысьӧ...
Омӧльтчӧмыд, чужӧмыд топалӧма...
И кыдзи тэ сӧмын синтӧм дьявӧлыскӧд олан?
— Ог вермы сэсся терпитны!
Виа ме сійӧс!
— Сідзи и колӧ!
Аттӧ, зонмӧ, кутшӧм синтӧм полокалӧ, дзик том нывбабаӧс...
Ненила кватитлывліс джодж чышкан щӧтка да ньӧв моз уськӧдчыліс мужик вылӧ, коді асладорсяньыс сідзжӧ лӧсьӧдчыліс «колснитны» гӧтырсӧ...
Тайӧ жӧ здукас Балканиха уйкнитліс жырйысь;
ворота сайын сулалігмоз сійӧ кывзывліс Дрыкинъяс ордысь косьсӧ да шумсӧ, а сэсся нюмъялігтырйи видзӧдлывліс енэжӧ да быдӧнлы кывмӧн шуліс:
— Господи помилуй! Господи помилуй!..
Ӧнӧдз на лӧсьыда да шудаа олӧ миян Балканиха и важмоз быдӧн сійӧс пыдди пуктӧны.
Сеталӧ сӧветъяс да босьталӧ сыысь приношениеяс, коді мый вермас сетыштны.
Сӧмын корсюрӧ и ӧні на дӧсаднӧ овлывлӧ сылы, мый эз куж сійӧ босьтны аслас кипод улӧ пӧрысь Дрыкинӧс.
Бергӧдчылам ӧні бӧр ми Прохор Порфирыч дінӧ.
ХV.
ПРОГУЛКА
Луншӧр бӧрын жар дырйи бокыса переулокӧд, заборъяс пӧлӧн гож сайӧд, мунісны кык обыватель.
Воддзаыс вӧлі лыддьысьысьлы тӧдса нин Прохор Порфирыч, а мӧдыс — самоварщик Кузька, Балканова Пелагея Петровналӧн воспитанник.
Тайӧ вӧлі здоров, ар дас сизима зон, паськыд тшӧг чужӧма, чангыль ныра да посньыдик синъяса Кузька; сы синъясын тӧдчис гӧгӧрвоны вермытӧм кутшӧмкӧ лёклун.
Кык друг вӧлі пасьталӧмаӧсь «медбур» костюмъяснысӧ: Прохор Порфирыч, кодӧс шулісны миян улича вылын медся изящнӧй джентльменӧн, тайӧ здукнас тырвыйӧ оправдайтліс тайӧ титулсӧ; ставсӧ, мый аслас сундукысь аддзис сійӧ аглицкӧйӧс да французскӧйӧс, вӧлі пасьталӧма ас вылас.
Кизявтӧм сюртук улысь, кодлысь пӧлаяссӧ павтыртліс тӧлыс, тыдавліс сылӧн водзӧ чургӧдчӧм манишкаыс да ӧти кизьӧн кизялӧм моднӧй жилеткаыс.
Выль шӧвк галстук, мый улысь ӧдва-ӧдва тыдыштісны воротник помъяс, дзуртіс да кажитчыліс, мый кутшӧмкӧ металл трачкӧдчӧ, и трачкакылӧмыс тайӧ шынитӧв мунігӧн кыліс ылӧдз гӧгӧрбок.
Оз позь шуны, мый татшӧм вӧччанторйыс эз кажитчыв менам геройлы; кыкнан кисӧ мыш саяс пуктӧмӧн сійӧ тшапа шавксьӧдіс водзын да кӧдзыда видзӧдлывліс Кузька мыгӧр вылӧ, коді дзик мӧдкодьӧн вӧлі Прохор Порфирычлӧн джентльменскӧй мыгӧр серти.
Кузька сідзжӧ вӧлі пасьталӧма ставсӧ выльӧс.
Но сылӧн паськӧмыс Прохор Порфирыч паськӧмкӧд сравнитігӧн грӧш дон эз сулав.
Кӧть вӧлі терпитны позьтӧм жар, Кузька пасьталӧма ставсӧ зэв шоныд паськӧм: юрас сылӧн вӧлі ватнӧй выль драп картуз;
пельпомъяс вылас, сюртукысь ӧтдор, бархатнӧй джуджыд воротника драпӧвӧй ватнӧй чуйка;
сьылісӧ вӧлі кӧрталӧма выль чышъянӧн, но кӧрталӧма сідз, мый Кузька эз вермыв ни юрсӧ кокниа бергӧдны, ни ышловзьыны: вирыс ыльнитліс юрас да ёна тіпкис пӧсялӧм кӧсичаас.
З — во сиктӧ вичкоӧ мӧдӧдчигӧн, кытчӧ, Кузька чайтӧм серти, чукӧртчасны уна йӧз, сійӧ шуис коланаӧн пасьтавны медся бур вӧччанторсӧ: сійӧ лыддьыліс, мый праздникъяс дырйи тайӧ быть колана.
Сы костюмлӧн став тайӧ неудобствояс дінӧ колӧ ещӧ содтыны кукань куысь вурӧм векньыдик сапӧгъяс, кодъясӧс вӧлі кӧмалӧма ной чулкиӧн да, медбӧрын, джуджыд колоши.
Кузька чотыштіс да кольччыліс.
— Тэ кӧсъян кӧ мунны, то мун! — стрӧга шуаліс сылы Прохор Порфирыч. — Меным тэкӧд некор ноксьынысӧ!
Тадзи кӧ мунны, ми тэкӧд войӧдзыс ог воӧй.
— Эн скӧрав! — жугыля шуис Кузька.
Порфирыч видзӧдліс сійӧ гӧрдӧдӧм чужӧм вылӧ, кыті шорӧн визувтіс пӧсьыс, да шуис:
— Видзӧдтӧ, рожа нажӧвитӧма!..
— Да тырмас тэныд, ей-богу! — раминика шуыштіс Кузька да чышкис чужӧмсӧ чуткасьысь драп сюртук соскӧн.
— Но, тувччав нин, тувччав...
Эновта!
Кузькалы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі мунны тайӧ пӧпутчиккӧд ӧтлаын, и сы вӧсна куимпӧв ӧдйӧджык мӧдіс мунны да регыд суӧдіс сійӧс.
— И коді сӧмын тайӧ праздникъяссӧ лӧсьӧдлӧма? — вомгорулас броткис сійӧ; став тушаыс сылӧн вӧлі терпитны позьтӧма пӧсялӧма.
Ёртъяс кыв ни джын шутӧг мунісны водзӧ йӧзтӧм переулокъясӧд.
Пӧсь тӧлыс корсюрӧ пӧльыштліс налӧн ӧзйысь чужӧмъясӧ да муртса-муртса вӧрӧдліс буса чукля яблоняяслысь коръяссӧ, кодъяс ӧткымынлаын тыдалісны забор вомӧн.
Жар вӧснаыс йӧзыс дзебсялӧмаӧсь гортаныс; ставеньяс гӧгӧр вӧліны пӧдсаӧсь; узисны йӧз, узисны понъяс.
А шонді мудзлытӧг пыр сотіс да ыпъяліс...
Мышканыс нин колисны бӧръя дворъясыс медся ыліса переулокысь, и мунысьяс петісны кушинӧ.
Неыджыд нӧрыс вывті чукльӧдліс-муніс буса да векньыд туй, коді ньывкӧса лэччис нюрсялӧм ляпкыдик сён пыдӧсӧ.
Сы зыбуч вомӧн вӧлі нюжӧдӧма перилӧтӧм ичӧтик пос, коді помӧма веж да сісь нюр васӧ.
Мӧдар нӧрыс йылын красуйтчис выль кабак: кильчӧладорас, муас, тувъялӧма кузь зіб, код йылӧ вӧлі кӧрталӧма тыртӧм бутылка.
Йӧзыс мунӧны «лыдтӧм-щӧттӧм», унджыкыссӧ бабаяс, нывъяс да быдпӧлӧс званиеа да разнӧй классысь петӧм том мужчинаяс.
Прохор Порфирыч вӧлі тырӧма аслас гуся мӧвпъясӧн да муніс ланьтӧмӧн.
Сійӧ думайтіс ыджыдторъяс йылысь.
Кыдз нин тӧдса, миян став улича кузяын сійӧ вӧлі дзик ӧти мортӧн, коді кужліс овны кабактӧг, лӧзӧдӧм синъястӧг да век сылӧн вӧлі бур паськӧм.
Прохор Порфирычлӧн овмӧсыс ӧнӧдз на вӧлі шензьымӧн крепыдӧн; но бӧръя кадъясыс лоисны сэтшӧм нин сьӧкыдӧсь, мый весиг и сылӧн шатовмуні бур олӧмыс.
Сійӧ весиг ышловзьыліс эз этшаысь.
Рабочӧйяслы медся коланторнас вӧлі война.
«Кӧть эськӧ косясьыштісны нин кодкӧдкӧ, — тӧлкуйтісны найӧ, — век нин эськӧ унджык кутіс инны оружейнӧй тӧварыд».
Но быттьӧ налы лёк вылӧ война некӧн эз кывсьыв.
Тайӧ сьӧкыд каднас Прохор Порфирыч сэтчӧдз уськӧдіс ассьыс авторитетсӧ, мый весиг шыасис сӧветъясла да юӧръясла Пелагея Петровна дорӧ.
Но тайӧ дамаыс эз сет сылы сьӧлӧм бурмӧдана ни ӧти вочакыв, а война йылысь сӧмын шуис, мый «оз кывсьы».
— Шуӧны тай эськӧ, — висьталіс сійӧ, — мый кытӧнкӧ тайӧ делӧ кузяыс заседайтӧны, сы йылысь — кытӧн да кыдзи;
но кутасны-ӧ воюйтны али оз, тайӧс веськыда висьтавны некод оз куж.
Та вӧсна Прохор Порфирыч юрӧ кутісны поздысьны гӧтрасьӧм йылысь думъяс, и, сідзкӧ, мыйтакӧ тшӧтш и радейтӧм йылысь.
Но бӧръяторсӧ сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ ачыс и мӧдіс критикуйтны да аддзис, мый таысь некутшӧм выгӧда абу, а торъя нин сы вӧсна сійӧ тадзсӧ сёрнитліс, мый вывті бура тӧдліс миян уличавывса нывбаба рӧдӧс.
Надейтчыны нывбабаяс вылӧ вӧлі вывті опаснӧ; тайӧс докажитӧм могысь сійӧ вермыліс вайӧдны зэв уна примеръяс.
Ӧд тӧрыт на войнас, сапӧгъяссӧ киас кутігтырйи, сійӧ гусьӧн уйкнитліс суседка ордас, кодлӧн мужикыс регыдик кежлӧ ветліс, Селезнёво сиктӧ, медым лечитчыны юӧмысь.
Недель кык сайын сійӧ карса садйысь аддзыліс нывбабаӧс, коді вӧлі нуӧ гортсьыс целовальник-вокыслы ужин, да сыкӧд вӧчис ӧти гусятор, мый бӧрын ещӧ на ёнджыка крепаммис нывбаба рӧд вылӧ сылӧн аслыснога видзӧдласыс.
Сылӧн та боксянь вӧліны сэтшӧм думъяс: гӧтрасьны озыр нывбаба вылӧ, мичлун да арлыд вылӧ видзӧдтӧг;
та дырйи радейтӧмсӧ сійӧ дась вӧлі уступитны ставнас гӧтырыслы, а ачыс думайтліс сӧмын капиталӧн заведуйтӧм йылысь, ӧти вывті выгӧднӧй предприятие лӧсьӧдӧм йылысь.
Порфирыч думъяс серти, медся выгӧднӧй занятиеӧн лоӧ кабак.
Кыдзи тӧлка морт, сійӧ восьтас кабак кутшӧмкӧ ыджыд фабрика дорӧ, рабочӧйяслы кутас сетны уджйӧзӧн, но пуктас сэтшӧм условие, мый сьӧмсӧ — уджйӧзсӧ — сійӧ бӧрсӧ кутас босьтны кӧзяин киысь, коді сӧгласитчас восьтыны аслас фабрика дорӧ кабак, сы вӧсна мый Порфирыч кӧсйысяс сылы «профит», мӧд ногӧн кӧ вит чӧлкӧвӧй пыдди, шуам, сійӧ кӧзяинлысь кутас босьтны сӧмын нёльӧс, а рабочӧйяслы век жӧ мӧдасны гижны витӧс.
Прохор Порфирыч юрын тайӧ кабакыс кажитчис кутшӧмкӧ зэв паськыд вом кодьӧн, коді дугдывтӧг эськӧ кутіс ньылавны мастерӧвӧйяслысь сьӧд мыгӧръяссӧ.
Картинаыс и планыс вӧліны зэв эффективнӧйӧсь да выгӧднӧйӧсь; сӧмын ӧніӧдз на эз сюр озыр невеста.
Важӧн нин сійӧ заводитліс корсьны ӧтисӧ и мӧдсӧ, но колана удача эз вӧв.
Та йылысь думъясӧн жӧ и вӧлі тырӧма сылӧн юрыс З — во сиктса вичкоӧ мунігӧн.
Кузька шынитӧв муніс сы бӧрся да видзӧдіс, мед эськӧ кыдзкӧ не жӧ кольччыны.
— Тэнад уна-ӧ сьӧмыд? — сылань бергӧдчывтӧг юалӧ Порфирыч.
— Да, пӧжалуй, чӧлкӧвӧй кыктӧ чукӧрта.
Тэ, Порфирыч, босьт менсьым сьӧмсӧ...
Ставсӧ босьт.
— Аттӧ, кутшӧм!..
Ме ӧд сідз юала...
Купечлысь кӧ эськӧ босьті...
— А мый сэн купечыс!
Босьт ставсӧ...
Кытчӧ меным воштынысӧ?
Ме и ордын видзны ог куж...
Сӧмын тэ менӧ эн эновт...
— Кытчӧ нӧ ме тэнӧ эновта?
— Сійӧ ӧд и эм!
Вӧч нин милӧсть, гӧлубчик...
Эновтан кӧ, кытчӧ ме ӧтнамсӧ?..
Сёпӧв кокньыдджык бергӧдчыны бӧр...
Но да ладнӧ, — ог эновт!
«Со ӧд кутшӧм мыр!» — думыштіс Порфирыч да бара ланьтіс.
А Кузьмалы вӧлі зэв нимкодь, мый сылӧн лоас вернӧй дорйысь да руководитель.
Пелагея Петровна, Кузькалӧн тьӧткаыс, босьтіс сійӧс быдтыны, кор сылы вӧлі куим арӧс.
Пелагея Петровна эз радейтлы мужиксӧ и челядь эз вӧвны, а сы вӧсна нывбабалысь радейтӧмсӧ ставсӧ, мый вӧлі, сійӧ сетліс ассьыс приёмышсӧ воспитайтӧм вылӧ.
Медъёна сійӧ тӧждысьліс сы вӧсна, мед эськӧ мездыны Кузькаӧс став лёкторсьыс да шудтӧмлунсьыс, мыйясӧн страдайтліс миян улича.
Сы вӧсна Кузька ичӧтдырсянь пыр вӧвлі Пелагея Петровна дінын, коді меліаліс сійӧс дугдывлытӧг вердӧмӧн.
Детинкаяслӧн общество Кузькалы вӧлі бокӧвӧйӧн: сійӧ ӧтнасӧн иславліс воротадорса йи чойӧд, повліс матыстчыны челядь чукӧр дінӧ и лунтыръясӧн овліс старукаяс дінын да велаліс лоны бокын общӧй растеряевскӧй интересъясысь.
Кузькаӧс вӧлі унмовсьӧдӧма да вердӧма сы выйӧдз, мый некутшӧм выльтор, некутшӧм любопытнӧй факт, кодъясӧс сылы удайтчывліс аддзывны первойысь на, эз вермыны интересуйтны сійӧс.
Ковмыліс дыр кад чӧж ӧткодь ён впечатлениеясӧн сизьдӧмӧн пырӧдчыны сылӧн измӧм юрӧ, мед сійӧ паляліс да кутіс интересуйтчыны олӧмнас.
Но кор сійӧ дыр мысти ловзьыліс — сьӧкыд вӧлі кутны сійӧс.
Самоварнӧй фабрикаын, кытчӧ Пелагея Петровна иналіс сійӧс уджавны, первой вонас Кузькалӧн балябӧжыс вӧлі ставыслы накӧвальняӧн, код вылын видлавлісны кӧзяин да ёртъясыс кулакъясныслысь вынсӧ.
Мӧд вонас Кузька гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, да, водзӧ сӧвмӧмӧн, думыштліс нин тӧдмавны табаклысь кӧрсӧ.
Пелагея Петровна ас кадын кватитчис, и сэки розга отсӧгӧн заводитісны реставрируйтны Кузькалысь тшыксьӧм душасӧ.
Пелагея Петровна аслас быдтаслы быд субӧта кежлӧ дасьтыліс этшавылӧ кык чукӧр розга.
Татшӧм классическӧй системаыс вайӧдіс сэтчӧдз, мый Кузька, кӧть нин лои зонмӧн, вӧлі быд растеряевскӧй кага дорысь йӧйджык.
Кузькаӧс Пелагея Петровна думсьыс зілис кутны лёк оласногысь, тшыксьӧмысь, и, тайӧ дама планъяс серти, Кузькалӧн вӧлі нин ставторйыс, мед овны шынитӧла да шудаа.
Кузька зэв ёна поліс аслас тьӧткаысь, а сы вӧсна аслас благосостояние кузя сійӧ быдтор вӧчліс сідзи, кыдзи кӧсйыліс Пелагея Петровна, да корсьлывліс растеряевскӧй олӧмысь сэтшӧм бурторъяс, кодъяс оз вайӧдны кабакӧ, оз новлӧдлыны ас пытшкас доймалӧмъяс, лӧзӧдӧм синдоръяс, сибирка да мукӧдтор — ӧд збыльысь, «абу жӧ ставыс кабак»...
Но кутшӧм жӧ шемӧс босьтліс Кузькаӧс (колӧ шуны, тайӧ петкӧдчыліс став тушаыслӧн медся неопределённӧй шогсьӧмын), кор кузь опыт сылы докажитіс, мый, кабак кындзи, ассьыд олӧмтӧ ёрӧм кындзи, — растеряевскӧй оласногын бурджыкыс да прамӧйджыкыс нинӧм абу.
Мыйӧн вермас юксьыны растеряевец аслас семьякӧд, коді пырджык велӧдӧ сідзжӧ помтӧм упрёкъясӧн?
Тайӧ-ӧ тшыгъялысь да кынмысь семьяын позьӧ аддзыны кӧть мыйкӧ мында удовольствие, коді вывті ёна колӧ кузя уджалӧм бӧрын?
Но, главнӧйыс, вермас-ӧ садь морт вуджны нуждаяслысь сійӧ саридзсӧ, коді кыссьыліс да кыссьӧ пом ни дор?
Растеряевскӧй олӧмын быдлунъя да медважнӧй юалӧмыс — нужда.
Сы влияние улын миян удовольствиеяс, радуйтчӧм — ӧти кывйӧн кӧ, олӧмыслӧн став физиономияыс.
Балканиха киподулын олігӧн Кузька эз тӧдлы нуждасӧ и, сідзкӧ, эз вермы овны Растеряевӧй улича вылын.
Сылы нинӧмла вӧлі тані овны.
Видзӧдлӧй, кутшӧм сьӧкыда сетчыліс сылы «кабактӧг» олӧмыс да мыйӧн вознаграждайтсьылісны тайӧ выныштчӧмъясыс.
Со сулалӧ сійӧ гожся жар луншӧр кадӧ ворота сайын.
Праздник лун кузя быдӧн ӧбедайтісны водз, и сы вӧсна улича вылын абу ни ӧти лов.
Кузька, кӧмтӧм кока, сулалӧ гож водзын, лёкысь чашйӧ-гыжъялӧ балябӧжсӧ да кӧсйӧ кӧть кутшӧмкӧ ногӧн неуна гажӧдчыштны.
Тӧлыс шпорӧдӧ сылысь нанкӧвӧй гачсӧ да вӧнялӧм гӧрд дӧрӧмсӧ.
Ставыс, мый эм сы гӧгӧрын, тӧдса сылы быд посниторйӧдз.
Но друг сійӧ аддзӧ забор бокын узьысь кутшӧмкӧ понйӧс.
Кузькалӧн чужӧмыс вежсьыштӧ; сійӧ видзчысьӧмӧн босьтӧ кирпич тор да, кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, мыйвынсьыс лыйӧ кирпичӧн понйӧс...
Бусыс сюръя моз кыптіс забор дінын, и понйыс никсігтырйи да увтчигтырйи, доймӧм коксӧ ас бердас топӧдӧмӧн, котӧртіс бокӧ...
Пон никсӧмысь Кузькалы лои неуна долыдджык, сійӧ вежыньтыштіс вомсӧ да пыркнитіс юрнас боклань.
А сэсся бара гажтӧмлун!
Сэсся Кузька аддзӧ, мый пельӧсын, гож сайын, детинкаяс ворсӧны бабкиӧн.
Сылӧн чужӧмыс мыйлакӧ друг лоӧ зверлӧн кодь, тэрмасьӧмӧн мунӧ на дінӧ да кокнас сюв-сяв чужъялӧ став бабкияссӧ.
— Но, мый нӧ тэ? — люва-лявакылӧны детинкаяс.
— Весасьӧй сэсь! — пель боканыс сеталігтырйи ворсысьясӧс вӧтлалігас горзӧ Кузька.
— Мый нӧ найӧ тэныд лёксӧ вӧчисны? — челядьӧс дорйӧ кутшӧмкӧ баба.
— А мӧд места ӧмӧй налы абу? — паныд шуӧ сылы Кузька.
— Аттӧ, кутшӧм рӧзбойник!
Энлы, ме вот Пелагея Петровналы висьтала, — Кузькалы бӧрсяньыс горзӧ баба.
— А ме вӧсна, колӧкӧ, висьтав!..
Мый нӧ мекӧд сійӧ вӧчас?
— Вот аддзылан, мый!..
Кузькалы эз ло лӧсьыд.
Бара кувмӧн гажтӧминӧ веськалӧм бӧрын сійӧ оз нин кӧсйы корсьны улича вылысь гажӧдчанторъяссӧ да мӧдӧдчис сарайӧ.
Тані Никита весалӧ вӧв.
Кузька тэрмасьтӧг гӧгӧр видзӧдӧ важӧнсьыс нин важӧн тӧдса сарай.
— Мый тэныд колӧ? — стрӧга юалӧ сылысь Никита.
— А тэныд нӧ кутшӧм делӧ?
— Мый тэ татысь эн аддзыв?
— Да вот кӧсъя видзӧдыштны.
А мый, тэныд жаль?
— Эк тэ, йӧй нӧш! — кӧритӧмӧн шуӧ Никита. — Пелагея Петровнаыд омӧля тэнӧ нӧйтӧ!..
Тэнӧ, веськыда кӧ шуны, колӧ паличӧн да прамӧйджыка...
— А мый нӧ тэ видчан?
Кутшӧм нӧ нин тэ барин лоӧмыд?
— Подлец!
Збыльысь подлец!
Но, мыйла тэ локтін татчӧ?
— Окота!
— Йӧй нӧш!
— Но-но, вӧрзьӧд сӧмын!..
— Йӧйяс! — кывлывліс Пелагея Петровналӧн гӧлӧс, да бӧр лоліс порядок.
Скӧрмӧм Кузька водліс узьны кытчӧкӧ чардакӧ трубаяс сайӧ да шогысла узьліс кулӧм морт моз.
Садьмывліс сійӧ водз асылын да пырысь-пыр жӧ тшыгвывсьыс заводитліс ветлӧдлыны чуланъясті, кладовкаясті, корсьлывліс мыйкӧ сёянтор.
Унзільнад татшӧм корсьысигъясын сылӧн артмывліс ставыс неногӧн: уськӧдавліс гырничьяс, пӧрӧдлывліс банкаяс.
Грымакылӧм шысьыс Пелагея Петровна садьмыліс да сулывліс Кузькаӧс дзик мыж вӧчанінас: та бӧрын сылы сюрлывліс, мый сійӧ корсьліс.
Кузька дзик эз вермы корсьны аслыс кӧть кутшӧмкӧ да гажӧдчантор.
Сыысь кындзи, сійӧ вӧлі шудтӧм ещӧ и сы боксянь, мый кага пыдди видзан дас сизим арӧса морт дзик пикӧ воліс медся обыкновеннӧй человеческӧй отношениеяс водзын;
вӧльнӧй светыс ставнас сылы кажитчыліс зэв уна, дзик торъя предметъясӧн, кодъяслӧн ӧта- мӧдныскӧд абу некутшӧм йитӧд.
Ӧткымынысь кӧ сылӧн чужлывліс мӧвп, коді объясняйтліс сійӧ либӧ мӧд явление, сэки Кузькалы кыдзкӧ эз лолы лӧсьыд.
Овлывліс, мый аддзас сійӧ лӧсьыдик нылӧс да кутас сэк чувствуйтны мыйкӧ особеннӧйӧс; сійӧ нин и гӧгӧрвоӧкодь, мый сійӧ татшӧм особеннӧйыс; но тайӧ сылы кажитчӧ вывті нин тешкодьӧн, да Кузька кыв шутӧг вӧчлывліс кутшӧмкӧ безобразнӧй шутка...
Шуам, ныв нюмъялӧ да чупнитӧ сылы вомнас, а Кузька петкӧдлӧ сылы кулаксӧ да содтӧ: «Со тэныд!»
Бӧрыннас ачыс ас вылас скӧрмас да швачкӧбтас-лыяс изйӧн понйӧс...
Сэк кості З — воӧ матыстчигӧн енлы кевмысьяслӧн лыд пыр содіс.
Нывъяс мунісны чукӧръясӧн, гораа сералісны, разӧдчылісны тшӧкыд да джуджыд сю пытшкӧ, кыавлісны венокъяс мувывса дзоридзьясысь.
Туй вылас паныдасис шочиник вӧр, и енлы кевмысьяс разӧдчисны пу костъясӧ.
Том зонъяс, кодъяс вылӧ нывъяс видзӧдлывлісны бура нюмъялӧмӧн, ӧтлаасисны накӧд да мунісны ӧтлаын.
Зонъяс пӧвстысь ӧткымынъяс ас ногныс гӧгӧрволісны тайӧ нюмъялӧмсӧ да водзвыв заптылісны асланыс зепъясӧ кык либӧ куим бутылка дамскӧй наливка.
Кылісны сёрнияс;
— Нолтӧ, коді кодӧс? — пӧла увсьыс бутылка юр петкӧдлігмоз юасис ӧти зонлысь мӧд. — Он-ӧ кӧсйы видлыштны?
Ёртъяс сайӧдчылісны сю пытшкӧ да лажыньтчылісны.
Регыд мысти тыртӧм бутылкаыс ракета моз лэблывліс вывлань.
— Со найӧ, енлы кевмысьясыд! — сералӧны бабаяс. — Но и енлы кевмысьяс!
Буса туй кузя частӧ гӧнитлывлісны ён, статя вӧла купеческӧй тележкаяс;
шочиника кыссьывлісны извозчикъяслӧн дрожкияс, кытӧн пукавлісны седок-чиновникъяс, кодъяс лӧсьӧдчылісны юны наслаждениеяслысь чашасӧ пыдӧсӧдзыс, мый йылысь сы мында кывлывлісны торъя чиновникъяс асланыс ёртъяслысь.
Йӧзлӧн тайӧ ыджыд чукӧрыс гажаа муніс водзӧ.
Шондіыс заводитіс лэччыны; мунысьяслӧн вуджӧръясыс нюжавлісны му вылас зэв кузя.
Со, медбӧрын, и сикт.
Енлы кевмысьяс лэччӧны джуджыд мыльк йывсянь, коді кыкладорбоксянь кытшавліс увтас видзьяссӧ, прӧйдитӧны важмӧмысла лайкъялысь, неыджыд пос вомӧн да пырӧны сиктса улича шӧрӧ.
Веськыдвылас кузь визьӧн сулалӧны гырысь керкаяс, кодъяслӧн мыш выланыс эмӧсь сарайяс,
шуйгавылас, нӧрыс йылын, красуйтчӧны помещиклӧн керка да вичко. Вичко дорас сулалӧны поп-дьяклӧн керкаяс.
Тайӧ кыкнанладорсӧ торйӧдӧма нюрсялӧм вадора неыджыд шорӧн.
Сиктса уличаыс ставнас керкаясыслы паныд тырӧма йӧзӧн.
Веськыда му вылын пуӧны самӧваръяс, да быдса компанияяс гажаа юӧны чай.
Быдсямапӧлӧс кавалеръяс гӧгралӧны чай юысь нывбабаяс гӧгӧр да вӧчалӧны вӧвлытӧм грациознӧй движениеяс.
Кор мӧдіс рӧмдыны да тьӧткаяс, кодъяс конвоируйтісны том нывъясӧс, чукӧрӧн муналісны вичкоӧ, сэки кавалеръяслӧн гуся кӧсйӧмъясыс лолывлісны гӧгӧрвоанаӧсьджык.
Нывъяс ки-на-ки кутчысьӧмӧн гажаа гуляйтісны сиктса улича кузя; кавалеръяс сідзжӧ быдса взводъясӧн, нывъясӧс синъяснас сотышталігтырйи, лӧсьӧдчылісны налы паныд да, медбӧрын, панлывлісны сёрни.
— Мыйла нӧ ті абу вичкоынӧсь?
— А тіянлы кутшӧм делӧ?
— Кыдзи кутшӧм?
Мый нӧ ті!..
— А ті лучшӧ вешйӧй миян дінысь...
— О-огӧй...
Заводитчӧ сёрни, нинӧмабу йылысь дорвыв больгӧм; но сы вылӧ видзӧдтӧг, сёрни помассигас кавалер лыддьӧ, мый сылӧн эм право, медбӧрын, юавны нывлысь пеляс шӧпкӧдӧмӧн.
— Ті кытӧні узянныд? — шӧпкӧдӧ сійӧ.
— Селивестр ордын, — вочавидзӧ ныв.
— Сарайын?
— Да!
— Сідзкӧ, — заводитӧ кавалер гораа нин сёрнитны, — ті мӧдног думайтанныд, мый радейтӧм...
— Да вешйӧй сэтысь, ен могысьӧн!..
Опытнӧй йӧз наизусть тӧдӧны, кутшӧм ногӧн колӧ нуӧдны сьӧлӧм косьтӧм кузя делӧяс, а неопытнӧй йӧз, мӧдарӧ, — вывті ёна яндысьӧны.
Прохор Порфирыч да Кузька сідзжӧ вӧліны гуляйтысьяс пӧвстын.
Кузька некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кытысь киссьӧ тайӧ помтӧм сёрниыс кавалеръяс да дамаяс костын?
Кытысь корсьны сёрнитанторъяссӧ?
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ асьсӧ воштыны, да довгис Прохор Порфирыч бӧрся, быттьӧкӧ судитӧмаӧсь вины. А сэк жӧ Прохор Порфирычлы, тыдалӧ, нюммуніс шуд.
Сылы син улас уси зэв лӧсьыдіник, мича нывбаба, кодлӧн З — воын эз вӧвны пӧдругаяс да коді ӧтнас пукаліс самӧвар сайын.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сійӧ яндысьӧ да полігтырйи видзӧдлывліс мужчинаяс вылӧ.
Прохор Порфирыч казяліс тайӧс да вӧтліс ас дінсьыс Кузькаӧс.
— Мун! — шуис сійӧ. — Менам делӧ эм!..
— Да кытчӧ нӧ ме? — заводитліс зыньгыны Кузька.
— Весась татысь, шуӧны тэныд...
Кеж сэсь!..
Кузька шогпырысь муніс сы дінысь да петіс дзик сикт помас, кӧні эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Тані сійӧ пуксис турун вылӧ да неуна кокньыдджыка лолыштіс.
Прохор Порфирыч пыр жӧ петкӧдліс «нывбабаясӧс тӧдӧм кузя» став ассьыс опытностьсӧ.
Ныв заводитліс яндысьыштны, а сэсся гусьӧникӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Прохор Порфирыч сылы воча кокньыдика нюмъёвтіс; нывлы, кыдзи сійӧ гӧгӧрвоис, тайӧ ёна кажитчис;
но менам герой «бура тӧдіс нывбабаяслысь сямсӧ» да сы вӧсна тӧдтӧм нывлы нюммуніс сӧмын ӧтчыд, сэсся лои зэв серьёзнӧйӧн.
Прохор Порфирыч лыддьыліс, мый нывбабакӧд тадзи асьсӧ кутӧмыс зэв бур, и збыльысь, ныв пондіс интересуйтчыны сыӧн.
Кӧть Прохор Порфирыч асьсӧ кутіс нарошнӧ кӧдзыда, но сійӧ сюся видзӧдіс ныв бӧрся, став выннас зілис тӧдмавны — коді сійӧ сэтшӧмыс.
Абу верӧссайӧ мунӧм нывбаба кодь, — татшӧм том гӧтыръяссӧ мужикъяс нинӧм вылӧ З-воӧ ас кежаныс оз лэдзны.
Абу и ныв кодь, сы вӧсна мый сы дінын абу ни ӧти олӧма нывбаба, коді эськӧ видзӧдіс сы бӧрся.
Лыддьыны сійӧс «сэтшӧмъяс пӧвстысь» Прохор Порфирыч эз жӧ вермы, сы вӧсна мый талӧн эз вӧв ни нахальство, ни збоялӧм.
Прохор Порфирыч падъяліс: «Абу-ӧ дӧва?» — думайтіс сійӧ; но эз вӧв сідзжӧ и дӧва кодьӧн: сы дінын эськӧ дзик нин кодкӧ гӧграліс олӧма йӧз пӧвстысь.
Прохор Порфирыч сідзи и эз вермы тӧдмавны, коді сійӧ сэтшӧмыс, да шуис, кӧть мед мый, а узьны колӧ веськавны сійӧ жӧ сарайӧ, кытчӧ узьмӧдчас красавица.
Рытнас час ӧкмысын улича заводитчис вочасӧн тыртӧммыны.
Старукаяс локталісны вичкоысь да водалісны узьны керкаясӧ; самӧваръяс эз лоны, кытӧнсюрӧ шочиника паныдасьлывлісны кодъюра мужикъяс.
Керкасайса сарайясын тырыс вӧліны том йӧз.
Прохор Порфирыч сулаліс улича вылын да вашкӧдчӧмӧн сёрнитіс ӧти керкаса кӧзяинкӧд.
— Лоӧй спокойнӧйӧн! — шуаліс кӧзяин.
— Тан-ӧ?
— Ме тіянлы висьтала нин: тані.
Пӧжалуйста!
Порфирыч да кӧзяин петісны мышвывса воротаӧдыс пыш му вылӧ да мӧдӧдчисны сарайлань.
— Ме нин тіянӧс, — мунігас шуаліс кӧзяин, — медся бур местаас водтӧда.
Найӧ пырисны пемыд сарайӧ; плетень кодь стенъясӧдыс муртса-муртса пырліс тӧлысь югӧр.
Сап пемыдас быдладорсянь кыліс вашкӧдчӧм, гусьӧника сералӧм да шочиника кызӧктӧмъяс.
— Кытчӧ эськӧ татчӧ водыштны? — кӧзяинлысь юаліс Порфирыч.
— А вот ме пырысьтӧм-пыр, — шуис кӧзяиныс да ӧзтіс истӧг.
Югыд дырйи тыдовтчис вель интереснӧй картина: став сарай пасьтаыс разӧдӧм кос турун вылын куйлісны ӧтлаын мужикъяс и нывбабаяс.
Би ӧзтӧм бӧрын нывбабаяс пыр жӧ мӧдісны нокошитчыны, тэрмасисны дзебны куш кокъяссӧ еджыд прӧстыняяс улӧ да тупкалісны став тушасӧ дзик син бердӧдзыс.
— Со тэныд и места! — шуис кӧзяин.
Прохор Порфирыч видзӧдліс пельӧсас, кытчӧ индіс кӧзяин, да аддзис ӧнтайя нывсӧ, коді сэтшӧма интересуйтіс сійӧс.
Нылыс муртса-муртса мыччысьыштліс «бурнус» * увсьыс да бӧр шебрасис юр вывтіыс.
Би кусі.
Прохор Порфирыч бауӧн кыссис куйлысь йӧз пӧвстті да воис аслас узян местаӧ.
Ныв вешйыштіс пельӧслань.
— Нинӧм!
Вӧчӧй милӧсть, энӧ беспокоитчӧй... — вежливӧя шуис менам герой.
Сарайын гӧгӧр вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чӧв-лӧнь.
— Кытчӧ тэ?
Кытчӧ тэнӧ дьявӧлыс вайӧ?
— Меным турунтор колӧ!
— Ме тэныд петкӧдла турунтор!
— Да мый ті горзанныд?
Вот дивӧыд!
Бӧр пуксьывліс чӧв-лӧнь, а сэсся бара пансьывліс сёрни.
— Ылӧдзджык, ылӧдзджык, батюшка!
Менам аслам мужик эм!
— Тіянлы абу лӧсьыд? — суседкалысь юаліс Порфирыч.
— Мыйла? Лӧсьыд!
— А, гашкӧ, со этатчӧ воданныд?
— Ог, ог, — вашкӧдіс ныв.
— Да мыйысь нӧ ті поланныд?
Энӧ полӧй.
Ме ӧд абу кутшӧмсюрӧ...
— Ті сы йылысь энӧ нин сёрнитӧ.
А ме тіянлы веськыда шуа, мый ме эг сы могысь татчӧ лок.
— Да мый нӧ ті?
Весиг юрӧ на меным тайӧ эз волы!
Ме вот ен водзын тіянлы шуа, зэв эськӧ вӧлі окота тӧдмасьны тіянкӧд.
— Мыйла нӧ?
— Кыдзи мыйла?..
Висьталӧй, пӧжалуйста, ним-вичтӧ.
— Раиса Карповна.
— Сідзкӧ, Раиса Карповна, а тятенькаыд тіян эм?
— Абу ни тятенька, ни маменька, кулісны кыкнанныс.
— А мый нӧ, сідзкӧ, рӧдвуж ордад оланныд?
— О-ог...
Ме абу татчӧс...
— Воӧм морт?
— Епифанскӧй...
Епифанысь ме...
— Да-да-да...
А мыйла нӧ ӧні ті тані... оланныд кодкӧ ордын?
Ныв нинӧм эз вочавидз.
— Али слугаын оланныд?
— О-ог...
Ме...
Да ті дивитны кутанныд!..
— Ак!
Мый нӧ тайӧ ті?
Кыдзи нӧ ме лысьта?
Ачымӧс порсьӧн али мый петкӧдла?
— Ме...
Господин капитан Бурцевӧс тӧданныд?
— Сійӧ, коді тай тані полкын олӧ?
— Сійӧ.
— Но?
— Но, ме сы ордын...
— Кыдзи нӧ сійӧ сы ордассӧ: овмӧсас уджаланныд?
— <ns>О-ог</ns>...
Ме, збыльысь кӧ...
Кор сійӧ прӧйдитіс, аддзӧ, мый ме сирӧта...
«Мунам», — шуӧ...
Но ме, дерт...
— Да-да-да...
Но мый нӧ?
Бур делӧ.
— Со ті и дивитанныд нин!..
— Мыйла нӧ?..
Весиг ньӧти ог.
«Э-э-э! — думыштіс Порфирыч. — Со сійӧ, пӧткаыс!» — да ланьтіс.
Чӧв-лӧньсӧ сарайын век на торклывлісны, и тайӧ зэв небзьӧдліс сьӧлӧмсӧ Порфирычлысь;
сійӧ ышловзис да шыасис суседкаыс дорӧ, мыйкӧ юаліс сылысь.
— Ок, эновт менӧ!..
Ме и сідз нин...
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
— Да медся курыд шогыс...
— А мый вӧсна нӧ сійӧ сэтшӧмыс?
— Голубчик!
Куйлы лӧня!
Ме кора тіянӧс.
— Да энлы, мыйла нӧ курыд шогыс?
Лоӧй сэтшӧм бурӧн...
Висьталӧй меным!
— Сійӧ менӧ: капитаныс...
— <ns>Н-но</ns>.
Мый нӧ сэсся?
Ен сыкӧд...
— Кӧсйис менӧ верӧссайӧ сетны, да коді нӧ менӧ босьтас?
— Кыдзи коді?
Дерт, лоас кӧ сысянь отсӧг...
— Сійӧ сьӧмӧн сетӧ...
— Уна-ӧ?
— Сюрсӧн-джынйӧн...
Порфирычлӧн ловшыыс бырлі.
<ns>— Кы-ыдз?</ns>
<ns>Ты-ся-ча-ӧн-джын-йӧн...</ns>
Ті шуинныд, сюрсӧн-джынйӧн?
— Да...
Венчайтчӧм водзвылын и сьӧмсӧ.
— Раиса Карповна, — шуис Порфирыч. — Збыль-ӧ тайӧ?
— Тайӧ збыль.
— Ме ветла...
Господин капитан дінӧ....
Ветла!
— Голубчик!
Ті сераланныд?
— Мед му пырыс муна, серала кӧ...
Аски жӧ и ветла!..
— Ок, донаӧй...
Ылӧдланныд ті...
Ме сэтшӧм...
Тіянлы ме ог ков...
— Да мед ме сгинита...
Сьӧмсӧ венчайтчӧм водзвылын?
— Да-да...
Тадзи кӧ лоӧ, кутшӧм эськӧ бур вӧлі!..
Онӧ ылӧдлӧй?
— Ок!.. Раиса Карповна!..
Да мыйӧн нӧ сэсся та бӧрын менӧ позьӧ шуны?..
— Голубчик!..
Тайӧ кадӧ эжа вылын куйлысь Кузькалы вӧлі зэв гажтӧм: нинӧм эз вермы вӧрзьӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ сэтшӧма, мед эськӧ йӧзыскӧд тшӧтш заставитны гажӧдчыны; сійӧ кутіс пӧдны гажтӧмысла.
Сійӧ дыр куйліс шынитӧв.
Мыччысис тӧлысь, нюр весьтӧ кыптіс ру, квакайтны пондісны лягушаяс, и сиктын эз нин кут кывны ни ӧти морт гӧлӧс.
Медбӧрын, зэв делӧ кутіс лоны сылы.
Сійӧ лӧсьӧдчис мунны сиктӧ узьны.
Сиктса улича вылын некод эз вӧв; сӧмын кутшӧмкӧ ӧти кильчӧ вылын пукаліс гажа юра дворник да сёрнитіс улича вылас сулалысь нывбабакӧд.
— Арина! — шуаліс дворник.
— Мый, голубчик?
— Шуӧны тэныд, мун татысь!
— Илья Митрич!
Мый вӧсна нӧ тэ менӧ эн кут радейтны?
Господи!
Коньӧрӧй дай меӧй!..
— Арина!
Ме шуа, мун, мися!
Кылан?..
— Илья Митрич!
— А ме шуа, <ns>му-ун</ns>!
Кузька пырис первойя керкаӧ жӧ, коді вӧлі восьса ӧдзӧса, юаліс кӧзяиныслысь, позьӧ оз сы ордын узьны, да, ыджыда ышловзьӧмӧн, водіс. Сійӧ надейтчис, мый, гашкӧ, аски сьӧлӧм вылас сылы кокньыдджык лоӧ.
Но аски вылӧ сылӧн надейтчӧмыс лои весьшӧрӧ.
Ӧти-кӧ, сійӧ бара на вӧлі руководительтӧг, сы вӧсна мый Прохор Порфирыч дзикӧдз ылаліс войся суседка дорӧ, талы торъя ёна отсаліс «венечводзвывса» сюрсӧн-джынйӧныс.
Кузькалӧн мӧд несчастье вӧлі сыын, мый аски асывнас эз вӧв и сійӧ ёна гажӧдчӧмыс, коді вӧлі тӧрыт рытнас: йӧз водз асывсянь мӧдісны лӧсьӧдчыны бӧр мунны карӧ, сы вӧсна мый самӧй интереснӧйыс тайӧ праздникыслӧн вӧлі тӧрыт нин.
Нывъяс да кавалеръяс луннас паныдасигӧн вӧліны весиг нелюбезнӧйӧсь.
Йӧз разӧдчалісны.
Кузька сьӧлӧм вылын лои пыр сьӧкыдджык да сьӧкыдджык: тайӧ гуляйтӧмыс сылы дзик нинӧм эз сетлы радуйтанасӧ; чӧлкӧвӧй да сизим гривенник, кодӧс сійӧ торйӧдліс аслыс гажӧдчӧм вылӧ, вӧлі ньӧти видзтӧм.
«Збыль ӧмӧй, — думайтіс сійӧ, — тадз бӧр и мунны гортӧ!»
Медбӧрын сылы воис мӧвп — бара мунны кабакӧ.
Кабакын вӧліны тырыс йӧз...
Юисны, кодъюрӧн сӧрисны мыйкӧ дзик гӧгӧрвотӧмторъяс, споруйтісны, норасисны.
Кузька веськӧдіс синсӧ юысь том йӧз чукӧр вылӧ.
— Он, он вермы юны! — горзіс ӧтик.
— А вот и верма!
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
— Да со Фёдор заклад вартны кӧсйӧ, четверть сур пӧ юа.
— Вай, мыйысь закладсӧ?
— И сёрнитны ог кӧсйы...
— Эн, эн, мед, колӧкӧ, сійӧ!
Другӧ, сур татчӧ!
— Видзӧдлам...
Пызан вылӧ сувтӧдісны кӧрт меркаӧ кисьтӧм четверть сур;
Фёдор пернапасасис, лэптіс дозсӧ кыкнан кинас да мӧдіс чурскыны-юны.
Йӧз, синъяссӧ лапнитлытӧг, видзӧдісны сы вылӧ.
— <ns>Э-эг</ns>! — немвиччысьтӧг шуис Фёдор да клоп пуктіс четвертнӧйсӧ пызан вылас.
— А-а! — кыліс быдладорсянь.
Коддзӧм Фёдор пуксис пызан дорӧ.
Синъясыс сылӧн- видзӧдісны нинӧм вежӧрттӧг.
Кор Фёдорлӧн лои неудача, сэк Кузька друг кутіс чувствуйтны ас пытшсьыс мыйкӧ некор на вӧвлытӧмтор.
Зэв ыджыд вӧрзьӧдлытӧм вынъяс, кодъяс важӧн нин виччысисны ортсӧ петӧм, вӧрзьӧдчисны.
Сійӧ ас син водзсьыс ӧні аддзис сэтшӧмтор, кодӧс бура гӧгӧрволіс да кодӧс вӧчӧм бӧрын сійӧ кутіс эськӧ нимавны медэтшавылӧ З-са кабакын.
Кузька гӧгӧрволіс, мый ӧні сылы колӧ вӧчны медводдза сознательнӧй да повтӧм воськов.
Сійӧ збоя матыстчис гулякаяс дінӧ да шуис:
— Мый сетанныд, ме юа четверть?
— А тэ мый пуктан?
— Босьтӧй ставсӧ, мый эм: чӧлкӧвӧй да сизим гривенник.
— Ладнӧ!
А миянладорсянь, юан кӧ, ю мыйта кӧсъян да мый тэнад лолыдлы колӧ.
Сьӧмыс миян...
Артмас тадз?
— Горӧд!..
— <ns>Ссурр</ns>! — горӧдіс компанияыс.
Регыд мысти кабакса став йӧзыс чукӧртчисны Кузька гӧгӧр, коді шензьӧдіс ставнысӧ аслас багатырскӧй подвигнас.
Четверть сур вӧлі помассьӧ нин:
Кузька ни ӧтчыдысь на эз лолыштлы, сӧмын чужӧмыс вочасӧн кутіс гӧрдӧдны, синъясыс былялісны да тыдалісны сӧмын нин синъеджыдъясыс...
— Ок, и рушку! — шуис шензьысь видзӧдысь.
— Батюшки, шатлалӧ! — горӧдіс мӧд. — Шатлалӧ!..
— Кутӧй, кутӧй сійӧс...
Усяс да доймас!..
— Ылӧджык грекысь пышйыны! — вашкӧдіс коймӧд да тювкнитіс кабакысь.
Улича вывсяньыс нин сійӧ кыліс, кыдзи кабакын грыммуні-уси джоджӧ мыйкӧ сьӧкыдтор...
ХVI.
БУР ПОМ
Меным коли содтыштны зэв нин этша: Кузька кулі больничаын, садьыс эз и петав.
Соннӧй нервъясыс сылӧн вӧліны торксьӧмаӧсь войдӧр вӧвлытӧм вывті уна юӧмысь.
Прохор Порфирыч, мӧдарӧ, аслас благосостояние юкӧнын успехӧн вӧчис мӧд воськов: воис господин капитан Бурцев ордӧ, висьталіс сылы, мый кӧсйӧ гӧтрасьны, да торъя ёна сёрнитіс тайӧ гӧтрасян условиеяс йылысь.
Кывъяс: «сюрсӧн-джынйӧн» да «венеч водзвылын» ыджыд места занимайтісны сы сёрниын.
Но, кӧть и ёна шыбитчис синмӧ сьӧм вылӧ горшасьӧм, вӧлі сетӧма гӧтрасьӧм вылӧ согласие...
Медъёна нимкодясис коньӧр невеста, коді эз и вермы думыштлыны, кыдзи петны вӧльнӧй свет вылӧ...
Сійӧ чӧв оліг зэв бура относитчис жӧник дорӧ да любовницаысь лои кывзысьысь, радейтысь существоӧн, коді быдтор вылӧ дась.
— Голубчик! — Прохор Порфирыч бӧрся садйӧд ветлӧдлігмоз радейтӧмӧн вашкӧдіс сійӧ, а садъяс ыстіс найӧс капитан сёрнитчӧм могысь. — Мусаӧй менам!..
Менам герой и тані эз янӧд асьсӧ: сійӧ гӧгӧрвоис, мый невестаыс збыльысь сійӧс радейтӧ, а та вӧсна асладорсяньыс лӧсьӧдчис мынтыны сылы, кыдзи позьӧ благороднӧйджыка.
Сы могысь сійӧ вежливӧя юавліс сылысь сэтшӧмторъяс, «оз-ӧ пӧ мешайт сылы табак тшын?», лэптыліс усьӧм чышъян, вайліс дзоридзьясысь вӧчӧм букет и став тайӧ вежливостьяс дырйи эз вунӧдлы содтыны:
— Сідзкӧ, вӧчӧй нин милӧсть, мед эськӧ збыль жӧ тайӧ лои венеч водзвылассӧ.
{Иосиф Дик (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Би шор @ повесьт @ Иосиф Дик. Би шор @ 1954 @ Лб. 3‒153.}
Иосиф Дик
БИ ШОР
I глава
ЗЭВ ЫДЖЫДТОР ЙЫЛЫСЬ ЮӦРТӦМ
Сизим час гӧгӧр рытын Серёжа ордӧ котӧрӧн воис Андрюша.
Сійӧ кепкаасьӧма кӧзырёкнас пельладорас, клетчатӧй дӧрӧмыс петӧма гач пытшсьыс, а воротниксӧ вӧлі кизялӧма абу аслас кизьӧ.
Андрюша тэрыба видзӧдлывліс то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ, сійӧ сьӧкыда лолаліс.
Сьӧд дзугсьӧм юрсиыс лэччӧма плеш вылас, и сэні и ныр вылас югъялісны ньылӧм войтъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ӧдзӧс восьтӧм бӧрын Серёжа шӧйӧвошис.
Андрюшка бӧрся, тыдалӧ, вӧтчӧмаӧсь, либӧ гортас сыкӧд мыйкӧ вӧвлытӧмтор лоӧма.
— Тэ мый?
Тэ бӧрся вӧтчӧны, да? — повзьӧмпырысь юаліс Серёжа да тэрмасьӧмӧн клопнитіс пыран ӧдзӧссӧ.
— Оз... оз вӧтчыны... — пошкигтыр вочавидзис Андрюша. — А тэ мый вӧчан?
— Кухняын мясорубка бергӧдла.
Мамӧ тшӧктіс.
А мый?
— Эм делӧ...
Ме...
Эз на удит Андрюша ни ӧти кыв сэсся шуны, кыдзи Серёжа, коридорӧ видзӧдлӧм бӧрын — оз-ӧ кодкӧ кывзы, — кыскис сійӧс соскӧдыс ваннӧй жырйӧ.
Тані сійӧ ӧдйӧ игналіс ӧдзӧссӧ да бергӧдіс кран.
Ваннаӧ шумӧн кутіс бузгыны ва.
— Но, висьтав.
Миянӧс оз кывны.
— Энлы...
Да мыйла тэ менӧ татчӧ вайӧдін? — чужӧм вывсьыс ньылӧмсӧ чышкигтыр шуис Андрюша. — Ок, вывті ӧдйӧ котӧрті!
Ӧдва мыні.
Тӧдан, мыйла тэ ордӧ ме вои?
— Мыйла?
— Прӧщайтчыны, со мыйла!
Серёжалӧн чужӧмыс лои кузьмӧс:
— Тэ мый, сӧран?
Асывнас телефон пыр нинӧм эн висьтав, аски чери кыйигкежлӧ кӧсйин нидзув корсьны, а ӧні — прӧщайтчыны?
— Прӧщайтчыны, — юрнас довкнитіс Андрюша. — Со честнӧй пионерскӧй!
Асывнас папа муніс удж вылӧ, а сэсся — бац! — бӧр локтӧ.
«Котӧртлы, — шуӧ, — магазинӧ, ме аски заводӧ лэбзя...»
Серёжа ӧдйӧ тупкис крансӧ.
Ваннӧй жырйын пыр жӧ лои лӧнь.
Сӧмын шочиника тёпкисны кранысь ва войтъяс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Самолётӧн?
abu
А кытчӧ?
— Украинаӧ, «Жигачёвсталь» заводӧ.
Немечьяс сійӧс жугӧдӧмаӧсь, а ми восстанавливайтам.
Ӧні сэні кутшӧмкӧ домна лэдзӧм кузя неладнӧ делӧыс, но и папаӧс назначитӧмаӧсь главнӧй начальникӧн.
— Главнӧй начальникӧн?
— А мыйӧн нӧ сэсся!
Сійӧс и ЦК-ын нин утвердитӧмаӧсь, кыдзи ыджыд воляа мортӧс.
Тайӧ заводыс зэв важнӧй.
Сэні вӧчӧны автомобильяслы стальнӧй листъяс.
А меным зэв рад лои да тшӧтш вӧзйыси.
— Молодеч! — радліс Серёжа. — Ме эськӧ муні жӧ сэтчӧ!
— Ха!
Мунін тай ӧтнад! — шпыньмуніс Андрюша. — Тэ чайтан, сійӧ сразу менӧ босьтіс?
Ме сылы кык час чӧж кевмыси!
Сійӧ меным шуӧ, медым ме муні Звенигородӧ, бабушка дінӧ.
А ме шуа: «Ог мун».
Сійӧ шуӧ: «Сэні бура вердасны, шойччыштан».
А ме: «А мыйӧн нӧ Украинаыс абу шойччанін?
Ог жӧ ӧд кут ме заводын тӧрчитны!..
Ме жӧ велӧдчӧм бӧрын шойччыны муна!»
— Дерт жӧ, шойччыны, — шуис Серёжа, — мый тэныд заводас вӧчнысӧ!
А кутшӧм ю сэні?
— Ачыс Днепрыс!
Сэні бипуръяс позяс ӧзтавлыны, пыжӧн чери кыйны ветлыны...
— Со мый, вӧлӧмкӧ! — ёна радлыны кутіс Серёжа. — Зэв лӧсьыд!
А Украинаад фруктыыд, тӧдан: сӧмын сёй — оз ков!
— Да, сійӧ, тӧдан-ӧ, менӧ оз босьт, — водзӧ висьталіс Андрюша. — А сэсся ме босьті дай бӧрддзи.
— Отсаліс? — мигнитіс Серёжа.
— Медбур способ! — серӧктіс Андрюша. — Сійӧ ӧд менам шань.
Но, ладнӧ, шуӧ, лӧсьӧдчы.
Сэки ставыс и гудыртчис!
Мамӧ ӧд миян санаторийын, корны сійӧс ми огӧ кӧсйӧ, а кӧні мый, огӧ тӧдӧй.
Став шкапъясысь путкылялім кӧлуйсӧ.
Сӧмын муртса на чемоданъяснымӧс дасьтім-лӧсьӧдім...
Серёжа синсӧ лапниттӧг видзӧдіс ёрт вылас.
Бандзибъясыс сылӧн гӧрдӧдісны, дзик быттьӧ эз Андрюша, а сійӧ сӧмын на вӧдитчис чемоданъясӧн, кор кӧртавліс найӧс ременьясӧн.
— Ок, и завидь жӧ меным тэ вылӧ!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Тайӧ ӧд настӧящӧй путешествие, а менам мый — дачаӧ, кутшӧмкӧ Перловкаӧ! —
волнуйтчигтыр ветлӧдліс жырті Серёжа.
— И мыйсяма менам бать-мам — некытчӧ найӧс оз ыстыны удж вылысь!
Вот и ов, мясорубка бергӧдлы...
И друг, мамыслысь заданиесӧ тӧдвылӧ уськӧдӧм бӧрын, Серёжа скӧрысь чужйис кокнас ӧдзӧсӧ:
— Мунам, Андрюшка, кухняӧ!
Мясорубкасӧ бергӧдліс первой ӧтиыс, сэсся мӧдыс.
Кухняын, челядьысь кындзи, некод эз вӧв.
Газӧвӧй плита вылын кокньыдика ыпъяліс сӧмын кельыдлӧз битор.
Водопроводнӧй трубаясын ньӧжйӧник сёльӧдчис ва.
Серёжа шыблаліс яй торъяс тяпкӧдчысь машинка горшӧ да чӧв оліс.
Сэсся друг шогпырысь ышловзис:
— Э-эк, Андрюшка!
Вот миянлы эськӧ кыкӧнлы сэтчӧ мунны...
А письмӧястӧ кутан гижны?
— Кута.
Обязательнӧ.
Андрюшалы жаль жӧ вӧлі торйӧдчынысӧ.
Сідз, сійӧ кӧ эськӧ аски эз лэбзьы, видзӧдан да — гуляйтыштісны на эськӧ ӧтлаын.
Политехническӧй музейӧ ветлісны, вӧчисны эськӧ папироснӧй бумагаысь воздушнӧй шар.
А ӧні... ӧні аддзысьны лоӧ сӧмын сентябрын.
Андрюша петіс ывла вылӧ, киас сійӧ кутіс тубрастор.
Газет пытшкӧ вӧлі гартыштӧма важкодь рюкзак да потласьӧм стеклӧа лётнӧй ӧчки — Серёжалӧн козин.
Вӧлі июнь тӧлысся шоныд рыт.
Цветок вузалан ларёкысь кыліс сирень дук.
Уличаыс вӧлі тырӧма йӧзӧн.
Ӧти восьса ӧшиньӧд кыліс радиолалӧн ворсӧм.
Паськаліс кокньыдик, гажа музыка.
Андрюша муніс тротуар кузя да думайтіс сы йылысь, мый вот аски Мӧскуаын лоас дзик татшӧм жӧ рыт, а сійӧ оз нин ло тані.
Тайӧ мӧвпсьыс сылы мыйлакӧ вӧлі и жугыль и сэк жӧ долыд.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Серёжа бӧрын сійӧ кӧсйис ещӧ прӧститчыны аслас кык другкӧд, но ӧні сійӧ шуис, мый оз пырав на ордӧ: гортын мыйсюрӧ колӧ на вӧлі вӧчны.
Андрюша прӧщайтчис думсьыс аслас уличакӧд.
Ставыс сылы тані тӧдса!
Со кино <rus>«Новости дня»</rus>, кытчӧ сійӧ вермис ветлыны луннас кӧть нёльысь, сы вӧсна мый Серёжалӧн мамыс уджаліс сэні кассиршаӧн.
Со книжнӧй магазин, кӧні прилавок дорас позьӧ уна час чӧж видлавны унапӧлӧс небӧгъяс.
А со и школа.
Кутшӧм сэні пемыд да лӧнь!
Ставныс сэтысь разӧдчӧмаӧсь...
«А всё-таки со кыдзи овлывлӧ, — гусьӧник радліс Андрюша: — думайті, мый бабушка ордӧ муна, а артмис — Украинаӧ!
Сэтчӧ эськӧ быдӧн радпырысь муніс: арбузъяс — мыйта колӧ, орччӧн Днепр.
Абу ӧмӧй тайӧ олӧм?..
А кӧнкӧ вадорас позяс вӧчны чом.
Пуан гречневӧй рок — и видзӧд природа вылас, кыдзи сійӧ сӧвмӧ.
А войнас бипур ковмас пестыны, медым зверьяс эз локны...
Эк, жаль, фотоаппаратыд абу, а то эськӧ пӧттӧдз фотографируйтчи!
И школьнӧй фотовитринаӧ эськӧ тайӧ карточкаяссӧ ӧшӧдлісны...
Ура!
Аски лэба!
Вот везитіс меным!..»
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
И сӧмын пӧшти горт дорас нин сійӧ кутіс майшасьны: а друг батьыс шуас мӧдарӧ: не босьтны сійӧс аскӧдыс?
Мый вӧчны?
Оз, оз, сійӧ оз вӧч тадзи.
Кӧсйысис — босьтас.
А друг сійӧ поездӧн окотитас мунны?..
Но, шуны кӧ, бӧръя юалӧм вӧснаыс дзик нинӧмла вӧлі волнуйтчынысӧ.
Андрюша ачыс аддзыліс: гортас батьыслӧн письменнӧй пызан вылас куйлісны кык картоннӧй билет, кӧрт туй кузя ветлан билетъяс кодьӧсь жӧ.
На вылӧ вӧлі гижӧма: «Аэрофлот».
II глава
КЫМӦРЪЯС ПӦВСТТІ
Ёна жӧ мича Мӧскуа асылын!
Узоръяса джуджыд пӧнаръяс еджыд колпакъяснаныс мича радӧн нюжӧдчӧмаӧсь тротуаръяс пӧлӧн.
Со рудов керкаӧ пыранінын, юрсӧ лапаяс вылас пуктӧмӧн, чӧскыда узьӧ каменнӧй лев.
Веж скверъясын лыаӧн киськалӧм туйяс кузя чукӧрӧн-чукӧрӧн чеччалӧны воробейяс.
Гӧгӧр клумбаяс вылын дзоридзьяс: гӧрд, лӧз, еджыд дзоридзьяс.
А Мӧскуа ю вомӧн ӧшалысь эзысь Крымскӧй пос сэтшӧм паськыд да мича, мый кор тувччан сы вылӧ, сідзи и кажитчӧ — тэ будущӧйын нин.
Андрюша, еджыд дӧрӧма да гӧрд галстука, пукаліс шоперкӧд орччӧн да жальпырысь думайтіс, мый ёртъяс пиысь некод оз аддзы, кыдзи сійӧ мунӧ машинаӧн.
Семён Петрович, Андрюшалӧн батьыс, пукаліс бӧрас.
Кок дорас сылӧн сулалісны куим чемодан.
Автомобиль тӧвзис-муніс Садовӧй кольцо кузя, кодӧс ыджыд пунктирнӧй визьӧн юкӧма кыкпельӧ.
Переулокъясын, кӧні водзті вӧвлӧмаӧсь трамвайнӧй туйяс, сьӧкыд катокъяс топӧдісны-шыльӧдісны заводысь сӧмын на вайӧм руалысь асфальт.
Шонді абу на петӧма, но вӧлі югыд нин.
Йӧзтӧм проспектыс кажитчис сиреневӧй ру пытшкын кодь.
Еджыд партука дворникъяс муртса на чеччӧмаӧсь; паськыда шеныштчалӧмӧн найӧ чышкисны тротуаръяссӧ.
Улича шӧртіыс, ваысь артмӧм югыд бордъяссӧ шевгӧдӧмӧн, ньӧжйӧник исковтіс ва киськалысь машина.
Сы бӧрся ылісянь нюжӧдчӧма дзирдалысь сьӧд паськыд визь.
То ӧтилаын, то мӧдлаын керкаяс бердӧ ӧткӧн-ӧткӧн жмитчӧмаӧсь газированнӧй ва тыра кельыдлӧз тележкаяс.
Кымынысь эз ветлы Андрюша тайӧ уличаяс кузяыс да эз казявлы налысь мичлунсӧ, а ӧні, Мӧскуаысь мунігӧн, сійӧ друг первойысь кыдзкӧ аслысногӧн кутіс чувствуйтны, кутшӧм ёна сійӧ радейтӧ ассьыс карсӧ...
Крымскӧй площадь вылын машинасӧ сувтӧдіс милиционер.
— Мыйла виж сигнал дырйи мунанныд? — юаліс сійӧ, кӧть уличаас некод эз вӧв.
— Прӧститӧй, эг артыштӧй, — шуис шопер. — Аэродромӧ тэрмасям.
— Аэродромӧ? — Милиционер стрӧга видзӧдліс шопер вылӧ да ӧдзӧссӧ пӧдлалігӧн кӧзырнитіс: — Мунӧй!
— Аттьӧ! — вочавидзис Андрюша.
А кор вӧрзисны, мигнитісны шоперлы:
— Муртса эг сюрӧй!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Кар сайын туйыс вӧлі паськыд да шыльыд.
Автомобиль улын дзижгисны шинаяс.
Спидометрлӧн стрелкаыс дзӧрис «60» да «70» цифраяс костын.
Восьса ӧшиньӧд вынӧн пыравліс тӧвру, коді ӧвтіс веж турун дукӧн.
Шоссе чукыльтанінъясын да туйяс вомӧнасянінъясын сулалісны условнӧй знакъяса столбъяс.
Вылӧ чургӧдчӧмаӧсь визя шлагбаумъяс; найӧ, кыдз быттьӧ зениткаяс, метитчӧны кельыдлӧз енэжӧ.
Найӧс аддзӧм бӧрын шопер неуна тормозиталіс.
Аэропортлӧн мраморнӧй стенъяса джуджыд да югыд залын Семён Петрович пуксьӧдіс Андрюшаӧс скамейка вылӧ да муніс носильщиккӧд веситны чемоданъяссӧ.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Андрюша видзӧдліс гӧгӧрбок.
Аэропортыс, вӧлӧмкӧ, дзик прӧстӧй вокзал кодь.
Тані ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлісны морӧсаныс ыргӧн бляхаа носильщикъяс.
Лётнӧй поле вылӧ петанінын ӧшаліс гижӧд: «Перрон вылӧ петанін».
А касса дорын позис лыддьыны самолётъяслысь расписание да видзӧдлыны авиационнӧй линияяслӧн карта вылӧ: Мӧскуа — Владивосток, Мӧскуа — Прага, Мӧскуа — Берлин...
Сӧмын пассажиръясыс тані вӧліны неуна думыштчӧмаӧськодь да чӧв олісны; абу сэтшӧмӧсь, кыдзи кӧрт туй вылын.
Кор Андрюша виччысис батьсӧ, сэк кості сы дінті некымынысь котӧртлісны киноаппаратъяса кутшӧмкӧ йӧз.
— Вайӧй микрофонъяс! — командуйтіс турунвиж костюма неыджыд тушаа морт.
— Мед миян машинаным веськыда пырас поле вылас!
abu
abu
abu
Вӧлӧмкӧ, кыдзи бӧрынджык тӧдмаліс Андрюша, Мӧскуаӧ воӧма французскӧй рабочӧй делегация.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Воис батьыс, сійӧ кутіс киас кутшӧмкӧ квитанцияяс.
— Внимание!
Пуксялӧй самолётӧ, коді лэбӧ Мӧскуа — Жигачёв — Симферополь линия кузя! — гораа юрӧбтіс залын дикторлӧн гӧлӧс. — Самолёт кыпӧдчас квайт час асылын!
— Тайӧ миян, — шуис Семён Петрович, — мунам.
«Пыр жӧ лэбзям! — радпырысь думыштіс Андрюша. — Бур эськӧ вӧлі вылӧджык кыпӧдчыны, вит кымын километр вылнаӧ!»
Стекляннӧй плеша кык мотора самолёт, стрӧг бордъяссӧ шевгӧдӧмӧн, сулаліс пӧшти вокзал дорас.
Первой сійӧ кажитчис зэв ыджыд юрсигусь кодьӧн, сэсся тыдовтчис, мый тайӧ абу прӧстӧ самолёт, а межпланетнӧй корабль.
Тележка вылын сы дінӧ вайисны кӧлуй да заводитісны найӧс пыртлыны самолётӧ.
Лӧз картуза кутшӧмкӧ морт, листок вылӧ видзӧдігтыр, шуаліс пассажиръяслысь фамилияяссӧ.
Андрюша матыстчис самолёт бӧж дінӧ, инмӧдчис чуньнас кӧдзыд металлӧ, коді вӧлі вевттьысьӧма лысваӧн.
Руалӧм стеклӧ вылын моз сы вылын колис муртса аддзымӧн чунь туй.
Сэки Андрюша визьйӧдліс бӧжас печатнӧй шыпасъясӧн: «<ns>С-е-р-ё-ж-а</ns>».
— Детинка, эн вӧрӧд, пӧжалуйста! — друг кыліс сійӧ кодлыськӧ гӧлӧс да бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс вӧсни кока, еджыд носкияса да дженьыдик коричневӧй платтьӧа нывка.
Шыльыд сьӧд юрсисӧ сійӧ вӧлі кыӧма ӧти ичӧтик кӧсаӧ.
Карӧй синъясыс сылӧн видзӧдісны Андрюша вылӧ не то серампырысь, не то серьёзнӧя.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А мый тэ меным индалан? — зумыша вочавидзис Андрюша. — Кутшӧм тэныд делӧ?
— Вот и делӧ.
Эн вӧрӧд, пӧжалуйста, — настойчивӧя ещӧ шуис нывка ассьыс пионерскӧй галстук помсӧ гартлігтыр. — Кутшӧмкӧ винт ещӧ перъян, а миянлы ковмас пасьмунны?
— Кутам тай пасьмунны — огӧ пасьмунӧй.
Парашютӧн чеччыштам, — вочавидзис Андрюша, а ачыс видзӧдліс самолёт бӧж вылӧ: эз-ӧ перйы збыльысь кутшӧмкӧ винт?
— Парашютъястӧ миянлы оз сетны.
Менам папа тӧдмаліс нин, — шуис нывка. — Со кыдз!
А тэ, детинка, лэбзян жӧ али колльӧдан?
— Лэбзя! — гордӧя вочавидзис Андрюша. — И нинӧм сэн страшнӧйыс абу, мый парашюттӧг.
Самолёт вылад сэтшӧм жӧ, кыдзи и поездын, сӧмын ӧдйӧджык.
— Шуӧны, качайтны пӧ кутас дай воздушнӧй ямаӧ ми вермам усьны.
Тайӧ омӧль, али тэ он тӧд? — юаліс нывка да мыйлакӧ нюммуніс. — А ме ньӧтчыд на эг лэбавлы.
— Качайтны?
Сійӧ ерунда.
А воздушнӧй ямаыд некутшӧм абу.
Код нӧ найӧс сэні вӧчалас?
Ме лэбавлі нин.
Прӧвериті.
И пурга дырйи веськавлі и гымалігӧн... — Андрюша аддзис, кыдзи нывкалӧн паськалісны синъясыс, да содтіс:
— Миянӧс ӧтчыд сэтшӧма ӧтарӧ- мӧдарӧ шыблаліс, мый ой-ой-ой...
ставным червидзим джоджас.
Лётчикыс радио пыр нин корис: <rus>спасите наши души</rus>.
— <rus>Души — уши</rus>... — думайтігтыр друг шуис нывка да читкыртіс синъяссӧ, быттьӧкӧ арталіс мыйкӧ ас кежсьыс.
— Кутшӧм <rus>уши</rus>? — эз гӧгӧрво Андрюша, но тӧдмавнысӧ эз удит: нывкаӧс кодкӧ чукӧстіс, и сійӧ котӧртіс пассажиръяс дінӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«Бурджык эськӧ вӧлі, этшаджык кӧ сочиняйтін, — сы бӧрся видзӧдіг думыштіс Андрюша. — Абу прамӧй морт тайӧ, став сертиыс сразу тыдалӧ: кутшӧмкӧ юалӧмъяс сеталӧ, нюмъялӧ...»
Самолёт дінӧ матыстчис ыджыд тушаа збодер морт; капитанлӧн кодь картузыс сылӧн вӧлі плавкӧс, лакируйтӧм кӧзырёка.
Сійӧ вештіс самолёт бӧж улысь колодкаяс, бурпырысь грӧзитыштіс Андрюшалы чуньнас — эн пӧ бергав тані — да пырис машинаӧ.
Заводитісны пуксявны.
Самолётыс вӧлӧма транспортнӧй, небыд креслӧястӧм.
Пассажиръяс пуксялісны воргаа алюминиевӧй скамейкаяс вылӧ.
Скамейкаясыс нюжӧдчӧмаӧсь кыкнан борт пӧлӧн.
Кабина помас тэчӧмаӧсь чемоданъяс да кельыдлӧз этикеткаа кутшӧмкӧ тюкъяс.
Андрюша пуксис батьыскӧд ичӧтик вижӧдӧм ӧшинь дорӧ.
Коричневӧй платтьӧа нывка, тыдалӧ, батьыскӧд жӧ пукаліс налы паныд.
Синъясыс сылӧн лоины серьёзнӧйӧсь да весиг мыйыськӧ быттьӧ видзчысисны.
Сійӧ кутіс батьсӧ киӧдыс, а батьыс, ыджыд уска, паськыд пельпомъяса, вышивайтӧм дӧрӧма морт, кодлӧн чужӧмас вӧлі паськыдкодь вурыс, сибдӧмкодь гӧлӧсӧн шуаліс:
— Но, эн пов,
мыйысь полан?
Видзӧд, кыдзи эсійӧ детинкаыс пукалӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Андрюшалы вӧлі любӧ, мый сы вылӧ индӧны, кыдзи смел вылӧ, и сійӧ веськодя гӧгӧр видзӧдігтыр заводитіс весиг гусьӧник шутьлявны: <rus>«Потому, потому что мы пилоты...»</rus>
Семён Петрович асывсяньыс мыйкӧ пыр думайтіс, этша сёрнитіс.
Андрюша тӧдіс, мый сійӧ думайтӧ аслас выль удж йылысь.
Талун войнас сійӧ сёрнитіс телефон пыр министркӧд.
Министр, тыдалӧ, мыйкӧ объясняйтіс, сы вӧсна мый папаыс пыр ӧтарӧ вочавидзис: «гӧгӧрвоана», «могыс яснӧ» либӧ «вӧчам», а сэсся, звонок бӧрын, дыр на эз вод, пыр ветлӧдліс жырті.
Семён Петрович, полувоеннӧй костюма, пукаліс самолётын ӧти коксӧ мӧд вылас пуктӧмӧн да видзӧдіс ас водзас.
Кельыдгӧрд кудритчысь юрсисӧ сійӧ сыналӧма бӧрӧ, вӧсни вомдоръяссӧ ёна топӧдӧма.
Кор Семён Петрович кыліс Андрейлысь шутьлялӧмсӧ, сійӧ бергӧдіс юрсӧ да стрӧга шуис:
— Ноко, ланьт!
Андрюша эз ӧбидитчы батьыс вылӧ.
Код нӧ сійӧс велӧдіс шутьлявнысӧ, эз кӧ батьыс!
Сійӧ весиг петкӧдліс, кыдзи шутёвтны ӧти чуньӧн, и кыкӧн, и кондуктор ног, и ещӧ унаногӧн.
Ӧтчыд гортас лыбис сэтшӧма шутьлялӧм — Андрюша велӧдчис, а батьыс петкӧдліс, — мый патераас котӧрӧн пырис домоуправ.
Мамыс скӧраліс: «Мый вылӧ кагасӧ велӧдан?», а батьыс сераліс.
И вообщӧ сійӧ вӧлі весел морт, радейтіс висьтавлыны олӧмысь уна случайяс, а талун кӧ татшӧм, то...
Заводитісны чорыда жургыны моторъяс, первой ӧтиыс, сэсся мӧдыс, и нинӧм нин эз позь кывны.
Самолётыс дрӧжжитіс лихорадка дырйи моз.
Пассажиръяс кутісны йӧжгылясьны, кӧть машинаыс и сулаліс на места вылас.
Нывка кунис синъяссӧ да пыдісянь ышловзис.
— Но, пӧпутнӧй тӧв... — мырдӧнсорӧн нюммуніс суседъяслы нывкалӧн батьыс да дернитіс ассьыс уссӧ.
— Пырысь-пыр лэбзям, — Андрюшаӧс кутігтыр ыштӧдана шуис Семён Петрович. — Нёль час мысти лоам сэні.
Тэ висьтав, кор кынмыны кутан.
Андрюшалӧн сьӧлӧмыс зэв частӧ заводитіс тіпкыны, и кокъясыс мыйлакӧ слабитісны.
«Треситӧдӧ мыйкӧ! — Думыштіс сійӧ. — А поездын эськӧ бурджык вӧлі...»
Самолёт тӧдлытӧг вӧрзис да заводитіс котӧртны, котӧртны...
Со оз нин позь торйӧдны веж аэродром вылын радӧн-радӧн сулалысь ичӧтик самолётъяссӧ.
Со — чирк! чирк! — кӧлесаяс кыкысь инмӧдчылісны му бердӧ, и дугдіс нин треситны.
Пассажиръяс кыдзкӧ жмитчисны ӧта-мӧд дінӧ да лоины быттьӧкӧ рӧдняясӧн.
Кабинаын вӧлі гажаджык нин, а ордлы кодь алюминиевӧй выступъясыс эз нин кажитчыны сэтшӧм грубӧйӧн да мисьтӧмӧн.
Мӧдарӧ, любӧ вӧлі видзӧдны на вылӧ — сэтшӧм кызӧсь да крепыдӧсь найӧ.
«Но, ӧні папа менӧ оз нин чеччӧд! — радпырысь думыштіс Андрюша. — Мыйӧн воа — пыр жӧ Днепр ю дорӧ!
А сынӧдас кутшӧм лӧсьыд!»
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Мусянь кӧ видзӧдны, муыс вӧлі мыйкӧ идравтӧмӧн, а вылісянь сійӧ кажитчис ӧкуратнӧйӧн, географическӧй карта кодьӧн.
Сійӧс вундалісны змей кодь вӧсньыдик кӧрт туйяс да шоссеяс, кодъяс кузя, быттьӧ кодзувкотъяс, кыссисны автомобильяс да телегаа вӧлаяс.
Гӧгӧр вӧліны рӧвнӧй квадратъяса вежӧдысь муяс.
Тыдаліс векньыдик юяслӧн да эзысь блюдъяс кодь тыяслӧн пыдӧсыс.
Вадоръяс дортіыс вӧлі вижоват — сідзкӧ, сэті ляпкыд; шӧрланьыс — сьӧд: сэті джуджыд.
abu
Кажитчис, мый самолётыс ӧшаліс сынӧдас, и муыс сы улын бергӧдчис тэрмасьтӧг.
Улын ньӧжйӧник колины и вӧръяс, и сиктъяс, и каръяс.
Мукӧддырйи сиктъяс дорын тыдалісны сера чутъяс — стадаяс, кыдзи висьталіс батьыс.
Лэбӧны спокойнӧя.
Пассажиръяс пӧвстысь ӧткымынъяс лыддисны газетъяс, мукӧдыс пукалісны прӧстӧ сідзи, йӧжгыльтчӧмӧн.
Тӧдса нывка, тыдалӧ, велалӧма жӧ лэбавнысӧ.
Сійӧ эз нин вӧв сэтшӧм блед, нюмъяліс да сёрнитіс аслас батьыскӧд.
Сэсся чеччис да кутіс ветлӧдлыны самолёт кузя, видлаліс сылысь алюминиевӧй ордлыяссӧ.
«Навернӧ, витӧд классӧ жӧ вуджӧма», — думыштіс нывка йылысь Андрюша.
Друг сійӧ сувтіс Андрюша дінӧ:
— Детинка, а мый тэ ӧшиньӧд он видзӧд?
— Ставсӧ нин аддзылі.
— А кӧсъян, кыкӧн кутам видзӧдны?
«Вот чуднӧйыс!
Дзик тӧдтӧм, а сёрнитӧ, кыдзи тӧдса», — думыштіс Андрюша да шуис:
— Вай!
Семён Петрович неуна вешйыштіс скамейка вылысь, и ребята ляскысисны плешнаныс ӧшиньӧ.
— А со фабрика уджалӧ, аддзан? — шуис нывка. — Трубасьыс тшыныс, быттьӧ паровозысь, петӧ.
— А со трактор мунӧ да кутшӧмкӧ сеялка ас бӧрсяыс кыскӧ, — ӧшиньӧд чуньнас индіс Андрюша.
— Аддза, аддза! — радпырысь висьталіс нывка. — И ставыс сэтшӧм посниӧсь, чача кодьӧсь, а ми — быттьӧ Гулливеръяс, да? — И друг сійӧ заводитіс декламируйтны:
<rus>Сан-Франциско далеко,</rus>
<rus>Если ехать низко.</rus>
<rus>Если ехать высоко,</rus>
<rus>Сан-Франциско близко.</rus>
— Тайӧ кодлӧн кывбуръясыс? — юаліс Андрюша.
— Пушкинлӧн, — лукава нюммуніс нывка.
— Думайтан, кыйин?
Пушкин эз сочиняйтлы самолётъяс йылысь...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Жигачёв дорӧ воигӧн самолёт пырис кымӧръяс пӧвстӧ, и сійӧс кутіс шыблавны.
Кабинаын лои кӧдзыд.
Ставныслӧн чужӧмъясныс рудӧдісны, мыйкӧ быттьӧ виччысисны.
Шляпаа да галстука ӧти пассажир кельдӧдӧма; сійӧ ӧдйӧ вӧчис газетысь кулёк да матыстіс сійӧс вомдорас.
Сідзи сійӧ и лэбис, пыр видзӧдаліс кулёкас, быттьӧ лыддьӧ газетсӧ.
А збыльысьсӧ сійӧс, кӧнкӧ, восӧдіс.
Кымӧръясыс вӧліны сукӧсь да йӧв кодь еджыдӧсь.
Пропеллерыс друг журкнитліс на пӧвстӧ — ӧшиньяс весьтті вуджӧртлісны еджгов лестукъяс, — и самолётыс качліс вывлань.
Сэсся бара усьыштліс.
И муыс и енэжыс эз тыдавны.
Лэбисны быттьӧ код тӧдас кытчӧ.
Недыр мысти ӧшиньясын кутісны югъявны зэр войтъяс.
Войтъясыс усялісны стеклӧ вылас, но сы пыдди, медым бӧр чеччыштны сэтысь, найӧ мыйлакӧ исковтісны вывлань.
Андрюша некыдзи эз вермы тӧдмавны ассьыс состояниесӧ.
Сійӧс эз восӧд, эз.
Кор самолётыс вывлань качліс — пельпом вылас быттьӧ усьліс мыйкӧ сьӧкыдтор и пеляс тиньгис; увлань усьліс — тушаыс лоліс кокниысь-кокниӧн, быттьӧ сійӧ эз и вӧв, и мыйкӧ ас пытшкас лӧсьыда ёкнитлас.
— Юрын жувгӧ, — мыйкӧ дыра мысти сюри сылы колана кыв. — Тэнад бергӧдчӧ жӧ али оз?
Нывка серӧктіс:
— Тэнад жувгӧ, а ме Майка Можжухина.
А тэ коді?
— Андрей.
— Андрей — ёсь ныра воробей, да?
— А мый тэ пыр ӧтарӧ кывбуръясӧн сёрнитан? — юаліс Андрюша. — Ӧнтай шуин пельяс йылысь, а ӧні воробей йылысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Семён Петрович, коді ӧнӧдз на кывзіс челядьлысь сёрнисӧ, друг видзӧдліс нывка вылӧ:
— Тэнад овыд Можжухина?
— Да.
— Тэнад батьыд доменщик?
— Доменщик.
А ті мыйӧн тӧданныд?
Семён Петрович нюммуніс:
— Ми тэнад папаыдкӧд ӧти заводӧ мунам.
И сійӧ нюжӧдіс кисӧ да воськовтіс Майка бать дорӧ, коді пукаліс воча.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пилотскӧй отделениеысь петіс лётчик.
— Жигачёв кар.
Пырысь-пыр пуксям, — шуис сійӧ.
И самолётыс нёровтчис веськыд борднас.
Фюзеляжас джоджыс вешйис боклань, ӧшинь весьтын горизонтыс пӧлыньтчис, и здук кежлӧ ставныслы лои страшнӧ.
«Мый сійӧ вӧчӧ?!
— зэв ёна повзьӧмӧн думыштіс лётчик йылысь Андрюша.
— Колӧ ӧд тормозитны!
Тадзи ӧд пӧгибнитам!»
Сійӧ ставнас зэвтчис, пыксис кокъяснас джоджӧ, быттьӧкӧ кӧсйис кутны самолётлысь усьӧмсӧ, но кутшӧмкӧ страшнӧй вын век ӧтарӧ кыскис сійӧс мулань.
III глава
РЫЖӦЙ АФОНЯ
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Зэрмис немвиччысьтӧг друг.
Эз на удитны пассажиръяс пырны аэропортса ӧти судта керкаӧ, кыдзи аэродромлӧн кос, турунтӧм муыс сьӧдасис нин. Зэрыс пыр ӧддзис и ӧддзис да тӧв вӧснаыс киссис пӧлӧсӧн.
Польдӧм лӧз кымӧръяс дорвыв тупкисны став енэжсӧ, и на пыр нинӧм эз тыдав.
Тӧвнырыс друг качӧдліс еджыд курӧгӧс, коді ветлӧдліс керка дорті, да шыбитіс муӧ.
Повзьӧмысла котсігтыр сійӧ уськӧдчис идзасӧн вевттьӧм лэбулӧ.
Андрюша сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс аэродром сайӧ мунысь шоссе вылӧ, коді югъяліс зэрсьыс.
Шоссе вылын некод эз вӧв.
Коли нин часджын сэксянь, кор Семён Петрович звӧнитліс заводса гаражӧ да корис ыстыны машина: ӧд «Жигачёвсталь» заводӧдз вӧлі дас вит километр. Но машина век на эз вӧв.
Да, эз тадзи, ньӧти эз тадзи думайтлы Андрюша воны татчӧ.
Сылы мыйлакӧ кажитчис, мый самолётсӧ долженӧсь вӧлі встретитны зэв уна радуйтчысь йӧз.
Кыдз-некыдз, а пассажиръяс вӧчисны подвиг.
Найӧс обязательнӧ колӧ снимайтны кинолы, чолӧмавны да шензьыны налӧн смеллун вылӧ: «Видзӧдӧй, ставныс ловъяӧсь!
И детинка весиг воӧма.
Вот молодеч!»
Но век жӧ Андрюша миритчис сыкӧд, мый самолётсӧ некод эз встретит, но мыйла нӧ зэрӧ?
И сӧмын на нёль час сайын Мӧскуаын вӧлі шондіа да зэв гажа, а тані... бӧрддзӧма ывлаыс, и ньӧти абу Украинаын кодь.
Андрюша ышловзис да вешйис ӧшинь дорысь.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Виччысян залын, кӧні пукалісны пассажиръяс, белитӧм пу стенъясын ӧшалісны картинкаа плакатъяс — кыдзи колӧ ыжъясӧс шырны да кыдзи лысьтыны мӧсъясӧс.
Буфетын стеклӧ сайын вӧліны калбаса бутербродъяс, папиросъяс, истӧг да лӧз кисель тыра стӧкан.
Майка пукаліс чемоданъяс вылын да, чуньнас лист бок кузя новлӧдлігтыр, лыддис книжка.
Семён Петрович да Иван Васильевич, Майкалӧн батьыс, пукалісны гӧгрӧс пызан сайын да куритчисны.
— А ӧтчыд, тӧданныд-ӧ, ме весиг мынтысьтӧг лэбзи... — кыліс Андрюша ассяньыс неылысь гусякодь гӧлӧс.
Ӧшинь дорын, пенснеа кыз нывбабакӧд орччӧн, пукаліс буретш сійӧ шляпаа да галстука мортыс, коді лэбигӧн гартыштіс газетысь кулёк.
Сійӧ висьталіс:
— Сэтшӧм положениеӧ Одессаын веськавлі, мый чайті — пикӧ вои.
Ме шойчча вӧлі санаторийын, и друг гӧтырсянь телеграмма: «Срочнӧ лэба Ылі Асыввылӧ экспедицияӧн».
Менам сійӧ черияс кузя специалист.
Мый меным вӧчны?
Медым сійӧс суны да прӧститчыны, меным самолётӧн жӧ колӧ лэбны Мӧскуаӧ, а сьӧмӧй менам, колӧ шуны, вӧлі этшакодь нин.
Билет вылӧ оз тырмы.
Вот ме и муні аэропортса начальник дорӧ: оз-ӧ позь кыдзкӧ меным воӧдчыны Мӧскуаӧ?
А сійӧ мелі сэтшӧм, бура видзӧдӧ йӧз вылӧ.
«Пӧжалуйста, — шуӧ, — отсыштам».
А мыйӧн тӧдмаліс, мый бесплатнӧ ме кӧсъя лэбны, син лапниттӧгыс кутіс веськыда видзӧдны ме вылӧ.
«Ті нӧ мый, гражданин?
Самолётыс нӧ тіянлы баржа али мый?»
Ӧти кывйӧн кӧ, петі ме сы дінысь да думайта: мый вӧчны?
Сэсся решиті веськыда лётчикъяс дінӧ мунны.
И мый жӧ?
Пыр жӧ босьтісны!
Сэтшӧм шаньӧсь веськалісны.
«Пуксьӧй, — шуӧны, — лэбӧдам».
Но, сӧмын на кыпӧдчим ми сё кымын метр вылнаӧдз, кыдз тай мӧдіс миянӧс...
— Андрюшка, тэ мый сэтшӧм жугыль? — друг чукӧстіс батьыс. — Лок жӧ татчӧ, миян дінӧ!
Андрюша матыстчис пызан дорӧ, кӧні пукалісны гырысьяс.
— Но кыдзи лэбзин?
Кажитчис? — юаліс сылысь Иван Васильевич.
— Кажитчис.
Сӧмын эз ёна...
Ме радейта унапӧлӧс приключениеяс.
— Нинӧм, — шуис Иван Васильевич, — первойысьтӧ тырмас.
Менам муртса став гырк пытшкӧсӧй ортсӧ эз пет, кор ми пуксим...
А тэ вӧвлін коркӧ металлургическӧй заводын?
— Эз, сылы эз на удайтчывлы, — нюммуніс Семён Петрович. — Первойысь на воис.
И то эг кӧсйы ме сійӧс босьтны.
А сэсся шуи — мед велӧдчӧ самостоятельнӧя овны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— И, сідзкӧ, сійӧ эз на аддзыв асьсӧ производствосӧ?
— Эг на, — вочавидзис Андрюша.
— А менам Майка тайӧ металлургиятӧ ставнас гуг и бан тӧдӧ, — гордитчиг пасйис Иван Васильевич.
— Ми сыкӧд кӧні и эг вӧлӧй: и Магнитогорскын, и Кузнецкын, и Тулаын...
Андрюшалы сійӧ став тайӧ механикатӧ ӧти здукӧн висьталас.
Сідз ӧд, Майка?
— Мый? — Майка лэптіс юрсӧ небӧг дорысь.
— Завод йылысь Андрюшалы висьтавны верман?
— Ӧні?
— Но кӧть ӧні.
А то сійӧ мыйкӧ нырсӧ ӧшӧдіс...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ывлаын, мураліг да бортъяснас грымакылігтыр воӧ вӧлі грузӧвӧй машина.
Сэтчӧ вӧлі гижӧма мелӧн: «Жигачёвсталь».
— Миян!
Миян! — радпырысь горзіс Майка да котӧрӧн уськӧдчис ӧдзӧслань.
Семён Петровичӧс да Иван Васильевичӧс встречайтны воӧма заводса парторг — гожъялӧм чужӧма да дзор юрсиа ыджыд тушаа мужчина.
Сійӧ нюжӧдіс Семён Петровичлы кисӧ да нюмъялігтыр висьталіс, мый сійӧс шуӧны Матвей Никитич Рубцовӧн да мый сійӧ зэв рад Семён Петрович воӧмлы.
И гырысьяс кӧть некӧн на таӧдз эз аддзысьлыны, найӧ кыдзкӧ пыр жӧ кутісны варовитны, быттьӧ найӧ вӧлӧмаӧсь важся ёртъяс.
Сэсся Матвей Никитич шутитігмоз печиктіс Андрюшаӧс юрпыдӧсас — «Пиыд, да?» — и лэптіс чемоданъяссӧ.
Кор гырысьяс паськӧдісны кузовын брезент, медым туй вылас вевттьысьны сійӧн, Андрюша видзӧдіс капот розь пыр автомобильлысь моторсӧ.
Сэсся матыстчис шопер дінӧ, дженьыд соска дӧрӧма, бритчытӧм зон дінӧ:
— Дядя, позьӧ меным тіянкӧд мунны?
— Пыр... — бурпырысь шуис шопер да юрнас довкнитіс пуклӧс вылӧ.
— Лякӧссян сӧмын, менам гӧгӧр маслӧ...
Легкӧвӧй машинаяс эг на пӧлучитӧй.
Виччысям.
И сэк жӧ, борт вомӧн нюжӧдчӧмӧн, кабинкаӧ видзӧдліс Майка.
— Андрюша, тэ сэні кӧсъян мунны? — шензигтыр юаліс сійӧ. — Видзӧдтӧ кутшӧм!
А ноко пудъясям — кодлы кӧні, медым некодлы эз ло ӧбиднӧ.
Кабинаӧ чургӧдчисны кык кӧтасьӧм кулак.
— Кодлы идзастор веськалас, сылы шоперкӧд пукавны, ладнӧ?
«Со кутшӧм мудер! — думыштіс Андрюша.
— Шоперлы ме вӧзйыси, а мунны кӧсйӧ сійӧ».
И сійӧ кучкис веськыд кулакнас киас.
— Вои! — серӧктіс Андрюша, но кор видзӧдліс Майкалӧн чужӧм вылӧ, коді кӧтасьӧма зэрсьыс, друг бурпырысь шуис: — Ладнӧ, лок сідзкӧ татчӧ.
Меным и кузовас оз ло лёк...
Машина вӧрзис.
Андрюша став тушанас пырис брезент улӧ да муртса эз пӧд буссьыс.
Ковмис брезентнас вевттьыны сӧмын пельпомъяссӧ да морӧссӧ.
Зэрыс сявгис-киссис чужӧмас.
Юрсиыс зэв ӧдйӧ кӧтасис.
Кӧдзыд ваыс визувтіс еджыд дӧрӧм юрйыв костӧд, а дӧрӧмыс важӧн нин руд лоӧма. Андрюшаӧс босьтіс йирмӧг.
Ёна зэрӧм вӧсна эз кут тыдавны аэродром, кӧні тӧдчӧ вӧлі ӧтка самолётлӧн силуэтыс, эз кут тыдавны и аэропортлӧн ичӧтик керкаыс. Гӧгӧр нюжӧдчӧмаӧсь муяс, муяс...
Тӧвныр улын гыаліс веж шобді.
abu
abu
abu
А гырысьяслы зэрыс вӧлі веськодь.
Быттьӧ сійӧ эз и вӧв.
— Серьёзнӧй миян положениеным... — висьталіс парторг то Семён Петровичлы, то Иван Васильевичлы. — Помалам восстанавливайтны теплоэлектроцентраль да монтируйтны слябинг, вӧсни листа прокат вӧчан цехын делӧыс абу жӧ омӧль, а вот домнаӧн лёк делӧыс.
Коді шуӧ, колӧ пӧ выльӧс стрӧитны, а коді — важсӧ восстановитны.
— Став проектъяс йывсьыс ме тӧда, — шуис Семён Петрович. — Кутам сёрнитны на йылысь ещӧ ӧтчыд, а главнӧйыс — видзӧдлам домнасӧ.
Козёлсӧ, буракӧ, весалінныд нин?
— Кольӧм лунъясӧ весалім.
И чорыдакодь жӧ сюрис миянлы!
Взрывъясӧн жуглім чугунсӧ.
Сюрсӧн-джынйӧн тонна вӧлі!
Тайӧ шоча овлывлӧ, но, а сідзсӧ, артмис бура, чистӧя.
abu
— А кыдзи мартеновскӧй цех? — юаліс Иван Васильевич.
— Сэні пачьяс нин тэчӧны.
А ставсӧ вӧлі жуглӧма: и фундаментсӧ и корпуссӧ.
Гитлеровечьяс старайтчыштӧмаӧсь — заводнымӧс жуглӧмаӧсь план серти.
Миян тані разнӧй минаяс да бомбаяс сы мында вӧлі пукталӧма, мый эз позь весиг ветлыны.
И ӧні на позьӧ аддзыны цехъясса опорнӧй колоннаясысь «F» шыпас.
Тайӧ немеч кыв вылын <deu>Feuer</deu> — би.
Тадзи найӧ пасъялӧмаӧсь, кытчӧ колӧ динамит пуктыны.
Сэні сӧмын сапёръяс мыйта уджалісны миноискательясӧн...
— Весалісны?
— Весалісны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Андрюша кывзіс гырысьяслысь да омӧля гӧгӧрвоис на сёрниысь.
abu
Сійӧ тӧдіс мыйсюрӧ батьыслӧн удж йылысь, тӧдіс, мый домна — сійӧ сэтшӧм пач, кӧні рудаысь сывдыссьӧ чугун, мый мартеновскӧй цехын чугунысь вӧчӧны сталь.
Но кутшӧмкӧ взрывайтӧм «козёл» йылысь, слябинг йылысь кыліс первойысь на.
А став тайӧторъяс йылысь юасьны батьыслысь ӧні, йӧз дырйи, сылы эз вӧв лӧсьыд.
Заводыс вӧлі Жигачёвсянь ылын, и ачыс карыс коли бокӧ.
Медым чинтыны туйсӧ, шопер нуӧдіс машинасӧ кар сайті, мӧд туйӧд.
Машина надзмӧдіс ӧдсӧ да пырис кутшӧмкӧ сиктӧ. Тані вӧліны ичӧтик еджыд керкаяс, найӧс гӧгӧр кытшалӧмаӧсь сирень кустъяс да посни пуяс. Шоссе вылын водзын тыдовтчис неыджыд тушаа кӧмтӧм детинка.
Гачсӧ вӧлі сійӧ пуджӧма пидзӧсӧдзыс, кӧтасьӧм дӧрӧмыс ляскысьӧма яй бердас.
Сійӧ муніс да паськыда шенасис кутшӧмкӧ мешӧкӧн да пыр ӧтарӧ кокнас резіс ва гӧпсӧ.
Сійӧ кыліс машиналысь тутӧстӧмсӧ да бергӧдчис.
Сы весьтӧ воӧм мысти шопер сувтӧдіс машинасӧ:
— Афоня, кысянь воан?
— Станциясянь, — вочавидзис детинка да пуктіс коксӧ кӧлеса вылӧ. — Ме подсобнӧй овмӧссянь локта.
Кузовӧ кайӧм бӧрын сійӧ ставныскӧд здоровайтчис, лажыньтчис да кутчысис бортӧ.
— Мый нӧ подсобнӧяс вӧчин? — бергӧдчӧмӧн юаліс сылысь парторг.
— Тьӧтка ордын гӧститі, конюшня белитім.
— И тэ белитін?
— А мый нӧ сэні сэтшӧмыс?
Тайӧ наукатӧ ме важӧн нин тӧда.
Тьӧткалысь велӧдчи.
— А кыдзи велӧдчан вотӧ помалін?
— Кык «тройка», а мукӧдъясыс «четвёркаяс».
— Но-но, виччысь! — парторг ошканапырысь лапкӧдіс Афоняӧс пельпомӧдыс.
Афоня вӧлі рыжӧй, чангыль ныра, паськыд плеша, гырысь беринӧсь чужӧма.
Андрюшалы сійӧ пыр жӧ сьӧлӧм вылас воис.
— Пуксьы ме дінӧ, — шуис Андрюша да вешйыштіс скамья вылас, — тані лӧсьыдджык.
Афоня окотапырысь пуксис, но вевттьысьны брезентнас ӧткажитчис.
— Абу ӧд клеитӧма, ог нильзьы, — шуис сійӧ да гусьӧник юаліс: — А куритчыны тэнад эм?
— Ме... ме ог куритчы, — повзискодь Андрюша да видзӧдліс батьыс вылӧ: эз-ӧ нин сійӧ кыв тайӧ сёрнисӧ?
— Бать-мамсьыд полан! — серӧктіс Афоня. — А тэ кысянь воан?
— Аэродромсянь.
Ме папакӧд Мӧскуасянь лэбзи.
— Мӧскуасянь лэбзин?
Мун сэсь! — эскытӧмпырысь синбӧжнас видзӧдіс Афоня.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А коді тэнад папаыд — ыджыд ускаыс али ыджыд ныраыс?
— Ыджыд ныраыс, — вочавидзис Андрюша, кӧть эськӧ ньӧтчыд эз казявлы, мый батьыслӧн нырыс ыджыд. — Сійӧ лоас став заводсӧ восстанавливайтӧм кузя начальникӧн.
— Сідзкӧ, важсӧ вештӧмаӧсь? — юаліс Афоня да быттьӧкӧ аслыс шуис: — И правильнӧ.
Гашкӧ, делӧыс ӧні ӧдйӧджык кутас мунны.
А тэнад папаыд ничево?
— Ничево, — вочавидзис Андрюша, — зэв бур морт...
А тэ «Жигачёвсталяс» мый вӧчан?
— Сійӧ менам гортӧй.
А сідзсӧ ме квайтӧд классӧ вуджи.
Тэ лыддьылін «Полклӧн пи» книжка?
— Лыддьылі.
Помнитан Ванька Солнцевӧс?
Сійӧ сирӧтаӧн колис, и ме немечьяс бӧрад сирӧта.
Но эн думайт, мый ме вообщӧ шудтӧм.
Ме ола тьӧткакӧд, батьлӧн чойкӧд.
Сійӧ ӧд миян маляр.
Мастер — во!
Первокласснӧй.
Сы дінӧ став ФЗО-ясысь практика вылӧ ыстывлӧны.
Зэв ӧд шань: кӧть мый он кор — ставсӧ вӧчас!
Ӧні сійӧ муніс командировкаӧ заводлӧн подсобнӧй овмӧсӧ, но и ме сы ордӧ недель кежлӧ гӧститны ветлі.
А дырджыксӧ эг кут овны.
Тані, заводын, медся интереснӧйтор заводитчӧ, и мед ме татшӧм пӧраас сиктын олі!
Да нинӧм вылӧ!
А лёк али мый меным?
Тьӧтка сетіс сьӧм столуйтчыны, сакар, сукар. — Афоня тапкӧдіс кинас аслас мешӧкас. — А коді сійӧ пионерскӧй галстука нылыс, шоперкӧд пукалысьыс?
— Сідз, ӧти тӧдса, — вочавидзис Андрюша, — Майкаӧн сійӧс шуӧны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
А тэ пионер ачыд?
— Абу.
Пионернад лоны ме ыджыд нин, а комсомолӧ, шуӧны, том на.
— А кымын арӧс тэныд?
— Дас нёль.
Правда, ӧні дас кык на, а вот нёль тӧлысь мысти лоас нин дас куим.
А сэсся нӧ мый — дас нёльӧд вылӧ петас?
Но вот и дас нёль.
Андрюша шензис Афоня вылӧ, сылӧн сюсь сёрни вылӧ, сылӧн уверенность вылӧ да сы вылӧ, кыдзи сійӧ кужӧмӧн арталіс ассьыс арлыдсӧ.
Автомашина воис завод дорӧ.
Водзынджык, цехъясса корпусъясысь вылынджык, сулаліс зэв ыджыд шахматнӧй тура кодь сьӧд башня.
— Тайӧ домна — аддзан, веськыдвылас? — кинас индігмоз шуис Афоня. — Тэ сы вылӧ обязательнӧ кайлы.
Сы вывсянь став заводыс — кыдз быттьӧ самолёт вывсянь.
А тайӧ со — мартеновскӧй цех, а сэні — прокатнӧй стан.
Аддзан, кӧні тай вевтыс абу.
— А кӧні тэ олан, тыдалӧ тасянь?
— Оз тыдав.
Ме ола мартеновскӧй цех сайын, трубаын.
— Кыдзи — трубаын? — шензис Андрюша.
Самолётнӧй ангар кодь мартеновскӧй цехлӧн паськыд вевт сайын чурвидзис труба пом.
Андрюша мыйлакӧ чайтіс, мый Афоня олӧ буретш тайӧ трубаас да быд лун кавшасьӧ вевт вывтіыс аслас узянінас.
— Со эстӧн олан? — Андрюша индіс чуньнас труба вылӧ. — А кыдзи нӧ тэнӧ зэрыс оз кӧтӧд?
— Ог, ог сэні.
Менам трубаӧй муын куйлӧ.
Но сійӧ паськыд жӧ.
Тані миян заводын став керкаяссӧ жуглӧма — палаткаясын олӧны йӧзыс, землянкаясын.
И миян тьӧткакӧд эм землянка.
Сӧмын мыйла гожӧмын ме ӧтнам кута сэні овны?
Ме босьті да мыйкӧ дыра кежлӧ сеті сійӧс семейнӧйяслы, кытчӧдз налы патера оз лӧсьӧдны.
Меным абу жаль.
А аслым ме аддзи мӧд места.
Волы — кажитчас.
Ме ордӧ милиционер нин воліс, прописка йылысь юасис.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Афоня кулакнас таркнитіс кабинаӧ, а кор машина сувтіс, пелька чеччыштіс муӧ:
— Прӧщайтлы,
ме столовкаӧ.
<rus>А в общем</rus>, мыйӧн овмӧдчанныд, колӧ аддзысьлыны.
— Обязательнӧ! — вочавидзис Андрюша.
Завод территорияӧ пыранінын сулаліс пу арка, кӧні гӧрд материал вылӧ гижӧма: «Ми бӧр ловзьӧдам тэнӧ, «Жигачёвсталь»!»
А тайӧ аркасьыс вылынджык, ӧти помнас домнаӧ мыджсьӧмӧн, енэж весьтас друг тыдовтчис выль арка — уна рӧма блед ӧшкамӧшка.
IV глава
ПИСЬМӦ
Видза олан, мамӧ!
Тэнсьыд письмӧтӧ ми пӧлучитім.
Папалӧн зэв уна удж и гижны оз эшты.
Миянлы тані лӧсьыд, и ме вӧсна тэ эн тӧждысь.
Жырйын миян кык крӧвать да репродуктор, кӧні сёрнитӧны украинаса кыв вылын.
Ме бура нин гӧгӧрвоа украинаса ногӧн: <ukr>увага</ukr> — сійӧ лоӧ внимание, <ukr>цыбуля</ukr> — тайӧ, вӧлӧмкӧ, лук, а <ukr>людына</ukr> — морт.
Кыдзи тэнад дзоньвидзалуныд?
Папа мӧдӧдіс тэныд сьӧм.
Тэ кузя ми огӧ гажтӧмчӧй, сӧмын тэ бурджыка шойччы.
Папа дугдывтӧг думайтӧ домна йылысь.
Сійӧ пӧлыньтчӧма фашистъяс ки помысь, и сійӧс колӧ веськӧдны.
Арбузъяс тані абуӧсь на, а черешня базар вылын донтӧм.
Тані миян олӧ Сталинградысь ӧти нывка.
Шуӧны сійӧс Майка Можжухинаӧн.
Папа шуӧ, сійӧ пӧ — талант.
А мамыс сылӧн война дырйи кулӧма бомбаысь.
А папаыслӧн чужӧм вылас вурыс.
Сылы чугун брызьнитӧма да муртса синмас абу веськалӧма.
Ыста тэныд кывбур, кодӧс Майка вит минутӧн сочинитіс:
<rus>По учёбе не хромаю,</rus>
<rus>Тихо в классе я сижу.</rus>
<rus>Галок в небе не считаю,</rus>
<rus>А в тетрадь себе гляжу.</rus>
<rus>Побываю за день всюду:</rus>
<rus>И в кино схожу и в сад,</rus>
<rus>Дома вымою посуду,</rus>
<rus>А потом иду в отряд.</rus>
Кор ми гортӧ воим, сійӧ пуис лапша да корис миянӧс папакӧд гӧститны.
Ӧні ме сы ордын век ӧбедайта.
Столӧвӧйӧдз тасянь ылын, а сійӧ ачыс корис.
Сійӧ всё равно аслас папалы гӧтӧвитӧ.
А ме сылы прӧдукта сета.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Гиж, эмӧсь абу саридзын медузаяс да кутшӧма кажитчӧ курортад.
Ми папакӧд тэнӧ пӧся окалам.
<ukr>До побаченя</ukr>! (Тайӧ — аддзысьлытӧдз!)
Тэнад пи Андрей Марецкий
V глава
«КУРОРТНИКӦС» КУТӦМ
Быдса недель чӧж нин Андрюша да Майка лӧсьӧдчисны ветлыны заводӧ, коді вӧлі найӧ керкасянь куим километр сайын, но век некыдзи эз вермыны аддзыны прӧст кад:
то Майка гортса удж вӧчис — ветліс рынок вылӧ, бельё песлаліс, то Андрюша небӧг лыддис либӧ прӧстӧ сылы вӧлі неокота мунны кытчӧкӧ татшӧм жар дырйиыс.
Но вот талун завтракайтігӧн Майка веськыда шуис, мый кӧсйӧ кӧть Андрюша али оз, а сійӧ обязательнӧ мунас заводӧ.
— Сідзи метӧг и мунан? — юаліс Андрюша. — А друг кӧ кодкӧ нӧйтас?
— Некод оз нӧйт, — увереннӧя вочавидзис Майка. — А ковмас кӧ, и дорйысьысьтӧг справитча.
Андрюша думыштчис: мунны али абу?
Заводӧ сійӧ удитас на ветлыны — тайӧ факт, но вот Майка кӧ мунас ӧтнас — сылы лоӧ гажтӧм.
А сэсся, ставсӧ найӧ вӧчлісны ӧтвыв: и джодж мыськисны (Андрюша ва ваяліс), и картупель весалісны, и магазинӧ ветлісны.
И век жӧ нин ӧтлаын, мед и талун ӧтлаын.
И найӧ мӧдӧдчисны...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Найӧ мунісны киссьӧм вевта да нюклясьӧм кӧрт балканса цехъяс дінті.
И кирпичьяссӧ, и бетонсӧ, и кӧрт балкаяссӧ — ставсӧ тайӧс вӧлі сэтшӧма гудыртӧма, шыблалӧма ӧта-мӧд вылас, мый сьӧкыд вӧлі корсьны, кысянь бурджык босьтчыны весавнысӧ.
Скелетъяс кодьӧсь сулалісны кузь цехъяс, кыті сквӧзь пӧльтіс пӧсь тӧлыс.
Ылісянь кажитчисны, быттьӧ найӧс эновтӧмаӧсь.
Но тадзисӧ сӧмын ылісянь.
Ортсыас и пытшкӧсас пуис удж.
Кутшӧмкӧ доисторическӧй пемӧс кодь сьӧкыд экскаватор жергӧдӧм пиньяснас зурасьліс муӧ, шыблаліс сійӧс да бара, улыс черлынас зумыда мӧвкйӧдлігтыр, нюжӧдчис му бердӧ.
Экскаватор кабинаын пукаліс сьӧдасьӧм чужӧма томиник морт.
Сійӧ пелька действуйтіс рычагъясӧн да педальясӧн, ни ӧти здук кежлӧ эз сувтӧдлы тыртӧм кӧшсӧ сынӧдӧ.
Машинаыс лёкысь гертшкис, тронякыліс, быттьӧ водзсасис морткӧд, но сулалӧ сӧмын муртса инмӧдчыны киӧн рычагъяс дінӧ — и сійӧ ӧдйӧ нин бергаліс ас гӧгӧрыс либӧ кокниа путкыляліс мусӧ.
Грымакылысь бетономешалкаяс гӧгӧр, кодъяс зэв ыджыд бергалысь глобусъяс кодьӧсь, сук кымӧрӧн гӧвкъяліс цемент бус, быдлаын вӧліны гудыр ва гӧпъяс.
А весалӧм площадкаяс вылын сувтӧдалісны нин кутшӧмкӧ машинаяс да станокъяс.
Вурсян машина сяма зэв ыджыд чугуннӧй деталь му весьтӧ лэптӧмӧн цех кузя гусеницаяс вылын муніс подъёмнӧй кран.
Тайӧ краннас уджалысь машинист мыччӧма юрсӧ аслас кабинаысь да кык чуньсӧ вомас сюйӧмӧн шутьляліс паныдасьысь рабочӧйяслы — видзчысь пӧ!
Татшӧм шум дырйи горзы кӧть эн — всё равно некод оз кыв.
abu
abu
abu
abu
Уна сё рабочӧй ветлӧдлісны тьӧсъяс кузя тачкаясӧн, новлӧдлісны нӧсилкаяс, быттьӧ чавканъяс сьӧдвидзисны электрическӧй мачтаяс да столбъяс вылын.
И кыдзи найӧ кавшасьлісны посъястӧг столбъяс вылас — шемӧс босьтӧ!
Матыстчас столб дінӧ морт, коді кӧрталӧма кокас кутшӧмкӧ крукъяс, и друг быттьӧ сынӧдӧдыс — звирк! — лэбыштас, и сійӧ нин столб йылын, еджыд роликъяс винтиталӧ.
А ӧти рабочӧй горӧдіс Андрюшалы:
— Эй, детинка, кайлы татчӧ — Мӧскуа тыдалӧ!
То сэні, то тані таркӧдчисны пневматическӧй молотокъяс, и на вылӧ кынӧмнаныс лэдзчысьӧмӧн йӧз лихорадкаын моз треситчисны накӧд тшӧтш.
Тендеръястӧм ичӧтик паровозъяс кыскалісны ас бӧрсяыс кирпич да кӧрт балкаяс тыра кузь составъяс.
Лыа кыскалысь автомобиль-самосвалъяс гӧгралісны цехъяс гӧгӧр, быттьӧ карусельын.
Оз на удит ректысьнысӧ ӧти — видзӧдан да, мӧд нин локтӧ.
И друг став тайӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ гыысь рабочӧйяс пӧвстысь, енэжын чурвидзысь подъёмнӧй кранъяс пӧвстысь, известка бус пӧвстысь аддзан ичӧтик веж мыльк, кодӧс кытшалӧма вӧсни сутугаӧн.
Пуысь вӧчӧм ичӧтик столб вылысь, код йылын вӧлі кодзув, позис на лыддьыны вушйӧм нин шыпасъяс:
ТАТЧӦ ДЗЕБӦМА СЕРЖАНТ
АЛЕКСАНДР ДМИТРИЕВИЧ ГРИЦАЙӦС,
коді стрӧитіс мартеновскӧй цех, уджавліс мартеновскӧй цехас да пӧгибнитіс 1943 вося октябр 14 лунӧ тайӧ цех вӧсна бой дырйи.
Андрюша шензис ӧтитор вылӧ: мыйла абу гижӧма, мый Грицай — Сӧвет Союзса Герой?
Татшӧм мыльк улас обязательнӧ должен вӧлі куйлыны Сӧвет Союзса Герой...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пӧлыньтчӧм тушаа домна вӧлі орччӧн нин.
Сыысь веськыдвылын, кыдзи висьталіс Майка, сулалісны кауперъяс да пылеуловительяс — зэв гырысь цилиндръяс, кодъяс йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд посъясӧн да трубаясӧн.
Найӧ вӧліны парӧвӧй отоплениелӧн зэв ыджыд батарея кодьӧсь.
Майка бура тӧдіс заводлысь устройствосӧ.
— А тэ тӧдан, мый вылӧ татшӧм кауперъясыс? — юаліс сійӧ. — На пытшкын шонтӧны сынӧд да пӧльтӧны сійӧн домнасӧ.
Тадзисӧ сійӧ бурджыка сотчӧ.
Гӧгӧрвоин?
— Мыйкӧ эг сэтшӧма... — вочавидзис Андрюша.
— Тэ нӧ некор, дзик некор эн юасьлы папаыдлысь завод йывсьыс?
— Эг.
Тані, шуӧны, колӧ пӧ тӧдны физика да химия.
А миян классын ог на велӧдӧй.
— Но и мый нӧ — ме со ог жӧ тӧд ни физика, ни химия, но всё равно юася папалысь.
И ӧні весиг любӧй инженеркӧд ог пов сёрнитыштны.
Тайӧ заводыс, дерт, ыджыд, а разберитчыны кӧ — сэні нинӧм сложнӧйыс абу.
Тэ тӧдан, мый сэтшӧмыс руда?
— Тӧда, — вочавидзис Андрюша: — полезнӧй ископаемӧй.
Например, муын кӧрт...
— Вернӧ.
Но вот тайӧ рудасӧ вайӧны заводӧ, а сэсся сійӧс из шомкӧд тшӧтш сӧвтӧны домнаӧ.
Слӧя пирӧг кодь артмӧ.
Первой из шом слӧй, сэсся рудаысь слӧй, сэсся бара из шом слӧй.
А медым домнаыс бурджыка ломтысис, сэтчӧ пӧльтӧны сынӧд.
Теплоэлектроцентральын сулалӧ сынӧд пӧльтан сэтшӧм специальнӧй машина.
Но вот вӧтлыны кӧ сійӧ сынӧдсӧ, мыйӧн ми лолалам, то сійӧ пыр жӧ кӧдзӧдас домнасӧ, и та вӧсна сійӧс шонтӧны кауперъясын.
А домнаас тӧдан кутшӧм температураыс?
— Но?
— Сюрс витсё градус!
— Вот тайӧ да!
Небось, рудаыс пырысь-пыр жӧ сылӧ?
— Оз сразу, а час куим-нёль мысти, — вочавидзис Майка. — Но вот, рудасьыс, сідзкӧ, сывдӧны чугун, а сталь кӧ колӧ сывдыны, то тайӧ чугунсӧ, дзик кизьӧрӧн, вайӧны мартеновскӧй пач дорӧ да ва моз кисьтӧны сэтчӧ.
Сійӧ зэв пӧсь, гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа, — вочавидзис Андрюша.
— А со тэныд, пӧжалуйста, газопровод! — Майка индіс кузь мыджӧдъяс йылӧ лэптӧм кыз труба вылӧ. — Сэті мунӧ пӧсь газ домнасянь мартеновскӧй да мукӧд цехъясӧ.
Вот и став механикыс.
Пырис юрад?
— Вывті бура.
— А тэ рифмаясӧн жӧ кутін сёрнитны! — серӧктіс Майка. — Пырис юрад — вывті бура...
А папа меным ещӧ висьтавліс, мый «Жигачёвстальсӧ» заводитӧмаӧсь стрӧитны 1930 воын.
Тӧдан, тані вӧлӧма сӧмын куш степь и ни ӧти керка, а ӧні дас кык километр кузя нюжӧдчӧмаӧсь цехъяс!
...Вӧлі жар лун.
«Жигачёвсталь» весьтын ӧшаліс пыдӧстӧм кельыдлӧз енэж.
abu
abu
abu
abu
Еджыд яръюгыд шондіыс сотіс заводса территория вылын кӧнсюрӧ мыччысьӧм веж турунсӧ, ӧдйӧ косьтіс бетономешалкаяс дінысь ва гӧпъяссӧ.
Кос жарыс да бусыс горштӧ гильӧдіс, зэв ёна горш косьмис.
Кор челядь матыстчисны домна дорӧ, налы паныдасис кӧрт оправаа ӧчкиа еджгов юрсиа кутшӧмкӧ детинка.
Ӧчкиыслӧн шуйга крукыс эз вӧв.
Сы пыдди пель саяс вӧлі нюжӧдӧма сьӧд сунисысь ичӧтик петля.
Детинка нуис зэв ыджыд ведра.
Сӧдз ваас ворсіс шонді.
Ведрасӧ сійӧ нуис сьӧкыда: босьтлас то ӧти киас, то мӧдас.
— Эй, детинка! — горӧдіс Андрюша. — Вай юктӧдышт.
Сійӧ пуктіс ведрасӧ да, пинь пырыс сьӧлыштӧм мысти, рудов сюсь синъяснас шензигтыр видзӧдліс Андрюша вылӧ:
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Ог сет.
Со эстӧн юкмӧс, ачыд ветлы да ю.
abu
— А тэныд нӧ жаль али мый? — матыстчис детинка дінӧ Андрюша.
— Менам быд кружка арталӧма...
— Да меным неуна: кӧшджын — и тырмас, — бурпырысь шуис Андрюша да сӧмын на кӧсйис кутчысьны кӧшас, но детинка вештіс сылысь кисӧ:
— Эн вӧрӧд, шуӧма тэныд!
Андрюша скӧрмис: сэтшӧм ичӧтик, а ещӧ и кисӧ вештіс!
— Тэ мый, пель бокад ковмис? — ырыштчигмоз юаліс сійӧ. — Вай, мися, татчӧ кӧшсӧ!
Детинка кежыштіс ведра дорсьыс ӧти воськов да полігтыр видзӧдліс: Андрюша вӧлі сыысь вынаджык.
Майка сюся уськӧдчис ведра дінӧ, кватитіс сэтысь кӧшсӧ да гумовтіс васӧ.
Юис сійӧ горша, весиг нырсӧ кӧтӧдіс.
— Ух! — пыдіа сійӧ лолыштіс да бара гумовтіс. — Андрюша, на, босьт.
Татшӧм жадинакӧд сёрнитны жарысла кулан!
— Ньӧти абу жадина! — ӧбидитчис детинка. — Васӧ ме рабочӧйяслы нуа, а ті сідз верманныд горштӧ веськӧдны.
— Кутшӧм рабочӧйяслы? — кӧш дорсьыс торйӧдчӧм бӧрын шензигтыр видзӧдліс сы вылӧ Андрюша.
— Ставыслы.
Водопровод тані оз уджав, юкмӧсысь васӧ новлам.
Он тӧд али мый!
— Сідз мед сразу и висьталін, — бурасьӧмпырысь шуис Андрюша.
— А тэ мырдӧн эн босьт.
Тӧдмав первой.
А то ми тӧдам татшӧмъястӧ...
Детинка босьтіс Андрюша киысь кӧшсӧ, сьӧкыдакодь лэптіс ведрасӧ да став тушанас нюкыльтчӧмӧн воськовтіс водзӧ.
Андрюша шай-паймунӧмӧн видзӧдліс сы бӧрся...
Домна дорын пуис удж.
Сы гӧгӧр быдлаын ноксисны рабочӧйяс.
Лӧз ӧчкиа газосварщикъяс кутісны ӧти кианыс горелка, кытысь пуркйис кельыдлӧз би, а мӧдас — кыз сутуга тор да сваркаӧн ӧтлаӧдлісны кутшӧмкӧ кӧрт листъяс.
Вылын, самӧй домна вылас, ӧшалысь потанъясын качайтчисны клепальщикъяс. Пистолетъяс кодь зэв гырысь пневматическӧй мӧлӧтъясӧн найӧ тувъявлісны домнаас стальнӧй заклёпкаяс.
Огнеупорщикъяс вевттялісны трубаяссӧ асбестӧн, гӧгӧрыс тэчисны кирпич.
Тані уджалісны и нывбабаяс.
Найӧ вӧліны мужичӧй гачаӧсь.
Шондіысь доналӧм домна весьтын вераліс пӧсь сынӧд, гӧвкъяліс сімӧм бус.
И друг Андрюшалы воис бара мӧвп — кавшасьны ӧти пылеуловитель вылӧ.
Сэтчӧ жӧ, сэні мыйлакӧ рабочӧйясыс эз вӧвны.
— Кайлам, а? — Майкалы шуис сійӧ.
Майка видзӧдліс пылеуловитель вылӧ:
— Ог, ог кай.
Ме мудзи.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ поліс усьӧмысь.
Зэв ыджыд бутылка кодь джуджыд пылеуловительсӧ быд боксянь вӧлі кытшалӧма посъясӧн, кодъяслӧн тшупӧдъясыс вӧліны вӧсньыдик сімӧм кӧрт прутъясысь.
Андрюша кайис ньӧжйӧ.
Вылісяньыс сійӧ аддзис детинка чукӧрӧс.
Таӧдз сійӧ эз вермы найӧс аддзыны — найӧ вӧліны пылеуловитель мӧдарладорас.
Детинкаяс, морт дас, тэчисны штабельясӧ кирпичьяс.
Найӧ босьталісны кирпичьяссӧ кӧрт туй дорысь, кытчӧ вӧлі найӧс валитӧма вывті уна.
Прямоугольнӧй вит штабель сулалісны нин дасьӧсь, тэчисны квайтӧдӧс.
Детинкаяс новлісны кирпичьяссӧ пес поз, моздораныс.
Уджалісны найӧ чӧв олігтыр, тэрмасьтӧг.
Сӧмын шочиника шуыштлісны:
— Васька, видзчысьӧмӧнджык тэч!
Жуглан ӧд...
— Ок, но и жар жӧ!
Кирпич буссьыс и чужӧмъясныс и киясныс налӧн вӧліны розӧвӧйӧсь, а юрсиясныс рудӧсь, быттьӧ пызьӧссьӧмаӧсь.
«Ремесленникъяс практика вылынӧсь», — думыштіс Андрюша.
Пылеуловитель гӧгӧр вӧліны перилӧа площадкаяс.
Площадкаяс вывсянь пароходнӧй иллюминаторъяс кодь зэв гырысь розьясӧд позис видзӧдлыны пылеуловитель пытшкас.
Сэні вӧлі пемыд да шуштӧм.
Окота вӧлі сьӧлыштны пемыдас, но Андрюша эз сьӧлышт, — горӧдіс:
— Ме тан!
«Метан... метан...» — воча кыліс пемыдсьыс.
— Сета чугун!
«<ns>Сетачугу... сетачугу</ns>...» — бара гораа юраліс пыдӧстӧм пемыдінсянь.
— Сёрнитӧ! — серӧктіс Андрюша да друг шатовмуні: кутшӧмкӧ сьӧд комӧк вуджӧртіс сы чужӧм дінті.
Пылеуловительысь жбырлэбзис джыдж.
А улын вӧрзьытӧг куйліс зэв ыджыд, жуглӧм завод, коді нюжӧдчӧма уна километр кузя, и, не кӧ паровозъяслӧн пуркнитлысь тшыныс да сьӧд чутъяс кодь йӧзыс, кажитчис нэм кежлӧ кулӧмаӧн.
Ылын тыдаліс веж степь, Днепрлӧн чукыльӧсь кельыдлӧз лента.
Ю вылас муртса тӧдчыштісны баржаяс да пароходъяс.
Гӧгӧр вӧлі сэтшӧм лӧсьыд да мича, мый Андрюшалы лои зэв окота, медым и заводыс выльысь заводитіс уджавны.
Стӧчджыка кӧ, тайӧ эськӧ эз нин вӧв завод, а сы веськӧдлӧм улын пароход.
Андрюша гордӧя восьлаліс площадка вывті быттьӧкӧ аслас капитанскӧй мостик вывті, жалитыштіс, мый сыкӧд эз кавшась татчӧ Майка, а то эськӧ вермис гижны кывбуръяс мича серпасъяс йывсьыс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сэсся заводитіс лэччыны.
Му вылын, пос дорас, сійӧс важӧн нин виччысисны кык тӧдтӧм детинка.
Ӧти детинкаыс вӧлі кузь тушаа, пельӧсакодь ыджыд юра, юрсисӧ шырӧма машинкаӧн.
Сьӧд синкымъясыс сылӧн ӧтлаасисны ныр вевдорас.
Сійӧ вӧлі дженьыд соска матросскӧй тельняшкаа.
Гач вылас сійӧ вӧнялӧма кӧрт пряжкаа паськыд ремень, а пряжкаыс гижӧма «РУ».
А мӧдсӧ Андрюша тӧдіс нин.
Ӧд сылысь сійӧ корис юыштны, кор детинкаыс паныдасис ведраӧн.
Ичӧтик детинка кияссӧ кутіс бокъясас да, ӧчкисӧ ныр вывсьыс вештӧмӧн — ӧчкиыс ӧшаліс сунис йылын шуйга пеляс, — дзоргис Андрюша вылӧ.
— Тэ мый сэн вӧчан? — скӧрпырысь юаліс ыджыдджыкыс да ньӧжйӧник лэптыштіс синкымсӧ, пылеуловитель вылӧ индӧмӧн.
Андрюша видзӧдліс гӧгӧрбок.
Майка некытӧн эз тыдав.
Сылы эз ло лӧсьыд.
Кытысь тайӧ детинкаясыс?
Кодъяс найӧ татшӧмъясыс?
— Сідз прӧстӧ кайлі, видзӧдлі.
А мый?
— А нинӧм... — вочавидзис пеляс ӧшӧдӧм ӧчкиа детинка. — Часлы, тӧдмалам.
Тайӧ здукнас пылеуловитель сайсянь мыччысис ещӧ ӧти детинка.
Сійӧ горӧдіс:
— Витаха!
Мый ті сэтчӧ сибдінныд?
Локтӧй татчӧ!
Кузьджыкыс бергӧдчыліс сылань, шеныштіс кинас — ӧні жӧ пӧ локта — да бара видзӧдліс Андрюша вылӧ:
— Но, висьтав: мый тан шӧйтан?
— Гуляйта.
Гожӧм кежлӧ шойччыны татчӧ вои.
— Шойччыны заводӧ воин?.. — шензигтыр нюжӧдіс Витаха да бергӧдчис аслас ёртыс дінӧ:
— Тайӧ кыдзи гӧгӧрвонысӧ, Миколка?
Санаторийӧ али мый?
Сы гӧлӧсын кыліс издевайтчӧм.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Миколка шпыньмуніс да кияснас шенасигтыр друг гажаа горӧдіс:
— Эй, ребята, волӧй татчӧ!
Курортникӧс тані кутім!
И пырысь-пыр жӧ пылеуловитель сайысь тыдовтчисны кирпич новлысь мукӧд детинкаяс.
Найӧ ставныс гожъялӧмаӧсь, пӧсялӧмаӧсь; стена моз пыр жӧ кытшалісны Андрюшаӧс да сюся сы вылӧ видзӧдісны.
— А ноко, мӧдысь висьтав став дырйи, мыйла тэ воин заводӧ, — шпыннялігтыр шуис Миколка.
— Ог висьтав, — нурбыльтіс Андрюша.
Миколка матыстчис сы дінӧ — ӧні сыладорын вӧлі выныс — да чабыртіс кулакъяссӧ:
— Он висьтав?
Но?
— Шойччыны...
Ребята серӧктісны, и медся гораа сераліс Миколка.
Тайӧ здукас кӧ эськӧ эз тыдовтчы Майка, Андрюшалы эськӧ сюрыштіс.
Майка ветлӧдлӧма кӧнкӧ домна дорын.
Кор сійӧ аддзис Андрюшаӧс да сійӧ еджыд юра детинкасӧ, кодӧс найӧ муртса эз нӧйтны, Майка гӧгӧрвоис, мый ӧні пансяс кось.
Колӧ вӧлі мездыны Андрюшаӧс...
Сійӧ сюся пырис челядь кытшӧ:
— Но, мый ті зыртчанныд?
И абу яндзим — ӧти вылӧ кызьӧн!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сэсся сійӧ друг нюжӧдіс Витахалы кисӧ:
— А тэ, детинка, здравствуй!
Тӧдмасям.
Менӧ шуӧны Майкаӧн.
Майка пыр жӧ гӧгӧрвоис — туша сертиыс ли, ременяс еджыд бляха сертиыс ли, кытӧні вӧлі кык шыпас «РУ», — мый сійӧ тані главнӧйыс.
Витаха гӧрдӧдіс, кутіс частӧ лапйӧдлыны кузь синлыснас да Майка вылӧ видзӧдтӧг тэрыба киасис сыкӧд.
— А ӧні аддзысьлытӧдз!
Ми эськӧ тіянкӧд сёрнитыштім на, но миянлы пӧра ӧбедайтны...
Мунам, Андрюша! — Майка вӧчис воськов.
— Ребята, мый нӧ ті?
Тайӧ ӧд ме вылӧ уськӧдчыліс жӧ! — шӧйӧвошиг шуис Миколка.
Но ребята вешйисны нин бокӧ.
Андрюша муніс тэрмасьтӧг, катласигтыр.
Сійӧ эз лыддьы асьсӧ побеждённӧйӧн.
Но Майка водзын сылы вӧлі яндзим.
Майка вермис думыштны, мый сійӧ трус.
VI глава
ПИСЬМӦ
Видза олан, дона друг Серёжа!
Серёжа, кутшӧма тэ олан?
Лэбзим ми бура.
Первойсӧ шонді дзирдаліс, а сэсся заводитчис кымрасьны.
Миян самолёт дорын ёна гымаліс да чардаліс.
Ставӧн полісны, а ме эг пов.
А сэсся ми куимысь вӧчим мёртвӧй петля да кутім лэбны кымӧръяс вевдорті.
И меным кажитчис, быттьӧ ми лэбам Войвыв полюс весьтті.
А аэродромын миянӧс встречайтіс оркестр да вайисны дзоридзьяс.
Миян лётчик висьталіс речь.
Сылӧн дас орден.
Асылын ми папакӧд юам чай кастрюляысь, и сэтысь кылӧ шыд дук.
Электрочайник включайтны оз позь — электростанция оз на уджав, а дизель-поездысь токыс быдӧнлы оз тырмы.
И лыддьысьны лампочкаяс ӧзйигӧн оз позь — синмыд доймӧ.
Миян керкаын олӧны быдлаысь воӧм йӧз: Кузнецкысь, Тагилысь, Свердловскысь.
Кыдз сӧмын менам папа татчӧ воис, заводын ставыс кутіс мунны мӧд ногӧн.
Зэв ӧдйӧ.
Мартеновскӧй цехын чурвидзис сӧмын труба помыс, а ӧні сійӧ джынвыйӧ дась нин.
А всё-таки бурджык эськӧ вӧлі, эг кӧ эськӧ татчӧ во.
Тані гажтӧм.
И мый вӧчны, нинӧм ог тӧд.
Вот ми кӧ эськӧ тэкӧд тані олім, сэк эськӧ гажӧдчыштім!
Тані вӧлӧма уна кӧч да руч.
Найӧ котралӧмаӧсь цехъясті, кор сэні быдмылӧма турун.
А ӧні сэні рабочӧйяс, а ручьясыс пышйӧмаӧсь.
Ме ветлі найӧс корсьны, но некыдз эг аддзы.
А то эськӧ школалы ӧтиӧс вии.
Ме неважӧн кавшасьлі домна вылӧ.
Сы вылын зэв интереснӧ.
А Днепр дорын ме эг на вӧв.
Некодкӧд муннысӧ.
Серёжа, кыян он тэ черитӧ дачаад?
А гымалӧм да оркестр йывсьыд ме пӧрйӧдлі тэнӧ интерес ради.
Виччыся вочакыв.
Ме ӧні верма нин сёрнитны украинечьяс ногӧн: кавун — сійӧ арбуз.
abu
Век кежлӧ тэнад друг Андрей Марецкий
VII глава
ДЕЛЕГАЦИЯ
Семён Петрович ордын вӧліны йӧз.
Сыкӧд орччӧн пукаліс Матвей Никитич.
Кабинетӧ пыран ӧдзӧс дорын ыджыд ӧчередьын сулалісны рабочӧйяс, кодъяс личнӧ кӧсйисны сёрнитны выль начальниккӧд.
«Жигачёвстальӧ» воӧм бӧрын первой лунъясӧ Семён Петрович тӧдмасис, кутшӧм положениеын делӧясыс.
Заводын вӧлі кык организация.
Тайӧ, ӧти-кӧ, «Жигачёвстальлӧн» дирекция, кодӧн веськӧдліс опытнӧй инженер-металлург Константин Николаевич Кузьмичёв, да, мӧд-кӧ, «Жигачёвстрой» трест, кодлы вӧлі поручитӧма восстановитны заводсӧ.
Таысь кындзи, «Жигачёвсталь» восстановитӧмын участвуйтісны нелямын кымын трест да контора, сэтшӧмъяс, кыдзи, например, «Металлургстрой», «Сантехмонтаж», «Сварочнӧй трест», «Стальконструкция» да мукӧд.
И на пиысь быдӧнлӧн вӧліны асланыс заданиеяс да быдӧн уджалісны ас кежсьыс.
А тайӧ вӧлі омӧльтор, мый быдӧн уджалісны ас кежсьыс: эз вӧв гибкӧй организация.
Сэки став тайӧ трестъяссӧ Семён Петрович решитіс подчинитны «Жигачёвстройлы» да босьтіс заводын став власьтсӧ ас киас.
Тадзи сылы кокньыдджык лои уджавны.
Кабинетын да сы ӧдзӧс сайын, кӧть сэні и унаӧн сулалісны, вӧлі чӧв-лӧнь.
Приёмнӧйын сӧмын шочиника триньӧбтыліс телефон да кыліс секретарь Марусялӧн гуся гӧлӧсыс.
Ён тэчаса трубопроводчик-верхолаз, кодлӧн гӧна морӧсас вӧлі татуируйтӧма морскӧй спасательнӧй кытш, висьтавліс Семён Петровичлы трубаяс установитӧм кузя аслас выль метод йылысь.
Водзті кӧ трубаяссӧ винтиталісны мусьыс ёна вылын, мый вӧлі неудобно да опаснӧ, то ӧні сійӧ решитіс лӧсьӧдавны найӧс му вылын, а выліас лэптыны нин дась секцияяс.
Тайӧ ёна экономитӧ кад.
Ӧткымынъяс эз кужны дженьыда да яснӧя висьтавны ассьыныс просьбанысӧ, но Семён Петрович помӧдз найӧс кывзіс.
Киас сійӧ кутіс блокнот да карандашӧн пыр мыйкӧ пасъяліс бумага вылӧ.
Кокни юалӧмъяссӧ решайтісны сразу, а сьӧкыдджыкъяссӧ кольлісны тӧдмасьӧм могысь лун кык- куим кежлӧ.
Котшъялысь пу башмака да бусӧссьӧм сьӧд юбкаа том работница-бетонщица — сійӧ, тыдалӧ, локтӧма веськыда удж вывсянь, — полігтырйи улӧ видзӧдӧмӧн корис отсӧг.
Сійӧ помалӧма семилетка да пырӧма индустриальнӧй техникумӧ.
Занятиеясыс сэні овлӧны недельнас куимысь.
И вот, медым не сёрмыны лекцияяс вылӧ, сылы колӧ мунны удж вылысь час водзджык.
Мастер сійӧс оз лэдз, а гашкӧ, начальник разрешитас?..
Друг кабинетӧдз кыліс сёрни, коді муніс первойсӧ гусьӧникӧн, а сэсся вуджис гора, скӧрмӧм гӧлӧсӧ.
— Но мый нӧ, ті миянӧс сідзи и он лэдзӧй? — юаліс не то нывбабалӧн, не то детинкалӧн гӧлӧс.
— Ог лэдз! — категорическӧя вочавидзис секретарь. — Ме ӧд тіянлы сразу висьталі, мый талун оз удайтчы.
— Да ми жӧ тані куим час нин пукалам!
И эг ас вӧсна локтӧй, а став вӧсна.
— Но ладнӧ, ме тӧдмала.
Та бӧрын кабинетӧ пырис Маруся:
— Семён Петрович!
Тіян дорӧ ӧти делегация вӧзйысьӧ.
Семён Петрович кыв ни джын на эз висьтав, а Маруся мыш сайын мыччысис нин кутшӧмкӧ детинка.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ар дас куима-дас нёля.
Сійӧ вӧлі визя тельняшкаа, кӧмтӧм.
Ныр вевдорас ӧтлаасьӧм синкымъясыс вӧчисны сылысь чужӧмсӧ неуна стрӧгӧн.
— Вот тэныд и на! — пызан сайысь чеччигмоз друг шензьӧмпырысь шуис парторг. — Витаха!
— Ме.
Видза оланныд, Матвей Никитич!
Кабинетӧ пырис ещӧ ӧти детинка — еджыд юрсиа, ӧчкиа.
Сійӧ полігтыр гӧгӧр видзӧдіс.
Синъясыс сылӧн вӧліны ыджыдӧсь, кельыдлӧзӧсь.
Киняулас сійӧ кутіс важ парусинӧвӧй портфель, сылӧн никелированнӧй ичӧтик иган пыддиыс вӧлі вурӧма прӧстӧй ремешок.
— И Миколка? — чуймис Матвей Никитич. — А ӧдзӧс саяс ещӧ кодкӧ эм?
— Абу, ми сӧмын кыкӧн, — вочавидзис Витаха. — И тіян дорӧдз ми сӧмын вит минут кежлӧ.
Позьӧ, а?
— Мый нӧ тіянкӧд вӧчан! — шевгӧдіс кисӧ Матвей Никитич. — Локтінныд кӧ нин — пуксьӧй...
Маруся, матыст ребяталы стулъяссӧ...
Тайӧ миян заводскӧй пионеръяс, — висьталіс сійӧ Семён Петровичлы. — Со Витаха Грицай, миян геройнымлӧн пи...
— Сылӧн, коді стрӧитліс мартеновскӧй цех? — юаліс Семён Петрович.
— Да.
А тайӧ — Миколка...
Миколка, кыдзи тэнӧ шуӧнысӧ? — друг шыӧдчис Матвей Никитич детинка дінӧ, коді кутіс парусинӧвӧй портфельсӧ.
— Секретарь! — шпыньмуніс Витаха.
— Да, да, тӧда!
Секретарь.
Та йылысь, Семён Петрович, сёрнитӧны, радейтӧ пӧ сійӧ канцелярия.
И ещӧ сійӧ — натуралист.
— Лягуша кыйысь, — шуис Витаха. — Сійӧ пӧльталӧ лягушаясӧс идзасӧн и вообщӧ чукӧртӧ нидзувъясӧс.
— Мый тэ пӧръясян? — ӧбидитчис Миколка да зэв ёна гӧрдӧдіс. — Ме прӧстӧ коллекция вылӧ гагъясӧс чукӧрта.
— Но, чӧвлӧй, чӧвлӧй, кутшъяс! — шуис Матвей Никитич. — Ті ӧд делегация.
Мыйсяма мог суис?
— Миянлы бумага колӧ, Матвей Никитич, — шуис Витаха, — медым миянӧс эз вӧтлавны.
— Охраннӧй грамота али мый? — чуймис Семён Петрович.
— Тіянсянь разрешение, — шуис Витаха да бергӧдчис ёртланьыс: — Миколка, ноко, перйы!
Секретарь восьтіс портфельсӧ да, кутшӧмкӧ небӧгъяс да блокнотъяс пиын лукйысьӧм бӧрын, паськӧдіс пызан вылӧ неыджыд план.
Сійӧс вӧлі вӧчӧма ватман бумага лист вылӧ тушӧн, и посни ӧкуратнӧй стрелкаяс сертиыс да чёткӧй шрифт сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сійӧс гижтӧма морт, коді кужӧ вӧдитчыны рейсфедерӧн да тӧдӧ масштабъяс.
«Челядьлы спортплощадка.
Проектыс В. Грицайлӧн», — лыддис Матвей Никитич улысса веськыд пельӧссьыс сьӧд шыпасъяс да, чертёж вылӧ синъяссӧ чӧвтлӧм бӧрын, сразу ставсӧ гӧгӧрвоис.
Тайӧ вӧлі настӧящӧй стадион, кӧні эм футбольнӧй поле, турник, волейбольнӧй да баскетбольнӧй площадкаяс.
Ичӧтик квадрат, шӧрас чутӧн, петкӧдліс трибуна да мачта.
Футбольнӧй поле гӧгӧр нюжӧдчӧма котралӧм вылӧ туй.
— Да... — шуис парторг.
— Чертёжыс гӧгӧрвоана.
А коді тіянӧс вӧтлалӧ да мыйысь — ог гӧгӧрво.
— Вӧтлалӧ посёлокса комендант Потапов! — скӧрпырысь шуис Витаха. — Вот жӧ морт — юр вемыс ньӧти оз уджав!
Быдӧн гӧгӧр уджалӧны, но и ме детинкаяскӧд каникул дырйи тшӧтш шуи уджыштны — Ильинскӧй пустырын стрӧитны спортплощадка.
А комендант горзӧ, быттьӧ этша сылы муыс...
— И стӧрӧж керъяс оз сет, — содтіс Миколка. — А тайӧ медся коланатор.
— А кытысь нӧ ті кӧсъянныд босьтны керъяссӧ? — юаліс Матвей Никитич. — Складысь?
— Складысь миянлы оз ков.
Сотчӧм барак ми кӧсйим косявны.
— Сідз... сідз...
Тайӧ мыйкӧ Пионерстрой кодь артмӧ, — думыштчӧмӧн шуис Матвей Никитич.
Сэсся лэптіс юрсӧ: — Кывзӧй, строительяс, а гашкӧ, нӧрӧвитланныд строительствонад?
Вот мыйӧн сӧмын справитчам ми домнаӧн, то тіянлы и настӧящӧй плӧтникъясӧс сетам и бур материал.
А ӧні код нӧ тайӧн ноксьыны кутас?
Ӧд ни ӧти прӧст морт абу.
— А ми асьным, — шуис Витаха.
— Да мый ті, Матвей Никитич! — содтіс Миколка.
— Огӧ ӧмӧй ми гырысьястӧг справитчӧй?
Ми нин пыж вӧчим, фанераысь планер стрӧитім...
— Но-о... эг тӧд, мый ті сэтшӧм мастеръяс! — шуис Матвей Никитич. — Кӧсъя налы бурджыкӧс, а найӧ шуӧны — асьным.
А веськыда кӧ шуны, стрӧитӧй.
Мед сідз и лоас, сетам тіянлы разрешение.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Матвей Никитич, — друг яналігтыр шуис Витаха, — а ӧттшӧтш онӧ ті гижӧй меным рекомендация?
Ремесленнӧйын ме кӧсъя комсомолӧ пырны.
Ті ӧд менӧ важысянь тӧданныд, батьӧс тӧдлінныд...
— Рекомендация колӧ? — мыйкӧ думайтігтыр юаліс Матвей Никитич. — Гм!..
Сійӧ збыль, мый тіянлысь семьятӧ ме важӧнсянь тӧда.
Настӧящӧй морт вӧлі тэнад батьыд, мӧд кыв он шу.
Но мый нӧ, та вылын делӧ оз сувт.
А гашкӧ, уджыштан первой?
Видзӧдлам, кыдзи тэ справитчан.
— Сійӧ способнӧй! — шуис Миколка. — Ремесленнӧйын отличникъяс дӧска вылӧ гижӧма.
И тіян местаын кӧ эськӧ, ме важӧн нин эськӧ гижи.
— Вот и делегация!
Заводитасны кӧ нин, то кутчысь! — серӧктіс Матвей Никитич. — <rus>В общем</rus>, вай тадзи шуам: ме утверждайта Витахаӧс спортплощадка стрӧитӧм вылын главнӧй руководительӧн.
А кор площадка лоас дась, сэки сёрнитыштам рекомендация йылысь.
Правильнӧ ме решиті, Семён Петрович?
Вочавидзӧм пыдди Семён Петрович лукава видзӧдліс детинкаяс вылӧ да личкыштіс звонок кнопкасӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма пызан бокас.
А кор пырис секретарь, шуис:
— Маруся, нуӧдӧй ас дінад детинкаяссӧ да гижӧй, кутшӧм налы колӧ, разрешение.
Ме кырымала.
VIII глава
ЗАВОДИТЧӦМ
Сэсянь, кор Семён Петрович ачыс видлаліс домнасӧ, лун ни вой эз петавлы сылӧн юрсьыс мӧвп: мый сыкӧд вӧчны?
Домналӧн корпусыс кызвыннас вӧлі дзонь.
Правда, сэні вӧлі зэв ыджыд розь, но сійӧс позис ӧдйӧ тупкыны.
Ӧти кадӧ весиг тайӧ розьыс згӧдитчис.
Сэті петкӧдлісны «козёлсӧ» — кынмӧм чугунсӧ.
Семён Петровичӧс беспокоитіс мӧдтор: кыдзи веськӧдны нёровтчӧм корпуссӧ?
abu
abu
abu
abu
abu
Тайӧ вӧлі вӧвлытӧмтор.
Каменщикъяс тэчисны нин огнеупорнӧй кирпичӧн домналысь улыс юкӧнсӧ, а домнаыс эз на згӧдитчы.
А мый, сетны кӧ приказ восстанавливайтны корпуссӧ татшӧм нёровтчӧмнас?
А гашкӧ, косявны тайӧ домнасӧ да стрӧитны выльӧс?
Но кыдзи сэки срокъяс кузя?
Выль домна стрӧитӧм вылӧ колӧ во, а министр шуис, мый кык тӧлысь мысти не сёрӧнджык быть колӧ сетны первой чугун.
Эз вӧв кокни решитны Семён Петровичлы татшӧм могсӧ.
Ещӧ нин сы вӧсна, мый татшӧмторнас сійӧ первойысь на паныдасис.
Колӧ вӧлі аддзыны прӧстӧй петан туй, а збыльвылассӧ — тупик: выль домна стрӧитӧм йылысь нинӧм и думайтны, и нёровтчӧмнас кольны домнасӧ эз жӧ вӧв окота.
Татшӧм домнаыс кутас ломтысьны омӧля.
Сывдӧм чугуныс лоӧ этша.
Мый нӧ вӧчны?..
Андрюша следитіс батьыс бӧрся.
Бӧръя лунъясӧ батьыс лои тешкодьӧн.
Юалӧмъяс вылӧ вочавидзис кыдзсюрӧ, сакар пыдди ӧтчыд чай юигӧн стӧканас пуктіс кык пань сов и весигтӧ эз нюмъёвт.
Войнас сійӧ дыр оз вермы унмовсьны, бергалӧ.
Сійӧ омӧльтчис, а ещӧ мыйлакӧ велалӧма чуньяснас бергӧдлыны мыйсюрӧ поснитор: карандаш, монета, истӧг кӧрӧб.
Батьыс векджык садьмыліс муртса югдандор.
Кок чунь йылас ветлӧдліс жыръясті, медым не садьмӧдны Андрюшаӧс, сэсся ичӧтик шкапысь босьтлывліс нянь да сӧмын сійӧс сёйигтыр пуксьывліс пызан сайӧ уджавны.
Сійӧ пыр мыйкӧ арталіс логарифмическӧй линейкаӧн да артмӧм результатъяссӧ гижаліс рудіник тетрадьӧ.
Сэсся кипомысь вӧчавліс кутшӧмкӧ чертёжъяс.
Водз садьмӧм бӧрын Андрюша эз ӧтчыд аддзыв, кыдзи батьыс, пызан сайын пукалігӧн, то гусьӧник вӧрӧдіс вомдорнас, то мигайтліс ачыс аслыс либӧ клопайтіс асьсӧ сьыліас.
Мукӧддырйи сійӧ эновтліс ассьыс расчётъяссӧ, пуксьывліс ӧшинь вылӧ да видзӧдіс, кыдзи люзьгӧны- мунӧны заводӧ асъя сменаса рабочӧйяс.
Асфальтированнӧй шоссе кузя, код бокъясӧ садитӧма стройнӧй топольяс, мунісны уна сюрс йӧз.
И ӧткӧн-ӧткӧн и чукӧрӧн найӧ тэрмасьӧмӧн восьлалісны, гажаа сёрнитісны, сералісны.
Пасьтасьӧмаӧсь найӧ вӧлі унаногӧн: коді вӧлі брезентӧвӧй тужуркаа, коді галифе гача да быгалӧм гимнастёркаа, коді известкаӧссьӧм пу башмака, коді прӧстӧ кӧмтӧм.
Бусӧссьӧм да чукрасьӧм спецовкаа дзор морткӧд орччӧн тэрмасис майкаа нывка; ассьыс гожъялӧм гӧгрӧс пельпомъяссӧ сійӧ лӧсьӧдӧма пӧсь шонді водзӧ.
Олӧма рабочӧйяс, маслӧӧссьӧм кепкаяснысӧ син весьтӧдзныс лэдзӧмӧн, мунісны степеннӧя, тшынасисны каллянъяснас.
Ӧдйӧ гӧнитісны телегаа вӧвъяс, тӧвзисны грузӧвикъяс.
Ӧткымын рабочӧйяс друг уськӧдчыласны да заводитласны котӧртны машинаяс бӧрся.
Йӧз тыра грузӧвикъяс тӧвзисны ыджыд скоростьӧн, но друг — поп! — и аддзан, ещӧ ӧти морт ӧшйис бӧръя борт вылас.
Йӧз мунісны стрӧитны ассьыныс завод.
И кӧть тӧрыт найӧ мудзисны да гожся дженьыд войӧ налы эз сюр прамӧя узьыштны, заводскӧй гудоктӧг найӧ мунісны удж вылӧ, радлісны асъя шонділы, коді югдӧдіс муртса на кок йылас сувтысь рӧднӧй заводлысь кокньыдик, сквӧзь тыдалысь контуръяссӧ.
Стӧч сизим час да нелямын вит минутын батьысла воліс лёгкӧвӧй машина «Победа».
Машинасӧ неважӧн на пӧлучитісны.
Эз ӧтчыд батьыс шулы Андрюшалы, машиналӧн дзирдалысь обтекаемӧй кабина кузя кинас тапкӧдігтыр:
— Эк, бур!
Пуля моз лэбӧ.
Вот мый вылӧ мунас миян вӧсни листным!
Керка дорын машина куимысь кузя гудитліс, и батьыс, ассьыс став бумагаяссӧ портфеляс сюся сюяліг, кажитчис эз прӧстӧ пет жырсьыс, а чеччыштліс.
Тайӧ и гӧгӧрвоана: кыдзи шуліс батьыс, сылы вӧлі дона быд минут...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ӧтчыд Семён Петрович патераӧ воисны парторг Матвей Никитич да Майкалӧн батьыс.
Семён Петрович эз прӧстӧ найӧс кор: сійӧ кӧсйис накӧд сӧветуйтчыштны.
Сійӧ пузьӧдіс кастрюляын чай, лӧсьӧдіс пызан вылӧ стӧканъяс.
Правда, ставыс вӧлі сӧмын кык стӧкан, но сы вӧсна мый гырысьясыс вӧліны куимӧн, то батьыс мыськаліс гӧрд пластмассаысь вӧчӧм ассьыс бритчан стаканчиксӧ да сувтӧдіс сійӧс ас водзас.
Шӧраліс сійӧ нянь, вундаліс калбас да кисьтіс кастрюляас кипыдӧссьыс чай.
Чайыс артмис сук, чӧскыд дука.
Матвей Никитич ньылыштіс ӧтчыд да тяпнитіс вомнас:
— Ай да Семён Петрович — кутшӧм чай пузьӧдіс!
Сійӧ юис стӧкан бӧрся стӧкан да кутіс нин чышкысьны носӧвикӧн.
Иван Васильевич пӧшти эз кутчысьлы стӧкан дорӧ.
Сійӧ пукаліс, паськыд пельпомъяса, век сійӧ жӧ вышивайтӧм дӧрӧма, кутшӧмӧн лэбзис Мӧскуаысь, да думайтігтыр чепляліс уссӧ.
Гырысьяс первой сёрнитісны выль разливочнӧй кран йылысь, кодӧс сувтӧдӧны мартеновскӧй цехӧ, вӧсни лист вӧчан цехын обжимнӧй валъяс испытайтӧм йылысь.
Сэсся вуджисны уна выльторъяс вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, кык лун сайын «Жигачёвсталь» йылысь гижӧма «Правдаын».
Стройка кольччис.
— Да-а... — мудзпырысь кинас чужӧмсӧ чышкыштіг нюжӧдіс Семён Петрович.
— Кольччыны — ми кольччылім, но ӧні талы пом.
Тіян дінӧ менам со кутшӧм мог...
Ме аддзи тайӧ положениесьыс петан туй.
Ӧти-кӧ, домна йылысь...
Андрюша пукаліс крӧвать вылын да лыддис книжка.
Кор сійӧ кыліс, мый батьыс аддзӧма кутшӧмкӧ петан туй, пельяссӧ чошкӧдіс.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Семён Петрович вештыштіс ас дінсьыс бритчан стӧкансӧ да босьтіс киас карандаш.
— Домналысь нёровтчӧмсӧ бырӧдӧм могысь, — шуис сійӧ, — миянлы тшӧктылісны либӧ содтыны ӧтар боксяньыс опорнӧй колоннаяс, либӧ сетны, мед домнаыс пуксяс.
Сідз?
Но тайӧс ми эг примитӧй.
Тані рискуйтам.
Домна веситӧ кӧкъямыссё тонна, и он тӧд, кыдзи сійӧ пондас асьсӧ кутны.
Сӧгласенӧсь?
Матвей Никитич да Иван Васильевич чӧла довкнитісны юрнаныс.
Андрюша довкнитіс жӧ, кӧть татшӧм проектъяс йывсьыс ньӧтчыд эз кывлы.
Сійӧ прӧстӧ век да быдторйын вӧлі сӧгласен батьыскӧд.
— А ме предлагайта со мый... — водзӧ висьталіс Семён Петрович.
Сійӧ ӧдйӧ серпасалыштіс листок вылӧ домналысь силуэтсӧ — вылыс юкӧннас нёровтчӧм шахматнӧй тура — да кыз чертаӧн вундіс сійӧс основаниеӧдыс.
Сэсся ещӧ мыйсюрӧ пасъяліс сы вылӧ да вӧчаліс индалысь стрелкаяс.
Гырысьяс копыртчисны рисунок весьтӧ.
— Гӧгӧрвоанныд? — юаліс Семён Петрович. — Домналысь стальнӧй корпуссӧ ми вундам автогенӧн, а сэсся нёровтчӧм юкӧнсӧ кыпӧдам домкратъясӧн.
Семён Петрович вӧчис выль ичӧтик чертёж.
Домналӧн вылысса юкӧныс эз нин вӧв нёровтчӧма.
— Энлӧй, энлӧй... — Семён Петровичлы соскас инмӧдчис Можжухин. — Шуанныд, домкратъясӧн кыпӧдам?
— Домкратъясӧн.
Но ӧд тайӧ некӧн да некор на эз вӧвлы!
— А миян лоас.
И тӧданныд, уна-ӧ кад ковмас кыпӧдӧм вылас?
— Но? — вериттӧгмоз нюммуніс Иван Васильевич.
— Ӧти лун!
— Шутитан тэ, Семён Петрович!
Та йылысь ӧд сӧмын мечтайтны позьӧ! — чеччис стул вывсьыс Матвей Никитич да ӧтпырйӧ юис стӧкансӧ ставнас. — Ме ӧд инженер жӧ...
— Ог, ог шутит... — Семён Петрович перйис портфельсьыс рудіник тетрадьсӧ, код весьтын унаысь пукавліс асывъясӧ, да спокойнӧя тапкӧдыштіс сійӧс кинас: — Со расчётъяс.
Ӧні ми тіянкӧд найӧс прӧверитам.
Сэсся мӧдтор:медым ӧддзӧдны миянлысь строительствонымӧс, ме решиті пыртны уджъяслысь график.
Вай обсудитам сійӧс.
Быд строительнӧй участоклӧн лоас лун кежлӧ аслас план.
Тайӧ плансӧ сійӧ должен выполнитны кӧть мый эз ло.
Рытнас став инженеръяс кутасны миянлы рапортуйтны.
Ми оборудуйтам диспетчерскӧй пульт...
Андрюша видзӧдіс батьыс вылӧ да гусьӧник радліс сы вӧсна.
Видыс батьыслӧн вӧлі решительнӧй.
Сійӧ висьтавліс сэтшӧм гӧгӧрвоана да убедительнӧя, мый, кажитчис, вот ӧні жӧ гырысьяс чеччасны пызан сайысь да мунасны лӧсьӧдны график.
Восьса ӧшинь сайын пукаліс шоныд рыт.
Неылын грымгисны взрывъяс.
Пемыд енэжсӧ визьйӧдлісны прожекторъяс.
Быдлаын югнитавлісны электросваркалӧн синтӧ ёран бияс.
Сэні быттьӧ ловзьылісны да куслісны выль кодзувъяс.
И друг Андрюша кыліс кузя шутёвтӧм.
Сійӧ видзӧдліс ӧшиньӧд, но нинӧм эз аддзы.
Гӧгӧр вӧлі дзурс пемыд, кӧть синмад чуткы.
Бара шутёвтісны — гусьӧникӧн, настойчивӧя, быттьӧ шутёвтӧмнас морт корис кодӧскӧ ас дорас.
Андрюшалы окота лои тӧдны: коді нӧ сэні всё-таки ветлӧдлӧ?
Кок чунь йылас сійӧ муніс жыр вомӧн да звирскӧбтіс коридорӧ, а сэсся котӧрӧн ывла вылӧ.
Керка дінын сулаліс Афоня.
Киняулас сійӧ кутіс кутшӧмкӧ ящик.
— Тайӧ тэ?
Вот эг виччысь! — радпырысь шуис Андрюша. — Кыдзи нӧ тэ менӧ аддзин?
— Ме кӧть кодӧс аддза, — падъявтӧг вочавидзис Афоня. — Тӧлк сы вылӧ эм.
А оз сюр тэнад кутшӧмкӧ небӧг лыддьыштны?
— Небӧг?
Эм, — шуис Андрюша. — Ме вайи сьӧрысь.
Сӧмын, тӧдан, ме аски тэныд сета.
Ладнӧ?
А то ӧні неокота чемоданын гурйысьны.
— Ладнӧ.
Но, а кутшӧма олан?
— Ничево, аттьӧ.
— А нывкаыс кутшӧма?
Гортас ӧні пукалӧ?
— Гортас.
— А тӧдан мый? — друг гусьӧникӧн шуис Афоня.
— Ті ӧтитор он отсыштӧй меным талун вӧчны, а? — Сійӧ тапкӧдыштіс кинас ящиксӧ.
— Колӧ кирпич чукӧртыштны.
Аслым труба стрӧита, медым бурджык вӧлі овны.
— Отсалам! — окотапырысь сӧгласитчис Андрюша. — И Майка мунас, ме тӧда.
Со сылӧн ӧшиньыс, аддзан — кӧні би ломзьӧ. — И сійӧ горӧдіс:
— Майка, петав!
Мунам кирпичьясла!..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
А часджын мысти Майка, Андрюша да Афоня матыстчисны паськыд труба дорӧ, коді туплясис му вылын.
Майка вайис куим кирпич.
Андрюшалӧн да Афонялӧн ящикас — сійӧс найӧ вайисны кыкӧн — вӧлі дас кымын кирпич.
— Стоп! — шуис Афоня. — Со менам керкаӧй.
Тэчӧй пыранінас!
Труба пытшкӧсас вӧлі шуштӧм.
Мыйлакӧ кажитчис, мый татчӧ вот-вот ылькнитас ва.
Афоня грымкнитіс кӧрт кӧрӧбкаӧн — и трубаас друг лои карманнӧй фонарикысь вижоват югӧр.
Сэсся сійӧ аддзис ящик вылысь ичӧтик дзузган да ӧзтіс сійӧс.
Трубаыс вӧлі паськыд.
Верстьӧ морт вермис эськӧ копыртчытӧг ветлӧдлыны.
Афоня тупкис сійӧс кирпичьясӧн, и пырнысӧ сэтчӧ позис сӧмын ӧтарладорсяньыс.
Джоджыс первойсӧ вӧлі кусыня, и кокъясыд сы вылын вежыньтчисны, но бӧрыннас Афоня рӧвняйтіс сійӧс.
Пыртліс му да вольсаліс сы вылӧ тьӧс.
Кык ящикысь вӧчис крӧвать, мый вылын ӧні вӧлі пӧдушка да ӧдеялӧ, коймӧдысь — пызан.
Выль кирпичьясыс колӧны вӧлі Афонялы сы вылӧ, медым труба помас вӧчны векни пыранін да ӧшӧдны сэтчӧ ӧдзӧс.
Бӧрынджык сійӧ кӧсйис белитны ассьыс жырсӧ, лӧсьӧдны электричество да весиг корны тьӧткасӧ овмӧдчыны татчӧ.
— Абу труба, а настӧящӧй патера! — радліс Андрюша.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— И гӧгӧр сӧстӧм! — пасйис Майка.
— Сӧмын пызан вылас скатерть оз тырмы.
— Овмӧдчам ньӧжйӧник, — шуис Афоня. — Пуксьӧй.
Андрюша да Майка пуксисны крӧвать вылӧ.
И сэки на улын мыйкӧ друг шур-шармуніс.
Майка звирк чеччыштіс.
— Эн пов, — серӧктіс Афоня, — оз курччы!
Сійӧ вештыштіс ящик вылысь пӧв да лэптіс сэтысь еджыд кроликӧс.
А сійӧ повзьӧмысла чужъясис лапаяснас.
— Донаӧй тэ менам... — меліа малаліс сійӧс Майка. — Повзин!
— Тэ мый, яй вылӧ сійӧс? — кролик вылӧ индӧмӧн юаліс Андрюша.
— Ог, — вочавидзис Афоня, — прӧстӧ сідз видза.
Ӧтнамлы ӧд гажтӧм.
Менам и змейпи вӧлі.
Сэтшӧм тешкодь!
Мыччас юрсӧ питшӧгысь да кывнас — раз- раз-раз! — йӧв корӧ.
Пышйис, чӧртпиыд...
Кроликсӧ ящикӧ бӧр пуктӧм бӧрын Афоня, пидзӧс вылас сулалігтыр, видзӧдліс пызан улӧ да кыскис сэтысь кутшӧмкӧ ыджыд гира.
— Со, аддзылінныд, мый менам ещӧ эм? — шуис сійӧ. — Стӧч пудджын веситӧ.
Асывъясын тайӧс ме лэптала. — И веськыд кинас сійӧ кокньыда кыкысь кыпӧдліс. — Верма и унджыкысь на.
— А ноко ме! — эз вермы асьсӧ кутны Андрюша.
Сійӧ кутчысис гираӧ, кыпӧдліс сійӧс пельпом вылас, но кӧть кыдз эз пессьы сійӧ, юр весьтӧдзыс лэптыны эз вермы.
Майка кутчысьліс жӧ гираас, но весиг пельпом вылас лэптыны эз вермы, сӧмын джоджсьыс неуна торйӧдліс.
— Этша на роктӧ сёйӧмыд, — шуис Афоня. — Та кузя колӧ тренируйтчыны.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ чужйыштіс гирасӧ пызан улӧ, кужӧмӧн гартыштіс чигарка да ӧзтіс дзузганысь.
— Но, мый тіян выльторйыс? — юаліс сійӧ.
— Нинӧм, — шуис Майка, — олам ньӧжйӧникӧн.
— А менам папа кӧсйӧ домна кыпӧдны, — шуис Андрюша.
— Сідзкӧ, выльсӧ оз кутны стрӧитны? — мӧдіс шензьыны Афоня.
— Оз.
Папа шуӧ, мый и важыс пӧ оз омӧльджыка кут уджавны.
Колӧ сӧмын сійӧс лэптыны.
— Кыдзи сійӧ — лэптыны?
— Нёрӧминсӧ веськӧдны.
Домкратъясӧн сійӧс кутасны кыпӧдны.
Но, шуам, — джынвыйӧ кусыньтчӧма пу да потшӧма туйсӧ.
А пилитнысӧ жаль.
Вот сійӧс ньӧжйӧник и лэптӧны гезъясӧн, кытчӧдз сійӧ бара веськыда оз сувт.
Но пу — сійӧ кокни делӧ, а видлы лэптыны домна, кодлӧн сьӧктаыс кӧкъямыссё тонна.
Вот менам папа и мучитчӧ...
— Ӧтнасӧн?
— Но мый тэ!
Тані ӧткӧннад сьӧкыд.
Сійӧ висьталіс сӧмын проект, а ӧні кутасны думайтны став инженеръяс.
А сылы кӧ ӧтнаслы босьтчыны — дзикӧдз, кӧнкӧ, йӧймыны вермас.
Сійӧ менам и сідз нин войнас лунатик кодь, оз узь.
— Сы йылысь заводын сёрнитӧны, мый сійӧ пӧ делӧвӧй дядька, — шуис Афоня. — Тані ӧти пӧвар гӧтӧвитіс рабочӧйяслы омӧлик ӧбедъяс, а тэнад папашаыд локтіс, пробуйтліс шыдсӧ да пыр жӧ вуджӧдіс пӧварсӧ пач ломтысьӧ.
А пӧвариханас прӧстӧй кӧзяйкаӧс индіс.
Ӧні сэні сэтшӧм порцияяс сеталӧны, мый ме муртса-муртса ӧбедсӧ верма сёйны.
И сійӧ ещӧ шуис, медым куим лунӧн стрӧитісны пывсян да парикмахерскӧй...
— И стрӧитісны? — юаліс Майка.
— Дерт жӧ.
Андрюшка папалысь ставӧн кывзӧны.
Андрюшалы сідзжӧ окота лои висьтавны Афонялы мыйкӧ буртор, и сійӧ, тошка стариклӧн фотография вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді сулаліс пызан вылын шинеля да пистолета, юаліс:
— А тайӧ тэнад батьыд?
— Но, шуин жӧ! — вочавидзис Афоня. — Батьӧй менам том вӧлі.
Тайӧ менам начальник, партизанскӧй отрядса командир.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А тэ ӧмӧй партизанӧн вӧлін? — шемӧсмис Майка.
— А кыдз жӧ... враглӧн самӧй тылас.
Разведкаӧ ветлывлі, ӧти фашистӧс муртса эг ви, кокын пуля эм.
Со видлӧй...
Афоня пуджис веськыд коксьыс гачсӧ да индіс пидзӧс увланьыс.
Сэні збыльысь вӧлі вурыс, а вурыс пытшкас — чорыд ёкмыль.
— Кӧсйылісны вундыны менсьым сійӧс, но ме эг сет.
Оз мешайт.
Меным весиг бурджык сыкӧд: кыдзи висьны мӧдас — сідзкӧ, лоас зэр...
А тэ эн воюйт?
— Эз удайтчы, — яндысьӧмпырысь вочавидзис Андрюша.
— Ми мамӧкӧд эвакуируйтчим.
— А тані миян пӧшти став ребятаыс немечьяскӧд воюйтісны, коді эз удит наысь пышйыны.
Первойсӧ ми налысь ставсӧ кыскалім, мый сюрліс.
Фонариксӧ аддзылінныд менсьым?
Сійӧс ме фрицлысь...
А сэсся пельӧс сайсянь кутім кирпичьясӧн шыблавны найӧ машинаясӧ.
Налӧн ӧти шоперлысь ме став чужӧмсӧ вирӧсьті.
А аддзылін кӧ эськӧ тэ, кыдзи найӧ татчӧс олысьяссӧ виалісны!
Ок, кутшӧм шуштӧмтор!
Гуас йӧзыс ловъяӧсь на, а найӧс нин немечьяс тыртӧны.
Видзӧдлі ме та вылӧ и сразу муні Витахакӧд партизанъяс дорӧ.
— Кодкӧд мунін? — юаліс Андрюша. — Витахакӧд?
А тайӧ абу сійӧ, коді ребятакӧд завод кузя ветлӧдлӧ?
— Шырӧм юрсиа, — содтіс Майка.
— Во-во, — висьталіс Афоня, — сэтшӧм тельняшкаа.
Водзті сійӧ меным друг вӧлі, а ӧні кувтӧдзным торйӧдчим.
Тані детинкаяс пӧвстын ме кыдз быттьӧ нырнуӧдысьӧн вӧлі, и ставӧн менӧ кывзісны.
Сэсся заводитчис ремесленнӧй училищеясӧ призыв.
Витаха пырис сварщикӧ велӧдчыны, а ме эг мун.
Сэні, шуӧны, армияын кодь жӧ пӧ дисциплинаыс, а ме гуляйтыштны на кӧсъя...
Но вот, пырис Витаха ремесленнӧй училищеӧ, образование, видзӧдтӧ, неуна босьтӧма, и заводитіс меным паныд ребятаӧс усьӧдны.
Тӧдам ӧд: пӧлучитіс ичӧтик мӧлӧтъяса фуражка — аслыс окота командуйтны.
Висьталӧ, ме пӧ омӧлик организатор да колӧ менӧ вӧтлыны, меысь пӧ тӧлкыс сы мында жӧ, мыйта козёл йӧлысь, и некутшӧм пӧ буртор ме ог вермы думыштны.
<rus>В общем</rus>, ёна менӧ ӧбидитіс.
А ме скӧрми, кӧсъя вӧлі сійӧс нӧйтны, а сэсся шуи: «Ладнӧ, ме омӧлик организатор, а видзӧдлам, кутшӧм тэ лоан!»
И ме муні детинкаяс дінысь.
Ӧні каникулъяс дырйи став ребята Витаха бӧрся вӧтлысьӧны, а ме — он на босьт!
Ме ачым аслым кӧзяин, натӧг верма овны.
— А Витаха ме вылӧ кавшасьны жӧ заводитліс! — шуис Андрюша.
— Ветлӧдла ме ас кежын домнаӧд, некодӧс ог вӧрзьӧд, а сійӧ — бац! — уськӧдчис.
Жаль, тэ эн вӧв, а то кыкӧннад эськӧ петкӧдлім сылы пуж.
Да ӧд?
— А мый нӧ видзӧднысӧ?
Дерт жӧ, петкӧдлім эськӧ, — довкнитіс юрнас Афоня. — Вот мӧдысь кӧ сійӧ тэнӧ вӧрзьӧдас, тэ веськыда ме ордӧ лок.
Сэки видзӧдлам, коді кодӧс: найӧ миянӧс али ми найӧс.
Ладнӧ?
Миян тэкӧд союз лоӧ.
— Вай! — сӧгласитчис Андрюша. — И Майкаӧс миянладор колӧ босьтны.
Кӧсъян, Майка?
— Дружитны, да?
Кӧсъя! — радпырысь вочавидзис Майка.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Куимнад интереснӧджык лоас.
И ребята нюжӧдісны ӧта-мӧдныслы кияснысӧ.
IX глава
ОБЩЕСТВЕННӦЙ ПӦВЪЯС
Витаха садьмис водз.
Никелированнӧй звӧнока гӧгрӧс будильник петкӧдліс квайт час.
Джынвыйӧ восьса ӧшиньӧд, кодӧс вӧлі занавесалӧма марляӧн, видзӧдіс шонді.
Пӧсь шонді югӧрыс куйліс мамыслӧн банбок вылас.
Сійӧ лолаліс рӧвнӧя да спокойнӧя.
Сы чужӧм вылын чукыръясыс эз нин вӧвны сэтшӧм гырысьӧсь, кутшӧмӧн вӧліны тӧрыт рыт.
Сылы пӧра чеччыны, но Витаха эз тэрмась.
Дерт, сулалӧ сӧмын сылы шуны: «Мамӧ!» — и сійӧ дзик пыр жӧ садьмас, ӧдйӧ пасьтасяс да босьтчас на удж вылӧ мунтӧдз чышкавны жырйысь бус, мыськыны дозмук, коді коли тӧрытъя ужын бӧрын, заправитны карасинӧн примус.
Но Витахалы тайӧ оз ков.
Сійӧ садьмӧдас мамсӧ удж вылӧ мунтӧдз сӧмын нелямын кымын минут водзджык, медым сійӧ удитіс вӧчны сӧмын ӧтитор: пасьтасьны да сёйыштны.
Ӧні Витаха чеччас сыысь водзджык да пузьӧдас чай.
Узигас мамыс мый вылӧ кӧ нюмъяліс, и сылӧн став чужӧм вывсьыс вӧлі тыдалӧ кутшӧмкӧ радлун.
Мый сійӧ ӧні вӧтасьӧ?
Гашкӧ нӧ, бара бать йылысь?
Ӧтчыд сійӧ со тадз жӧ нюмъяліс, а кор садьмис, висьталіс, мый аддзыліс батьсӧ томӧн да венчайтчан паськӧмӧн.
Найӧ батьыскӧд вӧлӧм мунӧны кытчӧкӧ, а туйыс вӧлӧмкӧ абу туй, а сӧдз шор, а вадоръяс пӧлӧныс быдмӧмаӧсь гӧрд дзоридзьяс...
Сэки мамыслӧн вӧлі синваыс петӧма.
Вообщӧ сійӧ тшӧкыда казьтывліс батьсӧ.
Лӧсьӧдас-ӧ кутшӧмкӧ сёянтор, например, кукурузаысь рок, и шуас, мый сійӧс зэв радейтліс батьыс.
Заводитлас-ӧ сьывны нор да мичаник сьыланкыв <ukr>«Ой у лузи да ще при дорози»</ukr>, сідзжӧ уськӧдас тӧдвылас, кыдзи найӧ кыкӧн унаысь тайӧс сьывлісны.
Сійӧ радейтліс висьтавлыны, кутшӧм бур сьӧлӧма морт вӧлі батьыс да кутшӧма сійӧс став суседъяс пыдди пуктісны.
А заводын батьыс уджаліс медся бура — первой сталеварӧн лыддьылісны.
Ӧтчыд сыкӧд ачыс Орджоникидзе киасис да зарни часіӧн наградитіс.
Эк, жаль батьыс!..
Сылӧн киясыс вӧліны сэтшӧм ёнӧсь...
Сійӧ кокниа вермис ӧти кинас качӧдны Витахаӧс йирклань, а мӧднас бӧр кутны.
Правда, первойсӧ кажитчис, мый вот-вот зутшкысян юрнад джоджӧ, но бӧрыннас эз ло страшнӧ.
А кутшӧм эськӧ бур вӧлі, ӧні кӧ эськӧ воссис ӧдзӧсыс да жырйӧ пырис батьыс, ловъя да дзоньвидза!
Эк, висьталанторйыд эськӧ мыйта вӧлі!
1941 вося ноябрын, сы бӧрын, кор сійӧ пуксьӧдіс писӧ да гӧтырсӧ медбӧръя эшелонӧ, а ачыс муніс партизанъяс дінӧ, Жигачёвсянь неылын мунігас эшелон вылӧ уськӧдчисны немецкӧй пикировщикъяс.
Сразу жӧ, первойысь уськӧдчылігас вӧлі жугӧдӧма вит воддза вагонсӧ.
А мӧдысь уськӧдчылігас, кор Витаха кӧсйис чеччыштны тӧварнӧй вагонысь, взрывнӧй волнаыс друг кватитіс сійӧс да шыбитіс муас.
Витаха садьсӧ воштіс.
И первой, мый сійӧ садяс воӧм бӧрын тӧдмаліс, вӧлі сійӧтор, мый фашистскӧй десант орӧдӧма туйсӧ.
...Временнӧй баракын заводитчӧ уджалан лун.
Пуысь вӧчӧм вӧсни стен сайын, кытчӧ вӧлі ляскалӧма газетъяс, кылісны челядьлӧн гӧлӧсъяс.
Каменщик Полещук, тыдалӧ, пызан сайын пукалігӧн нин, стрӧга шуаліс аслас Миколка пилы:
— Тэ мыйла тӧрыт зэв сёрӧдз бара лыддьысин
— мамыдлысь он кывзы?
И сідз нин ӧчки новлан, а тадзнад дзикӧдз синтӧ тшыкӧдан...
Коридорын крапйӧдлісны ӧдзӧсъясӧн, ывлаын ломзьӧдалісны ичӧтик пачьяс.
Витаха видліс киясыслысь мускулъяссӧ, тільыштіс синбӧжсӧ да, вольпась вывсьыс звирк чеччӧм бӧрын, кисьтіс чайникӧ ва.
Кор мамыс садьмис, пызан вылас вӧлі лӧсьӧдӧма нин сёян.
Мария Фёдоровна ӧдйӧ завтракайтыштіс да пасьталіс спецовка, босьтіс лӧз ӧчкиа кепка.
Сійӧ вӧлі газосварщицаӧн.
— Виташка, — шуис сійӧ, — лӧсьӧд талун аслыд макарон, сійӧ шкапын.
А кутан кӧ сёйны селёдка, лук крӧшитышт да пуктышт сэтчӧ вый.
Варччӧм кинас сійӧ малыштіс Витахалысь банбоксӧ, нюммуніс — ыджыд нин лои пиыс — да муніс.
Первойӧн Витаха ордӧ воис Миколка.
— Витаха, — шуис сійӧ, — менӧ талун мам оз лэдз тіянкӧд.
— Мыйла сідз?
— Шуӧ, мый ме пӧ чӧртыс тӧдӧ кӧні шлёнъяла да дзикӧдз пӧ горт дорысь эновтчи.
А сэсся сійӧ кӧсйӧ мыськыны менӧ.
Мый вӧчны?
— А тэ пышйы сыысь!
Бергалышт неуна гортад, а сэсся гусьӧник и чеччышт забор вомӧныд.
— Миколка!.. — друг кыліс ывласянь нывбабалӧн гӧлӧс. — Ваыд пузис нин!..
— Со, бара горзӧ! — шуис Миколка. — Веськыд мат!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Но дас кымын минут мысти сійӧ бӧр воис, радлӧ да зэв дӧвӧлен.
— Сійӧ менӧ ворйӧ пуксьӧдіс, а ме тӧдлытӧг пӧрӧді сійӧс! — юӧртіс сійӧ. — Но и шуи, мый ог кут сэсся виччысьны, кор выльысь ваыс шоналас.
Миколка вайис выйӧссьӧм газет вылын кык ыджыд блин, кулак ыджда кымын зэв ыджыд сакар кусӧк да пуктіс найӧс пызан вылӧ:
— Вай сёйышт...
Сьӧрсьыс вӧлі сылӧн парусинӧвӧй портфельыс, кодкӧд сійӧ некор эз торйӧдчыв да кӧні вӧліны унапӧлӧс бумажкаяс: и отряд кузя приказъяс, и членъяслӧн список, и делӧвӧй донесениеяс.
Эз на коль и часджын, а Витаха ордӧ чукӧртчисны нин морт дас кык кымын.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ывлаын, идзасӧн вевттьӧм ичӧтик сарайысь, Миколка кыскис фанераысь вӧчӧм ящик, кӧні вӧліны мӧлӧтъяс, клещияс, пила, черъяс, да сеталіс найӧс ребяталы.
Ӧні позьӧ вӧлі мунны.
Мартеновскӧй цехӧ мунігӧн медся войдӧр Витаха кежис теплоэлектроцентральӧ.
Сылы колӧ вӧлі звӧнитны Матвей Никитичлы.
Ребята виччысисны ывла вылын.
Еджыд кафельнӧй стенъяса да стеклӧысь вӧчӧм йирка машиннӧй залын механомонтажникъяс видзчысьӧмӧн косявлісны ящикъяс, кытчӧясӧ вӧлі гижӧма: «<rus>Верх не кантовать</rus>!», да лӧсьӧдалісны паськыда вӧчӧм позйӧ сынӧд пӧльтан турботэчаслысь никельӧсьтӧм детальяс.
Зал кузя ветлӧдлісны лӧз комбинезона электрикъяс.
Мраморнӧй щитокъяс вылӧ найӧ винтиталісны уна дас рубильникъяс, выключательяс да вольтметръяс.
Нёль судта парӧвӧй котёлъяс гӧгӧр быд боксянь ляскысьӧмаӧсь йӧз.
Котёлъяссӧ колӧ вӧлі лэдзны медся водз.
Наын артмӧ пар, коді бергӧдлӧ сынӧд пӧльтанлысь турбинасӧ, а сійӧ нин вӧтлӧ сынӧдсӧ домнаӧ.
Кутшӧмкӧ важ машинаяс чукӧр костті писькӧдчӧм бӧрын Витаха пырис тыртӧм кабинетӧ.
ТЭЦ-са главнӧй инженер распоряжайтчис участокъяс вылын.
Витаха босьтіс телефоннӧй трубка:
— Коммутатор, меным партбюро!
Трубкаас мыйкӧ зэв ёна трачнитіс, сэсся кыліс мужичӧй гӧлӧс:
— Ме кывза тіянӧс.
— Матвей Никитич, здравствуйте!
Тайӧ Грицай звӧнитӧ.
Ми, Матвей Никитич, керъястӧ пилитім нин аслыным.
Ӧні миянлы машина колӧ — ваявны сійӧс.
— Гм... машина? — эз сразу вочавидз парторг. — Делӧыс тані сложнӧй.
Ӧні ачыд тӧдан, кутшӧм кадыс!
А дыр-ӧ кежлӧ нӧ тіянлы колӧ?
— Час кежлӧ.
— А справитчанныд?
— Дерт жӧ.
— Сідзкӧ вот мый: машина кутас тіянӧс виччысьны вит час рытын, заводӧ пыранінын.
Ме ӧні звӧнитла гаражӧ.
Договоритчим?
— Договоритчим.
Сійӧ бараксӧ, код дінӧ матыстчисны детинкаяс, вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
Чурвидзисны сӧмын сылӧн сотчӧм керъясыс да пач трубаясыс.
Правда, пытшкӧсас кутшӧмкӧ ногӧн кольӧмаӧсь пӧвъясысь вӧчӧм кык перегородка, кодъясӧс вӧлі штукатуритӧма и, дерт, кӧнкӧ, та вӧсна найӧ абу сотчӧмаӧсь.
Найӧс кутісны косявны.
Витаха сутшкавліс лӧмсӧ пӧв костъясӧ да бертлӧдліс найӧс.
Найӧ шедалісны сьӧкыдпырысь, рутшка-ратшкакылігтыр.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Миколка пилиталіс сотчӧм керъяссӧ да черӧн лӧсйис чорзьӧм сотчӧминъяссӧ.
Сьӧд слӧй бӧрас вочасӧн тыдовтчыліс пулӧн еджыд телӧыс.
Миколка, кыдзи натуралист, сэк жӧ прӧверяйтліс сійӧс, абу-ӧ сісьмӧма, абу-ӧ тшак кутчысьӧма.
Мукӧд детинкаяс бертлӧдлӧм пӧвъясысь нетшкалісны кӧрт тувъяс да кирпичьяс вылын веськӧдалісны найӧс мӧлӧтъясӧн.
Орчча киссьӧм баракӧ лӧсьӧдісны «склад».
Сэні куйлісны нин заптӧм керъяс да пӧвъяс.
Миколка пилитіс кыз кер, а сэсся кыскис сійӧс складӧ.
Вит минут мысти Витаха кыліс горзӧм:
— Эй, ребята, локтӧй татчӧ ӧдйӧджык!
Витаха шыбитіс лӧмсӧ да котӧрӧн уськӧдчис склад дорӧ.
— Тэ тӧдан, — волнуйтчӧмӧн шуис Миколка, — тӧрыт ми татчӧ пӧв дас кымын вайим, а ӧні со видзӧдлы: ни ӧти абу!
Витаха звирскӧбтіс пӧлыньтчӧм пач дорӧ, мый улӧ тӧрыт тэчлісны пӧвъяссӧ.
Збыль, пӧвъясыс сэні эз вӧвны.
Витаха читкыртчӧмӧн видзӧдліс Миколка вылӧ:
— Тэ тӧрыт керкаыдлы корин кык пӧв, ми тэныд эгӧ сетӧй — миянтӧг босьтін?
— Кӧть корсьӧй гортысь! — ӧбидитчис Миколка. — Эн кӧ сетӧй, сідзкӧ эн сетӧй.
Кыдз нӧ ме босьта общественнӧй пӧвъяссӧ!
Тӧдчис, мый сійӧ висьталӧ сьӧлӧмсянь.
— Код нӧ найӧс гусяліс?.. — шуис Витаха.
— Ми уджалім, уджалім, и со — ставыс весьшӧрӧ!
— Ок, тӧді кӧ эськӧ, коді тайӧс вӧчис, ме эськӧ сылы!.. — пузис Миколка,
а сэсся шуис: — А гашкӧ, милицияӧ висьтавны?
— Виччысь!
Кутасны тэныд найӧ кутшӧмкӧ пу торъяс вӧсна ноксьыны! — шеныштіс кинас Витаха. — А уна сэні пӧвйыс вӧлі?
— Кажитчӧ, дас.
Но, часлы, ме прӧверита...
Миколка котӧртіс первой барак дорӧ, вайис сэтысь портфельсӧ да заводитіс лукйысьны бумагаяс пӧвстас.
— Со, — шуис медбӧрын сійӧ да индіс чуньнас еджыд листок вылӧ. — Бухгалтерия менам точнӧй.
«Тӧрыт перйӧма да сдайтӧма видзны складӧ вит кыз да дзонь пӧв, жугалӧм доръяса куим пӧв да куим вӧсни пӧв».
— Сідзкӧ, дас ӧти вӧлі?
— Дас ӧти.
— Жаль!.. — ышловзис Витаха.
Ребята шогӧ усисны вошӧм пӧвъяс вӧсна.
Уджалісны найӧ ещӧ час куим, кытчӧдз кынӧмныс эз кут сюмавны.
Сэсся босьталісны инструментъяссӧ да мӧдӧдчисны гортаныс ӧбедайтны.
Витаха муніс медводзын.
Юрсӧ сійӧ гартыштӧма дӧрӧмнас тюрбанӧн моз, а пельпом вылас кыскис кузь пӧв.
Сійӧ вӧлі сьӧкыд, быдсӧн яйыс джуалӧма.
Но Витаха эз лэдзлы сійӧс.
Лэдзан — ребята думыштасны, мудзис пӧ.
Ставныс мунісны чӧв олігтыр.
Сёрнитны ӧні, татшӧм жар дырйи, — кывъясыс оз вӧрны.
Доймисны киясныс да сотчӧм мышкуныс, ёна косьмис горшныс.
Кор заводӧ мунан туй кузя тӧвзьылісны автомашинаяс, найӧ кольлісны ас бӧрсяыс бус бурысь, код пыр нинӧм эз тыдав.
Ребята кытшовтісны мартеновскӧй цех, и друг кодкӧ шуис:
— Сувтлӧй, видзӧдлӧй жӧ шуйгавылас!
Миколка бергӧдіс юрсӧ, видзӧдліс да шӧпнитіс:
— Курортник сэн!
Ребята, помнитанныд курортниксӧ?
Афонякӧд дружитӧ!
И нывка накӧд!
Ребятасянь неылын, водзынджык, аслас труба дорас Афоня да Андрюша, пидзӧс выланыс сулалӧмӧн, мыйкӧ тувъялісны.
Найӧ вӧчисны кутшӧмкӧ прямоугольник ли, ичӧтик пур ли — сьӧкыд вӧлі стӧч тӧдны.
Майка пукаліс накӧд орччӧн, тувъяліс мӧлӧтӧн кутшӧмкӧ ящик да видліс сійӧс кинас — оз-ӧ вежнясь.
И друг Миколка горӧдіс:
— Миян!
Мед ме вареникӧн виньда, миян пӧвъясным!..
— Уджалӧны.
А ӧні йӧзлысь босьтӧмысь сюрас налы!
Витаха гусьӧник шуис ребяталы: «Мӧдім!» — и мӧдӧдчис трубалань.
Афоня да Андрюша аддзисны найӧс да сувтісны.
Витаха матыстчис, быттьӧ нинӧм эз и вӧв, тувччис кокнас пӧвъяс вылӧ — тайӧ вӧлі сійӧ ӧдзӧсыс, кодӧс Афоня кӧсйис ӧшӧдны трубаас — да шуис:
— Кытысь тэ тайӧ пӧвъяссӧ босьтін?
— А тэныд кутшӧм делӧ?
— Тэ мый, висьтавны прамӧя он вермы?
— Мый сыкӧд сёрнитнысӧ! — Миколка сувтіс Витахакӧд орччӧн. — Мырддям пӧвъяссӧ, и ставыс.
— Тэ, бухгалтер, ланьт... — пинь пырыс шуис Афоня.
— Кытысь тайӧ тэныд пӧвъясыс? — выльысь юаліс Витаха.
— Ми найӧс аддзим, — шуис Андрюша. — Со эстысь, жугалӧм керкасьыс. — Сійӧ индіс кинас мартеновскӧй цех сайӧ.
— Найӧс вӧлі тэчӧма?
— Тэчӧма.
— Но вот, тайӧ миян и эм.
Ми найӧс спортплощадка вылӧ дасьтім.
— Мый вылӧ, мый вылӧ? — серамсорӧн юаліс Афоня. — Культура парк стрӧитанныд?
— Спортплощадка вылӧ. — Витаха видзӧдіс Афонялы веськыда синмас.
Сьӧд синкымъясыс сылӧн ӧтлаасисны. — Но, мый шуан?
— А ми эгӧ тӧдӧй, мый пӧвъясыс тіян, — матыстчис Витаха дінӧ Майка. — Видзӧдам — куйлӧны, ми и босьтім.
— Мый тэ сюйсян, кытчӧ оз юавны! — бергӧдчис Майкалань Афоня. — Мый найӧ оз висьтавны, а ми веритны долженӧсь?
Вот первой мед докажитасны!
— И докажитам, — шуис Миколка. — Сӧмын мый тэныд докажитнысӧ?
— А гашкӧ нӧ, пӧвъяс вылас ачыс начальник разрешение сетіс? — ехиднӧя юаліс Афоня.
— Серав, серав! — шуис Миколка. — Вот аддзан!
Сійӧ лажыньтчис, пуктіс портфельсӧ пидзӧс вылас, листалыштіс кутшӧмкӧ бумагаяс да друг лыддис:
— «Ильинскӧй пустырын спортплощадка стрӧитӧм вылӧ разрешитны Грицай ёртлы косявны мартеновскӧй цех сайысь кык жугӧдӧм барак.
«Жигачёвстрой» трестса начальник С. Марецкий».
— Коді, коді кырымалӧма? — кельдӧдіс Андрюша.
— Марецкий.
Ачыс начальник! — гордӧя шуис Миколка. — Гашкӧ, прӧверитны кӧсъян?
Абу жаль.
Сійӧ матыстіс бумагасӧ Андрюшалы син водзас.
Разрешениесӧ вӧлі печатайтӧма машинка вылын, и уліас збыльысь вӧлі батьыслӧн кырымпасыс.
— Кырымпасыс точнӧй? — муртса кывмӧн юаліс Майка.
— Точнӧй.
— Афоня, колӧ сетны пӧвъяссӧ, — шуис Майка.
— А тэ кутшӧм сэн судья! — скӧрмис Афоня. — Тэ найӧс эн кыскав, тэныд найӧ оз ковны, но и тан эн сюйсьы!
Код тӧдас на ещӧ, кодлӧн тайӧ пӧвъясыс!
Видзӧднысӧ Афоня вӧлі воинственнӧй: синнас быдӧн бӧрся сюся дзоргӧ, кияссӧ кабыртӧма.
Майка видзӧдліс Витаха вылӧ.
Сійӧ вӧлі дзик спокойнӧй.
Детинка видзӧдліс жӧ Майка вылӧ, и Майкалы кажитчис, мый сійӧ бурпырысь муртса-муртса нюммуніс.
— Тэ, Афоня, абу морт, а тьпу! — зывӧкпырысь сьӧлыштіс Витаха. — Сідзкӧ, бурӧн он сет?
— Ог.
— Ладнӧ...
Тышкасьны на вӧсна ми огӧ кутӧй.
А заводитім кӧ эськӧ — тані эськӧ ни пӧвъясыд, ни тэнад трубаыд эз вӧв. — Витаха видзӧдліс Андрюша вылӧ: — Тэ коді?
Андрюша эз тӧд, кыдзи асьсӧ кутны: Афоня моз ли, бурӧн висьтавны ли.
— Морт, — боклань синіс сійӧ.
— А мый тэ сыкӧд кӧртасин?
— Сійӧ менам друг...
— Аддзӧмыд тай пара! — шпыньмуніс Миколка. — Единоличникӧс!
— Весась татысь, <rus>очкарик</rus>! — шуис Афоня да матыстчис Миколка дорӧ.
Сійӧ бӧрыньтчыштіс Витаха сайӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— А тэкӧд сёрнитыштім — и тырмас! — шуис Витахалы Афоня. — Мунӧй менам керка дінысь!
Андрюшка, вай тувъялам! — И копыртчис аслас ӧдзӧс весьтӧ да заводитіс котшкӧдчыны мӧлӧтнас.
Майка сулаліс да видзӧдіс увлань.
Сійӧ эз тӧд, мый сылы вӧчны:
висьтавны-ӧ ещӧ ӧтчыд, мый Афоня абу прав, али чӧв овны.
abu
Майка чӧв оліс...
Гортӧ мунігӧн Миколка шӧпнитіс Витахалы:
— А ме тӧда, мыйла тэ эн тшӧкты мырддьыны пӧвъяссӧ.
— Но? — синбӧжнас видзӧдліс Витаха.
— Сэні нывка вӧлі.
Эсійӧ... кыдз сійӧ... Майка.
Сійӧ дугдывтӧг тэ вылӧ видзӧдіс.
Ме казялі...
И Миколка гусьӧник серӧктіс.
X глава
ПРОКЛЯТӦЙ ДЕСЯТКА
Вӧлі жар июль тӧлысь.
Андрюша узьліс восьса ӧшиньӧн.
Жырас коса трачкакыліс паркетысь вӧчӧм джоджыс.
И тайӧс торйӧн нин шуштӧм вӧлі кывны войшӧр-войын.
Кажитчис, кодкӧ быттьӧ ветлӧдлӧ, а ачыс оз тыдав.
Андрюша чеччывліс водз.
Батьыскӧд ӧтлаын сійӧ ветлывліс кухняӧ мыссьыны да киськаліс сылы сьылі вылас кружкаысь ва.
Батьыс долыда мурзіс, резіс ас гӧгӧрыс майтӧг быгъяссӧ да тшӧктіс не жалитны васӧ.
Сійӧ вӧлі йиа ва кодь кӧдзыд, джуджыд юкмӧсысь.
Сэсся ачыс сійӧ отсавліс пиыслы мыськыны пельяссӧ,,зыраліс кипыдӧсъяснас сылысь кӧтасьӧм мышсӧ.
Татшӧма мыссьӧм бӧрын Андрюша чувствуйтіс асьсӧ збодерӧн да вынаӧн.
Батьыс этша сёрнитліс пиыскӧд — сылӧн кадыс эз вӧв.
Мунліс сійӧ водз, а воліс сёрӧн, кор Андрюша узис нин.
А дас минут чӧж завтракайтігӧн ӧмӧй верман став йывсьыс сёрнитны! Сійӧ юасис Андрюшалысь, мый сійӧ лыддьӧ, частӧ-ӧ ветлӧ Днепр дорӧ, корис гижны мамыслы письмӧяс да пӧшти быд асыв видіс асьсӧ сыысь, мый босьтіс писӧ заводӧ.
— Всё-таки нинӧмла вӧлі тэныд татчӧ вонысӧ, — шуліс сійӧ. — Менам сідз нин уджӧй — кӧть орӧдчы, а сэн ещӧ тэ вӧсна колӧ тӧждысьны.
Вот вӧзйысин жӧ тэ меным лёк вылӧ!
Уджалан и думайтан, мый тэ ӧтнад ас кежсьыд, он прамӧя шойччы.
Ок, и сюрыштас жӧ меным мамыдсянь!
— Да мый тэ, пап, ме вӧсна полан? — вочавидзліс Андрюша. — Ме мый, ичӧтик али мый?
Ӧд ачыд жӧ тэ шулін, мый тайӧ самостоятельнӧй олӧмыс сетас меным пӧльза.
— Пӧльзатӧ сійӧ, дерт, пӧльза, но всё-таки кодлыкӧ колӧ тэ бӧрся следитны, кодлыкӧ колӧ тэӧн веськӧдлыны...
— А ачым кӧ ачымӧн кута веськӧдлыны?
— А тэ лыддян, мый тэныд позьӧ нин дӧверяйтны?
— Позьӧ.
Батьыс серӧктіс:
— Дерт, ме тэныд и водзті дӧверяйтлі, но... всё равно, кӧть мый эн шу, а ме вида ачымӧс.
— И весьшӧрӧ! — шуис Андрюша. — Ӧд тэ жӧ Мӧскуаӧ менӧ бӧр он ну?
— А колӧ эськӧ вӧлі... — серӧктіс Семён Петрович.
— Тэнад шудыд, мый менам абу кадыс ӧтарӧ-мӧдарӧ тэнӧ новлӧдлыны.
Тӧдан, кымын вагон быд лун воӧ заводӧ техническӧй оборудованиеӧн?
Витсё!
А таысь кындзи мыйта уджыс!
Вот звӧнитлім ми тӧрыт Мӧскуаӧ.
Корим разрешение восстановитны сӧмын домна да теплоэлектроцентраль, а мукӧд цехъяснас нӧрӧвитыштлыны...
— Разрешитісны тіянлы?
— Разрешитісны...
Ӧні ӧдйӧ кутам наступайтны.
А ӧтчыд асъя сёрни дырйи сійӧ юаліс:
— Кывзы, Андрюша, тэ кодкӧд ещӧ дружитан, Афонякӧд кындзи?
— Майкакӧд, — вочавидзис Андрюша.
— Тайӧ мед сідз...
А вот тэ тӧдан сэтшӧмӧс, Витахаӧн шуӧны?
Андрюша виньдіс няньнас:
— Тӧда.
— Но, кыдзи тіян сэн спортплощадкананыд?
Артмӧ мыйкӧ?
И мый колӧ вӧлі висьтавны Андрюшалы?
Батьыс шуис, мый сійӧ дӧверяйтӧ сылы, и тайӧс лӧсьыд вӧлі кывзыны.
Но вот ӧні кӧ сійӧ висьталас, мый Витахакӧд, сійӧ Витахакӧд, кодлы вӧлі сетӧма специальнӧй разрешение, найӧ пиньӧ воӧмаӧсь, то ӧдва кӧ тайӧ кажитчас батьыслы.
А мый нӧ висьтавны?
Андрюшалы друг жаль лои батьыс — сылы збыльысь быдтор вӧсна колӧ тӧждысьны, став завод вӧснаыс кывкутӧ, и сійӧ эз кӧсйы расстроитны батьсӧ.
— Да, сэні столбъяс нин колӧ сувтӧдавны, — уклончивӧя вочавидзис сійӧ.
Шуис и сэк жӧ гӧгӧрвоис, мый вӧчис ӧшибка.
Колӧ вӧлі веськыда висьтавны.
— Правильнӧ! — Батьыс меліа тапкӧдыштіс Андрюшаӧс пельпомӧдыс. — Босьтчинныд кӧ — вайӧдӧй нин помӧдз.
«Нинӧм, — бурӧдіс асьсӧ Андрюша, — а ме збыльысь муна Витаха ордӧ, и ставыс сэки лоӧ збыль.
Муна и шуа: «Вай, Витаха, бурасям.
Менам бать висьтавліс тіян йылысь, и ме кӧсъя лоны тіянкӧд».
Но мый сэки вӧчны Афонякӧд?
Сійӧ ӧд сэтчӧ нинӧм вылӧ оз мун.
А мыйысь нӧ Афоня омӧльджык Витахаысь?
Сійӧ весел, век мыйкӧ выльтор аддзас, партизанӧн вӧлӧма.
Сыкӧд некор абу гажтӧм, сылӧн век эм кутшӧмкӧ удж...»
И збыль, Андрюша да Афоня пӧшти быд лун аддзысьлісны.
Накӧд тшӧтш и Майка вӧвлі.
Мач пыдди найӧ чужъявлісны горт дінас консерв банка, кавшасьлісны керка вылас да лэччылісны сэсь гезйысь вӧчӧм пос кузя.
Газетъясысь вӧчлісны парашютъяс да лэдзлісны керка вывсянь Андрюшалысь кепкасӧ.
Лунъяс кольлісны тӧдлытӧг.
Но медся унаысь ребята ветлывлісны Днепр дорӧ.
Найӧ ставныс вартчисны бура, торйӧн нин Афоня.
Сійӧ кужис вартчыны и мыш вылас, и бок вылас, и лягуша моз.
Сӧмын дыр кежлӧ сунны эз вермы.
— Эк, не куритчӧм кӧ эськӧ, — сьӧкыда лолалігтыр шуліс Афоня, — ті эськӧ ӧбедӧдз тані виччысинныд, кор тыдовтча!
Шыбитны ли, мый ли колӧ...
Лыа вылын ребята ворсісны пуртӧн.
Афонялӧн вӧлі вӧсньыдик да лэчыд пурт. Колӧ вӧлі сійӧс сэтшӧм пелька шыбитны, медым сійӧ бергӧдчис сынӧдас да обязательнӧ сатшис муас.
А оз кӧ сатш — шыбитӧ мӧд.
Пуртсӧ шыблалісны и кипыдӧссянь, и щӧкасянь, и пельпомсянь, и кынӧмсянь.
Щӧкасянь шыбитны вӧлі сьӧкыд — пуртыслӧн ёсь йылыс доймытӧдз сатшкысьліс яяд, но Афоня вӧчліс тайӧ упражнениесӧ сідзи, весиг эз чукрась.
А коді ворссьывліс, сылы тувъявлісны муас пу тув.
Сійӧс колӧ вӧлі перйыны пиньнад.
Тайӧ уджсӧ ёнджыкасӧ вӧчліс Майка.
Нырад и вомад пырліс лыа, дзажакыліс пинь улад.
Афоня да Андрюша сералісны: «А ноко, Майка, сёйышт ещӧ сакар песоксӧ!»
Мукӧд кӧ эськӧ сы местаын ӧбидитчис ребята вылӧ либӧ корис прӧститны, но Майка вӧлі ыръян...
Ӧтчыд Афоня воис зэв дӧвӧлен.
Сьӧрсьыс сійӧ вайис пила да чер.
— Андрюшка, — шуис сійӧ, — ӧти уджтор эм.
Ӧні локта вӧлі тэ ордӧ — паныдасис пес тыра машина.
Мунӧ вӧлі шопер Саша — помнитан, коді тай тіянӧс аэродромсянь вайис.
Мунам, шуӧ, ӧти тьӧткалы пес нуам.
Но, ме пукси.
Пес вайим, а тьӧтка ветлӧдлӧ да видчӧ, чуркаясыс пӧ кузьӧсь.
А ме сэки и шуи, мый ми вермам найӧс пилитны.
Мунам, а?
Крукыштам!
— А мый нӧ крукыштнысӧ? — юаліс Андрюша.
— Э, он тӧд?
Сьӧм!
— Сьӧм? — чуймис Андрюша.
— А мый нӧ, огӧ жӧ прӧстӧысь уджалӧй, — шуис Афоня.
— А кыдзи Майка? — шуис Андрюша. — Ме сылы кӧсйыси пач ломтыны.
Сійӧ плюшкаяс пӧжалӧ.
— Эновт плюшкаястӧ!
Сійӧ ачыс ломтас, абу барыня...
Синичкин нима улича вылын вӧлі керка — неыджыд двора еджыд мазанка; сійӧс вӧлі ӧградитӧма нёровтчӧм плетеньӧн. Зонкаясӧс встретитіс омӧлик чужӧма да кузь кияса олӧма нывбаба.
Сійӧс шуисны Фрося тьӧткаӧн.
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, унапӧлӧс рӧма юбкаа.
Бӧждорас крепыда кутчысьӧма дженьыд да кыз кокъяса нёль арӧса детинка.
— Зэв ыджыд аттьӧ, мый воинныд!
Зэв ыджыд аттьӧ! — шуис сійӧ. — А ме нин эг чайт, мый воанныд.
— Миян кывным крепыд, — шуис Афоня. — Тьӧтка, кӧні кӧзлаыд?
— А гашкӧ, первой сёйыштанныд?
— Первой уджавны, а сэсся — мукӧдтор, — код тӧдас мыйла сэтшӧм тшапа шуис Афоня. — Первой сёйны — сідзтӧ и уджавнытӧ дыш лоӧ.
Сёйыштам бӧрынджык.
Найӧ пуктісны кӧзла вылӧ краж да заводитісны уджавны.
Юргигтыр дзижгис пила.
Пила пиньяс улысь резіс чӧскыд дука пильнӧй пызь.
То Андрюшалань, то Афонялань, то Андрюшалань, то Афонялань...
Сэн жӧ бергаліс кыз кокъяса ичӧтик детинка.
Со сійӧ пыралас кӧзла улас, содзтырнас кватитлас пильнӧй пызьсӧ да юр вылас кисьталігтыр горзӧ:
— Дядьӧяс, дядьӧяс, видзӧдлӧй — зэрӧ!
«Дядьӧясӧн шуӧ», — шпыньмуніс Андрюша.
Сійӧ и збыльысь чувствуйтіс асьсӧ верстьӧ дядьӧӧн, коді воӧма рӧдвуж ордӧ отсалыштны овмӧс кузя.
Шойччигӧн детинкаыс гусьӧник матыстчис Андрюша дінӧ да кисьтіс сылы дӧрӧм юрйыв костас пильнӧй пызь.
Андрюша кипыдӧснас кучкыштіс сылы балябӧжас.
Детинка вешйис бокӧ да бӧрддзис:
— Мый нӧ косясян?
Ме ӧд ворса!
Андрюшалы лои яндзим.
— Тэкӧд и шмонитыштны оз позь, — шуис сійӧ. — Но ладнӧ, вай миритчам.
Здук мысти детинка бара нин ноксис пильнӧй пызьӧн.
Сэсся сійӧ корис ребятаӧс сарайӧ.
— Сэні курӧг ваялӧ колькъяс, — индіс сійӧ лэбулын пемыд пельӧсӧ. — И колькъяс нин эмӧсь.
Босьтӧй мыйта колӧ...
— Тайӧ бур.
Кольктӧ сёйыштны абу лёк, — шуис Афоня да нюжӧдчис позлань.
Кыскис сэсь куим кольк да шуис: — Ӧні колӧ ставнымлы тотшнитчыны.
Кодлӧн медся водз жугалас, сійӧ медся водз и кулас.
Медся водз жугаліс Афонялӧн.
Сэки сійӧ серӧктіс:
— Ставыс тайӧ сӧрӧм!
Ме некор ог кув!
Пессӧ пилитӧм бӧрын заводитісны поткӧдчыны.
Уль кыдз пуыд сетчис сьӧкыда, но зато пожӧм чуркаяс потласисны ӧтчыд сӧтӧмысь.
Андрюша уджаліс окотапырысь.
Свежӧй пес чукӧр пыр содіс.
Сэсся Афоня поткӧдіс медбӧръя кыдз пу чурка да горӧдіс:
— Тьӧтка, примит уджнымӧс!
Фрося тьӧтка вӧлі рад.
Сійӧ тшӧктіс тэчны пессӧ сарайӧ, а сэсся корис гортас.
Пызан вылын руаліс свежӧй капустаысь сыла шыд.
Андрюша тарелкаын тыдаліс яй кусӧк.
Андрюшалӧн некор эз вӧв татшӧм аппетитыс, кыдзи тайӧ здукӧ.
Сійӧ первойысь сёйис ас уджӧн нажӧвитӧм нянь.
Тьӧтка содталіс медся суксӧ.
— Ог и тӧд нин, кыдзи тіянӧс аттьӧавны, — шуаліс сійӧ. — Пескыс меным тӧлысь кежлӧ тырмас.
Верӧсӧй менам клепальщик — санаторийӧ грязьӧн лечитчыны муніс.
Война вылын сійӧ ранитчӧма сюрсалыас, сюръя моз ветлӧдлӧ.
Но, а ӧтнамтӧ ме эг вермы эськӧ пилитны.
Мучитчышті эськӧ.
А мӧдысь кӧ кора, хлопчикъяс, — воанныд?
— Воам, — кӧсйысис Андрюша. — Мыйкӧ ковмас кӧ, ті веськыда ме ордӧ локтӧй.
Ме инженеръяс керкаын ола.
Сылы зэв ёна кажитчис тайӧ прӧстӧй да гӧститӧдчысь тьӧткаыс.
И ӧти татшӧм чӧскыд ӧбед вылӧ сійӧ вӧлі дась пилитны кӧть ещӧ ӧти машина пес.
— А мый, хлопчикъяс, — друг юаліс Фрося тьӧтка, — ті абу найӧ пӧвстысь, кодъяс тай стадион стрӧитӧны?
Висьталӧны, тіян пӧ весиг кутшӧмкӧ инженер эм, ремесленнӧйысь.
Тайӧ збыль?
— Абу-ӧ нин Грицай? — юаліс Афоня да шпыннялігтыр содтіс: — Грицай — миян медбур друг.
Сӧмын инженерӧдзыс сылы ковмас сё во виччысьны.
Сэні и инженертӧг вӧчасны...
— Видзӧдтӧ, кутшӧмӧсь! — ошкӧмпырысь шуис Фрося тьӧтка.
Сёйӧм бӧрын Афоня шуис:
— Ӧбед бӧрын, Архимед закон серти, колӧ куритчыштны, — и кыскис зепсьыс табак кӧшель.
Сійӧ пукаліс стул вылын тшын пытшкын, мудзӧма, но дӧвӧлен.
Сэсся чеччис:
— Но, тьӧтка, до свиданья!
Ас табак тіян оз сюрышт?
— Мый абу, сійӧ абу! — жальпырысь шуис Фрося тьӧтка. — Верӧсӧй ӧд менам оз куритчы.
— Жаль.
Табакӧй менам быри, — шуис Афоня. — Сідзкӧ нӧ, ме кӧсйи эськӧ тіянлысь... — мыкталіс сійӧ, — сьӧм корыштны.
Он сетӧй?
— Сьӧм?
— Миянлы этшаник, — яндысьӧмӧн шуис Афоня.
«И мыйла нӧ сійӧ корӧ!» — гӧрдӧдіс Андрюша.
abu
abu
— Но ладнӧ, ладнӧ, — шуис Фрося тьӧтка. — Уна-ӧ нӧ тіянлы колӧ?
— Да мыйта сетанныд...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Фрося тьӧтка перйис камодысь дас шайт да мыччис сійӧс Афонялы.
Мам бӧждорас кутчысьӧмӧн зонкаяс вылӧ весела видзӧдлывліс кыз кока детинка.
Ворота сайӧ петӧм бӧрын Андрюша скӧра шуис:
— Афонька, и мыйла тэ сылысь босьтін тайӧ проклятӧй сьӧмсӧ?
И абу яндзим!
— Хм, яндзим! — шпыньмуніс Афоня. — Сійӧ жӧ ачыс сетіс — эн али мый аддзыв?
Челядь уджысь тайӧ сьӧмыс.
Али бӧр сетны?
— Но миянлы жӧ дон босьттӧг колӧ вӧлі вӧчны.
Кывлін, тьӧткаыслӧн верӧсыс инвалид!
— Инвалид?.. — друг сувтіс Афоня. — Вот юрӧ эз во...
Но да ладнӧ, мый вӧчан!
Дас шайтыд — абу ыджыд сьӧм.
Мунам ӧні базар вылӧ — и оз ло тэнад дас шайтыд...
— Э-эк! — скӧраліс Андрюша. — А всё-таки весьшӧрӧ ми тадзтӧ...
Посёлокса базар вылын вузасисны ёна.
Тані вӧліны уна рабочӧйяс, кодъяс локтӧмаӧсь лунся смена бӧрын сёйыштны мыйкӧ свежӧйтор.
Найӧ ньӧбалісны аслыныс нянь, помидор, вый, калбас, пуксьывлісны прилавокъясысь бокӧ да тэрмасигтыр сёйисны.
abu
Кузь пызанъяс вылын вӧліны уна сёянторъяс: веж ӧгурцы, капуста кӧчанъяс, пуӧм кукуруза початокъяс, кыз тшӧг салӧ кусӧкъяс, эмалированнӧй мискаясын лым кодь еджыд рысь, курӧг кольк, пышкаяс, пирожокъяс...
Афоня да Андрюша ветлӧдлісны палаткаяс дорті, кытчӧ вӧлі гижалӧма: <ukr>«Готовый одяг», «Продовольчи товары», «Овочі-фрукти»</ukr>, да зытласисны йӧз пӧвстын.
Тьӧткаяслысь найӧ видлалісны паньӧн ма, быттьӧ ньӧбны кӧсйисны сійӧс, мешӧкъясысь босьтлісны пробуйтны ыджыд чепӧльӧн семечки — жаритӧма-ӧ, — донъясисны куштӧм курӧгъяс ньӧбӧм кузя.
Колхозницаяс тӧргуйтісны еджыд чышъянаӧсь да передникаӧсь.
А мукӧдъясыс вӧліны весиг еджыд нарукавникаӧсь.
Гӧгӧр вӧлі шум: то сэні, то тані кыліс баянӧн ворсӧм, гӧрдлісны вӧвъяс.
Ньылӧдӧм колхозникъяс веськыда додьсьыныс вузавлісны зӧр тыра мешӧкъяс, жмых, турун, чечевица.
— Табачок-крепачок, ныртӧ косялӧ, кок йывсьыд уськӧдӧ! — махорка ящикӧн базар кузя ветлӧдлігмоз горзіс кутшӧмкӧ старик.
— Эй, Марьяна, здорово! — кыліс Андрюша ас сайсьыс радлӧм, кор сійӧ вӧлі йӧв вузалан радын.
Сійӧ бергӧдчис.
Лӧсталысь чужӧма кутшӧмкӧ кыз нывбаба водзӧ нёровтчӧма прилавок вылӧ мазутӧн сьӧдасьӧм рабочӧй.
— Он али мый тӧд?
Кольӧм выходнӧйӧ ми уджалім тіян колхозын.
— Но, помнита! — шпыньмуніс Марьяна. — Кыдзи тіян тан делӧясыд?
Кыдзи <ns>домбаныд</ns>... али кыдз нин сійӧ, <ns>донбаныд</ns>?
— Абу <ns>домба</ns>, а домна, — серӧктіс рабочӧй. — Ставсӧ дзугин...
Регыд сійӧс, рӧдимӧйнымӧс, кыпӧдны кутам.
Тырмас, шойччыштіс...
А кыдзи тіян сэн колхозаныд — дерт, кӧнкӧ, яблӧкъясысь увъясыс чегъясьӧны?..
Найӧ дыр сёрнитісны.
Андрюша кыкысь нин кытшовтіс базарсӧ, а найӧ век сёрнитісны.
Мый татысь сӧмын он аддзы, базар вывсьыс!
Со тэныд и картупель весалан пурт, и зубоврачебнӧй стальнӧй клещи, и электрическӧй зажигалкаа пепельница, и килограммджынъя ключьяса важ, сімӧм томанъяс.
Фотографлӧн фанераысь вӧчӧм керка стенын ӧшалӧны унапӧлӧс национальнӧй костюмъяс: газырьяса да папахаа черкескаяс, украинаса вышивайтӧм дӧрӧм да шаровары...
Кутшӧм паськӧмӧн кӧсъян снимайтчыны, сэтшӧмӧн тэнӧ и снимайтасны.
Ребята тювкъялісны прилавокъяс костті час мында, кытчӧдз аслыныс эз ньӧбны куим стӧкан тыква семечки да кык пирожокӧн.
Афонялӧн колис ещӧ кык шайт.
— А тӧдан, Андрюша, — друг вӧзйис сійӧ, — вай ньӧбам Майкалы мыйкӧ сэтшӧмӧс, а?
Козин... миянсянь, кыкнаннымсянь.
И тэ сылы сетан.
— А мыйла ме? — шуис Андрюша.
— Тэ ӧд ачыд верман.
— Метӧ верма...
Но ӧд тэ сыкӧд важӧн нин тӧдса, тэныд лӧсьыдджык.
Сетан?
— Сета инӧ, сета! — мудера шпыньмуніс Андрюша.
Сылӧн вӧлі нин бур настроение. — А кӧні ми тэкӧд вӧлім, висьтала сылы?
— Эн, эн висьтав.
Сійӧ ӧд, тӧдан, асныра.
Скӧрмас ещӧ, мый эг босьтӧй сійӧс.
Найӧ матыстчисны палатка дорӧ — прилавок вылас югъялісны унапӧлӧс заколкаяс, сынанъяс, кизьяс — и ньӧбисны платтьӧ вылын новлан брошка.
Шонді водзын став рӧмнас югъяліс стеклӧысь вӧчӧм звёздочка.
XI глава
МАЙКАКӦД ПИНЬӦ ВОӦМ
Майка эз вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ вошис Андрюша.
Сійӧ сулаліс пӧдса ӧдзӧс водзын да кутіс киас кӧрт лист.
Паськыд лист вылӧ вӧлі тэчӧма лӧсталысь еджыд плюшкаяс.
И сӧмын на дас минут сайын, кор сійӧ пызан вылын лойис чӧскыд дука пушыд теста, а Андрюша тойис тронякылысь гырйын сакар, Майка тшӧктіс сылы ломтыны кухняысь пач, и сійӧ сӧгласитчис.
А ӧні сійӧ эз вӧв ни коридорын, ни жырйын, ни кухняын.
И пачыс эз ломтысь.
Майка муртса эз бӧрд.
Сійӧ чайтіс, мый кор сійӧ вӧчалас плюшкаяссӧ, сэк кості кухняын лоас нин жар духовка и сійӧ ӧдйӧ пӧжасяс.
Но ӧні ставыс торксис: пачсӧ ковмас аслыс ломтыны.
«Андрюшкалы ни ӧти плюшка оз ло, — пачводз дорӧ пидзӧсчанясьӧмӧн да бисӧ пӧльтігтыр мӧвпаліс Майка. — Кыдзи корица сорӧн сакар тойны — сійӧ век дась, а мыйӧн пач ломтыны — пышйис.
Кытчӧ нӧ сійӧ муніс?»
Но Майка пыр жӧ бурасис, мыйӧн сӧмын сійӧ аддзис кӧрт лист вылысь пӧжасьӧм плюшкаяссӧ.
Плюшкаясыс банйӧмаӧсь, узорчатӧйӧсь.
Нывка босьтіс ӧтиӧс киас, чегис сійӧс, руалысьсӧ, да курччис.
Посни синма пӧсь плюшка торйыс сылі вомас.
«Чӧскыдӧсь артмисны! — мӧвпыштіс сійӧ. — Сӧмын унджык кольк колӧма пуктыны тестаас».
Майка тэчис плюшкаяссӧ сумкаӧ да мӧдӧдчис бать дорас.
Иван Васильевич уджаліс домнаын.
Но сы дорӧ Майка муніс эз веськыда, а кытшолӧн, прокатнӧй цех пыр.
Татысь сійӧ надейтчис аддзыны Андрюшаӧс.
Тӧрыт рытнас Афонякӧд ӧтлаын найӧ сёрнитчисны пыравлыны татчӧ да судзӧдны войся факеллы ичӧтик банкатыр сир.
Цехын, йирк дорас вылын, балкаясӧ стальнӧй тросъясӧн асьнысӧ кӧрталӧмӧн, стеклитісны вевтсӧ стекольщикъяс.
Сотчисны бипуръяс, кодъяс весьтын пӧртъясын пуис сир.
Тшынассьӧм паськӧма кутшӧмкӧ йӧз сюйлывлісны пуан сир пӧртъяс пу кубикъяс да вӧчисны наысь джодж.
— Эй, нывка, эн доймы! — горӧдіс кодкӧ.
Майка повзьӧмысла лажыньтчис.
Юр весьттіыс вуджӧртіс зэв ыджыд плита.
И тайӧ здукас сійӧ тувччис кодлыкӧ кокъяс вылас, кодъяс чурвидзисны чугун станина увсянь.
— Тэ мый, он аддзы? — югыдлань юрсӧ мыччӧм бӧрын горӧдіс сы вылӧ маслӧӧссьӧм рабочӧй. — Витӧдысь нин тувччисны!
Вывеска ӧшӧдны али мый?
— Извинитӧй, дядьӧ, — бӧрыньтчис Майка. — Эн скӧралӧй!
— Да, эм менам кад тэ вылӧ скӧравны! — бурпырысь нурбыльтіс рабочӧй. — Тэ сӧмын эн мешайтчы тані.
Аддзан — пӧсь кад.
Бурджык вай мыччы гаечнӧй ключ, со эстӧн сійӧ.
Майка сетіс ключсӧ.
Пӧшти километр кузьта зэв ыджыд да югыд зданиеті нюжӧдчӧма сідз шусяна пӧсь рольганг — сюрс мында посни роликъяса конвеер.
Рольганг бокъясас куйлісны кутшӧмкӧ зэв ыджыд махинаяс, зубчатӧй кӧлесаяс, уна тонна сьӧкта полируйтӧм валъяс да стальнӧй гайкаяс, кодъяс розьӧ зэв бура вермисны пырны кык морт.
Цех помас монтируйтісны слябинг — металл вундалӧм вылӧ зэв ыджыд шыран.
Сы вылӧ вӧлі гижӧма эзысь шыпасъясӧн: «Сталин нима Новокраматорскӧй завод».
Майка тэрмасьтӧг муніс цех кузя.
Кутшӧм уна на колӧ тані вӧчны!
Но, кӧть и кажитчис, мый тані беспорядок да ставыс разіпели, позис нин бура представитны аслыд тайӧ цехсӧ пӧсь рольганг лэдзан лунӧ.
Татшӧм цехсӧ Майка аддзыліс нин Уралын ӧти заводысь.
Сійӧ лэдзліс луннас дас километрысь унджык стальнӧй лист.
Гӧгӧр сӧстӧм — некутшӧм ёг, ни бус, — и, кажитчӧ, ни ӧти морт абу.
Став прокатнас веськӧдлӧны кнопкаӧ прӧстӧ личкыштлӧмӧн.
Личкыштін ӧти кнопка — и нагревательнӧй колодецысь клещияс ньӧжйӧник кыскӧны еджыдӧдз доналӧм сталь кусӧк — сляб.
Инмӧдчан мӧд кнопкаӧ — быд боксянь сійӧс топӧдӧны сьӧкыд валъяс, и сійӧ лоӧ кузь прямоугольник кодь.
Сэсся кык тонна сьӧкта слитокыс мунӧ слябинг дінӧ.
Зэв гырысь шыранъяс выйӧс моз вундалӧны металлсӧ ӧткодь плиткаяс вылӧ, и найӧ, сьӧдӧдыштӧмаӧсь нин, да лоӧны шоколаднӧй кодьӧсь.
Магнитнӧй кран нуӧ выль нагревательнӧй колодечьяс дорӧ, а сэсся рольганг вылӧ.
И тані заводитчӧ медся мичаторйыс.
Доналӧм плиткаыс тӧвзьӧ, тӧвзьӧ рольганг кузя валъяс дорӧ, и друг — зутш!
Валъясыс эралігтыр лэдзӧны стальсӧ ас пырыс.
И со сійӧ вӧсньыд нин, ӧмидз рӧма, пыр ӧтарӧ содтӧ ӧдсӧ да мунігмозыс вежӧ ассьыс рӧмсӧ — тӧвзьӧ мукӧд валъяс дорӧ.
Зутш!
Стальыс дзикӧдз пӧрӧ бумага листӧ — сійӧс кӧть кинад косявлы.
Но тадзи сӧмын кажитчӧ...
Сійӧ крепыд.
А сэсся стальнӧй полосаыс курьерскӧй поезд моз петӧ зэв ыджыд приёмнӧй рольганг вылӧ и, кор веськалӧ ва фонтан улӧ, лӧнялӧ, сӧстӧм да шыльыд.
Кылӧ звӧнок: локтӧ выль лист!
И кӧнкӧ кылӧны нин зутшйӧдлӧмъяс...
Ни Андрюша, ни Афоня некытӧн эз тыдавны.
Домна дінысь батьсӧ нывка эз сразу аддзы.
Сійӧ чайтіс, мый батьыскӧд паныдасясны литейнӧй цехын, а сійӧ, вӧлӧмкӧ, кыдзи обер-мастер, веськӧдлӧ пачлысь главнӧй юкӧнсӧ — горн — тэчӧмӧн. Тайӧ горнас пуӧ сылӧм чугун, кор сійӧс колӧ нин лэдзны.
Неыджыд гӧгрӧс розь дорӧ — горнас дзик ӧти пыранінӧ — кӧрт пос кузя кайӧм бӧрын Майка видзӧдліс сэтчӧ.
Улын, джынвыйӧ пемыд горнын, быттьӧ зэв ыджыд бӧчкаын, ломалісны электрическӧй лампочкаяс.
— Папа! — горӧдіс нывка. — Позьӧ тэ дінӧ?
Примит гӧсьтъясӧс!
— Коді тайӧ?
Майка? — кыліс сійӧ батьыслысь гӧлӧссӧ, но асьсӧ сійӧс эз аддзы. — Тэ виччысьышт, татчӧ эн лок!
Ме ачым тэ дінӧ воа!
«А мый виччысьнысӧ?» — мӧвпыштіс Майка да, плюшка тыра сумкасӧ пиньнас курччӧмӧн, бауӧн пырис розьӧдыс.
Дас каменщик тэчисны огнеупорнӧй кирпич горнлӧн стальнӧй стен пӧлӧн.
Найӧ быдладорсянь тэрмасьтӧг видлалісны быд кирпич, медым сійӧ вӧлі дзик дзонь да шыльыд, а сэсся, растворӧ сюйлӧм бӧрын, топыда пукталісны кыз стенӧ.
На бӧрся видзӧдісны куим контролёр да обер-мастер.
Кианыс налӧн вӧліны сьӧд стальнӧй пуртъяс — щупъяс — миллиметр кызта.
Контролёръяс да батьыс дугдывтӧг видісны каменщикъясӧс.
— И кыдзи тэ тэчан, немъяндысьтӧм! — шуаліс батьыс да зурӧдіс пуртнас кирпичьяс костас. — Кымынысь ме тэныд шулі, медым костъясыс вӧліны миллиметрысь не ыджыдджыкӧсь, а тэ?!
— Миллиметр и эм! — Аслас щупнас каменщик прӧверяйтіс костъяссӧ.
— Да кӧн нӧ эмыс, кор сэті кӧть каретаӧн мун!
— Но и быдторйӧ жӧ тэ, Иван Васильевич, крукасян!
Тадзи абу лӧсьыд, сідзи абу лӧсьыд...
Ме став сьӧлӧмсянь тэча, а тэ дзикӧдз мучитін!
— Тэ эн петкӧдлы асьтӧ мученикӧн, а тэч, кыдзи тшӧктӧны.
Медым ни ӧти войт чугун эз письт!
Ӧд сюрсӧн-джынйӧн градус лоӧ тані!
Тэныд мый: тэчин — и мунін, а меным пач дорас уджавны ковмас.
Но, выдержитас тэнад тэчӧмыд вит во?
— Выдержитас! — увереннӧя вочавидзис каменщик.
Майка тракнитіс батьсӧ соскӧдыс.
— Пап, а ме тані! — збоя шпыньмуніс сійӧ. — Ме тэныд плюшкаяс вайи, тэнсьыд радейтанаястӧ.
Сёйыштан?
— Ак тэ, кӧзяйка, плюшкаяс вайӧма?
Мыйла нӧ татчӧ кыссин?
А друг кӧ пос вывсяньыс усин?
Батьыс пуксис кирпичьяс вылӧ, кутліс Майкаӧс.
Майка топӧдчис сы дінӧ да шӧпкӧдіс:
— Пап, а мыйла тэ каменщикъяссӧ видан?
Найӧ омӧльӧсь, да?
— Абу, найӧ зэв бура тэчӧны, стӧча, — гусьӧник шуис батьыс. — Ме найӧс сідз нин, прӧстӧ вида.
Колӧ, медым тэчӧм кирпичьяс костас весиг ном ассьыс нырсӧ эз вермы сюйны.
Тэныд ӧд наследство пыдди домнасӧ вӧча...
Эй, Полещук! — бурпырысь горӧдіс сійӧ каменщиклы. — Лок, сёйыштам!
Полещук, кузь тушаа шӧр арлыда морт, тошсялӧма, кисӧ партукас чышкигтыр, матыстчис.
Кыдзкӧ тешкодя сійӧ нюжӧдіс вомдорсӧ, курччис плюшкасӧ да заводитіс мурчкыны.
— Тэнад ныв? — довкнитіс сійӧ Майка вылӧ.
— Да, — вочавидзис батьыс. — Бурджыкыс оз ков!
Сы дырйи ме санаторийын моз ола...
Майка пукыштіс неуна батьыс дорын, а сэсся, медым гырысьяслы не мешайтны, бара бауӧн петіс горнсьыс.
Майка матыстчӧ вӧлі горт дінас, и друг кильчӧ вывсьыс аддзис Витахаӧс да Миколкаӧс.
Мый йылысь кӧ найӧ споруйтісны да тойлалісны ӧта-мӧднысӧ ӧдзӧслань.
Нывкаӧс казялӧм бӧрын вешйисны бокӧ да чӧла лэдзисны сійӧс керкаас.
«Код дінӧ найӧ локтӧмаӧсь?» — волнуйтчис Майка.
Сійӧ котӧрӧн кайис мӧд судтаас, гортас, восьтіс жырсӧ да уськӧдчис ӧшинь дорӧ.
Сійӧ буретш вӧлі кильчӧ весьтас.
— Но, мун первойӧн, — шуис кылӧ Миколка.
— Ог, тэ мун, — пыксис Витаха. — Менам со дӧрӧмӧй косяссьӧма...
— А гашкӧ, ог нин пырӧй да?
Друг да мамыс сылӧн сэні?
— Колӧ пырны.
Сӧмын кутшӧм жырйын сійӧ олӧ?
abu
— А мый нӧ тэ эн юав сійӧ нывкаыслысь?
Сійӧ ӧд тӧдса тэныд...
Витаха скӧрысь видзӧдліс Миколка вылӧ:
— Эн ехидничайт...
Найӧ пырисны керкаӧ.
Здук мысти Майка кыліс коридорын налысь шӧпкӧдчӧмсӧ да кок шыяссӧ.
Сійӧ кватитіс кичышкӧд, ӧшӧдіс сійӧс пельпом вылас да петіс коридорӧ, а сэсся мӧдӧдчис кухняӧ мыссьыны.
Майка казяліс, мый Витаха вӧчис кутшӧмкӧ движение сылань, буракӧ, мыйкӧ кӧсйис висьтавны, но нинӧм эз висьтав.
Нывка тэрыба кӧтӧдіс кияссӧ да чужӧмсӧ да чышкысигтыр петіс коридорӧ.
Но и тайӧпӧрйӧ ребята нинӧм эз шуны.
«Вот трусъяс! — жырйӧ пыригӧн думыштіс Майка. — И мый вӧсна оз лысьтны сёрнисӧ панны?
Кӧть нин мед здоровайтчисны!»
Сійӧ матыстчис рӧмпӧштан дорӧ, лӧсьӧдыштіс разьсьӧм кӧсаяссӧ да гартыштіс найӧс юр гӧгӧрыс, сэсся лӧсьӧдыштіс кельыдлӧз платтьӧыслысь неуна чукрассьӧм морӧс вывсӧ да петіс коридорӧ.
Терпитны сійӧ сэсся эз вермы.
— Ребята, — шуис сійӧ, — мый ті тані сулаланныд?
Код ордӧ ті локтінныд?
— Миянлы Андрей колӧ, — кытчӧкӧ йиркас видзӧдігмоз шуис Витаха.
— Андрюша?
Сійӧ абу гортын.
Ме ачым сійӧс быдса лун корся.
А мый?
— Мог миян сы дінӧдз эм, — нурбыльтіс Витаха. — Дженьыдик сёрни.
Тані найӧ Афонякӧд население пӧвстын миянлысь авторитетнымӧс уськӧдӧны.
Майка пӧшти мырдӧнсорӧн пыртіс ребятаӧс ас ордас жырйӧ да пуксьӧдіс найӧс стул вылӧ.
И сэк сійӧ тӧдмаліс татшӧмтор: пес пилитӧмысь да поткӧдлӧмысь Афоня да Андрюша немъяндысьтӧг босьтӧмаӧсь дас шайт ӧти инвалид гӧтырлысь да шуӧмаӧсь, мый найӧ Витахалӧн медбур ёртъяс.
Та йылысь висьтавлігӧн Витаха звирк чеччис стул вывсьыс да волнуйтчигтыр кӧмтӧгыс шлёпӧдіс жырті.
Миколка, кыдзи ыджыд морт, мыйкӧ думайтігтыр таркӧдіс чуньнас пызанӧ.
— Тэнад ёртъясыд янӧдісны миянӧс, — шуис Майкалы Витаха.
— Ті век миянлы мешайтчанныд, — содталіс Миколка, — ӧтчыд пӧв гусялінныд да энӧ кӧсйӧ сетны, а ӧні аслыныд озырмӧм могысь дас чӧлкӧвӧй кульыштӧмныд.
— Коді сійӧ «тіыс»?
— букыштчис Майка.
— Но, «коді», «коді»... — лӧньыштіс неуна Миколка. — Афонька да тэнад курортникыд!
— А мыйла сійӧ менам курортник?
— Сы вӧсна мый тэ сылӧн чой!
Майка серӧктіс:
— Аддзӧмыд тай меным вокӧс!
Сылӧн фамилияыс Марецкий, а менам Можжухина.
— Сійӧ строительствоса начальниклӧн пи? — шемӧсмис Витаха. — Тэ збыльысь?
— Честнӧй пионерскӧй, ог пӧръясь! — Майка кӧсйис шуны тайӧ кывсӧ салютуйтӧмӧн, но эз лэпты кисӧ: сійӧ вӧлі галстуктӧм.
— Вот некыдз эг чайт, мый сійӧ сэтшӧм! — шуис Витаха. — Да менам кӧ эськӧ батьӧй вӧлі начальникӧн, ме эськӧ аслам киӧн стрӧиті не сӧмын спортплощадка, а быдса стадион!
Мыйкӧ кӧ эськӧ эз кут тырмыны, ме эськӧ бать дінӧ.
— Семён Петрович всё равно тэныд эськӧ эз сет, — шуис Майка. — Материалъяс кузяыд сійӧ стрӧг.
— Сетіс эськӧ, быд лун кӧ сы дінӧ сирасьны кутін.
Убедиті эськӧ сійӧс.
Тэ чайтан, ас вылӧ ме старайтча?
Вот сэтшӧмъяс вылӧ, кыдзи Андрюшка!
Кӧнкӧ Афонякӧд шӧйтӧм дорысь бурджык эськӧ вӧлі, локтін кӧ аслад спортплощадка вылӧ да чужъялін футбол кӧть садьтӧ воштытӧдз.
И став ребятаыс сэні ӧтлаын, и овнысӧ вӧлі гажаджык.
— А ті сёрнитлӧй та йылысь Афонякӧд, — шуис Майка.
— Ог кӧсйы.
Афонялы аслыс колӧ гӧгӧрвоны.
Сійӧ тӧлка зонка.
А ачыс кӧ оз кӧсйы локны миян дінӧ — сылы жӧ лёкджык.
Сылӧн да миян батьясным пӧгибнитісны завод вӧсна, а мый сійӧ вӧчӧ заводлы?..
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ребята мунісны.
Найӧ сэсся нинӧм кузя эз убеждайтны Майкаӧс.
Сійӧ ачыс бура гӧгӧрвоис, мый вӧчисны Афоня да Андрюша.
«Витахалӧн синкымъясыс кутшӧм пушкырӧсь! — вольпась вылын куйлігӧн мӧвпаліс Майка. — И чужӧмыс сэтшӧм, лётчиклӧн кодь.
А дӧрӧмыс мыштіыс киссьӧма».
Майкалӧн кокъясыс вӧліны быттьӧ йӧзлӧн.
Талун сійӧ уна ветлӧдліс.
Сійӧ пуктіс гырддза улас пӧдушка да видзӧдіс восьса ӧшиньӧд.
Шоссе кузя, пель сьӧдмытӧдз гусеницаяснас гольсгигтыр, кыссис трактор.
Ас бӧрсяыс сійӧ кыскис резинӧвӧй шинаяса кык прицеп.
Кокньыдик тӧвру пыртіс жырйӧ вижӧдӧм тополь кор да шынитӧв пуктіс сійӧс ӧшинь вылӧ.
«Регыд ар, — мӧвпаліс Майка, — кутшӧм ӧдйӧ гожӧмыс кольӧ!
Ещӧ тӧлысьӧн-джынйӧн — и став корйыс киссяс.
Колӧ нин школаӧ ветлыны гижсьыны.
Андрюша ӧд мунас, а меным стройка вылын лоӧ овны».
И друг нывкалӧн кыдзкӧ ачыс рифмаыс артмис: стройка — койка.
Сійӧ представитіс аслыс прокатнӧй цех, домна, уна уджалысь йӧзӧс, мӧд ногӧн кӧ ставсӧ, мый сійӧ аддзыліс талун, и сэк жӧ вообразитіс кутшӧмкӧ мортӧс, коді няйт спецовканас куйлӧ койка вылын да куритчӧ.
Майка шпыньмуніс: «стройка — койка», а сэсся друг кутіс шӧпкӧдны:
<rus>— «Кругом в цехах работает народ...»</rus>
Лӧсялӧ.
<rus>«Если ты пришёл на стройку...</rus>
<rus>Если ты...</rus>
<rus>И если ты хочешь помочь стройке...</rus>
<rus>С утра...</rus>
<rus>С утра...»</rus>
Бӧръя строкаясыс артмисны тӧдлытӧг.
Майка звирк чеччис вольпась вывсьыс да гижис тетрадяс:
<rus>Кругом в цехах работает народ.</rus>
<rus>И если ты хочешь помочь стройке,</rus>
<rus>С утра иди ты на завод,</rus>
<rus>А не лежи на койке.</rus>
Нывка восьлаліс жырйӧд да тыр гӧлӧсӧн декламируйтіс кывбуръяссӧ.
Найӧ сьӧлӧм вылас воисны сылы.
Колӧ вӧлі водзӧ сочиняйтны.
Тайӧ здукӧ жырйӧ пырис Андрюша.
— Майка, — радпырысь шуис сійӧ, — видзӧдлы, мый ме тэныд вайи!
Сійӧ паськӧдіс бумага, и звёздочка мичаа югнитіс.
— Тайӧ тэныд Афонясянь да месянь!
— Тэ кытысь сійӧс босьтін? — скӧра юаліс Майка.
— Ньӧби, — тӧдлытӧг шусис Андрюшалӧн.
— Сійӧ дас шайт вылас, кодӧс ті босьтінныд инвалид гӧтырлысь?
— Мыйӧн тэ тӧдан?
— Вот тӧда!
Сідзкӧ, сійӧ дас шайт вылас?
Благороднӧя вӧчӧмныд!
— А кутшӧм тэныд делӧ, кӧть кутшӧм сьӧм вылӧ ме ньӧби.
Ме тэныд козьнала, и ставыс.
— А меным оз ков тэсянь татшӧм козиныд.
Ме ордӧ воліс Витаха, и сійӧ ставсӧ висьталіс.
Андрюшалӧн кутіс тіравны вомдорыс, и сійӧ пуксис стул вылӧ.
«Вот, ме шулі Афонялы!»
— Мыйла ті висьталінныд, мый ті Витахалӧн тӧдсаяс? — водзӧ сёрнитіс Майка.
Чужӧм вылас сійӧ вӧлі стрӧг. — Ӧні ті не сӧмын асьнытӧ, но и Витахаӧс янӧдінныд!
Колӧ ӧні жӧ бӧр сетны сьӧмсӧ.
— Абу сэсся сьӧмыс, — брошкасӧ киас бергӧдлігтыр шуис Андрюша. — А Витаха мый — та йылысь кӧсйӧ папалы висьтавны?
— Оз, но ещӧ лёкджыктор, — шуис Майка: — сійӧ вӧтлас тэнӧ пионерысь.
— А кыдзи нӧ сійӧ вӧтлас?
Ме ӧд ог тан велӧдчы.
— Но и мый нӧ? — вочавидзис Майка. — Сійӧ гижас Мӧскуаӧ письмӧ, тэнад школаӧ, а сэні тэ йылысь обсудитасны и вӧтласны.
Андрюшалы лои страшнӧ.
Тайӧ вӧлі збылькодь.
Майка сёрнитіс кутшӧмкӧ кӧрт кывъясӧн.
Оз ло сідз, пионерскӧй галстукыс Андрюшалы вӧлі дона.
Батьыс — коммунист, а кыдз жӧ сійӧс пионерысь вӧтласны?
— И тэ эн вермы менӧ дорйыштны? — юаліс сійӧ.
— А мый ме верми шуны, кор сійӧ и ме вылӧ уськӧдчис!
И сійӧ вӧлі прав.
Тэ помнитан мартеновскӧй цех дорысь гусӧ?
Сэтчӧ гижӧма, мый дзебӧмаӧсь Грицайӧс...
— Но?!
— тӧдвылас уси Андрюшалы.
Сылы весиг тӧдвылас уси, мый сэки сійӧ шензис, мыйла Грицай абу Сӧвет Союзса Герой.
— Вӧлӧмкӧ, тӧдан коді сійӧ?
Витахалӧн батьыс.
Сійӧ уджалӧма заводын и пӧгибнитӧма сы вӧсна.
А Витаха сылысь делӧсӧ водзӧ нуӧдӧ, тшӧтш трудитчӧ.
Гӧгӧрвоин?
А тэ Афонякӧд мый вӧчан?
Тэ курортник!
И правильнӧ тэнӧ тадзисӧ шуӧмаӧсь.
— Ачыд тэ курортница! — скӧрмис Андрюша. — Мый тэ менӧ воспитывайтан! — И сэк жӧ ачыс думыштіс: — «И кыдз нӧ сійӧ ме эг вермы кутны Афоняӧс...»
— Но и мый нӧ!
Ме вӧлі курортницаӧн, а ӧні ог ло.
— А мый вӧчан?
— Витаха дінӧ муна!
— Тэ сылы та йылысь висьталін нин?
— Талун эг висьтав, но висьтала.
— Сідзкӧ, миянкӧд сэсся он дружит?
— Ог.
— Но и ладнӧ, бӧрдны ог кутӧй.
А тэ тӧдан коді?
Тэ предательница!
И ме тэ ордын ог сэсся кут ӧбедайтны.
Андрюша чепӧсйис стул вывсьыс да эз и видзӧдлы Майка вылӧ — петіс коридорӧ.
И кӧть кутшӧм жаль эз вӧв, сійӧ шыбитіс брошкасӧ джоджӧ да тальыштіс сійӧс кокнас.
Ботинки улас стеклӧыс кылӧ жугалі.
Андрюша скӧраліс ас вылас.
Ассьыс жырсӧ восьтігӧн сійӧ аддзис ключ розьсьыс телеграмма:
«Вои Мӧскуаӧ патераын нуӧда ремонт окала ассьым челядьӧс.
Мам».
Андрюшалӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс.
Сылы лои зэв шог.
Мыйла ӧні сыкӧд орччӧн абу сылӧн рӧднӧй, радейтана мамыс!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
ХII глава
ТЫРТӦМ КВАРТИРАЫН
Соцгородокын, заводсянь квайт километр сайын, куим судта ыджыд керкаын Афонялӧн маляр-ёртъясыс белитісны йиркъяс, краситісны стенъяс да ӧшиньяс.
Афоня тӧдмасис накӧд тьӧткаыс пыр.
Тӧлысь чӧж кымын найӧ нуӧдісны практика тьӧткаыс веськӧдлӧм улын, и Афоня тайӧ каднас удитіс накӧд бура тӧдмасьны.
Кор Афоня да Андрюша пырисны кузь коридорӧ, найӧ кылісны сьыланкыв.
Вӧсньыдик да сӧстӧм, муртса дрӧжжитысь гӧлӧскӧд тшӧтш кыліс вына да мича мужичӧй бас.
Сьыланкывйыс лэбис коридорсянь медбӧръя жырйысь:
<ukr>Ты навик моя коха-ана,</ukr>
<ukr>Змерть одна ра-азлу-учить нас...</ukr>
— Наташа да Толька сьылӧны, — шуис Афоня. — Самодеятельность кузя премия пӧлучитісны.
Найӧс киевскӧй театрӧ вӧлі босьтӧны, но найӧ эз мунны. — И друг сійӧ горӧдіс: — Эй, артистъяс, здорово!
Сьыланкывйыс ори.
— Чолӧм том поколениелы!
Афоня нуӧдіс Андрюшаӧс маляръяс дінӧ да тӧдмӧдіс:
— Менам друг, Мӧскуаса ёрт!
Еджыд краскаӧн резсьӧм чужӧма том зонка — сійӧ быттьӧкӧ вӧлі пудритчӧм артист кодь — довкнитіс юрнас.
Нежнӧй розӧвӧй чужӧма ыджыд тушаа нывка, кодлы зэв ёна лӧсяліс кельыдлӧз чышъяныс, нюжӧдіс Андрюшалы кисӧ.
Андрюша тӧдіс: найӧ сӧмын во сайын на помалісны «ремеслӧ», мӧд ногӧн кӧ ремесленнӧй училище, и ӧні мастеръясӧн нин уджалӧны.
— Тэ мыйла локтін? — юаліс Анатолий.
— Бара, кӧнкӧ, краскала — трубатӧ мавтны?
— Ме сійӧс важӧн нин охраӧн краситі, — шуис Афоня. — Ме прӧстӧ сідз пыри, видлыны тіянӧс.
Кутшӧма оланныд?
Гашкӧ, отсыштны мыйынкӧ колӧ?
Анатолий да Наташа видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
Татшӧм предложениенас Афоня первойысь шыасьӧ на дінӧ.
Корсюрӧ сійӧ корліс водзӧсӧн кисточка, белила, олифа, но отсӧг йылысь эз шыасьлы.
А ӧні со...
Анатолий подозрительнӧя видзӧдіс Афоня вылӧ:
— И прамӧя кутан уджавны?
Прамӧя.
Сӧмын ме абу ӧтнам, а со этайӧ детинкаыскӧд. — Афоня кутліс Андрюшаӧс.
Анатолий ӧтитор эз гӧгӧрво: мыйла тайӧ зонкаяслы друг удж ковмӧма?
Дерт, кутшӧмкӧ удж сійӧ вермис налы сетны, ӧд малярнӧй делӧын Афоня разбирайтчис нин, но сылы вӧлі тешкодь аддзыны кык детинкасӧ татшӧм шондіа луннас не ю дорысь, а стрӧитан керкаысь, овтӧм да краска дука керкаысь.
А делӧыс вӧлі тадзи.
Майкакӧд пиньӧ воӧм бӧрын, кор сійӧ шуис Андрюшаӧс «курортникӧн», Андрюша пырысь-пыр жӧ кутіс мустӧмтны Афоняӧс.
Тайӧ сійӧ вӧлі ставсьыс мыжа.
abu
Андрюша пыр жӧ кӧсйис котӧртны Афоня ордӧ да чорыда сыкӧд пинясьны, но, кор неуна сайкалыштіс да гӧгӧрвоис, мый, Афонякӧд пинясьӧм бӧрын, воштас дзик ӧти другсӧ, сійӧ думыштчис.
Вот и пом!
И Майка, кодлы сійӧ сэтшӧма дӧверяйтліс, сувтіс сылы паныд.
И нинӧм ӧд он вермы шуны, сійӧ прав.
Ставӧн гӧгӧр уджалӧны: батьыс заводын, Майка горт олӧ, Витаха площадка стрӧитӧ, а сійӧ... сійӧ нинӧм оз вӧч.
Но мый сылы тшӧктанныд вӧчны?
Заводӧ мунны уджавны — посниясӧс оз босьтны, став лоӧмтор бӧрын Витаха дінӧ он мун, кыдзи жӧ сэсся докажитан, мый тэ абу «курортник»?
И друг Андрюшалы воис зэв бур мӧвп.
Афоня коркӧ висьтавліс, мый сылӧн эмӧсь ёртъяс-маляръяс, кодъяс велӧдчисны тьӧтка дінас.
Колӧ мунны маляръяс дінӧ!
Налӧн уджыс абу сьӧкыд, и Андрюша докажитас, мый сійӧ абу сэтшӧм-татшӧм белоручка, а гӧгӧрвоӧ жӧ, мый ӧні ставлы колӧ уджавны.
Афонякӧд сёрни эз дыр нюжав: кӧсъян кӧть он, а тӧдмӧдны Андрюшаӧс маляръяскӧд сылы быть ковмас.
Ёртыслӧн гӧлӧсысь решительность кылӧм бӧрын Афоня эз пыксьы.
Сійӧ сэк жӧ пасьтасис да мӧдӧдчис соцгородокӧ.
Анатолий тшӧктіс ребяталы уджавны коймӧд патераын.
Коймӧд патераӧ пырӧм бӧрын Афоня делӧвӧя кытшовтіс жырсӧ да синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдліс йиркас.
Афоня вӧлі киссьӧм военнӧй гимнастёркаа, коді ставнас мелӧссьӧма да ляксьӧма маслянӧй краскаӧн, да быгалӧм галифеа, кодӧс вӧлі пуджӧма кок шегйӧдзыс.
Андрюша вӧлі сӧстӧм еджыд дӧрӧма да дженьыдик шерстянӧй гача.
— Тэ вот, — тшӧктіс Афоня, — пӧрччы ассьыд дӧрӧмтӧ да пасьтав менсьым гимнастёркаӧс.
Тадзи бурджык лоас.
— А тэ нӧ кыдзи — пасьтӧг?
— Пасьтӧг уджышта, а тэ пасьтав, пасьтав.
Афоня ӧдйӧ пӧрччис гимнастёркасӧ да сетіс ёртыслы.
Андрюша матыстчис восьса ӧшинь дорӧ — сійӧ вӧлі пемыд рӧмпӧштан кодь — да видзӧдліс ас вылас.
Сійӧ дернитыштіс гимнастёркасӧ, видзӧдліс веськыдвыв да шуйгавыв.
Сылы кажитчис, мый сійӧ лои кутшӧмакӧ вынаджыкӧн, да окота лои, мед сійӧс ӧні аддзылас Майка.
— Но, вай, Афоня, заводитам, — шуис сійӧ. — Мый кутам вӧчны?
Афоня сетіс Андрюшалы пож да тшӧктіс пожнавны ведра весьтын, а ачыс кутіс шыблавны пожъяс известь.
Еджыд бус, быттьӧ кымӧр, кыпаліс ребята весьтӧ.
Пызь кодь небыдик пожналӧм известьсӧ Афоня гудраліс ваын да ставсӧ сійӧс кисьтіс краскопультӧ.
Белитчан приборыс — краскопультыс — мыйӧнкӧ кажитчис Андрюшалы парикмахерскӧй пульверизатор кодьӧн.
Правда, одеколонӧн резігӧн парикмахер личкалӧ груша, а тайӧ ыджыд «пульверизаторыслӧн» бокас чурвидзис шоперскӧй насос.
Краскопультсянь нюжаліс резинӧвӧй трубка, код помын вӧлі уна розя шарик.
Кор Афоня весаліс сутуга помӧн краскаӧн тырӧм розьяссӧ, Андрюша гӧгӧртіс патераӧд.
Кок шыыс сылӧн грыма-грамакыліс, и гӧлӧсыс брунгис, быттьӧ тыртӧм бӧчкаын.
Куим жыр ӧтлаасисны ас костаныс ӧдзӧсъясӧн.
Краскаӧн дзикӧдз резсьӧм кухняын вӧлі никелируйтӧм посни кранъяса газӧвӧй плита.
Ваннӧй жырйын, быттьӧ йи пласт, бок вылас куйліс еджыд ванна.
«Вот патераыс лоас — Мӧскуаын дорысь абу лёкджык! — думыштіс Андрюша. — И ӧшиньсянь видыс — мичасьыс-мича!»
Соцгородокын гӧгӧр вӧлі веж.
Лепнӧй карнизъяса джуджыд олан корпусъяссӧ кытшалӧмаӧсь лӧз, еджыд, гӧрд дзоридзьясысь ковёръяс.
Овмӧдчӧм керкаяслӧн балконъяс вывсянь ӧшалісны веж вьюнлӧн кузь вожъясыс.
Асфальтируйтӧм центральнӧй проспект пӧлӧн, быттьӧ зэв гырысь подсолнухъяс, юрнысӧ копыртӧмӧн сулалісны эзысь пӧнаръяс.
Сы весьтын, кыті подӧн ветлӧны йӧз, быттьӧ веж тоннельті, ӧтлаасисны пашкыр юрнаныс гырысь нинпуяс.
— Любуйтчан? — матыстчис ӧшинь дорӧ Афоня. — Ме век жӧ любуйтча, кор вылӧджык кыпӧдчыла.
Миян карным сэтшӧм мича, мый сылы весиг нимсӧ оз вермыны корсьны.
Шуӧны прӧстӧ — соцгородок.
Ребята заводитісны уджавны.
Афоня ветлӧдліс стен пӧлӧн, ичӧтик лейкаа.
Андрюша качайтіс краскопультлысь насоссӧ.
Лейкасьыс чушкис-резіс известь, и руд стенъясыс кутісны лоны еджыдӧн, быттьӧ найӧс вевттялісны кӧтасьӧм, но сӧстӧм прӧстыняясӧн.
Андрюша качайтіс насоссӧ то ньӧжйӧ, нюжйӧдлӧмӧн, то друг включайтліс асьсӧ сэтшӧм скорость вылӧ, мый муртса сулавны вермис кок йылас.
Краскопультыс катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Эн тракйӧдлы насоссӧ, эн тракйӧдлы, — шуис Афоня, — механизмсӧ ӧд жугӧдан!
Тэ старайтчы рӧвнӧя качайтны, а то ӧдйӧ мудзан.
Андрюшалӧн и збыльысь заводитісны доймыны киясыс, мышкыс, но сійӧ некыдзи тайӧс эз петкӧдлы.
Первойысь сійӧ краситіс эз кутшӧмкӧ бедь тор, а дзик настӧящӧй патера!
Недыр мысти Андрюша катласигтыр прӧйдитчис жырті да видлышталіс чуньнас стенсӧ.
Сійӧ мукӧдлатіыс косьмӧма нин.
— А бур слӧйӧн ӧд ми вевттим? — юаліс сійӧ Афонялысь да думыштіс сы йылысь, мый он на тӧд, кодлӧн ответственнӧйджык уджыс: сылӧн али Витахалӧн.
— Слӧйыс — кутшӧм колӧ! — шуис Афоня. — Ме кӧ нин уджала, то некытчӧ он крукась!
Сэсся мӧд жырйын найӧ краситісны ӧшинь рамаяс сук йӧв кодь лювъялысь маслянӧй белилаӧн.
Афоня ньӧжйӧ новлӧдліс кистьнас ӧтарӧ-мӧдарӧ, и ки улас пуксис глянец кодь кызіник слӧй.
Андрюшалӧн лёка вӧлі артмӧ: ӧтилаын ставсӧ суктӧма, а мӧдлаын визьйӧдлӧма.
— Немтор, — шуаліс Афоня, — первойсӧ менам киӧй эз жӧ зумыда ветлыв, а ӧні со кыдзи, видзӧд!
— А тэ важӧн нин восстанавливайтӧм кузя удж вылас?
— Мыйӧн сӧмын миян воисны.
А мый тэ восстанавливайтӧм йылысь сёрнитан?
Тані жӧ дзик настӧящӧй строительство.
Аддзылін, тӧрыт мартен дорӧ дзик выль завалочнӧй машина вайисны?
А тэ шуан — восстанавливайтӧм кузя уджъяс!
Кодлы важыс колӧ?
Вот кухняын водзті газыд эз вӧв, а ӧні лоас.
Ставсӧ выльног стрӧитам.
Афоня, кор сёрнитліс завод йылысь, век шулывліс «ми» либӧ «миянлы».
Первойсӧ Андрюша шензис, кор тайӧ детинкаыс шулывліс: «Миянлы ӧні медглавнӧйыс — завод стрӧитны», но, кор гӧгӧрволіс, мый «Жигачёвстальын» ставӧн тадзи шуӧны, весиг инженеръяс керкаын уджалысь уборщицасянь заводитӧмӧн да Андрюша батьӧн помалӧмӧн, сэки дугдіс шензьынысӧ.
Друг Афоня пелька чеччыштіс ӧшинь вылысь, мавтыштіс красканас Андрюшалысь чужӧмсӧ да пышйис орчча жырйӧ.
Андрюша кисточкаӧн — сы бӧрся.
Ребята котралісны ӧта-мӧд бӧрся.
Афоня вӧлі дӧрӧмтӧм, и Андрюша мавтіс сылысь став мышсӧ.
Но со Афоня вирскӧбтіс жырсьыс коридорӧ, клопнитіс ӧдзӧссӧ да кутчысис вугъяс.
Андрюша тракйыштіс вугйӧдыс,
сэсся дзебсис ӧдзӧс сайӧ.
Ковмис виччысьны минут вит гӧгӧр.
Афоня мыйлакӧ оз пыр — дерт, виччысьӧ ӧдзӧс саяс жӧ.
Друг коридорын кылісны кок шыяс.
Андрюша лӧсьӧдчис да, муртса на воссис ӧдзӧсыс, мавтыштіс кисточканас нюжӧдӧм киас:
— Гечалі, гечалі!
Жырйӧ пырис парторг, а сы бӧрся ещӧ кутшӧмкӧ морт.
На мыш сайсянь нюмъяліс Афоня.
— Тэ мый тані вӧчан? — Андрюша вылӧ видзӧдлӧм бӧрын чуймис парторг, а сэсся видзӧдліс аслас пачкайтчӧм ки вылас.
Андрюша серӧктіс:
— Прӧститӧй, Матвей Никитич!
Ми Афонякӧд тані ӧшиньяс краситам.
— Ӧшиньяс краситанныд?
Мый нӧ, Афоня, сідзкӧ, мышнас, а тэ — чужӧмнад?
— Огӧ, тайӧ миян ӧбед вылӧ перерыв вӧлі, гечӧн ворсім, а ӧшиньяссӧ ми краситім нин.
— А нолтӧ, петкӧдлы!
Андрюша вайӧдіс парторгӧс аслас ӧшинь дорӧ.
Сійӧ бура видлаліс ӧшиньсӧ да шуис:
— Абу омӧля артмӧма.
Ей-богу, абу омӧля!
Сэсся сійӧ шыӧдчис аслас ёрт дінӧ:
— Кодлы тайӧс сетам?
Менам эм предложение: Грицайлы.
Онӧ возражайтӧй?
Патера бур, зэв югыд.
Тайӧ семьяыс заслуживайтӧ.
— Сідзкӧ, кыдзи — Грицайлы? — юаліс ёртыс.
Сійӧ вӧлі косіник морт, юрсӧ бритӧма, киас кутіс блокнот.
Парторг довкнитіс юрнас, и сылӧн ёртыс мыйкӧ пасйис аслас блокнотӧ.
И сӧмын на комиссия петіс жырйысь, Афоня шлёпнитіс кистьсӧ джоджӧ:
— Тырмас!
Уджалыштім!
Андрюша шӧйӧвошис:
— Помалам?
— Помалам.
Бӧбъяс али мый ми, медым Витахалы патера лӧсьӧдны!
Андрюша эз тӧд, мый шуны.
— Энлы...
Сӧмын на заводитім уджавны, а тэ... тырмас.
Тайӧ ӧд патераыс абу Витахалӧн, а заводлӧн.
Абу ӧмӧй веськодь, кодлы тайӧс сетасны!
Гӧгӧрвоан?
— А миянлы нинӧм гӧгӧрвонысӧ.
Но ме тані сэсся ог уджав.
Мӧд патераӧ муна, а тані ог кут.
— А ме ог кӧсйы мӧдлаӧ.
И тэныд ог сӧветуйт — жалитны кутан...
— Тайӧ коді, ме кута жалитны?
Витаха вӧсна?
Афоня педзыштіс места вылас, кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но эз путьмы шуны да шеныштіс кинас:
— <rus>В общем</rus> ме муна.
И тэ мун.
Тэныд ӧд Витахасянь сюрис жӧ.
Помнитан, кыдзи тэнӧ муртса эз нӧйтны домна дінад?
— А ме всё равно ог мун! —друг тэрмасьтӧг шуис Андрюша да пӧрччис Афонялысь гимнастёркасӧ.
— Мый-й?
Кольччан?
— Кольчча.
— А уна-ӧ метӧг вӧчан, курортничёк? — пинь пырыс шуис Афоня.
— Справитчам кыдзкӧ.
Анатолий отсыштас.
— Но-но, видзӧдлам.
Сӧмын несъя ме витӧд судтасянь и тэ вылӧ и тэнад Витахаыд вылӧ.
— А ми тэ вылӧ квайтӧд судтасянь несъям! — пузис Андрюша.
— Мый шуин?
Висьтав ещӧ! — Афоня матыстчис Андрюшалань да лэптіс кисӧ: — Сӧтышта кӧ — ӧшинь пырыс летитан!
— А ме ог пов!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Ӧні Афоня шӧйӧвошис.
Мый лоӧма Андрюшакӧд?
Сійӧ некор тадзи эз сёрнитлы!
abu
abu
abu
Афоня ньӧжйӧник лэдзис кисӧ да, пельпом вылас гимнастёркасӧ пуктӧм бӧрын, катласигтыр петіс патераысь.
Андрюша колис ӧтнасӧн.
Сійӧ лэптіс джоджсьыс кистьсӧ да босьтчис уджӧ.
Сійӧ аддзыліс ӧшинь пыр, кыдзи проспект кузя муніс Афоня.
Рытладорыс, шоссе кузя гортас мунігӧн, Андрюша бергӧдчыліс соцгородоклань да керкаяс пӧвстысь аддзис «ассьыс».
Сійӧ весиг витӧд судтаысь аддзис и «ассьыс» ӧшиньсӧ.
Руд керка стенын сійӧ мичаа тыдаліс еджыд ӧшинь тасъяснас.
ХIII глава
ПИОНЕРСТРОЙ
Ильинскӧй пустырын кыліс уна гӧлӧса сёрни.
Удж вылӧ талун петіс Витахалӧн отрядыс ставнас.
Луншӧр кад кежлӧ став орчча уличаясысь воисны ещӧ морт кызь.
Найӧ кывлӧмаӧсь, мый пустырын стрӧитӧны стадион, воӧмаӧсь ӧні асланыс лӧмъясӧн, зыръясӧн, нӧсилкаясӧн да корисны удж.
Пустырын йӧзыс некытчӧ эз вермыны инасьны.
Но выручитіс ставнысӧ Миколка.
Сійӧ организуйтіс кадръяс кузя отдел, вайис кыськӧ жугалӧм пызан да табуретка и пуксис тополь улӧ, шонді сайӧ.
Ӧти-кӧ, сійӧ став ребятасӧ гижис, а мӧд-кӧ, быд фамилия весьтӧ пасйис: «турникӧвӧй бригада», «качельнӧй бригада», «мачтовикъяс», мӧд ногӧн кӧ мачталы гу кодйӧм кузя бригада.
Кыптіс сэки зык-шум.
Ӧтилы окота вӧлі стрӧитны качайяс, а сійӧ веськавліс турник вылӧ, мӧд кӧсйис эськӧ гу кодйыны, а сійӧс ыстӧны тачкаӧн Днепр дорӧ лыала.
Миколка муртса эз косясь, кор, назначениеяс сеталігӧн, аддзис, мый сылы оз подчиняйтчыны.
Но регыд мысти ставыс лои лючки-ладнӧ.
Ребята дружнӧя рӧвняйтісны пустырсӧ, весалісны сэтысь ёгсӧ, берталісны посни мыръяс да тырталісны гуранъяс да гӧпъяс.
— Витаха! — сы дінті нӧсилкаясӧн му новлігӧн горзісны челядь. — Видзӧдлы, мыйта нуам!
— Витаха! — горзісны пустырь мӧдар помсянь, качельнӧй бригадасянь. — Столб помъяссӧ соталыштам али соттӧг сувтӧдалам?
А Витаха аслас ӧти другкӧд ветлӧдліс ребята костті да портнӧйлӧн сантиметрӧн мерайтіс волейбольнӧй да баскетбольнӧй площадкаяс.
Регыд мысти лыа тыра тачкаӧн пустырӧ воис Миколка.
— Виташка! — кашкигтыр заводитіс сійӧ. — Со эстӧн, забор саяс, сійӧ ветлӧдлӧ.
Днепр дорӧ мунім — сійӧ ветлӧдліс и ӧні ветлӧдлӧ.
— Коді ветлӧдлӧ? — сантиметрсӧ гӧгыльӧ гартлігтыр юаліс Витаха.
Миколка индіс пустырь сайын сулалысь пу забор вылӧ да шӧпнитіс:
— Майка сэні!
— Мый тэ сӧран?
— Честнӧй кыв! — пӧся шуис Миколка. — Сійӧ забор костӧд видзӧдӧ.
Вӧтлам?
Витаха видзӧдліс заборлань — заборсӧ вӧлі тувъялӧма шочиника — и збыль аддзис сы сайысь кутшӧмкӧ фигураӧс.
— Оз ков, эн вӧтлы, — шуис сійӧ. — И эн сэтчӧ видзӧд!
— Сійӧ, кӧнкӧ, миян дорӧ кӧсйӧ локны! — нюмъяліс Миколка. — Но ми сійӧс ог кутӧ корны.
Мед ачыс локтас.
— Правильнӧ.
А то думыштас ещӧ, мый кевмысям, — шуис Витаха да, кор аддзис, мый баскетбольнӧй бригада лэптӧ столбъяс вылӧ щит, котӧртіс сэтчӧ.
Миколка чеччыштіс тачка вылӧ, быттьӧкӧ лёгкӧвӧй автомобильӧ, тутӧстіс вомнас да горӧдіс кык детинкалы, кодъяс сы мышкын кутчысисны ручкаӧ: «Полнӧй <rus>вперёд</rus>!», и вӧтчис Витаха бӧрся.
«Главнӧй инженер» прӧверяйтіс сылысь уджалан участоксӧ.
Тьӧсъясысь вӧчӧм баскетбольнӧй щитыс вӧлі сьӧкыд.
Сетка пыдди щит вылас ӧшаліс пыдӧстӧм кӧрт ведра.
Специальнӧй кӧрт кольчаыс некысь абу сюрӧма.
Кык детинка каттьысьӧмаӧсь столбъяс вылас да видзчысигтыр кыскисны щитсӧ вывлань.
Миколка, баскетбол вӧсна ответственнӧй, сулаліс столбъяс костын да командуйтіс:
— Ньӧжйӧджык лэптӧй.
Тадзи...
Ӧні позьӧ крепитны...
Сенька, видзчысьӧмӧнджык!
Ведраас эн кутчысь — мынас...
И друг, быттьӧ Миколка вомдзаліс, ведраыс мыніс.
Сійӧ зутшкысис Миколкалы юрас да уси муӧ.
Миколка кыв шутӧг кутчысис юрпыдӧсас, чукрасигтыр видзӧдліс слаб синъяснас ребята вылӧ да мыйлакӧ кутіс чеччавны ӧти кок йылас.
— Тэ, Миколка, котралышт лучшӧ! — кодкӧ шуис сылы.
Но Миколка нинӧм эз кывзы.
Сійӧ зіля ниртіс йӧгсӧ.
— Нолтӧ, вай видзӧдла, — шуис сылы Витаха да юковтіс чуньяснас шабді кудель кодь юрсисӧ.
Юрас лӧзвидзис йӧг.
Витаха муртса инмӧдчис сэтчӧ — Миколка лажыньтчис.
— Доймӧ! — шуис сійӧ. — Со кутшӧма зутшкис!
А юр вемыскӧд нинӧм эз ло?
— Тэ кӧ эськӧ коймӧд судтасянь усин, сэки мӧд делӧ, — бурӧдіс Витаха. — А тайӧ — прӧйдитас.
— Йӧгсӧ колӧ черӧн личкыштны! — Витаха мышсянь шуис кодкӧ.
Сійӧ бергӧдчис и здук кежлӧ кынмыліс места вылас: сы водзын сулаліс Майка.
— Кыдзи — чер? — спокойнӧя юаліс сійӧ.
— Черыс кӧдзыд, тайӧ отсалас.
А ранаыс сылӧн абу восьса? — Майка сэки збоя копыртіс Миколкалысь юрсӧ, медым бурджыка видзӧдлыны йӧг вылас. — Абу, абу восьса.
Тайӧ бур: заражение оз ло.
Висьысьсӧ колӧ водтӧдны шонді сайӧ да мед сійӧ шойччыштас.
Босьтӧй сійӧс, ребята!
— А мый тэ миян вылын командуйтан? — друг шуис Миколка. — Кортӧг локтӧма да командуйтӧ...
— Миколка, ланьт! — дӧзмӧмпырысь шуис Витаха да босьтіс сійӧс киняулӧдыс.
Мӧдар боксяньыс Миколкаӧс кутіс Майка.
Найӧ мунісны тополь улӧ.
— Строительствоыс жертваястӧг эз мун, — тадзи гижасны историяӧ, — шуис кодкӧ ребята пӧвстысь. — Мыйӧнкӧ сьӧкыдторйӧн вӧлі ранитӧма доблестнӧй труженик Миколкаӧс.
Но эз кувмӧн.
Миколкаӧс пуксьӧдісны тополь улӧ.
Сійӧ шуис, мый чувствуйтӧ асьсӧ оз бура.
Но, тыдалӧ, сійӧ абу вӧлі сэтшӧма ранитчӧма, кутшӧма сылы сьӧлӧм вылас воис, мый сы бӧрся ставныс сідзи ухаживайтӧны.
Кыдзкӧ ачыс сідзи артмис — ребята ставныс пуксялісны Миколкакӧд орччӧн гож сайӧ.
— А бур площадка лоас! — пустырь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, турун си няклялігтыр шуис Витаха. — кыдзи ті чайтанныд: недель кык мысти помалам?
— Помалам, — увереннӧя шуис Майка.
Миколка шензьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, кӧсйис мыйкӧ сэтшӧм ногаӧс шуны, кыдзи: «Мед нин кӧть кодкӧ мӧд, а тэ эськӧ мед чӧв олін», но казяліс Витахалысь скӧрысь видзӧдлӧмсӧ да нинӧм эз шу.
— Дерт жӧ, тані уджыс абу нин сэтшӧм уна, — тӧлкуйтіс Майка. — Гуяс кодйыны да столбъяс сувтӧдавны.
А вот татчӧ кӧ ещӧ скамейкаяс вӧчавны, кыдзи настӧящӧй стадион вылын, сэки дыр ковмас ноксьыны.
— А мый?
Збыльысь, вай вӧчалам, а? — слаб гӧлӧсӧн шуис Миколка. — И позьӧ ещӧ газированнӧй ва вузалан будка стрӧитны.
— Дерт жӧ, позьӧ, — сы дор жӧ шуис Витаха. — Сэки татчӧ и гырысьяс кутасны волывлыны.
— И кывбуръясӧн гижӧдъяс позяс татчӧ ӧшлыны, — шуис Майка. — «Тані гуляйт, кор эм прӧст лун, и велӧдчӧм йылысь мед оз вун!»
— Коді тайӧс сочинитіс? — гырддза вылас кыпӧдчыштіс Миколка.
— Ме.
— Сӧран?
— Но вот, кута ме ылӧдлыны!
Ме мый йылысь окотита, сы йылысь и сочинита.
— А ме йылысь, шуам, верман сочинитны?
— Пӧжалуйста, сӧмын колӧ думыштны!
Майка чукыртіс плешсӧ, и ребята ставныс чӧв ланьтісны.
Медбӧрын Миколка шуис:
— А-а!
Оз артмы!
Тэнад юр вемыд абу на сэтшӧм, кутшӧм гырысьяслӧн!
— Ланьт тэ! — стрӧга шуис Витаха. — Ме тӧда, поэтъяслы медся главнӧйыс — чӧвлун.
— Гижи! — чеччис Майка. — Кывзӧй!
«Тэ, Миколка, быттьӧ ем, кывнад бытшласян — он вен!»
— Вот тайӧ да! — шензисны ставӧн. — Эпиграмма сочинитіс!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пустырь сайын кыліс автомобильлӧн жургӧм шы, и забор весьтӧ кыпаліс виж бус сюръя.
Здук мысти поле вылӧ воис турунвиж цвета «газик».
Сэтысь петіс военнӧйяслӧн кодь костюма морт.
Сійӧ чышкыштіс носӧвикнас пӧсялӧм чужӧмсӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
— Ура, Матвей Никитич воӧма! — горӧдіс Витаха да мӧдӧдчис парторглы воча.
Быдӧн зілисны матыстчыны сы дінӧ матӧджык да киасьны.
Кытш пиас жӧдзис и Миколка.
Сійӧ дзикӧдз нин бурдӧма.
— Здорово, пионерстрой, здорово! — нюмъялігтыр шуаліс Матвей Никитич да быдӧнкӧд киасис.
— О-о, кутшӧм унаӧн ті тані...
Майка, и тэ тані?
— Тані! — важнӧя шуис Майка.
— А Андрюшка кӧні?
— Сійӧ абу.
— Вот некытчӧ инасьтӧмыд!
Семён Петрович нёль лун нин гортас эз ветлы, а сылы кӧть мый!
Дзикӧдз вунӧдӧма батьсӧ.
Кыдзи сӧмын ті аддзанныд сійӧс, вӧтлӧй бать дінас.
— Ладнӧ, — шуис Майка да содтіс: — А миянлы, Матвей Никитич, баскетболлы специальнӧй кӧрт кольча колӧ.
А кытысь судзӧднысӧ, ог тӧдӧй.
— Баскетбольнӧй кольча? — юаліс Матвей Никитич. — Сеткаа сэтшӧм?
Сійӧс ми вӧчам.
Ме висьтала механическӧй цехлы.
А миянлы и сварочнӧй аппарат колӧ, — писькӧдчис водзлань Миколка. — Кӧрт мачта вылӧ кык труба миян эм, асланым сварщик эм — со Витаха, — а аппаратыс абу.
Висьталӧй, Матвей Никитич, мый миянлы...
Миколкаӧс бара зырисны.
Сійӧ некыдзи эз вермы выльысь матыстчыны Матвей Никитич дінӧ.
Но сэсся, кодлыкӧ пельпом вылас чеччыштӧм бӧрын, горӧдіс:
Матвей Никитич!
Миянлы и ӧжын колӧ!
Матвей Никитич кыліс и тайӧ просьбасӧ.
И сы вӧсна мый сійӧс кокниа позьӧ вӧлі выполнитны, сэні жӧ гижыштіс столярнӧй мастерскӧйӧ записка да сетіс ребяталы ассьыс «газиксӧ».
Ӧжынла Миколкакӧд окотитісны мунны морт кызь, но машинаӧ тӧрисны сӧмын кӧкъямысӧн.
Матвей Никитич ветлӧдліс площадка кузя да шензис сы вылӧ, кутшӧм лӧсьыда сійӧс планируйтӧмаӧсь.
Сійӧ пробуйтліс шатлӧдлыштны муӧ сюйӧм волейбольнӧй столбъяссӧ, но найӧ эз сетчыны.
— Крепыда вӧчӧма!
Молодечьяс! — быд здукӧ шуаліс сійӧ. — И сэтшӧм дружнӧя тіян артмӧ.
Настӧящӧй коммунистъясӧн быдманныд!
— А кыдзи нӧ! — шуис Витаха. — Ӧні миянлы кӧть мый тшӧкты, ставсӧ ӧтвылысь мунам вӧчны.
— Матвей Никитич, а коммунизм регыд воас? — юаліс Майка.
— А кыдз жӧ!..
Ті, дерт нин, коммунизм дырйи кутанныд овны.
Да и ми, старикъяс, чайта, ловъяӧсь на лоам.
Гӧгӧр нин выль йӧз, мӧдпӧлӧс олӧм...
— А кыдзи сійӧ, Матвей Никитич, выль йӧз? — юаліс Майка. — Ме выль жӧ?
— Выль.
И Миколка выль, и Витаха.
Ӧд тіянӧс и сравнитнысӧ оз позь капиталистическӧй канмуысь кутшӧмкӧ школьниккӧд.
Ті быдса вит юрӧн вылынджыкӧсь.
А мыйла, тӧданныд?
— Ми здоровджыкӧсь на серти, — шуис ребята пӧвстысь кодкӧ.
— Правильнӧ.
А ещӧ?
— Ми пионеръяс, а найӧ абу, — вочавидзис Майка.
— Правильнӧ.
Но, а медся главнӧйыс? — Матвей Никитич сюся видзӧдліс гӧгӧр ставныс вылӧ. — Налӧн, ребята, ичӧтысяньныс тӧданныд кутшӧм понятие олӧм йывсьыс пыртсьӧ юраныс?
Кор тэ лоан ыджыдӧн, либӧ тэ кутан мукӧдӧс грабитны, либӧ мукӧдъяс тэнӧ грабитасны.
А ми... ми воспитывайтам тіянӧс сідзи, медым ті и татшӧм кывсӧ весиг эн тӧдӧй — «грабёж».
Сэтчӧс йӧзыдлӧн, капиталистъяслӧн, мед сӧмын аслас вӧлі да унджык — мӧд мог сэсся абу.
А вот, например, Майка: кутшӧм мог тэ сувтӧдін олӧм водзад?
Майка яндысьыштіскодь:
— Ме... ме кӧсъя лоны поэтӧн.
— Поэтӧн кӧсъян лоны? — юаліс парторг. — А вот мыйла?
— Кута сэтшӧм кывбуръяс гижны, медым ставӧн тӧдісны да ӧдйӧджык заводъяс стрӧитісны!
— Кутшӧм збой! — нюммуніс Матвей Никитич. — Зэв бур тэнад кӧсйӧмыд.
Гиж, гиж...
И миянлысь заводнымӧс тшӧтш кывбуръясад гиж.
Война дырйи сійӧ сы мында ас вывтіыс нуис, мый сы йылысь быдса поэмаяс колӧ гижны.
Тӧдан, — Матвей Никитич босьтіс юрсьыс еджыд фуражкасӧ да пуксис луд вылӧ, — 1941 воӧ фашистъяс дзик завод дорӧ матыстчисны да кӧсйисны босьтны сійӧс «пӧсьӧн на», но войскакӧд ӧтвылысь миян рабочӧйяс быдса нелямын вит лун обороняйтісны сійӧс.
Сэсся немечьяс кӧсйисны заводсӧ выльысь лэдзны да вайисны Германияысь ассьыныс инженеръясӧс.
Но и тайӧ фокусыс налы эз удайтчы.
Найӧ нинӧм эз аддзыны заводысь: ни рабочӧйясӧс, ни оборудование.
Ми ставсӧ нуим.
А тайӧ заводса директорсӧ — вӧлі сэтшӧм генерал Фридрих фон Зуппенпифке — ме 1943 воын со этайӧ киясӧн куті чардакысь.
Пукалӧ сійӧ пемыдінас да тіралӧ повзьӧмысла.
А ме босьті сійӧс шошаӧдыс да кыска югыдланьӧ.
Сійӧ чирзӧ порсьпи моз, чайтіс, мый ми сійӧс сэн жӧ виам.
Но ме эг кут киясӧс лякӧсьтны сыӧ — мед ачыс войтырыс судитас...
Тайӧ здукӧ пустырӧ бӧр воис «газик».
Миколка вывлань качӧдлӧмӧн ворсіс ӧжыннас.
— Но, уджалӧй мыйта гажыд! — прӧщайтчигас шуис Матвей Никитич. — А кор турникнытӧ вӧчанныд, лэдзанныд ӧтчыд кыпӧдчывны ки йылын?
— Лэдзам! — горӧдісны некымын гӧлӧс.
«Газик» дзужнитіс да вӧрзьӧдчис места вывсьыс.
Сэні Матвей Никитичкӧд тшӧтш муніс катайтчыны ребяталӧн мӧд партия.
— Шань морт! — машина бӧрся видзӧдігтыр шуис Витаха.
— Шань! — поддержитіс сійӧс Миколка. — Ме мыйӧн быдма, парторгӧ жӧ велӧдчыны муна.
ХIV глава
ЗЭВ ДОНА МИЛЛИМЕТРЪЯС
Тайӧ лунъясӧ заводскӧй многотиражнӧй газет <rus>«Жигачёвский металлург»</rus> петіс гырысь заголовокъясӧн:
Ёртъяс!
Домна лэптытӧдз коли 5 лун!
Ёртъяс!
Домна лэптытӧдз коли 3 лун!
Мунісны медбӧръя лӧсьӧдчӧмъяс.
Домналысь корпуссӧ кокньӧдӧм могысь торйӧдалісны став трубаяссӧ.
Металлическӧй корпус пытшкас сюйисны кӧртысь вӧчӧм паук-распорка, медым домнаыс эз вошты ассьыс гӧгрӧс формасӧ.
И, медбӧрын, испытывайтісны гидравлическӧй подъёмник.
Домнасӧ вӧлі шуӧма лэптыны вежалунӧ.
Тайӧ уджыс, дерт, эз вӧв гусяторйӧн, но сы могысь, медым удж дырйи вӧліны кыдз позьӧ этшаджык «болельщикъяс» — а тӧждысис заводыс ставнас, — лэптӧм йылысь юӧртісны сӧмын колана йӧзлы.
Металлургическӧй промышленность кузя министерствоӧ сетісны телеграмма: «Кӧсйысям срок кежлӧ сетны чугун».
Кыдзи и мукӧд участокъясын, домна дорын уджъяс мунісны чорыд график серти.
Вешйыны графикысь сідзкӧ не выполнитны ассьыныс кӧсйысьӧмсӧ.
Но тайӧ некодлы эз ков.
Рабочӧйяслӧн вӧлі весиг кывбуръясӧн гижӧм девиз:
<rus>Слово строителей — твёрдое слово.</rus>
<rus>Сказано: к сроку — к сроку готово!</rus>
...Афоня пукаліс пылеуловитель пос вылын, буретш домналы паныд.
Сійӧ воис стӧч ас кадӧ!
Кор сійӧ петіс асывнас трубаысь да аддзис, мый домна дінӧ вежалунӧ ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн чукӧртчӧны йӧз, сійӧ пыр жӧ думыштіс, мый тайӧ оз весьшӧрӧ вӧчсьы.
Сійӧ эз на вермы чайтны, мый буретш талун кутасны лэптыны домнасӧ, но, кор гырысьяс бӧрся сійӧ воис домна дінӧ да каттьысис пылеуловитель вылӧ, гӧгӧрвоис, мый аддзылас вӧвлытӧм лоӧмторъяс.
Ставыс на сӧмын вӧлі заводитчӧ.
Уліын, му вылын, Семён Петрович чукӧртӧма ас гӧгӧрыс рабочӧйясӧс да инженеръясӧс; кинас шенасигтыр сійӧ сеталіс медбӧръя индӧдъяс.
Витахалӧн мамыс, Мария Фёдоровна, внимательнӧя кывзіс сійӧс. Сійӧ вӧлі сьӧдасьӧм комбинезона, синкымъяссьыс вылӧджык лэптӧм лӧз ӧчкиа да киас кутіс газӧвӧй горелка.
Матвей Никитич синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдіс домна вылӧ гӧгӧрбок, быттьӧ метитчис, кысянь эськӧ сійӧс бурджык штурмуйтны.
Майкалӧн батьыс чӧв олігтыр куритчис.
Но вот, — сёрнитіс Семён Петрович, — талун ставыс решитчас.
Кутам уджавны ӧні тэрмасьтӧг.
Правда, ми ставсӧ артыштім, но всё-таки, медым кутшӧмкӧ мелочь эз подведит, бурджык не тэрмасьны.
Ми и сідз нин, сы пыдди медым во чӧж стрӧитны выль домна, ӧти лунӧ решайтам став проблемасӧ.
Эмӧсь юалӧмъяс?
— Ставыс гӧгӧрвоана — вай заводитам! — нюммуніс инженер Матюшенко, нывбабалӧн кодь кузь юрсиа ыджыд тушаа том морт. — Эк, жаль, мый фотографӧс эг корӧй!
Талун луныс кыдз быттьӧ историческӧй, ӧд мирын первойысь домна лэптам.
— Да ен мед сыкӧд, тайӧ фотографыскӧд! — шуис Семён Петрович. — Делӧыс абу сыын.
Ті, сідзкӧ, Матюшенко ёрт, пыранныд домна пытшкас да кутанныд следитны маятник бӧрся.
А ті, Иван Васильевич, дасьтӧй му вылас ассьыныд став хозяйствотӧ.
— Менам ставыс дась! — вочавидзис Майкалӧн батьыс.
Сэсь жӧ, гырысьяс пӧвстысь, Афоня аддзис и Витахаӧс да чуймис.
Кияссӧ морӧсас кресталӧмӧн сійӧ сулаліс сэтшӧм важнӧя, быттьӧ кывкутіс домнасӧ лэптӧмысь ставнас.
Сійӧ вӧлі брезентӧвӧй спецовкаа, сосъяссӧ пуджӧма.
Сылӧн тасма помас мыйлакӧ ӧшалісны югъялысь маслёнка да ветек тор.
Но со Семён Петрович тапнитіс Майка батьлы пельпомас да первойӧн кайис кольцевӧй площадка вылӧ, коді кытшаліс домнасӧ.
Сійӧ вӧлі нёль судта керка вылнаын.
Инженер Матюшенко да Матвей Никитич розьті пырисны домна пытшкӧ, кӧні вӧлі зэв пемыд.
И сэсся — видзӧд жӧ! — гырысьяс бӧрся доменнӧй пач вылӧ кайис Витаха!
Мый сійӧ сэні кутас вӧчны?
Семён Петрович перйис зепсьыс мел да, кольцевӧй площадкаті домнасӧ кытшовтӧмӧн, визьнитіс аслас пельпом вылнаті кыз еджыд черта.
Волнуйтчӧм вӧснаыс Афонялӧн ёнджыка кутіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
Ӧні заводитчас сійӧ, мый йылысь сёрнитіс став заводыс!
Тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана — сэті, кыті муніс мелӧн гижтӧм визьыс, домналысь корпуссӧ лоӧ вундӧма, но оз дзикӧдз.
И артмас сійӧ, мый домналысь вылыс юкӧнсӧ лэптӧм бӧрын вундӧминас лоас ыджыд кост.
А тайӧ костсӧ тупкасны дасьтӧм нин стальнӧй накладкаясӧн, быттьӧ дӧмасъясӧн.
Мария Фёдоровна лэдзис син весьтас ӧчкисӧ, и сы киын заводитіс дзужгыны газӧвӧй горелкаысь кельыдлӧз би.
Металлыс сыліс би улын, и гӧрдов войтъяс заводитісны исковтны домна кузя.
Мария Фёдоровнакӧд уджалісны ещӧ кык газорезчик.
Сійӧ, буракӧ, вӧлӧма налӧн бригадирӧн да пыр ӧтарӧ мыйкӧ налы висьтавліс да индаліс мелӧн гижтӧм визь вылӧ.
Уджыс муніс ньӧжйӧ, сы вӧсна мый стальнӧй корпусыслӧн кызтаыс вӧлі сантиметрӧн-джынйӧн.
Но Афоня некытчӧ эз мун.
Медся интереснӧйыс вӧлі водзын на.
Медбӧрын Мария Фёдоровна горӧдіс:
— Семён Петрович, корпуссӧ лои вундӧма!
«Бура уджалӧны!» — думыштіс Афоня да мыйлакӧ неприятнӧй чувствоӧн да ас вылас дӧсадаӧн уськӧдіс тӧдвылас, мый вот тайӧ Мария Фёдоровна Грицайыслы сійӧ эз кӧсйы краситны патерасӧ.
— Внимание! — кияссьыс рупор вӧчӧмӧн сетіс команда Семён Петрович. — Заводитам лэптыны!
Кык рабочӧй кутчысисны неыджыд кӧрт ящик бокын чурвидзысь воропъясӧ да заводитісны найӧс бергӧдлыны.
Тайӧ вӧлі насос.
Дзик прӧстӧй ва, насос пыр мунӧм бӧрын, ыджыд давление улын нин чепӧсйис ыргӧн трубаясті подъёмникъясӧ — домкратъясӧ.
Насосас кутіс булькакывны ва, и тайӧ булькакылӧмыс зэв бура кыліс, сы вӧсна мый доменнӧй пач вылас друг лои дзик шынитӧв.
Дугдісны стучитны, ланьтісны сёрнияс.
Ставӧн дзоргисны зэв ыджыд домна вылӧ.
Но сійӧ кыдзи сулаліс вӧрзьытӧг, сідзи и водзӧ кутіс сулавны.
«Эз артмы! — думыштіс Афоня. — Оз веськав!»
Сылӧн мыштіыс быттьӧ визнитіс йирмӧг.
Сійӧ бура аддзис, кыдзи мӧдісны уджавны домкратъяс, кодъяс мыджсисны домналӧн вылыс юкӧнас да зілисны сійӧс лэптыны, но домнаыс сулаліс да эз вӧрзьы.
Сӧмын кутіс кусыньтчыны стальнӧй обшивкаыс.
— Дугӧдӧй лэптынысӧ! — горӧдіс Семён Петрович да тэрыба ӧзтіс папироска. — Сэні мыйкӧ кутӧ.
Сійӧ выль пӧв прӧверитіс вунданінсӧ, а сэсся кык рабочӧйкӧд тшӧтш кайис дзик домна йылас, колошник вылас.
Вӧліны сэні найӧ дас вит минут кымын, сэсся лэччисны.
Семён Петровичлӧн киясыс вӧлі бусӧссьӧмаӧсь сім сора бусӧн.
— Сэні трубаыс пуксьӧма, но и колошникӧ крукасьӧма.
Ми сійӧс вештім.
Ӧні позьӧ водзӧ уджавны, — шуис сійӧ.
И бара кутісны бергавны насослӧн воропъясыс.
Друг кыліс Матвей Никитичлӧн радлан, гора гӧлӧсыс.
Сійӧ горзіс домна пытшкӧссянь:
— Дас миллиметр!..
Кызь миллиметр!..
Лыбӧ, гӧлубушкаӧй!
Афоня кыпӧдчыштіс аслас пос вылас да аддзис, мый корпус вунданінті костыс содӧма.
Домкратъяс водзӧ уджалісны.
Витаха кисьталіс маслёнкаысь маслосӧ насосӧ да меліа чышкаліс ветекӧн сылысь вевтсӧ.
Сэсся сійӧ кыскис гач зепсьыс гайка ключ да заводитіс сійӧн мыйкӧ винтитавны.
Сійӧ уджаліс зіля, делӧсӧ бура тӧдӧмӧн.
Корсюрӧ сійӧ шыасьлывліс рабочӧйяс дінӧ, и найӧ серьёзнӧя мыйкӧ висьтавлісны сылы.
Афонялы друг зэв окота лои сувтны Витаха местаӧ.
Сійӧ сэтшӧм бура жӧ эськӧ справитчис маслёнканас, кыдзи тайӧ вӧлі артмӧ Витахалӧн.
А вермас лоны, мый сылӧн артмис, гашкӧ, и бурджыка.
А мый лёксӧ, веськыда кӧ сёрнитны, вӧчис сылы Витаха?
Сэсся Афонялӧн вирдыштіс мӧвп: а друг ӧні жугаласны домкратъясыс!
Сэки став делӧыс пракмунӧ.
Но сійӧ весьшӧрӧ волнуйтчис.
Домна лэптан делӧын ставсӧ вӧлі арталӧма.
— Тувъялӧй клинъяс! — сетіс команда Семён Петрович.
Юрӧбтіс металлӧ пель чунӧдана кучкӧм шы — тайӧ нӧшалісны кувалдаяс, — и артмӧм костас тыдовтчисны чугун клинъяс.
Ӧні корпусыс эз нин вермы пуксьыны.
Семён Петрович видзӧдліс артмӧм костас да горӧдіс:
— Но кыдзи, парторг, ылӧдам кадсӧ?
— Ылӧдам! — кыліс брунган гӧлӧс.
Майкалӧн батьыс сулаліс му вылын подъёмнӧй кран дорын да видлаліс стальысь вӧчӧм кыз накладкаяс, кодъясӧн сылы колӧ вӧлі «дӧмны» домнаын артмӧм костсӧ.
Ӧні домнасӧ лэптісны нин быд часджын бӧрын сувтлӧмӧн, медым прӧверитны ставсӧ.
Афоня думыштіс котӧртлыны Андрюшала, медым сійӧ видзӧдіс жӧ, кутшӧм бура вермӧны уджавны Жигачёвын, но жальпырысь думыштіс, мый найӧ пиньӧ воисны, да кольччис пукавны пылеуловитель вылын.
Дугдывтӧг клёнгисны кувалдаяс — тувъялісны клинъяс.
Кор корпусас артмӧм костыс лои сьӧд да пиньтӧм зэв ыджыд вом кодь, сэки мыччысис сэн инженер Матюшенколӧн юрыс:
— Семён Петрович!
Отвес воис математическӧй центрӧдз!
Домна ӧні сулалӧ дзик веськыда!
Кольцевӧй площадка вылӧ петіс Матвей Никитич.
Сійӧ чӧла кутліс Семён Петровичӧс да окыштіс сійӧс.
Сэсся пӧся кутліс кияссӧ насос бергӧдлысь кык рабочӧйлысь да Мария Фёдоровналысь.
Но, кыдзи кажитчис Афонялы, Матвей Никитич медся дыр кутліс Витахалысь кисӧ.
Афонялы лои завидь.
Витаха пӧшти нинӧм эз вӧч — кутшӧмкӧ маслёнкаӧн ноксис, — а сылысь кисӧ медся дыр кутлісны.
«Со неуна уджыштіс — и почёт нин! — думыштіс Афоня. — А тэныд, йӧйлы, некутшӧм уважение абу».
Домнасӧ лои веськӧдӧма!
Афонялы окота вӧлі йӧктыны, сійӧ пӧшти гири-люки лэччис пылеуловитель пос кузя да котӧрӧн матыстчис Семён Петрович дінӧ.
А сійӧ пукаліс нин форматӧм бетон кусӧк вылын.
Сы водзын вӧлі восьтӧма «Казбек» пачка, и быдӧн, кодлы вӧлі колӧ, босьтліс сэтысь папирос.
Витаха пласьвидзис му вылын, быттьӧ сьӧкыд удж бӧрын, да чӧскыда нюжмасис.
Афоняӧс сійӧ эз аддзы.
Семён Петрович дінӧ матыстчис парторг:
— Ті тӧданныд, дыр-ӧ ми лэптім домнанымӧс?
— Дыр-ӧ?
Матвей Никитич пуджыштіс соссӧ да матыстіс Семён Петрович чужӧм дінӧ часісӧ.
Домнасӧ вӧлі лэптӧма вит час да джынйӧн.
Афоня весиг эз казяв, кыдзи лэбыштіс тайӧ кадыс, быттьӧ сійӧ ачыс вӧлі кольцевӧй площадка вылын да гырысьяскӧд ӧтвылысь лэптіс домнасӧ.
ХV глава
ДИСПЕТЧЕРСКӦЙ РАПОРТ
Андрюша пукаліс батьыс кабинетын да кияссӧ зыралігтыр, гажтӧмпырысь кытчӧсюрӧ видзӧдлывліс.
Асывнас Майка знакъясӧн — Андрюша сыкӧд эз сёрнит — висьталіс, мый сійӧс корӧ батьыс ас дінас.
Гӧгӧр стенъясас ӧшалісны чертёжъяс, диаграммаяс, кутшӧмкӧ фотографияяс.
Ӧти фотография вылысь тыдаліс тшыналысь домнаа войнаӧдзса заводлӧн панорама.
Кабинетын вӧліны пызан, диван да тумбочка, код вылын сулаліс графин.
А пельӧсас ещӧ сулалісны ӧтлаӧдӧм кык письменнӧй пызан.
Паськыд общӧй крышка вылын ломалісны да мигайтісны гӧрд, турунвиж, еджыд чутъяс.
Вӧлі сё гӧгӧр лампочка.
И на вылӧ видзӧдігӧн кажитчис, мый тайӧ абу диспетчерскӧй пульт, а югдӧдӧм карлӧн макет.
Пульт сайын пукаліс наушникъяса мугов нывка.
Сы водзын стойка вылын ӧшаліс микрофонлӧн руд кӧрӧбка, сыысь неылын вӧлі репродукторлӧн сьӧд диск.
Нывка пыр ӧтарӧ инмӧдчывліс кнопкаясӧ да включайтан рычажокъясӧ да кодкӧдкӧ сёрнитіс.
Батьыс мыйкӧ ӧдйӧ гижис.
Корсюрӧ сійӧ чӧвтлывліс синъяссӧ Андрюша вылӧ да кокньыдика нюмдыліс.
Пиыс пукаліс сы водзын: гожъялӧма, юрсиыс быдмӧма кузя — балябӧжас кӧть кӧса кы — состӧм дӧрӧма да трусика.
Ботинкисӧ сійӧ боквыв талялӧма.
Веськыд ботинкисьыс тыдаліс певйыс.
— Но, пиук, мый выльыс? — эновтіс бумагаяссӧ да юаліс Семён Петрович. — Тэ нӧ мый тайӧ дзикӧдз менӧ вунӧдін — курьеръясӧс колӧ тэла ыставны.
Войдӧрлун ме тэнӧ виччыси, тӧрыт волнуйтчи, а тэ кӧнкӧ сэн котралан да ньӧтчыд ныртӧ он мыччӧдлы татчӧ...
Мамыдсянь письмӧяс абуӧсь?
— Абу на.
Семён Петрович, тыдалӧ, мыйкӧ уськӧдіс тӧдвылас да бара копыртчис бумагаяс весьтӧ, заводитіс сэні лукйысьны.
— Сідз...
А Майка бур пӧвариха?
Мыйӧн нӧ сійӧ тэнӧ вердӧ?
— Котлетъясӧн, блин коркӧ пӧжавліс...
Андрюша ньылыштіс дульсӧ.
Сійӧ важӧн нин кыдз колӧ эз ӧбедайтлы — эз тӧдлы первой дай мӧд блюдо, — а оліс нянь кежысь, калбас да картупель кежысь.
— Сідзкӧ, тэ пӧт менам?
— Пӧт, — ышловзис Андрюша.
Секретарь Маруся, коді пукаліс диспетчерскӧй пульт сайын, друг гораа шуис:
— Семён Петрович, вит час нин.
Рапорт.
Ставӧн асланыс местаясын.
Батьыс видзӧдліс ручнӧй часі вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн пыр жӧ вежсис.
Нюмъялысь да мелі чужӧмыс лои стрӧг да зумышкодьӧн.
Сійӧ матыстчис микрофон дорӧ.
Нывка-оператор босьтіс карандаш, кыз тетрадь да пуксис орччӧн.
— Внимание! — шуис микрофонӧ батьыс. — Первой участок — теплоэлектроцентраль, докладывайтӧй!
Андрюша кыліс, кыдзи репродукторлӧн сьӧд дискын кодкӧ кызӧктіс.
— Тӧрыт да талун ми тырвыйӧ монтируйтім первой котёллысь топкасӧ.
Юасьӧмъяс вообщӧ абуӧсь, но миянлы эз сетны куим автомашина, медым кыскавны ёг.
— Гараж, кыланныд? — Семён Петрович синбӧжнас видзӧдліс Андрюша вылӧ да гусьӧн шуис: — Гӧгӧрвоан, кыдзи тан менам лӧсьӧдӧма?
Андрюша довкнитіс юрнас. Сійӧс тайӧ зэв ёна интересуйтіс.
Со, вӧлӧмкӧ, кутшӧм диспетчерскӧй рапорт йылысь водзджык висьтавлӧма батьыс!
Став строительнӧй участокъясыс, кодъяс вӧліны ӧта-мӧдсяньыс дас-дас кык километр сайынӧсь, йитчӧмаӧсь телефонӧн батьыскӧд да быдӧн ас костаныс.
Найӧ кылӧны ёрта-ёртнысӧ, быттьӧ сёрнитӧны ӧти жырйын.
Кутшӧм бура лӧсьӧдӧма!
— Кыла, — вочавидзис гараж. — Менам оз тырмыны шоперъяс.
— Тіян ӧтнанныдлӧн али мый йӧзыс оз тырмыны? — стрӧга юаліс батьыс. — Менам тані быд морт лыд вылын.
Кор домна лэдзам, сэки лоӧны йӧз, а ӧні колӧ мыйкӧ думыштны.
— Ладнӧ, ме думыштла.
Пуксьӧда руль сайӧ механикъясӧс.
— Вот и сёрнитчим...
Мартеновскӧй цех, кывза тіянӧс!
— Помалім кӧкъямысдас метр судта вытяжнӧй труба сувтӧдӧм! — гордӧя шуис репродуктор. — Водзӧ уджалам ванна тэчӧм кузя.
Андрюшалы уси тӧдвылас: кор сійӧ татчӧ воис, трубаыс муртса сӧмын чурвидзис мартеновскӧй цех весьтын, а ӧні сійӧс лэптӧмаӧсь нин кӧкъямысдас метр вылнаӧ!
— Но менам, Семён Петрович, скандал, — водзӧ висьталіс мартеновскӧй цех: — кирпич помассьӧ.
— Кирпичнӧй завод, мыйын нӧ делӧыс?
— Ме сыысь абу мыжа, Семён Петрович, — надзӧник вочавидзис мелі гӧлӧс. — Ме налы сета график серти, а найӧ асьныс луннас унджык тэчӧны.
— <rus>В общем</rus>, найӧ кӧ графиксӧ панйӧны, налы колӧ сетны мыйта корасны.
Гӧгӧрвоад?
— Гӧгӧрвоана.
— Семён Петрович, а Семён Петрович! — друг сюйсис сёрниас кодлӧнкӧ сибдӧм гӧлӧс. — Меным эськӧ дранкаяс...
— Коді тайӧ татшӧмыс?
Нӧрӧвитлӧй...
Прокатнӧй цех, инженер Сергеев, докладывайтӧй, мыйла график эн тыртӧй?
— Балкаяс эз вӧвны, — шӧйӧвошӧмӧн вочавидзис репродуктор.
— Балкаяс эз вӧвны? — ёся юаліс батьыс. — Но мый нӧ, ладнӧ.
Задание орӧдӧмысь тіянӧс вешта удж вылысь.
Тіянтӧг справитчам, миянлы татшӧм йӧзыд оз ковны.
— Но мый нӧ?
Ӧд ме...
— Колӧ кужны аддзыны балкаяс.
Прӧщайтлӧй.
Менам абу кадыс тіянкӧд чеченитчыны.
Ті коймӧдысь нин график орӧдінныд.
Тіян шудныд, мый абу мартеновскӧй цех — главнӧй ударлӧн направление.
А то эськӧ — халатностьысь судӧ!
Андрюша некор эз аддзывлы батьсӧ татшӧм скӧрӧн.
«Но и скӧрмис! — думыштіс сійӧ. — Весиг удж вывсьыс вӧтліс».
Сылы мыйлакӧ лои жаль пенснеа тайӧ тӧдса инженерыс, коді оліс найӧ керкаын жӧ.
Сійӧс уволитӧм йылысь ӧд став участокъясын кывлісны.
— Железнодорожнӧй цех! — водзӧ нуӧдіс перекличкасӧ батьыс.
— Тӧрыт да талун заводӧ воис оборудование да стройматериалъяс тыра сё сизимдас вагон.
Уралысь — цемент, Калининысь — стандартнӧй керкаяс, Мӧскуаысь — кабель, Горькӧйысь — автомобильяс, Бакуысь — нефть, Беларусьысь — вӧр, Кардорысь — шпалъяс, Краматорскысь — прокатнӧй оборудование.
Вагонъяссӧ ректӧма ас кадӧ.
Правда, йӧзыс этшакодь вӧліны, но справитчим.
— Молодечьяс! — друг кыліс репродукторысь.
— Иваненко, пыралӧй талун парткомӧ.
Тайӧ вӧлі Матвей Никитичлӧн гӧлӧсыс.
Андрюша пыр жӧ тӧдіс сійӧс.
Сійӧ кывзӧма жӧ, вӧлӧмкӧ, рапортсӧ.
— А насосъяс да стеклӧ вайисны? — юаліс батьыс.
— Эз.
— Тьпу!
Шог сӧмын меным татшӧм поставщик вӧсна — став уджнымӧс торкалӧны!
— Семён Петрович, а Семён Петрович! — бара сюйсис сёрниӧ сибдӧм гӧлӧс. — Меным эськӧ дранкаяс...
— Коді сэні мешайтӧ меным уджавны? — скӧрмис батьыс. — Ті мыйла ӧчередьтӧг сюйсянныд?
— Да дранкаяс колӧны, Семён Петрович! — кевмысис кодкӧ. — Уджным сулалӧ.
Стеценко, чӧрт пи, дзикӧдз джагӧдіс!
— Эн увтчы, эн увтчы, — воча шуис кодкӧ, — ачыд тэ сэтшӧм!
— Мый ті сэн, пинясьны чукӧртчинныд? — юаліс Семён Петрович. — А то пырысь-пыр кыкнанныдтӧ выключита!
Виччысьӧй ӧчередьнытӧ!..
Кадръяс кузя отдел, тіянлы кыв!
— Талун стройка вылӧ воисны дас инженер — том выпускникъяс — да Сталинградысь сё монтажник.
— Кытчӧ ті найӧс индінныд овнысӧ?
— Ӧні кежлӧ баракъясӧ да землянкаясӧ, Семён Петрович.
Кӧсъям брезентӧвӧй палаткаяс сувтӧдавны.
Сэні морт куимӧн тӧрасны.
— Сувтӧдалӧй...
Центральнӧй склад, сетӧй палаткаяс...
Главнӧй бухгалтер, артыштінныд?
— Тӧрытъя лунӧ, Семён Петрович, вӧчӧма удж ӧти миллион сё сюрс шайт дон, — дрӧжжитіскодь репродукторын пӧрысь мортлӧн гӧлӧс. — Экономитӧма ветымын сюрс шайт.
— Бур.
Ме тіянӧс выключайта...
Но, коді сэн дранкаяс корис? — нюммуніс батьыс.
— Ме, Фёдорчук.
— А, тайӧ тэ, Фёдорчук?
Мый нӧ тэнад гӧлӧсыд вежсьӧма?
— Ю дорын, Семён Петрович, удж бӧрын кынми.
Пӧсь вылысь.
Меным эськӧ дранкаяс...
— Деревообделочнӧй комбинат, мый ті сэн Фёдорчукӧс он могмӧдӧй?
Олан керкаяс стрӧитӧм вылӧ дранкаяс сетӧй пыр жӧ!
Некутшӧм сёрни оз вермы лоны!
Нывка-оператор гижаліс тетрадьӧ участокъяслысь быд донесение да строительствоса начальниклысь быд распоряжение.
Андрюша долыда видзӧдіс батьыс вылӧ.
Сійӧ некор эз думайтлы, мый ӧти лунӧ заводын вӧчсьӧ татшӧм уна удж.
И весиг арталӧмаӧсь: вӧчӧма миллион шайт дон!
Думыштны сӧмын — ӧти миллион!
Андрюша весиг эз вермы думыштнысӧ, мый батьыслы оз тырмыны шоперъяс, инженеръяс, рабочӧйяс, мый сійӧ важӧн нин виччысьӧ насосъяс да стеклӧ.
Вӧлӧмкӧ, заводын ӧні главнӧй ударлӧн направлениеыс домна.
Кыдзи фронт вылын!
И, сідзкӧ, батьыс тані главнокомандующӧй.
Сійӧ принимайтіс донесениеяс бой мунан поле вывсянь, вешталіс омӧлик начальникъясӧс.
И ставӧн сылысь кывзысисны, подчиняйтчисны.
А сійӧ сеталіс распоряжениеяс ӧдйӧ, резкӧя, стрӧга, и тайӧ, тыдалӧ, сы вӧсна, мый дугдывтӧг видзӧдіс войнаӧдзса заводлӧн, тшынӧн пуркйысь, мича заводлӧн фотография вылӧ.
Тайӧ вӧлі зэв бур!
Диспетчерскӧй рапорт кутіс помасьны.
— Теплоэлектроцентраль, — выльысь чукӧстіс Семён Петрович, — а ноко, сетлӧй трубкасӧ пионеръяслы.
Найӧ талун меным звӧнитлӧмаӧсь, кор ме эг вӧв.
И Андрюша друг кыліс зонкалысь тӧдса гӧлӧс.
«Витаха!» — дӧгадайтчис сійӧ.
— Семён Петрович, спортплощадка вылын сувтӧдӧма кык волейбольнӧй столб, заводитім монтируйтны турник да качайяс.
Миянлы оз тырмыны куимсё миллиметра кӧрт скӧбаяс.
Сэсся, Семён Петрович, трубаясысь мачта вӧчӧм могысь миянлы колӧ сварочнӧй аппарат.
— Ме на дінын сэні вӧлі, Семён Петрович, — поддержитіс Витахаӧс парторг. — Бур спортплощадка артмас.
Колӧ отсыштны ребяталы.
— Отсыштам, — шуис батьыс. — Механическӧй цех, Чередниченко!
Тэ дорӧ челядь воасны, сэк тэ налысь кывзы да отсав.
Бӧрыннас рапортуйтан.
— Есть!
— Витаха! — друг чукӧстіс парторг.
— Комсомолӧ пырны тэ коран вӧлі менсьым рекомендация. Верман пыравлыны, сійӧ пызан вылын нин куйлӧ.
— Рекомендация сетӧмаӧсь... рекомендация гижӧмаӧсь... — кылісны репродукторын челядь гӧлӧсъяс.
И Андрюша гӧгӧрвоис, мый Витаха эз ӧтнас рапортуйт: сыкӧд орччӧн сулалісны ребята.
— Аттьӧ, Матвей Никитич! — здук мысти вочавидзис Витаха. — Но миян строительствоным эз на помась...
— Нинӧм, пырав, пырав.
Ме тэнӧ срокысь водз рекомендуйта.
Миянлы тэ кодь йӧзыс колӧны.
Андрюша пукаліс да шензис.
Витахакӧд сёрнитісны, кыдзи ыджыдкӧд, да серьёзнӧя.
И спортплощадка стрӧитӧмыс, артмӧ, абу кутшӧмкӧ ворсӧм, а настӧящӧй делӧ.
А ӧд Андрюша вермис жӧ эськӧ батьыслы рапортуйтны.
И ставӧн эськӧ тӧдісны, мый тайӧ сёрнитӧ строительствоса начальниклӧн пиыс, коді отсалӧ жӧ заводлы.
А ӧні — мый сійӧ вермис батьыслы висьтавны?
Краситӧма ӧти ӧшинь.
Этша.
Со дзик весьшӧрӧ воштіс кадсӧ Афонякӧд!
Майка мудер, пыр жӧ сэтчӧ муніс.
А кутшӧм окота мыйкӧ вӧчны!..
— Тэнад ставыс, Витаха? — юаліс батьыс.
— Ставыс.
Сӧмын ӧти личнӧй юалӧм.
— Ладнӧ, ӧні жӧ сета вочакыв...
Ёртъяс, диспетчерскӧй рапорт помассис. — Семён Петрович видзӧдліс Маруся вылӧ:
— Торйӧдалӧй став участокъяссӧ...
Ме кывза тэнӧ, Витаха.
— А ті, Семён Петрович, питӧ ассьыныд аддзинныд?
— Аддзи.
Нёль лун эг аддзыв.
Мый нӧ ті отрядад сэтшӧм лёка видзӧданныд асланыд пионеръяс бӧрся?
— А ми сы бӧрся ньӧти ог видзӧдӧй, — ньӧжйӧник шуис Витаха. — Сійӧ абу миян.
— Кыдзи абу тіян? — Семён Петрович видзӧдліс пиыс вылӧ.
Андрюшалӧн вомыс вӧлі калькалӧма.
Сійӧ эз лолав. — Сійӧ жӧ меным висьтавліс, мый уджалӧ тіянкӧд дай зэв дӧвӧлен!
— Оз, миян дінӧ сійӧ ньӧтчыд на эз волы.
Андрюша казяліс, мый став тушаыс сылӧн друг слабмис.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, медым дорйыштны асьсӧ, но эз вермы.
— Ньӧтчыд эз волы? — чуймис батьыс. — Гм...
Но ме тайӧс пыр жӧ тӧдмала... — Семён Петрович вештіс ас дінсьыс микрофонсӧ.
— Андрюша, мый тайӧ татшӧмыс?
Андрюша эз видзӧд сы вылӧ.
— Тэ висьталан али он?
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Пиыс чӧв оліс.
— Ладнӧ, — шуис батьыс, — мун ӧні гортӧ да виччысь менӧ, сэні сёрнитыштам.
Семён Петрович шамыртіс кинас пызан дорсӧ да видзӧдліс Андрюша вылӧ.
«Но и сюрыштас жӧ меным гӧтырсянь сыысь, мый босьті Андрюшаӧс сьӧрысь! — думыштіс сійӧ. — Вот, ог следит детинка бӧрся...»
Ӧдзӧс сайын Семён Петровичӧс виччысисны инженеръяс, рабочӧйяс, и быдӧнлӧн вӧлі срочнӧй делӧ.
Найӧ пырисны ӧтчукӧрӧн, кытшалісны пызансӧ.
А ещӧ кодкӧ коридорсянь горӧдіс:
— Семён Петрович, дас минут мысти сӧвещанньӧ, миянӧс виччысьӧны нин!
Андрюша петіс кабинетысь да руньгис-муніс коридор кузя. Сійӧ дзик лигышмунӧма, омӧля соображайтіс лоӧмторсӧ.
ХVI глава
ТӦДСА ЧУЖӦМ
Аслыс тайӧ сьӧкыд здукас Андрюша колис дзик ӧтнасӧн.
Сійӧ куйліс крӧвать вылын да немдумайттӧг видзӧдіс ӧтилаӧ.
Сійӧ кӧсйис эськӧ ӧні унмовсьны, но унмыс эз лок.
Регыд воас батьыс, и заводитчас сёрни.
Ок, мый эськӧ сэтшӧмсӧ вӧчны, мед сӧмын эз ло тайӧ сёрниыс!
Кутшӧм яндзим!
Батьыс юалас: «Мыйла тэ спортплощадкасӧ он стрӧит?»
Мый сылы висьталан?
Но мый сылы висьталан?
«Ме пиньӧ вои Витахакӧд и эг кӧсйы бӧр бурасьны.
А медым тэ ме вӧсна эн волнуйтчы — висьталі, мый ме накӧд».
— «Ак, тэ, сідзкӧ, тӧдін, мый Витаха вӧчӧ пӧлезнӧй делӧ?
Сідзкӧ, мыйла нӧ тэ всё-таки сы дінӧ эн мун?
Ӧд позьӧ вӧлі вунӧдны тіянлысь ичӧтик зыкнытӧ, правда?» — «Правда.
Но меным мешайтіс Афоня».
— «А кӧні тэнад пионерскӧй крепыд воляыд?
Тэныд сразу колӧ вӧлі сьӧлыштны сы вылӧ.
Тэ эн аддзы, кытчӧ тэнӧ сійӧ кыскӧ...
Витахаӧс лэдзисны рапортуйтны, сійӧс комсомолӧ рекомендуйтӧны, а тэ?»
Да, кӧть кыдзи эн бергӧдлы, быдторйын прав вӧлі батьыс.
И збыльысь: но мыйла эз позь пыр жӧ мунны Витаха дінӧ?
Сьӧлӧм вылас воис Афонялӧн трубаыс?
Мый Афоня партизан?
Да кутшӧм сійӧ партизан, кор став демобилизованнӧйяс важӧн нин уджалӧны, а сійӧ ветлӧдлӧ да быдӧнӧс тӧлк вылысь воштӧ!..
И правильнӧ ребята вӧчӧмаӧсь, мый сійӧс чӧвтӧмаӧсь нырнуӧдысьысь.
Чайтісны, мый сійӧ герой, а сэсся тӧдмалісны сійӧс.
«И кыдзи ме тайӧс ас кадӧ эг гӧгӧрво!»
И бара Андрюша ёрис асьсӧ аслас ӧшибкасьыс.
Но кӧть кыдз сійӧ эз ёр асьсӧ, век жӧ водзынджык вӧлі медся омӧльторйыс — батьыскӧд сёрни.
Андрюша вермис эськӧ выдержитны дзик ставсӧ, сӧмын не тайӧс.
Ӧд батьыс сэтшӧма уджаліс, а Андрюша уськӧдіс сылысь репутациясӧ.
Та йылысь, кӧнкӧ, став трестыс нин тӧдмаліс: «Жигачёвстройса» начальник семьяын абу ставыс лючки-ладнӧ.
Батьыс сылы дӧверяйтіс, а ӧні... ставыс пракмуні!
Андрюша бергаліс крӧвать вылас.
Ӧшинь сайын вӧлі нин вой, енэжын сярвидзисны югыд кодзувъяс.
Кысянькӧ ылісянь тӧлыс вайис бӧръя юӧръяслысь кывъяс.
Тайӧ, буракӧ, кӧнкӧ рабочӧй посёлокын сёрнитіс радио.
Вӧлі войшӧр кад нин.
Ӧні нин яснӧ — батьыс талун оз во.
Сёрни оз ло, но сійӧ всё равно лоас аски.
Андрюша чеччис крӧвать вылысь, ӧзтіс би, медым вольпасьсӧ лӧсьӧдны вой кежлӧ, да включитіс радио.
Став жырйыс друг тыри карса шыясӧн.
Репродукторын кылісны уна гӧлӧсъяс, весиг позьӧ вӧлі тӧдны ӧткымын кывъяс, автомашинаяслысь тутсӧм — небыдик басъяс либӧ зэв вӧсньыдик гӧлӧсъяс, быттьӧ кодкӧ пӧляліс вомӧн ворсан гудӧкӧ.
Сэсся став шумсӧ вевттисны мелодичнӧя, ньӧжйӧ кучкалан шыяс.
Шыясыс первойсӧ паськалісны сідзи, быттьӧ му вылӧ шыблалісны дас кымын юргысь стальнӧй балкаяс, а сэсся кыліс торжественнӧй:
«Бам!..
Бам!..
Бам!..»
«Мӧскуа!.. — ышловзис да думыштіс Андрюша. — Сэні мам, Серёжа, а ме ӧтнам...»
И друг сійӧс быттьӧ токӧн дернитіс.
Волнуйтчигтыр сійӧ пуксис вольпась вылас.
«А мый эськӧ...» — думыштіс сійӧ.
Нинӧм прамӧя вежӧрттӧг юрас ставыс нин вӧлі гӧтов.
И сэтшӧм прӧстӧя вӧлі артмӧ, мый бурджыкыс оз вӧлі и ков.
Андрюшалы уси тӧдвылас шляпаа да галстука сійӧ ичӧтик тушаа мортыс, коді Мӧскуасянь лэбигчӧж вом дорас кутіс газетысь вӧчӧм кулёк, кыдзи сійӧ висьтавліс, мый ӧтчыд лэбис самолётӧн сьӧм мынтытӧг.
И Андрюшалы друг гӧгӧрвоанаӧн лои аслас действуйтӧмлӧн планыс.
Сійӧ сьӧм мынтытӧг лэбас Мӧскуаӧ.
Нёль час мысти лоас мам ордас, и найӧ ӧтлаын сетасны папаыслы телеграмма.
А сэк сэсся заводитчас выль олӧм.
Андрюша пуксис пызан сайӧ да гижис:
«Дона папочка!
(Тайӧ местаас Андрюшалы окота лои бӧрддзыны.)
Ме лэбзи Мӧскуаӧ.
Ме вӧсна эн тӧждысь.
Ме эг кӧсйы тэнӧ пӧрйӧдлыны, а ставыс кыдзкӧ артмис ӧти ӧшибка вӧсна.
Андрей»
Андрюша кусыньтіс бумагасӧ нёльпельӧ да кӧсйис нин петны пызан сайысь, но выльысь нетшыштіс тетрадьысь листок да босьтіс киас карандаш:
«Майка, эн лыддьы менӧ курортникӧн.
Ме пыр думайті тэ йылысь да тэнад поступок йылысь.
Ме мыжа. но ме уджалі жӧ — соцгородокын краситі патера да ӧшинь.
Он кӧ верит, юав Матвей Никитичлысь.
Кор ме лоа инженерӧн, ме кӧсъя тэкӧд аддзысьлыны».
Важмӧм рюкзакӧ — Серёжалӧн подарок — Андрюша пуктіс сьӧд нянь тупӧсь, кильки банка да ичӧтик пурт.
Пинжак зептас сюйис истӧг да носӧвик.
Ставыс вӧлі дась.
Андрюша гӧгӧр видзӧдліс ассьыс жырсӧ да кок чунь йылас петіс коридорӧ.
Сэні сійӧ Майкалӧн ӧдзӧс улӧ сюйыштіс ассьыс запискасӧ.
Андрюша тӧдіс, мый пассажирскӧй самолёт лэбӧ Жигачёвысь асылын, и колӧ вӧлі тэрмасьны.
Аэродромӧдз вӧлі дас вит километр...
Андрюша дыр муніс.
Шоссе вылын изъясыс югъялісны тӧлысь водзын.
Туйсьыс бокын, степын, горзісны кутшӧмкӧ лэбачьяс, кыліс чилзӧм.
А тыдавтӧм чиркъяс — найӧ вӧліны уна сёясӧн — чирксісны сэтшӧм гораа, мый кажитчис, быттьӧ стептіыс ветлӧдлӧ свистокъясӧн милиционеръяслӧн быдса батальон.
Кор бӧрвылас саялісны заводскӧй бияс, Андрюшалы лои шуштӧм.
Сылы кажитчис, быттьӧ сійӧ ӧтнас став му шар вылын.
Кутіс каститчыны, быттьӧ кодкӧ кустъяс костын кыйӧдчӧ.
Андрюша весиг сувтліс туй вылас: а гашкӧ, бӧр бергӧдчыны, эз на ӧд ылӧ мун?
Но кор уськӧдіс тӧдвылас, кыдзи батьыс пыр шуліс, мый босьтчин кӧ нин мыйӧкӧ, то вайӧд сійӧс помӧдз, сійӧ ӧдйӧ мӧдӧдчис водзӧ да эз нин бергӧдчыв.
Час мысти сійӧ кутіс чувствуйтны, мый мудзис.
Сійӧ кежис туй вывсьыс да, юр улас рюкзаксӧ лӧсьӧдӧм бӧрын, водіс чуркйӧсь му вылӧ.
Енэжыс вӧлі пыдӧстӧм да мича.
Корсюрӧ сэні визьнитлісны усьысь кодзувъяс.
На бӧрся кольлісны би туйяс.
«А гашкӧ, тайӧ кутшӧмкӧ марсианалӧн воздушнӧй корабльясыс? — думыштіс Андрюша. — Вот эськӧ лэбны накӧд ӧтлаын!»
Лэбан тэ пространствоті, а сылы и помыс абу.
«Кутшӧм планета вылӧ сувтам? — юалӧ марсианин, коді мыйлакӧ зэв ёна муніс Витаха вылӧ. — Со сэтчӧ либӧ эстчӧ?» — «Вай кӧть кытчӧ, — вочавидзӧ Андрюша. — Меным дзик ӧткодь».
А ачыс думайтӧ: «Но и сюрыштас жӧ меным батьсянь!
Кытчӧ ме сылысь юасьтӧг лэбзи...»
Андрюшаӧс садьмӧдіс асъя первой автомобильлӧн жургӧм.
Степын заводитіс югдыны.
Вижов пространствоыс тшыналіс кельыдлӧз руӧн, быттьӧ зэв ыджыд кымӧр лэччӧма му вылас.
Енэжыс ӧні вӧлі нин кельыдруд.
Асыввылын горизонтыс кутіс лоны розӧвӧйӧн.
Аэродромӧ Андрюша воис сэки, кор Мӧскуаӧ лэбысь самолёт гӧтӧвитчис лэбзьыны.
Лӧз комбинезона механикъяс ноксисны моторъяс дорын, ветлӧдлісны бордъяс вывтіыс да тряпка пыр кисьталісны бакъясӧ бензин.
Неылын сулалісны чемоданъяса пассажиръяс.
Друг Андрюша аддзис, кыдзи аэропортлӧн еджыд керкаысь, кӧні вӧліны буфет да радиорубка, петіс ыджыд тушаа морт. Сійӧ вӧлі бура утюжитӧм лӧз костюма, воротникыс кельыдлӧз канта.
Юрас сылӧн лакированнӧй кӧзырёка фуражка, кӧзырёк весьтас зарни сунисысь кыӧм кык борд да пропеллер.
Сійӧ восьлаліс мичаа да ӧдйӧ, и сылӧн став ӧбликас, став походка ас вӧлі мыйкӧ тӧдса.
— Дядя... — суӧдіс лётчикӧс Андрюша — и кынмис места вылас.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ лётчикыс, коді вайис Андрюшаӧс Жигачёвӧ.
— А ті он висьталӧй, — кыдзкӧ ас тӧдлытӧгыс шусис Андрюшалӧн, — кытысь меным корсьны главнӧй лётчиксӧ?
— Экипажса командирӧс? — Лётчик шензигтыр видзӧдліс Андрюша вылӧ. — А мыйла?
— Тӧданныд... ме... — шуис Андрюша да казяліс, кыдзи сылӧн горшыс гӧрддзасис. — Меным Мӧскуаӧ колӧ...
Ме... тшыг.
И ачыс эз тӧд мый вӧсна, Андрюша сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Тайӧ синваас вӧлі ставыс: и сійӧ, мый быдса вой эз узь, и сійӧ, мый сылы вӧлі жаль и ачыс и папаыс.
Лётчик кутіс волнуйтчыны.
Сійӧ лажыньтчис Андрюша водзӧ да, щӧкаӧдыс небыдика кутӧмӧн, лэптіс сылысь юрсӧ:
— Вот тэныд и на — мужчина, а лёкысь бӧрдан, быттьӧ детскӧй садйын!
Мый нӧ тэ горючӧйтӧ весьшӧрӧ видзан?
Тэ мый, поездысь колин?
— Эг... но да...
— А кыдзи нӧ тэ колин?
— Ме поезд кузя гуляйті, а перроныс вӧрзис и... и...
Андрюшалӧн збыльысь киссис синваыс.
Тайӧс лётчик аддзис.
Но сійӧ чувствуйтіс и мӧдтор: детинка мыйкӧ оз ставсӧ висьтав.
Стӧчджыка кӧ шуны, ньӧти оз куж пӧръясьлынысӧ.
— А тэ нӧ кӧні олан: Мӧскуаын али Жигачёвын?
— Папа Жигачёвын, а мамӧ Мӧскуаын.
Ме мамкӧд...
— А кутшӧм улича вылын Мӧскуаас олан?
— Маяковский площадь вылын.
— Да тэ жӧ менам земляк! — друг горӧдіс лётчик. — Ме Маяковский площадь вылын жӧ ола.
А тэ кутшӧм булочнӧйӧ ветлан: сэтчӧ, коді тай руд керка пельӧсын?
— Да...
— Вот интереснӧ!
И ме сэтысь нянь ньӧбала.
Но, мед сідзи и лоас, лэбам!
Ме тэнӧ и аслам автомобильӧн мамыд дінӧ нуа.
Кыдз нӧ тэнӧ шуӧны?
— Андрюша...
— А ме дядя Коля.
Лоам тӧдсаӧсь.
Но, пыр самолётас.
Андрюша кайис пос кузя кабинаӧ да муніс дядя Коля бӧрся пилотскӧй отделениеӧ.
Лётчик пуксьӧдіс сійӧс аскӧдыс орччӧн мӧд пилот местаӧ да кутіс видлавны приборъяс.
Андрюша пукаліс лов шысӧ кутӧмӧн.
И ӧтар-мӧдар боксяньыс, и вылісянь, и улісянь чурвидзисны кутшӧмкӧ рычажокъяс, кнопкаяс, лампочкаяс, часіяс, дрӧжжитысь стрелкаяса приборъяс.
Андрюша вӧрӧдыштіс штурвалсӧ.
Сійӧ вӧлі прӧстӧй автомобильнӧй руль кодь, сӧмын вылысладорсӧ сылысь вӧлі вундӧма.
Дядя Коляӧс кодкӧ чукӧстіс ывласянь.
Сійӧ видзӧдліс кабинасянь ӧшинь пыр, довкнитіс юрнас да, аслас местаӧ бӧр пуксьӧм мысти, личкыштіс кутшӧмкӧ рычаг вылӧ.
И друг веськыдладор бордъяс зэв гораа мӧдіс жургыны мотор.
Сэсся включитчис шуйга моторыс.
Самолётыс заводитіс дрӧжжитны.
— Лэбам, да? — радпырысь горӧдіс Андрюша.
— Ог на, ме моторъяссӧ кывза, — вочавидзис дядя Коля.
Винтъяссӧ эновтӧм бӧрын сійӧ минут вит кымын ещӧ прӧверяйтіс педальяссӧ да штурвалсӧ, внимательнӧя видзӧдіс приборъяс вылӧ.
Сэсся видзӧдліс Андрюша вылӧ.
— Кывзы, детинка, — веськыда шуис сійӧ. — Меным абу сьӧкыд нуны тэнӧ Мӧскуаӧ, нёль час мысти тэ кутан нин чай юны мамыд ордын, сӧмын тӧдан — тэ менӧ прӧститан, дерт, но меным кажитчӧ, ме со тэ бӧрся следиті, — тэнад мыйкӧ гортад лоӧма.
Сідз али абу?
Андрюша повзис тайӧ кывъяссьыс.
Сійӧ думыштіс, мый лётчикыс — гипнотизёр да ставсӧ нин тӧдмалӧма, кор сійӧ пукаліс кабинаын.
Но сэсся шуис, мый дядя Коля всё-таки абу гипнотизёр.
Сылӧн синъясыс кельыдлӧзӧсь да шаньӧсь, а гипнотизёрлы колӧны сьӧд да скӧр синъяс.
— Тэ пионер? — Дядя Коля друг пуктіс ассьыс зумыд кисӧ Андрюшалы пидзӧс вылас.
— Пионер.
— А ме — партияса член.
Но вот, вай сёрнитыштам тэкӧд веськыда.
Ме ӧд всё равно тэнӧ босьта.
Мый тэкӧд лои?
Андрюша думыштіс, мый дядя Коля, тӧдӧмысь, гӧгӧрвоас сійӧс, сы вӧсна мый став лётчикъясыс бурӧсь, и кыдзи мукӧддырйи овлывлӧ, мый оз висьтавсьы матысса мортлы, то сьӧлӧмсянь висьтавсьӧ дзик бокӧвӧйлы, — сійӧ босьтіс дай висьталіс дядя Колялы ставсӧ, дзик ставсӧ.
И Майкакӧд пиньӧ воӧм йылысь, и спортплощадка йылысь, коді сылы сьӧлӧм вылас воис, и домна йылысь, и матысса друг Афоня йывсьыс.
Андрюша висьтавліс торксялӧмӧн, тэрмасьӧмӧн, ӧтитор йылысь мӧдӧ чеччалӧмӧн.
Медбӧрын помаліс.
Сійӧ вӧлі возбуждённӧй.
Сылы лои кокниджык.
— Да-а... — думыштчӧмӧн шуис дядя Коля. — Тэ ӧд детинкаыс ыджыд нин, а Жигачёвад пуксьӧмыд абу зэв бура.
Скапотируйтӧмыд.
Мый нӧ тэ Афоня вылӧ курссӧ босьтін — ӧд сы туйӧд ылӧдз он лэбзьы!
Тадзи ӧмӧй колӧ овны?
Тэ видзӧд сэтчӧ, кытчӧ став передӧвӧй йӧзыс видзӧдӧны — вот сэтшӧмъяс, шуам, кыдзи тэнад Витахаыд, — сэки нин некор он ӧшибитчы.
А вӧчин кӧ нин омӧльтор — ас кадӧ исправляйт ассьыд ӧшибкатӧ.
Гӧгӧрвоин?
А сійӧ, мый тэ патера краситін, тайӧ бур.
Тэныд уна-ӧ на коли овнысӧ «Жигачёвсталяс»?
— Да тӧлысьджын кымын лоас на...
— О-о! — друг горӧдіс дядя Коля. — Тайӧ тӧлысьджыннас сы мында удж на позьӧ вӧчны, мый и Социалистическӧй Уджвывса Геройлысь звание вермасны сетны...
Но, тэ виччысьлы тані, а ме ветла висьтавны, медым пассажиръясӧс пуксьӧдалісны.
Дас вит минут мысти кыпӧдчам!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
«А гашкӧ, меным оз сулав лэбнысӧ да?» — думыштіс Андрюша.
Дядя Коля петіс кабинаысь.
Му вылӧ чеччыштӧм бӧрын сійӧ чатӧртчис вывлань да нюммуніс.
Асъя енэжын эз вӧв ни ӧти кымӧр чир.
ХVII глава
ТРУБАЛЫ ПОМ
Сёр рытын Афоня дыр шӧйтіс Андрюша ӧшинь улын, кыкысь кайліс керка кильчӧ вылас, но некыдзи эз решитчы пырны да висьтавны Андрюшалы, мый сійӧ кӧсйӧ сыкӧд бурасьны.
Сылы зэв окота вӧлі бурасьны, сы вӧсна мый Андрюша кодь другыс сылӧн некор эз вӧвлы.
Дерт, сійӧ эз вӧв прав, мый эз кут краситны патерасӧ.
Кутшӧм сылы делӧ, кодлы сійӧс сетасны: Витаха Грицайлы али Миколка-секретарлы!
Тайӧ, шуны кӧ, ӧд оз налы патерасӧ сетны, а налӧн бать-мамлы бура уджалӧмысь.
А Афоня ачыс уважайтӧ уджалысь йӧзӧс.
Эк, краситіс эськӧ сійӧс сэки, кыв ни джын эз шу, Андрюшалы кӧ нин вӧлі телепит, и ӧні эськӧ эз дузъявны!
А ӧні мый вӧчны?
Дерт, Андрюшка оз кӧсйы бурасьны.
И коді нӧ эськӧ бурасяс сы бӧрын, кор курортникӧн шуасны да ещӧ содтӧд: «Сетышта кӧ — ӧшинь пырыс лэбан!»
Быдӧнлы ӧд забеднӧ лоас.
А ӧд кыдзи вӧлі шуӧмасӧ?
Пузис да сы вӧсна.
А пузис кӧ и дӧжнасьнысӧ нинӧмла.
Сэки жӧ унатор позьӧ сӧрны...
Афоня некымынысь босьтчыліс кайны Андрюшаясӧ мӧд судтаас, но медбӧрын, кор гӧгӧрвоис, мый сійӧ некор оз лысьт признайтны, мый сійӧ абу прав — гордость вӧснаыс, — муніс аслас трубаӧ.
Тані сійӧ пузьӧдіс бипур вылын кружка ва да, сакар торйӧн сійӧс юӧм бӧрын, водіс узьны.
Афоня улын ящикын вӧрис кылӧ кролик.
Труба дорын кодкӧ гыджӧдчис.
Кодлӧнкӧ ичӧтик гыжъясыс гирскисны кӧрт.
Ӧдзӧсӧдыс, омӧлика тувъялӧм пӧвъяс косттіыс, тыдаліс ывлаыс.
Трубаын вӧлі кыдзкӧ зывӧк да гажтӧм.
«Со кытчӧдз вои, — ас кежсьыс мӧвпаліс Афоня, — бара ӧтнам коли.
И мый вӧсна ставыс тадзи артмис?
Ӧд некодлы нинӧм лёксӧ эг вӧч, сӧмын Витахакӧд неуна парсасьыштім, а артмис — быдӧнкӧд пиньӧ воим.
Но мый вӧсна?»
Афонялӧн синмас тыдовтчис синваыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис. мый сійӧ коньӧркодь, шудтӧм да быдлаысь сійӧс вӧтлӧны.
«И ӧд ог нин, кажитчӧ, детинкаяссӧ нӧйт, а найӧ веськыда овны оз лэдзны — стрӧит накӧд!
Ёртъясӧс мырддялӧны...
И школаын, кӧнкӧ, кор заводитасны велӧдчыны, кутасны дэльӧдны.
А ме, гашкӧ, на серти бурджыка верма уджавны.
Вот босьта дай муна ремесленнӧй училищеӧ, сэки видзӧдлам!»
Афонялы друг уси тӧдвылас домна лэптӧм, маслёнкаа Витаха, уси тӧдвылас, кыдзи Матвей Никитич кутліс сылысь кисӧ, и зэв ёна кутіс сылы завидьтыны.
«Сылы почёт — уджаліс.
Тӧдӧмысь, и спортплощадкаысь ещӧ аттьӧ шуасны — быдӧн вӧсна старайтчис, а ме мый?
Кутшӧмкӧ труба аслым лӧсьӧді, электрифицируйтны кӧсйылі, медым бурджык вӧлі овнысӧ.
А мыйла?
Торйӧдчи сӧмын ставсьыс.
И кор сӧмын сійӧс опораяс вылӧ кутасны лэптыны?
Валяйтчӧ, некодлы ковтӧм, а тӧдӧмысь, уна сьӧм видзӧма.
А гашкӧ, ветлыны Семён Петрович дінӧ да висьтавны труба йывсьыс?
Мыйла найӧ вунӧдӧмаӧсь сы йылысь?
Мед кӧть нин регыдджык тьӧтка воис!..
Всё-таки кыкӧн лоам.
А мый, мунны кӧ ремесленнӧй училищеӧ?
Вот воас тьӧтка, а ме нин шутёвтӧма — ремесленнӧйын ола.
Висьталӧны, сэні пӧ лӧсьыд, кыдзи военнӧйяслӧн.
Ӧти-кӧ, форма, мӧд-кӧ, дон босьттӧг вердӧны, а коймӧд-кӧ, ещӧ и сьӧм мынтӧны практика бӧрын.
Помала «ремеслӧ», уджышта, сэсся техникумӧ муна, а сэні и инженерӧдз абу ылын.
Вот воас ме ордӧ уджавны медасьны Витаха, а ме сылы: «Мый нӧ, Грицай ёрт, ме верма тіянӧс босьтны, сӧмын тані тіянлы оз нин ковмы командуйтны.
Тані нин, пӧжалуйста, кывзӧй менсьым...»
Афоня друг кыліс ортсыысь кодлыськӧ восьлалӧм.
— Со сійӧ куйлӧ, — кыліс сибдӧм гӧлӧс.
— Аддза.
Вай куритчыштам и заводитам, — вочавидзис ёсь гӧлӧс.
«Мый йылысь нӧ найӧ?» — пельсӧ чошкӧдіс Афоня.
— <ns>Да-а</ns>... этша нин миянлы колис, — ышловзис сибдӧм гӧлӧса морт. — Веритан-ӧ, кор санаторийын куйлі, думайті — ог вермы помӧдз овны, сідзи и киясӧй лудісны удж кузя...
Но, тэ помав куритчынытӧ.
— Да, энлы.
Ей-богу, коймӧдысь талун куритча!
Регыд, буракӧ, дзикӧдз вунӧда тшынасьнысӧ.
Кык тӧдтӧм морт кытшовтісны труба гӧгӧр да друг мыйӧнкӧ кучкисны сійӧс.
Звӧнсьыс Афонялӧн пыр жӧ пельыс чуналіс.
— Эй, эй!
Видзчысьӧмӧнджык! — горӧдіс сійӧ да ӧдзӧссӧ гурйыв восьтӧмӧн ырскӧбтіс-петіс трубаысь.
Сійӧ зурасис кутшӧмкӧ рабочӧй вылӧ, коді кутіс киас пӧнар да балда.
Повзьӧмысла рабочӧй шатовмуніс:
— Мамӧй менам, да коді тайӧ?
— Ме... ме тані ола... — нурбыльтіс Афоня, ачыс сійӧ повзис жӧ.
— Ок тэ, чӧрт мед тэнӧ нуас!
Повзьӧдіс кыдзи, лолӧй весиг сибдіс! — пыдіа ышловзис ёсь гӧлӧса морт.
— Мый тэ трубаас вӧчин? — матыстчис сибдӧм гӧлӧса рабочӧй.
Сійӧ вӧлі латшкӧс тушаа да паськыд пельпомъяса.
— Ола.
Тайӧ менам хата.
— Хата? — юаліс ёсь гӧлӧса морт. — Да кутшӧм нӧ тайӧ хата!
Пачтӧм дай ӧшиньястӧм.
<rus>В общем</rus>, лӧсьӧдчы мунны.
Ми ӧні заводитам сійӧс разьны.
— А ме кыдзи? — юаліс Афоня.
— А коді тэнӧ татчӧ пуксьӧдіс, тэ сылысь и юась, — шуис сибдӧм гӧлӧса да лэптіс балдасӧ пельпом вылас.
— Ме ачым овмӧдчи.
Вообщӧсӧ ме тьӧткакӧд ола.
— Ковмас мунны.
Ми со талун вой кежлӧ задание пӧлучитім — разьны.
— А кӧні нӧ ме узя?
— Тьӧтка ордад мун.
— Сійӧ менам ӧні сиктын, а ме землянкаас мукӧдъясӧс лэдзи.
— Да, Тимофей Сергеевич, а кӧні нӧ, збыльысь, детинкаыслы узьнысӧ? — друг юаліс сибдӧм гӧлӧса рабочӧй. — Вот эгӧ чайтлӧй аддзыны тайӧс.
— Сюрис, — шпыньмуніс ёсь гӧлӧса морт. — Мед парторг дорӧ мунас.
Сійӧ ӧд тані патераястӧ индалӧ.
— Матвей Никитич дорӧ ӧні сёр нин.
Узьӧ нин, кӧнкӧ, — шуис сибдӧм гӧлӧса рабочӧй.
— Тэ вот мый, детинка: мун вай Синичкин нима улича вылӧ, аддзан сэсь мазанка, комын кӧкъямысӧд номера керка, да юав Фрося тьӧтӧс.
Сійӧ менам гӧтыр.
Висьталан, мый ме тэнӧ мӧдӧді.
Узян асылӧдз, а сэк кӧть сэсся лун кежлӧ овны кольччы, кӧть выль хата корсь.
— Фрося тьӧтӧн шуӧны? — выль пӧв юаліс Афоня да пыр жӧ думыштіс:
abu
«Сійӧ али абу сійӧ?»
— Ладнӧ, — шуис Афоня, — сӧмын кӧлуйторсӧ мыйсюрӧ босьта.
Сійӧ петкӧдіс ортсыӧ ассьыс кӧлуйсӧ, видзӧдліс ӧтчыд труба вылас да друг мыйвынсьыс кучкис ӧдзӧсас аслас гираӧн.
Пӧвъясыс гуль-голь киссисны...
Матвей Никитич кабинетӧ таркӧдыштісны.
— Пырӧй! — Парторг эновтіс газетсӧ.
Порог дорын сулаліс Афоня.
Веськыд киас сійӧ кутіс гира, шуйгаас — неыджыд ящик, кӧні мыйкӧ вӧрис.
Пельпом вомӧныс салдатскӧй скатка ногӧн вӧлі ӧшӧдӧма ӧдеялӧ.
— Афоня?
Да тэ абу-ӧ походӧ мӧдӧдчӧмыд! —
 шензьӧмпырысь шуис Матвей Никитич.
— Ме тіян дінӧдз. — Афоня пуктіс гирасӧ да ящиксӧ.
— Олӧм йылысь ме кӧсъя сёрнитыштны.
Менӧ муртса на сӧмын трубаысь вӧтлісны.
— И тэныд некӧні узьнытӧ?
— Мыйла некӧні?
Трубаас ӧд ме сӧмын гожӧм кежлӧ овмӧдчылі.
Мӧдтор йылысь ме кӧсъя юавны.
Кыдзи ті чайтанныд, примитасны ӧні менӧ ремесленнӧй училищеӧ?
— Пырны сэтчӧ кӧсъян?
— Кӧсъя.
— А кыдзи нӧ школаыдкӧд?
— А ме всё равно инженерӧн лоа.
Школаын-ӧ понда велӧдчыны али ремесленнӧйын.
— А гашкӧ, думыштлан на?
— Ме думайтлі нин да крепыда решиті.
Меным важӧнсянь нин сэтчӧ окота.
Сӧмын ог тӧд, примитасны-ӧ ӧні: ӧд призывыс оз на мун.
— А ми вермам тӧдмавны. — Матвей Никитич босьтіс телефон трубка.
— Алло!
Вайӧй ремесленнӧй...
Коді тайӧ?
Григоренко?
Здравствуй, Рубцов сёрнитӧ.
Тэ мый гортад он мун?
Татчӧ со ӧти детинка воис — Афанасий Завьялов — тэнад училищеӧ кӧсйӧ пырны.
Кыдзи сэн, аддзысяс тэнад места?
Сійӧ партизан, сюсь зонка...
Уджавны?
Уджавны сійӧ радейтӧ!..
Ладнӧ, аттьӧ.
Ме аски тэ ордӧ сійӧс и мӧдӧда.
Но, сиа дзоньвидзалун! — Матвей Никитич печиктіс Афонялы нырас:
— Ставыс бур!
Но, сёрнитыштім ми тэкӧд олӧм йылысь?..
Тайӧ войнас Матвей Никитич водтӧдіс Афоняӧс аслас кабинетӧ.
ХVIII глава
СЁРМӦМ СПАСЕНИЕ
Майка, киас корӧся, сулаліс ӧдзӧс дорын, некымынысь лыддис аддзӧм записка да нинӧм эз гӧгӧрво.
«Дона папочка!
Ме лэбзи Мӧскуаӧ.
Ме вӧсна эн тӧждысь.
Ме эг кӧсйы тэнӧ ылӧдлыны, но ставыс сідз артмис ӧти ӧшибка вӧсна.
Андрей»
«Мыйся ерунда? — думыштіс Майка. — Шутитӧ али мый?»
Но всё-таки запискаыс вӧлі вӧвлытӧмторйӧн.
Кутшӧм ылӧдчӧм йылысь сійӧ тані гижӧ?
«Мыйла гижӧма «папочка», а запискаыс менам ӧдзӧс увдорын?»
Майка гусьӧник матыстчис Андрюша жыр дорӧ да видзӧдліс иган розьӧдыс.
Ключыс пытшкас эз вӧв.
— Андрюша!
Некод эз шыась.
— Андрюша, восьты! — гораа нин шуис Майка да таркӧдчыштіс.
Жырас вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэки сійӧ котӧрӧн петіс ывлаӧ да пӧжарнӧй пос кузя, коді сулаліс Андрюшалӧн ӧшинькӧд орччӧн, кавшасис мӧд судтаас.
Жырас ставсӧ вӧлі гудыртӧма.
Шкап ӧдзӧсыс вӧлі восьса, крӧвать вылас кыдзсюрӧ куйліс бельё чукӧр.
Джоджас туплясис Андрюшалӧн тюбетейкаыс.
Запискаыс, вӧлӧмкӧ, абу шутитӧм.
Колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны.
Но мый?
Тӧрыт рытнас Андрюша тапъяліс коридорті, а ӧні сійӧ абу.
Сідзкӧ, сійӧ мунӧма войнас.
Аэродромӧдз ылын.
А кутшӧм сьӧм вылӧ сійӧ лэбзис?
Ой, мый лоас, та йылысь кӧ тӧдмалас Семён Петрович!
Вот Андрюшка йӧй!
Майка тэрыба лэччис пос кузя, здук мында сулалыштіс шӧйӧвошӧмӧн, а сэсся котӧрӧн мӧдӧдчис Витаха ордӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый быд минут ӧні дона да колӧ действуйтны решительнӧя.
Кутшӧм позор!
Лыддьӧма сэн кутшӧмкӧ унапӧлӧс небӧгъяс и пышйис.
Аддзӧма жӧ кор...
Энлы, петкӧдласны тэныд пуж!
Витаха неважӧн на чеччӧма, кывзіс Майкалысь висьталӧмсӧ да Андрюшалӧн пышйӧм вылӧ видзӧдіс спокойнӧя.
— Оз вермы лоны, медым сійӧ пышйис! — шуис сійӧ, кор лыддис Андрюшалысь запискасӧ. — Тайӧ ӧд войдӧр пышйывлісны, а ӧні оз пышъявны.
Повзьӧдлӧ тэнӧ нарошнӧ — и ставыс, а тэ нин нярган.
— Но ме жырас видзӧдлі.
Сійӧ ӧд сэні абу!
abu
— Немтор.
Гашкӧ, сійӧ крӧвать улас пукаліс либӧ Афоня ордын трубаас узьӧ.
— А мыйла сылы менӧ повзьӧдлынысӧ?
— Гашкӧ, бурасьны кӧсйӧ.
— Сідзкӧ, нинӧмла повнысӧ?
А то, тӧдан, мед эськӧ эз жӧ меным сюр Семён Петровичсянь.
Шуас, сы бӧрся видзӧднысӧ пӧ эн вермы.
— Дерт жӧ, нинӧмла повнысӧ.
А медым бурджыка успокоитчыны, ветлам, колӧкӧ, ещӧ ӧтчыд прӧверитам жырсӧ?
— Ветлам, Витаха...
Муніганыс найӧ пыравлісны Миколка ордӧ да нуӧдісны сійӧс аскӧдныс.
Ребята ӧти бӧрся мӧд видзӧдісны иган розьӧд да выль пӧв прӧверитісны жырсӧ пӧжарнӧй поссянь.
— Ывласянь тӧдмасьӧм нинӧмтор йылысь оз висьтав, — шуис Миколка. — Татшӧм жыр пытшкӧсыд вермис лоны и пышйытӧг.
Но Витахалы мыйсюрӧ кутіс кажитчыны подозрительнӧйӧн.
— Майка, — юаліс сійӧ, — а жырсьыс ключсӧ сійӧ дзебӧ кытчӧкӧ али сьӧрсьыс новлӧдлӧ?
— Коридорас дзебӧ.
— Колӧ восьтыны жырсӧ...
— А Семён Петрович кӧ тӧдлас?
— Но и мый, ми ӧд абу жуликъяс.
— Акт! — друг радпырысь горӧдіс Миколка. — Ми вӧчам письменнӧй акт: «Комиссия, кытчӧ пырӧны сэтшӧмтӧ йӧз, восьтіс патера.
Восьтӧм бӧрас тыдовтчис...»
— Вот бумажнӧй душаыд! — шуис Майка. — Мый нӧ, акттӧгыс миянлы оз веритны?
Сылы вывті окота вӧлі видзӧдлыны Андрюшалысь жырсӧ — терпитнысӧ эз вермы.
Ӧдзӧс увсьыс сылы сюри ключ.
Гольснитіс иганыс.
— Сӧмын нинӧмтор эн вӧрзьӧдӧй кияснад, — ставнысӧ предупредитіс Миколка. — Первой прӧверка дырйи некор оз вӧрзьӧдны.
Но Витаха пыр жӧ нюжӧдіс кисӧ ӧкуратнӧя кусыньтӧм бумажка дорӧ, коді вӧлі пызан вылын.
— «Майка, — гораа лыддис сійӧ, — эн лыддьы менӧ курортникӧн.
Ме пыр думайті тэ йылысь да тэнад поступок йылысь.
Ме мыжа...»
Сійӧ босьтіс Майка киысь мӧд запискасӧ да выльысь лыддьӧм бӧрын шуис:
— А курортникыд, тыдалӧ, збыльысь пышйӧма!
Тэрмасьӧма дай запискаяссӧ сорлалӧма.
Майкалӧн лигышмуніны киясыс:
— Мый нӧ вӧчнысӧ?
— А кутшӧм поступок тэ, Майка, вӧчин? — юаліс Витаха.
— Ог тӧд.
Ме нинӧмтор эг вӧч.
— Тыдалӧ, сійӧ, мый миян дорӧ локтін, — гордӧя шуис Миколка. — А курортникыд признайтӧ жӧ ассьыс ӧшибкасӧ.
— Ӧтиӧс признайтіс, а мӧдӧс вӧчис, — шуис Витаха. — Сідзкӧ, сійӧ муніс аэродромӧ.
А кор миянсянь самолёт лэбзьӧ?
Ми удитам?
Ӧдйӧджык гаражӧ!
Кор найӧ матыстчӧны вӧлі гараж дорӧ, шуд вылӧ, воротаӧдыс петіс тӧдса шопер Сашалӧн грузӧвикыс.
Сійӧ ваяліс спортплощадка вылӧ керъяс.
— Саша, курортникыд пышйӧма! — ӧти здукӧн сярӧбтіс Витаха. — Колӧ ӧдйӧджык мунны аэродромӧ!
— Кутшӧм курортник? — Саша нинӧм гӧгӧрвотӧма видзӧдліс пошкысь ребята вылӧ.
— Семён Петровичлӧн пи, — шуис Майка. — Помнитанныд, ті миянӧс аэродромсянь вайлінныд?
— Сійӧ сэтшӧм сьӧдіник? — юаліс Саша. — Мый нӧ сідз думыштӧма?
— Ой, ми огӧ вермӧй сэсся сёрнитнысӧ! — шуис Майка. — В общем, колӧ спаситны!
— Э-э, тадзнад ме ог мун, — друг заводитіс пыксьыны Саша. — Мый нӧ, ме кута видзны государственнӧй бензин, а мый вылӧ, и ачым ог тӧд.
Ог мун!
Ковмис сылы тэрмасигтыр ставсӧ висьтавны.
Саша гыжйыштіс балябӧжсӧ.
Сылы колӧ вӧлі мунны дзик мӧдарӧ.
— Ладнӧ, пуксьӧй.
Вӧчис тіян курортникыд карусель! — Сійӧ пыркнитіс юрнас: — Спасайтны кӧ нин — спасайтны!
Машина петіс шоссе вылӧ.
Ыджыд ӧдсьыс ребятаӧс шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, но найӧ крепыда кутісны ёрта-ёртнысӧ.
Тӧлыс пӧльтіс Миколкалысь дӧрӧмсӧ, и сійӧ лои гӧрба кодь.
Ребята кучкалісны Миколкалы гӧрбас да сералісны.
— Водзӧ, курортникла! — аэродромлань кисӧ нюжӧдӧмӧн горзіс Витаха.
Джын туй вылын енэжын кыліс пыр содысь жургӧм шы.
Водзын, мусяньыс уліті, пыр вывланьӧ качис пассажирскӧй самолёт.
Сійӧ накӧсӧн моз вундіс сынӧдсӧ да босьтіс ассьыс курссӧ.
Сійӧ лэбис пӧшти на весьтті да пель чунавмӧн жургис.
Зэв бура тыдалісны сылӧн ӧшиньясыс, гӧрд номер «1256», пропеллеръясыслӧн эзысь кытшъясыс.
— Сёрмим! — горӧдіс Майка да кулакнас грӧзитіс самолётлы. — Лэбзис!
Вот историяыд заводитчӧ!
Витаха таркӧдыштіс кабинаӧ.
Машина сувтіс.
Саша мыччысис кабинаысь.
— Эк, мый нӧ ті водзджык ме дорӧ эн воӧй! — кӧритӧмӧн шуис сійӧ. — Ми эськӧ сійӧс пыр жӧ кутім!
И здук сайын кӧ ставныслӧн вӧлі бур настроение, то ӧні сійӧ пыр жӧ вежсис.
— А, гашкӧ, ветлам аэродромӧдз? — шуис Миколка. — Пыралам радиорубкаӧ, но и висьталам, медым тайӧ самолётсӧ бӧр бергӧдісны.
— Коді тэнсьыд кывзас! — лачатӧг шуис Майка. — Бергӧдасны найӧ кутшӧмкӧ детинка вӧсна быдса самолёт!
— Бергӧдасны, — увереннӧя шуис Миколка. — Обязательнӧ колӧ ветлыны радиорубкаӧдз.
Сэні сетасны телеграмма, и курортникӧс лэдзасны парашютӧн.
Майка серӧктіс.
Но Витаха шуис:
— Миколка прав!
Колӧ мунны аэродромӧ.
А друг сэтчӧ сійӧ эз и волы?
Саша сетіс газ.
Но ӧні сійӧ эз нин сэтшӧм ӧдйӧ мун: ӧдйӧ мунны вӧлі сёр нин.
Саша матыстчӧ нин вӧлі лётнӧй полелань, но друг резкӧя сувтӧдіс машинасӧ.
Шоссе бокті, кияснас кыпыда шенасигтыр, восьлаліс Андрюша. Пельпом вылас сійӧ вӧлі ӧшӧдӧма рюкзак.
Тӧдлытӧг паныдасьӧм вӧсна ставныс чуймисны: и кузовын сулалысь ребята, и Андрюша.
Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд выланыс да эз тӧдны, мый шуны.
— Пышйин? — медбӧрын веніс ассьыс повзьӧмсӧ Майка.
— Да.
— А кытчӧ?
— Тіян дорӧ.
А водзӧсӧ подӧн мунан али автомобильӧн?
Андрюша сулаліс да эз тӧд, мый вӧчны.
— Кавшась татчӧ, <ns>курор...</ns> — шуис Витаха да веськӧдіс: — Кавшась, Андрей!
— Вай китӧ, — матыстчис бортлань Миколка, — а то рюкзакнад он вермы.
Андрюша кыв ни джын шутӧг нюжӧдіс Миколкалы кисӧ...
Саша вайӧдіс ребятаӧс веськыда спортплощадка вылӧдз.
И вот медся тешкодьӧн да шензянаӧн вӧлі сійӧ, мый татысь найӧ аддзисны Афоняӧс.
Турунвиж маслянӧй краскаӧн сійӧ краситіс качайяс.
Турниксӧ вӧлі краситӧма нин.
Сійӧ казяліс ребятаӧс, сюйис кистьсӧ банкаас, лэптіс муысь ассьыс пудджынъя гирасӧ да локтіс налы воча.
— Витаха! — шуис сійӧ. — Со ме сета ассьым гираӧс спортплощадка фондӧ...
abu
abu
abu
А кымынкӧ лун мысти Мария Фёдоровна Грицай вайис спортплощадка вылӧ кузьмӧс кык лӧз баллон.
Ӧтиас вӧлі кислород, мӧдас — сотчан газ ацетилен.
Ребята отсалісны ректыны тайӧ баллонъяссӧ машина вылысь, а сэсся вайисны на дінӧ кык вӧсни сімӧм труба, кодъясӧс колӧ вӧлі йитны.
Витаха вайис кытыськӧ ичӧтик кӧлесаа кӧрт блок.
— Но, кодным йитам — тэ али ме? — юаліс пиыслысь Мария Фёдоровна да босьтіс мусьыс горелка.
— Мед нин Витаха вӧчас, — полігтыр шуис Андрюша. — Площадкаыс ӧд челядьлы...
— Сідзкӧ, асланыд строительство вылӧ ті гырысьясӧс он босьтӧй? — нюммуніс Мария Фёдоровна.
— А Витаха миян йитас оз омӧльджыка гырысьяс дорысь, — шуис Миколка. — Ті ӧд асьныд тӧданныд...
— Веськыда кӧ шуны, тайӧ делӧсӧ вӧчны Семён Петрович прикажитіс меным аслым, но ладнӧ, мед Виташка йитас. — Мария Фёдоровна босьтіс синъяс вывсьыс ӧчкисӧ да сетіс сійӧс пиыслы.
Витаха делӧвитӧя ниртыштіс ӧчки стеклӧяссӧ, сійӧ прӧверитіс, кыдзи йитӧма резинӧвӧй шлангъяссӧ баллонъяскӧд, та бӧрын восьтіс горелкасьыс ичӧтик крансӧ.
Горелкаыс кутіс зэв ёна дзужгыны.
— Кодлӧн эм истӧг? — Витаха видзӧдліс Афоня вылӧ.
Но сійӧ тапкерыштіс зепъясас да мыжа морт моз шевгӧдіс кияссӧ:
— Ӧні абу, куритчӧмысь дугді!
Истӧгыс мыйлакӧ вӧлӧма Миколкалӧн.
— Тэ мый сійӧс новлӧдлан? — стрӧга юаліс Витаха.
— А ме сідз, гашкӧ, коркӧ ковмас, — шуис Миколка. — Вот аддзан — ковмис.
— А ноко, лолышт ме вылӧ!
Миколка лолыштіс Витаха вылӧ.
Витаха сюся кыскыштіс нырнас, а сэсся шуис:
— Оз, оз куритчы...
Истӧгӧн ӧзтӧмысь горелка помас кутіс дзужгыны би.
Сійӧ первойсӧ пӧшти эз тыдав, и Майка весиг заводитліс падъявны — уджалӧ-ӧ тайӧ аппаратыс!
— Уджалӧ, уджалӧ, — лӧньӧдіс Витаха. — Вот вай кутшӧмкӧ предмет...
Афоня перйис зепсьыс ыргӧн сутуга:
— Тайӧс босьтас?
Витаха муртса инмӧдчыліс горелка помнас сутугаас — сійӧ жӧ здукӧ сутугаыс нюкыльтчис, гартыштчис да визувтіс кӧрт труба вывсьыс, кытчӧ сійӧс вӧлі пуктӧма.
Витаха лэдзис син весьтас кӧрт ӧчкисӧ, босьтіс киас кӧрт прут да, кык труба ӧтлаасянінас пуктӧм бӧрын, веськӧдіс сы вылӧ горелкасӧ.
Кӧрт прутыс сыліс веськыда син водзын.
Труба вылас сыысь артмис вурыс визь.
Ӧні кык трубаысь лои ӧти.
Витаха уджаліс чӧла, корсюрӧ сӧмын командуйтліс:
— Бергӧдыштӧй трубасӧ!..
Вайӧй ролик!..
Ребята ставныс пырысь-пыр жӧ исполняйтлісны сылысь приказаниеяссӧ.
Но вот, мачтасӧ лои йитӧма.
Витаха кусӧдіс горелкасӧ да чышкыштіс пӧсялӧм кӧсичаяссӧ.
— А ноко, вай видзӧдлам, кузь-ӧ лои мачтаыс! — шуис сійӧ.
Мачтасӧ сувтӧдӧм бӧрын тыдовтчис, мый артмӧма кузь.
Сійӧс абу на вӧлі тыртӧма гуас, та вӧсна сійӧ довъяліс челядь киясын, и кутнысӧ сійӧс вӧлі сьӧкыд.
Но ребята некыдзи эз кӧсйыны шыбитны сійӧс муас.
Тайӧ здукӧ на пӧвстысь быдӧн думсьыс бура нин аддзисны спортплощадка восьтан лун да сы весьтын дӧлалысь гӧрд флаг.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
ХIX глава
ПИСЬМӦ
Дона Серёжа!
Мый нӧ тэ меным он гиж?
Ме тэныд гижлі ӧти письмӧ, а тэ меным ни ӧтиӧс.
Ме ӧні зэв ёна тэрмася — котӧрӧн колӧ мунны домна дорӧ.
Талун ми первойысь сетам чугун.
Радлӧм вӧснаыс, мый ми ставсӧ помалім, папа быттьӧ йӧйкодь, и ме сэтшӧм жӧ.
А ме ребятакӧд спортплощадка стрӧиті, и сы йылысь весиг «Пионерскӧй правдаын» лоӧ гижӧма.
Мӧскуаысь татчӧ воліс специальнӧй журналист, медым гижны миян йылысь.
Сійӧ менӧ став ребятакӧд ӧтлаын фотографируйтіс: кыкысь волейбольнӧй площадка вылын да ӧтчыд флаг дорын.
Ми сувтӧдім аслыным йитӧм кӧрт мачта, кодлӧн йылас эм ролик, и спортплощадкасӧ восьтім нин.
А мачтасӧ йитіс автогенӧн менам ӧти бур тӧдса, сварщик.
Площадка восьтан лунӧ заводса парторг ӧшӧдчис турникӧ да дасысь бергӧдчис «солнышкоӧн».
Вот ён мортыс, тэ кӧ эськӧ сійӧс аддзылін!
Менсьым папаӧс министр кольӧдіс Жигачёвӧ, медым сійӧ сэсся лэдзас прокатнӧй цех, а ме воа гортӧ поездӧн ӧтнам.
Папа дрӧжжитӧ ме вӧсна да кӧсйӧ корны татчӧ мамӧс, а ме ог дрӧжжит.
А вообщӧ папа ӧні дӧверяйтӧ меным, сы вӧсна мый ме сылы рапортуйтлі диспетчерскӧй рапорт дырйи.
Ме кывкуті скамейкаяс вӧчӧм вӧсна.
А тайӧ делӧыс зэв сьӧкыд — вӧчавны тыртӧм местаӧ скамейкаяс.
Тан колӧ и керъястӧ сувтӧдавны муӧ и кӧрт тув корсьны.
А кӧрт тув судзӧдін — колӧ кыськӧ краска корсьны.
Вот ме и котралышті.
Серёжа, кӧть миянлы и школаын колӧ велӧдчыны, но меным абу окота заводысь мунны — тані менам зэв уна бур ёртъяс.
Выльтор!
Ме чайтлі, мый шлак, коді петӧ домнаысь, некодлы оз ков, но тайӧ менам ӧшибка.
Вӧлӧмкӧ, шлакас эм сера — тайӧ сійӧ, мыйӧн лечитӧны ревматизмысь.
Талун ми челядькӧд опыт пыдди кутам принимайтны ванна выль шлаколечебницаын.
Быттьӧкӧ курортын.
Ме воа август 31 лунӧ.
Встречайт Курскӧй вокзалын.
Кор воа, висьтала став йывсьыс.
Веськыд киӧн ме лэпта пудджынъя гира.
Тэнад друг Андрей
XX глава
БИ ШОР
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Андрюша тэрмасис.
Матыстчӧ вӧлі торжественнӧй час — чугун лэдзан час.
Кӧть кутшӧм сьӧкыд сылы эз вӧв, но сійӧ всё-таки корис батьыслысь аслас ёртъясыскӧд турунвиж рӧма вит пригласительнӧй билет.
Домна дорӧ талун лэдзисны сӧмын заслуженнӧй йӧзӧс.
Сьыланкывъясӧн, гудӧкъясӧн воалісны шоссе кузя праздник кежлӧ вӧччӧм уна рабочӧйяс асланыс челядьныскӧд да гӧтыръясныскӧд.
Йӧзӧн тырӧм туй кузя столбъяс вылын да заборъяс вылын дӧлалісны лозунгъяс, флагъяс, ӧшалісны листовкаяс:
БИА ПӦСЬ ЧОЛӦМ ДОМНА ДА ТЭЦ ВОССТАНОВИТЫСЬЯСЛЫ!
ТАЛУН МИЯН СТРАНА ПӦЛУЧАЙТӦ ЖИГАЧЁВСКӦЙ ЧУГУНЛЫСЬ МЕДВОДДЗА ПЛАВКА!
СТРӦИТЕЛЬЯС ДА МОНТАЖНИКЪЯС!
РӦДИНА ВИЧЧЫСЬӦ ТІЯНСЯНЬ АВТОМОБИЛЬНӦЙ ПРОМЫШЛЕННОСТЬЛЫ ВӦСНИ СТАЛЬНӦЙ ЛИСТ!
СТАВӦН МИТИНГ ВЫЛӦ ДОМНА ДА ТЭЦ ЛЭДЗАН ЛУНӦ!
Андрюша тӧдіс: митинг вылын лоӧ примитӧма Сталин ёртлы победнӧй рапорт, кодӧс рабочӧйяс да служащӧйяс нимсянь гижисны батьыс да Матвей Никитич.
Водзын, кельыдлӧз енэжын, домна весьтті, кыдз быттьӧ вулканысь петӧм бӧрын, кывтісны вижовгӧрд рӧма тшынысь артмӧм зэв гырысь кымӧръяс.
Первойсӧ найӧ вӧліны сьӧдӧсь, сэсся найӧ лоліны пемыдгӧрдӧсь, гӧрдӧсь, кельыдгӧрдӧсь да медбӧрын енэжтас весьтын вошлісны кельыдвижӧн.
Радысла Андрюшалӧн сьӧлӧмыс ёна тіпкис.
Сійӧ сідзи асьсӧ чувствуйтіс, быттьӧ талун сылӧн чужан лун.
Майка да Миколка вӧччӧмаӧсь, сӧстӧмӧсь, пионерскӧй галстукаӧсь;
Афоня да Витаха, быттьӧ ичӧтик офицеръяс, кыкнанныс пасьталӧмаӧсь югъялысь кизьяса гимнастёркаяс, эзысь пражаяса тасмааӧсь — ставныс терпитны вермытӧг виччысисны Андрюшаӧс домна дорӧ пыранінын.
Ребята мыччылісны часӧвӧйлы пригласительнӧй билетъяссӧ да пырисны цехӧ.
Гӧсьтъясӧн тырӧм зэв ыджыд ызгысь зданиеын найӧ здук кежлӧ шӧйӧвошлісны.
На водзын ӧшалісны гижӧдъяс:
«Опаснӧ!
Газ!
Вешйы!»,
а ныраныс чашнитіс зэв чорыд дук.
Но некод некытчӧ эз мун, а, мӧдарӧ, быдӧн зілис лӧсьыдджыка кытчӧкӧ сувтны.
Кызь кымын фотограф да кинооператор асланыс треножникъясӧн сюйсьылісны быдлаӧ, кытчӧ вӧлі налы колӧ.
Зэв ыджыд шумӧн домнаӧ воис сынӧд.
Тайӧ нимыскӧд ӧтлаасис пулемётлӧн кодь таргӧм.
Майкалӧн батьыс, паськыд гын шляпаа, брезентӧвӧй тужуркаа да кепыся, лӧсьӧдіс нин леткаӧ — чугун лэдзан розьӧ — отбойнӧй молоток.
Сы дорын сулалісны Семён Петрович, Матвей Никитич да унаӧн кутшӧмкӧ важнӧй йӧз: орденоносечьяс, Сталинскӧй премия кузя лауреатъяс, Социалистическӧй Уджвывса Геройяс.
И друг Майкалӧн батьыс чеччыштіс летка дорсьыс.
Сэні кутіс югъявны, быттьӧ шонді, и сэтысь нырнас писькӧдчигтыр мыччысис би ящерица.
Шондіыс лои пыр ыджыдджыкӧн и ыджыдджыкӧн, и друг домнаыс акнитіс, быттьӧ ловъя!
Бенгальскӧй би моз чугуныс резӧбтіс став цех пасьта.
— Ура!
Ура! — горӧдісны йӧз.
Оркестр заводитіс ворсны Сӧвет Союзлысь Гимн.
Домнаысь кутіс булькйыны мойдын кодь ключ.
Би змей моз нюглясигтыр тайӧ синтӧ ёрмӧн югыд да жар би шорыс, ставнас тырӧма руӧн, ӧдйӧ кутіс визувтны зэв ыджыд кӧшъясӧ.
Завод весьтын юрӧбтіс вына гудок.
Сійӧ заводитіс кыз гӧлӧссянь, быттьӧ нёль во чӧж чӧв олӧм бӧрын кӧсйис приспособитчыны, а сэсся, вӧля вылӧ петӧм бӧрын, юргис став территория пасьтаыс.
Сійӧс кылісны и Жигачёвын, и соцгородокын, и Днепр сайса колхозъясын.
— Ура!
Ура! — горзісны йӧз.
Унаӧн бӧрддзисны да заводитісны кутлыны ӧта-мӧднысӧ.
Андрюшалӧн сибдіс лов шыыс.
Сійӧ кватитіс Майкаӧс киӧдыс.
Сійӧ некор на эз аддзыв, медым бӧрдісны гырысьяс.
Волшебнӧй югӧр ӧзтіс налысь чужӧмъяссӧ.
Биыс ворсіс синъясын, паськӧм вылын, сійӧ ёна сотіс, но йӧз пыр матӧджык локтісны сы дінӧ, быттьӧ бурджыка кӧсйисны тӧдмасьны тайӧ чудеснӧй творениенас да дзикӧдз убедитчыны, мый тайӧ творениесӧ вӧчисны налӧн киясныс.
{Даниэл Дэфо (комиӧдіс Морозов С.) @ Мореход Робинзон Крузо, сылӧн олӧм да шензьӧдана приключениеяс @ роман @ Даниэл Дэфо. Мореход Робинзон Крузо, сылӧн олӧм да шензьӧдана приключениеяс @ 1958 @ Лб. 5-244.}
Даниэль Дефо
Робинзон Крузо
ПЕРВОЙ ГЛАВА
Робинзонлӧн семья. —
Бать-мам ордысь сылӧн пышйӧм
Водз челядьдырсянь свет вылас медся ёна ме радейтлі саридз.
Ме завидьтылі быд матрослы, коді мунліс ылі плаваниеӧ.
Дзонь часъяс чӧж ме сулавлі саридз вадорын да синъясӧс вештывтӧг видзӧді корабльяс вылӧ, кодъяс прӧйдитлісны сэті.
Менам бать-мамлы тайӧ ёна эз во сьӧлӧм вылас.
Бать, пӧрысь, висьысь морт, кӧсйис, медым ме лои ыджыд чиновникӧн, куті служитны королевскӧй судын да пӧлучайті ыджыд жалӧванье.
Но ме думайті морскӧй путешествиеяс йылысь.
Меным кажитчис ыджыдысь-ыджыд шудӧн ветлӧдлыны саридзьяс да океанъяс вывті.
Бать дӧгадывайтчис, мый йылысь ме думайта.
Ӧтчыд сійӧ корис менӧ ас ордас да скӧрысь шуис:
— Ме тӧда: тэ кӧсъян пышйыны рӧднӧй гортсьыд.
Тайӧ йӧйталӧм.
Тэ должен кольччыны.
Тэ кӧ кольччан, ме лоа тэныд бур батьӧн, но лоӧ зэв лёк, тэ кӧ пышъян!
Сэки сылӧн гӧлӧсыс кутіс дрӧжжитны, и сійӧ ньӧжйӧник содтіс:
— Думышт висьысь мам йывсьыд...
Сійӧс виас тэкӧд торйӧдчӧмыс.
Бать синъясын югнитіс синва.
Сійӧ радейтіс менӧ и кӧсйис меным буртор.
Пӧрысь батьӧй меным лои жаль, ме чорыда решиті кольччыны бать-мамкӧд да не думайтны сэсся морскӧй путешествиеяс йылысь.
Но — увы! — колис некымын лун, и менам бур кӧсйӧмъясысь дзик нинӧм эз коль.
Менӧ бара кыскис саридз дорӧ.
Ме куті вӧтавны мачтаяс, гыяс, парусъяс, каляясӧс, тӧдтӧм канмуяс, маякъяслысь бияс.
Батькӧд сёрнитӧм бӧрын кык-куим вежон мысти ме век жӧ решиті пышйыны.
Бӧрйи кад, кор мам вӧлі долыд да спокойнӧй, матыстчи сы дінӧ да лабутнӧя шуи:
— Меным дас кӧкъямыс арӧс нин, а тайӧ арлыдӧн судейскӧй делӧӧ велӧдчыны сёр нин.
Ме кӧ весиг и кытчӧкӧ пыри служитны, ме всё равно пышйи эськӧ кымынкӧ лун мысти ылі канмуясӧ.
Меным сэтшӧм окота аддзывны тӧдтӧм крайяс, волыны и Африкаӧ и Азияӧ!
Ме кӧть и босьтчыла кутшӧмкӧ уджӧ, менам оз тырмы терпениеӧй вайӧдны сійӧс помӧдз.
Кора тіянӧс, сёрнитӧй батьыдкӧд, мед сійӧ лэдзас менӧ кӧть эськӧ недыр кежлӧ видлыны саридзсӧ;
моряклӧн оласногыс кӧ меным оз во сьӧлӧм вылӧ, ме бӧр воа гортӧ да сэсся некытчӧ ог мун.
Бать мед лэдзас менӧ добровольнӧ, мӧд ногӧн ме век жӧ муна гортысь сылысь юасьтӧг.
Мамӧй ме вылӧ зэв ёна скӧрмис да шуис:
— Шензя, кыдзи тэ верман батьыдкӧд сёрнитӧм бӧрын думайтны морскӧй путешествиеяс йылысь!
Ӧд батьыд корис, медым тэ пыр кежлӧ вунӧдін тӧдтӧм крайяс йылысь.
А сійӧ тэысь бурджыка гӧгӧрвоӧ, кутшӧм делӧ дінӧ тэныд кутчысьны.
Дерт, тэ кӧ кӧсъян асьтӧ пӧгубитны, мун кӧть ӧні жӧ, но тӧд, мый ми батьыдкӧд некор огӧ сетӧй сӧгласие тэнад путешествуйтӧм вылӧ.
И весьшӧрӧ тэ надейтчан, мый ме кута тэныд отсасьны.
Ог, ме нинӧм ог висьтав батьыдлы тэнад йӧйсяма думъяс йылысь.
Ме ог кӧсйы, медым мӧдысь, кор саридз вылын олӧмыд вайӧдас тэнӧ нуждаӧдз да страдайтӧмӧдз, тэ вермин кӧритны мамтӧ сыысь, мый сійӧ тэнӧ ышӧдіс.
Уна во мысти ме тӧдмалі, мый менам мамӧй век жӧ кывйысь кывйӧ висьталӧма батьлы миянлысь сёрнинымӧс.
Бать шогӧ усьӧма да ышловзьӧмӧн шуӧма сылы:
— Ог гӧгӧрво, мый сылы колӧ?
Рӧдинаын сійӧ вермис эськӧ кокниа шедӧдны успех и шуд.
Ми абу озыр йӧз, но кутшӧмсюрӧ средствояс миян эмӧсь.
Сійӧ нинӧмысь нуждайтчытӧг вермас овны миянкӧд ӧтвылысь.
Сійӧ кӧ мунас странствуйтны, то тӧдлас уна сьӧкыдлун да кутас жалитны, мыйла эз кывзысь батьыслысь.
Ог, ме ог лэдз сійӧс саридзӧ.
Рӧдинасянь ылын сійӧ лоӧ ӧтка мортӧн, и сыкӧд кӧ лоӧ мыйкӧ лёктор, сылӧн оз ло друг, коді эськӧ вермас такӧдны сійӧс.
И сэки сійӧ кутас каитчыны аслас йӧйталӧмысь, но лоӧ сёр нин.
И век жӧ кымынкӧ тӧлысь мысти ме пышйи рӧднӧй гортысь.
Тайӧ лои тадзи.
Ӧтчыд ме муні некымын лун кежлӧ Гулль карӧ.
Сэні ме паныдаси ӧти ёрткӧд, коді лӧсьӧдчис мунны Лондонӧ аслас батьыслӧн корабль вылын.
Сійӧ кутіс корны менӧ мунны аскӧдыс ӧтлаын да ышӧдіс сійӧн, мый корабль вылын мунӧмысь-воӧмысь оз босьтны некутшӧм дон.
И вот, батьлысь ни мамлысь юасьтӧг, — шудтӧм часӧ — 1651 вося сентябр первой лунӧ ме, аслам олӧмын дас ӧкмысӧд арӧс вылын, пукси корабль вылӧ, коді вӧлі мунӧ Лондонӧ.
Тайӧ вӧлі лёк поступок:
ме нинӧмысь яндысьтӧг эновті пӧрысь бать-мамӧс, эг кывзы налысь сӧветсӧ.
И меным лои зэв регыд мысти каитчыны сыысь, мый ме вӧчи.
МӦД ГЛАВА
Саридз вылын первойя приключениеяс
Миян корабль эз на удит петны Хамбер ю устьеысь, кыдзи войвывсянь кутіс пӧльтны кӧдзыд тӧв.
Енэжыс тупкысис кымӧръясӧн.
Заводитіс ёна качайтны.
Ме некор на эг вӧвлы саридз вылын, и меным лои зэв сьӧкыд.
Менам бергӧдчис юрӧй, кокъяс дрӧжжитісны, менӧ восӧдіс, ме муртса эг усь кок йылысь.
Быдпӧрйӧ, кор корабль вылӧ ылькнитліс ыджыд гы, меным кажитчис, мый ми сійӧ жӧ здукас вӧям.
Быдпӧрйӧ, кор корабльыс гы вывсянь сунліс увлань, ме вӧлі уверен, мый сылы сэсся не кыпӧдчыны нин сэтысь.
Ме сюрсысь клянитчи, мый коля кӧ ловйӧн, вермыла кӧ вылысь тувччывны зумыд му вылӧ, ме пырысь-пыр жӧ бӧр муна бать ордӧ гортӧ и аслам олӧм чӧж сэсся некор ог кыпӧдчыв корабльлӧн палуба вылӧ.
Татшӧм тӧлка мӧвпъясыс вӧліны менам сӧмын сійӧ кадӧдзыс, кытчӧдз эз дугды бушков.
Но вот лӧнис, полӧм-волнуйтчӧм быри, и меным лои ёна лӧсьыдджык.
Ме надзӧникӧн куті велавны саридз дорӧ.
Дерт, ме эг на ещӧ дзикӧдз вермы мынтӧдчыны морскӧй висьӧмысь, но лун помланьыс поводдяыс мичаммис, тӧлыс дзикӧдз лӧнис, пуксис зэв гажа рыт.
Войсӧ ме узи крепыда.
Аскинас енэжыс вӧлі сэтшӧм жӧ яснӧй.
Шондіӧн югдӧдӧм лӧнь саридзыс вӧлі сэтшӧм мича, кутшӧмӧс ме некор на эг аддзыв.
Менам морскӧй висьӧмӧй дзикӧдз прӧйдитіс.
Ме пырысь-пыр жӧ успокоитчи, и меным лои гажа.
Ме шензьӧмӧн видзӧді саридз вылӧ, коді тӧрыт на кажитчис скӧрӧн да грознӧйӧн, а талун вӧлі сэтшӧм чӧв-лӧнь да мелі.
А сэки, быттьӧ нарошнӧ, ме дінӧ матыстчис менам ёртӧй, коді ылӧдіс менӧ мунны аскӧдыс, тапнитіс пельпомӧ да шуӧ:
— Но, Боб, кыдзи тэ асьтӧ чувствуйтан?
Заклад песа, мый тэныд вӧлі страшнӧ.
Висьтав веськыда: ӧд тӧрыт, кор лыбліс тӧлыс, тэ зэв ёна повзин?
— Тӧв?
Бур тай тӧв!
Тайӧ вӧлі дурмӧм шквал.
Ме и думыштны эг кужлы татшӧм страшнӧй бушков йывсьыс!
— Бушков?
Эк тэ, йӧюк!
Тэ ногӧн тайӧ бушков?
А миян ногӧн тайӧ пустяк!
Но, да тэ саридз вылын выль морт на: абу дивӧ, мый повзин...
Бурджык мунам да корам пунш, юам морт ӧти стӧканӧн да вунӧдам бушков йылысь.
Видзӧдлы, кутшӧм луныс!
Чудеснӧй поводдя, сідз ӧд?
Медым дженьдӧдны менам повестьлысь тайӧ шог юкӧнсӧ, сӧмын висьтала, мый делӧыс мӧдӧдчис, кыдзи овлывлӧ морякъяслӧн:
ме юи коддзытӧдз да винаас вӧйті ассьым став кӧсйӧмъясӧс да клятваясӧс, гортӧ бергӧдчӧм йылысь ассьым став бур мӧвпъясӧс.
Кыдзи сӧмын лои штиль да ме эг кут повны, мый гыяс ньылыштасны менӧ, ме пырысь-пыр жӧ вунӧді ассьым став бур думъясӧс.
Квайтӧд луннас ылысь водзысь ми аддзим Ярмут кар.
Бушков бӧрын тӧлыс вӧлі паныда, та вӧсна ми водзӧ мунім зэв ньӧжйӧ.
Ярмутын миянлы ковмис сувтны якӧр вылӧ.
Ми сулалім сизим либӧ кӧкъямыс лун да виччысим тӧв ньылыд.
Тайӧ кад чӧжнас татчӧ жӧ воис уна судно Ньюкаслсянь.
Ми, дерт, эгӧ эськӧ татшӧм дыр сулалӧй да пырим эськӧ приливыскӧд ӧтлаын ю вылӧ,
но тӧлыс век ыдждіс, а вит лун мысти кутіс пӧльтны мыйвынсьыс.
Сы вӧсна мый миян корабль вылын якӧръясыс да якорнӧй канатъясыс вӧліны ёнӧсь, миян матросъяс ёнасӧ эз повны ни эз тӧждысьны.
Найӧ бура тӧдісны, мый суднолы дзик некутшӧм опасность оз грӧзит, да, матросъяслӧн обычайяс серти, асланыс прӧст кадӧ ёна гажӧдчисны.
Но ӧкмысӧд лунӧ асъядорыс тӧлыс ещӧ ыдждіс да регыд мысти заводитчис страшнӧй шторм.
Весиг ветлӧм-мунӧм морякъяс ёна повзисны.
Ме некымынысь кывлі, кыдзи миян капитанным ме дінті каютаас пыригӧн либӧ каютасьыс петігӧн джынгӧлӧсӧн ропкис: «Пропадитам ми!
Пропадитам ми!
Пом!»
Но век жӧ сійӧ садьсӧ эз вошты, сюся видзӧдіс матросъяслӧн удж бӧрся да принимайтіс став мераяс, медым спаситны ассьыс корабльсӧ.
Таӧдз ме эг пов:
ме вӧлі уверен, мый тайӧ бушколыс прӧйдитас сідзи жӧ лючки-ладнӧ, кыдзи и первойыс.
Но кор капитан ачыс шуис, мый миянлы ставнымлы воис пом, ме вывті ёна повзи да котӧрӧн петі каютаысь палуба вылӧ.
Ме некор на эг аддзыв татшӧм страшнӧйторсӧ.
Саридз пасьта, быттьӧ джуджыд гӧраяс, ветлӧдлісны зэв гырысь гыяс, и быд куим-нёль минут мысти татшӧм гӧраыс ызнитліс миян вылӧ.
Повзьӧмла первойсӧ ме дзикӧдз шӧйӧвошлі да эг вермы видзӧдлыны гӧгӧрбок.
А кор ме медбӧрын смелмӧдчи видзӧдлыны бӧрвылӧ, ме гӧгӧрвои, мый виччысьӧ миянӧс.
Кык сьӧкыда грузитӧм судно вылын, кодъяс сулалісны миянсянь неылын, матросъяс кералісны мачтаяссӧ, медым корабльяс вылысь шыбитны кӧть мыйтакӧ груз.
Кодкӧ лёкгоршӧн горӧдіс, мый корабль, коді сулаліс миян водзын миляджын сайын, тайӧ здукас воши ва улӧ.
Ещӧ кык судно мынісны якӧрсьыс: бушков нуис найӧс восьса саридзӧ.
Мый виччысис найӧс сэні?
Ураган чегъяліс налысь став мачтаяссӧ.
Посньыдик суднояс кутчысисны бурджыка, но на пиысь ӧткымынъяслы сідзжӧ сюрыштіс:
кык-куим ичӧтик судноӧс миян бортъяс дорті нуис-лэбӧдіс веськыда восьса саридзӧ.
Рытнас капитан ордӧ воисны штурман да боцман. Найӧ шуисны сылы, мый судно спаситӧм ради колӧ керавны фок-мачта.
— Оз позь нюжмасьны ни ӧти минут! — шуисны найӧ. — Прикажитанныд, и ми сійӧс кералам.
— Нӧрӧвитыштлам ещӧ неуна, — вочавидзис капитан.
— Гашкӧ, бушколыс ланьтыштас.
Сылы эз вӧв окота керавны мачтасӧ, но боцман кутіс доказывайтны, мый мачтасӧ кӧ колясны, корабль вӧяс, — и капитанлы быть лои сӧгласитчыны.
А кор кералісны фок-мачта, грот-мачтаыс кутіс сэтшӧм ёна качайтны да шатлӧдлыны судносӧ, мый ковмис керавны и сійӧс.
Пуксис вой, и друг матросъяс пиысь ӧти, коді лэччӧ вӧлі трюмӧ, горӧдіс, мый судно розялӧма.
Трюмӧ ыстісны мӧд матросӧс, и сійӧ доложитіс, мый ваыс пырӧма нёль фут вылнаӧдз.
Сэки капитан сетіс команда:
— Качайтӧй васӧ!
Ставӧн помпаяс дорӧ!
Кор ме кылі тайӧ командасӧ, повзьӧмӧйла менам сьӧлӧмӧй быттьӧ сувтіс:
меным кажитчис, мый ме кула, кокъясӧй менам лигышмунісны, и ме гатшӧн уси койка вылӧ.
Но матросъяс мырдӧн чеччӧдісны да чорыда шуисны, мед ме эг пышъяв уджысь.
— Тэ пыр на тӧв чужъялін, кад и уджалыштны! — шуисны найӧ.
Вӧчны вӧлі нинӧм, ме матыстчи помпа дорӧ да зіля заводиті качайтны ва.
Тайӧ кадӧ посни грузӧвӧй суднояс, кодъяс эз вермыны нинӧм вӧчны тӧвлы паныд, лэптісны якӧръяссӧ да петісны восьса саридзӧ.
Миян капитан аддзис найӧс да прикажитіс лыйны пушкаясысь, медым тайӧн юӧртны налы, мый ми смертельнӧй опасностьынӧсь.
Пушечнӧй залп кылӧм бӧрын ме чайті, мый миян судно пасьмуні-жугалі.
Меным лои сэтшӧм страшнӧ, мый ме вошті садьӧс да уси.
Но сэки быдӧн тӧждысис ассьыс олӧмсӧ спаситӧм вӧсна, и ме вылӧ некод эз веськӧд весиг некутшӧм внимание.
Некод эз зіль тӧдмавны, мый мекӧд лои.
Матросъяс пиысь ӧти сувтіс менам местаӧ помпа дорӧ да кокнас вештіс менӧ.
Ставныс чайтісны, мый ме кулі.
Тадзи ме куйлі зэв дыр.
Садьӧ воӧм бӧрын ме бара босьтчи уджӧ.
Ми уджалім шойччытӧг, но трюмын ваыс содіс и содіс.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый судно вӧяс.
Правда, штормыс надзӧникӧн заводитіс лӧньны, но миян эз вӧв некутшӧм позянлун кутчысьны ва веркӧсын сійӧ кадӧдз, кытчӧдз ми ог пырӧй гаваньӧ.
Та вӧсна капитан помся лыйліс пушкаясысь да надейтчис, мый кодкӧ спаситас миянӧс пӧгибнитӧмысь.
Медбӧрын миян дорын медматын сулалысь ичӧтик судно лэдзис шлюпка, медым отсавны миянлы.
Шлюпкасӧ быд здукӧ вермис путкыльтны, но сійӧ век жӧ матыстчис миянлань.
Но ми эгӧ вермӧй веськавны сэтчӧ, сы вӧсна мый эз вӧв некутшӧм позянлун матысмыны миян корабль дорӧ, кӧть эськӧ йӧзыс сынісны мыйвынсьыныс, рискуйтісны асланыс олӧмнас, медым спаситны миянлысь олӧмнымӧс.
Ми шыбитім налы канат.
Найӧ дыр эз вермыны кутны сійӧс, сы вӧсна мый бушколыс нуис сійӧс бокӧ.
Но миян шуд вылӧ ӧти смел мортлы, унаысь неудачнӧя видлӧм бӧрын, удайтчис кватитны канат помсӧ.
Сэки ми шлюпкасӧ кыским корабль бӧжлань да дзик ставным лэччим сэтчӧ.
Ми кӧсйим воӧдчыны налӧн корабль вылӧ, но эгӧ вермӧй венны гыяссӧ, а гыясыс нуисны миянӧс вадорлань.
Вӧлӧмкӧ, сӧмын сылань и позьӧ сынны.
Эз на коль и дас вит минут, кыдзи миян корабль заводитіс вӧйны.
Миянлысь шлюпкаӧс шыблалысь гыясыс вӧліны сэтшӧм гырысьӧсь, мый на сайсянь ми эгӧ аддзӧй вадорсӧ.
Сӧмын здукъясӧ, кор миянлысь шлюпкаӧс шыбитліс гы вевдорӧ, ми вермылім аддзывны, мый вадорӧ чукӧртчӧмаӧсь уна йӧз: найӧ котралісны бӧрӧ-водзӧ да вӧліны дасьӧсь сетны миянлы отсӧг, кор ми матыстчам матӧджык.
Но ми матыстчим вадорлань зэв ньӧжйӧ.
Сӧмын рытъядорыс миянлы удайтчис петны вадорӧ, да и то зэв сьӧкыда.
Ярмутӧ миянлы ковмис подӧн мунны.
Сэні миянӧс бура встретитісны:
карса йӧз, кодъяс тӧдісны нин миян несчастье йылысь, сетісны миянлы бур оланінъяс, гӧститӧдісны уна блюдысь ӧбедӧн да сетісны сьӧм, медым ми вермим воӧдчыны коді кытчӧ кӧсйӧ — Лондонӧдз либӧ Гулльӧдз.
Гулльсянь неылын вӧлі Йорк, кӧні олісны менам бать-мам, да, дерт, меным колӧ вӧлі эськӧ мунны на ордӧ.
Найӧ эськӧ прӧститісны менӧ юасьтӧг пышйылӧмысь, да ставным эськӧ лоим зэв шудаӧсь!
Но морскӧй приключение йылысь мӧвп эз петав менам юрысь.
Кӧть пытшкӧсса гӧлӧс и висьталіс меным, мый саридзын менӧ виччысьӧны выль опасностьяс да бедствиеяс, ме бара куті думайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ меным веськавны корабль вылӧ да саридзьясті да океанъясті кытшовтны став светсӧ.
Менам ёртӧй (буретш сійӧ, код батьлӧн вӧлі вӧйысь судноыс) ӧні вӧлі зумыш да жугыль.
Лоӧмтор вӧснаыс сійӧ ёна шогсис.
Сійӧ тӧдмӧдіс менӧ аслас батьыскӧд, коді сідзжӧ дугдывтӧг шогсис вӧйӧм корабль вӧснаыс.
Кор пиыс висьталіс батьыслы, мый ме ёна радейта морскӧй путешествиеяс, старик суровӧя видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Том морт, ті сэсся некор энӧ петӧй саридзӧ.
Ме кывлі, мый ті полысьӧсь да быд ичӧтик опасность дырйи юр садьтӧ воштанныд.
Татшӧм йӧзыд морякъясӧн оз вермыны лоны.
Ӧдйӧджык мунӧй гортад да бурасьӧй бать-мамыдкӧд.
Ті асьныд тӧдмалінныд, кутшӧм опаснӧ путешествуйтны саридз вывті.
Ме чувствуйті, мый сійӧ прав, да паныд сылы нинӧм эг вермы шуны.
Но век жӧ ме эг мун гортӧ — меным вӧлі яндзим петкӧдчыны син водзӧ менам матысса йӧзлы.
Меным кажитчис, мый миян став суседъяс кутасны издевайтчыны ме вылын,
ме вӧлі уверен, мый став ёртъяс да тӧдсаяс менам неудачаяс вӧсна лэптасны менӧ смеквыв.
Бӧрынджык ме унаысь казявлі, мый йӧз, торйӧн нин томдырйиыс, лыддьӧны лёкӧн оз сійӧ бессовестнӧй поступокъяссӧ, кодъяс вӧсна ми шуам найӧс йӧйясӧн, а сійӧ бур да благороднӧй делӧяссӧ, кодъясӧс найӧ вӧчӧны каитчан минутъясын, кӧть эськӧ сӧмын тайӧ делӧяс вӧснаыс и позьӧ шуны найӧс тӧлка йӧзӧн.
И ме сійӧ кадас вӧлі татшӧм жӧ.
Корабль вӧйигӧн ас вывті мунысь лёкторъяс йылысь казьтылӧмъяс надзӧникӧн вунісны, и ме Ярмутын кык-куим недель олӧм бӧрын мӧдӧдчи эг Гулльӧ, а Лондонӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
Робинзон веськалӧ пленӧ. —
Пышйӧм
Ыджыд несчастьеӧн менам вӧлі сійӧ, мый став тайӧ приключениеяс дырйиыс ме эг вӧв корабль вылын матросӧн.
Дерт, меным эськӧ ковмис уджавны унджык, но ме эськӧ велалі саридзвыв уджӧ и коркӧ верми лоны штурманӧн, а пӧжалуй, и капитанӧн.
Но сэки ме вӧлі сэтшӧм на тӧлктӧм, мый век бӧрйывлі став туйяс пиысь медся лёксӧ.
Сы вӧсна мый менам сэки вӧлі мича паськӧм да зептыр сьӧм, корабль вылӧ ме век волывлі быттьӧ барчук:
нинӧм сэні эг вӧчлы да нинӧмӧ и эг велав.
Том шарабачьяс да уджавны дышӧдчысьяс векджык веськавлӧны лёк компанияӧ и медся дженьыд кадӧн дзикӧдз торксьӧны олан туй вылысь.
Татшӧмтор жӧ виччысис и менӧ, но, менам шуд вылӧ, Лондонӧ воӧм бӧрын меным удайтчис тӧдмасьны бур сьӧлӧма пӧрысь капитанкӧд, коді менӧ бура гӧгӧрвоис да унатор меным вӧчис.
Таӧдз неважӧн аслас корабль вылын сійӧ ветлӧма Африка вадоръяс дорӧ, Гвинеяӧ.
Тайӧ путешествиесьыс сійӧ пӧлучитӧма ыджыдкодь прибыль, и капитан ӧні бара лӧсьӧдчис мӧдӧдчыны сійӧ жӧ крайясас.
Ме вои сылы сьӧлӧм вылас, сы вӧсна мый ме сэки вӧлі бур собеседникӧн.
Сійӧ тшӧкыда коллявліс мекӧд прӧст кадсӧ да кор тӧдмаліс, мый ме кӧсъя аддзывны саридзсайса канмуяс, вӧзйис меным аслас корабль вылын мӧдӧдчыны плаваниеӧ.
— Тайӧ тіянлы нинӧм оз кут сулавны, — шуис сійӧ, — тіянлысь ме ог босьт сьӧм ни ветлӧмысь, ни сёйӧм-юӧмысь.
Корабль вылын ті лоанныд менам гӧсьтӧн.
Тіян кӧ эм позянлун сьӧрсьыд босьтны кутшӧмкӧ кӧлуй, ті верманныд зэв выгоднӧя вузавны найӧс Гвинеяын и пӧлучитанныд прибыльсӧ ставнас.
Видлӧй шудтӧ — гашкӧ, тіянлы и удайтчас.
Сы вӧсна мый тайӧ капитаныслы ставныс дӧверяйтісны, ме радпырысь сӧгласитчи.
Гвинеяӧ мӧдӧдчигӧн ме босьті сьӧрысь кутшӧмсюрӧ тӧвар: нелямын фунт стерлинг дон ньӧбалі быдпӧлӧс побрякушкаяс да стеклӧысь вӧчӧмторъяс, кодъяс ёна инісны дикарьяс пӧвстын.
Тайӧ нелямын фунт стерлингсӧ ме судзӧді менам матысса рӧдняяс отсӧгӧн, кодъяскӧд письмӧасьлі:
ме налы юӧрті, мый кӧсъя заводитны занимайтчыны тӧргӧвляӧн, и найӧ уговоритӧмаӧсь менсьым мамӧс, а гашкӧ, и батьӧс отсавны меным кӧть нин неыджыд суммаӧн.
Африкаӧ тайӧ ветлӧмыс вӧлі, позьӧ шуны, менам ӧти удачнӧй путешествиеӧн.
Дерт, аслам удачаӧн ме ставнас вӧлі обязан бур сьӧлӧма капитанлы.
Туйын сійӧ мекӧд занимайтчис математика кузя да велӧдіс менӧ корабельнӧй делӧӧ.
Сылы сьӧлӧм вылас воліс аслас опытнас мекӧд юксьӧмыс, а меным — сылысь висьталӧмсӧ кывзӧмыс да сылысь велӧдчӧмыс.
Путешествие дырйи ме лои и морякӧн и купечӧн: аслам побрякушкаяс вылӧ меным сетісны вит фунт да ӧкмыс унция зарни лыа, мыйысь Лондонӧ воӧм бӧрын пӧлучиті ыджыдкодь сумма.
Сідзкӧ, ме верми ачымӧс лыддьыны озыр промышленникӧн, коді успешнӧя нуӧдӧ Гвинеякӧд тӧрговля.
Но, менам несчастье вылӧ, Англияӧ воӧм мысти регыд менам капитан другӧй кувсис, и мӧд путешествиесӧ меным вӧчны лои ас вылӧ лачаӧн, дружескӧй сӧветтӧг да отсӧгтӧг.
Англияысь ме мӧдӧдчи сійӧ жӧ корабль вылас.
Йӧзлӧн став путешествиеяс пиысь тайӧ вӧлі медся шудтӧм путешествиеӧн.
Ӧтчыд югдандорыс, кор ми дыр плавайтӧм бӧрын мунім Канарскӧй діяс да Африка костті, миян вылӧ уськӧдчисны пиратъяс — морскӧй рӧзбойникъяс.
Тайӧ вӧліны Салехысь турокъяс.
Найӧ ылісянь казялісны миянӧс да, став парусъяссӧ лэптӧмӧн, кутісны вӧтчыны миян бӧрся.
Первойсӧ ми надейтчим, мый миянлы удайтчас наысь спаситчыны пышйӧмӧн, и сідзжӧ кыпӧдім став парусъяснымӧс.
Но регыд лои гӧгӧрвоана, мый вит-квайт час мысти найӧ непременнӧ вӧтӧдасны миянӧс.
Ми гӧгӧрвоим, мый колӧ лӧсьӧдчыны бой кежлӧ.
Миян вӧлі дас кык пушка, а враглӧн — дас кӧкъямыс.
Луншӧр бӧрын, куим кымын часын рӧзбойникъяслӧн корабльыс вӧтӧдіс миянӧс, но пиратъяс вӧчисны ыджыд ӧшибка:
сы пыдди, медым миян дінӧ матыстчыны бӧжладорсянь, найӧ матыстчисны шуйгаладорсянь, кӧні миян вӧлі кӧкъямыс пушка.
Ми пӧльзуйтчим налӧн ӧшибканас, веськӧдім на вылӧ став тайӧ пушкаяссӧ да лыйим.
Турокъясыс вӧліны морт кыксё гӧгӧр, сы вӧсна найӧ миян лыйӧм вылӧ вочавидзисны эз сӧмын пушкаясысь лыйӧмӧн, но и кыксё ружьеысь залпӧн.
Шуд вылӧ, миян йӧзлы некодлы эз веськав, ставыс колины дзоньвидзаӧсь да ловъяӧсь.
Та бӧрын пиратскӧй судно вешйис миляджын  кымын да кутіс лӧсьӧдчыны выльысь уськӧдчигкежлӧ.
Ми жӧ, ассянь, лӧсьӧдчим выльысь дорйысьны.
Тайӧ пӧрйӧ врагъяс матыстчисны миян дорӧ мӧдар боксянь да босьтісны миянӧс абордаж вылӧ, мӧд ногӧн кӧ, кутчысисны миян бортӧ багыръясӧн;
квайтымын кымын морт уськӧдчисны миян палуба вылӧ да первой делӧӧн заводитісны керавны мачтаяс да снастьяс.
Ми лыйлім найӧс ружьеясысь лыйсьӧмӧн да кыкысь вӧтлылім палуба вылысь, но век жӧ быть лои сетчыны, сы вӧсна мый миян корабль водзӧ плавайтӧм вылӧ эз нин туй.
Миян йӧз пиысь куимӧс виисны, кӧкъямысӧс ранитісны.
Миянӧс, кыдзи пленнӧйясӧс, нуӧдісны Салех морскӧй портӧ, коді вӧлі принадлежитӧ мавръяслы.
Мукӧд англичанаӧс мӧдӧдісны канму пытшкӧ, скӧр султанлы служитны, а менӧ судноса капитан колис ас дорас да вӧчис аслас рабӧн, сы вӧсна мый ме вӧлі том да пельк.
Ме бӧрді курыд синваӧн:
меным дум вылӧ усины батьлӧн кывъясыс сы йылысь, мый водз либӧ сёр мекӧд лоас лёктор и некод оз лок отсӧг вылӧ.
Ме думайті, мый буретш ӧні менӧ суис тайӧ лёкторйыс.
Ме эг куж весиг думыштны, мый водзын менӧ виччысьӧны таысь на сьӧкыдджык лёкторъяс.
Сы вӧсна мый менам выль господин, рӧзбойничӧй судноса капитан, колис менӧ ас дорас, ме надейтчи, мый, кор сійӧ мӧдӧдчас бара грабитны морскӧй суднояс, сійӧ аскӧдыс босьтас и менӧ.
Ме вӧлі чорыда эска, мый коркӧ сійӧ сюрас пленӧ кутшӧмкӧ испанскӧй либӧ португальскӧй военнӧй корабльлы, и менӧ сэки лэдзасны вӧля вылӧ.
Но регыд ме гӧгӧрвои, мый менам чайтӧмъяс вӧлӧмаӧсь весьшӧрӧ, сы вӧсна мый первойсьыс жӧ, кор менам господин петіс саридзӧ, сійӧ колис менӧ гортас вӧчны сьӧд удж, кутшӧмӧс векджык вӧчлывлӧны рабъяс.
Тайӧ лунсяньыс ме сӧмын и куті думайтны пышйӧм йылысь.
Но пышйыны эз вӧв некутшӧм позянлун: ме вӧлі ӧтнамӧн да вынтӧм.
Пленнӧйяс лыдын эз вӧв ни ӧти англичанин, кодлы эськӧ ме верми дӧверитчыны.
Кык во чӧж ме мучитчи пленын. Менам эз вӧв некутшӧм лача спаситчӧм вылӧ.
Но коймӧд вонас меным век жӧ удайтчис пышйыны.
Тайӧ лои тадзи.
Менам господинӧй вежоннас ӧтчыд либӧ кыкысь, босьтліс корабельнӧй шлюпка да петавліс чери кыйны саридз вадорсянь неылӧ.
Быд татшӧм ветлігӧн сійӧ аскӧдыс босьтліс и менӧ да ӧти детинкаӧс, кодӧс шуисны Ксуриӧн.
Ми зіля сынім да кыдзи вермим гажӧдім ассьыным господинӧс.
А сы вӧсна мый ме, таысь кындзи, петкӧдлі ачымӧс бур чери кыйысьӧн, сійӧ мукӧддырйиыс ыстывліс чери кыйны миянӧс кыкӧнӧс — менӧ да Ксуриӧс. Миян бӧрся видзӧдӧм могысь ыстывліс ӧти пӧрысь маврӧс, — ассьыс ылысса рӧднясӧ.
Ӧтчыд менам кӧзяин корис кык зэв важнӧй маврӧс катайтчыштны аслас паруснӧй шлюпка вылын.
Та кежлӧ сійӧ дасьтіс уна сёян-юан, кодъясӧс мунан вечернянас тшӧктіс нуны аслас шлюпкаӧ.
Шлюпкаыс вӧлі ыджыд.
Ещӧ кык во сайын на кӧзяин прикажитліс аслас корабельнӧй плӧтниклы вӧчны шлюпкаас неыджыд каюта, а каютаас — прӧдуктаяслы кладӧвӧй.
Тайӧ каютаас и ме тэчи став запассӧ.
— Гашкӧ, гӧсьтъяслы лоӧ окота кыйсьыштны, — шуис меным кӧзяин.
— Босьт корабль вылысь куим ружье да ну найӧс шлюпкаӧ.
Ме вӧчи ставсӧ, мый тшӧктісны, мыськалі палубасӧ, кыпӧді мачта йылӧ флаг да аскинас, гӧсьтъясӧс виччысиг, лунтыр пукалі шлюпкаын.
Друг кӧзяин воис ӧтнасӧн да шуис, мый гӧсьтъяс талун оз мунны, сы вӧсна мый найӧ занятӧсь делӧясӧн.
Сэсся миянлы куимӧнлы — меным, Ксурилы да маврлы сійӧ тшӧктіс тайӧ шлюпканас ветлыны саридзӧ чери кыйны.
— Менам ёртъяс рытнас локтасны ме ордӧ ужнайтны, — шуис сійӧ, — и та вӧсна, кыдзи сӧмын ті кыянныд тырмымӧн чери, вайӧй сійӧс меным.
Вот сэки менам бара кыптіс вӧля йылысь важся думӧй.
Ӧні менам вӧлі судно, и кыдзи сӧмын кӧзяин муніс, ме заводиті лӧсьӧдчыны — но эг чери кыйны, а дыр плавайтігкежлӧ.
Ме, дерт, эг на тӧд, кытчӧ мунны, но быд туй бур, мед сӧмын пышйыны невӧляысь.
— Колӧ эськӧ миянлы аслыным вылӧ кутшӧмкӧ сёян-юан босьтны, — шуи ме маврлы.
— Ми огӧ жӧ вермӧ юасьтӧг сёйны прӧдуктаяс, кодӧс кӧзяин дасьтіс гӧсьтъясыслы.
Старик сӧгласитчис мекӧд да регыд мысти вайис ыджыд кӧрзина тыр сукар да куим кувшин преснӧй ва.
Ме тӧді, кӧні сулаліс кӧзяинлӧн вина тыра ящик, и пока мавр ветліс провизияла, ме став бутылкаяссӧ ваялі шлюпкаӧ да сувтӧдалі найӧс кладӧвӧйӧ, кыдз быттьӧ найӧс вайисны кӧзяинлы водзджык нин.
Таысь кындзи, ме вайи зэв ыджыд воск тор (сьӧктанас ветымын кымын фунт) да босьті сунис мӧтӧк, чер, пила да неыджыд мӧлӧт.
Ставыс тайӧ миянлы згӧдитчис бӧрынджык, торйӧн нин воск, мыйысь ми вӧчалім сисьяс.
Ме ещӧ мудериті, и меным бара удайтчис пӧръявны нинӧм гӧгӧрвотӧм маврӧс.
Сылӧн нимыс вӧлі Измаил, та вӧсна ставныс шуисны сійӧс Молиӧн.
Вот ме и шуи сылы:
— Моли, судно вылын эмӧсь кӧзяинлӧн охотничӧй ружьеяс.
Бур эськӧ вӧлі судзӧдыштны неуна порох да кымынкӧ заряд — гашкӧ, миян шуд вылӧ, удайтчас лыйны ӧбед кежлӧ куликӧс.
Ме тӧда — дрӧб-порохсӧ кӧзяин видзӧ корабль вылын.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ, — вая.
Сійӧ вайис ыджыд кучик сумка тыр порох — фунтӧн-джынйӧн сьӧктанас, а пӧжалуй, и унджык, да дрӧб тыра сумка — вит либӧ квайт фунт лоӧ.
Сійӧ босьтӧма сьӧрсьыс и пуляяс.
Ставсӧ тайӧс пуктім шлюпкаӧ.
Таысь кындзи, кӧзяин каютаысь сюри ещӧ неуна порох, кодӧс ме сюялі ыджыд бутылкаӧ, кытысь водзвыв кисьтім вина коляссӧ.
Татшӧм ногӧн, дыр плавайтӧм вылӧ ставпӧлӧс колана запас лӧсьӧдӧм бӧрын ми петім гаваньысь, быттьӧкӧ чери кыйны.
Ме лэдзи ассьым вугыръясӧс ваӧ, но нинӧм эг кый
(ме нарошнӧ эг кыскы вугыръяссӧ, кор шедлі сэтчӧ чериыс).
— Тані миянлы нинӧм оз шед! — шуи ме маврлы.
— Кӧзяин оз ошкы миянӧс, воам кӧ ми сы дінӧ тыртӧм киясӧн.
Колӧ мунны ылӧджык саридзӧ.
Гашкӧ, вадорсянь ылынджык чериыс кутас бурджыка босьтны.
Пӧрысь мавр эз гӧгӧрво пӧръялӧмсӧ да сӧгласитчис мекӧд и, сы вӧсна мый сійӧ сулаліс нырас, кыпӧдіс парусъяс.
А ме пукалі руль дорын, бӧжас, и кор судноным петіс восьса саридзӧ куим кымын миля ылнаӧ, ме лӧсьӧді судно вылын парусъяссӧ сідзи, медым судноыс сулаліс пӧшти ӧти местаын.
Сэсся сеті рульсӧ детинкалы да воськовті нырланьыс, матыстчи мавр дінӧ мышсяньыс, друг кватиті сійӧс да шыбиті саридзӧ.
Сійӧ пырысьтӧм-пыр жӧ петіс ва веркӧсӧ, сы вӧсна мый вартчис пробка моз, да кутіс горзыны меным, медым ме босьті сійӧс бӧр шлюпкаӧ. Мавр кӧсйысис, мый сійӧ дась мунны мекӧд кӧть му помасянінӧдз.
Сійӧ вартчис судно бӧрся сэтшӧм ӧдйӧ, мый зэв ӧдйӧ вӧтӧдіс эськӧ менӧ
(тӧлыс вӧлі слаб, и шлюпка муніс муртса-муртса).
Кор ме казялі, мый мавр регыд вӧтӧдас миянӧс, ме котӧрті каютаӧ, босьті сэтысь ӧти охотничӧй ружье, метитчи маврӧ да шуи:
— Ме ог кӧсйы тэныд лёктор, но ӧні вешйы ме дорысь да ӧдйӧджык бергӧдчы гортланьыд!
Тэ зэв бура вартчан, саридзыс чӧв-лӧнь, тэ кокниа вартчан вадорӧдзыс.
Бергӧдчы бӧр, и ме тэнӧ ог вӧрзьӧд.
Но тэ кӧ он кольччы шлюпкаысь, ме лыя юрад, сы вӧсна мый ме чорыда решиті шедӧдны аслым вӧля.
Сійӧ бергӧдчис вадорлань и, ме уверен, сійӧ зэв кокниа вартчис сэтчӧдз.
Дерт, ме верми босьтны аскӧд тайӧ маврсӧ, но старик вылӧ надейтчыны оз вӧлі позь.
Кор мавр кольччис шлюпкаысь, ме шыаси детинка дорӧ да шуи.
— Ксури, тэ кӧ лоан меным вернӧйӧн, ме вӧча тэныд уна буртор.
Сет клятва, мый тэ некор он изменит меным, мӧд ногӧн ме и тэнӧ шыбита саридзӧ.
Менам синъясӧ веськыда видзӧдіг детинка нюммуніс да клянитчис, мый кувтӧдзыс лоӧ меным вернӧйӧн да мунас мекӧд сэтчӧ, кытчӧ ме кӧсъя.
Сёрнитіс сійӧ сэтшӧм сьӧлӧмсяньыс, мый ме эг вермы сылы не эскыны.
Кытчӧдз мавр эз во вадорӧдз, ме курссӧ куті восьса саридзӧ, медым чайтісны, быттьӧ ми мунам Гибралтарлань.
Но кыдзи сӧмын заводитіс рӧмдыны, ме куті веськӧдны лунвылӧ, неуна асыввывлань бергӧдчиг, сы вӧсна мый меным эз вӧв окота ылыстчыны вадорсьыс.
Пӧльтіс ёна ыркыд тӧв, но саридзыс вӧлі рӧвнӧй, спокойнӧй, и та вӧсна ми мунім вель ӧдйӧ.
Кор аскинас куим часын кымын тыдовтчис водзын му, ми сэки вӧлім нин Салехсянь сё ветымын кымын миляӧн лунвылынджык, марокканскӧй султанлӧн да мукӧд африканскӧй саръяслӧн владениеясысь ёна нин ылын.
Вадорас, кытчӧ ми матыстчим, дзик некод эз вӧв.
Но пленын олігӧн менам чӧжсис сы мында полӧм выльысь сюрны мавръяс ордӧ пленӧ, мый ме, тӧв ньылыднас пӧльзуйтчиг, коді ӧдйӧ нуис менсьым ичӧтик судноӧс лунвывлань, вит лун чӧж кывті водзӧ и водзӧ якӧр вылӧ сувтлытӧг да вадорӧ петавтӧг.
Вит лун мысти тӧлыс вежсис: кутіс пӧльтны лунвывсянь, и сы вӧсна мый ме эг нин пов миянӧс вӧтӧдӧмысь и решиті матыстчыны вадорӧ да шыбиті якӧр кутшӧмкӧ ичӧтик ю устьеӧ.
Ог вермы висьтавны, кутшӧм тайӧ ю, кыті сійӧ визувтӧ да кутшӧм йӧз олӧны сылӧн вадоръяс вылын.
Сылӧн вадоръяс вылын некод эз вӧв, и талы ме вӧлі зэв рад, сы вӧсна мый ме эг кӧсйы паныдасьны йӧзкӧд.
Дзик ӧтитор, мый меным вӧлі колӧ, — преснӧй ва.
Ми пырим ю устьеӧ рытгорувнас да решитім, кор пемдас, вартчӧмӧн петавны вадорӧ да видзӧдлыны местасӧ.
Но кыдзи сӧмын пемдіс, вадорсянь ми кылім страшнӧй звукъяс:
вадор тырыс вӧліны зверьяс, кодъяс сэтшӧм лёкгоршӧн, мисьтӧма омлялісны, эргисны, горзісны да увтчисны, мый коньӧр Ксури муртса эз кув повзьӧмысла да кутіс корны не петны вадорӧ асылӧдзыс.
— Ладнӧ, Ксури, — шуи ме сылы, — виччысьлам!
Но, гашкӧ, лунъюгыднас ми аддзам йӧзӧс, кодъясысь миянлы лоӧ, пӧжалуй, тигръясысь да левъясысь на лёкджык.
— А ми тайӧ йӧзсӧ ружьеысь лыям, — сералігтыр шуис сійӧ, — найӧ и пышъясны!
Меным сьӧлӧм вылӧ воис сійӧ, мый детинка асьсӧ кутіс молодеч моз.
Медым сійӧ и водзӧ эз шогсьы, ме сеті сылы ньылыштны вина.
Ме кывзі сылысь сӧветсӧ; ми войбыд сулалім якӧр вылын, эгӧ петалӧй пыжысь да век кутім дасьӧн ружье.
Дзик асылӧдзыс ми эгӧ куньлӧй синъясӧс.
Кык-куим час мысти сы бӧрын, кыдзи ми шыбитім якӧр, ми кылім кутшӧмкӧ зэв тешкодь пӧрӧдаа зэв гырысь зверьяслысь (кутшӧм пӧрӧда — ми и асьным эгӧ тӧдӧй) вывті страшнӧй горзӧм.
Зверьяс матыстчисны вадорӧ, пырисны ваӧ, кутісны сэні резсьыны да бузӧдчыны, буракӧ, кӧсйисны ыркӧдчыштны, и та дырйи чилзісны, горзісны да омлялісны:
татшӧм прӧтивнӧй шыяссӧ ме некор на эг кывлы.
Полӧмысла Ксури дрӧжжитіс:
веськыда кӧ шуны, повзи и ме.
Но ми кыкнанным ещӧ ёнджыка повзим, кор кылім, мый ӧти чудовищеыс вартчӧ миян суднолань.
Ми эг аддзӧй сійӧс, ми сӧмын кылім, кыдзи сійӧ сьӧкыда лолаліс да упйӧдліс, и сӧмын тайӧ шыяс сертиыс гӧгӧрвоим, мый чудовищеыс зэв ыджыд да вывті скӧр.
— Буракӧ, тайӧ лев, — шуис Ксури.
— Лэптам якӧртӧ да пышъям татысь!
— Огӧ, Ксури, — эг сӧгласитчы ме, — якӧр лэптыны миянлы нинӧмла.
Ми сӧмын кузьджыка лэдзам канатсӧ да ылӧджык бӧрыньтчам саридзӧ — зверьяс миян бӧрся оз вӧтчыны.
Но муртса на ме шуи тайӧ кывъяссӧ, кыдзи аддзи миян судносянь неылысь тӧдтӧм зверӧс.
Ме неуна шӧйӧвошикодь, но пырысь-пыр жӧ босьті каютаысь ружье да лыйи.
Зверь бӧр бергӧдчис да кутіс вартчыны вадорлань.
Он куж висьтавны, кутшӧм лёкгоршӧн кутісны горзыны вадорын, кор грымӧбтіс менам лыйӧм шыӧй:
колӧ чайтны, татчӧс зверьяс некор на абу кывлӧмаӧсь водзті татшӧм шысӧ.
Сэки ме помӧдз гӧгӧрвои, мый войся кадӧ петны вадорӧ тані оз позь.
Но позяс-ӧ рискнитны петавлыны луннас — тайӧс ми сідзжӧ эгӧ тӧдӧй.
Левлы либӧ тигрлы гыжъяс улӧ сюрӧм дорысь абу бурджык лоны кутшӧмкӧ дикарлӧн жертваӧн.
Но миянлы кӧть мый, а колӧ вӧлі петавны вадорӧ тані либӧ мӧд местаын, сы вӧсна мый миян эз коль ваным.
Миян важӧн нин косьмисны горшъяс.
Медбӧрын пуксис дыр виччысяна асыв.
Ксури шуис, мый ме кӧ сійӧс лэдза, сійӧ петас вадорӧдз келӧмӧн да став вын пуктас ва корсьӧм вылӧ.
А кор ме сылысь юалі, мыйла нӧ сылы мунны, а не меным, сійӧ вочавидзис.
— Дикӧй морт кӧ воас, сійӧ сёяс менӧ, а ті колянныд ловъяӧсь.
Тайӧ вочакылас вӧлі сэтшӧм радейтӧм, мый ме весиг ёна норми.
— Со мый, Ксури, — шуи ме: — мӧдӧдчам кыкнанным.
А паныдасяс кӧ дикӧй морт, ми сійӧс лыям, и сійӧ оз сёй ни тэнӧ, ни менӧ.
Ме сеті детинкалы сукаръяс да ӧти вомтыр вина;
сэсся ми матыстчим мулань да, ваӧ чеччыштӧм бӧрын, мӧдӧдчим вадорлань келӧмӧн. Ружьеяс да кык кувшин кындзи, ми сьӧрысь сэсся нинӧм эгӧ босьтӧй.
Ме эг кӧсйы ылыстчыны вадорсьыс, медым не воштыны синъяс улысь миянлысь судноӧс.
Ме полі, мый миян дінӧ ва кывтыд вермасны лэччыны асланыс пирогаясын дикарьяс.
Но Ксури аддзис вадорсянь миля ылнаысь кымын увтас места да кувшинӧн котӧртіс сэтчӧ.
Друг ме аддзи — сійӧ бӧр котӧртӧ.
«Оз-ӧ нин сы бӧрся дикарьяс вӧтчыны? — повзьӧмӧн думышті ме.
— Эз-ӧ повзьы сійӧ кутшӧмкӧ хищнӧй зверысь?»
Ме уськӧдчи сылы воча да матыстчӧм бӧрын аддзи, мый сылӧн мышкас ӧшалӧ мыйкӧ ыджыдтор.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ виӧма кутшӧмкӧ ичӧтик зверӧс, миян кӧч кодьӧс, сӧмын тайӧ пемӧсыслӧн гӧныс вӧлі мӧдпӧлӧс рӧма да кокъясыс кузьджыкӧсь.
Тайӧ кыйдӧсыслы ми кыкнанным вӧлі радӧсь, но меным ещӧ лои нимкодьджык, кор Ксури меным висьталіс, мый увтас местасьыс сійӧ аддзӧма уна бур, преснӧй ва.
Ми тыртім кувшинъяс ваӧн, виӧм кӧчысь пуим зэв бур завтрак да мӧдӧдчим водзӧ туйӧ.
Татысь ми сідзи и эгӧ аддзӧй мортлысь некутшӧм следъяс.
Ю устьеысь петӧм бӧрын водзӧ плавайтігӧн ме зэв на унаысь матыстчылі вадоръяс дорӧ преснӧй вала.
Ӧтчыд водз асылын ми шыбитім якӧр кутшӧмкӧ джуджыд мыс дорын.
Заводитчис нин прилив.
Друг Ксури, кодлӧн синъясыс, буракӧ, аддзисны ме дорысь бурджыка, шӧпнитіс:
— Мунамӧй ылӧджык тайӧ вадорсьыс.
Видзӧдӧй, кутшӧм чудовище куйлӧ со сэні, мыльк йылас.
Сійӧ крепыда узьӧ, но лёк лоӧ миянлы, кор сійӧ садьмас!
Ме видзӧдлі сылань, кытчӧ индіс Ксури, и збыльысь аддзи зэв страшнӧй зверӧс.
Тайӧ вӧлі зэв ыджыд лев.
Сійӧ куйліс крут гӧра бокын.
— Кывзы, Ксури, — шуи ме, — мун пет вадорас да ви тайӧ левсӧ.
Детинка повзис.
— Ме сійӧс виа! — горӧдыштіс сійӧ.
— Да ӧд левыс менӧ гутӧс моз ньылыштас!
Ме тшӧкті сылы пукавны вӧрзьӧдчытӧг, сэсся, сылы кыв ни джын шутӧг, петкӧді каютаысь миянлысь став ружьеясӧс (ставыс вӧлі куим).
Ӧтиӧс, медся ыджыдсӧ да сьӧкыдсӧ, ме зарядиті кык свинеч кусӧкӧн, а таӧдз дуло пытшкас сюйи вель уна порок; мӧдас сюйи кык ыджыд пуля, а коймӧдас — вит посньыдджык пуля.
Ме босьті первой ружьесӧ, зэв бура метитчи да лыйи зверыслы.
Ме метиті сылы юрас, но сійӧ куйліс сідзи (синъяс весьттіыс юрсӧ лапанас тупкӧмӧн), мый зарядыс сылы веськаліс лапаас да жугӧдіс пидзӧсдорса лысӧ.
Лев рикӧстіс да чеччыштіс, но кыліс дойсӧ да бӧр уси, сэсся сувтіс куим кок йылӧ да чотігтыр муніс вадорысь. Мунігмозыс сійӧ сэтшӧм лёкгоршӧн горзіс, кутшӧмӧс ме некор на эг кывлы.
Меным вӧлі неуна яндзим сыысь, мый ме эг веськав сылы юрас; но ни ӧти здук падъявтӧг ме босьті мӧд ружьеӧс да лыйи пышйысь зверлы.
Ӧні нин зарядӧй веськалі стӧч цельӧ.
Лев пласькысис-уси да муртса-муртса кылӧ киргис.
Кор Ксури аддзис ранитчӧм зверӧс, сылӧн став полӧмыс прӧйдитіс, и сійӧ кутіс корны, медым ме лэдзи сійӧс вадорӧ.
— Ладнӧ, мун! — шуи ме.
Детинка чеччыштіс ваӧ да кутіс вартчыны вадорлань. Сійӧ уджаліс ӧти кинас, сы вӧсна мый мӧдас сылӧн вӧлі ружье.
Сійӧ матыстчис куйлысь зверь дорӧ, ружье дулосӧ пуктіс зверь пель дорӧ да виис сійӧс дзикӧдз.
Дерт, вӧлі любӧ охота дырйи вины левӧс, но сылӧн яйыс эз туй сёйны, и ме зэв ёна жалиті, мый ми видзим куим заряд тайӧ ковтӧмтор вылас.
Но Ксури шуис, мый сійӧ видлас шедӧдны мыйкӧ буртор тайӧ виӧм левыслысь, и, кор ми воим шлюпкаӧ, корис менсьым чер.
— Мыйла? — юалі ме.
— Юрсӧ сылысь керышта, — вочавидзис сійӧ.
Но юрсӧ орӧдны сійӧ эз вермы, сылӧн эз тырмы та вылӧ выныс; сійӧ керыштіс сӧмын лапасӧ, кодӧс и вайис миян шлюпкаӧ.
Лапаыс вӧлі ыджыдсьыс-ыджыд.
Сэки меным воис юрӧ, мый тайӧ левыслӧн куыс, пӧжалуй, миянлы вермас згӧдитчыны, и ме решиті видлыны кульны сылысь кусӧ.
Ми бара мӧдӧдчим вадорӧ, но ме эг тӧд, кыдзи босьтчыны тайӧ уджас.
Ксури вӧлӧма ме дорысь сюсьджык.
Ми уджалім лунтыр.
Кусӧ кульны помалім сӧмын рытладорыс.
Ми сійӧс паськӧдім миян ичӧтик каюта вевт вылӧ.
Кык лун мысти сійӧ миян дзикӧдз косьмис шонді водзад да лои меным вольпась пыдди.
Тайӧ вадорсьыс вешйӧм бӧрын ми кутім кывтны веськыда лунвылӧ да лун дас-дас кык дорвыв эгӧ вежлӧй ассьыным направлениенымӧс.
Миян прӧдуктаяс вӧлі бырӧны нин, та вӧсна ми зілим кыдз позьӧ экономнӧйджыка рӧскодуйтны ассьыным запасъясӧс.
Вадор вылӧ ми петавлім сӧмын преснӧй вала.
Ме кӧсйи сюрӧдчыны Гамбия либӧ Сенегал ю устьеӧдз, мӧд ногӧн кӧ сійӧ местаясӧдзыс, кодъяс Зелёнӧй мыс дорын матынӧсь, сы вӧсна мый надейтчи тані паныдасьны кутшӧмкӧ европейскӧй кораблькӧд.
Ме тӧді, мый тайӧ местаясын кӧ ме ог паныдась кораблькӧд, меным лоӧ петны восьса саридзӧ діяс корсьны, либӧ пӧгибнитны сьӧд кучика йӧз пӧвстын — мӧдтор меным нинӧм нин вӧлі вӧчны.
Ме сідзжӧ тӧді, мый став корабльяс, кодъяс мунӧны Европасянь, и кытчӧ кӧть эськӧ найӧ эз мунны — Гвинея вадоръясланьӧ, Бразилияӧ либӧ Ост-Индияӧ, — прӧйдитӧны Зелёнӧй мыс дорті, и та вӧсна меным кажитчис, мый менам став шудӧй зависитӧ сӧмын сыысь, паныдася-ӧ ме Зелёнӧй мыс дорын кутшӧмкӧ европейскӧй суднокӧд.
«Ог кӧ паныдась, — шуи ме аслым, — меным грӧзитӧ вернӧй смерть».
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Дикарьяскӧд паныдасьӧм
Колис ещӧ дас кымын лун.
Ми век ӧтарӧ кывтім лунвывлань.
Первойсӧ вадоръяс вылын некод эз вӧв, сэсся кык-ӧ-куим местаын ми аддзылім пасьтӧм сьӧд кучика йӧзӧс, кодъяс сулалісны вадорын да видзӧдісны миян вылӧ.
Меным кыдзкӧ окота лои петавны вадорӧ да сёрнитыштны накӧд, но Ксури, менам мудрӧй сӧветчик, шуис:
— Эн мун!
Эн мун!
Оз ков!
Та вылӧ видзӧдтӧг ме куті кывтны вадорсянь матітіджык, медым аддзыны позянлун панны сёрни тайӧ йӧзыскӧд.
Дикарьяс, тыдалӧ, гӧгӧрвоисны, мый ме кӧсъя, да дыр котӧртісны вадор кузя ми бӧрся.
Ме казялі, мый найӧ оружиетӧмӧсь; сӧмын ӧтилӧн киас вӧлі вӧсньыдик кузь палич.
Ксури висьталіс, мый тайӧ копьё и мый дикарьяс ассьыныс копьёсӧ шыблалӧны зэв ылӧдз да шензьӧдмӧн меткӧя.
Та вӧсна ме кутчыси насянь ылынкодь да накӧд сёрниті знакъяс отсӧгӧн. Ме зіли петкӧдлыны налы, мый ми тшыгӧсь да миянлы колӧ сёян-юан.
Найӧ гӧгӧрвоисны да сідзжӧ кутісны меным вӧчавны знакъяс, медым ме сувтӧді ассьым шлюпкаӧс, сы вӧсна мый найӧ кӧсйӧны вайны миянлы сёян-юан.
Ме лэдзи парусӧс, шлюпка сувтіс.
Кык дикарь котӧрӧн мунісны кытчӧкӧ да часджын мысти вайисны кык ыджыд кос яй кусӧк да кутшӧмкӧ нянь сяма быдмӧглысь кӧйдыс тыра кык мешӧк.
Ми эгӧ тӧдӧй, кутшӧм яй да кутшӧм кӧйдыс тайӧ вӧлі, но век жӧ тыр дасьлунӧн лӧсьӧдчим примитны ӧтисӧ и мӧдсӧ.
Но кыдзи пӧлучитны вӧзъянторъяссӧ?
Вадор вылӧ петны ми эгӧ вермӧй: ми полім дикарьясысь, а найӧ — миянысь.
И вот, сы могысь, медым кыкнанладорыс чувствуйтісны асьнысӧ безопасностьын, дикарьяс став прӧдуктаяссӧ тэчисны ӧтчукӧрӧ вадорӧ, а асьныс мунісны ылӧджык.
Сӧмын сэки, кор ми ставсӧ ваялім шлюпкаӧ, найӧ бӧр воисны ас местааныс.
Дикарьяслӧн бурлуныс вӧрзьӧдіс миянлысь сьӧлӧмнымӧс, ми аттьӧалім найӧс знакъясӧн, сы вӧсна мый та пыдди ми некутшӧм пӧдарокъяс вӧзйыны эгӧ вермӧй.
Но сійӧ жӧ здукас ми вӧчим налы ыджыд буртор.
Эгӧ на удитӧй ми вешйыны вадорысь, кыдзи друг аддзим, мый гӧра сайысь скачӧн петісны кык зэв ён да страшнӧй зверь.
Найӧ зэв ӧдйӧ котӧртісны веськыда саридзлань.
Миянлы кажитчис, мый на пиысь ӧтиыс вӧтӧдӧ мӧдсӧ.
Вадорвывса йӧз, торйӧн нин нывбабаяс, зэв ёна повзисны.
Заводитчис суматоха, унаӧн лёкысь горзісны, бӧрдісны.
Сӧмын сійӧ дикарыс, кодлӧн киас вӧлі копьё, кольччис местаас, мукӧдыс уськӧдчисны пышйыны, коді кытчӧ.
Но зверьяс кыккокйыв тӧвзисны веськыда саридзлань да сьӧд кучика йӧзӧс некодӧс эз вӧрзьӧдны.
Сӧмын сэки ме аддзи, кутшӧм найӧ гырысьӧсь.
Найӧ сувтлытӧг уськӧдчисны ваӧ да кутісны сунавны да вартчыны, и позьӧ вӧлі, пӧжалуй, чайтны, быттьӧ найӧ воисны татчӧ сӧмын саридзас купайтчӧм ради.
Друг на пиысь ӧтиыс вартчис ёна матӧ миян шлюпка дорӧ.
Тайӧс ме эг виччысь, но век жӧ ме эг шӧйӧвош: ӧдйӧджык зарядиті ружьеӧс да лӧсьӧдчи встретитны врагӧс.
Кыдзи сӧмын сійӧ матыстчис миян дорӧ, ме личкыштіс курокӧс да веськалі сылы юрас.
Сійӧ жӧ здукӧ зверь вӧйи ваас, сэсся бӧр петіс да кутіс вартчыны вадорлань. Та дырйи сійӧ то вошлі ваас, то выльысь тыдовтчыліс веркӧсас.
Ванас тшӧкъяліг да вирнас ойдігтыр сійӧ тышкасис смертькӧд.
Вадорӧ вотӧдз сійӧ куліс да вӧйи ва пыдӧсас.
Некутшӧм кывъясӧн он вермы висьтавны сы йылысь, кутшӧма повзисны дикарьяс, кор кылісны лыйӧм шы да би сявкнитӧм: ӧткымынӧн повзьӧмысла муртса эз кувны да кулӧмаяс моз пласькысисны му вылӧ.
Но кор аддзисны, мый зверсӧ виӧма да киясӧн ӧвтчӧмӧн ме кора найӧс матыстчыны вадорӧ, найӧ смелмӧдчыштісны да чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ дзик вадорас: налы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі аддзыны ва пытшсьыс виӧм зверсӧ.
Сійӧ местаас, кытчӧ вӧйи зверыс, ваыс вӧлі гӧрд, и та серти ме кокниа аддзи сійӧс.
Ме кӧрталі зверсӧ гезйӧн да гезйыслысь мӧд помсӧ шыбиті дикарьяслы, и найӧ кыскисны зверсӧ вадорӧ.
Тайӧ вӧлі чутӧсь зэв мича куа ыджыд леопард.
Сы дорын сулалысь дикарьяс шензьӧмысла да радысла кыпӧдісны кияссӧ вывлань: найӧ эз вермыны гӧгӧрвоны, мыйӧн ме вии зверсӧ.
Мӧд зверыс повзис менам лыйӧм шыысь, вартчис вадорас да бӧр вартӧдіс-муніс гӧраясӧ.
Ме казялі, мый дикарьяслы зэв окота чӧсмасьыштны виӧм леопард яйӧн, и меным юрӧ воис мӧвп, мый лоӧ зэв бур, сійӧс кӧ найӧ пӧлучитасны месянь козин пыдди.
Ме кияс отсӧгӧн петкӧдлі налы, мый найӧ вермасны босьтны зверсӧ аслыныс.
Найӧ пӧся аттьӧалісны менӧ да сійӧ жӧ здукӧ босьтчисны уджӧ.
Пуртъяс налӧн эз вӧвны, но ёсьтӧм дженьыдик бедьторъясӧн найӧ кулисны виӧм зверлысь кусӧ сэтшӧм ӧдйӧ да пелька, кыдзи эськӧ ми эг сяммӧ вӧчны и пуртъясӧн.
Найӧ вӧзйисны меным яйсӧ, но ме ӧткажитчи да кияс отсӧгӧн висьталі, мый яйсӧ ме сета налы.
Ме кори налысь зверь кусӧ, кодӧс найӧ радпырысь сетісны.
Таысь кындзи, найӧ вайисны меным ассьыныс сёян-юан запассӧ, и налысь козинсӧ ме радпырысь примиті.
Сэсся ме кори налысь ва: ме босьті киӧ ӧти кувшин да кымыньті сійӧс сы могысь, медым петкӧдлыны, мый сійӧ тыртӧм да ме кора сійӧс тыртны.
Сэки найӧ мыйкӧ горӧдісны.
Недыр мысти тыдовтчисны кык нывбаба, найӧ вайисны ӧжигайтӧм сёйысь кык ыджыд доз (дикарьяс, буракӧ, сёйсӧ ӧжигайтӧны шонді водзын).
Нывбабаяс сувтӧдісны тайӧ дозъяссӧ вадорас, а асьныс, кыдзи и первойысьсӧ, вешйисны бокӧ.
Ме ысті Ксуриӧс вадорӧ куимнан кувшиннас, и сійӧ тыртіс найӧс чукйӧн.
Ва, яй да изӧдтӧм нянь татшӧм ногӧн пӧлучитӧм бӧрын ме торйӧдчи бур дикарьяскӧд да дас ӧти лун чӧж вадорӧ матыстчывтӧг муні воддза направление кузяыс.
Штиль дырйи быд вой ми шедӧдлім би да ӧзтылім ассьыным вӧчӧм сись. Ми надейтчим, мый миянлысь ичӧтик биторнымӧс аддзас кутшӧмкӧ судно, но миян туй вылын сідзи и эз паныдась ни ӧти корабль.
Медбӧрын дас вит миля сайысь кымын водзысь ме аддзи му нырӧк визь, коді ылӧдз пырӧма саридзас.
Поводдяыс вӧлі лӧнь, и ме кежи восьса саридзӧ, медым кытшовтны тайӧ нырӧксӧ.
Сэки, кор ми воим сы пом весьтӧ, ме зэв бура аддзи вадорсяньыс квайт кымын миля ылнаысь океанладорсьыс мӧд му да дзик правильнӧя шуи аслым, мый векньыдик нырӧкыс — Зелёнӧй мыс, а мӧд муыс, коді тыдаліс ылын, — Зелёнӧй мыслӧн діяс пиысь ӧти.
Но діясӧдзыс вӧлі зэв ылын, и ме эг решитчы веськӧдчыны налань.
Друг ме кылі детинкалысь горӧдӧм:
— Господин!
Господин!
Корабль и парус!
Коньӧр Ксури повзьӧмысла муртса эз вошты садьсӧ: сійӧ чайтіс, мый тайӧ кӧзяиныслӧн корабльяс пиысь ӧти, кодӧс ыстӧмаӧсь вӧтӧдны миянӧс.
Но ме тӧді, кутшӧм ылӧ ми мунім мавръяссянь, да вӧлі уверен, мый миянлы найӧ абу нин страшнӧйӧсь.
Ме уськӧдчи каютаысь да пырысьтӧм-пыр жӧ аддзи корабльсӧ.
Меным весиг удайтчис аддзыны, мый тайӧ португальскӧй корабль.
«Буракӧ, сійӧ мунӧ Гвинея вадоръяслань», — думышті ме.
Но, кор ме видзӧдлі сюсьджыка, ме казялі, мый корабльыс мунӧ мӧд направлениеын да оз кӧсйы веськӧдчыны вадорлань.
Сэки ме кыпӧді став парусъясӧс да мӧдӧдчи восьса саридзӧ. Ме решиті, кӧть мый, а сёрнитчыны корабльыскӧд.
Регыд меным лои гӧгӧрвоана, мый весиг полнӧй ходӧн мунігӧн ме ог удит матыстчыны корабль дорӧ сэтшӧм матӧдз, медым корабль вывсянь вермисны казявны менсьым сигналъясӧс.
Но буретш сійӧ минутас, кор ме кӧсйи нин эновтчыны вӧтчыны, миянӧс аддзисны палуба вывсянь — колӧ чайтны, подзорнӧй труба пыр.
Кыдзи бӧрыннас ме тӧдмалі, корабль вылын решитӧмаӧсь, мый тайӧ шлюпкаыс кутшӧмкӧ вӧйӧм европейскӧй суднолӧн.
Корабльыс сувтіс, и ме матыстчи сы дорӧ куим кымын час мысти.
Менсьым юалісны, коді ме сэтшӧмыс, первой португальскӧй, сэсся испанскӧй, сэсся французскӧй кыв вылын, но тайӧ кывъяссӧ ме эг тӧд.
Медбӧрын ӧти матрос, шотландец, паніс мекӧд сёрни английскӧй кыв вылын, и ме висьталі сылы, мый ме англичанин и пышйи пленысь.
Сэки менӧ да менсьым спутникӧс зэв сьӧлӧмсянь корисны корабль вылӧ.
Регыд ми асланым шлюпкаӧн и быдӧн лоимӧй палуба вылын.
Сьӧкыд висьтавны кывъясӧн, кутшӧм лои меным нимкодь, кор куті чувствуйтны ачымӧс свободнӧйӧн.
Менӧ спаситісны и рабствоысь и меным грӧзитысь смертьысь!
Ме вӧлі помтӧм шуда.
Став имуществоӧс, мый вӧлі миян, ме вӧзйи награда пыдди менӧ спаситысьлы — капитанлы.
Но капитан ӧткажитчис.
— Ме ог босьт тіянлысь дзик нинӧм, — шуис сійӧ. — Кыдзи сӧмын ми воам Бразилияӧ, тіянлысь кӧлуйтӧ бӧр сетам ставсӧ.
Ме спаситі тіянлысь олӧм, сы вӧсна мый бура гӧгӧрвоа, мый ме и ачым верми эськӧ веськавны татшӧм жӧ бедаӧ.
И кутшӧм вӧлі эськӧ шуда сэки, ті кӧ сетінныд татшӧм жӧ отсӧг!
Энӧ вунӧдӧй сідзжӧ, мый ми мунам Бразилияӧ, а Бразилия Англиясяньыд ылын, и ті сэні тайӧ кӧлуйтӧгыд верманныд тшыглы кувны.
Эг сы вӧсна ме спасит тіянӧс, медым бӧрынджык выльысь пӧгубитны!
Да-да, сеньор, Бразилияӧдз нуа тіянӧс дон босьттӧг, а тіян кӧлуйныд сетас тіянлы позянлун шедӧдны аслыныд сёян-юан да рӧдинаӧдзныд туй донсьыд мынтысьны.
ВИТӦД ГЛАВА
Робинзон овмӧдчӧ Бразилияын. — Сійӧ бара мунӧ саридзӧ. — Сылӧн корабльыс терпитӧ крушение
Капитаныс вӧлі бур сьӧлӧма да прӧстӧй эз сӧмын кыв вылас, но и делӧ вылын.
Сійӧ добросовестнӧя пӧртіс олӧмӧ ассьыс став кӧсйӧмъяссӧ.
Сійӧ прикажитіс, медым менам кӧлуй дорӧ эз лысьт инмӧдчыны ни ӧти матрос, сэсся вӧчис став менам кӧлуйлы подробнӧй список, тшӧктіс тэчны менсьым кӧлуйӧс аслас кӧлуй дорӧ, а списоксӧ сетіс меным, медым Бразилияӧ воӧм бӧрын ме верми пӧлучитны дзик ставсӧ.
Сылы окота лои ньӧбны менсьым шлюпкаӧс.
Шлюпкаыс и збыль вӧлі бур.
Капитан шуис, мый ньӧбас сійӧс аслас корабльлы, да юаліс, уна-ӧ колӧ сыысь.
— Ті, — вочавидзи ме, — вӧчинныд меным сы мында бур, мый менам абу некутшӧм право корны шлюпкаысь дон.
Мыйта сетанныд, сы мында и босьта.
Сэки сійӧ шуис, мый сетас меным письменнӧй обязательство мынтыны менам шлюпкаысь кӧкъямысдас червонец Бразилияӧ воӧм бӧрын сразу жӧ, но сэні кӧ аддзысяс меным мӧд морт, коді кутас вӧзйыны унджык, капитан мынтас меным сы мында жӧ.
Бразилияӧдз ми мунім лючки-ладнӧ.
Туйын ми отсасим матросъяслы и кутім дружитны накӧд.
Кызь кык лун плавайтӧм бӧрын ми пырим <rus>Всех Святых</rus> нима бухтаӧ.
Сэні ме помӧдз куті чувствуйтны, мый менам бедствиеяс колины бӧрӧ, мый ме свободнӧй морт, а абу раб, и менам заводитчӧ выль олӧм.
Ме некор ог вунӧд, кутшӧм великодушнӧйӧн вӧлі ме дінӧ португальскӧй корабльса капитан.
Корабль вылын мунӧмысь сійӧ эз босьт менсьым ни ӧти грӧш; сійӧ бӧр сетіс менсьым став кӧлуйӧс, на лыдӧ тшӧтш веськалісны весиг куим сёй кувшин; лев куысь сійӧ сетіс меным нелямын зарни сьӧм да кызьӧс — леопард куысь и вообщӧ ньӧбис ставсӧ, мый менам вӧлі лишнӧйыс да мый позьӧ вӧлі вузавны, на лыдын кык ящик вина, кык ружье да кольӧм воск (мыйтакӧ сійӧс видзим сисьяс вылӧ).
Ӧти кывйӧн кӧ, кор ме вузалі аслам кӧлуйысь ыджыдджык юкӧнсӧ да петі Бразилия вадорӧ, менам зептын вӧлі кыксё кызь зарни сьӧм.
Меным эз вӧв окота торйӧдчыны менам спутник Ксурикӧд: сійӧ вӧлі зэв вернӧй да надёжнӧй ёрт, сійӧ отсаліс меным шедӧдны мездлун.
Но сылы ме ордын вӧчнысӧ вӧлі нинӧм; дай ме эг вӧв уверен, мый меным удайтчас сійӧс вердны-юктавны.
Та вӧсна меным лои зэв нимкодь, кор капитан шуис меным, мый сылы воӧ сьӧлӧм вылас тайӧ детинкаыс, мый сійӧ радпырысь босьтас сійӧс аслас корабль вылӧ морякӧн.
Бразилияӧ воӧм бӧрын менам друг капитан нуӧдіс менӧ аслас ӧти тӧдса ордӧ.
Сылӧн вӧлі сакарнӧй тростник плантация да сакарнӧй завод.
Ме олі сы ордын вель дыр да та вӧсна верми тӧдмасьны сакарнӧй производствоӧн.
Кор ме аддзи, кутшӧм бура овсьӧ татчӧс плантаторъяслы да кутшӧм ӧдйӧ озырмӧны найӧ, ме решиті овмӧдчыны Бразилияӧ да сідзжӧ заводитны вӧчны сакар.
Аслам став наличнӧй сьӧм вылӧ ме босьті арендаӧ му участок да куті лӧсьӧдны план менам будущӧй плантациялы да усадьбалы.
Менам плантациякӧд орччӧн оліс сусед, коді воӧма татчӧ Лиссабонысь.
Шуисны сійӧс Уэллсӧн.
Рӧднас сійӧ англичанин, но важӧн нин вуджӧма португальскӧй подданствоӧ.
Ми сыкӧд регыд тӧдмасим да лоим зэв бур отношениеясын.
Первойя кык восӧ ми муртса вермим асьнымӧс вердны-юктавны асланым урожай помысь.
Но кор му вӧдитӧмыс бурмис, ми лоим озырджыкӧсь.
Ме олі Бразилияын нёль во да вочасӧн паськӧді да ыдждӧді ассьым плантацияӧс; и дерт, ме эг сӧмын велӧд испанскӧй кыв, но и тӧдмаси став суседъяскӧд, а сідзжӧ и миянлы медматысса приморскӧй Сан-Сальвадор карса купечьяскӧд.
На пиысь унаӧн лоины менам ёртъясӧн.
Ми частӧ паныдасьлім, и, дерт, ме унаысь висьтавлі налы Гвинейскӧй вадорті аслам кык путешествие йылысь, сы йылысь, кыдзи мунӧ сэтчӧс негръяскӧд тӧрговля да кутшӧм кокни сэні безделушка вылӧ — сикӧтшъяс, пуртъяс, ножичьяс, черъяс либӧ рӧмпӧштанъяс вылӧ — шедӧдны зарни лыа да слӧн лы.
Найӧ пыр кывзісны менӧ ыджыд интересӧн да дыр сёрнитлісны сы йылысь, мый ме налы висьтавлі.
Ӧтчыд на пиысь куимӧн воисны ме ордӧ да, кор шедӧдісны месянь кыв, мый став сёрниыс коляс сӧмын миян костын, шуисны:
— Ті шуанныд, мый сэні, кӧні ті вӧлінныд, позьӧ кокниа судзӧдны дзонь чукӧр зарни лыа да мукӧдпӧлӧс драгоценностьяс.
Ми кӧсъям лӧсьӧдны корабль ветлыны Гвинеяӧ зарнила.
Кӧсъянныд-ӧ ті ветлыны Гвинеяӧ?
Та вылӧ тіянлы оз ковмы видзны ни ӧти грӧш сьӧм: ми сетам ставсӧ, мый колӧ негръяскӧд вежласьӧм вылӧ.
Тіян уджысь ті пӧлучитанныд прибыль сы мында жӧ, мыйта миян пӧвстысь быдӧн.
Меным эськӧ колӧ вӧлі ӧткажитчыны да дыр кежлӧ кольччыны плодороднӧй Бразилияын, но, ещӧ ӧтчыд шуа, ме век вӧлі мыжа аслам несчастьеясысь.
Меным вывті окота лои испытайтны выль морскӧй приключениеяс, и радӧйла менам кутіс бергӧдчыны юрӧй.
Кыдзи войдӧр ме эг вермы венны путешествиеяс дорӧ ассьым радейтӧмӧс да эг кывзы батьлысь бур сӧветъяссӧ, сідзи и ӧні ме эг вермы сувтны менам бразильскӧй ёртъяслӧн предложениелы паныд.
Ме вочавидзи налы, мый радпырысь муна Гвинеяӧ, сӧмын сэтшӧм условие дырйи, найӧ кӧ менам путешествуйтігӧн кутасны дӧзьӧритны менсьым владениеӧс да ме кӧ бӧрсӧ ог во, распорядитчасны сійӧн сідзи, кыдзи ме тшӧкта.
Найӧ торжественнӧя кӧсйысисны пӧртны олӧмӧ менсьым кӧсйӧмъясӧс да миянлысь сёрнитчӧмсӧ вынсьӧдісны письменнӧй обязательствоӧн.
Ме, ассянь, пӧгибнитӧм случай кежлӧ вӧчи завещание: ассьым став движимӧй и недвижимӧй имуществоӧс ме завещайті португальскӧй капитанлы, коді спаситіс менсьым олӧмӧс.
Но сэтчӧ ме пасйи, медым капитан менам капиталлысь кутшӧмкӧ юкӧн ыстіс Англияӧ менам пӧрысь бать-мамлы.
Корабль вӧлі дась, и менам компаньонъяс, сёрнитчӧм серти, грузитісны сійӧс тӧваръясӧн.
И со ещӧ ӧтчыд, 1659 вося сентябр первой лунӧ ме тувччи корабль палуба вылӧ.
Кӧкъямыс во сайын буретш тайӧ жӧ луннас ме пышйи бать керкаысь да сэтшӧм йӧйсямӧн коллялі ассьым том кадӧс.
Миян плаваниелӧн дас кыкӧд лунӧ ми вуджим экватор да вӧлім войвыв широталӧн сизим градус да кызь кык минут весьтын, и сэки миян вылӧ уськӧдчис бешенӧй шквал.
Сійӧ пӧльтіс асыв-лунвывсянь, сэсся кутіс пӧльтны дзик мӧдарӧ да медбӧрын уськӧдчис асыв-войладорсянь да пӧльтіс дугдывтӧг сэтшӧм ён вынӧн, мый миянлы ковмис дас кык лун чӧж кывтны сэтчӧ, кытчӧ вӧтлісны миянӧс гыясыс.
Нинӧм и сёрнитны, мый тайӧ став дас кык лун чӧжнас ме быд минутӧ виччыси смерть, да и миян пиысь некод эз чайт, мый коляс ловйӧн.
Ӧти асылӧ (тӧлыс жучкис век на зэв ёна) ӧти матрос горӧдіс:
— Му!
Но ми эгӧ на удитӧй петны каютаясысь, медым тӧдмавны, кутшӧм вадоръяс дорті кывтӧ миян шудтӧм судноным, кыдзи казялім, мый сійӧ пуксис мель вылӧ.
Сійӧ жӧ здукас немвиччысьтӧм сувтӧмысь миянлысь палубаӧс мыськыштіс сэтшӧм скӧр да вына гыӧн, мый миянлы быть лои пырысь-пыр жӧ дзебсьыны каютаясӧ.
Корабльыс пуксис лыаӧ сэтшӧм пыдӧ, мый сэтысь сійӧс кыскӧм йылысь нинӧм и вӧлі думайтны.
Миянлы коли ӧтитор: спаситны ассьыным олӧмнымӧс.
Миян вӧлі кык шлюпка.
Ӧтиыс ӧшаліс бӧжас; шторм дырйи сійӧ швачкысьӧма руляс, жугалӧма да мынӧма, кывтӧма саридзӧ.
Колис мӧдыс, но некод эз тӧд, удайтчас-ӧ сійӧс лэдзны ва вылӧ.
А думайтны вӧлі дзик некор: корабль быд минутын вермис шӧри потны.
Капитанлӧн отсасьысьыс уськӧдчис шлюпка дорӧ да матросъяс отсӧгӧн лэдзис сійӧс борт вомӧн.
Ми ставным, дас ӧти морт, тӧрим шлюпкаӧ да сетчим бушуйтчысь гыяслӧн вӧлялы, сы вӧсна мый, штормыс кӧть и неуна лӧньыштіс, вадорӧ век на ызнитлісны зэв гырысь гыяс, и саридзсӧ позьӧ вӧлі нимтыны бешенӧйӧн.
Миян положениеным лои ещӧ страшнӧйджык: ми бура аддзим, мый ӧні шлюпканымӧс путкыльтас и ми огӧ вермӧй спаситчыны.
Парус миян эз вӧв, а кӧть и вӧлі, сійӧ эськӧ миянлы ньӧти эз отсав.
Ми сынім вадорлань некутшӧм лачатӧг, кыдзи йӧз, кодъясӧс нуӧны казнитны.
Ми ставным гӧгӧрвоим, мый кыдзи сӧмын шлюпкаыс матыстчас вадорлань, прибойыс пасьвартас сійӧс торпыригъяс вылӧ.
Ми мыйвынысь сынім тӧв ньылыд да асланым киясӧн матыстім аслыным гибель.
Тадзи нуис миянӧс нёль кымын миля, и друг джуджыд гӧра кодь ззв скӧр гы ыльнитіс миян шлюпка вылӧ бӧжсяньыс.
Тайӧ вӧлі медбӧръя, смертельнӧй кучкӧм.
Шлюпка путкыльтчис.
Сійӧ жӧ здукас ми лоим ваынӧсь.
Бушколыс ӧти здукӧн шыблаліс миянӧс, кодӧс кытчӧ веськалӧ.
Ог вермы ме висьтавны, кутшӧм ёна ме повзи, кор веськалі гы улӧ.
Ме зэв бура вартча, но менам эз тырмыны вынъяс пырысьтӧм-пыр петны тайӧ пыдӧстӧминсьыс, медым лолыштны сынӧдсӧ, и ме муртса эг пӧд.
Гыыс кватитіс менӧ, кутіс нуны вадорлань, ачыс пасьмуні-разаліс да исковтіс бӧр, а менӧ колис кулӧм нисьӧ ловъяӧс, сы вӧсна мый ме уна ньылалі васӧ.
Ме неуна шойччышті да вои садьӧ.
Кор аддзи, мый вадорыс сэтшӧм матын (менам чайтӧм серти ёна матынджык), ме чеччыштӧмӧн сувті кок йылӧ да зэв тэрыба мӧдӧдчи вадорлань.
Ме надейтчи воны сэтчӧдз сійӧ гысьыс водзджык, код улӧ бара верми сюрны, но регыд мысти гӧгӧрвои, мый сыысь меным не пышйыны: саридзыс ыджыд гӧраӧн воис ме вылӧ; сійӧ вӧтӧдіс менӧ, кыдзи зэв лёк враг, кодкӧд он вермы тышкасьны.
Ме и эг водзсась сійӧ гыясыслы паныд, кодъяс нуисны менӧ вадорлань; но му вылӧ бузгысьӧм бӧрын найӧ исковтісны бӧр, и ме быдногыс чужъяси-вийси, медым гыясыс бӧр эз нуны менӧ саридзӧ.
Мӧд гыыс вӧлі зэв ыджыд: судтаыс кызь либӧ комын фут — абу ляпкыдджык.
Сійӧ пыдӧ дзебис менӧ ас пытшкас.
Сэсся кватитіс менӧ да ньӧв моз кутіс нуны вадорлань.
Ме дыр кывті ва ньылыдыс да отсаси сылы став вынысь, и муртса эг пӧд ва пытшкас, кыдзи друг куті чувствуйтны, мый менӧ нуӧ кытчӧкӧ вывлань.
Регыд, менам шуд вылӧ, менам кияс да юрӧй лоины ва веркӧсас, и кӧть кык кымын секунда мысти ме вылӧ ыльнитіс мӧд гы, но век жӧ тайӧ дженьыдик шойччӧгыс сетіс меным вынъяс да кыпыдлун.
Выль гы менӧ бара вевттьыліс ставнас, но тайӧ пӧрйӧ ва пытшкын ме эг дыр вӧв.
Кор гыыс пасьмуні-разалі да бӧр исковтіс, ме эг сетчы гы вынлы, а куті вартчыны вадорлань да регыд мысти бара куті чувствуйтны, мый менам кок улын му.
Ме сулалышті кык-куим секунда, лолышті тыр морӧсӧн да, медбӧръя вынъяс зэвтӧмӧн, уськӧдчи котӧртны вадорлань.
Но и ӧні ме эг вермы пышйыны ёна ызгысь саридзысь: сійӧ бара уськӧдчис ме бӧрся.
Менӧ ещӧ кыкысь на сулісны гыяс да вайисны вадорлань, коді тайӧ местаас вӧлі ёна пӧката.
Медбӧръя гыыс сэтшӧма швачкис менӧ кырта бердӧ, мый ме вошті садьӧс.
Мыйкӧ дыра ме вӧлі дзик коньӧр кодь, и сійӧ минутас кӧ саридзыс бара уськӧдчис ме вылӧ, ме эськӧ пӧді ваас.
Шуд вылӧ, ме регыд мысти садьсялі.
Кор казялі, мый ме вылӧ ӧні бара ызгысяс гы, ме мыйвынысь кутчыси утёс бердӧ да зіли виччысьны гылысь бӧр исковтӧмсӧ.
Тані, вадорын, гыясыс эз вӧвны сэтшӧм гырысьӧсь.
Кор ваыс исковтіс, ме бара уськӧдчи котӧртны водзӧ да локті вадорас сэтшӧм матӧ, мый выль гы кӧть и пожъяліс менӧ юр вывсянь да кок улӧдз, но саридзӧ нуны эз нин вермы.
Ме ещӧ котӧртышті некымын воськов да радпырысь куті чувствуйтны, мый сулала зумыд му вылын.
Ме заводиті кавшасьны-кайны вадорса кыртаясӧд да джуджыд мыльк йылӧ воӧм бӧрын пласькыси веж луд вылӧ.
Тані эз нин вӧв опаснӧ: ваыс эз вермы воны меӧдз.
Ме чайта, абуӧсь сэтшӧм кывъяс, кодъяс отсӧгӧн позис эськӧ висьтавны мортлысь кыпыд чувствояссӧ, коді, шуны кӧ, чеччис гортйысь!
Ме куті котравны да чеччавны, ме ӧвтчи киясӧн, ме весиг сьылі да йӧкті.
Меным лои зэв долыд, мый ме спаситчи.
Но сэки меным дум вылӧ усины менам ёртъясӧй, кодъяс вӧйисны.
Меным лоины найӧ жальӧсь, сы вӧсна мый плавайтігӧн ме уна дорӧ ёна велалі.
Ме уськӧді тӧдвылӧ налысь нимъяссӧ.
Но на пиысь ме сэсся некодӧс эг аддзыв; налӧн весиг нинӧм эз коль, ӧти колпак да кык непарнӧй башмакысь кындзи, кодъясӧс саридзыс шыбитӧма вадорӧ.
Ме видзӧдлі, кӧні сулаліс миян корабльным, да муртса верми аддзыны сійӧс гырысь гыяс сайысь — сэтшӧм ылын вӧлі сійӧ!
И ме шуи аслым: «Кутшӧм шуд, зэв ыджыд шуд, мый ме татшӧм бушков дырйи верми воӧдчыны тайӧ вадорӧдзыс!»
Смертельнӧй опасностьысь мынӧм кузя ассьым ёна радлӧмӧс татшӧм кывъясӧн висьталӧм бӧрын меным уси тӧдвылӧ, мый му вермас лоны саридз кодь жӧ страшнӧйӧн, мый ме ог тӧд, кытчӧ веськалі, и мый меным колӧ медся дженьыд кадӧн зэв бура тӧдмавны тӧдтӧм местасӧ.
Кыдзи сӧмын ме мӧвпышті та йылысь, менам радлунӧй быттьӧ эз и вӧв, ме гӧгӧрвои, мый ме кӧть и спаситі ассьым олӧмӧс, но эг спаситчы быдпӧлӧс сьӧкыдлунъясысь да страшнӧйторъясысь.
Менам став паськӧмӧй сунисӧдз кӧтасис, а вежнысӧ нинӧм эз вӧв.
Менам эз вӧв ни сёян, ни преснӧй ва, медым содтыштны ассьым вынъясӧс.
Мый виччысис менӧ водзын?
Либӧ ме тшыглы кула, либӧ менӧ косявласны лёк зверьяс.
И медся ыджыд шогыс вӧлі сыын, мый ме эг вермы кыйны-вины пӧткаясӧс, эг вермы дорйысьны зверьясысь, сы вӧсна мый сьӧрысь менам эз вӧв некутшӧм оружие.
Вообщӧ сьӧрысь менам дзик нинӧм, пуртысь да табак тыра жӧч банкаторйысь кындзи, эз вӧв.
Тайӧ вайӧдіс менӧ сэтчӧдз, мый ме куті йӧй моз бӧрӧ-водзӧ котравны вадор кузяыс.
Матыстчис вой, и ме шогпырысь юаси ассьым: «Мый менӧ виччысьӧ, тайӧ местаясас кӧ эмӧсь хищнӧй зверьяс?
Ӧд найӧ кыйсьыны век петавлӧны войясын».
Неылын сулаліс сук увъяса пашкыр пу.
Ме решиті кайны сэтчӧ да асылӧдзыс пукавны сылӧн сук увъяс пӧвстын.
Медым спаситчыны зверьясысь, мыйкӧ мӧдтор думыштны ме эг вермы.
«А кор воас асыв, — шуи ме аслым, — ме вевъяла думыштны сы йылысь, кыдзи ме кула, сы вӧсна мый тайӧ пустыннӧй местаясын овны дзик абу позяна».
Менам зэв ёна косьмис горш.
Ме мӧдӧдчи корсьны преснӧй ва, и, вадорсянь милялысь нёльӧд юкӧнсӧ мунӧм бӧрын, ыджыд радлун вылӧ, аддзи ичӧтик шор.
Пӧттӧдз юӧм бӧрын да вом пытшкӧ табак пуктӧм бӧрын, медым ылӧдлыны кынӧм сюмалӧмӧс, ме бӧр вои пу дорӧ, кавшаси-кайи сы вылӧ да лӧсьӧдчи увъяс пӧвстӧ сэтшӧм ногӧн, медым узигӧн не усьны сэтысь.
Сэсся орӧді ӧти дженьыдик ув, врагъяслӧн уськӧдчӧм случай кежлӧ вӧчи зор кодьӧс да лӧсьыдджыка пукси да, сы вӧсна мый ме ёна мудзи, пыр жӧ крепыда унмовси.
Узи ме чӧскыда. Эз унаӧн эськӧ вермыны тадзи узьны татшӧм вольпась вылын, и ӧдвакӧ кодкӧ садьмыліс сэтшӧм свежӧйӧн да кыпыдӧн татшӧм ногӧн вой коллялӧм бӧрын.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Робинзон овтӧм ді вылын. — Сійӧ шедӧдӧ корабль вылысь кӧлуй да стрӧитӧ аслыс оланін
Садьми ме сёр.
Поводдяыс вӧлі яснӧй, тӧлыс лӧньӧма, саридз дугдӧма йӧйтавны.
Ме видзӧдлі миянӧн эновтӧм корабль вылӧ да шензьӧмӧн аддзи, мый важ местаас сійӧ абу нин.
Ӧні сійӧс ляскӧма вадорӧ матӧджык.
Сійӧ лоӧма буретш сійӧ кырта дорас неылын, код бердӧ менӧ муртса эз пасьварт гыыс.
Буракӧ, войнас кыпӧдӧма сійӧс приливыс, йӧткыштӧма мель вылысь да вайӧдӧма татчӧ.
Ӧні сійӧ сулаліс менам узянінсянь ӧти миляысь не ылынджык.
Гыясыс, буракӧ, сійӧс абу жугӧдӧмаӧсь: ва вылын сійӧ сулаліс пӧшти веськыда.
Ме решиті пырысь-пыр жӧ писькӧдчыны корабль вылӧ, медым запаситчыны сёян-юанӧн да мукӧдпӧлӧс кӧлуйӧн.
Пу вылысь лэччӧм бӧрын ме ещӧ ӧтчыд видзӧдлі гӧгӧрбок.
Первой, мый ме аддзи, вӧлі миян шлюпканым, коді куйліс веськыдвылын, вадорын, тасянь кык миля ылнаын — сэні, кытчӧ сійӧс шыбитӧма ураганыс.
Ме мӧдӧдчылі сэтчӧ, но, вӧлӧмкӧ, веськыда сэтчӧ мунны оз позь: вадорас пыдӧ пырӧма миляджын пасьта бухта да потшӧма туйсӧ.
Ме бӧр бергӧдчи, сы вӧсна мый вӧлі ёна коланаджык веськавны корабль вылӧ: ме надейтчи судзӧдны сэтысь сёян-юан.
Луншӧр бӧрын саридзыс дзикӧдз лӧнис, и отливыс вӧлі сэтшӧм ён, мый ме муні корабльӧдз кос вадорті милялысь ¼-ӧд юкӧнсӧ.
Сэки ме бара шогӧ уси: меным лои гӧгӧрвоана, мый ми ставным вӧлім эськӧ ловъяӧсь, эгӧ кӧ повзьӧй бушколысь да эгӧ кӧ эновтӧй корабльӧс.
Колӧ вӧлі сӧмын виччысьны, медым прӧйдитіс штормыс, и ми лючки-ладнӧ эськӧ петім вадорӧ, и меным эз ковмы эськӧ бедствуйтны тайӧ пустыняас.
Ме бӧрддзи, но сэк жӧ уси дум вылӧ, мый синва некор оз отсав шоглы, да решиті водзӧ мунны, и кӧть мый, а воӧдчыны жугалӧм судно вылӧдз.
Ме пӧрччыси, пыри ваӧ да куті вартчыны.
Но медся сьӧкыдыс вӧлі водзын на: корабль вылӧ кайны ме эг вермы.
Сійӧ сулаліс ляпкыдінын, та вӧсна пӧшти ставнас вӧлі петӧма васьыс, а кутчысьны вӧлі некытчӧ.
Ме дыр плавайті сы гӧгӧр да друг казялі корабельнӧй канат (шензя, кыдзи ме сійӧс пырысь-пыр эг аддзы).
Канатыс вӧлі ӧшӧдчӧма люксянь, и сылӧн помыс ва веркӧссяньыс вӧлі сэтшӧм вылын, мый меным ёна сьӧкыдпырысь удайтчис судзӧдны сійӧс.
Канат кузя ме кыпӧдчи кубрикӧдз. Корабльлӧн вапытшса юкӧныс розялӧма, и трюмтырыс вӧлі ва.
Корабль сулаліс зумыд лыа вылын, бӧжыс сылӧн ёна кыпалӧма вылӧ, а нырыс инмӧма пӧшти ва веркӧсас.
Татшӧм ногӧн, ваыс бӧжас абу веськалӧма, и некутшӧм кӧлуй, мый сэні вӧлі, абу кӧтасьӧма.
Ме тэрыба муні сэтчӧ, сы вӧсна мый медвойдӧр окота вӧлі тӧдмавны, кутшӧм кӧлуй тшыкӧма, а кутшӧм кольӧма дзонь.
Тыдовтчис, мый корабльвывса провизиялӧн став запасыс дзик кос.
А сы вӧсна мый менам ёна сюмаліс кынӧм, ме первой муні кладӧвӧйӧ, босьті сукаръяс да, корабльӧс видлалігмоз, сёйи, медым кадсӧ не воштыны весьшӧрӧ.
Кают-компанияысь меным сюри ром бутылка и ме юышті неуна, сы вӧсна мый меным колӧ вӧлі содтыны ассьым вынъясӧс локтан уджъяс вӧчӧм вылӧ.
Медвойдӧр меным колӧ вӧлі пыж, медым вуджӧдны вадорӧ сійӧ кӧлуйсӧ, мый меным вермис згӧдитчыны.
Но пыжсӧ вӧлі босьтны некытысь, а позьтӧмтортӧ кӧсйӧм нинӧм оз сет.
Колӧ вӧлі думыштны мыйкӧ мӧдтор.
Корабль вылын вӧліны запаснӧй мачтаяс, стеньгаяс да реяяс.
Тайӧ материалсьыс ме решиті вӧчны пур да сьӧлӧмсянь босьтчи уджӧ.
Ме бӧрйи кымынкӧ кокньыдджык кер да шыбиті найӧс ваӧ.
Таӧдз быд кер кӧрталі канатӧн, медым найӧс эз ну ваыс.
Сэсся ме лэччи корабль вылысь, кыски ас дорӧ нёльнан керсӧ, кыкнанладор помсӧ налысь кӧрталі да вывсяньыс ещӧ йиті найӧс кык-ӧ-куим пӧвйӧн, кодъясӧс пукталі крестӧн, и менам артмис мыйкӧ пур кодь.
Тайӧ пурйыс менӧ кутіс зэв бура, но ыджыд грузлы сійӧ вӧлі вывті кокни да ичӧт.
Меным бара ковмис кайны корабль вылӧ.
Сэтысь ме корси миян корабльвывса плӧтниклысь пиласӧ да пилиті-орӧді куимпельӧ запаснӧй мачта, кодъясӧс и йиті пур дорӧ.
Пурйыс лои паськыдджык да тӧдчымӧн зумыдджык.
Тайӧ уджсӧ вӧчигӧн меным ёна лои мырсьыны, но олӧм вылӧ ставторнас запаситчыны кӧсйӧм ышӧдіс менӧ, и ме вӧчи сійӧс, мый вылӧ эськӧ обыкновеннӧй обстоятельствояс дырйи вынъясӧй менам эз тырмы.
Пурйӧй ӧні менам вӧлі паськыд да зумыд, сійӧ вермис лэптыны вель уна груз.
Мыйӧн жӧ грузитны тайӧ пурсӧ да мый колӧ вӧчны, медым сійӧс эз ну прилив?
Дыр думайтны вӧлі некор, колӧ вӧлі тэрмасьны.
Медвойдӧр ме тэчи пур вылӧ став пӧвъяссӧ, кодъяс сюрисны корабль вылысь; сэсся босьті миян матросъяслысь куим сундук, жугӧді томанъяссӧ да шыблалі сэтысь ставсӧ, мый сэні вӧлі.
Сэсся ме бӧрйи кӧлуй пиысь сэтшӧмторъяс, кодъяс вермисны меным згӧдитчыны медся ёна, да наӧн тырті куимнан сундуксӧ.
Ӧти сундукӧ ме тэчи сёянторъяс: рис, сукаръяс, куим голландскӧй сыр юр, шонді водзын косьтӧм вит ыджыд кӧза яй кусӧк, коді вӧлі корабль вылын миянлы главнӧй яй сёянӧн, и идлысь коляссӧ, кодӧс ми нуим Европасянь судно вылын вӧвлӧм курӧгъяслы; курӧгъяссӧ ми важӧн нин сёйим, а идйыс неуна кольыштіс.
Тайӧ идйыс вӧлі сорласьӧма шобдікӧд; сійӧ эськӧ меным ёна згӧдитчис, но кӧть и жаль, кыдзи бӧрыннас тыдовтчис, сійӧс ёнакодь тшыкӧдӧмаӧсь крысаяс.
Таысь кындзи, ме аддзи вина тыра кымынкӧ ящик да квайт кымын галлон рисӧвӧй водка. Тайӧ водкаыс вӧлі миян капитанлӧн.
Тайӧ ящикъяссӧ ме сідзжӧ пукталі пур вылӧ сундукъяскӧд орччӧн.
Буретш сэки, кор ме грузиті ставсӧ тайӧс, заводитчис прилив, и ме шогпырысь видзӧді, кыдзи менсьым камзолӧс, дӧрӧмӧс да жилеткаӧс, кодъясӧс ме кольлі вадорӧ, нуис саридзӧ.
Ӧні менам коли сӧмын чулки да гач (полотноысь, дженьыдик, пидзӧсӧдз), кодъясӧс ме эг пӧрччы корабль дорӧ вартчигӧн.
Тайӧ заставитіс менӧ думыштны сы йылысь, медым запаситчыны не сӧмын сёян-юанӧн, но и паськӧмӧн.
Корабль вылын быдсяма новлан кӧлуйыс вӧлі тырмымӧн, но ме пока босьті сӧмын ӧти пара, сы вӧсна мый меным медся ёна вӧлі колӧны мукӧдторъяс, и медвойдӧр уджалан инструментъяс.
Дыр корсьӧм бӧрын ме аддзи миян плӧтниклысь ящиксӧ, и тайӧ меным збыльысь вӧлі зэв донаторйӧн, кодӧс эськӧ сэки ме эг веж зарниӧн тыр корабль вылӧ.
Ме пукті пур вылӧ тайӧ ящиксӧ да весиг эг видзӧдлы пытшкас, сы вӧсна мый зэв бура тӧді, кутшӧм инструментъяс вӧліны сэні.
Ӧні меным колӧ вӧлі запаситчыны оружиеӧн да зарядъясӧн.
Каютаысь ме аддзи зэв бур кык охотничӧй ружье да кык пистолет, кодъясӧс ме пукті пур вылӧ порок видзан дозкӧд, дрӧб тыра ичӧтик мешӧккӧд да кык важ, сімӧм шпагакӧд ӧтлаӧ.
Ме тӧді, мый миян корабль вылын вӧлі порок тыра куим бӧчка, но эг тӧд, кӧні найӧс видзисны.
Но век жӧ ёна корсьӧм бӧрын куимнан бӧчкаыс сюрис.
Ӧтиыс на пиысь вӧлі кӧтасьӧма, а мӧд кыкыс косӧсь, и ме вуджӧді найӧс пур вылӧ ружьеяскӧд да шпагаяскӧд ӧтлаын.
Ӧні менам пурйӧй тырмымӧн вӧлі грузитӧма, и колӧ вӧлі петны туйӧ.
Воӧдчыны вадорӧдз парустӧм, рулитӧм пур вылын — абу кокнитор: петас кӧть зэв слабиник паныда тӧв, и менам став сооружениеӧй путкыльтчас.
Менам шуд вылӧ, саридзыс вӧлі лӧнь.
Заводитчис прилив, коді должен вӧлі менӧ нуны вадорлань.
Таысь кындзи, лыбис неыджыд тӧв, коді сідзжӧ пӧльтіс вадорлань.
Та вӧсна, корабельнӧй шлюпкалысь жугалӧм пелыс сьӧрысь босьтӧм бӧрын, ме тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи бӧр туйӧ.
Регыд мысти ме аддзи ичӧтик бухта, кодланьӧ ме и веськӧді ассьым пурйӧс.
Сьӧкыдпырысь ме нуӧді сійӧс визув пӧперег да медбӧрын, пелыснас йӧткасиг, сы вӧсна мый тані ваыс вӧлі ляпкыд, — пыри тайӧ бухтаас; кыдз сӧмын заводитчис отлив, менам пурйӧй став грузнас лои кос местаын.
Ӧні меным колӧ вӧлі видзӧдлыны гӧгӧрбок да бӧрйыны аслым удобнӧй оланін — сэтшӧмӧс, кытчӧ эськӧ ме верми тэчны ассьым став кӧлуйӧс да не повны, мый сійӧ пӧгибнитас.
Ме век на эг тӧд, кытчӧ ме веськалі: материк али ді вылӧ.
Олӧны-ӧ тані йӧз?
Эмӧсь-ӧ тані хищнӧй зверьяс?
Месянь миляджын сайын либӧ неуна ылынджык тыдаліс крут да джуджыд мыльк.
Ме решиті кайлыны сы йылӧ да гӧгӧрбок видзӧдлыны.
Ме босьті ружье, пистолет, порок да мӧдӧдчи разведкаӧ.
Мыльк йылӧ кайны вӧлі сьӧкыд.
Кор медбӧрын ме кайи сы йылӧ, ме аддзи, кутшӧм курыд доля усьӧма меным: ме вӧлі ді вылын!
Гӧгӧрбок шыльквидзис саридз, код сайын некӧн эз тыдав му, не кӧ лыддьыны ылын чурвидзысь некымын риф да кык ді, кодъяс куйлісны рытыввылын ӧкмыс кымын миля ылнаын.
Сійӧ діясыс вӧліны ичӧтикӧсь, менам діысь на ичӧтджыкӧсь.
Ме вӧчи и мӧд открытие: ді вылын вӧліны дикӧй быдмӧгъяс, некӧн вӧлі оз тыдавны гӧрӧм-кӧдзӧм муторъяс.
Сідзкӧ йӧзыс тані и збыльысь абу!
Хищнӧй зверьяс тані кыдз быттьӧ эз жӧ вӧвны, ме эг казявлы ни ӧтиӧс.
Вӧліны зэв уна лэбачьяс, ставныс кутшӧмкӧ меным тӧдтӧм пӧрӧдаысь, та вӧсна бӧрынджык, кор меным удайтчыліс лыйны лэбачӧс, вид сертиыс ме некор эг вермыв тӧдмавны, туйӧ сёйны сылысь яйсӧ али оз.
Мыльк йылысь лэччигӧн ме лыйи ӧти зэв ыджыд, лэбачӧс; сійӧ пукаліс вӧр дорын пу вылын.
Ме чайта, тайӧ вӧлі первойя лыйӧм, кодлӧн шыыс паськаліс тайӧ дикӧй местаясас.
Эг на удит ме лыйны, кыдзи яг весьтын кыпӧдчис лэбачьяслӧн ыджыд чукӧр.
Быд лэбач горзіс ас ногыс, но ни ӧти горзӧм эз мун меным тӧдса лэбачьяслӧн горзӧмъяс вылӧ.
Меӧн виӧм лэбачыс гӧн рӧмнас, и ныр форманас вӧлі мунӧ миян европейскӧй варыш вылӧ.
Сӧмын гыжъясыс сылӧн вӧліны ёна дженьыдджыкӧсь.
Яйыс сылӧн вӧлі дука, и ме эг вермы сійӧс сёйны.
Татшӧмӧсь вӧліны открытиеяс, кодъясӧс ме вӧчи первойя лунас.
Сэсся ме бӧр вои пур дорӧ да заводиті новлыны кӧлуйӧс вадорӧ.
Тайӧ менсьым босьтіс лун помсӧ ставнас.
Рытладорыс ме бара куті думайтны, кыдзи да кӧні меным коллявны войсӧ.
Веськыда му вылӧ водны ме полі: мый, ме вылӧ кӧ уськӧдчас кутшӧмкӧ хищнӧй зверь?
Та вӧсна ме корси вадорысь удобнӧйджык места, потши сійӧс ставладорсяньыс сундукъясӧн да ящикъясӧн, а тайӧ ӧграда пытшкас пӧвъясысь вӧчи мыйкӧ шалаш кодьӧс.
Ме тӧждыси сідзжӧ сы вӧсна, кыдзи ме кута шедӧдны сёян-юан, кор менам бырасны запасъяс: лэбачьясысь кындзи да миян кӧч модаа кутшӧмкӧ кык ичӧтик зверь кындзи, кодъяс чепӧсйисны вӧрысь менам лыйӧм шыысь, некутшӧм ловъя существояс ме эг аддзыв.
Но шуны кӧ, ӧні менӧ медся ёна интересуйтіс мӧдтор.
Корабль вылысь ме вайи эг ставсӧ, мый вӧлі позьӧ босьтны; сэтчӧ колины уна сэтшӧмторъяс, кодъяс вермисны меным згӧдитчыны, и медвойдӧр парусъяс да канатъяс.
Та вӧсна ме решиті, нинӧм кӧ оз торк, выльысь ветлыны корабль вылӧ.
Ме вӧлі уверен, мый первой бушков жӧ пасьвартас сійӧс торпыригъяс вылӧ.
Колӧ вӧлі став мукӧд делӧяс вештывны бокӧ да тэрмасьӧмӧн ваявны судно вылысь татчӧ став грузсӧ.
Оз позь ланьтӧдчыны, кытчӧдз став кӧлуйсӧ, медбӧръя кӧрт тувйӧдз, ог вай вадорӧ.
Татшӧм решениеӧ воӧм бӧрын ме куті думайтны, мунны меным пур вылын либӧ, кыдзи первойысьсӧ, мӧдӧдчыны вартчӧмӧн.
Ме решиті, мый бурджык мӧдӧдчыны вартчӧмӧн.
Сӧмын тайӧ пӧрйӧ ме пӧрччыси шалашын, кольччи ӧти улыс визя дӧрӧм кежысь, полотнянӧй гач кежысь да куш кок вылӧ кӧмалі кучик туфли.
Кыдзи и первойысьсӧ, корабль вылӧ ме кайи канат кузя, сэсся вӧчи выль пур да сы вылын вайи уна коланторъяс.
Ӧти-кӧ, ме босьті ставсӧ, мый сюри миян плӧтник чуланысь, а со мыйяс: кык либӧ куим кӧрт тув тыра мешӧк (сэні вӧліны гырысьяс и поснияс), отвёртка, кык кымын дюжина черъяс, а главнӧйыс — сэтшӧм пӧлезнӧйтор, кыдзи тӧчила.
Сэсся ме босьті миян канонирлысь некымынтор: куим кӧрт лӧм, ружьеысь лыйсьӧм вылӧ пуляясӧн тыр кык бӧчка да неуна порок.
Сэсся корабль вылысь ме аддзи быдсямапӧлӧс новлан кӧлуйлысь дзонь чукӧр да сьӧрысь босьті ещӧ запаснӧй парус, гамак, кымынкӧ тюфяк да пӧдушкаяс.
Ставсӧ тайӧс ме тэчи пур вылӧ да, менам ыджыд шуд вылӧ, лючки-ладнӧ вайи вадорӧдз.
Корабль вылӧ мӧдӧдчигӧн ме полі, медым эськӧ менам ветлігкості кутшӧмкӧ хищникъяс эз уськӧдчыны провизия вылӧ.
Менам шуд вылӧ, татшӧмторйыс эз ло.
Сӧмын кутшӧмкӧ ичӧтик зверь воӧма вӧрысь да пуксьӧма менам ӧти сундук вылӧ.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ котӧртіс неуна бокӧ, но пыр жӧ сувтіс бӧръя лапаяс вылас да зэв спокойнӧя, дзик ньӧти повтӧг видзӧдліс меным синъясӧ, быттьӧ кӧсйис мекӧд тӧдмасьны.
Ичӧтик зверыс вӧлі мича, дзик дикӧй кань кодь.
Ме веськӧді сы вылӧ ружьеӧс, по сійӧ эз гӧгӧрво, мый сылы грӧзитӧ опасность да весиг эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сэки ме шыбиті сылы сукар тор, кӧть эськӧ тайӧ вӧлі месянь зэв тӧлктӧмтор, сы вӧсна мый сукарыс вӧлі менам вывті этша и сійӧс колӧ вӧлі видзны.
Век жӧ ичӧтик зверыс меным сэтшӧма воис сьӧлӧм вылӧ, мый ме юкси сыкӧд тайӧ сукар торнас.
Сійӧ котӧрӧн матыстчис, исаліс сукар торсӧ, сёйис сійӧс да зэв сьӧлӧмсяньыс нюлыштіс вомдоръяссӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ виччысис ещӧ.
Но сэсся ме сылы нинӧм эг сет.
Сійӧ пукалыштіс неуна да муніс.
Та бӧрын ме заводиті стрӧитны аслым палатка.
Ме вӧчи сійӧс парусысь да потшъясысь, кодъясӧс кералі вӧрысь.
Палаткаӧ ме пырті ставсӧ, мый вермис тшыкны шонді водзын да зэр улын, а гӧгӧрыс джуджыда тэчи тыртӧм ящикъяс да сундукъяс, медым ачымӧс видзны йӧзлӧн либӧ дикӧй зверьяслӧн немвиччысьтӧм уськӧдчӧмысь.
Палаткаӧ пыранінсӧ ывласяньыс ме потши бокног сувтӧдӧм сундукӧн, а пытшсяньыс тупкыси пӧвъясӧн.
Сэсся ме вольсалі му вылӧ вольпась, пукті юрлӧс дорӧ кык пистолет, вольпаськӧд орччӧн — ружье и воді.
Кораблекрушение бӧрын тайӧ вӧлі первой вой, кодӧс ме коллялі вольпась вылын узьӧмӧн.
Ме крепыда узи асылӧдзыс, сы вӧсна мый колян войсӧ узи зэв этша, а уджалі лунтыр шойччывтӧг: первой грузиті корабль вылысь пур вылӧ кӧлуй, а сэсся вуджӧдалі найӧс вадорӧ.
Ме чайта, некодлӧн эз вӧв кӧлуйяслӧн сэтшӧм ыджыд склад, кутшӧм ӧні вӧлі менам.
Но меным век кажитчис этша.
Корабльыс вӧлі дзонь на, и кытчӧдз сійӧс эз ну кытчӧкӧ бокӧ, кытчӧдз сы вылын колис кӧть ӧтитор, коді вермис меным згӧдитчыны, ме лыдди коланаӧн вуджӧдны вадорӧ ставсӧ, мый позьӧ.
Та вӧсна ме быд лун мӧдӧдчылі сэтчӧ отлив дырйи да аскӧд вайлі век выль и выль кӧлуй.
Торъя успешнӧйӧн вӧлі менам коймӧд путешествиеӧй.
Ме чукӧрті став снастьяссӧ да сьӧрысь босьті став гезъяссӧ.
Тайӧ пӧрйӧ ме вайи запаснӧй парусиналысь ыджыд тор, кодӧн ми дзоньтавлім парусъяс, да кӧтасьӧм порок бӧчка, кодӧс ме кольлі корабль вылӧ.
Медбӧрын ме вадорӧ вуджӧді став парусъяссӧ; сӧмын ковмис найӧс вундавны торъяс вылӧ да вуджӧдавны торйӧн-торйӧн.
Веськыда кӧ шуны, ме эг жалит найӧс: парусъяс меным колісны эз саридз вуджӧм вылӧ, а колӧ вӧлі меным налӧн парусинаыс, мыйысь найӧс вӧлі вурӧма.
Корабль вылысь ӧні лои босьтӧма дзик ставсӧ, мый вермис босьтны ӧти морт.
Колисны сӧмын сьӧкыдторъяс, кодъяс дорӧ ме и кутчыси воан рейс дырйи.
Ме заводиті канатъяссянь.
Быд канат ме орӧдлі сы ыджда торъяс вылӧ, медым меным эз вӧв сэтшӧм сьӧкыд наӧн вӧдитчыны, и торйӧдлӧмӧн вуджӧді куим канат.
Таысь кындзи, корабль вылысь ме босьті став кӧрт кӧлуйсӧ, кодъясӧс ме верми перъявны черӧн.
Сэсся кералі став кольӧм реяяссӧ, вӧчи наысь ыджыдджык пур, сӧвті сы вылӧ став тайӧ сьӧкыдторъяссӧ да мӧдӧдчи вадорлань.
Но тайӧ пӧрйӧ меным эз везит: менам пур вылӧ вӧлі тэчӧма сы мында груз, мый сійӧн веськӧдлыны меным вӧлі зэв сьӧкыд.
Кор, ичӧтик бухтаӧ пырӧм бӧрын, ме куті матыстчыны вадорӧ, кытчӧ тэчлі ассьым мукӧд кӧлуйӧс, пурйӧй путкыльтчис, и ме став грузӧн уси ваӧ.
Вӧйны ме эг вермы, сы вӧсна мый тайӧ лои вадорсянь неылын, но пӧшти став грузыс менам вӧйи ваӧ; главнӧй, вӧйи кӧрт кӧлуйыс, коді меным вӧлі зэв колана.
Правда, кор заводитчис отлив, ме петкӧдалі вадорӧ став канат торъяссӧ да кымынкӧ кӧрт кӧлуй, но меным ковмис сунавны ваӧ быд кӧрт торла, и тайӧ зэв ёна мудзтӧдіс менӧ.
Корабль вылӧ ме ветлі быд лун, и быдпӧрйӧ вайлі сэтысь мыйкӧ выльӧс.
Ді вылын ме олі нин дас куим лун, и тайӧ каднас корабль вылӧ ме ветлі дас ӧтиысь да вайи вадорӧ дзик ставсӧ, мый вермӧ кыпӧдны мортлӧн кык ки.
Ог сомневайтчы, мый лӧнь поводдя кӧ сулаліс дырджык, ме эськӧ корабльсӧ торйӧн-торйӧн ставнас вайи вадорӧ.
Дас кыкӧд рейс кежлӧ лӧсьӧдчигӧн ме казялі, мый заводитӧ кыптыны тӧв.
Но век жӧ ме виччыси да мӧдӧдчи корабль вылӧ.
Воддзаысь волігъясӧ ме сэтшӧма шоблі ассьыным каютаӧс, мый меным кажитчис, быттьӧ сэтысь аддзынысӧ дзик нин нинӧм.
Но друг меным синмӧ шыбитчис кык ящика ичӧтик шкап: ӧти ящиксьыс меным сюри куим бритва, ножич да дюжина гӧгӧр вилкаяс да пуртъяс; мӧд ящикас вӧлі сьӧм, мыйтакӧ европейскӧй, мыйтакӧ бразильскӧй эзысь да зарни монета, — ставыс комын квайт фунт стерлинг гӧгӧр.
Аддзи тайӧ сьӧмсӧ да нюммуні.
— Ковтӧм ёг, — ачым аслым шуи ме, — мый вылӧ тэ ӧні меным?
Зарни чукӧрсӧ ставнас ме сета эськӧ радпырысь грӧш дон сулалысь тайӧ пуртъяс вылас.
Меным некытчӧ тэнӧ воштыны.
Сідзкӧ мун жӧ саридз пыдӧсӧ!
Тэ кӧ эськӧ куйлін джоджын, сё збыль, эз эськӧ сулав копыртчывны, медым тэнӧ кыпӧдны.
Но думайтыштӧм бӧрын ме век жӧ гартышті сьӧмсӧ парусинаторйӧ да босьті сьӧрысь.
Саридзыс бушуйтіс войбыд, и кор ме асъядорыс видзӧдлі аслам палаткасянь, корабльлӧн и дукыс нин эз вӧв.
Ӧні ме верми заводитны решайтны сійӧ юалӧмсӧ, коді эз сет меным спокой первойя лунсяньыс: мый меным вӧчны, медым ме вылӧ эз уськӧдчыны ни хищнӧй зверьяс, ни дикӧй йӧз?
Кутшӧм оланін меным вӧчны?
Кодйыны пещера али сувтӧдны палатка?
Медбӧрын ме решиті вӧчны кыкнансӧ.
Тайӧ кад кежлӧ меным лои гӧгӧрвоана, мый вадорса бӧрйӧм местаӧ оланін стрӧитны оз позь: тайӧ вӧлі дзик саридз дорын нюра, увтас места.
Татшӧм местаясын овны зэв вреднӧ.
Да ещӧ матігӧгӧрын эз вӧв преснӧй ва.
Ме решиті аддзыны мӧдлаысь мутор, коді эськӧ вӧлі оланін лӧсьӧдӧм вылӧ бурджык.
Меным вӧлі колӧ, медым менам оланінӧй видзсьӧ и шонді жарысь, и хищникъясысь; медым сійӧ сулаліс сэтшӧм местаын, кӧні эськӧ эз вӧв васӧд: медым матын вӧлі преснӧй ва.
Таысь кындзи, вӧлі окота, медым менам керкасянь тыдаліс саридз.
«Вермас лоны, мый дісянь неылын тыдовтчас саридзын корабль, — висьталі ачым аслым, — а ме кӧ ог кут аддзыны саридзсӧ, ме верма не казявны тайӧ случайсӧ».
Кыдзи аддзанныд, ме век на ещӧ надейтчи.
Дыр корсьӧм бӧрын ме век жӧ аддзи оланін стрӧитӧм вылӧ лӧсялана участок.
Тайӧ вӧлі джуджыд керӧс пӧкатын неыджыд шыльыд кушин.
Керӧсыс менам оланінӧдз лэччис крут стенаӧн.
Тайӧ стенаас дзик эрд дорас вӧлі гу кодь, быттьӧ пещераӧ пыранін, но некутшӧм пещера эз вӧв.
Буретш сэтчӧ, тайӧ гу кодьыслы паныдӧн, веж туруна эрд вылӧ ме решиті сувтӧдны палатка.
Тайӧ местаыс вӧлі керӧслӧн рытыв-войвывладорын, та вӧсна пӧшти рытӧдзыс сійӧ вӧлі вуджӧр сайын.
А рытланьыс сійӧс югдӧдліс пуксьысь шондіыс.
Палатка сувтӧдтӧдз ме босьті ёсь пома бедь да дзик матыті гу кодь дортіыс гижті диаметрнас дас кымын ярда  кытшджын.
Сэсся тайӧ кытшджынъяс ме тувъялі кык радӧн крепыд кузь майӧгъяс, кодъяслысь вылыс помъяссӧ ёсьті.
Майӧгъяс радъяс костӧ коли неыджыд кост да тайӧ костас вылӧдзыс тэчи канат торъяс, кодъясӧс вайи корабль вылысь.
Ме тэчи найӧс ӧта-мӧд вылас радӧн-радӧн, а пытшладорсяньыс ӧградасӧ пыклі пыкӧдъясӧн.
Менам артмис зэв бур ӧграда: ни прӧйдитны сы пыр, ни вуджны сы вомӧн эз вермы ни морт, ни зверь.
Тайӧ уджыс босьтіс вель уна кад да ыджыд труд.
Торйӧн сьӧкыд вӧлі керавны вӧрысь потшъяс, ваявны найӧс стрӧитчанінӧ, ёсьтыны да тувъявлыны муӧ.
Заборыс вӧлі сплошнӧй, ӧдзӧсыс эз вӧв.
Пыри да петі ме оланінӧ пос отсӧгӧн.
Сійӧс ме сувтӧдлі частокол бердӧ быдпӧрйӧ, кор меным колӧ вӧлі пырны либӧ петны.
СИЗИМӦД ГЛАВА
Робинзон новоселье вылын. — Кӧза да кӧзапи
Сьӧкыд вӧлі меным ваявны крепостьӧ ассьым став озырлунӧс — сёян-юан, оружие да мукӧд кӧлуй.
Тайӧ уджнас ме муртса справитчи.
И пырысь-пыр жӧ лои босьтчыны выль уджӧ: вӧчи ыджыд, бур палатка.
Кыдзи тӧдса, тропическӧй канмуясын зэрӧ ведраысь моз, и волӧн определённӧй кадӧ уна лун чӧж зэрӧ дугдывтӧг.
Медым видзны ачымӧс сыростьысь, ме вӧчи палаткасӧ кыкпӧвстӧн, мӧд ногӧн кӧ, первой сувтӧді ӧти палатка, ичӧтджыкӧс, а сы вылӧ — мӧдӧс, ыджыдджыкӧс.
Ортсыса палаткасӧ ме вевтти брезентӧн, кодӧс ме вайи корабль вылысь парусъяскӧд ӧтлаын.
Ӧні ме узьлі эг нин вольӧс вылын, кодӧс вӧлі шыбитӧма му вылӧ, а зэв удобнӧй гамакын, коді вӧлі миян капитан помощниклӧн.
Ме пырті палаткаӧ став сёянторъяссӧ да мукӧдпӧлӧс кӧлуй, кодъяс вермисны тшыкны зэрысь.
Кор тайӧс ставсӧ лои пыртӧма ӧграда пытшкӧ, ме дзикӧдз тупки сійӧ розьсӧ, коді временнӧ служитліс меным ӧдзӧс пыдди, да куті ветлӧдлыны ӧграда бердӧ сувтӧдсьысь поскӧд, код йылысь вӧлі висьталӧма нин вылынджык.
Татшӧм ногӧн, ме олі кыдз быттьӧ укреплённӧй замокын, кодӧс дзебӧма быдпӧлӧс опасностьысь, и ме верми узьны дзик спокойнӧя.
Ӧграда вӧчӧм бӧрын ме заводиті кодйыны пещера, пыдӧджык перйи гӧраысь естественнӧй гусӧ.
Пещераыс вӧлі буретш палатка сайын да служитіс меным кӧбрег пыдди.
Перйӧм изъяссӧ ме нуалі палатка пыр аслам ичӧтик дворӧ да тэчи найӧс пытшкӧсас ӧграда бердӧ.
Сэтчӧ жӧ ме кисьталі и му, сы вӧсна менам ичӧтик двор пытшкын пӧтшваыс лыбис ӧти фут да джын судта вылӧ.
Эз этша кад босьтны менсьым тайӧ уджъясыс.
Шуны кӧ, сійӧ кадас менӧ занимайтісны уна мукӧд делӧяс да лои кымынкӧ сэтшӧм происшествие, кодъяс йылысь ме кӧсъя висьтавны.
Кыдзкӧ ӧтчыд, ещӧ сэки, кор ме сӧмын на лӧсьӧдчи палатка сувтӧдны да пещера перйыны, друг воис сьӧд кымӧр да ызнитіс-зэрмис ведраысь моз.
Сэсся югнитіс чардби, зэв чорыда гымыштіс.
Таын, дерт, нинӧм сэтшӧм вӧвлытӧмторйыс эз вӧв, и менӧ повзьӧдіс эз сы мында самӧй чардбиыс, а сійӧтор, мый чардбиысь ӧдйӧджык вирдыштіс менам вежӧрын: «Менам порохӧй!»
Менам сувтіс сьӧлӧмӧй.
Ме повзьӧмӧн думайті: «Чардби вермас бырӧдны менсьым став порок запасӧс!
А сытӧг ме ог кут вермыны дорйысьны хищнӧй зверьясысь да шедӧдны аслым сёян».
Тешкодьтор: сэки ме эг думышт весиг сы йылысь, мый взрыв дырйи медводз верма пӧгибнитны ме ачым.
Тайӧ случайыс вӧчис ме вылӧ сэтшӧм ыджыд впечатление, мый кыдзи сӧмын прӧйдитіс гыма зэрыс, ме бокӧ вешті оланін вӧчӧм да ёнмӧдӧм кузя ассьым став уджъясӧс да босьтчи столяритны да вурсьыны: ме вуралі порок видзӧм вылӧ ичӧтик мешӧкъяс да вӧчалі ичӧтик ящикъяс.
Пороксӧ колӧ вӧлі юкны унапельӧ да быд юкӧн видзны торйӧн, медым найӧ эз ыпнитны-ӧзйыны ставныс ӧтлаын.
Тайӧ уджсӧ ме вӧчи пӧшти кык недель.
Порокыс ставнас менам вӧлі кыксё нелямын кымын фунт.
Ме тэчи тайӧс ставсӧ ичӧтик мешӧкъясӧ да ичӧтик ящикъясӧ, юки сійӧс пӧшти сёпельӧ.
Ичӧтик мешӧкъяссӧ да ичӧтик ящикъяссӧ ме дзеби гӧра потасъясӧ сэтшӧм местаясӧ, кытчӧ эз вермы веськавны сырость, и зэв ӧкуратнӧя пасйи быд места.
Кӧтасьӧм порок тыра бӧчка вӧсна ме эг пов — тайӧ порокыс и сідзи вӧлі лёк — и та вӧсна сійӧс важмозыс пукті пещераӧ, либӧ аслам «кухняӧ», кыдзи ме ас думысь нимтылі сійӧс.
Тайӧ кад чӧжыс ме быд лун ӧтчыд, а мукӧддырйиыс и унджыкысь петавлі гортысь ружьеӧн — прогулка вылӧ, а сідзжӧ сы могысь, медым тӧдмасьны татчӧс природаыскӧд да, удайтчас кӧ, лыйны кутшӧмкӧ лэбачӧс.
Татшӧм экскурсияӧ первойысь петігӧн жӧ ме вӧчи открытие, — ді вылын олӧны кӧзаяс.
Меным лои зэв нимкодь, но регыд тыдовтчис, мый тайӧ кӧзаясыс зэв пелькӧсь да пеляӧсь, та вӧсна на дорӧ матыстчыны абу некутшӧм позянлун.
Но тайӧ ньӧти менӧ эз шогӧд: ме эг сомневайтчы, мый коркӧ велала кыйны тайӧ кӧзаяссӧ.
Регыд мысти ме казялі ӧти интереснӧйтор: кор кӧзаясыс вӧліны гӧра йылынӧсь, а ме тыдовтчылі долинаас, стадаыс ставнас пырысь-пыр жӧ пышйыліс кытчӧкӧ; а кӧзаясыс кӧ вӧліны долинаас, а ме гӧра йылас, сэки менӧ найӧ быттьӧ эз и казявлыны.
Таысь ме вӧчи вывод, мый налӧн синъясыс аслысногаӧсь: найӧ оз аддзыны сійӧс, мый наысь вылынджык.
Сійӧ кадсяньыс ме куті охотитчыны сідзи: кайлі кутшӧмкӧ мыльк йылӧ да лыйлі кӧзаяссӧ вылісянь.
Первойысь лыйӧмӧн ме вии том кӧзаӧс, код дорын вӧлі нёнясьысь кӧзапи.
Меным сьӧлӧмсянь вӧлі жаль кӧзапиыс.
Кор мамыс уси, сійӧ дзик веськыда сулаліс мамыс дінын да дӧверчивӧя видзӧдіс ме вылӧ.
Кор ме матыстчи виӧм кӧза дінӧ, лэпті сійӧс пельпомъяс вылӧ да мӧдӧдчи гортӧ, кӧзапи кутіс вӧтчыны ме бӧрся.
Тадзи ми воим менам керка дорӧдз.
Ме пукті кӧзасӧ му вылӧ, босьті кӧзапиӧс да лэдзи ӧграда вомӧн двор пытшкӧ.
Ме чайті, мый меным удайтчас быдтыны сійӧс да велӧдны, но сійӧ эз на куж йирсьыны, и меным быть лои начкыны сійӧс.
Тайӧ кык кӧзаыслӧн яйыс меным дыр тырмис.
Ме сёйи вообщӧ этша, зіли видзны ассьым запасъясӧс, торйӧн нин сукарӧс.
Сы бӧрын, кыдзи ме ставсӧ лӧсьӧді-дасьті аслам оланінын, ме куті думайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ меным регыдджык тэчны аслым пач либӧ вообщӧ кутшӧмкӧ пусян места.
Колӧ вӧлі сідзжӧ запаситчыны пескӧн.
Кыдзи ме справитчи тайӧ могнас, кыдзи ме ыдждӧді ассьым кӧбрегӧс, кыдзи ме лӧсьӧді аслым кутшӧмсюрӧ удобствояс, ме дзик ставтор йывсьыс висьтала водзӧ лист бокъяс вылын.
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Робинзонлӧн календарь. — Робинзон лӧсьӧдӧ ассьыс оланінсӧ
Сы бӧрын регыд, кыдзи ме овмӧдчи ді вылын, меным друг воис юрӧ, мый ме вошта кадсӧ да весиг ог кут сяммыны торйӧдны вежалунъяс прӧстӧй лунъясысь, ог кӧ лӧсьӧд календарь.
Календарсӧ ме вӧчи тадзи: черӧн лӧсалі ыджыд кер да сувтӧді сійӧс вадорса лыаӧ, буретш сійӧ местаас, кытчӧ менӧ шыбитіс бушков, и тайӧ столбас тувъялі пӧперегӧн пӧв, кытчӧ гырысь шыпасъясӧн вундалӧмӧн гижи татшӧм кывъяс:
ТАНІ МЕ ПЕРВОЙЫСЬ ВОСЬКОВТІ ТАЙӦ ДІ ВЫЛАС 1659 ВОСЯ СЕНТЯБРЬ 30 ЛУНӦ
Сійӧ кадсяньыс ме быд лун аслам столб вылӧ вӧчалі дженьыдик визь кодь тшупӧдъяс.
Квайт визь бӧрын ме вӧчлі ӧти кузьджыкӧс — тайӧ вӧлі вежалун; сійӧ тшупӧдъяссӧ, кодъяс пасйылісны быд тӧлысьлысь первой числӧсӧ, ме вӧчлі ещӧ кузьджыка.
Татшӧм ногӧн ме нуӧді ассьым календарь да пасъялі недельяс, тӧлысьяс да вояс.
Корабль вылысь вуджӧдалӧм кӧлуйяс лыддьӧдлігӧн, кодъясла ме ветлі, кыдзи лои висьталӧма нин вылынджык, дас ӧтиысь, ме эг казьтыв уна посниторъяс йылысь, кодъяслӧн доныс кӧть и абу ыджыд, но кодъяс меным век жӧ ёна згӧдитчисны.
Сідз, капитан да сылӧн помощник каютаясысь ме аддзи, например, чернила, перӧяс да бумага, куим либӧ нёль компас, кутшӧмсюрӧ астрономическӧй приборъяс, подзорнӧй трубаяс, географическӧй картаяс да корабельнӧй журнал.
Ставсӧ тайӧс ме тэчи ӧти сундукӧ да весиг ачым эг тӧд, ковмасны-ӧ найӧ меным али оз.
Сэсся меным сюри португальскӧй кыв вылын некымын небӧг.
Ме босьті и найӧс.
Корабль вылын миян вӧліны кык кань да пон.
Каньяссӧ ме вуджӧді вадорӧ пурйӧн; а понйыс менам первойя ветлігӧн на ачыс чеччыштіс ваӧ да вартчис ме бӧрся.
Уна во чӧж сійӧ вӧлі меным надёжнӧй отсасьысьӧн, служитіс зэв бура.
Сійӧ пӧшти вежис меным человеческӧй общество, сӧмын эз вермы сёрнитны.
О, кутшӧм ыджыд дон эськӧ ме сеті, сійӧ кӧ кутіс сёрнитны!
Чернила, перӧяс да бумага ме зіли быдногыс видзны.
Кытчӧдз эз быр чернилаыс, ме подробнӧя гижалі ставсӧ, мый мекӧд лоліс, а кор сійӧ быри, ковмис дугдыны гижнысӧ, сы вӧсна мый черниласӧ вӧчны ме эг куж да эг сяммы думыштны, мыйӧн сійӧс позьӧ вежны.
Менам кӧть и вӧлі быдсяма кӧлуйяслӧн зэв ыджыд склад, век жӧ меным, чернилаысь кындзи, эз тырмы на зэв унатор: менам эз вӧвны ни пу, ни кӧрт зыръяс, ни кирка — му вылын уджалӧм вылӧ ни ӧти инструмент.
Эз вӧвны ни емъяс, ни сунис.
Менам бельёӧй дзикӧдз киссис, но ме регыд мысти велалі овны дзик бельётӧг и тайӧ кутшӧмакӧ кокньӧдіс менсьым олӧмӧс.
Сы вӧсна мый менам эз вӧвны колана инструментъяс, став уджыс менам мунліс зэв надзӧн да сетчыліс зэв сьӧкыда.
Сійӧ частоколсӧ, кодӧн ме кытшалі ассьым оланінӧс, ме вӧчи пӧшти дзонь во чӧж.
Керавны вӧрысь кыз потшъяс, вӧчавны наысь ёсь майӧгъяс, ваявны найӧс палатка дорӧ — та вылӧ колӧ вӧлі уна кад.
Майӧгъясыс вӧліны зэв сьӧкыдӧсь, та вӧсна ӧтчыдысьӧн ме верми босьтны сӧмын ӧтиӧс, и мукӧддырйи меным колӧ вӧлі кык лун сӧмын сы вылӧ, медым лӧсавны майӧгсӧ да вайны сійӧс гортӧ, а коймӧд луныс — медым сійӧс тувъявны муас.
Майӧгъяссӧ муӧ тувъялігӧн ме пӧльзуйтчи первойсӧ сьӧкыд нӧшкӧн, но сэсся уси тӧдвылӧ, мый менам эмӧсь кӧрт лӧмъяс, кодъясӧс ме вайи корабль вылысь.
Ме куті уджавны лӧмӧн, кӧть эськӧ ог шу, медым тайӧ ёна кокньӧдіс менсьым уджӧс.
Шуны кӧ, майӧгъяс тувъявны меным вӧлі став уджъяс пиысь медся делӧ да неприятнӧ.
Но меным-ӧ вӧлі таысь повны?
Ӧд ме всё равно эг тӧд, кытчӧ воштыны ассьым кадӧс, и ді вывті ветлӧдлігӧн, сёян-юан корсьӧмысь кындзи, мӧдпӧлӧс удж менам эз вӧв; тайӧ делӧнас ме занимайтчылі ӧкуратнӧя лунысь лунӧ.
Мукӧддырйи меным лолі зэв сьӧкыд, менӧ шымыртліс зэв ыджыд шог.
Медым венны тайӧ курыд чувствояссӧ, ме босьтлі перӧ да заводитлі ачым аслым докажитны, мый менам зэв сьӧкыд положениеын век жӧ абу этша бурторйыс.
Ме юки листбоксӧ кыкпельӧ да шуйгаладорас гижи «лёк», а веськыдвылас «бур», и со мый менам артмис:
ЛЁК — БУР
Ме веськалі гажтӧм, овтӧм ді вылӧ, и менам абу некутшӧм лача спаситчӧм вылӧ. —
Но ме коли ловйӧн, кӧть эськӧ верми вӧйны, кыдзи вӧйины менам став спутникъяс.
Ме ӧні ылын став человечествоысь; ме пустынник, кодӧс вӧтлісны йӧз оланінысь нэм кежлӧ.
Но ме эг кув тшыглы да эг пӧгибнит тайӧ пустыняас.
Менам этша паськӧмӧй, и меным регыд нинӧмӧн лоӧ вевттьыны телӧӧс.
Но климатыс тані жар, и позьӧ овны паськӧмтӧг.
Ме ог вермы ачымӧс дорйыны, ме вылӧ кӧ уськӧдчасны лёк йӧз либӧ дикӧй зверьяс.
Но тані абуӧсь ни йӧз, ни зверьяс.
И ме верма лыддьыны ачымӧс шудаӧн, мый менӧ эз шыбит Африкаӧ, кӧні сэтшӧм уна лёк хищникъясыс.
Меным некодкӧд сёрнитыштны, некодлы кыпӧдны менсьым настроениеӧс да пальӧдыштны шогӧс.
Но ме удиті дасьтыны олӧм вылӧ став коланаторсӧ да заптыны сёян-юан.
Тайӧ мӧвпъясыс сетісны меным ыджыд отсӧг.
Ме гӧгӧрвои, мый меным оз ков шогсьыны да воштыны водзӧвылӧ лача, сы вӧсна мый медся ыджыд шог дырйи позьӧ и колӧ аддзыны кыпыдлун.
Ме успокоитчи да лои тӧдчымӧн бодрӧйджык.
Сійӧ кадӧдзыс ме сӧмын и думайті, кыдзи эськӧ эновтны тайӧ дісӧ, дзонь часъяс чӧж ме видзӧді ылі саридзӧ, оз-ӧ тыдовтчы кӧнкӧ корабль.
А ӧні ме куті думайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ меным бурджыка овмӧдчыны ді вылын.
Ме висьталі нин, кутшӧм менам оланінӧй.
Тайӧ вӧлі палатка, кодӧс сувтӧдӧма гӧра пӧкатӧ да кытшалӧма кык рада зумыд частоколӧн.
Но ӧні менсьым ӧградаӧс позьӧ вӧлі шуны стенаӧн либӧ валӧн, сы вӧсна мый дзик сы бердӧ, ортсыладорсяньыс, ме лэпті мусӧ кык фут кызта.
Недыр мысти (память кӧ оз пӧръяв, воӧн-джынйӧн мысти) ме аслам насыпь вылӧ тэчи потшъяс, кодъясӧс нёровті гӧра пӧкатлань, а выліас пукталі увъяс да кузь паськыд коръяс.
Татшӧм ногӧн, менам ичӧтик дворӧй лои вевт улын, и ме верми не повны зэрысь, коді, кыдзи ме висьтавлі нин, вонас определённӧй кадӧ немжалиттӧг пожъявліс менсьым діӧс.
Лыддьысьысь тӧдӧ нин, мый ме ассьым став эмбурӧс ваялі аслам крепостьӧ первой сӧмын ӧграда пытшкӧ, а сэсся и пещераӧ, кодӧс ме кодйи палатка сайӧ гӧраас.
Но ме должен висьтавны веськыда, мый первойсӧ менам кӧлуйӧй куйліс ӧти чукӧрын кыдзи веськалӧ да тыртліс дворсӧ ставнас.
Ме век зурасьлі наӧ, и меным дзик некӧн вӧлі бергӧдчыны.
Медым ставсӧ меститны кыдзи колӧ, быть лои ыдждӧдны пещерасӧ.
Сы бӧрын, кор ме дзикӧдз тупки ӧградаӧ пыранінсӧ да кор эг кут повны хищнӧй зверьяс уськӧдчӧмысь, ме заводиті паськӧдны да ыдждӧдны ассьым пещераӧс.
Менам шуд вылӧ, гӧраыслӧн почваыс вӧлі небыд.
Мыйта колӧ вӧлі менам расчётъяс серти, ме кодйи мусӧ веськыдвывтіджык да туйсӧ петкӧді ортсыӧ, ӧграда сайӧ.
Тайӧ мупытшса туйыс — менам оланінлӧн чёрнӧй ходыс — сетіс позянлун не сӧмын свободнӧя мунны дворысь да бӧр сэтчӧ пырны, но и тӧдчымӧнъя ыдждӧдіс кладӧвӧйлысь площадьсӧ.
Тайӧ уджсӧ вӧчӧм бӧрын ме заводиті мастеритны аслым мебель.
Медся ёна меным колӧны вӧлі пызан да улӧс; пызантӧг да улӧстӧг ме эг вермы наслаждайтчыны весиг сійӧ скромнӧй удобствояснас, кодъясӧс ме верми шедӧдны менам ӧтка олӧмын — эг вермы ни морт ногӧн сёйны, ни гижны, ни лыддьысьны.
И вот ме лои столярӧн.
Ас олӧмын таӧдз ме некор на эг босьтлы киӧ столярнӧй инструмент, и век жӧ ме, природнӧй сообразительность да уджавны кӧсйӧм вӧсна, ньӧжйӧникӧн шедӧді сэтшӧм опыт, мый менам кӧ вӧліны став колана инструментъясыс, верми эськӧ вӧчны любӧй мебель.
Но весиг инструментъястӧг либӧ пӧшти инструментъястӧг, сӧмын куш черӧн да стружйӧн, ме вӧчи унатор, кӧть эськӧ, колӧ чайтны, меӧдз некод на найӧс эз вӧчлы сэтшӧм первобытнӧй способӧн да та дырйи эз пуктыв сы мында труд.
Сӧмын сы могысь, медым вӧчны пӧв, меным колӧ вӧлі пӧрӧдны пу, увйыны сійӧс да лӧсавны ӧтар-мӧдарсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ оз ло кутшӧмакӧ пӧв кодьӧн.
Способыс эз вӧв удобнӧй да выгӧднӧй, сы вӧсна мый дзонь пуысь артмыліс сӧмын ӧти пӧв.
Но нинӧм он вӧч, ковмыліс терпитны.
Сэтчӧ жӧ менам кадӧй да менам уджӧй донъявсисны зэв донтӧма, сідзкӧ абу ӧмӧй ӧткодь, кытчӧ да мый вылӧ найӧ мунісны?
И сідз, медвойдӧр ме аслым вӧчи пызан да улӧс.
Та вылӧ ме видзи дженьыдик пӧвъяс, кодъясӧс вайи корабль вылысь.
Сэсся ме лӧсалі пӧвъяс аслам первобытнӧй способӧн да лӧсьӧді кӧбрегын уна судта некымын джадж — пасьтанас футӧн-джынйӧн кымын быдӧн.
На вылӧ ме тэчи инструментъяс, кӧрт тувъяс, кӧрт торъяс да мукӧдпӧлӧс посниторъяс — ӧти кывйӧн кӧ, разӧді-тэчалі ставсӧ асланыс местаясӧ, медым, кор меным ковмасны, ме кокниа верми аддзыны быд коланатор.
Таысь кындзи, кӧбрег стенӧ ме тувъялі тувъяс да ӧшлі сэтчӧ ружьеясӧс, пистолетъясӧс да мукӧдпӧлӧс кӧлуй.
Та бӧрын кӧ кодкӧ аддзыліс менсьым пещераӧс, колӧ чайтны, примитіс эськӧ сійӧс хозяйственнӧй кӧлуйяслӧн склад пыдди.
И ме зэв радпырысь пыравлывлі тайӧ складас — сэтшӧм уна сэні вӧлі быдсикас добраыс, сэтшӧм бур порядок серти став кӧлуйсӧ вӧлі пукталӧма да ӧшлӧма, и быд ичӧтиктор вӧлі менам ки улын.
Тайӧ кадсяньыс ме и заводиті нуӧдны ассьым дневникӧс, кытчӧ гижалі ставсӧ, мый ме вӧчлі лунтырӧн.
Первойсӧ пасйӧдъяс вӧчавны меным вӧлі некор: вывті уна вӧлі менам уджыс; сэтчӧ жӧ, менӧ ёна шогӧдлісны сэки зэв гажтӧм мӧвпъяс и ме полі, мед эськӧ найӧ эз петкӧдчыны менам дневникын.
Но ӧні, кор меным удайтчис медбӧрын венны ассьым шогӧс да кор дугді ачымӧс ышӧдны мечтаясӧн да лачаясӧн, ме заводиті лӧсьӧдны ассьым оланінӧс, вайӧді бур порядокӧ ассьым гортса овмӧсӧс, вӧчи аслым пызан да улӧс, вообщӧ став позянлунъяс серти овмӧдчи удобнӧйджыка да лӧсьыдджыка. Такӧд ӧттшӧтш ме босьтчи нуӧдны дневник.
Тані сійӧс вайӧда ставнас, кӧть эськӧ и сэні гижӧм унджык лоӧмторъяс йывсьыс лыддьысьысь тӧдӧ нин кольӧм главаяс серти.
Ещӧ ӧтчыд висьтала, ассьым дневникӧс ме нуӧді ӧкуратнӧя, кытчӧдз эз быр менам чернилаӧй.
А кор чернилаӧй быри, дневник гижӧм быть лои орӧдны.
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Робинзонлӧн дневник. — Землетрясение
Сюрс квайтсё ветымын ӧкмысӧд вося сентябр 30-ӧд лун.
Миян корабль, кодӧс восьса саридзын суис страшнӧй шторм, терпитіс крушение.
Экипажыс ставнас, меысь кындзи, вӧйи; менӧ жӧ, шудтӧм морт Робинзон Крузоӧс, саридз шыбитіс ловйӧн тайӧ проклятӧй ді вылас, кодӧс ме нимті Отчаяние діӧн.
Сёр войӧдз менӧ ёна мучитісны медся шуштӧм чувствояс: ӧд ме коли сёян-юантӧг, оланінтӧг; менам эз вӧв ни паськӧм, ни оружие; ме вылӧ кӧ уськӧдчисны врагъяс, меным некытчӧ вӧлі дзебсьыны.
Виччысьны спаситӧм вӧлі некытысь.
Водзвылысь ме аддзи сӧмын смерть: либӧ менӧ чашъясны-косявласны хищнӧй зверьяс, либӧ виасны дикарьяс, либӧ ме тшыглы кула.
Кор пуксис вой, ме кавшаси пу йылӧ, сы вӧсна мый полі зверьясысь.
Кӧть ёна зэрис, ме узи зэв крепыда.
Октябр 1-ӧд лун.
Ме асывнас садьми да аддзи, мый миянлысь корабльнымӧс приливыс кыпӧдӧма мель вылысь да вайӧдӧма ёна матӧджык вадорлань.
Тайӧ сетіс меным лача, мый кор тӧлыс лӧняс, меным удайтчас веськавны корабль вылӧ да запаситчыны сёян-юанӧн да мукӧдпӧлӧс колана кӧлуйӧн.
Меным лои неуна долыдджык, кӧть эськӧ ме ёна шогси пӧгибнитӧм ёртъяс вӧсна.
Ме век на думайті, мый ми кӧ кольччим корабль вылӧ, ми эськӧ непременнӧ спаситчим.
Ӧні сылӧн жугалӧм колясъясысь ми эськӧ вермим вӧчны баркас, мыйӧн эськӧ и петім тайӧ гибельнӧй местасьыс.
Кыдзи сӧмын заводитчис отлив, ме мӧдӧдчи корабль вылӧ.
Первой ме муні уйӧмӧн, а сэсся куті вартчыны.
Лунтыр зэрис, но эз вӧв тӧла.
Октябр 1-ӧд лунсянь 24-ӧд лунӧдз ме новлі кӧлуйӧс.
Корабль вылӧ ме вартчылі отлив заводитчигӧн да бӧрсӧ волі сэк, кор заводитчыліс прилив.
Кӧлуйяс вуджӧдалі пуръяс вылын.
Пыр шливгис-зэрис; корсюрӧ поводдяыс бурмыліс, но недыр кежлӧ: колӧ чайтны, татчӧс широтаясын ӧні буретш вӧлі зэра кад.
Октябр 25-ӧд лун.
Войбыд и лунтыр зэрис да пӧльтіс вына ыджыд тӧв.
Войнас корабльсӧ жугӧдӧма торпыригъясӧдз: сійӧ местаын, кӧні сійӧ сулаліс, чурвидзӧны кутшӧмкӧ колясъяс, да и найӧ тыдовтчылӧны сӧмын отлив дырйи.
Тайӧ луннас асывсяньыс да рытӧдзыс ме нокси кӧлуй дорын: вевттялі да тубралі найӧс, медым эз тшыкны зэрсьыс.
Октябр 26-ӧд лун.
Кыдзи меным кажитчӧ, аддзи оланін лӧсьӧдӧм вылӧ места.
Ковмас сійӧс кытшавны частоколӧн.
Октябр 27-ӧд лунсянь 30-ӧд лунӧдз ёна уджалі: кӧть и дугдывтӧг шливгис-зэрис, ваялі аслам оланінӧ ассьым эмбурӧс.
Октябр 31-ӧд лун.
Асывнас ветлӧдлі ружьеӧн ді пасьтала, кӧсйи лыйны кутшӧмкӧ лэбачӧс, а ӧттшӧтш и тӧдмасьны матігӧгӧрса местаясӧн.
Вии кӧзаӧс.
Сылӧн кӧзапиыс вӧтчис ме бӧрся да колльӧдіс менӧ дзик горт дорӧдз, но регыд мысти ковмис начкыны и сійӧс — сійӧ вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый эз на куж сёйны турунсӧ.
Ноябр 1-ӧд лун.
Выль местаӧ, дзик гӧра дорӧ, сувтӧді ыджыд палатка да сы пытшкӧ майӧгъяс йылӧ ӧшӧді гамак.
Ноябр 4-ӧд лун.
Юки ассьым кадӧс: инді определённӧй часъяс пӧткаясӧс кыйӧм вылӧ, уджалӧм вылӧ, узьӧм вылӧ да гажӧдчыштӧм вылӧ.
Асывсяньыс оз кӧ зэр, час кык-ӧ-куим чӧж ружьеӧн ветлӧдла ді кузя, сэсся дас ӧти часӧдз уджала, дас ӧти часын завтракайта, дас кыксянь кык часӧдз шойчча (сы вӧсна мый луннас тайӧ меджар кад), кык чассянь бара заводита уджавны.
Бӧръя кык лунсӧ став уджалан часъяс чӧж ме мастериті-вӧчи пызан.
Сэки ме вӧлі лёкиник столярӧн на.
Но мыйӧ оз велӧд нужда!
Ме куті лоны быдтор вӧчысь мастерӧн.
Колӧ чайтны, татшӧм жӧ мастерӧн лоисны эськӧ и став мукӧд йӧзыс, найӧ кӧ веськалісны менам положениеӧ.
Ноябр 13-ӧд лун.
Шливгис-зэрис.
Муыс и сынӧдыс лоины свежӧйджыкӧсь да лолавны лои кокньыдджык, по дугдывтӧг страшнӧя гымаліс да чардаліс, та вӧсна ме повзи, мед эськӧ эз ыпнит менам порокӧй.
Кор гымалӧм, чардалӧм прӧйдитіс, ме решиті ассьым порок запасӧс юкны зэв посни юкӧнъяс вылӧ да видзны найӧс разіпели, медым сійӧ эз взорвитчы ӧтпырйӧ ставнас.
Ноябр 14, 15 да 16 лунъяс.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс вӧчалі ичӧтик ящикъяс; быд татшӧм ящикӧ должен тӧрны ӧти-кык фунт порок.
Талун став пороксӧ юклі тайӧ ичӧтик ящикъясас да дзеблалі гӧраса потасъясӧ, и кыдз позьӧ ӧта-мӧдсьыс ылӧджык.
Тӧрыт лыйи зэв ыджыд лэбачӧс.
Кутшӧм тайӧ лэбач, ог тӧд.
Яйыс сылӧн вӧлі чӧскыд.
Ноябр 17-ӧд лун.
Талун заводитлі кодйыны пещера палаткасайса гӧраӧ, медым удобнӧйджыка тэчавны ассьым имуществоӧс.
Но та вылӧ колӧ куимтор: кирка, кӧрт зыр да тачка либӧ кӧрзина, медым петкӧдавны кодйӧм мусӧ, а менам нинӧм татшӧмыс эз вӧв.
Ковмис уджсӧ дугӧдны.
Дыр думайті, мыйӧн вежны найӧс либӧ кыдзи вӧчны.
Кирка пыдди заводитлі уджавны кӧрт лӧмӧн: сійӧ туйӧ, сӧмын зэв сьӧкыд.
Колӧны ещӧ кӧрт зыр да тачка.
Кӧрт зыртӧг уджавны некыдз оз позь, но ме ог вермы думыштны, кыдзи сійӧс вӧчны либӧ мыйӧн сійӧс вежны.
Ноябр 18-ӧд лун.
Аддзи вӧрысь буретш сійӧ пусӧ (либӧ сійӧ жӧ пӧрӧдаысь), кодӧс Бразилияын шуӧны «кӧрт» пуӧн, сы вӧсна мый сійӧ вывті чорыд.
Муртса верми пӧрӧдны ӧти пу.
Менам черӧй дзикӧдз ныжмис.
Ме орӧді стволсьыс ӧти ыджыд чурка да муртса верми вайны сійӧс аслам оланінӧдз — сэтшӧм сьӧкыд сійӧ вӧлӧма!
Ме решиті вӧчны сыысь зыр.
Пуыс вӧлі сэтшӧм чорыд, мый тайӧ уджыс менсьым босьтіс зэв уна кад.
Но зырсӧ ме век жӧ вӧчи.
Воропыс артмис эз лёкджык, кутшӧмӧс вӧчӧны миян Англияын, но ачыс зырйыс эз ло зумыд.
Колӧ вӧлі эськӧ сійӧс кӧртӧн эжны, но кӧрт листъяс менам эз вӧвны, та вӧсна служитіс сійӧ меным недыр.
Шуны кӧ, первой кадас му кодйигӧн ме сійӧс бура используйті, кӧть эськӧ, ме чайта, мирын ни ӧти зыр эз вӧчны татшӧм аслыснога способӧн, эз видзны та мында труд.
Меным эз тырмы ещӧ тачка либӧ кӧрзина.
Кӧрзина йылысь ме весиг эг лысьт думайтны: медым сійӧс кыны, колӧны вӧлі нюдз ньӧръяс, а ме кӧть и зэв ёна корси найӧс, сідзи и эг аддзы нинӧм.
Тачка вӧчны, гашкӧ, ме и кужи, но ӧд тачкалы колӧ кӧлеса, а ме нинӧм эг тӧд сы йылысь, кыдзи вӧчсьӧны кӧлесаяс.
Таысь кындзи кӧлесасӧ колӧ вӧлі сюйны кӧрт осьӧ, коді менам сідзжӧ эз вӧв.
Ковмис ӧткажитчыны тайӧ мӧвпсьыс.
Тачка пыдди ме вӧчи пӧвъясысь неыджыд вор, сэтшӧмӧс, кутшӧмын каменщикъяс видзӧны известь.
Сійӧн ме и петкӧдалі кодйӧм мусӧ.
Зыр вӧчӧм серти ворсӧ вӧчны вӧлі кокньыдджык.
Но ставнас ӧтлаын — вор, зыр да тачка вӧчны весьшӧрӧ босьтчылӧмъяс — босьтісны менсьым этшавылӧ нёль лун. Татчӧ оз пырны сійӧ асъя часъясыс, кор ме ветлывлі кыйсьыны.
Вообщӧ ме шоч лунӧ эг ветлыв кыйсьыны, и пӧшти пыр вайлі кутшӧмкӧ кыйдӧс.
Ноябр 23-ӧд лун.
Помалі зыр да вор вӧчӧм.
Кыдзи сӧмын найӧс вӧчи, бара заводиті кодйыны пещера.
Кодйи лунтыр, кытчӧдз тырмылісны вынъяс.
Меным колӧ вӧлі зэв ыджыд помещение, коді вермис эськӧ служитны и кӧбрегӧн, и кӧлуйяслы складӧн, и сёян-юан видзан местаӧн, и кухняӧн да и столӧвӧйӧн.
Декабр 10-ӧд лун.
Тадзи ме уджалі стӧч дас кӧкъямыс лун да чайті нин, мый уджӧс помалі, и друг талун ӧтилаті муыс буждіс.
Ме, буракӧ, вӧчи пещерасӧ вывті паськыда.
Буждіс сэтшӧм ыджыда, мый ме повзи.
Вӧлі кӧ ме сэки пещераас, меным могильщикыд эз нин ковмы.
Тайӧ шог случайыс вӧчис меным уна лишнӧй удж: пещераысь ковмас петкӧдлыны став буждӧм мусӧ, а главнӧй — ӧні ковмас крепитны сводсӧ, а то вермас бара кутшӧмкӧ местаті выльысь буждыны.
Декабр 11-ӧд лун.
Талунсянь босьтчи уджӧ.
Первой сувтӧді кык свая да кыкнан вылас крестӧн-крестӧн пукті кык пӧвйӧн.
Декабр 17-ӧд лун.
Дзикӧдз крепиті первойя кык сваясӧ да сувтӧді ещӧ некымынӧс; сідзжӧ пукті пӧвъяс, кыдзи и первой кык вылас.
Ӧні некутшӧм буждӧмысь ме ог пов.
Сваяяссӧ ме сувтӧді рядӧн-рядӧн, сідзкӧ найӧ меным кутасны служитны ӧттшӧтш перегородка пыдди.
Тайӧ уджсӧ ме вӧчи недель чӧж.
Тайӧ лунсяньыс декабр 20-ӧд лунӧдз кӧбрегын вӧчалі джаджъяс, тувъявлі перегородкаас кӧрт тувъяс да ӧшлі став сійӧ кӧлуйяссӧ, кодъясӧс позьӧ ӧшӧдны.
Декабр 20-ӧд лун.
Пырталі пещераӧ став кӧлуйсӧ да пукталі быдӧнӧс ас местаас.
Ӧні менам овмӧсын лои бур порядок.
Вӧчи ещӧ ӧти улӧс да тувъялі кымынкӧ пӧв сёян-юан пуктыны — артмис мыйкӧ буфет кодь.
Пӧвйыс менам коли зэв этша.
Декабр 24-ӧд лун.
Войбыд и лунтыр дугдывтӧг шливгис-зэрис.
Гортысь некытчӧ эг петав.
Декабр 26-ӧд лун.
Зэрыс кобис.
Пуксис мича поводдя.
Лои тӧдчымӧн ыркыдджык.
Декабр 27-ӧд лун.
Лыйи кык кӧзапи: ӧтисӧ вии, мӧдыслысь раниті коксӧ, та вӧсна сійӧ эз вермы пышйынысӧ; куті сійӧс да гез йылын вайӧді гортӧ.
Гортын видлалі сылысь коксӧ: кокыс чегӧма; ме сійӧс кӧрталі бинтӧн.
Примечание.
Ме дӧзьӧриті тайӧ кӧзаписӧ: чегӧм кокыс бурдіс, и сійӧ кутіс зэв бура котравны.
Но ме дорысь эз пышйы: ме сыкӧд сэтшӧм дыр нокси, мый сійӧ велаліс ме дорӧ да эз кӧсйы мунны.
Сійӧ йирсис палатка дорын луд вылын.
Сы вылӧ видзӧдіг ме думайті, мый бур эськӧ вӧлі лӧсьӧдны гортса скӧт да татшӧм ногӧн дасьтыны аслым сёян-юан сійӧ кад кежлӧ, кор менам бырӧны зарядъяс да порок.
Декабр 28, 29, 30 да 31-ӧд лунъяс.
Оз пӧльышт весиг тӧвру, ывлаыс зэв жар.
Гортысь петавлі сӧмын рытъяснас охотитчыштны.
Вайӧді порядокӧ ассьым став овмӧсӧс.
1660 вося январ 1-ӧд лун.
Жарыс ывлаын оз чин, и век жӧ талун ме кыкысь ветлі кыйсьыны: водз асывнас да рытнас.
Луншӧр кадӧ шойччи.
Рытнас прӧйдиті долинаті ді шӧрлань да аддзылі уна кӧзаӧс, но найӧ сэтшӧм полысьӧсь, мый на дорӧ матыстчыны он вермы.
Найӧс кыйны кӧсъя заводитлыны пон отсӧгӧн.
Январ 2-ӧд лун.
Талун босьті аскӧд понӧс да усьӧді кӧзаяс вылӧ, но опытӧй эз удайтчы: стадаыс ставнас бергӧдчис понлы воча.
Сійӧ, буракӧ, зэв бура гӧгӧрвоис сылы грӧзитысь опасностьсӧ, сы вӧсна мый пышйис наысь ылӧ да нинӧм вылӧ эз кӧсйы матыстчыны кӧзаяс дінӧ.
Январ 3-ӧд лун.
Решиті вӧчны ӧграда да сы гӧгӧр лэптыны землянӧй вал, сы вӧсна мый век на пола врагъяслӧн немвиччысьтӧм уськӧдчӧмысь.
Тайӧ валсӧ видла вӧчны кыдз позьӧ кызджыкӧс да крепыдджыкӧс...
Менам ӧграда йылысь висьталӧма нин кольӧм лист бокъяс вылын, и та вӧсна ме ог кут висьтавны ставсӧ сійӧс, мый сы йылысь гижӧма менам дневникын.
Но ӧттшӧтш уджъяс костын ме быд лун шӧйті ді кузя да корси лэбачьясӧс, дерт, поводдяыс кӧ эз вӧв вывті лёк.
Тадзи шӧйтігас ме вӧча уна пӧлезнӧй открытиеяс.
Ме, например, зураси гулюяслӧн особӧй пӧрӧда вылӧ, кодъяс позъяссӧ вӧчӧны оз пуяс вылӧ, кыдзи миян дикӧй гулюяс, а кырта щельясӧ, сы вӧсна мортлы на дорӧ судзӧдчыны ёна кокньыдджык.
Ӧтчыд ме босьті позсьыс гулюпиянсӧ да вайи найӧс гортӧ, медым быдтыны да велӧдны ас дорӧ.
Ме накӧд уна нокси, но найӧ кыдзи сӧмын быдмыштісны да ёнмисны бордъясыс, ӧти бӧрся мӧд лэбзисны ме ордысь.
Гашкӧ, татшӧмторйыс лои сы вӧсна, мый менам эз вӧв налы колана кӧрым.
Тайӧ случай бӧрас ме унаысь босьтлывлі гулюпиянсӧ позъяссьыс, сы вӧсна мый найӧ вӧліны зэв чӧскыдӧсь да наысь вӧлі позьӧ гӧтӧвитны зэв бур ӧбед.
Тайӧ кад чӧжнас ме шедӧді гырысь успехъяс столярнӧй искусствоын да куті действуйтны черӧн да рубанокӧн настӧящӧй бур столярысь не омӧльджыка.
Но век жӧ вӧліны сэтшӧмторъяс, кодъясӧс вӧчны меным сідзи и эз удайтчы.
Например, ичӧтик бӧчкаяс.
Менам вӧліны, кыдзи ме висьтавлі нин, корабль вылысь вайӧм кык либӧ куим бӧчка, кодъяс серти ме верми вӧчны выльясӧс, но мыйта ме эг вийсьы, менам нинӧм эз артмы, кӧть та вылӧ ме видзи некымын недель.
Ме эг вермы пуктыны ни пыдӧссӧ, ни тувъявлыны пӧвъяссӧ сэтшӧм топыда, медым бӧчкаясыс эз виявны.
Ме сідзи и эновті тайӧ уджсӧ.
Зэв сьӧкыд вӧлі овны сисьтӧг.
Овлывлі, мый, кыдзи сӧмын пемдас (а пемдыны заводитліс сизим часын кымын), меным быть ковмыліс водны узьны.
Меным тшӧкыда усьлывліс тӧдвылӧ сійӧ воск кусӧкыс, кытысь ми Ксурикӧд вӧчавлім сисьяс Африка вадоръяс пӧлӧн миян странствуйтігӧн.
Но воск менам эз вӧв, и сӧмын ӧтитор ме верми думыштны, используйтны госсӧ кӧзаяслысь, кодъясӧс ме виалі кыйсигӧн.
И ме збыльысь вӧчи аслым дзузган кӧза госысь: латка кодь дозсӧ вӧчи сёйысь да зэв бура ӧжигайті шонді водзын, а фитиль пыддиыс босьті важ гезйысь бонзьӧм прать.
Менам дзузганӧй ӧзйис зэв омӧля, воскысь вӧчӧм сиськысь ёна лёкджыка.
Да ещӧ сійӧ частӧ мигайтіс да куслывліс.
Кыдзкӧ ӧтчыд, кор ме овмӧсын нокси аслам делӧясӧн, лукйыси аслам складын да корси сэтысь кутшӧмкӧ ӧти колантор, меным сюри неыджыд мешӧк, кӧні вӧлі ид: тайӧ вӧлі буретш сійӧ идйыс, кодӧс ми босьтлім корабль вылӧ асланым дзодзӧгъяслы да курӧгъяслы.
Став идсӧ, мый вӧлі кольыштӧма мешӧкас, вӧлі сёйӧмаӧсь крысаяс; кор ме видзӧдлі ид вылас, меным кажитчис, мый сэні сӧмын жугйыс.
Сы вӧсна мый мешӧкыс колӧ вӧлі меным порок улӧ, ме петкӧді сійӧс дворӧ да пыркниті сійӧс му вылӧ пещерасянь неылӧ.
Тайӧ вӧлі дугдывтӧм зэръяс заводитчытӧдз на, мый йылысь ме казьтылі нин дневникын.
Ме важӧн нин вунӧдлі тайӧ случай йывсьыс, весиг эг помнит, кӧні ме пыркӧді мешӧксӧ.
Но вот колис тӧлысь кымын, и ме аддзи гӧра улысь, дзик пещера дорысь, кымынкӧ веж петас, кодъяс сӧмын на чушкӧдчӧмаӧсь муысь.
Первойсӧ ме чайті, мый тайӧ кутшӧмкӧ тані быдмысь турун, кодӧс ме водзджык эг казявлы.
Но коли некымын лун, и ме шензьӧмӧн аддзи, мый веж заясыс (найӧ вӧліны дас-дас кык кымын штука) шептасисны да регыд мысти лоины обыкновеннӧй идлӧн шепъясӧн, кутшӧм быдмӧ миян Англияын.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм рад ме лои тайӧ открытиеыслы.
Радлӧмӧй вӧсна менам вежӧрӧй гудыртчис, и ме первой минутъясас думышті, мый лои чудо: идйыс быдмис ачыс кӧйдыстӧг, медым отсавны меным овны тайӧ ужаснӧй пустыняас!
Тайӧ мӧвпыс нормӧдіс менӧ, и ме бӧрддзи.
И «чудоыс» тайӧн эз помась: регыд ид шепъяс пӧвстын тыдовтчисны мӧд быдмӧглӧн заяс — тайӧ вӧлі рис; ме найӧс кокниа тӧдмалі, сы вӧсна мый Африкаын олігӧн ме тшӧкыда аддзывлі риссӧ муяс вылысь.
Ме эг сӧмын эскы, мый тайӧ идсӧ да тайӧ риссӧ ыстіс меным ачыс енмыс, коді тӧждысьӧ менам кынӧмпӧт вӧсна, но эг сомневайтчы и сыын, мый ді вылын меным дасьтӧма ещӧ уна татшӧм жӧ шепъяс.
Ме волі менам ділӧн дзик быд пельӧсӧ, видзӧдавлі быд вутш улӧ, быд мыльк улӧ, но некытысь эг аддзы ни рис, ни ид.
Сӧмын сэки меным уси тӧдвылӧ кӧрым мешӧкыс, кодӧс ме пыркӧді му вылӧ аслам пещера дорын.
Сійӧ мешӧкас вӧлі кӧйдыс, мыйысь и быдмисны тайӧ шепъясыс.
«Чудоыс» объяснитчис зэв прӧстӧя!
Ті кӧ тӧдінныд, кутшӧм ӧкуратнӧя ме чукӧрті тайӧ шепъяссӧ, кор найӧ воисны (тайӧ лои июль тӧлысь помын).
Ме ӧкті му вывсьыс став тусьяссӧ да дзеби найӧс кос, надёжнӧй местаӧ.
Первой вося став урожайсӧ ме решиті кольны кӧйдыс вылӧ: ме надейтчи, мый мыйкӧ дыра мысти менам чӧжсяс сы мында кӧйдыс запас, мый сійӧ кутас тырмыны и кӧдзӧм вылӧ и сёйӧм вылӧ.
Сӧмын нёльӧд вонас ме верми торйӧдыштны аслам урожайысь неыджыд юкӧн сёйӧм вылӧ.
Делӧыс сыын, мый менам первойя кӧдза дырйи урожайыс пӧшти ставнас пропадитіс: менам неправильнӧ бӧрйыссьӧма кадсӧ, кӧдзсьӧма самӧй засуха водзвылын, и абу став кӧйдысыс чужӧма.
Но та йылысь ме висьтала сёрӧнджык.
Кыдзи висьталі нин, ид кындзи, менам быдмис кызь либӧ комын за рис.
Риссӧ ме идралі сідз жӧ зэв ӧкуратнӧя да первой урожайсӧ ставнас коли выльысь кӧдзӧм вылӧ.
Сэсся, кор рисыс чӧжсис тырмымӧн, ме вӧчлі сыысь, оз позь шуны нянь (меным некӧн вӧлі сійӧс пожнавнысӧ), а, пӧжалуй, мыйкӧ кӧвдум кодьӧс, найӧ вӧліны меным нянь пыдди.
А мыйкӧ дыра мысти ме век жӧ велалі пӧжавны настӧящӧй нянь.
Но бӧр бергӧдча аслам дневник дорӧ.
Апрель 14-ӧд лун.
Ӧградаӧс лои дзикӧдз помалӧма да ортсысяньыс тыртӧма муӧн.
Пыран-петанінсӧ ме дзикӧдз тупки, сы вӧсна мый решиті, ачымӧс безопасностьын видзӧм могысь, ветлӧдлыны приставнӧй поскӧд, медым ортсысяньыс эз позь казявны, мый ӧграда саяс эм морт оланін.
Апрель 16-ӧд лун.
Помалі пос вӧчӧм.
Вуджа стен вомӧн да быдпӧрйӧ поссӧ кыпӧда.
Ӧні ме гӧгӧр ӧграда.
Менам крепость пытшкын абу дзескыд, и сэтчӧ веськавны позьӧ сӧмын стена вомӧн вуджӧмӧн.
Но ӧграда вӧчӧм бӧрын аскинас жӧ лои ӧти событие, коді зэв ёна повзьӧдіс менӧ, став менам уджӧй муртса эз вош весьшӧрӧ, да и ме ачым ӧдва коли ловйӧн.
Со кыдзи тайӧ вӧлі.
Мыйкӧ ме вӧчи ӧграда пытшкын, палатка сайын, пещераӧ пыранінын, кыдзи друг пещера йиркысь, дорсьыс, буретш менам юр весьтысь кутіс киссьыны муыс, и сводсӧ крепитӧм вылӧ сувтӧдӧм воддза сваяясыс страшнӧя ратшкакылӧмӧн чегисны.
Ме зэв ёна повзи, но эг гӧгӧрво, мый лои.
Меным кажитчис, мый сводйыс буждіс небыд почва вӧснаыс, кыдзи тайӧ вӧвлі и водзті.
«Ме кӧ кольчча татчӧ ӧграда пытшкас, — мӧвпалі ме, — ме веськала буждӧм му улӧ.
Колӧ пышйыны татысь, медым эз бужды ме вылӧ гӧраыс ставнас!»
Ме кватиті поскӧс да вуджи стена вомӧн.
Но ме эг на удит лэччыны му вылӧ, кыдзи меным лои гӧгӧрвоана, мый му буждӧмлӧн помкаыс тайӧ пӧрйӧ вӧлі землетрясение.
Муыс вӧрис менам кок улын, и некымын минутӧн вӧлі куим сэтшӧм вына толчок, мый пасьмуні эськӧ дзикӧдз медся крепыд керкаыс.
Ме аддзылі, кыдзи саридз бердын сулалысь кырталӧн торъяліс йылыс да бруткысис-усис сэтшӧм ыджыд шумӧн, кутшӧмӧс ме ещӧ эг на кывлы некор.
Саридзыс ставнас пуис да гызис: ме чайта, мый саридзын мупытшса толчокъясыс вӧліны весиг вынаджыкӧсь ді вылын серти.
Татшӧмтор йылысь ме водзті эг и кывлы да ӧні ёна шензи да повзикодь.
Му вӧрӧмысь, кыдзи корабль вылын качайтӧмысь, ме висьми морскӧй висьӧмӧн.
Менӧ кутіс восӧдны.
Ме думайті, мый ме кула.
Сэки зэв страшнӧя грымакылӧмӧн буждіс гӧра.
Ме вои садьӧ, и меным юрӧ воис зэв лёк мӧвп: мый лоас мекӧд, менам палатка вылӧ кӧ буждас гӧраыс да пыр кежлӧ лямӧдас менсьым кӧлуйӧс, менсьым сёян-юанӧс — ставсӧ, мыйтӧг ме ог вермы тані овны?
И сьӧлӧмӧй быттьӧ бара сувтіс.
Коймӧд толчок бӧрын ставыс лӧнис.
Ме куті воны ас садьӧ, куті чувствуйтны ачымӧс кыпыдджыка, но век жӧ менам эз тырмы смеллунӧй бӧр пырны гортӧ.
Дыр на ме шога пукалі му вылын да эг тӧд, мый вылӧ решитчыны, мый вӧчны.
А тайӧ кадӧ енэжыс вевттьысис кымӧръясӧн, пемдіскодь, быттьӧ зэр водзын.
Кутіс пӧльтны тӧв, первойсӧ слабиника, а сэсся ёнджыка и ёнджыка, и часджын мысти уськӧдчис бушков.
Саридзыс быгзис, пузис да кутіс нӧйтчыны вадорӧ.
Пуяссӧ путкыляліс вужъяснас.
Тайӧ кыссис куим час кымын.
Татшӧм вына бушковсӧ ме некор на эг аддзыв.
Сэсся бушколыс надзӧникӧн кутіс лӧньны.
Кык кымын час мысти пуксис чӧв-лӧнь, и сэки жӧ ведраысь моз ызнитіс зэр.
Аскинас, апрель 18-ӧд лунӧ, ме лунтыр пукалі гортын сы вӧсна мый дугдывтӧг ызгис-зэрис.
Вочасӧн ме успокоитчи да заводиті думайтны аслам положение йылысь.
Ме думайті тадзи.
Овны пещераын ме ог нин вермы, тайӧ зэв ӧпаснӧ: овлӧны кӧ ді вылын землетрясениеяс, водз либӧ сёр гӧраыс непременнӧ буждас, и менӧ ловйӧн тыртас; сідзкӧ, палаткаӧс колӧ вуджӧдны кытчӧкӧ восьса местаӧ.
А медым видзны ачымӧс дикарьяс да зверьяс уськӧдчӧмысь, ковмас выльысь стрӧитны джуджыд стена.
Апрель 19-ӧд да 20-ӧд лунъясӧ асывсяньыс рытӧдзыс ме корси выль оланінлы места.
Меным лои гӧгӧрвоана, мый выль оланінӧ вуджны ковмас зэв уна кад да мый ӧні быть ковмас миритчыны буждӧмысь опасностькӧд, сы вӧсна мый ӧградиттӧм местаын овны ещӧ страшнӧджык.
Век жӧ думайті босьтчыны, ньӧти кад воштытӧг, выль местаын ӧграда стрӧитны, медым сёрӧнджык, кор сійӧс помала, вуджӧдны сэтчӧ ассьым палаткаӧс.
Апрель 21 лунӧ ме дзикӧдз нин решиті босьтчыны уджӧ.
Апрель 22-ӧд лунсянь 27-ӧд лунӧдз.
Апрель 22-ӧд лунӧ асывбыд ме думайті сы йылысь, кыдзи пӧртны олӧмӧ ассьым планӧс.
Медся ыджыд сьӧкыдлуныс вӧлі сыын, мый эз тырмыны инструментъяс.
Менам вӧлі куим ыджыд чер да уна поснияс (ми найӧс вӧлі нуам вежлавны мукӧдпӧлӧс тӧвар вылӧ), но ставныс найӧ важӧн нин пиньӧссисны да ныжмисны, сы вӧсна мый меным век ковмыліс керавны зэв чорыд да увйӧсь пуяс.
Дерт, менам вӧлі тӧчила, но ӧти морт тайӧ тӧчиланас справитчыны эз вермы, сы вӧсна мый сійӧс колӧ вӧлі кодлыкӧ бергӧдлыны.
Ме чайта, ни ӧти государственнӧй деятель эз жуглы сэтшӧма юрсӧ важнӧй политическӧй юалӧм вылын, кыдзи ме, кор думайті великӧй задача йылысь: кыдзи бергӧдлыны тӧчила кияс отсӧгтӧг.
Медбӧрын ме мастериті сэтшӧм кӧлеса, кодӧс тасма отсӧгӧн бергӧдлі кокӧн и менам кыкнан киӧй вӧліны прӧстӧсь.
Тайӧс вӧчӧм вылӧ менам муніс дзонь недель.
Примечание.
Таӧдз ме некор на эг аддзыв, медым тӧчила бергӧдлісны кокӧн, а аддзылі кӧ, эг бура видзӧдлы, кыдзи сійӧс вӧлі вӧчӧма; но бӧрынджык ме уськӧді тӧдвылӧ, мый Англияын татшӧм тӧчилаясыс зэв уна, сӧмын сэні тӧчила изйыс ёна ичӧтджык менам серти: менам вӧлі ыджыд да сьӧкыд.
Апрель 28-ӧд да 29-ӧд лунъяс.
И талун и тӧрыт лунтыр тӧчиті инструментъяс; тӧчила изйӧс бергӧдлан менам снарядӧй действуйтӧ зэв бура.
Апрель 30-ӧд лун.
Талун казялі, мый сукарӧй менам кольӧма зэв этша.
Колӧ, буракӧ, ёна видзны.
Ещӧ ӧтчыд лыдди став сукарӧс да решиті луннас сёйны ӧти сукарысь не унджык.
Тайӧ, дерт, абу бур, но нинӧм он вӧч.
ДАСӦД ГЛАВА
Робинзон судзӧдӧ кӧлуй корабль вылысь, кодлӧн вӧлӧма крушение. —
Сійӧ бура исследуйтӧ дісӧ. —
Висьӧм да шогсьӧм
Май 1-ӧд лун.
Талун асывнас отлив дырйи вадорысь ме казялі кутшӧмкӧ ыджыд предмет, коді ылісянь вӧлі дзик бӧчка кодь.
Муні видзӧдлыны, и збыльысь сэні вӧлӧма бӧчка.
Сэні жӧ вӧліны жугалӧм корабльлӧн торпыригъясыс.
Колӧ чайтны, ставсӧ тайӧс вадорӧ шыбитӧма бушколыс.
Ме видзӧдлі сылань, кӧні чурвидзис корабльлӧн остовыс, и меным кажитчис, мый сійӧ ва веркӧсас кыпӧдчӧма ёна вылӧджык.
Бӧчкаас вӧлі тшыксьӧм порок: сійӧ кӧтасьӧма да чорзьӧма.
Та вылӧ видзӧдтӧг ме гӧгыльті бӧчкасӧ вылӧджык, медым сійӧс эз ну ваыс, а ачым мӧдӧдчи корабльлань видзӧдлыны, оз-ӧ сэтысь мыйкӧ сюр коланатор.
Ме матыстчи да казялі, мый корабльлӧн положениеыс кыдзкӧ зэв тешкодя вежсьӧма.
Сылӧн бӧжыс вӧлі важӧн нин торъялӧма, но ӧні сійӧс шыбитӧма бокӧ, и гыясыс жугӧдӧмаӧсь торпыригъяс вылӧ.
Корабльлӧн нырыс, коді водзті вӧлі пырӧма пӧшти ставнас лыа пиӧ, кыптӧма квайт фут вылнаӧ кымын.
Таысь кындзи, палубаладорсяньыс бӧжыс тырӧма лыаӧн, да сыладорсяньыс жӧ, вадорланьыс артмӧма лыа кӧса, сы вӧсна ӧні ме верми дзик матыстчыны корабль дорӧдз.
Водзынджык, кыдзи помнитӧ лыддьысьысь, сыӧдз милялӧн нёльӧд юкӧн ылнасянь заводитчыліс ва да меным ковмыліс сы дорӧ вартчыны.
Ме дыр эг вермы гӧгӧрвоны, мый вӧсна тадзи вежсис корабльлӧн положениеыс, но сэсся гӧгӧрвои, мый тайӧ лои землетрясение вӧсна.
Землетрясениеыс сэтшӧм ёна жугӧдӧма да поткӧдлӧма корабльсӧ, мый быд лун вадорӧ тӧв да визулыс лясйӧдлісны разнӧй кӧлуй, кодъясӧс ваыс петкӧдаліс восьса трюмысь.
Кораблькӧд лоӧмторйыс кыскис ас бердас менсьым став мӧвпъясӧс.
Ме вунӧді, мый кӧсйи вуджны выль местаӧ.
Аскинас ме лунтыр думайті, кыдзи эськӧ меным пырны корабльлӧн пытшкӧс помещениеясас.
Могыс эз вӧв кокни, сы вӧсна мый ставсӧ вӧлі тыртӧма лыа.
Но тайӧ менӧ эз падмӧд: ме нин велалі не бӧрыньтчыны сьӧкыдлунъяс водзын.
Ме куті корабльсӧ нуавны ичӧтик юкӧнъясӧн, сы вӧсна мый бура гӧгӧрвои, мый менам положениеын быд ковтӧмторйыс вермас лоны полезнӧйӧн.
Май 3-ӧд лун.
Босьті сьӧрысь пила да заводитлі пилитны бӧжыслысь дзонинъяссӧ, но ковмис дугдыны, сы вӧсна мый заводитчис прилив.
Май 4-ӧд лун.
Вуграси, но неудачнӧя: век шедліны сэтшӧмъяс, кодъясӧс сёйнысӧ оз позь.
Таысь ме дӧзми да кӧсъя нин вӧлі мунны, но, кор ме вугырсӧ чӧвті медбӧръяысь, кыйи неыджыд дельфинӧс.
Вугырсӧ ме ачым вӧчи: кӧв сисӧ важ гезлӧн бонзьӧм пратьысь, а вугырсӧ — сутугаысь, сы вӧсна мый чери кыян настоящӧй вугыръяс менам эз вӧвны.
И век жӧ менам вугырӧ мукӧддырйиыс шедліс сы мында чери, мый ме сёйлі сійӧс пӧттӧдз.
Черисӧ ме сёйлі косьтӧмӧн, а косьтылі сійӧс шонді водзын.
Май 5-ӧд лун.
Уджалі корабль вылын.
Пилиті бимс, нетшышті палубасьыс куим гырысь пожӧм пӧв, кӧрталі найӧс ӧтлаӧ, виччыси приливсӧ да пур вылын кывті вадорлань.
abu
abu
abu
abu
abu
Июнь 16-ӧд лун.
Вадорысь аддзи ыджыд черепахаӧс.
Таӧдз ме черепахаяссӧ татысь некор на эг аддзыв.
Июнь 17-ӧд лун.
Ӧгыръяс вылын пӧжалі черепахасӧ.
Сы пытшкысь аддзи квайтымын кымын кольк.
Меным кажитчӧ, мый некор на эг сёйлы татшӧм чӧскыд яйсӧ!
Шензьӧданаыс нинӧм абу: талунӧдз ді вылын ме сёйлі сӧмын кӧза да пӧтка яй.
Июнь 18-ӧд лун.
Асывсянь рытӧдз ызгӧ-зэрӧ, ме пукала гортысь петавтӧг.
Лунтыр менӧ ёна кынтӧ, кӧть эськӧ и тані, мыйта ме тӧда, кӧдзыд зэръяс оз овлыны.
Июнь 19-ӧд лун.
Век на вися: быттьӧ тӧлын дрӧжжита кынмӧмысь.
Июнь 20-ӧд лун.
Войбыд эг куньлы синъясӧс: висьӧ юрӧй да кынтӧ.
Июнь 21-ӧд лун.
Делӧыс зэв лёк!
Пола дзикӧдз висьмӧмысь да вынъяс воштӧмысь.
Мый сэки мекӧд лоӧ?
Июнь 22-ӧд лун.
Талун быттьӧ меным лои кокньыдджык, но ог тӧд, дыр-ӧ кежлӧ.
Июнь 24-ӧд лун.
Тӧдчымӧн кокньыдджык.
Июнь 25-ӧд лун.
Ёна кынтіс.
Сизим час чӧж дорвыв ме то кынма, то вывті ёна пӧсяла.
Помассис ёна пӧсявлӧмӧн да садьӧс муртса воштылӧмӧн.
Июнь 26-ӧд лун.
Меным кокньыдджык.
Сы вӧсна мый менам быри яй запасӧй ставнас, меным быть лои ветлыны кыйсьыны, кӧть эськӧ и вӧлі зэв на слаб.
Вии кӧзаӧс, ёна сьӧкыдпырысь вайи сійӧс гортӧдз, ӧгыр вылын пӧжалі яй кусӧк да сёйи.
Зэв окота вӧлі пуны шыд, но менам эз вӧв ни кастрюля, ни гырнич.
Июнь 27-ӧд лун.
Бара кынтіс да сэтшӧм ёна, мый ме лунтыр куйлі сёйтӧг да ютӧг.
Менам зэв ёна косьмис горшӧй, но ме эг вермы чеччыны да ветлыны вала.
Июнь 28-ӧд лун.
Войнас бара зэв ёна косьмис горшӧй, но ни палаткаын, ни пещераын эз вӧв войт ва, и меным ковмис мучитчыны асылӧдзыс.
Сӧмын асъядорыс удайтчис унмовсьны.
Гӧтӧвиті аслым лекарство: табачнӧй настойка да ром.
Юи сійӧс, и менӧ заводитіс восӧдны.
Но век жӧ лои неуна кокньыдджык.
Июнь 30-ӧд лун.
Ме чувствуйті ачымӧс лунтыр здоровӧн.
abu
Петавлі ружьеӧн, но недыр кежлӧ: ылӧджык мунны полі.
Ӧбедайті черепаха колькъясӧн, кодъясӧс сёйи ыджыд аппетитӧн.
Рытнас примиті мӧдысь сійӧ жӧ лекарствосӧ, коді меным тӧрыт отсалыштіс.
И век жӧ аскинас, июль 1-ӧд лунӧ, меным бара лои сьӧкыд: менӧ бара кынтіс, кӧть и воддза серти тайӧ пӧрйӧ омӧльджыка.
Июль 3-ӧд лунсянь менӧ сэсся эз нин кынтыв.
Но дзикӧдз ме бурді сӧмын куим-нёль недель мысти...
Тадзи ме олі тайӧ гажтӧм ді вылас дас тӧлысь чӧж.
Меным вӧлі гӧгӧрвоана, мый спаситчӧм вылӧ некутшӧм позянлунъяс абуӧсь.
Ме чорыда эски, мый меӧдз татчӧ некор на эз волы ни ӧти морт.
Ӧні, кор менсьым оланінӧс вӧлі кытшалӧ крепыд ӧграда, ме решиті зэв бура исследуйтны дісӧ, медым тӧдмавны, эмӧсь-ӧ тані кутшӧмкӧ выль пемӧсъяс да быдмӧгъяс, кодъяс эськӧ вермисны лоны меным полезнӧйӧн.
Июль 15-ӧд лунсянь ме заводиті тӧдмасьны діӧн.
Медводз ме мӧдӧдчи сійӧ ичӧтик бухта дорас, кытчӧ сувтлывлі аслам пуръясӧн.
Бухтаас усис шор.
Шор катыд кык кымын миля кайӧм бӧрын ме убедитчи, мый приливыс татчӧдз оз судз, сы вӧсна мый тані и вылынджык ваыс шорас югыд, сӧстӧм да абу сола.
Кытсюрӧ шорыс косьмӧма, сы вӧсна мый волӧн тайӧ кадколастас зэръяс тані оз овлыны.
Шорлӧн вадоръясыс вӧліны ляпкыдӧсь; шор визувтіс мича лудъяс вомӧн.
Гӧгӧр вежӧдіс сук, кузь турун, а водзынджык, керӧс пӧкатын, быдмис уна табак.
Тайӧ джуджыдіныс эз ойдлывлы, и сы вӧсна табакыс быдмис тані зэв пашкыра, мичаа.
Сэні вӧліны и мукӧдпӧлӧс быдмӧгъяс, кутшӧмъясӧс ме водзті некор на эг аддзыв; вермас лоны, мый ме кӧ тӧді налысь свойствояссӧ, ме эськӧ насянь верми шедӧдны аслым ыджыд пӧльза.
Ме корси кассава, кодлысь вужсӧ жар климатын олысь индеечьяс сёйӧны нянь пыдди, но эг аддзы.
Зато ме аддзылі алоэлысь зэв мича экземпляръяс да сахарнӧй тростник.
Но ме эг тӧд, позьӧ оз гӧтӧвитны алоэысь кутшӧмкӧ сёянтор, а сахарнӧй тростник сахар вӧчӧм вылӧ эз туй, сы вӧсна мый быдмис дикӧй состояниеын.
Аскинас, июль 16-ӧд лунӧ, ме бара ветлі сійӧ местаясас да прӧйдиті неуна водзӧджык — сэтчӧ, кӧні вӧлі помасьӧны лудъяс.
Сэтысь ме аддзи унапӧлӧс плодъяс.
Медся уна вӧліны дыняяс.
А пу стволъяс гӧгӧр гартчисны винограднӧй лозаяс, и юр весьтын ӧшалісны кисьмӧм мича гроздьяс.
Тайӧ открытиеыс и шензьӧдіс и радуйтіс менӧ.
Виноградыс вӧлі зэв юмов.
Ме решиті сійӧс заптыштны-косьтыны шонді водзын да, кор сійӧ пӧрас изюмӧ, видзны сійӧс аслам кладӧвӧйын; изюмыс сэтшӧм чӧскыд да пӧлезнӧй!
Та могысь ме чукӧрті кыдз позьӧ унджык винограднӧй гроздьяс да ӧшлі найӧс пуяс вылӧ.
Сійӧ луннас узьны гортӧ ме эг мун — меным окота вӧлі кольччыны вӧрын.
Ме полі, мый войнас вермас уськӧдчыны кутшӧмкӧ хищник, да, кыдзи и ді вылӧ веськалӧм бӧрын первойя войнас, кавшаси пу йылӧ да сэні и коллялі войсӧ.
Узи ме бура, а асывнас мӧдӧдчи водзӧ.
Ме муні ещӧ нёль кымын миля войвывлань.
Туй помын ме аддзи выль зэв мича долина.
Ӧти керӧс йывсянь визувтіс кӧдзыд ваа визув шор.
Сійӧ писькӧдчис асыввывлань.
Ме мӧдӧдчи долина кузя.
Шуйгавылын и веськыдвылын кыпӧдчисны мылькъяс.
Гӧгӧр ставыс вежӧдіс, дзоридзаліс, ӧвтіс чӧскыд дукӧн.
Меным кажитчис, мый ме садйын, кодӧс дӧзьӧритӧ морт ки.
Быд куст, быд пу, быд дзоридз вӧлі пасьтасьӧма зэв мича паськӧмӧн.
Кокосовӧй пальмаяс, апельсиннӧй да лимоннӧй пуяс тані быдмисны зэв уна, но найӧ вӧліны дикӧйӧсь, и сӧмын ӧткымынъяс вылын вӧліны плодъяс.
Ме нетшки веж лимонъяссӧ да юи лимон сора ва.
Тайӧ юанторйыс менӧ зэв ёна освежитіс да вӧлі пӧлезнӧй менам дзоньвидзалунлы.
Сӧмын куим лун мысти ме вои гортӧ (ӧні тадзи ме кута шуны ассьым палаткаӧс да пещераӧс) да ёна ошкӧмӧн казьтылі сійӧ зэв мича долинасӧ, кодӧс аддзи, син водзӧ кыптісны сылӧн живописнӧй местаясыс, сылӧн ягъясыс, кодъяс озырӧсь плодӧвӧй пуясӧн, мӧвпалі сы йылысь, кутшӧм бура сійӧс сайӧдӧма тӧвъясысь, мыйта сэні чӧскыд кӧдзыд ваыс, и вои сэтчӧ, мый сійӧ местаыс, кытчӧ ме стрӧиті аслым керкаӧс, абу удачнӧй: став ді пасьталаын тайӧ медся лёк местаясысь ӧти.
А татшӧм заключениеӧ воӧм бӧрын ме, дерт, куті думайтны, кыдзи эськӧ меным вуджны сэтчӧ, дзоридзалысь веж долинаас, кӧні сэтшӧм уна плодъяс.
Тайӧ долинасьыс колӧ вӧлі корсьны бурджык места да ӧградитны сійӧс, мед сэтчӧ эз уськӧдчыны хищникъяс.
Тайӧ думыс менӧ дыр волнуйтіс: зэв мича долиналӧн свежӧй быдмӧгъясыс сідзи и кыскисны менӧ ас дораныс.
abu
Но кор ме зэв бура обсудиті тайӧ плансӧ, кор босьті тӧдвылӧ, мый ӧні аслам палаткасянь ме век аддза саридз да, сідзкӧ, менам эм кӧть ичӧтик лача меным олӧмын бурджык вежсьӧм вылӧ, ме аслым шуи, мый меным некутшӧм ногӧн оз позь вуджны долинаӧ, кодӧс быдладорсянь сайӧдӧны джуджыд мылькъяс.
Ӧд вермас жӧ лоны, мый гыяс петкӧдасны тайӧ ді вылас ме кодь жӧ кутшӧмкӧ коньӧр мортӧс, кодлӧн лоӧма саридзын крушение, и коді кӧть эз вӧв тайӧ шудтӧм мортыс, ме лоа рад сылы, кыдзи медбур друглы.
Дерт, татшӧм случайность вылӧ лачаыс вӧлі ичӧт, но дзебсьыны гӧраяс да вӧр пӧвстӧ, кытчӧкӧ ді шӧрӧ, саридзсянь ылӧ, тайӧ вӧлі эськӧ асьтӧ нэм кежлӧ тюрьмаӧ пуксьӧдӧм да дзик кувтӧдзыд ковмис эськӧ вунӧдны мездлун йылысь ставпӧлӧс мӧвпъяссӧ.
И век жӧ ме ассьым долинаӧс радейті сэтшӧма, мый сэні ме, гортӧ волытӧг, олі июль тӧлысь помсӧ ставнас да вӧчи сэні аслым мӧд оланін.
Ме сувтӧді сэтчӧ шалаш, кытшалі сійӧс кык радӧн мортысь джуджыдджык крепыд да зумыда тувъялӧм частоколӧн, а майӧгъяс костас тэчи кералӧм пу увъяс; пыравлі двор пытшкӧ и петалі сэтысь приставнӧй поскӧд, кыдзи и менам важ оланінын.
Татшӧм ногӧн, ме и тані верми не повны хищнӧй зверьяс уськӧдчӧмысь.
Меным сэтшӧма ставыс воис сьӧлӧм вылӧ выль местаын, мый ме мукӧддырйиыс сэні овлі некымын сутки чӧж; кык-куим вой дорвыв ме узьлывлі шалашын, и меным тані лолавсис ёна кокньыдджыка.
«Ӧні менам саридз вадорын эм керка, а вӧрын дача», — шулывлі ме аслым.
Тайӧ «дачасӧ» ме стрӧиті август тӧлысь заводитчытӧдз.
Август 3-ӧд лунӧ ме аддзи, мый пуяс вылӧ меӧн ӧшлӧм винограднӧй гроздьяс дзикӧдз косьмӧмаӧсь да артмӧма зэв бур изюм.
Ме пырысь-пыр жӧ заводиті сійӧс чукӧртны.
Колӧ вӧлі тэрмасьны, мӧд ногӧн сійӧс тшыкӧдіс эськӧ зэр и ме сэки верми кольны тӧв кежлӧ некутшӧм запастӧг, а запасъяс менам вӧліны озырӧсь: зэв гырысь кыксё кистьысь не этшаджык.
Муртса ме удиті босьтны пу вылысь да нуны пещераӧ медбӧръя кистьсӧ, кыдзи ӧшйисны сьӧд кымӧръяс да ведраысь моз зэрмис.
Зэрис кык тӧлысь чӧж дорвыв: август 14-ӧд лунсянь октябр тӧлысь шӧрӧдз.
Мукӧддырйиыс тайӧ вӧлі настӧящӧй потоп, и сэки ме аслам пещераысь эг вермыв петавны некымын лун чӧж.
Тайӧ каднас содіс менам семьяӧй.
Менам ӧти кань важӧн нин мунліс гортысь и кӧнкӧ ветлӧдліс; ме чайті, мый сійӧ куліс, и меным вӧлі жаль сійӧс. Но август тӧлысь помын сійӧ друг бӧр воис гортӧ да сьӧрсьыс вайӧдіс куим каньпиӧс.
Август 14-ӧд лунсянь 26-ӧд лунӧдз пыр зэрис, и ме пӧшти эг петав гортысь, сы вӧсна мый висьӧм бӧрын полі зэр улӧ сюрӧмысь, мед не прӧстудитчыны.
Но пока ме пукалі пещераын да виччыси бур поводдя, менам сёян-юан запасъяс кутісны бырны, и та вӧсна ме весиг кыкысь рискуйтлі петавны кыйсьыны.
Первойысьсӧ лыйи кӧзаӧс, а мӧдысьсӧ, август 26-ӧд лунӧ, куті зэв ыджыд черепахаӧс, кодысь и лӧсьӧді аслым дзонь ӧбед.
Вообщӧ сійӧ кадӧ ме сёйи тадзи: завтрак дырйи изюм, ӧбед дырйи кӧза яй кусӧк либӧ черепаха яй (яйсӧ ме пӧжавлі ӧгыръяс вылын, сы вӧсна мый менам жаритны да пуны вӧлі дзик нинӧмӧн), ужын дырйи кык либӧ куим черепаха кольк.
Став тайӧ дас кык лун чӧжыс, пока ме дзебсяси пещераын зэрысь, ме быд лун кык либӧ куим час чӧж кодйи му, сы вӧсна мый важӧн нин решитлі ыдждӧдны ассьым кӧбрегӧс.
Ме кодйи век ӧтиладорбокті да медбӧрын петкӧді ходсӧ ортсыӧ, ӧграда сайӧ.
Ӧні менам лои сквознӧй ход; ме лӧсьӧді гуся ӧдзӧс, код пыр верми свободнӧя пырны и петны да та дырйи не пӧльзуйтчыны серапоскӧн.
Тайӧ, дерт, вӧлі удобнӧ, но зато важмоз абуджык спокойнӧ: водзджыксӧ оланінӧс менсьым вӧлі гӧгӧрбок ӧградитӧма, и ме верми узьны врагъясысь повтӧг; а ӧні веськавны пещераӧ вӧлі зэв кокни: ме дорӧ туйыс вӧлі восьса!
Ог гӧгӧрво, кыдзи ме сэки эг куж думыштны, мый повны меным некодысь, сы вӧсна мый став кад чӧжыс ді вылысь ме эг аддзыв кӧзаысь гырысьджык ни ӧти пемӧсӧс.
Сентябр 30-ӧд лун.
Талун тырӧ ді вылын менам шудтӧм олӧмлы во.
Ме лыдди столб вылысь тшупӧдъяссӧ, и тыдовтчис, мый ме ола тані стӧч куимсё квайтымын вит лун!
Удайтчас-ӧ коркӧ меным петны тайӧ тюрьмасьыс вӧля вылӧ?
Неважӧн ме казялі, мый менам зэв этша кольӧма чернилаӧй.
Колӧ рӧскодуйтны сійӧс экономнӧйджыка: ӧнӧдз ме ассьым пасйӧдъяс вӧчавлі быд лун да гижалі сэтчӧ быд посниторсӧ, а ӧні кута гижавны аслам олӧмысь сӧмын медся тӧдчана лоӧмторъяс йылысь.
Тайӧ кад кежлас ме удиті казявны, мый тані зэра кадколастъяс зэв правильнӧя чередуйтчӧны зэртӧм кадколастъяскӧд, и, татшӧм ногӧн, ме ас кадӧ верми лӧсьӧдчыны зэръяс кежлӧ и засуха кежлӧ.
Но ассьым опытӧс ме шедӧді зэв сьӧкыда.
Та йылысь висьталӧ кӧть нин татшӧм событие, коді мекӧд лои сійӧ кадас.
Пырысь-пыр жӧ зэръяс бӧрын, кор шондіыс вуджис лунвывса полушариеӧ, ме решиті, мый пуксис медся бур кад сы вылӧ, медым кӧдзны рислысь да идлысь зэв ичӧтик запасъяс, мый йылысь вӧлі висьталӧма нин водзджык.
Ме найӧс кӧдзи да терпениетӧг куті виччысьны урожай воӧм.
Но пуксисны зэртӧм тӧлысьяс, муас эз коль ваыс ни ӧти войт, и ни ӧти кӧйдыс эз пет.
Бур, мый ме кольӧді ӧти китырӧн рис и ид.
Ме сідзи аслым и шуи: «Бурджык став кӧйдыссӧ не кӧдзны; ӧд татчӧс климатсӧ ме эг на кыдз колӧ тӧдмав, и ме ог на тӧд, кор колӧ кӧдзны и кор чукӧртны урожайсӧ».
Ме зэв ёна ошки ачымӧс тадзи вӧчӧмсьыс, сы вӧсна мый бура тӧді, мый став кӧдзаӧй менам пӧгибнитіс засухаысь.
Но вывті ёна чуйми, кор некымын тӧлысь мысти, мыйӧн сӧмын заводитчисны зэръяс, пӧшти став кӧдзӧм кӧйдысыс менам чужис, быттьӧ ме найӧс сӧмын на кӧдзи!
Пока быдмис да воис менам няньӧй, ме вӧчи ӧти открытие, коді бӧрынджык вайис меным ыджыд пӧльза.
Кыдзи сӧмын дугдіс зэрӧмысь да пуксис бур поводдя, мӧд ногӧн кӧ ноябр тӧлысьын кымын, ме мӧдӧдчи аслам вӧрса дачаӧ.
Сэні ме эг вӧв некымын тӧлысь чӧж да радпырысь аддзи, мый ставыс кольӧма важногыс, сідзи, кыдзи вӧлі ме дырйи.
Вежсьӧма сӧмын ӧградаыс, коді кытшаліс менсьым шалашӧс.
Сійӧс вӧлі вӧчӧма, кыдзи тӧдса, кык рядӧн сувтӧдӧм майӧгъясысь,
огородыс вӧлі дзонь, но сылӧн майӧгъясыс, кодъяс пыдди ме керавлі матігӧгӧрын быдмысь тӧдтӧм пӧрӧдаа том пуяс, лэдзӧмаӧсь кузь вожъяс, дзик жӧ сідзи, кыдзи найӧс лэдзӧ бадь пу, кор сылысь кералан йывсӧ.
Ме зэв ёна чуйми, кор аддзи тайӧ свежӧй вожъяссӧ, и сьӧлӧм вылын лои зэв долыд, мый менам ӧградаӧй ставнас вежӧдӧ.
Ме тшӧтшкӧрті быд пу, медым ставныс найӧ вӧліны ӧткодьӧсь, и мед быдмисны мичаа.
Кӧть менам дачалӧн гӧгрӧс площадьыс вӧлі диаметрнас кызь вит ярд пасьта, пуясыс (ӧні тадзи верми ме шуны ассьым майӧгъясӧс) регыд мысти вевттисны сійӧс асланыс лапъяснас да вӧчисны сэтшӧм сук вуджӧр, мый на улын позьӧ вӧлі сайӧдчыны шондіысь луннас кӧть кутшӧм кадӧ.
Та вӧсна ме решиті керавны ещӧ некымын дас татшӧм жӧ майӧг да тувъявлыны найӧс менам важ керка ӧграда пӧлӧн кытш джынйӧн.
Ме сідзи и вӧчи.
Стенсяньыс кӧкъямыс кымын ярд ылнаӧ тувъялі найӧс муас орччӧн кык ряд.
Найӧ ловзисны, и регыд мысти менам артмис ловъя потшӧс, коді первойсӧ менӧ видзис жарысь, а бӧрынджык вӧчис меным и мӧд ёна коланаджык служба.
Тайӧ кад кежлас ме помӧдз убедитчи сыын, мый менам ді вылын волысь кадколастъяссӧ колӧ юклыны оз гожӧм да тӧв вылӧ, а кос да зэра кадколастъяс вылӧ, и тайӧ кадколастъясыс юксьӧны приблизительнӧ тадзи:
Февраль джын.
Март.
Апрель джын.
Зэръяс.
Шондіыс сулалӧ веськыда.
Апрель джын.
Май.
Июнь.
Июль.
Август джын.
Кос.
Шондіыс вешйӧ войвывлань.
Август джын.
Сентябр.
Октябр джын.
Зэръяс.
Шондіыс бара веськыда.
Октябр джын.
Ноябр.
Декабр.
Январ.
Февраль джын.
Кос.
Шондіыс вешйӧ лунвывлань.
Зэра кадколастъясыс вермасны лоны кузьджыкӧсь и дженьыдджыкӧсь — тайӧ зависитӧ тӧлысь, — но вообщӧ ме найӧс пасйи правильнӧя.
Опыт вылын ме вочасӧн убедитчи, мый зэра кадколастын меным зэв опаснӧ овны ывла вылын: тайӧ вреднӧ дзоньвидзалунлы.
Та вӧсна зэръяс заводитчытӧдз ме заптывлі сёян-юан, медым кыдзи позьӧ шочджыка петавлыны гортысь, и став зэра тӧлысьяс чӧжыс зіли пукавны аслам керкаын.
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
Робинзон исследуйтӧ ассьыс дісӧ
Унаысь ме заводитлі кыны аслым кӧрзина, но сійӧ ньӧръясыс, кодъясӧс меным удайтчывліс судзӧдны, вӧліны сэтшӧм чегъясьысьӧсь, мый менам нинӧм эз артмы.
Ичӧтдырйи ме ёна радейтлі ветлывлыны ӧти кӧрзина кыысь ордӧ, коді оліс миян карын, да видзӧдны, кыдзи сійӧ уджалӧ.
И ӧні тайӧ меным згӧдитчис.
Став челядьыс радейтӧны сюся видзӧдны да отсасьны гырысьяслы.
Кӧрзина кыысьлӧн удж бӧрся видзӧдіг ме регыд казялі, кыдзи кысьӧны кӧрзинаяс да кыдзи кужи, аслам вынъяс серти, отсаси менам друглы.
Недыр мысти ме велалі кыны кӧрзинаяс сыысь не лёкджыка.
Сідзкӧ ӧні менам эз вӧв сӧмын колана материалыс.
Медбӧрын меным юрӧ воис: оз-ӧ туйны тайӧ делӧ вылас сійӧ пуясыслӧн увъясыс, кодъясысь ме вӧчи частоколӧс?
Ӧд налӧн увъясыс долженӧсь лоны миян бадьлӧн кодь жӧ нюдзӧсь, кокниа куснясьысьӧсь.
И ме решиті видлыны.
Аскинас жӧ ме муні дачаӧ, бӧрйӧмӧн вунді медся вӧсньыдик некымын ув да аддзи, мый найӧ туйӧны кӧрзинаяс кыӧм вылӧ.
Мӧдысь ме локті черӧн, медым сразу керавны унджык ув.
Меным корсьны найӧс эз ковмы, сы вӧсна мый татшӧм пӧрӧдаа пуясыс тані быдмисны уна.
Кералӧм ньӧръяссӧ ме новлі менам шалаш ӧграда пытшкӧ да дзеби.
Кыдзи сӧмын заводитчис зэра поводдя, ме пукси уджавны да кыи зэв уна кӧрзина.
Найӧ меным згӧдитчисны унатор вылӧ: наын ме новлі му, тэчалі быдсяма кӧлуй да сідз водзӧ.
Правда, кӧрзинаясыс артмывлісны мисьтӧмкодьӧсь, найӧс мичмӧдны ме эг вермы, но век жӧ найӧ туйисны коланінӧ, а меным сӧмын тайӧ и вӧлі колӧ.
Сійӧ кадсяньыс меным тшӧкыда ковмыліс кыны кӧрзинаяс: важъясыс жугавлісны либӧ киссьылісны, и колӧны вӧлі -выльяс.
Ме кылі быдпӧлӧс кӧрзинаяс — и гырысьясӧс, и посниджыкъясӧс, но медсясӧ лӧсьӧдлі кӧйдыс запас видзӧм вылӧ джуджыд да зумыд кӧрзинаяс: ме кӧсйи, медым найӧ меным вӧліны мешӧкъяс пыдди.
Дерт, кӧйдысыс ӧні менам вӧлі этша на, но ме кӧсйи чукӧртны сійӧс уна вояс чӧж.
...Ме висьтавлі нин, мый меным вӧлі зэв окота кытшовтны дісӧ ставнас да мый ме некымынысь нин волі шор дорӧдз да весиг вылӧджык — сійӧ местаӧдзыс, кытчӧ вӧчи шалашӧс.
Сысянь свободнӧя позьӧ вӧлі мунны мӧдарбокса вадорас, кодӧс ме некор на эг аддзыв.
Ме босьті ружье, чер, унакодь порок, дрӧб да пуляяс, босьті кык сукар, изюм да мӧдӧдчи туйӧ.
Ме бӧрся, кыдзи пыр, котӧртіс-вӧтчис понйӧй.
Кор ме вои менам шалаш дорӧдз, ме сувтлытӧг мӧдӧдчи водзӧ, рытыввывлань.
И друг, часджын мунӧм бӧрын, ас водзысь ме аддзи саридз, а саридз шӧрас, менам шензьӧм вылӧ, му визь.
Вӧлі шондіа лун, ме зэв бура аддзи мусӧ, но эг вермы тӧдмавны, материк тайӧ али ді.
Помся джуджыд гӧраяс кыссисны рытыввывсянь лунвылӧ да вӧліны менам дісянь зэв ылынӧсь — менам арталӧм серти нелямын кымын миля ылнаын, абу кӧ ещӧ ылынджык.
Ме эг тӧд, кутшӧм сійӧ му.
Ӧтитор ме тӧді бура: тайӧ, дерт, Лунвыв Америкалӧн юкӧн, коді, буракӧ, куйлӧ испанскӧй владениеяссянь неылын.
Вермас лоны, мый сэні олӧны морт сёйысь дикарьяс и мый, ме кӧ сэтчӧ веськалі, менам положениеӧй ӧнія серти вӧлі эськӧ лёкджык на.
Тайӧ мӧвпыс меын чужтіс ыджыд радлун.
Сідзкӧ, ме весьшӧрӧ проклинайті ассьым курыд олӧмӧс.
Менам олӧмӧй вермис лоны ёна лёкджык.
Сідзкӧ, ме дзик весьшӧрӧ мучитлі ачымӧс ковтӧм жалитӧмъясӧн сыысь, мыйла бушколыс менӧ шыбитіс стӧч татчӧ, а эз кутшӧмкӧ мӧд местаӧ.
Сідзкӧ, меным колӧ радуйтчыны, мый ме ола тані овтӧм ді вылын.
Тадзи думайтіг ме надзӧникӧн муні водзӧ и быд воськолын век бурджыка гӧгӧрволі, мый ділӧн тайӧ юкӧныс, кӧні ме ӧні вӧлі, ёна лӧсьыдджык да мичаджык менам первой оланінысь.
Тані быдлаын веж лудъяс, кодъясӧс мичмӧдісны унапӧлӧс мича дзоридзьяс, зэв лӧсьыд ягъяс, гораа сьылысь лэбачьяс.
Ме казялі, мый тані олӧны уна попугайяс, и меным лои окота кутны ӧтиӧс: ме надейтчи велӧдны сійӧс ас дорӧ да велӧдны сёрнитны.
Унаысь заводитчылӧм бӧрын меным век жӧ удайтчис кутны том попугайӧс: ме чеги сылысь бордсӧ беддьӧн.
Беддьыс инмис да сійӧ уси му вылӧ.
Ме босьті сійӧс да вайи гортӧ.
Бӧрынджык меным удайтчис шедӧдны, мый сійӧ кутіс менӧ шуны нимӧн.
Морскӧй вадорӧдз воӧм бӧрын ме ещӧ ӧтчыд убедитчи, мый судьба менӧ йӧршитӧма ділӧн медся лёк пельӧсас.
Тані вадортырыс вӧліны черепахаяс, а сэні, кӧні ме олі, ме воӧн-джынйӧнӧн аддзи сӧмын куимӧс.
Тані вӧліны быдпӧлӧс пӧрӧдаа лыдтӧм-щӧттӧм лэбачьяс.
Вӧліны и сэтшӧмъяс, кутшӧмъясӧс ме некор на эг аддзыв.
Ӧткымынъяслӧн яйыс вӧлӧма ззв чӧскыд, кӧть ме весиг и эг тӧд, кутшӧм тайӧ лэбачьяс.
Тӧдса лэбачьяс пиысь медся буръясӧн вӧліны пингвинъяс.
И сідз, висьтала ещӧ ӧтчыд: тайӧ вадорыс быд боксянь вӧлі мичаджык да бурджык менам вадор серти.
И век жӧ татчӧ вуджны меным эз вӧв окота.
Аслам палаткаын кык во чӧж олӧм бӧрын ме велалі сійӧ местаяс дорӧ; а тані ме ачымӧс чувствуйті пырмунысь мортӧн, гӧсьтӧн, меным кыдзкӧ эз вӧв ас серти да кыскис гортӧ.
Вадорӧ петӧм бӧрын ме кежи асыввывлань да вадор пӧлӧн муні дас кык кымын миля.
Тані ме сутшки муас кузь потш, медым казявны местасӧ, сы вӧсна мый решиті, мый татчӧ мӧдысь локта мӧдарладорсяньыс, и мӧдӧдчи бӧр.
Ме кӧсйи гортӧ мунны мӧд туйӧд.
«Діыс сэтшӧм ичӧт, — думайті ме, — мый сэні некытчӧ он вош.
Лоӧ кӧ нин мыйкӧ сэтшӧмтор, ме кыпӧдча гӧра йылӧ, гӧгӧр видзӧдла да аддза, кӧні менам важ оланінӧй».
Но ме вӧчи ыджыд ӧшибка.
Вадорсянь кык-ӧ-куим миля ылнаӧ мунӧм бӧрын ме тӧдлытӧг лэччи паськыд долинаӧ, кодӧс сэтшӧм топыда кытшалісны сук вӧрӧн вевттьысьӧм гӧраяс, мый эз вӧв некутшӧм позянлун тӧдмавны, кӧні ме.
Ме верми эськӧ мунны шонді серти, но та могысь колӧ вӧлі стӧча тӧдны, кӧні вӧлі шондіыс тайӧ часъясас.
Медся лёкыс вӧлі сыын, мый куим либӧ нёль лун чӧж, пока ме шӧйті долинаті, поводдяыс вӧлі кымӧра, шондіыс дзик эз мыччысьлы.
Медбӧрын меным бара лои петны вадорӧ, буретш сійӧ местаас, кӧні сулаліс менам потш.
Сысянь ме локті гортӧ важ туйӧд.
Муні ме тэрмасьтӧг да тшӧкыда пуксьывлі шойччыштны, сы вӧсна мый вӧлі зэв жар, а меным колӧ вӧлі нуны уна сьӧкыдтор — ружье, зарядъяс, чер.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Робинзон бӧр воӧ пещераас. — Сылӧн му вӧдитӧм
Тайӧ путешествиеыс дырйи менам понйӧй повзьӧдіс кӧзапиӧс да кутіс сійӧс, но джагӧднысӧ эз удит: ме котӧрӧн матыстчи да мырдди сійӧс.
Меным зэв окота вӧлі сійӧс босьтны аскӧд: ме мӧвпалі кытыськӧ судзӧдны кык кымын кӧзапи, медым разведитны дзонь стада да лӧсьӧдны аслым яй сэк кежлӧ, кор менам бырӧ порокӧй.
Ме вӧчи кӧзапилы голяас кӧртӧд да нуӧді сійӧс гез йылын; гезсӧ ме важӧн нин кылі важ канат пратьясысь да пыр новлӧдлі сійӧс зептын.
Кӧзапи пыксис, но век жӧ муніс.
Кор вои аслам дачаӧ, ме сійӧс коли ӧграда пытшкӧ, ачым мӧдӧдчи водзӧ: меным вӧлі окота локны ӧдйӧджык гортӧ, сы вӧсна мый ме путешествуйті нин тӧлысьысь дырджык.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм радпырысь ме бӧр вои аслам важ керка вевт улӧ да бара воді гамакӧ.
Ді пасьтала тайӧ ветлӧмыс, кор меным некытчӧ вӧлі сюйыштны юрӧс, сідзи менӧ мудзтӧдіс, мый менам аслам керкаӧй (кыдзи ме ӧні шуи ассьым оланінӧс) кажитчис меным вывті уютнӧйӧн.
Недель чӧж ме шойччи да чӧсмаси гортса сёянӧн.
Тайӧ каднас ме вӧчи зэв колантор: мастериті Попкалы клетка, коді пырысь-пыр жӧ лои гортса пӧткаӧн да зэв ёна велаліс ме дінӧ.
Сэсся меным уси тӧдвылӧ кӧзапи, коді пукаліс дачаын пленын.
«Кӧнкӧ, — думайті ме, — сійӧ сёйис нин став веж турунсӧ да юис став васӧ, мыйта ме кольлі, и ӧні тшыгъялӧ».
Колӧ вӧлі ветлыны сыла.
Дачаӧ воӧм бӧрын ме суи сійӧс сэні, кытчӧ кольлі.
Да и сійӧ муннысӧ эз вермы.
Сійӧ тшыглы вӧлі кулӧ.
Ме вундалі матысса пуяс вылысь лапъяссӧ да шыбиті сылы ӧграда пытшкас.
Кор кӧзапи сёйыштіс, ме кӧрталі голя гӧгӧрыс гез пом да, кыдзи и водзті, кӧсйи тадзи нуӧдны, но тшыгъялӧмысла сійӧ лоӧма дзик ручнӧй. Та вӧсна дом эз ковмы: сійӧ котраліс ме бӧрся понпи моз.
Туйын ме сійӧс частӧ верді, и та вӧсна сійӧ лои сэтшӧм жӧ кывзысьысь да рам, кыдзи и ме ордса мукӧд олысьяс, да ме дінӧ сэтшӧма велаліс, мый ме дорысь эз вешйыв ни ӧти воськов.
...Пуксис декабр тӧлысь, кор долженӧсь вӧлі петны ид да рис.
Небзьӧдӧм участокыс эз вӧв ыджыд, сы вӧсна мый, кыдзи ме висьтавлі нин, засуха дырйи пӧгибнитіс пӧшти первой вося кӧдзаыс ставнас и менам кольліс быд сорт кӧйдысысь бушельлӧн кӧкъямысӧд юкӧн мында.
Тайӧ пӧрйӧ позьӧ вӧлі виччысьны зэв бур урожай, но друг лои сідзи, мый ме бара верми воштыны ассьым став кӧдзаӧс, сы вӧсна мый менсьым муясӧс кутісны травитны унапӧлӧс врагъяс, кодъясысь ӧдвакӧ мыйкӧ позьӧ видзны.
Тайӧ врагъяснас вӧліны, ӧти-кӧ, кӧзаяс, мӧд-кӧ, сійӧ дикӧй зверьясыс, кодъясӧс ме нимті кӧчьясӧн.
Рислӧн да идлӧн юмов заясыс кажитчисны налы: найӧ коллялісны лун и вой кӧдза му вылын да сёйисны том петасъяссӧ.
Тайӧ врагъяс усьласьӧмлы паныд вӧлі сӧмын ӧти средство: кӧдза мусӧ ставнас потшны.
Ме сідзи и вӧчи.
Но тайӧ уджыс вӧлі зэв сьӧкыд, и медсясӧ сы вӧсна, мый колӧ вӧлі тэрмасьны — врагъяс немжалиттӧг жугӧдісны шепъяссӧ.
Колӧ шуны, кӧдза муыс эз вӧв ыджыд, и потши ме сійӧс куим недельӧн.
Потшӧс артмис бур.
Кытчӧдз сійӧс эг на помав, врагъясӧс ме повзьӧдлі ружьеысь лыйсьӧмӧн, а вой кежлас потшӧс бердӧ домавлі понйӧс, коді увтчывліс асылӧдзыс.
Став тайӧ видзчысяна мераяссӧ примитӧм бӧрын врагъяс дугдісны дӧзмӧдчыны меным, и менам нянь кутіс шептасьны, розъявны.
Но мыйӧн сӧмын няньыс шептасис, сюрисны выль врагъяс: уськӧдчисны горш лэбачьяс да заводитісны гӧгравны-лэбавны му весьтті да виччысисны, кор ме муна сэтысь да кор позяс уськӧдчыны нянь вылӧ.
Ме пырысь-пыр жӧ лыйи найӧс дрӧбӧн (ме некор эг петавлы ружьетӧг), и эг удит ме лыйны, кыдзи му вылысь кыпӧдчис мӧд чукӧр, кодӧс ме первойсӧ эг казявлы.
Менӧ татшӧмторйыд збыльысь повзьӧдіс.
«Тадзи кӧ ещӧ грабитасны некымын лун дорвыв — прӧщай став менам лачаӧй, — шуалі ме аслым: — кӧйдыс менам сэсся абу, и ме коля няньтӧг».
Мый вӧчны?
Кыдзи мынтӧдчыны тайӧ выль опасностьсьыс?
Нинӧм думыштны ме эг вермы, но чорыда решиті — кӧть мый, а видзны ассьым няньӧс, весиг ковмас кӧ кӧть караулитны сійӧс сутки чӧж.
Медвойдӧр ме кытшовті кӧдза муӧс, медым тӧдмавны, ыджыд-ӧ ущерб меным вӧчӧмаӧсь нин лэбачьясыс.
Тыдовтчис, мый няньсӧ ёнакодь нин травитӧмаӧсь.
Но тайӧн позис на миритчыны, удайтчас кӧ видзны сійӧс, мый колис.
Лэбачьяс пуксисны матысса пуяс вылӧ: найӧ виччысисны менсьым мунӧм.
Ме зарядиті ружьеӧс да быттьӧ мӧдӧдчи.
Вӧръяслы лои нимкодь и найӧ кутісны ӧти бӧрся мӧд лэччавны му вылӧ.
Ме зэв ёна скӧрми.
Первойсӧ ме кӧсйи эськӧ виччысьыштны, медым пуксисны ставныс, но менам терпениеӧй эз тырмы.
«Ӧд быд кӧйдыс тусьысь, мый ӧні найӧ сёясны, ме верма мӧдысь кольны няньтӧг», — шуи ме аслым.
Ме котӧрӧн матыстчи потшӧс дорӧ да куті лыйлыны: куим лэбач колисны места вылас.
Ме босьті найӧс да ӧшӧді джуджыд сюръя йылӧ, медым повзьӧдлыны мукӧдъяссӧ.
Сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧм ёна действуйтіс тайӧ мераыс: та бӧрын му вылӧ эз пуксьыв ни ӧти лэбач.
Ділӧн тайӧ юкӧнсьыс ставныс мунісны-лэбзисны; сійӧ кад чӧжыс, кытчӧдз ӧшалісны тайӧ повзьӧдчысьясыс, ме эг аддзыв татысь ни ӧти лэбачӧс.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мый лэбачьяс вылын менам тайӧ победаыс ёна такӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс.
Декабр тӧлысь помлань нянь воис, и ме таво вылӧ босьті мӧд урожай.
Менам эз вӧв ни коса, ни чарла, и дыр думайтӧм бӧрын ме решиті пӧльзуйтчыны паськыд сабляӧн, кодӧс ме вайи корабль вылысь мукӧд оружиекӧд ӧтлаын.
Но веськыда кӧ шуны, менам кӧдза няньыс вӧлі сэтшӧм этша, мый сійӧс идравны ньӧти эз вӧв сьӧкыд.
Да и идралі сійӧс ме дзик ас ногӧн: орйӧдлі сӧмын шепъяссӧ да ыджыд кӧрзинаын нуалі му вылысь.
Кор ставсӧ чукӧрті, ме воча ки ниртӧмӧн пылли шепъяссӧ, медым рис да ид туссьыс торйӧдны йикисӧ, и татшӧм ногӧн пӧлучиті кык бушель мында рис да кык да джын бушель мында ид (дерт, арталӧмыс абу стӧч, сы вӧсна мый меным мерайтнысӧ вӧлі нинӧмӧн), а кӧдзлі риссӧ да идсӧ ⅛ бушель мында.
Урожайыс вӧлі зэв бур, и татшӧм удача бӧрас ме быттьӧ бордъя лои.
Ӧні ме верми надейтчыны, мый некымын во мысти менам лоӧ тырмымӧн нянь запас.
Но такӧд тшӧтш кыптісны и выль сьӧкыдлунъяс.
Кыдзи мельничатӧг, изкитӧг пӧртны кӧйдыссӧ пызьӧ?
Кыдзи пожнавны пызьсӧ?
Кыдзи вӧчны пызьсьыс няньшом?
Медбӧрын, кыдзи пӧжавны няньсӧ?
Нинӧм татшӧмторсӧ вӧчны ме эг куж.
Та вӧсна ме решиті урожайсӧ не чуткыны да кольны сійӧс ставнас кӧйдыс вылӧ, и сійӧ каднас локтан кӧдзаӧдз пуктыны став вынъяс сы вылӧ, медым решитны главнӧй мог — аддзыны способ пӧртны кӧйдыс пӧжалӧм няньӧ.
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Робинзон вӧчалӧ дозмук
Кор зэрис да эз позь петны керкаысь, ме уджъяс костын велӧді попугайӧс сёрнитны.
Тайӧ менӧ зэв ёна гажӧдіс.
Некымын урок бӧрын сійӧ тӧдіс нин ассьыс нимсӧ, а бӧрынджык, кӧть и эз регыдӧн, велаліс гораа да яснӧя шуны сійӧс.
«Попка» вӧлі первой кыв, кодӧс ме кылі тайӧ ді вылын мӧд ловъя ловсянь.
Но Попкакӧд сёрнитӧм эз вӧв уджӧн, а уджын отсӧгӧн.
Сійӧ кадас менам вӧлі зэв важнӧй делӧ.
Ме дыр нин жугӧді юрӧс сы вылын, кыдзи вӧчны сёйысь дозмук, коді меным вӧлі ёна колӧ, но нинӧм думыштны эг сяммы: эз вӧв колана сёйыс.
«Сӧмын эськӧ аддзыны сёйсӧ, — мӧвпалі ме, — и меным ньӧти оз ло сьӧкыд вӧчны мыйкӧ гырнич либӧ миска кодьӧс.
Дерт, гырничсӧ и мискасӧ колӧ ӧжигайтны, но ме жӧ ола жар климатын, кӧні шондіыс пачысь жарджык.
И, дерт, менам дозмук, коді косьмас шонді водзын, лоас тырмымӧн крепыд.
Сійӧс позяс босьтны киӧ, позяс видзны сэні кӧйдыс, пызь да вообщӧ ставпӧлӧс кос запасъяссӧ, медым видзны найӧс вазьӧмысь».
И ме решиті, мый кыдзи сӧмын аддза колана сёй, вӧча кӧйдыс улӧ некымын ыджыд кувшин.
Сэтшӧм сёй доз йылысь, кӧні эськӧ позис пӧжавны нянь, ме пока эг на и думыштлы.
Лыддьысьысь, дерт, жалитіс эськӧ менӧ, а гашкӧ, и сералыштіс ме вылын, ме кӧ сылы висьталі, кутшӧм кужтӧма ме заводиті вӧчны тайӧ уджсӧ, кутшӧм мисьтӧм, лӧсьыдтӧм вещьяс артмавлісны менам первой кадас, кымын вӧчӧмтор пазавліс сы вӧсна, мый сёйсӧ эз вӧв тырмымӧн сука гудралӧма да эз вермы кутны ассьыс сьӧктасӧ.
Ӧти гырничьяс менам потласисны, сы вӧсна мый ме тэрмаси пуктыны найӧс шонді водзӧ, кор сійӧ вывті ёна сотіс; мукӧдыс пазалісны посни торпыригъяс вылӧ косьмытӧдзыс на, на дорӧ ӧтчыд инмӧдчылӧмысь.
Коскӧс веськӧдлытӧг ме мырси-уджалі кык тӧлысь чӧж.
Уна вын менам муніс сы вылӧ, медым аддзыны бур гончарнӧй сёй, перйыны сійӧс, вайны гортӧ, обработайтны, и век жӧ дыр ноксьӧм бӧрын менам артмисны мисьтӧм кык сёй доз. Шуны найӧс кувшинъясӧн некыдзи эз позь.
Но век жӧ найӧ вӧліны зэв коланаторъяс.
Ньӧръясысь ме кыи кык ыджыд кӧрзина и кор менам гырничьясӧй бура косьмисны да чорзисны шонді водзын, ме зэв видзчысьӧмӧн ӧти бӧрсяыс мӧдӧс кыпӧді найӧс да торйӧн-торйӧн пукті кӧрзинаясӧ.
Медым найӧ эз жугавлыны, дозъяс да кӧрзинакостса став тыртӧм местаясас ме сюялі рис да ид идзас.
Тайӧ первойя гырничьясас ме решиті видзны кос кӧйдыс.
Ме полі мый сійӧ вазяс, ме кӧ кута видзны сэні васӧд прӧдуктаяс.
Бӧрынджык, кор ме кута сяммыны изны ассьым кӧйдысӧс, ме кута сэні видзны пызь.
Сёйысь гырысь дозъяс менам эз артмыны.
Бурджыка артмалісны менам посни дозъяс: ичӧтик гӧгрӧс гырничьяс, тарелкаяс, ичӧтик кувшинъяс, кружкаяс, тасьтіяс да мукӧд татшӧмторъяс.
Посниторъяссӧ сёйсьыс вӧчны кокньыдджык; таысь кындзи, найӧ рӧвнӧйджыка ӧжигайтчисны шонді улын да та вӧсна вӧліны крепыдджыкӧсь.
Но век жӧ ме главнӧй могӧс эг вермы олӧмӧ пӧртны.
Меным колӧ вӧлі сэтшӧм доз, кӧні эськӧ позьӧ вӧлі пуны-пӧжавны: сійӧ не должен потны биысь да не должен виявны, а менам дозъяс эз вӧвны татшӧмӧсь.
Но вот ӧтчыд ме песті ыджыд бипур, медым ӧгыръяс вылын пӧжавны яй.
Кор сійӧ пӧжассис, ме кӧсйи нин кусӧдны ӧгыръяссӧ да на пӧвстысь аддзи жугалӧм кувшинлысь ичӧтик тор, коді биӧ веськалӧма случайнӧ.
Кувшинлӧн жугалӧм торйыс кельдӧдӧма, лоӧма черепица кодь гӧрд да из кодь чорыд.
Меным лои зэв нимкодь татшӧм открытиесьыс.
«Сёй кувшинлӧн торйыс кӧ тадзи чорзис биын, то, сідзкӧ, татшӧм жӧ ногӧн позьӧ ӧжигайтны би вылын и сёй дозмук», — решиті ме.
Ме чайта, мый мирын ни ӧти морт некор эз вӧв сэтшӧм рад татшӧм ичӧтиктор вылас, кутшӧм рад ме вӧлі, кор убедитчи, мый меным удайтчис вӧчны гырничьяс, кодъяс оз повны ваысь ни биысь.
Ме муртса верми виччысьны, кор менам гырничьяс кӧдзаласны, медым кисьтны ӧтиӧ ва, бара пуктыны би вылӧ да пуны сэні яй.
Гырнич артмис зэв бур.
Кӧза яйысь ме пуи зэв чӧскыд бульон, но, дерт, сы пытшкӧ кӧ эськӧ пуктыны капуста, лук да содтыштны зӧр пызь, сійӧ лои эськӧ ещӧ на чӧскыдджык.
Ӧні ме куті думайтны сы йылысь, кыдзи вӧчны из гыр, медым сэні изны, либӧ, стӧчджыка кӧ, майкны кӧйдыс; ӧд искусстволӧн сэтшӧм бур произведение йылысь, кыдзи мельнича, сёрни эз и вермы лоны: ӧти морт татшӧм удж вӧчны эз вермы.
Но вӧчны гыр сідзжӧ эз вӧв кокни: каменотёслысь ремеслӧсӧ, кыдзи и уна мукӧд ремеслӧяс, ме ньӧти ог вӧлі тӧд, и, таысь кындзи, менам эз вӧвны некутшӧм инструментъяс.
Ме эг ӧти лун вошты колана из корсьӧм вылӧ, но нинӧм эг аддзы.
Та вылӧ коліс зэв чорыд да ыджыд из, медым сы пытшкӧ позис перйыны горс кодьӧс.
Менам ді вылын вӧліны из гӧраяс, но на пиысь ни ӧтиысь, кыдзи кӧть ме эг мырсьы, колана ыджда из торйӧдны эг вермы.
Татчӧ жӧ, тайӧ лыа пӧрӧдаа трӧпӧк изйыс гыр вӧчны всё равно эз туй: сійӧ эськӧ кутіс непременнӧ чирйысьны, и пызь пиын кутісны эськӧ сюравны лыа чиръяс.
Татшӧм ногӧн, корсьӧм вылӧ уна кад воштӧм бӧрын, ме ӧткажитчи из гыр йылысь мӧвпалӧмысь да решиті вӧчны пу гыр, мый вылӧ материалсӧ аддзыны вӧлі ёна кокньыдджык.
Збыльысь, вӧрысь ме регыд мысти аддзи зэв чорыд да ыджыд колода, мый сійӧс ме муртса верми вӧрзьӧдны места вывсьыс.
Ме лӧсалі сійӧс черӧн, медым сетны сылы менам позянлунъяс серти колана форма, а сэсся шедӧді би да заводиті сотны сы пытшкӧ гуран кодьӧс.
Тадзи вӧчӧны бразилияса гӧрд кучика йӧз, кор найӧ вӧчӧны пыжъяс.
Нинӧм и шуны, тайӧ удж вылас ме видзи уна вын.
Гыр вӧчӧм бӧрын ме лӧсалі сідз шусяна кӧрт пуысь сьӧкыд ыджыд тоин.
И гырсӧ, и тоинсӧ ме дзеби выль урожайӧдз.
Сэки, менам арталӧм серти, ме пӧлучита колана мында кӧйдыс да позяс кутшӧмкӧ юкӧн торйӧдны пызь вылӧ.
Ӧні колӧ вӧлі думыштлыны сы йылысь, кыдзи ме кута вӧчны няньшом, кор лоӧ менам пызьыс.
Медвойдӧр, менам эз вӧв рокӧс; но таын нинӧмӧн отсавны эз позь, и та вӧсна рокӧс йылысь ме эг тӧждысь.
Но мый вӧчны пачтӧг?
Тайӧ вӧлі медся сьӧкыд юалӧм.
Но век жӧ ме эг сяммы думыштны, мыйӧн позьӧ сійӧс вежны.
Ме вӧчи сёйысь блюд сяма некымын дозмук, зэв паськыдӧс, но ляпкыдӧс, да зэв ёна ӧжигайті найӧс биын.
Ме гӧтӧвиті найӧс вундытӧдз на да пукті кладӧвӧйӧ.
Таысь на водзджык му вылас ме лӧсьӧді очаг — квадратнӧй кирпичьясысь (сёрнитны кӧ стӧча, найӧ ылӧдз эз вӧвны квадратнӧйӧсь) рӧвнӧй площадка. Кирпичьяссӧ сідзжӧ вӧчи ачым да сідзжӧ бура ӧжигайті.
Кор воис кад пӧжавны нянь, ме песті тайӧ очагас ыджыд би.
Мыйӧн сӧмын песъясыс сотчисны, ӧгыръяссӧ ме разӧді очаг пасьталаыс да коли куйлыны часджын кымын, медым очагыс калитчис гӧрдӧдтӧдзыс.
Сэки ме ӧгыръяссӧ вешталі бокъясас да пукталі очаг вылӧ ассьым нянь тупӧсьясӧс.
Сэсся ме тупки найӧс дасьтӧм сёй блюдоӧн; блюдосӧ пукті вывлань пыдӧсӧн, а сэсся сы вылӧ тэчи ӧгыръяссӧ.
И мый жӧ?
Менам нянь пӧжассис, кыдзи зэв бур пачын.
Зэв окотапырысь ме сёйышті сӧмын на пӧжалӧм свежӧй нянь!
Меным кажитчис, мый ме ас олӧмын некор на эг сёйлы татшӧм чӧскыд няньсӧ.
Вообщӧ ме дженьыд кадколастӧн лои зэв бур пӧжасьысьӧн; ог нин сёрнитӧй прӧстӧй нянь йылысь, ме велалі пӧжавны рисысь пудингъяс да лепёшкаяс.
Сӧмын пирогъяс ме эг вӧчав, да и сы вӧсна ёнджыкасӧ, мый менам, кӧза яй да пӧтка яй кындзи, эз вӧв некутшӧм мӧд начинка.
Тайӧ хозяйственнӧй уджъяс вылӧ менам муніс ді вылын олӧмлӧн коймӧд воыс ставнас.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
Робинзон стрӧитӧ пыж да вурӧ аслыс выль паськӧм
Ті верманныд не сомневайтчыны, мый став тайӧ кад чӧжыс менам юрысь эз петавлыны мӧвпъяс му йылысь, коді вӧлі тыдалӧ мӧд вадорсяньыс.
Ме эг дугдыв жалитны, мый эг овмӧдчы сійӧ вадорас: меным век кажитчис, мый ме кӧ эськӧ век аддзи ас водзысь сійӧ мусӧ, ме эськӧ кутшӧмкӧ ногӧн аддзи позянлун воӧдчыны сэтчӧдз.
А ме кӧ нин веськалі сэтчӧ, меным, колӧкӧ, удайтчис эськӧ петны тайӧ местаясысь вӧля вылӧ.
Со кор ме эг ӧтчыд уськӧдлы тӧдвылӧ менсьым ичӧтик ёрт Ксуриӧс да бокас паруса менсьым кузь шлюпкаӧс, код вылын ме прӧйдиті Африка вадор пӧлӧн сюрс миляысь унджык.
Но кутшӧм тӧлк казьтылӧмъясысь!
Ме решиті видзӧдлыны миян корабельнӧй бот вылӧ, кодӧс ещӧ сійӧ бушков дырйиыс на, кор ми терпитім крушение, шыбитіс ді вылӧ менам оланінсянь некымын миля сайӧ.
Тайӧ пыжыс куйліс неылын сійӧ местасяньыс, кытчӧ сійӧс шыбитліс.
Прибой сійӧс путкыльтӧма вывлань пыдӧсӧн да нуыштӧма неуна вылӧджык, лыа местаӧ; сійӧ куйліс кос местаын, и сы гӧгӧрын ваыс эз вӧв.
Меным кӧ удайтчас дзоньтыны да лэдзны ва вылӧ тайӧ шлюпкасӧ, ме эськӧ торъя сьӧкыдлунъястӧг верма воӧдчыны Бразилияӧдз.
Но татшӧм удж вӧчны кык ки вӧлі этша.
Ме зэв бура гӧгӧрвои, мый ме йӧткыштны тайӧ шлюпкасӧ места вывсьыс сідзжӧ ог вермы, кыдзи ог вермы йӧткыштны ас местасьыс менсьым діӧс.
И ме век жӧ решиті видлыны.
Муні вӧрӧ, кералі кыз потшъяс, кодъяс долженӧсь вӧлі меным служитны рычагъяс пыдди, лӧсалі чуркаясысь кык ут да ставсӧ тайӧс ваялі шлюпка дорӧ.
«Мед эськӧ сӧмын меным удайтчас сійӧс бергӧдны да сувтӧдны пыдӧс вылас, — шуалі ме аслым, — а пӧчинитны сійӧс — абу сьӧкыд.
Артмас сэтшӧм бур пыж, мый сы вылын смела позьӧ петны саридзӧ».
И ме эг жалит ассьым трудӧс тайӧ пӧльзатӧм удж вылас.
Ме видзи сы вылӧ куим либӧ нёль недель.
Та кындзи: кор ме медбӧрын гӧгӧрвои, мый ме слабиник вынъясӧн йӧткыштны тайӧ сьӧкыд судносӧ ог вермы, ме думышті выль план.
Ме заводиті шыблавны лыасӧ пыж ӧти борт дорысь да чайті, мый, кор сылӧн мыджсян точкаыс оз ло, сійӧ ачыс путкыльтчас — бергӧдчас да пуксяс пыдӧс вылас; ӧттшӧтш ме сюялі сы улӧ утъяс пыдди кер помъяс, медым пыжыс, кор сійӧ путкыльтчас-бергӧдчас, сувтіс эськӧ буретш сідзи, кыдзи меным колӧ.
Пыж збыльысь пуксис аслас пыдӧс вылас, но тайӧ менӧ ньӧти эз матыст менам цельлань: ме сійӧс век жӧ эг вермы лэдзны ва вылӧ.
Ме весиг эг вермы сюйны сы улӧ рычагъяс да медбӧрын быть лои ӧткажитчыны аслам кӧсйӧмъясысь.
Но тайӧ неудачаыс эз бырӧд менсьым водзӧвылӧ кӧсйӧмӧс, медым кутшӧмкӧ ногӧн веськавны материк вылӧ.
Мӧдарӧ, кор ме аддзи, мый менам абуӧсь некутшӧм позянлунъяс эновтны тайӧ мустӧм вадорсӧ, океанӧ петны менам кӧсйӧмӧй эз слабмы, а ещӧ ёнджыка содіс.
Медбӧрын меным юрӧ воис: не видлыны-ӧ меным аслым вӧчны пыж либӧ, ещӧ бурджык, пирога, мыйкӧ сэтшӧм сямаӧс, кутшӧмъясӧс вӧчалӧны тайӧ широтаясын туземечьяс?
«Медым пирога вӧчны, — мӧвпалі ме, — оз ковны некутшӧм инструментъяс, сы вӧсна мый сійӧс вӧчӧны пуысь пытшкӧссӧ перйӧмӧн; татшӧм уджтӧ вермас вӧчны весиг ӧти морт».
Ӧти кывйӧн кӧ, пирога вӧчны меным кажитчис не сӧмын позянаӧн, но и медся кокниторйӧн, та вӧсна пирога вӧчӧм йылысь мӧвпыс меным ёна воліс сьӧлӧм вылӧ.
Зэв радпырысь ме думайті сы йылысь, мый тайӧ могсӧ пӧртны олӧмӧ меным лоӧ кокньыдджык весиг дикарьяс дорысь.
Ме эг думыштлы сы йылысь, кыдзи ме лэдза пирогасӧ ва вылӧ, кор сійӧс вӧча, а збыльвылас тайӧ вӧлі инструментъяс тырмытӧм дорысь ёна серьёзнӧйджык препятствие.
Ме сэтшӧм ыджыд страстьӧн сетчывлі менам будущӧй путешествиеяс йылысь мӧвпъяслы, мый ни ӧти секунда кежлӧ эг сувтлы тайӧ юалӧм вылас, кӧть эськӧ вӧлі дзик яснӧ, мый пыжӧс ёна кокньыдджык нуӧдны саридз кузя нелямын вит миля сійӧс му кузя ваӧдз нелямын вит ярд кыскӧм дорысь.
Ӧти кывйӧн кӧ, пирогакӧд историяын ме ачымӧс петкӧдлі сэтшӧм йӧй юра мортӧн, кутшӧмӧн сӧмын вермас асьсӧ петкӧдлыны дзик садя морт.
Ме любуйтчи аслам заводитӧм делӧӧн да весиг эг кӧсйы артыштны, тырмас-ӧ менам вынӧй, медым помӧдз вайӧдны тайӧс ставсӧ.
И, дерт, абу сідзи, мый меным эз волы мӧвп сійӧс ва вылӧ лэдзӧм йылысь, — воліс сійӧ, но ме эг кӧсйы думайтны сы йылысь да быдпӧрйӧ пӧдтылі сійӧс дзик йӧй сяма кӧсйӧмӧн: «Первой вӧчам пыжсӧ, а сэки нин кутам думайтны, кыдзи сійӧс лэдзны.
Оз вермы лоны, медым ме нинӧм эг вермы думыштны!»
Дерт, ставыс тайӧ вӧлі йӧйталӧм!
Но менам пӧсь мечтаӧй вӧлӧма вынаджык ставпӧлӧс рассуждениеясысь, и ме, дыр думайттӧг, босьтчи черӧ.
Ме кералі зэв мича сус пу, коді ствол заводитчанінтіыс пӧперег ногыс вӧлі вит фут да дас дюйм пасьта, а йылас кызь кык фут вылнаын — нёль фут да дас ӧти дюйм; сэсся стволыс век ёнджыка вӧсняммис да медбӧрын вожаліс.
Тӧдінныд кӧ, кутшӧм ыджыд труд меным ковмис пуктыны, медым пӧрӧдны татшӧм ыджыд пусӧ!
Самӧй стволсӧ ме кералі кызь лун чӧж, кералі то ӧтиладорсянь, то мӧдладорсянь, да ещӧ дас нёль лун меным ковмис, медым керавны увъяссӧ да торйӧдны зэв ыджыд, пашкыра тугансӧ.
Дзонь тӧлысь чӧж ме кералі ассьым колодаӧс — лӧсалі ортсысянь да зіли вӧчны мыйкӧ киль кодьӧс, сы вӧсна мый пирога кильтӧгыс ва вылын кутчысьны эськӧ эз вермы.
А куим тӧлысь муніс ещӧ сы вылӧ, медым перйыны сылысь пытшсӧ.
Тайӧ пӧрйӧ ме ставсӧ вӧчи би отсӧгтӧг: став сьӧкыд уджсӧ ме вӧчи мӧлӧтӧн да ӧжынӧн.
Медбӧрын менам артмис зэв бур пирога да сэтшӧм ыджыд, мый сэтчӧ смела вермисны пуксьыны кызь вит морт, а сідзкӧ и вермис лэптыны менӧ аслам став грузӧн.
Меным вӧлі вывті, вывті нимкодь аслам вӧчӧмторысь: ме аслам нэмын некор на эг аддзыв татшӧм ыджыд пыжсӧ, мед сійӧс вӧлі вӧчӧма ӧти цельнӧй пуысь.
Но сійӧ меным дона и сувтіс.
Кымынысь ковмыліс меным, лигышмунтӧдз мудзӧм мортлы, керавны тайӧ пусӧ черӧн!
Мед кӧть кыдзи эз вӧв, джын уджсӧ вӧлі вӧчӧма.
Колис сӧмын лэдзны пыжсӧ ва вылӧ, и ме ог чайт мӧдног, мый тайӧ кӧ меным удайтчис, ме эськӧ мӧдӧдчи медся безумнӧй да медся отчаяннӧй морскӧй путешествиеясысь ӧтиӧ, кутшӧм вӧвлі коркӧ му шар вылын.
Но мыйта кӧть ме эг мырсьы, медым лэдзны сійӧс ва вылӧ, нинӧмтор эз артмы: менам пирогаӧй коли сэтчӧ, кӧні сійӧ и вӧлі!
Вӧрсяньыс, кӧні ме сійӧс кералі, ваӧдзыс вӧлі сё ярдысь не унджык, но котловинаас быдмис вӧр, а вадорыс вӧлі джуджыд, кыръя.
Тайӧ вӧлі первой препятствие.
Но ме смела решиті сійӧс бырӧдны: колӧ вӧлі став лишнӧй мусӧ вештыны сэтшӧм ногӧн, медым вӧрсяньыс вадорӧдзыс артмис крут пӧкат.
Страшнӧ уськӧдны тӧдвылӧ, мыйта труд ме видзи тайӧ удж вылас, но коді оз сет ассьыс медбӧръя вынъяссӧ, кор делӧыс мунӧ сы йылысь, медым шедӧдны мездлун!
И сідз, первой препятствиесӧ вӧлі бырӧдӧма: пыжлы туй дась.
Но тайӧ дзик нинӧм эз сет: мыйта кӧть ме эг вийсьы, ме эг вермы места вывсьыс вӧрзьӧдны пирогаӧс, кыдзи водзджык эг вермы йӧткыштны корабельнӧй шлюпкаӧс.
Сэки ме мерайті костсӧ, коді торйӧдіс пирогаӧс саридзысь, да решиті кодйыны сылы канал: пыжсӧ кӧ эз позь вайӧдны ваӧдз, сідзкӧ колӧ васӧ вайӧдны пыж дорӧдз.
И ме заводиті нин кодйыны, но кор ачым артышті будущӧй каналлысь колана джудждасӧ да пасьтасӧ, кор артышті, кутшӧм кадколастӧн вермас вӧчны татшӧм уджсӧ ӧти морт, сэки тыдовтчис, мый меным ковмас дас-дас кык воысь не этшаджык, медым вайӧдны сійӧс помӧдз.
Вӧчны вӧлі нинӧм, ковмис эновтны и тайӧ затеясӧ.
Ме зэв ёна огорчитчи и сӧмын сэки гӧгӧрвои, кутшӧм йӧйталӧм, кор морт босьтчӧ уджӧ да водзвыв оз артав, мыйта сійӧс вӧчӧм вылӧ колӧ кад да труд, и тырмас-ӧ сылӧн выныс вайӧдны сійӧс помӧдз.
Тайӧ некодлы ковтӧм уджсӧ вӧчигӧн тырис ді вылын менам олӧмлӧн нёль во.
Тайӧ кад кежлас корабль вылысь меӧн босьтӧм уна вещьяс либӧ дзикӧдз киссисны, либӧ заводитісны киссьыны, а корабль вылысь провизиялӧн босьтӧм запасъяс кутісны нин бырны.
Чернила бӧрын менам быри нянь запасӧй ставнас, — абу нянь, а корабльвывса сукарӧй.
Ме найӧс нюжӧді-видзи кыдзи сӧмын верми.
Бӧръя воӧн-джынйӧннас ме сёйлі луннас сӧмын ӧти сукар.
И век жӧ сэтчӧдз, кытчӧдз ме эг чукӧрт аслам му вылысь сы мында нянь, медым позис сійӧс заводитны сёйны, ме пӧшти во чӧж пукалі нянь крӧшкитӧг.
Паськӧмӧй менам тайӧ кад кежлӧ ставнас кутіс киссьыны.
Менам вӧліны сӧмын клетчатӧй дӧрӧмъяс (куим дюжина кымын), кодъясӧс ме аддзи матросъяс сундукысь.
Найӧс ме ёна видзи; ді вылын овлывліс сэтшӧм жар, мый ковмывліс ветлӧдлыны ӧти дӧрӧм кежысь, и ог тӧд, мый эськӧ ме вӧчи, эз кӧ вӧвны тайӧ дӧрӧмъясыс.
Дерт, татшӧм климат дырйи ме верми ветлӧдлыны пасьтӧг.
Но ме кокньыдджыка шонді жарсӧ вуджӧдлі, ме вылын кӧ вӧлі паськӧм.
Тропическӧй шонділӧн жар югӧръясыс сотлісны менсьым кучикӧс гаддьӧдз, а дӧрӧмыс видзліс сійӧс шондіысь да, таысь кындзи, менӧ ыркйӧдліс дӧрӧм да телӧ костӧд ветлысь сынӧдыс.
Ме сідзжӧ эг вермы ветлӧдлыны шонді водзын куш юрӧн, шапкатӧг; быд пӧрйӧ, кор ме петавлі шапкатӧг, менам заводитліс висьны юрӧй.
Колӧ вӧлі бурджыка используйтны паськӧмлысь сійӧ запасъяссӧ, кодъяс менам колины на.
Медвойдӧр меным колӧ вӧлі куртка; ставсӧ, мый менам вӧлі, ме новлі киссьытӧдз.
Та вӧсна ме решиті матросскӧй бушлатъясысь вурны курткаяс. Бушлатъясыс менам всё равно куйлісны весьшӧрӧ.
Татшӧм бушлатъясӧн тӧвся войясӧ матросъяс сулавлісны вахта вылын.
И со ме заводиті вурсьыны!
Веськыда кӧ шуны, ме вӧлі омӧль портнӧй, но, кыдзи кӧть тайӧ эз вӧв, ме кыдзкӧ да мыйкӧ вундалі-вури кык либӧ куим куртка, кодъяс, менам арталӧм серти, долженӧсь меным тырмыны дыр кежлӧ.
Гач вурны первой заводитчӧм йылысь бурджык не сёрнитны, сы вӧсна мый менам нинӧм эз артмы.
Но та бӧрын регыд мысти ме изобретиті пасьтасьӧм кузя выль способ да сійӧ кадсяньыс эг чувствуйтлы, мый менам оз тырмы паськӧмӧй.
Делӧыс сыын, мый менам вӧліны куясыс став сійӧ пемӧсъясыслӧн, кодъясӧс ме виалі.
Быд ку ме косьтылі шонді водзын потшъяс вылӧ паськӧдӧмӧн.
Сӧмын первойсӧ, сы вӧсна мый эг на куж, ме вывті дыр видзлі найӧс шонді водзын, та вӧсна первой кучикъясыс вӧліны сэтшӧм чорыдӧсь, мый ӧдвакӧ мыйкӧ вылӧ вермисны туйны.
Зато мукӧдъясыс вӧліны зэв бурӧсь.
Наысь ме и первой вури гӧна ыджыд шапка. Гӧна шапка эз пов зэрысь.
Гӧна шапкаыс артмис сэтшӧм удачнӧй, мый ме татшӧм жӧ материалысь решиті вурны аслым дзонь костюм, мӧд ногӧн кӧ, куртка да гач.
Гачсӧ ме вури дженьыдӧс, пидзӧсӧдз, да зэв паськыдӧс; курткаӧс вӧчи сідзжӧ паськыдджыка, сы вӧсна мый и ӧтиыс и мӧдыс меным вӧлі колӧ не сэтшӧма, медым шонтыны телӧӧс, а сы могысь, медым ачымӧс видзны шондіысь.
Ортсысяньыс видзӧднысӧ менам уджыс, колӧ веськыда шуны, некытчӧ эз туй.
Плӧтник ме вӧлі некытчӧ шогмытӧм, а портнӧй ещӧ лёкджык.
Мед кӧть кыдзи эз вӧв, меӧн вурӧм паськӧм служитіс меным зэв бура, торйӧн нин кор меным ковмыліс петавны гортысь зэра поводдя дырйи; став ваыс визувтліс кузь гӧна кучик кузя, и ме ньӧти эг кӧтасьлы.
Куртка да гач бӧрын ме решиті мастеритны аслым зонтик.
Ме аддзылі, кыдзи вӧчӧны зонтикъяс Бразилияын.
Сэні сэтшӧм жар, мый зонтиктӧг некыдз оз позь, а менам ді вылын ньӧти эз вӧв ыркыдджык, весиг, пӧжалуй, жарджык, сы вӧсна мый матынджык экваторлань.
Дзебсьыны жарысь ме эг вермы, сы вӧсна мый унджык кадсӧ коллялі восьса енэж улын.
Нужда менӧ быть тшӧктывліс петны гортысь любӧй кадӧ, а мукӧддырйи дыр шӧйтны и шонді улын и зэр улын.
Ӧти кывйӧн кӧ, зонтик меным вӧлі колӧ.
Ме уна нокси сыкӧд и колис уна кад, кор меным удайтчис вӧчны мыйкӧ зонтик кодьӧс.
Кыкысь либӧ куимысь, кор нин ме думайтлі, мый шедӧді сійӧс, мый меным колӧ, менам артмылісны сэтшӧм туйтӧмторъяс, мый ковмыліс заводитны ставсӧ выльысь.
Но медбӧрын ме шедӧді ассьым да вӧчи эг лёк зонтик.
Делӧыс сыын, мый меным окота вӧлі, медым сійӧ воссьыліс и пӧдласьліс, — таын и вӧлі главнӧй сьӧкыдлуныс.
Дерт, вӧчны сэтшӧм зонтик, медым сійӧ эз воссьы ни эз пӧдлась, — зэв кокни, но сэки эськӧ ковмис сійӧс новлӧдлыны восьтӧмӧн, мый эз вӧв удобнӧ.
Кыдзи висьтавлі нин, ме вені тайӧ сьӧкыдлунсӧ, и менам зонтикӧй кутіс воссьыны и пӧдласьны.
Ме зэлӧді сійӧс вылісяньыс кӧза куясӧн — гӧннас вывлань: зэрыс, кыдзи пӧката керка вевтӧд, визувтіс увлань, а сідзжӧ медся жар шонді югӧръяс эз вермыны прӧйдитны зонтик пыр.
Тайӧ зонтикӧн ветлӧдлігӧн ме эг пов некутшӧм зэрысь и шондіысь весиг медся жар поводдя дырйи, а кор сійӧ меным оз вӧлі ков, ме сійӧс пӧдлавлі да босьтлі киняулӧ.
Тадзи ме олі аслам ді вылын, спокойнӧй да дӧвӧльнӧй.
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
Робинзон стрӧитӧ мӧд ичӧтджык пыж да заводитлӧ кытшовтны дісӧ
Колис ещӧ вит во, и тайӧ кадколастнас, кыдзи ме помнита, эз вӧвны некутшӧм чрезвычайнӧй лоӧмторъяс.
Олі ме важмозыс лӧня да мирнӧя важинас да, кыдзи и водзті, став кадсӧ уджалі да кыйси.
Ӧні менам вӧлі нин сы мында кӧйдыс, мый менам кӧдзаӧй тырмыліс во гӧгӧр чӧж; виноград сідзжӧ вӧлі тырмымӧн.
Но та вӧсна меным ковмыліс уджавны вӧрын и му вылын воддза серти ещӧ ёнджыка.
Но век жӧ менам главнӧй уджӧн вӧлі выль пыж стрӧитӧм.
Тайӧ пӧрйӧ ме не сӧмын пыжсӧ вӧчи, но и лэдзи сійӧс ва вылӧ: ме сійӧс петкӧді ичӧтик бухтаӧ векньыдик каналӧд, кодӧс меным ковмис кодйыны миляджын кузя.
Ассьым первойя пыжӧс, кыдзи лыддьысьысь тӧдӧ нин, ме вӧчи сэтшӧм ыджыдӧс, мый сійӧс быть лои кольны стрӧитан местаас кыдзи памятник, коді казьтыліс менам йӧйлун йылысь.
Сійӧ век меным казьтыліс сы йылысь, мый колӧ водзӧвылӧ лоны тӧлкаджыкӧн.
Ӧні ме вӧлі ёна опытнӧйджык.
Кӧть и тайӧ пӧрйӧ пыжӧс ме вӧчи васяньыс миляджын ылнаын кымын, сы вӧсна мый матысьджык эг аддзы бурджык пусӧ, но ме вӧлі уверен, мый меным удайтчас сійӧс лэдзны ва вылӧ.
Ме аддзи, мый меӧн заводитӧм уджыс тайӧ пӧрйӧ менам вынъяс серти, да чорыда решиті вайӧдны сійӧс помӧдз.
Пыж стрӧиті ме пӧшти кык во чӧж.
Меным сэтшӧм окота вӧлі плавайтны саридз кузя, мый ме эг жалит ассьым трудӧс.
Колӧ век жӧ пасйыны, мый тайӧ выль пирогасӧ ме вӧчи эг сы могысь, медым сы вылын мунны ді вылысь.
Татшӧм мӧвпнас меным ковмис важӧн нин прӧщайтчыны.
Пыжыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый нинӧм и вӧлі думайтны вуджны сійӧ нелямын либӧ унджык милясӧ, кодъяс торйӧдісны менсьым дісӧ материкысь.
Ӧні менам вӧлі скромнӧйджык цель: кытшовтны ді гӧгӧрыс и сӧмын.
Ме ӧтчыд вӧлі нин мӧдар вадорас, и сійӧ открытиеясыс, кодъясӧс ме сэки вӧчи, менӧ сэтшӧма кыскисны ас дорас, мый меным сэки нин вӧлі зэв окота видзӧдлыны, мый эм сэні ме гӧгӧрын.
И вот ӧні, кор менам лои пыж, ме решиті кӧть мый, а кытшовтны ассьым діӧс саридз кузя.
Туйӧ петтӧдз ме зэв бура лӧсьӧдчи сы кежлӧ.
Ме вӧчи аслам ичӧтик пыжлы ичӧтик мачта да парусинаторъясысь, коді менам вӧлі, вури сэтшӧм жӧ ичӧтик парус.
Кор пыжын лои став коланторйыс, ме прӧвериті сылысь ходсӧ да убедитчи, мый парусӧн сійӧ мунӧ зэв бура.
Сэки ме вӧчи бӧжас да нырас неыджыд ящикъяс, медым видзны зэрысь да гыясысь сёян-юанторъяс, зарядъяс да мукӧд коланторъяс, кодъясӧс ме кута босьтны туйӧ сьӧрысь.
Ружьелы ме перйи пыж пыдӧсӧ векньыдик ворга.
Сэсся ме лӧсьӧді зонтикӧс да сувтӧді сійӧс сэтшӧм ногӧн, медым сійӧ вӧлі менам юр весьтын да лэбув моз видзис менӧ шондіысь.
* * *
Таӧдз ме кадысь кадӧ вӧчавлі саридзті неыджыд прогулкаяс, но некор эг ветлы ылӧ аслам бухтаысь.
Ӧні, кор ме лӧсьӧдчи тӧдмавны менам ичӧтик государстволысь границаяссӧ да дасьті ассьым судноӧс ылі плавание кежлӧ, ме нуи сэтчӧ пӧжалӧм шобді тупӧсьяс, жаритӧм рис тыра сёй гырнич да тушаджын кӧза яй.
Ноябр 6-ӧд лунӧ ме мӧдӧдчи туйӧ.
Ветлӧдлі ме аслам арталӧм серти ёна дырджык.
Делӧыс сыын, мый менам діӧй кӧть и эз вӧв ыджыд, но кор ме кежи сійӧ вадоръяслӧн асыввыв юкӧнлань, ме водзын кыптіс виччысьтӧм преграда.
Тайӧ местаас вадорсянь торъялӧ кыртаяслӧн векньыдик ряд; на пиысь ӧтияс тыдалӧны васьыс, мукӧдъяс ва пытшкасӧсь.
Татшӧм кыртаясыс нюжӧдчӧмаӧсь восьса саридзӧ квайт кымын миля ылнаӧ, а водзынджык, кыртаяс сайын, ещӧ миля да джын кузя кымын нюжӧдчӧма лыа кӧса.
Татшӧм ногӧн, медым кытшовтны тайӧ кӧсасӧ, ковмис вель ылӧ вешйывны вадорсьыс.
Тайӧ вӧлі зэв опаснӧ.
Ме кӧсйи нин бӧр бергӧдчыны, сы вӧсна мый эг вермы стӧча определитны, ёна-ӧ ыліті восьса саридзӧд ковмас меным мунны, пока ме кута кытшлавны вапытшса тайӧ кыртаяссӧ, и полі рискуйтны.
И, таысь кындзи, ме эг тӧд, удайтчас-ӧ меным бергӧдчыны бӧр.
Та вӧсна ме шыбиті якӧр (туйӧ петтӧдз ме вӧчи кӧрт крук торйысь, кодӧс ме аддзи корабль вылысь, мыйкӧ якӧр кодьӧс), босьті ружье да петі вадорӧ.
Ме неылысь аддзи вель джуджыд гӧра да кайи сы вылӧ, видзӧдӧмӧн мерайті кыртаяс радлысь кузьтасӧ, коді тасянь зэв бура тыдаліс, и решиті рискуйтлыны.
Но ме эг на удит воӧдчыны тайӧ кыртаясӧдзыс, кыдзи веськалі джуджыд местаӧ, а сэсся морскӧй течениелӧн вына ванырӧ.
Менӧ кутіс бергӧдлыны мельнича шлюзын моз да кытчӧкӧ нуны.
Сы йылысь, медым воӧдчыны вадорлань либӧ кежны бокӧ, нинӧм и вӧлі думайтны.
Ставыс, мый ме верми вӧчны, сійӧ кутчысьны визув дортіыс да зільны, медым не веськавны шӧрас.
А менӧ нуис век водзӧ и водзӧ.
Вӧлі кӧ эськӧ кӧть неыджыд тӧвру, ме верми эськӧ кыпӧдны парус, но саридзыс вӧлі дзик лӧнь.
Ме уджалі веслӧясӧн мыйвынысь, но визувлы паныд нинӧм эг вермы вӧчны да прӧщайтчи нин олӧмкӧд.
Ме тӧді, мый кымынкӧ миля бӧрын сійӧ визулыс, кытчӧ ме веськалі, йитчас мӧд визувкӧд, коді кытшовтӧ дісӧ, и мый сыӧдз кӧ меным оз удайтчы кежны бокӧ, ме, дерт, пӧгибнита.
А ме эг аддзы некутшӧм позянлун кежны кытчӧкӧ мӧдлаӧ.
Спаситчыны некыдз эз позь: менӧ виччысис вернӧй смерть — и эз морскӧй гыяс пӧвстын, сы вӧсна мый саридзыс вӧлі спокойнӧй, а тшыглы.
Правда, вадорысь ме аддзи сэтшӧм ыджыд черепахаӧс, мый ӧдва верми кыпӧдны сійӧс, да босьті сьӧрысь пыжӧ.
Менам сідзжӧ вӧлі унакодь преснӧй ва — ме сьӧрысь босьті медыджыд сёй кувшинсӧ.
Но мый тайӧ ставыс коньӧр существолы, коді ӧтнасӧн вошӧма помтӧм-дортӧм океан шӧрӧ, кӧні позьӧ кывтны уна сюрс миля да не аддзывны некутшӧм му!
Аслам пустыннӧй, эновтӧм ді йылысь ӧні ме казьтылі кыдзи мувывса рай йылысь, и ме кӧсйи дзик ӧтитор — бӧр воны тайӧ раяс.
Ме став сьӧлӧмсянь нюжӧдлі сылань киясӧс.
— О, меным шуд сетысь, пустыняӧй! — горӧдлывлі ме. — Ме сэсся некор нин тэнӧ ог аддзыв.
О, мый сӧмын мекӧд лоӧ?
Кытчӧ менӧ нуӧны немжалиттӧм гыяс?
Кутшӧм ме вӧлі неблагодарнӧй, кор ропки аслам ӧтка олӧм вылӧ да виді тайӧ зэв бур дісӧ!
Да, ӧні менам діӧй вӧлі меным дона да муса, и меным зэв сьӧкыд вӧлі думайтны, мый ме должен нэм кежлӧ прӧститчыны сійӧс аддзылӧм вылӧ лачакӧд.
Менӧ нуис и нуис код тӧдас кытчӧ.
Но ме кӧть и садь быртӧдз повзи да вошті став лачаӧс, ме век жӧ эг сетчы тайӧ чувствоясыслы да дугдывтӧг сыні. Ме зіли веськӧдны пыжсӧ войвылӧ, медым вуджны визувсӧ пӧперегногыс да кытшовтны рифъяссӧ.
Друг луншӧр гӧгӧрын пӧльыштіс тӧвру.
Тайӧ менӧ ышӧдіс.
Но гӧгӧрвоӧй менсьым радлунӧс, кор тӧвруыс заводитіс ёнмыны да часджын мысти пӧри вына тӧлӧ!
Тайӧ кад кежлас менӧ нуис менам дісянь ёна ылӧ.
Сэки кӧ руаліс, меным эськӧ воис пом!
Менам эз вӧв сьӧрысь компасӧй, и ме кӧ вошті син улысь ассьым діӧс, ме эськӧ эг тӧд, кытчӧ кутны туйсӧ.
Но, менам шуд вылӧ, вӧлі шондіа лун да нинӧм серти эз тыдав, мый руасяс.
Ме сувтӧді мачта, кыпӧді парус да куті кывтны войвывлань, медым петны визувинсьыс.
Кыдзи сӧмын менам пыжӧй лӧсьӧдчис тӧв ньылыд да мӧдӧдчис визув пӧперег, ме казялі вежсьӧм: ваыс лои ёна сӧдзджык.
Ме гӧгӧрвои, мый визулыс кутшӧмкӧ помка вӧсна кутіс слабмыны, сы вӧсна мый водзджыксӧ, кор визулыс вӧлі ёнджык, ваыс вӧлі гудыр.
И збыльысь, регыд мысти веськыдвылысь асывладорсьыс, ме аддзи утёсъяс (найӧс позьӧ вӧлі аддзыны ылісянь гылӧн еджыд быг серти. Гыясыс пуисны быд утёс гӧгӧр).
Тайӧ утёсъясыс и надзмӧдісны ваыслысь визувтӧмсӧ, паныдалісны сылысь туйсӧ.
Регыд мысти ме казялі, мый найӧ оз сӧмын надзмӧдны визувсӧ, а ещӧ торйӧдӧны сійӧс кык вож вылӧ, кодъяс пиысь главнӧйыс муртса-муртса кежыштӧ лунвывлань да кольӧ утёсъяссӧ шуйгавылӧ, а мӧдыс друг бергӧдчӧ бӧрӧ да визувтӧ рытыв-войвывлань.
Сӧмын сійӧ, коді аслас опыт серти тӧдӧ, мый сійӧ лоӧ помилованиеыс, кор тэ сулалан нин эшафот вылын, либӧ спаситчан рӧзбойникъясысь сійӧ медбӧръя минутас, кор нин горш дорад вайӧдӧма пурт, — гӧгӧрвоас, кутшӧм лои ме рад тайӧ открытиесӧ вӧчӧм бӧрын.
Кыпыд сьӧлӧмӧн веськӧді ме ассьым пыжӧс бӧрлань, сувтӧді парусӧс ньылыд пӧльтысь тӧвлы, коді ёнджыка ыдждіс, да гажаа мӧдӧдчи бӧр.
Вит кымын часын ме матыстчи вадорӧ, корси бурджык места да домаси.
Сьӧкыд висьтавны сійӧ радлун йылысь, кор ме сувті зумыд му вылӧ!
Кутшӧм мусаӧн кажитчис меным менам озыр дівывса быд ичӧтик пу.
Меліа ме видзӧді тайӧ керӧсъяс да долинаяс вылас, кодъяс сӧмын на тӧрыт чужтылісны менам сьӧлӧмын гажтӧмчӧм.
Кыдзи радлі ме, мый бара аддза ассьым муясӧс, ассьым ягъясӧс, ассьым пещераӧс, ассьым вернӧй понйӧс, ассьым кӧзаясӧс!
Кутшӧм мичаӧн кажитчис меным вадорсянь менам шалаш дорӧдз туйыс.
Вӧлі нин рыт, кор ме вои аслам вӧрса дачаӧ.
Ме кавшаси ӧграда вомӧн, воді вуджӧр улӧ да регыд унмовси.
Но кутшӧма ме чуйми, кор менӧ садьмӧдіс кутшӧмкӧ гӧлӧс.
Да, тайӧ вӧлі морт гӧлӧс!
Тані, ді вылын, вӧлі морт, и сійӧ войшӧра-войын гораа горзіс:
— Робин, Робин, Робин Крузо!
Коньӧр Робин Крузо!
Кытчӧ тэ веськалін, Робин Крузо?
Кытчӧ тэ веськалін?
Кӧні тэ вӧлін?
Дыр сынӧмысь зэв ёна мудзӧм вӧсна ме узи сэтшӧм крепыда, мый эг вермы пырысь-пыр садьмыны, и меным дыр кажитчис, мый ме тайӧ гӧлӧссӧ кыла вӧтӧн.
Но кодкӧ век горзіс:
— Робин Крузо! Робин Крузо!
Медбӧрын ме садьми да гӧгӧрвои, кӧні ме.
Ме первойсӧ зэв ёна повзи.
Ме чеччышті да йӧй моз видзӧдлі гӧгӧрбок, и друг, юрӧс вывлань кыпӧдыштӧм бӧрын, ӧграда вылысь аддзи ассьым попугайӧс.
Дерт, ме пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвои, мый сійӧ и горзіс тайӧ кывъяссӧ: дзик жӧ сэтшӧм нор гӧлӧсӧн ме шуавлывлі сылы буретш тайӧ кывъяссӧ, и попугай зэв бура велалӧма шуавны найӧс.
Пуксяс вӧлі менам чунь вылӧ, матыстас нырсӧ дзик менам чужӧм дорӧ да нориника шуалӧ:
«Коньӧр Робин Крузо!
Кӧні тэ вӧлін да кытчӧ тэ веськалін?»
Но, весиг кор нин гӧгӧрвои, мый тайӧ вӧлі попугай да мый, сыысь кындзи, тані некод оз вермы лоны, ме дыр на эг вермы успокоитчыны.
Ме некыдз эг гӧгӧрво, ӧти-кӧ, кыдзи сійӧ веськаліс менам дачаӧ, мӧд-кӧ, мыйла сійӧ лэбзис буретш татчӧ, а эз мӧдлаӧ.
Но сы вӧсна, мый менам эз вӧв некутшӧм падъялӧм сы йылысь, мый тайӧ сійӧ, менам вернӧй Попкаӧй, ме дыр думайттӧг чукӧсті сійӧс нимнас да чургӧді сылы киӧс.
Велалӧм лэбач пырысь-пыр жӧ пуксис менам чунь вылӧ да бара шуис:
— Коньӧр Робин Крузо!
Кытчӧ тэ веськалін?
Попка быттьӧ радліс, мый бара аддзӧ менӧ.
Дерт жӧ, кор ме муні аслам шалашысь, Попкаӧс пуксьӧді пельпом вылӧ да нуи сійӧс сьӧрысь.
Менам морскӧй экспедиция дырйи неприятнӧй приключениеяс дыр кежлӧ пӧдтісны менсьым кӧсйӧмӧс плавайтны саридз кузя, и ме уна лун чӧж думайті сійӧ опасностьяс йывсьыс, кодъяс улӧ ме веськавлі, кор менӧ нуис океанӧ.
Дерт, бур эськӧ вӧлі, пыжӧй кӧ вӧлі ді таладорас, менам керка дінын матынджык, но кыдзи сійӧс вайӧдны сэтысь, кытчӧ ме коли сійӧс?
Ме весиг эг и заводитлы кытшовтны дісӧ асывладорсяньыс — та йылысь сӧмын думыштӧмысь менам топавліс сьӧлӧмӧй да сувтліс вирӧй.
Кутшӧм делӧясыс вӧліны ді мӧдарладорас, ме дзик нинӧм эг тӧд.
Мый, мӧдарладорыс кӧ сэтшӧм жӧ визув, кыдзи и таті?
Сідзкӧ, визулыс менӧ шыбитас вадорса кыртаяс бердӧ сэтшӧм жӧ вынӧн, кутшӧмӧн мӧд визулыс нуис менӧ восьса саридзӧ.
Кӧть пыжсӧ вӧчӧмыс да ва вылӧ сійӧс лэдзӧмыс вӧліны меным зэв сьӧкыд уджӧн, ме решиті, мый бурджык кольччыны пыжтӧг аслам юрӧн рискуйтӧм дорысь.
Колӧ шуны, мый ӧні ме лои морттуяджык быд кипом уджъяс вӧчӧм кузя, кутшӧмъясӧс требуйтісны менам олан условиеясӧй.
Кор ме веськалі ді вылӧ, ме ньӧти эг куж вӧдитчыны черӧн, а ӧні, ковмас кӧ, верма вежны бур плӧтникӧс, торйӧн нин босьтны кӧ тӧдвылӧ, кутшӧм этша вӧліны менам инструментъясӧй.
Ме и гырничьяс вӧчӧм кузя (дзик виччысьтӧг!) вӧчи ыджыд воськов водзӧ: лӧсьӧді бергалысь кытша станок, мый вӧсна менам уджлӧн ӧдыс содіс да и гырничьясыс лоины мичаджыкӧсь; ӧні мисьтӧм трӧпӧк изделиеяс пыдди, кодъяс вылӧ видзӧдӧмысь вӧлі вуктӧдлӧ, менам артмыліс пӧшти правильнӧй формаа тырвыйӧ бур дозмук.
Но меным кажитчӧ, мый ме некор на сідзи эг радлы да гордитчы аслам изобретательностьӧн, кыдзи сійӧ лунас, кор меным удайтчис вӧчны каллян.
Дерт, менам каллянӧй вӧлі первобытнӧй кодь — ӧжигайтӧма прӧстӧй сёйысь, кыдзи и менам став мукӧд гырнич изделиеяс, и артмис сійӧ эз зэв мича.
Но сійӧ вӧлі тырмымӧн крепыд да бура лэдзис тшынсӧ, а главнӧйыс — тайӧ век жӧ вӧлі каллян, код йылысь ме сы мында думайтлі, сы вӧсна мый велавлі куритчыны зэв нин важӧн.
Миян корабль вылын каллянъясыс вӧліны, но кор ме сэтысь вуджӧдалі кӧлуйяссӧ, ме эг тӧд, мый ді вылын быдмӧ табак, да решиті, мый найӧс нинӧмла босьтны сьӧрысь.
Сэк кежлӧ ме казялі, мый менам порок запасъясӧй заводитӧны тӧдчымӧн чинны.
Тайӧ зэв ёна повзьӧдіс да шогӧдіс менӧ, сы вӧсна мый выль порок судзӧдны вӧлі некытысь.
Мый нӧ ме кута вӧчны, кор менам бырӧ став порокыс?
Кыдзи ме сэки кута кыйны кӧзаясӧс да лэбачьясӧс?
Неужели ме коля яйтӧм сёянтӧг?
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
Робинзон ас дорас велӧдӧ дикӧй кӧзаясӧс
Ді вылын дас ӧтиӧд во олігӧн, кор менам порок запасӧй кутіс бырны, ме куті серьёзнӧя думайтны сы йылысь, кыдзи эськӧ аддзыны сэтшӧм способ, медым позис кыйны ловйӧн дикӧй кӧзаясӧс.
Медся окота меным вӧлі кутны пияна энь кӧзаӧс.
Первойсӧ ме пуктавлі силкияс, и кӧзаяс сэтчӧ тшӧкыда веськавлісны.
Но таысь меным пӧльзаыс вӧлі ичӧт: кӧзаяс сёйлісны приманкаяссӧ, а сэсся орӧдлісны силкисӧ да зэв спокойнӧя пышйылісны вӧля вылӧ.
Кӧть и жаль, но сутуга менам эз вӧв, и силкияссӧ ковмыліс вӧчны бечёвкаысь.
Сэки ме решиті видлыны кӧин гуяс.
Ме тӧді местаяссӧ, кӧні кӧзаяс частӧджык йирсьывлісны, кодйи куим джуджыд гу, вевтти найӧс ньӧрйысь кыӧм раддзӧн да быд радз вылӧ пукталі мыйтакӧ рис да ид шепъяс.
Регыд ме казялі, мый кӧзаяс волывлӧны менам гуяс дорӧ: шепъяссӧ сёйӧмаӧсь да гӧгӧрбок тӧдчисны кӧза кок туйяс.
Сэки ме вӧчи настӧящӧй западняяс да аскинас жӧ аддзи ӧти гуысь пӧрысь ыджыд ай кӧзаӧс, а мӧдысь — куим кӧзапиӧс: ӧти ай да кык энь кӧзапи.
Пӧрысь ай кӧзасӧ ме лэдзи вӧля вылӧ, сы вӧсна мый эг тӧд, мый сыкӧд вӧчны.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм дикӧй да скӧр, мый ловйӧн босьтны сійӧс эз позь (ме полі пырны сы дінӧ гуас), а вины сійӧс коланлуныс эз вӧв.
Кыдзи сӧмын ме кыпӧді радзсӧ, сійӧ чеччыштіс гусьыс да мыйвынсьыс уськӧдчис пышйыны.
Сёрӧнджык меным ковмис убедитчыны сыын, мый тшыгъялӧм раммӧдӧ весиг левъясӧс.
Но сэки ме тайӧс эг на тӧд.
Ме кӧ эськӧ ай кӧзасӧ тшыгйӧді лун куим-нёль, а сэсся вайи сылы ва да неуна шеп, сійӧ эськӧ вӧлі менам кӧзапиян кодь жӧ раминик.
Вообщӧ кӧзаяс зэв тӧлкаӧсь да кывзысьысьӧсь.
Накӧд кӧ бура вӧдитчан, найӧс ас дорад велӧдны дзик нинӧм оз сулав.
Но ещӧ ӧтчыд висьтала, сэки ме та йылысь нинӧм на эг тӧд.
Ай кӧзаӧс лэдзӧм бӧрын ме матыстчи сійӧ гу дорас, кӧні вӧліны кӧзапияныс, ставнысӧ ӧтиӧн-ӧтиӧн кыскалі сэтысь, кӧрталі куимнаннысӧ гезйӧн да муртса-муртса вайӧді найӧс гортӧдз.
Дыркодь ме эг вермы велӧдны найӧс сёйны.
Мам йӧвсьыс кындзи, найӧ мӧд сёян эз на тӧдны.
Но кор найӧ ёнакодь тшыгъялісны, ме налы шыбиті некымын свежӧй шеп, и найӧ надзӧникӧн заводитісны сёйны.
Регыд мысти найӧ велалісны ме дорӧ да лоины дзик ручнӧйӧсь.
Сійӧ кадсяньыс ме куті рӧдмӧдны кӧзаясӧс.
Ме кӧсйи, медым менам вӧлі дзонь стада, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі дзик ӧти способ заптысьны яйӧн сійӧ кад кежлас, кор менам дзикӧдз бырасны порок да дрӧб.
Воӧн-джынйӧн мысти кымын менам вӧлі нин, лыддьыны кӧ тшӧтш кӧзапиянсӧ, дас кык кӧзаысь не этшаджык, а ещӧ кык во мысти менам стадаӧй содіс нелямын куим душӧдз.
Мыйкӧ дыра мысти ме вӧчи вит потшӧм йӧр; ставныс найӧ йитчисны ӧта-мӧдныскӧд неыджыд заборъясӧн, кыті позис кӧзаясӧс вуджӧдавны йирсьыны ӧти йӧрсянь мӧдӧ.
Ӧні менам вӧлі мыйта колӧ кӧза яй да йӧв.
Веськыда кӧ шуны, кор ме заводиті вӧдитны кӧзаясӧс, йӧв йылысь ме эг и думыштлы.
Сӧмын сёрӧнджык нин ме куті найӧс лысьтыны.
Ме чайта, мый медся зумыш да скӧр морт эз вермы эськӧ кутчысьны, мед не нюмъёвтны, сійӧ кӧ аддзис менӧ аслам семьякӧд пызан сайын сёйигӧн.
Пызан сайын главнӧйнас вӧлі ме, дівывса король да владыка, коді кыдзи кужӧ распоряжайтчӧ сылӧн став подданнӧйяслӧн олӧмӧн: ме верми казнитны и прӧститны, сетны и бӧр босьтны мездлун, и менам подданнӧйяс пӧвстын эз вӧв ни ӧти бунтуйтчысь.
Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи корольяс моз пышнӧя ме ӧбедайтлі менам придворнӧйяс кытшын.
Сӧмын Попкалы, кыдзи менам любимецлы, позьӧ вӧлі мекӧд сёрнитны.
Понйӧй, коді важӧн нин пӧрысьмис, век пуксьывліс аслас властелин веськыдлабокас, а шуйгалабокас пуксьывлісны каньяс, кодъяс виччысисны кусӧкъяс сетӧм.
Татшӧм сетӧмъясыс лыддьысисны торъя королевскӧй милӧсть петкӧдлӧмӧн.
Тайӧ вӧліны эз сійӧ каньясыс, кодъясӧс ме вайлі корабль вылысь.
Найӧ важӧн нин кулісны, и ме ачым найӧс гуалі-дзеби менам оланінсянь неылӧ.
На лыдысь ӧти ді вылын пиянасис нин; ме ас дінӧ коли кык каньпиӧс, и найӧ быдмисны да велалісны ме дінӧ, а мукӧдъясыс пышйисны вӧрӧ да сэтчӧ овмӧдчисны.
Медбӧрын ді вылын рӧдмисны сы мында кань, мый наысь лои дзик мат: найӧ писькӧдчылісны менам кладӧвӧйӧ, гусявлісны сёян-юан да дугдісны дӧзмӧдчыны сӧмын сэки, кор ме лыйи кык либӧ куим каньӧс.
Ещӧ ӧтчыд шуа, ме олі настӧящӧй король моз да дзик нинӧмторйысь эг нуждайтчы; ме дорын век вӧлі менам преданнӧй придворнӧйяслӧн дзонь штат — эз вӧвны сӧмын йӧз.
Но, кыдзи бӧрынджык тӧдмалас лыддьысьысь, регыд мысти менам оланінын йӧзыс лоӧ весиг вывті уна.
Ме чорыда решиті не вӧчавны водзӧвылӧ опаснӧй морскӧй путешествиеяс, но век жӧ меным вӧлі зэв окота, медым менам вӧлі пыж — кӧть нин сы могысь, медым дживъялыштны вадор пӧлӧн.
Ме тшӧкыда мӧвпавлі сы йылысь, кыдзи эськӧ меным пыжсӧ вуджӧдны ді мӧдарладорас, кӧні вӧлі менам пещераӧй.
Но ме гӧгӧрволі, мый тайӧ плансӧ олӧмӧ пӧртны сьӧкыд, да быдпӧрйӧ ачымӧс успокаивайтлі сійӧн, мый меным и пыжтӧгыс лӧсьыд овны.
Но век жӧ, ачым ог тӧд мыйла, менӧ зэв ёна кыскис сійӧ керӧсланьыс, кытчӧ ме кайлі менам медбӧръя ветлігӧн.
Меным вӧлі окота ещӧ ӧтчыд видзӧдлыны сысянь, кутшӧмӧсь вадоръясыс да кодарлань кежӧ визулыс.
Медбӧрын ме эг вермы кутчысьны да петі туйӧ — тайӧ пӧрйӧ подӧн вадор пӧлӧн.
Миян Англияын кӧ аддзисны татшӧм паськӧма морттӧ, кутшӧм паськӧма вӧлі сійӧ кадас ме, ме чайта, став ветлысь-мунысьясыс эськӧ повзьӧмысла пышйисны либӧ кутісны туплясьӧмӧн серавны; да тшӧкыда ме и ачым ас вылӧ видзӧдіг нюмъявлі, кор представляйті ачымӧс, кыдзи ме ветлӧдла татшӧм свитаыскӧд да татшӧм паськӧмнас рӧднӧй Йоркшир кузя.
Юр вылын менам вӧлі кӧза куысь вурӧм ёсь йыла шапка; бӧрыс сылӧн вӧлі кузь, ӧшӧдчыліс мышку вылӧдз да тупкыліс менсьым сьыліӧс шонді пӧжӧмысь, а зэригъясӧн эз лэдз васӧ питшӧг пытшкӧ.
Жар климат дырйи абу лёкджыкыс сыысь, кор зэр веськалӧ питшӧг пытшкӧ, куш телӧ вылӧ.
Ме вылын вӧлі кӧза куысь жӧ вурӧм кузь, пӧшти пидзӧсӧдз кышӧд.
Гачӧй вӧлі пӧрысь кӧза куысь, кодлӧн гӧныс тупкис менсьым кокъясӧс кокпӧк шӧрӧдз.
Чулкияс менам эз вӧвны, а башмакъяс пыдди ме вури аслым — ог тӧд, кыдзи шуны сійӧс — прӧстӧ мыйкӧ сапӧг кодьӧс, коді боксяньыс кӧртассис зэв кузь кӧвйӧн.
Тайӧ кӧмыс, кыдзи и менам став паськӧмӧй, вӧлі зэв важся модаа.
Ассьым кышӧдӧс ме вӧнявлі кӧза куысь вундӧм паськыд тасмаӧн, код вылысь гӧнсӧ вӧлі вуштӧма; пражасӧ ме вежи кык ремешокӧн, а бокъясас вури кык петля — эг шпага да кинжал, а пила да чер ӧшӧдӧм вылӧ.
Таысь кындзи, ме кучик тасмасӧ нуӧдлі пельпом вомӧн, код вылын вӧліны, кушак вылын моз жӧ, кӧртӧдъяс, сӧмын неуна векньыдджыкӧсь.
Тайӧ тасма бердас ме ӧшӧді кык ичӧтик мешӧктор сэтшӧмногӧн, медым найӧ лӧсялісны шуйга ки улӧ: ӧтиас вӧлі порок, а мӧдас дрӧб.
Мыш вылын менам ӧшаліс кӧрзина, пельпом вылын ружье, а юр весьтын — куысь вурӧм зэв ыджыд зонтик.
Зонтикыс вӧлі зэв мисьтӧм, но туйын ветліг-мунігӧн сійӧ вӧлі, пӧжалуй, медся коланторйӧн.
Зонтикысь коланаджыкыс меным вӧлі сӧмын ружье.
Чужӧм рӧм серти ме омӧля муні негр вылӧ, а тайӧс позьӧ вӧлі, дерт, виччысьны, босьтны кӧ тӧдвылӧ, мый ме олі экваторсянь неылын да гожъялӧмысь ньӧти эг пов.
Первой ме быдті тош.
Тошкӧй быдмис вывті кузь.
Сэсся ме сійӧс вунді да коли сӧмын ускӧс; но зато быдті зэв мича, турецкӧй ус.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм кузь, мый Англияын эськӧ повзьӧдіс быд паныдасьысьӧс.
Но став тайӧтор йывсьыс ме казьтыла сӧмын пырмунігмоз: ді вылын эз вӧвны сы мында видзӧдысьясыс, кодъяс эськӧ вермисны любуйтчыны менам чужӧмбанӧн да туша-рожаӧн, — сідзкӧ абу-ӧ веськодь, кутшӧм вӧлі ме видзӧднысӧ ортсысяньыс!
Ме сёрнисӧ пані та йылысь сідз прӧстӧ, и водзӧвылӧ та йылысь висьтавны ог кут.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
Виччысьтӧм тревога. —
Робинзон ёнмӧдӧ ассьыс оланінсӧ
Тайӧ кадас лои сэтшӧмтор, коді дзикӧдз торкис менам олӧмлысь спокойнӧя визувтӧмсӧ.
Вӧлі луншӧр гӧгӧр.
Ме муна вӧлі саридз пӧлӧн аслам пыжлань, и друг садь быртӧдз повзи — ме аддзи кӧмтӧм мортлысь кок туйсӧ, коді зэв яснӧя тӧдчис лыа вылын!
Ме сувті да эг вермы вӧрзьӧдчыны места вылысь, быттьӧкӧ меным чардби лыйис, быттьӧкӧ меным каститчис.
Ме куті кывзысьны, ме видзӧді гӧгӧрбок, но нинӧм сэтшӧмторсӧ эг кыв ни эг аддзы.
Ме котӧрӧн кайи вадор кыр йылӧ, медым бурджыка видзӧдлыны ас гӧгӧрысь местасӧ; бӧр лэччи саридз дорӧ, неуна мунышті вадор пӧлӧныс — и некытысь нинӧм эг аддзы: тайӧ кок туйыс кындзи, нинӧм эз вӧв, мый эськӧ висьталіс татчӧ йӧз волӧм йылысь.
Ме бергӧдчи бӧр сійӧ места дорас.
Меным окота вӧлі тӧдмавны, эмӧсь-ӧ сэні ещӧ кок туйясыс.
Но сэсся кок туйяс эз вӧвны.
Гашкӧ, меным кажитчис?
Гашкӧ, тайӧ абу морт кок туй?
Эг, ме эг ӧшибитчы!
Кыв шутӧг тайӧ вӧлі мортлӧн кок туйыс: ме зэв бура аддзи коклябӧрлысь, кок чуньяслысь, кокпыдӧслысь туйяссӧ.
Кыдзи сійӧ татчӧ веськаліс?
Кытысь локтіс татчӧ мортыс?
Ме некыдз эг вермы гӧгӧрвоны, мыйта кӧть эг думайт.
Зэв ёна волнуйтчиг, кок улысь мусӧ чувствуйттӧг ме тэрыба мӧдӧдчи гортӧ, аслам крепостьӧ.
Менам юрын мӧвпъясӧй дзугсисны.
Ме повзи.
Быд кыкысь-куимысь воськовтӧм бӧрын ме видзӧдлывлі гӧгӧрбок.
Ме полі быд кустысь, быд пуысь.
Быд мыр ылісянь ме примитлі морт пыдди.
Абу позяна висьтавны, кутшӧм страшнӧй да гӧгӧрвотӧм формаа лоліны менам повзьӧм воображениеын став предметъясыс, кутшӧм йӧйсяма мӧвпъяс волнуйтісны менӧ сэки да кутшӧм тешкодь решениеяс ме примитлі туйын.
Аслам крепостьӧдз воӧм бӧрын (сійӧ лунсяньыс ме тадзи куті шуны ассьым оланінӧс) ме пырысь-пыр жӧ тювкниті ӧграда пытшкӧ, быттьӧкӧ ме бӧрся кодъяскӧ вӧтчисны.
Ме весиг эг вермы уськӧдны тӧдвылӧ, кыдзи ме вуджи ӧграда вомӧн приставнӧй поскӧд, кыдзи век, али пыри ӧдзӧсӧд, сійӧ ортсыса ходӧдыс, кодӧс ме перйи гӧраын, ме и аскинас эг вермы уськӧдны тӧдвылӧ.
Вӧтчысь понъясысь садьтӧгыс пышйысь ни ӧти кӧч, ни ӧти руч эз тэрмасьлыны дзебсьыны асланыс позъясӧ сідзи, кыдзи ӧні ме.
Войбыд ме эг вермы унмовсьны да уна сюрсысь юавлі ассьым ӧти и сійӧ жӧ тор: кутшӧм ногӧн веськаліс татчӧ мортыс?
Колӧ чайтны, тайӧ кок туйыс кутшӧмкӧ дикарлӧн, коді случайнӧ веськаліс ді вылӧ.
А гашкӧ, дикарьясыс вӧліны унаӧнӧсь?
Гашкӧ, найӧ петісны асланыс пирога вылын саридзӧ да найӧс вайӧдіс татчӧ визулыс либӧ тӧлыс?
Зэв лӧсялана, мый найӧ вӧліны вадорын, а сэсся бӧр мунісны саридзӧ, сы вӧсна мый, колӧ чайтны, найӧ сэтшӧма жӧ эз кӧсйыны кольччыны татчӧ, пустыняӧ, кыдзи ме эг кӧсйы овны накӧд орччӧн!
Дерт, найӧ эз казявны менсьым пыжӧс, мӧд ногӧн, дӧгадайтчисны эськӧ, мый ді вылын олӧны йӧз, кутісны эськӧ корсьны найӧс и, тӧдӧмысь, эськӧ аддзисны менӧ.
Но друг ме думышті: «А мый, найӧ кӧ аддзылісны менсьым пыжӧс?»
Тайӧ мӧвпыс мучитіс менӧ да эз сет спокой.
«Правда, — шуалі ме аслым, — найӧ бара мунісны саридзӧ, но тайӧ нинӧм на оз висьтав; найӧ бӧр воасны, найӧ непременнӧ бӧр воасны уна мукӧд дикарьяскӧд ӧтвылысь, и сэки аддзасны менӧ да сёясны.
А найӧ кӧть и оз аддзыны менӧ, всё равно аддзасны менсьым муясӧс, менсьым йӧръясӧс, найӧ таляласны менсьым став быдмысь няньсӧ, нуӧдасны менсьым став скӧтӧс, и меным ковмас тшыглы кувны».
Ужаснӧй открытие вӧчӧм бӧрын первой куим суткисӧ ме некытчӧ эг петав аслам крепостьысь ни ӧти здук кежлӧ, та вӧсна заводиті весиг тшыгъявны.
Гортын менам сёян-юан запасъясыс вӧлі неуна, и коймӧд сутки кежлӧ менам колисны сӧмын ид пызьысь пӧжалӧм кӧвдумъяс да ва.
Менӧ мучитіс сідзжӧ и сійӧ, мый ме ассьым кӧзаясӧс быд лун рытъяснас лысьтывлі (тайӧ вӧлі менам быдлунъя развлечениеӧн), а ӧні найӧ лысьтытӧмӧсь.
Ме тӧді, мый коньӧр пемӧсъяс та вӧсна ёна мучитчӧны; таысь кындзи, ме полі, мый налӧн йӧлыс вермас бырны.
Сідзи и лои: уна кӧза висьмисны да пӧшти дугдісны лысьтыны.
Нёльӧд суткинас ме смелмӧдчи да петі аслам крепостьысь.
А сэки жӧ ещӧ менам чужис ӧти мӧвп, коді меын дзикӧдз бӧр ловзьӧдіс менсьым важся кыпыдлунӧс.
Буретш сэки, кор ме думайті ӧттор-мӧдтор йылысь да нинӧм эг вермы думыштны, друг юрӧ воис, эг-ӧ ме ачым лӧсьӧд морт кок туй йылысь став тайӧ историясӧ и абу-ӧ тайӧ кок туйыс менам аслам.
Ӧд тайӧ кок туйыс лыа вылын вермис кольны, кор ме медбӧръяысь ветлі видзӧдлыны ассьым пыжӧс.
Збыльысьсӧ, ме гортӧ волывлі векджык мӧд туйӧд, но тайӧ вӧлі важӧн нин, и верми-ӧ ме чорыда эскыны, мый сэки ме вои гортӧ стӧч сійӧ, а эг тайӧ туйӧдыс?
Ме зіли ачымӧс эскӧдны, мый сійӧ сідзи и вӧлі, мый сійӧ менам аслам кок туйӧй да мый ме лои вежӧртӧм йӧй морт кодьӧн, коді думыштіс гортйысь чеччысь покойник йылысь лӧсявтӧмтор да ачыс жӧ повзис аслас мойдысь.
Да, кыв шутӧг, сійӧ вӧлі менам аслам кок туйӧй.
Тайӧ мӧвпас пыр ёнджыка эскиг ме заводиті петавлыны гортысь кутшӧмсюрӧ хозяйственнӧй делӧяс кузя.
Ме бара куті быд лун волывлыны аслам дачаӧ.
Сэні ме лысьті кӧзаясӧс, чукӧрті виноград.
Но ті кӧ эськӧ аддзылінныд, кутшӧм полӧмӧн ме муні сэтчӧ, кутшӧм частӧ видзӧдлывлі гӧгӧрбок, да вӧлі быд здукӧ дась шыбитны ассьым кӧрзинаӧс, медым пышйыны, — сэки ті эськӧ думыштінныд, мый ме кутшӧмкӧ зэв ыджыд преступник, кодӧс мучитӧ сӧвестьыс.
Но коли ещӧ кык лун, и ме лои тӧдчымӧн смелджык.
Ме дзикӧдз нин убедиті ачымӧс сыын, мый став менам полӧмъяслӧн помкаыс — ӧшибка, но медым нин не сомневайтчыны, ме решиті ещӧ ӧтчыд ветлыны сійӧ вадорас да мерайтны аслам кок серти сійӧ таинственнӧй кок туйсӧ.
Сійӧ кок туйыс кӧ лоӧ буретш менам кок туй ыджда, ме лоа уверен, мый менӧ повзьӧдысь кок туйыс менам аслам кок туй да мый ме повзьӧді ачым ачымӧс.
Тайӧн и ме мӧдӧдчи туйӧ.
Но кор ме вои сійӧ местаас, кӧні вӧлі таинственнӧй кок туйыс, меным, ӧти-кӧ, лои гӧгӧрвоана, мый сэки пыжысь чеччӧм бӧрын да гортӧ воигӧн ме некутшӧм ногӧн эг вермы лоны тайӧ местаас, а мӧд-кӧ, кор ме аслам кокӧн тальччи сійӧ кок туйӧ, менам кок сійӧс ылӧдз эз вермы тупкыны!
Менам сьӧлӧмӧй бара повзис, ме тіралі, быттьӧ лихорадка дырйи; унапӧлӧс мӧвпъяс гартчисны менам юрын.
Ме муні гортӧ да думайті, мый сэні, вадорын, вӧлі морт — и, гашкӧ, эз ӧти, а вит либӧ квайт.
Ме весиг дась вӧлі эскыны, мый тайӧ абу кытыськӧ воӧм йӧз, а найӧ нэмсӧ олӧны тайӧ ді вылас.
Дерт, шуны кӧ веськыда, татысь ме ӧнӧдз эг казявлы ни ӧти мортӧс, но вермас лоны, мый найӧ тані важӧн нин дзебсясьӧны да, сідзкӧ, быд здукӧ немвиччысьтӧг вермасны менӧ кватитны.
Ме дыр жугӧді юрӧс, кыдзи видзны ачымӧс опасностьсьыс, и век жӧ мыйкӧ сэтшӧмтор думыштны эг вермы.
«Дикарьяс кӧ, — шуалі ме аслым, — аддзасны менсьым кӧзаясӧс да менсьым шептасьысь нянь муясӧс, найӧ век кутасны воны ді вылӧ выль добычала; а найӧ кӧ казяласны менсьым керкаӧс, найӧ непременнӧ кутасны корсьны сэні олысьяссӧ да медбӧрын аддзасны и менӧ».
Та вӧсна скӧрйылысь ме решитлі жугӧдны йӧръясысь став потшӧсъяссӧ да лэдзны вӧля вылӧ ассьым став скӧтӧс, сэсся, кыкнан кӧдза мусӧ кокалӧм бӧрын, бырӧдны рислысь да идлысь петасъяссӧ да жугӧдны ассьым шалашӧс, медым неприятель эз вермы казявны морт олӧмлысь некутшӧм след.
Татшӧм решениеыс менам чужис пырысь-пыр, кор ме аддзи тайӧ страшнӧй морт кок туйсӧ.
Опасность виччысьӧмыс страшнӧйджык ассьыс опасностьсьыс, и лёктор виччысьӧм дас сюрс пӧв омӧльджык ассьыс лёкторсьыс.
Ме войбыд эг вермы унмовсьны.
Зато асъядорыс, кор ме дзикӧдз слабми узьтӧмысла, ме унмовси зэв крепыда да садьми сэтшӧм свежӧй да бодрӧй, кутшӧмӧн ачымӧс важӧн нин эг чувствуйтлы.
Ӧні ме куті рассуждайтны спокойнӧйджыка да вои со кутшӧм решениеӧ.
Менам діӧй — му вылын медмича местаясысь ӧти.
Тані чудеснӧй климат, унапӧлӧс лэбачьяс, уна роскошнӧй быдмӧг.
И сы вӧсна мый сійӧ материксянь неылын, нинӧм шензянаыс абу, мый сэні олысь дикарьяс асланыс пирогаяс вылын волывлӧны сылӧн вадоръяс вылӧ.
Но вермас лоны и сэтшӧмтор, мый найӧс вайлывлӧ татчӧ визулыс либӧ тӧлыс.
Дерт, настӧящӧй олысьяс тані абуӧсь, но дикарьяс, тӧдӧмысь, овлӧны тані.
Но сійӧ дас вит во чӧжнас, кодъясӧс ме тані коллялі, ді вылысь ме морт кок туйяс ӧнӧдз эг на казявлы; сідзкӧ, кӧть дикарьяс и волывлӧны татчӧ, найӧ тані дырсӧ некор оз овны.
А найӧ кӧ ӧнӧдз эз овмӧдчыны дыр кад кежлӧ татчӧ, колӧ чайтны, мый тадзи лоӧ и водзӧвылӧ.
Сідзкӧ, меным вермис грӧзитны дзик ӧти опасность — паныдасьны накӧд сійӧ часъясӧ, кор найӧ гӧститӧны менам ді вылын.
Но найӧ кӧть и воасны, ӧдвакӧ ми паныдасям накӧд, сы вӧсна мый, ӧти-кӧ, дикарьяслы тані вӧчнысӧ нинӧм и, кор найӧ татчӧ волӧны, найӧ быдпӧрйӧ, колӧ чайтны, тэрмасьӧмӧн бӧр мунӧны гортас; мӧд-кӧ, позьӧ ньӧти падъявтӧг шуны, мый найӧ пыр сувтлӧны ді мӧдарладорас, коді медылын менам оланінсянь.
А сы вӧсна мый ме сэтчӧ ветлывла зэв гежӧда, меным нинӧм ёнасӧ повны дикарьясысь, но, дерт, век жӧ колӧ думыштлыны сэтшӧм надёжнӧй убежище йылысь, кытчӧ эськӧ ме верми дзебсьыны, найӧ кӧ бара локтасны ді вылӧ.
Ӧні меным ковмис шога каитчыны сыысь, мый ассьым пещераӧс паськӧдігӧн ме петан туйсӧ сэтысь петкӧді ортсыӧ.
Колӧ вӧлі кӧть кыдзи, а веськӧдны тайӧ ӧшибкасӧ.
Дыр думайтӧм бӧрын ме решиті стрӧитны менам оланін гӧгӧр ещӧ ӧти ӧграда, но важ стенасяньыс сы ылнаӧ, медым пещераысь петаніныс лои эськӧ укрепление пытшкын.
Веськыда кӧ шуны, меным весиг эз ковмы стрӧитны выль стенсӧ: пуяслӧн кык рядыс, кодъясӧс ме садитлі важ ӧграда пӧлӧн во дас кык сайын кымын, вӧлі нин ачыс зэв надёжнӧй, крепыд защитаӧн — сэтшӧм сука вӧлі садитӧма тайӧ пуяссӧ да сэтшӧм ёна найӧ паськалісны.
Колӧ вӧлі сӧмын тувъявлыны пуяс костас майӧгъяс, медым пӧртны став тайӧ кытшджынсӧ дорвыв крепыд стенаӧ.
Тадзи ме и вӧчи.
Ӧні менсьым крепостьӧс кытшаліс кык стена.
Но та вылын менам уджалӧмӧй эз помась.
Ортсыса стенасайса став площадяс ме садиті сійӧ жӧ пуяссӧ, кодъяс вӧліны бадь кустъяс кодьӧсь.
Найӧ зэв бура вужъясисны да быдмисны вӧвлытӧма ӧдйӧ.
Ме найӧс садиті кызь кымын сюрс пуысь эг этшаджык.
Но тайӧ рас да стена костас ме коли вель ыджыд кушин, медым ме верми казявны врагъясӧс, мӧд ногӧн найӧ вермисны гусьӧн матыстчыны менам стена бердӧ пуяс сайӧ дзебсясиг.
Кык во мысти менам керка гӧгӧрын вежӧдіс том вӧр, а ещӧ вит-квайт во мысти менӧ кытшаліс сук пемыд вӧр, код пыр эз позь прӧйдитны — сэтшӧм чудовищнӧй, эскыны позьтӧм ӧдӧн быдмисны-паськалісны тайӧ пуясыс.
Ни ӧти морт, ни дикарь либӧ еджыд, эз вермы эськӧ ӧні дӧгадайтчыны, мый тані вӧр саяс эм керка.
Медым пырны аслам крепостьӧ либӧ петны сэтысь (сы вӧсна мый вӧрас ме эг коль весиг прӧсека), ме пӧльзуйтчи поскӧн, кодӧс сувтӧдлі гӧра бердӧ.
Кор поссӧ идравлі, ни ӧти морт эз вермы писькӧдчыны ме дорӧ, эз кӧ кӧсйы сійӧ чегны ассьыс сьылісӧ.
Со кутшӧм сьӧкыд удж ме вӧчи сӧмын сы вӧсна, мый меным кажитчис, быттьӧ меным грӧзитӧ опасность!
Сы мында во ӧткӧн олігӧн йӧз обществотӧг ме ньӧжйӧник дзикӧдз ӧтдортчи йӧзсьыс, и йӧзыс меным кутісны кажитчыны зверьясысь страшнӧйджыкӧн.
ДАС КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Робинзон убеждайтчӧ, мый сы ді вылӧ волывлӧны морт сёйысьяс
Коли кык во сійӧ лунсяньыс, кор ме аддзи лыа вылысь морт кок туй, но ме важмозыс спокойнӧйӧн эг нин лолы.
Помассис менам спокойнӧй олӧмӧй.
Быдӧн, кодлы быть ковмыліс ас вывтіыс вуджӧдны уна во чӧжӧн дугдывтӧг полӧм, гӧгӧрвоас, кутшӧм шог да шуштӧм лои менам олӧмӧй сійӧ кадсяньыс.
Ӧтчыд ді кузя шӧйтігӧн ме веськалі рытыввывладорас, кӧні некор на эг вӧвлы.
Вадорӧдзыс вотӧдз ме кайи неыджыд гӧра йылӧ.
И друг меным кажитчис, мый ылын, восьса саридзын, тыдалӧ пыж.
«Буракӧ, синъясӧй менӧ ылӧдлӧны, — думышті ме. — Ӧд став тайӧ вояс чӧжыс, кор ме лунысь лун видзӧдлывлі шыльквидзысь саридз вылӧ, ме некор эг аддзыв татысь пыж».
Жаль, мый ме эг босьт сьӧрысь подзорнӧй труба.
Менам вӧлі некымын труба; найӧс ме аддзи ӧти сундукысь, кодӧс вуджӧді миян корабль вылысь татчӧ.
Но, кӧть и жаль, найӧ колины гортӧ.
Ме эг вермы бура аддзыны, вӧлі-ӧ тайӧ збыльысь пыж, кӧть эськӧ и синъяс доймытӧдз видзӧді ылі саридзӧ.
Гӧра йывсянь вадорлань лэччигӧн ме дзик нинӧм нин эг аддзы; сідзи и ӧнӧдз ог тӧд, мый сэтшӧмыс сэні вӧлі.
Ковмис дугдыны наблюдайтны.
Но сэки ме сеті аслым кыв некор не петны гортысь подзорнӧй трубатӧг.
Вадорӧдз воӧм бӧрын — а тайӧ вадорас ме, кыдзи нин висьтавлі, некор на эг вӧвлы, — ме убедитчи, мый менам ді вылын морт кок туйяс паныдасьлӧны оз нин сэтшӧм шоча, кыдзи меным кажитчыліс став тайӧ вояс чӧжыс.
Да, ме убедитчи, мый ме кӧ эськӧ олі эг асыввывладор вадорас, кытчӧ дикарьяслӧн пирогаяс эз матыстчывлыны, ме эськӧ важӧн нин тӧді, мый найӧ менам ді вылын овлӧны оз шоча да мый ділӧн рытыввыв вадоръясыс налы служитӧны оз сӧмын гавань пыдди, но и сэтшӧм местаӧн, кӧні асланыс пируйтігӧн найӧ виалӧны да сёйӧны йӧзӧс!
Сійӧ, мый ме аддзи, кор лэччи гӧра йылысь да вои вадорӧ, зэв ёна шемӧсмӧдіс менӧ.
Вадор пӧлӧныс туплясисны морт скелетъяс, юр лыяс, ки да кок лыяс.
abu
Ме тӧдлі, мый дикӧй племяяс дугдывтӧг воюйтӧны ас костаныс.
Налӧн тшӧкыда овлӧны морскӧй сражениеяс: ӧти пыж уськӧдчӧ мӧд пыж вылӧ.
«Колӧ чайтны, — думайті ме, — быд бой бӧрын победительясыс вайӧны татчӧ ассьыныс военнопленнӧйясӧс да тані, асланыс немортнога обычай сертиыс, виалӧны да сёйӧны найӧс, сы вӧсна мый найӧ ставныс морт сёйысьяс».
Татысь жӧ неылысь ме казялі гӧгрӧс площадка, кӧні шӧрас тӧдчисны бипур колясъяс: тані, буракӧ, и пукавлісны сійӧ дикӧй йӧзыс, кор найӧ сёйлісны ассьыныс пленникъяссӧ.
Тайӧ весьӧпӧртан аддзӧмторйыс менӧ сэтшӧма шемӧсмӧдіс, мый ме первой здукъясас дзикӧдз вунӧдлі сійӧ опасность йывсьыс, код улӧ ме верми сюрны тайӧ вадорас сулалігӧн.
Тайӧ зверствонас возмущайтчӧмыс выжис менам душаысь быдпӧлӧс полӧм.
Ме эг ӧтчыд кывлы сы йылысь, мый эмӧсь дикарь - морт сёйысьясӧн племяяс, но некор на сыӧдз эз удайтчыв аддзывны найӧс аслым.
Зывӧкпырысь ме бергӧдчи тайӧ страшнӧй пируйтанінсьыс.
Менӧ восӧдіс.
Ме муртса садьтӧг эг усь.
Меным кажитчис, мый ме уся.
А кор ме вои садьӧ, то куті чувствуйтны, мый ни ӧти здук кежлӧ ог вермы сэсся кольччыны татчӧ.
Ме котӧрӧн кайи гӧра йылӧ да мӧдӧдчи аслам оланінлань.
Рытыввыв вадорыс коли нин бӧрӧ, а ме век на эг вермы дзикӧдз воны ас садьӧ.
Медбӧрын ме сувті да куті думайтны аддзылӧмтор йывсьыс.
Дикарьяс, кыдзи ме гӧгӧрвои, ді вылӧ некор эз волывлыны добычала.
Вермас лоны, найӧ дзик нинӧмын эз нуждайтчыны, а вермас лоны, вӧліны уверенӧсь, мый тані бурторйыс нинӧм абу.
Эз вермы лоны некутшӧм падъялӧм сыын, мый найӧ эз ӧтчыд волывлыны менам ділӧн вӧраинӧ, но, буракӧ, сэтысь эз аддзыны нинӧм сэтшӧмсӧ, мый эськӧ вермис налы згӧдитчыны.
Сідзкӧ, колӧ лоны сӧмын зэв осторожнӧйӧн.
Тайӧ ді вылас пӧшти дас кӧкъямыс во олігӧн кӧ ме бӧръя кадӧдзыс некор эг казявлы морт кок туйяс, сідзкӧ тані ме ола ещӧ, пӧжалуй, дас кӧкъямыс во да ог веськав дикарьяслы син улӧ, ог кӧ случайнӧ зурась на вылӧ.
Но татшӧм случайностьысь повны нинӧм, сы вӧсна мый талунсянь менам быдлунъя тӧждысьӧмӧн должен лоны сӧмын сійӧ, медым кыдз позьӧ бурджыка дзебны ді вылын менам олӧмлысь став признакъяссӧ.
Ме верми эськӧ аддзывны дикарьясӧс кысянькӧ гуся местасянь, но ме эг кӧсйы весиг видзӧдны на вылӧ — сэтшӧм зывӧкӧсь меным вӧліны тайӧ вир вылӧ горш хищникъясыс, кодъяс зверьяс моз жӧритісны-сёйисны ӧта-мӧдсӧ.
Сӧмын мӧвп сы йылысь, мый йӧз вермӧны сёйны йӧзӧс, личкис менӧ шуштӧм шогӧн.
Пӧшти кык во чӧж некытчӧ петавлытӧг ме олі ділӧн сійӧ юкӧнас, кӧні вӧліны менам став владениеясӧй — гӧра бердын крепость, вӧрын шалаш да сійӧ кушиныс, кытчӧ ме потши кӧзаяслы йирсьӧм вылӧ йӧр.
Тайӧ кык во чӧжнас ме ньӧтчыд эг ветлы видзӧдлыны аслам пыж вылӧ.
«Бурджык нин, — думайті ме, — вӧча аслым выль пыж, а важ пыжыс мед коляс сэні, кӧні ӧні сулалӧ.
Петны сійӧн саридзӧ вӧлі эськӧ опаснӧ.
Сэні ме вылӧ вермасны уськӧдчыны морт сёйысь дикарьяс, и, тӧдӧмысь, кыдзи и ассьыныс мукӧд пленникъяссӧ, найӧ менӧ чашъясны-сёясны».
Но коли ещӧ ӧти во, и медбӧрын ме век жӧ решитчи петкӧдны сэтысь ассьым пыжӧс: выльсӧ вӧчны вӧлі зэв нин сьӧкыд!
Да и сійӧ выль пыжыс артмис эськӧ сӧмын кык-куим во мысти, а сійӧ кадӧдзыс ме эськӧ важмозыс эг вермы ветлӧдлыны саридз кузя.
Меным лючки-ладнӧ удайтчис вуджӧдны ассьым пыжӧс ді асыввывладорӧ, кӧні сылы вылӧ сюри зэв лӧсьыд бухта, кодӧс быдладорсянь видзисны крут да джуджыд кыртаяс.
Ді асывладор вадоръяс пӧлӧн мунліс морскӧй течение, и ме тӧді, мый дикарьяс некутшӧм ногӧн оз лысьтны сэтчӧ матыстчыны.
Лыддьысьысьлы ӧдвакӧ кажитчас тешкодьӧн, мый тайӧ волнуйтчӧмъяс вӧснаыс ме дзикӧдз дугді тӧждысьны аслам благосостояние вӧсна да гортса будущӧй удобствояс вӧсна.
Менам вежӧрӧй воштіс ассьыс став изобретательностьсӧ.
Ме эг тӧждысь сёян-юан бурмӧдӧм вӧсна, а ме сӧмын и думайті, кыдзи эськӧ видзны ассьым олӧмӧс.
Ме эг лысьт ни кӧрт тув тувъявны, ни пес чурка поткӧдны, сы вӧсна мый меным век кажитчис, мый дикарьяс вермасны кывны тайӧ шумсӧ.
Ружьеысь лыйсьыны ме весиг эг и думайт.
Но главнӧйыс — ме зэв ёна полі, кор меным ковмывліс пестыны бипур, сы вӧсна мый тшыныс, коді луннас тыдалӧ зэв ылісянь, век вермис эрдӧдны менӧ.
Тайӧ помка вӧснаыс став уджъяссӧ, кытчӧ ковмыліс би (пример вылӧ, гырничьяс ӧжигайтны), ме куті вӧчны вӧрын, аслам выль усадьбаын.
А сы могысь, медым аслам гортын лӧсьӧдны сёян-юан да пӧжавны нянь, ме решиті дасьтыны шом.
Тайӧ шомыс сотчигас тшынсӧ пӧшти эз сет.
Ичӧтдырйи на, аслам рӧдинаын, ме аддзылі, кыдзи вӧчӧны тайӧ шомсӧ.
Колӧ керавны кыз увъяс, тэчны найӧс ӧти чукӧрӧ, вевттьыны эжа пластъясӧн да ӧзтыны.
Кор увъясыс пӧрлісны шомӧ, найӧс новлі гортӧ да пӧльзуйтчи наӧн пес пыдди.
И вот ӧтчыд, кор ме, шом лӧсьӧдны заводиттӧдз, джуджыд гӧра улысь кералі кымынкӧ ыджыд куст, аддзи мусьыс розь.
Меным лои интереснӧ, кытчӧ жӧ сійӧ нуӧдӧ.
Сьӧкыдпырысь ме пыри сійӧ розьӧдыс да веськалі пещераӧ.
Пещераыс вӧлі ыджыд да сэтшӧм джуджыд, мый ме сэні жӧ, пыранінас, сувті веськыда.
Но висьтала веськыда, мый ме петі сэтысь сэтчӧ пырӧм серти ёна ӧдйӧджык.
Пемыдсьыс ме аддзи биӧн ӧзйысь кык зэв ыджыд син, кодъяс видзӧдісны ме вылӧ веськыда; найӧ дзирдалісны кодзувъяс моз да отражайтісны слабиник лунся югыдсӧ, коді пещераӧ писькӧдчис ывласяньыс да веськыда веськавліс тайӧ синъясас.
Ме эг тӧд, кодлӧн тайӧ синъясыс — дьявӧллӧн либӧ мортлӧн, да нинӧм йылысь думайттӧг уськӧдчи пещераысь ортсыӧ.
Но век жӧ мыйкӧ дыра мысти ме вои ас садьӧ да виді ачымӧс сюрс пӧв йӧйӧн.
«Коді оліс кызь во чӧж ӧтнасӧн необитаемӧй ді вылын, чӧртъясысь повны сылы дзик нинӧмла, — шуи ме аслым. — Збыльысь, тайӧ пещераас меысь страшнӧйджыкыс некод абу».
Ме смелмӧдчи, босьті сотчысь сэрапом да выльысь пыри пещераӧ.
Но, факелӧн туйӧс югдӧдіг, ме эг удит вӧчны и куим воськов, кыдзи бара повзи первой сертиыс на ёнджыка: кыліс гораа ышловзьӧм.
Тадзи пыдісянь лолалӧны висьысь йӧз.
Сэсся кылісны кутшӧмкӧ оръясяна шыяс, мыйкӧ ропкӧм сяма, да бара сьӧкыда ышловзьӧм.
Ме бӧрыньтчи да садь быртӧдз повзи; менам телӧӧй ойдіс кӧдзыд пӧсьӧн, и юрсиӧй сувтіс.
Юр вылын кӧ менам вӧлі шляпа, сійӧс эськӧ юрсиясыс уськӧдісны му вылӧ.
Но ме бара смелмӧдчи да мӧдӧдчи водзлань, сэрапом юр весьтын кутіг, и друг аддзи му вылын куйлысь зэв ыджыд, страшнӧйсьыс-страшнӧй пӧрысь кӧзаӧс!
Кӧзаыс куйліс вӧрзьӧдчывтӧг да кулӧм водзвылас сьӧкыда лолаліс; сійӧ, буракӧ, пӧрысьмӧм вӧснаыс лӧсьӧдчис кувны.
Ме сійӧс муртса чужйышті, медым тӧдмавны, вермӧ-ӧ сійӧ сувтны.
Сійӧ заводитліс чеччыны, но эз вермы.
«Мед куйлӧ, — думышті ме. — Сійӧ кӧ менӧ повзьӧдіс, то кутшӧма повзяс дикарь, коді думыштас сюйсьыны татчӧ!»
Но ме чорыда эска, мый ни ӧти дикарь либӧ кодкӧ мӧд эз эськӧ лысьтны пырны пещераас.
Да и вообщӧ сӧмын мортлы, коді ме моз корсис надёжнӧй дзебсянін, вермис юрас воны, мый позьӧ пырны тайӧ розьӧдыс.
Аскинас ме сьӧрысь босьті ас вӧчӧм квайт ыджыд сись (сійӧ кад кежлас ме велалі вӧчны кӧза госысь зэв бур сисьяс) да бара вои пещераӧ.
Пыранінӧдыс пещераыс вӧлі паськыд, но век ӧтарӧ векняммис, та вӧсна пыдынджыкас меным лои пидзикокасьны да татшӧм ногӧн дас кымын ярд кыссьыны водзӧ, мый вӧлі, шуны кӧ веськыда, повтӧм подвигӧн, сы вӧсна мый ме дзик нинӧм эг тӧд, кытчӧ вайӧдас тайӧ ходыс да мый виччысьӧ менӧ водзын.
Но вот ме куті чувствуйтны, мый быд воськов бӧрын проходыс паськалӧ и паськалӧ.
Недыр мысти ме заводитлі сувтны, и вӧлӧмкӧ ме верма сулавны веськыда.
Пещералӧн джудждаыс вӧлі кызь кымын фут судта.
Ме ӧзті кык сись да аддзи сэтшӧм мича картина, кутшӧмӧс ас нэмын некор на эг аддзыв.
Ме вӧлі ыджыд гротын.
Менам сисьяслӧн биыс отражайтчис сылӧн дзирдалысь стенъясын.
Найӧ дзирдалісны уна сё сюрспӧлӧс биясӧн.
Вӧліны-ӧ тайӧ пещера изъясын алмаз чутъяс либӧ мукӧдпӧлӧс драгоценнӧй изъяс?
Тайӧс ме эг тӧд.
Стӧчджыка кӧ шуны, тайӧ вӧлі зарни.
Ме некыдзи эг вермы чайтны, мый му вермӧ дзебны татшӧм чудесаяс.
Тайӧ вӧлі зэв мича да лӧсьыд грот.
Пыдӧсыс сылӧн вӧлі кос да рӧвнӧй, кодӧс вевттис посни лыа.
Некӧн эз тыдавны мустӧм мокрицаяс либӧ нидзувъяс, некӧн ни стенъяс вылын, ни сводъяс вылын — эз вӧвны сыростьлӧн некутшӧм признакъяс.
Дзик ӧти неудобство — векни пыранін, но меным тайӧ неудобствоыс вӧлі медся дона, сы вӧсна мый ме зэв нин дыр корси безопаснӧй дзебсянін, а таысь безопаснӧйджыксӧ аддзыны вӧлі сьӧкыд.
Аслам аддзӧмторлы ме вӧлі сэтшӧм рад, мый решиті, ньӧти нюжмасьтӧг, аслам гротӧ ваявны сійӧ кӧлуйсӧ, коді вӧлі меным медся дона, — медвойдӧр порок да став запаснӧй оружиесӧ, мӧд ногӧн кӧ охотничӧй ружье да куим мушкет.
Выль кладовкаӧ кӧлуй новлігӧн ме первойысь восьті кӧтасьӧм порок бӧчка.
Ме чайті, мый тайӧ порокыс некытчӧ оз туй, но вӧлӧмкӧ ваыс бӧчкаас пырӧма гӧгӧрыс сӧмын куим-нёль дюйм пыднаӧ; кӧтасьӧм порокыс чорзьӧма да артмӧма зумыд корка; тайӧ корка пытшкас, кыдзи ӧрек кыш пытшкын ядроыс, порокыс вӧлі кос, абу тшыкӧма.
Татшӧм ногӧн, менам лои зэв бур пороклӧн выль ыджыд запас.
Кутшӧм ме лои рад татшӧм виччысьтӧмторйыслы!
Став тайӧ пороксӧ — а сійӧ лои квайтымын фунт гӧгӧр — ме вуджӧді аслам гротӧ, да аслым коли дикарьяслӧн уськӧдчӧм кежлӧ куим либӧ нёль фунт.
Гротӧ жӧ ме вуджӧді и став свинеч запассӧ, кытысь ме вӧчалі пуляяс.
Ӧні меным кажитчис, мый ме дзик ӧти древньӧй гигант кодь, кодъяс, преданиеяс серти, овлӧмаӧсь кыртаяс костын да пещераясын, кытчӧ абу вермылӧма веськавны ни ӧти морт.
«Мед, — шулывлі ме аслым, — кӧть витсё дикарь став ді пасьтаыс кутасны менӧ корсьны; найӧ некор оз аддзыны менсьым гуся оланінӧс, а аддзасны кӧ, найӧ оз лысьтны сы вылӧ уськӧдчыны!»
Пӧрысь кӧза, кодӧс ме аддзи менам выль пещераысь, кувсис аскинас жӧ, и ме гуалі сійӧс сэтчӧ жӧ, кӧні сійӧ куйліс: пещераысь сійӧс петкӧдӧм дорысь тадзи вӧчны вӧлі ёна кокньыдджык.
Ді вылын ме олі нин кызь коймӧд во.
Ме сэтшӧма нин велалі сылӧн природа да климат дорӧ, мый эг кӧ пов дикарьясысь, кодъяс быд здукӧ вермисны воны татчӧ, ме окотапырысь эськӧ сӧгласитчи овны тані тюрьмаын моз медбӧръя часӧдз, кор ме вода да кула эсійӧ пӧрысь кӧзаыс моз.
Бӧръя воясас, кор ме эг на тӧд, мый меным грӧзитӧ дикарьяслӧн уськӧдчӧм, ме думышті аслым кутшӧмсюрӧ тешитчанторъяс, кодъяс менам ӧтка олӧмын ёна гажӧдлывлісны менӧ.
Найӧ меным отсалісны коллявны кадсӧ ёна гажаджыка.
Ӧти-кӧ, кыдзи висьтавлі нин, ме велӧді ассьым Попкаӧс сёрнитны, и сійӧ сэтшӧм интереснӧя сӧрис, кывъяссӧ шуаліс сэтшӧм чёткӧя да ярскӧба, мый ме зэв окотапырысь кывзывлі сійӧс.
Ог чайт, медым кутшӧмкӧ мӧд попугай кужис сыысь бурджыка сёрнитны.
Сійӧ оліс ме ордын кызь квайт воысь эз этшаджык.
Дыр-ӧ ещӧ коли сылы овны, ме ог тӧд;
Бразилияса олысьяс висьталӧны, мый попугайяс олӧны сё арӧсӧдз.
Менам вӧліны ещӧ кык попугай, найӧ сідзжӧ кужисны сёрнитны да кыкнанныс горӧдлывлісны: «Робин Крузо!», но эз сэтшӧм мичаа, кыдзи Попка.
Шуны кӧ веськыда, сійӧс велӧдӧм вылӧ кадсӧ да вынъяссӧ ме видзи ёна унджык.
Менам понйӧй дас квайт во чӧж вӧлі меным медся матысса да вернӧй ёртӧн, коді век ветлӧдліс мекӧд.
Сэсся сійӧ чӧла кувсис пӧрысьысла, но ме некор ог вунӧд, кутшӧм ёна сійӧ менӧ радейтліс.
Сійӧ каньясыс, кодъясӧс ме кольӧді гортӧ, сідзжӧ важӧн нин лоины тыр правоа членъясӧн менам ыджыд семьяын.
Таысь кындзи, ме пыр видзи ас дорын кык либӧ куим кӧзапиӧс, кодъясӧс ме велӧдлі сёйны аслам кипомысь.
И век менам вӧліны унапӧлӧс лэбачьяс; найӧс ме кутавлі вадорысь, чегъявлі налысь бордвечикъяссӧ, медым найӧ эз вермыны лэбзьыны-пышйыны, и найӧ регыд мысти пӧрліны гортсаясӧ да быдпӧрйӧ, кор ме сӧмын тыдовтчылі порог дорын, найӧ шумитігтыр уськӧдчылісны ме дорӧ.
Том пуяс, кодъясӧс ме садитлі крепость водзӧ, важӧн быдмисны да артмӧдісны сук рас, и тайӧ раскас сідзжӧ овмӧдчисны унапӧлӧс лэбачьяс.
Найӧ поздысялісны неыджыд пуяс вылӧ да быдтісны ассьыныс пиянсӧ, и ме гӧгӧрын став тайӧ дзулькйӧн пуысь олӧмыс лӧньӧдліс да радуйтліс менӧ менам ӧтка олӧмын.
Сідзкӧ ещӧ ӧтчыд шуа, мый ме олі эськӧ бура да уютнӧя и вӧлі эськӧ зэв дӧвӧлен аслам судьбаӧн, эг кӧ пов, мый ме вылӧ уськӧдчасны дикарьяс.
ДАС ӦКМЫСӦД ГЛАВА
Дикарьяс бара волӧны.
Робинзонлӧн ді вылӧ. — Корабльлӧн крушение
Пуксис декабр тӧлысь, и колӧ вӧлі идравны урожай.
Ме уджалі муяс вылын асывсянь рытӧдз.
И вот кыдзкӧ ӧтчыд, керкаысь петӧм бӧрын, кор эз на дзикӧдз югды, вадорысь, менам пещера дорсянь кык кымын миля ылнаысь, ме повзьӧмӧн аддзи ыджыд бипур.
Весьӧпӧрӧм вӧсна ме кынми места вылӧ.
Сідзкӧ, менам ді вылӧ бара воӧмаӧсь дикарьяс!
И воӧмаӧсь найӧ абу сыладорас, кытчӧ ме пӧшти некор на эг ветлывлы, а татчӧ, месянь матӧ.
Ме дзебси рас пытшкӧ, коді кытшаліс менсьым керкаӧс, да эг лысьт вӧчны водзӧ ни ӧти воськов, медым не зурасьны дикарьяскӧд.
Но и раскын пукаліг ме зэв ёна беспокоитчи: ме полі, мый дикарьяс кӧ кутасны корсьысьны ді пасьтала да аддзасны кӧ кӧдза муясӧс, менсьым скӧт стадаӧс, менсьым оланінӧс, найӧ пырысь-пыр жӧ дӧгадайтчасны, мый тайӧ местаясын олӧны йӧз, и оз ланьтӧдчыны сэтчӧдз, кытчӧдз оз аддзыны менӧ.
Виччысьны вӧлі оз позь.
Ме пырысь-пыр жӧ бергӧдчи гортӧ, аслам ӧграда сайӧ, лэпті пос, медым дзебны ассьым следъясӧс, да заводиті дасьтысьны оборона кежлӧ.
Ме зарядиті ассьым став артиллерияӧс (тадзи ме шулі мушкетъясӧс, кодъяс сулалісны лафетъяс вылын ортсыса стена пӧлӧн), прӧвериті да зарядиті кыкнан пистолетсӧ да решиті дорйысьны медбӧръя лолыштӧмӧдз.
Аслам крепостьын ме пукалі час кык кымын да думайті, мый ещӧ эськӧ вӧчны ассьым укреплениеӧс ёнмӧдӧм могысь.
«Кутшӧм жаль, мый менам войскаын сӧмын ӧти морт! — думайті ме.
— Менам абуӧсь весиг лазутчикъяс, кодъясӧс ме верми эськӧ ыстыны разведкаӧ».
Мый вӧчсьӧ враг лагерын, ме эг тӧд.
Тайӧторйыс мучитіс менӧ.
Ме кватиті подзорнӧй труба, сувтӧді гӧра пӧкат бердӧ пос да кайи гӧра йылӧ.
Сэні ме воді кымыньӧн да трубаӧс веськӧді сійӧ месталаньыс, кытысь тыдаліс биыс.
Дикарьяс, найӧ вӧліны ӧкмысӧнӧсь, пукалісны неыджыд бипур гӧгӧр дзик пасьтӧмӧсь.
Бипурсӧ дерт найӧ ӧзтісны эз сы могысь, медым шонтысьны, — тайӧ налы ньӧти эз ков, сы вӧсна мый вӧлі зэв жар.
Ме вӧлі уверен, мый найӧ бипур вылас жаритӧны морт яй асланыс страшнӧй ӧбед кежлӧ!
Дерт, тайӧ сёяныс налӧн вӧлі дасьтӧма нин, но ловъя али виӧма — ме эг тӧд.
Морт сёйысьяс воӧмаӧсь ді вылӧ кык пирогаӧн, кодъяс ӧні вӧліны лыа вылын: вӧлі отлив кад, и менам страшнӧй гӧсьтъяс, буракӧ, виччысисны прилив, медым мӧдӧдчыны бӧр гортланьыс.
Тадзи и лои: мыйӧн сӧмын заводитчис прилив, дикарьяс уськӧдчисны пыжъясланьыс да йӧткыштчисны вадорысь.
Ме вунӧді висьтавны, мый мунтӧдзыс найӧ час либӧ часӧн-джынйӧн кымын вадорын йӧктісны: подзорнӧй труба пыр ме бура аддзи налысь дикӧй вежнясьӧмъяссӧ да чеччалӧмъяссӧ.
Кыдзи сӧмын ме убедитчи, мый дикарьяс мунісны ді вылысь да саялісны, ме лэччи гӧра йылысь, пельпомъяс вылӧ ӧшӧді кыкнан ружьеӧс, тасма костӧ сюйи кык пистолет, а сідзжӧ пуртӧстӧм ассьым ыджыд сабляӧс, да, кад воштытӧг, мӧдӧдчи сійӧ керӧсланьыс, кытысянь нуӧдлі ассьым первой наблюдениеяс, кор казялі вадорысь морт кок туйяс.
Тайӧ местаас воӧм бӧрын (муннысӧ лои кык час кымын, сы вӧсна мый ме ас вылын нуи уна сьӧкыд оружие) ме видзӧдлі саридз вылӧ да аддзи сэтысь дикарьяслысь ещӧ куим пирога, кодъяс мунісны дісянь материклань.
Тайӧ менӧ садь быртӧдз повзьӧдіс.
Ме котӧрті вадорлань да шемӧсмӧмла да скӧрмӧмла муртса эг горӧд, кор аддзи сэтысь лёкногӧн пируйтӧмлысь колясъяссӧ: вир, лыяс да морт яй кусӧкъяс, мый тайӧ злӧдейясыс гажӧдчигтыр да йӧктігтыр сӧмын на сёйисны-жӧритісны.
Менӧ шымыртіс сэтшӧм ыджыд скӧрлун; ме куті чувствуйтны тайӧ морт виысьяс дорас сэтшӧм лӧглун, мый меным окота лои босьтны водзӧс налӧн горшлунысь.
Ме сеті аслым клятва, мый мӧдысь, кор бара аддза налысь вадорын пируйтӧмсӧ, ме уськӧдча на вылӧ да, мыйтаӧн кӧть найӧ оз лоны, ставнысӧ бырӧда.
«Мед ме пӧгибнита неравнӧй бойын, — шуи ме аслым, — мед менӧ найӧ косявласны торпыригъяс вылӧ, но ме ог вермы лэдзны, медым менам син водзын йӧз сёйисны йӧзӧс!»
Но сысянь коли дас вит тӧлысь, а дикарьяс эз тыдовтчывны.
Став тайӧ кад чӧжыс менам эз бырлы воинственнӧй настроениеӧй: ме сӧмын и думайті сы йылысь, кыдзи эськӧ меным бырӧдны морт сёйысьясӧс.
Ме решиті уськӧдчыны на вылӧ немвиччысьтӧг, торйӧн нин найӧ кӧ бара юксясны кык группа вылӧ, кыдзи тайӧ вӧлі налӧн кольӧм раз волігӧн.
Ме сэки эг сяммы думыштны, мый кӧть весиг ме виалі ді вылӧ воысь став дикарьяссӧ (шуам, найӧ лоасны дас либӧ дас кык морт), то аскинас жӧ, либӧ вежон мысти, либӧ, вермас лоны, тӧлысь мысти меным ковмас паныдасьны выль дикарьяскӧд.
А та бӧрын бара выльяскӧд, и тадзи помтӧг, кытчӧдз ме ачым ог пӧр сэтшӧм жӧ страшнӧй морт виысьӧ, кыдзи и тайӧ шудтӧмъясыс, кодъяс сёйӧны ассьыныс вокъяссӧ.
Дас вит либӧ дас квайт тӧлысь чӧж ме дугдывтӧг олі страшнӧй полӧмын.
Ме лёка узи, войяснас вӧталі зэв мисьтӧм вӧтъяс да тшӧкыда чеччыштлывлі вольпась вылысь дрӧжжитігтыр.
Мукӧддырйи ме вӧтаси, мый быттьӧ виала дикарьясӧс, и ме водзын кыптылісны миян тышкасьӧмъяслӧн став подробностьясыс.
Луннас ме сідзжӧ эг вермыв лоны спокойнӧйӧн.
Вермас лоны, мый татшӧм тревожнӧй состояниеыс менӧ коркӧ вермис вайӧдны йӧймытӧдз, друг кӧ эз ло сэтшӧм событие, коді веськӧдіс менсьым думъясӧс мӧдлаӧ.
Тайӧ лои ді вылын менам олӧмлӧн кызь нёльӧд вонас, май тӧлысь шӧрын, эскыны кӧ менам коньӧр кодь пу календарлы.
Лунтыр, май 16 лунӧ, пӧльтіс зэв ыджыд бушков, гымаліс, югъяліс рытӧдзыс.
Луныс вежсис татшӧм жӧ лёк войӧн.
Сёр рытын ме лыдди небӧг да зіли вунӧдны ассьым полӧмъясӧс.
Друг ме кылі пушкаысь лыйӧм шы.
Меным кажитчис, мый сійӧ кыліс саридзладорсянь.
Ме уськӧдчи места вылысь, ӧти здукӧн сувтӧді гӧра бердӧ пос да ӧдйӧ-ӧдйӧ, медым не воштыны дона кадлысь ни ӧти секунда, куті кайны пос кузя вылӧ.
Буретш сэки, кор ме вӧлі нин гӧра йылын, ме водзын ылі саридзын дзирдыштіс би, и, збыльысь, минут джын мысти кыліс пушкаысь мӧдысь лыйӧм.
«Саридзын корабль пӧгибайтӧ, — шуи ме аслым. — Сійӧ сетӧ сигналъяс, сійӧ надейтчӧ, мый спаситасны.
Колӧ чайтны, мый сысянь неылын кӧнкӧ эм кутшӧмкӧ мӧд корабль, код дінӧ сійӧ шыӧдчӧ отсӧгла».
Ме зэв ёна волнуйтчи, но ньӧти эг шӧйӧвош да удиті думыштны, мый ме кӧть тайӧ йӧзыслы отсавны нинӧмӧн ог вермы, но, вермас лоны, найӧ меным отсаласны.
Ӧти здукӧн ме чукӧрті став туплясьысь увъяссӧ, кодъясӧс аддзи матігӧгӧрысь, тэчи ӧти ыджыд чукӧрӧ да ӧзті.
Увъясыс вӧліны косӧсь да пырысь-пыр ӧзйисны, и, ыджыд тӧв вылӧ видзӧдтӧг, биыс кыпӧдчис сэтшӧм вылӧдз, мый корабль вывсянь, тайӧ кӧ сӧмын збыльысь вӧлі корабль, менсьым сигналӧс не казявны эз вермыны.
И биӧс, дерт, казялісны, сы вӧсна мый, кыдзи сӧмын ыпнитіс би, бара выльысь лыйисны пушкаысь, сэсся ещӧ и ещӧ, век сыладорсянь жӧ.
Ме бипурсӧ соті войбыд — асылӧдзыс, а кор дзикӧдз югдіс да асъя руыс неуна разалыштіс, ме аддзи саридз вылысь, веськыда асыввывладорысь, кутшӧмкӧ сьӧд предмет.
Но вӧлі-ӧ тайӧ корабльлӧн корпусыс либӧ парус, ме эг вермы бура аддзыны весиг подзорнӧй труба пыр, сы вӧсна мый сыӧдз вӧлі зэв ылын, а саридзыс век на вӧлі ещӧ пемыд пытшкын.
Асывбыд ме наблюдайті саридзын тыдалысь предмет бӧрся да регыд гӧгӧрвои, мый сійӧ оз вӧр.
Меным коли чайтны, мый тайӧ корабль, коді сулалӧ якӧр вылын.
Ме эг вермы кутчысьны: кватиті ружьеӧс, подзорнӧй трубаӧс да котӧрӧн мӧдӧдчи асыв-лунвыв вадорӧ, сійӧ местаас, кӧні заводитчис из нӧрыс, коді муніс саридзас.
Руыс разаліс нин, да, медматысса утёс вылӧ кайӧмӧн, ме яснӧя верми аддзыны жугалӧм корабльлысь корпуссӧ.
Шог вӧсна менам сьӧлӧмӧй топавліс.
Буракӧ, шудтӧм корабль войнас зурасьӧма вапытшса тыдавтӧм кыртаяс вылӧ да сибдӧма сійӧ местаас, кӧні кыртаясыс потшисны ыджыд вынӧн мунысь морскӧй визувлысь туйсӧ.
Тайӧ вӧліны буретш сійӧ кыртаясыс, кодъяс вӧсна коркӧ муртса эг пӧгибнит и ме.
Крушение улӧ веськалӧм йӧз кӧ казялісны дісӧ, дерт, колӧ чайтны, найӧ лэдзисны эськӧ ва вылӧ шлюпкаяссӧ да заводитлісны эськӧ воӧдчыны вадорӧдзыс.
Но мыйла найӧ лыйсисны пушкаясысь пырысь-пыр жӧ сы бӧрын, кыдзи ме ӧзті бипурсӧ?
Гашкӧ, менсьым биӧс аддзӧм бӧрын найӧ лэдзисны ва вылӧ спасательнӧй шлюпка да кутісны сынны вадорлань, но эз вермыны справитчыны скӧралысь бушковкӧд, найӧс нуис мӧдарӧ и найӧ вӧйисны?
А гашкӧ, крушениеӧдзыс на найӧ колисны пыжъястӧг?
Ӧд бушковъяс дырйи овлывлӧ и сідзи: кор судно заводитӧ вӧйны, йӧзлы тшӧкыда быть ковмывлӧ, медым кокньӧдны корабльлысь грузсӧ, шыблавны ассьыныс шлюпкаяссӧ борт сайӧ.
Гашкӧ, тайӧ корабльыс эз вӧв ӧтнасӧн?
Гашкӧ, саридзын сыкӧд ӧтлаын вӧліны ещӧ кык либӧ куим корабль и найӧ, кор кылісны сигналъяссӧ, матыстчисны шудтӧм корабль дорӧ да босьтісны сылысь экипажсӧ?
Но да тайӧторйыс ӧдвакӧ вермис лоны: мӧд корабльсӧ ме эг аддзыв.
Но кутшӧм кӧть шог эз су шудтӧмъясӧс, налы отсавны ме эг вермы, ме верми сӧмын шогсьыны на вӧсна.
Меным вӧліны жальӧсь и найӧ и ачым.
Воддза серти ещӧ ёнджыка чувствуйті ме тайӧ лунас аслам ӧтка олӧмлысь став ужассӧ.
Мыйӧн сӧмын ме аддзи корабльсӧ, ме гӧгӧрвои, кутшӧм ёна ме гажтӧмчи йӧзысь, кутшӧм окота меным аддзывны налысь чужӧмъяссӧ, кывны налысь гӧлӧсъяссӧ, кутлыны налысь кияссӧ, сёрнитны накӧд!
Менам вомысь асьныс сідзи и лэбисны кывъяс: «Эк, кӧть эськӧ кык либӧ куим морт... абу, кӧть эськӧ на пиысь ӧти морт спаситчис да воӧдчис ме дорӧ!
Сійӧ эськӧ лои менам ёртӧн, другӧн, и ме эськӧ верми сыкӧд юкны и шогӧс и радлунӧс».
Менам ӧткӧн олан став вояс чӧж ме ньӧтчыдысь татшӧм ёна эг чувствуйтлы йӧзкӧд аддзысьлыны кӧсйӧмӧс.
«Кӧть эськӧ ӧти!
Эк, кӧть эськӧ нин ӧти!» — сюрсысь шуалі ме.
Тайӧ кывъясыс кыпӧдісны сэтшӧм шог, мый, найӧс шуигӧн, ме мыйвынысь кабыртлі кулакӧс да сэтшӧм ёна гурчки пиньясӧн, мый сы бӧрын сэсся дыр эг вермыв найӧс торйӧдны.
КЫЗЬӦД ГЛАВА
Робинзон заводитлӧ мунны ді вывсьыс.
Ді вылын медбӧръя воӧдз олігӧн ме сідзи и эг вермы тӧдмавны, спаситчис-ӧ кодкӧ пӧгибнитысь корабль вылысь.
Кораблекрушение бӧрын некымын лун мысти вадорысь, сійӧ места весьтсьыс, кӧні жугаліс корабльыс, ме аддзи вӧйӧм юнгалысь шойсӧ.
Ме видзӧді сы вылӧ ёна шогсьӧмӧн.
Тайӧ вӧлі мича чужӧма том морт!
Гашкӧ, сійӧ кӧ вӧлі ловъя, ме эськӧ куті радейтны сійӧс и менам олӧмӧй эськӧ лои ёна шудаджык.
Но оз ков ёна шогсьыны сы вӧсна, мый всё равно он бергӧд бӧр.
Ме дыр шӧйті-ветлӧдлі вадор кузя, сэсся бара вои вӧйӧм морт дінӧ.
Сы вылын вӧлі дженьыдик дӧра гач, лӧз дӧра дӧрӧм да матросскӧй куртка.
Некутшӧм признакъяс серти оз позь вӧлі тӧдмавны, кутшӧм сылӧн национальностьыс: сы зепъясысь ме нинӧм эг аддзы, кык зарни монета да каллян кындзи.
Бушколыс лӧнис, и меным вӧлі зэв окота босьтны пыж да мунны корабль вылӧ.
Ме бура тӧді, мый сэтысь аддза уна колантор, кодъяс вермасны меным згӧдитчыны.
Но эз сӧмын тайӧ менӧ сэтчӧ кыскы: медся ёна ме волнуйтчи, мый, гашкӧ, корабль вылын колис кутшӧмкӧ ловъя лов, кодӧс ме верма спаситны кулӧмысь.
«И ме кӧ спасита сійӧс, — шуалі ме аслым, — менам олӧмӧй лоӧ ёна югыдджык да долыдджык».
Тайӧ мӧвпыс шымыртіс менсьым сьӧлӧмӧс ставнас: ме чувствуйті, мый ни лунын, ни войын ог кут тӧдны спокой, кытчӧдз ог ветлы жугалӧм судно вылӧ.
И ме ачым аслым шуи:
«Мый лоны ло, а ме заводитла воӧдчыны сэтчӧ.
Мый кӧть лоӧ, ме должен мӧдӧдчыны саридзӧ, ог кӧ кӧсйы, медым дзикӧдз виис менӧ сӧвестьӧй».
Тайӧ решениенас ме тэрыба бӧр локті аслам крепостьӧ да заводиті лӧсьӧдчыны сьӧкыд да опаснӧй туйӧ.
Ме босьті нянь, ыджыд кувшинтыр преснӧй ва, бутылкатыр ром, кӧрзинатыр изюм да компас.
Став тайӧ зэв дона грузсӧ ме ӧшӧді пельпомъяс вылӧ да мӧдӧдчи сійӧ вадорланьыс, кӧні вӧлі менам пыжӧй.
Ме койи пыжысь васӧ, тэчи сэтчӧ кӧлуйӧс да гортӧ вои выль грузла.
Тайӧ пӧрйӧ ме босьті сьӧрысь ыджыд мешӧктыр рис, преснӧй ва кувшин, кызь кымын посньыдик ид кӧвдум, бутылкатыр кӧза йӧв, сыр кусӧк да зонтик.
Ставсӧ тайӧс ме зэв сьӧкыдпырысь вайи пыжӧ, пукси да йӧткыштчи.
Первойсӧ ме муні сынӧмӧн да кутчыси кыдз позьӧ матӧджык вадорӧ.
Кор ме матыстчи ді асыв-войвывладорӧ да меным колӧ вӧлі кыпӧдны парус, медым веськӧдчыны восьса саридзӧ, ме дугді сынӧмысь да эг тӧд, мый вӧчны.
«Мунны али абу?..
Рискуйтны али абу?» — юаси ме ачым ассьым.
Ме видзӧдлі морскӧй визувлӧн ӧдйӧ мунысь ваныр вылӧ, коді кытшовтіс дісӧ, да уськӧді тӧдвылӧ, кутшӧм страшнӧй опасность улӧ ме сюрлі первойысь саридзӧ петалігӧн, и надзӧникӧн менам ыджыд кӧсйӧмӧй слабмис.
Тані вочаасисны визувъяслӧн кыкнан ванырыс, и ме аддзи, мый кӧть код визулас эськӧ ме эг веськав, на пиысь быдӧн нуас менӧ ылӧ восьса саридзӧ.
«Ӧд менам пыжӧй сэтшӧм ичӧт, — шуалі ме ачым аслым, — мый пӧльыштас кӧ неыджыд тӧв, сійӧс пырысь-пыр жӧ путкыльтас гыыс, и сэки ме пӧгибнита».
Тадзи мӧвпалігӧн ме дзикӧдз повзи да дась нин вӧлі ӧткажитчыны аслам заводитлӧмысь.
Ме пыри неыджыд бухтаӧ, домаси вадорӧ, пукси мыльк йылӧ да куті думайтны. Ме эг тӧд, мый меным вӧчны.
Но регыд мысти заводитчис прилив, и ме аддзи, мый делӧыс абу нин сэтшӧм лёк: вӧлӧмкӧ, отливлӧн визулыс мунӧ ділӧн лунвывладорсяньыс, а приливлӧн визулыс — войвывладорсяньыс, сідзкӧ ме, кор кута бӧр воны жугалӧм корабль вывсянь, мӧда кӧ сынны войвывладорса вадорлань, то коля ловйӧн да дзоньвидзаӧн.
Сідзкӧ, повнысӧ вӧлӧма нинӧмысь.
Меным бара лои кокньыдджык да ме решиті аски югдандорыс петны саридзӧ.
Пуксис вой.
Матросскӧй бушлатӧн шебрасьӧмӧн ме узи пыжын, а аски асывнас мӧдӧдчи туйӧ.
Первой ме веськӧдчи восьса саридзӧ, веськыда войвылӧ, кытчӧдз эг веськав визувлӧн ванырӧ, коді вӧлі мунӧ асыввылӧ.
Менӧ кутіс нуны зэв ӧдйӧ, кык часысь регыдджыкӧн ме воӧдчи корабль дорӧдз.
Ме аддзи зэв гажтӧм серпас: корабльыс (буракӧ, испанскӧй) сибдӧма нырнас кык утёс костӧ.
Бӧжсӧ вӧлі нуӧма; дзоньӧн кольӧма сӧмын корабль нырыс.
И грот-мачтасӧ и фок-мачтасӧ вӧлі кералӧмаӧсь вуж выйӧнӧдзыс.
Кор ме матыстчи борт дорас, палуба вылын мыччысис пон.
Менӧ аддзӧм бӧрын сійӧ кутіс омлявны да никсыны, а кор ме сійӧс чукӧсті, чеччыштіс ваас да вартчис ме дінӧ.
Ме босьті сійӧс пыжӧ.
Сійӧ кутӧма кувны тшыглы да ютӧмла.
Ме сылы сеті нянь тор, и сійӧ уськӧдчис сы вылӧ, кыдзи тӧлын тшыгъялӧм кӧин.
Кор понйыс пӧтіс, ме сеті сылы неуна ва, и сійӧ заводитіс сэтшӧм горша лакны, мый потіс эськӧ, сеті кӧ сылы мыйта колӧ юны.
Сэсся ме кайи корабль вылӧ.
Первой, мый аддзи, вӧлі кык шой; кияснаныс ёна кутчысьӧмӧн найӧ куйлісны рубкаас.
Колӧ чайтны, кор корабльыс веськалӧма утёс вылас, сійӧс дугдывтӧг швачӧдӧмаӧсь-нӧйтӧмаӧсь гырысь гыяс, сы вӧсна мый бушколыс вӧлі зэв вына и тайӧ кык мортыс, кодъяс полӧмаӧсь, медым найӧс эз шыбит борт сайӧ, кутчысьӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас да татшӧм ногӧн и пӧдӧмаӧсь.
Гыясыс вӧлӧмаӧсь сэтшӧм джуджыдӧсь да сэтшӧм тшӧкыда вуджлӧмаӧсь палуба вомӧныс, мый корабльыс, збыльысьсӧ, век вӧлі ва улын, и найӧ, кодъясӧс гыыс эз шыбит борт сайӧ, пӧдісны каютаясын да кубрикын.
Понйысь кындзи, корабль вылын эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Унджык кӧлуйсӧ, буракӧ, сідзжӧ нуӧма саридзӧ, а мый кольӧма, сійӧ кӧтасьӧма.
Правда, трюмас сулалісны, ог тӧд, вина либӧ водка тыра кутшӧмкӧ бӧчкаяс, но найӧ вӧліны сэтшӧм гырысьӧсь, мый ме весиг эг заводитлы найӧс вӧрзьӧдны.
Сэні вӧлі ещӧ некымын сундук, буракӧ, матросъясыслӧн; кык сундуксӧ ме вуджӧді пыжӧ да весиг эг и заводитлы найӧс восьтыны.
Корабль ныр пыддиыс кӧ эськӧ коли дзоньӧн бӧжыс, меным, гашкӧ, сэки эськӧ сюри уна бур добра, сы вӧсна мый весиг тайӧ кык сундуксьыс ме бӧрынджык аддзи кутшӧмсюрӧ зэв донаторъяс.
Корабльыс, буракӧ, вӧлӧма зэв озыр.
Сундукъяс кындзи, корабль вылысь меным сюри кутшӧмкӧ спиртнӧй напиток тыра бӧчка.
Бӧчкаас вӧлі кызь галлонысь не этшаджык, и меным лои зэв сьӧкыдпырысь нуны сійӧс пыжӧ.
Каютасьыс ме аддзи кымынкӧ ружье да порок видзан ыджыд доз, а сэні вӧлі нёль фунт кымын порок.
Ружьеяссӧ ме коли, сы вӧсна мый найӧ меным эз ковны, а пороксӧ босьті.
Босьті сідзжӧ шомӧн вӧдитчыны ичӧтик зыр да щипцы, кодъяс вӧлі меным зэв ёна колӧны.
Босьті кык ыргӧн котёлок да ыргӧн кофейник.
Став тайӧ грузнас да понкӧд ме йӧткыштчи корабль дорысь, сы вӧсна мый заводитчис нин прилив.
Сійӧ жӧ луннас, войшӧр бӧрын часын, мучитчӧма да зэв ёна мудзӧма ме вои ді вылӧ.
Ме решиті ассьым добычаӧс новлыны не пещераӧ, а выль гротӧ, сы вӧсна мый сэтчӧдз вӧлі матынджык.
Войсӧ коллялі бара пыжын, а асывнас, сёйыштӧм бӧрын, вайӧм кӧлуйсӧ петкӧдлі вадорӧ да видлалі, мый сэні эм.
Бӧчкаас вӧлӧма ром, но, шуны кӧ веськыда, абу зэв бур, тӧдчымӧн омӧльджык сыысь, кодӧс ми юлім Бразилияын.
Но, кор ме восьті сундукъяссӧ, сэтысь ме аддзи уна колана да донаторъяс.
Ӧти сундукын вӧлі, например, зэв мича да аслыспӧлӧс формаа ичӧтик кӧбрег (сёян-юан да дозмукъяс видзӧм вылӧ туйын вӧдитчан сундук).
Ичӧтик кӧбрегас вӧлі мича эзысь пробкаа уна бутылка; быд бутылкаын — куим пинтаысь не этшаджык зэв бур, чӧскыд дука ликёр.
Сэтысь жӧ ме аддзи сакар вылын вӧчӧм зэв бур фрукты тыра нёль банка;
кӧть и жаль, но кыкыс вӧлі тшыкӧмаӧсь морскӧй васьыс.
Мӧд кыксӧ вӧлі сэтшӧм топыда тупкӧмаӧсь, мый на пытшкӧ абу веськалӧма ни ӧти войт ва.
Сундукысь ме аддзи кымынкӧ зэв на ён дӧрӧм, и тайӧ аддзӧмтор вылас ме лои зэв рад;
сэсся дюжинаӧн-джынйӧн сьылі вылын новлан чышъянъяс да сы мында жӧ полотно носӧвикъяс, кодъяс меным зэв ёна воисны сьӧлӧм вылӧ, сы вӧсна мый жар поводдя дырйи зэв приятнӧ чышкавны пӧсялӧм чужӧмтӧ полотноысь вурӧм татшӧм чышъяннас.
Сундук пыдӧссьыс ме аддзи сьӧм тыра куим посньыдик мешӧк да кымынкӧ посньыдик зарни слиток, кодъяслӧн сьӧктаыс лоӧ ӧти фунт мында кымын.
Мӧд сундукас вӧліны донтӧм материалысь вурӧм курткаяс, гачьяс да камзолъяс, кодъясӧс ёна нин новлӧмаӧсь.
Шуны кӧ веськыда, кор ме лӧсьӧдчи мунны тайӧ корабль вылас, ме чайті, мый сы вылысь ме аддза ёна унджык коланторъяс да донаторъяс.
Дерт, ме озырми вель ыджыд сумма вылӧ, но меным сьӧмыд вӧлі ковтӧм ёгӧн!
Ме эськӧ окотапырысь сеті став сьӧмсӧ куим-ӧ-нёль гоз медся обыкновеннӧй башмакъяс да чулкияс вылӧ, кодъясӧс эг нин новлы уна во чӧж.
Ме пукті добычаӧс надёжнӧй местаӧ, пыжӧс домалі сэтчӧ жӧ, да мӧдӧдчи гортӧ подӧн.
Вӧлі нин вой, кор ме вои гортӧ.
Гортын вӧлі ставыс лючки-ладнӧ: спокойнӧ, лӧсьыд да лӧнь.
Попугай чолӧмаліс менӧ мелі кывйӧн, и кӧзапиян сэтшӧм радлігтырйи котӧртісны ме дінӧ, мый ме малышті найӧс да сеті налы свежӧй шепъяс.
Тайӧ кадсяньыс менам важся полӧмъясӧй кыдз быттьӧ бырисны, и ме овмӧдчи важмоз, дзик нинӧмысь повтӧг, да вӧдиті муяс, дӧзьӧриті ассьым скӧтӧс, кодъяс дорӧ ме велалі воддза серти на ёнджыка.
Тадзи ме олі пӧшти кык во чӧж: менам быдторйыс вӧлі, ме эг тӧд некутшӧм сьӧкыдлунъяс.
Но тайӧ кыкнан во чӧжыс ме думайті сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ меным мунны аслам ді вылысь.
Сійӧ минутсяньыс, кор ме аддзи корабльсӧ, коді вӧзйис меным мездлун, меным лои ещӧ мустӧмджык менам ӧтка олӧмӧй.
Лун и вой ме коллялі тайӧ тюрьмасьыс пышйӧм йылысь думъясӧн.
Вӧлі кӧ менам баркас, кӧть нин сэтшӧм, кутшӧм вылын ме пышйи мавръяс ордысь, ме эськӧ думайттӧг петі саридзӧ, весиг эг тӧждысь эськӧ, кытчӧ нуас менӧ тӧлыс.
Медбӧрын ме гӧгӧрвои, мый вӧля вылӧ писькӧдчыны меным удайтчас сӧмын сэки, кор кута кутшӧмкӧ дикарӧс, кодъяс волывлӧны менам ді вылӧ.
Медбур вӧлі эськӧ босьтны ас ордӧ сійӧ шудтӧмъяс пиысь ӧтиӧс, кодъясӧс эсійӧ морт сёйысьясыс вайӧдлывлісны татчӧ, медым косявлыны да сёйны.
Ме спасита сылысь олӧмсӧ, и сійӧ отсалас меным петны вӧля вылӧ.
Но тайӧ планыс зэв опаснӧй да сьӧкыд: ӧд сы могысь, медым босьтны меным колана дикарӧс, ме должен уськӧдчыны морт сёйысьяс вылӧ да дзик ставнысӧ виавны, а тайӧ ӧдвакӧ меным удайтчас.
Таысь кындзи, менам душаӧй дрӧгнитліс сэтшӧм мӧвпысь, мый меным ковмас сы мында вир кисьтны кӧть нин и ачымӧс спаситӧм могысь.
Дыр муніс ме пытшкын тыш, но медбӧрын мездлун шедӧдны ыджыд кӧсйӧм веніс рассудоклысь да сӧвестьлысь став доводъяссӧ.
Ме решиті, кӧть мый, а босьтны дикарьяс пиысь ӧтиӧс пырысь-пыр, кыдзи сӧмын найӧ воасны менам ді вылӧ.
И вот ме пӧшти быд лун куті ветлӧдлыны аслам крепостьысь сійӧ ылі вадорас, код дорӧ медсясӧ вермисны матыстчыны да сувтны дикарьяслӧн пирогаясыс.
Тайӧ морт сёйысьяс вылас ме кӧсйи уськӧдчыны немвиччысьтӧг.
Но коли воӧн-джынйӧн — весиг унджык! — а дикарьяс эз петкӧдчывны.
Медбӧрын менам терпениеӧй дзикӧдз быри, и ме вунӧді видзчысьӧмӧн олӧм йылысь да мыйлакӧ куті чайтны, мый ме кӧ паныдася дикарьяскӧд, ме эськӧ кокниа справитча не сӧмын ӧтикӧд, но и кыккӧд либӧ весиг куим дикаркӧд!
КЫЗЬ ӦТИӦД ГЛАВА
Робинзон спаситӧ дикарӧс да сетӧ сылы Пятница ним
Гӧгӧрвоӧй жӧ ті менсьым шемӧсмӧмӧс, кор ӧтчыд аслам крепостьысь петӧм бӧрын ме аддзи уліысь, дзик вадорсьыс (мӧд ногӧн кӧ эг сэтысь, кытысь ме виччыси найӧс аддзыны) вит либӧ квайт индейскӧй пирога.
Пирогаясыс сулалісны тыртӧмӧсь.
Йӧзыс эз тыдавны.
Буракӧ, найӧ петӧмаӧсь вадорӧ да кытчӧкӧ саймовтчӧмаӧсь.
Сы вӧсна мый ме тӧді, мый быд пирогаӧ пуксьывлӧны векджык квайт, а то и унджык морт, веськыда кӧ шуны, ме ёна повзи.
Ме некыдз эг виччысь, мый меным ковмас тышкасьны татшӧм уна врагкӧд.
«Найӧ кызь кымынӧн, а, пӧжалуй, и комынӧн.
Кыдзи нӧ ме ӧтнамӧн найӧс верма!» — тӧждысьӧмӧн думайті ме.
Ме эг тӧд, мый меным вӧчны, но век жӧ вои аслам крепостьӧ да лӧсьӧдчи бой кежлӧ.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Ме дыр кывзыси, оз-ӧ кывны сыладорсянь дикарьяслӧн горзӧм да сьылӧм шыяс.
Медбӧрын меным дышӧдіс виччысьнысӧ.
Ме коли ассьым ружьеясӧс пос улӧ да кыпӧдчи гӧра йылӧ.
Юрӧс чургӧдны вӧлі опаснӧ.
Ме дзебси гӧра йыв сайӧ да куті видзӧдны подзорнӧй труба пыр.
Дикарьяс ӧні воалісны асланыс пыжъяс дорӧ.
Найӧ вӧліны комынӧн кымын.
Вадор вылас найӧ ӧзтісны бипур да, буракӧ, гӧтӧвитісны би вылын кутшӧмкӧ сёянтор.
Мый найӧ гӧтӧвитӧны, ме эг вермы аддзыны, сӧмын аддзи, мый найӧ йӧктӧны бипур гӧгӧрыс быдсяманогыс чеччалігтыр да кияснас шенасигтыр, кыдзи йӧктӧны сӧмын дикарьяс.
Подзорнӧй труба пыр на вылӧ видзӧдіг ме казялі, мый найӧ котӧрӧн матыстчисны пыжъяслань, кватитісны сэтысь кык мортӧс да кутісны кыскыны бипурлань.
Буракӧ, дикарьяс лӧсьӧдчисны вины найӧс.
Тайӧ минутӧдзыс коньӧръяс, колӧ чайтны, кӧрталӧм кияснас да кокъяснас куйлісны пыжын.
Ӧтисӧ пырысь-пыр жӧ уськӧдісны кок йывсьыс.
Буракӧ, сылы кучкисны юрас дубинаӧн либӧ пу сабляӧн, дикарьяслӧн тайӧ обычнӧй оружие; сразу жӧ сы вылӧ уськӧдчисны ещӧ кыкӧн либӧ куимӧн да босьтчисны уджӧ: кырыштісны сылысь кынӧмсӧ да кутісны весавны сійӧс.
Мӧд пленникыс сулаліс орччӧн да виччысис аскӧдыс татшӧмтор жӧ вӧчӧм.
Первой жертванас ноксьысьяс вунӧдісны мӧд йывсьыс.
Пленник кутіс чувствуйтны асьсӧ свободнӧйӧн, да сылӧн, буракӧ, чужис спаситчӧм вылӧ лача: сійӧ друг уськӧдчис водзӧ да мыйвынсьыс кутіс котӧртны.
Сійӧ котӧртіс лыа вадор кузя сылань, кӧні вӧлі менам оланінӧй.
Шуа веськыда, ме зэв ёна повзи, кор казялі, мый сійӧ котӧртӧ веськыда мелань.
Да и кыдзи вӧлі не повзьыны: меным первойсӧ кажитчис, мый сійӧс вӧтӧдны уськӧдчисны став дикарыс.
Но ме эг вӧрзьы местаысь да регыд мысти аддзи, мый пышйысь бӧрся вӧтчисны кык либӧ куим морт, а мукӧдъясыс, мыйкӧ дыра котӧртыштӧм бӧрын, надзӧникӧн бергӧдчисны бӧр, бипурлань.
abu
Но дзикӧдз ме успокоитчи сэки, кор аддзи, мый пышйысь ылӧ колис ассьыс врагъяссӧ: вӧлі гӧгӧрвоана, мый сылы кӧ удайтчас татшӧм ӧдйӧ котӧртны ещӧ часджын кымын, найӧ оз вермыны сійӧс кутны.
Котӧртысьясӧс менам крепостьысь торйӧдіс векньыдик бухта, код йылысь ме казьтылі не ӧтчыдысь нин, — буретш сійӧ бухтаыс, кытчӧ ме сувтлі аслам пурйӧн, кор миян корабль вылысь вуджӧдалі кӧлуйсӧ.
«Мый бара кутас вӧчны тайӧ коньӧрыс, — думышті ме, — кор матыстчас бухта дорӧ?
Сійӧ должен вартчыны сы вомӧн, мӧд ногӧн сійӧс кутасны вӧтчысьясыс».
Но ме весьшӧрӧ тӧждыси сы вӧсна: пышйысь ньӧти падъявтӧг уськӧдчис ваӧ, ӧдйӧ вуджис бухтасӧ, петіс мӧдар вадорас да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ кутіс котӧртны водзӧ.
Куим вӧтчысь пиысь ваӧ уськӧдчисны сӧмын кыкӧн, а коймӧдыс эз лысьт: буракӧ, сійӧ вартчынысӧ эз куж; сійӧ сулалыштіс вадорас, видзӧдыштіс кык бӧрсяыс, сэсся бергӧдчис да надзӧникӧн мӧдӧдчис бӧр.
Ме радпырысь казялі, мый кык дикарыс, кодъяс вӧтчисны пышйысь бӧрся, вартчисны сы серти кыкпӧв надзӧнджык.
И сэки ме гӧгӧрвои, мый воис кад действуйтны.
Сьӧлӧмӧй менам кутіс чеччавны.
«Ӧні либӧ некор! — шуи ме аслым да уськӧдчи котӧртны водзӧ. — Спаситны, спаситны тайӧ шудтӧмсӧ, мый кӧть тайӧ эз сувт!..»
Кадсӧ воштытӧг ме зэв ӧдйӧ лэччи пос кузя, кватиті сэтчӧ кольлӧм ружьеясӧс, сэсся сэтшӧм жӧ ӧдйӧ бӧр кайи гӧра йылӧ, лэччи мӧдарладортіыс да пӧперегӧнмоз куті котӧртны веськыда саридзлань, медым сувтӧдны дикарьяссӧ.
Сы вӧсна мый ме котӧрті керӧс ньылыдыс медся веськыд туйӧдыс, то регыд мысти лои пышйысь да сы бӧрся вӧтчысьяс костын.
Пышйысь бӧрӧ видзӧдлытӧг котӧртіс водзӧ да менӧ эз казяв.
Ме сылы горӧді:
— Сувт!
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да, буракӧ, первой минутас повзис меысь сы бӧрся вӧтчысьясыс дорысь ёнджыка.
Ме киӧн петкӧдлі сылы, медым сійӧ матыстчис ме дінӧ, а ачым, ньӧжйӧ восьлалігтыр, мӧдӧдчи котӧртысь кык дикарлы паныд.
Кор воддзаыс воис ме весьтӧдз, ме уськӧдчи сы вылӧ да ружье прикладӧн уськӧді сійӧс кокйывсьыс.
Лыйны ме эг лысьт, медым не шызьӧдны мукӧд дикарьяссӧ, кӧть эськӧ и найӧ вӧліны ылынӧсь да ӧдвакӧ вермисны кывны менсьым лыйӧм шыӧс, а кӧть и кылісны, всё равно эськӧ эз гӧгӧрвоны, мый тайӧ татшӧмыс.
Кор ӧти котӧртысьыс уси, мӧдыс, буракӧ, повзис да сувтіс.
А ме спокойнӧя матыстчи сылань.
Но кор матӧджык воӧм бӧрын ме казялі, мый сылӧн киясас ньӧв да ньӧввуж да сійӧ метитчӧ меӧ, меным быть ковмис лыйны.
Ме метитчи, лэдзи курок да сійӧс водтӧді места вылас.
Коньӧр пышйысь, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый ме вии сылысь кыкнан врагсӧ (ме ногӧн, тадзи должен вӧлі сылы кажитчыны), лыйӧм шысьыс да бисьыс сэтшӧма повзис, быттьӧ кынмис места вылас; сійӧ сулаліс, быттьӧ места вылас сійӧс тувъялӧмаӧсь, да эз тӧд, мый вылӧ решитчыны: пышйыны али кольччыны мекӧд, но колӧ чайтны, пышйис эськӧ, вермис кӧ.
Ме бара куті горзыны сылы да корны, медым сійӧ матыстчис ме дінӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис: кыкысь кымын воськовтіс да сувтіс, сэсся бара некымынысь воськовтіс да бара сувтіс, быттьӧ места вылас кынмис.
Сэки ме казялі, мый сійӧ ставнас тіралӧ; коньӧр, буракӧ, поліс, мый сійӧ кӧ веськалас менам киӧ, ме сійӧс пырысь-пыр жӧ виа, кыдзи и этайӧ дикарьяссӧ.
Ме бара вӧчи сылы знак, медым сійӧ матыстчис ме дінӧ, и вообщӧ быдногыс зіли ышӧдны сійӧс.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ век матӧджык и матӧджык.
Быд дас-дас кык воськов вӧчӧм бӧрын сійӧ пидзӧсчанясьліс.
Буракӧ, сійӧ кӧсйис менӧ аттьӧавны, мый ме спаситі сылысь олӧмсӧ.
Ме меліа нюмъялі сылы да киӧн кори сійӧс ас дорӧ.
Медбӧрын дикарь матыстчис ме дорӧ зэв матӧ.
Сійӧ бара пидзӧсчанясис, окаліс мусӧ, ляскысьліс сы бердӧ кымӧснас, лэптіс менсьым кокӧс да пуктіс аслыс юр вылас.
Буракӧ, тадзи сійӧ кӧсйис висьтавны, мый сійӧ кӧсйӧ лоны менам рабӧн аслас олӧмлӧн медбӧръя лунӧдз.
abu
Но колӧ вӧлі действуйтны водзӧ.
Друг ме казялі, мый дикарыс, кодлы ме кучки прикладӧн, абу кулӧма, а сӧмын садьсӧ воштылӧма.
Сійӧ кутіс вӧрӧшитчыны да воны ас садяс.
Ме инді сы вылӧ пышйысьлы:
— Видзӧдлы, тэнад врагыд ловъя!
Сійӧ шуис воча некымын кыв, и ме кӧть нинӧм эг гӧгӧрво, но сёрнилӧн самӧй шыясыс меным кажитчисны приятнӧйӧсь: ӧд ді вылын кызь вит во чӧж олігӧн ме первойысь на кылі морт гӧлӧс!
Шуны кӧ веськыда, менам кадыс эз вӧв, медым тайӧтор йылысь думайтны: садьсӧ воштӧм морт сёйысь бӧр ас садяс воис сэтшӧма, мый пукаліс нин му вылын, и ме казялі, мый менам дикарӧй бара заводитӧ повны сыысь.
Колӧ вӧлі успокоитны коньӧрӧс.
Ме метитчи нин сылӧн врагӧ, но сэки менам дикарӧй индіс знакъясӧн, медым ме сылы сеті тасма сайын ӧшалысь сабляӧс.
Ме мыччи сылы сабляӧс.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ кватитіс сійӧс, уськӧдчис аслас враг вылӧ да ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн орӧдіс сылысь юрсӧ.
Татшӧм искусствоыс ёна шензьӧдіс менӧ: ӧд тайӧ дикарыс аслас олӧм чӧжӧн некор на эз аддзыв, пу сабляысь кындзи, мӧдпӧлӧс оружие.
Бӧрынджык ме тӧдмалі, мый татчӧс дикарьяс сабля вӧчӧм вылӧ бӧрйӧны сэтшӧм крепыд пу да сэтшӧм бура найӧс тӧчитӧны, мый татшӧм пу саблянас керыштны юр позьӧ стальнӧй сабля дорысь не омӧльджыка.
Аслас преследователькӧд татшӧм ногӧн расправитчӧм бӧрын менам дикарӧй (ӧнісянь ме кута сійӧс шуны менам дикарӧн) кыпыда сералігтыр воис ме дінӧ, ӧти киас сылӧн вӧлі менам сабляӧй, а мӧдас — виӧм дикарлӧн юрыс, да, ме водзын кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм движениеяс вӧчалӧм бӧрын, торжественнӧя пуктіс юрсӧ да оружиесӧ ме дорӧ му вылас.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи ме лыйи сылысь ӧти врагсӧ, и тайӧ шемӧсмӧдіс сійӧс: сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи позьӧ татшӧм ылісянь вины мортӧс.
Сійӧ индіс лыйӧм дикарь вылӧ да знакъясӧн корис, медым ме лэдзи сійӧс ветлыны видзӧдлыны виӧма вылӧ.
Ме, сідзжӧ знакъяс отсӧгӧн, петкӧдлі, мый позьӧ, и сійӧ пырысь-пыр котӧртіс сэтчӧ.
Шой дінӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ быттьӧ кынмис места вылас да дыр шензьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Сэсся копыртчис да кутіс бергӧдлыны сійӧс то ӧти, то мӧд бок вылас.
Ранасӧ аддзӧм бӧрын сійӧ сюся видзӧдіс сы вылӧ.
Пуляыс веськалӧма дикарлы веськыда сьӧлӧмас, и вирыс петӧма этша.
Лоӧма пытшкӧсса кровоизлияние, кулӧма пырысь-пыр, сійӧ жӧ здукас.
Менам дикарь босьтіс кулӧмалысь ньӧвсӧ да стрелаяса колчансӧ да бара котӧрӧн матыстчис ме дінӧ.
Ме пыр жӧ бергӧдчи да мӧдӧдчи мӧдарлань. Дикарлы тшӧкті локны ас бӧрся.
Знакъясӧн ме заводитлі сылы гӧгӧрвоӧдны, мый татчӧ кольччыны некыдз оз позь, сы вӧсна мый сійӧ дикарьясыс, кодъяс ӧні вӧліны вадорынӧсь, вермасны быд здукӧ заводитны вӧтчыны сы бӧрся.
Сійӧ вочавидзис меным сідзжӧ знакъясӧн, мый медводз колӧ кулӧмаяссӧ гуавны лыа пытшкӧ, медым врагъяс эз аддзыны найӧс, воасны кӧ найӧ тайӧ местаас.
Ме висьталі, мый сӧгласен (сідзжӧ знакъяс отсӧгӧн), и сійӧ пырысь-пыр босьтчис уджӧ.
Сійӧ зэв ӧдйӧ кияснас кодйис лыаын сэтшӧм джуджыд гу, мый кокниа позис сэтчӧ сюйны мортӧс.
Сэсся сійӧ тайӧ гуас кыскис ӧти виӧмасӧ да тыртіс сійӧс лыаӧн; мӧдыскӧд сійӧ сідз жӧ вӧчис, — веськыда кӧ, кутшӧмкӧ дас вит минутӧн сійӧ гуаліс кыкнансӧ.
Та бӧрын ме тшӧкті сылы локны ме бӧрся, и ми петім туйӧ.
Мунім ми дыр, сы вӧсна мый ме нуӧді сійӧс эг крепостьӧ, а дзик мӧдарӧ — ділӧн медся ылі помӧ, менам выль гротӧ.
Гротын ме сеті сылы нянь, изюм да неуна ва.
Ва вылӧ сійӧ торъя вӧлі рад, сы вӧсна мый котӧртӧм бӧрын сылӧн зэв ёна горшыс косьмис.
Кор сійӧ неуна сёйыштіс, ме инді пещера пельӧсӧ, кӧні вӧлі неыджыд рис идзас чукӧр, кодӧс вӧлі вевттьӧма эшкынӧн, да знакъясӧн петкӧдлі, мый сійӧ вермас водны да узьны.
Коньӧр дикарӧй водіс да пырысь-пыр унмовсис.
Ме пӧльзуйтчи случайӧн, медым бурджыка видзӧдлыны сы вылӧ.
Тайӧ вӧлі кузь тушаа, топыд виръяя том морт, сылӧн киясыс и кокъясыс вӧліны мускулаӧсь, ёнӧсь да такӧд тшӧтш зэв мичаӧсь; сылы позьӧ вӧлі сетны ар кызь квайт.
Чужӧмыс вӧлі мужественнӧй да сэки жӧ нежнӧй да приятнӧй, и сы вылын тшӧкыда тӧдчис бур характера мортлӧн выражение, торйӧн нин, кор сійӧ нюмъяліс.
Юрсиыс сылӧн вӧлі сьӧд да кузь; сійӧ лэччис чужӧм вылас пратьясӧн.
Плешкыс паськыд; кучикыс пемыдгӧрд рӧма, видзӧднысӧ зэв приятнӧй.
Гӧгрӧс чужӧма, яя банбокъяса, неыджыд ныра.
Вомыс мича, вомдоръясыс вӧсньыдикӧсь, пиньясыс рӧвнӧйӧсь, слӧн лы кодь еджыдӧсь.
Узис сійӧ часджынйысь эз дырджык, стӧчджыка кӧ шуны эз узь, а вуграліс, сэсся чеччыштіс кок йылас да пещераысь петіс ме дінӧ.
Ме сэні жӧ, йӧрын, лысьті ассьым кӧзаясӧс.
Кыдзи сӧмын сійӧ аддзис менӧ, котӧрӧн воис ме дінӧ да уськӧдчис ме водзӧ му вылӧ да быдпӧлӧс знакъяснас зілис сьӧлӧмсяньыс аттьӧавны.
Сійӧ копыртчис муӧдзыс, бара пуктіс юр вылас менсьым кокӧс да, вообщӧ, кыдзи сӧмын кужис, зілис меным докажитны ассьыс помтӧм покорность да сетны меным гӧгӧрвоны, мый тайӧ лунсяньыс сійӧ кутас меным служитны нэм чӧжыс.
Ме унатор гӧгӧрвои, мый сійӧ кӧсйис меным висьтавны, и кыдзи сямми зіли сылы висьтавны, мый ме сійӧн зэв дӧвӧлен.
Сійӧ жӧ лунсяньыс ме заводиті сійӧс велӧдны шуавны да гӧгӧрвоны медся колана кывъяссӧ.
Медвойдӧр ме сылы висьталі, мый сійӧс кута шуны Пятницаӧн (тайӧ нимсӧ ме бӧрйи сылы сійӧ лун паметь кузя, кор сійӧс спаситі).
Сэсся ме сійӧс велӧді шуны менсьым нимӧс, велӧді шуавны «да» и «абу» кывъяс да тӧлкуйті сылы тайӧ кывъясыслысь значениесӧ.
Ме вайи сылы сёй кувшинын йӧв да петкӧдлі кыдзи кӧтӧдны сы пиын нянь.
Сійӧ тайӧс пыр жӧ велаліс да знакъясӧн петкӧдліс меным, мый менам гӧститӧданторйӧй сылы воис сьӧлӧм вылас.
Ми узим гротын, но кыдзи сӧмын пуксис асыв, ме прикажиті Пятницалы мунны ме бӧрся да куті нуӧдны сійӧс аслам крепостьӧ.
Ме объявиті, мый кӧсъя козьнавны сылы кутшӧмсюрӧ паськӧм.
Сійӧ, буракӧ, та вылӧ лои ззв рад, сы вӧсна мый вӧлі дзик пасьтӧм.
Кор ми вӧлі мунам сійӧ места дінтіыс, кытчӧ тӧрыт дзебим кык виӧм дикарӧс, сійӧ индіс налӧн гуяс вылӧ да быдногыс зілис менӧ гӧгӧрвоӧдны, мый миянлы колӧ перйыны тайӧ кыкнан шойсӧ да сёйны.
Сэки ме зіли петкӧдлыны, мый зэв ёна скӧрми, мый меным весиг зывӧк кывзыны татшӧмторъяссӧ, мый менӧ та йылысь сӧмын думайтӧмсьыс восӧдӧ, мый ме кута сійӧс презирайтны да мустӧмтны, сійӧ кӧ инмӧдчылас шойяс дорӧ.
Медбӧрын ме киӧн решительнӧя петкӧдлі, мый приказывайта вешйыны гуяс дорсьыс; сійӧ пырысь-пыр жӧ вешйис кыв ни джын шутӧг.
Та бӧрын ми сыкӧд кайим керӧс йылӧ, сы вӧсна мый меным вӧлі окота видзӧдлыны, сэнӧсь-ӧ на дикарьясыс.
Ме перйи подзорнӧй труба да веськӧді сійӧс сійӧ месталаньыс, кытысь тӧрыт ме аддзылі найӧс.
Но некод сэні эз вӧв: вадорын эз вӧв ни ӧти пыж.
Ме эг сомневайтчы, мый дикарьяс мунісны, весиг эз видлыны корсьны ассьыныс кык ёртсӧ, кодъяс колисны ді вылын.
Дерт, ме вӧлі рад, но меным окота вӧлі чукӧртны менам кортӧм гӧсьтъяс йылысь точнӧйджык сведениеяс.
Ӧд ӧні ме эг вӧв ӧтнам, мекӧд вӧлі Пятница, и та вӧсна ме лои тӧдчымӧн смелджык, а смеллункӧд ӧтлаын ме пытшкын садьмис любопытство.
Виӧмаяс пиысь ӧтиыслӧн колисны ньӧв да ньӧввужъяс.
Ме сеті тайӧ оружиесӧ Пятницалы, и сійӧ кадсяньыс ни лунын, ни войын сійӧ эз торйӧдчыв сыкӧд.
Регыд мысти ме убедитчи, мый менам дикарь мастерскӧя сяммӧ вӧдитчыны ньӧвйӧн да ньӧввужъясӧн.
Таысь кындзи, ме вооружиті сійӧс сабляӧн, сеті сылы ӧти ружье, а ачым босьті мукӧд кыксӧ, и ми мӧдӧдчим туйӧ.
Кор ми воим сійӧ местаас, кӧні тӧрыт пируйтісны морт сёйысьяс, ми аддзим сэтшӧм страшнӧйтор, мый менам сьӧлӧмӧй кынмис да сӧнъясті дугдіс визувтны вирӧй.
Но Пятницалы вӧлі дзик веськодь: татшӧмтортӧ сійӧ аддзис эз нин первойысь.
Муыс уналаті вӧлі вирӧсь.
Гӧгӧр туплясисны жаритӧм морт яй кусӧкъяс.
Вадор пасьталаыс вӧліны морт лыяс: куим юр лы, вит ки, куим либӧ нёль кок лыяс да лысьӧмлӧн уна мукӧд юкӧнъяс.
Знакъяс отсӧгӧн Пятница висьталіс меным, мый дикарьяс сьӧрсьыныс вайӧдлісны нёль пленникӧс: куимсӧ найӧ сёйисны, а сійӧ вӧлі нёльӧд.
(Сэки сійӧ тувкис аслыс морӧсас чуньнас.)
Дерт, ме ылӧдз эг ставсӧ гӧгӧрво сыысь, мый сійӧ меным висьтавліс, но мыйсюрӧ меным удайтчыліс гӧгӧрвоны.
Сы кывъяс серти, кымынкӧ лун сайын дикарьяслӧн, кодъяс вӧліны ӧти враждебнӧй князь власьт улынӧсь, лои зэв ыджыд сражение сійӧ племяыскӧд, кытысь вӧлі Пятница.
Бокӧвӧй дикарьяс вермисны да босьтісны пленӧ зэв уна йӧзӧс.
Победительяс юкисны ас костаныс пленнӧйясӧс да нуисны найӧс, кодӧс кытчӧ, медым вины да сёйны дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧчис дикарьяслӧн сійӧ отрядыс, коді бӧрйис пируйтӧм вылӧ менам ділысь ӧти вадор.
Ме прикажиті Пятницалы пестыны ыджыд бипур, сэсся чукӧртны став лыяссӧ, став яй кусӧкъяссӧ, шыблавны найӧс тайӧ бипурас да сотны.
Ме казялі, мый сылы зэв окота чӧсмасьыштны морт яйӧн (да тайӧ и абу дивӧ: ӧд сійӧ сідзжӧ вӧлі морт сёйысьӧн!).
Но ме бара сылы петкӧдлі быдпӧлӧс знакъяс отсӧгӧн, мый татшӧмтор вӧчӧм йылысь ачыс мӧвпыс нин меным кажитчӧ зэв зывӧкӧн, да сэки жӧ сылы грӧзиті, мый виа сійӧс, сійӧ кӧ сӧмын кӧть заводитлас торкны менсьым тшӧктӧмӧс.
Та бӧрын ми бӧр воим крепостьӧ, и ме пырысьтӧм-пыр жӧ заводиті пасьтӧдны ассьым дикарӧс.
Медвойдӧр ме сійӧс гачӧді.
Ӧти сундукысь, кодъясӧс ме вайи пӧгибнитӧм корабль вылысь, ме аддзи гӧтӧвӧй кык дӧра гач; найӧс сӧмын ковмис неуна лӧсьӧдыштны.
Сэсся кӧза куысь ме вури сылы куртка, пукті та вылӧ ассьым став кужӧмлунӧс, медым курткаыс артмис лӧсьыдджык (ме сэки вӧлі нин вель бур портнӧйӧн), и мастериті сылы кӧч куясысь шапка, коді артмис лӧсьыд да удобнӧй.
Татшӧм ногӧн, сійӧс лои пасьтӧдӧма юр вывсяньыс да кок улӧдзыс да сійӧ коли, буракӧ, зэв дӧвӧлен сійӧн, мый сылӧн паськӧмыс меысь абу лёкджык.
Правда, велавтӧгыд сылы паськӧмнад кыдзкӧ эз вӧв ас сертиыс, сы вӧсна мый сійӧ нэм чӧжыс ветлӧдліс пасьтӧг; торйӧн нин мешайтіс сылы гачыс.
Норасис сійӧ и куртка вылӧ: шуасис, мый сосъясыс топӧдӧны киняувсӧ да зыртӧны сылысь пельпомъяссӧ.
Ковмис кытсюрӧ выльысь лӧсьӧдны, но надзӧникӧн сійӧ велаліс.
Аскинас ме куті думайтны, кытчӧ эськӧ сійӧс овмӧдны.
Меным окота вӧлі устроитны сійӧс бурджыка, но ме сы вылӧ надейтчыны эг на лысьт да полі овмӧдчыны ӧтлаын.
Ме сувтӧді сылы ичӧтик палатка менам крепостьлӧн кык стенкостса свободнӧй местаӧ, и Пятница лои сійӧ дворлӧн ӧграда сайын, кӧні вӧлі менам оланінӧй.
Но тайӧ видзчысьӧмъясыс вӧлӧмаӧсь дзик лишнӧйӧсь.
Регыд мысти Пятница меным докажитіс, кутшӧм ёна сійӧ менӧ радейтӧ.
И ме куті лыддьыны сійӧс другӧн да дугді видзчысьны сыысь.
Некор ни ӧти мортлӧн эз вӧв татшӧм радейтысь, вернӧй да преданнӧй друг.
Ни скӧралӧм, ни лукавитӧм ме дорӧ сійӧ эз петкӧдлы некор; век зэв кывзысьысь да мелі сьӧлӧма, сійӧ велаліс ме дорӧ, кыдзи рӧднӧй бать дорӧ ичӧт кага.
Ме эска, мый ковмис кӧ, сійӧ радпырысь эськӧ сетіс ассьыс олӧмсӧ ме ради.
Ме вӧлі зэв шуда, мый медбӧрын менам лои ёрт, и ачым аслым сеті кыв, мый велӧда сійӧс ставторйӧ, мый вермас вайны сылы пӧльза, а медвойдӧр велӧда сійӧс сёрнитны менам рӧдиналӧн кыв вылын, медым ми сыкӧд вермим ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоны.
Пятница вӧлӧм зэв тӧлка велӧдчысь.
Но медся донаторйыс вӧлі сыын, мый Пятница велӧдчис сэтшӧм зіля, сэтшӧм радпырысь кывзіс менӧ, сэтшӧм вӧлі шуда, кор гӧгӧрволіс, мый ме сысянь кӧсъя. Меным зэв ёна сьӧлӧм вылӧ воліс сыкӧд занимайтчӧм да беседаяс нуӧдӧм.
Сійӧ кадсянь, кыдзи Пятница лои мекӧд, менам олӧмӧй лои сэтшӧм приятнӧй да кокни, мый ме кӧ эськӧ верми ачымӧс лыддьыны мукӧд дикарьясысь безопасностьын, ме, шуны кӧ веськыда, кажитчӧ нинӧм жалиттӧг, сӧгласитчи эськӧ кольччыны ді вылын аслам нэм помӧдз.
КЫЗЬ КЫКӦД ГЛАВА
Робинзон беседуйтӧ Пятницакӧд да велӧдӧ сійӧс
Кык либӧ куим лун мысти сы бӧрын Пятница овмӧдчис менам крепостьӧ, и меным юрӧ воис, мый ме кӧ кӧсъя, медым сійӧ эз кут сёйны морт яй, ме должен сійӧс велӧдны сёйны скӧт яй.
«Мед сійӧ видлас кӧза яй», — шуи ме аслым да решиті босьтны сійӧс аскӧд вӧравны.
Асывводзын ми мӧдӧдчим вӧрӧ да, керка дінсянь кык-куим миля ылнаӧ мунӧм бӧрын, пу улысь аддзим кык пиа дикӧй кӧзаӧс.
Ме кватиті Пятницаӧс киӧдыс да вӧчи сылы знак, медым сійӧ эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс.
Сэсся ылісянь ме метитчи, лыйи да вии ӧти кӧзаписӧ.
Коньӧр дикарь эз гӧгӧрво, кыдзи позьӧ ылісянь вины ловъя лолӧс (кӧть сійӧ и аддзыліс нин водзджык, кыдзи вии ме сылысь врагсӧ), да дзикӧдз шемӧсмис.
Сійӧ кутіс дрӧжжитны, шатласьны, да меным весиг кажитчис, мый сійӧ ӧні усяс кок йывсьыс.
Сійӧ эз казяв виӧм кӧзаписӧ да чайтіс, мый ме кӧсъя вины сійӧс, Пятницаӧс, и сійӧ кутіс видлавны асьсӧ гӧгӧрбок, оз-ӧ кытыськӧ визувт вир.
Сэсся сійӧ кыпӧдліс куртка пӧласӧ, медым видзӧдлыны, ранитчӧма-ӧ кыткӧ, да кор убедитчис, мый коли дзоньвидза да ловъя, пидзикокасис ме водзӧ, кияснас шымыртіс менсьым кокъясӧс да дыр тӧлкуйтіс мыйкӧ аслас кыв вылын.
Сёрнисӧ сылысь ме эг гӧгӧрво, но кокниа позьӧ вӧлі дӧгадайтчыны, мый сійӧ менӧ корӧ, медым ме сійӧс эг ви.
Ме кӧсйи кутшӧмкӧ ногӧн висьтавны сылы да эскӧдны, мый ме ог лӧсьӧдчы вӧчны сылы некутшӧм лёктор. Та могысь ме босьті сылысь кисӧ, серӧкті да, виӧм кӧзапи вылӧ индіг, тшӧкті котӧртлыны да вайны сійӧс.
Пятница пӧртіс олӧмӧ менсьым тшӧктӧмӧс.
Сійӧ дыр видзӧдіс кӧза вылӧ да зілис гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ куліс. Сэк кості ме бара зарядиті ружьеӧс.
Та бӧрын регыд ассянь неылысь пу йылысь ме аддзи миян варыш кодь ыджыд лэбачӧс.
Ме век жӧ кӧсйи гӧгӧрвоӧдны Пятницалы, мый сійӧ лоӧ ружьеысь лыйӧмыс, да кори ассьым дикарӧс ас дорӧ, первой инді лэбач вылӧ, сэсся ружье вылӧ, сэсся сійӧ пу улӧ, кӧні пукаліс лэбачыс, быттьӧ шуи: «Со видзӧд: ӧні ме вӧча сідзи, мый сійӧ усьӧ», и та бӧрын лыйи.
Лэбачыс уси, и вӧлӧма сійӧ абу варыш, а ыджыд попугай.
Став менам объяснениеяс вылӧ видзӧдтӧг Пятница и тайӧ пӧрйӧ зэв ёна повзис.
Сэки сӧмын ме дӧгадайтчи, мый сэтшӧм ёна шемӧсмӧдіс сійӧс, кор ме лыйи ружьеысь: сійӧ ӧнӧдз на эз аддзыв, кыдзи ме зарядита ружьесӧ, и, буракӧ, чайтіс, мый тайӧ кӧрт паличас олӧ кутшӧмкӧ лёк пеж вын, коді кӧть мый ылнасянь вермӧ вины мортӧс, зверӧс, лэбачӧс, вообщӧ быд ловъя лолӧс, кӧні кӧть сійӧ эз вӧв, матын кӧть ылын.
Сійӧ и бӧрынджыксӧ дыр кад чӧж на эз вермы венны шемӧсмӧмсӧ, мыйӧ вайӧдліс сійӧс ружьеысь менам быд лыйӧм.
Меным кажитчӧ, мый ме кӧ сӧмын разрешиті, сійӧ эськӧ кутіс кевмыны меным и менам ружьелы енлы моз жӧ.
Первойсӧ сійӧ эз решитчы инмӧдчыны ружье бердӧ, по зато сёрнитліс сыкӧд, кыдзи ловъя ловкӧд, кор чайтіс, мый ме ог кыв сійӧс, да думайтліс, мый ружьеыс сылы вочавидзӧ.
Бӧрынджык сійӧ висьтасис, мый кевмысьліс ружьелы, медым ружьеыс пӧщадитіс сійӧс.
Кор Пятница неуна воис ас садяс, ме тшӧкті вайны меным виӧм лэбачсӧ.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ котӧртіс сыла, но бӧрсӧ дыркодь эз во, сы вӧсна мый сылы вель дыр ковмис корсьны лэбачсӧ: вӧлӧмкӧ, сійӧ абу кулӧма, а сӧмын ранитчӧма да лэбзьӧма ылӧкодь.
Медбӧрын Пятница аддзис сійӧс да вайис; а ме сійӧ ветлігкості бара зарядиті ружьеӧс.
Ме лыдди, мый мыйкӧ дыра бурджык не висьтавны сылы, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ.
Ме надейтчи, мый миянлы ещӧ сюрас кутшӧмкӧ лэбач, но та бӧрын нинӧм сэсся эз сюр, и ми бӧр локтім гортӧ.
Сійӧ жӧ рытнас ме кули виӧм кӧзапилысь кучиксӧ да бура весалі пытшкӧссӧ; сэсся ӧзті бипур, вунді кӧза яй тор да пуи сійӧс сёй гырничын.
Артмис зэв бур, чӧскыд яя шыд.
Ме видлі шыдсӧ да сеті Пятницалы.
Пуӧм сёяныс сылы ёна воис сьӧлӧм вылас, сӧмын сійӧ шензис, мыйла ме шыдсӧ солалі.
Сійӧ знакъясӧн петкӧдліс меным, мый сы ногӧн сов зэв чӧскыдтӧм сёянтор, мый восӧдӧ.
Сійӧ босьтіс вомас сов чепӧль да кутіс сьӧласьны да сідзи кӧрис чужӧмсӧ, быттьӧ сійӧс заводитӧ восӧдны, а сэсся пожъяліс вомсӧ ваӧн.
Медым сылы шуны паныд, ме сюйи вомӧ дубыд яй кусӧк да заводиті сьӧласьны, петкӧдлі, мый дубыд сёяныс абу чӧскыд.
Но Пятница сулаліс ас вылас.
Меным сідзи и эз удайтчы велӧдны сійӧс солӧн сёйны.
Сӧмын дыр мысти сійӧ заводитіс солавны ассьыс сёянсӧ, да и то неуна.
Ассьым дикарӧс пуӧм кӧза яйӧн да шыдӧн вердӧм бӧрын ме решиті аскинас гӧститӧдны Пятницаӧс сійӧ жӧ кӧза яйнас, но жаритӧмӧн.
Жариті ме сійӧс бипур вылын, кыдзи тшӧкыда вӧчлывлӧны тайӧс миян Англияын.
Бипур ӧтар-мӧдарас тувъялӧны кык майӧг, на вылӧ пӧперегӧн пуктӧны неыджыд потш, сы вылӧ ӧшӧдӧны яй кусӧк да бергӧдлӧны сійӧс би весьтын сэтчӧдз, кытчӧдз оз жаритчы.
Став тайӧ сооружениеыс Пятницалы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Кор сійӧ видліс жаритӧм яйсӧ, сылӧн радлӧмыс вӧлі зэв ыджыд.
Сійӧ кияс отсӧгӧн менӧ гӧгӧрвоӧдіс, мый сылы зэв ёна кажитчис тайӧ сёянторйыс, да медбӧрын висьталіс, мый некор сэсся оз кут сёйны морт яй, а тайӧторйысь меным, дерт, лои зэв долыд.
Аскинас ме тшӧкті сылы изны да тӧлӧдны вартӧм нянь, водзвыв петкӧдлі сылы, кыдзи тайӧс колӧ вӧчны.
Сійӧ ӧдйӧ гӧгӧрвоис мыйын делӧыс, да кутіс зэв зіля уджавны, торйӧн нин, кор тӧдмаліс, мый ради вӧчсьӧ татшӧм уджыс.
А тӧдмаліс Пятница тайӧс сійӧ жӧ луннас, сы вӧсна мый ме верді сійӧс няньӧн, кодӧс пӧжалі миян пызьысь.
Регыд мысти Пятница велаліс уджавны меысь не лёкджыка.
Сы вӧсна мый ӧні ме должен вӧлі вердны кык мортӧс, колӧ вӧлі думыштлыны водзӧ олӧм йылысь.
Колӧ вӧлі паськӧдны пашня да кӧдзны унджык нянь.
Ме бӧрйи ыджыд му участок да заводиті сійӧс потшны.
Пятница не сӧмын сьӧлӧмсяньыс, но зэв кыпыда отсасис меным тайӧ уджас.
Ме сылы гӧгӧрвоӧді, мый тайӧ лоӧ нянь быдтӧм вылӧ выль му, сы вӧсна мый ми ӧні кыкӧнӧсь да няньсӧ колӧ дасьтыны не сӧмын меным, но и сылы.
Тайӧ ёна йиджис сылы сьӧлӧмас, мый ме сэтшӧма тӧждыся сы вӧсна: сійӧ быдногыс зілис знакъяс отсӧгӧн гӧгӧрвоӧдны меным, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ, мыйта содіс уджыс менам да корис, медым ме регыдджык велӧді быдпӧлӧс пӧлезнӧй уджӧ, а сійӧ нин кутас зільны мыйвынсьыс.
Ді вылын менам олӧмлӧн тайӧ вӧлі медся шуда во.
Пятница бура велаліс сёрнитны английскӧй кыв вылын: сійӧ тӧдмаліс пӧшти быд предметлысь нимсӧ, кодъяс вӧліны сы гӧгӧрын да сійӧ местаясын, кытчӧ ме сійӧс ыстылі. Та вӧсна менсьым став тшӧктӧмторъяссӧ тӧлкӧвӧя пӧртліс олӧмӧ.
Сійӧ вӧлі зэв общительнӧй, радейтліс сёрнитыштны, и ме ӧні верми пӧттӧдз сёрнитны.
Но Пятница меным сьӧлӧм вылӧ воис эз сӧмын сы вӧсна, мый меным позис сыкӧд сёрнитны.
Ме лунысь лун век ёнджыка донъялі сылысь честностьсӧ, став сьӧлӧмсяньыс петысь сылысь прӧстлунсӧ, сылысь искренностьсӧ.
Вочасӧн ме сы дорӧ дзикӧдз велалі, но и сійӧ ачыс менӧ кутіс радейтны сідзи, кыдзи, буракӧ, ас олӧмас некодӧс на ӧнӧдз эз радейтлы.
Ӧтчыд ме думышті юасьыштны сылӧн важ олӧм йылысь; ме кӧсйи тӧдмавны, оз-ӧ гажтӧмчы сійӧ рӧднӧй местаясысь да оз-ӧ кӧсйы бӧр мунны гортас.
Сэк кежлӧ ме сійӧс сэтшӧм нин бура велӧді сёрнитны английскӧй кыв вылын, мый сійӧ вермис вочавидзны менам быд юалӧм вылӧ.
И вот ме юалі сылысь рӧднӧй племя йывсьыс:
— Мый, Пятница, тэнад племяыд повтӧм, збой?
Вӧвліны-ӧ коркӧ случайяс, мый сійӧ вермывліс врагъясӧс?
Сійӧ нюммуніс да вочавидзис:
— О да, ми зэв збойӧсь, повтӧмӧсь, бойяс дырйи ми век вермам врагъясӧс.
— Тэ шуан, мый ті бойяс дырйи век верманныд?
А кыдзи нӧ сійӧ артмис, мый тэнӧ пленӧ босьтісны?
— А миян йӧз век жӧ виалісны найӧс, зэв уна виалісны.
— Мыйла нӧ тэ коркӧ висьтавлін, мый найӧ вермисны тіянӧс?
Ӧд найӧ босьтӧмаӧсь жӧ пленӧ тэнӧ да мукӧдъясӧс?
— Сійӧ местаас, кӧні тышкаси ме, неприятельясыс вӧліны ёна унджыкӧнӧсь.
Найӧ кватитісны миянӧс — ӧтиӧс, кыкӧс, куимӧс да менӧ.
А миян йӧз найӧс нӧйтісны мӧдлаын, кӧні ме эг вӧв.
Сэні миян йӧз кватитісны найӧс — ӧтиӧс, кыкӧс, куимӧс, унаӧс, сюрсысь унджыкӧс.
— Мыйла нӧ тіян йӧзыд эз воны тіянлы отсӧг вылӧ?
— Врагъяс кватитісны ӧтиӧс, кыкӧс, куимӧс да менӧ и нуисны пыжъясӧн, а миян йӧзлӧн сэки пыжъясыс эз вӧвны.
— Висьтав, Пятница, мый вӧчӧны тіян йӧзыд накӧд, кодъяс тіянӧ веськалӧны пленӧ?
Сідзжӧ нуӧны найӧс кытчӧкӧ ылі местаясӧ да сэні найӧс сёйӧны, кыдзи сійӧ морт сёйысьясыс, кодъясӧс ме аддзылі?
— Да, миян йӧз сідзжӧ сёйӧны мортъясӧс... ставныс сёйӧны.
— А кытчӧ найӧ нуӧны пленнӧйяссӧ, кор лӧсьӧдчӧны найӧс сёйны?
— Разнӧй местаясӧ, кытчӧ думыштасны.
— А татчӧ волывлӧны жӧ?
— Да, да, и татчӧ волывлӧны.
И мукӧдлаӧ.
— А тэ тані накӧд вӧвлін?
— Да.
Вӧвлі.
Эстӧн вӧлі...
И сійӧ индіс ділӧн рытыв-войвывлань, кытчӧ, буракӧ, век чукӧртчывлісны сылӧн племяса йӧзыс.
Сідзкӧ, Пятница, менам другӧй и приятельӧй, вӧлӧма сійӧ дикарьяс лыдын, кодъяс волывлӧмаӧсь менам ді вадоръясӧ, и не ӧтчыдысь сёйлӧма мортъясӧс сійӧ жӧ местаясын, кӧні сэсся кӧсйисны сёйны асьсӧ.
Кор недыр мысти ме босьті ачымӧс киӧ да нуӧді сійӧс вадорӧ (сэтчӧ, кытысь ме первойысь аддзи морт лы чукӧр), Пятница пырысь-пыр жӧ тӧдіс сійӧ местаяссӧ.
Сійӧ меным висьталіс, мый ӧтчыд, кор сійӧ воліс менам ді вылӧ аслас племяса йӧзкӧд, найӧ тані виисны да сёйисны кызь мужчинаӧс, кык нывбабаӧс да ӧти кагаӧс.
Сійӧ эз куж шуны английскӧй кыв вылын «кызь» да, медым гӧгӧрвоӧдны меным, кымын мортӧс сёйисны, пукталіс орччӧн-орччӧн кызь изтор.
Пятницакӧд сёрнитіг ме юалі сылысь, ылын-ӧ менам дісянь сійӧ муӧдзыс, кӧні олӧны дикарьяс, да пӧгибайтлӧны оз налӧн пыжъясыс тайӧ костсӧ вуджигӧн.
Вӧлӧмкӧ, плавайтны тані ньӧти абу опаснӧ: сійӧ, Пятница, оз тӧд ни ӧти случай, медым татчӧ кодкӧ вӧйліс, но миян дісянь матын морскӧй течение: асывъяснас сійӧ мунӧ ӧтиладорӧ да век тӧв ньылыд, а рытладорыс и тӧлыс и визулыс бергӧдчӧны дзик мӧдарлань.
Первойсӧ ме думышті, мый тайӧ визулыс зависитӧ приливысь, и ёна сёрӧнджык нин казялі, мый сійӧс артмӧдӧ вына Ориноко ю, коді усьӧ саридзӧ миян дісянь неылын да діыс, сідзкӧ, вӧлі саридзӧ уна вожӧн усьысь тайӧ юыслы паныда.
А рытыввылын да рытыв-войвылын тыдалысь му, кодӧс ме примитлі материк пыдди, вӧлӧма Тринидада& ыджыд островӧн, коді вӧлі сійӧ жӧ ю устье войвывса юкӧнлы паныда.
Ме юаси Пятницалысь сійӧ му йывсьыс да сэні олысьяс йылысь унатор юаси, опаснӧйӧсь-ӧ вадоръясыс, скӧр абу сэні саридзыс, ёна-ӧ скӧрӧсь сэні олысь йӧзыс да кутшӧм войтыръяс олӧны орччӧн.
Сійӧ окотапырысь вочавидзис менам юасьӧмъяс вылӧ да дзик ставсӧ висьтавліс, мый сійӧ вӧлі тӧдӧ.
Ме сідзжӧ юаси, кыдзи шусьӧны дикарьяслӧн унапӧлӧс племяясыс, кодъяс олӧны сійӧ местаясын, но сійӧ шуаліс сӧмын ӧтитор: «Кариба, кариба».
Ме, дерт, кокниа гӧгӧрвои, мый сійӧ висьталӧ караибъяс йылысь, кодъяс, эскыны кӧ миян географическӧй картаяслы, олӧны буретш Америкалӧн тайӧ юкӧнын да занимайтӧны став вадорсӧ Ориноко ю устьесянь Гвианаӧдз да Санта-Марта карӧдз.
Таысь кындзи, меным сійӧ висьталіс, мый ылын «тӧлысь» сайын, мӧд ногӧн кӧ, сыладорын, кытчӧ пуксьӧ тӧлысь, либӧ сы рӧдинасянь рытыввылын, олӧны сэтшӧм жӧ, кыдзи и ме, уска-тошка еджыд йӧз (сійӧ индіс менам кузь ус вылӧ, код йылысь ме висьтавлі нин вылынджык) да мый тайӧ йӧзыс «виисны уна, уна мортъясӧс».
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ висьталӧ испанскӧй завоевательяс йылысь, кодъяс нималісны Америкаын асланыс жестокостьӧн.
Ме юалі сылысь, оз-ӧ тӧд сійӧ, эм-ӧ менам кутшӧмкӧ позянлун вуджны саридз вомӧн еджыд йӧз дорӧ.
Сійӧ вочавидзис:
— Да, да, тайӧ позяна: колӧ мунны кык пыжӧн.
Ме дыр эг гӧгӧрво, мый кӧсйис сійӧ висьтавны, но медбӧрын ёна сьӧкыдпырысь дӧгадайтчи, мый сы кыв вылын тайӧ — ыджыд шлюпка, пӧжалуй, кыкпӧв ыджыдджык обыкновеннӧй пирогаысь.
Пятницалӧн тайӧ кывъясыс меын чужтісны ыджыд радлун: тайӧ лунсяньыс менам лои лача, мый водз либӧ сёр ме мына татысь да мый аслым мездлун шедӧдӧмӧн лоа уджйӧза менам дикарлы.
КЫЗЬ КОЙМӦД ГЛАВА
Робинзон да Пятница вӧчӧны пыж
Коли ещӧ некымын тӧлысь.
Тайӧ кад кежлас Пятница вӧлі гӧгӧрвоӧ нин пӧшти ставсӧ, мый ме сылы висьтавлі.
Ачыс сійӧ английскӧй кыв вылын сёрнитліс зэв ярскӧба, кӧть и вывті неправильнӧя.
Надзӧникӧн ме висьталі сылы аслам став олӧм йылысь: кыдзи ме веськалі менам ді вылӧ, кымын во олі сэні да кыдзи коллялі тайӧ вояссӧ.
Водзджык на ме висьтавлі Пятницалы ружьеысь лыйсьӧм йылысь тайна (сы вӧсна мый сылы тайӧ збыльысь вӧлі тайна): ме петкӧдлі сылы пуляяс, гӧгӧрвоӧді пороклысь действиесӧ да велӧді лыйсьыны.
Ме сеті сылы вӧдитчыны ӧти ружье.
Ме козьналі сылы пурт да тайӧ козиннас вӧчи сійӧс, буракӧ, вывті шудаӧн.
Ме вӧчи сылы портупея, мыйкӧ сэтшӧм кодьӧс, кутшӧмъяс вылын миян Англияын новлӧны кортикъяс; сӧмын кортик пыдди ме сеті сылы чер, коді вӧлі збыльвылӧ, сідзжӧ зэв бур оружиеӧн да, таысь кындзи, вермис згӧдитчыны быдпӧлӧс хозяйственнӧй делӧяс вылӧ.
Ме уна висьтавлі Пятницалы Европаса канмуяс йылысь, торйӧн нин аслам рӧдина йылысь.
Ме висьталі сылы миян олӧм, миян обычайяс, нравъяс йылысь, висьталі, кыдзи ми путешествуйтам став свет пасьта да плавайтам гырысь корабльяс вылын.
Ме гӧгӧрвоӧді сылы паруснӧй ыджыд суднолысь устройствосӧ да тшӧтш висьталі и сы йылысь, кыдзи ме ветлі корабль вылӧ, коді терпитіс крушение, и петкӧдлі сылы ылісянь сійӧ местасӧ, кӧні корабльыс зурасис вапытшса изъясӧ;
сійӧс петкӧдлыны ме верми, дерт, эг стӧч, сы вӧсна мый корабльыс важӧн нин жугавліс торпыригъяс вылӧ, кодъясӧс нуис саридзыс.
Ме петкӧдлі сылы сідзжӧ джынвыйӧ сісьмӧм пыж, код вылын ми кӧсйим спаситчыны, кор бушколыс вайӧдіс миянӧс тайӧ вадорас.
Тайӧ пыжсӧ аддзӧм бӧрын Пятница думайтчис да дыр чӧв оліс.
Ме юалі сылысь, мый йылысь сійӧ думайтӧ, и сійӧ мыйкӧ дыра мысти вочавидзис:
— Ме аддзылі ӧти татшӧм жӧ пыж.
Сійӧ плавайтіс сійӧ местаті, кӧні олӧ менам войтыр.
Ме дыр эг гӧгӧрво, мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны: либӧ, мый найӧ местаясын дикарьяс плавайтӧны татшӧм пыжъясӧн, либӧ, мый татшӧм пыжыс прӧйдитіс на вадоръяс пӧлӧн.
Медбӧрын, дыр юасьӧм бӧрын, меным удайтчис тӧдмавны, мый дзик татшӧм жӧ пыж ляскӧма вадор бердӧ, кӧні олӧ сылӧн племяыс.
— Сійӧс вайӧдіс миян дорӧ лёк поводдя, — гӧгӧрвоӧдіс Пятница да бара дыр кежлӧ чӧв ланьтіс.
«Колӧ чайтны, — думышті ме, — кутшӧмкӧ европейскӧй корабльлӧн лоӧма крушение сійӧ вадоръяс дорын.
Бушуйтысь гыяс вермисны сы вылысь шыбитны пыжсӧ да вайӧдны сійӧс сэтчӧ, кӧні олӧны дикарьяс».
Но первойсӧ некыдз эз вермы юрӧ воны, мый тайӧ пыжас вермисны лоны йӧз, и Пятницалысь юасигӧн ме думайті сӧмын пыж йылысь.
— Висьтав меным, кутшӧм сійӧ ортсысяньыс.
Пятница висьталіс сы йылысь зэв подробнӧя да друг дзик немвиччысьтӧг зэв пӧся содтіс:
— Еджыд йӧз эз вӧйны, ми найӧс спаситім!
— А пыжас ӧмӧй еджыд йӧз вӧліны? — пырысь-пыр жӧ юалі ме.
— Да, — вочавидзис сійӧ, — пыжтырыс вӧліны еджыд йӧз!
— Кымынӧн найӧ вӧліны?
Сійӧ петкӧдліс меным дас чунь, сэсся ещӧ сизим чунь.
— Кӧні найӧ?
Мый накӧд лои?
Сійӧ вочавидзис:
— Найӧ олӧны.
Найӧ олӧны миян ордын.
Сэки меным юрӧ воис мӧвп: эз-ӧ буретш сійӧ корабль вывсьыс, коді пасьмуні-жугалі сійӧ бурнӧй войнас менам дісянь неылын, вӧвны сійӧ дас сизим еджыд мортыс?
Вермас лоны, мый кор корабльыс зурасис кыртаӧ, найӧ казялісны, мый сійӧс оз нин позь спаситны, да пуксисны шлюпкаӧ, а сэсся найӧс вайис дикарьяслӧн му дорӧ, кодъяс пӧвстын налы и ковмис овмӧдчыны.
Ме зумыштчи да скӧр гӧлӧсӧн куті юасьны Пятницалысь, кӧні ӧні сійӧ йӧзыс.
Сійӧ сэтшӧм жӧ пӧся, став сьӧлӧмсяньыс вочавидзис:
— Найӧ ловъяӧсь!
Налы лӧсьыд!
И содтіс, мый регыд тырӧ нёль во, кыдзи тайӧ еджыд йӧзыс олӧны сылӧн землякъяс ордын, и мый землякъясыс найӧс оз дзескӧдны, оз ӧбидитны, сетӧны налы тыр вӧля да быдпӧлӧс сёян-юансӧ.
Ме юалі сылысь:
— Кыдзи вермис артмыны, мый дикарьяс эз виавны еджыд йӧзӧс, эз сёйны?
Сійӧ вочавидзис:
— Еджыд йӧз лоины миянлы вокъясӧн.
Миян йӧз сёйӧны сӧмын найӧс, кодъясӧс вермӧны тыш дырйи.
Коли ещӧ некымын тӧлысь.
Кыдзкӧ, ді кузя гуляйтігӧн, Пятницакӧд ми веськалім асыввывладорӧ да кыпӧдчим гӧра йылӧ.
Сэтысянь, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, уна во сайын ме аддзи му, кодӧс примиті Лунвыв Америка материк пыдди.
Колӧ шуны, мый гӧра йылӧ первой кайис сӧмын Пятница, а ме неуна бӧрӧ коли, сы вӧсна мый гӧраыс вӧлі джуджыд да круткодь.
Кыдзи и сэки, луныс вӧлі яснӧй.
Пятница дыр видзӧдіс ыліас да друг горӧдіс, кутіс йӧй моз чеччавны, йӧктыны да горзіс меным, медым ме ӧдйӧджык кайи гӧра йылас.
Ме шензьӧмӧн видзӧді сы вылӧ.
Ме некор на эг аддзыв сійӧс татшӧм кыпыдӧн.
Медбӧрын сійӧ дугдіс йӧктыны да бара горӧдіс:
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык татчӧ!
Ме юалі сылысь:
— Мый лои?
Мый тэ сэтшӧма радлан?
— Да, да, ме шуда! — вочавидзис сійӧ.
— Со сэні, видзӧд... тасянь тыдалӧ... сэні менам муӧй, менам войтырӧй!
Чужӧмыс радысла ӧзйис, синъясыс югъялісны; кажитчис, мый сійӧ став сьӧлӧмсяньыс кӧсйис веськавны сэтчӧ, кӧні рӧднӧйясыс да матыссаясыс.
Пятница гажӧдчӧм да радлӧм вылӧ видзӧдіг меным зэв эз ло лӧсьыд.
«Ме весьшӧрӧ сэтшӧм ёна первойсяньыс дӧверитчи тайӧ мортыслы, — шуи ме аслым. — Сійӧ зільӧ петкӧдлыны асьсӧ меным преданнӧй другӧн, а ачыс сӧмын и думайтӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы пышйыны».
И ме эскытӧма видзӧдлі сы вылӧ.
«Ӧні сійӧ кывзысьысь да дась вӧчны быдтор, мый тшӧктан, — думайті ме, — но кыдзи сӧмын веськалас мукӧд дикарьяс пӧвстӧ, сійӧ, дерт, пырысь-пыр жӧ вунӧдас, мый ме мезді сійӧс виӧмысь, да висьталас ме йылысь аслас йӧзлы; сійӧ вайӧдас найӧс татчӧ, менам ді вылӧ.
Найӧ виасны да сёясны менӧ, и сійӧ кутас пируйтны накӧд тшӧтш гажаа да нинӧмысь тӧждысьтӧг, кыдзи водзті, кор найӧ волывлісны татчӧ празднуйтны враждебнӧй племяясса дикарьяс вылын ассьыныс победасӧ».
Сійӧ кадсяньыс ме век омӧльджыка и омӧльджыка куті эскыны Пятницалы.
Ме куті ӧтдортчыны тӧрытъя другысь, ме сыкӧд эг нин вӧв сэтшӧм мелі.
Тадзи вӧлі некымын недель чӧж.
Но шуд вылӧ, ме регыд казялі, мый ме вывті ёна ӧшибайтчи тайӧ прӧстӧй том морт йывсьыс.
Пока ме лёка относитчи сы дорӧ да думысь мыжалі сійӧс предательствоын, сійӧ меным важмозыс вӧлі преданнӧй; сылӧн кывъясын вӧлі сы мында бурлун да меным челядь сяма эскӧм, мый медбӧрын меным лои яндзим аслам подозрениеясысь.
Ме бара куті чувствуйтны сыын вернӧй другӧс да быдногыс зіли вештыны сы водзын ассьым мыжӧс.
А сійӧ весиг эз казявлы, мый ме кӧдзавлі сы дорӧ, и тайӧ меным зэв бура висьталіс сы йылысь, кутшӧм прӧстӧй сылӧн душаыс.
Ӧтчыд, кор ми Пятницакӧд бара вӧлі каям гӧра йылӧ (сӧмын тайӧ пӧрйӧ саридз весьтын ӧшаліс ру, и мӧдар вадорыс оз вӧлі тыдав), ме юалі сылысь:
— А мый, Пятница, окота тэныд бӧр веськавны чужанінад, ас йӧз дінӧ?
— Да, — вочавидзис сійӧ, — кутшӧм вӧлі эськӧ ме рад веськавны сэтчӧ!
— Мый эськӧ тэ сэні кутін вӧчны? — водзӧ юаси ме. — Бара эськӧ кутін горшасьны вир вылӧ да, кыдзи водзті, заводитін эськӧ сёйны морт яй?
Менам кывъясӧй, буракӧ йиджисны сылы сьӧлӧмас.
Сійӧ довкйӧдлыштіс юрнас да вочавидзис:
— Эг! Эг!
Пятница эськӧ шуис аслас йӧзлы: олӧй кыдзи колӧ; сёйӧй пӧжалӧм нянь, сёйӧй йӧв, кӧза яй, энӧ сёйӧй морт яй.
— Но, тэ кӧ татшӧмтор шуан налы, найӧ тэнӧ виасны.
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да шуис:
— Оз, оз вины.
Найӧ лоасны радӧсь буртор вылад велӧдчыны.
Сэсся сійӧ содтіс.
— Найӧ велӧдчисны унатор вӧчны сійӧ тошка йӧзыслысь, кодъяс воисны пыжӧн.
— Сідзкӧ тэныд окота мунны гортад? — ещӧ ӧтчыд юалі ме сылысь.
Сійӧ шпыньмуніс да шуис:
— Ме ог вермы сэтшӧм ылӧдз вартчыны.
— Но, а ме кӧ тэныд сета пыж, — юалі ме сылысь, — тэ эськӧ мунін аслад чужанінӧ, ас йӧз дінад?
— Муні эськӧ, — кыпыда вочавидзис сійӧ. — Но и тэ должен мунны мекӧд.
— Кыдзи нӧ ме муна? — шуи ме паныд. — Ӧд найӧ менӧ пырысь-пыр сёясны.
— Оз, оз сёйны! — зэв сьӧлӧмсяньыс шуис сійӧ. — Ме вӧча сідзи, мый оз сёйны!
Ме вӧча, мый найӧ кутасны тэнӧ ёна радейтны.
Пятница тайӧн кӧсйис висьтавны, мый сійӧ висьталас аслас землякъяслы, кыдзи ме вии сылысь врагъяссӧ да спаситі сійӧс.
Сійӧ эскис, мый таысь сылӧн йӧзыс кутасны ёна радейтны менӧ.
Та бӧрын сійӧ висьталіс меным, кутшӧм сьӧлӧмсянь найӧ примитісны тошка дас сизим мортсӧ, кодъясӧс бушков ляскис сылӧн рӧдина вадор бердӧ.
Шуны кӧ веськыда, сійӧ кадсяньыс ме пытшкын чужис зэв ыджыд кӧсйӧм, кӧть мый, но заводитлыны вуджны дикарьяслӧн канмуӧ да корсьны сэтысь сійӧ «тошка еджыд йӧзсӧ», кодъяс йылысь висьтавліс Пятница.
Эз вермы лоны некутшӧм падъялӧм сы йылысь, мый тайӧ вӧліны испанечьяс либӧ португалсаяс, и ме эски, мый меным кӧ сӧмын удайтчас накӧд аддзысьны да сёрнитыштны, ми ӧтвылысь думыштам да аддзам способ, кыдзи петны татысь мездлун вылӧ.
«Век жӧ, — мӧвпалі ме, — та вылӧ лачаыс лоӧ ыджыдджык, кор ми лоам дас кӧкъямысӧн да дружнӧя кутам действуйтны ставнымлы буртор вӧсна.
А мый ме верма вӧчны ӧтнамӧн, отсасьысьястӧг, менам ді вылын, сійӧ вадорсяньыс нелямын миля сайын!»
Тайӧ планыс йиджтысис меным юрӧ, и некымын лун мысти ме бара пані та йылысь сёрни.
Ме шуи Пятницалы, мый сета сылы пыж, медым сійӧ вермис веськавны аслас чужанінӧ, да сійӧ жӧ луннас нуӧді Пятницаӧс ичӧтик бухта дорӧ, кӧні вӧлі менам пыжӧй.
Сэтысь васӧ койӧм бӧрын ме вайӧді сійӧс вадорӧ да петкӧдлі Пятницалы.
Ми кыкнанным пуксим пыжӧ, медым тӧдмавны, ӧдйӧ-ӧ позьӧ сійӧн мунны.
Пятница бура уджаліс пелысъяснас, меысь эз омӧльджыка.
Пыжыс ӧдйӧ исковтіс ва веркӧсті.
Кор ми ылыстчим вадорсьыс, ме сылы шуи:
— Мый нӧ, Пятница, мунам тэнад землякъяс ордӧ?
Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ гажтӧма да зумыша: тыдалӧ, сы ногӧн, тайӧ пыжнас татшӧм кузь туйӧ петны эз позь.
Сэки сылы ме шуи, мый менам эм мӧд, ыджыдджык пыж, и аскинас ми сыкӧд мӧдӧдчам вӧрӧ сійӧ месталань, кытчӧ ме кольлі ассьым первойя пыжӧс, кодӧс эг вермыв лэдзны ва вылӧ.
Тайӧ пыжыс Пятницалы воис сьӧлӧм вылас.
— Тайӧ туяс, туяс, — шуаліс сійӧ. — Татчӧ позьӧ тэчны уна нянь, ва да быдсяматорсӧ.
Но тайӧ пыжсӧ вӧчӧмсянь коли нин кызь куим во.
Став тайӧ кад чӧжыс сійӧ туплясис ывла вылын шонді водзын да зэръяс улын, сійӧ ставнас косьмӧма да сісьмӧма.
Но тайӧ эз падмӧд материк вылӧ менсьым мунны кӧсйӧмӧс.
— Нинӧм, эн шогсьы! — шуи ме Пятницалы. — Ми вӧчам стӧч татшӧм жӧ пыж, и тэ мунан гортад.
Сійӧ кыв ни джын эз шу, но лои зэв шог да зумыш.
Кор ме юалі, мый сыкӧд, сійӧ вочавидзис:
— Мыйысь Робин Крузо скӧралӧ Пятница вылӧ?
Мый ме лёксӧ вӧчи?
— Мыйла шуан, мый ме скӧрала тэ вылӧ?
Ме ньӧти ог скӧрав, — шуи ме.
— «Ог скӧрав, ог скӧрав»!
— квайтысь либӧ сизимысь шуис сійӧ ӧтиторсӧ. — А мыйла Пятницаӧс ыстан гортас, сылӧн землякъяс да рӧднӧйяс ордӧ?
— Да тэ ӧд ачыд висьталін, мый кӧсъян гортад мунны, — шуи ме.
— Да, кӧсъя, — вочавидзис сійӧ, — но сӧмын тэкӧд.
Медым тэ и ме.
Робин оз мун — Пятница оз мун!
Пятница Робинтӧг оз кӧсйы!
Сійӧ весиг и кывзыны эз кӧсйы, медым мунны ме дінысь.
— Но думыштлы ачыд, — шуи ме, — мыйла ме муна сэтчӧ?
Мый ме кута сэні вӧчны?
Сійӧ зэв сьӧлӧмсяньыс вочавидзис меным:
— Мый тэ сэні кутан вӧчны?
Унатор вӧчны кутан, буртор вӧчны кутан: дикӧй йӧзӧс кутан велӧдны бур да тӧлка йӧзӧн лоны.
— Дона Пятницаӧй, — ышловзьӧмӧн шуи ме, — тэ ачыд он тӧд, мый йылысь сёрнитан.
Кыдзи нӧ меным, сэтшӧм коньӧр мортлы, велӧдны мукӧдъясӧс!
— Абу сідз! — бара сьӧлӧмсяньыс паныд шуис сійӧ. — Менӧ велӧдін — кужан велӧдны мукӧдъясӧс.
— Ог, Пятница, — шуи ме, — мун метӧг, а ме кольчча татчӧ ӧтнам.
Ӧд олі жӧ ме ӧтнам ӧнӧдз!
Тайӧ кывъясыс, буракӧ, кажитчисны сылы ӧбиднӧйӧн.
Сійӧ друг уськӧдчис неылын куйлысь чер дорӧ, кватитіс сійӧс, вайис да чургӧдіс меным.
— Мыйла тэ сетан меным черсӧ? — юалі ме сылысь.
Сійӧ вочавидзис:
— Ви Пятницаӧс!
— Мыйысь нӧ ме тэнӧ виа?
Тэ нинӧм лёкторсӧ меным эн вӧч.
— А мыйла Пятницаӧс вӧтлан ас дорсьыд? — горӧдіс сійӧ. — Ви Пятницаӧс, эн вӧтлы сійӧс ас дінсьыд!
Сійӧ вӧлі зэв ёна ӧбидитчӧма.
Ме казялі, мый сылӧн доршасьӧма синваыс.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ ме дорӧ сэтшӧма велаліс, мый ме кӧ весиг кӧсйи вӧтлыны сійӧс ас дінысь, эг эськӧ вермы.
Ме сэки жӧ сылы шуи да та бӧрын унаысь на шулывлі, мый некор сэсся ог кут сёрнитны сыкӧд чужанінас сылӧн мунӧм йылысь, пока сійӧ кӧсйӧ овны мекӧд.
Татшӧм ногӧн, ме помӧдз гӧгӧрвои, мый Пятница меным нэм кежлӧ медматысса морт.
Сійӧ кӧть и кӧсйис мунны аслас чужанінӧ, то сӧмын сы вӧсна, мый став сьӧлӧмсяньыс радейтіс ас племяса йӧзсӧ: Пятница надейтчис, мый ме муна сыкӧд да велӧда найӧс бурторйӧ.
Но ме бура гӧгӧрвои, мый татшӧмтор вӧчны, дерт, ог вермы.
Тайӧ эз мешайт меным сьӧлӧмсянь зільны мунны Пятницалӧн чужанінӧ, медым аддзысьны сійӧ «тошка» йӧзыскӧд, кодъяс олӧны найӧ канмуын.
Медбӧрын ме решиті дыр нюжмасьтӧг заводитны вӧчны ыджыд пыж, кодӧн позис эськӧ петны восьса саридзӧ.
Медвойдӧр колӧ вӧлі бӧрйыны сэтшӧм пу, коді эськӧ лӧсяліс аслас кызта сертиыс.
Та сайын делӧыс сувтны эз вермы: ді вылын быдмисны сы мында гырысь пуяс, мый наысь позис стрӧитны не сӧмын пыж, а, пӧжалуй, вына ыджыд флот.
Но ме бура помниті, кутшӧм ӧшибка вӧчи, кор вӧрын вӧчи ассьым ыджыд пирогаӧс: ме заводиті стрӧитны сійӧс саридзсянь вывті ылын да та вӧсна бӧрыннас кыскыны вадорас эг вермы.
Медым мӧдысь не вӧчны тайӧ ӧшибкасӧ, ме решиті аддзыны сэтшӧм пу, коді эськӧ быдмис саридзсянь матынджык да мед позис кокниа лэдзны пыжсӧ ва вылӧ.
Но вадорын быдмисны медсясӧ посни пуяс.
Ме кытшовті пӧшти став вадор пӧлӧнсӧ и эг аддзы дзик нинӧм туянасӧ.
Аддзис колана пусӧ Пятница: вӧлӧмкӧ, тайӧ делӧас сылӧн тӧдӧмлунъясыс ме серти бурджыкӧсь.
Ме и ӧнӧдз на ог тӧд, кутшӧм пӧрӧдаысь вӧлі сійӧ пуыс, кодысь ми сэки вӧчим пыжсӧ.
Пятница кӧсйис, медым ми пу пытшсӧ сотім биӧн сідзи жӧ, кыдзи тайӧс вӧчӧны дикарьяс ассьыныс пирогаяссӧ вӧчигӧн.
Но ме сылы шуи, мый бурджык перйыны ӧжынӧн да мукӧд плӧтничӧй инструментъясӧн, и кор ме петкӧдлі сылы, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ, сійӧ радпырысь сӧгласитчис да шуис менсьым способӧс бурджыкӧн да вернӧйджыкӧн.
Пятница ӧдйӧ велаліс вӧчны и тайӧ уджсӧ.
Ми сьӧлӧмсянь босьтчим тайӧ уджас, и тӧлысь мысти пыж вӧлі дась.
Ми уна вын пуктім сійӧс вӧчӧм вылӧ, лӧсалім сійӧс черъясӧн ортсысяньыс, и миян артмис настӧящӧй морскӧй пыж, кодлӧн вӧліны джуджыд киль да крепыд бортъяс; сійӧ тырвыйӧ туйис сы вылӧ, мый вылӧ миянлы колӧ, сы вӧсна мый сэтчӧ смела позис пуксьыны кызь мортлы.
Та бӧрын ковмис ещӧ пӧшти кык недель, медым миянлысь судноӧс йӧткыны ва вылӧ.
Та могысь ми пӧльзуйтчим гӧгрӧс чуркаясӧн, но пыжыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, а рабочӧй выныс сэтшӧм этша, мый и гӧгрӧс чуркаяс вылын сійӧ муніс водзӧ вывті надзӧн, дюйм бӧрся дюйм.
Кор пыжсӧ лэдзим ва вылӧ, ме шензьӧмӧн казялі, кутшӧм кокниа сыӧн вӧдитчӧ Пятница, кутшӧм ӧдйӧ веськӧдлӧ пыжсӧ то веськыдвылӧ, то шуйгавылӧ да кутшӧм кокниа сынӧ.
Ме сылысь юалі, кыдзи сы ногӧн, опаснӧ-ӧ татшӧм пыжӧн петны восьса саридзӧ.
— О да, — вочавидзис сійӧ, — самӧй тӧла дырйи татшӧм пыжӧн мунны абу страшнӧ!
Но саридзӧ петтӧдз ме кӧсйи вӧчны ещӧ ӧтитор, мый йылысь Пятница эз на тӧд. Ме решиті сувтӧдны пыжын паруса мачта, а сідзжӧ вӧчны якӧр да корабельнӧй канат.
Мачта вӧчны эз вӧв сьӧкыд: ді вылын быдмисны зэв уна шензяна веськыд да мича сус пуяс.
Ме бӧрйи ӧти томиник пу, коді быдмис сійӧ бухтасяньыс матын, кӧні вӧлі миян пыжным, да тшӧкті Пятницалы керавны сійӧс.
Сэсся менам веськӧдлӧм улын сійӧ увйис стволсӧ да зэв бура лӧсаліс сійӧс.
Мачта вӧлі дась.
Парус вӧчигӧн мырсьыны ковмис аслым.
Менам кладӧвӧйын вӧліны важ парусъяс, либӧ, стӧчджыка шуны, парусина торъяс.
Но тайӧ парусинаыс куйліс нин кызь квайт воысь дырджык.
А сы вӧсна, мый ме некор эг надейтчыв, мый меным коркӧ ковмас сыысь вурны парусъяс, ме ньӧти эг тӧждысь, медым видзны сійӧс тшыкӧмысь.
Ме вӧлі уверен, мый тайӧ парусинаыс важӧн нин сісьмис.
Тадзи тайӧ и вӧлі: сылӧн ыджыдджык юкӧныс вӧлі сісь.
Век жӧ мыйсюрӧ вермис згӧдитчыны и ӧні.
Ме бӧрйи кык ёнджык тор да заводиті вурсьыны.
Дыр ме нокси та вылын — тайӧ эз вӧв вурсьӧм, а мыйкӧ ротлӧм кодь: менам весиг емъясыс эз вӧвны!
Но медбӧрын ме вӧчи куим пельӧса ыджыд парус кодьӧс, мыйкӧ сэтшӧмӧс, кутшӧмъясӧн пӧльзуйтчӧны Англияын (сэні татшӧм паруссӧ шуӧны «меж кокӧн»), и, таысь кындзи, ичӧтик парус, кодӧс шуӧны «блиндӧн».
Татшӧм нога парусъяснас ме кужи бурджыка веськӧдлыны, сы вӧсна мый татшӧм жӧ парусъяс вӧліны сійӧ шлюпкаас, мыйӧн коркӧ ме пышйи Африкаысь.
Кык тӧлысь чӧж ме лӧсьӧді пыжӧ мачтасӧ да парусъяссӧ, но зато став уджъяссӧ лои вӧчӧма зэв бура.
Кык парус кындзи, ме вӧчи ещӧ коймӧдӧс.
Тайӧ паруссӧ ме крепиті нырас.
Сійӧ должен вӧлі миянлы отсавны бергӧдны пыжсӧ галс вежигӧн, сы могысь медым мунны тӧв паныд.
А сэсся ме вӧчи зэв бур руль да пукті сійӧс бӧжас, тайӧ ёна кокньӧдіс пыжӧн веськӧдлӧмсӧ.
Морскӧй суднояс стрӧитӧм йылысь ме дзик нинӧм эг тӧд, но ме зэв бура гӧгӧрволі, кутшӧм ыджыд пӧльза вермас сетны сэтшӧм приспособление, кыдзи руль и та вӧсна ме эг жалит ассьым вынӧс тайӧ уджсӧ вӧчӧм вылӧ.
Но сійӧ эз шед меным кокниа: тайӧ рульсӧ вӧчӧм вылӧ менам кадыс муніс сы мында, мыйта пыжсӧ да сэтчӧ став коланторсӧ вӧчӧм да пытшкас лӧсьӧдӧм, тувъялӧм-крепитӧм вылӧ.
Кор ставсӧ лои вӧчӧма, ме куті велӧдны Пятницаӧс веськӧдлыны менам пыжӧн, сы вӧсна мый ни руль йылысь, ни парус йылысь сійӧ дзик нинӧм эз тӧд.
Первойсӧ, кор сійӧ аддзис, кыдзи ме веськӧдла пыжӧн руль отсӧгӧн да кыдзи парусыс пӧльтчӧ то ӧтилабоксяньыс, то мӧдарлабоксяньыс, сійӧ сэтшӧма чуймис, быттьӧ сылы петкӧдлісны кутшӧмкӧ чудо.
Но век жӧ сійӧ, менам веськӧдлӧм улын, регыд мысти велаліс веськӧдлыны пыжӧн да лои зэв сюсь морякӧн.
Сӧмын ӧтитор сылы некыдзи эз сетчы — компасӧн эз куж вӧдитчыны.
Но сы вӧсна мый сійӧ местаясын ру лэдзлывлӧ сӧмын зэра поводдя дырйи, компас ёна эз ковмывлы.
Луннас ми вермим мунны веськыда вадорлань, коді тыдаліс ылын, а войнас — кутны курс кодзувъяс серти.
Мӧд делӧ — зэра поводдяӧ, но сэки всё равно оз позь путешествуйтны ни саридз кузя, ни му вывті.
Мӧдӧдчис кызь сизимӧд во, кыдзи ме веськалі тайӧ тюрьмаас.
Но бӧръя куим восӧ щӧт вывсьыс позьӧ смела шыбитны, сы вӧсна мый ді вылӧ вернӧй Пятницалӧн воӧмыс дзикӧдз вежис менсьым олӧмӧс.
Матыстчис зэра поводдя, кор луннас унджык кадсӧ ковмас быть пукавны гортын.
Колӧ вӧлі виччысьны тайӧ кад прӧйдитӧмсӧ да вӧчны ставсӧ, медым зэръяс эз вӧчны нинӧм лёксӧ миян пыжлы.
Ми вайӧдім сійӧс ичӧтик бухтаӧ, кытчӧ ме домасьлі аслам пурйӧн, да прилив дырйи кыским сійӧс дзик вадорас.
Сэсся сійӧ местаас, кӧні сулаліс пыжыс, ми кодйим вель джуджыд гу, и пыжыс сэтчӧ тӧрис, быттьӧ докӧ.
Саридзладорсяньыс ми сійӧс потшим крепыд плӧтинаӧн да колим ва прӧйдитӧм вылӧ сӧмын векньыдик ворга.
Кор выль прилив дырйи миян ичӧтик докным тырис ваӧн, ми плӧтинасӧ дзикӧдз тупким, и миян пыжным кӧть и коли ва вылын, но саридзса гыяс эз вермыны судзӧдчыны сыӧдз да прилив эз вермы нуны сійӧс татысь.
Медым видзны пыжӧс зэръясысь, ми сійӧс кыза вевттим пу лапъясӧн, кодъяс улын сійӧ сулаліс, быттьӧ лэбулын.
Ӧні ми спокойнӧя вермим виччысьны бур поводдя пуксьӧм, медым ноябр либӧ декабр тӧлысьын парус улын мӧдӧдчыны саридзӧ.
КЫЗЬ НЁЛЬӦД ГЛАВА
Дикарьяскӧд тыш. —
Робинзон мездӧ испанецӧс. —
Пятница аддзӧ батьсӧ
Мыйӧн сӧмын дугдісны зэръяс да бара кутіс сявкйыны ассьыс югӧръяссӧ шонді, ме заводиті асывсянь да войӧдз лӧсьӧдчыны саридзӧ петігкежлӧ.
Ме водзвыв артышті, мыйта миянлы ковмас сёян-юан, да куті вӧчны колана запасъяс.
Кык кымын недель мысти, а то и водзджык, ме кӧсйи жугӧдны плӧтинанымӧс да петкӧдны докысь пыжӧс.
Но миян экспедициялы, вӧлӧмкӧ, абу шуӧма лоны.
Кыдзкӧ ӧти асылӧ, кор ме, кыдзи и век, вӧлі нокся-лӧсьӧдча мунігкежлӧ, меным юрӧ воис мӧвп, мый бур эськӧ вӧлі, став мукӧд сёян-юанторъяс кындзи, босьтны сьӧрысь неуна черепаха яй.
Ме чукӧсті Пятницаӧс, тшӧкті сійӧс ветлыны саридз вадорӧ да кутны черепахаӧс.
(Черепахаясӧс ми кыйим быд недель, сы вӧсна мый кыкнанным радейтім налысь яйсӧ да колькъяссӧ.)
Пятница уськӧдчис пӧртны олӧмӧ менсьым тшӧктӧмӧс, но эз на прӧйдит и дас вит минут, кыдзи сійӧ котӧрӧн локтіс бӧр, быттьӧ бордъяс вылын лэбзьыштіс ӧграда вомӧн да, эг на удит юавны, мыйын делӧыс, горӧдіс:
— Шог!
Шог!
Ыджыд шог!
— Мый сэтшӧмыс?
Мый лои, Пятница? — ёна повзьӧмӧн юалі ме.
— Сэні, — вочавидзис сійӧ, — вадорас, ӧти, кык, куим... ӧти, кык, куим пыж!
Сылӧн висьталӧмысь ме гӧгӧрвои, мый ставыс квайт пыж, но, кыдзи бӧрвылас тыдовтчис, вӧлӧма сӧмын куим пыж, а сійӧ кыкысь шуӧма сы вӧсна, мый зэв ёна повзьӧма.
— Оз ков повны, Пятница!
Колӧ лоны смелӧн! — шуи ме да зіли сійӧс збоймӧдны.
Коньӧр вӧлі зэв ёна повзьӧма.
Сійӧ мыйлакӧ чайтіс, мый дикарьяс локтісны сыла, быттьӧ найӧ косявласны кусӧкъяс вылӧ да сёясны сійӧс.
Сійӧ дрӧжжитіс.
Ме эг тӧд, кыдзи успокоитны сійӧс.
Ме висьталі, мый ме сэтшӧм жӧ опасностьын: сійӧс кӧ сёясны, то сёясны и менӧ.
— Но ми кутам дорйысьны, — шуи ме, — ми огӧ сетчӧй налы ловйӧн.
Ми долженӧсь накӧд тышкасьны, и тэ аддзан, мый ми победитам!
Ӧд тэ кужан тышкасьнытӧ, сідз ӧд?
— Ме кужа лыйсьыны, — вочавидзис сійӧ, — сӧмын найӧ воисны унаӧн.
— Нинӧм, — шуи ме, — ӧтиясӧс ми виам, а мукӧдъясыс повзясны миян лыйсьӧмысь да пышъясны.
Ме тэныд сета кыв, мый ӧбидаӧ тэнӧ ог сет.
abu
Но сетан-ӧ сэтшӧм кывсӧ тэ, мый сідзи жӧ повтӧг кутан дорйыны менӧ да пӧртан олӧмӧ менсьым став приказаниеясӧс?
— Ме кула, тэ кӧ тшӧктан, Робин Крузо!
Та бӧрын ме вайи пещераысь ром тыра кружка да сеті сылы юны (ме сэтшӧм видзӧмӧн рӧскодуйті ассьым ромӧс, мый вӧсна сійӧ менам вӧлі на вель уна).
Сэсся ми чукӧртім ассьыным став мушкетъясӧс да охотничайтан ружьеясӧс, вайӧдім найӧс порядокӧ да зарядиталім.
Таысь кындзи, ме вооружитчи, кыдзи век, пуртӧстӧм сабляӧн, а Пятницалы сеті чер.
Татшӧм ногӧн тыш кежлӧ лӧсьӧдчӧм бӧрын ме босьті подзорнӧй труба да разведка нуӧдӧм могысь кайи гӧра йылӧ.
Ме веськӧді трубаӧс вадорлань да регыд мысти аддзи дикарьясӧс: найӧ вӧліны кызь кымын морт, да, наысь кындзи, вадорын куйлісны куим кӧрталӧм морт.
Ещӧ висьтала, пыжыс вӧлӧма сӧмын куим, а абу квайт.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый став тайӧ дикарьясыс воӧмаӧсь ді вылӧ дзик ӧтитор вӧсна — празднуйтны враг вылын ассьыныс победасӧ.
Должен вӧлі лоны страшнӧй пир.
Ме сідзжӧ казялі, мый тайӧ пӧрйӧ найӧ сувтӧмаӧсь абу сэтчӧ, кытчӧ сувтлісны куим во сайын, Пятницакӧд первойысь аддзысян лунӧ, а ёна матӧджык менам бухта дорӧ.
Тані вадорыс вӧлі ляпкыд да пӧшти дзик вадорӧдзыс быдмис вӧр.
Менӧ зэв ёна волнуйтіс сійӧ злодействоыс, коді должен ӧні лоны.
Нюжмасьны вӧлі некор.
Ме котӧрӧн лэччи гӧра йылысь да шуи Пятницалы, мый кыдз позьӧ ӧдйӧджык колӧ уськӧдчыны вир вылӧ горш тайӧ йӧз вылас.
Ме ещӧ ӧтчыд юалі сылысь, кутас-ӧ сійӧ меным отсасьны.
Ӧні сійӧ дзикӧдз нин веніс ассьыс полӧмсӧ (колӧ чайтны, талы кутшӧмакӧ отсаліс ром) да кыпыда, весиг радпырысь повторитіс, мый дась кувны ме вӧсна.
Ме кватиті пистолетъяс да ружьеяс (ӧстальнӧйсӧ босьтіс Пятница), и ми мӧдӧдчим туйӧ.
Зептӧ ме сюйи ичӧтик дозтыр ром да сеті Пятницалы запаснӧй пуляясӧн да порокӧн тыр ыджыд мешӧк.
— Лок ме бӧрся, — шуи ме, — эн кольччы ни ӧти воськов да чӧв ов.
Нинӧм менсьым эн юась.
Да эн лысьт менам командатӧг лыйсьыны!
Ми воим вӧр дорӧ сыладорсянь, коді вӧлі матынджык вадорӧ. Ме сувті, надзӧникӧн кори ас дінӧ Пятницаӧс да, ыджыд пу вылӧ индіг, тшӧкті кайны сы йылӧ да видзӧдлыны, тыдалӧны-ӧ сэтысянь дикарьясыс да мый найӧ вӧчӧны.
Сійӧ, менсьым тшӧктӧмӧс олӧмӧ пӧртӧм бӧрын, лэччис пу йылысь да висьталіс, мый дикарьяс пукалӧны бипур гӧгӧр да сёйӧны вайӧдӧм пленникъяс пиысь ӧтисӧ, а мӧдыс куйлӧ сэні жӧ лыа вылын.
— Сэсся найӧ сёясны и мӧдсӧ, — дзик спокойнӧя шуис Пятница.
Менам сьӧлӧмӧй ставнас тырис ыджыд скӧрлунӧн тайӧ кывъяс бӧрас.
Пятница меным шуис, мый мӧд пленникыс абу индеец, а тошка, еджыдъяс пиысь ӧти, кодъяс пыжӧн воисны налӧн вадорӧ.
«Колӧ действуйтны», — решиті ме.
Ме дзебси пу сайӧ, босьті подзорнӧй трубаӧс да зэв бура аддзи вадорысь еджыд мортӧс.
Сійӧ куйліс вӧрзьӧдчытӧг, сы вӧсна мый сылысь кияссӧ да кокъяссӧ вӧлі кӧрталӧмаӧсь нюдз ньӧръясӧн.
Да, тайӧ вӧлі европеец: сы вылын вӧлі паськӧм.
Водзын быдмисны кустъяс, и тайӧ кустъяс шӧрас сулаліс пу.
Кустъясыс вӧліны сукӧсь, и сэтчӧ позис матыстчыны гусьӧн.
Кӧть ме вӧлі зэв скӧр да дась уськӧдчыны морт сёйысьяс вылӧ сійӧ жӧ здукас, но ме век жӧ босьті ачымӧс киӧ да гусьӧникӧн матыстчи пу дорӧ.
Пуыс сулаліс мыльк йылын.
Тайӧ мыльк йывсяньыс ме аддзи ставсӧ, мый вӧчсис вадорын.
Бипур дорын, ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн, пукалісны дикарьяс.
Найӧ вӧліны дас ӧкмысӧнӧсь.
Неуна бокынджык, кӧрталӧм европеец весьтӧ копыртчӧмӧн, сулалісны ещӧ кыкӧн.
Тыдалӧ, найӧс сӧмын на ыстӧмаӧсь пленникысла.
Найӧ долженӧсь вӧлі вины сійӧс, вундавны торъяс вылӧ да разӧдны сылысь яй кусӧкъяссӧ пируйтысьяслы.
Ме бергӧдчи Пятницалань.
— Видзӧд ме вылӧ, — шуи ме: — мый ме кута вӧчны, сійӧс жӧ вӧч и тэ.
Тайӧ кывъяс бӧрын ме пукті му вылӧ ӧти мушкетӧс да охотничайтан ружьеӧс, а мӧд мушкетысь куті метитчыны дикарьяс вылӧ.
Пятница вӧчис сійӧс жӧ.
— Тэ дась? — юалі ме сылысь.
— Да, — вочавидзис сійӧ.
— Но сідзкӧ лый! — шуи ме, и ми кыкнанным лыйим ӧттшӧтш.
Пятница метитчӧма меысь бурджыка: сійӧ виис кык мортӧс да ранитіс куимӧс, а ме сӧмын кыкӧс раниті да ӧтиӧс вии.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧма шӧйӧвошисны дикарьяс миян лыйсьӧмысь!
Найӧ, кодъяс колины ловйӧн, чеччыштісны кок йылас да эз тӧдны кытчӧ пышйыны, кытчӧ видзӧдны, сы вӧсна мый найӧ кӧть и гӧгӧрвоисны, мый налы грӧзитӧ смерть, но эз аддзыны, кысянь сійӧ воӧ.
Пятница, коді пӧртіс олӧмӧ менсьым приказаниеӧс, эз вештыв ме вылысь синъяссӧ.
Медым первойя лыйӧм бӧрын дикарьяс эз удитны воны садяс, ме шыбиті му вылӧ мушкетӧс, кватиті ружьеӧс, окті куроксӧ да бара куті метитчыны.
Пятница вӧчис сійӧс жӧ, мый и ме.
— Пятница, тэ дась? — бара юалі ме.
— Дась! — вочавидзис сійӧ.
— Лый! — сеті ме команда.
Кык лыйӧм шы грымӧбтіс пӧшти ӧттшӧтш, но сы вӧсна мый ми лыйлім тайӧ пӧрйӧ ружьеясысь, кодъясӧс зарядитім дрӧбӧн, — виӧмаясыс лоины сӧмын кыкӧн (усины кыкӧн), зато ранитчӧмаясыс лоины зэв унаӧн.
Вирӧн ойдӧмаӧсь, найӧ котралісны вадор кузя да йӧйяс моз горзісны.
Куимӧн, буракӧ, сьӧкыда ранитчӧмаӧсь, сы вӧсна мый регыд мысти усисны.
Но век жӧ, кыдзи бӧрынджык тыдовтчис, найӧ вӧлӧмаӧсь ловъяӧсь на.
Ме босьті мушкетӧс, коді вӧлі на зарядитӧма, горӧді: «Пятница, ме бӧрся!», уськӧдчи вӧрысь восьсаинӧ.
Пятница меысь эз кольччы ни ӧти воськов вылӧ.
Кор казялі, мый врагъяс аддзисны менӧ, ме, гораа горзігтыр, уськӧдчи водзӧ.
— Тэ тшӧтш горзы! — тшӧкті ме Пятницалы.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ горӧдіс меысь на ёнджыка.
Но ме вылын вӧлі сы мында быдсяматорйыс, мый найӧ торкалісны котӧртны.
Но ме найӧс быттьӧ эг чувствуйт да котӧрті водзӧ мыйвынысь, веськыда шудтӧм европеецлань, коді, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, куйліс бокын, лыа вадорын, саридз да дикарьяс бипур костын.
Сы дорын некод эз вӧв.
Сійӧ кык дикарыс, кодъяс кӧсйисны вины сійӧс, первойя лыйӧм шыысь жӧ пышйисны.
Найӧ садь быртӧдзыс повзисны, уськӧдчисны саридз дорӧ, чеччыштісны пыжӧ да йӧткыштчисны вадорсьыс.
Сійӧ жӧ пыжас удитісны чеччыштны ещӧ куим дикарь.
Ме бергӧдчи Пятницалань да тшӧкті сылы расправитчыны накӧд.
Сійӧ пырысь-пыр гӧгӧрвоис менсьым тшӧктӧмӧс да, нелямын кымын воськов вылӧ пыж дорӧ матыстчӧм бӧрын, лыйис ружьесьыс.
Ставныс витнанныс усисны пыжас.
Ме чайті, мый ставныс найӧ кулісны, но кыкӧн пырысь-пыр жӧ сувтісны.
Буракӧ, найӧ усьлӧмаӧсь прӧстӧ повзьӧмысла.
Мукӧд кыксӧ лои виӧма, а коймӧдыс вӧлі сэтшӧм ёна ранитчӧма, мый эз нин вермы сувтнысӧ.
Пока Пятница лыйліс неприятельяс кузя, ме перйи зептысь пурт да вундалі сійӧ кӧртӧдъяссӧ, мыйӧн вӧлі кӧрталӧмаӧсь пленниклысь кияссӧ да кокъяссӧ.
Ме отсалі сылы кыпӧдчыны да юалі сылысь португальскӧй кыв вылын, коді сійӧ сэтшӧмыс.
Сійӧ вочавидзис:
— Эспаньоле (испанец).
Регыд мысти сійӧ воис ас садяс да кутіс кияс отсӧгӧн став сьӧлӧмсяньыс ёна аттьӧавны сыысь, мый ме спаситі сылысь олӧмсӧ.
Ме чукӧрті отсӧг вылӧ испанскӧй кыв кузя ассьым став тӧдӧмлунъясӧс да шуи сылы испанскӧй кыв вылын:
— Сеньор, сёрнитны ми кутам бӧрыннас, а ӧні ми долженӧсь тышкасьны.
Тіян кӧ эм неуна вын, со тіянлы сабля да пистолет.
Испанец радпырысь примитіс ӧтисӧ и мӧдсӧ да, кор сылӧн аслас киын лои оружие, лои быттьӧ дзик мӧд мортӧн.
Кытысь и вынъясыс босьтчисны.
Сійӧ бушков моз уськӧдчис злӧдейяс вылӧ да ӧти здукӧн кераліс кыкӧс кусӧкъяс вылӧ.
Шуны кӧ веськыда, татшӧм подвигсӧ вӧчӧм вылӧ торъя выныштчӧмъяс эз ковны: миян лыйсьӧмысь дзикӧдз шӧйӧвошӧм шудтӧм дикарьяс вӧлі сэтшӧма повзьӧмаӧсь, мый эз вермыны ни пышйыны, ни водзсасьны.
Унаӧн усялісны прӧстӧ ёна повзьӧмысла, кыдзи сійӧ кыкӧныс, кодъяс усины пыжас Пятница лыйӧм шыысь, кӧть эськӧ пуляыс налы и эз веськав.
Сы вӧсна мый сабляӧс да пистолетӧс ме сеті испанецлы, менам коли сӧмын мушкет.
Сійӧс вӧлі зарядитӧма, но ме ассьым зарядӧс видзи медся сьӧкыд случай кежлӧ да та вӧсна эг лыйсьы.
Кустъяс пӧвстын, сійӧ пу улас, кысянь ми первойсӧ заводитім лыйсьыны, колины миян охотничайтан ружьеясным.
Ме кори ас дінӧ Пятницаӧс да тшӧкті котӧртлыны да вайны найӧс.
Сійӧ зэв тэрыба пӧртіс олӧмӧ менсьым приказаниеӧс.
Ме сеті сылы ассьым мушкетӧс, а ачым куті зарядитавны мукӧд ружьеяссӧ; испанецлы да Пятницалы шуи, медым найӧ ме дінӧ воисны сэки, кор налы ковмас оружие.
Найӧ петкӧдлісны тыр дасьлун кывзысьны менсьым.
Ружье зарядитігкості испанец вӧвлытӧм повтӧмлунӧн уськӧдчис ӧти дикарь вылӧ, и на костын пансис зэв чорыд тыш.
Дикарь киын вӧлі зэв ыджыд пу сабля.
Дикарьяс зэв бура вӧдитчӧны тайӧ страшнӧй оружиенас.
Ӧти татшӧм сабляӧн найӧ и кӧсйисны вины испанецӧс, кор сійӧ куйліс бипур дорын.
Ӧні тайӧ сабляыс бара нин вӧлі сылӧн юр весьтын.
Ме эг чайт, мый испанец татшӧм повтӧм морт: дерт, мучениеяс терпитӧм бӧрын, сійӧ век на вӧлі слаб, но тышкасис зэв упорнӧя да кыкысь зэв ёна кучкис саблянас противниклы юрас.
Дикарыс вӧлі ыджыд тушаа, зэв ён мускулъяса.
Друг сійӧ шыбитіс ассьыс саблясӧ, и найӧ кватитісны ӧта-мӧдсӧ.
Испанецлы лои зэв сьӧкыд: дикарь пырысь-пыр жӧ уськӧдіс сійӧс кок йывсьыс, лямӧдіс сійӧс тушанас да кутіс мырддьыны сылысь саблясӧ.
Татшӧмтортӧ аддзӧм бӧрын ме чеччышті местаысь да уськӧдчи отсӧг вылӧ.
Но испанец эз шӧйӧвош: сійӧ лэдзис кисьыс саблясӧ, кватитіс вӧнь костсьыс пистолетсӧ, лыйис дикарлы да виис сійӧс места вылас.
Тайӧ кадӧ Пятница ньӧти повтӧг вӧтчис пышйысь дикарьяс бӧрся.
Сы киын вӧлі сӧмын чер, мӧдпӧлӧс оружие сылӧн эз вӧв.
Тайӧ чернас Пятница виис нин куим дикарӧс, кодъяс ранитчисны первойысь лыйӧм дырйи, и ӧні сійӧ некодӧс эз жалит, коді веськавліс туй вылас.
Испанец, великанӧс вермӧм бӧрын, чеччыштіс кок йылас, котӧрӧн воис ме дінӧ, кватитіс ӧти охотничайтан ружье, кодъясӧс ме зарядиті, да уськӧдчис вӧтчыны кык дикарь бӧрся.
Сійӧ ранитіс кыкнансӧ, но сы вӧсна мый дыр котӧртны сылӧн вынъясыс эз вӧвны, кыкнан дикарыс удитісны дзебсьыны вӧрӧ.
Чернас шенасигтыр на бӧрся вӧтчис Пятница.
Аслас ранаяс вылӧ видзӧдтӧг ӧти дикарыс шыбитчис саридзӧ да кутіс вартчӧмӧн вӧтчыны пыж бӧрся: сэні вӧліны куим дикарь, кодъяс удитісны йӧткыштчыны вадорысь саридзӧ.
Куим дикарь, кодъяс вӧліны пыжынӧсь, мыйвынсьыс уджалісны пелысъяснас да зілисны ӧдйӧджык пышйыны лыйсянінысь.
Пятница кыкысь либӧ куимысь лыйис налы, но, буракӧ, эз веськав.
Сійӧ кутіс корны дикарьяслӧн пирогаӧн вӧтчыны пышйысьяс бӧрся, пока найӧ эз удитны вывті ылӧ пышйыны вадорсянь.
Ме и ачым эг кӧсйы, медым найӧ пышйисны.
Ме полі, мый найӧ висьталасны асланыс землякъяслы на вылӧ миян уськӧдчылӧм йылысь и татчӧ воасны зэв унаӧн, и сэки миянлы буртор не виччысьны.
Дерт, миян эмӧсь ружьеяс, но миян вадорӧ кӧ сувтас вражескӧй пыжъяслӧн дзонь флотилия, миянӧс, дерт, дзик немжалиттӧг бырӧдасны.
Та вӧсна ме могмӧді Пятницалысь корӧмсӧ.
Ме котӧрті пирогаяслань да прикажиті сылы локны ме бӧрся.
Но ме зэв ёна чуйми, кор, пирогаӧ чеччыштӧм бӧрын, аддзи сэтысь мортӧс!
Тайӧ вӧлі пӧрысь дикарь.
Сійӧ куйліс пыж пыдӧсын, кияссӧ и кокъяссӧ сылысь вӧлі кӧрталӧмаӧсь.
Тыдалӧ, сійӧс сідзжӧ долженӧсь вӧлі сёйны бипур дорын.
Сійӧ эз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын (сійӧ весиг эз вермы юрсӧ лэптыны, медым видзӧдлыны — сэтшӧм крепыда вӧлі кӧрталӧмаӧсь сійӧс), да коньӧр муртса эз кув повзьӧмысла.
Ме пырысь-пыр жӧ перйи пурт, вундалі сійӧс зэлӧдысь кӧртӧдъяссӧ да кӧсйи отсавны сылы сувтны.
Но сійӧ эз вермы сувтны кок йылас.
Весиг сёрнитнысӧ сійӧ эз вермы, а сӧмын нора лӧвтіс: коньӧр, буракӧ, чайтіс, мый сійӧс сы вӧсна и разисны, медым вины да сёйны.
Сэки котӧрӧн воис Пятница.
— Висьтав тайӧ мортыслы, — шыаси ме Пятница дорӧ, — мый сійӧ вӧля вылын, мый ми сылы нинӧм огӧ вӧчӧй да мый сылӧн врагъясыс абуӧсь нин, найӧс бырӧдӧма.
Пятница паніс сёрни стариккӧд, а ме кисьті сылы вомас кымынкӧ войт ром.
Вӧля йылысь радуйтана юӧр коньӧрӧс быттьӧ ловзьӧдіс: сійӧ кыпӧдчис пыж пыдӧссьыс да шуис кутшӧмкӧ кывъяс.
Он вермы висьтавны, мый лои Пятницакӧд!
Медся чорыд сьӧлӧма морт и сійӧ эськӧ нормис, аддзыліс кӧ сійӧс тайӧ здукас.
Муртса Пятница кыліс старик-дикарлысь гӧлӧссӧ да аддзис сылысь чужӧмсӧ, сійӧ уськӧдчис окавны да кутлыны сійӧс, бӧрдіс, сераліс, топӧдліс сійӧс морӧс бердас, горӧдліс, сэсся кутіс чеччавны сы гӧгӧр, кутіс сьывны, йӧктыны, сэсся бара бӧрддзис, кутіс шенасьны кияснас, заводитліс кучкавны аслыс юрас да чужӧмас — ӧти кывйӧн кӧ, вӧлі дзик йӧй кодь.
Ме юалі сылысь, мый сэтшӧмыс лои, но дыр эг вермы шедӧдны сысянь ни ӧти кыв.
Медбӧрын, неуна успокоитчыштӧм бӧрын, сійӧ меным висьталіс, мый тайӧ мортыс — сылӧн бать.
Ог сяммы висьтавны, кутшӧм ёна меным сьӧлӧм вылӧ воис пиыслӧн батьсӧ татшӧм ёна радейтӧмыс!
Ме некор эг куж думыштлыны, мый кутшӧмкӧ дикарь вермас тадзи волнуйтчыны да радлыны аслас батькӧд аддзысигӧн.
Но такӧд тшӧтш эз позь не серавны сылӧн йӧйсяма чеччалӧмъяс да кияснас шенасьӧмъяс вылын, кодъяс отсӧгӧн сійӧ петкӧдліс бать дорас ассьыс чувствояссӧ.
Дасысь кымын сійӧ чеччыштліс пыжысь да бӧр сэтчӧ пыравліс; то павтыртас ассьыс курткасӧ, топӧдас батьыслысь юрсӧ аслас куш морӧс бердӧ, то заводитлас зыравны батьыслысь турдӧм кияссӧ да кокъяссӧ.
Кор ме казялі, мый старикыс дзикӧдз турдӧма, ме сӧветуйті зыравны сійӧс ромӧн, и Пятница сэки жӧ заводитіс зыравны сійӧс.
Пышйысьяс бӧрся вӧтчӧм йылысь ми, дерт, вунӧдім; сэк кості налӧн пыжыс муніс сэтшӧм ылӧ, мый пӧшти эз нин тыдав.
Ми весиг эгӧ и заводитлӧй вӧтчыны на бӧрся, и, кыдзи бӧрвылас тыдовтчис, зэв бура вӧчим, сы вӧсна мый кык кымын час мысти лыбис сэтшӧм ыджыд тӧв, коді, тӧдӧмысь, путкыльтіс эськӧ миянлысь ичӧтик суднонымӧс.
Сійӧ пӧльтіс рытыв-войвывсянь, буретш пышйысьяслы паныд.
Ӧдвакӧ найӧ вермисны венласьны тайӧ бушколыскӧд; ме вӧлі уверен, мый найӧ пӧгибнитісны гыяс пӧвстас да эз вермыны воӧдчыны рӧднӧй вадоръясӧдзыс.
Виччысьтӧм радлуныс сэтшӧма вӧрзьӧдіс Пятницалысь сьӧлӧмсӧ, мый менам эз вӧв вынӧй торйӧдны сійӧс батьыс дінысь.
«Колӧ сетны сылы лӧньыштны», — думышті ме да сувті неылӧ; ме виччыси, кор сійӧ дзикӧдз успокоитчас.
Тайӧ эз регыд ло.
Медбӧрын ме чукӧсті Пятницаӧс.
Сійӧ матыстчис ме дінӧ чеччалігтырйи, гажаа сераліг, дӧвӧльнӧй да шуда.
Ме юалі сылысь, вердіс эз сійӧ батьсӧ няньӧн.
Сійӧ шогпырысь довкнитіс юрнас:
— Няньыд абу: пеж понйыд нинӧм абу кольӧма, ставсӧ ачыс сёйӧма! — да индіс ас вылас.
Сэки ме перйи сумкаысь став провизияӧс, мый вӧлі — неыджыд кӧвдум да кык-куим изюм ув — да сеті Пятницалы.
И сійӧ сэтшӧм нежнӧя кутіс вердны батьсӧ, быттьӧ ичӧт кагаӧс.
Кор ме казялі, мый сійӧ волнуйтчӧмысла тіралӧ, ме сӧветуйті вынъяс содтӧм могысь юны ром коляссӧ, но и ромсӧ сійӧ сетіс старикыслы.
Минут мысти Пятница тӧвзис нин кытчӧкӧ дзик йӧй моз.
Котраліс сійӧ шензьӧдмӧн ӧдйӧ.
Весьшӧрӧ ме горзі сылы, медым сійӧ сувтліс да висьталіс меным, кытчӧ сійӧ котӧртӧ, — сійӧ саяліс.
Но дас вит минут мысти сійӧ бӧр воис, и сылӧн воськовъясыс вӧліны тӧдчымӧн сьӧкыдджыкӧсь.
Кор сійӧ матыстчис, ме аддзи, мый сійӧ мыйкӧ вайӧ.
Тайӧ вӧлі преснӧй ва тыра сёй кувшин, кодӧс сійӧ вайис батьыслы.
Та могысь сійӧ котӧрӧн ветлӧма гортӧ, миян крепостьӧ да пӧпуттьӧ босьтӧма ещӧ кык чӧлпан нянь.
Няньсӧ сійӧ сетіс меным, а васӧ нуис старикыслы, но таӧдз сетіс меным некымынысь ньылыштны, сы вӧсна мый менам зэв ёна косьмис горшӧй.
Ваыс старикӧс ловзьӧдіс спирт серти бурджыка: сійӧ, вӧлӧмкӧ, кувны заводитӧма ютӧм вӧснаыс.
Кор старикыс юис васӧ пӧттӧдзыс, ме кори ас дінӧ Пятницаӧс да юалі, эз-ӧ кувшинас кольышт ваыс.
Сійӧ вочавидзис, мый кольыштіс, и ме тшӧкті сетны юыштны коньӧр испанецлы, коді горш косьмӧм вӧснаыс мучитчис старик-дикарь серти эз омӧльджыка.
Испанецлы ме ысті сідзжӧ нянь чӧлпан.
Испанец вӧлі зэв на слаб.
Сійӧ пукаліс видз вылын пу улын, дзикӧдз лигышмунӧма.
Дикарьяс сэтшӧм зэлыда кӧртавлӧмаӧсь сійӧс, мый сылӧн пыктӧмаӧсь киясыс да кокъясыс.
Кор сійӧ веськӧдіс горшсӧ свежӧй ваӧн да сёйыштіс нянь, ме матыстчи сы дінӧ да сеті сылы китыр изюм.
Сійӧ лэптіс юрсӧ да видзӧдліс ме вылӧ зэв меліа, сэсся кӧсйис эськӧ сувтны, но эз вермы — сэтшӧм ёна висисны сылӧн пыктӧм кокъясыс.
Тайӧ висьысь морт вылас видзӧдігӧн сьӧкыд вӧлі эскыны, мый сійӧ татшӧм ёна мудзӧм бӧрын вермис сэтшӧм збоя тышкасьны зэв вына враглы паныд.
Ме сӧветуйті сылы пукавны лӧня, а Пятницалы тшӧкті зыравны сылысь кокъяссӧ ромӧн.
Испанец бӧрся ухаживайтігӧн Пятница быд кык минут мысти, а гашкӧ, и тшӧкыдджыка бергӧдчыліс, медым видзӧдлыны батьыс вылӧ: оз-ӧ мыйкӧ ков сылы.
Пятницалы тыдаліс стариклӧн сӧмын юрыс, сы вӧсна мый сійӧ пукаліс пыж пыдӧсас.
Ӧтиысь друг видзӧдлігӧн сійӧ казяліс, мый батьыслӧн юрыс кытчӧкӧ воши; сійӧ жӧ здукӧ Пятница чеччыштіс кок йылӧ.
Сійӧ эз котӧрт, а лэбзис: кажитчис, сылӧн кокъясыс оз инмавны муас.
Но кор пыж дорӧ воӧм бӧрын сійӧ аддзис, мый сылӧн батьыс водӧма шойччыштны да спокойнӧя куйлӧ пыж пыдӧсын, сійӧ пырысь-пыр жӧ воис миян дінӧ.
Сэки ме шуи испанецлы, мый менам другӧй отсалас сылы сувтны да нуӧдас сійӧс пыж дорӧдз, мыйӧн сійӧс нуим миян оланінӧ.
Но Пятница, ыджыд да ён, кагаӧс моз босьтіс сійӧс, кӧшӧльӧдіс мышкас да мӧдӧдчис.
Пыж дорӧ воӧм бӧрын сійӧ видзчысьӧмӧн первой пуксьӧдіс сійӧс пыж дорышӧ, а сэсся пыдӧсас, батьыскӧд орччӧн.
Сэсся петіс вадорӧ, йӧткыштіс пыжсӧ, бара чеччыштіс пыжӧ да босьтсис пелысъясас.
Ме мӧдӧдчи подӧн.
Пятница зэв бура сыніс, и та вӧсна, ыджыд тӧв вылӧ видзӧдтӧг, пыжыс вадор пӧлӧнтіыс сэтшӧм ӧдйӧ муніс, мый ме сы бӧрся вӧтчыны эг вермы.
Пятница лючки-бура вайӧдіс пыжсӧ миян гаваньӧ, батьсӧ да испанецӧс колис сэтчӧ, а ачыс кутіс котӧртны вадор пӧлӧн бӧрлань.
— Кытчӧ нӧ тэ котӧртан? — юалі ме, кор сійӧ котӧртіс ме дінті.
— Муна вайӧдны ещӧ ӧти пыж! — котӧртігмозыс горӧдіс сійӧ меным да тӧвныр моз тӧвзьыштіс водзӧ.
Ни ӧти морт, ни ӧти вӧв эськӧ эз вермыны вӧтчыны сы бӧрся — сэтшӧм ӧдйӧ сійӧ котраліс.
Муртса ме удиті локны бухта дорӧ, сійӧ воис нин мӧд пыжӧн.
Вадорӧ петӧм бӧрын сійӧ кутіс отсавны петны пыжысь миян выль гӧсьтъяслы, но найӧ эз вермыны сулавны кокъяс йылас.
Коньӧр Пятница эз тӧд, мый вӧчны.
Ме сідзжӧ думыштчи.
— Миянлысь гӧсьтъясӧс пока коль вадорӧ, — шуи ме сылы, — лок ме бӧрся.
Ми мунім медматысса вӧрӧ, кералім кык-ӧ-куим посньыдик пу да ӧдйӧ вӧчим нӧсилка, код вылын и вайим висьысьясӧс миян крепостьлӧн ортсыса стенъяс дорӧ.
Тані нин ми дзикӧдз шӧйӧвошим да эгӧ тӧдӧй, кыдзи миянлы лоны водзӧвылӧ.
Татшӧм джуджыд ӧграда вомӧн вуджӧдны кык верстьӧ мортӧс, дерт, ми эгӧ вермӧй.
Бара ковмис думайтыштны, мый вӧчны.
Ми Пятницакӧд босьтчим уджӧ, и час кык мысти кымын миян вӧлі нин дась парусинӧвӧй палатка, код вылӧ сука тэчӧма пу лапъяс.
Тайӧ палаткаас ми вӧчим рис идзасысь да нёль эшкынысь вольпась.
КЫЗЬ ВИТӦД ГЛАВА
Ді вылын выль олысьяс. —
Англичаналӧн воӧм
Сы бӧрын, кыдзи миянлысь висьысь гӧсьтъясӧс, кодъясӧс ми сӧмын на мездім пленысь, пыртім выль керка вевт улӧ, кӧні найӧ вермисны шойччыны да чӧжны ассьыныс вынъяссӧ, колӧ вӧлі гӧтӧвитны налы сёян-юан.
Ме ысті Пятницаӧс менам ичӧтик стадаӧ вося кӧзапила.
Сійӧс начкӧм бӧрын, менам индӧдъяс серти, Пятница жаритіс кӧза яй да гӧтӧвитіс тшӧтш крепыд бульон.
Тайӧ бульонас ми пуктім рис да ид шыдӧс; артмис зэв чӧскыд шыд.
Пусим-пӧжасим ортсыса стенъяс сайын, сы вӧсна мый, кыдзи висьтавлі нин, ме некор эг пестыв бипурсӧ крепость пытшкын.
Сёйны ми лӧсьӧдчим выль палаткаын да ӧбедайтім выль оланінын нёльӧн.
Тайӧ ӧбедыс дырйи ме председателялі да сёрниті гӧсьтъяскӧд.
Пятница вӧлі менам переводчикӧн не сӧмын сэки, кор ме сёрниті сылӧн батькӧд, но и кор сёрниті испанецкӧд, сы вӧсна мый испанец буракодь сёрнитіс дикарьяслӧн кыв вылын.
Ӧбедайтӧм бӧрын либӧ, стӧчджыка шуны, ужнайтӧм бӧрын ме тшӧкті Пятницаӧс босьтны ӧти пирога да ветлыны миян ружьеясла, кодъясӧс ми тэрмасьӧм вӧсна эновтім тышкасянінӧ; аскинас ме ысті сійӧс гуавлыны виӧмаяслысь шойяссӧ да морт сёйысьяслӧн страшнӧй пирлысь колясъяссӧ.
Пятница стӧча пӧртіс олӧмӧ менсьым тшӧктӧмӧс.
Сійӧ сэтшӧм бура идралӧма дикарьяслысь став колясъяссӧ, мый ме, кор выльысь волі сійӧ местаас, эг тӧд сійӧс.
Сӧмын вадорпӧлӧнса пуяс серти ме дӧгадайтчи, мый морт сёйысьяс пируйтӧмаӧсь стӧч тані.
Некымын лун мысти, кор менам выль ёртъясӧй неуна шойччыштісны да неуна воисны асшӧрӧ, Пятница отсӧгӧн ме куті сёрнитны накӧд.
Медводз ме юалі Пятница батьлысь, полӧ оз сійӧ сыысь, мый пышйысь морт сёйысьяс вермасны бӧр локны ді вылӧ зэв уна мукӧд дикарьяскӧд, кодъяс расправитчасны миянкӧд.
Старик вочавидзис, мый, сы ногӧн, пышйысь дикарьяс татшӧм ыджыд бушков дырйи, кутшӧм вӧлі кольӧм войӧ, некутшӧм ногӧн эз вермыны воӧдчыны асланыс рӧднӧй вадоръясӧдз, мый, кӧнкӧ, налысь пыжсӧ путкыльтіс да ставныс найӧ вӧйисны.
— А найӧ кӧ колины ловйӧн, — шуис сійӧ, — найӧс нуис мӧдлаӧ да ляскис враждебнӧй племялӧн вадорӧ, кӧні найӧс непременнӧ сёясны.
Неуна чӧв олыштӧм бӧрын старик водзӧ нуӧдіс:
— Но весиг кӧть и найӧ лючки-бура воисны гортас, то и сэки найӧ оз лысьтны бӧр воны татчӧ.
Найӧ вывті ёна повзисны тіян виччысьтӧм уськӧдчӧмысь, йирк-гамысь да лыйсьӧмсьыд, мый, колӧ чайтны, висьталасны асланыс йӧзыслы, быттьӧ налӧн ёртъясыс пӧгибнитісны гымысь да чардбиысь.
Тіянӧс кыкнаннытӧ — тэнӧ да Пятницаӧс — найӧ примитісны скӧрмӧм духъяс пыдди, чӧртъяс пыдди, кодъяс воӧмаӧсь му вылӧ, медым найӧс виавны.
Ме ачым кывлі, кыдзи найӧ та йылысь висьтавлісны ӧта-мӧдныслы.
Найӧ некыдзи оз вермыны гӧгӧрвоны, медым прӧстӧй смертнӧй морт вермис сьӧласьны биӧн, сёрнитны гым шыӧн да виавны ылісянь, матыстчывтӧг, весиг кияссӧ лэптывтӧг.
Старик вӧлі прав.
Бӧрынджык ме тӧдмалі, мый ни ӧти дикарь весиг уна во бӧрын абу лысьтӧма волыны менам ді вылӧ.
Колӧ чайтны, сійӧ пышйысьясыс, кодъясӧс ми лыддим пӧгибнитӧмаясӧн, век жӧ воӧмаӧсь гортас да асланыс страшнӧй рассказъяснас повзьӧдӧмаӧсь мукӧд дикарьяссӧ.
Весиг вермас лоны, мый налӧн племяын артмис сэтшӧм поверье, быттьӧ быдӧнӧс, коді кокнас тувччас тайӧ волшебнӧй ді вылас, енъяс виасны биӧн.
Ме тайӧс эг тӧд да полі, виччыси дикарьяслысь уськӧдчӧм.
Но ме да менам неыджыд армияӧй век вӧлім дасьӧсь тышкасьны: ӧд ӧні ми вӧлім нёльӧн, и воисны кӧть миянӧ сё враг, ми эськӧ любӧй кадын эгӧ повзьӧй да дасьӧсь вӧлім воча тышкасьны.
Но ӧд найӧ вермисны лоны и кыксё и кумсё морт, и сэки эськӧ найӧ вермисны миянӧс.
Но лунъяс колины, а дикарьяслӧн пыжъяс эз тыдовтчывны.
Такӧд тшӧтш ме век тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка думайтлі материк вылӧ путешествие йылысь.
Пятницалӧн батьыс эз ӧтчыд эскӧдлы менӧ, мый ме смела верма надейтчыны сы землякъясӧн сьӧлӧмсянь примитӧм вылӧ, сы вӧсна мый ме спаситі сылысь писӧ да сійӧс асьсӧ кулӧмысь.
Но испанецкӧд ӧти серьёзнӧй сёрни бӧрын ме куті падъявны, сулалӧ-ӧ пӧртны олӧмӧ менсьым планӧс.
Испанец меным висьталіс, мый дикарьяс кӧть и примитісны ас дорас дас сизим испанецӧс да португалецӧс, но тайӧ став европеечьясыс олӧны ӧні зэв сьӧкыда да весиг мукӧддырйиыс тшыгъялӧны.
Дикарьяс найӧс оз дзескӧдны да сетӧны налы тыр мездлун, но асьныс олӧны сэтшӧм гӧля, мый оз век вермыны вердны выль воысь йӧзсӧ.
Ме тшӧкті висьтавны испанецлы налӧн медбӧръя плавание йылысь, и сійӧ висьталіс меным, мый налӧн корабльыс муніс Рио-де-ла-Платаысь Гаванаӧ, кытчӧ должен вӧлі вайны эзысь да зверь куяс да босьтны сэтысь европейскӧй тӧваръяс.
Бушков дырйи налӧн корабельнӧй командаысь витӧн вӧйӧмаӧсь, а мукӧдъясыс, унасикас страданиеяс да быдсяматорсӧ ас вывтіыс вуджӧдӧм бӧрын, ютӧмӧсь да сёйтӧмӧсь, медбӧрын веськалӧмаӧсь морт сёйысьяслӧн канмуӧ.
Тайӧ канмуас воӧм бӧрын найӧ зэв ёна полӧмаӧсь, сы вӧсна мый быд здукӧ виччысьӧмаӧсь, мый найӧс сёясны дикарьяс.
Налӧн вӧлӧма оружие, но пуля ни порок абу вӧлӧма: сійӧ порокыс, кодӧс найӧ босьтӧмаӧсь сьӧрсьыс пыжас, пӧшти ставнас кӧтасьӧма, а мый кольӧма, сійӧс важӧн нин видзӧмаӧсь, сы вӧсна мый первой кадсӧ сёян-юансӧ аслыныс шедӧдлӧмаӧсь сӧмын кыйсьӧмӧн.
Ме юалі сылысь, мый виччысьӧ, сы ногӧн, сылысь ёртъяссӧ дикарьяслӧн канмуын да заводитлісны-ӧ найӧ кутшӧмкӧ ногӧн писькӧдчыны сэтысь вӧля вылӧ.
Сійӧ вочавидзис, мый та кузя налӧн вӧліны уна сӧвещанньӧяс, но ставыс помасьліс синва кисьтӧмӧн да норасьӧмъясӧн.
— Ӧд миян эз вӧв, — висьталіс сійӧ, — ни судно, код вылын позис эськӧ петны восьса саридзӧ, ни татшӧм судносӧ стрӧитӧм вылӧ инструментъясыс, ни сёян-юан запас.
Сэки ме шуи сылы:
— Ме кута сёрнитны тіянкӧд веськыда.
Кыдзи ті чайтанныд, сӧгласитчасны-ӧ тэнад ёртъясыд локны менам ді вылӧ?
Ме эськӧ радпырысь кори найӧс татчӧ.
Меным кажитчӧ, мый ми ставным ӧтвылысь аддзим эськӧ кутшӧмкӧ способ воӧдчыны кутшӧмкӧ матысса канмуӧ, а сэтысянь — рӧдинаӧ.
Ӧтитор сӧмын повзьӧдлӧ менӧ: ме кӧ кора найӧс татчӧ, сідзкӧ ме ачымӧс сета найӧ киясӧ.
Мый лоӧ сэки, найӧ кӧ лёк йӧз?
Мый лоӧ, найӧ кӧ менам бура примитӧмысь мынтасны меным изменаӧн?
Шуны кӧ вообщӧ, аттьӧалан чувство ӧткымын йӧзлӧн ньӧти абу.
На пӧвстын вермасны лоны предательяс.
А тайӧ вӧлі эськӧ, сӧгласитчӧй мекӧд, зэв ӧбиднӧ: выручитны пикӧ веськалӧм йӧзӧс сӧмын сы ради, медым аслыд лоны Новӧй Испанияын  налӧн пленникӧн.
Понъяслӧн лёк гыжъяс улӧ веськалӧм либӧ инквизиторъясӧн сотӧм дорысь бурджык нин мед сёясны дикарьяс.
Тіян ёртъясыд кӧ эськӧ, — висьталі ме водзӧ, — воисны татчӧ, ме эска, мый та мында йӧзнад миянлы нинӧм эськӧ эз сулав стрӧитны ыджыд судно, код вылын ми вермим эськӧ писькӧдчыны лунвылӧ да воӧдчыны Бразилияӧдз либӧ веськӧдчыны войвывлань — испанскӧй владениеяслань.
Но, тӧдӧмысь, ме кӧ сета налы киясас оружие, а найӧ менам бур вӧчӧмысь тайӧ оружиесӧ веськӧдасны меным жӧ паныд, сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый найӧ меысь вынаджыкӧсь, найӧ кӧ мырддясны менсьым свободаӧс, — сэки меным, дерт, ковмас жалитны, мый ме вӧчи налы сы мында буртор.
Испанец вочавидзис дзик сьӧлӧмсяньыс:
— Менам ёртъяслы овсьӧ сэтшӧм сьӧкыда да найӧ сэтшӧм бура гӧгӧрвоӧны асланыс положениелысь безвыходностьсӧ, мый ме весиг ог куж думыштны, медым найӧ вермисны вӧчны лёктор мортлы, коді отсалас налы спаситчыны невӧляысь.
Кӧсъянныд кӧ, — водзӧ висьталіс сійӧ, — ме тайӧ старикыскӧд ветла на дорӧ, висьтала налы тіянлысь предложениетӧ да вая тіянлы вочакыв.
Найӧ кӧ сӧгласитчасны тіян условиеяс вылӧ, ме босьта насянь торжественнӧй клятва, мый найӧ мунасны тіян бӧрся сійӧ му вылӧ, кодӧс ті асьныд налы инданныд, и гортас локтӧдз кутасны кывзысьны тіянлысь кыдзи асланыс командирлысь.
Ті кутанныд приказывайтны, а ми — подчиняйтчыны.
Кӧсъянныд кӧ, ми гижам письменнӧй договор, миян пиысь быдӧн кырымалас сійӧс, и ме вая тіянлы сійӧс.
Сэсся сійӧ шуис, мый дась ӧні жӧ сетны меным клятва, мый сійӧ век лоӧ меным вернӧй.
— Клянитча, мый ме кута служитны тіянлы нэм помӧдз! — тадзи сійӧ помаліс ассьыс сёрнисӧ. — Ті спаситінныд менсьым олӧмӧс, и ме сета сійӧс тіянлы.
Ме кута видзӧдны сы бӧрся, медым менам соотечественникъяс эз дзугны тіянлы сетӧм клятвасӧ, и век кута тышкасьны тіян вӧсна медбӧръя лолыштӧмӧдз.
Шуны кӧ, ме ручайтча аслам землякъяс вӧсна: найӧ ставныс честнӧй йӧз, зэв надёжнӧйӧсь, и на пӧвстын абу ни ӧти предатель.
Сьӧлӧмсянь висьталӧм татшӧм кывъяс бӧрын менам падъялӧмӧй воши, и ме решиті выручитны тайӧ йӧзсӧ.
Испанецлы ме шуи, мый мӧдӧда на ордӧ сійӧс да старик-дикарӧс.
Но, кор ставыс вӧлі дась налӧн мӧдӧдчигкежлӧ, испанец друг шуис, мый бурджык эськӧ вӧлі миянлы виччысьлыны кымынкӧ тӧлысь либӧ весиг во.
— Гӧсьтъясӧс вайӧдтӧдз, — шуис сійӧ, — миянлы колӧ тӧждысьыштны найӧс вердӧм-юкталӧм вӧсна.
Сійӧ вӧлі дзик прав.
Сёян-юаныс миян вӧлі этша.
Сійӧ муртса тырмис нёльӧнлы, а воасны кӧ гӧсьтъяс, найӧ миянлысь став запасъяссӧ бырӧдасны недель чӧжӧн, и миянлы лоӧ тшыглы кувны.
— Та понда, — шуис испанец, — ме кора тіянлысь разрешение гӧрны выль му участок.
Ми вӧчам тайӧс куимӧн, ми пырысь-пыр жӧ босьтчам уджӧ да кӧдзам став кӧйдыссӧ, кодӧс ті верманныд торйӧдны кӧдзӧм вылӧ.
Сэсся виччысям урожай, идралам няньсӧ, да сійӧ кӧ лоӧ тырмымӧн выль йӧзӧс вердӧм вылӧ, сэки ме да Пятницалӧн батьыс мӧдӧдчам нала.
Тайӧ ді вылӧ кӧ найӧ воасны ӧні, найӧ кутасны нуждайтчыны, а тайӧторйыс эськӧ мед эз вӧв, сы вӧсна мый нужда вермас чужтыны на костын пинясьӧм да ӧта-мӧдсӧ мустӧмтӧм.
Тайӧ мортыслӧн тӧлкӧн водзӧвылӧ видзӧдӧмыс меным воис сьӧлӧм вылӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый сійӧ и збыльысь тӧждысьӧ ме вӧсна да став сьӧлӧмнас предан меным.
Колӧ вӧлі ньӧти нюжмасьтӧг пӧртны олӧмӧ сылысь сӧветсӧ.
Пырысь-пыр жӧ ми нёльнанным заводитім гӧрны выль му.
Ми зіля небзьӧдім почвасӧ (мыйта позьӧ вӧлі вӧчны тайӧс пу ӧрудиеясӧн), и тӧлысь мысти, кор воис кӧдзан кад, миян вӧлі нин бура гӧрӧм мулӧн ыджыд участок, кытчӧ ми кӧдзим кызь кык бушель ид да дас квайт бушель рис, мӧд ногӧн кӧ став кӧйдыссӧ, кодӧс ме верми торйӧдны кӧдзӧм вылӧ.
Ӧні, кор ми вӧлім нёльӧн, дикарьяс вӧліны миянлы страшнӧйӧсь сӧмын сэки, найӧ кӧ уськӧдчасны миян вылӧ зэв унаӧн.
Ми эгӧ полӧй дикарьясысь да свободнӧя ветлӧдлім ді пасьтала.
А сы вӧсна мый ми ставным мӧвпалім сӧмын сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧдйӧджык мунны татысь, быдӧн миян пиысь сьӧлӧмсяньыс уджаліс тайӧ лачасӧ олӧмӧ пӧртӧм вӧсна.
Ді пасьта ветлігӧн ме приметитлывлі пуяс, кодъяс туйисны корабль стрӧитӧм вылӧ.
Испанец да Пятница заводитісны пӧрӧдавны тайӧ пуяссӧ.
Ме налы петкӧдлі, кутшӧм сьӧкыда ме лӧсавлі гӧгрӧс керйысь быд пӧв, и ми ставным ӧтлаын босьтчим лӧсавны выль пӧвъяс.
Найӧс ми вӧчим дюжина мында.
Тайӧ вӧліны комын вит фут кузя, кык фут пасьта да нёль кымын дюйм кызта крепыд дубӧвӧй пӧвъяс.
Быдӧнлы гӧгӧрвоана, мыйта вын ми пуктім тайӧ сьӧкыд уджас.
Сэки жӧ ме зіли содтыны ассьым ичӧтик стадаӧс.
Та могысь миян пиысь кыкӧн быд лун ветлывлісны кыйны дикӧй кӧзапиянӧс, и регыд мысти миян стадаын лои кызь кымын кӧза.
Миянлы колӧ вӧлі вӧчны ещӧ ӧти колантор — заптыны изюм, сы вӧсна мый виноградыс заводитіс нин воны.
Ми чукӧртім да косьтім сійӧс зэв уна.
Нянь да изюм вӧліны миян главнӧй сёянторйӧн.
Ми ставным зэв ёна радейтлім изюмсӧ.
Збыль, ме сэсся ог тӧд чӧскыдджык да пӧтӧсджык сёянсӧ.
Матыстчис вундан кад.
Рислӧн да идлӧн урожайыс эз вӧв омӧль.
Шуны кӧ веськыда, ми виччысим, мый урожайыс лоӧ бурджык, но век жӧ ми чукӧртім сы мында нянь, мый ӧні эськӧ вермим вердны кӧть ветымын мортӧс.
Ми пӧлучитім сам-десят урожай.
Тайӧ урожайыс зэв бура тырмас оз сӧмын локтан урожайӧдз миянлысь общинаӧс ставнас вердӧм вылӧ — татшӧм запаснас ми вермим смела мӧдӧдчыны плавайтны да воӧдчам Лунвывса Америкалӧн любӧй вадорӧдз.
Кытчӧ пуктыны став риссӧ да идсӧ?
Та могысь колӧны вӧлі гырысь кӧрзинаяс, и ми пырысь-пыр жӧ заводитім найӧс кыны; испанец, вӧлӧмкӧ, тайӧ делӧ кузяыс бур мастер.
Ӧні, кор миян вӧлі тырмымӧн яй да нянь виччысян гӧсьтъясӧс вердӧм вылӧ, ме сеті испанецлы пыж да тшӧкті мунны нала.
Ме сылы стрӧга накажиті не вайӧдны ни ӧти мортӧс, коді оз сет клятва, мый сійӧ не сӧмын оз вӧч некутшӧм лёктор меным, оз уськӧдчы ме вылӧ киас оружиеӧн, но, мӧдарӧ, кутас дорйыны менӧ быдпӧлӧс неприятельясысь.
Тайӧ клятвасӧ найӧ долженӧсь вӧлі гижны бумага вылӧ, и быдӧн должен вӧлі сы улӧ кырымасьны.
Сійӧ здукас ме кыдзкӧ вунӧді, мый испанечьяслӧн, кодъяс терпитісны крушение, эз вӧвны ни перӧяс, ни чернила.
Тайӧ тшӧктӧмъяснас испанец да пӧрысь дикарь мӧдӧдчисны туйӧ буретш сійӧ пироганас, мыйӧн найӧс вайӧдісны менам ді вылӧ.
Кутшӧм кыпыд сьӧлӧмӧн ме лӧсьӧді найӧс туйӧ!
Ӧд ді вылын менам кызь сизим вочӧжся заключение бӧрын ме первойысь верми надейтчыны сы вылӧ, мый верма петны татысь вӧля вылӧ.
Тайӧ йӧзыслы ме сеті зэв уна изюм да нянь, медым тырмис налы да миян будущӧй гӧсьтъяслы.
Медбӧрын ме пуксьӧді найӧс пирогаӧ да сии налы бур туй.
Прӧщайтчигас ми сёрнитчим, мый кор найӧ асланыс пирогаын кутасны вайны испанечьясӧс, найӧ восьса саридзын кыпӧдасны флаг, медым ме верми ылісянь тӧдны налысь пирогасӧ.
Вадорысь найӧ йӧткыштчисны неыджыд тӧв дырйи тыр тӧлыся лунӧ, октябр тӧлысьын.
Кӧть и жаль, но ме ог вермы висьтавны стӧчджыка кадсӧ, сы вӧсна мый ӧтчыд воштылі лунъяслысь да недельяслысь лыдсӧ, и сэсся эг нин вермы лӧсьӧдны сійӧс.
Менам путешественникъяс мунӧмсянь коли вель дыр.
Ме виччыси найӧс быд лун.
Меным кажитчис, мый найӧ сёрмисны воӧмнас, мый налы колӧ вӧлі воны ді вылӧ лун кӧкъямыс сайын нин.
Друг лои ӧти дзик виччысьтӧмтор, мый ді вылын, став вояс чӧж менам олігӧн, некор эз на вӧвлы.
Коркӧ югдігас, кор ме крепыда на узи, ме дорӧ котӧрӧн локтіс Пятница да горӧдіс:
— Локтӧны!
Локтӧны!
Ме чеччышті, ӧти здукӧн кӧмаси-пасьтаси, вуджи ӧграда вомӧн да котӧрті раскӧ (коді сэтшӧма ыдждіс-паськаліс, мый сэки сійӧс ёнджыка позьӧ вӧлі шуны вӧрӧн).
Ме сэтшӧма вунӧді опасность йылысь, мый кыдзи век, эг босьт сьӧрысь некутшӧм оружие.
Ме вӧлі уверен, мый тайӧ воӧ аслас ёртъясыскӧд испанец.
Кутшӧм ёна ме чуйми, кор саридзысь, вадорсянь вит миля ылнаысь, аддзи куим пельӧса паруса тӧдтӧм пыж!
Пыж кутіс курссӧ веськыда ді вылӧ да, вына пӧпутнӧй тӧлӧн вӧтліг, зэв ӧдйӧ матыстчис.
Воис сійӧ эз материкладорсянь, а ділӧн лунвыв помсянь.
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ дзик эз вӧв сійӧ пыжыс, кодӧс ми сы дыра виччысим.
Но колӧ вӧлі лӧсьӧдчыны наысь асьнымӧс дорйигкежлӧ.
Ме тшӧкті Пятницаӧс дзебсьыны вӧрӧ да сюся видзӧдны пыжын воысь йӧз бӧрся, сы вӧсна мый ми эгӧ тӧдӧй, врагъяс али ёртъяс найӧ.
Сэсся ме вои гортӧ, босьті сьӧрысь подзорнӧй труба да сера пос кузя кайи гӧра йылӧ, медым, налы петкӧдчывтӧг, видзӧдлыны став матігӧгӧрсӧ.
Тадзи ме вӧчлывлі пыр, кор полі врагъяс уськӧдчӧмысь.
Ме эг на удит кыпӧдчыны гӧра йылӧ, кыдзи аддзи корабль.
Сійӧ сулаліс ділӧн асыв-лунвыв помланьын, менам оланінсянь кӧкъямыс кымын миля ылнаын.
Вадорсянь сыӧдз вӧлі вит миляысь не унджык.
Корабльыс, дерт, вӧлі английскӧй, да и пыжыс, кыдзи ме ӧні гӧгӧрвои, вӧлі английскӧй баркас.
Сьӧкыд висьтавны, кутшӧм чувствояс чужтіс ме пытшкын тайӧ открытиеыс!
Корабльӧс аддзӧм бӧрын, да ещӧ английскӧй корабльӧс, аслам соотечественникъяскӧд, сідзкӧ, ёртъяскӧд регыд аддзысьӧм виччысьӧмысь радлунӧй вӧлі сэтшӧм ыджыд, весиг висьтавны сьӧкыд.
Такӧд тшӧтш кутшӧмкӧ гуся полӧм, кодӧс ме нинӧмӧн эг вермы гӧгӧрвоӧдны, тшӧктіс менӧ лоны видзчысьысьӧн.
Медвойдӧр ме ассьым юалі: мыйла английскӧй купеческӧй корабль пырис тайӧ местаясас, кодъяс вӧліны, кыдзи вӧлі меным тӧдса, англичаналӧн став тӧргӧвӧй туйясысь бокын.
Ме тӧді, мый сійӧс эз вайӧд татчӧ бушков, бӧръя кадас бушковъяс эз вӧвны.
Корабль вылын кӧть и збыльысь вӧліны англичана, меным век жӧ сразу эз позь петкӧдчыны налы, сы вӧсна мый унатор серти позис гӧгӧрвоны, мый найӧ воисны татчӧ эз бурысь.
Меным бурджык нин и водзӧкежлӧ кольччыны овны ді вылӧ, но не дӧверитчыны подозрительнӧй йӧзлы да не веськавны кутшӧмкӧ вӧръяс да морт виысьяс киӧ!
Гӧра йылын сулаліг ме наблюдайті ділань матыстчысь пыж бӧрся.
Друг сійӧ крута бергӧдчис да мӧдӧдчис вадор пӧлӧн менам ичӧтик бухталань, кытчӧ ме коркӧ домасьлі пуръясӧн.
Буракӧ, пыжын пукалысьяс сюся видзӧдӧмаӧсь, кытчӧ эськӧ позис бурджыка сувтны.
Найӧ эз казявны ичӧтик бухтасӧ да домасисны мӧд местаӧ, сысянь миляджын ылнаӧ.
Ме вӧлі шуда, мый найӧ сувтісны буретш сэтчӧ, сы вӧсна мый найӧ кӧ пырисны ичӧтик бухтаӧ, найӧ эськӧ веськалісны, сідз шуны, менам оланін порог дорӧ и — код тӧдас! — гашкӧ, вӧтлісны эськӧ менӧ аслам крепостьысь да грабитісны эськӧ ставсӧ, мый сэні вӧлі.
Йӧзыс петісны вадорӧ, и ме верми убедитчыны, мый найӧ збыльысь абу кӧ ставныс, то унджыкыс збыльысь англичана.
Ӧтиӧс либӧ кыкӧс ме примиті голландечьяс пыдди, но, кыдзи тыдовтчис бӧрынджык, менам ӧшибитчысьӧма.
Ставныс вӧліны дас ӧти морт.
На лыдысь куимсӧ, буракӧ, вайӧдӧмаӧсь татчӧ пленнӧйяс пыдди, сы вӧсна мый ме налысь эг казяв некутшӧм оружие да меным кажитчис, мый налысь кӧрталӧмаӧсь кокъяссӧ.
Ме аддзылі, кыдзи вит морт, кодъяс медводз чеччыштісны вадорӧ, петкӧдісны найӧс пыжсьыс.
Ӧти пленник, буракӧ, мый йылысь кӧ корис: кияснас шенасьӧмӧн сійӧ петкӧдліс и страдайтӧм, и кевмысьӧм, и лача воштӧм.
Буракӧ, сійӧ дзикӧдз воштӧма юр садьсӧ.
Мукӧд кыкыс сідзжӧ мыйкӧ кевмисны-корисны да сідзжӧ лэптывлісны кияссӧ енэжлань, но найӧ быттьӧкӧ вӧліны спокойнӧйджыкӧсь да эз сэтшӧм бурнӧя петкӧдлыны ассьыныс шогсӧ.
Ме видзӧді на вылӧ да нинӧм эг гӧгӧрво.
Друг Пятница горӧдіс меным:
— О Робин Крузо!
Видзӧд: еджыд йӧз сідзжӧ, кыдзи и дикарьяс, сёйӧны мортъясӧс.
— Тэ йӧймин, Пятница! — шуи ме сылы. — Тэ ӧмӧй чайтан, мый найӧ сёясны пленнӧйяссӧ?
— Дерт жӧ, сёясны, — вочавидзис сійӧ.
— Оз, оз.
Пятница, тэ ӧшибайтчан, — эг сӧгласитчы ме. — Найӧ виасны пленнӧйяссӧ, но верман не думайтны, мый найӧ сёясны морт шой.
Ме век на эг гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ менам синъяс водзын, но ставнам тіралі сыысь, мый вот ӧні вир кисьтасны.
Меным весиг кажитчис, мый ӧти рӧзбойник кыпӧдіс аслас жертва юр весьтӧ кутшӧмкӧ оружие, мыйкӧ тесак либӧ шпага кодьӧс.
Вирӧй менам сувтіс: ме вӧлі уверен, мый коньӧрӧс виасны.
Сійӧ здукас ме зэв ёна жалиті, мый ме дінын эз вӧвны испанец да старик-дикарь!
Ме казялі, мый рӧзбойникъяс пиысь некодлӧн сьӧрсьыс эз вӧв ружье.
«Бур эськӧ, — думышті ме, — гусьӧникӧн матыстчыны на дінӧ, лыйны веськыда морӧсас да мездыны тайӧ пленнӧйяссӧ».
Но ставыс лои мӧдног.
Рӧзбойникъяс, буракӧ, эз кӧсйыны вины ассьыныс пленнӧйяссӧ.
Злӧдейяс повзьӧдлыштісны да издевайтчыштісны на вылын да разӧдчисны ді пасьта, буракӧ, кӧсйисны видзӧдлыны сійӧ местасӧ, кытчӧ найӧ веськалісны.
Пленнӧйяс бӧрся видзӧдны колисны ассьыныс кык мортӧс.
Но найӧ, буракӧ, вӧліны кодӧсь: кыдзи сӧмын мукӧдъясыс мунісны, найӧ кыкнанныс пырисны пыжӧ да пырысь-пыр унмовсисны.
Татшӧм ногӧн, пленнӧйяс колисны ӧтнанныс.
Но сы пыдди, медым пӧльзуйтчыны налы сетӧм свободаӧн, найӧ пукалісны лыа вылын да видзӧдісны ӧтарӧ-мӧдарӧ дзик нинӧм гӧгӧрвотӧг.
Тайӧ меным тӧдвылӧ уськӧдіс ді вылын менсьым первойя лунӧс.
Дзик жӧ тадзи ме пукалі сэки вадорын, йӧй моз видзӧді гӧгӧрбок да сідзжӧ лыдди ачымӧс пӧгибнитӧмаӧн.
Ме сэки вӧлі уверен, мый менӧ тані косявласны хищнӧй зверьяс, кавшаси-кайи пу йылӧ да сэні коллялі войсӧ.
Вообщӧ абуӧсь сэтшӧм страшнӧйторъяс, кодъяс эськӧ эз каститчыны меным первой кадас.
А менӧ некод эз тревожитлы став тайӧ вояс чӧжыс!
Но сэки нинӧм татшӧмтор йывсьыс ме эг вермы тӧдны.
Стӧч сідзи жӧ и тайӧ куим шудтӧм мортыс шогсисны, эз тӧдны, мый найӧс регыд мездасны.
КЫЗЬ КВАЙТӦД ГЛАВА
Робинзон аддзысьӧ английскӧй судноса капитанкӧд
Рӧзбойникъяс воисны ді вылӧ прилив дырйи.
Пока найӧ издевайтчисны пленникъяс вылын, кодъясӧс найӧ вайисны, а сэсся шӧйтісны-ветлісны тӧдтӧм ді кузя, кадыс коли зэв уна: заводитчис отлив, и пыжыс лои косінын.
Пыжас, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, кольччылісны кык морт, кодъяс регыд мысти унмовсисны.
Час мысти ӧтиыс на пиысь садьмис да, кор аддзис, мый пыжыс сулалӧ косінын, заводитліс сійӧс кыскыны лыа кузяыс, но эз вермы.
Сэки сійӧ кутіс корны отсӧг вылӧ мукӧдъяссӧ.
Найӧ котӧрӧн воисны да заводитісны отсавны сылы, но пыжыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, а лыаыс вӧлі сэтшӧм ва да небыд, мый налӧн эз тырмы выныс кыскыны сійӧс ваӧдз.
Сэки найӧ, кыдзи настӧящӧй морякъяс, а морякъяс, кыдзи тӧдса, став мирын медся тӧждысьтӧм йӧз, некор оз думайтны будущӧй йылысь, — эновтісны пыжсӧ да бара мунісны гуляйтны.
Мунтӧдзыс на пиысь ӧти гораа шуис мӧдыслы:
— Да эновт сійӧс, Джек!
Окота киястӧ гаддьӧдны!
Со лоас прилив, сійӧ и ваын лоӧ.
Тайӧс вӧлі шуӧма английскӧй кыв вылын.
Сідзкӧ, збыльысь найӧ менам землякъяс.
Кытчӧдз найӧ эз мунны, ме то пукалі крепость ӧграда сайӧ дзебсьӧмӧн, то видзӧді на бӧрся гӧра йывсянь.
Прилив заводитчытӧдз вӧлі дас часысь не этшаджык.
Сідзкӧ, став кад чӧжыс налӧн пыжыс кутас куйлыны лыа вылын.
Рытнас, кор пемдас, ме пета аслам дзебсясянінысь, гусьӧникӧн матыстча тайӧ матросъяс дорас, кута следитны налӧн быд поступок бӧрся, быд вӧрас бӧрся, и, гашкӧ, меным весиг удайтчас кывзыны, мый йылысь найӧ кутасны сёрнитны.
А кытчӧдз эз пемды, колӧ вӧлі лӧсьӧдчыны тыш кежлӧ.
Ӧні менам вӧлі воддза серти вынаджык да опаснӧйджык противник, и лӧсьӧдчыны колӧ вӧлі ёна бурджыка.
Ме дыр нокси ружьеясӧн, весалі да зарядиталі найӧс, а сэсся тшӧкті Пятницалы, коді тайӧ кад кежлас менам веськӧдлӧм улын лои зэв бур лыйсьысьӧн, вооружитчыны юр вывсяньыс да кок улӧдзыс.
Ме босьті ачым кык охотничайтан ружье, а сылы сеті куим мушкет.
Мукӧдпӧлӧс оружиесӧ ми сідзжӧ юким ас костын.
Колӧ шуны, мый тайӧ паськӧмнас менам вӧлі зэв воинственнӧй вид.
Ме вылын вӧлі кӧза куысь вурӧм менам грубӧй курткаӧй да зэв ыджыд гӧна шапкаӧй, бокын ӧшаліс пуртӧстӧм сабля, тасма костын вӧлі кык пистолет, а кыкнан пельпом вылын ӧти ружьеӧн.
Кыдзи нин шуи, ме решиті пемдытӧдз нинӧмтор не вӧчны.
Но кык часын кымын, кор шондіыс кутіс пӧжны торъя ёна, ме казялі, мый матросъяс мунісны вӧрӧ да бӧрсӧ эз локны.
Тыдалӧ, найӧс личкис жарыс, и найӧ унмовсисны вуджӧр улӧ дзебсьӧмӧн.
Налӧн пленнӧйяслы эз узьсьы.
Коньӧръяс юрнысӧ ӧшӧдӧмӧн пукалісны кутшӧмкӧ зэв ыджыд пу улын.
Менӧ наысь торйӧдіс миля нёльӧд юкӧнысь не ыджыдджык кост.
Найӧс некод эз видз, и ме решиті, пемдӧмсӧ виччысьтӧг, матыстчыны на дінӧ да сёрнитыштны накӧд.
Меным зэв окота вӧлі тӧдмавны, кутшӧм тайӧ йӧз да мыйла найӧ танӧсь.
Ме мӧдӧдчи на дінӧ сійӧ тешкодь паськӧмнас да оружиенас, код йылысь ме сӧмын на висьталі.
Ме бӧрся восьлаліс Пятница.
Сійӧ сідзжӧ вӧлі вооружитчӧма юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, кӧть и эз кажитчы сэтшӧм страшнӧйӧн, кыдзи ме.
Ме матыстчи куим пленник дорӧ зэв матӧ (найӧ пукалісны меным мышкӧн да эз вермыны аддзыны менӧ) да испанскӧй кыв вылын гораа юалі налысь:
— Кодъяс ті, сеньоръяс?
Виччысьтӧмысла найӧ дрӧгнитісны, но, буракӧ, повзисны ещӧ ёнджыка, кор аддзисны, кутшӧм страшнӧй морт воис на дінӧ.
Некод на пиысь эз шу кыв ни джын, и меным кажитчис, мый найӧ кӧсйӧны меысь пышйыны.
Сэки ме заводиті сёрнитны английскӧй кыв вылын.
— Джентльменъяс, — шуи ме, — энӧ полӧй.
Вермас лоны, ті аддзанныд другӧс сэтысь, кытысь медся омӧля виччысянныд сійӧс аддзыны.
Ме англичанин да кӧсъя тіянлы отсавны.
Ті аддзанныд: ми сӧмын кыкӧн; миян эм оружие да порок.
Висьталӧй веськыда: мыйӧн ми вермам отсавны тіянлы, кутшӧм лёктор лои тіянкӧд?
— Миян лёкторйыс сэтшӧм уна, мый на йылысь ковмис висьтавны эськӧ зэв дыр, — вочавидзис ӧти пленнӧй, — а миянӧс мучитысьяс зэв матынӧсь да быд минутын вермасны воны татчӧ.
Но со тіянлы миян став историяным некымын кывйӧн.
Ме корабльса капитан; менам экипажӧй кыпӧдіс бунт.
Ме век радейтлі ассьым матросъясӧс, и найӧ радейтлісны менӧ.
Менам команда улын налы овсис зэв бура.
Но найӧс тӧлк вывсьыс дзугис негӧдяйяслӧн шайка, коді лои менам судно вылын бӧръя кадӧ.
Тайӧ негӧдяйясыс корӧмаӧсь найӧс лоны пиратъясӧн — морскӧй рӧзбойникъясӧн, медым грабитны да сотны корабльяс.
Менам ёртъясӧй, кодъясӧс ті аддзанныд татысь (ӧтиыс — менам помощникӧй, мӧдыс — пассажир), ӧдва корисны, медым найӧ миянӧс эз вины, и медбӧрын найӧ сӧгласитчисны, мый миянӧс куимнаннымӧс чеччӧдасны кутшӧмкӧ овтӧм ді вылӧ.
Сідзи найӧ и вӧчисны.
Ми вӧлі уверенӧсь, мый миянӧс тані виччысьӧ тшыглы кулӧм, — ми чайтім, мый тайӧ му вылас некод оз ов.
А ӧні тыдовтчис, мый тані олӧны йӧз, кодъяс дасьӧсь самоотверженнӧя спаситны миянӧс кулӧмысь.
— Кӧнӧсь сійӧ злӧдейясыс? — юалі ме. — Кытчӧ найӧ мунісны?
Кодарлань?
— Найӧ, сэр, куйлӧны со эсійӧ пуяс улас, — медматысса вӧр вылӧ индіг вочавидзис капитан. — Менам сьӧлӧмӧй полӧмысла сувтлӧ: ме пола, мый найӧ аддзылісны тіянӧс да кылӧны, мый йылысь ми ӧні сёрнитам.
Сідзи кӧ, ми пропадитім!
Найӧ некодӧс оз жалитны, виасны миянӧс ставнымӧс.
— Ружьеяс налӧн эмӧсь? — юалі ме.
— Сӧмын кык да ещӧ ӧти, кодӧс найӧ колисны пыжас.
— Зэв бур! — шуи ме. — Став мукӧдторсӧ ме босьта ас вылӧ.
Ставныс найӧ узьӧны, и миянлы эськӧ зэв кокни вӧлі гусьӧн матыстчыны на дінӧ да ставнысӧ вины, но абу-ӧ бурджык босьтны найӧс ловйӧн?
Гашкӧ, найӧ выльысь думыштасны, дугдасны рӧзбойничайтны да лоасны честнӧй йӧзӧн.
Капитан висьталіс, мый на пӧвстын эмӧсь кык опаснӧй злӧдей, кодъяс и панісны бунтсӧ; ӧдвакӧ колӧ найӧс кольны ловйӧн, но мынтӧдчам кӧ тайӧ кыксьыс, мукӧдъясыс, уверен, каитчасны да босьтчасны важ уджас.
Ме тшӧкті индыны тайӧ кык мортсӧ.
Сійӧ вочавидзис, мый ӧдвакӧ тӧдас найӧс татшӧм ылісянь, но кор ковмас, дерт, индас.
— Вообщӧ ме и менам ёртъяс, — шуис сійӧ, — дасьӧсь кывзысьны тіянлысь.
Ми асьнымӧс сетам тырвыйӧ тіян распоряжение улӧ.
Тіян быд приказ лоӧ миянлы законӧн.
— Сідзкӧ, — шуи ме, — вешъям бокӧджык, медым найӧ эз аддзыны миянӧс да эз кывзыны миянлысь сёрнинымӧс.
Мед найӧ узьӧны, а ми сэк кості решитам, мый миянлы вӧчны.
Куимнанныс сувтісны да мӧдӧдчисны ме бӧрся.
Ме нуӧді найӧс сук вӧраинӧ да сэні, капитан дінӧ шыӧдчӧмӧн, шуи:
— Ме заводитла тіянӧс спаситны, но водзвыв сувтӧда кык условие.
Сійӧ эз сет меным помавны.
— Ме принимайта любӧй условиеяс, сэр, — шуис сійӧ. — Тіянлы кӧ удайтчас мырддьыны злӧдейяс киысь менсьым корабльӧс, распоряжайтчӧй меӧн и менам корабльӧн, кыдзи тіянлы колӧ.
Тіян кӧсйӧмыд кӧ тіянлы оз удайтчы, ме кольчча тані тіянкӧд ӧтлаын да лоа медбӧръя лунъясӧдз тіян зіль отсасьысьӧн.
Татшӧм жӧ кӧсйысьӧм сетісны и сылӧн ёртъясыс.
— Бур, — шуи ме, — со менам кык условие.
Ӧтикӧ, пока ті онӧ веськалӧй асланыд корабль вылӧ, ті вунӧдланныд, мый ті капитан, и кутанныд кыв шутӧг подчиняйтчыны менам быд приказаниелы.
И ме кӧ сета тіянлы оружие, ті некутшӧм обстоятельствояс дырйи онӧ веськӧдӧй сійӧс меным паныд, ни менам матыссаяслы паныд да сійӧс бӧр сетанныд меным, кор ме кора.
Мӧд-кӧ, тіянлы кӧ лоӧ бӧр сетӧма тіянлысь корабльтӧ, сы вылын ті нуанныд менӧ да менсьым другӧс Англияӧ.
Капитан сетіс меным сэтшӧм клятваяс, кутшӧмъясӧс сӧмын вермас думыштны мортлӧн вежӧрыс; менсьым кыкнан требованиеӧс сійӧ да сылӧн ёртъясыс святӧя пӧртасны олӧмӧ.
— И не сӧмын сы вӧсна, — содтіс сійӧ, — мый ме лыддя тайӧ требованиеяссӧ тырвыйӧ основательнӧйясӧн, но, главнӧйыс, сы вӧсна мый ме тіянлы обязан олӧмӧн да аслам кувтӧдз кута лыддьыны ачымӧс тіянлы уджйӧзаӧн.
— Сідзкӧ, огӧ кутӧй нюжмасьны — шуи ме. — Со тіянлы куим мушкет, со порок да пуляяс.
А ӧні висьталӧй, мый, тіян ногӧн, ӧні колӧ миянлы вӧчны.
— Ыджыд аттьӧ тіянлы сыысь, мый ті ме дорӧ шыӧдчанныд сӧветла, — шуис капитан, — но верма-ӧ ме сетны тіянлы сӧветсӧ?
Ті миян начальник, тіян делӧ приказывайтны, миян — кывзысьны.
— Меным кажитчӧ, — шуи ме, — мый миянлы накӧд расправитчыны лоӧ медся кокни, ми кӧ шумтӧг, гусьӧникӧн матыстчам на дінӧ, пока найӧ узьӧны, да лыям налы миян став ружьеясысь.
Кодлы шуӧма кувны, сійӧс лоӧ виӧма.
А найӧ кӧ, кодъяс кольӧны ловйӧн сдайтчасны да корасны прӧститны, найӧс, пӧжалуй, позяс прӧститны.
Капитан вочавидзис, мый сылы эськӧ эз вӧв окота кисьтны сы мында вир да мый, позьӧ кӧ, сійӧ эськӧ эз на вӧч татшӧм ыджыд лёкторсӧ.
— Тайӧ йӧз пиас, — содтіс сійӧ, — сӧмын кык негодяй, кодъяс вылӧ абу некутшӧм лача, найӧ буретш и кыпӧдісны мукӧдъяссӧ лёкторсӧ вӧчӧм вылӧ.
Найӧ кӧ пышъясны татысь да веськаласны корабль вылӧ, сэки ми пропадитам, сы вӧсна мый найӧ воасны татчӧ да ставнымӧс виаласны.
— Сідзкӧ, колӧ примитны менсьым сӧветӧс, — шуи ме. — Ті асьныд аддзанныд, мый миянлы быть колӧ лоны лёкӧн: тайӧ миянлы спаситчӧм вылӧ ӧти средство.
Но вӧлі тыдалӧ, мый капитанлы ньӧти абу окота виавны да калечитны татшӧм уна йӧзӧс, кӧть эськӧ тайӧ йӧзыс шуисны сылы тшыглы кувны.
Татшӧмтор казялӧм бӧрын ме сылы шуи, медым сійӧ ёртъясыскӧд муніс водзвылас да вӧчис сідзи, кыдзи кӧсйӧ.
Пока ми тадзи сёрнитім, пиратъяс кутісны садьмавны.
Вӧрысь кылісны налӧн гӧлӧсъясыс.
Ме аддзи, мый на пиысь кыкӧн сулалӧны нин кок йылын, да юалі капитанлысь, абу-ӧ найӧ бунт панысьясыс.
— Абу, — вочавидзис сійӧ, — тайӧ йӧзыс вӧліны вернӧйӧн асланыс долглы медбӧръя минутӧдзыс да зачинщикъяскӧд йитчисны грӧзъяс улын.
— Сідзкӧ мед мунӧны, кытчӧ кӧсйӧны, — шуи ме, — налы мешайтны ог кутӧй.
Буракӧ, судьбаыс ачыс тӧждысьӧма сы йылысь, медым мыжтӧмаясӧс видзны пуляысь.
Но элясьӧй ас выланыд, ті кӧ сетанныд позянлун мунны мукӧдъясыслы.
Найӧ кватитасны тіянӧс, и тіянлы некутшӧм пӧщада оз ло.
Тайӧ кывъясыс чужтісны капитанын решимость.
Сійӧ да сылӧн ёртъясыс кватитісны ружьеяс, тасма костас сюйисны пистолетъяс да уськӧдчисны водзӧ.
Матросъяс пиысь ӧти бергӧдчис шум шыас да, асланыс пленнӧйяс киясысь ружьеяс аддзӧм бӧрын, кыпӧдіс тревога.
Но вӧлі сёр нин: буретш сійӧ здукас, кор сійӧ горӧдіс, кыкӧн гымӧбтісны-лыйисны.
Лыйсьысьяс веськалісны стӧча: ӧти мортсӧ вӧлі виӧма места вылас, мӧдсӧ сьӧкыда ранитӧма.
Но сійӧ сувтіс кок йылас да кутіс корны отсӧг вылӧ.
Буретш сэки сы дінӧ матыстчис капитан.
— Сёр! — шуис сійӧ. — Ӧні тэнӧ некод нин оз спасит.
Тэнад предательствоысь со тэныд награда!
Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн сійӧ лэптіс мушкетсӧ да сэтшӧм ёна кучкис прикладнас предательлы юрас, мый сійӧ ланьтіс нэм кежлас.
Ӧні, не кӧ лыддьыны куим мортсӧ, кодъяс, тыдалӧ, пырӧмаӧсь вӧрлӧн мӧд юкӧнӧ, миян вӧлі сӧмын куим противник, кодъяс пиысь ӧти вӧлі кокниа ранитчӧма.
Сэки матыстчим и ми Пятницакӧд.
Врагъяс казялісны, мый налы не спаситчыны, да кутісны корны пӧщада.
Капитан вочавидзис, мый сійӧ коляс найӧс ловйӧн, найӧ кӧ делӧ вылын петкӧдласны сылы, мый каитчӧны асланыс вероломствоысь, да сетасны клятва, мый отсаласны бӧр босьтны корабльсӧ.
Найӧ пидзикокасисны сы водзӧ да пӧся кутісны висьтавны асланыс каитчӧм йылысь.
Капитан эскис налӧн клятвалы да шуис, мый радпырысь кольӧ найӧс ловйӧн.
Ме эг сувт талы паныд, но тшӧкті, медым пленнӧйяслы кӧрталісны кияссӧ и кокъяссӧ.
Кыдзи сӧмын сёрнитчӧмъяс помасисны, ме прикажиті Пятницалы да капитанлӧн помощниклы котӧртлыны баркас дорӧ да босьтны сэтысь паруссӧ да пелысъяссӧ.
Регыд мысти воисны и сійӧ куим матросыс, кодъяс шӧйтісны ді кузя.
Найӧ ветлӧмаӧсь ылӧ да ӧні, миянлысь лыйсьӧмъяс кылӧм бӧрын, воисны котӧрӧн.
Кор аддзисны, мый капитан налӧн пленникысь лоӧма налӧн победительӧн, найӧ весиг эз заводитлыны водзсасьны да, кыв ни джын шутӧг, сетісны асьнысӧ кӧртавны.
Татшӧм ногӧн, победаыс лои миян сайын.
КЫЗЬ СИЗИМӦД ГЛАВА
Пиратъяскӧд тыш
Ӧні вӧля вылын ме верми ставсӧ висьтавны капитанлы аслам став приключениеяс да сьӧкыд олӧм йылысь да юасьны сылысь сійӧ шог лоӧмторъяс йывсьыс, кодъяс вӧсна сійӧ воштіс ассьыс корабльсӧ.
Ме заводиті первойӧн.
Ме висьталі сылы бӧръя кызь сизим вочӧжся аслам олӧмлысь став историяӧс.
Сійӧ кывзіс менӧ зэв сюся да менам висьталігӧн эз ӧтчыд шензьы менам зіля уджалӧм да мужество вылӧ, мый вӧсна ме мыні вернӧй смертьысь.
Ӧні, кор сійӧ тӧдмаліс ді вылын менам олӧм йылысь ставсӧ, ме кори сійӧс да сылысь ёртъяссӧ ас ордӧ крепостьӧ, кытчӧ ми пырим менам приставнӧй сера пос кузя.
Ме бура ужынӧді гӧсьтъясӧс, а сэсся петкӧдлі налы ассьым гортса овмӧсӧс став мудера думыштӧм приспособлениеяснас, кодъясӧс ме вӧчи уна-уна вояс чӧж ӧткӧн олігӧн.
Ставыс, мый татысь аддзисны тайӧ йӧзыс, налы кажитчис чудоӧн.
Ставсӧ, мый ме висьталі налы ас йылысь, найӧ кывзісны волшебнӧй мойдӧс моз.
Но медся ёна найӧс шензьӧдісны меӧн стрӧитӧм укреплениеяс да сійӧ, кутшӧм бура вӧлі дзебӧма менсьым оланінӧс сук вӧр пытшкӧ.
Сы вӧсна мый пуясыс тані быдмӧны Англияын серти ёна ӧдйӧджык, менам раскӧй кызь во чӧжӧн пӧри тшем сук вӧрӧ.
Менам керка дорӧ писькӧдчыны позьӧ вӧлі сӧмын ичӧтик трӧпаӧд, кодӧс ме кольлі пуяссӧ садитігӧн.
Ме гӧгӧрвоӧді капитанлы, мый тайӧ крепостьыс — менам главнӧй резиденция но мый, кыдзи и быд корольлӧн, юркарсянь бокын эм менам гожся двореч, кытчӧ ме сідзжӧ шочиника волывла.
— Ме, дерт, радпырысь петкӧдла сійӧс тіянлы, — шуи ме, — но ӧні миян водзын сулалӧ ёна коланаджык мог: колӧ думыштлыны сы йылысь, кыдзи врагъяс киысь мырддьыны тіянлысь корабльтӧ.
— Дзик нинӧм ог куж думыштны, мый миянлы вӧчны, — шуис капитан. — Корабль вылас ещӧ кызь квайт морт.
Найӧ ставныс мыжаӧсь бунтуйтӧмысь, мӧд ногӧн кӧ сэтшӧм преступлениеысь, мыйысь миян законъяс серти колӧ найӧс казнитны.
Пиратъяс зэв бура тӧдӧны, мый найӧ кӧ сдайтчасны миянлы, найӧс Англияӧ воӧм бӧрын пырысь-пыр жӧ ӧшӧдасны.
Сы вӧсна мый налы воштынысӧ нинӧм, найӧ кутасны дорйысьны мыйвынсьыс, ӧтчаяннӧя.
А ӧнія условиеяс дырйи, татшӧм слабӧй вынъясӧн миянлы панны накӧд тыш оз позь.
Ме думыштчи.
Капитанлӧн кывъясыс тырвыйӧ подулаӧсь.
Колӧ вӧлі кыдз позьӧ ӧдйӧджык думыштны кутшӧмкӧ решительнӧй план.
Быдпӧлӧс манитчӧм грӧзитіс миянлы смертьӧн: корабль вывсянь вермисны воны выль пиратъяс да миянӧс ставнымӧс вины.
Медся бур эськӧ вӧлі пӧръявны-кыйны найӧс капканӧ да виччысьтӧг уськӧдчыны на вылӧ.
Но кыдзи тайӧс вӧчны?
Найӧ вермисны быд минутын воны татчӧ.
— Кӧнкӧ, — шуи ме капитанлы, — сэні, корабль вылын, заводитісны нин тӧждысьны, мыйла сэтшӧм дыр бӧрсӧ эз во пыжыс.
Регыд найӧ решитасны тӧдмавны, мый лои вадорӧ ыстӧм матросъяскӧд, и татчӧ ыстасны мӧд пыж.
Тайӧ пӧрйӧ пыжын воасны вооружитчӧм йӧз, и сэки ми налы паныд водзсасьны огӧ вермӧй.
Капитан тырвыйӧ сӧгласитчис мекӧд.
— Ставсьыс водзджык, — висьталі ме водзӧ, — ми долженӧсь тӧждысьны сы понда, медым рӧзбойникъяс эз вермыны нуӧдны бӧр ассьыныс баркассӧ, а та могысь сійӧс колӧ вӧчны плавайтӧм вылӧ туйтӧмӧн, мӧд ногӧн кӧ розьӧдны сылысь пыдӧссӧ.
Ми пырысь-пыр жӧ уськӧдчим баркас дорӧ.
Тайӧ вӧлі крут бортъяса ыджыд пыж.
Баркасас вӧлі уна быдпӧлӧс добраыс.
Сэтысь ми аддзим кутшӧмсюрӧ оружие, порок тыра доз, кык бутылка — ӧтиыс водка тыра, мӧдыс ром тыра, кымынкӧ сукар, ыджыд сакар кусӧк (вит либӧ квайт фунт сьӧкта), кодӧс вӧлі гартыштӧма парусина пытшкӧ.
Ставыс тайӧ меным вӧлі вывті колана, торйӧн нин водкаыс да сакарыс: ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ ме эг нин видлы уна вояс чӧж.
Став тайӧ грузсӧ вадорӧ петкӧдӧм бӧрын да сьӧрысь пелысъяс, мачта, парус да руль босьтӧм бӧрын ми баркас пыдӧссӧ розьӧдім.
Татшӧм ногӧн, врагъяс кӧ лоасны миянысь вынаджыкӧсь да миянлы кӧ оз удайтчы накӧд справитчыны, налӧн баркасыс век жӧ кольӧ эськӧ миян ордын, да, шуны кӧ веськыда, ме ёнджыкасӧ арталі та вылӧ.
Шуа веськыда, ме эг зэв эскы сылы, мый ми вермам мырддьыны пиратъяслысь корабльсӧ.
«Но мед найӧ колясны миянлы баркассӧ, — шуалі ме аслым.
— Сійӧс дзоньтыны эз вӧв сьӧкыд, а татшӧм судно вылын ме кокниа воӧдча Подветреннӧй діясӧдз.
Мунігӧн верма весиг кежавны менам испанец ордӧ да сылӧн соотечественникъяс ордӧ, кодъяс мучитчӧны-олӧны дикарьяс пӧвстын».
Сы бӧрын, кыдзи ми ӧтувъя вынъясӧн кыским баркассӧ сэтшӧм вылі местаӧдз, кытчӧдз оз кыпӧдчыв прилив, ми пуксим шойччыны да сӧветуйтчыштны, мый миянлы водзӧ вӧчны.
Друг корабль вывсянь ми кылім пушкаысь лыйӧм.
Корабль вылын кутісны ӧвтчыны флагӧн.
Тайӧ вӧлі, буракӧ, баркаслы сигнал.
Мыйкӧ дыра мысти бара ещӧ некымынысь лыйисны, дугдывтӧг ӧвтісны флагӧн, но став тайӧ сигналъяс вылӧ эз вӧв некутшӧм вочакыв: баркас колис сулавны ас местаас.
Медбӧрын корабль вылысь лэдзисны шлюпка (тайӧ ставыс миянлы зэв бура тыдаліс подзорнӧй труба пыр).
Шлюпка веськӧдчис вадорлань, и кор сійӧ воис матӧджык, ми аддзим, мый сэні морт дас кымын, кодъяс вооружитчӧмаӧсь ружьеясӧн.
Корабльсянь вадорӧдз вӧлі квайт миля кымын, та вӧсна ми вермим тэрмасьтӧг тӧдмавны став йӧзсӧ, кодъяс пукалісны шлюпкаын.
Миянлы весиг тыдалісны налӧн чужӧмъясыс: визувнас шлюпкасӧ нуис неуна асыввывланьӧджык сійӧ местасьыс, кытчӧ сувтліс баркасыс, а сынысьяслы, буракӧ, окота вӧлі сувтны сійӧ местаас, и та вӧсна мыйкӧ дыра налы ковмис кывтны вадор пӧлӧн, миянсянь матіті.
Сэки ми и вермим бура видзӧдлыны на вылӧ.
Капитан тӧдіс на пиысь быдӧнӧс да быдӧн йылысь висьтавліс меным ассьыс мнениесӧ.
Сылӧн кывъяс серти, тайӧ йӧз пӧвстас вӧліны куим зэв честнӧй матрос;
сійӧ вӧлі уверен сыын, мый найӧс бунтӧ кыскисны налӧн пыксьӧм вылӧ видзӧдтӧг, грӧзитчӧмъясӧн, но зато боцманыс да став мукӧдъясыс — настӧящӧй злӧдейяс да рӧзбойникъяс.
— Пола, мый ми накӧд нинӧм ог вермӧй вӧчны, — содтіс капитан. — Найӧ ставныс зэв ӧтчаяннӧй йӧз, и ӧні, кор найӧ тӧдмаласны, мый ми ещӧ водзсасям, найӧ оз сетны миянлы некутшӧм пӧщада.
Страшнӧ думыштны, мый найӧ миянкӧд вӧчасны!
Ме шпыньмуні да вочавидзи сылы:
— Мыйла ті висьталанныд полӧм йылысь?
Миян ӧмӧй эм право повны?
Ӧд мый кӧть эз виччысь миянӧс водзӧвылӧ, век жӧ лоӧ бурджык ӧнія миян олӧм дорысь, и, сідзкӧ, тайӧ положениеысь быдпӧлӧс петан туй — весиг смерть ми долженӧсь лыддьыны бурторйӧн.
Думыштлӧй кӧть сы йылысь, мыйсӧ ме эг вуджӧд ас вывті тані ӧткӧн олігӧн.
Кокни-ӧ лоны став мирысь торйӧдӧмаӧн кызь сизим во чӧж?
Неужели ті онӧ лыддьӧй коланаӧн, мый меным аслам мездлун вӧсна сулалӧ рискуйтны олӧмӧн?
Оз, — нуӧді ме водзӧ, — опасность оз повзьӧдлы менӧ.
Ме падъялышта мӧдтор вӧсна.
— Мый вӧсна? — юаліс сійӧ.
— Да сы вӧсна мый, кыдзи ті висьталанныд, тайӧ йӧз пиас эмӧсь куим-ӧ-нёль честнӧй матрос, кодъясӧс ми долженӧсь пӧщадитны.
Найӧ кӧ ставныс вӧліны злӧдейясӧн, ме эськӧ эг кут падъявны ни ӧти здук сы вӧсна, мый эм менам право бырӧдны найӧс ставнысӧ.
А сыын, мый ми накӧд расправитчам, ме помӧдз уверен сы вӧсна, мый коді тувччас тайӧ ді вылас, веськалас миян власьт улӧ, и ми кутам решайтны, вины сійӧс либӧ кольны сійӧс ловйӧн.
Ме висьталі гораа, кыпыд чужӧмӧн.
Победаӧ менам эскӧмӧй вуджис капитанлы, и ми пӧся босьтчим уджӧ.
Ещӧ водзджык на, кор корабль вылысь кутісны лэдзны шлюпка, ми дзебим миянлысь пленнӧйясӧс ылӧджык.
Кыкӧс, кодъяс капитанлы кажитчисны медся опаснӧйясӧн, ме ысті Пятница да капитанлӧн помощник конвой улын пещераӧ.
Тайӧ тюрьмасьыс петнысӧ эз вӧв кокни.
Кӧть эськӧ налы удайтчис кутшӧмкӧ чудоӧн вуджны кыкнан ӧграда вомӧныс, найӧ эськӧ вошины сьӧд вӧрӧ, коді кытшаліс крепостьсӧ.
Татчӧ эз вермы кывны найӧ ёртъясыслӧн гӧлӧсъясыс, и тасянь эз тыдав, мый вӧчсис ді вылын.
Тані найӧс бара кӧрталісны, но Пятница век жӧ бура вердіс найӧс да ломзьӧдіс налы пещераас миянлысь некымын ас вӧчӧм сись, а капитанлӧн помощник налы шуис, мый найӧ кӧ асьнысӧ мӧдасны кутны бура, лун-мӧд мысти найӧс лэдзасны мездлун вылӧ.
— Но, — содтіс сійӧ, — ті кӧ думайтанныд пышйыны, первой заводитлігад жӧ тіянӧс немжалиттӧг лыясны.
Найӧ кӧсйысисны терпеливӧя вуджӧдны ас вывтіыс ставсӧ да пӧся аттьӧалісны сыысь, мый найӧс эз кольны сёян-юантӧг да битӧг.
Мукӧд нёль пленнӧйяссӧ эзджык татшӧм стрӧга накажитны.
Правда, кык мортсӧ ми колим кӧрталӧмаясӧн, сы вӧсна мый капитан на вылӧ эз надейтчы, а мӧд кыксӧ капитанлӧн торъя рекомендация серти ме весиг примиті служба вылӧ.
Найӧ кыкнанныс сетісны меным клятва, мый кутасны меным служитны вернӧя да честнӧя.
И сідз, лыддьыны кӧ тайӧ кык матроссӧ, капитанӧс сылӧн кык ёрткӧд да миянӧс кыкӧнӧс, ми ӧні вӧлім сизим бура вооружитчӧм морт, и ме ньӧти эг падъяв сы вӧсна, мый ми кокниа вермам сійӧ дас молодечсӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі ӧні воны татчӧ.
Бур, мый на пӧвстын, капитан висьталӧм серти, вӧліны честнӧй йӧз, кодъясӧс ми вермим кыскыны асланым дорӧ.
Ді дорӧ сійӧ местаӧ матыстчӧм бӧрын, кӧні сулаліс налӧн баркасыс, матросъяс домасисны, чеччисны шлюпкаысь да кыскисны сійӧс вадорӧ, мый вылӧ ме вӧлі зэв рад.
Веськыда кӧ шуны, ме полі, мый найӧ видзчысьӧм могысь сувтасны якӧр вылӧ вадорӧдз вотӧдз, да мый кык либӧ куим матрос кольччасны шлюпкасӧ видзны, — ӧд сэки эськӧ ми эгӧ вермӧй сійӧс босьтны ас киӧ.
Вадорӧ петӧм бӧрын найӧ медводз котӧртісны асланыс баркас дорӧ.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧма шемӧсмисны найӧ, кор аддзисны, мый сэтысь нуӧмаӧсь став снастьяссӧ, мый став грузыс кытчӧкӧ вошӧма, а пыдӧсас ыджыд розь.
Найӧ чукӧртчисны баркас гӧгӧрыс да дыр тӧлкуйтісны ас костас, пӧся вензисны, кыдзи вермис лоны татшӧм лёкторйыс на пыжкӧд, а сэсся заводитісны гораа горзыны, чуксавны ассьыныс ёртъяссӧ.
Но некод воча эз шыась.
Сэки найӧ сувталісны кытшӧ да команда серти асланыс став ружьеясысь вӧчисны залп.
Вӧрса йӧлӧгаыс кватитіс налысь лыйӧм шысӧ да гува-гава ылӧ паськӧдіс сійӧс.
Но и тайӧ налы нинӧмтор эз сет: пещераын пукалысьяс эз вермыны кывны лыйӧм шысӧ; а найӧ, кодъяс вӧліны миянкӧд, кӧть и кылісны, но воча шыасьны эз лысьтны.
Но кор пиратъяс казялісны, мый налӧн чуксасьӧмъяс вылӧ некод оз вочавидз, найӧ зэв ёна повзисны да сэки жӧ решитісны бӧр мунны асланыс корабль вылӧ да висьтавны мукӧдъясыслы, мый баркаслысь пыдӧссӧ розьӧдӧма, а ді вылӧ воысь йӧзсӧ виӧмаӧсь, сы вӧсна мый, мӧд ногӧн, найӧ эськӧ непременнӧ шыасисны воча.
Капитан, коді пыр на надейтчис, мый миянлы удайтчас босьтны ас киӧ корабльсӧ, ӧні дзикӧдз шогӧ уси.
— Ставыс пропадитіс! — шога шуис сійӧ. — Кыдзи сӧмын корабль вылын тӧдмаласны, мый ді вылӧ воысь матросъяс кытчӧкӧ вошӧмаӧсь, выль капитан сетас приказ кыпӧдны якӧр, и сэки прӧщай менам корабльӧй!
Но регыд мысти лои сэтшӧмтор, коді ещӧ ёнджыка повзьӧдіс капитанӧс.
Эз на коль и дас кымын минут, кыдзи ми аддзим, мый вадорысь вешйӧм шлюпка друг бергӧдчис бӧр да кутіс воны миян ділань.
Буракӧ, мунігас матросъяс ас костаныс сёрнитчӧмаӧсь да налӧн чужӧма кутшӧмкӧ выль план.
Ми чӧла видзӧдім на бӧрся.
Вадорӧ локтӧм бӧрын найӧ колисны шлюпкаӧ куим мортӧс, а мукӧд сизим матросыс котӧрӧн кайисны гӧра паныд да мӧдӧдчисны ді кузя — буракӧ, вошӧмаяссӧ корсьны.
Тайӧ миянӧс ёна повзьӧдіс.
Миянлы кӧть и удайтчас босьтны ас киӧ вадорӧ петысь сизим мортсӧ, тайӧ победаным миянлы нинӧм оз сет, сы вӧсна мый прӧзевайтам куим морта шлюпкасӧ.
А найӧ, корабль вылӧ воӧм бӧрын, висьталасны ёртъясыслы лоӧм несчастье йылысь, и корабльыс пырысь-пыр жӧ кыпӧдас якӧрсӧ, да ми сійӧс воштам нэм кежлӧ.
Мый вӧлі вӧчны?
Миянлы колис сӧмын виччысьны, мыйӧн тайӧ ставыс помасяс.
Сы бӧрын, кыдзи сизим матросыс петісны вадорӧ, куим морта шлюпкаыс вадорсяньыс вешйис вель ылӧ да сувтіс якӧр вылӧ, и та вӧсна ми эгӧ вермӧй сійӧс босьтны да дзебны.
Найӧ, кодъяс петісны вадорӧ, тыдалӧ, решитӧмаӧсь не разӧдчыны.
Найӧ мунісны ӧта-мӧдныскӧд дзик орччӧн, кыпӧдчисны керӧс йылӧ да кутісны кайны гӧра вылӧ, код улын вӧлі менам керкаӧй.
Ми найӧс зэв бура аддзим, а налы ми эгӧ тыдалӧй.
Ми эськӧ вӧлім зэв радӧсь, найӧ кӧ матыстчисны миян дінӧ, медым ми вермим лыйны на кузя.
Ми надейтчим, мый найӧ мӧдӧдчасны ділӧн мӧдарлабокса вадорлань, сы вӧсна мый пока найӧ вӧліны таладорас, ми эгӧ вермӧй петны асланым крепостьысь.
Но кор найӧ кайисны самӧй гӧра йылас, кысянь тыдаліс ділӧн став асыв-войвыв юкӧныс, вӧръясыс да долинаясыс, найӧ сувтісны да бара заводитісны зэв гораа горзыны.
Медбӧрын, кор нинӧм эз шедӧдны, да буракӧ, вадорысь ылыстчыны поліг, найӧ пуксисны пу улӧ да кутісны сӧвещайтчыны ӧта-мӧдныскӧд.
Бур эськӧ вӧлі, найӧ кӧ водісны да унмовсисны, кыдзи эсійӧяс, кодъяс воисны асывнас; сэки эськӧ ми ӧти здукӧн расправитчим накӧд.
Но найӧ эз думайтны узьны.
Найӧ чувствуйтісны, мый ді вылын вӧчсьӧ мыйкӧ лёктор, да решитісны лоны век дасьӧн, кӧть эз тӧдны, кутшӧм опасность налы грӧзитӧ да кысянь сійӧ вермас локны.
Капитан, кор аддзис, мый найӧ совещайтчӧны, висьталіс зэв тӧлкатор:
— Вермас лоны, — шуис сійӧ, — мый найӧ асланыс военнӧй сӧвет вылын решитасны ещӧ ӧтчыд сетны сигнал асланыс вошӧм ёртъясыслы да ставныс ӧтпырйӧ лыясны ружьеяссьыныс.
Сэки миянлы эськӧ и уськӧдчыны на вылӧ, пырысь-пыр жӧ лыйӧм бӧрас, кор налӧн ружьеясыс лоӧны зарядиттӧмӧсь на.
Сэки налы быть лоӧ сетчыны, и делӧсӧ лоӧ вӧчӧма вир кисьттӧг.
Ме ногӧн, планыс эз вӧв лёк, но сы могысь, медым сійӧс пӧртны олӧмӧ, миянлы ӧні колӧ вӧлі лоны эськӧ врагъяссянь зэв матын.
Ӧд ми долженӧсь на вылӧ уськӧдчыны буретш сійӧ здукас, кор найӧ сетасны залп.
Но найӧ вӧліны миянсянь сэтшӧм ылынӧсь, мый нинӧм и вӧлі думайтны на вылӧ немвиччысьтӧг уськӧдчӧм йылысь.
Но нинӧмла вӧлі тӧждысьны, найӧ эз и лыйны.
Ми эгӧ тӧдӧй, мый вылӧ решитчыны.
Медбӧрын ме шуи:
— Ме ногӧн, войӧдзыс миянлы нинӧм оз ков вӧчны.
А войнас, тайӧ сизимыс кӧ оз бӧр воны пыж дорас, ми вермам гусьӧникӧн матыстчыны вадорӧ да, кутшӧмкӧ ногӧн мудеритіг, сійӧ куимсӧ, кодъяс колисны пыжын, ылӧдны пыж дорсьыс.
Ми дыр пукалім да терпитны вермытӧма виччысим, кор жӧ пиратъяс чеччасны места вывсьыс.
Миянлы кажитчис, мый налӧн сӧвещанньӧлы помыс оз ло.
Друг найӧ чеччыштісны места вывсьыс да мӧдӧдчисны веськыда саридзлань.
Буракӧ, налы кажитчис, мый ді вылӧ кольччыны опаснӧ, и найӧ решитісны, ассьыныс пӧгибнитӧм ёртъяссӧ корсьтӧг, мунны корабль вылӧ.
«Миян делӧяс лёкӧсь! — думышті ме. — Буракӧ, миянлы нэм кежлӧ ковмас прӧщайтчыны кораблькӧд».
Та йылысь ме висьталі капитанлы; сійӧ сэтшӧма кутіс шогсьыны, мый муртса садьсӧ эз вошты.
Но сэки ме думышті военнӧйяс моз мудертор, кодӧс и заводитім пӧртны олӧмӧ.
Мудеритӧмыс вӧлі прӧстӧй, но менам планӧй зэв бура удайтчис.
Ме кори ас дінӧ Пятницаӧс да капитанлысь помощниксӧ да тшӧкті лэччыны ичӧтик бухта дорӧ (буретш сы дорӧ, код вомӧн коркӧ Пятница вуджліс вартчӧмӧн, кор сы бӧрся вӧтчисны морт сёйысьяс), сэсся сійӧс кытшовтӧм бӧрын кежны миляджын ылнаӧ рытыввывлань, кайны керӧс йылӧ да горзыны дзик мыйвынсьыс, кытчӧдз оз кывны пыж дорӧ воысь матросъяс.
А кор матросъяс кыласны да шыасясны, котӧрӧн вуджны мӧд местаӧ да бара горзыны и татшӧм ногӧн, местаяс вежлалӧмӧн, врагъясӧс пыртны век ылӧджык и ылӧджык ді шӧрлань, кытчӧдз найӧ оз вошны вӧрас, а сэки аслыныслы кытшлалӧмӧн бӧр воны татчӧ, ме дінӧ.
Матросъяс заводитісны нин пуксявны пыжӧ да вӧліны дасьӧсь йӧткыштчыны вадорысь, кыдзи друг кыліс бухталадорсянь гораа горӧдӧм: тайӧ горзісны Пятница да капитанлӧн помощникыс.
Муртса сӧмын пиратъяс кылісны налысь гӧлӧссӧ, найӧ пырысь-пыр жӧ горӧдісны воча да мыйвынсьыс уськӧдчисны котӧртны вадор пӧлӧн сылань, кытысянь кыліс тайӧ горзӧмыс, но ичӧтик бухта потшис налы туйсӧ, сы вӧсна мый вӧлі буретш прилив кад, да бухтаын ваыс вӧлі кайӧма ёна вылӧдз.
Сэки найӧ чукӧстісны пыжын пукалысьясӧс, медым найӧ вуджӧдісны найӧс мӧдар вадорас.
Тайӧс ме и виччыси.
Найӧ вуджисны бухта вомӧн, босьтісны аскӧдныс ещӧ ӧти мортӧс да котӧртісны водзӧ.
Татшӧм ногӧн, шлюпкаын колисны сӧмын кыкӧн.
Ме аддзылі, кыдзи найӧ пыжсӧ нуӧдісны бухталӧн медся помас, вадорланьыс матӧджык, да домалісны сэні жебиник пу бердӧ.
Меным лои зэв нимкодь.
Пятница да капитанлӧн помощник вӧчисны ассьыныс уджсӧ, а ме прикажиті отрядса мукӧд йӧзлы локны ме бӧрся.
Сук да джуджыд кустъяс пиын дзебсясигтыр ми кытшовтім бухтасӧ да немвиччысьтӧг петім сійӧ матросъяс водзӧ, кодъяс кольччисны вадорӧ.
Ӧтиыс куйліс шлюпкаас, а мӧдыс куйліс вадорас да вуграліс.
Миянӧс куим воськов сайысь аддзӧм бӧрын сійӧ эськӧ кӧсйис чеччыштны да пышйыны, но водзвылын сулалысь капитан уськӧдчис сы вылӧ да кучкис сылы прикладнас.
Сэсся сійӧ пыр жӧ горӧдіс мӧд матросыслы:
— Сдайтчы — либӧ смерть!
Тайӧ вӧлі сійӧ матросъяс пиысь ӧти, кодъяс йылысь капитан висьтавліс, мый найӧ бунтовщикъяс дор сувтісны эз асланыс вӧля серти, а налы тайӧс вӧчны лои быть.
Сійӧ не сӧмын сдайтчис миянлы пырысьтӧм-пыр, но сэки жӧ шуис, мый кӧсйӧ вуджны миян отрядӧ.
Регыд мысти сійӧ аслас поступокъясӧн петкӧдліс, мый ми эг весьшӧрӧ веритчӧй сылы.
А Пятница да капитанлӧн помощникыс водзӧ горзісны.
Матросъяслӧн горзӧм вылӧ вочавидзиг найӧ новлӧдлісны найӧс ді пасьта, керӧссянь керӧсӧ, рассянь раскӧ, кытчӧдз эз пыртны сьӧд пемыд вӧрӧ, кытысь бӧр петны вадорӧ войӧдз эз позь.
Позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧма найӧ мучитісны да мудзтӧдісны неприятельсӧ, найӧ кӧ и асьныс миян дорӧ воисны зэв мудзӧсь.
Ӧні миянлы колӧ вӧлі сӧмын караулитны пиратъясӧс, кор найӧ бӧр воасны сійӧ местаас, кытчӧ найӧ колисны шлюпкасӧ, да, пемыднас друг уськӧдчӧмӧн, заставитны найӧс сдайтчыны миянлы пленӧ.
Бӧрсӧ найӧ воисны дыр мысти.
Миянлы ковмис виччысьны некымын час чӧж, и сӧмын сэки ми кылім, мый найӧ надзӧникӧн писькӧдчӧны вадорлань.
Воисны найӧ торйӧн-торйӧн.
Воддзаясыс горзісны бӧръяясыслы:
— Ӧдйӧджык локтӧй!
А бӧръяясыс вочавидзисны:
— Ми огӧ вермӧй, ми зэв ёна мудзим.
Ставыс тайӧ вӧлі миянлы кивыв.
Медбӧрын найӧ матыстчисны ичӧтик бухта дорӧ.
Тайӧ некымын час чӧжнас заводитчис отлив, и шлюпкаыс, кодӧс вӧлі домалӧма пу бердӧ, ӧні лои косінын.
Сьӧкыд висьтавны, мый лои пиратъяскӧд, кор найӧ аддзисны, мый шлюпкаыс косінын, а йӧзыс кытчӧкӧ вошӧмаӧсь.
Гораа ымзігтыр найӧ шӧйтісны вадор кузя да проклинайтісны ассьыныс судьбасӧ; найӧ горзісны, мый веськалісны кӧлдуйтӧм ді вылӧ, мый тані олӧны либӧ рӧзбойникъяс, кодъяс ставнысӧ виасны, либӧ чӧртъяс, кодъяс ставнысӧ ловъявывсьыс сёясны.
Некымынысь найӧ заводитлісны чуксавны ассьыныс ёртъяссӧ нимъяснас да прӧзвищеяснас, но, дерт, воча нинӧм эз кывны.
Рытъя югыднас миянлы вӧлі тыдалӧ, кыдзи найӧ котралӧны бӧрӧ-водзӧ.
Тайӧ котралӧм бӧрас мудзӧм пиратъяс уськӧдчылісны пыжӧ, медым шойччыштны, но недыр мысти найӧ бара петалісны вадорӧ да бара котралісны бӧрӧ-водзӧ.
Менам ёртъясӧй корисны, медым ме лэдзи налы уськӧдчыны враг вылӧ, мыйӧн сӧмын пемдас.
Но ме эг кӧсйы кисьтны лишнӧй вир да решиті пиратъяскӧд расправитчыны кыдзкӧ мирнӧйджыка.
А главнӧй, ме тӧді, мый враг юр вывсяньыс да кок улӧдзыс вооружитчӧма, да эг кӧсйы рискуйтны аслам йӧз олӧмӧн.
Колӧ вӧлі виччысьны, оз-ӧ неприятель юксьы кык либӧ куимпельӧ, а пока войскалы ме тшӧкті наступайтны враг вылӧ.
Пятницаӧс да капитанӧс ме ысті водзӧ.
Найӧ долженӧсь вӧлі гусьӧникӧн матыстчыны пиратъяс дорӧ бауасьӧмӧн да лыйлыны найӧс места вылас, ковмас кӧ вӧчны татшӧмторсӧ.
Но дыр кыссьыны налы эз ковмы: накӧд пӧшти воча зурасисны куим пират, кодъяс торъялӧмаӧсь мукӧдъяс дінсьыс. На лыдын вӧлі боцман, коді, кыдзи лои висьталӧма нин, вӧлі бунтсӧ главнӧй кыпӧдысьӧн, а ӧні асьсӧ кутіс кыдзи медся ыджыд трус.
Кыдзи сӧмын капитан кыліс гӧлӧссӧ главнӧй мыжаыслысь, коді вӧчис сылы став лёксӧ, да гӧгӧрвоис, мый ӧні сійӧ сылӧн власьт улын, капитан сэтшӧм ёна скӧрмис, мый чеччыштіс кок йылас да лыйис злӧдейлы веськыда морӧсас.
Сэки, дерт, лыйис и Пятница.
Боцманӧс виисны места вылас, мӧд пиратсӧ сьӧкыда ранитісны (сійӧ кык кымын час мысти кувсис), а коймӧдыслы удайтчис пышйыны.
Лыйсьӧм шыяс кылӧм бӧрын ме пырысь-пыр жӧ кыпӧді ассьым кӧкъямыс морта армияӧс.
Со сылӧн составыс: ме — первой фельдмаршал, Пятница — генерал-лейтенант, сэсся капитан кык офицеркӧд да куим рядӧвӧй — военнопленнӧйяс, кодъяслы ми дӧверитім оружие.
Кор ми матыстчим неприятель дорӧ, вӧлі нин дзурс пемыд, та вӧсна оз вӧлі тыдав кымынӧнӧсь ми.
Ме кори ас дінӧ ӧти военнопленнӧйӧс — буретш сійӧ матроссӧ, кодӧс пиратъяс вӧлі кольӧмаӧсь шлюпкаас (ӧні сійӧ тышкасис миян рядъясын), да тшӧкті чукӧстны ассьыс вӧвлӧм ёртъяссӧ нимъяснас.
Лыйсьыны заводиттӧдз ме кӧсйи видлыны панны накӧд сёрнитчӧмъяс да тайӧ кӧ удайтчас, мирнӧя помавны делӧсӧ.
Менам кӧсйӧмӧй тырвыйӧ удайтчис.
Мӧд ногӧн, дерт, и лоны эз вермы: врагъяслӧн положениеыс вӧлі вывті лёк, налы сӧмын и коли сдайтчыны.
Менам матросӧй мыйвынсьыс горӧдіс:
— Том Смит!
Том Смит!
Том Смит пырысь-пыр жӧ шыасис:
— Коді менӧ чуксалӧ?
Джимми Рой, тэ?
Сійӧ, буракӧ, тӧдіс тайӧ матроссӧ гӧлӧс сертиыс.
Джимми Рой вочавидзис:
— Да-да, тайӧ ме!
Том Смит, шыбит ружьетӧ да сдайтчы, а мӧд ногӧн ті пропадитанныд!
Тіянкӧд ӧти здукӧн помаласны.
— Да кодлы нӧ сдайтчынысӧ?
Кӧнӧсь найӧ сэні? — бара горӧдіс Том Смит.
— Танӧсь! — вочавидзис Джимми Рой. — Найӧ ветымынӧнӧсь, и накӧд тшӧтш миян капитанным.
Со нин кык час чӧж найӧ кыйӧдӧны тіянӧс.
Боцмантӧ виисны.
Билл Фраиӧс ранитісны, а менӧ пленӧ босьтісны.
Ті кӧ ӧні жӧ онӧ сдайтчӧй, прӧщайтчӧй олӧмныдкӧд — тіянлы некутшӧм пӧщада оз ло!
Сэки Том Смит горӧдіс:
— Юав налысь, прӧститасны оз миянӧс.
Прӧститасны кӧ, ми ӧні жӧ сдайтчам, тадзи тэ налы и висьтав.
— Бур, ме висьтала, — вочавидзис Джимми Рой.
Но тані сёрниӧ пырис ачыс капитан.
— Эй Смит! — горӧдіс сійӧ, — Тӧдін менсьым гӧлӧсӧс?
Сідзкӧ кывзы: ті кӧ пырысь-пыр жӧ пуктанныд оружиетӧ да сдайтчанныд, ме кӧсйыся пӧщадитны тіянӧс ставнытӧ, Билл Аткинсӧс кындзи.
— Капитан, прӧститӧй менӧ тшӧтш, ен могысь! — кевмысис Билл Аткинс.
— Мыйӧн ме мукӧдсьыс лёкджык?
Мукӧдъясыс ме моз жӧ мыжаӧсь.
Тайӧ вӧлі яндысьтӧм пӧръясьӧм, сы вӧсна мый Билл Аткинс вирӧдзыс йиджтысьӧм рӧзбойник да пират, сійӧ важӧн нин ышӧдіс матросъясӧс заводитны занимайтчыны саридзын грабитӧмъясӧн.
Сійӧ первой уськӧдчӧма капитан вылӧ да кӧрталӧма сылысь кияссӧ да ещӧ оскорбляйтӧма да быдсяманогыс видӧма сійӧс.
Та вӧсна капитан шуис Билл Аткинслы, медым сійӧ сдайтчис некутшӧм условиеястӧг, а сэні нин мед дівывса начальник решайтӧ, овны сылы либӧ кувны.
(Дівывса начальник — сійӧ ме: тадзи менӧ шуисны быдӧн.)
Билл Аткинслы лои быть сетчыны.
КЫЗЬ КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Капитан бӧр лоӧ аслас корабльлӧн командирӧн. —
Робинзон мунӧ ді вылысь
И вот пиратъяс сдайтчисны да корисны прӧститны найӧс.
Сійӧ матросыс, коді накӧд сёрнитіс, да ещӧ кык морт менам приказ серти ставнысӧ найӧс кӧртавлісны, та бӧрын менам ветымын морта грознӧй армияӧй (а збыльысьсӧ вӧлі ставыс кӧкъямыс морт, на лыдын куим пленнӧй матрос) кытшаліс кӧртавлӧм пиратъясӧс да босьтіс налысь шлюпкасӧ.
Ме ачым, высшӧй политикалӧн ӧткымын соображениеяс серти, налы эг петкӧдчыв.
Капитан ӧні вермис дзик веськыда сёрнитны аслас матросъяскӧд.
Сійӧ мыжаліс найӧс изменаын да ёна кӧритіс лёк поступок вӧчӧмысь.
— Ті кӧсйинныд мырддьыны менсьым корабльӧс, медым лоны пиратъясӧн да занимайтчыны морскӧй рӧзбойӧн, — шуис сійӧ налы. — Тайӧ вывті лёк.
Ті асьнытӧ нэм кежлӧ позоритінныд, асьныд аслыныд перйинныд гу и долженӧсь аттьӧавны судьбатӧ, онӧ кӧ веськалӧй петляӧ.
Преступникъяс каитчисны, буракӧ, став сьӧлӧмсяньыс да ёна корисны сӧмын ӧтитор: медым колисны найӧс ловйӧн.
— Та вылӧ менам власьтӧй абу, — вочавидзис капитан. — Ӧні тіян судьбаныд дівывса начальник киын.
Ті чайтанныд, мый миянӧс чеччӧдінныд некодӧн овтӧм ді вылӧ, но ті ӧшибитчинныд: тайӧ ді вылас олӧны уна йӧз да веськӧдлӧ тані ставнас зэв бур сьӧлӧма начальник.
Сійӧ аслас бурлун вӧсна колис тіянӧс ловйӧн да, буракӧ, мӧдӧдас Англияӧ, кӧні тіянкӧд вӧчасны ставсӧ закон серти.
Но Билл Аткинслы начальник тшӧктіс лӧсьӧдчыны примитны смерть: аски асыв сійӧс ӧшӧдасны.
Ставсӧ тайӧс капитан выдумайтіс, но тайӧ бура действуйтіс: Аткинс пидзӧсчанясис да корис капитанлысь, медым сійӧ шыӧдчис дівывса начальник дорӧ сійӧс дорйӧм могысь; мукӧдъясыс кутісны корны, медым найӧс эз нуны Англияӧ.
Тайӧ коньӧр йӧзыслысь смерть водзын татшӧма тіралӧмсӧ аддзӧм бӧрын ме ачым аслым шуи:
«Со кор ме верма спаситчыны!
Тайӧ коньӧръясыс сэтшӧма повзьӧмаӧсь, мый пӧртасны олӧмӧ, дерт, миянлысь став кӧсйӧмъясӧс: ми кӧ тшӧктам, найӧ отсаласны миянлы босьтны корабльсӧ асланым киӧ».
И ылӧджык, пуяс сайӧ мунӧм бӧрын, медым найӧ эз аддзывны, кутшӧм паськӧма налӧн дівывса грознӧй начальникыс, ме горӧді:
— Корӧй ме дінӧ капитанӧс!
Миян йӧз пиысь ӧти торжественнӧя матыстчис капитан дорӧ да шуис:
— Капитан, тіянӧс корӧ начальник!
А капитан сэтшӧм жӧ кыпыда шуис:
— Висьталӧй его сиятельстволы, мый ме пырысь-пыр воа.
Татшӧм сёрни кылӧм бӧрын пиратъяс дзикӧдз чӧв ланьтісны.
Найӧ веритісны, мый насянь неылын сулалӧ аслас ветымын морта отрядӧн ачыс губернатор.
Кор капитан воис ме дінӧ, ме сылы висьталі, мый сылысь корабльсӧ кӧсъя босьтны пленнӧйяс отсӧгӧн.
Капитанлы лои зэв нимкодь.
Ми решитім аски жӧ тайӧ плансӧ пӧртны олӧмӧ.
— Но медым действуйтны ӧшибкатӧг, — шуи ме, — миянлы колӧ торйӧдны ӧти пленнӧйясӧс мӧдъясысь.
Аткинсӧс да сэтшӧм жӧ кык злӧдейӧс ми пуксьӧдам подземельеӧ.
Мед Пятница да капитанлӧн помощникыс нуӧдасны найӧс сэтчӧ.
А мукӧдъясыслы ме аддза колана места.
Тадзи ми и вӧчим: куимсӧ нуӧдім пещераӧ, коді и збыльысь вӧлі гажтӧм тюрьма кодь, мукӧдъяссӧ ме ысті аслам вӧрса дачаӧ, сэтчӧ, кӧні сулаліс менам шалашӧй.
Сылӧн джуджыд ӧградаыс вӧчис сійӧс сідзжӧ тырмымӧн надёжнӧй тюрьмаӧн, а сэсся арестуйтӧмъясӧс ми кӧрталім, и найӧ тӧдісны, мый налӧн судьбаыс кутас зависитны, кыдзи кутасны найӧ асьнысӧ кутны.
Аскинас тайӧ матросъяс дінас ме ысті капитанӧс.
Сійӧ должен вӧлі сёрнитны накӧд, тӧдмавны, кутшӧмӧсь налӧн збыль чувствоясыс, и сэсся висьтавны меным став сёрнисӧ.
Ме кӧсйи тӧдмавны, кутшӧма позьӧ дӧверяйтны тайӧ йӧзыслы да оз-ӧ ло опаснӧ босьтны найӧс корабль вылӧ.
Капитан вӧчис делӧсӧ тӧлкӧн да решительнӧя.
Сійӧ казьтыштіс матросъяслы, кутшӧм лёк положениеӧ найӧ веськалісны асланыс йӧйталӧм вӧсна, да шуис, мый дівывса начальник кӧть ӧні прӧститіс найӧс, но, кор корабль воас Англияӧ, найӧс кутасны судитны кыдзи изменникъясӧс да, тӧдӧмысь, ӧшӧдасны.
— Но, содтіс сійӧ, — ті кӧ отсаланныд меным мырддьыны менсьым корабльӧс пиратъяс киысь, сэки дівывса начальник, сійӧс тӧдвылын кутӧмӧн, мый ті добровольнӧя служитанныд правӧй делӧлы, вермас корны, медым тіянӧс прӧститасны.
Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧм ыджыд радлунӧн найӧ примитісны тайӧ предложениесӧ.
Найӧ пидзӧсчанясисны капитан водзӧ да сетісны клятва, мый кутасны тышкасьны сы вӧсна медбӧръя вир войтӧдз, мый сійӧ кӧ шедӧдас налы прӧщение, найӧ асланыс нэм чӧжыс кутасны лыддьыны асьнысӧ сылы век уджйӧзаӧн, мунасны сы бӧрся кӧть му помасянінӧдз да кутасны кывзысьны сылысь рӧднӧй батьлысь моз.
— Зэв бур, — шуис капитан, — тайӧ ставтор йывсьыс ме висьтала дівывса начальниклы да ачым тшӧтш кута корны, медым сійӧ прӧститіс тіянӧс.
Сэсся сійӧ воис ме дінӧ, дзик ставсӧ висьталіс матросъяскӧд аслас сёрни йылысь да содтіс, мый, сы ног, ми тырвыйӧ вермам эскыны тайӧ йӧзыслы.
Но ме вӧлі сы дор, мый видзчысьӧм некор абу лишнӧй, да та вӧсна шуи капитанлы:
— Со мый ми вӧчам: ми пока босьтам вит мортӧс.
Мед оз чайтны, мый нуждайтчам йӧзын.
Мунӧй да шуӧй налы, мый кӧть и йӧзыс миян тырмымӧн, но, мед нин сідзи лоӧ, испытайтӧм вылӧ босьтам витӧс;
мукӧд кыксӧ да сійӧ куимсӧ, кодъяс пукалісны крепостьын (мӧд ногӧн, менам пещераын), дівывса начальник кольӧ заложникъяс пыдди, и налӧн кӧ ёртъясыс, кодъяс кутасны участвуйтны тышын, изменитасны асланыс клятвалы да присягалы, витнан заложниксӧ лоӧ ӧшӧдӧма.
Тайӧ вӧлі зэв чорыд мера.
Кор капитан висьталіс пленнӧйяслы менсьым вочакывйӧс, найӧ гӧгӧрвоисны, мый дівывса начальниккӧд дурны оз позь.
И, дерт, налы коли вӧчны ӧтитор: примитны менсьым условиеясӧс.
Сэтчӧ жӧ, заложникъяс зэв ёна кутісны корны асланыс мездмӧм ёртъяссӧ, медым найӧ эз изменитны капитанлы.
Великӧй сражение водзвылын со миян армиялӧн полнӧй составыс:
ӧти-кӧ, капитан, сылӧн помощникыс да пассажир;
мӧд-кӧ, кык пленнӧй, кодъясӧс лои мездӧма капитан корӧм серти;
коймӧд-кӧ, ещӧ кыкӧн — найӧ, кодъяс пукалісны шалашын (ӧні, капитан корӧм серти, найӧс сідзжӧ лэдзим вӧля вылӧ);
нёльӧд-кӧ, мӧд партияысь сійӧ вит мортыс, кодъясӧс ми мездім сёрӧнджык.
Ставыс дас кык морт, сійӧ вит морт кындзиыс, кодъяс колины менам пӧдвалын заложникъяс пыдди.
Ме юалі капитанлысь, позьӧ-ӧ уськӧдчыны корабль вылӧ татшӧм ичӧт вынъясӧн.
Меным да Пятницалы мунны ді вылысь эз позь: миян ки вылӧ колины сизим морт, кодъясӧс ми долженӧсь вӧлі видзны да вердны.
Вит заложниккӧд, кодъяс пукалісны пещераын, ме решиті лоны стрӧгджык.
Луннас кыкысь Пятница нуліс налы сёян-юан да ачыс найӧс вердіс, сы вӧсна мый ми весиг кӧрталӧм кияссӧ эгӧ разьӧй.
Мукӧдъяслы ми сетім мыйтакӧ мездлун.
Тайӧ кыкыслы ме решиті медбӧрын петкӧдчыны.
Ме локті на дінӧ капитанкӧд ӧтлаын.
Капитан налы шуис, мый ме — дівывса начальниклӧн дӧвереннӧй морт да мый сійӧ меным тшӧктіс видзӧдны военнопленнӧйяс бӧрся, и мый найӧ оз вермыны некытчӧ мунны менам тшӧктытӧг, и кодкӧ кӧ оз кут кывзысьны, сэки найӧс дорасны чепъясӧн да пуксьӧдасны губернаторлӧн крепостьӧ.
Тайӧ кадсяньыс ме ньӧтчыд эг петкӧдчыв пленнӧйяслы дівывса начальникӧн, а век кыдзи сылӧн дӧвереннӧй морт, и быдпӧрйӧ казьтылі налы начальник йылысь, гарнизон йылысь, пушкаяс йылысь, крепость йылысь.
Ӧні коли сӧмын лӧсьӧдчыны локтан бой кежлӧ: зэв бура пӧчинитны кыкнан пыжсӧ, лӧсьӧдны сэтчӧ став коланторсӧ да быд пыжӧ индыны команда.
Тайӧ став уджсӧ ме тшӧкті вӧчны капитанлы.
Шлюпкаса командирӧн сійӧ индіс ассьыс пассажирсӧ да сетіс сылы нёль мортӧс; а капитан ачыс, сылӧн помощникыс да вит матрос лоины баркаслӧн экипажӧн.
Капитан шуис (дзик вернӧ), мый корабль дінӧ медбур матыстчыны пемыдын, да ӧти рытӧ петісны туйӧ.
Кор войшӧр гӧгӧрын корабль вылын кылісны сынӧм шысӧ да, морскӧй обычайяс серти, горӧдісны шлюпкаын пукалысьяслы, капитан тшӧктіс Джимми Ройлы шыасьны ӧтнасыслы, а мукӧдъясыслы чӧв овны.
Джимми Рой горӧдіс, мый сійӧ вайӧдіс став матросъяссӧ, но сёрмис, сы вӧсна мый найӧс дыр ковмис корсьны, а сэсся кутіс уна больгыны татшӧм сяма жӧ вӧвлытӧмторъяс.
Пока сійӧ татшӧм ногӧн сӧрис, баркас да шлюпка матыстчисны корабль дорӧ.
Капитан да сылӧн помощникыс первойясӧн чеччыштісны палуба вылӧ киясас оружиеясӧн да пырысь-пыр жӧ прикладъяснас кучкӧмӧн уськӧдісны кок йывсьыс кык пиратӧс, кодъяс, нинӧмтор йылысь думайттӧг, петісны налы паныд; тайӧ вӧлӧмаӧсь: ӧтиыс корабльвывса плӧтник, а мӧдыс капитанлӧн мӧд помощникыс, кодъяс вуджӧмаӧсь пиратъяс дорӧ.
Капитанлӧн отрядыс действуйтіс дружнӧя да повтӧг.
Став матросъяссӧ, кодъяс вӧліны палуба вылын, кутісны, та бӧрын капитан тшӧктіс игнавны люкъяс, медым мукӧдъяссӧ не лэдзны улісьыс.
Сэк кості воисны шлюпкаса командир да матросъяс; найӧ займитісны корабельнӧй кухняӧ пыранінсӧ да босьтісны пленӧ ещӧ куим мортӧс.
Кор палуба вылын да шканцыяс вылын эз коль ни ӧти враг, капитан тшӧктіс аслас помощниклы босьтны командаысь куим мортӧс да жугӧдны главнӧй каюталысь ӧдзӧссӧ, кытчӧ тревогалӧн первойя шыяс бӧрын игнасис пиратъясӧн бӧрйӧм выль капитан да сыкӧд тшӧтш кык матрос да юнга.
Найӧ удитӧмаӧсь босьтны сьӧрсьыс оружие, сы вӧсна, кор капитанлӧн помощникыс аслас йӧзкӧд жугӧдіс каюталысь ӧдзӧссӧ, налы паныд кутісны лыйсьыны.
Помощниклысь ранитісны кисӧ мушкет пуляӧн, кык матросӧс сідзжӧ ранитісны, но некодӧс эз вины.
Капитанлӧн помощникыс горӧдіс: «Отсӧг вылӧ!»
Аслас сьӧкыд рана вылӧ видзӧдтӧг сійӧ уськӧдчис каютаӧ киас пистолетӧн да лыйис юрас выль капитанлы.
Мӧдыс кыв ни джын шутӧг уси: пуляыс веськалӧма сылы вомас.
Та бӧрын мукӧдъясыс сдайтчисны тышкасьтӧг, сэсся эз киссьы ни ӧти вир войт.
Мыйӧн сӧмын капитан лои кӧзяинӧн аслас корабль вылын, сійӧ прикажитіс сизимысь лыйны пушкаясысь.
Тайӧ вӧлі условнӧй сигнал, кодӧн сійӧ юӧртіс меным делӧсӧ успешнӧя помалӧм йылысь.
Тайӧ сигналсӧ ме виччыси вадорын кык час да лои вывті рад, кор сійӧс кылі.
Долыд сьӧлӧмӧн ме пырысь-пыр жӧ вои гортӧ, воді да сэки жӧ унмовси, сы вӧсна мый зэв ёна мудзи тайӧ лунся тӧждысьӧмъяс понда.
Менӧ садьмӧдіс выльысь лыйӧм шы.
Ме чеччышті да кылі, мый кодкӧ менӧ чуксалӧ.
— Начальник!
Начальник!
Ме пыр жӧ тӧді капитанлысь гӧлӧссӧ.
Сійӧ сулаліс гӧра йылын крепость весьтын.
Ме кватиті сера пос да кайи сы дорӧ.
Сійӧ сывйыштіс менӧ да, саридз вылӧ индіг, шуис:
— Менам муса другӧй!
Менӧ мездысьӧй!
Со тіян корабльныд.
Сійӧ тіян, и ставыс, мый сэні эм, сідзжӧ тіян!
И ставным ми, капитансянь заводитӧмӧн, сідзжӧ тіян!
Ме видзӧдлі сылань, кытчӧ сійӧ индіс: корабль сулаліс нин мӧд местаын, вадорсянь миляджынйысь матынджык.
Вӧлӧмкӧ, пиратъясӧс вермӧм бӧрын, менам капитан другӧй пырысь-пыр жӧ прикажитӧма кыпӧдны якӧр да матыстчыны сійӧ ичӧтик бухта дорас, кытчӧ ме коркӧ сувтлывлі аслам пуръясӧн; сэсся, прилив виччысьӧм бӧрын, сійӧ пырӧма ялик вылын бухтаӧ да тэрмасьӧмӧн воӧма висьтавны меным, мый сылӧн корабльыс сулалӧ, сідз шуны, менам ӧдзӧс дорын.
Тайӧ долыд юӧрсьыс ме муртса садьӧс эг вошты.
Ӧд ме аслам синъясӧн аддзи дыр виччысяна свободаӧс!
Сійӧ вӧлі тані, менам киясын!
Менам услугаяслы вӧлі дзонь ыджыд корабль, коді вӧлі дась менӧ нуны, кытчӧ ме кӧсъя.
Меным сэтшӧм лои нимкодь, мый первойсӧ эг вермы нинӧм воча шуны капитанлы да уси эськӧ му вылӧ, сійӧ кӧ эз кут менӧ.
Кор сійӧ казяліс, мый ме дзикӧдз лигышмуні виччысьтӧм шудӧйла, сійӧ кыскис зепсьыс кутшӧмкӧ лекарство бутылка, кодӧс сьӧрсьыс вайӧма меным.
Ме ӧтчыд ньылышті да надзӧникӧн пукси му вылӧ.
И кӧть ме вои ас садьӧ, ме дыр на эг вермы сёрнитны.
Коньӧр капитан волнуйтчис меысь эз омӧльджыка.
Медым кыпӧдны менсьым душевнӧй вынъясӧс, сійӧ шӧпкӧдіс меным уна сюрс нежнӧй да мелі кывъяс.
Но менам сьӧлӧмӧй вӧлі тыр шудӧн, и ме омӧля гӧгӧрвои, мый сійӧ висьталӧ.
Медбӧрын шудӧйла ме бӧрддзи, и сӧмын та бӧрын ме бара куті вермыны сёрнитны.
Сэки ме сідзжӧ сывйышті ассьым выль другӧс да став сьӧлӧмсянь поздравиті сійӧс.
Ми кыкнанным зэв ёна радлім.
А кор ми неуна успокоитчыштім, капитан шуис меным, мый вайис меным кутшӧмсюрӧ кӧлуй, кодъясӧс, миян шуд вылӧ, злӧдейяс, кодъяс сэтшӧм дыр хозяйничайтісны корабль вылын, абу на удитӧмаӧсь гусявны.
— Меным кажитчӧ, мый тайӧ кӧлуйыс згӧдитчас тіянлы, — шуис капитан.
Сійӧ горӧдіс аслас матросъяслы, кодъяс вӧліны пыжас:
— Эй, вайӧй татчӧ тюкъяссӧ, кодъясӧс ми вайим дівывса начальниклы!
Тайӧ вӧлі збыльысь озыр козин; капитан вайӧма меным сэтшӧм уна быдсяма кӧлуйсӧ, кыдз быттьӧ ме лӧсьӧдчи нэм кежлӧ кольччыны ді вылӧ.
Тюкъясас вӧлі: квайт зэв гырысь сола яй кусӧк, квайт ветчина окорок, мешӧктыр анькытш, сё фунт гӧгӧр сукар.
Сійӧ вайис меным сідзжӧ ящиктыр сакар, ящиктыр пызь, мешӧктыр лимон да кык бутылка лимоннӧй сок.
Но, дерт, сюрс пӧв коланаджык меным вӧлі паськӧм.
И та вӧсна меным лои нимкодь, кор казялі, мый менам друг капитан вайӧма меным дюжинаджын дзик выль, сӧстӧм дӧрӧмъяс, сьылі вылын новлан квайт чышъян, кык гоз перчатки, шляпа, ботинки, чулки да аслас пельпомъяс вылысь дзик выль костюм, — ӧти кывйӧн кӧ шуны, сійӧ пасьтӧдіс менӧ юр вывсянь да кок улӧдз.
Козиныс вӧлі зэв колана да меным ёна воис сьӧлӧм вылӧ, но ті онӧ вермӧй думыштны, кутшӧм ме лои тешкодь, кор ме ас вылӧ пасьталі выль костюмсӧ, и кутшӧм вӧлі меным сыын первой кадас лӧсьыдтӧм!
Козинъяс видлалӧм бӧрын ме тшӧкті найӧс нуны менам крепостьӧ да заводиті сӧветуйтчыны капитанкӧд, мый миянлы вӧчны пленнӧйяскӧд: босьтны сьӧрысь али татчӧ кольны.
— Найӧс босьтны сьӧрысь зэв опаснӧ, — висьталіс капитан.
— Тайӧ зэв ӧтчаяннӧй йӧз.
Торйӧн нин абу надёжнӧйӧсь кыкӧн. Найӧ нэмсӧ колясны злӧдейясӧн да рӧзбойникъясӧн.
Ме кӧ босьтчи эськӧ найӧс нуны аслам корабль вылын, то сӧмын арестованнӧйяс пыдди, но не мӧд ногӧн.
Ме эськӧ найӧс дори кӧрт чепӧн да сеті судебнӧй власьтъяс киӧ первой жӧ английскӧй колонияын, кытчӧ ковмас быть пыравны.
— Сідзкӧ, — шуи ме капитанлы, — найӧс ковмас кольны татчӧ.
И ме вӧча сідзи, мый тайӧ кык рӧзбойникыс асьныс кутасны корны, медым ми колим найӧс ді вылӧ.
— Тіянлы кӧ тайӧ удайтчас, — вочавидзис капитан, — ме лоа зэв рад.
— Бур, — шуи ме. — Ме сёрнита ӧні накӧд тіян нимсянь.
Сэсся ме кори ас дорӧ Пятницаӧс да кык матрос заложникӧс (кодъясӧс ми лэдзим вӧля вылӧ, сы вӧсна мый налӧн ёртъясыс кутчысисны асланыс кывйӧ) да прикажиті налы вайӧдны пещераысь шалашӧ миянлысь витнан пленнӧйсӧ.
Мыйкӧ дыра мысти ми капитанкӧд мӧдӧдчим сэтчӧ (ме аслам выль костюмӧн да ӧні нин кыдзи дівывса начальник).
Аслам дача ӧграда дорӧ матыстчӧм бӧрын ме тшӧкті вайӧдны ас дорӧ арестованнӧйясӧс да шуи налы со мый:
— Ме тӧда тіян став преступлениеяс йылысь.
Ме тӧда, мый ті уськӧдчӧмныдӧсь корабльвывса пассажиръяс вылӧ да виалӧмныд найӧс.
Тӧда и сы йылысь, мый ті кӧсйинныд лоны пиратъясӧн, медым грабитны мирнӧй суднояс.
Ті тӧдӧй, мый, менам тшӧктӧм серти, корабльсӧ бӧр сетӧма капитанлы.
Ме кӧ прикажита — тіянӧс ӧшӧдасны кыдзи рӧзбойникъясӧс, кодъясӧс кутісны преступление вӧчигӧн.
Та вӧсна, тіян кӧ мыйкӧ эм висьтавны асьнытӧ правдайтӧм могысь, висьталӧй, сы вӧсна мый ме кӧсъя казнитны тіянӧс кыдзи морт виысьясӧс да предательясӧс.
На пиысь ӧти вочавидзис став пыддиыс, мый налы асьнысӧ дорйӧм кузя висьтавны нинӧм.
— Но, кор миянӧс арестуйтісны, капитан кӧсйысьліс миянлы пӧщада, и ми зэв ёна корам тіянӧс вӧчны миянлы ыджыд буртор — кольӧй миянӧс ловйӧн.
— Ме весиг ог тӧд, кутшӧм буртор верма тіянлы вӧчны, — вочавидзи ме.
— Ме кӧсъя аслам став йӧзкӧд эновтны тайӧ дісӧ: ми мунам асланым рӧдинаӧ.
Тіян йылысь кӧ сёрнитны, то, капитан висьталӧм серти, сійӧ должен тіянӧс дорны чепъясӧн да Англияӧ воӧм бӧрын изменаысь сетны судӧ.
abu
Мӧдпӧлӧс приговор и лоны оз вермы.
Кувны ӧшӧдӧмӧн — со мый виччысьӧ тіянӧс Англияын.
Сідзкӧ, ӧдвакӧ ті лоанныд радӧсь, ми кӧ босьтам тіянӧс сьӧрысь.
Ловйӧн кольӧм вылӧ тіян эм ӧти туй — ті долженӧсь кольччыны ді вылӧ.
Сӧмын тайӧ условие дырйиыс ме верма тіянӧс прӧститны.
Найӧ зэв радпырысь сӧгласитчисны менам предложение вылӧ да дыр аттьӧалісны менӧ.
— Бурджык овны пустыняын, — шуисны найӧ, — рӧдинаӧ бӧр воӧм дорысь, кӧні миянӧс виччысьӧ смерть.
Ме тшӧкті разьны налысь кияссӧ да шуи:
— Мунӧй вӧрӧ буретш сійӧ местаас, кӧні тіянӧс кутісны, да виччысьӧй, кытчӧдз тіянла оз ыстыны.
Ме тшӧкта кольны тіянлы вылӧ кутшӧмсюрӧ оружие, мыйтакӧ сёян-юан да сета первой кад кежлӧ колана индӧдъяс.
Ті тані верманныд зэв бура овны, кутанныд кӧ зіля уджавны.
Тайӧ сёрнитчӧмъяс бӧрас ме вои гортӧ да куті лӧсьӧдчыны кузь туйӧ.
Ме водзвыв висьталі капитанлы, мый меным ковмас мыйтакӧ кад сы могысь, медым лӧсьӧдчыны туйӧ петны, да тшӧкті сійӧс корабль вылӧ мунны метӧг, а аски асывнас ыстыны мела шлюпка.
Кор капитан муніс, ме тшӧкті корны ас дорӧ пленнӧйясӧс да пані накӧд ыджыд сёрни.
Ме бара налы шуи, мый, ме ногӧн, найӧ бура вӧчӧны, мый кольччӧны ді вылӧ, сы вӧсна мый капитан кӧ найӧс босьтіс аскӧдыс рӧдинаӧ, найӧс эськӧ непременнӧ ӧшӧдісны.
Ме налы висьталі дзик ставсӧ, кыдзи ме веськалі тайӧ ді вылас, кыдзи надзӧникӧн бурмӧді овмӧсӧс, кыдзи чукӧрті виноград, кыдзи кӧдзи рис да ид, кыдзи велӧдчи пӧжавны нянь.
Ме петкӧдлі ассьым укреплениеясӧс, ассьым кладӧвӧйясӧс, ассьым муясӧс да кӧдзаясӧс — ӧти кывйӧн кӧ, вӧчи ставсӧ, медым ді вылын налӧн олӧмыс эз ло сэтшӧм сьӧкыд.
Ме коли налы ассьым став оружиеӧс (мӧд ногӧн кӧ вит мушкет, куим охотничайтан ружье да куим сабля), бӧчкаӧн-джынйӧн порок да сеті подробнӧй индӧдъяс сы йылысь, кыдзи колӧ видзны кӧзаясӧс, кыдзи найӧс лысьтыны да вердны, медым найӧ лоины госаджыкӧсь, кыдзи вӧчны вый да сыр.
Татшӧм ногӧн, меным ковмис висьтавны налы ді вылын кызь кӧкъямыс вочӧжся уджӧн тыр, ӧтка, гажтӧм менам олӧмлысь став кузь историяӧс.
Накӧд торйӧдчигӧн ме кӧсйыси, мый кора капитанлысь, медым сійӧ коляс налы ещӧ кык бӧчка порок да овощи кӧйдыс, да висьталі налы, кутшӧм сьӧкыд вӧлі меным тайӧ кӧйдысъястӧгыс.
Анькытштыра мешӧксӧ, кодӧс капитан вайис меным, медым ме сійӧс сёйи, ме сідзжӧ сеті налы да сӧветуйті налы став анькытшсӧ видзны кӧйдыс вылӧ, медым сійӧ лои унджык.
Изгнанникъяскӧд тайӧ сёрни бӧрас аскинас жӧ водз асылын ме муні корабль вылӧ.
Миянлы кӧть и вӧлі зэв окота ӧдйӧджык кыпӧдны парусъяс да мӧдӧдчыны кузь туйӧ, ми век жӧ сутки чӧж сулалім якӧр вылын.
Аски асывнас ми аддзим, мый корабль дінӧ вартчӧны кык морт.
Вӧлӧмкӧ, тайӧ сійӧ кык мортыс вит морт письыс, кодъясӧс ми колим ді вылӧ.
— Босьтӧй миянӧс аскӧдныд! — горзісны найӧ. — Бурджык нин ӧшӧдӧй миянӧс, но энӧ кольӧй ді вылӧ!
Сэні миянӧс всё равно виасны.
Капитан налы вочавидзис, мый босьтны найӧс менам тшӧктытӧг оз вермы.
Медбӧрын, кор найӧ сетісны торжественнӧй клятва, мый найӧ исправитчасны да мӧдасны асьнысӧ кутны лючки-бура, ми примитім найӧс корабль вылӧ.
Сы вӧсна мый регыд мысти заводитчис прилив, ми вадорӧ ыстім кӧлуй тыра шлюпка, кодӧс ме кӧсйыси ді вылын кольысьяслы.
Тайӧ кӧлуй дінӧ капитан содтіс, менам корӧм серти, сундук, кытчӧ тырыс вӧлі тэчӧма быдсямапӧлӧс кӧлуй.
Найӧ зэв ёна аттьӧалісны тайӧ козинсьыс.
Колӧ шуны, изгнанникъяскӧд прӧщайтчигӧн ме сеті налы кыв, мый ог вунӧд найӧс да мый кутшӧмкӧ портын кӧ ми паныдасям кораблькӧд, кодлӧн мунан туйыс лоӧ менам ді дорті, ме тшӧкта корабльса капитанлы кежавлыны да вайны найӧс рӧдинаӧ.
Кор ме муні тайӧ ді вывсьыс, ме босьті сьӧрысь казьтылӧм вылӧ ёсь йыла ыджыд шапкаӧс, кодӧс ачым аслам киясӧн вурлі кӧза куысь, зонтик да менам попугайяс пиысь ӧтиӧс.
Эг вунӧд, босьтны ме и сьӧмӧс, но сійӧ менам сэтшӧм дыр куйліс вӧдитчытӧг, мый весиг чусмӧма.
Сӧмын бура весалӧм бӧрын тыдовтчис, мый тайӧ эзысь сьӧм.
Ме босьті сьӧрысь и зарни сьӧмӧс, кодӧс ме аддзи жугалӧм испанскӧй корабль вылысь.
Кыдзи ме бӧрынджык тӧдмалі корабельнӧй журнал серти, ді вылысь ме муні 1686 вося декабр 19 лунӧ.
Татшӧм ногӧн, ме олі ді вылын кызь кӧкъямыс во, кык тӧлысь да дас ӧкмыс лун.
Тӧлыс вӧлі ньылыд.
Корабльыс муніс медся ыджыд ӧдӧн.
Ме радпырысь думайті, мый быд минут менӧ матыстӧ менам рӧднӧй вадоръяслань.
А кор медбӧрын тыдовтчисны рӧдиналӧн еджыд кыртаясыс, кодъясӧс ме эг нин аддзыв сы мында во, ме муртса эг йӧймы аслам волнуйтчӧм вӧсна да радлӧм вӧсна.
Ме ӧтарӧ котӧртлі капитан дорӧ да горзі сылы: «Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!»
Кыдзи сӧмын ми сувтім якӧр вылӧ, ме прӧщайтчи аслам став попутчикъяскӧд да аслам вернӧй Пятницакӧд тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи сійӧ карас, кӧні ме коллялі ассьым челядьдырӧс.
Бать-мамӧс ловйӧн суны ме эг нин чайт.
Ӧд весиг сійӧ бӧрӧ кольӧм воясас нин, кор ме первойысь муні йӧз муясӧ, найӧ вӧліны нин сэтшӧм слабӧсь да пӧрысьӧсь, а сійӧ кадсяньыс колис сы мында во!
Со и миян улича, со и важ керка, кодӧс ме сэтшӧм тӧлктӧг эновтлі.
Тайӧ керкаса олысьяс менӧ встретитісны ёна шензьӧмӧн, кор ме, зэв ёна волнуйтчигтыр, висьталі налы, коді ме сэтшӧмыс.
Первойсӧ найӧ меным эз эскыны, но кор убедитчисны, мый ме збыльысь Робинзон Крузо, найӧ менӧ асланыс кутлӧмӧн муртса эз пӧдтыны.
Торйӧн нин радӧсь лоины менам чойясӧй да налӧн челядьыс — детинкаяс да нывкаяс, кодъяс ӧнӧдз менӧ некор на эз аддзывны.
Ставныс найӧ чайтлісны, мый ме кулі, и ӧні ме вылӧ видзӧдісны, кыдзи чудо вылӧ, быттьӧ ме чеччи гуысь.
Рӧдвужлӧн первой чолӧмалӧмъяс бӧрын ставныс кутісны шумитігтыр юасьны, кӧні ме вӧлі тайӧ вояс чӧжыс, мый ме аддзылі саридзсайса крайясын, кутшӧм приключениеяс мекӧд вӧліны, и коді сэтшӧм Пятницаыс, и кытысь менам тешкодь ёсь йыла шапкаӧй, и мыйла менам сэтшӧм кузь юрсиӧй, и мыйла сэтшӧма гожъялӧма чужӧмӧй.
Кор ме казялі, мый налӧн юасьӧмъяслы абу помыс, ме пуксьӧді ставнысӧ, и гырысьясӧс и челядьӧс, камин дорӧ да куті висьтавлыны ставсӧ, мый гижӧма тані, тайӧ небӧгас.
Найӧ кывзісны менӧ зэв сьӧлӧмсяньыс.
Ме висьталі асывсянь рытӧдз, а менам попугайӧй пукаліс менам пельпом вылын да тшӧкыда торкліс менсьым висьталӧмӧс горӧдӧмъясӧн:
— Робин, Робин, Робин Крузо!
Шуда Робин Крузо!
Кытчӧ тэ веськалін, Робин Крузо?
Кытчӧ тэ веськалін?
Кӧні тэ вӧлін?
{Антонов С. П. (комиӧдіс Братинкова Д. М.) @ «Веж луг» @ повесьт @ С. Антонов. «Веж луг» @ 1955 @ Лб. 3‒74.}
Антонов Сергей
Веж луг
1. ПИСЬМӦ
Папаыс да дед-ямщик мунісны МТС-са директор ордӧ корны выль вӧв, а Леля, коді мудзис дыр путешествуйтӧмысь, кольччис телегаас.
Сійӧ вӧлі гартчӧма ыджыд пухӧвӧй чышъянӧн, пукаліс чемоданъяс костын да вуграліс.
Кор сійӧ куньліс синъяссӧ, сылы кажитчис, мый телегаыс бара мунӧ помтӧм няйт туй кузя, бара ньӧжйӧник бергалӧ лымъя гажтӧм шыльыдін да кыкнан бокас чурвидзӧны небзьӧм лым толаяс пиын пӧлыньтчӧм снегозащитнӧй коз пу увъяс, кодъяс ӧні сэсся эз нин ковны.
Шондіыс лэччис.
Сылӧн вылі юкӧныс вӧлі виж, уліыс — пемыдгӧрд, быттьӧкӧ став жарыс лэччӧма уліас.
Пуксисны сійӧ неустойчивӧй лунъясыс, кор тӧлыс эз на помась, а тулысыс настӧящӧя эз на заводитчы.
Туйяс вылын кӧнсюрӧ лымйыс эз нин вӧв.
Ӧтияс ветлісны на додьясӧн, мукӧдъяс — телегаясӧн.
Эмтээслӧн ыджыд дворын лои лӧньджык.
Пыр омӧльджыка и омӧльджыка клопайтіс контора ӧдзӧс, пос кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлісны тӧждысьысь чужӧма тӧдтӧм йӧз, а папа век эз лок.
Конторакӧд орчча ӧкуратнӧй еджыд керкаын ломзьӧдісны би.
Кутісны тыдавны ӧшиньяссьыс прӧшви занавесъяс да гӧрд пелысь розъяс, кодъясӧс пуктӧма мич вӧсна рамаяс костӧ.
Бур эськӧ вӧлі узьны тані, кыдзи тшӧктӧ дедыс, а аски мунны водзӧ.
Но узьны оз позь.
Ӧти-кӧ, папаӧс ещӧ колян недельсянь на виччысьӧны «Веж луг» колхозын, кӧні сійӧ ӧні кутас уджавны агрономӧн, а мӧд-кӧ, асывнас областнӧй центрын папалы сетісны письмӧ, кодӧс адресуйтӧма «Веж лугса» ӧти колхозниклы, — топыд бумага конвертын срочнӧй письмӧ, код вылӧ гижӧма: «мӧдӧдысьыс Т. Д. Лысенко», да корисны кыдзи позьӧ ӧдйӧджык сетны сійӧс кутшӧмкӧ Ивановлы.
Садьмис Леля сыысь, мый сійӧс кодкӧ тувкнитіс бокас.
Синсӧ восьтӧм бӧрын сійӧ аддзис вӧвлысь юрсӧ.
Юрыс вӧлі ыджыд, розӧвӧй скӧр ныр розьяса.
Пельяс косттіыс ӧшӧдчӧмаӧсь сылӧн сьӧд бурысь пратьясыс, а шуйга пельсьыс вӧлі вундӧма куим пельӧса кусӧк.
Вӧв кокниа, быттьӧ истӧг коробкаӧс, йӧткыштіс юрнас сьӧкыд чемодансӧ да нетшыштіс брезент улысь вомтыр турун.
— Брысь! — шуис Леля.
Вӧв веськодя видзӧдліс сы вылӧ быльсвидзысь, быттьӧ чернила тыра синъяснас, лэптӧм бус вӧсна прысьнитіс да нетшыштіс Леля кок улысь ещӧ вомтыр турун.
— Папа! — повзьӧмӧн горӧдіс Леля.
— Эн пов, сійӧ оз курччась, — кыліс спокойнӧй гӧлӧс.
Телега дорын сулаліс ар дас кыка кымын детинка, пеля шапкаа, коді вӧлі Чапаевлӧн папаха моз неуна пӧлыня кодь.
Детинка кватитіс вӧвсӧ дом поводӧдыс, паськӧдіс сылысь вомсӧ да перйис кӧтасьӧм кӧртвомсӧ.
Дом поводнас зяльскиг страшнӧй вӧв довкйӧдлыштіс юрнас, нюжӧдчис кильчӧлань да сразу йирыштіс пос помсьыс чагтор.
— Домалӧй сійӧс, пӧжалуйста, — кокъяссӧ сюркняліг корис Леля.
Но детинка эз кыв Леляӧс.
Сійӧ пырис вӧв кынӧм улӧ да заводитліс лэптыны сылысь бӧръя коксӧ.
Вӧв эз сетчы.
— Но, ышмы! — шуис детинка да кокньыда кучкис сылы пидзӧсас.
Вӧв кӧритӧмӧнмоз видзӧдліс бӧрлань да лэптыштіс коксӧ.
Детинка весаліс кокпыдӧссьыс йисӧ, чышкис кисӧ вӧвлӧн лӧсталысь каджйӧ да матыстчис Леля дорӧ.
— Мыйла тайӧ тэнӧ чышъяннас гартӧмны? — серамсорӧн юаліс сійӧ. — Пӧсь, кӧнкӧ.
Колӧкӧ разя?
— Пӧжалуйста, разьӧй, — неокотапырысь тшӧктіс Леля, кодлы эз кажитчы детинкалӧн сыкӧд, быттьӧ ичӧтиккӧд, сёрнитӧмыс.
Регыд воссис сылӧн — коймӧд класса, а гашкӧ, и нёльӧд класса велӧдчысьлӧн — чангыль ныра мугов чужӧмыс.
Кык сьӧд кӧсатор да нямрасьӧм кык бантик тыдалісны пельяс саяс.
— Со сійӧ детальыс кутшӧм, — яндысьӧмпырысь шуис Петя да кыскис додьсьыс потӧм шестерня. — Вӧчны вайи...
— Тайӧ мыйла?
— Сортировкалы.
— Зэв интереснӧ, — вежливӧя шуис Леля, коді зілис гӧгӧрвоны, мыйла ковмис вӧчны тайӧ кӧртсӧ.
— Кыдз тэнӧ шуӧны?
— Леля.
А тіянӧс?
— Менӧ — Петька.
Тэ мый Бурансьыс повзин?
— Но, сідз вот и повзи. — Леля ироническӧя нюмъёвтіс. — Ме верма весиг сійӧс малыштны.
Пӧжалуйста.
Сійӧ мышсяньыс матыстчис Буран дорӧ да, кисӧ кузя нюжӧдӧмӧн, инмӧдчис сылӧн небыд, шоныд гӧнас.
— Аддзанныд, малышті, — шуис сійӧ, но Петя чукӧртіс додьсьыс турунсӧ да нинӧм эз аддзыв.
Сійӧ шыбитіс турун моздорсӧ вӧв водзӧ да сӧмын сэки бара шыасис Леля дорӧ:
— Кӧсъян, пуксьы сы вылӧ.
— Ой, ой, мый ті!
Аттьӧ.
— Пуксьы.
Аслыд, кӧнкӧ, окота...
— Ме ог вермы пуксьынысӧ. Вылын.
— Пуксьы. Отсала.
— Ме эськӧ пукси, да менам кокъясӧй няйтӧсь.
Ме сійӧс лякӧсьта.
— Ладнӧ, мый сэні.
Всё равно весавны жӧ...
Водзӧ пыксьыны эз позь.
Петя отсӧгӧн сійӧ кайис додь вож вылӧ да видзчысьӧмӧн пуксис вӧв мыш вылӧ.
Буранлӧн мышкыс вӧлі пызан кодь паськыд да шыльыд.
Кутчысьнысӧ вӧлі некытчӧ.
Леля кутчысис вӧв бурысьӧ да пукаліс синъяссӧ куньӧмӧн.
— Лӧсьыд? — кыліс кысянькӧ улісяньыс.
— Зэв лӧсьыд, — вочавидзис Леля, ачыс кувтӧдзыс поліс, мый Буран друг вӧрзьӧдчас местасьыс. — Лэдзӧй, пӧжалуйста, сылы, кӧнкӧ, сьӧкыд.
— Но да!
Сы вылӧ тэ кодьыс дас пуксяс, а сійӧ оз и казявлы.
Миян сійӧ сэтшӧм додьяс кыскӧ, мый и полуторка оз ну.
Вот мӧдӧд бригадаын куйӧд петкӧдісны.
Мукӧд вӧвъясыс квайт чукӧр нуӧны, а сійӧ дасӧс.
А кор станциясянь колӧ вӧлі калийнӧй сов нуны, сэки сійӧ став транспортсӧ парскис...
Леля кывзіс Петяӧс да терпеливӧя виччысис, кор бурджык лоӧ тшӧктыны лэдзны сійӧс Буран вылысь.
А Петя сэки висьтавліс калийнӧй совъяс йылысь, суперфосфатъяс йылысь, кутшӧмкӧ сыпец йылысь да друг немвиччысьтӧг юаліс, ветлывліс-ӧ Леля верзьӧмӧн...
— Эг, пӧшти некор эг ветлыв.
Лэдзӧй, пӧжалуйста.
— Кӧсъян, гуляйтӧдышта?
— Ой, ог, мый ті!
— Кутчысь ёнджыка, — шуис Петя да надзӧник шутёвтіс.
Буран, быттьӧкӧ шарниръяс вылын, чошкӧдіс пельяссӧ да видзчысьӧмӧн вӧрзис места вывсьыс.
И сэки Леля тӧдлытӧг друг чилӧстіс да бӧрддзис.
Но Буран век восьлаліс и восьлаліс, быд воськовтігӧн Леля чеччыштліс сійӧ мыш вылын, и сылы ковмыліс пӧшти водны, медым не исковтны дзикӧдз, и нывка горзіс век ёнджыка и ёнджыка.
А Петя шензьӧмӧн сулаліс да эз гӧгӧрво, мыйын жӧ делӧыс.
— Леля, мый тайӧ татшӧмыс! — кысянькӧ ылісянь кыліс батьыслӧн гӧлӧсыс. — Ӧні жӧ сувтӧд вӧвсӧ.
— Ме <ns>ката-й-йтча</ns>! — бӧрдыштіс Леля.
Папаыс матыстчис Буран дінӧ да, скӧрысь «тпру» шуалігтыр, кыскис вӧв вылысь Леляӧс, нуис косінӧ, лэдзис му вылӧ да шлёпнитіс.
Лов шысӧ перйӧм бӧрын сійӧ уськӧдчис Петя вылӧ:
— Тайӧ тэнад вӧлыс?
Позьӧ ӧмӧй ветлӧдлыны вӧв вылын седлӧтӧг?
Кыдз тэ чайтан?
Позьӧ?
Петя, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, плеть помнас гижталіс му вылӧ кытшъяс да спиральяс.
— Но и верзьӧмӧн ветлысь! — басӧн шуис уска морт, коді сӧмын на петіс контора кильчӧ вылӧ. — Тайӧ и эм тіян отличницаыд, Александр Александрович?
— Тайӧ и эм, — шуис папаыс. — Быд шаг бӧрся колӧ видзӧдны...
Гортын ме сійӧс лэдзлывлі гуляйтны сӧмын тьӧткаыскӧд.
— А тэ кытысь босьтчин, кавалер? — шыасис уска морт Петя дінӧ.
— Шестерня вайи лӧсьӧдны, директор ёрт.
«Веж луг» колхозысь.
— «Веж лугысь»?
Вот тайӧ бур!
Со тіянлы и транспорт, Александр Александрович.
Тайӧ рысакыс миян вӧвъясысь ӧдйӧджык тіянӧс местаӧдзыд вайӧдас.
— Ті кӧсъянныд, медым менӧ нуӧдіс тайӧ детинкаыс? — шензис Александр Александрович.
— А мый?
Миян ребята — кутшъяс.
Ми асланым ребяталы ог сӧмын татшӧмторъяс дӧверяйтӧй.
— Оз кӧсйыны, сідзкӧ оз и ков... — шуис Петя.
— Да тэ эн дӧзмы, — нюжӧдӧмӧн шуис директор. — Вайӧй ӧдйӧджык багажтӧ вуджӧдам...
И агроном ёртсӧ срочнӧ колӧ вайӧдны местаӧдзыс.
Тӧд: сылӧн важнӧй пакет.
Регыд мысти чемоданъяссӧ лои вуджӧдӧма доддьӧ, папаыс кужтӧг кӧрталіс Леля вылӧ пухӧвӧй чышъян да прӧщайтчис директоркӧд.
Кор найӧ петісны МТС дворысь, вӧлі дзик нин пемыд.
Леля удобнӧя пуксис чемоданъяс костӧ, бара кутіс вугравны да кывзыны ӧткодя стучитысь вӧв кок шыяссӧ, кывзыны звукъяс кӧнкӧ ылын пемыдас мунысь поездлысь.
Додь то кокньыда исковтіс лым кузя, то сьӧкыда кыссис ва му кузя.
— Тэ, детинка, ӧтнадӧн он пов вот тадзи войяснас ветлынысӧ? — Леля кыліс папаыслысь гӧлӧссӧ да гӧгӧрвоис, мый сійӧ бара нин бур настроениеа.
— А мыйысь повнысӧ? — юаліс ассяньыс Петя.
— Мыйыськӧ.
Кӧинъяс сэні, Баба-Яга, — шуткаӧн нисьӧ, серьёзнӧя шуис сійӧ.
— Кӧинъясӧс миян ставсӧ виалісны...
А Баба-Ягаӧн ичӧтикъясӧс повзьӧдлӧны...
Со миян...
Но водзӧ Леля эз кыв.
Сійӧ унмовсис и вӧталіс карса уличасӧ, кӧні сійӧ ӧнӧдз оліс папаыскӧд, розӧвӧй обойяса ичӧтик жырсӧ, школасӧ, нывкаясӧс, кодъяс контрольнӧй удж шулісны «девичьей переполохӧн...»
Сійӧ садьмис кок позялӧм вӧсна.
Пемыдас нинӧм вӧлі оз тыдав.
Сӧмын горизонтас югъялісны ичӧтик электрическӧй биторъяс да сьӧд енэжас югвидзисны кузь, перӧ кодь, кымӧръяс.
Петя сёрнитіс Леля папакӧд.
— Вот, овлывлӧ, Тынковскӧй гӧрабердса муяс вуджны страшнӧ... — висьталіс Петя.
— А мый сэні? — юаліс мӧдыс.
— Сэні ваыс уна.
Вылісяньыс лым, а сы улын ва визувтӧ.
Кольӧм во Володька тайӧ кадас мунӧма да вӧйӧма додьнас и ставнас.
— Ми сійӧ местасӧ вуджны жӧ кутам?
— А кыдзи нӧ!
— И кокъясӧс позьӧ кӧтӧдны?
— Сьыліӧдзыс купайтчыны позьӧ — не сӧмын кокъястӧ кӧтӧдны.
Ланьтісны, и Леля бара кыліс, мый кӧнкӧ ылын-ылын мунӧ поезд.
— А мыйла, том мортӧй, ми огӧ мунӧй туй кузяыс? — друг юаліс Лелялӧн папаыс, и гӧлӧс сертиыс Леля тӧдіс, мый сійӧ бара заводитӧ скӧравны.
— Ті ӧд асьныд срочнӧ тшӧктінныд.
Вот и мунам веськыда...
— И доддьӧн, а ог телегаӧн.
Ставыс абу кыдзи йӧзыслӧн!
— Доддьын бурджык.
Со сійӧ — Тынковскӧй гӧраыд.
Буран, сувтлы... — шуис Петя вӧлыслы.
Леля неуна кыпӧдчыштіс да видзӧдліс водзӧ.
Видзчысьӧмӧн вӧв лэччис крут чарӧма овраг пӧкатті.
Додьсӧ шыбӧльтӧдліс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, но Петя сулаліс додь нырас, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн, быттьӧ места вылас дорӧма.
Медбӧрын пӧкатыс лои ньывкӧсджык, и Леля аддзис рӧвнӧй кызь метр пасьта кымын лым полоса, коді кыссис овраг пыдӧстіыс.
Вӧв воис тайӧ полосаӧдзыс, сувтіс да исаліс лымсӧ.
Петя швичнитіс сылы.
Вӧв шеныштіс бӧжнас, но места вывсьыс эз вӧрзьы.
Кылӧ вӧлі, кыдзи лым улас жургис ва.
— Но? — юаліс папаыс.
Петя чеччыштіс додьсьыс, видлаліс лымсӧ плетьнас.
Сэсся кутіс кыскыны Буранӧс дом поводӧдыс.
Вӧв эз кӧсйы вӧрзьыны.
— Оз, таті оз позь вуджны, — думайтыштӧм бӧрын шуис Петя. — Таті пыдын.
Сійӧ тӧдӧ.
Петя бара сувтіс доддяс да вӧрзьӧдіс вӧжжисӧ, веськӧдіс вӧвсӧ лым полоса пӧлӧнтіыс.
Тадзи мунісны вель дыр.
— Лунын кӧ, сэки сразу вуджанінтӧ аддзим, — шуис Петя. — Луннас тӧдчӧ, кӧні лымйыс еджыд, а кӧні — руд.
— А туй вылас кыті петнысӧ позьӧ?
— Медым туй вылӧ петны, колӧ бӧр МТС-ӧ бергӧдчывны.
Да ті энӧ полӧй.
Со таті вуджам.
Петя веськӧдіс Буранӧс полоса пӧперегыс да кутіс ӧвтчыны плетьӧн.
Но тӧлка вӧв педзис места вылас, бӧрыньтчис да фыркайтіс.
— Вай детинка, бурджык подӧн вуджам, а вӧвтӧ мӧдар вадорсяньыс чуксалам, — вӧзйис Александр Александрович.
— Ог.
Подӧннад ӧдйӧджык вӧян.
Петя швачнитіс-кучкис Буранлы да шутёвтіс.
Вӧв повзьӧмӧн тракнитіс додьсӧ да тувччис лым вылӧ.
Первойсӧ ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Буран спокойнӧя прӧйдитіс овраг пыдӧсті туйыслысь нёльӧд юкӧнсӧ, джынсӧ, куим нёльӧд юкӧнсӧ.
Лымйыс вӧлі топыд и небыда дзуртісны додь сювъясыс.
Водзӧ ставыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый Леля эз удит весиг повзьынысӧ.
Кыліс сэтшӧм шум, быттьӧ мыйкӧ пуны кутіс, и Буран вӧйис кынӧмӧдзыс.
«Сувтӧй кок йыланыд!» — горӧдіс Петя.
Сэсся Леля лои папаыслӧн киняулын, а доддьыс, пыж моз пӧлнясьӧмӧн, кутіс кывтны вадорлань.
А некымын секунда мысти кӧтасьӧм вӧв гӧрбыльтчӧмӧн кыскис додьсӧ пӧкатӧд вывлань.
— Буракӧ, петімӧ? — юаліс папаыс.
— Петім.
Вот аддзанныд, мыйла доддьыс телегасьыд бурджык.
И ньӧти эгӧ кӧтасьӧй, — пасйис Петя.
— Да, эгӧ кӧтасьӧй.
Но, ӧні ставыс?
— Ӧні ставыс.
Даниловскӧй овраг кӧ вуджам, позьӧ лыддьыны, мый ми гортынӧсь нин.
— Не кӧ письмӧыс, нинӧмысь эськӧ эг мӧдӧдчы тайӧ детинкаыскӧд, — броткыштіс Лелялӧн папаыс.
Даниловскӧй овраг вуджисны лючки ладнӧ, и регыд мысти Леля аддзис кыкнан туй боксьыс керкаяс.
Тайӧ вӧлі «Веж луг» колхозса сиктъяс пиысь ӧти.
Кутшӧм лӧсьыд мудзтӧдысь туй бӧрын аддзыны, медбӧрын, керкаяслысь биа ӧшиньяс, кӧні тэ кутан овны, узьны, велӧдны урокъяс...
Тайӧ керкасӧ тэ ещӧ он на тӧд, пемыдас оз тыдав, весиг, кутшӧм сійӧ рӧма, но ӧшиньясыс сылӧн приветливӧя югвидзӧны, тӧдчӧны палисадникас, пуяс, а воротаяс саяс увтчӧ понпи, коді аски кутас радейтны тэнӧ, кутас ӧвтчыны бӧжнас да леститчыны...
Леля чеччис додьсьыс, нюжӧдчис да, кокъяснас посъяссӧ корсиг, кайис кильчӧ вылӧ.
— Пӧжалуйста, дона гӧсьтъяс, — нюркйӧдлана гӧлӧсӧн шуис кодкӧ посводзын.
Леля любопытствоӧн мӧдӧдчис пемыдас, зурасис бӧчкаӧ, но кодлӧнкӧ бур киыс сывйыштіс сійӧс, кокньыдика веськӧдіс правильнӧй туй вылӧ да восьтіс квадратнӧй ӧдзӧс.
Леля тувччис сӧстӧм горничаӧ, кӧні кылӧ вӧлі сӧмын на мыськӧм джодж дук да пӧсь нянь дук, читкыртіс синъяссӧ югыд бисьыс, а бур кияс ӧдйӧ разялісны сійӧ мышкӧ кӧрталӧм пухӧвӧй чышъянлысь гӧрӧдъяссӧ.
Леля бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс паськыд чужӧма, узьӧм синъяса нывка да нюмъяліс.
— Шуйгавывджык, Александр Александрович, — шуаліс сійӧ нюжйӧдлӧмӧн, ачыс кывзысис посводзсьыс кылысь шумӧ. — Асывсяньыс виччысям, ог вермӧ виччысьны.
Татшӧм каднад машинаӧн миянӧ он лок...
— Агролабораторияса заведующӧй? — юаліс Лелялӧн папаыс порог вылын мыччысиг. — Меным висьтавлісны тіян йылысь.
— Мый нин ме йылысь висьтавлынысӧ, — шуис нывка. — Кынминныд, кӧнкӧ.
Пырысь-пыр чайӧн шоналанныд.
— Чайӧн шонтысьӧм водзад, дона Евдокия...
Вунӧді, кыдзи ӧвичыд.
— Да прӧстӧ Дуся, мый сэні!..
— Чайӧн шонтысьӧм водзад, дона Дуся, ме кора тіянӧс отсавны меным аддзыны Ивановӧс.
— Ивановӧс? — юаліс Дуся. — Миян Ивановъясыд уна.
Тіянлы кодӧс?
Александр Александрович перйис письмӧ да видзӧдліс адрессӧ.
— Ме ог тӧд кодӧс.
Татчӧ гижӧма «П. Х. Ивановлы».
Тайӧ письмӧыс академик Лысенкосянь, — содтіс сійӧ торжественнӧя.
— А ноко, вайлӧй видзӧдлыны.
Збыль, Лысенкосянь.
Петька тэныд письмӧ Лысенкосянь.
Александр Александрович кыдзи перйис ӧти кисӧ пальто зепсьыс, сідзи и кынмис места вылас.
А Петя, коді сӧмын на пыртіс чемодан, босьтіс пакетсӧ, видлаліс сійӧс быд боксянь да пиньнас косяліс конверт помсӧ.
Любопытнӧй Леля матыстчис сы дорӧ.
Конвертас вӧлі ичӧтик блокнот лист, Мичуринлӧн портрет да мыйкӧ гартыштӧма компресснӧй бумагаӧ.
— Ыстіс всё-таки, — шуис Петя да заводитіс разьны пакетиксӧ.
— Да тэ кӧть первой письмӧсӧ лыддьы, — кӧритӧмӧн шуис Дуся. — Вайлы ме тэныд лыддя.
Сійӧ босьтіс бумагаторсӧ, матыстчис лампа дорӧ да аслысног нюжйӧдлӧмӧн заводитіс лыддьыны:
— «Уважаемӧй Пётр Харитонович!
Извинитӧй, мый вочакывнас сёрми.
Тӧрыт вои командировкаысь (ветлі видзӧдлыны том дубъясӧс) да аддзи тіянлысь открыткатӧ.
Ті правильнӧ лыддянныд, мый колӧ смелджыка босьтчыны пыртны выль сортъяс да нинӧмысь не повны.
Но, прӧститӧй менӧ, Пётр Харитонович, выль сорт шобді килограмм мӧдӧдны некыдзи ог вермы.
Пока ми тайӧ тусьяссӧ лыддям ог весӧн, а штукаясӧн.
Мӧдӧда кызь шобді тусь сійӧ условиеӧн, медым ті точнӧя юӧртінныд меным, кутшӧм урожай пӧлучитанныд.
Тіянлысь мӧд просьбатӧ олӧмӧ пӧртны ньӧти эг вермы.
Снимайтчыны некор.
Мӧдӧда мӧд портрет — чайта, мый лоанныд дӧвӧльнӧйӧсь».
— Сійӧ, кӧнкӧ, думайтӧ, мый тэ агроном либӧ ещӧ кутшӧмкӧ начальник, — шуис Леля.
— «Да, дона Пётр Харитонович, — водзӧ лыддис Дуся, — «портрет» кыв колӧ гижны «о» пыр.
И ме весиг шензи, кор аддзи тайӧ ӧшибкасӧ тіян тӧлка письмӧысь.
Ставыс жӧ письмӧас нёль ӧшибка, запятаяяс лыддьӧмӧн, и ме кӧ эськӧ петкӧдлі сійӧс тіян велӧдысьыдлы, — сійӧ пуктіс эськӧ тіянлы двойка...»
Петя тэрыба босьтіс Дуся киысь письмӧсӧ, дзебис сійӧс портретыскӧд да пакетикыскӧд ӧтлаын зептас да юаліс Александр Александровичлысь:
— Позьӧ лэдзавны вӧвсӧ?
2. ВИТӦД СЕКРЕТНӦЙ ПОЛЕВОДЧЕСКӦЙ
Кӧйдысӧн конвертсӧ Петя виччысис дыр.
Ещӧ тӧвнас на сійӧ лыддис колхозниклӧн календарысь, мый учёнӧйяс быдтӧмаӧсь «чародейка» нима шобді, коді сетӧ сизимдас центнерӧдз урожай гектар вылысь.
Татшӧм шензьӧданаторъяссӧ лыддьӧм бӧрын Петя заводитіс действуйтны ӧдйӧ да решительнӧя.
Сійӧ босьтіс стенсьыс открытка, кӧні «судьба вермас миянӧс торйӧдны, но оз вермы торкны ӧта-мӧдӧс радейтӧмысь» гижӧд улын окасисны зон да ныв, — зэв дженьыда, лишнӧй кывъястӧг, гижис аслас кӧсйӧм йылысь: имеитны кӧть килоджын «чародейка» кӧйдыс.
Сэсся клеитіс марка, кодӧс нетшыштіс важ конверт вылысь, да гижис адрес: «Мӧскуа кар, Мӧскуа обласьтӧ,
Академик Лысенколы сетны личнӧ киас».
Письмӧсӧ пӧлучитӧм бӧрын Петя друг кутіс чувствуйтны ыджыд кывкутӧм да неуна полӧм.
Мӧд луннас, занятие заводитчытӧдз час водзджык, сійӧ котӧртіс школаӧ сӧветуйтчыны ёртъясыскӧд.
Сылӧн вӧлі куим друг.
Фёдор — классын первой ученик, коді кужис устнӧ решитны задачаяс да вӧрӧдны пельяснас, яндысьысь Толя да дыш Коська.
Но Коська вӧлі изобретательнӧй: сійӧ предложение серти бакын, кытысь ва муніс фермаӧ, мудера лӧсьӧдісны поплавок контактӧн, и кыдз сӧмын бакыс тырліс ваӧн, насосыс автоматическӧя сувтліс.
Таысь кындзи, Коська думыштӧма нюжъялысь резинка помӧ шпаргалка, коді ачыс ӧдйӧ дзебсьӧ сос пытшкӧ.
Школаӧ Фёдор абу на вӧлі локтӧма.
Петя эз кут сійӧс виччысьны, и Толякӧд да Коськакӧд бӧръя парта сайӧ пуксьӧм бӧрын налы висьталіс ставсӧ, мый тӧдіс «чародейка» йылысь да петкӧдліс письмӧсӧ.
Ребята видлалісны топыд конвертсӧ, Мичуринлысь портретсӧ, кӧні вӧлі гижӧма «менам и тіян велӧдысь», тусьяс и весиг вӧсни бумагасӧ, кодӧн вӧлі гартыштӧма тайӧ тусьяссӧ.
Сэсся и портретсӧ, и письмӧсӧ, и тусьяссӧ Петя бӧр сюйис конвертӧ да шуис, мый ӧні сійӧ кывкутӧ сельскохозяйственнӧй наукаяс кузя Академия водзын, и корис думыштны, мыйсянь босьтчыны уджӧ.
Челядь кутісны думайтны.
— Вайӧй пӧльтам конвертсӧ да лыям, — вӧзйис Коська.
Петя зывӧка видзӧдліс сы вылӧ.
— Да тайӧ ме сідзи, серам вылӧ, — яндысьӧмӧн нуӧдіс водзӧ Костя, — ме думайта, донаӧсь тусьясыс.
Ме чайта, шайт дас быд тусь вылӧ босьтны позьӧ, вузавны кӧ гӧгӧрвоысь мортлы.
— Сюся, Петя, видзӧд, мед эськӧ эз мырддьыны найӧс тэнсьыд, — нурбыльтіс Толя, — чукӧртасны правление да шуасны — мырддьыны.
Абу челядьлы, шуасны, тайӧ ворсантор.
Ме со пос дорысь аддзи шланг, и сійӧс мырддисны.
А рогатка вылӧ бур сійӧ вӧлі.
— Кодкӧ тэнад шобді тусьяс йылысь тӧдӧ? — юаліс Коська.
— Некод.
Сӧмын Дуся тӧдӧ.
И выль агроном.
Да ещӧ Лелька.
— Кутшӧм Лелька?
— Агрономкӧд нылыс воис.
Лелькаӧн шуӧны.
Но, сійӧстӧ ми повзьӧдыштам.
— Чери моз жӧ кутас чӧв овны, — эскӧдіс Коська.
Недыр сӧвещайтчӧм бӧрын вӧлі шуӧма кӧйдыссӧ пуктыны яровизируйтны и, пока найӧ шоналӧны шонді водзын, корсьны кӧдзӧм вылӧ надежнӧй места да гусьӧн тӧдмавны, кыдзи колӧ нуӧдны опытнӧй участок вылын уджъяссӧ да кутшӧм наблюдениеяс нуӧдны.
Петя котӧртліс гортас да кисьтіс кӧйдыссӧ сараяс ӧшинь дорас.
Кор сійӧ бӧр воис, Толя да Коська вашкӧдчисны Фёдоркӧд.
Найӧ вевъялӧмаӧсь нин висьтавны сылы «чародейка» йылысь быдсяматорсӧ, и Петялы ковмис тӧлкуйтны ставсӧ первойсяньыс.
Фёдор кывзіс, юрсӧ боклань чукыльтӧмӧн, и сылӧн полнӧй чужӧм вылысь эз вешйыв узян выражениеыс, быттьӧ сылы висьталісны эз «чародейка» йылысь, а кутшӧмкӧ обыкновеннӧй «мильтурумка» йылысь либӧ «одесскӧй дас квайтӧд номера» йылысь.
«Кутшӧм веськодь сылы ставыс, — думыштіс Петя, — нинӧмӧн сійӧс он босьт», да кӧсйис нин выльысь висьтавны рассказсӧ, но Толя тувкнитіс сылы бокас да вашнитіс:
— Клавдия Васильевна!
Пырис пӧрысь стрӧг велӧдысь.
Челядь котӧртісны асланыс партаяс дорӧ.
Клавдия Васильевна бура тӧдіс ассьыс ученикъяссӧ, но ученикъяс тӧдісны сійӧс ещӧ бурджыка.
Вот сійӧ перйис портфельсьыс листъяс костас бумага пасйӧдъяса кыз небӧг да кутшӧмкӧ иллюстративнӧй журнал, а записнӧй небӧгсӧ, кытчӧ тэчаліс отметкаяс, эз кыскы.
Класс кокниа ышловзис: сідзкӧ, оз кут юасьны.
— Вайӧй, челядь, талун вӧчам юалӧмъяс да вочакывъяс сеталан час, — шуис велӧдысь.
Кыліс кыпыд шум.
Клавдия Васильевна радейтліс корсюрӧ вӧчавны занятиеяс, кор велӧдчысьяс сеталісны сылы любӧй юалӧмъяс.
Мыйлакӧ татшӧм урокъяссӧ челядь кутісны нимтыны «мӧдара» урокъясӧн.
Татшӧм выльтор пыртӧм йылысь кывлӧм бӧрын директор кутіс тӧждысьны да педсовет вылын сувтӧдіс юалӧм сы йылысь, оз-ӧ вайӧдны татшӧм урокъясыс успеваемость чинтӧмӧ, преподавательскӧй авторитет воштӧмӧ да «Дальтон-планлысь» туйтӧм методсӧ гальванизируйтӧмӧ.
Клавдия Васильевна шуис, мый кутас зільны вочавидзны сідзи, медым нинӧм сэтшӧмыс эз ло — и директор успокоитчис.
Кыдз сӧмын Клавдия Васильевна висьталіс «мӧдарӧ» урок йылысь, быд боксянь кылісны юалӧмъяс:
— Збыль-ӧ, мый кодзувъяс вылын олӧны йӧз?
— Мыйла Ёгор дедӧс штрафуйтісны вит трудодень вылӧ?
— Мый вӧсна пемӧсъяслӧн пияныс заводитӧны ветлыны кок йылас сразу, а мортъяслӧн — оз? — юаліс Фёдор.
— Тайӧ збыль, мый шагающӧй экскаватор оз восьлав?
— Мыйла февральын кызь кӧкъямыс лун?
— Мый вӧсна тракторъяссӧ лэдзӧны лигроин вылын, кор дизельнӧй ломтасыс донтӧмджык? — юаліс Фёдор.
— Мый вӧсна татчӧ кино мӧдӧд тӧлысь нин оз волы?
— Кӧні быдмӧны ананасъяс?
— Кутшӧм сійӧ «чародейка» шобдіыс... — заводитліс Толя да джӧмдіс, кор аддзис, мый Коська гусьӧн петкӧдлӧ сылы кулаксӧ.
Но Клавдия Васильевна кыліс Толялысь гӧлӧссӧ.
— Тэнӧ интересуйтӧ «чародейка», Чулков? — юаліс сійӧ Толя парта дорӧ матыстчиг.
Толя видзӧдліс Коська вылӧ да нурбыльтіс:
— Оз, оз интересуйт, ме сідз прӧстӧ...
— Тайӧ шобді сортыслӧн зэв интереснӧй судьбаыс, — шуис Клавдия Васильевна, — кӧсъянныд кывзыштны, челядь?
— Кӧсъям! — горӧдіс класс да вевттис ӧтка гӧлӧссӧ, детинкалысь, коді упрямӧя повторяйтіс: «Мыйла оз петкӧдлыны кино?»
— Ӧтчыд ылын Узбекистанын, — заводитіс велӧдысь, — колхозникъяс аддзисны асланыс му вылысь тешкодь растениелысь некымын за.
Сійӧ вӧлі дзик шобді кодь, сӧмын за вылас быдмис эз ӧти шеп, а дзонь чукӧр, дзонь веточка.
Некод эз тӧд, кытысь босьтсьӧма тайӧ аддзывтӧм шобдіыс.
И вот ӧти том колхозница, кодӧс шуисны Гюльсараӧн, кӧдзис чудеснӧй кӧйдысъяссӧ да босьтіс урожайсӧ сизимдас центнерысь унджык...
— Гектар вылысь? — юаліс Коська нарошнӧ шензьӧмӧн.
— Да, ребята, сизимдас центнерысь унджык, лыддьыны кӧ гектаръясӧн.
Нуис Гюльсара тайӧ шобдіыслысь ӧти кольта Мӧскуаӧ, сельскохозяйственнӧй выставка вылӧ.
Аддзисны сійӧс Кахетияса колхозникъяс да корисны кык шеп.
А Гюльсаралӧн мӧд вонас нинӧм эз артмы: шобдіыс мыйлакӧ пӧри обыкновеннӧйӧ...
Петя кывзіс юрсӧ кипыдӧсъяс вылас пуктӧмӧн, и велӧдысьлы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ Узбекистанлысь пӧсь муяс, шобділысь сьӧкыд саридз, шемӧсӧ усьӧм Гюльсараӧс.
А Петя думайтіс дзик мӧдтор йылысь.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, мый Клавдия Васильевна портфельӧ эз сідз прӧста веськав Гюльсара портретӧн журнал, оз весьшӧрӧ сійӧ сэтшӧм дыр объясняйт «чародейка» йылысь — кӧнкӧ, агроном удитіс нин висьтавны сиктас письмӧ йылысь да шобді тусьяс йылысь, да, кӧнкӧ, правлениеын гадайтӧны, кыдз эськӧ бурджык сюсьджыка босьтны киас тайӧ тусьяссӧ...
— Кахетинскӧй колхозникъяслӧн «чародейка» заводитіс быдмыны, — водзӧ висьталіс велӧдысь. — И веськӧдлан котыр тшӧктіс учёнӧйяслы внедритны тайӧ сортсӧ колхознӧй муяс вылӧ.
«Сӧмын, — ӧлӧдісны учёнӧйясӧс, — уджалӧй сідзи, мед эз вош ни ӧти шобді тусь».
Сійӧ и гӧгӧрвоана: ӧд грузинскӧй колхозникъяслӧн вӧлі сӧмын кык шеп.
— Мырддясны, — ышловзис Петя.
— Кымын шобді тусь мӧдӧдӧма? — юаліс Федя.
— Кызь.
— А кӧні найӧ?
— Ме пукті найӧс яровизируйтны.
— Кытчӧ?
— Сарайӧ.
— Но и йӧй, — сэтшӧм жӧ веськодь чужӧмӧн шуис Фёдор.
— А мый?
— Найӧс тэнсьыд важӧн пышкайяс кокалісны.
Петя кельдӧдіс, чеччыштіс места вывсьыс, уськӧдчис шай-паймунӧм велӧдысь дорті, ӧдзӧс дорас нин горӧдіс: «Клавдия Васильевна, позьӧ петны?» и, вочакывсӧ виччысьтӧг, котӧртіс классьыс.
Воис сійӧ сӧмын коймӧд урок кежлӧ, расстроитчӧма да няйтӧссьӧма.
— Но мый? — юаліс Фёдор.
— Дас ӧкмыс штука кольӧма, — вочавидзис Петя да мӧдарӧ вештіс синъяссӧ.
— А, гашкӧ, письмӧас дас ӧкмыс и вӧліс?
— Эз.
Ми унапӧв лыддим.
Кызь штука вӧлі.
И пышкайсӧ, коді кокыштӧма, ме аддзылі.
Веськыда менам ныр улысь кокыштіс.
Ме тайӧ пышкайсӧ приметиті.
Сюрлас сійӧ меным.
Сьӧкыда кутіс кыссьыны кадыс.
Чӧв олысь ёртъясыс шога пукалісны асланыс партаяс сайын, вочавидзисны лёка, и весиг хладнокровнӧй Фёдор, ставыслы шензьӧм вылӧ, пӧлучитіс аслас олӧмас первойя тройка.
Рытнас найӧ чукӧртчисны стрӧитны помавтӧм на рыныш дорын.
Тайӧ вӧлі кушин, кодӧс торйӧдӧма сиктысь яблоняясӧн да кустарникъясӧн, и мамъяслӧн горзӧмъясыс, кодъяс ӧшиньӧдыс чургӧдчӧмӧн корисны челядьсӧ ужнайтны, эз кывны татчӧдз.
Челядь пуксисны керъяс вылӧ да кутісны сёрнитны, мый вӧчны.
Коська заводитіс куритчыны.
— Талун петі школаысь, туйсӧ оз сетны, — шуис Петя, — и бригадиръяс и дояркаяс — ставныс юасьӧны: мыся, пӧ, письмӧ тэныд Мӧскуасяньыс мӧдӧдісны, да мый сэні, да кымын тусь.
Районсянь нин звӧнитлісны.
Агроном Александр Александрович тшӧктіс петкӧдлыны аски тусьяссӧ сылы.
— Сідзи ме и тӧді, — нурбыльтіс Толя, — вот кывласны пышкай йывсьыд и ставсӧ мырддясны.
— Колӧ та йылысь чӧв овны, — вӧзйис Коська.
— Кыдзи чӧв овны? — юаліс Петя. — Меным дӧверитӧма, а ме — кустӧ?
— Сідзкӧ вайӧ висьталамӧй, — Коська мудера читкыртліс синсӧ, — мый пышкайяс кокалӧмаӧсь кызьнан тусьсӧ.
— Тайӧ мыйла?
— А со мыйла...
Агроном юрнас довкйӧдлыштас дай бокӧ вешъяс.
А ми кӧдзам кытчӧкӧ, медым некод эз тӧд, и лоӧ порядок.
— Тайӧ шусьӧ пӧръясьӧм, — шуис Фёдор.
— Но видзӧдлӧй асьныд, — Коська шпыньмуніс, — вот мырддясны кӧдза материалтӧ, кыдзи тэ, Петька, академикыслы синмас видзӧдны кутан?
— А ме сылы гижа: сідзи и сідзи, мися, ӧбижайтчӧй эн ӧбижайтчӧй, а ӧти тусь пышйӧдіс пышкай.
abu
— Ещӧ тайӧ эз тырмы, — шуис Коська, — дӧзмӧдны мортӧс.
Вайӧй гӧлӧсуйтам менам предложение вӧсна.
Ме «за», — сійӧ лэптіс кисӧ да грӧзитӧмӧн видзӧдліс Толя вылӧ.
Толя вешйыштіс сы дорысь, но ки эз лэпты:
немвиччысьтӧг Коська дор сувтіс Фёдор.
— Ачыд шуин, мый пӧръясьӧм, а гӧлӧсуйтан, — кӧритӧмӧн шуис Петя да тшӧтш лэптіс кисӧ.
— Сӧмын вот мый, ребята.
Ми долженӧсь кӧть кыдзи, а пӧлучитны дас ӧкмыс тусьысь сэтшӧм урожай, кутшӧмӧс босьтӧны кызьысь.
— А чукӧртам-ӧ? — эскытӧг нюжӧдіс Толя.
— Миянлы ӧні не чукӧртны оз позь.
А коді оз верит либӧ полӧ, мед ӧні жӧ мунӧ.
— Тайӧ правильнӧ, — сӧгласитчис Коська. — Сідзкӧ, тадзи: висьталам ставныслы, мый тусьяс вошины, а кык лун мысти заводитам кӧдзны.
И медым ни ӧти морт эз тӧд та йылысь.
— А ме ставсӧ <ns>кывлі-і-і</ns>! — кыліс нюркйӧдлана гӧлӧс, и рыныш сайысь петіс Петялӧн квайт арӧса Дима вокыс, кодӧс, Коська шуӧм серти, серьёзность вӧснаыс нимтісны Димофейӧн.
Димофей матыстчис челядь дінӧ да пуксис улысса кер вылӧ.
— Мун татысь! — стрӧга шуис Петя.
— А менӧ примитанныд?
— Ещӧ мый.
Мун, казанкаӧн ворс.
— Ме ог кӧсйы казанкаӧн.
Ме кӧсъя тіянкӧд.
abu
abu
abu
abu
— Коська, тэ матынджык пукалан.
Сет сылы балябӧжас.
Сӧмын эн ёна.
Коська ӧвтыштіс кинас, Димофей лэбыштіс кер вылысь, чеччыштіс кок йылас да бӧрдігтырйи кутіс котӧртны сиктлань.
— Вот ме тэнад мамыдлы висьтала... — горӧдіс сійӧ ылісянь, — ок, тэныд сюрас сэки...
— Мун, мун, — збоя горӧдіс Коська, — а то вӧтӧда, содта.
Димофей дугдіс бӧрдӧмысь да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Ме ставыслы висьтала, мый йылысь ті тані сёрнитінныд.
Челядь видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас, но тайӧ каднас лои сэтшӧмтор, коді ылӧдіс найӧс водзӧ мунысь мӧвпъясысь.
Вӧрдорса туйланьысь кыліс рӧвнӧй, пыр содысь шум, и регыд мысти пуяс сайсянь тыдовтчис трактор.
Трактор кыскис ас бӧрсяыс ӧшиньяса, занавескаяса да посъяса кык вагон.
Первойя трактор бӧрас муніс мӧд.
Сы дорӧ вӧлі прицепитӧмаӧсь ӧтарӧ-мӧдарӧ кежласьысь выль сеялкаяс.
Шумыс лои пыр вынаджык, и челядь кутісны чувствуйтны, кыдзи машинаяслӧн сьӧкыда мунӧмысь заводитісны дрӧжжитны керъяс.
Тыдовтчисны коймӧд, нёльӧд и витӧд тракторъяс культиваторъясӧн, дискӧвӧй агасъясӧн, гӧръясӧн, и Димофей колльӧдіс быд машина нора корӧмӧн: «Пуксьӧд, дяденька».
Колхозӧ воис тракторнӧй бригада.
Медводдза трактор вывсьыс водитель Голубовӧс челядь тӧдісны ылісянь на: машинаыскӧд орччӧн котӧртіс сылӧн радейтанторйыс — код тӧдас кутшӧм пӧрӧдаысь понпи, кодӧс нимтісны «Пережогӧн».
Голубов вӧлі пасьтасьӧма сідзи, быттьӧ муніс эз удж вылӧ, а киноӧ.
Сы вылын зэв бура пукаліс выль, сундукын дыр куйлӧм вӧсна неуна чукрасьыштӧм костюм, хром сапӧгъяс югъявтӧдзыс весалӧма, а гӧленьяссӧ гудӧк мек моз вӧчӧма, да ичӧтик кӧзырёка кепка, кодӧс позьӧ ньӧбны сӧмын райцентрса главнӧй магазинысь, да и то не быд лун.
И тракторыс Голубовлӧн, кодӧс мичмӧдӧма переходящӧй знамяӧн, югъялысь гусеницаясӧн, кӧрт шыпасъясӧн радиатор вылас, кодъясӧс сӧмын на краситыштӧмны свежӧй краскаӧн, кажитчис сэтшӧм сӧстӧм да вӧччӧма, быттьӧкӧ и сійӧ кӧзяиныскӧд тшӧтш мӧдӧдчӧма киноӧ.
Кор колоннаыс воис матӧджык, челядь аддзисны Голубовкӧд орччӧн пукалысь Гошкаӧс, МТС-са директорлысь дас арӧса писӧ.
Гошка пукаліс да зілис лоны Голубов кодьӧн жӧ, но тайӧ сылы омӧля удайтчис, сы вӧсна мый знамяыс, коді дӧлаліс тӧв йылын, век ӧтарӧ тупкис сійӧс ставнас.
— Гошка, тэ тожӧ миянӧ? — горӧдіс Коська.
— Тіянӧ!
— Дыр кежлӧ?!
— Недель кежлӧ!
— А кыдзи нӧ школаыд?
— Миян карантин!
— Вот бур!
Некымын минут мысти колонна саяліс рыныш сайӧ да лои сэтшӧм лӧнь, быттьӧ кодкӧ тупкис челядьлысь пельяссӧ ватаӧн.
— Медбур бригадасӧ миян колхозӧ ыстӧмаӧсь, — шуис Петя. — Витӧд тракторнӧй.
— А мыйла сійӧ передӧвӧй?
Сы вӧсна, мый вит медся шуда числӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Толя.
— Дерт, бурджык двойка дорысь, — сӧгласитчис Коська. — Эм предложение: «чародейка» быдтӧм кузя миянлысь бригадаӧс нимтыны витӧд полеводческӧйӧн.
Коді прӧтив?
Прӧтив некод эз вӧв.
Челядь шогӧ усины.
Вывті нин ыджыд вӧлі торъялӧмыс сійӧ ыджыд выныскӧд, коді муніс вӧрдорса туйӧд, да нёль детинка костын, кодъяс кӧсйисны быдтыны шобділысь выль сорт.
Друг кыліс бӧрдӧм.
Тайӧ Димофейлы тӧдвылас усьӧма неважӧнся ӧбидаыс да мӧдӧдчӧма сиктӧ норасьны.
— А ӧд ставныслы висьталас, — тӧждысьӧмпырысь шуис Петя, чеччыштіс места вывсьыс да уськӧдчис вокыс бӧрся. — Дима!
Да эн пов тэ.
Примитам ми тэнӧ, примитам.
Димофей эскытӧма видзӧдліс бӧрвыв.
— Збыль, примитам.
Тэ миян лоан... — но, кыдз эськӧ... но, агрономӧн.
— А мый меным вӧчны?
— Мый вӧчны?
А тэ видзӧд, мый агроном вӧчӧ, сійӧс и вӧч.
Сӧмын мед ни ӧти морт та йылысь эз тӧд.
А то пырысь-пыр вӧтлам!
Сійӧ рытнас тадзи котыртчис витӧд секретнӧй полеводческӧй бригада.
3. ПЕРВОЙЯ СЬӦКЫДЛУНЪЯС
Выль агроном Александр Александрович эз кажитчы челядьлы.
Кыдз сӧмын сиктын кывсис шобді тусьяс вошӧм йылысь, Александр Александрович корис Петяӧс аслас патераӧ.
Агроном, тыдалӧ, радейтіс воспитательнӧй удж: кор сёрни помасис «чародейка» йылысь, сійӧ казяліс, мый Петя новлӧ шапкасӧ Соловей-разбойник моз, и подробнӧя гӧгӧрвоӧдіс, коді сэтшӧм Соловей-разбойникыс.
Та бӧрын сійӧ аддзис жырсьыс кок туйяс да дыр шензис, кыдзи Петя абу велалӧма чышкыны кокъяссӧ жырйӧ пыригӧн.
Сэсся, кор лои нин дзикӧдз нинӧмӧ кутчысьны, агроном заводитіс ветлӧдлыны Петя гӧгӧр чуньсӧ лэптӧмӧн, да объясняйтіс, мый быд удж требуйтӧ ум, мый кутшӧмкӧ юалӧм решиттӧдз колӧ сизимысь ставсӧ мерайтны и мый «пионер» — латинскӧй кыв да, переведитны кӧ сійӧс, лоӧ — водзын мунысь, первой морт.
Тайӧ сьӧкыд сёрни мунігчӧжыс Леля пукаліс учебникъяс сайын, и тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ яндысьӧ бать вӧснаыс.
Петя мудзис, дӧзмис да терпениесӧ воштӧм бӧрын решитіс признайтчыны, мый пӧшти став тусьясыс дзоньӧсь.
Но сэки пырис сылӧн батьыс, Харитон Семёнович, и кор найӧ агрономкӧд шумитісны кутшӧмкӧ калийнӧй совъяс йылысь, Петя гусьӧник пышйис да колис дӧвӧлен сійӧн, мый горничаас вӧчис кок туйяс.
Батьыслы агроном сідзжӧ абу воӧма сьӧлӧм вылас.
Петя кывліс, кыдзи рытнас, чай юигӧн, сійӧ висьтасис мамыслы:
— Тӧрыт лунтыр менӧ гӧняйтіс.
Ме мудзи, шуа сылы: «Схема вылӧ став муяссӧ серпасалӧма, мунамӧй схема сертиыс, видзӧдлам».
— «Ог, — шуӧ, — меным колӧ микрорельефсӧ аддзывны».
Менам уджыс юрвывтыр, а сійӧ ветлӧдлӧ и ветлӧдлӧ, быттьӧ заведитӧма, кутшӧмкӧ микрорельеф видзӧдӧ, мусӧ видлалӧ.
Ме думайті, карса морт, гашкӧ, привычка сертиыс контораын кутас пукавны.
А оз!
Тӧрыт менӧ ӧтнамӧс гӧняйтӧдіс, а талун — дзонь правление.
Чукӧртіс асывнас правлениеӧ, ставыс честь честью, примитім повестка дня.
Кутім обсуждайтны, кыдзи ӧдйӧджык сеткаӧ пырны.
Кыдзи век, ковмас ичӧтика коськӧм вылӧ кӧдзны.
А сійӧ зургис чуньнас схемаӧ; мыйла, пӧ, мӧд муыс пельӧса?
Ме сылы висьтала: сы вӧсна пельӧса, мый сійӧ боксяньыс бадь кустъяс быдмӧны.
«Мунамӧй, — шуӧ, — видзӧдламӧй кутшӧм бадь кустъяс».
И нуӧдіс правлениесӧ ставнас, тӧдан, сэтчӧ, Сьӧд кырӧм дорӧ.
Ветлӧдлім, ветлӧдлім, ныръяснымӧс кустъясас парсалім...
Дзик нин ю дорӧдзыс, Мараморушки дорӧдз волім.
А сэсся, кыдзи ставыс помасис, керкаясті кутіс ветлӧдлыны, пондіс кӧзяинъяслысь юасьны, мый найӧ кӧсйӧны кӧдзны приусадебнӧй участокъяс вылӧ.
Тешкодь морт.
Быттьӧкӧ сылӧн мукӧд делӧяс абуӧсь, приусадебнӧй участокъяс вӧсна висьӧмысь кындзи.
— Сылӧн аслас овмӧсыс абу; вот сійӧ и интересуйтчӧ, — шуис Петялӧн мамыс, Лукерья Ивановна. — Кӧні сылӧн гӧтырыс, эз висьтав?
— Эз.
Тыдалӧ, абу кокни сылы та йылысь казьтывны.
Ме Дуськалы нин тшӧкті, медым пыравлывліс на ордӧ, уберитчыны...
Петька вӧсна менӧ видіс.
«Кыдзи, — шуӧ, — ті энӧ мырддьӧй сылысь письмӧсӧ?»
Ме сылы гӧгӧрвоӧді, мый кори лыддьыны, да эз разрешитны.
«Коді, — шуӧ, — эз разрешит?» — «Тӧдӧмысь, шуа, — коді.
Пиӧй».
Водзӧ Петялы кажитчис, мый батьыс кутіс сьывны мича тӧдтӧм гӧлӧсӧн: <ns>«микро-о-о-рельеф»</ns> и мамыс тшӧтш тӧдтӧм гӧлӧсӧн сы бӧрся нюжӧдіс: «микрорельеф схема вылын оз тыдав»,
но тайӧс сійӧ вӧталіс нин, и сійӧ садьмис, кор гортас некод, весиг Димофей, эз вӧвны да ӧшиньясӧ швачкис югыд шонді.
Сійӧ ӧдйӧ пасьтасис да котӧртіс чукӧртны челядьӧс.
Воис кад корсьны кӧдза улӧ места.
А тулысыс век матӧджык матыстчис «Веж луг» колхозлань.
Вывтасінъясысь лымйыс дзикӧдз нин сыліс, юкмӧсъясын ваыс содіс, трӧпаяс южмисны да косьмисны, и мӧсъяс горша исалісны сыла мусӧ, чувствуйтісны югыдлань писькӧдчысь турунъяслысь кӧрсӧ.
Лым толаяс чинісны, небзисны и весиг кокньыдик Димофей вӧяліс, эз вермы кутчысьны на вылын.
Быдласянь Мараморушкалань котӧртісны визув шоръяс, ас туй вывсьыс идзасъяс, колян вося сісьмӧм коръяс, ёг да няйт чукӧртіг, лым толаяс орйӧдліг...
Кажитчис, мый кодкӧ гусьӧн зільӧ шонтыны да весавны мусӧ, медым колхозникъяс ӧдйӧджык вермисны петны му вылӧ.
Некымын лун сёрнитісны челядь, кытчӧ кӧдзны зэв дона тусьяссӧ.
Медбӧрын вӧлі решитӧма вӧчны опытнӧй участок мӧд поле сайӧ, бадь кустъяс пӧвстын, ичӧтик эрд вылӧ.
Тайӧ вӧлі куш, эновтӧм места, — война дырйи сэтысь кутісны вражескӧй парашютистӧс.
И вот водз асылӧ, школаӧ мунтӧдз, Петя Фёдоркӧд, Толякӧд да Коськакӧд ӧтлаын мӧдӧдчисны му вылӧ небзьӧдны сійӧс.
Найӧ сёрнитчисны петны му вылӧ град йӧръясті, медым не веськавны Александр Александровичлы син улас: сійӧ пырысьтӧм-пыр ставсӧ гӧгӧрвоас, мыйӧн сӧмын аддзас зыръястӧ.
Мӧд поле вылын шумитіс трактор.
Челядь ӧта-мӧд бӧрсяыс кайисны сён пӧкат пӧлӧнті да аддзисны сьӧд му да Голубовлысь тракторсӧ, коді кыскис «зигзаг» агасъяс.
А дзик туй дорас, коді нуӧдіс бадь кустъяслань, му вылын сулаліс Александр Александрович да линейкаӧн мерайтіс агсалӧм муыслысь джудждасӧ.
— Виччысьлӧй уліас, — шуис Петя аслас ёртъяслы. — Пырысьтӧм-пыр сійӧ мунас.
— Видзӧдӧй жӧ, видзӧдӧй, — шӧпнитіс друг Толя. — Димофей!
Збыль, му кузя восьлаліс Димофей, сьӧкыда лэпталіс сапӧгъяссӧ, кытчӧ вӧлі сибдӧма уна му.
Сійӧ матыстчис Александр Александрович дорӧ да шойччыштӧм бӧрын юаліс:
— Дяденька, мый ті тайӧ вӧчанныд?
Александр Александрович видзӧдліс Димофей вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс да вочавидзис:
— Мерайта, пыдын-ӧ кутасны тусьясыс пукавны.
Медым вӧлі налы шоныд и бур.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
— Тэ, детинка, кодлӧн?
— Председатель Харитон Семеновичлӧн пи.
Тіян ӧчкиныд ыдждӧдӧ?
— Ыдждӧдӧ.
Но, мун, мун.
Эн мешайтчы, — шуис агроном да мӧдӧдчис тракторлань.
Димофей думайтыштіс да котӧртіс сы бӧрся.
— Мый нӧ тайӧ сійӧ? — тӧждысьӧмӧн юаліс Коська.
— А кыдз жӧ.
Индінныд сійӧс агрономӧн, вот сійӧ и велӧдчӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Петя. — Но, ӧні мӧдӧдчим.
Ылісянь на челядь казялісны, мый бадь куст сайын вӧчсьӧ мыйкӧ неладнӧтор.
Сысянь кылісны гӧлӧсъяс да черъясӧн керасьӧм шы.
Кустъяс весьтті кайис сьӧд тшын.
Ёртъясыскӧд сёрнитчыштӧм бӧрын Петя муніс разведкаӧ.
Морт дас колхозник кодйисны кустъяс, кералісны вужъяс, весалісны му вылысь изъяс.
Агролабораторияса заведующӧй Дуся, коді вӧлі брезентӧвӧй плаща да руд чышъяна, новліс увъяссӧ би пур дорӧ.
Кӧть Дуся и эз вӧв зэв мича, уна пӧдруга вежалісны сылы, сы вӧсна мый паськӧмыс муніс сылы: и пельпомъяса шӧвк платтьӧ, и еджыд лабораторнӧй халат, и сос помъясас кизьяса ватнӧй телогрейка, и весиг тайӧ кузь брезентӧвӧй плащыс ыджыд картоннӧй кизьяснас.
— Коді тіянлы тшӧктіс пуяссӧ бырӧдавны? — ичӧтик гӧлӧсӧн юаліс Петя. — Миянӧс видінныд, а асьныд бырӧданныд.
— А кутшӧм наысь тӧлк? — вочавидзис Дуся. — Тайӧ ӧд тэныд абу крыжовник.
Сӧмын местасӧ босьтӧ.
— Весьшӧрӧ удж.
— Кыдз сідзи весьшӧрӧ?
Александр Александрович арталіс, мый миян уджысь мӧд полеыс ыдждас пӧшти гектар вылӧ.
— Век жӧ весьшӧрӧ — местаыс крут.
— Голубов видзӧдліс, кӧсйысис гӧрны.
— Тані жӧ нинӧм эз быдмыв.
— Миян быдмас!
Александр Александрович висьталіс, мый быдмас.
— Аддзӧмныд тай, тӧдӧ тэнад Александр Александровичыд!
Но Петя гӧгӧрвоис, мый некутшӧм сёрнияс ӧні оз отсавны да, челядь дорӧ воӧм бӧрын, юӧртіс, мый, пока абу на сёр, колӧ корсьны мӧд места.
— Школаад сёрмам, — шуис Толя.
— Эм эрдтор Николин рас сайын, — думайтігтырйи нурбыльтіс Федя, — пӧскӧтина дорын.
Гашкӧ, котӧртлам?
Николин рас вӧлі ылынкодь — сикт мӧдарлабокас.
Занятиеяс заводитчытӧдз коли нелямын кымын минут.
Ветлыны кӧ котӧрӧн, то позьӧ и эрдсӧ видзӧдлыны и школаӧ вевъявны.
Челядь котӧртісны, кыскисны муӧдыс зыръяссӧ.
Туй вылас налы бара паныдасис агроном.
Муӧ сюйӧма почвеннӧй ыджыд термометр да сы дорын пидзӧсчань вылас Александр Александрович мыйкӧ гижаліс выль карандашӧн аслас выль блокнотӧ.
— Видзӧд, Петька, бара Димофейыд котӧртӧ, — серӧктіс Коська.
Челядь сувтісны.
Димофей матыстчис агроном дорӧ да юаліс:
— Дяденька, мый ті вӧчанныд?
Агроном дрӧгнитіс да бергӧдчис.
— Тэ бара тані? — юаліс сійӧ стрӧга.
— Тані.
— Аддза, мый тані.
— Мый ті вӧчанныд?
— Температура мерайта.
И тэныд эз на дышӧд ме бӧрся вӧтлысьнысӧ?
— Эз дышӧд.
— Миян агрономъяс, ме чайта, миянтӧг разберитчасны, — шуис Коська. — Мӧдімӧй.
Николин рас сайын вӧлі лӧнь да тыртӧм.
Кольӧм вося турун заяс костын шога чурвидзисны важӧн нин керавлӧм пипуяслӧн тӧвбыдӧн сьӧдӧдӧм мыръяс.
Ва му вылас — сӧмын посньыдик кӧч кок туйяс: тыдалӧ, войнас кӧсӧй пышйӧма ручысь; сэсся нинӧм абу — ни туй, ни трӧпа.
Некод эз волывлы татчӧ: нинӧм тані вӧчнысӧ.
Пуяс кераланінсянь шуйгавывджык тыдаліс пӧскӧтина, кодӧс вӧлі потшӧма, веськыдвывладорас шочиник кустъяс, а на сайын заводитчис самӧй сійӧ Даниловскӧй гӧраыс, код вомӧн Петя вуджӧдіс Александр Александровичӧс.
Кустъяс пӧвстті ветлӧдлыштӧм бӧрын челядь аддзисны кык бур поляна да коймӧдӧс — зэв бурӧс.
Сэсся аддзисны нёльӧд поляна, медся бурӧс, и, медбӧрын, витӧдӧс, коді вӧлӧма бурджык нёльӧд дорсьыс.
<rus>«Здесь будет город заложен»</rus>, — заводитліс декламируйтны кустъяс сайысь петысь Толя, но друг ланьтіс, повзьӧмысла весиг вомыс воссис.
Паныд воис фермаса заведующӧй дядя Вася да мерайтіс кералӧминыслысь кузьтасӧ.
Сійӧ пелька вӧдитчис мерайтчан саженьнас: кажитчис, саженьыс ачыс вешталіс ассьыс пу кокъяссӧ, а дядя Вася сӧмын кутыштӧ кинас, медым не кольччыны.
Ковмис юасьны дядя Васялысь, мый тані лӧсьӧдчӧны керны.
Дядя Васялы вӧлі кызь кык арӧс.
Сійӧ ньӧжмыд вӧраса морт, радейтіс гӧгӧрвоӧдны, мый абу гӧгӧрвоана.
Чигарка ӧзтӧм бӧрын сійӧ шуис, мый колхозын абу лючки-ладнӧ кормӧвӧй базаӧн и мый тайӧ юалӧмыс уна во нин сулалӧ колхозса руководство водзын.
И мӧд-кӧ, самӧй тайӧ местаас, Николин рас саяс, тупкӧма пӧскӧтина улысь гектарӧн-джынйӧн кымын му.
Пастухъяс оз сӧглашайтчыны видзны скӧтсӧ тані сы вӧсна, мый полӧны мӧсъяслӧн нёньяс доймалӧмысь.
Ӧні решитӧма мыръяссӧ бертавны дзик кустъясӧдзыс да вайӧдлыны татчӧ скӧтӧс.
Та бӧрын дядя Вася казьтыштіс, мый важӧн нин кад решитны тайӧ юалӧмсӧ и мый сійӧ ачыс некымынысь сувтӧдліс тайӧ юалӧмсӧ, но сылы ӧтказывайтлісны да шулісны, мый оз тырмы йӧз вын.
И сӧмын Александр Александрович отсаліс вештыштны водзлань тайӧ юалӧмсӧ.
— Став мусӧ босьтӧмаӧсь, — скӧрпырысь шуис Коська, кор дядя Вася муніс мерайтны водзӧ.
— И правильнӧ, — веськодьпырысь пасйис Фёдор.
— Правильнӧтӧ правильнӧ, а кытчӧ кӧдзны кутам? — юаліс Петя.
— Ой, ми дзикӧдз сёрмам школаӧ, — век ёнджыка тӧждысис Толя. — Вайӧй ӧні занимайтчыны мунамӧй, а ӧбед бӧрын выль пӧв думайтыштам.
Медым туйсӧ дженьдӧдны, челядь котӧртісны школаӧ веськыда, Николин рас вомӧн да колхозса фруктӧвӧй сад вомӧн.
Садйын, кортӧм кӧтасьӧм яблоняяс пӧвстті, шӧйтіс стӧрӧж дедушка Егор, да видчис:
— И сідзи бура олім, ставыс вӧлі тырмӧ, а со, тэныд, колӧ путкыльтны овмӧссӧ увлань юрӧн...
Нинӧм гӧгӧрвотӧмъяс.
— Кодӧс тайӧ тэ, дедушка, видан? — юаліс Коська.
— Кодӧс колӧ...
Медым ӧні мӧд стӧрӧжӧс гожӧм кежлас пуктасны, ог кольччы ме татчӧ.
Менам со сэні, мыльк кодь йылас, сійӧ восяньыс, кыдзи садсӧ садитісны, шалаш сулаліс.
И местаыс спокойнӧй, и Мараморушка орччӧн — чери позьӧ кыйыштны, и сэк жӧ, тэнӧ некод оз аддзы, а тэ ставсӧ аддзан.
А ӧні тшӧктӧны сэтысь мунны.
Кӧнкӧ плӧтина кӧсйӧны сувтӧдны, Мараморушкаӧс понны.
Агроном тані рейкаясӧн ветлӧдліс, шуӧ, мый мыльк йылӧ гожӧмнас он кут вермыны прӧйдитны;
Мараморушка, шуӧ, ойдас, тайӧ мылькйыд пӧ діӧ пӧрӧ.
Видзӧдтӧ, ді артмас!
Вот нинӧм гӧгӧрвотӧмъясыд...
Первойсӧ некод эз веськӧд торъя внимание дедушка Егор кывъяс вылӧ, и сӧмын мӧдӧд урок вылын (первой вылас челядь всё-таки сёрмисны) Фёдор шыбитіс Петялы записка, кӧні висьтавсис, мый бурджык местасӧ опытнӧй участок улӧ, дедушкалӧн мылькйысь кындзи, и корсьны оз ков.
Челядь сёрнитчисны воны сэтчӧ квайт час рыт кежлӧ да заводитны уджавны.
Индӧм кадӧдз часджын водзджык Петя босьтіс зыр да мӧдӧдчис фруктӧвӧй сад пыр.
Местаыс, кытысь вӧтлісны Егор дедӧс, опытнӧй участок улӧ вӧлі зэв бур.
Неыджыд мылькйывса асыввывладор ньывкӧс пӧкат вылын, коді тырӧма вӧлі кустъясӧн, но кутшӧмкӧ ногӧн кольӧма неыджыд куш места. Сійӧ вӧлі дзик «кӧкъямыс» цифра кодь.
Матыстчыны тайӧ куш места дорас позьӧ вӧлі сӧмын садладорсянь.
Мыльклӧн войвыв пӧкатыс крута лэччис Мараморушкалань, юыс вӧлі сэтшӧм ляпкыд, мый Егор дед кыйис сэтысь черисӧ зэв прӧстӧя: гусьӧник вештыштліс изсӧ, коді куйліс пыдӧсас, да зурӧдіс из улысь узьысь чериясӧс вилкиӧн.
Сразу жӧ ю саяс заводитчисны муяс, и мыльк йывсянь, вештыны кӧ кустъяссӧ, бура тыдалісны Голубов тракторнӧй бригадалӧн ичӧтик виж вагонъясыс да весиг Пережог понпи, коді кӧлач моз нюгыльтчӧма пос тшупӧд вылас.
Кор Петя петіс кустъяс сайысь, аддзис полянка вылысь Димофейӧс.
Занятиеяс бӧрын Петя висьталіс вокыслы бӧрйӧм места йылысь, но некыдз эз виччысь, мый Димофей воас сэтчӧ медводз.
Детинка вӧлі куткыртчӧма, и сы дорын муас вӧлі сатшкӧма медицинскӧй термометр.
— Мыйла градусникыс? — шензьӧмӧн юаліс Петя.
— Температура мерайта, — термометр вылысь синсӧ вештывтӧг вочавидзис Димофей. — Тыдалӧ, градусникыс тшыкӧма.
Дзонь час нин видзӧда — нинӧм оз петкӧдлы.
— Мамыдлысь градусниксӧ босьтін?
— Мамӧлысь.
Камод вылысь.
— А сійӧ кӧ кватитчас?
А но, ӧдйӧ ну бӧр!
Димофей котӧртіс гортас.
Регыд воисны и мукӧдъясыс, и секретнӧй полеводческӧй бригадаса нёль член заводитісны небзьӧдны мусӧ зыръясӧн.
Уджавсис гажаа.
Му вывсянь кыліс тракторъяслӧн ӧтсяма шум, кылӧ вӧлі, кыдзи Голубов мудзӧмпырысь рация пыр корӧ «Берёзовскӧй МТС!
Берёзовскӧй МТС!», кыдзи пос кузя грымгӧны кӧйдыс тыра подводаяс.
Паськыд муяс вылын уна сё йӧз вӧчисны ыджыд, колана, рӧднӧй удж.
И тані, кустъясӧн сайӧдӧм полянка вылын, нёль детинка, вӧвъястӧг да культиваторъястӧг, тракторъястӧг да рацияястӧг, тожӧ вӧчисны ыджыд удж — гӧтӧвитісны му «чародейка» кӧдзӧм улӧ.
Удж дырйиыс сёрнитісны кутшӧмсюрӧ организационнӧй юалӧмъяс йылысь.
Ӧти-кӧ, решитӧма вӧлі дежуритны опытнӧй участок вылын быдӧнлы ӧчередьӧн рытъяснас дас ӧти час войӧдз.
Мӧд-кӧ, бригадаса быд член пӧлучитас определённӧй тусьяс да кӧсйысяс кывкутны петасъяс вӧсна.
Петя, Фёдор и Толя пӧлучитісны вит тусьӧн, а Коська, кыдзи кокньыдджык мывкыда, нёльӧс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый муыс вӧлі чорыд да сетчис сьӧкыда, делӧыс муніс ӧдйӧ.
Сӧмын кор Коська шуис: «Видзӧдлӧй, нидзувсӧ шӧри орӧдӧмныд», лои шойччӧг, да и то регыдик.
Муыс лои регыд гӧрӧма кызь сантиметр судтаӧдз, корӧгъяс пазӧдӧма, куйӧдалӧма, и челядь, копыртчӧмӧн да ӧта-мӧдныскӧд юръяснас зурасьлӧмӧн, пукталісны муӧ ассьыныс тусьяссӧ.
— А век жӧ абу лӧсьыд, — шуис Фёдор. — Колӧ вӧлі Димофейлы кӧть ӧти тусь сетны.
— Том на, — паныд сувтіс Петя. — Квайт арӧс.
— Обидитчис миян агрономыд.
— Ог, ог вермы ме сылы дӧверитны.
— Со менам эм прӧстӧй «мильтурумкалӧн тусь», — шпыньмунӧмӧн шуис Коська. — Вайӧй сюйыштам дорас, а Димофейлы висьталам, мый тайӧ «чародейка».
Мед дӧзьӧритӧ.
Предложениесӧ вӧлі примитӧма.
«Мильтурумкалӧн» кӧйдыс лоис орччӧн «чародейка» кӧйдысъяскӧд.
— Но, ӧні ставыс, — шуис Толя кияссӧ чышкигмоз. — Помалім.
— Ӧні сӧмын заводитім, — быттьӧ ачыс аслыс, думайтігтырйи шуис Петя, ачыс кывзысис тракторъяслӧн ылісянь кылысь мургӧмӧ.
4. РЫТ
Лӧсьыдӧсь рытъясыс «Веж луг» колхозын.
Мудзӧм неяркӧй да кӧдзыд шонді ньӧжйӧникӧн лэччӧ ылысса вӧр сайӧ; сійӧ лунтыр уджаліс да эз скупитчы сетны ассьыс жарсӧ муяслы.
Васӧд тӧв, коді лунтыр лэбаліс муяс весьтті, друг лӧньӧ да унмовсигмозыс дыша вӧрӧдӧ тракторнӧй бригадаса вагончик вылысь флажоксӧ.
Ичӧтик збой шор, коді луннас вӧрзьӧдіс места вывсьыс уна изтор да ракушкаяс, надзӧникӧн бергалӧ ас местаас, удобнӧйджыка лӧсьӧдчӧ вой кежлӧ...
Му вылын шумитӧны тракторъяс да югдӧдӧны пашнясӧ ён фараяснас.
Вагончикысь кылӧ Голубовлӧн гӧлӧс: «Сёрнитӧ витӧд тракторнӧй.
Сёрнитӧ витӧд тракторнӧй!»
Ю дорын кваксӧны первойя лягушкаяс, но став тайӧ звукъясыс сӧмын ёнджыка тӧдчӧдӧны кольӧм луннас дӧвӧльнӧй шойччысь рытлысь спокойнӧй чӧв-лӧньсӧ.
Ӧти татшӧм рытӧ тракторнӧй бригадаса вагончик тшупӧд вылын электрическӧй лампочка улын пукалісны Петя да Толя, а детинка, коді воис МТС-ысь, Гоша, лыддис налы «Бежин луг» рассказ.
— «Вот мӧдӧдчис Ермил поштала, — лыддис Гоша гусьӧник, медым страшнӧйджык вӧлі. — Вот мӧдӧдчис Ермил поштала, да и ылаліс карас, а бӧрсӧ мунӧ гажа нин...
Мунӧ вӧлӧм сійӧ, псарь Ермил, и аддзӧ»...
— А коді сэтшӧм псарыс? — юаліс Толя.
— Тайӧ войдӧр понъяс сэтшӧм йӧз дорын вӧліны, — терпениесьыс петӧмӧн гӧгӧрвоӧдіс Петя. — Найӧс помещикъяс кыйсьыны босьтлісны.
Лыддьы, Гоша.
— «Мунӧ сійӧ, Ермилыс, и аддзӧ: вӧйӧм морт гу вывті еджыд сэтшӧм, кудриа, мичаник баляпи ветлӧдлӧ...»
— Страшнӧ, — йӧжгыльтчыліс Толя.
— И нинӧм страшнӧйыс абу, — зывӧка шпыньмуніс Петя. — Эстшӧм тай, еджыд меж!
— Кыдз сідз нинӧм страшнӧйыс, — ӧбидитчис Гоша.
— А тэ водзӧ кывзы:
«Ермил чеччис додьсьыс да и босьтіс сійӧс ки вылас, а баляпиыс сылы веськыда чужӧмас видзӧдӧ.
Эз ло лӧсьыд сылы, Ермилыслы, псарлы, мыйкӧ, пӧ, ог помнит ме, медым тадзи межъяс синмӧ кодлыкӧ видзӧдісны, но нинӧм, пондіс сійӧ гӧнӧдыс малавны, шуӧ: «мегӧ, мегӧ»...
А межыс друг жергӧдас пиньяссӧ да воча сылы: «мегӧ, мегӧ», — Гоша личкис чуньнас бӧръя строчкасӧ да бергӧдчис Петялань: — Вот тэныд и абу нинӧм страшнӧйыс.
Ю дорын важмозыс квакайтісны лягушкаяс.
Вагончикын включитчис рация, и кыз гӧлӧс шуис: «Витӧд тракторнӧй, витӧд тракторнӧй...»
— Витӧд тракторнӧй приём вылын, директор ёрт, — шуис Голубов.
«Мыйла Гошкаӧс гортӧ онӧ мӧдӧдӧй?»
— Оз кӧсйы.
«Кыдз сідз оз кӧсйы!
А но, корлы сійӧс татчӧ».
Гоша клопнитіс-пӧдлаліс небӧгсӧ да недӧвӧльнӧя пырис вагончикӧ.
«Висьтав сылы, мый батьыс ёна скӧралӧ, — висьталіс стенын ӧшалысь репродуктор, — да зэв ёна видчӧ.
Сыкӧд мӧд ногӧн оз позь».
— Ме тані нин, папа, — шуис Гоша трубкаӧ.
«Тэ мыйла гортӧ он во?»
Петя видзӧдліс вагончикӧ.
Гоша сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да чӧла визьйӧдліс кокнас джодж кузя.
«Тырмас кокнад картинаяс серпасавны!» — шуис репродуктор.
Гоша дрӧгнитіс да кынмис места вылас.
«Тэнӧ дыр-ӧ кежлӧ мамыд лэдзис?»
— Недель кежлӧ.
«А тэ дыр-ӧ олан?»
Гоша чӧв оліс.
«Медым аски вӧлін гортын, а то ме тэныд...» — но сэки приёмникын мыйкӧ лои, стрӧг гӧлӧс вошис шумас, коді вӧлі дзик лэбачьяслӧн сёрнитӧм кодь, и Голубовлы удайтчис лӧсьӧдны приёмсӧ сӧмын сэк, кор репродуктор юаліс:
«Гӧгӧрвоана?»
— Миянлы пӧра мунны, — шуис Петя Толялы. — Ӧкмысӧд час.
Участок вылын талун тэныд дежуритнысӧ?
— Меным.
— Мун.
Кад нин.
Толя полӧмӧн видзӧдліс пемыдас.
— Али еджыд межсьыс повзин? — сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын юаліс Петя.
— Да, повзи, дерт!
Мый нӧ ме «Бежин лугысь», али мый!
— Сідзкӧ мун.
И пукав сэні дас ӧти часӧдз.
Кыдзи сёрнитчылім.
Петя лӧсьӧдыштіс пинжаксӧ да мӧдӧдчис гортас.
Регыд сійӧ дзикӧдз вошис пемыдас, и сӧмын сапӧгъясыс сылӧн дыр на тувччалісны овраг сайын.
Толя видзӧдліс юлань, мыльклань, коді муртса тӧдчис кодзула енэж фон вылын, и сылы кажитчис, мый мылькйыс лолӧ то ыджыдджык, то ичӧтджык.
Сійӧ кынмис, лов шысӧ кутіс.
Виччысьтӧг мыльк йылас ломзисны кык югыд син.
Толя вешйыштіс неуна веськыдвыв — синъяс кусісны, вешйыштіс шуйгавыв — бара ломзисны.
Гашкӧ, тайӧ кодзувъяс тыдалісны кустъяс сайсянь, а гашкӧ, и эз кодзувъяс.
Коді тӧдӧ!..
Толя неуна жӧдзыштіс вагончик дорын да чукӧстіс Гошаӧс.
Гоша петіс.
— Мунам мекӧд, — вӧзйис Толя да зілис сёрнитны кыдз мый позьӧ весёлджыка.
— Кытчӧ?
— Мунам пукалыштам.
Эм бур... места...
«Сӧмын эськӧ кадсӧ нюжӧдны, — мӧвпаліс Толя. — Сійӧ оз дӧгадайтчы.
Ӧти-кӧ, ме ог висьтав, мӧд-кӧ, пемыд, а коймӧд-кӧ, сійӧ аски, тӧдӧмысь, МТС-ӧ мунас».
Сёрнита сэні сыкӧд <ns>мый-нибудь</ns> йылысь.
Челядь матыстчисны Мараморушка дорӧ, кер кузя вуджисны мӧдар вадорас да пырисны ва кустъясӧ.
— Кытчӧ тэ менӧ нуӧдан? — нинӧм эз гӧгӧрво да юаліс Гоша.
— Со аддзан — куш тор.
Тані и ичӧтик скамейка лӧсьӧдӧма.
Збыль, лӧсьыд.
Вай пукалыштам.
— Мыйла?
— А сідз прӧстӧ...
Жаль, «Бежин лугтӧ» эн босьт.
Лыддьыштім эськӧ...
— Да тэ мый?
Татшӧм пемыдас шыпасъяссӧ сӧмын чуньясӧн позьӧ видлавны. — Гӧлӧс сертиыс тӧдчӧ вӧлі, мый Гошка повзьыштӧма. — Мыйла тэ татчӧ воин?
— Да ме... ме... век тані пукала.
— Войнас?
— Дерт, ог луннас.
Войнас.
— Ӧтнадӧн? — тӧждысьӧмӧн юаліс Гошка.
— Дерт, ӧтнам.
Ой, татчӧ оз позь!
— Мый оз позь?
— Оз позь таті талявнысӧ.
Пуксьы татчӧ!
— Мый вӧсна нӧ оз позь?
— Сэні сійӧ местаыс сэтшӧм, тӧдан, местаыс кӧлдуйтӧма.
— Тэнад, вокӧ, тыдалӧ, абу ставыс лючки-ладнӧ...
Но тэнӧ, ме думайті — делӧ вылӧ корин...
Гоша тӧждысьӧмӧн видзӧдліс Толя вылӧ да тэрыба мӧдӧдчис бӧр.
«А вот ог повзьы, — шӧпкис Толя, но ачыс чувствуйтіс нин мый повзьӧмысла кӧдздӧдіс кынӧмыс, — а вот век жӧ ог повзьы».
Вылын сьӧд енэжас югъялісны кодзувъяс.
Сён вылын мыйкӧ шура-шаракыліс да шлёпнитчис юӧ.
— Гоша! — горӧдіс Толя эз ас гӧлӧснас.
— Мый тэныд? — кыліс мыльк сайсянь.
— Гоша, лок татчӧ ӧдйӧджык!
Мыйкӧ ме тэныд висьтала!..
— Мый? — юаліс Гоша кустъяс сайсянь.
— Да тэ эн пов.
Збыль, висьтала.
Сӧмын медым ни ӧти морт та йылысь эз тӧдлы.
Сідзи Толя торкис кӧсйысьӧмсӧ, и витӧд секретнӧй полеводческӧй бригадалӧн тайнаыс лои тӧдса бокӧвӧй мортлы, коді оліс Берёзовскӧй МТС-ын.
5. ВЫЛЬ МОРТ
Коли некымын лун, и челядьлӧн заводитчисны выль тӧждысьӧмъяс.
Эрд вылын вежӧдіс ӧти турун за, — тайӧ быдмис «мильтурумка» кӧйдыс, кодӧс вӧлі сетӧма Димофейлы.
Сэсся петасъяс эз тыдовтчавны: муӧ гуалӧм «чародейкалӧн» кӧйдысъяс эз сетны ас йывсьыныс некутшӧм юӧр.
Челядь чукӧртчисны школаын занятиеяс водзвылын да кутісны мӧвпавны, мый тайӧ эськӧ вермис лоны?
Фёдор веськодьпырысь шуис, мын тайӧ затеясьыс нинӧм буртор оз вермы артмыны, сы вӧсна мый первойсяньыс эз ло пӧртӧма олӧмӧ агротехникалысь основнӧй правилӧясыс.
Став районыслы тӧдса, мый «Веж луг» колхозын муясыс шомаӧсь, и сы могысь, медым пӧлучитны бурджык урожай, муяссӧ известкуйтісны некымын во нин.
А муторсӧ, кӧні сулаліс Егор дедлӧн шалашыс, некод, дерт, некор и эз думайтлы известкаавны, сы вӧсна «чародейка» сэні ӧдвакӧ ловзяс.
Петя шуис, мый та йылысь коліс думайтны водзджык, мый колӧ вӧлі первой сизимпӧв мерайтны, а сэсся шӧравны, и мый абу лӧсьыд пионерлы, коді переводын лоӧ «водзын мунысь», шӧйӧвошны.
Сійӧ предложитіс кӧтӧдны известь да кӧть ӧні киськавны участоксӧ.
Но уна-ӧ колӧ вӧлі кӧтӧдны известьсӧ и мыйта киськавны сійӧс татчӧ, витӧд полеводческӧй бригадаса ни ӧти член тӧлкӧн эз тӧд.
Юасьны та йылысь агрономлысь либӧ Дусялысь опаснӧ: найӧ пырысь-пыр гӧгӧрвоасны, мыйын делӧыс.
Челядь вӧлі сэтшӧма шӧйӧвошӧмаӧсь, мый нинӧм эз аддзыны сэтчӧдз, кытчӧдз эз кутны швачӧдчыны парта вевтъяс да эз сувтавны велӧдчысьяс.
Пызан сайын пукаліс нин Клавдия Васильевна, а сы дорын сулаліс директор да кутіс киӧдыс сьӧд синма нывкаӧс.
Вот, ребята, тіянлы выль пӧдруга, — шуис директор. — Гусева Леля.
Нывка вӧлі дзик выль коричневӧй платтьӧа да свежӧй еджыд партука.
— А кӧні тэнад папаыд, Леля? — юаліс Клавдия Васильевна.
— Тані.
Коридорас.
— Мыйла сійӧ эз пыр?
— Ог тӧд.
Кӧнкӧ, яндысьӧ.
Класс серӧктіс.
Клавдия Васильевна вӧчис стрӧг чужӧм, и серам лӧнис.
Аслас местаӧ мунігӧн Леля здоровайтчис Петякӧд, но сійӧ мыйлакӧ гӧрдӧдіс и вӧчис вид, мый эз казяв сійӧс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Клавдия Васильевна кутіс листавны ассьыс записнӧй книжкасӧ да вермис корны дӧска дорӧ, унджык челядьыс гусьӧн видзӧдісны Леля бӧрся.
Ставныс, дерт, тӧдісны, мый агроном вайӧма нывкасӧ, но сійӧ шоча петавліс улича вылӧ, и сы вӧсна унаӧн аддзисны сылысь чужӧмсӧ первойысь на.
Леля чиннӧя пуксис парта сайӧ, перйис портфельсьыс, код дорӧ вӧлі кӧрталӧма ичӧтик ключ, тетрадьяс, кодъясӧс вӧлі кышӧма югъялысь оранжевӧй бумагаӧн, гранёнӧй стекляннӧй ручка, сэтшӧм жӧ, кутшӧм батьыслӧн, блокнот да духи улысь кӧрӧбка, кытчӧ тэчӧма вӧлі перӧяс, уна рӧма карандашъяс, резинкаяс да кутшӧмкӧ запискаяс.
Ставсӧ тайӧс сійӧ ӧкуратнӧя тэчис парта вылӧ, сэсся лэдзис кисӧ скамья мыш сайӧ, медым не гӧрбыльтчыны, да, весиг суседка вылӧ видзӧдлытӧг, пондіс видзӧдны велӧдысь вылӧ.
«Асьсӧ ыджыдӧ пуктӧ», — думыштісны челядь.
Но Леля эз вӧв ыджыдӧ пуксьысьӧн.
Кор перемена дырйи сійӧс кытшалісны нывъяс, сійӧ радпырысь пондіс висьтавлыны, мый некор на ещӧ абу овлӧма сиктын да мый «Веж луг» колхозын сылы оз зэв ставыс кажитчы: улича вылын няйт, москияс абуӧсь, кино абу, а кинотӧгыд кокни олӧмсьыс кольны, рытъяснас зэв пемыд да страшнӧ, кольӧм войӧ садйын кодкӧ горзіс, быттьӧ виисны сійӧс...
Сёрнитіс Леля тэрыба да бура, быттьӧ лыддис газет.
Сылӧн медбӧръя кывъяс дырйи Толя, коді сулаліс матын, повзьӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да шуис, некод дінӧ шыасьтӧг: «Этша ӧмӧй кодлы мый кажитчывлӧ», и вешйис сэтысь.
Сэсся, кор Леля юаліс, коді классын медбур велӧдчысьыс, сы дорӧ вайӧдісны Фёдорӧс, коді вӧрӧдыштіс пельяснас.
Леля пондыліс юасьны, мый велӧдӧны арифметика кузя, но сэтчӧ сюйсис Коська:
— Вот решит татшӧм задача, — вӧзйис сійӧ. — Сетӧма: морт кавшасьӧ ӧшинь пыр.
Колӧ докажитны — кыдзи сійӧ кутас петны.
Он тӧд?
Леля сюся видзӧдіс Коська вылӧ.
— Он тӧд?
Со кывзы.
Шуам, мый сійӧ петас ӧдзӧсӧд, но ми сійӧс огӧ лэдзӧй.
И коляс сылы ӧтитор — петны бӧр ӧшиньӧд.
— Ті пыр татшӧм йӧйӧсь? — юаліс Леля.
— Абу, сӧмын пятницаясын, — эз шӧйӧвош да вочавидзис Коська.
Нинӧм он кер — вӧлі буретш пятница.
А мӧд переменаӧ, кор Леля дорӧ интересыс чиныштіс, сійӧ ачыс матыстчис Петя дорӧ да стрӧга шуис:
— Тӧдсаяскӧд колӧ здоровайтчыны.
— Здравствуй, — нурбыльтіс Петя.
Лои лӧсьыдтӧм чӧв-лӧнь.
— Кутшӧм жаль, мый тусьястӧ пышкай кокалӧма, — медбӧрын шуис Леля. — Ме сэтшӧма переживайті...
— А ме, чайтан, эг переживайт?
Кык вой узьны эг вермы — век пышкайяс каститчисны.
— Ті весиг омӧльтчӧмныд.
— Татшӧм лёктор бӧрад он тшӧг.
— Но нинӧм.
Миян, буракӧ, регыд бара лоӧны тусьясыд.
— Кытысь найӧ босьтчасны? — чошкӧдіс пельяссӧ Петя.
— Ме гижи академияӧ.
Ті энӧ тӧждысьӧй:
ме ставсӧ гижи, кутшӧм лои несчастье и мый ті нинӧмӧн абу мыжаӧсь, и кори мӧдӧдны мӧдпӧлӧс тусьяс.
Письмӧыс артмис бур.
Куим лун гижи.
— Ыстін нин письмӧтӧ? — юаліс Петя.
— Тӧрыт кӧсйи лэдзны, но эг аддзы почтӧвӧй ящиксӧ.
Тешкодь: татшӧм ыджыд сикт, а почтӧвӧй ящикыд абу.
Но ті энӧ тӧждысьӧй.
Сійӧ регыд воас местаӧдз.
Талун асывводзнас ме сеті сійӧс почтальонлы.
Сійӧ кӧсйысис нуны сійӧс почта вылӧ.
— Коді тэнӧ корис... — Петя ещӧ мыйкӧ кӧсйис шуны, но сӧмын ӧвтыштіс кинас.
— Ті жӧ асьныд папалы висьталінныд...
— Папаыдлы, а эг тэныд!
Тэныдсӧ ме эг висьтавлы, мый став тусьяссӧ кокалӧмаӧсь.
Эк тэ!
— Сідзкӧ, дзоньӧсь?
— Тайӧ мӧд делӧ, — сідз-тадз шуис Петя, — колӧ письмӧсӧ бӧр бергӧдны.
Бур, мый Коськалӧн чойыс, почтальон, сельсӧветӧ мунтӧдз сійӧ пыраліс школаӧ.
Да и то сӧмын Коська отсӧгӧн удайтчис бӧр босьтны письмӧсӧ.
Медбӧръя урок дырйи Леля пӧлучитіс записка: «Мунан гортад — тусьяс йывсьыд некодлы эн висьтав.
А то лёк лоӧ».
Сійӧ дзебис запискасӧ духи кӧрӧбкаӧ да гижис: «Гортӧ ме муна велӧдыськӧд ӧтлаын, а то Костя менӧ нӧйтны кӧсйӧ».
Регыд воис вочакыв: «Эн пов, оз вӧрзьӧд.
Ме колльӧда».
Занятиеяс бӧрын Леля мӧдӧдчис гортас Петякӧд.
Недыр найӧ мунісны чӧв.
— Ме чайті, мый тіянлы аслыныд яндзим мӧдысьсӧ гижны академияас, вот и гижи, — заводитіс, медбӧрын, ӧбидитчӧм Леля. — Верми ӧмӧй ме тӧдны, мый ті папаӧс пӧръялінныд и мый тусьясыс дзоньӧсь?
Ме ӧд лёксӧ нинӧм эг вӧч.
Мӧдарӧ, ме кӧсйи вӧчны, медым вӧлі эськӧ бурджык...
Петя кӧсӧйтчылӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Леля видзӧдіс ас водзас сынӧдас. Сійӧ синкымъяссӧ вывлань кыпӧдӧмӧн ӧвтыштліс кинас быд кыв бӧрын да быттьӧ сёрнитіс эз Петякӧд, а репетируйтіс тайӧ сёрнисӧ ачыс аскӧдыс.
— Гашкӧ, ті думайтанныд, мый меным лои завидь, мый тіянлы ыстісны письмӧ, а меным эз...
Вот, ме ньӧти ог вежав.
Ньӧти весиг.
Ме сӧмын Павка Корчагинлы ӧтнаслы вежала.
— Мый нӧ сылы вежавнысӧ? — юаліс Петя.
— Сы вӧсна мый тышкасьны коммунизм вӧсна — медыджыд шудлун, кутшӧм эм свет вылас.
— А тэ тышкась вежалӧм дорсьыд.
— Кыдз нӧ ме понда тышкасьны?
Меным велӧдчыны колӧ. Гортын идрасьны.
Петя видзӧдліс Лелялӧн капризнӧй, вывлань чангыльтчӧм ныр вылӧ, и сылы мыйлакӧ лои жаль нывкаыс.
«Босьтны сійӧс миян бригадаӧ ли мый ли? — думыштіс сійӧ. — Ковмас кӧ мыйкӧ тӧдмавны агрономлысь, сійӧ батьыслысь юасяс.
Нывкаыс вежӧра».
— А ми мыйсюрӧ вӧчам коммунизмыдлы, — осторожнӧя шуис сійӧ.
— Мый?
— Некодлы он висьтав?
— Честнӧй пионерскӧй.
— Ми быдтам «чародейка».
Дас ӧкмыс шеп.
— Аддзӧмыд тай!
Колӧны тэнад дас ӧкмыс шепыд коммунизмыдлы.
— А кыдз нӧ!
Миян кӧ артмас, кык во мысти став муяссӧ кӧдзам тайӧ шобдінас.
А сэсся став СССР пасьтаысь кӧдзам.
Няньыд лоӧ — некытчӧ воштыны.
Булкияс мыйта колӧ лоӧны.
— Но да, мыйта колӧ!..
— Дерт жӧ.
А сэсся, видзӧдан, ставыс лоӧ мыйта колӧ.
А сэсся, кор быдма, кор кутасны юасьны, коді мый коммунизмлы вӧчис, Мӧскуаын и шуасны:
«Вот булки, шуам, донтӧм донысь — тайӧ мыйла?
Тайӧ сы вӧсна, мый «Веж луг» колхозысь Петька Ивановлӧн полеводческӧй бригада «чародейка» быдтіс».
Леля серьёзнӧя видзӧдліс сы вылӧ, думыштіс, пондасны-ӧ сы йылысь сідзи сёрнитны, кор сійӧ быдмас, да юаліс:
— Петя, примитанныд менӧ, а?
— Лок талун миян собрание вылӧ.
Обсудитам.
6. ДУСЯ
Агролабораторияын, шкаплӧн вылысса джаджъяс, куйлісны му тыра ичӧтик мешӧкъяс, сэні вӧліны почвалӧн образечьяс, кодъясӧс Александр Александрович босьтӧма контрольнӧй анализ вылӧ.
Дуся, кор аддзис тайӧ ичӧтик мешӧкъяссӧ, неуна ӧбидитчис.
Сійӧ арнас на ещӧ исследуйтіс мусӧ, и Александр Александрович тӧдіс та йылысь.
Но агроном радейтіс ставсӧ прӧверяйтны ачыс, — тыдалӧ, сэтшӧм сылӧн характерыс.
Сійӧ луннас, кор Леляӧс принимайтісны витӧд полеводческӧй бригадаӧ, ортсыӧ чургӧдчисны «чародейкалӧн» петасъясыс.
Ӧттшӧтш, быттьӧ команда серти, муысь чургӧдчисны став дас ӧкмыснан нежнӧй веж заыс.
И Леля, коді сетчис ӧтувъя радлӧмыслы, сразу сӧгласитчис пӧртны олӧмӧ бригадир Петялысь поручениеяссӧ.
Поручениеыс вӧлі сыын, медым Дусяысь да Александр Александровичысь гусьӧн босьтны шкапсьыс татшӧм ӧти ичӧтик мешӧк, вайлыны сійӧс, а часджын мысти бӧр нуны да пуктыны важ местаас.
Леля оліс сійӧ жӧ керкаас, кӧні вӧлі агролаборатория, и вӧчны тайӧс сылы вӧлі кокни.
Гашкӧ, сійӧ эськӧ думайтыштіс, кодкӧ кӧ сылы висьталіс, мый Петя кисьтіс ичӧтик мешӧксьыс мусӧ, кодӧс вӧлі лӧсьӧдӧма анализ вылӧ, да пуктіс сэтчӧ налӧн мутор вылысь му, но сійӧ нинӧм эз тӧд и, первойя задание ӧкуратнӧя олӧмӧ пӧртӧм бӧрын, чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн.
Та бӧрын челядь быд лун шӧйтісны агролаборатория дорын, зілисны не кольны сійӧ чассӧ, кор агроном кутас вӧчны анализъяс.
Но сылы вӧлі некор.
Муыс косьмис, заводитчис кӧдза, и Александр Александрович асывсяньыс рытӧдзыс ветлӧдліс муяс вывті.
Коли недель.
Ӧтчыд, кор Петя ужнайтіс да мӧвпаліс, мый ковмас, тыдалӧ, известкование йылысь тӧдмавны орчча колхозын, сійӧс посводзӧ корис Коська да, сьӧкыда лолалігтырйи, нурбыльтіс:
— Дуська мешӧкъяссӧ видлалӧ.
Петя ӧдйӧ сёйис яичницасӧ.
Найӧ котӧртісны ывлаӧ, котӧрӧн воисны агролаборатория дорӧ да вуджисны потшӧс вомӧн.
Югыд биа ӧшиньяс дорын сулаліс Фёдор, киас кутіс тетрадь да карандаш.
Петя пӧрччис сапӧгъяссӧ, сувтіс Фёдорлӧн паськыд мышку вылас да осторожнӧя видзӧдліс ӧшинь пыр.
Еджыд халата Дуся пукталіс мешӧкъяссӧ вески гӧгӧр.
Петя виччысис.
Воссис ӧдзӧс, и пырис дядя Вася.
Дуся пондіс сёрнитны сыкӧд, но мый йылысь муніс сёрниыс — Петя эз кыв, сы вӧсна мый ӧшиньыс вӧлі пӧдса да неылын, клуб дорын, баян бӧрся гораа сьылісны нывъяс.
— Мый тэ менӧ кокнад юждан! — скӧра шуис Фёдор. — Мышкыс менам абу изйысь.
— Беда, — вочавидзис Петя. — Нинӧм оз кыв.
Но сэки дядя Вася исыштіс нырнас, матыстчис ӧшинь дорӧ да восьтіс форточка.
— Сідзкӧ, бара ог мунӧ талун? — кыліс Петя сылысь гӧлӧссӧ.
— Ачыд аддзан, некор...
Вася эн вӧрӧд автоклавсӧ, — ылісянь шуис Дуся.
— Ребята ветлӧдлӧны, сьыланкывъяс ворсӧны, — дӧзмӧмӧн шуис Вася, — а тэсянь сӧмын и кылан <ns>«нитрогин»</ns> да «автоклав».
Пукалан тані лун и вой, быттьӧ сё арӧса.
— И мый тэ, правлениеса член, скӧралан? — Дуся нюмъёвтіс. — Ачыд ӧд постановитін — мусӧ прӧверяйтны?
— Прӧверитӧма нин.
— Александр Александрович меным оз дӧверяйт, ещӧ на пробаяс тшӧктіс босьтны.
Виччысьлы, вот прӧверитас кык-ӧ-куимӧс вески вылын, аддзас, мый ставыс лючки-ладнӧ. Сэки и мунам.
— Тӧда, ӧні бара пондан войбыд пузырёкысь пузырёкӧ васӧ кисьтавны.
Некутшӧм гуляйтӧм оз ло.
А эм ӧд постановление уджалан лун йылысь.
Дуся видзӧдліс дядя Вася вылӧ пельпом вомӧныс, сувтіс, пуктіс кисӧ сылы пельпомъяс вылас.
— Позьӧ ӧмӧй скӧравны та вылӧ? — юаліс сійӧ да сы вылӧ видзӧдіс, ичӧтик вылӧ моз. — Ӧд ачыд тӧдан — тулыс.
— Сійӧ и эм, мый тулыс, — шуис дядя Вася да кутыштіс сійӧс.
Петя яндысьӧмӧн кызӧктіс да командуйтіс: «Лэдз!», и кор Фёдор копыртчис, лэччис сійӧ мыш вылысь му вылӧ.
— Нинӧм на видзӧднысӧ, — яндысьӧмӧн висьталіс сійӧ челядьлы. — Нинӧм абусӧ сёрнитӧны. Автоклав йылысь, <ns>нитрогин</ns> йылысь.
Лабораторияын кыліс Александр Александровичлӧн скӧр гӧлӧсыс, и Фёдорлы бара ковмис лӧсьӧдны мышсӧ.
Петя видзӧдліс ӧшинь пыр да аддзис, мый агроном тув йылӧ ӧшӧдӧ ассьыс плащсӧ, а дядя Вася, ӧдзӧс сайӧ петіг, кепкаасьӧ.
Александр Александрович пуксис пызан сайӧ да матыстіс штатив, кӧні вӧліны пробиркаяс.
Медбӧрын заводитчис удж, кодӧс сэтшӧм дыр виччысисны челядь.
Дуся мыччис агрономлы му тыра мешӧксӧ.
Агроном кисьтіс мусӧ пробиркаӧ, кисьтіс сэтчӧ кутшӧмкӧ ва, матыстчис билань да кутіс видзӧдны, мый артмис.
Мешӧкыс, кытчӧ Петя пуктіс ассьыс мусӧ, сулаліс коймӧдӧн.
Агроном воис эськӧ сэтчӧдз зэв ӧдйӧ, эз кӧ лабораторияӧ пыр Димофей.
Димофей ӧкуратнӧя пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, чышкыштіс нырувсӧ да юаліс:
— Дяденька, мый ті тайӧ вӧчанныд?
— Тэ и татчӧ туйсӧ аддзин?
— И татчӧ.
Мый ті вӧчанныд?
— Нуӧда кислотность вылӧ муяслысь контрольнӧй анализ, — стрӧга шуис агроном. — Гӧгӧрвоана?
— Ог тӧд, — думыштӧм бӧрын вочавидзис Димофей.
— А ӧні мун.
— Ме сылы эг нин тшӧкты агроном бӧрсяыс ветлӧдлыны, а сійӧ век ассьыс вӧчӧ, — нурбыльтіс Петя. — Вот ме сылы гортын петкӧдла...
Александр Александрович видзӧдліс пробиркаӧ, гажаа шпыньмуніс, мыйкӧ шуис Дусялы, но Петя эз кыв, и Дуся гӧрдӧдыштіс.
Сэсся сійӧ разис ещӧ мешӧк, и ставыс заводитчис первойсяньыс.
Му, кодӧс вӧлі босьтӧма мӧд мешӧксьыс, тожӧ воис сьӧлӧм вылас Александр Александровичлы.
— Ӧні! — шӧпнитіс Петя.
— Мый? — юаліс Коська сідзжӧ гусьӧн.
— Миянлысь прӧверяйтӧны.
Александр Александрович пуктіс мусӧ пробиркаӧ да кисьтіс сэтчӧ ва.
Петя аддзис, мый ваыс лои гӧрд.
— Видзӧдӧй, Евдокия Захаровна! — горӧдіс агроном сэтшӧм гораа, быттьӧ Дуся вӧлі ывла вылын.
Ӧшинь дорын зэв матын петкӧдчис сылӧн повзьӧм чужӧмыс.
— Зэв шома муыс, — висьталіс агроном. — Сы вылын нинӧм оз быдмы.
Сійӧс колӧ известкуйтны да известкуйтны!
— Гиж, — шуис Петя. — Колӧ известкуйтны.
Фёдорлы вӧлі сьӧкыд кутны мыш вылас Петяӧс, и сійӧ сетіс тетрадьсӧ Коськалы.
— «Колӧ известкуйтны», — гижис Коська да волнуйтчӧмысла вӧчис кык ӧшибка.
— Тані мыйкӧ абу сідзи, — шӧйӧвошӧмӧн пробиркасӧ видлаліг шуис Дуся. — Ме ӧд прӧверяйтлі.
Тайӧ коймӧд му участокысь образец.
Ме, Александр Александрович, арнас на...
— Сідзкӧ, лёка прӧверяйтӧмыд, донаӧй, — торкис сійӧс агроном. — Тіян му вылӧ ковмас кисьтны дас тонна известь.
Дас тонна!
— Гиж, — шуис Петя. — Дас тонна известь ӧти гектар вылӧ.
— А миян участок вылӧ — кык килограмм, — ӧдйӧ лыддис Фёдор, и некод эз шензьы, сы вӧсна мый ставныс тӧдісны, кутшӧм бура сійӧ устнӧ решайтӧ задачаяс.
Ӧні позьӧ нин вӧлі мунны, но Петя век на видзӧдіс ӧшиньӧ, а сьӧлӧм вылас сылы вӧлі сьӧкыд, прӧтивнӧ.
Дуся гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс улӧс вылын да топыда кутіс кияснас юрсӧ, а кӧсынкаыс сылӧн шлювдӧма да кутчысис сӧмын ӧти заколка йылын.
Пондіс зэрны.
Челядь петісны забор вомӧн да мунісны гортъясас.
Петя кольччис ёртъяссьыс, сувтіс, думайтыштіс и, ачыс эз гӧгӧрво мыйла, бӧр бергӧдчис агролабораториялань.
Зэрис бус кодь зэрӧн.
Югыд ӧшиньяс дорын дзирдышталісны ва войтъяс.
Зэрсьыс ывлаын вӧлі шума кодь, быттьӧ кос турун кузя котралісны шыръяс.
Агролабораторияын биыс кусі, и сӧмын лампочка, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма ӧдзӧс весьтӧ, югдӧдіс ва пос тшупӧдъяссӧ.
Кильчӧ вылӧ петіс Дуся.
Сійӧ кизяліс пальтосӧ да, осторожнӧя кирпичьяс вылӧ тувччалӧмӧн, кодъясӧс вӧлі шыблалӧма ва гӧптӧ, вуджис трӧпа вылӧ.
И Петя казяліс, мый кӧсынкаыс сылӧн сідзи и кольӧма бокас шлювдӧмӧн да кутчысьӧ сӧмын ӧти заколка вылын.
«Колӧ сылы деталь козьнавны» — думыштіс сійӧ.
Ӧтчыд найӧ сикт пыр мунысь командир козьнавліс сылы бинокльысь хрустальнӧй призма.
Сійӧс Петя пыр новлӧдліс гач зептас.
Тайӧ вӧлі шензьӧдана призма: сы пыр кӧ видзӧдлыны морт вылӧ, то ӧти мортсьыс артмӧ куим и ставныс разнӧй рӧмаӧсь.
Петя кӧсйӧ вӧлі вӧтӧдны Дусяӧс, но кыліс водзсьыс сёрни да сувтіс.
Сідз и эм: Дуся дорӧ матыстчис дядя Вася.
«Но, ладнӧ, аски сета», — решитіс Петя.
— Коді тайӧ ветлӧдлӧ? — кыліс повзьӧм гӧлӧс.
Кильчӧ вылын сулаліс Леля киас ведраӧн.
— Ме ветлӧдла.
А мый колӧ? — грубӧякодь вочавидзис Петя.
— Ак, со тайӧ коді! — радуйтчыштіс Леля. — Лок татчӧ, вевт улас.
Зэрӧ ӧд.
— Меным татшӧм зэрыд дзик нинӧм, — шпыньмуніс Петя, но кильчӧ вылӧ век жӧ кайис. — Тэ кытчӧ?
— Папа тшӧктіс мусӧ койыштны.
Сійӧ талун зэв скӧр.
Сійӧс Евдокия Захаровна скӧрмӧдӧма.
— Ачыс сійӧ мыжа, — шуис Петя. — Ті сӧмын на воинныд и Дусяӧс ньӧти на он тӧдӧ.
Сійӧ ӧд ставсӧ кужӧ.
И микроскоп лӧсьӧдны, и карточка вылӧ снимайтны, — ставсӧ кужӧ.
Сэтшӧмъясыс, кыдзи сійӧ, миян сиктын и вовсе абу.
— И ме кужа карточка вылӧ снимайтны, — воча шуис Леля.
— И висьтавлӧ наизусть, быттьӧ небӧг серти.
Синъяссӧ куняс и висьталӧ...
— И ме кужа висьтавны, — эз сетчы Леля.
— Дуся ставсӧ тӧдӧ.
Колӧ чайтны, сійӧ сы мында жӧ тӧдӧ, мыйта и Клавдия Васильевна... — тайӧс шуӧм бӧрын Петя неуна повзьыштіс да видзӧдліс гӧгӧр. — Оз, дерт, сы мында, мыйта Клавдия Васильевна сійӧ оз тӧд.
Но та пыдди Клавдия Васильевна волейболӧн ворсны оз куж.
abu
abu
И микроскоп лӧсьӧдны и фотографируйтны — ставсӧ кужӧ.
Сы кодьыс миян сиктын сэсся некод абу.
— Но и бур, — мыйлакӧ ӧбидитчӧмӧн шуис Леля. — Кӧсъян кӧ тӧдны, ме тожӧ волейболӧн ворсны кужа.
Сӧмын ог кӧсйы.
— А кор сійӧ вожатӧйӧн вӧлі, кутшӧма сылӧн сьӧлӧмыс миян понда висис.
«Мыйта, — шуӧ, — ме тіянкӧд мучитчи?»
Ме сылы со тайӧ детальсӧ сета.
Сійӧ перйис бинокль призма да жальпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— А ме аслым татшӧмтӧ ещӧ судзӧда.
Сідз ӧд?
Леля чӧв оліс.
— Сылы тайӧ детальыс тожӧ колӧ.
Сідз ӧд?
Леля ӧбидитчӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ да кӧсйис, медым сійӧ муніс.
Мӧд луннас найӧ паныдасисны классын быттьӧ тӧдтӧмъяс — весиг эз здоровайтчыны.
Но кор Клавдия Васильевна гораа лыддис «Кыдзи калитчис сталь» небӧг, Петя корсюрӧ видзӧдлывліс Леля вылӧ да казяліс, мый сійӧ тожӧ корсюрӧ видзӧдлывлӧ сы вылӧ.
«Век жӧ лёк сылы ӧтнаслы, мамтӧгыс, — думыштіс сійӧ, — и ӧбед гӧтӧвитны и ведра петкӧдны».
Клавдия Васильевна пӧдлаліс небӧгсӧ.
Классын вӧлі чӧв-лӧнь.
— Ті аддзанныд, ребята, — заводитіс велӧдысь, — кутшӧм яснӧя Павел поведениеын тыдовтчис сӧветскӧй мортлӧн главнӧй чертаыс: Рӧдиналы да Коммунистическӧй партиялы преданность.
— Аддзам, — шуис Коська, коді небӧг лыддигас ворсіс перӧясӧн да нинӧм эз кывлы.
— А ӧні вайӧй сёрнитыштам сы йылысь, кутшӧмӧсь ми тіянкӧд долженӧсь лоны, кутшӧм должен лоны миян характер.
Коді кӧсйӧ висьтавны?
Федя, тэ нӧрӧвитлы...
Но, Толя.
— Ме кӧсъя лоны сэтшӧмӧн, медым нинӧмысь не повны.
Челядь серӧктісны.
Ставныс тӧдісны, мый Толя зэв полысь да весиг нывъяс вылӧ норасьны ветлывлӧ велӧдысьлы.
— Правильнӧ, Толя, — шуис Клавдия Васильевна, — колӧ воспитайтны асад нинӧмысь повтӧмлун.
Оз ков повны сьӧкыдлунъясысь.
Пуксьы.
Федя, мый тэ кӧсъян висьтавны?
— Ме кӧсъя велӧдчыны ассьым делӧ радейтны, ассьым удж, — нурбыльтіс Фёдор.
— Вернӧ.
Тайӧ зэв важнӧ.
Но, коді ещӧ?
Чӧвлы, Федя, — тэ сӧмын на сёрнитін.
Висьтав вай тэ, Костя.
Костя сувтіс сьӧкыда мӧвпаліг.
Сійӧ буретш вӧлі кӧрталӧ Лелялысь кӧсасӧ парта мышкас, да эз на вевъяв корсьны вочакывсӧ.
— Ме кӧсъя лоны... — заводитіс сійӧ, — ме кӧсъя лоны, Клавдия Васильевна...
А кутшӧм юалӧмыс?
— Сэтшӧм и эм: мыйӧн тэ кӧсъян лоны?
— Ме пыр кӧсъя лоны веселӧн.
Класс бара серӧктіс.
— Тайӧ бур, — шуис Клавдия Васильевна. — Дерт, колӧ лоны кыпыд сьӧлӧмаӧн да веселӧн.
И тэ ещӧ вунӧдін содтыны — вежливӧйӧн.
— И вежливӧйӧн, — сӧгласитчӧмӧн повторитіс Коська.
— Сы вӧсна разь Лелялысь кӧсасӧ да извинитчы сы водзын.
Костя зумыш чужӧмӧн разис бантлысь гӧрӧдсӧ да шуис:
— Извиняйтча.
— Аттьӧ, — вочавидзис Леля да вештіс кӧсаяссӧ.
— Колӧ вочавидзны оз «аттьӧ», а «пӧжалуйста», — поправитіс сійӧс Клавдия Васильевна.
— Пӧжалуйста, — поправитіс нывка.
— Вот виччысьлы, гортӧ мунігад ме тэныд петкӧдла «пӧжалуйста», — ньӧжйӧник кӧсйысис сылы Коська.
— Но, челядь, коді ещӧ висьталас сӧветскӧй мортлысь ӧти зэв важнӧй черта? — юаліс велӧдысь.
Класс шӧйӧвошӧмӧн чӧв оліс.
Клавдия Васильевна видзӧдліс Петя вылӧ да портфельсьыс перйис газет.
— Уна во сайын, — заводитіс сійӧ, сюрс ӧкмыссё дас кыкӧд воын, миян партиялӧн вождьяс Ленин да Сталин заводитісны лэдзны газет, кӧні висьтавсис сы йылысь, кыдзи шедӧдны му вылын шуд.
Унаысь сарскӧй веськӧдлан котыр кӧсйыліс бырӧдны тайӧ газетсӧ, тупкыліс сійӧс, но сійӧ бара заводитліс петавны мӧд ним улын.
Тупкасны <rus>«Правда»</rus> заводитӧ петны <rus>«Путь правды»</rus>.
Тупкасны <rus>«Путь правды»</rus> — заводитӧ петны <rus>«Трудовая правда»</rus>.
Ленин да Сталин вежлалісны газетыслысь нимсӧ, но ӧти кыв пыр кольлывліс тайӧ нимас.
Тыдалӧ, вождьяс тайӧ кывйыслы сетлісны торъя ыджыд тӧдчанлун...
Но ми бокӧ кежим.
Коді жӧ висьталас сӧветскӧй мортлысь ещӧ ӧти зэв важнӧй черта?
Кияс, быттьӧ сук вӧр, лыбисны партаяс весьтӧ.
Сӧмын Петя пукаліс синсӧ увлань лэдзӧмӧн.
— Чӧвлы, Федя, — шуис велӧдысь. — Петя, а тэ ӧмӧй он тӧд?
— Ог тӧд, — зумыша вочавидзис сійӧ.
— А тэ думыштлы.
— Мый нӧ думайтнысӧ, ог кӧ тӧд.
Велӧдысь паськӧдіс газетсӧ.
— Тэ аддзан нимсӧ, Петя?
— Но, аддза.
— Кутшӧм?
— Но «Правда».
— Сідзкӧ, кутшӧм черта сӧветскӧй мортлысь ми эгӧ индӧй?
— Колӧ правда висьтавны, — гораа шуис Коська.
— Ог тӧд, Клавдия Васильевна, упрямӧя шуаліс ассьыс Петя.
— Но мый нӧ. Сідзкӧ тэ висьтав, Толя.
— Колӧ пыр висьтавны правда.
Урокъяс вылын Петялӧн настроениеыс вӧлі лёк.
И кор Леля корис сійӧс аслас нимлун вылӧ, коді лоӧ куим лун мысти, сійӧ нурбыльтіс ныр улас мыйкӧ гӧгӧрвоны позьтӧмӧс.
Сійӧ подозревайтіс, мый велӧдысь эз весьшӧрӧ пан правда йылысь сёрнисӧ.
Неужели сійӧ мыйкӧ дӧгадайтчис?
Но кӧть и эз дӧгадайтчы — всё равно омӧль.
Колӧ талун жӧ висьтавны Дусялы, мый сійӧ нинӧмын абу мыжа.
А то кутас бӧрдны весьшӧрӧ.
Ӧбед бӧрын Петя дыр корсис Дусяӧс.
Медбӧрын аддзис сійӧс коймӧд му участок вылысь.
Сійӧ босьталіс грунтысь пробаяс, и сы дорӧ матыстчылісны то агроном, то дядя Вася, то Голубов.
Сӧмын рытнас сійӧ колис ӧтнасӧн, и Петя вермис сёрнитыштны сыкӧд.
Сійӧ видзӧдыштіс, кыдзи Дуся ичӧтик зырйӧн вӧчалӧ муас гӧпторъяс, да шуис:
— Оз ков кодйыны.
— Колӧ, Петя, — вочавидзис Дуся.
— Оз ков.
Кӧсъян, ме тэныд деталь сета? — и сійӧ перйис зепсьыс призмасӧ.
— Мыйла сійӧ меным, — шога нюмъёвтіс Дуся да ньӧти эз радуйтчышт козин вылас. — Тэ мун гортад.
Сёр нин.
— И тэ гортад мун.
Оз ков сэсся мутӧ прӧверяйтны.
Тэнад правильнӧ вӧлі.
Петя гӧлӧсысь кыліс настойчивость да убеждённость.
— А тэ кытысь тӧдан?
— А сы вӧсна, мый... сы вӧсна, мый ми мусӧ вежим.
— Коді тайӧ «ми»-ыс?
— Но, ме.
Мӧд местаысь кодйи да пукті агрономлы пызан вылас.
А сылӧн муыс — со сійӧ.
Ставнас тані, — и Петя перйис питшӧгсьыс газет кулёк.
— Кыдз нӧ тэныд абу яндзим ышмынытӧ? — шуис Дуся да, кӧть эськӧ ачыс эз на помӧдз эскы сылы, но радуйтчис нин.
— Ог дур.
Меным тожӧ колӧ вӧлі мусӧ прӧверитны.
— Мыйла?
Эн-ӧ кӧдз нин тэ «чародейка»?
Петя ышловзис, видзӧдліс рытъя кыаысь гӧрдӧдӧм енэж вылӧ, кулёк вылӧ, кодӧс вӧчӧма вӧлі бумагаысь, да шуис:
— Кӧдзи.
Мунам петкӧдла.
Сӧмын смотри, медым некод та йылысь эз тӧд.
Дзикӧдз нин пемдіс, кор найӧ матыстчисны кӧдза дорӧ.
Гӧрӧм участок дорын пукаліс дежурнӧй — Димофей.
Пукаліс сійӧ эз скамья вылын, а веськыда му вылас, сы вӧсна мый неважӧн желлясис скамья вылас.
Киняулас сылӧн чурвидзис кӧвъя бедь, дзик ружье кодь.
— Ставыс лючки-ладнӧ? — юаліс Петя, ачыс зілис петкӧдлыны Дусялы, кутшӧм бура сылӧн пуктӧма уджыс.
Димофей эз вочавидз.
— Да сійӧ узьӧ! — Петя тракӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс. — Кутшӧм нӧ тэ дежурнӧй?
Тэ мый узян?
— Ме ог узь, — Димофей лапйӧдліс синъяссӧ да повзьӧмӧн видзӧдіс Дуся вылӧ. — Ме нарошнӧ сідзи пукала синмӧс куньӧмӧн.
— Некод эз волы?
— Некод.
Сӧмын со тётя Дуся пырӧма.
— Тётя Дуся йылысь тэтӧг тӧдӧны.
А тайӧ кутшӧм бумага?
— Кутшӧм бумага?
— Тэнад ружье вылын.
Бедь йылын дӧлаліс еджыд листтор.
Петя нетшыштіс бумагасӧ да кутіс зепъяссьыс корсьны истӧг.
Пӧлаяссӧ паськӧдӧмӧн Дуся сувтіс тӧвлы мышкӧн, и истӧга би улын Петя лыддис гырысь печатнӧй шыпасъясӧн гижӧм фраза: «Петасъястӧ опылитӧй ДДТ препаратӧн».
— Коді тайӧс гижис? — зывӧкпырысь сійӧ юаліс Димофейлысь.
Дежурнӧй бӧрддзис.
Небыд му вылын тӧдчисны ыджыд сапӧглӧн кок туйяс.
7. КОДІ ГИЖИС ЗАПИСКАСӦ
Колхозса стӧрӧж дед Ёгор зэв ёна эськӧ шензис, веськаліс кӧ тайӧ лунъясас важ оланінас.
Сійӧ местаас, кӧні кольӧм во сулаліс шалаш да вӧлі сатшкӧма кык вожка, медым пузьӧдны ва, сійӧ эськӧ аддзис сутугаысь вӧчӧм ӧграда, а ӧграда пытшкысь небыд му вылысь петасъяс: кызь бархатистӧй изумруднӧй пучок, кодъяс нюжӧдӧмаӧсь ассьыныс листъяссӧ тӧвлань да шонділань.
Сійӧ эськӧ аддзис кустъяс пӧвстысь кузь скамья, краситӧм фанераысь щит, код вылын ӧшалісны объявление, дежуритӧм кузя расписание, витӧд полеводческӧй бригада кузя приказъяс, Мичуринлысь портрет да уна рӧма картинка, кытчӧ серпасалӧма жукъясӧс да личинкаясӧс.
Тайӧ картинкасӧ Леля корис батьыслысь да вайис участок вылас, медым быдӧн тӧдісны, видз-му овмӧсса кутшӧм вредительясӧс колӧ бырӧдны.
Дедушка аддзис эськӧ пӧв, кытчӧ гижӧма: «Посторонньӧйяслы татчӧ волывлыны стрӧга воспрещайтсьӧ», кодӧс вӧлі тувъялӧма бедь вылӧ, а пӧвсьыс улынджык — жӧч таблица, кытчӧ серпасалӧма юр лы, коді неважӧн на воши трансформаторнӧй будка вылысь.
Но дедушка Ёгор, коді стӧрӧжаліс ӧні амбаръяс дорын, ньӧтчыд эз пыравлы татчӧ.
Челядь гӧгӧрвоисны тайӧс, кыдз сӧмын кутісны гадайтны, коді гижис запискасӧ.
Удобрениеяс кӧдзӧм вылӧ пож вошӧмысь, кодӧс Ёгор дед эз вермы караулитны, сылы сюрис председательсянь, и дедушка кӧ ӧтчыд кӧть эськӧ воліс татчӧ, сійӧ, дерт, косяліс эськӧ потшӧссӧ да нуис пожсӧ места вылас.
А запискаыд абу сылӧн удж: ставыс тӧдісны, мый дед ӧнӧдз гижис ятьясӧн да твёрдӧй знакъясӧн.
Дуся тожӧ эз вермы гижны запискасӧ,
сійӧ кӧ водзджык тӧдіс опытнӧй участок йылысь, сразу эськӧ гӧгӧрвоис, мыйла Петя вежис мусӧ.
Пӧшти став челядьыс подозревайтісны, мый йӧр дорӧ воліс дядя Вася.
Татшӧм думъяс вылас вӧліны помкаяс.
Кык лун сайын, кор Толя да Коська босьтісны чукӧрысь, коді вӧлі ферма дорын, ведра известь да кутісны нуны асланыс участокӧ, дядя Вася найӧс кыйӧдіс.
Коська казяліс сійӧс, кор прӧйдитіс садсӧ дзоньнас да матыстчис кустъяс дорӧ, код сайын вӧлі налӧн йӧрыс.
— Бӧрад эн видзӧд, — шуис сійӧ Толялы. — Миян бӧрся воӧны.
— Коді? — повзис Толя.
— Дядя Вася.
Эн бергав.
Сійӧ кӧ тӧдлас, мый фермаысь известьсӧ босьтім, — ок, тэныд и сюрас!
— Мыйла меным?
Тэ босьтін.
— Ме сӧмын кык содз босьті, а тэ дзонь ведратыр тэчин.
— Да ӧд тэ тшӧктін тэчнысӧ!
— Мый эськӧ ме ог тшӧкты да!
Тайӧ общественнӧй собственность.
Но тэ эн пов.
Ме тэнӧ мезда.
Дядя Вася матыстчис челядь дорӧ да чӧла сувтіс.
— Со кутшӧм миян дядя Васяным, — шуис Коська. — Пыр ставсьыс медводзын удж вылын.
Фермаса заведующӧйӧс зэв частӧ ошкисны правление вылын, а ӧтчыд весиг животноводъяслӧн районнӧй сӧвещанньӧ вылын, и сійӧ ни ӧти эз бурмышт Коська кывъясысь да стрӧга юаліс:
— Кытчӧ ті тайӧ известьсӧ новланныд?
— Яблоняяс дорӧ, — сы вылӧ ыджыд кельыдлӧз синъяснас видзӧдіг вочавидзис Коська. — Тшӧктісны стволъяссӧ белитны.
— Мед председатель лэдзас стволъяс белитӧм вылӧ известьсӧ складысь.
А фермаысь босьтны оз позь.
Порядок колӧ соблюдайтны.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — ӧдйӧ сӧгласитчис Коська. — Сійӧ збыль, мый миян абу некутшӧм порядок.
Сӧмын фермаын порядок.
— Но, сійӧ жӧ, — шуис дядя Вася. — Тӧдӧй, медым миянлы тіянкӧд не паныдасьны тайӧ юалӧмнас мӧдысь.
Сійӧ ӧзтіс чигарка да мӧдӧдчис бӧр.
Тыдалӧ, сылы век жӧ кажитчис, кор ошкисны фермасӧ.
— Муртса эг сюрӧй, — шуис Коська. — Юаліс кӧ, кӧні мавтчан кистьыд — и ставыс!
Помазокыд миян абу.
Толя кутіс серавны, но гӧгӧрвоис да бергӧдчыліс.
И бура вӧчис, мый бӧрлань видзӧдліс.
Ылын, кияссӧ коскас пуктӧмӧн, сулаліс дядя Вася да видзӧдіс сы вылӧ.
Челядь кватитісны ведрасӧ да кутісны кытшлавны яблоняяс гӧгӧр.
Медбӧрын дядя Васялы дышӧдіс весьшӧрӧ сулавны тӧв йылын и сійӧ бара ӧзтіс чигаркасӧ да мӧдӧдчис кытчӧкӧ, колӧ чайтны, фермаӧ.
Но коді тӧдас, кутшӧм мӧвпъяс вӧліны сылӧн юрас.
Вермас лоны, сійӧ сӧмын петкӧдліс, мый муніс фермаӧ, а ачыс гусьӧник заводитіс кыйӧдны, кытчӧ котравлӧны челядь.
Мыйӧн сӧмын тайӧ случай йывсьыс тӧдлісны витӧд полеводческӧйын, Петя тшӧктіс Коськалы тӧдмавны, кутшӧм сапӧг новлӧ дядя Вася, и доложитны бригадалӧн общӧй собрание вылын.
Собраниеыс вӧлі май заводитчигӧн — Лелялӧн чужан лунӧ.
Чукӧртчисны бригадаса став членъясыс.
Тайӧн пӧльзуйтчӧмӧн Леля корис ставнысӧ гӧститны да шуис, мый козинъяс позьӧ не вайны.
Челядь пукалісны орччӧн скамья вылын.
А Димофейӧс, медым сійӧ ёнджыка чувствуйтіс ассьыс мыжсӧ, пуксьӧдісны буретш сійӧ местаас, кӧні сійӧ узис, кор аддзисны запискасӧ.
Но Димофей эз ёна шогсьы: собрание дырйи сійӧ стружитіс аслас ружьелысь пу стволсӧ да уджаліс сэтшӧм зіля, мый ёгӧсьтіс стружкинас йӧр гӧгӧрсӧ.
Фёдор гижис протокол.
Коська юӧртіс, мый мерайтіс дядя Васялысь сапӧгсӧ ящикысь, кодӧс вӧлі пуктӧма мӧс видзан карта дорӧ дезинфекция вылӧ, и тыдовтчис, мый морт, коді воліс йӧр дорӧ, новлӧ сапӧгсӧ кык номерӧн ыджыдджыкӧс.
Делӧыс дзугсис.
Толя гарыштіс Клавдия Васильевна йылысь, но ставныс горӧдісны, мый Клавдия Васильевналӧн абу ни ӧти сапӧг пара и мый сійӧ пыр новлӧ ботикъяс, и весиг кор зэв няйт, арнас, ботикъяснас воліс отсавны картупель кодйыны.
— Коли ӧти морт, — хладнокровнӧя шуис Фёдор, — Александр Александрович.
Ставныс бергӧдчисны Лелялань.
— Ме папалы нинӧм эг висьтавлы, — тэрыба шуис сійӧ.
— Тэ сӧмын эн пӧръясь, — ӧлӧдіс Фёдор.
— Ме некор ог пӧръясь.
— Кӧнкӧ, ылалӧмӧн висьталін.
— И ылалӧмӧн эг висьтав.
— А но, видзӧдлы синмӧ,
яснӧ.
Висьталӧмыд.
Верман сэсся не видзӧдны.
— Тӧдӧмысь висьталіс, — шуис Димофей ассьыс бедьсӧ стружитіг.
Леля шӧйӧвошис.
— Петя, мый найӧ? — юаліс сійӧ дрӧжжитан гӧлӧсӧн. — Ме дзик нинӧм ог тӧд.
— Висьтав собраниеыслы став правдасӧ, — нурбыльтіс Петя да бергӧдчис, мед не аддзыны сы вылӧ надеждаӧн видзӧдысь синъяссӧ. — Тэныд ӧд бурджык лоӧ.
— Тэ тожӧ он верит? — надзӧник юаліс сійӧ.
— Висьтав, тэныд жӧ бурджык, — нурбыльтіс Димофей.
— А тэнӧ оз юавны, — скӧрысь шуис сылы Петя. — Видзӧд, ставсӧ ёгӧсьтӧмыд.
Ӧні жӧ идрав стружкисӧ!
Димофей ӧбидитчӧмӧн кыскыштіс нырсӧ да кутіс кысъясьны турун кузя.
Друг сійӧ чеччыштіс кок йылас да горӧдіс сідз, быттьӧкӧ гадюкаӧс аддзис:
— Петя, видзӧдлы жӧ!
— Мый ещӧ?
— Бара записка.
— Кӧні?
— Со сійӧ, — Димофей петкӧдліс куст вылӧ да бӧрыньтчис.
И збыль, куст вожйын, скамья сайын дӧлаліс бумага листтор, дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм и воддзаыс, и сы вылӧ сэтшӧм жӧ гырысь печатнӧй шыпасъясӧн вӧлі гижӧма: «Подкормка водзвылын удобрениеястӧ колӧ посньӧдны да сорлавны муӧн».
— Асьным тӧдам, мый колӧ посньӧдны! — гора шуис Петя, быттьӧ кортӧм сӧветчикыс сулаліс кӧнкӧ тані кустъяс сайын.
— Но вот, ӧні ставыс гӧгӧрвоана? — шуис Коська сы бӧрын, кыдзи став челядьыс видзӧдлісны запискасӧ. — Яснӧ, мый гижис Александр Александрович.
Ме кывлі, кыдзи сійӧ шумитіс, медым удобрениеяссӧ посньӧдісны...
— Но ме жӧ сылы эг висьтавлы! — горӧдіс Леля.
— Сідзкӧ, артмӧ, ме висьталі?
— Делӧыс яснӧ, — шуис Федя.
— Делӧыс яснӧ, — тшӧтш шуис Димофей уджӧ босьтчигӧн.
Леля зывӧкпырысь пыркнитіс юрнас, мый вӧсна кӧсаясыс сылӧн тешкодя качлісны вывлань, да шуис:
— А ті кӧ онӧ веритӧй, сідзкӧ ме муна, и ставыс.
Сійӧ чеччыштіс скамья вывсьыс, неуна сувтовкерис.
Но некод сійӧс эз кут.
Сэки сійӧ дрӧжжитан чуньяснас щит вылысь босьтіс картинкасӧ, кытчӧ серпасалӧма вӧлі гагъяс да личинкаяс, гаровтіс трубкаӧ да тэрыба, пока детинкаяс эз вевъявны казявны синлысъяс вывсьыс синвасӧ, мӧдӧдчис кустъяс вомӧн садлань.
— Мый, протоколӧ гижам! — юаліс Фёдор.
— А мый гижам, муніс кӧ? — шуис Петя. — Эновтлам аскиӧдз.
— Эновтлам, — тшӧтш шуис Димофей, коді вӧчис ассьыс уджсӧ.
— Эм предложение, — мунны сы бӧрся да нуӧдны собраниесӧ мунігтырйи, — шуис Коська.
Яблоняяс дзоридзалісны нин.
Ставыс, весиг посньыдик увъясыс вевттьысисны нежнӧй дзоридзьясӧн, быттьӧ кельыдрозӧвӧй бобувъяс воӧмаӧсь свет пасьталасьыс шойччыны тайӧ садъяс.
И сэтшӧм нежнӧйӧсь вӧліны тайӧ дзоридзьясыс, мый, кажитчис, тырмымӧн гораджыка шуны ӧти кыв, медым сійӧ звуксьыс лепестокъясыс надзӧник да шогпырысь гылалісны му вылӧ.
И Ёгор дед, коді радейтіс сёрнитны ӧтнасӧн, кутіс садйын сёрнитны гусьӧник.
А яблоняяс, кодъяс асывсяньыс рытӧдзыс ӧвтчисны куш увъяснас, ӧні напряжённӧя чӧв олісны, зілисны не уськӧдны сынӧд кодь кокни дзоридзьяссӧ.
И чавканъяс, кодъяс велалӧмаӧсь видчыны увъяс вылын, кутісны ыліті кытшлавны пашкыр пуяссӧ да свиданиеяссӧ вӧчавлісны ылісса ӧградаяс да потшӧсъяс вылын.
Яблоняясысь артмӧм вуджӧрті, вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн, ӧдйӧ восьлаліс кельдӧдӧм Леля.
Сыкӧд орччӧн восьлалісны Толя да Коська.
Неуна ылынджык, копыртчывлӧмӧн, медым гижны протоколӧ прениеяс, муніс Фёдор да сыкӧд орччӧн Петя.
А медбӧрын, ассьыс ружьесӧ стружитіг, кыссис Димофей.
— Сет честнӧй пионерскӧй, мый эн висьтавлы батьыдлы, и ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, — корис нывкаӧс Толя. — Сет честнӧй пионерскӧй.
Леля муніс измӧм чужӧмӧн, эз видзӧдлыв бӧрвыв.
— Но сет честнӧй пионерскӧй, — сӧветуйтіс Димофей. — Мый тэныд...
— Кута лыддьыны куимӧдз, — шуис Коська. — Он кӧ нинӧм висьтав, кутам гӧлӧсуйтны юалӧмсӧ.
Ӧти...
Леля ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Коська вӧтӧдіс сійӧс да горӧдіс:
— Кык!
Леля мӧдӧдчис ещӧ ӧдйӧджык.
— Куим! — шуис Коська. — Коді сы вӧсна, медым не мунны Лелька Гусева ордӧ нимлун вылӧ?
Леля эз вермы терпитны да видзӧдліс бӧрӧ.
Витӧд полеводческӧй бригадаса членъяс мунісны кинысӧ лэптӧмӧн.
Сійӧ курччис парсӧ, медым не бӧрддзыны горӧн, да котӧртіс садйысь.
Федя лыддис гӧлӧсъяс.
— А тэ? — юаліс сійӧ Петялысь.
— А ме — прӧтив.
— Но вот!
А ме гижи «единогласнӧ».
Мыйла тэ прӧтив?
Но кыдзи Петя вермис вочавидзны — мыйла?
Сійӧ и ачыс эз тӧд тайӧс.
8. НИМЛУН
Важӧн нин Александр Александровичлӧн эз вӧв татшӧм бур настроениеыс.
Сійӧ радейтліс пӧжасьны и нылыслӧн нимлун дырйи сьӧлӧмсяньыс занимайтчис, кыдзи унаӧн чайтӧны, мужчиналы прӧститны позьтӧм делӧӧн.
Войнас сійӧ ачыс пӧжаліс торт да дугдывтӧг шензис, кутшӧм ӧдйӧ кольӧны вояс. Торт вылӧ кремӧн гижис цифра «дас ӧти», коді петкӧдліс Лелялысь арлыдсӧ.
Асывнас Леля пӧлучитіс козинъяс: Александр Александрович ньӧбис сельпоысь медся бур аканьсӧ, коді, сійӧс кӧ треситыштан, пӧдлавліс синъяссӧ, а мама мӧдӧдіс карсянь Андерсенлысь мойдкывъяс — уна картинаа зэв мича небӧг, кодӧс ньӧбӧма, тыдалӧ, букинистическӧй магазинысь.
Вӧлі ещӧ ӧти помка Александр Александрович бур настроениелы.
Тувсовъя сьӧкыд лунъясӧ сылы частӧ ковмыліс вензьыны да видчыны бригадиръяскӧд, трактористъяскӧд, председателькӧд да весиг Дусякӧд, и, кор рытнас волывліс гортас, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мудзӧмаӧн, ӧткаӧн да кодӧнкӧ несправедливӧя ӧбидитӧмаӧн.
Сылы кажитчыліс, мый колхозникъяс сы вылӧ скӧралӧны да некод оз донъяв сійӧс.
Но тайӧ луннас йӧзыс быттьӧ вежсисны.
Дуся, кодӧс невернӧй анализъясысь ёна видіс, локтіс Александр Александрович дорӧ кыпыд, бура пасьтасьӧмӧн, поздравитіс сійӧс, окыштіс да, разрешение кортӧг, пондіс сылы отсавны лӧсьӧдны праздничнӧй пызансӧ.
И кӧть вӧлі вежалун и дядя Вася некымынысь воліс ӧшинь улӧ, медым нуӧдны сійӧс орчча сиктӧ кино вылӧ, сійӧ эз мун, кытчӧдз пызан вылын и жырйын эз ло лӧсьӧдӧма торжественнӧй случай кузя колана порядок.
Сэсся пырис колхозса председатель Харитон Семёнович, коді пыр вензьывліс.
Сійӧ вайис Лелялы козин — кыз фарфорӧвӧй кружка йӧв улӧ, дзик еджыдӧс, украшениеястӧг.
Первойысь на найӧ Александр Александровичкӧд сёрнитісны мирнӧя, вензьытӧг.
Александр Александрович шуис, мый еджыд кружка уна рӧма пызандӧра вылын зэв мича, весиг художественнӧ, и Харитон Семёнович сӧгласитчис сыкӧд, мый еджыд кружка уна рӧма пызандӧра вылын петкӧдчӧ художественнӧя.
Александр Александрович шуис, мый абу грек мӧдӧд му вылын нуӧдны культивация, сы вӧсна мый зэръяс бӧрас артмис корка.
Харитон Семёнович висьталіс, мый збыль мӧдӧд му вылын артмис корка и мый абу грек нуӧдны культивация.
Но колӧ шуны, мый Дусялӧн да Харитон Семёновичлӧн воӧмыс шензьӧдіс Александр Александровичӧс омӧльджыка, трактористъяслӧн бригадир Голубов воӧм дорысь.
Тайӧ «Берёзовскӧй МТС-са медбур трактористыс», кыдзи сы йылысь гижисны газетъясын, вӧлі, кыдзи думайтіс Александр Александрович, агротехника правилӧяс медся главнӧй торкысьӧн.
Кыдзи сӧмын бригадиръяс казявлісны туйяс дорысь кӧдзтӧм местаяс, Голубов панліс сёрни материальнӧй часть сохранитӧм йылысь, горючӧй экономитӧм йылысь, межремонтнӧй пробеглӧн срокъяс йылысь да мукӧдторъяс йылысь, кодъяс оз имеитны агрономия дінӧ некутшӧм отношение.
Александр Александровичлы некымынысь ковмис чорыда пинясьны Голубовкӧд.
И друг буретш тайӧ Голубовыс котӧртіс сы дорӧ веськыда удж вывсяньыс комбинезона да ичӧтик кӧзырёка кепкаа.
— Вот сетӧй, пӧжалуйста, нылыдлы, — яндысьӧмӧн шуис трактористъяслӧн бригадир да мыччис Александр Александровичлы ӧкуратнӧй кӧрӧбка. — Тайӧ музыкальнӧй ящик.
Бергӧдлыны кӧ воропсӧ часӧвӧй стрелка серти, кутас ворсны.
Босьтӧй, босьтӧй.
Меным тайӧ музыкаыс нинӧмла.
Война кадсянь нин пыр на валяйтчӧ.
Таті лакыс неуна вушйыштӧма, да ми краситыштім.
— Музыка музыкаӧн, а плӧтинанад кольччан, — стрӧга шуис агроном. — Джынсӧ на эн тыртӧй.
Голубов ышловзис да петіс.
Александр Александрович бергӧдлыштіс музыкальнӧй ящиклысь воропсӧ.
Кыліс нежнӧй музыка, быттьӧкӧ стекляннӧй кӧлӧкӧльчикъяс зилякылісны пытшкӧсас.
И агроном думыштіс, мый весьшӧрӧ видіс Голубовӧс кӧдзтӧм му вӧсна, — вермас лоны — дзик туй дорас збыль сьӧкыд бергӧдчыны сеялкаясӧн...
Быд татшӧм волӧм воис сьӧлӧм вылас агрономлы.
Но медся ыджыд радлунсӧ Александр Александровичлы вайис Леля.
Ӧнӧдз сійӧ думайтліс, мый Лелялы гажтӧм сиктын.
Ыджыд карад сылӧн вӧлі зэв уна пӧдруга: сылӧн жырйыс век вӧлі тыр гора гӧлӧса нывкаясӧн, кодъяс волывлісны орчча дворъясысь.
А тані, кӧть олӧны нин колхозын дзонь тӧлысь, Леля дінӧ некод эз волывлы и рытъяснас пыр сійӧ кольӧ ӧтнас — велӧдӧ урокъяс либӧ небӧг лыддьӧ.
Но талун асывнас, гортсьыс кытчӧкӧ мунігӧн, Леля тшӧктіс суседъяслысь чукӧртны унджык пань, пурт да тарелка, сы вӧсна мый воасны зэв уна гӧсьтъяс: вит детинка да, буракӧ, кык либӧ куим нывка.
«Лоины сэсся нывкалӧн ёртъяс!» — мӧвпыштіс Александр Александрович.
Тайӧ открытиесӧ агроном лыддис медся коланаӧн да медся радуйтанаӧн.
Делӧыс сыын, мый колхозӧ мунтӧдз сійӧ лӧгасис гӧтырыскӧд.
Лелялӧн мамыс дыр да упорнӧя эз тшӧкты сылы мунны.
Сійӧ уджаліс центральнӧй поликлиникаын врачӧн да нинӧм вылӧ эз кӧсйы шыбитны радейтана местасӧ.
Первойсӧ Александр Александрович эз сет талы ыджыд тӧдчанлун.
Век овлывліс, мый сійӧ медбӧрын сетчывліс.
Но сэки, кыдзи быттьӧ нарошнӧ, воис гӧститны бабушкаыс, и сы отсӧгӧн вензьӧмыс лои сьӧкыд да дыр кыссьысь, а сэсся вуджис лӧгалӧмӧ.
Бабушка тшӧктӧм серти Лелялӧн мамыс Александр Александровичлы предложитіс колхозӧ мунны ӧтнаслы, сылы кӧ сэтшӧм окота.
Сідзи медбӧрын и вӧлі решитӧма.
Но вензьӧмыс ӧддзис, кор Александр Александрович шуис, мый босьтас аскӧдыс Леляӧс.
Бабушка шуис, мый нывкасӧ во помнас велӧдчӧмысь торкӧмыс — йӧйталӧм, а кольны ӧтнассӧ, мамтӧг, колхознӧй керкаӧ — ещӧ ыджыдджык йӧйталӧм.
Александр Александрович сулаліс ас кыв вылын.
Бабушка шыасьліс отсӧгла рӧдвуж да тӧдсаяс дорӧ.
Шыӧдчис и Леля дорӧ: юасисны, кодӧс сійӧ ёнджыка радейтӧ: папасӧ али мамасӧ.
Леля вочавидзліс, мый ӧткодя радейтӧ кыкнаннысӧ.
Да, нӧшта сэтчӧ содтіс, мый дзик сідз жӧ радейтӧ и бабушкасӧ.
Вензьӧмъясыс Александр Александровичлысь мунӧмсӧ сувтӧдлісны пӧшти кык недель кежлӧ.
Медбӧрын бабушка шуӧм серти решитӧма вӧлі Леляӧс мӧдӧдны батьыскӧд, медым ар кежлас нывка ачыс разберитчас, кӧні сылы ёнджыка кажитчӧ.
«Эн шогсьы.
Сійӧ бӧр воас, — шуаліс бабушкаыс Леля мамалы, — культурнӧй мортыдлы колхозад абу зэв лӧсьыд.
А колльӧдны сиктын гожӧмсӧ сылы абу опаснӧ.
Сэтшӧм жӧ дача».
Вот мый вӧсна радліс Александр Александрович, кор тӧдмаліс, мый Леля аддзӧма ёртъясӧс.
Сідзкӧ, велавны нылыс кутіс, велаліс выль местаад.
И ӧдвакӧ бӧр мунас карӧ.
А сэки и мамыс воас, эновтас ассьыс поликлиникасӧ.
Мый нӧ — безработнӧйӧн оз коль: орчча сиктын тожӧ больнича эм.
Тадзи думайтіс Александр Александрович гӧсьтъясӧс встретитігкежлӧ лӧсьӧдчӧмсӧ помалігӧн.
Сійӧ восьтіс лимонад тыра бутылка, ӧшинь вылысь дзоридзьяссӧ пуктіс пызан вылӧ.
Сёй гырничьясыс мисьтӧмтісны пызансӧ, и сійӧ бӧр пуктіс дзоридзьяссӧ ӧшинь вылас.
Но дзоридзьястӧг эз вӧв зэв мича, и, сыысь кындзи, пызандӧра вылас вӧлі кык няйт чут.
Александр Александрович гаровтіс гырничьяссӧ еджыд бумагаӧн да бара пуктіс пызан вылӧ.
И сӧмын сэк, кор вӧчнысӧ лои нинӧм, сійӧ видзӧдліс часі вылас.
Вӧлі нин мӧдӧд час, а Леля висьталіс, мый гӧсьтъяс долженӧсь чукӧртчыны дас кык кежлӧ.
Александр Александрович вештыштіс занавессӧ да видзӧдліс ывла вылӧ.
Юкмӧс дорын сулаліс бокӧвӧй полуторка, и шопер кисьтіс радиаторас ва.
Шопер кисьтіс васӧ, шыбитіс кузовӧ лямалӧм ведрасӧ, и полуторка муніс.
Сэсся некод оз вӧлі тыдав, сӧмын машинаӧн повзьӧдӧм курӧгъяс бӧр петалісны туй вылӧ.
Александр Александрович пуксис пызан сайӧ да думыштчис.
Век жӧ абу бур, мый Леля кытчӧкӧ муніс.
Быд лун кытчӧкӧ котралӧ юасьтӧг, пӧльзуйтчӧ сійӧн, мый батьыс занят.
Мам дырйиыс тайӧ эз вӧв.
Колӧ кӧть юавны сылысь, кӧні овлывлӧ, мый вӧчлывлӧ.
Посводзын кылісны кокньыдик кок шыяс.
Ӧшйӧм рӧгӧзанас джоджсӧ чышкиг ньӧжйӧник воссис ӧдзӧс, пырис керкаӧ Леля.
— Вежсьы ӧдйӧджык! — горӧдіс Александр Александрович. — Кӧні тэ вӧлін?
Пырысь-пыр гӧсьтъяс воасны.
— Ог кут ме вежсьыны, папа, — шуис Леля да весиг торт вылас эз видзӧдлы, муніс перегородка сайӧ.
— Мый тэкӧд, нылук? — шензьӧмӧн юаліс Александр Александрович сы дорӧ матыстчӧмӧн.
— Нинӧм, папа.
— Ме жӧ аддза, синъясыд ваӧсь.
Мыйкӧ лои?
— Нинӧм.
— Мый вӧсна нӧ тэ лӧсьӧдчан бӧрдны?
— Ме ог лӧсьӧдчы.
— Ме жӧ аддза.
Со и щӧкаыд нин дрӧжжитӧ.
— Эн шу нинӧм, папа, ладнӧ? — корис Леля. — А то ме... ме... збыль бӧрддза.
— Но, дерт.
Вот и синваыд визувтӧ.
Мый тэкӧд?
Леля бергӧдчис, пуктіс юрсӧ стул юр вылӧ, и мышкыс сылӧн кутіс дрӧжжитны.
— Но, тырмас, нывка, но тырмас, — шӧйӧвошӧмӧн шуаліс Александр Александрович.
— Видзӧдлы, вай...
Кывзышт, кутшӧм музыкаыс.
Сійӧ босьтіс музыкальнӧй ящик да бергӧдлыштіс воропсӧ.
Зёлякывны кутісны стекляннӧй кӧлӧкӧльчикъяс.
— Но мый тэкӧд лои? — шуис сійӧ. — Мыйла тэ бӧрдан?
Тэнад, нылукӧй, водзын ставыс югыд-югыд.
Вӧлі кӧ эськӧ менам челядьдырӧй татшӧм, уськӧді эськӧ ӧмӧй ме кӧть ӧти синва войт?
— Ещӧ кыдзи уськӧдінныд эськӧ, — сыркъялігтыр шыасис Леля.
— Но бур.
Бӧрдыштін и тырмас, — Александр Александровичлӧн воши терпениеыс. — Мыссьы да веж платтьӧтӧ.
Пырысь-пыр гӧсьтъяс воасны, а тэ бӧрдан.
Абу мича.
— Оз локны гӧсьтъясыс.
— Мыйла?
— Оз локны.
Ми пинясим.
Александр Александрович юалӧмӧн видзӧдліс ныв вылас да ӧвтыштіс кинас.
Настроениеыс сылӧн ӧдйӧ тшыкис, и сійӧ жалитыштіс кадсӧ, кодӧс видзис ковтӧм лӧсьӧдчӧмъяс вылӧ.
Да ещӧ, му вылын нуӧдӧны подкормка, а сійӧ тортъяс пӧжалӧ.
Оз шогмы тадзи.
— Эн дӧзмы, папа, — шуис Леля. — Ми и кыкӧн справитам.
Збыль ӧд?
Энлы ме пукта чайник.
— Кыкӧн кӧ и кыкӧн. — Александр Александрович пуксис пызан сайӧ, кисьтіс чашкаясӧ лимонад да думыштчис.
Ылын карын сылӧн гӧтырыс, кӧнкӧ, тожӧ справляйтӧ нылыслысь чужан лунсӧ, и пызан вылас тожӧ сулалӧ лимонад, и талун сылы сідзжӧ гажтӧм.
Леля вайис чайник.
— Вай тотшнитчам, нылук, — Александр Александрович лэптіс лимонад тыра чашкасӧ да, шог мӧвпъяссӧ вӧтліг, тяпкӧдчис вомдоръяснас.
— Миян тэкӧд отношениеясыд зависитӧны сыысь, мый олӧмыс кутіс вывті ӧдйӧ вежны йӧзсӧ.
Ме тэнад кадӧ вӧлі дзик эг сэтшӧмӧн, кутшӧм тэ, а тэнад челядьыд кутасны торъявны тэысь ещӧ на ёнджыка.
Ӧти боксянь, тайӧ бур, а мӧдсянь — лёк...
Ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
— Позьӧ, — шуис Александр Александрович.
Пырис Петя.
Леля радпырысь уськӧдчис сы дорӧ.
Петя перйис зепсьыс бинокль призма да грубӧякодь шуис:
— Босьт детальсӧ.
Меным сійӧ оз ков.
— Но вот! — серӧктіс Александр Александрович. — А тэ шуин, гӧсьтъяс оз лоны.
Петя, пуксьы татчӧ.
Леля, мыччы сылы чашкасӧ.
Ӧдзӧс сайын мыйкӧ кышакыліс, и сійӧс дыр кутісны тракйыны ортсысяньыс:
— Ещӧ воӧны, — радліс Леля. — Муна да вежся.
Ӧдзӧс воссис.
Жырйӧ пырис Димофей да, приглашение виччысьтӧг, пуксис ружьенас пызан сайӧ, торткӧд орччӧн.
— Тэ мыйла воин? — зумыштчӧмӧн юаліс сылысь ыджыдджык вокыс.
— Нимлун вылӧ.
— Тэ ӧд гӧлӧсуйтін прӧтив.
— Тшӧктісны ки лэптыны, вот ме и лэптылі.
Челядь дыр на тадзи сёрнитісны.
Александр Александрович кывзысис, но нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны.
А кор воис Леля выль платтьӧа, Петя шуис сылы:
— Тэ эн пов.
Тэнӧ некод оз вӧтлы.
— Збыль? — радуйтчис Леля.
— Мый нӧ сы дыра тэ эн тыдав, Дима? — юаліс Александр Александрович, кодлы эз ло интереснӧ кывзыны тайӧ гӧгӧрвотӧм сёрнияссӧ.
— Войдӧр дзонь лунъясӧн ме бӧрся котравлін, а ӧні дзикӧдз вошин.
— Ме сійӧс ог лэдз тіян бӧрся котравнысӧ, — шуис Петя. — Медым эз мешайтчы.
— Сійӧ менсьым гачьясӧс дзеблалӧ, — гӧгӧрвоӧдіс Димофей.
— Гачтӧгыд он котӧрт: кӧдзыд.
— Да, — шӧйӧвошӧмӧн нурбыльтіс агроном.
Сійӧ чувствуйтіс, мый стесняйтӧ гӧсьтъяссӧ.
И кӧть радлысь Леля петкӧдліс асьсӧ гажаӧн, бур кӧзяйкаӧн, настӧящӧй гажӧдчӧмыс век жӧ эз артмы.
Ӧти кадколастӧ, кор ставыс чӧв олісны, агроном вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Петя шуис:
— Талун луныслӧн кузьтаыс дас сизим час да дас квайт минут.
— Кутшӧм кузь луныс, — шуис Леля.
— А медся кузь луныс овлӧ июнь кызь кыкӧд лунӧ, — и Петя бара видзӧдліс агроном вылӧ.
— Да, кузь, — пасйыштіс Димофей, — а узьны водны всё равно тшӧктӧны ӧкмыс часын.
«Гашкӧ мунны меным?» — мӧвпыштіс Александр Александрович.
Но мунны эз удайтчы.
Немвиччысьтӧг воисны выль гӧсьтъяс: Клавдия Васильевна, пыр новлан аслас ботикъяса, да кык нывка дзоридзьясӧн.
Кор лӧнис радлӧм да помасисны поздравляйтӧмъяс, велӧдысь сетіс Лелялы кузь да векни пакет, кодӧс кӧрталӧма вӧлі ленточкаӧн.
И Леля водзӧ вӧлі сувтӧдӧма условие: восьтыны козинсӧ сӧмын сэки, кор ставыс муналасны да сійӧ коляс ӧтнасӧн.
Но тайӧ условиесьыс нинӧм эз артмы.
Общӧй сёрни дырйи любопытнӧй Димофей петіс пызан сайысь, матыстчис пызан дорӧ, код вылын куйлісны козинъяс, да сійӧн пӧльзуйтчӧмӧн, мый сы бӧрся некод оз видзӧд, разис ленточкасӧ да восьтіс пакетсӧ.
— Видзӧдлы жӧ, Петька, градусник, — шуис сійӧ.
Леля бергӧдчыліс да акнитіс.
Димофей киын вӧлі почвеннӧй термометр.
— Мыйла сылы почвеннӧй термометрыс, Клавдия Васильевна? — шензис Александр Александрович.
— Код тӧдас.
Гашкӧ, ковмас, — синъяссӧ наяна читкыртӧмӧн вочавидзис велӧдысь.
Шудлун вылӧ, термометр йылысь сёрни сэсся эз нин кыптыв.
А минут вит кымын бӧрын Петя корис Димофейӧс да шуис сылы пеляс:
— Ставыс гӧгӧрвоана.
Клавдия Васильевна гижӧма.
Мун кор ребятаӧс.
Регыд мысти воисны Фёдор, Толя да Коська.
Ставсӧ ӧтитӧг кӧ висьтавны, кыдзи празднуйтісны тайӧ чужан лунсӧ, зэв дыр эськӧ лои.
Но вӧлі зэв гажа, сы вӧсна мый аски асывнас Коська ветлӧдліс лӧзӧдӧм плешка, кодӧс пӧлучитіс гораньӧн ворсігӧн, а Димофейлӧн кынӧмыс висьмис, сы вӧсна мый лишнӧй уна сёйӧма тортсӧ.
А музыкальнӧй ящиклысь воропсӧ бергӧдлісны сэтшӧм частӧ, мый сійӧ тшыкис, и Голубов босьтіс сійӧс, кыдз сійӧ шуис: вӧчны «капитальнӧй ремонт».
9. СПЕКТАКЛЬ
Пуксис гожӧм.
Школаын занятиеяс помасисны.
Пыр джуджыдджыка и джуджыдджыка кыпӧдчисны челядьлӧн мутор вылын вӧвлытӧм шобділӧн дас ӧкмыс кузь да ён за, и накӧд орччӧн «мультурумкалӧн» обыкновеннӧй за, коді кажитчис ичӧтикӧн да жебиникӧн. Сійӧс дӧзьӧритіс Димофей.
— Дас ӧкмыс чудеса быдмӧ, — шулывліс Дуся, коді корсюрӧ пыравлывліс «чародейка» вылӧ любуйтчыштны.
Челядь сьӧлӧмсяньыс ухаживайтісны асланыс заяс бӧрся.
Ещӧ ӧти записка, коді сюрис Лелялысь чужан лун празднуйтӧм бӧрын регыд мысти, найӧс эз ёна волнуйт.
Ставныс вӧліны уверенӧсь, мый гижӧ секрет видзны кужысь велӧдысь.
Но кор помасисны занятиеяс и Клавдия Васильевна муніс дзонь тӧлысь кежлӧ Мӧскуаӧ, рӧднӧйяс ордас, мутор вылысь бара аддзисны записка.
Историяыс лои пыр загадочнӧйджык.
Коська предложение серти челядь кыза киськалісны зубнӧй порошокӧн кустъяслысь коръяссӧ, кодъяс кытшалісны налысь муторсӧ, лӧсьӧдісны садйын пост да пондісны следитны: коді мелйӧссяс.
Но татысь нинӧм эз артмы.
Сӧмын Димофей недель чӧж ветлӧдліс юр вывсяньыс кок улӧдзыс зубнӧй порошокӧсь.
«Чародейка» быдтӧмысь кындзи челядьлӧн лоины и мукӧдпӧлӧс тӧждысянторъяс.
Сикт сайын кыдзкӧ тӧдлытӧг быдмис ыджыд му плӧтина, кодӧс лэптісны эмтээсовскӧй волокушаяс, и кыкнанладорсяньыс топӧдӧм Мараморушка визувтіс ӧні векньыдикинӧд кык насыпь костӧд.
Колис сӧмын ӧтар-мӧдар вадорсӧ эжаавны — и юыс эськӧ лои понӧма.
Челядь частӧ котравлісны плӧтина вылӧ, отсавлісны вундавны да ваявны эжа пластъяс.
Тайӧ уджсьыс пуктылісны ыджыд трудодень.
А рытъяснас чукӧртчывлісны клубын да дядя Вася юрнуӧдӧм улын гӧтӧвитісны «Снежок» пьеса.
Кыдзи и ставтор, мыйӧ босьтчывліс дядя Вася, пьесаыс гӧтӧвитсис серьёзнӧя да бура.
Детинка-негритёноклысь рольсӧ вӧлі сетӧма Петялы, а американскӧй велӧдысьлысь рольсӧ — Толялы.
Леля ворсіс капризнӧй нывкаӧс, и тайӧ рольыс сылӧн бура артмис.
Спектакль пуктӧм водзвылын дядя Вася ветліс карӧ да вайис сэтысь парикъяс и весиг кык фрак.
Гожӧмыс пуксис лӧнь, сӧдз сынӧда да дзик тӧврутӧм, мый вӧсна асывъяснас, мӧсъяс прӧйдитӧм бӧрын, туй весьтын дыр на кыліс йӧв дук.
Шынитӧв вӧлі и ичӧтик шобді йӧрын.
Сӧмын пашкыр мазі, аслас делӧяс кузя лэбигтырйи, торкліс чӧв-лӧньсӧ, и дыр вӧлі кылӧ, кыдзи сійӧ лэбалӧ кустъяс весьтті, Мараморушка весьтті, кыдзи кӧнкӧ ылын-ылын гӧгралӧ туйбокса катшасин весьтын, и сэсся, ассьыс моторчиксӧ выключитӧм бӧрын, ланьтӧ катшасинлӧн еджыд чашечка пытшкын.
Рытладорыс лунся сӧдз сынӧдыс надзӧник лӧзӧдліс, енэжыс матыстчыліс мулань и Мараморушка весьтӧ ӧшйыліс слӧйясӧн ру, кодсянь мыйлакӧ кыліс сотчӧм дук, и вӧлі сійӧ сэтшӧм сибдалысь, мый кажитчис, сы дорӧ инмӧдчылӧм бӧрын позьӧ лякӧссьыны.
Ру пырыс вӧлі ёнджыка кылӧ, кыдзи сёрнитӧ юыс: изъяскӧд — тэрыба да скӧра, эжӧркӧд — дружескӧя, ньӧжйӧник шӧпкӧмӧн.
Енэжас ломзисны гырысь, яркӧй кодзувъяс, и кор, юртӧ чатӧртӧмӧн, видзӧдан тайӧ кодзула пыдӧстӧм енэжас, бура чувствуйтан, кыдзи бергалӧ муыс.
Спектакльӧдз кык лун водзджык поводдяыс друг вежсис.
Асыввывсянь кутіс пӧльтны тӧв, и рытъя кыаясыс туналісны зэр.
Луннас орчча район весьтын ӧшалісны кымӧръяс и муланьыс нюжӧдчисны пӧла руд лентаяс.
Челядь радлісны талы: заводитчасны кӧ зэръяс, мувывса уджъяс сувтасны и спектакль вылын лоӧ унджык йӧз.
Сідзи и лои.
Представление лунӧ асывсяньыс зэрмис, и кык час кежлӧ клубын тырыс нин вӧлі йӧз.
Орчча сиктъясысь воисны нывъяс, Голубов юрнуӧдӧм улын воисны трактористъяс.
Фёдор сулаліс ӧдзӧс дорын да прӧверяйтіс билетъяс.
Ичӧтик челядьпиян няргисны сы дорын:
— Лэдз, Федя!
— Ми лабичьяс вылын огӧ пондӧй пукавны!
— Ми джоджас пуксям!
Фёдор тупкис туйсӧ аслас телӧӧн да эз лыддьы коланаӧн вочавидзны мелюзгалы.
Друг посни челядь чукӧрысь сійӧ аддзис Димофейӧс.
Витӧд полеводческӧй бригадалӧн собрание решитӧм серти Димофей спектакль дырйи должен вӧлі дежуритны йӧр дорын, а сійӧ тані, клуб дорын.
— Тэ мыйла татчӧ воин? — стрӧга юаліс Фёдор.
— Кӧтаси.
Кӧдзыд.
Лэдз видзӧдышта, Федя, — кутіс няргыны Димофей.
— Ичӧтъяслы аски кутам петкӧдлыны.
Талун оз позь!
— Лэдз, Федя!
— Шуӧма, оз позь!
— А ме сідзкӧ ставыслы висьтала, — нюжӧдіс Димофей, — тӧдан, мый йылысь?
— Но, мун, мун, — тэрыба шуис Фёдор да лэдзис мудер дежурнӧйӧс залӧ.
— Сылы позьӧ, а миянлы оз! — горӧдісны мукӧдъяс.
— Ми Клавдия Васильевналы висьталам!
— Мед сӧмын оз лэдз.
Вевт вылас каям, грымгыны пондам.
— Всё равно огӧ лэдзӧй ворснытӧ.
Ӧшиньясӧ горзыны кутам!
Тайӧ каднас сцена вылын гримируйтчисны артистъяс.
Петя кыза мавтіс чужӧмсӧ сьӧд краскаӧн.
Толя сулаліс рӧмпӧштан водзын зэв паськыд фрака да кӧрталіс ныр улас пассьыс нетшкӧм кӧза гӧн.
Леля, коді дзик нин вӧлі дась петны сцена вылӧ, пукаліс пельӧсын да, пельяссӧ чуньяснас тупкӧмӧн, повторяйтіс рольсӧ.
Кор сцена вылын петкӧдчис Димофей, Петя скӧрмис, но эз понды сыкӧд сёрнитны, — ӧні эз вӧв кадыс сійӧс велӧдыштӧм вылӧ.
Димофей сувтіс занавес восьтавны, лӧсьӧдчис сцена дорӧ да кыкнан кинас кутчысис кӧвъяс сідзи, медым некод эз вермы кыскыны сійӧс тайӧ местасьыс.
Пӧсялӧм дядя Вася ветлӧдліс сцена кузя, ӧвтчис кияснас да шӧпкӧмӧн объясняйтіс Толялы, мый пьесаыс антиамериканскӧй, мый велӧдысь Такер — отрицательнӧй тип, и сы вӧсна бур, мый фракыс сы вылын паськыд да кузь.
— Регыд позяс занавес лэптыны? — горӧдіс Димофей.
Дядя Вася грӧзитыштіс сылы чуньнас.
Виччысисны суфлёрӧс — Фёдорӧс.
Медбӧрын воис и сійӧ.
Артистъяс мӧдісны занимайтны ассьыныс местаяссӧ.
Дядя Вася торжественнӧя звӧнитыштіс кӧлӧкӧльчикӧн, кодӧс тайӧ случай кузя босьтісны рекордсменка-мӧс голяысь, да шуис:
«Заводитам.
Кутӧй тӧдвыланыд, кыдзи сёрнитчим: залӧ не видзӧдны.
Видзӧдны ме вылӧ.
Ме лоа со сэні, сцена саяс».
— Ӧні позьӧ занавессӧ лэптыны? — юаліс Димофей.
Дядя Вася бара грӧзитыштіс сылы чуньнас.
Фёдор пырис суфлёрскӧй будкаӧ.
Леля петіс объявляйтны ворсысьяслысь составсӧ.
— Ӧні лоӧ петкӧдлӧма «Снежок» пьеса, — кыліс Димофей Лелялысь лэчыд да волнуйтчӧмысла вежсьӧм гӧлӧссӧ. — Снежокӧс ворсӧ — Петя Иванов.
Сцена сайсянь петіс Толя, кодлӧн ускыс вешйӧма бокӧ.
— Мун сцена вывсьыс, — пинь пырыс сӧдзӧдіс будкасянь Фёдор. — Пырысь-пыр заводитам!
— Петя! — сы вылӧ внимание веськӧдтӧг чукӧстіс Толя.
— Мый тэныд?
— Бара записка.
— Кутшӧм записка?
— Вот лыддьы.
И сійӧ чургӧдіс гырысь печатнӧй шыпасъясӧн гижӧм бумага.
Фёдор петіс будкасьыс да матыстчис артистъяс дорӧ.
Бумага вылас вӧлі гижӧма: «Мыйла опытнӧй участок вылын некод оз дежурит?»
— Кытысь тэныд сійӧ сюри? — юаліс Петя.
— Пызан вылысь.
Кӧні гримируйтчим.
Димофей, кыдзи сӧмын кыліс, мый Леля помаліс объявлениесӧ, кыскыштіс кӧвйӧдыс, и занавес воссис.
Зрительяс водзын Толялы ковмис котӧртны сцена сайӧ, а Фёдорлы — пырны суфлёрскӧй будкаӧ.
Зрительяс отнеситчисны та дорӧ снисходительнӧя да весиг клопайтыштісны суфлёрыслы, сӧмын дядя Вася ымӧстіс, пинь висьӧмысь моз.
Артистъяс котӧртісны асланыс местаясӧ, а Коська — школаса директор Томсон, Фёдорлы мигнитӧм бӧрын, шуис первойя фразасӧ:
— «Кора тіянӧс, том джентльменъяс!
Тайӧ ыркыд классыс буретш лӧсялас, медым ті кӧдзалінныд.
Мый ті та вылӧ шуанныд?»
Спектакль заводитчис.
А ывла вылын зэрис пыр ёнджыка.
Сійӧ мыськис яблоняяс вылысь известьсӧ, тыртіс гудыр ваӧн став колеяяссӧ да гуранъяссӧ, йӧршитіс курӧгъясӧс пос увъясӧ, йӧктіс кӧрт вевтъяс вылын, нетшыштіс клуб стенысь афишасӧ, нуыштіс сійӧс му кузя да мисьтӧма ляскис туй шӧрас.
Некымын минут чӧжӧн зэрыс пӧткӧдіс мусӧ, да муыс кутіс йӧткавны васӧ Мараморушкаӧ.
Зэрлӧн рӧвнӧй шум улын помасис первойя действие.
Антракт дырйи дядя Вася ошкыштіс артистъясӧс, висьталіс Фёдорлы, мед сійӧ надзӧнджык суфлируйтас, да Димофейӧс вештіс удж вывсьыс лоӧмтор вӧснаыс.
Кор помасис мӧд действие, Петя аддзис сцена вывсянь, мый Димофей пуксьӧма воддза скамья вылӧ бать да Голубов костӧ да, тыдалӧ, ньӧти эз жалит, мый сійӧс вештісны сцена вылысь.
Зрительяс следитісны, кыдзи кӧза гӧнысь вӧчӧм уска скӧр велӧдысь Такер горзіс негритянскӧй детинка Дик вылӧ:
«Ланьт!
Бурджыка выражайтчы!..
Дик Демпсей, пуксьы парта саяд.
Пукты киястӧ пызан вылӧ.
Кыдзи тэ лысьтан.
Дик Демпсей, ӧбижайтны нывкаӧс?»
Такер фрак питшӧгсьыс перйис кузь линейка да, суфлёрскӧй будка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кучкис Диклы киясас.
Сэсся видзӧдліс сцена сайӧ, кӧні пукаліс дядя Вася, да кучкис ещӧ кыкысь.
Но Петя, коді ворсіс Дикӧс, дзикӧдз вунӧдіс, мый тайӧ здукас сылӧн чужӧм вылас должен петкӧдчыны страдайтӧм.
Сійӧс ылӧдіс Ёгор дед, коді пырис залӧ.
Лысьӧмӧдзыс кӧтасьӧм Ёгор матыстчис колхозса председатель дінӧ да пондіс мыйкӧ сылы висьтавны, ачыс петкӧдліс ӧшиньяс вылӧ.
Харитон Семёнович да Голубов шапкаасисны да шӧйӧвошӧм чужӧмъясӧн мӧдӧдчисны ӧдзӧслань.
Димофей чеччыштіс места вывсьыс да пырис сцена улӧ.
Петя тӧдіс, мый Ёгор дедлы тшӧктӧма сюся видзӧдны мернӧй рейка бӧрся, кодӧс сувтӧдӧма плӧтина дорӧ.
Тыдалӧ, ёна пондіс содны ваыс Мараморушкаын.
Абу мӧдног.
Велӧдысь Такер та кості висьталіс ассьыс текстсӧ:
«Тайӧс вермас вӧчны сӧмын грубӧй пемӧс, кутшӧмӧн тэ асьтӧ петкӧдлін.
Тэ таысь мынтысян!»
И дядя Вася вылӧ видзӧдлӧм бӧрын бара кучкис Диклы линейкаӧн.
Та бӧрын Дик должен вӧлі нор гӧлӧсӧн шуны: «Ме эг дойд сійӧс, мистер Такер.
Ме прӧстӧ вешті сылысь кисӧ».
Но Петя некыдзи эз вермы шуны тайӧ кывъяссӧ.
Суфлёрскӧй будкаын Фёдоркӧд орччӧн мыччысис Димофей, и найӧ кутісны варова сёрнитны.
А сэсся Фёдор чуньнас корис Петяӧс и, кор мӧдыс матыстчис, надзӧник шуис:
— Миянлысь шобдітӧ ойдӧдӧ.
И Петя чеччыштіс сцена вывсянь залӧ да котӧртіс улича вылӧ.
Сы бӧрся, фрак бӧжъяснас шенасиг, уськӧдчисны мистер Такер да мистер Томсон, а на бӧрся — дженьыдик платтьӧа да балетнӧй тапочкияса Леля.
Татшӧмтор зэв ёна шемӧсмӧдіс дядя Васяӧс.
Федя петіс будкасьыс, пыркнитіс ас вывсьыс буссӧ да, нинӧм гӧгӧрвотӧм публика вылӧ веськодя видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
— Антракт, ёртъяс.
Сэсся чеччыштіс увлань да уськӧдчис вӧтӧдны ассьыс ёртъяссӧ.
Зэрис.
Гӧгӧр сулаліс васӧд пемыд.
Лысьӧмӧдз кӧтасьӧм челядь тӧвзисны фруктӧвӧй сад кузя асланыс йӧрторлань.
Петя чужӧм кузя визувтіс сьӧд краска.
Сӧмын ӧні сылы тӧдвылас уси, мый кык лун сайын тупкисны плӧтинасӧ, и татшӧма зэригӧн юын ваыс должен ӧдйӧ содны.
Делӧыс вӧлі лёк.
Садсянь шуйгавылын артмӧма нин паськыд куръя кодь, и том кыдзьяс пидзӧсӧдзыс сулалісны ваын.
Быттьӧкӧ челядь вылын сералӧм могысь друг гымыштіс.
Кустъясӧ парсасиг Петя петіс асланыс йӧртор дорӧ да видзчысьтӧмлаыс сетчис бӧрвыв.
Опытнӧй участок вылын уджаліс Голубов.
Дӧскаӧн, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Бокӧвӧйяслы ветлыны таті стрӧга воспрещайтсьӧ», быттьӧ зырйӧн, сійӧ чукӧртіс мусӧ да шобді гӧгӧр вӧчис дамба.
— Ті кыдзи татчӧ веськалінныд? — юаліс шӧйӧвошӧм Петя.
— Лишнӧй больгытӧг!
Отсалӧй! — горӧдіс Голубов.
Шуд вылӧ, кустъяс пиӧ вӧлі дзебӧма кык зыр.
Челядь тэрыба босьтчисны уджӧ.
— Мый нӧ тэ татшӧм каднас дежурнӧйястӧ он коль? — кӧритыштіс Петяӧс Голубов, кор лои яснӧ, мый шобділы нинӧм нин оз грӧзит.
— Вот, вӧлӧма, коді запискаястӧ гижалӧ, — гӧгӧрвоис Фёдор.
— Сідзкӧ, тайӧ ті гижалінныд? — юаліс Коська да шымыртіс ассьыс фраксӧ.
— Ме. Каитча.
А мый, неладнӧ мыйкӧ сӧветуйті?
— Эн, ставыс вернӧ, — шуис Петя. — А кытысь ті миян йӧр йылысь тӧдмалінныд?
Толя кынмис.
Сылы вӧлі нин гӧгӧрвоана, мый йӧр йылысь Голубовлы висьталіс Гошка.
— Ачым случайнӧ веськалі, — гӧгӧрвоӧдіс Голубов да гӧгӧрвоӧмӧн видзӧдліс Толя вылӧ.
— Но мый нӧ ӧні вӧчан.
Сӧмын видзӧдӧ, медым ни ӧти морт та йылысь эз тӧд, — ӧлӧдіс Петя.
— Кута чери моз чӧв овны.
А йӧр дорӧ вӧлі мӧдӧдчӧны нин интересуйтчысьяс да шемӧсӧ усьӧм дядя Вася, Егор дед, Александр Александрович да Харитон Семёнович.
10. ЫДЖЫД ОГОРЧЕНИЕЯС
Зэрны дугдіс войнас.
Водз асылӧ дядя Вася доддяліс Бурансӧ да мӧдӧдчис фермаӧ.
Енэжыс весассис, и ыджыд, шоныд шонді, коді коллялӧма войсӧ кӧнкӧ Николин бор сайын, кыпӧдчис «Веж луг» весьтын.
Сӧстӧм, мыськалӧм сынӧдын ылӧдз кыліс петуклӧн горзӧмыс, и тайӧ горзӧмыслы воча чуксасисны орчча сиктъясса петукъяс.
Ывла вылын ставыс выльмис: пӧрысь, бусӧн вевттьысьӧм вязлӧн, коді паськӧдӧма чукыльӧсь увъяссӧ клубса кильчӧ весьтын, коръясыс лоины мича вежӧсь, клуб ӧшинь кӧсякъяс югъялісны шонді водзын, быттьӧ найӧс сӧмын на краситӧмаӧсь виж маслянӧй краскаӧн, батист кодьӧсь дӧввидзисны кыдз пуяс.
Курӧгъяс, радысла синъяссӧ куньтыраліг юисны гӧпъясысь енэж кодь кельыдлӧз ва.
Нырӧ чапкӧ вӧлі сыла сьӧд му дук.
Вевтъяс вывсянь, ӧти бӧрся мӧд — усялісны медбӧръя гырысь ва войтъяс.
Дядя Вася инмӧдчис телега чӧрснас вяз стволӧ.
Пӧрысь пу увъяс вылысь мӧдіс киссьыны ведраысь моз зэр, и дзик орччӧн Буранкӧд здук кежлӧ тыдовтчыліс ӧшка-мӧшка.
Дядя Вася муніс палисадникъяс дорті, кодъяс вылын косьмис паськӧм: Лелялӧн дженьыд платтьӧыс, Петялӧн пинжакыс, Димофейлӧн гачыс, Голубовлӧн комбинезоныс.
Комбинезонкӧд орччӧн потшӧс дорӧ вӧлі нёровтӧма паськалӧм гижӧда пӧв: «Бокӧвӧйяслы ветлыны таті стрӧга воспрещайтсьӧ», — сійӧс тожӧ пуктӧмаӧсь косьтыны.
Клуб дорын ӧшалісны кык няйтӧссьӧм фрак.
Дядя Вася ладмӧдіс фермаын уджсӧ да мӧдӧдчис бӧр.
Туй вылас сылы паныдасис расстроитчӧм Дуся.
— Тэ кытчӧ татшӧм водзсӧ мӧдӧдчин? — юаліс сійӧ.
— Челядьлӧн йӧр дорӧ.
Александр Александрович ӧні миян ребяталы туй оз сет.
Кӧть тэ эськӧ корин, медым эз сюйсьы найӧ делӧӧ.
Дядя Вася домаліс Буранӧс да Дусякӧд ӧттшӧтш мӧдӧдчис фруктӧвӧй садлань.
Водз асыв вылӧ видзӧдтӧг йӧр дорын тырыс нин вӧлі йӧз.
Ребята да агроном кындзи, тані йӧткасисны бригадиръяс, Ёгор дед, Харитон Семёнович, Голубов да районысь воӧм кутшӧмкӧ уполномоченнӧй.
«Чародейка» кӧйдысасис нин.
Шептасис сійӧ аслысногӧн, быд за вылын артмис эз ӧти шеп, а дзонь пучок, и Ёгор дед видзӧдіс чудеснӧй шобді вылӧ шензьӧмӧн.
Харитон Семёнович, коді сьӧлӧмнас чувствуйтіс событиеыслысь ыджыд тӧдчанлунсӧ, сулаліс «чародейка» водзын шапкатӧг.
А локтысь уполномоченнӧй гижаліс челядьлысь фамилияяссӧ, медым сетны газетын бур информация.
Петя, Фёдор, Коська, Толя да Леля юрсӧ ӧшӧдӧмӧн пукалісны скамейка вылын да кывзісны Александр Александровичӧс.
Агроном кыпыда ветлӧдліс йӧр гӧгӧр, некодӧс эз лэдз матыстчыны гӧрӧм участок дорӧ да шуаліс:
— Кутӧй тӧдвыланыд, челядь, мый тіян шобдіныд лэдзис ассьыс шепсӧ кык недель водзджык миян местаса срок серти.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм, случайнӧй помкаяс вӧсна тіянлы удайтчис дженьдӧдны сідз шусяна вегетационнӧй кадколастсӧ тӧлысьджын вылӧ тайӧ зэв ценнӧй быдмӧгыслысь.
Энӧ вунӧдӧй тайӧс, пӧжалуйста, менам ёртъяс.
— Ми кутам тӧдвылын, — шыасис Петя.
— «Чародейкалӧн» кузь вегетационнӧй кадколастыс, — водзӧ висьталіс агроном, — ӧнӧдз вӧлі главнӧй помканас сійӧс видз-му овмӧсса производствоӧ пыртӧмлы.
Сійӧ юалӧмсӧ решитӧм вылын, кыдзи дженьдӧдны «чародейкалысь» вегетационнӧй кадколастсӧ, некымын во нин мырсьӧны миян учёнӧйяс.
А тіян тайӧ задачаыс лои решитӧма.
Ті гӧгӧрвоанныд, лои решитӧма государственнӧй тӧдчанлуна задача!
— Гӧгӧрвоам, — бара шыасис Петя.
— И ӧні кӧ миянлы тіянкӧд удайтчас тӧдмавны воськов бӧрся воськов став сійӧ приёмъяссӧ да мероприятиеяссӧ, кодъясӧс ті гӧгӧрвотӧг применяйтінныд асланыд мутор вылын, ми тіянкӧд Рӧдиналы вӧчам зэв бур козин...
— А мый тӧдмавнысӧ, — торкис агрономӧс Фёдор, — ми быд лун дневник нуӧдам.
— Ак, со мый!
Кӧні нӧ тіян дневникныд?
А тэныд мый колӧ, детинка?
Бӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма Димофейлы, коді сӧмын на тыдовтчис йӧр дорын.
— Сійӧ тожӧ миян бригадаын, — гӧгӧрвоӧдіс Петя.
— Тайӧ нин вывті! — Александр Александрович шевгӧдіс кияссӧ. — Татшӧм ичӧтиксӧ оз позь лэдзны татшӧм серьёзнӧй делӧ дінас.
Мун, Дима ворс.
— Ог мун.
Менам тані аслам шеп быдмӧ.
— Эн тӧждысь.
Быдтам ми тэнсьыд шептӧ.
— Ме ачым быдта.
— Шуӧма тэныд, Димка, мун татысь, — шуис Харитон Семёнович, — сідзкӧ, мун.
— А ті кӧ менӧ вӧтлыны кутанныд, ме ставыслы висьтала тайӧ йӧр йывсьыс, — синва сорӧн нурбыльтіс Димофей да ачыс эз на гӧгӧрво ещӧ, мый сійӧ некодӧс нин эз повзьӧд. — Петя, мыйла найӧ менӧ вӧтлӧны?
— Неправильнӧ, Александр Александрович, ті тайӧ юалӧмсӧ решайтанныд, — солиднӧя кызӧктӧм бӧрын шуис дядя Вася. — Оз ков эськӧ налы мешайтны.
— Дерт, оз ков! — сы дор сувтіс Дуся. — Найӧ со кутшӧмтор быдтісны, а ті найӧс татысь удж вывсьыс вештанныд.
— Абу ӧмӧй тіянлы гӧгӧрвоана, Евдокия Захаровна, мый тайӧ ичӧтик йӧрас лои решитӧма государственнӧй задача?!
— горӧдіс агроном.
— Именнӧ, — шуис уполномоченнӧй.
— Да ӧд ребятаыс асьныс решитісны.
— А кыдзи решитісны?
Случайнӧ.
abu
Кыдзсюрӧ вӧчӧм ӧти воськов вермас ставсӧ нинӧмӧ вайӧдны...
— Мыйла нӧ случайнӧ? — Дуся нюмъёвтіс. — Ті налы отсалінныд, Александр Александрович.
— Эг вермы ме налы отсавны.
Ме нинӧм эг тӧд.
— А век жӧ отсалінныд.
Вӧчинныд найӧ мулысь анализ...
Кольӧй ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі, Александр Александрович.
Мед уджалӧны.
— Кыдзи нӧ ме верма ставсӧ кольны сідзи, кыдзи вӧлі!
Ӧд найӧ челядь!
— Кутшӧм найӧ челядь!
Найӧ челядь, пока новлӧдлан ки вылад.
А кыдзи кок вылӧ сувтасны, сет сӧмын налы либӧ уджалысь трактор, либӧ мотоцикл.
— Гашкӧ, збыль, огӧ кутӧй налы мешайтны? — шыасис агроном дінӧ Харитон Семёнович. — Аддзан, дзикӧдз жугыльмисны.
— Ме ӧмӧй лӧсьӧдча мешайтны?
Ме сӧмын кора, мед метӧг найӧ участок вылӧ эз волывлыны.
— Неправильнӧ ті юалӧмсӧ сувтӧданныд, Александр Александрович, — шуис дядя Вася.
— А пӧгубитасны кӧ «чародейкасӧ» — кодлысь юаласны?
Менсьым али налысь?
— Тайӧ збыль, — шуис Харитон Семёнович. — Налысь оз юавны!
Найӧ ичӧтӧсь на.
Тэнсьыд юалам.
Оз вермы лоны, медым татшӧм буртор пропадитіс.
— Сідзкӧ лэдзӧй меным контролируйтны налысь уджсӧ.
— Кыдзи ребята? — юаліс Харитон Семёнович.
— Мед контролируйтӧ, — Петя ышловзис, — сӧмын ми век жӧ дежурнӧйясӧс пондам сувтӧдавны.
И мед миянлысь приказъяссӧ оз нетшкыны.
— Огӧ кутӧй нетшкыны, Александр Александрович?
Кыдзи нӧ налы приказъястӧгыс?
— Мед ӧшалӧны.
— Но вот и сёрнитчимӧй.
Йӧз пондісны разӧдчавны.
А кор йӧр дорас эз коль ни ӧти морт, Мараморушкаладорсянь кустъяс пыр писькӧдчис Димофей. Сылӧн киас вӧлі консервнӧй банка, кодӧс вӧлі тыртӧма гудыр жидкостьӧн.
Сійӧ полігтыр видзӧдліс гӧгӧр, пидзӧсчанясис «мильтурумка» за дорӧ да кутіс киськавны мусӧ.
— Сэсся менӧ тэ дінӧ оз нин лэдзны, — шогпырысь шуис сійӧ заыслы. — Дяденька оз тшӧкты тэ дорӧ волывлыны.
Тэ быдмы ӧдйӧджык, ло, кутшӧм Петькалӧн.
А то тэ дзоляник — ставсьыс медічӧт.
Ыджыдъясыдлы лӧсьыд, а ичӧтикъясыдлы лёк.
Ичӧтъястӧ быдлаысь вӧтлӧны.
Вот вердышта тэнӧ медбӧръяысь...
— Мый тэ тані вӧчан? — кыліс мышсяньыс гӧлӧс.
Димофей дрӧгнитіс да уськӧдіс банкасӧ.
Сы мышкын сулаліс агроном.
— Киськала.
— Но вот, быттьӧ чувствуйті!
Да позьӧ ӧмӧй?!
— Позьӧ.
Ме ог кодлыськӧ, ме ассьым шепӧс киськала.
— Оз, найӧ ставсӧ нинӧмӧ ваясны! — агроном шеныштіс кияснас. — Ме жӧ гӧгӧрвоӧді тэнад ёртъяслы, мый лишнӧй вердӧмсьыс шобдіыс госсялас!
Гӧгӧрвоан тэ!
Госсялас.
— Ог тӧд, — сідз-тадз шуис Димофей.
Гортас Александр Александрович ёна возмущайтчӧмӧн висьталіс та йылысь Лелялы, но сійӧ батьыслысь висьталӧмсӧ пыдди эз пукты.
Кутшӧма вредитіс Димофей бригадалы, Лелялы лои гӧгӧрвоана сӧмын мӧд луннас, кор сійӧ нуис батьыслы му вылӧ завтрак да ордас тыртӧм ситеч чышъянӧн бӧр вӧлі воӧ гортас.
Сійӧ паныдасис Петякӧд.
— Тэ кытчӧ? — юаліс сійӧ.
— Сідз прӧстӧ ветлӧдла.
— Папа шуӧ, мый регыд районсянь воасны видзӧдлыны миянлысь шобдітӧ.
abu
abu
— И мед воӧны.
— Папа тшӧктіс налы вылӧ мыйсюрӧ тӧдмавны.
Кутшӧм числӧын кӧдзим, кыдзи удобряйтім.
Ме сылы висьталі, мый тайӧ ставыс миян дневникын гижӧма.
Сетам сылы дневниктӧ,
да, Петя?
— Ог сет, — орӧдіс Петя. — Сійӧ учёнӧй, мед ачыс разберитчас.
— Кыдз жӧ сідзи?
А ме кӧсйыси.
— Тэ кӧсйысин?
А сійӧ миянӧс йӧр дорӧ абу тшӧктӧма лэдзны.
— Да тэ мый, Петя!
— Сійӧс и висьтала, — гӧлӧсыс Петялӧн дрӧжжитіс, — тӧрыт мунам Федька-дежурнӧйкӧд, а дед Ёгор сувтіс туй шӧрас да оз лэдз.
Шуӧ: «Оз позь».
Ми шуам: «Ми асланым йӧрӧ».
А сійӧ шуӧ: «Мед кӧть кытчӧ — оз позь».
Ми думайтім, оз гӧгӧрво пӧрысьыд, — шуам: «Ми «чародейка» участок вылӧ».
А сійӧ шуӧ: «Вот и эз тшӧктыны лэдзны участок вылас».
Ми шуам: «Кыдзи эз тшӧктыны?»
А сійӧ шуӧ: «Эз тшӧктыны, и ставыс»... —
Водзӧ Петя эз мӧд висьтавны да ӧвтыштіс кинас.
Мыльк йылӧ кайӧм бӧрын сійӧ пуксис из вылӧ.
abu
Мыльк вывсянь надзӧникӧн исковтісны кымӧръяслӧн вуджӧръясыс, и туйыс лоліс то пемыдджык, то югыдджык.
Ылын ытшкисны.
Еджыд чышъянъяса колхозницаяс ытшкисны векньыдик бор, коді лоӧма туй да сю костын, медым весьшӧрӧ эз вош ньӧти турун, а водзын дзоридзьясӧн тыр видз вывті ветлӧдлісны вӧла ытшкан машинаяс, кодъяс ас бӧрсяыс кольлісны ытшкӧм васӧд турунлысь пемыд турунвиж лёдзьяс.
Делӧвитӧя жужжитісны мазіяс, турун пиын ичӧтик вурсян машинаяс моз таргисны чиркъяс.
Гӧгӧр пуис спокойнӧй, дугдывтӧм удж.
— Мунны ытшкыштны ли мый ли? — шуис Петя.
И Леля гӧгӧрвоис, мый сійӧ шогсьӧ сыысь, мый сылысь мырддисны «чародейкасӧ» да сылы нинӧм вӧчнысӧ.
— Тӧдан, Петя, тэ, кор помалан сизимӧд класстӧ, мун карӧ, — шуис сійӧ.
— Мый ме сэтысь эг аддзыв?
— Сэні тэныд бурджык лоӧ.
Сэні машинаяс ветлӧны, автобусъяс.
— А миян абуӧсь ӧмӧй машинаясыс? — Петя шпыньмуніс. — Миян сэтшӧм машинаяс эмӧсь, кодъясӧс карад сӧмын киноын петкӧдлӧны.
«Кубанскӧй казакъяс» киноысь аддзылін комбайнъяссӧ?
Но вот.
А тэ тані настӧящӧй комбайн аддзан.
— Век жӧ карад бурджык.
Сэні садъяс эмӧсь, паркъяс.
— А миян, видзӧдлы, вӧръяс да расъяс.
Сэтшӧм вӧръясыс, мый вошны позьӧ.
Тайӧ тэныд абу сад.
— А карын — магазинъяс? — водзӧ ассьыс нуӧдіс Леля.
— Мый меным магазинъяссьыс?
Меным вӧрад быттьӧкӧ сельпоын: кӧні еджыд, кӧні гӧрдгобъяс, кӧні оз — ставсӧ тӧда.
Муна и босьта.
Тіян сэні карад пуксьӧдасны контораӧ бумага гижны — сідз жӧ, кыдзи школаын.
А тані миян уджыс шонді водзын да шоныд тӧв вылын, и муыс миян бур. — Петя видзӧдліс Леля вылӧ да водзӧ висьталіс: — Ме ӧд анализъястӧг мутӧ гӧгӧрвоа.
Анализыд — сійӧ сідз сӧмын, прӧверитӧм могысь.
А то сет меным мусӧ видзӧдлыны да исалыштны, и ме тэныд висьтала, кутшӧм сылы колӧ удобрение.
Бать и то дядя Васялы шуліс:
«Петькаысь, — шуӧ, — сюсь хлебороб артмас».
— Но, кыдзи кӧсъян, — шуис Леля.
— А тэнӧ мый, карӧ мӧдӧдасны? — недыр думайтыштӧм бӧрын юаліс Петя.
— Ог на тӧд ещӧ.
Бать тшӧктіс аслым решитны.
Кыдзи шуа, сідзи и лоӧ.
— Но и мый? — Петя сюся видзӧдліс сы вылӧ.
— Ог весиг тӧд.
Кор йӧрад уджалім, интереснӧ вӧлі.
А ӧні бара гажтӧм.
Буракӧ, муна.
— Да тэ мый! — кутіс волнуйтчыны Петя.
Ми ещӧ мыйкӧ думыштам на.
Уджтӧг огӧ кольӧй.
— Думыштам — бара мырддясны.
Вернӧ?
Петя эз вочавидз.
Чужӧмыс сылӧн ӧтарӧ пыр югдіс.
Сійӧ ас водзас видзӧдіс сідзи, быттьӧ сынӧдас вӧлі мыйкӧ гижӧма.
— Тэ энлы, — шуис сійӧ да сувтіс, — «чародейкаыд» миян лоӧ.
Виччысьлы карад муннытӧ!
Туй чӧжыс дзик сикт дорӧдзыс Петя долыда шутьляліс и, сӧмын кор локтісны агролаборатория дорӧдз, шуис:
— Висьтав батьыдлы: Федька талун ваяс дневник.
Мед лыддьӧ.
11. ПРАВЛЕНИЕЛӦН ЗАСЕДАНИЕ
Недель мысти «Веж луг» колхозӧ воисны фотограф, корреспондент да видз-му овмӧс кузя районнӧй отделса представитель.
Тайӧ жӧ луннас сельскохозяйственнӧй наукаяс кузя Академияысь локтіс вочакыв, кытчӧ Александр Александрович юӧртіс «чародейкалӧн» водзджык воӧм йылысь.
Учёнӧйяс гижисны видзчысьӧмӧн: кыдзи найӧ чайтӧны, «чародейкалӧн» вегетационнӧй кадколаст чинӧм «Веж луг» колхозлӧн опытнӧй участок вылын нинӧм йылысь на оз висьтав.
Ӧдвакӧ тайӧ свойствоыс пырысьтӧм-пыр закрепитчас уна поколениеяс вылӧ.
Мукӧд местаясас вӧліны торъя случайяс, кор шобді воліс ещӧ на водзджык, но пӧлучитӧм кӧйдысъясыс мӧд вонас сетлісны обыкновеннӧй шобді.
Александр Александрович предупредитіс корреспондентӧс, медым сійӧ эз ылӧд лыддьысьысьясӧс, и нуӧдіс гӧсьтъясӧс челядьлӧн йӧр дорӧ.
И тані лои сэтшӧмтор, код йылысь дыр сэсся серамсорӧн казьтылісны район пасьта.
Йӧрын «чародейка» эз нин вӧв.
Сійӧ местаас, кӧні быдмис шобдіыс, вӧлі джуджыд нёль пельӧса гу, пыдӧсас чеччаліс лягушка.
Вӧлі гӧгӧрвоана: челядь кодйӧмаӧсь шобдісӧ да садитӧмаӧсь мӧдлаӧ.
Уськӧдчисны корсьны челядьӧс, но некодӧс, Димофейысь кындзи, аддзыны эз удайтчы.
Димофей нинӧм эз тӧд.
Районса гӧсьтъяс ветлӧдлісны, ветлӧдлісны, довкйӧдлыштісны юрнаныс да мунісны гортаныс.
Рытнас Харитон Семёнович чукӧртіс правление.
Заседание вылас корисны Клавдия Васильевнаӧс, коді сӧмын на воис Мӧскуаысь, да Ёгор дедӧс, коді эз вермы караулитны шобдісӧ.
— Колӧ тіян Петяыдлы, Харитон Семёнович, кутшӧмкӧ ӧлӧдана мераяс примитны, — волнуйтчигтыр шуаліс Александр Александрович. — А то сійӧ миянлысь клубтӧ кодъяс да нуас.
— Нинӧмысь оз пов зонмыс, — пасйыштіс дед.
— А тайӧ, тэ ног, омӧль? — юаліс Дуся.
— Вот лоасны тэнад челядь, сэки тӧдлан, омӧль тайӧ али бур.
— Бур, найӧ кӧ тӧлкӧн садитісны.
А вужъяссӧ кӧ орйӧдлісны? — думайтӧмӧн нурбыльтіс дядя Вася. — Кыдз тэ тайӧ эн вермы следитны?!
— Да кыдз нӧ следитан!
Лэдзисны ме вылӧ Коськаӧс, кыдзи приманкаӧс, гӧняйтӧдіс менӧ Коськаыс.
Ме чайті, сійӧ садйӧ яблӧкъясла пырӧма, котрала сы бӧрся.
Первой сэтчӧ, сэсся татчӧ.
Со ӧд кутшӧм делӧыс.
— Колӧ воспитательнӧй удж нуӧдӧм вылӧ комсомольскӧй организацияӧс мобилизуйтны, — шуис дядя Вася.
— Тэ, Дуся, комсомольскӧй организацияса секретарь, должен и пионеръяс вылӧ веськӧдны вниманиетӧ.
— А колӧ шуны, тіян комсомолыд тшӧтш яблӧкъяс гусявлӧ, — пасйыштіс Ёгор дед. — Со ӧд кутшӧм делӧыс.
— Энлы, дед, — Харитон Семёнович сувтіс да кучкис карандашнас пызанӧ.
— Менам эм татшӧм предложение:
ӧти-кӧ, тшӧктыны Дусялы тӧдмавны, кытчӧ Петька садитіс шобдісӧ.
Мӧд-кӧ, мӧдӧдны сылысь витӧд бригадасӧ миян ытшкысьяс дорӧ, ойдлан видзьяс вылӧ.
Мед сэні неуна ыркалыштасны.
abu
Кыдзи ті лыддянныд?
— А ме лыддя, мый ни Петя, ни сылӧн ёртъясыс абу мыжаӧсь, — надзӧникӧн шуис Клавдия Васильевна.
— Коді нӧ мыжаыс, висьталӧй? — ехиднӧя юаліс Александр Александрович.
— Медъёна ті.
Сы вӧсна, мый энӧ дӧверяйтӧй челядьыслы, мешайтінныд найӧ инициативалы.
— Сідзкӧ, ті предлагайтанныд миянлы креставны киясӧс?
И мед найӧ вӧчасны, мый кӧсйӧны?
— Ог, мыйла нӧ?
Налы колӧ отсавны.
Но кужӧмӧн отсавны.
Тіянлы, Александр Александрович, кажитчӧ случайностьӧн, мый найӧ быдтісны «чародейкасӧ».
А ӧд тані некутшӧм случайность абу.
Налы отсаліс Дуся, отсаліс Голубов, ме налы тшӧтш неуна отсалі.
— Ті тожӧ тӧдінныд? — шемӧсмис Александр Александрович.
— Эг, эг тӧд.
Но ме вывті уна олі свет вылас, медым не дӧгадайтчыны та йылысь.
И частӧ урокъяс вылын ме висьтавлі, кыдзи колӧ уджавны опытнӧй участок вылын, кыдзи нуны дневник...
— Со мый вӧсна налӧн сэтшӧм подробнӧй дневникыс! — гӧгӧрвоис Александр Александрович.
— И вӧлі сэтшӧм приятнӧ аддзыны, кыдзи татшӧм сёрнияс дырйиыс заводитӧны ӧзйыны синъясыс Петялӧн, Лелялӧн, Федялӧн да Толялӧн, — велӧдысь нюмъёвтіс. — Аддзанныд, ме тіянлы найӧс ставнысӧ лыддьӧдлі, кӧть на йылысь меным некод эз висьтавлы.
— Кӧть эськӧ тӧдмавны, кытчӧ найӧ сійӧс садитісны, — яндысьӧмӧн шуис Александр Александрович.
— А мыйла? — шуис велӧдысь. — Кор налы лоӧ сьӧкыд, найӧ асьныс локтасны тіян дінӧ сӧветла.
Веритӧй меным, асьныс воасны.
Медбӧрын вӧлі решитӧма кольны челядьӧс спокойын да не суитчыны найӧ делӧӧ.
12. ЕЩӦ ӦТИ ПИСЬМӦ
Августын «Веж луг» колхозын воисны няньяс.
Туй кузя мунігӧн сулалӧ сӧмын пельпомнад инмӧдчыны сьӧкыд шептӧ, и сійӧ кутас дыр-дыр довкъявны бӧрвылад, быттьӧ сиӧ мунысь мортлы бур туй.
Быд асыв, югдігас на, агроном да Харитон Семёнович петавлісны муяс вылӧ, зілисны уборка заводитчӧмлысь не кольны бур здуксӧ.
Быдлаын быдмисны дзоридзьяс.
Челядьӧн эновтӧм йӧр дорын бадь кустъяс костын ӧшйисны лазухалӧн дзоридзьяс, кодъяс вӧліны вывлань кусыньтӧм фиолетӧвӧй абажуръяса виж лампочкаяс кодьӧсь.
Тані жӧ дӧлалісны сарскӧй <ns>сінъяс</ns>, кодъяс вочавидзисны шонділӧн мелі шоныд югӧръяс вылӧ яндысьысь муртса кылысь чӧскыд дукӧн.
Кӧнсюрӧ на костын водзлань чургӧдӧма вушйӧм зарни кизьяса топыд букетъяссӧ виж пелысь да нахальнӧя веніс став мукӧд дукъяссӧ аслас курыдкодь, аптечнӧй чӧскыдтӧм дукнас.
Николин <ns>борокын</ns> кутіс дзоридзавны зэв мича скромнӧй вереск, кодлӧн вӧліны сэтшӧм ичӧтик коръяс, мый найӧ ылісяньыс кажитчисны вӧсньыдик увъяс дінӧ ляскӧм кельыдрозӧвӧй дзоридзьяса коз пу лыс кодьӧн.
А ещӧ водзынджык, Даниловскӧй гӧра дорын, пӧкатъясыс вевттьысьӧмаӧсь лилӧвӧй гӧрд рӧма иван-чайӧн, кодлӧн гордӧй дзоридзыс шевгӧдӧма ассьыс чернилаӧн лякӧсьтӧм сушетка кодь лепестокъяссӧ.
Кажитчис, оз во помыс озыр гожӧмлы,
и сӧмын тӧла лунӧ, кыдзи не ас кадӧ петкӧдчӧм дзор юрси, дзирдаліс кыдз пу вылын медводдза лимон кор, коді висьталіс, мый ар, настӧящӧй, кӧдзыд ар абу нин ылын.
Бара заводитчис пӧсь кад.
Бара Александр Александрович асывсяньыс рытӧдзыс эз волывлы гортас.
Мӧдӧдчисны комбайнъяс.
Вӧрдорса туйясӧд и веськыда свежӧй талявтӧм идзапод кузя шумӧн рӧдтісны тыртӧм телегаа вӧлаяс да ньӧжйӧникӧн волывлісны бӧр сортировкаяс дорӧ из кодь чорыд кӧйдыс тыра мешӧкъясӧн.
Быдса лунъясӧн сортировкаяс весьтын сулаліс бус кунӧр.
Быдса лун транспортёръяс лэдзисны грузӧвикъясӧ шобділысь зарни лента.
А комбайнъяс век ветлісны бӧрӧ и водзӧ да колисны ас бӧрсяыс машинкаӧн моз шырӧм му да неыджыд идзас чукӧръяс, код вылын радейтліс шонтысьны Голубовлӧн Пережог понпиыс.
Ӧти татшӧм лунӧ, кор Александр Александрович вензис Голубовкӧд омӧля вартӧм шеп йылысь, кодӧс аддзисны идзасысь, сы дорӧ матыстчис велосипед вылын почтальон — Коськалӧн чойыс, да сетіс письмӧ.
abu
Александр Александрович тӧдіс гӧтырыслысь почерксӧ да письмӧсӧ лыддьытӧг сюйис зептас.
Гӧтырсяньыс став письмӧясыс бӧръя тӧлысьнас вӧліны ӧткодьӧсь.
Сійӧ тэрмӧдліс Леляӧс локны гортас, карӧ, да казьтыліс, мый сентябр первой лунӧ карса школаясын заводитчӧны занятиеяс (быттьӧкӧ сиктса школаясын занятиеясыс заводитчӧны мӧд кадӧ), объясняйтіс, мый нывкалы колӧ вӧтӧдны пропуститӧм урокъяссӧ (быттьӧкӧ сиктса школаын нывка нинӧмӧ оз велав), да тӧждысис, удайтчас-ӧ вайӧдны Лелялысь паськӧмсӧ да кӧмсӧ порядокӧ (быттьӧкӧ сійӧ тані оліс беспризорницаӧн).
Кык час мысти кымын, кор ток вылӧ вайисны ӧбед, Александр Александрович дорӧ матыстчис дядя Вася.
— Тайӧ неправильнӧ, Гусев ёрт, — решительнӧя шуис сійӧ бокӧ видзӧдіг, — Евдокия Захаровналы сідзжӧ, гӧгӧрвоанныд кӧ, колӧ шойччӧг.
Менам вӧвъяслӧн и то, гӧгӧрвоанныд кӧ, эм выходнӧй лун.
А тані, кыв шутӧг, медся ценнӧй капитал — морт.
А Евдокия Захаровна то пукалӧ лабораторияын асывсяньыс рытӧдзыс ньӧти шойччытӧг, то кӧнкӧ пропадайтӧ.
— Но, а месӧ сэні мый? — чуймис Александр Александрович.
— Ті верманныд ӧлӧдны сійӧс асланыд авторитетӧн.
Комсомолечьяс рытъяснас клуб дорын песняяс сьылӧны, а сійӧ пукалӧ аслас пузырёкъясӧн лабораторияын.
Массасьыс ӧтдортчӧ.
Татшӧм сёрнисӧ дядя Вася нуӧдліс агрономкӧд не ӧтчыдысь нин, и тайӧ сёрниыслы помыс оз вӧлі тыдав.
— Но ме ӧд тіянлы висьтавлі, мый ог тшӧкты ме сійӧс уджавны индӧм кад серти унджык, — дӧзмӧмӧн шуис агроном. — Сійӧ ачыс оз мун.
— А ті тшӧктӧй сылы помавны уджсӧ сизим бӧрын.
Верманныд игнавны лабораториятӧ.
Томантӧ ме верма вайны.
Медым кыдзкӧ мынтӧдчыны дядя Васяысь, агроном перйис письмӧсӧ да заводитіс лыддьыны строкаяс, кодъясӧс вӧлі гижӧма тӧдса докторскӧй почеркӧн, роч кывъясын латинскӧй «т» шыпасъясӧн.
Александр Александрович чуймис... письмӧыс эз вӧв воддзаяскодь.
Первой гӧтырыс юӧртіс, мый пӧлучитӧма Лелясянь открытка.
Нывка гижис, мый занят кутшӧмкӧ зэв важнӧй да кывкутана делӧӧн да петны гортӧ пока некыдзи оз вермы.
Лелялысь кывъяссӧ вайӧдӧм бӧрын гӧтырыс гижис, мый решитӧма ачыс локны сиктӧ, медым видзӧдлыны, кутшӧм кывкутана делӧ сетӧмаӧсь слабиник нывкалы немдумайттӧм гырысь йӧз, да места вылас разберитчыны, мый вӧчны водзӧ.
— Сідзкӧ вот.
Томантӧ ме верма вайны, — повторитіс дядя Вася.
— Кутшӧм томан? — гӧгӧрвотӧма юаліс агроном.
— Лаборатория томнавны.
— Ак, да, лаборатория...
А мыйла, эськӧ, сійӧс томнавнысӧ?
— Да ме жӧ тіянлы гӧгӧрвоӧді, — шуис дядя Вася. — Евдокия Захаровнаӧс, кыдзи пуксяс автоклав дорӧ, сідзи и он аддзы сійӧс войӧдзыс.
А сійӧ век жӧ должен участвуйтны массӧвӧй уджын.
Колӧ кыдзкӧ тайӧ юалӧмсӧ решитны...
Но Александр Александрович сійӧс эз нин кывзы.
Письмӧыс век ёнджыка кутіс интересуйтны сійӧс.
«Колӧ думыштны, мый вӧчны пианиноӧн, — гижис гӧтырыс.
— Ог вермы гӧгӧрвоны: босьтны сійӧс сьӧрысь али вузавны.
— Менам юрӧй бергӧдчӧ».
Агроном ӧкуратнӧя кусыньтіс письмӧсӧ, сюйис зептас да нюммуніс дядя Васялы.
— Мый вылын ми сувтім, — гажаа юаліс сійӧ. — Ах, да.
Кӧсйыся убедитны Евдокия Захаровнаӧс, медым сійӧ, кыдз тэ шуан, эз ӧтдортчы массаысь.
abu
Сӧмын кут тӧдвылад, Вася, мый семейнӧй олӧм — зэв серьёзнӧй делӧ.
Зэв серьёзнӧй...
Александр Александрович заводитліс сёрнитны тайӧ тема вылӧ, но сійӧс торкис Петя.
Витӧд полеводческӧй бригадаса бригадир, тыдалӧ, дыр корсьӧма агрономӧс: сійӧ вӧлі гӧрдӧдӧма, пӧсялӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі шӧйӧвошӧмалӧн кодь.
— Мый тэкӧд, детинка? — юаліс Александр Александрович.
Вочакыв пыдди Петя разис кулаксӧ.
Кипыдӧсас сылӧн куйліс вывлань кока сьӧд гаг.
Гаг, коді кутіс чувствуйтны мездлун, йӧткыштчис топыд, пружина кодь, бордъяснас, чеччыштіс вывлань да усис му вылӧ.
— Щелкун, — шуис Александр Александрович.
— Тайӧ збыль, мый сійӧ шобділысь вужъяссӧ сёйӧ? — юаліс Петя.
— Сійӧсӧ оз сёй, а вот сылӧн личинкаясыс-номыръясыс...
— Проволочникъяс, — шуис дядя Вася.
— Да, да, проволочникъяс вермасны ранитны и засӧ и вужсӧ.
— Мунамӧй! — Петя кыскыштіс агрономӧс соскӧдыс.
— Кытчӧ?
— Миян выль йӧр дорӧ.
Сӧмын ті эн тӧждысьӧй...
Сэні нинӧм эз ло...
— А меным позьӧ? — юаліс дядя Вася.
— Ӧні всё равно.
Мунам.
Сӧмын тэ эн чайт, сэні ставыс порядокын...
Мунігчӧжыс Петялы кажитчис, мый найӧ восьлалӧны зэв ньӧжйӧ.
А агрономлы пыр жальджык лои детинкаыс.
— Вӧлӧма кӧ, менам неуна лишнӧйджык ыдждӧдсьӧма, Петя, кор сёрниті тэнад «чародейкалӧн» тӧдчанлун йылысь, — заводитіс сійӧ видзчысьӧмӧн.
— Аддзан-ӧ, учёнӧйяс относитчӧны тэнад феномен дінӧ оз зэв, ме эськӧ шуи, оптимистичнӧя. — Агроном нарошнӧ сёрнитіс сэтшӧм кывъясӧн, медым не вывті огорчитны Петяӧс.
— Найӧ гижӧны, мый колӧ некымын во дорвыв велӧдны кӧйдысъяссӧ водз воны.
Вӧлӧма кӧ, не сӧмын тэнад — но и мукӧдъяслӧн быдмылӧма татшӧм шобдіыс.
А мӧд вонас нинӧм абу артмылӧма.
Сӧмын тэ эн шогсьы...
— Но и мый! — шуис Петя. — Налӧн эз артмы, а миян «Веж лугын» артмас.
Аддзанныд миян муыс кутшӧм.
Збыль ӧд, дядя Вася?
— Збыль.
— Дас кымын либӧ кызь кымын во бӧрын, а артмас.
Збыль, дядя Вася?
— Збыль.
Сӧмын фермаысь известь гусявлыны сэсся тэныд оз удайтчы.
«Чародейка» быдмис ӧні кустъяс сайын, кодъяс рӧвнӧй визьӧн нюжӧдчисны пӧскӧтина пӧлӧн.
Дядя Васялы тӧдвылас уси, мый тайӧ местасяньыс неылын сійӧ сёрнитіс тулыснас челядькӧд.
Выль йӧр дорын полнӧй составӧн пукаліс шӧйӧвошӧм витӧд полеводческӧй бригада.
Дуся сюся видлаліс «чародейкалысь» ён, сьӧкыд шепъяссӧ.
— Со сійӧ кӧні пропадайтӧ, — шуис дядя Вася, кор аддзис Дусяӧс. — Тайӧ эн-ӧ тэ накӧд ӧтлаын садит?
— Кытчӧ сэні!
Найӧ менӧ сӧмын колян недельнас первойысь лэдзисны татчӧ, — вочавидзис Дуся. — Налӧн тані зэв стрӧг.
Видзӧдлӧй, Александр Александрович, кутшӧм мичлун!
— Чудеснӧй шобді! — гораа шуис агроном. — Багатырскӧй шобді!
А, Леля, миян эм выльтор.
Регыд миян дорӧ мамаыд локтас.
— Пыр кежлӧ?
— Кажитчӧ, пыр кежлӧ.
— Сідзкӧ, ставыс бур? — юаліс Петя.
— Да, ӧні гажаджыка овмӧдчам, — нюмъялігтыр вочавидзис агроном.
— Ме ог сы йылысь.
«Чародейкаыскӧд» нӧ ставыс лючки-ладнӧ?
abu
Ме ногӧн, сійӧс позьӧ идравны.
— Ме налы тожӧ сӧветуйтлі идравны, — подтвердитіс Дуся.
— А найӧ?
— А найӧ шуӧны жаль пӧ.
Кияс пӧ оз кыпавны.
Со сӧмын Димофей ассьыс «мильтурумка» шепсӧ нетшыштӧма.
— «Мильтурумка» нетшыштны тэрмасьӧмаӧсь, — шепсӧ видлалӧм бӧрын пасйис агроном. — Мый нӧ тэ вӧчӧмыд?
Сійӧ ӧд абу на воӧма.
Димофей ӧшӧдіс юрсӧ.
— Ми сылы эгӧ тшӧктӧ вӧрӧдны, а сійӧ век жӧ нетшыштіс, — гӧгӧрвоӧдіс Петя.
— Да, <ns>нетш-ы-ш-ті</ns>! — бӧрддзис друг Димофей. — Шуисны, мый гагъяс сёясны, вот ме и нетшышті.
— Сійӧ щелкунъясысь повзис, — гӧгӧрвоӧдіс Петя.
— Щелкунъясысь <ns>пов-з-и</ns>... — бӧрдіс Димофей.
— А мыйла бӧрдан! — зывӧка шуис Коська.
— Всё равно тэнад шепын нелямын тусь.
— Да, <ns>квай-т-ым-ын</ns>...
— Дерт, квайтымын.
А тані быд за вылын сё нелямын...
— Заводитам уборка, ёртъяс, — торжественнӧя шуис Александр Александрович да матыстчис «чародейкалӧн» кузь, ён за дінӧ.
— Ми асьным! — горӧдіс Леля.
— Но ладнӧ, асьныд кӧ, и асьныд, — сӧгласитчис Александр Александрович.
— Мунамӧй, Вася, мунамӧй, Евдокия Захаровна.
Найӧ зэв бура справитчасны и миянтӧг.
Гырысьяс мунісны.
— Витӧд полеводческӧй, сувтӧй радӧ! — сетіс команда Петя.
Челядь сувтісны радӧ.
— А меным позьӧ? — юаліс Димофей.
— Ладнӧ.
Сувт и тэ, — разрешитіс бригадир. — Вот мый, ребята.
Кӧть миянлысь ӧти тусь сёйис пышкай, а ми век жӧ быдтім дас ӧкмыс кӧйдысысь... мыйта, Федя?
— Кык сюрс квайтсё квайтымынӧс.
— Со.
Кык сюрс квайтсё квайтымын тусь.
— И Димофей «мильтурумкалысь» нелямын тусь, — шпыньмуніс Коська. — Сідзкӧ, ставсӧ кык сюрс сизимсё...
— Тырмас тэныд серавнытӧ.
Кутшӧм тані вермас лоны серам? — орӧдіс сійӧс Петя. — Миян шобділӧн артмис дженьыдик <ns>веге... вегеца...</ns> вегетационнӧй кадколаст.
Сылы колӧ воны сентябрын, а воис жӧ сійӧ ӧні.
Сідзкӧ, миян тусьясыд имеитӧны государственнӧй тӧдчанлун.
Ӧні колӧ некымын во кӧдзны «чародейкасӧ», медым сійӧ велалас миян му дорӧ.
Кутам кӧдзны быд во миянлысь тусьяснымӧс?
— Кутам, — шуис Димофей.
— Кутам уджавны ставным ӧтвыв?
— Кутам! — вочавидзис Толя.
— И тэ миянкӧд кутан, Леля?
— Дерт, кута.
— Сідзкӧ, постановитім: уджавны и не лэдзчысьны сэтчӧдз, кытчӧдз миян оз артмы скороспелӧй «чародейка».
И сэки миянлысь став муяссӧ кӧдзам «чародейкаӧн»...
Няньыд сэки лоас — вывті уна...
А ӧні ставныд ассьыныд чукӧртӧй шепъястӧ.
Кыв ни джын шутӧг челядь босьтчисны уджӧ.
А ылісянь кыліс тракторъяслӧн мургӧм, телегаа вӧлаяслӧн грымакылӧм да поездлӧн ӧдва кылысь гудокъяс, кодӧн, гашкӧ, локтӧ Лелялӧн мамыс.
{Баныкин В. (комиӧдіс А. П. Морозов) @ Вильыш детинка @ повесьт @ Виктор Баныкин. Вильыш детинка @ 1964 @ Лб. 3‒91.}
Баныкин Виктор
ВИЛЬЫШ ДЕТИНКА
ПЕРВОЙ ГЛАВА
«Саридз пыдӧсын чужи!»
«Сибырак.
Тайгаын быдми», — шуас ӧти морт ас йывсьыс.
Мӧд: «Арбат вылын Мӧскуаын, дерт, вӧвлінныд!
Серебрянӧй переулок, 1 №-а керка, дас нёльӧд патера.
Тані ме и свет вылас чужи».
А коймӧд тадзи шуас: «Менам чужанінӧй — Еджыд саридз.
Миян хибарканым дзик вадорас сулаліс.
Штормъяс дырйи вӧлі кӧдзыд, гыясыс зэр моз веськыда ӧшиньӧ швачӧдӧны».
А со Ромка, сійӧ, пӧжалуй, ставнымӧс вермас шензьӧдны:
— Саридз пыдӧсын чужи!
Чайтан, сӧра!
Ньӧти ог.
Юав кӧть кодлысь!
И тайӧ дзик збыль.
Тайӧн Ромка оз ошйысь, кӧть мукӧд дырйиыс и ылӧдлас сідз, прӧстӧ.
Красноборскын юалӧй любӧйлысь, и быдӧн вочавидзасны:
— Кар джынсӧ, коді гӧра улас, увтасінас вӧлі тӧрӧдчыштӧма, быттьӧкӧ мӧс нюлыштіс...
Керкаяссӧ татчӧ вуджӧдалісны.
А сэні — со сійӧ! — миян Жигулёвскӧй саридзным гыалӧ.
Важ волжскӧй карса ӧти улича вылын — дядьяс висьтавлывлісны, быттьӧкӧ коркӧ зэв важӧн карыс дзоньнас вӧлӧма гӧра улас — вот ӧти татшӧм улича вылын и чужис свет вылас Роман Сергеевич Мирошкин.
Сӧмын сійӧс тадзисӧ некод на оз ыдждӧдлы.
Частӧджык Ромкаӧн да Ромашкаӧн шуӧны.
А Ромкалӧн мамыс, кор пиыс мыйкӧ пакӧститас, зэв скӧрысь горӧдас: «Ноко, волы татчӧ, Роман!»
Но Ромка оз зэв ёна мамсьыс пов.
Да и сійӧ некодысь оз пов.
Коркӧ колян вежоннас сійӧ весиг Пузиковаӧс гӧрд банта кӧсаӧдыс тракнитіс.
А Пузикова — ого! — ті онӧ на тӧдӧй, коді сійӧ сэтшӧмыс?
Некытчӧ шогмытӧм — татшӧмтӧ мӧдӧс классьыс он аддзы.
Сійӧ ещӧ и отряд сӧветса председатель.
Со сійӧ коді Пузиковаыд!
Кор Ромка тракнитіс Пузиковаӧс кӧсаӧдыс, сійӧ бергӧдчыліс да чилӧстіс:
— Вӧрзьӧд ещӧ, лудвывса Катшасин, ме тэнӧ дзоньнас парсала!
Ромка мыччыліс Пузиковалы кывсӧ да, кокъяссӧ вежньӧдлігтыр, пышйис.
Мамыс шуӧ, мый Ромкалы колӧ нин лоны тӧлкаджыкӧн да серьёзнӧйджыкӧн, сылы ӧд дас кык арӧс тыри!
И Ромка збыльысь не ӧтчыд нин заводитліс кутны асьсӧ бура да серьёзнӧя, кыдзи Аркашка Сундуков, коді век чӧв олӧ, но Ромкалӧн некыдзи эз артмывлы тайӧ.
Пукалас минут вит чӧла, а сэсся и вунӧдас, мый сійӧ серьёзнӧй морт.
Звиркнитас парта сайсьыс да кыдзи горӧдас класс тырнас:
— Анна Абрамовна, висьталӧй, кор кутасны гижавны... но, найӧс, кодъяс первойяясӧн кӧсйӧны Тӧлысь вылӧ лэбзьывны?
Нывкаяс пыльсъялӧны-сералӧны, велӧдысь ку пиас оз тӧр, сэтшӧма скӧрмӧ да вӧтлӧ Ромкаӧс классысь.
А Ромка сулалӧ ӧдзӧс сайын да пель пӧвнас кывзӧ, кыдзи Анна Абрамовна гажтӧм гӧлӧсӧн висьтавлӧ, Ромка чайтӧм серти, дзикӧдз дзугсьӧм грамматикалысь правилӧ, да ачыс ассьыс шӧйӧвошӧмӧн юалӧ: «Но мыйысь, мыйысь менӧ вӧтлісны классысь?
Ме ӧд збыльысь кӧсйи тӧдмавны, кор позяс гижсьыны, медым мукӧдыс эз панйыны, да первойӧн веськавны Тӧлысь вылӧ?»
А аскинас мамсӧ корӧны директор дорӧ.
Школаысь сійӧ локтӧ пыктӧм синъяса.
Буракӧ, локтігас гусьӧникӧн бӧрдӧма.
Ваялӧ пызан вылӧ сёян, а ачыс чӧв олӧ да ышлолалӧ.
Ромкалы мамыслӧн ышлолалӧмыс дзик жӧ сьӧлӧмӧ пуртӧн бытшкӧм кодь.
Мед нин эськӧ бурджыка видіс тадзикӧн мучитӧм дорысь.
И, руалысь шыд тыра тарелка пиыслы ныр улас пуктӧм бӧрын, мамыс заводитӧ:
— Код рӧдӧ тэ, кывзысьтӧмӧй, мунӧмыд?
Батьыд майорӧн война вылысь воис.
Морӧс тырыс наградаяс...
Мамыслӧн югыд синъясыс, кодъяс век сэтшӧм гажаӧсь, бара жугыльмӧны.
Сэки, быдтор вылӧ дась Ромка, оз вермы кутчысьнысӧ.
И кӧть сылӧн зэв ёна сюмаліс кынӧмыс, звиркнитіс-чеччыштіс да пуля моз лэбис ӧдзӧслань.
Мыйла нӧ, мыйла сійӧ батьсӧ ещӧ казьтыштіс?..
Кор мамыс кӧритӧ Ромкаӧс батьнас, сійӧ оз вермы терпитны, пышйӧ сарайӧ, дзебсьӧ пес чипас сайӧ да бӧрдӧ.
Бӧрдӧ скӧрысь, синватӧг, вирӧдз курччалӧ улыс парсӧ.
Капронӧвӧй лескаӧн топӧдӧмысь парсассьӧм няйт кинас Ромка малыштіс юрсисӧ.
Юрсиыс сылӧн вӧлі шабді кудель кодь еджыд, шочиник, век сувтса. Ӧні жар шондісьыс ещӧ нин едждӧдӧма.
— Ок, и йӧюк жӧ ме! — ышловзис Ромка. — И мый вӧсна сӧмын майшася?
И збыльысь, мыйла?
Школаын велӧдчӧм важӧн нин помасис, квайтӧд классӧ, кӧть и мырдӧн сорӧн, а век жӧ вуджӧдісны.
Мый ещӧ сылы колӧ?
Гашкӧ, Ромкалы лои гажтӧм немуджтӧмалӧмсьыс?
Шонді петӧмсянь ӧд сійӧ пыр на видзӧдіс табъяс бӧрся.
И кӧть мед эськӧ ӧти ичӧтик чери шедіс!
Но и мед, мӧдысь зато уна кыяс.
Пекничаӧ, небось, кыйис куим тшулюк да кык ляпапиӧс; найӧ уличаса детинкаяс ӧні на дивуйтчӧны.
А талун некутшӧм чери оз шед, буракӧ, лёк поводдя водзын.
Со кутшӧм тӧв заводитӧ пӧльтны Жигулисянь.
Да и саридзыс пӧраясӧн гызьыштлывлӧ.
Бур рыбакъяс тӧдӧны — быд пӧрйӧ удачаыд енэжсянь оз усь.
Зато жар шыбитлас тэнӧ, кор друг вӧрзяс табйыд, коді век на вӧлі ӧти местаын!
Но гӧгӧрвоас ӧмӧй сьӧлӧмтӧ шымыртлысь волнуйтчӧмсӧ сійӧ, коді абу рыбак?
Сэтшӧм, шуам, морт, кыдзи Серафим Кириллыч?
Некор оз!
Ромкалысь чери кыйӧмӧн ноксьӧмсӧ Серафим Кириллыч шуӧ дурӧмӧн, прӧстӧй ышмӧмӧн.
«Талун тэныд ляпа шеді, а аски — кукиш! — шуӧ сійӧ. — Та вылын ӧмӧй озырман?»
И мыйла тайӧ старикыс век думайтӧ озырмӧм йылысь?
abu
Кутшӧм лӧсьыд, мый Ромкалы оз ков талун мунны Серафим Кириллыч дінӧ.
Ромка чатӧртіс юрсӧ да видзӧдліс гӧгӧр.
Видзӧдліс да шпыньмуніс.
Кӧть мый эн думайт, кӧть мый эн шу, а век жӧ лӧсьыд овны вӧльнӧй светын!
Веськыда сы водзын швачӧдчис гыяснас Жигули саридз.
А ӧд дзик на неважӧн, сӧмын некымын во сайын — Ромка бура помнитӧ сійӧ кадсӧ — тані некутшӧм саридз эз вӧв.
Тайӧ кыр пӧлӧныс кузялаыс шувгис пожӧма яг, сійӧ кыссис топыд стен моз дзик Красноборскӧдз.
А уліас, кыр горулас, кӧні ӧні сёй вадорӧ швачӧдӧны гыяс, слюда моз дзирдаліс пӧсь лыа.
И сӧмын лыа саяс ньӧжмыда визувтіс ичӧтик ютор — матушка-Волгалӧн чойясысь ӧти.
Кӧреннӧй Волгасӧ шуйга вадорсьыс тупкис Телячӧй ді — зэв кузь, сэні сука быдмисны кыдз да пипу сора ягъяс.
Діыс помасьыліс ылын Красноборск сайын.
Кор ёна ямліс тайӧ юторйыс, Красноборск дорын сійӧ пӧшти дзикӧдз косьмывліс (сэті куканьяс кевлісны), и пароходъяс сувтлывлісны джуджыд кыр дорӧ — карсяньыс километр вит сайӧ.
Ӧні Телячӧй діысь коли сӧмын куим ичӧтик дітор.
Тайӧ ичӧтик діторъясыс жмитчисны шуйга вадорӧ.
Меліа копрасисны вӧсньыдик топольяс.
Діторъяс вылас частӧ сувтлывлӧны чери кыйны радейтысьяс.
Вӧлі кӧ эськӧ Ромкалӧн пыж, и сійӧ эськӧ муніс со-о эсійӧ — медся кузь ді вылас.
Висьталӧны, сэні пӧ шедӧны зэв гырысь сазанъяс.
Веськыда Ромка водзын — енэжӧдз чурвидзысь Жигулёвскӧй гӧраяс весьтӧдз — паськыд-паськыд саридз.
А видзӧдлыны кӧ веськыдвылӧ, сыланьӧ, кытчӧдз тыдалісны вижлӧз рӧма гӧра йывъяс...
Сэні, кӧні лӧзалісны гӧраяс, вочасӧн ылыстчигтыр, кытчӧдз дзикӧдз эз вошлыны син улысь, сэні саридзыслӧн эз вӧв пом ни дор.
И кыдзи ыджыд, настӧящӧй саридз вылысь первой аддзан тшынтор, сэсся труба, а сы бӧрын нин сэсся тыдовтчас горизонтлӧн стекляннӧй визь сайысь пароход.
Асъя шонділӧн кӧсӧй югӧръясыс меліалісны саридз веркӧссӧ, и сійӧ, дзик жӧ кыдзи настӧящӧй саридзын, век ӧтарӧ вежлаліс ассьыс рӧмсӧ:
дзик вадор улас кыссис вижовруд визь, а муртса ылынджык — лилӧвӧй, а сэні — шӧрас — эзысьлӧз, а ещӧ ылынджык — дзик гӧраяс дорӧдзыс — зарни чутъяса зэв мича бирюза.
Друг саридзыс муртса гызьыштіс, и сійӧ дзикӧдз вежсис — лои зэв гажтӧм.
«Кад, буракӧ, шатьясӧс лэптавны, — шуис аслыс Ромка.
— Ӧні весиг и гурина оз шед: став чериыс ва пыдӧсас дзебсис.
abu
А ставыс сы вӧсна, медым тайӧ кырсӧ мукӧдсьыс водзджык займитны.
Бур поводдя дырйи татысь зэв гырысь ляпаясӧс лэпталӧны».
Кырсӧ, код йылын пукаліс Ромка, важӧн нин торйӧдіс вадорсьыс змей сяма кельыдлӧз рӧма потас.
Тані, торйӧн нин штормъяс дырйи, вадорыс тшӧкыда пырлывлӧ.
Бузакылісны-гылалісны ваӧ глыба бӧрся глыба.
Овлывліс, саридзӧ швачкысьлісны-пӧрлісны нэмӧвӧйся мича пожӧмъяс.
Виччысис ассьыс чассӧ и кыр.
Ю весьтӧ ӧшӧдчӧм кыр йылӧ шонді петігас лӧсьӧдчигӧн Ромка заводитліс кодйыштны коклябӧрнас чугун кодь чорзьӧм мусӧ.
Но кырйысь эз чукты весиг ичӧтик му комӧк.
Ромкалӧн полӧмыс быри, да сійӧ заводитіс разявны ассьыс шатинъяссӧ.
Куш миӧн мунны эз вӧв окота, и Ромка, ёсь куш пидзӧсъяссӧ кияснас шымыртӧмӧн, пыр на пукаліс кыр весьтын да синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдіс шонді югӧръяс вылӧ, кодъяс йӧктісны гыяс вылын табъяскӧд орччӧн.
Тайӧ здукас трӧпа вылын, коді чукльӧдліс крут вадор пӧлӧн, и тыдовтчис кузь тушаа Аркашка Сундуков.
Ромка шпыннялігтыр видзӧдліс аслас ӧти класса велӧдчысь ёрт вылӧ.
Сылӧн вӧрканьлӧн кодь вижоват, тэрыб, мудер синъясыс кыдз быттьӧкӧ юасисны: «Узьсис мӧвпъясӧн тыр Сундуклӧн?
Сідзи и колӧ!
Ӧні татшӧм кырсӧ некытысь став вадор пӧлӧнсьыс он аддзы!»
Ӧти кинас Аркашка кутіс пельпом вывсьыс шатинъяссӧ — кузьӧсь, вӧсньыдикӧсь, кыдзи и ачыс кӧзяиныс, мӧд киас вӧлі сутуга вугъя сімӧм консервнӧй банка.
Сійӧ веськодьпырысь видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кыр дорӧ матысмигӧн Аркашка надзмӧдыштіс воськовъяссӧ да сэки сӧмын казяліс кутшӧмкӧ детинкаӧс, коді вевъялӧма займитны сылы кажитчана местасӧ.
Здук мысти Аркашка тӧдіс Ромниӧс да пыр жӧ бӧр бергӧдчис.
Бергӧдчис да муніс мӧдлаӧ.
Ромка бергӧдчис жӧ.
Мед восьлалӧ водзӧ, сійӧ кӧ сэтшӧм тшап!
Тайӧ Аркашкаыс шензьӧдӧ ас йӧз дінӧ сибавтӧмнас.
Витӧд классӧ сійӧ локтіс тӧв помас.
Кыдзи пуксис бӧръя парта сайӧ пельӧсас, сідзи ӧтнасӧн и пукаліс сэні велӧдчан во помасьтӧдз.
Сёрнитіс шоча, сӧмын сэки, кор велӧдысьяс юавлісны.
Вот сэки Ромка и нимтіс Аркашкаӧс мӧвпъясӧн тыр Сундукӧн.
Тайӧ прӧзвищеыс классын уналы сьӧлӧм вылас воис, и челядь заводитісны серавлыны выль велӧдчысьӧс.
А Аркашка тайӧ став серавлӧмъяс вылас видзӧдіс веськодьпырысь.
Быттьӧкӧ эз сы дінӧ матыстчывлыны детинкаяс да гусьӧник чуксавны то веськыдвывсянь, то шуйгавывсянь:
«Вузышт мӧвптор, мӧвпъясӧн тыр Сундук?»
Видзӧдлас Аркашка, а орччӧн некод нин абу.
Но ӧтчыд, кор классьыс медся ён да медся косясьысь Стаська Рылов кыдзкӧ урокъяс бӧрын заводитліс ӧти переулокын конйыштны Аркашкаӧс, медым сэсся уськӧдчыны сы вылӧ, лои виччысьтӧмтор.
Витӧд классысь став детинкаяс син водзын, кодъяс вӧлі кавшасьӧмаӧсь забор вылӧ да виччысьӧны, кор позяс уськӧдчыны Аркашка вылӧ, Аркашка тэрыба лэптіс кулаксӧ да сідзи косьыштіс лясмунӧм паськыд нырас Стаськалы, мый Стаськаӧс быттьӧ косаӧн ытшкыштісны — пласькысис.
А мӧвпъясӧн тыр Сундук, неуна гӧрбыльтчыштӧмӧн, восьлаліс водзӧ.
Тайӧ случай бӧрас, коді шемӧсмӧдіс классӧ дзоньнас, унаӧн заводитлісны дружитчыны Аркашкакӧд, но Аркашка некодкӧд сідзи эз и кут другасьны.
Важ мозыс сійӧ вӧлі классыслы ставнас кутшӧмкӧ загадочнӧй фигураӧн.
Быдлаӧ сюйсьысь Ромка нинӧмтор жӧ эз вермы тӧдмавны Аркашка йылысь.
Батьыскӧд Аркашка овмӧдчисны Садӧвӧй улича вылӧ пенсионерка Паша тьӧткалӧн керкаӧ, коді во куим сайын видзліс кроликъясӧс.
Ӧні Паша тьӧтка видзис нылыслысь кагасӧ, внуксӧ, Ярославльын.
«А миян Сундуккӧд орччӧн олӧ менам воча чой Татьяна», — вашкӧдӧм сорӧн висьталіс Ромка, быттьӧкӧ бӧръя кывъясас вӧлі кутшӧмкӧ зэв ыджыд гусятор.
Но и та йылысь детинкаяс тӧдісны жӧ.
Ставӧн, сідзкӧ, тӧдісны сы йылысь, мый Аркашкалӧн батьыс уджалӧ кирпич заводын, обжигайтӧ кирпич.
А воӧмаӧсь найӧ Красноборскӧ Уральскысь.
Со и ставыс.
Ромка ещӧ гусьӧник видзӧдліс Аркашка вылӧ.
Аркашка сувтіс кырсянь неылӧ, ваӧдз ӧшӧдчӧм кузь вужъяса, нёровтчӧм пожӧм сайӧ.
Аркашка казяліс шатинъяссӧ.
«Да сэтысь выйӧдз гурина оз шед, весиг медся ёна сёйигас, — думыштіс Ромка. — Дерт, кӧнкӧ, дас час гӧгӧр нин, а сійӧ, коньӧрушка, муртса на чери кыйны лӧсьӧдчӧма.
Сразу тыдалӧ — омӧль чери кыйысь».
Друг Ромкалы окота лои чукӧстны Аркашкаӧс: «Мунам, Аркашка, гортад.
Талун немтор оз шед!»
Но сійӧ мыйлакӧ эз чукӧст.
И муртса пидзӧсчанясис, медым лӧсьӧдчыны гортас мунны, кыдзи бӧрвылас мыйкӧ быттьӧ мурӧстіс.
И сэк жӧ кырйыс, кӧні пукаліс Ромка, кутіс буждыны.
А здук мысти бузгысис-уси сы улын гыалысь саридзӧ.
Зэв ёна повзьӧм Ромка весиг эз удит горӧдны: «Караул, отсалӧй!»
МӦД ГЛАВА
Кытысь лыддьысьысь тӧдмалӧ тшапиник штурман йылысь да загадочнӧй старик йылысь
«О-о, шеді... дерт, кӧнкӧ, сын!» — мегыр моз нюкыльтчӧм шатинсӧ киас чорыда кутігтыр, радысла сьӧкыда лолаліг, думайтіс Ромка.
И друг зэв ыджыд сын пыдди ваысь мыччысис... мыччысис сьӧд юрыс чӧв олысь Аркашка Сундуковлӧн.
«Но и но! — вадорын бультыкасьысь Аркашка вылӧ синъяссӧ арыштӧмӧн видзӧдігтыр чуймис Ромка. — Кор сійӧ вевъялӧма... весиг эг и казявлы?»
Но думайтны вӧлі некор, и Ромка скӧрысь горӧдіс:
— Тэ... тэ, Сундук, мыйла менсьым вугыръяссӧ ньылыштін?
Горӧдіс дай садьмис.
Стул вылын — диванкӧд орччӧн — триньгис-звӧнитіс важ будильник.
«И колӧ жӧ татшӧм дивӧсӧ вӧтасьны!» — чӧскыда очсалігтыр Ромка нюжмасьыштіс.
А син водзас сувтіс ставыс сійӧ, мый лои тӧрыт асывнас сы бӧрын, кыдзи сійӧ кырйыскӧд тшӧтш буждіс ваӧ.
Тӧд вылас уси ставыс: и кыдзи Аркашка уськӧдчис саридзӧ да кыскис вадорӧ повзьӧмысла йӧймӧм Ромкаӧс, и кыдзи найӧ бӧр локтісны Красноборскӧ.
Локтігас Аркашка либӧ чӧв оліс, либӧ пелька повзьӧдаліс матігӧгӧрын жбыръялысь лэбачьясӧс.
Ромка бара чӧскыда очсыштіс.
Эз вӧв окота чеччыны — думыштны сомын: сэтшӧм водз!
Синъясыс бара нин вӧлі куньсьӧны, а киыс ачыс дзебсис байкӧвӧй шоныд эшкын улӧ, но Ромка век жӧ мырдӧн сорӧн чеччис.
Эшкынсӧ стенланьӧ вештыштӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ звиркнитіс-чеччис да, краситӧм джодж кузя видзчысьӧмӧн восьлалігтыр, мӧдӧдчис кухняӧ.
Тӧвнас Ромкаӧс век садьмӧдӧ мамыс.
И сійӧ чеччигкежлӧ ставыс нин дась: пызан вылын чӧскыда руалӧ йӧла чай, улӧс бӧр вылын ӧшалӧны гладитӧм гач да дӧрӧм.
Весиг учебникъяс тыра портфельыс виччысьӧ ассьыс кӧзяинсӧ коридорса вешалка дорын.
Но вот гожӧмнас — сійӧ ачыс кӧзяин.
Май тӧлысьын на Ромкалӧн мамыс, пригороднӧй совхозса агроном, арӧдзыс муніс овны Лощининоӧ — ылысса фермаясысь ӧтиӧ.
Колӧ шуны, мый субӧтаӧ либӧ вежалунӧ мамыс волывлывліс гортас, да Ромкалӧн воча чойыс Таня корсюрӧ пыравлывліс сы дінӧ.
И тані немтор он вӧч; лоӧ вӧлі миритчыны татшӧмторнас, мый эзджык вӧв сы серти.
Зато неделяс мукӧд лунъясас Ромка чувствуйтіс асьсӧ вӧльнӧй лэбачӧн.
И майын, мамыс мунӧм бӧрын, сійӧ решитіс — тайӧ гожӧмнас дзик нин заводитны закаляйтны воля.
Код тӧдас, гашкӧ и артмас сідзи, мый дзик недыр мысти не кодкӧ, а сійӧ, Роман Мирошкин, и лоас первой астронавтӧн, енэжса кодзувъяслысь выль миръяс восьтысьӧн?
А мыйла эськӧ оз?
Ромка включитіс электроплитка, пуктіс сы вылӧ чайник да петіс кильчӧ вылӧ.
Дивӧ: муртса на сизимӧд час, а уджавны зіль гажа шонді качӧма нин вылӧдз.
Синмӧн судзтӧм енэжын, кодӧс войнас быттьӧкӧ зэв мичаа мыськалӧмаӧсь, нинӧм эз вӧв: ни кымӧртор, ни юр весьтӧд кытшлалысь кутш.
Зато му вылын — ставыс нин ловзьӧма.
Ляпкыдик потшӧс дорын куткырвидзис сера рыжӧй кань — Ромкалы бура тыдаліс сылӧн вӧсньыдик бӧжыс.
Кань кыйӧдіс пышкайясӧс, кодъяс чипсісны пес сарайкӧд орччӧн.
А орчча дворын, Пузиковъяс дворын, кутіс котсьыны курӧг.
— Кот-кот-кот!
Кот-кот-кот! — котсис-висьталіс мирыслы, мый позъяс сійӧ вайис дзик на пӧсь кольк.
Но чипансьыс ёнджыка волнуйтчис тайӧ событиесьыс зэв гӧрд сувтса сорса сьӧд петук.
Сійӧ чеччыштіс-лэбис потшӧс вылӧ, нюжйӧдліс голясӧ да, аслас пӧдругалысь гӧлӧссӧ вевттигтыр, котсис:
— К-к-ко!
К-к-ко!
Кажитчис, мый петуклӧн тшыксьӧма голясьыс заводнӧй механизмыс, да сійӧ некыдзи оз вермы дугдынысӧ.
Ромка ещӧ ӧтчыд видзӧдліс шонді вылӧ, котсьысь петук вылӧ да нюммуніс — паськыда, сьӧлӧмсяньыс.
Ӧні, кор сійӧ дзикӧдз паляліс, позьӧ заводитны зарядка.
Но весиг копрасигӧн, чеччалігӧн да мукӧд пӧлӧс упражнениеяс вӧчалігӧн Ромка пыр думайтіс аслас чертёжъяс йылысь, зэв гӧгӧрвотӧм «Вӧв юр» йылысь, кодлысь схемасӧ сійӧ талун кӧсйис гижтыны астрономия кузя библиотечнӧй небӧгысь.
«Раз, два!
Раз, два! — тотшкӧдіс коклябӧръяснас кильчӧ вылын Ромка. — Раз, два!
Раз, два!
Юрӧй, юрӧй, мый вылӧ тэнӧ меным сетӧма?
Юрӧй, юрӧй, мый вылӧ тэнӧ меным сетӧма?»
Сійӧ чеччыштіс муӧ да дасысь котӧртліс дзиръя дорсянь кӧбрег дорӧдз да бӧр, повзьӧдіс став пышкайясӧс, а накӧд тшӧтш и сера каньӧс.
Медбӧрын упражнениеяс помасисны.
Пыдісянь лолыштӧм, пыдісянь бӧр лолыштӧм.
Ещӧ ӧтчыд.
И ещӧ ӧтчыд.
Ӧні ставыс, точка!
Ромка кватитіс ва тыра ведра, коді вӧлі посводз бокын скамья вылын, лэптіс сійӧс юр весьтас, нинӧм думайттӧг кисьтіс ас вылас.
Кӧдзыд ваыс биӧн моз сотыштіс телӧсӧ.
Здук кежлӧ сувтліс сьӧлӧмыс.
Но вот ваыс визувтіс кокъясланьыс, и Ромка, синъяссӧ чашкӧдӧмӧн, сьӧлӧмсяньыс ухнитіс.
А сэсся сӧдз шабді дӧра ки чышкӧдӧн зэв зіля ниртіс негрлӧн кодь коричневӧй кучиксӧ, ниртіс гӧрдӧдтӧдзыс.
Пуксяс тӧв, сійӧ и тӧвнас кутас киськасьны кӧдзыд ваӧн.
Сэтшӧма калитас организмсӧ, сэтшӧма калитас, мый став висьӧмъясыс кутасны чеччавны сы бердысь, кыдзи забор бердысь футбольнӧй мач!
Сэки Ромкалы дум вылас уси чайник.
Юр весьтас ва ки чышкӧдӧн шенасигтыр кыккокйыв чепӧсйис кухняӧ.
А чайник вовсю нин жваркйис-пуис.
Сылӧн вывлань чатӧртӧм кузь нырсьыс скӧрысь чушкигтыр петіс пӧсь ру.
Но вывті збоя кутіс асьсӧ эмалированнӧй вевтыс: сійӧ сэтшӧма йӧктіс, сэтшӧма йӧктіс, мый вот-вот, кажитчис, чеччыштас йиркӧдзыс.
— Но, тырмас, тырмас скӧравнытӧ, — шуис Ромка да выключитіс плиткасӧ.
И чайник сылысь кывзысис.
Сійӧ пыр жӧ лӧнис, а здук-мӧд мысти, пока Ромка гудраліс йӧв сорӧн мискаын комӧкъяса сук рок, дзикӧдз ланьтіс.
Друг Ромка чошкӧдіс пельяссӧ.
Пузиковъяс ордын кодкӧ шутьляліс гажа сьыланкыв.
Гашкӧ, тайӧ патерантыс?
Здук — и Ромка бара нин кильчӧ вылын.
Сідзи и эм!
Еджыд кительсӧ кизявлігтыр веранда вылас сулаліс «Москвич» пассажирскӧй катер вылысь штурман.
Сы вылын ставыс дзирдаліс: и фуражкаыслӧн лакируйтӧм кӧзырёкыс, и зарниа кокардаыс, и кизьясыс, и ботинкиыс.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый бура гладитӧм кительыс кыдзкӧ аслысногӧн мичаа дзирдаліс.
Кӧть томиник речник и шутьляліс гажа сьыланкыв, быттьӧкӧ гӧтӧвитчис мунны парад вылӧ, Ромка век жӧ казяліс, мый сійӧ мыйыськӧ майшасьӧ.
Юрсьыс фуражкасӧ лӧсьӧдышталігмоз, гырддзасьыс кутшӧмкӧ ёгтор босьтышталігмоз сійӧ пыр ӧтарӧ видзӧдіс забор вомӧн туй вылӧ, туй кузя мунысьяс вылӧ.
Везитӧ жӧ тайӧ Пузиковаыслы: эз кодкӧ ордӧ, а со на ордӧ овмӧдчис штурман.
Ромка дӧзмис да думыштчис.
Кыдзи эськӧ сылы тӧдмасьны штурманыскӧд?
Збыльысь, кыдзи?
Недыр мысти Ромка заводитіс шутьлявны жӧ: зэв гораа — мый вынсьыс.
Гашкӧ, ӧні штурман бергӧдас сылань бронза кодьӧдз гожъялӧм, воймӧм чужӧмсӧ да шуас: «А тэнад, вокӧ, оз омӧля артмы.
Вай тӧдмасям.
Менам нимӧй Саша, а тэнад кыдзи?»
Но штурман весиг эз и бергӧдчыв.
Быттьӧкӧ Ромка эз и вӧв свет вылас.
Быттьӧкӧ тайӧ эз Ромка гажаа шутьляв прӧстӧйиник сьыланкыв, коді бӧръя кадас уналы воис сьӧлӧм вылас.
Друг штурман чепӧсйис места вывсьыс да тэрыба, пӧшти котӧрӧн, уськӧдчис вороталань.
Мый сыкӧд сэтшӧмыс лои?
Ромка кокчуньйыласис, нюжӧдіс сьылісӧ.
Асфальт тротуар кузя, каблукъяснас тотшӧдігтыр, локтіс Таня — Ромкалӧн воча чойыс.
Аслас мӧвпъясӧ вӧйтчӧмӧн да кок улас видзӧдігтыр сійӧ тэрыба восьлаліс автобуснӧй сувтланінлань.
Корсюрӧ Ромка аддзывлывліс Таняӧс Аркашка батькӧд — найӧ уджалісны ӧти заводын.
И Ромка казяліс — Танякӧд кӧ орччӧн восьлаліс Аркашкалӧн батьыс, ныв век гажаа мыйкӧ торгис-висьталіс, кӧть орччӧн мунысьыс сӧмын кывзіс и кывзіс.
Штурман петіс улича вылӧ буретш сійӧ здукас, кор тэрыб кокъяса стройнӧй Таня воис Пузиковъяс керка весьтӧдз.
— Бур асыв! — струна моз сувтӧмӧн збоя шуис Саша.
Кажитчӧ вӧлі, мый сылы паныдасис эз ныв, а адмирал.
Таня сідз-тадз довкнитіс юрнас да, быттьӧ парусъяс вылын, лэбыштіс тшапиник штурман дорті.
Татшӧм виччысьтӧмторсьыс зон весиг шӧйӧвоши.
Здук мында сійӧ видзӧдіс ылыстмысь Таня бӧрся.
Лӧзоват вушйӧм комбинезона Таня ёнджыка муніс детинка вылӧ.
Ромка бара кутіс шутьлявны.
Ӧні сералігтыр, тешитчӧмӧн.
Штурман лӧгпырысь видзӧдліс Ромка вылӧ да сідз жӧ, быттьӧ парусъяс вылын, уськӧдчис вӧтӧдны Таняӧс.
Кор еджыд китель саяліс пельӧс сайӧ, Ромка кӧсйис пырны посводзас, но сійӧс чукӧстіс Пузикова.
Сійӧ петіс кыськӧ дзик нем виччысьтӧг — не то сарайсьыс, не то важиник пывсянсьыс, кӧні инас ӧшйытӧм, мудер нывка ӧні видзис курӧгъясӧс.
Кыкнан кинас Пузиков а кутіс платтьӧ бӧж дорсӧ.
Платтьӧыс сылӧн вӧлі няйт.
Сэтшӧм жӧ няйт рӧма вӧлі сылӧн и юрсиыс.
— Ловъя, вӧйлысьӧй? — кӧрт оправаа ӧчки стеклӧяснас дзирдалігтыр юаліс Пузикова.
— Кутшӧм нӧ ме тэныд... вӧйлысь? — дӧзмис Ромка.
— Быттьӧкӧ он и тӧд? — Пузикова серам сорӧн чушнитіс: тыдовтчылісны сылӧн ёсь пиньясыс.
abu
— Ме ставсӧ тӧда!
— А мый сійӧ — ставыс?
— А вот ставсӧ... и ставсӧ! — Пузикова сэтшӧма зымнитіс кокнас, мый балябӧжас нюкыльтчӧм кӧсаыс весиг чеччыштліс! — Меным Катя Блинова висьталіс.
А Катялы Мишка Мочёный.
А Мишкалы, — Пузикова лолыштіс, — а Мишкалы ставсӧ висьталӧма, гӧгӧрвоан, ӧтнаслы — ачыс...
И Пузикова эз помӧдз висьтав, серӧктіс.
«Больгӧма? — зэв ёна скӧрмис Ромка. — Али збыльысь Аркашка больгӧма став карыслы тӧрытъя усьлӧм йылысь?»
Кыкысь чеччыштӧмӧн Ромка лои забор дорын.
Ещӧ чеччыштіс — и сійӧ Пузикова дворын.
— Ноко висьтав, мый тіянлы мӧвпъясӧн тыр Сундукыс сӧрис? — синсӧ лапнитлытӧг горӧдіс Ромка.
Пузикова вомсӧ паськӧдіс: эз-ӧ нин бордъяс вылын тайӧ йӧйыс найӧ дворӧ лэбзьы?
— Но? — Ромка ещӧ матӧджык матыстчис нывка дінӧ.
Ӧні позьӧ вӧлі серавны Ромкалы: Пузикова быттьӧкӧ кынмис места вылас — сійӧ век на эз вермы ас садяс воны.
Ромка бергӧдчис да мӧдӧдчис гортланьыс.
— Пӧдлав вомтӧ, а то рака пырас! — шуис сійӧ.
Но Пузикова вӧтӧдіс сійӧс да кватитіс киӧдыс.
— Тэ мый щӧтитчан?
Ме ӧмӧй... ме ӧмӧй мыжа, мый тэ саридзӧ усин?
Ме таысь... ме таысь абу мыжа.
Ромка видзӧдліс сы вылӧ.
Пузикова бӧрдіс.
— Тайӧ ещӧ эз тырмы! — дӧзмис Ромка: сійӧ эз терпит бӧрдысьясӧс. — Пыр жӧ чышкы синватӧ.
— Ме... ме пырысь-пыр, — беринӧсь плеш вылас ӧчкисӧ ичӧтик кулакъяснас вештігмоз нурбыльтыштіс Пузикова.
Сійӧ лэптіс кисӧ, бӧж дорсьыс гылалісны вижоват шарикъяс.
— Сильӧпиян! — горӧдіс чуймӧм Ромка да гӧрдӧдіс.
Пидзӧсчанясьӧмӧн Ромка заводитіс ӧктыны ичӧтик сьӧд синъяса, пушыд гӧна чипанпиянӧс.
— А тӧдан уна-ӧ найӧ чужӧмаӧсь? — синва йывсьыс вунӧдӧмӧн нин шуис Пузикова. — Тӧдан уна-ӧ?
Дас кык.
Пузикова лажыньтчис жӧ да меліа видзӧдіс еджыд гӧна, тэрыб сильӧпи вылӧ, коді зіля нин кокаліс веж турунсӧ.
— Сӧмын нывкаяс... сӧмын нывкаяс вӧдитчӧны сильӧпиянкӧд, — ышлолалігтыр друг шуис Пузикова. — А ті, детинкаяс, весиг онӧ и думайтӧй.
А ӧд отрядӧн босьтім обязательство — ар кежлас быдтыны сё ветымын курӧг!
— А но! — шуис Ромка. — Абу детинкаяслы тайӧ уджыс!
— А ещӧ пионер, — зэв збыльысь шуис Пузикова. — Видзӧдлы витӧд «В»-са отряд вылӧ.
Сэтшӧм, сэтшӧм шаньӧсь детинкаясыс!
Ставсӧ ӧтвылысь нывкаяскӧд вӧчӧны.
Абу миян кодьӧсь...
Кӧсъян кӧ тӧдны, миян отрядысь омӧльыс школаас абу...
Сэтчӧдз олім — коймӧд вожатӧй пышйис!
— Но и мед! — шпыньмуніс Ромка. — Кодлы сійӧ вӧлі сэтшӧмыс колӧ?
Сылы эськӧ сӧмын детсадса челядькӧд ворсны!
Да речьяс висьтавлыны.
Сборъяс вылын ӧти пӧлӧс сёрниясӧн вердліс, а уджыс — некутшӧм!
Пузикова здук мында видзӧдіс Ромка пельпом весьтӧд.
Сэсся юаліс:
— Тэ он тӧд, мыйла Садӧвӧй вывса тайӧ... тайӧ гражданиныс миян улича вылӧ волывлӧ?
А?
— Кутшӧм гражданин? — мыкталігтыр юаліс Ромка.
— А тэ видзӧдлы бӧрвылад!
Ромка видзчысьӧмӧн пукталіс Пузиковалы бӧж дорас муысь ӧктӧм сильӧпиянӧс.
А сэсся видзӧдліс бӧрвылас.
Пузиковаяслӧн заборыс вӧлі векньыдик вӧсньыдик пӧвъясысь.
Тайӧ пӧвъяс костӧдыс тыдалӧ дзик ставыс, мый вӧчсьӧ улича вылын и дворын.
Сы вӧсна Ромка зэв бура аддзис асланыс улича вылысь тошка старикӧс, коді вӧлі коричневӧй шляпаа да маслӧӧсь парусинӧвӧй пинжака.
Старик восьлаліс тэрмасьтӧг, нюмъяліс, видзӧдлывліс шифер вевта керка вылӧ.
Тайӧ керкаас и вуджисны Ромка да мамыс важ карсьыс.
— Он тӧд коричневӧй шляпасӧ? — бара юаліс Пузикова.
Пузикова гӧлӧсысь Ромка казяліс серам.
Сійӧ ӧмӧй мыйкӧ тӧдӧ нин Серафим Кириллыч йылысь?
— Этша старикъяс ӧмӧй ветлӧдлӧны улича кузя, — вочавидзис тӧлк вывсьыс вошӧм Ромка. — Кытысь ме тӧда!
— Тэ мый, чайтан, ме Тӧлысь вывсянь ракетаӧн татчӧ лэбзи?
Али йӧйӧн менӧ чайтан? — дӧзмис Пузикова.
Друг керкасяньыс восьса ӧшиньӧд, кодӧс вӧлі тупкӧма марляӧн, кыліс гӧлӧс — челядьлӧн кодь капризнӧй, бӧрдӧм сора:
— Вера, кытчӧ тэ вошин?
Пузиковаӧс чуксаліс висьысь бабыс.
Пузикова кватитіс еджыд сильӧпиянӧс да пышйис.
Пышйис, весиг эз видзӧдлы Ромка вылӧ.
КОЙМӦД ГЛАВА
Серафим Кириллыч
Ромка пуктіс муӧ тыртӧм кӧрзинасӧ.
Киссьӧм ситеч дӧрӧм соснас чышкис пӧсялӧм, гӧрдӧдӧм чужӧмбансӧ.
«И ӧдйӧ жӧ ме талун эштӧдчи!» — ошкыштіс сійӧ, асьсӧ да гымӧдыштіс кӧрт таблицаа сьӧкыд джуджыд дзиръяӧ.
Таблица вылас ясыда тӧдчисны кывъяс: «Дворас скӧр пон».
Таблица веськыд пельӧсас вӧлі серпасалӧма жергӧдӧм вома скӧр понйӧс.
«Дзик художественнӧй картина кодь!» — таблица вылас видзӧдігмоз любуйтчигтыр мӧвпаліс Ромка да ещӧ ёнджыка кутіс гымӧдны кулакнас.
— Кодлы окота лои гымӧдчыныс? — кодкӧ скӧрысь юаліс дзиръя саяс.
— Восьтӧй, Серафим Кириллыч, тайӧ ме! — шуис Ромка.
Но сійӧс эз сразу лэдзны дворӧ.
Чепӧн гольӧдчигтыр первой воссьыштіс векньыдик дзиръя, и Ромка вылӧ кутісны дзоргыны-видзӧдны коричневӧй шляпа увсянь ёсь синъяс, пашкыр тошка стариклӧн синъяс.
— Тэ, Роман?
— Но ме, ме, коді нӧ сэсся? — дӧзмӧмпырысь шуис Ромка. — Луншӧр лун, шондіыс енэж шӧрас, а ті век иганаӧсь!
— Сы понда и игана, мый меным зэв ёна дӧзмӧдчӧны, — калитка пыр Ромкаӧс лэдзигмоз шуис старик.
Серафим Кириллычлӧн керкаыс и садйыс вӧлі кытшалӧма кык метр судта заборӧн.
А забор вевдорӧдыс нюжӧдӧма сутшкасьысь сутуга.
Татшӧм забор вомӧныд ни ӧти детинка оз вермы чеччыштны.
Ромка эз ӧтчыд нин гӧгравлы тайӧ забор гӧгӧрыс, корсис пыран розь.
Тьӧскӧн обшивайтӧм особняклань старик бӧрся восьлалігтыр Ромка завидьпырысь видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Веськыда сы юр весьтын ӧшалісны зэв мича яблӧкъяс, кодъяс помӧдз кисьмисны июлься шонділӧн нисьӧ зарни, нисьӧ розӧвӧй югӧръяс улын.
Кор найӧ пырисны стеклӧа верандаӧ, Серафим Кириллыч прикажитіс:
— Перъяв!
И Ромка тэрмасьӧмӧн сюйис кисӧ зептас.
Пызан вылӧ гылалісны чукрасьӧм рубаяс, куимаяс, дас чӧлкӧвӧйяс...
Старик тэрыба босьталіс найӧс да веськӧдліс пӧв кодь ки пыдӧсъяснас.
Вом доръясыс сылӧн дугдывтӧг вӧрисны.
— Дзик ставыс! — косяссьӧм пельӧса медбӧръя вит чӧлкӧвӧйсӧ пызан вылӧ шыбитігмоз шуис Ромка.
Серафим Кириллыч сэтшӧм дыр да сэтшӧм сюся видзӧдіс Ромкалы синмас, мый Ромкалӧн мыш кузяыс йирмӧг котӧртіс.
— А мыйта аслыд кольӧдін?
Ромка тэрыба пыркнитіс юрнас.
— Эн бугжылясь!
Пернапасась!
— Шуанныд жӧ!
Ме ӧд пионер, Серафим Кириллыч!
Сьӧм стопасӧ крукыля чуньяснас кутігтыр старик пырис джынвыйӧ пемыд столӧвӧйӧ да ӧдзӧс дорсяньыс горӧдіс:
— Пузьӧд самӧвар.
Чайӧн чӧсмасьыштам?
Сылы кольӧм вит шайтсӧ пызан вылысь кватитӧм бӧрын Ромка котӧртіс кухняӧ.
«А ме, йӧюкыд, надейтчи!..
Думайті — медся этша вылӧ — дас чӧлкӧвӧй сетас.
А сійӧ... — Ромка дӧзмӧмпырысь ышловзис.
— Эк, регыдджык эськӧ сё чӧлкӧвӧй чукӧртны!
Сэки нин...
Сэки менӧ татчӧ нинӧмӧн он кыскы.
Нинӧмӧн!
А мыйӧн сӧмын ньӧба комиссионкаысь важ морскӧй бинокль, мыйӧн сӧмын вая сійӧс гортӧ, пыр жӧ ньӧти нюжмасьтӧг пукся уджавны!
Видзӧдлам сэки, кыдзи ставӧн шензьыны кутасны: и Пузикова сильӧпиянкӧд, и Анна Абрамовна.
Медым сэсся шуасны:
«А ӧд миян Ромашканымлӧн зэв ыджыд талант!
Татшӧмтор думыштӧма!»
Чай юигӧн, сімӧм бока ведраджынъя самӧварлысь гажаа шумитӧмсӧ кывзігмоз, Серафим Кириллыч бурмыштіс да заводитіс варовитны.
— Мортыдлӧн олӧмыд, Романушко, зэв тешкодь.
Босьтам кӧть менӧ, — дзуртысь стул бӧр вылӧ нёровтчигмоз думайтігтыр кутіс сёрнитны старик. — Мый ме шедӧді миян социалистическӧй олӧмын?
Ошйысьтӧг шуа: полнӧй материальнӧй да продовольственнӧй обеспечение.
И эг дась нянь сёйӧмӧн, а аслам гӧрбӧн.
Кымын во мырси, лесонасаждениеяс видзи.
И ӧні государство сетӧ пенсия.
Серафим Кириллыч юыштіс стӧкансьыс, шыльӧдыштіс ки пыдӧснас «мыслительлӧн» кодь паськыд плеша юрсьыс эзысь рӧма зу моз сувтӧм юрсисӧ:
— Ачыд аддзан, Романушко, кӧзяйствоӧй менам — ставыс тыр-бур, — водзӧ висьтавліс сы водзын пукалысь Ромкалы, коді зіля паняліс нафталин дука зэв сук вишнёвӧй варенньӧ.
— Эз кӧ эськӧ кольӧм во кув менам гӧтырӧй, мый эськӧ меным колӧ вӧлі?
Веськыда висьтала — нинӧм.
А ӧні ме дзик ӧтнам.
Со и лелькуйт и огородтӧ, и садтӧ!
Ачыд аддзан — зэв сьӧкыд.
И менӧ олӧмыс тшӧктӧ быть лӧсьӧдны аслым ёртӧс.
Ромка, коді зэв ёна радейтіс юмовтор, муртса эз виньды.
Сы йылысь, мый Серафим Кириллыч корсьӧ аслыс ёртӧс, тӧдіс дзоньнас Красноборск.
Но пӧрысь жӧник вӧлӧма зэв бӧрйысьысь.
Ӧти невестаяс эз кажитчыны сылы «ыджыд арлыд вӧсна», мукӧдъяс вӧліны тшапӧсь либӧ ньӧжмыдӧсь, коймӧдъяс «кӧзяйство оз кужны нуӧдны да кокни мывкыдаӧсь».
— Висьтася, Романушко, став сьӧлӧмсянь: важӧн нин видзӧда тэнад воча чой бӧрся, Татьяна Семёновна бӧрся, — ышловзис Серафим Кириллыч да кӧсӧйӧн, полігтыр видзӧдліс Ромка вылӧ, коді чайнӧй паньӧн гурйис вазаысь варенньӧ коляссӧ.
abu
abu
— Видзӧда да дивуйтча; том, дзик ӧтнасӧн.
А тані ещӧ тайӧ заводыс...
Нывлӧн ӧмӧй делӧ, прӧсти, господи, эсійӧ кирпичьяссӧ видзны?
Свинеч кодь синъясыс стариклӧн гажмыштісны, чирӧм гӧлӧсыс небзьыштіс.
Ромка муртса вермис кутчысьны серӧктӧмысь.
«Оз-ӧ нин кӧсйы старикыс Татьянаӧс коравны? — думыштіс сійӧ. — Мед сӧмын сюйсяс, Таня сійӧс мыйӧн веськалӧ лӧсыштас-кучкас!»
И Ромка эз вермы терпитны — прысьнитіс-серӧктіс.
— Мый нӧ кильксан? — букшыльтчыліс сыланьӧ старик.
— Тэ, Романушко, висьтав чойыдлы... висьтав сылы менам олӧм-вылӧм йылысь, менам кӧзяйство йылысь.
abu
— Да кирпичсӧ некысь ог вермы судзӧдны.
Сӧмын сё штука и колӧ эськӧ да.
— А ті... ті Татьянакӧд сёрнитлӧй.
Сійӧ ӧд кирпич заводын уджалӧ! — шуис Ромка да бара прысьнитіс-серӧктіс;
ачыс думыштіс, мый эськӧ татысь артмас.
Серафим Кириллыч меліа нюмъялігтыр ӧвтыштіс кинас.
abu
abu
abu
— Дум вылӧ уси... дум вылӧ уси, Серафим Кириллыч, кыдзи Татьяна талун асывнас ӧти молодечӧс вӧтліс!
— шуис Ромка да дзоргис-видзӧдіс пызан вылӧ, корсис синъяснас, абу-ӧ ещӧ мыйкӧ чӧскыдтор.
— И правильнӧ, правильнӧ! — довкйӧдліс юрнас Серафим Кириллыч, кодлы лои ещӧ нин нимкодь.
А миян атомнӧй кадӧ аддзан ӧмӧй том шалопайяс пӧвстысь лӧсялана жӧникӧс?
Луннас биӧн ачыс милиция оз аддзы!
Варенньӧтӧ ещӧ содта?
Менам тырмымӧн варенньӧыд, эн майшась.
Ромка ышловзис:
— Аттьӧ.
Вот эськӧ меным кӧ ещӧ вит шайт сетінныд. — И сійӧ бара ышловзис. — Ме кодь йӧйтӧ тіянлы нэмыд не аддзывны.
Старик кызӧктыштіс, гурйысьыштіс зептас да пуктіс Ромкалы ныр улас руб.
— Босьт. Ме абу гӧль. Лӧсьӧдча весиг мыйсюрӧ ремонтируйтны: пач кӧсъя выльысь тэчны. Медым пирӧг позис пӧжавны, кор кӧзяйка лоӧ.
Ромка чеччис.
— Но ме гортӧ муна.
— Пач кӧсъя выльысь тэчны, — Ромкаӧс ворота дорӧдз колльӧдігмоз долис старик.
abu
— Мый тэ, мый тэ? Позьӧ ӧмӧй Татьяна Семёновнаӧс дӧзмӧдны татшӧмторйӧн?
Кирпич йывсьыд медся надёжнӧй — мужикъяскӧд делӧ имеитны.
Поллитра вылӧ любӧй сӧгласитчас.
Тэ бурджык, Романушка, висьтав сылы менам сад йылысь...
Видзӧдлы, кутшӧм яблӧкъяс кисьмӧны.
А ранетыс, аддзан?
Шоча овлысь сорт!
Ромка сувтовкерліс дзиръя дорӧ, нюлыштіс вомдоръяссӧ.
— Кор яблокъясыд тіян воасны, ті... энӧ вунӧдӧй...
abu
— Но, но! — Старик копыртчис Ромкалань да вашнитіс сылы пеляс: — Главнӧйыс... медым Татьяна Семёновна ме вылӧ эз вӧв сэтшӧм скӧр.
НЁЛЬӦД ГЛАВА
Тані висьтавсьӧ Ромкалӧн вильшасьӧм йылысь
Кор Ромка вӧлі мунӧ Паша тьӧтка керка дінті, кӧні олісны Сундуковъяс, сійӧ друг решитіс пыравны Аркашка ордӧ.
«Колӧ жӧ медбӧрын тӧдмавны — коді висьталӧма Пузиковалы... но, сы йылысь, кыдзи ме тӧрыт саридзӧ усьлі», — ӧти дзир йылын ӧшалысь дзиръясӧ кокнас йӧткыштігмоз думайтіс Ромка.
Сійӧ век на эз верит да эз верит...
Аркашка эз кажитчы Ромкалы больгысьӧн да кык бана шаньга кодьӧн.
Сылӧн видзӧдласас сы мында веськыдлун да чорыдлун.
Но эз кӧ Аркашка, кодлӧн нӧ кывйыс луддзӧма?
Саридз вадорас ӧд найӧ сӧмын кыкӧн вӧліны!
Ляпкыдик кильчӧ вылӧ тэрыба кайӧм бӧрын Ромка друг сувтіс, шӧйӧвоши.
Сійӧ некор эз на волы татчӧ.
Кыдзи паныдалас сійӧс век чӧв олысь Аркашка?
abu
«Мый лоны лоас!» — ышӧдыштіс асьсӧ Ромка да тэрыба кутчысис ӧдзӧс вугъяс.
Но ӧдзӧсыс вӧлӧм игана.
— Аркашка!
Некод оз шыась.
— Аркашка! — ещӧ горӧдіс Ромка.
И бара чӧв-лӧнь.
Ромка бӧр лэччис кильчӧ вылысь.
Сувтіс гурйыв восьса ӧшинь дорӧ.
Думайтыштіс.
И со сійӧ мудӧд вылын нин.
Кань моз шытӧг кавшасис.
Муртса чатӧртыштіс ассьыс еджыд юрсӧ да гусьӧник видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
Ок, тэ!
Татшӧм дуркӧн керкасӧ весиг сійӧ, Ромка, аслас гортын оз вӧчлывлы.
И мый вӧсна сӧмын мамыс сійӧс видлывлӧ, кор волывлӧ совхозысь?
Аркашка кымыньӧн нюжӧдчӧма крӧвать вылас, нырнас сунгысьӧма юрлӧсас.
Крӧватьыскӧд орччӧн — дзибыр пызан.
А пызан вылас — быдсяматорйыс: жаритӧм чери коляс тыра скӧвӧрӧда, нидзув тыра нёптовтчӧм жӧч банка, рудзӧг нянь шӧрӧм, бечева мӧтӧк...
Буракӧ зэв водз талун чеччӧма асныра Аркашка, медым гортас не воны куш киӧн!
Пӧттӧдзыс сёйӧма да водӧма шойччыштны.
Весиг вугыр шатинъяссӧ абу местаӧ пукталӧма — жыр шӧрас туплясьӧны.
И сэні жӧ ботинкиыс, чумбыралӧм эшкын, тшынасьӧм котелок.
Сюсь, ёсь синъяснас видзӧдліс Ромка жырсӧ, кытчӧ быттьӧкӧ муртса на уськӧдчылӧма азиатскӧй орда.
Мый эськӧ сэтшӧмӧс думыштны, кыдзи тешитчыштны Аркашка вылын?
А ӧд Ромка зэв мастер тешитчыныд...
Здук мысти Ромка тӧдіс нин, мый сылы вӧчны!
Кань моз кокниа да шумтӧг сійӧ кавшасис-пырис ӧшинь пыр.
Сюся кывзысигтыр сулалыштіс.
Аркашка весиг эз вӧрзьы.
Сэки Ромка кок чунь йылас матыстчис вольпась дорӧ.
И дзик нин повтӧг — Аркашка зэв чорыда узис — кватитіс-босьтіс крӧвать юр вывсьыс ки чышкӧд.
Ӧти помнас кӧрталіс Аркашкалысь гожъялӧм, сёйӧссьӧм коксӧ, а мӧд помсӧ кӧрталіс крӧватьлӧн кӧрт кокӧ.
«Пӧрадок! — шпыньмуніс Ромка. — Ӧні вӧчам ещӧ ӧти номер да усйысям!»
Вугырӧ самаліс ӧти жаритӧм чери, вугыр шатинсӧ пуктіс Аркашкалы юр дінас.
Бӧжтӧм чери бавъяліс дзик шкоргысь ныр весьтын!
Сідзи жӧ видзчысигтыр, кыдзи Ромка сибӧдчис Аркашка вольпась дорӧ, сійӧ бӧр муніс ӧшинь дорӧ.
Мунігмозыс босьтіс пызан помысь пожӧм кырсь.
Красноборскысь став детинкаясыс татшӧм кырсьсьыс вӧчавлісны аслыныс табъяс.
Кор Ромка лэччис мудӧд вылӧ, сійӧ лыйис кырсьнас Аркашкалы.
Лыйис, чеччыштіс улӧ да пышйис!
Садьмас ӧні Аркашка да ойӧстас.
И некор оз тӧдмав, коді сы вылын татшӧма тешитчис!
Ромка котӧртіс да шпынняліс.
Котӧртіс пӧшти дзик горт дорӧдзыс.
А гортас — выльтор: мамыс воӧма.
Горт дорас сулаліс совхознӧй выль пятитонка.
Мамыс кыкысь кымын нин тайӧ машинанас воліс.
Шондіӧн шонтӧм лакируйтӧм кабина ӧдзӧссӧ ки пыдӧснас малыштӧм бӧрын Ромка кыккокйыв уськӧдчис дзиръялань.
Сідзи жӧ кыккокйыв кайис кильчӧ вылӧ.
Посводзсянь на Ромка кыліс гажа тэрыб сёрни.
Кодкӧд тайӧ мамыс варовитӧ?
Кухня ӧдзӧс дорын Ромка сувтовкерыштіс.
— Нинӧм шуны, бур керкаыс, — шуис кодкӧ столӧвӧйын мужскӧй ён гӧлӧсӧн. — Кӧзяйскӧй видзӧдласӧн сійӧс позьӧ акань кодьӧн вӧчны.
Перво-наперво — вевттьыны жӧчӧн. Мӧд делӧ — посводзсӧ маслянӧй краскаӧн краситны.
А дворас сад садитны: вишняяс, яблоняяс...
Видзӧд, мыйта муыс прӧпадайтӧ!
А то кутшӧмкӧ акация, а пӧльзаыс кутшӧм сыысь?
Ромка мурч курччис пиньяссӧ.
Коді тайӧ кӧзяйничайтӧ на ордын?
Ӧтитор вӧчис, мӧдтор вӧчис...
Акация, видзӧдтӧ, сьӧлӧм вылас оз во.
А тайӧ акациясӧ найӧ батьыскӧд садитлісны.
И быд вужъяссьӧм кустлы радуйтчисны!
Ромка пырис кухняӧ, матыстчис восьса столӧвӧй ӧдзӧс дорӧ.
Со вӧлӧм коді — шопер.
Паськыд пельпомъяса, сьӧдасьӧм гӧгрӧс чужӧма зон.
Выль морт, неважӧн на совхозын уджалӧ.
Водзті мамсӧ гортас вайлывліс зэв кыз дядя Митя.
Дядя Митя некор на ордӧ посводзӧдзыс эз пыравлы.
А тайӧ ветлӧдлӧ жырйӧд, кияссӧ сюйӧма салдатскӧй гач зепъясас, быдтор дінӧ сылы делӧ, быттьӧкӧ тані овны лӧсьӧдчӧ.
Ромкалӧн вом доръясыс асьныс ещӧ ёнджыка топалісны.
А бан бокъясыс кельдӧдісны.
Татшӧмӧн и аддзис Ромкаӧс мамыс, коді мыйлакӧ петӧ вӧлі кухняӧ.
— Роман! — швачнитіс сійӧ кияснас. — Тэ брӧдяга кодь.
Ромка шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс аслас вушйӧм дӧрӧм вылӧ, дӧмаса гач вылӧ.
Мед сӧмын сійӧ эз казяв, мыйла сійӧ тадзисӧ пасьтасис!
— Чери кыйны лӧсьӧдчылі, — юрсӧ ӧшӧдӧмӧн шуис надзӧник сійӧ. — Тэ век ачыд видчан... няйтӧсся кӧ...
Но мамыс эз лэдз сылы помавны.
Столӧвӧй джодж шӧрын сулалысь шопер дінӧ шыӧдчигмоз сійӧ ышловзьӧмӧн шуис:
— Любуйтчӧй менам брӧдягаӧн!
Некутшӧм лад сыкӧд эз ло.
Некутшӧм лад!
И пыр жӧ бергӧдчис Ромкалань:
— Тӧдмась — дядя Вася...
И колӧ эськӧ вӧлі шуны «Видза оланныд!»
Тэ ӧд, Роман, абу нин ичӧтик!
Шопер нюммуніс да воськовтіс Ромкалань.
Кӧсйис сійӧ бензин дука кинас малыштны Ромкалысь кывзысьтӧм чубсӧ.
Но Ромка бугжыльтчис да вешйыштіс.
— Мыйысь нӧ сэтшӧма видны зонсӧ? — кисӧ лэдзигмоз меліа шуис гӧсьт да мигнитіс Ромкалы. — Эн дӧзмы мамыд вылӧ: нывбабаяс некор оз гӧгӧрвоны мужчинаясӧс!
Ромкалы эз во сьӧлӧм вылас сувтса синъяса тайӧ зонмыс.
Сійӧ збыльысь зілис кажитчыны Ромкалы.
Медым оз кӧвъясь, немтор оз артмы!
— Мун да вежсьы! — скӧрысь шуис Ромкалы мамыс.
Сійӧ вӧлі недӧвӧлен пинас.
Недыр мысти содтіс кыдзкӧ падъялігтыр нин: — Тэ миянкӧд ӧбедайтны кутан?
Ромка пыркнитіс юрнас да тэрыба петіс посводзӧ.
Посводзсянь сійӧ котӧрӧн петіс кильчӧ вылас.
Син улас пыр жӧ уси грузӧвик.
Синъясас Ромкалӧн чепӧсйис синва, и грузӧвикыс кутіс двӧитчыны.
Но вот Ромка зэв скӧрысь чышкыштіс кулакнас синъяссӧ.
Синъяс водзысь разалі руыс.
Ӧні Ромка зэв ясыда аддзис ӧграда сайсьыс югъялысь, выль машина.
Сійӧ дӧзмӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ, видзӧдіс да думайтіс.
Зэв гажтӧмӧсь вӧліны тайӧ здукас Ромкалӧн мӧвпъясыс.
А ӧд час джын сайын на, кор сійӧ тӧвзис-котӧртіс гортас, зэв долыд вӧлі сьӧлӧм вылас!
ВИТӦД ГЛАВА
«Эй, ловъя лов!»
Но и мичаӧсь жӧ миян Красноборскын июль тӧлысся рытъясыд!
Дзик на неважӧн вӧлі некытчӧ дзебсьыны жарсьыс.
Кажитчис, мый кодкӧ вывтіджык зільӧма донӧдны шондісӧ.
Онӧ эскӧй?
Сё збыль!
Быдлаын вӧлі пӧдтана жар; не сӧмын карса уличаяс вылын, кӧні асфальтыс сливочнӧй вый моз сылӧма, но и Жигулёвскӧй саридз вадорын.
Луншӧр кадӧ тані ставыс быттьӧкӧ унзільмыліс: и шоныд ваыс, и сотысь сынӧдыс, кытысь кыліс ракпаньяслӧн дукыс.
Татшӧм жӧ пӧдтана жар вӧлі и паркын.
Да, да, важ ыджыд паркын весиг некӧн вӧлі дзебсьыны сотысь шондіысь.
Но зато рытнас, муртса сӧмын чиныштас пӧдтан жарыс, вот сэки Красноборскын ыркыд.
Ыркнитӧ саридзладорсянь, Жигулёвскӧй гӧраяссянь, койӧ кар весьтӧ дзоридзалысь нинпуяслысь ароматсӧ.
А со нин и тӧвру пӧльыштіс...
Лэбыштас пу йывъясӧд — Красноборскын садыд лыдтӧм-тшӧттӧм — и вошӧ кытчӧкӧ.
А сэсся бара пӧльыштас, и бара дружнӧя кутасны шувгыны пуяс.
Сэні и тані заводитасны ӧзъявны синтӧ ёран, гажа бияс — керка ӧшиньясын, уличавывса чугун столбъяс вылын.
Тротуаръяс кузя тэрмасьтӧг мӧдӧдчасны пляжлань карса олысьяс, кутасны кывны челядьлӧн гӧлӧсъяс.
Тайӧ рытнас Ромка сёрӧн вӧлі локтӧ саридз дорысь: сьӧдлӧз енэжын дзирдалісны нин кодзувъяс — шочиник-шочиник кодзувъяс.
«Видлы вот телескоптӧг тӧдмавны, кутшӧм планетаяс сэні мигайтӧны! — юрсӧ вывлань чатӧртӧмӧн мӧвпаліс Ромка. — Нинӧмтӧгыд медся сюсь синмыс оз аддзы найӧс!»
И сэки, дзик нем виччысьтӧг, Ромка кежис Садӧвӧй улича вылӧ, зэлӧдыштіс тасмасӧ.
Збыльысь, а мыйла эськӧ сылы не видлыны Татьянаӧс?
Мамыс век тшӧктӧ Ромкалы частӧджык пыравлыны воча чой ордас.
Таня кӧ тортас, гашкӧ, и Ромкаӧс ужинӧн вердас.
А пуӧ-пӧжалӧ сійӧ мамсьыс оз омӧльджыка.
Эз омӧль эськӧ вӧв сёйны ӧні скӧвӧрӧда тыр вый пиын сільгысь жаритӧм картупель, либӧ тарелка тыр томатнӧй соуса вермишель.
Но сэки Ромка дугдіс водзӧ думайтны.
А то сылӧн нин сідзи кынӧмас пара вӧлӧн гӧняйтӧны.
Ромка содтіс воськовъяссӧ да прӧйдитіс пемыд дзиръя пӧлӧн, код сайын сулаліс Серафим Кириллычлӧн особнякыс (сӧмын кысянькӧ керка сайсянь кыліс зэв скӧр понлӧн увтчӧмыс, коді котраліс чеп йылын).
И муртса Ромка воис кык судта выль керка весьтӧ, кӧні Татьяналӧн вӧлі сӧстӧминик, югыд жыр, сійӧс кодкӧ чукӧстіс пемыдсяньыс.
— Эй, ловъя лов ... отсав!
Мыйлакӧ чугуннӧй столб вылын, коді сулаліс орчча калитка водзын, кытысянь сійӧс и чукӧстісны, эз ӧзйы электрическӧй пӧнарыс, и Ромка, котӧрӧн матыстчӧм бӧрын, эз сразу гӧгӧрво, мый тані вӧчсьӧ.
— Калиткасӧ... калиткасӧ, зонмӧ, восьты! — корис сійӧ жӧ гӧлӧсыс — чирӧм, пӧдӧм гӧлӧс.
Ромка гурйыв восьтіс калиткасӧ.
Кыкӧн — ён зон да детинка — кыскисны дворас ыджыд, сьӧкыд мортӧс, коді ньӧти эз вермы сулавны кокъяс йылас.
«А детинкаыс ӧтнас оз вермы», — думыштіс Ромка, и сійӧ котӧртіс отсавны детинкалы.
И муртса сӧмын пыртӧдісны код юра мортӧс керкаас, муртса сӧмын водтӧдісны сійӧс кӧрт крӧвать вылӧ, коді дзуртыштіс сы улын, кыдзи Ромка пыр жӧ гӧгӧрвоис.
Некод на эз удит биасьны, медым разӧдны жырйысь пемыдсӧ, а сійӧ ставсӧ нин тӧдіс.
Тӧдіс, мый сійӧ нем виччысьтӧг лои Сундуковъяс патераын, тӧдіс, мый код юра мортыс, кодӧс найӧ кыскисны, — Аркашкалӧн батьыс.
А кор дзик йирк бердас ӧзйис гутъясӧн лякӧсьтӧм лампочка, Ромка муртса эз горӧд.
Сы водзын сулаліс Пузиковъяслӧн патерантыс, коді зіля чышкаліс пӧсялӧм, гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ носӧвикӧн.
Ньӧти эз вӧв ӧні штурман сійӧ вӧччӧм молодеч кодьыс, коді виччысис тӧрыт асывнас Татьянаӧс!
Ӧні штурман вылын вӧлі ставыс рабочӧй: и нывлӧн лӧз китель, и чукрасьӧм сьӧд гач, и еджыд чехола фуражка.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ муртса-муртса воӧма катер вылысь.
А бокынджык педзис места вылас Аркашка.
Сійӧ кыдзкӧ дзикӧдз бугжыльтчӧма, дзоргис-видзӧдіс аслас киссьӧм ботинки вылӧ.
Тыдалӧ, сылы вӧлі вывті и вывті яндзим аслас код юра бать вӧснаыс.
Тайӧ здукас крӧвать вылын куйлысь сатшӧм ёна кутіс вӧрны, быттьӧкӧ сійӧс кутісны пытайтны тыдавтӧм донӧдӧм клещиӧн.
— Лиза... мый тэ вӧчин, Лиза? — дзугсьӧм юрсиа юрас кутчысьӧмӧн зэв яснӧя шуис сійӧ здук мысти.
Косяссьӧм дӧрӧм соскыс лэччис гырддзаӧдзыс.
Ромкалы син улас уси татуировкалӧн кывъяс: «Пӧся радейтӧм вӧсна кула».
Улынджык вӧлі кутшӧмкӧ рисунок, но Ромка эз удит сійӧс видзӧдлыны: пӧлыньтчӧм кӧрт койка дорӧ уськӧдчис Аркашка.
Сійӧ видзчысьӧмӧн лэптыштіс батьыслысь юрсӧ, вылӧджык кыпӧдіс юрлӧссӧ...
Койка дорсьыс Аркашка вешйис кок чунь йылас.
— И частӧ сійӧ тэнад тадзи? — няйтӧссьӧм кӧтасьӧм носӧвиксӧ киас кабралігтыр шуис штурман.
Здук кежлӧ лэптыштліс юрсӧ Аркашка да видзӧдліс штурман вылӧ нинӧм аддзытӧм синъясӧн.
Сьӧд синкымъяса омӧлик, кузьмӧс чужӧмыс сылӧн век, кажитчис, вӧлі чуймана.
Но ӧні тайӧ кельыд чужӧм вылас тӧдчис зэв ыджыд шог.
— Роднӧй бать йылысь кыдзкӧ абу лӧсьыд сёрнитны, — юрсӧ бара лэдзигтыр муртса кывмӧн шуис Аркашка.
— Вернӧ — абу лӧсьыд.
Но, тэ ныртӧ эн ӧшӧд — узьыштас тэнад батьыд и бара морт лоас. — Штурман нюммуніс.
— А ӧні, кутшъяс, вайӧ тӧдмасямӧй.
Но Аркашка эз гажмы весиг штурманкӧд тӧдмасьӧм бӧрын.
Сэки штурман шыбитіс фуражкасӧ табуретка вылӧ.
— А мый тэ та вылӧ шуан, Роман: оз-ӧ гӧститӧд миянӧс кӧзяиныс чайӧн?
Ог тӧд, кыдзи тэ, а ме чайтӧ радейта.
Меным кӧ эм юква да чай ... сэсся немтор оз ков!
Тайӧ кывъясыс воисны сьӧлӧм вылас не сӧмын Ромкалы.
Нюммуныштісны и Аркашкалӧн вом доръясыс.
— А миян... ме, — заводитіс сійӧ да шӧйӧвошӧмӧн шеныштіс плеть кодь косіник кияснас.
Отсӧг вылӧ воис штурман.
— Юклам, кодлы мый вӧчны: тэ, Роман, тӧвзьы-котӧрт гастрономӧ.
Босьт на... но, унджык нянь, калбас вай, сакар ещӧ эн вунӧд.
А ми Аркадийкӧд чай пузьӧдам.
Позьӧ эськӧ и картупель пуны весавтӧгыс.
Чӧскыд сёян!
Картупельыд эм, кӧзяин?
Ромка вӧлі нин ӧдзӧс дорын, киас кутіс кызь вит шайта, кор Аркашка жугыля ышловзис:
— Картупельным... быри жӧ нин.
Ромкалы торъя ёна коли паметяс ставыс сійӧ, мый вӧлі ёна сёрӧнджык, сы бӧрын, кыдзи найӧ куимнанныс ужнайтісны, чӧскыда сёйисны ливернӧй калбас да пӧсь картошка.
(Вӧлӧмкӧ, кӧбрегсьыс Аркашка аддзӧма быдса груда картупель, кодӧс водзті сійӧ абу казявлӧма.)
Кор найӧ Сашакӧд петісны Аркашка ордысь, Ромка пыр жӧ прӧщайтчис.
— Ті мунӧй, а ме чой ордӧ час джын кежлӧ пырала.
Но мыйӧн штурман саялі пемыдас, Ромка бара пырис Сундуковъяс дворӧ.
Аркашка вунӧдӧма игнавны посводз ӧдзӧссӧ, и Ромка восьтіс сійӧс кокниа, шумтӧг.
Мыйла сійӧ бӧр бергӧдчис?
Гашкӧ, кӧсйис тӧдмавны Аркашкалысь — син на син — коді век жӧ больгис сылӧн, Ромкалӧн, саридзӧ усьлӧм йылысь?
Либӧ, вермас лоны, кӧсйис висьтавны, кыдзи Ромка тешитчис сылӧн узигӧн?
Сійӧ и ачыс тӧлкӧн эз тӧд.
Кухняыс вӧлі пемыд, зато жырас, сэні, кӧні куйліс Аркашкалӧн батьыс, вӧлі биа.
Ромка шӧйӧвошӧмӧн сувтіс ӧдзӧс дорис.
Аркашка, тыдалӧ, сы водзвылын на пырӧма татчӧ.
Сійӧ сулаліс лампочка улын, сюся кывзысис быттьӧкӧ мыйыськӧ яндысьысь чӧв-лӧняс.
Видзӧдліс ӧшиньӧд: оз-ӧ кыйӧд сы бӧрся кодкӧ? — и сӧмын та бӧрын муніс батьыс крӧвать дінӧ.
Пуксис крӧвать дорыш вылас да дыр, синсӧ лапнитлытӧг, видзӧдіс батьыслы чужӧмас.
И видзӧдласыс сылӧн вӧлі скӧр.
Ромка аддзис жӧ тайӧ чужӧмсӧ — ыджыд ныра, спокойнӧй, паськыд синкымъяса.
Аркашкалӧн батьыс узис чорыда, сійӧ, буракӧ, эз нин сӧр, эз нин мисьтӧма вӧтась, узис юрсӧ бӧрлань чатӧртӧмӧн.
Дженьыдик кыз сьылі вылас чурвидзис ыджыд ёсь кадык.
Ромка аслас кӧсйытӧг любуйтчис Аркашка бать вылӧ, коді муртса тӧрӧма векньыдик крӧвать вылас.
Друг Аркашка копыртчис батьыс весьтӧ да ньӧжйӧник, видзчысьӧмӧн малыштіс сылысь синкымсӧ.
Сійӧ жӧ здукас Ромка педзыштіс места вылас.
И джодж плакаыс быттьӧкӧ нарошнӧ дзуртыштіс.
Ромка эз и удит казявны, кыдзи Аркашка сулаліс нин сы водзын.
Сулаліс букыш, скӧр.
— Тэ... тэ мыйла кыйӧдчан? — зэв скӧрысь шуис сійӧ, ачыс вӧлі дась любӧй здукӧ кватитны Ромкаӧс шошаӧдыс да тойыштны ӧдзӧс сайӧ.
— А ме эг и кӧсйы ... кыйӧдчыны...
Меным эськӧ ӧтнамлы ...меным ӧтнамлы страшнӧ вӧлі. — Ромка довкнитіс юрнас крӧватьлань.
— Но, ме и думышті: гашкӧ, тэныд страшнӧ жӧ?
Аркашка скӧрысь, веськыда видзӧдліс Ромкалӧн кельдӧдӧм чужӧм вылӧ.
Сэсся, синъяссӧ увлань лэдзӧмӧн, ышловзис.
— Велалі ме, — недыр мысти шуис сійӧ.
Чӧв олыштіс. — Сійӧ ньӧти-ньӧти абу страшнӧй.
Кор сійӧ... сэтшӧм, кыдзи став йӧзыс, сійӧ тӧдан, кутшӧм менам?
Бур и ён. — И шуис Аркашка тайӧс сідзи, кыдзи некор на да некодлы эз висьтавлы школаын.
— Оз быдӧн ӧтчыд шеныштӧмӧн поткӧд увъя чурка... ыджыдӧс, кык сыв кызтаӧс.
А сылы, менам батьлы, нинӧм оз сулав лунтыр поткӧдлыны и поткӧдлыны тайӧ чуркаяссӧ. — Аркашка кутіс Ромкаӧс киӧдыс. — Али тэ он верит?...
А коркӧ ӧтчыд бать лӧньӧдіс йӧймӧм ужӧс.
Сэки меным ар сизим вӧлі, а ме ставсӧ, ставсӧ помнита.
Ужыс тӧвзис улича кузя... сійӧ лэбзис быттьӧкӧ бордъяс вылын.
А сы бӧрся кыссис гатшасьӧм додь.
Бать уськӧдчис сылы воча да ӧшйис дом поводас.
И ужыс — зэв ыджыд, кузь бурыся... со тадзи паськӧдӧм вома... пыр жӧ сувтіс. — Быттьӧкӧ поліс, медым Ромка сійӧс оз торк, Аркашка висьталіс водзӧ, косьмӧм вомдоръяссӧ зэв тэрыба нюлышталігмоз: — А мӧд пӧрйӧ... мӧд пӧрйӧ тӧвнас ю вылын сійӧ перйис йӧрданысь дзик тӧдтӧм тьӧткаӧс.
Со сійӧ менам кутшӧм!..
Гашкӧ, тэ и тайӧс он жӧ верит?..
Тэ эн видзӧд, кутшӧм сійӧ ӧні.
Бать неважӧн на заводитіс юны... важӧн сійӧ и вомас эз босьтлывлы тайӧ «злӧдейкасӧ».
Сійӧ меным кӧсйысьліс нин... кӧсйысьліс вомас сэсся сійӧс не босьтны.
А вот бара...
И сьӧмыс эз вӧв сылӧн... ни ӧти кӧпейка весиг...
И тӧдан, коді юктӧдіс?
Эсійӧ... Кириллычыс.
Вывті горш старик — миянсянь керка сайын олӧ.
И мыйла бать дінӧ кӧвъясис, ачым ог тӧд.
Кыскис сійӧс ас ордас, кор сійӧ удж вылысь вӧлі локтӧ, да и юктӧдіс.
Аркашка ланьтіс, бергӧдчис мӧдарӧ.
— А мамыд... кӧні тэнад мамыд? — юаліс Ромка.
Юаліс и пыр жӧ казяліс, мый оз вӧлі ков юавны тайӧс.
Аркашка кыдзкӧ ставнас дрӧгмуні да повзьӧмпырысь видзӧдліс Ромка вылӧ.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ вочавидзны, но вомыс вежыньтчис, а синъяссьыс чепӧсйис синва.
Гырддзанас вештыштіс Ромкаӧс да уськӧдчис пемыд кухняӧ.
КВАЙТӦД ГЛАВА
Жигули саридз
Паськыд морӧса кык судта «Москвич» сулаліс нин пристаньын.
Ромка аддзис сійӧс ылісянь, мыйӧн сӧмын пельӧс сайсянь котӧрӧн петіс пристанскӧй площадь вылӧ — сійӧ вӧлі зэв уна пӧлӧс рӧма.
Позьӧ вӧлі чайтны, мый катерсӧ муртса на асывнас лэдзӧмаӧсь «Гӧрд Сормово» стапельяс вылысь, — сэтшӧма сы вылын ставыс дзирдаліс да югъяліс, югъяліс да дзирдаліс: и штурвальнӧй рубкаыс, и ыргӧн порученьясыс, и весиг сылӧн ӧшиньясыс.
Важысянь нин Ромка мӧвпаліс катайтчыштны саридз кузя, но сылӧн либӧ эз вӧв грӧш ни кӧпейка, либӧ, кор сьӧмыс и овлывліс, жаль вӧлі видзны билет вылӧ.
А ӧні дзик мӧд делӧ: позьӧ вӧлі дон мынтытӧг гуляйтыштны «Москвич» вылын.
Тӧрыт Аркашка ордын ужнайтігӧн штурман Саша кӧсйысис талун асывнас гуляйтӧдыштны найӧс аслас катер вылын, тӧвзьӧдлыны медся ылі сиктӧдзыс — Усольеӧдз.
Ромка друг зумыштчис.
Ставыс эськӧ бур, но Аркашкаыс жаль.
И колӧ жӧ вӧлі сылы, Ромкалы, юавны тӧрыт Аркашкалысь мам йывсьыс.
Но вермис ӧмӧй тӧдны сійӧ, мый Аркашка мамкӧд лоӧма кутшӧмкӧ омӧльтор?..
Аркашка петіс пемыд кухняас, да эз и петав сэтысь.
А друг сійӧ оз лок ӧні и катер вылӧ?
Эк, Ромка, Ромка, немдумайттӧм юрӧй!
Колӧ вӧлі эськӧ пыравны Аркашкаясӧ, пристаньӧ котӧрттӧдз!
Гашкӧ, котӧртлыны?
Оз позь, сёр нин.
Катер найӧс виччысьны оз кут.
И сэки — быттьӧ мусьыс чужи — дзик Ромка ныр улын лои Аркашка.
Вӧв бурысь кодь чорыд юрсиыс сувтӧма, важӧн нин пеславтӧм дӧрӧмсӧ разялӧма, юрйылыс лэччӧма пельпомланьыс, тыдаліс гожъялӧм морӧсыс, ӧти гач кокыс мыйлакӧ дженьыдджык мӧдсьыс...
Абу-ӧ нин сійӧ кодкӧдкӧ косясьӧма?
— Больгин, сӧрин, вевъялін? — ыджыд, ён кулакъяссӧ зепсьыс кыскигмоз скӧрысь юаліс Аркашка.
— Тэ мый йылысь? — Ромка ёна чуймис.
Аркашка ещӧ воськовтіс Ромкалань, зэра кымӧр кодь скӧр синъяснас сатшкысис Ромкаӧ.
— Тӧдла кӧ...
Казьтыштан кӧ менам бать йылысь, и сы йылысь, мый тэныд ме висьталі...
Ромкалы лои зэв ӧбиднӧ, и сійӧ вунӧдіс Аркашкалӧн ыджыд ён кулакъяс йылысь.
— Ачыд, ачыд эн больгы...
Став карыс ме вылын сералӧ... ставӧн тӧдӧны, кыдзи ме саридзӧ усьлі...
А тэ асьтӧ геройӧн...
— Йӧй тэ, Ромашка? — Аркашкалӧн бан бокъясыс дзикӧдз кельдӧдісны. — Гашкӧ, кодкӧ и больгис, сӧмын эг ме...
Тыдалӧ — тэнад Стаська другыд... сійӧ ӧд ставсӧ аддзыліс... и кыдзи ме ваас тэ бӧрся суні, и кыдзи...
— Сӧр ёнджыка, сӧр! — скӧрмӧмӧн шуис Ромка. — Лӧсьӧдлы ещӧ, кыдзи тэ саридзысь вугыр йылад жаритӧм чери кыскалан!
— А, со сійӧ мый!
Сідзкӧ, тайӧ тэ... тэ кокӧд менӧ кӧртавлін, тэ и...
Код тӧдас, мый эськӧ лои водзӧ, тайӧ страшнӧй здукас кӧ эз лок на дінӧ штурман Саша.
— Ті мый тані... петукъяс моз сорсъястӧ сувтӧдӧмныд? — гажаа шуис сійӧ.
Шуис, сывйыштіс детинкаясӧс да нуӧдіс траплань.
Ромка заводитліс мынтӧдчыны да пышйыны (мед Аркашка, мед ӧтнасӧн любуйтчас саридзӧд путешествуйтігӧн), но Саша чорыда кутіс сійӧс киӧдыс да лючки-ладнӧ йӧткыштіс катер вылӧ.
А катер лӧсьӧдчӧ нин вӧлі вӧрзьыны.
Сӧмын ён кӧрт корпусыс ставнас тіраліс, быттьӧкӧ лихорадкаӧн висигӧн.
— Карсӧ прӧйдитӧм бӧрын кайӧй ме дінӧ рубкаӧ, — шуис Саша. — Шуйгаладорас ӧдзӧсыс, сы весьтын табличка: «Бокӧвӧйяслы пырны оз позь».
Табличкасьыс энӧ полӧй. — Еджыд пиньяссӧ петкӧдлігмоз Саша нюммуніс. — А ӧні асьныд ориентируйтчӧй.
Сійӧ копыртчыштіс да тювкнитіс-пырис кутшӧмкӧ люкӧ.
«Москвич» вылын Ромкаӧс виччысис ещӧ ӧти неприятность.
Мыйӧн катер вӧрзис, Ромка пыр жӧ аддзис Пузиковаӧс.
Сійӧ дӧввидзис дзик нырас, код тӧдас кыдзи сэтчӧ прӧйдитӧма дзик плӧть пукалысь колхозницаяс костӧд, кодъяс пукалісны и скамъяяс вылын, проходъясын да вӧліны пӧшти дзик ӧткодьӧсь асланыс сьӧд фуфайкаяснас да еджыд чышъянъяснас.
Сэні жӧ кутісны вотӧсӧн лякӧссьӧм тыртӧм кӧрзинаяс.
Кӧрзинаяс весьтӧд лэбалісны сера лӧдзьяс.
Зіль нывбабаяс ыркыдвылас нин вевъялӧмаӧсь вузавны базарын клубника, сэтӧр, вишня да ӧні мунӧны вӧлі гортъясаныс.
Ромка бара видзӧдліс Пузикова вылӧ, коді вӧлі выль ситеч платтьӧа.
Веж Красноборск пыр ӧтарӧ ылысмис, тыдаліс кинотеатрлӧн ёсь йыла башняыс, коді гижтіс жарнас дзикӧдз калитӧм на енэжсӧ!
И, окажитчис, Пузикова видзӧдіс тайӧ башня вылас да пыр ӧтарӧ нюмъяліс.
Нюмъялісны Пузиковалӧн не сӧмын ӧчкиыс, ёсь нырыс, вом доръясыс, но и зэв пушыд виж банта кӧсаыс.
«Видзӧдтӧ... вӧччӧма, попугайыд, — нурбыльтіс ныр улас Ромка. — И мыйла Сашаыс сійӧс тшӧтш корӧма катер вылас?»
Тайӧ мудер ручсьыс видзчысьӧмла — Ромкалы эз вӧв окота, медым Пузикова сійӧс казяліс, — сійӧ тювкнитіс кутшӧмкӧ ичӧтик коридорӧ.
Тані кыліс машина маслӧ дук.
Югыд кӧрт порученьяса люксянь кайис курыд тшын.
Ромка лажыньтчис люк весьтас да видзӧдліс увлань.
И сэтысь сійӧ аддзис дизель.
Тайӧ сылӧн мудзлытӧм уджысь тіраліс кокъяс улын палубаыс, а ачыс судноыс ньӧв моз тӧвзис саридз кузя.
«Т-та-та-та-та!» — пулемёт моз таргис-уджаліс машина.
Дизель дорын ноксис косіник детинка.
Детинка сьыліс.
Сьыліс зэв гораа:
Миян нюдзвиж океан
ыджыд, паськыд, шань.
Сійӧ гыалӧ да увгӧ,
мыйкӧ аслыс сідзи мургӧ.
Ромка эз нин вермы терпитны ни машиналысь таргӧмсӧ, ни нырас швачкысь тшынсӧ.
Кызӧдіг да несъялігтыр сійӧ довгис шуйгаладорса палуба вылӧ.
Но мыйӧн сійӧ петіс коридорчиксьыс сӧстӧм сынӧд вылӧ, синмас швачкис терпитны вермытӧм югыд.
Кажитчис, сы водзын куйлӧ енэжысь усьӧм шондіыс.
Ромка тупкис синъяссӧ ки пыдӧснас.
Сійӧ эз сразу лысьт видзӧдлыны чуньяс костӧдыс.
Сідзи и эм: катер порученьяс сайын дзик Жигулёвскӧй гӧраясӧдз — дзирдаліс шонді.
— Синтӧммин ӧмӧй, другӧ? — меліа серӧктіс неылын сулалысь дед, зэв-зэв пӧрысь дед.
Дедлӧн вомас чурвидзис трубка — тыдалӧ, кӧзяин кодьыс жӧ пӧрысь. — Бур кад пуксис — урожайнӧй.
Эге! — и аслас ёртыс дінӧ, коді копыртчӧма порученьяс вомӧныс дзик ва бердӧдзыс, шыӧдчигмоз водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ.
— Вӧвлывлі, кум, ставыс сідзи шулывлісны:
«Ошкы поводдятӧ рытнас, а питӧ — кор тош быдмас!»
Синъяссӧ пыр на читкыралігтыр Ромка воськовтіс бокӧдджык и муртса эз тангысь плешнас кутшӧмкӧ ӧдзӧсӧ.
Видзӧдліс, а ӧдзӧс весьтас стрӧг гижӧд:
«Бокӧвӧйяслы пырны оз позь».
«Ого, а ӧд тайӧ ӧдзӧсыс... буретш сійӧ, код йылысь висьталіс Саша, — думыштіс Ромка да полігтыр личкыштіс никелированнӧй вугсӧ. — Мед Пузикова да Аркашка ... мед видзӧдӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, а ме вот найӧс панъя!»
И сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ.
Порог вомӧныс воськовтігӧн Ромка видзӧдліс дед вылӧ.
Сійӧ век ӧтарӧ мыйкӧ висьталіс и висьталіс кияснас шенасигтыр.
Эк, кутшӧм жаль!
А Ромкалы вӧлі окота, медым ставныс, ставныс аддзылісны сійӧс тайӧ здукас.
Думыштісны сӧмын, сійӧ воськовтӧ катерса пассажиръяслы запретитӧм, тшӧтш и тайӧ пӧрысь дедыслы запретитӧм, порог вомӧн.
Векньыдик крут трап кузя Ромка кайис зэв югыд, дзик быттьӧкӧ воздушнӧй кабинаӧ — сэні главнӧй боевӧй пост, кытісянь веськӧдлісны судноӧн.
Неыджыд пу штурвал сайын, быттьӧкӧ автомобиль руль сайын шопер, пукаліс Саша.
Пукаліс небыд пружиннӧй пӧдушка вылын — бара жӧ пӧшти сэтшӧм, кутшӧм грузӧвик кабинаын.
Штурвал мышкын — морскӧй компас да уна сикас чуткӧй приборъяса югъялысь сьӧд щитокъяс.
А щитокъяс сайын — рубка стен пасьтала — ӧшинь.
Ӧшиньӧдыс Саша сюся-сюся видзӧдіс бӧрлань котӧртысь вадоръяс вылӧ да лӧз саридз вылӧ.
Видзӧдны кӧ веськыда, тайӧ лӧз саридз вылас, то позьӧ вӧлі думыштны, мый катер, кыдзи тэрыб бордъяса каля, оз лэб водзӧ и сӧмын водзӧ, а сулалӧ якӧр вылын.
Со кутшӧм вӧлі ыджыд Жигулёвскӧй саридзыс, коді тайӧ лӧнь асывнас рам, мелі.
Штурман друг бергӧдчис, кыліс, буракӧ, Ромкалысь нырнас нускӧмсӧ.
Кор Ромка волнуйтчис, сійӧ заводитліс нускыны, кыдзи шулывліс мамыс, бегемот моз.
Ромкаӧс чуймӧдісны Сашалӧн синъясыс.
Найӧ сылӧн вӧліны лӧзӧсь — дзик сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи шыльквидзысь лӧз саридзыс.
— Ориентируйтчысис нин? — довкнитіс сійӧ Ромкалы да бара — кыдзи и час джын сайын — петкӧдліс ассьыс еджыд пиньяссӧ. — А кӧні тэнад ёртыд?
— Кутшӧм нӧ сійӧ меным ёрт? — дӧзмис Ромка. — Ми прӧстӧ... ӧти классын велӧдчам.
— А ме чайті... но, сы бӧрын, тӧрытъя бӧрад, ті ёртъясӧн лоанныд...
Мый энӧ юкӧй?
Ромка видзӧдіс кок улас, кусыньтчӧм линолеум вылӧ.
Сы вӧсна и сійӧ эз сразу вочавидз:
— Тайӧ талун асыв?
Ми прӧстӧ... прӧстӧ ӧти делӧ стӧчмӧдім.
— Гӧгӧрвоана! — нюжӧдіс Саша да гажаа мигнитіс. — Ме сідз жӧ... кор тэнад арлыда вӧлі... частӧкодь жӧ стӧчмӧдлывлі детинкаяскӧд разнӧй делӧяс.
— А ті чайтанныд.. чайтанныд, ме сыысь повзи?
Ньӧти весиг!
Аддзылі ме татшӧмъястӧ!
Ме кӧ сӧтышта сылы, сэк Аркашка нырнас мусӧ гӧрны кутас!
Мышкас мыйкӧ дзуртыштіс.
Видзӧдліс Ромка увлань, а ӧдзӧс дорас — виж банта нюкыльтчӧм кӧса.
Тайӧ ещӧ вӧлі оз тырмы!
Но и Пузикова, но и сира гаг!
Лысьтас ӧмӧй татчӧ кайны?..
А сійӧ нин — шлёп, шлёп кайӧ поскӧд.
И шуис дзик Ромка пель весьтын:
— Бур асыв!
Шуис да йӧткыштіс Ромкаӧс, медым матӧджык Саша дінӧ сувтны.
— Эн лезит! — Ромка йӧткыштіс Пузиковаӧс ёсь гырддзанас.
— Мый тані мешайтчан?
— Сідз нин и мешайті?
Тӧд, ме эг тэ дінӧ лок.
abu
Ромка немтор эз шу, а Саша ӧшиньӧ видзӧдлігтыр, меліа шуис:
— Вера, тэ эн аддзыв Аркашкаӧс?...
Бӧжас, шуан, сійӧ?
Ноко котӧртлы сыла.
Мыйла сійӧ торйӧдчӧ массасьыс?
СИЗИМӦД ГЛАВА
«Атаманлӧн трубка»
«Москвич» муніс Жигули саридз веськыд вадорӧд.
Тані, Волгаӧс помысь плӧтина сайын, ваыс вӧлі вывті джуджыд.
Зэв кузь осокорьяс, кодъяс войдӧр сулалісны гӧра бокъясын, ӧні купайтчисны саридзын.
Васьыс чурвидзисны налӧн зэв гырысь, пашкыр юръясыс — быттьӧкӧ карликъяслӧн урӧд кодь юръяс.
А со зэв гажа ты.
Тані коркӧ синтӧ радуйтліс эрдтор, кӧні быдмис мича веж турун.
Муртса ылынджык саридзас пырӧ вӧлі тувйӧн кырта помыс.
Но мый тайӧ?
Кытысь кырта вылас лымйыс?
Да, да: зэв ыджыд дзирдалысь лым пласт!
Со катер матыстчис кырта дорӧ.
А кӧні нӧ лымйыс?..
Буракӧ, коркӧ тулыснас, шторм дырйи, ваыс швачӧдӧма гӧраас, и сы бердысь торъялӧма уна пудъя глыба, а ӧні тыдаліс известнякӧвӧй порода.
И мыйӧн «Москвич» муніс ылӧджык тайӧ кырта дорсьыс, кыдзи тайӧ известнякӧвӧй породаыс бара кутіс кажитчыны дзирдалысь лымйӧн.
Неуна сёрӧнджык кутіс тыдавны зэв паськыд овраг, кодӧс вӧлі сайӧдӧма саридз весьтӧ ӧшӧдчӧм гӧра.
Оврагӧд чукльӧдліс-муніс пода туй, коді абу на дзикӧдз турунзьӧма.
Джуджыд колеяясыс лэччисны чой йывсянь саридзлань да вошлісны ва улас.
Дзик на неважӧн, сӧмын некымын во сайын, тайӧ туйыс вӧлі нуӧдӧ ойдлысь видзьяс вылӧ, и сы кузя гӧнечӧн вӧтлывлісны йирсьыны вой кежлӧ колхознӧй вӧвъясӧс збой детинкаяс.
А арнас тайӧ жӧ юждӧм туйӧдыс сиктъясӧ кыскалісны турун.
Но и тані нин немтор абу кольӧма ва улӧ гыалӧм видзьясысь, тайӧ туй кындзиыс.
Важ мозыс вӧлі чӧв-лӧнь.
Пашкыр ёсь шапкаяса Жигулёвскӧй гӧраяс-великанъяс, кодъяс удалӧй молодеч-разбойникъяс моз сувталӧмаӧсь ӧти радӧ, пельпом-на-пельпом, видзӧдчисны паськыд югыд саридзӧ рӧмпӧштанӧ моз.
Катер мунӧ вӧлі зэв джуджыд йиръяс весьтӧд, и тайӧс кыдзкӧ висьтавны вермытӧма чувствуйтіс мыйыськӧ видзчысьысь и сэк жӧ радысла ёкмунлысь лолыд.
А саридз кузя оз-оз да и котӧртыштас кокньыдик гытор, быттьӧкӧ вылын енэжын тыдавтӧм лэбачлӧн вуджӧрыс.
И судноыс друг дрӧгмунлас.
Тайӧ выль саридз сетӧ тӧдны ас йывсьыс: штормъяс дырйи сійӧ овлывлӧ скӧр!
Пузикова, Ромка да Аркашка сулалісны шуйгаладорас, штурвальнӧй рубка дорын.
Тані жӧ сулаліс Саша, коді катерӧн веськӧдлыны тшӧктіс косіник детинкалы, кодӧс Ромка аддзыліс машиннӧй отделениеысь.
Вӧлӧмкӧ «Москвич» вылын сідзи нин примитӧма — бура тӧдны не сӧмын ассьыс делӧ, но и ёртыдлысь уджсӧ.
Саша вӧлі не сӧмын штурманӧн, но и механикӧн, а моторист любӧй здукӧ вермис сувтны штурвал дорӧ.
— А со эсійӧ гӧраыс... нянь тупӧсь кодьыс...
Сійӧ кыдзи шусьӧ? — юаліс штурманлысь Аркашка, коді видзӧдіс ляпкыдик куш гӧра вылӧ, коді и збыльысь вӧлі нянь тупӧсь кодь.
...
Саша муніс.
Бӧр воис сійӧ уска старикыд, кодлӧн вомас вӧлі дженьыдик каллян.
— Тӧдмасьӧй — Павел Лукич.
Татшӧмсӧ мӧдӧс став светсьыс онӧ аддзӧй!
Ромкалӧн чуймӧмысла синъясыс муртса плешас эз быльскӧбтыны.
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ пӧрысь дедыс... но да, буретш сійӧ, коді Ромкалы шуліс: «Синтӧммин ӧмӧй, другӧ?»
Саша бара кытчӧкӧ здук кежлӧ вошлі.
— Пуксьӧй, Павел Лукич, — шуис штурман, киас вӧлі раскладнӧй стул.
— Энӧ кӧ мудзӧй, сёрнитыштӧй быдмысь поколениеыскӧд.
Найӧ зэв ёна интересуйтчӧны миян местаясӧн.
— А тэ, Сашок, кӧза моз эн педз, — шпыньмуніс дед.
— И тэнад улӧстӧг на верма сулавны, кӧть сё сайӧ нин петіс. — Казяліс Пузиковалысь шай-паймунӧмсӧ да малыштіс сійӧс юрӧдыс.
— Сё коймӧд арӧс нин мӧдӧдчис, ичӧтик пышкайӧй.
Эге!
Недыр мысти Саша кайис аслас рубкаӧ, и ӧні некод нин эз казяв сылысь мунӧмсӧ.
Павел Лукич кыдзкӧ сразу кыскис ас дінас челядьӧс.
А сэсся ещӧ, Берёзовкаӧ недыр сувтлӧм бӧрын, тыдовтчисны Усольскӧй гӧраяс, и быд кырта, быд крут гӧра — быдса легенда.
Дед тӧдіс зэв уна пӧлӧс преданиеяс и «Сизим вок» курган йылысь, и саридз весьтӧ ӧшӧдчӧм «Еджыд из» йылысь, кӧні вӧлі пещера, и Светёлка гӧра йылысь.
Светёлка гӧра йылӧ, кодӧс зэв нин важӧн вӧлі нимтӧмны караульнӧй мылькйӧн, революцияӧдз на граф Орлов-Давыдов кӧсйӧм серти, код владение улын водӧма сэки матігӧгӧрса муясыс, вӧлі стрӧитӧмась башня-светёлка.
Тайӧ гӧрайывса светёлкасяньыс граф-помещик, кор волывлӧма гожӧм кежлас Усольскӧй имениеӧ, любуйтчылӧма и Волгаӧн, и Волга сайса вӧръясӧн.
Сы йылысь, кыдзи бунтуйтысь мужикъяс сюрс ӧкмыссё квайтӧд вося тулысын ӧзтӧмаӧсь тайӧ графскӧй светёлкасӧ гӧра йывсьыс, Павел Лукич висьталіс жӧ челядьлы.
— Тайӧ лои ыджыд лунлы паныда войӧ.
Мыйӧн сӧмын помасис затрення, мыйӧн сӧмын йӧзыс мӧдӧдчисны вичкоысь, сійӧ, светёлкаыс, и ӧзйис сись моз.
Би сюръяыс дзик енэжӧдзыс кыпӧдчис,
и висьтавлісны, тайӧ би сюръясӧ аддзӧмны не сӧмын миян кытшын, но и Волга сайса сиктъясын.
А югдігас тайӧ сигнал сертиыс и мӧдӧдчӧмны мужикъяс гӧръясӧн, и мӧдӧдчӧмны графскӧй муяс гӧрны. — Югыд яснӧй синъяссӧ читкыралігтыр дед ланьтыштліс. — Да эз вермыны сэкъя кадӧ графӧс.
Графлы сар отсӧг мӧдӧдіс — казакъясӧс...
Кодӧс кувтӧдзыс нӧйтісны веськыда сэн жӧ васӧд бӧрӧздаас, а кодӧс кандалъясӧн дорисны да Сибырӧ ыстісны.
Пузикова пукаліс лажыньтчӧмӧн Павел Лукич кокъяс дорын да эз вештыв сы вылысь синъяссӧ.
Аркашка сулаліс бокас, палуба бортӧ кутчысьӧмӧн.
А Ромка, свет вывсьыс ставсӧ вунӧдӧмӧн, и Аркашкакӧд зычитӧм йылысь, и Пузиковаӧс синнас аддзытӧм йылысь, сулаліс Аркашка да дед костын.
Ӧти пельпомыс сылӧн инмис старик пельпом бердӧ, а мӧдыс — Аркашка ки бердӧ.
Павел Лукич дыр пестіс каллянсӧ.
— Сійӧ тіян... о-ой, кутшӧм важ, — мыйлакӧ друг вашнитіс Пузикова. — Веськыда... он тӧд весиг кутшӧм важ!
— Калляныс? — Павел Лукич тэрыба видзӧдліс челядь вылӧ. — Аддза — ті ставныд менам каллян вылӧ видзӧдлывланныд.
Важ сійӧ, тайӧ збыльысь.
Татшӧм каллянтӧ ӧні, пӧжалуй, некысь он аддзы.
Бать поконик тайӧ меным колис.
А сылы Никанор дед тайӧс кольлӧма.
Бур калляныс, куритны кокни дай казьтылантор.
Кутан сійӧс табакӧн пестыны, а аслыд то ӧти, то мӧд случай усьӧ тӧд вылад...
Босьтам, шуам, мундштуксьыс со тайӧ сьӧд потассӧ.
Тіянлы сійӧ сідз — потас, и ставыс, ме видзӧдла, да быдса картина син водзӧ сувтӧ.
И кыдзи графскӧй му юклім, и кыдзи му вылӧ казакъяс скачӧн воисны, и ставыс, мый бӧрыннас вӧлі.
Каллян, сійӧ каллян и эм.
Важ, и ставыс.
А со помнита, кыдзи Никанор дед висьтавліс...
Миян семьяын вӧлі — ӧкмыс морт.
Куш челядьыс квайт — ичӧтсьыс-ичӧтӧсь.
Уджалысьыс сӧмын кыкӧн — бать да дед.
А мамлӧн кӧзяйство кузя тӧждысьӧмыс помтӧм.
Но и, гӧгӧрвоана, олім гажаа кодь — нуждала йӧзӧ эг ветлывлӧй, асланым керка тыр вӧлі.
Частӧ овлывліс и тадзи.
Торъя нин урожайтӧм воясӧ.
Заводитам ми, челядь, зыньгыны да нянь корны — видлы овны лунтыр тшыг!
А мам вӧлі юктӧдас миянӧс свеклӧ ваӧн да и паччӧрӧ вӧтлас.
— Узьӧй, шуас, няргунъяс!
Каяс миян дінӧ паччӧрӧ тшӧтш Никанор дед ассьыс пӧрысь лыяссӧ шонтыны.
Шойччыны эськӧ дедлы важӧн нин кад, да кысь сійӧ!
Каяс вӧлі миян дінӧ паччӧрӧ дед да и мӧдас разнӧй мойдъяс да вӧвлӧмторъяс висьтавлыны.
Тайӧ, медым эгӧ няргӧй да тшыг йылысь вунӧдім.
Ӧтчыд и шуӧ тадзи:
— Терпитыштӧй, челядьпиян, терпитыштӧй.
Воас и миянлы бур кад.
Кывзӧй жӧ, мый йылысь висьтавны мӧда.
Степан свет Тимофеевич, атаман Разинлӧн каллян йылысь.
Кор сарскӧй слугаяс венісны атаманлысь збой молодечьяссӧ да кутісны асьсӧ Степан Тимофеевичӧс, стражаысь гусьӧн сійӧ шыбитіс ассьыс каллянсӧ турун пиӧ.
Гӧгӧрвоинныд?
Эз кӧсйы атаман, медым сылысь каллянсӧ лёк врагъяс босьтісны.
И куйлӧ быттьӧкӧ тайӧ калляныс ӧні Лӧз гӧра вылын дзик туй бокас.
Атаманлысь тайӧ каллянсӧ коді куритыштас, лоӧ кыдз быттьӧ кӧлдуйтӧмаӧн, и Жигулиысь став кладыс сы водзӧ воссяс, и мупытшса став озырлуныс тыдовтчас.
И заводитам, вӧлі, ми дедлысь сэки юасьны тайӧ каллян йывсьыс да Лӧз гӧра йылысь.
Кӧні сійӧ гӧраыс да мыйла каллянсӧ некод оз корсь?
А дед читкыртас синъяссӧ, видзӧдлас миян вылӧ мудера нюмъялігтыр, куртыштас ассьыс каллянсӧ да шуас:
— Да со мыйын шогыс, челядьпиян, вунӧдӧмаӧсь йӧзыс, кӧні Лӧз гӧраыс, кутшӧм местаын.
Жигулиын гӧраыс со мында, а коді на пиысь шусьыліс войдӧр Лӧзӧн, видлы тӧдмавны.
И ӧнӧдз на куйлӧ атаманлӧн калляныс Лӧз гӧра вылын, и код тӧдас, кымын во ещӧ. куйлас, кытчӧдз оз во сэтшӧм морт — збой да повтӧм, медым корсис сійӧс.
Да ме сідзи думайта — виччысьны колӧ.
Аддзысяс сійӧ мортыс, быть аддзысяс.
Ме регыд нин кула, а ті оланныд сійӧ кадӧдзыс.
Сюрас атаманлӧн калляныс.
Сійӧ лоӧ надёжнӧй киясын.
Со мый висьтавліс коркӧ Никанор дед атаман Разинлӧн каллян йылысь.
Мойд — сійӧ быттьӧ мойд и эм.
Челядьӧс ылӧдлыны.
А кор быдми да куті гӧгӧрвоны, сьӧлӧмӧдз меным йиджис дедлӧн мойдыс.
Овлывлӧ вӧлі сідзи — эбӧссьыд петан, кӧть кок йывсьыд усян, и вӧльнӧй светыс оз ло муса, а сійӧ дедлӧн быльыс усьӧ дум вылад.
И думыштчан сэки.
И шуан аслыд, коркӧ ӧд лоас жӧ мӧд пӧлӧс олӧм.
Кор прӧстӧй мортлы кокниа эськӧ кутас лолавсьыны...
Но и сьӧлӧм вылад лолӧ быттьӧ кокньыдджык.
А кор дас сизимӧд воын Николашка сарӧс чӧвтісны да озыръяслы пом воис, шуи аслым: сюрӧма, сідзкӧ, збой да повтӧм морт.
Корсьӧма-аддзӧма атаманлысь каллянсӧ.
Эге!
Сідзи и артмис.
Мупытшса став озырлуныс ӧні воссис войтырлы — кӧзяинлы.
Босьтам кӧть миянлысь гӧранымӧс.
Тайӧ озырлунъяс йывсьыс, кодъяс гӧраас куйлісны, унатор висьтавлывлісны.
И унаӧн кӧсйисны тӧдмавны сійӧс.
Но эз сетчыны найӧ йӧз киӧ.
А ӧні воссисны
и Быхиловӧй гӧра дорысь, и мукӧдлаысь уна нефть аддзисны.
А миян саридзным, а станция-светёлканым?
Со сійӧ мый!
Сы вӧсна мый ставсӧ настӧящӧй кӧзяева кианыс босьтісны.
Налы и став озырлуныс воссис.
Кор Павел Лукич помаліс ассьыс висьтсӧ атаманлӧн каллян йылысь, катер вӧлі бергӧдчӧ нин Усольскӧй бухтаын, медым сувтны крут вадорса дебаркадер дінӧ.
А вадор пӧлӧныс некымын километр кузьта нюжӧдчӧма сикт, коді вӧлі веж сад пытшкын.
Вадор вылӧ Павел Лукичӧс колльӧдісны не сӧмын челядь, но и Саша.
Усолье — медбӧръя сувтланін.
Дас вит минут мысти катер бӧр мӧдӧдчас.
Вӧлӧмкӧ, Павел Лукич олӧ пристаньсянь неылын.
Но и ставӧн мунісны дед ордӧ сійӧ корӧм серти маа квас юны.
Эз жӧ позь не кывзысьны татшӧм лада дедлысь!
КӦКЪЯМЫСӦД ГЛАВА
Мый йылысь найӧ вашкӧдчисны?
Красноборскӧ бӧр мунӧмыс эз нин вӧв сэтшӧм интереснӧй.
Саша ни ӧтчыд эз петав аслас стекляннӧй кабинаысь.
Эз вӧв и Павел Лукич — сьӧд калляна бур, зэв нин пӧрысь пӧль.
И ӧні Ромкалы гӧраясыс эз кажитчыны мойдын кодь таинственнӧйӧн, кыдзи асывнас.
А медся главнӧйыс — некодкӧд вӧлі весиг сёрнитыштны.
Пузикова да Аркашка кытчӧкӧ вошины, и сійӧ сулаліс ӧтнасӧн.
Ромка видзӧдіс улӧ, катер борт дорті котӧртысь ва вылӧ да тшӧкыда очсаліс.
Жарсьыс сійӧс сэтшӧма оньыш босьтіс, мый синъясыс асьныс куньсисны, быттьӧкӧ найӧс мавтісны.
Но кытчӧ нӧ дзебсисны Аркашка да Пузикова?
И мый найӧ ӧні вӧчӧны?
Та йылысь быть колӧ тӧдмавны!
И Ромка вешйис катер борт дорысь да ньӧжйӧник мӧдӧдчис катер кузя.
Вылысса палуба вылын пукалісны сӧмын некымын пассажир, кыз нывбаба, кодлӧн пидзӧсъяс вылас пукаліс ичӧтик нывка, идзас шляпаа да кузь ныр вылас ӧчкиа гражданин да сьӧд ризіа томиник поп.
Попыс кӧть и стрӧг паськӧма, но видзӧдныс шензьымӧн кокни оласа да инас оз ӧшйы.
(Вот йӧйыд — эз ӧмӧй вермы бӧрйыны аслыс интереснӧйджык профессия?)
Ромка видзӧдліс векньыдик коридорӧ, кӧні важмоз кыліс сотчӧм маслӧ дук, да лэччис первой номера салонӧ, коді вӧлі катер водзладорас.
Ставыс тані дзирдаліс-югъяліс: и шоколад рӧма дерматинӧн эжӧм диванъяс, и ӧшинь костъясын векньыдик рӧмпӧштанъяс, и югъялысь джоджыс.
И эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Сӧмын зэв гырысь гутъяс дзизгисны да лэбигмозыс зурасьлывлісны ӧшинь стеклӧясӧ.
Ромка очсыштіс да трап кузя кайис палуба вылӧ.
Ӧні сылы коли видзӧдлыны мӧд салонӧ.
Тайӧ салоныс вӧлі уліас жӧ катер бӧжас.
Ӧти диван вылын пукалісны кык варов тьӧтка.
Кыкнанныс еджыд ситеч чышъянаӧсь.
Кумушкаяс пукалісны орччӧн да вӧйписны-видісны моньяссӧ, зятьяссӧ, племянникъяссӧ да племянницаяссӧ да став мукӧд рӧдвужсӧ!
На кындзи салонын некод эз вӧв...
И кытчӧ сӧмын вошины Аркашка да Пузикова?
Эз ӧд жӧ вӧйны саридзас?
Ышлолалігтыр Ромка кӧсйӧ нин вӧлі кайны трап кузя вылӧ, кыдзи друг казяліс салон стенысь ӧдзӧс.
Кытчӧ тайӧ ӧдзӧсыс?
Бӧжас?
Ромка матыстчис ӧдзӧс дорӧ да кутчысис никелированнӧй вугъяс.
Сійӧ вӧлі дзик жӧ штурвальнӧй рубкаса вуг кодь.
Зэв полігтыр Ромка муртса личкыштіс вугсӧ.
Ӧдзӧсыс шумтӧг воссис.
Ромка ньӧжйӧникӧн йӧткыштіс сійӧс да син бӧжнас видзӧдліс бӧжас.
«А-а, вот ті кӧнӧсь, донаясӧй!» — муртса эз горӧд Ромка, ӧти здук кежлӧ — сӧмын ӧти здук кежлӧ — вунӧдліс аслас способностьяс йылысь, кодъяслы завидьтіс эськӧ ачыс Шерлок Холмс, вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ӧні ловъя.
Аркашка да Пузикова пукалісны дзик бӧжас неыджыд мачта дорын да мый йылысь кӧ, кыдзи кажитчис Ромкалы, вашкӧдчисны.
Кыкнанныс найӧ пукалісны Ромкалань мышкӧн нинӧмысь нин повтӧг.
Но весиг кор сійӧ сюйис юрсӧ, весиг сэки немтор эз кыв.
Ваыс зэв ёна бузгис и оз позь вӧлі гӧгӧрвоны ни ӧти кыв.
А ӧд найӧ и збыльысь мый йылыськӧ вашкӧдчисны!
То Пузикова, Аркашкалань копыртчӧмӧн, мыйкӧ тэрыба-тэрыба висьталіс, то век чӧв олысь Аркашка, юрсӧ чатӧртӧмӧн, нурбыльтліс кыв-мӧд.
Сӧмын ӧтчыд Ромкалы пельӧдзыс воис:
«Сашаӧс кутам корны...
ме тӧда, сійӧ сӧгласитчас!»
Тайӧс шуис Пузикова пидзӧсас ки пыдӧснас швачӧдігтыр.
Сылӧн крукыля кӧсаыс тайӧ здукас качліс вывлань.
Но мый йылысь найӧ кӧсйисны корны Сашаӧс, Ромка сідзи эз и тӧдмав.
Сьӧкыд ботинкинас грымакылігтыр кодкӧ муніс салон пыр Ромкалань.
Ромка пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да чепӧсйис бокӧ.
Локтіс матрос.
Сылы мыйлакӧ ковмӧма бӧжас пыравны.
Ӧні сійӧ повзьӧдас вашкӧдчысьясӧс.
И Ромка повзис, мед эськӧ Аркашка да Пузикова эз гӧгӧрвоны сылысь кыйӧдчӧмсӧ, и котӧрӧн уськӧдчис траплань.
Вӧлӧмкӧ, помасьӧма нин Жигулёвскӧй саридз кузя путешествуйтӧмыс: катер матыстчӧ вӧлі Красноборск пристаньӧ...
Но, век жӧ, мый йылысь нӧ найӧ вашкӧдчисны?
ӦКМЫСӦД ГЛАВА
«Тӧргуйтысь детинка»
Водз асыв.
Красноборск эз на паляв войся унзільысь.
Чӧвлӧнь, асъя ыркыд.
Асъявыв зэв чӧскыда узьсьӧ.
Но ті век жӧ венӧй уннытӧ да чеччӧй.
Тайӧ ӧд зэв интереснӧ — видзӧдлыны, кыдзи садьмӧ карыс!
Уличаяс вылын ни ӧти ловъя лов абу.
Сӧмын кӧнсюрӧ заборъяс вылын да дзиръяяс вылын дзебсьӧмӧн пукалӧны югъялысь виж синъяса каньяс.
Но со кӧнкӧ орчча переулокын кылісны кок шыяс.
Первойя мортлӧн кок шыяс.
А со мӧдар улича бокас воссис кельыдлӧз наличника керка ӧшинь, и ывла вылын кутіс кывны кыпыд музыка шы.
Друг пельӧс сайын кутіс жургыны машина.
И со улича вылын нин — фургон-трёхтонка.
Сійӧ ставнас кӧтасьӧма.
Абу-ӧ нин сійӧ узьӧма пожӧма ягын?
Абу, сійӧс муртса-муртса на кӧдзыд ваӧн мыськалӧмаӧсь.
Ветлӧма хлебозаводӧ да ӧні тӧвзис продовольственнӧй магазинъясӧ, булочнӧйясӧ, машина бӧрысь кыліс зэв чӧскыд кӧлач дук.
И пыр унджык и унджык лоины карса уличаяс вылын ветлысь-мунысь, грузӧвикъяс, автобусъяс, легкӧвӧй машинаяс.
Тэрмасисны-мунісны базар вылӧ тыртӧм сумкаяса кӧзяйкаяс.
А базар увгис нин, быттьӧ мазі поз.
Лун шӧр гӧгӧр базар лоӧ тыртӧм, а ӧні шум, гам, медся кыпыда, медся збоя вузасьӧны.
И мыйсӧ сӧмын он аддзы татысь, Волга бердса уна йӧза тайӧ базар вывсьыс!
Со ыджыд югыд павильон.
Еджыд халатъяс, еджыд бидонъяс.
И чужӧмъясыс колхознӧй продавщицаяслӧн еджыдӧсь жӧ.
И быдлаын, гӧгӧрбок — йӧв, йӧв, йӧв.
Найӧ кыссисны стекляннӧй кувшинъясӧ, эмалированнӧй чайникъясӧ сук, муртса вижоват рӧма струяясӧн.
Мӧд павильонын жӧ — мӧс, порсь, ыж тушаяс.
И еджыд халатъяс жӧ, и тэрыб кияс, кодъясын дзирдалісны лэчыд кокньыдик черъяс.
Тані жӧ цинкуйтӧм кӧртӧн эжӧм прилавокъяс вылын паськыд бока сазанъяс, сера кузь сиръяс, тшӧгӧдӧм порсьпиян кодь госа линьяс.
Сӧстӧм, югыд павильонъяс сайын — барахолка.
Тані чурвидзисны гортъяс кодь мисьтӧм гардеробъяс, купеческӧй камодъяс.
Тані жӧ — веськыда муас — сёй кринчаяс, кашникъяс, пӧкрышкаяс.
Уна-уна йӧз вӧлі барахолка вылын, а овощиӧн вузасян радъясӧд и прӧйдитны он вермы.
Прилавокъяс вылын — гӧрд помидор, ӧгурцы, свежӧй лук чукаръяс, клубника, вишня, сьӧд да гӧрд сэтӧр тыра кӧрзинаяс.
А машинаяс лёкысь тутсігтыр, пыр ӧтарӧ воалісны и воалісны.
Тайӧ ылі сиктъясысь колхозъяс ваялісны овощи да фрукты.
Прилавокъяс вылын эз нин вӧвны прӧст местаяс, и колхозникъяс заводитісны вузасьны веськыда грузӧвикъяс вывсянь.
Эз прӧйдит и час, кыдзи тыртӧм грузӧвикъяс бӧр нин мӧдӧдчалісны.
Вочасӧн муналісны и ньӧбасьысьяс — олӧма и том кӧзяйкаяс, муналісны гортъясас лӧсьӧдны ӧбед.
Разӧдчалісны и томиник нывъяс, губнӧй помадакӧд, пудреницакӧд ӧтлаӧ сумкаас сюялісны помидоръяс.
Разӧдчалісны, коді кытчӧ: заводъясӧ, строительнӧй площадкаяс вылӧ, контораясӧ (Красноборскын, кыдзи и быд ыджыдкодь карын, уна пӧлӧс контора).
Овощиӧн вузасян радъясын йӧзыс ӧні чиныштіс.
И пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кылісны гӧлӧсъяс:
— Чӧскыд... <ns>па-амидор</ns> чӧскыд!
— Клубника, кодлы клубника?
Сакар кодь юмов!
Асъя на.
Ёсь гӧлӧса збой нывка дорӧ, коді быд ногыс ошкис ассьыс чӧскыд помидорсӧ, сувталӧмаӧсь и том «барышникъяс» — тадзи тані шуисны детинкаясӧс, кодъяс быд асыв волывлісны базарӧ.
«Барышникъяс» локталӧны оз куш киясӧн: коді нопторъя, коді кӧрзинаа, а коді и сюмӧд туиса.
Став детинкаясыс зырымбедьяс кодьӧсь на посньыдӧсь.
Кодсюрӧ муртса и тыдыштӧны прилавок сайсяньыс: кӧрзина весьтас тыдыштӧ сӧмын тыква кодь гӧгрӧс юрыс.
Но ньӧбасьысьясӧс чуксавны ставныс нин велалӧмаӧсь.
— Тётенька, чӧскыд дука оз! — вӧсньыдик гӧлӧсӧн горзіс сьӧд синкымъяса мичаник нывка, кодлӧн синъясыс вӧліны вӧрса ты кодь сӧстӧмӧсь.
Сы водзын би кодь гӧрд вотӧс тыра блюд и збыльысь чӧскыд дука: и тэныд кажитчас, тэ абу базарын, а пожӧма ягын озъяинын.
— Ачыд вотін?
— Ачым, тётенька.
Куим шайтӧн стӧкан.
— А абу дона?
— А ті видлӧй ветлӧдлыштны вӧрӧдыс, кокныд, небось, мудзыштас!
Помидорӧн тӧргуйтысь ныв дорын сулаліс Ромка.
Сійӧ киссьӧм ситеч дӧрӧма да важ гача.
Юрас клетчатӧй кепка.
Кепкасӧ лэдзӧма сьӧд ӧчки вылас.
Ӧчкисӧ Ромка аддзис мамыс камодысь — мамыс сійӧс вайліс колян во курортысь.
Эз кодкӧ мӧд, а тайӧ збой нылыс тшӧктіс Ромкалы «пасьтавны базарӧ лӧсялана паськӧм».
Сійӧ жӧ заводитліс велӧдны Ромкаӧс «нажӧвитны личнӧй доход», но Ромка ӧткажитчис.
Ромка водзын укроп, петрушка, морков чукӧр, ӧгурцы да сьӧд сэтӧр тыра кӧрзина.
— <ns>Зе-елень! Зе-елень</ns>! — нюжйӧдліс-горзіс Ромка.
— Суплы да шыдлы таысь чӧскыдджыктор оз сюр.
Сёрмӧм кӧзяйкаяс сувтлывлісны Ромка дорӧ да босьталісны: коді — укроп, коді — морков.
Чукрасьӧм сьӧм зептас сюйигмоз Ромка бара горзіс:
— <ns>Зе-елень! Зе-елень</ns>!
Суплы да шыдлы чӧскыдджыктор оз ков!
Со Ромка весьтӧ копыртчис пыктӧм чужӧма косіник ныв.
Серам сорӧн шуис:
— А тэнӧ, купеч, он и тӧд.
Мый нӧ тэ талун вӧччӧмыд?
И ӧчки, и кепка?
— Врач тшӧктіс... синъясысь, — нурбыльтіс Ромка да копыртчис прилавок весьтӧ.
Ромка пыр ёнджыка и ёнджыка мустӧмтіс Серафим Кириллычӧс.
Скуп старик дзикӧдз дугдіс дӧверяйтны Ромкалы, сылы кутіс кажитчыны, мый Ромка сійӧс пӧрйӧдлӧ, и ӧні базарӧ ӧтнассӧ эз лэдзлы.
«И мыйла ме кӧвъяси сы дінӧ? — няйт чуньяснас ӧгурцы видлалігмоз шогпырысь думайтіс Ромка. — Не кӧ морскӧй бинокль... куті ӧмӧй ме эськӧ отсасьны тайӧ горш мортыслы?
И оз тырмысӧ ӧні сӧмын кызь ӧкмыс шайт.
Корны мамлысь?
Оз сет, нинӧм вылӧ оз сет!
Неважӧн шуис:
«Миян и сідзи кык пӧлӧс рӧскод...
abu
Сьӧмсӧ ӧд ме ог дор, ачыд тӧдан!»
abu
И бур на, мый мам немтор ӧнӧдз оз тӧд!
А вот Пузиков а... тайӧ быдлаӧ нырсӧ сюйӧ, буракӧ, мыйкӧ тӧдӧ.
Сыкӧд колӧ лоны сюсьджыкӧн!
Но бурджык та йылысь не думайтны.
Эз нин дыр коль мучитчыны.
Мыйӧн сӧмын Ромка нажӧвитас сё шайтӧдз судзсьытӧм сьӧм, сразу жӧ висьталас Серафим Кириллычлы: «Тырмас!
Корсьӧй аслыд мӧд йӧйӧс!»
Но Ромка эз на тӧд, тырмас оз сылӧн выныс ӧтдортчыны Серафим Кириллычысь.
Лун-мӧд сайын Ромка висьталіс стариклы, мый сійӧ кӧсйӧ эновтны «тӧргӧвӧй уджсӧ», а старик сэтшӧма повзьӧдіс Ромкаӧс, сэтшӧма повзьӧдіс!
— Видлы сӧмын, Роман, видлы! — шуис Серафим Кириллыч. — Ме мамыдлы норася.
Со, шуа, висьталӧй: коді миян пиысь прав, коді мыжа.
Сеті тіян пилы тулыснас сё шайта куим сьӧм.
Бӧрдӧмӧн корис: быттьӧкӧ кутшӧмкӧ кулиганъяс пуртӧн уськӧдчылӧмаӧсь.
«Он кӧ пӧ сет сьӧм, батьыд дінӧ мӧдар югыдас мӧдӧдам!»
Мезді сійӧс, сьӧм сеті.
Таысь кӧсйысис отсасьны меным, жебиник стариклы: базарӧ корсюрӧ ветлыны, град вылын ноксьыштны.
А ӧні, видзӧдтӧ, кӧсйӧ пышйыны.
Пӧрйӧдліс менӧ!
Вайӧй менсьым сьӧмсӧ бӧр!
Ромка звиркнитіс улӧс вылысь, быттьӧкӧ пуан ваӧн койыштісны:
— Да ті...
Да ті мый... вӧтасинныд?
Ме тайӧ сё шайтъяссӧ тіянлысь и синмӧн эг аддзыв!
Меліа нюмъялігтыр Серафим Кириллыч малыштіс тошсӧ — майтӧг быг кодь еджыд клӧкъяссӧ.
— Мамыд меным эскас, а оз тэныд!..
Видзӧдлам, кутшӧм сэки лоан, кор мамыд тасмаӧн пӧвсалас!
Ромка вешталіс ӧти местаысь мӧд местаӧ укроп чукӧръяс да эз и казяв, кыдзи сы дінӧ сувтіс Пузикова.
— Видза олан, тӧргуйтысь детинка!
Ромка дрӧгнитіс да лэптіс юрсӧ.
Пузикова сійӧ жӧ мича платтьӧа, кутшӧма вӧлі катер вылын.
А сьыліас — пионерскӧй галстук.
Сэтшӧм сӧстӧм, сэтшӧм шыльыд, буракӧ, асывбыд гладитӧма.
— Дона-ӧ петрушкаыд?
А сэтӧрыд — дона-ӧ?
Видлыны позяс?
Ромка — кыв ни джын.
Сӧмын нускис нырнас — сьӧкыда, быттьӧкӧ гӧра паныд додь кыскис.
— Тэ пельтӧммин али мый? — издевайтчис Пузикова, ачыс эз вештыв Ромка вылысь шмонитан синъяссӧ.
— А ӧчкитӧ эськӧ мед пӧрччин, ме тэнӧ и ӧчкинад тӧді.
— Усйысь сэтысь! — скӧрысь шуис Ромка. — А то... а то...
И водзӧ эз сюр кывйыс, мый шуны.
— А ме ог и думайт вешйыны!
А ме милиционерӧс ӧні кора!
Пионер, а спекулянтлы отсасьӧ...
Абу и яндзим?
Пузикова дінӧ сувтлывлісны ветлысь-мунысьяс.
Прилавок сайсянь тыдовтчис аслас коричневӧй шляпаа Серафим Кириллыч.
— Тэ мый тані, нывка, бушуйтан? — ловзис старик.
— Тайӧ менам племянник.
И вузалам ми огӧ гусялӧмӧс, а ассьыным, участок вылысь.
— Сэтшӧм пӧрысь, а... а пӧръясянныд! — Ӧні Пузикова збыльысь нин скӧрмис.
— Сійӧ тіянлы абу племянник... ті сійӧс прӧстӧ... прӧстӧ эксплуатируйтанныд!
— Безобразие! — дивуйтчис визя курткаа куш юра гражданин. — Безобразие!
И мый сӧмын милицияыс видзӧдӧ?
— Вешйӧй, вешйӧй! — кыліс гӧлӧс. — Мый лои?
Вешйӧй!
Йӧзсӧ пельпомъяснас вешталігтыр прилавок дорӧ писькӧдчис милицияса сержант — латшкӧсіник тушаа том зон.
— Ӧбижайтӧны, начальник ёрт! — нориника шуис Серафим Кириллыч.
— Кутшӧмкӧ зырымбедь, прӧсти господи, менам племянник дінӧ кӧвъясис.
А менам справка эм, ті ӧд асьныд тӧданныд?
И племянник со сійӧ.
Зэв кывзысьысь детинка.
Старик индіс прилавоклань.
Но «кывзысьысь детинка» эз нин вӧв.
Косіник нывка видзӧдліс прилавок улӧ.
Но и сэні сійӧ эз вӧв.
— Безобразие! — бара дивуйтчис пижамаа гражданин. — Челядьӧс спекулянтъясӧ велӧдӧны!
И некодлы таӧдз делӧ абу!
— Ӧкуратнӧйджыка, ӧкуратнӧйджыка! — сержант кызӧктіс кулакас. — Тайӧ челядьыс оз гусялӧмтор вузавны, а природалысь продуктаяс.
И кора ставнытӧ разӧдчыны!
Пӧрадок дзуганныд!
— Повзис... повзис племянникӧй, — нурбыляліс-шуаліс Серафим Кириллыч да чукӧрталіс прилавок вылысь зелень чукӧръяс, медым тайӧ «природалысь прӧдуктаяссӧ» нуны паныда прилавок вылӧ, кӧні сійӧ вузасис клубникаӧн да вишняӧн.
Бокын сулаліс Пузикова.
Кыз ӧчки стеклӧясыс сылӧн дзирдалісны.
Скӧрысь видзӧдліс сійӧ тайӧ лӧзоват стеклӧяс пырыс ноксьысь старик вылӧ.
ДАСӦД ГЛАВА,
кӧні Ромка асьсӧ чувствуйтӧ зэв лёка
Юрлӧсыс уси джоджӧ.
Но Ромка быттьӧ эз и кывлы.
Кыз бан бокъяссӧ кулакъяснас пыкӧмӧн сійӧ лунджын нин куйліс диван вылын да ышлолаліс.
«Висьталӧй, ради бога, но мый тайӧ Пузиковаыслы колӧ? — скӧрысь думайтіс Ромка, ачыс эз тӧд, кутшӧм сійӧ тешкодь льӧбсӧ нюжӧдӧмӧн. — Мыйла сійӧ сюйсьӧ менам личнӧй олӧмӧ?»
Ромкалӧн дзик ныр улас восьса небӧг.
Но ӧні сылы эз вӧв окота лыддьыны мир лоӧм йылысь весиг тайӧ небӧгсӧ.
«Эк, пышйыны эськӧ кытчӧкӧ татшӧм олӧмсьыс... марссаяс дінӧ ли мый ли!» — нырсӧ чушкигтыр ышловзис Ромка.
И пыр жӧ кватитіс карандаш, кодлӧн йылыс чуткис бокас, да босьтіс небӧг...
Сійӧ и ачыс эз казяв, кыдзи тӧлысьлы вӧчис пельяс, синъяс, ӧчки, ныр, банта чукыля кӧса.
А кор видзӧдліс рисунок вылас — сы вылӧ видзӧдіс Пузикова.
Нач Пузикова кодь дай сӧмын!
Дзикӧдз дӧзмис Ромка да пӧдлаліс небӧгсӧ.
Пузикова да Серафим Кириллыч лунтыр эз петавны сы юрысь.
Тешкодь мортыдлӧн олӧмыс.
Таво тулысӧдз Ромка эз и тӧдлы Серафим Кириллычӧс.
Гашкӧ, и коркӧ паныдасьлывліс улич вылын, но эз и казявлы.
Но мыйсянь нӧ ставыс заводитчис?
Ромка кӧрис нырсӧ.
Да, мыйсянь?
Кыдзкӧ март тӧлысьын Ромка корис мамыслысь кык шайт.
Сылы зэв ёна колӧ вӧлі пластелин.
Сэки сійӧ эз на интересуйтчы астрономияӧн.
Мамыс сьӧм эз сет.
Сэки Ромка дӧзмис.
Сійӧ абу нывка, медым бӧрддзыны, прӧстӧ Ромка зумыштчис да ӧткажитчис чайысь да пӧсь шаньгаысь.
Сэки мамыс меліа шуис:
— Гӧбӧч тыр картупель.
А аски шойччан лун.
Лӧд мешӧкӧ ведра-мӧд да ну базарӧ.
Мыйта дон вузалан — ставыс тэнад.
Ромка лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Мый сійӧ — тӧргӧвеч али мый?
Некор на эз немтор вузавлы!
Яндысигтыр видзӧдліс мамыс вылӧ, но мамыс бергӧдчӧма нин вӧлі.
Сійӧ бергӧдліс нин приёмниклысь ручкасӧ, корсис эфирысь музыка.
Мамыс вермис рытывбыд серавны, чӧсмӧдлыны Ромкаӧс быдсяма пӧлӧс чӧскыдторъяснас, сьӧлӧмсяньыс висьтавны совхознӧй теплицаяс йылысь, кӧні быдмисны зэв чӧскыд ӧгурцыяс да гӧрд бока помидоръяс — тайӧ ӧні, март тӧлысся турӧбъяс дырйи, кор войяснас кӧдзыдысла трачкакылӧ весиг кузь эжӧр.
А асывнас мамыс вӧвлывлі зэв скӧр.
И сэки нин эн веськӧдчы сылы син улас!
Аскинас Ромка век жӧ муніс базарӧ.
Сійӧ кӧсйис вӧчны верзьӧма Чапаевӧс, а пластелиныс дзикӧдз быри.
И сьӧм эз вӧв.
А кытысь сэсся босьтан сьӧмтӧ, мамыд кӧ оз сет?
Базарысь Ромка аддзис ас коддьӧм детинкаясӧс жӧ.
Ӧтилӧн картупель, мӧдлӧн — морков, коймӧдлӧн — сола капуста.
А кутшӧмкӧ беринӧсь чужӧма детинка кыскӧма-вайӧма пышкайясӧс.
Коньӧр пышкайяс лэбалісны кӧрт клеткаын, чипсісны, но вӧля вылӧ петны некыдз эз вермыны.
«Ог ме ӧтнам... и мукӧдыс тшӧтш», — думыштіс Ромка да збоймыштіс.
Картупельсӧ вузалісны кызь кӧпейкаӧн килограмм.
Но Ромка — сылы вӧлі окота ӧдйӧджык пышйыны базарсьыс — сетіс ассьыс картупельсӧ дас вит кӧпейкаӧн мужичӧй пася кутшӧмкӧ тьӧткалы.
Ромка дзебис сьӧмсӧ пинжак зептас, мешӧксӧ гартыштіс, да кокниа лолыштіс да кыккокйыв котӧртіс культтоваръясӧн вузасян магазинӧ.
А тӧлысь мысти Ромкалы бара мыйлакӧ ковмис сьӧм.
abu
Ӧні нин эз кор тайӧ ветымын кӧпейкасӧ мамыслысь, а муніс базарӧ.
Сэсся сійӧ ещӧ ӧтчыд ветліс.
И век картупельӧн.
Сэки, коймӧдысь ветлігас и Ромка тӧдмасис Серафим Кириллычкӧд.
Лои кыдзкӧ сідзи, мый Ромка сувтіс старик дінӧ, коді вузаліс кӧтӧдӧм яблӧк.
Яблӧкыс вӧлі еджыд, мича.
Ромкалӧн дуль ваыс визувтіс, кор видзӧдліс яблӧк тыра ведра вылӧ.
— На, другӧ, сёй, — друг шуис старик да мыччис Ромкалы медся еджыд яблӧгсӧ. — Босьт, босьт, сетӧны кӧ!
И Ромка босьтіс.
Сёйис чӧскыд яблӧгсӧ да кывзіс, кыдзи баитіс-сёрнитіс Серафим Кириллыч, корис Ромкаӧс ас ордас гӧститны.
Тасянь вот и ставыс заводитчис.
Ромка ышлолаліс-ышлолаліс, а сэсся кусыньтчис кӧлач моз да унмовсис.
Садьмис рытъявылыс.
Видзӧдліс жырсӧ, аддзис джоджсьыс юрлӧссӧ да пыр жӧ уси тӧд вылас, мый сыкӧд вӧлі асывнас.
Чукыртчыліс, чеччис, чужйис джоджын туплясьысь подзорнӧй трубасӧ — стӧчджыка кӧ, картонысь вӧчӧм стеклӧтӧм трубкасӧ.
Но дыр шогсьыны Ромка эз кужлы.
Мыйӧн аддзис ӧшинь пырыс енэжсьыс еджыд кымӧръяс, забордорса акация кустъяс, пыр жӧ лои окота петны улича вылӧ.
И мыйла сійӧ, йӧюкыд, лунтыр валяйтчис диван вылын?
Мыйла, кор гӧгӧрбок сы мында интереснӧйтор?
Нянь шӧрӧм няклялігтыр Ромка петіс посводзас: сылы быть вӧлі колӧ верстайтны кольӧм кадсӧ!
Каличсӧ восьтытӧдз сувтыштліс ӧдзӧс дорас.
Век колӧ видзчысньы.
Орчча дворын котсісны курӧгъяс да чилзіс Пузикова.
Код водзын сійӧ тадзсӧ?
Ромка видзӧдліс щелльӧд.
Со вӧлӧм мый: дзикӧдз тӧдмасьӧма Аркашкакӧд!
Весиг ас ордас кыскӧма.
А вот Ромкалы некыдз оз удайтчы дружитчыны Аркашкакӧд.
А сэтшӧма окота, сэтшӧма окота!
Щелльӧдыс Ромкалы тыдаліс сӧмын Аркашка; и то сӧмын мышкыс.
Сійӧ пукаліс веранда вылын пызан сайын да мыйкӧ гижис.
Пузикова, тыдалӧ, пукаліс кӧнкӧ бокас.
Кылӧ вӧлі, кыдзи сійӧ мыйкӧ тэрыба-тэрыба висьтавліс да частӧкодь серӧктывліс.
Но и мед, мед Аркашка любуйтчас Пузиковалӧн серам вылӧ!
Сылы, Ромкалы, кутшӧм делӧ таӧдз?
Мед сӧмын Пузикова сы йылысь немтор эз больгы.
А больгас — бӧрдны кутас сылӧн кӧсаыс!
Ромка вот ӧні котӧртлас Стаська дорӧ.
Стаськакӧд найӧ кыкӧн пырысь-пыр думыштасны кутшӧмкӧ интереснӧйтор.
Ромка кӧсйис нин восьтыны кильчӧ ӧдзӧссӧ, но друг улича вылас на дорӧ сувтіс машина.
Чепӧсйис кильчӧ ӧшинь дорӧ да кынмис места вылас.
Дзиръя дорас сулаліс совхозса грузӧвик.
А кабинасьыс петіс кыпыд, зэв кыпыд чужӧма мамыс.
— Кывзы, Вась, эн вунӧд кежавнытӧ! — чулкитӧм, гожъялам коксӧ муас лэдзигмоз шуис мамыс.
Мамыс эз казяв, кыдзи крепдешин кӧсынкаыс уси пельпом вывсьыс да крукасис кабина ӧдзӧсас.
Но шопер казяліс.
Сійӧ кутіс гӧн кодь кокньыдик кӧсынкасӧ, мыччысис кабинаысь да пелька плавгис сійӧс мамлы сьылі вылас.
— Лэдз, ышмысь! — сэтшӧм на том чужӧмсӧ шоперлань бергӧдігмоз шуыштіс мамыс.
Шопер мигнитіс, и найӧ кыкнанныс серӧктісны, серӧктісны сӧмын налы кыклы гӧгӧрвоанаторлы.
Ромкалы друг сэтшӧм зывӧк лои видзӧдны мамыс вылӧ, и сійӧ увлань лэдзис синъяссӧ.
Но мыйӧн, висьталӧй, мыйӧн сэтшӧма воӧма сьӧлӧм вылас мамыслы тайӧ кыз бан бокъяса нахал зонмыс?
Тайӧ здукас Ромка и жалитіс, и мустӧмтіс ассьыс мамсӧ.
Но вот грузӧвиклӧн ӧдзӧсыс клоп пӧдлассис, кутіс шумитны мотор, и машина тӧвзьыштіс улича кузя.
А мамыс, кӧзяйственнӧй сумканас шенасигтыр, восьлаліс нин дворӧд.
— Верочка, менам инас ӧшйытӧмыс гортын?
Он тӧд? — орчча керкаса веранда вылысь Пузиковаӧс аддзӧм бӧрын юаліс мамыс.
Посводз ӧшиньӧд ӧні мамыс эз тыдав, но Ромка кыліс, кыдзи сійӧ сувтовкерыштіс, виччысис, мый вочавидзас Пузикова.
Мый ӧні висьталас сійӧ?
Дерт, кӧнкӧ, суклялыштас, да ещӧ и содталӧмӧн!
Ромкалӧн сьӧлӧмыс ёкмунліс.
— Видза олан, тётя Ася! — шуис Пузикова. — Воинныд!..
Ті Роман йывсьыд юалінныд?
Романлӧн сьӧлӧмыс дзикӧдз кынмис.
Мый бара нюжмасьӧ?
Позьӧ ӧмӧй тадзи мучитны мортӧс?
— Ме, тётя Ася, — чӧв олыштӧм бӧрын бара мӧдіс сяргыны-висьтавны Пузикова, — зэв водз асывнас ветлі базарӧ овощила.
И тӧданныд, сы мында детинкаясӧс аддзылі.
Сулалӧны да вузасьӧны.
Коді мыйӧн.
Дзик купечьяс моз!
И мыйла сӧмын бать-мамыс лэдзӧны!
А гортӧ локтӧм бӧрын сёян куті пуны.
Гашкӧ, Романыд, тётя Ася, тіян дінӧ совхозад тӧвзьыштліс?
Ме сійӧс талун эг на аддзыв.
— Эн аддзыв, шуан? — юаліс мам.
— Эг, тётя Ася, эг аддзыв.
Ньӧтчыд эг аддзыв!
Ромка кокниа ышловзис, матыстчис ӧдзӧс дорӧ да восьтіс игансӧ.
Кор мамыс пырис жырас, Ромка куйліс диван вылын, лэдзчысис узьӧм улӧ.
— Роман, тэ гортын? — чуймис мамыс. — А мыйла он встречайт?
Ромка нюжмасьыштіс, очсыштіс.
— Узян?
Войыс ӧмӧй тэныд оз тырмы?
Мамыс сӧмын син бӧжнас видзӧдліс пиыс вылӧ.
И эз казяв Ромка чужӧм вылысь ни тӧждысьӧм, ни шогсьӧм.
Сійӧ веськодьпырысь прӧйдитіс Ромка дінті.
А Ромка чӧв оліс.
Сэки мамыс бара серам сорӧн шуис:
— Садьмӧдчы нин, узьысьӧй!..
Господи, кутшӧм жар жырас!
Сьӧкыд ӧмӧй ӧшиньсӧ восьтыны?
А джоджас кытысь ёгыс?
— Тайӧ ме труба клеиті... подзорнӧй... — И Ромка эз сразу лэпты юрсӧ, эз сразу чеччы.
— А тэ меным мыйкӧ вайин?
Кӧсйысьлін ӧд ачыд.
Ромка лажыньтчис сумка весьтӧ.
Ого, помидор, ӧгурцы.
И весиг вишня тыра кулёк.
— Эн на сёй, мыськыны колӧ, — ӧшинь восьтігмоз шуис мамыс. — А вишнясӧ чай юигкежлӧ коль.
Нималана владимирка.
Кӧкъямыс во сійӧс быдті!
— Тадзсӧ чӧскыдджык, мам, — то ӧгурцы, то помидор горша курччалігтыр шуис Ромка.
Кык час мысти мам бара муніс совхозӧ.
И Ромка вӧлі рад.
Сӧмын мыйла мамыс нуис батьыслысь шерстянӧй выль костюмсӧ, кодӧс батьыс ньӧбліс кувтӧдзыс во джын водзджык?
ДАС ӦТИӦД ГЛАВА
Ромкалӧн выльысь вильшасьӧмъяс
Сійӧ котӧртіс саридзлань да сьыліс:
Трам-там, там-трам,
Тра-та-та-та-та!
Сьыліс эз гораа, сьыліс сідзи, медым ачыс сӧмын кыліс.
И друг кодкӧ горӧдіс!
— Надзӧник!
Сувт!
Лэптіс юрсӧ Ромка, а сы водзын штурман Саша.
Здоровайтчисны.
— Кыдзи олан, Роман? — вушйӧм кучик портсигарысь папирос кыскигмоз юаліс Саша.
Ромка ловзьыштіскодь.
А мый, Пузикова кӧ висьталіс нин Сашалы, мый тӧрыт сійӧс аддзыліс базар вылысь?
Пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн Ромка нюжӧдіс:
— Кыдзи ола?..
Ог омӧля...
Нормальнӧя.
А ачыс син бӧжнас Саша вылӧ видзӧдлывлӧ.
Но мый тайӧ вӧчсьӧ бӧръя кадас штурманкӧд?
Сьӧдӧдз гожъялӧм, зумыш чужӧмыс тошсялӧма, лӧз дӧрӧмыс чукрасьӧма, ботинкиыс весавтӧм.
— Сідзкӧ, нормальнӧ? — Саша кыскыштіс папирос тшынсӧ. — Тайӧ бур... кор нормальнӧ.
Омӧль вот... кор абу нормальнӧ.
Ромкалӧн синъясыс паськалісны.
Абу-ӧ нин штурманыс пуксьӧдӧма катерсӧ кытчӧкӧ сибдӧг вылӧ?
А Саша ӧтарӧ куритіс и куритіс.
Ромка кутіс нин думайтны сы йылысь, кыдзи сылы пышйыны, медым штурман ачыс мынтӧдчас аслас лёкторъясысь, кыдзи Саша, папироссӧ каблукнас тальыштӧм бӧрын, кыскис Ромкаӧс улича мӧдарладорас.
— Мороженӧйӧн гӧститӧда, — шуис Саша, ачыс кутіс Ромкаӧс киӧдыс, быттьӧкӧ поліс, медым Ромка эз нетшыштчы да пышйы. — Тӧдан... жар дырйиыд мороженӧйыд пӧлезнӧ.
Улича пельӧсын, гӧгрӧс будкаын — милицейскӧй кодь татшӧм будкаяссӧ Ромка Горькӧй карысь аддзыліс — вуграліс мороженӧйӧн вузасьысь.
— Кутшӧм тіян — эскимо, пломбир? — векньыдик ӧшиньӧ видзӧдігтыр юаліс Саша.
— Тэ мый, рӧзбойник, повзьӧдчан? — ун йывсьыс шуис олӧма нин вузасьысь, кодлӧн ныр вылас вӧлі пудпас. — Дзик труба кодь гӧлӧсыд!
Саша нюммуныштіс.
— Ме ог повзьӧдчы, а юала: кутшӧм мороженӧй тіян эм?
— Кутшӧм, кутшӧм!
Абу ӧд миян юркар... век ӧти сорт — йӧв сора йи.
Кымын?
Аслыс Саша эз босьт мороженӧйсӧ.
А Ромка разис шпорӧдчысь бумагасӧ да заводитіс нёнявны мороженӧйсӧ, кӧдзыдыс сотіс вом доръяссӧ.
— Висьтав, Роман, тӧрыт петалі ме дворӧ... а тэнад кильчӧ вылын ныв сулалӧ, — бара папирос ӧзтігмоз шуис Саша.
Сійӧ кӧсйис мыйкӧ ещӧ содтыны, но Ромка ордйис сійӧс:
— Да тайӧ Татьяна вӧлі... воча чой!
Ромка ыджыдакодь курччис мороженӧйсӧ да муртса эз виньды.
— А ті сійӧс онӧ ӧмӧй тӧдӧй?
Миянлысь Татьянасӧ?
Энӧ тӧдӧй...
Мам шуӧ сійӧс юр вундысьӧн.
Сійӧ горьковчанка.
Сылӧн батьыс тӧданныд коді?
О-го-го!
Крановщик, став Волга пасьтаыс тӧдса.
Портас медся тыдалан местаын сылӧн со эта ыджда портрет ӧшалӧ!
Ми мамкӧд кольӧм гожӧм ветлім гӧститны дядя Миша ордӧ.
Олӧны найӧ Кира тьӧткакӧд Волга вадорын торъя патераын.
А Татьянка, кор помаліс дас класс, эз окотит ни институтын велӧдчыны, ни Горькӧйӧ кольччыны.
Локтіс татчӧ миянӧ да заводӧ уджавны муніс.
Дзик юр вундысь кодь, некутшӧм тӧлк сыкӧд абу!
Ме вот дзик жӧ... дзик жӧ сы кодь!
Ромка ланьтіс да видзӧдліс мороженӧйӧн лякӧссьӧм чуньяс вылас.
Тешкодь, а кӧні нӧ мороженӧйыс?
Сійӧ ӧд куимысь — эз унджык — курччы.
А мороженӧйыс Саша кипыдӧс ыджда вӧлі!
— Ещӧ кӧсъян? — юаліс Саша.
Шуны «кӧсъя» кыдзкӧ абу лӧсьыд, шуны «ог» — оз ло веськыда шуӧма, а сійӧс нэм чӧжыс велӧдӧны веськыда сёрнитны.
Бурджык немтор не висьтавны.
Гашкӧ, Саша ачыс гӧгӧрвоас, мый Ромка абу прӧтив сёйны ещӧ ӧти порция мороженӧй.
И Саша гӧгӧрвоис.
Мороженӧйсӧ разигтыр Ромка зэв сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Ме сідзи чайті: весьшӧрӧ найӧ ставныс ойзӧны — и дядь тьӧткакӧд, и мамӧй.
Татьянаысь мыйкӧ да артмас.
Сійӧс ӧд бригадирӧн нин пуктӧмаӧсь.
Тайӧ ӧмӧй лёк?
— Ньӧти абу лёк, — сӧгласитчис Саша да перйис морӧс зепсьыс кык пельӧ кусыньтӧм конверт.
Кутыштіс сійӧс киас да содтіс: — Тані ӧти поручение... миянлы Танякӧд ӧтлаын.
А ме талун ог вермы сійӧс аддзӧдлыны.
Тайӧ пакетсӧ тэ он сет Танялы?
— Мыйла нӧ ог сет?
Ме пырысь-пыр... кӧть ӧні?
— Сідзкӧ — тыр ӧдӧн водзӧ!
Ромка босьтіс Саша киысь конвертсӧ да котӧрӧн котӧртіс Садӧвӧй вылӧ медся веськыд туйӧдыс.
Котӧртіс сійӧ эз сӧмын сы вӧсна, мый кӧсйис ӧдйӧджык пӧртны олӧмӧ Сашалысь корӧмсӧ.
Вӧлі и мӧд помка: тайӧ кык мороженӧйсьыс Ромкалӧн гырк пытшкӧсыс дзикӧдз турдіс.
Садӧвӧй улича пельӧсӧ Ромка друг сувтіс.
А эз-ӧ ылӧдлы сійӧс Саша?
Друг тайӧ письмӧыс абу кутшӧмкӧ поручение, а сы йылысь, Ромка йылысь?
Друг тайӧ письмӧас Саша гижӧ Танялы Ромкалӧн базар вылын вузасьӧм йылысь?
Пузиковалӧн ӧмӧй мыйкӧ вомас олас!
Ромка мамлы сійӧ поліс удтысьны — тӧдіс, дерт, мый Ромка сэки вӧлі гортас.
А Сашалы — ого, сылы, дерт, став йывсьыс висьталіс.
Ромка гӧгӧрбок видзӧдліс вижоват конвертсӧ.
Конвертсӧ вӧлі клеитӧма.
Ӧні Ромкалы вӧлі нин гӧгӧрвоана: письмӧыс, дерт, сы йылысь!
Тані и немтор думайтны!
Мый вӧчны?
Не сетны Танялы письмӧсӧ?
А друг Саша аски жӧ паныдасяс Танякӧд да юалас: «Танялы Роман сетліс менсьым письмӧ?..
Кыдзи, эз?»
Кутшӧмкӧ палисадник сайӧ дзебсьӧм бӧрын Ромка бара заводитіс видлавны конвертсӧ.
Но кыдзи видзӧдлыны сы пытшкӧ кӧть син пӧлӧн?
И сэки — Ромка первойсӧ весиг эз верит — конверт пельӧсыс кыдзкӧ ачыс косяссис.
Ромка сюйис розяс чуньсӧ, и конвертыс пыр жӧ воссис!
Эз сразу перйы Ромка письмӧсӧ конвертсьыс, эз сразу смелмӧдчы сійӧс лыддьыны.
«Меным колӧ унатор висьтавны тіянлы ас йылысь.
Волӧй талун паркӧ ӧкмыс час рыт кежлӧ.
Зэв ёна кора.
Кута виччысьны фонтан дорын».
Кырымпас пыддиыс — ӧти шыпас «Т».
(Тайӧ лоӧ — Татаринцев.
Александр Татаринцев.)
Ромка кузя шутёвтіс.
Эк тэ, но мыйла, мыйла сійӧ лыддис йӧзлысь письмӧ?
И мый сылы ӧні вӧчны?
Сетны Танялы косяссьӧм пельӧса клеиттӧм конверта письмӧсӧ?
Ог, ог, нинӧм вылӧ ог!
А висьтавны кӧ... Сашалы: уськӧді, кор кыккокйыв котӧрті Садӧвӧй вылӧ?
Вермас ӧд Саша гижны Танялы мӧд письмӧ?
А мыйла эськӧ и оз?
А вермас и письмӧтӧгыс овны.
Паныдасяс Танякӧд улича вылын да висьталас сылы ставсӧ, мый сылы окота лоӧ висьтавны!
Абу жӧ ӧд, кӧнкӧ, эновтны позьтӧм делӧ?
Ромка видзӧдліс Сашалӧн зэв дженьыдик письмӧ вылӧ.
Косявлыны да шыбитны?
Улыс вом доръяссӧ курччалігтыр Ромка думыштчис.
Читкыраліс ассьыс вижоват, тэрыб синъяссӧ да мый йылыськӧ думайтіс.
Но со плешсьыс чукырыс быри, со синъясыс мӧдісны дзирдавны.
Оз, письмӧсӧ сійӧ оз косявлы.
Сійӧ згӧдитчас ӧні мӧдтор вылӧ.
Лоӧ мый вылын сералыштны!
Водзӧс босьтас Ромка пӧрысь чӧртлысь!
Чукралӧм конвертсӧ Ромка шыбитіс палисадник пытшкӧ, кежис пельӧс сайӧ да бара котӧртіс.
А кор воис джуджыд забор дорӧ, сюйис запискасӧ газетъяслы лӧсьӧдӧм ящикӧ.
Да гораа мӧдіс гымӧдны дзиръяас.
Друг Ромка видзӧдліс вылӧджык, и кулакъясыс сылӧн мыйкӧ дыра кежлӧ дугдылісны зымӧдны.
Пон мордаа таблицаысь муртса вылынджык вӧлі клеитӧма векньыдик бумагатор.
Кодкӧ тэрмасьӧмысла клеитӧма сійӧс йӧлӧн.
Бумагатор вылас кывъяс: «Позор спекулянт-эксплуататорлы!»
«Тайӧ... тайӧ Пузикова... сылӧн уджыс!» — вирдыштіс Ромка юрын мӧвп, и кулакъясыс бара мӧдісны гымӧдны дзиръяӧ — ӧні нин сьӧлӧмсяньыс!
А кор дзиръя мӧдарладорсяньыс кылісны кок шыяс, Ромка зэв ӧдйӧ пышйис.
* * *
Патераас, кӧні оліс Таня, Ромка пырис тӧв ныр моз.
Интереснӧ вӧлі видзӧдлыны, мый вӧчӧ ныв, кор паркын сійӧс виччысьӧны сразу кык мужичӧй!
Таня песлалӧ вӧлі кухняын белльӧ.
Пыдзраліс ворйын кутшӧмкӧ дӧрӧм да сьыліс:
<rus>Приходи, мой милый,</rus>
<rus>Милый, ненаглядный</rus>...
Ромка ыджыда ышловзис да сьылыштіс жӧ:
<rus>Приходи, моя милая,</rus>
<rus>На свиданье вечерком!</rus>
Таня киысь дӧрӧмыс уси.
Бергӧдчис.
— Аминьӧй, кутшӧма повзьӧдін! — шуис сійӧ да тупкис мышнас ворсӧ. — Тэ мыйла локтін?
— Вот и дивӧ!
Весиг и гӧститны оз позь волыны?
— Ак, тэ гӧститны. — Таня жугыля нюммуніс. — Но гӧститны кӧ, пыр жырас.
Пызан вылын вотӧс.
Ачым вӧрысь воті.
Пуксьы да сёй.
Сэні паркын, фонтан гӧгӧр, восьлалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ параднӧй еджыд формаа штурман Саша да вӧччӧм Серафим Кириллыч, виччысисны Татьянаӧс.
А сійӧ та йылысь немтор оз и тӧд!
— Оз ков меным тэнад вотӧсыд! — зумыша шуис Ромка.
Сылы мыйлакӧ эз вӧв окота серавны.
Сійӧ сӧмын сэні, паркын, сирень куст сайӧд Саша вылӧ видзӧдігӧн, медбӧрын гӧгӧрвоис, кутшӧм письмӧ тайӧ вӧлӧма.
Чӧв олыштӧм бӧрын Ромка юаліс: — А мыйла тэ заводитін песласьны?
Татшӧм рытнас?
— А кутшӧм талун рытыс? — юаліс Таня да муртса вешйыштіс шуйгалань.
Ворйын, шуйгаладор пельӧсас куйліс пеславтӧм кӧлуй. — Збыльысь, кутшӧм нӧ талун рытыс?
— Лӧнь... и... и приятнӧй, — Ромка педзыштіс места вылас да вешйыштіс жӧ шуйгалань.
«Кытысь сылы мужичӧй майкаясыс да трусыясыс? — думыштіс Ромка. — А со эсійӧ дӧрӧмыс... дзик Аркашка батьлӧн дӧрӧмыс».
Таня мыйлакӧ друг ставнас гӧрдӧдіс.
Гӧрдӧдіс синва петтӧдзыс.
— Но, мый тэ, Роман, дзорган?
Мыйла, кытчӧ оз ков, ныртӧ сюян?
Суседкаӧй висьмӧма... висьмӧма да тшӧктіс меным пеславны.
Таня друг тупкис чужӧмсӧ ва кияснас.
Ромка нэм чӧжыс оз вунӧд тайӧ тіралысь, еджыд кияссӧ, кодъяс пӧсь ва вӧснаыс гӧрдӧдӧмаӧсь.
Киясыс тіралісны.
— Мый лои, Таня? — збыльысь повзис Ромка.
А Танялӧн тіралісны эз нин сӧмын киясыс, но и пельпомъясыс.
И ачыс сійӧ кыдзкӧ вочасӧн пыр лэччис и лэччис увлань, кытчӧдз дзикӧдз эз пуксьы быгйӧсь ваӧн резсьӧм джоджӧ.
— Сійӧ менӧ... сійӧ менӧ ньӧти оз радейт, — мыкталігтырйи шуис Таня.
Шуис да бӧрддзис.
Ромка лажыньтчис чойыс дінӧ.
И Таня синваӧсь чужӧмсӧ ляскис Ромкалы пидзӧсъяс бердас.
Таня дінысь кыліс эз майтӧг дук, эз песласян вор дук, сы дінысь кыліс июль тӧлысся жар дук.
И ещӧ дзоридзьяс дук.
* * *
Шогӧ усьӧм Ромка муртса на локтіс Таня ордысь.
Сійӧ лӧсьӧдчӧ нин вӧлі водны, кор посводз ӧдзӧсас кодкӧ таркнитіс.
— Роман, восьты! — посводзӧ петӧм бӧрын сійӧ кыліс мужичӧй гӧлӧс.
Сійӧ здукас нин, кор кыліс тайӧ видзчысьӧмӧн таркнитӧмыс, Ромка пыр жӧ гӧгӧрвоис: штурман.
И век жӧ, ӧдзӧс дорас матыстчытӧдз, юаліс:
— Коді сэні?
— Ме, Саша.
Параднӧй формаа жӧ, сӧмын дзоридзьясыс эз вӧвны (кытчӧ сійӧ найӧс воштіс, шыбитіс?), штурман мудзпырысь пуксис улӧс вылӧ.
И кительыс, и гачыс — мыйлакӧ вӧлі чукрасьӧмаӧсь, быттьӧкӧ Саша тайӧ кузь рытсӧ туплясьӧма вольпась вылын.
Сылӧн весиг чужӧмыс вӧлі ветьӧк кодь, лясмунӧма.
Ромка мый вермӧмсьыс зілис не видзӧдны штурманлы жугыль, юасяна синъясас.
А Саша век на чӧв оліс, эз юась.
И тадзи найӧ кыкнанныс чӧв олісны и чӧв олісны.
Медбӧрын Саша эз вермы терпитны:
— Тэ... сетін?
Ромка лэдзис юрсӧ ещӧ улӧджык да немтор эз шу.
Сылӧн сьӧлӧмыс вӧлі потӧ.
Жаль вӧлі и Саша, кодӧс эз радейт Таня, вӧлі жаль и Таня: сэтшӧм сійӧ шудтӧм...
— Но? — шуис Саша. — Кывйыд абу али мый?
— Ме... ме вошті письмӧтӧ... кор котӧрті... туй вылас вошті.
Саша зэв чорыда кватитіс Ромкаӧс киӧдыс.
Кватитіс да матыстіс ас дінас.
— Лэпты юртӧ.
Видзӧд меным синмӧ...
Кодлы ме шуа?
...Ромка ставсӧ висьталіс Сашалы.
Сійӧ сӧмын ӧтитор йылысь эз висьтав: Таня йылысь, сы йылысь, кыдзи сійӧ бӧрдіс, сылы, Ромкалы, пидзӧсъяс бердас ляскысьӧмӧн.
Но Саша и татӧг нин мыйкӧ гӧгӧрвоис.
ДАС КЫКӦД ГЛАВА
Зэв гусьӧн корӧм
Видзӧдліс асывнас Ромка почта кудйӧ, а сэні газет да письмӧ.
«Буракӧ, мамлы Горькӧй карсянь.
Тётя Кира, кӧнкӧ, гижӧ», — думыштіс Ромка.
Видзӧдліс адрес вылас: а письмӧыс, вӧлӧмкӧ, сылы.
Да!
Сідзи и гижӧма: «Пионер Роман Мирошкинлы».
И улітіыс визьнитӧма кыкысь.
Медым некод эз сорав.
Некор и некодсянь Ромкалы эз волывлы письмӧ.
И друг — письмӧ!
Сійӧ весиг эз помнит, кор восьтіс конвертсӧ, кыдзи перйис сэтысь ватман бумага тор.
«Тэкӧд сёрнитӧ «Повтӧмъяслӧн» отряд, — лов шысӧ пыкӧмӧн лыддис Ромка. — Талун 10 час рытын волы Лысӧй мыльк вылӧ (маршрут картаыс мӧдарас).
Некодлы ни ӧти кыв!
Пропускӧн лоӧ тайӧ билетыс».
Печатнӧй шыпасъясӧн тушӧн гижӧм чёткӧй текст улас вӧлі кельыдлӧз печать: крест на крест пуктӧм стрела да мӧлӧт.
Вылас — стрела йыв да мӧлӧт костас — «П» шыпас.
Уліас — «П» шыпас жӧ.
Буракӧ, тайӧ шыпасъяс и петкӧдлісны «Повтӧмъяслысь» отрядсӧ.
Ромкаӧс быттьӧ чардби кучкис.
Дыр сулаліс вӧрзьӧдчытӧг ӧдзӧс кӧсяк дорас.
Сулаліс да гадайтіс: коді мӧдӧдіс сылы татшӧм зэв гуся, загадочнӧй письмӧсӧ?
«Повтӧмъяслӧн» отряд!
Кытысь сійӧ лои, тайӧ отрядыс?
И кутшӧм ӧд кывйыс — «Повтӧмъяс»!
А сэсся лунтыр эз аддзы аслыс места.
Котӧртіс Стаська Рылов дінӧ, но сійӧ эз вӧв гортас.
Вӧлӧмкӧ, Стаська тӧрыт нин мунӧма орчча Борисовка сиктӧ дедыс дорӧ.
«Кор Ромка колӧ — век аддзӧ...
Ме сылы таысь петкӧдла гаж!
Кутас мӧдысь тӧдны, кутас тӧдны, кыдзи ёрттӧг мунны», — гортас локтігӧн мӧвпаліс Ромка.
Но мыйӧн Ромкалы мӧвп вылас уси зэв гуся письмӧыс, сійӧ пыр жӧ вунӧдіс Стаська йылысь.
Медым Стаська чӧсмасяс маӧн.
Ыджыд тай — ма!
Та пыдди бӧрынджык сійӧ кутас вежавны Ромкалы.
Стаська ордсянь локтігӧн Ромка кежис Волгарьяс улича вылӧ.
Мишка Мочёный керка дорын скамья вылын пукаліс Толик — Михаиллӧн вокыс.
Толик киын важиник противогаз.
А пидзӧсъяс костас — пашкыр гӧна понпи.
Понпиыс тявзіс да чепсасис мынтӧдчыны.
— Толь, тэ мый вӧчан? — скамья мӧдар помас, понпиысь ылӧджык пуксигмоз, юаліс Ромка.
— А тэ он аддзы? — нурбыльтіс Толик, Ромка вылӧ весиг эз и видзӧдлы.
Детинка чужӧм кузя шорӧн визувтіс ньылӧм.
— Аддзынытӧ ме аддза, а вот висьтав, мыйла тэ понсӧ мучитан?
— А коді сійӧс мучитӧ?
Сійӧ ачыс менӧ мучитӧ! — юрсӧ лэптывтӧг нурбыльтіс-шуис Толик.
Противогазсӧ сійӧ кӧсйис — кымынӧдысь нин — сюйны понлы юрас.
Но понпи эз кӧсйы сетчыны: збоймӧдчис да гыжйыштіс Толиклысь кисӧ.
Толик эз няргы.
Сійӧ вайӧдіс вом дорас кисӧ да нюлыштіс.
— Ёна и курччасьӧ! — шуис сійӧ Ромкалы.
Да ышловзьӧмӧн содтіс: — Та вылӧ мастер — гыжъясьны да курччасьны!
Но ме ог лэдзчысь...
Лэбзяс менам Полкашкаӧй Тӧлысь вылӧ.
— Кытчӧ, кытчӧ?
— Тӧлысь вылӧ?
Кыдзи ракета.
Тэ нӧ мый — газетсӧ он лыддьы?
— А мый вылын нӧ тэ сійӧс мӧдӧдан?
Толик ещӧ ӧтчыд нюлыштіс вирӧсь кисӧ.
— Лэбзяс Полкашка воздушнӧй шаръяс вылын.
Ассьым став чӧжлӧм сьӧмӧс шаръяс вылӧ видзи.
Кызьӧс ньӧби.
А пуксьӧда сійӧс кӧрзинаӧ... чойӧ тайӧ кӧрзинанас тшакла ветлывлӧ.
Кокньыдик да ён.
Сюся думыштӧма?
— Сюся! — Ромка гыжйыштіс коксӧ.
— А кор тэ, Толь, ассьыд Полкашкатӧ мӧдӧдан?
— Аски асывнас.
А ӧні ми тренируйтчам.
— Тэныд абу жаль понпиыд?
А друг сійӧ усяс да кулас?
— А мыйла сійӧ, тэ ногӧн, усяс да кулӧ?
Ме кӧрзинаас кӧвтор кӧртала.
Кӧвторйӧдыс и кыска сійӧс Тӧлысь вывсьыс.
А сійӧ кӧ... а сійӧ кӧ... да ӧд Полкашкаыс кулас наука вӧсна!
Вернӧ?
— Вернӧ. — Ромка сувтіс.
— Висьтав, Толь, Мишкаыд гортад?
— Муніс кытчӧкӧ.
— Везитӧ жӧ меным!
Ӧти — мунӧма, и мӧдыс — мунӧма!
А тӧдан, Толь, кутшӧм письмӧ меным талун воис?
Шуис тайӧс Ромка да ланьтіс.
Быттьӧкӧ кодкӧ вашнитіс пеляс:
«Некодлы эн висьтав!»
Толик ноксис аслас делӧӧн да эз и юав, кутшӧм письмӧ воис Ромкалы.
Сійӧ, буракӧ, весиг эз и казявлы, кор Ромка муніс, эз мӧд дӧзмӧдчыны Толиклы!
Асланыс керка дорті Ромка восьлаліс ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, мед эськӧ казялас сійӧс Пузикова.
Но Пузикова ноксис чипанпиянкӧд да эз и видзӧдлы Ромка вылӧ.
Но и мед!
Тӧдмалас кӧ Пузикова, мый Ромкалы воис письмӧ, завидьысла эськӧ потас.
Но сійӧ некор оз тӧдмав!
Сэтшӧмъясыс, кыдзи Пузикова, оз ковны «Повтӧмъяс» отрядлы!
А вот Ромка...
Ромкатӧг, тыдалӧ, «Повтӧмъяслы» оз позь.
Сы вӧсна и, корӧны сійӧс.
Лысӧй мыльк вылӧ Ромка мӧдӧдчис рытнас кӧкъямыс час бӧрын.
Сылы оз ков велӧдны карта, кодӧс вӧлі серпасалӧма письмӧ мӧдарас.
Лысӧй мыльк вылын Ромка некымынысь нин вӧвлі.
Красноборск рытыввылын сулалысь мельнича сайын заводитчис важся пожӧма яг.
Джуджыд стен моз кыссис сійӧ уна километр ылнаӧ саридз вадор пӧлӧн.
Мельничасянь неылын тайӧ веж стен весьтас чурвидзис веськыда еджыд кырта.
Кырта йылыс вӧлі пызан кодь шыльыд да куш.
abu
Ромка восьлаліс тэрмасьтӧг, сы вӧсна мый кадыс сылӧн вӧлі тырмымӧн.
И кӧть Ромка эз радейтлы вӧччыны, сійӧ век жӧ тайӧ пӧрйӧ — сэтшӧм случай — пасьталіс сӧстӧм тенниска да школьнӧй руд гачсӧ.
Сійӧ весиг галстук кӧрталіс сьыліас да дыр мыськис кисӧ майтӧгӧн.
Тадзисӧ сӧмын талун, а сідзи Ромка эз ноксьывлы татшӧмторъяснад.
Шондіыс лэччис нин саридз сайӧ, кор Ромка матыстчис Лысӧй мыльк дорӧ.
И енэжыс, и саридзлӧн лӧнь веркӧсыс, и пожӧмъяс весьтӧ ӧшӧдчӧм утёсыс — ставыс, ставыс гӧгӧр на вӧлі югдӧдӧма ньӧжйӧник пуксьысь шонді югӧръясӧн.
Вӧрӧ кежтӧдз, кытчӧ вӧлі пыртӧдӧ дзик ӧти трӧпа, коді нуӧдіс Лысӧй мыльк вылӧ, Ромка здук-мӧд сулалыштіс вадорын, любуйтчис шонді пуксьӧмӧн.
Друг сысянь неылӧ, джынвыйӧ сісьмӧм мыр вылӧ пуксис ёсь ныра лэбач.
Лэбач весалыштіс нырнас гӧнсӧ, легӧдыштіс бӧжсӧ.
Мичмӧдчыштӧм бӧрын лэбач веськӧдчис да копрасьыштіс шойччыны пуксьӧм шонділань, быттьӧкӧ шуаліс: «Аддзысьлытӧдз, аддзысьлытӧдз, аддзысьлытӧдз!»
Вӧрын вӧлі пемыд, кор Ромка пырис веськыд ствола пожӧмъяс улӧ.
Гӧгӧр — шы ни тӧв, гӧгӧр — ни ӧти ловъя лов.
Став ловъяыс, кажитчис, дзебсьӧма мыйкӧ лёктор виччысигмоз.
И Ромкалы здук кежлӧ лолі шуштӧм.
Сійӧ ньӧжмӧдыштіс воськовсӧ.
Став туша кузяыс котӧртіс йирмӧг.
Гашкӧ, тіян серамыд петӧ?
Сідзкӧ, видлӧй, ветлӧй рытнас миян вӧрӧ асьныд.
И тӧдмаланныд!
Улыс вом дорсӧ вирӧдз курччӧмӧн Ромка чепӧсйис водзлань.
Вермис ӧмӧй сійӧ бӧрыньтчыны, сійӧс кӧ виччысьӧны гӧра йылын «Повтӧмъяс»?
Трӧпаыс крута кайис гӧра вылӧ.
И муртса Ромка тувччис трӧпа вомӧн куйлысь из вылӧ, кыдзи зэв кыз пу сайсянь кыліс зэв стрӧг гӧлӧс:
— Пропуск!
Сійӧ жӧ здукас Ромкаӧс ставнас — юр вывсяньыс кок улӧдзыс — югдӧдіс би югӧр.
Югдӧдіс да пыр жӧ кусі.
Ромка перйис зепсьыс ватман бумага тор да мыччис сійӧс дежурнӧйлы.
Бара югнитіс би югӧр.
Ӧні сійӧ эз кажитчы призрак кодьӧн: би югӧрас лэбалісны гебъяс да номъяс.
И сідз жӧ негора да стрӧг гӧлӧсӧн дежурнӧй прикажитіс, пӧнарсӧ кусӧдігмоз:
— Прӧйдит!
Кор Ромка кайис из тшупӧд вылӧ да видзӧдліс бӧрвылас, сылы кажитчис, мый стрӧг дежурнӧйыс Мишка Мочёный.
Горӧдны?
А абу кӧ сійӧ?
Дерт, абу Мишка.
Мишкалы ещӧ дай «Повтӧмъяслӧн» отрядӧдз.
Кольӧм во тулыснас Мишка кыдзкӧ кайӧма вӧлі йи пласт вылӧ, кодӧс тӧлыс швачкӧма вадорас.
Ветлӧдліс, ветлӧдліс Мишка йи пласт вывті, тешитчис, тешитчис, ошйысис аслас геройствоӧн, и эз казявлы, кыдзи йиыс вӧрзис вадорысь да саридзӧ мӧдӧдчис.
И Мишка Мочёный сэтшӧма горзыны кутіс.
Горзӧны сылы вадорсянь детинкаяс:
— Чеччышт орчча йи пласт вылас!
А сэтысянь вадорӧ!
Дзик жӧ орчча!
Кытысь нин, Мишка лёкгоршӧн горзӧ.
Эз кӧ эськӧ сэки лок кутшӧмкӧ зон багырӧн да эз кыскы бӧр вадорлань йи пластсӧ, кывтіс эськӧ саридзӧ Мишка!
Казьтыв эськӧ, сэки, кыдзи сійӧс шуисны!
Унаысь вӧвлі Ромка Лысӧй мыльк вылын луннас, но вот рӧмдігӧн либӧ войнас сылы эз на удайтчыв волыны.
Кыдзи кажитчис Ромкалы, сійӧ локтіс первойя мортӧн.
Матыстчис кырӧмлань, видзӧдліс гӧгӧрбок.
Позьӧ вӧлі думыштны, мый тэ кутш моз лэбалан енэжас, а тэ улын шлывквидзӧ рӧднӧй муыд — паськыд, пом ни дор оз тыдав.
И кӧть век ӧтарӧ рӧмдіс, но ставыс гӧгӧрбок вӧлі тыдалӧ дзик горизонтӧдзыс.
Кыртасянь шуйгавылын мигайтісны карлӧн биясыс — улын да ӧтчукӧрын.
Тайӧ розӧвӧй биторъяс саяс тыдалісны пӧнаръяс.
Найӧ ӧзйисны плӧтина вылын, коді потшис Волгаӧс, но ачыс плотинаыс тасянь оз вӧлі тыдав.
Кажитчис, пӧнаръясыс ӧшӧдчӧмаӧсь саридз весьтас.
Жигулёвскӧй гӧраяслӧн мича йывъясыс тыдалісны бура.
Сӧмын саридзыс сьӧдвидзысь ыджыд тасьтіӧн ылыстчис пемыд войӧ, коді матыстчис рытыввывлань.
Ромка эз тӧд — дыр-ӧ сійӧ тадзи сулаліс да любуйтчис природанас, — сӧмын кор бергӧдчис да видзӧдліс, гӧра вылын вӧліны нин унаӧн.
Ставныс чукӧрӧн сулалісны да пукалісны кутшӧмкӧ мыльк дорын.
Видзӧдліс бурджыка Ромка, и тайӧ абу мыльк, а ньӧр чукӧр.
— Ӧтчукӧрӧджык локтӧй, — шуис кодкӧ тайӧ здукас волнуйтчана гӧлӧсӧн. — Пуксьӧй, пуксьӧй!
Ромка матыстчис жӧ.
И сэки кодкӧ вашнитіс балябӧжас:
— Ромка, тэныд абу страшнӧ?
Видзӧдліс Ромка, а сыкӧд орчча — кызіник Катя Блинова.
— Сідз нин ньӧти абу страшнӧ? — бара чуймӧмпырысь юаліс Катя.
Сійӧ век мый <ns>вылӧкӧ</ns> чуймӧма.
— Тэ, Катя, кыдзи татчӧ веськалін? — вашнитӧмӧн юаліс Ромка.
— Сідз жӧ, кыдз и тэ... аслам кокъясӧн локті.
Пуксьы вай, а то нинӧм оз тыдав.
Ромка пуксис кӧдзыд эжа вылӧ, и нырас чамгис курыд турун дукӧн.
— Пуксинныд? — юаліс сійӧ жӧ гӧлӧсыс, и Ромкалы тайӧ гӧлӧсыс кажитчис тӧдсаӧн. — Миян отрядным, ребята, ӧні кутас шусьыны «Повтӧмъяслӧн» отрядӧн.
Отрядлӧн сӧвет и корис тіянӧс татчӧ.
Ромка нюжӧдіс сьылісӧ, видзӧдліс пукалысьяс юръяс весьтын сулалысь нылӧс.
Да ӧд тайӧ жӧ... Пузикова.
Но да сійӧ!
Пузикова, чӧв олыштӧм бӧрын, юӧртіс (кыдзи тайӧ Ромка пыр жӧ эз тӧд сылысь гӧлӧссӧ?):
— Ӧні... кутас сёрнитны «Повтӧмъяслӧн» отрядса вожатӧй.
Пӧжалуйста, Александр Прокофьич.
И Пузикова пуксис, а сылӧн местаӧ сувтіс кузь-кузь морт.
Гашкӧ, сійӧ сӧмын кажитчис татшӧмӧн?
Морт сулалыштіс-сулалыштіс, киас мыйкӧ чабралігтыр, и друг кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Здорово, ребята!
— Здорово! — эз дружнӧя, коді кыдзи, шуисны челядь.
Ромка бергӧдчис Катя Блиновалань.
— Тӧдан, коді тайӧ?
— Коді? — юаліс Катя.
Но на вылӧ горӧдыштісны, и Ромка нинӧм сэсся эз висьтав.
— Вайӧ тӧдмасямӧй, — кор гӧлӧсъяс лӧнисны, бара шуис кузь тушаа морт. — Колӧ чайтны, унаӧн нин тіян пиысь неӧтчыд катайтчывлід саридзӧд «Москвич» пассажирскӧй катер вылын.
Катайтчывлід?
Но, ме сідзи и тӧді.
А ме тайӧ катер вылас штурманӧн.
«Мыйла Сашаыс кажитчӧ тані сэтшӧм кузьӧн? — мӧвпаліс Ромка. — Збыль вылас ӧд сійӧ абу сэтшӧм кузь.
И Пузиковалӧн сідз жӧ... дзик мӧд пӧлӧс гӧлӧсыс...
Мыйла?»
Саша кызӧктіс кулакас, чышкыштіс носӧвикӧн чужӧмсӧ.
Жар ӧмӧй сылы?
— Висьтася, ребята, ме дыр эг сӧглашайтчы... дыр эг сӧглашайтчы лоны «Повтӧмъяслӧн» отрядса атаманӧн.
Думайта, ті менӧ гӧгӧрвоанныд — мыйла?
Кутшӧм тайӧ абу прӧстӧйтор — командуйтны смел да честнӧй челядьӧн!
А ӧні, пӧжалуй, ті менсьым юаланныд: а кутшӧмӧн долженӧсь лоны «Повтӧмъяслӧн» отрядса пионеръяс?
Да, кутшӧмӧн?
Ромкалы кажитчис, мый ставныс, кодъяс пукалісны тані, ещӧ матӧджык матыстчисны Сашалань.
Но мый нӧ сійӧ ланьтіс?
А Саша бара нин чышкаліс чужӧмсӧ.
Ӧні нин Ромкалы мыйлакӧ лои жар.
— Отряд бердын котыртсьӧны уна пӧлӧс интереснӧй кружокъяс.
Сэтчӧ босьталам став челядьсӧ, кодъяс оз повны сьӧкыдлунъясысь.
Босьтам быдӧнӧс, коді оз повзьы мунны штурмуйтны «Еджыд из» утёсвывса пещера.
Быдӧнӧс, коді дась сувтны правда вӧсна, отсавны бедаӧ веськалӧм мортлы.
Быдӧнӧс, коді любӧй здукӧ пуджас сосъяссӧ да босьтас зыр, мӧлӧт да кирка.
И эз нин терпитсьы ӧні жӧ, веськыда тасянь, мунны и Усольскӧй гӧраясса утёсӧс штурмуйтны, и кирпичнӧй заводӧ, кӧні, вӧлӧмкӧ, уна удж да ёна колӧ не ӧти уджалысь ки.
Окота вӧлі ӧні жӧ гижсьыны и «Том речник» кружокӧ.
Оз кодкӧ, а ачыс Саша мӧдас велӧдны челядьӧс и судовождение кузя, и машиннӧй делӧ кузя.
— А ме гижся кружокӧ... коді кутас чукӧртны преданиеяс да важ сьыланкывъяс, — Ромкалань копыртчӧмӧн вашнитіс Катя Блинова. — Меным Вера Пузикова сетліс лыддьыны атаманлӧн каллян йылысь мойд.
Сійӧс гижӧма дедыс висьталӧм серти.
Интереснӧй.
А сійӧ... былинниксӧ, но, коді мойдсӧ висьталӧма, ми сбор вылӧ корам.
Но Ромка вешйис Катя дінысь.
Мый сӧмын дӧзмӧдчӧ?
— Мӧвпыштӧй, ребята.
Чорыда мӧвпыштӧй!..
Мырдӧн ми некодӧс огӧ кӧсйӧй кыскыны миян кружокъясӧ, — шуис медбӧрын Саша да пуксис.
И мыйӧн сійӧ пуксис, пыр жӧ ӧзйис гажа би.
Биыс котӧртіс ӧти чукля ньӧр вывті, вильыша чеччыштіс мӧд вылӧ да котӧртіс коймӧд вылӧ.
А со нин пемыд енэжлань чепӧсйис би сюръя.
— Некор, некор на эз ыпъявлы тайӧ гӧра йылас татшӧм яръюгыд бипурйыс!
<rus>Взвейтесь кострами, синие ночи</rus>,
вӧсньыдик гӧлӧсӧн заводитіс Пузикова.
Ромка друг повзис: вот ӧні, тайӧ жӧ здукас орас тайӧ вӧсньыдик сунисыс.
Но буракӧ сэки, кор кажитчис, вот-вот орас сьылӧмыс, заводитісны некымын дас, гӧлӧс:
<rus>Мы пионеры, дети рабочих</rus>!
Видзӧдіс Ромка детинкаяслӧн да нывъяслӧн биӧн югдӧдӧм чужӧмъяс вылӧ, да тӧдіс и эз тӧд найӧс.
Ромкасянь неылын югъялісны син еджыдъясыс Мишка Мочёныйлӧн.
Татшӧмӧн Мишкаӧс Ромка некор на эз аддзыв: видзӧдласыс повтӧм, решительнӧй.
Тшӧкты Мишкаӧс чеччыштны Лысӧй мыльк йывсянь, и сійӧ, весиг оз и думыштчыв, чеччыштас!
А бипур мӧдарладорас, веськыда Ромкалы воча, то мыччысьлывліс, то вошліс би кывъяс саяс Пузиковалӧн ӧчкиа чужӧмыс.
Пузиковаӧс весиг он тӧд.
Сійӧ ньӧти эз вӧв Лиса Патрикеевна кодь.
Кажитчис, Пузиковаысь шудаджык морт абу свет вылас!
А ӧд коді-коді, а Ромка тӧдіс мукӧдсьыс бурджыка, кутшӧм сьӧкыда овсьӧ Пузиковалы: сы пельпом вылын параличӧн висьысь бабыс да гортса став уджыс.
Но ӧні Пузикова вунӧдӧма и висьысь бабсӧ, и кывзысьтӧм курӧгпиянсӧ, и помасьлытӧм гортса уджсӧ.
Сійӧ сьыліс став сьӧлӧмсяньыс.
Весиг сылӧн крукыля кӧсаыс эз нин кажитчы Ромкалы прӧтивнӧйӧн.
А коді эсійӧ паськыд синкымъяса сьӧд детинкаыс?
Збыль ӧмӧй мӧвпъясӧ вӧйтчӧм Сундук?
Но да, сійӧ — Аркашка!
Кыдзи и Пузикова, тайӧ век чӧв олысь, ӧтдортчысь детинкаыс талун дзикӧдз вежсьӧма: сьыліс ставсьыс гораа да некодысь эз яндысь.
Сьылісны и веськыдвылын, и шуйгавылын, и Ромка мышкын.
Неуна веськӧдчыштӧмӧн Ромка босьтіс унджык сынӧд да сідз жӧ кутіс сьывны ставныскӧд ӧттшӧтш:
<rus>Взвейтесь кострами, синие ночи,</rus>
<rus>Мы пионеры, дети рабочих!</rus>
Кодзулӧсь енэжлань качигмоз тайӧ дружнӧй сьыланкывйыс, коді сэтшӧма йитіс тайӧ став уна пӧлӧс челядьсӧ, лэбаліс му весьтӧд вӧльнӧй лэбачӧн.
Сійӧс кылісны саридз вылын чери кыйысьяс, и орчча деревняысь нывъяс да зонъяс колхозса клуб дорын.
А, гашкӧ, сійӧс кылісны, и Жигулёвскӧй гӧраясладорын!
ДАС КОЙМӦД ГЛАВА
Висьталӧ сы йылысь, кутшӧм сьӧкыд овны ӧтнадлы
Пожӧма ягын вӧлі югыд да шоныд.
Аслыссяма вынӧн югыдыс киссис енэжсянь зарни рӧма тшын сюръяясӧн.
Ягыс ставнас купайтчис тайӧ кокньыдик мелі югыдас.
Тешкодь, мыйла Ромка эз казявлы водзті тайӧ чудесасӧ?
Сійӧ кымыньӧн куйліс пожӧм лысъяс вылын, быттьӧкӧ лайкъялысь матрац вылын.
Лыскыс вӧлі уна — найӧ тшӧкыда вевттисны мусӧ.
Лопаткаясыс, коскыс чувствуйтісны шондіӧн шонтӧм лыссӧ.
Корсюрӧ кысянькӧ вылісянь гылалісны кулак кодь сьӧкыд кольяс.
Гӧгӧр быдлаын — пожӧмъяс, пожӧмъяс, пожӧмъяс.
Веськыдӧсь, шыльыдӧсь.
Ромкаӧс чуймӧдіс ӧти пу.
Сійӧ сулаліс неылын.
Тайӧ кыз пожӧм саяс вермисны дзебсьыны кыкӧн.
Улысладорӧдыс сьӧд кырсьыс потласьӧма, и вылӧджыксӧ артмӧмаӧсь тшупӧдъяс.
Позьӧ вӧлі думайтны: абу-ӧ нин мойдса Илья Муромец скӧр йывсьыс швачйӧдлӧма-кучкалӧма вӧжжинас багатыр-пожӧмсӧ.
Кымын вылӧджык, сымын вӧсньыдик, нежнӧйджык лолі кырсьыс.
Рӧмыс сылӧн вежласис жӧ.
Мусяньыс куим метр вылнаын сійӧ вӧлі нин рудовкоричневӧй.
abu
А нюклясьысь йылыс кажитчис дзирдалысь зарни кодь.
Тані, уліас, вӧлі лӧнь.
А сэні, выліас, саридзсянь пӧльтысь кокньыдик тӧв вӧрӧдіс пӧрысь яглӧн атаманшалысь чуткасьысь лысъяссӧ, и вӧр шувгис.
Ромкалӧн синъясыс мудзисны.
Синвасӧ чышкыштӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Очсыштіс.
Мыйсӧ нин сӧмын эз вӧч, медым кадыс ӧдйӧджык муніс.
Кыкысь купайтчис, вӧчис саридз вадорӧ лыаысь потшӧс кодьӧс, вотіс клубника, вӧтлысис лёкгагъяс бӧрся.
А луныс оз и помась.
Но кыдзи артмис, мый Ромка, коді дзик первойӧн гижсис уджавны кирпич заводын, туплясис вӧрын?
Туплясис, гажтӧмчис нинӧм вӧчтӧмысла, кор сылӧн ёртъясыс коймӧд лун нин уджалісны кирпич заводын?
«Ставсьыс мыжа Стаська, — думыштіс Ромка да нетшыштіс юр весьтас легысь дзоридз. — Ставыс сы вӧсна... локтіс дед дінсьыс мазіяс видзанінысь да ышӧдіс менӧ чери кыйны мунны.
Аддзӧмыд тай, шуӧ: кирпичьяс лелькуйтны!
Удитам на пӧ уджавнытӧ, кор быдмам».
А тӧрыт Ромка пинясис Стаськакӧд.
Весиг эз повзьы сылӧн ён кулакъясысь.
Пинясис ичӧтик детинка вӧсна, кодлысь Стаська мырддис ньӧр йылӧ пысалӧм кельчияссӧ.
Кӧсйӧ вӧлі Ромка талун ставныскӧд тшӧтш мунны заводӧ, да эз тырмы смеллуныс.
Кутшӧм синмӧн ӧні ёртъяс вылас видзӧдны?
Друг мыйлакӧ дум вылас уси Серафим Кириллыч.
Асывнас сійӧ паныдасис сылы улича вылын.
Мунӧ вӧлі базар вылӧ, ыджыд кӧрзинаа.
Ромкалӧн весиг кок эбӧсыс бырлі, кор аддзис воча локтысь старикӧс.
Но Ромка эз кеж улича мӧдар бокас, эз.
Веніс полӧмсӧ да тшапа, юрсӧ лэптӧмӧн прӧйдитіс Серафим Кириллыч дінті.
Старик и юрсӧ сыланьӧ эз бергӧдлы.
Эз казяв?
Али быттьӧкӧ эз казяв?
Дӧзмис куйлынысӧ, и Ромка чеччис.
Чеччис да довгис вывлань, вӧрӧ, мыльксайса куштовлань.
Вылын юр весьтас вӧрыс пыр ёнджыка шувгис.
Кажитчис, быттьӧкӧ саридз гыяс швачӧдчӧны гранит кыртаяс бердӧ.
Тані и шонді югӧръясыс вӧрисны: котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ ворсісны сыркиӧн.
Ӧтилаысь Ромка бара аддзис клубника.
Воӧм вотӧсыс дзебсьӧма вӧсньыдик коръяс улас.
Кажитчис, мый тайӧ муртса на кусӧдӧм бипурысь разӧдӧм ӧгыръяс.
Ромка вӧлі пӧт да эз кут копрасьны вотӧс вӧсна.
Сӧмын зілис не вунӧдны тайӧ шондіа эрдсӧ, медым волыны татчӧ мӧдысь, лун-мӧд мысти.
Друг Ромка чепӧсйис бӧрвыв.
Узоръяса паськыд папоротник улысь, сысянь кык воськов сайын, жбыркнитіс лэбач.
Ромка колльӧдіс лэбачӧс синъяснас.
Сійӧ лэбаліс вӧрӧд, дзугсьӧм вожъяс костӧ вошлывліг.
Пыр водзӧ и водзӧ восьлалігӧн Ромка ӧтилаын конъясис увйӧ да муртса эз сунгысь нырнас клубника вылӧ.
Вотӧсыс ачыс вӧзйысис вомас.
Вежыс петі Ромкалӧн. Сійӧ нетшыштіс ӧти вотӧс тусь да пуктіс кыв вылас. Клубникаыс ачыс сыліс вом пытшкас.
Ӧти пожӧм дорысь Ромка аддзис розь.
Розьыс вӧлі пырӧ пу вуж улас.
Розь гӧгӧрыс вӧлі мича лыа чукӧр.
«Неважӧн кодкӧ кодйӧма», — розь дорас пидзӧсчанясигмоз думыштіс Ромка.
Дзирдалысь еджыд лыа вывті жӧдзисны нин кодзувкотъяс.
Розь пытшсьыс некод эз мыччысь, и Ромка бара мӧдӧдчис водзӧ.
Сійӧ пыр ӧтарӧ кайис и кайис чой паныд, а лолавсис зэв кокниа.
Сэтшӧм нин тайӧ ягас сынӧдыс: хрусталь кодь сӧстӧм.
Лэбзьӧ юр весьтӧдыд лэбач, а тайӧ югыдсьыс-югыд сынӧдыс, кодӧс сулӧдӧма тшакъяс, вотӧсъяс да лыс пиын, тиньгӧ и тиньгӧ лэбач бордъяслӧн шенасьӧмысь.
Вӧр дорӧ Ромка петіс ньӧти мудзтӧг.
Шонділӧн кӧсӧй югӧръясыс зарни ньӧвъясӧн сатшкысисны турунӧ.
Ромка мӧдӧдчис степӧ.
Веськыда сы водзын — увтасінын — тшынасисны кирпич заводлӧн джуджыд трубаясыс.
Мунігчӧжыс Ромка весиг аслыс эз признайтчы, кытчӧ мунӧ.
А ӧні, кор тыдовтчисны заводлӧн трубаясыс, сэтшӧм джуджыдӧсь, мый наӧ инмывлісны рытыввывсянь кывтысь юра кымӧръяс, Ромка лэптыштіс пельпомъяссӧ: и мыйла ме татчӧ локті?
Лэптыштліс пельпомъяссӧ да водзӧ восьлаліс заводлань.
Восьлаліс веськыда, бытшласьысь кустъяс дорын сулалысь кык дуб пу дорӧ, видзӧдліс аслас гач вылӧ да шуис:
— Эк, тэ!
Гачас вӧлі кузяла и пасьтала сатшкысьӧмны сибдан йӧн турунлӧн еджговат йывъясыс.
Но Ромка эз мӧд весавны гачсӧ.
Сьӧлалыштіс ки пыдӧсъясас да кайис медся кыз дуб вылас.
Сылӧн веж лапъясыс ӧшалісны дзик забор весьтын.
Ромка бурджыка пуксис шондіӧн шонтӧм ув вылӧ да видзӧдліс увлань.
Муртса на помалӧма уджсӧ первой смена.
И быдласянь: и пув кодь гӧрд бокъяса джуджыд карьерсянь, и кирпич косьтан кузь сарайяс дорсянь, и лэбувса сёй ляти кӧтанінсянь — быдласянь мунісны йӧз.
Рабочӧйяс восьлалісны тэрмасьтӧг, нывъяс, тӧрытъя велӧдчысьяс на, мунісны ӧтчукӧрӧн, гажаа сёрнитісны-варовитісны.
Зато и <rus>«Даешь кирпич!»</rus> бригадаса детинкаяс котӧртісны кыккокйыв.
Найӧ, ӧта-мӧдсӧ панъялігтыр, котӧртісны водоразборнӧй колонкалань.
Колонкаыс вӧлі мыльк йылын, заборсянь неылын, буретш сійӧ дубыслы воча, код вылын пукаліс Ромка.
Колонкасяньыс заборлань визувтісны ичӧтик шоръяс.
Тыдалӧ, дубъяслы уна ва вичмывліс тайӧ шоръяссьыс.
Сы вӧсна найӧ и вӧліны сэтшӧм кызӧсь, сук лапъясаӧсь.
Колонка дорӧ первойӧн котӧртіс Мишка Мочёный, ставнас лякӧссьӧма сёйӧн.
Сы бӧрся Аркашка — гырддзаӧдзыс пуджӧм соска дӧрӧма да кузь трусыа.
И вот колонкаса кӧрт кранысь ызӧбтіс сэтшӧм сӧстӧм, сэтшӧма дзирдалысь ва, мый Ромкалы зэв окота лои чеччыштны пу вывсяньыс веськыда завод дворас да тшӧтш сюйны юрсӧ шумӧн лэччысь кӧдзыд ва улӧ.
Регыд колонка дорӧ чукӧрмисны унаӧн.
Чилзіг да ойзігтыр мыссисны нывъяс, прыськайтісны паськыд пельпомъяса рабочӧйяс.
Бокын, йӧз чинӧмсӧ виччысиг, сулаліс штурман Саша ӧти трусы кежысь.
Буракӧ, Саша талун оз уджав, и сійӧ челядькӧд тшӧтш локтӧма заводӧ.
Да и гож сайын сійӧ, тыдалӧ, абу пукалӧма: пельпомъясыс, мышкыс, морӧсыс лӧсталісны на ньылӧмсьыс.
Ромка кыліс, кыдзи Саша шыӧдчис олӧма нин мужичӧй дінӧ, коді кыскис-нёняліс кыз чигарка пом.
— А душтӧгыд омӧль... кутшӧм нӧ тайӧ мыссьӧм?
Мужичӧй довкнитіс юрнас.
— Ӧні рабочӧй мортыдлы мыссьыны — дзик сэтшӧм жӧ, кыдзи выльысь чужны.
Унаысь нин та йылысь начальстволы шулывлім.
Век кӧсйысьӧ... мӧд во нин кӧсйӧ душевӧй кабинаяс вӧчны.
И уска мужик шпыннялігтыр ӧвтыштіс кинас.
Друг йӧз чукӧр сайын яндысигмоз шыасис гудӧк.
Ӧтчыд, мӧдысь...
Чӧв олыштіс, да кы-ыдзи заводитіс ворсны «роч».
Не сӧмын йӧзыс лӧнисны, лӧнисны и луд вылын бовъялысь дзодзӧгъяс, кузь сьыліяснысӧ сӧмын нюжӧдісны.
Со и гудӧкасьысь тыдовтчис: ичӧтик тушаа виж дӧрӧма зон.
Сійӧ эз пет, а кыдзкӧ кывтігмоз торъяліс йӧз чукӧрсьыс.
Сы киын, перламутрӧн югъялігтыр, уна рӧма мехъяснас ниглясис гудӧк-двухрядка.
— А ноко, нывъяс, кӧнӧсь ті? — горӧдіс зон, да ещӧ тэрыбджыка кутісны ворсны чуньясыс.
Ромка чуймис: первойӧн петіс йӧктыны Таня.
Сійӧ вевъялӧма нин и мыссьыны, и пӧрччыны комбинезонсӧ.
Вӧсньыдик еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа сійӧ тэрмасьтӧг пырис йӧзысь артмӧм кытш пиӧ, тэрмасьтӧг видзӧдліс веськыдвылӧ, тэрмасьтӧг видзӧдліс шуйгавылӧ.
А сэсся тшапа тотшнитіс босоножки каблукъяснас, да и мӧдӧдчис, мӧдӧдчис кытшӧд!
Киас майкасӧ чабралігтыр видзӧдіс Таня бӧрся Саша.
И эз вермы терпитны.
Пырис кытшас да мӧдӧдчис Танякӧд орччӧн йӧктыны вприсядку.
— Вот и пионерскӧй начальник! — ошкыштіс томиник рабочӧй-нывбаба.
— Александр Прокофьевич! Александр Прокофьевич! — горӧдіс кодкӧ детинкаяс пӧвстысь. — Татчӧ, ребята, миян Александр Прокофьевич йӧктӧ!
Шызисны не сӧмын йӧктысьяс, но и видзӧдысьясыс.
Коді клопайтіс, коді «ики-оки» горзіс.
А мукӧдъясыс ышӧдісны Таняӧс да Сашаӧс ёсь кывъясӧн.
Но со Саша виччысьтӧг конъясис, дзугсис ритмсьыс да, чужӧмсӧ майканас чышкалігтыр, саяліс йӧз чукӧр пӧвстӧ.
Здук мында Таня йӧктіс ӧтнас.
— Паськыдджыка, паськыдджыка кытшсӧ! — друг шуис кодкӧ ён гӧлӧсӧн.
Ромка копыртчис улӧджык, синъяссӧ арыштіс да вӧлисти аддзис Аркашкалысь батьсӧ.
Сійӧ сулаліс — кузь тушаа, паськыд пельпомъяса, кияссӧ мышкас пуктӧма.
Спокойнӧй чужӧмыс сылӧн эз нюмъяв.
Сӧмын руд синъясыс, кодъяс пыдӧдз дзебсьӧмаӧсь паськыд синкымъяс улас, сӧмын найӧ, детинкалӧн моз, нюмъялісны.
Ромка весиг эз казявлы, кор тайӧ ыджыд, рамкодь мортыс друг шеныштіс юр весьтас кияснас да кутіс гартчыны Таня кок улын, коді пыр на сідзи, юсь моз, кывтіс-йӧктіс.
— А ноко, Николаша!
Петкӧдлы, Николаша, кыдзи колӧ! — ошкана горӧдіс уска мужичӧйыс, коді гартӧ нин вӧлі мӧд чигарка.
Нинӧмӧн эз петкӧдлы Таня ассьыс волнуйтчӧмсӧ, сӧмын ёнджыка гӧрдӧдыштісны бан бокъясыс да алӧй кӧсынкаӧн шенасьысь киыс здук кежлӧ лётмунлі.
Ромка корсис синъяснас Аркашкаӧс, но сылӧн и дукыс эз вӧв.
Яндзим ӧмӧй сылы батьыс вӧсна?
Мыйла?
А вот сылы, Ромкалы, сэтшӧм окота вӧлі мый вынсьыс горӧдны: «Эн сетчы, Танюша!»
Но Ромка и вомсӧ восьтыны поліс.
Горӧдас кӧ, сійӧс пыр жӧ казяласны.
Казяласны да серамвыв лэптасны.
Первойӧн эськӧ кутіс серавлыны Мишка Мочёный.
Со-о нюмъялӧ Мишка: дӧвӧльнӧй, шуда.
Друг Ромка дӧзмис видзӧдны йӧктӧмсӧ.
Сійӧ лэччис муӧ. Эз пет сійӧ туй вылас, кыті заводын уджалысьяс тупкӧса грузӧвикъяс вылын муналісны карӧ, а мӧдӧдчис вӧрлань.
Сійӧ восьлаліс ньӧжйӧник, сьӧкыдпырысь, ассьыс еджыд юрсӧ копыртӧмӧн.
Красноборскӧдз мунігчӧжыс Ромка пыр думайтіс.
* * *
Сёр рытӧдз Ромка виччысис Сашаӧс дзиръя дорас.
А Саша кӧнкӧ сёрмис: не то кино вылын, не то танцплощадка вылын.
Ромка вугралӧ нин вӧлі, кор Саша тыдовтчис улича помын.
Ромка ниртыштіс кулакнас синъяссӧ, чеччис порог вылысь да ляскысис калитка бердас.
И эз кӧ Ромка кут Сашаӧс китель пӧлаӧдыс, ёртыс эськӧ прӧйдитіс сы дінті, сідзи эз и казяв Ромкаӧс.
— Роман, тэ? — чуймӧмӧн моз юаліс Сашка, кор Ромка кутчысис сылы кителяс. — Мыйла он узь?
— Пыраламӧй миянӧ... сӧмын здук кежлӧ, — муртса кывмӧн, кевмысьӧмӧн шуис Ромка. — Дзик здук кежлӧ.
Сійӧ полӧмӧн виччысис, мый Саша юалас: «А кӧні тэ, Роман, вӧлін тайӧ лунъясас?»
Но Саша эз юав.
Ромка бӧрся Саша чӧв олігтыр пырис дзиръяӧд, сэсся сідз жӧ чӧв олігтыр пырис и сарайӧ.
Ромка югдӧдіс пӧнарикӧн да кутіс Сашаӧс киӧдыс:
— Аддзанныд?
— Нинӧм ог аддзы.
— А вот... ӧні аддзанныд?..
Кык ситечко.
Найӧ буретш душ вылӧ лӧсялӧны.
И трубаяс эмӧсь.
Аддзанныд?
Тайӧ менам бать кӧсйыліс... сэні на, Старогородскӧйын, душевӧй кӧсйыліс вӧчны.
Ме талун мамкӧд сёрниті — сылы абу жаль.
Шуӧ, босьт, колӧ кӧ, а то сідз жӧ сімӧ.
Ӧні эськӧ тьӧс кӧ ещӧ.
А кабинаяссӧ ми асьным вӧчам.
Думайтанныд, мӧлӧтӧн ме ог куж?
Ого, кыдзи ещӧ кужа!
И Аркашка — ме тӧда — кужӧ жӧ!
И Мишка тожӧ!
Ромка висьталіс и висьталіс.
Висьталіс тэрыба, тшӧкъялігтыр, поліс, мед эськӧ Саша эз торк сійӧс.
Но Саша эз и думайт торкны сійӧс.
Сійӧ кывзіс зэв сюся.
А кор Ромка помаліс висьтавны, шуис:
— Бригадирнас тэнӧ назначайта.
Аски лӧсьӧд список.
Думайт бура, кодӧс миян зонъяс пиысь позьӧ гижны строительнӧй бригадаӧ.
И уджавны!
Гӧгӧрвоана?
— Гӧгӧрвоана! — вашнитіс Ромка.
ДАС НЁЛЬӦД ГЛАВА
«Чышкы, зон, нырланьыд, ставыс прӧйдитас!»
Ок, и сьӧкыд жӧ луныс талун лои Ромкалы!
Быдса вежон нин уджалісны «Повтӧмъяслӧн» отрядысь детинкаяс заводлы душевӧй стрӧитанінын, а татшӧм луныс эз на вӧв.
Некор на Ромкалы эз ковмывлы шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи талун.
Думыштлӧй кӧть: Саша асывсяньыс муніс аслас катерӧн Усольеӧдз, а заводса плӧтник Игорь дядь быттьӧ нарошнӧ висьмис.
И друг медся главнӧйнас строительство вылын лои Ромка.
Быдласянь сӧмын и кылӧ:
— Ромашка, кӧнӧсь кӧрт тувъясыс?
— Эй, бригадир, менам стружӧй абу!
Но со медбӧрын став детинкаясыс босьтчисны удж бердӧ: ӧтияс стружитӧны пӧвъяс, мӧдъяс пилитӧны, коймӧдъяс камгӧны мӧлӧтъясӧн.
Ромка кокнипырысь ышловзис: сійӧ весиг некод вылӧ эз горӧд, некодкӧд эз пинясь.
Тайӧ, навернӧ, сы вӧсна тадзи лои, мый сійӧ быдтор зілис вӧчны Саша моз!
Но тырмас думайтны.
Ромка пидзӧсчанясис да матыстіс ас дінас кӧрт тув тыра ящик.
Джоджсӧ тӧрыт на вольсалісны, а тувъявлыны эз вевъявны.
Мый, мый, а кӧрт тувъястӧ тувъявлыны Ромка зэв ёна радейтӧ!
Час мысти, кор Ромка самӧй ёна вӧлі уджалӧ, бара горӧдісны:
— Роман, Роман!
Ноко, петкӧдлы плансӧ.
Кӧні лоӧ ӧдзӧсыс: тані али этані?
Ромка гӧлӧс сертиыс пыр и тӧдіс — Мишка Мочёный.
И пыр жӧ уськӧдчис орчча отделениеас.
Кокъяс улын кышакыліс дзик зарни рӧма стружки.
Ромкалӧн гӧгрӧс чужӧмыс ставнас вӧлі беринӧсь, юрси пратьыс ляскысьӧма плеш бердас, виж футболка мышкыс кӧтасьӧма ньылӧмнас.
Кажитчис, ещӧ ӧти здук, и детинка дзикӧдз лётмунас мудзӧмысла да жарысла.
Но сылы кӧ эськӧ шуисны: «Мудзин?
Мун вод гож сайӧ да шойччышт», сійӧ эськӧ дӧзмис.
Сэтшӧм кокни, сэтшӧм лӧсьыд вӧлі Ромкалӧн сьӧлӧм вылас!
И ставыс, ставыс гӧгӧр чуймӧдіс да радуйтіс сійӧс: и джуджыд лӧз енэжыс, кыті дышиника кывтісны шоч, но сэтшӧм гырысь да еджыд — быттьӧ океанса корабльяс — кымӧръяс, и степса вӧльнӧй тӧлыс чуймӧдіс да радуйтіс жӧ.
А дзирдалысь пӧсь стружкиыс?
Ромкалӧн кӧ эськӧ аслас вӧля — быдса моздор стружки эськӧ вольсаліс аслыс диван вылас.
Татшӧм вольпасьыд — быдсяма пухӧвӧй перинаысь бурджык!
— Висьтав: мый тэныд ковмис? — мӧд душевӧй жырйӧ пыригмозыс шуис ёртыслы Ромка.
— Плантӧ петкӧдлы, плантӧ, — кӧрыштліс чужӧмсӧ Мишка — сылы муртса на гыж костас пырис жель.
И со найӧ кыкнанныс копыртчисны чукрасьӧм, чунь туйяса важмӧм лист весьтӧ.
Юръясныс вот-вот клёнгысясны ӧта-мӧд бердас.
Но детинкаяс нинӧм эз казявны.
Абу сэтшӧм кокни кужтӧгыд тӧдмавны тайӧ вӧсни визьяссӧ да пунктиръяссӧ!
Ковмис чукӧстны отсӧг вылӧ Аркашкаӧс.
Аркашка лабутнӧя, чӧв олігтыр чышкаліс трусыас сирӧсь ки пыдӧссӧ да, нырнас муртса нускыштігтыр, сідзи жӧ чӧв олігтыр кутіс видлавны плансӧ.
А сэсся куимӧн найӧ сувтӧдісны ӧдзӧс кӧсякъяс.
Мишка да Аркашка кутісны шыльыда стружитӧм плака, а Ромка тувъявліс сэтчӧ вершӧк кузьта кӧрт тувъяс.
Ӧвтыштчас мӧлӧтӧн и — <ns>р-раз</ns>!
Кузь кыз кӧрт тув быдса сантиметр пыднаӧ сідзи и пырас.
Ӧвтыштчас да бара стӧча кучкас мӧлӧтнас кӧрт тув шляптӧ.
Но ӧти кӧрт тув мыйлакӧ ыръянитчис.
И кучкис Ромка кокньыдика, а сійӧ век жӧ кусыньтчис.
«Колӧ киӧн кутыштны», — решитіс Ромка.
А кор мый вынсьыс кучкис мӧлӧтнас кӧрт тувйӧ, мӧлӧтыс чеччыштіс да кыдзи швачкас чуняс!
Синсьыс весиг би петаліс.
Збыльысь.
Разнӧй рӧма би.
Бур кӧть улыс вом дорсӧ удитіс курччыны, а то эськӧ став двор пасьталаыс равӧстіс.
И ёртъясыс, буракӧ, эз казявны тайӧс.
Друг кодкӧ мыш саяс радпырысь шуис:
— <ns>О-оо</ns>, а мастеръясӧн миян зонъясыд быдмӧны!
Ромка сюйис зептас лӧзӧдӧм чуня кисӧ да бергӧдчис.
Челядь водзын сулаліс кузь тушаа, статя обжигальщик Николай Николаевич — Аркашкалӧн батьыс.
Сулаліс да нюмъяліс: бурпырысь, сьӧлӧмсяньыс.
Быттьӧкӧ тайӧ эз сійӧ, зэв бур мастерыс, муртса на вешйы жарӧн ӧвтысь пачьяс дорысь, кӧні сулаліс быдса сизим час чӧж.
Ромка смелмӧдчис да видзӧдліс Николай Николаевичлы нюмъялысь синъясас.
«Чышкышт, зонмӧ, нырланьыд, ставыс прӧйдитас!» — висьталісны тайӧ бур и сэк жӧ сэтшӧм ӧтчаяннӧй синъясыс, прӧстӧй руд синъясыс, кодъяс видзӧдісны Ромка вылӧ сук синкымъяс увтіыс.
«А сійӧ ставсӧ, ставсӧ аддзыліс, — думыштіс ас кежсьыс Ромка, — сӧмын немтор эз шу».
И чуньыс дугдыштіс доймыны, сылы быттьӧкӧ лои яндзим Аркашка батьысь.
Ромка пыркнитіс юрсӧ да шуис:
— А тӧданныд, миян мыйкӧ оз артмы...
Аддзанныд, кӧсякыс оз плӧть пыр?
— Вай видзӧдламӧ, — Николай Николаевич воськовтіс водзӧ да кутчысис кӧсякӧ.
Киясыс сылӧн вӧліны сьӧдӧсь, сёйӧсь.
Смена бӧрас обжигальщик сразу локтӧма татчӧ, весиг мыссьыны абу вевъялӧма.
А недыр мысти душевӧй дінӧ воисны нывъяс да зонъяс.
— Мастер ёртъяс, тіянлы пӧденщикъяс колӧны? — Николай Николаевич вылӧ ки пыдӧс увтіыс видзӧдігмоз гораа юаліс Таня.
— Ӧні миянлы гажаджык лоӧ! — серӧктіс Аркашкалӧн батьыс да горӧдіс жӧ: — Эй, зонъяс, ноко босьтӧй этійӧ керсӧ — стрӧпилӧ вылӧ згӧдитчас.
А нывъяс... нывъяс мед складысь гӧрбыльяс кыскалӧны.
— Ті, нывъяс! — сюйсис сёрниӧ Ромка. — Кывзӧй команда!
Таня мыччыліс Ромкалы кывсӧ, копыртчыліс да босьтіс кок увсьыс стружки кольча.
Здук-мӧд видзӧдіс сійӧ вӧсньыдик стружки кольча вылӧ.
И нюмъялігтыр сюйис кольчасӧ веськыд киас.
И быдӧнлӧн син водзын лои чудо: Танялӧн гожъялӧм киын дзирдаліс «зарни» браслет.
— Танюша, петкӧдлы, петкӧдлы! — горӧдісны нывъяс.
А Таня казяліс Николай Николаевичлысь видзӧдлассӧ, коді любуйтчис жӧ «браслетнас», ӧвтыштіс кинас да мый вынсьыс котӧртіс складлань, быттьӧкӧ шуда школьница, кодлы велӧдысь сьӧкыд предметсьыс пуктіс пятерка.
— Ме бӧрся, нывъяс! — горзіс сійӧ. — Вӧтӧдӧй, нывъяс!
ДАС ВИТӦД ГЛАВА
«Отсалӧй! Отсалӧй!»
— Тётя, ті кывлінныд?
Миян завод йылысь? — юаліс Таня.
И гӧстялы ныр улас румка пуктытӧдз войдӧр видзӧдліс сы пыр югыд вылас. — Сэтшӧмтор лоис!..
Лун шӧра лунӧ лои пӧжар.
Ромка мамлӧн краситӧм кыз вом доръясыс нюммуныштісны.
— Тэ вылӧ видзӧдігӧн позьӧ думыштны, быттьӧ тайӧ зэв тешкодьтор вӧлӧма.
— Ті шуанныд, тётя!..
Ми сэтшӧма повзим, сэтшӧма повзим...
Косьтысян сарайын ӧзйис.
Видзӧдам, а ӧдзӧсӧдыс сьӧд тшын кутіс петны.
И сэтшӧм суматока кыптіс.
Ӧтияс горзӧны: «Кӧнӧсь огнетушительяс?»
Мукӧдъяс: «Ва, ва колӧ!»
И друг — обжигальщик Николай Николаевич. — Таня довкнитіс Ромкалань, коді пукаліс мамыслы воча. — Тэнад ёртыдлӧн батьыс.
Нетшыштіс Николай Николаевич грузӧвик вылысь брезент... нетшыштіс брезентсӧ да чепӧсйис веськыда...
— А меным румкасӧ? — юаліс Ромка.
Сійӧ ставсӧ аддзыліс аслас синъясӧн: и кыдзи лои пӧжарыс, и кыдзи сійӧс кусӧдісны.
Ромкаӧс ӧні ӧтитор вӧлі интересуйтӧ: кор пызан вылын лоӧ сёян-юан? — Меным и румка, и квас бутылка, — содтіс сійӧ, ачыс поліс, мед эськӧ Таня эз вунӧд сы йылысь.
А Таня эз кывзы Ромкаӧс.
Сылӧн синъясыс — гырысь мича синъясыс видзӧдісны кытчӧкӧ Ромка юр весьтӧд, восьса ӧшинь пыр.
Эз сразу Таня заводит бара висьтавны.
— Сійӧ брезентнас вевттьысис.
И — вороталань.
А воротаысь — би кывъяс.
Некод и ойӧстны эз удит...
Ӧти ныв — менам бригадаысь — весиг бӧрддзис повзьӧмысла.
Таня ланьтіс.
— И мый нӧ?
Сійӧ ёна сотчаліс?
Ромкалӧн мамыс кутіс дзоргыны-видзӧдны племянницаыслӧн шог чужӧмӧ.
Таня пыркнитіс юрнас.
— Эз... буракӧ, эз...
Буракӧ, юрсиыс неуна чишкасьыштіс... и киыс... и киыс ещӧ.
— А пӧжарсӧ?
Пӧжарсӧ кусӧдісны?
— Пока ставӧн котралісны, карысь корисны пӧжарнӧй команда.
Николай Николаевич ӧтнасӧн справитчис...
Сэтшӧм... аслыспӧлӧс морт сійӧ, тётя!
Обжигальщиклӧн уджыс — сьӧкыд, няйт.
А Николай Николаевичлӧн ставыс кыдзкӧ кокниа да ӧдйӧ артмӧ.
И век шутитӧ да шмонитӧ...
Ӧтитор лёк — юышталӧ.
А пӧлучка кӧ — но, сэки и дзикӧдз...
Трагедия мортыслӧн — радейтӧма гӧтырсӧ, а сійӧ мунӧма мӧд дінӧ.
Друг Таня лэптіс кисӧ да ки мышнас ньӧжйӧник ниртыштіс плешсӧ.
Да мырдӧн сорӧн серӧктіс.
— Мый нӧ тайӧ ме?
Гӧститӧдны колӧ гӧсьтъясӧс, а ме...
И шеныштчӧмӧн пуктіс пызан шӧрас портвейн бутылка.
Кор Таня дугдіс серавны да пуксис пызан дорӧ, Ромкалӧн мамыс лэптіс румка да шуис:
— Тэ вӧсна, Танечка!
Ло дзоньвидза да шуда!
Ромка чокнитчис жӧ Танякӧд да юис ассьыс квассӧ.
— А ме, тётя, шуда, — Таня юыштіс неуна да бӧр пуктіс пызан вылӧ. — Ме сідзи шуда!
— Сідзи-ӧ, мыйысь эськӧ? — Таня вылӧ видзӧдігмоз шуис гӧстя.
Здук кежлӧ сійӧ весиг вунӧдліс ветчина кусӧк йылысь, кодӧс вӧлі зэв кыза мавтӧма горчицаӧн. — Тэныд, Танечка, кызь куим нин тыри.
Унаӧн тэнад пӧдругаяс пиысь институтъяс помалісны, а тэ вот...
— Но и мед! — Таня пыркнитіс юрнас. — Мед!
Ог вежав!
Позьӧ-ӧ вежавны... но, шуам, Яша Ивановлы?
Интереснӧй сэтшӧм, бур сьӧлӧма зон велӧдчыліс мекӧд.
Помнита, юалӧны сылысь зонъяс... тайӧ выпускнӧй экзаменъяс водзвылын: «Кытчӧ, Яшка, лыжитӧ веськӧдін?»
А Яшка нюмъялӧ яндысьӧмпырысь, кияссӧ шевгӧдлӧ: «Тайӧ нин кыдзи бать-мам шуасны.
Батьӧй менам прокурор, и сійӧ менӧ юристӧн кӧсйӧ вӧчны, мамӧй врач, сійӧ — эскулапӧн».
Зонъяс сералӧны: «Аслад тэнад... некутшӧм право ӧмӧй абу?
Кытчӧ тэнӧ асьтӧ ёнджыка кыскӧ?»
Яшка бара шевгӧдлӧ кияссӧ: «А меным ӧткодь... ме и ачым ог тӧд».
И мый ті чайтанныд?
Мамыс вермис.
И муніс миян Яша-куканьным медицинскӧйӧ.
Некутшӧм кӧсйӧм эз вӧв, а муніс.
Тадзи мамыс кӧсйис!..
Яковкӧд ми корсюрӧ письмӧасьлывлім.
Велӧдчис сійӧ Первой Мӧскуасаын.
Медбӧръя письмӧсӧ мӧдӧдліс институтсӧ помалігӧн.
Влиятельнӧй бать-мамыд шоныд местаӧ иналӧмаӧсь пинысӧ.
Мӧскуаӧ, творческӧй работникъяслӧн кутшӧмкӧ поликлиникаӧ.
Яков гижис: «Ӧти лёкиник врачӧн, Танюша, лои унджык.
Но мый вӧчан?
Колӧ жӧ, гӧгӧрвоан, кыдзкӧ овны?»
Ме эг вочавидз.
Позьӧ-ӧ воча кыв гижны татшӧм письмӧ бӧрын? — Таня лэптыліс юрсӧ аслас тыртӧм тарелка весьтысь да бара видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Меным, тётя, эз вӧв окота.
Кодлы колӧны омӧлик врачьясыд да лёкиник инженеръясыд?
Сэки — десятилетка бӧрын — ме, Яшка моз жӧ, эг тӧд, мыйӧн меным лоны.
Сэки меным вӧлі окота сӧмын ӧтитор — уджавны, уджавны и уджавны.
Кӧть кӧні, кӧть мыйӧн.
И ещӧ — овны асшӧр олӧмӧн.
Медым эз кӧритны: «Сылы мый, сылӧн батьыс...» А ӧні ме ачымӧс верда.
Зэв бура ола и бать-мам отсӧгтӧг.
Заводын менӧ пыдди пуктӧны.
А вот арнас... арнас пыра строительнӧй вечерньӧй техникумӧ.
Стрӧитны мича клубъяс, театръяс, югыд гажа олан керкаяс — вот мый йылысь ме ӧні думайта!
— Ковмас ещӧ юны — тэнад дум вӧсна, — сьӧкыд шышкасӧ мышсьыс лӧсьӧдыштігмоз шуис Ромкалӧн мамыс. — И бур жӧник вӧсна!
Зэв гажаа, сьӧлӧмсяньыс сералігтыр Таня кутчысис румкаас.
— Жӧникъяссьыс, тётя, эг мӧд мынны.
Лун-мӧд сайын... лун-мӧд сайын весиг ӧти озыр жӧник корасис.
Быдса усадьба дай сад!
Старик сусед.
Тӧданныд?
Сійӧс став карыс тӧдӧ... кыдзи бӧрйысьысь жӧникӧс.
Тайӧ лунъясас аддзис менӧ сійӧ да шуӧ: «Кыдзи тіянлы абу яндзим, Татьяна Семёновна?»
Ме синъясӧс паськӧді.
А сійӧ бара: «Энӧ лэдзчысьӧй нинӧм тӧдтӧм улӧ!
Письмӧӧн коранныд свидание вылӧ паркӧ, завлекайтанныд, а асьныд сэсся пӧрйӧдланныд.
Персональнӧй личностьӧс татшӧма дӧзмӧдӧмысь верма судӧ тіянӧс сетны!»
Сэки Ромка, коді зэв зіля вӧлі вильӧдӧ чипан зад, виньдіс да кутіс кызӧдны.
— Роман! — скӧра шуис мамыс. — Но мый меным сыкӧд вӧчны?
Немтор ог тӧд!
Сэтшӧм кывзысьтӧм быдмӧ.
Аски жӧ мӧдӧда пионерскӧй лагерӧ.
Медым сэні велӧдасны!
Ромка пыркнитіс юрсӧ.
Кажитчис, вот-вот потӧны вомкӧтшъясыс.
Абу-ӧ нин быдса яблӧкӧн сюйӧма вомкӧтшъясас?
— Лагерӧ... эн и кевмысь — ог мун! — кынӧмсӧ малалігтыр недыр мысти шуис Ромка.
— Тайӧ ме тэныд, мам, категорически висьтала!
Миян ӧні сы мында удж кирпичнӧй заводын!
Юав со Танялысь.
Сійӧ тэныд висьталас.
— Но, тырмас, тырмас!
Сёй пирӧгсӧ да мун гуляйт.
А то тэ дырйи некор спокойнӧя он сёрнитышт!
Но водзӧ сёрнитны эз удайтчы.
Друг ӧшиньӧд кыліс лёкысь горзӧм:
— Отсалӧй!
Отсалӧй!
Пызан вылысь вилки да пурт уськӧдігтыр Ромка чепӧсйис ӧшиньлань.
— Аркашка... тайӧ сійӧ горзӧ, — мыкталігтыр шуис Ромка да чепӧсйис ӧшиньӧд.
Ромкалӧн мамыс эз на вевъяв и вомсӧ восьтыны, медым чирыштны вильыш писӧ, кыдзи Таня, Ромка бӧрся, чеччыштіс жӧ ӧшинь пыр.
— Аркашка, тэнад керкаад пӧжар? — ляпкыдик кильчӧ дорӧ матыстчигӧн горӧдіс Ромка. — Али... ещӧ мыйкӧ лои?
Но Аркашка чӧв оліс.
Кияс вылас юрсӧ лэдзӧмӧн сійӧ пукаліс кильчӧ пос вылын.
Дзугсьӧм юрсиа юрыс сылӧн тіраліс.
Ромка пыркнитіс Аркашкаӧс пельпомӧдыс:
— Аркаш, мый лои?
Но?
Висьтав ӧдйӧджык!
— Таня, сійӧ дзик немӧй кодь, — муртса оз бӧрд, шуис Ромка, кор дворӧ котӧрӧн пырис Таня.
— Сійӧ... сійӧ, гашкӧ, кӧрт тув ньылыштіс?
Видзӧд, кыдзи юрсӧ пыркӧдӧ.
Пыркӧдӧ, а сьӧлыштны оз вермы.
Ромкалысь больгӧмсӧ кывзытӧг Таня уськӧдчис керкаас.
Здук мысти Таня бара тыдовтчис кильчӧ вылын.
Ромка аддзис сӧмын Танялысь синъяссӧ.
Шогла да повзьӧмла йӧймӧм синъяссӧ.
— Аптекаӧ... мый эм выныд, Роман.
Скорӧй помощь...
Батьыс висьмӧма.
И Таня бара чепӧсйис восьса ӧдзӧсӧ.
ДАС КВАЙТӦД ГЛАВА
И гыма зэр оз мешайт
Катер бокъясӧ швачӧдісны гырысь сьӧд гыяс.
Кажитчис, найӧс кодкӧ гусьӧникӧн дэльӧдӧ, зільӧ ку письыс петтӧдз скӧрмӧдны.
И гыясыс збыльысь пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка качлісны сэтшӧм вылӧдз, мый резісны иллюминаторъясӧ.
Бузгигтыр да быгзигтыр гудыр ваыс ньӧжйӧник исковтліс кыз стеклӧясӧд, медым здук-мӧд бара швачӧбтыны катерлӧн кӧрт бокъясӧ.
«Ой-ой, дзугсис поводдяыс», — гызьӧм саридз вылӧ иллюминатор пыр видзӧдіг думайтіс Ромка.
Тані кӧ нин, портын, бетоннӧй стен сайын сэтшӧма усьласисны гыяс, то мый ӧні вӧчсис восьса саридзын?
Кокъяс улын джоджыс то качліс, то лэччыліс кытчӧкӧ, да медым не усьны, Ромка кутчысис ыргӧн «барашкаясӧ».
Со этайӧ югъялысь «барашкаясыс» и топӧдісны стеклӧа рамасӧ борт бердас — топыда-топыда.
«И колӧ жӧ татшӧма лёкмыны!
А миян кружоклӧн медводдза занятие.
Сійӧ и виччысь, ещӧ зэрмас!»
Друг катер весьтӧ кодкӧ мый вынсьыс гымӧбтіс сьӧкыд кувалдаӧн.
И сійӧ жӧ здукас иллюминаторӧ резыштісны синтӧ ёран лӧз биӧн.
Ромка ойӧстіс да пуксис джоджӧ, чужӧмсӧ дзебис пидзӧсъяс костас.
Сійӧ эз сразу во ас садяс, эз сразу кыв, кыдзи кодкӧ меліа пуктіс сы пельпом вылӧ ассьыс кисӧ.
— Но, мый тэ?
Тайӧ чардалӧ.
Недыр мысти Ромка лэптіс юрсӧ.
Сэсся бара неуна виччысьыштіс да видзӧдліс Аркашкалы чужӧмас.
— Тэ ногӧн, ме повзи? — мӧдарӧ видзӧдігмоз юаліс сійӧ.
— Меным синмӧ мыйкӧ пырис.
Он верит?
— Вот-вот зэрмас, — шуис Аркашка. Сылысь шоныд лов шысӧ Ромка кыліс чужӧмнас.
— Оз локны, тӧдӧмысь, детинкаясыд, — водзӧ висьталіс Аркашка, ассьыс кисӧ век на эз босьт Ромкалӧн тіралысь пельпом вылысь. — Кыдзи, тэ ногӧн?
Ромка чатӧртіс юрсӧ.
Кывзысьыштіс.
Вевтас швачӧдісны шочиник-шочиник зэр войтъяс.
И друг гӧлӧсъяс... сэсянь, палуба вывсянь.
Аркашка да Ромка звирк чеччисны, кӧрт трап вылысь синнысӧ вештывтӧг.
Тыдовтчисны лӧз спортивнӧй гачьяса да еджыд тапочкияса кокъяс.
— Мишка, тайӧ тэ? — эз вермы терпитны да радпырысь горӧдіс Ромка.
— Но, ме, а тэ чайтін? — кыз гӧлӧсӧн шуис Мишка Мочёный. — А ме бӧрся ещӧ нёльӧн...
Эк, вокъяс, но и котӧртім ми!
Думайтім...
Сійӧ сідзи эз и удит висьтавны Аркашкалы да Ромкалы сы йылысь, мый думайтісны найӧ, тайӧ збой детинкаясыс, кодъяс кыккокйыв лэбисны пристаньлань.
Куимысь — ӧти бӧрся мӧд — чардыштіс.
abu
Весиг йиркбердса лампочкаыс и то куимысь жӧ мигнитіс.
Кор бӧръя гымыс ланьтіс кӧнкӧ ылын-ылын — буракӧ, енэжтас саяс, — Мишка Мочёный, пельяс бердсьыс кияссӧ вештігмоз, шуис:
— Эз-ӧ нин гӧраясыс, вокъяс, пазавны?
И видзӧдліс сы мыш сайын чӧла сулалысь детинкаяс вылӧ.
— Жигули понда эн шогсьы.
Найӧ век места выласӧсь.
Аркашка кӧрыштліс сьӧд синкымъяссӧ.
Видзӧдліс стенын ӧшалысь часі вылӧ.
— Дас минуттӧм ӧкмыс час, а явитчыны вӧлі шуӧма ветымын минут кежлӧ.
Чӧв олыштіс да ышловзис:
— Ведра дорысь моз кутіс кисьтны!
Да со сійӧ — кӧсӧй зэрыд.
Сійӧ лэбис кар весьтӧд и саридз весьтӧд — гы бӧрся гы, быттьӧ парусъяса.
Челядь ляскысисны иллюминаторъяс бердӧ.
abu
Но позьӧ ӧмӧй мыйкӧ аддзыны татшӧм зэр пырыс?
Весиг сибӧдчан стенка, код бердӧ ӧтарӧ клёнакыліс бортнас катер, весиг сійӧ эз тыдав зэр пырыс.
Иллюминатор дінысь Ромкаӧс кыскис Аркашка.
— Кут, — шуис сійӧ да сетіс киас швабра.
Ромка паськӧдіс синъяссӧ.
Веськыда кӧ висьтавны, сійӧ эз кут тӧдны тайӧ рытас Аркашкаӧс: чӧв олысь друг варовмис!
Но висьталӧй, сідзкӧ, пӧжалуйста, мыйла колӧ Ромкалы тайӧ ыджыд швабраыс?
— Кут, кут! — эз эновтчы Аркашка. — Таладорсяньыс кутан мыськавны джоджсӧ, а Мишка эсыладорсяньыс.
А ми, мукӧдыс, солярка пиын фильтръяс мыськалам.
Немтор весьшӧрӧ кадсӧ воштыны!
— Аркашка, а кӧні нӧ Саша? — юаліс Мишка.
— Саша час джын сайын рейсысь воис.
Талун лунтыр саридзыс бушуйтчис...
Оз ков сійӧс садьмӧдны, мед шойччас.
Но стӧч ӧкмыс часын — буретш сэки, кор вӧлі должен заводитчыны кружоклӧн занятие — Саша тыдовтчис ичӧтик кубрик порог дорын.
Сійӧс эз сразу казявны: «Том речник» кружокса старӧста ставныслы аддзӧма удж.
Саша ниртыштіс кулакнас синъяссӧ, кизявліс важиник кительсӧ.
А сэсся матыстчис Ромка дінӧ, да кыв ни джын шутӧг, босьтіс сы киысь сьӧкыд швабра.
— Со тадзи колӧ кутны воропсӧ.
Гӧгӧрвоин?
Лӧсьыдик дай кокньыдик.
— А кор ми, Саша, заводитам занимайтчыны?
— А ті занимайтчанныд нин!
— Кыдзи... занимайтчам?
— Настӧящӧя!
А тэ мый чайтін: сразу дизель бердӧ босьтчан?
Али сразу штурвал сайӧ пуксян?
Быдтор тӧдны кӧсйысь детинкаяс, кодъяс топыда кытшалісны Сашаӧс да Ромкаӧс, ставӧн серӧктісны.
— Миян Ромашка мӧдтор вылӧ оз сӧгласитчы, — шуис кодкӧ. — Сылы пыр жӧ сет краба фуражка да еджыд перчатки.
— Ланьт! — шуис Ромка. — Ме верма и швабраӧн.
Видзӧдлам, кыдзи мукӧдыс... торйӧн нин нывъяс.
Зэрсьыс — и то повзисны!
Сійӧ сёрнитіс Пузикова йылысь.
Отрядса нывкаяс пиысь сійӧ ӧтнасӧн гижсис речникъяслӧн кружокӧ.
— Да-а, — нюжӧдіс Мишка. — Миян Веркалы татчӧ нырсӧ оз вӧлі ков сюйны.
— А мыйла? — Саша перйис зепсьыс сигарета, небзьӧдыштіс сійӧс чуньяс костас.
— Меным флотын служитӧм бӧрын удайтчис во Еджыд саридзӧд плавайтны.
Рефрижератор вылын.
И тӧданныд, коді миян вӧлі корабльса капитанӧн?
Нывбаба!
Да сэтшӧм, шуа тіянлы.
Ичӧтик тушаа — меным пельпомӧдз, косіник, ньӧти абу тыдалана.
Зато смеллуныс вӧлі тырмӧ став команда вылӧ.
abu
Ӧтчыд ми веськалім шторм шӧрӧ... ни сэтчӧдз, ни сы бӧрын татшӧм штормас ме эг на веськавлы...
Корабльным пӧшти нелямын вит градус вылӧ пӧлыньтчылас, ӧткымын зонъяс пласьтӧн куйлӧны, а сійӧ, миян морскӧй мамным...
Но сэки Саша ланьтіс да ньӧжйӧник видзӧдліс бӧрвылас.
И став детинкаясыс видзӧдлісны сылань жӧ.
Трап бӧръя тшупӧд вылын сулаліс Пузикова.
Ставнас кӧтасьӧма, кос места абу.
Весиг чукыля кӧсаыс сылӧн ӧні эз чурвидз, а крыса бӧж моз люзгӧдчӧма омӧлик, косіник пельпом вылас.
Сулаліс да мыжапырысь лапйӧдліс тамыш синъяснас.
Лэдзӧм киас сійӧ кутіс ӧчки оправасӧ.
ДАС СИЗИМӦД ГЛАВА
и медбӧръя
Найӧ некор на эз вӧвны татшӧм дружнӧйӧсь!
Некор!
Гашкӧ, челядьӧс ӧтувтіс «Повтӧмъяслӧн» отряд?
Али кирпич завод, кӧні найӧ косьтысян сарайса работницаяскӧд ӧтвылысь ректісны вагонеткаясысь уль сьӧкыд кирпич?
А гашкӧ, август тӧлысся тайӧ лӧнь лунъясыс?
Найӧ та йылысь эз думайтны.
Некор вӧлі думайтнысӧ.
Со, шуам, талун.
Эз на вевъявны гӧгӧр видзӧдлыны, а налӧн нёль часа уджалан луныс помасьӧма нин.
Коясьыштісны душевӧйын да разӧдчалісны коді кытчӧ.
Ӧтияс — карӧ, мукӧдъяс — школаса птицефермаӧ, коймӧдъяс — вӧрӧ дикӧй яблӧкъясла.
Вӧрӧ муніс морт дас куим.
Нырщикнас вӧлі Ромка.
Но мыйӧн воисны вӧр дорӧдз, ставныс кытчӧсюрӧ разӧдчалісны — кыкӧн, куимӧн.
Яблоновӧй вӧр ділань Ромкакӧд тшӧтш восьлалісны сылӧн ёртъясыс Мишка Мочёный да Аркашка Сундуков.
Ромкакӧд вӧрад он пов.
Вӧрысь сійӧ тӧдіс быд эрдтор.
Красноборскӧ детинкаяс воисны мудзӧмаӧсь, но шудаӧсь.
Быдӧнлӧн зэлыда тасмаалӧм дӧрӧм питшӧг тырыс вӧлі шома яблӧк.
Зепъясаныс яблӧк жӧ сюялӧмны.
Ёртъяс вӧлі мунӧны школа дорті, кор найӧс чукӧстісны нывъяс.
— Зонъяс, виччысьлӧй миянӧс!
Сувтісны.
Детинкаяс дінӧ матыстчисны Пузикова да кызіник Катя Блинова.
— Ті мыйла татшӧм... кыз рушкуаӧсь? — чуймӧмӧн юаліс Катя.
— А со... колӧ? — И Мишка первой кыскис питшӧгсьыс кык яблӧк. — Босьтӧй, мый нӧ...
— Аттьӧ, — шуис Пузикова да довкнитіс юрнас.
И крукыля кӧсаыс сылӧн довкнитіс жӧ.
Сійӧ чышкаліс виж яблӧксӧ носӧвикнас, видзӧдліс сюся гӧгӧрбок да сӧмын та бӧрын видзчысьӧмӧн курччыштіс. — Фу, кутшӧм шома!
И мыйла вотӧмсӧ нетшканныд?
Виччысьлінныд эськӧ!
— Виччысьны, кор ставсӧ нетшкасны? — Ромка серӧктіс. — Найӧ и сідзи первой сорт.
А ещӧ солыштны кӧ, ӧгурцыӧс моз — кывтӧ ньылыштан!
abu
— Солавны?
Тайӧ збыльысь? — бара чуймис Катя Блинова.
— А тэ ӧмӧй эн тӧдлы?
Ме век яблӧксӧ солӧн сёя, — Мишка зургис гырддзанас Аркашкалы, коді чӧв олігтыр восьлаліс, да содтіс: — А ӧні... тӧданныд, мый эськӧ сёйи?
Мороженӧй!
Штук... штук сёӧс эськӧ сёйи.
Сё збыль!
— Мороженӧй? — выльысь юаліс Ромка. — Мунамӧ Кировскӧй вылӧ.
Ставнытӧ гӧститӧда!
Мытсавтӧдзныд!
И сійӧ кыскис зепсьыс трубкаӧ гартыштӧм сьӧм.
Важ, бонзьӧм бумага сьӧм.
Ромкалы важӧн нин вӧлі окота мынтӧдчыны тайӧ сьӧмсьыс.
Сьӧмыс ӧні сылы оз ков: комиссионнӧй магазинысь морскӧй бинокль вузалӧмаӧсь, да и астрономияыс кыдзкӧ ӧні оз нин сэтшӧма кыскы.
Ӧні Ромка сьӧлӧмсяньыс босьтчис «Том речник» кружок бердӧ.
Тайӧ кружокнас веськӧдліс штурман Саша, «Повтӧмъяслӧн» отрядысь вожатӧй.
— Ой! — горӧдіс Катя. — Кытысь тэныд та мында сьӧмыс?
Ромка разис кулаксӧ.
Здук дыра чӧв оліс.
— Сюри...
Мый сідзи видзӧданныд?
Уличаысь сюри.
Видзӧда — кок улын тубрас.
Лэпті, а тайӧ сьӧм.
Пузикова шыбитіс яблӧксӧ канаваӧ.
Лӧсьӧдыштіс беринӧсь ныр вылас лэччӧм ӧчкисӧ.
И решительнӧя, зэв збыльысь шуис дзик жӧ нин роч кыв кузя велӧдысь Анна Абрамовна моз:
— Милицияӧ!
Пырысьтӧм-пыр жӧ!
— Милицияӧ? — Мишка весиг шутёвтіс. — А мыйла?
— Кыдзи мыйла?
Сьӧмсӧ сдайтам!
Сьӧмыс ӧд абу Ромкалӧн?
Абу!
А коді воштіс — корсьӧ.
И эз ӧтчыд нин, кӧнкӧ, пырав милицияӧ.
Ӧні тэныд гӧгӧрвоана мыйла?
— Гӧгӧрвоана, — жугыля нурбыльтіс Мишка.
Тыдалӧ, оз удайтчы мытсавтӧдзыд сёйны мороженӧй.
А ӧд позянлуныс кутшӧм вӧлі!
Ромка чуймис жӧ.
Збыльысь ӧмӧй Пузикова кыскас найӧс милицияӧ?
Вошны кӧ нин весьшӧрӧ тайӧ мустӧм сьӧмыслы — то кӧть нин пӧльза вӧчны йӧзыслы!
Оз ӧд частӧ удайтчывлы детинкаяслы пӧттӧдзыс сёйны мороженӧй.
Но Пузикова и кывзыны вӧлі оз кӧсйы.
Милиция отделениеыс вӧлі Кировскӧй улича вылын жӧ — «Мороженое» киосккӧд дзик орчча.
Повтӧм Пузикова збоя воськовтіс порог вомӧн.
Сы бӧрся довгисны Аркашка, коді ни ӧти кыв эз шу став тайӧ кад чӧжыс, сэсся Мишка и медбӧрын — Ромка.
Полысь Катька милицияӧ мунігӧн пышйис.
Пышйис, некод эз и казявлы.
Весиг Пузикова эз казявлы, кыдзи ньӧжмыд вӧраса кызіник Катя сылі син водзын!
Милиция отделениелӧн дежурнӧй жырйын — дубӧвӧй барьера зэв ыджыд, шуштӧм жырйын — тайӧ рытгорулас вӧлі чӧв-лӧнь.
Сӧмын дзизгисны йирк бердын ӧшалысь лампочка гӧгӧр гутъяс.
Дежурнӧй, младшӧй лейтенант, пукаліс пызан сайын юрсӧ улӧдз копыртӧмӧн.
Лыддьысис.
Но мыйӧн челядь воськовтісны дежурка порог вомӧн, сійӧ, юрсӧ лэптывтӧг, стрӧга юаліс:
— Ті Погореленко дінӧ?
Сэки весиг повтӧм Пузикова повзис.
Дежурнӧй — быттьӧ сійӧ аддзис, кыдзи Пузикова пыркнитіс крукыля кӧсанас, — бара юаліс:
— Сідзкӧ, Бельский дінӧ?
Коді тай гӧтырсӧ тӧрыт нӧйтӧма?
— Ми... ми асьным, — медбӧрын шуис Пузикова.
Младшӧй лейтенант ышловзис да лэптіс юрсӧ.
Тайӧ вӧлі олӧма нин, мудз синъяса косіник морт, коді первойсӧ кажитчис челядьлы томӧн да збодерӧн.
— Кутшӧм делӧ кузя, ичӧтъяс! — юаліс сійӧ да нюммуніс.
— А ми со кутшӧм делӧ кузя, — Пузикова джӧмдіс. — Со сылы, Ромашкалы, сьӧм сюрӧма.
Ми тіянлы сьӧмсӧ вайим.
Ромашка, кӧні сьӧмыс?
Ромка, век на полігтыр, матыстчис паськыд барьер дорӧ да пуктіс сы вылӧ чукралӧм комӧк.
Сьӧмсӧ младшӧй лейтенант лыддис дыр.
Быд сьӧм мичаа веськӧдліс да сюяліс сьӧкыд пепельница улӧ.
— Сизимдас ӧти чӧлкӧвӧй, — шуис, медбӧрын, дежурнӧй.
— А кытысь тэныд сюри...
Ромашка?
— Улича вылысь... кытысь нӧ сэсся.
— А кутшӧм улича вылысь?
Ромка джӧмдіс.
Но кыдзи сійӧ водзджык эз думышт — кутшӧм улича вылысь сюри сьӧмыс?
— Уси тӧд вылад?
Уси тӧд вылад? — вашкӧдӧмӧн тэрмӧдліс Пузикова.
Ромка видзӧдіс кок улас.
И — ни ӧти кыв.
— Кывзы, Ромка, гашкӧ, тэныд Волгарьяс улича вылысь сюри? — заводитліс отсавны Мишка. — Эз?..
А эз Берегӧвӧй вылысь?..
Эз?
Сідзкӧ... сідзкӧ, Пушкинскӧй вылысь?
Эз жӧ?
— Эн тэрмӧдлӧй сійӧс, ачыс уськӧдас тӧд вылас, — спокойнӧя шуис младшӧй лейтенант да ӧзтіс папирос.
— Главнӧйыс — колӧ стӧча уськӧдны тӧд вылӧ, кытысь да кор сюри.
А Ромка век чӧв оліс.
Сылӧн сотчис не сӧмын чужӧмыс, но и пельясыс, и сьыліыс.
Кажитчис, сійӧ сотчӧ ичӧтик би вылын.
Тайӧ мучитӧмпырысь юасьӧмсӧ эз выдержит весиг Аркашка.
Эз вермы кутчысьны да шуис — первойысь тайӧ рыт чӧжыс:
— Кыдзи нӧ тэ вунӧдін?
Садӧвӧй вылысь...
Садӧвӧй вылысь тэныд сюри!
Ромка дрӧгнитіс да лэптіс юрсӧ.
— Садӧвӧй вылысь? — юаліс сійӧ.
И пыр жӧ нимкодьпырысь довкнитіс юрнас.
— Да, да, Садӧвӧй вылысь!
Кыдзи нӧ ме вунӧді?
Младшӧй лейтенант тэрмасьтӧг гижис протокол, аттьӧаліс Ромкаӧс бур поступокысь да лэдзис челядьӧс гортаныс.
Мыйӧн найӧ петісны отделениеысь, Мишка Мочёный прӧщайтчис да кежис шуйгавыв.
Недыр мысти кольччис и Пузикова.
— Виччысьлы, — друг шуис Ромка Аркашкалы, кор найӧ кыкӧн мунісны нин квартал джынсӧ.
И котӧрӧн вӧччис Пузикова бӧрся.
— Вера, на кут... абу шома.
Медся юмовыс, — Пузиковаӧс вӧтӧдӧм бӧрын шуис Ромка.
И перйис питшӧгсьыс гӧрд бокъяса ыджыд яблӧк.
Пузиковалы лои яндзим, да сійӧ гӧрдӧдіс.
Буракӧ, ёнджыка на милиция отделениеын Ромкалӧн гӧрдӧдӧм серти.
Кыдзи нӧ он гӧрдӧд, кор Пузиковалы ставыс, ставыс вӧлі виччысьтӧмторйӧн — и тайӧ «Вера» кывйыс, кодӧс Ромка первойысь шуис, и тайӧ мича яблӧкыс?
Сійӧ весиг эз удит аттьӧавны Ромкаӧс.
Ромка сэтшӧм жӧ ӧдйӧ бӧр муніс, кыдзи и воліс.
Аркашка эз и заводитлы тӧдмавны, мыйла Ромка сувтӧдліс Пузиковаӧс.
Ассьыс вӧсньыдик кузь кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн сійӧ, чӧв олігтыр, восьлаліс и восьлаліс.
Сыкӧд вӧлі кокни восьлавны.
Торйӧн нин кокниа восьлавсис Ромкалы ӧні.
— Кывзы, Аркашка, кытысь тэ тӧдмалін... но, сы йылысь, кытысь меным сьӧмыс сюри? — юаліс Ромка.
— А мый нӧ вӧлі вӧчны? Ачыд кӧ тэ вунӧдін? — вочавидзис Аркашка.
И, некымынысь воськовтӧм бӧрын, содтіс:
— А огӧ-ӧ ветлӧй ми чери кыйны?
Войколӧн, а?
Ромкалӧн зэв ёна юрыс висис.
Веськыда поткӧдӧ-висьӧ.
И сылы ӧні бурджык эськӧ вӧлі водны вольпась вылӧ.
Но позьӧ ӧмӧй ӧткажитны Аркашкалы?
Аркашкакӧд другасьӧмсӧ сійӧ ӧні донъяліс!
— Ветлам! — шуис Ромка. — Сӧмын первой ме ордӧ пыралам шатинъясла.
А сэсся тэ ордӧ.
И мунам.
Сійӧ местаас... кӧні тэ менӧ ваысь кыскин.
Кор матыстчисны Ромка керка дорӧ, Аркашка кольччис дзиръя дорӧ, а Ромка котӧртіс шатинъясла.
Посводз ӧдзӧс вӧлі восьса.
«Мам воӧма совхозысь, — думыштіс Ромка.
Сувтіс кильчӧ дорас, гыжйыштіс балябӧжсӧ. — Пӧжалуй, ещӧ оз лэдз.
А шатинъясӧй посводзын.
Да и сёйыштны мыйсюрӧ колӧ босьтны».
Но мый лоны лоас!
И Ромка видзчысьӧмӧн пырис посводзас.
Столӧвӧйысь кыліс зэв гора музыка.
«Тайӧ меным бурджык, — шпыньмуніс Ромка, босьтіс пельӧсысь шатинъяссӧ да петкӧдіс найӧс кильчӧ вылас.
Нидзувъяссӧ найӧ мунігмозыс корсясны.
Ромка тӧдӧ местасӧ, кӧні нидзувыс уна.
Ӧні коли медся сьӧкыдыс — гусьӧник пырны кухняӧ.
Музыка кыліс пыр гораджык и гораджык.
«Буракӧ, бара Шостаковичӧс передайтӧны», — думайтіс нин кухняын дозмук видзан шкап дорын.
Ӧдзӧс воссис шумтӧг.
Со и нянь кӧрыш.
Ещӧ эськӧ пурт аддзыны...
Вошӧма кытчӧкӧ!
Да колӧ-ӧ пуртыс?
Бурджык кӧрышсӧ ставнас босьтны.
Кыкнад... кыкнад найӧ саридз вылад кӧрыштӧ он и тӧдлы сёясны.
abu
Порог дорӧдз коли воськов дас, кор друг уси пызан вылысь тыртӧм миска.
Кӧрышсӧ мыш саяс дзебӧмӧн Ромка ляскысис стен бердас.
— Роман? — Кухняӧ столӧвӧйысь петіс паськыд шӧвк халата мамыс.
Тайӧ вир кодь гӧрд дзоридзьяса сьӧд халатсӧ Ромка эз тӧд. — Кӧні тэ шӧйтан, кывзысьтӧм пон?
— Кирпич заводын... а сэсся вӧрӧ ветлім, — кыдз позьӧ меліджыка вочавидзис Ромка.
— А ӧні ми, мам, Аркашкакӧд чери кыйны мунам.
— Некутшӧм чери кыйӧм оз ло.
Мыськы китӧ и пуксьы пызан сайӧ.
Ужнайтны кутам.
А асывнас базарӧ котӧртлан.
Ме кык кӧрзина вотӧс вайи.
Ӧтисӧ варенньӧ вылӧ, а мӧдсӧ вузалан.
Песок вылӧ згӧдитчас сьӧмыс.
Гашкӧ, мӧдтор кыліс Ромка?
Ромка ньӧжйӧник видзӧдліс мамыс вылӧ.
Эз, эз мӧдтор.
Мамыс сулаліс столӧвӧй ӧдзӧс дорын, быттьӧкӧ рамаӧ пуктӧм портрет.
Тӧдтӧм халата тӧдтӧм нывбабалӧн портрет.
— Ме ог мун вузасьны, — шуис Ромка, ӧбидаысла муртса оз бӧрд.
Чӧв олыштіс да чорыдджыка шуис: — Ме... мед тэнад Васяыд вузасьӧ!
Шуис да чепӧсйис посводзӧ.
Мамыс мыйкӧ лёкгоршӧн горзіс, но Ромка сійӧс эз кывзы.
Кватитіс шатинъяссӧ да котӧртіс ывлаӧ.
— Аркашка, пышъям!
Котӧртісны Садӧвӧй вылӧдз.
Пенсионерка тётя Паша керка дорын, кӧні оліс Аркашка батьыскӧд, выль, коммунальнӧй патера виччысигмоз, Ромка шуис:
— Сылы регыд удж вылӧ?
Батьыдлы?
Аркашка довкнитіс юрнас.
— Сэки сійӧ вӧлӧм отравитчылӧма.
Старик юкталӧма.
Спекулянт Кириллыч.
Тшӧктӧма батьлы гусявны заводысь кирпич.
— А батьыд тэнад? — юаліс Ромка.
— А батьӧй кыдзи шеныштчас, кыдзи сӧтыштас яндысьтӧм рожаас.
Аркашка восьтіс кокньыдик дзиръясӧ... восьтіс да пыр жӧ бӧрыньтчис.
Мыйысь сійӧ повзис?
Ромка пырис жӧ дзиръяӧдыс.
И аддзис восьса ӧшинь дорысь Аркашкалысь батьсӧ да Таняӧс.
Найӧ сулалісны дзик ӧшинь дорас да окасисны.
Окасисны, некодӧс свет вывсьыс эз аддзыны.
Кор Ромка видзӧдліс гӧгӧрбок, Аркашка эз нин вӧв.
Аркашка котӧртіс саридзлань.
Но и лун!
Везитӧ жӧ миянлы, коньӧрушкаяслы!
Ромка кватитіс шатинъяссӧ, топӧдіс кынӧм бердас нянь кӧрышсӧ да котӧртіс жӧ саридзлань.
Да сійӧ ӧмӧй суӧдас Аркашкаӧс?
«Мыйла и сійӧ пышйӧ? — броткис вомгорулас Ромка да восьлаліс нин, а эз котӧрт. — Ыджыд тай окасьӧны!
Мый сійӧ, абу аддзылӧма, кыдзи йӧзыс окасьӧны?
Менӧ аски, дерт, нӧйтасны, а ме и то ог бӧрд.
А сылы, Аркашкалы,... мед окасясны, кутшӧм сылы делӧ?
Кор ми быдмам, окасьны жӧ кутам».
Кымын матӧджык матыстчис саридзлань Ромка, сымын ёнджыка кыліс гыяслысь вадорӧ швачӧдӧмсӧ.
Рӧмдӧм енэжын оз на тӧдчы ни ӧти кымӧр.
А зэв гӧрд шонді лэччис сӧстӧм горизонтлань.
Да и Жигулёвскӧй гӧраяссянь пӧльтіс небыдик тӧв.
А мыйла эськӧ саридзыс гызьӧма?
Но мыйӧн Ромка аддзис саридзсӧ, пыр жӧ гӧгӧрвоис — лоӧ бушков.
Саридзыс гыаліс посньыдик гыӧн.
И тайӧ гыяс весьтӧд — дзик уліті — лэбалісны посньыдик каляяс, бушков туналысьяс.
Лэбалісны быгзьӧм гыяс весьтӧд да горзісны: «кэ-эрр! кэ-эрр!»
Тайӧ, сьӧлӧмӧдзыд йиджысь горзӧмыс ылӧдз кыліс вадор пӧлӧн.
Но кӧні нӧ Аркашкаыс?
Ромка ӧд муніс сы кок туй кузя?
И друг Ромка дрӧгмуні.
Неылын вадорас тыдовтчис Аркашкалӧн дӧрӧм-гачыс.
Сэні жӧ туплясисны яблӧкъяс.
А ачыс Аркашка тэрыба варччис саридзӧд.
Варччис гыяслы паныд, то пельпомъясӧдзыс кыптывліс гыяс весьтас, то дзикӧдз вошлі быгзьӧм гыяс пӧвстас.
«Дзик йӧй... сійӧ ӧд вӧяс!»
Ромка пуктіс вом дорас рупор моз кияссӧ да горӧдіс, мый вынсьыс горӧдіс:
— <ns>Арка-ашка-а</ns>!..
Бергӧдчы бӧр!
Но Аркашка эз кыв.
Сійӧ варччис и варччис.
Варччис ылын тыдалысь ичӧтик діяслань.
Ромка котраліс вадор пӧлӧн да эз тӧд, мый вӧчны.
Аркашка кӧть и лючки-ладнӧ воас ӧти ді вылӧ, сійӧ век жӧ пӧгибнитас.
Регыд кыптас шторм, и куим метр судта гыяс вевттясны тайӧ діяссӧ.
И сэки...
Сэки Ромкалы син улӧ усис кыркӧтш дорӧ домалӧм пыж.
Важиник пыж.
Пыдӧсас куйлісны пелыс-ӧпаснӧй.
Да эзысьӧн дзирдаліс чери сьӧм.
Кодкӧ чери кыйысьяс пиысь дзик на неважӧн, буракӧ, воӧма да лэптыштӧма татчӧ пыжсӧ.
Час-мӧд мысти сійӧ воас да дзебас пыжсӧ мӧдлаӧ.
Ромка сьӧкыдпырысь лэдзис пыжсӧ ваӧ.
Сувтіс пуклӧс вылас да видзӧдліс саридз вылӧ.
Эз нин тыдавны ни шонді, ни каляяс.
Сӧмын саридз пасьтала гыалісны быгзьӧм гыяс.
И друг Ромка аддзис Аркашкаӧс.
Джӧмдалігтыр, кокъяссӧ муртса кыскиг сійӧ петіс ваысь медся матысса ді вылас.
Сулалыштіс, сулалыштіс, видзӧдыштіс Жигули вылӧ да уси.
Кымыньӧн уси вижӧн рӧммысь лыа вылас.
Ромка сюйис ӧключинаас ӧпаснӧйяссӧ да пуксис.
Сьӧлалыштіс ки пыдӧсъясас...
Куим вежон сайын, кор кӧсйис кавшасьны завод забордорса дуб вылӧ, сійӧ вот тадзи жӧ мужик моз сьӧлалыштіс ки пыдӧсъясас.
Кад кутчысьны и ӧпаснӧйясас.
И сійӧ кутіс зіля сынны.
Пыжыс кокниа мӧдӧдчис водзӧ.
Гыяс ворсӧдчисны сыкӧд нюлісны пыжлысь сиралӧм бокъяссӧ, но сійӧ нем жалиттӧг лямӧдаліс найӧс да вӧльнӧй гордӧй лэбач моз тӧвзис водзӧ.
Тӧвзис ичӧтик ділань, кӧні муртса тӧдчис мортлӧн мыгӧрыс.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ "Чапаевъяслӧн семьяыс оліс…" @ водзкыв @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 3‒5.}
Уральскӧй гӧраясӧд,
Шыльыд степьясӧд
Лэбӧны вӧвъяс
Пӧтка стаяысь ӧдйӧджык.
Лэбӧ сьыланкывъясӧн,
Зарниӧдӧм сабляӧн
Отрядъяс водзвылын
Боевӧй Чапай.
Йӧзкостса сьыланкывйысь.
...
Чапаевъяслӧн семьяыс оліс гӧля, и еджгов юрсиа, жебиник Вася водз лоис «нянь перйысьӧн» — семьяас отсасьысьӧн.
Гожӧмын сійӧ медасьліс отсасьны пастуклы, тӧвнас ветлӧдліс батьыскӧд вӧрӧ песла, идрасьліс, ваяліс юкмӧсысь мамыслы ва.
И кӧть мыйӧ Вася эз босьтчыв, ставсӧ сійӧ вӧчліс зіля да окотапырысь.
Ворсліс сійӧ сідз жӧ сьӧлӧмсяньыс да гажаа.
Челядь лыддьылісны сійӧс медся збойӧн.
Вася первой мортӧн вуджліс ю вомӧн, медся ӧдйӧ гӧняйтліс вӧв вылын, дорйыліс ёртсӧ, мед кӧть и усьласьысьясыс вӧліны сы дорысь ёнджыкӧсь.
Кор Вася быдмыштіс, батьыс сетіс сійӧс озыр купеч ордӧ «кесйылӧсӧн».
И тані заводитчисны ӧтсяма кузь лунъяс.
Вася мыськаліс магазинысь джоджъяс, котраліс, кытчӧ кесйӧдлісны приказчикъяс, восьталіс ӧдзӧс озыр ньӧбасьысьяслы, ваяліс складысь тӧвар.
— Старайтчы, Васька, старайтчы! — ичӧтик мудер синъяссӧ читкыраліг шулывліс детинкалы купеч.
— Кутан кӧзяинӧс уважайтны — прилавок сайӧ сувтӧда.
Приказчикӧ пукта.
Мортӧн вӧча.
Ме ставсӧ верма!
Эз ӧтчыд Вася кывлы, кыдзи купеч велӧдіс приказчикъясӧс:
— Вузасьнытӧ абу сьӧкыд.
Главнӧйыс тані — пӧрйӧдлы ньӧбасьысьӧс.
А он пӧръяв — он вузав!
Но Вася быдмис честнӧй зонкаӧн да эз вермы пӧрйӧдлыны йӧзӧс.
Магазинын ставыс сылы вӧлі мустӧм: и горш да скуп кӧзяин, и мудер приказчикъяс.
Василий решитіс мунны купеч ордысь.
Кӧзяиныскӧд торйӧдчигӧн, кулакъяссӧ кабралігтырйи, зонка шуис:
— Весьшӧрӧ тэ ошйысян, мый ставсӧ верман вӧчны.
Эн вермы вот тэ менӧ жуликӧ пӧртны!
Эз артмы!
И зывӧка видзӧдліс скӧрмӧм купеч вылӧ да крапнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Василий лои плӧтникӧн.
Ветлӧдліс батьыскӧд Саратовскӧй губернияӧд да стрӧитіс керкаяс.
Уджалісны уна, а нажӧвитлісны грӧшъяс.
1914 воын ӧзйис империалистическӧй война.
Фронт вылӧ кутісны помтӧг кыссьыны салдатскӧй эшелонъяс.
Василий Чапаевӧс тшӧтш нуисны война вылӧ.
Колины тӧлысьяс, вояс, а войналы помыс оз вӧлі тыдав.
...
Фронт вылын Чапаев тӧдмасис ӧти салдаткӧд. Сійӧ вӧлі питерса рабочӧй, большевик.
Кор сюрлывлі прӧст кад, найӧ сёрнитлісны война йылысь, олӧм йылысь, му йылысь.
Василий казяліс, мый питерса морт тӧдӧ мукӧдъяс серти унджык, да юавлывліс сылысь:
— Мый вӧсна тайӧ, вокӧ, вирыс киссьӧ?
И кор воас талы помыс?
— А тэ, воканӧй, думыштлы бурджыка, сэки и ачыд гӧгӧрвоан, — сӧветуйтліс сылы салдат.
— Думайтлі ме, другӧ, да и эг этша...
— Но и мый?
— Ме сідзи чайта, — тӧлкуйтіс Чапаев, — тайӧ войнаыд оз ков войтырыслы, мудзис сійӧ сыысь.
— Мудзис, шуан?
Шойччыны окота? — синъяссӧ читкыртӧмӧн юаліс салдат.
Василий шеныштіс кинас:
— Абу, вокӧ!
Воюйтнытӧ ме кужа, тэ и ачыд тайӧс тӧдан, да мый вӧсна тышкасьнысӧ? — И скӧрысь горӧдіс: — Мыйла меным немецкӧй муыс?!
Сійӧ миян Рочму-мамын сы мында, мый синнад он судз, да сӧмын...
— Мый сӧмын? — торкис сійӧс салдат.
— А сійӧ, — вочавидзис Чапаев, — мый му вылас кӧзяиныс абу войтыр. — И, уссӧ гартліг, скӧра шуис: — Вот эськӧ ас му вӧсна ме воюйтышті!
— И воюйтыштан, — зэв серьёзнӧя шуис сылы питерса. — Кывзы, другӧ, мый ме тэныд висьтала...
И питерса рабочӧй висьталіс Чапаевлы большевикъяслӧн партия йылысь, коді гӧтӧвитӧ Рочмуын революция.
Сэксянь да медбӧръя лолыштӧмӧдзыс Чапаевлӧн мужественнӧй сьӧлӧмыс тіпкис сы ради, медым шедӧдны войтырлы шуда олӧм.
...
1917 воын арнас Чапаев бӧр воис аслас рӧднӧй Волга вылӧ.
Гортас воӧм мысти первойя лунъясас жӧ Чапаев муніс Коммунистическӧй партиялӧн Николаевскӧй уезднӧй комитетӧ.
Тані сійӧ шуис:
— Кӧсъя большевикӧ гижсьыны.
abu
На йылысь, большевикъяс йылысь, фронт вылын ме кывлі.
Меным сьӧлӧм вылӧ воӧ большевистскӧй партия сы вӧсна, мый сійӧ став выннас сулалӧ войтыр дор.
abu
Чапаевӧс примитісны партияӧ да индісны военнӧй комиссарӧн.
Регыд мысти рабочӧй да салдатскӧй депутатъяслӧн Николаевскӧй Сӧвет шуис тупкыны земскӧй собрание.
...
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Мосоликлӧн видзьяс @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 6‒10.}
МОСОЛИКЛӦН ВИДЗЬЯС
Мудзӧм синъясӧн Шпанин видзӧдліс неыджыд тушаа мужик вылӧ, кодлӧн прӧзвищеыс вӧлі Мосолик, да юаліс:
— Гижсянсӧ тэ кыдзи, Прокопий?
— Ярочкин менам овӧй.
Яр вылын ме кодь оваыс ӧкмыс керка.
Мосоликӧс гижӧм бӧрын Шпанин чеччис куим кока улӧс вылысь да сюйис гимнастёрка зептас бумагасӧ.
Пызан дорын сулалысь мужикъяс дінӧ шыӧдчигмоз сійӧ решительнӧя шуис:
— Мунамӧй!
Сельсӧвет дінын сулаліс некымын вӧла-доддя.
Вӧвъяс лёкысь ӧвтчисны бӧжъяснаныс, вӧтлалісны гутъясӧс.
Пуксялісны телегаясӧ да мӧдӧдчисны.
Медводдза телегаын муніс Мосолик, сыкӧд орччӧн пукалісны косіник старик да беринӧсь чужӧма зон.
— Туруныс таво бур, — шуыштіс старик да ышловзис: — Да вот мат: войнасӧ некыдзи огӧ помалӧй.
— Сыын и став делӧыс, — серьёзнӧя шуис Мосолик.
Беринӧсь зон шпыньмуніс.
Мосоликлы оз вӧлі мун асьсӧ серьёзнӧйӧн петкӧдлӧмыс.
Сійӧс быдӧн тӧдісны кыдзи шмонитысь, варов мортӧс.
— Тэ кутшӧмкӧ история висьтав, — Мосолик дінӧ шыасис зон.
abu
Мосолик читкыртіс синъяссӧ, лӧсьӧдчис висьтавны, а зон ещӧ матӧджык сы дінӧ пуксис, медым бурджыка кывны.
Старик кӧритана пыркнитіс юрнас да бара ышловзис.
Вӧвъяс долыда рӧдтісны.
Мӧд телегаын, кӧні пукаліс Шпанин, сёрнитісны Чапаев йылысь.
— Василий Ивановичӧс ме тӧда жӧ, — висьталіс ӧти мужик.
— Кор тӧвнас сійӧ воліс миян сиктӧ, ме сыкӧд орччӧн пукалі.
А смел жӧ морт сійӧ, — ассьыс олӧмсӧ весиг оз жалит.
— Сійӧ сэтшӧм! — шуис Шпанин.
Туйыс нуӧдіс кыддза раслань, сы сайын заводитчисны видзьяс, и сёрниыс пансис ытшкӧм йылысь, урожай йылысь да нянь вылӧ донъяс йылысь.
Вӧла-доддяяслы паныд вӧрысь петісны кык верзьӧма.
— Чолӧм, мужикъяс! — ассьыс ёртсӧ ордйӧдігтырйи ылісянь на горӧдіс первойя верзьӧмаыс.
И ставныс тӧдісны Чапаевӧс.
Мосолик сувтӧдіс вӧвсӧ да первойӧн чеччыштіс телегаысь.
— Семёновкаысь?
Кытчӧ мунанныд? —
дом поводсӧ зэлӧдӧмӧн кутыштіс ярмӧм вӧвсӧ да юаліс Василий Иванович.
— Турун юклыны мӧдӧдчим, Чапаев ёрт, — вочавидзис Мосолик.
— Обществосянь уполномоченнӧйяс ми.
Мужикъяс чеччалісны телегаясысь да кытшалісны Чапаевӧс.
— Коді тіян ыджыдыс? — юаліс Василий Иванович.
— Ме. — Шпанин петіс водзӧ.
— Сельсӧветса член земельнӧй отделсянь.
— Шпанин?
Тӧда!
Турун юкны, сідзкӧ, мунанныд?
<ns>Сі-ідз</ns>... — Василий Иванович чабралыштіс уссӧ да чорыда шуис: — Со кутшӧм делӧыс, мужикъяс.
Грачёвкаын белоказакъяслӧн отряд шлонъялӧ.
Колӧ вӧтлыны.
Рыт кежлас на дінӧ вермасны локны содтӧд казакъяс, сэки делӧыс лёк лоӧ...
Мекӧд йӧзыс тані этшакодь, сідзкӧ ме тіян дінӧ отсӧгла.
Белякъясӧс вӧтлам, и турун юкны босьтчанныд.
Сӧгласенӧсь?
Лои шы ни тӧв.
Мужикъяс педзисны места выланыс да ӧта-мӧд вылас эз видзӧдны.
— Отсалам, али мый? — юаліс Шпанин.
— А то ытшкам турунтӧ, а сэсся эсійӧ вир юысьясыс уськӧдчасны...
— Мый сёрнитнысӧ, мӧдімӧ! — Беринӧсь чужӧма зон сьӧвзис да лӧгпырысь шпыннялігтыр видзӧдліс мужикъяс вылӧ.
Кодкӧ ышловзис, кодкӧ гыжйыштіс балябӧжсӧ, но телегаяс дорӧ мунісны ставныс.
— Важӧн нин киын ружье эг кутлы, — шпыньмуніс старик, — японскӧйсянь.
— Лэб Силантьев дінӧ, — прикажитіс ординарецыслы Чапаев, — да висьтав, медым винтовкаяс да патронъяс дасьтас.
Час джын мысти чапаевечьяслӧн отряд да крестьяна, кодъяслы сеталісны винтовкаяс, вӧвъяссӧ дом поводӧдыс нуӧдігтыр гусьӧник матыстчисны Грачёвка дорӧ.
— Планыс татшӧм, — шыӧдчис крестьяна дінӧ Василий Иванович:
— ті ставныд командир Силантьев юрнуӧдӧм улын матыстчанныд сикт дорӧ да дзебсьӧмӧн кутанныд лыйсьыны.
Ылӧданныд противникӧс, а ми сэк кості пырам тылсяньыс да, — Чапаев шеныштіс кинас, — кутам шырны белоказакъясӧс.
Му бердӧдзыс копыртчӧмӧн да идзас зорӧд дорсянь рынышлань сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн котӧртігмоз чапаевец Силантьев нуӧдіс отрядсӧ туй дорӧ.
Сикт дорын матын водалісны ӧтиӧн-ӧтиӧн джуджыд кӧнтусь пиӧ джынвыйӧ киссьӧм рыныш вуджӧр улӧ.
— Ставныдлӧн зарадитӧма? — ньӧжйӧник юаліс Силантьев.
— Ставнымлӧн, — вочавидзис Мосолик да пыркнитіс юрнас.
— Видзчысь, казачня!
Первойя лыйӧм шыяс бӧрын жӧ белоказакъяс кыпӧдісны грездын тревога.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи найӧ котӧртлісны ӧти керка дорсянь мӧд керка дорӧ да водлісны турун пӧвстӧ, дзебсьылісны куйӧд чукӧръяс сайӧ.
Мыйкӧ дыра лыйсьӧм шыяс кылісны шочиника, противник эз ёна водзсась.
Но вот медводдза керка дорын быдмысь тополь сайсянь кутіс сяргыны пулемёт, и пыр жӧ шыасис мӧд пулемёт.
Пуляяс лэбисны мужикъяслӧн юръяс весьтті да рыныш стенӧ кучкысьӧмысь лэптылісны бус тшын.
— Видзӧдтӧ, кыдзи мӧдісны лыйлыны, — шуис Мосолик чапаевец Силантьевлы.
— И патронъяссӧ оз жалитны.
— Пулемётъясысь кутісны ёнджыка лыйсьыны, — неокотапырысь вочавидзис мӧдыс, ачыс видзӧдіс водзӧ да мӧвпаліс: «Мый нӧ та дыра миян абуӧсь?»
Тайӧ здукас тыдовтчисны белӧйяс.
Винтовкаяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн найӧ ньӧти тэрмасьтӧг котӧртісны сиктсянь.
— Пропадитім! — лёкгоршӧн горӧдіс беринӧсь чужӧма зон да чепӧсйис бӧрӧ, увтасланьӧ.
Сы бӧрся котӧртісны ещӧ кыкӧн.
— Мужикъяс!
Мужикъяс! — друг горӧдіс Мосолик, ӧдӧбтӧмӧн звиркнитіс-чеччис му вылысь да уськӧдчис белоказакъяслы паныд.
— Водзӧ, вокъяс!..
Кымынкӧ воськов котӧртӧм бӧрын сійӧ друг сувтіс, паськыда шеныштіс кияснас да сутшкысис муӧ.
Но тані лои виччысьтӧмтор.
Белоказакъяс кутісны гылавны, быттьӧкӧ кодкӧ ытшкыштіс найӧс.
Пулемётъяс ланьтісны.
Грездсянь скачитісны чапаевечьяс да горзісны «ура»...
— Ыджыд аттьӧ отсӧгсьыныд, ёртъяс, — крестьяналысь кияссӧ кутлігтыр бой бӧрын шуаліс Чапаев.
Матыстчис телега, кӧні куйліс Мосолик.
Шапкаяснысӧ пӧрччалӧмӧн ставныс чӧв олігтыр чукӧртчисны телега дінӧ.
Ӧні Мосолик кажитчис томджыкӧн да весиг кыдзкӧ быттьӧ кузьджыкӧн.
Вом доръяссӧ топӧдӧма, а паськыда восьса, кагалӧн кодь сӧдз синъясас тӧдчис чуймӧм.
Василий Иванович кызӧктіс кабырас да ньӧжйӧник шуис:
— Мортыс тайӧ вӧлі... настӧящӧй!
Беринӧсь чужӧма зон видзӧдіс кок улас, бусӧссьӧм лапти вылас да кинас нямраліс картузсӧ.
Гортаныс мужикъяс мунісны чӧв ланьтӧмӧн.
Вӧвъяс мунісны восьлӧн.
Кор пондісны мунны видзьяс пӧлӧн, Шпанин тшӧктіс сувтны.
Босьтіс телегаысь коса да муніс видз вылӧ.
Сы бӧрся мӧдӧдчисны некымынӧн.
Телегаӧ тэчисны чӧскыд дука турун да сы вылӧ, вольпась вылӧ моз, водтӧдісны Мосоликӧс.
— Чӧскыд дука туруныс! — шуис старик да некымын турун сі матыстіс вазьӧм синъяс дорас.
— Видзӧднытӧ любӧ турун вылас, — шыасис Шпанин да чӧвтліс синъяссӧ саридз моз гыалысь веж видзьяс вылӧ.
— Мосоликлӧн видзьяс...
Тайӧ вӧлі важӧн, 1918 вося гожӧмын, кор Поволжьеын вӧлі пӧдтӧма белоказакъяслысь мятеж.
Но сэксянь тайӧ видзьясыс сідзи и шусьӧны — Мосоликлӧн видзьяс.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Осиновка дорын @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 11‒18.}
ОСИНОВКА ДОРЫН
Сиктса паськыд площадь вылын вӧлі шума, быттьӧ ярмарка вылын.
Быдлаын тыдалісны енэжлань лэптӧм вожъяса телегаяс, сулалісны вӧвъяс, кодъяс тэрмасьтӧг сёйисны турун, жуисны пода да вӧла красноармеечьяс.
Вӧвъясӧс домаланінын олӧма нывбаба, коді вӧччӧма праздник вылӧ моз, ыджыд сёй кувшинысь гӧститӧдӧ том кавалеристъясӧс йӧлӧн.
Крест-накрест сувтӧдалӧм винтовкаяс дінын пукалӧны боечьяс да сьӧлӧмсяньыс ворсӧны доминоӧн.
Гораа швачӧдӧны найӧ доминонас снаряд ящик вевтӧ, кодӧс пуктӧмаӧсь джек вылӧ.
А на пиысь медыджыд арлыдаыс, гӧрд бан бокъяса пулемётчик, быд ход бӧрын зэв сьӧлӧмсяньыс горӧдӧ:
— Ок, кӧні менам дас сизим арӧсӧй!
Ворсысьяссянь неылын ярмӧм вӧв вылын, коді нервнӧя курччалӧ кӧртвомсӧ, пукалӧ устӧм зон, вӧсни коссӧ зэлӧдӧма офицерскӧй тасмаӧн.
Верзьӧма морт сёрнитӧ ас кодьыс жӧ томиник нывкӧд, коді яндысьӧмӧн тупкыштӧ чужӧмсӧ шӧвк чышъянӧн.
Ныв кок дорын збоймӧм пышкай кокалӧ вотӧм на, еджыд семечкиа подсолнечник юр, кодӧс уськӧдӧма ныв.
Бусӧсь дӧраӧн вевттьӧм джуджыд телега вылын пукалӧ уска, олӧма боеч да куритӧ каллян.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн сійӧ спокойнӧя да веськодя дзоргӧ тайӧ шума да синтӧ ёран мир вылас.
Площадь вылӧ воӧ ординарецыскӧд Чапаев.
Исаев чышкалӧ пӧсялӧм чужӧмсӧ дзоридзьясӧн вышивайтӧм батист чышъянӧн да лабутнӧя висьталӧ:
— Волга вылын пӧ, больгӧны, Жигулёвскӧй гӧраясын, уна зарни гуалӧма.
Степан Разин рӧзӧриталӧма купечьясӧс, а гӧльяслы зарни юклӧма.
А мый кольӧма — гӧраясӧ дзебӧма...
Збой атаман вӧлі, войтырлы вӧля кӧсйис перйыны...
Исаев видзӧдліс Чапаевлӧн зумыштчӧм чужӧм вылӧ да ышловзис:
— Вот эськӧ миянлы, Василий Иванович, сійӧ зарнисӧ!
— Зарни? — туйсӧ вомӧналӧм телегаяс костӧд писькӧдчиг юаліс Чапаев.
— А мыйла сійӧ тэныд, дона ёрт, ковмис?
— Кыдзи — мыйла? — чуймис Исаев.
— Ми эськӧ сэтшӧм артиллерия лӧсьӧдім... ассьыным армияӧс эськӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс пасьтӧдім...
Эк, да мый тані сёрнитнысӧ!
Василий Иванович синъяс дорын друг чукӧрмисны чукыръяс, и сійӧ меліа шуис:
— Философ тэ, Петька!
Настӧящӧй философ!
Штабыс вӧлі мичаа серӧдӧм гӧрд кильчӧа, нёль ӧшиня ляпкыдик керкаын.
Ворота дорын чукӧртчӧмаӧсь ординаречьяс да связнӧйяс.
Вердаса вӧвъяс кок гыжнаныс парсалісны мусӧ.
Чапаев тэрыба кайис кильчӧ вылӧ, прӧйдитіс посводзӧд да, юрсӧ копыртӧмӧн, пырис гурйыв восьтӧм ӧдзӧсӧд.
Керка пытшкӧсас вӧлі дзескыд да тшына.
Пызанъяс вылын — картаяс, полевӧй сумкаяс, нянь шӧрӧмъяс, тыртӧм йӧв кринчаяс.
Ланьтлытӧг зильгисны телефонъяс.
Косясьлӧм, вушйӧм шпалера жырйын Василий Иванович пӧрччис шапкасӧ да пызан вомӧныс шыбитіс ӧшинь вылӧ.
Чапаев локтӧм бӧрын командиръяс, кодъяс таӧдз гӧлӧсъяс сибдытӧдзныс вензисны, ланьтісны, а куритчысьяс мыжапырысь тэрыба кусӧдалісны чигаркаяссӧ.
— Ставныс чукӧрмисны? — керкаын пукалысь йӧз вылӧ видзӧдігмоз юаліс Чапаев.
— Заводитам.
Вушйӧм гимнастёркаяса, гожъялӧм да воймӧм чужӧмъяса командиръяс пукалісны пызан гӧгӧр да стен пӧлӧн лабичьяс вылын.
Ставныс чӧв олісны.
Кисьыс кӧртӧдсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын Василий Иванович пуксис пызан сайӧ; пуксигас векыштліс чужӧмсӧ, сы вӧсна мый киыс век на висис.
— Ёна висьӧ миян Иванычным, — жалитӧмпырысь вашнитіс аскӧдыс орччӧн пукалысьлы коннӧй разведчик Семён Кузнецов.
— Петька, вай сумкасӧ! — дӧзмӧмӧн горӧдіс Чапаев.
Василий Иванович скӧраліс сыысь, мый, — кыдзи сылы кажитчис, — вывті нин тӧждысьӧны сы вӧсна ёртъясыс, кодъяс чайтӧны, мый сійӧ серьёзнӧя висьӧ.
Исаев вайис полевӧй сумка, перйис карандаш да циркуль, паськӧдіс пызан вылӧ карта.
Дзуртыштісны скамьяяс, кодъясӧс матӧджык матысталісны пызан дорӧ.
Йӧз пуксялісны топыдджыка ӧта-мӧд дінас, но местаыс ставныслы век жӧ эз тырмы, и уналы лои сулавны да пукалысьяс юръяс вомӧн видзӧдны пызан вылӧ.
— Бой лоӧ чорыд.
Противниклӧн войскаыс да оружиеыс куим пӧв унджык миянлӧн дорысь.
— Чапаев видзӧдліс сюся кывзысь командиръяс вылӧ.
— Да и местаыс Осиновка гӧгӧр куш.
Белякъяслы мый!
Найӧ вывтасінынӧсь, мыльк сайын, а ми налы тыдалам ки пыдӧс вылын моз.
Сійӧ нуӧдіс карандашсӧ карта кузя да, мый йылысь кӧ мӧвпалігтыр, ланьтіс.
— Осиновка колӧ босьтны войын.
Лунын оз позь... сӧмын войын.
Чапаев пуктіс кисӧ Лоскутовлы пельпом вылас, кузь тушаа, паськыд плешка мужичӧйлы, кодӧс неважӧн индісны Пугачёвскӧй полкса командирӧн.
— Тэныд поручайта атакуйтны сиктсӧ.
Отсӧг вылӧ сета Степан Разин нима полкысь батальон пехота да кык эскадрон кавалерия.
Гӧгӧрвоана?
Лоскутов сибдӧм гӧлӧсӧн кызӧктіс кабырас:
— Гӧгӧрвоана, ставыс гӧгӧрвоана!
— Но, а тэ, Соболев, — Василий Иванович шыӧдчис Разинскӧй полкса командир дінӧ, коді пукаліс Лоскутовлы воча, — уськӧдчан противник вылӧ тылсянь...
Соболев кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— А ӧні вайӧ лӧсьӧдамӧ план, кыдзи наступайтны.
Чапаев босьтіс циркуль да веськыдладорас, дзоньвидза ки дінас, пуктіс сӧстӧм бумага листъяс.
Записнӧй книжкаяснысӧ кианыс кутігтыр командиръяс матыстчалісны пызан дорӧ.
Осиновка дорысь белоказакъясӧс жугӧдӧм кузя план, кодӧс лӧсьӧдіс Василий Иванович, вӧлі зэв смел.
Лоскутовлӧн полкыс должен вӧлі атакуйтны белӧйясӧс сиктын да неприятельлысь став вынъяссӧ кыскыны ас вылас.
Пугачёвскӧй полклӧн первойя артиллерийскӧй залп бӧрын основнӧй вынъясыс долженӧсь вӧлі атакуйтны врагӧс флангсянь да тылсянь.
Чапаев надейтчис, мый сылӧн частьясыс тайӧ сьӧкыд операциянас справитчасны и найӧ победитасны.
Кор сӧвещанньӧыс помасис, Василий Иванович мудзпырысь нёровтчис стул мыш вылӧ да шуис:
— Ӧні ставыс.
Асыв кежлас миянлы колӧ лоны Осиновкаын.
— Эн майшась, Василий Иванович, — дженьыдик, чорыд тошсӧ чеплялігтырйи шыасис Лоскутов: — Осиновка лоӧ миян.
— Но и жар, быттьӧ пывсянын! — ывлаӧ петігӧн горӧдіс эскадронса командир Зайцев.
— Луннас жар, — гимнастёрка кизьяссӧ разялігмоз шуис Кузнецов, — а войнас кӧть тулуп пасьтав.
Вот и климат!
— Талун и войнас лоӧ жар, — серӧктыштіс кодкӧ разведчикъяс мыш сайын.
Кор Лоскутов да Соболев лӧсьӧдчисны мунны передӧвӧй линия вылӧ, Чапаев шуис налы:
— Виччысьлӧй, мунам ӧтлаын.
— Василь Иваныч, виччысьлыны эськӧ тэныд колі, — меліа шуис Соболев.
— Виччысьлы неуна, эн мун.
Киыд бурдас...
— Тырмас тэныд!
Челядь али мый ме? — орӧдіс Соболевӧс Чапаев да медводзын мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Петька отсаліс сылы пуксьыны седлӧӧ, и найӧ нёльнанныс мунісны фронтлань.
* * *
Жар поводдясьыс, вӧв вылын рӧдтӧмысь Чапаев сэтшӧма мудзис, мый рытъявылыс ранаыс кисьыс воссис и сылы бӧр лои бергӧдчыны сиктӧ...
— Ме тіянлы шулі: кык-куим лун колӧ бура шойччыны, — Чапаевлысь кисӧ кӧрталігмоз сибдӧм гӧлӧсӧн шуаліс полковӧй врач, кузь тушаа старик.
— Шойччыны...
Ещӧ бинт.
Тадзи, тадзи...
Весиг ичӧтика дӧзмӧмла, мудзӧмла верманныд ёна висьмыны...
Но, вот и ставыс.
Пыр жӧ водӧй вольпасьӧ.
Сестра кутіс тэчны саквояжӧ бинтъяс, йод тыра сулея, а врач петіс мыссьыны.
Исаев киськаліс врачлы косіник кузь чуньяс вылас кӧш помысь нюйт дука шоныд ва да сюся кывзіс сылысь индӧдъяссӧ.
— Висьысь дінӧ некодӧс не лэдзны.
Не сёрнитны сыкӧд.
Тайӧ сылы зэ-эв вреднӧ.
Врачӧс колльӧдӧм бӧрын Петька пырис горничаӧ.
Чапаев аддзис ординарецӧс да зэв скӧрысь горӧдіс:
— Чӧртыс тӧдӧ мый!
Войнас наступайтам, а тані... — И бергӧдчис стенланьӧ, юр вывтіыс шебрасис прӧстыняӧн.
— Сёйны кутанныд, Василий Иванович?
Тэ ӧд асывсяньыс на эн сёйлы.
Чапаев нинӧм эз вочавидз.
Исаев ышловзис, пӧдлаліс ӧшиньсӧ да петіс кильчӧ вылӧ.
abu
abu
abu
Окота вӧлі узьыштны.
«Ме неуна пукышта.
Сӧмын пукышта», — пос тшупӧд вылӧ пуксигмоз думыштіс Исаев.
Синъясыс асьныс куньсисны.
Петька пуктіс кияс вылас юрсӧ да пыр жӧ унмовсис.
Рӧмдіс, лои ыркыдкодь.
Картаысь кыліс мӧс лысьтӧм шы.
Вӧлі нин сап пемыд, кор восьса ӧдзӧсӧд горничасянь кыліс Чапаевлӧн гӧлӧс:
— Петька!..
Кӧні тэ сэні, Петька!
Исаев садьмис да, кӧсякӧ кутчысьӧмӧн, воськовтіс посводзӧ.
— Кӧть мед эськӧ биасин...
Гажтӧм зэв, — крӧвать вылас бергаліг шуаліс Василий Иванович.
Исаев перйис зепсьыс истӧг, ӧзтіс сись, пуктіс сійӧс пызан вылӧ да пуксис крӧвать дорӧ седлӧ вылӧ.
Чапаев видзӧдіс узоръяса ас кыӧм ичӧтик ковёр вылӧ, Петька — тіралысь би вылӧ. Кыкнанныс чӧв олісны.
— А ӧні кымынӧд час? — лӧнь да рӧмыд горничаӧ дӧжнасьӧмӧн видзӧдіг друг юаліс Василий Иванович.
— Вой шӧр бӧр нин, кӧнкӧ, — гажтӧма очсаліг вочавидзис Исаев.
Кӧнкӧ пельӧсын нориника пондіс дзизгыны черань везйӧ шедӧм гут.
Сэсся бара лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын шочиника трачнитлывліс сись.
Ылын сикт сайын друг кылісны лыйсьӧм шыяс.
Здук кежлӧ ставыс ланьтліс, сэсся бара кутісны гыпкыны орудиеяс.
— Заводитчис, Петька!
Чапаев нетшыштчис водзӧ, ружӧктіс да шыбитчис юрлӧс вылӧ.
— Мӧдӧд кодӧскӧ Лоскутов да Соболев дінӧ, — некымын минут мысти вашнитіс сійӧ.
Исаев петіс, но регыд мысти бӧр пырис да пуксис важинас, Чапаев крӧвать дорӧ.
— Надейтчан морт вылас ас вылад моз, — ординарецланьыс бергӧдчӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис Чапаев.
— Тӧдан: мый тшӧктін вӧчны — вӧчас...
А вот майшасян: друг мыйкӧ оз сідзи ло?
— Тырмас тэныд, Василий Иваныч, дугды тӧждысьнытӧ.
Соболев Лоскутовкӧд ставсӧ вӧчасны, — шуис Петька.
— Найӧ ӧд коммунистъяс!
Да и комиссаръясыс налӧн смелӧсь, тӧлкаӧсь.
Дзоньвидза ки пыдӧснас Чапаев тупкис синъяссӧ.
«Да, найӧ, дерт, крепыд командиръяс, самостоятельнӧйӧсь, — мӧвпаліс Чапаев.
— Вунӧді ӧнтай Лоскутовлы тшӧктыны, медым сюся видзӧдіс Кузнецов бӧрся.
Зонмыс — дзик юр вундысь кодь.
Век медводзӧ уськӧдчӧ, нинӧмысь оз пов...
А вот Зайцев — молодеч.
Мӧдӧд сійӧс медся сьӧкыдінас — вӧчас быттьӧ гижӧд серти».
Сійӧ дыр на думайтіс аслас йӧз йылысь, и сы син водзын найӧ сулалісны быттьӧ ловъяӧсь.
Медбӧрын Чапаев мудзис.
Нинӧм йылысь сылы эз ло окота мӧвпавны.
Юрыс бергӧдчис, и пельясас тіньгис.
— Петька, висьтав мыйкӧ, — другыслы чужӧмас видзӧдлӧм бӧрын корис Чапаев.
— Ас йывсьыд висьтав, аслад олӧм йывсьыд.
Ординарец дрӧгнитіс да, еджыд юрси пратьсӧ плеш вывсьыс вештігмоз, шай-паймунӧмӧн нюммуніс.
— Мый йылысь висьтавнысӧ, Василий Иваныч?
Кутшӧм менам олӧм? — кияссӧ шевкнитӧмӧн яндысигтыр шуис Исаев.
— Вӧлі детинкаӧн, сэсся война вылӧ муні.
Тэ ордын со мый дыра нин служита...
Степъяс кузя, грездъяс кузя кольмӧмаяс моз ветлӧдлам.
А мый сэсся ещӧ...
Ставыс сійӧ, менам олӧмӧй, син водзын.
Исаев копыртчыліс да босьтіс сапӧг гӧлень вывсьыс идзас сі.
— Ӧти друг менам вӧлі, челядьдырся.
Ӧтлаын гачтӧг котравлім, ӧтлаын пастуклы отсасьысьясӧн вӧвлім.
Шань сійӧ вӧлі зонмыс, бур сьӧлӧма...
Кор заводитчис революция, кулакъяс кыпӧдчисны сӧветъяслы паныд, ми Гришкакӧд — Гришка нимыс сылӧн вӧлі — партизанавны мунім.
Збой зэв вӧлі, решительнӧй.
Сӧмын ӧтчыд, тэнад отрядӧ вуджтӧдз, чорыд бой миян вӧлі.
Белӧйяс бандакӧд.
Миян — ки тыр йӧз, а налӧн быттьӧ мешӧк тыр анькытш.
Исаев видзӧдліс ломалан сись вылӧ, нюжӧдчыліс пызанлань, медым босьтны нагарсӧ, но сэк жӧ вунӧдіс та йылысь.
— Сэки миянӧс белӧйяс жугӧдісны.
Этшаӧн колим ловъяӧн, — ньӧжйӧник водзӧ висьталіс ординарец. Сійӧ казяліс, мый Чапаев синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ сы вылӧ.
— А Гришкакӧд ыджыд беда лои.
Бой заводитчигас на сійӧ ранитчис кынӧмас...
Тайӧ здукас воссис ӧдзӧс, и горничаӧ пырис вестӧвӧй.
Сійӧ вайис нимкодь юӧр: Осиновкаысь враг пышйӧ.
* * *
Асылыс вӧлі шондіа.
Мунісны йӧзӧн да вӧвъясӧн талялӧм сю пӧвстті.
Вӧв кокъяс улысь лэбзьывлісны квайтпаличьяс да бӧр пуксьывлісны кытчӧкӧ матӧ.
— Ноко, Петька, кыккокйыв! — горӧдіс Чапаев.
— Василий Иваныч, — скӧрмис ординарец, — а киыд?
Чапаев мигнитіс сылы да ӧвтыштіс плетьнас.
Осиновка дорын найӧс виччысисны Лоскутов да Соболев.
Дзоньвидза кинас Чапаев кыв ни джын шутӧг сывйыштіс Соболевӧс да окыштіс сійӧс.
Сэсся тапнитіс Лоскутовлы пельпомас:
— Бурӧсь, радейта татшӧмъяссӧ!
Но, а трофейяс кутшӧмӧсь?
Висьталӧй, командиръяс.
— Эмӧсь и трофейяс, Василий Иваныч, — шпыньмуніс Соболев.
— Эмӧсь.
Снарядъяс тыра кыксё ветымын подвода босьтім, кӧкъямыс пулемёт, куим орудие, да белогвардеечьяс шыбитісны сюрс гӧгӧр винтовка.
Пырисны ыджыд, озыр сиктлӧн главнӧй улича вылӧ.
abu
Чапаев здоровайтчис Осиновкаса олысьяскӧд, сеталіс индӧдъяс пышйысь противникӧс преследуйтӧм кузя.
Сӧмын шочиника сійӧ зумыштчывліс да курччавліс парсӧ: висис-юкаліс киыс.
— Да, кывзы, Василий Иванович, — шыасис Лоскутов, коді ӧнӧдз ланьтӧмӧн муніс Чапаевкӧд орччӧн.
— Ичӧтик история артмис...
Югдандор нин вӧлі.
Неприятельскӧй частьяс кыдзсюрӧ пышйисны Осиновкаысь.
Миян отрядъяс куимлаті пырисны сиктӧ.
Главнӧй улича вылӧ медводдзаясӧн писькӧдчисны разинечьяс.
Юкмӧс сайсянь друг кутісны сяргыны кык пулемёт.
Боечьяс — бӧрыньтчыны.
Падмыштлісны.
Видзӧда, бӧрвывсянь вит вӧла гӧнитӧны.
Петісны кушинӧ да ньӧв моз лэбыштісны юкмӧс дорӧ.
Ме синмӧс лапнитны эг удитлы, найӧ кералісны пулемётчикъясӧс да бӧр скачитісны.
Кытысь, думайта, татшӧм збой йӧзыс?
А сэсся тӧдмалі — Кузнецов аслас боечьяскӧд.
Обозсӧ найӧ босьтісны.
Витӧн.
— Сійӧ миян мастер быдсяма фокусъяс вылӧ, — содтіс Зайцев.
— Тэ он жӧ шӧйӧвош, — меліа видзӧдліс сы вылӧ Чапаев.
— А Кузнецов молодеч!
Снарядъяс миянлы вывті ёна колӧны.
Василий Иванович друг бергӧдчис ординарецлань:
— Мый думыштчин, философ?
Гашкӧ, збыльысь ыстам Жигулевскӧй гӧраясӧ клад корсьысьясӧс, а?
Исаев видзӧдліс аслас командир вылӧ.
Синъяссӧ Чапаев вӧлі читкыртӧма, и наын тӧдчис шмонитӧм.
— Тӧда, мый кӧсъян шуны, Василий Иванович, — юрсӧ пыркнитӧмӧн вочавидзис Исаев: — мыйла нӧ ылӧдз мунны?
Кладыс ӧд тані — тайӧ миян йӧз.
Сідз?
abu
И Петька сьӧлӧмсяньыс серӧктіс.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ «Ме — Чапаев!» @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 19‒23.}
«МЕ — ЧАПАЕВ!»
Ӧшинь улын сулаліс вижӧдӧм коръяса пелысь пу.
Чизыр тӧв нетшкис сылысь кӧтасьӧм коръяссӧ да нӧбӧдіс-нуис кытчӧкӧ ылӧ.
Ӧти гӧрдоват корйӧс тӧлыс ляскис ӧшинь стеклӧӧ.
Василий Иванович тшӧкыда видзӧдлывліс ывлаӧ да кӧрлӧдліс плешсӧ, скӧраліс поводдя вылӧ.
Коймӧд лун нин дугдывтӧг буситіс-зэрис кӧдзыд зэрӧн.
Чапаев вештыштіс ас дінсьыс пӧсь картупель тыра тасьті, гырддзаяснас мыджсис пызан вылӧ, топӧдіс ки пыдӧсъяснас юрсӧ.
Недыр мысти видзӧдліс паччӧрын куйлысь ординарец Исаев вылӧ да юаліс:
— Мый нӧ он лэччы?
Кӧдзалас картупельыс да оз ло чӧскыд.
— А ачыд мыйла он сёй, Василий Иваныч? — шуис Исаев.
— Оз ков, — шеныштіс кинас Чапаев, бара видзӧдліс ӧшиньӧд.
— Дзик мӧдтор йылысь ме думайта, Петька...
Сійӧ эз удит помавны — ӧдзӧс воссис да, гораа сёрнитігтыр, штабӧ пырисны командиръяс Лоскутов да Дёмин.
Паськыд пельпомъяса, зумыд вир-яя Лоскутов тэрмасьтӧг матыстчис пызан дорӧ, пуктіс Чапаевлы ныр улас чукрасьӧм бумага лист.
— Лыддьы, Василий Иваныч, мый йылысь гижӧны белоказакъяс, — шуис сійӧ да, бокӧ вешйыштӧм бӧрын, пыркнитіс картуз вывсьыс зэр войтъяссӧ.
— Но и поводдя... кисьтӧ и кисьтӧ дугдывтӧг! — паськӧм вывсьыс зэр войтъяссӧ пыркӧдігмоз жӧ шыасис Дёмин.
Чапаев шыльӧдіс васӧд бумагаторсӧ, копыртчис пызан весьтӧ.
Белоказакъяслӧн штаб чуксаліс красноармеечьясӧс вуджны контрреволюционнӧй, сідз шусяна «войтырлӧн» армияӧ.
«Тэрмасьӧй вуджны войтыр армияӧ, сійӧн ті вештанныд господь ен водзын ыджыд грек, — лыддис Василий Иванович.
— Абу нин ылын сійӧ часыс, кор ми бырӧдам гӧрд зараза, а яр коммунистӧс-антикрист Чапаевӧс, дявӧллысь другсӧ, кодӧс ёрисны Христос да вежасьыс вежа енмам, ӧшӧдам первойя сюръя йылӧ».
Василий Иванович чабраліс бумагасӧ да шыбитіс пельӧсӧ, сэсся чеччис, прӧйдитіс джодж кузя.
— Вот и сочинительяс! — синъяснас дзирдалігтыр нюммуніс сійӧ.
— Буракӧ, штабас манакъяс пукалӧны.
Найӧ, тыдалӧ, сӧмын кывлӧмаӧсь, кодъяс сэтшӧмъясыс чапаевечьяс — гӧрд боечьяс...
Энлы, велӧдышта ме найӧс!
Чапаев сувтіс джодж шӧрӧ, кутчысис паськыд тасмаас, мыйӧн вӧлі зэлӧдӧма вӧсни коссӧ, да синнас корис ас дінас Лоскутовӧс.
Полкса командир матыстчис, сувтіс веськыда.
— Бӧрйыны морт нелямын-ветымынӧс медся збойяссӧ, — шуис Чапаев да, часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, содтіс:
— Час мысти ыстыны разведкаӧ.
— Лоӧ вӧчӧма, Василий Иваныч! — Лоскутов босьтіс лабичысь фуражкасӧ да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Василий Иванович друг сувтӧдіс сійӧс:
— Кор бӧръян боечьясӧс, менӧ коран.
Ме накӧд муна.
Лоскутов видзӧдліс Чапаевлы синмас:
— Колӧ-ӧ аслыд мунны, Василий Иваныч?
Регыд лоӧ ыджыд наступление...
Тэнад и сытӧг уна уджыс.
— Сы вӧсна и колӧ тӧдны враглысь став думъяссӧ...
А тэ мун! — шуис Чапаев да локтіс пызан дорӧ.
Лоскутов муніс.
Паччӧр вылысь тэрыба лэччис Исаев.
Кор сійӧ кыліс, мый талун лоӧ разведка, пыр жӧ гажмис.
Сійӧ ньӧти нин эз вӧв гажтӧмчысь, дышӧдчысь зон кодь, коді лун джынсӧ туплясис паччӧрын.
Дзирдавтӧдз весалӧм сапӧга, статнӧй да подтянутӧй, Исаев тэрыба матыстчис Чапаев дінӧ да кыпыда шуис:
— Василий Иваныч, меным позьӧ Лоскутовкӧд мунны?
Мыйӧн ставыс лоӧ дась, ме тэла локта.
Чапаев видзӧдліс ординарецыс вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс да нюммуніс:
— Мун!
Ывлаыс вочасӧн рӧмдіс, и штабын пыр ӧтарӧ лои пемыдджык.
Корсюрӧ чепӧсйывліс тӧв ныр, и ӧшинь стеклӧяс нориника зёлякылісны.
Дёмин биасис, и ывлаын лои сап пемыд.
— Разрешит, Василий Иваныч, и меным тшӧтш тэкӧд ветлыны разведкаӧ, — лампаысь фитильсӧ лэптыштігмоз вӧзйысис Дёмин.
Василий Иванович думайтыштіс, сэсся довкнитіс юрнас:
— Лӧсьӧдчы!
Нелямын минут мысти Чапаев локтіс боечьяс дінӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі мунны разведкаӧ.
Чапаевечьяслы чужӧмас сюся видзӧдігтыр Василий Иванович мыйкӧ дыра чӧв оліс.
Сэсся шеныштіс кинас да гораа шуис:
— Делӧыс, ребята, гашкӧ сьӧкыд лоӧ...
И меным колӧны сӧмын збойяс.
Коді полӧ — вешйы бокӧ!
Радъяс вӧрзисны.
Ӧтпырйӧ кыліс некымын гӧлӧс:
— Ми нинӧмысь огӧ полӧй!
— Миян пӧвстын трусъяс абуӧсь!
Вой шӧр кадын Чапаевлӧн отряд вӧлі матын сійӧ сиктсяньыс, код вылӧ вӧлі индӧма уськӧдчыны.
Но кор сиктӧдз коли километрысь не унджык да Василий Иванович негораа сеталіс приказаниеяс, матысса мыльк йылын кутісны вуджрасьны вӧлаяс.
Сап пемыдас он вермы вӧлі тӧдны, асланым йӧз али абу.
Исаев горӧдіс:
— Кутшӧм полкысь?
— А ті кутшӧмысь? — кыліс воча.
Минут-мӧд вензисны.
— Сувталӧй сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн — лоӧй дасьӧсь! — ньӧжйӧник командуйтіс Дёминлы Василий Иванович да уськӧдчис водзӧ.
Кор Чапаев локтіс матӧджык верзьӧмаяс дінӧ, кодъяс чукӧрӧн сулалісны мыльк йылын, сійӧ аддзис — сы водзын белоказакъяс.
Найӧ вӧліны, кыдзи кажитчис Василий Ивановичлы, сылӧн отрядысь кык пӧв унджыкӧн.
Чапаев эз шӧйӧвош, лэптіс нагансӧ да горӧдіс:
— Ме — Чапаев!
Шыблалӧй оружиетӧ!
Тіянӧс кытшалӧма!
Чапаевечьяс уськӧдчисны асланыс командирлы отсӧг вылӧ...
Пленӧ сетчӧм белоказакъяс пӧвстын вӧліны кык офицер.
Офицеръяс ордысь сюрины важнӧй документъяс: картаяс, приказъяс, донесениеяс.
— Меным буретш тайӧ ставыс и колӧ, — белӧй офицеръяслысь сумкаяссӧ Исаев ордысь босьтігмоз шуис Василий Иванович.
Подшибаловкаӧ бӧр воисны югдандорыс.
И кӧть важ мозыс буситіс кӧдзыд зэр да пӧльтіс чизыр тӧв, чапаевечьяс вӧліны збодерӧсь да кыпыдӧсь.
Штаб дорӧ воӧм бӧрын Чапаев первойӧн чеччыштіс кизьӧр няйтӧ.
Василий Иванович кайӧ нин вӧлі кильчӧ вылӧ, кор сійӧс чукӧстіс Дёмин.
Ярмӧм вӧвсӧ дзик кильчӧ дорас сувтӧдӧм бӧрын командир мыччис Чапаевлы сьӧкыд тубрас, кодӧс вӧлі кӧрталӧма кӧтасьӧм тасмаӧн.
— Ӧти белоказаклӧн седлӧ бердас вӧлі кӧрталӧма, — шуис Дёмин.
— А мый сэні сэтшӧмыс? — юаліс Василий Иванович.
Дёмин сюйліс кисӧ косяссьӧм мешӧкӧ да кыскис сэтысь некымын бумага лист.
— Листовкаяс...
Дзик жӧ сэтшӧмӧсь, кутшӧмӧс ми Лоскутовкӧд тӧрыт тэныд вайим.
Чапаев бергӧдчис офицеръяслань, кодъясӧс нуӧдӧны вӧлі допрос вылӧ.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн серам сорӧн сійӧ шуис:
— Но кыдзи, господа белопогонникъяс, коді кодӧс босьтіс пленӧ?
Ті Чапаевӧс али Чапаев тіянӧс?
Чӧв олыштӧм бӧрын содтіс:
— Регыд лоӧ тіянлы... жа-ар пывсян!
Василий Иванович видзӧдліс ӧшинь улын сулалысь шоч коръяса пелысь пу вылӧ да енэжӧд тэрыба кывтысь кымӧръяс вылӧ, друг шпыньмуніс:
— А ӧд кобны кутіс, Дёмин.
Став сертиыс тӧдчӧ, бур поводдя лоас!
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Бипур дорын @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 24‒27.}
БИПУР ДОРЫН
Сукмӧ арся рӧмыд.
Вылын енэжын кӧнсюрӧ тыдовтчисны нин первойя кодзувъяс.
Орловкаса уличаяс вылын ыджыд степнӧй сиктын шума да гажа.
Чапаевечьяс лӧсьӧдчӧны шойччыны: лэдзалӧны вӧвъясӧс, крест-накрест сувтӧдлӧны винтовкаяс, ӧзталӧны бипуръяс.
А Серёжка Курочкин, полкын зэв мастер гудӧкасьысь, босьтіс доддьысь ассьыс гудӧксӧ, пуксис тыртӧм ящик вылӧ да мӧдіс ворсны.
Курочкин гӧгӧр чукӧртчисны музыка радейтысьяс.
Со кодкӧ чилӧстіс да петіс йӧктыны.
abu
Нывбаба-крестьянкаяс, кодъяс бой дырйи дзебсявлісны сарайясӧ да кӧбрегъясӧ, ӧні чуксалісны красноармеечьясӧс керкаясас, гӧститӧдісны арбузъясӧн, дыняясӧн.
Петіс улича вылӧ Чапаев да муніс аслас частьяс дінӧ. Сійӧ тэрмӧдліс пӧваръясӧс, медым регыдджык лӧсьӧдісны ужын, сёрнитіс сы дінӧ воалысь командиръяскӧд, шмонитіс боечьяскӧд.
Василий Иванович сувтіс бипур дорӧ, кӧні боечьяс кытш пиын пукаліс гудӧкасьысь.
— Но кыдзи, ребята, мудзинныд? — красноармеечьяс вылӧ сюся видзӧдіг юаліс Чапаев.
— Миянлы ӧмӧй первойысь?
— Жар пывсянын ми пывсьӧдім белякъясӧс, тайӧ збыль!
— Пуксьы, Иваныч, нуръясьышт, тырмас тэныд ветлӧдлынытӧ!
Чапаев пуксис кытшӧ.
Кодкӧ мыччис сылы пань.
— Семьясяньыд эм кутшӧмкӧ юӧр? — юаліс сійӧ ыджыд юра ён артиллеристлысь.
Шочиник пистиа, гожъялӧм чужӧмыс боечлӧн меліа нюмдіс:
— Эм, кыдзи нӧ, Василь Иваныч!
Ставныс дзоньвидзаӧсь.
— А пиыд?
Кокӧн нин ветлӧ? — водзӧ юасис Чапаев.
— Мишкаӧй?
Кыдзи нӧ, котралӧ!
Чапаев бергӧдчис аскӧдыс пукалысьлань, еджыд юрсиа, яндысяна лӧз синъяса жебиник зонлань.
— Тэ ранитчӧмыд кӧ-а? — гимнастёрка соссьыс едӧм вир аддзӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Мӧдыс гӧрдӧдіс, лэдзис синъяссӧ:
— Тайӧ асывнас, бой дырйи... пуля парсыштіс киӧс.
— Перевязка вӧчин?
— Эг, эг вӧч...
Да ставыс нин бурдіс, Чапаев ёрт! — пӧся кутіс висьтавны зон, кор казяліс, мый Василий Иванович видзӧдӧ сы вылӧ дӧзмӧмпырысь.
abu
— А заражение кӧ лоӧ?..
Пырысьтӧм-пыр жӧ мун перевязочнӧй пунктӧ.
Боеч неокотапырысь муніс.
Пистиа чужӧма артиллерист нюлыштіс паньсӧ, мигнитіс Серёжка Курочкинлань, коді зэв зіля сёйис котелокысь рок, да шуис Чапаевлы:
— А миян Курочкин, Василь Иваныч, гӧтрасьны лӧсьӧдчӧ.
abu
— Мый тэ шуан?
Эг кывлы! — чуймис Чапаев.
— Кыдзи жӧ, — водзӧ висьталіс артиллерист.
— «Мыйӧн вӧтлам, шуӧ, став белякъясӧс, пыр жӧ гӧтрася!»
Гусихаын невестаыс олӧ.
Настасья нимыс...
Ставӧн серӧктісны.
Сераліс и Курочкин лым кодь еджыд пиньяссӧ петкӧдліг.
— Ок и висьталан жӧ тэ, Иван! — шуис сійӧ да ки пыдӧснас тапкис артиллеристлы паськыд мышкас.
Мӧдыс кӧсйӧ вӧлі водзӧ шмонитны, но гудӧкасьысь торкис сійӧс:
— Ланьтлы, шуӧны!
Василь Иванычлысь ме кӧсъя юавны.
Сэтшӧмтор, тӧдан кӧ...
— Но, но, кывза, — шуис Чапаев.
Сійӧ радейтіс Курочкинӧс смеллун вӧснаыс, кыпыдлун вӧснаыс да сыысь, мый зэв ёна радейтіс роч сьыланкывъяс.
Курочкин малыштіс кияснас пидзӧсъяссӧ да, бипурсянь усьысь югыд биысь синъяссӧ читкыраліг, став тушанас копыртчис Чапаевлань.
— Висьтав, Василь Иваныч... — тэрмасьтӧг заводитіс сійӧ. — Шуам сідзи...
Вӧтлам ми став врагъясӧс — и татчӧсъясӧс, и найӧс, кодъяс мукӧд державаясысь нырнысӧ миянӧ сюйӧны, — сэки, сідзкӧ...
— А тэ, буракӧ, войдӧрлун омӧля кывзӧмыд комиссарлысь, — торкис сійӧс артиллерист.
— Кыдзи сійӧ висьталіс?
Жугӧдам став контрреволюциясӧ да мирнӧй олӧм кутам лӧсьӧдны.
И воысь-во миян олӧмным пыр ӧтарӧ бурджык да югыдджык кутас лоны.
Комиссар сідзи и шуис:
«Тайӧ югыд туйӧдыс, ёртъяс, ми воам веськыда коммунизмӧ!»
— Мыйла тэ менӧ торкалан! — скӧрмис Курочкин.
— Ме и тэтӧг став йывсьыс верма висьтавны...
Менӧ вот татшӧм юалӧм мучитӧ... —
Гудӧкасьысь видзӧдліс Чапаевлы синмас да топӧдіс кияссӧ морӧс бердас.
— Ноко, тӧлкуйт, Василь Иваныч!
Вот ми ас му вылын лӧсьӧдам шуда коммунистическӧй олӧм, а кыдзи нӧ мукӧд державаясас?
Неужели сэні вир юысь буржуйяс важ моз сідзи и кутасны нёнявны вирсӧ уджалысь мортлысь?..
Али кыдзи?
Чапаев копыртіс юрсӧ, думыштчис.
«Вот эськӧ татчӧ Ленинӧс, — думыштіс сійӧ. — Ленин ставсӧ сюрс во вылӧ водзӧ аддзӧ!»
А гораа сійӧ шуис:
abu
— Ме тадзи думайта: и мукӧд державаясын войтыр должен кыпӧдчыны буржуазиялы паныд.
Сэки нин, ребята, став войтыръяскӧд ӧтув му вылын коммунизм стрӧитам!
...
Курочкин нюммуніс, довкнитіс юрнас.
Недыр мысти артиллерист, коді куритіс каллян, мӧвпалігтыр шуис:
— Куйлан мукӧд дырйи войнас да думайтан... быдтор йылысь думайтан... асланым олӧм йылысь.
И сэтшӧма, кымынӧдысь нин, Василь Иваныч, сьӧлӧмыд висьмылас.
Оз ӧмӧй, думайтан, удайтчы и меным олыштны коммунизм дырйи?
Ме жӧ сы вӧсна ассьым вирӧс кисьта!
Чапаев сывйыштіс сыкӧд орччӧн пукалысь боечьясӧс.
— Воам сійӧ кадӧдзыс! — шуис сійӧ.
И зэв сьӧлӧмсяньыс содтіс. — Быть воам!..
abu
Но, дерт, неуна пӧрысьмыштам, сытӧг оз позь...
Сідз али мый, Курочкин?
— Сідз, Василь Иваныч! — серӧктіс сійӧ да босьтіс киас гудӧксӧ: сійӧ гӧгӧрволіс Чапаевӧс видзӧдлас сертиыс.
Василий Иванович шыльӧдыштіс уссӧ, чатӧртіс юрсӧ да заводитіс сьывны мича гӧлӧсӧн:
abu
abu
Тэ, моряк, зэв ӧд мича,
Тэныд сӧмын кызь арӧс...
Чапаевечьяс дружнӧя тшӧтш заводитісны сьывны.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Стёпка @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 28‒37.}
СТЁПКА
Стёпка лэптыштліс доралысь ӧтар пельӧссӧ, мыйӧн вӧлі тупкӧма ӧшиньсӧ, да видзӧдліс улича вылӧ.
Туй кузя котӧртіс кукань.
Сы бӧрся вӧтчис верзьӧма оружиеа казак.
Куканьӧс вӧтӧдӧм бӧрын сійӧ здук мында скачитіс сыкӧд орччӧн, а сэсся копыртчис, ӧвтыштіс шашканас да орӧдіс сылысь юрсӧ.
Выль керкалӧн, код вевт вылын вӧлі жӧчысь вӧчӧм петук, дзиръяыс вӧлі восьса.
Йӧрас курӧгъяс бӧрся котралісны салдатъяс.
Посводзсьыс петіс офицер, моздорас нуис виж граммофон труба.
— Мамӧ, мамӧ! — надзӧник чукӧстіс Стёпка.
Паччӧрын мӧдіс вӧрны мамыс.
Джоджӧ шнёпкысис-уси гын сапӧг.
— Ӧсип Максимлысь курӧгъяссӧ белӧйяс куталӧны, а керкаас кодкӧ горзӧ.
Паша тьӧтка, буракӧ.
Мамыс ымӧстіс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но кутіс зэв ёна кызӧдны.
Стёпка ышловзис да вешйис ӧшинь дорысь.
Ывлаӧ петны эз вӧв окота, а гортын пукавны гажтӧм.
Пызан йӧрысь перйис няйтчӧм тетрадь, карандаш пом да кутіс думайтны:
«Бур эськӧ серпасавны, кыдзи Чапаев отряд тӧвзьӧ белӧйяслы паныд, а медводзын гӧрд знамя улын скачитӧ ачыс Чапаев».
Чапаевӧс Стёпка тӧдіс сӧмын висьталӧмъяс серти.
Сійӧ унаысь нин заводитліс серпасавны, но Чапаев артмыліс то зэв томӧн, то зэв пӧрысьӧн.
«Оз, и ӧні нинӧм оз артмы! — шогпырысь мӧвпыштіс Стёпка.
— Мыйкӧ эськӧ кӧть сёйыштны».
Сылы дум вылас уси, мый медбӧръясьыс сійӧ сёйліс тӧрыт асывнас.
Мамыс кӧтӧдіс пуан ва пиын кымынкӧ нянь корка, кодъяс туплясисны дозмук шкапын, и найӧс пыр жӧ ставсӧ сёйисны.
А сэсся нинӧм эз вӧв.
Ӧшинь улын кылісны вӧв кок шыяс да гора гӧлӧсъяс.
Детинка дрӧгмуні,
видзӧдліс ӧшиньӧд да котӧртіс пемыд пельӧсӧ, пач дінӧ.
Ӧдзӧсӧ йиркнитісны.
Мамыс лэптіс юрсӧ да полігтырйи юаліс:
— Степук, кодъяс сэні?
— Белӧйяс! — вашнитіс Стёпка да пырис пач улӧ.
Посводз ӧдзӧс рутш-ратшмуні.
Джоджӧ уси мыйкӧ сьӧкыдтор, и кодкӧ сибдӧм гӧлӧсӧн ёрччыштіс.
Керкаӧ пырисны салдатъяс.
Медводзын вӧлі гӧрд чужӧма вахмистр, киас кутіс плеть.
Сійӧ конъясис табуреткаӧ, ёрччыштіс да горӧдіс:
— Восьтӧй ӧшиньяссӧ!
Гӧрдоват рӧма галифеа пельк зон чепӧсйис ӧшинь дорӧ да нетшыштіс дӧрасӧ.
Керкаын лои югыд.
— Корсьны гӧрд ведьмаӧс! — плетьнас ӧвтчиг да дженьыд кокъяс вылас качайтчиг командуйтіс вахмистр.
abu
Бокӧвӧй страшнӧй йӧз кыскисны мамӧс джоджӧ.
Вахмистр кучкис сійӧс, и мам надзӧник, повзьӧмпырысь горӧдыштіс.
Сэсся Стёпка нинӧм эз аддзыв.
Шом тыра кӧрзинаӧ чужӧмнас сутшкысьӧмӧн сійӧ кутіс тіравны, шытӧг бӧрддзис...
Салдатъяс кышйисны-шобисны быд пельӧс, жуглісны табуреткаяс, кок уланыс талялісны виялысь важ самӧвар, сэсся ёрччигтыр да сералігтыр мыйкӧ кыскисны ывлаӧ.
...Юрсӧ лэптыштлӧмӧн Стёпка кывзысьыштіс.
Керкаын некод эз вӧв.
Сійӧ видзчысьӧмӧн кыссис-петіс пач улысь да читкыртіс синъяссӧ.
Посводзсянь пырис тшын, би кывъяс нюлісны ӧдзӧс кӧсяк.
Стёпка восьтіс ӧшинь, чеччыштіс рытъя ыркыд, уль пемыдас.
Заводитчысь пӧжарлӧн югӧрыс югдӧдіс дворсӧ.
Восьса сарай ӧдзӧс дорын бовъяліс-ӧшаліс морт.
Сарайлань воськовтӧм бӧрын Стёпка мый вынсьыс горӧдіс.
Повзьӧмысла кынмис места вылас, недыр видзӧдыштіс мамыс вылӧ, сылӧн кӧмтӧм кокъяс вылӧ, сэсся, бӧрвылас видзӧдлытӧг, уськӧдчис котӧртны сикт помлань.
Сійӧ узис туй бокын, вундӧм му вылын.
Туй кузя муніс старик да ньӧжйӧник сьыліс молитва.
Стёпка садьмис.
— Да тані, буракӧ, морт? — Стёпка дінӧ сувтӧм бӧрын шуис старик.
Сійӧ сайӧдіс синъяссӧ ки пыдӧснас да сюся видзӧдліс косясьлӧм паськӧма детинка вылӧ.
— Тэ мый тані вӧчан, пиук?
А?
— Нинӧм ог вӧч... сідзи прӧста, — синвасӧ кутіг вочавидзис Стёпка да бергӧдчис мӧдарӧ, видзӧдліс кытчӧкӧ ылӧ бокӧ.
— Ог кыв! — Старик зутшнитіс муас бедьнас.
— Мудзи, эбӧсӧй быри.
Смертьӧй, тыдалӧ, ме бӧрся вӧтлысьӧ.
Сійӧ лэдзис пельпом вывсьыс мешӧксӧ да кашкигтыр пуксис бусӧсь лапкор вылӧ.
— Пуксьы, внукӧй, нуръясьыштам, мый ен сетіс.
Стёпкалӧн зэв ёна вӧлі сюмалӧ кынӧмыс.
Старик киысь сьӧд нянь корка аддзӧм бӧрын сійӧ лэдзис юрсӧ, ньылыштіс дульсӧ.
— Сёй со, на!
Тэнад мый, бать-мамыд ловъяӧсь?
Стёпка горша сёйис, эз кывзы, мый йылысь юасьӧ старик.
А старик, буракӧ, гӧгӧрвоис, кутшӧм тшыг детинкаыс, да сетіс ещӧ шӧрӧм.
Кор Стёпка сёйис пӧттӧдзыс, корысь юаліс:
— Сиктад, дона пиӧй, сеталӧны милӧстинатӧ?
— Ог тӧд.
Белӧйяс сэні грабитӧны быдӧнӧс.
— Унаӧнӧсь?
— Унаӧн, — ньӧжйӧник шуис Стёпка.
— Мамӧӧс... мамӧс менсьым ӧшӧдісны...
Сійӧ чышкыштіс вазьӧм синъяссӧ, но эз вермы кутчысьны да бӧрддзис.
— И мый найӧ, господьӧй енмӧй, мучитӧны-виалӧны йӧзсӧ.
Настӧящӧй зверьяс! — шуис старик.
— Батьӧй менам гӧрдӧн вӧлі... — бӧрдігтыр висьтавліс детинка.
— Вот найӧ та вӧсна...
— Ок, и зверьяс!..
Тэ нӧ ӧні мый, ӧтнадӧн?
Сирӧта?
А?
Стёпка ещӧ гораджыка бӧрддзис, кулакнас чышкаліс няйт чужӧмсьыс синвасӧ.
— А тэ ӧвсьы, донаӧй, ӧвсьы...
Кӧсъян кӧ, мунам мекӧд?
Кыкӧннад оз ло гажтӧм.
Старик пуктіс мешӧкас пиньтуйсӧ да пернапасасис.
— Пӧрысь да кага, коді миянӧс вӧрзьӧдас?
— Ме нинӧм...
— Мунан, сідзкӧ?
— Муна, — муртса кывмӧн вашнитіс Стёпка.
— Сӧмын миян сиктӧ огӧ мунӧй.
Сэні менӧ тӧдӧны.
— Ладнӧ.
Сэні аддзам, — шуис корысь да чеччис.
Сикт помын найӧс сувтӧдіс патруль.
— Лэдзӧй, донаяс! Милӧстина ӧктам, — Стёпка ки вылӧ мыджсьӧмӧн кевмысис старик.
— Лэдзны, али мый? — юаліс виж уска салдат аслас ёртлысь.
— Лэдз.
Чӧрт накӧд! — шеныштіс кинас мӧдыс.
Стёпкаӧс корысь аскӧдыс сиктӧ эз босьт; сійӧ колис детинкаӧс эновтӧм пывсянӧ, коді вӧлі град йӧръяс сайын.
— Караулит няньнымӧс да некытчӧ татысь эн вӧрзьӧдчы, — стрӧга тшӧктіс старик.
Сійӧ регыд бӧр локтіс да шуис, мый тайӧ сиктас милӧстинасӧ омӧля сеталӧны, колӧ водзӧ мунны.
Мӧд войнас найӧ узьмӧдчисны муяс вылӧ, пастук чомйӧ.
Стёпкаӧс юрӧдыс меліа малалігтырйи старик юаліс:
— А ме кӧ кула, кытчӧ тэ, сирӧтаӧй, мунан, кыдзи овны кутан?
А?
Детинка думайтыштіс да мыйкӧ вочавидзис.
— Кытчӧ, шуан, кытчӧ? — выль пӧв юаліс старик.
— Чапаев дінӧ муна! — пӧся вашнитіс Стёпка.
Старик ышловзис:
— Став гӧль йӧзыс, кодъяслы некутшӧм олӧм эз кут лоны белӧйяс понда, мунӧны Чапаев дінӧ...
А тэ узь, донаӧй, узь.
Кор асывнас Стёпка садьмис, чомйын старик эз нин вӧв.
Детинка котӧртіс тӧдтӧм сиктӧ, но и сэтысь корысьӧс эз аддзы.
Коймӧд сутки буситіс дӧзмӧдана, арся зэр.
Штаб кильчӧ вевт вияліс, и дневальнӧй йӧжгылясис кӧдзыд зэр войтъясысь, кодъяс веськавлісны сылы шынель воротник костас.
Кильчӧ дорӧ матыстчис Стёпка.
— Кытчӧ? — Дневальнӧй потшис туйсӧ.
Кӧтасьӧм няйт поскӧд кӧмтӧм кокнас шлёпӧдіг детинка кайис кильчӧ вылӧ да вӧлисти сувтіс:
— Лэдз.
— Коді тэныд колӧ?
— Чапаев дінӧ ме, — вочавидзис Стёпка.
— О, мый думыштӧма! —
Дневальнӧй воськовтіс водзлань.
— Лэччы кильчӧ вывсьыс.
Чапаев абу.
Стёпка дӧзмӧмӧн видзӧдліс чапаевец вылӧ:
— Тэныд жаль? Да?
— Мун татысь.
Шуӧны тэныд, Чапаев абу!
— А ме тэныд шуа: лэдз, тані Чапаев!
Дневальнӧй эз нин видзӧд детинка вылӧ.
Штаб дінӧ матыстчис няйтӧн резсьӧм автомобиль.
Кабинаысь пелька петіс буркаа да джуджыд папахаа морт.
Стёпка видзӧдліс сы вылӧ да шай-паймуніс: «Чапаев!»
Мыйла буркаа военнӧйыс должен лоны Чапаевӧн, сійӧ и ачыс прамӧясӧ эз гӧгӧрво.
Кӧсйис матыстчыны сы дінӧ, да повзис.
— Чапаев ёрт, — шуис дневальнӧй, — кутшӧмкӧ детинка локтіс да тэнӧ юасьӧ.
Ме шуа сылы, абу, мися, Чапаевыс, а сійӧ ӧтарӧ ассьыс — мырдӧн сюйсьӧ.
Василий Иванович сувтіс Стёпка водзӧ да видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
— Висьтав, мыйла ме тэныд ковми, — серьёзнӧя, быттьӧ верстьӧ мортлы, шуис Чапаев.
— Могӧн локті, — верстьӧ морт моз жӧ лабутнӧя заводитіс детинка.
— Тэнад отрядӧ гижсьыны локті.
— Отрядӧ? — Чапаевлӧн синкымъясыс лыбисны вывлань.
— А мый тэ отрядас кутан вӧчны?
— Разведчикӧн лоа.
— Вот кыдз...
А мыйла гортсьыд мунін?
— Менам абу гортӧй.
Батьӧй гӧрдъясын служитіс, сійӧс Самараын белӧйяс виисны, а мамӧс ӧшӧдісны.
Ӧтнам ме ӧні.
— Кытысь?
Кыдзи нимыд?
— Таволжанкаысь.
Степан ме, Лисухин Микайлӧлӧн пи.
— А кымын арӧс?
— Масленичасянь дас нёльӧд вылӧ петіс.
Штабысь петіс кудриа юрсиа, кыпыд чужӧма зон.
— Воин, Василий Иванович? — юаліс сійӧ.
— Вои, Петька, — сідзи жӧ прӧстӧя вочавидзис Чапаев.
— А кодкӧд тайӧ тэ сёрнитан?
Стёпка кӧ-а? — Зон котӧрӧн локтіс детинка дінӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс.
Стёпкалы кажитчис, быттьӧ сійӧ кӧнкӧ кывліс нин тайӧ гӧлӧссӧ, а кӧні, оз помнит.
— А корысь старикӧс помнитан?
— Помнита...
— Сійӧ ме и вӧлі! — Кудриа юрсиа зон серӧктіс да сывйыштіс Стёпкаӧс.
— Менам разведка бӧрын найӧс чорыда и пыркӧдім...
Василь Иваныч, ме детинкасӧ патераӧ нуӧда.
Позьӧ?
— А тэ мыйла сэки меным эн висьтась, мый тэ Чапаев дінсянь?
Ме эськӧ тэкӧд муні, — ӧбидапырысь шуис Петькалы детинка.
— Оз позь вӧлі, зонмӧ, оз позь.
Делӧыс вӧлі зэв серьёзнӧй.
* * *
Дзузганлӧн тіралысь би муртса югдӧдіс керка пытшкӧссӧ.
Пельӧсъясын кышакылісны тӧрӧканъяс.
Му джоджӧ вольсалӧм шынельяс вылын узисны чапаевечьяс.
Жара ломтысьысь пач вом дорын, пулемётчик коммунист Зимин дінын, чукӧрӧн пукалісны кымынкӧ боеч.
Пулемётчик мойдіс:
— Баринкӧд мунӧ вӧлі вӧрӧ плӧтник, ӧти кывйӧн кӧ, керъяс бӧрйыны.
abu
Воисны вӧрӧ.
Ветлӧдлӧ вӧрӧд плӧтник, чер тышнас кучкышталӧ пуясӧ да пельсӧ пуктывлӧ пу бердас...
Со тадзикӧн...
Зимин петкӧдліс, кыдзи вӧчліс плӧтник.
Стёпка нёровтчис пулемётчиклы пельпом бердас, нюжӧдіс кокъяссӧ.
— «Тэ мый вӧчан, мый кывзан?» — юалӧ плӧтниклысь барин.
«А вот сывйышт пусӧ, пукты пельтӧ, и тэ кылан», — вочавидзис плӧтник.
«Да менам киясӧй пу гӧгӧрыс оз судзны, ог вермы ме», — шуис барин.
«Ыджыд тай шог!
Вай ме тэнӧ кӧртала пу бердас, сэки и кылан».
Но, ӧти кывйӧн кӧ, барин сӧгласитчис.
Да-а...
— Зимин перйис зепсьыс бисерӧн вышивайтӧм табак кӧшель да кутіс гартны чигарка.
— Кӧрталіс плӧтник пу бердӧ баринӧс, босьтіс вӧжжи да заводитіс кучкавны.
Кульӧ-нӧйтӧ, а ачыс шуалӧ: «Кывзы, кывзы, кӧинпи, мый тэныд пуыс висьталӧ!
А висьталӧ сійӧ: эн увтырт мастерӧвӧй мортӧс!»
Керка тырӧн серӧктісны.
Садьмис кашевар, видыштіс сералысьясӧс, бергӧдчис мӧдар бок вылас, юрсӧ тупкис шынель пӧланас.
Стёпка пидзӧсчанясис да кутіс дзоргыны-видзӧдны еджыдӧдз гыӧртӧм ӧшиньяс вылӧ.
— Лыйсьӧны! — вашнитіс сійӧ.
Зэвтчӧм чӧв-лӧняс кыліс, кыдзи дзуртыштіс дзиръя.
— Белӧйяс! — ӧдзӧс вугсӧ кималаснас корсигмоз горӧдіс кодкӧ посводзын.
Йӧз шызисны.
— Спокойнӧ, ёртъяс! — негораа шуис Зимин.
— Кутам тышкасьны!
Чапаевечьяс чепӧсйисны ывлаӧ, водалісны заборъяс пӧлӧн да воча лыйсисны.
Зимин да Стёпка гургисны туй вылӧ пулемёт.
Стёпка мыччаліс лентаяс, пулемётчик сяргис-лыйліс неприятель кузя.
Кодкӧ гӧнитіс орчча сиктӧ, кӧні сулаліс кавалерийскӧй полк.
— Кыдзкӧ-мыйкӧ кутчысям, а сэк кості асланым йӧз воасны, — пулемётӧ выль лента сюйигмоз збодермӧдіс Зимин.
— Кутчысям, — сӧгласитчыліс Стёпка, ачыс сюся видзӧдіс противникланьӧ.
Друг Зимин шатовмуні бӧрланьӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, уси.
Стёпка копыртчис сы весьтӧ.
Пулемётчик вӧлі кулӧма нин.
— Ур-ра-а! — кылісны код юра йӧзлӧн гӧлӧсъяс.
Лым толаа уличаӧд скачитісны белоказакъяс.
Тӧлысь югӧр улын ясыда тыдалісны быттьӧкӧ сынӧдӧдыс лэбзьысь вӧвъяс да на вылын пукалысь йӧз.
Повзьӧдлана дзирдалісны сабляяс.
Матысмис и матысмис неприятельскӧй конница.
Чапаевечьяс бӧрыньтчисны посёлокса переулокъясӧд.
Стёпка водіс пулемёт дінӧ да личкис гашеткасӧ.
Веськыда Стёпка вылӧ скачитысь вӧв друг сувтіс кыккокйыв да сэк жӧ вӧлыс и мортыс усины туй вылӧ.
А сы бӧрся седлӧсьыс лэбовтіс мӧд казак, повзьӧм вӧв чепӧсйис бокӧ, лым вывті кыскис морт шойсӧ.
Гылалісны йӧз, вӧвъяс.
Белоказакъяс крута бергӧдалісны вӧвъяссӧ да пышйисны.
А Стёпкалӧн кыптіс врагъяс дінӧ сэтшӧм лӧглун, мый сійӧ доймытӧдзыс курччис пиньяссӧ да лыйліс, кытчӧдз эз быр став лентаыс.
Тыртӧм ящикын кинас гурйысиг сійӧ кывзысьыштіс.
Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь.
Пельяссӧ чошкӧдӧмӧн Стёпка кынмис места вылас, виччысис, мый вот ӧні и лоӧ медся страшнӧйыс да веськӧдны позьтӧмыс.
Мыш кузяыс визьнитіс йирмӧг, юрсиыс весиг сувтліс.
abu
Вӧв кок шыяс кылісны пыр ясыдджыка да гораджыка войся чӧв-лӧняс.
Кажитчис, пыр ӧтарӧ матысмӧ жугӧдны позьтӧм стальнӧй лавина.
Стёпка чепӧсйис места вывсьыс да, потшӧсъяс вомӧн чеччаліг, лым пиӧ вӧйласиг, саялі степӧ.
Чапаевлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Исаев видзӧдліс сылӧн мудзӧм чужӧм вылӧ.
— Позьӧ мунны, Василий Иваныч? — юаліс ординарец.
— Мун.
Да Стёпкаӧс ӧдйӧджык мӧдӧд, ме сійӧс кӧсъя разведкаӧ ыстыны.
Зонмыс пельк да збой.
Бур разведчик лоӧ.
Чапаев довкнитіс юрнас да заводитіс мыйкӧ гижны тетрадьӧ.
Стёпкаӧс некытысь эз аддзыны.
Некод эз тӧд, кытчӧ сійӧ воши.
Ставныс чайтісны, мый детинка, буракӧ, пӧгибнитіс.
Но куим лун мысти Василий Ивановичлы висьталісны, мый детинкаӧс вайӧдісны Овчинниково хуторысь.
— Ӧти озыр морт ордын ми обыск вӧчим, — висьталіс Силантьев, — сійӧ вӧлӧм оружие дзеблалӧ.
А орччӧн вӧлі сельсӧветса стӧрӧжлӧн керкаыс.
Ӧти красноармееч и видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
А сэні Стёпка.
— Вайӧдӧй сійӧс ме дінӧ, — прикажитіс Василий Иванович.
Пыртӧдісны Стёпкаӧс.
Юрсӧ Стёпка улӧдз копыртӧма, няйт киас кутӧ гӧрд звездочкаа шапкасӧ.
— Мый вӧчин хуторас, герой, висьтав! — Чапаев сюся видзӧдліс детинка вылӧ, и Стёпка ещӧ улӧдз лэдзис юрсӧ.
— Но, ме кывза.
— Серпасалі, — сибдӧм гӧлӧсӧн вашнитіс Стёпка.
— Мый, мый?
— Серпасалі...
Картина.
— Серпасалін! — Чапаев чеччис, малыштіс уссӧ.
— Кор лентаясыс бырины, — мыкталігтырйи висьталіс Стёпка, — ме пышйи посёлокысь — вывті ёна повзи.
Овчинниковоӧ пышйи.
А сэні миян йӧз вӧлі венӧмаӧсь нин казакъясӧс.
Ӧти виӧм офицер сумкаысь ме босьті маслянӧй краскаяс.
Рисуйтчыны окота лои.
Некор на ме маслянӧй краскаясӧн эг серпасась.
Кватиті ме найӧс да дед ордӧ, стӧрӧж ордӧ.
Стёпка шевкнитіс шынельсӧ, разис тасмасӧ да питшӧгсьыс перйис дӧра ёкмыль.
— Со... картина.
Василий Иванович паськӧдіс ёкмыльсӧ.
Тӧвзьысь вӧвъяс вылын пукалӧны йӧз.
Юр весьтаныс югъялӧны сабляяс.
Верзьӧмаяс водзвылын, гӧрд знамя улын, тӧвзьӧ командир, сьӧд буркаыс дӧлалӧ тӧв йылас.
Сійӧ вӧлі пашкыр кузь уска, а папахаас малинӧвӧй бант.
Картина улас вӧлі гижӧд: «Чапаев тӧвзьӧ атакаӧ чапаевечьяскӧд».
Василий Иванович дыр видзӧдіс картина вылас.
Омӧльтчӧм, думыштчӧм чужӧм вылас тӧдчис кутшӧмкӧ выль нимкодясьӧм.
Унатор йылысь тайӧ здукас думайтіс Чапаев.
И сы йылысь, мый регыд, тыдалӧ, войналы пом, и аслас челядь йылысь, кодъяс сэтшӧм шоча аддзывлӧны батьсӧ, и Стёпка йылысь.
Водзын детинкаыслӧн ыджыд да югыд олӧм!
Чапаев эз вермы кутчысьны да шпыньмуні:
— Молодеч!
Кутшӧм тайӧ тэнад бура артмӧма!
Стёпка збоймыштіс, лэптіс юрсӧ:
— Тайӧ ме кык лун серпасалі да ещӧ войнас.
— Кытысь тэ татшӧм талантсӧ босьтін?
— Сиктса велӧдысь велӧдіс.
Бумага меным сетавліс, карандашъяс.
— Бур! — читкыраліс синъяссӧ Чапаев.
— Сӧмын тэ неуна абуджык сідз серпасалӧмыд.
Ускӧй менам дженьыдджык, и вӧв домас со этійӧ тасматорйыс абу местаын.
Сійӧ пуксис важ диван вылӧ, пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн гажмӧм Стёпкаӧс.
— Кор помалам воюйтны, Стёпка, — кияснас пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн сёрнитіс Чапаев, — олӧмыс мича лоӧ, и ми тэкӧд мунам велӧдчыны.
Академияӧ: ме — военнӧйӧ, а тэ — рисовальнӧйӧ...
Должен лоны татшӧм академияыс...
Мунам?
— Мунам! — пыркнитіс юрнас Стёпка.
— Мунам, Василь Иваныч!
И найӧ кыкнанныс шудаа серӧктісны.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Патерант @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 38‒42.}
КВАРТИРАНТ
Важӧн нин югдіс, а му весьтӧ улӧдз ӧшйӧм кымӧръяс вӧсна ывлаыс вӧлі руа.
Ӧшинь пыр писькӧдчис слабиник югӧр.
Пачын чискис-ломтысис пес.
Наталья Власовна вундаліс зарни-оранжевӧй рӧма ыджыд тыква.
Небыдик, васӧд сьӧмӧссьыс сійӧ перъяліс нильӧг еджыд кӧйдысъяс да шыблаліс скӧвӧрӧда вылӧ.
Джоджын кысъясис еджыд юрсиа нывка да гӧгльӧдліс увйӧсь плакаяс вывті картупель.
Нёль арӧса детинка верзьӧмӧн пукаліс пӧрӧдӧм табуретка вылын да кучкаліс сійӧс вӧньӧн.
— Но, но, Карко! — горӧдлывліс сійӧ.
— Дышмин, мокасьт!
Воссис ӧдзӧс, и кӧдзыд руыскӧд ӧттшӧтш керкаӧ пырисны сельсӧветса председатель Терёхин да полушубока том военнӧй.
— Чолӧм, Наталья Власовна! — йи нёньяссӧ тошсьыс перъяліг шуис Терёхин.
Кӧзяйка корис гӧсьтъясӧс горничаӧ.
— Ми могӧн, — шуис председатель.
— Патерантӧс тэ ордӧ кӧсъям сюйны... Ӧти вой кежлӧ.
Наталья Власовна чышкис партукас кияссӧ, восьтіс горнича ӧдзӧс:
— Пырӧй.
Менам тані сӧстӧм, идралӧма.
Военнӧй сюся видзӧдліс горничасӧ да ошкыштіс.
— Но, Власовна, ми патерантла мунам...
Сідз, Исаев ёрт? — юаліс военнӧйлысь Терёхин.
Мӧдыс довкнитіс юрнас да шыӧдчис нывбаба дінӧ:
— Ми, кӧзяюшка, мынтысям, эн тӧждысь.
— А коді сійӧ сэтшӧмыс, патерантыд тіян?
— Чапаев.
Кывлін, кӧнкӧ?
Кӧзяйка чуймис:
— Збыльысь Чапаев?
Сылы, гашкӧ, ме ордын оз во сьӧлӧм вылас.
Сійӧ морт ыджыд...
— Воас, мам, — кубанкасӧ юрас пуктігмоз шпыньмуніс Исаев.
Мыйӧн сӧмын Исаев да Терёхин мунісны, Наталья Власовна тэрмасьӧмӧн мӧдіс пелькӧдны керка пытшкӧссӧ.
Некор на, кажитчис, Наталья Власовна татшӧм сьӧлӧмсяньыс эз зільлы: ва ветьӧкӧн чышкаліс пызан, ӧшинь вывъяс, ӧдзӧс, мыськис горничаысь джодж, сувтӧдаліс табуреткаяс.
Наталья Власовна кӧсйис, медым сы ордын Чапаевлы вӧлі лӧсьыд.
Челядьсӧ сійӧ катӧдіс паччӧрӧ.
Сетіс налы морт ӧти тыква чӧланӧн да шуис:
— Ті пукалӧй шы ни тӧв!
Ывлаын кыліс кӧлӧкӧльчик шы, гӧрӧктісны вӧвъяс, и Наталья Власовна чышъянтӧгыс чепӧсйис гӧсьтлы паныд.
Доддьысь чеччис Василий Иванович.
Сьӧд пасьсӧ вӧлі зэлыда тасмаалӧма, папаха вылас югъялісны кодзув кодь лым чиръяс.
— Чолӧм, кӧзяюшка! — шуис сійӧ.
— Со и Чапаевӧс вайӧді, — шуис Исаев да мигнитіс.
— Но кыдзи, скӧр миян сійӧ?
— Мый тэ, зонмӧй! — шеныштіс кинас Наталья Власовна да видзӧдліс Чапаевлы чужӧмас.
— Первойысь мортсӧ аддза, а быттьӧ ас мортӧс встречайта...
Да друг яндзим лои, гӧрдӧдіс.
Чапаев серӧктіс да, пась вывсьыс турун пыркӧдігмоз, пырис кӧзяйка бӧрся керкаӧ.
Горничаын дзужгис самӧвар.
Василий Иванович да ординарец пуксисны чай юны.
Наталья Власовна пукталіс чашкаяс да, пызан дорсьыс вешйигмоз, шуис:
— Ті энӧ дивитӧй, чай пыддиыс заваритӧма морков.
Чапаев корис кӧзяйкаӧс пуксьыны пызан сайӧ, но мӧдыс ӧткажитчис да петіс кухняӧ.
Василий Иванович бергӧдіс сійӧс, пуксьӧдіс табуретка вылӧ:
— Сёян, юан — сэки ӧтказывайтчы.
И вештіс Власовна дінӧ сакар, нянь, жаритӧм чипан.
Пансис сёрни.
Збоймыштӧм нывбаба норасис омӧль олӧм вылӧ.
Верӧсыс пӧгибнитӧма Уральскын, челядьыс посниӧсь, а отсӧг некодсянь.
Вӧрысь пес лоӧ ваявны ас вылын.
— Во кымын ещӧ терпитышт, дзик мӧд нога лоӧ.
Сэтшӧм олӧм лӧсьӧдам — кувны оз ло окота! — бурӧдіс Чапаев.
Паччӧрсянь дзоргисны-видзӧдчисны челядь.
Василий Иванович казяліс найӧс да шуис:
— Ноко, вайӧй найӧс татчӧ.
Кӧнӧсь найӧ?
Наталья Власовна лэччӧдіс челядьсӧ.
— Нимныс кыдзи?
— Пиӧй — Иван, нылӧй — Настя.
— Кутшъяс! — шыльыда бритӧм щӧкасӧ ниртіг нюммуніс Василий Иванович.
— Ӧти кывйӧн кӧ, миянӧс, старикъясӧс, вежасны...
Но, Иван, вай чай кутам юны...
Сійӧ пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн яндысьысь детинкаӧс, а нывкасӧ босьтіс водзас да, сійӧс качайтігмоз, шуаліс:
Ок тэ, канюк, вильыш кань,
Плешкад кудри, ачыд шань,
Водам, канюк, сера бок,
Настук нылӧс ӧввӧд лок.
— Тэ со мый, вӧлӧмкӧ, тӧдан, Василий Иванович! — гораа серӧктіс Исаев.
— А кыдзи нӧ!
Менам гортын татшӧмыс куим, велалі.
Видзӧдлам, кыдзи тэ кутан сьывны, кор тэнад пи чужӧ. — шуис Чапаев.
Рӧмдыны кутіс.
Сельсӧветсянь локтіс посыльнӧй:
— Председатель тшӧктіс висьтавны, Чапаев ёрт: йӧзсӧ собрание вылӧ клубӧ чукӧртӧма.
Василий Иванович муніс, а Исаевлы тшӧктіс вайны кӧзяйкалы матысса вӧрысь пес додь.
Бӧр воис Василий Иванович сёрӧн.
Наталья Власовна пукаліс паччӧрын да кыис чулки.
Пӧрӧдӧм нянь шомӧс вылын тшынасис дзузган.
— Аски миянӧс, кӧзяюшка, садьмӧд водз, — горничаӧ пыригмоз шуис Чапаев.
— Эн тӧждысьӧй, чуксала, — эскӧдіс Наталья Власовна.
Василий Иванович эз сразу унмовсь.
Кияссӧ юр улас пуктӧмӧн сійӧ мыйкӧ дыра куйліс восьса синъясӧн да мӧвпаліс сы йылысь, кыдзи сійӧ ветліс генеральнӧй штаблӧн Академияӧ, кыдзи Самараын аддзӧдчыліс Михаил Васильевич Фрунзекӧд, 4-ӧд армияса командующӧйкӧд, коді назначитіс Чапаевӧс Александрово-Гайскӧй бригадаса начальникӧн.
Торъя нин кажитчисны командующӧйлӧн бӧръя кывъясыс:
«Ме сувтӧда тіян водзӧ, Чапаев ёрт, кыв кутана мог — босьтны Сломихинскӧй станица да водзӧ наступайтны Лбищенсклань.
Белоказакъяслысь уральскӧй армия должен лоны жугӧдӧма!»
И Фрунзе топыда кутліс Чапаевлысь кисӧ.
Василий Иванович син водзӧ друг тӧдчана да ясыда сувтіс образыс тайӧ стойкӧй, закалённӧй большевикыслӧн, коді вӧлі Ленинлӧн соратникӧн.
«Вот код кодьӧн колӧ зільны лоны — Фрунзе кодьӧн!
Настӧящӧй большевик!
А кутшӧма тӧдӧ военнӧй делӧ!» — думыштіс Василий Иванович.
Унмовсигас нин Чапаев шуис аслыс: «Командующӧйлысь приказсӧ пӧрта олӧмӧ.
Кӧть мед мый оз ло!»
Кор патерант унмовсис, Наталья Власовна босьтіс стул вылысь гимнастёркасӧ, петіс кухняӧ да пондіс сюся видлавны.
«Век ӧтарӧ уджалӧ да тӧждысьӧ йӧз вӧсна, — мӧвпаліс кӧзяйка. — Кӧнкӧ, сы бӧрся некод оз и видзӧд».
Гимнастёрка юрйывсьыс Власовна казяліс ӧти сунис йылын бовъялысь кручки, а мӧдлаысь — ичӧтик розь.
Вурис кручкисӧ, домыштіс розьсӧ да бӧр нуис гимнастёркасӧ местаас, кусӧдіс бисӧ да кайис паччӧрӧ.
Нывбаба садьмис водз.
Ывлаын вӧлі пемыд на.
Кӧзяйка пуктіс самӧвар.
Некымынысь пыраліс горничаӧ, но жаль вӧлі чуксавны патерантсӧ.
Ки пыдӧс бердас бан бокнас топӧдчӧмӧн сійӧ узис чорыда.
— Мудзӧма, — вашнитіс Власовна да чышкыштіс ассьыс син доръяссӧ.
— Чапаев ёрт, кылан, Чапаев ёрт?
— Мый, асыв нин? — нафталин дука шебрассӧ павкнитыштӧм бӧрын юаліс Чапаев да видзӧдліс ӧшиньӧ.
— Петька, чеччы! — чукӧстіс сійӧ Исаевӧс, коді узис ящик вылын.
Пызан вылын шумитіс самӧвар, но чай юны вӧлі некор — воисны вӧвъяс.
Тулупасигмозыс Чапаев шуаліс:
— Прӧщайтлы, кӧзяюшка, аттьӧ узьтӧдӧмсьыд.
Гашкӧ, коркӧ и аддзысьлам на!
Кучер горӧдіс вӧвъяс вылӧ, и додьяс тӧвзьыштісны дзирдалан лым бус лэптіг.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Разведкаӧ @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 43‒46.}
РАЗВЕДКАӦ
Краснӧй Яр сиктса ыджыд да паськыд площадь вылын, кӧні пырджык овлывлӧ йӧзтӧм да лӧнь, ӧні тырыс вӧліны вӧла доддяяс, тачанкаяс да тэрмасьӧмӧн ветлӧдлысь боечьяс.
Асыввыв фронтса Лунвыв группаӧн командуйтысь Михаил Васильевич Фрунзе приказ серти 25-ӧд Чапаевскӧй дивизия должен вӧлі заводитны тасянь штурмуйтны Уфа, кодӧс босьтіс сӧветскӧй власьтлӧн лёк враг — Колчак.
Колчак сетліс ыджыд тӧдчанлун Уфа кар да Белая ю дорйӧмлы да вайис тайӧ местаясас ассьыс став вынъяссӧ, юлӧн веськыд вадорӧ сувтӧдаліс медбур частьяссӧ.
Водзын долженӧсь вӧлі лоны чорыд бойяс...
Асывсяньыс нем жалиттӧг сотіс шонді, и кажитчис, мый июнься жар луныс оз нин помасьлы.
Но лун шӧр гӧгӧр лӧз енэжсӧ друг тупкис ыджыд сьӧд кымӧр, кутіс пӧльтны кӧдзыд тӧв, и кӧш помысь моз зэрмис.
И кӧть минут нелямын мысти кымын кымӧрыс вешйис асыввылӧ да бара кутіс пӧжны шонді, но сынӧдыс лои ыркыдджык да лолавны вӧлі кокниджык.
Мусянь, керкаяслӧн да сарайяслӧн идзас вевтъяссянь кайис чӧскыд кӧра рутор; орчча рассянь ӧвтіс кисьмӧм оз дук.
А Краснӧй Яр сиктса площадь вылын, код гӧгӧр быдмисны топольяс, вӧлі кыдзкӧ торъя лӧсьыд.
...
Площадь вылӧ петіс Чапаев.
Гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ веськӧдчис кирпичысь стрӧитӧм вичколань, коді сулаліс сикт помын.
Сэні должен вӧлі заводитчыны Пугачёвскӧй полклӧн митинг.
Вежон сайын пӧгибнитіс Пугачёвскӧй полкса комиссар Волков.
...
Волков местаӧ полкӧ мӧдӧдісны самарскӧй том рабочӧйӧс, Бурматовӧс.
Дивизияса комиссар Фурманов бура висьтасис Бурматов йылысь, коді таӧдз уджавлӧма орчча дивизияса политотделын.
Но тайӧ вежонас Василий Иванович сӧмын кыкысь аддзысьліс Пугачёвскӧй полкса выль комиссаркӧд да ӧні зэв ёна жалитіс, мый сэтшӧм омӧля на тӧдӧ сійӧс.
«Локтан операцияыс лоӧ сьӧкыд, — воськовъяссӧ ӧддзӧдіг думайтіс Василий Иванович.
— Белӧйяс став вынъяссӧ кыскисны Уфалань.
Но тайӧ войнас миян разведка лоӧ мӧдар вадорын...
Воис-ӧ сьӧлӧм вылас боечьяслы Бурматов?
Дасьтіс-ӧ боечьясӧс сражение кежлӧ?»
Кор Чапаев воис вичко дінӧ, митинг вӧлі заводитчӧма нин.
Медым эськӧ сійӧс эз казявны, Василий Иванович сувтіс боечьяс сайӧ.
Вичко кильчӧлӧн еджыд каменнӧй тшупӧдъяс вылын сулаліс Бурматов.
Сійӧ вӧлі кузь тушаа, гожъялӧм чужӧма, дорччысьлӧн кодь ён да ыджыд кияса том морт.
— Красноармееч ёртъяс! — трубкаӧ гартӧм ученическӧй тетрадь киас волнуйтчӧмӧн шамралігтыр гораа сёрнитіс комиссар.
— Лоасны решающӧй бойяс.
Но чапаевечьяс век вӧліны повтӧмӧсь да збойӧсь.
Чапаевечьяс век нӧйтлісны белопогонникъясӧс.
Найӧ и ӧні пасьвартасны Колчаклысь армиясӧ!
Красноармееч, коді сулаліс Василий Иванович водзвылын, гырддзанас тувкис ёртыслы да сибдыштӧм гӧлӧсӧн надзӧник шуис:
— А комиссарыс тайӧ, сідз шуны... —
Сійӧ лӧсьӧдыштіс тасмасӧ да содтіс:
— Туяна морт.
Ми вок пӧвстысь, тыдалӧ...
— Вежон на и эм миянӧ локтӧмыслы, а быдӧн нин сійӧс тӧдӧны, — сӧгласитчис сылӧн ёртыс.
— И сёрнитыштас, и сӧветуйтас...
abu
Став сертиыс тӧдчӧ — настӧящӧй большевик!
Красноармеечьясӧс ӧлӧдісны мукӧдыс, и найӧ ланьтісны.
Бурматов помаліс ассьыс дженьыдик речсӧ, перйис зепсьыс карандаш да юаліс:
— Коді кӧсйӧ мунны войнас опаснӧй разведкаӧ?
Первой радын сулалысь еджгов уска кузь тушаа боеч лэптыштліс пельпомъяссӧ, тувкис аслыс морӧсас да кыз гӧлӧсӧн шуис:
— Гиж менӧ заводитӧм могысь...
Порфирий Лаптев!
И сэк жӧ быд боксянь кылісны гӧлӧсъяс:
— Герасим Сидорыч Ширкуновӧс гиж!
— Петровӧс!
— Валеткин Иванӧс!..
Комиссар муртса вевъяліс гижавны.
Сійӧ гижис нин куим лист бок, а доброволечьяс вӧліны унаӧн на.
Шашкасӧ кинас кутышталігтыр Василий Иванович тэрыба кайис каменнӧй тшупӧдъясӧд джуджыд кильчӧ вылӧ, пуктіс кисӧ Бурматовлы пельпом вылас да шуис:
— Молодеч, комиссар, салдатъяслысь став сьӧлӧмъяссӧ гурйыв восьтін!
Пугачёвечьяс аддзисны ассьыныс радейтана командирсӧ да дружнӧя горӧдісны «ура».
Василий Иванович лэптіс кисӧ, и сійӧ жӧ здукас полк ланьтіс.
Здук мында сійӧ видзӧдіс гожъялӧм да омӧльтчӧм чужӧмъяса, вушйӧм гимнастёркаяса красноармеечьяс вылӧ, кодъяс мудзӧмаӧсь дыр кадся походъясысь да бойясысь, но дасьӧсь, — тайӧс чорыда тӧдіс командир, — первойя приказ серти жӧ уськӧдчыны враг вылӧ.
— Огӧ кӧ ми вуджӧй Белая ю, сэки ті абу чапаевечьяс, а ме абу Чапаев.
Но ме эска...
Уфа лоӧ миян!
Комиссар правильнӧ шуис — колчаковечьяслы регыд пом!
Да и оз сӧмын налы матысмы помыс —
ми жугӧдам революциялысь став врагъяссӧ!
Бара горӧдісны «ура».
Василий Иванович копыртчис комиссарлань да шуис:
— Тырмас гижавны.
И нюжӧдіс кисӧ тетрадьлань.
— Ӧти здук! —
Комиссар кыдзкӧ торъя нин тэрмасьӧмӧн гижис медбӧръя овсӧ.
Чапаев видзӧдліс списокӧ.
— Нелямын кӧкъямыс.
Тырмас, — шуис сійӧ да ещӧ видзӧдліс список помас.
— Бурматов, и тэ мунан жӧ?
— Так точно, Чапаев ёрт, — ярскӧба шуис комиссар да, сутш кежлӧ ланьтлӧм бӧрын, водзӧ висьталіс: — Ме сідзи чайта, Василий Иванович: ме кӧ чуксала красноармеечьясӧс, сідзкӧ и ачым должен лоны накӧд ӧтлаын.
Сы вылӧ ме и коммунист.
abu
— Вот тайӧ правильнӧ! — довкнитіс юрнас Василий Иванович.
Сійӧ видзӧдліс Бурматовлӧн гожъялӧм, волнуйтчан чужӧм вылӧ да содтіс:
— Старайтчы быдторйӧн лоны Фурманов кодьӧн.
Сыысь бурджык комиссарӧс ог тӧд!
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Пианино @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 47‒52.}
ПИАНИНО
Юрлӧс пельӧсӧ уси шонді югӧр.
Розӧвӧй эжӧд кузя ньӧжйӧник кыссигтыр югӧр матысмис узьысь дорӧ, кайис сылы пель вылас, котӧртіс гожъялӧм бан бокӧдыс да видзӧдліс куньса синъясӧ.
Василий Иванович кӧрыштліс плешсӧ да садьмис.
Чапаев лэптіс юрсӧ да, синсӧ читкыраліг, пуксис, кокъяссӧ лэдзис джоджӧ.
Ӧшинь стеклӧ вылын тіраліс косьмытӧм на лысва войт.
Потшӧс весьтын кыпӧдчис шонді.
Кухнясянь кылісны вашкӧдчана скӧр гӧлӧсъяс:
— Лэдз, мися!
Кодлы шуӧны!
— Узьӧ!
Гӧгӧрвоан?
Ӧдзӧс сайын кыліс кышӧдчӧм.
Друг паськыда воссис ӧдзӧс, и горничаӧ котӧрӧн пырис дӧжнасян чужӧма нывбаба.
Василий Иванович тэрыба вевттьысис шебрасӧн да тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс нывбаба вылӧ.
Сійӧ локтіс Чапаев дінӧ, шевкнитіс кияссӧ да горӧдіс:
— Чапаев ёрт!
Ме налы шуа — оз позь, а найӧ ӧтарӧ кыскӧны...
Ме налы балябӧжаныс, а найӧ бара кыскӧны!
Дзикӧдз дурмӧмаӧсь.
Отсалӧй, Чапаев ёрт!
— Мый лои сэтшӧмыс?
Коді мый кыскӧ? — юаліс Чапаев.
— Да миян мужикъяс.
Купеч керкаысь кӧсйӧны петкӧдны музыка да жугӧдны...
Сійӧ ӧд донатор, гашкӧ ковмас на...
* * *
Нывбаба котӧртіс водзвылын, Чапаев тэрмасис сы бӧрся.
Пантелеев купечлӧн озыр керкаӧ найӧ пырисны некодӧн казявтӧг.
Заллӧн восьса ӧдзӧс дорӧ Василий Иванович сувтіс.
Куим крестьянин тільсисны петкӧдны жырйысь пианино.
Пианино клавишаяс тринякылісны.
Мужикъяс пӧсялӧмаӧсь, найӧ сьӧкыда кашкӧны, видчӧны.
Медъёна тільсис-пессис неыджыд тушаа тошка морт.
Лакуйтӧм сьӧкыд пианино сибдӧма ӧдзӧсас, быттьӧ сьӧд мрамор глыба.
— Вевтсӧ колӧ пасьвартны, чӧрту! — скӧрмис тошка мужик да чужйис пианиноӧ.
— Нетшыштӧй, мужикъяс, вевтсӧ!
А то миянлы нэм ковмас тані ноксьыны.
Чапаев кызӧктіс, воськовтіс порог вомӧн:
— Чолӧм, ёртъяс!
Мужикъяс видзӧдлісны да веськӧдчалісны:
— Чолӧм, Чапаев ёрт!
— Дзикӧдз мудзим!.. — ышловзис тошка дядьӧ, да, кор казяліс Чапаевкӧд пырысь нывбабаӧс, сьӧвзис:
— Ок, и быдлаӧ жӧ тэ сюйсян, Клашка!
— Кытчӧ нуанныд пианиносӧ?
Войтыр домӧ?
— Сэтчӧ тай председатель тшӧктіс, — шуис ӧти крестьянин.
Но тошка дядьӧ дӧзмӧмӧн букыштчыліс сы вылӧ да шуис:
— А мый соссьынысӧ, Чапаев ёрт!
Веськыда колӧ висьтавны, кӧсйим жугӧдны тайӧ штукасӧ.
— Мыйла?
Мужикъяс юрнысӧ лэдзӧмӧн ышловзисны.
— Дыр зэв висьтавнысӧ, Чапаев ёрт... —
Тошка дядьӧ нюлыштіс парсӧ, малыштіс пашкыр тошсӧ.
— Ме тайӧ вир юысь Пантелеев ордас вит во казакалі.
А дас квайтӧд воын куті мунны сы ордысь, меным сійӧ пигасӧ мыччис да ещӧ шуис, ме на пӧ сылы уджйӧза коли.
Йирис, йирис быдӧнӧс, ловъяӧс и кулӧмаӧс, озырлунсӧ аслыс чӧжис!
Нылыслы музыка да быд пӧлӧс шылльӧ-мылльӧ... —
Сійӧ ланьтіс да лӧгпырысь букыштчыліс пианино вылӧ.
Чапаев кутыштіс тошка мужикӧс гырддзаӧдыс да небыда шуис:
— Ок тэ, «вевтсӧ сылысь жугӧд»!..
Да ӧд сэні тэнад пӧсьыд и вирыд, трудыд тэнад.
Сійӧ, пианиноыс, ӧні тэнад лои. —
Василий Иванович видзӧдліс нывбаба вылӧ, коді партукнас чышкаліс пианино вылысь буссӧ.
— Миян ӧні сійӧ, ӧтувъя.
Тӧрыт кулак ныв пианино вылын ворсіс, а талун миян челядь кутасны велӧдчыны.
Быть кутасны!
Сідзи ме шуа али ог?
Мужик мыжапырысь нюммуніс:
— Лючки сёрнитан, Чапаев ёрт.
Менам аслам нин сьӧлӧмӧй небзис.
Купеч керкасянь Чапаев муніс сельсӧветӧ.
Тані сійӧ корис сельсӧветса председательсянь расписка, мый сійӧ лючки-ладнӧ видзас пианиносӧ.
— Буракӧ, ставыс, — шуис председатель, кор помаліс гижнысӧ, да пондіс гораа лыддьыны гижӧмторсӧ.
Василий Иванович кывзіс сюся.
— Содты.
«Пианиноӧн шусьысь серьёзнӧй инструмент тшыкӧдӧмысь да жугӧдӧмысь лоа мыжаӧн ревтрибунал водзын».
Председатель кӧсйис вензьыны, но видзӧдліс Чапаев вылӧ да содтіс.
— Ӧні ставыс?
— Ставыс.
Кырымась.
Тадзи.
Вай татчӧ. —
Распискасӧ кык пельӧ кусыньтӧм бӧрын комдив сюйис сійӧс планшеткаас.
* * *
Тайӧ вӧлі Лбищенск вылӧ походӧ мунтӧдз неуна водзджык.
Юр весьтӧд кывтісны лестукъяс вылӧ косясьлӧм зэра кымӧръяс.
Кӧдзыд тӧв гартіс туй вылысь буссӧ.
Пырисны Лбищенскӧ.
И со бара сьӧдасьӧм стенъяса, ыджыд казацкӧй керка.
Ляпкыд йирк улын жӧч абажура лампа, енув пельӧсын саӧссьӧм ӧбразъяс, а на улын журналысь вундалӧм картинаяс.
Зумыштчӧм Чапаев ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ.
Сійӧ кӧрлӧдліс плешсӧ, сувтлывліс ӧшинь дорӧ да вӧсни чуньяснас тотшкӧдіс ӧшинь тасъясӧ.
Сьӧлӧм вылас сылӧн вӧлі гажтӧм, и Василий Иванович бара заводитліс ветлӧдлыны джодж кузя.
Тиф нем жалиттӧг гылӧдіс кок йывсьыс боечьясӧс, частьяслӧн водзӧ мунӧмыс ньӧжмис.
Бӧрӧ колины обозъяс.
Бӧрвылын — Белебей, Ишима, Уфа, Уральск.
Мыйта бойяс!
Мыйта вӧліны радлана да шогсяна здукъяс!
Василий Иванович лажыньтчыліс да перйис крӧвать улысь сумка.
Белльӧ улын куйліс быд пӧлӧс бумагаяслӧн да документъяслӧн неыджыд чукӧр.
Разис шӧртторсӧ да кутіс видлавны вижӧдӧм, чукрасьӧм бумага листъяс.
Кок улас уси кык пельӧ кусыньтӧм ичӧтик бумагатор.
Василий Иванович лэптіс сійӧс да паськӧдіс:
«Расписка
Тайӧс сетӧма Василий Иванович Чапаевлы, 25-ӧд Чапаевскӧй дивизияса комдивлы, кыдзи ме Роч Кандызскӧй сӧветса председатель Ермолин Николай Александрович кӧсйыся сетны вӧвлӧм кулак Пантелеевлысь музыкасӧ школалы, медым сы вылын велӧдчасны ворсны сиктса челядь, да видзны сійӧс ассьым синмӧс дорысь ёнджыка.
Пианиноӧн шусьысь серьёзнӧй инструмент тшыкӧдӧмысь да жугӧдӧмысь лоа мыжаӧн ревтрибунал водзын.
Сельсӧветса председатель Ермолин».
Лыддигмозыс Василий Ивановичлӧн чужӧмыс пыр ӧтарӧ югдіс.
Дум вылас уси Роч Кандыз, тошка мужик, сьӧд лакӧн лӧсталысь пианино, дӧжнасьысь нывбаба...
Чапаев нетшыштіс тетрадьысь ӧти лист да гижис письмӧ.
Лыддис да сьӧлӧм вылас воис.
Веськыд синсӧ читкыртӧмӧн да нюмъялігтыр сійӧ клеитіс конвертсӧ да чукӧстіс Исаевӧс.
— Мӧдӧд, Петька!
Исаев муніс.
Чапаев шогӧ уси.
Тӧд вылас воис комиссар Фурманов, медматысса соратник, велӧдысь да друг, кодӧс неважӧн вуджӧдісны мӧд удж вылӧ, и та вӧсна сьӧлӧм вылас лои ещӧ сьӧкыдджык.
И уджаліснысӧ найӧ ӧтлаын во джын, а вот кажитчӧ, быттьӧ нэмсӧ вӧліны ӧтлаын, весиг эз торйӧдчывны.
Кутшӧм унаторйӧ велаліс Чапаев Фурмановлысь, тайӧ настӧящӧй коммунистыслысь, коді пӧсь большевистскӧй кывйӧн кужис ӧзтыны йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ!
Смел да повтӧм, сійӧ ветлывліс чапаевечьяскӧд атакаӧ, эз жалитлы ассьыс олӧмсӧ.
А кымын тӧвся кузь вой найӧ коллявлісны сёрниясын, и мыйта выльтор воссьывліс Чапаев водзын Фурмановкӧд быд сёрни бӧрын!..
Василий Иванович чеччис.
Сійӧ эз вермы сэсся ӧткӧн пукавны.
Шевкнитіс ас вылас шынельсӧ, мӧдӧдчис орчча керкаӧ, кытчӧ сувтіс Батурин, дивизияса выль комиссар.
* * *
Вӧлі 1936 вося июнь тӧлысь.
Розъясис нянь, дзоридзалісны турунъяс.
Ӧтчыд рытъявылыс ме вои Красная станицаӧ.
Сійӧ вӧлі Уральсксянь нелямын вит километр сайын.
Станичнӧй сӧветлӧн ыджыд керкаын вӧлі лӧнь да ыркыд.
Председатель пызан водзын пукаліс рогӧвӧй ӧчкиа том морт, пидзӧс вылас куйліс фетрӧвӧй шляпа.
Менсьым документӧс лыддьӧм бӧрын председатель шуис:
— Ті мӧд морт.
Тайӧ ёртыс Чапаев кузя жӧ.
Тӧдмасьӧй.
abu
Ӧчкиа морт вӧлӧма композиторӧн.
— Тӧданныд, — волнуйтчӧмӧн висьталіс сійӧ, — ме татысь аддзи Василий Ивановичлысь письмӧ, кодӧс сійӧ кувтӧдзыс неуна водзджык гижлӧма Роч Кандызӧ.
Письмӧыс сэтчӧ абу воӧма, а кутшӧмкӧ ногӧн кольӧма Сӧвет архивӧ.
Со видзӧдлӧй.
Письмӧсӧ вӧлі гижӧма ученическӧй тетрадьысь нетшыштӧм листтор вылӧ.
Чернилаыс чусаммӧма, бумагаыс вижӧдӧма, а веськыд пельӧсыс письмӧыслӧн бакшасьӧма нин.
Тайӧ письмӧас Чапаев гижис, медым сельсӧвет сылы юӧртіс, дзоньвидза-ӧ пианино, интересуйтчис, велӧдчӧны-ӧ школьникъяс музыкаӧ.
Сійӧ кӧсйысис коркӧ волыны кывзыны тайӧ вӧвлӧм барскӧй инструмент вылас музыкантъяслысь ворсӧмсӧ.
Кор ме бӧр сеті письмӧсӧ композиторлы, сійӧ видзчысьӧмӧн сюйис листторсӧ портфеляс да волнуйтчан гӧлӧсӧн жӧ водзӧ висьталіс:
— Ме ачым Роч Кандызысь.
Меным сэки, дас ӧкмысӧд воын, вӧлі дас ӧти арӧс, и велӧдчи ме коймӧд классын.
Ме заводиті велӧдчыны музыкаӧ тайӧ пианино вылас.
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Тьӧзӧ @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 53‒58.}
ТЬӦЗӦ
Полковник Губашин, бритӧм юра, кузь тушаа, омӧльтчӧм морт, лунтыр вӧлі кыв-вортӧм да зумыш.
Сійӧ дӧзмӧмӧн ветлӧдліс пароход палуба вывті, и кажитчис, быттьӧ сылысь сьӧлӧмсӧ ньӧти эз вӧрзьӧдны ни лӧнь Волга, коді меліа югъяліс сентябрся шонді югӧр улын, ни Жигулёвскӧй гӧраяс.
Сыкӧд ӧти каютаын мунысь Алексей Алексеевич Соловьёв, Горькӧй карысь рабочӧй, коді аслас отпуск дырйи путешествуйтіс Волга кузя, эз вермы гӧгӧрвоны, мый лои Губашинкӧд.
Найӧ локтісны Астраханьсянь да туйын дружитчисны: частӧ сёрнитлісны либӧ ворслісны шахматӧн.
Кыкнанныслы вӧлі нин ветымын арӧсысь унджык и налы вӧлі мый йылысь сёрнитны.
А талун Губашин быттьӧкӧ зілис ӧтдортчыны Соловьёвысь.
Алексей Алексеевич кӧ сувтас полковниксянь неылӧ, коді веськодьпырысь видзӧдіс ю вылӧ, сійӧ пыр жӧ вешъяс да мунас либӧ нырас, либӧ бӧжас, — кӧні йӧзыс этшаджык.
Алексей Алексеевичлы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд матыстчыны полковник дінӧ да веськыда юавны, мыйла сійӧ друг жугыльмис.
Рытъявылыс, кор Соловьёв пукаліс палуба вылын да выльысь лыддис радейтана местаяссӧ Толстойлӧн «Война да мир» романысь, полковник друг пуксис сы дінӧ.
Губашин муртса инмӧдчыліс кинас сы киӧ да неуна мыжапырысь ньӧжйӧник шуис:
— Ме вылӧ ті, Алексей Алексеевич, онӧ скӧралӧй? —
Сійӧ чӧв ланьтіс, ышловзис да содтіс:
— Талун сентябр витӧд лун...
Тайӧ луннас дас ӧкмысӧд воын пӧгибнитіс Василий Иванович Чапаев.
Некымын минут кыкнанныс чӧв олісны.
— А ті нӧ мый, бура тӧданныд Чапаевсӧ? — юаліс Соловьёв.
Полковник перйис каллян, кутыштіс сійӧс киас, бӧр сюйис зептас да шуис:
— Ӧтлаын воюйтлім.
Важӧн нин тайӧ вӧлі, комын во прӧйдитіс, а вот... син водзын сідзи и сулалӧ!
Губашин кызӧктіс да бергӧдчис мӧдарӧ.
Недыр мысти сійӧ водзӧ висьталіс:
— Первойысь ме аддзи Василий Ивановичӧс дас кӧкъямысӧд воын гожӧмнас, кор сылӧн отрядъясыс воисны Уральскысь.
Мыш сайын нопъя, ме локті Порубежкаӧ, кӧні вӧлі Чапаевскӧй штаб.
Ми, чапаевскӧй отрядӧ гижсьыны кӧсйысьяс, чукӧрмим унаӧн.
Тані вӧліны ме кодь жӧ том зонъяс, кодъяс эз на исавлыны порок дуксӧ, да дзор старикъяс, кодъяс асланыс нэм чӧжӧн унатор нин аддзылісны.
Но волнуйтчим ми ставӧн ӧткодя.
Чапаев аслас отрядӧ йӧзсӧ босьтавліс ёна бӧрйысьӧмӧн.
Василий Иванович петіс кильчӧ вылӧ, сюся видзӧдліс чукӧртчӧм йӧзӧс, пуктіс кияссӧ мыш саяс да горӧдіс:
«Кутшӧм могӧн воинныд, граждана?»
Ме сулалі кильчӧ дорас матын да первойӧн шыӧдчи сы дінӧ:
«Чапаев ёрт, босьтӧй менӧ аслад отрядӧ?»
Василий Иванович копыртчис ме дінӧ, читкыртліс синъяссӧ да скӧракодь шуис:
«Кытчӧ тэнӧ?
Коді тэ сэтшӧмыс?»
Ме эг шӧйӧвош, а тӧлкӧн висьталі сылы.
Чапаев прикажитіс босьтны менӧ формируйтчысь ротаӧ.
Бӧрынджык Василий Иванович юаліс, кыдзи менӧ шуӧны.
«Губашин менам овӧй.
Батьӧс Иванӧн шуӧны, а ме Василий», — вочавидзи ме.
Чапаев шпыньмуніс:
«Тьӧзӧ, сідзкӧ, тэ менам.
Но-но!
Пока шойччам, лыйсьыны обязательнӧ велӧдчы».
Тӧлысь джынйӧн ми, выль боечьяс, велӧдім строй, винтовка да мыйсюрӧ кутім сяммыны вӧчны военнӧй делӧ кузя.
Лыддим ми асьнымӧс збойясӧн, решительнӧйясӧн да терпиттӧг виччысим бой.
Кор белӧйяс босьтісны Николаевск кар (ӧні Пугачёв), тайӧ лунас Порубежкаын вӧлі бой.
Таволжанкаын сулалысь противник мырддис миянлысь Ыджыд Иргиз вомӧн пос да кӧсйис вӧтлыны Пугачёвскӧй полкӧс Порубежкаысь.
Вот тані ме и янавлі.
Делӧыс вӧлі лун шӧр кадын.
Ми мунім атакаӧ, но противник вӧлі бура укрепитчӧма да атакасӧ веніс.
Та бӧрын мыйкӧ дыра вӧлі чӧв-лӧнь.
Сэки позиция вылӧ скачӧн воис Василий Иванович.
Сійӧ ачыс нуӧдіс миянӧс атакаӧ.
Ю вомӧн поссӧ ми босьтім, и вӧтлім врагӧс водзӧ.
Тані менӧ Чапаев аддзис да пыр жӧ тӧдіс.
«Тьӧзӧ, — довкнитіс сійӧ юрнас, — чолӧм!..
Ординарец ӧні мекӧд абу, — водзӧ висьталіс сійӧ.
— Тэ мекӧд мунан».
Лэччим увтасӧ, сувтім.
«Виччысьлы менӧ тані, ме регыд локта», — шуис Василий Иванович да скачитіс раскӧ.
А гӧгӧр лои сэтшӧм шы ни тӧв, — шуштӧм весиг.
Меным кыдзкӧ эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылын, повны куті.
Друг мыльк сайсянь, противникладорсянь, котӧртӧ миян пехотинец.
Винтовкатӧм, фуражкатӧм.
Лёкгоршӧн горзӧ:
— Пулемёта машина!
Ставнымӧс шырас!
Менам пидзӧсъясӧй лигышмуніны, бергӧді вӧлӧс да тӧвзи-пышйи.
Да, грек вылад, седлӧысь уси.
Шуйга киӧс музгыльті.
Чеччи да бара седлӧӧ.
Фуражкаӧй уси юрысь — эг лэпты.
А рытнас, бой бӧрын, ме дінӧ локтіс Чапаев, менсьым фуражкаӧс киас кутӧ.
«Лоӧ, — думайта, — меным пывсян!»
Василий Иванович видзӧдліс менам пыктӧм ки вылӧ, юалӧ:
«Ранитчин?»
«Эг, — шуа, — Чапаев ёрт, тайӧ ме ӧнтай вӧв вылысь уси».
«На босьт.
Тэнад?» — да мыччӧ меным фуражкаӧс.
«Менам», — вочавидза, а ачым дась му пырыс мунны, — яндзим лои.
Чӧв олыштіс Василий Иванович, сэсся содтіс:
«Мӧдысь сэсся тадзи эн джигитуйт.
Ме ӧд ставсӧ аддзылі.
Тадзи юртӧ воштан, а меным быд морт дона, торйӧн нин сыысь кӧ артмас настӧящӧй боеч».
А мӧд луннас менӧ «пожналісны» собрание вылын боечьяс.
Но и сюрыштіс жӧ меным сэки!
Нэм ог вунӧд.
Сэсся татшӧмторъясыс мекӧд некор нин эз лолыны.
Бура да отважнӧя служитӧмысь Василий Иванович кыкысь наградитліс менӧ.
Полковник ланьтіс да кунис синъяссӧ.
— Ме Чапаевкӧд ӧтлаын тышкаси, кор белоказакъяс уськӧдчылісны Лбищенск вылӧ, — кутшӧмкӧ мӧд, эз аслас кодь гӧлӧсӧн шуис сійӧ да бара ланьтіс.
— Урал юланьӧ бӧрыньтчигӧн, — водзӧ кутіс висьтавны полковник, — Чапаевлӧн вӧлі ранитчӧма киыс, но некод эз и тӧдлы, мый ранитчӧма.
Урал ю дорӧдз вӧлі матын нин, но звермӧм белоказакъяс казялісны миянлысь слаблуннымӧс да ещӧ нин топӧдісны миянӧс.
Коли ӧтитор — шыбитчыны ваӧ, медым ловйӧн не сетчыны враглы.
Дас сажень джуджда крутінӧд кутім лэччыны ю дорӧ.
Ранитчӧм боечьясӧс бандитъяс виалісны прикладъяснас...
Василий Иванович да красноармеечьяслӧн неыджыд отряд водзсасисны врагъяслы паныд.
«Варччӧй, ёртъяс, варччӧй!» — горзіс сійӧ боечьяслы, кодъяс вуджисны ю вомӧн.
Менам бырины став патронъяс, ме эг кӧсйы эновтны ранитчӧм Чапаевӧс.
Но сійӧ быдӧнӧс, кодлы нинӧмӧн вӧлі лыйсьыны, вӧтлаліс ас дінсьыс мӧдар вадорӧ.
Ме медбӧръяысь видзӧдлі Василий Иванович вылӧ.
Улыс дӧрӧмыс вӧлі косяссьӧма, киса кӧртӧд пырыс йиджтысьӧма вир.
Синъясӧй веравны кутісны...
Ог помнит, кыдзи ме шыбитчи кӧдзыд, гудыр ваӧ.
Белоказакъяс дугдывтӧг лыйлісны пулемётысь ю кузя.
Пуляяс тольскакылісны и водзвылын, и бокъясын, и бӧрвылын.
Унаӧс смертьыс суис пӧшти мӧдар вадорас нин.
Ме ӧдва вои мӧдар вадорӧдзыс, пыри кустъяс пӧвстӧ да вошті садьӧс.
Кор палялі, первой видзӧдлі мӧдар вадорас.
Крут вадор вӧлі тыртӧм.
«Кӧні нӧ Василий Иванович?» — ю вылӧ сюся видзӧдіг думышті ме.
Ураллӧн лӧнь ваыс кажитчис меным свинеч кодь сьӧкыдӧн, кыдзи тӧвнас йӧрданын.
Вӧрын, кытчӧ ме кысси, морт сизим чапаевец косьтысисны бипур дорын да сёрнитісны командир пӧгибнитӧм йылысь.
Ме эг эскы налы:
«Василий Иванович эз вермы пӧгибнитны!
Сійӧ кужӧ бура варччыны...
Оз сетчы сійӧ белӧйяслы».
Но салдатъяс и асьныс стӧчасӧ эз тӧдны, пӧгибнитіс али эз комдив.
Ми лунтыр олім ва дорын, кытшовтім став кустъяссӧ, корсим Василий Ивановичӧс.
Рытнас боечьяс мунісны Будариноӧ.
А ме кольччи.
Ме век на надейтчи, мый аддза Чапаевӧс.
«Войнас Василий Иванович вуджас Урал, — мӧвпалі ме.
— Луннас сійӧ кытчӧкӧ дзебсис, а войнас враг сійӧс оз казяв.
Чапай миян пельк, збой.
Белӧйяс сійӧс оз вермыны ылӧдны!»
Пуксис вой, кӧдзыд, пемыд.
Вадор пӧлӧн шутьлялӧмӧн кышӧдчисны кустъяс.
Ме кайи мыльк йылӧ да, сап пемыдас видзӧдігтыр, сулалі войбыд.
Гоз-мӧдысь вадорын гыбыштліс чери, а ме чайтлі, мый варччӧ морт, да чепӧсйылі кустъяс пӧвстӧ.
Пыр меным кажитчис: ваысь петӧ Василий Иванович, ме уськӧдча сылы паныд.
Сійӧ пуксьӧ муӧ да сідзи прӧстӧ, друглы моз, висьтасьӧ:
«Мудзышті неуна, тьӧзӧ».
Ва дорын час мында виччысьыштӧм бӧрын ме бӧр кайлі мыльк йылӧ да бара, пост вылын моз, сулалі, кӧть войыс вӧлі кӧдзыд, а ачым — зэв ёна мудзӧма.
Нориника чипсігтыр турун пӧвстысь жбыркнитлісны лэбачьяс, и та вӧсна сьӧлӧм вылын лолі ещӧ на сьӧкыдджык...
Зэв ёна шогсигтыр ме муні асывнас Будариноӧ.
Дыр на ещӧ ме эг верит, мый комдив пӧгибнитіс, эг вермы миритчыны татшӧм ыджыд шогыскӧд...
Губашин ланьтіс.
Здук-мӧд мысти, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уси, сійӧ кыскис каллян, тэрмасьӧмӧн пестіс сійӧс да ӧзтіс.
Пидзӧсъяссӧ кияснас шымыртӧмӧн Соловьёв синсӧ вештывтӧг видзӧдіс лэччысь шонді югӧръясысь сім гӧрдӧн пӧртмасьысь Волга вылӧ.
Алексей Алексеевич асвыйӧныс воис пароходлӧн кузя да гораа тутӧстӧмысь.
Пароход вӧлі матыстчӧ пристаньлань.
Муртса гыалыштысь ва веркӧсӧд кывтіс веж коръяса дуб вож.
— Со кутшӧм... миян Чапаев, — думайтігтыр шуис Губашин.
— Нэм оз вунӧд сійӧс сӧветскӧй войтыр.
Некор оз вунӧд!
{Баныкин В. И. (комиӧдіс Попов Н. П.) @ Мойд @ висьт @ Виктор Баныкин. Чапаев йылысь висьтъяс @ 1962 @ Лб. 59‒63.}
МОЙД
Пуксис рыт, и сиктын лои шы ни тӧв.
Гожӧмнад сиктъясын шоча биасьлӧны: верстьӧ йӧз узьлӧны муяс да видзьяс вылын, а челядь да пӧчӧяс водӧны водз.
Сӧмын сельсӧвет да колхоз правление ӧшиньясын югъялісны бияс.
Ме муртса на вои муяс вылысь да, патераӧ пыравтӧг, мӧдӧдчи корсьны колхозлысь скӧтнӧй двор.
Паныд збоя локтіс кудриа юрсиа детинка.
Сійӧ кӧсйысис колльӧдны менӧ скӧтнӧй дворӧдз.
— А коді тэныд сэтысь колӧ? — паськыд кузь гачсӧ лэптышталігтыр юаліс детинка.
— Гашкӧ, Бузаев конюк?
Ме висьталі, мый муна Бузаев дінӧ.
Детинка швачнитіс кияснас да гажаа шуис:
— Ме сідзи и тӧді!
Бузаевыс меным дед.
Да!
Сійӧ Чапаев ордын служитлӧма.
Пушкаясӧн заведуйтлӧма да и ачыс лыйсьылӧма.
Он эскы?
Детинка стрӧга видзӧдліс ме вылӧ.
Ме пукті киӧс сы пельпом вылӧ да зэв збыльысь шуи:
— Эска.
abu
Тэнад кыдзи нимыд?
Менам выль другӧй пыр жӧ небзис да окотапырысь вочавидзис:
— Колька!
А минут мысти сійӧ висьтавліс нин меным аслас мечта йылысь:
— Помала дас класс — артиллерийскӧй школаӧ муна велӧдчыны.
Командирӧ велӧдча, став пушкаяснас, кутшӧмъяс эмӧсь армияын, кута командуйтны.
Чапаев моз!
Колька меным юӧртіс, мый сылӧн дедыс тӧдӧ Чапаев йылысь вывті интереснӧй мойд, кодӧс висьтавлӧ зэв шоча, да и оз быдӧнлы.
Пемыднас нин ми воим скӧтнӧй двор дінӧ.
Потшӧс сайын гӧрдлісны да прыськайтісны чаньяс.
Конюшнялӧн восьса ӧдзӧсӧд тыдаліс пӧнарсянь усьысь кельыд би.
Колька гораа чукӧстіс дедсӧ.
Фёдор Борисович матыстчис ньӧжмыд, зумыд воськовъясӧн.
Здоровайтчим.
Ме висьтаси, мыйла локті.
Колька вайис «летучая мышь» пӧнар, и ми куимнанным пуксим мудӧд вылӧ.
Фёдор Борисович кажитчис томӧн на.
Сійӧ вӧлі тэрыб, гажа синъяса, омӧля на дзормӧм пашкыр тошка.
Сёрнитіс сійӧ кыпыда, образнӧя, шмонитӧмӧн.
Чапаев йылысь сылысь казьтылӧмъяссӧ гижалӧм бӧрын ме кори сійӧс висьтавны мойд.
Бузаев дыр ӧтказывайтчис.
Ме дор сувтіс Колька, тшӧтш кутіс корны пӧльсӧ, медым мойдіс.
Медбӧрын сійӧ сӧгласитчис.
— Но, кывзы инӧ, — шуис Фёдор Борисович.
— Да смотри, ставсӧ гиж сідзи, кыдзи кута висьтавны.
И сійӧ висьталіс Чапаев йылысь мойд.
* * *
И ньӧти эз вӧй Урал юӧ Чапай, прӧстӧ лӧсьӧдлӧны.
Урал вомӧн сійӧ вуджис — эз ӧд весьшӧрӧ сійӧс бур варччысьӧн лыддьывны, а белоказакъяс мӧдісны вӧтчыны сы бӧрся.
Пельк вӧлі Чапай!
Белякъяс сы бӧрся верзьӧмӧн вӧтчӧны, а сійӧ пышйӧ да пышйӧ наысь вӧрӧд.
Юр весьттіыс лэбисны пуляяс — сійӧ сӧмын копыртчыштлас, лажыньтчыштлас, да бара водзӧ тӧвзьӧ.
Дзик нин кутісны суӧдны Чапайӧс.
Но Чапаев ылӧдіс найӧс.
Дзебсис ош гуӧ да пукалӧ сэні.
Белоказакъяс дзик дінтіыс скачитісны, — эз казявны сійӧс, чайтісны, — сійӧ водзӧ пышйис.
А сэк кості Чапай петіс ош гуысь — да бокӧ, рас пытшкӧ дзебсьӧм трӧпаӧд.
Вӧрыс вӧлі сук, и дыр-ӧ котӧртіс Чапай, сьӧкыд шуны...
Сӧмын кор сійӧ воис эрд вылӧ, шондіыс вӧлі лэччӧ нин.
Гӧгӧр видзӧдліс Чапай да аддзӧ — веськыдвылын сулалӧ вевта телега, а степын вӧвъяс йирсьӧны.
Муніс сійӧ сэтчӧ.
— Коді кӧзяиныс? — юалӧ.
Некод оз шыась.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь.
Кылӧ, кыдзи туруныс кышӧдчӧ да енэжын колипкайяс сьылӧны.
Чапай бара юалӧ:
— Коді тані кӧзяиныс?
Петкӧдчы!
Кышакылыштіс мыйкӧ телегаын, и вот сэтысь петіс зэв нин пӧрысь старик казах.
— Мый, — шуӧ, — тэныд колӧ, удал молодеч?
Сылы Чапай висьталіс, коді сійӧ сэтшӧмыс.
— Ме, — шуӧ, — Чапаев, Василий Иванович, белӧйяслы паныд тышкася, медым уджалысь йӧзлы вӧлі вӧльнӧй олӧм.
— Кывлі, кывлі тэ йылысь, — шуӧ старик.
— Ыджыд герой тэ, став муыс тэнӧ тӧдӧ.
Став гӧль йӧзыс тэнӧ радейтӧны — и рочьяс, и казахъяс, и татараяс, и чувашъяс.
Старик друг копыртчис, ляскис пельсӧ му бердӧ да кывзӧ.
Чужӧмыс сылӧн лои дӧжнасяна.
— Да-а, — шуӧ, — тэрыба зэв вӧтчӧны тэ бӧрся, матынӧсь нин.
Старик ветліс телега дорӧ да вайис сэтысь сыр тор да кумыс тыра кувшин:
— Сёй, ю ӧдйӧджык, а сэсся аддзам, мый вӧчны.
Сёйыштіс Чапай, чышкис уссӧ да виччысьӧ, мый водзӧ
висьталас старик.
А старик бара водіс, пельсӧ — му бердӧ, да кывзӧ:
— Ӧні лёк вӧрӧгъяс дзик нин матынӧсь.
Вот-вот вӧрысь петасны...
Вӧвъясныс налӧн ланьяс кодь тэрыбӧсь, а миян ещӧ на тэрыбӧсь, гӧраын олысь сӧкӧлъяс кодьӧсь!
Сувтіс старик аслас дзӧран кокъяс йылӧ да кы-ыдзи шутёвтас став степ пасьтала!
Видзӧдӧ Чапай — вӧв скачитӧ, да сэтшӧм — висьтавнытӧ он сяммы.
Би кодь ставнас, морӧсас еджыд кодзув, а синъясыс тӧлкаӧсь-тӧлкаӧсь, мортлӧн кодьӧсь.
— Со тэныд вӧв, — шуис старик, — сійӧ тэнӧ став бедасьыс кутас пышйӧдны.
А со тэныд эзысь сабля да зарниӧдӧм ружье — найӧ лоӧны тэнад первойя ёртъясӧн.
И старик сетіс Чапайлы эзысь сабля да зарниӧдӧм ружье.
— Пуксьы вӧв вылӧ да лэбзьы вӧр пӧлӧн пыр ӧтарӧ веськыдвылӧ и веськыдвылӧ.
Вит вой да вит лун кутан скачитны вӧв вылын
и вайӧдас сійӧ тэнӧ джуджыд гӧра дорӧ — Горная Орлица дорӧ.
Тайӧ гӧра йывсьыс некод оз тӧд,
и сэні лоӧ тэнад оланіныд.
Кор гӧль йӧзӧс буржуйяс пондасны ӧбижайтны, тэ найӧс кутан мездавны нуждаысь. —
Старик матыстчис Чапай дінӧ да куимысь сійӧс окыштіс.
— Лэбзьы, югыд сӧкӧлӧй!
Вӧрӧгъяс дзик нин танӧсь.
Муртса на удитіс Чапай чеччыштны дона седлӧӧ да кутчысьны дом поводас, а вӧв чардби моз кутіс тӧвзьыны вӧр пӧлӧн — сӧмын бус кымӧр кыптіс му весьтӧ.
Тайӧ кадас вӧрысь петісны белоказакъяс и веськыда старик дінӧ:
— Кӧні тані Чапай дзебсясьӧ?
— Ог тӧд, — шуӧ. — Эг аддзыв сэтшӧмсӧ.
— Кыдзи эн аддзыв? — горӧдісны белӧйяс.
— Кытчӧ сійӧ воши?
Гӧгӧр ставсӧ шобисны: и телегасӧ, и вӧрсӧ, и паськыд степсӧ — но эз аддзыны Чапайӧс.
Сэки офицер прикажитіс аслас салдатъяслы:
— Ӧшӧдны старикӧс пипу йылӧ!
И ӧшӧдісны старикӧс пипу йылӧ, а сылысь вевта телегасӧ сотісны.
Кыккокйыв гӧнитісны асланыс генерал дінӧ да висьталісны сылы, мый Чапаев вӧйи Урал юӧ.
И сӧмын уральскӧй степъяс тӧдӧны, кутшӧм геройскӧй подвигъяс вӧчаліс Чапай.
Овлывліс, вот-вот пӧгибнитас отряд: и выныс сылӧн этша, и патронъясыс абуӧсь, сійӧ и видзчысь — звермӧм белӧйяс шырасны бур йӧзӧс, — и друг, он и тӧд кодарсянь, воас Чапай.
Лэбзьӧ сійӧ би кодь вӧв вылын, шенасьӧ эзысь саблянас, а буркаыс тӧв йылын дӧлалӧ.
— Ме бӧрся, ребята! — горӧдас да ньӧв моз тӧвзяс враг вылӧ.
Бырӧ красноармеечьяслӧн повзьылӧмыс, ӧзъясны сьӧлӧмъясныс, и ставныс найӧ ӧти морт моз Чапай бӧрся атакаӧ уськӧдчасны.
Да сэтшӧма керасясны сабляясӧн, мый враглӧн ни ӧти ловъя морт оз коль.
А сэсся, кор садьсяласны, видзӧдласны — Чапай абу нин.
И оз эскыны, збыль-ӧ вӧлі сійӧ тані.
Но унаӧн висьталӧны, мый аддзылӧмаӧсь Чапайӧс.
И сылӧн морӧсас абу нин ӧти, а куим орден.
{Баруздин С. А. (комиӧдіс Пешкин П. Н.) @ Выль сикт @ повесьт @ Сергей Баруздин. Выль сикт @ 1963 @ Лб. 3‒59.}
Баруздин Сергей Алексеевич
Выль сикт
1.
Сеня сулаліс Гремянка ю пос вылын да видзӧдіс ваас.
Шуны кӧ, ӧні сійӧ эз вӧв ю, а прӧстӧ шор.
А вот тулыснас — настӧящӧй ю, збыль вылӧ Гремянка.
Ваыс сэні быттьӧ пуӧ да бузгӧ, петӧ джуджыд вадоръяссьыс видзьяс вылӧ да паськалӧ дзик вӧр дорӧдз.
Тулыснас Гремянкаын чериыс пӧшти абу.
Да и чериыс кӧть эськӧ и эм, но кыйнысӧ некыдз он вермы.
Ӧні шедӧ.
Плӧтинаысь вылынджыкын позьӧ кыйны весиг гычьясӧс.
Сеня сӧмын ӧні эз вугрась.
Сідз сулаліс прӧстӧ.
Поскыс выль, сыысь сир дук на кылӧ, пос гӧгӧр шыблалӧм чагйыс да стружкиыс весиг абу на сьӧдӧдӧмаӧсь.
Войдӧр, кор вӧлі поскыс важ, сэки сійӧс шулісны сісь поскӧн.
Рытъясын зонъяс вӧлі нуӧдӧны нывъясӧс: «Мунамӧй сісь пос вылӧ!»
И збыль, поскыс вӧлі сісь, быдлаті легӧ да дзуртӧ, сійӧс и виччысь — киссяс.
Рытъясын Сеня татчӧ, дерт, войдӧр эз волывлы.
Да и ӧні оз ветлыв.
Вой пукны сылы водз на, да и абу интереснӧ.
Ёна тай колӧ сулавны чукӧрӧн гудӧкасьысь зон дінын!
abu
А вот луннас — дзик мӧд делӧ!
Юас ваыс сӧдз — пыдӧсыс тыдалӧ.
Кор Сеня видзӧдӧ пос вывсяньыс, ваас тыдалӧ сылӧн чужӧмыс.
Вуджӧр сертиыс позьӧ гӧгӧрвоны, мый Сенялӧн синъясыс сьӧдӧсь, а юрсиыс еджыд.
А вот син лысъясыс кутшӧмӧсь, он гӧгӧрво.
А Сенялӧн найӧ сьӧдӧсь жӧ.
Тешкодь!
Юрсиыс еджыд, а синъясыс да син лыскыс сьӧдӧсь.
Мыйла нӧ тадз?
Велӧдысь Лидия Викторовна шуӧ, мый юрсиыд пӧ шонді водзын едждӧдӧ.
А мыйла нӧ сідзкӧ оз едждӧдны син лысъяс да синъяс?
Сенялӧн юрсиыс и тӧвнас еджыд, кутшӧм и гожӧмын.
abu
Оля Сушкова, коді велӧдчӧ Сенякӧд ӧти классын, кыдзкӧ ӧтчыд шуис:
— А, гашкӧ, тэ юрситӧ перекисьӧн мыськан?
А?
Сеня некор юрсӧ некутшӧм перекисьӧн эз мыськыв да и оз тӧд, мый сэтшӧмыс лоӧ.
— Каръясын быдӧн мыськӧны, — висьталіс Оля, — сэні ставныслӧн юрсиныс еджыд.
Сеня частӧ ветлывліс карӧ да зілис уськӧдны тӧд вылас: ставыслӧн-ӧ сэні юрсиныс еджыд?
Сэтысь быттьӧ сійӧ аддзывліс быдсяма пӧлӧс юрсисӧ.
А сэтшӧмӧс, кутшӧм аслас, пӧшти эз аддзыв.
Тыдалӧ, Сушкова прӧстӧ ылӧдчӧ.
Гремянка вадор пӧлӧн быдмӧны ёг турун, петшӧр, эжӧр.
Гожӧм помас пыр тадзи.
А тулыснас тані нинӧм оз тыдав!
Ставыс ва улын.
Кор ваыс ыджыд, сэки и эжӧрыс оз быдмы.
А ваыс ляпкалӧ — быдмӧ.
Да ещӧ кутшӧм!
Нетшкыны кутан — китӧ вундан!
Кыддза раскысь матынджык, кытчӧ саялӧ юыс, ёг туруныс да петшӧрыс нюжалӧмаӧсь Сеняысь на джуджыдджыка, на костысь весиг эжӧрыс оз тыдав.
Кыдз пуяс да ӧтка пипуяс костын быдмӧны ӧмидз кустъяс.
Ӧмидзсӧ вотны векджык ветлісны ылі вӧрӧ, а татысь вунӧдлісны.
Татчӧ корсюрӧ веськавлісны сӧмын челядь, кодъяс чӧсмасьлісны гырысь кисьмӧм ӧмидзнас.
Пос вылӧ волывлысь том йӧз, нывъяс да зонъяс, кустъяссӧ эз аддзывны — рытнад пемыд, да и лысваа.
Зато таш гожӧмнас зэв уна пӧлӧс дзоридзьяс.
Сеня нетшкыліс дзоридзьяссӧ быдса моздор тыр, а бӧрыннас, кор петавліс эрд вылӧ, вӧчавліс наысь мичаник букетъяс.
Раскын быдмисны и пелысь пуяс, кодъяслӧн гӧгӧрбок сярвидзисны вижовгӧрд рӧма розъяс.
Пелысьсӧ ӧш некод оз вот, а ар помланьыс, первойысь пужъялӧм бӧрын, ӧктылісны окотапырысь.
Сенялӧн мамыс кӧть и ёнасӧ эз веритлы лекарствояслы, весиг и сійӧ пелысь ягӧдсӧ пуктыліс вина пиӧ да шулывліс — тайӧ пӧ ӧд видзӧ быдсяма висьӧмъясысь.
И тайӧ збыль.
Кольӧм во, кор Сеня прӧстудитчис, мамыс ёна зыраліс сійӧс тайӧ винанас, и Сеня регыд и бӧр бурдіс.
Ю пӧлӧныс шуйгавылас — видзьяс.
Жар поводдя бӧрын заводитіс зэрыштавны, и туруныс сэні бара вежӧдіс, кыдзи и гожӧм заводитчигӧн.
Сӧмын посни катшасинъяслӧн коръясыс лэччысьӧмаӧсь увлань да ылісяньыс кажитчӧны первойя искусственнӧй спутникъяс кодьӧн.
Сеня найӧс газетъясысь аддзывліс.
Сэтшӧмӧсь жӧ: шар, а бӧрвылас некымын бӧж.
И катшасинъяс сэтшӧмӧсь: виж шар, увлань лэччысьӧмаӧсь коръясыс — бӧжъяс.
Татшӧм катшасинъяссьыс вӧчӧны лекарствояс.
А прӧстӧй катшасинъясыс важ моз на дзоридзалӧны.
Кор найӧ кутасны лёбзьыны, коръясыс нюжӧдчӧны вывлань.
Вадорса видзьяс вылын дзоридзалӧ и бобӧнянь.
Эм еджыд, эм и пемыдгӧрд, дзик ӧмидз рӧма.
Бобӧняньыс юмов.
Сенялы абу окота мунны пос вылысь.
Тані лӧсьыд.
Веськыдвылын, капуста йӧр сайын, тыдалӧ сикт.
Он гӧгӧрво, мыйла сійӧс шуӧны Важ Сиктӧн.
Бӧръя воясӧ стрӧитӧма уна выль керка.
Унаӧс дзоньталісны.
Стрӧитісны клуб, магазин.
Войдӧр тані керкаясыс вӧліны важӧсь, и збыль, мый Важ Сикт.
Батьыс висьтавліс, мый тадзсӧ шусьӧ важысянь нин, кор на прансузъяс волӧмаӧсь Мӧскуаӧ.
Сэки грездыс сотчылӧма, шусьылӧма прӧстӧ Сиктӧн.
Но, а кор важ сотчӧм местаас стрӧитӧмаӧсь выльӧс, — шуӧмаӧсь Важ Сиктӧн.
Сиктсянь веськыдвылынджык, нӧрыс йылын, — тыдалӧ памятник.
Ӧти пидзӧс кок вылас сулалӧ салдат да кутӧ знамя.
Сійӧ — Отечественнӧй война кадся нин.
Памятник улас гижӧма: «Ловъя йӧз пыр кутасны казьтывны тіянӧс».
Праздник лунъясӧ челядь мичмӧдӧны сійӧс дзоридзьясӧн, а тулыснас — белитӧны.
Таво тулыснас Сеня эз аддзыв белитӧмсӧ, — сійӧ бара ветліс мамыскӧд карӧ.
Бӧрыннас детинкаяс серавлісны сы вылын:
«Тэ пӧ ветлан вузасян, и он думыштлы Рӧдина вӧсна тышъясын усьӧм йӧз йылысь».
abu
Водзті карыс ылын вӧлі.
Станцияӧдз ветлісны подӧн верст дас кык либӧ пӧпутнӧй вӧлӧн, а сэсся виччысисны поезд.
Поездъяс ветлісны шоча, да и йӧзыс век вӧлі зэв уна: он, небось, пыр.
Кӧрзинаяснад да мешӧкъяснад некытчӧ вӧлі он сибав!
Мамыс унаысь корлывліс Митяӧс, Сенялысь ыджыдджык воксӧ: «Ну станцияӧдз».
Митя, армияысь воӧм бӧрын, уджаліс совхозын шоперӧн.
Шоперавнысӧ армияас велӧдчӧма.
Но станцияӧдз нуны эз кӧсйысьлыв.
— Энӧ дӧзмӧй, мамӧ, ог вермы! — шуліс сійӧ. — Менам машинаыс совхознӧй, общественнӧй, а ті мунанныд личнӧй делӧяс кузя.
Оз позь.
Энӧ дӧзмӧй.
Ӧні карӧдз матын.
Кык часӧн позьӧ воны.
Станциясянь карӧдз ветлӧны электричкаяс, а шоссе кузя — автобусъяс.
Но, а шоссеӧдзыс гортсянь мунны сӧмын дас минут.
«Аски мам бара карӧ нуас, — мӧвпыштіс Сеня. — Яблӧгъяс воӧмаӧсь нин, да и эг на став помидорсӧ вузалӧй».
Сеня эз радейт ветлыны карӧ.
Ветлыны кӧ, то мед кӧть нин эськӧ базар вылӧ.
А то пыр колӧ вузасьны уличаяс вылын да поездъясын, быд милиционерысь пов да дзебсясь.
Йӧз серам!
А ещӧ октябрёнокӧн шусян!
Сеняӧс октябрятаӧ примитісны первой классын.
Регыд во нин лоас.
Велӧдчис Сеня бура.
Некор эз вӧвлыны тройкаяс.
Мӧд классын кутас ещӧ на бурджыка велӧдчыны.
Медся нин кокниа сетчис сылы арифметика: сійӧс зэв бура тӧдіс сьӧм серти.
Гожӧм заводитчигӧн ки тыр редиска сулалӧ кык шайт, сэсся — шайтӧн-джынйӧн пара, а ӧні пара вылас сетӧны шайт.
Эз на помась редиска, заводитӧны вузасьны ӧгурцыӧн, ягӧдъясӧн, дзоридзьясӧн.
И быдторлӧн аслас дон: куим, кык, ӧти шайт штукаысь, параысь, стӧканысь.
Веськыда кӧ висьтавны, Сеня эз радейтлы татшӧм арифметикасӧ.
Бурджык вӧлі велӧдны сійӧс школаын, а не сьӧм серти.
Сеня дӧзмис нин сьӧмсьыс.
— Нинӧм тэ он гӧгӧрво, ичӧт на, — броткыліс мамыс. — Кыдзи жӧ сьӧмтӧгыс?
— А мыйла ми базарӧ ог мунӧй, а пыр сідз-тадз? — юавліс Сеня.
— Со и шуа, мый ичӧт на — нинӧм он гӧгӧрво, — бара шуліс мамыс. — Базарад куим пӧв донтӧгджык сетан, а тадзисӧ лададжык.
Мыйла нӧ донтӧм донысь вузасьны, асьтӧ ӧбидитны!
— Мыйла милиция быдлаысь вӧтлӧ?
Мый ми огӧ честнӧя вузасьӧй? — юасис Сеня.
— Мыйӧн нӧ огӧ честнӧя?
Ассьыным вузалам, огӧ йӧзлысь! — вочавидзліс мамыс. — А милиция быдӧнӧс повзьӧдлӧ.
Сеня тайӧс эз гӧгӧрволы.
Сійӧ аддзыліс, мый карын милиция весьшӧрӧ некодӧс оз повзьӧдлы, некодӧс оз вӧтлы.
Правилӧ кӧ торкин, улича эн сэті вудж — сэки да.
Либӧ код юра мортӧс, коді ёрччӧ-видчӧ.
А сідзи карын ставыс ветлісны лючки-бура, некодӧс милиция эз вӧтлав.
А вӧтлаліс сэтшӧмъясӧс, кыдзи сійӧ да сылӧн мамыс, да ещӧ нывбабаясӧс, кодъяс метро дорын вузасьӧны дзоридзьясӧн.
И то корсюрӧ.
Цветъясӧн вузасьӧмысь омӧльджыка сюрлывлӧ.
Мамыс вежавліс налы:
— Колӧ жӧ эськӧ и миянлы, Коля, лӧсьӧдны дзоридзьяссӧ.
Быдсяма пӧлӧс тюльпанъяс, георгинъяс да мукӧд пӧлӧсъясӧс.
— Да, да, — веськодьпырысь шуліс батьыс. — Коркӧ мӧдысь...
Сенялы кажитчис, мый батьыс оз кӧсйы быдтыны дзоридзьяссӧ вузавлӧм вылӧ.
И Сенялы оз вӧлі ков, медым налӧн вӧліны дзоридзьясыс.
И натӧг нин ёна лоӧ майшасьны.
А дзоридзьясыс быдмӧны и видз вылын — тулыснас всё равно ковмылӧ ветлыны карӧ да вузавны найӧс.
Сеня босьтіс кисӧ пос перила вылысь, кок увсьыс лэптіс чагтор да шыбитіс сійӧс ваас.
Чагйыс гартчигтыр кывтіс ю кузя.
Со сійӧ прӧйдитіс нин пос увті, зурасис эжӧр кустӧ, мыні сэтысь да бара мӧдіс кывтны водзӧ.
Кык катша лэбисны ю вомӧн шуйга вадорӧ, сэні недыр чеччалыштісны веж луд вылын, сэсся лэбисны вӧрлань.
Послань матыстчылісны кутшӧмкӧ посни лэбачьяс, но казялісны Сеняӧс да бӧр лэбисны.
«И меным кад мунны, — мӧвпыштіс Сеня. — Мамӧ корсьны кутас...»
И збыль.
Сӧмын на думыштіс тайӧс и друг кыліс:
— <ns>Се-е-е-нь! Се-е-ень</ns>!
Тайӧ чуксаліс сійӧс мамыс.
abu
Сеня чеччалігтырйи котӧртіс капуста градъяс пӧлӧн гортланьыс.
II
Сенялӧн мамыс бур, мелі да шань.
Сӧмын абу дзик сознательнӧй — совхозын оз уджав.
Сенялы тадзи висьтавліс сылӧн ыджыдджык вокыс — Митя.
И батьыс эз ӧтчыд шулы:
— Мунін эськӧ тэ, Лена, бур йӧзыс моз совхозӧ!
Яндзим ӧд: Митя совхозын, ме тожӧ, а тэ...
Мамыс веськодьпырысь вочавидзліс:
— Кытчӧ нӧ ме овмӧсӧс эновта?
Быттьӧкӧ, сійӧ и кӧсйӧ мунны совхозӧ, да гортгӧгӧрса уджъяс оз лэдзны.
Тайӧ ӧні, а водзті — дзик мӧд ног вӧлі.
Водзті бабӧ и кыв эз лэдзлы шуны:
— Йӧйминныд али мый!
Совхоз!
А ассьыд овмӧстӧ кодлы колян?
Мӧстӧ?
Град йӧртӧ?
Садтӧ?
А кагатӧ?
И эн лысьт думыштны.
Тырмас, ті кыкӧн нин совхозын уджалад...
Тадзи сійӧ горӧдлывліс бать да Митя вылӧ.
«Кага» — сійӧ Сеня.
Сеня тӧдіс, мый сійӧ вермӧ ветлыны орчча грездӧ детскӧй садйӧ, да и абу нин сійӧ сэтшӧм ичӧт.
Но бабыслы воча кыв шуны Сеня эз вермы.
Сылы весиг батьыс ни мамыс и Митя паныд нинӧм эз шулыны.
Весьшӧрӧ!
Бабыс вӧлі несознательнӧй да чорыд характера морт.
Бабыссянь и заводитчис налӧн карӧ ветлӧмыс.
Мамыс асывъяснас нулывліс йӧв.
Босьтліс тшӧтш лук, укроп, редиска — и Сеняӧс.
Патераясті йӧв разӧдігкості Сеня сулавліс матігӧгӧрса керка пельӧсъясын.
— Кодлы лук, редиска, укроп?
Дзик на свежӧйӧсь! — вӧзйыліс сійӧ.
Тадзи вӧлі школаын велӧдчытӧдзыс на.
Но йӧлыс инны кутіс пыр омӧльджыка и омӧльджыка.
То ли йӧлӧн вузасьысьясыс карас унджык лоины, то ли магазинъясын йӧлыс тырмымӧн, но ньӧбасьысьясыс мамлӧн пыр чинісны и чинісны.
Войдӧр ӧти подъездын рекмывліс быдса бидон, а бӧръя кадӧ став подъездті ветлӧдлас, и весьшӧрӧ.
Йӧлыс кольлі и гортӧ мунігӧн частӧ шоммывліс.
Бабӧ видлывліс мамӧс, кӧритліс, но мый вӧчан!
Сеня аслас синъясӧн аддзыліс, мый йӧлыс инасьӧ омӧля.
Кор Сеня пырис школаӧ, бабыс висьмис, и мамыс дугдіс йӧлӧн вузасьӧмысь.
— Абу выгӧднӧ, — шуліс сійӧ.
— Вывті донтӧм, да и сійӧс оз босьтны.
Сеня радліс, но, вӧлӧмкӧ, водзджык на.
Мамыс кутіс новлыны карӧ град выв пуктасъяс, дзоридзьяс, яблӧгъяс, и Сеняӧс ещӧ на частӧджык сьӧрсьыс босьтліс.
Сӧмын ӧні кутісны мунны не асывъяснас, а рытъявылыс — школа бӧрын.
Мамыс пыр тэрмасис:
— Йӧзыс удж вылысь кутасны мунавны, сэки буретш и вузасьны.
— А мый нӧ карас немтор али мый абу? — юасьліс Сеня.
Найӧ пыр тэрмасисны и, веськыда кӧ шуны, Сеня эз аддзыв карсӧ: вокзалсянь веськыда метроӧ, сысянь кутшӧмкӧ керка пельӧсӧ, подъездӧ либӧ дворӧ, сэні — вузасисны — и бӧр гортӧ.
— Эмнадтӧ эм, — вочавидзліс мамыс, — да абу татшӧм.
Миян ставыс свежӧй, муртса на град вылысь босьтӧма, а магазинъясад ӧмӧй татшӧм?
Корсюрӧ и Сеня думайтліс, мый карса йӧзыс натӧг оз вермыны овны.
Град выв пуктасъястӧ ньӧбавлісны ӧдйӧ, весиг сэки, кор мамыс содтывліс донсӧ.
Правда, эз век.
Вӧвліны и омӧль лунъяс, кор ковмыліс бӧр гортӧ вайны-кыскыны став инасьтӧм тӧварсӧ.
— Бара нин магазинъясӧ редиска лэптӧмаӧсь, — жальпырысь шуліс мамыс.
— И палаткаяссӧ мыйта стрӧиталӧмаӧсь!
Тайӧс и Сеня аддзыліс.
Карын уна овощнӧй палаткаяс да киоскъяс восьталӧмаӧсь, на дорын пыр ноксьӧны уна йӧз.
Бабӧ эськӧ и вольпась вылысь эз нин чеччыв — висис, но сэтшӧм лунъясас гыркас эз тӧр.
— Тэ, Елена, местасӧ он тӧд! — шуліс сійӧ. — А тӧлкӧн колӧ бӧрйыны местасӧ.
Местасьыд уна зависитӧ.
Регыд вот чечча, тэкӧд тшӧтш муна, ачым петкӧдла...
Но сійӧ эз нин чеччы.
Бабсӧ дзебисны май тӧлысся гажа лунӧ.
Гу вылас сувтӧдісны крест, медым быдӧн тӧдісны, мый сійӧ веритіс енлы.
Мам бӧрдіс.
Сенялы мамыс вӧлі жаль, и сійӧ асьсӧ мырдысьӧн кутіс, медым тшӧтш не бӧрддзыны.
А шойна вылын тайӧ кадас кравзісны-шумитісны сьӧд ракаяс, дзольгисны пышкайяс, пуяс вылын потласис кор, небыд васӧд му вылын писькӧдчис веж турун.
Быдӧн радліс тулыслы.
Бабсӧ кодралігӧн нин Сеня гӧгӧрвоис, мый гортас олӧмыс ӧні кутас мунны дзик мӧд ног.
И батьыс, и мамыс, и Митя лоисны ёна варовджыкӧсь, весиг сералісны.
Сенялы кажитчис, мый ӧш некодысь некод оз пов.
Рытнас батьыс матыстчис Николай-чудотворец ӧбраз дорӧ, коді ӧшаліс керкаас веськыдвыв пельӧсын, недыр мӧвпалыштіс и — кусӧдіс лампадка.
Сэсся босьтіс ӧбразсӧ, петкӧдіс посводзӧ и пӧльыштіс сы вылысь чукӧрмӧм буссӧ.
— Кытчӧ нӧ тайӧс ӧні? — ӧбразсӧ мамлы сетігмоз юаліс сійӧ.
— Гашкӧ, тадзтӧ оз ло лӧсьыд, Коля? — жугыля шуис мамыс. — Гашкӧ, грек лоӧ?
— Кутшӧм нӧ грек! — шуис батьыс. — Тэ ӧд он кӧсйы кевмысьны?
— Ог кӧсйы, — ӧбразсӧ босьтігмоз шуис мамыс.
— Сідзкӧ, кытчӧкӧ дзеб либӧ сет кодлыкӧ, — шуис батьыс. — Да пельӧссьыс буссӧ чышкы, зэв уна чукӧрмӧма.
Лун-мӧд мысти батьыс нуӧдіс мӧссӧ племеннӧй стадаӧ.
Ӧні мӧскыс лоӧ совхознӧй, и оз ков думайтны турун йылысь, и сы йылысь, кытчӧ воштыны йӧвсӧ.
Мӧскысь сетісны сьӧм.
— Кыдзи нӧ сэсся ми мӧстӧгыд? — шогсис мамыс.
— Асланым йӧв оз ло, нинӧм...
Омӧль лоӧ.
— Мыйӧн нӧ омӧль! — сераліс батьыс. — Йӧвтӧ позьӧ совхозысь ньӧбны, кыдзи став йӧзыс вӧчӧны.
— Совхозад йӧвсӧ ваӧн сорлалӧны, кутшӧм сійӧ йӧв.
Да и сьӧм колӧ мынтыны, — шогсис мамыс.
— Тырмас миянлы, мамӧ, и этшаджык шог лоӧ, — Митя дорйис батьсӧ.
Мам бӧрддзис, но висьталіс, мый эз мӧскыс вӧсна, а дум вылӧ пӧ усис бабӧ.
— Ӧні тэныд, Лена, лоӧ совхозӧ мунны, — велӧдіс бать.
Мам быттьӧ ёнасӧ эз и пыксьы:
— Вот кыз уджсӧ эштӧда, да и дзоридзьясӧн вузасян кадыс помасьӧ — ӧбиднӧ...
Тайӧ кадас найӧ ӧктылісны видзьяс да муяс вылысь прӧстӧйиник тувсовъя дзоридзьяс да вӧчавлісны букетъяс, нулывлісны вузавны карӧ.
Унджыкысьсӧ мамыс ветліс карӧ ӧтнасӧн. Сеня велӧдчис школаын, но корсюрӧ и сійӧ тшӧтш ветліс.
Сеня пыр виччысис, кор помасясны дзоридзьяс.
Но найӧ бырины зэв надзӧн, и на пыдди лолі мыйкӧ выльтор.
Первой петісны лук да укроп, редиска быдмис, кисьмисны вӧрса ягӧдъяс, ӧгурцы...
Батьыс видчыліс.
— Лена! Тшыкӧдан тэ детинасӧ! — мамыслы шулывліс сійӧ.
— Мыйӧн? — эз гӧгӧрволы мамыс. — И газетъясын со гижӧны, мый ичӧтсянь колӧ уджӧ велӧдны.
— Велӧдны, да не сы вылӧ.
Мый нӧ тэ, тӧргашӧс кӧсъян быдтыны?
— Шуин жӧ тӧргашӧс! — эз сетчыв мамыс. — Прӧстӧ сьӧкыд мем ӧтнамлы.
Вот Сеня и миянлы неуна отсалыштӧ.
Мый нӧ сэні лёкыс?
Быттьӧкӧ збыльысь сідзи, мый мам прав.
Кыдзи нӧ сылы не отсыштны!
Со и бӧр мӧдӧдчис важ ногыс.
Ӧні кисьмисны яблӧгъяс.
Сійӧ кӧть бур, мый налӧн сӧмын куим яблоня, а быдса сад кӧ!
Тайӧ яблӧгъяс йылысь думайтігтыр и Сеня котӧртіс гортас.
«Ӧні, кӧнкӧ, мамӧ тшӧктас нетшкыны аски кежлӧ, — думайтіс сійӧ.
— А аски бара карӧ...»
Но Сеня ӧшыбитчис.
Горт дорсьыс сійӧ аддзис мамсӧ, коді гез йылын кутіс кӧзаӧс.
— Кодлӧн тайӧ? — юаліс Сеня.
— Миян, — вочавидзис мамыс. — Сушковъяслысь со ньӧби.
Донтӧмпырысь сетісны.
Видзӧд, кутшӧм шань.
Сеня видзӧдліс и весиг малыштіс кӧзасӧ.
Еджыд, тошка, гырысь лысьӧма.
Кӧза — кӧза и эм.
— А мыйла? — юаліс сійӧ. — Мыйла миянлы?
А бать видчыны кутас.
— Видчас, видчас да ланьтас, — шуис мамыс.
— Зато йӧвторйыд век асланым лоӧ.
Сеня видзӧдліс мамыс вылӧ да казяліс, мый чужӧмыс сылӧн вӧлі шуда и неуна мыжа кодь.
III
И збыль — видзны кӧза, вӧлӧмкӧ, сійӧ абу сэтшӧм лёктор.
И ньӧти абу йӧв вӧснаыс.
— Аски, пиук, ме муна карӧ, — шуис мамыс, — а тэ кӧзатӧ йирсьӧдышт.
Сӧмын тэ ю дорӧ либӧ вӧрланьӧ нуӧд.
Сэні туруныс чӧскыдджык.
Сенялы лоис нимкодь, сійӧ весиг горӧдіс «ура» да кутіс чеччавны джодж кузя.
— Со и Сеня лои рад, — шуис мамыс, — а тэ скӧралан.
Тайӧ сійӧ батьлы шуис.
Бать сӧмын кинас ӧвтыштіс:
— А, скӧрав не скӧрав!
Вӧч кыдзи кужан!
Тэкӧд ӧти кывйӧ он во...
— Важ олӧмысь коляс, — шутитіс Митя, — частнособственничествоӧн шусьӧ.
— Но, ладнӧ, ладнӧ, — шуис мам. — Энӧ усьласьӧй ме вылӧ...
А тэ, пиук, ӧбедӧдз сӧмын кӧзатӧ йирсьӧд.
Ме локта и кута лысьтыны.
Важ Сиктын став кӧзаяссӧ нимтісны Катькаясӧн.
Асывнас Сеня садьмис петукъяс чуксасьӧм шыӧ.
А сиктын петукъяс заводитлісны чуксасьны сэтшӧм водз, быттьӧкӧ асьныс эз и водлыны узьыштны.
Мамыс чеччӧма нин да лӧсьӧдчӧ вӧлі карӧ.
Батьыс да Митя вокыс узисны.
— Тэ унасӧ эн босьт, — мамыслы шуис Сеня. — Сьӧкыд.
— Ме и сідз босьта ӧти кӧрзина, — вочавидзис мамыс.
— Первойысьтӧ он на тӧд, кыдзи-мый сэні лоас...
Сеня мыссьытӧгыс уськӧдчис ывлаӧ и кӧмтӧгыс котӧртіс лысва кузя, восьтіс карта ӧдзӧс.
Катька бергӧдіс сылань юрсӧ да пыркнитіс тошнас.
— Энлы, дзик пыр, — шуис Сеня.
Сійӧ пыраліс керкаас, босьтіс небӧг, нянь шӧрӧм, ӧгурцы, сов да прӧщайтчис мамыскӧд.
— Мыссин эськӧ, сёйыштін, — шуис мамыс.
— Ме бӧрынджык, ю дорын, — кӧсйысис Сеня. — Карсьыд регыдджык бӧр лок!
Кор Сеня петкӧдіс кӧзасӧ улича вылӧ, шондіыс муртса на вӧлі кыпӧдчӧма вӧр весьтӧ.
Ю весьтын да капуста градъяс весьтын ӧшаліс еджыд ру.
Сикт мӧдар помас скӧтнӧй двор дорын баксісны мӧсъяс.
Магазин дорті прӧйдитісны челядь, кодъяслӧн киясас вӧліны кӧрзинаяс да ведраяс.
Сеня ылісянь тӧдіс Серёгаӧс, Лёшаӧс, Максим Копыловӧс.
А вот сійӧ нывкасӧ, коді муніс накӧд, эз тӧд.
Юрсӧ гаровтӧма чышъянӧн, кутшӧмкӧ ыджыд ковта пасьталӧма, сапӧга — он и тӧд.
«Тшак вотны мунӧны» — думыштіс Сеня.
Тшакыс таво вӧлі уна, и сиктын бабаяс шуасисны: «Абу-ӧ тайӧ война водзӧ?»
Сеня весиг батьыслысь юаліс мыйла.
— Сэтшӧм примета пӧ эм, — шуис батьыс. — Нелямынӧд воын, войнаӧдз, тшакыс вӧлі уна жӧ.
Со и думайтӧны.
Сӧмын ӧш война оз ло.
Кадыс абу сэтшӧм...
Кад йылысь Сеня и ачыс тӧдіс.
«Миян спутникъяс, ракетаяс, а американечьяслӧн мый? — думайтіс сійӧ. — Оз кутны найӧ воюйтны, всё равно найӧс вермасны».
Тшаксӧ вотны Сеня эз ветлывлы.
Сылы некор вӧлі, дай нинӧмла.
Гортас мыйлакӧ тшаксӧ некод эз сёй.
Бать-мамыс, буракӧ, эз радейтны, а Сеня эз велав.
Вотчыны мунысьяс вылӧ видзӧдігӧн сійӧ мӧвпаліс: «И мый сэтысь бурсӧ аддзӧмаӧсь!
Вот ме — да.
Ӧбедӧдз ю дорын лоа да ещӧ небӧг лыддьыны кута!»
Небӧгъяссӧ Сеня радейтліс, кӧть и лыддьысис этша.
Гортас унджык небӧгыс вӧлі морттӧм — лыддьыны найӧс абу интереснӧ.
Кор школаын велӧдчис, библиотекаысь босьтавліс, а ӧні некыдз оз вермы ветлыны.
Школаӧдз мунны колӧ куим километр, да и библиотекаыс на абу пыр восьса.
А клубын сӧмын гырысьяслы сетӧны: шуӧны, мый челядьыслы пӧ абу на.
Кык лун сайын Сенялы вокыс вайис сразу кык небӧг.
Райцентрысь ньӧбӧма.
Кыкнанныс интереснӧйӧсь: кызӧсь да мортаӧсь.
Сеня кыкнансӧ друг заводитіс лыддьыны да торксис.
Сэки сійӧ заводитіс лыддьыны Незнайка йылысь.
Сьӧрсьыс ӧні сійӧс жӧ и босьтіс.
Гремянкалань Сеня муніс радейтана туйӧдыс.
Кӧзаыс сылысь кывзысис да тэрмасьтӧг восьлаліс водзвылас.
Найӧ кытшовтісны капуста градъяс, кежисны трӧпа вылӧ да локтісны пос вылӧ.
Ю весьтас ӧшаліс на ру, пос перилӧяс вылын пукаліс лысва.
Мӧдар вадорӧ вуджӧм бӧрын Сеня лэдзис кӧзасӧ и пӧрччис дӧрӧмсӧ.
Радейтліс сійӧ мыссьыны, кыдзи батьыс да вокыс: коскӧдзыс.
— Бр-р!
Юас ваыс вӧлі кӧдзыд, но Сеня збоя лэпталіс содзнас да кояліс аслыс чужӧм вылас, сьыліас, киняулас, кынӧмас.
Сэсся пасьталіс дӧрӧмсӧ ва яй вылас да кайис вадорӧ.
Кӧзаыс вӧлі сэні жӧ матын, и кор Сеня киысь аддзис нянь, локтіс сы дорӧ.
— Тырмас! — сылы няньтор сетыштӧм бӧрын шуис Сеня. — Мун йирсьы!
Вӧр сайысь мыччысис шонді.
Сы югӧр улын сынӧдыс заводитіс веравны.
Трачкӧдчыны заводитісны чиркъяс, уна пӧлӧс гӧлӧсӧн дзольгыны-сьывны лэбачьяс — ставӧн чолӧмалісны асывсӧ.
Ловзисны мувывса дзоридзьяс.
Шонділань бергӧдіс ассьыс гӧгрӧс виж юрсӧ подсолнух, коді кутшӧмкӧ ногӧн веськалӧма да быдмӧма ӧтнасӧн вадорын.
Дзик ва бердас тшапа чеччалісны сырчикъяс.
Енэжас качӧдчисны да сьылісны чикышъяс. Быттьӧкӧ налы воча вутшкыны заводитісны лягушаяс.
Сеня сёйыштіс нянь, ӧгурцы, босьтіс небӧг да водіс эжа вылӧ.
Ӧні сылы вӧлі шоныд, кынӧмыс пӧт.
Разяліс дӧрӧм кизьяссӧ да кинас шлёчкӧдіс морӧсас:
— Лӧсьыд!
Кӧнкӧ сиктладорын мӧдіс жургыны трактор.
«Тайӧ бать гӧрӧ», — думыштіс Сеня.
Сенялӧн батьыс нэмсӧ вӧлі трактористӧн, сӧмын война воясӧ танк вылын ветлӧма.
Но тайӧ вӧлі важӧн нин.
Сэки Сеня и ачыс на эз вӧв.
Батьсӧ тӧд вылӧ уськӧдӧм бӧрын Сеня нюммуніс.
Кор мӧссӧ вузалісны совхозӧ, сэки батьыс шуліс мамлы аслас трактор йылысь:
— Вот менам мӧс дак мӧс: сетӧ нянь, и йӧв, и яй!
А тэнад мый — ноксьӧм да куйӧд.
Сенялӧн батьыс шутлив.
Век мыйкӧ сэтшӧмӧс шуас, мый серамыд петӧ!
Сенялы нимкодь сыысь, мый батьыс тракторист.
Уджыс — настӧящӧй, интереснӧй.
Оз ӧд прӧстӧ сиктын пыдди пуктыны трактористъястӧ.
Да и кытчӧ воштысян трактортӧгыд!
Ни гӧрны, ни кӧдзны, ни нянь идравны.
Мыйкӧ кӧ сьӧкыдтор колӧ вӧчны, бара жӧ трактористӧс корӧны.
Тракторыд — ён машина, любӧ уджавны сы вылын!
Митя моз грузӧвик вылын уджавны — абу жӧ омӧль.
Совхозын грузӧвикыс эськӧ и уна, но шоперъяс весь некор оз овны.
Вӧвъясӧн ӧні оз нин кыскасьны, ставсӧ машинаӧн.
«Кор быдма, — мӧвпаліс Сеня, — обязательнӧ либӧ трактористӧн лоа, либӧ шоперӧн».
abu
Сеня видзӧдліс Катька вылӧ, и мыйкӧ сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд.
Кутшӧм нӧ пӧльза этайӧ Катькаысь?
Но, лысьтыны позьӧ, а мыйла?
Совхозысь босьтӧм йӧлыс тырмӧ, а сэні ещӧ кӧза йӧв!
Да, сійӧс кӧть и позьӧ вузавны...
Сэки Сенялӧн вирдыштіс юрас: «Вузавны?
Мый нӧ тайӧ ме!»
Да и шуны кӧ, абу омӧль, мый Катька эм.
Со и карӧ эг мун, позьӧ лыддьысьыштны.
Бать шулывліс, мый лыддьысьӧм — медся бур велӧдчӧм!
Батьыс ещӧ шуліс, мый роч муысь мичаджык да гажаджык места абу свет вылас.
Быдсяма заграницаяс да мукӧд ылі канмуяс — ньӧти абу интереснӧйӧсь.
Бать быдлаын вӧлӧма, сійӧ тӧдӧ.
Сеняӧс кӧть и шуӧны мечтательӧн, но ылі канмуяс йылысь эз думайт.
Сійӧ гортын олысь кодь.
Митя Кавказын служитлӧма и висьталӧ, мый сэні весиг вӧрыс абу, а сӧмын садъяс да пальмаяс, и ветлӧдлыны колӧ сӧмын туй кузя.
— А кыдзьяс эмӧсь? — юасьліс Сеня.
— Кыдзьяссӧ эг аддзыв.
Гашкӧ и эмӧсь. Но турецкӧй граница дорысь, кӧні ме вӧлі, эг аддзыв.
— А ю эм?
— Юяс эмӧсь, и саридз эм, но сэтшӧм, кутшӧм миян, абу, — висьталіс Митя.
— Сідзкӧ, абу интереснӧ, — сӧгласитчис Сеня.
Став кӧкъямыснан восӧ Сеня оліс Важ Сиктын, и карысь ылӧджык некытчӧ эз ветлы.
Карын вӧлі шума, жар, и Сеняӧс пыр кыскис гортас, кӧні сылы овсис зэв долыда.
Тані ставыс тӧдса, аслад, йӧзыс тӧдсаӧсь и тэнӧ тӧдӧны.
А гажӧдчынытӧ и тані позьӧ.
Град йӧрын кӧ уджыс абу, челядькӧд позьӧ ворсны, купайтчыны, а тӧвнас — иславны конькиӧн Гремянка йи вылын.
Позьӧ шӧйтны и машиннӧй дворын, кӧні сулалӧны тракторъяс да машинаяс.
Корсюрӧ батьыс пуксьӧдлывліс аскӧдыс орччӧн трактор вылӧ да катайтлывліс.
А то и Митя вокыс катайтӧдыштлас.
Клубын лункосмӧс петкӧдлӧны кино — кык сеанс.
Первояс кӧ он удит, мун мӧдас.
Правда, водзті бабыс эз пыр лэдзлы Сеняӧс кино вылас, шулывліс уна сьӧм пӧ мунӧ.
Зато ӧні сійӧс некод оз кут.
Сьӧмсӧ бать сетӧ, а сійӧ кӧ абу, мамӧлысь абу сьӧкыд корыштны.
Кино вылӧ сійӧ оз жалит!
Вот сӧмын кор найӧ мунӧны карӧ рытнас, сэки кино вылад он веськав.
Да и Сеня сідз нинӧм эз кольлы: ӧти пӧлӧс картинасӧ клубын петкӧдлӧны уна пӧв.
Талун эн видзӧд, локтан недельӧ верман видзӧдны!
Сеня куйліс, а шондіыс кайӧ пыр вылӧджык и вылӧджык, ёрӧ синъяссӧ.
Сійӧ очсаліс, нюжмасис, син водзас строкаясыс кутісны сорласьны, шыпасъясыс вошласьны.
Ещӧ здук-мӧд, и Сеня эз и казяв, кыдз вугыртіс.
Жарыс личкис сійӧс, да и кольӧм войсӧ этша узис.
Ун йывсьыс Сеня кыліс юлысь сёльӧдчӧмсӧ, лэбачьяслысь сьылӧм, а дзик ас дінсьыс — кутшӧмкӧ шарӧдчӧм да няклясьӧм.
«Тайӧ Катька, — думайтіс Сеня. — Йирсьӧ, тыдалӧ.
Бур...»
Сеня пель водзын друг мыйкӧ сэтшӧма трачнитіс, мый сійӧ садьмис. Кор восьтіс синъяссӧ, шемӧсмис.
Сыкӧд орччӧн Катька летӧдіс да косявліс небӧгсӧ.
— Йӧймин! — Катька вомысь небӧгсӧ нетшкигмоз лёкысь горӧдіс Сеня. — Эк тэ!
Косявлӧм небӧг листъяссӧ някляліг да дженьыдик бӧжнас тірӧдчигтыр кӧзаыс вешйис бокӧ.
А Сеня?
Сеня листаліс косясьлӧм небӧгсӧ.
— Ок тэ, яндысьтӧм син!
Мыйта няклялӧма!
Мед кӧть нин косявліс водзсӧ, а то небӧг помсӧ, лыддьытӧминсӧ...
Небӧг помас эз вӧв дас кымын лист бок.
Сеня гӧгӧрбок видзӧдліс, и кор аддзис, мый некод абу, бӧрддзис.
Колӧ жӧ вӧлі унмовсьыны да надейтчыны Катька вылӧ!
Сыркъялігтырйи бӧрдіс сійӧ дыр, синвасӧ чышкаліс кулакнас.
А Катька ветлӧдліс ылітіджык да йирсис, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.
— Эз ӧд прӧстӧ бать шулы, мый тэ он ков!
Тэкӧд мыйта мучитчыны ковмас! — грӧзитіс сылы Сеня да лэччис ю дорӧ.
Сэні сійӧ пӧрччысис да трусик кежысь пырис ваӧ.
«Купайтча кӧть шог пальӧдӧм могысь!»
Купайтчӧм бӧрын Сенялы сьӧлӧм вылас лои лӧсьыдджык.
Кор киас бӧр босьтіс косясьлӧм небӧгсӧ, весиг нюммуніс.
«Митялы кӧ висьтала, оз верит», — думыштіс сійӧ.
Регыд мысти вӧрысь мыччысисны челядь, кодъясӧс Сеня аддзыліс асывнас.
— Гожйӧдчан? — ылісянь на горӧдіс Серёга.
— Со, кӧза видза, — вочавидзис Сеня. — Мам ньӧбӧма.
Сійӧ нывкаыс, кодӧс асывнас эз тӧд, вӧлӧма Сушкова.
— Тайӧ миян, — шуис Оля.
— Мыйлакӧ сійӧ йӧвсӧ чинтіс, сы вӧсна и мам вузаліс!
Кать!
Кать!
Кать! — корис ас дінас кӧзаӧс да вомас сылы сюйис кисӧ.
— Тіянлы нӧ мыйла сійӧ? — Сенялысь юаліс Максим Копылов — челядь пиысь медся ыджыдыс.
Сеня сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Кыдзи сійӧ мыйла? — шыасис Оля. — Овмӧсас колӧ.
Мӧссӧ налысь мырддисны, мед кӧть кӧзаыс лоӧ.
— Миянлысь мӧссӧ некод эз мырддьы! — скӧрмис Сеня. — Ми сійӧс асьным совхозӧ вузалім.
— «Асьным»! — сералігтыр шуис Сушкова.
— Асьныд кӧ ӧд, мамыд эськӧ тэнад тшӧтш пырис совхозӧ.
А сійӧ оз пыр!
— Гашкӧ, сылы оз позь.
Абу нин том, — шыасис Лёша да сёрнисӧ вежӧм могысь петкӧдліс Сенялы быдса ведра тшак: — Ставыс белӧй гриб!
Ветымын кымын!
Сеня эз тӧд, мый и вочавидзны мам йывсьыс.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый мудер Оля кӧритіс сылысь мамсӧ да ещӧ кӧзасӧ омӧльтіс.
А Оля быттьӧ сэні и вӧвлӧма:
— Тэ эн шогсьы.
Сідзсӧ Катька абу омӧль.
Лоас тіян йӧв и сыр.
Сырсӧ гортад позьӧ вӧчны.
Аслыныд тырмас и карӧ на нуны позьӧ...
— Тэныд пыр нуны да нуны! — скӧрмис Максим. — Тэ, кӧнкӧ, и тшактӧ вотін эн аслыд, а базарӧ нуӧм вылӧ.
— А мый нӧ эськӧ! — вочавидзис Оля.
— Мам мунас базарӧ да, тӧдан, мыйта сьӧм ваяс!
Меным выль платтьӧ ньӧбас.
Менам ставыс жӧ белӧй гриб, нелямын кымын!
«Менам мамӧй мыйла кӧ тшактӧ оз вот вузалӧм вылӧ? — думыштіс Сеня и пыр жӧ казяліс. — Бара нин ме...»
Сэки ставӧн кутісны видны Оляӧс, и Сенялы весиг жаль лои сійӧ.
— Сійӧ абу мыжа, мамыс кӧ тӧргуйтӧ, — шуис сійӧ.
— Доръян тэ сійӧс сы вӧсна, мый тэнад аслад мамыд сэтшӧм жӧ! — скӧрысь шуис Серёга. — Вот и вузасьӧй, колӧкӧ, ӧтвылысь кӧза сырӧн!
А ми мунім!
Серёга мӧдӧдчис послань, а сы бӧрся — Лёша да Оля.
Сӧмын Максим меліа тапкӧдыштіс Сенялы пельпомас.
— Тэ эн дӧзмы.
Сійӧ сідзи и эм.
Сушковъяс — век вузасьӧны, кыдзи и тэнад бабыд вӧлі.
А мамыд тэнад бур, сӧмын абу дзик сознательнӧй.
Пока!
«Со и сійӧ шуис, мый мам абу дзик сознательнӧй», — шогпырысь думыштіс Сеня.
И дзик нин пос дорсяньыс кыліс Максим Копыловлӧн гӧлӧсыс:
— Весьшӧрӧ тэ, Серёга, ӧбидитін детинкасӧ.
Быдмыштас — ачыс гӧгӧрвоас.
Ӧні нӧ мый сылы: мамыскӧд тышкасьны?
Сылы абу на вын сертиыс!
abu
abu
IV
Кор Сеня локтіс, гортас вӧлі сӧмын Митя.
Вокыс локтӧма сёйыштны.
Мамыс эз на вӧв.
— Кутшӧм нин делӧясыд, кӧза видзысь? — долыда юаліс вокыс.
— Со, сёйис, — шуис Сеня да петкӧдліс косявлӧм небӧгсӧ.
— Мед эськӧ тайӧ кӧзаыд миянӧс ставнымӧс эз сёй, — шуис Митя, и Сеня эз гӧгӧрво, збыль-ӧ тадзсӧ сійӧ шуис.
Сенялы сьӧлӧм вылас эз вӧв долыд, а кор карысь локтіс мамыс — дзикӧдз шогӧ усис.
Яблӧгсӧ вузалӧма сійӧ сӧмын джынсӧ и шуис, мый аски рытъявывнас мунасны Сенякӧд кыкӧн:
— Кыкӧныдлы ӧдйӧджык, да и мем ӧтнамлы, пиукӧй, сьӧкыд!
— Меным небӧгъяс да тетрадьяс колӧ ньӧбны.
Регыд 2-ӧд классын кута велӧдчыны, — шуис Сеня.
— Ладнӧ. Водзджык эштӧдчам да ньӧбам, — кӧсйысис мамыс.
Сенялы эз вӧв окота мунны карӧ, и медым мынтӧдчыны, шуис:
— А Катькатӧ кытчӧ?
— Асывнас, пиук, йирсьӧдыштан, а сэсся горт дорӧ домавлам, — шуис мамыс.
— Ӧтчыдтӧ и тан ветлӧдлыштас.
Кӧсъян он кӧсйы, а ковмас мунны.
И кӧзаыд оз мезды!
«Но и мед, — думыштіс Сеня. — Сійӧ ставыс аски.
А мыйла талун думайтны.
Ветла гуляйтыштны».
Кор мамыс ноксис чуланын, Сеня котӧрӧн петіс ывлаӧ.
Матігӧгӧрын челядь некод эз вӧв, и сійӧ мӧдӧдчис сикт помланьыс.
Сэні машиннӧй двор дорын век нин кодкӧ эм.
Конюшня дорысь Сеня аддзис некымын детинкаӧс, кодъяс лэдзалісны вӧвъяс.
Накӧд тшӧтш вӧлі и Максим.
Сеня матыстчис.
— Челядьӧс эн аддзыв? — Копыловлысь юаліс сійӧ.
— А мыйла найӧ тэныд? — додь вож костысь вӧвсӧ петкӧдігӧн вочавидзис Максим.
— Тпру-ру!
— Да сідз, прӧстӧ.
Ворсыштны.
— Кӧсъян миянкӧд вӧвъясӧс купайтны? — юаліс Максим. — Вӧв вылас тэ коркӧ пуксьылін?
— Пуксьылі, — ылӧдіс Сеня, кӧть сійӧ та йылысь сӧмын думайтліс.
Трактор вылын ветліс, машина вылын ветліс, а верзьӧмӧн некор на.
Ӧтчыд коркӧ эськӧ и Митя пуксьӧдліс вӧв вылӧ, да дзик быттьӧ нарошнӧ сэні матын мамыс вӧлі.
Котӧрӧн локтіс сэтчӧ да бӧр чеччӧдіс Сеняӧс: «Мый тэ!
Усяс да доймас, сійӧ ичӧт на!»
Максим сетіс Сенялы дом поводсӧ, а ачыс пырис конюшняӧ, медым юавны.
Петіс конюк Яков дядь, нюмъялігтыр видзӧдліс Сеня вылӧ, гыжйыштіс нырсӧ:
— Но мый сэсся вӧчан, валяй!
Сӧмын вӧвсӧ эн лямӧд!
Ёна нин ыджыд тэ да!
Конюк ки пӧвнас босьтіс Сеняӧс да кокниа пуксьӧдіс вӧв вылӧ.
— Кутчысь, другӧ.
Важ пӧраӧ тэысь эськӧ бур кавалерист артмис! — шуис Яков дядь да сетіс Сенялы дом поводсӧ. — Но нинӧм!
Верзьӧмӧн кутан бура ветлыны!
Сеня пукаліс кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн да нюмъяліс.
Татшӧм ыджыд шудсӧ сійӧ эз на тӧдлы.
— Н-н-но! — горӧдіс Копылов да зургыштіс кокъяснас аслас вӧлыслы.
Сеня зургыштіс жӧ куш коклябӧрнас да горӧдіс:
— Но!
Вӧлыс мӧдӧдчис.
Мунісны витӧн: Максим, куимӧн витӧд классын велӧдчысьяс да Сеня.
Сеня киын дом поводыс тіраліс, а ачыс кыдзкӧ тешкодя чеччаліс-дзопъяліс вӧлыслӧн паськыд мышку вылын да, быд пӧрйӧ полігтыр, копыртлывліс юрсӧ, кор вӧлыс кучкыліс бӧжнас.
А вӧлыслӧн бӧжыс, быттьӧкӧ нарошнӧ, вӧлі кузь да бура судзӧ вӧлі Сенялы мышкуӧдзыс.
Но вот Сеня вочасӧн неуна велалыштіс, и ӧні вӧв вылас пукаліс нин бурджыка.
— Но, кыдз? — мунігмозыс юаліс Максим. — Ловъя?
— Ловъя! — радпырысь вочавидзис Сеня да друг мӧвпыштіс: «Кыдзи нӧ ме вӧв вывсьыс лэчча?»
Вӧвъясӧс купайтісны пӧшти дзик плӧтина дорын.
Сэні, кӧні ю дорас лэччан туйсӧ вӧлі бура талялӧма.
Кор локтісны ю дорӧ, детинкаяс пелька чеччалісны вӧвъяс вылысь да пыр жӧ пыртісны найӧс ваӧ.
Сеня шуйга коксӧ сідзи жӧ чургӧдіс бӧрлань да пелька тювӧдчис вӧлыслӧн шыльыд бок кузя му вылӧ.
Артмис, быттьӧкӧ сійӧ чеччыштіс, и вель лӧсьыда.
Сэсся босьтіс дом поводсӧ да вӧвсӧ пыртіс ваас. Пӧрччысьны дзикӧдз вунӧдіс.
— Гачтӧ кӧть мед пӧрччин либӧ пуджин, — детинкаяс пиысь кодкӧ велӧдіс.
— Нинӧм, — збоя шуис Сеня. Сійӧ сулаліс пидзӧсӧдзыс ваын нин.
Гачыс кӧтасис да польдіс, кыдзи резина камера.
Вӧвъяссӧ мыськигӧн челядь эз и казявны, кыдзи ыджыд сьӧд кымӧр тупкис енэжсӧ.
Лыбис тӧв. Тӧв нырыс лэптіс да гартіс бус да лыа, лёкысь шувгыны мӧдісны пуяс.
Кӧнкӧ югнитіс чардби.
— Тырмас!
Тыдалӧ, бушков кыптас! — Копылов тэрмӧдліс Сеняӧс.
Кор вӧвъясӧс петкӧдісны ваысь, тӧлыс содіс.
Чардби югнитіс матынджык нин, вӧр весьтын.
Трачнитіс-чегис да плӧтина вылӧ пӧрис чукля кыдз пу.
Сеня зілис кавшасьны вӧлыс вылӧ, но эз вермы, — вӧлыс пыр жӧдзис, а Сеня чеччыштліс бокӧ, медым не веськавны сылы кок улас.
Ковмис отсыштны — пуксьӧдны Сеняӧс вӧв вылас.
Бӧрсӧ мунісны рӧдтігтыр...
Сеня асьсӧ зэв бура кутіс.
Сійӧ эз аддзыв ни чардалӧм, ни зэрӧм, ни ыджыд тӧвсӧ, коді чегъяліс пуяслысь увъяссӧ.
Мый сылы бушколыд, кор сійӧ тӧвзис вӧв вылын да ньӧти эз кольччы мукӧд детинкаясысь!
Зэв ёна пемдіс. Кор Сеня котӧртіс гортас, зэрыс киссис ведраысь моз.
Сы син водзын пӧри некымын пу.
Телеграфнӧй проводъяс кузя тӧлыс столбысь столбӧ нӧбӧдіс пуяслысь чегъялӧм увъяс.
Тайӧ вӧлі нин настӧящӧй бушков.
Кор Сеня кайис асланыс кильчӧ вылӧ, недыр шойччыштіс, сэсся тшапа пырис керкаас.
Гортсаясыс, дерт, чайтісны эськӧ сійӧс васаӧн, сылӧн кӧ не нюмъялысь долыд чужӧмыс.
— О, господи!
Кӧн нӧ тэ ветлӧдлан?
Тайкӧ ми эгӧ йӧймӧй, — Сенялань уськӧдчис мамыс.
Весиг Митя да батьыс эз вермыны кутчысьны:
— Бур! — ӧттшӧтш горӧдісны найӧ.
— Ми вӧвъясӧс купайтім, — веськодя шуис Сеня, быттьӧкӧ нэм чӧжыс сӧмын сійӧс и вӧчис.
Сэсся нин содтіс: — Гремянкаын.
— Кутшӧм вӧвъясӧс?
Мыйла?
Кодъяскӧд? — Сеня дінын тойтіс мамыс. — Коктӧ, коктӧ лэпты!
Вай гачтӧ пӧрччӧда!
— Дерт, совхозысь, — шуис Сеня. — Детинкаяскӧд.
Миянлы Яков дядь тшӧктіс.
Кос дӧрӧм-гач пасьталӧм бӧрын недыр мысти Сеня пукаліс нин ставныскӧд ӧтлаын пызан сайын да кывзісны бушковлысь шумсӧ.
— Важӧн нин татшӧм бушколыс эз вӧвлы!
Правда, войнаӧдз, комын ӧкмысӧд воын, буракӧ, таысь на ыджыд бушков вӧлі, — шуис бать.
— Керкаяс вылысь вевтъяссӧ нетшкис, а ӧти керка ставнас жугӧдіс.
— Кывйыд мед гаддялас! — ӧлӧдіс мамыс. — Висьтавлан немторъяссӧ.
Сідз нин сьӧлӧмӧй абу местаын.
Кывзы, мый вӧчсьӧ ывлаас.
— Пуястӧ и ӧні чегъяліс.
Ме ачым аддзылі, — тшӧтш пырис сёрниас Сеня. — Магазин дорысь топольсӧ пӧрӧдіс.
А увъясыс сідзи и лэбӧны проводъяс кузя.
— Ок, мый бара лоас! — ышловзис мам.
— Став яблӧгсӧ, кӧнкӧ, гылӧдас.
Кушӧн колям!
— Сідзсӧ бурджык лоӧ! — горӧдіс Сеня. — Оз ков нетшкыны.
Сӧмын чукӧрт му вывсьыс и ставыс.
— Кисьмытӧмсӧ гылӧдас, кодлы нӧ сійӧ колӧ?
Сійӧс ӧмӧй вузалан? — водзӧ шуаліс мамыс.
— Мыйта лёксӧ вӧчис тайӧ бушколыд!
«Зэв бур! — думыштіс Сеня.
— Мед ставсӧ гылӧдас!»
— Яблӧгтӧ кӧть мед, Лена, вайин пызан вылад!
Миянлы, аслыным, — шуис бать. — А то пыр вузавны да вузавны.
Мам шӧйӧвоши.
Чужӧм пасьталаыс лоины гӧрд чутъяс.
— Да ме ӧмӧй ог сет?
Ставыс ӧд асланым.
Босьтінныд мед, — пызан сайысь тэрыба чеччигмоз шуис мам. — Со найӧ, пӧжалуйста, сёйӧй.
Со!
И сійӧ пуктіс пызан вылӧ быдса кӧрзина тыр яблӧг, кодъясӧс эз на удит вузавны.
V
Аскинас ӧбед бӧрын Сеня да мамыс мӧдӧдчисны карӧ.
Босьтісны кык кӧрзина.
Мамыс кӧсйис босьтны коймӧдӧс, но Сеня эз тшӧкты.
Мамыс эз кут вензьыны, сӧмын жальпырысь шуис:
— Весьшӧрӧ вошӧны!
Дзик весьшӧрӧ!
Куимнан пусьыс ӧд тӧлыс пыркӧдӧма...
Кытчӧ ӧні воштан?
Автобусын йӧзыс вӧліны этша.
Дас минут мысти найӧ вӧліны нин станцияын.
Локтіс ылӧ ветлысь электричка, сэні йӧзыс вӧлӧма дзик тырыс.
Сеня кӧрзинанас йӧз косттіыс писькӧдчис водзӧ, мамыс — сы бӧрся.
Водзӧ мунны вӧлі он вермы, — ковмис сувтны тамбурӧ, кӧні йӧзыс вӧлі уна жӧ.
Станцияясын пырысь-петысь йӧзыс конъясьлісны на кӧрзинаясӧ, унаӧн гораа видчисны.
— Бара нин тайӧ спекулянтъясыс!
Сеня велалӧма нин кывзыны йӧзлысь видчӧмсӧ и кыв шутӧг кӧрзинасӧ вешталіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Нинӧм, кыдзкӧ да мыйкӧ воӧдчам, — Сенялысь юрсӧ малалігмоз шуаліс мамыс. — Кӧрзинатӧ тэ татчӧ, дорасджык, пукты!
Карса вокзал дорын йӧзыс уна, асфальтыс пӧсялӧма, сынӧдыс дука да тшына.
Тыдалӧ, заводъясын помасялӧма нин сменаяс, регыд кутасны мунавны удж вылысь ньӧбасьысьяс.
Метроын вагон ӧдзӧсъяс дорын йӧзыс бара жӧ уна. Найӧ мисьтӧма видзӧдлывлӧны да броткӧдчӧны:
— Лэдзӧй жӧ пырны вагонас!
Ок и тайӧ спекулянтъяс!
Сеня татшӧм здукъясас сӧмын йӧжгылясис — эз тӧд, кыдзи бурджыка пуктыны кӧрзинасӧ, а мамыс бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, сетавліс туй:
«Пӧжалуйста!
Прӧйдитӧй, пӧжалуйста!»
Кор петісны метроысь, Сеня юаліс:
— Донысь-ӧ вузавлыны?
— Энлы, пиук, энлы, — вочавидзис мамыс. — Час, видзӧдлам кыдз-мый...
Сійӧ гӧгӧрбок гонняліс, синъяснас корсис милиционеръясӧс.
Найӧ эз вӧвны тані, но зато дзик метро бокысь аддзисны палатка, кӧні вузасисны яблӧгъясӧн.
— Мунам водзӧ, — кыскис Сеняӧс мамыс. — Со сэтчӧ!
Прӧйдитісны найӧ вичко дорті, пӧжарнӧй команда да кинотеатр дорті, кутшӧмкӧ выль керкаяс дорті вуджисны улича; но и сэні быдлаын вузасисны яблӧгъясӧн.
Сеня тэрмасьӧмӧн вӧтчис мамыс бӧрся, и кор казяліс, мый мамыс шогӧ усис, шуис:
— Гашкӧ, эсійӧ керка пельӧс дорас сувтам?
Кор воисны сэтчӧдз, сэні бара налӧн нинӧм эз артмы.
Улича мӧдар бокас вӧлӧма фруктӧвӧй базар.
— Мунам вай, пиукӧй, мӧд местаӧ, — сэки шуис мамыс.
Найӧ бӧр бергӧдчисны метроӧ и мунісны ещӧ ӧти станция кост.
И бара неладнӧ: метро дорын сулаліс фургон, орччӧн — палатка.
— Тыдалӧ, быдлаӧ вайӧмаӧсь, — Сенялысь кӧрзинасӧ босьтігмоз шуис мамыс.
— Мудзин, пиук?
Вай ме нуышта.
Бара лои пырны метроӧ.
Сеня сувтіс касса дорӧ билетъясла, и нарошнӧ медся кузь ӧчередяс.
Мед кӧть мамыс неуна шойччыштас.
Дас вит минут мысти найӧ вӧліны нин кар мӧдар помас.
И тані метро дорын сулаліс палатка.
Но яблӧг тані эз вӧв.
Сӧмын овощи.
Мамлӧн чужӧмыс лои гажаджык, да и Сенялы лои нимкодь: не шӧйтны жӧ рытывбыд кар пасьтаыс.
Мунісны метросянь ылӧджык да кежисны ичӧтик скверлань, гӧгӧр видзӧдлісны, абу-ӧ матігӧгӧрын милиционер.
Абу, слава богу!
— Татчӧ сувтам пиук! — шуис мамыс да пуктіс ӧти кӧрзинасӧ сквер ӧграда дорӧ.
— А ме муна мӧдарладорас.
— А донысь-ӧ? — юаліс Сеня. — Уна-ӧ корны?
— Ӧти шайтысь пара, — шуис мамыс. — Сӧмын видзчысьӧмӧнджык!
Смотри!
Сеня босьтіс яблӧг вывсьыс вевттьӧдсӧ да заводитіс вузасьны.
— Яблӧгъяс!
Кодлы яблӧгъяс!
Свежӧйӧсь, бурӧсь!
Первойӧн локтіс Сеня дорӧ клетчатӧй дӧрӧма мужичӧй:
— Мыйӧн?
— Ӧти шайтӧн пара, — шуис Сеня.
— Вай нёль яблӧг, — шуис ньӧбасьысь да Сенялы сетіс кык шайт.
Заводитчис бура!
— Яблӧгъяс!
Свежӧйӧсь!
Кодлы?
Кодлы? — горзіс Сеня.
Ньӧбасьысьяс локталісны.
Босьталісны и ӧти шайт дон, и унджык, а кутшӧмкӧ лётчик ньӧбис весиг дас яблӧг.
Сеня казяліс, мый яблӧгъяссӧ ньӧбӧны сӧмын мужичӧйяс.
Нывбабаяс жӧ воласны, видзӧдласны, юаласны донсӧ и шуасны «дона», а мукӧдыс и нинӧм оз шуны — и бӧр мунасны.
Делӧыс ладмис: ньӧбасьысьяс вӧліны уна.
Локтіс сэтчӧ мамыс, виччысис, кор ньӧбасьысьяс оз лоны, юаліс:
— Но, кыдзи?
Сеня мыччӧдліс пӧшти тыртӧм кӧрзинасӧ:
— Инасьӧ! Ньӧбалӧны!
— Гашкӧ, донтӧг вузасям? — шуис мамыс.
— Вай видлам: куим шайтысь кутам вузавны вит яблӧг.
— А оз ло дона?
— Мыйла дона?
— Куим шайт кӧ и куим.
abu
— Свежӧй яблӧгъяс!
Кодлы? — бара горӧдіс Сеня.
И бара локталісны ньӧбасьысьяс.
И бара яблӧгъяссӧ ньӧбалісны мужичӧйяс, а нывбабаяс мунлісны бӧр.
Сӧмын кагаа ӧти нывбаба чургӧдіс Сенялы ӧти шайт да шуис:
— Вай ӧти шайт дон!
Сеня сетіс сылы кык яблӧг.
Сэки сійӧ ылісянь на казяліс милиционерӧс, ӧдйӧ вевттис кӧрзинасӧ да котӧртіс скверӧ.
Милиционер прӧйдитіс бокті, видзӧдліс Сеня вылӧ да нинӧм эз шу: тыдалӧ, сійӧ тэрмасьӧ гортас.
Сеня видзӧдліс сквер мӧдар помас, кӧні сулаліс мамыс.
Мамыс казялӧма жӧ милиционерсӧ да дзебсьӧма подъездӧ.
Но милиционер и сыланьӧ эз мун.
Ӧні Сеня эз нин горзы:
«Яблӧгъяс, свежӧй яблӧгъяс!»
— Кодлы? — юавліс сійӧ небыдик гӧлӧсӧн, да и то сӧмын сэки, кор прӧйдитлісны сы дорті мужичӧйяс.
Нывбабаяслы нинӧм эз шулы.
Всё равно найӧ оз ньӧбасьны!
Правда, ӧти нывбаба ачыс матыстчис Сеня дорӧ да юаліс:
«Мый тэнад?»
Сеня, кыв шутӧг, индіс яблӧг вылӧ.
— А-а! — шуис нывбабаыс да муніс бӧр, весиг донсӧ эз юав.
Яблӧгъяс вочасӧн век бырисны.
Колис нин сӧмын комын кымын.
Сеня гӧлӧс шы вылӧ матыстчисны кык нывка-школьницаяс. Кианыс налӧн вӧліны учебникъяс.
Буракӧ, сӧмын на ньӧбӧмаӧсь.
«А ми сідз и эгӧ ньӧбӧй!» — думыштіс Сеня да мыччис нывкаяслы морт ӧти яблӧгӧн.
— Босьтӧй!
— Мый нӧ тэ! — чуймисны нывкаяс.
— Ми эгӧ кӧсйӧй ньӧбны, а прӧстӧ видзӧдлім.
— Босьтӧй! — шуис Сеня. — Мый нӧ ещӧ.
— Но, аттьӧ! — аттьӧалісны нывкаяс, сэсся муныштісны Сеня дорысь да видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: — Чудак!
Сьӧмтӧг сеталӧ, быттьӧ коммунизм дырйи.
Сенялы уси тӧд вылас, кыдзи сійӧ первойысь воліс карӧ.
Сэки сійӧ эз на велӧдчы.
Школаас мунтӧдз во джын кымын на вӧлі, эз кӧ унджык.
Сэки найӧ мамыскӧд вайисны лук.
Медводдза лук, кодӧс быдтісны эз град йӧрын, а гортас, ящикъясын.
Мамыс сэки карас нулывліс и йӧв, а Сеня отсасьліс мамыслы.
Сійӧ асывнас, кор найӧ воисны вокзалбердса площадь вылӧ, Сеня кутіс здоровайтчыны быд паныдасьысь морткӧд.
Сійӧ тадз велалӧма вӧлі.
Сиктын сійӧ век здоровайтчыліс быдӧнкӧд.
Весиг бокӧвӧй йӧзкӧд.
И батьыс сійӧс тадзи велӧдіс, и мамыс.
А тані, карын, Сеня шӧйӧвоши.
Паныдасьлісны унаӧн, а сійӧ эз век удитлы шуны: «Здравствуйте!»
Унаӧн чуймӧмӧн вочавидзлісны сылы, а мукӧдыс прӧстӧ прӧйдитлісны сы дорті да весиг эз казявлыны сійӧс.
— Мыйла тэ здоровайтчан? — чуймис мамыс.
Сеня ачыс эз омӧльджыка чуймы сыысь: «Ачыд жӧ шулін, мый верстьӧ йӧзкӧд колӧ чолӧмасьны!»
И вот Сеня сы бӧрын унаысь нин вӧлі карын.
И кымын частӧджык волывліс, сымын ёнджыка чувствуйтіс асьсӧ бокӧвӧй мортӧн.
Локтіс, вузаліс ставсӧ, мый вайліс, эз сюрлы милиционерлы син улас — и бур!
И ӧні, гашкӧ, Сенялы первойысь лои нимкодь сыысь, мый вӧчис эз сідзи, кыдзи войдӧр.
Босьтіс да и прӧстӧ сетіс нывкаяслы яблӧг!
Прӧстӧ сідз!
Мед шензясны.
Збыль вылассӧ сійӧ ӧд ньӧти абу горш.
И сылы оз ков тайӧ сьӧмыс.
Заводитіс рӧмдыны.
Рытъявыв енэжыс тупкысис кымӧръясӧн.
Вӧлі жар, пӧжис, быттьӧ бушков водзвылын.
Улича кузя помтӧг мунісны машинаяс — автобусъяс, троллейбусъяс, таксияс.
Йӧзыс тэрмасисны жӧ, найӧ сёрнитісны да сералісны, и налы Сеняӧдз эз вӧв некутшӧм мог.
Керкаясын да витрина магазинъясын ӧзъялісны бияс.
Сквер весьтын да улича пӧлӧн ӧзъялісны матӧвӧй шаръяс.
Ыджыд, бокӧвӧй, гӧгӧрвотӧм кар вӧйис рӧмыдас.
Сы дінті котӧртісны детинкаяс, сёрнитісны мыйкӧ цирк йылысь да стадион вылын представление йылысь.
Ньӧжйӧник прӧйдитіс коляскаа нывбаба.
Тротуар пӧлӧн прӧйдитіс мороженӧйӧн вузасьысь, а сыкӧд орччӧн чотіс инвалид да гажаа висьтасис нывбабалы — найӧ гораа сералісны.
Нывбабаыс весиг сувтыштліс да шуис:
«Ок сэтшӧма сералі, Васькин!
Ой, ог вермы!»
«Налы лӧсьыд» — завидьтӧмӧн думыштіс Сеня. И друг дум вылас усисны яблӧгъясыс, да шогпырысь шуис:
— Кодлы?
Сувтіс некымын морт.
Код юра морт качӧдліс яблӧгсӧ, шатовтчис да бӧрсӧ муртса вермис кутны. Сэсся бӧр пуктіс кӧрзинаас да шуис: «Фрукт!»
Матыстчис старик, ньӧбис вит яблӧг, сэсся сюся видзӧдліс Сеня вылӧ да шуис:
«Велӧдчыны эськӧ тэныд, бур пиӧй» — и муніс.
«Быттьӧ ме ог велӧдчы», — ӧбидитчӧмпырысь думыштіс Сеня.
Кызіник нывбаба копыртчис Сеня кӧрзина дорӧ да вель дыр бӧрйысис: босьтліс киас ӧтиӧс, мӧдӧс.
— Уна-ӧ? — куим яблӧг бӧрйӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Сеня кӧсйис думыштны, уна-ӧ корны куим яблӧгсьыс, но шӧйӧвоши и эз вермы артыштны.
— Куим шайт вылӧ вит яблӧг, — шуис сійӧ да содтіс:
— Либӧ ӧти шайт вылӧ пара!
— Кыдзи нӧ тэнад сідзи артмӧ! — скӧрмис нывбаба. — Дона-ӧ ӧтиыс: ветымын али квайтымын кӧпейка?
Сеня дзикӧдз шӧйӧвоши.
— Да, — шуис сійӧ. — Сідз.
— Несчастнӧй спекулянтъяс! — горӧдіс нывбаба да шыбитіс Сенялы ӧти шайт да ӧти яблӧг: — А, кӧнкӧ, пионер ещӧ!
— Абу, ме октябрёнок! — висьтасис Сеня.
— Ещӧ бурджык! — мыйлакӧ дӧзмис нывбаба и мӧдӧдчис тротуар кузя.
«Мыйла «спекулянтъяс»? — думыштіс Сеня. — И мыйла «несчастнӧйӧсь»?
Сійӧ видзӧдліс кӧрзинаас.
Сэні кольӧма нёль яблӧг.
«Тырмас!» — думыштіс Сеня. Сэсся яблӧгсӧ вевттис да кӧрзинасӧ босьтіс киас.
Сійӧ муніс мамыс дорӧ, сетіс сылы нямрасьӧм сьӧмсӧ.
— Мунам!
Мыйкӧ меным зэв окота лои юыштны — горшӧй косьмӧ!
Мамыс вузалӧма нин став яблӧгсӧ, вӧлі зэв рад.
— Мунам, дерт, пиукӧй, мунам! — меліа шуис мамыс. — Юыштнытӧ ме тэд тані ньӧба.
Юмовӧс.
Тӧлка тэ менам.
Аски бара локтам.
Яблӧгыд ӧд уна на.
Видзӧд тэ, кыдзи бура инасьӧ...
Гортас бӧр мунігӧн Сеня оліс чӧв.
И сӧмын сэки, кор кутісны матыстчыны Важ Сиктлань, сылы уси дум вылас:
— А небӧгъяс да тетрадьяс ми бара сідз эг и ньӧбӧй...
Мыйкӧ ещӧ кӧсйис шуны, но эз шу.
Бара мамыс шуас: «Ичӧт на тэ, пиук!
Он на гӧгӧрво...»
VI
Унатор жӧ олӧмсьыс он гӧгӧрво!
И вернӧ, ичӧт на...
А гӧгӧрвоны ставсӧ — ок, кутшӧм окота!
Мамлы шуавны лӧсьыд, сійӧ ыджыд.
Да и сійӧ, тыдалӧ, ачыс оз на ставсӧ гӧгӧрво.
Мыйлакӧ ньӧбис кӧза да радлӧ.
А мый вылӧ сійӧ?
Со и Митя шуліс: «Абу тырвыйӧ сознательнӧй».
И Максимка Копылов шуліс...
Найӧ гӧгӧрвоӧны.
Бабӧ йылысь Максим збыль висьтавліс.
А вот бабӧ кувсис, а нинӧм эз вежсьы.
Ичӧтика эськӧ и заводитліс вежсьыны, да бӧр ставыс дзугсис.
Бара пӧшти быд лун лоӧ мунны карӧ: нуны то яблӧг, то редиска.
И мыйла мамлы сы мында сьӧмыс?
Бать вайӧ, Митя вайӧ.
Мӧскысь мынтісны.
Да и карын мыйта нажӧвитчим!
А мамлы колӧ пыр унджык и унджык.
Мыйкӧ кӧть эськӧ мед ньӧбисны.
Йӧз мозыс телевизор ли, мый ли.
Либӧ Митялы мотоцикл.
Важӧн нин сійӧ кӧсйӧ.
А ещӧ кӧ коляскаа, ставнымлы позьӧ пуксьыны да мунны!
Оз тай тадз вӧчны!
Во сайын ньӧбисны радио — и ставыс.
Да ещӧ кӧза.
Мый вылӧ сійӧ.
А мам кӧ уджаліс совхозын, сылы эськӧ мынтісны!
Тырмис эськӧ!
Паськӧм вылад этша колӧ!
А сёян-юан вылад ещӧ нин этша.
Асланым уна.
Магазин орччӧн.
А магазинас мый — дона?
Спекулянт кывйыс, тыдалӧ, абу бур.
Кӧть и «несчастнӧйӧсь», но сэки нывбаба шуис скӧра, видчигтыр...
Войбыд Сеня бергаліс, эз узьсьы.
Но, дерт, эз кӧ войбыд, то джынсӧ нин збыль.
Дасысь кымын видзӧдліс тӧлысь вылӧ.
Тӧлысь югӧрыс буретш шӧр ӧшиньӧд пырӧ.
Веськыд бокыс тӧлысьлӧн абу, быттьӧ пуртӧн вундӧм яблӧг джын.
Стенсьыс фотокарточкаяс видзӧдаліс.
Пемыдкодь, а век жӧ тыдалӧ.
Сійӧ ставнысӧ зэв бура тӧдӧ.
Медся выліас бабыс да дедыс.
Ловъянас дедсӧ Сеня эз аддзыв, тӧдӧ сӧмын тайӧ фотокарточка сертиыс.
Карточка вылас дедыс и бабыс дзик на томӧсь, — абу и пӧрысьяс кодьӧсь.
На бокын кык карточка вылын Митя: ӧтиас — ичӧтик, пасьтӧм, а мӧдас — армияын.
Форманас сійӧ мича.
Пограничник!
Эм ещӧ — бать война вылын.
Сулалӧ танк дорын, юрсӧ кӧрталӧма.
Ранитчӧма вӧлі.
Сэсся — мам.
Нывка на, кор велӧдчӧма школаын.
Важӧн школаыс вӧлӧма ылын.
Челядьыс сэні велӧдчӧмаӧсь и олӧмаӧсь.
Мам висьталӧ, мый велӧдчылӧма бура!
Сы вӧсна и сійӧс снимайтлӧмаӧсь.
Батькӧд найӧ тӧдмасьӧмаӧсь школаас.
Сійӧ ветлӧдлӧма мӧд сиктсянь.
Медся уліас карточка, кӧні найӧ сӧмын на гӧтрасьӧмаӧсь.
Сэні жӧ орччӧн — Сенялӧн карточка.
Абу бур.
Сійӧ карточка вылас омӧля петӧ.
Быттьӧ повзьӧма!
Сенякӧд орччӧн — батьлӧн вокъясыс. Вӧвлӧмаӧсь двӧйни,
кыкнанныс усьлӧмаӧсь война вылын.
Мамлӧн чойыс кӧнкӧ Германияын пӧгибнитӧма.
Фашистъяс мырдӧн нулӧмаӧсь.
Карточка вылас сійӧ нывка на, тыдалӧ велӧдчылӧма коймӧд классын кымын.
Сеня юр весьтын — грамотаяс.
Ӧтиыс батьлӧн — военнӧй.
Сэтчӧ пасйӧма став каръяссӧ и юяссӧ заграницасьыс, кӧні вӧвлӧма сійӧ.
А мӧдыс Митялӧн — совхозысь.
Урожай идралігӧн бура уджалӧмысь.
Батьлы сэтшӧмсӧ сетавлӧмны жӧ.
Но найӧ зэв уна да оз и ӧшӧдав.
Сеня бара бергӧдчис, ӧні нин — мышку вылас.
Мый стенас эм, сійӧ ставсӧ наизусть тӧдӧ, а вот мый абу стенын...
Тӧлысь югӧрыс усьӧ вӧлі Сеня эшкын вылӧ да занавес вылӧ, код сайын узисны батьыс да мамыс.
Занавесыс неуна вӧрыштіс, тӧлысь югӧрыс ворсіс сэні да быттьӧ кыдзкӧ тешкодя чеччаліс.
Мыйла?
Да ӧд сыысь, мый Сеня ачыс кокнас занавесас инмӧдчыліс — со и найӧ кутісны чеччавны.
Сеня видзӧдліс джоджас, сэні тшӧтш вӧліны тӧлысь югӧръясыс — но найӧ эз вӧрны, быттьӧ узисны.
И Митя важӧн узис: ун йывсьыс сійӧ шкоргӧ да кызӧкталыштӧ.
Тайӧ куритчӧмысь.
Оз узьсьы.
Кор мыйкӧ думайтан, унмовсьны он вермы.
Сеня весиг кунис синъяссӧ, но всё равно оз узьсьы.
Позьӧ дыр куйлыны синъястӧ куньӧмӧн и не узьны.
И Сеня куйліс.
Куньса синъяс пырыс сійӧ аддзис, кыдзи югъяліс тӧлысьлӧн джынйыс, и вот сійӧ надзӧникӧн кутіс кусны-бырны да кытчӧкӧ мӧдіс исковтны-мунны.
Кытчӧ жӧ сійӧ исковтӧ?
Веськыда керка бердті и садйӧ!
Сеня тӧлысь бӧрся котӧрӧн петіс садйӧ, но мый нӧ тайӧ?
Тайӧ абу тӧлысь, а прӧстӧ пуяс и найӧ увъяс вылын ӧшалӧны лысваӧн югъялысь яблӧгъяс.
Найӧ дзирдалӧны шонді югӧр улын.
Сідзкӧ, ӧні абу нин вой, а асыв.
«Бур, мый асыв», — мӧвпыштіс Сеня и котӧртіс яблоняяс дорӧ.
Друг локтіс сэтчӧ мамыс, и Сеня бура кыліс сылысь гӧлӧссӧ:
«Ой, пропадитасны став яблӧгъясыс!
Колӧ ӧдйӧджык вузавны».
«Ӧти шайтысь пара!
Ӧти шайтысь — пара!» — кылӧ Сеня, но тайӧ абу нин мамыслӧн гӧлӧсыс.
Да!
Тайӧ асьныс яблӧгъясыс ӧта-мӧд вежмӧныс горзӧны:
«Ӧти шайтысь — пара!
Ӧти шайтысь — пара!»
А орчча яблоня вылын бара жӧ кутшӧмкӧ шум.
Сеня кывзысьӧ.
«Абу! — горзӧны яблӧгъяс.
— Куим шайт вылӧ вит яблӧг!»
«Куим шайт вылӧ вит яблӧг!»
А ӧти, медся ыджыдыс, пыр ӧтарӧ дольӧ:
«Ветымыныд абу квайтымын!
А квайтымыныд абу ветымын!»
Сеня повзьӧ да пышйӧ садйысь, а сы кок улын конъясьӧны ӧгуречьяс да помидоръяс.
«Вит шайтысь — штука! — горзӧны ӧгуречьяс.
— Ми свежӧйӧсь!»
«А ми пӧлезнӧйӧсь!
А ми пӧлезнӧйӧсь! — вензьӧны помидоръяс.
— Ми донаджыкӧсь».
Ӧгуречьяссӧ чужъялігтыр Сеня котӧртӧ дзиръя ӧдзӧслань, но кылӧ, кыдзи лукъяс кутісны курӧдны синъяссӧ.
Лук шарӧдчӧ аслас коръяснас да горзӧ.
«Пӧлтинник вылӧ — пучок!
Пӧлтинник вылӧ — пучок!»
«А ме ӧти шайт дон!
А ме ӧти шайт дон! — чеччалӧны редискаяс. — Ме юмов!»
Сеня петіс улича вылӧ да ышловзис.
Мый нӧ тайӧ?
Збыльысь-ӧ татшӧмыс овлӧ!
Бурджык мунны ва дорӧ да купайтчыны.
Талун жар и пӧжӧ.
Сійӧ локтіс паськыд луд вылӧ, кӧні дорвыв быдмисны катшасин да пӧлӧзнича дзоридзьяс.
Сеня чуймис: «Некор на эз аддзыв татшӧм уна дзоридзьяссӧ!»
Сійӧ видзӧдӧ гӧгӧрбок.
Да тайӧ жӧ абу дзоридзьяс, а дась букетъяс.
Катшасинъяс — торйӧн.
Пӧлӧзничаяс — торйӧн.
Лудыс заводитіс гызьыны.
Оз-ӧ ло бушков?
Оз, тайӧ букетъясыс заводитӧны йӧктыны.
Найӧ сьылӧны, шӧпкӧдчӧны:
«Ӧти шайт вылӧ — букет!
Ӧти шайт вылӧ — букет!
Ӧти шайт вылӧ — букет!»
Сеня петіс трӧпа вылӧ.
Со и тӧдса пос.
И тані бара жӧ шум да гам.
«Пӧлтинникӧн!
Пӧлтинникӧн!
Ӧти шайт — пара!» — чипсӧны незабудка дзоридзьяс.
«Кык шайт вылӧ — стӧкан!
Кык шайт вылӧ — стӧкан!
Сӧмын кык шайт!» — кышакылӧны ӧмидз кустъяс.
Пос вылын Сеня кок улӧ петісны тшакъяс. Уна-уна.
Найӧ салдатъяс моз зымӧдӧны кокъяснас да ӧтпырйӧ горзӧны:
«Сӧмын белӧй гриб!
Дас шайт!
Сӧмын белӧй гриб!
Дас шайт!»
Весиг Гремянка юсьыс гычьяс чургӧдӧмаӧсь юрнысӧ да сьӧкыда лолалӧны, пошкӧны:
«Кӧкъямыс шайт вылӧ дас гыч!
Кӧкъямыс шайт вылӧ дас гыч!»
Сенялы лои гажтӧм.
Сійӧ оз вермы и оз кӧсйы пышйыны, сылы дыш лои вӧрны, кокъясыс оз кывзысьны.
Но мыйкӧ дыра мысти сійӧ воськовтіс, ещӧ ӧтчыд, ещӧ ӧтчыд...
А сы гӧгӧр ставыс — и вӧр, и луд, и турун, и лыа, и ю, и сынӧд, и шонді — ставныс горзӧны сьӧм йылысь.
И друг тайӧ, вӧлӧмкӧ, абу вӧр, абу луд, абу лыа, абу сынӧд, абу ю, абу шонді, а нямрасьӧм, чукрасьӧм шайтаяс, куим шайтаяс, вит шайтаяс, дас шайтаяс да сё шайтаяс.
«Гажтӧм, — мӧвпалӧ Сеня. — Сэтшӧм гажтӧм...»
Сійӧ бӧр локтӧ гортас, сьӧкыдапырысь пырӧ жырас да друг аддзӧ ӧзйысь лампада.
Сеня шензьӧ.
Ӧбразсӧ ӧд важӧн нин босьтлісны!
И сэк жӧ ӧбразсьыс мыччысьӧ кӧза Катькалӧн юрыс да, тошсӧ пыркӧдігтыр, шуалӧ:
«Тэ ичӧт на! Тэ нинӧм он тӧд!
Тэ ичӧт на! Тэ нинӧм он тӧд!»
Сеня кӧсйис бергӧдчыны,
но оз вермы.
abu
abu
Сійӧ горӧдӧ...
Мамыс котӧрӧн локтіс Сеня вольпась дорӧ.
— Мый нӧ тэкӧд, пиук?
Мыйкӧ лёка вӧтасин?
Вод!
Вод лючки! — Сеняӧс эшкынӧн шебрӧдігмоз шуаліс мамыс.
— Эг вӧтась.
Ме ӧд ог узь! — вомгорулас шуис Сеня. — Збыльысь ӧд тадзи и эм.
VII
Мамыс кыдзи и век, чеччис водз, вердіс верӧссӧ да ыджыдджык писӧ, а Сеняӧс эз чуксав.
Мед узяс!
Мудзис тӧрыт.
Да и талун рытъявывнас бара карӧ.
Сеня узигкості сійӧ удитіс чукӧртны помидор, босьтны картупель да ӧктыны пуяс вылысь гылалӧм яблӧгъяс.
Яблӧгъясыс вӧліны лёльӧӧсьӧсь нин, и мамыс шуис вайны найӧс пызан вылӧ.
«Збыльысь Коля шуліс: аслыным пӧ и вайлы».
Садьмис Сеня час кӧкъямыс гӧгӧр.
Мыйкӧ кӧсйис уськӧдны тӧд вылас.
И уси тӧд вылас: ӧбразсянь видзӧдӧ Катька.
Видзӧдліс пельӧсӧ.
Ӧбразыс абу.
Катька абу жӧ.
Вӧлӧмкӧ, ставыс тайӧ — вӧт.
А збыльысьсӧ, Катькаыс вӧлі,
и бара сійӧс колӧ нуӧдны йирсьӧдны.
Поводдя омӧльтчис.
Енэжыс тупкысис руд кымӧръясӧн, заводитіс буситны-зэрны.
— Гашкӧ, талун Катькасӧ не нуӧдны? — гарыштіс Сеня.
— Да тэ сы дінын эн пукав, пиук, — велӧдіс мамыс.
— Нуӧд ю дорӧ, домав и бӧр лок!
А бӧрыннас ветлан...
«И сійӧ бур! — думыштіс Сеня. — Мед кӧть эськӧ сійӧс кодкӧ гусялас!»
Мамыс быттьӧ сразу гӧгӧрвоис сылысь мӧвпсӧ:
— Мед эськӧ кӧть эз гусявны!
— Кодлы нӧ сійӧ колӧ! — шуис Сеня.
Сійӧ пырис картаас, Катькаӧс домӧдіс гез йылӧ:
— Мунам ли мый ли!
Улича вылын некод эз вӧв.
Татшӧм поводдя дырйи челядь пукалісны гортаныс.
Верстьӧ йӧз уджалісны.
Сеня кыліс, кыдзи кӧнкӧ мургис батьыслӧн тракторыс.
Гумла дорын сяргис вартан машина.
Кӧнкӧ жургис движок.
Сеня вуджис улича вомӧн да петіс туй вылӧ.
Веськыдвылын капуста град йӧрын сулаліс грузӧвӧй машина, сэні жӧ тыдалісны нывбабаяс.
Кор матыстчис, нывбабаяс пӧвстысь аддзис ассьыс велӧдысьсӧ.
Сеня здоровайтчис Лидия Викторовнакӧд да юаліс:
— Тшӧтш уджаланныд?
— А кыдзи нӧ! — вочавидзис Лидия Викторовна. — Уджыс уна.
Кӧсъян — тшӧтш отсав!
— Миян Лидочка молодеч! —
abu
Нывбабаяс пӧвстысь ӧти ошкыштіс велӧдысьӧс.
Нывбабаяс кералісны капуста.
Шоперыс и то весь эз пукав — новліс машина дорӧ сьӧкыд кӧрзинаяс.
— Со кӧзаӧс сӧмын нуа, — шуис Сеня.
— А мед тэнад Катькаыд капустанас чӧсмасяс, — шуис велӧдысь. — Домав сійӧс татчӧ.
Аддзан, мыйтӧм корйыс.
Сенялы лои нимкодь:
— И збыльысь!
Катькаӧс сійӧ домаліс му помас, кытысь керӧмаӧсь нин капустасӧ, а ачыс локтіс Лидия Викторовна дорӧ.
— На!
Пурт босьт! Эн вошты! — горӧдіс шопер да шыбитіс Сеня кок улӧ ыджыд пурт.
Катька горша кутіс сёйны капуста корсӧ.
Сійӧ ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ сійӧс вермисны вӧтлыны татысь.
Но Катькаӧс некод эз вӧтлы, сійӧ азыма сёйис пӧттӧдзыс, водіс градъяс костас да дышпырысь кутіс исавны капуста подъяссӧ.
А Сеня сьӧлӧмсяньыс уджаліс.
Керыштас кык кӧчан, йӧз мозыс оз пукты кӧрзинкаӧ, а котӧрӧн нуӧ машина кузовӧ.
— Тадзтӧ ӧдйӧджык!
Выль метод! — шутитіс шопер.
Ылькнитіс тӧв.
Енэжыс югдыштіс и регыд мысти вӧсньыдик кымӧръяс костӧд тыдовтчис шонді.
Му вылысь кутіс кывны чӧскыд капуста кӧр.
Капуста весьтӧд кутісны лэбавны-гӧгравны еджыд бобувъяс.
Сенялӧн паськӧмыс заводитіс косьмыны — сійӧ ӧтнасӧн уджаліс кӧмтӧгыс да первойсяньыс жӧ кӧтасьліс.
Поводдя бурмис, и уджыс кутіс мунны гажаджыка.
Капуста тыра ӧти машина муніс нин, а му вылын чукӧрмис дас кымын тыра кӧрзина.
— Шойччыштамӧй! — горӧдіс ӧти нывбаба.
И ставӧн шуисны:
— Шойччамӧй!
Шойччамӧй!
— Но, кыдз?
Занятие кежлӧ дась? — Сенялысь юаліс велӧдысь, кор найӧ пуксисны кӧрзинка вылӧ шойччыны.
— Дась, — шуис Сеня. — Сӧмын небӧг да тетрадь эг на ставсӧ ньӧб.
Вот карӧ ветла...
— Тэрмась!
Этша кадыс коли.
Кор Сенялы дум вылас усис кар, сійӧ яндысьӧмӧн моз юаліс:
— Лидия Викторовна!
Вот гӧгӧрвотӧм ӧти кыв эм.
Кодъяс сэтшӧм спекулянтъясыс?
Велӧдысь быттьӧ чуймыштіс:
— Спекулянтъяс, шуан?
Но, сійӧ...
Сэтшӧм йӧз, кодъяс ылӧдлӧны ассьыныс канмусӧ и ньӧбасьысьясӧс.
Вузавлӧны быдсяма тӧвар ёна донӧнджык...
— А мыйла найӧ несчастнӧйӧсь? — юаліс Сеня.
— Несчастнӧйӧсь? — воча юаліс Лидия Викторовна. — Да сы вӧсна, кӧнкӧ, мый найӧ оз гӧгӧрвоны, мый вӧчӧны.
А кӧні тэ та йылысь кывлін?
— Да сідз, случайнӧ, — вочавидзис Сеня, мед эськӧ веськыда не висьтавны. — Аттьӧ!
Локтіс машина.
Ставӧн грузитісны машинаӧ керӧм капустасӧ и бара босьтчисны тыртны кӧрзинаяс.
А Сеня бара кутіс уджавны аслас методнас: керас кык кӧчан — и машина кузовӧ, кык кӧчан — и машина кузовӧ!
Кадыс колис ӧдйӧ, и Сеня ёна чуймис, кор кыліс мамыслысь гӧлӧссӧ:
— <ns>Се-е-е-нь</ns>!
Тэ, пиукӧй, мыйла тані?
— Уджала со, — мамыс дорӧ локтігӧн шуис Сеня. — А мый?
— Тэ жӧ гортӧ кӧсйысин.
И Катька тэнад тані...
— Меным тшӧктісны, — нурбыльтіс Сеня.
Сійӧ, кӧть ачыс эз тӧд мыйысь, скӧрмыштіс и дась вӧлі заводитны вензьыны.
Но мамыс эз гӧгӧрво тайӧс и меліа шуис:
— Ме ӧд мыйла локті? — шуис сійӧ.
— Катькатӧ лысьтыны колӧ, да и карӧ.
Регыд час.
Яблӧгъяс ме лӧсьӧді нин.
Кык кӧрзинка бара босьтам, мед эз вӧв сьӧкыд.
И мамыс малыштіс Сеняӧс юрӧдыс.
abu
— Ме ог мун.
Мамыс весиг эз гӧгӧрво:
— Кыдзи?
Мыйла?
— Ог мун и ставыс! — чорыдджыка мӧдысь шуис Сеня.
Ӧні сылы лои кокньыдджык.
Сійӧ смелмис и став юасьӧм вылӧ вочавидзліс:
— Ог мун!
Мамыс заводитіс скӧравны:
— Вот ме батьыдлы висьтала!
Некор эг нӧйтлы, а ӧні ньӧръяла.
Сідз и тӧд.
Мый ещӧ тайӧ!
— И висьтав.
И нӧйт, колӧкӧ! — шуаліс Сеня.
— И ӧні ог мун!
И — некор!
Мамыс эз тӧд, мый лои сыкӧд.
Да и Сеня ачыс эз тӧд, мый лои.
Сійӧ пыр ӧтарӧ долис:
— Ог мун!
VIII
— Мый нӧ тэ мамыдлысь он кывзысь! — рытнас юаліс батьыс.
Сеня ӧшпи моз юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулаліс пызан дорын.
— Ме кывзыся, — нурбыльтіс сійӧ.
— А карӧ, кӧть мый, а ог мун.
Ог мун вузасьны!
abu
Ӧні, буракӧ, должен вӧлі пансьыны серьёзнӧй сёрни, но сёрниас сюйсис Митя.
— Пасьмуні-киссис тӧргӧвӧй ферма, ставыс, аминь! — долыда шуис сійӧ, и весиг батьыс эз вермы кутчысьны — нюммуніс.
Первойсӧ Сеня нинӧм эз гӧгӧрво, чайтіс, мый сійӧс сералӧны, и дӧзмӧмӧн шуис:
— Несчастнӧй спекулянтъяс ми!
Вот кодъяс ми!
Ог кӧсйы!
Сэки и Митя чуймис:
— Вот тайӧ да!
— А тэ тӧдан, Лена, сійӧ прав, — друг шуис батьыс.
— Ӧбижайтчы кӧть эн, а прав.
Кад нин помавны тайӧс!
Кымынысь нин сёрнитлім...
Мамыс дзикӧдз шӧйӧвоши.
Гашкӧ, и сійӧ татшӧм сёрнисӧ эз виччысь, а, гашкӧ, и виччысис.
Мамыс сулаліс Сеня дорсянь вель ылын да нямраліс чышъян помсӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі жугыль.
— Вернӧ, мамӧ, — батьсӧ дорйис Митя. — Кывлінныд, мый Сушковъяс йылысь сёрнитӧны!
И миян йылысь, тыдалӧ, оз бурджыка...
— А ме нӧ мый?
Мыйкӧ шуа али мый, — чӧв олыштӧм бӧрын шыасис мамыс.
— Сідз нин менам юрӧй бергӧдчӧ.
Ныра-нокся и ачым ог тӧд, мыйла...
Тыдалӧ, ті правӧсь!
И Сеня прав...
IX
Поводдяыс вежласис гожӧмбыд.
Некодлы ковтӧм кузь зэра поводдя бӧрын то друг пуксьыліс кос, жар поводдя, то друг ыркӧдліс арын моз.
Войнас кӧдзыд лысваалас, и сы бӧрын бара пуксьыліс гоз-мӧд лун кежлӧ шондіа поводдя, код бӧрын гым-чардӧн зэрліс.
И друг бара — асывсянь рытӧдз зэрӧ, и войнас пужъялӧ.
Ӧти татшӧм вой бӧрын друг гылалісны орехъяс.
Вӧрын петіс уна тшак, кисьмис турипув.
Асывнас тыдовтчис, мый град вылын сьӧдӧдӧмаӧсь да усьӧмны му вылӧ кисьмыны удиттӧм помидоръяс.
И вот татшӧм гудрасян поводдя бӧрын пуксис мича лун. Вӧлі вежалун асыв.
Тайӧ асылыс кажитчис эз август тӧлысся гожся асылӧн, а сентябр тӧлысся арся асылӧн — арын моз ыркыд, но шондіа, енэжыс мича лӧз, сынӧдыс сӧстӧм.
И сӧмын вӧрын и луд вылын эз вӧв арын моз — ставыс мичаа вежаліс: луд вылын турунъяс, вӧръяслӧн коръясыс, а веськавліс кӧ виж кор, то сійӧ ёнджыка на мичмӧдліс веж коръяссӧ.
Мыччысисны первойя виж коръяс клён да дуб пуяс вылын, а ылісянь рудӧн кажитчысь акация вӧлі дзик на веж, и сӧмын уна лыда дзоридз пуртӧсъясыс сылӧн вӧліны сьӧдӧсь, быттьӧкӧ сэтшӧма гожъялӧмаӧсь.
Кӧть вӧрын да луд вылын дзоридзьясыс лоины этшаджык, — муыслӧн мичлуныс эз быр.
Туйяс пӧлӧн дзоридзалісны ёг турунъяс, мичаа ыпъялісны-сотчисны лежнӧг да ошльӧм, лэччысь шонді югӧр рӧмӧн дзирдалісны пелысь розъяс, а вӧрын пуяс костын и эрдторъяс вылын, быттьӧкӧ важся воинъяс, ошйысисны асланыс мича мундиръясӧн гут кулан тшакъяс.
Асланыс мича бордъяснас да бӧжнас жборӧдчигтыр вӧрсӧ мичмӧдісны и катшапиян, кодъяс таво рӧдмисны уна-уна.
Бӧр гажаджык лоис Гремянка вадорын.
Правда, ӧні сэні пӧшти эз вӧвны купайтчысь челядь, но на пыдди вадорӧ локтісны уна нывбаба, кодъяс тазъясӧн вайлісны белльӧ.
Найӧ пожъясисны, нӧшасисны, гораа варовитісны, быттьӧкӧ нарошнӧ кӧсйисны венны уткаяслысь да гусьяслысь горзӧмсӧ, кодъяс татчӧ чукӧртчӧмаӧсь асланыс ыдждӧм позтыръясӧн.
Кутшӧм кӧть бур эз вӧв тайӧ вежалун асылыс, Сенялӧн настроениеыс вӧлі ещӧ на кыпыдджык да асьсӧ лыддис медся шудаӧн.
Сійӧ батьыскӧд мунас карӧ, кӧні лючки-ногӧн водзті некор на эз вӧвлы.
Водзті кӧть мыйтаысь сійӧ эз ветлы — такӧд он сравнит!
Первойысь сійӧ мунӧ настӧящӧй могӧн — небӧгъясла да тетрадьясла, школьнӧй формала, коді сылӧн первой классас эз вӧв.
Да и карас мунас прӧстӧ сідз.
Карын вӧлі век сідз жӧ шума, но талунъя шумыс абу быд лунъя кодь — гажа, праздничнӧй.
abu
Сеня дорті журъялісны машинаяс, и сійӧ первойысь казяліс, кутшӧм найӧ тэрыбӧсь да мичаӧсь.
Сеня дорті мунісны уна сюрс йӧз, и сійӧ первойысь аддзис, мый налӧн чужӧмъясыс гажаӧсь и серьёзнӧйӧсь, тӧждысянаӧсь и нем тӧждысьтӧмӧсь.
Сеня восьлаліс батьыскӧд уличаяс кузя да площадьяс вывті, выль да важ керкаяс дорті и первойысь эз думайт сы йылысь, кутшӧм керка пельӧс либӧ подъезд сылы бӧрйыны, мед эськӧ заводитны вузасьны.
Найӧ лэччылісны метроӧ да пуксьылісны поездӧ, и Сеня муніс сэні кыдзи став йӧзыс, повтӧг, мый сы вылӧ некод лёк ногӧн оз видзӧдлы, некод оз шу лёк кыв.
Найӧ пыралісны магазинъясӧ, видзӧдалісны ларёкъяс да киоскъяс, и Сеня эз дӧзмыв, а, мӧдарӧ, радліс сыысь, мый сэні быдтор эм.
Но медся шудаӧн Сеня вӧлі сэки, кор паныдасьліс милиционеръяскӧд.
На вылӧ ӧні сійӧ дзоргис-видзӧдіс яндысьтӧг, кыпыда, мый унаӧн сылы воча нюмъялісны, копыртлывлісны юрнысӧ, а корсюрӧ и шулісны:
— Чолӧм, герой!
— Милицияыскӧд тэ, тыдалӧ, ёна дружитан! — шутитіс батьыс. — Быд милиционер тэкӧд здоровайтчӧ.
— Найӧ шаньӧсь! — вочавидзліс Сеня.
Мый йылысь сійӧ сӧмын эз думайт тайӧ луннас, кор карті ветлӧдлісны батьыскӧд.
Но мый йылысь кӧть эз думайт — ставсӧ буртор йылысь.
— Бать!
Коран, кӧ, нимсӧ вежасны оз? — батьыслысь юаліс Сеня, кор найӧ пуксисны поездӧ бӧр мунны гортас.
— Кутшӧм ним, пиук! — юаліс батьыс.
— Да миян сиктлысь!
Важ Сикт...
Мыйла нӧ эськӧ важ?
Выль Сиктӧн шуны ёна бурджык... — гӧгӧрвоӧдіс Сеня.
— А мый, коран кӧ, пӧжалуй, и вежасны, — шуис батьыс. — Кад нин вежны!
Татчӧ вӧлі позьӧ пуктыны точка да помавны тайӧ ичӧтик повестьсӧ.
Позьӧ, и некыдз он вермы.
Сенялӧн ӧд олӧмыс сӧмын на заводитчӧ!
{Kodko (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ "Важся большевик Владимир..." @ водзкыв @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 5‒6.}
Бонч-Бруевич Владимир.
Миян Ильич
Казьтылӧмъяс
Важся большевик Владимир Дмитриевич Бонч-Бруевич гижис тіянлы, дона челядь, Владимир Ильич Ленин йылысь ассьыс казьтылӧмъяссӧ.
Сійӧ бура тӧдіс Владимир Ильичӧс, уна во чӧж уджаліс сыкӧд ӧтлаын да аслас казьтылӧмъясын зэв сьӧлӧмсяньыс висьталӧ Ильич йылысь.
Дас квайт арӧссянь В. Д. Бонч-Бруевич сувтіс революционнӧй тыш нуӧдан туй вылӧ.
Сэки сӧмын на вӧлі чужӧ миян партия, и Владимир Дмитриевич подполье условиеясын пӧртліс олӧмӧ сылысь унапӧлӧс заданиеяс.
Сійӧ уджаліс ленинскӧй газет «Искраын», ваявліс Рочмуӧ нелегальнӧй литература, боевӧй дружинаяслы печатнӧй станокъяс да оружие.
Сарслӧн веськӧдлан котыр сійӧс витысь пуксьӧдліс тюрьмаясӧ.
Но мыйӧн сӧмын сійӧ лолі вӧля вылын, бара заводитчыліс революционерлӧн опасностьясӧн тыр, сьӧкыд олӧм.
Октябрся революция лунъясӧ Владимир Дмитриевич вӧлі Петроградын Смольный-Таврическӧй районын комендантӧн, кӧні мунісны революциялӧн медтӧдчана лоӧмторъясыс.
1917 восянь 1920 воӧдз сійӧ вӧлі делӧясӧн управляйтысьӧн Войтыр Комиссаръяс Сӧветын, кӧні председательнас вӧлі Владимир Ильич Ленин.
Челядьлы гижӧм тайӧ небӧг вылас В. Д. Бонч-Бруевич уджаліс аслас олӧмлӧн медбӧръя воас.
Владимир Ильич Ленин йылысь сылӧн казьтылӧмъясас висьтавсьӧ разнӧй кад йылысь: и большевистскӧй подпольелӧн суров лунъяс, и Великӧй Октябрся социалистическӧй революция кадся лоӧмторъяс, и миян сӧветскӧй власьтлӧн медводдза вояс.
Зэв сьӧлӧмсяньыс да ыджыд вниманиеӧн Владимир Дмитриевич бӧрйис тайӧ небӧгыслы материалсӧ.
Сійӧ зілис гижны кыдз позьӧ прӧстӧйджыка, бережнӧя вайӧдны миянӧдз Владимир Ильич Ленин олӧмысь торъя фактъяс да лоӧмторъяс.
— Владимир Ильич зэв ёна радейтіс челядьӧс да ёна тӧждысис на вӧсна, — шуліс Владимир Дмитриевич. — Ме эськӧ вӧлі шуда, тайӧ ичӧтик небӧгыс кӧ передайтіс челядьлы сьӧлӧмсянь радейтана ленинскӧй образсӧ, коді сэтшӧм дона миянлы ставнымлы.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Владимир Ильичлӧн челядьдыр йылысь @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 7‒12.}
ВЛАДИМИР ИЛЬИЧЛӦН ЧЕЛЯДЬДЫР ЙЫЛЫСЬ
Ме частӧ юасьлывлі Владимир Ильичлӧн рӧднялысь сылӧн челядьдырся вояс йылысь.
Торйӧн ёна радейтліс висьтавлыны та йылысь сылӧн ыджыдджык чойыс Анна Ильинична.
— Володя чеччывліс стӧч индӧм кадӧ, — висьтавліс сійӧ. — Гимназияӧ сылы колӧ вӧлі мунны кӧкъямыс час да джын кежлӧ.
Стӧч сизим часын Володя садьмыліс ачыс — сійӧс некод эз чуксавлы.
Садьмӧм бӧрас сійӧ пыр жӧ чеччыліс, эз туплясь вольпась вылас.
Весавліс пиньсӧ, бура мыссьыліс да яйсӧ коскӧдзыс зыртіс кӧтӧдӧм кичышкӧдӧн.
Володя ачыс идравліс вольпасьсӧ.
Миян семьяын вӧлі сэтшӧм порядок: челядь асьныс асьнысӧ обслуживайтісны.
Нывкаяслы колӧ вӧлі видзӧдны, медым и налӧн асланыс и детинкаяслӧн ставсӧ вӧлі дӧмлӧма-вурлӧма, штопайтӧма.
Сэсся Володя пуксьыліс повторяйтны урокъяс, кодъясӧс сійӧ век вӧчлывліс рытнас.
Сэки мамыс лӧсьӧдіс завтрак.
Ми ставным чукӧртчылім столӧвӧйӧ да сёйлім ставсӧ, мый миянлы вайлісны.
Торъя ёна та бӧрся следитіс Володя; сылӧн вӧлі зэв бур аппетит, и сійӧ серавліс сы вылын, коді омӧля сёйӧ:
«Сёйӧ, быттьӧ турун додь гӧра паныд кыскӧ! — шулывліс сійӧ. — Вот висьман, вынтӧмман», — серавліс сійӧ ме вылын.
(Асывъяснас ме омӧля сёйлі.)
Миян ӧшиньяссянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи турун додьяс кайисны перевоз карбассянь крут гӧра паныд, Волгасянь карӧ.
Ичӧт Володя частӧ видзӧдіс, кыдзи тайӧ крут вадорас кавшасисны сьӧкыд додьяс, кыдзи найӧс кыскисны ичӧтик крестьянскӧй вӧвъяс, кодъяслы мыйвынсьыс отсалісны ямщикъясыс.
Мам сетліс челядьлы быдӧнлы сьӧрсьыс завтрак.
Володя пуктыліс сійӧс ранецас да вӧлі зэв рад, кор содтӧд сетлісны яблӧк.
Дас минут чӧж сійӧ рама пукавліс, сы вӧсна мый мам эз лэдзлы чай юӧм бӧрын сразу петны ывлаӧ, медым оз прӧстудитчы горшным.
Стӧч кӧкъямыс час да дас минутын Володя чеччыліс, прӧщайтчыліс бать-мамкӧд, ӧдйӧ пасьтасьліс, кизявліс формаыслысь став кизьяссӧ да мунліс.
Школаысь воӧм бӧрын сійӧ гуляйтліс дворын час либӧ кык час кымын, поводдя серти.
Володя ёна радейтліс ворсны мачӧн да торйӧн нин казак-рӧзбойникӧн.
Сійӧс век бӧрйывлісны атаманӧн.
Ворсігӧн сійӧ вӧлі зэв справедлив.
Сійӧ вӧлі ён детинка, но эз вермы терпитны косясьӧм, некор эз косясьлы да пыр жӧ дугдыліс ворсны, мыйӧн сӧмын пансьылісны вензьӧмъяс.
«Тайӧ абу ворсӧм, — шулывліс сійӧ, — тайӧ безобразие».
Вӧвліны случайяс, кор сійӧ асьсӧ мыжавліс ворсӧм кузяыс, доказывайтіс, мый сійӧ неправильнӧ вӧчис кыдзи атаман.
Ӧбед кежлӧ ми ставным чукӧртчывлім ӧтлаӧ пызан сайӧ да висьтавлім, мый вӧлі лунтырнас.
Мам да бать внимательнӧя кывзісны миянлысь да ыджыд интересӧн тӧдмасьлісны став миян делӧясӧн.
Мам требуйтліс, медым ми сыкӧд да ас костаным ӧти лун сёрнитім рочӧн, мӧд лун — французскӧй кывйӧн, коймӧд лун — немеч кывйӧн.
Тайӧ зэв ёна отсавліс миянлы ставнымлы велӧдны тайӧ кывъяссӧ.
Володя тӧдіс найӧс зэв бура.
Бӧрынджык сійӧ ачыс велӧдіс английскӧй, итальянскӧй да польскӧй кывъяс.
Гимназияса первой классъяссянь сійӧ торйӧн ёна кутіс радейтны латинскӧй да греческӧй кывъяс.
Тайӧ кывъясыс сьӧкыдакодь сетчылісны велӧдчысьяслы, а сылы — кокниа.
Ӧбед бӧрын Володя пуксьыліс урокъяс велӧдны.
Став предметъяс кузя сійӧ век вӧчліс сетӧм дорсьыс унджык.
Уна лыддьысис.
Володяӧс переведитлісны классысь классӧ наградаясӧн, и сійӧ помаліс гимназиясӧ первой ученикӧн, зарни медальӧн.
Сылӧн жырйыс век вӧлі сӧстӧм, небӧгъяссӧ кышӧма газетнӧй бумагаӧн, тетрадьясас ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Володя кыдзкӧ ӧтчыд войтӧдіс лист вылас чернила, лои ыджыд клякса.
abu
Сійӧ нетшыштіс тайӧ листсӧ тетрадьсьыс, вурис мӧдӧс да пыр жӧ перепишитіс став куимнан листбоксӧ, кодъясӧс вӧлі водзджык гижӧма.
Занятиеяс дырйи сійӧ вӧлі зэв серьёзнӧй, эз ылавлы.
Урокъяс велӧдӧм помалӧм бӧрын колана небӧгъяссӧ да тетрадьяссӧ сійӧ пуктыліс ранецас, а став мукӧдсӧ — пызан йӧрӧ либӧ шкап джаджъясӧ, аслас библиотекаӧ, небӧгъясыслы сылӧн вӧлі вӧчӧма тетрадяс каталог.
Урокъяс вӧчӧм бӧрын Володя сьӧлӧмсяньыс ворсліс ичӧтджык чойясыскӧд.
Сэсся ми ставным юлім чай да ужнайтлім стӧч кӧкъямыс час рытын, а кӧкъямыс да джынйын Володя весавліс пиньяссӧ, водӧм водзвылас мыссьыліс да, ставыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын, водліс узьны да пыр жӧ унмовсьліс.
Кӧть сійӧ и радейтліс дурыштны, но вӧлі кывзысьысь: мам-батьыслӧн кывйыс сылы вӧлі законӧн.
Сійӧ вӧчліс ставсӧ, мый найӧ сылы тшӧктылісны.
И семьяын сійӧс ёна радейтісны.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Валеги @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 13‒18.}
ВАЛЕГИ
Ленин вӧлі ссылкаын сибирскӧй ылыс сиктын — Шушенскӧйын.
Тайӧ вӧлі сэки, кор создавайтчис миян партия.
Медым чукӧртны медбур йӧзсӧ партияӧ, создайтны сійӧс, Владимир Ильич и ссылкаын уна уджаліс.
Сійӧ гижис та йылысь статьяяс.
Статьяяссӧ колӧ вӧлі ыставны ёртъясыслы, кодъяс вӧліны вӧля вылын да вермисны найӧс печатайтны нелегальнӧй газетын.
Но кыдзи? — вот вӧлі сьӧкыд юалӧм.
Дыр думайтіс Владимир Ильич, кыдзи ылӧдны полицияӧс да жандармъясӧс, и медбӧрын думыштіс.
Сійӧ решитіс вурны статьяяссӧ валеги пӧдметкияс костӧ да мӧдӧдны найӧс пӧрысь революционерка Лидия Михайловна Книповичлы, коді оліс Астраханьын полиция надзор улын.
Книповичлӧн вӧлі некымын партийнӧй кличка: «Дяденька», «Дедов», «Бабушка».
Сійӧ збыльысь вӧлі миянысь ставнымысь медыджыд.
Владимир Ильич ёна уважайтіс сійӧс сыысь, мый Книпович вӧлі делӧлы преданнӧй, медся рискуйтана партийнӧй делӧяс решайтӧмын смел.
Сійӧ тӧдіс, мый «Бабушка» гӧгӧрвоас перйыны статьяяссӧ валегиысь да сетас найӧс сэтшӧм ёртъяслы, кодъяс сяммасны печатайтны найӧс.
Ёна сёрӧнджык Книпович висьтавліс меным:
— Вӧлі тувсовъя жар лун.
Таркӧдчӧ ме ордӧ почтальон да сетӧ посылка йылысь извещение.
«Кодсянь тайӧ?» — думайта.
Пасьтаси да котӧрӧн муні почта вылӧ.
Мыччи пӧвестка.
Некымын минут мысти петкӧдӧны посылка.
Босьті посылкасӧ да аддза: сійӧ Минусинсксянь.
Мӧдӧдысьыслӧн овыс меным абу тӧдса.
Мый бара сэні?
Вои гортӧ, тэрмасьӧмӧн восьті посылкасӧ да перйи важиник, но ён на валеги.
Видзӧдлі пытшкас да перйи письмӧ, кодӧс гижӧма меным тӧдтӧм почеркӧн.
Лыддя...
И Книпович подробнӧя висьталіс меным аслас кывъясӧн Владимир Ильичлысь письмӧсӧ:
— «Дона бабушка, миянӧс ёна беспокоитӧ ревматизмӧн Тіян висьӧмныд.
Докторъяс сӧветуйтӧны тайӧ серьёзнӧй висьӧм дырйиыс пыр видзны кокъястӧ шоныдын.
Ми тӧдам, мый Тіян абу шоныд кӧмныд, да полам, мый Ті прӧстудитчанныд.
Астраханьын саридзсянь да туманъяссянь век ва руа, и поводдяыс ёна вежласьӧ.
Новлӧй, пӧжалуйста, валегисӧ да энӧ прӧстудитчӧй.
Валегиыс бур на, шоныд, кыкпӧвста пӧтшваа.
Ми тані Сибырын татшӧмӧс пыр новлам да зэв дӧвӧльнӧйӧсь.
Ми, слава богу, ловъяӧсь, дзоньвидзаӧсь, мый став сьӧлӧмсянь сиам и Тіянлы.
Надя мӧдӧдӧ Тіянлы поклон да чолӧм.
Пыр казьтылӧ Тіянӧс бур кывйӧн.
И ме сиа Тіянлы быд бурсӧ».
А водзӧ чукльӧдлӧмӧн гижӧм кырымпас, кодӧс он вермы лыддьыны.
Ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый тайӧ посылкаыс Владимир Ильичсянь.
«Но мыйла валеги?» — думайті ме.
Сійӧс бура видлалӧм бӧрын ме решиті резьӧдны пӧтшвасӧ.
Каличалі жырйӧс, муні медылыс пельӧсӧ, медым менӧ эз аддзыны ӧшиньӧд, да видзчысигтыр куті резьӧдны дӧмассӧ.
Пешкыльті гынсӧ да друг аддзи еджыд бумага пельӧс.
Тэрмасьӧмӧн ме кыски посниа гижӧм вӧсньыдик листокъяс.
Ме тӧді Владимир Ильичлысь почерксӧ.
Тайӧ вӧліны сылӧн статьяяс да газет редакцияӧ письмӧ.
Сідзкӧ со мыйла Ильич мӧдӧдӧма меным валегисӧ!..
Ме дзеби статьяяссӧ гусяинӧ джодж улӧ.
А валегисӧ куті новлыны, суседъяслы висьталі, мый тадзи тшӧктіс доктор, медым не кынтыны кокъясӧс.
Статьяяссӧ меным удайтчис сетны надёжнӧй киясӧ...
Бӧрынджык, кор Владимир Ильич да Надежда Константиновна вӧліны Женеваын, ме юалі Надежда Константиновналысь, мыйла Владимир Ильич ыстіс ассьыс статьяяссӧ Книповичлы, коді оліс ссылкаын Астраханьын полиция надзор улын.
И Надежда Константиновна гӧгӧрвоӧдіс меным.
Владимир Ильич тӧдӧма, мый Книпович — тӧлка, опытнӧй конспиратор.
Сійӧ вӧлі уверен — Книпович гӧгӧрвоас, мый посылкаыс «секрета».
Ачыс жӧ посылкаыс, кӧні куйліс валеги гоз, некодӧс оз шензьӧд: Книповичлӧн вермас лоны ревматизм, тайӧ тырвыйӧ лӧсялана.
Местнӧй охранка кӧ тӧдмалас посылка йывсьыс, то, дерт, сійӧ оз и вермы думыштны, мый кодкӧ лысьтіс ыстыны нелегальнӧй статья сэтшӧм мортлы, коді олӧ полициялӧн гласнӧй надзор улын.
Владимир Ильич ачыс вурис гын дӧмассӧ, а костас пуктіс вӧсни бумага вылӧ гижӧм статьяяссӧ.
Кор ставыс нин вӧлі дась, аддзыны тайӧ листокъяссӧ вӧлі зэв сьӧкыд.
Аслас уджӧн Владимир Ильич коли дӧвӧльнӧй.
Сійӧ весиг шутитіс, мый вермас лоны сапожникӧн и, сьӧкыд кӧ лоӧ, позяс тайӧ уджнас кынӧм вердны.
Медся сьӧкыдӧн вӧлі мӧдӧдны посылкасӧ Минусинскӧ.
Владимир Ильич вурис валегисӧ полотноӧ, почерксӧ вежӧмӧн гижис адрес.
Мӧдӧдысьыслысь адрессӧ сійӧ выдумайтіс, медым некод эз сюр, аддзасны кӧ статьяяссӧ.
Сэки Шушенскӧй пыр мунісны кутшӧмкӧ купечьяс. Владимир Ильич смелмӧдчис шыасьны ямщик-крестьянин дорӧ, медым сійӧ ыстіс почтаӧн валегисӧ кысянькӧ Минусинсксянь матысяньджык.
Ямщикыслы сетіс сійӧ дас шайт.
Ямщик сюйис валегисӧ аслас пуклӧс улӧ, шуис, мый вӧчас ставсӧ кыдзи колӧ да мый почтӧвӧй квитанциясӧ пыртас бӧр локтігас.
Регыд мысти купечьяс мӧдӧдчисны туйӧ.
Владимир Ильич век видзӧдіс налысь лӧсьӧдчӧмсӧ и, кор найӧ петісны туйӧ, увереннӧя висьталіс, мый ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.
— Ямщикыс бур чужӧма: абу мудер, — шуис сійӧ.
Пӧшти недель мысти кодкӧ друг таркнитіс ӧшиняс сійӧ керкаӧ, кӧні оліс Ленин.
Надежда Константиновна чӧвтіс чышъянсӧ да петіс кильчӧ вылӧ.
Сы водзын сулаліс тӧдса ямщик.
— Ті кӧзяйкаыс? — юаліс сійӧ. — А кӧні тіян кӧзяиныд?
Владимир Ильич ӧшинь пырыс аддзис, мый кодкӧ сёрнитӧ Надежда Константиновнакӧд, да тшӧтш петіс кильчӧ вылӧ.
— А, видза оланныд! — мӧдіс радлыны ямщик. — Со босьтӧй квитанциятӧ да сдачатӧ.
— Квитанцияысь аттьӧ, — шуис Владимир Ильич, — а сдачаыс оз ков, сійӧ тіянлы уджсьыд.
— Кутшӧм нӧ тайӧ удж! — паныд шыасис ямщик. — Позьӧ ӧмӧй нинӧмабусьыс татшӧм сьӧм босьтны?
Сибырын тадзи оз вӧчлыны.
Миян сусед суседлы отсалӧ...
А ми тіянкӧд суседъяс — татысянь сё кызь верст сайын ӧд сӧмын менам сиктӧй, — вот и босьтӧй сдачатӧ...
— И сійӧ кыскис сизим шайт саяс.
— А миян, — вочавидзис Владимир Ильич, — примитӧма челядьлы козинъяс ыстыны.
Тіян эмӧсь челядьныд?
— Кыдз нӧ, дерт, эмӧсь — витӧн найӧ менам.
Ӧтияс котралӧны, мӧдъяс мам юбкаас кутчысьӧмаӧсь, а медічӧтыс кипом на...
— Но вот и бур, пыралӧй миянӧ чай юыштны, а ме пырысь-пыр бӧр воа.
Надежда Константиновна корис ямщикӧс жырас.
Регыд мысти Владимир Ильич воис да вайис сьӧрсьыс быдсяматорсӧ: кӧзяйкаыслы чышъян, кӧлач кӧлыш, кампет-леденец, ещӧ кутшӧмкӧ юмовторъяс да кык букварь.
— Тайӧ тіян семьялы, сетӧй гӧтырыдлы да челядьыдлы, месянь висьталӧй налы поклон, — шуис Владимир Ильич. — А этайӧ со медічӧтыдлы. — И сійӧ кыскис зепсьыс краситӧм кык пу акань. — А тайӧ ыджыдджыкъясыдлы. — Мӧд зепсьыс сійӧ перйис кызь кымын озысь солдатӧс. — А букварьясыс — гырысьясыдлы.
Ставсӧ тайӧс Надежда Константиновна тубыртіс чышъянӧ да сетіс ямщиклы.
— Аттьӧ сьӧлӧмсянь!
А кыдзи тіянӧс шуӧнысӧ?
— Владимир, а вичӧй Ильич.
Ямщик улӧдз копыртчыліс да петіс.
Почтӧвӧй квитанциясӧ пыр жӧ сотісны пачын.
Некымын тӧлысь мысти Владимир Ильич пӧлучитіс юӧр, мый «Бабушка» радпырысь новлӧ «ӧтипӧвста пӧтшваа» валеги.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Ленинлы грӧзитӧ опасность @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 19‒23.}
ЛЕНИНЛЫ ГРӦЗИТӦ ОПАСНОСТЬ
Ӧтчыд 1905 воын вӧлі назначитӧма чукӧртны миян Петыркарса партийнӧй организациялысь ыджыд собрание ӧти керкаын, коді сулаліс Фонтанка да Мойка костса переулокын.
Урчитӧм часӧ неыджыд группаӧн ми мӧдӧдчим собрание вылӧ.
Александринскӧй театр дінысь ми казялім подозрительнӧй йӧзӧс; найӧ шӧйтісны веськодьпырысь.
Эз сьӧкыд вӧв гӧгӧрвоны, мый тайӧ шпикъяс.
И ми тэрмасьӧмӧн разӧдчим ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Ме кежи ӧти переулокӧ да чужӧм-на-чужӧм паныдаси Мария Александровна Дубининакӧд, миян партийнӧй ёрткӧд.
Мария Александровна сюся видзӧдліс ме вылӧ да муртса ӧвтыштіс кинас, медым ӧлӧдны менӧ.
Ме гӧгӧрвои, мый сэні, кӧні должен лоны собрание, абу ладнӧ.
«Кӧні Владимир Ильич? — думышті ме. — Гашкӧ, сійӧ сэні, явитчан местаын?
Гашкӧ, сійӧс арестуйтісны нин?»
Ленин неважӧн воис Петыркарӧ эмиграцияысь.
Оліс сійӧ нелегальнӧя, частӧ вежлавліс паспортъяссӧ да патераяссӧ.
Сійӧ вӧлі партийнӧй уджлӧн дзик центрас.
Сэки революционнӧй движение шымыртіс канмунымӧс дзоньнас.
Ленин аддзысьлывліс зэв уна йӧзкӧд, век вӧвлі партийнӧй собраниеяс вылын да быд лун сійӧс вермисны тӧдмавны.
Унаысь Ильич вӧлі арестуйтан выйын.
Мария Александровна прӧйдитіс ме дінті.
Ме вомӧналі уличасӧ да пыри паныд веськалысь медводдза лавкаӧ ньӧбны кутшӧмкӧ поснитор.
Сэтысь петӧм бӧрын ме мӧдӧдчи Мария Александровна бӧрся.
Сійӧ бергӧдчыліс да, менӧ аддзӧм мысти, пыр жӧ пырис фруктӧвӧй магазинӧ.
Ме пыри сы бӧрся.
— Мый лои?
— Засада...
— Сійӧ сэні? — юалі ме Мария Александровналысь, кор вузасьысьыс муніс ылысса пельӧсӧ яблӧкла, кодӧс ме тшӧкті сылы веситны.
— Абу.
— Надежда Константиновна?
— Абу.
Ми мынтысим да петім лавкаысь.
Мый вӧчны?
Кыдзи висьтавны Владимир Ильичлы?
Колӧ вӧлі кӧть кыдзи аддзӧдлыны сійӧс конспиративнӧй патералань мунігас.
Регыд мысти ми аддзысим Надежда Константиновнакӧд.
Сійӧ эз жӧ тӧд, кӧні Владимир Ильич.
Ми кутім ветлӧдлыны переулокъясӧд явитчан места гӧгӧр, аддзылім уна ёртъясӧс, висьталім налы, мый опаснӧ, да ысталім найӧс быдладорӧ, надейтчим, мый кодкӧ вевъялас аддзыны да висьтавны Владимир Ильичлы.
Сьӧлӧм эз инась местаас: «Неужели муніс нин сэтчӧ Владимир Ильич?
Неужели арестуйтісны сійӧс? »
Став переулокъяссӧ кытшовтӧм бӧрын, Мария Александровнакӧд сёӧдысь нин паныдасигӧн, миян дзикӧдз лачаным воши.
Но, йӧзтӧм переулокӧ крута кежӧм мысти, ми друг аддзим Владимир Ильичӧс.
Сійӧ тэрмасьтӧг муніс переулокӧд да видзӧдаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сійӧ аддзис миянӧс да сутш кежлӧ сувтліс.
Ме видзӧдлі гӧгӧр — миян бӧрвылын некод эз вӧв.
Сэки ме шенышті киӧн Владимир Ильичлы да, сы дінті прӧйдитігӧн, нурбыльті:
— Бергӧдчӧй бӧр!
Засада!
Кыйӧдӧны!
Сійӧ и синсӧ эз лапнитлы, муніс неуна водзӧджык да саяліс дворӧ.
Ме ещӧ ӧтчыд видзӧдлі гӧгӧр: ставыс вӧлі спокойнӧ.
Мария Александровна бӧрся ме пыри ичӧтик писчебумажнӧй магазинӧ.
Мария Александровна мыйкӧ ньӧбаліс, ньӧжйӧник бӧрйис то ӧтитор, то мӧдтор, а ме сулалі ӧшинь дорас, видзӧді ывла вылас да кадысь кадӧ тэрмӧдлі сійӧс, медым магазинын менам сулалӧмыс эз кыпӧд вузасьысьлысь подозрение.
Некымын минут мысти ме аддзи, мый Владимир Ильич петіс воротаӧд, видзӧдліс гӧгӧр да тэрыба муніс сэтчань, кытысянь локтіс.
Ме тэрмӧдлі Мария Александровнаӧс.
Сійӧ пыр жӧ мынтысис, и ми мӧдӧдчим Владимир Ильич бӧрся, ылісянь видзӧдім сы бӧрся.
Кор ми аддзим, мый Владимир Ильич медаліс извозчикӧс да муніс, миянлы лои кокньыдджык.
Ми бӧр бергӧдчим, медым висьтавны Надежда Константиновналы да мукӧд ёртъяслы, кодъяс виччысисны на Владимир Ильичӧс.
Миян кыпыд чужӧмъяс серти ёртъяс висьтавтӧг гӧгӧрвоисны, мый Владимир Ильичӧс ӧлӧдӧма да мый сылы ӧні абу опаснӧ.
Ӧні позьӧ вӧлі мунны и мукӧдыслы.
Гӧгӧр жуисны-шӧйтісны шпикъяс, найӧ немъяндысьтӧг видзӧдалісны миян чужӧмъяс вылӧ.
Колӧ вӧлі дзикӧдз бырӧдны «бӧжсӧ», медым не вайӧдны шпикъяссӧ гортӧ.
Переулокъясті кытшлалӧм бӧрын ме коркӧ вои Невскӧй проспект вылӧ да регыд саялі-воши йӧз пӧвстас.
Ме пыри О. Н. Поповалӧн книжнӧй магазинӧ, пукалышті ӧти ылыс жырйын, недыр мысти петі чёрнӧй ходӧд дворас да сэтысянь лючки-ладнӧ вои «Вперёд» книжнӧй магазинӧ, кӧні вӧлі миян явитчан места.
Тані тӧдісны нин опасность йылысь.
Миянлы лои гӧгӧрвоана, мый миян организацияӧ писькӧдчӧмаӧсь провокаторъяс, мый миянлысь конспирация эрдӧдӧма да — мый медглавнӧйыс — Владимир Ильич опасностьын.
— Тайӧ сыла волісны.
Кӧсйисны сійӧс арестуйтны! — сёрнитім ми ас костаным.
— Сылы колӧ мунны Питерысь! — долисны ёртъяс.
Ми кутім корны, медым Владимир Ильич мыйкӧ дыра кежлӧ эновтлас Петыркар.
И сійӧ регыд мысти муніс Финляндияӧ, Куоккала местечкоӧ, кӧні сылы вӧлі дасьтӧма «Ваза» виллаын патера.
Тані сійӧ гижаліс статьяяс да брошюраяс.
Сэтысянь, опасностьысь видзчысьтӧг, волывліс Петыркарӧ, выступайтлывліс рабочӧйяслӧн собраниеяс вылын.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Мамлӧн козин @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 24‒25.}
МАМАЛӦН ПӦДАРКИ
Эмиграцияын вӧлігӧн ӧти кадӧ Владимир Ильич оліс Лозаннаын, Женевскӧй ты бокын.
Ме частӧ волывлі сы ордӧ миян партиялӧн делӧяс кузя.
И вот ӧтчыд, кор Владимир Ильич вӧлі лӧсьӧдчӧ мунны путешествуйтны Швейцарияті кык недель кежлӧ, ме локті сы ордӧ сёрнитчыны миян изданиеяс йылысь, а сідзжӧ сёрнитчыны, кытчӧ мӧдӧдавны сылы медся экстреннӧй почта да газетъяс.
Владимир Ильич вӧлі зэв довольнӧй.
— Ветлам жӧ, — меным шуис сійӧ, — ме петкӧдла тіянлы, кутшӧм бур козин меным да Надялы ыстӧма мама.
Ми лэччим уліӧ, керка дворӧ.
Сэні сулалісны сӧмын на перйӧм выль зэв мича кык велосипед: ӧтиыс мужскӧй, мӧдыс женскӧй.
— Видзӧдлӧй, кутшӧм мичаӧсь!
Тайӧ ставыс Надя вӧсна.
Гижӧма коркӧ мамалы, мый ме радейта ветлыны велосипедӧн.
Мамалы тайӧ сьӧлӧмӧдзыс йиджас да миян став рӧдвужкӧд ӧтвылысь чукӧртас тырмымӧн сьӧм, а Марк Тимофеевич (тайӧ вӧлі Елизаров, Анна Ильиничналӧн верӧсыс) закажитӧма миянлы Берлинысь кык велосипед.
И вот друг — Транспортнӧй обществосянь юӧр: кытчӧ тшӧктанныд ыстыны посылка?
Ме чайті, мый бӧр воӧма кутшӧмкӧ нелегальщина, литература, а гашкӧ, кодкӧ миянлы ыстӧма небӧгъяс.
Вайисны — и со тіянлы нелегальщинаыс...
Видзӧдӧй, пӧжалуйста, кутшӧм чудеснӧй велосипедъяс! — висьталіс Владимир Ильич, ачыс видлаліс найӧс, качайтіс шинаяссӧ да зэлӧдаліс гайкаяссӧ. — Ай да мамочка!
Ми ӧні Надякӧд асьным господа.
Мунам путешествуйтны огӧ кӧрт туй кузя, а велосипедъясӧн.
Туйын ветлан мешӧкъяснымӧс ми кӧрталам бӧрвыланым, ӧні нинӧмла найӧс кыскавны мышкын.
Колӧ вӧлі аддзыны, кутшӧма нимкодясис Владимир Ильич тайӧ немвиччысьтӧм козин вылас.
И миянлы быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый Владимир Ильич медъёна радуйтчис сійӧ внимание вылас, кутшӧмӧс петкӧдлісны сы дорӧ да Надежда Константиновна дорӧ мамыс да гортсаясыс.
Тайӧ вӧлі медся приятнӧ сылы.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Мария Александровна @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 26‒33.}
МАРИЯ АЛЕКСАНДРОВНА
Владимир Ильич ёна радейтіс ассьыс мамсӧ.
Мария Александровна зэв бура воспитайтіс ассьыс челядьсӧ.
Сійӧ помтӧг радейтіс найӧс да гордитчис сійӧн, мый сылӧн челядьыс участвуйтӧны мездлун вӧсна тышын.
Сійӧ тӧдіс, мый налы сьӧкыд, мый найӧс кытшалӧны опасностьяс, и век поліс налӧн судьба вӧсна.
Сылысь челядьсӧ арестуйтлывлісны, пуксьӧдлывлісны тюрьмаясӧ, ыстывлісны ылысса ссылкаясӧ.
Сылы, пӧрысь нывбабалы, ковмывліс часъясӧн пукавны тюремнӧй приёмнӧйясын, медым виччысьны пиыскӧд либӧ нылыскӧд свидание.
Мария Александровна чорыд вынӧн терпитіс став сьӧкыд переживаниеяссӧ, дугдывтӧг тышкасис олӧмын паныдасьлысь сьӧкыдлунъяскӧд.
1905 вося революция дырйи Владимир Ильич нелегальнӧя воис Женеваысь Рочмуӧ.
Но сэкся обстановкаыс вӧлі сэтшӧм, мый весиг подпольеын кольччыны вӧлі вывті опаснӧ, и Владимир Ильичлы регыд мысти быть лои бӧр мунны Петыркарысь.
Мария Александровналы, коді аддзыліс Владимир Ильичӧс сӧмын некымын лун чӧж, бара ковмис янсӧдчыны пиыскӧд.
Рочмуын заводитчис шуштӧм кад — сарлӧн веськӧдлан котыр чорыда расправляйтчис революционеръяскӧд.
На пӧвстысь унаӧс казнитісны, ысталісны ссылкаӧ, каторгаӧ.
Тюрьмаяс вӧлі тырӧмаӧсь.
Тайӧ кадас вӧлі зэв сьӧкыд не сӧмын нуӧдны революционнӧй удж, но весиг аддзысьлыны ӧта-мӧдкӧд.
Но ме век жӧ волывлі Анна Ильинична ордӧ, Ленин чой ордӧ, кодкӧд сэки оліс Мария Александровна.
Мария Александровна век вӧлі мелі, юасьліс, абуӧсь-ӧ Володя йылысь кутшӧмкӧ юӧръяс, эз-ӧ лок кодкӧ, эз-ӧ вӧвны письмӧяс.
На ордӧ став волысьясыс зілисны висьтавны ставсӧ, мый тӧдісны Владимир Ильич йылысь.
Колины вояс.
Воис 1914 во.
Заводитчис первой мирӧвӧй война.
Войнаыс эз коль бокӧ и Мария Александровналысь семьясӧ:Мария Ильинична, Владимир Ильичлӧн чойыс, вӧлі фронт вылын.
Ӧтчыд асывнас, час квайтын кымын, зилькнитіс телефон звӧнок.
Матыстчи.
— Ті верманныд волыны ме ордӧ? — кыла ме пӧрысь мортлысь слабиник гӧлӧс.
«Коді тайӧ? — думайта. — Батюшки, да ӧд тайӧ Мария Александровна!»
— Дерт жӧ, пырысь-пыр! — А ачым ог лысьт юавны, мый лои.
— Локтӧй регыдджык!
Пӧжалуйста, регыдджык...
Маня воши...
— Да мый ті? — И тэрмася висьтавны:
— Да ӧд сійӧ ловъя-дзоньвидза.
Ме сӧмын тӧрыт на пӧлучиті письмӧ гӧтырсянь, коді аддзылӧма сійӧс фронт вылысь.
Лазаретын сійӧ <rus>сестра милосердия</rus>.
— Оз вермы лоны! — кыла гажмыштӧм надз гӧлӧс.
— Збыль.
Веськыда висьтала...
— А ті менӧ онӧ ылӧдлӧй?
— Да ог жӧ, Мария Александровна!
И письмӧсӧ вая.
— Кута виччысьны...
Регыдджык, регыдджык...
— Но-но, котӧрта...
И ме котӧрті Мария Александровна ордӧ.
Звӧнита.
Сійӧ ачыс меным восьтӧ ӧдзӧссӧ, омӧльтчӧма, волнуйтчӧ.
Сылӧн омӧльтчӧм чужӧм вылас гӧрд чутъясыс висьталӧны ёна волнуйтчӧм йылысь.
Ме лыддя сылы аслам гӧтырлысь — Вера Михайловналысь — письмӧ.
Мария Александровна успокоитчӧ да лючки тӧдмалӧм могысь юасьӧ менсьым мыйсюрӧ.
Ме петкӧдла сылы конверт вылысь почтӧвӧй штемпель, и сійӧ друг бурпырысь нюмъялӧ да меліа аттьӧалӧ менӧ сылы вайӧм юӧрторйысь.
— А то ӧд ме войбыд эг узь, век Маня йылысь думайті.
Эз-ӧ мыйкӧ лёктор сыкӧд ло...
И сійӧ нуӧдіс менӧ чай юны пӧсь кӧлачьясӧн.
Ме висьталі сылы ставсӧ, мый тӧді сы ныв йылысь: сы йылысь, кӧні сійӧ аддзысьӧма менам гӧтыркӧд, коді сэки уджаліс фронт вылын врачӧн, фронтсянь кымын верст сайын найӧ аддзысьлӧмаӧсь, грӧзитӧ-ӧ Мария Ильиничналы опасность, оз-ӧ вермы сійӧ сюрны пленӧ.
Мунігӧн ме чорыда кӧсйыси Мария Александровналы юӧртавны сылы дзик став сведениеяссӧ, кутшӧмъясӧс кута пӧлучайтны фронт вывсянь.
Кӧсйыси сідзжӧ пырысь-пыр гижны аслам гӧтырлы, медым сійӧ гижис ставсӧ, мый кутас тӧдны Мария Ильинична йылысь.
И ми янсӧдчим.
* * *
И вот воис лун, кор Мария Александровна эз ло.
Сійӧ кулі тыяс воспалитчӧмысь аслас мӧд ныв Анна Ильинична ки вылын.
Рама да шынитӧв висис сійӧ.
— Ме тӧда, мый сэсся ог нин чеччы...
Эбӧс менам бырӧ, — шуаліс сійӧ меным, кор ме юкталі сійӧс пань дорысь кофеӧн.
— Ме век думайта аслам Володя йылысь...
Эз удайтчы меным аддзывны сійӧс...
Висьталӧй сылы месянь привет, менсьым став радейтӧмӧс!.. — И синваыс сылӧн доршасис.
— Мамочка, эн расстраивайтчӧй! — сыркъялӧмӧн бӧрдӧмысь муртса кутчысигтыр шуаліс сылы Анна Ильинична.
— Ми ставным тіянкӧд, и Володя тіянкӧд, и ставным радейтам тіянӧс...
Мария Александровна ньӧжйӧникӧн кусі.
Кык лун мысти сійӧ эз ло.
Ми сетім телеграмма Владимир Ильичлы да Мария Ильиничналы фронт вылӧ, но мамсӧ дзебны найӧ эз вермыны локны.
Владимир Ильич вӧлі эмиграцияын, Мария Ильинична — ылын, раненӧйяслӧн лазареткӧд.
Телеграммаыс сылы воӧма сӧмын недель мысти.
Дзебим-гуалім ми Мария Александровнаӧс Волково шойна вылӧ, Петроградын.
Война разӧдіс быдладорӧ Ленинлысь уна ёртъясӧс да ёртъясӧс.
Мария Александровнаӧс дзебны воисны сӧмын найӧ, кодъяс сэки вӧліны Петроградынӧсь.
Гортсӧ ми нуим ки йылын кыкӧн Анна Ильинична верӧскӧд — Марк Тимофеевич Елизаровкӧд.
Гу мыльксӧ мичмӧдім ловъя дзоридзьясӧн, кодъясӧс сэтшӧма радейтліс Мария Александровна.
...Сӧмын февралься революция бӧрын Владимир Ильич вермис воны Швейцарияысь Петроградӧ.
Сійӧс торжественнӧя встречайтісны Петроградын рабочӧйяс, матросъяс, салдатъяс.
Аскинас Владимир Ильич муніс мамыс гу вылӧ.
Век сдержаннӧй, век кутчысьысь, Владимир Ильич эз петкӧдлыв некор, торйӧн нин бокӧвӧй йӧз дырйи, ассьыс чувствояссӧ.
Но ми ставным тӧдім, кутшӧм нежнӧя да меліа относитчис сійӧ аслас мам дінӧ, да гӧгӧрволім, мый Волково шойна вылын трӧпаыс, коді нуӧдіс ичӧтик гу мыльк дорӧ, вӧлі Владимир Ильичлы ӧти медсьӧкыд туйӧн.
Владимир Ильич, кодӧс кытшалісны чойясыс да ёртъясыс, сувтіс гу дорас, пӧрччис шапкасӧ да копыртіс юрсӧ.
Зэв жугыль, кельдӧдӧм чужӧма сулаліс сійӧ.
— Мама менам, мама!.. — ньӧжйӧник, муртса кывмӧн шуис сійӧ.
Чӧв олігтыр, улӧдз-улӧдз копыртчыліс сійӧ дона гулы.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Воис Ленин @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 34‒38.}
ВОИС ЛЕНИН
1917 вося март тӧлысь помланьын миянӧдз кутісны воавны юӧръяс, мый Владимир Ильич, кодлы сэки быть лои овны заграницаын, Швейцарияын, ёна зільӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык бӧр воны Рочмуӧ.
Европаын муніс империалистическӧй война, государствояскостса границаяс вӧліны тупкӧсаӧсь, на вомӧн вуджны эз вӧв сэтшӧм кокни, а медся нин Ленинлы.
Ми тӧдім, мый сарувса Рочмулӧн тышвыв союзникъяс, Францияын да Англияын веськӧдлан котыръяс, полӧны лэдзны чужан муас сэтшӧм опаснӧй революционерӧс, кыдзи Ленин.
Саризмӧс чӧвтӧм бӧрын лои Мыйкӧдыра веськӧдлан котыр. Сы отсӧг вылӧ, дерт, нинӧм вӧлі надейтчыны.
Тайӧ веськӧдлан котырас пырисны йӧз, кодъяс служитісны буржуазиялы.
Налы эз ков Ленинлӧн воӧмыс, и найӧ полісны сыысь.
Ми, большевикъяс, быдлаын нуӧдім революционнӧй удж.
Тайӧ кад кежлас миян вынъяс содісны: уна-уна ёртъяс воисны тюрьмаясысь да ссылкаысь.
Кадыс вӧлі напряжённӧй, и ми ставным зэв ёна чувствуйтім, кутшӧма колӧ ӧні Владимир Ильич.
И друг воис юӧр, мый Владимир Ильич Швецияын нин, недыр мысти — мый сійӧ воӧма Финляндияӧ и, медбӧрын, мый апрель 3 лунӧ рытнас сійӧ лоӧ Петроградын.
Ми кутім тӧдны тайӧс сёрӧн, а вӧлі уджавтӧм лун.
Газетъяс эз петны, заводъяс да фабрикаяс эз уджавны, почта — сідзжӧ.
Но большевикъяс партиялӧн Петроградскӧй комитет кужис юӧртны Владимир Ильич локтӧм йылысь Питерса да Кронштадтса рабочӧйясӧс, салдатъясӧс да матросъясӧс.
Сизим час кымын рытын ми чукӧртчим Петроградскӧй комитетлӧн керка дорӧ, паськӧдім гӧрд знамя да мунім Финляндскӧй вокзаллань.
Кымын ёнджыка матыстчим вокзаллань, сымын унджык рабочӧйяс паныдасьлісны миянлы.
Найӧ сідзжӧ мунісны встречайтны Ленинӧс.
Йӧзыс пыр ӧтарӧ содіс.
Зумыд воськовъясӧн мунісны армейскӧй частьяс.
Грымгисны оркестръяс, юргисны революционнӧй сьыланкывъяс.
Финляндскӧй вокзалдорса площадь да матігӧгӧрса уличаяс вӧлі тырӧмаӧсь уна сюрс рабочӧйясӧн да салдатъясӧн.
Найӧ воисны чолӧмавны Ленинӧс, а ковмас кӧ, то и дорйыны сійӧс революциялӧн врагъясысь.
Воисны вына броневикъяс.
Заводитіс пемдыны.
Поезд вотӧдз коли нин зэв этша кад.
Сэки набережнӧй вылын тыдовтчисны кронштадтскӧй матросъяслӧн полнӧй вооружениеа колоннаяс.
Кор воис юӧр, мый Петроградӧ локтӧ Ленин, морякъяс сетісны «боевӧй тревогалысь» сигнал, и некымын минут мысти кронштадтса став матросъяс чукӧртчисны.
Найӧ пыр жӧ котыртісны отрядъяс, медым нуны Финляндскӧй вокзалын почётнӧй караул да медым видзны Владимир Ильичӧс.
Суоми куръя вӧлі йиа на, и матросъяс мӧдӧдісны ассьыныс представительяссӧ ледоколӧн.
Налы прикажитісны воны вокзалӧ ас кадӧ, не сёрмыны.
Кадыс коли этша.
Ледокол тыр ӧдӧн локтіс Петроградӧ.
Сэсся кронштадтсаяс пуксисны ӧдйӧ ветлысь катеръяс вылӧ.
Катеръясыс сувтісны Литейнӧй пос дорӧ.
Кронштадтсаяс воисны вокзалӧ да сувтісны почётнӧй караулӧ.
Поезд вотӧдз коли на кызь минут.
— Висьталӧй Владимир Ильичлы, — шыасис ме дорӧ ӧти моряк, — мый матросъяс корӧны Ленин ёртӧс висьтавны налы некымын кыв.
Виччысян медбӧръя минутъясыс кыссисны дыр.
И вот тыдовтчисны ылын ру пӧвстын паровозлӧн биясыс.
Туй чукыльын змейӧн вирдыштіс югдӧдӧм поезд.
Пыр матынджык и матынджык...
Ставныс уськӧдчисны вагонъяслань.
Паровозсянь витӧд вагонысь петіс Владимир Ильич, сы бӧрся Надежда Константиновна, ещӧ и ещӧ ёртъяс...
— <rus>Смир-но</rus>! — юрӧбтіс вокзалын, площадь вылын почётнӧй карауллы, воинскӧй частьяслы, вооружитчӧм рабочӧй отрядъяслы команда...
Оркестръяс заводитісны ворсны «встреча», и войскаяс босьтісны «на караул».
Пырысь-пыр жӧ ланьтісны гӧлӧсъяс, сӧмын ворсісны оркестръяс.
И друг вӧрзис йӧз чукӧрыс да гымӧбтіс сэтшӧм сьӧлӧмсянь, сэтшӧм вынйӧра «ура», кутшӧмӧс ме некор на эг кывлы...
Владимир Ильич радпырысь здоровайтчис миянкӧд да заводитліс мунны водзӧ аслас тэрыб походкаӧн, но тайӧ здукас бара юрӧбтіс «ура».
Владимир Ильич сувтыштліс да неуна шӧйӧвошӧмӧн юаліс:
— Мый тайӧ?
— Тайӧ революционнӧй войска да рабочӧйяс чолӧмалӧны тіянӧс, — вочавидзис кодкӧ сылы.
Волнуйтчигтыр муніс Владимир Ильич почётнӧй карауллӧн фронт пӧлӧн.
Ми матыстчим матросъяс дінӧ.
Ме висьталі Ильичлы, мый матросъяс кӧсйӧны кывзыны сійӧс.
Владимир Ильич сувтіс да чолӧмалан кывъясӧн шыасис матросъяс дінӧ.
Кор Владимир Ильич петіс вокзал подъездӧ, бара гымӧбтіс «ура».
Оркестрлӧн шыяс, революционнӧй сьыланкывъяс, чолӧмалана кывъяс — ставыс ӧтлаасисны вынйӧра муралӧмӧ, быттьӧ океанскӧй гылӧн муракылӧмыс.
Прожекторъяслӧн югӧръяс вильснитісны енэжті.
Тайӧ беспокойнӧй, котралысь, вералысь югӧр вӧснаыс быдӧнлӧн вӧлі ыджыд праздничнӧй настроение.
Владимир Ильич кайис броневик вылӧ.
Рӧвнӧй муралӧм гыалыштіс площадь весьтын, и кыдзкӧ пыр жӧ уна сюрс морт чӧв ланьтісны.
Лои шынитӧв.
Владимир Ильич недыр чӧв олыштіс да заводитіс висьтавны.
Уна во чӧж изгнаниеын олӧм бӧрын тайӧ вӧлі войтыр водзын сылӧн первой речь.
Сійӧ чуксаліс рабочӧйясӧс, салдатъясӧс да матросъясӧс тышкасьны власьт вӧсна.
Сійӧ помаліс речсӧ тадзи:
— Мед олас социалистическӧй революция!
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Ильич шойччӧ @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 39‒43.}
ИЛЬИЧ ШОЙЧЧӦ
1917 вося гожӧмын Владимир Ильич кутіс чувствуйтны асьсӧ вывті мудзӧмаӧн.
Сылӧн эз кут узьсьыны, ёна мӧдіс висьны юрыс, сійӧ кельдӧдіс.
Ми ставным казялім, кутшӧм омӧля чувствуйтӧ асьсӧ Владимир Ильич, да корим, медым сійӧ шойччыштас.
Буретш сэки ме вӧлі лӧсьӧдча мунны Мустамяки станцияӧ, аслам семья дінӧ, коді оліс сэні дачаын.
Владимир Ильич некымынысь кӧсйысис волыны миян ордӧ, но уджъяс вӧсна век эз эшты.
Мунігӧн ме ещӧ ӧтчыд казьтышті Владимир Ильичлы, Надежда Константиновналы да Мария Ильиничналы, мый жыръяс налы дасьӧсь, кӧть и эг надейтчы, мый Владимир Ильич вермас мынтӧдчыны Петроградса пуан уджысь.
И друг аскинас, час витын кымын рытнас, видзӧда да ог верит аслам синъяслы: локтӧ миян ордӧ Демьян Бедный, аслас паськыд мышнас сайӧдӧма мукӧдъяссӧ, а сы бӧрся ичӧтик чемодана Владимир Ильич да Мария Ильинична.
Всё-таки Владимир Ильич решитӧма волыны шойччыштны.
Вокзалсянь сійӧ, медым эз тӧдлыны воӧмсӧ, мӧдӧдчӧма абу веськыда миянӧ, а мунӧма вӧлӧн Демьян Бедный ордӧ, и сэсянь нин, кор мунӧма извозчикыс, найӧ локтӧмаӧсь верстӧн-джынйӧн сайӧ подӧн миян ордӧ.
...Воис рыт, и ми ставным чукӧртчим балкон вылӧ.
Вӧлі шензьӧдана чӧв-лӧнь.
Тӧлыс муртса вӧрӧдыштӧ рытъя нежнӧй рулысь тшынторсӧ.
Яръюгыд зарни кыаыс мичмӧдіс рытыввывсӧ.
Помтӧм-дортӧм ты лӧсталӧ сталь рӧмӧн.
Первойсӧ полігтыр, а сэсся пыр смелджыка, пыр гораджыка кутісны шыавны войся лэбачьяс.
Кӧнкӧ дзик матын лэбалісны бордъяшыръяс, кодъяс, сюзьлысь ёна букӧстӧм кылігӧн, шочиника сюв-сявмунліны.
Владимир Ильич мыджсьӧма креслӧ бӧрӧ, думыштчӧма.
Чӧв олім и ми ставным.
Вӧлі шынитӧв...
— Кутшӧм лӧсьыд! — муртса кывмӧн шуис Владимир Ильич.
Сійӧ чеччис да ньӧжйӧник мӧдӧдчис аслас жырйӧ.
Менам гӧтыр Вера Михайловна тӧдіс, мый Владимир Ильич мучитчӧ — оз вермы узьны, да сетіс сылы румкаын узьтӧдан турунвиж рӧма лекарство, кодӧс вӧлі дасьтӧма водзвыв.
Владимир Ильич кыв шутӧг юис да ньӧжйӧник кайис выліӧ.
— Мед сӧмын унмовсяс! — шуис Вера Михайловна.
Ми ставным, уліӧ кольысьяс, сёрнитім вашкӧдчӧмӧн, ветлӧдлім кок чунь йылын: полім торкны июнь тӧлысся зэв мича рытлысь чӧв-лӧньсӧ.
Асывнас ми тӧдмалім, мый Владимир Ильич збыльысь унмовсьӧма.
Ильич чеччис кыпыд.
Лунысь лунӧ сійӧ чувствуйтіс асьсӧ пыр бурджыка и бурджыка.
Сійӧ частӧ Мария Ильиничнакӧд, а ӧткымынысь и миян став компаниякӧд ветлывліс гуляйтны ты дорӧ, сы вадорын сійӧ радейтліс пукавны.
Некымынысь ме ветлі сыкӧд купайтчыны.
Владимир Ильич зэв бура вартчис.
Сійӧ вӧлі вартчас ылӧ-ылӧ зэв ыджыд тыӧ, сэні водас мыш вылас да качайтчӧ гыяс вылын...
Ме ӧлӧдлывлі Владимир Ильичӧс, мый тыас эмӧсь кӧдзыд течениеяс, мый тыыс артмӧма вулканъяс отсӧгӧн да сы вӧсна зэв джуджыд, мый сэні эмӧсь вабергачьяс да йиръяс, мый сэтчӧ вӧйӧ уна йӧз да мый, веськыда кӧ шуны, колӧ видзчысьны да оз ков вартчыны ылӧ.
Да позьӧ ӧмӧй тайӧ!
— Вӧйӧны, шуанныд, вӧйӧны?.. — вӧлі выльысь юалас Владимир Ильич.
— Да, вӧйӧны.
Со ещӧ неважӧн на...
— Но, ми огӧ вӧйӧй...
— Кӧдзыд течениеяс, шуанныд?
Тайӧ абу бур...
Но, нинӧм, ми гож водзын шонтысьыштам...
— Джуджыд?
— Таысь джуджыдыс абу!
— Колӧ сунлыны пыдӧсӧдзыс.
Ме гӧгӧрвои, мый бурджык та йылысь сылы нинӧм не висьтавлыны.
Сійӧ, кыдзи настӧящӧй спортсмен, тайӧ сёрнияссьыс сӧмын ещӧ ёнджыка ӧзйыліс.
Он и казявлы, кыдзи сійӧ котӧртӧ нин тылӧн алькӧс пыдӧсті, сэсся друг сунас — и воши...
И оз, оз тыдав сійӧ...
Кутшӧм мӧвпъяс сӧмын оз волыны юрад тайӧ минутъясас!
И друг немвиччысьтӧг ылын-ылын мыччысяс ваысь, водас гатш либӧ тыдовтчас ваысь коскӧдзыс, ачыс сэки кыкнан кинас шыльӧдӧ юрсисӧ.
Сэсся чышкас чужӧмсӧ да гораа горӧдас меным:
— Мый нӧ ті?
Тані зэв лӧсьыд!
Вывті бур!
И друг бара абу сійӧ.
Виччысян, виччысян...
Абу и абу!
И бара мыччысяс, ещӧ ылынджык, муртса юрыс тыдалыштӧ.
Водіс мыш вылас, шойччӧ, сэсся бергӧдчис да мӧдіс вартчыны кияссӧ ӧта-мӧд вежмӧн шыблалігтыр, да ещӧ кыдзи!
Быттьӧ тэнад катерыд тӧвзьӧ.
И бара саяліс ылӧ...
Со, тыдалӧ, решитӧма вартчыны вадорлань.
Тэрыба бергӧдчис мыш вылас да тыр ӧдӧн мӧдӧдчис водзӧ.
Киясыс вӧрӧны зэв тэрыба.
Пыр матынджык и матынджык, чайтсьӧ, вот-вот петас...
Но некыдз оз вермы эновтчыны удовольствиесьыс: со бара бузгысис да воши, мыччысьліс — и бара...
«Кор нӧ сійӧ петас вадорас?» — майшася ме.
И со мыччысис ваысь и давай вӧтлыны вадорысь гысӧ гы вылӧ.
И мӧдіс котӧртны ляпкыдінті вадорлань...
— Воин жӧ!
Зэв дӧвӧльнӧй.
Ошкӧ тысӧ.
Ошкӧ валысь унапӧлӧс температурасӧ.
Висьталӧ, кыдзи веськаліс кӧдзыдінӧ — быттьӧ сотыштіс, а сэсся — шонді водзӧ.
Полі ме Владимир Ильич вӧсна.
Ӧд тыыс збыльысь опаснӧй!
Тані чужысь финскӧй чери кыйысьяс и то полӧны вартчыны вадорсянь ылӧ.
Мый вӧчны?
Владимир Ильичысь гусьӧн ме решиті вайны купайтчанінсянь неылӧ пыж.
Сыні ме бура и войдӧр ордйысигъясӧ вӧвлі первойӧн.
Тайӧ жӧ лунас ме муні медавны пыж.
Мекӧд паныдасялӧны да юасьӧны:
— Коді тӧрыт тіянкӧд купайтчис?..
Но и бура вартчӧ!
— Тайӧ Балтийскӧй флотса моряк, менам рӧдня, — ньӧти падъявтӧг пӧръялі ме, конспирация могысь. — Воис шойччыны — да со аддзис рӧднӧй стихиясӧ и утка моз пырысь-пыр жӧ ваӧ...
— Пыр жӧ тӧдчӧ, мый моряк.
Но и вартчӧ жӧ, майбыр!..
И миян местаясын паськаліс сёрни зэв бур вартчысь йылысь — Балтийскӧй флотса офицер йылысь.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Сӧстӧм тарелкаяслӧн общество @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 44‒48.}
СӦСТӦМ ТАРЕЛКАЯСЛӦН ОБЩЕСТВО
Ставныс пуксисны террасавывса пызан гӧгӧр.
Пызан сайын вӧліны куим челядь: кык нывка да детинка.
Найӧ кӧрталісны салфеткаяс да чӧла пукалісны-виччысисны, кор налы сетасны шыд.
Владимир Ильич видзӧдлывліс на вылӧ да ньӧжйӧник сёрнитіс.
Со вайисны шыд.
Челядь сёйисны омӧля, пӧшти став шыдыс коли тарелкаясас.
Владимир Ильич видзӧдліс кӧритӧмпырысь, но нинӧм эз шу.
Вайисны мӧд сёянтор.
Сэтшӧмтор жӧ лои: бара пӧшти став сёяныс коли тарелкаяс вылас.
— А ті сӧстӧм тарелкаяслӧн обществоын членъяс али абу? — друг гораа юаліс Владимир Ильич ӧти нывка Надялысь, коді пукаліс сыкӧд орччӧн.
— Абу, — ньӧжйӧник вочавидзис Надя да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс мукӧд челядьыс вылӧ.
— А тэ?
А тэ? — детинка да нывка дінӧ шыасис Ильич.
— Абу, ми абу членъяс, — вочавидзисны челядь.
— Кыдз нӧ тайӧ ті!
Мыйла сідзи сёрминныд?
— Ми эгӧ тӧдӧй, ми нинӧм эгӧ тӧдӧй тайӧ общество йывсьыс! — тэрмасигтыр висьталісны найӧ.
— Весьшӧрӧ.
Тайӧ зэв жаль!
Сійӧ важӧн нин эм..
— А ми эгӧ тӧдӧй!.. — шогпырысь шуис Надя.
— Колӧ шуны, ті онӧ шогмӧй тайӧ обществоыслы.
Тіянӧс всё равно оз примитны, — серьёзнӧя шуис Владимир Ильич.
— Мыйла?
Мыйла оз примитны? — ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр юасисны челядь.
— Кыдзи «мыйла»?
А кутшӧмӧсь тіян тарелкаясныд?
Видзӧдлӧй!
Кыдзи нӧ тіянӧс вермасны примитны, кор ті ставсӧ коляланныд тарелкаясаныд?
— Ми ӧні помалам! — И челядь сёйисны ставсӧ, мый налӧн кольлі тарелкаясас.
— Но, ті кӧ бурджыкӧсь лоанныд, сэки позьӧ видлыны.
Сэні и значокъяс сетӧны налы, кодъяслӧн тарелкаясныс век сӧстӧмӧсь, — водзӧ висьталіс Владимир Ильич.
— И значокъяс!..
А кутшӧм значокъясыс? — юасисны челядь. — Кыдзи нӧ пырны сэтчӧ?
— Колӧ сетны заявление.
— А кодлы?
— Меным.
Челядь корисны разрешение чеччыны пызан сайысь да котӧртісны гижны заявление.
Недыр мысти найӧ бӧр локтісны терраса вылӧ да торжественнӧя сетісны Владимир Ильичлы бумага.
Владимир Ильич лыддис, правитіс куим ӧшибка да пельӧсас гижис:
«Примитны.
В. И.»
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Революция первой лунъясӧ @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 49‒56.}
РЕВОЛЮЦИЯЛӦН ПЕРВОЙ ЛУНЪЯСӦ
Октябрся революциялӧн первой лунъяс.
Петроград шызьӧма.
Быдӧн мыйкӧ виччысьӧны.
Смольный пуӧ йӧзӧн...
Тані, Смольныйын, большевикъяслӧн главнӧй штаб: Военно-революционнӧй комитет.
Сэні жӧ вӧлі и Владимир Ильич.
Сійӧ меліа здоровайтчывліс воалысь йӧзкӧд, юасис налысь, мый вӧлі лунтырнас, и медся нин сы йылысь, мый вӧчсьӧ сэні, Тӧвся двореч дорын да сы гӧгӧрын матын.
Сы йылысь юӧр, мый Владимир Ильич Смольныйын, ӧдйӧ паськаліс большевикъяс пӧвстын.
Унаӧн кӧсйисны аддзӧдлыны сійӧс да волывлісны татчӧ.
Жырас заводитісны видзӧдлывлыны и бокӧвӧйяс.
Торйӧн нин зілисны веськавны сэтчӧ унапӧлӧс газетъяслӧн корреспондентъяс, на лыдын тшӧтш и суйӧрсайсаяслӧн.
Найӧ, тыдалӧ, казялӧмаӧсь, мый буретш татчӧ локтӧны уна йӧз, мый тані действуйтӧ восстаниелӧн руководящӧй центр.
Колӧ вӧлі лӧсьӧдны бур охрана.
Смольныйса ӧти жырйӧ меститчӧмаӧсь витсёысь унджык вооружённӧй рабочӧйяс.
Тайӧ вӧліны красногвардеечьяс.
Вӧлі решитӧма охрана нуӧдӧм могысь бӧрйыны на пӧвстысь морт сизимдас витӧс.
Ар комына мича том рабочӧй, кодлӧн читкыля юрсиыс тыдалӧ шапка увсяньыс, спокойнӧя сетӧ чёткӧй команда:
— Стройся!
Ӧти здукӧн ставныс сувтӧны асланыс местаясӧ.
Шынитӧв.
Ӧдзӧсъяс дорын сулалӧны часӧвӧйяс.
Командир юӧртӧ, мый колӧ сизимдас вит морт, кодъяс дасьӧсь быдтор вылӧ, весиг смерть вылӧ.
Отрядыс дзоньнас воськовтіс ӧти воськов водзӧ да кынмис места вылас.
Командир бӧрйис йӧзсӧ, назначитіс начальникӧс да сійӧс вежӧм вылӧ кык мортӧс.
— Мыйкӧ кӧ... — зумыша шуис сійӧ да ланьтіс.
Пырысь-пыр жӧ лӧсьӧдісны пропускъяс.
1-й №-а пропуск сетісны Владимир Ильичлы.
— Мый тайӧ?
Пропуск?
Мыйла? — юаліс Владимир Ильич.
— Колӧ.
Быдтор вермас лоны...
Лӧсьӧдӧма нин Смольныйӧ охрана.
Кора видзӧдлыны...
Владимир Ильич видзӧдліс ӧдзӧсӧдыс да аддзис отряд, коді сулаліс зумыд военнӧй стройын.
— Кутшӧм молодечьяс!
Любӧ видзӧдны! — зэв кыпыда шуис сійӧ.
Часӧвӧйяс сувтісны жыр ӧдзӧс дорӧ ортсыас и пытшкӧсас.
Начальник пыр жӧ лӧсьӧдіс йитӧд центральнӧй отрядкӧд.
Йӧзыс век содіс и содіс.
* * *
Владимир Ильич ёна волнуйтчис сы вӧсна, мый Временнӧй веськӧдлан котырӧс видзысь юнкеръяс век на пукалісны Тӧвся дворечын, кодӧс осадитӧмыс ёна нюжалӧ.
Гвардейскӧй Павловскӧй полклы, коді ӧтувтчис революционнӧй войскаяс дорӧ, вӧлі сетӧма приказ займитны Зимний дорса уличаяс.
Полк расположитчис дзик двореч дорас.
Воисны матросъяс.
Найӧ пырысь-пыр жӧ, сувтлытӧг, ӧдйӧ котӧртышталӧмӧн вуджисны Дворцӧвӧй площадь вомӧн да займитісны Зимний дорӧ вайӧдысь став туйяссӧ.
Заводитчис штурм.
Сійӧ муніс некымын час чӧж.
Павловскӧй полкса салдатъяскӧд да красногвардеечьяскӧд ӧтвылысь матросъяс чорыд ударӧн восьтісны дворечлысь зэв ыджыд ӧдзӧссӧ да пырисны двореч пытшкас.
Нева вылын сулаліс крейсер «Аврора».
Сылы вӧлі тшӧктӧма веськӧдны орудиеяссӧ двореч вылӧ.
Татшӧм жӧ приказ пӧлучитіс и Петыр-Павел крепость.
«Авроралӧн» да Петыр-Павел крепостьлӧн пушкаясыс юӧртісны штурм заводитчӧм йылысь.
Красногвардеечьяс, матросъяс да салдатъяс босьтісны Зимнийлысь медглавнӧй пунктъяссӧ — посъяс, пыранінъяс да петанінъяс.
Октябр 26 лунлы паныда тайӧ войнас Тӧвся дворечӧс вӧлі босьтӧма революционнӧй войскаясӧн.
Временнӧй веськӧдлан котырӧс вӧлі арестуйтӧма да нуӧдӧма охрана улын Петыр-Павел крепостьӧ.
Керенский пасьталӧма нывбаба паськӧм, петӧма Тӧвся дворечысь гуся ветланінті да пышйӧма американскӧй посольствоса автомобильӧн.
* * *
Сьӧд кучик тужуркаа да сэтшӧм жӧ гача салдат-самокатчик тэрыба, военнӧй ногӧн тэрмасьӧ-восьлалӧ коридорӧд.
Пельпом вомӧныс сійӧ ӧшӧдӧма туйын новлан сумка, кодӧс сійӧ кутыштӧ шуйга кинас.
— Кӧні Военно-революционнӧй комитетлӧн штабыс? — шыасьӧ сійӧ кык красногвардеец-часӧвӧй дорӧ, кодъяс сулалӧны ӧдзӧс дорын.
— А тэныд коді колӧ?
— Ленин!
Донесение!..
Часӧвӧй бергӧдчӧ да шуӧ ёртыслы:
— Ковмас чукӧстлыны разводящӧйӧс...
Воис курьер.
Пропускыс абу...
Штабӧ.
Корӧ Ленинӧс...
Петіс разводящӧй.
Юаліс, кытысь да кодсянь курьерыс.
— Тӧвся дворечысь...
Главнокомандующӧй Подвойскийсянь.
— Мунам...
— Донесение! — орчча жырйӧ пыригӧн висьталӧ самокатчик. — Колӧ Ленин.
Матыстчӧ Владимир Ильич:
— Мый висьталанныд, ёрт?
— Ті и эм Лениныс?
Самокатчик сюся видзӧдӧ Владимир Ильич вылӧ; сылӧн синъясыс радысла югъялӧны.
Сійӧ тэрыба шаркнитӧ-разьӧ сумка лапӧдсӧ, кыскӧ бумага лист, видзчысигтыр сетӧ сійӧс Владимир Ильичлы, лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас да зэв дженьыда рапортуйтӧ:
— Донесение!
— Аттьӧ, ёрт, — шуӧ Владимир Ильич да нюжӧдӧ сылы кисӧ.
Мӧдыс кыкнан кинас топӧдлӧ Владимир Ильичлысь кисӧ.
Нюмъялӧ, бара лэптылӧ кисӧ кӧзырёк дорас, крута, военнӧй ногӧн бергӧдчӧ гӧгӧрпӧв да кыпыд воськовъясӧн мунӧ.
Мунігмозыс сійӧ сюйӧ сумкаас бумага листсӧ, кытчӧ кырымасис Владимир Ильич.
— «Тӧвся двореч босьтӧма, Временнӧй веськӧдлан котырӧс арестуйтӧма, Керенский пышйис!» — гораа да ӧдйӧ лыддьӧ донесениеяссӧ Владимир Ильич.
И сӧмын помаліс лыддьынысӧ, кыдзи кыліс «ура», кодӧс подхватитісны орчча жырса красногвардеечьяс.
— Ура! — юраліс быдлаын.
* * *
Войнас, час нёльын, ми, мудзӧмаӧсь, но кыпыдӧсь, мӧдім разӧдчавны Смольныйысь.
Ме кори Владимир Ильичӧс ас ордӧ узьны.
Ме водзвыв звӧнитлі Рождественскӧй районӧ да тшӧкті боевӧй дружиналы разведкаӧн прӧверитны уличаяссӧ.
Ми петім Смольныйысь.
Карсӧ эз вӧв югдӧдӧма.
Ми пуксим автомобильӧ да мунім ме ордӧ гортӧ.
Владимир Ильич, тыдалӧ, зэв ёна мудзӧма да ойбырасис автомобильын.
Ужнайтыштім мыйӧн сюри.
Ме зіли лӧсьӧдны ставсӧ, медым Владимир Ильич шойччис.
Муртса верми тшӧктыны, мед сійӧ водас менам крӧвать вылӧ торъя ичӧтик жырйӧ, кӧні вӧлі письменнӧй пызан, бумага, чернила да библиотека.
Владимир Ильич сӧгласитчис, и ми торйӧдчим.
Ме воді орчча жырас да шуи унмовсьны сӧмын сэки, кор тырвыйӧ тӧдмала, мый Владимир Ильич узьӧ нин.
Мед эз вӧв опаснӧ, ме игналі ӧдзӧсъяссӧ став чепъясӧн, крукъясӧн да томанъясӧн, зарядиті револьверъяс: чайті, мый вермасны мырдӧн пырны, арестуйтны, вины Владимир Ильичӧс — быдтор позьӧ виччысьны!
Пырысь-пыр жӧ гижи торъя бумага лист вылӧ — гашкӧ, друг ковмас — ёртъяслысь, Смольныйлысь, районнӧй рабочӧй комитетъяслысь да профсоюзъяслысь меным тӧдса став телефонъяс.
«Медым тэрмасигад оз вун», — думышті ме.
Владимир Ильич кусӧдіс нин аслас жырйысь электричество.
Кывзыся: узьӧ оз?
Нинӧм оз кыв.
Заводиті ойбырасьны, и, кор вот-вот должен вӧлі унмовсьны, друг Владимир Ильич жырсянь югнитіс би югӧр.
Ме чошкӧді пельӧс.
Кыла, кыдзи дзик ньӧти шытӧг сійӧ чеччис крӧвать вывсьыс, ньӧжйӧник восьтыштіс ме дорӧ ӧдзӧссӧ да, кор аддзис, мый ме «узя», надзӧник тувччалігтыр, кок чунь йылас, медым некодӧс не садьмӧдны, матыстчис письменнӧй пызан дорӧ.
Пуксис пызан саяс, восьтіс чернильница, паськӧдіс кутшӧмкӧ бумагаяс да ёна думыштчӧмӧн кутіс уджавны.
Меным тайӧ ставыс вӧлі тыдалӧ калькнитӧм ӧдзӧс костӧд.
Владимир Ильич гижис, черкайтіс, лыддис, вӧчаліс выпискаяс, бара гижис да медбӧрын, буракӧ, кутіс гижны белӧвик вылӧ.
Югдӧ нин вӧлі, мӧдіс рудӧдны сёр арся петроградскӧй асыв, кор Владимир Ильич кусӧдіс бисӧ, водіс вольпась вылас да унмовсис.
Унмовси и ме.
Асывнас ме став гортсаяслы эг тшӧкты шумитны: мися, Владимир Ильич войбыд уджаліс да, дерт, вывті ёна мудзис.
Друг воссис ӧдзӧс и сійӧ петіс жырсьыс: паськӧма, энергичнӧй, свежӧй, кыпыд, шутитысь.
— Социалистическӧй революциялӧн медводдза лунӧн! — поздравитіс сійӧ ставнымӧс.
Сы чужӧм вылын эз тӧдчы некутшӧм мудз, быттьӧкӧ сійӧ зэв бура узьӧма, а збыльвылас жӧ напряжённӧй кызь час чӧж уджалан лун бӧрын узис унавылӧ кык-куим час.
Воисны ёртъяс.
Кор ставным чукӧртчим чай юны да пырис Надежда Константиновна, коді узис миянын, Владимир Ильич кыскис зепсьыс перепишитӧм листокъяс да лыддис миянлы ассьыс нималана «Му йылысь декрет», мый вылын сійӧ уджаліс тайӧ решающӧй лунъясас.
Регыд мысти ми мӧдӧдчим Смольныйӧ подӧн, а сэсся пуксим трамвайӧ.
Владимир Ильичлы лои зэв нимкодь, кор аддзис уличаяс вылысь образцӧвӧй порядок.
Рытнас, Сӧветъяслӧн Мӧд Ставрочмувывса съезд вылын, мир йылысь декрет примитӧм бӧрын Владимир Ильич торйӧн чёткӧя лыддис му йылысь декрет, кодӧс ӧтсӧгласӧн примитіс съезд.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Салдатскӧй нянь @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 57‒59.}
САЛДАТСКӦЙ НЯНЬ
Аслас киясӧ власьт босьтӧм бӧрын большевикъяслӧн партия займитчис медся неотложнӧй делӧясӧн.
Колӧ вӧлі сетны войтырлы мир, дугӧдны Германиякӧд война, кодӧс паніс сар.
Колӧ вӧлі сетны крестьяналы му, мырддьыны сійӧс помещикъяслысь.
Колӧ вӧлі ладмӧдны продовольственнӧй положение, а тайӧ положениеыс 1917 во кежлӧ лои трагическӧйӧн: каръясын йӧзыс тшыгъялісны.
Быть колӧ вӧлі примитны срочнӧй мераяс, и веськӧдлан котыр примитіс найӧс.
Вӧлі пырысь-пыр жӧ мырддьӧма капиталистъяслысь пызь да изтӧм нянь тыра эшелонъяс, кодъяс сулалісны Петроградын кӧрт туйяс вылын.
Пызьлысь ыджыд запасъяс аддзисны карса гырысь мукомолъяслысь да булочнӧйясӧн владейтысьяслысь.
Та бӧрын миянлы кутісны сетавны карточкаяс кузя лун кежлӧ фунт нянь.
Но провинцияысь нянь век на эз вайны, и регыд мысти бара ковмис вичмӧдны, чинтавны паёк.
Тадзи Петроградын ми воим восьмушка няньӧдз.
И вот ӧти лунӧ комендантыс Смольныйысь, кӧні сэки вӧлі Сӧветскӧй веськӧдлан котыр, Мальков ёрт юӧртіс меным, мый миян став запасъяс помасисны, весиг восьмушка нянь оз позь сетны.
Тэрмасигтыр ме муні Войтыр Комиссаръяс Сӧвет делӧясӧн Управлениеӧ.
Сэтчӧ долженӧсь вӧлі воны телеграммаяс сы йылысь, кор Петроград вермас пӧлучитны провинцияысь нянь.
Вӧлі час сизим кымын асыв.
Недыр мысти делӧясӧн Управлениеӧ пырис демобилизуйтчӧм салдат.
Сэки вӧлі заключитӧма нин Германиякӧд мир, и салдатъяс частӧ пыравлісны миянӧ гортӧдзныс мунтӧдз.
Ми налы сетавлім му йылысь декрет, кодӧс вӧлі примитӧма Сӧвет власьтӧн да печатайтӧма ичӧтик книжкаӧн.
Ме видлалі почта да тшӧкті салдатлы виччысьыштны неуна.
Сійӧ сулаліс барьер сайын, коді торйӧдіс делӧясӧн Управлениелысь ыджыд жырсӧ приёмнӧйысь, да сюся видзӧдаліс ставсӧ.
Сэки матыстчис ме дорӧ миян буфетчица Маня:
— Мый нӧ вӧчны, Владимир Дмитриевич?
Ӧд миян нинӧм абу: ни сакар тор, ни нянь шӧрӧм, сӧмын и эм чай да сов... — И сійӧ петкӧдліс поднос, кӧні сулалісны кык стӧкан чай да сов тыра ичӧтик блюд. — Кыдзи нӧ ме пырта тайӧс Владимир Ильичлы?
Ӧд сійӧ тшыг! — муртса эз бӧрд сійӧ.
Салдат кывзіс миянлысь сёрнинымӧс.
— Но тайӧ нин оз вермы лоны! — друг шуис сійӧ. — Кодӧс-кодӧс, а Владимир Ильичӧс ми вердам!
И, пельпомсӧ лэдзыштӧмӧн, сійӧ чӧвтіс мыш сайсьыс салдатскӧй мешӧк, гӧлень костсьыс кыскис складнӧй пурт, восьтіс сійӧс, разис мешӧксӧ, кыскис гӧгрӧс нянь тупӧсь, топӧдіс сійӧс морӧс бердас да шаркнитіс-вундіс шӧри.
Тупӧсьджынсӧ сійӧ бӧр сюйис мешӧкас, а мӧдсӧ, Маня дінӧ матыстчӧм бӧрын, пуктіс поднос вылӧ да шуис:
— Со тайӧ няньыс — Владимир Ильичлы.
— Аттьӧ тэныд, салдат! — нимкодь лои Манялы, и сійӧ пыр жӧ пырис Владимир Ильич кабинетӧ.
Некымын минут мысти Владимир Ильич восьтіс ассьыс кабинет ӧдзӧссӧ да гораа, жыртырнас, шуис салдатлы:
— Аттьӧ тіянлы, дона ёрт!
Татшӧм чӧскыд салдатскӧй няньсӧ ме ещӧ некор на эг сёйлыв...
— Тайӧ сійӧ?
Ачыс Владимир Ильич?..
Но и но!.. — шӧйӧвошӧмӧн шуис салдат.
— Со сійӧ кутшӧм, Лениныд...
Мелі...
Татшӧм нинӧмабусьыс, а кутшӧм сьӧлӧмсяньыс аттьӧалӧ!..
Миян сійӧ, Владимир Ильичыд!
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Сӧветскӧй герб @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 60‒63.}
СӦВЕТСКӦЙ ГЕРБ
Ставыс выльысь создавайтчис миян канмуын.
И государственнӧй герб тожӧ колӧ вӧлі выль, кутшӧмыс войтыръяслӧн историяын некор на эз вӧв, — рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн мирын медводдза государстволы герб.
1918 во заводитчигӧн меным вайисны герблысь рисуноксӧ, и ме пырысь-пыр жӧ нуи сійӧс Владимир Ильичлы.
Владимир Ильич сэки вӧлі аслас кабинетын да сёрнитіс Яков Михайлович Свердловкӧд, Феликс Эдмундович Дзержинскийкӧд да ёртъяслӧн ещӧ быдса группакӧд.
Ме пукті рисуноксӧ пызан вылӧ Ленин водзӧ.
— Мый тайӧ — герб?..
Интереснӧ видзӧдлыны! — И пызан весьтӧ копыртчӧмӧн сійӧ мӧдіс видзӧдны рисунок вылӧ.
Ставныс кытшалісны Владимир Ильичӧс да сыкӧд ӧтлаын видзӧдісны герблысь проектсӧ.
Гӧрд фон вылын дзирдалісны петысь шонділӧн югӧръясыс, кодъясӧс рамкаӧн кытшалӧмаӧсь шобді кольтаяс; пытшкӧсас крестасьӧмаӧсь чарла да мӧлӧт, а кольтаяссӧ кӧрталанінсянь вывлань, шонді югӧръясыслань, вӧлі веськӧдӧма меч.
— Интереснӧ! — шуис Владимир Ильич.
— Идеяыс эм, но мыйла мечыс? — И сійӧ видзӧдліс ставным вылӧ.
— Ми тышкасям, ми воюйтам да мӧдам воюйтны, кытчӧдз огӧ закрепитӧй пролетариатлысь диктатура да кытчӧдз огӧ вӧтлӧй миян канмуысь и белогвардеечьясӧс и интервентъясӧс.
Но насилие оз вермы ыджыдавны миянын.
Завоевательнӧй политика миянлы оз лӧсяв.
Ми огӧ усьласьӧй, а мездысям врагъясысь, войнаыс миян оборонительнӧй, и мечыс — абу миян эмблема.
Миянлы колӧ чорыда кутны сійӧс киясын, медым дорйыны миянлысь пролетарскӧй государствонымӧс сэтчӧдз, кытчӧдз миян эмӧсь врагъяс, кытчӧдз миян вылӧ нападайтӧны, кытчӧдз миянлы грӧзитӧны, но тайӧ оз висьтав, мый тадзи лоӧ век.
Кор лоӧ йӧзӧдӧма став мирын войтыръяс костын братство, меч миянлы оз кут ковны.
Миян социалистическӧй государстволӧн гербысь ми долженӧсь бырӧдны мечсӧ... — И Владимир Ильич вӧсньыдика ёсьтӧм карандашӧн черкнитіс рисунок вылысь мечсӧ. — А мукӧдтор кузя гербыс бур.
Вайӧ утвердитам проектсӧ, а бӧрынджык видзӧдлам да ещӧ ӧтчыд обсудитам Совнаркомын.
Тайӧс колӧ вӧчны регыдджык...
И рисунок вылас сійӧ пуктіс ассьыс кырымпассӧ.
Художник, коді бура кывзіс ставсӧ, мый висьталіс Ленин, кӧсйысис регыд мысти вайны герблысь выль эскиз.
Мыйкӧ дыра мысти, кор художник воис мӧдысь, Владимир Ильич кабинетын пукаліс скульптор Андреев.
Ленин уджаліс, принимайтіс сы дорӧ воысьясӧс, а скульптор чӧв-чӧв пукаліс диван вылын да серпасаліс альбомас.
Сійӧ лӧсьӧдчис лепитны Ильичлысь портрет.
Мӧдісны видлавны рисуноксӧ.
Рисунок вылас мечыс эз нин вӧв, а сы местаын вӧлі кодзув.
Андреев видзӧдіс тшӧтш.
— Но, кутшӧмджык ті ногӧн? — шыасис сы дорӧ Владимир Ильич.
— Зэв бур, сӧмын ещӧ мыйсюрӧ...
Андреев босьтіс карандаш да, художник разрешитӧм серти, сэки жӧ пызан вылас выльысь серпасаліс гербсӧ.
Сійӧ сукджыка серпасаліс кольтаяссӧ, сылӧн ёнджыка кутісны тӧдчыны шонділӧн дзирдалысь югӧръясыс, ставсӧ вӧчис кыдзкӧ тӧдчанаджыкӧн, синмад шыбитчанаджыкӧн.
Кодзулыс лои стрӧг вит пома формаа, и лозунг: «Став канмуясса пролетарийяс, ӧтувтчӧй!» кутіс тыдавны ёнджыка.
Российскӧй Сӧветскӧй Федеративнӧй Социалистическӧй Республикалӧн гербъяслысь тайӧ проектсӧ, кодӧс вӧчӧма Владимир Ильич индӧдъяс серти, и вӧлі утвердитӧма 1918 воын.
Сійӧ вӧлі гӧгӧрвоана став уджалысь йӧзлы, кодъяс дорйисны врагъясысь ассьыныс рӧднӧй Сӧвет власьтсӧ.
Вит пельӧса кодзулыс, коді дзирдалӧ герб вылысладорас, лои миян Армиялӧн эмблемаӧн — Гӧрд Армияса кодзулӧн.
Ӧні миян государство лои вынйӧра Сӧветскӧй Социалистическӧй Республикалӧн Союзӧн.
Сӧвет Союзлӧн гербас сідзжӧ эмӧсь чарла да мӧлӧт да петысь шонді югӧръяс пӧвстын кольтаяс.
И быд республикаын эм асланыс герб.
Республикаяслӧн гербъяс вылын шондіыс петӧ лымъя гӧраяс сайсянь да помтӧм-дортӧм саридз сайсянь.
Быд герб вылын лозунг: «Став канмуясса пролетарийяс, ӧтувтчӧй!» да уджалысь йӧзлӧн мирын медводдза государстволӧн эмблема — чарла да мӧлӧт.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Кремльын @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 64‒66.}
КРЕМЛЬЫН
Тэрыб, чёткӧй воськовъяс гораа кылӧны тыртӧм на коридорын.
Тайӧ Владимир Ильич водз асывнас тэрмасьӧ аслас патераысь Совнаркомӧ.
Сы ӧдзӧс дорын дежуритысь часӧвӧй, Владимир Ильичӧс аддзӧм бӧрын, сувтӧ дзик веськыда да гордӧй радлунӧн сетӧ сылы честь.
— Видза оланныд, ёрт! — меліа здоровайтчӧ Владимир Ильич.
— Видза оланныд, Владимир Ильич! — гораа вочавидзӧ командиръяслӧн кремлёвскӧй школаса красноармееч.
Мыйӧн сӧмын пӧдлассьыліс Владимир Ильич кабинетлӧн, прӧстӧй югыд жырлӧн, ӧдзӧсыс, сэні заводитчыліс удж, коді требуйтіс зэв ыджыд напряжение.
Владимир Ильич радейтліс быдтор кузя стрӧг пӧрадок.
Пызан вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, кӧні куйліс нин асылын вайӧм почта да торйӧн — фронтъяс вывсянь телеграммаяс, Владимир Ильич босьтліс буретш тайӧ пачкасӧ да тэрыба лыддьыліс телеграммаяссӧ, сэтшӧм тэрыба, мый, кажитчӧ, нинӧм оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, мый сэтчӧ гижӧма.
А сійӧ ставсӧ нин тӧдіс наизусть да бӧрыннас цитируйтіс видзӧдлытӧг кывйысь кывйӧ.
А цифраяссӧ тӧдіс век шензьӧдана стӧча, быттьӧкӧ сійӧ дыр велӧдіс найӧс та водзвылын.
Телеграммалысь ыстан да воан кадсӧ кӧ, то обязательнӧ часъяс да минутъяс да, дерт жӧ, верстъяслысь, маршъяслысь, поездъяс мунӧмлысь цифраяссӧ, красноармеечьяслысь лыдсӧ, уна-ӧ пушкаяс, ружьеяс, вагонъяс да паровозъяс.
Документъяссӧ тадзи лыддьӧмсӧ кӧ эн аддзыв уна дасысь да уна сёысь, то, збыльысь, эськӧ некыдз эз веритсьы.
Колӧ вӧлі шензьӧдана память, вирдалысь восприятие, медым тӧрӧдны сійӧс ставсӧ, мый тӧрӧдліс тайӧ збыльысь гениальнӧй мортыс аслас ставсӧ шымыртысь юр вемас.
Тӧдмасис телеграммаясӧн — и пыр жӧ карта дорӧ: ӧти, мӧд, коймӧд дорӧ...
Быдлаӧ ӧшлӧма картаяс, и быдлаын аслас киӧн пасъялӧма фронтъяс.
Враг наступайтіс миян том социалистическӧй республика вылӧ.
Врагъяс вӧліны унаӧнӧсь: и белогвардеечьяс, и интервентъяс.
Владимир Ильич пасъялӧ, мый лои лунтырӧн, кутшӧма вежсис фронтъяс вылын положениеыс пӧлучитӧм бӧръя донесениеяс серти.
Ставсӧ изучитіс, пасъяліс, муніс пызан дорӧ да тэрыба-тэрыба мӧдіс гижавны телеграмма бӧрся телеграмма.
Кутісны сяргыны телефон звӧнокъяс, дугдывтӧг кылӧны телефон пыр сёрнияс, прямӧй провод кузя вызовъяс быдладорӧ — и войвылӧ, и лунвылӧ, и асыввылӧ, и рытыввылӧ.
И ставыс мӧдіс юравны, и уджавны!..
И тадзи быд лун, недельысь недельӧ, тӧлысьысь тӧлысьӧ.
Век выль и выль делӧяс, ӧти сложнӧйджык мӧдысь.
И сэк жӧ уджалӧ выль небӧгъяс вылын, гижӧ брошюраяс, статьяяс да листовкаяс.
И век спокойнӧй, выдержаннӧй, дженьыд сёрниа, тэрыб вӧраса да кыпыд.
Сы пытшкын вӧлі вынъяслӧн, вдохновениелӧн, творчестволӧн, энергиялӧн да волялӧн збыльысь помасьлытӧм источник.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Школаын ёлка вылын @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 67‒70.}
ШКОЛАЫН ЁЛКА ВЫЛЫН
— Кӧсъянныд, Владимир Дмитриевич, ветлыны челядь праздник вылӧ? — юаліс менсьым Владимир Ильич.
— Кӧсъя, — шуа.
— Но сідзкӧ вот, судзӧдӧй кӧть кытысь преникъяс, кампетъяс, нянь, гольганъяс, чачаяс, и мунам аски рыт кежлӧ школаӧ Надяӧс аддзӧдлыны.
Вӧчам челядьлы праздник, а расход вылӧ со тіянлы сьӧм.
Дас ӧкмысӧд во вӧлі сьӧкыд, тшыгъялан да кӧдзыд воӧн.
Муніс гражданскӧй война, ставсӧ, мый вермис, веськӧдлан котыр мӧдӧдаліс фронт вылӧ.
Каръясын сёян-юан вӧлі этша.
Кыдзкӧ муртса ми ньӧбим тыртчӧмӧн ставсӧ, мый аддзим челядьлы, да ыстім школаӧ, медым челядь велӧдысьясыскӧд ӧтвылысь лӧсьӧдасны ёлка.
Аскинас, кыдзи и вӧлі шуӧма, Владимир Ильич воис школаӧ.
Тайӧ школаас, Сокольникиын, сэки шойччис Надежда Константиновна.
Владимир Ильичӧс виччысисны нин, и, кор сійӧ Надежда Константиновнакӧд да Мария Ильиничнакӧд ӧтлаын лэччис улыс жырйӧ, кытчӧ вӧлі сувтӧдӧма ёлка, челядь пыр жӧ кытшалісны сійӧс.
— Мыйӧн нӧ ми кутам ворсны? — юаліс Владимир Ильичлысь ичӧтик нывка. — Вай регыдджык!..
Но, мыйӧн нӧ?
— Ӧні вайӧ хороводӧн ворсны кутам ёлка гӧгӧр, — шуис Владимир Ильич. — Сьывны мӧдам, а сэсся шырӧн-каньӧн...
— Сӧгласенӧсь, сӧгласенӧсь! — кияснас клопайтіг горӧдіс нывка и сы бӧрся ӧтпырйӧ ставныс мукӧдыс.
— Сӧгласенӧсь?
Но сідзкӧ мый нӧ, код сайын делӧыс?..
Вай китӧ!..
Но, ӧдйӧджык, ставныд кутчысьӧй!
И ӧти здукӧн артмис челядьяслӧн и гырысьяслӧн ыджыд кытш.
Владимир Ильич мӧдӧдчис ёлка гӧгӧр, и ставныс сы бӧрся.
— Но, заводит сьывны!
Мый нӧ тэ?.. — шыасис Владимир Ильич кодзлалысь синъяса нывкаыслы, коді предложитіс ворсны, и сійӧ заводитіс сьывны.
Ставныс кутісны сьывны ёлка йылысь сьыланкыв да мӧдісны гӧгравны ёлка гӧгӧр.
Владимир Ильич сьыліс гӧлӧстырнас.
Тайӧ кадас ёлка друг ыпнитіс уна рӧма биясӧн.
Тайӧс школаса монтёр лӧсьӧдӧма.
Сійӧ корсьӧма ичӧтик электрическӧй лампочкаяс да тӧрыт, сёр рытын, кор ставныс узисны, кужӧмӧн нюжӧдӧма шнур да ёлка увъяс вылӧ ӧшлӧма лампочкаяссӧ.
Челядь чиктылӧмлы да радлӧмлы эз вӧв помыс.
Владимир Ильич сьӧлӧмсяньыс гажӧдчис, сераліс да сьыліс накӧд тшӧтш.
Челядь сеталісны сылы юалӧмъяс, и сійӧ быдӧнлы вевъявліс вочавидзны.
Сійӧ и ачыс сетавліс налы юалӧмъяс, тшӧктыліс тӧдмавны нӧдкывъяс, и сӧмын ковмыліс шензьыны, кытысь сійӧ тайӧс ставсӧ помнитӧ.
Серам да шуткаяс юргисны ёлка гӧгӧр.
— Но, а ӧні шырӧн-каньӧн!..
Мый нӧ тайӧ ті?
Вунӧдінныд? — ышӧдіс челядьӧс Владимир Ильич.
И бара артмис кытш, и бара челядь пӧвстын Владимир Ильич...
Ворсӧ сійӧ сьӧлӧмсяньыс, оз лэдз каньӧс, видзӧ шырӧс.
Ворсӧм бӧрын заводитчис сёрни.
Челядь сёрнитісны сыкӧд прӧстӧя, и некод эз яндысь.
Сійӧ вӧлі нин налы ас мортӧн.
Найӧ нуӧдісны сійӧс гырысьяс дорысь аскӧдныс чай юны да ӧта-мӧд вежмӧн гӧститӧдісны, пукталісны сылы варенье да дзик ставныс кӧсйисны сылы мыйкӧ вӧчны.
А сійӧ поткӧдаліс налы грецкӧй ӧрешки, пӧсь стӧканъясысь кисьталіс блюдъясӧ чай, пуктавліс юмовторъяс да меліа видзӧдіс быдӧн бӧрся, быттьӧ ставныс найӧ вӧліны сы семьяысь.
Владимир Ильич зэв ёна радейтіс челядьӧс, и челядь чувствуйтісны тайӧс.
Сійӧ регыдӧн тӧдмаліс налысь нимъяссӧ, и ковмыліс сӧмын шензьыны, мыйла сійӧ эз сорлав найӧс.
Челядькӧд нинӧм оз позь вӧлі вӧчны, найӧ дзикӧдз ас дораныс кыскисны Владимир Ильичӧс.
Чай юӧм бӧрын челядь нуӧдісны сійӧс мукӧд жыръясӧ, висьталісны, мый сэні налӧн эм секрет.
Челядь нуӧдісны сійӧс живӧй уголокӧ, петкӧдлісны чегӧм бордъя чавканӧс, воробейӧс, коді воштӧма канькӧд тышкасигӧн бӧжджынсӧ, ужӧс, ичӧтик ёжӧс да лягушкаӧс.
Сэсся вайисны рисунокъяс, ассьыныс журнал.
Владимир Ильичӧс шымыртісны налӧн делӧясныс, да сідзи, кыдзи быттьӧ сійӧ нэм чӧжыс сӧмын и занимайтчӧма школьникъяскӧд.
Медбӧрын челядьлы сеталісны козинъяс, и миянлы колӧ вӧлі мунны.
Миянӧс колльӧдігӧн найӧ корисны волыны на дорӧ ещӧ и ещӧ.
Владимир Ильич пӧся прӧститчис аслас ичӧтик ёртъяскӧд.
Праздникыс артмис зэв бур, и челядь сы бӧрын гижавлісны Владимир Ильичлы письмӧяс, а сійӧ, кӧть сылӧн юрвывтырыс вӧлі уджыс, век вочавидзліс налы.
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Прогулка @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 71‒77.}
ПРОГУЛКА
Висигас Владимир Ильичлы волывлісны зэв уна письмӧяс, волывлісны рабочӧй делегацияяс.
Ставныс волнуйтчисны, юасисны, кутшӧм сылӧн дзоньвидзалуныс.
Кор Владимир Ильичлы лои кокньыдджык — сійӧ заводитіс нин ветлӧдлыны да весиг петавліс прогулка вылӧ, — быдӧнлы вочавидзлім, мый Ленин бурдӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд радлун.
Но рабочӧйяс тӧждысисны: бурдӧ тайӧ бур, а кор нӧ сійӧс аддзӧдлыны позяс?
Ми юалім врачьяслысь, кор Владимир Ильичлы позяс выступитны кутшӧмкӧ митинг вылын.
И пӧлучитім вочакыв: куим тӧлысьысь не водзджык.
Колӧ вӧлі Владимир Ильичӧс снимайтны киноӧ.
Съёмкаяссӧ нуӧдны вӧлі индӧма оператор Болтянскийӧс.
Сылы тшӧктісны вӧчны тайӧс сідзи, медым Владимир Ильич эз казяв, а то сійӧ оз кут снимайтчыны.
Ми сёрнитчим Болтинскийкӧд, мый мича шондіа лунӧ сійӧ воас Кремльӧ аслас кинооператоръясыскӧд да сувтӧдлас найӧс пельӧсъяс сайӧ, асфальтируйтӧм дорожка пӧлӧн, коді мунӧ арсенал здание пӧлӧн «Сар-пушкаӧдз».
Пырджык таті гуляйтлывліс Владимир Ильич.
Сёрнитчим тайӧ зэв колана делӧсӧ вӧчны ӧдйӧджык, медым сэсся кинолентасӧ лэдзны уна экземплярӧн да татшӧм ногӧн петкӧдлыны рабочӧйяслы да став войтырлы Владимир Ильичлысь Кремльын прогулкасӧ.
Вӧлі 1918 вося сентябр тӧлысь.
Пуксис зэв мича арся лун.
Телефон пыр юӧртім Болтянскийлы, мый колӧ лӧсьӧдчыны, да казьтыштім Владимир Ильичлы, мый час гӧгӧрын сылы обязательнӧ колӧ петны прогулка вылӧ, кыдзи тайӧс быть тшӧктӧны вӧчны врачьяс.
Владимир Ильич сӧгласитчис.
Индӧм кадӧ ме бара казьтышті Владимир Ильичлы, мый колӧ петны гуляйтны.
Сійӧ тэрыба чеччис, босьтіс кепкасӧ да шуис:
— Пета пальтотӧг: талун зэв мича луныс!
Болтянскийлы юӧртісны делӧясӧн Управлениеса ёртъяс, мый Владимир Ильич петӧ.
Текущӧй делӧяс йылысь сёрнитігтыр ми петім подъездысь да мӧдӧдчим асфальтируйтӧм дорожкалань.
Киноплёнка вылӧ снимитӧма ставсӧ — Владимир Ильич петӧмсянь да гортас пыртӧдзыс.
Ми мунім варовитігтырйи.
Тайӧ кадас кинооператоръяс быдладорсянь кыйисны Владимир Ильичлысь быд воськов, быд движение.
Найӧ зілисны тайӧс вӧчны гусьӧн, полісны, мый Владимир Ильич казялас найӧс да сэки снимайтчӧм помасяс: сійӧ мунас прогулка вылысь.
Медым Владимир Ильичӧс снимайтасны ӧтнассӧ, ме надзӧникӧн мӧді вешйыны сы дорысь бокӧджык.
Сійӧ казяліс тайӧс да шуис:
— Мый нӧ ті, батенька, вешъянныд бокӧ?..
Гуляйтны кӧ — то ӧтлаын.
Ме пырысь-пыр жӧ матыстчи сы дінӧ, и ми водзӧ мӧдім сёрнитны.
Тадзи ми воим «Сар-пушка» дорӧдз.
Кор ме вӧзйи ветлыны водзӧ, Владимир Ильич вочавидзис:
— Окота эськӧ, но оз позь: колӧ вевъявны нёль часӧдз ещӧ ӧттор-мӧдтор гижыштны да примитны кык ёртӧс, кодъяс долженӧсь локны.
Ми бӧр бергӧдчим.
Некымын дас воськов бӧрын Владимир Ильич друг шуис:
— Видзӧдлӧй, со кодкӧ котӧртӧ, и сылӧн мыйкӧ пельпомъяс саяс...
Да тайӧ жӧ киношник!
— Да, — вочавидзи ме, — тайӧ кинооператор, и найӧ тані унаӧнӧсь.
Тіянӧс снимайтісны.
— А коді нӧ тіянлы тайӧс разрешитіс? — юаліс сійӧ. — И мыйла ті меным энӧ водзвыв висьталӧй?
— Сы вӧсна, мый ті эськӧ энӧ кутӧй снимайтчынысӧ, а тайӧ быть колӧ.
— Сідзкӧ, ті менӧ ылӧдінныд...
Кыдзи нӧ сідз, Владимир Дмитриевич? — кӧритӧмпырысь юаліс сійӧ менсьым.
— Нэм чӧжӧн медводдзаысь и медбӧръяысь, Владимир Ильич!
Но тіянӧс колӧ вӧлі кӧть кыдз да петкӧдлыны рабочӧйяслы.
Быдӧн радӧсь, мый ті бурданныд, кӧсйӧны тіянкӧд аддзысьлыны, пока кӧть киноын.
Ӧд выступайтны тіянлы куим тӧлысь кымын на оз позь...
— Но, тайӧс видзӧдлам на!.. — паныд шуис Владимир Ильич.
Тадзи решитісны врачьяс.
А рабочӧйяс быдлаын волнуйтчӧны.
Ми и думыштім снимайтны тіянӧс прогулка дырйи да петкӧдлыны быд рабочӧй клубын.
Тайӧ вывті ёна колӧ рабочӧй класслы.
— Но колӧ кӧ, сэк мӧд делӧ, и гректӧ ті мынтінныд.
Ми сералыштім, шутитыштім сы вылын, кыдзи ставсӧ тайӧс вӧлі вӧчӧма, да, гажаа, кыпыда сёрнитігтыр, мӧдӧдчим водзӧ.
— Да тані тіян быдса киношнӧй заговор!..
Сюся, сюся ті менӧ кӧмӧдінныд, — бурпырысь сёрнитіс Владимир Ильич.
Кинооператоръяс казялісны «заговор» эрдӧдӧмсӧ, петісны асланыс дзебсянінъясысь да снимайтісны тайӧ сёрниыслысь став сценасӧ.
Помнита, тайӧ кадръясыс вӧліны торъя удачнӧйӧсь, сы вӧсна мый Владимир Ильич сэки зэв долыда сераліс.
Мукӧд моментъясыс сідзжӧ вӧліны зэв жизненнӧйӧсь да интереснӧйӧсь.
Кор Болтянский петкӧдліс Владимир Ильичлы став тайӧ лентасӧ залын, то «Сар-пушка» дорса кадръясыс торъя ёна кажитчисны сылы.
Кинолента видзӧдлӧм бӧрын недыр мысти вӧлі лӧсьӧдӧма «Владимир Ильичлӧн Кремльӧд прогулка» нима кинокартина, кодӧс вӧлі лэдзӧма кинотеатръяс экранъяс вылӧ.
Медводз сійӧс петкӧдлісны кыдзи «журналӧс» Мӧскуаса рабочӧй кварталъясса киноэкранъяс вылын, а сэсся сійӧс кутісны петкӧдлыны быдлаын.
Видзӧдысьяслӧн радлуныс вӧлі висьтавны позьтӧм.
Кор экран вылын тыдовтчыліс Владимир Ильич, ставныс сувтлісны, дыр аплодируйтлісны, и гораа юраліс залын:
— Мед олас Владимир Ильич!
{Бонч-Бруевич В. Д. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Владимир Ильич субботник вылын @ казьтылӧм @ В. Бонч-Бруевич. Миян Ильич @ 1959 @ Лб. 78‒79.}
ВЛАДИМИР ИЛЬИЧ СУББОТНИК ВЫЛЫН
1920 вося май Первой лун.
Большевистскӧй партия чукӧстчис — демонстрация пыдди котыртны ставрочмувывса субботник. Тайӧ чукӧстчӧмсӧ пӧся примитісны уджалысь йӧз.
Водз асывсянь кар кузя сьыланкывъясӧн мӧдӧдчисны субботник вылӧ мӧскуаса рабочӧйяслӧн да служащӧйяслӧн колоннаяс.
Тайӧ лунас водз заводитісны овны Кремльын.
Субботник вылӧ воӧм сотрудникъяс ӧтувтчалісны группаясӧ, отрядъясӧ, колоннаясӧ да муналісны индӧм местаясӧ.
Кремльса красноармеечьяс эз вермыны эновтны ассьыныс службанысӧ.
Сы вӧсна и вӧлі решитӧма, мый субботничайтны найӧ кутасны Кремльын, кӧні уджыс вӧлі сідзжӧ уна.
Кремлёвскӧй воинскӧй часть стрӧитчис площадь вылын, казармаяслы паныд.
Асывнас ӧкмыс час гӧгӧрын Владимир Ильич петіс площадь вылӧ, матыстчис командир дорӧ, военнӧй ногӧн сетіс честь да шуис:
— Командир ёрт, разрешитӧй меным тіян частькӧд участвуйтны субботникын.
Командир сутш кежлӧ шӧйӧвошлі, сэсся вочавидзис:
— Пӧжалуйста!
Сувтӧй, Владимир Ильич, веськыдладор флангас!
Владимир Ильич тэрыба муніс веськыдладор флангӧ да сувтіс шеренгаӧ.
Красноармеечьяслӧн настроениеыс пыр жӧ лои зэв кыпыд.
Найӧ вӧліны шудаӧсь, мый Владимир Ильич накӧд ӧтлаын.
Кутіс ворсны оркестр, и часть мӧдӧдчис уджаланінӧ.
Колӧ вӧлі весавны кремлёвскӧй площадь вылысь кыдзсюрӧ шыблалӧм пӧв да кер чукӧръяс, изъяс, нуавны тайӧс ставсӧ ылӧджык да тэчны сортӧн-сортӧн: пӧвъяссӧ, керъяссӧ, тьӧсъяссӧ — ставсӧ торйӧн.
Ставныс дружнӧя босьтчисны удж бердӧ.
Владимир Ильич уджаліс сьӧлӧмсяньыс, шойччывліс сӧмын мукӧдъяскӧд тшӧтш, кор вӧчлісны куритчӧм вылӧ вит минут дыра перерыв.
Тайӧ вит минут чӧжыс ставныслӧн вниманиеныс вӧлі Владимир Ильич вылын.
Сійӧ шутитіс, сераліс, юасис, висьтавліс да вообщӧ чувствуйтіс асьсӧ зэв бура.
Мӧскуаын быдладорӧ паськаліс юӧр, мый Владимир Ильич тожӧ уджалӧ субботник вылын.
Быдлаын ыджыд кыпыдлунӧн вӧлі встретитӧма тайӧ нимкодь юӧрсӧ.
{Виноградская С. С. (комиӧдіс Потолицын Л. В.) @ Юбиляр @ висьт @ С. Виноградская. Юбиляр @ 1969 @ Лб. 3‒21.}
Виноградская Софья
Юбиляр
Пуксис революциялӧн коймӧд тулыс.
Сэкся тулысын Ленинлы тырис ветымын арӧс.
Кык во нин сійӧ оліс Мӧскуаын.
И мӧскуаса большевикъяс кӧсйисны пасйыны сылысь чужан лунсӧ, аддзысьны сыкӧд тайӧ лунӧ, колльӧдны ӧтлаын сыкӧд рыт.
Юӧртісны та йылысь Ленинлы.
Но юбиляр и сёрнитны эз кӧсйы юбилей йылысь.
Сідзи и вочавидзис, мый нинӧм вылӧ оз лок, мый юбилейяс — сійӧ йӧйталӧм и нинӧмла татшӧм йӧйталанторсӧ вӧчны.
— Нинӧм оз артмы! — юӧртіс телефон пыр Мария Ильинична ыджыд чойыслы. — Да, Анечка, нинӧм оз артмы!
Юбилей йылысь Володя и кывзыны оз кӧсйы.
Ёртъяс ӧні Надя пыр видласны корны — гашкӧ, сійӧ вермас?..
— Но, Владимир Ильич кӧ «кывзыны оз кӧсйы», юбилейлы не лоны! — шогӧ усис «Правдаса» сотрудница Саша, коді кывзіс Ильичлӧн кык чойлысь телефон пыр сёрнисӧ.
— Ковмас миянлы йӧзӧдны «Ильичӧс ыштӧдан вежон», — шмонитісны редакцияын.
— Кыш! Кыш-кыш, татысь! — тешкодя ӧвтыштлас киясӧн Мария Ильинична да, быттьӧ курӧгъясӧс, вӧтлас шмонитысьясӧс.
— Но и Владимир Ильичлы колӧ гӧгӧрвоны ёртъяссӧ, — шуис Саша. — Овны Ильичкӧд ӧти карын и весиг не аддзывны сійӧс татшӧм лунӧ...
Ті асьныд кыдзи думайтанныд, а, Мария Ильинична?
— Пондіс менсьым перйыны лов...
— Мария Ильинична, ӧд ме збыльысь юала.
Ӧні став ёртъяслӧн сьӧлӧм выланыс сэтшӧм лӧсьыд.
Белӧйясӧс пасьвартім.
И буретш Ильичлы ветымын арӧс!
Кыдзи нӧ не пасйыны?
Ӧд ветымын ар!
— Но, нылукӧй, ме гӧгӧрвоа.
Сӧмын Ильичтӧ зэв ёна дӧзмӧдӧ быдсяма юбилейнӧйыс, ыдждӧдлӧмыс да вылӧ лэптӧдӧмыс.
Сылы ставыс тайӧ оз во сьӧлӧм вылас. — Мария Ильинична чукыртчыліс, вӧрӧдыштіс чепельӧ тэчӧм чунь йывъяснас, быттьӧкӧ инмӧдчыліс кутшӧмкӧ сибданторйӧ. — «Тешкодь, абу лӧсьыд ни абу тӧлка пукавны да кывзыны, кыдзи тэнӧ ошкӧны», — шуӧ Ильич.
Вот ёртъяслы и колӧ тшӧтш гӧгӧрвоны сійӧс.
Ӧд Ильичыд гажтӧмтчыны кутас...
— Владимир Ильич ӧмӧй коркӧ гажтӧмтчылӧ? — шензис Саша.
— Унджыкысьсӧ сылы некор гажтӧмтчыны. — Мария Ильинична нюмдіс Сашалӧн челядь сяма юасьӧмысь. — Но быдсяма весь сёрни, «ӧттор-мӧдтор» йылысь, «ковтӧм-шогмытӧм» сёрни, кыдзи шуӧ Ильич, сійӧ терпитны оз вермы.
Владимир Ильич радейтӧ кывзыны сэк, кор сылы висьтавлӧны мыйкӧ выльтор йылысь, мый сійӧ оз на тӧд.
Ӧшиньлань бергӧдчӧм бӧрын да аслас привычка серти кутшӧмкӧ сӧмын сылы тыдалана чутӧ видзӧдігмоз Мария Ильинична пӧдыштӧмкодь гӧлӧсӧн шуис:
— Тадзи вӧлі век.
И гортын вокъяс эз радейтлыны больгӧм, нем уджтӧг да тӧлктӧг олӧм.
Саша чӧв усис.
Мӧдысь нин Мария Ильинична казьтылӧ сы дырйи вокъяс йылысь.
И быд пӧрйӧ Сашалӧн орлӧ лолалӧмыс.
Чайтсьӧ, оз ков, оз позь сёрнитны та йылысь.
Вокъяс...
Александр...
Владимир...
А Мария Ильинична бӧр нин бергӧдіс Сашалань чужӧмсӧ, быттьӧкӧ воис ылысь, челядьдырся кадысь, кӧні сійӧ оліс вокъясыскӧд.
Сьылісӧ нюжӧдыштіг да ныр йывсӧ тогӧдыштіг сійӧ вашкӧдіс:
— Ильичлӧн весиг поговорка эм:
«Меным дыш больгыны весьшӧрӧ, бурджык петала ме вӧрӧ».
Вот ӧтлаасясны корсюрӧ прӧст кадӧ ёртъяс и заводитасны сёрнитны ӧттор-мӧдтор йылысь, а Ильич босьтӧ пищаль, ноксьӧ затворнас да шуалӧ: «Дыш больгыны весьшӧрӧ, бурджык пищальӧн петавны вӧрӧ».
Сэсся тӧд вылӧ уськӧдіс:
— А Горькӧйкӧд Ильич некор оз гажтӧмтчы.
Кор сійӧ Алексей Максимовичкӧд, сылы кадыс абу жаль.
— Ленин да Горькӧй!
Мӧвпыштны он лысьт! — челядь кодь сямнас мечтайтігтыр ышловзис Саша. — Эк, кутшӧма эськӧ ме кӧсйи кӧть ӧтчыд кывзыны, мый йылысь найӧ ас костаныс сёрнитӧны.
Навернӧ, пыр литература йылысь?
— И литература йылысь...
Но не сӧмын...
— Вот эськӧ гижны налысь сёрнияссӧ.
А, Мария Ильинична?
Ставсӧ, ставсӧ гижны!
— Но, мый нӧшта кӧсйӧма! — нюмдіс Мария Ильинична. — Ми гортын Надякӧд зілям кольны найӧс ӧтнанысӧ, медым пӧттӧдз сёрнитасны.
Мыйла налы мешайтны?
Горькӧй уна быдторсӧ висьтавлӧ — коді сэні, граница сайын, олӧ, мый гижӧны миян йылысь, мый тані вӧчӧны миян учёнӧйяс...
Сійӧ сӧмын на пырӧ керкаӧ, пальтосӧ на эз пӧрччы, а Ильич нин тэрмасьӧ паныд, нуӧдӧ ас дорас, пуксьӧдӧ и гажаа сідз, крукыштӧмӧн юалӧ: «Ну, Алексей Максимович, мый ӧні сёрнитӧны миян йылысь путкыльтӧм классъяс?»
— А Горькӧй?
— А Горькӧй шпыньмунас: «Пыр жӧ доложита, Владимир Ильич!»
— Ха-ха-ха! — гылыда да помвыв, дугдытӧг кутіс серавны Саша.
— Но, пондіс ваксьыны, быттьӧкӧ вурсян машина вылын таркӧдӧ! — кватитчис Мария Ильинична. — Кыскис менӧ сёрниӧ, лов перйӧ.
Сійӧ вештіс бокӧ чай юан тыртӧм стӧкансӧ да кутіс лыддьыны статья, но сылӧн пӧшти пыр стрӧг да неуна видзчысяна чужӧм вывсьыс ӧні дыр на эз быр Владимир Ильич йылысь сёрнитігӧн кыптӧм мелілун да радлун.
* * *
А куим лун мысти, пошта видлалігӧн, Саша аддзис ыджыд еджыд конвертын топыд билет пачка.
Партиялӧн Мӧскуаса комитет кораліс рыт вылӧ, кодӧс вӧлі сиӧма Владимир Ильич Ленинлы ветымын ар тырӧмлы.
— Мария Ильинична! — горӧдіс Саша. — Билетъяс!
Юбилей вылӧ!
Сідзкӧ, лоас!
А ті шулінныд Анна Ильиничналы:
«Нинӧм оз артмы!»
Ӧд со!
Ыстісны!..
Но Мария Ильинична мыйлакӧ эз шензьы, сӧмын лыддис билетъяссӧ — нёль, гижис мыйкӧ календарас да сетіс Сашалы ӧти билет — мунӧй!
Нёль час кежлӧ, кыдзи век, Мария Ильинична муніс подножкаа, тарантас нога, важ сьӧд автомобильын пажнайтны Кремльӧ.
Но, кыдзи оз овлы мукӧд кадӧ, талун сійӧ мыйлакӧ бӧрсӧ дыр эз лок.
Секретариатын дзик ӧткӧн пукалігӧн Саша сідзи и эз тӧд — мунны-ӧ юбилей вылӧ?..
Лоас сэні Ленин?
Локтіс Мария Ильинична рытгорувланьыс нин.
Сійӧ аддзис отсасьысьыслысь падмӧм, юасян синъяссӧ да нинӧм шутӧг кутіс йӧткалыштны сійӧс ӧдзӧслань.
Тайӧ кыв шутӧм, лача сетан жестыс висьталіс: «Мун!»
— Гашкӧ, сёрми нин, — ышловзис Саша.
Но Мария Ильинична сӧмын аслысногӧн нюмдіс, быттьӧ тӧдіс мыйкӧ гусятор.
Немтор юасьтӧг, сы вӧсна мый велаліс нин гӧгӧрвоны «Правдаса» секретарӧс куш сӧмын кыпыд, пӧсь синъясыс серти, Саша тракнитӧмӧн нетшыштіс вешалкаысь пальтосӧ да шапочкасӧ, прӧщайтчӧм могысь ӧвтыштіс кияснас, чепӧсйис-петіс кабинетысь да, ыджыдысь-ыджыд шуд сьӧлӧмсьыс кылӧмӧн, шурӧбтіс аслас тэрыб кокъяснас улӧ пос кузя, векньыдик, телегаясӧн да грузовикъясӧн тырӧм типография двор кузя.
Типографияӧ вӧлі вайӧмаӧсь бумага.
Ворота сайӧ петӧм бӧрын сійӧ котӧртіс, джуджыд каблукъяснас тувсов васӧ резігтыр, векньыд, чукля Тверскӧй улича кузя, киссьӧм тротуаръясыс кодлӧн уналаті вӧлі ойдӧмаӧсь ваӧн, а дзескыда сулалысь керкаясыс тані эз вӧвны джуджыдӧсь.
Пельтӧ чунӧдмӧн зёлякылісны, бовъялісны, швачӧдчисны тӧв йылын важ, сімӧм, кӧрсьӧм, революцияӧдзса на вывескаяс.
Кор Саша котӧрӧн воис пельӧсса аптекаӧдз, сійӧ виччысьтӧг сувтіс.
Ӧшиньясас дзирдалісны важся кадын моз кык зэв ыджыд стекляннӧй шар, на пытшкын вӧлі югыд, яръюгыд жидкость — вижовгӧрд да турунвиж рӧма.
Быттьӧ аслыссяма рӧмпӧштанын аддзис Саша асьсӧ тешкодьӧн, паськавсьӧмӧн, и сӧмын тані усис сылы тӧд вылас, мый сійӧ эз веж паськӧмсӧ.
А ӧд сійӧ мунӧ ленинскӧй рыт вылӧ!..
Но гортӧ ветлігкості, поліс Саша, позьӧ сёрмыны.
А Ленин кӧ сэні нин?
Сійӧ ярскӧба шымыртчис пальтонас, чеччыштіс тротуар вывсянь да кутіс вуджны Сӧветскӧй площадь.
Веськыда Саша водзын, джуджыд обелиск бердӧ нёровтчӧмӧн, площадь шӧрын сулаліс гранитысь вӧчӧм нывбаба — уна чукыра прӧст античнӧй туникаа да фригийскӧй шапочкаа...
Нывбаба — Революциялӧн серпас.
Сійӧ нюжӧдӧма кисӧ Мӧскуаса Сӧветлӧн венецианскӧй ӧшиньяслань, кодъясӧс ӧні пытшкӧссяньыс югдӧдісны хрустальнӧй люстралӧн биясыс.
На югӧрын сэтшӧм бура тыдаліс киыс, мый позьӧ вӧлі ясыда аддзыны весиг из чуньяслысь кусыньяссӧ.
Обелиск подулас, бронзаысь вӧчӧм листъясӧ, вӧлі гижӧма Сӧветскӧй Конституцияысь кывъяс.
Тані век вӧлі йӧза.
Тані гораа лыддьывлісны: «Коді оз уджав, сійӧ оз сёй».
Обелисксӧ восьтылісны Октябрся революциялы кык во тыран лун кежлӧ.
А со эсійӧ ичӧтик балконсяньыс ӧтчыд сёрнитліс Ленин...
Важӧн нин Саша мӧскуаса керкаяс да уличаяс аддзыліс кыдзкӧ кык ногӧн, быттьӧкӧ сылы ӧттшӧтш тыдаліс и сійӧ, мый тані вӧлі войдӧр, и сійӧ, мый тані ӧні.
Тайӧ карас ставыс вежсьыліс сы син водзын.
Со генерал-губернаторлӧн керкаыс.
Ӧні сійӧ веськаліс нин историяӧ — 1917 воын тані вӧлі восстаниелӧн штаб.
Татысянь большевикъяс веськӧдлісны мӧскуаса уличаяс вылын мунысь октябрся косьясӧн.
Кор Саша видзӧдліс Сӧвет площадьвывса обелиск вылӧ да Мездлун серпасалысь зэв лӧсьыд гранитнӧй ань вылӧ, сылы тӧд вылӧ уси верзьӧма статуя — сарскӧй генерал Скобелев пукалӧ вӧв вылын да грӧзитчӧ сабляӧн.
Статуяыс сулаліс тані, и площадьыс сэки шусьыліс Скобелевскӧйӧн.
Октябрся косьяс бӧрын чугуннӧй генералӧс путкыльтісны вӧлыскӧд ӧтлаын.
Сійӧ дыр на туплясис орчча дворын, грӧзитчис саблянас, кытчӧдз сійӧс эз кыскыны сывдӧм вылӧ...
Обелиск дорті мунӧм мысти Саша тэрыба кутіс лэччыны Столешников переулокті пӧжарнӧй каланча керкалань.
Сьӧлӧмыс сылӧн ёна тіпкис.
Сылы пыр чайтсис, мый сійӧ сёрмӧ, мый Ленин выступайтӧ нин...
Но мыйла сідзи, торъя ногӧн, нюмъёвтіс Мария Ильиничнаыс?
Тані мыйкӧ эм...
Кежанін сайын, Большая Дмитровка вылын, сійӧ век жӧ воис узоралӧм кӧрт ӧградаӧ, зэв гажа керка дінӧ.
Тайӧ вӧлі партия Мӧскуаса Комитетлӧн выль уджаланін.
Важ керкасӧ Леонтьевскӧй переулокысь взорвитісны — врагъяс шыбитісны сэтчӧ бомба.
Сэки куліс Мӧскуаса Комитетысь повтӧм секретарь Загорский ёрт, коді видліс бӧр шыбитны бомбасӧ ӧшиньӧд.
Взрывӧн виис да ранитіс уна ёртӧс...
Ӧні выль помещениеӧ локтісны мӧскуаса большевикъяс, медым тайӧ тувсов рытӧ аддзысьны Ленинкӧд, бурсины сылы.
Мӧскуаса Комитетлӧн векньыд, кузь зал вӧлі тыр нин.
А йӧзыс пыр локталіс.
Саша пуксис вайӧм улӧс вылӧ, дзик дорышас, тайӧ ас пукаланінас сійӧс лэдзис Матвей ёрт, партиялӧн городскӧй комитетысь рабочӧй-вурсьысь.
— Пуксьы, пуксьы! — небыда тшӧктіс сійӧ, ассьыс, быттьӧкӧ изйысь лӧсалӧм, ёна ропкысьӧм бандзибъяса, ыджыд да зумышкодь синъяса, квадратнӧй чужӧмсӧ сылань бергӧдӧмӧн. — Пуксьы, прӧст местаыд сэсся абу!
Саша, шӧйӧвошӧм да ӧттшӧтш шуда, мый веськаліс сэтшӧм матӧ трибунасянь, аттьӧалӧм могысь довкнитіс юрнас.
Стен бердӧ мыджсьӧмӧн сійӧ сюся видзӧдіс сы бӧрся, мый вӧчсис гӧгӧр.
Ленин эз тыдав ни трибуна дорын, ни креслӧясын.
А юбилейнӧй рытыс заводитчис нин.
Ораторъяс висьтавлісны нин ассьыныс речьяс.
Но сійӧ, код йылысь найӧ сёрнитісны, код вӧсна ставныс чукӧртчисны талун, эз вӧв.
«Мый нӧ тайӧ Мария Ильиничнаыс? — жугыльмис Саша. — Серам вылӧ ӧмӧй менӧ лэптіс?»
Сцена вылӧ петіс Горькӧй.
Писательлӧн кузь, вӧсни тушаыс мышкыртчӧма, йӧжгыльтчӧма, быттьӧ сылы кӧдзыд.
Дзик кушӧдз шырӧм юрсӧ копыртӧма увлань, бокӧ.
Чурвидзӧ моржлӧн кодь ускыс, лӧз синъяслӧн видзӧдласыс ньӧжмыд.
Максим Горькӧй воддза мозыс видзӧдіс эз залӧ, а кытчӧкӧ бокӧ, увлань, кӧні тыдаліс креслӧясӧн да йӧзӧн тупкыштӧм паркетлӧн неыджыд кушин, да сёрнитіс, ён, гырысь лысера веськӧдӧм кузь чуньяса кисӧ водзлань качӧдлӧмӧн.
— Эм йӧз, кодъяс йылысь сьӧкыд сёрнитны, налысь тӧдчанлунсӧ кыдзкӧ он шымырт ӧти кывйӧн.
Найӧ, кыдз эськӧ висьтавны, ворсӧны гигантскӧй сэтшӧм рычагӧн, бергӧдӧны историясӧ.
Асладораныс.
Писатель бергӧдчыштіс да видзӧдліс бӧрвыв, быттьӧ поліс, эз-ӧ лок сэтчӧ, президиумас, сійӧ, код йылысь муніс сёрниыс и коді асладорас бергӧдӧ историясӧ.
— Меным, кыдзи тайӧ шулӧны, кывлӧн художниклы, веськыда шуа, оз сюрны кывъяс серпасавны сылысь обликсӧ, — водзӧ ньӧжмыда нуӧдіс сёрнисӧ Горькӧй, быттьӧ корсис и сьӧкыда аддзис колана кывъяс. — Ленин — тайӧ мыйкӧ сэтшӧм зэв ыджыд, мувывса...
Та дырйи Горькӧйлӧн киясыс, нюжӧдӧм чуньяса зэв ён, уджалысь кияс, вӧчисны кытшов, быттьӧ зілисны сывйыштны мыйкӧ вывті ыджыдӧс, мувывсаӧс, зумыдӧс...
Друг сійӧ тэрыба кыпӧдіс юрсӧ, чужӧмыс сылӧн долыдмис, сійӧ веськыда нин кутіс видзӧдны залас да казьтывны:
— Лондонын, кор партиялӧн съезд вӧлі, локтіс Ленин ме ордӧ номерӧ, прӧстыняяс малаліс — абу-ӧ ульӧсь?
Лондон кар руа.
Со кыдз тӧждысис, мед ме эг висьмы.
Со кутшӧм Ленинӧс ме тӧда!
Дзик виччысьтӧмӧс!
Зал чуймӧмӧн кывзіс писательӧс.
— А кор Владимир Ильич вӧлі ме ордын Капри вылын, — пыр пыдӧджык писькӧдчис Максим Горькӧй ас казьтылӧмъясас, — то чери вугравліс шатинтӧг и сідз вӧлі сералӧ, кыдз сӧмын сійӧ ӧтнас и кужӧ!
Но и кор «тьӧткаӧн» ворсіс — тайӧ картіӧн — ёна серавліс...
И зал тшӧтш ызӧбӧн серӧктіс.
Сэсся Горькӧй сетчыштіс аслас кузь тушанас водзлань да, вӧсни сьылі вылын пукалысь шырӧм юрсӧ кыпӧдыштіг, шуис быттьӧкӧ мыйкӧ гусятор:
— Владимир Ленин, тӧданныд, ӧні вӧчӧ планетарнӧй удж, и меным, эскӧда тіянӧс, эсійӧ, шуштӧмкодь сыкӧд орччӧн.
А Ленин эз вӧв.
Совнаркомса Председатель пукаліс та кадӧ ас кабинетас Кремльын, эз кыв Горькӧйлысь кывъяссӧ Ленин йылысь, прӧст, шань, бур сьӧлӧма, зэв лӧсьыд серамӧн сералысь роч морт йылысь, коді сэтшӧма торъялӧ аслас ыджыд вежӧрӧн да планетарнӧй делӧнас, мый весигтӧ со и Горькӧйлы шуштӧмкодь сыкӧд орччӧн...
Горькӧй бӧрын выступайтісны поэтъяс.
<rus>Потомки не забудут звон</rus>
<rus>Стального имени наркома... —</rus>
лыддис том Александровский.
Кывбур гижысьяс бӧрти петіс трибуна дорӧ тӧдса большевик Ольминский.
Саша бура тӧдіс Михаил Степановичӧс — сійӧ вайӧдліс нылӧс кремлёвскӧй теремъясӧ, петкӧдліс сылы Оружейнӧй палата, висьтавліс большевистскӧй партиялӧн история йылысь, кодӧс сэки вӧлі некод на абу гижӧма.
Алӧйгӧрд мелі чужӧмыс Ольминскийлӧн, сылӧн правдивӧй, лӧз синъяснас, кодъяс лэдзисны ас пытшсьыс ясыдлун да лӧниник югыд, вӧлі быттьӧ босьтӧма дзор юрсисьыс да тошсьыс артмӧм эзысь рамаӧ.
Революционерлӧн тайӧ чужӧмыс сьӧлӧмӧ пырліс быдӧнлы и век кежлӧ.
Ольминский шыӧдчис чолӧмалӧмӧн ань дорӧ, коді пукаліс тайӧ рытас залын ставсьыс торъявтӧмӧнджык, ставсьыс рамӧнджык.
Тайӧ вӧлі Ленин олӧмын вернӧй спутница — Надежда Константиновна Крупская.
Мукӧддырся серти вӧччӧмаджык, татшӧм лун кузя юрсисӧ мичаа шыльӧдӧма, сідз, мед ни ӧти прать эз мыччысь, Надежда Константиновна яндысьыштӧмӧн дзебис ассьыс чужӧмсӧ, кор став залыс пондіс видзӧдны сы вылӧ.
Мелі, турунвиж рӧма выпуклӧй синъяса сылӧн муса чужӧм вылас тӧдчис шуда нюм, но, овацияяс вӧсна шӧйӧвошыштӧма, сійӧ дӧзмӧмпырысь да падмыштӧмӧн шуаліс:
— Но, менӧсӧ нин тані мыйла?
Менӧ кӧть нин энӧ вӧрзьӧдӧй!
Но, мыйла тайӧ?
Кора!
Но, оз ков!..
Сэсся йӧзӧдісны телеграмма: «Туркестанскӧй фронтлӧн Реввоенсовет ыстӧ Ленин киӧ сы чужан лун кузя кызь вагон нянь».
Тані жӧ юӧртісны Ленинлӧн тшӧктӧм йылысь: нянь юкны Петроградса, Мӧскуаса да Иваново-Вознесенскса челядь костын.
А ачыс Ленин век на эз вӧв...
Лои перерыв.
Ставнысӧ корисны буфетӧ.
Сэні кузь, ляпкыдик блюдоясӧ вӧлі зэв лӧсьыда тэчӧма ыджыд чукӧръясӧн прамӧй кавказса сыра, украинаса госа, астраханскӧй осетровӧй балыка свежӧй бутербродъяс.
Тайӧ фронт-победительяс ыстісны пролетарскӧй юркарлы.
Кыз, лёка гранитӧм, турунвижкодь рӧма стӧканъясын руаліс прамӧй чай.
Юисны сійӧс яръюгыд, сӧдз мампасьеӧн.
— Юам чай чӧскыдпырысь и мампасьеӧн, — быдлаысь позьӧ вӧлі кывны важ шмонькыв.
— А ми нӧ мый бокын сулалам, нинӧм огӧ сёйӧй? — шензис рабочӧй Матвей и петкӧдліс Сашалы волялысь салӧа аслас ыджыд бутерброд вылӧ. — Босьт и тэ.
Мӧскуа татшӧм бур случай кузя гӧститӧдӧ миянӧс.
— Не сӧмын Мӧскуа.
И Кремль мыйсюрӧ татчӧ вичмӧдіс, — шуис, гӧгрӧс чужӧмнас нимкодя нюмъяліг, бур сьӧлӧма, рыжӧй, еджговлӧз синъяса грузин-великан, ВЦИК-са секретарь Авель Енукидзе, кодӧс нимтылісны «Добрейшийӧн».
Сійӧ веськӧдліс Кремльлӧн став овмӧсӧн.
— Эновтӧй славяналысь тайӧ, ас костса вензьӧмсӧ! — кыліс орччӧн, и Саша аддзис Ломовӧс.
Кузь, вӧсньыдик, зэв лӧсьыд мыгӧра, мича кымӧс вылас дженьыда шырӧм юрси, ичӧтик нёптола щӧка, мелі, вывті интеллигентнӧй чужӧм, дзирдалан синъясыслӧн неуна сералана видзӧдлас — татшӧмӧн ортсысяньыс вӧлі Ломов. Сійӧ вӧлі Мӧскуаын Октябрся восстаниелӧн нырщикӧн.
Збыль нимыс сылӧн — Георгий Ипполитович Оппоков, но, кыдзи и унджык революционерыс, сійӧ и революция бӧрын колис ассьыс гуся нимсӧ.
И, кыдзи вӧвлі революционеръяс пӧвстын, сійӧ и тайӧ торжественнӧй рытӧ вӧлі аслас пыр новлан паськӧма — кузь сьӧд гача да крестӧн вышивайтӧм дӧрӧма, кодӧс вӧнявліс шӧвк тугъя югыдлӧз гартӧм шнурокӧн.
Саша вылӧ аслас сералана синъяснас видзӧдлӧм бӧрын Георгий Ипполитович небыда, дӧзмӧдтӧг нурбыльтіс:
— А Саша кывзӧ да оз сёй.
Непӧштӧ Васька кань.
Сы вӧсна и сэтшӧм косіник.
Сійӧ чегис шӧри ассьыс нянь шӧрӧмсӧ да ӧти торсӧ сюйис Сашалы веськыда вомас.
Сэки матыстчис нӧшта ӧти москвич, Обух, зэв ыджыд, ён Мусоргскийлӧн кодь чужӧма — сэтшӧм жӧ былькъя сюсь синъяс да кудриа, зыр лоп кодь тош.
Врач-большевик, Владимир Ильичлӧн матысса друг, Владимир Александрович коллис Ленин дінын ранитчӧм бӧрас медводдза, медся сьӧкыд войсӧ, 1918 вося август 31 лунлы паныда войсӧ, кор Ленин венласис смертькӧд.
(Обухлысь нимсӧ бӧрын вӧлі сетӧма Мӧскуаса ӧти уличалы да научнӧй институтлы.)
Тайӧ апрелься Ленин чужан рытӧ Обух вӧлі, кыдзи век, востер, варов и пельтӧ чунавтӧдз серавліс.
Паськыд шенасӧн сійӧ вештіс ассьыс сук сьӧд тошсӧ да мӧдӧдіс вомас ыж йӧлысь вӧчӧм кос сыртор, нёнялыштіс зарни рӧма мампасье, кыз дора стӧканысь ньылыштіс чай, сэсся лэптіс стӧкансӧ бур вина юан доз моз да кутіс лыддьыны «Евгений Онегинысь»:
<rus>И Страсбурга пирог нетленный</rus>
<rus>Меж сыром лимбургским живым</rus>
<rus>И ананасом золотым...</rus>
Ставӧн ваксисны-сералісны, а ставсьыс ёнджыка гирзис вынйӧра Обух.
* * *
— А Ильич пыр на пыксьӧ! — висьталісны ёртъяс, кодъяс кывзісны телефон пыр Ленинкӧд сёрнитчӧмъяссӧ. — Сёрнитчим, вӧйпӧдім сійӧс, мый локтас сӧмын концерт кежлӧ, радейтана музыка кывзыштны.
Со сылы звӧнитӧны — ораторъяс нин помалісны сёрнитны, петӧй, Владимир Ильич, а сійӧ век оз лок.
Миянлы старик оз эскы...
Ӧні Надежда Константиновна сылы звӧнитӧ.
Но, сылы Ильич эскас...
Перерыв век нюжаліс.
Друг ставыс шызисны, кутісны ызгыны, жӧдзны ӧти места вылын.
Сэсся, быттьӧ тӧвныр чышкыштіс йӧзсӧ, пыр жӧ тыртӧммис буфет.
Залын, креслӧяс то ӧтарӧ, то мӧдарӧ вешталӧмӧн, налысь стройсӧ дзуглӧмӧн да бӧр лӧсьӧдӧмӧн, тэрмасигтырйи, кыдзсюрӧ, кытчӧ веськалӧ, пуксялісны йӧз.
Грымгисны-швачӧдчисны пуклӧсъясӧн.
Ставыс бергалісны-педзисны, зэв ёна волнуйтчисны.
Саша ӧні веськаліс трибунасянь ылӧ, дзик зал помӧ.
Улӧс вылӧ чеччыштӧм бӧрын сійӧ аддзис, кыдзи пыранінын другысь кынмис йӧз чукӧр места вылас, ставӧн сулалӧны да оз вӧрзьӧдчыны места вылысь.
Трибуна вылын тыдовтчис Ленин.
— Воис!
Воис! — радліс залыс.
Кор сэсся пуксис чӧв-лӧнь, Сашалы кажитчис, мый сійӧ кылӧ тіпкӧмсӧ ас сьӧлӧмлысь и на сьӧлӧмъяслысь, кодъяс сыкӧд орччӧн.
Залын пукалысьяс кылісны Ленинлысь гӧлӧс.
Сійӧ аттьӧаліс йӧзӧс талунъя чолӧмалӧмысь.
Сійӧ аттьӧаліс ёртъясӧс сідз жӧ сыысь, мый найӧ мездісны сійӧс коланлунысь «кывзыны сэтшӧм гажтӧмторъяс, кыдзи юбилейнӧй сёрнияс».
Тайӧ кывъяссӧ венісны серам, горзӧмъяс, аплодисментъяс.
Сійӧ ӧвтыштіс кинас, медым дугӧдны аплодисментъяссӧ.
Но тайӧ сӧмын ӧддзӧдіс.
Ленин бара шеныштіс кинас — дугдӧй!
Залын нӧшта на ёнджыка кутісны клопайтны.
Ленин сэсся дугдіс босьтны инӧ-артӧ аплодисментъяс да сёрнитіс водзӧ.
Но ёртъяс эз ӧвсьыны — сулалісны став залӧн да кекӧначисны.
Заводитчис вермасьӧм — коді кодӧс.
Некоднанладорыс эз сетчы.
Ленин сёрнитіс, а зал юргис — ставныс кык ки воча швачӧдісны, горзісны, сералісны.
Сэки Ленин друг матыстчис дзик трибуна дорӧ да лэптіс юр весьтӧ кутшӧмкӧ рисунок.
Ставӧн пыр жӧ ланьтісны, и Сашалы кутіс кывны Ленинлӧн гӧлӧсыс.
— Со ӧти карикатура, кодӧс серпасаліс художник да сиис татшӧм сяма юбилейлы! — гораа шуис сійӧ. — Меным сетісны сійӧс талун... — И Ленин видзӧдліс ёртъясыс вылӧ мудера, радлӧмӧн.
Сійӧ веніс!
Сэсся некод эз аплодируйт, быдӧн кывзісны да видзӧдісны.
А Ленин котраліс сцена кузя и пыр вылӧджык лэптыліс рисуноксӧ, кодӧс сылы талун козьналіс Стасова...
— Ме сета тайӧ карикатурасӧ ставлы видзӧдлӧм вылӧ сы ради, медым мездісны миянӧс водзӧ вылӧ дзикӧдз татшӧм сяма юбилейнӧй празднествоясысь!
Ленин сетіс серпассӧ Луначарскӧйлы.
Просвещение кузя войтыр комиссар кватитіс серпассӧ, бара грымӧбтісны аплодисментъяс, и сэтшӧм гораа, быттьӧ виччысьтӧг ыльӧбтіс сувтса зэр да кутіс ызгыны, швачӧдны пуяс кор кузя.
— Татшӧмыс эз на вӧв!
Татшӧм юбилейыс эз на вӧвлы! — горзісны ёртъяс да ваксьӧмӧн сералісны.
Ленин котраліс сцена кузя, жилетсӧ сос вурӧсінті крукыштӧмӧн, и шмонитіс, лэптіс серам вылӧ быдсяма юбилей дінӧ телепитӧмсӧ, видышталіс ёртъяссӧ «татшӧм шогмытӧмторйӧ» босьтчӧмсьыс.
Друг сійӧ кутіс сёрнитны зазнайство йылысь.
Ильич ӧлӧдіс партиечьясӧс, мед найӧ эз мӧдны вельмыны-выщитчыны.
— Морт, коді вельмис, веськалӧ бӧбъялана, яналана, серам петкӧдлана положениеӧ... — шуис Ильич.
— Вот тайӧ юбилейнӧй сёрни!
Зуалыштіс, весалыштіс Ленин миянлысь юр-вемнымӧс!
Ставнымлысь, ставнымлысь зуаліс!
Ёртъяс довкйӧдлісны юрнаныс, сералісны, звирк чеччылісны местасьыныс, клопайтісны.
Тайӧ кыссис дыр, кажитчис, мый талы помыс оз во.
Чайтсис, сыын и радлуныс, медым со тадзи, сулалігтырйи, видзӧдны Ленин вылӧ тайӧ сылӧн ветымын ӧтикӧд тулысся торъялана рытӧ, кор сійӧ бать ногӧн видыштӧ и серам вылӧ лэптывлӧ, и ӧлӧдӧ ассьыс ёртъяссӧ, и накӧд ӧтлаын востеритӧ, и шмонитӧ, и гажӧдчӧ.
Сэсся заводитчис концерт.
Эстрада вылӧ петісны музыкантъяс.
Ичӧтик кыз скрипач мунігмозыс инмис Ленинӧ смычокӧн.
Ленин небыдика извинитчис и сетіс скрипачлы туйсӧ.
Трио лӧсьӧдчис ворсны.
Ленин пуксис музыкантъяссянь шуйгавылас, заллань джынвыйӧ бергӧдчӧмӧн, радейтана пианист Добровейнкӧд орччӧн.
Сійӧ пуктіс кияссӧ морӧс вылас, лэдзчысьыштіс улӧс бӧр вылӧ и Добровейнлӧн жугылькодь и сэк жӧ кыпыд чужӧмлань муртса нёровтчыштӧмӧн, кывзіс Чайковскийлысь музыка.
Корсюрӧ Ленин шӧпнитліс кыв, пианист вочавидзліс сылы, и Ленин бара пукаліс вӧрзьытӧг, кияссӧ морӧс вылас кутӧмӧн.
Ленин синъяс серти тыдаліс, мый сійӧ сюся да дугдывтӧг мӧвпалӧ мыйкӧ вывті тӧдчанатор йылысь.
Сэсся видзӧдласыс сылӧн лои кутшӧмкӧ зэвтчӧмӧн, ёсьӧн.
Кажитчис, мый сійӧ мыйӧкӧ кывзысьӧ, зільӧ гӧгӧрвоны гӧгӧрвотӧмтор, кывны кывтӧмтор смычокъяс да клавишъяс сёрниысь.
Со Ленин янсӧдіс кияссӧ, быттьӧ уськӧдіс найӧс.
Чужӧмыс сылӧн личаліс, воштіс чорыдлунсӧ, небзис, рудзаліс, и кажитчис Сашалы, мыйкӧ вывті мылаа, ру кодь кокньыдик меліаліс сылысь чужӧмсӧ, синъяссӧ.
Чайковскийлӧн-ӧ шыясыс?
Аслас-ӧ казьтылӧмыс?
Ленин пыр ёнджыка чатӧртіс юрсӧ бӧрлань.
Ӧти киыс ӧшалӧ нин улӧс мыш пӧлӧн.
Вом дорыс муртса вӧрыштӧ...
Тадзи Ленин кывзіс водзыннас трио, сэсся Страдивариус скрипкаяслысь квартет.
Тадзи, чайтсьӧ, кывзыліс музыкасӧ век, быдлаын — челядьдырся кадӧ, гортас, кор ворсліс мамыс;
Казаньын и Петыркарын, кор ветлывліс Ольга чойыскӧд операӧ;
йӧз муын, эмиграцияын, кор рояль вылын ворслісны партия кузя ёртъясыс — Инесса Арманд, Лидия Фотиева;
Горькӧй ордын Капри вылын, кӧні сьылісны италияса чери кыйысьяс;
Парижын — йӧзкостса сьылысьяслӧн концертъяс вылын.
Помалісны ворсӧмсӧ Страдивариуслӧн скрипкаяс.
Рояль дорӧ матыстчис Добровейн.
Пианистлӧн еджыд кияс улын, кодъяс чепӧсйылісны лэбысь пӧтка моз, кутіс юргыны Бетховен.
А векньыд, кузь залын пукалысь ёртъяс видзӧдісны, кыдзи Ленин кывзӧ Патетическӧй соната.
Тадзи революциялӧн коймӧд тулысӧ пасйисны Ленин олӧмлысь ветымын во.
— Вермас-ӧ лоны тайӧ ставыс?
Збыль ӧмӧй ме тані талун и ставсӧ тайӧс аддза? — шензис Саша и котӧртіс йӧзкӧд ӧтлаын петанінлань колльӧдны Ленинӧс.
Машинаӧ пуксигӧн нин Ленин пыр шуаліс:
— Аттьӧ, ёртъяс!
Аттьӧ!
Зэв лӧсьыд музыка.
Ог тӧд, кыдзи речьяс, эг кывзы, слава богу.
Но музыка вӧлі вывті мыла!
И ставсьыс бур Добровейн.
<ns>Прелестновейн!</ns>
<ns>Отличновейн!</ns>
<ns>Чудесновейн!</ns>
Вӧлі апрель пом.
Машина петіс кӧрт ворота пыр, кежис Дмитровка кузя да веськӧдчис Кремльлань.
А майын республика бара дорйысис Антанталӧн выль уськӧдчӧмысь.
{Воронкова Л. (комиӧдіс Голосов А. И.) @ Звёздочкаса командир @ повесть @ Л. Воронкова. Звёздочкаса командир @ 1963 @ Лб. 3‒58.}
Воронкова Любовь Федоровна
Командир звёздочки
ТАЛУН ПРАЗДНИК
Садьмӧм бӧрас Танялы пыр жӧ уси тӧд вылас, мый талун праздник.
Асылыс вӧлі кымӧра, кӧдзыд, буситіс зэр.
Сьӧдӧдӧм кыдз пу лап, код вылын ӧшаліс дзик ӧти виж кор, лайкъяліс ӧшинь улын...
И век жӧ талун вӧлі праздник.
Календарь вылын красуйтчис «7» цифра да гӧрд шыпасъясӧн жӧ вӧлі гижӧма: «Ноябр».
Керкаын кыліс пӧсь кӧвдум дук да шумитіс-сьыліс самӧвар.
Таня чеччыштіс вольпась вылысь да пырысь-пыр пасьтасис.
— Праздниктӧ тайкӧ узян, — шуис мамыс, — видзӧдлы часі вылӧ, уна-ӧ кадыс!
— Поводдяыс сэтшӧм, мый сӧмын узьны колӧ, — шуис бабыс.
— Мый тэ, бабуш! — вочавидзис Таня. — Кыдзи нӧ узьны?
Регыд школаӧ колӧ мунны!
Талун миянлы октябрятскӧй звёздочкаяс сеталасны!
— Сідз тай, этатшӧма зэригас...
— Нинӧм, — шуис мамыс, — абу ӧд сакарысь тэчӧм, оз сыв.
Таня воча нинӧм эз шу.
Сійӧ матыстчис часі дінӧ, коді ӧшаліс стенын, да кутіс видзӧдны, кымынӧд час.
А медым бурджыка аддзыны, Таня кайис улӧс вылӧ.
Ыджыд стрелкаыс вӧлі квайт цифра вылын — сідзкӧ, кутшӧмкӧ часлӧн джынйыс.
А ичӧтыс — ӧкмыс да дас цифраяс костын...
— Ӧкмыс да джын! — горӧдіс Таня. — Ӧкмыс да джын!
А кыдзи лоӧ дас ӧти — миянлы колӧ мунны школаӧ!
Мамыс пасьталіс кельыдлӧз ковта, лэптіс самӧварсӧ пызан вылӧ, чукӧртіс чашкаяс.
Сылы талун гумладорын оз ков уджавны, оз ков шабді няръявны, сы вӧсна мый праздник.
Бабыс кыскаліс пачысь рыська шаньгаяс: гырысьӧсь, тарелка пасьтаӧсь.
Коркаыс налӧн банйӧма, а рыськыс вижӧдӧма, быттьӧ маӧн мавтӧма.
— И мыйла та дыра дедыд оз лок! — шуис бабыс. — Самӧварыс кусас, шаньгаясыс кӧдзаласны.
Эз удит кывъяссӧ помавны бабыс, а дедыс сэні нин и вӧлӧма, порог дорын сулаліс.
— Но и поводдя праздник лун кузя, — нурбыльтіс сійӧ да кутіс пӧрччысьны.
Дед пӧрччис фуфайкасӧ, пыркнитіс шапка вывсьыс зэр васӧ.
— Дедуш, — шуис Таня, — талун ӧд праздник.
Мам удж вылӧ оз мун, а тэ мыйла нӧ мунін!
— Эк тэ, вежӧра юр! — вочавидзис дедыс. — Шабдіыд рынышын аскиӧдз виччысяс, сійӧ нинӧм оз ло.
А позьӧ ӧмӧй тшыгйӧн кольны мӧсъясӧс?
Ми тэкӧд гажӧдчыны кутам, а найӧ тшыгысла лёк горшӧн баксыны пондасны.
— Оз, — тэрмасьӧмӧн шуис Таня, — мед найӧ сідз жӧ сёйыштасны.
— И вӧвъяс сідз жӧ, — водзӧ сёрнитіс дедыс, — найӧ гӧрдлыны оз кутны, чӧв оласны.
Но ӧд и тшыгнад сулавны чӧвтӧ абу зэв любӧ, налы аски уджавны ковмас!
— Сідз, сідз, дедуш, найӧс колӧ жӧ вердыштны! — горӧдіс Таня.
— Но вот, сійӧ и эм, — шуис дедыс.
Сійӧ мыськис кисӧ да пуксис пызан сайӧ.
Таня пуксис сыкӧд орччӧн.
И, пока мамыс кисьталіс ставныслы йӧла чай, а бабыс мыччаліс кӧвдумъяс, Таня видзӧдіс ӧшинь пыр.
Ывлаын век буситіс да буситіс зэр.
Лайкъялісны кӧтасьӧм кыдз пу лапъяс.
Курӧгъяс дзебсисны лэбулӧ да эз мыччысьлыны сэтысь.
Весиг Снежок нима визув пон жугыльтчӧма.
Сійӧ пукаліс кильчӧ вылын да гажтӧма видзӧдіс ӧшиньӧ.
— Бабуш, вай Снежоктӧ керкаӧ лэдзам, — корис Таня. — Сылы сэні гажтӧм!
— Дерт жӧ! — вочавидзис бабушыс. — Ӧні жӧ мыськалӧм джоджтӧ ва кокъяснас няйтсьӧдас.
Понлӧн делӧ ывлаын пукавны, керка видзны.
А керкаын овны да кыйны шыръясӧс — сійӧ каньлӧн делӧ.
Быдӧнлӧн аслас делӧ.
— Да ӧд сылысь Микей пырысь-пыр синъяссӧ перъялас! — шуис мамыс. — Сійӧ ӧмӧй лэдзас понйӧс керкаӧ?
А руд кань Микей кавшасис нин улӧс вылӧ Таня дінӧ да ниртчис плешнас сійӧ гырддзаӧ: «Мый нӧ сылы сійӧ шаньга тор оз сет?»
Друг кӧнкӧ ылын, сикт помын, кыліс гудӧклӧн шы.
Юрӧбтіс зарни бубенчикъясӧн кыпыд музыка да веніс зэрлысь шумсӧ.
Дедушкоыс нюммуніс, тӧд вылас уськӧдіс том кадсӧ, кыдзи сійӧ ветлывліс гудӧкӧн рӧднӧй сикт кузя.
Бабушкаыс ышловзис: коркӧ ӧд и сійӧ вӧлі томӧн, радейтліс йӧктыштны гудӧк шы улӧ...
Мамыслӧн югнитісны синъясыс.
Сідз эськӧ и котӧртіс ӧні жӧ сійӧ ывла вылӧ, мӧдӧдчис эськӧ гудӧкасьыськӧд орччӧн да горӧбтіс эськӧ тыр гӧлӧсӧн сьыланкыв!
А Таня кватитіс чышъянсӧ, тэрыба петіс кильчӧ вылӧ — кӧні ворсӧны?
Ворсісны клуб дорын, пашкыр пожӧм улын.
Клубса кильчӧ вылын ӧшаліс кӧтасьӧм, но век на мича гӧрд флаг.
И Танялы лои зэв гажа.
Кӧть и киссис зэр, кӧть и лайкъялісны пу лапъяс да кильчӧ вылын гажтӧмчис Снежок, а век жӧ талун праздник!
Медся ыджыд праздник став ыджыд сӧветскӧй му пасьтаын.
ЗВЁЗДОЧКА
Да, талун зэв ыджыд праздник — Октябрся революциялӧн годовщина!
Челядь-школьникъяс эз повзьыны зэрысь, найӧ ветлісны вӧрӧ да вайисны сэтысь коз пу лыс, веж пув коръяс да гӧрд пипу листъяс.
А сэсся велӧдыськӧд ӧтвылысь мичмӧдісны школасӧ ставнас.
Таня локтіс школаӧ мичаа вӧччӧмӧн.
Мамыс пасьтӧдіс сійӧс еджыд выль партукӧн, кӧсаас кыис еджыд лентаяс.
Сӧмын локтігас колошиыс сылӧн ёна няйтӧссьӧма да весиг ботинки вылас няйтыс веськалӧма.
Тайӧ сямтӧм Снежок пакӧститіс.
Кӧвъясис колльӧдны школаӧдз да став туйсӧ шлапиктіс ва гуранъясті, резсис няйтӧн.
Но колошисӧ Таня пӧрччис, а ботинкисӧ чышкис рузумӧн.
— Со кутшӧм пельк, — шуис уборщица тётя Нюша, — настӧящӧй октябрёнок, сӧмын звёздочка оз тырмы!
— А талун и звёздочка лоӧ! — кыпыда вочавидзис Таня.
Танялӧн пӧдруга Алёнкаыс талун и пасьтасьӧма и сынасьӧма сідзжӧ зэв старайтчӧмӧн.
Юрсиыс сылӧн вӧлі зэв сук да век лёзь.
Но талунтӧ нин сійӧ налы вӧля абу сетӧма — топыда кыӧма кык кӧса.
Сӧмын ӧткодь лентаяс абу сюрӧмаӧсь, да сійӧ ӧти кӧсаас кыӧма еджыд лента, а мӧдас — гӧрдӧс.
А мамыс сійӧ каднас ноксьӧма пач дорас пирӧгъясӧн да абу и аддзылӧма, кыдзи вӧччӧма-лӧсьӧдчӧма Алёнкаыс.
Челядь казялісны, мый сылӧн кӧсаясас абу ӧткодьӧсь лентаясыс, да заводитісны серавны:
— А тэ ещӧ юр вылад лӧз бантик кӧртав!
Алёнка скӧрмис, букыштчис да вӧлі кӧсйӧ нин бӧрддзыны, но сэки на дорӧ матыстчис витӧд класса пионерка, Ариша Родионова.
Ариша вӧлі збой, сюсь нывка да зэв ёна радейтліс ичӧтик челядьӧс.
— Мый лои челядькӧд, мый найӧ шуӧны? — кыпыда юаліс сійӧ.
А кор аддзис Алёнкалысь бантъяссӧ, сэки и ачыс серӧктіс.
— Эк, тэ, — шуис сійӧ, — тэнад кӧ сӧмын ӧти еджыд лента, сідзкӧ и кӧсатӧ ӧтиӧс кы!
Ариша ӧдйӧ разис Алёнкалысь кӧсаяссӧ, кык косаысь вӧчис ӧтиӧс да кӧрталіс еджыд бантӧн.
Бант артмис зэв мича, и Алёнка вылын сэсся некод нин эз серав.
Да и челядь ставныс талун вӧліны мичаа пасьтасьӧмаӧсь.
Сӧмын ӧтнас Гриша Чайников локтіс, кыдзи и быд лун, мыссьытӧм, сынасьтӧм, а дӧрӧм юрйывсьыс ӧти кизь орӧма.
Стрӧг санитар Митя Колечкин матыстчис сы дорӧ да скӧра шуис:
— А тэ мыйла эн мыссьы?
— Тэнсьыд эг юав! — вочавидзис Гриша.
— А кизьтӧ вурыштны эн вермы?
— Тэнсьыд юавны вунӧді!
Митя эз тӧд, мый сылы вӧчны.
Гашкӧ, босьтны да вӧтлыны Гришаӧс гортас?
А Чайников петкӧдліс Митялы кывсӧ да котӧртіс ылӧджык.
— Аски петкӧдла гаж! — горӧдіс Митя да петкӧдліс кулаксӧ.
— Кодлы нӧ гажсӧ петкӧдлан? — сэк жӧ юаліс Ариша. — Октябряталы ӧмӧй позьӧ тышкасьны?
Эк, ті!
А ещӧ локтінныд пӧлучайтны звёздочкаяс!
— Сійӧ сӧмын Гришалы грӧзитчис! — быдласянь горӧдісны челядь. — Гриша мыссьытӧгыс воис!
Ариша матыстчис Чайников дінӧ, видзӧдліс сы вылӧ да клопнитіс кияснас.
— Ой, Гришук!
Мый нӧ тэ абу праздник вылӧ моз пасьтасьӧмыд да сідзи и воӧмыд школаӧ?
Мыйла нӧ мамыд тэныд сӧстӧм дӧрӧм абу сетӧма?
— А сійӧ абу гортын, — букыштчӧмӧн шуис Гриша.
— А кӧні нӧ сійӧ?
— Мироновъясӧ муніс.
Налӧн свадьба.
— Но, а батьыд?
— Бать стройка вылысь локтіс войнас, узьӧ на.
— Мый тэкӧд больгыны! — шуис Ариша да чӧвтіс пельпомъяс сайӧ ассьыс кыз кӧсаяссӧ. — Мунам, ме тэнӧ мыссьӧда.
Кад эськӧ и аслыд ас вӧснаыд тӧждысьны да.
Сійӧ босьтіс Гришаӧс киӧдыс да нуӧдіс мыссян доз дорӧ.
Регыд чукӧрмисны став челядь — и поснияс, и гырысьяс.
Велӧдысьяс сідз жӧ локтісны.
Паськыд коридорын лои шума да дзескыд.
Бӧр воис мыссянінсянь Гриша Чайников, мыссьӧма, юрсияссӧ шыльӧдӧма.
А кизьыс Аришалы абу сюрӧма, да воротниксӧ сылысь топӧдӧма приколкаӧн.
Друг юрӧбтіс пионерскӧй горн.
Горнист Саша Грачёв вылӧ лэптіс дзирдалысь ичӧтик трубасӧ, сійӧ ворсіс гораа, гажаа да мый вынсьыс пӧльтліс ассьыс гӧрд бан бокъяссӧ.
Пионеръяс ӧдйӧ сувталісны линейкаӧ.
А октябрятаӧс сувтӧдісны пионерскӧй линейкалы воча, стен дорӧ, стӧч Ленин портрет улӧ.
Алёнка кватитіс киӧдыс Таняӧс, быттьӧ мыйыськӧ повзис.
Танялӧн и аслас кокньыдика ёкмуні сьӧлӧмыс, сӧмын эз повзьӧм вӧсна, а волнуйтчӧм вӧсна.
Заводитчӧ!
Бара юрӧбтіс горн, юргис гораа-гораа.
Шӧрӧ петіс дружинаса сӧветлӧн председатель Серёжа Зеленин.
И — тешкодь тор!
Эз ӧмӧй челядь тӧдлыны Серёжа Зеленинӧс?
Кымынысь сыкӧд ветлісны чери кыйны, и куртлісны турун ӧтлаын, и лымйӧн тӧвнас ворслісны.
И весиг нерлісны сійӧс «Сергунок-Моргунокӧн», сы вӧсна мый, кор Сергей мыйыськӧ скӧрмывліс, то заводитліс зэв тшӧкыда синъяснас лапйӧдлыны.
А вот ӧні, кор сійӧ сулалӧ на водзын гладитӧм дӧрӧма, морӧс вылас гӧрд галстука да ставнас сэтшӧм подтянутӧй, скӧр, — челядь весиг неуна повзьыштісныкодь.
— Заводитам октябряталысь, миян посниджык ёртъяслысь праздник! — гораа шуис Серёжа да видзӧдліс первой классын велӧдчысьяс вылӧ. — Миян талун торжественнӧй лун — октябрята пӧлучитасны ассьыныс гӧрд звёздочка!
Таня тэрмасьӧмӧн зэлӧдыштіс морӧс вывсьыс партуксӧ, лӧсьӧдіс звёздочкалы места.
Волнуйтчӧмысла сылӧн вира бан бокъясыс ӧзйисны.
— Челядь, сӧмын морӧсъяс вылад звёздочкаяс ӧшӧдтӧдз, — водзӧ висьталіс Серёжа, — ми кӧсъям кывны: тӧдад-ӧ ті ассьыныд октябрятскӧй правилӧяс?
Но, кыдзи нӧ не тӧдны!
Октябрятскӧй правилӧяс, кодъясӧс вӧлі гижӧма гырысь шыпасъясӧн еджыд бумага вылӧ, важӧн нин ӧшалісны налӧн классас.
А таысь кындзи, медбӧръя вежон чӧж быд лун челядь-пионеръяс занимайтчисны посни челядькӧд, объясняйтісны налы тайӧ правилӧяссӧ, гӧтӧвитісны выль октябрятаӧс торжественнӧй лун кежлӧ.
Но, кӧть и тӧдісны челядь ассьыныс октябрятскӧй правилӧяссӧ, век жӧ ставӧн чӧв олісны, педзисны места вылас, видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас.
Сэки на дінӧ матыстчис Надя Кузнецова.
Надяӧс дружинаса сӧвет тшӧктіс веськӧдлыны октябрята группаӧн ставнас первой классын.
Сійӧ матыстчис челядь дорӧ, волнуйтчӧм вӧснаыс ачыс розӧвӧй, сьылі вылас зэв гӧрд галстук да морӧс вылас пионерскӧй значок.
— Но, мый нӧ ті?
Заводитӧй!
Ӧд ті жӧ тӧданныд...
— Тӧдам! — горӧдіс збой Митя Колечкин.
— Тӧдам, — ньӧжйӧник тшӧтш шуис Таня.
И заводитіс: — Октябрята — будущӧй...
— Пионеръяс, — дружнӧя отсалісны челядь.
Танялы лои гажа.
Сійӧ бура тӧдіс правилӧяссӧ.
— Октябрята — зіль челядь, бура велӧдчӧны, радейтӧны школа, уважайтӧны гырысьджыкъясӧс!
Дружнӧй хор эз артмы: кодкӧ тэрмасис, кодсюрӧ кольччисны бӧрӧ.
Но ставӧн зілисны горӧдавны кывъяссӧ кыдзи позьӧ гораджыка:
Сӧмын кодлӧн уджын сьӧлӧм пым
Сылы сетсьӧ октябрёнок ним.
Октябрята —
Зэв шань да сюсь ребята!
Таня сэтшӧма зілис, мый быд кыв шуӧм бӧрын гогнитліс юрнас.
Алёнка сідз жӧ лои кыпыдджык да лэдзис Танялысь кисӧ, кодӧс пыр на зэв топыда кутіс.
Октябрята — Дружнӧй зэв ребята.
Лыддьысьӧны, гижӧны, ворсӧны и сьылӧны,
Гажаа зэв олӧны!
и сӧмын Гриша Чайников эз тӧд кывъяссӧ да мазі моз мыйкӧ нускис аслыс ныр улас.
Кор челядь помалісны, став пионеръяс, став школьникъяс, став велӧдысьяс кекӧначисны налы.
Бара юрӧбтіс горн, барабанщикъяс кучкисны барабанъясӧ.
Линейкаысь петісны пионеръяс — звёздочкаяса вожатӧйяс да сувтісны Костякӧд орччӧн.
На пӧвстын, дерт, вӧлі и Ариша Родионова.
— Пионеръяс, ӧшӧдӧй октябряталы алӧй звёздочкаяс.
Вожатӧйяс матыстчисны челядь дорӧ да быдӧнлы морӧс вылас ӧшӧдісны витпельӧса октябрятскӧй гӧрд звёздочка.
А горн дугдывтӧг юргис и барабанъяс таргисны.
И звёздочкаясӧн морӧс вылас чӧв-лӧнь сулалісны октябрята.
А кор ланьтісны горн да барабанъяс, Серёжа Зеленин висьталіс:
— Чолӧмала тіянӧс октябрята!
Энӧ вунӧдӧй ассьыныд правилӧяс, пӧртӧй олӧмӧ найӧс.
Видзӧй ассьыныд октябрятскӧй звёздочкаяс, честьӧн новлӧй найӧс!
Кутӧй асьнытӧ сідзи, медым ми сэсся вермим шуны: ті октябрята шогманныд лоны пионеръясӧн!
И став мукӧд пионеръяс йитчисны тшӧтш:
— Чолӧмалам тіянӧс, ребята-октябрята!
Чолӧмалам!
Чолӧмалам!
Сійӧ жӧ здукас пионеръяс кутісны сетавны октябряталы козинъяс: гӧснеч тыра кулёкъяс.
Кулёкъясыс вӧліны и лӧзӧсь, и гӧрдӧсь, и турунвиж рӧмаӧсь.
Танялы веськалі дзоридзьяса гӧрд рӧма кулёк.
Сійӧ видзӧдліс кулёк пытшкас — сэні лӧня ӧзйис ичӧтик шоколадлӧн эзысь рӧма кышӧдыс, чурвидзисны кампетъяслӧн пельӧсъяс.
А медся пытшкас вӧлі тыдалӧ кельыдвиж рӧма мандарин!
Таня зэв ӧдйӧ тупкис кулёксӧ,
кыдзи сӧмын воас гортас, перъялас ассьыс став гӧснечсӧ да гӧститӧдас: и мамсӧ, и бабсӧ, и дедсӧ.
Но Алёнка эз вермы терпитнысӧ, перйис шоколадсӧ.
— Ме сӧмын шоколадкасӧ, — сійӧ шуис Танялы, — а кампетъяссӧ тшӧтш Диналы сета.
А Гриша Чайников, кыдзи заводитіс, сідзи и сёйис ассьыс став гӧснечсӧ.
Кодлы нӧ сійӧ нуас, ӧд гортас некод абу?
Но со мый лои, кор октябрята кутісны юксьыны звёздочкаяс вылӧ.
Ставныс юасисны ӧта-мӧдыслысь:
— Тэ кодкӧд?
— А тэ кодкӧд?
А Таня да Алёна бара ӧта-мӧдсӧ кутісны кияснас.
На дінӧ матыстчис Митя Колечкин:
— Ме тіянкӧд, бур?
— Он, он миянкӧд, — вочавидзис Алёнка, — тэ век вензян.
— А тэ он вензьывлы?
— Со ещӧ Вальков Федяӧс босьтӧй, — шуис Ариша.
Федя — кызіник, дышиник да пыр чӧв олӧ.
Сійӧс, кор на сійӧ зэв ичӧтикӧн вӧвлӧма, нимтылӧмаӧсь кӧвдумӧн.
— Нӧк сорӧн гудралӧм настӧящӧй кӧвдум, — шуис Алёнка, — кытчӧ сійӧс.
— Ладнӧ, — шуис Аришалы Таня да босьтіс Федяӧс киӧдыс, — но и мый сэтшӧмыс, мый кӧвдум!
Ньӧжйӧникӧн став челядь юксисны звёздочкаяс вылӧ.
Сӧмын Гриша Чайниковӧс некод эз босьт аслас звёздочкаӧ.
— Мый вылӧ сійӧ миянлы! — шуис Сеня Солонцов. — Клубын сійӧ ӧшинь жугӧдіс.
— А миянлы мый вылӧ? — шуис Груша Горилова. — Сійӧ тышкасьӧ!
— Но, а кытчӧ воштысьны Гриша Чайниковлы, челядь? — шуис сэки Настя Кузнецова, и сылӧн карӧй рӧма синъясыс лоины зэв жугыльӧсь. — Ӧтнассӧ ӧмӧй сійӧс колям?
А кудриа еджыд юрсиа Гриша сулаліс, шувки-шевки юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, да видлаліс аслас тасмалысь пражкасӧ.
Гӧрд пельясыс сылӧн чурвидзисны, дӧрӧмыс мышку вылас гадь моз пӧльтчӧма, киясыс чернилаӧсь — кодлы колӧ татшӧм октябрёнокыд?
Танялы Гриша Чайников лои зэв жаль.
— Ми сійӧс босьтам! — шуис сійӧ.
Алёнка Тракнитіс сійӧс соскӧдыс.
Митя скӧрысь букыштчис:
— Со ещӧ!
Миянлы и Кӧвдум-Кабан тырмымӧн.
Но Настя лои зэв рад.
Вот и бур, — шуис сійӧ, — звёздочкалӧн — вит пельӧс, звёздочкаын — вит морт.
Сідзкӧ Гриша и лоӧ тіянын витӧднас.
И вожатӧй лоӧ тіян бур — сетам тіянлы Ариша Родионоваӧс.
Таня да Алёнка долыда горӧдісны:
— Аришаӧс миянлы!
Аришаӧс миянлы!
И сэк жӧ кутчысисны Ариша партукӧ.
Ариша серӧктіс:
— Оборкиясӧс менсьым эн кӧть косялӧй!
А сэсся кытшӧ чукӧртіс ассьыс звёздочкасӧ.
— Но, октябрята, дружнӧй челядь, ӧнісянь огӧ кутӧй пинясьны-косясьны.
И Гриша Чайников оз кут сэсся тышкасьны.
И ассьыс рогаткасӧ шыбитас?
abu
— Шыбита, — нурбыльтіс Гриша.
Сійӧ вештіс кисӧ тасма вывсьыс, лэптіс юрсӧ да югнитіс челядь вылӧ сюсь синъяснас:
— Ага!
Со и ме звёздочкаын!
КОМАНДИРЛӦН ТӦЖДЫСЬӦМЪЯС
Тайӧ рытӧ Танялӧн висьталӧмъяслы помыс эз вӧв.
Став йывсьыс висьталіс: и кыдзи налы звёздочкаяс ӧшӧдісны, и кыдзи сы бӧрын найӧ лыддисны быдсяма кывбуръяс да сьылісны сьыланкывъяс.
А медся ыджыд выльторйыс вӧлі со кутшӧм: Таняӧс бӧрйисны звёздочкаса командирӧн.
— Тайӧ Ариша мӧвпыштӧма, — висьталіс Таня. — Сійӧ миянлы шуис: «А тӧданныд мый, челядь, вайӧ бӧръям звёздочкаса командирӧс.
Ме ӧд ог пыр тіянкӧд ло: менам уна урокъяс».
Ми шуим: «Вайӧ бӧръямӧй!»
А сэк Ариша юаліс: «Коді нӧ лоӧ тіян командирыд?»
Ме кӧсйи шуны: «Митя!»
А сэк Алёнка шуис: «Таня!»
И Гриша Чайников друг нурбыльтіс: «Мед Таня!»
Сэки Ариша шуис: «Вот и бур.
Мед командирӧн тіян лоӧ Таня!»
— Сідзкӧ, тэ ӧні миян ыджыд начальник, — шуис дедыс. — Ме со пӧрысьӧдз олі, а командирӧн некор эг и вӧвлы.
А тэ нин и командир.
Со мый вӧчсьӧ!
Мам да баб серӧктісны.
— А тэ жӧ командир вӧвъяс вылын — шуис бабыс.
— Этша на тэд али мый?
— Тэ эн шмонит, — вочавидзис дедыс, — ме кӧть и старшӧй скӧтнӧйын, а сӧмын на заведующӧй.
Но и бригадирӧн вӧвлі.
А вот командирӧн — эг, эг на вӧв.
— Дедӧ, а гашкӧ, тэ вунӧдін? — шуис Таня. — Гашкӧ, кор тэ вӧлін октябрёнокӧн, тэнӧ сідз жӧ бӧрйылісны?
Бара ставӧн серӧктісны — и мамыс, и дедыс, и бабыс.
Кӧнкӧ, тешкодьӧн налы кажитчис, мый налӧн дедыс друг лои октябрёнокӧн!
— Эк, тэ! — шуис Танялы дедыс.
— Да ме ӧмӧй коркӧ вӧвлі октябрёнокӧн?
Сэки ӧд татшӧм кывъясыс и свет вылын эз вӧвны!
— Тэнад воясӧ сійӧ пастукӧн вӧлі, — ышловзис бабыс, — весиг и школаӧ сылы вӧлі ветлыны некор, баринлысь порсьяссӧ видзис.
Ӧти порсь, медыджыдыс, тайкӧ абу сёйӧма ассьыс пастуксӧ: аттьӧ, йӧз аддзӧмаӧсь, дорйӧмаӧсь.
Со кутшӧм октябрёнокӧн сійӧ вӧлі!
— Ой, дедӧ! — Таня котӧрӧн матыстчис дедыс дорӧ, шымыртіс сылысь чукырӧсь сьылісӧ, быттьӧ кӧсйис дорйыны сійӧс эсійӧ страшнӧй порсьсьыс. — Мыйла нӧ тэ сэки эн пышйы?
— А кытчӧ нӧ пастуклы стада дорысь пышйыны?
Барин ордын олі, абу аслад вӧляыд.
Медасин кӧ и видз.
— Ёна жӧ сьӧкыд кад сэки вӧлӧм, — шуис мамыс. — Сы ыджда челядьӧс удж вылӧ ыстывлісны?
— Ыстывлісны, — вочавидзис дедыс. — Муыд этша, семьяыд ыджыд, няньыд оз тырмы...
— Но, а кыдзи нӧ баринныд сэтшӧм ичӧтикъяссӧ босьтліс удж вылӧ?
Дед шогпырысь нюммуніс:
— А баринлы мый?
Мужикӧс кӧ медалан, сідзкӧ сылы мынтыны колӧ.
А детинкаӧс кӧ вердыштасны — сійӧ и тайӧн дӧвӧль кольӧ.
Барин артавнытӧ кужліс.
— Артавнытӧ кужліс, но сьӧлӧмтӧм вӧлі сійӧ! — шуис бабыс.
— Ок, гарыштчис тай праздник кузя, кутшӧмкӧ быттьӧ лёк вӧт...
Танюша, радиосӧ горӧд!
Таня матыстчис радиоприёмник дорӧ, бергӧдыштіс рычажоксӧ, и керкаын юрӧбтіс сьыланкыв.
Бур боевӧй сьыланкыв сы йылысь, кыдзи воюйтлісны революция вӧсна, кыдзи <rus>«по долинам и по взгорьям шла дивизия вперед»</rus>...
Мамыс пуктіс небӧгсӧ, кодӧс вӧлі лыддьӧ, да кутіс кывзыны.
— Радейта тайӧ сьыланкывсӧ, — шуис сійӧ.
А Таня видлалыштіс ассьыс гӧрд звёздочкасӧ, коді вӧлі морӧс вылас.
И бара дум вылас уси, мый вӧлі талун школаын да кутшӧм кыпыда, гораа найӧ шуалісны:
«Сӧмын найӧс, кодъяс радейтӧны удж, шуӧны октябрятаӧн!»
— А кодъяс вылын нӧ тэ командуйтнысӧ кутан? — дедыс выльысь паніс сёрни.
Сылы, тыдалӧ, ёна воис сьӧлӧм вылас сійӧ, мый Таняӧс бӧрйӧмны командирӧн.
— Но, Алёнка.
Сэсся Митя Колечкин миянын, — вочавидзис Таня, — Вальков Федя.
А ещӧ Гриша Чайников...
— Коді? — сюйсис бабыс. — Сэтшӧм кывзысьтӧмыс?
— И сійӧ век мыссьытӧм, сынасьтӧм, — шуис мамыс.
— Но, а вот таысь нин сійӧ абу мыжа, — шуис дедыс.
— Сідзкӧ, мамыс сы бӧрся омӧля видзӧдӧ.
— А кор мамыслы сы бӧрся видзӧднысӧ? — броткис бабыс.
— Сылы сӧмын суседъяс ордӧ кысъясьны-ветлыны, суклясьны-гудрасьны, либӧ клубын йӧктыны.
— Ставыс сідзи, — сӧгласитчис дедыс: — и гажӧдчыны, и суседъясӧ петавны мортлы окота.
Но и пи бӧрсяыс сідзкӧ видзӧдны колӧ.
— А Вальков Федя зэв дыш, — мӧвпалігтырйи шуис Таня. — Сылы и кывсӧ шуны дыш.
А Митя зэв скӧр.
Кыдз мыйкӧ муртса — сідзи и вензьыны-горзыны заводитӧ.
— Да, татшӧм ротаын командирлы оз ло кокни, — сувтіс Таня дор дедыс. — Но, да тэ кӧ настӧящӧй командир, сэк ставыс лоӧ лючки-ладнӧ!
Сійӧ и бур, мый сьӧкыд.
А кӧн кокни, сэні быдӧн командуйтны вермас!
МЫЙ ЭЗ ВИЧЧЫСЬ ТАНЯ
Велӧдысь Марья Васильевна сетіс гортса удж.
Колӧ решитны задача: «Машалӧн вӧлі вит кизь.
Кыксӧ сійӧ вурис пальтоӧ.
Кымын кизь коли Машалӧн?»
Таня пуксис пызан сайӧ, восьтіс тетрадьсӧ, дасьтіс перӧсӧ.
И заводитіс думайтны.
Первой колӧ лыддьыны, а то друг ӧшыбитчан.
— Тэ первой омӧлик кабала вылын артав, — велӧдіс сійӧс бабыс, — а то тӧндзи со кыдзи сӧстӧм тетрадьтӧ лякӧсьтін.
Таня ниртыштіс ки пыдӧснас кельыдлӧз клеткаяса еджыд шыльыд лист бок кузя.
Дерт жӧ, лякӧсьтыны жаль.
Бабыс сетіс сылы еджыд кабала, кодӧн вӧлі гартыштӧма сакар.
Со тайӧ абу жаль: он кӧ сідзи гиж, позяс черкнитны.
— Машалӧн вӧлі вит кизь, а вурис сійӧ сӧмын кыкӧс.
Сідзкӧ, витсьыс колӧ чинтыны кык кизь.
Сідзи ӧд баб?
— Сідзи.
— А витысь кӧ чинтан кыкӧс...
Ковмис видзӧдлыны аслас чуньяс вылӧ.
Со сылӧн киас вит чунь.
А ӧтиӧс кӧ кусыньтны да ещӧ ӧтиӧс кусыньтны...
— Баб, куим!
— Вернӧ.
Сӧмын мыйла нӧ чуньяс вылад арталан?
Босьт ассьыд палочкаястӧ да артав.
— Баб, а ме картинкаяса небӧг вайи, — друг мӧвп вылас уськӧдіс Таня. — Снегурочка йылысь!
И сэтшӧм окота лои сылы ӧдйӧнджык восьтыны тайӧ небӧгсӧ, видзӧдлыны картинаяссӧ да ӧні жӧ лыддьыны!
Зэв нин, тыдалӧ, лӧсьыд мойдыс.
Небӧг коркасӧ ставнас вӧлі мичаа краситӧма, сы вылӧ серпасалӧма уна рӧма кӧсякъяса керка, мудӧд вылас пукалӧны дед да баб.
А на водзын, лымъя кушинын, еджыд пася да еджыд шапкаа нывка.
— Ставсӧ решитін?
— Эг на.
Сӧмын примеръяс колины, да роч кыв кузя...
Баб, тэ видзӧдлы! — Таня босьтіс небӧгсӧ да муніс бабыс дорӧ.
— Сідзкӧ, тайӧ и эм Снегурочкаыд?
Но бабыс весиг эз и видзӧдлы небӧг вылас.
— Некутшӧм Снегурочкаяс йылысь и сёрнитны ог понды, — шуис сійӧ, — кытчӧдз ассьыд став примеръястӧ он решит да выль пӧв мичаа ставсӧ он гиж.
Таня лыддис зэв бура.
А вот артавны да гижны эз радейт.
Абу нин сэтшӧм сьӧкыд решитны став тайӧ задачаяссӧ да примеръяссӧ.
Но вот выль пӧв мичаа гижны...
Кор нӧ тайӧ став лыдпасъяссӧ тэчан!
Да ещӧ колӧ сідзи тэчны, медым найӧ ӧти весьтын сулалісны, эз нёровтчыны бок вылас, да медым найӧ ставныс вӧліны ӧтсудтаӧсь, да ещӧ медым ни ӧти клякса эз артмы.
А ӧд чернилаыд кизьӧр, сійӧ сідзи и войтыштӧ перӧ вывсьыд!
— Но-но, эн дышӧдчы, — шуис бабыс, — тэныд ӧні дышӧдчыны некыдзи оз позь: тэ ӧд командир, а командир вылӧ звёздочкаыд ставнас видзӧдӧ!
Таня ышловзис, небӧгсӧ пуктіс бокӧ да выльысь пуксис урӧкъяс сайӧ.
Коді-коді, а сійӧ нин ассьыс звёздочкасӧ оз янӧд!
Таня и задачасӧ и став примеръяссӧ решитіс правильнӧ.
Мичаа выльысь гижис да ни ӧти клякса эз вӧч.
Ӧні и шойччыштны позьӧ.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ, видзӧдліс, а енэжса дзор кымӧръяс му бердӧдз ӧшӧдчӧмаӧсь, керка вевтъяс вывті кыссьӧны.
Кыдз пуяс шувгӧны, ассьыныс кузь лапъяссӧ найӧ нюжӧдӧмаӧсь ӧтиладорӧ, быттьӧ нюжӧдӧм киясӧн мыйкӧ йылысь корӧны.
Гашкӧ, тадзи найӧ кевмысьӧны тӧвлы, мед оз чегъяв сійӧ налысь увъяссӧ?
И Снежок оз тыдав.
Буракӧ, пырӧма кильчӧ улӧ, да и пукалӧ сэні.
Но, татшӧм поводдя дырйи кутшӧм нин гуляйтӧм!
А мойдыс нӧ! — уськӧдіс мӧвп вылас Таня.
Сійӧ пуксис ӧшиньдорса пельӧсӧ да заводитіс лыддьыны Снегурочка йылысь мойд.
— Лымъя кымӧръяс воӧны, — шуис бабыс. — Татшӧм поводдя дырйи сьӧкыд мортлы, туйын кӧ сійӧ.
— А гортас лӧсьыд!
Сідз ӧд, бабӧ?
abu
Мамыс да дедыс воисны удж вылысь.
Найӧ ещӧ и пӧрччысьнысӧ на эз удитны, а Таня нин на дорӧ аслас тетрадьясӧн.
Задачкасӧ решитӧма, став примеръяс вӧчӧма, роч кыв кузя урок велӧдӧма да со кутшӧм мичаа ставсӧ гижӧма, ни ӧти клякса абу!
Мамыс лои рад, мый Таня сэтшӧм бура урокъяс вӧчӧма, нюмъёвтіс да шуис:
— Молодеч!
Но дедыс кызӧктіс, довкнитіс юрнас:
— Молодечтӧ молодеч!
А вот кыдзи тэнад ребята-октябрятаыд?
Ставсӧ-ӧ найӧ бура вӧчисны?
— А мый нӧ сылы ӧні, став челядь пыдди решайтны? — сюйсис бабыс. — Мед асьныс тӧждысьӧны.
Но дедыс эз сетчы:
— Сійӧтӧ сідзи.
Да ӧд командирӧс салдатъяс сертиыс тӧдӧны.
Таня дӧзмискодь.
Со кутшӧм дедыс, некыдзи сылы он угӧдит.
Но и кутіс мӧвпавны.
Колӧ, медым звездочкаын ставӧн бура велӧдчисны, медым ставӧн бура вӧчисны урокъяс.
А вӧчас ӧмӧй бура Гриша Чайников?
Гашкӧ и тетрадьсӧ нин дзоньнас ляпӧдіс да чернила войтӧдаліс.
Видзӧдлас сылӧн тетрадьяс вылӧ вожатӧй Ариша да шуас:
— «Омӧля тэ, командир, аслад звёздочка вӧсна тӧждысян!».
Таня босьтіс эськӧ «Снегурочкасӧ», видзӧдыштіс картинкаяссӧ.
Но регыд бӧр пуктіс небӧгсӧ да кутіс пасьтасьны.
— Кытчӧ нӧ тэ войнас мӧдӧдчин? — горӧдіскодь бабыс.
— Ывла вылын няйт, кӧдзыд!
— Чайниковъясӧ ветла.
— А ставыс тайӧ тэ вӧсна, пӧрысь выжыв! — кутіс видны дедсӧ бабыс.
— Челядь да октябрята кодь жӧ!
Шызьӧдіс мортсӧ!
Дед чӧв оліс.
И мам чӧв оліс.
Сійӧ сӧмын Танялы шуис:
— Бурджыка пасьтась.
Керкаын вӧлі шоныд.
Пызан вылын югыда ломзис лампа.
Еджыд пач сайын меліа виччысис Танялӧн крӧватьыс.
Картинкаяса восьса небӧг куйліс пызан вылын.
Но мый нӧ вӧчан!
Колӧ мунны.
А то эсійӧ Чайниковыс бара вунӧдас примеръяс решитны либӧ сорлалас мыйкӧ — сэтшӧм сійӧ ылалысь!
Таня гартчис чышъянӧн да петіс ывла вылӧ.
Кыкысь кымын воськовтіс кильчӧ дорсянь да веськаліс ва гуранӧ.
Аслас оланінсянь шыӧдчис Снежок, быттьӧ юаліс, петны сылы али оз ков петны.
— Пукав, пукав сэні, — вочавидзис Таня, — няйтӧн пондан сӧмын резсьыны!
Но Снежок оз вермы терпитнысӧ.
Таня кытчӧкӧ мунӧ, а сійӧ кутас гортын пукавны?
Снежок петіс чомйысь, пыркнитчис да котӧртіс Таня бӧрся.
Рытыс вӧлі лёк.
Сьӧд кымӧръяс ӧшалісны пӧшти керка вевтъяс вылын, столбъясйывса пӧнаръясӧс довкйӧдліс тӧв, кок улын то сэні, то тані булькакылісны ва гуранъяс.
А Чайниковъяс со кӧні олӧны, клуб сайын, пӧшти сикт помын!
Таня топыдджыка гартыштчис чышъяннас да котӧртіс водзӧ.
Снежок ӧдӧбтіс сы бӧрся.
Таня зілис мунны косінтіджык, а Снежок шляпиктіс веськыда ва гуранъяс вомӧн.
Клубса став ӧшиньяс вӧліны югыдӧсь, кыліс гудӧкасьӧм шы.
Гашкӧ, Чайников тшӧтш клубын пукалӧ да видзӧдӧ, кыдзи йӧктӧны.
Сылӧн тырмас та вылӧ тӧлкыд!
Но Гриша вӧлі гортас.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ да юаліс:
— Мам, тайӧ тэ?
Таня серӧктіс:
— Кутшӧм ме тэныд мам!
Гриша ёна шемӧсмис сы вӧсна, мый Таня локтіс сы дорӧ.
Сійӧ чӧла видзӧдіс сы вылӧ да виччысис, мый шуас Таня.
Керкаын вӧлі чӧв-лӧнь.
Пызан вылын сулаліс йӧв тыра кринча да куйліс пиньтуя нянь тор.
Кӧнкӧ пач сайын шарӧдчисны тӧрӧканъяс.
— Тэ нӧ ӧтнад?
Гриша гогнитіс кудриа юрсиа юрнас:
— Ага!
— А мамыд нӧ кӧні?
— Сійӧ Наталь тьӧтка ордӧ муніс, суседъяс ордӧ.
Найӧ порсь начкисны.
Мамӧ радейтӧ жаритӧм порсь яйтӧ, сы вӧсна и муніс.
— А батьыд?
— Бать ремонтнӧй станцияын.
Сэні узьлӧ.
— А тэ мый?
— А мый ме?
Ужнайта да вода узьны.
Танялы жаль лои Гришаӧс.
Век ӧтнас и ӧтнас.
Батьыс удж вылын, а мамыс радейтӧ суседъяс ордӧ ветлыны.
Мунас сэтчӧ, кӧні семьяыс ыджыд, кӧні йӧзыс уна.
Пукалӧ сэні да сёрнитӧ ӧтитор да мӧдтор йылысь.
Сӧмын и тӧдӧ — удж вывсянь гӧститны, а гортыс аслас быттьӧ и абу!
Со тадзи и артмӧ, мый Гриша бӧрся видзӧднысӧ некодлы.
— Тэ решитін задачатӧ?
Примеръястӧ вӧчин? — юаліс Таня.
— Быттьӧкӧ эг, — вочавидзис Гриша.
— А роч кыв кузя гижин?
Петкӧдлы тетрадьтӧ.
— А тэ мый, велӧдысь?
— Вай петкӧдлы.
Ещӧ пондан миянлысь звёздочканымӧс янӧдны!
Гриша кыліс звёздочка йылысь да пырысь-пыр жӧ судзӧдіс сумкасьыс ассьыс тетрадьсӧ.
Сійӧ збыльысь решитӧма задачасӧ да вӧчӧма примеръяссӧ.
И роч кыв кузя гижӧма ставсӧ правильнӧя.
Сӧмын гижӧма няйта, черниласӧ войтӧдалӧма.
А сыысь кындзи, кельыдлӧз линейкаяс кузя паськалӧма ва войт.
— Ваыс кружкаысь киссис, — шогпырысь висьталіс Гриша: гырддзаӧн муртса инмӧдчышті, кружкаыс и пӧрис.
— А кор пуксян урокъяс вӧчны, колӧ, мед пызан вылын нинӧм эз вӧв, — шуис Таня. — И некутшӧм кружкаяс мед эськӧ эз сулавны.
Первой пызантӧ идрав, чышкы сійӧс ветьӧкӧн, а сэсся и пуксьы велӧдны урокъяс.
Марья Васильевнаыд мый шулывліс?
А тэнад со и нянь торпыригъяс, и тані жӧ чернила.
Кыдзи ещӧ тэ йӧв тыра кринчатӧ аслад тетрадь вылӧ абу пӧрӧдӧмыд!
— А ме и кринчасӧ пӧрӧді, — мӧдарӧ бергӧдчӧмӧн нурбыльтіс Гриша. — Пызаныс шатовмуніс — сійӧ и пӧри.
Сӧмын тетрадь вылӧ эз веськав...
Таня кӧсйис видыштны ещӧ сійӧс, да ӧвсис.
Урокъяссӧ вӧчӧма — и сійӧ нин бур.
Сійӧ ёнджыка кӧрталіс чышъянсӧ, кӧсйис мунны.
Но видзӧдліс Гришалӧн кудриа балябӧж вылӧ да шуис:
— Кор тэнӧ мамыд шырас?
Висьтав, мед шырас.
Дзонь классын сӧмын тэ ӧтнад татшӧмыс!
Таня петіс, видзӧдліс гӧгӧр, — а кӧні нӧ Снежокыс?
Но Снежоклӧн и дукыс эз вӧв, мунӧма аслас шоныд чомйӧ.
Таня бӧр муніс гортас да мӧвпаліс, кутшӧм лӧсьыд налӧн гортас.
А сылы кӧ эськӧ ковмис тадзи ӧтнаслы пукавны?
Ой, ой, ой!
Таня кайис аслас кильчӧ вылӧ да тэрыба йиркӧдіс ӧдзӧсӧ, быттьӧ сійӧ зэв нин дыр эз вӧв гортас.
— Чайников урокъяссӧ велӧдӧма! — горӧдіс сійӧ, быттьӧ ставныс сӧмын и виччысисны тайӧ выльторсӧ.
Мамыс нюммуніс:
— Но Чайников кӧ велӧдӧма, мукӧд вӧсна нинӧм и тӧждысьны.
Но вот тані мамыс и ӧшыбитчис.
Асывнас, школаӧ мунігӧн, Таня кутіс чукӧставны аслас звёздочкаса челядьӧс.
— Митя, урокъястӧ велӧдін?
— Велӧді! — горӧдіс воча Митя да ӧвтыштіс кепысь пӧвнас.
— Вальков, а тэ велӧдін?
Федя Вальков нинӧм эз вочавидз, сӧмын гогнитіс юрнас.
Танялы сьӧлӧм вылас лои лӧсьыд, кыпыд.
— Ой!..
А месӧ... — друг нурбыльтіс Алёнка да весиг сувтіс. — Ме вунӧді...
— Мый вунӧдін? — шемӧсмис Таня. — Тетрадьтӧ?
— Эг, — нораа вочавидзис Алёнка, — примеръястӧ решитны вунӧді.
Таня сідз жӧ сувтіс.
Сійӧ видзӧдіс Алёнка вылӧ скӧр синъясӧн да эз тӧд, мый вӧчны: то ли бӧрдны, то ли пинясьны.
Вермис ӧмӧй сійӧ думыштны, мый Алёнка сідзи ылӧдас налысь звёздочкасӧ!
— А сы вӧсна, мый меным вӧлі некор, — заводитіс дорйысьны Алёнка, — а сы вӧсна, мый бать пес поткӧдліс, а ме новлі чипасӧ, а бӧрас менӧ мамӧ велӧдіс чулки кыны.
Рытывбыд уджалі!
— Уджалін, кыдзи нӧ! — бӧрдігтырйи шуис Таня.
— Дёмушкаыдкӧд рытывбыд шегъясинныд!
— Мый нӧ кӧть шегъясим, — горӧдіс Алёнка, — а век жӧ уджалі!
Октябрята долженӧсь уджавны!
А тэ со ньӧти он уджав.
А ещӧ командир!
— А урокъястӧ октябрята не долженӧсь велӧдны, да!
Школаӧ мунігас пӧдругаяс дзикӧдз лӧгасисны.
Но сэсся бӧр бурасисны: ӧд октябрята долженӧсь бура ӧта-мӧдныскӧд овны, крепыда дружитны.
ТАНЯЛӦН ДЕЛӦЯС
Бурасьнытӧ найӧ бурасисны.
Но Таня некыдзи эз вермы вунӧдны Алёнкалысь кывъяссӧ, мый Таня командир, а нинӧм оз вӧч!
Таня локтіс школаысь, тэрмасьӧмӧн вӧчис урокъяс.
«А ӧні кута уджавны, — мӧвпыштіс сійӧ. — Мый эськӧ меным вӧчны?»
Но сӧмын на Таня идраліс ассьыс тетрадьяссӧ, бабыс шуис сылы:
— Чышкы джоджсӧ горничаысь, Таня, а ме сэк кості вала ветла.
Керка миян пелькӧдтӧм.
Мамыд асывсянь вартӧ, дедыд конюшняын, а ме рынышын вӧлі, шабді косьті.
Таня босьтіс корӧсь, кӧтӧдіс сійӧс.
Мичаа, ӧкуратнӧя чышкис джодж.
— Со и ставыс.
Ӧні кута уджавны!
Но джоджтӧ чышки, а джодж дӧраяс пыркӧдтӧмӧсь, кильчӧ вылын куйлӧны.
Таня пыркӧдіс найӧс, вольсаліс джоджӧ.
Ӧні ставыс.
Ӧні и уджалыштны позьӧ.
Сӧмын кыдзи?
Сэки воис ва тыра ведраясӧн бабыс.
Сійӧ пуктіс сьӧкыд ведраяссӧ лабич вылӧ да шуис:
— Танюш, эстӧн ме вылӧ курӧгъяс ставныс уськӧдчисны.
Вердышт найӧс, пӧжалуйста!
Таня босьтіс ыджыд миска, крӧшитіс сэтчӧ пуӧм картупель, киськаліс ӧтрубӧн да ещӧ содтіс нянь торъяс.
Чӧскыд сёян артмис.
А сэсся кватитіс мискасӧ, петіс дворӧ, чуксаліс курӧгъясӧс.
И найӧ сёйигкості сулаліс на дорын.
Косясьысьясӧс вӧтлаліс, сы вӧсна мый найӧ мукӧдыслы кокасьны оз сетны.
А омӧльджыкъяссӧ да раминикъяссӧ ки помысь вердіс, сы вӧсна мый налы вӧлі нинӧм оз сюр.
Тайӧ кадӧ котӧрӧн локтіс Алёнка.
А сы бӧрся Митя.
— Таня, ӧдйӧнджык лӧсьӧдчы! — ӧттшӧтш горӧдісны найӧ. — Ариша корӧ вӧрӧ пелысь вотны.
Таня эз кут юасьны мыйла, мыйла ковмӧма пелысьсӧ вотны.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн пыртіс мискасӧ гортас, пасьтасис да котӧртіс ывла вылӧ.
Вӧлӧмкӧ, пионеръяс чукӧртчӧмаӧсь мунны лэбачьяслы кӧрымла, мед вердны найӧс тӧлын.
Настя Кузнецова висьталіс, медым ичӧтик челядьӧс корисны, мед найӧ тшӧтш лэбачьяслы пӧльза вӧчасны.
Кор ставӧн чукӧрмисны, Ариша юаліс:
— Таня, а мыйла нӧ миян звёздочкаысь абу ставӧн тані?
Таня видзӧдліс: Алёнка тані, Митя тані, Чайников тані...
А вот Федя Вальков абу.
Кутшӧм дыш морт!
— А ми со кыдзи вӧчам, — шуис Ариша: — вӧрӧ мунам налӧн керка дорті, тэ пыралан да нуӧдан сійӧс.
Челядь босьтісны сьӧрсьыс коді кӧрзина, коді мешӧк.
Ӧтлаын мунны вӧлі гажа.
Сералісны, сьылісны, дурисны.
Кыдзи нӧ терпитан — он тойласьышт, он ордйысь котӧртӧмӧн, он дзеб кодлыськӧ кӧрзинасӧ!
Дёмушка, Алёнкалӧн вокыс, тшӧтш вӧтчис школьникъяс бӧрся.
А сы бӧрся и сылӧн Ваня Берёзкин ёртыс.
А найӧтӧ нин дурисны да вильшасисны медся ёна.
Но медся ёна гажӧдчис Снежок.
Сійӧ котраліс, увтчис, чеччаліс, нетшкис челядьӧс сосъясӧдыс.
А кор кодкӧ уськӧдчыліс водзӧ, сійӧ мый вынсьыс вӧтӧдіс сійӧс.
Таня эз вунӧд Федя йылысь да пырис сыла.
Федя пукаліс кильчӧ вылас да мыйкӧ тувъяліс-вӧчис дӧскаясысь.
— Мый нӧ тэ пукалан? — горӧдіс Таня. — Эз ӧмӧй тэнӧ корны?
— Корисны, — дышпырысь вочавидзис Федя.
— Сідзкӧ, чеччы мунам!
— А мыйла нӧ муннысӧ?
Тӧвнас лэбачьясӧс ме кута зӧрйӧн вердны.
Мам сетас.
Но Таня кабыртіс сійӧс киӧдыс да кыскис кильчӧ вывсьыс.
— Век тэ ӧтнад пукалан!
Став октябрята мунӧны, а тэ пыр ӧтнад!
Мунам, мый кӧть, а ог лэдз!
— Но ладнӧ, — сӧгласитчис Федя, — сӧмын шапкаася.
Вӧрыс вӧлі гажа, кыпыд.
Кольӧм войӧ муыс кынмыштӧма, кӧдзыдыс топӧдыштӧма няйтсӧ, ва гуранъяссӧ вевттьӧма йи стеклӧясӧн.
Енэжын асылӧдз югъялісны гырысь арся кодзувъяс.
А асывнас петіс шонді, и пуксис сэзь да сӧстӧм кӧдзыд лун.
Ариша велӧдіс челядьӧс, мый колӧ чукӧртны гӧрд пелысь, кодъяс кольӧмны пуяс вылын, вотны жоо, коді виж розъясӧн ӧшалӧ лапъяс вылын, — тайӧ кӧйдыссӧ ёна радейтӧны жонь кайяс.
Сюрӧ кӧ йӧн, то и йӧн згӧдитчас, сыын сідз жӧ эмӧсь ичӧтик кӧйдысъяс.
Тӧлын лэбачьяс ставсьыс аттьӧ шуасны.
Таня Алёнакӧд аддзисны пӧрысь пелысь пу.
Коръясыс сы вылысь киссьӧмаӧсь нин, а розъясыс вылынӧсь.
— Кӧрзина тыр эськӧ чукӧртны позис, — шуис Алёнка, — да судзӧдан ӧмӧй.
— Митя! — горӧдіс Таня. — Чайников!
Котӧрӧн локтӧй татчӧ!
— Мыйла тэ найӧс коран? — юаліс Алёнка. — Тайӧс жӧ ми аддзим.
— Ми аддзим, а найӧ судзӧдасны, — вочавидзис Таня. — Тэ мый, вунӧдін?
Найӧ жӧ миян звёздочкаынӧсь!
Чайников локтіс первойӧн.
Сійӧ шыбитіс картузсӧ му вылӧ, виж коръяс вылӧ, да пырысь-пыр кавшасис пелысь пу вылӧ.
— Велалӧма лэбачьяслысь позъяссӧ рӧзӧритавны, со и кавшасьӧ, — ропкис Алёнка.
Но Гриша эз кыв.
Сійӧ нетшкис пелысь розъяс да шыблаліс Танялы да Алёнкалы.
— Ӧктӧй! — гажаа горзіс сійӧ. — Со ӧбед, со ужын, а со ещӧ ужын!
Арся лун дженьыд.
Эз удитны челядь видзӧдлыны гӧгӧр, а заводитіс нин рӧмдыны.
— Гортӧ, гортӧ! — вӧр пасьта юрӧбтіс Настя Кузнецовалӧн сьылан гӧлӧсыс.
И Ариша отсаліс:
— Челядь, гортӧ, керӧс улын кӧин виччысьӧ!
Уна пӧлӧс добра чукӧртісны — и пелысь, и жоо, и йӧн...
Ставсӧ нуисны Ариша кильчӧ вылӧ да разӧдчисны гортъясас.
— Но мый, мудзин? — шуис Таня Вальков Федялы.
— Со ещӧ! — вочавидзис Федя да видзӧдіс Таня вылӧ сӧстӧм синъяснас, быттьӧ сӧмын на садьмӧма.
Сылы вӧлі талун долыд, сійӧ аддзис уртшак, колӧ чайтны, медбӧръясӧ, жоо вотіс.
И челядь эз нерсьыны.
А то пыр нерсьӧны, мый сійӧ абу пельк, абу сюсь да дыр узьысь.
А эз кӧ нерсьыны, сійӧ эськӧ пыр накӧд ветліс.
Таня локтіс гортас, кор нин гортас вӧліны биаӧсь.
Бабыс лӧсьӧдіс ужын.
— Со и ещӧ ӧти лун коли, — очсаліг шуис дедыс.
«Луныс колис, — мӧвпыштіс Таня, — а ме бара нинӧм эг вӧч».
И сылы лои зэв гажтӧм.
Сійӧ, буракӧ, зэв лёк октябрёнок, некор уджавны оз удит.
А ещӧ ӧд командир!
Асывнас, школаӧ воӧм бӧрын, Таня пырысь-пыр котӧртіс Аришаӧс корсьны.
Ариша — вожатӧй, сійӧ висьталас, мый вӧчны Танялы.
Но, пока корсис, триньӧбтіс звӧнок...
Таня, мӧвпъясас вӧйтчӧмӧн, пуксис парта сайӧ.
Локтіс Марья Васильевна, здоровайтчис аслас велӧдчысьяскӧд.
И пырысь-пыр казяліс, мый Таня пукалӧ жугыля.
— Тэ мыйла, Таня, сэтшӧм жугыль? — юаліс. — Эн-ӧ нин висьмы?
— Эг, эг висьмы, — гажтӧма вочавидзис Таня, — а ме нинӧм ог уджав.
А ещӧ командир...
— Вайӧ мӧвпыштамӧй ӧтвылысь, — шуис велӧдысьыс. — Таня, лок ме дорӧ.
И ставӧн ӧтлаын думыштамӧй, кыдзи отсавны Танялы: ӧд октябрята век долженӧсь отсавны ӧта-мӧдныслы!
Челядь ставныс пукалісны асланыс местаясын.
А Таня сулаліс класс шӧрын, юрсӧ копыртӧмӧн, да некод вылӧ эз видзӧд.
— Но, сідзкӧ висьтав, Танюша, мый жӧ тэ вӧчлывлан гортад, нинӧм кӧ он удит вӧчны?
— Нинӧм ог вӧчлывлы, — вочавидзис Таня, — сӧмын джодж чышка, да джодж дӧра пыркӧда, да курӧгъясӧс верда...
abu
А уджавны дзик некор.
Марья Васильевна серӧктіс да шуис:
— А кыдзи нӧ ещӧ колӧ уджавнысӧ?
Гашкӧ, комбайнӧн либӧ тракторӧн веськӧдлыны?
Быдӧнлы удж сетсьӧ вынъяс серти.
Джодж чышкыны да курӧгъясӧс вердны — тайӧ и эм тэнад уджыд.
И урокъяс велӧдны — тэнад жӧ удж.
А урокъяс тэ бура велӧдан.
Пуксьы, Танюша, да эн шогсьы.
Таня кыпыда бӧр пуксис аслас парта сайӧ.
Мед ӧні Алёнка шуас, мый сійӧ ньӧти оз уджав!
ЧАЙНИКОВ СТАВСӦ ЧУЙМӦДІС
Талун велӧдысь Марья Васильевна бара шуис Гриша Чайниковлы:
— Гриша, кор нӧ тэнӧ шырасны?
— А ещӧ октябрёнок! — ропкыштіс Алёнка.
И Таня, школаысь гортӧ мунігӧн, казьтыштіс:
— Висьтав мамыдлы, мед шырас.
А то миянлысь звёздочканымӧс дзоньнас янӧдан!
Гриша чӧв оліс.
Но сетіс кыв, мый талун оз вешйы мамыс дорысь, кытчӧдз сійӧ оз шыр сійӧс.
Сылӧн шуд вылӧ мамыс вӧлі гортас.
Сійӧ пукаліс пызан сайын да мыйкӧ вурис.
— Кыскы роксӧ пачысь, — вурсян вылысь синсӧ вештывтӧг шуис сійӧ, — йӧлыс пачводзын.
Но Гриша шыбитіс лабич вылӧ небӧг тыра сумкасӧ, ӧдйӧ пӧрччысис, босьтіс ножич да матыстчис мамыс дорӧ.
— Давай шыр!
— Виччысьышт, — ӧвтыштіс мамыс, — эн торкав.
Аддзан, кутшӧм костюм ме вура?
Мамыс видзӧдіс Гриша вылӧ аслас сьӧд синъяснас, малыштіс сылысь кудриа юрсисӧ.
— Клубын выступита — кывлін али эн?
— Но, кывлі, — шуис Гриша. — Сӧмын всё равно шыр!
— Но, со тэ кутшӧм! — кӧритіс сійӧс мамыс. — Ме тэрмася, а тэ аслад ножичӧн.
Мун, сёй роксӧ.
Аски шыра.
И бара заводитіс вурсьыны, вурис гӧрд лентаяс лӧз юбкаӧ.
— Но, ладнӧ, — шуис Гриша, — сӧмын, мед асывнас!
— Асывнас, пиук, асывнас.
Но асывнас, кор Гриша садьмис, мамыс эз нин вӧв гортын.
Гриша шыбитчис ӧшинь дорӧ — гашкӧ вала муніс?
Видзӧдліс посводзсянь дворӧ, — гашкӧ, мӧс лысьтӧ?
Мамыс некӧн эз тыдав.
Ва ведраяс вӧліны тыраӧсь.
Йӧлыс кринчаын нин, сысъялӧма.
А аслас и дукыс эз вӧв.
Гриша муртса эз бӧрддзы шогысла да дӧсадаысла.
Мый нӧ ӧні сылы вӧчны.
Бара школаӧ лёзь юрсиӧн мунны?
А вот босьтас да ачыс шырсяс!
Гриша кватитіс ножич да заводитіс шырны ассьыс еджыд кудрисӧ.
И мыйла сійӧ ӧнӧдз виччысис, кор сійӧс мамыс шырас, мыйла тайӧс водзджык эз казяв?
Гриша шырсис, пыркнитіс юрсисӧ да мӧдӧдчис школаӧ.
Сійӧ муніс зэв долыда.
Мед ӧні сійӧс кодкӧ лысьтас нимтыны лёзь да пашкыр юрсиӧн.
Сійӧ воас школаӧ, пӧрччас шапкасӧ — а со и шырсьӧма!
Но кор Гриша локтіс школаӧ да пӧрччис шапкасӧ, ставныс мыйлакӧ пондісны серавны.
Сизимӧд классысь ӧти ыджыд зон малыштіс Гришалысь юрсӧ:
— Ук, тэ!
Шыльыда жӧ шырсьӧмыд!
Серӧктіс и уборщица тётя Нюра:
— Тайӧ нӧ тэ кутшӧм парикмахерскӧйын, Чайников, шырсин?
Бура кӧ, районӧ ветлӧмыд!
Гриша эз тӧд, мый и вӧчны.
Сійӧ скӧра бергӧдчис да мӧдӧдчис аслас классӧ.
Но муртса пырис классӧ, и тані ставныс серӧктісны.
А Таня прӧстӧ кияснас шевкнитіс:
— Ой, Чайников!
Код кодь тэ ӧні сӧмын лоӧмыд.
Бурджык вӧлі эн кӧ эськӧ шырсьы.
Таня ырскӧбтіс-петіс классьыс да котӧртіс корсьны Аришаӧс.
Ариша пукаліс пионерскӧй жырйын да мыйкӧ краситіс уна пӧлӧс рӧма карандашъясӧн.
Сійӧ зэв ёна зілис, тыдалӧ, поліс тшыкӧмысь, да эз пырысь-пыр казяв, мый Таня тайкӧ бӧрддзас.
— Видзӧд, кутшӧм картинаыс! — шуис Ариша. — Дед Мороз локтӧ да сьӧрсьыс вайӧ ёлка, а ёлка вылас йи нёньяс...
А тані лоӧны дзоридзьяс да шонді.
Тайӧ ме тіян классын поводдя календарь лӧсьӧда.
Но Танялы вӧлі веськодь.
— Ариша, мунам ӧдйӧджык.
Лок Чайников вылӧ видзӧдлы.
Ӧні сы вӧсна миян звёздочка бара бӧрӧ кольччас!
Ариша тэрмасьӧмӧн тэчис карандашъяс, да найӧ ӧтлаын Танякӧд котӧртісны первой классӧ.
Чайников пукаліс аслас парта сайын.
Сійӧ копыртчӧма, тупкӧма кыкнан кинас юрсӧ да некод вылӧ оз видзӧд.
Ариша матыстчис сы дінӧ:
— Мый нӧ тэкӧд, Гриша?
Чайников эз лэпты юрсӧ.
— Нинӧм.
А ачыс мӧвпыштіс: «Гашкӧ, меным гортӧ пышйыны?»
Но сэк триньӧбтіс звӧнок, и пырис Марья Васильевна.
Сійӧ пырысь-пыр ставсӧ гӧгӧрвоис.
— Ариша, тэ мун аслад классӧ.
А тэ, Гриша, эн шогсьы.
Причёска тэнад артмӧма абу зэв удачнӧй.
Но нинӧм, перемена дырйи ме тэнӧ ачым шыра.
А кор лои перемена, Марья Васильевна перйис пызансьыс ножич да шырис Гришаӧс.
Мичаа шырис.
Шыльыда.
Чайников пырысь-пыр жӧ лои кыпыд.
Сійӧ ветліс школа кузя да дугдывтӧг малаліс кияснас ассьыс гӧгрӧс шырӧм юрсӧ.
И Танялӧн звёздочкасаяс ставныс долыдмисны.
Ӧні налӧн сідз жӧ дуркъяс оз лоны.
ЛЫМ УСЬӦМ
— Лымъялӧма, — ӧшинь пыр видзӧдлӧм бӧрын шуис бабыс, — тӧв пуксис.
— Кад нин, — содтіс дедыс, — мулы эшкын колӧ.
Вӧлі зэв на водз, асылыс сӧмын на заводитчис.
Ӧшинь сайын вӧрзьӧдчывтӧг ӧшалісны лымйӧн пушитӧм еджыд кыдз лапъяс.
Бабушка чегъяліс кос сартас: лӧсьӧдчис ломтыны пач.
Дедушка пасьтасис, сылы сёйтӧдз колӧ скӧтнӧй дворӧдз ветлыны.
Мамыс чеччис ньӧжйӧ да сідз жӧ заводитіс пасьтасьны: керкаын уджыс уна, а завтрак бӧрын — пырысь-пыр удж вылӧ.
Сӧмын Таня чӧскыда узис аслас шоныд вольпась вылын.
Но бабыс зымкнитіс укватӧн, и Таня садьмис.
Сылы шыбитчис синмас, мый керкаын кыдзкӧ зэв югыд.
«Узьсьӧма!» — мӧвпыштіс Таня да ырскӧбтіс-чеччис вольпась вылысь.
— Тэ мый, чеччыштін? — юаліс мамыс. — Повзин мыйыськӧ?
— Ме школаӧ сёрма! — горӧдіс Таня.
Мамыс нюммуніс:
— Водз на ӧд.
Талун асылыс сэтшӧм — лымсьыс югыд.
Видзӧдлы жӧ, мый ывла вылас!
Таня матыстчис ӧшинь дорӧ.
Гӧгӧр вӧлі ставыс еджыд: и му, и керка вевтъяс, и пуяс.
Шонді сӧмын на петӧ, и сэні, кытчӧ нюжӧдчӧмаӧсь сылӧн кӧсӧй югӧръясыс, лымйыс дзик розӧвӧй би кинь моз ӧзйӧ.
abu
abu
— Тӧв! — Таня серӧктіс радысла.
— Вот ӧні чой йывсянь ислалыштам!
Лым мачӧн шыбласьыштам!
Ляпкыдик потшӧс вылӧ пуксис катша.
Мича, сӧстӧм, сьӧд пася, еджыд партука.
Пуксис да заводитіс китшкыны — тыдалӧ, сылы сідз жӧ сьӧлӧм вылас воӧма лым усьӧмыс.
Но сэки аслас конураысь ырскӧбтіс-петіс Снежок да увтчигтырйи уськӧдчис кутны катшаӧс.
Катша важӧн нин лэбис, а Снежок пыр на чеччаліс лым кузя да гораа увтчис — сылытӧ, дерт, кажитчис, мый помасисны зэр да шляка.
А тӧвся кӧдзыд абу страшнӧ Снежоклы — со сылӧн пасьыс кутшӧм!
Таня сулаліс ӧшинь дорын да сераліс сы вылӧ, кыдзи сылӧн пашкыр гӧна понйыс чеччаліс свежӧй небыд лым вывті.
abu
— Ой, бабушка, — шуис сійӧ, — лымйыс мыйта!
И кыдзи сӧмын ми школаӧ мунам?
Ставӧн сибдам.
И некыдз эськӧ челядь эз воны школаӧдз, — сы мында ӧти войӧн усьӧма лымйыс!
Но председатель шуис Таня дедлы, медым доддяліс рӧзвальӧ вӧвсӧ да нуӧдіс найӧс.
Гырысьджык челядь эз виччысьны вӧвсӧ, мунісны подӧн.
А поснияс асланыс небӧг тыра сумкаясӧн, ставныс ӧтчукӧрӧн пуксисны доддьӧ.
Дедушка доддялӧма медся ён ужсӧ, Весёлӧйӧс.
— Сылы колӧ жӧ котралыштны, — шуис дедыс, — а то сулалӧ конюшняын, гажтӧмчӧ.
Уж первойсӧ рӧдтіс, да регыд мысти кутіс мунны восьлӧн, сьӧкыд вӧлі котӧртны небыд лым кузя.
А челядь пукалісны доддьын, ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн сералісны.
Гажа вӧлі ставныслы ӧтлаын мунны лымъя туй кузя!
Ыджыд перемена дырйи Ариша Родионова котӧртіс аслас челядь-октябрёнокъяскӧд ывлаӧ шыбласьыштны лым мачьясӧн.
Шыбитіс кык-куим лым комӧк, и пырысь-пыр гӧрдӧдіс.
Но сэсся видзӧдліс гӧгӧр — еджыд улич вылӧ, еджыд керка вевтъяс вылӧ, еджыд пуяс вылӧ — и вӧйтчис мӧвпъясас.
Лым мачьяс Аришалы лэбисны быд боксянь, но сійӧ быттьӧ найӧс оз казяв.
— Кывзӧй, челядь, мый йылысь ме мӧвпала, — шуис сійӧ. — Аддзанныд, мыйта лымйыс усьӧма?
Ставсӧ тыртӧма гӧгӧр — и му, и пуяс.
Татшӧм лымъя толаын лэбачьяслы зэв сьӧкыд: налы дзик некытысь судзӧдны сёян.
Лэбачьяс тулыссянь арӧдз уджалӧны миян вылӧ — быдсяма гагъяс, номыръяс бырӧдӧны, миянлысь садъяс видзӧны.
Сідзкӧ и ми долженӧсь налы отсавны сьӧкыд кадӧ.
— Да ӧд миян школа дорын кормушкаяс эмӧсь! — шуис Митя Колечкин.
— И сёян быд лун сетам, — содтіс Таня.
— Лэбачьяс унаӧнӧсь, а кормушкаяс этшаӧсь, — вочавидзис Ариша, — вот эськӧ быд дворын кӧ кормушкаяс вӧліны!
Мед быд пионерлӧн и быд октябрёноклӧн гортас аслас кормушка вӧлі...
Котӧрта Настялы висьтала!
Настя Кузнецовалы зэв ёна сьӧлӧм вылас воис Аришалӧн предложениеыс.
Настя сійӧ жӧ луннас, урокъяс бӧрын, чукӧртіс став октябрятаӧс да налысь вожатӧйяссӧ.
Собрание кыссис стӧч дас минут чӧж.
А мый йылысь дырсӧ сёрнитны,
ставыс гӧгӧрвоана: тӧв пуксис виччысьтӧг, лэбачьяслы лои сьӧкыд, а ёртъясӧс тшыгйӧдны оз позь.
Кор челядь мунісны школасянь гортаныс, то налӧн сӧмын и вӧлі сёрни кормушкаяс йылысь.
— Ме пырысь-пыр кормушкатӧ вӧча, — шуис Митя Колечкин, — тайӧ мен абу дыр!
— И ме вӧча! — горӧдіс Гриша Чайников. — А мый, ме ӧмӧй кӧрт тувтӧ али мый тувъявны ог куж?
— А меным дедӧ вӧчас, — шуис Таня.
— А меным батьӧ, — шуис Алёнка.
— Федя, а тэ мый чӧв олан? — юаліс Таня.
— Тэныд кормушкатӧ коді вӧчас?
— Ме ачым вӧча, — вочавидзис Федя.
— Но да!
Вӧчас! — серӧктіс Алёнка.
— Сійӧ сэтшӧм дыш!
— Гашкӧ, тулыс кежлӧ вӧчас, — содтіс Митя. — Мед кӧть нин шуин — челядьӧс кора вӧчны!
— Ме ачым вӧча, — мӧдысь шуис Федя.
Таня, мыйӧн сӧмын локтіс гортас, порог дорсяньыс и горӧдіс:
— Дедуш, дедуш, лэбачьяслы колӧ кормушка вӧчны!
— Мый тэ горзан? — вомаліс сійӧс бабыс.
— Дедыд абу гортын.
Районӧ муніс.
— Муніс? — Тайкӧ эз бӧрддзы Таня.
— А кор воас?
— Собрание вылӧ муніс.
Став скӧт видзысьяссӧ собрание вылӧ корӧмаӧсь.
Локтас сёрӧн, а то, вермас лоны, районас и узьмӧдчас.
— А кыдзи нӧ менам кормушкаӧн?
Сідзкӧ, бабушка, вай тэкӧд кормушкасӧ вӧчам!
Но бабыс сӧмын кинас ӧвтыштіс:
— Ог куж ме некутшӧм кормушкаяс вӧчавны.
Дедыд аски воас, сідзкӧ и вӧчас.
— «Аски!»
Став челядьыс талун пондасны вӧчны, а меным аскиӧдз виччысьны.
А ме жӧ командир!
Таня шыбитіс небӧг тыра сумкасӧ да котӧртіс ывла вылӧ.
Баб кыскис пачысь чугун, кӧсйис Танялы шыд чӧвтны.
Видзӧдліс, а Танялӧн и дукыс нин абу.
— Со кутшӧм тӧждысьысь командир! — шуис бабыс да бӧр сюйис чугунсӧ.
А Таня котӧртіс Алёнка дорӧ.
Гашкӧ, Алёнкалӧн батьыс и Танялы тшӧтш вӧчас кормушкасӧ?
Но Алёнка ачыс котӧртіс сылы паныд.
— Бать нуис пес станцияӧ!
Мед тэнад дедыд и меным кормушка тувъялас!
— Да, дедӧ! — сӧмын и вермис шуны Таня.
Сэк на дорӧ матыстчис Дёмушка:
— А ме быд пӧлӧс кормушка вӧчны сямма!
Но Алёнка весиг эз кӧсйы сёрнитны сыкӧд:
— Вӧчан тэ!
Паньтӧ на киад кутны он куж.
Ӧні ӧбедайтін да весьсӧ киськалін.
— А мунам миян детинкаяс дорӧ! — шуис Таня. — Гашкӧ, найӧ и миянлы вӧчасны?
Таня да Алёнка мӧдӧдчисны Митя Колечкин ордӧ.
Дёмушка — на бӧрся.
Кытыськӧ виччысьтӧг локтіс и Снежок.
Сідз ставӧн и мӧдӧдчисны.
Но Митя Колечкин эз вӧв гортас.
— Сійӧ Чайниковъяс ордӧ муніс, — висьталіс Митялӧн ыджыдджык чойыс.
Таня да Алёнка мӧдӧдчисны Чайниковъясӧ.
Дёмушка бара на бӧрся.
А став бӧрсяыс Снежок.
Но и Чайников ордын челядь эз вӧвны.
И дзик некод гортас налӧн эз вӧв, ӧдзӧс вылас томан, а ключыс ӧдзӧс дорын кӧрт тув йылын.
— Кытчӧ нӧ найӧ мунісны? — шуис Алёнка. — Кок туйяссӧ вайӧ видзӧдаламӧй!
Но сійӧ каднас кутіс лымъявны.
Сэтшӧм сука усис, быттьӧ ставсӧ гӧгӧр тупкис: и енэжыс, и пуяс оз тыдавны.
И туйыс эз жӧ тыдав, пырысь-пыр жӧ сійӧс вевттис еджыд, небыд лым.
Кыдзкӧ сиктын друг лӧнис, и сиктсайса эрдъяс вылын сідз жӧ лӧнис.
— Ёна жӧ лымъялӧ! — шуис Таня да сувтіс.
— Мунамӧй гортӧ, — чуксаліс раммыштӧм Алёнка, — а то миянӧс лымйӧн тыртас!
Снежок сідз жӧ раммис.
Сійӧ сулаліс Таня бокын, видзӧдіс сы вылӧ да быттьӧ юаліс:
«Но, мый нӧ тэ сулалан?
Гортӧ колӧ!»
Но Таня шуис:
— А мыйла миянлы гортӧ котӧртны?
Абу кӧнкӧ кушинынӧсь, огӧ вошӧй.
Мунам Вальков Федяяс ордӧ, буракӧ, челядь важӧн нин сэнӧсь!
Таня эз ӧшыбитчы: и Митя, и Гриша Чайников вӧліны Вальков ордынӧсь.
А Федялӧн кормушкаыс ӧшаліс нин кыдз пу вылын, кӧвъяс йылын.
А ӧти кӧв пом нюжӧдӧма кильчӧ вылӧ, перилӧ бердӧ кӧрталӧма.
Разян кӧ сійӧс — кормушка лэччӧ.
Кыскыштан — кормушка вывлань кайӧ.
— Ой, кутшӧм бура вӧчӧмныд! — шуис Таня. — А миян дедушка районӧ мунӧма!
— Чайников, тайӧ тэ вӧчин? — юаліс Алёнка.
— Эг али мый ме, — букыша вочавидзис Гриша, — менам мый оз артмы.
Таня видзӧдліс Митя вылӧ: сідзкӧ, сійӧ?
Но Митя сулаліс, чӧв оліс да видзӧдіс кытчӧкӧ бокӧ.
Сэк и Таня видзӧдліс Федя вылӧ:
— Батьыд тэнад вӧчис, да?
А Федя вочавидзис:
— Ме ачым вӧчи.
— Тэ ачыд? — шемӧсмис Алёнка.
А Федя спокойнӧя мӧдысь шуис:
— Ачым.
Вай и тэныд вӧча.
— Но вот, ме жӧ шулі, мый Федя абу дыш, — радліс Таня, — сійӧ сӧмын раминик!
Челядь, вайӧ ставӧн ӧтлаын кормушкаяссӧ вӧчам!
И Митялы, и Гришалы, и Алёнкалы, и меным.
Федя кутас велӧдны да отсавны.
А ми кутам вӧчны!
— Вайӧй! — сӧгласитчис Гриша.
— Мед Федя петкӧдлӧ.
Челядь сідзи и вӧчисны — ставӧн ӧтлаын босьтчисны уджавны.
Эз коль и ӧти вежон, а Таня звёздочкаысь став октябряталӧн ӧшалісны нин керка доръясас лэбачьяслы кормушкаяс.
Неуна отсаліс Танялӧн дедыс.
Отсыштіс и Ариша Родионова.
И этша на тайӧ.
Ӧшӧдалісны кормушкаяс мукӧд звёздочкаса челядьлы, кодъяс олісны орчча керкаясын.
Веськыда кӧ шуны, Алёнка да Митя эз кӧсйыны вӧчавны кормушкаяс мукӧд челядьлы.
— Мед налӧн кормушкаяс оз лоны.
На пыдди миян звёздочка лоас медся бурӧн!
abu
— Ми ӧмӧй та вӧсна кормушкаяссӧ вӧчалам?
Ми жӧ кормушкаяс вӧчалам сы вӧсна, мый гӧгӧр лымъя, а лэбачьяслы сёйны нинӧм! — шуис Таня.
ЛЭБАЧЬЯС ВИСЬТАЛӦНЫ АТТЬӦ
Асывнас, школаӧ мунігӧн, Таня век шуліс бабыслы:
— Бабӧ, курӧгъястӧ вердігӧн пуктышт ичӧтика сёянсӧ и лэбачьяслы.
Ладнӧ, баб?
— Пукта, пукта, — вочавидзліс бабыс, — котӧрт школаад, тӧждысьысь командир!
А кор Таня воліс школаысь, сійӧ чукӧрталіс лэбачьяслы быдсяма сёян — нянь чиръяс пызан вылысь, пуӧм картупель, кольӧм яй торъяс, либӧ рок.
А сэсся содтыліс пелысь да мукӧд кӧйдысъяс, кодъясӧс найӧ вайлісны арнас вӧрысь.
И ставсӧ тайӧс нуліс кормушкаӧ.
Некор эз вунӧдлы вердны лэбачьясӧс.
Талун вежалун, школаӧ мунны оз ков.
Талун Таня ачыс петіс вердны курӧгъясӧс.
А пӧпуттьӧ и лэбачьясӧс.
Вӧлі лӧнь, лымъяліс.
Шонді келіс кӧнкӧ югыдруд кымӧръяс сайті, кодъяс тупкисны енэжсӧ, кузя, быттьӧ небыдик кудель сияс.
Шонді мичмӧдіс найӧс розӧвӧй рӧмӧн да кӧдзис лучьяссӧ сӧвтӧм толаяс вылӧ, гыӧртӧм пуяс вылӧ.
Таня вердіс курӧгъяссӧ!
Пуктіс сёянсӧ лэбачьяслӧн кормушкаӧ.
А сэсся сувтіс палисадник дорӧ, мый йылыськӧ думыштсис, и ачыс эз тӧд, мый йылысь.
Друг небыд еджыд веркӧс весьтын кыліс вӧсньыдик гӧлӧс:
«Пинь-пинь!..»
Таня повзьыштіс: коді нӧ тайӧ сы ордын талун гӧститӧ?
Сійӧ ньӧжйӧник матыстчыштіс, дзебсис кыз кыдз пу сайӧ да кутіс видзӧдны.
Гӧсьтъяс волісны унаӧнӧсь.
Вӧліны тані и сырчикъяс, и пышкайяс, и ныж ныра гӧрд дӧрӧма жонькайяс.
Пуяс вылын лымйыд лэбачьяслы зэв лёктор: ни вотӧс, ни кӧйдыс лапъяс вылысь он аддзы.
«А мыйла ещӧ найӧ, коньӧръяс, вӧрын лэбалӧны! — думыштіс Таня.
— Нинӧм оз вермыны аддзыны.
И оз тӧдны, мый ми налы кормушкаяс лӧсьӧдім.
И рогаткаысь найӧс некод оз лыйлы.
Ой, а коді нӧ тайӧ ещӧ лэбис-воис?»
Кормушка вылӧ лэччис кутшӧмкӧ дзик тӧдтӧм лэбач.
Сійӧ вӧлі вӧччӧма, гӧнъясыс морӧс да бордъяс вылын гӧрдоватӧсь, а юр вылас — мыйкӧ сорс сяма.
Лэбач виччысьӧмӧн видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ — тыдалӧ, поліс, медым эськӧ кытысянькӧ эз мыччысь морт.
А мортыс тайӧ здукын сулаліс кыдз пу сайын да видзӧдіс сы вылӧ.
Но лэбач эз аддзы Таняӧс.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс гӧгӧр да заводитіс мукӧдъяскӧд ӧттшӧтш кокавны сёянсӧ.
Таня эз лысьт лолыштны.
И пыр ньӧжйӧник нюжӧдчис кыдз пу сайсянь — сылы вӧлі окота матысяньджык аддзыны сорса тайӧ лэбачсӧ.
Друг кытысянькӧ палисадникӧ тӧвзьыштіс-воис Снежок.
Сійӧ уськӧдчис Таня дорӧ да радысла кутіс увтчыны.
Да сэтшӧм гораа увтіс, мый став лэбачыс ӧтпырйӧ кыпӧдчисны да лэбисны.
— Коді тэнӧ татчӧ корис? — горӧдіс Таня Снежок вылӧ. — Аддзан, мый вӧчин?
Снежок жугыля легӧдіс бӧжсӧ да видзӧдліс Таня вылӧ: мый жӧ сійӧ лёксӧ вӧчис?
Сійӧ ӧд прӧстӧ лои зэв рад!
Танялы жаль лои Снежокыс.
И сідзи нин сійӧ сы вылӧ оз видзӧдлы.
Водзті Снежок пыр ветліс сыкӧд ӧтлаын — и муяс вылӧ, и ю дорӧ.
А кыдзи сӧмын Таня кутіс ветлыны школаӧ, сідзи и Снежок пыр ӧтнасӧн да ӧтнасӧн.
Таня малыштіс сійӧс:
— Но ладнӧ.
Мунам челядь дорӧ чой йылӧ.
Сӧмын вот сорса лэбачсӧ эн лэдз тӧдмавнысӧ!
Снежоклы бара лои долыд.
Пушыд гӧна бӧжыс сылӧн крукыльтчис.
Сійӧ заводитіс чеччавны да кватлавны Танялысь сосъяссӧ, кепысьяссӧ.
Таня босьтіс дадь, котӧртіс ывла вылӧ, Снежок сы бӧрся: дзик сідзи жӧ, кыдзи водзті, кор Таня эз на ветлы школаӧ.
Сійӧ чеччаліс Таня гӧгӧр, котӧртліс водзӧ, а сэсся мый вынсьыс лэбис-воис бӧр да век видзӧдлывліс сылы синмас, да быттьӧ кӧсйис юавны: «А кытчӧ ми мунам?
Кодарланьӧ меным котӧртны?»
Таня пыраліс нуӧдны Алёнкаӧс да найӧ мӧдӧдчисны чой йылӧ.
Ӧні Снежок гӧгӧрвоис, кытчӧ найӧ мунӧны, да ӧдйӧ котӧртіс еджыд туй кузя.
Чой йылын вӧлі шума, гажа.
Кымын челядь вӧлі колхозын, ставӧн, тыдалӧ, чукӧртчӧмаӧсь сэтчӧ.
Дадьяс тӧвзисны ӧти бӧрся мӧд гӧрба крут чой йывсянь, челядь горзісны, сералісны, а мукӧдыс чирзісны полӧмысла.
Чой йылас йиыс сэтшӧма дзирдаліс шонді водзын, мый синъястӧ вӧлі дойдӧ.
Таня да Алёнка матыстчисны чой дорӧ да сувтісны.
— Ой, кыдзи шыльӧдӧмаӧсь! — шуис Алёнка. — Дзик лоӧма йи.
— Мый, повзинныд? — горӧдіс налы председательлӧн Юрка пиыс. — Эк ті, пышкайяс!
— «Пышкайяс»!
— ӧбидитчис Таня. — А ачыс дзик лым сюръя кодь.
— Сулалӧны, полӧны! — горӧдіс Дёмушка. — Да найӧ дадьнас оз кужны веськӧдлынысӧ!
— Тэ тай со кужан, — серӧктіс Алёнка, — сӧмын на лым толаысь петін!
— Со кыдзи Зеленин тӧвзьыштіс! — шуис Юрка. — Часлы, и ме сідзи жӧ!
Э-гей!
Сійӧ шыбитчис аслас даддьӧ да лэбис чой йывсянь.
— Ме тшӧтш! — шуис Дёмушка. — Э-гей!
Сійӧ лӧсьӧдыштіс шапкасӧ да сідзи жӧ, кыдзи Юрка, шыбитчис даддяс да тӧвзьыштіс горув.
— А тэ нӧ мый? — горӧдіс Танялы Ариша Родионова.
— Видзӧдлӧй, кыдзи ме дадьнас веськӧдлыны кута, и ті ме моз жӧ вӧчӧй!
И Ариша тӧвзис Дёмушка бӧрся.
— И вот и ми тшӧтш! — смелмис Таня.
— Алёнка, пуксьы!
Ок, кыдзи ӧддзӧдчисны дадьяс йиа мыльк вывсянь!
Лым бус кучкалӧ чужӧмӧ, сьӧлӧмыд ыркнитлӧ.
Кустъяс бокъясын кайӧны вывлань, чой паныд.
abu
Ӧні веськӧдны, веськӧдны колӧ, мед дадь ю вылӧ оз исковт!
Но кытчӧ сэн ю вылӧ!
Даддьыс друг бергӧдчис, да веськыда толаӧ.
Таня да Алёнка веськалісны лым пытшкӧ.
Найӧ лэптісны юръяссӧ да видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
А сэсся серӧктісны да заводитісны петны толасьыс.
Но сэки на дорӧ матыстчис Снежок, заводитіс ворсны накӧд и некыдзи эз сет сувтны да пыркӧдчыны.
Ӧдва-ӧдва пӧдругаяс кайисны чой йылӧ.
Исковтісны мӧдысь — да бара толаӧ, челядьлы серам вылӧ!
Но коймӧдысьсӧ сяммисны веськӧднысӧ.
Исковтісны ю дорӧдз да сувтісны бадь кустъяс дорӧ.
Коді лысьтас ӧні на вылын серавны!
Дыр ислалісны челядь гӧра йывсянь.
Чужӧмбанъяс ставныслӧн лоины гӧрдӧсь и киясыс гӧрдӧсь — кепысь пытшкын жар!
А сямтӧм Снежоклӧн лолыс тырӧма.
Сійӧ нинӧмысь эз кӧсйы кольччыны Таняысь да Алёнкаысь.
Пӧдругаяс чой йывсянь — и сійӧ на бӧрся тӧвзьӧ.
Найӧ гӧра йылӧ дадь кыскӧны — и сійӧ, кывсӧ ӧшӧдӧмӧн, орччӧн тапиктӧ.
Да и шуны кӧ веськыда — пукавсяс ӧмӧй сылы ӧтнаслы чомйын татшӧм лунӧ?
Таня локтіс гортас, кор нин вӧлі пемыд да керкаясын ӧзталісны бияс.
Мамыс, кыдзи аддзис Таняӧс, сідзи и шевкнитіс кияснас:
— Ох, нылӧй, код вылӧ тэ ӧні мунан!
И ставнад тэ лым пытшкын, и кепысьтӧ кӧть пыдзрав.
Кӧнкӧ, и гын сапӧг пытшкад ва булькакылӧ!
— Пӧрччысь пырысь-пыр жӧ, — горӧдыштіс Таня вылӧ бабыс. — Пӧрччы гын сапӧгтӧ да паччӧр вылӧ!
Таня эз вензьы.
Кепысьыс и збыльысь вӧлі дзик ва, и гын сапӧг пытшкас булькакыліс ва.
Сійӧ тэрыба пӧрччысис, пасьсӧ ӧшӧдіс аслас кӧрт тув вылӧ.
Гын сапӧгсӧ сувтӧдіс паччӧр вылӧ.
И ачыс сэтчӧ жӧ кайис.
— Эн унмовсь сэні, — шуис мамыс, — а то ужынтӧ узян.
— Вӧтнас ужнайтас, — шыасис дедыс.
А унмыс и збыльысь пырысь-пыр кутіс личкыны Таняӧс.
Мелі шоныдыс сразу шымыртіс сійӧс, синъясыс пондісны куньсьыны.
Син водзтіыс прӧйдиталісны дадьяс, лым, челядьлӧн чужӧмъяс, кустъяс, Снежок...
Кылісны гӧлӧсъяс.
Но вочасӧн тайӧ гӧлӧсъясыс лоины пыр ньӧжйӧджыкӧсь, ылыстчисны кытчӧкӧ.
И со нин Таня сулалӧ еджыд палисадникын, а сійӧ лэбачьяслӧн кормушкаын пукалӧ лэбач гӧрдоват сорса да сьылӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн...
Но тайӧ эз лэбач сьыв.
Тайӧ сьыліс пызан вылын самӧвар, сьыліс да лэдзаліс йиркланьӧ ру.
А мамыс чуксаліс нин Таняӧс:
— Чеччы ужнайтны!
Таня лэччис паччӧр вылысь.
— Дедуш, — юаліс сійӧ, — а кутшӧм тайӧ талун лэбач ми ордӧ воліс?
Гӧрдіник, сорса?
— Ме сійӧс аддзылі, — вочавидзис дедыс. — Тайӧ свиристель.
Тыдалӧ, дзик нинӧм сёйны вӧрын, сиктӧ кӧ нин воис.
И, неуна виччысьӧм бӧрын, дедушкаыс шуис:
— Тайӧ, командир ёрт, буртор, мый тэнад октябрятаыд кормушкаяс ӧшлӧмаӧсь.
Видзӧдлі ме талун, кыдзи тэ ордын лэбачьяс пажнайтісны.
Сёйыштісны найӧ, а сэсся пукалісны лапъяс вылын да мыйкӧ чипсісны.
Буракӧ, аттьӧалісны тэнӧ.
Мӧд ног оз вермы лоны!
СО И КАНИКУЛЪЯС!
Кутшӧм ӧдйӧ лэбис кадыс!
Неважӧн на пуксис тӧв, а Выль во нин йиркӧдчӧ керкаясӧ.
Кор Таня вӧлі на дзоляник, сійӧ пыр кӧсйис аддзывны — кыдзи нӧ Выль воыс воӧ.
Весиг ывлаӧ петавліс видзӧдлыны, оз-ӧ нин лок туй кузя Выль воыс.
Со ӧд кутшӧм сійӧ сэки вӧлӧма тешкодь.
И кутшӧма бӧрдіс сэк Таня сыысь, кор челядь-велӧдчысьяс эз босьтны сійӧс школаӧ ёлка вылӧ.
А ӧні — со сійӧ, тайӧ ёлкаыс, сулалӧ мичмӧдӧма ыджыд класс шӧрын.
И Таня Алёнкакӧд ӧтлаын став октябрятакӧд гӧгралӧны ёлка гӧгӧр да сьылӧны песня:
<rus>В лесу родилась ёлочка,</rus>
<rus>В лесу она росла.</rus>
<rus>Зимой и летом стройная,</rus>
<rus>Зелёная была.</rus>
Таня сьыліс песнясӧ, а ачыс синсӧ ёлка вылысь эз вермы вештыны бокӧ.
Кымын быдсяма пӧлӧс игрушка сы вылын!
Сэні и черияс, и слӧникъяс, и звёздочкаяс, и снегурочкаяс...
А кутшӧм шаръяс — найӧ быттьӧ ӧзйӧны асланыс рӧмӧн — вижӧсь, гӧрдӧсь, турунвижӧсь.
А сикӧтшъяс гартчӧмаӧсь, и быд сикӧтш моль югъялӧ да дзирдалӧ.
А кутшӧм кодзув ӧзйӧ коз йылын!
Быттьӧ гӧрд би, кодлӧн вит луч.
А коз йылас дзик йирк бердас вӧчӧма веськыд дивӧ: сэн лэбалӧ кытшӧд нёль эзысь уска эзысь спутник да чипсӧ, сигналъяс сеталӧ!
Челядь сьылісны, йӧктісны, лыддисны кывбуръяс.
Таня тшӧтш выступайтіс.
Найӧ Федя Вальковкӧд велӧдісны Крыловлысь «Юрсигусь да Кодзувкот» басня.
Ариша пасьтӧдіс Таняӧс Юрсигусьӧн, лӧсьӧдіс турунвиж бордъяс пырыс тыдалана бумагаысь.
А Федялы вӧчӧма картонысь сьӧд панцирь.
Но, кодыр локтіс ӧчередь выступайтны, Федя вошис.
Ариша скӧрмис:
— Со кутшӧм шогмытӧм, недисциплинированнӧй морт вӧлӧма Федя Вальков!
А ещӧ октябрёнок!
Но Таня дорйис Федяӧс.
— Сійӧ <ns>дис...</ns> сійӧ прӧстӧ повзьӧмысла дзебсис кытчӧкӧ!
Ставныс кутісны корсьны Федяӧс.
А сійӧ и збыль дзебсьӧма.
Пырӧма шкап сайӧ да сулалӧ сэні.
Мыш вылас сылӧн кодзувкотлӧн сьӧд панцирь.
— Видзӧдӧй, со сійӧ! — горӧдіс Митя.
— Быттьӧ и збыльысь кодзувкот кодь, сулалӧ дзебсьӧма.
Марья Васильевна матыстчис Федя дорӧ, босьтіс сійӧс киӧдыс да вайӧдіс ёлка дінӧ.
— Тэ жӧ, Федя, зэв бур велӧдчысь, — меліа шуис сійӧ, — и октябрёнок тэ бур, и гӧлӧсыд тэнад гора, мыйла нӧ тэ дзебсин?
Федя сулаліс яналӧмысла гӧрдӧдӧма да эз тӧд, мый сылы вӧчны.
Но тані мездіс Таня.
Сійӧ сувтіс Федякӧд орччӧн да гораа заводитіс:
<rus>Попрыгунья Стрекоза</rus>
<rus>Лето красное пропела:</rus>
<rus>Оглянуться не успела,</rus>
<rus>Как зима катит в глаза.</rus>
Федя вочавидзис сылы ӧдва кылан гӧлӧсӧн, сӧмын муртса паръяснас легӧдіс.
А кор збыль сылы ковмис вочавидзны Юрсигусьлы, сійӧ ӧдва шӧпкӧдіс:
<rus>Ты всё пела?</rus>
<rus>Это дело:</rus>
<rus>Так поди же попляши!</rus>
— Гораджыка! — горӧдісны челядь, кодъяс сулалісны бӧрын.
— Нинӧм оз кыв!
Федя лолыштіс пыдісянь да висьталіс мӧдысь гораа да гӧгӧрвоана, сідз, мый ставӧн кылісны:
<rus>Ты всё пела?</rus>
<rus>Это дело:</rus>
<rus>Так поди же попляши</rus>!
Сэки ставӧн серӧктісны да гажаа хлопайтісны Танялы да Федялы.
Федя нюмъёвтіс, а Таня серӧктіс:
— Но вот, а тэ полін!
Быттьӧкӧ ачыс ньӧти эз пов!
Каникулъяс дырйи быд лун — праздник.
Мый кӧсъян, сійӧ и вӧч.
Позьӧ и гӧра йывсянь келалыштны, лым мачӧн челядькӧд шыбласьыштны и радио кывзыштны, и небӧг лыддьыштны!
Таня мӧвпаліс, мый школаӧ кӧ оз кут ковны ветлыны, то и кадсӧ некытчӧ лоӧ воштыны.
Но, вӧлӧмкӧ, мый и ӧні сійӧ оз тырмы.
Луныд котӧртӧ — он и аддзыв сійӧс.
Кажитчӧ, важӧн-ӧ асыв югыдлӧзаліс ӧшиньясын да шонді сераліс толаяс вылын?
А со и пемдӧма нин, и улич вылын ломзисны пӧнаръяс.
Тайӧ каникулъяс вӧліны торъя нин гажаӧсь.
Кӧнкӧ, сы вӧсна найӧ вӧліны гажаӧсь, мый ставӧн челядь-октябрята ёнджыка кутісны ас костас дружитны, ӧтлаын ставныс ворсісны и дадьясӧн чой йывсянь ислалісны ӧтлаын.
И, кӧнкӧ, ещӧ и сы вӧсна вӧлі татшӧм гажа, мый гырысьджык челядь, велӧдчысьяс-пионеръяс, тшӧтш эз вунӧдлыны ичӧтикъясӧс.
Найӧ ворсісны «гори-гори ясно» да мукӧд играясӧн и став поснияссӧ ворсны босьтлісны.
Но со и каникулъяс помасисны.
Аски школаӧ.
Таня рытсяньыс лӧсьӧдіс ассьыс велӧдчан сумкасӧ да аслас коричневӧй платтьӧас вурис сӧстӧм воротник.
— Мый, небось, абу окота школаад муннытӧ? — шуис бабыс. — Велалін гуляйтны.
Окота али абу окота?
Таня мӧвпалыштіс здук.
И нюммуніс:
— Окота!
Сылы и збыльысь нин окота вӧлі мунны школаӧ.
Сійӧ неуна гажтӧмчис нин аслас класс кузя.
И Марья Васильевна кузя гажтӧмчис.
Да, пӧжалуй, и урокъяс кузя тшӧтш — ӧд велӧдчыны абу нин сэтшӧм сьӧкыд, лоны кӧ внимательнӧйӧн!
Гажаа, сьылігтырйи мӧдӧдчисны челядь мӧд луннас школаӧ.
Шойччыштісны тайӧ лунъяснас, пӧттӧдз котралісны, ворсісны.
Парта сайӧ пӧра.
Медся дружнӧя, медся гажаа мунісны Таня звёздочкаса челядь.
Ставӧн мыссьӧмаӧсь, сынасьӧмаӧсь, сӧстӧм воротникъясаӧсь.
Весиг Гриша Чайниковлӧн вӧлі сӧстӧм воротник да кияссӧ бура мыськӧма.
Тайӧ лунас шог вӧлі сӧмын Снежок.
Сійӧ сулаліс да видзӧдіс, кыдзи муналісны челядь эз чой керӧслань, эз вӧрӧ, эз клубӧ.
А мунісны школаӧ.
Мунісны сійӧ туй кузяыс, кыт Снежоклы котӧртны на бӧрся абу тшӧктӧма.
— Но, мый нӧ ныртӧ ӧшӧдін? — шуис дедыс сы дінті мунігӧн.
— Локтас тэнад кӧзяйкаыд,
мый тэд и вӧчнытӧ нинӧм, сы бӧрся котралӧмысь кындзи.
Снежок видзӧдліс дед вылӧ, ӧвтыштіс бӧжнас да пырысь-пыр вӧтчис сы бӧрся, скӧтнӧй дворлань.
Снежок ӧтнасӧн овны эз вермы!
{Диковскӧй С. В. (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ «Саго-Марулы» пом @ висьт @ С. Диковскӧй. «Смелӧй» катерлӧн приключениеяс @ 1956 @ Лб. 3‒28.}
«САГО-МАРУЛЫ» ПОМ
Ме висьтала тіянлы тайӧ историясӧ сӧмын ӧти условиеӧн: корсьӧй Ленинградысь миянлысь мотористӧс — Сачковӧс.
Тайӧс вӧчны абу сьӧкыд, позьӧ и адреснӧй столтӧг.
Сійӧ олӧ Елагин пос дорын, квайтӧд номера керкаын.
Онӧ кӧ вунӧдӧй сылысь приметаяссӧ, ті тӧданныд тайӧ зонсӧ весиг сэк, кор сійӧ бритчытӧм.
Тушаыс сылӧн сизимдас кык — меным сійӧ, примернӧ, пельпомӧдз.
Синъясыс быдӧнлӧн кодьӧсь, юрсиыс сідзжӧ.
Морӧсыс зэв гӧна, а пельпомас, важъя флотскӧй мода серти, чутӧдӧма ичӧтик кельыдлӧз якӧр.
Оркестрын сійӧ первой домра, футбольнӧй площадка вылын век шуйгаладорса хавбек.
Кыдз сӧмын аддзанныд, висьталӧй Сачковлы, мый «Саго-Мару» оз петкӧдчыв весиг отлив дырйи.
Мӧйму бӧжыс чурвидзӧ на вӧлі васьыс, а тӧлысь сайын, кор ми мунім Буруннӧй нӧрыс дінті, кӧса вылас пукалісны сӧмын каляяс.
Тані век тадзи овлывлӧ: мый оз сёй саридз — ньылыштас лыа.
1934 воын Сачковкӧд ӧтлаын ми служитім сторожевӧй катер «Смелый» вылын.
Сачков — мотористӧн, ме — рулевӧйӧн.
Лӧсьыдик вӧлі судноыс: дженьыдик, кыз бокъяса, быттьӧ грецкӧй ӧрек, краситӧма вывсяньыс ватерлинияӧдзыс рудвеж краскаӧн, кыдзи и колӧ лоны пограничнӧй корабльлы.
Долыд вӧлі видзӧдны (дерт, вадорсянь), кыдзи саридзыс шыблаліс катерсӧ, а «Смелый» муніс катласигтырйи, сьӧласис да пыркӧдчис сы вылӧ усьласьысь гыяссьыс.
Унаысь ми сы вылын кытшовтлім Камчаткалысь вадоръяссӧ, тӧдім быд из Олюторкасянь Лопаткаӧдз.
Веськыда кӧ шуны, отрядын «Смелый» оліс медбӧръя вояс.
Сійӧ вӧлі тырмымӧн устойчивӧй да крепыд, медым петны саридз шӧрӧ любӧй поводдяӧ, и вывті ньӧжмыд, медым пӧльзуйтчыны тайӧ качествояснас противниккӧд паныдасигӧн.
Сэні, кӧні операцияыс вермис помасьны бура сӧмын ӧдйӧ мунӧм вӧсна, «Смелый» вылӧ ӧдвакӧ позис надейтчыны...
Тадзи вӧлі думайтӧны ставӧн, Сачковысь кындзи.
Тайӧ и гӧгӧрвоана.
Кор тэ век машиннӧй отделениеын, некор он аддзы, мый вӧчсьӧ выліас.
Таысь кындзи, Сачков вӧлі асныра да ӧдйӧ ӧбидитчыліс.
Тырмымӧн вӧлі шуны, кор сійӧ ӧбедайтӧ, мый «Соболь» либӧ «Кижуч» ветлӧны «Смелый» дорысь ӧдйӧджык, кыдзи миян механикным букыштчас да шыбитас паньсӧ.
— А ті велӧдчӧй первой не сорлавны примус дизелькӧд, — сӧветуйтліс сійӧ ӧбида вӧчысьлы, — вот пуксьӧй сэки «Соболь» вылӧ да босьтчылӧй менӧ панйыны.
Некутшӧм вочакыв сійӧ эз терпитлы да ставсӧ, мый шулісны важ движок йылысь, сійӧ примитліс ас вылас...
«Саридзын абу катер, «Смелыйысь» кындзи, и Сачков — сылӧн механик», — шмонитлісны миян йылысь.
Тайӧ косіник да ёсь ныра зонмыслӧн вӧлі ещӧ ӧти тешкодьтор: сійӧ радейтліс математика.
Артавны, кор поезд панъяс лёльӧӧс либӧ кымын минутӧн позьӧ тыртны пыдӧстӧм бӧчка, сылы нинӧм эз сулав.
Квадратнӧй кореньяс миян мотористным извлекайтіс сэтшӧм ӧдйӧ, мый ротнӧй фельдшер сійӧ каднас эськӧ эз удит кыскыны пинь.
Тайӧ, дерт, сьӧкыда веритантор, но ме ачым аддзылі, кыдзи Сачков, увольнительнӧй билет пӧлучитӧм бӧрын, мунас вӧлі карса паркӧ, водас веж турун пытшкӧ да заводитас решайтны задачаяс, быттьӧ сійӧ сус коль сёйӧ.
Та дырйи сійӧ нюмъяліс да тяпкӧдіс вомнас.
Делӧыс воис сэтчӧдз, мый Сачков кутіс решайтны задачаяс войясӧ, ӧзтас эшкын улӧ пӧнар да решайтӧ.
Ӧтчыд сійӧ вайис кубрикӧ да ӧшӧдіс нарком портреткӧд орччӧн кутшӧмкӧ тошка грекӧс, код синъясысь нинӧм эз тыдав, а тошкыс вӧлі гартчӧма баля гӧнысь на ёнджыка.
Кор ме сылы шуи, мый найӧс орччӧн ӧшӧдны абу лӧсьыд, сійӧ шеныштіс кинас да шуис:
— Ті, Олещук, энӧ йӧйталӧй.
Мый ті, Пифагорӧс энӧ аддзылӧй, али мый?
Сэки ми эгӧ на тӧдӧй, мый Сачков гӧтӧвитчӧ пырны вузӧ, и ёна шензьылім мотористлӧн тешитчӧм вылӧ.
Дерт, Сачковлӧн математическӧй успехъясыс некутшӧма эз отсавны катер уджлы.
Миянлы кӧ удайтчыліс буксируйтны гусясьысь японскӧй шхуна, коді треска моз вӧлі польдӧма чериӧн, то тайӧ ньӧти эз сы вӧсна, мый моторист кужӧ решайтны уравнениеяс.
Быд поход дырйи ми век ёнджыка и ёнджыка чувствуйтім асланым катерлысь ньӧжмыдлунсӧ.
Сійӧ воас ми видзим рытыввыв вадорысь куим миля пасьта зона, кытчӧ торйӧн нин радейтлісны волыны гусясьысь чери кыйысь мупомсаяс.
Саридзыс сэні гажтӧм, гудыр, но чериа да зверьяса, кыдзи некӧн мирын.
Тані вӧліны визя китъяс, метр кузьта крабъяс, чери кодь бӧжа да бегемот кодь ныра, кашалотъяс, кӧлеса ыджда камбалаяс, зэв госа селёдка, коді сідзи и вӧлі сылӧ шонді водзын, чутӧсь минтай, кыз рушкуа треска, корюшка, код дінысь вӧлі ӧвтӧ ӧгурцы дукӧн, морскӧй ёжъяс, чӧрт-чери, каракатицаяс, осьминогъяс, морскӧй левъяс, кодъяс гораа горзылісны Типунскӧй нӧрысдорса кыртаяс вылын, мойяс, котикъяс, нерпаяс — ӧти кывйӧн кӧ, ставыс, коді лолалӧ, суналӧ, уялӧ, веглясьӧ сола ваын.
Ме эг шу гӧрд чериӧс да сылысь рӧдвужсӧ — кетаӧс, горбушаӧс да чавычаӧс, но лососьяс — на йылысь торъя сёрни...
Тайӧ чериыс лэдзӧ пӧксӧ ас нэмнас сӧмын ӧтчыд и непременнӧ сэтчӧ, кытчӧ лэдзлісны сылӧн бать-мамныс.
Быд во, июль тӧлысь шӧрсянь, лососьяс кӧсякӧн локтӧны преснӧй ваӧ.
Юыс кӧ ляпкалас, найӧ кыссьӧны, туйсӧ кӧ вомӧналӧма вӧйӧм пу либӧ из, найӧ чеччалӧны на вомӧн.
Татшӧм пӧраас Камчатка ставнас шызьывлӧ.
Быдӧн, коді оз сорлав камбала кетакӧд, кӧмалӧны резина сапӧг да пырӧ ваӧ лососьяслы воча.
Ю устьеясӧ воӧны нерпаяс, омӧльтчӧм ошъяс петӧны шоръяслань, дадь кыскалысь понъяс, свежӧй юколалысь дуксӧ кылӧм бӧрын, никсӧны да орлалӧны домӧдсӧ.
Войяснас вадорын да саридзын ӧзйӧны бияс.
Чериыс орйӧдлӧ тывъяс, вӧйтӧ кунгасъяс.
Юясын ваыс пуӧ.
Чери кыйысьяс, чери солалысьяс, чери вундалысьяс мудзӧмаӧсь, кӧтасьӧмаӧсь, но веселӧсь, на вылӧ тырыс ляскысьӧма чери сьӧм.
Збоймӧны и хищникъяс.
Японскӧй промышленникъяс треска кодьӧсь: кымын уна чери, сымын паськыдджык налӧн горшныс.
Ме абу пророк, но зэв бура тӧда: коркӧ-некоркӧ чери бӧжыс налы горшаныс сатшас.
Консерв вӧчан заводъясын «кӧрт китаечьяс» вундалӧны лососьясӧс сутки чӧж, японскӧй сезонникъяс оз петавлыны арендуйтӧм участокъяса саридзысь, мудер синдояс пукталӧны тывъясаныс кыкпӧвста бордъяс.
Но тайӧ этша на.
Хоккайдоысь господа мӧдӧдӧны Камчаткалань москитнӧй флот, кодъяслӧн эмӧсь перемётъяс да сетьяс.
Ньӧжмыд, но зэв крепыд кавасакияс, уна груз босьтысь сейнеръяс, ӧдйӧ ветлысь шхунаяс, мича бугшпритъяса зэв важ суднояс — «Паллада» фрегатлӧн годокъяс, — уна сё горш хищникъяс уськӧдчӧны татчӧ, быттьӧ кухняӧ гутъяс.
Медся посниясыс локтӧны Курильскӧй гряда діяссянь — компастӧг, картатӧг, кодъяслӧн эм сӧмын ёгӧсь рис тыра мешӧкъяс да дука кушман тыра бӧчка; найӧ зурасьӧны рифъясӧ, мынтӧны штраф, но век жӧ кӧсйӧны гусясьны.
Найӧ действуйтӧны полігтырйи, но нахальнӧя.
Матын кӧ эм пограничнӧй корабль, хищникъяс сулалӧны куим миля пасьта зона сайын; сэні найӧ виччысьӧны, дзоньталӧны тывъяссӧ, кыӧны фуфайкаяс лябӧ пӧкаживайтӧны палуба кузя сідзикӧн, быттьӧкӧ зэв ёна любуйтчӧны камчатскӧй сопкаясӧн.
Сулалӧ сӧмын бергӧдчыны, кыдзи тайӧ ораваыс уськӧдчас вадорлань да зэв пелька кутас кватлавны черисӧ нёкчимӧдыс.
Уна хищникӧс ми зэв бура тӧдім.
Миян командаысь быдӧн вермис тӧдны куим миля сайысь «НГ‒43» навасаки либӧ «Хаяи» кык мотора катер, коді век кыскаліс ас бӧрсяыс уна пыж.
Торйӧн уна вир тшыкӧдіс миянлысь «Саго-Мару» шхуна.
Тайӧ вӧлі тонна сизимдас вылӧ ичӧтик судно, крепыд корпуса да бур обводъяса.
Бур поводдя дырйи сійӧ кокниа мунӧ вӧлі миля дас кымын — стӧч сы мында, медым ас кадӧ пышйыны безопаснӧй зонаӧ.
Буракӧ, матынкодь, Шимушу ді вылын, «Саго-Мару» шхуналӧн вӧлі база, сы вӧсна мый сійӧ тыдовтчыліс шензьымӧн ӧти кадӧ, век Буруннӧй нӧрыссянь неылын, кӧні уджалӧ японскӧй консервнӧй завод.
Юӧн вайӧм лыа кӧса да Буруннӧй нӧрыс артмӧдӧны тані ляпкыдик куръя, кӧні век ворслывлӧ чери.
Сьӧкыд шуны, мый кыскӧ сійӧс тайӧ гудыр ваас, но июль тӧлысьын куръяыс быттьӧ сельди солалан тшан.
Чериыс татчӧ веськалӧ приливъяс дырйи ляпкыдін вомӧн, а отлив бӧрын веськалӧ быттьӧкӧ мешӧкӧ.
Чери заводитӧ корсьны петанін, сійӧ уськӧдчӧ Буруннӧй нӧрыс пӧлӧн векни местаӧ.
И буретш сэні сійӧ зурасьӧ подольникъясӧ либӧ тывъясӧ, кодъясӧс гусьӧн вӧйталӧмаӧсь японскӧй хищникъяс.
Чери кыйысьяс, кодъяс вӧтчӧны тайӧ куръяас треска да лосось бӧрся, рискуйтӧны чери дорысь оз омӧльджыка.
Шхуна, коді пукалӧ сизим фут пыднаын, вермӧ петны татысь сӧмын сійӧ туйӧд, коді мунӧ Буруннӧй нӧрыс пӧлӧн.
Но тайӧторйыс ньӧти эз повзьӧдлы миянлысь тӧдсаяснымӧс.
«Саго-Мару» вывса шкипер вӧлі зэв ныриса.
Муртса на «Смелый» тыдовтчас заводсянь миля вит ылнаын кымын, а шхунаыс нин лэпталӧ тывъяссӧ, а сэсся пышйӧ безопаснӧй зонаӧ.
Тайӧ воас катерӧн командуйтіс Колосков.
Сійӧ вӧлі Керчса чери кыйысьяс рӧдысь — тӧлка, кужӧ мудеритыштны; кыз сьыліыс муртса юрсӧ бергӧдліс, гӧрд киясыс петӧны вӧлі любӧй бушлатысь быдса весьт мында ортсӧ.
Колосков преследуйтліс «Саго-Маруӧс» упорнӧя и ньӧтчыд эз повлы сыысь, мыйӧн помасяс вӧтлысьӧмыс.
— Саридзсьыс ылӧджык всё равно оз мунны... — убеждайтліс сійӧ асьсӧ да бергӧдчывліс бӧр. — Треска коркӧ-некоркӧ век нин шедас.
Но шмонитӧмас тӧдчӧ вӧлі дӧсада.
Пограничниклы эз вӧв кокни видзӧдны сы вылӧ, кыдзи гусявлӧны сӧветскӧй ваысь черисӧ.
Май тӧлысьсӧ ставнас ми коллялім Камчатка асыввыв вадоръяс дорын.
Ми кутім сэні Ничиро фирмалысь сельди тыра шхуна да кык кунгас.
Июль тӧлысьын миянӧс мӧдӧдісны Лӧнь океанысь Оката саридзӧ, и миян командалӧн шудлуныс бара воши.
«Саго-Мару» пыр на гусясис миян вадоръяс дорысь.
Мукӧддырйи миянлы удайтчылӧ вӧлі матыстчыны шхуна дорӧ куим миляысь матӧджык, но век жӧ сійӧ удитліс пышйыны, а вӧйтӧм тывъяссӧ пасйывліс ичӧтик бӧчкаӧн либӧ рӧгӧзаӧн.
Ӧтчыд ми лэптім треска кыян перемёт кузьтанас километрджын гӧгӧр, мӧдысь лэптім вӧйӧм тыв, кытчӧ вӧлі пӧдӧмаӧсь кетаяс да горбушаяс витсё центнерысь не этшаджык.
Став тайӧ трофейыс, дерт, вӧлі зэв этша, артавны кӧ сы серти, кыдзи век содіс «Саго-Марулӧн» нахальствоыс.
Сійӧ кутіс сибӧдны миянӧс сэтшӧм матӧдз, мый ми вӧлі аддзам командаса йӧзыслысь чужӧмъяссӧ.
Татшӧм случайяс дырйи шкиперныс вӧлі локтас бӧжас да мыччас миянлы канат пом.
Ӧтчыд ми найӧс ӧлӧдім — лыйим сынӧдӧ.
Шхуна вылын кутісны котравны да весиг надзмӧдісны ӧдсӧ, но недыр мысти моторныс кутіс уджавны кыкпӧв ӧдйӧджык.
Тыдалӧ, синдоныс убедитӧма мотористсӧ, мый пограничникъяс оз кутны лыйлыны оружиетӧм судноӧ.
Ми дыр шензим синдолӧн пон кодь нырис вылӧ, кытчӧдз эгӧ тӧдмалӧй, мый «Саго-Мару» кутӧ йитӧд японскӧй заводкӧд.
Саридзладорсянь миянӧс вӧлі сайӧдӧ нӧрыс, и хищникъяс эз вермыны аддзыны миянлысь весиг мачта йывъяссӧ.
Та пыдди заводскӧй площадкасянь вӧлі зэв бура тыдалӧ и вадорыс, и саридзыс.
Быдпӧрйӧ, кор ми воам вӧлі заводсянь тыдаланінӧ, конторабердса сигнальнӧй мачта йылӧ качліс тӧвлысь направлениесӧ петкӧдлысь визя конус.
Тайӧ, быттьӧкӧ прӧстӧй, сигнал бӧрас нӧрыс сайсянь ньӧв моз лэблывліс миян тӧдсаным.
Ми вӧтлысим «Саго-Мару» бӧрся июнь тӧлысь чӧж, караулитім сійӧс Лэбач из сайысь, кӧсйылім матыстчыны сук руа кадӧ, но век весьшӧрӧ...
Кор ми воам вӧлі кыйсянінӧдзыс, шхуна нин лайкъяліс куим миля зона сайын.
Медбӧрын, синдолӧн серамӧн эльтчысь чужӧмыс да командаыслӧн виж курткаясыс сэтшӧма миянӧс дӧзмӧдісны, мый вель уна краснофлотец найӧс вӧтӧн аддзылісны.
Июль тӧлысьӧ, лосось мунан водзвылын, миян катерным сувтіс ремонт вылӧ: колӧ вӧлі разьлыны моторсӧ.
Гажтӧм кад вӧлі сэки.
«Смелый» сулаліс катокъяс вылын, винттӧм, бӧчка моз бруна-бронакылӧ, а ми нетшким сы пыдӧссьыс ракпаньяссӧ.
Дӧвӧлен вӧлі сӧмын Сачков.
Воліс сійӧ кубрикӧ сёр войӧ, ставнас саӧссьӧма да маслӧӧссьӧма, мыссяс вӧлі гусьӧникӧн, а аскинас югдандор бара вошліс мастерскӧйын.
Моторсӧ чукӧртӧм бӧрын сійӧ дыр уджӧдліс сійӧс стенд вылын, кывзысис ас вӧчӧм стетоскопӧн да медбӧрти висьталіс:
— Бархат!..
Кургӧ!..
Кок чунь йылас ветлӧ.
Кодкӧ веськыда вочавидзис:
— Мед кань ветлӧдлӧ кок чунь йылас...
Медся важнӧйыс — кыдзи кыскӧ...
— Зверь!
Татшӧмнад кӧть Войвыв полюсӧ.
...Войнас ми петім бухтаысь.
Вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый кажитчис, быттьӧ саридзыс кынмӧма.
Сынӧдыс вӧлі ыркыд, сук, моторным лолаліс морӧстырнас, и ми тӧвзим быттьӧ йи кузя.
Мыйӧн сӧмын син водзысь воши маяк, Сачков чукӧстіс менӧ машиннӧй отделениеӧ.
Пиньяссяньыс ботинкиясӧдзыс миян мотористным югъяліс ыргӧн дорысь эз омӧльджыка.
Сійӧ бритчӧма, пасьталӧма выль тельняшка да сӧстӧм чехол; сэтшӧма сійӧ вӧлі душитчӧма, мый синтӧ сёйӧ.
Сачков фокусник моз тыртіс ваӧн кружка да пуктіс сійӧс мотор кожух вылӧ.
— Мыйӧн нӧ абу паккард? — юаліс сійӧ вежӧктӧмпырысь.
Ваыс эз дрӧжжит.
Моторист чайтӧм серти, тайӧ вӧлі петкӧдлӧ, мый моторсӧ да валсӧ пуктӧма вывті бура.
Ме ошкышті движоксӧ.
Сачков сразу кутіс нюмъявны.
— Ме чайта, позьӧ дасьтыны буксир пом, — любӧпырысь мотор вылӧ видзӧдігтыр шуис сійӧ,
— эн вунӧд, горӧд, кор матыстчам «Саго-Мару» дорӧ...
Ме кӧсъя видзӧдлыны, кыдзи пондас кутны асьсӧ налӧн мотористыс...
— Но, а мыйкӧ кӧ...
— Сэки ме содта ещӧ вит оборот, — дӧзмӧмпырысь вочавидзис сійӧ.
Югдігас кутіс тыдавны Лопатка нӧрыс вылын неджуджыд пу маяк, кодӧс тӧдӧ быд дальневосточнӧй моряк.
Тайӧ маякыс сулалӧ самӧй Камчатка помас, Лӧнь океан да Оката саридз костын, и руа лунъясӧ кӧлӧкӧл звӧнӧн сетӧ тӧдны корабльяслы ас йывсьыс.
Но ӧні маяк чӧв оліс.
Горизонтыс вӧлі сӧстӧм.
Вадорсянь кокньыдика ӧвтысь тӧв муртса вӧрӧдыштіс саридзсӧ.
Асъя чӧвлуныслы радуйтчӧмӧн касаткаяс чеччыштавлісны ваысь, та дырйи крута вӧчлісны ичӧтик кытш, кольлісны ас бӧрсяыс югыд визь да бӧр вошлісны ваас.
Корсюрӧ «Смелыйлӧн» дзик ныр увсьыс жбыркнитлывліс повзьӧм топорок, коді бордъяснас уджаліс шыранӧн моз.
Ми матыстчам вӧлі Буруннӧй нӧрыслань, мунім дзик вадортіыс, но век жӧ миянӧс казялісны.
Кодкӧ мупомсаяс пиысь котӧртіс мачта дорӧ да лэптіс условнӧй знак — конус.
«Саго-Мару» эз тыдав.
Полнӧй ходӧн ми кытшовтім нӧрыссӧ да муртса эгӧ зурасьӧй японскӧй кунгаскӧд, коді вӧлі локтӧ заводлань.
Сера чышъяна да лӧз дӧра курткаа джынвыйӧ пасьтӧм зэв ён детинкаяс чеччалісны да зэв ёна кутісны горзыны.
«Саго-Мару» сулаліс миянсянь куим кабельтовӧйысь не ылынджык.
Весиг бинокльтӧг вӧлі тыдалӧ палуба вывсьыс чери чукӧр да шпиляс гартӧм тыв.
Тыдалӧ, лебёдкаыс вӧлі жугалӧма, сы вӧсна мый нёль матрос лэптісны якӧрсӧ кипомысь; та дырйи найӧ быд здукӧ бергӧдчывлісны миянлань.
Кык неыджыд исабунэ, кодъясӧс вӧлі ӧключинаӧдзыс тыртӧма чериӧн, тэрмасисны «Саго-Марулань».
Боцманныс котраліс палуба вывтіыс да горзіс сынысьяс вылӧ.
Но чери кыйысьяслы оз ков вӧлі тшӧктӧм; пыдісянь петысь гӧлӧсӧн лёкысь горӧдлігтыр найӧ ӧтпырйӧ сетчылісны бӧрлань, — ӧпаснӧйяс кусыньтчылісны да орйӧдлісны васӧ.
«Смелый» палуба вылын ми вӧлім куимӧн.
Колосков штурвал сайын, сы дінын первой во служитысь боеч Косицын — укшаль, но зіль чувашскӧй зон, ме — нырас, киын куті чалка.
«Смелый» тӧвзис шхуналань полнӧй ходӧн.
Ӧні ми костын вӧлі сӧмын кык кабельтовӧй, но мупомсаяс копрасисны кыдзи заведитӧм машина да век на лэптісны якӧр чепсӧ.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый вылӧ надейтчӧны хищникъяс: исабунэяс вылын чери кыйысьяс сӧмын на матыстчисны борт дорас, саридзӧ петан туйсӧ орӧдіс сторожевӧй катер.
— Косицын ёрт, — пӧшти долыда шуис Колосков, — босьтӧй кранец...
Аддзанныд, гӧсьтъяс оз тэрмасьны... джагалісны.
И друг боцманныс долыда горӧдіс.
Ваысь тыдовтчис якӧрныс.
Сэки жӧ борт дорас сибӧдчисны исабунэяс, кӧні вӧліны чери кыйысьяс.
Тали вылӧ пыжъяссӧ лэптыны вӧлі сёр нин.
Ми аддзим, кыдзи чери кыйысьяс чеччалісны шхуна вылӧ, и «Саго-Мару» петкӧдліс миянлы бӧжсӧ да мӧдӧдчис веськыда лыа кӧсалань, коді торйӧдіс куръясӧ да юсӧ.
Мӧд кадӧ кӧ эськӧ тайӧ вӧлі самоубийство кодь.
Но ӧні вӧлі полнӧй прилив, и кӧса весьтас ваыс некымын фут джуджда, — кымын фут джуджда, ми ещӧ эгӧ на тӧдӧй.
Ми Колосковкӧд, кыдз быттьӧ команда серти, видзӧдлім ӧта-мӧд вылӧ.
— А пыдын-ӧ найӧ пукалӧны? — юаліс командир.
— Квайт...
Сизимысь не унджык...
— Ме сідз жӧ чайта.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын Колосков босьтіс курссӧ корпусджын вылӧ шуйгавыв да уськӧдчис шхуналы вомӧн веськыда кӧсалань;
«Саго-Мару» серти миян киль улын вӧлі кык-куим фут джуджда запас.
Морскӧй да юысь воӧм ва ӧтлаасянінын миянӧс ёна качнитіс да сувтӧдіс бокнас визувлань.
Кымынкӧ секунда «Смелый» эз кывзысь рульлысь, сэсся веніс вабергачсӧ да кокниа мӧдӧдчис шхуна бӧрся.
Ми вӧлім шхунасянь сӧмын дас вит метр сайын кымын; миянлы тыдалісны командаыслӧн повзьӧм чужӧмъясныс; ми вермим весиг лыддьыны черисӧ, кодӧс вӧлі валитӧма палуба вылас.
«Смелый» матыстчис «Саго-Мару» дінӧ шуйга бортнас.
Косицын вайис таладор бокас кранечьяс.
Ме горӧді мупомсаяслы: «Стоп!» — и шыбиті шхуна палуба вылӧ канатлысь помсӧ.
Командасьыс некод эз вӧрзьы, и канат исковтіс ваӧ.
Синдо, коді сулаліс шхуна бӧжас миянлань чужӧмӧн, куритіс ыргӧн каллянысь да сьӧлаліс ваӧ; сійӧ кутіс асьсӧ сідзи, быттьӧ сы бӧрын муніс эз сторожевӧй катер, а раминик дельфин.
— Шыбитӧй кошка, — шӧпнитіс Колосков.
Ме котӧрті катер нырӧ да рази тросӧн кӧрталӧм пудджынъя кошка.
Кошкалӧн кӧрт крукъясыс вильснитісны «Саго-Мару» палуба кузя да шашаритчисны фальшбортас.
— <jpn>Киринасай</jpn>! — горӧдіс синдо.
Боцманныс орӧдіс гезсӧ пуртнас.
Шхуна вылын кутісны серавны.
Синдо лэптіс палуба вылысь лососьӧс да легӧдыштіс чери бӧжнас; матросъяс сэки ошканапырысь горзісны.
Косицын первойысь на аддзис татшӧм нахальствосӧ.
Сійӧ эз вермы асьсӧ кутны, петкӧдліс кулаксӧ синдалы да ёрччыштіс.
Таысь сылы пыр жӧ сетісны замечание.
— Тайӧ миянлы нинӧмла, — шуис Колосков. — Он кӧ вермы асьтӧ кутны — бергӧдчы...
Со тадзи.
И сійӧ бергӧдчис сёрнитан трубкалань да шӧпкис:
— Самӧй, самӧй полнӧй!
— Эм... ам... <rus>полно</rus>... — вочавидзис Сачков.
Мыйкӧ дыра миянлы кажитчис, мый «Саго-Мару» да «Смелый» сулалӧны ӧти местаын, сэсся костыс неуна содіс.
Ньӧжйӧник, зэв сьӧкыдпырысь, шхуна торйӧдчис катерысь.
— Ещӧ кык оборот...
Ешӧ... — шӧпкӧдіс Колосков да зілис не видзӧдны чери бӧж вылӧ.
— Эм кык оборот, — йӧлӧга моз кыліс увсянь.
Оз нин ков уна.
Гашкӧ, винтлӧн збыльысь некымын оборот.
Но нӧрысыс, коді сайӧдіс васӧ тӧвъясысь, помасис, паныд воисны гыяс и сразу чинтісны миянлысь ӧднымӧс.
Кызь минут мысти шхуна вӧлі куим миля зона сайын нин.
Синдо макайтыштіс миянлы кинас да шыбитіс ваӧ гезйысь кыӧм сетка пытшкын стекляннӧй ыджыд поплавок.
— Бокиті! — шуис Колосков, и ми эгӧ кутӧй манитчыны да мунім шарсянь бокиті.
Поводдяыс лёкмис.
Тӧлыс кутіс кучкыны рубкаӧ.
«Смелый» заводитіс копрасьны да босьтавны васӧ палуба вылас.
Позьӧ вӧлі эськӧ пыр жӧ босьтны корпусджын шуйгавыв да мунны вадор сайӧ.
Но ми вӧтчим водзӧ.
Колосков вӧлі асныра да пыр надейтчис удача вылӧ.
Миянӧс ёнакодь шыблаліс.
«Смелыйлӧн» корпусыс брунакыліс гы кучкалӧмысь, ваыс эз удитлы исковтны борт сайӧ да веськавліс палуба вылӧ.
Мукӧддырйи, кор качліс бӧжыс, вӧлі кылӧ, кыдзи ваысь петӧм винтыс косялӧ сынӧдсӧ.
Недыр мысти гыыс йӧткыштіс люкысь стеклӧсӧ, и ваыс кутіс веськавны машиннӧй отделениеӧ.
Ми ставным ёна мудзим да кӧтасим.
Пӧварным босьтчыліс гӧтӧвитны ӧбед, но кастрюляыс чеччыштіс ас местасьыс, и борщыс кусӧдіс примуссӧ.
Косицын вылӧ шог вӧлі видзӧднысӧ.
Сійӧ дзик ӧзим кодь веж чужӧма, шашаритчӧма став даснан чуньнас пенькӧвӧй трос чукӧрӧ да синсӧ куньӧма, медым васӧ не аддзыны.
Ме тшӧкті Косицынлы лэччыны кубрикӧ да водны койка вылӧ.
Сійӧ горӧдіс: «Эм!» — да ещӧ топыдджыка ляскысис палуба бердӧ.
— Эновтӧй сійӧс, — гораа шуис Колосков, — ме волжанатӧ тӧда.
Найӧс ванад он нильзьӧд.
Тайӧ отсаліс Косицынлы пӧсь кофе стӧканысь бурджыка.
Сійӧ чеччис да весиг кӧсйыліс мунны палуба кузя.
Регыд мысти тыдовтчис Шимушу ді, коді шонді сайсяньыс вӧлі лым лӧз, а шонділадорсяньыс — чим гӧрд.
Шхуналӧн ляпкыд корпусыс воши гыяс пӧвстӧ, и ми бергӧдчим бӧрлань.
Буруннӧй нӧрыслань мунігӧн командирным тшӧктіс лэптыны поплавоксӧ.
Гезйысь кыӧм сетка да стеклӧ костӧ вӧлі гартӧма клеёнка, а сы пытшкын — записка.
Сійӧ неуна кӧтасьыштӧма, но век жӧ кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі гижӧма печатнӧй роч шыпасъясӧн, позис лыддьыны.
«Бур лун!
Кӧсъянныд ӧти банка маслӧ?
Навернӧ, ті талун сотінныд уна горючӧй».
Колосков кокньыдика веськӧдіс бумагасӧ кипыдӧс вылас да сюйис бушлат зептас.
— А мый? — мудера шпыньмуніс сійӧ. — Вермас лоны, и збыльысь, босьтам...
Шхунаыскӧд тшӧтш.
Тайӧ история бӧрын аскинас ме аддзи Сачковӧс небӧг сайысь.
Сійӧ пукаліс ленкаютаын, зэв весел, гижтіс мыйкӧ тетрадяс да радысла весиг тяпкӧдіс вомдоръяссӧ.
Тыдалӧ, бара решайтіс дас неизвестнӧйӧн кутшӧмкӧ задача.
Менӧ скӧрмӧдіс тайӧ тешкодь зонмыслӧн беспечностьыс.
Сійӧ кутіс асьсӧ сідзи, быттьӧкӧ сӧмын на вайӧдӧма буксир вылын «Саго-Маруӧс».
А збыльысьсӧ жӧ миян бушлатъясным эз на удитны косьмыны неудачнӧя вӧтлысьӧм бӧрын.
Ме пукси пызан сайӧ, Сачковлы воча, да нарошнӧ гораа юалі:
— Мый нӧ тэ эн петав палуба вылас?
Ӧд тэ кӧсъян вӧлі аддзӧдлыны японскӧй мотористӧс?
Сійӧ пыр жӧ зумыштчис, но нинӧм эз шу.
— Ладнӧ, вунӧдам...
Ме эг та вӧсна пыр...
Эм ӧти интереснӧй задача...
Правда, сійӧс сэтшӧма дзугӧма, мый ачыс чӧртыс...
— Кутшӧм задача? — сюся юаліс Сачков.
— Гиж...
Ӧти хищнӧй шхуна кыйис миян ваясысь сё целӧй, запятая, вит сотӧй центнер чери.
Японецлӧн ӧдыс — икс, кодӧс умножитӧма нахальство вылӧ.
Водзӧ...
Кык часӧ да ноль минутӧ шхунасӧ казяліс катер «Смелый», кӧні мотористнас вӧлі Сачков,
шхуна да катер костын кык миля.
Юавсьӧ...
— Ме буретш та йылысь думайті, — ӧдйӧ вочавидзис Сачков. — Со решениеыс.
Сійӧ петкӧдліс меным юлысь, куръялысь да Буруннӧй нӧрыслысь схема, кытчӧ вӧлі чернилаӧн кыза гижтӧма куимсэрӧг.
— Тайӧ мый?
— Гипотенуза дженьыдджык кык катетлӧн суммаысь, — мудера вочавидзис Сачков. — Тайӧс тэ тӧдан?
Сэки ме эг ёна тӧд геометриятӧ.
— Кыдз тэд шуны, — видзчысьӧмӧн заводиті ме. — Быдсямаыс овлӧ...
Сійӧ шензьӧмпырысь видзӧдліс ме вылӧ да водзӧ нуӧдіс:
— ...Гипотенуза — тайӧ ю.
Прошиныс, коді тай ляпкыдін места дінті вӧчӧ кытш, — кык катет.
Миянлы кӧ пырны юас войын да виччысьны отлив...
Тэ гӧгӧрвоин?
— Пӧжалуй...
Катетъяссьыд кындзи.
— ...Сэки, кор ми абу саридзынӧсь, «Саго-Мару» пырӧ куръяӧ да заводитӧ вӧйтавны сетьяс.
Тайӧ здукас ми быльс-петам юысь...
Гипотенуза кузя...
Со тадзи...
— Сэки сійӧ мунас тӧрытъя туйӧдыс жӧ.
— ...Ме шуи — виччысям отлив...
Кольӧ сӧмын Буруннӧй нӧрыс пӧлӧн петанін.
Сійӧ уськӧдчӧ татчӧ.
Но ӧд гипотенузаыд дженьыдджык кык катетлӧн суммаысь.
Ми кутам виччысьны шхунасӧ петанінас.
Гӧгӧрвоан?
Ме пробуйтлі споритны сыкӧд, но спорыс эз вӧв равнӧй.
Меным паныд вӧліны кыкӧн — Евклид да Сачков.
Найӧ менӧ венісны, мый гипотенуза — победаӧ медматысса туй, и ме сӧгласитчи.
Колосков, кодлы ми пыр жӧ петкӧдлім чертёжнымӧс; кывзіс миянлысь чӧла.
— Олыштам — аддзам, — шуис сійӧ ылӧсас.
Ми мунім командир ордысь неуна разочарованнӧйӧсь, но час мысти паныдасим Колосковкӧд.
Сійӧ локтӧ вӧлі штабсянь да киняулас кутіс клеёнчатӧй тетрадь.
Сы бӧрся локтісны кык краснофлотец да мыйлакӧ сьӧрсьыныс вайисны полевӧй телефон да катушка.
— Карӧ увольнительнӧйяс оз лоны, — мунігмозыс шуис Колосков.
...Поход бӧрын ми эгӧ на удитӧй шойччыштны, а рытнас бара петім бухтаысь.
Тайӧ пӧрйӧ суим «Саго-Маруӧс» куръяысь дзик петанінас.
Сійӧ удитіс лэптыны тывъяссӧ да муніс ылӧ саридзӧ; мунігас бортъяснас муртса эз гумлав васӧ.
Кык чери кыйысь, кодъяс сулалісны бӧжса люк дорас пидзӧсӧдзныс чери пиын, сортируйтісны черисӧ: пелька куталісны крючокъясӧн то камбалаӧс, то польдӧм трескаӧс, то чутӧсь минтайӧс.
Нырса люкыс вӧлі тыр нин.
Чышъяна да виж зюйдвесткаа боцман мыськаліс брандспойтысь палубасӧ, кӧні пыр на югъяліс чери сьӧмыс.
Кор сійӧ миянӧс аддзис, кутіс тешитчыны да быдсяманогыс мисьтӧма веглясьны.
Ми матыстчим сэтшӧм матӧ, мый кылім весиг сісьмысь черилысь дуксӧ; тайӧ дукыс кыліс шхунасьыс ставнас — мачтасяньыс кильӧдзыс.
Сэсся ставыс муніс сідзи, кыдзи и водзті.
Косицын вуджӧдіс кранечьяс.
Ме шыбиті трослысь помсӧ, тайӧ пӧрйӧ нарошнӧ сідз-тадз.
Шхунаыс торйӧдчис миянысь да муніс ылӧ саридзӧ.
Колосков зэв бура петкӧдліс ассьыс дӧсадасӧ.
Сійӧ шлопйӧдліс аслыс лядьвейясас, шӧйӧвошӧмпырысь шевгӧдліс кияссӧ да котраліс борт дорсянь борт дорӧ; тайӧс аддзигӧн шхуна вылын ёна сералісны.
Медбӧрын, командирным макнитіс кинас да лэччис кубрикӧ, кӧні пукаліс команда.
— Лӧсьыда ворсім! — сераліс сійӧ; сэсся видліс зепсӧ, кӧні вӧлі синдолӧн запискаыс...
Вӧтлысьӧм бӧрын ми векджык бӧр волім базаӧ либӧ мунлім сетӧм цельлань.
Тайӧ пӧрйӧ Колосков нуӧдіс катернымӧс веськыда Буруннӧй нӧрыслань.
Колосков вӧлі дӧвӧлен, мый вӧлі дзик виччысьтӧмторйӧн, шмонитіс моторист вылын да частӧ видзӧдлывліс часі вылӧ.
Лои сэтшӧм пемыд, мый эз кут тыдавны вадорыс...
Сӧмын гы йывъяс качлісны вывлань да тӧввылас разавлісны.
Дзурс пемыд вылас Колосков ещӧ нин вӧлі рад.
— Регыд заводитчас прилив, — шуис сійӧ, кор веськыдвылын ва весьтӧ ӧшйисны заводлӧн биясыс. — Окота эськӧ вӧлі тӧдны, кор мунас налӧн коймӧд сменаыс...
— Час мысти найӧ кутасны узьны, — люкысь петігмоз шуис Сачков.
— Тайӧ кокни артыштны.
— Бара гипотенуза?
— Абу, арифметика...
— Сідзкӧ, со мый, — кыпыда шуис Колосков. — Сета тіянлы татшӧм задача — босьтӧй асланыд дизельсьыныд нелямын вит силасӧ ставнас, умножитӧй сійӧс кык вылӧ да содтӧй ещӧ сизим оборот.
Миянлы колӧ пырны юӧ отлив заводитчытӧдз.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ кусӧдіс ходӧвӧй бияссӧ да серӧктіс: сійӧ вӧлі дӧвӧлен аслас шмонитӧмӧн.
Кор ми ньӧжйӧник матыстчим Буруннӧй нӧрыс дінӧ, завод узис нин.
Японскӧй рабочӧйяслӧн гортъяс кодь векни баракъясыс, кодъясӧс кышӧмны тольӧн, вӧліны пемыдӧсь.
Баракъяс дворын майӧгъяс йылын ӧшалісны рӧгӧзаысь кыӧм васӧд джодждӧраяс.
Сьӧд вуджӧрӧн сулалісны чери штабельяс, кодъясӧс вӧлі вевттьӧма брезентӧн.
Кодкӧ пӧнарӧн ветлӧдліс цехті да видлаліс чери солалан гуяс.
Миян чери кыйысьяслӧн посёлокъяс олӧны весиг войшӧр кадӧ.
Век нин кытыськӧ аддзан би югӧр, кылан сьыланкыв, паныдасян збой курибанкӧд, кодкӧд пыр ветлӧдлісны чери солалысь нывбабаяс.
Японскӧй заводын быттьӧ некод эз вӧв, дзик сёр арын моз жӧ, кор чери кыйысьяслӧн медбӧръя кунгасыс тойыштчӧ Буруннӧй нӧрыс дорысь.
Тані уджалісны сӧмын мужичӧйяс: Карафутоса да Хоккайдоса чери кыйысьяс.
Суткинас найӧ шойччисны квайт час, и дона вӧлі налы узьӧм вылас быд минут.
Сьӧкыд веритны, мый баракъясас куим ярусӧн куйлісны сюрс витсё том морт.
Пемыдас стучитіс сӧмын рефрижераторнӧй установкалӧн моторыс.
Вӧлі полнӧй прилив.
Юас ваыс, кодӧс пыкисны саридзлӧн гыясыс, визувтіс ляпкыд вадоръясыскӧд ӧтрӧвен.
Пемыд ваас мыськалісны ассьыныс коръяссӧ бадьяс.
Ылӧ саридзӧ паськыда нюжӧдчӧма быгйысь артмӧм визь.
Ми матыстчим визь дінас да, визувсӧ сьӧкыдпырысь венігтыр, мӧдӧдчим ю вомлань.
Медым эз кыв мотор шыыс, пӧдлалім иллюминаторъяс да машиннӧй люкъяс.
Палуба вылын сёрни ори.
Ми матыстчим баръяслань — ляпкыдінлань, коді артмӧма визув ю вомас.
Колосков сетіс штурвалсӧ меным, муніс катер нырӧ да сэтысянь кутіс индавны, кытчӧ колӧ мунны катерлы.
Сійӧ, коді кӧть ӧтчыд писькӧдчыліс баръяс вомӧн, тӧдӧ, кутшӧм опаснӧйӧсь найӧ весиг опытнӧй морякъяслы.
Юыс, коді аслас визувнас вундӧ морскӧй гыяссӧ, артмӧдӧ тані некымын кузь да зэв крут валъяс.
Валъяскостса джуджыдінъясын пӧшти тыдалӧ ва пыдӧсыс.
А асьныс валъясыс овлӧны некымын метр судта.
Прӧзевайтан кӧ либӧ он стӧча веськӧд катертӧ, визулыс пыр жӧ сувтӧдас суднотӧ пӧперегӧн да ызӧбӧн кисьтас ротозейлы юр вылас некымын тонна из да лыа сора кӧдзыд ва.
Мукӧддырйи пыжыд зурасяс нырнас ляпкыдінӧ, путкыльтчӧ кильнас вывланьӧ да вевттьӧ найӧс, кодъяс вермӧмаӧсь кутчысьны палуба вылын.
Тадзи жӧ пӧшти вермис лоны и миян катеркӧд.
abu
Тайӧ мӧвпъясыс век воӧны меным сэки, кор катерлӧн кыкнан борт дортіыс вӧйласигтыр кольӧны вужляяс, а воронкаясыс ургӧны тшыг кынӧм моз.
«Смелый» рискуйтіс сымын нин ёна, мый ми мунім войын, а ориентируйтчим сӧмын юлӧн ва быг серти.
Нырас сулалігӧн Колосков лэптыліс то веськыд кисӧ, то шуйгасӧ, кыдзи тай пароходъяс вылын стивидоръяс сеталӧны лебёдчикъяслы сигналъяс.
«Смелый» кыссис опаснӧй местаӧдз ньӧжйӧ, быттьӧ волжскӧй беляка, чишнитіс пыдӧснас ю пыдӧстіыс да друг сибдіс кык вал костӧ.
Косицын лэдзис футшток да вунӧдчӧмӧн горӧдіс:
— Нуӧ-ӧ...
Но и футштоктӧг вӧлі тыдалӧ: «Смелый» эз сибды барӧ.
Ва визулыс сэтшӧм вынӧн уськӧдчис катер вылӧ, мый меным сьӧкыд вӧлі бергӧдлыны рульсӧ.
«Смелый» кыдз быттьӧ ӧшйис кык зэв кыз гы костӧ.
Сылӧн нырыс зурасис ляпкыдик, шыльыд гыӧ.
Ваыс кутіс визувтны палуба кузя, но эз сэтшӧм кыза.
А катер бӧрся, буксир вылын моз, сьӧкыда локтіс быдса гӧра, коді дась вот-вот сӧрвитчыны гребеньнас увланьӧ.
«Смелыйлӧн» корпусыс ымзіс да дрӧжжитіс.
Зиля-зёлякыліс якӧрнӧй ящикын чептыс, дрӧжжитісны порученьяс, стеклӧяс, клопайтісны ӧдзӧсъяс, зёлькӧдчыны кутіс дозмук тыра шкапным.
Кажитчис, мый кодкӧ, миянысь вынаджык, кватитіс катернымӧс гакӧдыс да некытчӧ оз лэдз.
Миянлы отсаліс прилив, но весиг став оборотъяс вылас уджалысь моторӧн ми эгӧ вермӧй кыпӧдчыны гы вылас.
«Смелыйлӧн» нырыс сутшкысис сэтчӧ кык кымын фут пыднаӧ, и некыдзи эз позь заставитны сійӧс мунны водзӧ.
Ми гӧгӧрын ставыс быттьӧ сувтіс, кынмис места вылас: вадоръясыс, бурунъясыс, кадыс, катер бӧрын вӧтчысь сьӧкыд гыыс...
Машиннӧй отделениеса ӧти люк вӧлӧма восьса.
Меным тыдаліс, кыдзи Сачков, коді вӧлі тельняшка кежсьыс да дӧра гача, вердіс машинасӧ кузь ныра маслёнкаысь.
Сутки чӧж мунӧмысь машинаыс мудзӧма, сійӧ герчкакыліс, несъяліс, брызьйӧдліс пӧсь ваӧн да тшынӧн...
Сачков пидзӧсчанясьӧма да тряпкаӧн чышкалӧ сылысь маслӧӧссьӧм бокъяссӧ; сійӧ сёрнитіс машинаыскӧд, быттьӧ дрессировщик ыръян понкӧд.
— А но, вай ещӧ ӧтчыд! — вомгорулас шуаліс сійӧ да чышкаліс тшын вӧснаыс петысь синвасӧ. — Чудачка!
Донаӧй!
Сюра дьявӧл!
Мурлыка!
Сет оборотджын...
Честнӧй кыв...
Но, терпитышт...
Но, ещӧ...
Сійӧ вӧтліс машинасӧ терпеливӧя да ласкова, бергӧдліс посни кранъяс, регулируйтіс смесьсӧ да тревожнӧя матыстліс пельсӧ пӧсь мотор бердӧ.
«Апчхи!... Апчхи!... <ns>Табба-бак!.. Табба-бак</ns>!..» — вочавидзліс Сачковлы движок.
А нырас пукалысь Колосков кутіс воштыны терпениесӧ.
Сійӧ видзӧдлывліс то вадорӧ, то баръяс вылӧ, лӧсьӧдыштавліс бушлат воротниксӧ; медбӧрын локтіс трубка дорӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— Сачков ёрт, мый йылысь ми сёрнитчылім?
— Эм самӧй полнӧй!
— Ог аддзы...
Кынмим...
Пыдзыртӧй ставсӧ...
— Эм пыдзыртны ставсӧ! — вочавидзис Сачков да бара кутіс шӧпкыны машиналы.
Ме кывлі, кыдзи боечьяс сёрнитӧны вӧвъяскӧд, и тӧда ӧти младшӧй командирӧс, коді лӧсьӧдӧма вӧлі «Пон сёрнилысь азбука», но первойысь аддзи, кыдзи трезвӧй морт сёрнитӧ моторкӧд.
Тыдалӧ, найӧ абу воӧмаӧсь ӧти кывйӧ, сы вӧсна мый Сачков веськӧдчис да крепыда шлёпнитіс приятельыслы.
— Он кӧсйы? — ӧбижайтчӧмпырысь юаліс сійӧ.
— Но, кутчысь, чӧрт тэкӧд.
Сійӧ сувтіс да пуктіс кисӧ дроссель рычаг вылӧ.
Моторыс эз нин кут стучитны, а заводитіс герчкыны.
abu
— Вӧрзим...
Ещӧ неуна...
Мӧдім! — катер нырын шӧпкис Колосков.
Катер сӧрвитчис места вывсьыс, вундіс гысӧ да, пӧсь ваӧн сьӧласигтыр, пырис лӧньӧм юӧ.
Миянлы ковмис мунны ва паныд сизим километр, и вӧлисти аддзим бурджык сулаланін.
Юыс тані крута кежис, быттьӧ бӧр кӧсйис бергӧдчыны.
Сӧмын ляпкыдик мылькъяс, кӧні быдмисны жимолость кустъяс, торйӧдӧны вӧлі миянлысь катернымӧс саридзысь.
Миянӧдз бара кылісны морскӧй прибойлӧн взрывъясыс.
Косицын чеччыштіс вадорӧ да босьтіс гез пом.
Но кустъяс сайсянь мыччысис пашкыр юра пон.
Сы бӧрын тыдовтчисны и мукӧдъяс.
Вӧлӧмкӧ, миян сувтсьӧма дзик понъяс оланінӧ.
Камчаткаса чери кыйысьяс да охотникъяс гожӧмнас век видзӧны дом йылын дадюв понъяссӧ вадорын.
На дорӧ волӧны луннас ӧтчыд, восьтӧны кваситӧм чери гуяс да быд понлы сетӧны кык горбушаӧн.
Повзьӧмысла дадюв пон кутіс омлявны.
Сы бӧрся и мукӧдъясыс.
Сё кымын пон кутісны норасьны миянлы омӧль сёян вылӧ, зэръяс, номъяс да мукӧдтор вылӧ. Найӧ ставныс омӧльтчӧмаӧсь, гӧнныс усьӧ.
Ми тэрмасьӧмӧн ӧтдальтчим шумнӧй суседъяс дорысь да часджын мысти сувтім векньыдик полойӧ, кодлӧн кыкнан вадорас быдмис шеломайник.
Тані миянлы колӧ вӧлі виччысьны, кор «Саго-Мару» тыдовтчас Буруннӧй нӧрыс дорын.
Ме кӧсйи косьтыны бушлатӧс да вугралыштны часджын кымын, но ме дорӧ матыстчис Колосков да увереннӧя юаліс:
— Ті, Олещук ёрт, дерт, онӧ на кӧсйӧ узьны?
— Дерт, ог на, — синъясӧс лапйӧдлігтыр шуи ме.
— Поход бӧрад некор оз узьсьы...
Колосков серӧктіс.
Сійӧс сідзжӧ ёна шатлӧдліс.
— Сідзи ме и чайті... — Но сэсся пыр жӧ сёрнитан тонсӧ вежис:
— Босьтӧй аппарат, телефоннӧй катушка да Нехочинкӧд тшӧтш мӧдӧдчӧй сопкаяс вомӧн Буруннӧй нӧрыслань.
Маскируйтчӧй да видзӧдӧй.
Быд часджын мысти — юӧр.
Нёль часын тіянӧс вежасны.
...Войыс вӧлі кӧдзыд да кодзула.
Мунігчӧж, кор ми писькӧдчим жимолость кустъяс пыр да нюжӧдім провод, понъяслӧн уна гӧлӧсӧн омлялӧмыс вӧтчис ми бӧрся.
Час мысти ми йӧжгылясим нин кӧтасьӧм турун пӧвстын, а телефон трубкаті шӧпкис командирлӧн басыс.
Выльторйыс вӧлі этша.
Колосков норасис номъяс вылӧ, ме — кӧдзыд вылӧ.
Сэсся ми кылім, кыдзи кутіс чишкыны примус, и Колосков юӧртіс, мый миянлы пузьӧдӧны кофе.
Саридз вылын вӧлі ыркыд.
Миянлы тыдаліс, кыдзи чери кыйысь мупомсаяс мунісны кунгасъяснаныс вадорсянь ылӧджык.
Тайӧ войӧ бухта весьтті ни ӧти шхуна эз мун.
Аскинас штормыс лои ыджыдджык.
Миянлы быть лои сулавны полойын.
Ёнасӧ та вӧсна ми эгӧ тӧждысьӧй: татшӧм поводдяӧ хищникъяс пукалісны діяс выланыс.
Но Колосков вӧлі зумыш: сылы кажитчис, мый мупомсаяс чеччӧмаӧсь вадорӧ да корсьӧны бобръяслысь оланінъяс.
Саридзладорсянь миянӧс сайӧдісны сопкаяс, и та вӧсна ён тӧлыс миянлы пӧшти эз инмы.
Катервывса йӧз косьтісны паськӧмнысӧ, шойччисны.
Сачков заведитіс движоксӧ да включитіс электрическӧй утюг.
Весиг Косицын збоймис.
Сійӧ бара кутіс нюмъявны да пыр ӧтарӧ долис меным, мый Волга вылын, Казань дорын, овлӧны и не татшӧм на штормъяс.
Ме вӧзйыси Колосковлысь да мӧдӧдчи полой пӧлӧн вывлань — видзӧдлыны, кыдзи горбуша кульмӧ.
Вӧлі июль тӧлысь — лососевӧйяслӧн кульман кад, чериыс сьӧд чукӧрӧн воис саридзсянь преснӧй ваӧ, кытысь сійӧ мунліс кык во сайын.
Шуӧны, мый каньяс пӧ, найӧс кӧ нуны мешӧкын кар мӧдар помӧ, век аддзасны ассьыныс керканысӧ.
Но горбушаяслӧн паметьныс бурджык.
Кӧть кӧні лосось эз ов, кӧть Африка дорын либӧ Войвыв полюсын, а кульмыны сійӧ век локтас аслас юӧ.
Бокӧвӧй саридзӧ пӧксӧ горбуша оз коль.
Ог тӧд, кыдзи учёнӧйяс объясняйтӧны лососьлысь ветлӧмсӧ, но ме век шензя тайӧ тешкодь стадаяс вылас, кодъяслӧн вӧлі кутшӧмкӧ тешкодь кӧсйӧм писькӧдчыны ю катыдӧ, кольны потомство да кувны.
Тайӧ кадас Камчаткаса чери кыйысьяс гумлалӧны черисӧ юкваӧс моз,
1934 воӧ лососьяс заводитлісны пӧдны стадаас да шыбитчавлісны вадорӧ.
Катерӧн сьӧкыда позьліс мунны ю кузя: винтыс чашйис ловъя яйсӧ.
...Ме муні сулаланінсянь нёльсё кымын воськов да воді турун пиӧ дзик вадорас.
Васянь ӧвтіс кӧдзыдӧн.
Ваыс вӧлі сынӧд кодь сӧдз; вералысь веркӧсыс сылӧн сайӧдлывліс ю пыдӧсысь изъяссӧ.
Корсюрӧ ю пыдӧсас югнитлісны да куслісны кузь еджыд бикиньяс: муніс лосось.
Юыслӧн визулыс мен кажитчис слабӧн.
Ме чеги тополь вож да чӧвті сійӧс ваӧ.
Сійӧ пыр жӧ кусыньтчис да кутіс дрӧжжитны, быттьӧ треситӧ сійӧс тӧв.
Недыр мысти менам синъясӧй велалісны югыдінас, и ме куті вермыны аддзыны, кӧні чери, а кӧні и ю пыдӧсас ворсӧ шонді югӧрыс.
Меным тыдаліс, кыдзи ай черияс кытшалісны кулӧм горбушаӧс.
Сійӧ куйліс бок вылас, рудовгӧрд рӧма, еджыд синъяса, вомсӧ зэв ёна паськӧдӧма.
Кынӧмыс сылӧн вӧлі вӧсньыд, кыдзи став черияслӧн, кодъяс лэдзӧмаӧсь пӧксӧ.
Лосось кулӧма сэтчӧ жӧ, кульманінас;
горбуша бӧжсянь метрджын ылнаын беспокойнӧя уялісны энь черияс, кодъяс пӧкъяӧсь на.
Нёль гырысь да вына ай черияс кутісны асьнысӧ возбуждённӧя: кучкалісны бӧжнаныс изйӧсь ю пыдӧсас, бергалісны, тойлалісны нырнаныс кулӧм горбушаӧс.
Мукӧддырйи чериясыс сэтшӧма вирскӧбтыласны, мый шой весьтас артмывлас ва дзулльысь югыд кытш.
Меным юрӧ воис лӧсявтӧм мӧвп: черияс прӧщайтчӧны пӧдругаыскӧд да дзебигас воинственнӧя йӧктӧны.
Сэсся ме думышті, мый ай черияс прӧстӧ косясьӧны шой дінас.
Медбӧрын ме дӧзми видзӧдны тайӧ помасьлытӧм карусельсӧ.
Загадкасӧ ме сідзи эг и решит; кайи ю кузя ещӧ вылӧджык да сувті джуджыд полой дорӧ, коді вомӧналіс менсьым туйӧс.
Дзик первойысь на ме аддзи, кыдзи шонді ворсӧ лучьяснас.
Найӧ шӧйтісны полой кузя, паныдасьлісны, бӧр ылыстчылісны, кытсюрӧ югдӧдлісны ю пыдӧссӧ.
Уна сюрс чери сьӧкыда катісны вывлань зэв визув ва паныд.
Вылын ва весьтын пемыдвеж стенаӧн ӧшаліс сьӧкыд коръя шеломайник.
Вижӧдісны ирисъяс, дзоридзаліс лежнӧг, гӧгӧр тыдалісны медвежьей дудкалӧн вына гӧрдов стволъясыс да еджыд зонтикъяс, кодъяс шевгӧдчӧмаӧсь кык метр вылнаын.
Ме жалиті, мый Камчаткаын абуӧсь мазіяс.
Медым бурджыка аддзыны тайӧ картинасӧ, ме пӧрччи сапӧгӧс, пуджи гачӧс да келі полой шӧрӧ.
Сійӧ вӧлӧма ляпкыд, ваыс пидзӧсысь муртса вылӧджык, но сэтшӧм кӧдзыд, мый здук мысти ме эг кут кывны ва пыдӧссьыс галькисӧ.
Черияс первойсӧ повзисны да уськӧдчисны кытчӧсюрӧ, но саридзладорсянь воисны пыр выль кӧсякъяс, и регыд мысти менам турдӧм кокпӧкъясысь лососьяс эз кутны повны.
Черияс вӧчисны ассьыныс делӧсӧ.
Пӧксӧ лэдзӧм вылӧ энь черияс корсисны бурджык места.
Юрнаныс, плавникъяснаныс, бокъяснаныс, бӧжнаныс найӧ кодйисны изйӧсь ю пыдӧсас неыджыд гуран.
Лёкысь кучкалӧмсьыс уналӧн телӧныс лои рудов трапье кодь.
Найӧ вӧліны гӧрбаӧсь, мисьтӧмӧсь, пиньяссӧ жергӧдӧмаӧсь; нырныс налӧн хищнӧй лэбачлӧн кодь, кусыня. Найӧ тэрмасисны мынтӧдчыны пӧксьыс да кувны.
Ю катыдсянь визулыс вайӧ нин вӧлі кулӧм нисьӧ ловъя кульмӧм чериясӧс.
Сэки, кор энь черияс весалісны бӧжнаныс ю пыдӧссӧ, ай черияс караулитчисны.
Вит кымын метрӧн улынджык ӧтарӧ-мӧдарӧ тювъялісны голечьяс — чутӧсь, зэв пельк черияс, кодъяс асланыс рӧмнас да телӧнас форель кодьӧсь.
Найӧ виччысисны кульмӧм помасьӧм, медым уськӧдчыны гуранъяс дорӧ да ньылавны пӧксӧ...
Но он на босьт!
Ай горбушаяс, кӧть и вынтӧммӧмаӧсь кузь туй мунӧм бӧрын, вӧліны голечьяс дорысь гырысьӧсьджык да смела уськӧдчылісны хищникъяс вылӧ.
Хищникъясӧс вӧтлӧм бӧрын найӧ бӧр волісны энь черияс дінӧ, тойлалісны найӧс юрнаныс, курччалісны налысь бӧжъяссӧ, быттьӧкӧ кӧсйисны, медым налӧн пӧдругаясныс ӧдйӧджык ректісны ассьыныс опаснӧй грузсӧ.
Медбӧрын ме аддзи, кыдзи менам кокъяссянь метрджын ылнаын веглясис энь чери, кучкаліс бӧжнас, и сэк жӧ весалӧм ю пыдӧсӧ лэдзис кельыдлӧз пӧк тусьяс.
Сэтчӧ уськӧдчис ай чери, киськаліс найӧс некнас, и кыкнанныс найӧ кутісны тыртны пӧксӧ лыаӧн да галькиӧн.
Здук мысти ю пыдӧсас артмис ӧти сэтшӧм ичӧтик мыльк, кутшӧмъясӧ ме зурасьлі полой шӧрӧ келігӧн.
Чери гозъя бергалыштісны мыльк весьтті, убедитчисны, мый налысь донаторсӧ некод оз вӧрзьӧд, да ньӧжйӧник мӧдӧдчисны полой катыдлань.
Ӧні найӧ вӧрисны падъялігтыр, ньӧжйӧ.
Налы ставыс вӧлі помасьӧма.
Налы быть лоӧ кувны, и найӧ эз тӧдны, кыдзи коллявны медбӧръя часъяссӧ; матыстчылісны мукӧд позъяс дорӧ, гӧгралісны сэні, вӧтлалісны голечьясӧс и медбӧрын вошліны черияслӧн вына потокӧ, коді вӧлі кайӧ саридзсянь...
Кымӧртчис, петіс тӧв, ю веркӧсыс лои сера.
Ме зэв ёна кынми, петі вадорӧ да понді зыравны турдӧм кокпӧкъясӧс.
Меным вӧлі неуна дӧсаднӧ.
Шлёнъявны нэм чӧжыд йӧз саридзьясті, пӧрысьладорыд бӧр воны рӧднӧй ва вылӧ да водны гатшӧн ассьыд потомствотӧ аддзывтӧг...
Тайӧс вермӧны вӧчны сӧмын сэтшӧм бродягаяс, кыдзи лососьяс!
Бӧр локтігӧн ме сувті сійӧ местаас, кӧні «йӧктісны» нёль ай чери.
Кулӧм горбушаыс оз нин вӧлі тыдав.
Ме гӧгӧрбок пыдӧссьыс синнам корси да муртса аддзи чериыслысь бӧжсӧ, коді чурвидзис гальки пиысь.
Тыдалӧ, сійӧ инстинктыс, коді отсалӧ лососьлы корсьны кульман места вылӧ сӧстӧм ва, заставитіс ай черияссӧ тыртны чери шойсӧ лыаӧн да изйӧн.
Часджын мысти ме вои катер вылӧ.
Колосков сёрнитіс вадоркӧд.
Сачков шыльӧдіс-мольӧдіс шкуркаӧн бензинопровод: кыдзи быд механиклӧн, сылӧн киясыс луддзылісны, кор сійӧ аддзас вӧлі ыргӧн либӧ латунь кусӧк.
Ме висьталі сылы аслам наблюдениеяс йылысь, но сійӧ кывзіс веськодя.
— Природалӧн закон, — очсыштіс сійӧ.
— Черияс кульмӧны, косясьӧны, естественнӧ кулалӧны...
Кутін кӧть ӧтиӧс?
— Абу сыын делӧыс.
Колӧ медглавнӧйсӧ гӧгӧрвоны.
— Но, гӧгӧрвоана, — сералігтыр шуис сійӧ, — пӧрччы гачтӧ — и ваӧ!..
Пола, тэысь всё-таки Дарвиныд оз артмы.
Сыкӧд вензьыны оз вӧлі позь.
Свет вылас став ловъя пиысь Сачков уважайтліс сӧмын кыкӧс: мортӧс да нёль такта мотор.
Но век жӧ ме уськӧді сылы тӧдвылас войся монолог йылысь.
— Овлӧны и интереснӧйджык чудакъяс...
Ме кывлі, кыдзи ӧти моторист сёрнитіс движокыскӧд...
Сачков неуна шемӧсмис.
— Гашкӧ, сэки помпа шумитіс да? — осторожнӧя юаліс сійӧ. — Кор сійӧ чӧрт пиыс дзижгӧ, меным аслым кажитчӧ, быттьӧ кодкӧ...
— Абу сідз!
Ме верма выльысь висьтавны став йӧз дырйи.
Ми видзӧдлім ёрта-ёртнымлы синманым.
— Тӧдан, Алёша, — бурпырысь шуис Сачков,
— ме чайта, мый чери кульмӧмыд — интереснӧйкодь делӧ...
Торйӧн нин черияслӧн йӧктӧмыс либӧ голечьяскӧд косясьӧмыс.
— А эськӧ мед частӧджык мавтін помпатӧ, — сеті ме сылы сӧвет.
— Кажитчӧ, сійӧ збыльысь корсюрӧ лишнӧй сӧрӧ.
Команда кутіс лӧсьӧдчыны шхунакӧд паныдасьӧм кежлӧ.
Сачков вежис смазкасӧ, прӧверитіс винтсӧ да шомполысь да мембрана ысь вӧчӧм стетоскопӧн кывзіс моторсӧ.
Ме прӧвериті шпангоутъяс да вӧчи выхлопнӧй трубаӧ турунвиж визь — пограничнӧй катерлысь пас.
Косицын заводитіс тренируйтчыны, кыдзи колӧ флажокъясӧн передавайтны донесениеяс, а Колосков, коді коймӧд тӧлысь нин велӧдіс японскӧй кыв, пукаліс кают-компанияын да пыр ӧтарӧ шуаліс:
— <jpn>Конници-ва</jpn>! — Видза олан!
<jpn>Даре-га сенгоосан</jpn>? — Коді капитаныс?
<jpn>Коно фунева нан-то мооси масу ка</jpn>? — Кыдзи шусьӧ тайӧ судноыс?
<jpn>Доко-кара китта-но дэс ка</jpn>? — Кысянь воинныд?
Сэсся сійӧ заводитліс камандуйтны, кыдз быттьӧ хищниксӧ ми кутім нин да босьтім буксир вылӧ.
— <jpn>Юкинасай</jpn>! Мунам!
<jpn>Торикадзи, омокадзи</jpn>! Рультӧ веськыдвылӧ! Рультӧ шуйгавылӧ!
...Муніс мӧдӧд сутки нин.
Тӧлыс лӧнис, но шхуна эз мыччысьлы.
Быд часджын мысти вадорсянь юӧртісны:
— Зэв руа...
Тыдалӧ лёка...
Чери кыйысьяс ректӧны нёль кунгас...
Шхуна оз тыдав...
Колосков вӧлі букыш...
Сійӧ нинӧм эз висьтав Сачковлы, но тыдаліс — старшиналы вӧлі жаль, мый сійӧ муніс сомнительнӧй авантюра вылӧ.
Виччысьнысӧ торйӧн нин лои сьӧкыд сы вӧсна, мый быдладорсянь чукӧртчисны номъяс.
Уссурийскӧй тигръясыд — найӧ баляяс, сравнитны кӧ найӧс тайӧ вир юысь тварыскӧд.
Сынӧдыс пемыдруд да звенитіс, быттьӧ балалайка струна.
Весиг бушлатъяс улын миянлысь телӧнымӧс сотіс.
Ми лолалім номъяссӧ ас пытшкӧ, сёйим найӧс рок сорӧн, ньылалім чай пиын.
Катервывса йӧз мавтчисны черемшаӧн да мазутӧн, вӧчалісны тельняшкаясысь номдӧраяс, сьылі гӧгӧрныс гартлісны кичышкӧдъяс, куритісны лыс да коръяссора махорка.
А ном чукӧръяс пыр ӧтарӧ содісны.
Сулалӧ вӧлі ниртыштны кинад сьылітӧ, кыдзи кипыдӧсыд сэк жӧ вирӧссис.
Колосков кутчысис медся збодера.
Сылӧн синъясыс дзикӧдз пыктӧмаӧсь дай сьыліыс лои сэтшӧм, быттьӧ вишня нырӧмаӧсь сэні, но шуаліс сійӧ настойчивӧякодь:
— А мый?
Курччасьӧны ӧмӧй?
Вот <ns>ер-рунда</ns>!
Войнас эшкын улын сійӧ мурчкис пиньнас.
Коймӧд лунас, ӧбед дырйи, зэв ёна зэрмис шоныд зэрӧн, и миян мучитчӧмным сразу кокняммис.
Ми пукалім кают-компанияын, сёйим консерв да кывзім, кыдзи ливеньыс кучкалӧ палубаӧ.
Кодкӧ шуис, мый «Саго-Мару» пӧ мунӧма Хакодатеӧ ремонт вылӧ.
Шутитысьсӧ поддержитісны.
Быдладорсянь кылісны черилӧн кодь миян положение йылысь ёсь кывъяс, катетъястӧм гипотенуза да дизельлӧн арлыд йылысь кывъяс.
Медся уна, дерт, сюрлі Сачковлы.
Сійӧ, честнӧй да старатлив морт, лапйӧдліс синъяссӧ, эз тӧд, мый вӧчны — серӧктыны али скӧрмыны.
Командирным пырысь-пыр сувтіс Сачков дор.
— Мыйся тайӧ цирк? — стрӧга шуис сійӧ.
— Думыс правильнӧй...
Установкаыс вернӧй...
А йӧз шыд пытшкад перецтӧ энӧ коялӧй.
Кора.
Ми лӧсьӧдчим сы кежлӧ, мый сійӧ кутас миянӧс дыр на видны, но тайӧ здукас сяркнитіс телефон.
Броткигтырйи Колосков босьтіс трубкасӧ да друг, Сачковлань бергӧдчӧмӧн, кутіс ӧвтны кинас сынӧдын.
— Эм! — вочавидзис Сачков, эновтіс тарелкасӧ да уськӧдчис машиннӧй отделениеӧ.
Ми кутім тӧвзьыны...
Тайӧ кадсяньыс коли куим воысь нин унджык, но ӧні на ме син водзын зэрысь артмӧм быгъя юыс, ляпкыд вадорыс, коді котӧртіс катер борткӧд ӧтрӧвнӧ, да Колосков, кодлы чужӧмас дугдывтӧг кучкаліс зэрыс, а кор синъясӧс куня, кыла, кыдзи бара стучитӧ моторыс, тэрмасьӧ, тіпкӧ... гашкӧ, сьӧлӧмӧй — ог тӧд.
Сачков босьтіс дизельлысь ставсӧ, мый вермис, да ещӧ ветымын оборот.
Горнӧй юлӧн визулыс да миян нетерпениеным ещӧ нин содтісны катерлысь ӧдсӧ.
«Смелый» поткӧдіс юсӧ да сэтшӧм ӧдйӧ тӧвзис, мый нинӧм прамӧя он вӧлі аддзы.
Миянлы воча саридзсянь кайисны чери кӧсякъяс.
Миянлы вӧлі кылӧ, кыдзи лососьяс кучкалӧны катер корпусӧ.
Корсюрӧ чериыс, катер мунӧмысь повзьӧмысла, чарла моз нюкыльтчӧмӧн чеччыштлас ва весьтас.
Вадоръяс кутісны кольны бӧрӧ.
Лои тӧдчымӧн югыдджык.
Ведраысь моз киссьысь зэр пыр ми эгӧ аддзӧ саридзсӧ: сійӧ сетіс тӧдны ас йывсьыс пыдісянь да кӧдзыда лолалӧмнас.
— Но, кутчысьӧй! — друг шуис Колосков.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс фуражкасӧ, кокъяссӧ пуктіс паськыдджыка да зумыдджыка; тайӧ жӧ здукас ме гӧгӧрвои, мый ньылала ог сынӧдсӧ, а лыа сора сола ва.
Мыйкӧ сьӧкыдтор, гудырвиж кыскис менӧ палуба вылысь, ӧшаліс менам пельпомъяс вылын, кыскис кокъясӧд.
Ме кутчыси трапӧ сэтшӧм крепыда, мый, менӧ кӧ нетшыштіс гыыс, поручниясас колисны эськӧ кулакъясӧй.
Ӧдвывсьыс катерлӧн пыдӧсыс тшӧкыда зурасьліс галькиа саридз пыдӧсас.
Сійӧ муніс чеччалігтыр, дрӧжжитіс да трачкакыліс.
Ми сулалім коскӧдз ваын, саридзыс писькӧдчис машиннӧй люкъясӧ.
...И друг лои чӧв-лӧнь.
Ми бара тӧвзим быгъяс пӧвстӧд.
Миян бӧрын кыпалісны гырысь гыяс — куим метр судта кельыдвиж гыяс.
Нерпаяс, кодъяс век караулитӧны ю вомын лососьясӧс, лэптісны ассьыныс каньлӧн кодь юръяснысӧ да шензьӧмпырысь видзӧдісны катер вылӧ.
«Смелый» муніс нерпаяс дінті сэтшӧм маті, мый ме весиг аддзылі налысь гӧгрӧс сьӧд синъяссӧ.
Вӧлі отлив кад.
Вадорсянь кыліс иод дук, быдлаын куйлісны морскӧй капусталӧн плеть кодь пемыдвеж лентаясыс.
Виж ва пырыс зэв бура тыдаліс изйӧсь ляпкыдіныс, коді торйӧдӧ вӧлі куръясӧ юысь.
Миянлы вӧлі веськодь и кӧдзыдыс, и кӧтасьӧм бушлатъясным.
Тані вӧлі винёв, нахальнӧй «Саго-Мару», кодлы бӧжас тувъялӧма крабъяс кодь кык гӧрд иероглиф.
Сійӧ сӧмын на восьтӧма люкъяссӧ да кӧсйӧ вӧлі грузитны лососьясӧс, кор «Смелый» кытшовтіс ляпкыдінсӧ да тупкис саридзӧ петан туйсӧ.
Гипотенузаыд дженьыдджык кык катетысь.
Тайӧс гӧгӧрвоис медбӧрын и синдо.
«Саго-Мару» вӧсньыдика чилӧстіс — корис ас дінас пыжаясӧс, кутіс шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, медым петны лэчсьыс, но надейтчыны вӧлі нинӧм вылӧ, и сійӧ уськӧдчис ляпкыдінӧ.
Миянӧдз кыліс сэтшӧм шы, быттьӧкӧ чашнитісны-косялісны парус дӧра.
Шхуна палуба вылын чери кыйысьяс усины ӧта-мӧд выланыс.
«Саго-Мару» вывса моторист кусӧдіс дизельсӧ.
Лои чӧв-лӧнь.
Мупомсаяс сулалісны палуба вылын юрнысӧ копыртӧмӧн да видзӧдісны миян вылӧ.
Ми лэдзим тузик да мӧдӧдчим шхуналань, медым гижны акт.
Сэки чери кыйысьяс, быттьӧ команда серти, кутісны чеччавны ваӧ.
Медбӧръяӧн, виж халатсӧ пӧрччӧм бӧрын, суніс синдо.
Кыйсьысьяс повзьӧмаӧсь да мыйвынсьыныс тэрмасисны миян тузиклань.
Мый вӧчсис шхуна вылас — он гӧгӧрво.
«Саго-Марулӧн» палуба кутіс пӧльтчыны, пӧвъясыс ратшкакылісны, стеклӧясыс зиль-зёльмуніны.
Кажитчис, мый шхунаыс жӧритӧма чери да горшлун вӧснаыс польдӧ.
Став иллюминаторъясыс да щельястіыс петіс еджыд сук тшын.
Колосков подозрительнӧя кыскыштіс сынӧдсӧ.
— Табанит!
Сылысь командасӧ вевттис ён взрыв.
«Саго-Марулысь» бӧжсӧ быттьӧ пуртӧн вундісны.
Рубкаыс торъяліс палубасьыс да уси саридзӧ миянсянь комын метр ылнаӧ кымын.
Мыйӧнкӧ лэчыдторйӧн вундіс Косицынлысь кисӧ.
Шхуна гӧгӧр ваыс лои гудыръеджыд да ёна дзижгис.
Взрывыслысь помкасӧ ми тӧдмалім, мыйӧн сӧмын миянӧдз воис ацетиленлӧн юмовкодь дукыс.
Чери кыйысь мупомсаяс, кор вӧйталӧны ыджыд морскӧй площадьяс вылӧ тывъяссӧ, пасъялӧны найӧс пӧнаръясӧн, медым пароходъяс эз жуглыны тайӧ кӧзяйствосӧ.
Быд шхуна вылысь пыр позьӧ аддзыны пӧнаръяслы карбид тыра банкаяс.
Ӧдвывсьыс «Саго-Мару» веськалӧма из вылӧ да поткӧдӧма пыдӧссӧ.
Кык метр кузьта щельӧ ылькинитӧма-пырӧма ваыс да пыр жӧ тыртӧма сійӧ отсексӧ, кӧні вӧлӧма карбидыс.
Взрывыс вермис лоны ещӧ ыджыдджык, палубаыс кӧ эськӧ вӧлі крепыдджык.
...Ми куталім да босьтім катер вылӧ дас ӧкмыс чери кыйысьӧс.
Найӧ сулалісны бак вылын да катастрофасьыс повзьӧмысла ӧтвылысь зяткисны пиньнаныс.
Боцманныс, коді неважӧн на нерис Колосковӧс, копрасис да сэтшӧма лебезитіс, мый Косицынӧс тӧкӧтьӧ эз восӧд.
Формальностьяс помалӧм бӧрын да шхунасӧ фотографируйтӧм бӧрын ми мӧдӧдчим саридзӧ.
Ме нуӧді катернымӧс заводсянь кыксё метр ылнаті кымын, но Колосков тшӧктіс ещӧ матітіджык мунны.
— Медым велӧдчасны, — шуис сійӧ стрӧга.
Зэрыс кобис.
Ляпкыдін весьтын, кӧні тшыналіс «Саго-Марулӧн» корпусыс, вылын тыдовтчис шонділӧн блед дискыс.
Медбӧръяысь ме видзӧдлі вадорлань.
Контора дорас мачта вылын век на ӧшаліс кӧтасьӧм конус.
Чери кыйысьяс пукалісны пристань дорын да виччысисны, кор воасны кунгасъяс.
Ме думышті, мый вадорсянь зэв бура тыдалӧны хищникъяслӧн кӧтасьӧм фигураясыс.
1938
{Диковскӧй С. В. (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Бери-бери @ висьт @ С. Диковскӧй. «Смелӧй» катерлӧн приключениеяс @ 1956 @ Лб. 29‒42.}
БЕРИ-БЕРИ
I
Водзвыв висьтала: сійӧ, коді виччысьӧ интереснӧй морскӧй приключениеяс, мед оз кывзы тайӧ историясӧ.
Мр ог вермы кӧсйысьны ни руа поводдя, ни шторм, вахтеннӧй журналын кӧ зэв гӧгӧрвоана шуӧма: шондіа лун, лӧнь, температураыс гож сайын +20.
Да, вӧлі сэтшӧм жар, мый весиг палубасьыс сирыс петӧма.
Посни діяс да изъяс костті кытшлалігтыр ми ньӧжйӧник пырам вӧлі Медвежӧй бухтаӧ.
Катервывса йӧз шойччисны бак вылын, кывныс налӧн муртса бертласис.
Мачталӧн дженьыдик, лӧз вуджӧрыс вешйывтӧг куйліс палуба вылын.
Корабльвывса ыргӧныс синнымӧс ёрис.
Сӧмын валӧн плескайтчӧмыс да каляяслӧн еджыд бордъясыс висьталісны миянлы ыркыд йылысь.
Бухтаын ми надейтчим содтыны ва запасъяс.
Сопкаяс вылын тані лымйыс дыр оз сыв — июль тӧлысь помӧдз, весиг август тӧлысьӧдз, и уна дас гӧравывса шоръяс зэв вылісянь усьӧны сёртасъясті бухтаӧ.
Медся слабиникъясыс некор оз воны вадорӧдз, тӧлыс кватлалӧ найӧс усигас да пӧртӧ найӧс еджыд бусӧ, но кык либӧ куим бузган йитӧны сопкаяссӧ да саридзсӧ ыджыд мегыр кодь ва визьӧн.
Фотокарточкаяс вылын найӧ кажитчӧны йинёнь кодьӧн, но, веськыда кӧ шуны, мг эг аддзыв сэтшӧм мича картина, кыдзи тайӧ грымакылысь югыд столбъясыс, кодъяс пырӧны веж ва пыдӧсӧдз.
Кылӧ нин вӧлі шоръяслӧн бузгӧмыс, кор вахтеннӧй горӧдіс:
— Японец!
Катер нырладорсянь шуйгавылын!
Дзик вадорын сулаліс кык мачтаа сьӧд шхуна.
Колосков чӧвтліс синсӧ шхуна вылӧ да чорыда шуис:
— Корпусджын мында шуйгавыв... тадз кутны!
Татшӧм случайяс дырйи кадтӧ арталан секундаясӧн.
Эз на удитны хищникъяс лэптыны якӧрнысӧ, кыдзи кык боеч ӧтпырйӧ чеччыштісны шхуна палуба вылӧ.
Шхунаыс вӧлі тыртӧм.
«Гензан-Мару» (Колосков лыддис гижӧдсӧ дас кабельтовӧй ылнасянь) эз весиг кӧсйы пышйыны, быттьӧ сы дінӧ матыстчис эз пограничнӧй катер, а асланыс тузик.
А делӧыс вермис помасьны ыджыд штрапӧн: борт кузяыс нюжӧдӧм бамбукӧвӧй зібъяс вылын ӧшалісны дзик на ва тывъяс.
Сачков кусӧдіс моторсӧ да видзӧдліс люк пыр.
— Сулалӧ вӧлі вӧтчыны! — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь. — Вот гутъясӧс виалысьыд!
Баблӧн гортйыс!
Артавны кӧ мачтаяс серти, кодъяс моторнӧй суднолы вӧліны вывті гырысьӧсь, Беринг кадӧ тайӧ вӧлі эськӧ зэв бура вӧчӧм парусникӧн.
Плавнӧй, крут обводъясыс висьталӧны вӧлі корабльлӧн саридзті ветлыны вермӧм йылысь, преснӧй ва тыра нёль анкерныс — ылӧ ветлыны позянлун йылысь.
Шхуналӧн бугшпритӧ, коді вӧлі чургӧдчӧма куим метр мында водзӧ, увсяньыс вӧлі крепитӧма лёзь юрсиа нывлысь фигура, кодӧс вӧлі грубӧя вӧчӧма кутшӧмкӧ сьӧд пуысь.
Юрсӧ копыртыштӧмӧн тайӧ красавицаыс видзӧдіс миян вылӧ сурикӧн краситӧм синъяснас.
Кадыс, саридзлӧн солыс да маслянӧй краскалӧн кыз слӧйяс зэв ёна мисьтӧммӧдісны сылысь чужӧмсӧ.
Чӧв олігтыр ми видзӧдім шхуна вылӧ.
Тыдалӧ, кӧзяеваыс ёнджыкасӧ думайтісны страхӧвӧй премия йылысь, а эз чери кыйӧм йылысь: бортъясса розьястіыс вермисны пырны медся тшӧг крысаяс.
— <jpn>Эй, аната</jpn>! * — горӧдіс Колосков.
Бӧжса люк вывсьыс цыновкаыс кыпӧдчис.
Лӧз чышъяна косіник японец веськодя видзӧдліс миян вылӧ.
— <jpn>Бьонин дес</jpn> *, — шуис сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн.
— Эй, ті, коді синдоыс?
— <jpn>Бьонин дес</jpn>, — сідз жӧ бара шуис японец, и люкыс бара пӧдлассис.
Колосков лэччис каютаӧ, медым пасьтавны выль китель.
Миян командирным вӧлі торйӧн требовательнӧй, кор делӧыс вӧлі воӧ официальнӧй визитъясӧдз.
— Широких ёрт, — шуис сійӧ, — корсьӧй синдосӧ, стрӧитӧй японскӧй командасӧ веськыд борт пӧлӧныс.
— Эм стрӧитны! — вочавидзис Широких.
Тайӧ вӧлі серьёзнӧй, зэв тӧлка сибиряк, пистиӧсь чужӧма, еджыд синкымъяса; нюмъяліс сійӧ век лӧсьыда, унзільпырысь да тадзи сійӧ вочавидзліс Сачковлӧн да пӧварлӧн шмонитӧм вылӧ.
Кыдзи степнӧй морт, сійӧ вӧлі ньӧжмыд, но таысь кындзи, вӧлі ӧш кодь вына, мыйӧн, колӧ шуны, некор эз ошйысьлы.
Помнита, ӧтчыд сійӧ пырис морӧсӧдзыс ваӧ да нуис шлюпкалысь вадорӧ дас кык пудъя якӧр.
И тайӧ вӧлі кӧдзыд поводдя дырйи, вильыд, гырысь изъяс вывті!
«Смелый» вылын сійӧ вӧлі рулевӧйӧн.
Сапӧгъяснас грымакылігтырйи Широких муніс шхуна палуба вывті, лэптыштіс цыновкасӧ да пидзӧсчанясис люк весьтас.
— Коді тані синдоыс? — делӧвӧя юаліс сійӧ. — Босьтӧй йӧзнытӧ, ӧдйӧ петалӧй палуба вылӧ.
Вочавидзӧм пыдди люксьыс кыліс лӧвтӧм.
Ми аддзылім, кыдзи Широких шевкнитіс кокъяснас да муртса тӧрӧдчис векньыдик розьӧд.
Трюмас лыбис шум, а сэсся сразу лои лӧнь.
— Бурӧдіс! — серамсорӧн шуис Сачков.
Но Широких эз пет.
Шхунаыс воддзамоз кажитчис кулӧмаӧн.
Палуба вылас югъяліс косьмӧм треска сьӧм.
Сӧмын некымын яркӧй фундоси, кодъясӧс кӧрталӧма вӧлі бечеваясӧн вантъясӧ, висьталӧны вӧлі корабль вылын олӧм йылысь.
Недыр мысти трюмысь мыччысис Широких.
Мукӧддырся серти сійӧ вӧлі гӧрдджык; сійӧ зэв осторожнӧя, быттьӧ ядовитӧй гадинаӧс, кутіс нюжӧдӧм киас кутшӧмкӧ бумага.
— Лейтенант ёрт, — шыасис сійӧ кыз гӧлӧсӧн шхуна палуба вывсянь на. — Разрешитӧй доложитны.
Шхуна бӧжысь трюмсӧ видлалі.
Аддзи дас ӧти хищникӧс, на пиын и синдо.
Куимӧн висьӧны заразнӧй висьӧмӧн.
Мукӧдъясыслӧн мышкуас чирейяс абуӧсь...
Пинясьӧны.
Куйлӧны пасьтӧмӧсь.
— Кутшӧм чирейяс...
Ті мый?
— Колӧ чайтны — чумнӧйяс...
Зэв ёна ойзӧны.
— Мый ті сӧранныд? — скӧрмис Колосков.
(Сійӧ вӧлі кык зарни нашивкаяса выль формаа да сӧстӧм чехлӧа фуражкаа.) — Локтӧй татчӧ...
Энлӧй, сулалӧй.
Петкӧдлӧй письмӧсӧ.
Широких сетіс бумага торсӧ, кытчӧ вӧлі печатнӧй роч шыпасъясӧн гижӧма:
<rus>«Помогитце.</rus>
<rus>Заразно.</rus>
<rus>Сибировска чумка.</rus>
<rus>Весьма просим россике доктор».</rus>
Мупомсаяс кӧ эськӧ специальнӧ сувтӧдісны мог шӧйӧвоштыны Колосковӧс, — бурджыксӧ эськӧ найӧ нинӧм эз вермыны думыштны.
Сійӧ — смел балтиец, зрелӧй да спокойнӧй мужествоа морт — челядь моз поліс ставсьыс, мыйысь ӧвтӧ больнича дукӧн.
Кызь арӧсӧн, фронт вылын, Колосков первойысь тӧдмаліс ротнӧй фельдшерсянь бациллаяс йылысь — тиф возбуждайтысьяс йылысь.
Сійӧ, здоров да ёсь кывъя морт, став йӧз син водзын серамвыв лэптіс лекторӧс (сэки Колосков чорыда веритліс, мый став висьӧмъясыс лоӧны ульсов оланінысь).
Но кор тайӧ асныра мортыс аддзис микроскоп пыр аслас фляжкасьыс босьтӧм ва войт, сэки тӧдчымӧн повзис.
Кыдзи сійӧ ачыс шуліс, сійӧс быттьӧ «снарядӧн шарснитіс».
Кутшӧмкӧ зэв уна палочкаяс, шарикъяс, чутъяс шензьӧдісны моряклысь воображениесӧ.
Кыдзи военнӧй морт, Колосков шуис действуйтны веськыда, кытчӧдз лыдтӧм-щӧттӧм «гадъясыс» оз вайӧдны сійӧс пожӧм пуысь вӧчӧм бушлатӧдз.
Сійӧ вӧчис кыкнан киас пистиысь укол, лӧсьӧдіс иод тыра ичӧтик сулея да лючки-бура мавтліс ассьыс либӧ мукӧдъяслысь гижнаяс.
Рюмка весьтын гадюка лои сы син водзын высшӧй человеческӧй мудростьлӧн пасӧн.
Тайӧ кадсяньыс коли кызь во, но ті кӧ коркӧ аддзанныд морякӧс, коді юӧ пузьӧдӧм ва либӧ шыблалӧ яблӧклысь кышсӧ, — тайӧ дерт жӧ нин Колосков.
Гӧгӧрвоана, мый «чума» кыв бӧрын камандир неуна шӧйӧвоши.
Хищникъяс кӧ эськӧ кутісны лыйсьыны либӧ босьтчылісны пышйыны миян ныр улысь, Колосков эськӧ пырысь-пыр аддзис, мый вӧчны.
Но ӧні, шхуналӧн йӧзтӧм палуба вылӧ видзӧдігӧн, командир ас тӧдлытӧгыс думыштчис.
Аслас опытысь сійӧ тӧдӧ, мый запискалы эскыны оз позь.
— Висьталӧй...
Мый ті сэтысь аддзинныд?
— Зэв нин клящӧй дукыс, начальник ёрт.
— Тайӧ чери...
Ещӧ мый?
— Кокъясаныс сьӧд вабольяс...
Таысь кындзи, синъясныс гӧрдӧдӧмаӧсь.
Но Колосков веніс нин ассьыс повзьӧмсӧ.
— Сісь трескаысь чумаыд оз овлы...
Зыртісны вабольяссӧ...
Симулянтъяс...
Но век жӧ, мунӧй бак вылӧ.
Босьтӧй зелёнӧй майтӧг, карболка...
Гӧгӧрвоанныд?
Медым ни ӧти микроб эз коль!..
...Тайӧ воас ме вӧлі и рулевӧйӧн и корабельнӧй санитарӧн...
Ме восьті аптека, босьті сэтысь сулема да командир тшӧктӧм серти кӧтӧді кык чышъян.
Сійӧ прикажитіс сідзжӧ пасьтавны капюшона виж комбинезонъяс, кодъясӧс пасьтавлам вӧлі химическӧй учениеяс дырйи.
Самодельнӧй маскаясӧн ми тупким вомъяснымӧс, кайим «Гензан-Мару» вылӧ да внимательнӧя видлалім шхунасӧ ставнас.
Тайӧ вӧлі куимсё кымын тонна вылӧ судно, — фальшбортыс вӧлі джуджыд, а бӧжас сы пыдди вӧлі быдногыс вундалӧм столбъяса мисьтӧминик перилӧ, коді овлӧ сӧмын провинциальнӧй балконъяс вылын.
Японскӧй шхунаясысь век ӧвтлӧ лёк дукӧн, но татшӧм дуксӧ ми некор на эгӧ кывлӧй.
Палубаыс, решёткаясыс, пу джоджыс — ставыс вӧлі тырӧма госӧн да няйтӧн.
Клящӧй дукыс отравляйтіс сынӧдсӧ гӧгӧр миляджын ылнаӧ.
Ставыс тані висьталіс корабльыслӧн сьӧкыд да омӧлик пӧрысьлун йылысь.
Кельыдлӧз краскаыс, мыйӧн вӧлі коркӧ краситӧма надстройкаяссӧ, ставнас косьмӧма да потласьӧма.
Ыргӧн кӧлӧкӧлыс лоӧма нюйт рӧма.
Пуысь вӧчӧм стрӧйбаыс быдлаын вӧлі воймӧма, кӧртыс сімӧма, парусинаыс няйт.
Дубӧвӧй решёткаясыс, мыйӧн вӧлі вевттьӧма палубасӧ, и найӧ крӧшитчисны каблукъяс улын.
Зато лебёдкасӧ да блокъяссӧ выльӧн на вӧлі краситӧма сурикӧн, а выль тросъяссьыс вӧлі зэв рӧвнӧя вӧчӧма кытшъяс.
Тыдаліс японскӧй кӧзяевалӧн важъя правилӧ: снастьяс вылӧ не скупитчыны.
Нырса кыкнан трюмсӧ, кодъясӧс вевттьӧма циновкаясӧн, вӧлі тыртӧма камбалаӧн да трескаӧн.
Югъялысь уль сьӧмыс висьталіс сы йылысь, мый черисӧ кыйӧмаӧсь неважӧн на.
— Яснӧ, симуляция, — лёкысь шуис Колосков.
Ми видзӧдлім бӧж кубрикас да корим синдосӧ.
Миянлы вочавидзисны ойзӧмӧн.
Кодкӧ пидзӧсчанясис да кыкнан кинас юрас кутчысьӧмӧн кутіс ойзыны.
Сы дінӧ ӧтлаасисны ещӧ дас мортысь не этшаджык.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны: то ли мупомсаяс радлісны ловъя йӧз воӧмлы, то ли жалуйтчисны трюмса жар вылас да лёк дука сынӧд вылас.
Вельветӧвӧй курткаа косіник японец горзіс медся ёна. Юрсӧ сійӧ вӧлі кӧрталӧма кичышкӧдӧн.
Лопаткаяснас да коклябӧрнас сійӧ мыджсьӧма нарас, мегыр моз кусыньтчывліс да сэтшӧма чилзіс, весиг пельясын миян тиньгыны кутіс.
Пемыдінсьыс ми лыддим ӧкмыс японецӧс.
Джынвыйӧ пасьтӧм, пӧсьнас кӧтасьӧм зонъяс куйлісны дзик орччӧн.
Некымын минут чӧж ми аддзим восьса вомъяс да кывзім налысь омлялӧмсӧ, коді вермас шӧйӧвоштыны любӧй каюрӧс.
Сэсся Колосков кызӧктіс да чорыда шуис:
— <jpn>Эй, аната</jpn>!
Тырмас сэсся.
Чумнӧйяслӧн хорыс горӧдіс ещӧ лёкысьджык.
Кажитчис, мый горӧдӧмсьыс шатовкерис омӧлик судноыс.
Унаӧн весиг кутісны зымӧдны куш коклябӧрнаныс.
Колосков, коді терпитны эз вермыв некутшӧм паныд шуӧм кыв, пузис таысь.
Сійӧ горӧдіс трюмас, быттьӧ бӧчкаӧ:
— Эй, ті... <rus>Смир-но</rus>!
И ставныс друг ланьтісны.
Кылӧ вӧлі, кыдзи трюмас булькакыліс ваыс.
— Кӧні синдоныд?
Вельветысь вурӧм курткаа горзысьыс петіс кубрикысь да японскӧй, английскӧй да роч кывъяс сорӧн висьталіс, мый медся опаснӧй висьысьяссӧ торйӧдӧма мукӧдъяссьыс.
Ойзігсор сійӧ нуӧдіс миянӧс кубрик дорӧ, коді вӧлі нырас.
Векньыдик отсекын, коді джодж бердтіыс ещӧ на вӧлі векни, циновка вылын куйлісны куим японец.
— <jpn>Варуй дес... Тайхен варуй дес</jpn>, — спокойнӧякодь шуис синдо.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ босьтіс бамбук бедь да нинӧмысь виччысьтӧг пешкыльтіс трапьесӧ, мыйӧн вӧлі вевттьӧма висьысьяссӧ.
Миян син водзын куйлісны йӧз, кодъяслӧн кучикныс вӧлі кулӧмаяслӧн кодьӧсь, няйт, сьӧд язваӧсь, польдӧм сӧнъясӧн гартчӧм кокпӧкъясныс зэв ёна пыктӧмаӧсь.
Ордлыясныс налӧн сэтшӧма тӧдчисны, быттьӧ шхуналӧн кушӧдӧм шпангоутъяс.
Тыдалӧ, висьысьяс важӧн нин ас уланыс ветлӧны, сы вӧсна мый зэв лёк аммиак дукыс синъяснымӧс сёйис.
Тайӧ йӧзыс ловйӧн сісьмисны турунвиж бумагаӧн тупкӧм няйт иллюминаторъяса тайӧ дука зверь позъяс.
Висьысьяс дінын, циновкаяс вылын, кодъяс вӧлі тырӧмаӧсь чери сьӧмӧн да ёг сора рис тусьясӧн, тасьтіясын вӧліны сола треска торъяс.
<rus>— Бедный рыбачка!</rus>
<rus>Живи — нет.</rus>
<rus>Помирай — есть</rus>, — рочӧн кӧсйис висьтавны провожатӧйным.
Быттьӧ команда серти, куим японец нюжӧдісны миянлань ужаснӧй кияснысӧ — висьӧмысла сьӧдӧдӧмаӧсь, косьмӧм чуньясныс крукъяс кодьӧсь.
Ог тӧд, кутшӧмӧсьджык чумнӧйяс, но таысь шуштӧмджыктор ме некор эг аддзыв.
Синдоныс тӧдӧ вӧлӧм ветымын кымын роч фраза, сы мында жӧ английскӧйӧс.
Куим кыв сорлалігтыр сійӧ босьтчыліс висьтавны миянлы шхунаыслӧн омӧль положение йылысь.
— ...Тайӧ вӧлі субӧтаӧ...
Вӧлі зэв руа...
Уськӧдчылан сэтчӧ, уськӧдчылан татчӧ...
<jpn>Скоси лю мимасен</jpn> *.
Тыдалӧ, компасным пӧрйӧдліс...
Неуна шӧйтыштім.
Друг усьӧ Арита...
Ӧти здук — чери кыйысьным сьӧдӧдӧ...
<eng>Like coal</eng> *.
Ещӧ минут — усьӧ Миура...
коймӧд минут — Тояма.
<jpn>Коматта-на</jpn>!
Друг вадор!
Мый тайӧ?
Тайӧ ӧмӧй роч му?
Вот вӧвлытӧмторйыд!
Колосков спокойнӧя кывзіс тайӧ сӧрӧмсӧ да, синдо пельпом весьтті висьысьяс вылӧ видзӧдіг, коса шуис:
— Ладнӧ...
Черисӧ кытысь кыйинныд?
— Са-а...
Сійӧ век вӧлі зэв здоров, — шогпырысь вочавидзис синдо.
— Мый кутам ми висьтавны сылӧн коньӧр батьыслы да мамыслы?
— Ме юала: кор и кытысь кыйинныд черисӧ?
— Да, да...
Арита сотчис биын моз.
Тыдалӧ, чумка.
— Онӧ гӧгӧрвоӧй?
Кытысь чериыс?
— Ей-богу, ог гӧгӧрво, — муӧдз копрасиг шуис тайӧ пройдохаыс. — Ми сэтшӧма полім кольны ас кежсьыным.
Сійӧ шеныштіс кинас, и чумнӧйясыс лёк горшӧн горзӧмнаныс эскӧдісны ассьыныс сьӧкыд положениесӧ.
Ми петім палуба вылӧ, а висьысьяс век ойзісны, синдо мыйкӧ бормочитіс.
Колосков скӧрпырысь нетшыштіс сулемӧвӧй маскасӧ.
— Ті аддзылінныд коркӧ чума?
— Сӧмын картинаяс вылысь, — шуи ме.
— Интереснӧ.
— Да...
Чериыс свежӧй на.
Ме кӧсйи босьтны мупомсаяслысь лампанысӧ, мыйӧн шонтӧны моторлысь запальнӧй шарсӧ, но Колосков эз лэдз менӧ лэччывны машиннӧй отделениеас.
— Гӧгӧрвоны колӧ, — стрӧга шуис сійӧ.
— Чумаыд абу йӧн, сос вывсьыд он пыркнит.
II
Кыскыны шхунасӧ портӧ оз вӧлі позь.
Ми юалім отрядысь, мый вӧчны, и дас минут мысти воис вочакыв: «Мӧдӧдім врачӧс, санитаръясӧс.
Чеччӧдӧй, торйӧдӧй ассьыным десантнымӧс.
Вешйӧй шхуна дінысь, наблюдайтӧй водзӧ...»
И ми кутім виччысьны.
Миянлы колӧ вӧлі квайт час чӧж сулавны чумнӧй шхунакӧд орччӧн.
Вӧлі луншӧр кад, шондіа, жарысла верман пӧдны, кӧть и бухта гӧгӧр вӧліны лымъя сопкаяс.
Шхуна гӧгӧр то сэні, то тані чукӧръясӧн плавайтісны быг да кашалотъяслӧн жарысла польдӧм кишкаясыс — тайӧ висьталіс сы йылысь, мый матын китобойнӧй флотилия.
Ылісянь тайӧ кишкаясыс кажитчисны зэв кыз да сімӧм корабельнӧй чеп чукӧрӧн.
Кашалотъяслӧн желудокъяс вылын пукалісны да горзісны вӧтчӧм каляяс.
«Гензан-Мару» палубатыр жуисны гутъяс.
Регыд мысти найӧ веськалісны и «Смелый» кубрикъясӧ.
Колосков тшӧктіс мунны шхуна дінысь кык кабельтовӧй ылнаӧ.
Ӧбедайтім омӧлика.
Шыдысь, няньысь, жаркӧйысь, весиг горчицаысь кыліс карболка дук.
Командир тшӧктӧм серти миян пӧварным, Костя Скворцов, ветлӧдліс корабельнӧй помещениеясті пульверизаторӧн да быд здукӧ тыртліс бутыльсӧ свежӧй растворӧн.
— Ставсӧ <rus>по порядку</rus>, — объясняйтіс сійӧ, а аслас кельыдлӧз синъясыс югъялісны, — первой карболка, сэсся хлор.
Бельёнытӧ пачӧ...
Прививка...
Сэсся куим недель кежлӧ карантин...
Костя вӧлі неуна паникёр, но тайӧ пӧрйӧ унаӧн думайтісны сы моз жӧ.
Шхуна лӧня сулаліс орччӧн, йӧзтӧм, и тайӧ чӧв-лӧньыс нинӧм эз вермы вайны бурсӧ.
Медся омӧля чувствуйтіс асьсӧ Широких.
Сійӧ мыссьӧма зелёнӧй майтӧгӧн да карболка растворӧн, а ӧні рама пукаліс бак вылын, коскӧдзыс пасьтӧм; ми ёрта-ёрт вежмӧн зілим кыпӧдны сылысь настроениесӧ.
Ми ставным сьӧлӧмсянь жалитім Широкихӧс.
Сійӧ зэв бур рулевӧй, а футбольнӧй площадка вылын шуйга бек.
Мый ӧні вермас лоны сыкӧд?
Широких — терпитысь, кыз вомдоръяса, зэв серьёзнӧй, — ӧні сійӧ виаліс лӧдзьясӧс да ышлолалігтыр видзӧдіс ёртъясыс вылӧ.
Ми бурӧдім Широкихӧс, кыдзи кужим.
— Менам дядь висьліс жӧ Ростовын холераӧн, — тӧлкӧвӧя шуис пӧвар.
— Сійӧ сёйӧма кык дыня да нӧк кашник...
Но, тайӧ ёна страшнӧйджык чумасьыд.
Куим лун чӧж сылысь став пытшкӧссӧ гудрӧдліс.
Сійӧ лои чипан кишкаысь вӧсньыдджык да сэтшӧма жебмис, мый муртса вермис петкӧдлыны рӧдвужыслы кукиш, кор сійӧс кӧсйисны дарйӧдны...
Сэсся воис Грицай ёрт...
Энӧ кывлӧй?
Тайӧ миян участкӧвӧй фельдшер.
Весаліс дядьлысь кынӧм пытшкӧссӧ да сюйис понлысь сыворотка.
— Куканьлысь...
— Тайӧ дзик ӧткодь.
Аски асывнас сійӧ кулі.
— Вешйы тэ тась, — йӧжгылясигтыр шуис Широких.
— Да ӧд сійӧ холера...
Чайтан, висьмин нин?
Видзӧдлы ас вылад рӧмпӧштан пыр...
Широкихлы сетісны термометр.
Сійӧ кыдзсюрӧ сюйыштіс сійӧс киняулас да дзикӧдз зумыштчис.
— Кынтӧ?
— Неуна.
Митя Корзинкин — миян радистным — вайис «Тройка» сигарет пачка, кодӧс сійӧ видзӧ вӧлі вадорӧ увольнение босьтігкежлӧ, да кыв ни джын шутӧг (сійӧ быдтор вӧчліс тадзи) сетіс сійӧс Широкихлы.
— Мыйкӧ нин кӧ лоас, позяс и вирнымӧс сетны, — шуис боцман.
— Тэчсям литраджынйӧн морт вылӧ.
— А тэ, Костя, эн сетчы.
— Тэ эн думайт сы йылысь...
Думайт нывъяс йылысь.
— Тайӧ збыль, — покорнӧя шуис Широких. — Колӧ думайтны.
Сійӧ чукыртіс плешсӧ да кутіс видзӧдны ва вылӧ, кӧні чеччалісны «кӧчьяс».
Широких ӧбедайтіс ӧтнас.
Сійӧ сёйис рок тасьті, кык порция бефстроганов да вит шӧрӧм выя нянь.
Пӧвар, кодкӧд Широких век зыксьывліс содтӧд порция вӧсна, вайис литрӧвӧй кружкатыр какао.
— Видзӧдлам, кутшӧма тэ висян, — стрӧга шуис сійӧ.
Широких думайтыштіс, ышловзис да юис какаосӧ.
Тайӧ неуна ставнымӧс успокоитыштіс.
— Аддзылінныд чумнӧйсӧ? — крукыштіс пӧвар.
Колосков, кор казяліс, мый Широкихлы командалӧн сочувствуйтӧмысь сійӧ сӧмын юрсӧ ӧшӧдіс, дугӧдіс бак вылын быдсяма сёрни.
Ставныс босьтчисны асланыс уджӧ.
Радист заводитіс стучитны сводкаяс, Сачков — дзоньтавны донка, Косицын — весавны люкъяс вылысь решёткаяс.
Ӧтнас Широких гажтӧма видзӧдлывліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Зонмыслӧн киясыс лудісны.
— Вайӧй кӧть нин марочкаяс вӧчала...
Боцман сетіс сылы дюймӧвӧй трослысь помсӧ, и Широких сразу ловзис, кутіс нюмъявны, весиг вомгорулас мыйкӧ кутіс мургыны.
Колосков ветлӧдліс палуба вывті, картуз кӧзырёкнас вевттьӧма гожъялӧм нырсӧ, корсюрӧ подозрительнӧя видзӧдлывліс шхуна вылӧ.
Сэсся сійӧ матыстчис Широкихлань да доктор моз юаліс:
— Кочӧгыд бытшкӧ али оз?
— Оз... пӧжалуй, неуна, начальник ёрт.
— Войтӧв кыскалӧ?..
— Оз на...
— Но, оз и кут, — немвиччысьтӧг шуис Колосков да сразу горӧдіс: — Баквывсаяс, бак вылӧ!..
Лэптӧй якӧр!
Ми бергӧдчим да кытш вӧчӧм бӧрын матыстчим шхуна дінӧ матӧджык.
Синдо пырысь-пыр жӧ мыччис люкысь кичышкӧдӧн кӧрталӧм юрсӧ.
— <jpn>Эй, аната</jpn>! — гораа равӧстіс Колосков. — Ті сулалӧй тані...
Ми докторла ветлам.
Висьысьяс, кор кылісны, мый ми эновтам шхунасӧ, заводитлісны лёкгоршӧн ойзыны.
Тыдалӧ, ставныс найӧ полісны кольччыны ас кежсьыныс бухтаӧ, кӧні некод абу, но синдо пыр жӧ лӧньӧдіс повзьӧм чери кыйысьясӧс.
— <ns>Хорсо-о... Хорсо-о</ns>, — нургис сійӧ нора, — <ns>росскэ доктор... Харсо-о</ns>.
Сійӧ лэдзис юрсӧ, кусыньтіс кокъяссӧ пидзӧсъясас да кынмис места вылас, — быттьӧ петкӧдліс зэв ёна шогсьӧм.
Бухтаыс, кӧні шӧрас сулаліс «Гензан-Мару», вӧлі самӧвар труба кодь чукыля.
Кор ми петім чукыль сайӧ да лоим ӧтвесьтын ляпкыдик кырта-дікӧд, ме невӧльнӧ видзӧдлі командир вылӧ.
— Татчӧ?
— Но, дерт жӧ, — шуис Колосков.
Кыртаыс сайӧдӧ вӧлі миянӧс и мачтанымӧс.
Засада вылӧ бурджык места сьӧкыд вӧлі корсьны.
Ньӧжйӧникӧн ми кыссим изъяс костті, кодъяс чурвидзисны ваын, да сувтім ичӧтик ді вуджӧр сайӧ.
— Сідзкӧ, симуляция? — юаліс боцман.
— Ме сідзи и чайті...
Широких кутіс нюмъявны да пасьталіс тельняшкасӧ.
— Верма лоны свободнӧйӧн?
— Сы бӧрын, кор видлалас врач, — эз сетчы Колосков.
Ми кусӧдім моторнымӧс да кутім кывзысьны.
Каляяс, кодъясӧс повзьӧдіс миян катерным, лэбалісны мачтаяс весьтті да горзісны базарнӧй нывбаба-вузасьысьясысь эз омӧльджыка.
Каляяслӧн горзӧм пыр да гыяслӧн ді гӧгӧрын бузгӧм шы пыр корсюрӧ кылыштлӧ вӧлі моторлӧн стучитны заводитлӧм шыыс.
Тыдалӧ, мупомсаяс кӧсйисны заведитны кӧдзалӧм болиндерсӧ.
Колосков, кор кыліс тайӧ тӧдса шысӧ, гонькнитіс вывлань, нюммуніс да кутіс вӧрӧдны уссӧ.
Сійӧ ӧні вӧлі сюсь вуграсьысь кодь, кодлӧн друг кутіс йӧктыны вугыр табйыс.
Ді вылас ызӧбтіс гы.
Мотор шыыс лои матынджык да гораджык.
Моторыс друг тшӧкмуні... здук мында чӧв оліс... бара кутіс таргыны, тайӧ пӧрйӧ кысянькӧ пыдісянь, эз нин рӧвнӧя.
Ми заведитім моторнымӧс.
Катервывса йӧз сувталісны ас местаясаныс.
«Смелый» дрӧжжитіс, вӧлі дась уськӧдчыны наглец бӧрся.
И друг катер бӧжсянь боцман веськодьпырысь горӧдіс:
— Вот чӧртыд!
Видзӧдлӧй...
Миянсянь дас кымын метр ылнаын, кык из костын, куйліс вывлань пыдӧса бат; тыдалӧ, сійӧс татчӧ вайӧма ю визувнас посёлокысь.
Быдпӧрйӧ, кор сыӧдз воліс морскӧй гыыс, пыжсӧ кучкаліс изъясас, мый вӧсна кылісны миянӧдз чорыдакодь ритмичнӧя кучкалӧм шыяс.
Миянӧс сэтшӧма дӧзмӧдіс саридзлӧн тайӧ виччысьтӧм шуткаыс, мый эгӧ веритӧй асланым пельяслы, кор чукыль сайсянь кыліс быд моряклы тӧдса «таб-бак, таб-бак».
Но тайӧ вӧлі «Гензан-Мару».
Сійӧ друг мыччысис нӧрыс сайсянь, миянсянь ветымын кымын метр ылнаын, да, пӧсь ваӧн сьӧласигтыр, уськӧдчис восьса саридзлань.
Шхуна трубаысь петісны тшын гӧгыльяс, винтыс лёкысь нетшкис васӧ, а командаыс ставнас сулаліс палуба вылын.
Чумнӧй синдо котраліс палуба вывті да тэрмӧдліс чумнӧй матросъяссӧ.
Чумнӧй боцманыс кымынясьӧма да крукӧн судзӧдӧ якӧрсӧ, коді инмалӧ гыясӧ.
Миянӧс казялӧм бӧрын «Гензан-Мару» уськӧдчис бокӧ, но Колосков спокойнӧя тшӧктіс мунны сыкӧд параллельнӧй курсӧн.
Шхуналӧн моторыс вӧлі вывті слаб сьӧкыд корпусыслы, а миян движокным уджаліс зэв бура.
Дас минут мысти мупомсаяс кусӧдісны <rus>болиндер</rus>сӧ, и Колосков, мекӧд да Косицынкӧд тшӧтш, кайис шхуна палуба вылӧ.
Сійӧ вӧлі скӧрмӧма мупомсаяслӧн нахальство вылӧ да, асьсӧ кутны зілигтыр, сёрнитіс зэв ньӧжйӧ.
Синдо шуаліс пинь пырыс да дугдывтӧг копрасигтыр петитчис бӧрӧн.
— Но, кыдзи тіян... чумнӧйясныд? — юаліс Колосков.
— <rus>Благодару</rus>...
Тыдалӧ, зэв омӧльӧсь...
— Мый нӧ докторӧс энӧ виччысьӧй?
— Са-а...
Кув тані, кув гортын...
Коньӧр чери кыйысьыд думайтӧ — дзик ӧткодь.
Сійӧ бара заводитіс никсыны, но Колосков пыр жӧ бурӧдіс синдоӧс.
— Но-но, — коса шуис сійӧ, — ме чайта, гуӧдз дорсьыд тіянлы тюрьмаӧдз матынджык.
Недыр мысти катерӧн воис доктор, и ми некод эгӧ кутӧй сомневайтчыны сыын, мый шхуна вылын чумнӧйясыс сы мында жӧ, мыйта миян катер вылын архиерейяс.
Ачыс синдо веськыда висьталіс, мый ылӧдны кӧсйис.
Катернымӧс шхунаыс казялӧма зэв сёрӧн нин, а треска тыра тайӧ важ дозмукыслӧн ӧдыс вӧлі вывті ичӧт.
Сэки шхуна вылын зэв ӧдйӧ паськалӧма чума.
Ойзӧмнас да записканас найӧ кӧсйылӧмаӧсь ылӧдны миянӧс.
Кыдзи висьталіс синдо, тадзисӧ налы кыкысь нин удайтчылӧма ылӧдны Канада вадоръяс дорын, и кыкнанысьсӧ рыбнӧй надзорлӧн катер ӧдйӧ мунлӧма «Гензан-Мару» дорысь.
Прӧверка дырйи куимӧн эз петны палуба вылӧ.
Но найӧ эз вӧвны симулянтъяс.
Бери-бери — гӧльяслӧн висьӧм, коді овлӧ частӧй гӧсьтӧн чери кыйысь посёлокъясын да шхунаяс вылын — водтӧдӧма найӧс циновкаяс вылӧ.
Тайӧ висьӧмыс вӧтлысьӧ тшыгъялысьяс бӧрся.
Ёг сора рис да сола чери, кодъясӧс век сёйӧны чери кыйысьяс, дзикӧдз найӧс омӧльтчӧдӧны.
«Гензан-Мару» вывса кыйсьысьяс висьмӧмаӧсь тулыснас на.
Первойсӧ найӧ кӧсйылӧмаӧсь дзебны бери-беринас висьӧмсӧ да вӧчӧмаӧсь медалӧм кыйсьысьяслысь сьӧкыд уджсӧ мукӧд кыйсьысьяс моз жӧ.
Но шхунаяс вылын йӧз узьлӧны ӧти циновкаяс вылын, пӧшти пасьтӧг...
Правилӧяс серти, колӧ вӧлі эськӧ висьысьяссӧ пырысь-пыр жӧ чеччӧдны вадорӧ, но синдо артыштас, мый сезон помасигкежлӧ чери кыйысьяс вермасны вештыны кӧть нин аванссӧ.
Налы сетӧмаӧсь «кокни» удж: самавны вугыръяс да керны кыйӧм черисӧ (дерт, джын дон вылӧ).
Найӧ честнӧя вештӧмаӧсь кӧзяинныслы ветымын иенасӧ, да кос трескасӧ, да лӧз дӧраысь вурӧм курткаяссӧ, а ӧні терпеливӧя виччысисны, кор найӧ олӧмлы воас пом.
Артавны кӧ ыджыд сингуранъяс сертиныс да косьмӧм ки-кокъяс сертиныс, олӧмныслӧн помыс эз вӧв ылын.
Ӧти чери кыйысьлӧн заводитчӧма нин гангрена; кыкнан кокыс пидзӧсӧдзыс вӧлі пӧим-сьӧд рӧма.
Мудер синдо зэв бура используйтіс бери-берилысь лёк признакъяссӧ.
Гадьяссӧ да язваяссӧ, мыйӧн вӧлі тырӧма чери кыйысьяслӧн телӧныс, сійӧ висьталіс чумалӧн признакъясӧн.
Колосков тшӧктіс сетны висьысьяслы макарон, кофе да вый.
Найӧ эз и инмӧдчывны сёян дінас.
А кор санитар бара пырліс чери кыйысьяс ордӧ, тарелкаясыс кутшӧмкӧ ногӧн веськалӧмаӧсь подшкиперскӧйӧ.
— Тайӧ йӧзыс абу велалӧмаӧсь бур сёянад, — спокойнӧя шуис синдо.
Рытнас ми лэптім якӧр да «Гензан-Мару» вылын мӧдӧдчим отрядӧ.
Шхуна муніс «Смелый» бӧрся аслас выннас.
Нырладорса люкыс вӧлі восьса — йиркас ломаліс «летучӧй <rus>мышь</rus>».
Ме сулалі сьӧкыдкодь штурвал саяс, и меным вӧлі тыдалӧны висьысьяслӧн коньӧръяслӧн кодь чужӧмъясныс.
Найӧ виччысисны.
Налы вӧлі веськодь...
Кыпӧдчис тӧв.
«Гензан-Мару» кутіс качайтчыны да сунласьны нырнас.
Шхуналӧн сьӧд мачтаыс вӧчаліс енэжас восьмёркаяс, помнас судзӧдіс кодзувъяссӧ; то ӧти, то мӧд кодзув усьліны шумитысь сьӧд саридзӧ да кольлісны ас бӧрас дзирдалан туй...
Югдандор матыстчис «Смелый».
Ме сдайті вахта Широкихлы, вуджи катер вылӧ да крепыда унмовси.
1939
{Диковскӧй С. В. (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Лэбач дівывса комендант @ висьт @ С. Диковскӧй. «Смелӧй» катерлӧн приключениеяс @ 1956 @ Лб. 43‒67.}
ЛЭБАЧ ДІВЫВСА КОМЕНДАНТ
I
Тайӧ вӧлі вывті асныра шхуна.
Сы пыдди, медым кусӧдны моторсӧ да лэдзны борт сайӧ кранечьяссӧ, «Кобе-Мару» вӧзйис ворсны дзебсясьӧмысь, кор сійӧ сувтіс кыртаяс вуджӧр сайӧ.
Кор тайӧ фокусыс эз удайтчы, сійӧ заводитіс шыбласьны бухтаті ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ вугырӧ шедӧм треска...
Сійӧ кутіс йӧйногӧн панласьны кык ді гӧгӧр, босьтчыліс веськӧдны «Смелыйӧс» изъяс вылӧ, медым сійӧ зурасис сэтчӧ форштевеньнас, либӧ веськӧдіс бӧжсӧ, — ӧти кывйӧн кӧ, вӧчаліс став посни подлостьяссӧ, кодъясысь тайӧ господаясыс некор оз вермыны эновтчыны.
Сы могысь, медым видзны «Смелый» катерлысь корпуссӧ рискованнӧя зурасьӧмысь, Колосков дыр новлӧдліс сійӧс параллельнӧй курсъясӧн.
Ми ставным кӧтасим, вӧлім скӧрӧсь да став сьӧлӧмсяньным желайтім, медым шхунаыс зурасис изъяс вылӧ.
Боцман Гуторов, коді часджын нин сулаліс бак вылын отпорнӧй крукӧн, висьталіс быдӧнлысь тайӧ желаниесӧ гораа, и пыр жӧ сійӧ пӧлучитіс командирсянь замечание.
— А допрашивайтны эпроновечьяс кутасны? — броткигтыр юаліс Колосков. — Эк, кыдзи жмитӧ!
Каньыс кылӧ дуксӧ...
Вӧтлысьӧм вӧсна ылалӧм, сійӧ эз кӧсйыв весиг чышкыштны кӧдзыдсьыс да тӧвсьыс свежӧймӧм чужӧм вывсьыс ва войтъяссӧ.
Сійӧ сулаліс ходӧвӧй мостик вылын, читкыраліс синъяссӧ, сьӧкыда лолаліс ныр пырыс, эз вештыв синъяссӧ ляпкыд бӧжсьыс, кӧні тыдалісны крабъяс кодь кык ыджыд иероглиф.
Но век жӧ сылы удайтчис сибӧдчыны японец дінӧ, и кык боеч ӧтпырйӧ чеччыштісны шхуна палуба вылӧ.
— <jpn>Конници-ва</jpn>!
Бур лун! — шуис раммӧм синдо.
Сійӧ сулаліс бак вылас лебёдка дорын да копрасис, кыдзи заведитӧм машина.
Тывъясас нинӧм эз вӧв.
Трюмъясас югъяліс воддза кыйӧм черилӧн сьӧмыс.
Зато командаыс ставнас вӧлі пасьталӧма дзик ӧткодь выль, чукрасьтӧм на спецовкаяс.
Кузь гӧленя резинӧвӧй сапӧгъяснаныс (ни ӧти дӧмас абу), кодъяслысь гӧленьяссӧ вӧньясӧн кӧрталӧмаӧсь тасмаясаныс, чери кыйысьяс кажитчисны смел, весиг воинственнӧй йӧзӧн.
Шкиперскӧйкӧд орчча пристройкаысь ми аддзим радистӧс — визя фуфайкаа ичӧтик скӧр мортӧс.
Сійӧ игнасьӧма ключӧн да сэтшӧм тэрыба стучитіс морзянканас, быттьӧ «Кобе-Мару» вӧлі вӧйӧ.
Радистӧс ӧлӧдны босьтчис Широких.
Сійӧ тэрыба нетшыштіс ӧдзӧссӧ дзиръяс вывсьыс, петкӧдіс асныра радистӧс палуба вылӧ да шуаліс:
— Вешйы...
Стучитыштӧ — и тырмас.
Ме жӧ тіянлы роч кыв вылын объясняйта.
Та бӧрын ми выстроитім мупомсаясӧс борт пӧлӧныс да дивуйтчыштім «чери кыйысьяслӧн» мича выправка вылас.
Видзӧдлыны кӧ сы вылӧ, кыдзи найӧ веськӧдӧмаӧсь пельпомъяссӧ да жестъясныслӧн строевӧй точность вылӧ, найӧ тӧдісны «арисаки» эз омӧльджыка кавасаки дорысь.
Ми обыщитім кубриксӧ, трюмсӧ, машинасӧ, но, сола чериысь кындзи, рисысь да шома кушман тыра бӧчкаысь кындзи, нинӧм эгӧ аддзӧй.
Сэки Колосков тшӧктіс синдо каютаысь лэптыны линолеумсӧ, а ачыс босьтіс циркуль, медым мерайтны, ылын-ӧ вадорсянь шхунаыс.
Кор ме да Широких лэптам вӧлі линолеумсӧ, меным тыдаліс, кыдзи мудер синдо дурпоп моз бергаліс миян гӧгӧр.
Мыйӧн сӧмын Колосков докажитіс, мый шхунасӧ кутӧма миян ваясысь, шкиперыс сутшкис нырсӧ кывкудйӧ да дзик нинӧм эз кут гӧгӧрвоны миян командирлысь.
— Стӧч миля, — шуис Колосков. — Мый ті тані вӧчинныд, господин чери кыйысь?
— <rus>Благодару</rus>, — вочавидзис синдо.
— Менам дзоньвидзалун зэв бур.
— Ог интересуйтчы.
Синдо видзӧдтӧг чуткис чуньнас небӧг листбокӧ.
— Колӧ неуна роч водка?
Ті, кӧнкӧ, кынминныд?
Колосков бергӧдчис да терпеливӧя кутіс видзӧдавны синдо койка весьтысь картинкаяссӧ.
Кывкудйӧн ылӧдны босьтчылӧмыс вӧлі сэтшӧм жӧ важмӧмтор, кыдзи и ачыс шхунаыс.
А синдо век на бормочитіс:
— Тӧрыт зэрис...
Морскӧй поводдяыд, кыдзи мича нывлӧн сьӧлӧм, кӧдзыд да пӧрйӧдлысь...
Пекнича — морякъяслӧн опаснӧй лун...
— Помалінныд? — юаліс Колосков.
— Ог гӧгӧрво...
Мый?
Сэки миян командир босьтіс синдо киысь кывкудторсӧ, клоп тупкис сійӧс да веськыда синмас шуис:
— Но, тырмас шутитнытӧ, ме кӧсъя серьёзнӧя сёрнитны.
Колӧ вӧлі аддзыны, кыдзи тайӧ кывъяс бӧрас вежсис шкиперыс.
Сійӧ веськӧдчис, лэптіс нырсӧ да заводитіс дзуртны, быттьӧ тӧвйылын кос пу:
— Бур...
Ме ог кӧсйы сёрнитны младшӧй лейтенанткӧд.
— Гӧгӧрвоа, — картасӧ дзебигмоз шуис Колосков. — Гӧгӧрвоа, господин старшӧй чери кыйысь.
Тайӧ кадӧ командирӧс корисны палуба вылӧ, и сэки тыдовтчис интереснӧйтор.
Шлюпка дорын вӧлі ведра вит кымын ва тӧрмӧн аварийнӧй дубӧвӧй анкерок.
Шхунаса боцман мунігмозыс кӧсйӧма вевттьыны бӧчкасӧ брезентӧн, а тайӧ сёрмӧм тӧждысьӧмсӧ казялӧма Широких.
Любопытство ради сійӧ перйӧма бӧчкасьыс тувсӧ да ёна шемӧсмӧма, мыйла ваыс булькакылӧ, а оз пет палуба вылас.
Волнуйтчӧм вӧснаыс гӧрдӧдӧма, сійӧ сулаліс пидзикокӧн анкерок дорын да, кисӧ гырддзаӧдзыс сюйӧмӧн, мыйкӧ сэтысь малаліс-корсис.
Кор аддзис Колосковӧс, сійӧ яндысьыштіс да шуис:
— Мыйкӧ булькакылӧ, лейтенант ёрт, а мый — ог тӧд.
Сійӧ гудрыштіс бурджыка, кыдзи чери кыйысь ветельын, да содтіс:
— Быттьӧкӧ сир.
И перйис дзик выль маузер.
Сэсся сійӧ горӧдіс:
— Ёді, лейтенант ёрт!
Ёкыш, гыч.
И палуба вылӧ маузеркӧд орччӧн водісны фотоаппарат, индуктор, бикфордов шнур мӧтӧк, капсуль тыра кӧрӧбка да ещӧ мыйсюрӧ «чери кыйысьяслӧн» ширпотребысь.
Медбӧрын вӧлі перйӧма схемаяса калька; схемаяссӧ вӧчӧма тэрмасигтыр, но кужысь да зумыд киӧн.
Мунны отрядӧ аслас ходӧн мупомсаяс дзикӧдз ӧткажитчисны.
Найӧ ещӧ удитӧмаӧсь тыртны ӧткымынлаті топливнӧй магистральсӧ пробка да войлок торъясӧн.
Сэки ми командасӧ йӧртім кубрикӧ да, буксир помсӧ кӧрталӧм бӧрын, ӧдва петкӧдім шхунасӧ бухтаысь.
...Лои тӧдчымӧн ыркыдджык.
Гыясыс лоины вынаджыкӧсь да гырысьджыкӧсь.
Еджыд гребеньясыс налӧн резсисны тӧвйылас.
Пӧраысь пӧраӧ гыыс, кодӧс вундыліс «Смелый», лэбліс ходӧвӧй мостик весьтті, резіс миянӧс шума, скӧр осколокъяснас.
Чим гӧрд енэж серти позьӧ вӧлі чайтны, мый походным лоӧ сьӧкыд.
Нырладорсянь пӧльтіс зэв ёсь тӧв, и тросным, мыйӧн буксируйтім шхунасӧ, бруна-бронакыліс катер бӧж сайын.
Отрядӧдз джын туяс «Смелый» заводитіс пыдӧдз сунласьны гыяс пытшкӧ.
Ваыс дугдывтӧг пуис да ыльк ветлӧдліс палуба кузя.
Колосков пыр частӧджык и частӧджык видзӧдлывліс бӧрӧ, муртса тыдалысь шхуна вылӧ.
Шхуна, коді эз вермы ачыс мунны, кыссис миян бӧрся чорыд буксирнӧй домӧд йылын, качайтчис, сунласис гыяс гребеньӧ.
Тыдалӧ, «Кобе-Марулы» миян дорысь вӧлі сьӧкыдджык, сы вӧсна мый зэлыд тросыс эз сет сылы свободнӧя кайны гыяс вылас.
Недыр мысти кутіс тыдавны сӧмын быгйӧсь гы, коді вӧтчис миян буксир вылын.
Веськыдвывса сьӧд вадорыс воши.
Саридзлӧн лёкысь равзӧмыс вӧсна, помтӧм ваыслӧн бузгӧмыс вӧсна эз кыв моторлӧн стучитӧмыс.
Катер вылӧ уськӧдчис сэтшӧм тӧвныр, весиг косяліс мостик вылысь парусинӧвӧй козырёксӧ да нетшыштіс шлюпка вылысь чехолсӧ.
«Смелый» муніс пемыднас ньӧжйӧ, чорыда кучкалӧмсьыс дрӧгнитліс да ружтіс.
Некутшӧм кодзув, ни би!
Командирным тшӧктіс включитны прожектор, а ачыс муніс катер бӧжӧ, медым прӧверитны буксирнӧй трос.
Ме сулалі руль дорын да кылі, кыдзи мостик вылӧ воӧм бӧрын Колосков поиктіс да убеждайтіс асьсӧ:
— Чӧрт!
Оз нильзьы...
Но, яснӧ...
Ми думайтім ӧтитор йылысь.
Миян бӧрся, шхуналӧн йӧзтӧм палуба вылын локтісны кыкӧн: боцман Гуторов да мотористлӧн ученик Косицын.
Гуторов вылӧ позьӧ надейтчыны.
Сійӧ, тэрыб вӧраса, грубӧйкодь, тӧлка морт, вӧлі Кербиысь, чери кыйысьяслӧн да охотникъяслӧн славнӧй посёлокысь, и палуба вылын сійӧ кутіс асьсӧ кнехт дорысь крепыдджыка.
Но Косицын...
Кымынысь ми сійӧс петкӧдлім машиннӧйысь палуба вылӧ — вижӧдӧма, синъясыс гудыртчӧмаӧсь, ачыс ӧдва лётыкасьӧ.
Вадор вылын сійӧ вӧлі кыпыд, гажӧдчысь, крестьяна моз делӧвӧй да упрямӧй, а саридз вылын небзьыліс, кыдзи пӧсь чайын печенье.
Мый вӧчан, степнӧй вирыд кӧ оз терпит ни качка, ни уль ру.
Медым успокоитны командирӧс, ме шуи:
— Устӧитас...
Сынӧд вылад век жӧ кокниджык.
— Да?
Ме сідз жӧ чайта, — вочавидзис Колосков да сэн жӧ пузис:
— Кутшӧм сэтшӧм сёрни!
Да ті мый?
Компас дорын али пивнӧйын?
Тыдалӧ нин вӧлі Углӧвӧй маяк, кор трос бӧрся следитысь краснофлотец ёся горӧдіс...
Ме пыр жӧ казялі, мый катерным мыйлакӧ кутіс мунны ӧдйӧджык, бергӧдчи и аддзи, кыдзи ми бӧрын ӧдйӧ бырӧ еджыд гыыс.
Пемыдінсянь кыліс Косицынлӧн гӧлӧсыс, кодӧс вевттис лэчыд тӧлыс:
— Командир ёрт... <ns>анди-ир</ns> ёрт!
Мый ещӧ сійӧ горзіс, оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, дай ми эгӧ и кывзӧй.
Крута бергӧдчӧм бӧрын «Смелый» муніс выручайтны шхунаӧс.
Прожектор ӧдйӧ аддзис «Кобе-Маруӧс» (сьӧд ва вылас сійӧ югъяліс воз моз), югдӧдліс шхуналысь кыкнан бортсӧ да кыпӧдчис гы вылӧ...
И сэки Колосков, сигнальщик да ме ӧтпырйӧ горӧдім:
— Полундра!
Лёкысь бузгысь штормӧвӧй ваын бультыкасисны кыкӧн.
Найӧ тышкасисны.
Найӧс дугдывтӧг кучкалісны гыяслӧн гребеньясыс. А асьныс зілисны вӧйтны ӧта-мӧднысӧ, джагӧдны; ловныс налӧн тырӧма, и медым босьтны сынӧдсӧ, пыр ӧтарӧ паськӧдлісны вомнысӧ; прожекторным миян ёрис налысь синъяссӧ, — но некоднанныс эз лэдзлыны кинысӧ противниклӧн горшысь.
Найӧ кыкнанныс дугдывтӧг качлӧны миянысь вылӧджык, скӧралысь саридзысь вылӧджык да бара усьлӧны увлань гы гребеньяскӧд тшӧтш.
Найӧс торйӧдіс гыыс.
Но найӧ бара уськӧдчисны ӧта-мӧдныслы воча.
А кор ми матыстчим на дінӧ да шыбитім гез, помсӧ кватитіс сӧмын ӧти морт...
Тайӧ вӧлі Гуторов.
Сійӧ вирӧссьӧма, дзикӧдз слабмӧма, водіс кымыньӧн да шуаліс:
— Сэні шхуна вылын...
Косицын... ӧтнас.
— Самӧй полнӧй! — командуйтіс Колосков.
— Эм самӧй полнӧй! — вочавидзисны машиннӧйсянь.
«Смелый» дрӧгнитіс и места вывсьыс эз вӧрзьы.
— Машиннӧй!
Сачков мыйкӧ, кылӧ, вочавидзис гӧгӧрвотӧмӧс.
Катер бӧрын ваыс едждіс, корпусыс пыркмуніс, дзуртіс нетшкысьӧмсьыс и ми кутім кыссьыны пловучӧй кран моз.
Колосков прикажитіс прӧверитны винтсӧ.
Миянӧс кутӧ вӧлӧм трос.
Зэв ыджыд, польдӧм ёкмыль бергаліс «Смелый» бӧжын, мый вӧсна чині миян мунан ӧдным да маневренностьным.
Тыдалӧ, шхуна палуба вылысь чышкыштӧма ваас манильскӧй троссӧ быдса гӧгыль, и катерным ӧдвывсьыс веськалӧма сы вылӧ, дзугӧма да гартлӧма винт вылас сё кымын метр кузьта зэв крепыд снасть.
Машина сувтӧдӧм бӧрын ми пырим ваӧ керавны да разьны петляяссӧ, а сэк кості боцман, кынмӧмысла дрӧжжитігтыр, рапортуйтіс командирлы, мый лои шхуна вылын.
...Косицын вӧлӧма руль дорын.
Гуторов видлалӧма тросъяс.
Тайӧ здукас ваыс жугӧдӧма штурманскӧй рубкаысь стеклӧсӧ.
Мупомсаяс, кор кылӧмаӧсь стеклӧ жугалӧмсӧ, заводитӧмаӧсь писькӧдчыны палуба вылӧ.
Гуторов котӧрӧн локтӧма кубрик дорӧ да пыкӧма ӧдзӧссӧ ӧпаснӧйӧн (задвижкаыс вӧлӧма слабиник).
И сэки кутшӧмкӧ розьысь, гашкӧ, канат тыра ящикысь, мыччысьӧма «чери кыйысь».
Сійӧ удитӧма вундыны пуртӧн буксирнӧй троссӧ да уськӧдчӧма боцманлы кок улас, а шхунаыс буретш сэки водӧма борт вылас...
Мый лои Косицынкӧд, Гуторов эз тӧд.
Сійӧ юис стӧкан спирт да канатӧн домасьӧм бӧрын бара пырис ваӧ.
Гажтӧм делӧ!
Винтсӧ ми весалім, но пыр на качайтчим места вылын: валыс вӧлі кусыньтчӧма, муфтаыс личалӧма, моторыс лолаліс кулӧм водзвылын моз, и «Смелый» эз вермы мунны весиг тӧв паныд.
Ми лоим буёк кодьӧсь, а шхунасӧ нуис пыр водзӧ и водзӧ.
Прожекторным югдӧдіс мачтаяслысь сӧмын йывсӧ.
Найӧ дыр копрасисны саридзлы нёльнанладорас — скӧра бушуйтысь ва вылын быттьӧ посни, югъялысь турун сіяс — и сэсся вошины син водзысь.
Кыдзи ми войсӧ коллялім — шуштӧм и казьтывнысӧ.
Висьтала сӧмын, мый, дас балла тӧв вылӧ видзӧдтӧг, палуба вылын вӧлі жар, а трюмын, моторнӧй помпа кындзи, дугдывтӧг уджалісны нёль ручнӧй донка.
Саридзыс чашнитіс катерлысь фальшбортсӧ мостиксянь шпильӧдзыс, чышкыштіс тузиксӧ да таысь кындзи жугӧдіс прожекторлысь стеклӧсӧ, а стеклӧ торъяснас ёна вундыссис сигнальщик Сажин.
Югдӧм бӧрын ми аддзим, мый катерным жугласьӧма, а гӧгӧр — скӧралысь пемговруд ва.
Сиренанас омлялігтыр миян дінӧ матыстчис ледокол «Трувор».
Колосков вӧлі саридзсьыс на букышджык.
(Вермим кӧ эськӧ асьным варликтыны-мунны портӧдз!)
Сійӧ бергӧдчис «Труворлань» мышнас и тшӧктіс дасьтыны буксир.
Югдандор ставнас отрядсӧ вӧлі сувтӧдӧма кокйылӧ.
Портӧ миянлысь воӧм виччысьтӧг на комбриг ыстӧма саридзӧ квайт катер.
Пода и вӧла дозоръяс мӧдӧдчӧмаӧсь шхуна бӧрся лунвылӧ, медым прӧверитны быд бухта.
Тайӧ жӧ лунас, гребнӧй вал да винт вежӧм бӧрын, ми бара петім саридзӧ.
Штормыс лӧнис, горизонтыс вӧлі сӧстӧм.
Чери кыйысьяс пӧвстысь некод абу аддзылӧма Соболь нӧрыссянь лунвылӧ сё миля сайӧ, медым ӧзйӧны вӧлі гибнитысь шхуналӧн биясыс.
Сӧмын нёльӧд лунас ми тӧдмалім «Кобе-Марулысь» судьбасӧ.
И со мый лоӧма Косицынкӧд...
II
— Командир ёрт! — горӧдіс Косицын.
Некод эз вочавидз.
Шхуналӧн корпусыс брунакыліс гыяс кучкалӧмысь.
Палуба вылын ваыс, саридзыскӧд ӧтлаасьӧмӧн, бузакылӧ.
Сійӧ пуктіс кияссӧ вом дорас да ещӧ горӧдіс пемыдас, кӧні чеччалісны тӧвйылас гыяслӧн гребеньясыс:
— Командир <ns>ё-ёрт</ns>!
Сійӧ вӧлі ӧтнасӧн кӧтасьӧм палуба вылын, кодӧс югдӧдлісны сӧмын еджыд быгъясыс.
Сылы ещӧ нин лои окота кывны ёртъяссӧ, аддзыны кӧть нин ылісянь пограничнӧй катерлысь вуджӧрсӧ.
Косицын дугдывтӧг горзіс; бергӧдчылас то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, сы вӧсна мый сійӧ некутшӧма нин эз куж ориентируйтчыны.
Корсюрӧ сійӧ дугдывліс горзынысӧ, медым шойччыштны да кывзысьыштны, но саридзлӧн дугдывтӧг лёкысь равзӧмыс вевттис став мукӧд шыяссӧ.
Друг югнитіс. Косицын бергӧдчис сыланьӧ.
Шхуна нырсянь веськыдвылын ӧти гысянь мӧд вылӧ чеччаліс прожекторлӧн югӧрыс.
Тайӧ вӧлі югӧрыслӧн помыс нин.
Сійӧ воис ылісянь, слабмӧма ва бус пыр мунӧмсьыс; сійӧ ветлӧдліс сынӧдті да терпеливӧя корсис шхунасӧ.
И Косицынлы пыр жӧ лои долыдджык да шоныдджык, кӧть ывлаас вӧлі кӧдзыд и бушлатыс вӧлі кӧтасьӧма.
Саридзыд паськыд, а он пропадит.
Сійӧ локтіс штурвал дорӧ да босьтчыліс сувтӧдны шхунасӧ нырнас гыяслы воча.
Тайӧ эз удайтчы.
«Кобе-Мару» эз вермы ачыс мунны, мый вӧсна сійӧ шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ, гыясыс кучкалісны сылы бортъясас.
А катер век ылыстчис и ылыстчис.
Гыяс лоины гырысьджыкӧсь да скӧрджыкӧсь.
Прожектор югдӧдіс сӧмын мачтаяслысь йывъяссӧ.
Тыдалӧ, «Смелый» оз вермы венны гыяссӧ.
Косицын дзикӧдз турдіс да, синъяссӧ читкыртӧмӧн, зілис гӧгӧрвоны сигнальнӧй вспышкаяссӧ, кодъяс мигайтісны «Смелый» мачта йывсянь.
Сигналъясыс орласисны, пӧшти нинӧм оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
«...Лӧсьӧдам... воам тіянлань...
ӧзтӧй бортӧвӧйястӧ...
Кливер...
мыйкӧ кӧ нин...
вадор».
— Эм тадз кутны! — привычнӧя вочавидзис Косицын, и бара саридзас лои пемыд.
Шхуна тӧвзис рульлысь кывзысьтӧг, бортовӧй биястӧг, корсюрӧ дрӧгмунліс да качайтчис, быттьӧ коддзӧма.
Сійӧ тӧвзис Шипунскӧй нӧрыс весьтті, код гӧгӧр бузгисны еджыд гыяс, крут кырта весьтті, кӧні сулаліс маяк (а маякыс шыблаліс саридзӧ здук кежлӧ ӧзйылысь югӧръяс), бухтаӧ пыран ворота весьтті, кӧні вӧлі отрядным, — пыр водзӧ и водзӧ лунвылӧ.
Косицын босьтіс бортӧвӧй пӧнаръяссӧ да, бушлатнас сайӧдӧмӧн, кӧсйис ӧзтыны найӧс.
Ваыс барабанитіс мыш кузяыс, тӧвйылас да ва буссьыс истӧгыс куслі.
Медбӧрын сылы удайтчис ӧзтыны фитиль, но друг боксяньыс кучкис гы, — маслёнкасӧ тыртіс ваӧн, а истӧг кӧрӧбсӧ нетшыштіс.
Шогпырысь сійӧ ӧшӧдіс сьӧд пӧнаръяссӧ ас местаас.
Вӧлі югдандор нин.
Гыяс пыр ӧтарӧ бузакылісны беспомощнӧй шхуна гӧгӧр.
Кадысь кадӧ Косицын котӧртлывліс бортлань.
Сійӧ некыдзи эз вермы привыкнитны морскӧй ухабъясас, и быдпӧрйӧ, кор сійӧ, кельдӧдӧм чужӧма, гудыр синъяса, матыстчыліс штурвал дорӧ, шуаліс ас кежас: «Тырмас!
Чӧрт!
Но, тырмас нин, шуа!»
И бара, леерӧ кутчысьӧмӧн, копыртчыліс саридз весьтӧ.
Кор югдіс, сійӧ босьтіс ведра да мыськис дубӧвӧй решётка вылысь ассьыс грекъяссӧ.
Шуд вылад и палуба вылын некод эз вӧв.
Кымын ёнджыка югдіс, сымын вочасӧн решительнӧйджык лои Косицын.
Колӧ вӧлі кыдзкӧ действуйтны, распоряжайтчыны беспомощнӧй шхунаыскӧд.
Сійӧ разис кобурасӧ, ньӧжйӧник босьтіс ӧпаснӧй, кодӧн вӧлі пыкӧма ӧдзӧссӧ, да кияснас шенасьӧмӧн корис палуба вылӧ шкиперӧс.
Медым нинӧм лёкыс эз ло, сійӧ пыр жӧ пӧдлаліс кубрик ӧдзӧссӧ да бара пыкис сійӧс.
— <jpn>Аната</jpn>! — шуис сійӧ кыдз позьӧ стрӧгджыка
— Колӧ мотортӧ лэдзны, кылан, <jpn>аната</jpn>!
— Кодлы колӧ?
Миянлы оз ков.
Шкипер весиг эз видзӧд боеч вылӧ.
Сулаліс гыжъясигтыр да очсалігтыр.
Тайӧ скӧрмӧдіс Косицынӧс.
— Вензянныд?
Ме приказывайта.
— Зэв бур...
Ме ӧтказывайтча.
Машинасӧ тӧрыт на жугӧдӧма мотористныс.
Косицын видзӧдліс фок-мачта вылӧ, гартӧм парус вылӧ, думыштчис да перйис нагансӧ.
— Мый? — тэрыба юаліс синдо.
— Мый ті кӧсъянныд вӧчны?
— Сійӧ менам делӧ.
Ноко, лӧсьӧд кливерсӧ.
Найӧ видзӧдлісны ӧта-мӧдныслы синманыс, сэсся синдо бергӧдчис да надзӧник муніс мачта дінӧ.
Косицын дзебис нагансӧ.
Веськыдвывсянь, горизонткӧд ӧтлаасиг, вольсассьӧма ру.
Шочиника кыліс, кыдзи пушкаысь моз гымгис прибой.
Кыдзи век овлывлӧ ляпкыд местаясын, гыясыс вӧліны гырысьӧсь.
«Жугӧдас, — думыштіс Косицын. — Обязательнӧ жугӧдас».
Но кыдз сӧмын кливерыс нетшыштчис веськыдвылӧ да «Кобе-Мару» кутіс кывзысьны рульыслысь, Косицын смела веськӧдіс шхунасӧ руас.
Сійӧ сэтшӧма кынмис, гажтӧмчис зумыд муысь, мый рад вӧлі веськавны изъяс вылӧ, сибдыны ляпкыдінӧ, пуксьыны чӧртлы мыш вылас, мед сӧмын тайӧ мышкыс вӧлі зумыд.
А югдандорыс вермис паныдасьны мупомсаяслӧн кутшӧмкӧ шхуна.
Шкипер зэлӧдіс шкотсӧ шхуна бӧжас да пуксис фальшборт вылӧ Косицынлы воча.
Сійӧ вӧлі ёна повзьӧма: гӧгӧр бергӧдліс юрсӧ, кывзіс бузгысь прибойсӧ, весиг чышъянсӧ нетшыштіс, мыйӧн вӧлі кӧртасьӧма.
Медбӧрын терпеньеыс сылӧн быри да шуис:
— Тайӧ, буракӧ, опаснӧ.
Косицын эз вочавидз.
Руыс разаліс.
Кутісны тыдавны гырысь гыяс, и вадор, и рудоввеж сопкаяс.
abu
— <rus>Благоразумность</rus> — смелъяслӧн оружие, — крапкис-шуис шкипер.
— Кыдз нин сійӧ?
Омӧлик мир бурджык кокниа зыксьӧмысь?
Ті смелӧсь...
Ми сідзжӧ вынаӧсь... — Сійӧ тшук сувтліс.
— Кӧсъянныд пӧлучитны... кыдз сійӧ... магарыч?
— Магарыч?
Ог гӧгӧрво...
Ме японскӧй кыв эг велӧдлы.
— Кажитчӧ, ме висьтала тіянлы рочӧн?
— А меным оз кажитчы.
Кывъясыс рочӧсь, смыслыс японскӧй.
— Ми лэдзам шлюпка, — тэрыба шуис синдо. — Бур?
Иенаӧн босьтанныд?
Косицын видзӧдіс синдо шляпа вывті сопкалань да мый йылысь кӧ мӧвпаліс.
Вадорыс вӧлі матын, а изъяс пӧвстын сажень судта гыясыс ещӧ нин матынӧсь.
Жаль, мый ньӧжйӧ мунӧ шхунаыс.
Бергӧдас вадорланьыс бокнас, обязательнӧ бергӧдас.
«Но, кутчысь!» — шуис сійӧ аслыс.
Став сьӧлӧмнас сійӧ кутіс чувствуйтны, мый регыд лоас пом и, кыдзи частӧ овлывлӧ прӧстӧй да смел йӧзкӧд, дзик пыр быттьӧ коддзис опасность вӧснаыс, ассьыс смеллунсӧ, отчаяннӧй вынсӧ сознавайтӧмысь.
— Вай! — горӧдіс сійӧ шкиперлы. — Вай зарнитӧ, вай ставсӧ!
Вочавидзӧмсӧ сійӧ эз кыв — друг кучкис да оглушитіс гы — но гӧгӧрвоис, быттьӧ шкипер юаліс: «Уна-ӧ?»
— Мильон! — штурвал вылӧ валитчигмоз горӧдіс Косицын. — Ставыс лоӧ миян!
Шкипер видзӧдліс рулевӧйлӧн том, но скӧр чужӧм вылӧ да пыр жӧ слабмӧдіс шкотсӧ.
— <ns>Но-о</ns>?!
— скӧрысь юаліс Косицын, и кливерыс бара водзланьӧ пӧльтчис.
— Оз ков, Иван! — горӧдіс синдо.
— Тӧда!
Вешйы!
Шкипер котӧрӧн муніс ӧдзӧс дорӧ да шыбитіс ӧпаснӧй пыкӧдсӧ.
Кубрикысь ылькнитісны палуба вылӧ мупомсаяс да кутісны ызгыны.
«Кобе-Мару» тӧвзис веськыда сопка вылӧ — рудоввеж, баля кодь кудриа сопка вылӧ.
Шыбитісны якӧр, но шхунасӧ бергӧдіс нин бокнас вадорлань, а пыдӧснас кучкаліс изйӧ.
Палуба вомӧныс ыджыд шумӧн муніс гальки сора ва да кватлаліс сэсь йӧзсӧ...
III
Тайӧ вӧлі Лэбач ді — букыштчӧм ва шӧрын ляпкыдик лыа да изъяс чукӧр.
Косицын гӧгӧрвоис тайӧс, мыйӧн сӧмын шондіыс разӧдіс русӧ да вис сайын мыччысисны материквывса уна рӧма гӧраяс.
Сопка йывсянь тыдаліс ставыс: вадор, код вылӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн воалісны гыяс, галькиӧсь да водоросльӧсь полоса, зібъяс йылӧ ӧшлӧм кӧтасьӧм бельё, весиг тыдалісны путкыльтчӧм «Кобе-Мару» пыдӧсысь ракпаньяс.
Паськыда да вӧльнӧя лолаліс саридзыс, нюліс кулӧм шхунасӧ, а посни гыяс вылын дзирдаліс на нефть да лайкъялісны циновкаяс.
Улынджык тшынасис бипур.
Сизим джынвыйӧ пасьтӧм японец пукалісны пӧрт дорын, чунялісны лапша да корсюрӧ видзӧдлывлісны сопка вылӧ.
Косицын пӧрччис ставсӧ, колис сӧмын трусиксӧ да нагансӧ.
Тані сійӧ асьсӧ чувствуйтіс саридз вылын дорысь ёна зумыдджыка, кӧть пельпомас гыж туйыс и ёна на чӧсӧдіс, а вомас вӧлі совсьыс курыд.
Век жӧ му вылын.
Пӧсь, зумыд му вылын!
Сы вылӧ ӧвтіс тӧв. Сійӧ спокойнӧя видзӧдіс то пленнӧйяс вылӧ, то саридз вылӧ.
Діыс вӧлі асланым, тӧдса воддза походъяс серти.
Тані корсюрӧ лыйсьылісны, черемша вотлісны, чукӧртлывлісны бескозыркаясӧ каля колькъяс.
Мед, колӧкӧ, вашкӧдчӧны пӧрт дораныс,
шхуна пазалӧма, а шлюпканад ылӧдз он мун.
Веж турун дуксьыс да шоныд сынӧдсьыс, коді ӧвтіс изъяс весьтын, вугрӧдліс.
Медым не вугыртны, Косицын чепӧльтіс ассьыс кисӧ да, косьмытӧм на бушлатсӧ пасьталӧм бӧрын, мӧдӧдчис вадор пӧлӧн ді гӧгӧрыс.
Весьшӧрӧ думыштӧма!
Муртса на кокъясыс сылӧн тувччисны лыа вылӧ, кыдз тай став мускулъясыс сылӧн слабмисны, кутісны юкавны, корисны пӧщада.
Качкасьыс мудзӧм вӧснаыс Косицын дась вӧлі водны сопка горулӧ.
Кыдз сідз?
Водны?
Сійӧ ещӧ ёнджыка чепӧльтіс асьсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.
Кокъяснас сэтшӧма вӧйласис лыаас, мый муртса найӧс мездаліс сэтысь.
Тайӧ вӧлі сэтшӧм ді, кӧні эз вӧвны ни шоръяс, ни пуяс, ни гож сай; тані быдмис сӧмын чорыд чикыля турун.
И олісны тані сӧмын лэбачьяс.
Госсялӧм сьӧд топорикъяс кыпӧдчылісны ваысь да муртса сё кымын метр лэбӧм бӧрын тювгысьлісны гӧра бокӧ писькӧдӧм розьясӧ.
Зато каляяс лэбалісны выліті, крепыд бордъяс вылас качайтчигтыр, смела косясисны сынӧдас и сӧмын шочиника пуксьывлісны медджуджыд кыртаяс вылӧ.
Став асыввыв вадорыс вӧлі тырӧма кӧтасьӧм лӧптӧн.
Косицын видзӧдіс лӧп вылас да кыдзи крестьянин, жалитіс тайӧ инасьтӧм морскӧй добрасӧ.
Вӧліны тані и сімӧм нёптов бӧчкаяс, бутылкаяс, бамбук, тыв торъяс, циновкаяс, крабъяслӧн чим гӧрд клешняяс, гезйысь кыӧм сеткаясын наплавнӧй стекляннӧй шаръяс, водоросльяс, кодъяслӧн помъясас вӧліны сьӧд шмакъяс, пелыс торъяс, канатъяс, китъяслӧн сісьмӧм сюрсаыс да ордлыясыс, пемза, корабль нимъяса пӧв торъяс да спасательнӧй поясъяс, кодъяс некодӧс на эз спаситлыны, сарӧг кодзувъяс, медузаяс, кодъяс сылісны водоросльяс пӧвстын, кыдзи медбӧръя йи торъяс, сісьмӧм парусина чехолъяс — ставыс кулӧма, кӧтасьӧма, вевттьысьӧма сов кристаллъясӧн.
Тайӧ шойнасьыс вылынджык куйліс ваӧн вайӧм едждӧм кос лӧп.
Тайӧс аддзӧм бӧрын Косицын думыштіс бипур йылысь, вылӧдз тшынасьысь бипур-сигнал йылысь, коді эськӧ ылісянь тыдаліс саридзсянь вой и лун.
Но кор сійӧ матыстчис мупомсаяс дінӧ да тшӧктіс новлыны пу вужъяссӧ вадорсянь гӧра йылӧ, некод эз вӧрзьы.
Шкиперыс весиг истӧгсӧ эз сет.
— <jpn>Скоси мо вакаримасен</jpn>, — сералігтыр шуис сійӧ.
Сизим чери кыйысь азыма да тяпйӧдлігтыр сёйисны лапша.
Найӧ удитӧмаӧсь ректыны шхуна вылысь да дзебны водоросльяс пиӧ кык мешӧк рис, лапша тыра ящик да шоммӧдӧм кушман тыра быдса бӧчка, и ӧні найӧ серамсорӧн видзӧдлывлісны тшыг краснофлотец вылӧ.
— Ог гӧгӧрво, — лабутнӧя переведитіс синдо.
Косицын зумыштчис.
Сійӧ вермис пукавны ватӧг, няньтӧг, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі сылӧн делӧ.
Но истӧг...
Бипур должен ломавны.
И синсӧ читкыртӧмӧн сійӧ юаліс зэв гусьӧн:
— Бара больганныд?
Но?!
Сӧмын сэки найӧ дугдісны нюмъявны, и шкипер шыбитіс боечлы жӧч кӧрӧбка.
Мый сэсся вӧчны «чери кыйысьяскӧд», Косицын эз тӧд.
Оліс сійӧ сӧмын на кызь кык во, тӧдіс мотор, кужис ветлыны компас серти, но ньӧтчыд на эз веськавлы ді вылӧ мупомсаяскӧд ӧтлаын.
Но сійӧ эз ёна дыр думайт.
Крестьянинлӧн природнӧй тӧлклуныс да смекалкаыс висьталісны сылы вернӧй мӧвп — сразу босьтчыны делӧӧ.
Сійӧ, сӧстӧм форменкаа да бушлата, кодӧс вӧлі кизялӧма став кизьнас, чувствуйтіс асьсӧ дзик ӧти кӧзяинӧн тайӧ му вылас, кӧні немъяндысьтӧг пукалісны да тяпкӧдчисны подозрительнӧй «чери кыйысьяс».
Колӧ вӧлі первойсянь жӧ сувтӧдіны мупомсаясӧс асланыс местаӧ.
Ӧд ыджыд муӧдз ді вывсянь вӧлі сӧмын кык миля.
Сувтӧдны...
Но кыдзи?
Дум вылас сылы уси боцманлӧн сёрниыс да манераыс собраниеяс вылын выступайтігӧн (ӧти киыс мыш саяс, мӧдыс китель борт саяс), веськӧдчис да скӧрпырысь шуис:
— <rus>Эй, старшой</rus>!
Висьталӧй командаыдлы менсьым установкаӧс.
Ті ӧні ді вылынӧсь.
Тайӧ, ӧти-кӧ...
Тані муыс абу паськыд, да ставнас миян, сӧветскӧй.
Тайӧ, мӧд-кӧ.
Сідзкӧ, и порядокъяс лоасны сэтшӧмӧсь жӧ.
Самовольнӧ некытчӧ не мунны, не дурны, быдторйын петкӧдлыны сознательность, но и порядок мед вӧлі.
Мыйкӧ кӧ лоас — накажита зэв стрӧга кыдзи комендант...
Юасьӧмъяс лоасны?
— Лоасны, — тэрыба шуис синдо.
— Ті комендант?
Бур.
Сідзкӧ, тшӧктӧй миянӧс вердны.
Ӧти-кӧ, риса рок, мӧд-кӧ, чери, коймӧд-кӧ, компот.
А?
Сійӧ радлігтыр видзӧдліс Косицын вылӧ, а сы бӧрся краснофлотец вылӧ нюмъялігтыр видзӧдіс командаыс ставнас.
Комендант думайтіс дыр, корсис вочакыв.
— Риса рок ог кӧсйысь, — шуис сійӧ серьёзнӧя, — черитӧ ковмас виччысьыштны...
А компотыд тіянлы лоас.
Обязательнӧ лоас.
И кык порцияӧн!
Гӧгӧрвоанныд?
Некод эз вочавидз.
Панамаа да лӧз шанхайскӧй спецовкаа кыз боцман нюліс чуньяссӧ да сюся видзӧдіс комендант вылӧ.
— А ӧні босьтам учёт вылӧ ставнытӧ.
Сэк жӧ комендант кыскис карандаш да книжка да юаліс боцманлысь, коді пукаліс меддорас:
— Тіян овныд?
Сійӧ юаліс зэв лабутнӧя, но боцман сӧмын шпыньмуніс.
Кыз морт пыдди тӧдлытӧг вочавидзис синдо:
— Пӧжалуйста...
Тайӧ господин икс.
— Тіян?
— Пӧжалуйста...
Господин игрек.
Кыліс серам.
Ворсӧмыс воис сьӧлӧм выланыс ставныслы, комендантысь кындзи.
— Тырмас! — спокойнӧя шуис Косицын.
— Тайӧ азбукатӧ ми тӧдам.
Сійӧ думайтыштіс да, «чери кыйысьяс» вылӧ сюся видзӧдлӧм бӧрын, кутіс пасъявны книжкаас приметаяснысӧ:
«Икс ӧш кодь, визя фуфайкаа...
Игрек — шляпаа, сера чужӧма, кӧсӧй...»
Шкипер вылӧ приметаясыс эз сюрны, и Косицын дженьыдика пасйис: «Жаба».
Ваӧн вайӧм лӧпсӧ ковмис чукӧртны аслыс.
Ӧкмысысь лэччыліс Косицын вадорӧ да ӧкмысысь жӧ моздорӧн вайис сопка йылӧ саридзӧн мыськалӧм, сюръяс кодь шыльыд увъяс.
Сійӧ пырысь-пыр жӧ пестіс бипур, но увъясыс вӧліны вӧсниӧсь, косӧсь.
Биыс ӧдйӧ нюліс увъяссӧ, тшыныс пӧшти эз артмыв.
Сэки сійӧ вайис вадорысь некымын моздор уль водоросльяс, и недыр мысти ді весьтӧ кыпӧдчис сьӧдов тшын.
Гӧра йывсьыс, изъяс костысь, Косицын аддзис зэр ваысь артмӧм шоныд ва гӧп, веськӧдіс горшсӧ да весиг мыськис бескозыркаыслысь чехолсӧ.
Сэсся сійӧ кутіс гудйысьны зепъясас, оз-ӧ мыйкӧ сёянтор сюр.
Закускаыс вӧлӧмкӧ чорыдкодь: перочиннӧй пурт... кизь... ружье гильза.
Ставыс тайӧ вӧлі лякӧссьӧма бумага тор сора вижовгӧрд нильӧг массаӧн.
Косицынлы уси дум вылас, мый тӧрыт бушлатас сійӧ пуктыліс кетӧвӧй пӧкъя кык шӧрӧм нянь (тӧдса, мый пӧт кынӧмнад бурджыка выдержитан качкатӧ).
Сійӧ кыскис некымын содзтыр тайӧ сола массасӧ да, гӧптсьыс васӧ юигтыр, ньӧжйӧник сёйис.
Бипурсянь неылысь комендант аддзис каля позъяс.
Быд позйын вӧлі куим кольк, кельыдлӧз да пӧськодьӧсь на.
Сійӧ юис дасӧс кымын.
Сы гӧгӧр лэбалісны каляяс, зілисны кокыштны Косицынлысь бескозыркасӧ.
Сёйыштӧм бӧрын сійӧс унзіль босьтіс.
Шондіыс кучкӧ вӧлі сэтшӧм рӧвнӧя, сэтшӧм небыда, мый синлапъясыс асьныс куньсисны.
Комендант кутіс видзӧдны горизонтлань.
Но саридзыс шойччис шторм бӧрын, дзирдаліс аслас кельыдлӧз рӧмнас, весиг синтӧ ёрис.
Сэки, медым не унмовсьны, сійӧ решитіс лӧсьӧдны порядок «команднӧй точкаас».
Сійӧ весаліс ас гӧгӧрсьыс гырысь изъяссӧ, вӧчис наысь кытшола барьер, лӧсьӧдыштіс мыйкӧ скамья кодьӧс да писькӧдіс асыввыв пӧкатас лӧплань туй.
Рытнас комендант лэччис мупомсаяс дінӧ.
Тайӧ пӧрйӧ «чери кыйысьяс» мыйӧнкӧ тешкодя ворсісны.
Найӧ чукӧртчӧмаӧсь веськодя сулалысь шкипер гӧгӧр да ӧти бӧрся мӧд кыскалісны сы кабырысь идзас сияс.
Медкузьыс веськаліс боцманлы.
Косицынӧс аддзӧм бӧрын сійӧ вешйис бокӧ да жельторйӧн пондіс весавны гыжъяссӧ.
— Ми бӧрйим пӧварӧс, — любезнӧя висьталіс шкипер. — Тайӧ мортыс талун пуас рок.
Косицын видзӧдліс пудъясьысьяс вылӧ.
Ён детинаяс сулалісны сы водзын, бормочитісны да копрасисны зэв дружелюбнӧя.
Ичӧтик радист весиг кӧзырнитіс комендантлы.
Боцман кватитчис, вештіс синсӧ да ньӧжйӧник паськӧдіс сирлӧн кодь вомсӧ.
— Кутшӧм жугыль пӧварныд, — шуис Косицын.
— Тыдалӧ, полӧ сотчӧмысь.
Вӧлі яснӧ — лӧсьӧдчӧны кутшӧмкӧ пакӧсть вӧчны.
Кутшӧмӧс — Косицын эз вермы дӧгадайтчыны.
Думайтігтыр сійӧ кытшовтіс мупомсаяслысь лагерсӧ.
Циновкаяс, пӧрт, бӧчка, резинӧвӧй сапӧгъяс — ставыс вӧлі кыдзи асывнас.
Сӧмын шлюпкаыс вӧлі валаньӧ ёна матынджык.
Прибой?
А мыйла потӧм ӧпаснӧйсӧ бечеваӧн гартлӧма?
Комендант тӧдіс кызь кымын кыв, но мупомсаяслысь кокни да тэрыб сёрнисӧ кывзігӧн сійӧ вермис тӧдмавны ӧти тӧдса кыв «со-дес».
Оз-ӧ нин мӧдӧдчыны?..
Думайтыштӧм бӧрын сійӧ перйис лыаысь кыкнан ӧпаснӧйсӧ, кодъяс йылын косьтӧны вӧлі бельёнысӧ, да кутіс катӧдны найӧс гӧра йылӧ.
Пӧвар панйис сійӧс да тревожнӧя юаліс:
— Эй, Иван, мыйла босьтін?
— Дженьдӧдны колӧ.
Зэв нин ыджыд паньыс, — скӧрпырысь вочавидзис Косицын да кисӧ пуктіс кобура вылас.
IV
Пуксис вой, кодзула кузь вой.
Сопка йылын бипурйыс заводитіс кусны, и шкипер сетіс приказ выступитны.
Кыдзи лои тӧдмалӧма бӧрынджык, «чери кыйысьяслы» удайтчӧма ӧбыск дырйи дзебны кык пурт да плоскӧй штык, кодӧс боцманныс гӧгӧрвоӧма дзебны треска кынӧм пытшкӧ.
Первойсӧ вӧлі шуӧма — оружиеӧн не пӧльзуйтчыны, виччысьны полицейскӧй шхуна, коді тӧрыт примитіс «Кобе-Марулысь» сигналъяссӧ.
Сэсся кык «чери кыйысь» (тузикнас унджыкӧн эз лыбны) босьтчисны воӧдчыны Курильскӧй градаса матысса діӧдз да корны отсӧг.
Но ӧпаснӧйясыс вӧліны сопка йылын комендант ордын.
Ковмис виччысьны, кор оружиелы отсӧг вылӧ воас ун.
И унмыс воис.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи вочасӧн чиніс, лясіс турун пӧвстӧ лӧдсавтӧм биыс.
Недыр мысти эз кут вуджрасьны и комендант.
Медым не шумитны, мупомсаяс колисны лыа вылӧ гетъяснысӧ да резинӧвӧй сапӧгъяснысӧ.
Асланыс кытшалан тактикалы вернӧйӧсь — найӧ торйӧдчисны кык группа вылӧ да гусьӧник кайисны сопка йылӧ.
Боцманлы, коді луннас кыскис медкузь идзассӧ, колӧ вӧлі уськӧдчыны первойӧн.
Бипурйыс кусӧма.
Комендант узьӧ.
Кодзулӧсь енэж фон водзын сьӧдвидзис комендантлӧн гӧрбыльтчӧм мышкыс.
Бескозыркаыс усьӧма чужӧм вылас, и юрыс копыртчӧма пидзӧсъясланьыс.
Боцман уськӧдчис узьысь вылӧ да тэрмасигтыр сутшкис пуртсӧ мышкас.
Ӧтчыд!
Мӧдысь!
Сійӧ пӧрӧдіс Косицынӧс турун пиӧ, а пемыдсьыс ызӧбтісны «чери кыйысьяс» да лёкысь кутісны талявны комендантӧс.
Шкипер первойӧн ас садяс воис.
— Са-а! — горӧдіс сійӧ.
Сы бӧрын чеччыштісны мукӧдъясыс.
И сэки «чери кыйысьяс» кылісны Косицынлысь тӧдса чирӧм гӧлӧссӧ.
— Но мый «а-а»? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ.
— Виинныд узьысьӧс...
Радланныд?
Сійӧ петіс кустъяс сайысь да, бушлатсӧ чучела вылысь нетшыштӧм бӧрын, шыбитіс чучеласӧ ӧгыр вылӧ.
Ыпнитіс водоросльясысь вӧчӧм ёкмыльыс, и пыр жӧ тыдовтчисны мупомсаяслӧн жугыль чужӧмъясныс.
— Вай татчӧ пуртсӧ, — шуис Косицын морт виысьлы.
— Кашеварӧн ещӧ шусян.
Сійӧ кӧсйис шуны самурайскӧй подлость йылысь ещӧ крепыдджыка, но сразусӧ эз вермы корсьны колана кывсӧ, а кор сюри, гӧра пӧкатӧд мупомсаяс бӧрся киссисны нин изъяс.
Комендант паськӧдіс бушлатсӧ да ышловзис.
Нойыс вӧлі дзик выль, первой во на новліс.
И ещӧ нин страшнӧйджыка дзуввидзисны би весьтын сійӧ кык розьыс.
— Кутшӧм бушлат тшыкӧдіс! — скӧрпырысь шуис Косицын.
— Лёк мустӧм икс, пеж гаг!
Видчыны сійӧ ньӧти эз куж.
...Войбыд Косицын туплясис лысваа турун пиын, корсюрӧ чеччывліс, медым лӧдсалыштны бипурсӧ лӧпнас.
И мый вермас лоны таысь сьӧкыдджыкыс: чувствуйтны бисянь шоныдсӧ, кывны прибой, коді узьысьлӧн лолалӧм шы кодь ритмичнӧй, и не унмовсьны аслыд.
Асъядорыс комендантлӧн киыс лӧзӧдіс чорыда чеплялӧмсьыс.
Сійӧ коскӧдзыс мыссис кӧдзыд ваӧн да бара босьтчис уджӧ.
Сылӧн тырмис выныс сы вылӧ, медым заптыштны ломтысянтор, мыськыны тельняшкасӧ да весиг пемза торйӧн весалыштны пряжкасӧ да сьӧдасьӧм кизьяссӧ.
Сійӧ вӧлі Лэбач дівывса комендантӧн, кӧзяинӧн, и быдпӧрйӧ, кор сійӧ мунліс враждебнӧй да чӧв олысь мупомсаяс чукӧр дінті, мырдӧнсорӧн лэптыліс синлапсӧ да зільліс крепыда тувччавны каблук вылас.
А лыаыс вӧлі мелі, пӧсь.
Кос, пружинитысь водоросльяс гартчисны кокъясас, корисны водны.
И сэтшӧм настойчивӧя найӧ корисны, мый Косицын кутіс ветлӧдлыны мӧдлаті, нарошнӧ корсис гырысь изъя местаяс.
Ӧбед кежлӧ сійӧ бара муніс колькъясла.
Тайӧ пӧрйӧ став позйыс вӧлі куш.
Зато «чери кыйысьяс» дорын лыа вылас колькйыс вӧлі быдса чукӧр.
Татшӧм нахальствосьыс Косицын скӧрмис.
Сійӧ мӧдӧдчис суседъяс дорӧ, медым юксьыны сёянторнас.
Но муртса на воис циновкаяс дорӧ, кыдз тай кык «чери кыйысь» чеччыштісны веськыда кольк чукӧрас.
Найӧ, лёкысь радлігтыр, заводитісны йӧктыны кольк кышъяс пӧвстас кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм воинственнӧй танец.
Вӧтлыны?
Повзьӧдны порядок ради?
Кӧть кутшӧм тшыг эз вӧв комендант, но нагансӧ эз кӧсйы перйыны.
Косицын прӧстӧ эз быттьӧ казяв кык йӧктысьсӧ.
Сійӧ веськӧдіс пельпомъяссӧ да тэрмасьтӧг муніс на дінті да петкӧдліс, быттьӧ сӧмын на сёйӧма.
Та дырйи сійӧ весиг упкис да пиньяссӧ весаліс истӧг тувйӧн.
Тыдалӧ, тшыг мортыдлӧн мудеритӧмыс ёна тӧдчис, сы вӧсна мый синдо шпыньмуніс.
Тайӧ скӧрмӧдіс Косицынӧс.
Сійӧ надзмӧдыштіс мунӧмсӧ да кӧзяин моз крепыда шуис шкиперлы:
— Пӧварныд тіян йӧз кастрюляясӧ велалӧма...
Пола, мед свинеч анькытшӧн оз виньды.
...Тшыг кынӧмыс бара вайӧдіс сійӧс лэбачьяслӧн базар вылӧ.
Косицын пӧрччис бушлатсӧ да кутіс корсьысьны лыаӧ вӧчӧм розьясысь, кодъясӧс кодйӧмаӧсь лэбачьяс.
Топорикъяслӧн ныръясныс вӧліны кӧрт кодьӧсь.
Найӧ сюся дорйысисны.
Косицын песовтіс кык топориклысь сьылісӧ да жаритіс найӧс ӧгыр вылын.
Сьӧдіник яйыс вӧлі курыд да чери дука.
Мый вӧлі водзӧ, сійӧ помнитіс омӧля.
Восьса синъяса комендант пукаліс бипур дорын.
Сійӧ нинӧм эз аддзы, биысь да мупомсаясысь кындзи, кодъяс вуджрасисны лыа вылын.
Кыртаясыс кывтісны, двӧитчисны, гыясыс мыйлакӧ воалісны турунаинӧдз, шондіыс пушкис, кыдз быттьӧ ыджыд паяльнӧй лампа.
Каляяс ӧтмоза горзісны «зря... зря...».
V
Вӧлі лӧсьыдіник лӧнь рыт, кор Косицын лэччис гӧра йывсянь да пуксис мупомсаяслы воча.
Комендант, коді вӧлі мудзӧма дугдывтӧг тревожитчӧмсьыс, кӧсйис видзӧдны враглы веськыда синмас.
— Водӧй узьны, <jpn>аната</jpn>, — шуис сійӧ мудзпырысь. — Водӧй узьны, кыланныд, каляяс ворсӧны отбой.
Вӧвлытӧмтор, «чери кыйысьяс» пиысь некод эз кӧсйы воча шуны комендантлы, быттьӧ командаыс ставнас ӧтвыв шуӧма, мый водзсасьны нинӧмла.
Узьны кӧ и узьны!
Шондіыс вӧйи лӧнь сӧдз ваӧ.
Утка дзебис юрсӧ борд улас.
Ді весьтын вӧсньыдик кок йылын сулаліс тшын, коді йывнас быттьӧ мыджсьӧма вӧлі турунвиж енэжас.
Гӧгӧр чӧв-лӧнь. Вӧлі кылӧ, кыдзи булькакылӧны гыяс, кодъяс кайисны алькӧс лыа вадорас.
Сизим «чери кыйысь» водісны циновкаяс вылӧ, нюжмасисны да чӧскыда очсалісны.
Сулалӧ вӧлі паськӧдны вомсӧ ӧтилы, кыдзи заводитӧ очсӧдлыны став командасӧ да очсӧдлӧ тшӧтш и Косицынӧс.
Недыр мысти тайӧс казялісны мупомсаяс да веськыда заводитісны дразнитны комендантӧс.
То ӧти, то мӧд вежыньтлісны вомъяссӧ, быттьӧкӧ найӧ зэв нин ёна мудзӧмаӧсь.
Быдладорсянь кыліс пыдісянь да чӧскыда ышлолалӧм, вольӧслӧн трачкакылӧмыс, тяпкӧдчӧм, ружтӧм, вӧтсорӧн бормочитӧм — узьӧмлӧн сійӧ музыкаыс, коді вермӧ уськӧдны весиг здоров мортӧс.
Медым не вугыртны, Косицын лэччис вадорӧ да пидзӧсчанясьӧмӧн вӧйтіс чужӧмсӧ пемыд ваӧ.
Лои неуна кокньыдджык.
Сійӧ кӧтӧдыштіс бескозыркасӧ да пуктіс юр вылас.
Кыдзкӧ эськӧ пукавны асылӧдзыс, а сэки...
аддзас жӧ ӧд «Смелый» бисӧ.
Сійӧ бара локтіс мупомсаяс дінӧ.
Буракӧ, ӧні найӧ прамӧя нин узьӧны, оз нин нарошнӧ шкоргыны да ышлолавны.
Косицын ещӧ ӧтчыд лыддис «чери кыйысьясӧс».
Сизим японец куйлісны юрнаныс сопкалань, кокъяснаныс — бипурлань.
Биыс и сійӧ нин вуграліс: ӧгыръясыс чусалісны.
Бескозырка лентасянь кӧдзыд ваыс визувтіс сьылі кузяыс.
Комендант весиг эз вӧр.
Мед, тадзи бурджык.
Чеплялӧмсьыс киыс нинӧм нин эз кыв, а ва войтъясыс век жӧ вӧтлісны унсӧ.
Горӧдіс лэбач.
Дӧзмытӧдз пель водзын дзизгис ном.
Улӧджык, улӧджык...
Тиньгӧ, уна гӧлӧсӧн кыскӧ...
Мед нин ӧдйӧджык югдас, лэбачьяслӧн базар.
Югыднад кыдзкӧ озджык синмыд куньсьы.
Комендант ӧвтыштіс номсӧ.
Но сійӧ век тиньгӧ, писькӧдӧ...
Мед кӧть нин курччис... дӧзмӧдчысь!
Абу ном, а степын сутуга...
Кытысь степыс?
Ерунда...
Тӧв?
Абу, сьыланкыв...
Тешкодь сьыланкыв.
Сійӧ видзӧдіс ӧгыръяс вылӧ да зілис тӧдмавны, тайӧ морт сьылӧ али прӧстӧ мудзӧм юрас шум.
А саридзлӧн унзіль булькакылӧм пыр век ёнджыка кыліс сьыланкыв — нор да прӧстӧй сьыланкыв.
Тайӧ вӧлі петля-сьыланкыв, джагӧдысь сьыланкыв.
Прӧстӧй, сӧстӧм, пыдӧдз йиджысь сьыланкывйыс тӧдлытӧг шымыртіс боечлысь телӧсӧ да мудзӧм волясӧ.
Сійӧ чеччис, кежыштіс бокӧ.
Сьыланкывйыс вӧтӧдіс сійӧс, муніс орччӧн, кутіс сьыліӧдыс тыдавтӧм кинас.
Пӧдтӧ, личкӧ, качайтӧ, баййӧдлӧ...
Мый мор нӧ тайӧ!
Бергалӧны кодзувъяс, вадорыс качайтчӧ, быттьӧ палуба.
Ерунда!
А, гашкӧ, каститчис?
Комендантӧс йирмӧг босьтіс.
Сійӧ мӧдӧдчис ӧдйӧджык, пӧшти котӧрӧн.
Сьыланкывйыс лӧнис, коли...
Пемыдсьыс сылы воча кыпӧдчис кырта.
Ӧдвывсьыс сійӧ уськӧдчис кӧтасьӧм из вылӧ.
Пельпомсӧ нирснитіс, а нирснитӧминсьыс ёна петіс вирыс.
Мыськыны эськӧ сола ванас...
Аски фельдшер кӧрталас кыдз колӧ...
Бара Косицынӧдз гусьӧник воис сьыланкывйыс.
Сійӧ петіс кысянькӧ пемыдсяньыс, уль водоросльяс пӧвстысь, изъяс пӧвстысь, кутіс да тупкис кипыдӧснас синъяссӧ.
Сійӧ лажыньтчис да пыр ӧтарӧ пинь пырыс шуаліс аслыс:
— Ме ог кӧсйы узьны...
Ме ог кӧсйы узьны...
Ог кӧсйы.
Но сьыланкывйыс вӧлі вынаджык.
Сійӧ кунис боечлысь синлапъяссӧ, копыртіс пидзӧсъяс дорас пӧсь юрсӧ.
Узьны!
Узьны!
Дзик веськодь.
Сійӧ веськӧдчис, отчаяниеӧн видзӧдліс пемыдас.
Комендантлы кажитчис, быттьӧ из вылын, кыртакӧд воча, пукалӧ шкипер.
Гырддзаяссӧ синдо пуктӧма пидзӧсъяс вылас, кипыдӧснас пыкӧма щӧкасӧ.
Чужӧмыс оз вӧрзьы, а синлысъяс улас кыйӧдчӧны-чусалӧны синъясыс.
Со вӧлӧмкӧ мый — сьыланкывйыс сӧдзӧ пинь пырыс.
И друг комендант гӧгӧрвоис: кӧрталӧны узигас!
Ещӧ ӧти здук — и сьыланкывйыс ньӧжйӧник нуас сійӧс пемыдас...
Сволочьяс!
Кыдзи ӧшкӧс!
Сійӧ нетшыштчис, мыйвынсьыс горӧдіс:
— Пӧръясян!
Оз ло сідз...
Ланьт!
И сьыланкывйыс ори.
Кутіс кывны саридзлӧн дышиника булькакылӧмыс.
— Бур, — шуис шкипер.
— Ме ог кут сьывны. — Сійӧ кыкнан кинас шымыртіс пидзӧсъяссӧ да содтіс:
— Извинитӧй... ме чайті вӧча буртор.
Сибыракъяс радейтӧны мича сьыланкывъяс.
— Абу сибиряк ме...
Ланьт.
— Извинитӧй, а коді нӧ?..
Шатлалігтыр Косицын вешйис опаснӧй местасьыс.
Ӧні кӧть сійӧ аддзис враглысь чужӧмсӧ.
Пемыдсьыс полӧмыс, коді лои сьыланкыв вӧсна, вежсис мудзӧм да тшыг мортлӧн скӧрлунӧн.
— Юасьны кута ме, — скӧра шуис Косицын.
— Он-ӧ асланыд нюрын кваксӧй...
Найӧ чӧв олыштісны.
— Ме чайта, ті волжанин? — мечтательнӧя водзӧ кайтіс синдо.
— Волжскӧй сьыланкывъясыд лӧсьыдкодьӧсь жӧ.
Кыдзи нин сійӧ?
<rus>Вы есть жив еще, моя старушек.</rus>
<rus>Жив на привец, тебе, привец...</rus>
Тадзи, буракӧ?
Зэв бур! — шкипер думайтыштіс да пӧшти шӧпкӧдіс:
— Висьтала ас костын, ме уважайта жӧ... ассьым бур старушкаӧс.
Интереснӧ, мый ӧні думайтӧ менам пӧрысь, менам бур мамӧй?
Комендант ӧшӧдіс юрсӧ, пыкис кабырнас бриттӧм банбоксӧ.
— Думайтӧ...
Тӧдан мый думайтӧ.
— Да?
Зэв интереснӧ.
Висьталӧй, пӧжалуйста.
— «Эк, и кутшӧм мудер бесӧс ме рӧдиті!»
— Ак, сідз, — тэрыба шуис шкипер. — Бур.
Ті тӧданныд правилӧ: сералӧ сійӧ, коді вына?
— Со и ме серала.
— Коді ті?
Командир?
Абу.
Кӧзяин?
Абу.
Прӧстӧ салдат.
Ми ставным ӧткодь робинзонъяс.
— А ме чайта, тані робинзонъяс абуӧсь, — думайтігтыр шуис Косицын, — ставныд жуликъяс, а ме тіян дінын комендант.
Гӧгӧрвоана?
Сійӧ сьӧкыда лэптіс юрсӧ да очсыштігмоз содтіс:
— Волжскӧй сьыланкывъястӧ энӧ сьылӧй.
Пола... вермасны черияс пӧдны.
VI
Мупомсаяслӧн дружнӧя горзӧмыс дзикӧдз садьмӧдіс вугралысь комендантӧс.
Ёна шызьӧм «чери кыйысьяс» чукӧртчӧмаӧсь лыа вылӧ дзик ва бердас да гораа чолӧмалісны еджыд шхунаӧс.
Радист, коді медся ёна горзіс, пӧрччис виж курткасӧ да макайтіс сійӧн юр весьтас, кӧть шхуна вылын и сідз нин аддзисны тайӧ йӧзсӧ, — корабльӧдз вӧлі дас кабельтовӧйысь не ылынджык.
Шхуна локтіс веськыда ділань, и мупомсаяс, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, объясняйтісны Косицынлы матысса расправалысь жугыль картинасӧ.
Медся ёна старайтчис боцман, кодлысь самолюбиесӧ зэв ёна вӧрзьӧдіс комендант.
Сійӧ сувтіс кок чунь йылас, гӧгӧртӧдіс кинас дженьыдик сьылі гӧгӧрыс да нюжӧдіс кывсӧ: «Мый, виччысин гезйысь вӧчӧм галстук?»
Шкипер сэк жӧ лабутнӧя висьталіс:
— Тайӧ миян...
Тайӧ императорскӧй корабль.
Регыд ті, вермас лоны, дзикӧдз воданныд шойччыны, господин... комендант.
— Аддза, — жугыля шуис Косицын.
Кыв шутӧг сійӧ кыскис нагансӧ, чуньнас лыддис мупомсаясӧс да, барабанас видзӧдлӧм бӧрын, тревожнӧя мӧвпалігтыр, пасйис:
— Сизим на сизим... дзик стӧч.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ ещӧ видзӧдліс корабль вылӧ да бергӧдчис мышнас саридзлань.
Комендантлы бинокль эз ков.
Тайӧ вӧлі нималана «Кайри-Мару», кельыдлӧз, зэв кузь шхуна, кодлӧн дзик бӧжас вӧлі вӧчӧма надстройкаяс; та вӧсна сійӧ вӧлі рефрижератор кодь.
Официальнӧ шхунаыс вӧлі му да вӧр министерстволӧн, но выполняйтіс унасикас поручениеяс, кодъясӧс донъявны позис сӧмын уголовнӧй кодекс отсӧгӧн.
Сулалӧ сӧмын вӧлі кутны миян ваясысь краб кыйысьӧс либӧ кык кымын хищнӧй шхуна, кыдзи катерсянь неылын тыдовтчыліс «Кайри-Мару» да заводитліс кузя сёрнитны, намекайтны да грӧзитчыны.
Эгӧ ӧтчыд ми сійӧс аддзылӧй гидропорт дорысь, выль верфьяс либӧ морскӧй бобръяслӧн куйланінсянь матысь, и Сачков скӧрпырысь кӧсйысьліс сетны ӧти синсӧ, медым мӧднас аддзыны, кыдзи «гез йылын троньвидзӧ ӧш».
Сійӧ весьшӧрӧ пузьыліс.
Кыкнан синмыс миян мотористлӧн вӧліны ас местаас, а нахальнӧй «Кайри-Мару» коймӧд во шӧйтіс Камчатка вадор пӧлӧн да вой-вой мигайтчис арендаторъяслӧн заводъяскӧд.
Ставыс помасис.
Косицын бергӧдчис да мӧдӧдчис вадор пӧлӧн; сійӧ кӧсйис тӧдмавны местасӧ, кытчӧ сувтас десант тыра шлюпка.
Мый вылӧ сійӧ надейтчис, сьӧкыд висьтавны.
Да и ачыс сійӧ эз вермы висьтавны тайӧс.
Сьӧкыд кобураыс кыдзсюрӧ, но дружескӧя тапкӧдіс сылы лядьвеяс, быттьӧ медбӧръяысь кӧсйис ышӧдыштны боечӧс.
Косицын бӧрся локтісны «чери кыйысьяс».
Найӧ дӧзмӧмаӧсь нин виччысьны, кор комендант ачыс усьӧ кок йывсьыс.
«Кайри-Марулӧн» тыдовтчӧмыс да шкиперлӧн эргӧмыс ӧзтісны кӧсйӧм помавны Косицынкӧд водзджык сы серти, кор шхуна чеччӧдас вадорӧ десант.
Комендант пыдди кӧ эськӧ вӧлі Сачков либӧ Гуторов, помыс эськӧ воис ёна регыдджык: сьӧкыд видзны патронъястӧ (и ассьыд юртӧ), кор чуньыд сідз и кыссьӧ спускӧвӧй кручоклань.
Но Косицын вӧлі вывті ньӧжмыд, медым ӧдйӧджык помавны ставсӧ.
Сійӧ кутіс восьлавны ӧдйӧджык, но и «чери кыйысьяс» эз кольччыны сыысь.
Найӧ, асныраӧсь, кок йылас пелькӧсь, кыв ни джын эз шуны.
Кылӧ вӧлі сӧмын галькилӧн тэрыба дзуртӧмыс да каляяслӧн горзӧмыс, кодъяс вӧтчисны йӧз бӧрся.
Чӧв олігтыр найӧ вуджисны чегъясьысь лӧп вомӧн, из чукӧръяс вомӧн да, Косицын бӧрся саридзлань лэччӧм бӧрын, мӧдӧдчисны васӧд, но чорыд лыа вадорті.
Косицын бергӧдчис да мудзпырысь шуис:
— Эй, <jpn>аната</jpn>!
Колльӧдысьясыд меным оз ковны.
Шкипер пинь пырыс кыскыштіс сынӧдсӧ да лабутнӧя вочавидзис:
— Прӧщальнӧй прогулка, господин комендант!
Найӧ мӧдӧдчисны водзӧ.
Тайӧ вӧлі аслыссяма прогулка.
Водзас ыджыд тушаа, неуна гӧрбыльтчӧм краснофлотец, коді видзӧдіс скӧра да унзіля, сы бӧрся вӧтчисны лӧз дабаысь вурӧм костюма да визя фуфайкаа сизим наглӧй, скӧрмӧм «чери кыйысьяс».
Кор муніс комендант — мунісны «чери кыйысьяс», кор комендант сувтліс — сувтлісны мупомсаяс.
Тадзи найӧ кытшовтісны дісӧ да петісны рытыв-войвыв вадорас — десант чеччӧдӧм вылӧ дзик ӧти удобнӧй местаӧ.
Ичӧтик бухтаыс, кодӧс бӧрынджык пограничникъяс шуисны Косицын бухтаӧн, вӧлі подков кодь кусыня, вадорыс джуджыд, мый вӧсна ва вылас тӧлыс оз веськав и сійӧ лӧнь.
Сэки Косицын казяліс ас водзсьыс кык кузь вуджӧр.
Радист да боцман котӧртӧмаӧсь водзӧ да вомӧналӧмаӧсь комендантлы туйсӧ.
Мукӧдъясыс кытшалісны шуйгавывсяньыс, и ставныс найӧ вӧчисны быттьӧ мешӧк, коді вӧлі восьса саридзладорсянь.
«Чери кыйысьяс» наступайтісны кытшджынйӧн.
На бӧрын, куш гӧра йылын, ворсіс на би.
Тшыныс сулаліс быттьӧ кыз пу, а сылӧн пушкыра йывсьыс лыа вылас уси вуджӧр.
Шкипер мыйкӧ асногыс, дженьыда горӧдіс.
И тайӧ здукӧ Косицын сразу гӧгӧрвоис: кувны оз ло кокни.
Радист киын вӧлі гаечнӧй ключ, боцман шенасис румпельӧн, мукӧдъясыс кутісны кианыс увъяс да кыз бедьяс.
Матысянь лыйны эз вӧв кивыв.
Комендант бӧрыньтчыштіс ваас да лэптіс нагансӧ.
Вӧвлытӧмтор, Косицынлы лои быттьӧ кокниджык.
Куим сутки чӧж тревожитчӧмыс, сюся асьсӧ кутӧмыс бырины.
Воши весиг унзільыс...
Сійӧ сулаліс крепыда, зэв бура аддзис: мупомсаяс и лёкалісны и полісны.
Боцман локтіс букыштчӧмӧн да ваас видзӧдігтыр.
Шкипер кунис синъяссӧ.
Радист восьлаліс бокногӧн.
Ставныс найӧ полісны, сы вӧсна мый бӧрйӧм вылӧ правоыс вӧлі сӧмын комендантлӧн.
Первойысь лыйӧмӧдз сійӧ вӧлі быдӧнысь вынаджык, ставсьыныс вынаджык... но век жӧ найӧ локтісны...
Сизим на сизим.
Нӧ мый нӧ!
— Мый падъялан! — горӧдіс сійӧ боцманлы. — Видзӧд веськыда.
Видзӧд ме вылӧ!
Вильыд изъяс вылас сійӧ сувтіс зумыдджыка да лыйис дорсаыслы.
Боцман уси.
Мукӧдъясыс уськӧдчисны водзлань.
Кык пасьтӧм морт ӧттшӧтш кучкисны комендантлы гырддзаас да морӧсас, торкисны сылысь вернӧй прицелсӧ.
— Ноко!
Коді ещӧ?
Сійӧ кутіс метитчыны синдолы, виччысис, оз-ӧ кучкыны, чеччыштны сы вылӧ.
Но «чери кыйысьяс» друг кынмисны места выланыс.
Ӧтнас шкипер скӧрысла да полӧмысла ставнас йӧжгыльтчӧмӧн да синъяссӧ читкыртӧмӧн матыстчис на сылань.
Саридзын омляліс сирена...
«Чери кыйысьяс» нюжӧдісны сьыліяснысӧ да комендант юр весьтті видзӧдісны шхуна вылӧ, и чужӧмъясныс налӧн жугыльмисны.
Кодкӧ шыбитіс ваӧ из.
«Са-а», — шӧйӧвошиг шуис радист.
Синдо ньӧжйӧник восьтіс синпӧвсӧ. Заводитіс чушкыны да разис кабыръяссӧ.
Косицын эз вермы бергӧдчывны: кык воськов сайын сысянь вӧліны «чери кыйысьяс».
Сійӧ видзӧдіс мупомсаяс вылӧ да зілис тӧдмавны, мый лои шхуна вылас, и гӧгӧрвоис сӧмын ӧтитор: кад воштыны оз позь.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс бескозыркасӧ, лэдзис нагансӧ да мӧдӧдчис васянь противник вылӧ.
Радист первойӧн заводитіс бӧрыньтчыны, сы бӧрся мукӧдъясыс.
«Чери кыйысьяс» бӧрыньтчисны саридз дорсянь пыр сюсьджыка и сюсьджыка.
Сэсся котӧртісны.
Вадор вылас комендант бергӧдчыліс:
«Кайри-Маруӧс» конвоируйтіс пограничнӧй катер, коді вӧлі саялӧма джуджыд бортъяса шхуна сайӧ,
— ӧні шхунаыс ньӧжйӧник бергӧдчис, и вочасӧн тыдовтчис ичӧтик руд катер, и турунвиж флаг, и краснофлотечьяс, кодъяс чеччалісны нин шлюпкаӧ.
...Кыдзи «Смелый» паныдасис «Кайри-Марукӧд», висьтавны лоӧ дыр.
Ми кутім сійӧс Лэбач дісянь квайт миля ылнаын да сразу мӧдӧдчим тшын сигнал вылӧ (Сачков клянитчис, мый ді вылас ловзьӧма вулкан).
...Вадор вылӧ чеччӧм бӧрын ми уськӧдчим Косицынлы воча.
Но комендант, кыдзи и век, эз тэрмась.
Со ӧд ньӧжмыдыд!
Сійӧ кӧсйис встретитны миянӧс став форма серти, кыдзи Лэбач дівывса комендант.
Ми аддзылім, кыдзи сійӧ паськӧдіс кияссӧ да тшӧктіс мупомсаяслы стрӧитчыны, кыдзи сувтӧдіс ичӧтик шкиперӧс шуйгаладорас да тшӧктіс зэлӧдны кынӧмъяссӧ.
Та бӧрын сійӧ бӧрыньтчыштіс куим воськов, критическӧя видзӧдліс «чери кыйысьяс» вылӧ да «смирно» горӧдӧм бӧрын, мӧдӧдчис шлюпкалань.
Став кизьяссӧ бушлатсьыс кизялӧм бӧрын сійӧ степеннӧя локтіс миянлы воча — омӧльтчӧма, ыргӧн рӧма дженьыдик тошка.
Комендантлӧн синъясыс вӧліны куньсаӧсь.
Сійӧ мунігас узис.
1938
{Диковскӧй С. В. (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Осечка @ висьт @ С. Диковскӧй. «Смелӧй» катерлӧн приключениеяс @ 1956 @ Лб. 68‒81.}
ОСЕЧКА
<rus>Если небо красно к вечеру,</rus>
<rus>Моряку бояться нечего.</rus>
<rus>Если красно поутру,</rus>
<rus>Моряку не по нутру.</rus>
Энӧ веритӧй морскӧй поговоркаяслы.
Став рытъя кыасьыс, кодъясӧс ме помнита, тайӧ вӧлі медся яснӧй, медся лӧнь, медся гӧрд кыа.
Гӧра йывъяс, кодъяс векджык вевттьысьӧмаӧсь лӧзов руӧн, тайӧ пӧрйӧ зэв бура тыдалісны.
Сӧдз сынӧдыс восьтіс син водзӧ ылі сопкаяс, налысь гранёнӧй йывъяссӧ да улісьыс сус пуяслысь пемыд кустъяссӧ.
Тайӧ рыт «Смелый» пӧлучитіс приказ нуны Командорскӧй діяс вылӧ морскӧй постса начальниклысь гӧтырсӧ, а тшӧтш и кык ящик лимон да котикъясӧс клеймитан щипцы.
Сэсся, кыдзи век овлывлӧ налы, кодъяс мунӧны діяс вылӧ первойя рейсӧн, сюрисны мукӧд поручениеяс.
Миянлы сетісны тӧвся почта, сё кӧртӧд лук, подвеснӧй мотор, кык патефон, пӧк, кӧрт листъяс, сэсся тшӧктісны босьтны глобус, чипанпиян тыра кӧрзина, олифа, коньяк, винчестер патронъяс, а медбӧръя здукас пос кузя быгыльтісны шома капуста тыра квайт бӧчка.
Войбыд ми грузитчим, водім узьны нёльӧд часын, кор Авача губалӧн бухта мӧдлапӧлас ясӧда нин тӧдчис Вилючинскӧй сопкалӧн еджыд йылыс.
Югдігас лои ыркыдджык, тӧвсьыс кутісны юргыны вантъяс, и саридзыс быттьӧ ыркыдысла кутіс тіралыштны.
Ми отшвартуйтчим, но Авача губа воротаясысь водзӧ мунны эгӧ вермӧй.
Саридзыс вӧлі скӧр, югыдлӧз, и еджыд гребеньяссӧ брызьйӧдліс тӧлыс, коді пыр ёнджыка крепаммис.
Зэв мича лун!
Шонді, лым гӧраяс, улич вылын бус сюръяяс, пӧльтчӧны парусъяс, нывкаяс сюялӧны юбканысӧ кок костаныс, сэк кор тӧлыс дзугӧ налысь кӧсаяснысӧ, гӧгӧр шутьлялӧ, лӧвтӧны пуяс, йиркакылӧны кӧрт листъяс да ставеньяс, кодлӧнкӧ дӧрӧмыс лэбач моз качӧма лӧз енэжас, и став весьтас — синъястӧ ёрысь, кӧдзыд шонді.
Луншӧр гӧгӧр Петропавловскӧй бухтаын корабльяслы лои дзескыд.
Пароходъяс воалісны портӧ быттьӧ бой бӧрын, — иллюминаторъясныс жугласьӧма, трубаясныс кусыньтчӧмаӧсь, палубавывса стрӧйбаыс да фальшбортъясныс киссьӧмаӧсь.
Найӧ пӧттӧдзныс полӧмаӧсь да ньылалӧмаӧсь кӧдзыд васӧ; ӧні жмитчисны пристаньӧ сідзикӧн, мый рутша-ратшакылісны керъясыс, а найӧ, кодъяс эз вермыны корсьны местасӧ карбердса кӧшсьыс, сулалісны сигнальнӧй нӧрыс мӧдарладорас, нёровтчӧмаӧсь тӧвсайса борт вылас да кутчысисны саридз пыдӧсас кыкнан якӧръяснас.
Рытнас Петропавловск уличаяс вылын крабъяса фуражкаяс да зарни нашивкаяса кительяс вӧліны кык мында унджык кепкаяс да пинжакъяс дорысь.
Тӧвнырыс орйӧдліс проводъяс, ресторанын быд пызан вылын ломалісны сисьяс, и гуляйтысь кочегаръяс юисны на вӧсна, кодъяс лючки-бура воисны, и на вӧсна, кодъяс некор нин оз воны: быдӧн тӧдӧны, мый шхуна «Сибыр» став команданас да тулысся сельдь грузнас пӧгибнитӧма асывнас.
Вит сутки чӧжӧн ни ӧти катер эз пет Авача бухта ворота сайӧ.
Ми матыстчим вадорӧ и, кытчӧдз штормыс кутіс миянӧс тані, босьтчим дзоньтавны ассьыным овмӧснымӧс.
Колӧ вӧлі вежны дубӧвӧй решёткаяс, косьтыны да дӧмлыны парусина, выльмӧдыштны шарӧвӧй краскаӧн походъясын чусмӧм бортъяснымӧс.
Таысь кындзи, быдӧнлӧн миян вӧліны личнӧй делӧяс вадорын.
Боцман да ме лӧсьӧдчим ветлыны сопкаяс вылӧ гуранъясӧс кыйны, пӧварным — гижны копирка пыр материкӧ письмӧяс.
Сачков бара зунясьӧ Пифагорлӧн гачьяс вылын, а Колосков, коді квайт тӧлысь нин велӧдіс японскӧй кыв, заводитіс зубритны частицаяс да глаголъяс.
Быд асыв сійӧ пуксьывліс пызан сайӧ, вевттьыліс кияснас учебниксӧ да школьник моз гораа лыддьӧдліс:
— Рок — <jpn>мамма</jpn>, вадор — <jpn>кайган</jpn>, кучик — <jpn>кава</jpn>, пон — <jpn>ину, ка-ки-ку-ке-ко</jpn>...
<jpn>На-ни-ну-нэ-но.</jpn>
<jpn>Га-ги-гу-гэ-го!</jpn>
Колосков вӧлі асныра да клянитчис, мый первой лым усьтӧдз кутас сёрнитны японскӧй кыв вылын.
Тайӧ ещӧ мый на, сійӧ убедитіс боцманӧс да менӧ быд лун занимайтчыны отбойӧдз ӧти часӧн.
— <jpn>Ка-ки-ку-кэ-ко</jpn>! — дӧскаӧ мел торйӧн стучитігтыр шуаліс сійӧ. — Олещук, эн узь!
Став делӧыс лабутнӧй приставкаясын.
Мерзавец лоӧ почтеннӧй мерзавецӧн...
Шпион — почтеннӧй господин шпионӧн...
Урокъяссӧ сійӧ велӧдіс став сьӧлӧмсяньыс, но ни боцман, ни ме эгӧ вермӧй гӧгӧрвоны, мыйла «прӧстудитчыны» лоӧ «пӧльтчыны тӧлӧн», а «пуксьыны» — «ӧшӧдны почтеннӧй костӧ».
Ме ачым тӧдлі сё метр кузьта кымын фразаяс да сэтшӧм чукыль-мукыль коддемъясӧс, мый компастӧг и петнытӧ он вермы.
Рочӧн, например, зэв кокни шуны: «Вокысь ме кык воӧн ыджыдджык», а японскӧй кыв вылын тайӧс колӧ шуны тадзи: «Сёрнитны кӧ ме йылысь, то, аслам почтеннӧй вок вылӧ мыджсьӧмӧн, ме кык штукаӧн вылын».
Первойсӧ делӧыс эз ладмы: кокниджык пезьдӧдны спускӧвӧй крючок «бандит» кыв дінӧ «почтеннӧй» частица содтӧм дорысь.
Но ми терпитім, и витӧд урок кежлӧ нин быд кыв вылын гӧгӧрвоана сэтшӧм кывъяс пыдди, кыдзи «Стоп! Восьта би!», — ми вермим токиосаяс моз нускигтыр нюжйӧдлыны: «О, почтеннӧй нарушитель!
Сёрнитны кӧ тіян йылысь, то, господин пулемёт вылӧ мыджсьӧмӧн, кора сувтны либӧ примитны почтеннӧй пуля».
Ми эгӧ жалитӧй лабутнӧй частицаяссӧ да шуалім найӧс быд кыв бӧрын, сы вӧсна мый сёрниын вежливостьыд некор оз торк...
Успехъяс йылысь миянлы боцманкӧд сёрнитны сьӧкыд, но Колосков серьёзнӧя эскӧдіс: сёрнитны кӧ тэрыба да сулавны кык миляысь не матынджык, миян сёрниным лоӧ дзик японскӧй сёрни кодь.
...Квайтӧд урок эз состоитчы.
Тӧлыс лӧнис сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ Курильскӧй діяс дорын тупкисны трубаыслысь юшкасӧ.
Пуяс пыр жӧ веськӧдчисны, кутісны горзыны ябыръяс, вылӧ качӧдчис тшын, и корабльяс ӧти бӧрся мӧд заводитісны петавны Авача бухтаысь век на гырысь гыяслы воча.
...Кык час мысти ми матыстчим нин Шипунскӧй нӧрыс дорӧ — изйӧсь сьӧд гряда дорӧ, код гӧгӧр бузгисны гырысь гыяс.
Коркӧ тані лэччӧны вӧлӧм саридзлань некымын гӧра вожъяс, но тӧлыс да гыясыс жуглӧмаӧсь изъяссӧ; ӧні нӧрыс кыкнанладорас чурвидзӧны сӧмын ёсь изъяс, быттьӧ лэбигас ӧдвывсьыс ляпкыдінӧ пуксьӧма касатка стая.
Тӧла поводдяӧ Шипунскӧй нӧрыс дінті ветлӧдлынытӧ гажтӧм: гӧгӧр буза-базакылӧ, взрывъяс, ызгысь ва.
То веськыдвывсянь, то шуйгавывсянь водзвылын кыпалӧны гыяс, на костӧ кӧ веськалан, изки моз вермасны нырыштны любӧй посудинаӧс — кӧть катер, кӧть линкор.
Татшӧм здукас он на удит горӧдны «полундра», кыдзи ачыс катерыс шыбитчӧ бокӧ.
Зато кор лӧнь, интереснӧйджык места он аддзы.
Тані, изъяс костӧд, аддзан, кыдзи саридзыс лолалӧ, ньӧжйӧник вӧчалӧ изъяс вылӧ рудоввиж бӧрӧздаяс.
Ме тӧда грот, кодӧс кодйӧма саридзыс базальт изйӧ, ляпкыдик да пемыд, кытчӧ муртса тӧрас тузик.
Шондіыс писькӧдчӧ вывсянь артмӧм потастіыс да веж сюръяӧн пырӧ ваас пыдӧсӧдзыс.
Ваыс гӧгӧр кажитчӧ сьӧдӧн да кулӧмаӧн, но вӧрзьытӧг кӧ пукалыштан минут вит кымын, заводитан мыйсюрӧ аддзыны.
Пыжыдлӧн пыдӧсыс ӧшалӧ парма весьтын...
Эмӧсь тані морскӧй капусталӧн паськыд волнистӧй вожъяс, пушистӧй вожъяс, быттьӧ тувсов пӧраӧ ыджыд кӧрлӧн сюръясыс, би кодь гӧрд везъяс, нежнӧй, кельыдлӧз шаръяс — дзик копия омелалӧн, дуб коръяс, вӧсни вожъяс помын кулак ыджда ёкмыльяс, эмӧсь ыжман кодь, лежнӧг кодь, ловпу кодь кустъяс, весиг туктӧм виж лысъяса пожӧм кодь кустъяс.
Эмӧсь лыа да изсора пыдӧсъяса векни джуджыдінъяс да трӧпаяс, кыті гусьӧникӧн ветлӧдлӧны океанскӧй пармаын олысьяс.
Шипунскӧй нӧрыс — заповеднӧй места.
Тані саридзнас шыльӧдӧм изъяс вылын олӧны сюрс кык-куим кымын сивучьяс — зэв гырысь стадаӧн ветлысь морскӧй левъяслӧн колясъясыс, кодъяс овлӧмаӧсь коркӧ Камчатка вадоръяс дорын.
Со квайт во сайын нин дугӧдӧма кыйны сивучьясӧс, но зверьясыс некыдзи оз вермыны вунӧдны опасность йылысь да йӧзӧс аддзӧм бӧрын лёкысь горзӧны повзьӧм гӧлӧсӧн.
...Саридзыс вӧлі кельыдлӧз, шыльыд да лӧнь, кор ми надзӧникӧн матыстчим ӧти из ді дорӧ.
Миянсянь дас кымын метр сайын нитшсялӧм из йылын узис сивуч — ыджда сертиыс кӧ артавны, став стадаыслӧн вожак.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм пӧрысь, мый куыс лоӧма кос водоросльяс рӧма — рыжӧй дзор рӧма.
Шоч гӧн пырыс тыдаліс сылӧн ён да тшӧгӧм яй чукыръясыс.
Пӧрысь сивуч куйліс бок вылас, нырсӧ тупкӧма табъя зэв ыджыд ластнас.
Каляясӧн лякӧсьтӧм бокъясыс сылӧн то кыпавласны, то лэччыласны.
Ми воим сэтшӧм матӧ, мый весиг тыдаліс сылӧн пельпомас лӧсталысь вурысыс, тӧв паныд веськӧдӧм паськыд ныр розьыс да сьӧд ускыслӧн емъясыс.
Ваыс брызьнитлывліс из йылӧдзыс, кӧні куйліс пӧрысь сивуч.
Резіс сылы кучик вылас; сы гӧгӧр дзользигтыр визувтіс ва.
Сійӧ узис куш из вылын; зэв ёна эскис аслас выныслы, медым лоны осторожнӧйӧн, а шебраснас сылы вӧлі рӧмыд ывлаыс.
Старик дінын куйлісны кык вахтеннӧй сивуч — томӧсь да визулӧсь, кодъясӧс быттьӧ табъя ластсяньыс да ныр йылӧдзыс мавтӧмаӧсь выйӧн.
Найӧ сюйӧмаӧсь нырнысӧ ӧта-мӧдныслы киняуланыс да узисны жӧ.
На весьтын горзісны каляяс, ваыс, кор веськавліс потасінъясӧ, пушкаысь моз гыпйӧдліс, а сивучьяс весиг эз вӧрзьывны.
Позьӧ вӧлі матыстчыны на дінӧ да босьтны найӧс узигас куш киӧн.
Эз морскӧй канонада садьмӧд найӧс, а садьмӧдіс найӧс моторлӧн кокниа ургӧмыс.
Кыкнанныс найӧ ӧтпырйӧ садьмисны да, вына ластъяс вылас чеччалігтыр, уськӧдчисны вожаклань.
Найӧ горӧдісны стариклы дзик пель водзас.
И ми аддзылім, кыдзи сивуч колснитіс пель бокас ротозей вахтеннӧйлы.
Сійӧ веськӧдчис кырта вылын, бергӧдліс сьылісӧ, скӧрмӧма, повзьӧма, но сэк жӧ тӧдіс и аслыс донсӧ, — тайӧ вӧлі Шипунскӧй нӧрысса настӧящӧй кӧзяин, чукырӧсь морӧса, кыз сьыліа да мылькъя бугыля пӧрысь великан.
Ньӧжйӧник восьлалігтыр, сійӧ паськыда восьтіс вомсӧ да скӧралӧмсьыс да полӧмсьыс горӧдіс став океан пасьтаыс.
Каньлӧн кодь гӧгрӧс юрнас, чорыд усъяснас да кузь бурысьнас сійӧ вӧлі лев кодь.
Стариклӧн гӧлӧсыс вӧлі зэв кыз.
И шензьы кӧть эн, гӧлӧсыс сылӧн эз орлась, эз слабмы, а, мӧдарӧ, крепаммис пыр водзӧ.
Тыдалӧ, тайӧ вӧлі йӧлӧгаыс, но меным кажитчис, мый сивуч бӧрся босьтчӧны горзыны кыртаясыс, пемыд ваыс, вадорсӧ сайӧдысь руыс, — быттьӧ асьныс изъясыс кыпӧдӧны воысьяслы паныд ассьыныс скӧр гӧлӧссӧ.
Татшӧм концертъястӧ олӧм чӧжыд он частӧ кывлы.
Ми весьтын сулаліс юрсӧ лэптӧмӧн трубач да равзіс, равзіс, равзіс сідзи, быттьӧ кӧсйис сӧмын равзӧмнас жугӧдны миянлысь катернымӧс.
Ме сэтшӧма кывзі тайӧ концертсӧ, мый муртса эг веськӧд «Смелый» катерӧс бокнас гыыслы паныд.
Кыртаяс кутісны вӧрны.
Зэв гырысь сьӧд глыбаяс уськӧдчалісны кырта йывъяссьыс да шытӧг, пӧшти резсьытӧг, гылалісны саридзӧ.
Сійӧ, мый ми ылісянь лыддим изъясӧн, вӧлӧмаӧсь сивучьяс.
Ластъяснас ёна уджалӧмӧн найӧ уялісны ва улас быдлаті, корсюрӧ весиг киль увті мунлісны.
На пӧвстысь медся сюсьясыс панйылісны катернымӧс да, кузь сьылі йылас кань кодь юрнысӧ нюжӧдӧмӧн, смела видзӧдісны боечьяс вылӧ, кодъяс сулалісны палуба вылын.
— Вот тайӧ школа! — гажапырысь шуис пӧвар. — Ласточкаӧн, трамплинтӧг!
Сійӧ котӧртліс кубрикӧ, вайис сэтысь «томп» да заводитіс лӧсьӧдны треножникӧ камера.
Но вӧлі нин сёр.
Шипунскӧй нӧрыс, бузгысь гыясыс да нитшкасьӧм изъясыс колины бокӧ, сивучьяслӧн юръясныс лоины муртса тыдалысь вешкаяс кодьӧсь и сӧмын кыз гӧлӧсӧн дрӧжжитысь гитара струнаыс — морскӧй левъяслӧн пыр слабмысь равзӧмыс — висьталіс миянлы зверьяслӧн неважӧнся аврал йылысь.
Рейс муніс спокойнӧя.
Некутшӧм приключениетӧг, дзик лӧнь поводдяӧ ми воим Меднӧй ді дорӧ да, пассажиркаӧс да груз сетӧм бӧрын, сійӧ жӧ лунӧ бергӧдчим бӧр.
Тайӧ пӧрйӧ Кроноцкий куръясянь лунвылӧ став вадорсӧ вевттьӧма вӧлі руӧн.
Руыс ньӧжйӧник лэччис сьӧд проходъясӧд саридзӧ да, саридзыскӧд ӧтлаасьӧм бӧрын, артмӧдліс дорвыв завеса кызтанас куим-вит миля гӧгӧр, а сы весьтын кыпалісны асыввывса побережьелӧн сьӧдовъеджыд сопкаяс.
Вит час асылӧ, ру чукӧр дорӧд мунігӧн, «Смелый» бара воис Шипунскӧй нӧрыс весьтӧ.
И сэки ми кылім зэв ёна грымыштӧм шы, кодӧс унапӧв содтіс ещӧ йӧлӧгаыс.
— Тыдалӧ, кырта буждіс, — шуис Колосков, — тані найӧ век буждалӧны.
Сійӧ переведитіс телеграфсӧ <rus>«тихий»</rus> вылӧ, катер бӧжын гыясыс чинісны, и Сачков сразу мыччысис машиннӧй отделениеысь.
— Бензинным омӧль, командир ёрт, — тэрыба висьталіс сійӧ, — сы вӧсна и тшыналӧ.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык, — шуис Колосков.
— Ме ог сы йылысь.
Пушкаысь чорыда лыйӧм шы пыркнитіс сынӧдсӧ,
йӧлӧгаыс вочасӧн лэччис из тшупӧдъяс кузя, и саридзын бара лои чӧв-лӧнь.
— Ме чайта, китобоеч, — шуис Сачков.
— Абу.
Тайӧ вадорын, — шуи ме. — Тайӧ кыйсьысьяс лыйлӧны гуранъясӧс.
— Пушкаысь?
— Винчестерысь.
Гӧраясад век зэв гора.
Ми сулалім дзик ру чукӧр дорас да сёрнитім гусьӧник.
Вӧлі зэв лӧнь.
Колосков тшӧктіс кусӧдны моторсӧ, и киль улын раминика сялькӧдчис сӧдз ваыс.
— Руа кадӧ оз кыйсьыны, — шуис боцман.
— Да, но гӧраясад руыс абу.
— Прӧстӧ взрывайтӧны изъяссӧ, — кают-компаниясянь шуис пӧвар.
И бара пушкаысь ӧтчыд лыйӧм вылӧ гӧраясыс вочавидзисны кыдзсюрӧ кузя нюжалысь залпӧн.
Сы серти, кутшӧм вынӧн да ӧдӧн воис йӧлӧгаыс, позьӧ вӧлі чайтны, мый вадорыс абу ылын.
— Дерт жӧ, пушка, — шуис асныра Сачков.
— Ерунда!
Винчестер, и миляджынйысь абу ылынджык.
Ми видзӧдлім командир вылӧ, но Колосков петкӧдліс, быттьӧ оз кыв, мый йылысь сёрнитӧны.
Сійӧ лэдзӧма кӧзырёксӧ ныр вылӧдзыс да ветлӧдліс палуба вывті посни, зумыд воськолӧн да сэтшӧм веськодьпырысь, быттьӧ лыйсьӧмыс сійӧс интересуйтіс прибой дорысь эз ёнджыка, и сӧмын кадысь кадӧ сувтыштліс, медым кывзысьыштны.
Недыр мысти сійӧ юаліс:
— Боцман!
Джуджыд-ӧ катер ныр веськыдладор бокас?
— Кызь сизим фут, — тэрыба шуис Гуторов.
— Лэдзӧй шлюпка...
Ньӧжйӧ лэдзӧй.
Мунанныд лыйсьӧм шы вылӧ...
Шхуна кӧ, кайӧй борт вылас...
Курс — асыввылӧ — квайтымын градус.
Сигналъяс — сиренаӧн.
— Эм сиренаӧн, — шуис боцман да заводитіс бергӧдавны саридзлань шлюпбалкаяс.
Гуторов кындзи, шлюпкаӧ пуксисны кык сынысь, Косицын да ме.
Сьӧрсьыным ми босьтім Дегтярёв пулемёт да ручнӧй сирена.
Сэк кежлӧ, кор ми вӧрзим катер дінысь, руыс воис ещӧ матӧджык и сулаліс ляпкыдик глыба моз миянсянь неылын: ветымынысь кымын бурджыка сыныштны — и воан сы дорӧ.
— Ӧпаснӧйяс лэдзӧй ваӧ! — шӧпнитіс Гуторов. — Сынны гусьӧник...
Мунам «кок чунь йылын».
Ми пырим ру пытшкӧ да ньӧжйӧник кутім катны вадор пӧлӧн войвылӧ лыдтӧм-щӧттӧм рифъяс костӧд, кодъяс муртса саялӧмаӧсь ва улас.
Вӧлі полнӧй прилив, сӧмын медгырысь кыртаясыс сьӧдвидзисны ру пытшкас.
Став посни изъясыс, ёсь йыла, нитшкассьӧм изъясыс, кодъяс косьмывлӧны отливъяс дырйи, саялӧмаӧсь ӧні ва улӧ.
Ми мунім футштоктӧг, видзчысигтыр вуджим рудоввиж пятнаяс вомӧн, кывзысим, кыдзи шарӧдчӧны шлюпка пыдӧсӧ водоросльяс.
Шуйгаладорсянь кыліс вадорсянь курыд дук, и век ӧтарӧ гыпкис прибой, мый вӧсна дугдывтӧг вежласисны ваӧ кучкӧмъясыс бузгысьӧм шыӧн.
Шлюпка муніс «кок чунь йылас», зэв гусьӧн, не лыддьыны кӧ валысь булькайтӧмсӧ да ӧключинаын кучиклысь дзуртӧмсӧ.
Косицын пуктіс ӧпаснӧй улӧ ва ветек, и лои шынитӧв, кыдзи пӧгребын.
Руыс пыр ёнджыка кизьӧрмис да муніс миян шлюпка вомӧн вадорлань, и ставным ми надейтчим, мый регыд аддзам шонді да тӧдтӧм артиллеристъясӧс, кодъяс гуляйтӧны Шипунскӧй нӧрыс дінті.
Да, тайӧ, тӧдӧмысь, вӧлі пушка!
Небыдика, но зэв ёна кучкалан шыясыс кылісны эз рӧвнӧя, а кыдзсюрӧ да дыр мысти.
Ми мунім чукльӧдлігтыр, быд лыйӧм бӧрын вежим курснымӧс, сы вӧсна мый йӧлӧгаыс шыасьліс сразу кыкладорӧ и ӧтмоза.
Сэсся пушкаыс ланьтіс.
Ми мунім водзӧ рытыв-войвылӧ, ӧпаснӧйяснымӧс еджгов ваас гусьӧник чӧвталігтыр.
Гуторов бӧжаліс да сюся кывзысис.
Руыс муніс гыӧн-гыӧн, то югдыштлас, то рӧмыдӧдз сукмывлас, — сэки бӧжалысьлӧн тшӧктӧм серти сынысьяс эновтлісны сыннысӧ, да ставныс кывзісны прибойлысь гыпкӧмсӧ да шлюпка улын валысь гораа булькакылӧмсӧ.
Коли минут дас — дас вит кымын, и друг Косицын, коді пукаліс шлюпка нырас, висьталіс страшнӧя шӧпнитӧмӧн:
— Звӧнитӧны.
Либӧ вичко, либӧ корабль...
— Прӧстӧ рында, — шуис боцман.
Ставным ми кылім, кыдзи ылын тронякылӧ корабельнӧй кӧлӧкӧл.
И тайӧ вӧлі бокӧвӧй корабль, сы вӧсна мый «Смелый» вылын рындаыс троньгӧ чистӧя да вӧсни гӧлӧсӧн.
— Олещук, нырланьӧ! — сетіс команда Гуторов.
Ме лӧсьӧді пулемётлысь сошкаяссӧ бортъясас да пукси шлюпка нырӧ.
Саридзыс вӧлі лӧнь, и пулемётлӧн дулоыс пӧшти эз вӧр.
Сынысьяс ньӧжйӧник бергӧдісны шлюпканымӧс сыланьӧ, кытысянь кыліс троньгӧмыс.
И тайӧ здукӧ ру пытшсянь, нырсяньыс веськыдладорсянь, миянсянь саридзланьынджык, кыліс кузя нюжӧдӧмӧн горӧдӧм:
— <ns>Анн-э-э</ns>... О-о-о...
Мортыс вӧлі кӧлӧкӧл дорысь матынджык, и Гуторов решительнӧя бергӧдіс шлюпканымӧс гӧлӧс вылас.
Кӧлӧкӧл шыыс кутіс кывны шуйгаладорсянь.
Кодкӧ, кодӧс сайӧдіс миянысь еджыд стена моз сулалысь руыс, вочавидзис корабльлы да пыр ӧтмоза горзіс:
— <ns>Анн-э-э</ns>... О-о-о...
Ми сыныштім сёысь кымын, и друг миянсянь метр кызь сайын виж би грымакылігтыр шырскӧбтіс ру пытшкысь.
— Водзӧ! — сувтігмозыс шуис Гуторов. — <ns>Но-ко</ns>, пыдісяньджык...
...Тайӧ вӧлі кавасаки — лёкиника вӧчӧм моторнӧй пыж; нырыс сылӧн вӧлі ёсь йыла тув кодь, а бӧжас надстройкаыс ляпкыд.
Вельветӧвӧй курткаа да фетрӧвӧй шляпаа кык чери кыйысь сулалісны бӧжас да кокньыдика лэпталісны ёна зэлалӧм трос, а коймӧд — сулаліс миянлы бокӧн да кутіс чургӧдӧм кутшӧмкӧ тешкодь ружье, кодлӧн стволыс вӧлі дженьыд да кыз: ылісянь видзӧдны — Шош системаа важ пулемёт кодь.
Помас чурвидзис зэв ыджыд гӧрд ньӧв, кодӧс вӧлі кӧрталӧма вӧсни канатӧн.
Шлюпкалысь бульскӧмсӧ кылӧм бӧрын тайӧ стрелокыс бергӧдчис милань да, тыдалӧ, повзьӧмысла пезьдӧдіс...
Пӧсь сынӧд да шутёвтӧм кучкисны меным чужӧмӧ.
Менам банбокӧй зэв ёна доймис, и ме муртса эг вочавидз стрелокыслы очередьӧн, но Гуторов тэрыба шуис:
— Эн лысьт.
Эй, <jpn>аната</jpn>...
Эновт!
Ньӧвйыс писькӧдӧма бортсӧ да петӧма ваӧ канатыскӧд тшӧтш.
Японец, кыз вомдора, мичаник детинка, коді вӧлі чышъянасьӧма бабаяс моз, эз вӧрзьы места вывсьыс: тешкодь ружьеыслӧн увланьӧ лэдзӧм стволсьыс петіс на тшын.
Стрелок кок улын бергаліс неыджыд кӧрт катушка; канатыс лэччис кавасакилӧн да шлюпкалӧн бортъяс костті.
Мукӧд кык японецыс чӧла лэптісны кияснысӧ.
Тайӧ вӧліны Хоккайдоса зверобойяс — нахальнӧй да, тыдалӧ, быдторсӧ нин аддзывлӧм йӧз, сы вӧсна мый ӧтиыс мыйвынсьыс горӧдіс:
— <jpn>Конници-ва</jpn>!
Эй, здравствуй, <jpn>гепеу</jpn>!
— Лӧняджык, лӧняджык, — шуис боцман.
— Но, кӧні нӧ тіян шхунаныд?
— Огӧ гӧгӧрвоӧй, — ставӧн вочавидзисны мупомсаяс,
— <jpn>Аната но фуне-ва доко-кара китта но деска</jpn>? — юаліс Гуторов.
* Тіян корабльныд кысянь воис?
— <jpn>Вакаримасен</jpn>.
Та бӧрын куимнанныс эз кутны гӧгӧрвоны Гуторовӧс да став юалӧмъяс вылӧ пыр ӧтарӧ долисны <jpn>«иэ»</jpn>.
Стрелокныс недыр мысти сайкаліс да нюжӧдіс кисӧ свистоклань, коді чеп йылын ӧшаліс тасма дорас, но Широких тупкис сылысь вомсӧ кинас да шуис кыдзи вермис убедительӧйджыка:
— Тэ <rus>мало-мало</rus> свистит...
Ме <rus>мало-мало</rus> лыйла.
Бур?
Медым нинӧм эз ло, ми вӧчалім кичышкӧдъясысь кляпъяс да водтӧдім кыйсьысьясӧс палуба вылӧ увланьӧ чужӧмнаныс.
Ру пытшкын дугдывтӧг тронякыліс корабельнӧй кӧлӧкӧл, а быд горӧдӧм вермис повзьӧдны судносӧ, коді мӧдӧдіс кавасакисӧ вадорлань.
Ми босьтім налысь кыксё кымын метр кузьта манильскӧй трос да кыз ствола кык гарпуннӧй ружье, кодъяслысь лыйӧмсӧ ми чайтлім пушкаысь лыйсьӧмӧн.
Найӧ вӧліны дженьыдӧсь, зэв кызӧсь; заряжайтісны найӧс дулосяньыс кӧртысь дорӧм ньӧвъясӧн, а ньӧвъяс помас кӧрталӧма крепыд да вӧсни канат.
Татшӧм ружьеяснас кыйсьыны ньӧти абу сьӧкыд.
Сивучьяс дінӧ кызь — кызь вит метр ылнаӧдз матыстчӧм бӧрын зверобойяс заводитлісны лыйсьыны, а сэсся канат петляяс да лебёдка отсӧгӧн лэптылісны тушасӧ палуба вылӧ.
Нырладор люк дінын куйлісны кӧкъямыс томиник сьӧдовгӧрд сивуч, а судно бӧжсяньыс веськыда муніс ваӧ канат, кодӧс абу на удитӧмаӧсь лыйӧм бӧрас лэптыны.
Тыдалӧ, гарпунъяснас оз нин первойысь кыйсьыны, сы вӧсна мый фабричнӧй гӧрд лакыс кытсюрӧ чеччалӧма нин, а ньӧв бордъясас, кодъяс удар дырйи нальсьӧны, тӧдчисны кузнечаын мӧлӧтӧн веськӧдлӧм туйяс.
Гуторов тшӧктіс лэптыны канатсӧ.
Канатыс кыссис плавнӧя, но сэтшӧма зэлаліс, мый кутісны трачкакывны сіясыс.
Лебёдкаыс гартіс барабанас гарпуннӧй канатсӧ нелямын кымын метр кузьта, и здук мысти ми аддзим, кыдзи ва пыдӧссьыс торъялӧм бӧрын, ньӧжйӧник кутіс кыпӧдчыны зэв ыджыд туша, коді ставнас гартчӧма водоросльясӧн.
— Кӧзяин!
Ак, чӧрт! — шӧпнитіс Широких.
Ми кыским виӧм сивучсӧ борт дінӧ.
Сэні, кӧні сьыліыс вуджӧ морӧсас, чурвидзис ружейнӧй гарпунлӧн помыс.
«Кӧзяин» куйліс вижов вуджӧрын, вомсӧ паськӧдӧма, и ваыс мыськис сылысь виж клыкъяссӧ, еджговлӧз рӧма серӧсь горшсӧ да пӧрысьмӧм синкымъяс улысь мылькъя турунвиж синъяссӧ.
А зверлӧн бокъясас да мышкас, быттьӧ водоросльяс, вӧрисны рыжӧй сук гӧнъяс.
Сійӧ весиг кулӧм бӧрас вӧлі зэв мича.
Ру пытшкын век на ньӧжйӧник троньгис рында.
Виӧм сивучсӧ ми лэптім, заведитім кавасакилысь моторсӧ да мӧдӧдчим веськыда рында троньгӧмлань; ас бӧрсяным кыским тыртӧм шлюпканымӧс.
А асъя тӧлыс содіс саридзладорсянь пыр ёнджыка и ёнджыка, вӧтліс русӧ сопкаяслань.
Ми весьтын кытсюрӧ кутіс тыдавны кельыдлӧз енэжыс, и боцман, коді поліс сыысь, мый кавасаки кутӧмсӧ казяласны срокысь водзджык, тшӧктіс содтыны ӧдсӧ.
Ми мунім веськыда кӧлӧкӧл шы вылӧ, и недыр мысти, кӧлӧкӧллӧн юргысь шыысь кындзи, кутіс кывны моторлӧн, кытысянькӧ быттьӧ пыдісянь, стучитӧмыс.
Гуторовлӧн пельыс вӧлі зэв ёсь.
Сійӧ кывзыштіс да увереннӧя шуис:
— «Фербенкс».
Силаыс — ӧкмысдас гӧгӧр.
Тыдалӧ, шхуна вылын кылӧмаӧсь кавасакилысь воан шысӧ, сы вӧсна мый кӧлӧкӧлыс ланьтіс, и кодкӧ шыасис миянлы, но зэв спокойнӧя:
— <jpn>Даре дес ка</jpn>?
* Коді тайӧ?
— Ньӧжйӧджык... ньӧжйӧджык, — шуис Гуторов.
Ми мунім водзӧ тыр ӧдӧн.
— <jpn>Даре дес ка</jpn>?!
Косицын босьтіс отпорнӧй крук да сувтіс нырас, медым кутчысьны шхунаӧ.
Ӧстальнӧйыс сулалісны дасьӧсь борт пӧлӧн.
Чӧв олӧмыс лои сэтшӧм дыр, мый шхуна вылын шызисны.
Кодкӧ повзьӧмпырысь ӧдйӧ юаліс:
— <jpn>Аннэ? Акита</jpn>?!
Водзӧ чӧв овны оз нин вӧлі позь.
Ми кылім командаыслысь тӧдтӧм кывъяс да кӧмтӧм йӧзлысь шлопъялӧм.
— Но, видзӧдлӧй, мый лоас, — шӧпнитіс Гуторов.
Сійӧ кызӧктыштіс, воронка моз лӧсьӧдіс кияссӧ вом дорас да горӧдіс прӧстудитчӧм, сибдӧм гӧлӧсӧн:
— <jpn>Сорева ватакуси... Тётто-маттэ</jpn>!
* Тайӧ ме... ӧти здук!
Тайӧс вӧлі шуӧма кыдзи колӧ — тэрыба да неуна ныр пырыс, токиосаяс ног.
Шхуна вылын пыр жӧ успокоитчисны да ланьтісны.
— Со и ставыс, — сибдӧм гӧлӧсӧн шуис боцман.
Сійӧ вӧлі зэв дӧвӧлен да кыдзкӧ таинственнӧя мигайтіс миянлы, быттьӧ настӧящӧй заговорщик.
Тайӧ здукӧ ми кылім лебёдкалысь дзуртӧм да якӧр чеплысь гольскӧм.
Моторыс эз нин свободнӧя кут стучитны, а кутіс лёкысь эргыны; миянсянь неылын ваыс заводитіс бузгыны.
Шхуна муніс вадорысь, ассьыс зверобойяссӧ виччысьтӧг.
Ваыс булькакыліс да сяльгис на, кор ми воим сійӧ местаас, кӧні сӧмын на бергӧдчӧма шхунаыс.
— Самӧй полнӧй! — шуис Гуторов. — Сетӧй сирена!
Ми вӧтчим пышйысь бӧрся дзулькйӧн пуысь, йӧв рӧма туйӧд.
Кавасакилӧн моторыс вӧлі вывті ёна киссьӧма да слаб, медым венласьны «Фербенкскӧд», но ми тӧдім, мый «Смелый» дежуритӧ ру заводитчанінын, и, дугдывтӧг сигналитігтыр, водзӧ вӧтчим шхуна бӧрся.
Первойсӧ ва вылас туйыс зэв бура тӧдчис.
Шхуна муніс веськыда войвылӧ, тыдалӧ, ӧдйӧджык кӧсйис петны ру пытшсьыс.
Моторыслӧн стучитӧм шыыс пыр ылысмис и ылысмис, ваыс эз кут гартчыны да быгзьыны, и сӧмын кӧнсюрӧ кольӧм вабергачьяс петкӧдлісны корабльлысь туйсӧ.
Шхуна тӧдчымӧн кежис лунвыв.
И тайӧ вӧлі гӧгӧрвоана: «Смелыйлысь» шумсӧ кылӧм бӧрын, коді муніс ру дорті мупомсаяслы параллельнӧя, хищникъяс эз тэрмасьны петны надежнӧй дзебсян сайысь.
Тадзи ми мунім часджын кымын: «Смелый» — шонді улын, ру дорті, шхунаыс — катерлы параллельнӧя, но ру пытшті, а хищник бӧрся, сылысь туйсӧ муртса корсиг, кыссис миян кавасакиным, кодлӧн буксир вылын вӧлі ещӧ шлюпка.
Сэсся ми аддзим паськыд да шыльыд кытш — крута бергӧдчӧм туй; шхунаыс друг бергӧдчӧма войвылӧ.
Сылӧн тайӧ вӧлі дзик ӧти правильнӧй маневр.
Ми убедитчим таын, мыйӧн сӧмын петім ру пытшкысь да аддзим бура ыджыд кельыдлӧз шхуна, кодлӧн бӧжас тыдаліс куим иероглиф.
Кытчӧдз «Смелый» эз гӧгӧрво мупомсаяслысь мудеритӧмсӧ да эз бергӧдчы дзик мӧдарӧ — войвылӧ, шхунаыс выгадайтіс дас минут, а вуджӧдны кӧ тайӧс скорость вылӧ — кык миляысь не этшаджык.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, медым петны запретнӧй зона сайӧ.
Ӧні ми кусӧдім моторнымӧс да первойысь асланым олӧмын пондім бокисянь видзӧдны, кыдзи «Смелый» вӧтӧдӧ хищникӧс.
Шхунасӧ панйӧм бӧрын катер бӧр бергӧдчис да став ӧдсьыс мӧдӧдчис шхуналы вомӧн.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи «Смелый» форштевень дорын быгзьӧ ваыс, кыдзи миян катерным качӧдӧма нырсӧ да тӧвзьӧ сідзикӧн, мый каляяс горзӧны скӧрысла, ӧвтчӧны бордъяснас, оз вермыны вӧтӧдны сійӧс да пуксялӧны шойччыны гы вылӧ.
Сачков босьтіс моторыслысь мый вермис.
Босьтны кӧ саридзсӧ шахматнӧй поле пыдди, то катерным тӧвзис кыдзи ферзь, а шхунаыс пешка моз кыссис.
Лёкыс вӧлі сыын, мый пешкаыс воӧ нин вӧлі дӧска помланьыс да ачыс вермис лоны ферзьӧн.
Куим миля пасьта запретнӧй зона сайын дугӧдісны вӧтчыны.
И ставыс тайӧ сы вӧсна, мый кавасаки повзьӧдіс ру пытшкын шхунасӧ.
— Тайӧ «Майничи-Мару», — шуис Гуторов. — Кобэысь «Майничи-Мару».
Боцман зумыша видзӧдіс палуба вылӧ.
«Смелый» ньӧжйӧник кыскис Петропавловсклань кавасакиӧс, кӧні вӧліны куим японец, а ставныс мукӧдыс, кодъяс эз вӧвны вахта вылын, сулалісны катер нырын да видзӧдісны ылын нин пышйысь шхуна вылӧ.
— Аттьӧ, — коса шуис лейтенант.
— Зэв рад, мый ті сэтшӧм ёсь синмаӧсь.
— Ме, командир ёрт...
— Тӧда, тӧда, — броткигтыр шуис Колосков да кутіс весавны кусӧм каллянсӧ каблукас кучкалӧмӧн. — Некод абу мыжа.
Ставныд геройяс вугырысь сиръясӧс мездавны.
И вообщӧ, мый тайӧ?
Пулемёт вылын чехолыс нямӧдысь лёкджык, лебёдканыд сімӧма...
Ми ставным чайтім, мый боцманлы крепыда сюрас.
Командирлӧн сьыліыс вочасӧн пыр гӧрдӧдіс, но сійӧ босьтіс вомас тыртӧм каллянсӧ да неуна нёнялӧм бӧрын друг шуис:
— Мый вӧсна ставыс?
Грамматикаын сетім осечка...
Колӧ вӧлі эськӧ лабутнӧй глагол...
А ті... сразу <jpn>ватакуси</jpn>...
Эк, кыдзи пызйӧ!
— А мый этаялы таысь лоӧ? — зверобойяс вылӧ видзӧдліг юаліс Косицын.
— Во вит кымын сетасны...
А, вермас лоны, и вежсясны, — висьталіс Широких.
Сійӧ лажыньтчӧмӧн весаліс гарпунлысь бордъяссӧ кулӧм сивучлӧн сӧнъясысь да кучик торъясысь.
— Сідзкӧ, гражданскӧйяс кутасны судитны, — дӧсадапырысь шуис Косицын.
— А тэныд нӧ мый?
— Нинӧм...
Эк, эстшӧм ӧшкӧс виӧмаӧсь...
И ставным ми видзӧдлім пӧрысь сивуч вылӧ.
«Кӧзяин» куйліс кавасаки палуба вылын, — ыджыд, шыльыд, уска, да скӧр синъясӧн видзӧдіс саридз вылӧ.
Сійӧ вӧлі зэв мича весиг кулӧм бӧрас.
1938
{Диковскӧй С. В. (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Маяк вылын @ висьт @ С. Диковскӧй. «Смелӧй» катерлӧн приключениеяс @ 1956 @ Лб. 82‒99.}
МАЯК ВЫЛЫН
I
Тіян син водзаныд быттьӧ сэтшӧм вӧвлытӧмтор: кисьмӧм, гӧрд помидор вылӧ друг петіс махоркаӧн тшынасьӧм ус, эзысьӧн югъявны пондіс бобрик, вывлань качисны кыз синкымъяс, сэсся тыдовтчис яя ныр, чукыръяс костті югнитісны пӧрысь кельыдлӧз синъяс, и помидорыс восьтіс вомсӧ да прӧстудитчӧм гӧлӧсӧн вӧсньыдика чушнитіс:
— Мекӧд, вокӧ, он вош.
Маякыд моряклы — кыдзи ветлысь-мунысьлы трӧпа. — И шпыньмунӧм бӧрын содтіс: — Менам кодзулӧй Медведицакӧд орччӧн.
Татшӧми Костя дядь — вӧвлӧм комендор, портартурец, Сивуч ді вылын маяк видзысь.
Овсӧ сылысь ог помнит — не то Бодай-гора, не то Перебий-нос, мыйкӧ зэв тешкодь, гоголевскӧй запорожечьяслӧн кодь.
Но энӧ думайтӧй, мый ді вылас оліс кутшӧмкӧ отставнӧй Тарас Бульба, кодлӧн гачыс Мупом саридзысь паськыдджык.
Костя дядь вӧлі сэтшӧм моряк, кутшӧмӧсь вӧліны важӧн балтийскӧй морякъяс: ӧкуратнӧй крепыд старик, бушлата, кодлысь кутша кизьяссӧ кышӧма сьӧд нойӧн, да дӧра гача, а гачкокъяссӧ сюялӧма сапӧгас.
Овмӧсыс сылӧн эз вӧв ыджыд.
Кирпичнӧй фундамент вылын ичӧтик чугуннӧй башня, коді совсьыс едждӧма нин; цинкӧвӧй вевт улын керйысь тэчӧм стӧрӧжка да площадка вылын, коді тырӧма пемыдвеж чорыд турунӧн, карасин да маслӧ тыра дас кымын бӧчка — со и ставыс, мый вермис кутчысьны из мыльк вылын, коді некор оз косьмыв, русьыс да резсьысь васьыс век нильӧг.
Костя дядь весавліс ассьыс дісӧ, кыдзи матрос весалӧ корабльлысь палубасӧ.
Гырысь гыяс век вайӧны татчӧ быдсяма лӧп: бамбукӧвӧй зібъяс, пӧв торъяс, бутылкаяс, канат торъяс, тывъясысь стеклӧ табъяссӧ да весиг код тӧдас кӧні жугалӧм кунгасъяслысь колясъяссӧ.
Ді видзысь мудзлытӧг сортируйталіс да тэчис вадор пӧлӧн тайӧ лӧпсӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн.
Любӧ вӧлі видзӧдны туйяс вылас, кодъяс пӧлӧн пукталӧма кирпичьяс, маяклӧн мичаник башня вылас, кодлӧн гӧгрӧс куполыс вӧлі салат рӧма, шарӧвӧй краскаӧн краситӧм флигель вылас.
Маяклӧн ыргӧн кӧлӧкӧлыс лӧсталіс весиг руа пӧраӧ.
Водзджыксӧ кӧлӧкӧлыс ӧшаліс столб вылын, и Костя дядь тракайтіс кӧвсӧ, кыдзи любӧй пӧнӧмар, но кольӧм во сійӧ вӧчӧма ветряк да лӧсьӧдӧма сы дінӧ зэв прӧстӧй машина — сэтшӧм кодьӧс жӧ, мыйӧн вӧчлісны кӧрт тувъяс Уралса важъя заводъясын.
Быд дас-кызь секунда мысти сьӧкыд чурка, кодӧс гезйӧн лэптӧма вывлань, усьліс стопор вывсьыс да дернитліс сигнальнӧй кӧвсӧ.
А сы вӧсна мый руясыс да тӧвъясыс дугдывтӧг бергалӧны саридз вылын, кӧлӧкӧлыс пӧшти некор оз ланьтлыв.
Ассьыс дісӧ Костя дядь лыддьыліс корабльӧн да збыльысь шуліс маяксӧ рубкаӧн, флигельсӧ — кубрикӧн, а башня дорсьыс площадкасӧ, коді тырӧма чорыд турунӧн, — палубаӧн.
«Корабль» вылын Костя дядькӧд тшӧтш олісны сылӧн сменщик, маяксьыс неуна ичӧтджык тушаа томиник зон, сибирскӧй лайка да олӧма нин сьӧд гӧна кӧза, коді век вӧтлысис кӧзяин бӧрсяыс да весиг кавшасьліс винтӧвӧй пос кузя пӧнар дінӧдз.
Медбӧръяысь ме аддзылі сійӧс август тӧлысьӧ.
Сійӧ вӧлі век визув, уна вирсьыс да вынсьыс гӧрдӧдӧма, паськыд щӧкаыс лӧзӧдтӧдз бритӧма; прӧщайтчигӧн сійӧ шуис:
— Муна ӧзта японскӧй енлы сись.
Комын во чӧж, векни винтӧвӧй кӧрт пос кузя вышка вылӧ кайигӧн, сійӧ пыр шуліс тайӧ прӧстӧй шуткасӧ, и комын во чӧж случайнӧй гӧсьтъяс нюмъялігтыр видзӧдісны чудак вылӧ.
Водзджык потас кыртаыс, но Костя дядь оз эновтчы аслас привычкасьыс.
«Быд вит секунда мысти кыкысь югнитлӧ еджыд би» — тадзи шуӧма лоцияясын, тадзи тӧдісны став корабльяс вылын, и сӧмын ӧтчыд Костя дядь эз вермы ӧзтыны маяксӧ.
Тайӧ вӧлі четвергӧ, «Чапаев» воӧм водзвылын.
«Смелый» сувтіс текущӧй ремонт вылӧ, а командасӧ уволитісны вадорӧ.
Куим лун ми вермим овны зумыд му вылын, кӧні оз кыв саридзлӧн сёлькӧдчӧмыс, ни винтъяслӧн шумыс.
Быдӧн видзис кадсӧ кыдзи сылы вӧлі колӧ.
Широких юис вит кружка какао да водіс узьны, а дневальнӧйлы тшӧктіс, мед сійӧс садьмӧдасны коймӧд лунас ӧбед кежлӧ;
Косицын босьтчис пуны варенье ыжманысь, а Сачков да ме мунім Утка нӧрыслань кӧзаясӧс кыйны.
Лыйсьыны ме век ветлывлі Гуторовкӧд.
Рӧдинанас сійӧ вӧлі Кербиысь — чери кыйысьяслӧн да охотникъяслӧн славнӧй посёлокысь.
Кок йылас сійӧ вӧлі пельк, бура аддзӧ да рам.
Октыны ош капкан, мунны ю кузя бат вылын ветымын кымын километр либӧ ӧзтыны кӧтасьӧм баддьысь бипур — тайӧ ставыс сылы вӧлі тӧдса делӧ.
Тайӧ пӧрйӧ боцман эз эшты.
Сы пыдди меным кӧвъясис Сачков.
Кыдзи тайӧ артмис, ог тӧд.
Ме век ӧтдортчывлі бызгысь суседъясысь, — сійӧ, кодлӧн вомыс век восьса, оз вермы кутны юрас мыйкӧ бурджыксӧ.
И ещӧ нин сійӧ, мый арся поводдяыд сопкаясад сэтшӧм мича, сэтшӧм лӧнь да стрӧг, мый абу лӧсьыд торкны сылысь чӧвлунсӧ больгӧмӧн либӧ серамӧн.
Ме кӧсйи висьтавны тайӧс Сачковлы и эг вермы: сійӧ шензьӧдіс менӧ аслас пасьтасьӧмнас.
Вообразитӧй кӧлӧкӧльня, войлокысь вӧчӧм турунвиж шляпаа, кодлысь лӧсьыдика кусыньтӧма боксӧ, кык борта щӧгӧль курткаа, вельветӧвӧй гача, паськыд тасмаас ӧшлӧма пӧтка крукавлӧм вылӧ никелированнӧй крукъяс.
Содтӧй татчӧ ещӧ ягдташ, кытчӧ абу на инмывлӧма вир войт, фляга, кинжал-пурт, златоустовскӧй калитӧм чер, чайник, рюкзак, берданка, код вылын югъяліс на фабричнӧй мавтасыс, кузь гӧленя дзуртысь сапӧгъяс, кысянь ӧвтіс кучик да дьӧгӧдь дукӧн, — зэв бур сапӧгъяс, кодъяс вермасны повзьӧдны став зверсӧ гӧгӧр квайтымын миля сайысь, — и ті гӧгӧрвоанныд, позис-ӧ не босьтны Сачковӧс.
Ме муртса верми кутны ассьым серамӧс да юалі:
— Кодӧс нӧ тэ грабитін?
Сійӧ спокойнӧя вочавидзис:
— Лекпомӧс.
Ставсӧ тайӧс сійӧ вайӧма мӧйму, но ӧчкиа мортыд яндысьӧ кыйсьынытӧ ветлыны. — И юаліс нюмъялігтыр: — Бур?!
— Кӧть выставка вылӧ.
— Но дерт жӧ...
Тӧдан, Алёша, ме важӧн нин кӧсъя вины кутшӧмкӧ санӧс.
Мабузо!
Лок татчӧ!
Сӧмын сэки ме казялі, мый Сачков гӧгӧр гартчӧ орӧм бӧжа пон, кодлӧн настӧящӧй гӧн пыддиыс вӧлі вывті нин розӧвӧй рӧма пӧтка гӧн.
— Тайӧ тьер-терье-буль-гордон-лаверак! — гордӧя шуис Сачков. — Ме сы вылӧ сеті расписка.
Вывті бурдастӧй.
Мабузо!
<fra>Шерше</fra>!
Понйыс кывзысьӧмӧн уськӧдчыліс канаваӧ, лэптіс сэтысь колоши тор да кутіс никсыны радысла.
— Аддзылін?
Ак тэ, жулик!
Голландияын татшӧмыд сулалӧ сюрс гульден...
Но, мунам!
И ми мӧдӧдчим.
Водзын муніс, вомас колоши кутігтыр, — буль-гордон-тьер-терье-лаверак, а сы бӧрся Сачков, коді югъяліс пиньяснас да пряжкаяслӧн никельнас, ме муні медбӧрын да шензи бравӧй мотористлӧн натиск вылӧ.
...Дерт, ми некодӧс эгӧ кыйӧй, кӧть гӧраясті ми прӧйдитім кызь миляысь не этшаджык.
Тайӧ пӧраас сопкаясын, вотӧсаинъясын, пыр паныдасьлӧны мирнӧй, пӧт ошъяс.
Налӧн гӧныс сук да чорыд, а вом пытшкӧсныс лӧз, сы вӧсна мый сёйӧны ыжман, кодъясӧс найӧ вотӧны челядь дорысь сюсьджыка.
Пӧттӧдзныс чери сёйӧм бӧрын гуӧ пыртӧдз найӧ «полируйтӧны вирнысӧ» да чукӧрӧн ветлӧдлӧны-йирсьӧны неыджыд кустъяс пӧвстын.
Ош кыйӧм Камчаткаын оз лыддьыны серьёзнӧйторйӧн, и весиг медся ош оланінъясас ми эгӧ аддзӧй ни ӧти приманка.
Буль-гордон котраліс ми водзвылын, увтчис, быттьӧ пӧжарнӧй повозка вылын кӧлӧкӧл.
Колӧ, медым понйыд вӧлі ыджыд, чӧв олысь, суров, понъяс ног вылӧ пуктіс асьсӧ.
Ме ог радейт сэтшӧм понъясӧс, кодъяс кычипиян моз век никсӧны, вомсьыс дуль петӧ да кыссьӧны кӧзяин водзын кынӧм выланыс.
А ӧні ми кыкнанным пыр ӧтарӧ чышкалім буль-бом-тьерлысь дульсӧ.
Ме некор на эг аддзывлы татшӧм радлысь да веглясьысь подхалимтӧ.
Кадысь кадӧ ме чукӧстлі понсӧ да сюйлі сылы вомас калбас.
Тадзикӧн мудеритӧмнас миянлы удайтчис вель матӧ сибӧдчыны козуля дінӧ, но сӧмын на ми заводитім метитчыны, кыдзи тай буль-лаверак сьӧлыштас калбастӧ да радысла эрӧстас.
— Тыдалӧ, сійӧ велалӧма босьтны мыйкӧ ыджыдджыктор, — яндысигтыр шуис Сачков, — ме ачым аддзылі зарни медаль.
Ӧтар бокас — порсь, а мӧдарас — пасьтӧм грек.
Ми петкӧдлім буль-терьерлы ош кок туй.
Сійӧ думыштчис, чукыртіс кымӧссӧ, сэсся мӧдіс бӧрыньтчыны... и, яндзим висьтавнысӧ, заводитіс полігтыр эргыны.
...Недыр мысти понсьыс ме дӧзми, кыдзи висян пиньысь.
Кокас сылы пырӧма жель да сэтшӧма мӧдіс горзыны, мый жаляддза сьӧлӧмыд потӧ.
Сачков босьтіс сійӧс ки вылас, понйыс лолаліс сылы пель водзас, а дулльыс визувтіс куртка кузяыс.
Ме ёри ачымӧс аслам слаблун вӧсна да дась вӧлі резьӧбтыны став дас квайт патронсӧ никсысь буль-бом-тьерлы розӧвӧй бокас.
Эг вӧч тайӧс сӧмын сы вӧсна, мый Сачков сетӧма кӧзяиныслы расписка.
II
...Рытладорыс ми бара аддзим саридз.
Сійӧ вӧлі вый кодь виж, шыльыд; вадорсӧ нюліс кыдзкӧ кокньыдика, броткигтыр.
Мёртвӧй зыбь — ылысса штормлӧн коляс — ньӧжйӧник вӧтліс войвылӧ ляпкыдик гыяс.
Вӧлі лӧнь.
Ми пуктім мешӧкъяснымӧс да дыр сулалім гӧра йылын — любуйтчим мича, но грознӧй картинанас.
Зэв ыджыд кымӧр, кодлӧн шӧрыс — сьӧдовлӧз, доръясыс доналӧмаӧсь, — топӧдіс шондісӧ валань.
Кузьмӧсногыс сійӧ вӧлі крейсер кодь, сьӧкыд башняяса, форштевеньяса да ляпкыдик трубаяса, кытысь кӧсӧя лэбис сьӧд тшын.
Енэжджынсӧ займитӧм кымӧрыс кывтіс ньӧжйӧ, быд здукӧ пыр ёнджыка сукмис, а шондіыс, кодлы быть лоӧ кувны, но век на ён, венласис кымӧрыскӧд да эз кӧсйы сетчыны.
Сійӧ взрывайтіс, сывдіс, сотіс колючӧй вспышкаяснас чудовищеыслысь то башняяссӧ, то корпуссӧ, и корабельнӧй броняын артмӧм розьясті качлісны енэжӧ дрӧжжитысь, ловъя югӧръяс.
Тайӧ вӧлі саридз весьтын зэв мича, дженьыдик схватка.
Кымын гӧрдджык лолі кӧдзалысь дискыс, сымын мичаджыкӧсь да томджыкӧсь лоліны кымӧр весьтас кодзувъясыс.
Найӧ быдмисны, сӧвмисны, быд здукӧн лоины югыдджыкӧсь, а шондіыс, кодӧс венісны, но эз кув, сетіс кодзувъяслы ассьыс жарсӧ да пемыдыслы ненависть; сійӧ вӧйи кӧдзыд ваас пыр пыдӧджык и пыдӧджык.
Медбӧрын, сійӧ эз выдержит кымӧрыслысь сьӧктасӧ да поті корабль киль улын.
Саридз веркӧсті медбӧръяысь котӧртіс шонді югӧр, и сразу лои пемыд да гажтӧм.
Ме заводиті кӧртавны мешӧкӧс да видзӧдлывлі Сачков вылӧ.
Тайӧ несуразнӧй мортыс, коді, нёль такта моторысь да футбольнӧй площадкаысь кындзи, став вылас видзӧдӧ веськодя, нюмъяліс мечтательнӧя да яндысигмоз.
Синъяссӧ сійӧ вӧлі куньӧма, быттьӧ век кежлӧ кӧсйис кольны паметяс тайӧ тышыслысь грознӧй картинасӧ.
Ньӧжйӧник ме инмӧдчи мотористлы пельпомас.
Сачков быттьӧ садьмис да шензьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
— А лӧсьыд!..
Чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм лӧсьыд! — друг шуис сійӧ тіралан гӧлӧсӧн.
— Жаритны эськӧ ӧні яичница!
Позьӧ калбастор, но лук быть ковмас...
Кыдзи тэ ногӧн, Алёша?
Ме чӧв олігтыр мӧдӧдчи водзӧ.
Став механикъясыс ӧткодьӧсь.
Найӧ сорлалӧны байдӧгӧс сюзькӧд да збыльысь чайтӧны, мый сё свечаа лампа ёна мичаджык шондіысь.
Недыр мысти ми воштім трӧпасӧ да мӧдӧдчим веськыда кыддза вӧрті да ыжман кустъяс пӧвстті; ми лэччим саридзлань пыр улӧджык и улӧджык.
Вӧлі отлив кад.
Дзик миян водзын чусыда дзирдаліс кӧтасьӧм галькиа полоса, шуйгавылын ыджыд чарла моз нюкыльтчӧма Желаннӧй бухта, а веськыдвылын гӧрбыльтчӧма Сивуч ді аслас маяклӧн сьӧд башнянас, збыль, сьӧд башнянас, кӧть пӧраыс вӧлі нин сёр.
Менӧ шемӧс босьтіс, мыйла Костя дядь талун сёрмӧма.
Вӧлі нин кӧкъямыс час, и любӧй корабль, коді кытшовтӧ Зелёнӧй нӧрыс гӧгӧр, вермас зурасьны изъяс вылӧ.
«Быд вит секунда мысти кыкысь югнитлӧ еджыд би...»
Ми сулалыштім вит минут да бара мӧдӧдчим кустъяс пӧвстті.
Ме кӧсйи воны нӧрысӧдз отлив дырйи на, келӧмӧн вуджны Соболинка ю да вадор пӧлӧн бӧр локны отрядӧ.
Маршрут йылысь Сачков эз юась.
Сійӧ болскис ме бӧрся, тяпйӧдліс вомдоръяссӧ да бормочитіс быдтор йылысь, мый сылы тшӧктыліс гурсмунӧм кынӧмыс.
Ми кӧтасим коскӧдз, вирӧдз парсалім кияснымӧс, но век жӧ кималасӧнсорӧн петім эновтӧм фанза дорӧ, коді вӧлі гӧра бокын.
Кык во сайын тані овлӧма «чери кыйысь», кодлӧн вӧлӧма зэв мисьтӧм привычка мигайтчыны пӧнарнас японскӧй шхунаяскӧд.
Ми босьтім сійӧс зэра поводдяӧ, югдандор; босьтім тшӧтш и винчестерсӧ да записнӧй книжкасӧ, код вылын миян шифровальщикъяс ёнакодь жуглісны юрнысӧ.
Важ чери кыян пыжыс, кодӧс дӧмлӧма цинкӧн, куйліс на шор дорас.
Боцман, ме да Широких шочиника кыйсьылім тайӧ местаясас, и быдпӧрйӧ, кор войыс сулывліс миянӧс Зелёнӧй нӧрыс дорӧ, узьлім шоныд канъяс вылын.
Фанза дорсянь ми ещӧ ӧтчыд видзӧдлім маяк вылӧ.
Сійӧ битӧм.
Весиг вадорлань видзӧдысь стӧрӧжка ӧшиньяс пырыс биыс эз тыдав.
— Омӧлик делӧныс налӧн, — шуис Сачков, — видзӧдтӧ, кутшӧма торксьӧма пӧнарыс.
— Абу, абу сідз.
— Но, сідзкӧ, истӧгсӧ абу сійӧ зептас пуктӧмаӧсь.
Сійӧ видзӧдліс саридз вылӧ да чӧскыда очсыштіс.
— Ӧзтасны...
Вай мунам узьны, Алёша.
Тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын сійӧ тойыштіс ӧдзӧссӧ да пырис кӧдзыд фанзаӧ.
Джаджсьыс ме кималасӧн корси дзузган да истӧг да биаси.
Тані вӧліны ньӧр чукӧр, пӧрт да чайник.
Кодкӧ кыйсьысьяс пиысь, коді неважӧн на узьӧма тані, кольӧма, бур таежнӧй обычай серти, пачкаджын чай, китыр сов да виж салӧ кусӧк.
Пач ломзьӧдігкості буль-террак разьӧма пиньяснас мешӧкнымӧс да пырӧма сэтчӧ бӧжӧдзыс.
Ми кыским сійӧс сэтысь, вомас сійӧ кутіс яй кусӧк, а ачыс бура ёна польдӧма.
Ми водтӧдім сійӧс канъяс вылӧ да сьӧлӧм бурмытӧдз нӧйтім.
— Тыдалӧ, медальыс абу талы, — дӧсадапырысь шуис Сачков, — чайта, тайӧ помесь.
— Да... чипанлӧн да каньлӧн.
Часджын мысти ми пукалім пасьтӧг, пӧрччысьӧмаӧсь, пӧсь циновкаяс вылын, юим чай да ӧтвылысь видім бом-брам-тьерӧс...
III
«Быд вит секунда мысти кыкысь югнитлӧ еджыд би...»
Быдпӧрйӧ, кор пӧнарыс бергӧдчывліс вадорлань, фанза ӧшиньясын выйӧсьтӧм бумагаыс здук кежлӧ югдывліс.
А ӧні ӧшиньыс вӧлі пемыд.
Ме видзӧді бумага вылас да зіли тӧдмавны, мый нӧ лои Костя дядькӧд.
Висьмис?
Уси винтӧвӧй пос кузяыс?
Тӧла дырйи гумовтчис моторкаыс да вӧйи?
Карын важӧн нин сёрнитӧны, мый Костя дядь гусьӧник ветлывлӧ винала.
Но сідзкӧ, мый вӧчӧ сэки сменщикыс?
Узьӧ?
А гашкӧ, тшыки насосыс, коді качайтӧ пӧнарас карасинсӧ?
Кымын унджык ме думайті, сымын ёнджыка тревожитчи.
Вӧлі четверг.
Тайӧ лунӧ карын вӧлі виччысьӧны «Чапаевӧс» уна тральщикъяскӧд да кык пловучӧй кранкӧд.
Став судноясыс локтӧны вӧлі тӧдтӧм туйӧд Одессасянь...
А мый эськӧ?..
Ӧд кольӧм во пуксьӧма жӧ вӧлі изъяс вылӧ «Минни-Галлер»...
Ме чӧвті пельпом вылӧ бушлатӧс да петі фанзаысь.
Ни би, ни шы.
Саридз вылын некод эз тыдав, енэжыс кодзула.
Шуйгавывсянь, Желаннӧй бухталадорсянь, ньӧжйӧник кыссис ру, сылӧн сутш-орӧм дорыс вӧлі джуджыд ледник кодь.
Ме пыри фанзаӧ, садьмӧді Сачковӧс да висьталі, мый пырысь-пыр жӧ колӧ мунны карӧ.
Улі трӧпаӧд кӧ мунны, сизим час мысти зэв бура позьӧ воны портӧ.
Тайӧ пӧрйӧ Сачков эз кут вензьыны.
Чӧв олігтыр сійӧ пасьтасис да сӧмын фанзаысь петігӧн нин юаліс:
— Сідзкӧ, «Чапаев» миянӧс виччысьлас?
— Эн йӧйтав.
А тэ ногӧн, мый эськӧ?
— Вуджны...
— <ns>Мый-ӧн</ns>?
— А тайӧн... пыжнас.
Ми видлалім пыжсӧ.
Буракӧ, сійӧ миянысь, кыкнаннымлысь арлыдӧс содтӧм бӧрын, ёна на пӧрысьджык.
Бортъясыс сылӧн зэв ёна крӧшитчӧмаӧсь, горнӧй юяс кузя ветлӧмысь пыдӧсыс ёна бырӧма, вӧснялӧма, весиг чунь улад нюкыльтчӧ.
Кык зэв ыджыд розь вӧлі дӧмӧма жӧч торъясӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ вӧлі важ топольысь вӧчӧм горт и ёна важмӧм нин горт.
Ме пыр жӧ висьталі Сачковлы ассьым думъясӧс, но сійӧ сӧмын вильыша пыркнитіс юрсӧ:
— Кутчысяс...
Кутшӧмкӧ миляджын...
— Но мӧдаръюгыдӧдз матынджык на...
— Эн повзьӧдлы...
Висьтав веськыда — он лысьт...
Ме верма и ӧтнам.
Менӧ эз Сачков убедит, а беспомощнӧй, унмовсьӧм маяклӧн видыс.
Гажтӧм вӧлі видзӧдны битӧм пемыд саридзас, Костя дядьлӧн югъялысь кодзувтӧм саридзас, а ӧд сійӧ ӧкуратнӧя мигайтіс став корабльяслы.
Дас минут мысти ми вӧлім вис шӧрын нин.
Бӧжсяньыс ме кураси дженьыдик пелысӧн, а Сачков пукаліс пыж шӧрас кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн да кокньыдика отсаліс меным кияснас.
Ваыс булькакыліс дзик пыж дорыштіыс, но пыжыс муніс ӧдйӧ, квайт ӧпаснӧя шлюпкаысь эз надзӧнджык.
Недыр мысти ме казялі, мый Сачков кыдзкӧ тешкодя йӧжгылясьӧ пыжас.
— А тӧдан мый, — йӧжгылясигтыр сійӧ шуис, — тэ, пӧжалуй...
— Эн бергав...
Мый нӧ лои?
— Нинӧм... ме сідз... нинӧм.
Ме копыртчи Сачковлань и гӧгӧрвои, мый моторист пукалӧ коскӧдзыс ваын.
Дӧмасъясыс кульыштчӧмаӧсь, пыдӧссяньыс и кыкнан бортсяньыс ваыс дзулльӧн пырис.
— Кой, чӧрт пи!
Мый нӧ тэ чӧв олін?
— Ог вермы... ме улын <ns>фонта...</ns>
Бушлатъяснымӧс да гачьяснымӧс ми пӧрччалім ваын.
Ок, и кӧдзыд жӧ вӧлі сентябрся рам саридзыс!
Йиа асыкӧн топӧдіс морӧснымӧс да горшнымӧс.
Окота вӧлі бӧр бергӧдчыны, вадорӧ, петны сьӧд, кӧдзыд васьыс.
Но Сачков вартчис водзын нин, быттьӧ йӧктіс, бергӧдліс юрсӧ да сюся креставліс саридзсӧ саженкаясӧн.
Бур зонмыс!
Сійӧ муніс атакаӧ моз, некодкӧд эз сӧветуйтчы, пӧсь сьӧлӧмыскӧд кындзи.
Татшӧм смел йӧзыд, найӧс кӧ не кутны коклябӧрӧдныс, дасьӧсь макнитны саридз вомӧн.
Но сэки мӧвпавны вӧлі некор.
Куӧй менам сотчис щӧкасянь коклябӧрӧдз.
Ме вартчи лягуша моз, эг зэв ӧдйӧ, но зіли не кольччыны Сачковысь.
Кадысь кадӧ ми, быттьӧ нерпаяс, чургӧдлім юрнымӧс васянь вывлань, медым бурджыка видзӧдлыны маяк вылӧ.
Но сійӧ вӧлі пемыд, лӧнь ва да кодзула енэж костын тайӧ ляпкыдик столбыс, — ни би, ни шы, код серти позис эськӧ тӧдны, мый ді выліас олӧны!
Тревожитчӧм да кӧдзыд вӧснаыс ми мунім водзӧ пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык.
Костя дядь абу сэтшӧм морт, медым ӧзтыны ассьыс мигайтчанторсӧ первой кодзулысь сёрӧнджык.
Сачков век на вартчис саженкаӧн, щӧгӧляйтіс лӧсьыда макнитӧмнас да кинас гораа шлёпнитӧмнас.
Быд ырыштчигӧн тельняшкаыс сылӧн тыдовтчыліс коскӧдзыс, но недыр мысти сійӧ дӧзмис петкӧдлыны ветрянӧй мельничатӧ.
Сійӧ кутіс пыдӧджык вӧявны, кашкыны, гырддзаясыс кутісны инмавны ва веркӧсас, и медбӧрын вӧйи саридзас пельпомӧдзыс.
Ми вартчим орччӧн, шочиника, быттьӧ команда серти, кыпӧдчывлім вылӧджык.
Діыс кажитчис ылынджык сы серти, кыдз сійӧс аддзан гӧра йывсянь.
— Мыйла сійӧ оз звӧнит? — сьӧкыда лолалігтыр юаліс Сачков.
— Сы вӧсна, мый бура тыдалӧ, — шуи ме.
Ыркнитіс тӧв да ас бӧрсяыс серӧдіс ва веркӧссӧ.
Кутшӧмкӧ узьысь чери чеччыштіс ме дорын.
Кӧдзыд ваас кокъясӧй кутісны турдыны.
Медым шонтысьыштны, ме воді бок вылӧ да мӧдӧдчи овер-армон, кокъяснам уджалі ножичӧн моз.
— Мыйла сійӧ оз звӧнит? — сьӧкыда лолалігтыр юалі ме.
— Сы вӧсна, мый <ns>шт-тиль</ns>, — вочавидзис Сачков.
— Кынмин?
— <ns>Т-тэныд т-тайӧ к-кажитчӧ</ns>...
Сачков кутіс пыр ёнджыка кольччыны, бормочитіс ныр улас мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс.
Вадорӧдзыс сё кымын метр вотӧдз, быд кыв бӧрын косталӧмӧн, сійӧ веськыда шуис:
— Но... тэ... эн виччысь... ме ньӧжйӧник.
— Мый, Ростя, кынмин?
Сійӧ серӧктіс да друг, юрсӧ лэптӧмӧн, кокниа мӧдӧдчис саженкаӧн.
— <ns>Б-босьт</ns> веськыдвыв... <ns>П-петам к-кыкла-д-дорсянь</ns>.
Сійӧ сёрнитіс спокойнӧя, и ме эски: эг виччысь, эг бергӧдчыв асныра дінӧ.
Діыс вӧлі матын нин.
Тревожитчӧм да кӧдзыд вӧсна ме тэрмаси маяклань...
Кыдзи ме ачымӧс ёри бӧрыннас, час мысти!
Меным тыдаліс быгйӧсь вадорыс да кырта вылын ветряклӧн пемыд вуджӧрыс.
Бордъясыс эз вӧрны, кӧлӧкӧлыс чӧв оліс.
Ичӧтик ді весьтын вӧлі гӧраясын моз шынитӧв, мый оз зэв овлы татшӧм местаясас.
Весиг гыясыс, кодъяс векджык овлӧны гырысьӧсь да збойӧсь, кайисны вадорас кок чунь йыланыс, надзӧник чушкигтыр.
Недыр мысти кӧдзыдсӧ ме эг понды чувствуйтны.
Кыдзи автомат, кодлӧн заводыс помасьӧ нин, ме надзӧник кусыньтлі да шыбитлі водзӧ паськӧдӧм да кӧдзыдсьыс позялӧм чуньяса киясӧс.
Кокъяс?
Найӧ важӧн нин эз кывзысьны менсьым.
Веськыдыс кыдзкӧ уджаліс на, но шуйгаыс кыссис ме бӧрся буксир йылын моз да быттьӧ эз вӧв аслам.
Ог тӧд, ме вартчи али эг, гашкӧ лои тельняшкаӧ пасьтӧдӧм буёкӧн.
Вадорыс эз кут матысмыны.
Сійӧ вӧлі орччӧн, гӧрба да пемыд...
Ещӧ дасысь ӧвтыштны, ещӧ витысь...
И друг ме повзьӧмла зэв ёна дрӧгмуні.
Мыйкӧ зэв кузь, сибдалысьтор визьнитіс менам кынӧм да пидзӧсъяс кузя.
Ме мыйвынысь ӧдӧбті водзӧ.
Ещӧ лёкджык!
Ӧнӧдз ме эг веритлы осьминогъяслӧн усьласьӧмъяс йылысь сёрнияслы.
Найӧ — попугайлӧн кодь ныра нильӧг, бледнӧй тварьясыс, кодъяс веськавлісны чери кыйысьяслӧн тывъясӧ, вӧліны вывті посниторъясӧн, медым наысь повны.
Но тані, вадоркӧд орччӧн, изъяс весьтын...
И бара кынӧмӧ да кокъясӧ зэв мустӧма, кокниа инмӧдчӧм...
Кодкӧ осторожнӧя видлаліс менӧ.
И сӧмын сэки, кор орӧді голя бердысь вӧсни плеть, ме гӧгӧрвои: ме улын вӧліны водоросльяс...
Налӧн зэв кузь плетьясыс кыпӧдчӧны ва пыдӧссянь да артмӧдӧны тшем сук заросльяс, парма дорысь ёна кузьджыкӧс да сукджыкӧс.
Опытнӧй вартчысьлы татшӧмторйыд веськодь.
Но мый вӧчан, вирыдкӧд кӧ тшӧтш и воляыд кынмис!
Некод эз аддзыв менсьым финишӧс.
Ме верми эськӧ шуны, мый моряк пыркнитчис да, повзьӧм вылас сералігтыр, ньӧжйӧник вартчис да воис вадорӧдз.
И тайӧ оз ло вернӧ.
Менам медпервой чувствоӧн вӧлі повзьӧм.
Мед нин, шуам, пӧдін тэ сӧстӧм, сьӧкыд гы улӧ.
Но мӧд делӧ — дзугсьыны нильӧг да крепыд петляӧ, кытысь кылӧ иод дук, пессьыны да эбӧстӧ воштӧм бӧрын вӧйны ва пыдӧсӧ.
Яндысьтӧм, подлӧй, жестокӧй повзьӧм шыбитіс менӧ ва веркӧсӧ да тӧлӧн моз вӧтліс вадорлань.
Ме вунӧді маяк йылысь, Костя дядь йылысь, весиг Сачков йылысь, коді бультікасис ме бӧрвылын.
Вадор!
Сійӧ вӧтліс менам юрысь ставсӧ, мый йылысь ме думайтлі минут сайын на.
Кыдзи пон, кодлы сьыліас ӧшӧдӧмаӧсь из, ме никсі да зіли воны му вылӧ, кучкалі ваас да галькиас, кор ме тӧдлытӧг вои нин вадорӧ.
Помнита, кыдзи ме бауӧн петі ді вылӧ, кысси водоросльясӧдз да китыр нетшышті найӧс, а сэсся заводиті вирӧдз ниртны турдӧм кокъясӧс.
А бӧрынджык, кор шоналышті, вои и ас садьӧ, и меным лои яндзим.
Первой думышті Сачков йылысь.
Сійӧ вӧлі меысь шуйгавылынджык, и сылы колӧ вӧлі воны ді вылас войвывсянь.
Ме котӧрті вадор пӧлӧн, чуксалі Сачковӧс.
Шычнирач... пемыд... кӧдзыд... кодзувъяс.
Гашкӧ, моторист петіс лунвылӧджык?
Дісӧ кыкысь гӧгӧртӧм бӧрын ме век жӧ аддзи Сачковӧс.
Сійӧ вӧлі вадорсянь дас кымын метр ылнаын и, кыдзи меным кажитчис, ньӧти эз вӧр.
Ме чукӧсті сійӧс...
Ыръянитӧм вӧсна али слабмӧмыс вӧсна, но Сачков эз шыась, а сӧмын юрнас довкнитіс.
Ме пыри ваас да кватиті... шар.
Сійӧ, мый меным пемыдас кажитчис мотористлӧн юрнас, вӧлӧма сетка пытшкын ыджыд стекляннӧй поплавок.
Татшӧм шаръяс, кодъясӧс орйӧдлӧ шторм, уна сюрс плавайтӧны Камчатка вадор пӧлӧн...
Поплавокыс надзӧник матыстчис вадорлань, качайтчис ляпкыдик гыяс вылын.
Тайӧ здукӧ меӧдз кыліс гальки вылын дзуртыштӧм.
Кодкӧ ичӧтик тушаа да сьӧд бушлата котӧртіс гальки кузя.
Ме чукӧсті смотрительӧс, но воча кыв пыдди кыліс понлӧн никӧстӧм да бубенцыӧн зёльӧдчӧм: ме дінӧ ӧтпырйӧ локтісны кӧза да пон.
Лайка понйыс инмӧдчис уль нырнас меным киӧ, бӧр уськӧдчис да сувтіс: прӧверяйтӧ, муна али ог сы бӧрся.
Сэсся сійӧ кутіс увтчыны.
Сійӧ чуксаліс маяк дінӧ, ді асыввывланьӧ, но ме век на надейтчи аддзыны Сачковӧс да бӧр бергӧдчи вадорлань.
Понйыс тӧвзис пемыдас.
Ме надзӧник куті восьлавны лӧнь ва пӧлӧныс.
Лайка пон увтчис пыр ёнджыка и гораджыка.
Сійӧ котӧртӧма водзлань да виччысис менӧ ділӧн асыввыв дорышас, дзик ва дорас.
Ме эг тӧд, мыйла сійӧ пессьӧ, и кӧсйи мунны водзӧ, но лайка пон кутчысис пиньнас тельняшкаӧ.
Сійӧ кыскис менӧ веськыда саридзас.
И сэки ме аддзи Сачковӧс.
Моторист кымыньӧн куйліс ваын, вадорсянь вит кымын метр сайын.
Тыдалӧ, сійӧ сэтшӧма слабмӧма, мый абу вермӧма сувтны вильыд изъяс вылас.
Коньӧрӧй...
Сійӧ юӧма талун ёна унджык сы серти, мыйта юлӧма аслас став олӧм чӧжыс.
Нелямын кымын минут чӧж ме веськӧдлі да кусыньтавлі сылысь кияссӧ, и быд нюжӧдігӧн моторист вомысь ылькйис ва, кыдзи помпа помысь.
И со ме кылі, кыдзи сьӧлӧмыс дрӧгмуніс.
Сачковлӧн телӧыс вӧлі кӧдзыд, эз вӧрзьыв, сьӧкыд, но синлысъясыс вӧрисны нин и колӧ на вӧлі сыкӧд ноксьыны.
Ме муртса верми пыртны мотористӧс стӧрӧжкаӧ да пуксьӧді сійӧс стен бокӧ; куті корсьны истӧг.
Кодкӧ пач бокын топчан вылын узис.
Ме малышті сылысь бриттӧм бансӧ, чуньяссӧ, пельпомсӧ.
Бушлат зептас шаркнитіс кӧрӧбка...
...Истӧгыс ӧзйис.
Нинӧм тревожитчанаыс.
Ставыс, кыдзи важӧн, тулыснас.
Кык кичышкӧд костын порт-артурсаяслӧн фотокарточкаяс, сутуга йылын ӧшаліс ыргӧн лампа, ас киӧн вӧчӧм, еджыдӧдз ниртӧм пызан.
Чайник, нянь тор, кык консерв банка.
Тыдалӧ, кӧзяеваыс неважӧн на ужнайтӧмаӧсь.
Топчан вылын кымыньӧн узис смотрительлӧн сменщик.
Вӧвлытӧмтор — зонмыс весиг сапӧгсӧ абу пӧрччӧма.
Стенын ӧшалысь гӧгрӧс часі — смотрительлӧн гордостьыс — кучкис дасысь.
Ме ӧзті лампа да бурджыка гӧгӧрбок видзӧдлі.
Первой, мый ме думышті — сменщикыс код: сэтшӧм неестественнӧя, кыдзсюрӧ сійӧ водӧма.
И сӧмын сэки, кор пӧнарщикӧс куті треситны пельпомӧдыс, гӧгӧрвои, мый сійӧ кулӧма...
Вомыс сылӧн вӧлі паськыда восьса, пӧдушкасӧ, кодӧс вӧлі киськалӧма турунвиж, шома кӧра ваӧн, ставсӧ курччалӧма.
Исказитчӧм да лӧзӧдӧм чужӧмыс, быттьӧ сійӧс пӧдтӧмаӧсь, кусыньтчӧм чуньясыс, мый овлӧ судорога дырйи, — ставыс тайӧ висьталіс сы йылысь, мый сійӧ кулӧма сьӧкыда.
Жырйын смотрительыс эз вӧв.
Ме уськӧдчи вылӧ, нильӧг пос тшупӧдъясӧ джӧмдалігтыр.
Костя дядь куйліс пӧнарнӧй площадка вылын.
Маяклӧн стеклӧясыс вӧлі восьсаӧсь, и часӧвӧй механизмыс дзизгигтыр бергӧдліс ичӧтик гӧгрӧс щитсӧ.
Смотритель гӧгӧр гылалӧмаӧсь истӧг тувъяс.
Тыдалӧ, луннас на, кор Костя дядьлы лоӧма сьӧкыд, кӧсйӧма ӧзтыны пӧнарсӧ...
А гашкӧ, и ӧзтіс, но эз вермы пӧдлавны тӧвладорса ӧшиньсӧ...
Смертьыс шутитӧма Костя дядь вылын, кор сійӧ вӧчӧма сылысь мелі чужӧмсӧ шпыннялысьӧн.
Синкымъяссӧ старик лэптӧма вывлань, ӧти синсӧ куньӧма, вомыс кузя нюжалӧма.
Кажитчис, мый со сійӧ вӧрзяс да сибдӧм кыз гӧлӧсӧн шуас:
«Муна, вокъяс, мигайтышта японскӧй енлы».
Ме копыртчи старик дінӧ да бара кылі сысянь синтӧ сёйысь, чӧскыдтӧм дук.
Косьмӧм вос туйяс тыдалісны бушлат вылас да кӧрт джоджас.
Кыкнан кинас смотритель кутчысьӧма бушлат воротникас.
Ӧти кизь нетшыштчӧма нойнас да туплясис неылын.
Ме пукті сійӧс зептӧ.
Вирӧй кучкис юрӧ — меным вӧлі жар.
Йиа кӧдзыд ванна бӧрад да мотористкӧд ноксьӧм бӧрын ме омӧля соображайті.
Виӧмаӧсь?
Кор, мый вӧсна?
И некутшӧм гыж туй...
Пӧдтӧмаӧсь?
Кодъяс?
Ерунда.
Ме лэччи чуланӧ, кӧні хранитчисны запаснӧй горелкаяс, флагъяс, ракетаяс, да восьті вахтеннӧй журналысь сійӧ листбоксӧ, кытчӧ гижӧма сентябр 14 лун йылысь.
«...6 час.
Сэзь.
Тӧлыс куим балл.
Нёль миля ылнаті муніс китобоеч.
Курсыс — норд...
...11 час.
Сэзь.
Кык японскӧй шхуна.
Нимъяссӧ эгӧ тӧдмалӧй.
Курсыс — зюйд-ост...»
Стариковскӧй пельӧса почеркӧн, коді вӧлі сейсмограф гижӧд кодь, пасъялӧма ставсӧ, мый Костя дядь аддзылӧма тайӧ лунас.
Танкер...
Кавасаки...
Снабженец.
Бара китобоеч...
Некутшӧм происшествие...
И сӧмын уліас, веськыд пельӧсас, видзӧдлӧм бӧрын, кытчӧ гижалӧны ставсӧ корабельнӧй распорядок йылысь, ме аддзи татшӧм гижӧд:
Луншӧр бӧрын 2 час.
Ӧбед кыдзи век овлывлӧ.
Греча рок, кык банка чери консерв.
Урюк.
2 час 50 мин.
Босьтчим быдлунъя уджӧ: ветряклысь станинасӧ краситім, керка гӧгӧр весалім.
3 час.
Младшӧй пӧнарщик Алексей Довгалёв висьмис да водіс вольпасьӧ.
Кынӧмсӧ орйӧдлӧ.
Восӧдӧ.
Эм подозрение чери консерв вылӧ.
Примитӧма мераяс.
Сознаниеыс бур.
3 час 30 мин.
Татшӧм жӧ признакъясыс и маякса начальниклӧн.
Кынӧмас быттьӧ би ӧзйӧ.
Восӧдӧ.
А. Н. Довгалёвӧс войтӧв кыскалӧ, вомсьыс быг петӧ.
Сознаниеыс бур.
3 час 47 мин.
Син водзас пӧ пемыд.
Ки-кокыс лӧзӧдӧ.
Кор юалі, кыдзи чувствуйтӧ асьсӧ, вочавидзис:
«Водз на дзебан...
битӧ ог аддзы».
Та бӧрын признакъяссӧ эг аддзы».
«Признакъяс» кывсӧ вӧлі черкнитӧма, а выліас ӧкуратнӧя гижӧма: «пульссӧ».
Водзӧ ме эг лыддьы.
Меным кажитчис, быттьӧ руыскӧд тшӧтш діланьӧ кывтіс пароходлӧн тутсӧм шы.
Пароходыс тутсіс дугдывтӧг, сибдӧм гӧлӧсӧн, ритмичнӧя.
Али тайӧ дзизгис да башняас резонируйтіс часӧвӧй механизмыс?..
Маякыс вӧлі кулӧма.
Чусмӧм синнас сійӧ видзӧдіс пемыдас.
«Быд кык секунда мысти кыкысь югнитлӧ еджыд би»...
Ме помниті сӧмын ӧтитор: би!
Но кокниджыка позис ӧзтыны зэр улын кер, а не тайӧ зэв ыджыд лампасӧ, горелка пыддиыс кутшӧмкӧ тешкодь колпакъяса лампасӧ.
Сійӧс гартлӧма ыргӧн трубкаясӧн; сылӧн став рӧмпӧштанъясыс ӧні отражайтісны сӧмын спички югӧр: сійӧ вӧлі кӧдзыд, сы дінӧ некод абу матыстчылӧма.
Посни кранъяссьыс ки вылӧ резіс не то карасин, не то маслӧ.
А тутсӧм шыыс пыр ёнджыка, пыр тревожнӧйджыка горзіс...
Би!
Ӧні ме аддза нин вӧлі Зелёнӧй нӧрыс сайсянь тыдовтчысь пароходъяслысь иллюминаторъяссӧ.
Корсюрӧ руыс бырлі, и сэки тыдалісны, кыдзи югъялӧны зэв уна бияс.
Истӧг кӧрӧбын коли вит тувйысь не унджык.
И друг ме гӧгӧрвои — маяксӧ не ӧзтыны.
Саридз вылысь бияссӧ аддзӧм бӧрын ме ёна ышті, но регыд мысти куті действуйтны спокойнӧя.
Ме лэччи площадка вылӧ да понді чукӧрӧ кыскавны ставсӧ, мый ваялӧма смотритель: потшъяс, циновкаяс, пӧв торъяс, тыртӧм ящикъяс.
Сэсся ме гӧгыльті бӧчка да тэрмасьтӧг киськалі лӧп чукӧрсӧ карасинӧн.
Би!
Сійӧ кыпӧдчис мачтаясысь вылӧджык, маякысь вылӧджык, самӧй кодзувъясӧдзыс.
Ӧні сӧмын синтӧмъяс да узьысьяс эз аддзыны эськӧ сигналсӧ.
Ме босьті сиралӧм тыв тор, ӧзті да лэпті бамбукӧвӧй зіб йылӧ, а сэсся мӧді сійӧн сынӧдас ӧвтчыны.
IV
Мый вӧлі водзӧ, омӧля помнита.
Саридзыс кутіс ӧтарӧ-мӧдарӧ качайтчыны, быттьӧ кӧсйис ді вылас пӧрны.
Маякыс нёровтчис.
Сынӧдтіыс мӧдіс кывтны стекляннӧй палочкаясысь да запятаяясысь артмӧм чӧртыс тӧдӧ мый.
Горзісны лэбачьяс.
Саридз весьтӧ кыпаліс шоныд ру, ме кайи винтӧвӧй пос кузя асъя сэзь енэжас.
Меысь уліті кывтісны кымӧръяс, вылітіджык, чугуннӧй пос кузя, котӧртісны смотрительлӧн крепыд кокъясыс.
Костя дядь кайис саридз весьтӧ пыр вылӧджык и вылӧджык; кутіс тыдавны океаныс ставнас, веж діяснас да корабльяснас, кодъяс мунӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Сэсся поскыс башняас заводитіс бергавны, кыдзи мясорубкаын винтыс.
Тӧлыс нӧбӧдіс менсьым бескозыркаӧс.
Кыкнан кинам ме кутчыси перилӧясӧ да мӧді бергавны труба пытшкас.
Дыр-ӧ тайӧ кыссис, ог тӧд.
Садьмӧдіс менӧ кӧлӧкӧл.
А кор ме синмӧс восьті, то дыр эг вермы гӧгӧрвоны, мыйла менам кокъясӧй сэтшӧм кузьӧсь.
Улын муртса югъяліс руӧн вевттьӧм ва.
Корсюрӧ руыс кизьӧрмывліс; сэки менам кокъяс дорын тыдовтчылісны быгйӧсь полоска да сьӧд изъяс.
Дыр мысти ме гӧгӧрвои, мый кымыньӧн куйла пӧнарнӧй площадка вылын, а юрӧс да киясӧс сюйсьӧма решётка костъясас.
Кыдзи тайӧ лои, ӧнӧдз ог тӧд.
Буракӧ, асъядорыс менам кавшассьӧма площадка вылас да татчӧ и уссьӧма.
Ӧні тӧлыс вӧтліс русӧ вадорлань.
Ветрякыс бергаліс, важ кӧлӧкӧл кыз гӧлӧсӧн юасис руыслысь:
«Вӧлі-ӧ бой?
Вӧлі-ӧ бой?»
Сэсся надзӧнджык заводитіс кучкавны, быттьӧ кывзіс саридзлысь бузгысь шысӧ, да вочавидзис важнӧя да норакодь:
«<ns>Пыдӧ-ӧ... Пыдӧ-ӧ... Пыдӧ-ӧ...</ns>»
Кажитчӧ, менам заводитчис горячка.
Помнита, ме лэччи уліас, стӧрӧжкаӧ, да понді сӧвтны Сачков вылӧ одеялӧяс, брезентъяс, полушубокъяс, плащьяс — ставсӧ, мый верми аддзыны вешалкаысь да кладӧвӧйысь.
Та бӧрын ме мыйлакӧ кӧмалі резинӧвӧй сапӧг да, пиньясӧн зяткигтыр, пыри трапье пытшкӧ.
Ме топӧді солассьӧм да кӧтасьӧм Сачковӧс, и ми ӧтлаын сыкӧд пондім кывтны «Чапаевлы» воча.
А сэсся — ставыс гудыртчис.
Катер стучитӧ, пель дорын ва булькакылӧ, пӧсь зэр киссьӧ, вомын кружка дор.
Кодлӧнкӧ кӧдзыд кияс менам куш мыш вылын, кыліс чӧскыдтӧм аптека дук.
Ме вунӧді нимъяссӧ, чужӧмъяссӧ, кадсӧ — ставсӧ, смотритель бушлатысь кизьсӧ кындзи, кодӧс ме топӧді кулакӧ.
Мыйлакӧ меным кажитчис, мый кизьсӧ кӧ вошта — вошта ставсӧ.
Кодкӧ босьтчыліс мыйвынсьыс разьны кулакӧс.
Ме чорыда водзсаси, чуньяссӧ чегъялі, кажитчӧ, весиг курччи противниклысь кисӧ.
И победиті.
Кизьыс коли ме ордын.
Ме дзеби сійӧс вольпась улӧ да босьті сійӧс сӧмын войнас, кор некод эз вӧв.
Кӧлӧкӧлыс, бур стӧрӧж, менам другӧй, дугдывтӧг юргис, висьталіс опасность йылысь, эз сет меным узьны.
...А кор сійӧ ланьтіс, ме восьті синъясӧс да аддзи ас дінысь Колосковӧс.
Сійӧ, свежӧй да кӧдзыд, пукаліс табуретка вылын да зілис пиньнас кӧртавны тесёмкаяссӧ.
Больничнӧй халат сосъясысь быдса весьт мында чурвидзисны сылӧн зэв ён киясыс.
И Сачков тані жӧ вӧлі; сійӧ серьёзнӧй, жугыль, тэрмасигас халатсӧ пасьталӧма восьсаиннас водзӧ.
Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ полігтыр, кыдзи сирӧта ассьыс кулӧм дядьсӧ, да та дырйи гораа нускис...
Ме кӧсйи юавны, мый лои, но Колосков лэптіс кисӧ — эз сет юавнысӧ.
— Ставыс бур, — шӧпнитіс сійӧ, — ми докторкӧд сӧмын на тіянӧс видлалім.
— Ерунда, — подтвердитіс Сачков, — мен кажитчӧ, тэ воддза серти ёна здоровджык.
— Ме кӧсъя тӧдны...
— ...мый выльыс? — панйис Колосков.
— Гӧгӧрвоа.
Владивостокысь вайисны апельсинъяс, кышыс кызкодь, но справляйтчам.
Поводдяыс абу жӧ омӧль, квайт кымын балл.
Мый ещӧ?
Боцман пиньяссӧ лечитӧ...
Мӧд экипажын нывбабаяс ӧшлісны турунвиж рӧма занавескаяс...
Ничево, абу мисьтӧмӧсь...
— А маяк?
— Аски отрядлӧн сборнӧй ворсӧ портлӧн сборнӧйлы паныд, — тэрмасьӧмӧн шуис Сачков.
— Кӧні «Чапаев»?
Ме бияссӧ аддзылі.
— Ставыс бур...
Левӧй крайнымӧс ковмис вежны.
— Дугды...
Ме юала: мый маяк вылын?
Сачков ланьтіс, а лейтенант быдног кутіс бергӧдлыны каллян мундштуксӧ.
Сійӧ дыр гудйис мундштуксӧ истӧг тувйӧн, видзӧдліс югыд вылӧ, сэсся надзӧник вочавидзис:
— Интереснӧй вӧт...
Ті прӧстудитчӧмныд кыйсиганыд...
Помнитанныд, келӧмныд ю вомӧн?
Вот ті и...
А вообщӧ... узьны колӧ, Олещук...
Узьны...
— Кор тайӧ вӧлі?
— Кыйсьӧмыс?
Тӧлысь сайын.
Кыв шутӧг ме нюжӧді киӧс пӧдушка улӧ да босьті сэтысь кизь, Костя дядьлысь кутша важ кизьсӧ, кодӧс кышӧма сьӧд нойӧн.
Колосков видзӧдліс сы вылӧ да бергӧдчис.
Ӧшинь сайын саридзыс вӧлі скӧр да лӧз.
Дубъяс вылын куйліс лым.
— Тайӧс ті вӧтӧн аддзылінныд, — пыр ассьыс долис сійӧ.
1938
{Диковскӧй С. В. (комиӧдіс Мезенцев С. А.) @ Главнӧйыс — выдержка @ висьт @ С. Диковскӧй. «Смелӧй» катерлӧн приключениеяс @ 1956 @ Лб. 100‒126.}
ГЛАВНӦЙЫС — ВЫДЕРЖКА
I
Вадор вылын овнытӧ саридз дорысь кокниджык.
Сэні абуджык руа, он сідз рискуйт сибдыны ляпкыдінӧ, а главнӧйыс, абуӧсь сійӧ вель уна условностьясыс, кодъяс сулалӧны корабль туй вылын, быттьӧ вешкаяс.
Кӧть мый, а саридз вылад абу нин сэтшӧм паськыд, кыдзи позьӧ чайтны, кор вадорсянь видзӧдан пароход тшын вылӧ.
И со пример.
Куим миляысь не ылынджык тані ставсӧ шуӧны аслас нимнас — гусясьысь — сійӧ гусясьысь, закон — сійӧ закон да пуля — сійӧ пуля.
Вадорын командуйтам ми: «Стоп машина!
Босьтӧй помсӧ!»
Но сулалӧ сӧмын хищниклы петны запретнӧй зона сайӧ, кыдзи гусясьысьыд лоӧ господин промышленник, а гусялӧм камбала — священнӧй собственность.
...Ӧти кывйӧн кӧ, «Осака-Мару» сулаліс вадорсянь стӧч нёль миля сайын.
Сӧмын ылісянь ми вермим любуйтчыны сьӧд мачтаяснас да пароход трубаас фирмалӧн кельыдлӧз марканас.
Тайӧ вӧлі вель ыджыд пӧсудина — кӧкъямыс сюрс кымын тонна вылӧ, кыйдӧссӧ керны паськыд площадкаяса, джуджыд трюмъяса да зэв уна лебёдкаяса да стрелкаяса, кодъяс копыртчӧмаӧсь бортъяс весьтас, — быдса крабӧвӧй завод, кӧні олісны витсёысь не этшаджык кыйсьысь да рабочӧй.
«Осака-Мару» бокын сулаліс пароход-снабженец; сылӧн трубаыс муртса вӧлі воӧ «Осака-Марулӧн» ходӧвӧй мостик весьтӧдз.
Сійӧ сӧмын на ректӧма из шом да ӧні босьтіс краболов вылысь консервъяс.
Пароходъясыслы Колосков радліс, кыдзи важъя тӧдсаяслы.
— Буретш ӧбед кежлӧ, — мигнитіс сійӧ, — тіян крабъяс, миян компот!
Да ми и збыльысь вӧлім тӧдсаӧсь.
Быд тулыс, апрель 15‒20 лунъяс гӧгӧр, краболов воліс Оката саридзӧ да чӧвтліс якӧрсӧ вадорсянь бура ылі местаӧ.
Сійӧ дугдывтӧг, зіля, делӧвитӧя гусясьліс Камчаткалӧн рытыввыв вадор пӧлӧн, быд во пӧльзуйтчис та дырйи ӧти и сійӧ жӧ методӧн.
Рытнас, кор «Осака-Мару» вӧлі аддзӧ, мый матын абу пограничнӧй катер, лэдзліс кыкнан бортсяньыс зэв уна кавасаки да пыж — быдса флотилия.
Кыйсян угодьеа сё кымын зэв посни да визув суднояс мӧдӧдчылісны вадорлань краб кӧсякъяслы воча да вӧйтавлісны гырысь стекляннӧй табъяса тывъяс.
А югдандорыс флотилияыс босьталіс уловсӧ — уна сюрс крабъясӧс, кодъяс дзугсьӧмаӧсь тыв синъясӧ асланыс чуткасьысь панцырьяснас да клешняяснас.
Тайӧ вӧлі конвейернӧй лента кузя гусясьӧм, — веськыда вапыдӧсса изъяссянь пуан ва тыра чанъясӧдз.
И сэки, кор став тайӧ хищник чукӧрыс ноксис вадорын, налӧн зэв ыджыд кӧзяинныс тасянь бура ылын спокойнӧя тшыналіс.
Гӧгӧрвоана, мый краболов весьтын бӧчкаын чурвидзис наблюдатель.
Муртса на «Смелый» мыччис мачта йывъяссӧ, кыдз тай «Осака-Мару» тревожнӧя горӧдіс.
И пыр жӧ, кыдзи компаслӧн стрелкаяс, пыжъясыс бергӧдісны нырнысӧ паськыд саридзлань.
Та вылӧ видзӧдны вӧлі зэв интереснӧ: гӧгӧрбок тыдалӧны еджыд гребеньяс, стучитӧны моторъяс, горзӧны танкеръяс, кодъяс тэрмӧдлӧны кыйсьысьясӧс.
Борт сайӧ лэбисны крабъяс, моторъяс тшынсорӧн сьӧласисны: «Делӧыс таб-бак.
Делӧыс таб-бак!»
А сійӧ, коді эз удит лэптыны тывсӧ, вундіс снастьсӧ пуртӧн, но эз вунӧд та дырйи пасйыны пӧвторйӧн либӧ циновкаӧн сійӧ местасӧ, кытчӧ вӧйтӧма тывсӧ.
Кавасакияс мунісны панласигтыр, чукльӧдлӧмӧн; кымын матӧджык корабльлань, сымын топаліс налӧн стройыс.
На бӧрся буксиръяс йылын кыссисны тшӧтшкӧс пыдӧса тыртӧммӧм сампасенъяс; а ещӧ бӧрынджык, москитнӧй отрядсӧ замыкайтӧмӧн, тӧвзисны исабунэяс, кодъяс вылын сынісны джынвыйӧ пасьтӧм, мыйвынсьыныс горзысь чери кыйысьяс.
Ми веськӧдчим кык кавасаки вылӧ.
Ӧтиыс на пиысь керыштіс буксирсӧ да удитіс пышйыны вадорсянь куим миля сайӧ, а мӧдыс сюри миян киӧ.
Сылӧн шкиперыс, коді вӧлі дӧсадасьыс да скӧралӧмсьыс вижӧдӧма, ёнасӧ эз сёрнит.
Кор сійӧ аддзис, кыдзи сылӧн орчча кавасакиыс петкӧдліс сылы ассьыс бӧжсӧ, шкипер уськӧдчис кӧрт румпельнас десантлы воча и дерт жӧ кодӧскӧ эськӧ мӧдӧдіс крабъяс бӧрся, миян зэв спокойнӧй боцманным кӧ эськӧ эз пукты кисӧ кобура вылас.
Та бӧрын ставыс муніс кыдзи век.
Румпельсӧ шкипер пуктіс, а командаыс заводитіс копрасьны да чушкыны.
Кавасакисӧ ми шобим да нырса трюмсьыс аддзим кӧтасьӧм тыв, кӧні вӧрисны кызь кымын краб.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, медым плавайтысь заводсӧ привлекитны судӧ.
«Смелый» пыр жӧ бергӧдчис «Осака-Марулань».
Сэк кості москитъяс удитӧмаӧсь петны погранполосаысь.
Вадор пӧлӧн ва весьтас ӧшаліс сӧмын карасин тшын — краболовнӧй флотилиялӧн дзик ӧти следыс, а ылын гыпвидзис ачыс зэв ыджыд заводыс, кодӧс кытшалӧмаӧсь пыжъяс, кыдзи чипанпиян ассьыс мамсӧ.
Ми матыстчим «Осака-Мару» дінӧ да войтыркостса код серти лэптім сигнал: «Лэдзны трап».
Некод эз вочавидз, кӧть палуба вылас вӧліны уна кыйсьысь да матрос.
Сё ветымынысь не этшаджык зэв здоров том морт, кодъяс пышйӧмсьыс абу на сайкалӧмаӧсь, корсюрӧ видзӧдлывлісны катер вылӧ.
На весьтын, ходӧвӧй мостик помас, сулаліс краболовса капитан — важнӧй косіник старик, кодлӧн пельясыс чурвидзисны да нырыс вӧлі лясмунӧма.
Сійӧ абу лыддьӧма коланаӧн весиг пасьтавны кительсӧ и, уна рӧма халатсӧ морӧстіыс кутігтыр, нарошнӧ очсаліс кулакас.
— <eng>What do you want</eng>? — копыртчис увлань да юаліс сійӧ.
— Лэдзӧй трапнытӧ.
Ми кутім тіянлысь моторкатӧ.
— <eng>I can not understand you</eng>!
Найӧ век тадзи вӧчлісны.
Ми кӧ кутім сёрнитны английскӧй кыв вылын, сійӧ вочавидзис эськӧ японскӧй кыв вылын, мексиканскӧй, малайскӧй кыв вылын — кӧть кыдзи, но мед сӧмын ворсыштны дзебсясьӧмӧн.
«Смелый» командаысь сӧмын ӧтнас Сачков тӧдіс кымынкӧ английскӧй фраза.
Лейтенант корис сійӧс машиннӧй отделениеысь да тшӧктіс висьтавны капитанлы, медым сійӧ лэдзис трап да эз йӧйтав.
— Бур зонмыс!
Сійӧ вермис пыдзыртны квайтымын лошадинӧй вынысь ӧкмысдасӧс, но лӧсьӧдны английскӧй фраза...
Та вылӧ мотористлӧн сямыс эз тырмы.
Бушлатсӧ сійӧ кизяліс, босьтіс мегафон да горӧдіс сідзи, мый ёнджыка сійӧ кӧсйис босьтны гӧлӧснас, а эз грамматика тӧдӧмӧн:
— <eng>Allo</eng>!
<jpn>Эй, аната</jpn>!
<eng>Give me trap!</eng>
<eng>Allo!</eng>
<eng>Do you speak?</eng>
Ме ӧд и шуа, траптӧ лэдзӧй...
Гӧгӧрвоанныд?
Но, со сійӧс... <eng>the trap</eng>!
Вот чӧртыд!
Алло!
Сійӧ горзіс пыр гораджыка и гораджыка, а капитан первойсӧ кывзіс вель сюся, а сэсся веськыда заводитіс очсавны да медбӧрын бергӧдчис мӧдарӧ.
— Вот дубинаыд! — скӧраліс Сачков.
— Прикажитӧй босьтны пулемёт вылысь чехолсӧ...
Пыр жӧ гӧгӧрвоас.
— Сідзтӧ оз туй, — шуис Колосков. — Босьтан кӧ, ковмас лыйсьыны.
— Сідзкӧ водзӧ сёрнитны?
— Сӧмын эн сідз.
«Смелый» вылын лэптісны кык сигнал.
Первой:
«Лэдзны трап.
Тіян пыжъясныд нарушитісны СССР-лысь граница»,
а сэсся и мӧдӧс: «Вочавидзӧй.
Быть лоӧ действуйтны решительнӧя».
Сӧмын та бӧрын капитан чукӧстіс фетрӧвӧй шляпаа кыз мортӧс (кыдзи тыдовтчис, переводчикӧс) да кутіс сыкӧд сёрнитны, та дырйи кинас сійӧ индыліс то палуба вылӧ, то вадорӧ.
— Господин капитан возражайтӧ! — висьталіс кыз морт.
— Господин капитан сулалӧ вадорсянь ёна ылын.
— Тіян кавасакиясныд пырисны запретнӧй зонаӧ.
— Господин капитан та йылысь нинӧм оз тӧд.
— Ті незаконнӧя кыйсинныд.
— Извинитӧй.
Господин капитан оз гӧгӧрво юалӧмсӧ.
— Кӧсъяс кӧ, гӧгӧрвоас, — спокойнӧя шуис Колосков. — Висьталӧй сылы тадзи: кавасакитӧ арестуйтӧма.
Кырымалӧй осмотр вӧчӧм кузя акт.
Капитан нюммуні да довкйӧдлыштіс юрсӧ, а кыз морт эз виччысь сылысь вочакывсӧ да горӧдіс мегафон пыр:
— Господин капитан отрицайтӧ.
Господин капитан оз тод сійӧ судносӧ.
Палуба вылас вак-вак серӧктісны.
Кыйсьысьясыс радлісны капитанныслӧн сюсьлун вылӧ, мый вӧсна барабанитісны кӧрт джоджас пу башмакнаныс да мыйвермӧмсьыныс горзісны-чуксалісны кавасаки вылысь ассьыныс тӧдсаяснысӧ.
— Кыдзи сійӧ абу тіян?- — скӧрмис Сачков.
— Лейтенант ёрт, разрешитӧй, ме клеймосӧ петкӧдла?
Сійӧ кутіс кыскыны кавасакисӧ, медым петкӧдлыны кытшсьыс гижӧдсӧ, но Колосков ньӧжйӧник шуис:
— Эновтӧй!
Всё равно, зонаыс абу миян.
Малый <rus>вперёд</rus>!
Ми чӧв олігтыр вешйим джуджыд борт дорысь, а вынакодь тӧлыс, мый вӧсна нёровтчӧмаӧсь вӧлі японскӧй пароходъяс, вайис миян бӧрся горзӧм да серам.
«Осака-Мару» нырын кутіс гольскыны лебёдка: личӧдісны чепсӧ, медым якӧрыс топыдджыка кутчысис пыдӧсас.
Колосков видзӧдіс краболов весьтті вадорӧ.
Лӧз руыс, коді пӧшти век сайӧдліс ылі мусюръяссӧ, бырӧма.
Ылӧдз тыдалісны сопкаяслӧн еджыдлӧз конусъясыс — матысмысь штормлӧн вернӧй признак.
— Эк, кыдзи пушкӧ! — шуис Колосков, а ачыс думайтіс мыйкӧ мӧдтор йылысь.
— А ӧд, пӧжалуй, пӧльтас.
Кӧкъямыс кымын балл...
А?
— Воам, — спокойнӧя вочавидзис боцман.
— А якӧритчыны кӧ?
— Вермас нетшыштны...
Грунтыс зэв лёк.
— Именнӧ...
Ӧти здукӧн.
Гӧтӧвитӧй десантнӧй группаяс.
Гуторов век на эз вермы гӧгӧрвоны, кодарӧ синӧ командир.
— Ӧтиӧс?
— Куимӧс.
Вахтаысь став свободнӧй йӧзыс вермасны шойччыны.
Доминосӧ мырддьӧй, мед узясны.
И Колосков тупкис банбокъяссӧ кӧтасьӧм воротникнас да бара зумыштчис: сійӧ эз кӧсйы казявны, мый весиг мартынъяс, тревожнӧя курлыкайтігтырйи, мӧдӧдчисны ылі бухтаясӧ, скӧр саридзысь ылӧджык.
II
Квайт час рытӧ кавасаки вылысь нетшыштіс машиннӧй люкса вевтсӧ.
Моторыс тшӧкмуні, мотопомпаыс эз кут уджавны, и «Смелый» босьтіс арестованнӧйясӧс буксир йылӧ.
Ляпкыд бортъяса ичӧтик пӧсудинаыс кыссис миян бӧрся троссӧ дергайтігтыр, кыдз тай ыръян вӧв дергайтлывлӧ дом поводсӧ, — куим японец ӧдва вевъялісны койны васӧ кӧшӧн да донкаӧн.
Буксировкаыс сразу торкис миянлысь мунӧмнымӧс.
Кокниджык вартчыны сё метр ылнаӧ сапӧгӧн да бушлатӧн кавасакиӧс шторм дырйи кыскӧм дорысь.
Ми кыссим, кыдзи ӧшъяс, кыдзи баржа, кыдзи больничаын кыссьӧ кадыс, а тӧлыс пыр ӧтарӧ шызьӧдіс Оката саридзӧс да косявліс шлюпкаяс вылысь парусинасӧ.
Вӧлі ёна нин пемыд, кор ми сдайтім кавасакисӧ Оловяннӧй юдорса морскӧй постлы.
Йӧз мудзӧмаӧсь и кынмӧмаӧсь.
Плащьяс, камкӧвӧй бушлатъяс, весиг тельняшкаяс вӧлі кӧтасьӧмаӧсь.
Ужнайтігӧн сӧмын ӧтнас Широких, коді ышлолалӧмӧн сочувствуйтіс слабмӧм йӧзлы, корис содтӧд консерв банка.
Мукӧдъясыс ӧти бӧрся мӧд ӧткажитчисны бобы сора кӧдзыд порсь яйысь.
— Кӧкъямыс кымын балл, дерт, лоӧ, — тарелкаяс идралігӧн шогпырысь шуис пӧвар.
...Саридзыс тыртӧммис миян син водзын.
Пароходъяс, кодъяс принимайтӧны вӧлі тулысся первой сельдь, эновтісны грузитчӧмсӧ да мунісны штормуйтны.
Пыжъяс панласигтыр тӧвзисны заводъяслань.
Быдлаын мачтаяс йылын ӧшалісны сьӧд шаръяс — шторм йылысь знакъяс, и отчаяннӧй камчатскӧй курибанъяс сулалісны голяӧдзныс ваын да кутісны гез йылын кунгасъяс.
Миянлы колӧ вӧлі войбыд овны саридзын, сы вӧсна мый Камчаткалӧн рытыввыв вадорас эз вӧвны бухтаяс да удобнӧй куръяяс.
Уна сё километр ылнаӧ нюжӧдчӧма тані галькиӧсь увтаса тундрӧвӧй вадорыс, кӧні быдлаын тыдалісны шхуна торпыригъяс да китъяслӧн сюрсалыясыс.
Но Колосков решитіс мӧдног.
Ходӧвӧй бияснымӧс кусӧдӧм бӧрын ми выльысь бергӧдчим лунвылӧ да недыр мысти тыдовтчисны пароходъяслӧн бияс.
«Осака-Мару» аслас корпусджыннас сайӧдіс снабженецӧс, та вӧсна кажитчис, мый вадорын сулалӧ зэв кузь пароход.
«Осака-Мару» вылын став бияссӧ вӧлі кусӧдӧма, сӧмын мачта йылас качайтчис сутугаӧн кышӧм лампа, коді югдӧдіс то лебёдка барабанъяс, то матросъяслысь фигураяссӧ.
«Осака-Мару» лэпталіс борт вылас аслас зэв ыджыд флотилиялысь медбӧръя кунгасъяссӧ.
Пемыдад быдтор кажитчӧ матынджык, — тыдалӧ, та вӧсна меным кажитчис, мый пароходъяс воӧмаӧсь вадорас воддза серти матӧджык.
Ме висьталі ассьым мӧвпъясӧс Колосковлы.
— Сідзи сійӧ и эм, — шуис сійӧ меным,
— сийӧссӧ спаситісны, а кӧбылаыс сотчис...
И сэк жӧ гӧгӧрвоӧдіс:
— ...саридзті мунігӧн флотилиясӧ борт вылӧ босьтны он вермы...
Вот и кыссьӧмны вадорас матӧджык.
Ӧд и пыдӧсыс зумыдджык, да и нӧрыс сайӧдӧ.
— Сідзкӧ?
— Сӧмын энӧ тэрмасьӧй, — шуис Колосков, — первой тӧдмалам, кӧнӧсь ми...
Ньӧжйӧник ми воӧдчим завод дорӧ ещӧ матӧджык, и сэк кості, кор радист тӧдмаліс вадорвывса ориентиръяс серти миянлысь местанымӧс, лейтенант висьталіс десантлы задача.
Катер вылӧ кольӧ вахта сӧмын ӧти сменаа.
Мукӧдъясыслы ковмас кайны пароходъяс вылӧ, мырддьыны управлениесӧ да, команднӧй точкаяс сувтӧдалӧм бӧрын, виччысьны «Смелый» вывсянь распоряжениеяс — войнас пӧнарӧн, луннас флажокъясӧн.
Колӧ вӧлі босьтны быдса завод — морт витсё кымын кыйсьысьяс да матросъяс, кодъяс пузьӧмаӧсь кавасаки арестуйтӧм вӧсна да кодъяс, дерт, корабль палуба вылын нинӧмысь оз повны.
Краболовъясӧс арестуйтавлісны и войдӧр, но быдпӧрйӧ тайӧ помасьлывліс миянладорсянь актӧн, кутшӧмкӧ шкиперӧс судитӧмӧн да кузя кыссьысь дипломатическӧй перепискаӧн.
Тайӧ эз вӧв кокни операция весиг лунын, а ӧні, пемыдас, действуйтны вӧлі ёна сьӧкыдджык.
Ми шуим первой сибӧдчыны краболов бердӧ да чеччӧдны десант тӧвсайса борттіыс, пӧльзуйтчыны та дырйи штормтрапъяснас, код кузя кайисны кыйсьысьяс.
— Весьшӧрӧ оружиеӧ энӧ босьтчӧй, — шуис Колосков. — Сулалӧй чужӧмнаныд налань.
Энӧ вунӧдӧй, мый мупомсаяс век уськӧдчӧны мышсянь.
А главнӧйыс — выдержка.
Пуляыд абу кӧрт тув — клещиӧн он нетшышт.
III
Колосков вӧлі прав: тӧлыс лои миянлы союзникӧн.
Краболов вермис петны сӧмын сэки, кор сійӧ лэптас борт вылас флотилиясӧ, а тайӧс вӧчны гырысь гыяс дырйи да шквалистӧй зюйд дырйи вӧлі сьӧкыд весиг опытнӧй морякъяслы.
Пыжъясыс жмитчисны тӧввывладор бортланьыс, тросъясныс ратшкакылісны да орласисны, а найӧ, кодъяслы удайтчӧма мукӧдъяс дорысь водзджык торйӧдчыны васьыс, бовъялісны сынӧдас, кватлалісны матросъяс киысь гезъяссӧ.
Миян син водзын пӧгибнитісны вит тоннаа кык ыджыд кунгас.
Ӧтиыс зутшкысис «Осака-Мару» бортӧ да вӧйи, мӧдсӧ кыпӧдӧма нин вӧлі палуба весьтӧдз, но мыні гаксьыс да бузгысис ваас дас метр вылнасянь.
Ми матыстчим «Осака-Мару» дорӧ тӧввывладор бортсяньыс, кӧні вӧлі пемыд.
Шквалыс пӧлыньтӧма пароходсӧ сэтшӧма, мый тыдалӧ весиг судноыслӧн сурикӧн краситӧм ваувса юкӧныс.
Ва пытшсьыс чургӧдчӧм винтыс надзӧник кучкаліс ваас, — тыдалӧ, капитанныс оз надейтчы якӧр вылас да кутіс «Осака-Маруӧс» машина отсӧгнас.
Кор ми матыстчим краболов дорӧ, кыйсьысьяссӧ вӧлі босьталӧма нин, а штормтрапъяссӧ лэпталӧма борт вылас.
Лейтенант прикажитіс миянлы кайны гез кузя.
Миянӧс то сэтшӧма качӧдліс, мый тыдовтчылас вӧлі краболовлӧн став палубаыс, то лэччӧдліс зэв улӧ, борт пыдӧсӧдзыс, быттьӧ зэв джуджыд крепостнӧй стена улӧдз.
Став кранечьяссӧ вӧлі ӧшлӧма причальнӧй брус пӧлӧн, квайт краснофлотец ӧпаснӧйясӧн да футштокъясӧн йӧтлалісны «Смелыйӧс» краболов дінысь.
И век жӧ миян катерным корсюрӧ дрӧгнитлывліс да ратшкакыліс сідзи, мый весиг Широкихӧс йирмӧг босьтлывліс.
Недыр мысти боцманлы удайтчис шыбитны тумбаӧ петля.
Ми чеччыштлім вывлань.
Пельпомъясӧн зурасьлім бортас.
Саридзыс вӧтчывлас миян бӧрся; со ме да Гуторов лэптам нин «Осака-Мару» палуба вылӧ пушкысь да кӧтасьӧм Косицынӧс...
Зимин да Широких кайисны медбӧръяӧн.
«Смелый» — «Осака-Марукӧд» орччӧн ӧрех кыш кодь — чеччаліс ылын увланьын.
— Следитӧй семафор бӧрся! — горӧдіс Колосков. — Якӧрнытӧ энӧ <ns>лэп-т-ӧ</ns>...
Сэсся ми нинӧм эгӧ кылӧй!
Катер тӧвзьыштіс кытчӧкӧ бокӧ.
Эрыштіс да резыштіс ва буснас гы.
Ми уськӧдчим вывлань, ходӧвӧй мостик вылӧ, медым босьтны радиорубкасӧ да корабльнас веськӧдлӧмсӧ.
Ставыс тайӧ артмис сэтшӧм ӧдйӧ, мый некор вӧлі весиг лолыштны.
Кор капитанныс кайис мостик вылӧ, ставыс нин вӧлі эштӧма: Широких кӧрталіс сутугаӧн радиорубка ӧдзӧслысь кольчаяссӧ, а сёрнитан трубка пыр кыліс Косицынлӧн гӧлӧс, коді лӧсьӧдіс машиннӧй отделениеын порядок.
Сійӧ юӧртіс, мый велавтӧм вӧсна главнӧй механик неуна психуйтӧ, а став мукӧдторйыс ас местаас.
Пар тырмӧ, кочегаръяс места вылынӧсь.
Капитан пыр ӧтарӧ котраліс ӧти борт дорсянь мӧд дорӧ да виччысис, кор помасяс сёрниыс.
Ме муртса тӧді тайӧ стариксӧ — пӧперегӧн вурӧм эполетъяса сьӧд кительнас сійӧ вӧлі асьсӧ зэлӧдӧма, а крестӧн вӧнялӧм тасмаыс да юрас боквыв пуктӧм ыджыд фуражкаыс петкӧдлісны сійӧс вывті воинственнӧйӧн.
— А мый тіянлы тась кӧлӧ? — юаліс боцман да тупкис трубкасӧ пробкаӧн.
Капитанныс вӧлі повзьӧма и зэв ёна скӧрмӧма.
Сійӧ восьтіс штурманскӧй ичӧтик пызансӧ да броткигтыр кутіс чутӧдны кузь гыжнас картаӧ.
Артмӧ вӧлі, мый «Осака-Мару» сулалӧ вадорсянь чуть ли не дас кымын миля сайын.
— Господин капитан лыддьӧ пограничнӧй стражалысь поведениесӧ ошибочнӧйӧн, — висьталіс переводчик.
— Водзӧ, водзӧ, — веськодя шуис Гуторов, — тайӧс ми тӧдам.
— Господин капитан предупреждайтӧ, мый лоасны омӧль последствиеяс.
— Аттьӧ...
А кутшӧм жӧ?
— Господин капитан приказывайтӧ эновтны корабльсӧ...
— Но сідзкӧ со мый, — скӧрмис Гуторов, — тані ме приказывайта.
Юкинасайтӧ кубрикӧ...
Айда бӧрлань...
Кырымалам тіянтӧг.
Краболов вӧлі узьӧ, кор ми лэччим заводскӧй площадка вылӧ.
Иллюминаторъястӧм, кӧртӧн кышӧм ляпкыдик залыс, кӧні шӧрас сулалісны чугун столбикъяс, кажитчис помтӧмӧн.
Чанъяссянь закаточнӧй автомат-станокъясӧдз нюжӧдӧма резинӧвӧй лентаяс, а на вылын куйлісны консерв банкаяс.
Зал помас сулалісны походнӧй кухняяс кодь, ещӧ пӧсь на, сьӧд автоклавъяс.
Быдлаысь тӧдчис, мый кыйӧм черисӧ сӧмын неважӧн на обработайтӧмаӧсь: бортъяс пӧлӧн, жӧлӧбъясын, тыдалісны крабъяслӧн гӧрд кышыс, пемыдсьыс кыліс сырецлӧн чӧскыдтӧм дук, а сушилкаын зібъяс вылын ӧшалісны кӧтасьӧм халатъяс.
Миян бӧрся, мыйкӧ аслысногӧн бормочитігтыр, вӧтлысис переводчик.
Но миянлы нинӧмтор йылысь оз вӧлі ков висьтавны — уна сюрс фунтджынъя банкаяс вӧліны складас: найӧс дасьтӧмаӧсь мӧдӧдны.
Широких босьтіс ӧти банка да кутіс видлавны этикеткасӧ.
Би кодь гӧрд краб кавшасис лымъя сопка вылӧ, а клешняас кутіс медаль, кытчӧ гижӧма фирмалысь нимсӧ.
Улӧджык вӧлі гижӧма: <eng>«Made in Japan»</eng>.
Переводчик гӧгӧрвоис, мый Широких сьӧкыдакодь лыддьӧ гижӧдсӧ да отсыштіс:
— Тайӧс... вӧчӧма Мупомын...
— Гусялӧма СССР-ысь, — коса веськӧдіс Гуторов.
— Извинитӧй...
Эг гӧгӧрво...
Мый шуад?
— А тайӧс тіянлы судья гӧгӧрвоӧдас...
Кутшӧмкӧ зэв чӧскыдтӧм дук воис цехъясӧ корабль трюмъясысь.
И кымын ылӧджык ми мунім заводлӧн кӧрт, мичаа мыськӧм кӧрӧбкасьыс, сымын ёнджыка кыліс тайӧ лёк дукыс.
Заводыс вӧлі ӧтлаасьӧ бӧжса трюмъяскӧд кык вевттьӧм коридорӧн, кӧні джоджъясас вӧлі пукталӧма пуысь вӧчӧм решёткаяс.
Веськыдвыв коридор помас вӧлі рельсӧ ӧшӧдӧм кӧрт ӧдзӧс.
Гуторов вештіс сійӧс бокӧ, и миянлы воча ылькнитіс зэв лёк дук.
Ми сулалім бӧжса трюм помас, кытчӧ вӧлі лӧсьӧдӧма «чери кыйысьяслы» оланін.
Зэв джуджыд восьсаин гӧгӧр вӧчӧма нёль ярус, а пыдӧссьыс муртса тыдалісны бӧчкаяс да ящикъяс.
Йӧзыс узисны наръяс вылын кыдзсюрӧ, шебрасьӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ трапьеӧн.
Быдласянь тыдалісны восьса вомъяс, мудзӧм кияс, пасьтӧм, пӧсялӧмсьыс лӧсталысь телӧяс.
Узисны крепыда.
Весиг вентиляторъяслӧн эргӧмыс, весиг ваыслӧн сьӧкыда кучкалӧмсьыс завод пасьта юргӧмыс эз вермыны садьмӧдны «чери кыйысьясӧс».
Тыдалӧ, кӧзяева экономитісны бисӧ — кык карбидӧвӧй пӧнар муртса пӧртмасисны ылісянь, корабль пыдӧссянь.
А став нёльнан судтаыс, кытысянь кыліс уна сё йӧзлӧн шкоргӧм, бормочитӧм да воис улис шоныд, и трюм пыдӧсын бӧчкаясыс, и чусыд биыс, и зібъяс вылын трапьеыс качайтчисны ӧтмоза да ёна, быттьӧ кӧрт потан, кодӧс шутьлялігтыр да сералігтыр качайтӧ шторм.
Ми бӧр кайим мостик вылӧ да кутім виччысьны «Смелый» катерсянь семафор.
Та кості тӧлыс бергӧдіс «Осака-Маруӧс» бӧжнас вадорлань.
Саридзыс бузгигтыр тӧвзис миян дінті, гы йывъясыс ӧдӧбӧн качлісны палуба вылӧ да чорыда брызьйӧдлісны компас весьтӧ лӧсьӧдӧм брезентӧвӧй козырёкӧ, кыдз быттьӧ китырӧн шыблалісны посни изъяс.
Веськыдвылын, краболовсянь вит кабельтовӧй ылнаын, сьӧдвидзис снабженецлӧн ляпкыд корпусыс, шуйгавылын, вадор пӧлӧныс, ылӧ войвылӧ тыдалісны чери кыйысь суднояслӧн да консерв вӧчан заводъяслӧн биясыс.
Приёмнӧй площадкаяс дорын майӧгъяс йылын тревожнӧя ӧзйисны гӧрд пӧнаръяс — вадор эз кӧсйы принимайтны катеръясӧс да кунгасъясӧс.
«Смелыйлысь» ходӧвӧй бияссӧ ми некыдзи эгӧ вермӧй аддзыны — тыдалӧ, катерыс сайӧдчӧма тӧвсьыс пароход борт сайӧ.
— Интереснӧ, кор тані чеччӧны? — юаліс Гуторов.
— Квайт часӧ, буракӧ, — шуи ме, — а мый нӧ миянлы?
— Горзыны пондасны...
А гашкӧ, и лёкджыктор вермас лоны, сетасны кӧ спирт.
Йӧзыс йӧйӧсь, оз вермыны асьнысӧ кутны...
— А огӧ кӧ лэдзӧй петнысӧ?
— Оз позь...
Уборнӧйыс бӧжас.
Ме сідз жӧ думайті, кыдзи и боцман.
Ӧти делӧ, кор вугырад шедас кельчи, мӧд делӧ, кор вугырад шедас пудъя сом, а вугыр шатин куснясьӧ да тратшкакылӧ.
Некор на «Смелый» эз кутлы краболовӧс.
«Осака-Мару» пытшкын узис быдса посёлок — витсё кымын тшыг, качкасьыс да сьӧкыд уджсьыс скӧрмӧм том морт, кодъяс дасьӧсь петны палуба вылӧ пыр жӧ пароходлӧн первойя тутӧстӧм бӧрын.
Ӧтнас Широких ньӧти эз тӧждысь.
Сійӧ сулаліс штурвал дорын да надзӧникӧн някляліс нянь корка.
Сійӧ, колӧ чайтны, ньӧти эськӧ эз шӧйӧвош, веськаліс кӧ японскӧй крейсерлӧн боевӧй рубкаӧ.
— Кыдзкӧ сёрнитчам, — шуис сійӧ спокойнӧя.
IV
Югдандор воис «Смелый».
Жыдач моз ваас сунласигтыр сійӧ матыстчис миянлань кабельтовӧйджын ылнаӧ да флажокъясӧн сетіс приказ: «Якӧрнытӧ лэптӧй.
Локтӧй ме бӧрся.
Руа поводдя дырйи мунӧй зюйд 170°.
Сорочӧй нӧрыс дінын паныдасяс «Соболь».
Командакӧд кутӧй асьнытӧ осторожнӧя».
«Осака-Мару» вывса боцман неокотапырысь корис матросъясӧс.
Еджыд кепысьяса вит том морт вӧрисны сідзи, быттьӧ сӧнъястіыс налӧн визувтіс эз вир, а шомйӧв.
Боцманӧс очсӧдліс, матросъяс гыжъясисны.
Быд вит минут мысти чептыс сувтліс, и лебёдчикныс, кывнас шлочйӧдлігтыр, видлаліс поршеньсӧ.
Гуторов видзӧдіс тайӧ канитель вылас да скӧрысла нускис.
Недыр мысти якӧрсӧ лэптісны, и боцман сетіс команда: <rus>«Малый вперёд!»</rus>
...Кык час мысти ми матыстчим Сорочӧй нӧрыс дорӧ.
Штормыс лӧнис сідз жӧ тӧдлытӧг, кыдзи и заводитчис.
Гы йывъяс сразу чинісны.
Тӧвлӧн шутьлялӧмыс, скӧралӧмыс да сералӧмыс, пуяслӧн лӧвтӧмыс, кӧртӧ кучкалысь зэлалӧм парусиналӧн ратшкакылӧмыс пондісны лӧньны, и регыдӧн тайӧ дикӧй джазыс кутіс ворсны гусьӧник.
Бур знак: сопкаяс вылын быдмысь кыдзьяс пашкыртчӧмаӧсь, тшыг топорикъяс да мартынъяс смела лэбисны бухтаясысь ылӧ саридзӧ.
Сорочӧй нӧрыс весьтын миян караванкӧд ӧтлаасис «Соболь» катер.
Тайӧ сетіс миянлы позянлун ыдждӧдны десант.
Куим краснофлотецӧс мӧдӧдісны снабженец вылӧ, витӧс — «Осака-Мару» вылӧ.
Таысь кындзи, Колосков чеччӧдіс краболов вылӧ миянлысь пӧварнымӧс, коді операцияяс дырйи век вӧлі корабельнӧй санитар пыдди.
Веськыда кӧ шуны, Костя Скворцовсянь пӧльзасӧ ми эгӧ виччысьӧй.
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа раминик морт, варов, кыдзи стопортӧм будильник.
Сійӧ босьтас вӧлі сойбордӧдыс кывзысьсӧ да пӧся заводитас сёрнитны быдтор йылысь: кодзувъяс йылысь, насмука йылысь, Чемберленлӧн политика йылысь либӧ понъяслӧн ков йылысь.
Сійӧ тӧдіс зэв унапӧлӧс историяяс, и та вӧсна сёрнитіс весиг узигас.
— Вот тайӧ дозмук! — горӧдіс сійӧ «Осака-Мару» вылӧ кайӧм бӧрын.
— А кӧні капитаныс?
Чӧв олӧ?
Но, гӧгӧрвоа...
Тӧдӧ трустыд...
Лейтенант зэв ёна беспокоитчис, мед эськӧ нинӧм эз ло кыйсьысьясыскӧд...
Уна-ӧ найӧ?
Сюрс?
А? Ме чайта, не этшаджык...
Косицын машина дорын?
Дерт, травитӧ, кӧнкӧ!
Коньӧрӧй мортӧй...
Ме чайта, сыысь морякыд некор оз ло...
Широких аддзис пӧвар киысь сьӧкыд сумка да пыр жӧ гажмис.
— Сідзкӧ, мыйсюрӧ вайин?
— Тэныд?
Но, дерт жӧ, — гордӧя вочавидзис Костя.
Сійӧ восьтіс сумкасӧ да петкӧдліс миянлы бинт пачкаяс, иод тыра бутылка да кыз резинӧвӧй жгут.
— Ачыд сёй! — ӧбидитчис Широких.
Но Скворцовлӧн зэв бура уджалісны не сӧмын кывйыс, но и киясыс.
Сійӧ зэв ӧдйӧ корсис камбуз, вештыштіс японскӧй пӧварӧс да босьтчис кӧлдуйтны плита весьтын.
V
Миян караванным нюжӧдчис вит кымын миля кузьта.
Медводзын, утка моз васьыс пыркӧдчигтыр, муніс «Смелый», сы бӧрся кыссисны сьӧд утюгъяс кодь пароходъяс, а колонна бӧжас, миянсянь саридзладорынджык, тыдалісны «Соболь» катерлӧн валъясыс.
Оловяннӧй нӧрыс весьтӧдз ми мунім ру пытшті, но сэсся кутіс зэрны.
Зэв посниа буситысь зэрыс пуксис палуба вылӧ, шлюпка чехолъяс вылӧ, брезентӧвӧй плащьяс вылӧ.
Шуйгавылын нюжӧдчӧма Камчаткалӧн рӧвнӧй рытыввыв вадорыс; сэні чурвидзисны заводъяслӧн трубаясыс да тыдалісны тольӧн вевттьӧм лэбувъяс.
Веськыдвылын дышиника муткылясисны горизонтлань зэрнас серӧдлӧм гыяс.
Ми мунім Камчаткалӧн медся гажа участок пӧлӧн.
Штормыс лӧнис, и уна сюрс пыж петісны саридзӧ, тэрмасисны сельдь тыра тывъяс дінӧ.
Ӧткымынъяс мунісны сэтшӧм маті, мый тыдалӧ вӧлі, кыдзи кыйсьысьяс макайтӧны кинаныс — чолӧмалӧны миянӧс.
Ӧти кавасаки вылын рулевӧйыс, коді водзті, буракӧ, служитлӧма флотын, эновтіс румпельсӧ да кияснас ӧвтчӧмӧн телеграфируйтіс миянлы:
«Поздравляйтам озыр уловӧн».
И збыльысь, улов вӧлі озыр.
Первойысь ми нуӧдам отрядӧ не гусясьысь кавасакиӧс, не чери кыян шхунаӧс, а быдса завод, кодлы палуба вылас тӧрас сё сэтшӧм катер, кутшӧмӧсь «Смелый» да «Соболь».
«Осака-Марулӧн» кӧтасьӧм палубаыс век на тыртӧм.
Тыдалӧ, мупомсаяс гӧгӧрвоисны, мый найӧс арестуйтӧмаӧсь, да оз кӧсйыны тшыкӧдны отношениеяссӧ; сӧмын ӧти матрос да капитанлӧн мӧд помощникыс — кыкнанныс виж зюйдвесткаӧсь да резинӧвӧй сапӧгаӧсь — ветлӧдлісны веськыдладор борт пӧлӧн да видзӧдлывлісны то катер вылӧ, то Шимушу ділӧн еджыд йыв вылӧ, коді муртса тыдаліс ӧні зэр пырыс.
Мый найӧ виччысисны?
Воча воысь пароход, кавасаки, полицейскӧй шхуна, коді век шӧйтӧ Камчатка вадорті, али прӧстӧ следитісны миян бӧрся?
Кадысь кадӧ матросыс матыстчыліс рында дорӧ, кодӧс вӧлі кӧрталӧма фок-мачтаӧ, да кучкавліс склянка.
Вахта чӧжыс офицер да матрос ӧта-мӧдныслы кыв ни джын эз шулыны.
Кыкнанныс найӧ кутісны асьнысӧ сідзикӧн, кыдз быттьӧ корабль вылас нинӧм эз ло.
Офицерсӧ очсӧдліс, а матросыс пыркнитавліс брезентъяс вылысь васӧ да лӧсьӧдышталіс пыжъяслысь чехолсӧ.
Мупомсаяслӧн веськодьлуныс, винтлӧн шумыс, кӧлӧкӧллӧн рӧвнӧя да гораа юргӧмыс — ставыс вӧлі висьталӧ ыджыд корабль вылын спокойнӧя, тэрмасьтӧг олӧм йылысь, кодӧс нинӧм оз вермы торкны.
Но быдпӧрйӧ, быттьӧ «Осака-Марулы» вочакыв пыдди, миянӧдз кыліс миян катер вывсянь рындалӧн яснӧй да сӧстӧм шыыс.
...Вӧлі квайт час асыв, кор ми век жӧ воим Лопатка нӧрыс весьтӧ да кутім гӧгӧртны изйӧсь увтас кӧсасӧ, коді торйӧдӧ Оката саридзӧс Лӧнь океанысь.
Саридзлӧн да зэрлӧн шум пыр кыліс сиреналӧн дӧзмӧдан омлялӧмыс.
Вадорыс омӧля тыдаліс, и ме, медым нинӧм лёкыс эз ло, кежӧді «Осака-Маруӧс» изъясысь бокӧджык.
Тайӧ здукас Широких тувкис меным гырддза улӧ.
Веськыдвывсянь водзланьын миянӧс вомӧналісны кык японскӧй эсминец.
Найӧ уськӧдчисны Шимушу ді сайсянь, кӧні, тыдалӧ, караулитӧмаӧсь миянӧс краболовсянь депеша пӧлучитӧм бӧрын, и ӧні найӧ тӧвзисны мыйвынсьыныс, быттьӧ гӧрӧм му кузя кыйсьысь понъяс.
Сэк жӧ, кор тыдовтчисны военнӧй корабльяс, «Осака-Мару» палуба вылӧ ызӧбӧн петалісны «чери кыйысьяс».
Некор ме эг чайтлы, мый краболов вермас тӧрӧдны та мында йӧзӧс.
Найӧ петалісны трюмъясысь, бортӧвӧй надстройкаясысь, спардексьыс, став щельяссьыс да недыр мысти тыртісны палубасӧ ставнас, кают-компаниясянь да нырладорса шпильӧдз.
Водзын сулалысьясыс ӧвтісны эсминечьяслы чышъянъясӧн, бӧрын сулалысьясыс сувтлісны кок чунь йыланыс, кавшасьлісны лебёдкаяс вылӧ, винтъяс вылӧ, орччӧн сулалысьяслӧн пельпомъяс вылӧ.
И ставныс найӧ мыйвынсьыныс горзісны...
Палуба вылас вӧлі эськӧ базар кодь, не кӧ зэв уна дженьыдик матросскӧй пуртъяс да кыйсьысьяслӧн скӧр чужӧмъясныс.
Ставныс найӧ чатӧртчӧмаӧсь да видзӧдлывлісны миян вылӧ любопытствоӧн.
Ме видзӧдлі асланым катер вылӧ.
Кольк кыш, дзик кольк кыш кодь, а ичӧтик пушкаыс — ем.
Но асьсӧ кутны кужӧ!
Сійӧ муніс век ӧтмоза, эз содты, ни эз чинты ӧдсӧ, и кыдз быттьӧ ньӧти эз аддзы сигналъяссӧ, кодъясӧс сеталіс водзын мунысь миноносечыс (мый вӧчсис «Соболь» вылын, меным эз тыдав, сы вӧсна мый сійӧс сайӧдіс мостиклӧн веськыдвывса бортыс).
Постъяс прӧверитӧм бӧрын Гуторов тэрыба кайис выліӧ да зілис тӧдмавны эсминецлысь сигналъяссӧ.
«Стоп машина...
Сувтӧй...
Сувтӧй... пыр жӧ дрейфуйтны!»
— Вот пижонъясыд! — скӧраліс Костя.
— Видзӧдӧй!
Да мый найӧ, йӧймӧмаӧсь?
Кыкнан эсминец вылас нырвывса орудиеяссьыс пашкырталісны чехолъяссӧ.
Векни корпусъяса, пӧлыня кыз трубаяса, ёсь форштевеньяса, бӧжсьыс вылӧджык кыпалысь валъяса тайӧ хищникъясыс вӧліны зэв вынаӧсь.
Найӧ пелька кытшовтісны миянлысь караваннымӧс, чинтыштісны ӧдсӧ да мӧдӧдчисны орччӧн, но дугдывтӧг грӧзитчисны:
«Мыйла кутінныд пароходъяссӧ?
Лыддянныд асланыд призӧн?»
Ме видзӧдлі «Смелый» вылӧ.
Чӧв олӧ.
Палуба вылын некод абу.
Пушкаыс чехола.
Колосков кресталӧма кияссӧ мыш саяс да ветлӧдлӧ мостик кузя.
— Мыйла ми огӧ вочавидзӧй? — волнуйтчис Костя.
— Видзӧдлӧй, орудийнӧй расчётыс ас местаас...
— Правильнӧ огӧ вочавидзӧй, — шуис боцман.
— Но мыйла?
Ӧд миян весиг тревога эз кыпӧдны.
— Правильнӧ эз кыпӧдны, — бара шуис боцман.
Эсминец матыстчис «Смелый» дінӧ кабельтовӧйджын ылнаӧ.
Вӧлі зэв бура тыдалӧны пушкаяс да торпеднӧй аппаратъяс дорын сулалысь матросъяслӧн чужӧмъясныс.
— Тайӧ ӧд зэв серьёзнӧйтор, — волнуйтчис Костя.
— Мый найӧ вӧчӧны?
Тайӧ делӧыд Сараевоын кодь жӧ (тулыснас сійӧ лыддис Пуанкарелысь мемуаръяс и сы бӧрын зэв частӧ казьтывліс та йылысь).
— Сійӧ Сараево, а тайӧ Камчатка, — веськыда шуис Широких.
— Тайӧ Принциплӧн лыйӧм.
Конфликт!
Пола, мый ми панам сэтшӧмтор...
— А тэ эн пов.
Ӧтветсӧ эсминецлы эз сетны, и сійӧ петіс водзӧ, миян курс вылӧ да лӧсьӧдіс бӧжсӧ «Смелыйлы» удар улӧ.
Колосков кежыштіс шуйгавыв да надзмӧдіс ӧдсӧ; эсминец торъяліс водзлань, сэсся бара сувтіс миян туй вылӧ.
«Смелый» кежис веськыдвыв.
Тадзи, чукльӧдлігтыр, то дзик бокӧ кежӧмӧн, то машинасӧ пӧшти сувтӧдлӧмӧн, найӧ мунісны ӧкмыс миля.
Миян ногӧн тайӧ вӧлі шусьӧ сеталӧмысь шашкиӧн ворсӧмӧн.
Сэк кості мӧд миноносечыс муніс «Осака-Марукӧд» орччӧн да дугдывтӧг сеталіс ӧткодь сигналъяс: «Лэдзӧй пароходсӧ», «Лэдзӧй пароходсӧ».
«Осака-Мару» вылын став олысьясыс жӧдзисны палуба вылын.
Виж спецовкаа матросъяс, визув да ён гӧлӧса кунгасникъяс, вельветӧвӧй курткаа да резинӧвӧй сапӧга кыйсьысьяс, флотилияса мотористъяс, лебёдчикъяс, рулевӧйяс, щӧгӧль кочегаръяс, краб керысьяс, кодъяслӧн киясныс кислотаӧн сотчалӧма, — ставныс найӧ, лёк дука трюмын тайӧ йӧймӧм йӧзыс, пӧся сёрнитісны сы йылысь, коді кодӧс вермас: катеръяс али эсминечьяс.
Татшӧм ворсӧмыс некытчӧ эз вайӧд.
Сэки эсминечьяс чинтісны ӧдсӧ да кыкнанладорсяньыс матыстчисны «Смелый» дінӧ сэтшӧм матӧ, быттьӧ кӧсйисны лязӧдны ичӧтик катерсӧ.
«Соболь» пыр муніс караван бӧрын.
Кор сійӧ аддзис мупомсаяслысь выль маневрсӧ, пыр жӧ петіс водзӧ да кыпӧдіс боевӧй тревога.
Веськыдвывса эсминецсянь лэптісны сигнал: «Предлагайта катерса командиръяслы локны сёрнитчыны».
«Смелый» вочавидзис:
«Сёрнитчыны менӧ абу уполномочитӧма».
Дас кымын минут ставныс нёльнанныс мунісны ӧтчукӧрӧн, наысь артмӧма мыйкӧ крест кодь, кодлысь йывсӧ пилитӧма, сы бӧрся коли быгйӧсь чукля туй.
Сэсся эсминечьясӧс быттьӧ плетялісны.
Найӧ уськӧдчисны водзӧ да зэв ёна тшынасигтыр мӧдӧдчисны войвылӧ.
Костя, коді эсминечьяслӧн ноксигӧн тӧдчымӧн лӧньліс, ӧні бара ловзис.
— Ага!
Нинӧмабуӧн мунанныд! — радлігтыр горӧдіс сійӧ.
— А мый ме шулі?
Главнӧйыс — выдержка!
Мунӧны... <ns>Чес...</ns> кыв, мунӧны!
— Ог чайт, — серьёзнӧя шуис боцман.
Йӧз чукӧрыс неокотапырысь кутіс разӧдчыны.
Воис ру да сайӧдіс миноносечьяслысь валъяссӧ.
Недыр мысти саяліс и «Смелый».
Миян водзын гӧра моз грымвидзис краболовлӧн гырысь лебёдкаяса да бортӧвӧй надстройкаяса сьӧд нырыс.
Ми надзмӧдім ӧднымӧс да кутім сетавны сиренаӧн сигналъяс.
Йӧлӧга серти позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый вадорӧдз кык миляысь не унджык — йӧлӧгаыс вӧлі бӧр воӧ ӧкмыс секунда мысти.
...Ӧбедайтім омӧля.
Консервысь, кодӧс Скворцов шонтіс камбузас, кыліс зэв лёк дук.
Ӧти банкаысь Широкихлы сюри ветек тор да стеклӧ, меным майтӧг тор.
— Ті вешйылінныд плита дорсьыс? — юаліс Гуторов.
— Эг... да ме сӧмын ва качайтышті.
— Сідзкӧ гӧгӧрвоана...
Шыбитӧй борт сайӧ.
Луннас ми сёйим шоколад да галетъяс, рытнас галетъяс да шоколад.
Некод эз чувствуйт, мый сійӧ тшыг, но ставнымлы зэв окота вӧлі узьны: ӧд кутшӧм качкаыс дай комын час вахта вылын.
Караван муніс пыр войвылӧ.
Быд час мысти «Смелый» бӧр воліс миян дінӧ да тӧждысьӧмӧн кытшовтліс пароходъяссӧ.
Мостик вывсьыс меным пыр тыдалісны Колосковлӧн клеёнчатӧй капюшоныс да ён пельпомъясыс.
Код тӧдас, кор сійӧ шойччылӧ, но чирӧм кыз гӧлӧсыс сылӧн воддзамоз юргис пыр ӧтмоза.
Лейтенант быдпӧрйӧ интересуйтчис, кутшӧма уджалӧ машинаным да тшӧктыліс унджыкысь петкӧдлыны Косицынӧс ывла вылӧ.
VI
Эсминечьяс виччысисны миянӧс Уташут ді дорын.
Кор найӧ аддзисны каравансӧ, ӧтпырйӧ включитісны прожекторъяснысӧ.
Кык кельыдлӧз кузь шлагбаум водісны ва вылас миян туй вомӧн.
На дінті мунны вӧлі быть.
Ӧти прожекторыс аддзис «Смелыйӧс» да надзӧник муніс катеркӧд тшӧтш войвылӧ, мӧдыс кутіс лыддьыны караванысь суднояссӧ.
Сійӧ воис «Собольӧдз», бӧр бергӧдчис да веськыда кучкис «Осака-Марулы».
Югӧрыс вӧлі сэтшӧм ёсь, мый меным ковмис тупкыны синмӧс.
Ориентируйтчыны водзын мунысь катер вылӧ да тадзикӧн нуӧдны корабльсӧ пӧшти оз вӧлі позь.
Ме эг аддзы ни вадорсӧ, ни сигнальнӧй бияссӧ.
Тшын сора кельыдлӧз сюръясьыс бокитіджык ставыс лои шом кодь сьӧд.
Менам синъяс весьтын ӧшаліс рӧмпӧштан кодь, зэв ёна дзирдалысь диск, коді доймытӧдз ёрис синъясӧс.
Корабльыс ставнас вӧлі пемыд пиын.
Сӧмын джуджыд мостикыс кельдӧдтӧдз доналӧма да тыдаліс пемыдсьыс.
Та вӧсна десантнӧй группа веськаліс сьӧкыд условиеясӧ.
Миянлысь быд вӧрӧм, быд воськов аддзисны миноносечьяс вывсянь да «Осака-Мару» вылын олысьяс.
Мупомсаяс зэв бура тайӧс артыштісны.
Быдса часджын найӧ видлалісны миянӧс дзик матысянь да сӧмын корсюрӧ веськӧдлісны югӧръяссӧ корабль бӧжас либӧ нырас.
Зэв вына югӧрсьыс менам синваӧй кутіс петны.
Сэки Гуторов тшӧктіс эновтны управлениесӧ да мунны бӧжас запаснӧй штурвал дорӧ.
Ме местаӧ, медым эз ло некутшӧм подозрение, сувтіс Широких.
Дас кымын минут ми радлім, мый ылӧдім эсминецсӧ, но югӧрыс ӧдйӧ воис бӧжас да аддзис менӧ штурвал дорысь.
Меным быть лои бӧр локны мостик вылӧ, а ме бӧрся вӧтчис и югӧрыс.
Тадзи артмис миян ичӧтик маневреннӧй война перебежкаясӧн, маскировкаясӧн, кыкнанладорсянь мудеритӧмӧн, сэтшӧм война, кор огневӧй завеса пыдди вӧлі прожекторлӧн югӧр.
Шлюпкаяс сайӧ дзебсясигтыр, вентиляционнӧй трубаяс да надстройкаяс костӧ сайӧдчӧмӧн ме котралі штурвалсянь штурвалӧ, а ме бӧрся зэв гырыся чеччаліс прожекторлӧн гудыр кельыдлӧз югӧрыс.
Недыр мысти меным кутіс кажитчыны, мый эсминечьяс аддзӧны бушлат улысь менсьым сюрсалыӧс.
Югӧрыс ме пыр сквӧзь муніс.
Сійӧ писькӧдчис куньса синъяс пытшкӧ, корсьысис, преследуйтіс, сотіс.
Некымын час чӧж десантнӧй группа чувствуйтіс, мый сылы веськыда плешас чургӧдӧмаӧсь ружьелысь дулосӧ.
Ме мырдӧнсорӧн зіли видзӧдны компас катушка вылӧ да невольнӧ думышті, кутшӧм бура эськӧ позис сетны пулемётысь очередь... ӧтиӧс... дженьыдика... веськыда рӧмпӧштанъяс кузя, яндысьтӧм, ёсь синмас.
Войшӧр бӧрын кык часӧ прожекторыс кусі, и миянӧдз кыліс моторка шы.
Эсминец вылысь кык офицер заводитлісны кайны штормтрап кузя, кодӧс кодкӧ командасьыс вӧлі лэдзӧма.
Найӧс вӧтлім шуйга борт дорсьыс, но найӧ пыр жӧ воисны веськыдладор борт дорас да кутісны горзыны, чуксавны «Осака-Марулысь» капитансӧ.
Дзик пырсӧ миянлы эз удайтчы торкны налысь сёрнисӧ, сы вӧсна мый капитаныс сёрнитіс офицеръяскӧд аслас каютасянь иллюминатор пыр.
«Гӧсьтъяс» мыйкӧ ёна настаивайтісны, старикыс долис пыр ӧтитор:
— А <ns>со-дес... со-со...</ns> А <ns>со-дес со-со...</ns>
Катерыс муніс сӧмын куимысь предупредитӧм бӧрын да затворӧн гольскӧдчӧм бӧрын.
— Эй, <jpn>росскэ</jpn>! — горзісны бӧжсяньыс. — Эй, <jpn>росскэ, худана</jpn>!
Мун, йӧй, гортад...
— Но и йӧйӧсь жӧ, — зывӧкпырысь шуис Широких, — некутшӧм деликатность абу, дзик тӧлктӧмӧсь...
Лои чӧв-лӧнь.
Караван муніс пемыдӧд, коді прожекторлӧн синтӧ ёрысь югӧр бӧрын кажитчис миянлы торйӧн нин дзурс пемыдӧн.
Саридзыс неуна югниталыштліс.
Бледтурунвиж рӧма кык вал паськалісны «Осака-Марулӧн» форштевеньсянь да бырлісны ылын бӧж саяс.
Ён винт бергалӧмсьыс ваыс дзулльӧн пырліс ылӧ увланьӧ, пемыд пыдӧсас.
Саридз кузяыс артмис мыйкӧ Млечнӧй Путь кодь — дзулльӧсь да быгйӧсь, вабергача туй.
Тайӧ картинасӧ тшыкӧдӧны вӧлі японскӧй эсминечьяс.
Бияссӧ кусӧдӧмӧн хищникъяс настойчивӧя мунісны войвылӧ миянкӧд тшӧтш.
Но ӧні найӧ эз нин сёрнитны краболовкӧд.
Ми веськодяпырысь нин заводитім видзӧдны опаснӧй суседъяс вылӧ, кыдз тай друг водзын мунысь эсминецсянь качис ракета.
Такӧд тшӧтш краболов да снабженец вылын кусі биыс.
— Мый лои? — горӧдіс Гуторов увланьӧ.
Некод эз шыась.
— Машиннӧй!
— <ns>Уӧ... а-га-а-а...</ns> — вочавидзис трубкаыс.
Мыйкӧ тӧдтӧмтор керсис уліас.
Кодкӧ гораа приказывайтіс.
Сылы кыдзсюрӧ да возбуждённӧя вочавидзисны ӧтпырйӧ некымын морт...
Кост...
Ёся горӧдӧм...
Тыртӧм бӧчкаӧ кыкысь крепыда кучкӧм...
Кузя да повзьӧм гӧлӧсӧн горӧдӧм шы, пӧшти ойзӧм шы...
Кок уланыс грымакылісны корт листъяс.
И бара ставыс лӧнис.
— Машиннӧй!
Тайӧ пӧрйӧ трубка пыр вочавидзис миян мотористным.
— Мунісны, — висьталіс Косицын.
— Кодъяс?
— Ставныс мунісны... сволочьяс....
Ми уськӧдчим увлань, пемыдас, пӧсь пос кузя, кодӧс боксяньыс югдӧдіс «летучӧй <rus>мышь</rus>».
Уліас вӧлі чӧв-лӧнь.
Пемыдінсянь ӧвтіс нырӧ шомакодь, порок дукӧн.
— Ме тані, — шыасис Косицын.
Сійӧ лажыньтчӧма вӧлі трап дорас да гӧрддзаліс пиньяснас шуйга кисьыс кӧртӧдсӧ.
Сы дорын джоджас вӧлі наган.
— Мунісны, — чукрасигтыр шуис сійӧ, — бункер пыр мунісны.
Кочегарка ӧдзӧсыс вӧлі восьса.
Нёль топка, кодъясӧс эновтӧмаӧсь японскӧй кочегаръяс, ломтысисны на, насянь усисны югӧръяс кыз вертикальнӧй шатунъяс вылӧ, кодъяс саявлісны пемыдас.
Коскӧдзыс пасьтӧм Зимин котраліс ӧти топка дорсянь мӧд дорӧ да лӧмӧн жугліс доналӧм коркасӧ.
Из шом чукӧр вылын куйліс кулӧм японец; сійӧ вӧлі лӧз курткаа, а куртка мышкас пуктӧма кӧзяинныслысь клеймосӧ.
Вит кымын минут сайын сійӧ лэччӧма вентиляционнӧй трубаті гез йылын да уськӧдчӧма Косицын вылӧ боксяньыс сэки, кор сійӧ босьтчылӧма лӧньӧдны кочегаръясӧс.
Косицынлы кучкӧма лӧмӧн шуйга киас: кимышсяньыс гырддзаӧдзыс куыс потӧма, петіс вир...
— Мый ме верми вӧчны? — правдайтчигтыр юаліс Косицын.
— Правильнӧ, правильнӧ, — шуис боцман, кӧть эськӧ вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ неуна шӧйӧвошӧма тадзсӧ лоӧмторсьыс.
Японецлысь шойсӧ ме вевтти брезентӧн, а Гуторов кӧрталіс Косицынлысь кисӧ.
— Ӧти муніс... тыдалӧ, ранитчис...
— Вот тайӧс тэ весьшӧрӧ, — шуис боцман.
Ми сӧветуйтчыштім да шуим шойсӧ кольны кочегаркаӧ.
Петкӧдны сійӧс выліӧ, палуба вылӧ, — сідзкӧ взорвитны «чери кыйысьясӧс» да матросъясӧс, кодъяс шызьӧмаӧсь вина юӧм бӧрын да надейтчисны грознӧй эсминечьяс вылӧ.
Та бӧрын ми корим «Смелыйӧс», и лейтенантным кайис «Осака-Мару» борт вылӧ катерсӧ сувтӧдлытӧг.
Сёрнитім минутысь не дырджык, сы вӧсна мый эсминечьяс бара включитісны прожекторъяссӧ, а палуба вылӧ кутісны локтавны скӧрмӧм кыйсьысьяс.
Лейтенант шуис, мый миян тактиканым правильнӧй, да тшӧктіс мӧдӧдны палуба вылысь кочегаркаӧ кык краснофлотецӧс.
Ачыс сійӧ йӧзсӧ сетны эз вермы, сы вӧсна мый «Смелый» вылӧ кольӧмаӧсь зэв этшаӧн.
— А понъяссӧ энӧ дэльӧдӧй, — шуис сійӧ, кор нин ӧшаліс штормтрап вылын.
— Кутасны дурны, быттьӧ онӧ аддзӧй: главнӧйыс — выдержка.
Катер ырӧстіс да саяліс, а ми бара колим ас кежсьыным.
«Осака-Марулӧн» палубаыс, кӧні минут дас кымын сайын некод эз вӧв, кутіс тырны кыйсьысьясӧн.
Йӧзыс петалісны сэтшӧм ӧдйӧ, быттьӧ корабль вылын сетӧмаӧсь тревога сигнал.
Быдлаын югъялісны карбиднӧй пӧнаръяс да дженьыдик каллянъяслӧн биясыс.
Кылісны шызьӧм гӧлӧсъяс, свистокъяс, ёся горӧдӧмъяс.
Чери кыйысь мупомсаяс — зэв визув, кокниа пузьысь йӧз.
Тырмымӧн петкӧдлыны грӧз, грубӧя горӧдны, весиг прӧстӧ неувереннӧя мыйкӧ вӧчны, медым тайӧ йӧз чукӧрыс, коді надейтчӧ асланыс вын вылӧ, горзӧм пыдди кутіс активнӧя действуйтны.
Недыр мысти петісны кодъюраяс.
Вынужденнӧй простой вӧсна «чери кыйысьяс» воштісны ассьыныс ичӧтик заработкасӧ, йӧз чукӧрыс чайтіс, мый ставсьыс мыжаӧсь ми, та вӧсна палуба вылын кутісны ызгыны пыр ёнджыка.
Унаӧн видзӧдісны ми вылӧ скӧра да весиг петкӧдлісны пуртъяс.
Кыйсьысьяс чукӧртчалісны кытшӧ, а шӧрас сэні лебёдкаяс вылын, кнехтъяс либӧ канат чукӧр вылын сулалісны горзысьяс.
Ме казялі, мый медся ёна ызгис да скӧрмӧм йӧз чукӧр шӧрас котраліс вирӧссьӧм морт, коді вӧлі кӧрталӧма юрсӧ.
Сійӧ чилзіс бабаяс моз да пыр ӧтарӧ индаліс кинас миянлань.
Мунны палуба кузя бӧжас либӧ нырас, кӧні вӧліны нёль краснофлотец, эз нин позь.
Миян постъясным лоины діяс кодьӧсь, кодъясӧс торйӧдлӧма корабль шӧрсьыс.
Заводитіс югдыны.
Кыйсьысь чукӧръяс ӧтлаасисны ӧти ызгысь чукӧрӧ; сійӧ дугдывтӧг жӧдзис мостик да баквывса джуджыд надстройка костын.
Трюмъясысь петалӧм йӧзыс йӧткисны водзын сулалысьясӧс, ӧткымынъяс весиг кавшасьлісны орччӧн сулалысьяслы пельпом выланыс, а ставныс ӧтлаын, кодъясӧс ызйӧдлісны горзысьясыс, кутісны асьнысӧ пыр ӧтарӧ смелджыка.
Кодкӧ заводитіс стучитны палубаас пу гетанас — сы бӧрын босьтчисны грымгыны ставныс, мый вӧсна заводитіс брунӧдчыны пароходлӧн кӧрт кӧрӧбкаыс.
Ме чувствуйті, мый матысмӧ ыджыд опасность.
Тадзи овлӧ, кор друг ваыс пемдӧ да саридз веркӧсыс заводитӧ дрӧжжитны; та бӧрын колӧ виччысьны шквал.
Ме видзӧдлі ёртъяс вылӧ.
Боцман дзоргис вадорлань, Широких букышӧн видзӧдіс компас вылӧ, Костя — тасма пряжка вылас.
Ставныс найӧ кӧсйисны петкӧдлыны, мый оз аддзыны йӧз чукӧрсӧ.
VII
— Мый нӧ ӧні лоас? — тревожнӧя юаліс Костя.
— Тайӧ ӧд зэв серьёзнӧйтор...
Кыдзкӧ колӧ найӧс бурӧдны... висьтавны...
Видзӧдлӧй — пуртъяс...
Тайӧ бунт.
Тыдалӧ нин вӧлі Поворотнӧй маяк, кор водзын мунысь эсминец лэптіс сигнал:
«Киясӧс мыш сайын кутны ог вермы.
Императорлӧн веськӧдлан котыр нимсянь принимайта решительнӧй мераяс».
Такӧд тшӧтш мӧд эсминецыс лэдзис дымӧвӧй завеса да лыйис нырвывса орудиесьыс.
Кыкнан катер вылас кыпӧдісны боевӧй тревога.
«Смелый» вочавидзис:
«Сёрнитчыны ог кӧсйы.
Пыр жӧ эновтӧй СССР-лысь ваяссӧ».
Тайӧ кывъяс бӧрас сійӧ бергӧдчис да став ӧдсьыс мӧдӧдчис эсминецлы воча.
Ог тӧд, мый вылӧ лейтенант надейтчис, но дзик ӧти пушка вылысь чехолсӧ вӧлі босьтӧма, а орудийнӧй расчётыс сулаліс ас местаас.
«Смелый» бӧрся тӧвзис «Соболь»; бӧжыс сылӧн вӧлі вӧйыштӧма.
Сэсся меным нинӧм эз кут тыдавны.
Синтӧ сёйысь виж тшыныс сайӧдіс катеръясӧс да кырта вылысь чугуннӧй башняа маяксӧ.
— Колӧ действуйтны!
Видзӧдӧй, найӧ кавшасьӧны бак вылӧ.
— Надзӧнджык, надзӧнджык, — шуис Гуторов.
Сійӧ видзӧдіс заводскӧй площадка весьтті бак вылӧ, кӧні вӧліны краснофлотечьяс Жуков да Чащин.
Асывнас на позьӧ вӧлі мунны нырвывса пост вылӧ кык штангаӧн палуба весьтӧ крепитӧм перекиднӧй пос кузя.
Ӧні ызгысь йӧз чукӧрыс шыбитӧма поссӧ.
Сё ветымын кымын морт, шутьлялӧмӧн да горзӧмӧн ӧта-мӧднысӧ ышӧдігтыр, топӧдісны джуджыд кӧрт площадкасӧ, кӧні сулалісны кык боеч.
Налы горзісны:
<jpn>— Худана.</jpn>
<jpn>Росскэ</jpn> пон!
— <jpn>Эй, баршевика</jpn>!..
Лэччы!
Матросскӧй тельняшкаа да югыдвиж гача кутшӧмкӧ кыйсьысь каттьысьӧма вант вылӧ да гораа рочӧн матькис век ӧтитор.
— Чергӧді эськӧ ме тайӧ попугайсӧ, — шуис Костя, — но жаль патроныс...
— Надзӧнджык, надзӧнджык... — шуис боцман.
— Эк, нинӧмла...
Лои сійӧ, мыйысь ми ставным ӧтмоза полім.
Жуков эз выдержит да крапкис крепыд кыв.
Тайӧ вӧлі ӧшибка!
Стеклӧысь вӧчӧм некымын гырыськодь табъяс, кодъясӧс краболов кӧртавлӧ тывъясас, лэбисны боечьяслы.
Ӧти шарыс веськаліс мачтаӧ да жугаліс, мӧд шар веськаліс Жуковлы кокас.
Немдумышттӧг сійӧ кватитіс шарсӧ да шыбитіс кыйсьысь чукӧрӧ.
Йӧз чукӧрыс равӧстіс.
Меным тыдаліс, кыдзи унакодь пурт югъялігтыр качисны палуба весьтӧ.
Жуков кутчысис пельпомас, Чащин — кокас.
Чери керан дженьыдик пуртъяс гальскигтыр чеччалісны палуба вылас краснофлотечьяс гӧгӧр.
Веськыда кӧ шуны, ме важӧн нин эг видзӧд компас вылӧ.
Жуков лажыньтчӧма да шуйга кинас перйис кобурасьыс нагансӧ.
Чащин, кодлы пуртнас инмӧмаӧсь кокниджыка, сулаліс ёрт водзвылас да кусыньтӧм сой вылас нагансӧ пуктӧмӧн, метитчис йӧз чукӧрӧ.
Костя кватитіс боцманӧс киӧдыс:
— Мый нӧ тайӧ, начальник ёрт?..
Ӧдйӧджык... колӧ лыйлыны!
Миян вылӧ резыштіс пӧсь ва...
Кыліс кыза да гораа равӧстӧм, мыйысь кутісны дрӧжжитны надстройкаясыс.
Гуторов эз лэдзлы кисӧ гудок сетан сутугасьыс.
«Осака-Мару» горзіс парнас тшӧкъялігтыр, а изйӧсь вадорыс вочавидзис пароходлы тревожнӧй гӧлӧсӧн.
Йӧз чукӧрыс кынмис места вылас.
Шӧйӧвошӧм «чери кыйысьяс» видзӧдісны вывлань, гудокысь петысь пар вылӧ, миян боцманлӧн дженьыдик, смел фигура вылӧ, коді быттьӧ став океан пасьтаыс кыз гӧлӧсӧн горзіс:
— <ns>Полу-ундра</ns>...
Ук, ті!..
А ноко, видзчысьӧй!
Тайӧ вӧлі буретш сійӧ, мый колӧ.
Лыйӧмыс сӧмын эськӧ ёнджыка шызьӧдіс «чери кыйысьясӧс», а юргысь гудокыс, кодӧс быть лоӧ кывзыны, ылькнитіс вылісянь, паськаліс палуба пасьта, саридз пасьта, сразу уськӧдіс нападайтысьяслысь азартсӧ да юргис пеляд — гажтӧма, тревожнӧя, настойчивӧя: «<ns>Полу-ундра, полу-ундра, полу-ундра</ns>».
Кор парыс быри, палуба вылын лои шынитӧв.
Сэтшӧм чӧв-лӧнь, мый кылӧ вӧлі ваыслӧн сялькӧдчӧмыс.
Уна сё кыйсьысь видзӧдісны боцман вылӧ, а Гуторов лӧсьӧдыштіс бушлатсӧ, матыстчис трап дорӧ да скӧрпырысь шуис:
— Ті тайӧ босяцкӧй штучкаястӧ эновтӧй...
Ме думайті — ті прамӧй йӧз.
А ті байстрюкъяс, тьфу!
Прӧстӧ сволочьяс.
Ланьтӧй!
Кывзӧй менсьым установкаӧс.
Ті муналӧй трюмӧ, неуна узьыштӧй...
Корабльсӧ нуӧдам ми...
Мыйкӧ кӧ лоас, накажита некутшӧм судтӧг.
Некор на, буракӧ, боцман абу сёрнитлӧма татшӧм кузя.
Речсӧ помалӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧник сульсис носӧвикас да Скворцовлань бергӧдчӧмӧн шуис:
— Мунӧй бак вылӧ, кытчӧдз ас садяныс эз воны...
Ӧдйӧ!
Сыладорсянь отсӧг вылӧ эз корны, но вӧлі тыдалӧ, мый Чащин ӧтнас перевязканас оз справитчы.
Сійӧ косяліс раненӧй вылысь форменкасӧ да, нагансӧ киас кутіг, ӧдйӧ гартліс бинтнас Жуковӧс, быттьӧ телефоннӧй катушкаӧ провод.
— Эм! — вочавидзис Костя.
— Ме... ме муна!
Сійӧ матыстчис трап дорӧ, коді лэччис веськыда скӧралысь йӧз чукӧрӧ, да полігтырйи видзӧдліс увлань.
— Ме муна...
Ме пырысь-пыр, — тэрыба шуаліс сійӧ,
— пырысь-пыр, начальник ёрт, вот сӧмын...
Сійӧ вешйис штурваллань, лажыньтчис да кутіс лукйысьны сумкаас.
Палуба вылын ещӧ нин ёнджыка кутісны ызгыны.
Нинӧм сэтшӧм ёна оз тшыкӧд делӧсӧ, кыдзи полӧм.
Скӧралысь йӧз чукӧрыс гӧгӧрвоис да ас ногӧн донъяліс санитарлысь падъялӧмсӧ.
Кодкӧ чилӧстіс-серӧктіс.
Виж гача зон бара заводитіс жӧдзны кыйсьысьяс сайын.
Налӧн шӧйӧвошӧмыс быри.
Нинӧм и думайтны вӧлі писькӧдчыны бак вылӧ йӧз чукӧр пыр, коді тупкӧма палубасӧ подсолнухлӧн семечкияс дорысь топыдджыка.
Вӧлі дзик ӧти туй — мунны палуба весьтті кӧртысь дорӧм зэв ён стрела кузя, код отсӧгӧн лебёдчикъяс лэптывлӧны борт вылӧ кунгасъяс.
Ӧти помсӧ сылысь крепитӧма мачтаас, мӧд помыс свободнӧя мыджсис ходовӧй мостикӧ; тадзи сійӧ пӧшти горизонтальнӧя ӧшаліс палуба весьтын.
Татшӧм жӧ стрела нюжӧдчӧма вӧлі мачтасянь водзӧ нырланьӧ, и кыкнанныс найӧ вӧліны быттьӧ векньыдик туй, кодӧс нюжӧдӧма корабль кузяланог дас — дас кык фут вылнаті.
— Да-да... ме пырысь-пыр, — бормочитіс Костя.
— Кӧні нӧ сійӧ?..
Со... абу, абу сійӧ...
Ме пырысь-пыр...
Тіралысь кияснас сійӧ лукйысис сумкаас, кватитлас то марля, то бинт.
Тэрмасигтыр перйис пробка, кисьтіс ки вылас иод да дзикӧдз нин шӧйӧвошис, весиг йодӧсь кияссӧ кутіс чышкавны форменкаас.
— Гӧтов? — юаліс Гуторов.
— Да-да...
Буракӧ, ставыс...
Кыдз нӧ сійӧ?
Вот сӧмын...
Костялӧн гӧлӧсыс дзикӧдз вежсьӧма, ме сійӧс эг тӧд.
Вомдоръясыс сылӧн дрӧжжитісны, кыдзи детинкалӧн, коді вот-вот бӧрддзас.
Сы вылӧ вӧлі яндзим, зывӧк видзӧднысӧ.
Ме бергӧдчи мӧдарӧ.
Гуторов видзӧдіс Костя весьтті мачта вылӧ.
— Сӧмын тадзи, — шуис сійӧ аслыс.
— Начальник ёрт...
часлы ме висьтала...
ме ог вер...
— Верман, быдтор верман, — спокойнӧя шуис боцман.
Сійӧ лэптіс Скворцовӧс киняувтіыс, лӧсьӧдыштіс сы вылысь сумкасӧ да, пель водзас мыйкӧ шӧпнитӧм бӧрын, тойыштіс морттӧ барьерлань.
— Ме ог...
— А тэ уліас эн видзӧд, — гораа шуис Гуторов,
— тувччав долыда, зумыда, видзӧд веськыда Жуков вылӧ...
Вӧчан перевязка, кольччан на дінӧ...
Повзьӧм санитарлысь Гуторов нинӧм эз требуйт, нинӧм сылы эз приказывайт.
Сійӧ сёрнитіс мукӧддырйи серти спокойнӧйджыка, небыдджыка, сэтшӧм спокойнӧя да увереннӧя, кор бӧрыньтчӧм вылӧ некутшӧм туй абу.
Боцман зэв бура тӧдіс, мый Скворцов, кӧть и шӧйӧвошӧма да полӧ, вермас вуджны кызь метр кузьта векньыдик туйӧд.
Ог тӧд, мый сійӧ шӧпнитіс Костялы пель водзас, но боцманлӧн делӧвитӧй спокойствиеыс тӧдчымӧн вуджис и санитарлы.
Сійӧ веськӧдчис, паськӧдіс пельпомъяссӧ, весиг кӧсйис мырдӧнсорӧн нюмъёвтны.
— Скӧрмы, вот мый главнӧйыс, — сӧветуйтіс боцман.
— Скӧрман кӧ, быдтор вӧчан.
Костя вуджис барьер вомӧн да мӧдӧдчис стрела кузя.
Первой сійӧ муніс ньӧжйӧ, бокногӧн, пукталіс ӧти коксӧ мӧд дінас.
Балкаыс вӧлі вильыд, сумкаыс кыскис боклань, и Скворцов пыр ӧтарӧ шеныштлывліс кияснас.
Юрсӧ сійӧ вӧлі копыртӧма — видзӧдіс кок улас, йӧз чукӧрӧ.
Балка шӧрас сійӧ вильдіс да ёна нёровтчис бӧрлань.
Уліас мыйвынсьыс горӧдісны.
Костя ещӧ ёнджыка шатовмуніс.
Ме куни синмӧс — здук кежлӧ, не дырджык...
Уліас горзісны, ёрччисны...
Кодкӧ дженьыдика да пурт кодь ёся чилӧстіс.
Балка вылас некод эз вӧв.
Санитар удитӧма котӧртны мачта дорӧдз.
Мачтаас кутчысьӧмӧн сійӧ вуджис мӧд стрела вылас да зэв надзӧник мӧдӧдчис водзӧ, быттьӧкӧ поліс солькйӧдлыны ва.
Ӧні сійӧ эз нин видзӧд йӧз чукӧрас...
Видзӧдіс сӧмын Жуков вылӧ...
Сійӧ муніс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, сэсся мӧдӧдчис котӧрӧн, кияснас ёна шенасигтыр, тувччаліс зумыда, неуна баръёлӧн...
Друг Костя ӧвтыштіс кияснас, чеччыштіс — и сійӧ пыр жӧ копыртчис Жуков весьтӧ.
Сӧмын сэк ме казялі, мый Гуторов пуктӧма пулемётсӧ барьер вылӧ да кутіс чуньсӧ спускӧвӧй крючок вылас.
Кор боцман аддзис, мый Костя лючки воис кытчӧ колӧ, сразу мынтӧдіс кисӧ да чышкыштіс пӧсялӧм кипыдӧссӧ бушлатас.
— А ме эськӧ уси, — кокниа лолыштіс сійӧ.
— Вот морыд, циркач!
— Но ёна жӧ повзьӧма вӧлі.
— Мый нӧ сэні сэтшӧмыс, — спокойнӧя шуис Гуторов, — и пулемётлӧн овлӧ задержкаыд...
Видзӧд...
Мый тайӧ?..
А, <ns>ч-чӧрт</ns>!
«Осака-Мару» надзӧник петіс дымӧвӧй полосаысь, и первойӧн, мый ме казялі, тыдалісны японскӧй эсминечьяслӧн лым еджыд валъясыс.
Саридзсӧ петкӧдлігмоз да равзігтыр хищникъяс мунісны асыв-лунвылӧ, а на бӧрся, гы вывсянь гы вылӧ чеччалігтыр, збоя тӧвзисны «Смелый» да «Соболь».
— Он сэтчӧ видзӧд! — горӧдіс Гуторов.
— Со найӧ!
Менам юр весьтысь быттьӧкӧ парусина косялісны.
Гӧрд бордъяса куим машина мыччысисны сопка сайсянь да эргигтыр уськӧдчисны саридзлань.
И бара лӧньӧм лӧз ва весьтын гым моз йиркнитӧм.
Сабляяс моз югъялісны пропеллеръяс.
Кылӧ не то снарядлӧн, не то басӧвӧй струналӧн ылыстчысь юргӧмыс.
Квайт истребитель вӧтлісны хищникъясӧс Авача бухта воротасянь асыввылӧ!
Чӧрт ордӧ!
Саридзӧ!
«Осака-Мару» палуба вылын лои шынитӧв, кыдзи арся кадӧ муяс вылын.
Витсё морт сулалісны юръяссӧ чатӧртӧмӧн да кывзісны машинаяслысь скӧра жургӧмсӧ.
Сійӧ ӧні юргис кыдзи колльӧдігӧн бӧръя кыв пышйысь эсминечьяслы.
Краболов бергӧдчис Авача губа вороталань.
Бухтаыс, кӧні ва веркӧсас тыдалісны Вилючинскӧй сопкалӧн увланьюра конусыс да алӧй парусъяс, кажитчис ыджыд горнӧй тыӧн.
Ми бергӧдчылім, медым медбӧръяысь видзӧдлыны эсминечьяс вылӧ.
Найӧ мунісны ӧдйӧ, сэтшӧм ӧдйӧ, мый ваыс пызйис палуба вомӧныс.
Тыдалӧ, тайӧ вӧліны первокласснӧй корабльяс.
1938
{Житков Б. С. (комиӧдіс Попова М.) @ Кыдзи бать менӧ спасайтіс @ висьт @ Б. Житков. Кыдзи бать менӧ спасайтіс @ 1952 @ Лб. 3‒9.}
КЫДЗИ БАТЬ МЕНӦ СПАСАЙТІС
Ми мунім пароход вылын: бать, мам да ми Лёнькакӧд.
Лёнькалы вӧлі сэки сизим, а меным ӧкмыс арӧс.
Ме ёна радлі, мый пароход вылын.
Сійӧ вӧлі зэв ыджыд, сы вӧсна ӧти помсяньыс мӧдӧдзыс мунны лоӧ вӧлі дыр.
Мунан палуба кузя, — тайӧ сэтшӧм джодж векньыдик пӧвъясысь, — а туй вылас ичӧтик будкаяс, быттьӧкӧ ичӧтик керкаяс.
А кор прӧйдитлім ӧти дінті, сэтысянь кыліс жургӧм да чупкайтӧм.
Бать висьталіс, мый сэні уліас машина, и кор сійӧ уджалӧ, то пароходыс мунӧ.
Машина весьтын, будкаыскӧд орччӧн, сулалӧ сьӧд башня — тайӧ труба.
Трубаысь петіс сьӧд тшын.
Меным лои страшнӧ машинаысь, да ме юалі батьлысь:
— А мый, пароходыс кӧ кутас вӧйны?
Бать шуис:
— Мыйла сылы вӧйнысӧ?
Сійӧ ён.
Керка кодь.
И поводдяыс, видзӧд, кутшӧм мича.
Шонді, и саридзыс шыльыд-шыльыд.
А тэ борт дінас эн сюйсьы, а то патурликсян ваас.
Ӧти матрос кывліс, кыдзи ми сёрнитім, да шуис меным:
— Со аддзан пыжъяссӧ?
Да тэ эн саридзас видзӧд, а со выліас: со кытчӧ поскыс нуӧдӧ.
Сэні пыжъяс сулалӧны.
Пароход кутас вӧйны, а ми пыжъясӧ, и мунам вадорлань.
Ме видзӧдлі.
Збыль: рӧвнӧй лэб вылын сулалісны пыжъяс — зэв гырысьӧсь.
Сэтчӧ кайис ичӧтик пос.
И ме успокоитчи.
А матрос висьталӧ:
— Сэні пелысъяс эмӧсь.
Куйлӧны мачтаяс, парусъяс.
Ставыс лӧсьӧдӧма.
А ме думышті:
«Ага!
Лӧсьӧдӧма.
Сідзкӧ асьныд поланныд, мый вӧйны ковмас».
И ме бара куті повны.
Но некод эз тӧждысь, и унаӧн вольсалісны бумага да сёйисны копчёнӧй чери.
Мама корис жӧ миянӧс сёйны копчушка.
Рытнас ставныс кутісны петкӧдлыны водзвылын ичӧтик гӧрд би вылӧ да висьтавлісны:
— Тайӧ маяк.
Регыд воам Евпатория карӧ.
Сэсся мӧдісны дзирдавны, быттьӧкӧ ичӧтик кодзувъяс, ещӧ и ещӧ бияс.
А сэсся кутіс тыдавны, кыдзи быттьӧ кодкӧ биа ӧгыръяс вадор кузяыс разӧдӧма: сэтшӧм гажаа ворсісны бияс Евпаторияын.
Ме думайті, мый пароход матыстчас дзик вадорӧдзыс, но со машина дугдіс ургыны, да пароход ланьтіс.
Сэсся водзын ёна гымыштіс.
Шуисны, тайӧ пӧ шыбитісны якӧр, медым якӧрыс кутчысяс ва пыдӧсас, а пароходыс — чепнас якорӧ.
А карӧдз вӧлі зэв на ылын.
Бать шуис, мый матӧджык оз позь — сэті зэв ляпкыд.
А вот локтас ичӧтик пароход да босьтас, кодлы колӧ Евпаторияӧ.
Ставныс сулалісны борт дорын да видзӧдісны, кор мыччысяс ичӧтик пароход.
Друг мыш сайын кодкӧ горӧдіс:
— Кӧні?
Оз вермы лоны!
И кодкӧ зымӧдіс-котӧртіс палуба кузя.
Ставныс бергӧдчисны.
Сэсся матросъяс кутісны быдӧнӧс вӧтлавны борт дінсьыс.
— Ноко, вайӧ бӧрлань, уджавны колӧ!
И ставныс аддзисны, кыдзи найӧ кутісны винтитны пӧжарнӧй кишка, а мӧд помсӧ нюжӧдны палуба кузя.
И тані друг кӧлӧкӧл! — — кыдзи мӧдас кучкавны пароход нырас!
Сэтшӧм ёна, сэтшӧм гораа, ме тіравны куті.
Да кутчыси бать дінӧ.
А Лёнька бӧрддзис.
Сэсся кодкӧ горӧдіс:
— Пӧжар!
Сотчам!
Ставныс уськӧдчисны коді кытчӧ веськаліс, мӧдісны котравны.
Бать сулаліс места вылас да мыйкӧ горзіс мамалы пеляс.
Сійӧ ёна топӧдіс менӧ кокъяс костас, а Лёнькаӧс кватитіс моздорас.
Лёнька чужъясис да кучкаліс каблукъяснас меным юрӧ.
Ме бӧрдны жӧ понді.
Вылын мыйкӧ трачкӧдчис.
abu
И ме думышті, мый ставыс пропадитіс и ми ӧні пӧгибнитам.
abu
abu
abu
abu
И сэки бать кватитіс менӧ киӧд да кытчӧкӧ кыскис.
Ме сӧмын казялі, мый кок улын кутшӧмкӧ ичӧтик пос, и бать кыскыштіс менӧ вывлань, а сэсся шыбитіс небыд вылӧ — и менӧ и Лёнькаӧс.
Тайӧ вӧліны кӧрзинаяс.
Найӧ вӧліны гӧгрӧсӧсь и вылыссяньыс вурӧма мешӧкӧн.
Сэки ме аддзи би.
Сійӧ ыджыд сюръяӧн — судтанас пу джуджда — кайис веськыда вылӧ, и сысянь вӧлі югыд да гӧгӧр ставыс гӧрд.
Неылын чукӧрӧн сулалісны йӧз зэв ыджыд пыж дорын,
abu
abu
а капитан горзіс, медым эз ставныс ӧттшӧтш, медым лэччалісны очередьӧн.
А миянӧс быттьӧ некод эз и аддзы.
Ме тшӧтш уськӧдчылі пыжлань, но мама эз лэдз.
— Сулав, шуӧны тэныд.
Пыжын местаыс оз тырмы ставлы.
Медым мукӧдъяс пуксясны.
А бать чӧв оліс.
abu
Сійӧ кватитіс кӧрзинка, вундіс пуртӧн вывсьыс мешӧксӧ да путкыльтіс кӧрзинкасӧ борт сайӧ; сы пиысь киссисны помидоръяс.
И пыр жӧ кватитліс мӧд кӧрзинка, мам тайӧ кӧрзинкаяссӧ сюяліс ӧта-мӧд пытшкас.
Ме думышті, мый бать йӧймӧма, да лёкысь бӧрддзи.
abu
А бать пыр вундалӧ пуртӧн кӧрзинкаяс да кисьталӧ ваӧ помидоръяс.
Коньӧр бать!
Ме кӧсйи уськӧдчыны сы дінӧ, медым сійӧ садяс воас, но сійӧ кыдзи тувкас менӧ бӧр ас местаӧ, ме сідзи и пукси помидоръяс вылас.
Сэсся видзӧда: бать ӧдйӧ кутіс пӧрччысьны.
Подтяжкияснас, тасманас сійӧ пондіс кӧртавлыны кӧрзинкаяссӧ вугъясӧдыс.
Мама некыдз эз вермы чулкисӧ пӧрччыны, а бать чулкияснас тшӧтш кӧртавліс и аслас дӧрӧмнас.
Сэсся — ме эг удит син лапнитны — бать кватитіс менӧ да Лёнькаӧс киняулас, шыбитіс борт сайӧ кӧрзинкаяс да чеччыштіс миянкӧд увлань.
Ме куни синмӧс и дзикӧдз воштылі садьӧс.
Палялі ме ваын.
Бать сюйӧ меным киӧ кӧрзинкалысь вугсӧ да горзӧ:
— Да кутчысь, шуӧны тэныд, кутчысь!
Мама менӧ кутіс киняулӧд, Лёнькаӧс кутіс бать.
Ме мӧді кавшасьны кӧрзинка вылӧ, а бать кыскыштіс менӧ увлань.
Сійӧ горзіс мамалы:
— Кокъяснад, кокъяснад уджав!
Вартчам татысь ӧдйӧджык!
abu
Миян водзын кывтіс быдса кӧрзинка чукӧр, да ми кутчысим наӧ.
Ме тшӧтш куті уджавны кокъясӧн.
Ваыс вӧлі дзик шоныд.
Друг лои югыдджык.
Ме видзӧдлі бӧрвылӧ: сэні, быттьӧ бумажнӧй, ыпъяліс пароход.
Меным лои сэтшӧм страшнӧ, мый ме мӧді став вынысь уджавны кокъясӧн.
Кӧрзинкаясӧ кутчысьӧмӧн ми пыр сідзи вартчим.
Миян дорын вартчис кутшӧмкӧ дяденька.
Бать горӧдіс сылы:
— Локтӧй татчӧ.
Кутчысьӧй кӧрзинкаясас.
И дяденька кутчысис.
Мӧдіс плавайтны миянкӧд.
А сэсся миян дінӧ матыстчис спасательнӧй пыж, и йӧзыс кыскисны миянӧс пыжас.
— Ставнысӧ спаситісны? — юаліс бать.
— Ставнысӧ, — шуис сійӧ, коді пукаліс руль сайын. — А кӧрзинкаяснад ті бура думыштӧмныд.
Шлюпкаясӧ сы мында чукӧрмис йӧз, мый ӧдва вадорӧдз воим.
abu
abu
{Житков Б. С. (комиӧдіс Попова М.) @ Ичӧтик еджыд керка @ висьт @ Б. Житков. Кыдзи бать менӧ спасайтіс @ 1952 @ Лб. 10‒14.}
ИЧӦТИК ЕДЖЫД КЕРКА
Ми олім саридз вадорын, и менам батьлӧн вӧлі паруса лӧсьыд пыж.
Ме бура кужи сы вылын ветлыны — и пелыс-ӧпаснӧйӧн и парус улын, но менӧ ӧтнамӧс бать некор эз лэдзлы саридзӧ.
Меным вӧлі дас кык арӧс.
Вот ӧтчыд ми Нина чойкӧд тӧдмалім, мый бать кык лун кежлӧ мунӧ гортысь, и мӧвпыштім мунны шлюпка вылын мӧдарладорас, а куръя мӧдарладорас сулаліс мичаник ичӧтик керка, еджыдик, гӧрд вевта...
А керка гӧгӧрыс быдмис неыджыд сад.
Ми сэні некор эгӧ вӧвлӧй и думайтім, мый сэні зэв лӧсьыд.
Навернӧ олӧны бур дедӧ бабӧкӧд.
А Нина шуӧ, мый налӧн непременнӧ эм понпи, и тожӧ бур.
А старикъяс, тӧдӧмысь, шомйӧв сёйӧны и миян воӧм вылӧ кутасны радлыны, и шомйӧв сетасны,
И вот ми мӧдім чукӧртны нянь да бутылкаяс ва улӧ
— саридзын ӧд ваыс сола, а друг туйын юны ковмас.
Вот бать рытнас муніс, а ми пыр жӧ кисьталім бутылкаясӧ ва, гусьӧн мамаысь,
а то ещӧ юалас — мыйла, и сэки ставыс торксяс.
Муртса сӧмын югдыштіс, ми Нинакӧд ньӧжйӧник петім ӧшинь пыр, босьтім сьӧрысь нянь да бутылкаяс шлюпкаӧ.
Ме лэпті парус, и ми петім саридзӧ.
Ме пукалі, кыдзи капитан, а Нина менсьым кывзысис, кыдзи матрос.
Тӧлыс вӧлі кокньыдик, да гыяс вӧліны посньыдӧсь, и миян Нинакӧд артмыліс, быттьӧ ми ыджыд корабль вылын, и миян эм ва и сёян запасъяс, и ми мунам мӧд канмуӧ.
Пыжсӧ ме веськӧді веськыда гӧрд вевта ичӧтик керка вылӧ.
Сэсся ме тшӧкті чойлы лӧсьӧдны завтрак.
Сійӧ посниа чегъяліс нянь да восьтіс ва тыра бутылка.
Сійӧ пыр на пукаліс шлюпка пыдӧсын, а кор сувтіс, медым меным мыччыны нянь, да кор видзӧдліс бӧрлань, миян вадорӧ, сэтшӧма горӧдіс, мый ме весиг дрӧгмуні:
— Ой, миян керканым ӧдва тыдалӧ! — да кӧсйис бӧрддзыны.
Ме шуи:
— Няргун, сы пыдди старикъяслӧн ичӧтик керкаыс матын.
Сійӧ видзӧдліс водзӧ да ещӧ ёнджыка горӧдіс:
— И старикъяслӧн ичӧтик керкаыс ылын, ньӧти эг матысмӧй, а асланым керка дорысь мунім!
Сійӧ кутіс бӧрдны, а ме нарошнӧ куті сёйны нянь, быттьӧ нинӧм эз вӧвлы.
Сійӧ бӧрдіс, а ме шуалі:
— Окота кӧ бӧр, чеччышт борт саяс да вартчы гортӧ, а ме муна старикъяс дорӧ.
Сэсся сійӧ юыштіс бутылкаысь и унмовсис.
А ме пыр пукала руль сайын, и тӧлыс оз вежсьы и пӧльтӧ ӧткодя.
Шлюпка мунӧ ӧдйӧ, и корма сайын ваыс жургӧ.
Шонді вӧлі вылын нин.
И вот ме аддза, мый ми дзик матӧ нин воим мӧдар вадорас и ичӧтик керкаыс тыдалӧ бура.
Вот мед ӧні Нинка садьмас, видзӧдлас — вот кутас радлыны.
Ме видзӧді, кӧні сэні понпиыс.
Но ни понпи, ни старикъяс оз вӧлі тыдавны.
Друг шлюпка зуркнитчис, сувтіс да катовтчис бок вылас.
Ме неуна лэдзышті паруссӧ, медым дзикӧдз не путкыльтчыны.
Нина чеччыштіс.
Ун йывсьыс эз тӧд, кӧні сійӧ, да паськӧдӧм синъясӧн видзӧдіс.
Ме шуи:
— Лыаӧ зурасим.
Пуксим ляпкыдінӧ.
Ме ӧні йӧткышта.
А со ичӧтик керкаыд.
Но сійӧ и ичӧтик керкалы эз кут радлыны, а ещӧ ёнджыка повзис.
Ме пӧрччыси, пыри ваӧ да мӧді йӧткыны.
abu
Ме эбӧсысь петі, а шлюпка — некодарӧ.
Ме сійӧс пӧлыньтла то ӧтар бок вылас, то мӧдарас.
Дзикӧдз лэдзи паруссӧ, но нинӧм эз отсав.
Нина кутіс горзыны, медым дедӧ миянлы отсаліс.
Но вӧлі ылын, и некод эз пет.
Ме тшӧкті Ниналы чеччыштны, но и тайӧ эз кокньӧд шлюпкасӧ: сійӧ ёна сибдӧма лыаӧ.
Ме видлі келӧмӧн мунны вадорлань.
Но быдлаті вӧлі джуджыд, и некытчӧ вӧлі оз позь мунны.
И сэтшӧм ылын, мый и вартчыны оз позь.
А ичӧтик керкаысь некод эз петав.
Ме сёйышті нянь, юи ва и Нинакӧд эг сёрнит.
А сійӧ бӧрдіс да лыддьӧдліс:
— Вот вайин, ӧні татысь миянӧс некод оз аддзы.
Саридз шӧрын пуксьӧдін ляпкыдінӧ.
Капитан!
Мама йӧймас.
Вот аддзан.
Сійӧ сідзи и висьтавліс:
«Тіянкӧд кӧ мыйкӧ лоӧ, ме йӧйма».
А ме чӧв олі.
Тӧлыс дзикӧдз ланьтіс.
Ме босьті да и унмовси.
Кор ме садьми, вӧлі дзик пемыд.
Нинка пырӧма лабич улӧ дзик пыж нырас да няргӧ.
Ме сувті кок йылӧ, и кок улын шлюпка катовтчис кокньыда да свободнӧя.
Ме нарошнӧ катовті сійӧс ёнджыка.
abu
Вот ме рад лои!
Ура!
Сибдылӧм пыж мынӧма.
Вӧлӧмкӧ, тӧлыс вежсьӧма, ваыс туыштӧма, лэптӧма шлюпкасӧ, и сійӧ мынӧма сибданінсьыс.
Ме видзӧдлі гӧгӧр.
Ылын дзирдалісны ичӧтик бияс — уна-уна.
Тайӧ миян вадорын: дзоляникӧсь, быттьӧкӧ бикиньяс.
Ме уськӧдчи лэптыны парусъяс.
Нина чеччыштіс да первойсӧ думайтіс, мый ме йӧйми.
Но ме нинӧм эг шу.
А кор веськӧді нин шлюпкасӧ бияс вылӧ, висьталі сылы:
— Мый, няргун,
со и гортӧ мунам.
А бӧрдны нинӧм.
Ми мунім войбыд.
Асъядорыс тӧлыс лӧнис.
Но ми вӧлім нин вадорын.
Ӧпаснӧйясӧн ми сынім горт дорӧдз.
Мам и скӧраліс и радліс ӧттшӧтш.
Но ми корим, медым батьлы нинӧм эз висьтав.
А сёрӧнджык ми тӧдмалім, мый сійӧ ичӧтик керкаас некод оз ов.
{Житков Б. С. (комиӧдіс Попова М.) @ Ва ойдлӧм @ висьт @ Б. Житков. Кыдзи бать менӧ спасайтіс @ 1952 @ Лб. 15‒18.}
ВА ОЙДЛӦМ
Миян канмуын эмӧсь сэтшӧм юяс, мый оз визувтны пыр ӧти местаті.
Татшӧм юыс то шыбитчас веськыдвылӧ, мӧдас визувтны веськыдвывтіджык, то недыр кад мысти, быттьӧ сійӧ дӧзмӧма таті визувтӧмсьыс, друг кежас шуйгавылӧ да ойдӧдас ассьыс шуйга вадорсӧ.
А вадорыс кӧ джуджыд, ваыс кырӧдӧ сійӧс.
Крут вадорыс буждӧ юас, а нӧрыс вылас кӧ сулаліс керка, то и керкаыс лэбас ваӧ.
Татшӧм ю кузя муніс буксирнӧй пароход да кыскис кык баржа.
Пароход сувтіс пристань дорӧ, медым сэтчӧ кольны ӧти баржасӧ, и тані сы дорӧ локтіс вадорсянь начальник да висьталіс:
— Капитан, ті мунанныд водзӧ.
Лоӧй осторожнӧйӧсь, энӧ пуксьӧй ляпкыдінӧ: юыс ёна муніс веськыдвылӧ и ӧні визувтӧ дзик мӧдлаті.
И ӧні сійӧ мунӧ пыр веськыдвыв и веськыдвыв да ойдӧдӧ да кырӧдӧ вадорсӧ.
Ок, — шуис капитан, — менам керкаӧй веськыд вадорас, пӧшти дзик ва дорас.
Сэтчӧ колины гӧтыр да пи.
Друг найӧ эз удитны пышйыны?
Капитан тшӧктіс лэдзны машинасӧ медся полнӧй ходӧн.
Сійӧ тэрмасис ӧдйӧджык аслас керка дорӧ да ёна скӧраліс, мый сьӧкыд баржаыс надзмӧдӧ мунӧмсӧ.
Пароход ичӧтика муныштіс, кыдзи друг сигналӧн сійӧс корисны вадорлань.
Капитан сувтӧдіс баржасӧ якӧр вылӧ, а пароходсӧ веськӧдіс вадорлань.
Сійӧ аддзис, мый вадорын сюрс йӧз зыръясӧн, тачкаясӧн тэрмасьӧны — кыскалӧны му, вӧчӧны плотина, медым не лэдзны юлы ойдӧдны вадорсӧ.
Ваялӧны верблюдъяс вылын керъяс, медым найӧс сюявны вадорас да крепитны плотинасӧ.
А кузь кӧрт киа машина ветлӧдлӧ плотина кузяыс да кӧшӧн лэпталӧ сы вылӧ мусӧ.
Капитан дінӧ котӧрӧн воисны йӧз да юалісны:
— Мый баржаас?
— Из, — шуис капитан.
Ставныс горӧдісны:
— Ак, кутшӧм бур!
Вайӧй татчӧ!
А то, видзӧдӧй, пырысь-пыр юыс косялас плотинасӧ да миян став уджным вошӧ.
Юыс уськӧдчас кӧдзӧм муяс вылӧ да нуас став кӧдзаяссӧ.
Няньыс ставыс пропадитас.
abu
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык вайӧй изсӧ!
Ӧні капитан вунӧдіс гӧтыр йывсьыс да пи йывсьыс.
Сійӧ зэв ӧдйӧ нуӧдіс пароходсӧ да вайӧдіс баржасӧ дзик вадорӧдзыс.
Йӧз кутісны кыскавны из да крепитісны плотинасӧ.
Юыс сувтіс да водзӧ эз мун.
Сэки капитан юаліс:
— Онӧ тӧдӧй, кыдзи менам гортын?
Начальник ыстіс телеграмма, и регыд воис вочакыв.
Сэні уджалӧмаӧсь жӧ став йӧзыс, кодъяс вӧлӧмаӧсь, да спаситӧмаӧсь керкасӧ, кӧні оліс капитанлӧн гӧтырыс пиыскӧд.
— Вот, — шуис начальник, — тані ті отсалінныд миянлы, а сэні ёртъяс спаситісны тіянлысь гӧтыртӧ да питӧ.
{Житков Б. С. (комиӧдіс Попова М.) @ Кыдзи вӧйліс ӧти детинка @ висьт @ Б. Житков. Кыдзи бать менӧ спасайтіс @ 1952 @ Лб. 19‒21.}
КЫДЗИ ВӦЙЛІС ӦТИ ДЕТИНКА
Ӧти детинка муніс чери кыйны.
Сылы вӧлі кӧкъямыс арӧс.
Сійӧ аддзис ва вылысь керъяс и думыштіс, мый тайӧ пур: сэтшӧм топыда ӧта-мӧд бердас куйлісны найӧ.
«Пукся ме пур вылӧ, думыштіс детинка, а пур вывсянь позьӧ ылӧ шыбитны вугыртӧ!»
Почтальон муніс дінтіыс да аддзыліс, кыдзи детинка мунӧ валань.
Детинка кыкысь воськовтіс керъяс вывті, керъяс разалісны, да детинка эз вермы кутчысьнысӧ, уси ваӧ керъяс костӧ.
А керъяс бара ӧтлаасисны сы весьтті йирк моз.
Почтальон кутчысис сумкаас да мыйвынсьыс котӧртіс вадорлань.
Сійӧ пыр видзӧдіс сійӧ местаас, кытчӧ уси детинка, медым тӧдны, кытысь корсьны.
Ме аддзи, мый садьтӧг котӧртӧ почтальон, да меным дум вылӧ уси, мый мунӧ вӧлі детинка, и аддза — сійӧ эз ло.
Ме сійӧ жӧ здукас уськӧдчи сэтчӧ, кытчӧ котӧртіс почтальон.
Почтальон сувтіс дзик ва бердас да петкӧдліс чуньнас ӧти местаӧ.
Сійӧ эз вештыв синсӧ керъяс вылысь.
И сӧмын шуис:
— Сійӧ тані!
Ме босьті почтальонӧс киӧдыс, воді керъяс вылӧ да нюжӧді киӧс, кытчӧ петкӧдліс почтальон.
И стӧч сэні, ва улас, менӧ кутісны кватайтны ичӧтик чуньяс.
Детинка эз вермы мыччысьны васьыс.
Сійӧ зурасьліс юрнас керъясӧ и корсис отсӧг кияснас.
Ме босьті сійӧс киӧдыс да горӧді почтальонлы:
— Кыскы!
Ми кыским детинкаӧс.
Сійӧ вӧлі джынвыйӧ пӧдӧма.
Ми кутім сійӧс тормошитны, и сійӧ воис ас садяс.
А мыйӧн воис садяс, бӧрддзис.
Почтальон лэптіс вугыр шатинсӧ да шуис:
— Со и вугыр шатиныд тэнад.
Мый тэ бӧрдан?
Тэ вадорын.
Со и шонді!
А сійӧ шуӧ:
— Но, а картузӧй менам кӧні?
Почтальон ӧвтыштіс кинас:
— Мый синватӧ кисьтан?
Сідзи нин кӧтасьӧмыд.
И картузтӧгыд мамыд тэныд рад лоӧ.
Котӧрт гортад!
А детинка сулаліс.
— Но, корсь сылы картузсӧ, — шуис почтальон, — а меным мунны колӧ.
Ме босьті детинкалысь вугыр шатинсӧ да мӧді корсьысьны ва улысь.
Друг мыйкӧ крукасис, ме кыски.
Тайӧ вӧлі лаптипӧв.
Ме дыр на корсьыси.
Медбӧрын кыски кутшӧмкӧ ветьӧк.
Детинка пырысь-пыр тӧдіс, мый тайӧ картузыс.
Ми пыдзыртім сыысь васӧ.
Детинка серӧктіс да шуис:
— Нинӧм, юр вылын косьмас!
{Житков Б. С. (комиӧдіс Попова М.) @ Майтӧг @ висьт @ Б. Житков. Кыдзи бать менӧ спасайтіс @ 1952 @ Лб. 22‒23.}
МАЙТӦГ
Ӧти детинка пыр кӧсйис тӧдмавны, вӧйӧ оз майтӧг.
Вот ӧтчыд пырис сійӧ кухняӧ.
Кухняын сулаліс ва тыра ведра, а орччӧн выль майтӧг тор.
Детинка гӧгӧр видзӧдліс, аддзӧ: некод абу.
Босьтіс майтӧгсӧ, пуктіс ва вылӧ да лэдзис.
Майтӧг — тювк! — и ва улӧ.
Детинка повзис, мый майтӧгсӧ вӧйтіс.
Пышйис кухняысь да некодлы эз висьтав.
Ставныс водісны узьны, и некод эз казяв, мый выль майтӧг абу.
Асывнас мам кутіс пуктыны самӧвар.
Аддзӧ: ваыс ведраын этша нин.
Кисьтіс ставсӧ самӧварӧ да ӧдйӧджык вала, медым содтыны самӧварӧ.
Вот ставныс пуксисны пызан сайӧ чай юны.
Мам вайис пызан вылӧ самӧвар.
Самӧварыс пуӧ.
Ставныс видзӧдӧны — кутшӧм чудеса!
Самӧвар вевт улысь майтӧг быгйысь артмӧм гадьяс лэбалӧны, и пыр унджык и унджык.
Видзӧд — и самӧварыс ставнас быг пиын.
Друг детинка бӧрддзис да горӧдіс:
— Ме думайті — сійӧ оз вӧй! — да висьталіс, кыдзи вӧлі ставыс.
— Ак, — шуис мам, — тайӧ, сідзкӧ, ме васӧ майтӧгнас кисьті самӧварӧ да выльсӧ бӧрыннас содтышті.
Батьыс детинкалы шуис:
— Тэ эськӧ мед тарелкаын видлін, ведраӧ вӧйтӧм дорысь.
А бӧрдны нинӧм.
Меным со ӧні чай ютӧг удж вылӧ мунны, а аддзан — ме ог бӧрд.
Батьыс тапкӧдыштіс ичӧтик писӧ пельпомӧдыс да муніс удж вылӧ.
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Кузнечаын (менам казьтылӧмъясысь) @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 12‒27.}
КУЗНЕЧАЫН
Менам казьтылӧмъясысь
Менам казьтыланторъяс пыдӧсын, кӧнкӧ сэні, медся пыдіас, ӧзйӧ би.
Кельыдіник, но жар билӧн неыджыд очаг югдӧдӧ медводдза контуръяс, кодъяс петӧны нэр челядь вежӧрысь.
Тайӧ — менам батьлӧн кузнечаас би.
И ӧні ме аддза неыджыд кӧрт зыр, кодӧн бать босьтӧ шомсӧ пу ларысь — тайӧ шомсӧ сійӧ ачыс сотлывліс хатаяссайса гуын, да тайӧ местаыс ӧнӧдз пыр на шусьӧ «шом сотанінӧн», кӧть эськӧ гуыслӧн следыс весиг абу нин, — койыштӧ сійӧс горнас ӧзъян ӧгыр чукӧр вылӧ, кодъясӧс гортсьыс вайис жугалӧм гырничын, а сэсся, кыдзи век, тэрыба шуӧ отсасьысьлы:
— Тэ, тэ, тэ Андрусь,
а но, пӧльышт, да надзӧник, надзӧник, кытчӧдз прамӧя оз ӧзйы.
Андрусь, коді пельпом вылас вайис менӧ хатаысь да пуксьӧдіс шом тыра лар вылӧ би дорӧ матӧджык, ӧні кутчысьӧ пушкан мек воропӧ да заводитӧ пӧльтны.
Пушкан мек первойсӧ посньыдик вомтырӧн лолалӧ, абу на босьтӧма сынӧдсӧ тырыс, абу на ӧддзӧма; сійӧ сӧмын паськӧдӧ на шомсӧ, а бисӧ оз пӧльт.
— Ньӧжйӧнджык, Андрусь!
Тэ, тэ, тэ, хлопец, ньӧжйӧнджык!
— Йӧй бабаыд ещӧ и чушъялӧ! — шутитӧмӧн шуӧ Андрусь да мыйвынсьыс личкыштӧ воропыс вылӧ, медым кыдз мый позьӧ унджык сынӧд пырис пушкан мекъяс пытшкӧ.
Йӧй баба йылысь сылӧн гарыштӧмысь менӧ дрӧж босьтіс.
— Кӧні йӧй бабаыс? — юала ме.
Андрусь сералӧ:
— Пушкан мек пытшкас.
Он ӧмӧй кыв, кыдзи чушъялӧ?
Ме сюся кывза — и збыль ӧд, чушкакылӧ.
— Чӧвлы, ме сійӧс кыдзи колӧ топӧдла, — шуӧ Андрусь, — небось сійӧ ойзыны кутас менам.
— Меным оз ков!
Эн топӧд! — горза ме.
Ме дась нин бӧрдны.
Ме ог гӧгӧрво Андрусьлысь шуткаяссӧ.
Менам воображениеӧй тырӧма призракъясӧн, упыръясӧн, асьнысӧ виысь йӧзӧн, — на йылысь висьтъяс ме быд рыт кывза миян кык работницалысь — ыджыд Устиналысь да ичӧтджык Устиналысь.
Найӧ не ӧтчыдысь нин казьтыштлісны печкигас и йӧй баба-летавица йылысь, коді пӧ пукалӧ Дил гӧра йылын да сысянь пӧлялӧ тшын;
Андрусь первойяӧн сюйис сійӧс кузнечаса пушкан мек пытшкӧ, и сэксянь тайӧ пушкан мексьыс ме садьтӧг пола.
— Но-но-но, тэ, хлопец!
Эн сӧр кагаыслы нинӧмабусӧ...
Эн кывзы, Ивась, эн кывзы, пушкан мек пытшкас некутшӧм йӧй баба абу.
— А мый нӧ сэні сідзи чушкӧ?
— Тӧв сійӧ, пиук.
Аддзан со, мекыс ас пытшкас кыскӧ тӧвсӧ, а кор сійӧс топӧдасны, тӧлыс бӧр петӧ.
Видзӧд, и ме сідзи жӧ пӧльта!
И бать ӧтчыд-мӧдысь пӧльтыштӧ би вылӧ.
Менам сьӧлӧмӧй такалӧ.
Би ёнджыка ӧзйӧ.
Первойсӧ сійӧ полігтыр кыйкнитлывлӧ шом костъястіыс лӧзоват кывъясӧн.
Но йӧй баба заводитӧ ёнджыка пӧльтны; лӧзоват кывъясыс увдортіыс гӧрдӧдӧны да друг чеччыштӧны шом чукӧр пытшкысь.
Сьӧд шомыс вочасӧн и ачыс гӧрдӧдӧ, биыс чушкӧ да чепсасьӧ, быттьӧ дзирдалысь пуртъяслӧн либӧ ньӧвъяслӧн кольта.
А йӧй бабалӧн кучик кынӧмыс польтчӧма пӧшти йирк бердӧдз.
Андрусь кыкнан кинас, морӧснас и рушкунас ӧшйӧ, медым улӧ лэдзны пушкан воропсӧ.
Биа пуртъяс улітіыс едждӧдӧны; шомыс гӧрд рӧмасянь лоӧ зарни рӧма, быттьӧ пырыстыдалана, быттьӧ сылӧ.
Ме синмӧс ог вермы вештыны тайӧ чусыдик би дорсьыс, коді оз ошйысь аслас югыдлунӧн да муртса вермӧ разӧдны неыджыд сиктса кузнеча пытшкысь пемыдсӧ, но зато гырысь киньяс сьӧлалӧ дзик свод бердӧдзыс, коді вор пыдӧс кодь, сёйӧн мавтӧма да саӧсь, и тайӧ би пытшкас дзебсясьӧ уна шоныд, ыджыд уджалан вын.
А бать, ассьыс неыджыд «карманнӧй» мӧлӧтсӧ киас босьтӧмӧн, сулалӧ накӧвальня дорын да некымынысь кучкӧ сы кузя, тэрыбиника, ӧти бӧрся мӧдысь, быттьӧкӧ барабанӧ.
Шыыс паськалӧ посёлок пасьта — сигнал, мый кузнечаын заводитчӧ удж.
Сэсся сійӧ кыскӧ мекъяс улысь быдсяма кӧрт торъясӧн тыр разнӧй ящикъяс.
Сэні — жугласьӧм черъяс, кодъяс вылӧ колӧ пузьӧдны уклад; со ӧти чурвидзӧ, быттьӧ потӧм юра забулдыга, — сылӧн тышкыс жугалӧма, сійӧс ковмас выльысь «кисьтны», кыдзи шуӧ бать аслас образнӧй кыв вылын.
А со ӧдзӧс дорас резец — сійӧс колӧ лӧсьӧдны.
Кузнеча бердын, неыджыд лэбулын, тӧчила дорын сулалӧны телега гӧгыльяс, кодъясӧс вайӧмаӧсь шынаавны, сэні жӧ куйлӧны и кык выль кӧрт полоса, асыкъяс вӧчны.
Бать вӧлі кытшас медся бур кузнечӧн, торйӧн нин нимавлісны сылӧн черъясыс.
Сы кулӧм бӧрын комын во мысти на бокӧвӧй сиктысь ӧти морт, пӧрысь нин, мекӧд сёрниӧ воӧм да батьӧс казьтыштӧм бӧрын шуис:
— Он, татшӧм кузнечтӧ он нин аддзыв.
Менам век на эм сыӧн вӧчӧм чер.
Абу чер, а ловъя душа.
Кор накӧвальня кузя мӧлӧтӧн кучкалӧм шыыс паськавліс слӧбӧдаті, сэки векджык заводитлісны сэсся чукӧртчавны татчӧ суседъяс.
Кузнечаын уджыс мунлывліс медсясӧ тӧлын; гожӧмын вӧлі кык дженьыдик сезон: гӧригӧн да вундігӧн, — сы вӧсна бать гожӧмын кузнечасӧ восьтлывліс сӧмын сэкъясӧ, кор сюрліс кутшӧмкӧ ыджыд да срочнӧй заказ.
А тӧлын крестьянскӧй уджыд этша.
Кӧнсюрӧ гумлаяс дорын кылӧны вартанъяс, посводзьясын жуньгӧны пилаяс да гуракылӧ гез кыысь вӧрӧт.
Уджыс абу тэрмасяна.
А кузнечаын гажа.
Коді локтас ыджыд уджӧн — телега вӧчӧдны ли, чер дорны ли, — оз вунӧд сюйны киняулас сулея вина.
Кузнеч ордӧ волісны, кыдзи гӧститны, кыдзи сусед ордӧ, а эз кыдзи ремесленник ордӧ, коді вӧчис мый колӧ — и будь здоров: ме тэнӧ ог тӧд, тэ менӧ он тӧд.
Батьлӧн уджысь некутшӧм донъяс эз вӧвны — «мый йӧзыслы, сійӧ и меным», а наличнӧй кӧ абу, то и виччысьлас.
Но радейтліс, медым кузнечаын вӧлі гажа, шума.
Ыджыд компанияын, гажа сёрни сайын да вина румка сайын сылы медся бура уджавсис.
Да тшӧкыда и отсасьысьяс ковлӧны.
Со кӧть кӧлесаяс шынаавны: куим-нёль мужик босьтасны крукъяса кыз бедьяс; мӧд кык мортыс да коймӧд бать кузь клещиясӧн ваясны донӧдӧм шына, пуктасны сійӧс обод вылӧ, а найӧ, беддяясыс, кватитасны крукъясӧн шынасӧ, мыджасны бедь помсӧ шынаӧ да заводитасны став вынсьыныс личкыны.
Бать кватитӧ ыджыд мӧлӧт, кучкалӧ кӧрт кузя кытчӧ колӧ.
Доналӧм кӧрт инмӧмысь пу обод кытсюрӧ ыпмунлӧ-ӧзйӧ, но ӧдйӧ кусӧ.
«Но, но!
Тэ, тэ, тэ!» — кылӧны батьӧн радейтана горӧдлӧмъясыс, на сор тшӧтш кылӧ то кӧрт кузя, то обод кузя мӧлӧтӧн кучкышталӧм да крукъяслӧн зёлькнитлӧм, кодъясӧн шынасӧ кыскӧны разнӧй бокӧ.
Сэсся куим-нёль морт кватитӧны сэтшӧм жӧ гырысь мӧлӧтъяс да заводитӧны вартігмоз, тактӧ ладмӧдчӧмӧн, сюйны шынасӧ обод вылӧ.
Луп-цуп-цуп!
Луп-цуп-цуп! — кылӧ слобода пасьтала, кытчӧдз шынаыс дзикӧдз оз во ас местаас.
Олӧма кӧзяинъяс делӧ тӧдысь йӧзлӧн синъясӧн видзӧдӧны кӧлесасӧ, бура-ӧ шынаыс топӧдӧма ободыслысь юкӧнъяссӧ, пырис-ӧ ас местаас быд палич, зумыда-ӧ сулалӧ ступича; то ӧти, то мӧд лэптылӧны ён кияснас кӧлесасӧ вывлань, лэдзӧны кокньыдика сійӧс му вылӧ да кывзысьӧны шыас.
— Кӧлесаыс — жыннян кодь, — ӧти бӧрся мӧд шуӧны.
Кузнечлы тайӧ медбур ошкӧм.
А кузнечаын йӧй баба ойзӧ да ойзӧ, горнаын биыс ставнас нин еджыд, а сы пытшкын мыйкӧ багралӧ, дзирдалӧ зарни моз да коялӧ сявмунан кузь киньяс, сідз шусяна «зиндраяс».
Тайӧ «пуӧ» будущӧй чер.
Бать койыштіс биӧ кык ыджыд китыр кӧрт тув, — важсяма, кипомысь вӧчӧм, кӧртысь дорӧдӧм негырысь кӧрт тув, — гӧгӧрыс пукталіс шом да Андрусьысь кындзи ещӧ ӧти мортӧс сувтӧдіс пушкыны.
Батьлӧн кузнечаын сэтшӧм нин мода: коді локтас — пукав, сёрнит; воас делӧыс гӧститчӧмӧдз — и сійӧс оз ордйыны;
но колӧ кӧ мыйкӧ отсыштны, то бать черемонитчытӧг шыасьӧ сы дорӧ: «Тэ, тэ, тэ, хлопец!» (сійӧ мортыс кӧ томъяс пӧвстысь) либӧ: «Кум, кум!
А нолтӧ, босьтлы мӧлӧтсӧ!»
Либӧ пушкан дорӧ.
Либӧ кытчӧ сэн ковмас.
И татшӧм кадъясӧ сійӧ эз вунӧдлывлы и ме йылысь — ичӧт морт йылысь — тӧждысьыштны.
Кор вӧлі ковмас босьтны накӧвальня вылӧ кутшӧмкӧ ёна доналӧм ыджыд кӧрт тор, кодсянь лэбзьӧны жар бикиньяс либӧ гурчмунӧмӧн чуктавлісны лӧзов-еджыд «зиндраяс», бать век шыасьлывліс кодкӧ дінӧ:
— Сайӧдлы жӧ вай сэн кагасӧ!
Ме зэв ёна повлі тайӧ киньяссьыс, но век жӧ вывті ёна радейтлі видзӧдны, кыдзи найӧ, быттьӧкӧ биа малязі чукӧр, сявмунлісны батьлӧн мӧлӧт улысь да резыштсьывлісны быд бокӧ.
Медсясӧ нин сэки, кор вӧлі колӧ кык кӧрт тор пузьӧдны ӧтиӧ.
И вот, кор горнаын сылӧм кӧрт тувъяссӧ бать лямис ӧти комӧкӧ, тайӧ комӧкысь, некымын пӧрйӧ сійӧс ӧжигайтӧм мысти, дорис весьтӧн-джынйӧн кузя да куим чунь пасьта кузьмӧс да плавкӧс болванка, сэсся накӧвальнялӧн гӧгрӧс дорыш вылын кусыньтіс сійӧс, а помъяссӧ ӧтилаӧ налис,
— вот ӧні и заводитчис чер вӧчӧмын медся важнӧй кадыс: вӧчны бур, ён тыш да пузьӧдны, дорны да калитны дорсӧ.
Кусыньтӧм кыз болванка бара пырис би пытшкӧ, а кор сійӧ еджыдӧдз донавліс, бесформеннӧй розьӧ колӧ вӧлі тувъявны тыш вӧчан бала — кӧрт приспособление, код вылын должен вӧлі артмыны чер тышлӧн розьыс.
Тайӧ бала вылас бать зэв старатливӧя дорліс черлысь тышсӧ: сылӧн чер тышъяс некор эз потлывлыны да эз жугласьлыны, а крестьянскӧй черлы тайӧ зэв бур сы вӧсна, мый чернас тшӧкыда вӧдитчӧны и мӧлӧт пыдди.
Тыш вӧчан балакӧд тшӧтш черыс бара пырліс би пытшкӧ, но кутшӧм ногӧн!
Сійӧ юкӧнсӧ, кӧні болванкалӧн кык помыс ӧтлаасьлісны да кӧні колӧ вӧлі артмыны чер банладорлы, ставнас вӧлі лякӧма кизьӧр сёйӧн — сёйыс должен вӧлі отсавны бурджыка йитны кӧртсӧ.
Биӧ пуктӧм черсӧ бать старатливӧя, кагаӧс моз, тупкывліс ӧзъян, а вевдорсяньыс ещӧ и выль шомӧн, а тайӧ шомсӧ, сыысь кындзи, резліс кизьӧр сёй сора ваӧн, — тадзсӧ сы могысь, медым артмис бурджык «гид».
И йӧй баба заводитліс мыйвынсьыс ойзыны сэтчӧдз, кытчӧдз горна пытшкысь прӧстӧй бикиньяскӧд тшӧтш эз заводитлыны сявкйыны яръюгыд «зиндраяс».
Оз, оз на ещӧ сэтчӧдз!
Вот кор тайӧ «зиндраясыс» заводитлывлісны би пытшкысь резны сук чукӧръясӧн, сэки сійӧ петкӧдліс, мый кӧртсӧ буретша пузьӧдӧма.
Бать ньӧжйӧникӧн босьтліс дон кӧртсӧ клещиӧн, мӧлӧтӧн весавліс сы вылысь шом да сылӧм сёй, пуктывліс накӧвальня вылӧ да кокньыдика некымынысь кучкывліс сійӧс аслас мӧлӧтӧн.
Меным век кажитчыліс, мый тайӧ кучкалӧмъясас дзебсясьӧ кутшӧмкӧ волшебство:
видзӧднысӧ — кутшӧм кокньыдикӧсь! А сэки жӧ быд кучкӧм бӧрын трачкакылӧмӧн чуктывлісны да кузнеча пасьта лэбисны гырысь чукӧръясӧн «зиндраяс».
И ме кӧть тайӧ здукъясас, кыдзи век, пукавлі аслам вывтас местаын, накӧвальняысь менӧ паськыд пельпомъяснас сайӧдлывліс кутшӧмкӧ «кум», безопаснӧй убежищесянь менам синъяс котралісны кузнеча пасьтала, кыйӧдісны быд «зиндра» бӧрся да ӧттшӧтш эз орӧдчывны кӧрт бердысь, коді бать мӧлӧтӧн быд выль кучкӧм бӧрын босьтліс ёнджыка отчётливӧй форма.
А небыд кӧртлы колана форма сетӧм бӧрын бать мигнитлывліс кузнечаын сулалысь йӧзлы, торйӧн нин налы, кодъяс томджыкӧсь, да шулывліс:
— Тэ, тэ, хлопец!
А но, босьт мӧлӧтсӧ!
А но, тэрыба!
Кыкӧн кватитлісны сьӧкыд мӧлӧтъяс да тактӧ лӧсьӧдчӧмӧн кучкалісны кӧрт кузя.
Луп, цуп, цуп!
Луп, цуп, цуп! — кылісны куим мӧлӧтлӧн шыясыс.
Батьлӧн ичӧтикыс вӧсньыдика, а мӧд кыкыс — грубӧя, быттьӧ скӧрысь.
Черлысь дорсӧ лои пузьӧдӧма:
ӧні сэсся и заводитчыліс батьлӧн воши уджыс: бара тыш вӧчны, кытчӧдз эз волы сэтшӧм кад, кор позис перйыны тыш вӧчан бала, а сэсся вӧчны черлысь дорсӧ да самӧй лезвиесӧ.
Бать унапӧв дорліс быд юкӧн, тӧждысис не сӧмын форма вӧсна, но медсясӧ, медым кӧртсӧ вӧлі зумыда да шыльыда дорӧма, медым некӧн эз вӧв ни поротаин, ни потас, медым черыс вӧлі «кисьтӧмакодь».
Кузнечаын мунӧ сёрни.
Суседъяс висьтавлӧны сиктса выльторъяс: мый кывсьӧ общиннӧй управлениеын, мый аддзылӧмаӧсь Дрогобычса базар вылысь, мый висьталіс прӧйдитысь корысь старик.
Медся уна сёрни Борислав йылысь, колодечьяс да шахтаяс йылысь:
сійӧ кадын паськыда заводитчисны перйыны нефть да горнӧй воск.
Уна сюрс йӧз мунісны Бориславӧ, грӧшъяс вылӧ ньӧблывлісны сиктса олысьяслысь му клӧкъяс да заводитлісны кодйыны «гуяс».
Орчча вӧлӧстьясын заводитіс чужны <rus>«рипник»</rus> (нефтяник) сяма тип: медсясӧ зонъяс, не сӧмын гӧльяс, но и <rus>боле</rus> зажиточнӧйяс, «мунлісны сьӧд сорочкала да еджыд няньла» — тадзи характеризуйтліс крестьянскӧй поговорка нефтянкалысь олӧмсӧ, ӧнӧдз лӧнь тайӧ патриархальнӧй пельӧсын промышленно-капиталистическӧй порядокъяслысь медводдза петкӧдчӧмсӧ.
Миян кузнечаӧдз волісны сӧмын ӧткымын — колӧ шуны, тайӧ выль явлениеыс йылысь вель гудыр юӧръяс: тайӧ недельын колодечьясын кулісны вит зон, а неважӧн ӧти колодецын куимӧс пӧдтіс, а эсійӧ либӧ со эсійӧ усьӧма бадьяысь да калечитчӧма кӧрӧб гӧгӧр вӧчӧм потшӧсӧ, коді вежліс сруб зэв примитивнӧя оборудуйтӧм тайӧ шахтаясын.
Тайӧ вӧлі ӧтипӧлӧс висьтъяслӧн тема.
А со мӧд: эсійӧ бориславецыс корны мӧдӧдчӧма, этайӧ юсьӧма, эсійӧс, висьталӧны, юкталӧмаӧсь да кодӧн йӧткыштӧмаӧсь шахтаӧ.
И водзӧ висьтавлісны быдсяма мошенничайтӧмъяс йылысь, нефтяникъяс юӧм йылысь, налӧн гырысь нажӧткаяс йылысь да сы йылысь, кыдзи найӧ коясьӧны сьӧмӧн, витӧд, дасӧд, дас кыкӧд сажень пыднасянь нефть чепӧсйӧм йылысь помтӧм висьтъяс.
Тайӧ висьтъяссӧ ме кывзывлі, кыдзи кӧлдуйтӧм ылі крайяс йылысь фантастическӧй мойдъяс.
Аслас ужасъяснас, дикӧй шуткаяснас да фортуналӧн скачокъяснас, аслас шензьӧдана промыселӧн, шензьӧдана уджалан ногӧн да шензьӧдана йӧзнас Борислав тыртіс менсьым вежӧрӧс.
Слободаным миян сулавліс миртуйсянь ёна бокын,
миянсянь некод эз ветлывлы Бориславӧ, но тӧлын кузнечаын сы йылысь быдсяма висьтъяссӧ кывзӧм вӧсна ме думышті ас кежын не жалитны тулыснас кокӧс, котӧртлыны миртуй дорӧдз да виччысьны сэні сэтчӧдз, кытчӧдз ог аддзыв нефтяникъясӧс, кодъяс ылі, гӧльджык сиктъясысь мунісны Бориславӧ либӧ субӧтаясӧ сэтысь волывлісны гортаныс.
Но ме найӧс водзджык на аддзылі:
тӧвнас на бать кыдзкӧ ӧти выльлунӧ босьтіс менӧ Дрогобычӧ,
и сэтысь ме аддзылі уна нефтяникъясӧс да еврейясӧс, кодъяс быдселянинлысь, коді паськӧмыс серти налы кажитчыліс Бориславысь локтысьӧн, юасьлісны:
— Кӧзяин, кӧзяин!
Бориславысь ті?
А абу-ӧ тіян вузалан участок?
Бать эз радейтлывлы кывзыны татшӧм висьтъяссӧ.
Сы пытшкӧ сэтшӧма вӧлі йиджӧмаӧсь сиктса олӧмлӧн важ порядокъяс, мый тайӧ бориславскӧй гудрасьӧмас кыліс мыйкӧ выльтор, важъя укладыслы враждебнӧйтор.
Но сійӧ некутшӧм ногӧн эз петкӧдлывлы, мый сійӧ абу дӧвӧлен, эз дивитлы ни эз вӧйплы, кыдзи мукӧдъяс важсӧ яра дорйысьяс, но кор выльторъяс йылысь висьтъясыс помасьлывлісны, окотапырысь вуджӧдлывліс сёрнисӧ мукӧд, медсясӧ моральнӧй темаяс вылӧ.
Бать, коді вӧлі зіль да тӧлка уджалысь, радейтлывліс сералыштны дармоедъяс да лодырьяс вылын, ӧслӧпанъяс да больгунъяс вылын.
Аслас общӧй сяма замечаниеяссӧ вынсьӧдӧм могысь сійӧ радейтліс вайӧдлыны дженьыдик историяяс да притчаяс, медсясӧ кузнечнӧй ремеслӧысь.
Тані, кузнечаын, ме первойысь кывлі детинка йылысь висьт, кодӧс батьыс вӧлі сетӧма кузнеч ордӧ велӧдчыны, но, полӧмӧн, «медым дитяыс эз сотчы либӧ медым синсӧ би кинь эз сот» да тшӧктӧма кузнечлы писӧ пуксьӧдны стен бердӧ ӧшӧдӧм кӧрзинаӧ:
«Сійӧ пӧ кутас ставсӧ видзӧдны да сідзи и велалас».
Хлопец тадзи «велӧдчӧма» сизим во, а кор бӧр локтӧма батьыс ордӧ, лемек пыдди дорӧма — дзуж.
Общӧй темаяс да рассуждениеяс туй вылӧ веськалӧм мысти сёрни мунлывліс варова.
Кывзыны окотитысьяс вӧліны унаӧн, да вӧвліны миян суседъяс пӧвстын и мастера висьтавны кужысьяс.
Киссисны анекдотъяс важӧн вӧвлӧмторъяс йылысь: «Кошутскӧй война» йылысь, сьӧкыд вояс йылысь, кыдзи миян сиктсаяс ветлывлӧмаӧсь удж корсьны Подолияӧ, кукурузала Покутьеӧ да Буковинаӧ.
Ас вывтіныс вуджлӧм приключениеяс сорсьывлісны меткӧй характеристикаяскӧд йӧз йылысь — <rus>подоляна</rus>, гуцулъяс, бойкияс йылысь — да торъя местностьяс йылысь: Коломыи, Городенки, Садогоры, Черновцы.
Но вот чер гӧтов.
Бать бара сійӧс донӧдӧ, но ӧні сӧмын гӧрдӧдтӧдзыс, да сэсся чер дорсӧ кык чунь судта лэдзӧ кӧдзыд ваӧ: сійӧ калитчӧ.
А сэсся шрубстак, вылӧ сійӧс да рашпиль улӧ, медым шлифуйтны, да, медбӧрын, тӧчила вылӧ, медым кеслыны,
— и со гӧтов крестьянинлӧн янсавлытӧм другыс, вӧрын ли, плуг дорын ли, колльысигӧн ли — быдлаын, кӧні колӧ килы отсыштны.
Кузнеч долыда видзӧдӧ аслас удж вылӧ, нимкодясьӧ сійӧн кымынкӧ минут, а сэсся мыччӧ суседъяслы.
И выль чер вуджӧ киысь киӧ.
Быдӧн видлалӧ тышсӧ, чуньнас видлӧ, лэчыд-ӧ дорыс, бура-ӧ сійӧс пузьӧдӧма, гӧгӧрбок видлалас, быттьӧ тайӧ черыс аслас сылӧн.
— Но, тайӧтӧ служитас, — шуӧ ӧти.
— Эськӧ меным сійӧ дуб пуяссӧ, кодъясӧс тайӧ черыс кералас, — ышлолалӧ мӧд.
Выль черлӧн шуда кӧзяин видзӧдӧ сы вылӧ гордитчигтыр, радейтӧмпырысь.
Сійӧ аддзыліс, кыдзи черсӧ вӧчисны, медся первой минутсяньыс, кор сійӧ вӧлі важ кӧрт тув чукӧрӧн на.
Ачыс сійӧ отсаліс пушканӧн пӧльтны, мӧлӧтӧн кучкавны — сідзкӧ черас мыйкӧ мында и сылӧн удж.
Сійӧ гажаа аттьӧалӧ кузнечӧс, кыскӧ мешӧкысь вина тыра плавкӧс <rus>полукварта</rus>.
Бать тшӧктӧ вайны керкаысь румка, тупӧсь нянь, пу тарелка вылын кытш джын сыр — и заводитчӧ гӧститчӧм, выль черӧс «пожъялӧм».
Бать юас румка вина, закуситас да выль уджӧ кутчысяс;
ӧстальнӧй компанияыс гӧститчӧ, варовитӧ, шутитӧ.
Эсійӧ узьтӧгыс вӧтасьӧ: меным кӧ пӧ кык-куим сё, сэки эськӧ и сійӧ и сійӧтор вӧчи, ме эськӧ петкӧдлі!
Мӧд арталӧ, уна-ӧ сьӧм бӧръя вонас муніс сы ки пыр.
— Дас кык десятка, ей-бог, кум, дас кык десятка, кыдзи ӧти кӧпейка!
abu
А сідзи мый!
Чунь пыр визувтіс.
Прамӧйджыка эз сёйлы морт, эз юлы, эз пасьтась, сӧмын чӧртлы угодитіс.
— А со тіянлы, кум Марко... — ӧти шыӧдчӧ миян прӧст сьӧлӧма сусед дорӧ, — тіянлы кӧ ӧні эськӧ дас кык десятка, мый эськӧ ті вӧчинныд?
— Ме-ме-ме, — мыкталӧ Марко, — ме эсь-кӧ-ӧ кужи, кытчӧ найӧс воштыны.
— Дерт, кӧнкӧ, тубыртінныд рузум пытшкӧ да сюйыштінныд эськӧ кытчӧкӧ керка вевт улӧ, — шутитӧ кодкӧ.
Марко оз кӧсйы вензьыны, сӧмын юрсӧ довкйӧдлӧ: шмонитӧй пӧ мыйта гажыд, а ме ассьым тӧда!
Мукӧд тӧлкуйтӧны асланыс гортса делӧяс йылысь:
ӧтилӧн мӧскыс куснясьӧма, сэні кага кызӧ; кодкӧ ошйысьӧ, мый тӧрыт ӧти чумали шобдіысь вартӧма вит четверик.
Бать эз вермы терпитны йӧзӧс син сайын суклялӧм да вӧйпӧм, да кодлӧнкӧ кӧ сыланьӧ заводитлывліс кывйыс кежны, кужліс зэв сюся либӧ присказкаӧн веськӧдны сійӧс, а томджыкъясӧс и веськыда вӧлі вомалас:
«Эн сюй ныртӧ йӧз проса пытшкӧ».
Бать сідзжӧ эз радейтлы лёк сёрнияс: ачыс сійӧ да и став компанияыс сы дырйи кутчысьлісны приличие рамкаясын — сэтшӧм приличие рамкаясын, кутшӧмӧс ас ногныс гӧгӧрвоӧны сійӧс честнӧй, солиднӧй кӧзяева.
Нывбабаяс йылысь мукӧддырйи шутитлісны, а бать радейтлывліс висьтавлыны ныв-искусительница йылысь тӧдса притча — медым докажитны, мый «нывбабалӧн натура и невиннӧйӧс грекӧдз вайӧдас»:
— Овлӧма коркӧ ӧти бать аслас пиыскӧд вӧрын кызь во чӧж.
Хлопец сідзи и быдмӧма вӧрын, ни ӧти ловъя лов аддзывлытӧг, батьсӧ кындзи.
Кор тырис сылы кызь арӧс, батьыс и шуӧ:
«Но, пиук, ветлам, свет вылас видзӧдлам, кыдзи сэн йӧзыс олӧны».
А пиыс шуӧ: «Ладнӧ, батьӧ».
Мӧдӧдчисны.
Воисны сиктӧ, а сикт помын кузнеча.
Пырисны найӧ кузнечаад, пуксисны; пи видзӧдӧ, кыдзи кузнеч уджалӧ, а сэсся шуӧ батьыслы:
«Батьӧ, гашкӧ и меным тшӧтш неуна уджалыштны?»
«Ладнӧ, пиӧ, уджышт».
Зонмыд матыстчис би дорӧ, кӧні вӧлі донӧдсьӧ кӧртыс, но эз клещиӧн босьт, а дон кӧртсӧ веськыда кинас кватитіс, пуктіс накӧвальня вылӧ да заводитіс дорны, а кӧртыс некутшӧма сійӧс оз сот.
Кузнеч синсӧ чашкӧдіс сэтшӧм отсасьысь вылад, а бать нинӧм, сӧмын шуӧ пиыслы:
«Но мый, пиук, бура мунӧ уджыд?»
«Бура, батьӧ!»
«Окота кӧ босьтас, верман татчӧ кольччыны.
Но первой ветлӧдлыштам на неуна, а то ми этша на светсӧ аддзылім».
Ладнӧ.
Водзӧ мӧдӧдчисны сикт кузя, а улича вылын налы паныдасис ныв.
Пиыс сувтіс, видзӧдӧ — мый тайӧ, некодӧс на татшӧмсӧ эз аддзыв, а сэсся юалӧ:
«Батьӧ, а тайӧ мый татшӧмыс?»
«Тайӧ, пиук, искушение», — вочавидзӧ старик.
А пиыслӧн и синъясыс ӧзйисны:
«Эк, миян вӧрын кӧ эськӧ вӧлі татшӧм искушениеыд!»
Гӧгӧрвоис старик, мый хлопецлӧн вирыс заводитіс ворсны, и шуӧ:
«Но, тырмас, пиӧ!
Вай гортӧ бӧр мӧдӧдчам».
Бӧр локтӧны.
Бара воисны кузнеча дорӧ, а старик шуӧ пиыслы:
«Но мый, пиук, гашкӧ, окотитан ещӧ неуна уджалыштны?»
«Ладнӧ, батьӧ», — вочавидзӧ пиыс.
И бара на ас ногыс: муніс би дінӧ, а сэні доналӧм кӧрт.
Сійӧ тшапкис кинас кӧртсӧ!
Ой, кыдзи горӧдас, кыдзи тракнитас кисӧ!
А кипыдӧсыс ставнас гаддяліс.
Ставнас сотіс.
Старик и шуӧ:
«Аддзан, пиук, тадзсӧ сы вӧсна, мый тэ искушение видлыны окотитін».
Лӧсьӧдчисны найӧ да мӧдӧдчисны бӧр вӧраныс...
Тайӧ притчасӧ бать висьтавлывліс шуштӧмпырысь.
Притча подулын куйлысь аскетизм некутшӧм ногӧн эз лӧсяв сы натуралы.
Мӧдарӧ, век да быдлаын сійӧ вӧлі компанейскӧй морт, общественнӧй.
«Йӧзкӧд да йӧзлы вылӧ» — тайӧ вӧлі сылӧн олан девизыс.
Ме пыр на помнита, кутшӧм ыджыд впечатление ме вылӧ кольліс сылӧн висьтыс ӧти вежа йылысь, коді енлысь корлӧма мездыны сійӧс морт ног радейтӧмысь.
— Коркӧ зэв нин важӧн овлӧма ӧти бур доктор.
Сійӧ ёна отсасьлӧма йӧзлы, а енмыс вӧчӧма сылы сэтшӧм милӧсть, мын быдӧн радейтісны сійӧс.
Но, сідзи и ляскысисны сы дорӧ, кыдзи ма вылӧ гутъяс!
Кытчӧ оз бергӧдчы, кытчӧ оз мун — быдлаын сылӧн эмӧсь ёртъяс-приятельяс, а кодкӧд весиг ӧтчыд и сёрнитыштас, сійӧ нин сы ради дась кӧть биӧ.
Но вот ӧтчыд, вӧрті мунігӧн, сійӧ аддзис дзик пасьтӧм, юрсяньыс кок улӧдзыс юрсиӧн тырӧм старечӧс, коді вӧлі юрбитӧ кутшӧмкӧ пещераын.
«Мый тэ тані вӧчан, старик?» — юалӧ доктор.
«Енлы служита», — шуӧ стареч.
«Кыдзи нӧ тэ сылы служитан?»
«А со аддзан: ме эновті став мирскӧйсӧ, ставсьыс ӧткажитчи да юрбита и бӧрда аслам грекъяс кузя».
«А эн-ӧ бурджыка эськӧ тэ служит енмыслы, кольччин кӧ мирас да уджалін йӧзлы вылӧ?»
«Оз позь служитны енлы и маммоналы, — вочавидзис стареч. — Йӧз да став налӧн шогъясныс, тӧждысьӧмъясныс да ноксьӧмныс — сійӧ маммона.
Коді кодлы служитӧ, сысянь мед и донсӧ виччысьӧ.
Ме енлы служита, и енмыс меным мынтысяс, а сылы, коді йӧзлы служитӧ, мыйӧн йӧзыс мынтысясны страшнӧй суд лунӧ?»
Та вылын найӧ и торъялісны: старик кольччис вӧрӧ, а доктор бӧр аслас делӧ дорӧ локтіс.
Но сы бӧрын сійӧ заводитіс мӧвпавны старечӧн висьталӧм кывъяс йылысь, кутіс думайтны да медбӧрын сэтчӧдз воис, мый мустӧмӧсь лоины сылы йӧзыс, да ачыс торйӧдчис на дорысь.
Вӧрӧ муніс, но йӧзыс корсисны сійӧс, а кор сійӧ ӧткажитчис карӧ локны, найӧ кольччисны сы дорӧ.
Сійӧ бара муніс на дорысь, и бара сійӧс аддзисны.
Сійӧ дзебсис кутшӧмкӧ сук вӧр шӧрӧ — сэтысь сійӧс корсисны; кывтіс саридз шӧрӧ да кольччис кутшӧмкӧ скалистӧй ді вылӧ — и сэтысь сійӧс йӧзыс аддзисны да важмоз ляскысисны сы бердӧ.
Сэки сійӧ заводитіс енлы кевмыны.
«Енмӧй, ысты меным сэтшӧм висьӧм, медым меысь став йӧзыс полісны, медым дугдісны ме дорӧ сибавны!»
Заводитіс сійӧ юрбитны, заводитіс енлы кевмыны, и медбӧрти господь кӧвъяліс сылы сэтшӧм висьӧм, мый кутіс сійӧ му бердӧ нӧйтчыны, кучкасьны, быг лэдзны, не ас гӧлӧсӧн равзыны, и став йӧзыс кутісны сыысь повны да пышйисны сы дорысь.
А сійӧ быд татшӧм припадок дырйи аддзывліс чӧртъясӧс, кодъяс тшапкӧны сійӧс дон клещиясӧн, кыскӧны ас дораныс кӧрт крукъясӧн, кучкалӧны кӧрт бедьясӧн да век горзӧны:
«Лок миян дінӧ!
Лок миян дінӧ!»
Тадзи сійӧ мучитчис быдса дас кык во чӧж, но эз нин пышъявлы вӧрӧ да сук чаща пытшкӧ.
Ӧні сылӧн душаыс кыссис йӧз дорӧ, но йӧзыс пышъялісны сы дорысь.
Сійӧ ветлӧдліс каръясті да сиктъясті, корис приютитны асьсӧ, но висьӧмыс вӧчис сійӧс сэтшӧм повзьӧдчысьӧн, мый некод эз кӧсйы босьтны сійӧс аслас керка вевт улас.
Кӧнкӧ кӧ сійӧ веськавліс йӧз чукӧр шӧрӧ, быдӧн сюв-сяв пышйылісны:
весиг вичкоӧ эз вермыв пырны, сы вӧсна мый ставӧн пышйывлісны сэтысь, кор сійӧ петкӧдчывліс.
Сійӧс и сэтчӧ эз кутны лэдзны.
И вот дас кык во кольӧм бӧрын сійӧ кылӧ гӧлӧс:
«Валентий!
Валентий!»
Сійӧ шыасис:
«Коді менӧ чуксалӧ?»
А гӧлӧсыс вочавидзӧ:
«Но мый, лӧсьыд мортыдлы овны морт радейттӧгыд?»
А сійӧ шуӧ:
«Господи, ме грека!
Ысты меным смерть, эн нин сэсся накажит».
А гӧлӧсыс шуӧ:
«Со аддзан!
Коді йӧзлы вылӧ служитӧ, сійӧ меным служитӧ.
Мортӧс ме вӧчи йӧзлы вылӧ, и сӧмын йӧзкӧд и йӧзыс ради сійӧ вермас лоны шудаӧн.
Меным нӧ эськӧ вӧлі колӧ, медым сійӧ вӧлі куш ас пондаыс шуда, ме эськӧ сійӧс вӧчи изйӧн.
Меным кӧ эськӧ вӧлі колӧ, медым сійӧ сӧмын меным служитіс, ме эськӧ вӧчи сійӧс ангелӧн.
А сідзи ме сеті мортлы медся ыджыд дар — йӧзӧс радейтӧм, и сӧмын тайӧ туйӧд сійӧ вермас ме дорӧ локны.
Тэ жӧ кӧсйин лоны ставсьыс мудрӧйӧнджык и мунны веськыда, да локтін сук чаща пытшкӧ, кӧні пукалӧны буретш найӧ, клещиясӧн да кӧрт бедьясӧн.
Но, а ӧні позьӧ босьтны тэ вылысь наказание.
Сы ради, мый водзті тэ йӧзлы вылӧ служитлін да спасайтлін найӧс, ме босьта тэнӧ ас дорӧ, а тэнсьыд висьӧмтӧ ме коля йӧзлы паметьӧ: медым побеждайтӧны ассьыныс полӧмнысӧ да зывӧктӧмнысӧ да мед велӧдчӧны мӧда-мӧднысӧ радейтны да спасайтны весиг татшӧм страшнӧй состояниеын».
— И доктор Валентий, — помаліс бать, — лои вежаӧн, а сылӧн висьӧмыс ӧнӧдз на ветлӧ йӧз пӧвстын.
А коді тӧждысьӧ тайӧ висьӧмнас висьысь вӧсна, коді отсалӧ сылы, сы дорӧ господьыс милӧстя...
Нелямын во коли сысянь, кыдзи миян слободаса ичӧтик пу кузнечаын медбӧръяысь кыліс бать киӧн накӧвальня кузя мӧлӧтӧн кучкалӧм шы.
Мыйта вежсьӧмъяс лоины тайӧ кад чӧжӧн!
Не сӧмын кузнечаысь, но пӧшти ставсьыс, мый сэки вӧлі куйлӧ миян пельӧсса лӧнь, патриархальнӧй олӧм подулын, весиг и следыс эз кань.
Став сійӧ гажа компаниесьыс, коді варовитлывліс кузнечаса горна дорын, отсавліс мекӧд пушкыны, кӧлесаяс вылӧ садитавны кӧрт шынаяс, азыма кучкавліс мӧлӧтӧн дон кӧрт кузя да вина румка сайын висьтавлывліс гажа анекдотъяс, тӧдӧмысь, некод нин ловъяыс абу.
А сэкся гажсӧ да визувлунсӧ уналысь на пиысь судьбаыс кусӧдіс кувтӧдзыс на ёна водзджык.
И, тӧдӧмысь, некод сэки эз кужлы думыштлыны, мый тайӧ кузнечаыс, и тайӧ компаниеыс сэні, и сылӧн дружнӧй, долыд атмосфераыс коляс ловйӧн, чусмытӧг рыжӧй юрсиа ичӧтик детинка сьӧлӧмын, коді кӧмтӧгыс, дӧрӧм кежсьыс пукавліс пельӧсын би дорын да кодӧс тӧждысьысь бать век вӧлі корӧ сайӧдны сявкъян бикиньясысь.
Менам казьтылӧмъяс пыдӧсын ӧнӧдз на пыр ӧзйӧ тайӧ ичӧтик, но жар биыс.
Сы пытшкын пӧртмасьӧны лӧзов, гӧрдов да еджгов-зарни рӧма югӧръяс. Сы пытшкын гӧрдвидзӧ шом, быттьӧ сылӧма, и пыдӧсас сэні мыйкӧ ӧзъялӧ ещӧ на югыдджык, син ёрана, кытысь здукысь здук трачкакылӧмӧн сявкйӧны-лэбзьӧны вожа «зиндраяс».
Тайӧ биыс менам бать кузнечаын.
И меным кажитчӧ, мый сылысь запассӧ ме челядь дырйи примиті аслам сьӧлӧмӧ дзик нэм чӧж кежлӧ
да мый сійӧ эз кус и ӧнӧдз на.
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Ичӧтик Мирон @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 28‒36.}
ИЧӦТИК МИРОН
I
Ичӧтик Мирон — аслыссяма кага.
Батьыс оз вермы нимкодясьны сійӧн да шуӧ, мый сійӧ вывті тӧлка дитя; но бать, кыдзи тӧдса, пристрастнӧй судья.
Сэтчӧ жӧ Миронлӧн батьыс арлыда мужик нин, муртса вермис кагасӧ виччысьны, да, сідзкӧ, мед кӧть кутшӧм кагаыс, сійӧ век лоӧ батьыслы и шаньӧн, и тӧлкаӧн, и мичаӧн.
Суседъяс гусьӧник вашкӧдчисны ас костаныс, мый Мирон «кутшӧмкӧ абу сэтшӧм, кыдзи став челядь»: мунӧ — кияснас шенасьӧ, аскӧдыс ачыс мыйкӧ йылысь сёрнитӧ; босьтас ньӧр, кучкалӧ сынӧдсӧ либӧ швичйӧдлӧ-орйӧдлӧ йӧнлысь да чикыш турунлысь юръяссӧ.
Мукӧд челядьяс пӧвстын сійӧ зэв рам да укшаль, а мукӧддырйи кӧть и заводитлас сёрнитны мыйкӧ йылысь, но сэтшӧмтор висьталас, мый, кор гырысьяс кывласны, сӧмын пельпомъясӧн вӧрзьӧдлӧны.
— Василь! — ичӧтик Васильлы шуӧ ичӧтик Мирон. — Тэ кымынӧдз кужан артавны?
— Ме?
А кымынӧдз колӧ?..
Вит, сизим, кыкдаснёль?
— Кыкдаснёль!
Ха-ха-ха!..
А уна-ӧ лоӧ кыкдаснёльыс?
— Но, а уна-ӧ?
Ме ог тӧд.
— Да нинӧм мында.
Вай пуксьы лучшӧ, артавны кутам!
Василь пуксьӧ, а Мирон заводитӧ артавны да быд пӧрйӧ бедьнас кучкӧ муӧ: ӧти, кык, куим, нёль...
Василь кывзіс, кывзіс, сэсся чеччис да котӧртіс, а Мирон эз и тӧдлы: пукалӧ, кучкалӧ да век водзӧ и водзӧ арталӧ.
Матыстчис пӧрысь Рябина, кызӧ, ружтӧ, ойзӧ, — Мирон оз кыв, век ассьыс.
Старик сувтіс сы дорӧ, кывзӧ, кывзӧ...
Мирон нёль сёӧдз нин арталіс.
— Ак тэ, йӧйук! — шуис старик, кыдзи век, неуна назгигтыр.
— Тэ мый вӧчан?
Ичӧтик Мирон весиг йӧжгыльтчис да повзьӧм синъяссӧ веськӧдіс пӧрысь Рябина вылӧ.
— Ӧд тэ вежа мусӧ кучкалан, э?
Тэ он тӧд, мый муыс — миян мам?
Вай татчӧ тайӧ бедьтӧ!
Мирон сетіс да эз тӧд весиг, мый сысянь колӧ стариклы.
Рябина шуркнитіс бедьсӧ петшӧр пытшкӧ.
Мирон муртса эз бӧрддзы — не сы мында бедь вӧснаыс, мыйта сыысь, мый старик торкис сылы артавны.
— Мун гортад да <rus>«Отче наш»</rus> лыддьы, э-э-э, татшӧм йӧйталантор вӧчӧм дорысь! — скӧрысь шуис старик да водзӧ мӧдӧдчис дзурликтыны.
Мирон дыр видзӧдіс сы бӧрся да некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны, мыйысь тадзсӧ старикыс скӧрмӧма да мый сысянь сылы вӧлі колӧ.
II
Ичӧтик Мирон медсясӧ радейтӧ ӧтнасӧн котравны дзоридзалысь веж видзьяс вывті, паськыд лапкоръяс да чӧскыд дука катшасинъяс пӧвстті; радейтӧ лолавны бобӧняньлӧн чӧскыд дукӧн да баситчыны ӧшъялысь йӧн юръясӧн, кодъясӧс сибдӧдавліс ас вылас юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Да ещӧ ю, кодӧс колӧ вӧлі вуджны град йӧрсянь пӧскӧтина вылӧ мунігӧн, неыджыд, раминик, подгорянскӧй ю *. Сылӧн вадоръясыс крутӧсь, пыдӧсыс сёйӧд, ляпкыдінъясын ваыс жургӧмӧн визувтӧ, а ю пыдӧсас куйлӧны турунвиж рӧма, шӧвк кузь лентаяс кодь небыдик веж водоросльясӧн вевттьысьӧм посни галькияс, — тайӧ юыс сетӧ сылы ыджыд долыдлун да мыйвынсьыс кыскӧ ас бердас.
Джуджыд веж камыш пытшкӧ либӧ белокопытниклӧн паськыд сук коръяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн дзонь часъясӧн сійӧ радейтліс пукавны сэні.
Пукалӧ да сюся видзӧдӧ солькъясьысь ва вылӧ, гыӧн вӧрӧдӧмысь тіралысь турун вылӧ, гуринаяс вылӧ, кодъяс кадысь кадӧ петавлӧны асланыс пещераясысь либӧ кыпӧдчывлӧны джуджыдінысь, тювкъялӧны ю пыдӧсын, корсьӧны ваын олысь нидзувъясӧс, а то чургӧдасны ассьыныс уска паськыд нырвомнысӧ ва пытшкысь, кыскыштасны сынӧдсӧ да ӧдйӧджык бӧр тювкнитасны асланыс позъясӧ, быттьӧ видлісны код тодас кутшӧм чӧскыдтор.
А сэк кості шонді немжалиттӧг пӧжӧ кымӧр чиртӧм пемыдлӧз енэжсянь, шонтӧ Миронлысь пельпомъяссӧ да став тушасӧ, но оз сот сійӧс, сы вӧсна мый детинка вевттьысьӧма паськыд коръясӧн.
Миронлы лӧсьыд!
Сылӧн посньыдик рудов синъясыс сідзи и котралӧны, кагалӧн кодь плешкыс чукрасьӧ, вежӧрыс заводитӧ уджавны.
«Со шонді — мыйла сійӧ татшӧм ичӧтик?
А батьӧ шуліс, сійӧ пӧ ыджыд!
Тыдалӧ, енэжас писькӧдӧма сэтшӧм неыджыд розь, сы мында сӧмын и тыдалӧ сійӧ.
Но Мирон юрын кыптіс и мӧд мӧвп:
«Чӧвлы, да кыдзи нӧ тайӧ?
Петӧ — сэні ичӧтик розь; пырӧ — и сэні тшӧтш розь.
Розьыс ӧмӧй шондіыскӧд тшӧтш ветлӧ?»
Тайӧтор некыдзи оз пуксьы сылы юрас, и сійӧ сетӧ аслыс кыв, мыйӧн локтас гортас, юалас батьыслысь, кутшӧм сэтшӧм розь писькӧдӧма шондіыслы енэжас.
— Мирон!
Мирон! — кылӧ ылысянь чуксалӧм.
Тайӧ мамыс корӧ.
Мирон кыліс да сувтіс.
Вадор вывсянь котӧрӧн лэччис келанінӧ, медым вуджны юсӧ, да друг сувтіс.
Унаысь нин сійӧ вуджлывліс юсӧ — и нинӧм, а ӧні друг выльтор бара шыбитчис сылы синмас.
Сійӧ вӧлі сулалӧ веськыда шонділы паныд да ваӧ видзӧдігӧн аддзис эз ляпкыд пыдӧс, изъяс да небыдик нюдзвиж водоросльяс, а пыдӧстӧм джуджыд лӧзін.
Сійӧ эз на тӧд, мый тадзсӧ сылы енэжыс нюмъялӧ васянь, да сувтіс.
Кыдзи нӧ пырны сэтшӧм джуджыдінас?
И кытысь сійӧ друг босьтчис?
Места вылас сулаліг сійӧ заводитіс видзӧдны ва пытшкӧ.
Ставыс важкодьыс.
Сійӧ лажыньтчис.
Пыр сійӧ жӧ, сӧмын дзик вадорас тыдалӧны тӧдса изъяс да кылӧ ляпкыдінын валӧн тӧдса муса жургӧмыс.
Сійӧ бергӧдчис чужӧмнас мӧдарӧ, шонділы мышкӧн: джудждаыс бырис, келаніныс ляпкыд, кутшӧм и вӧлі.
Тайӧс казялӧм и долыдмӧдіс и чуймӧдіс сійӧс.
Испытайтӧм могысь сійӧ заводитіс быдладорӧ бергавны, нимкодясис шензьӧдан явление вылӧ.
А мам чуксалӧм йылысь дзикӧдз вунӧдіс!
И дыр сідзи сулаліс ичӧтик Мирон, то копыртчылас, то бергӧдчылас юлӧн ляпкыдінын, но ваӧ пырны век жӧ эз лысьт.
Сылы пыр чайтчис, мый изйӧсь ляпкыдінас вот-вот муыс потӧ да ю пытшкас, джуджыд вадоръяс костын, воссяс пыдӧстӧм лӧз йир и лэбзяс сійӧ сы пытшкӧ ылӧ-ылӧ, вошӧ сэні, кыдзи джуджыд, пемыд юкмӧсӧ шыбитӧм чаг.
И код тӧдас, мый дыра эськӧ сулаліс Мирон ляпкыдінын, эз кӧ эськӧ лок сусед Мартын, коді вилаяс да куранъяс тырӧн тэрмасис турунла.
— А тэ мый тані сулалан?
Со тэнӧ мамыд чуксалӧ.
Мый он мун гортад?
— И кӧсъя мунны, да пола.
— Мыйысь?
— Да вот, видзӧдлӧй! — И сійӧ петкӧдліс ваысь пыдӧстӧм лӧзсӧ.
Мартын эз гӧгӧрво:
— Но, мый сэн повнысӧ?
Ляпкыд ӧд.
— Ляпкыд? — вериттӧмпырысь юаліс Мирон... — А со... кутшӧм джуджыд!
— Джуджыд?
Видзӧд, абу джуджыд, — шуис Мартын да кыдзи вӧлі кӧтіа, сідзи и вуджис ляпкыдінтіыс юсӧ, пӧшти коксӧ эз и кӧтӧдлы.
Мартынлӧн примерыс збоймӧдіс Миронӧс — сійӧ вуджис ва вомӧн да град йӧр пыр котӧртіс гортас.
— Эк, и йӧй хлопец!
Вит арӧса нин, а ляпкыдінысь полӧ, — ропкӧдчигтырйи шуис сусед да мӧдӧдчис турунла.
III
А кор гожӧмнас гырысьяс ставӧн мунасны му вылӧ. Мирон кольӧ ӧтнасӧн, но сӧмын оз хатаӧ.
Хатаын сійӧ полӧ.
Полӧ пельӧсъясын «олысьясысь» — мӧдног кӧ вуджӧръясысь, полӧ кыз пачысь, кодлӧн пытшкӧсыс саысла сьӧд, полӧ кыз пу крукысь, кодӧс тувъялӧма йиркас вӧчӧм розьӧ, кытчӧ петӧ сотчысь сартасысь тшыныс: тӧлын хата пытшкӧссӧ югдӧдӧны сартаса биӧн.
Мирон кольччӧ дворын.
Сэні сійӧ вермӧ гуляйтны, нетшкыны турун сіяс да торйӧдлыны найӧс торпыригъяс вылӧ, вермӧ пу сарай дорын куйлысь чагъясысь да ньӧръясысь вӧчавны керкаяс, а то и сідзи куйлыны керка бокын да шонтысьны гож водзын, кывзыны яблоняяс вылын воробейяслысь чирксӧм да видзӧдны лӧз енэжӧ.
Лӧсьыд сылы, и челядь кымӧсыс бара нин чукыртчыштчӧ — заводитӧ мӧвпавны.
— А мыйӧн мортыс ставсӧ аддзӧ — и енэжсӧ, и турунсӧ, и батьсӧ, и мамсӧ? — код тӧдас кытысь сыын чужис юалӧм. — Либӧ мыйӧн кылӧ?
Со варыш горзӧ, курӧгъяс котсӧны...
Мый вӧсна ме ставсӧ кыла?»
Сылы кажитчӧ, мый ставсӧ тайӧс морт вӧчӧ вомнас: и аддзӧ и кылӧ.
Восьтас вомсӧ — сідзи и эм: ставыс тыдалӧ, ставыс кылӧ...
«А гашкӧ, оз?
Гашкӧ, синмӧн?..»
Куньӧ синъяссӧ.
Со, нинӧм оз тыдав, но кылӧ!
abu
Куньӧ синъяссӧ: бара оз тыдав, но кылӧ.
«Эге, сідзкӧ со тай кыдзи вӧлӧма!
Синмӧн аддзан, а мыйӧн нӧ кылан?»
Бара восьтылӧ да тупкылӧ вомсӧ — кылӧ!
Сэсся синсӧ — ставыс кылӧ.
Медбӧрти воис юрас дум — тупкыны чуньясӧн пельяссӧ.
Шум-шум-шум...
А тайӧ мый татшӧмыс?
Кылӧ шум, но оз кыв ни курӧгъяслӧн котсӧм, ни варышлӧн горзӧм.
Мӧдысь — дзик жӧ сэтшӧм.
«Мый тайӧ татшӧмыс? — ас кежас сёрнитӧ Мирон. — Эге, тӧда!
Пельӧн ме кыла котсӧм, а чуньясӧн — шум!
Но да, дерт жӧ».
Видлӧ ӧтчыд, мӧдысь — сідз, дзик сідзи!
А кор вундысьяс локталісны ӧбед вылӧ, сійӧ чеччалігтыр котӧртіс батьыс дінӧ:
— Батьӧ, батьӧ!
Ме мыйкӧ тӧда!
— Мый тӧдан, дитяӧй?
— Ме тӧда, мый морт аддзӧ синъяснас.
Бать чужӧм кузя котӧртӧ нюм.
— А пельӧн кылӧ котсӧм, а чуньясӧн — шум.
— Кыдзи, кыдзи?
— Да сідзи.
Чуньясӧн кӧ он тупкы пельястӧ, то кылӧ, кыдзи курӧг котсӧ, а тупкан кӧ, то кылӧ сӧмын шум.
Бать вак-вак серӧктіс, а мам стрӧга видзӧдліс Мирон вылӧ да паньӧн грӧзитігтыр шуис сылы:
— Мун, вильыш, мун!
Ачыс ыджыд нин, жӧник, регыд гӧтравны кад, а татшӧм нинӧмабусӧ висьталӧ!
Мыйла нӧ тэ висьтавтӧдзыд первой он думышт, а пыр мыйкӧ сэтшӧмтор ляпнитан, быттьӧ зырйӧн зыртыштан!..
Морт ставсӧ кылӧ пельӧн: и шум и котсӧм.
— А мыйла нӧ кыкнансӧ ӧтпырйӧ оз кыв?
Он кӧ тупкы пельтӧ, то кылӧ котсӧм, а тупкан кӧ, то кылӧ шум? — юаліс детинка. — Вот видлӧй асьныд! — И медым веританаджык вӧлі, сійӧ збыльысь тупкис пельяссӧ чуньяснас.
Мам ещӧ на мыйкӧ ропкакылыштіс, но нинӧм эз куж вочавидзны.
IV
А Миронлы медся ыджыд бедаыс — «думайтӧм».
Эз кужлыв мӧвпавны — и ставыс.
Мый вӧлі оз шу, ставыс мыйлакӧ не сідз артмӧ, кыдзи колӧ; пыр нин мам либӧ кодкӧ мӧд вомаласны сійӧс:
— Мыйкӧ тэ, дурень, первой он думышт шуӧм водзвылад, а прӧстӧ сӧран!
И кыдзи сӧмын коньӧр Мирон эз мучитчыв, медым думыштны, а сэсся нин шуны мыйкӧ тӧлкаӧс, — оз, оз вермы, да и сӧмын.
Коньӧр Мирон кутіс чайтны, мый сійӧ оз куж мӧвпавны.
Со ӧтчыд семьяыс ставнас ӧбедайтігӧн пукаліс джодж шӧрын сулалысь пызан гӧгӧр.
Мам вайис капустняк.
Капустняк зэв чӧскыд, госӧн жаритӧма, да ещӧ и шыдӧсӧн киськыштӧма.
Ставӧн чӧв сёйӧны.
Ичӧтик Мирон ӧтчыд-мӧдысь глӧтнитіс да друг чуймис, мый хатаын лои сэтшӧм чӧв-лӧнь — некод и кыв оз шу.
Мыйлакӧ сылы кажитчис, мый буретш ӧні сылы колӧ мыйкӧ шуны.
Но мыйджык сэтшӧмсӧ?
Первой колӧ думыштны, а то ставӧн кутасны серавны, ещӧ и мамыс видас.
Мый эськӧ сэтшӧмсӧ висьтавны?
И ичӧтик Мирон заводитӧ думайтны.
Кыдзи вӧлі нуӧ паньсӧ вомдорсянь тасьтіланьӧ, сідзи и кынмис сійӧ киыскӧд сынӧдын.
Синъясыс вӧрзьытӧг видзӧдісны тыртӧм пространствоӧ, а сэсся дувгӧдчисны стенын ӧшалысь богородица ӧбраз вылӧ; сӧмын вомдоръясыс вӧрисны, быттьӧ мыйкӧ вашкӧдісны.
Уджалысьяс казялісны тайӧс, ӧта-мӧд выланыс видзӧдлісны, ӧти-мӧднысӧ зургыштісны гырддзаяснас, а батрачка-ныв весиг шӧпнитіс пӧрысь Иванлы:
— Но, ӧні сійӧ кутшӧмкӧ тешкодьтор висьталас.
— Вот, ог тӧд, — ньӧжйӧникӧн заводитіс Мирон, — мыйла со богородицаыс видзӧдӧ, видзӧдӧ, а капустасӧ оз сёй?..
Кыдзи эз мучитчы Мирон, эз вермы нинӧм бурджыксӧ думыштны, гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧс мырдӧн тшӧктывлісны мӧвпавны «сідз, кыдзи быдӧн».
Вак-вакӧн серам да мамлӧн «йӧй ӧслӧпанӧн» видӧм, — и коньӧр Мирон бӧрддзис.
— Да мый нӧ, ме кӧ ог куж мӧвпавны сідзи, кыдзи став йӧзыс! — синвасӧ чышкигтырйи шуис сійӧ.
V
Мый артмас Миронысь?
Тайӧ гарсьыс кутшӧм дзоридз петас?
Абу сьӧкыд водзвыв висьтавны.
Миян сиктъясын вель тшӧкыда овлӧны татшӧм дивӧторъясыд.
Налӧн ичӧтдырсяньыс ставыс не сідзи, кыдзи мукӧдлӧн: и походка, и чужӧм, и юрси, и кывъяс, и поступокъяс.
И татшӧм кагалы кӧ нэм чӧжыс ковмас овны дзескыд сиктса вевт улын, паськыд опыттӧг, гырысь тӧдӧмлунъястӧг, невежественнӧй бать-мамыс кӧ ичӧтысянь заводитасны сылы тувъявны сэтшӧм шаблон кузя, «кыдзи векджык став йӧзыслӧн», то налы и удайтчывлӧ пӧдтыны аслыс сикаслун дінӧ чужӧмсяньыс писькӧдчӧмсӧ;
кагалӧн вынсявтӧм да ёнмытӧм на став способностьясыс куласны чужиганыс, да ичӧтик Миронысь быдмас омӧль кӧзяин, а то ещӧ и лёкджык на: не дзикӧдз вылӧ пӧдтӧм характерлӧн визувлуныс, бурвылӧ сӧвмыны вермытӧг, тойыштас сійӧс лёк вылӧ — лоас сійӧ тышкасьысьӧн, суеверӧн, аслас выдумкаясӧ веритысьӧн, да збыльысь сьӧлӧмсяньыс кутас бӧбйӧдлыны йӧзсӧ.
Но татшӧм кагаыс кӧ веськалӧ радейтысь да, главнӧйыс, не вывті гӧль батьлы ки улас, коді окотитас да вермас, мед кӧть и медбӧръя сьӧм вылас, аслас кагаыслысь восьтыны мир вылӧ синсӧ, сэки... мый сэки?
Ті чайтанныд, мый кагалӧн олӧмыс лоӧ бурджык сы серти, кыдзи йӧзыс гӧгӧрвоӧны «бурджык олӧм»?
Кыдз эськӧ не сідз!
Школаын детинка заводитас велӧдны наука, босьтны сійӧс горша ас пытшкас, кыдзи висьысь морт свежӧй сынӧд, и помалас сійӧн, мый, наукаса истинаяс тӧдмалӧм мысти, окота лоӧ вуджӧдны найӧс олӧмӧ.
И лоӧ ичӧтик Мирон тайӧ истинаяссӧ пӧся проповедуйтысьӧн, нуас найӧс пемыд да гӧль йӧзлы, рӧднӧй сиктъяслӧн вевтъяс улӧ...
Но, и виччысьӧ сійӧс оз вежалана олӧм!
Тӧдмасяс сійӧ тюрьма стенъяскӧд да быдсяма гуяскӧд, шогкӧд да мортӧн мортӧс нартитӧмкӧд да помалас сійӧн, мый либӧ пӧгибнитас кӧнкӧ корысьӧн, ӧткаӧн, эновтӧмаӧн, кутшӧмкӧ чардак вылын, либӧ тюрьмаса стен сайысь петкӧдас сійӧс висьӧм, коді кадысь водз водтӧдас сійӧс нэм кежлӧ гуӧ, либӧ вежа, высокӧй правдаӧ верасӧ воштӧм бӧрын заводитас шогсӧ пӧдтыны винаӧн садьсӧ дзикӧдз воштытӧдз.
Коньӧр ичӧтик Мирон!..
1879
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Карандаш @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 37‒54.}
КАРАНДАШ
Пӧжалуйста, энӧ думайтӧй, мый ме тіянлы висьтавла небыличаяс либӧ мый тайӧ рассказыслӧн нимыс — кутшӧмкӧ метафора.
Абу, сёрниыс збыль мунӧ карандаш йылысь, да ещӧ абу быдса йылысь, а карандаш тор йылысь — сідз примернӧ вершӧк куим кузя йылысь.
А кодкӧ кӧ шуас, мый пӧ куим да джын кузя, ме ог жӧ мун сыкӧд войт ордӧ судитчыны.
Но ме тӧда нин, мый нёль вершӧк кузя сійӧ эз вӧв.
Тайӧс ме эськӧ верми, кыдзи шуласны юристъяс, «присяга сетӧмӧн висьтавны» либӧ, кыдзи шулӧны миян ясеничана, «божитчыны да клятва сетны, мый вылын светыс сулалӧ».
Куим да джын вершӧк кузя, не унджык, вӧлі тайӧ рассказыслӧн геройыс.
Эз этша во прӧйдит сэксянь, кор ми сыкӧд медбӧръяысь аддзысьлім, бурджык шуны — кор ме сійӧс аддзылі, сы вӧсна мый сійӧ аслас ёсьтӧм нырнас ӧдвакӧ вермис менӧ аддзыны;
сэтчӧ жӧ быдса лунӧн-джынйӧнӧн куйліс менам школьнӧй сумкаын, небӧгъяс улын, да ещӧ дзурс-пемыдын.
Мед эськӧ не пӧръявны, сэсянь колис дас квайт воысь не этша — тырмымӧн кад, медым вунӧдны и прамӧй другӧс.
А ме эг вунӧд сійӧс, тайӧ неыджыд карандаш торсӧ, коді вӧлі пемыдгӧрд пуысь, квайт грана, вевттьӧма виж лакӧн, туйтчӧдӧм эзысь «<deu>Міttel</deu>» * гижӧда тупикладор помас; мӧдар помсӧ сылысь вӧлі ёсьтӧма абу вывті ёся ни абу зэв тшӧтшыда — буретш сідзи, кыдзи колӧ сиктса школьниклы.
Татшӧм сійӧ куйліс ӧти тӧвся асылын лым вылын ясеницкӧй школа дворын, туй дорас, кодӧс асывнас вӧчӧмаӧсь школьникъяс.
Вӧлі вывті лӧсьыд сэзь асыв, но зэв кӧдзыд; сынӧдын лэбалісны посньыдик, пырыстыдалана лым чиръяс, — найӧс позис казявны сӧмын алмазнӧй дзирдалӧмныс серти, кодъясӧс наын ӧзтывлісны шонді югӧръяс.
Карандаш абу вӧлі сибдӧма дзирдалысь кын лым пытшкас, а куйліс вевдорас.
Сылӧн виж лакыс югъяліс шонді водзын, а эзысь «<deu>Міttel</deu>» гижӧдыс ылысянь тыдаліс.
Тӧдӧмысь, кутшӧмкӧ школьник воштӧма сійӧс школаӧ котӧртігӧн.
Сійӧ сідзи и куйліс, ассьыс сьӧд ёсь нырсӧ школалань чургӧдӧмӧн, быттьӧ быд прӧйдитысь мортлы кӧсйис индыны, мый сэні сылӧн прамӧй местаыс,
быттьӧ корис аслас эзысь видзӧдӧмнас, медым босьтісны сійӧс тайӧ кӧть и зэв мича, но кӧдзыд вольпассьыс да нуисны школаӧ, кытысь сикт кузя ылӧ паськаліс господин велӧдысьӧс виччысьысь челядьяслӧн шум.
Висьталӧй жӧ вай веськыда асьныд, мый эськӧ ті вӧчинныд, тіянлы кӧ удайтчис аддзыны татшӧм «<deu>Міttel</deu>»-сӧ да ещӧ татшӧмнога, сылӧн «чинлы» абу дзик лӧсялана положениеын?
Ме чайта, ӧкмысдас процентыс тіян пиысь эз эськӧ кужны думыштны сыын геройӧс не сӧмын рассказлы, но весиг газетнӧй заметкалы либӧ ичӧтик объявлениелы, лэптінныд эськӧ сійӧс да прӧстӧ зептад дзебинныд.
Мукӧд дас процентыс, тӧдӧмысь, весиг эз копыртчыв сыла.
Ме, веськыда кӧ шуны, вӧлі первойя ӧкмысдас процентас. Нинӧм лёктор чайттӧг, ме копыртчылі сыла да, сы вӧсна мый эз вӧв зептӧй, пукті школьнӧй кучик сумка пытшкӧ, кӧні куйлісны менам небӧгъяс.
Став тайӧторйын тӧдчанаыс вӧлі сӧмын сійӧ, мый меным вывті нимкодь лои карандаш аддзӧм вӧсна.
Ме вӧлі сиктса гӧль детинка да менам некор на эз вӧвлы карандаш — меным век ковмыліс гижны этайӧ проклятӧй дзодзӧг бордйӧн, коді менам киӧн личкӧмысь сэтшӧм лёкысь резсис да дзуртіс.
А ӧні ме друг аддзи карандаш!
Да кутшӧм мичаӧс!
Дерт эськӧ, ме видзӧді сы вылӧ зэв регыд, кор сійӧ лым вылын на вӧлі куйлӧ, а кор сійӧ веськаліс менам киӧ, ме ӧдйӧ сюйи сійӧс сумкаӧ, быттьӧ полі, мед эськӧ сэтшӧм югыда дзирдалысь шондіыс эз нетшышт сійӧс менам киысь.
И ещӧ ӧти любопытнӧйтор: став тайӧ операция дырйи меным и юрӧ эз волы, мый кодкӧ школьникъяс пиысь вермис сійӧс воштыны, — кыланныд! — тайӧ меным весиг юрӧ эз волы!
Кытчӧ сэн!
Код нӧ миян школьникъяс пиысь вермас воштыны карандаш!
Тайӧ, буракӧ, кутшӧмкӧ важнӧй пан волӧма господин велӧдысь дінӧ, но и тыдалӧ, сійӧ кыдзкӧ воштӧма карандашсӧ.
А гашкӧ, тайӧ вӧлі эсійӧ барышникыс, кодлы велӧдысь колян во вузавліс мӧссӧ.
Гашкӧ, карандашыс тані куйліс кольӧм восянь нин да некод сійӧс, коньӧрӧс, эз аддзыв.
А гашкӧ, сійӧ войнас лымйыскӧд тшӧтш усис енэжсянь?
Бабӧ жӧ висьтавлывліс, мый пӧ енэжсянь усьлывлӧны лягушаяс; а мыйла нӧ карандашъяслы не усьны?
Двор вомӧн школаӧ мунігмоз ме тадзи вӧлі рассуждайта.
Мый нӧ, квайт арӧса детинкалы оз ӧмӧй позь тадзи рассуждайтны?
А шуны кӧ — чӧвлӧ!
Меным вывті сьӧлӧм вылӧ воис тайӧ карандашыс.
Киӧс ме куті сумкаын, а карандашыс вӧлі менам киын, ме бергӧдлі грана бокъяссӧ ӧтарӧ да мӧдарӧ, зіли муртыштны сылысь кызтасӧ, син водзысь моз аддзыны сылысь видсӧ — ӧти кывйӧн кӧ, менам фантазия, кыдзи дзоридз дорын бобув, мудзлытӧг бергаліс да лэбаліс карандаш гӧгӧр.
Сійӧ мырдӧн вӧтліс быд мӧвп сы йылысь, мый карандашыс вермас лоны кутшӧмкӧ школьниклӧн да, сідзкӧ, меным ковмас бӧр сетны сійӧс кӧзяиныслы.
Классын вӧліны нин школьникъяс унаӧн.
Найӧ пукалісны лабичьяс вылын да зубритісны сетӧм урок, кадысь кадӧ полігтырйи видзӧдлывлісны ӧдзӧслань, оз-ӧ лок велӧдысь.
Мукӧдъяс, збойджыкъясыс, ветлӧдлісны лабичьяс костӧд класс кузя, косясисны, тойласисны, дӧска вылӧ мелӧн серпасалісны быдсяматорсӧ да сэсся бӧр ӧдйӧ чышкывлісны ва рузумӧн, кодӧн вӧдитчылісны губка пыдди.
Карандаш йылысь некод эз юась.
Та вӧсна меным лои зэв нимкодь, и ме тэрыба, быттьӧ гусьӧникӧн, тювкниті мӧд лабичлань, аслам пыр пукалан местаӧ.
Первойя урок вылын колана небӧг кыскигӧн ме кылі, кыдзи карандашыс тотшкысис сумкаын кучик бердӧ и ме куті тіравны — ог тӧд, долыдла-ӧ, али гӧгӧрвотӧм кутшӧмкӧ полӧм вӧсна.
Со и велӧдысь локтіс.
Заводитім велӧдчыны.
Нинӧм.
Вот и урок помасис, велӧдысь петіс, бара лыбис горзӧм да шум — карандаш йылысь некод ни ӧти кыв!
Ме пукала, гӧгӧрбок дзоръяла да тірала, гусялӧм добра вылын вӧр моз, пола, мый вот-вот кодкӧ матыстчас да корас менсьым карандаш.
Но некод оз кор карандашсӧ.
Школьникъяс важмоз: велӧдчӧны, дурӧны да тойласьӧны.
Степан Лесков, менам бур ёртӧй, матыстчӧ ме дорӧ:
— Ой, тэ, тыдалӧ, арифметика талун он тӧд — вог петкӧдласны тэныд пуж!
А меным кӧ велӧдысь тшӧктас нӧйтны, но, сэки, коньӧрӧй, сӧмын кутчысь!
Кутшӧм шутник тайӧ Степаныс!
Сійӧ тӧдӧ, мый арифметика — менам слаб места, да пыр радейтліс дэльӧдыштны менӧ.
Но ме бура гӧгӧрвоа, мый сійӧ шутитӧ; а сэтчӧ жӧ ме талун ог пов велӧдысьысь, сы вӧсна мый арифметикасӧ — сёӧдз гижны числӧяс — ме велӧді.
Да ещӧ кыдзи велӧді!
А коді тӧрыт кузь лунтыр чуньӧн гижис кыза руалӧм стеклӧяс вылӧ?
— Но-но, тэ эн вывтісӧ шогсьы менам арифметика вӧсна, — вочавидзи ме Степанлы.
— Смотри, мед эськӧ тэныд аслыд эз сюр.
Чудеса! Чудеса да и сӧмын!
Ме кӧсйи вочавидзны Степанлы шуткаӧн жӧ, нюмъялігмоз, меліа, а шуи кыдзкӧ лёкысь, чорыда, сэтшӧм скӧр гӧлӧсӧн, мый весиг аслым эз ло лӧсьыд.
Ме весиг казялі, мый чужӧмӧй быдӧн гӧрдӧдіс.
Степан ӧти здук сулалыштіс ме дорын, ӧти кыв эз шу, видзӧдыштіс ме вылӧ чуймӧм синъясӧн, а сэсся вешйис ме дінысь, тыдалӧ, шогсигтырйи, мый аслас шуткаӧн дӧзмӧдіс менӧ.
Сійӧ сэтшӧма менӧ радейтліс, тайӧ раминик, мелі, услужливӧй да шань детинкаыс!
Мый вӧсна ме сэтшӧм лёкысь вочавидзи сылы?
Мыйысь шогӧ уськӧді сійӧс?
Сійӧ ӧд сёрнитіс шуткаӧн, да менам некутшӧм помка эз вӧв скӧравны сы вылӧ.
Татшӧм мӧвпъяс ветлӧдлісны менам юрын, кор Степан муніс да чӧв пуксис аслас лабичӧ.
Степан вӧлі неыджыд тушаа, еджгов юрсиа, ар кӧкъямыса детинка.
Сылӧн батьыс, гӧль крестьянин, вӧлі сусед менам дядьлӧн, код ордын ме овлі, да ми Степанкӧд дружитлім ас костын.
Степанлӧн батьыс, висьталӧны, войдӧр озыр вӧлӧма, но ыджыд пӧжар да мукӧд несчастьеяс рӧзӧритӧмаӧсь сылысь овмӧссӧ.
Тайӧ вӧлі кузь тушаа, ён мужик, видзӧднысӧ зумыш, век увлань лэдзӧм юра да грубӧй, резкӧй гӧлӧса.
Ме мыйлакӧ невӧляысь полі сыысь да чайтлі сійӧс скӧр мортӧн.
Но ичӧтик Стёпа мунӧма мамыс рӧдӧ, коді вӧлі мича да мелі чужӧма, сӧдз руд синъяса рам нывбаба.
Ме унаысь забор дорын сулалӧмӧн виччысьлі, кор пӧрысь Лесков мунас хатаысь, медым кӧть ӧти здук кежлӧ котӧрӧн пыравлыны Стёпа дорӧ ворсыштны сыкӧд.
Дерт, ми не ӧтчыд лӧгасьлывлім сыкӧд, кыдзи став челядь, но регыд кежлӧ.
Ме ӧдйӧджык лӧгасьысь, а то и косьӧ пырысь, векджык первойӧн волі миритчыны.
А Степан, пыр ӧткодь шань, сідзи нюммунлывліс, быттьӧ кӧсйис шуны:
«Со аддзан, ме важӧн нин тӧда, мый метӧг тэныд оз овсьы!»
Но ӧні... мый вӧсна ме ӧні скӧрми Степан вылӧ?
Да эг, ме сэки бура чувствуйті, мый весиг эг и скӧрмыв сы вылӧ.
Мӧдарӧ, сылӧн нор, шог видзӧдӧмыс дойдіс менӧ.
Меным мый вӧсна кӧ лои яндзим, ачым ог тӧд мый вӧсна, да весиг вунӧді карандаш йылысь.
Но кор медводдза впечатление кӧдзаліс, быри, а ас водзысь ме аддзи сумкаӧс да быттьӧкӧ кылі карандашлысь инмӧдчылӧмсӧ, менам фантазия бара кутіс бергавны тайӧ предмет гӧгӧрыс, и регыд мысти ме дзикӧдз вунӧді Степан йылысь да сылӧн шог синъяс йылысь.
Бара пырис велӧдысь, заводитчис урок и помасис.
Карандаш йылысь некод шынитӧв.
Коймӧд урокыс вӧлі арифметика.
Тайӧ высокӧй да страшнӧй наукаас тадзи велӧдісны: велӧдысь корліс дӧска дорӧ кутшӧмкӧ ученикӧс да тшӧктывліс сылы мелӧн гижны цифраяс, а став мукӧд детинкаяслы колӧ вӧлі тайӧ цифраяссӧ гижны тетрадьясас.
Велӧдысь пыр ветлӧдліс лабичьяс костӧд, видзӧдлывліс тетрадьясӧ — ставӧн-ӧ гижӧны да сідз-ӧ гижӧны, кыдзи колӧ.
Арифметика урок заводитчигӧн ме кылі медбӧръя радысь, кӧні вӧлі пукалӧ Степан, кутшӧмкӧ шум, тревожнӧй, орйӧдлӧмӧн юалӧмъяс да висьталӧмъяс, но общӧй зык-шумын эг вермы гӧгӧрвоны, мый лоӧма.
Но век жӧ менсьым сьӧлӧмӧс быттьӧ мыйкӧ бытшкыштіс, ме пытшкын садьмис кутшӧмкӧ полӧм.
Ме думышті: «ӧні ог кут перйыны карандашсӧ, кута гижны, кыдзи век, бордйӧн, кӧть эськӧ сійӧ меным зэв нин мустӧммис».
Со и велӧдысь пырис.
Пызан дорын лолыштӧм мысти сійӧ сувтіс да корис менӧ дӧска дорӧ.
Ме петі повзьӧма, тіралігтыр, сы вӧсна мый цифраяс гижӧмыд меным век вӧлі чорыд ӧрешкиӧн.
Став знакъяс менам артмывлісны чукляӧсь, крукъясаӧсь, урӧсӧсь да векджык вӧліны важ плетень кодьӧсь, кодлӧн став майӧгъясыс чурвидзӧны быд бокын, а пӧперега ньӧръясыс оз вермыны паныдасьны майӧгъясыскӧд.
Но мый вӧлі вӧчны: велӧдысь корӧ — колӧ мунны.
Ме сувті дӧска дорӧ да веськыд киӧ босьті рузум, а шуйгаӧ мел.
— Комын вит! — горӧдіс велӧдысь да видзӧдліс ме вылӧ. — Ак тэ, бӧлбан, кыдзи тэ мелсӧ кутан?
Шуйганад кутан гижны, али мый?
Ме киысь киӧ вежи премудростьлысь злосчастнӧй орудиеяс, сэсся веськыд киӧс лэпті кыдз позьӧ вылӧджык да муртса судзи дӧска джынйӧдзыс.
Дӧска вылӧ гижны цифра «35» вӧлі зэв сьӧкыд задача, сы вӧсна мый колӧ вӧлі гижны медся «гартола» цифраяссӧ.
Тӧрыт, кор ме упражняйтчи стеклӧ вылын чуньӧн гижны, дыр думайтлі, кыдзи эськӧ тайӧ проклятӧй куимсӧ гижны сідзи, медым вӧчны сійӧс гӧгрӧсӧн да шӧртіыс коскаӧн.
Юавны вӧлі некодлысь, да ме думышті гижны сійӧс шӧрсяньыс заводитӧмӧн, кос дорсяньыс: сысянь нюжӧдӧны первой вылысса, а сэсся улысса крук.
Тадзи ме велӧдчи гижны гортын да тадзи жӧ ӧні кутчыси тіралан киӧн гижны дӧска вылын.
А сэтчӧ жӧ, быттьӧ нарошнӧ, киӧй тіралӧ, эбӧсӧй, коді и сідзи эз вӧв уна, кытчӧкӧ дзикӧдз воши, да кыдзи кӧть ме эг зіль личкыны мелсӧ дӧска бердӧ, проклятӧй визьясыс артмисны сэтшӧм коньӧркодьӧсь да вӧсниӧсь, мый муртса найӧс аддзан.
Ёна сьӧкыдпырысь ме серпасалі куимтӧ.
— Но, мый, эштіс? — горӧдіс велӧдысь да бергӧдчис мелань.
— Эз... эз на, — вочавидзи ме да, кӧдзыд ньылӧм чепӧсйис быдӧн, заводиті гижны вит — тӧдӧмысь, бара асног, увсяньыс заводитӧмӧн.
— Мый, мый, мый? — горӧдіс велӧдысь да котӧрӧн локтіс ме дорӧ. — Кыдзи тэ гижан, кыдзи?
Ме чӧв олі.
Тіралан ки помаліс дӧска вылын гижтан визь.
Пятёрка ёнджыкасӧ вӧлі «Г» кодь, а эз гӧгрӧс кынӧма, мича сорса «вит» кодь.
— Ак тэ, порсь пи!
(Обычнӧй титул, кодӧн велӧдысь нимтывліс школьникъясӧс).
Сідзкӧ тэ он тӧд, кыдзи гижӧны вит?
И, тайӧ юалӧмыс вылӧ вочакыв виччысьтӧг, велӧдысь кватитіс пызан вылысь ӧти кинас паськыд линейка, а мӧднас менсьым киӧс, кытысь лэбзис мел, и классын кыліс гораа швачнитӧм.
Менам ки пыдӧсӧй ойдіс вирӧн да кызджык быттьӧ лои, а мыш кузя йирмӧг кутіс чепсасьны.
Ичӧтысянь дой терпитны велалӧм, ме эг бӧрддзы, сӧмын нюкыртчылі.
— Сідзкӧ тэ он тӧд, кыдзи гижны вит?
Эн аддзыв, кыдзи ме гижлі?
Со видзӧд, кыдзи гижӧны виттӧ! Со тадзи!
И господин велӧдысь кватитіс мел да шаркнитіс-гижис зэв ыджыд вит первой дӧска вылӧ, а сэсся менам чужӧмӧ, кӧть эськӧ и не сэтшӧм правильнӧйӧс да чёткӧйӧс.
— Водзӧ гиж! — горӧдіс сійӧ меным. — Нелямын ӧкмыс!
Ме босьті мел да заводиті гижны.
Велӧдысь ещӧ минут кымын видзӧдіс.
Нёльыд кажитчис сылы, да сійӧ бара кутіс ветлӧдлыны лабичьяс костӧд.
— Мыйла онӧ гижӧй? — грознӧя сійӧ горӧдіс челядь вылӧ, кодъяс джынвыйӧ нюмъялігмоз, а джынвыйӧ повзьӧмпырысь видзӧдісны, мый вӧчсьӧ дӧска дорын.
Кор велӧдысь горӧдіс, став юръяс копыртчисны увлань, кыдзи тай тӧв пӧльтігӧн му бердӧ копыртӧ сьӧкыд шепъяссӧ сю.
— А тэ, старӧста, кыдзи гижӧмыд куимсӧ? — ӧтилысь юалӧ велӧдысь.
Объяснитӧм пыдди — линейкаӧн кучкӧм.
— А вит весьтас тайӧ мый? — мӧдлысь сійӧ юалӧ.
— Перӧ помысь войтыштіс.
Бара линейкаӧн кучкӧм.
— А тэ, сват, мый он гиж? — юалӧ коймӧдлысь.
— Да ме, господин велӧдысь... — кылӧ синва пыр висьталӧ Степан Лесковлӧн гӧлӧсыс.
— Мый? — горзӧ велӧдысь.
— Ме кытчӧкӧ карандашӧс вошті.
Тайӧ здукӧ менам киысь код тӧдас мыйла уси мел.
Выльысь висьтала: код тӧдас мыйла, — ӧд ме вӧлі тӧда, мый карандаш, коді спокойнӧя ӧні куйліс менам сумкаын, эз вӧв Степанлӧн.
Некутшӧм ногӧн эз!
А век жӧ тайӧ кывъяс дырйи ме сэтшӧма повзи, менам киӧй сэтшӧма заводитіс тіравны, мый мелыс, нидзув моз, вильснитіс менам киысь.
Менам шуд, мый сетӧм числӧсӧ вӧлі гижӧма нин, — ӧні ме эськӧ эг вермы сійӧс гижны.
— Сідз, — горӧдіс велӧдысь, — воштін!
Чӧвлы, ме тэнӧ велӧда!
Мыйӧ велӧдны кӧсйӧ вӧлі Степанӧс велӧдысь, код тӧдас!
Ми, школьникъяс, сӧмын тӧдім, мый кык лун сайын сійӧ зэв ёна вӧлі пинясьӧма Степан батькӧд да, тыдалӧ, корсис сӧмын помка, медым ассьыс лёксӧ детинка вылын песны.
А таысь кындзи, миянлы тыдаліс, мый талун велӧдысь неуна код, а сідзкӧ, нӧйттӧг оз прӧйдит.
— Марш джодж шӧрӧ! — горӧдіс сійӧ Степанлы.
Коньӧр детинка, тыдалӧ, тӧдіс, мый сійӧс виччысьӧ, да эз зэв тэрмась.
Велӧдысь кватитіс сійӧс кузь еджгов юрсиӧдыс да кыскис джодж шӧрӧ.
— Тані сулав!
А тэ, — меланьӧ бергӧдчис сійӧ, — гижин нин?
— Гижи.
— Пуксьы!..
А тэ мун дӧска дорӧ.
Тайӧ кывъяс шуигӧн велӧдысь тойыштіс Степанӧс.
Ме кокнипырысь ышловзи, безопаснӧй местаын нин пукалі да, и ещӧ ме мӧвпалі, мый Степанлы карандашсьыс нинӧм нин оз ло, велӧдысь кӧ дӧска дорӧ сійӧс петкӧдіс; ме тӧді — гижнытӧ Степан кужӧ.
Но ме кылі, кутшӧм гӧлӧсӧн велӧдысь диктуйтӧ Степанлы цифраяс, кыдзи сійӧ скӧралӧ сыысь, мый Степан гижӧ правильнӧя, да век жӧ ме мыйыськӧ полі.
Меным вӧлі сэтшӧм делӧ, быттьӧ кодкӧ шӧпкӧдіс меным, мый Степанкӧд кӧ лоӧ кутшӧмкӧ беда карандашыс вӧсна, то ӧд сыысь и ме лоа тшӧтш мыжа.
Кутшӧм ногӧн татшӧм тешкодь мӧвпъясыс волісны менам юрӧ, ог тӧд, но бура тӧда, мый тіралі пипу кор моз.
Степан гижӧ цифраяс и гижӧ, дӧска тырыс нин гижалӧма.
Велӧдысь дугдывтӧг видзӧдӧ сы вылӧ, медым кыдзкӧ кыйыштны сійӧс. Но нинӧмысь...
— Тырмас! — горзӧ сійӧ. — А ӧні вод!
— Да мыйысь, господин велӧдысь? — шуӧ Степан.
— Мый?!
Мыйысь?
Тэ ещӧ и юалан?
Дзик пыр жӧ вод!
Меным быттьӧкӧ мыйкӧ горшӧ тасасис, кор ме кылі тайӧ кывъяссӧ.
Велӧдысь корсьӧ ньӧр, медбӧръя партаысь, а коньӧр Степан, быгалӧма, тіралӧ, сулалӧ дӧска дорын да киас рузум чабралӧ.
— Да мыйысь ті менӧ, господин велӧдысь, нӧйтны кӧсъянныд? — ещӧ ӧтчыд синва пыр юалӧ Степан велӧдысьлысь, коді матыстчӧ сы дорӧ киас розгаӧн.
— Вод! — горӧдіс сійӧ да, Степанӧс юрсиӧдыс кватитӧмӧн, личкис сійӧс улӧс вылӧ да мыйвынсьыс заводитіс швичкыны ньӧрйӧн.
Степан горӧдіс доймӧмысла, но горзӧмыс, тыдалӧ, ещӧ на ёнджыка скӧрмӧдіс код велӧдысьӧс.
— Медым тэ мӧдысь тӧдін, кыдзи воштавны карандашъяс! — горзіс сійӧ виньдалӧмӧн, оръясьлан гӧлӧсӧн, и розга ӧтарӧ ёнджыка швичйӧдліс, серӧдіс яйсӧ коньӧр Степанлысь.
Мый мекӧд вӧчсис тайӧ помтӧм кузь, шуштӧм сьӧкыд здукъясас!
Первойя мӧвп, коді пыр жӧ визнитіс менам юрын, вӧлі сэтшӧм, медым сувтны да висьтавны, мый ставсьыс ме мыжа, мый Степанлӧн карандашыс ме ордын, мый ме аддзи сійӧс да эг сет.
Но розга шутьлялӧмысь страк дорис менӧ места вылӧ, кывйӧс кӧрталіс, горшӧс кӧрт клещиӧн моз тшапнитіс-топӧдіс.
Степанлӧн горзӧмыс парсаліс менсьым сьӧлӧмӧс, ме ойді кӧдзыд ньылӧмӧн, ме мичаа кылі розгаӧн кучкалӧмысь дойсӧ, ёсь дойсӧ, став виръяйӧн чувствуйті да сэтшӧм ёна, мый став мускулъясӧй менам невӧляысь зэлалісны да тіралісны, а горшын мыйкӧ гораа, класс тырӧн сыркъяліс.
Но быдӧн вӧлі кувтӧдзыс повзьӧмаӧсь да кӧть и дзик лӧнь вӧлі, классын некод эз кыв менсьым сыркъялӧмӧс.
А велӧдысь век эз дугды нӧйтӧмысь!
Коньӧр Степанлӧн гӧлӧсыс сибдіс нин, чужӧмыс сылӧн зэлӧдчӧмлаыс лӧзӧдӧма, чуньясыс судорожнӧя сапкысьӧмаӧсь велӧдысьлы пидзӧсъясас, кокъясыс ӧшалӧны сынӧдын, но розга эз дугдыв шутьлявны, и быд швичнитӧм сылӧн, Степанлӧн чорыд сера дӧрӧмас ньӧрлӧн быд кучкӧм сыркнитӧдліс да топӧдліс комын челядьлысь сьӧлӧмъяссӧ, пыдзыртліс Степан морӧсысь доймӧмысла да отчаитчӧмысла выль ойӧстӧм.
Ме ог нин помнит — ок, да и казьтывны ог кӧсйы! — мый мекӧд вӧчсис тайӧ шуштӧм минутъясас, мый чувствуйтіс менам сьӧлӧм, кутшӧм дой йирис менсьым суставъяс, кутшӧм мӧвпъяс мелькайтісны менам юрын.
Да эз, некутшӧм мӧвпъяс эз вӧвны!
Ме пукалі кын, нинӧмтор чувствуйттӧг, измӧмкодь...
И ӧні на, дас квайт во мысти, кор ме казьтыштла тайӧ минутсӧ, меным кажитчӧ, мый сійӧ дыр кежлӧ пельтӧммӧдліс менӧ, кыдзи изйӧн кӧсичаӧ кучкӧмысь, да мый челядь дырйи кӧ эськӧ вӧліны уна сэтшӧм минутъясыс, меысь эськӧ артмис сэтшӧм жӧ тупича, кутшӧмъясӧс ми аддзам сёясӧн миян крайса быд низшӧй школаысь, — шудтӧмъяс, физическӧя да духовнӧя увтыртӧм-нӧйтӧм челядь, кодъяслӧн нервъясыс ичӧтысяньыс притупитчӧмаӧсь страшнӧй, зывӧктӧдан сценаясӧн, а юрныс квайт арӧссянь ныжмӧма велӧдысьяс муштраысь.
Коркӧ и ньӧрлӧн швичйӧдлӧмыс ланьтіс.
Велӧдысь лэдзис Степанӧс, и эбӧссьыс усьӧм, мучитӧм, муртса лолалысь детинка тупыльтчис джоджӧ.
Свеклӧ кодь гӧрд велӧдысь шыбитіс ньӧрсӧ да пуксис стул вылӧ, код вылысь сӧмын на удитіс тупыльтчыны Степан.
Ӧти здук сійӧ лолаліс сьӧкыда, ни ӧти кыв шутӧг.
Классын вӧлі лӧнь, кулӧмакодь, шуштӧм.
Сӧмын вӧлі кылӧ, кыдзи судорожнӧя сыркъялігтырйи киргӧ коньӧр детинка.
— Но, тэ сувтан? — бокас сылы кокнас тойыштігмоз скӧрысь шуис велӧдысь.
Недыр мысти Степан муртса-муртса кыпӧдчис кок йылас да сувтіс скамья бердӧ кинас кутчысьӧмӧн.
— Марш аслад местаӧ!
Да мӧдысь помнит, кыдзи воштавны карандашъяс!
Степан мӧдӧдчис места вылас.
Классын бара лои лӧнь.
Велӧдысь, тыдалӧ, палялыштӧма нин да чувствуйтіс, мый детинкаӧс тадзи нӧйтіс да лёка вӧчис.
Сійӧ тӧдіс, мый Лесковӧс опаснӧ скӧрмӧдны.
Та йылысь мӧвп ещӧ нин ёна дӧзмӧдіс сійӧс.
Велӧдысь звирк-сувтіс да, сьӧкыда лолалігтырйи, чӧла кутіс котравны класс кузя.
— А, негодяйяс, рӧзбойникъяс! — горзіс сійӧ то ли миянлы, то ли ясеницкӧй гражданалы, кодъяс эз вӧвны тані.
Велӧдысь бара дыр котраліс класс кузя, нускис да мыйкӧ бормочитіс аслыс ныр улас, а сэсся горӧдіс миянлы:
— Гортъясаныд!
Но и тайӧ векджык сэтшӧм чудодейственнӧй кывйыс, коді юӧртліс миянлы кӧть ӧти лун кежлӧ да мустӧм школьнӧй премудростьысь мездмылӧм йылысь, ӧні быттьӧ лои шуӧма пельтӧмъяслы.
Повзьӧм шӧйӧвоштіс да пельтӧммӧдіс челядьӧс.
Велӧдысьлы ковмис мӧдысь ещӧ на чорыдджыка горӧдны, медым быдӧн сувтісны молитва вылӧ.
Молитва бӧрын школьникъяс чеччисны скамейкаяс вылысь да заводитісны петны классысь, и тайӧ вӧчсис, кыдзи век, шумтӧг да тойласьтӧг, найӧ петісны ньӧжйӧникӧн, велӧдысь вылӧ полігтыр видзӧдлывлігтырйи, коді сулаліс пызан дорын, кытчӧдз эз петны став детинкаыс.
Быдӧн асьсӧ чувствуйтіс дойдӧмаӧн.
Степан восьлаліс сыркъялігтыр, а кор ӧдзӧс дорсянь нин видзӧдліс велӧдысь вылӧ, сійӧ грӧзитыштіс сылы кулакнас.
Ме восьлалі пӧшти медбӧръяӧн, муртса вешталі кокъясӧс.
Ме полі да мыйыськӧ яндыси сэтшӧм ёна, рад эськӧ вӧлі тайӧ здукас му пырыс мунны.
Ог тӧд, мортӧс виӧм бӧрын рӧзбойник, колӧ чайтны, чувствуйтӧ сьӧлӧм вылас сэтшӧм жӧ сьӧкыдтор, кутшӧмӧс ме сэки чувствуйті.
Степан вылӧ ме сэки эськӧ некутшӧм дон вылӧ эг видзӧдлы.
Ме зэв лӧсьыда кылі сылысь дойсӧ — абу сідз, ме страдайті сыысь не омӧльджыка! — а сэні ещӧ тайӧ проклятӧй пытшкӧсса гӧлӧс, коді ӧтарӧ век шӧпкӧдіс меным, мый сійӧ ме вӧсна пострадайтіс, мый карандашыс — сылӧн!
Да, ӧні мыйкӧ яснӧя нин меным висьталіс, мый буретш сылысь ме аддзи карандашсӧ.
Дерт, татшӧм случайын вӧлі эськӧ естественнӧ матыстчыны сы дорӧ да сетны сылы воштӧмторсӧ.
Сідз ӧд?
Эз тай сідз ло!
Тайӧ кажитчӧ естественнӧйӧн, но ме вӧлі и повзьӧмӧн, и жалитӧмӧн, и яндысьӧмӧн ӧттшӧтш сідз виӧма, мый тайӧс вӧчны ме некыдзи эг вермы.
И не сы вӧсна, мый ме и ӧні мечтайті кольны карандашсӧ аслым — кытчӧ сэні!
Сійӧ из моз вӧчис сьӧкыдӧн сумкаӧс, сотіс менсьым киӧс.
Ӧні эськӧ ме нинӧм вылӧ эг инмӧдчы сы дорӧ, эг видзӧдлы эськӧ сы вылӧ.
Вот эськӧ кодкӧ кӧ вынӧн нетшыштіс менсьым сумкаӧс да пыркнитіс сы пытшкысь ставсӧ сідз, медым и карандашыс усис, а Степан вермис эськӧ босьтны сійӧс, — ак, кутшӧм эськӧ ме вӧлі рад!
Но татшӧмторйыс эз ло, да и не таӧдз вӧлі школьникъяслы.
Школьнӧй дворысь муртса петӧм мысти найӧ пыр жӧ кытшалісны век на сыркъялысь Степанӧс да кутісны сылысь юасьны, кыдзи да кӧні сійӧ воштіс карандашсӧ да кутшӧмджык сійӧ карандашыс вӧлі.
Ӧтияс гораа видісны велӧдысьӧс, мӧдъяс жалитісны Степанӧс да висьталісны сылы, медым сійӧ батьыслы норасяс.
— Да ме ӧмӧй тӧда, кытчӧ вошті! — сыркъяліс Степан. — А мый ӧні меным батьӧй шуас!
Сӧмын на войдӧрлун меным карысь ньӧбисны, а ме вошті.
Ой, ой, ой! — бӧрддзис коньӧр детинка. Батьсьыс сійӧ поліс велӧдысь дорысь не омӧльджыка.
— Да эн бӧрд, йӧюк, эн пов! — бурӧдісны сійӧс детинкаяс, кӧть эськӧ, тӧдӧмысь, ни ӧти на пиысь эз окотит лоны сы местаын.
— Да, «эн бӧрд»! — шогсьӧмӧн шуис Степан.
— Найӧ ӧд виясны менӧ карандаш вӧснаыд!
Квайт крейцер  найӧ, висьталӧны, мынтӧмаӧсь сы вылӧ карын.
«А тэ кӧ пӧ, — шуисны, — воштан сійӧс, кучиктӧ лэдза, кылан?»
Ой, ой, ой!
Ме эг вермы кывзыны тайӧ сёрнисӧ.
Степанлӧн быд кыв бытшкис менӧ чуткасьысь йӧн моз.
Кельдӧдӧма, став телӧӧн тіраліг да сьӧкыда лолаліг ме котӧрті гортӧ.
— О, тэ, тыдалӧ, бара нин тышкасьӧмыд челядьяскӧд! — менӧ аддзӧм мысти горӧдіс тьӧтка. — Со лолыс тырӧма гончӧй понлӧн моз!
Ак, тэ, бӧлбан, незгӧдник, бездельник, шляйтчысь брӧдяга!
Тьӧтка вӧлі ныв на, ар кызь вита.
Сійӧ вӧлі «зэв бур» — торйӧн нин тадзсӧ позьӧ шуны сылӧн кыв йылысь, коді эз радейтлыв «весь сёйны нянь» да век вӧлі аддзӧ аслыс удж.
Небӧг тыра сумкаӧс ме ӧшӧді кӧрт тув йылӧ да пукси пызан сайӧ, ӧти кыв эг шу.
Шыд панялыштӧм бӧрын ме небӧг босьті — не сы вӧсна, медым велӧдны сійӧс, мый миянлы вӧлі тшӧктӧма велӧдны аски кежлӧ: не велӧдчӧмӧдз вӧлі меным!
Небӧг дорын ме пукалі мыр моз да сёӧдысь лыдди пыр ӧти и сійӧ жӧ кывъяс, ачым эг вежӧрт, мый лыддя да мыйла.
Ме зіли не мӧвпавны Степан йылысь, велӧдысь йылысь да пӧрысь Лесков йылысь, но налӧн чужӧмбанъясыс век вӧліны менам син водзын, кынтісны менӧ, мучитісны да вильӧдісны, кыдзи грешникӧс вильӧдӧны воддза грекъяс йылысь казьтылӧмъясыс.
Меным сэтшӧм вӧлі окота, медым ӧдйӧджык воис рыт, но рытыс, быттьӧ кӧлдуйтӧма, эз лок.
Ме полі видзӧдлыны карандаша сумка вылӧ, быттьӧ тайӧ эз вӧв сумка, а шуштӧм розь, и абу карандаш, а чудовище.
Ме ог кут висьтавны, кыдзи ме майшаси-мучитчи, кытчӧдз эз во рыт,
кутшӧм шуштӧм вӧтъяс ме вӧтаси, кыдзи ме горзі войнас, вӧтӧн пышъялі да дзебсяси ёсь ныръяса да мыш выланыс «<deu>Міttel</deu>» гижӧдъяса кутшӧмкӧ пежгагъясысь, кыдзи найӧ котралісны да лэбалісны ме бӧрся вӧтлысиганыс, кыдзи менӧ бытшлаліс югыдвиж кырся да квайт грана ёсь сутшкасянъяса терновник, — ставыс тайӧ мед тшӧтш жӧ вошӧ вунӧдӧм вылӧ пемыдас.
Тырмымӧн висьтавны, мый асылын ме чеччи нӧйтӧмакодь либӧ быттьӧ пӧртйын пуӧмакодь, а тьӧтка ещӧ и видіс менӧ сыысь, мый войбыд песси да горзі, сылы эг лэдз узьны.
Асывнас, менам школаӧ мунтӧдз на, сиктысь локтіс дядь да, кыз ной кепысьсӧ пӧрччӧм бӧрын, заводитіс висьтавлыны быдсяма сикас выльторъяс.
— А мыйысь нӧ тӧрыт велӧдысьыд сэтшӧма нӧйтӧма Лесков Степансӧ? — друг сійӧ юаліс менсьым.
Тайӧ юалӧмыс сэтшӧма повзьӧдіс менӧ, быттьӧкӧ менӧ друг пуан ваӧн койыштісны.
— Да... да... да... висьталӧ, кӧнкӧ вош... вош... вош...
— Мый тэ, сёрнитны он куж, али мый? — горӧдіс тьӧтка. — Но, и мый сэні лоӧма Степаныскӧд? — юаліс сійӧ дядьлысь.
— Тӧрыт велӧдысь сійӧс сэтшӧма нӧйтӧма кутшӧмкӧ карандаш вӧсна, муртса ловйӧн гортас кыссьӧма.
— Кутшӧм карандаш вӧсна?
— Да вот ньӧбӧма сылы батьыс выльлунӧ карандаш, а сійӧ тӧрыт воштӧма.
Велӧдысьыс код — и давай детинкаӧс нӧйтны, быттьӧ мыжа сійӧ.
Коньӧр детинка муртса гортӧдзыс вермӧма кыссьыны.
Локтӧма гортас да висьталӧма.
А пӧрысь ошкыд ярмӧма да давай кагаӧс нӧйтны!
Юрсиӧдыс — да джодж бердӧ, да каблукъяснас!
Господи!
Старука бӧрдӧ... горзӧ... детинкалӧн садьыс бырӧма, ваӧн киськалӧмаӧсь, муртса воӧма ас садяс.
Ӧні пӧ куйлӧ, сёрнитӧны, вӧрзьӧдчынысӧ оз вермы...
Медым сідзи кага вылын издевайтчыны!..
Дядь эз на удит помавны, ме друг бӧрддзи да торки сылысь висьталӧмсӧ.
— А тэ мый? — чуймӧмӧн юаліс дядь.
— Йӧймин тэ, али мый? — горӧдіс тьӧтка.
— Ме... ме... ме... — бӧрдӧмсор шуи ме, но сыркъялӧмӧн бӧрддзӧм вӧсна эг вермы помавны.
— Но, мый, мый?
Висьтав! — меліа шуис дядь.
— Ме... аддзи... тайӧ карандашсӧ!
— Аддзин?
Кӧні?
Кор?
— Тӧрыт, школа дорысь, лым вылысь, — смелджыка нин ме шуи.
— Но и мыйла тэ Степанлы эн сет?
— Ме эг тӧд, мый сылӧн сійӧ, а сійӧ эз юав.
— А бӧрынджык, урокъяс бӧрын?
— Ме... ме полі.
— Полін?
Да кутшӧм лысӧй чӧртысь? — юаліс тьӧтка, но ме тайӧ юалӧмыс вылӧ нинӧм эг вочавидз.
— Но и кӧні тайӧ карандашыс?
— Да сумкаын.
Дядь видзӧдліс сумка пытшкӧ да кыскис шудтӧм карандашсӧ.
Ме эг лысьт сы вылӧ видзӧдлыны.
— Но, видзӧдӧй бур йӧз, этатшӧм дряньысь детинкаӧс сэтшӧма нӧйтісны!
Мед пропадитасны найӧ ставныс!
Дядь сьӧлыштіс да петіс, сьӧрсьыс босьтіс карандашсӧ.
Тьӧтка менӧ вӧтліс школаӧ.
Ме мунігчӧж сыркъялі-бӧрді, и синваӧй невӧляысь визувтіс менам чужӧмбан кузя, кӧть эськӧ сьӧлӧм вылын лои ёна лӧсьыдджык.
Тайӧ луннас да локтан недель чӧж Степан эз волы школаӧ — куйліс висьмӧм вӧсна.
А мӧд неделяс друг висьмис велӧдысь:
дядь гӧгӧрвоис, мый, кӧнкӧ пӧ, пӧрысь Лесков сійӧс буриндзика «кӧлӧшматитӧма».
Збыльсӧ сідзи али эз вӧв, меным стӧча тӧдмавны эз удайтчы.
Кыдзи кӧть сэсся эз вӧв, а Степанӧс ме та бӧрын быдса кык недель чӧж эг аддзыв.
Ок, кыдзи ме полі ӧні сыкӧд паныдасьны!
Кутшӧм тшӧкыда ме сьӧкыд вӧтъясын аддзывлі сылысь рам да бур чужӧмсӧ, коді нӧйтӧмсьыс вӧлі лӧз на, висьлӧс да омӧльтчӧм!
Кутшӧма дивитӧмӧн ме вылӧ видзӧдісны сылӧн рудов мелі синъясыс!
Но кор ме аддзыси сыкӧд, кылі сылысь гӧлӧссӧ, менам сьӧлӧмын друг быттьӧ ловзисны кольӧм лунъясся став мучитчӧмъяс, став тревогаяс — но сӧмын ӧти здук кежлӧ.
Степан ӧні вӧлі дзоньвидза нин да важкодь гажа да мекӧд заводитіс сідзи сёрнитны, быттьӧкӧ миян костын нинӧмыс эз и вӧв;
карандаш йылысь — ни ӧти кыв.
Гашкӧ, сійӧ эз тӧд, мый сылӧн карандашыс вӧлі ме ордын да мый ме вӧсна сылы сэтшӧм ёна сюрис?
Ог тӧд.
Но карандаш йылысь некор сэсся миян костын сёрни эз пансьыв.
Львов, 1879
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Гриць школаын @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 79‒88.}
ГРИЦЬ ШКОЛАЫН
I
Дзодзӧгъяс дзик нинӧм та йылысь эз тӧдны.
И весиг сійӧ асывнас, кор бать думыштіс Грицӧс нуӧдны школаӧ, дзодзӧгъяс эз тӧдны та йылысь.
Ещӧ на этшаджык та йылысь тӧдіс ачыс Гриць.
Сійӧ, кыдзи век, водз чеччис, завтракайтіс, бӧрдыштіс неуна, гыжъялыштіс, босьтіс ньӧр да чиктылігтырйи кутіс колльӧдны дзодзӧгъясӧс птичникысь видз вылӧ.
Пӧрысь еджыд дзодзӧг, кыдзи пыр, нюжӧдліс сылань ассьыс гӧрд синма да паськыд гӧрд ныра ичӧтик юрсӧ, скӧра чушнитіс, а сэсся энь дзодзӧгъяскӧд мыйкӧ йылысь варовитігмоз мӧдӧдчис медводзын.
Еджгов чутъяса пӧрысь энь дзодзӧг, кыдз век, эз кӧсйы мунны стада пытшкын, кежис мостки вылысь да пырис канаваӧ, сыысь Гриць швичнитіс сійӧс ньӧрйӧн да нимтіс «дряньӧн» — тадзи сійӧ ставсӧ пыр нимтывліс, коді эз кывзысьлыв сійӧс видз вылын.
Ӧти кывйӧн кӧ, тыдалӧ вӧлі, мый ни еджыд ай дзодзӧг, ни еджгов печатъяса сьӧд энь дзодзӧг да вообщӧ некод став стада пытшкас — а дзодзӧгъясыс сэні вӧлі кызь вит лов, — некод эз тӧд налысь владыканысӧ да воеводанысӧ мӧд, ылӧдз абу сэтшӧм почётнӧй пост вылӧ регыд вуджӧдӧм йылысь.
Со мый понда, кор немвиччысьтӧг локтіс выль юӧр, мӧдног кӧ, кор ачыс бать му вылысь локтігас чукӧстіс Грицӧс гортӧ да сэні сетіс сійӧс мам киӧ, медым сійӧ мыссьӧдіс, сыналіс да пасьтӧдіс писӧ кыдзи колӧ да кор сэсся бать босьтіс сійӧс сьӧрсьыс да ни ӧти кыв шутӧг, кутіс нуӧдны тіралысь детинкаӧс веж видз вомӧн, да кор дзодзӧгъяс аддзисны неважӧнся колльӧдысьнысӧ дзик мӧд кодьӧн — выль сапожкиа, выль гын шляпаа, гӧрд вӧньӧн вӧнясьӧма, — на костын друг лыбис зэв гораа горзӧм.
Еджыд ай дзодзӧг голясӧ нюжӧдӧмӧн котӧрӧн локтіс дзик Гриць бердӧ, быттьӧкӧ бурджыка кӧсйис сы вылӧ видзӧдлыны; еджыд печатъяса сьӧд энь дзодзӧг тшӧтш жӧ нюжӧдіс голясӧ да друг чуймӧмыс вӧсна дыр эз вермы шуны некутшӧм шы, кытчӧдз, медбӧрти, эз кут лопочитны:
«кӧн-кӧн-кӧн-кӧн?»
— Дзик йӧй тэ, дзодзӧгӧй! — тшапа висьталіс Гриць да мӧдарӧ бергӧдчис, быттьӧкӧ кӧсйис шуны: «Эгэ, чӧвлы, не сэтшӧм господа ӧні ме лои, медым ещӧ вочавидзны тэнад дзодзӧг юасьӧмъяс вылӧ!»
А гашкӧ, сы вӧсна эз вочавидз, мый и ачыс нинӧмтор эз тӧд.
Мӧдӧдчисны вӧлӧсть катыд помӧд.
Бать чӧв олӧ, и Гриць чӧв олӧ.
Коркӧ и воисны идзасӧн вевттьӧм, вевдорас трубаа ыджыд важ керка дорӧ.
Площадь вомӧн тайӧ керка дорӧ локтісны унаӧн Гриць кодь жӧ детинкаяс и гырысьджыкъяс.
Керкадорса садйын похаживайтіс жилеткаа кутшӧмкӧ пан.
— Гриць! — шуис бать.
— А? — шуис Гриць.
— Аддзан этайӧ хатасӧ?
— Аддза.
— Помнит — тайӧ школа.
— Ба! — шуис Гриць.
— Татчӧ кутан велӧдчыны волыны.
— Ба! — шуис Гриць.
— Велӧдчы зіля, эн дур, пан велӧдысьӧс кывзысь.
Ме муна гижӧда тэнӧ.
— Ба! — шуис Гриць да пӧшти нинӧмсӧ эз гӧгӧрво сыысь, мый висьталіс сылы батьыс.
— А тэ мун этайӧ хлопчикъясыскӧд...
Босьтӧй тайӧс, хлопчикъяс, аскӧдныд!
— Лок татчӧ! — шуисны детинкаяс да босьтісны Грицкоӧс аскӧдныс, а батьыс сэк кості муніс садйӧ велӧдыськӧд сёрнитыштны.
II
Пырисны посводзӧ, кӧні вӧлі дзик пемыд да кыліс колян вося сісь капуста дук.
— Аддзан, эстӧн? — пемыд пельӧсӧ индігмоз шуис Грицлы ӧти детинка.
— Аддза, — тіралігтыр шуис Гриць, кӧть эськӧ дзик нинӧм эз аддзы.
— Сэні гу, — шуис детинка.
abu
— Он кӧ кут зіля велӧдчыны, велӧдысь пуксьӧдас тэнӧ тайӧ гуас, да войбыд пукалан.
— Ме ог кӧсйы! — горӧдіс Гриць.
Сэк коста мӧд детинка мыйкӧ шӧпнитіс первойяыслы, кыкнанныс серӧктісны, а сэсся первойяыс вӧрзьӧдліс школа ӧдзӧссӧ да шуис Грицколы:
— Таркӧдчышт ӧдзӧсас!
Ӧдйӧ!
— Мыйла? — юаліс Грицко.
— Колӧ!
Тані тадз колӧ, кор медводдзаысь локтӧны.
Школаын вӧлі мазі позйын кодь шума, но кор Гриць торкӧдыштіс кулакъясӧн ӧдзӧсӧ, лои дзик чӧв.
Детинкаяс ичӧтика калькӧдыштісны ӧдзӧссӧ да тойыштісны Грицӧс пытшкас.
Сійӧ жӧ здукӧ сылы мышкас заводитісны швичйӧдлыны розаясӧн.
Гриць ёна повзис да чилӧстіс.
— Цыц, йӧй! — сы вылӧ горзісны смешитчысь детинкаяс; найӧ, кор кылісны торкӧдчӧмсӧ, кыйӧдчигтыр ланьтӧдчисны ӧдзӧс сайын да Грицлы дасьтісны сюрприз.
— Ой-ой-ой! — чилзіс Гриць.
Детинкаяс повзисны, мед эськӧ велӧдысь эз кыв, да бурӧдны кутісны сійӧс:
— Цыц, йӧй, тадзи колӧ!
Коді ӧдзӧсӧ кучкалӧ, сылы мыш кузяыс колӧ кучкалыштны.
Тэ эн тӧдлы тайӧс?
— <ns>Э-э-э-г тӧ-ӧ-ӧд-л-ы-ы-ы</ns>! — сыркъяліс Гриць.
— Мыйла эн тӧдлы?
— <ns>Ме-е-е пе-ель-вой-ысь</ns> на школаын!
— Первойысь! А! — горӧдісны детинкаяс, быттьӧкӧ чуймисны сы вылӧ, мый вермас первойысь лоны школаын.
— О, сідзкӧ тэнӧ колӧ гӧститӧдны! — шуис ӧти да котӧрӧн локтіс дӧска дорӧ, ящикысь босьтіс ыджыд мел тор да сетіс Грицлы:
— На, йӧй, сёй, да ӧдйӧджык!
Ставӧн чӧв олісны да виччысьӧмпырысь видзӧдісны Гриць вылӧ, коді киас бергӧдліс мелсӧ, а сэсся ньӧжйӧник пуктіс вомас.
— Сёй, дурень, ӧдйӧджык! — ӧтарӧ шуалісны детинкаяс, а асьныс семдісны сералӧмысла.
Гриць заводитіс курччавны да муртса вермис сёйны мелсӧ.
Школаын лыбис сэтшӧм серам, мый весиг стеклӧяс зёлякылісны.
— Мый сераланныд? — юаліс чуймӧм Гриць.
— Нинӧм, нинӧм.
Гашкӧ, ещӧ на колӧ?
— Оз, оз ков.
А мый тайӧ татшӧмыс?
— Тэ нӧ он тӧд?
Вот йӧйыд!
Да тайӧ иерусалим, тайӧ зэв чӧскыд.
— Ой, абу зэв чӧскыд! — шуис Гриць.
— Сы вӧсна, мый тэ эн на кӧрсӧ тӧдмав.
Тайӧс быдӧнлы колӧ сёйны, коді медводдзаысь локтӧ школаӧ.
Тайӧ здукӧ пырис велӧдысь.
Повзьӧдӧм пышкайяс моз став челядь сявмуніны скамьяяс пӧлӧн, сӧмын Гриць колис доршасьӧм синваа да мелйысь едждӧм вома.
Велӧдысь скӧрысь матыстчис сы дорӧ.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — горӧдіс сійӧ.
— Гриць.
— Кутшӧм сэтшӧм Гриць?
Ага, тэ выль морт.
Мыйла скамья вылын он пукав?
Мыйла бӧрдан?
Мыйӧн тэ тадзи ляксьӧмыд, а?
— Да ме иерусалим сёйи.
— Мый?
Кутшӧм иерусалим? — юасис велӧдысь.
Детинкаяс бара кутісны семдытӧдз серавны.
— Да хлопчикъяс сетісны.
— Кутшӧм хлопчикъяс?
Гринь видзӧдліс гӧгӧр, но некодӧс эз вермы тӧдны.
— Но, но!
Мун пуксьы да бурджыка велӧдчы, а иерусалимсӧ сэсся эн сёй, не то нӧйтны ковмас тэнӧ.
III
Заводитчис урок.
Велӧдысь висьтавліс мыйкӧ, петкӧдліс кутшӧмкӧ пӧв торъяс, кодъяс вылӧ серпасалӧма вӧлі кутшӧмкӧ крук кодьяс да бедь кодьяс.
Кор велӧдысь петкӧдліс выль пӧв, ученикъяс кадысь кадӧ мыйкӧ горӧдлывлісны, но Гриць нинӧмтор эз гӧгӧрво.
Сійӧ весиг вниманиесӧ эз веськӧд велӧдысь вылӧ, сы вӧсна мый зэв тешкодьясӧн сылы кажитчисны сы дорын пукалысь детинкаясыс.
Ӧти детинка нырсӧ гудйис чуньӧн, мӧд, мышладорсаыс, пыр зілис Грицлы сутшкыны пеляс неыджыд идзас тор, коймӧд зэв зіля мырсис — аслас важ сукмансьыс кыскаліс сунисъяс, дӧмасъяс да кутшӧмкӧ лӧскутъяс; парта улыс пӧв вылын куйліс нин быдса чукӧр, а сійӧ пыр на мыйвынсьыс нетшкис да косявліс.
— Мыйла тэ нетшкан? — юаліс Гриць.
— Гортын кута сьыд сорӧн сёйны, — пыскыльтӧмӧн вочавидзис детинка.
— И Гриць дыр мӧвпаліс: эз-ӧ пӧръяв сійӧс детинкаыс?
Да тэ, Гриць, другӧ, нинӧмтор он кывзы! — горӧдіс сы вылӧ велӧдысь да сідзи песовтліс пельсӧ, мый Грицлӧн кӧсйытӧгыс петіс синваыс.
Сійӧ повзис да дыр не сӧмын эз вермы кывзыны, но и дзикӧдз ставсӧ вунӧдіс.
Кор сэсся сійӧ воис ас садяс, ученикъяс заводитісны нин слогъясӧн лыддьыны подвижнӧй таблица кузя, кодӧс разӧдлывліс да бӧр чукӧртлывліс велӧдысь.
Найӧ мудзлытӧг, сёпӧв, сьылігмоз шуалісны «<ns>а-ба-ба-га-ла-ма-га</ns>».
Грицлы, код тӧдас мыйла, зэв ёна тайӧ кажитчис, да аслас вӧсньыдик гӧлӧсӧн сійӧ заводитіс вежа-веж горзыны: «<ukr>а баба галамага</ukr>».
Велӧдысь дась нин вӧлі шуны сійӧс старатливӧй да тӧлка детинкаӧн и, медым ещӧ ёнджыка убедитчыны таын, местаяснас вежис шыпасъяссӧ.
Виччысьтӧг сійӧ сувтӧдіс ученикъяс водзӧ «баба» шыпасъяс, но Гриць эз видзӧд на вылӧ, а сӧмын велӧдысь вылӧ да вӧсньыдик, сьылан гӧлӧснас горӧдіс «<ukr>галамага</ukr>».
Ставӧн серӧктісны, тшӧтш и ачыс велӧдысь, сӧмын Гриць чуймӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр да гораа шуис суседыслы чукля кывнас: «Мыйла он гользы <ukr>галамага</ukr>?»
Сӧмын сэки коньӧр казяліс, кор велӧдысь кучкис сійӧс бура велалӧмсьыс мыш кузяыс розгаӧн...
— Но, а мыйӧ тэнӧ сэн, школаас, велӧдісны? — юаліс бать, кор Гриць луншӧр кадӧ гортас локтіс.
— Велӧдім «<ukr>а баба галамага</ukr>», — вочавидзис Гриць.
— А тэ кужин? — юаліс батьыс да эз и зіль тӧдмавны, мыйсяма тайӧ диковиннӧй наука.
— Дерт жӧ, кужи, — вочавидзис Гриць.
— Но, сідзкӧ водзӧ зіль! — ошкыштіс батьыс.
— Кор помалан тані, мунан карӧ, ыджыд школаӧ, а сэсся попӧн лоан...
Гӧтыр, сет жӧ сылы мыйкӧ сёйыштны.
— Ба! — вочавидзис Гриць.
IV
Тайӧ тӧдчана лун бӧрын коли быдса во.
Гриць будущность вылӧ батьлӧн сэтшӧм ыджыд лачаясыс важӧн нин бырисны.
Велӧдысь веськыда шуис сылы, мый Гриць «медбӧръя бӧлбаныс», мый батьыс бурджыка вӧчас, бӧр кӧ босьтас сійӧс гортас да тшӧктас видзны дзодзӧгъясӧс.
И збыль, быдса во школьнӧй наука велӧдӧм мысти Гриць воис гортас сэтшӧм жӧ мудрӧйӧн, кутшӧмӧн вӧлі во сайын.
Правда, «<ukr>а баба галамага</ukr>» сійӧ велӧдіс наизусть, да не ӧтчыдысь весиг узигас сы вомысь петавлывліс тайӧ дивӧ кодь кывйыс, коді вӧлі быдсяма премудростьыслӧн быттьӧкӧ медводдза тшупӧдӧн, код вомӧн воськовтнысӧ сылы вӧлі шуӧма.
Но велӧдчӧмас Гриць таысь водзӧ эз мун.
Шыпасъяс кыдзкӧ сорсьылісны сы син водзын да сійӧ некор эз вермывлы янсӧдны, кутшӧм на пӧвстын «ш», кутшӧм «т», кутшӧм <rus>«люди»</rus>, кутшӧм <rus>«мыслите»</rus>. А лыддьысьӧм йылысь и сёрнитны нинӧм.
Талы помканас вӧлі аслас велавтӧмлуныс али велӧдысьлӧн лёка велӧдӧмыс — код тӧдас; вернӧыс сӧмын сійӧ, мый, Гриць кындзи, сэтшӧм «медбӧръя бӧлбанъясыс» колян вося ученикъяс пӧвстын вӧлі комын пиысь дас кӧкъямысыс да ставныс найӧ велӧдчан во чӧж сӧмын сы йылысь и думайтлісны, кутшӧм бур эськӧ лоӧ, найӧ кӧ мынасны быд лун розгаясӧн нӧйтӧмысь, чужӧм бокӧ кучкалӧмысь, чужъялӧмысь да юрсиӧд нетшкӧмысь, и кыдзи найӧ выльысь асланыс збойлунӧн бӧр воасны видзьяс вылӧ.
Коді-коді, а Гриць, тӧдӧмысь, медся ёна да медся тшӧкыда мӧвпавліс та йылысь.
Проклятӧй букварь, кодӧс сійӧ, быдса во научнӧй проблемаяс вылын напряжённӧя уджаліг, косявліс пӧшти торпыригӧдз, проклятӧй «<ukr>а баба галамага</ukr>» да велӧдысьлӧн проклятӧй пондӧмыс да наукаӧс радейтны тшӧктӧмыс сэтшӧма сылы мустӧммисны, мый весиг Гриць омӧльтчис, кельдӧдіс да вуджӧр кодь ветліс.
Медбӧрын енмыс милӧсть вӧчис да ыстіс июль тӧлысь; милӧсть вӧчис и батьыс да ӧти асылӧ шуис сылы:
— Гриць!
— А? — шуис Гриць.
— Талунъя лунсянь сэсся тэ он мун школаӧ.
— Ба! — шуис Гриць.
— Пӧрччы сапӧгтӧ, шляпатӧ да кушактӧ — колӧ дзебны вежалунӧдз, — гезторйӧн вӧнясь, важ шапкатӧ шапкаав да мун видзны дзодзӧгъясӧс.
— Ба! — долыда шуис Гриць.
V
Дзодзӧгъясыд, кыдзи тӧдса, йӧй лэбачьяс — найӧ и ӧні эз тӧдны, кутшӧм долыдтор найӧс виччысьӧ.
Во чӧж, кор Гриць велӧдіс школьнӧй наукаяс, найӧс видзис суседлӧн ичӧтик детинка Лучка, коді пӧскӧтина вылын век кодйис гуяс, няйтысь вӧчаліс куличьяс да бусӧн тырліс.
Дзодзӧгъяс йылысь сійӧ ньӧти эз тӧждысьлы, да найӧ ветлӧдлісны кодлы кыдз окота.
Не ӧтчыд налы удайтчывліс пыравлыны кӧдза му вылӧ, да не этша налы сэк ковмывліс терпитны пострадайтӧм мужиксянь проклинайтӧмъяс да весиг нӧйтӧмъяс.
Таысь кындзи, аслас сьӧд борднас беда таво некымынысь инмӧдчыліс дзодзӧг стадо бердӧ.
Вит том ай дзодзӧгӧс да дас энь дзодзӧгӧс кӧзяйка карӧ вузаліс; кольччысьяслы сьӧкыд вӧлі янсӧдчыны накӧд.
Пӧрысь руд энь дзодзӧгӧс сусед ньӧрйӧн нӧйтіс потрава места вылын да, лолавтӧм шойсӧ лапаӧдыс сійӧ жӧ ньӧрйыс бердӧ немжалиттӧг кӧрталӧм мысти, гири-люки кыскис пӧскӧтина пӧлӧн, а сэсся шыбитіс кӧзяинлы птичникас.
А ӧти том ай дзодзӧгӧс, стадоысь медмичасӧ, варыш вартіс, кор сійӧ ӧтчыд торъялыштліс аслас рӧдня дорысь.
Но кӧть и вӧліны тайӧ сьӧкыд да бергӧдны позьтӧм воштӧмъясыс, таво стадо вӧлі колян вося дорысь ыджыдджык.
Еджыд ай дзодзӧг кузя да еджыд чутъяса сьӧд энь дзодзӧг кузя да ещӧ кык либӧ куим сылӧн том нывъяс кузя стадоын таво лои нелямын сайӧ лов.
Кор Гриць локтіс на костӧ ньӧръя, аслас наместническӧй власьт символа, став синъяс веськӧдчисны сы вылӧ, да кыліс сӧмын шензяна рам чушйӧдлӧм.
Но ни еджыд ай дзодзӧг, ни еджыд чутъяса сьӧд энь дзодзӧг эз на вунӧдны ассьыныс бур видзысьӧс да регыд тӧдісны сійӧс.
Гораа радлан шумӧн да бордъясӧн шенасигмоз найӧ уськӧдчисны сы дорӧ.
— Кӧн-кӧн-кӧн? — гогочитіс еджыд печата сьӧд энь дзодзӧг.
— А школаын вӧлі, — тшапа вочавидзис Гриць.
— О!.. о!.. о!.. — чуймис еджыд ай дзодзӧг.
— Он верит, йӧй? — сы вылӧ горӧдіс Гриць да кучкис сійӧс ньӧрйӧн.
— <ns>А-се-се-се?..</ns>
<ns>А се-се-се</ns>?.. — сы гӧгӧр чукӧртчигтыр чушкакылісны дзодзӧгъяс.
— Мый? Мыйӧ ме велалі? — гӧгӧрвоис налысь юалӧмсӧ Гриць.
— <ns>Се-се-се-се</ns>? — водзӧ долисны дзодзӧгъяс.
— <ukr>А баба галамага</ukr>! — вочавидзис Гриць.
Бара шензьӧмнога чушйӧдлӧм, быттьӧкӧ тайӧ нелямын дзодзӧгсьыс ни ӧти эз вермы гӧгӧрвоны татшӧм ыджыд премудростьсӧ.
Гриць сулаліс гордӧй, ставсьыс медуна тӧдысь.
Сэсся еджыд ай дзодзӧгыс гӧгӧрвоис.
<ukr>— А баба галамага!</ukr>
<ukr>А баба галамага</ukr>! — горӧдіс сійӧ аслас лэчыд, металлическӧй гӧлӧсӧн, сувтіс веськыда, вылӧ чатӧртіс юрсӧ да кутіс ӧвтчыны бордъяснас.
А сэсся бергӧдчис Грицлань да содтіс, быттьӧкӧ ещӧ на ёнджыка сійӧс янӧдны кӧсйӧмӧн:
— <ukr>А кши, а кши</ukr>!
Грицӧс вӧлі виӧма, янӧдӧма.
Ай дзодзӧг ӧти здукӧн гӧгӧрвоис да шуис мудростьсӧ, кодӧс сылы ковмис быдса во велӧдны.
«Мыйла тайӧс найӧ абу сетӧмаӧсь школаӧ? — мӧвпыштіс Гриць да вӧтліс дзодзӧгъясӧс видз вылӧ.
1883
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Бур нажӧтка @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 89‒96.}
БУР НАЖӦТКА
Ме мортыд гӧль.
Му менам весиг кипыдӧс пасьта абу, ставыс менам ӧти ичӧтик хата, да и сійӧ важ.
А сэні гӧтыр, кык челядь — мед ен сетас налы дзоньвидзалун; кыдзкӧ ӧд колӧ овнытӧ, кыдзкӧ колӧ кынӧмпӧт перйыны.
Кык детинка менам — ӧтиыс дас нёль арӧса, мӧдыс дас кык арӧса — бур йӧз ордын пастукалӧны, таысь вердышталӧны найӧс да мыйсюрӧӧн пасьтӧдыштӧны.
А гӧтыр печкӧ, тшӧтш жӧ ичӧтика нажӧвитыштӧ.
Но, а ме старик, мый ме верма нажӧвитны?
Гашкӧ инӧ кадысь кадӧ ветлывла кералӧм вӧрӧ, вундала кыдз пу ньӧръяс, да и недель чӧж вӧчала росъяс, а выльлунӧ босьтам ми гӧтыркӧд пельпомъяс вылӧ морт ӧти рос нӧбйӧн да кыскам базарӧ Дрогобыч карӧ.
Нажӧтка, дерт, абу зэв ыджыд: ӧти роскысь куим, нёль крейцер, да ещӧ помещиклы ньӧръясысь мынтам — но, вот уна-ӧ коляс?
А нинӧм он вӧч, колӧ кынӧмпӧттӧ перйыны, колӧ кыдзкӧ нянь да ырӧш вылӧ кӧть нажӧвитыштны.
Да и кутшӧм миян олӧм?
Картупель да борщ, мукӧддырйи кутшӧмкӧ рок, да няньтор кутшӧмкӧ сюрыштас: рудзӧг — так рудзӧг, а то ид либӧ зӧр нянь, и сыысь аттьӧалам енмӧс.
Гожӧмнас джын шог на — век жӧ да мыйкӧ нажӧвитыштан озыръяс ордын: сэні пчельникын ройяс бӧрся дӧзьӧритыштан, сэні сад бӧрся видзӧдыштан, сэні турун либӧ кольтаяс идравны отсыштан, а сэтшӧмторйыс кӧ оз удайтчы, то мунан тывйӧн шор дорӧ, кутшӧмкӧ черитор кыйыштан, либӧ асылын вӧрӧ тшакла ветлан, — но, а тӧлын нинӧм татшӧмыс абу.
Мый сетыштасны йӧзыс гожӧмын уджалыштӧмысь, сійӧн и вердчам, а тшӧкыда и кулакӧ тшыгла пӧлялыштам.
Мый нӧ вӧчан, безземельнӧй беднякъяс!
Но, вот аддзанныд...
А ещӧ сюрис бур морт, да и миян озырлун вылӧ вежыс петіс!
Тэнад пӧ, дед, вывті нин уна добраыс, госа пӧ вывті лоӧ, балуйтчан!
Сідзкӧ со жӧ тэныд!
Да и вӧчис сэтшӧмтор, мый, господи, тэнад вӧля!
Кывзылӧй жӧ, кыдзи тайӧ вӧлі.
Муна ме ӧтпыр кар кузя, кӧртавлӧм росъяс менам мыш сайын бедь йылын, муна да гӧгӧрбок дзоръяла, оз-ӧ кодкӧ меным кинас ӧвтчы либӧ оз-ӧ чуксав кӧзяйка:
«Дядьӧ, дядьӧ, мыйӧн росъясыд?»
А йӧзыс сэн гӧгӧрбок сьӧд — буретш базарнӧй лун.
Дзоръяла сідзи ме, друг аддза — бӧрвывті локтӧ <rus>господинчик</rus>, гӧрба, ыджыд юра, сюзь кодь, а синъясыс рудӧсь да скӧрӧсь, жабалӧн кодьӧсь.
Мунӧ да пыр ме вылӧ видзӧдлывлӧ.
Ме сувті, думайта, оз-ӧ ков сылы мыйкӧ месянь, а сійӧ нинӧм, тшӧтш жӧ сувтіс да видзӧдӧ мӧдарӧ, быттьӧкӧ мог абу сылы ме дорӧдз.
Водзӧ ме мӧдӧдчи — сійӧ бара ме бӧрся.
Меным мыйкӧ шуштӧм лои.
Но сё морӧ, думайта.
Мый тайӧ татшӧмыс?
Друг сэсся нывбаба горзӧ:
— Дядьӧ, дядьӧ, мыйӧн росъясыд?
— Витӧн, — шуа.
— Но, кыдзи нӧ сідз витӧн?
Босьт куимӧс!
— Вай нёльӧс.
— Ог, куимӧс.
— Нёльӧс.
Донъясим ми куим да джын крейцерысь.
Ме ассьым ношаӧс шыбиті пельпом вылысь, спокойнӧя разя сійӧс, сета нывбабалы рос, — друг гӧрба господиныд сэн быттьӧ и вӧлӧма.
— Мыйӧн росъястӧ вузавлан? — юалӧ менсьым.
— Вит крейцерӧн, муса барин.
Ньӧбӧй, бур росъяс.
Сійӧ босьтліс ӧтиӧс, видліс...
— Да, да, — шуӧ, — нинӧмтор он шу, бур росъяс.
А ті кытысьӧсь?
— Монастырецысь.
— Да, да, Монастырецысь.
А ті тшӧкыда вузавланныд росъяссӧ?
— Ог, ог тшӧкыда.
Тадзи со, недель пиас ӧтчыд, выльлунъясӧ.
— Сідз, сідз, выльлунъясӧ!
А уна-ӧ ті быд выльлунӧ вузаланныд?
— Да кыдзи лӧсялас, муса барин?
Мукӧддырйи и ме и гӧтырӧй вузалам ставсӧ, мый вайлам, а мукӧддырйи и огӧ вузалӧй.
— Гм, сідзкӧ ті и гӧтырыдкӧд на!
Сідзкӧ ті кыкнанныд морт ӧти татшӧм ношаӧн вайланныд?
— Да, тіян милӧсть.
Мукӧддырйи татшӧмӧн, а то и ыджыдджыкӧн.
— Ага!
А недель чӧжнас уна-ӧ россӧ верманныд вӧчны?
— Да сійӧ, тіян милӧсть, сы серти, уна-ӧ ковмас.
Гожӧмын найӧс этшаджык вузалан, этшаджык ме и вӧча.
А арын да тӧлын тайӧ тӧварыс ёнджыка инӧ.
— Да, да, дерт жӧ!
Ме, тӧдан-ӧ, императорскӧй магазинъясса поставщик, меным татшӧм роскыс эськӧ уна зэв колӧ — сё кымын.
Ті нӧ верманныд эськӧ меным вӧчны локтан недельнас сё россӧ?
Ме мӧвпалышті неуна да шуа:
— Мый нӧ, вӧча.
А кытчӧ тіян милӧстьлы вайны?
— Вот татчӧ, — шуис господин да индіс ӧти керка вылӧ. — Но помнитӧй жӧ: вайӧй.
Ме тіянлы дзик пыр и мынта.
А дона-ӧ, шуанныд, ӧтиыс?
— Да тіян милӧсть кӧ кӧсйысяс оптӧн — ставнас — босьтны, то ме донтӧмджыка сета — нёльӧн.
— Эн, эн, оз ков, эн чинтысьӧй!
Ме и витӧн мынта.
— Ен мед сетас тіянлы дзоньвидзалун, менам бур баринӧй!
— Но ладнӧ, прӧщайтӧй!
Сідзкӧ помнитӧй жӧ: недель мысти локтӧй!
Тайӧс шуӧм бӧрын господин мӧдӧдчис чотышталігтырйи кытчӧкӧ водзӧ, а ме кольччи.
«Вот мися, — думайта, — шань барин, весиг чинтысьны эз тшӧкты, а со кутшӧм сумма вылӧ тшӧктӧ вӧчны.
Да ӧд тайӧ быдса вита лоӧ, господи!
А ме, прӧсти господи, лёкног нин заводитлі думайтны, кор сійӧ эсідз ме бӧрся заводитіс кыйӧдны.
Но, кузь олӧм мед енмыс сылы сетас!
Кӧть ӧтпыр да сюрис жӧ меным бур нажӧтка!»
Ме ӧдйӧджык аслам старука дорӧ уськӧдчи.
Вузалім-ӧ, эгӧ-ӧ сэн ми ассьыным став тӧварнымӧс, ӧдйӧджык сов ньӧбим, истӧг, мый ещӧ вӧлі колӧ, да и гортӧ.
Шуа ме старукалы, мися сідзи и сідзи, бур нажӧтка лӧсяліс, ӧні вот вылӧ тырмас, да ещӧ и сылы тӧв кежлӧ кутшӧмкӧ паськӧмтор на лӧсьӧдам.
Сылы тшӧтш жӧ лои нимкодь.
— Ковмас сідзкӧ, — шуӧ, — миянлы кыкнаннымлы удж бердас кутчысьны, а то ӧтнад тэ недель чӧжнад он эштӧд уджсӧ.
Ме ассьым эновтла нин!
Ладнӧ.
Вот тадзи сёрнитігтыр ми пӧшти котӧрӧн тэрмасим гортӧ, медым эськӧ прӧста кадсӧ не воштыны.
Сійӧ жӧ лунӧ ми кутчысим уджӧ, быттьӧкӧ пӧсь борщ дорӧ.
Ньӧръястӧ ваялім быдса сёрӧм — хатаын дзик быттьӧ фабрика!
Ме чегъяла ньӧръяссӧ, сійӧ коръяссӧ шырсйӧ, весиг кисьыс кучиксӧ кульыштіс, а ме сэсся кыз помъяссӧ пуртӧн вундала, тэча, кӧртавла, бедьяс вӧлала — уджыс пуӧ!
Делӧыс вӧскресеньелань матыстчис, сё роскыд дась нин да кызь витӧн кӧртавлӧма нӧбъясӧ.
Сідзи и вӧчӧма вӧлі, медым ми вермим морт кык нӧбйӧн босьтны пельпомъяс выланым: пельпом вомӧн гез — ӧти ношаыс морӧс вылын, мӧдыс мышладорын ӧшалӧ.
Выльлунӧ босьтім ми киясаным морт ӧти беддьӧн, ношаяснымӧс пельпомъяс вылӧ — и айда карӧ!
Жарыс сэтшӧм, мый сарица небеснӧй видз!
Ньылӧмыс шор моз лэччӧ, горш сотчӧ-косьмӧ, да нинӧмтор он вӧч! Нажӧтка, нажӧтка!
Локтім карӧ, миян вылӧ быдӧн синъяссӧ чашкӧдісны.
Эз аддзывлыны, мед кодкӧ сэтшӧм гырысь ношаяс нуис.
— Кывзӧй, дядьӧ, — сералӧны ме вылын, — кодлы нӧ ті вӧвнытӧ вузалінныд, асьныд ас выланыд ньӧръяс тыра телегасӧ кысканныд?
— Дядьӧ, а дядьӧ! — горзӧны мӧдъяс. — Кодлысь нӧ ті кыдз пу вӧрсӧ ньӧбӧмныд?
Тайӧ ті бабаыдкӧд кыдз лу рассӧ вузавны вайӧмныд?
А мый босьтанныд рассьыс?
А ми — ни ӧти кыв.
Муртса лолалам, а мунам — кыдзи сӧмын синным эз пот!
Медбӧрти ен отсӧгӧн кыссим жӧ эсійӧ керкаыс дорӧдз, кӧні тай господин тшӧктывліс сійӧс виччысьны.
Локтім, сувтім кильчӧ дорӧ, ношаяснымӧс муӧ швачнитім, а асьным джагалӧмъяс моз усим тайӧ ношаясыс вылӧ да и нускам кывъяснымӧс нюжӧдӧмӧн.
Виччысям-виччысям, друг дзуркнитіс ӧшинь, миян баринным юрсӧ мыччис.
— А, — шуӧ, — тайӧ ті, мужичок?
— Дзик сідз, тіян милӧсть, тайӧ ме росъясӧн.
— Бур, бур, ме пыр пета тіян дінӧ.
Пӧдлаліс сійӧ ӧшиньсӧ.
Виччысям ми.
Вель кузь кад колис — локтіс.
— Но, мый нӧ ті, вайинныд росъястӧ?
— Дзик сідз, миян милӧсть, сёӧс, кыдзи тшӧктылінныд.
— А, бот кыдз, бур тайӧ!
Сӧмын тӧданныд-ӧ мый:
меным ӧні найӧ оз нин ковны, аслыныд босьтӧй...
Мед тіян ордын на мыйкӧ дыра олыштасны, а то и вузавны верманныд...
А кор ковмасны меным, ме юӧрта тіянлы.
А ӧні босьтӧй со этайӧ гижӧдсӧ, петкӧдлӧй сійӧс войтлы, сійӧ висьталас тіянлы, мый колӧ вӧчны.
— Кыдзи нӧ тайӧ? — шуа ме.
— Тіян милӧсть закажитіс, а ӧні онӧ и босьтӧй?
— Ог, ог босьт, — меліа шуӧ сійӧ, — сы вӧсна мый ӧні оз ков меным.
Но ті энӧ полӧй!
Ме тіянӧс ог вунӧд.
Со тіянлы гижӧд, босьтӧй!
Да мый вылӧ тіян гижӧдныд?
Мый ме сійӧн вӧча?
— Босьтӧй, босьтӧй, — шуӧ сійӧ.
— А шуны кӧ, оз кӧ ков — тіян вӧля.
А ӧні мунӧй <rus>с богом</rus>.
Ме, веськыда кӧ шуны, чорыда лӧсьӧдчылі нин сыкӧд сёрнитны, но сійӧ бергӧдчис — да и пырис керкаӧ.
Ми колим, быттьӧкӧ кӧдзыд ваӧн киськалӧмаяс.
А сэсся, вӧчны немтор, босьтім росъяснымӧс да мӧдӧдчим базарӧ, кӧть нин мыйкӧ мындасӧ вузавны.
Друг сэсся, недель мысти кымын, менӧ корис войт.
«Мыйсяма беда? — мӧвпала.
Локті, а войт сералӧ да шуӧ:
— Но, Панько дед (менӧ быдӧн шуӧны дедӧн, кӧть эськӧ ме абу на сэтшӧм пӧрысь), со тэныд благовестник!
— Кутшӧм сэтшӧм благовестник? — чуймӧмӧн юала.
— А со кутшӧм, видзӧдлы! — да и кыскис бумага, буретш сійӧс, кодӧс тай сэки меным барин сетліс, паськӧдіс сійӧс да заводитіс лыддьыны мыйкӧ сэтшӧмтор, кытысь ме дзик нинӧм эг велав, ассьым нимӧс кындзи.
— Но, мый нӧ тані сэтшӧмсӧ висьталӧма? — юала.
— Висьталӧма, дедӧ, мый зэв озыр морт тэ, быд недель сё рос вузалан, сьӧмсӧ зырйӧн зыртан.
Вот и тшӧктӧма тэныд ляскыны тайӧ пиявкасӧ.
— Кутшӧм пиявка? — юала, а ачым аслым ог эскы.
— Лист, вокӧ.
— Лист?
Кутшӧм сэтшӧм лист?
Кодлы?
— Эк, дедӧ!
Эн лэччысь пельтӧм улӧ, кытчӧдз збыль эн пельтӧммы!
Дерт, абу меным, а тэныд!
Сэтшӧм лист мӧдӧдісны, код серти тэныд колӧ мынтыны, гортса вотысь кындзи, ещӧ и ремесленнӧй вот вонас дас вит гульден.
— Вонас дас вит гульден?
Господи!
Да мый нӧ тайӧ?
— Росъясысь!
Кылан — господин податнӧй комиссар тэ вылӧ бумага мӧдӧдіс, тэ пӧ быд недель сё рос вузалан.
Ме сувті, кыдзи эсійӧ вежа Симеон Столпник, коді пӧ ветымын во чӧж пыр ӧти местаын столб моз сулалӧма.
Быттьӧкӧ ме пагӧдантор сёйи.
— Господин войт, — шуа сылы, — ме ог кут мынтыны.
— Быть ковмас!
— Ог, сідз вот и ог кут.
Мый ті миянкӧд вӧчанныд?
Пасьтӧмыдлы нинӧм дзебны киняулас!
Ті ӧд асьныд тӧданныд, мый ме во чӧжнас муртса дас вит гульденсӧ нажӧвита.
— А меным мый тӧдны?
Господин комиссарлы бурджыка тӧдса, — шуӧ войт. — Менам мог — вот босьтны, а он кӧ кӧсйы мынтыны, ме сідзкӧ сборщикӧс мӧдӧда.
— Аттӧ шогыд!
Ӧні жӧ кӧть мӧдӧдӧй!
Сборщикыд ме ордын регыдджык джагалас, но немтор оз аддзы.
— Но, сідзкӧ хататӧ да град йӧртӧ вузалам, а тіянӧс — кытчӧ гажныд.
Цесарскӧй казна должен ассьыс босьтны!
Ме сідзи и акниті, быттьӧкӧ места вылын лыйисны.
— Аддзан, — шуӧ войт. — Но мый, кутан мынтыны?
— Кута, — шуа, а ачым — чӧвлы, думайта.
Куим во колис.
Ме весиг ӧти крейцер эг мынты.
Кор локтасны вот чукӧртысьяс, ми бабакӧд дзебсям кустъяс пытшкӧ, быттьӧкӧ татарскӧй ордаысь, а хатанымӧс игналам.
Локтасны найӧ, йиркӧдчыштасны, пинясясны, да и бӧр мунасны.
Кыкысь мырдӧн кӧсйылісны пырны хатаӧ, да кыкнанысьсӧ бур йӧз кевмысисны не вӧрзьӧдны.
Сӧмын нёльӧд вонас торксис: ни кевмысьӧм, ни синва эз отсавны.
Недоимкаяс ме сайын чукӧрмисны мыйкӧ квайтымын гульден мында.
Карсянь вӧлі приказ: дзик пыр жӧ вештысьны сьӧмӧн, а то лоас тӧрг вылын вузалӧма хатаӧс.
Ме некытчӧ нин эг дзебсьы — аддза, оз отсав.
Но, и мый жӧ?
Урчитісны вузасян лун, менсьым эмбурӧс донъялісны стӧч квайтымын гульден дон.
Воис сійӧ луныс;
кутісны барабанӧн таргыны, ньӧбысьясӧс чуксалӧны:
«Коді унджык сетас?»
Кыськӧ! Некод и кызьсӧ оз сет!..
abu
Муртса-муртса дас витӧдз вермисны лэптыны, да и вузалісны.
А ме сералігтырйи шуа войтлы:
— Со аддзанныд, кыдзи ме тіянӧс кокорниті?
Эг ӧмӧй ме шулы, мый пасьтӧмыдлысь нинӧмтор он кульышт?
А войт меным та вылӧ:
— Мед эськӧ тэнӧ, дед, чӧртыс босьтас, кутшӧмтор тэ мӧвпыштӧмыд!
Миянлысь хатанымӧс ньӧбис шинкарь порсь гид улӧ, а ми со старукакӧд, кыдзи аддзанныд, пельӧсъясын олам.
Олам ми важ ног, кытчӧдз ен грекъяснымӧс терпитӧ.
Сійӧ печкӧ, хлопцы йӧзлы скӧт видзӧны, а ме росъяс вӧчала.
Вот тадзи бумажкатӧг и вердам кынӧмнымӧс.
Львов, февраль 1881
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Вӧръяс да пӧскӧтинаяс (бывшӧй ходоклӧн рассказ) @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 97‒111.}
ВӦРЪЯС ДА ПӦСКӦТИНАЯС *
(Бывшӧй ходоклӧн рассказ)
Господьӧй да енмӧй, горзӧмыссӧ миян вӧлі тайӧ вӧръяс да пӧскӧтинаяс вӧснаыс!
Кыдзи сӧмын хлопочитісны панъяс, кыдзи мудритісны, инженеръясӧс да адвокатъясӧс калымавлісны, мед эськӧ быдсяма тяготаясысь мездысьны!
Мудер юръяс!
Найӧ тӧдісны, мый цесарь кӧть и сетіс мужикъяслы мездлун да панщина бырӧдіс, а век жӧ, найӧ кӧ оз сетны налы вӧръяс да лудъяс, то и ковмас мужиклы либӧ дзикӧдз пӧгибнитны, либӧ на ордӧ жӧ — «локтӧй, копыртчыламӧй», а сэки бара бӧр воас панщина, кӧть, гашкӧ и, мӧд паськӧма, но мужиклы ни ӧти оз ло кокньыдджык.
И ті чайтанныд, эз бӧр во миянӧ панщина?
Волӧй да сӧмын видзӧдлӧй миян вӧлӧсть вылӧ — асьныд аддзанныд.
Правда, приказчикъяс да управительяс оз нин ветлӧдлыны ӧшинь увъясті нагайкаясӧн, помещик дворын абу нин эсійӧ дуб пуысь вӧчӧм колодаыс, код вылын быд субӧтаӧ вӧлі «беддьӧн ставсӧ кульӧны»; но видзӧдлӧй ті йӧзыс вылӧ, сёрнитыштӧй накӧд!
Му кодь сьӧд хатаяс коньӧркодьӧсь, киссьӧмаӧсь, важӧсь, боквыв катовтчӧмаӧсь.
Плетеньяс пӧшти абуӧсь, кӧть эськӧ вӧлӧсть гӧгӧр вӧрыс — саридз кодь: йӧзыслы муяссӧ лоӧ рӧвъясӧн кытшовтӧдавны да бербаяс гӧгӧрныс садитавны, кыдзи Подолияын.
Скӧтыс омӧльтчӧма, тшыг, да и то шоч кӧзяинлӧн сюрас.
А юалӧй ті налысь, кодъяс косаясӧн да чарлаясӧн тай мунӧны: «Кытчӧ, бур йӧз, мунанныд?
— и тіянлы, тӧдӧмысь, висьталасны тадзи: «Панскӧй видз вылӧ ытшкыны».
А ті кӧ чуйманныд: кыдзи нӧ сідз найӧ ӧні пан ордӧ уджавны мунӧны, асланыс на со нинӧм абу вӧчӧма, а кадыс жар, нянь воӧма да киссьӧ, — и найӧ дерт юрнысӧ катлӧдлыштасны да шога вочавидзасны:
«Мый нӧ вӧчан?
Асьным аддзам, сьӧлӧмным миян потӧ, но мый нӧ керан?
Уджйӧзӧ панлы ми вӧйим, а сылӧн сэтшӧм порядок, — первой сылы уджав, мед кӧть сэсся гым вартас, а сэсся нин аслыд».
Тадзсӧ миян воысь воӧ: панлы ас кадӧ ставсӧ вӧчам, бура да лӧсьыда, а асланым добра сэк коста пропадитӧ да гибнитӧ му вылын.
И бура ӧд вӧлі думыштӧма тайӧс панным!
Сылӧн вӧр — сылысь юасьтӧг миян ӧшинь улын и чагтор абу!
Сылӧн пӧскӧтина — став скӧтным миян пропадитіс, куліс, а коді и колис — узьтӧм кодь ветлӧдлӧ.
Сылӧн муыс сӧстӧм, гӧгӧрбок бур, а миян — пырейӧн тырӧма, горчакӧн да бурьянӧн тырӧма, куйӧдыс абу, мед эськӧ вынсьӧдыштны, уджалан скӧтыд абу!
А мыйкӧ кӧ и сэтшӧмыс му вылын воыштас — сідз жӧ сэні пропадитас, сы вӧсна мый мича поводдя дырйи миянлы колӧ первой панлы уджавны.
И некор ми огӧ вермӧй кокйылӧ сувтны, овмӧдчыны, огӧ вермӧй мездысьны панскӧй ки улысь.
А пан топӧдӧ, о, мый вермӧмысь топӧдӧ!
Сійӧ ӧні миян старӧста, сылӧн прислужникъяс пиысь кодкӧ — писарь, и став обществонымлы лоӧ на вӧля кузя синласьны.
Беднякӧс вӧлӧстьысь ни нажӧтка вылӧ оз лэдз, ни служба вылӧ, книжка оз сет: «Пукав тан, некытчӧ эн сюйсьы, уджав аслыд!»
А аслыдтӧ уджавны нинӧм — мун пан ордӧ!
А пан — медся пӧсь кадас бац тэныд лунтырся уджысь дас крейцер!
И лоӧ уджавны — воштысьнытӧ ӧд некытчӧ!
Сэтшӧма сійӧ миянӧс топӧдіс да ӧтарӧ пыр ёнджыка топӧдӧ!
Вот и висьталӧй асьныд, колӧ-ӧ миянлы кутшӧмкӧ ещӧ мӧд панщина?
Ме думысь, бедьяса да управительяса важ панщинаыд татшӧм сьӧкыднас эз вӧв.
А ӧні кывзылӧй жӧ, кыдзи сійӧ миянӧс кыйыштіс, медым му вылӧ вӧтлыны, а сэсся ас киас босьтны.
Ме ачым сэн вӧлі да верма дзик стӧч тіянлы висьтавны да быд кыв кӧть присяга улын вынсьӧдны.
Кывзӧй вот!
Став несчастьеыс мӧдӧдчис переписсянь, коді тай вӧлі ветымын ӧкмысӧд воӧ.
Тайӧ кадӧдз помещиккӧд ми олім ӧтсӧгласӧн.
Миянӧс сійӧ вӧрзьӧдны поліс — сэки, тӧданныд кӧ, панъяс ёна на полісны, мазурскӧй начкасьӧмтӧ помнитісны.
А миянлы сійӧс вӧрзьӧдны и коланлуныс эз вӧв: пӧскӧтинаным миян вӧлі, вӧрын ми керасим, кыдзи и батьясным миян зэв важся кадъяссянь, да пыр лыддьылім, мый тайӧ вӧрыс общественнӧй — весиг лесничӧйӧс общество щӧт вылӧ видзлім.
А тані бац — перепись!
Тӧданныд ӧд, йӧзыс пемыдӧсь, оз тӧдны, мын вылӧ да кыдзи, повзисны.
Миян мужикыд век полӧ, мед эськӧ воттӧ эз содтыны. Сідзжӧ и сэк: переписывайтны кутісны не сӧмын йӧзӧс, но и скӧтӧс!
Абу тайӧ весьшӧрӧ!
А сэн буретш вӧскресеньеӧ, ӧбедня бӧрын, кыдзи век, йӧзыс петісны вичкоысь, чукӧртчисны вадорӧ тӧлкуйтыштны.
Сэні и войт кутшӧмкӧ приказъяс лыддьӧ, йӧзыс вундӧм йылысь тӧлкуйтӧны...
А сэтчӧ пан...
«Сідз пӧ и сідз, господа мужикъяс, делӧыс ыджыд — перепись.
Ме друг тіянлы, ме ӧні сэтшӧм жӧ мужик, кыдзи и ті.
Тӧданныд-ӧ, цесарь ставнымӧс ӧткодьӧн вӧчис, ӧні панъясыд абуӧсь нин...»
Но, прӧстджыка кӧ шуны, заводитіс сійӧ миянӧс йӧйтӧдлыны.
Ми и пась-восьталім вомъяснымӧс — ӧд медводдзаысь кылам миян пансянь морт нога кыв!
«Сідз и сідз, — водзӧ висьталӧ, — перепись — ыджыд делӧ.
Кодлы угоднӧ, кора пыравлыны ме ордӧ, колӧ мыйсюрӧ зэв тӧдчанаӧс висьтавны: кыдзи тіянлы перепись дырйи асьнытӧ кутны».
Да и муніс веськыда аслас усадьбаас.
А ми ставным, кымынӧн вӧлім, чукӧрӧн сы бӧрся.
Пырим панскӧй дворӧ.
Сійӧ сувтіс кильчӧ вылас, видзӧдліс йӧз вылӧ, а сэсся чукӧстіс пӧрысьджыкъясӧс кымынкӧ мортӧс ас дорас да мӧдіс жыръясӧ накӧд.
Сулалам ми, виччысям.
Бӧр локтӧны миян старикъяс.
«Но, но, мый пан висьталіс, мыйджык сэтшӧмыс?»
А старикъяс миян дзор юръяснаныс довкйӧдлӧны да бормочитӧны:
«Сідзтӧ сійӧ, дерт, сідз эськӧ!»
А сэсся миян дорӧ: «Мунамӧй, вӧлӧстьӧ, мый шумсӧ лэптінныд панскӧй дворын?
Места, али мый, тані скодка вӧчны?»
Мӧдӧдчим ми.
— Тӧданныд-ӧ, бур йӧз, господа кӧзяева, — кутісны висьтавны миян старикъяс, кор ми бӧр воим асланым вадорӧ, — аски миян ордӧ воас перепись.
И вот миян панным, мед ен сетас сылы дзоньвидзалун, тшӧктіс чуйдӧдны обществоӧс.
Скӧт выланыд, шуӧ, сюсьджыка видзӧдлӧй!
Найӧ скӧт гижалӧны, а сэсся пукталасны тіян вылӧ подать быд юрысь ӧти гульден.
А висьталанныд кӧ, мый вӧрын йирсьӧданныд, сэки и вӧрысь кутанныд кыкпӧвста вот мынтыны: первой вӧрысь, а сэсся сыысь, мый йирсьӧданныд сэні.
А вот пан тадзи велӧдӧ: первой не висьтавны, мый вӧрын йирсьӧдам, а мӧд-кӧ — лун кежлӧ дзебны мыйкӧ мында скӧтнымӧс да перепись дырйи скӧтсӧ петкӧдлыны этшаджык, мый эм.
Тадзи пӧ вӧчӧны и мукӧд вӧлӧстьясын.
А вӧрыс пӧ, кыдзи вӧвлі тіян, сідзи и коляс: перепись муӧн оз ноксьы.
Тӧлкуйтім ми, тӧлкуйтім да шуим кывзысьны панӧс.
Вот ӧд йӧйясыд!
Кодлӧн, шуам, вӧлі вит юр скӧтыд, сійӧ куимӧс — вӧрӧ, а кыкӧс петкӧдлыны кольӧ; кодлӧн дас юр, сійӧ сизимӧс — вӧрӧ, а куимӧс кольӧ.
Вӧлӧсть пасьталаысь дзонь стада скӧттӧ дзебим вӧрӧ, самӧй чащаас, да и виччысям спокойнӧя перепись.
Сідз нин сьӧкыд тайӧ вотъясысь мортлы, а ӧні пан ещӧ на повзьӧдліс миянӧс быттьӧкӧ выль содтӧдӧн, ми и решитім тайӧ переписьсӧ пӧрйӧдлыны, медым сӧмын кыдзкӧ мездысьны шогысь.
Аскинас водз, ӧбед гӧгӧр кымын, перепись нин вӧлӧстьын.
Гижалӧны.
Но, ми ставным сідз кутчысям, кыдзи шуим: скӧтнымӧс петкӧдлам кыдз мый позьӧ этшаджык, вӧрын пӧскӧтинаысь ӧткажитчим, да ещӧ и радлім, мый шыльыда мунӧ делӧыс.
Но вот медбӧрын перепись воис и помещикӧдз.
Кодсюрӧ тӧдны окотитӧм ради муніс тшӧтш сы бӧрся.
Недыр мысти локтӧны вӧлӧстьӧ, ловныс тырӧма, повзьӧмаӧсь...
— Мый ми вӧчим! — горзӧны.
— Тайӧ мыйкӧ абу сідз, тайӧ абу бур делӧ!
Паныд эз-ӧ кутшӧмкӧ лёктор улӧ сюй миянӧс!
Сійӧ не сӧмын став скӧтсӧ ассьыс гижӧдіс, но и миянлысь, кодӧс вӧлі вӧрӧ дзебӧма, и комиссия сэтчӧ муніс!
Ми сідзи и турдім, кор кылім татшӧм делӧтӧ.
Сэтчӧ жӧ чукӧртчим ставӧн да котӧртім вӧрӧ.
Комиссия эз нин вӧв.
Юалам пастухъяслысь.
Волісны пӧ панъяс да миян помещик, мыйкӧ гижалісны, скӧтсӧ арталісны, а миянлысь нинӧм йылысь эз юасьны.
Ми — вӧлӧстьӧ, а миянлы шуӧны, мый комиссияыс пӧ мунӧма мӧд туйӧд усадьба бытшкысь.
Ми мӧдӧдчим вӧтӧдны сійӧс, мӧд вӧлӧстьын нин суим.
Сідз и сідз, висьталам, господаяс миянлысь скӧтнымӧс вӧрысь арталісны...
— Кыдзи нӧ сійӧ вермас лоны тіян, асьныд кӧ висьталанныд вӧлі, мый скӧтныд тіян сэсся абу да вӧрын пӧ онӧ йирсьӧдӧй?
— Ми тӧ висьтавлім, мый миянӧс пан велӧдіс.
— Мый нӧ сэсся ӧні тіянлы колӧ?
Медым мӧд перепись ми тіянын вӧчим, али нӧ мый?
Видза колянныд!
Мый вӧчинныд, сійӧс и босьтӧй.
Мый гижӧма, сійӧ вошӧмтор нин.
А, шуны кӧ, ті верманныд жалӧба гижны, но водзвыв тіянлы висьталам: жалӧбаныд тіян нинӧм тіянлы оз отсав, а сӧмын асьныд ещӧ судӧ веськаланныд сыысь, мый имперскӧй комиссияӧс пӧрйӧдлінныд.
Тайӧн ми и бӧр локтім.
Пропадитіс, шуим ми, видзӧдлам, мый таысь артмас.
Виччысям во, мӧдӧс — нинӧмтор абу.
Помещик бара миянкӧд бур ногӧн, сӧмын гарыштан кӧ сылы перепись йылысь, шпыньмунас да шуас: «Э, мый сэн, шутка — да и ставыс!»
Но вот коймӧд вонас кылам — кутшӧмкӧ комиссия воӧ вӧлӧстяным, пӧскӧтинанымӧс межуйтны.
«Чӧртъясыс тэнӧ вайисны, — думайтам.
— Тайӧ ещӧ мый вылӧ, мый могӧн, мыйла?
Пӧскӧтинаыс миян дедъяс-прадедъяссянь, мыйла сійӧс межаавны?»
Правда, бӧръя воясӧ ми ӧтилаысь мусӧ юким ас костын да гӧрим.
Мӧвпалам ас кежын: «Гашкӧ, локтісны мерайтны, уна-ӧ ми гӧрим да уна-ӧ ещӧ на колис».
А комиссия веськыда пан ордӧ; ӧбедайтісны, сэсся пӧскӧтина вылӧ.
Паськӧдісны планъяс, пан ачыс ветлӧ комиссиякӧд да петкӧдлӧ: «Со этасянь кыссьӧ да со эсчӧдз, а тайӧс со найӧ гӧрисны».
Матыстчим комиссия дорӧ ми, ылысянь копрасям; сэсся матӧджык локтім, бара копрасям, а комиссия оз и видзӧд.
Сэсся войт смелмӧдчис да шуӧ:
— Тайӧ, тіян милӧсть, пӧскӧтинаыс миян, мыйла нӧ ті мерайтанныд сійӧс да вехаяс сутшкаланныд?
— А тэ коді сэтшӧмыс? — юалӧны панъяс.
— Ме войт крестьянскӧй.
— Но и бур, — вочавидзӧны найӧ, а асьныс ассьыныс делӧ вӧчӧны.
Гӧрӧм кусӧксӧ торйӧн пасйисны вехаясӧн, а коляссӧ бара жӧ торйӧн.
Ми войткӧд на бӧрся нин ветлам да видзӧдам, но мый найӧ сёрнитӧны, сійӧс огӧ гӧгӧрвоӧй: <rus>по-немецки</rus> лопочитӧны.
Помалісны и бричкаӧ пуксьӧны.
Войт на бӧрся — оз лэччысь да век юасьӧ.
Сэки ӧти пан сувтіс бричкаын да шыасис миян дінӧ:
— Ті, войтыр, аддзылінныд, кыдзи комиссия мерайтіс пӧскӧтинасӧ?
— Аддзылім, — шуам.
— И аддзылінныд, кыдзи вехаяс сувтӧдалім?
— И тайӧтор аддзылім.
— И тӧданныд, мый со эстӧны, — и сійӧ индіс гӧрӧм полоса вылӧ, — тіян сійӧ, общественнӧй, а со этайӧ помещиклӧн?
— А? Мый?
Кыдзи? — ставным ми горӧдім, быттьӧкӧ пӧсь ваӧн сотыштісны, — да комиссия дорӧ.
Комиссия — утьыртны!
Мӧд луннас миян пастухъяс нуӧдісны пӧскӧтинаяс вылӧ скӧтнымӧс, а сэні панскӧй слугаяс: «Марш татысь, тайӧ пӧскӧтинаыс панлӧн, весиг кокӧн эн лысьт татчӧ воськовтны».
Пастухъяс бергӧдісны скӧтнымӧс, вӧрӧ заводитісны вӧтлыны, а сэні панскӧй лесникъяс да гайдукъяс: «Марш татысь, вӧрыс панлӧн, рӧв сайӧ весиг кокӧн энӧ лысьтӧй тувччыны!»
Пастухъяс, тӧдӧмысь, челядь — бӧрдны давай, скӧтӧс бӧр гортӧ вӧтлӧны.
Сэтшӧм горзӧм, шум лыбис сиктын, быттьӧкӧ кодкӧ вӧлӧстьнымӧс нёльнанла дорсянь ӧзтӧма.
Мый сэн вӧчны?
Бабаяс горзӧны: «Ми укватъясӧн мунам да панскӧй слугаяслысь юръяссӧ поткӧдлам!»
Но верӧсъясныс, кодъяс олӧмаджыкӧсь, муртса-муртса вермисны раммӧдны найӧс да дзик пыр жӧ бӧрйисны кымынкӧ мортӧс, медым веськыда Львовӧ мӧдӧдчасны, адвокат дорӧ, сӧветуйтчыштны.
Бӧрйисны и менӧ.
Мунім ми, корсим адвокатӧс — украинечӧс, заслуженнӧйӧс, висьталӧны, да честнӧйӧс.
Локтім сы ордӧ, висьталам: сідз, мися, и сідз.
— Мый нӧ нӧ, — шуӧ, — панлам процесс.
Тӧждысьыштӧй свидетельяс, бумагаяс, сьӧм йылысь, а сэк коста лӧня пукалӧй: быдсяма бунт сӧмын вред ваяс делӧлы.
— Но, муса миян тэ барин, — шуам ми, — кыдзи нӧ миянлы лӧнясӧ пукавны, скӧтнымӧс кӧ некытчӧ лэдзны?
А йирсьӧдтӧгыд скӧтным и дзикӧдз пропадитас.
— Но, — шуӧ адвокат, — мыйӧн ме верма тіянлы таын отсавны?
Вот воам процессӧ, панлы ковмас сэк тіянлысь став убытканытӧ вештыны, а ӧні вӧчӧй, кыдз кужанныд.
Такӧд ми и мунім.
Заводитчис процесс.
Мыйта сьӧм ми сы вылӧ видзим, ӧтнас енмыс тӧдӧ!
Сӧмын аслыс адвокатыслы ме гербӧвӧй маркаяс вылӧ сетлі мыйкӧ сизимсё гульденысь унджык.
Общество медбӧръя вынсӧ зэлӧдіс, кӧть и эз кокни вӧв.
Ӧд вӧрыс и пӧскӧтинаыс помещик ордӧ колины, да миянлы быть ковмис дзик пыр жӧ пӧшти джын скӧтнымӧс вузавны донтӧм-донысь, нинӧмӧн лои верднысӧ да.
А мукӧд скӧтным зунясис — да и ӧні на зунясьӧ — то дзодзӧгъяс вердчан кушинъясын, то пар вылын, то град йӧръясын.
Садъясным миян сыысь кулаліны, пасекаяс бырины, а скӧтным ветлӧ — сӧмын лыыс да куыс.
Сизим во кыссис миян процесс, да сідзи, быттьӧкӧ сизим во чӧжыс дорвыв кодкӧ миян пытшкысь сӧнъясӧс кыскаліс.
Тайӧ каднас дзикӧдз ми нинӧмӧдз воим, но пан ордӧ — ни-ни, ыръянитім.
И пан сідзжӧ.
Кутшӧм судъясын да инстанцияясын сӧмын ми эгӧ вӧвлӧ!
И кытшын, и губерняын, и министерствоын, и енмыс тӧдӧ кӧн.
Ӧти местаын ворссям — апеллируйтам; мӧдлаын воам — пан сетас кассация, а помыс пек абу да абу.
Но, медбӧрти сэсся — <rus>слава тебе господи</rus>! — вермим жӧ ми виччысьны!
Локтіс судебнӧй исполнитель, вайис миянлы главнӧй министерствоысь резолюция.
Сідз и сідз: медым общество да помещик костын спорсӧ бырӧдны, назначайтсьӧ губернскӧй комиссия, коді спорнӧй места вылын ставсӧ видлалас, документъяс прӧверитас, свидетельясӧс кывзас да окончательнӧй решение висьталас.
И кыкнан сторонаыслы колӧ сэтшӧмтӧ лунӧ локны спорнӧй места вылӧ асланыс доказательствоясӧн.
Комиссиялӧн шуӧмыс оз подлежит апелляциялы да лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.
Но, <rus>слава тебе господи</rus>, думыштім ми.
Ӧні дзик нин миян правданым босьтас, комиссия кӧ места вылын кутас судитны.
Сэні быдӧн вермас висьтавны ставсӧ, мый тӧдӧ, быдӧнӧс кывзасны, а сідзкӧ долженӧсь жӧ медбӧрти шуны, мый правдаыс миянладорын.
Миян панлы татшӧм жӧ резолюция воис, сійӧ зэв ёна майышмуніс да нырсӧ ӧшӧдіс, но сэсся, тыдалӧ, мыйкӧ думыштӧма, пуксис бричкаӧ да тӧвзьыштіс Львовӧ.
Кытчӧ сійӧ ветлӧма, огӧ тӧдӧй.
Миян вӧлӧстьысь кык морт сэки буретш вӧлӧмаӧсь Львовын да бӧрас висьталӧны, мый пӧ аддзылӧмаӧсь сійӧс, казявлӧмаӧсь, кыдзи сійӧ ноксьӧма миян адвокаткӧд.
Дерт, висьталӧны вӧлі бӧрыннас нин, кор ставыс помасис.
Тырмымӧн нин сійӧтор, мый кык либӧ куим лун мысти панным бӧр локтіс Львовысь гажаджык нин да весиг долыд.
Видзӧдам ми, а асьным огӧ и тӧдӧй, мыйла тадзисӧ.
Волім и асланым адвокатным дорӧ.
Зэв нимкодь сылы лои.
«Воам делӧсӧ, — шуӧ. — Ме ачым, — шуӧ, — тіянкӧд тшӧтш выступита споруйтан места вылас комиссия водзын.
Но сыӧдз лун войдӧр локтӧй ме ордӧ татчӧ: войт, дӧвереннӧйяс, свидетельяс; аскӧдныд вайӧй, кутшӧм эмӧсь тіян бумагаяс — колӧ ставсӧ выль пӧв видлавны, тӧлкуйтыштны.
Тӧданныд, кыдзи битваӧдз война вылын дасьтысьӧны, сідзжӧ вот и миянлы колӧ дасьтысьны.
Водзджык локтӧй, а ме быдӧнлы висьтала, мый да кыдзи сылы сёрнитны, а то аддзанныд делӧыс дзуг; а луншӧр гӧгӧр пуксям телегаӧ — и айда вӧлӧстьӧ, медым урчитӧм лунӧ водзджык лоны споруйтан места вылын».
Кывзысим сылысь ми, да ещӧ и аттьӧалім.
Чукӧртчим: войт, кык дӧвереннӧй да вӧлӧстьын куим медся пӧрысь кӧзяиныс кыдзи свидетельяс, чукӧртім став важ бумагаяс, кодлӧн кутшӧмъяс вӧліны, да войнас мӧдӧдчим Львовӧ, вӧлӧстяным комиссия вотӧдз лун войдӧр.
Водз асывнас локтім адвокат ордӧ — абу гортас, мунӧма кытчӧкӧ, но регыд пӧ бӧр воас, тшӧктӧма виччысьлыны.
Виччысям ми, виччысям — абу адвокатным.
Дасӧд час нин, дас ӧтикӧд, дас кыкӧд час — абу.
Кынӧмъясным сюмавны пондіс, мунім телегаясным дорӧ нуръясьыштны мыйӧнсюрӧ.
Недыр мысти бара локтім — адвокат абу.
Кутшӧм тайӧ несчастье!
Первой час нин, со и мӧд, а сэні и коймӧд — сэки эськӧ миянлы колӧ вӧлі гортӧ бӧр мӧдӧдчыны, медым рыт кежлас воны, а сійӧ век абу.
Коркӧ сэсся, нёльӧд час гӧгӧрын кымын, локтіс сійӧ.
— Ак, прӧститӧй, пӧжалуйста! — шуӧ. — Пӧжалуйста, прӧститӧй, почтеннӧй господаяс, но ме абу мыжа, мый ме сідзи сёрми: судын вӧлі, ӧти делӧ кывзісны, ӧнӧдз со нюжаліс.
Но, тайӧ нинӧм, ми удитам на ставсӧ кыдз колӧ вӧчны.
Кора пырны жыръясӧ!
— А гашкӧ, ми ӧні пуксям телегаӧ да вӧлӧстьӧ мӧдӧдчам? — шуи ме. — Ті ӧд сэні верманныд видлавны бумагаяссӧ да велӧдны миянӧс, мый миянлы висьтавлыны.
— Э, мый сэн тэрмасьны! — шуӧ. — Удитам вонытӧ, а бумагаяс видлалӧмыд — абу кокни удж.
Пырим ми сыкӧд жырйӧ, пуксим.
Бумагаяс вайим быдса груда.
Сійӧ ставсӧ заводитіс лыддьыны: лыддьӧ, лыддьӧ, оз тэрмась, бура, мукӧддырйи миянлысь мыйкӧ юалас, ми висьталам, сійӧ бара лыддьӧ, а сэні и часджын колис, а сэсся и час... видзӧдам, мӧд час колис, — сійӧ нинӧм.
Ми сэн быттьӧкӧ емъяс йылын пукалам, дзирнясям, пӧсь войталӧ, а сійӧ пыр миянлысь юасьӧ, допрос вылын моз, пыр лыддялӧ бумагаяс, ас кежас бормочитӧ — но, веськыд мат!
Кымыныськӧ ми шулім жӧ эськӧ сылы, абу-ӧ кад нин мунны.
А сійӧ пыр ассьыс: «Дзик пыр, дзик пыр!»
И бара лыддьӧ.
Квайт час кучкаліс, кор сійӧ помӧдзыс лыддис.
Но, думайтам, <rus>слава тебе господи</rus>, пом воис лыддьысьӧмлы, мӧдӧдчам.
Э, кыськӧ дай!
Кыдзи заводитіс миян адвокатным водз помсяньыс став процессӧ миянлы висьтавлыны, гӧгӧрбоксянь, подробнӧя, быттьӧкӧ ми дзик нинӧмтор огӧ тӧдӧй.
Висьталӧ, висьталӧ, а миянлы веськыд мат — миян местаын мӧд морт кӧ эськӧ чеччис, сьӧлыштіс сылы синмас да муніс.
Он тай, небось!
Сійӧ водзӧ заводитіс миянӧс велӧдны, кыдзи миянлы колӧ сёрнитны комиссия водзын, — и правда, мудера велӧдіс!
Сэтшӧм гӧгӧрвоанаӧн лои миянлы ставнас делӧыс, сэтшӧм бура быдӧн тӧдіс, мый сылы висьтавлынысӧ, — веськыда любӧ!
Ӧтитор вӧлі лёк: кор помасис тайӧ велӧдӧмыс, ӧкмыс час кучкаліс.
Дзикӧдз рӧмдіс.
А сійӧ быттьӧкӧ сӧмын ӧні казяліс, а сэтчӧ жӧ ещӧ и гым муралыштны кутіс.
— Ого, а тайӧ нӧ мый, рыт нин? — шуис сійӧ гӧгӧрыс видзӧдлӧм мысти.
— Да, рыт нин, — приговорённӧйяс моз вочавидзим ми.
— Мый нӧ ӧні вӧчны?
Кыдзи мунны?
— А ме нӧ тӧда, али мый? — вочавидзи ме.
— Ӧні сьӧкыд мунны — туйыс лёк, да и ылынкодь, вӧрті...
— Асьным огӧ тӧдӧй, мый вӧчны! — шуӧны миян.
— А кымын часын аски колӧ комиссиялы локны?
— Дас час асылын.
— Дасын?
Э, пустяки!
Ті тані узьӧй, а аски водзджык чеччам да и шаркнитам-мунам вӧлӧстьӧ, да сідз, сӧмын тӧвзьыштам!
Кӧкъямыс час кежлӧ сэні лоам.
А ӧні мунӧй — менам керка дорын буретш шинок эм.
Шинкарь — мортыс прамӧй, сэні узянныд, а аски, помнитӧй, не сёрмыны, ме кута виччысьны тіянӧс.
Мый вӧчны!
Радӧсь кӧть абу, мунім ми.
А шинкарь быттьӧкӧ виччысьӧма миянӧс.
— Ті нӧ энӧ-ӧ господин адвокат ордысь локтӧй? — юалӧ.
— Да-да!
— Но-но, пырӧй вай, аддза тіянлы местатӧ...
Узьӧй мыйта гажыд!
А гашкӧ, мыйкӧ вайыштны?
— Вайӧй, пӧжалуй, морт ӧти стӧканӧн вина — бурджыка узьсяс.
Юим ми, водім да пыр жӧ унмовсим зэв чорыда.
Дырӧ-ӧ ми узим, енмыс тӧдӧ.
Тырмымӧн висьтавны: садьми ме — мича югыд.
Котӧртлі ӧшинь дорӧ, видзӧда шонді вылӧ — луншӧр бӧр нин.
Видзӧдлі ас гӧгӧрысь — миян став кӧзяеваяс виӧмаяс моз узьӧны.
Господьӧй да енмӧй, мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
Вӧт али вемӧс тайӧ?
Горӧді ме мый верми — ог, ог вӧтась!
И найӧ звирк сувталісны — да тшӧтш жӧ ӧшинь дорӧ!
«А мый тайӧ?
Луншӧр бӧр?
Збыль ӧмӧй ми сы дыра узим?»
Вот шогыд!
Заводитім ми чепсасьны, кыдзи сола пескарьяс, а юраным ставнымлӧн шумитӧ, лыяснымӧс ёнтӧ, быттьӧ нӧйтӧмла.
Корим шинкарӧс:
— Уна-ӧ тіянлы узьӧмысь мынтысьны?
— Абу уна — сӧмын квант гульден.
— Кыдзи?Мый? Кыдзи сідзи?
А сійӧ, вӧрыд, аддзӧ, мый ми тэрмасям, мый люкасялам ми да юрсияснымӧс муртса огӧ нетшкӧ тэрмасьӧмнымла, сувтіс ӧдзӧс шӧрӧ да сӧмын шпыннялӧ, тошсӧ малалӧ:
— Тадзи меным став гӧсьтъяс мынтысьӧны!
Кодсюрӧ миян пиысь заводитліс сыкӧд донъясьны, да кысь нин, кыв оз лэдз шуны.
Шыбитім ми сылы сьӧм, уна-ӧ корӧ вӧлі, — да адвокат ордӧ.
Котӧрӧн локтім — абу гортас, асывнас виччысьӧма-виччысьӧма миянӧс, а сэсся ӧтнас мӧдӧдчӧма, тшӧктӧма миянлы кыдз-мый позьӧ ӧдйӧджык локны.
— А миян бумагаясным нӧ?
— Бумагаяс колис, со тіян бумагаясныд, босьтӧй.
— Вот тэныд и на!
Муніс, а бумагаяс эз босьт.
— Бур милӧстя енмӧн, мый сэки миянкӧд вӧлі, — и думыштны страсть!
А мый, думайтам, миянтӧг кӧ сэні решитісны нин, обществоным кӧ ворссис?
Мый миянлы йӧзыс шуасны?
Кутшӧм беда миянӧс водзын виччысьӧ?
А ми водзвыв стӧч тӧдім, мый миянӧс виччысисны, да и эз вӧв сьӧкыд нин сэк водзвыв ставсӧ аддзыны...
Тӧвзьышті ми гортӧ, да эгӧ вӧлӧстьӧ, а веськыда пӧскӧтина вылӧ.
Некод абу!
Ми — вӧрӧ.
Некод абу!
А сэні рыт нин матыстчӧ.
Ми пан ордӧ усадьбаас, а сэні сьылӧм, серам, гӧститчӧны, музыка ворсӧ — пан сідзи комиссияӧс примитӧма.
Видзӧдам ми, и миян адвокатным сэні, ставнас гӧрд, гажа, варов.
Кымын ёрӧм кыв сы вылӧ сэки уси — тӧдӧмысь, нэм чӧжыс сійӧ сы мында бутылка винасӧ эз юлы!
Ми веськыда нин измим, нинӧм огӧ шуӧ, нинӧм огӧ юасьӧй, да и мыйла?
Асьным аддзам — бедаыс артмӧма нин.
Быттьӧкӧ кын мыръяс сулалам кильчӧ вылын, сулалам, виччысям и асьным огӧ тӧдӧй — кодӧс да мыйла.
Господа друг аддзисны миянӧс, сералӧны жыръясын, но ми дорӧ некод оз пет.
Панскӧй слугаяс миян дорті ветлӧны, тшӧтш жӧ шпыннялӧны, ми вылын сералӧны, тойлалӧны миянӧс, но миянлы кыв ни джын.
Панскӧй понъяс воласны ми дорӧ, исалӧны миянӧс, мукӧдъяс эрнитласны лёкысь, а мукӧдъяс сідз рама и бӧр мунасны.
А ми нинӧм, кулӧмаяс кодь сулалам.
Пемдіс нин, жыръясын биасисны, господа да барыняяс кутшӧмкӧ сьыланкыв панісны сьывны, ывла вылын заводитіс войтасьны, а ми пыр на сулалам кильчӧ вылын, югыд ӧшиньясӧ синнымӧс дувгӧдӧмаӧсь, тушаяс тіралӧны, а сьӧлӧмын — сьӧд шог.
Но вот медбӧрын, войнас нин сёрӧн, воссисны гурйыв ӧдзӧсъяс да гӧсьтъяс ӧти бӧрся мӧд заводитісны тюрны бричкаясныс дорӧ.
Медся водз — комиссияысь господа.
Ми дорті прӧйдитігас на пиысь медся кызыс сувтыштліс, грознӧя видзӧдліс миян вылӧ да шуӧ:
— Ті кодъяс сэтшӧмъясыс?
— Татчӧсъяс.
— Мый колӧ тіянлы?
— Мыйӧн помасис миян процессным?
— Тіян процесс?
И ті сӧмын ӧні локтінныд тӧдмавны та йылысь?
Проклятӧй пьянникъяс!
Пӧскӧтина тіянлы колӧ, вӧр колӧ тіянлы?
А коран мешӧк тіянлы оз ков!
Мунӧй гортаныд да та йылысь энӧ лысьтӧй и гаравны!
Прӧйдитіс каньлы йӧввыв!
Пропадитіс, Иван, тэнад сьӧмыд!
Ставнас комиссияыс заводитіс серавны, пуксис бричкаясӧ да мӧдӧдчис.
Комиссия бӧрын пыр жӧ петіс миян адвокатным, полігтыр петіс, быттьӧ гусясьысь, ачыс яндысьӧ, гажаюра улӧ лэччысьӧ.
— А, ті танӧсь, ті танӧсь? — лопочитіс сійӧ.
— Виччыси тіянӧс, ей-богу виччыси, мыйла энӧ волӧй?
— А уна мынтіс тіянлы миян помещик, медым миянӧс ті верминныд карын манитны, а сы коста тані комиссия сылы пӧльза вылӧ судитас?
— Мый? Кыдзи?
А? Оскорбитны!.. — бричкаӧ пуксигас лопочитіс сійӧ, да мыйвынсьыс тӧвзьыштіс дворысь.
— Мед тэ сьылідзиртӧ чеган! — шуим ми сылы мунігас.
Да и то весь: эз ӧд чег сьылідзирсӧ, понйыд!
А сэсся и панным миян друг петкӧдчис ми водзӧ.
Сулалӧ ӧдзӧс порог шӧрын, катласьыштӧ.
— Хе-хе-хе, — сералӧ сійӧ гажаюра, — почтеннӧй господаяс, татчӧсса обывательяс, олысьяс, ходокъяс, но мый сэн кылӧ?
Кыдзи процессыс мунӧ?
Нинӧм, нинӧм!
Вот чӧвлӧ, кута ме тіянлы юръясаныд вежӧр сюйны!
Ӧні йӧктыштанныд менам пӧлян улӧ!
Ме петкӧдла тіянлы ачымӧс, кутанныд менӧ помнитны!
И вӧчис ӧд, кыдзи кӧсйысис!
Сэтшӧма ставнымӧс топӧдіс, мый и лолыштны он вермы.
Правда, общество эз дзик пыр сетчы.
Ми сетім протест, но протестнымӧс пыдди эз пуктыны.
Сэки ми шуим вынӧн дорйыны ассьыным правояс, но тайӧн ещӧ унджык на вӧчим аслыным вредсӧ.
Бабаяс, челядьяс, гырысьяс да старикъяс — ставӧн, кыдзи ӧти, вӧрзьӧдчим вӧлӧстьысь, медым помещик эз вермы пӧскӧтина босьтны.
Пан корис войска.
Ми а войска водзӧ пласьт усим му бердӧ, горзам:
«Кӧть талялӧй миянӧс, кӧть лыйлӧй, а тайӧ му вылысь ми огӧ мунӧй, тайӧ муяс миян!»
Но войска эз лыйлы ни эз таляв, а сӧмын юксис кык рота вылӧ да вӧвъяс вылын мӧдӧдчисны няньясным вывті, плетеньяс вомӧн, — да вӧлӧстьӧ.
Быть лои миянлы бергӧдчыны.
Кык тӧлысь чӧж сулалісны салдатъяс вӧлӧстьын.
Мый вӧлі бурджык скӧтным, начкалісны да сёйисны, ставнымӧс миянӧс рӧзӧритісны, а кор мунісны, панлы нинӧм нин вӧлі повны: общинаӧс вӧлі чегӧма да кушӧдз рӧзӧритӧма да сылы быть лои аслыс мунны сылы киас.
Со тай кутшӧм миян олӧмыд...
Лоас-ӧ коркӧ бурджык, удайтчылас-ӧ миянлы кӧть нин кулӧм водзвыланым личыдджыка лолыштны, — енмыс тӧдӧ!
А помещик став вынсьыс зільӧ, мед эськӧ ещӧ ёнджыка топӧдны миянӧс.
Вӧлӧстьӧ вит шинок восьтіс, школа абу, попӧс пуксьӧдіс сэтшӧмӧс, коді сыкӧд ӧтвыв, а миянлы и сӧветуйтчыны некодкӧд, олам, быттьӧкӧ ярмо новлӧдлысь ӧшъяс, весиг и челядьнымлы бурджык олӧм огӧ виччысьӧй...
Май, 1883
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Пасьлӧн история @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 123‒129.}
ПАСЬЛӦН ИСТОРИЯ
I
Оліс-выліс пась.
Прӧстӧй ыж ку пась, весиг абу нин зэв выль; правда, абу на дӧмаса, но прамӧя нин новлӧма, морт ньылӧмӧн пропитайтчӧма, кад вӧснаыс вушйӧма, узоръяса, кодъяс войдӧр вӧчлывлісны сійӧс типичнӧй покутскӧй пасьӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, ӧні сійӧ вӧлі прӧстӧй, удж вылӧ петан, этнограф-любительлы ньӧти абу интереснӧй пась, а вид сертиыс сэтшӧми, кодлӧн дзик некутшӧм право эз вӧв тшапитчӧм вылӧ.
А сідзсӧ мода сертиыс сійӧ вӧлі зэв тшап да зэв ёна чванитчывліс да ышнясьлывліс, кор ачыс аскӧдыс сёрнитлывліс войся пемыдын, кӧзяин вольпась дорас тув йылын ӧшалігӧн.
«Да эм ӧмӧй, — сёрнитлывліс сійӧ, — кутшӧмкӧ пасьлӧн, кутшӧмкӧ тулуплӧн, кутшӧмкӧ вичкоса ризілӧн гордитчӧм да уважение вылӧ ме дорысь унджык право?
Дерт, гранатӧвӧй нойӧн эжӧм ручьяснад ёнджыка ноксьӧны, на водзын шапкаяс пӧрччывлӧны, вичкоса ризілы унджык почётыд, да тайӧ нинӧм на оз висьтав!
Ставыс тайӧ мода вӧчӧм ради!
Ӧд, веськыда кӧ шуны, кутшӧм нӧ налӧн заслугаясныс?
Сійӧ и эм сӧмын, мый ӧтиыс мӧдсьыс донаджык.
Кысь нӧ налы мекӧд равняйтчыны, прӧстӧй, гӧлиник паськӧд, коді аслас натуральнӧй шоныдӧн быдса семья шонтӧ?
Да!
Смела верма шуны: метӧгыд некод — именнӧ некод! — кӧзяин семьяысь эз вермы эськӧ тӧлын петны хата пытшкысь.
Ӧд ме налӧн нач ӧти пась, нач ӧти шоныд паськӧм.
И медым меным руч да кӧин ку вельможнӧй пасьяс петкӧдласны кӧть сэтшӧм ӧти паськӧм, коді эськӧ сідзи бура, мудзлытӧг да бескорыстнӧя служитӧ аслас кӧзяиныслы, кыдзи ме!
Муртса на чукӧстсясны первойя петукъяс, менам кӧзяин сувтӧ нин, босьтӧ менӧ тув вылысь да мунӧ картаӧ, сечка сорӧн зӧр сетӧ скӧтиналы.
Локтас картаысь да уджӧ кутчысяс: вӧвъяслы сечка дасьтыны, а кӧзяйка нин пасьталӧ менӧ да петӧ картаӧ мӧс лысьтыны.
Локтас мӧс дорысь — кӧзяин бара пасьталӧ менӧ да петӧ дворӧ: пес поткӧдлыны.
Поткӧдлас пес, юкталас юкмӧс дорын вӧвсӧ, скӧтинаясӧс, ваяс ва да бӧр локтас хатаӧ, — а меным шойччӧг абу:
менӧ нывкаыс нин пасьталӧ, сылы колӧ мунны озыр суседлы пань тыр сёян ради да пасибӧ вылӧ лунтыр печкыны.
Муртса на сійӧ локтас сэтчӧ, а озыр морт ордын олысь батрачка бӧр нин вайӧ менӧ гортӧ — и меным колӧ выль служба вӧчны.
Кӧзяин пилы, сизим арӧса детинкалы, кор сійӧ сёяс чеснӧк сорӧн нянь да гырнич тыр картупеля пӧсь шыд, колӧ школаӧ мунны.
Вот сійӧ тшӧтш жӧ пасьталӧ менӧ аслас нэриник пельпомъясыс вылӧ, кӧть эськӧ ме сылы дзик коклябӧрӧдзыс судза да пӧлаясӧн лым вывті кысся, и мӧдӧдчӧ школаӧ.
abu
Посводзын на менӧ детинка вылысь пӧрччӧдӧ зон, мӧд озыр суседлӧн работник. Тайӧ озыр суседыдлы менам кӧзяин должен мунны вартны либӧ картаысь куйӧд петкӧдны.
А луншӧр кадӧ, кор челядь локталӧны школаысь, сійӧ жӧ зонмыс бара нуӧ менӧ школаӧ, медым ме тупки кӧдзыдысь ичӧтик детинкаӧс, кор сійӧ гортас кутас локны.
Гортысь менӧ выльысь нуӧны кӧзяинлы, а рытнас муна нывкаыс дорӧ.
И тадзи лунтыр ветлӧдла, кыан чӧлнӧк моз пельӧсысь пельӧсӧ, пельпомсянь пельпом вылӧ, ӧти уджсянь мӧд удж вылӧ, век дась, век колана. Виччысьӧны менӧ пыр шогсьӧмӧн, встречайтӧны аттьӧалӧмӧн.
И збыль, тадзи овны — абу сідзкӧ весь овны!
Тайӧ лоӧ — пӧртны олӧмӧ ассьыд назначениетӧ, старательнӧя служитны, лоны пӧлезнӧйӧн!
Тадзи олігӧн сьӧлӧмыд бурмӧ сыысь, мый олӧмӧ пӧртан ассьыд долгтӧ да и аслыд долыд».
Тадзи сёрнитлывліс бур сьӧлӧма пась.
Сӧмын ӧтитор сійӧс шогӧ уськӧдлывліс: зэв нин ӧдйӧ сійӧ заводитіс киссьыны.
«Чувствуйта — дыр меным не овны.
Регыд вурысъяс резьдаласны, гӧнӧй кутас усьны, со и кучикӧй кытсюрӧ заводитӧ нин потласьны.
Мый сэки кутас вӧчны менам коньӧр кӧзяинӧй?
Тӧда, важӧн нин сійӧ новлӧдлӧ дум — нажӧвитны выль пась вылӧ, но кутшӧм на ылын тайӧ думсӧ олӧмӧ пӧрттӧдз!
Сійӧ кадсянь, кор помещик кераліс вӧрсӧ, тӧвся кадӧ кыскасян удж вылын нинӧм он вермы нажӧвитны.
Ыжъясӧс кӧзяин оз видз, а кипомысь мый тӧвнад нажӧвитыштас, сійӧ муртса тырмӧ ӧти-мӧдтор лӧсьӧдыштны да вот мынтыны.
Пасьӧдз-ӧ нин сэн?
А пасьтӧгыд тӧлын — быттьӧкӧ китӧг!
Ок и сьӧкыд жӧ тэ, мужицкӧй олӧмӧй!
II
Пасьлӧн служба распорядокын ӧтпыр лои неыджыд вежсьӧм.
Асыв коли, кыдзи век.
Пась колльӧдіс детинкаӧс школаӧ, и друг котӧрӧн воис сылӧн кӧзяиныс, детинкалӧн батьыс, кыз дӧра дӧрӧм кежысь.
Локтіс школаӧ — велӧдысь эз на вӧв — да, чуньяс вылас лолалігмоз, тэрыба висьталіс пиыслы:
— Юруня, вайлы жӧ меным пасьтӧ!
Пан помещик мела мортӧс ыстӧма, тшӧктӧ сылӧн вӧвъясӧн вӧрӧ мунны.
— Ой, а кыдзи нӧ ме пасьтӧгыс локта школаысь? — балябӧжсӧ гыжъялігтырйи юаліс детинка.
— Босьт, пиук, кокъястӧ пельпомыд вылӧ да ӧдйӧджык котӧрт — шоналан, нинӧм тэкӧд оз ло, — пасьсӧ пасьталігмоз шуис батьыс.
— А гашкӧ, ен сетас да, пан усадьбаын бурджык удж аддза, мӧд пась тыр нажӧвитам, — шогӧ усьӧм детинкаӧс такӧдӧм могысь содтіс сійӧ.
И пась кузь лунтыр эз лэччыв кӧзяиныслӧн пельпомъяс вылысь.
А кор рытнас кыкнаныс воисны гортаныс, пасьлӧн сосъяс куимлаті вӧлі косяссьӧмаӧсь, да кӧзяин ропкӧдчис дӧзмӧмӧн, мый эконом этша мынтысис уджалӧмысь да весиг аски кежлӧ эз кор.
Но ещӧ на ыджыдджык шог суис найӧс гортаныс.
Юрко висьмӧма, куйлӧ.
Яйыс биалӧма дон, детинка садьтӧгыс куйлӧ-ымзӧ да ӧтарӧ пыр дольӧ кос вомдоръяснас: «Бокӧ сутшкӧ, ой, сутшкӧ!..»
Тайӧ лунсянь вежсис пасьлӧн судьба.
Детинка эз нин ветлы школаӧ.
Мыйсӧ сӧмын эз вӧчны — кыдзи тунъялісны, шӧпкӧдісны да бӧрдісны сы дорын рӧдвужыс — ог куж висьтавны.
Тырмымӧн, мый кык кымын недель куйлӧм бӧрын Юрко бурдіс.
Ен жӧ мужицкӧй натураыд!
Биа жарыс бырис, кызӧмыс ланьтіс, бокас эз нин сутшкы, вӧлі сӧмын слаб на.
Детинка нетшкысис школаӧ, но мамыс аддзис, кутшӧм слаб сійӧ, да эз лэдз.
И вот ӧтпыр, буретш сэки, кор ставнас семьяыс пукаліс картупеля шыд тасьті гӧгӧр, а пасьыс ӧшаліс тув йылын, воссис ӧдзӧс да хатаӧ пырис пресветлӧй общественнӧй власьт: десятскӧй да выборнӧй.
— Слава Иисуслы! — пырӧм мысти шуисны найӧ.
— Нэм кежлӧ енлы слава! — пызан сайысь чеччигтыр вочавидзис кӧзяин.
— Ӧбедайтан кад, — шуис кӧзяйка.
— Вежа енкӧд, да благӧслӧвитас ен! — вочавидзис общественнӧй власьт.
Здук дыра хатаын чӧв олісны.
— Кора пуксьыны, — тшӧктіс кӧзяин.
Власьт пуксис лабичӧ.
— Мый могӧн, панове, воинныд ми ордӧ? — юаліс кӧзяин.
— Да ми этайӧ, кум Иван, эгӧ ас окотаысь, — шуис балябӧжсӧ гыжъялігмоз выборнӧй. — Тайӧ пан старӧста миянӧс мӧдӧдіс.
— Мый нӧ ещӧ сэн лои? — ойӧстіс кӧзяин. — Ӧд повинность ме мынті.
— Да повинностьыд тані нинӧм, — шуис десятскӧй.
— Со хлопецнытӧ школаӧ он лэдзӧй.
Пан велӧдысь сыысь тіянӧс штрапӧ представитіс.
Ковмас гульден мынтыны.
— Гульден?
Господи! — горӧдіс Иван. — Да ӧд хлопецыс висьӧ вӧлі!
— Коді нӧ тӧдіс?
Мыйла велӧдысьлы энӧ юӧртӧй?
— Господи енмӧй!
Сыӧдз-ӧ вӧлі сэки? — шуис Иван.
— Но, а ми таысь абу мыжаӧсь.
Миянлы тшӧктӧма тіянлысь перйыны штрап, гульден.
— Кӧть вундалӧй менӧ, кӧть кокбӧрляясӧс дон кӧртӧн дзижалӧй, а став менам овмӧсысь наличнӧйӧн гульденыд оз сюр!
— Тайӧ миянлы оз касайтчы, кум, — вочавидзисны выборнӧй да десятскӧй.
— Ми, кум, подневольнӧй йӧз: мый тшӧктасны миянлы, лоас вӧчны.
Сьӧм кӧ пӧ абу, тшӧктісны босьтны, мый сюрас.
Со пась тай...
— Кум, тайӧ пасьыс — миян нач ӧти озырлунным! — пуан ваӧн койыштӧмысьмоз кутіс горзыны кӧзяин.
— Сытӧгыд миянлы нинӧмӧн хатаысь юрнымӧс мыччыны этатшӧм кӧдзыд дырйи.
Но весь лои кевмысьӧма налы.
Пась вӧлі десятскӧй киын нин, да десятскӧй, кор видлаліс сійӧс, шуис юрнас лайкнитігмоз:
— Но, кык-куим гульдентӧ тайӧ сулалӧ на!
— Эн пов, кум, — такӧдіс выборнӧй. — Пасьныд тіян оз вош.
Юдколы сійӧс нуам.
Талун кӧ гульден ваянныд, талун жӧ тіянлы бӧр сетасны пасьнытӧ.
— Да енсьыс вежавидзӧй, кум! — кевмысис Иван.
— Кытысь ме гульденсӧ босьта?
А пасьтӧгыд тӧлын и дзик нинӧмсӧ он нажӧвит!
— А миянлы кутшӧм мог?
Кысь окотаныд босьтӧй.
Миянлы стрӧга тшӧктӧма.
— Пасьыс ӧд ва! — кияссӧ песлӧдлӧмӧн ойзіс кӧзяйка. — Юдко кӧ эськӧ косьтыштас сійӧс, чуланас шыбитӧм водзвылын...
Но власьт эз нин кыв тайӧ кывъяссӧ.
Десятскӧй босьтіс пасьсӧ киняулас да прӧщайтчытӧг петіс хатаысь.
Сы бӧрся петіс и выборнӧй.
Кор петкӧдісны пасьнысӧ, керкаӧ кольысьяслӧн сэтшӧма доймис сьӧлӧмныс, быттьӧкӧ петкӧдісны семья пытшкысь медся муса мортлысь шойсӧ.
Здук дыра пукалісны дзикӧдз падмӧмӧн, да сӧмын недыр мысти, быттьӧкӧ команда серти, нывбабаяс гораа бӧрддзисны, детинка чышкаліс соснас синвасӧ,
а ачыс кӧзяиныс пукаліс ӧшинь дорын, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да видзӧдіс власьт мунӧм бӧрся, коді друг немвиччысьтӧг локтіс лёк бушков моз да нуис буретш сійӧс, мыйтӧг семьяыс сразу лои кык пӧв гӧльджык да дзик вынтӧм.
III
Сійӧ лунсяньыс коли недель.
Иван кутшӧмкӧ чудоӧн корсис гульден, нуис войтлы, да сылы тшӧктісны бӧр босьтны мырддьылӧм пасьсӧ.
Десятскӧйкӧд тшӧтш сійӧ муніс Юдко ордӧ. Аслыс зэв нимкодь, мый пасьныс бара лоӧ гортас.
Но сылӧн долыдлун регыд бырис.
Кор Юдко петкӧдіс чуланысь пась, Иван ылісянь на кыліс сісь дук.
Кӧтасьӧм пась, уль чуланын быдса недель куйлӧм бӧрын, лои дзик шогмытӧм новлыны, тӧрмӧма да ки вылад оз ӧшйы, веськыда нёйкмунӧ.
Иван ойӧстіс да весиг юрас кутчысис.
— Мед чардби лыяс тіянӧс! — то десятскӧй дорӧ, то Юдко дорӧ шыӧдчигмоз шуис сійӧ.
— А месӧ нин мыйӧн мыжа? — вочавидзис Юдко. — Ме ӧмӧй медасьлі тіянлысь пасьяс косьтыны?
— И ме тшӧтш жӧ нинӧмӧн абу мыжа, — висьталіс десятскӧй. — Меным тшӧктісны босьтны — ме и босьті, а ӧстальнӧйӧдз меным шог абу.
— Да мед кӧть енсьыс вежавидзинныд! — горӧдіс Иван. — Ме и гульден мынті и пасьӧс вошті!
Коді нӧ татшӧм несправедливостьсӧ веськӧдас?
Юдко да десятскӧй сӧмын пельпомъяснысӧ вӧрзьӧдлісны.
1864
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Чабан @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 130‒137.}
ЧАБАН
Муас сё метр пыднаын, дас метр кузя штольняын, лёк дук пытшкын да нефть руяс пытшкын уджалӧ рабочӧй.
Сійӧ дугдывтӧг кучкалӧ киркаӧн сёйӧд грунтӧ, чуктӧдалӧ сы бердысь кусӧкъяс.
Но сёйыс чорыд, скуп да сӧмын зэв посньыдик торъясӧн лэдзӧ чуктӧдавны ас яй бердсьыс.
Сёйыс пыдісянь гулакылӧ киркаӧн кучкалӧмысь, быттьӧкӧ бӧрдӧ, быттьӧкӧ грӧзитчӧ.
Сійӧ вевттьысьӧ дука ньылӧмӧн, но оз сетчы, ыръяна видзӧ ассьыс дзебӧм, гуся складъяссӧ.
Рабочӧй, зэв ён бурлак зон, коді неважӧн на гӧраяс дорсянь локтіс Бориславӧ уджавны, заводитӧ скӧрмыны.
— Г-ге! — шуӧ сійӧ, кор мыйвынсьыс кучкӧ гуӧ, кытчӧ куимысь нин кучкыліс, но некыдзи эз вермы чуктӧдны породалысь весиг ӧти тор. — Ак, мать честная!
Дырӧ нӧ ещӧ кутан кутчысьны?
Лэдз!
И мыйвынсьыс сійӧ кучкис кирканас гуранӧ, медым чуктӧдны тор.
Торйыс медбӧрти чуктіс, да рабочӧй кыкнан кинас босьтіс сійӧс да шыбитіс бадьяӧ.
— Со ещӧ понйыд!
Мун югыдінас!
Шондісӧ видлы! — шуаліс сійӧ. — Но-но, донаӧй!
Ме ог шутит!
Мекӧд шутитнытӧ оз позь, и не татшӧмъясӧс вермывлі!
Тэ он тӧд, мый сійӧ сизимсё ыж —
тайӧ абу тэныд ӧти-мӧд груда сёйыд, — ме и ыжъяскӧд пӧгибӧ эг волы.
И сійӧ босьтӧ порода тыра бадья, нуӧ шахта дорӧ, ӧшӧдӧ канат помӧ да звӧнитӧ, мед кыскӧны, а ачыс тыртӧм бадьяыскӧд бӧр локтӧ штольняӧ да выльысь кутчысьӧ кокавны му.
Мӧвпъясыс сылӧн вӧтлысьӧны ыжъяс бӧрся пӧскӧтина вывті, да сійӧ, мед эськӧ ӧткалунсӧ да пемыдсӧ венны, нӧйтчӧ аслас мӧвпъяс пытшкын, на йылысь висьталӧ и сёйлы, и киркаыслы, и тыртӧм бадьяыслы, и черыслы — со и став обществоыс сылӧн тані, тайӧ пыдӧстӧм гуранас.
— Тэ, донаӧй, чайтан пустяк тайӧ — сизимсё ыжыд!
Да ӧд ставныс найӧ ловъяӧсь, быдӧнлӧн налӧн аслас вежӧр!
Абу ыджыд вежӧра, дерт, кывтӧм пемӧс, а век жӧ и сійӧс ен лӧсьӧдӧма.
Вот вӧрӧ пырас ыж либӧ пӧскӧтина вылын — пыр нин стадакӧд олӧ.
Оз тай пышйыны ӧти сэтчӧ, мӧд татчӧ, кыдзи мӧсъяс либӧ ӧшъяс,
а ставныс ӧтлаынӧсь...
Г-ге!
А ошкыд-шышыд сӧмын сійӧс и виччысьӧ.
Ого, сійӧ вежӧра жӧ ӧд!
Да ещӧ кутшӧм тӧлка!
Оз прӧста оштӧ шуны — пан Кулаковскӧй!
Пукалӧ колода сайын да виччысьӧ, кор нин ыж чукӧр тыдовтчас пӧрӧмаинын,
и сэки сӧмын — скок, и ставныс — кыдзи гидын.
И ставнысӧ начкас, ӧтитӧг.
А найӧ, коньӧръяс, весиг оз баксыны, сӧмын грудитчасны чукӧрӧ да рама виччысьӧны смертьнысӧ...
Г-ге!
Киын бедь, пельпом вомӧн ружье, вӧнь сайын пӧлян — тадзи ме, донаӧй, быд асыв петавлывлі ыжъяскӧд.
Куим пон, цу-цу!
Отара водзын ӧти, а кыкӧн ӧтар-мӧдар бокъясын, а ме бӧрвылас.
Муна, муна — и сувта.
Ыжъяс, быттьӧкӧ мазі чукӧр, веж вылӧ паськалӧмаӧсь.
Сьӧд чукӧр, еджыд чукӧр, сьӧд чукӧр, еджыд чукӧр...
Тані турун йирыштас, сэні йирыштас — и водзӧ, и водзӧ.
Гырысь скӧт моз оз йирсьы, сӧмын курччышталӧ кага моз, быттьӧкӧ ворсӧ, быттьӧкӧ кытчӧкӧ тэрмасьӧ.
А водзвыланыс мегаринъяс, командиръяс...
Ыж стадоӧс оз ков бергӧдны, сӧмын найӧс...
<ns>И бир-бир! А дря-у</ns>!
Пастухлӧн горзӧмыс пемыд штольняын кылӧ кирка кучкалӧмсор.
— А лӧсьыд жӧ миян сэні, гӧраясад, пӧскӧтина вылад!
Ой, лӧсьыд!
Мича!
Абу тані тіян кодь, мед эськӧ ті...
Сійӧ кӧсйис ёрччыштны, но кипыдӧснас кучкис аслыс вомдоръясас.
Сылӧн лолыс ӧні вӧлі поэзия атмосфераын, ловъя природа шӧрын, коді сюсь зэв да синма, да зон поліс лӧгӧдны сійӧс. Сійӧ вӧлі сы власьт улын.
— Лӧсьыд миян сэні!
Ой, господи!
Мыйтӧм мортыс медасьӧмӧн эз уджавлы, мыйта эз маитчыв, йӧз вылӧ мыркис-уджаліс, а век жӧ абу жаль казьтыштны.
Петан кушинӧ — гӧгӧр веж, сӧмын еджыд юра дзоридзьяс топӧдчӧмаӧсь юръяснаныс му бердӧ, быттьӧкӧ любопытнӧй синъяс видзӧдӧны турун да нитш пӧвстысь.
Кӧдзыд.
Тӧв пӧльтӧ.
Морӧстырнад лолалан.
Гӧгӧр ставыс кыпыд, ставыс тэ вылӧ сідзи и лолалӧ вынӧн да дзоньвидзалунӧн.
Увдорын кушинсӧ вӧр кытшалӧма сьӧд стенӧн, а тэ весьтын кыпалӧ гӧгрӧс гӧра йыв.
Гӧгӧр лӧнь, сӧмын лудіктурун пӧвстын кышакылӧны ыжъяс, шочиника пон кӧнкӧ увтыштас, веж сизь котшкӧдчыны заводитлас вӧрын либӧ ур чирӧстлас.
А ме ньӧжйӧник век руньга-муна... сувта, пӧлянӧс пельпом сайысь босьта, да кыдзи заводита ворсны, кыдзи заводита сьывны, кыдзи тай юрӧбта — веськыда сьӧлӧм морӧсын йӧктӧ либӧ синваӧй доршасьӧ!..
Г-ге!
На тэныд!
Лэдз!
Г-ге!
Вывсянь звӧнитӧны.
Воис тыртӧм бадья.
Рабочӧй босьтӧ ассьыс тыра бадьясӧ, нуӧ шахтаӧ да мӧдӧдӧ вывлань, а ачыс тыртӧмнас бӧр локтӧ.
Локтӧ воинственнӧй настроениеа, сы вӧсна мый заводитӧ кынӧмыс сюмавны.
Лёкысь кучкалӧ кирканас, гырысь кусӧкъясӧн чуктӧдалӧ сёйсӧ, мӧвпнас ошкӧд тышкасьӧ.
— Го-го!
Ош дядь!
Оз, оз тэ ног ло!
Ӧти ыж — быттьӧкӧ нинӧм эськӧ, но талун тэ ӧтиӧс начкан, аски кыкӧс начкан, а аскомысь стада джынйӧс менсьым джагӧдан.
Чӧв, другӧ!
Тадзи ми эгӧ сёрнитчылӧ тэкӧд!
Тэ чайтан ружьеӧс ме сӧмын сідзи новлӧдла?
Го-го!
Час, ог нин жалит ме вой, часлы, кыйӧда ме тэнӧ пӧрӧмаинын!
Меным дзик ӧткодь — овны али кувны, а тэкӧд меным колӧ помӧдз артасьны.
Сійӧ кучкис ӧтчыд-мӧдысь да сувтовкерис — шойччӧ кирка вылас мыджсьӧмӧн.
— Гусясьысь ош!
Куим вой чӧж менӧ мучитіс!
Быттьӧкӧ казяліс — эз волы —
но менӧ он ылӧд!
Менӧ босьтчи нин — ог лэдз.
Нёльӧд войнас локтіс жӧ сэсся.
Пемыд, кӧть синмад зургасны.
Ньыв пу туганъясын тӧв лӧвтӧ.
Улын шор жургӧ, а ме — кыйӧдча зэв ыджыд пу вужъяс костын, синмӧй мушка вылын, пукала, виччыся, кывза.
Кыла нин — локтӧ, тӧда — ме дорті сылы ковмас мунны, и пукала, лолӧс пыкӧмӧн.
Дзурк-дзурк — матын нин.
Синъясӧс чашкӧдӧмӧн дзорга — локтӧ дядьӧным, пемыд пиас быттьӧ турун юр.
Нырвомсӧ лэптӧма вывлань, исасьӧ, ньӧжйӧник восьлалӧ, виччысьӧмпырысь.
Менам синъясӧй муртса плешкӧ эз кайны — сідзи дзорга, мед эськӧ лыйны сылы веськыда шуйга лопатка улас.
abu
Кыліс порок дуктӧ.
Бӧр бергӧдчӧ места вылас — пышйыны кӧсйӧ, а ме сэки — бух-бух!
Кыкнан стволысь картечӧн сідзи и дзенги.
Весиг вомсӧ эз паськӧдлы дядьӧным — чардбиӧн быттьӧ кучкис, муӧ швачкысис-пӧрис.
Да сӧмын здук кежлӧ.
Минут мысти звирк сувтіс, рикӧстіс, бӧр кок вылас сувтіс — да веськыда ме вылӧ.
Тыдалӧ, эг веськав ме сылы сьӧлӧмас.
А ме пукала, ог вӧрзьӧдчы.
Пышйыны некытчӧ, выльысь зарядитны — кад абу.
«Но, — думайта, — ме кӧ омӧля лыйи, сӧмын кӧ ранитышті сійӧс, тані меным и пом.
А шуны кӧ, енлӧн вӧля.
Ӧтпыр ӧд кувнытӧ».
Менам эм на тасма сайын чер.
Сьӧлышті кипыдӧсӧ, кватиті черӧс, пернапасаси, сувті кыдзи колӧ, медым кокъяс мыджсисны пу вужъясӧ, пельпомъясӧн пыкси пӧрӧм пу дінӧ, коді, быттьӧкӧ стен чурвидзӧ вӧлі енэжлань, пиньясӧс мурч-курччи, юрӧс копыртышті, медым бурджыка аддзыны, да и куті виччысьны дядьӧӧс.
А сійӧ нин, со...
Лапаяснас вужъясӧ кватласьӧ, исалӧ да муралӧ скӧр пьянник моз, коді оз сяммы шуны тӧлка кыв, сӧмын гӧгӧрвоӧ, мый скӧр, да муралӧ и водзӧ сюйсьӧ.
Со сійӧ дукыштіс менсьым кокӧс да малыштіс сы кузя лапанас.
Сідз, быттьӧ петшӧрӧн сотыштіс, эз ёнджыка.
А тайӧ жӧ здукӧ менам черлӧн баныс тышкӧдз сатшкысис ош плешкӧ, дзикӧдз сійӧс пасьнитіс.
Ош ещӧ на ӧтчыд ойӧстіс, сэтшӧм сьӧкыдпырысь, сэтшӧм нораа, быттьӧ мучитчысь грека лов, да тупыльтчис му вылас, воши пемыдас, пӧрӧминса гуранын.
А ме и черӧс эг удит нетшыштны — сідзи ошкӧд тшӧтш и исковтіс увлань.
А сэсся тай кыдзи чеччышті пӧрӧмаинысь да лёк чаща пытшті, да трӧпа вылӧ, да кушинӧ, да бужӧд весьтті, тусяпу кустъяс пӧвстӧд — ӧти здукӧн лои пӧскӧтина вылын, кошара * дорын.
Йиркӧдча.
«Тайӧ нӧ тэ, Панько?» — кошара пытшсянь юалӧ старшӧй.
«Да, ме, восьтӧй».
Чеччис сійӧ, ӧзтіс пӧнар, восьтіс.
«Но, мый?»
— «Да нинӧм», — шуа.
«Воліс ошкыд?»
— «Да, воліс».
— «И муніс?»
— «Эз, эз мун».
— «А кӧні нӧ сійӧ?»
— «Куйлӧ».
— «Мый тэ... — Старшӧй эз помав.
— Ой, мусаӧй, а мый кокыд тэнад лоӧма?» — горӧдіс.
«Кок?»
Ме и ачым эг тӧд, мый лоӧма кокӧй, да сӧмын ӧні, кор видзӧдлі, аддзи, мый и нинкӧм, и нямӧдӧй ставнас, и кӧвъясыс вирӧсьӧсь, да вирыс тыртӧ кок туйӧс.
Ӧтпыр, сӧмын дзик ӧтчыд малыштіс менӧ ош-дядьыд гыжнас кок кузя да сразу чашнитӧма и кӧмӧс, и кокӧс дзик лы бердӧдзыс.
Кор рази нямӧдӧс, ме онишми: вирыс уна петӧма.
Но старшӧй, аттьӧ сылы, кыв тӧдіс, сувтӧдіс вирсӧ; кутшӧмкӧ мазьӧн мавтыштіс, да недель мысти ме здоров нин вӧлі.
А ошкӧс мӧд луннас аддзисны кулӧмаӧн, плеш шӧрас дӧввидзис менам черӧй...
Бара звонок, быд рабочӧй кыскӧ шахтаӧ бадья тыр порода да вайӧ выльӧс да, бара кодйысигмоз, сёрнитӧ ачыс аскӧдыс, тыртӧ мупытшкӧсса шемӧссӧ не сӧмын аслас кирка камӧдчан шыӧн, но и ас сёрни горӧн, аслас вӧръясса да пӧскӧтинаясса поэзияӧн.
Кымын ёна заводитліс сылӧн кынӧмыс сюмавны да мудзӧмлаыс да сьӧкыд лёк сынӧдлаыс кымын ёна слабитіс, сымын сылӧн мӧвпъясыс шогджыкӧсь лоліны.
Сійӧ думнас казьтыліс зӧр пызьысь пӧжалӧм коржикъяс, картупель да кизьӧриник зӧр шыдӧса похлебка — тӧвся кадӧ ассьыс вӧлӧгаторсӧ, — казьтыліс гажтӧминик вартӧм да ыджыд видз дырйи ещӧ нин гажтӧмджык прӧстӧ оланлунсӧ, выль нянь водзын тшыг лунъяс, нянь шӧрӧм вӧсна либӧ пӧжасьтӧм картупель вӧсна пинясьӧм.
Сійӧ казьтыліс сы йылысь, кыдзи ыж видзӧмыд ӧні жебмӧ сы вӧсна, мый пӧскӧтинаяссӧ ньӧбалісны спекулянтъяс: ыжъяс дорысь налы выгӧднӧджык волъясӧс видзны.
А волъяс дырйи службаыд абу нин сэтшӧм, кыдзи ыжъяс дырйи.
О, сэні сьӧкыд, омӧлик служба!
Сэні он нин сёйышт ни йӧвва, ни свежӧй рысь, ни брынза, ни кукурузаысь ыж гос вылын пӧжалӧм кулеш.
Ов пон моз, и пон моз жӧ найӧс видз!
И регыд мысти сійӧ эновтіс тайӧ уджсӧ, кывзысис ёртыслысь, коді велӧдіс сійӧс мунны Бориславӧ, нажӧвитны сьӧм, гӧтрасьны да гӧтырыскӧд тшӧтш босьтны му усадьба (сьӧмнад ӧні быдлаын примитасны!) да заводитны кӧзяйствуйтны.
И сылы дум вылас усис весиг сьыланкыв, кодӧс велӧдіс сьывны сылӧн ёртыс:
<ukr>Ой, піду я в Буриславку</ukr>
<ukr>Грошей заробляти.</ukr>
<ukr>Повернуся с Буриславки</ukr> —
<ukr>Буду раздувати.</ukr>
Сійӧ гораа заводитіс сьывны тайӧ сьыланкывсӧ, кыдзи сійӧ, чабан, векджык вӧлі сьывлывлӧ, — но эз тай мыйлакӧ артмы.
Кыдз-некыдз, а штольняын муас сё метр пыднаын, эз сьывсьы.
И сійӧ кутшӧмкӧ лёк ярлунӧн водзӧ сизьдіс-кокаліс мусӧ.
Сійӧ мустӧммис нин сылы, тайӧ сьӧдов, сьӧкыд, вывті чорыд муыс, коді некыдзи оз сетчы сы киркалы.
— Но и чорыд жӧ тэ, вежа муӧй! — шуис сійӧ. — И енмыс тэнӧ тӧдӧ, вежа али абу тэ?
Сійӧ дугдӧ уджавны, веськӧдчӧ да заводитӧ мӧвпавны та йылысь, быттьӧ тайӧ юалӧмыс код тӧдас кутшӧм коланатор.
«Да и збыль, вежа-ӧ сійӧ татӧні?
Выліын — эстӧнсӧ, дерт, вежа.
И васӧ вежӧдлӧны, и ен кыв сы вылын лыддьылӧны.
Но тані?
Ӧд му артмӧмсянь, тӧдӧмысь, татчӧ ни ӧти войт вежа ва эз веськавлы, ни ӧти ен кыв.
Весь ӧд абу сэтшӧм кольмӧдана дук тані.
Колӧ чайтны, тайӧ абу вежа помысь, а проклятӧй помысь.
Ӧд тайӧ воскысь оз позь вӧчавны вичкоса сисьяс — тыдалӧ, мый тайӧ пежтор, лёктор!
Прӧстит, енмӧй, менсьым грекъясӧс!
Мортыд этатшӧм местаӧ пырӧдчӧ, пежтор чукӧртӧ.
А лоас-ӧ бурвылӧ сылы тайӧ?
Ой, оз, донаясӧй, оз!
Сы помысь бурыд оз ло!
Со ёртӧй менам, коді тай велӧдіс менӧ татчӧ локны, эз ӧмӧй пӧгибнит дзик жӧ татшӧм штольняын?
Тыртіс сійӧс, варӧдіс, весиг шойсӧ эз вермыны перйыны.
Виньдіс сыӧн пежыд!
Ой, господи!
И сійӧ пернапасасьӧ да ещӧ на зіля заводитӧ кокавны.
Кынӧмас ургӧм серти сійӧ чувствуйтӧ, мый регыд нин луншӧр кад, да виччысьӧ куимысь звӧнитӧм — сійӧ здуксӧ, кор сылы тшӧктасны петны.
А сэк коста сылӧн фантазияыс мудзлытӧг уджалӧ, сы водзӧ кыпӧдӧ пыр выль образъяс да медводз зэв мича, лӧнь, югыд пӧскӧтинаяс, вӧръяс, ыж отараяс да чабанскӧй олӧмысь став прӧстӧйиник вӧвлӧмторъяссӧ.
Сійӧс судьба шыбитіс муас зэв джуджыд штольня пытшкӧ, да сійӧ чувствуйтӧ, мый коркӧся ылі лунъяс оз нин некор бергӧдчывлыны, мый сылӧн туйыс мӧдарӧ чукыльтіс, мый сійӧ коркӧся патриархальнӧй олӧмысь вуджис выльӧ, коді эз вӧв тӧдса сылӧн дедъяслы да прадедъяслы, коді первой кадӧ кажитчӧ страшнӧйӧн да тешкодьӧн, но мыйсюрӧ боксянь важ серти свободнӧйджык, привольнӧйджык, паськыдджык.
Но тайӧ важ олӧмыс олӧ сы казьтылӧмъясын; сы помысь колис буретш сы мында, медым поэтическӧй мичлунӧн тыртны выль олӧмыслысь пемыдлунсӧ да ӧткалунсӧ.
Сідзи жӧ мукӧддырйи шонді пырас кымӧр сайӧ, да гожся лунлӧн став мичлунысь, гажысь да краскаяслӧн став озырлунысь кольӧ сӧмын сы мында, медым зарни сияниеӧн киськалыштны рытыввылын ӧшйӧм сьӧкыд кымӧръяслысь доргӧгӧрсӧ.
1899
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Каменщик @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 138‒145.}
КАМЕНЩИК
Аттӧ жӧ нин тайӧ камгӧмыс, звӧныс, дзик менам ӧшинь весьтын улич вылын горзӧмъяс!
Любӧй мӧвп найӧ вӧтлӧны менам юрысь, весиг здук дыра кежлӧ оз сетны меным спокой, уджавны оз лэдзны.
И некытчӧ меным воштысьны, некытчӧ дзебсьыны терпитны вермытӧм тайӧ камгӧмсьыс: асывсянь рытӧдз сійӧ оз ланьтлы, а кор ме, лунся жарсьыс мудзӧма, вода узьны, ме весиг узигӧн сійӧс бура кыла.
И тадзи быдса кык тӧлысь нин, думыштӧй сӧмын!
Менам ӧшиньяс весьтын кор заводитісны стрӧитны тайӧ мустӧм каменнӧй керкасӧ,
ме сэсянь ӧти строчка эг гиж да менам пельясын эз дугдывлы звӧнитны да камгыны.
Ачым дзик нинӧм ог вермы вӧчны, лун-лун пукала ӧшинь дорын да видзӧда, кыдзи мукӧдъяс уджалӧны.
Быттьӧкӧ кодзувкоткарын кодзувкотъяслӧн сэні, дзескыдінас некымын дас мортлӧн вӧрӧмыс, котралӧмыс, уджалӧмыс небзьӧдыштӧ менсьым нервнӧй возбуждениеӧс.
Ме бурми сійӧс аддзӧмысь, кыдзи тайӧ уджалысь йӧзлӧн кипод улын вочасӧн быдмӧ ыджыд каменнӧй керка, кыдзи вывлань кыптӧны сылӧн стенъяс, кыдзи дзажгӧ да тшынасьӧ известь, кодӧс кӧтӧдӧны гырысь пу ящикъясын да сэсся лэдзӧны гуӧ, кыдзи каменщикъяс колана местаӧ кирпич пуктӧм могысь кокалӧны сійӧс, кыдзи нывбабаяс да нывъяс бедь йылӧ пысалӧм ведраясын новлӧны цемент, кыдзи подручнӧйяс мегыръяс моз кусыньтчӧмӧн, пельпомъясныс вылӧ ярмоӧн пуктӧм пу нӧсилкаясӧн катлӧны посъяс кузя кирпичьяс.
Тайӧ йӧзыслӧн став сьӧкыд, быдлунъя уджныс ме водзті кывтӧ кутшӧмкӧ гудыр кымӧрӧн, да, налысь горзӧм, шуткаяс да сёрнинысӧ кывзігӧн ме вунӧда ас йылысь, быттьӧкӧ вӧя кутшӧмкӧ помтӧм-дортӧм, сук ру пытшкӧ, и зэв ӧдйӧ, казявтӧг котӧртӧны час бӧрся час, лун бӧрся лун.
Сӧмын подрядчикъяс асланыс горзӧмӧн, асланыс видчӧмӧн, грӧзитчӧмӧн, рабочӧйяс вылын издевайтчӧмӧн да самоуправствонас нетшыштлӧны менӧ тайӧ сук ру пытшсьыс, дум вылӧ уськӧдӧны ловъя, мустӧм действительностьсӧ.
Найӧ сӧмын кыкӧнӧсь, а сідзсӧ кажитчӧ, быттьӧ найӧ дзик быдлаынӧсь.
Рабочӧйяс чӧв ланьтӧны да йӧжгыльтчӧны, кор кодныскӧ на пиысь прӧйдитӧ на дорті.
Нинӧмӧн налы он угодит, быдторйысь налӧн дасьтӧма видӧм, лёк кывъясӧн пинялӧм.
А мед сӧмын кодкӧ рабочӧйяс пӧвстысь лысьтас воча шуны, дорйысьны либӧ ёртсӧ заводитлас дорйыны — господин подрядчиклӧн чужӧмыс сразу жӧ польтчас вирӧн, вомсьыс дулльыс кутас резны, да сюрлӧ жӧ сэки мыжа мортыслы!
И бур на, сылы кӧ лэдзасны ставсӧ тайӧс терпитны, оз кӧ сэки жӧ вӧтлыны удж вывсьыс.
Ӧд тані найӧ тыр кӧзяева, рабочӧйяс вылын налӧн власьтныс дзик помтӧм, а вӧтласны кӧ ӧтиӧс, то найӧ сэк жӧ сы пыдди аддзасны нёльӧс, кодъяс кевмысьны на кутасны вӧтлӧм морт местаӧ босьтӧм йылысь.
О, таво гожӧм подрядчикъясыдлы раздолье!
Сӧмын бӧрйы да удж донысь чирк мыйта окотаыд — рабочӧйяс нинӧм оз шуны, а кодкӧ кӧ думыштас норасьны архитекторлы — марш сійӧс, мед тшыг пропадитӧ, эз кӧ кӧсйы покорнӧйӧн лоны!
Ӧтпыр, кор ме, кыдзи векджык овлӧ, ӧшинь дорын пукалігмоз видзӧді уджалӧм вылӧ, друг туйладорса стен вылас лыбис горзӧм.
Мыйысь — ме эг аддзы, сӧмын казялі, кыдзи подрядчик уськӧдчис ӧти рабочӧй дорӧ — кузь тушаа, зумыш чужӧма, шӧр арлыда каменщик дорӧ да заводитіс сійӧс увтны медбӧръя кывъясӧн.
А мӧдыс — нинӧм, копыртчӧма да водзӧ вӧчӧ ассьыс удж.
Но тайӧ чӧв олӧмыс ещӧ нин ёнджыка ярмӧдіс подрядчиксӧ.
— Тэ, вӧр, босяк, арестант, весась татысь! — рабочӧй вылӧ воигмоз горзіс ярмӧм подрядчик.
Меным тыдаліс, кыдзи каменщиклӧн зумыш, кирпичьяс весьтӧ копыртӧм чужӧмыс кутіс лоны ӧтарӧ гӧрдджыкӧн, быттьӧкӧ доналіс.
Рабочӧй мурч-курччис пиньсӧ да чӧв оліс.
— Сёпӧв ме тэныд кута шуны, тэ, висельник, голодранеч, рӧзбойник, а?
Марш татысь,
дзик пыр жӧ весась,
а то тшӧкта шошаӧдыд шыбитны!
Рабочӧй явӧ вермасис ачыс аскӧдыс: весиг чужӧмыс сылӧн лӧзӧдіс.
Медбӧрти, позасӧ вежтӧг, сӧмын юрсӧ муртса лэптыштӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧникӧн, висьтавны вермытӧм зывӧклунӧн сӧдзӧдіс:
— Мужикыд мужикӧн и лоӧ!
Хам-хамӧн!
Не дай боже мужикысь — пан мед лои!
Подрядчик тайӧ кывъяс дырйи здук дыра кежлӧ быттьӧ кынмыліс.
Тыдалӧ, каменщиклӧн кывбӧритӧмыс имитіс сылы медся доя местаас: сійӧ вӧлі сиктса морт да ӧні, кор лоис «господин подрядчикӧн», ёна яндысис таысь.
Та вӧсна ӧти здук кежлӧ падмылӧм мысти, сійӧ парӧвӧй котёл моз взорвитчис:
— Тадзи?
Тадзи тэ мекӧд?
Чӧвлы жӧ, петкӧдла ме тэныд!
Ме тэнӧ велӧда.
Марш!
Рабочӧй эз вӧрзьы места вывсьыс да водзӧ уджаліс.
— Весась, <ukr>опришок</ukr> *, бунтовщик!
Исковт став чӧртъяс дінӧ, а то тшӧкта полицияӧс корны!
Рабочӧй век важмоз зяткӧдіс мӧлӧтнас кирпичӧ.
Сэки подрядчик уськӧдчис сы дорӧ, нетшыштіс сы киысь мӧлӧтсӧ да шыбитіс мостовӧй вылӧ.
Скӧрмӧм каменщик гурчнитіс пиньнас да веськӧдчис.
— Хам! — горӧдіс сійӧ.
— Мый дьявол кузя тэ ме дінӧ сакасин?
Мый тэныд колӧ месянь?
— А, тэ, ещӧ и грӧзитан! — равӧстіс подрядчик. — Караул!
Караул!
Рӧзбой!
Тайӧ горзӧм шыас котӧрӧн локтіс мӧд подрядчик, да найӧ ӧтвылысь уськӧдчисны каменщик вылӧ.
Сійӧ эз дорйысь.
Сы мышкӧ кутісны камӧдны-кучкавны; скӧрмӧмысла немӧймӧм, чужъялӧмӧн колльӧдӧм рабочӧй лэччис уджаланінсьыс да пуктіс пельпом вылас инструментъяс тыра мешӧксӧ.
Мукӧд рабочӧйяс, кодъяс аддзылісны став тайӧ сценасӧ, чӧв уджалісны копыртчӧмӧн да пиньнысӧ мурч-курччӧмӧн.
На пиысь некод ӧти кыв эз шу.
— Кыдз кӧть хамӧс эн бурӧд, век доныс сылы — куйӧд! — на прӧщанье ывла вывсянь нин горӧдіс каменщик.
Чужӧм вылас сылӧн тыдовтчыліс мырдӧнсор нюммунӧм, но сэк жӧ синъясас югнитісны синва мольяс.
— Чеган на ещӧ тэ сьылідзиртӧ, бунтовщик, проклятӧй <ukr>довбущук</ukr>! — вылісянь горӧдіс подрядчик да мунысьлы грӧзитыштіс кулакнас.
Мӧд луннас ме водз асывнас чеччи да видзӧдлі ӧшинь пыр.
Ывла вылын лӧнь на вӧлі.
Рабочӧйяс сӧмын на локталісны «фабрика вылӧ».
Ме зэв ёна чуйми, кор на пӧвстысь казялі тӧрытъя вӧтлӧм каменщикӧс.
Ме сюся куті видзӧдны, мый лоӧ, кор локтас подрядчик.
Мукӧд рабочӧйяс шочиника мыйкӧ сёрнитісны ас костаныс, а вӧтлӧм морт дінӧ дзик некод эз матыстчы, сійӧ ӧтнасӧн сулаліс забор бердын.
Но вот и подрядчик локтіс, кузнечаса мек моз мыйлакӧ пушкигтыр.
Сійӧ тэрыба видзӧдліс рабочӧйяс вылӧ; сылӧн скӧр синъясыс сувтісны тӧрытъя вӧтлӧм каменщик вылӧ.
— А тэ, бунтовщик, бара тані?
Тэ мыйла тані?
Кодлы тэ колан?
— Господин подрядчик, — кык воськов водзӧ воськовтігмоз шуис рабочӧй (весиг вӧлі кылӧ, кыдзи тіралӧ сылӧн гӧлӧсыс), — господин подрядчик, бурджыка думыштлӧй!
Мый ме вӧчи тіянлы?
Мыйысь ті менсьым нянь кусӧксӧ мырддянныд?
Ті ӧд тӧданныд, мый ӧні некытысь удж ог аддзы, а гортын...
— Марш татысь, арестантскӧй морда! — горӧдіс подрядчик, кодлы сідзжӧ эз кажитчы и рамлуныс, кыдзи тӧрыт ыръяна, зумыша чӧв олӧмыс.
Каменщик ӧшӧдіс юрсӧ, босьтіс киняулас инструментъяс тыра ящиксӧ да мӧдӧдчис.
Быдса недель та бӧрын ме быд асыв видзӧді ӧшинь пыр сэтшӧм жӧ сцена.
Вӧтлӧм каменщик, тыдалӧ, некысь эз вермы аддзыны удж да быд асыв воліс кевмысьны подрядчиклы, медым сійӧс бӧр босьтасны уджавны.
Но подрядчик вӧлі из кодь чорыд.
Некутшӧм кевмысьӧм, некутшӧм корӧм эз небзьӧд сылысь сьӧлӧм, и кымын ёнджыка каменщик синіс сы водзын мышсӧ, кымын пыдӧджык вӧйины сылӧн чусмӧм синъясыс, сымын ёнджыка подрядчик польтчис спесьлуннас, сымын мисьтӧмджык да зывӧктанаджык кывъясӧн пиняліс коньӧр рабочӧйӧс.
А мӧдыс, коньӧранӧй, быд ӧтказ бӧрын сӧмын мурч-курччыліс пиньсӧ, чӧла босьтліс киняулас ассьыс мешӧксӧ да мышкас видзӧдлытӧг пышйывліс, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ страшнӧй искушение дорысь, коді сідзи и тойлалӧ сійӧс омӧльтор вӧчны...
Тайӧ вӧлі рытын, субӧтаӧ.
Друг ызнитысь зэр суис менӧ ывлаын, да меным быть лои дзебсьыны матысса трактирӧ.
Трактирын вӧлі тыртӧм;
ль, няйт жыр пытшкӧс вӧлі слабиника югдӧдӧ ӧти лампа, коді гажтӧма катласис йирк бердын, а стойка сайын вуграліс кыз пӧрысь еврейка.
Ме видзӧдлі гӧгӧр да — вот чудесаыд! — ӧти пызан сайысь аддзи тӧдса каменщикӧс сылӧн заклятӧй враг подрядчикыскӧд.
На водзын сулалісны джынвыйӧдз кымын юӧм пиво тыра кружкаяс — морт ӧтикӧн.
— Но, медъя ен сетас тіянлы, кум! — кружканас подрядчик кружкаӧ точнитӧм мысти шуис каменщик.
— Мед и тіянлы ен сетас! — вочавидзис мӧдыс небыдджык гӧлӧсӧн сы серти, кыдзи сёрнитліс удж вылын.
Менӧ заинтересуйтіс тайӧ тешкодь нога дружитӧмыс.
Ме кори аслым пиво кружка да пукси бокӧджык, жырса мӧд пельӧсӧ, пызан сайӧ.
— Мый нӧ, кум, — сёрнитіс каменщик. Тӧдчис, кыдзи сійӧ мырдысь кӧсйис свободнӧй тонӧн сёрнитны.
— Абу бур, мый тэ тадзи ме вылӧ увган, ей-бог абу бур!
Татшӧмторъяссьыс, кум, енмыд накажитӧ!
Тайӧс висьталігмоз сійӧ камӧдыштіс кружканас пызанӧ да ещӧ закажитіс кык кружка пиво.
Тэ ӧд, кум, тӧдан, кутшӧм гӧльлун менам гортын!
Нинӧм и висьтавны тэныд.
Гӧтырӧй висьӧдчӧ, нажӧвитны оз вермы, а сэтчӧ жӧ ещӧ и ме, тэ кузя, быдса недель грӧштӧм дзик...
Мед эськӧ ме ӧтнамӧн вӧлі, кыдзкӧ эськӧ терпиті,
а то, аддзан, висьӧдчысь гӧтыр, да и эсійӧ лёльӧяс-коньӧръяс муртса нин кыскасьӧны, чирзӧны — нянь корӧны...
Сьӧлӧм веськыда потӧ, кум, ей-бог потӧ!
Ме ӧд налы, кутшӧм-некутшӧм, а бать!
Подрядчик кывзӧ тайӧ сёрнисӧ да вугралігмоз юрсӧ лэдзӧма.
А кор кӧзяйка вайис пиво, сійӧ первойяӧн босьтіс кружкасӧ, точнитіс каменщиклӧн кружкаӧ да шуис:
— Тэнад гӧтыр дзоньвидзалун вӧсна!
— И тэныд ен сет дзоньвидзалун! — шуис каменщик да ньылыштіс ӧтпыр.
Чужӧм сертиыс тӧдчис, кутшӧм неокотапырысь сылӧн паръясыс инмӧдчывлісны юантор дорӧ.
Ак, гашкӧнӧсь, сы вылӧ муніс медбӧръя грӧшыс кык лун сайын удждывлӧм гульденысь, код вылӧ колӧ вӧлі бурджык лунъясӧдз вердны каменщиклы ставнас шудтӧм семьясӧ, сы вӧсна мый мӧдӧс, енмыс тӧдӧ, удайтчылас-ӧ ещӧ удждыны!
А ӧні сійӧ медбӧръя грӧшъясыс вылӧ заводитіс гӧститӧдны ассьыс врагсӧ, мед сійӧс бурӧдны.
— И ещӧ тэ, дона кум, рӧссудит сӧвестьыд серти: мый ме тэныд сэтшӧмсӧ вӧчи?
Мый скӧрйылысь омӧль кыв шуи?
А тэсӧ нӧ меным кымынӧс шуин?
Ей-бог, кум, абу шань тадзтӧ ӧбидитны гӧль мортӧс!
Кум юис пивосӧ, бара лэдзис юрсӧ да гогйӧдліс сійӧн, быттьӧ вуграліс.
— Кыдзкӧ, — полігтыр заводитіс корны каменщик, — вӧч буртор, выльлунӧ... эсійӧ...
Ачыд аддзан, кытчӧ гӧль мортлы воштысьны?
Сідзи сэсся ставнымлы и пропадитны сэсся, гӧтырӧн и челядьӧн...
— Но кыдзи, мед ещӧ ӧти кружка тайӧ быгсӧ ваясны? — торкис сылысь сёрнисӧ подрядчик.
— А кыдзи нӧ, а кыдзи нӧ!..
Эн, ещӧ пиво кружка!
Кӧзяйка вайис пиво.
Подрядчик юис сійӧс и чышкыштіс уссӧ.
— Но, кыдзи нӧ лоӧ сэсся? — тревожнӧя юаліс каменщик, зілис кутны подрядчикӧс киӧдыс да видзӧдлыны сылы чужӧмас.
— Кыдзи лоӧ? — Мӧдыс вочавидзис кӧдзыда, сувтіс да лӧсьӧдчис мунны. — Пасибӧ тэныд пивосьыд, а выльлунӧ удж вылӧ тэныд локны нинӧмла, ме мӧдӧс нин босьті.
А шуны кӧ (тайӧ кывъяссӧ сійӧ шуис дзик нин ӧдзӧс дорын), меным татшӧм бунтовщикъясыд, татшӧм висельникъясыд, кыдзи тэ, оз ковны!
И подрядчик ӧтчыд звиркнитӧмӧн петіс ывла вылӧ да клоп-пӧдлаліс ас бӧрсяыс трактир ӧдзӧссӧ.
Коньӧр каменщик колис, быттьӧ чардбиӧн кучкӧма.
Дыр сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг да тыдалӧ, эз тӧд, мый и думыштны.
Сэсся ас садяс воис.
Кутшӧмкӧ дикӧй мӧвп югнитіс сылӧн юрас.
Ӧти кинас сійӧ кватитіс пызансӧ, код сайын вӧлі пукалӧ, сэні жӧ чегис сылысь коксӧ, а сэсся тайӧ кокнас лыйис стойкаӧ.
Звӧн, кума-камакылӧм, ратшкакылӧм, еврейкалӧн да йӧз чукӧрлӧн горзӧм, полицейскӧйяслӧн равзӧм — ставыс здукӧн сорсис пель чунӧдан дикӧй симфонияӧ.
Минут мысти коньӧр каменщик лои равзысь да чилзысь лавочникъяс кытшын, кодъяс лёкысь горзігтырйи сетісны «джынвыйӧ йӧймӧм да бесноватӧй рӧзбойникӧс» полицейскӧйлы киас.
Общественнӧй спокойствиелӧн грознӧй стража кватитіс сійӧс шошаӧдыс да тойыштіс ас водзас.
Полицейскӧйкӧд орччӧн кутіс кыссьыны повзьӧмлаыс муртса ловъя трактирщица — ас пыддиыс сійӧ колис кутшӧмкӧ мӧд еврейкаӧс.
И горзысь-равзысь челядь чукӧр кытшаліс найӧс да тшӧтш мӧдӧдчис полицияӧ.
1878
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Чиганъяс @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 156‒171.}
ЧИГАНЪЯС
I
Ластовки, гӧравывса гӧлиник сикт, пуксьӧма Стрый ю йылӧ, кӧні тайӧ юыс Турка дорын крута кытшовтысь кӧдж сайын друг кежӧ Синеводстковланьӧ гӧраяс да вӧръяс костӧд кытшлалігтырйи.
Сиктыс абу ыджыд, эндӧма, вӧръясын да сук чащаясын дзеблалӧ сэн и тан разалӧм коньӧркодь бойковскӧй хатаяс *.
Сикт кывтыдладорын, сьӧд вӧр визь сайын, коді кыссьӧ дзик ю вадорӧдз, Стрый весьтын чурвидзӧ джуджыд кырта.
Ю кӧдж весьтын сійӧ зымвидзӧ крут стен кодь, а нитш да папоротникъяс вӧсна веж юрнас дзоръялӧ сы гӧгӧрса гӧраяс вылӧ.
Гожӧмын Стрый раминика сяльгӧ кырта подулын, но арын равзӧ да быгйӧн пуӧ, ойдӧдӧ кырта подулын вадор пӧлӧн чукльӧдлысь векньыдик трӧпасӧ.
А гӧгӧр сулалӧны сьӧдов пожӧма вӧрӧн вевттьысьӧм гӧраяс; сӧмын кӧнсюрӧ налӧн йывъясныс кушӧсь тыдалӧны, пемыд фон вылас дӧввидзӧны рудвеж пятнаясӧн.
Кырта дорын арся лунӧ гажтӧм да тыртӧм, сӧмын Стрыйлӧн гыясыс мурзӧны да пась-жугавлӧны чулльӧсь-пелльӧсь изъяс бердӧ.
Полицейскӧй стражниклӧн сьӧлӧм вылас вӧлі шог да гажтӧм; тайӧ стражникыс букыд арся лунӧ кыссьӧ-локтӧ вӧлі ю весьтӧд чукльӧдлысь трӧпа кузя, плаща да кивера, кытчӧ вӧлі сатшкӧма петук бӧжысь гӧныс, пельпом саяс карабина. Ачыс сюся зэв гӧгӧрбок видзӧдлывлӧ.
Некӧн морт лов эз тыдав, морт гӧлӧс эз кыв, да не кӧ ю пӧлӧныс тальӧм туйыс, позис чайтны, мый татчӧ, тайӧ дикӧй вӧрса гуранас, му пуксьӧмсяньыс на эз тувччывлы морт кок.
— Тьфу тэ, пон служба! — ропкӧдчис стражник да чышкаліс чышъянӧн уссӧ, кытысь вӧлі войталӧ зэр ва. — Проклят моз кыскась да кыскась тайӧ чӧрт гуранъясті да век весьшӧрӧ.
Паршивӧй бойкъяс стражникысь чӧртысь моз полӧны.
Быдӧн зільӧ сюрс воськов сайті кытшовтны сійӧс, мыйӧн сӧмын казялас.
Сідзи и чайтсьӧ, быттьӧкӧ на пиысь любӧй сӧмын на гусясьӧма либӧ кодӧскӧ виӧма.
А кодӧскӧ кӧ и кутан, то со этайӧ кыртаыслысь ӧдйӧджык мыйкӧ пычкан, а не сылысь.
Кӧть нин мед эськӧ чӧртъясыс босьтісны тайӧ паршивӧй, вежӧртӧм йӧзсӧ!
Тадзи ропкӧдчис стражник, кор вӧлі матысмӧ кырта дорӧ. Сійӧ полігтыр видзӧдлывліс Стрый вылӧ, коді яра жугліс гыяссӧ изъясӧ, быттьӧкӧ и сійӧ тшӧтш вӧлі скӧр тайӧ дикӧй, вежӧртӧм бойкъясыс вылӧ.
— Ого, кыдзи юыс ойдӧма! — ропкӧдчис стражник. — Сӧмын эськӧ мед трӧпаяссӧ эз ойдӧдав сійӧ да посйӧминъяссӧ эз кылӧд, а то и войӧдзыс талун он во тайӧ мортыслӧн Ластовкиӧдзыс, кӧть эськӧ сійӧ и зэв матын.
Но, оз жӧ нин меным везит тайӧ гӧраясын, кӧть бӧрд сэсся!
Со нёльӧдысь нин дозорӧн кытшовта тайӧ сёртасъяссӧ, а ни ӧтчыд на шуд эз усьлы кутны кутшӧмкӧ кӧть гусясьысьӧс либӧ рӧзбойникӧс.
А татчӧ ӧтчыд видзӧдлӧмысь нин гӧгӧрвоана, мый гусясьысьяс да рӧзбойникъяс тані дерт жӧ абу этша.
Таысь на лёкджык — весиг кутшӧмкӧ коньӧр брӧдягаӧс либӧ корысь старикӧс эз на удайтчывлы меным арестуйтны.
Быттьӧкӧ сёрнитчӧмаӧсь не лӧсьӧдчыны ме шӧрӧ.
А мӧд стражник мунас, и быд пӧрйӧ быдса стадаяс ваяс тайӧ брӧдягаястӧ, корысьястӧ да чиганъястӧ.
А кӧть ӧтиӧс мед!
Сьӧлыштӧм дон сэтшӧм шудыд оз сулав, со мый!..
И стражник скӧрысь видзӧдлывліс водзланьӧ.
Сійӧ вӧлі дзик кырта водзын нин сулалӧ.
Трӧпаыс тані гӧра паныд моз нин кайис да котӧртіс быттьӧ каменнӧй карниз пӧлӧн, то матыстчыліс веськыда кыпӧдчысь из стена дорӧ, то бара лэччыліс дзик ва бердӧдзыс моз.
Стражник ылісянь на казяліс, мый тані жӧ, медводдза сэтшӧм нёптолас, трӧпасӧ ойдӧдӧма быгъя, гудыр ва.
— Вот тэныд и на! — скӧрпырысь горӧдіс сійӧ. — Бара неладнӧ!
Ковмас кытшовтны тайӧ васӧ, час джын кавшасьны-кыссьыны кустъяс пӧвстӧд да гуранъясті, а сэк коста ме эськӧ Ластовкиын нин вӧлі.
А, енэжса гым-чардыс мед вартас татшӧм порядокъяссӧ!
И уль нитш вывті аслас сьӧкыд сапӧгъясӧн вильдалігтырйи стражник кежис веськыдвылӧ, мыръяс костӧд, гӧра увдорӧ, медым кытшовтны кыртасӧ.
Друг сійӧ тӧдлытӧг видзӧдліс бокӧ да сувтіс.
Мыйсяма чӧрт!
Сылы кажитчис, быттьӧкӧ кырта пытшкысь петісны кокньыдик тшын тупыльяс да быттьӧ сійӧ жӧ здукас кытчӧкӧ разалісны да бырисны сынӧдын.
Стражник первойсӧ эз верит аслас синъяслы.
Но кор сійӧ сувтіс да сюсьджыка видзӧдліс, то аддзис, мый жервидзан кырта пиньяс костӧд, быттьӧкӧ самӧй сы пытшкысь петыштіс тшынтор.
Позянтор-ӧ тайӧ?
Стражник эз вӧв полысь морт, но век жӧ мыш кузяыс котӧртіс дрӧж, сы вӧсна мый сійӧ некыдзи эз куж гӧгӧрвоны, мый тайӧ татшӧмыс.
Сэсся дугдіс та йылысь думайтны.
— Тӧдӧмысь, вӧр лэдзысьяс бипур пестӧмаӧсь.
А гашкӧ, вӧръяс?
Мый тані кутасны вӧчны вӧр лэдзысьяс?
Ветла прӧверита.
И сійӧ сьӧкыдпырысь заводитіс кавшасьны вильыд буждӧминъясті сэтчӧ, кытӧні на весьтын, быттьӧкӧ великан, чурвидзис джуджыд из стен.
Первойсӧ сійӧ нинӧмтор эз сяммы аддзыны.
Рӧмдӧ нин вӧлі, сэтчӧ жӧ сэсся кыртасянь усян вуджӧрыс ещӧ ёнджыка пемдӧдіс сійӧ местасӧ, кытысь петыштіс тшыныс.
Стражник кӧть и зэв сюся кывзысис да видзӧдіс, но нинӧм оз вӧлі позь ни аддзыны, ни кывны. Сӧмын ваыс кырта улын лёкысь кылӧ равзіс да шуштӧма нюжйӧдлӧмӧн гораа лӧвтіс арся вӧрыс.
— Эй, коді сэн?
Шыасьӧй! — горӧдіс стражник,
но сӧмын сылӧн гӧлӧсыс гажтӧма да шуштӧма паськаліс кыртаяс пӧвстын да паныдӧн сулалысь гӧра шыасьліс сылӧн горӧдӧмлы воча: «...сьӧй!»
Стражник сэки заводитіс вылӧджык каттьысьны.
Изъяс пӧвстын неыджыд кушинысь сійӧ аддзис чегъялӧм кос увъяс, кутшӧмкӧ свежӧй на лыяс да весиг джынвыйӧ сісьмӧм дӧра торъяс.
«Но, дерт жӧ, тані морт вӧлӧма!» — думыштіс стражник.
А бурджыка гӧгӧр видзӧдлӧм мысти сійӧ казяліс муртса тӧдчыштысь трӧпа; трӧпаыс змей моз гартчис-петіс изъяс сайысь, кыссис веськыда кушин вомӧн да саяліс вуджӧр пытшкын, веськыда сулалан стен сайын, буретш сэні, кытысь петыштӧ вӧлі тшын.
И сӧмын воськов кык ещӧ матыстчӧм мысти стражник казяліс неыджыд розь, кодӧс вӧлі тупкӧма сотчӧм керйӧн.
Код тӧдас мыйла сылӧн сьӧлӧмыс ёна заводитіс йӧктыны морӧсас.
Кыкнан кинас карабинсӧ шамыртӧмӧн, быттьӧкӧ атакаӧ мунӧ, сійӧ кутіс гусьӧник сибӧдчыны.
Таинственнӧй гуын чӧв-лӧньыс ещӧ нин ёнджыка тревожитіс сійӧс — да сійӧ ачыс ас вылас заводитіс скӧравны сыысь, мыйла здук сайын сэтшӧм гораа горӧдіс да выдайтіс ассьыс локтӧмсӧ.
Код тӧдас, сылысь горӧдӧмсӧ кывлӧм бӧрын, гашкӧ, тӧдтӧм враг виччысьӧ нин сійӧс гусяинын.
Но бӧр бергӧдчыны, пӧжалуй, ещӧ нин вӧлі ӧпаснӧ, и сійӧ мӧдӧдчис водзӧ.
Дзик пещера вом дорӧдз воӧм мысти сійӧ сувтіс, видлаліс саблясӧ да патронташсӧ, а сэсся друг тойыштіс прикладнас керсӧ да восьтіс пещераӧ пыран розьсӧ.
Тшын пуркнитіс сылы чужӧмас, но тшын саяс нинӧм вӧлі оз тыдав.
Медым видзӧдлыны пещераӧ, сылы ковмис копыртчыштны.
Сӧмын сэки тшыныс неуна разалыштіс, да стражник аддзис кыртаӧ кодйӧм пещералысь пытшкӧссӧ.
Рудов из стенъясыс свод моз ӧтлаасисны вевдорын.
Ваыс веж войтъясӧн сідзи и ӧшаліс стенъясас.
Улын, из джоджас пещера шӧрын вӧлі кодйӧма неыджыд гурантор. Сэні чискис-сотчис кӧстер, код вылӧ вӧлі пуктӧма ёна зэв тшынӧдысь сісь кер пом.
Би дорын пукалісны кымынкӧ морт, челядьяс да гырысьяс. Налысь яйнысӧ муртса тупкыштісны няйт дӧра торъяс.
Налысь чужӧмъяссӧ стражник эз на удит бура тӧдмавны, но аддзис нин, кыдзи кымынкӧ гоз повзьӧм сьӧд син тревожнӧя дузгӧдчисны сы вылӧ.
— Кодъяс ті татшӧмъясыс? — скӧрысь горӧдіс сійӧ.
— Чиганъяс, господин! — воча шыасис грубӧй, но рам гӧлӧс.
— А мый ті тані вӧчанныд?
— Пропадитам, господин!
Стражник муртса вермис сюйсьыны-пырны пещера пытшкӧ да заводитіс видлавны оланінсӧ да йӧзсӧ сэтысь.
Пещераын ӧти пельӧсын куйлісны дорччан инструментъяс: мек, накӧвальня да мӧлӧтъяс неыджыд телега вылын; мӧд пельӧсын — бипурын сотӧм вылӧ чукӧртӧм увъяс.
Увъяс вылӧ вӧлі ӧшлӧма кутшӧмкӧ рузумъяс.
Би дорын матынджык, пещера шӧрын, вӧлі став семьяыслӧн вольпасьныс — изъяс вылӧ шыблалӧм джынвыйӧ сісьмӧм идзас чукӧр да кос нитш да кор чукӧр.
Сӧмын тайӧ вольпась ӧтар помын, медся почётнӧй местаас, куйліс вӧчтӧм вӧв кучик, кодӧн войнас вевттьысьлывліс пӧрысь ром *.
— А кымынӧнӧсь ті тані? — биланьӧ бергӧдчигмоз бара скӧрысь юаліс стражник.
— Витӧнӧсь, господин, витӧнӧсь, — вочавидзис чиган да кынмӧмысла ставнас дрӧжжитігтырйи сувтіс кокйылас.
Мукӧд чиганъяс тшӧтш жӧ сувталісны.
Старикысь кындзи тані вӧлі чиганка, зон да дзик пасьтӧм кык ичӧтик чиган пи.
Ставныс найӧ лӧзӧдӧмаӧсь кӧдзыдысла да быттьӧкӧ пыкталӧмаӧсь — тыдалӧ, тшыгйысла.
— Мыйӧн нӧ ті тані оланныд, брӧдягаяс? — водзӧ кутіс юасьны стражник.
— Ен милостьӧн, господин, ен милостьӧн.
Со неважӧн миян кляча-вӧвным куліс, да со пыр на миян вӧлыштіс яйтор.
— А важӧн нин ті тані?
— Кык недель, господин.
Код тӧдас мыйла, но стражникӧс дӧзмӧдісны пӧрысь чиганлӧн вывті покорнӧй тайӧ вочакывъясыс.
Сылӧн нор гӧлӧсысь да быд здук «господин» шуӧмысь стражник кыліс аслас власьт вылын гусьӧн сералӧм.
— А ёна-ӧ гусясянныд сиктъяссьыс? — юасис сійӧ водзӧ.
— Ми, господин, нинӧм огӧ гусявлӧй.
Ром Пайкуш оз гусясь!
Ром Пайкуш, кытчӧдз вермӧ на, ас удж помысь олӧ.
А ӧні, кор миян клячаным пропадитіс, ми огӧ вермӧ водзӧ вӧрзьӧдчыны.
Ковмас мыйкӧ дыра виччысьлыны, кытчӧдз оз мичаммы.
— Кытчӧдз выль вӧв онӧ гусялӧй! — дэльӧдыштіс стражник. — А но, чукӧртчӧй, марш ме бӧрся!
— Кытчӧ, господин? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс пӧрысь чиган.
— Нинӧм юасьны!
Чукӧртчы аслад пӧганӧй рӧдыдкӧд да приплодыдкӧд, сиктӧ мунам.
А сэні аддзам, мый тіянкӧд вӧчны.
Пӧрысь чиган сулаліс измӧм кодь, но буретш сэк пӧрысь чиганка, кыдзи енэжсянь из, усис стражниклы кок улас да кутіс бӧрдны, быттьӧкӧ начкыны сійӧс кӧсйӧны.
— Ой, господин!
Гулюӧй миян!
Мый тэныд омӧльсӧ вӧчис пӧрысь Пайкуш, мый тэныд лёксӧ вӧчисны коньӧр ромъяс — мыйла нӧ ті миянӧс этатшӧм кӧдзыд дырйиыс кӧсъян татысь вӧтлыны?
Видзӧдлы со, менам поснияс дзик пасьтӧмӧсь, да и ми асьным огӧ жӧ вермӧ терпитны татшӧм кӧдзыдсӧ!
Жалитышт, господин, жалитышт, эн вӧтлы миянӧс некытчӧ!
Мед ещӧ лолалыштасны коньӧр ромъяс вӧльнӧй свет вылас!
— Ланьтан тэ, полокалӧ! — горӧдіс пӧрысь чиганкалы стражник да тойыштіс сійӧс. — Дзик пыр жӧ ставныд лӧсьӧдчӧй!
Но сэки ставнас семьяыс, ичӧтсянь медпӧрысьӧдз, чилзігтырйи уськӧдчис стражник кок улӧ да заводитісны кевмысьны сылы, мед сійӧ коляс найӧс изпытшса оланінас.
А стражник ачыс нин мӧвпаліс, мый сылы вӧчны.
Сиктӧдз ылын, туйыс абу бур, йӧзтӧм, вой локтӧ — сьӧкыд лоӧ сылы ӧтнаслы нуӧдны став тайӧ ватагасӧ сиктӧ.
И сійӧ зэв ӧдйӧ мӧдтор думыштіс.
— Но, — шуис сійӧ, — мый бӧрданныд, йӧй чиганъяс?
Энӧ полӧй, ме ӧд ог сёй тіянӧс ловйӧн.
Мед лоӧ ті ног: кольччӧй татчӧ!
Но кывзы, старик: кытчӧдз ме ог лок бӧр татчӧ, энӧ лысьтӧй татысь мунны!
Пӧрысь чиган сюръя моз сулаліс.
Чуймӧм синмӧн видзӧдіс стражник вылӧ, сыӧн висьталӧм кывъясысь сійӧ кыліс кутшӧмкӧ выль лёктор.
— Но мый ме вылӧ дувгӧдчин, мый синтӧ лапйӧдлан, быттьӧкӧ абу дзикӧдз начкӧм мегӧ? — горӧдіс стражник. — Кылан, мый ме висьтала, али он?
Энӧ лысьтӧй татысь вӧрзьӧдчыны, кытчӧдз ме бӧр ог лок, не то омӧль лоӧ тэныд!
Пӧрысь чиган век на сулаліс немӧй кодь.
Сӧмын чиганка улӧдз копрасигтыр шуис стражниклы:
— Ладнӧ, господин, ладнӧ!
Стражник ещӧ ӧтчыд нуӧдіс синсӧ пещера пытшті, зывӧка сьӧлыштіс да петіс.
— Проклятӧй брӧдягаяс! — сьӧкыдапырысь кыртаяс вылысь лэччигмоз ропкӧдчис сійӧ. — Со кытчӧ кавшасьӧмаӧсь!
А ме век жӧ аддзи найӧс!
Но кӧть ӧні кутшӧмкӧ «<deu>белобунг</deu>» лоӧ!
II
Ластовкиса войт, став бойкъяс моз жӧ, вӧлі неграмотнӧй, власьтъяслы пӧкӧритчысь да быдтор вылӧ сӧгласитчысь морт, а сы власьт улын олысь йӧз дорӧ вӧлі ыръян сійӧ тӧлктӧм ыръянлунӧн, коді овлӧ ограниченнӧй вежӧра йӧзлӧн.
Стражникъяс гежӧда пыравлісны тайӧ ичӧтик сиктас, да сы вӧсна быд пӧрйӧ, кор волывліс стражник, сиктын лыблывліс настӧящӧй полошуйтчӧм.
Гӧраясын да вӧръясын быдмӧм тайӧ йӧзыс войтлысь должностьсӧ лыддьывлісны сьӧкыд грузӧн сы вӧсна, мый войтлы быд пӧрйӧ вӧлі лоӧ локны быдсяма «панъяс» дінӧ, кодъяс волывлісны сиктӧ, колӧ вӧлі вочавидзны, мый йылысь найӧ юаласны, вӧчны, мый тшӧктасны.
И кодӧс обществоысь мырдӧн ӧтпыр «пуксьӧдлісны войтӧн», сійӧ мортыс векджык сэсся и кольлывліс тайӧ должность вылас некымын во чӧж, мукӧддырйи дас воысь дырджык, кытчӧдз вермывліс легны; тадзсӧ лоліс сы вӧсна, мый некутшӧм мӧд морт, эз кӧ эськӧ вӧв быть, эз лысьтлы босьтны ас вылас тайӧ страшнӧй должностьсӧ.
Миянлысь войтӧс регыд на вӧлі бӧрйӧма да сы вӧсна сійӧ абу на вӧлі тырбура тӧдмасьӧма начальствокӧд.
Сійӧ вель ёна повзис, кор стражник сёрӧн рытнас пырис сы ордӧ хатаас.
Но ещӧ на ёнджыка сійӧ повзис, кор локтӧм «пан» висьталіс сылы чиганъяс йылысь.
Войт, дерт, эськӧ, тӧдӧ вӧлі, мый сёртасын пукалӧны чиганъяс, сідзкӧ эз чиганъясысь сійӧ повзьы.
Повзиссӧ сійӧ сыысь, мый стражник весиг и сэтысь корсьӧма найӧс да мый ӧні, дерт нин, и сійӧс тшӧтш чиганъяскӧд кыскасны Подбужӧ.
— Но, а ті тӧданныд тайӧ чиганъясыс йылысь?
— Да быттьӧкӧ сідз, мый тӧдам.
— Мый найӧ, гусясьӧны?
— Да, дерт нин, кӧнкӧ, гусясьтӧгыд оз овны.
Чиганыд сытӧг вермас ӧмӧй кутчысьны?
Дерт, старикыс мукӧддырйи мыйкӧ дорӧ, уджалӧ жӧ быттьӧ.
Сэтшӧм нин сылӧн чиганскӧй уджыс!
— Ме сідзи и тӧді, — буркнитіс стражник. — Но, войт, ті кывкутанныд наысь.
— Ме? — горӧдіс повзьӧм войт. — Найӧ кӧ мыйкӧ гусяласны, сідзкӧ меным ковмас на вӧсна кывкутны?
— Да-да.
Ті ставсьыс кывкутанныд, мый лоӧ тіян сикт гӧгӧрын.
Тіян должен лоны порядок.
Этатшӧм чиганскӧй гӧлытьбасӧ оз позь видзӧдтӧг кольны.
— А мый ме накӧд вӧча?
Гез йылӧ кӧртавны али мый?
— Мыйӧн казяланныд найӧс сиктысь, пыр жӧ арестуйтны да сетны стражникъяс киӧ.
— Э, панӧй, да ӧд вельможнӧй стражникъясыд гежӧда пыравлӧны ми ордӧ.
А ме кӧ арестуйта кодӧскӧ чиганъяс чукӧрысь, то мукӧдъяс босьтасны да менӧ сотасны ещӧ.
— Сотасны? — горӧдіс стражник. — Сэтшӧмӧсь сідзкӧ найӧ?
Чӧвлӧ, босьтам найӧс ас кабырӧ!
Войт, видзӧдӧй тайӧ чиганъясыс бӧрся, кытчӧдз ме ог лок обход вӧчӧм бӧрын!
Ме найӧс сьӧрысь босьта Подбужӧ.
— А кор пан бӧр локтас?
— Аски, либӧ зэв нин аскомысь.
— Ладнӧ, ме тшӧкта видзӧдны на бӧрся, — стражниклы улӧдз копрасигмоз вочавидзис войт.
«Будз» (ыж йӧлысь вӧчӧм свежӧй сыр) сорӧн йӧв сёйыштӧм бӧрын стражник водіс лабичӧ, вевттьысис плащнас да унмовсис.
А сэк коста войт эз узь, кӧть эськӧ и куйліс вольпасьын.
«Кутшӧм бесыс вайис тайӧ стражниксӧ, — мӧвпаліс сійӧ, — эстшӧм гусяинысь аддзис чипанъясӧс, кытысь ӧнӧдз некутшӧм начальство эз казявлы?
И мый ӧні сыкӧд вӧчны?
Ме кӧ арестуйта ӧні найӧс, мый сыысь, стражник кӧ нуӧдас найӧс ас сьӧрсьыс Подбужӧ?
Кык лун пукаласны арест улын, а сэсся петасны вӧля вылӧ да тӧдӧмысь бӧр локтасны Ластовкиӧ.
Мый сулалӧ налы менсьым мыйкӧ гусявны либӧ сотны?
Чиганыдлы мый?..
Стражникыд ылын, а чиганъяс унаӧн кочуйтӧны: ӧти шайка кӧ налысь вӧрзьӧдан — и ставныс лоӧны тэнад врагъясӧн.
Ой, курыд шогӧй менам!
Тьфу тэнад юр вылӧ!
Гашкӧ со мый вӧчны...
Вот-вот, тайӧ лоӧ медся бур!
Чиганъяс кӧ пышъясны, мый мекӧд вӧчас стражник?
Найӧ ӧд вермисны пышйыны тайӧ войнас на, сыысь водзджык на, кор ме стражниксянь тӧдмалі, мый найӧс колӧ арестуйтны.
Ставыс тайӧ медся бур, медся бур!..»
И тайӧ думӧн войт унмовсис, войшӧр гӧгӧр нин.
А стражниклы сэк коста, кӧть эськӧ узьӧсӧ вӧлі и чорыд лабич вылын, ёна долыдджыкторъяс вӧтӧ уськӧдчисны: «белобунг», сьӧмӧн наградитӧм да бурджык местаясӧ, Подолияӧ, роч граница дорӧ вуджӧдӧм, кытӧні кокниа эськӧ позис «вӧчны» бур контрабанда — и выслужитчыны и нажӧвитчыны.
Татшӧм вӧтыс ещӧ нин содтіс сылысь лачаяс да окотитӧмсӧ.
Мӧд луннас сійӧ садьмис лӧз тӧдчигӧн, лӧсьӧдчис да, войтлы чиганъяс бӧрся видзӧдны стрӧга зэв тшӧктӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис кузь туйӧ, медым талун жӧ помавны обходсӧ да аски бӧр локны Ластовкиӧ.
Стражник мунӧм бӧрын дзик пыр жӧ войт гартліс кокас куимпӧвста нямӧд, кӧмаліс кучик постолъяс, пасьталіс пась, гӧна ыж ку шапка, пельпом вомӧныс вӧняліс барсук куысь вурӧм «цесарскӧй кутша» сумка, а сумка пытшкас пуктіс зӧр пызьысь пӧжалӧм лепёшки гоз да ыж йӧлысь вӧчӧм сыр тор.
Тадзи лӧсьӧдчӧм бӧрын да некодлы ни ӧти кыв висьтавтӧг, мӧдӧдчис кырта дорӧ.
— Бур лун, Пайкуш! — пещераӧ пыригмоз шуис сійӧ.
— Бур дзоньвидзалун тіянлы, господин войт, — вочавидзис пӧрысь чиган.
— А мый тіян бурыс кывсьӧ? — юаліс войт, бойкъяслӧн обычай серти сійӧ сёрнисӧ заводитіс эз веськыда могсяньыс.
— Лёктор кывсьӧ, господин войт.
Воліс тӧрыт татчӧ ми дорӧ «шишка», кӧсйис миянӧс вӧлӧстьӧ лэччӧдны.
— Вӧлӧстьӧ?
Э, да сійӧ кӧсйӧ вӧлі тіянӧс, мусаясӧй менам, Подбужӧ нуӧдны, тюрьмаӧ.
— Мыйысь?
— Ме ӧмӧй тӧда, мыйысь?
Гашкӧ, сылы мукӧд сиктъясын мыйкӧ тіян йылысь суклялісны.
Оз ӧд прӧста сійӧ сідзи кыйӧдчы тіян бӧрся, весиг со татысь корсьӧма.
— Ой, ой, ой! Енмӧй миян, енмӧй! — ставӧн ӧттшӧтш кутісны ойзыны чиганъяс.
— Мый нӧ ӧні миянлы вӧчны?
— Мый нӧ ме тіянлы, коньӧръяслы, верма сӧветуйтны? — юаліс войт.
— Сійӧ тшӧктіс меным видзӧдны тіян бӧрся, кытчӧдз ачыс бӧр оз лок, а сэсся сетны тіянӧс сы киӧ.
— И ті кӧсъянныд миянӧс ӧні арестуйтны? — спокойнӧя юаліс пӧрысь чиган, но гӧлӧсас сылӧн кыліс гуся грӧз.
— Ен тікӧд, Пайкуш! — шуис войт.
— Ме нӧ талунсянь тіянӧс тӧда, али мый?
Ме пыр жӧ стражниклы шуи, мый чиганыд — кыдзи восьса эрдын тӧвныр: со сійӧ тані, со сійӧ абу.
Коді сійӧс дом йылӧ пуксьӧдас?..
Тӧданныд мый:
со тіянлы неуна нянь да сыр, босьтӧй тайӧс менсьым да мунӧй кытчӧ гажныд, мед эськӧ ме тіян йылысь сэсся эг кывлы.
Ог кӧсйы ме тіянлы лёк вӧчны, но и ачым ог кӧсйы тіян вӧсна бедаӧ веськавны.
Гӧгӧрвоанныд?
— Гӧгӧрвоам, господин войт, гӧгӧрвоам!
Мед енмыс бур вӧчас тіянлы! — копрасигтырйи шуис чиган, а сы бӧрся заводитіс копрасьны сылӧн ставнас семьяыс.
Из джоджӧ лепёшкияссӧ да сырсӧ пуктӧм бӧрын войт тэрыба кутіс восьлавны бӧр ас сиктӧ да зілис, мед эськӧ некод сійӧс эз казяв.
А думсьыс сійӧ сераліс сы вылын, кутшӧм ёна скӧрмас стражник: локтас аски, а чиганъяслӧн дукыс нин оз ло.
III
Вернӧ йӧзыс сёрнитӧны: гӧраясын арыд — долинаясын тӧвкӧд ӧткодь кымын.
Муртса на миян стражник удитіс петны Ластовкиысь, муртса на войт удитіс эштӧдны ассьыс дипломатическӧй миссиясӧ да бӧр локны сиктӧ, кыдзи Парашинлӧн вывланьӧ качӧдчӧм, зэв ыджыд трезубец кодь йылыс тубыртчис пемыд пытшкӧ либӧ, кыдзи шуласны, «заводитіс тшынасьны».
Омлялысь, ыджыд тӧлӧн вӧтлан тайӧ пемыдыс зэв гырысь ёкмыльясӧн тупыльтчис увлань.
Часджын мысти ставыс нин бердіс лёк турӧб пытшкын, коді быд боксянь кучкаліс да тыртіс синсӧ пода мортлысь, тыртіс сы кок улысь трӧпасӧ.
Стражник лёкысь видчиг да быд здукӧ сьӧлышталігтырйи тышкасис турӧбкӧд да упорнӧя муніс водзӧ.
Эз нин ылын вӧв сійӧ сиктыс, кытчӧ сійӧ вӧлі кӧсйӧ вой кежлӧ воны.
Колӧ вӧлі ещӧ пос кузя вуджны ю мӧдар вадорас.
Но лоӧ вӧлі ёна сюся виччысьны.
Пос улын ваыс лёкысь равзіс бешенӧй моз, а вылын бушуйтчис тӧв, быттьӧкӧ кияснас тракйис перилӧяссӧ.
Поскыс лым вӧсна вӧлі вольк, а тӧлыс веськыда синтӧммӧдіс.
Дзик вадорас стражник вильдіс да усис ваӧ.
Юыс эз вӧв джуджыд, но визув зэв.
Стражниклысь ӧти здукӧн нетшыштіс пельпом вывсьыс карабинсӧ, а юр вывсьыс — петук бӧжысь гӧна киверсӧ.
Ыджыд из-валун, кодӧс ваыс тупыльтӧдӧ вӧлі ю пыдӧсті, кучкис сылы кокас да уськӧдіс сійӧс.
Стражник муртса вермис бӧр петны вадорӧ.
Сунис сырйӧдз сійӧ кӧтасис, кынмис, повзьӧма вӧлі.
Мед шонавны, коньӧрыд сійӧ мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны сиктӧ, тӧдса поп ордӧ.
Кӧть эськӧ эз нин вӧв ёна ылын, но керка дорӧдз котӧртігкостіыс ва паськӧмыс сы вылын кынмис да гӧлӧсыс воши.
Дерт, поп ордын пыр жӧ уськӧдчисны зыравны сійӧс, шонтыны, спасайтны.
Тайӧ отсӧг да кӧрт кодь ён дзоньвидзалун вӧсна сійӧ некутшӧм висьӧмӧн эз висьмы, но ковмис быдса недель сылы куйлыны вольпасьын — сійӧс биаліс.
Тайӧ недель чӧжыс толіс лым, шутьляліс тӧв, сулаліс мороз, да гӧраясын весиг здоров мортлы бурджык вӧлі не вӧрзьӧдчыны ӧти сиктысь мӧдӧ мунӧм могысь.
Недель мысти тӧлыс ланьтіс, мичаммис, но кӧдзыдыс ещӧ на чорыдджык лои.
Стражник эз кут водзӧ овны сэн, но поп эз лысьт сійӧс, дзикӧдз бурдтӧм мортӧс, лэдзны подӧн.
Сійӧ тшӧктіс доддявны вӧв да лэччӧдны стражникӧс Подбужӧ, кытчӧ поп водзвыв юӧртліс лоӧмтор йылысь.
Кор стражник кутіс прӧйдитны Ластовки пыр, сылы дум вылас усины чиганъяс, кодъяс йылысь сійӧ аслас несчастье бӧрын дзикӧдз вунӧдліс.
Сійӧ тшӧктіс ямщиклы сувтлыны войт керка дорӧ, чукӧстіс войтӧс да юаліс сылысь:
— А мый ті чиганъясыскӧд вӧчинныд?
— Да мый вӧлі накӧд вӧчны, пан, — лёзь юрсӧ гыжъялігмоз вочавидзис войт, — ми кӧ найӧс эгӧ нин суӧй.
— Кыдз сідз энӧ суӧй?
— Да сідзи.
Мыйӧн пан сэки муніс ме ордысь, ме дзик пыр жӧ лӧсьӧдчи да муні, медым арестуйтны найӧс да вайӧдны сиктӧ.
Но пещераысь ме некодӧс эг су.
Тыдалӧ, повзьӧмаӧсь панысь да сійӧ жӧ войнас пышйӧмаӧсь.
— Вот омӧльясыд! — горӧдіс стражник. — Но, чӧвлӧ, ме мыйыськӧ кута на тіянӧс!
Войт копыртчыліс, а думсьыс сӧмын нюммуніс сы вылӧ, мый сэтшӧм мудера да бура мездысис бедаысь.
А скӧрмӧм да дӧзмӧм стражник тубыртчис аслас плащ пытшкӧ да ыджыд ыж ку пасьӧ, кодӧс сылы туйӧ мунны сетіс поп, сэсся тшӧктіс водзӧ мунны.
IV
Стрый ю йӧжгыльтчис кӧдзыдысла.
Кырта увдорті позис нин мунны, и стражник тшӧктіс ямщиксӧ сэті нуны.
Муртса на петісны вӧр сайӧ, коді сьӧд стенаӧн моз торйӧдліс Ластовки сиктӧс став мукӧд мирсьыс, стражниклӧн синъяс тӧждысьӧмпырысь кутісны дзоргыны ыджыд кырта вылӧ, коді матын нин дӧввидзис на водзын.
Гӧра йылыс эз вӧв вевттьысьӧма лымйӧн: тӧлыс чышкыштӧма сы вылысь тӧвся пухсӧ да пуктӧма сійӧс улӧджык, гӧра потӧминъясӧ.
Стражниклӧн сьӧлӧмыс ёкмуні, кор сійӧ аддзис кырта йылысь уна ракаясӧс, чавканъясӧс да мукӧд лэбачьясӧс, кодъяс векджык чукӧртчӧны шойяс дорӧ:
найӧ то лэччыласны, то гӧгӧртасны быдса кымӧръясӧн да асланыс шуштӧм горзӧмӧн да кравзӧмӧн тыртӧны сынӧдсӧ.
Но мый тайӧ?
Гӧра бокын сьӧдвидзан потасысь, коді тырӧма вӧлі лымйӧн, сідз жӧ кыдзи и кӧкъямыс лун сайын, муртса синлы тӧдчымӧн гартчыштӧ лӧзов тшынтор.
Стражник кымынкӧ здук падъялыштіс — збыль-ӧ сідз, али гашкӧ висьӧм бӧрад сылы прӧстӧ кажитчӧ, но сылӧн ямщик, горец, эскӧдіс сійӧс, мый кырта потасысь збыль петӧ тшын.
Неужели сэні эм на кодкӧ?
Стражник весиг тірзьыны кутіс — сэтшӧм сылы вӧлі окота тӧдны, мый сэтшӧмыс сэні.
Матыстчисны кырта дорӧ.
Гӧра йывлань катӧдысь трӧпасӧ вӧлі толӧма лым, и ни ӧти морт кок туй эз тыдав тайӧ еджыд эрд вылас.
Сӧмын чавканъяс да ракаяс найӧ матыстчигӧн ещӧ на ыджыдджык шум лэптісны.
— Абу бур примета тайӧ, — этамында рака татчӧ чукӧрмӧма, — гарыштіс ямщик. — Абу-ӧ тані кутшӧмкӧ несчастье лоӧма?
Проклятӧй лэбачыд пыр жӧ сійӧс казялӧ.
Стражник кыв ни джын эз шу, пӧрччис пасьсӧ, а сы бӧрын и плащсӧ, медым лӧсьыдджык вӧлі кавшасьны кырта йылӧ.
Ямщик чегис кык бедь да сідзи, ӧта-мӧдлы отсасигтырйи, найӧ муртса-муртса вермисны кайны вылысса площадка вылӧ.
Рака чукӧр кравзігтыр кытшлаліс на весьтын, быттьӧ кӧсйис наысь дорйыны ассьыс добычасӧ.
Пещераӧ пыран розьсӧ, кыдзи и тӧндзи, вӧлі тупкӧма кер помӧн да нитшкӧн сюялӧма, сӧмын вевдор помас ичӧтик щель пыр петыштіс тшын.
Керсӧ вештыштісны да пырисны.
Пещераын вӧлі пемыд да лӧнь.
Недыр мысти налӧн синъяс велалісны пемыдӧ да кутісны аддзыны пещера шӧрысь кутшӧмкӧ сьӧдов чукӧр.
Тайӧ вӧліны чиганъяс — гудитчӧмаӧсь ӧти чукӧрӧ, нитшкӧн да кӧръясӧн вевттьысьӧмаӧсь да, тыдалӧ, некымын лун сайын нин кулӧмаӧсь.
Ваймысь бипурйын век на тшынасьыштіс медбӧръя кер.
Мый вӧсна найӧ кулісны?
Тшыгйысь?
Кӧдзыдысь?
Али нӧ, гашкӧ, чукӧрмӧм тшынсьыс кольмисны?
Шойясныс налӧн вӧліны лӧзӧсь, турдӧмаӧсь, кынмӧмаӧсь.
Но грудасӧ паськӧдігӧн стражник аддзис, мый пӧрысь чиган улын эз нин вӧв вӧчтӧм вӧв куыс, код вылын вӧлі сійӧ узьлӧ; тайӧ кучикыслӧн ичӧтик лестукъяс кольӧмаӧсь... челядь киясын...
Стражник да сылӧн ямщик дыр сулалісны кулӧм йӧз дорын: чӧла, измӧмаяс моз; налысь сьӧлӧмъяссӧ шымыртісны полӧм да жалитӧм.
Душааныс налӧн, гашкӧ, вуджӧртлісны сійӧ страшнӧй серпасъясыс, кыдзи тайӧ шудтӧм кулысьясыс уна лун да вой чӧж мучитчисны, кыдзи бӧрдісны да ойзісны челядьяс, аддзисны старикъяслысь матӧвоӧмсӧ да маитчӧмсӧ, быдса саридз нужда, шог да страданиеяс, — ставсьыс кольӧма со сӧмын этайӧ вӧрзьӧдчытӧм, ӧти ёкмыльӧ гартчӧм шой чукӧрыс...
Чӧла да сьӧкыд думъясӧн петісны пещераысь стражник да ямщик ывла вылӧ, тыртісны пещераӧ пыран розьсӧ, медым не лэдзны шойяс дорӧ лэбачьясӧс.
И кор найӧ бӧр пуксисны доддьӧ, ямщик пернапасасис да, кырталань чужӧмнас бергӧдчӧмӧн, кутіс шӧпкӧдны молитва.
Сэк коста стражник думсьыс заводитіс составляйтны лоӧмтор йылысь рапорт.
Нагуевичи, 1882-ӧд вося июль.
Переработайтӧма 1887 воын.
{Франко И. (комиӧдіс Фёдоров Г. А.) @ Сир @ висьт @ Иван Франко. Рассказъяс @ 1954 @ Лб. 172‒181.}
СИР
Вадорса кустъяс пӧвстын, ваӧдз копыртчӧм нюдз бадь увъяс улын куйлӧ ыджыд сир.
Сійӧ узьӧ.
И узигтырйиыс надзӧникӧн восьтӧ вомсӧ да нёкчимъяс пырыс лэдзӧ васӧ.
Небыд няйт вылӧ рушкусӧ пуктӧмӧн куйлігмозыс сійӧ кокньыдика вӧрӧдышталӧ гӧрдоват рӧма бордъяссӧ да бӧжсӧ.
Синъясыс сылӧн восьсаӧсь, но нинӧм оз аддзыны.
Сійӧ узьӧ бедь моз нюжӧдчӧмӧн, и чери юр вемтіыс кокни кымӧрторъяс моз прӧйдитӧны гудыр вӧтъяс.
Со сы мӧвпъясын здук кежлӧ петкӧдчыліс тӧрытъя сын.
Мудер чӧртыд!
Кутшӧм бура кыйӧдіс сійӧс васа турунъяс пӧвстын!
Но дзикӧдз дзебсис.
Ӧд сійӧ эз аддзыв сирӧс.
Тшӧтшыд нырнас парсасигтыр сійӧ дзик нин матыстчыліс сир дінӧдз...
И сир друг уськӧдчис сы вылӧ, да мый сыысь тӧлкыс?
Ӧтиторйӧн сійӧ торксис.
Сыныс сы вом серти, вӧлӧмкӧ, неуна ыджыдджык.
Сирлы сӧмын здук кежлӧ пиньяс костас веськавліс сылӧн юрыс.
Но сійӧ жӧ здукнас сын ӧтарӧ-мӧдарӧ швачкерис бӧжнас, чорыда сійӧн кучкис ваас, да сы бӧрын, кор сирлы юрнас тувкис кынӧмас, уйкнитіс кокора улӧ.
Вот чӧртыд!
Узигтырйиыс ыджыд сир скӧра вӧрӧдыштіс кынӧмбердса плавникъяснас да дюймджын мында вешйыштіс водзлань.
Сэки сійӧ нырнас зурасис увторйӧ да садьмис.
Черияс аддзылӧмторсӧ асланыс юрын кутны сэтшӧм крепыда оз вермыны, кыдзи ми.
Садьмӧм бӧрас сир эз нин помнит, мый сійӧ вӧталіс.
Места вывсьыс вӧрзьытӧг сійӧ синъяссӧ веськӧдіс вомынлань.
Мый сэтысь кылӧ?
Эз-ӧ пет кыйсьыны проклятӧй вурд?
Вурд йылысь мӧвпалігӧн сирлӧн кутісны дрӧжжитны мышвывса бордъясыс.
Сэні, мыш вылас, доймис на сылӧн вурд пиньясӧн вӧчӧм ранаыс.
Сир стӧча оз нин помнит, кор сійӧ вӧлі — сылӧн паметьыс тӧрытъя лунысь ылӧдзджык оз судз, — но вурдысь полӧм — тайӧ сылӧн абу талунъя либӧ тӧрытъя впечатление, а нэмӧвӧйся традиция, коді сыкӧд аскӧдыс ӧтлаын чужӧ свет вылас мам пӧксьыс.
Тайӧ полӧмнас сир чужӧ и олӧ.
Тайӧ полӧмыс олігчӧжыс вӧтлысьӧ сы бӧрся да оз вешйыв сы дінысь ни лунын, ни войын.
Правда, луннас тайӧ врагыс абу ёна страшнӧй, луннас вурдлы аслыс лоӧ дзебсясьны мукӧдысь, вынаджык врагъясысь, та вӧсна сирыд луннас ваын — власьтсӧ кутысьыс.
Но войнас!
Войнас сир узьӧ, а вурд гуляйтӧ.
И вот уна сюрс вояс чӧж, поколениеысь поколениеӧ, сирлӧн чӧжсьӧ мудрость, кыдзи эськӧ видзны асьсӧ вурдысь войся кадӧ.
И кӧть эськӧ сир зэв ёна радейтӧ паськыд вомынаинъяс, джуджыд йиръяс, век жӧ вой кежлӧ сылы быть лоӧ мунны вадорланьӧ, дзебсьыны вӧйӧм увъяс да мукӧд лӧпъяс пӧвстӧ, корсьны сэтшӧм сайӧдӧм местаяс, кытысь эськӧ вурд эз вермы казявны сійӧс, эз вермы виччысьтӧг уськӧдчыны сы вылӧ да кватитны аслас лапаясӧн, а ковмис эськӧ писькӧдчыны сир дорӧ шумӧн-гамӧн — и садьмӧдны, и повзьӧдны ассьыс жертвасӧ.
Вӧрзьытӧг куйлӧ сир аслас небыд ложаас, кодӧс сайӧдӧма синсьӧм бадь увъясӧн.
Йирын лӧнь.
Шонді муртса-муртса петіс да зарни лучьяснас вевттис ва веркӧссӧ буретш ты шӧрӧдыс, но вуджӧр сайын вӧлі сійӧ вадорыс, кӧні куйліс сир.
Кӧдзыд васянь кыпӧдчӧ кокньыдик дзор ру.
Зэв ньӧжйӧ визувтӧ йирын рӧмпӧштан кодь шыльыд ваыс.
Некӧн нинӧмтор эз вӧрзьышт. Шынитӧв. Дзик нинӧм оз дзуг валысь покойсӧ.
Арпиян, кодъяс луннас уна сюрса чукӧрӧн шӧйтӧны ва веркӧсӧд да быд секундаын чургӧдӧны сынӧдӧ ассьыныс зэв ичӧтик ныръяссӧ, ӧні узьӧны на асланыс гуся местаясын.
Со сэні, веськыда сир улын, сёйӧд ва пыдӧсас вугралӧны кыз рушкуа гуринаяс, дзонь чукӧр.
Найӧ куйлӧны ӧта-мӧд дорас, кызӧсь да мичаӧсь, быттьӧ курӧгпиян.
Найӧс аддзӧм бӧрын сир паськыдджыка паськӧдӧ вомсӧ.
Чӧскыдӧсь, чӧртъясыд, нинӧм шуны!
Но сылы завтракайтны водз на.
Ваыс ещӧ кӧдзыд на, рушку пытшкын кылісны тӧрытъя кельчияслӧн колясъясыс — кӧдзыд ва надзмӧдӧ сёян переваривайтӧмсӧ.
И век жӧ тайӧ дзик мыжтӧм, кызіник да дышиник гуринаяс вылӧ видзӧдӧмысь кыпыда кутіс ворсны сирлӧн сьӧлӧмыс.
Кутшӧм муса ловъя ловъяс!
Сы пытшкын чужис сентиментальность.
Гуринапиянӧс сир радейтӧ сьӧлӧмсяньыс да нежнӧя, оз омӧльджыка сы дорысь, кыдзи баринъяс радейтӧны ассьыныс крепостнӧйясӧс.
Ӧні, кор сійӧ абу на тшыг, дась на пиысь кӧть кодӧс, а то и ставнысӧ ӧтлаын, нежнӧя топӧдыштлыны аслас сьӧлӧм бердӧ.
Сӧмын мед сетчисны эськӧ!
Но, абу тай сідз!
Тайӧ йӧюкъясыс полӧны сыысь, оз эскыны сылы, и сирлы быть лоӧ мудеритны, гусьӧникӧн кыссьыны на дорӧ, вынӧн сувтӧдны найӧс, кор пышйӧны.
А сы вӧсна мый сирлӧн киясыс абуӧсь, сӧмын вом пытшкын пиньяс, то зэв частӧ тайӧ коньӧр гуринапияныс, сылӧн радейтӧмӧн тыр сьӧлӧм бердӧ пыдди веськалӧны тшыг рушку пытшкас.
Ак, кутшӧм абу лӧсьыд да шог тайӧ!
Но ӧд таысь сир абу мыжа.
Сійӧ сідзи радейтӧ тайӧ коньӧр, бур сьӧлӧма, кызіник гуринапиянсӧ, а радейтӧмыс кӧ ӧтчыд шымыртлас сирлысь сьӧлӧмсӧ, сійӧ кольӧ некор венны позьтӧмӧн.
Нинӧм сыкӧд он вӧч.
Друг — чӧвлӧй!
мыйкӧ сёлькнитыштіс ваас.
Паськаліс кокньыдик гы да гильӧдыштіс сирлысь бокъяссӧ.
Мый сэтшӧмыс?
Сир оз вӧрзьы места вывсьыс, но кывзысьӧ.
Унзільыс сылысь телӧсӧ эз на дзикӧдз лэдз аслас сывъясысь.
Мый сійӧ валъялӧ ваас?
Тайӧ абу вурд.
О, вурдлысь шыалӧмсӧ сійӧ тӧдӧ!
Вурдыд ваын уялӧ виччысьтӧг, шумӧн, а сэсся сунӧ да дзикӧдз вошӧ, — абу, сэні мыйкӧ мӧдтор.
Сир, юрсӧ йирланьӧ бергӧдӧмӧн, век на куйлӧ ас места вылас, но нинӧм оз аддзы.
abu
Дугдіс сёлькакывны, сӧмын валӧн веркӧсыс век на кӧрласис; кокньыдик гыяс котӧртӧны ӧти бӧрся мӧд да надзӧникӧн гильӧдӧны сирлысь бокъяссӧ да сьӧма небыдик кынӧмсӧ.
Гильӧдӧны, унмовсьӧдӧны сійӧс, и сир быттьӧкӧ выльысь унмовсьӧ.
Кыдзсюрӧ нюглясьӧм увъясӧн, ичӧтик мыръясӧн да вужъясӧн сайӧдӧм аслас гуся местаын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ безопасностьын.
Кутшӧм враг сійӧс аддзас татысь?
Коді сы дорӧ писькӧдчас?
Коді вермас думыштны, мый сійӧ тані?
А со сыкӧд орччӧн оз мӧй куйлы бадьлӧн кыз увйыс, сэтшӧм жӧ руд, сэтшӧм жӧ нильӧг, сы вӧсна мый сійӧ вевттьысьӧма ва нитшкӧн, сэтшӧм жӧ веськыд да ёсь йыла, кутшӧм и сир?
Кымынысь нин тайӧ беддьыс, кодӧс татчӧ вайис тувсов ытва, вӧлі сирлӧн медся бур сайӧдысьӧн.
Ылісянь кӧ видзӧдлыны — вадорын кык бедь куйлӧны.
Весиг пӧрысь чери кыйысь Сарабрин кыкысь нин ылавліс тайӧ мудерторнас.
Ӧтчыд, юысь дыр да весьшӧрӧ корсьысьӧмла мудзӧм бӧрын, сійӧ буретш таті прӧйдитігӧн да тайӧ кык бедьсӧ казялӧм мысти, скӧра зургис наӧ зібнас да броткыштіс:
— Вот ещӧ! Но, веськыд пӧрйӧг, а абу бедь —
дзик сир кодь!
И кутшӧма сійӧ маитчис, кор тайӧ «пӧрйӧгыс», а эз «беддьыс», муртса сыӧ зібйӧн инмӧдчӧм мысти, ыджыд вынӧн кучкис бӧжнас да, кытшӧ кусыньтчылӧм бӧрын, ньӧв моз уйкнитіс водзӧ, арӧса кӧчанлӧн кодь вынӧн зургис сылы кынӧмас и, ещӧ ӧтчыд бӧжнас швачнитӧм бӧрын, бергӧдчис да воши йир пыдӧсӧ.
— Тьфу, бесыс мед нуас тэнӧ! — ропкис Сарабрин. — Вот тэныд и на!
Да тайӧ жӧ и збыльысь сир вӧлӧма, чӧртыс эськӧ мед сійӧс босьтіс!
Сідз, сідз, сідз.
А ме, йӧй моз, ещӧ и сылы нырас зібйӧн инмӧді, а сакӧс пельпом вылын кута.
Но, эм-ӧ ещӧ кодкӧ?
Ас вӧляӧн ыджыд сирӧс киясысь лэдзны!
Пӧрысь Сарабрин кокниа вермис асьсӧ бурӧдны:
сы кодь йӧюкъясыс, кыдзи сійӧ, вӧліны и эмӧсь свет вылас ёна унджык сыӧн чайтӧм дорысь.
Со кӧть босьтны Антошкаӧс, Сарабринлысь жӧ писӧ.
Зонмыс абу нин ичӧт, мӧдӧд во пастухӧн уджалӧ.
Кажитчӧ эськӧ, и вемыс юрас эм.
А тайӧ жӧ сирыскӧд мый сылӧн артмис?
Сӧмын на недель сайын батьыс босьтіс сійӧс чери кыйны.
— Мунам, Антошка, — зэв ыджыд общественнӧй пӧскӧтина мӧдар помысь ас дінӧ корӧм бӧрын сійӧ шуис пиыслы.
— Со сэні, Горбачевскӧй йирын, эм зэв ыджыд сир.
Ме сійӧс кыдзкӧ ӧтчыд муртса эг сакышт да повзи, медым, мися, сакыс эз ор.
(Старик пӧръяліс:
сылы вӧлі яндзим висьтавнысӧ, мый сійӧ ачыс сирсӧ примитіс бедь пыдди).
Та вӧсна сьӧрысь ме босьті кӧвтым.
Мун, пӧрччысь!
Кӧвтыштам кыкысь кымын, и, тӧдӧмысь, сирыс лоӧ миян киын.
Антошка эз окотапырысь кывзысь батьыслысь.
— Ваыс кӧдзыд! — шуис сійӧ.
— Кытысь сійӧ босьтчис кӧдзыдыс!
Видзӧд, кыдзи пӧжӧ шондіыс!
Ваыс — быттьӧ пӧсь улльӧв.
— Джуджыд сэті...
— Эн пов!
Тэ кутан мунны вадор пӧлӧныс, а ме — кыті джуджыдджык.
Медбӧрын, том морт пӧрччысис.
Пырисны ваӧ, кыскисны ӧти тӧня — сир абу; кӧвтыштісны мӧдысь — абу.
Быд кӧвтыштігӧн пырӧны век пыдӧджык, а батьыс ӧтарӧ шӧпкӧдӧ, велӧдӧ писӧ:
— Виччысьӧмӧн, пиукӧй!
Бура видзӧд!
Со таті, этайӧ куст увсӧ кӧвтыштам.
Сійӧ тані.
Кыдзи сӧмын шедас кӧвтымӧ, пырысьтӧм-пыр жӧ лэпты асладортӧ!
— Ладнӧ, батьӧ, — шуӧ пиыс, а аслас пиньясыс таркакылӧны не то кӧдзыдсьыс, не то вывті ёна виччысьӧмсьыс да полӧмсьыс, медым не лэдзны татшӧм ыджыд сирӧс.
Кытшалісны кустсӧ.
— Видзӧд, пиукӧй! — горӧдіс батьыс да зібнас кучкис увъяс костас.
А сир збыльысь вӧлі дзебсьӧма сійӧ куст улас.
Сійӧ казяліс чери кыйысьясӧс, аддзыліс, кыдзи найӧ пырисны ваӧ кӧвтымнас, но сы вӧсна мый делӧыс вӧлі пӧтӧса ӧбед бӧрын — сійӧ ньылыштіс вель ыджыд сынӧс, — сылы эз вӧв окота вӧрзьыны ас местасьыс.
Но зібйӧн ва вылӧ кучкӧм повзьӧдіс сійӧс, сир мыйвынсьыс уськӧдчис да юрнас зурасис кӧвтымӧ.
— Лэпты!
Лэпты! — горӧдіс батьыс.
— Сирыс шедіс!
Дерт жӧ, шедіс!
Том морт повзьӧмысла да кынмӧмысла шӧйӧвошис и, сы пыдди, медым улыс помсӧ кыпӧдны веськыдладорӧ, зонка кыпӧдіс сійӧс шуйгаладорӧ да татшӧм ногӧн паськыда восьтіс сирлы петан туйсӧ.
Сійӧ сӧмын ӧтчыд и песовтчыштліс, петкӧдліс пӧрысь Сарабринлы бӧжсӧ, а сэсся мун дай кут сійӧс.
А старик коли, быттьӧкӧ кулігкежлӧ лӧсьӧдчӧма.
— Но, Антошка, — шуис сійӧ, — ме чайтлі, мый кор кула, сэки свет вылас оз сэсся ло медся йӧй мортыс.
А ӧні аддза, мый ас бӧрын коля ещӧ ыджыдджык йӧйӧс.
— Да ме жӧ шулі... — бурысь да коньӧрлӧн кодь гӧлӧсӧн шыасис Антошка.
И кыкнанныс, кӧдзыдысла да волнуйтчӧмысла дрӧжжитігтыр, петісны ваысь.
Сир эз тырвыйӧ донъяв тайӧ лоӧмторйыслысь став важностьсӧ.
Сылӧн чери юр вемыс уна важся традицияяс вӧсна ёнджыка да дырджык кутіс ас пытшкас вурдысь полӧм, но не мортысь полӧм
и, дерт, чери кыйысьясысь пышйӧм бӧрын сійӧ и думыштнысӧ эз куж, кутшӧм матын вӧлі сылӧн смертьыс.
Эз думышт сійӧ тайӧ случай йылысь и ӧні.
Ваыс ещӧ кӧдзыд на вӧлі, желудок сёянсӧ пуис дыша.
И сійӧ, кокньыдика валъялӧм вылӧ внимание сеттӧг, коді кыліс сылӧн ыліса чукыльтанінсянь, куйліс, не то вугралігтыр, не то вугралігмозыс мечтайтігтыр.
Мый йылысь мечтайтіс сійӧ?
Буракӧ, сы йылысь, кыдзи сійӧ завтракайтігас ньылыштас со эсійӧ гуринаяссӧ, кодъяс сэтшӧм идиллическӧй настроениеӧн куйлісны ӧні неыджыд вабергач пыдӧсын, веськыда сы син водзын.
А ӧбед дырйи, кор шонтыштас шонді, шоналыштас ваыс да зэв ёна кутас сюмавны кынӧмыс, сійӧ обязательнӧ кыяс сынӧс, кызъяс, тшӧтшыд нырвомаяс да ваын вильшасьысьяс пиысь ӧтиӧс, кодъяс, быдпӧлӧс нидзувъясӧс польтчытӧдзыс жӧритӧм бӧрын, кыпӧдчӧны ва веркӧсӧ да, асланыс пышнӧй гӧрд бордъясӧн ошйысигтыр, гуляйтӧны шонді лэччытӧдз да ас бӧрсяыс новлӧдлӧны йӧй челядьлысь — арпиянлысь — быдса чукӧр.
Мый кӧть сэні эз вӧв, а талун сійӧ обязательнӧ на пиысь ӧтиӧс ньылыштас!
И талун сійӧ оз нин ло сэтшӧм йӧйӧн, кыдзи тӧрыт, оз уськӧдчы медся ыджыд вылас, эсійӧ кыз рушкуа вылас, коді порсьпи ыджда.
Чӧрт сыкӧд, пӧрысь выжывкӧд!
Мед сійӧ лоӧ Сарабринлы.
Сійӧ бӧръяс аслыс кодӧскӧ ичӧтджыкӧс.
Тайӧ тыас найӧ тырмымӧн.
Правда, ӧні найӧ, весьшӧрӧ нянь сёйысьясыс, оз тыдавны!
Ӧні найӧ узьӧны гуся местаясын, вужляяс улын да йирпыдӧсса джуджыд сёй гуранъясын.
Найӧс сэтысь оз аддзыны ни вурдъяс, ни сиръяс.
Но мед сӧмын шонтыштас шондіыс, найӧ, кыдзи миленькӧйяс, ставныс петасны асланыс гуранъясысь, а сэки видзӧдлам!..
Ак, кутшӧм лӧсьыд сирлӧн мечтаясыс!
abu
Сійӧ минутас, кор сир тадзи лӧсьӧдчис лун кежлӧ, ми аддзим сійӧс.
Асывнас ми ёрткӧд петім чери кыйны.
Тӧрыт ми аддзылім, кыдзи зэв ыджыд сир бузнитчыліс сын бӧрся вотчигтыр, и миян чужис Горбачев йир йылысь асланым план.
Со и ми петім водзджык, тӧдім, мый тайӧ кадас — вӧлі сизимӧд час — сиръяс ещӧ узьӧны на вадорын, да надейтчим, мый найӧс суам на узянінас.
Правда, ваыс вӧлі кӧдзыд на, но тайӧ миянӧс эз беспокоит.
Неыджыд кӧвтым шумтӧг паськӧдӧм бӧрын ми кутім пырны йирлӧн медся джуджыдінас. Та дырйи ми эгӧ торйӧдчӧй вадорысь, коді вевттьысьӧма бадьлӧн сука быдмысь кустъясӧн, и зілим кыдзи позьӧ этшаджык вӧчны шум да бузӧдчыны ваын.
Миян труд эз вош весьшӧрӧ.
Пӧшти быд куст улысь ми кӧлыштлім то сынӧс, то ёкышӧс, то кельчиӧс, кодъяс кӧвтымын кык-куимысь песовтчӧм бӧрын веськавлісны миян мешӧкӧ.
Но ыджыд сир эз вӧв.
Кымын ылӧ йирлань, сымын джуджыд кутіс лоны.
Ми тӧдім, мый сэні вадоръясыс матыстчылӧны ӧта-мӧдныскӧд да артмӧдлӧны мыйкӧ сос кодьӧс, кодӧс кытшалӧма быд боксянь зэв гырысь вербаясӧн, джудждаыс сэні пӧшти кык метр сайӧ.
Сэтчӧ миянлы не пырны, и миянӧн аддзылӧм сир кӧ узьӧ сэні, то сылы миянсянь лёк оз ло.
Но век ми надзӧникӧн мунім водзӧ, кытчӧдз дзикӧдз эз джудждаммы.
— Со сійӧ!
Со сійӧ! — ас местаас ланьтӧмӧн да сирлань юрнас довкйӧдлігтырйи вашкӧдіс менам ёртӧй.
Ме сирӧс аддзи сыкӧд пӧшти ӧттшӧтш.
— Вадорланьыс кӧлышт!
Дзик вадорланьыс, — вашниті ме ёртлы.
Кымынкӧ секунда мысти миян кӧвтым синсьӧм мегырӧн моз шымыртіс сійӧ кустсӧ, код улын куйліс сир.
Правда, увъяс вӧсна, кодъяс чурвидзисны ваас, сьӧкыд вӧлі кустсӧ босьтны кыдзи колӧ и, кӧвтымнымӧс ваӧ лэдзӧм бӧрын, ми ещӧ мыйкӧ дыра лӧсьӧдлім сійӧс, медым удобнӧджык вӧлі лэптыны.
Тайӧ жӧ кадас ме эг вештыв синъясӧс сир вылысь.
Сир сідзжӧ аддзис менӧ, сы вӧсна мый сійӧ, места вывсьыс вӧрзьывтӧг, друг кутіс вӧрӧдны рушкуувса бордъяссӧ, быттьӧкӧ лӧсьӧдчис чеччыштны.
— Бура сулалан? — юалі ме ёртлысь.
— Бура!
Зібнад гудрав васӧ!
Но сир эз виччысь ва гудралӧм.
Миянлысь гӧлӧсъяс кылӧм бӧрын сійӧ ньӧв моз уськӧдчис ме вылӧ.
Месянь вадорӧдз восьса местаыс вӧлі вель на ыджыд, кыті визув вӧснаыс тупкыны эз вӧв позяна.
Таті и кӧсйис уйкнитны сійӧ, кыдзи, буракӧ, не ӧтчыдысь нин пышйывліс мукӧд чери кыйысьясысь.
Но ме вӧлі дась сылӧн тайӧ лӧсьӧдчӧм кежлас.
Зібйӧн ёна кучкӧмӧн ме потши сылысь туйсӧ да сылы быть лои песовтчыны шуйгаладорӧ.
Сӧмын югнитліс ме водзын паськыд бӧжнас да воши джуджыдінас.
Но ме эг тӧждысь:
ме тӧді, мый сійӧ татысь оз мун, оз пышйы миянысь.
Ещӧ ӧтчыд кучки зібйӧн — и сир мыйвынсьыс пласькысис кӧвтым пытшкын.
— Вывлань!
Кӧвтымлӧн улысыс кыптіс вывлань, шӧрыс сылӧн ӧшйис да вӧчис ыджыд мешӧк, и сы пытшкын, кыдзи кузь да векньыдик клеткаын, пессис сир.
— Бӧрлань!
Бӧрлань!
Ляпкыдінас! — горӧді ме ёртлы
и, ва весьтын кӧвтымлысь доръяссӧ осторожнӧя кутігтырйи, ми надзӧникӧн петім ляпкыд местаӧ.
— Ой!
Эз-ӧ нин пышйы сійӧ? — повзьӧмӧн юаліс менам ёртӧй. — Мыйкӧ сійӧ ньӧти оз вӧр.
Ми кыским кӧвтымнымӧс вадорлань да ӧдйӧ кыпӧдім сійӧс ставнас ва весьтӧ.
Кӧвтым пыр еджыднас дзирдаліс сирлӧн паськыд, кыз кынӧмыс.
— А, видза олан, кума! — радпырысь горӧдім ми. — Корам матӧджык!
Сир кутіс вийсьыны кӧвтым пытшкын, но тайӧ вӧлі нин весьшӧрӧ.
Ме сійӧс кватиті кыкнан киӧн, медым сир эз косяв кӧвтымнымӧс, ёртӧй чукӧртіс кӧвтымлысь помъяссӧ, и минут мысти ми кыкнанным вӧлім вадорынӧсь.
— А, бур лун, кумушка!
Со ми кӧні тіянкӧд паныдасим!
Сир мыйвынсьыс вийсис турун пытшкын, а ми пасьтасим кос паськӧмӧн.
1899
{Карпенко Г. В. (комиӧдіс Попов В. М.) @ Куим звӧнок @ повесьт @ Г. Карпенко. Куим звӧнок @ 1964 @ Лб. 3‒147.}
Карпенко Галина Владимировна
Три звонка
ПРӦСТӦ СІДЗ
Кутшӧм гораа зымӧдӧны башмакъяс!
Выль керка пос кузя котӧртӧ детинка.
Там-тра-та-там!
Детинка зэв ёна тэрмасьӧ.
Сійӧ чеччалӧ пос тшупӧдъяс вомӧн да башмакъяснас стучитӧ сідзи, быттьӧ брунакылӧ барабан: там-тра-та-там!
Кытчӧ сійӧ татшӧм водзсӧ?
Школаӧ.
Ӧти площадка вылын детинка сувтовкерис да тэрмасьӧмӧн звӧнитіс сизимӧд номера патераӧ.
Тайӧ патераас, гашкӧ, олӧ сылӧн ёртыс?
Оз, сійӧ оз тӧд, коді сэні олӧ.
А мыйла нӧ сійӧ звӧнитіс?
Мыйла?
Прӧстӧ сідз.
Звӧнитіс и пышйис.
Тайӧ мый на!
Вот водзті, кор на детинкаыс овліс важ керкаын, школаӧ мунігас сійӧ вевъявліс звӧнитны куим и весиг нёль патераӧ.
Звӧнитас да ещӧ кывзыштас уліас, кыдзи вевдорас швачкакылӧны ӧдзӧсъяс да видчӧны олысьясыс:
Буракӧ, бара детинкаяс звӧнитісны!
Мустӧмъяс!
А сійӧ абу нин, сійӧс некод эз и аддзыв.
Там-тра-та-там!
Талун сійӧ ёна тэрмасьӧ.
Со и медбӧръя пос тшупӧд.
Там-там!..
Вевдор площадка вылын воссис ӧдзӧс, но некод нинӧм йылысь эз юав, сӧмын швачмуніс ӧдзӧсыс да пӧдлассис.
ПУ ЛАП ЛИ-ЧИ
Мыйӧн сӧмын тайӧ асылас Шура восьтіс синсӧ, то аддзис — сылӧн вольпаськӧд орччӧн пызан вылын куйліс тешкодь кольяса ув.
Шура инмӧдчыліс налӧн чорыдкодь кышӧ да кыскыштіс нырнас ас пытшкас чӧскыд, сылы тӧдтӧм дук.
Тайӧ ли-чи — кольяса виноград; сійӧ быдмӧ ылын океан сайын, кӧні некор оз овлы тӧв и сэні вӧ гӧгӧр чӧж жар гожӧм.
Шумтӧг восьлавны зілигтыр Шура кытшовтіс улӧс, код вылын ӧшаліс лӧз морскӧй китель.
Колӧ видзчысьӧмӧнджык, медым не садьмӧдны Дима дядьсӧ. Сійӧ узьӧ орччӧн, пӧдлыштӧм ӧдзӧс саяс.
— Тэ тані лӧньджыка, — удж вылас муніг шуис батьыс.
— Ладнӧ, ме кута надзӧнджык, — кӧсйысис Шура.
И ӧні сійӧ гудралӧ чашкаын сакар да зільӧ не клёнгыны паньнас.
Узигас Дима дядь шкоргӧ.
Узьӧ сійӧ чорыда.
И, буракӧ, вермас узьны быдса лун.
Тані шензьӧданаыс нинӧм абу.
«Плавайтны океан пасьта, да ещӧ аслыд веськӧдлыны корабльӧн, — мудзан», — мӧвпаліс Шура.
Сійӧ пӧлялӧ блюдъяс, медым регыдджык кӧдзаліс пӧсь чайыс.
Талун Шура радпырысь эськӧ эз мун школаӧ.
Кокни ӧмӧй мунны Дима дядь дорсьыс, кодӧс эз аддзыв быдса во?
Батьыс эськӧ и шуис, мый Дима ӧні воис дыр кежлӧ, но тадзи жӧ вӧлі и во сайын.
«Ме ӧні гортӧ, гашкӧ, вермас лоны, дзикӧдз кежлӧ», — шуис сэки Дима дядь.
Но коли кык тӧлысь, сійӧ муніс аслас портӧ, ёртъясыс дінӧ, и ковмис сы бӧрся мӧдӧдны чемодансӧ.
Сы вӧсна мый сійӧ ыстіс телеграмма:
БАРА МУНА САРИДЗӦ ДЗОНЬВИДЗА
ДИМА.
«Дзоньвидза! — чемоданӧ кӧлуй тэчиг скӧраліс батьыс.
— Тӧда ме тэнсьыд «дзоньвидзалунтӧ»!» — и сюйис чемоданӧ лекарство, кодӧс Дималы сетіс врач.
И со дядьыс бара гортас.
Тӧрыт Шура эз вевъяв сыкӧд сёрнитыштны — сэтшӧм нимкодь быдӧнлы вӧлі аддзысигас, мый сёрнитнысӧ некор вӧлі.
И сійӧ немтор эз висьтав.
Но талун луныс сэтшӧм!..
abu
Тӧдӧмысь, светвывса ни ӧти школьник оз окотит кольччыны гортас.
Весиг Дима дядь тӧрыт шуис:
— Ме кӧ эськӧ вӧлі во ветымынӧн томджык, чеччалігтыр эськӧ котӧрті школаӧ.
Шура ещӧ ӧтчыд видлалӧ ассьыс школаӧ ветлан сумкасӧ.
Быттьӧкӧ ставыс местаын: небӧгъяс, тетрадьяс, перӧ, ручка, карандаш.
Но сійӧ оз тэрмась.
Водз на, кадыс эм сылӧн.
— Кытысь тэ воин, ли-чи?
Шура инмӧдчыліс тӧдтӧм пу лап дорӧ.
Сэсся видлаліс дядьыслӧн китель соскӧ вурӧм зарни кизьысь якӧрсӧ.
Китель зепсьыс чурвидзис кучик футляр.
«Сылӧн вӧлі мӧд пӧлӧс, — дум вылас уси Шуралы. — Буракӧ, важсӧ воштӧма.
Либӧ выль ӧчки ӧні сылӧн?»
Шура босьтіс ассьыс туфлисӧ, чулки кежсьыс муніс коридорӧ да сэні пасьтасис.
Сэсся сійӧ матыстчис тувйын ӧшалысь шынель дорӧ.
Шура топӧдчис сы бердӧ чужӧмнас.
Сьӧд шынель, кодӧс мыськӧмны зэръяс да косьтӧмны став тӧвъясыс, кодъяс пӧльтӧны му шар веркӧсын быд боксянь.
— Зюйд-вест, норд-ост, — вашкӧдӧ Шура.
И друг зилькнитіс гораа звӧнок.
— Коді тайӧ? — юаліс Дима дядь.
Сійӧ садьмис.
Шура котӧртіс ӧдзӧс дорӧ, восьтіс сійӧс.
Но пос вылын некод эз вӧв.
«Коді нӧ эськӧ тайӧ?» — дзоръялігтыр мӧвпаліс Шура.
А детинка восьлаліс нин улича кузя.
Сійӧ муніс выль, сылы тӧдтӧм на школаӧ.
Кодлы ковмывліс вуджны ӧти школаысь мӧдӧ, сійӧ тӧдӧ, мый тайӧс вӧчны абу кокни.
Пӧшти быдӧнлы жаль важ школаыд.
Кӧть кутшӧм збоя асьтӧ эн кут, а выль школаӧ мунігад абу сэтшӧм долыд сьӧлӧм вылад.
Кутшӧм парта сайын сійӧ кутас пукавны?
Кутасны-ӧ выль велӧдысьяс видзӧдны кӧдзыда, тшӧтитчыны сы вылӧ?
Кутшӧм ёртъяскӧд сійӧ паныдасяс выль школаын?
Башмакъяснас гораа зымӧдіг детинка восьлаліс улича кузя.
ТАЛУНЫС КӦ ЭСЬКӦ ЭЗ ВӦВ ТАЛУН...
— Коді тайӧ сэні? — юаліс Дима дядь, кор Шура бӧр локтіс жырйӧ.
— Узь, узь, некод сэні абу.
Шура пуктіс сы вольпась дінӧ турунвиж рӧма шоныд тяпи.
Шуралӧн батьыс шуӧ тайӧ тяписӧ крокодиллӧн тяпиӧн.
— Аттьӧ, — шуис Дима дядьыс.
Сійӧ дзикӧдз нин садьмис да видзӧдіс Шура вылӧ. — Но, велӧдчысь, мунны кӧсъян?
— Водз на, — вочавидзис Шура. — Гашкӧ, чай тэныд вайны?
— Оз ков, Шурочка, — вочавидзис Дима. — Ме ещӧ кӧсъя ойбыртлыштны.
Дима кыскыштіс ас вылас эшкынсӧ да лӧсьыдджыка водіс.
— Сідзкӧ узь, — шуис Шура да кок чунь йылас петіс жырсьыс.
— Кыдзкӧ-мыйкӧ заводитла, — шуис сылы Дима, — сӧмын ӧдвакӧ унмовся.
Сідзкӧ, позьӧ на недыр сыкӧд олыштны.
И Шура бӧр локтіс.
— Тэ тӧдан, — синъяссӧ мудера читкыртӧмӧн шуис сылы Дима, — талуныс кӧ вӧлі эськӧ эз талун, а вит во сайын, сэки эськӧ ме пыркниті ас вылысь став унзільсӧ.
Чеччи эськӧ, мысси и муні колльӧдны тэнӧ, а ӧні тэ ыджыд нин, пӧжалуй, ӧбидитчан.
— Ме тэ вылӧ некор ог ӧбидитчы, сӧмын тэ тӧдан, мый витӧд классын велӧдчысьясӧс некод оз колльӧдлыв.
— Тӧда, — сӧгласитчис Дима.
Сійӧ видзӧдӧ Шура вылӧ, коді сулаліс рӧмпӧштан водзын да сылӧн щӧткаӧн шыльӧдіс ассьыс юрсисӧ, — тайӧ щӧткаыс сідз жӧ во чӧж эз вӧв гортын.
— Оз кывзысьны? — юаліс Дима.
— Оз кывзысьны, — сераліс сійӧ.
Шуралӧн юрсиыс пушыдіник.
Сійӧ зілис личкыны щӧтканас юрсисӧ — со тадзи, со этадзи, — но юрсиыс некыдзи эз кӧсйы шылявны.
— Гашкӧ, век жӧ колльӧдны выль школаад? — юаліс Дима ньӧти серавтӧг нин.
— Но мый тэ! — повзис Шура. — Ме ачым.
Сійӧ окаліс Дима дядьлысь бриттӧм, зурӧдчысь чужӧмсӧ да збоя петіс гортсьыс.
МУ ВЫЛЫН — АБУ ТӦЛЫСЬ ВЫЛЫН
Детинка — ті тӧданныд нин, кутшӧм детинка, — ветлысь-мунысьясӧс панъяліг, восьлаліс туй кузя сідзи, быттьӧ сійӧ сёрмӧ кытчӧкӧ.
Улича вуджанінын сійӧс чукӧстіс милиционер.
Милиционер пукаліс стеклӧысь вӧчӧм джуджыд будкаын да аддзыліс ставсӧ...
— Кытчӧ лэбан, гражданин школьник? — стрӧга юаліс сійӧ. — Тэ мый, он аддзы светофорсӧ?
Детинка збыльысь немтор эз аддзы, сійӧ лэбзис- муніс...
Кӧнкӧ вылын енэжас жургис самолёт, а кор енэжын жургӧ самолёт, не сӧмын сійӧ — и мукӧд детинкаяс оз вермыны спокойнӧя восьлавны му веркӧсті.
Кияссӧ лайнер самолёт моз паськыда шевгӧдӧмӧн детинка локтіс милиционерлӧн будка дорӧ.
Светофорын мигайтыштіс виж рӧма би, сэсся сійӧ лои турунвиж рӧмаӧн.
— Ӧні мун! — шуис милиционер.
— И синмыд мед бӧрад и водзад вӧлі: му веркӧсті, а он тӧлысь вывті ветлы.
Кияссӧ бокъяс бердас топӧдӧмӧн детинка мӧдіс вуджны туй вомӧн.
Моторъяснас жургигтыр машинаяс виччысисны, кор сійӧ тувччас кокнас туй мӧдар бокас, а самолёт енэжысь воши, сійӧ ни эз тыдав, ни эз кыв.
Школа ӧдзӧс вӧлі пӧдса.
Кажитчис, мый школаыс дзик тыртӧм и мый сэні некод на абу.
Тадзи кажитчис, но школаын вӧлі кӧзяйка — школаса уборщица.
Сійӧ талун кӧсйис, медым зыртӧм джоджъясыс югъялісны, и та вӧсна школаса ӧдзӧссӧ видзис иганаӧн.
Ӧдзӧсыссӧ игана, а часі стрелкаяс мунісны водзӧ циферблат кузяыс, и школаса уборщица неокотапырысь бергӧдіс ключсӧ.
Школа ӧдзӧс гурйыв воссис, порог дорын сулаліс детинка.
— Тэ мый сэтшӧм водз? — чуймис уборщица да кутіс ӧвтчыны сы вылӧ ветьӧкнас.
— Ме выль, — вочавидзис велӧдчысь.
— Тіянын эг на велӧдчыв, — висьталіс сійӧ да мӧдіс зіля чышкыны коксӧ резина коврикӧ, кӧть эськӧ улича вылас вӧлі дзик кос.
Овлӧ жӧ быдсяматорйыс свет вылас!
Уборщица не сӧмын лэдзис пырны велӧдчысьлы школаӧ —
сійӧ кайис сыкӧд мӧдӧд судтаӧ да петкӧдліс сылы витӧд «А» класс, кӧні сійӧ кутас велӧдчыны.
Тӧдчис, мый сылы ёна воис сьӧлӧм вылас тайӧ выль велӧдчысьыс.
Локтіс водз, тӧждысьӧ, тӧдӧмысь, и сэтшӧм лабутнӧя сёрнитӧ!
Детинка видзӧдліс стекляннӧй ӧдзӧс пыр.
Витӧд «А» классын вӧлі кыпыд и лӧнь.
Велӧдысьлӧн пызан вылас сулаліс ва тыра доз, кодӧс, буракӧ, лӧсьӧдӧма дзоридзьяслы.
Кор найӧ кутісны бӧр петны, уборщица петкӧдліс выль велӧдчысьлы школаса буфетсӧ.
— Ӧні мун гуляйтышт, — шуис уборщица.
Сійӧ эськӧ талун некодӧс эз лэдз школаӧ урчитӧм кадысь водз,
но тайӧ детинкаыс вӧлі выль велӧдчысь, а кодлы, кыдзи не школаса уборщицалы, тӧдны, мый сьӧлӧм вылас выль мортлӧн.
ШКОЛАӦ, ШКОЛАӦ!
Кианыс букетъясӧн школалань воалісны первой класса велӧдчысьяс.
Накӧд тшӧтш вӧліны батьясныс, мамъясныс да дедъясныс.
Букетъясыс вӧлі сы мында, мый тырмисны эськӧ ставнас найӧ школаса быд класслы дас букетӧн.
Чукӧрӧн кутісны воавны и верстьӧджык велӧдчысьяс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый дӧрӧм юрйывъясыс налӧн вӧліны лым кодь еджыдӧсь, а гачьясыс гладитӧмаӧсь, детинкаяс вӧліны кыдзи детинкаяс.
Ёрта-ёртсӧ торкалігтыр найӧ висьтавлісны, мый вермисны вӧчны да кутшӧмджык выльторъяс тӧдмалісны гожся каникулъяс дырйи.
И не кӧ сентябр первой лун, ӧткымынъяс на пиысь эськӧ вермасьыштісны, медым быдӧн вермисны аддзыны, кутшӧма ёнмисны налӧн мускулъясыс.
Но ставыс тайӧ налӧн водзын на.
А нывкаяс?
Тайӧ асылас нывкаяс вӧліны дзик мӧд кодьӧсь.
Найӧ кӧть и мунісны ӧтлаын, вӧлі тӧдчӧ, мый быдӧн на пиысь муніс быттьӧкӧ ӧтнасӧн.
Нывкаяс и сідз радейтӧны вӧччыны, но первойя велӧдчан лунӧ найӧ дзик мича аканьяс кодьӧсь.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый школаын и налӧнтӧг тырыс лоӧны дзоридзьяс, нывкаяс пиысь унаӧн сідз жӧ вайисны букетъяс.
Весиг ӧти детинка вайис дзоридзьяс.
Первойсӧ сійӧ кутіс букетсӧ увлань юрӧн.
А кор матыстчисны ёртъясыс, сійӧ лэдзис букетсӧ увлань да кутіс корӧсьӧс моз.
Сэсся гусьӧник пуктіс сійӧс бокӧ да дзикӧдз вунӧдіс сы йылысь.
Медбӧръяӧн школа дорӧ воалісны дасӧд класса велӧдчысьяс.
Найӧ озджык мунны велӧдчысьяс вылӧ.
Некодлӧн оз ӧшав пионерскӧй галстук, а ӧти детинка, кӧть и вӧлі сентябр первой лун, киас кутіс кусӧм папирос.
Дасӧд класса велӧдчысьяс сералісны, видзаасисны, тапкӧдісны ӧта-мӧдыслы пельпомъясас.
Первой класса велӧдчысьяс полӧмӧн видзӧдісны на вылӧ и эз на эскыны, мый ставныс найӧ, татшӧм верстьӧясыс да татшӧм ичӧтъясыс, кутасны велӧдчыны ӧти школаын.
Шура муніс тэрмасьтӧг.
Вот помасяс парксӧ вомӧналысь туйыс, и тыдовтчас выль школалӧн заборыс.
Кадыс кольӧ этша.
Но Шура мунӧ ещӧ надзӧнджык.
Сійӧс ордйӧ долыд чужӧма тӧдтӧм нывка.
Шура видзӧдӧ сы бӧрся.
Лоас-ӧ сылӧн пӧдруга выль школаын?
Мунны кӧ тасянь важ школаӧдз подӧн, то, буракӧ, воан сӧмын рытъядорыс, — мӧвпалӧ Шура.
Важ школаас Шуралӧн вӧлі пӧдруга — Настук.
Найӧ дружитісны сэні и ӧтлаын ветлывлісны пионерскӧй лагерӧ...
Туйыс помасьӧ...
Зэв бур эськӧ вӧлі, ӧні кӧ орччӧн восьлаліс Дима дядь.
Но витӧд класса велӧдчысьясӧс оз нин колльӧдны...
«КЫДЗИ ТЭНӦ ШУӦНЫ?»
Тайӧ кӧ эськӧ вӧлі важ школаын, Шура, тӧдӧмысь, топыда кутчысьӧмӧн важӧн нин бергаліс Настуккӧд сідзи жӧ, кыдзи бергаліс эсійӧ долыд чужӧма нывкаыс, коді панйис сійӧс паркын.
А тані сійӧ сулалӧ бокын, и сы вылӧ некод весиг оз видзӧдлы.
И друг кодлӧнкӧ шоныд ки пыдӧсъясыс тупкисны сылысь синъяссӧ.
— Тэ кутшӧм классӧ? — юаліс Шуралысь мышкас сулалысь нывка.
— Витӧд «А»-ӧ, — вочавидзис Шура.
И, синсӧ восьтӧм бӧрын, аддзис кыз кӧсаяса латшкӧсіник тушаа нывкаӧс, коді вӧлі зэв ёна мунӧ Настенька вылӧ.
— Нывкаяс!
Нывкаяс! — мӧдіс горзыны сійӧ.
— Татчӧ локтӧй, со миян выль велӧдчысь!
И Шура гӧгӧр пыр жӧ артмис кытш.
— Кыдзи тэнӧ шуӧны? — юаліс сійӧ нывкаыс, коді панйис Шураӧс паркын.
— Энлӧй, нывкаяс, — шуис мӧд. — Ми ӧні жӧ тӧдмалам...
— Тэ А. Проценко! — горӧдіс коймӧд.
— Тэ Аня? Ада! Алёнушка? — бӧрйӧдлісны нывкаяс.
— Абу, абу, — на бӧрысь шуаліс Шура.
— Кыдзи нӧ сійӧ вермас лоны Алёнушкаӧн, — горзіс сійӧ нывкаыс, коді вӧлі мунӧ Настук вылӧ, — ӧд Алёнушкаыд — сійӧ Е, а тайӧ А.
— Ме Шура, — шуис Шура.
— Шура, Александра!
Шура Проценко!
Со ми тӧдмалім!
— Тэ тӧдан, — ёрта-ёртсӧ торкалігтыр висьтавлісны нывкаяс, — миян классын выль велӧдчысьыс уна, но ставныс детинкаяс...
Тэ сӧмын ӧтнад нывка.
А тэ тӧдан со этайӧ детинкасӧ?
Сійӧ выль керкасьыс жӧ.
Шура видзӧдліс сійӧ детинка вылӧ, коді, портфельнас шенасиг, мый йылысь кӧ вензис да ышнясис мӧд детинка водзын.
Оз, Шура сійӧс ньӧти оз тӧд.
Сійӧ оз тӧд, мый тайӧ детинкасӧ шуӧны Володя Роговӧн, мый сійӧ олӧ ӧти керкаын сыкӧд, мый талун асывнас тайӧ сійӧ звӧнитіс налӧн патераӧ да пышйис, кор Шура восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Ог, ме ог тӧд сійӧс, — вочавидзис Шура.
1357:22 =
Витӧд «А» класса велӧдчысьяс ставныс пукалісны партаяс сайын.
Володя Рогов пукаліс Шуракӧд орччӧн.
Сійӧ эз мӧд вензьыны, кор найӧс пуксьӧдісны ӧти парта сайӧ.
Важся школаас сійӧ некор эз пукавлы нывкаяскӧд.
«Бӧрынджык пукся мӧдлаӧ», — решитіс Рогов.
Классын пуксис чӧв-лӧнь.
Велӧдысь клоп пӧдлаліс журналсӧ, вештіс боклань ваза, кӧні, ӧта-мӧдыс бердӧ ёна топӧдчӧмӧн, быдмисны мича дзоридзьяс, да шуис:
— Кутам тӧдмасьны.
Первой мортӧн сійӧ корис дӧска дорӧ Володя Роговӧс.
Арифметика кузя примеръяс вӧліны кокниӧсь, и Володя найӧс решитіс правильнӧя.
Сійӧ кывліс, кыдзи велӧдысь шуаліс сы мышкын:
— Сідз, сідз, молодеч!
Володя кыза визьнитіс улітіыс медбӧръя вочакывсӧ да гораа шуис сійӧс.
— Бур, пуксьы! — ошкис Володяӧс велӧдысь.
И Володя муніс аслас местаӧ сідз, быттьӧ дӧска дорас сійӧ вӧлі аслас классын, важ школаас.
Кутшӧм лӧсьыд, мый первойя урокыс вӧлі арифметика кузя!..
Рогов бӧрын дӧска дорӧ муніс буретш сійӧ нывкаыс, коді некыдз эз вермы тӧдмавны, кыдзи шуӧны Шура Проценкоӧс.
Сійӧ весиг эз восьлав, а котӧртіс да чеччалігтыр кутіс чышкыны дӧска вылысь примеръяссӧ, кодӧс гижис Володя.
— Эн чеччав! — шуис сылы велӧдысь да заводитіс диктуйтны.
Примеръясыс вӧліны сьӧкыдджыкӧсь нин.
Но Володя и найӧс решитіс ӧдйӧ.
Суседыслӧн тетрадьӧ кыйкнитлӧм бӧрын сійӧ вештыштіс ассьыс сідзи, медым сылы бура тыдаліс быд вочакыв.
Шура гусьӧник пуктіс сы тетрадь вылӧ промокашка лист.
Сэки сы вылӧ Володя серпасаліс мисьтӧм чужӧма мортӧс да гырысь шыпасъясӧн гижис: «Йӧй».
Дӧска дорын нывка сулаліс спокойнӧя, сэсся мӧдіс дзоръявны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Но, мый жӧ тэ кӧсъян вӧчны? — сылысь юаліс велӧдысь.
Кыпыд чужӧма нывка чӧв оліс, а сэсся, быттьӧ мый вылӧ кӧ радліг, шуис:
— Ог тӧд.
Роговлы вӧлі зэв нимкодь.
Володя эз ӧшйы места вылас, и сійӧ лэптіс кисӧ:
— Позьӧ, ме решита?
— Ме тэнӧ корлі нин, — шуис велӧдысь. — Ӧні мунас дӧска дорӧ Коршунов.
Лок, Миша!
Медводдза парта сайысь сувтіс ӧчкиа детинка.
Сійӧ гӧрдӧдіс, матыстчис дӧска дорӧ да, киас мел босьтӧм бӧрын, шуис:
— Ме кывза, — сідзи, кыдзи вочавидзлӧны телефон пыр.
Миша решитіс задачасӧ ӧдйӧ.
Велӧдысь эз чуймы.
— Зэв бур, — шуис сійӧ. — А тэ?..
Тайӧс нин вӧлі шуӧма сійӧ нывкаыслы, коді эз вермы решитны ни ӧти пример.
— А тэ? — бара шуис велӧдысь. — Тэ, Левашко, кольччан урокъяс бӧрын, тэкӧд ковмас сёрнитыштны.
Тыдалӧ, гожӧмнас тэнад юрын немтор абу кольӧма.
Сідзкӧ, водзӧ...
Миша Коршунов юрсяньыс да кок улӧдзыс мелӧссис.
Сійӧ волнуйтчис, чышкыліс да бара гижліс велӧдысьӧн диктуйтӧм цифраяс, а сэсся, кыв ни джын шутӧг, мӧдіс гижавны ӧти бӧрся мӧд вочакыв.
Миша сэтшӧм ёна личкис мелнас, мый сійӧ весиг крӧшитчис.
— Но, кыдз жӧ тэ решайтін? — юаліс велӧдысь.
— Ме? — Миша некымынысь шуис: — Ме решайті... ме решайті... — но сідзи эз и вермы висьтавны, кыдз жӧ сійӧ решитіс став примерсӧ.
Ӧтветъясыс вӧліны дзик стӧчӧсь, и велӧдысь шуис:
— Пуксьы, Коршунов.
Ме дӧвӧлен.
Коршунов пуксис парта сайӧ да весиг ышловзис — медбӧрын сійӧ бара аслас местаын и некод сылысь немтор йылысь оз юась.
Кутшӧм лӧсьыд!
Урокъяс бӧрын витӧд «А» классын бӧрйисны редколлегия, старӧстаӧс да гижсялісны разнӧй кружокъясӧ.
Но Володялӧн суседкаыс, Шура Проценко, некытчӧ эз гижсьы.
Мыйӧн сӧмын триньӧбтіс школьнӧй звӧнок, сійӧ воши син улысь.
Воши сэтшӧм друг, мый тайӧс некод эз удитлы казявны.
КЫДЗИ ТАЙӦ ВӦЛІ...
Шура Проценко тэрмасис мунны гортас.
Кыдзи нӧ тэрмасьтӧгыс, кор гортас сійӧс виччысьӧ Дима дядьыс!
Жырса ӧшиньыс вӧлі восьса, ывласянь ӧвтіс дзоридз дукӧн да косьмытӧм краска дукӧн, кодӧн вӧлі мавтӧма лабичьяссӧ.
Шура пукаліс Дима дядьыскӧд орччӧн да висьтавліс сылы школаын первойя лун коллялӧм йылысь.
— Ме кӧсъя висьтавны тэныд, — водзсяньыс помӧдз сійӧс кывзӧм бӧрын шуис Дима дядьыс, — кӧть тэ ӧні и витӧд классын велӧдчысь, но зэв дурк.
Мый тайӧ?
Пызан вылын чӧскыд дукӧн ӧвтысь ли-чи пу увкӧд орччӧн куйліс арифметика кузя кольӧм вося задачник, кодлӧн обложка вылас вӧліны сьӧд чернила чутъяс, а бӧръя лист бокас серпасалӧма кань.
Тайӧ кольӧм вося задачникыс, тӧдӧмысь, ковмас локтан воын.
Сійӧ отсалас уськӧдны тӧд вылӧ сійӧс, мый вуні нин.
abu
abu
abu
abu
Шура босьтіс задачниксӧ киас да листалыштіс сійӧс.
«Коньӧрӧй, эновтӧмны тэнӧ!..»
— Кыдз нӧ тэ школаад вермин сытӧгыс?
— Школаад ме верми, — вочавидзис Шура.
— Примеръяссӧ гижи мекӧд орччӧн пукалысь детинкалысь.
— Бур детинкаыс? — каллянсӧ табакӧн тыртіг юаліс Дима дядьыс.
— «Бур детинкаыс»!
Сійӧ тӧдан мый?
И Шура мӧдіс норасьны Дима дядьыслы Володя Рогов вылӧ, висьтавлыны, кыдзи тайӧ вӧлі.
А тайӧ вӧлі со кыдзи...
— Позьӧ, ме гижа тэнад небӧгысь примеръяссӧ, кодъясӧс сетісны вӧчны гортын? — Шура юаліс Роговлысь.
Сійӧ вӧчис сідзи, быттьӧ эз казяв промокашка вылӧ чернилаӧн гижӧм нёль шыпассӧ.
— А то менам абу задачникӧй.
— Гиж.
Володя вештыштіс небӧгсӧ сылань.
Шура тэрмасьӧмӧн гижаліс пример бӧрся пример.
— Задачниктӧ воштін, но и бӧб жӧ тэ! — шензис Володя.
Сійӧ видзӧдіс Шура гижӧд вылӧ да чайтіс, мый сійӧ ӧні жӧ, дзик ӧні войтыштӧдас черниласӧ.
И Шура войтыштӧдіс.
— Ой! — шуис сійӧ.
— Со тэныд и «ой».
Ӧні сӧмын эн зырт резинканад.
Мед косьмас, — сӧветуйтіс Володя. — Косьмӧм бӧрас вуштам пуртӧн.
Найӧ ӧтлаын виччысисны, кор косьмас чернила чутыс, и Рогов кыв шутӧг вуштіс сійӧс аслас перочиннӧй пуртӧн.
А ӧд тадзисӧ эз быд детинка эськӧ вӧч.
Но парта вылын куйліс зывӧк промокашкаыс.
Кӧть эськӧ Рогов, аслас задачникысь примеръяс спишитны сетӧм кындзи, вӧчис Шуралы мыйкӧ ещӧ бурджыктор, Шура всё равно эськӧ эз прӧстит сійӧс.
И помкаыс весиг абу сыын, мый гижис сы йылысь Рогов, — Шуралы вӧлі забеднӧ мӧдторйысь: мый сійӧ сы йылысь думыштіс.
Шура некор эз гижлывлы йӧз вылысь примеръяс да диктантъяс.
«Гижны йӧз тетрадьысь — тайӧ дзик гусясьӧм кодь», — шулывліс сылӧн батьыс.
Гусявлыны йӧзлысь мӧвпъяс — сійӧ позор! И тайӧтор некор оз ков вӧчны, кор пельпомъяс вылад эм аслад юр.
— Тэ гӧгӧрвоин, — Шура юаліс Дима дядьыслысь, — мый сійӧ думыштіс?
— Дерт жӧ, гӧгӧрвои, — вочавидзис Дима дядьыс.
— Но, тӧдан, меным чайтсьӧ, мый сійӧ абу нин сэтшӧм ёна мыжа, эсійӧ Володяыс.
Думыштлы сӧмын, гашкӧ, важ школаас сыкӧд орччӧн, ӧти парта сайын быдса нёль во чӧж пукаліс тыртӧм юра дыш рунь.
Ӧшиньӧ швачкысь шонді югӧр решитіс нин вуджны орчча керка вевт вылӧ.
А Дима дядь да Шура пыр на сёрнитісны и сёрнитісны.
Налы колӧ вӧлі сы мында висьтавны ӧта-мӧдыслы, сы мында юасьны!
Кор йӧзыс радейтӧны ӧта-мӧдсӧ, найӧ сёрнитӧны быдтор йылысь.
Найӧс некор гажтӧм оз босьтлы.
Шуралысь висьтсӧ кывзӧм бӧрын капитан Проценко быттьӧ воліс сыкӧд выль школаас, а Шура быттьӧ кыпӧдчис трап кузя ыджыд морскӧй судно вылӧ да, курс босьтӧм бӧрын, капитанкӧд ӧтвылысь кутіс нуӧдны корабльсӧ ылі вадорлань, налӧн выль керкалань.
СЬӦКЫД УДЖ...
Кыдзи ме аддза, ті лӧсьыда оланныд, — удж вывсьыс воӧм бӧрын шуис налы Шуралӧн батьыс.
abu
abu
abu
abu
— Ме ёртъяс, вунӧді тіянлы звӧнитны да казьтыштны, мый миянлы тшӧктісны вӧчны сьӧкыдсьыс-сьӧкыд да кыв кутана удж.
— Йӧзлы кӧ дӧверяйтӧны вӧчны вывті кыв кутана удж, найӧ долженӧсь вӧчны сійӧс, — шуис Дима дядь.
И со найӧ куимнанныс сулалӧны плита дорын да пуӧны настӧящӧй борщ.
— Пуӧ, пуӧ нин! — горзӧ Шура.
— Сӧмын на заводитӧ, — вочавидзис Дима дядь.
— Оз на и думайт, — эскӧдӧ батьыс.
— Ва пузьӧм бӧрас мам пуктӧ сэтчӧ капуста, лук, петрушка, — шуис Шура.
— Петрушкасӧ оз пырысь-пыр, а бӧрынджык, — паныд сувтіс батьыс.
— Тэ мыйкӧ мӧдтор висьталан.
— Ме мӧдтор висьтала?
Энлы, тэ кывзы...
Скӧрмӧмысла Шуралы оз сюрны колана кывъяс.
Сійӧ жӧ нин тӧдӧ, кыдзи мамыс борщтӧ пуӧ.
Сійӧ тӧдӧ, сы вӧсна мый зэв унаысь нин отсасьліс, а батьыс?
— Тӧдан Дима дядь, — шуӧ сійӧ, — бать весиг картупель оз куж пуны, оз куж и ставыс!
Шура кавшасис улӧс вылӧ да джаджсьыс судзӧдіс кастрюля.
— Аддзан?
Кастрюляыслӧн пыдӧсыс дзик сьӧд.
Тайӧ сійӧ сотіс.
А тшыныс мыйта вӧлі!
Ещӧ кӧ недыр — и воис эськӧ пӧжарнӧй команда!
Казьтылӧм могысь ми колим тайӧ кастрюлясӧ.
— Тӧдан мый? — шуис батьыс. — Пукты ассьыд петрушкатӧ, ме кывзыся тэнсьыд, а лишнӧй сёрнитны нинӧмла.
Но Дима дядь зэв пыдди пуктіс став тайӧ вӧвлӧмторсӧ.
— Петрушкатӧ, — шуис сійӧ, — позьӧ пуктыны и ӧні и бӧртиджык. — Сійӧ пуктіс кастрюляӧ петрушкалысь еджыд вужсӧ.
— А со тайӧс, — Дима дядь вайӧдіс бать ныр улас лук коръяс, — тайӧс бӧртиджык.
Гӧгӧрвоин?
А кастрюляястӧ сотны — сійӧ нин некытчӧ оз туй.
— Вернӧ!
Вернӧ! радліс Шура. — Кастрюляяс сотны оз ков!
— Тэ кытысь эстшӧм-татшӧм профессорыс? — плита дорсьыс вешйигмоз чуймӧмӧн шуис батьыс.
— Ме абу профессор, ме ылі туйӧ ветлысь пароходса капитан, — вочавидзис Дима дядь.
— Меным быть колӧ тӧдны, мыйӧн вердӧ командаӧс кок да мый сійӧ настӧящӧй флотскӧй борщыс...
Быть колӧ вӧлі тӧдны, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ.
— А ӧні пуктам помидоръяс! — командуйтіс Шура.
Батьыс сыкӧд эз нин вензьы, и помидоръяс веськалісны борщ пиӧ сылӧн индӧдъястӧг.
— Гашкӧ, ме дзикӧдз татысь вешъя? — ӧбидитчӧмпырысь шуис сійӧ.
— Он, мыйла нӧ? — нюмъяліс Дима дядь, сэсся Шуракӧд, сёрнитчӧм бӧрын, сетӧ сылы выль задание:
— Пуксьы картупель весавны.
Тайӧ уджнас, ме ногӧн, тэ справитчан.
Но, а пуны... пуны сійӧс ми кутам асьным!
ОЛЫШТАМ БЕРЕГЫН…
Часі вылӧ видзӧдаліг Шура ваяліс пызан вылӧ дозмук.
А батьыс да дядьыс пукалӧны орччӧн да сьӧлӧмсяньыс варовитӧны.
Шуралӧн батьыс да Дима дядьыс — рӧднӧй вокъяс, Василий да Дмитрий Проценкояс.
Дмитрий арлыд сертиыс ыджыдджык, Василийыс — ичӧтджык.
Кыкнанныс дзорӧсь нин, кыкнанныс воюйтісны.
Сӧмын Дима дядь воюйтіс нин сэки, кор Василийыс, Шуралӧн батьыс, вӧлі на детинкаӧн да котраліс школаӧ.
Быдмӧм бӧрас ковмис воюйтны и ичӧтджык Проценколы.
Война ӧні абу.
Ичӧтыс, Василийыс, стрӧитӧ керкаяс.
Ыджыд вокыс, Дмитрийыс, веськӧдлӧ корабльясӧн.
— Ме нэм джынйӧс гыяс вылын качайтчи, — шуӧ Дмитрийыс ичӧтджык вокыслы, — и ӧні воис кад петны вадорӧ.
Тэ эн чайт, сӧмын, мый ме норася.
Дмитрий перйӧ зепсьыс каллянсӧ.
Василий ӧзтӧ истӧг, матыстӧ ичӧтик биторсӧ.
Каллянысь пуркнитӧ тшынтор.
— Омӧля аддза, саридз вылын биясыс кутісны двӧитчыны, — висьталӧ капитан. — А саридз вылын оз позь омӧля видзӧдны.
Кор ёна гызьӧ, то, шуа тэныд, гажа овлӧ.
Водзті ставсӧ кокниа ас вывті вуджӧдлі, а ӧні сьӧкыд, мудза.
Василий кывзӧ воксӧ и оз тӧд, мый шуны.
Овлӧ сідз, мый ӧти морт кывзӧ мӧдӧс и гӧгӧрвоӧ, мый колӧ сӧмын кывзыны, и тайӧ ёна кокниджык ӧлӧдӧмысь, та вӧсна и Василий Проценко чӧв олӧ.
«Кыдз нӧ? — мӧвпаліс Шура.
— Кыдз нӧ Дима дядь велалас дзик саридзтӧгыс овнысӧ?..»
Жырйын шы ни тӧв, и друг мыйкӧ зиль-зёльмуні.
— Жугӧді! — горӧдіс Шура.
— Сэтшӧм мича вӧлі тарелкаыс, дорыс зарни визьяса...
Кыдзи сійӧ менам мыні!
— Китӧ эн вунды! — шуис батьыс нылыслы, кор Шура локтіс роскӧн чукӧртны жугалӧм тарелкалысь торпыригъяссӧ.
— Ме видзчысьӧмӧн, — вочавидзис нылыс.
Да, улӧдз копыртчӧмӧн, чукӧртіс тарелка торпыригъяссӧ.
Смел капитанъяс пӧрысьмӧны жӧ, петӧны пенсия вылӧ.
Уна мортлы, тӧдӧмысь, абу кокни кольны ассьыс уджсӧ, велавны гортса чӧв-лӧньӧ, но налӧн тайӧ ставыс артмӧ дзик мӧд ног Дима дядьлӧн серти.
А овлӧны, буракӧ, и сэтшӧмъяс, кодъяс зэв окотапырысь петӧны пенсия вылӧ.
Настенькалӧн бабыс доктор, петіс пенсия вылӧ и сэтшӧм сад лӧсьӧдіс, дзик быттьӧ мойдын кодь!
Тайӧ садсьыс Шура да Настя тулыссяньыс арӧдз вайлывлӧны мичасьыс-мича букетъяс.
Эк, позьӧ кӧ эськӧ вӧлі садитны сирень кымӧръяс вылӧ, а разнӧйпӧлӧс макъяс йиа океанъясӧ!
Вот лётчикъяс, найӧ, дерт, велалӧмаӧсь лоны енэжын, но найӧ лэбалыштасны и пуксясны, ветлӧны му веркӧсті.
А капитанъяс?
Налы, буракӧ, медся сьӧкыд.
Дима дядь ветлывліс саридзӧ быдса во джын кежлӧ и весиг дырджык кежлӧ на.
Думыштлыны сӧмын, лун и вой мунӧ корабль, а гӧгӧр сӧмын саридз, вадор оз тыдав.
Вадорӧ Дима дядь отпускӧ сӧмын волывліс.
Кыдз нӧ ӧні сійӧ кутас овны вадорас, патераын, а оз корабль вылын, матросъястӧг, вахтеннӧйястӧг?
Шура видзӧдӧ Дима дядь вылӧ, сылӧн мелі, стрӧг чужӧм вылӧ, и сылы окота, медым накӧд орччӧн дядьыслы вӧлі зэв лӧсьыд.
Капитан ӧвтыштӧ трубканас да кокниапырысь, ньӧжйӧникӧн заводитӧ сьывны:
Олӧм, радейта ме тэнӧ,
И тані выльыс абу нинӧм дзик...
— Олӧм, радейта ме тэнӧ, — отсалӧ сылы Шуралӧн батьыс, — ме радейта пыр ёнджыка и ёнджыка.
Вокъяс сьылӧны ӧтвылысь.
Ыджыдджыкыс кокниа и гораа, а ичӧтджыкыс отсалӧ сылы неыджыд басӧн, быттьӧ чуньнас бринькйӧдлӧ, бӧрйӧдлӧ гитара струнаяс.
А Шура мӧвпалӧ сы йылысь, мед эськӧ йӧзыс олісны, олісны и некор эз пӧрысьмыны.
Быдмисны верстьӧӧдз, лоины эськӧ коді мыйӧн кӧсйис и водзӧ эз пӧрысьмыны.
Кодкӧ кӧ думыштас, кыдзи тайӧс вӧчнысӧ, сылы колӧ сетны медся ыджыд Ленинскӧй премиясӧ.
Сӧмын кор тайӧс думыштасны?
Буракӧ, дыркодь ковмас виччысьны.
Сьыланкыв помасис.
И Дима дядь юаліс:
— Мыйла нӧ тэ он сьыв?
— Ме кывъяссӧ ог тӧд, — вочавидзис Шура.
— Сійӧс и кывъяссӧ тӧдтӧг позьӧ сьывны. — И, каллянсӧ вомсьыс лэдзлытӧг, капитан мӧдысь сьыліс мелодиясӧ.
Часі стрелка муніс аслас кытшті.
Ӧшиньяс сайын важӧн нин вӧлі рӧмыд, а Шуралӧн мамыс пыр на абу и абу.
Мыйла нӧ сійӧ сэтшӧм дыр оз лок?
Кытчӧ сійӧ воши?
«ВИРА! МАЙНА!»
Ыджыд кӧрт стрела визьйӧдліс лӧз енэжсӧ.
Улын му вылын ӧзйисны югыд биа прожекторъяс, и кодкӧ зэв гораа шуаліс мойдса кывъяс:
— Вира!
Вира!
Майна!
Вира!
Подъёмнӧй кранлӧн стрелаыс кывзысьӧмӧн лэччывліс то увлань, то видзчысьӧмпырысь кайліс вывлань да новлӧдліс сьӧкыд груз.
Со зэв ыджыд бетоннӧй плита матыстчис вӧчтӧм на ӧшинь розь дорӧ, и сылы воча нюжӧдчисны крепыд рабочӧй кияс.
— Майна! — кыліс улісянь.
Кор машина, кодӧн вайисны блокъяссӧ, тыртӧммис, стрела сувтіс.
Ӧні позьӧ помавны удж.
Кранлӧн кабинаын кусі лампочка, крут кӧрт пос кузя лэччис мудзӧм крановщица.
Позялӧм кокъяссӧ веськӧдіг сійӧ муніс дӧскаясысь вӧчӧм ичӧтик керкаӧ.
Пӧрччис маслӧӧссьӧм комбинезонсӧ, мыссис кран улысь дэбыд ваӧн да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис гортас.
Ӧні сійӧ вӧлі кокньыдик платтьӧ кежысь, сандалияса, кыӧм жакета.
Он и тӧд — дзикӧдз вежсис да лои кыдзи мойдса Золушка.
Тайӧ Шуралӧн мамыс.
Сёр нин, а буретш талун сійӧ кӧсйис локны гортас водзджык.
Ӧні кӧнкӧ сійӧс виччысьны оз вермыны.
Киас сылӧн антоновка яблӧгъясӧн тыр сумка.
Гырысьӧсь, воӧмаӧсь, найӧ быттьӧ кыскӧмны ас пытшкӧсас шонді югӧрсӧ да шонді жарсӧ.
Автобусса пассажиръяс любӧпырысь дзоргисны на вылӧ.
Найӧ, буракӧ, казьтылӧны гожӧм, а гашкӧ, и тулыс, кор яблоняяс сӧмын на дзоридзалӧны.
abu
— Выль керкаяс! — гораа шуис кондуктор.
Шуралӧн мамыс чеччис тані.
А ыджыд автобус, фараяснас югъялігтыр, муніс водзӧ.
— Кутшӧм чӧскыд дукӧн ӧвтӧ антоновкасяньыс! — друг шуис ӧти пассажир.
Паныд пӧльтысь тӧв вӧрӧшитіс сылысь дзор юрсисӧ.
Пассажир мыйлакӧ нюмъяліс,
а автобус шуркйис и шуркйис водзӧ туй кузя, и сы пытшкын дыр на ӧвтіс антоновка яблӧглӧн нырӧ чамгысь свежӧй дукыс.
ӦНІ СТАВНЫС ГОРТЫНӦСЬ
— Мама!
Мама воис! — Дима дядьсӧ да батьсӧ ордйиг горзіс Шура, кодъяс сідз жӧ тэрмасисны восьтыны ӧдзӧс.
— Вӧлисти!
Ӧні Проценкояс ставныс гортынӧсь.
— Водзджык эг вермы.
Но, кыдзи ті тані метӧгсӧ? — юаліс мамыс, ачыс мунігмозыс окавліс кодлысь чужӧмсӧ, кодлысь юр пыдӧссӧ.
— Ӧбедыд миян дась, — юӧртіс Шура.
Мам судзӧдіс сумкасьыс медся мичаяс пиысь нёль яблӧг да торйӧдліс найӧс шӧри.
И найӧ ставныс — Шура, мамыс, батьыс да Дима дядьыс — вежсисны ӧта-мӧдныскӧд асланыс яблӧг джынйӧн.
Тайӧ абу ворсӧм и абу примета.
Тайӧ ещӧ зэв на важӧн, кор свет вылас вӧліны муса йӧз, медся пӧрысь Проценкояс, дедыс и бабыс, тадзи найӧ семьяын пробуйтлісны первойя яблӧгъяс асланыс садйысь, коді эськӧ быдмис да дзоридзаліс, эз кӧ сотны сійӧс биӧн, эз кӧ талявны сьӧкыд танкъяс врагъяслӧн, кодъяс прӧйдитісны миян му кузя.
Шуралӧн батьыс шӧралӧ нянь, и став семья пуксьӧ пызан сайӧ.
— Кыдзджык коли тэнад медводдза луныд? — юаліс Шуралысь мамыс.
— Менам? — Шура мӧвпалыштіс.
— Тӧдан, меным зэв окота вӧлі гортӧ, быттьӧ ме локті первой классӧ.
Но ме, дерт, велала, — Дима дядь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын содтіс сійӧ. — Тайӧ сӧмын первойсӧ сідз.
— Но, а кутшӧм жӧ нывкакӧд орччӧн пуксьӧдісны тэнӧ? — водзӧ юасис мамыс.
— Сыкӧд орччӧн абу нывка, а зэв тӧлка детинка — математик, со кутшӧм делӧыс, — висьталіс Дима дядьыс.
— Мед эськӧ тайӧ тӧлка математикыскӧд юрси на юрси эз во, — шуӧ батьыс.
— Абу быть юрси на юрси! — паныд сувтіс мамыс.
— Гашкӧ, найӧ дружитны пондасны.
— Ме сыкӧд дружитны кута? — чуймис Шура. — Некор ог!
— А мыйла нӧ? — шуис Дима дядь.
— Дружба — кывкутанатор — первойя лунсяньыс сійӧс решитны он вермы.
— А ме ог кут! — Шуралы дум вылас уси промокашка выло серпасалӧм мисьтӧм чужӧмыс да дӧзмӧмысла сійӧ гӧрдӧдіс.
— Ме бурджык кутшӧмкӧ нывкакӧд дружитны кута.
— Нывкакӧд, детинкакӧд ог! — нерис сійӧс батьыс. — Тешкодь!
Детсадйын ставныс дружитӧны — детинкаяс и нывкаяс.
Старшӧй классъясын дружитӧны жӧ.
А вот коймӧдсянь сизимӧдӧдз — воюйтӧны, быттьӧкӧ шыръяс да лягушаяс!
Нывкаяс, детинкаяс...
— Тэ менӧ дӧзмӧдлін жӧ коймӧдсянь сизимӧдӧдз велӧдчигӧн, — сераліс мамыс.
— Ме? — чуймис бать.
— Мыйкӧ ог помнит.
— Тэ пыдди ме бура помнита.
Кымынысь тэ вӧсна синва кисьтлі!
— Но бӧрынджыксӧ сэсся ми миритчим?
— Да, бӧрынджыксӧ нин ми миритчим, — шуис мамыс да думыштчис.
Шура эскытӧг видзӧдіс аслас бать-мам вылӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый батьыс да мамыс велӧдчылӧмны ӧти школаын, но некыдз эз вермы думыштны, мый батьыс вӧлі детинкаӧн да вермис конйыштны мамсӧ, а сэсся вак- вак серавны, сійӧ кӧ конйыштчис.
Мам кисьталӧ тарелкаясӧ шыд, а Шура тэчалӧ веж петрушка да укроп.
— Тэныд? — юалӧ батьыслысь сійӧ.
— Пукты, — шуис сійӧ. — Эн жалит!
— Молодеч! — ошкис мамыс батьсӧ.
— Зэв чӧскыд шыдыс.
— Кутшӧмӧсь пӧваръяс, — сэтшӧм и шыд, — тӧдчӧдіс батьыс, но, чӧв олысь Шура да Дима дядь вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, яндысьӧмпырысь содтіс:
— Ме, шуны кӧ, сӧмын отсаси.
Найӧ кыкнанныс сэтшӧм уна тӧдӧны, кыв он шу!
Быдтор тӧдӧны.
— Сідзкӧ, ті ставныд ӧтвылысь гӧтӧвитінныд? — чуймис мамыс.
— Но, сідзкӧ, ставныд молодечьяс!
Та пыдди ме тіянлы кута пӧжавны чӧскыд шаньгаяс.
— Кыдз сідз?
— А вот сідзи: отпуск босьті.
— Куим лун вежалун, кыдзи Май первой лун дырйи? — радліс Шура.
— Энӧ нин ме вӧсна? — юаліс капитан.
— Эг, эг тэ вӧсна, — нюмъяліс мамыс.
— Тэ вӧсна!
Тэ вӧсна! — горзіс Шура.
Дима дядь копыртчис тарелка весьтӧ.
А Шура шӧпкӧдіс сылы:
— Дерт, тэ вӧсна.
Збыльысь ӧмӧй тэ эн казяв?
Тэ тӧдан, кыдзи ми тэнӧ виччысим?
Ме тэныд ставсӧ висьтала ӧбед бӧрын.
СКВОРЕЧЬЯС
Ӧбед бӧрын Дима дядь восьтіс чемодансӧ, и Шура, коді тарыт эз вешйыв сы дінысь, аддзис, кыдзи сійӧ перйис ыджыд кӧрӧбка да ичӧтик тубрастор.
Кӧрӧбкаыс вӧлі зэв мичаник, сы вылӧ вӧлі серпасалӧма виж лыа вылын быдмысь веж пальмаясӧс, кодъяслӧн йывъясыс тасасисны лӧз енэжыскӧд.
«Тайӧ кӧрӧбкаас, буракӧ, зэв мичаторъяс эмӧсь», — думыштіс Шура.
Но эз юав немтор йылысь, медым Дима дядьыс эз шу:
«Быдлаӧ нырсӧ сюйӧны сӧмын обезьянаяс».
Кӧрӧбкасӧ Дима дядь эз восьты.
А ичӧтик тубрасторйыс вӧлӧма дзик виччысьтӧмтор. Сэні вӧлі океан — океанлӧн зэв ыджыд карта.
Улӧдзджык лампасӧ лэдзӧмӧн найӧ нёльнанныс рытывбыд пукалісны пызан гӧгӧрын.
Капитан Проценко визьйӧдліс океансӧ карандашӧн, а батьыс, мамыс да Шура видзӧдісны, кыдзи сійӧ нуӧдіс ассьыс судносӧ индӧм курс серти...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Діяс да вапытшса кыртаяс сійӧ видзчысьӧмӧн кытшовтліс...
...Со туй вылын кутісны паныдасьны гыяс вылын качайтчысь гырысь йияс.
Океанын кутіс лоны пыр кӧдзыдджык.
Заводитіс пӧльтны вой тӧв и кутісны усьны первойя лым чиръяс.
Омӧль поводдя вылӧ видзӧдтӧг капитан сулаліс мостик вылын да, киас каллянсӧ крепыда кутіг, ещӧ и сьыліс
И лым кӧть, тӧв мед,
Яр кодзув усьӧ тыр...
Пӧсь сьӧлӧм менӧ корӧ
Зэв ылыс туйӧ пыр.
Лымйыс усьӧ сэтшӧма, мый немтор он аддзы водзысь, а судно мунӧ войбыд, ӧдсӧ чинтывтӧг.
Югдігас кӧтасьӧм, мудзӧм лэбачьяс кутісны пуксявны палуба вылӧ.
Найӧ пуксьылісны брезентӧн тупкӧм груз тыра ящикъяс вылӧ, сюйсьылісны на костӧ, медым дзебсьыны тӧлысь да ва лымйысь.
Йӧзысь найӧ эз повны, быттьӧ тӧдісны, мый корабль вылын эм некытчӧ гижтӧм закон, код серти долженӧсь примитны ылӧ туйӧ лэбысь лэбачьясӧс.
Капитан ачыс примитіс гӧсьтъясӧс.
Сійӧ видзӧдаліс вылын юра путешественникъясӧс да чуймӧмпырысь думайтіс налӧн смеллун йылысь.
Корабль вылӧ воалісны пыр выль и выль пассажиръяс. Найӧ сьӧкыда ӧвтісны бордъяснас.
Ӧти скворечлӧн, коді пуксис капитанскӧй мостик перилӧ вылӧ, друг кутісны тупкысьны синъясыс.
Сійӧ лёк ногӧн пӧри бок вылас, лётнитіс бордъяссӧ.
— Но, но, — шуис капитан, босьтіс лэбачӧс да эз сет сылы усьны.
Сійӧ сюйис кынмӧм скворечӧс плащ улас, и лэбач, шоныд кылӧм бӧрын, топӧдчис сы бердӧ.
— Мый тэ вӧчан! — ропкис капитан. — Лэбӧны кӧнкӧ Калуга дорсянь, а тӧвйыны кӧсйӧны Индияын.
Бомбейӧ, кӧнкӧ, другӧй, веськӧдчин?
Капитан видзӧдліс кӧтасьӧм плащ улас.
Сылӧн китель бердӧ нырсӧ топӧдӧмӧн куйлысь сквореч восьтыштіс югъялысь син пӧвсӧ.
«Гашкӧ, и Бомбейӧ, но ӧні меным и тан лӧсьыд».
— Но и пукав! — нюмдіс капитан да топыдджыка зэлӧдіс плащсӧ.
Выль тӧв ныр вайис корабль вылӧ лэбачьяслысь бӧрӧ кольӧм чукӧр. Найӧ вӧліны дзикӧдз нин кынмӧмаӧсь да эбӧстӧмӧсь.
Корабль вылын лэбачьяс абу первойысь, и та вӧсна капитанлы оз ков вӧлі сетавны индӧдъяс.
Пӧвар ачыс вайис кухняысь рок да посньыдик яй торъясӧн тыр ыджыд кастрюля.
Скворечьяс шойччисны на.
Со найӧ неуна косьмыштасны, налӧн ичӧтик сьӧлӧмъясыс дугдасны тэрыба тіпкыны, — и сэки найӧ заводитасны кокавны да ошкыны:
«Зэв чӧскыд рок!»
Сэсся, кор лӧняс тӧлыс да, гашкӧ, мыччысяс шонді, найӧ кутасны ветлӧдлыны корабль кузя, пыраласны каютаясӧ, кывзасны, кыдзи стучитӧ радистлӧн рубкаын передатчикыс, видзӧдасны, кыдзи матросъяс весалӧны палуба йиа пурга бӧрын.
Кутасны бӧрйыны лӧньджык местаяс да вугравны.
И друг, быттьӧ команда серти, найӧ бара кыпӧдчасны сынӧдӧ, пургаяслы да кымӧръяслы воча...
— Ме частӧ думайтлі сы йылысь, — шуис капитан, — кутшӧм налӧн оласногыс.
Налы пыр колӧ гожӧм, медым шонтіс шонді.
Таын лэбачьяслӧн шудлуныс, а шуд вӧсна колӧ косясьны, омӧль поводдя дырйи лэбны океан сайӧ.
— Миян важ керка дінын пу вылын вӧлі сквореч поз, — дум вылас друг уси Шуралы. — И скворечьяслӧн гожӧмнас чужисны пиян.
Кыдзи нӧ пияныс?
— Мый — пияныс? — выль пӧв юаліс Дима дядьыс, коді эз тырвыйӧ гӧгӧрво юалӧмсӧ.
— Кыдз нӧ найӧ лэбисны океан вомӧныс?
Сійӧ, кодӧс тэ шонтін, вӧлі, дерт, ичӧтик на?
И первойысь на лэбис?
— Зэв вермас лоны, — сӧгласитчис Дима дядь.
Шура видзӧдліс пемыд ӧшиньӧд.
Тайӧ здукас найӧ сідз жӧ кӧнкӧ лэбӧны, ӧні ар...
— И буретш тайӧ здукас лэбӧны.
Дима дядьыс гартіс океанлысь картасӧ.
Мам вевттис пызан дӧраӧн пызансӧ, и найӧ кутісны чай юны.
Тайӧ рытнас Шуралы оз-оз, да и усьлӧ вӧлі дум вылас Рогов, и сылы ньӧти эз вӧв окота мунны аски школаӧ.
НЫВКАЯС ДА ДЕТИНКАЯС
Тайӧ рытыс Роговлӧн вӧлі, буракӧ, медся шуда олӧмас.
Сы чужан лунӧ тайӧ воас найӧ буретш вуджисны выль керкаӧ.
— Бӧрынджык пасъям, — шуис батьыс. — Со вуджам и пасъям.
И со талун Володя школасьыс локтӧм бӧрын виччысьтӧг пӧлучитіс козин: батьыс вайис сылы Марк Твенлысь зэв интереснӧй небӧг «Том Сойер» да ваӧн лыйсян пистолет, а мамыс сетіс сылы ичӧтик мешӧктор, кӧні вӧліны медаль кодь гӧгрӧс шоколадъяс.
Гӧсьтъяс эз вӧвны, и Володялы вӧлі зэв лӧсьыд.
Сійӧс ыстісны мыссьыны.
Володя пукаліс ваннаын, сёйис шоколад, лыддис Марк Твенӧс да клопкакыліс-лыйсис пистолетысь.
Тайӧ ӧмӧй абу олӧм?
Ужнайтны пуксьӧм бӧрын Володя, коді вӧлі зэв кыпыд да ва юрсиа на, висьталіс батьыслы первойя велӧдчан лун йылысь.
— Менӧ пуксьӧдісны нывкакӧд, но ме пукся мӧдлаӧ! — кӧсйысис сійӧ.
— Нывкаыскӧд, гашкӧ, и бурджык, — шуис мамыс. — Дерт, кутшӧмджык сэсся нывкаыс.
— Детинкаяс мешайтчӧны жӧ ӧта-мӧдныслы, — шуис батьыс.
— Ме школаын пукалі сэтшӧм детинкакӧд — йӧй нисьӧ прӧсужкӧд: пыр мыйӧнкӧ ноксьӧ-ворсӧ, урок кывзыны оз сет.
Корасны тэнӧ дӧска дорӧ, а тэ пельяснад лапйӧдлан.
И батьыс петкӧдліс, кыдзи сійӧ пельяснас лапйӧдліс школаын.
— Кутшӧм ӧд нывка, — выльысь шуис мамыс.
— Нывкаяс овлӧны ок кутшӧм збойӧсь.
Мӧд луннас школаын вӧлі спокойнӧджык, и челядьлы позьӧ вӧлі бурджыка видзӧдлыны ӧта-мӧд вылас, тӧдмасьны.
Перемена дырйи нывкаяс кутісны юасьны Шуралысь.
Налы, кыдзи и светвывса быд нывкалы, вӧлі быдтор окота тӧдны выль велӧдчысь йылысь.
Коді сылӧн мамыс?
И коді батьыс?
И кутшӧм лентаяс ёнджыка кажитчӧны сылы — шӧлкысь али капронысь?
И лэдзлӧны-ӧ рытын сійӧс кино вылӧ?
А кыпыд чужӧма нывка, кодӧс шуӧны Наташа Левашкоӧн, шуис:
— Вай, Проценко, вежсям: тэ пуксьы Нинакӧд, а ме пукся тэ местаӧ, Роговкӧд.
— Мыйла? — чуймис Шура.
Наташа серӧктіс, но эз висьтав, мыйла сійӧ кӧсйӧ вежсьыны.
Мыйла сылы сэтшӧм окота пукавны тайӧ Роговыскӧд?
Урок вылын Рогов юаліс Шуралысь:
— Тэ кӧсъян гижсьыны полюсдорсаяс кружокӧ?
— Ме думыштла, — вочавидзис Шура.
— Мый думайтнысӧ?
Кӧнкӧ гижисны нин вышивайтчан кружокӧ:
«Петушок, петушок, зарни бисера сорс — артмис ковёр»!
Шура ов весьтӧ Рогов пуктіс чинтан знак да сэсся урок помасьтӧдз эз сёрнит сыкӧд.
Наташа Левашко, коді медся первойӧн гижсис полюсдорсаяс кружокӧ, быд переменаын котӧртліс Рогов дінӧ.
— Кор ми кутам чукӧртчывлынысӧ, серӧдаӧ али пекничаӧ? — юаліс сійӧ.
abu
— Рогов, менам эм важ компас,
вайны?
«Эстшӧм полярникъяс!» — мӧвпыштіс Шура да чорыда шуис не гижсьыны кружокӧ.
Шуралы медся ёна воис сьӧлӧм вылас Настенька кодь нывка.
Сылӧн юрсиыс вӧлі шырӧма Настенькалӧн моз жӧ, и горӧдлывліс дзик жӧ сы моз:
«Ньӧжйӧджыка, нывкаяс, немтор оз кыв!»
Урокъяс дырйи Шура бергӧдчывліс сылань.
Урокъяс помасьӧм бӧрын Шура кӧсйис юавны тайӧ нывкаыслысь: «Гашкӧ, миян ӧти туй гортӧ нуӧдӧ?»
Но Таня — кыдзи шуисны тайӧ нывкасӧ — плавкнитіс вылас пальтосӧ раздевалкаын да чукӧстіс:
«Наташа Левашко!
Мунім».
И найӧ мунісны кыпыд чужӧма Наташакӧд ӧтлаын дзик мӧдарлань.
А Шура муніс гортас ӧтнасӧн, парк пыр.
Паркса туйяс вылын куйлісны виж, гӧрд да весиг веж коръяс.
Веж коръясыс асьныс эз усьны, найӧс, буракӧ, нетшыштіс зэв вына тӧв, коді пӧльтіс карын войнас.
Паркысь петігас Шура аддзис Миша Коршуновӧс.
Миша кысъясис му кузяыс да чукӧрталіс тетрадьяс, карандашъяс — ставсӧ, мый гылалӧма портфельсьыс.
— Вугйыс ори? — юаліс Шура да заводитіс отсасьны сылы.
Мишалӧн картузыс юрас вӧлі бергӧдӧма кӧзырёкнас мӧдарӧ.
Миша вӧлі шӧйӧвошӧма да ёна тэрмасис.
— Тэ эн пов, ми чукӧртам, — перӧяс чукӧртіг да пеналӧ найӧс тэчиг шуаліс Шура.
— Ӧнітӧ ме ог нин пов, ӧні ставыс лючки-ладнӧ. — Миша клоп пӧдлаліс портфельсӧ, и водзӧ найӧ мӧдӧдчисны ӧтлаын.
— Тэ гижсин полюсдорсаяс кружокас? — юаліс Шура сылысь.
— Эг, — шуис Миша. — Менӧ интересуйтӧ пӧтка- зверь.
Сійӧ сувтіс, топӧдіс портфельсӧ кокъяснас да перйис зепсьыс еджыд шыр.
Шура вӧрӧдыштіс шырпиӧс чуньнас.
— Кӧсъян, ӧти гоз козьнала?
Найӧ ӧдйӧ пиалӧны, — сьӧлӧмсяньыс шуис Коршунов да перйис мӧд шырпиӧс.
— Босьт!
Шырпи сувтіс сы ки пыдӧс вылӧ бӧръя кокъяс вылас да тешкодя пыркнитіс нырнас.
— Со тайӧ пырӧма портфельӧ, и ме повзи, мый сійӧ пӧдас, а сылы, аддзан, кӧть мый!
— Тэнад татшӧмъясыс уна? — юаліс Шура.
— Да абу зэв. — Миша видзӧдіс аслас шырпиян вылӧ да нимкодясис, мый найӧ ловъяӧсь и дзоньвидзаӧсь.
— Ме ӧні ог босьт, гашкӧ, бӧрынджык, — шуис Шура.
Сылы эз вӧв окота висьтавны, мый сійӧ оз кӧсйы босьтны шыръяссӧ киас да ещӧ нуны найӧс гортас.
Сідз прӧстӧ видзӧдлыны — интереснӧ, но ноксьыны накӧд!
— Ми, гашкӧ, кань кутам видзны, — шуис Шура.
— Тайӧ нинӧм.
И шыръяслӧн кӧзяин заводитіс висьтавлыны сылы, кыдзи велӧдіс ассьыс каньсӧ, медым сійӧ эз вӧрӧд шыръясӧс.
— Миян кань найӧс ӧні весиг оз дукав.
Каньтӧ сідз жӧ позьӧ велӧдны. — Миша дзебис шырпиянсӧ да сӧветуйтіс Шуралы: — Тэ ачыд гижсьы кружокас.
Сійӧ, буракӧ, интереснӧй.
Горт дорас воӧм бӧрын найӧ казялісны, мый олӧны орчча подъездъясын.
Подъезд дорас, код пыр ветліс Шура, сулаліс гӧрд креста санитарнӧй машина.
— Ті код ордӧ воинныд? — юаліс Миша шоперыслысь.
— Кодкӧ ордӧ коймӧд судтаас, — вочавидзис сійӧ.
— Коймӧдӧ? — Шура котӧрӧн чепӧсйис места вывсьыс.
«Коймӧдӧ, коймӧдӧ!
Регыдджык!»
— Видзчысьӧмӧнджык, нывка, — шуис сылы паныд лэччысь чемодана морт, коді вӧлі дзик спортсмен кодь.
Шура йӧткыштіс калькнитчыштӧм ӧдзӧссӧ да тіпкан сьӧлӧмӧн пырис аслас патераӧ.
МОРТЫСЛЫ АБУ КОКНИ
— Ставыс лоӧ лючки-ладнӧ, — шуис мамыс.
И тэ эн лысьт бӧрдны.
Мортлы абу кокни нюмъявны сэк, кор окота бӧрдны.
Дима дядь дінӧ пырӧм бӧрын Шура спокойнӧя шуис:
— Мый нӧ тэ, Дима дядь, тадзи оз шогмы!
— Оз шогмы! — вочавидзис капитан.
Сійӧ куйліс джуджыда тэчӧм пӧдушкаяс вылын, жырйысь кыліс эфир дук, а вольпаськӧд орччӧн тумбочка вылын вӧлі жугӧдӧм стекляннӧй ампула.
— Тэныд воӧны сьӧлӧм вылад пу коръяс? — юаліс Шура да ӧвтыштіс шура-шаракылысь букетӧн. — Тайӧ клён.
— Зэв мичаникӧсь, — вочавидзис Дима дядьыс.
— И тэ талун кыпыд, и шапочкаыд сэтшӧма мунӧ тэныд.
А ме со, Шурок, висьми.
— Тэ талун шойччышт, а аски ме тэнӧ велӧда грамматикаӧн ворсны, — кӧсйысис Шура.
Сійӧ пуктіс увъяссӧ ӧшинь вылӧ да ньӧжйӧник, ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын, муніс.
Кор мортлы сьӧлӧм вылас лӧсьыд, сылы кажитчӧ, мый тадзи вермас лоны пыр.
Но, кор морт шогӧ усьӧ, сійӧ кӧсйӧ, медым шоглуныс прӧйдитіс регыдджык.
Шура пӧрччис школаӧ ветлан паськӧмсӧ да пасьталіс ассьыс гортса планель платтьӧ.
— Тэныд колӧ отсыштны? — юаліс мамыслысь сійӧ.
— Час мысти мунан аптекаӧ лекарствола, а ӧні пуксьы да сёйышт.
Шура мамыслы паныд кыв оз шулы.
Батьыскӧд мукӧд дырйиыс муртса-муртса озджык ӧти кывйӧ волы, но мамыс ӧти и сійӧ жӧ торсӧ мӧдысь некор оз шулы.
Сійӧ век сёрнитӧ спокойнӧя, и Шура тӧдӧ: шуис кӧ мамыс тадзи, то колӧ вӧчны сӧмын сідзи.
Со и ӧні.
Кӧть и сёйны ньӧти абу окота, Шура пукалӧ пызан сайын да сёйӧ шыд.
А мамыс, кыв ни джын шутӧг, видлалӧ Дима дядьлысь чемодансӧ.
Дзик чемодан пыдӧсас — ӧкуратнӧя гартыштӧм пакет.
Мамыс разис сійӧс.
Сьӧд рӧма бронзаӧн краситӧм рамка пытшкын — фотография.
Фото вылас нюмъялӧны батьыс да мамыс.
А Шура, зэв на ичӧтик, пукалӧ мамыслӧн кияс вылын.
Буракӧ, кор капитан Проценко лэччывліс шойччыштны аслас каютаӧ, видзӧдлывліс на вылӧ, и сылы лолі шоныдджык медся кӧдзыд пурга дырйиыс.
— Маша! — чукӧстіс Дима дядьыс.
Сэні менам пакет, тэ сійӧс вай меным, а мукӧдсӧ перйыв да бӧр лючки тэч.
Мам гартыштіс фотосӧ, кӧрталіс да пуктіс Дима дядьлӧн тумбочка вылӧ.
— Тайӧ.
Аттьӧ, — шуис Дима дядьыс.
Вот тадзи.
Эн ӧзты бисӧ, оз ков…
Рытнас Проценкояслӧн патераын вӧлі шы ни тӧв.
Весиг телефонсӧ мамыс тупкис юрлӧсӧн.
Сӧмын кылӧ вӧлі, кыдзи ӧшинь сайын шливгис-зэрис.
— Аттьӧ, кокниджык, — вочавидзліс мамыс быдӧнлы, коді юавліс капитанлӧн дзоньвидзалун йылысь.
Бара локтіс доктор, кӧть и некод сійӧс эз кор.
Мунігас сійӧ шуис мамлы:
— Талун ми сійӧс вӧрӧдны огӧ кутӧй, но ме кӧсъя висьтавны тіянлы: гашкӧ, ковмас нуны капитанӧс больничаӧ.
— Мый колӧ ми ставсӧ вӧчам гортын, — шуис мамыс.
— Мыйла больничаӧ? — повзис Шура.
— Сійӧ сӧмын тӧрыт воис.
Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ мудзис.
— Сыын и делӧыс, мый мудзӧма.
Том доктор ӧшибитчис да мӧдіс кӧмавны батьыслысь колошисӧ.
Шура тӧдіс сійӧс — тайӧ сійӧ паныдасис сыкӧд пос вылын.
— Со тіян, — шуис сійӧ.
— Ӧні зэв ёна зэрӧ,
зонтик оз ков?
— Ме машинаын лоа, — шуис доктор.
— Ме, гашкӧ, ещӧ вола.
Доктор муніс.
Шура локтіс мамыс дінӧ да сывйыштіс сійӧс.
— Миянлы тэкӧд колӧ лоны ӧні вот тадз!
Мамыс крепыда топӧдліс Шуралысь кисӧ, и Шура гӧгӧрвоис, кутшӧмӧн колӧ лоны ӧні мамыслы да сылы.
СРОЧНӦЙ ТЕЛЕГРАММА
Выль керка пос кузя лэччис почтальон, коді вайис рытъя почта.
Сійӧ кайис лифтӧн медся вылыс судтаас да, улӧ лэччигас, звӧниталіс уна патераӧ, сы вӧсна мый уна олысьяс абу на ӧшӧдалӧмны почта кудъяс.
— Вот молодеч! — ошкис почтальон Володя Роговӧс, коді сы синъяс водзын ачыс помаліс тувъявны югъялысь томана лӧз почта куд.
Почтальон сетіс Володялы газетъяс, журнал «Дзоньвидзалун» да руд рӧма конверт-письмӧ.
Тайӧ письмӧыс первойӧн воис выль адрес серти.
Тайӧ письмӧыс бабушкасяньыс — сійӧ чолӧмалӧ найӧс выль оланінӧн.
Зэв лӧсьыд, кор йӧзӧс, да ещӧ сэтшӧм матыссаӧс, позьӧ чолӧмавны выль оланінӧн.
Но Володя, ачыс эз тӧд мыйла, лэдзис письмӧсӧ почта кудйӧ, а газетъяссӧ да журналсӧ нуис патераас...
— Видзӧд!
Видзӧд, коді воӧма! — кухняӧ котӧрӧн пыриг горӧдіс сійӧ.
— Йӧймин али мый! — шуис мамыс, коді муртса эз уськӧд кисьыс пӧсь противень.
— Мый тэ горзан?
— Воӧма!
Воӧма! — газетӧн пыр на ӧвтчиг горзіс сылӧн пиыс. — Плаваниеысь воӧма капитан Проценко.
Жаль, ме ог тӧд, кӧні сійӧ олӧ, колӧ эськӧ телеграмма ыстыны сылы.
Миян важ школаса старшӧй классысь ӧти детинка ыстіс сылы телеграмма, кор сійӧ лӧсьӧдчӧ вӧлі мунны экспедицияӧ.
Проценко сылы вочавидзис.
— Тані эм сылӧн фотоыс? — юаліс мамыс.
— Фотографияыс абу, сӧмын гижӧма, мый сійӧ воӧма.
Со аддзан?
Сійӧ олӧ миянкӧд ӧти карын.
— Ыстыны тӧдтӧм мортлы телеграмма абу лӧсьыд кыдзкӧ, — шуис мамыс.
— Тӧдтӧмлы?
Да сійӧс быдӧн тӧдӧны, сӧмын тэ, буракӧ, он тӧд.
Володя ещӧ ӧтчыдысь лыддис газетса заметкасӧ, и сылы юрас воис бур мӧвп.
— Позьӧ ыстыны телеграммасӧ газет пыр.
Сетасны сылы.
А то, тӧдан, вермас лоны, сійӧ сӧгласитчас волыны миян школаӧ.
Миян полюсдорсаяс кружокын кызь вит морт.
Ме председатель.
— Тэ председатель? — чуймис мамыс. — Поздравляйта!
— Бӧрын поздравляйтан, а ӧні вай телеграммасӧ ыстам.
Мамыс чышкис кияссӧ, пыркнитіс партуксьыс пызь буссӧ да муніс телефон дорӧ.
— Тэ сӧмын номерсӧ бӧрйы, а ме тэныд кута висьтавлыны, — шуис Володя.
Диск бергаліс, но трубкаын кылісны сӧмын дженьыдика тутӧстылӧм шыяс: редакцияын, буракӧ, сёрнитісны телефон пырыс.
— Но, сёрнит, сёрнит, — тэрмӧдліс пиыс.
Медбӧрын трубкаын кыліс тутсӧм шыяс пыдди морт гӧлӧс.
— Примитӧй телеграмма... — шуис Володялӧн мамыс.
— Ме тӧда, мый тайӧ абу телеграф.
Тӧда, мый редакция.
Менам пиӧй корӧ ыстыны срочнӧй телеграмма...
Кодлы? — телефон трубкасӧ кинас тупкигмоз выльысь юаліс сійӧ.
— Капитанлы... капитан Проценколы, — ёна волнуйтчӧмӧн вашкӧдіс Володя.
— Капитан Проценколы, сылы, коді воӧма.
Тіян газетын талун печатайтӧма...
Да, да! — Тыдалӧ, мамыслы зэв окота вӧлі сёрнитны телефон пырыс редакциякӧд, сы вӧсна мый сійӧ неокотапырысь сетіс телефон трубкасӧ Володялы.
— Босьт, — шуис сійӧ, — да шу, мый тэ кӧсъян висьтавны.
— Висьталӧй сылы — видза оланныд! — шуис Володя. — Месянь, да, да!
— Видза оланныд?
Тайӧ зэв бур, — ошкис гӧлӧс. — А кыдз нӧ тэнӧ шуӧны?
— Володя, — вочавидзис Володя.
Трубкаыс бара лои Володя мамлӧн киясын.
— Сідзкӧ, телеграммасӧ кырымалӧ Володя? — юаліс редакциясянь спокойнӧй, мелі гӧлӧс.
— Тайӧ менам пи Володя да сылӧн бать-мамыс.
— Оз ков бать-мамсӧ, — горӧдіс Володя.
Но трубкаын тутсіс нин гудок.
Тыдалӧ, провод мӧдар помас сійӧс ӧшӧдісны рычаг помӧ.
Жырйын лои шы ни тӧв.
— Тэ тӧдан, сійӧ пӧлучитас телеграммасӧ, а сэні ни адрес, ни ов, ни школа, ни класс абу.
Кыдзи нӧ сійӧ меным вочавидзассӧ? — волнуйтчӧмысла мыкталіг шуис Володя.
— Ӧти-кӧ, сійӧ, гашкӧ, оз и вочавидз быд телеграмма вылӧ.
А мӧд-кӧ, сылысь вочакывсӧ вермасны печатайтны газетын.
Тайӧ весиг интереснӧйджык, — шуис мамыс.
Володя жӧ век на волнуйтчис.
— Но и печатайтасны.
А кодлы вочавидзнысӧ?
Сідз и колян тӧдмавтӧмӧн.
Тайӧ абу тшак ва — пӧлучитны вочакыв капитансянь, кодӧс тайӧ карас быдӧн тӧдӧ...
Володя восьтіс пызан йӧр да перйис ассьыс папкасӧ да разӧдіс ассьыс став озырлунсӧ: Антарктидалысь карта, корабль модельлысь чертёж, капитанлысь портрет.
Капитан Проценко кутӧ каллян.
Каллянсӧ сійӧ эз курит, а прӧстӧ сідз кутӧ, сы вӧсна мый фотография вылас тшыныс абу.
«Нималана йӧз, — мӧвпалӧ Володя, — кӧнкӧ, пӧлучайтӧны телеграммаястӧ быд лун, асывсянь да сёр войӧдз»...
ВЛАДИМИР РОГОВ ДА КАПИТАН ПРОЦЕНКО
Рогов важӧн нин тӧдса капитан Проценкокӧд, кык во нин, тӧдса заочнӧ.
Капитанкӧд сійӧс тӧдмӧдіс бабыс.
Володялӧн бабыс уджалӧ библиотекаын.
Кор Володя оліс важ патераас, сійӧ частӧ волывліс бабушкаыс дінӧ удж вылас — библиотекаыс вӧлі орччӧн.
Бабушкаыс лэдзлывліс сійӧс кавшасьлыны посъяс вылӧ да аслыс бӧрйыны джаджйысь небӧгъяс.
— Вот эськӧ тӧдмасьны капитаныскӧд! — лыддьӧм небӧгсӧ бӧр сетіг шуис ӧтчыд Володя.
— Капитаныскӧд, код йылысь гижӧма небӧгсӧ? — юаліс бабушкаыс. — Да сійӧ абу нин.
Но тэ тӧдан, миян карын эм жӧ нималана капитан.
— Настӧящӧй, коді веськӧдлӧ корабльясӧн?
— Дерт жӧ.
Ӧні сійӧ плаваниеын. — Бабушкаыс судзӧдіс журнал, восьтіс сійӧс да петкӧдліс Володялы:
— Со лыддьы, тайӧ сы йылысь.
abu
Сэки буретш Володя Рогов и лыддис капитан Проценко йылысь, Антарктидаӧ сылӧн поход йылысь.
Сійӧ велӧдіс походлысь картасӧ наизусть да казьтылӧм вылӧ вундіс капитанлысь портретсӧ.
Сэксянь капитан Проценко пыр вӧлі сы думын.
Ӧд Проценкоыс сылӧн, Володялӧн, земляк, быдмис сійӧ карын, кӧні олӧ Володя Рогов.
Сыкӧд позьӧ тӧдмасьны и весиг заводитны дружитны.
Тайӧ абу нин прӧстӧ мечта — тайӧ тырвыйӧ вермас пӧртсьыны олӧмӧ.
Ті асьныд тӧданныд, мый детинкаяс пӧшти ставныс — болельщикъяс да мечтательяс.
Тайӧ кӧ абу сідз — то детинка абу морт.
Болельщикъяс пӧся вензьӧны футбол йылысь, маркаяс йылысь, фантикъяс да разведчикъяс йылысь.
Но весиг болельщикъяс мечтайтӧны ас кежас.
Кажитчӧ, висьталан кӧ сы йылысь, мый йылысь думайтан, то ставыс помасяс, вошӧ.
Кымынысь думнас Володя Рогов нуӧдліс ачыс океанса пароход!
Кымынысь сёрнитліс капитан Проценкокӧд сылӧн каютаас орччӧн пукаліг да каллян куритігмоз!
Та йылысь верман ӧмӧй висьтавны?
Но ӧтчыд сылы юрас воис зэв бур мӧвп.
Ӧд карта йылысь, Антарктидаӧ поход йылысь позьӧ висьтавны челядьлы.
Важ школаас на найӧ классын вӧлі полярникъяслӧн кружок.
А ӧні кружоксӧ позьӧ лӧсьӧдны выль школаын.
Мед чуймасны, кутшӧм налӧн земляк, код йылысь тӧдӧ Рогов!
Кутшӧм ӧбиднӧ, мый сыкӧд орччӧн пукалысь нывкаыслӧн овыс капитанлӧн кодь жӧ!
Но сылӧн батьыс абу капитан.
Володя ачыс кывліс, кор сылысь юасис Левашко:
«Коді тэнад батьыд?»
«Сійӧ мамкӧд ӧтлаын стройка вылын уджалӧ, — вочавидзис Шура да воча юаліс: — А тэнад?»
«А менам мам киноын уджалӧ, — вочавидзис Левашко да, дерт, эз вермы кутчысьны, медым не ошйысьыштны: — Ме быд картина видзӧда и, кӧсъя кӧ, весиг куим пӧв».
«Ыджыдтор тай!»
Тайӧ Левашкоыс первой мортӧн гижсис полюсдорсаяс кружокӧ да висьталіс, мый сылӧн эм важ компас.
Гашкӧ, прӧстӧ сӧрӧ.
Кытысь сылы вермас лоны компасыс?
А, гашкӧ, сылӧн тожӧ эм кодкӧ моряк?
Володялы Левашко вайис сэтшӧм компас, кутшӧмӧс сійӧ нэм чӧжыс на эз аддзыв.
Прӧстӧй компас серти сылӧн и стрелкаыс и цифраясыс дзик мӧд пӧлӧсӧсь.
Сійӧ ыргӧнысь, сьӧкыд, выліас серпасалӧма зэв тешкодь лэбачьясӧс да зверьясӧс.
Мечтайтысь морт тӧдӧ, мый ассьыд став думъястӧ позьӧ аддзыны, кыдзи збыльторйӧс.
И мечтайтны мортлы некор оз ков мешайтны.
Да сэтчӧ жӧ думъясыд тшӧкыда збыльмӧны.
Ӧд капитан Проценко олӧ найӧ карын, и Володя вермас мунны улича кузя да паныдасьны сыкӧд.
Сійӧ матыстчас и шуас:
«Видза оланныд, ме Рогов.
Тайӧ ме ысті тіянлы адрестӧм телеграммасӧ».
«А ме тэнӧ буретш корся, — вочавидзас капитан. — Ме звӧнитлі нин карса быд школаӧ.
Медбӧрын аддзысим жӧ!
Кутшӧм ме рад, мый ме паныдаси тэкӧд!»
«Кысянь тэ татшӧм сёрсӧ?» — юалас мамыс, кор сійӧ воас гортас.
«Ми сёрнитім капитан Проценкокӧд, — вочавидзас Володя.
— И меным сійӧ козьналіс со мый...» Володя, морскӧй кительлысь кизьяссӧ разьӧм бӧрын (да-да, кительлысь), перъяс зепсьыс важиник, нималана карта, кытчӧ пасъялӧма капитанлӧн став походъяс йылысь.
Зэв бур, мый сійӧ ыстіс сылы телеграммасӧ.
Ӧшинь сайын ызгис зэр, и Володя мӧвпаліс сы йылысь, мый зэр вылӧ видзӧдтӧг, карса уличаяс кузя тэрмасьӧ почтальон да нуӧ Владимир Роговсянь нималана капитан Проценколы телеграмма.
КОДІ СЛӦН МОЗ НЬЫЛАЛӦ ВИТАМИНЪЯС?
Ывлаын кобис, и Володя Рогов мӧдӧдчис аптекаӧ.
Аптека — сійӧ абу лавка, но сэні не сӧмын лекарствояс.
Аптекаын позьӧ ньӧбны витаминъяс А, Б, С — разнӧй пӧлӧс рӧма ичӧтик шарикъяс; ӧти ичӧтик кӧрӧбкаын ветымын штука.
— Тэ, буракӧ, тӧрыт на вӧлін миянын? — юаліс Володя Роговлысь дзор аптекарша.
Тӧд, мый витаминъяс оз позь сёйны слӧнлы мында порцияӧн, и вӧлі эськӧ ёна бурджык, волісны кӧ ньӧбны найӧс верстьӧяс.
Володялы абу лӧсьыд, мый аптекарша шуӧ сылы тайӧс, да ещӧ сэтшӧм гораа, мый «Гӧтӧвӧй лекарствояс сеталанін» ӧшиньдорса ӧчередьын сулалысьяс кутісны бергавны да видзӧдны: коді тайӧ слӧн моз ньылалӧ витаминъяс?
И друг Володя аддзис Шураӧс.
Шура пӧлучайтіс лекарствояс.
Кӧть и Шура сулаліс сылы мышкӧн, сійӧ пыр жӧ тӧдіс нывкаӧс.
Лекарствояс сеталысь лыддис рецептъяссӧ да мыччаліс сылы ичӧтик бутылкаяс да кӧрӧбкаяс.
Шура вешйис пызан дорӧ да кутіс тэчны лекарствояссӧ кыӧм ичӧтик сумкаӧ.
Рогов, коді пӧлучитіс ассьыс витаминъяссӧ, мӧдӧдчис ӧдзӧслань, и сэні найӧ паныдасисны.
— Чери вый ньӧбин? — юаліс Володя.
— А тэ?
— Месӧ, мый медся пӧлезнӧй! — Сійӧ кисьтіс ки пыдӧс вылас некымын шарик. — Кӧсъян?
Тайӧ АБС.
Быд полярник найӧс сёйӧ.
— Меным оз ков, — ӧткажитчис Шура.
— Он кӧсйы?
Ачыд тӧдан. — И Володя сюйис вомас быдса ки тыр витаминъяс да кутіс восьлавны сыкӧд орччӧн. — Тэ мыйла скӧралан?
— Ме? — чуймис Шура.
— Дерт жӧ, лӧгалан, весиг витаминъяс он сёй.
Ме верма тэнӧ гижны кружокад! — шуис Рогов сэтшӧм ногӧн, быттьӧ вӧчис мыйкӧ зэв ыджыдтор.
Роговлы сьӧлӧм вылас вӧлі зэв кыпыд, сы вӧсна мый сійӧ сэтшӧм сюся думыштіс телеграмма йывсьыс.
А Шураӧс чуймӧдіс сійӧ, мыйла Рогов, коді школаын пӧшти оз сёрнит сыкӧд, ӧні вӧзйӧ кутшӧмкӧ лечитан кампетъяс.
Тэнад зэв лӧсьыд овыд, — водзӧ больгис Рогов, — Тэнад сэтшӧм мичаник овыд, тэ весиг ачыд он тӧд, кутшӧм...
Шура нинӧм эз гӧгӧрво.
«Сійӧ, буракӧ, бӧбйӧдлӧ менӧ, — думыштіс Шура. — Вот вуджа ӧні туй мӧдар бокас»...
— Ме татшӧм ова ӧти мортлы тӧдан мый эськӧ вӧчи?
Да ме сылы ставсӧ, мый сійӧ кӧсъяс, вӧча, — туй вомӧн вуджиг висьтавліс Володя. — Друг кӧ, шуам, сійӧ ваӧ вӧйӧ, ме суні эськӧ медся джуджыдінас да спаситі сійӧс.
Шура муртса эз конйыштчы, сэтшӧма шензьӧдісны сылӧн кывъясыс.
Код тӧдас, мый эськӧ сійӧ ещӧ шуис, эз кӧ найӧ воны керка пельӧсӧдз.
Керка пельӧсын, ӧзйысь пӧнар би югӧр улӧ, вӧлі клеитӧма ыджыд мича афиша.
Рогов сувтіс.
Быть ӧд сувт!
Пӧшти став стен пасьталаыс ӧшӧдӧм афиша юӧртіс, мый вежалунын паркын лоӧ утренник, кӧні выступитасны циркса артистъяс.
Виж эрд кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ катайтчисны велосипедъяс вылын ошъяс, афиша шӧрас асыкъяс пыр чеччаліс лев.
Зэв тешкодя серпасалӧм вомнас нюмъяліг кыпыд чужӧма клоун корис быдӧнӧс быть волыны интереснӧй представление вылӧ.
— Вот тайӧ да! — шуис Володя. — Ме цирктӧ некутшӧм театр вылӧ ог веж.
Театрын пыр ӧти и сійӧ жӧ тор, а тані: и акробатъяс, и зверьяс и фокусникъяс.
Кольӧм воӧ каникулъяс дырйи ме куимысь циркӧ ветлі.
А тэ?
Шура эз вочавидз.
Сійӧ ылын нин сійӧ керка пельӧссяньыс, кӧні сулаліс Рогов, да сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
НАСТӦЯЩӦЙ ЁРТЪЯС
Мария Александровна, Шуралӧн мамыс, восьтіс ӧдзӧс, но вӧлӧмкӧ воӧма абу Шура.
Порог дорын сулаліс почтальон.
Сійӧ вайис телеграмма.
— Прӧститӧй, мый сёрми, — шуис почтальон.
(Телеграммаыс ветлӧма нин важ адрес сертиыс.) — А ті, вӧлӧмкӧ, вуджӧмныд?
«Кутшӧм тешкодь телеграмма! — думыштіс мамыс, — ӧти кыв».
Но «Володя» кырымпас лыддьӧм бӧрын дугдіс шензьыны.
Капитан Проценко, кор мунліс плаваниеӧ да кор воліс бӧр, пӧлучайтліс телеграммаяс, кодъяс лыдын вӧліны и татшӧм сямаяс.
Ӧтчыд вӧлі весиг татшӧм: «Кывта тіян бӧрся.
Оля».
Телеграммаас кӧ вӧлі ыстысь мортлӧн адресыс, капитан непременнӧ вочавидзліс быдӧнлы: будущӧй капитанъяслы, штурманъяслы да матросъяслы, став детинкаяслы и нывкаяслы.
Тайӧ телеграммаас адресыс эз вӧв, и Мария Александровна эз сет сійӧс Дмитрий Дмитриевичлы.
Капитан вӧлі висьӧ.
Почтальон муніс, и регыд кодкӧ игӧдчис ӧдзӧсӧ.
«Тайӧ, буракӧ, Шура».
Найӧ сёрнитчисны, мый сійӧ оз кут звӧнитны, а игӧдчас, медым не садьмӧдны Димаӧс.
Но и тайӧ эз вӧв Шура.
— Стёпа! — нимкодь лои Мария Александровналы. — Но, пыр, пыр!
Стёпа пӧрччис картузсӧ да, видзчысьӧмӧн восьлаліг, муніс Мария Александровна бӧрся кухняӧ.
— Мария Александровна, ме ӧти здук кежлӧ.
Гашкӧ, мыйкӧ колӧ, кытчӧкӧ ветлыны либӧ вайны?
— Зэв бур, мый воин.
— Джоджтӧ няйтӧсьті. — Стёпа видзӧдліс аслас башмакъяс вылӧ, кодъяс вӧліны известкаӧсь, да дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас. — Ме найӧс чышкавлі, да, тыдалӧ, омӧля.
Ме веськыда стройка вывсянь, общежитиеӧ эг пырав, та вӧсна и эг веж кӧмӧс.
— Нинӧм, нинӧм, тэ пуксьы.
Стёпа кыскыштіс увлань дӧрӧмсӧ, лӧсьӧдіс тасмасӧ, код пряжкаӧ вӧлі гижӧма «РУ», да пуксис пызан сайӧ.
— Со аддзан, кыдзи миян артмис, — шуис Мария Александровна. — Дмитрий Дмитриевичлӧн приступ, сьӧлӧмыскӧд омӧль.
— Жаль, — шуис Стёпа.
— Ме сідз чайта, мый ставыс лючки лоӧ.
Дмитрий Дмитриевич морт крепыд.
Но, а ті кыдзи?
— Нинӧм, справляйтчам.
Талун кран вылын Василий Дмитриевич уджаліс.
— Ме, гашкӧ, лун кык мысти ачым пета.
Мария Александровна кисьтіс Стёпалы чай, мавтіс выйӧн кӧлач.
— Тайӧ тэ! — нимкодь лои Шуралы Стёпаӧс аддзӧм бӧрын, кодкӧд найӧ вӧліны зэв бур ёртъяс.
Найӧ дружитӧны кольӧм вося гожӧмсянь нин, кор коймӧд класс помалӧм бӧрын Шура первойысь ас олӧмас муніс пионерскӧй лагерӧ.
БИПУРЪЯС, ПОХОДЪЯС, ЛЫСВАА ТУЙЯС...
Лагерь сулаліс джуджыд керӧс йылын. Сійӧс кытшалӧма сук вӧр.
Сэні быдмисны зэв уна орешник кустъяс.
Ӧрехъяс вӧліны небыдик кыш пытшкынӧсь да быдса чукӧръясӧн ӧшалісны коръяс пӧвстын.
Вӧлі кад, кор кыш пытшкас ӧрехъяс сӧвмисны-быдмисны да артмис налӧн еджыд ядроыс.
Лагерын пионеръяс дасьтысисны поход кежлӧ.
Ставӧн виччысисны лун, кор найӧс садьмӧдасны кыа петігӧн да найӧ мӧдӧдчасны вадор пӧлӧн походӧ.
И тайӧ луныс воис.
Дыркодь на тыдаліс лысваа турун вылын трӧпалӧн сьӧд визьыс, кыті найӧ мунісны.
Поход!
Сійӧ быттьӧ праздник. Сэки и медбӧръя катшасинъяса видз, и вӧр, кӧні вутшъяс вылын заводитӧ гӧрдӧдны пув, и бипур, код весьтын лэбӧны би киньяс, и тшынӧдӧм котелок, кӧні булькакылӧ сотчӧм кӧра рок.
Походысь пионеръяс бӧр локтісны кыпыдӧсь, зэр улын кӧтасьӧмаӧсь.
Но ӧні найӧ вермисны нин шуны: ми вӧлім походын!
И Шура, лагерса койка-раскладушка вылын унмовсиг, мӧвпаліс, кыдзи сійӧ висьталас поход йывсьыс батьыслы да мамыслы.
Найӧс сійӧ регыд аддзас, найӧ воасны куим лун мысти.
Сы вӧсна мый куим лун мысти лагерын лоӧ бать-мамлӧн лун.
Талун воасны бать-мам.
Абу гӧгӧрвоана сӧмын, мыйла сэтшӧма волнуйтчӧны.
Позьӧ чайтны, мый бать-мамыс оз тӧдны ассьыныс челядьсӧ, на вылын кӧ оз лоны мичаа гладитӧм дӧрӧмъяс да найӧ кӧ оз велӧдны наизусть полысь кӧч йылысь басня.
Ставӧн мыссисны, лоины сӧстӧмӧсь да зубритісны.
Весиг клумбаӧ, коді вӧлі лагерь шӧрын, садитісны выль дзоридзьяс.
Но найӧс вунӧдісны киськавнысӧ, и найӧ эз ловзьыны.
Кор найӧс бӧр нетшкисны, клумбаыс вӧлі воддза мозыс жӧ мича.
Лагерса ворота дорӧ сувтіс машина.
Машинаысь петалісны шуда мамъяс да батьяс, бабушкаяс, дедушкаяс да весиг дядьяс да тётяяс.
Налы воча кыпыда стройӧн мунісны челядь.
Но, шуд вылӧ, стройыс дзугсис, и лагерь весьтын юрӧбтіс сэтшӧм шуда горӧдӧм, мый юыс кӧ вермис, то сійӧ эськӧ кырсьыс петіс.
— Мама, ура!..
Ой, дедушка воӧма! — кылісны быдласянь гӧлӧсъяс.
— Юрка, збыльысь ӧмӧй тэ?
Кызӧмыд!..
И беринъяс кыськӧ?
— Ме ёнми, — висьталіс Юра.
И тайӧ вӧлі зэв бур.
Шура котӧртіс ставкӧд ӧтлаын, но некодӧс эз аддзы.
Сы дорӧ некод абу воӧма.
Ставӧн разӧдчисны нин, а сійӧ сулаліс ворота дорын, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма праздник дырйи моз ньыв лыскӧн. Сы весьтын шпоракыліс плакат, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Пӧсь чолӧм гӧсьтъяслы!»
— Со сійӧ! — кыліс вожатӧйлӧн гӧлӧсыс.
Вожатӧйкӧд ӧтлаын Шура дінӧ локтіс ремесленнӧй формаа тӧдтӧм детинка.
Сійӧ чышкаліс носӧвикӧн пӧсялӧм плешсӧ да, ас бердас топӧдӧмӧн, кутіс Шура мамлысь сумкасӧ.
— Со сійӧ, — выльысь шуис вожатӧй да, Шураӧс пельпомӧдыс сывйыштӧм бӧрын, мӧдӧдчис сыкӧд лабичлань, коді сулаліс мича клумбалы воча.
Тӧдтӧм детинка муніс орччӧн.
— Тайӧ, Шура, велӧдчӧ стройка вылын, кӧні уджалӧны тэнад батьыд да мамыд, — висьталіс вожатӧй. — Налӧн талун срочнӧй удж, налы некыдз вӧлі оз позь локнысӧ. — Вожатӧй висьтавліс, а ачыс ӧтарӧ видзӧдіс эз Шура вылӧ, а детинка вылӧ, коді кутіс киас Шура мамлысь сумкасӧ да чери моз чӧв оліс.
Медбӧрын детинка шуис:
— Со, гӧстинечьяс ыстісны, — и мыччис сумкасӧ Шуралы. — Босьт!
— Босьт, босьт! — сідз жӧ шуис вожатӧй. — Босьт да котӧрт челядь дінӧ.
Миян талун концерт.
Сійӧ выступайтӧ жӧ, басня лыддьӧ.
Шура чепӧсйис лабич вывсянь да, бергӧдчывтӧг, котӧртіс.
Юрлӧсӧ чужӧмсӧ сюйӧмӧн сійӧ гораа бӧрддзис ӧбидаысла.
Ставыс воисны, а налӧн срочнӧй удж!
Мыйла сылы пирӧгъяссӧ, сумкасӧ ыстісны...
Шура бӧрдіс и некод сійӧс эз вермы бурӧдны.
Вожатӧй, коді сідз жӧ бурӧдіс сійӧс, медбӧрын дзикӧдз петіс терпениесьыс да шуис:
— Мыссьы да босьт асьтӧ киӧ.
Талун верман не лыддьыны баснятӧ.
И друг Шура дугдіс лимзавны.
Сійӧ повзис.
Сійӧ жӧ немтор йылысь эз юав тайӧ детинкаыслысь.
А друг гортас мыйкӧ лои?
— Сё збыль, нинӧм, — вочавидзис детинка, кодӧс шуисны Стёпаӧн. — Уджалӧны йӧзыс, и ставыс.
Мый вермас лоны?
Шура эз эскы.
— Тэ менӧ, буракӧ, пӧръявлан, — шуис сійӧ. — Найӧ эськӧ письмӧ меным гижисны.
Стёпа бара висьталіс, кутшӧм срочнӧй уджыс стройка вылын — абу письмӧӧдз.
— Тэ тешкодь!
Тэ ассьыд бать-мамтӧ он тӧд али мый?
А мыйла письмӧсӧ, менӧ кӧ ыстісны?
Стёпа аддзис, мый Шура важ мозыс оз эскы сылы.
Сэки сійӧ сідз жӧ дузгысис:
— Ме кӧ тӧді, эг жӧ эськӧ лок!..
Найӧ пукалісны концерт вылын орччӧн, и кыкнанныс эз серавны весиг сэки, кор сцена вылын муніс дженьыдик зэв интереснӧй пьеса. Сэні висьтавсис, кыдзи ӧти пон воліс гӧститны мӧд пон ордӧ...
Бать-мамлы кад вӧлі мунны.
Заведитісны автобус.
Стёпа сулаліс автобус ӧдзӧс дорын да видзӧдіс Шура вылӧ.
Шура эз ӧвт сылы кинас, эз горзы ставкӧд ӧтлаын: «Аддзысьлытӧдз!»
— Ме пола, — шуис сылы Шура, кор Стёпа мыччис сылы прӧщайтчӧм могысь кисӧ.
И ГЫМ АБУ СТРАШНӦ!
Туйвывса бус пуксис, автобусъяс ылынӧсь нин.
Лагерса дежурнӧйяс ваялісны пызанъяс вылӧ ужин.
И сэки Шура бара аддзис Стёпаӧс — сійӧ локтіс туй кузя веськыда найӧ отрядса керка дінӧ.
Вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ ёна тэрмасьӧ.
Мыйла сійӧ бергӧдчӧма?
— Мунам вожатӧй дінӧ, — шуис Стёпа.
— Сійӧ тэнӧ кӧсйис лэдзны.
Ми вевъялам медбӧръя поездӧ — вит километр сӧмын подӧн.
Шура сылысь немтор эз юав.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Стёпа сійӧс нуас гортас.
— Пальтотӧ пасьтав! — шуис сійӧ.
— Кытчӧ нӧ тэ? — юаліс Настенька.
Шура сылы весиг эз вочавидз.
Кутшӧм бур, мый сійӧ мунас батьыс да мамыс дінӧ!
— Тэ сыысь кыв кутан, кыдзи комсомолеч, — шуис Стёпалы вожатӧй.
— Аддзан, кутшӧм мисьтӧмтор артмис!
— Нинӧм оз ло, а то кутас тан думайтны мый юрас воас, войбыд лимзавны-бӧрдны! — шуис Стёпа.
— Ме аски жӧ вайӧда сійӧс.
Вожатӧй тӧждысьӧмӧн видзӧдліс енэжӧ.
Вӧр сайысь лагерлань кыссис сьӧд кымӧр.
— Но, кӧтӧдыштас — косьмам! — збоймис Шура.
— Ӧні гожӧм, шоныд.
— Гашкӧ, бокиті на мунас, — вывлань видзӧдлӧм бӧрын шуис Стёпа.
И найӧ кутчысисны кияснаныс да мӧдӧдчисны станциялань.
Туйыс станциялань муніс вадор пӧлӧн, кытшлаліс бадь кустъяс дорті, лэччывліс васӧд увтасъясӧ.
Джуджыд вадорсянь налы юыс тыдаліс ылӧдз-ылӧдз.
Друг юыс сьӧдӧдіс, мӧдлапӧвса вадорыс, кодӧс муртса югдӧдіс пуксьысь шонді, кутіс вошны, и туй вылӧ усины гырысь зэр войтъяс.
Стёпа да Шура котӧртісны вӧрлань — и кутшӧм ас кадӧ: муртса найӧ дзебсисны пашкыр коз улӧ, зэрыс кутіс ызгыны ведраысь моз.
Туй кузя зэр улын муніс вӧла телега.
Кодкӧ тупкысьӧма брезентӧн да вӧтлӧ вӧвсӧ.
Телега сувтіс вӧрдорса эрд вылӧ ыджыд коз весьтӧ.
— Суӧді! — кыліс вожатӧйлӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ вӧлі зэв скӧр. — Шуи ме тіянлы — зэрыс суас!
Стёпа да Шура кайисны телегаӧ.
Брезентыс тырмис куимнанныслы.
Вожатӧй швичнитіс вӧвлы, и найӧ мӧдӧдчисны станциялань.
Енэжын грымакыліс.
Орлик, коді новлӧдліс лагерӧ нянь, йӧв, сӧмын пельяссӧ вӧрӧдіс, но эз сувтлы.
Вирдыштіс чардби, и друг дзик орччӧн шковмуні да сэтшӧма, быттьӧ вӧрас великан чегис пожӧм.
А Орлик эз повзьы.
— Вот тайӧ гым! — Вожатӧй бергӧдчис: — Бать дінӧ, мам дінӧ! — дэльӧдіс сійӧ Шураӧс. — А тэ, — тайӧс нин вӧлі шуӧма Стёпалы, — рабочӧй класслӧн представитель, пирӧгъяс вайин, а ачыд кӧр ни гос он тӧд!
Энлы, тэныд сюрыштас на прорабсяньыд.
Вайӧдан кагаӧс, лы-вемӧдзыс кӧтасьӧмаӧс.
Пӧртін олӧмӧ, сідз шуны, бать-мамлысь тшӧктӧмторсӧ!
— Ме кос, — ньӧжйӧник шуис Шура. Сійӧ поліс, мый вожатӧй бӧр бергӧдас Орликӧс лагерлань...
Вагонӧ найӧс пуксьӧдӧм бӧрын да кӧтасьӧм капюшонсӧ вештӧм бӧрын вожатӧй Коля муніс поезд бӧрся да грӧзитіс:
— Шура, сюрас тіянлы!
Шура топӧдчис нырнас ӧшинь стеклӧ бердӧ да аддзис, мый Коля оз скӧрав.
Гашкӧ, эз быд вожатӧй вӧч сідзи, кыдзи сійӧ вӧчис.
Но Коля думайтіс, мый сійӧ вӧчис правильнӧ.
Мый вӧчан, мортыслы кӧ кажитчӧ, мый гортас сылӧн абу ставыс лючки-ладнӧ, сійӧ кӧ тӧждысьӧ, некодӧс оз кывзы и некодлы оз эскы?
Мед ветлас да оз кут сэсся тӧждысьны.
А бать- мамыс сэтшӧмӧсь жӧ, эз вермыны гижны тӧлкӧн, мыйын делӧыс.
Стёпа да Шура пукалісны орччӧн да чӧв олісны.
Мый йылысь сёрнитнысӧ, Шура кӧ сылы оз эскы?
Стёпа думайтіс ас кежас, кыдзи найӧ воасны дас ӧти час войын.
— А миянлы, буракӧ, и збыльысь сюрас, — шуис сійӧ да нюммуніс.
Дерт, шуис кӧ сійӧ водзджык да нюммуніс сідзи, кыдзи ӧні, Шура эськӧ кыв шутӧг эскис, мый гортас ставыс лючки-ладнӧ.
Но ӧні вӧлі сёр нин.
Поезд лэбис карлань сувтавлытӧг.
Найӧс эз видны, но гортас чуймисны:
— Сэтшӧм сёрӧн?
Мыйкӧ лои?
А сэсся, кор тӧдмалісны ставсӧ, весиг сералісны.
— Письмӧсӧ пирӧгъяс улас сюйи, — шуис мамыс. — Сумкаас, дзик пыдӧсас.
— И ещӧ кутшӧм письмӧ, ме сэтчӧ ставсӧ серпасалі, — шуис батьыс.
abu
— Ме котрала ӧтарӧ-мӧдарӧ чӧрт моз, а мамыд горзӧ аслас кранлӧн кабинасянь: «Кӧні кирпичыс?
Мыйла узян, прораб?» — Батьыс малыштіс Шураӧс юрӧдыс:
— А тэ, вӧлӧмкӧ, бӧрдысь Пома...
— Да, тэ дорӧ кӧ эськӧ некод эз лок... — асьсӧ дорйис Шура.
— Тайӧ ме, буракӧ, мыжаыс, — шуис Стёпа. — Не сідз ставсӧ висьталі.
— Некод абу мыжа.
Вай водалӧй узьны, — шуис мамыс.
Сійӧ вольсаліс Стёпалы диван вылӧ, и ставыс зэв чорыда унмовсисны.
И збыльысь, кодкӧ ӧмӧй вӧлі мыжа?
Прӧстӧ Шура ёна тӧждысис бать-мамыс вӧсна.
И тайӧ зэв бур, мый сійӧ тӧждысис.
А аскинас Стёпа, кыдзи и кӧсйысис вожатӧйлы, колльӧдіс Шураӧс бӧр лагерӧ.
Сэксянь прӧйдитіс воысь унджык, а найӧ век на дружитӧны.
Лунысь-лун дружбаыс налӧн ёнмӧ.
ЧУНЬ КУЗЯ ДЕТИНКА ДА СЫЛӦН ВОКЪЯСЫС
Дзикӧдз нин пемдіс.
Стёпа да Шура мунісны няньла.
Магазиныс неылын, а челядь мунісны и вошины.
— Мыйла нӧ ті сэтшӧм дырсӧ? — юаліс мамыс, кор найӧ воисны гортаныс.
— Сёрнитыштім неуна, — шуис Стёпа.
А кор Стёпа прӧщайтчис да муніс, Шура висьталіс мамыслы, мый сылӧн чужӧма кага.
— Сійӧ меным сы йылысь висьтавліс.
Вот!
Шура мыччис мамыслы почтӧвӧй открытка, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый Большие Вьясы сиктын, плӧтник Малышевлӧн семьяын, чужис пи, кодӧс нимтӧмаӧсь Пётрӧн.
— Ӧні Стёпалӧн Петя вок.
Тэ гӧгӧрвоан?
Дасӧд вок, кыдзи чунь кузя детинкалӧн...
Тэ лыддьы, лыддьы!
«Дона миян Стёпукӧй! — гижис Стёпалы сылӧн мамыс.
— Ме дзоньвидза и медся ичӧт пиӧй кузя зэв рад.
Детинкаыс зумыдіник».
— Стёпа зэв жӧ рад.
Сійӧ ыстіс мамыслы дас шайт, — висьтавліс Шура.
— Сійӧ эз кӧсйы меным сетны открыткасӧ, но ме кори.
Тэ тӧдан, Стёпалӧн эм вок, коді служитӧ нин армияын, эм вок, коді велӧдчӧ сӧмын первой классын, эм и витӧд классын велӧдчысь, кыдзи и ме.
Со мыйта!
Тайӧ зэв бур, кор сы мында вок!
Сійӧ меным быдӧн йылысь висьталіс.
Ми эгӧ прӧстӧ сідз больгӧй...
— Кыдзи ме помнита, Чунь кузя детинкалӧн вӧлі квайт вок, — кыліс Дима дядьлӧн гӧлӧсыс.
— Сідзи-ӧ? — чуймис Шура.
— Но тэ тӧдан, Дима дядь, дас — тайӧ сідз жӧ зэв бур, сідз ӧд?
Найӧ биасисны.
Дима дядь чай юис, лои кыпыдджык, шмонитіс.
Доктор, коді воис сёр рытнас нин, вӧлі дӧвӧлен сыӧн.
— Аттьӧ! — шуис докторлы Дима дядь.
— Ме кута зільны, медым ті и водзӧ вӧлінныд дӧвӧленӧсь меӧн.
Но не сӧмын меӧн, — содтіс Дима дядь, — а и менам видзысьясӧн.
Ті тӧданныд, коді ме вӧсна медся главнӧй тӧждысьысьыс?
— А кыдз жӧ, — вочавидзис доктор.
Шура гӧрдӧдіс, кор доктор прӧщайтчигас топӧдліс сылысь кисӧ да шуис:
— Аддзысьлытӧдз, медся тӧждысьысьӧй!
Аскиӧдз!
...Мамыс ӧзтіс пызанвывса лампасӧ да кутіс вӧчны сэтшӧм удж, коді ёна чуймӧдіс Шураӧс:
сійӧ судзӧдіс шкапысь небыдик кельыдлӧз планель да, быттьӧ аканьяслы, мӧдіс шӧравны ичӧтик дӧрӧмъяс.
— Тайӧ кодлы? — юаліс Шура.
— Тайӧс — Стёпа мамлы, а этайӧс — миянлы, — вочавидзис мамыс.
Шура видзӧдіс, кыдзи мамыс пысалӧ суниссӧ ем пысӧ.
— Вай ме пысала, — шуис сійӧ. — И петкӧдлы меным, кыдзи колӧ вурнысӧ.
Мамыс пукаліс да вурсис.
И Шура вурсис жӧ.
«Кутшӧм мичаник менам мамӧй! — мӧвпаліс Шура да видзӧдлывліс сы вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ первойысь аддзис мамыслысь небыдик юрсисӧ, кияссӧ.
— И кутшӧм бур, миян кӧ сідз жӧ чужис вок!»
БАБУШКАЛӦН ПИСЬМӦ
Рытын лӧсьыд ноксьыны радейтана уджӧн.
Володя Рогов лӧсьӧдчис полюсдорсаяс кружоклӧн занятиеяс кежлӧ.
Сійӧ клеиталіс кытсюрӧ Антарктидалысь кольӧм вося картасӧ да мӧвпаліс: ыстас-ӧ сылы капитан Проценко вочакывсӧ али оз?
Сійӧ весиг видзӧдлывліс почта кудйӧ.
Кӧть и тӧдіс, мый телеграмма сэтчӧ оз лэдзлыны.
Почта кудйын куйліс сӧмын бабушкасяньыс письмӧ, кодӧс сійӧ лэдзис ачыс...
— Миянлы, буракӧ, письмӧ, — шуис батьыс. — Мамсянь, — конвертсӧ восьтігмоз содтіс сійӧ.
— Тешкодь тай сійӧ, позьӧ вӧлі и звӧнитны.
Миян ӧні эм телефон, — ӧбидитчис Володялӧн мамыс.
Батьыс чӧв олігтыр век на лыддис письмӧсӧ.
— Мый йылысь нӧ сійӧ гижӧ? — юаліс мамыс.
— Чолӧмалӧ выль оланінӧн.
Юалӧ Володя йылысь, кыдзи сійӧ выль школаас.
Мамыс эз лыддьы письмӧсӧ, но ужнайтігӧн некымынысь шуис:
— Ме ӧмӧй эськӧ эг кор сійӧс новоселье пасйыны?
Гижӧ письмӧ, быттьӧ ми мунім сюрс верст сайӧ!
— А кыдз нӧ сійӧ звӧнитас, сылӧн кӧ телефоныс абу? — шуис Володя.
— Пӧрысь морт, оз жӧ кут котравны автоматъясӧ.
Мамыс чӧв ланьтіс, но Володя тӧдіс, мый буретш тайӧ и омӧль.
— Мун узьны, — шуис сылы батьыс.
Володя юис йӧвсӧ помӧдз да муніс.
Бабушкалӧн письмӧыс коли кухняӧ, пызан вылас, код сайын ужнайтісны.
Володя куйліс вольпасьын юр вывтіыс шебрасьӧмӧн, но век жӧ кывліс, кыдзи орчча жырйын скӧрысь да гораа сёрнитіс мамыс: «Сійӧ, сійӧ, сійӧ!»
И Володя гӧгӧрвоис, мый «сійӧыс» — буретш бабушкаыс.
ОЙ ЛЯ!
Тайӧ вӧлі дзик гожӧм помас нин.
Найӧ ньӧбисны выль мебель да виччысисны ордер, медым вуджны выль патераӧ.
Библиотекаын вӧлі шойччан лун, и бабушкасӧ найӧ суисны гортас.
— Тэ тӧдан, мамӧ, — шуис сылы бать, — сдайтны кӧ горсоветӧ тэнсьыд жыртӧ, то миянлы ставнымлы позьӧ зэв бура овмӧдчыны куим жыръя патераын.
«Со, вӧлӧмкӧ, кыдзи позьӧ вӧчны! — нимкодь лои Володялы. — И мыйла бать водзджык та йылысь эз думыштлы?»
— Тэ збыльысь тадзи чайтан? — юаліс бабушкаыс.
Сійӧ пукаліс восьса ӧшинь дорын, кӧть ньӧти эз вӧв кӧдзыд, пельпом вылас вӧлі плавкнитӧма шоныд чышъян.
Жырйын ӧшиньыс ичӧтик, и ӧшинь вылас куйліс ош сэтӧр лап.
Ичӧтик пу керка гӧгӧр тырыс быдмис ош сэтӧр.
Бабушка видзӧдліс сьӧдгӧрд ягӧдъяс вылӧ да шуис:
— Менам тані тропическӧй вӧр кодь.
А бать чӧв олігтыр ветлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ дзуртысь джодж кузя.
Бабушка кутіс висьтавлыны сылы:
— Меным, донаӧй, удж вылӧ ылысянь ковмас ветлыны, а тасянь сӧмын туй вуджны.
И сэсся, тэ должен гӧгӧрвоны — тайӧ стенъясыс менӧ шонтӧны, найӧ казьтылӧны сы мында тор йылысь...
— Но ӧд нэм чӧжтӧ тэ он жӧ мӧд уджавны, — шуис пиыс.
— И сэсся, ме должен...
— Тайӧ нин лишнӧй! — шуис бабушка.
— Мый сійӧ лоӧ — долженыс?
И друг ӧвтыштіс кияснас, быттьӧ мыйкӧ дум вылас уси:
— Менам жӧ пирӧгӧй сотчӧ!..
Бабушка тэрмасьӧмӧн муніс кухняӧ да вайис сэсь тарелка вылын пирӧгсӧ.
Сійӧ вӧлі ичӧтик, бокъясыс чишкасьӧма.
Вевдорсӧ сылысь вӧлі нёль пельӧ юкӧма чунь кузя шӧрт кодь комельӧн да киськалӧма сакарнӧй песокӧн.
Володя некор эз аддзыв ассьыс батьсӧ татшӧмӧн.
Батьыс видлаліс пирӧгсӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сы водзын вӧлі некор аддзывлытӧмтор.
Сійӧ весиг пӧрччис ӧчкисӧ.
— Мам, — шуис бать, — тайӧ ой ля?
— Ой ля! — вочавидзис бабушка.
Бабушка вундаліс пирӧгсӧ нёль пельӧ.
— Бергӧдчыв! — шуис сійӧ.
Бать кыв шутӧг бергӧдчис, а бабушка индаліс пирӧглӧн юкӧнъяс вылӧ да юасис:
— Кодлы?
— Тэныд... — думайтыштӧм бӧрын вочавидзис бать.
— А тайӧ Володялы... Тосялы.
— Но, а тайӧ со тэныд, — бабушка пуктіс медбӧръя пирӧг торсӧ ичӧтик тарелка вылӧ да нюмъялігтыр мыччис батьлы...
Найӧ юисны чай.
Бабушкалӧн пӧжалӧм пирӧгыс эз нин вӧв сэтшӧм чӧскыд.
Вот мамӧ пӧжалӧ пирӧгъястӧ — тайӧ да!
Кремӧн, яблӧгъясӧн.
Ӧти пӧлӧс пирӧг весиг шусьӧ «вӧйлӧмаӧн».
Тайӧ пирӧгыслысь тестасӧ кымынкӧ час кежлӧ лэдзӧны ваӧ.
А бабушкалӧн пирӧгыс вӧлі прӧстӧ юмов нянь кодь.
Друг бать чеччыштіс места вывсьыс.
— Ой ля!
Ой ля! — мӧдіс горзыны сійӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ: ки пыдӧсас куйліс варенньӧӧн ляксьӧм ичӧтик эзысь гривенник.
Тайӧ бабушка сійӧс нарошнӧ пӧжаліс пирӧг пиас, медым сійӧ кодлыкӧ сюрас.
— Ой <ns>ля-ыс</ns> ме ордын! — радліс бать.
Сійӧ сывйыштіс бабушкаӧс да мӧдіс сыкӧд бергавны. — Ой ля!
Ой ля! — шуаліс сійӧ сьылігмоз да тешкодя йӧктіс.
— Делӧыс абу пирӧгын, — висьталіс Володялы батьыс гортас мунігӧн.
— Делӧыс абу пирӧгын.
Но тайӧ вӧлі зэв гажа ворсантор.
Миян челядьдырся ворсантор.
Мыйта вӧвлі вензьӧм сы йылысь, кодлы сюрас ой ля-ыс!
Ми сэки вӧлім мамлӧн куимӧнӧсь: ме да ещӧ кык вок.
Меысь ыджыдджыкӧсь.
Тӧдан мый? — шуис бать, кор найӧ матыстчисны асланыс керка дорӧ. — Ӧні абу на сёр, ветлам бӧр-водз ювывса трамвай вылын?
Володя, дерт, сӧгласитчис, и найӧ зэв лӧсьыда ветлісны ю кузя «Пляж» станцияӧдз да бӧр.
Гортас мам разис тубрасторсӧ, кӧні куйліс бабушка пирӧглӧн сылӧн пайыс.
— Ог вермы гӧгӧрвоны!
Кымын медся прӧстӧй рецептъяссӧ ме сылы сетлі.
Тайӧ ӧмӧй пирӧг? — шуасис мамыс.
— Тайӧ жӧ из!
— Тося, дугды, — шуис бать.
И ни сійӧ, ни Володя эз висьтавны сылы ой ля йылысь…
— Сійӧ, ставсӧ сійӧ! — кыліс стен сайсянь.
«Вот аски лоӧ выходнӧй лун, и мунам бабушка ордӧ», — решитіс Володя.
Сылы сэтшӧма воис сьӧлӧм вылас аслас думыс, мый сэк жӧ ланьтіс да унмовсис.
ЕДЖЫД ЛЭБАЧ
Но аскинас найӧ некытчӧ эз мунны — батьсӧ мыйлакӧ корисны удж вылӧ.
Володя ӧбедайтіс да муніс гуляйтны.
Керка дворын вӧлі быдсяматорйыс.
Муысь чурвидзисны кыз сутуга помъяс, жугавлӧм кирпич торъяс пиысь позьӧ вӧлі корсьны ролик, пластмассаысь вӧчӧм ӧдзӧс вуг либӧ ӧшинь вуг.
Детинкаяс пӧрліны дона клад корсьысьясӧ.
— Чур, менам!
Чур, менам!
Ме первойӧн аддзи! — кыліс двор пасьта.
Володя Рогов вӧлӧма медся шуда.
Сійӧ аддзис турунвиж рӧма дзик на дзонь фаянсӧвӧй плитка, кытчӧ вӧлі серпасалӧма еджыд лэбачӧс.
Гудйыштіс кӧрт торйӧн мусӧ, кӧрт торйыс инмис мыйӧкӧ чорыдӧ, и друг плитка, коді вӧлі мӧдар боксяньыс руд да торъя нинӧм эз кыскы ас бердас, бергӧдчис мӧдарӧ, и шевкнитчӧм бордъяса еджыд лэбач куйліс Володя кокъяс улын.
— Чур, менам! — горӧдіс Володя.
И пыр жӧ котӧрӧн воалісны детинкаяс:
— Вай видзӧдыштам!
Володя кутіс плиткасӧ юр весьтас, и ставӧн аддзисны, кутшӧм сійӧ.
— Колӧ видлыны, ён-ӧ сійӧ, — шуис ӧти детинка. — Швачнит сійӧс му бердас.
— Ачыд аддзы да швачӧд, — вочавидзис Володя.
Гортас сійӧ мыськаліс плиткасӧ пӧсь ваӧн, и сійӧ мӧдіс югъявны.
— Колӧ чайтны, медбур патераясын татшӧмъясыс, — шуис мамыс. — Витӧд подъездын патераясыс академикъяслӧн, сэні татшӧмӧсь, а миян, аддзанныд, позьӧ сӧмын стен джынсӧ ваннӧйлысь облицуйтны, да и то прӧстӧй плиткаясӧн.
Володя пуктіс плиткасӧ небӧг джаджйӧ.
Видзӧдіс сы вылӧ да нимкодясис…
Плиткаыс нюдзвиж саридз кодь.
Лӧня кӧ пукавны да дыр видзӧдны сы вылӧ, кажитчӧ, мый лэбачыс то лэччылас увлань, инмӧдчылас борднас ыджыд гыӧ, то жбыр каяс вывлань.
Лэбач вермас топӧдны бордъяссӧ да качайтчыны гыяс вылын, вермас сунны...
Тайӧ морскӧй лэбач.
Сійӧ шуда.
Сійӧ вермас уявны саридзын мыйта сылы колӧ.
Володя вӧвлі нин саридз дорын.
Гожӧмнас найӧ ветлывлісны саридз дорӧ, найӧ карсянь сійӧ неылын.
Рытнас кӧ пуксян автобусӧ, асыв кежлас сы дорӧ воан.
Володя тшӧкыда мӧвпалӧ саридз йылысь и векджык сэк, кор заводитӧ унмовсьыны.
Енэжыс саридз кодь жӧ.
Кор видзӧдан вадорсянь, то саридзыс да енэжыс кӧнкӧ ылын ӧтлаасьӧны.
И кажитчӧ, мый найӧ сэні вевсяӧсь.
Со нюдзвиж саридзын мыйкӧ вуджӧртіс.
Гашкӧ, уйӧбтіс медуза, а гашкӧ, чери.
Лэбач, кут сійӧс!
Дзирдыштіс шонді.
Тайӧ ӧзйис лампа.
Бать воис удж вылысь.
— Володя гортын? — юаліс сійӧ.
Мам вочавидзис.
— Гортын.
Буракӧ, лыддьысьӧ...
Володя тупкис плиткасӧ небӧгӧн, а сэсся бергӧдіс сійӧс сэтшӧм ногӧн, медым лампа югӧрыс эз усь сы вылӧ да медым сыысь кындзи некод сійӧс эз аддзы.
Аддзӧмторйыс вӧлі бурсьыс-бур.
И колӧ жӧ лоны татшӧм шудаӧн!
«Ме кӧ тӧдмася капитанкӧд, — мӧвпаліс Володя, — мед кӧть мый, а ме петкӧдла сылы еджыд лэбачсӧ».
Став тайӧ лунъясас Володя аддзыліс кӧ ывлаысь морскӧй формаа мортӧс, сійӧ либӧ суӧдліс сійӧс, либӧ тэрмасьӧмӧн мунліс сылы воча.
Но капитан Проценкокӧд, кодӧс эськӧ сійӧ кыв шутӧг тӧдіс пыр жӧ, Володя эз на паныдасьлы.
Ёнасӧ сійӧ, дерт, эз на шогсьы.
Ӧти-кӧ, кадыс прӧйдитіс зэв на этша.
А сэсся, сійӧ кутіс лача, мый найӧ век на жӧ паныдасясны.
Непременнӧ паныдасясны.
«А МЫЙЛА ВЕК СЁ ДА СЁ?»
Кадыс муніс водзӧ да вайис выль тӧждысянторъяс.
Витӧд «А» классын пионерскӧй сбор.
Отрядын муніс сёрни пионерскӧй двухлеткалӧн план йылысь.
— «Садитны сё пу, козьнавны детскӧй садлы сё небӧг, — лыддьӧдліс Нина Короткова, коді ортсысяньыс видзӧднысӧ вӧлі Шуралӧн пӧдруга Настенька кодь. — Вурны сё дӧрӧм юрйыв нахимовечьяслы, миян шефъяслы».
Нина лыддис гораа, ясыда, вӧчлывліс коласт быд запятая да точка бӧрын.
— А мыйла век сё да сё? — юаліс Миша Коршунов.
— Ме мый, ог ясыда лыддьы? — чуймис Нина.
— Ясыда.
Меным абу гӧгӧрвоана сӧмын, мыйла сё?
Ми комынӧнӧсь, ми вермам садитны сё путӧ.
Решитам да садитам, тайӧ абу нин сэтшӧм сьӧкыдтор.
Но мыйла нӧ сё небӧгсӧ?
— Тешкодь юалӧм!
Колӧ жӧ индыны, кымынӧс.
— Нинӧм тешкодьыс абу.
Ме, пример вылӧ, сета небӧгъяс, кодъясӧс лыдди ичӧт дырйи на, и мукӧдъяс сетасны, мыйта вермасны.
И чукӧрмас сы мында, мыйта лоӧ.
Миша кӧ эз юав нинӧм, сборыс эськӧ муніс и муніс, а сэн лыбис сэтшӧм зык-шум!
Вензисны быдӧн, висьталісны ассьыс, сӧглашайтчисны и эз сӧглашайтчыны.
— Лӧньӧй! — горзіс Нина Короткова, коді кавшасис пызан вылӧ да ӧвтчис кабалаӧн, кытчӧ вӧлі гижӧма двухлеткалысь плансӧ.
Миша Коршунов немтор нин эз юась и некодлы нинӧм вылӧ эз вочавидзлы.
Сійӧ пукаліс пельяссӧ тупкӧмӧн да чӧв оліс.
Коротковакӧд орччӧн пызан вылӧ кыськӧ воис Рогов.
Сійӧ лэптіс кисӧ:
— Ме ӧні жӧ висьтала, мыйла сё!
И сійӧ зэв тӧлкаа висьталіс, мый сёыс — сійӧ план, мый таысь этшаджык оз позь вӧчны, а унджык — пӧжалуйста, мыйта колӧ.
Позьӧ, шуам, чукӧртны куимсё и весиг сюрс небӧг, некод нинӧм оз шу.
А мыйла быдӧн равзӧны, прӧстӧ абу гӧгӧрвоана.
— Вернӧ! — горӧдіс Наташа Левашко да мӧдіс весиг кекӧначасьны.
Кор ставыс лои гӧгӧрвоана, Нина лэччис пызан вылысь да отряд заводитіс мӧд сёрни зэв колана юалӧм йылысь.
Колӧ вӧлі бӧрйыны отрядса выль председательӧс.
— Ме ог кӧсйы, — шуис Серёжа Лапин. — Мед бӧръясны мӧдӧс.
Менам немтор оз артмы, председательӧн водзті ме некор эг вӧвлы.
Юалӧмыс вӧлі кыв кутана, и зэв бур, мый сійӧс видлалігӧн буретш локтіс вожатӧй — кӧкъямысӧд класса велӧдчысь, кодӧс вӧлі индӧма уджавны витӧд «А» класса отрядын.
Сійӧ сёрмис сбор вылӧ, сы вӧсна мый локтігас, буракӧ, сёйӧма мороженӧй, киас сылӧн пыр на вӧлі «эскимоысь» бедьторйыс.
— Мыйла тэ он кӧсйы лоны отрядса председательнас? — юаліс вожатӧй Лапинлысь да мӧдіс нювны чӧскыд бедьторсӧ.
Ме лучшӧ кута лэдзны стенгазет, а председателялӧмсьыд менам нинӧм оз артмы, — шуис Лапин.
— Позьӧ, ме висьтала? — Наташа Левашко матыстчис председательлӧн пызан дорӧ, код сайын пукаліс Нина Короткова.
И со сійӧ шуис:
— Кольӧм во ми век зілим кыскыны Лапинӧс пионерскӧй уджӧ.
Помнитад?
Ме ӧні вӧзъя бӧрйыны председательӧн Роговӧс.
Рогов кӧть и выль велӧдчысь, но сійӧ активнӧй, и Лапинӧс моз оз ков сійӧс кыскыны уджӧ.
— Вернӧ! — горӧдіс Лапин.
— Мед кыскӧны сійӧс, а менӧ оз ков!
И бара лыбис зык да шум.
Кӧкъямысӧд класса вожатӧй вӧзйис бӧрйыны Нина Коротковаӧс.
— Сійӧ тіянӧс быдӧнӧс тӧдӧ, и ті сійӧс тӧданныд.
А Рогов муртса на локтіс.
Нина мӧдіс пыксьыны.
Сылы, буракӧ, эз вӧв окота пыксьынысӧ, но сійӧ пыксис, сы вӧсна мый пыр, кор кодӧскӧ бӧрйӧны, ӧтказывайтчӧны.
Но Володя эз пыксьы.
Наташа Левашко выльысь босьтіс кыв да кутіс висьтавлыны, кутшӧм интереснӧй вӧлі налӧн полюсдорсаяс кружокса медводдза собрание вылын.
Володя кывзіс, и Наташалӧн сы йылысь татшӧм нога сёрниыс воис сылы сьӧлӧм вылас.
— А ми кӧ бӧръям сійӧс председательӧн, коді нӧ лоас полюсдорсаяс кружокас? — бара юаліс Миша.
— Сэки кружокыс разалӧ.
— Нинӧм оз разав, — шуис Наташа да горӧдіс:
— Вайӧ бӧръям!
И стӧч минут мысти Володя Рогов лои отрядса председательӧн.
Кӧкъямысӧд класса вожатӧй шуис:
— Но ладнӧ, мед тіян ног лоӧ.
Сӧмын Короткова весьшӧрӧ ӧткажитчис.
Ми сыкӧд сёрнитчылім, а ставыс артмис мӧдарӧ.
Рогов, тэ коркӧ вӧвлін председательӧн? — юаліс сійӧ Володялысь.
— Эг, — вочавидзис Володя.
— Нинка ӧд эз жӧ вӧвлы! — горӧдіс Наташа.
— Бӧрйисны кӧ нин, сідзкӧ, бӧрйисны, — шуис Лапин, босьтіс Коротковалысь папкасӧ, кӧні вӧліны планъяс да протоколъяс, и сетіс сійӧс Володялы.
СЬӦКЫД ЛОНЫ ПРЕДСЕДАТЕЛЬӦН
— Меным колӧ соскӧ кык гӧрд нашивка, — школаысь гортас воӧм бӧрын Володя шуис мамыслы.
Батьыс кывзіс помӧдз, кыдзи бӧрйисны Володяӧс председательӧн, да шуис:
— Тадзи эз ков, Вовка.
Тэныд колӧ вӧлі первой бурджыка гӧгӧр тӧдмасьны выль школаад, а сэсся вӧлись нин босьтчыны татшӧм кыв кутана уджӧ.
— Тэ чайтан, тайӧ уджыс абу сійӧ вынъяс серти? — юаліс мамыс.
— Ме ог чайт, но...
— Он кӧ чайт, мыйла нӧ весьшӧрӧ больгынысӧ.
И Володялӧн мамыс ӧдйӧ аддзис гӧрд лента, мыйысь вурис кык зэв бур нашивка школаӧ ветлан курткалӧн шуйга соскӧ.
Нашивкаыс сос вылас не сӧмын отрядса председательлӧн, эм и звеньевӧйяслӧн — ӧти визя нашивка.
Вот дружинаса председательлӧн, сылӧн нин куим.
Капитан Проценколӧн нашивкаяс жӧ, сӧмын сылӧн зарни рӧмаӧсь.
Флотын служитысьяслӧн ставныслӧн зарни рӧма нашивкаяс.
Пыр жӧ позьӧ тӧдны, коді локтӧ: капитан, штурман, старшина, младшӧй помощник.
А кымын нашивка адмираллӧн?
Володя быд здукӧ видзӧдлывліс аслас куртка вылӧ.
Аски сійӧ пасьталас тайӧ курткасӧ да локтас классӧ.
Сійӧ вӧлі дӧвӧлен аснас.
Аскинас Володя Рогов мӧдӧдчис школаӧ сентябр первой лунӧ моз жӧ водз.
Кор чукӧртчисны ставныс, Володя висьталіс, мый звеньевӧйяс урокъяс бӧрын талун кольччасны, сы вӧсна мый отрядса сӧвет кутас видлавны план.
— Вот тайӧ председатель! — шуис Лапин.
Володя чӧв оліс, оз жӧ кут сійӧ вензьыны.
Но, вӧлӧмкӧ, председательӧн лоны абу кокни.
Дыр-ӧ заседайтіс отрядса сӧвет, тайӧс ми огӧ тӧдӧй, сӧмын аскинас витӧд «А» классын партаяс сайын пукалісны эз прӧстӧ велӧдчысьяс.
Партаяс сайын пукалісны стрӧг йӧз, и налӧн вӧліны кыв кутана поручениеяс.
Сідз, Наташа Левашко кыв кутіс полярникъяслысь кружок чукӧртӧм вӧсна, Нина Короткова да Лапин — стенгазет вӧсна, Миша Коршунов кывкутіс детскӧй садлы небӧгъяс чукӧртӧм вӧсна.
Шура Проценко нинӧм вӧсна эз кыв кут.
— Ми тэныд обязательнӧ уджтӧ сетам, — кӧсйысис сылы Рогов.
Меным некутшӧм удж оз ков, ме кута участвуйтны драмкружокын.
— Сійӧ оз лыддьыссьы, — паныд шуис Рогов. — Быдӧнлы быть колӧ сетны пионерскӧй поручение.
— А меным ӧні бытьсӧ оз позь сетны, меным ӧні колӧ школаысь пыр жӧ мунны гортӧ, — вочавидзис Шура.
— Кывзы! — Рогов весиг швачкерис кинас картаӧ. — Кыдз сідз — гортӧ?
— Менам эм ыджыд помка.
— Кутшӧм вермас лоны помка? — водзӧ нуӧдіс Рогов.
— Тэ гӧгӧрвоан, мый сійӧ дисциплинаыс? — Рогов муртса нин вермис кутны асьсӧ.
Быд пионер кӧ кутас ӧтказывайтчыны поручениеясысь...
— Эн горзы, — шуис Шура.
Тайӧ здукас классӧ пырис велӧдысь, и заводитчис история кузя урок.
Урок дырйиыс Шура Проценко да отрядса председатель Рогов костын кыптіс стальнӧй граница.
Партасӧ, код сайын найӧ пукалісны орччӧн, вӧлі юкӧма кык пельӧ.
Рогов видзис быдса кӧрӧбка перӧ.
Сійӧ бытшйӧдліс перӧ бӧрся перӧ, стӧч ӧти визь кузя, да скӧраліс.
Шура чӧла видзӧдіс забор стрӧитӧм бӧрся, а кор помасис урокыс, шуис гораа, медым кывлісны ставӧн:
— Отрядса председатель, тэныд кӧ абу жальӧсь аслад перӧясыд, сідзкӧ мыйла парсавны школьнӧй партасӧ?
Рогов нинӧм эз шу.
Но решитіс тайӧ Проценкосӧ велӧдыштны.
Медводз колӧ, мед вӧлі дисциплина, а сэсся нин сы бӧрся мукӧд пӧлӧс помкаяс.
И Проценко должен вӧчны сійӧс, мый тшӧктӧма вӧчны, вот и ставыс.
— Ми локтан сӧвет вылын тэ йылысь сёрнитам, — кӧсйысис сійӧ Шуралы раздевалкаын, кор найӧ мӧдӧдчисны нин гортас.
И кӧть налы, кыдзи ми тіянкӧд тӧдам, муннысӧ колӧ ӧти туйӧд да весиг ӧти и сійӧ жӧ керкаӧ, найӧ мунісны улича ӧтар-мӧдар боктіыс да быттьӧ эз аддзыны ӧта-мӧдсӧ.
Рогов кӧ эськӧ тӧдіс, кутшӧм ыджыд помка вӧсна эз кольччы Шура да мыйла сійӧ тэрмасьӧ гортас, сійӧ, тӧдӧмысь, котӧртіс эськӧ сыкӧд ӧтлаын да вӧчис эськӧ ставсӧ, мый сӧмын тшӧктіс Шура.
ДВОРЕЦ КЛЮЧЬЯС
Асывсяньыс дзирдаліс шонді, а луныс вӧлі кӧдзыд да тӧла.
Стройка вылын уджалысь зонъяс пестісны бипур.
Найӧ шонтісны би вылын кияснысӧ, йӧтласисны да йӧктышталісны кокньыдик башмакъяснаныс.
Найӧ виччысисны блокъяс да растворъяс тыра машинаяс.
Машинаяс сёрмисны.
Стройка вылын кӧ уджыс мыйлакӧ сувтас, то тайӧ абу школаын перемена кодь.
Перемена овлӧ и удж вылын — ӧбед кадӧ.
Кутшӧмкӧ помка вӧсна сувтӧмыд дзик виччысьтӧм урок кодь.
Пукалан школаын, а керны нинӧм.
Ӧти кывйӧн кӧ, артмӧ ерунда: мунны оз позь и вӧчны нинӧм.
— Чагсӧ сотам да кирпичнас ломтысьны кутам? — юаліс кодкӧ.
Стёпа шыбитіс бипурйӧ уль дӧска тор да горӧдіс сьывны:
Тэ эн пов ни жарысь, ни кӧдзыдысь!..
Но гажаджык некодлы эз ло.
Нем виччысьтӧг бипур дорӧ кыськӧ воис Василий Дмитриевич Проценко.
Сійӧ видзӧдліс аслас сӧкӧлъяс вылӧ да триньӧдыштіс ключьясӧн.
Ставныс пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, да юасьтӧг, шумитігтыр да сералігтыр мӧдӧдчисны асланыс прораб бӧрысь видлыны будущӧй двореч.
Челядь шӧйтісны жыръясті, двореч эз вӧв мича.
Пӧдвалын олысь йӧз, тыдалӧ, лыддисны быд лун и час, кор найӧ эновтасны сійӧс да вуджасны выль керкаӧ.
Жыръясас шпалерыс вӧлі косясьлӧма, ставнас чута ӧшиньясыс важӧн нин мыськавтӧмӧсь Проценколы вӧлі нимкодь.
Сійӧ эз нин аддзы ставсӧ тайӧс.
Сійӧ аддзис мӧдтор.
— Со тані лоӧ буфет, тані лыддьысян жыр, татчӧ сувтӧдам небӧг шкап.
Бур!..
Лоӧ настӧящӧй клуб.
Сылӧн велӧдчысьясыс лючки-бура видлалісны, видзӧдісны тшынӧдӧм сьӧд йиркъяс, вежыньтчӧм ӧдзӧсъяс.
— Василий Дмитриевич!
А татчӧ душ позьӧ вӧчны! — пемыд чуланӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Стёпа.
— Позьӧ, позьӧ, — вочавидзис прораб.
Ставсӧ видлалӧм бӧрын Василий Дмитриевич шуис:
— Но вот, Степан, действуйт!
Чайта, справитчанныд.
Удж вылысь ни ӧти рабочӧйӧс ог сет.
Справитчӧй куш асланыд бригадаӧн.
— Позьӧ! — вочавидзис Степан.
Кияссӧ тасма костас сюялӧмӧн сійӧ сулаліс прораб водзын: бригада вӧсна чорыда кыв кутіс. — Позьӧ! — бара шуис Стёпа. — Сӧмын вот материалсӧ...
И пансис сёрни: кӧрт тув, олифа, кос штукатурка йылысь.
Василий Дмитриевич пасъяліс, лыддис, а том йӧз лыддьӧдлісны пыр унджык и унджыктор.
— Джоджъяссӧ колӧ топӧдавны! — горзіс Стёпа.
— Проводкасӧ дзоньнас колӧ вежны, медым вӧлі кыдз колӧ.
Медбӧрын Василий Дмитриевич пӧдлаліс блокнотсӧ да шуис:
— Вот аски и заводитӧ.
Сёрмӧдчыны нинӧмла, праздникӧдз кадыс этша коли.
— Аски и заводитам, — вочавидзис сылы бригадир Степан Малышев.
Но прораб Проценколы пӧдвалысь петігас ковмис виччысьыштны, сы вӧсна мый векньыдик пос кузя кык детинка кыскисны нин важ олысьяс пиысь кодӧнкӧ шыбитӧм важиник кӧрт крӧвать.
Удж заводитчис талун нин.
БРИГАДИР МАЛЫШЕВ
Сувтӧдны кӧ ремесленникъяслысь бригадасӧ ставнас ӧти шеренгаӧ туша ыджда серти, то Стёпа Малышев вӧлі эськӧ медбӧръя мортӧн.
Туша сертиыс сійӧ вӧлі ичӧтик.
Но бригадаын Степан — бригадир, и сылысь кывзысьӧны быдӧн.
Бригадир уна оз больгы.
Сійӧ унджыксӧ действуйтӧ.
— Тэнад ставыс лӧсьыда артмӧ, — завидьтӧмӧн шуис Сергей Шишигин, кодлӧн пыр мыйкӧ вӧлі абу лючки-ладнӧ.
— Тэнад ставыс жӧ лӧсьыда артмӧ, — вочавидзис Стёпа.
Сійӧ босьтіс Шишигин киысь чер, мастера лӧсалыштіс косяксӧ да тоньӧдыштіс ӧдзӧссӧ.
— Вот ӧні бур, — шуис Стёпа.
— Ӧнітӧ бур, — сӧгласитчӧ Шишигин.
Пуксьӧм мӧд ӧдзӧс вӧчны сійӧ босьтчис ачыс нин, и сылӧн артмис эз жӧ лёка.
Жугыльмылӧм Шишигин збоймис.
Сійӧ Степан моз жӧ пӧдлавліс да бӧр восьтіс ӧдзӧссӧ да шуис бригадир мозыс: «Бур!»
Ортсысяньыс Степан и ачыс крепыд тэчаса, пыр ӧкуратнӧй, кыпыд чужӧма.
Общежитиеын — быттьӧ удж вылын: ставсӧ лючки тэчӧма, крӧватьсӧ шыльӧдӧма-мольӧдӧма, тумбочкаын ставыс аслас местаын.
Но Степан Малышевлӧн абу ставыс лючки-ладнӧ.
Восьлалӧ удж вылысь ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзысь юрсиа Степан фуражкасӧ пӧлыньтӧма боквыв и некод оз гӧгӧрво, мый сылы сьӧлӧм вылас гажтӧм.
Степан гажтӧмчӧ рӧднӧй керкасьыс, аслас мамсьыс, коді сӧмын и шуӧ сійӧс: «Стёпуш, муса пиӧй».
Гожӧмнас отпуск дырйи Степан ветліс гортас.
Ӧні арся рытъяснас сійӧ дыр куйлӧ стенлань бергӧдчӧмӧн да оз вермы унмовсьыны...
Важӧн нин кусӧдӧма би, орчча койкаын шкоргӧ суседыс, а Стёпалы оз узьсьы.
Сійӧ топыда-топыда куньӧма синъяссӧ, и аддзӧ сӧстӧм горнича.
Ӧшинь пыр усьысь шонді югӧр вӧчалӧ мича дзоридзьяс краситӧм джодж вылын, ас кыӧм джодж дӧраяс вылын.
Кывтсянь ӧвтӧ пӧжалӧм нянь дукӧн.
Вежӧс сайын, кылӧ, шумитӧ самӧвар.
Аддзӧ, кыдзи найӧ мунӧны мамыскӧд турунла вӧрӧ, Стёпа нуӧ тыра мешӧк, луныс зэв жар.
«Шойччыштам», — шуӧ мамыс да пуксьӧ мыр вылӧ.
Гӧгӧр, быттьӧ ковёр вылын, дзоридзалӧны лӧз-виж дзоридзьяс.
Мамыс нетшыштӧ ӧтиӧс да шуӧ: «Иван-да-Марья».
Сійӧ видлалӧ кӧлӧкӧльчик кодь кокньыдик, лӧз, виж, оръясьлыштӧм доръяса дзоридзьяссӧ.
А Стёпа вештышталӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ верӧтя вылын быдмысь турунсӧ да ки тырыс чукӧртӧ сьӧд, бура воӧм ягӧд.
Сійӧ кисьтӧ ягӧдсӧ мамыслы ки пыдӧсас.
Мамыс сёйӧ ягӧдсӧ ӧти бӧрся мӧдӧс.
«А тайӧ коляссӧ тэныд!» — шуӧ сійӧ, и Стёпа ӧкталӧ кос вом доръяснас мамыслӧн сарӧгӧсь ки пыдӧс вылысь ягӧд коляссӧ.
Мамыс улӧджык лэдзӧ еджыд чышъянсӧ.
«Ӧні мунам гортӧдз, — шуӧ сійӧ. — Ӧні тайӧ трӧпатіыс мӧд воӧдз не ветлыны нин».
Мамыс некодӧс аскӧдыс вӧрас эз босьт — муніс Стёпакӧд.
Окота вӧлі сыкӧд олыштны.
А то мунас тӧвбыд кежлӧ карӧ.
Куйлӧ Стёпа койка вылын да зільӧ унмовсьыны.
Кутшӧм эськӧ бур вӧлі, мӧвпалӧ сійӧ, асывнас восьтыны синтӧ, кывны ньӧжйӧ восьлалӧм шы, сартаслысь трачнитӧмсӧ.
Сэсся мыссьӧм бӧрын пуксьыны пызан сайӧ кӧні тасьті гӧгӧр куйлӧны дас ӧти пань.
«Коді рок оз сёй, сылы пирӧг оз ло», — шуӧ мамыс.
Но пирӧг, кодӧс вевттьӧма вӧлі таӧдз сӧстӧм ки чышкӧдӧн, вичмас быдӧнлы.
Батьыс торйӧдлас сійӧс ӧткодь юкӧнъяс вылӧ, и быдӧн пӧлучитас ассьыс пайсӧ.
И ыджыд пиыс, Василий, сержант, коді воис отпускӧ, и Стёпа, и витӧд классын велӧдчысь Митя, и ещӧ еджыд юра квайтнан вокъясыс, кодъяслы мамыс оз удит дасьтыны гачьяссӧ.
Завтракайтӧм бӧрын батьыс мунӧ плӧтничайтны колхозӧ, а ӧкмыс вок босьтчӧны удж бердӧ.
Уджыс гортын тырмӧ быдӧнлы.
«Мун ворсышт!» — шуӧ мамыс медічӧт пиыслы, коді отсасьӧ сылы весавны ёг турун ӧгурцы град вылысь.
Но еджыд юра Мишка оз кывзысь — сійӧ вужнас нетшыштӧ ёг турунсӧ да вочавидзӧм пыдди сӧмын нускӧ.
Рытнас, самӧвар пузигкежлӧ, удж вылысь воӧ батьыс.
Медічӧт пиыс пӧлучайтӧ премия.
Сійӧ бергӧдлӧ бедьтор йылын пуӧм сакарысь вӧчӧм петукӧс да гордӧя шуӧ:
«Видзӧдлӧй!»
Ыджыдджык вокъясыс видзӧдлӧны да ошкӧны:
«Вернӧ, заслужитін!»
Стёпа Малышевлӧн батьыс вӧвлӧм салдат, вӧлӧма война вылын, би пыр и ва пыр мунӧма.
«Ме бӧрысь смертьыс восьлӧн восьлаліс и котӧрӧн котӧртіс, и со ловъя коли», — шуӧ сійӧ.
Война йылысь висьтъяс кывзігмоз Стёпа мӧвпалӧ: «Кыдз нӧ вермис лоны сідз, медым эз ло свет вылас тайӧ руд синъяса, мелі кияса мортыс, менам батьӧй?»
Рытыс шоныд, мича.
Керка водзын садса яблоня улын пызан сайын пукалӧ Малышевъяслӧн ыджыд семьяыс ставнас.
«Нянь да сов», — шуис на дінті мунысь суседыс.
Медся ичӧт пиыс котӧртіс дзиръя дорӧ да гурйыв восьтіс сійӧс.
Мамыс пуктіс пызан вылӧ сӧстӧм стӧкан да матыстіс нянь тыра тасьті.
«Лӧсьыд тіян», — шуис суседыс.
«Ог норасьӧй», — вочавидзис Малышев.
«Степаныссӧ! — чуймӧмӧн шуис сусед. — Уджалысь морт! — И юасьӧ Стёпалысь кар йылысь, удж йылысь. — Общежитиеад велавтӧгыд сьӧкыд, кӧнкӧ?»
«Сьӧкыд, — сӧгласитчӧ Стёпа. — Выходнӧйяс лунӧ ме прораб ордӧ ветлывла».
Стёпа висьтавліс Проценкояслӧн семья йылысь.
И ставыс кывзісны сы йылысь, мый ылі карын эмӧсь йӧз, кодъяс дінӧ Стёпа локтӧ быттьӧ рӧднӧйяс ордӧ.
И сыкӧд кӧ мыйкӧ лоӧ, сы йылысь кутасны тӧждысьны.
«Тэ мӧд во найӧс миянӧ кор, — шуис мамыс. — Шу, мый лоам радӧсь».
«Сьӧлӧмсянь корам», — содтіс батьыс.
Тадзи казьтылӧ Стёпа.
А казьтылігад мортыд быттьӧкӧ ставсӧ аддзӧ и кылӧ.
Но со яблоняыс, код улын найӧ пукалӧны, нем виччысьтӧг кутіс быдмыны, быдмыны да бергавны.
Стёпа унмовсьӧ.
Юрлӧсас нырнас пырӧмӧн сійӧ крепыд унмӧн узьӧ асылӧдзыс.
Асывнас общежитиеын гораа триньӧбтӧ звӧнок.
Коридорын заводитӧны шумитны, котравны.
Алюминиевӧй кружкаысь тэрыба чай юыштӧм да пельменьясӧн закуситыштӧм бӧрын Стёпа мӧдӧдчис удж вылӧ.
ОЗЫР ДУНЬКА
Бӧръя лунъясас удж вывсянь Стёпа частӧ мунӧ карӧ сійӧ керкаас, кӧні сійӧс сэтшӧм бура примитісны.
— Видза оланныд!
Пӧжалуйста! — встречайтӧ сійӧс Шура.
И капитан Проценко, коді чеччис нин вольпась вылысь, но пукалӧ на креслӧын, рад жӧ сійӧ воӧмлы.
— Рабочӧй класс воис!
Кутшӧмаджык мунӧны делӧясыд?
— Пӧрадок, — вочавидзӧ Стёпа.
Стёпа лӧсьӧдӧ капитанлӧн вольпась дорын лунъюгӧрӧн сотчысь лампа, нуӧ библиотекаӧ стопаӧ кӧртыштӧм небӧгъяс да вайӧ моздор тырыс список серти бӧрйӧм выльясӧс.
Капитан ёна лыддьысьӧ.
— Ме кӧсъя джадж вӧчны, — шуӧ Стёпа.
И регыд мысти креслӧ дорӧ сійӧ вӧчис кока ляпкыдик джадж. Джаджйыс зэв лӧсьыдик — сэсь позьӧ чеччытӧг судзӧдны колана небӧг.
Шура завидьпырысь видзӧдіс Стёпалӧн удж вылӧ.
И быттьӧ сідз-тадз юаліс:
— А тэ посни мебель верман вӧчны?
Стёпалӧн чойыс некор эз вӧвлы.
Вокъясыслы сійӧ тӧчитлывліс городкияс, вӧчліс ичӧтик мельничаяс, телегаяс, пуысь ружьеяс.
А тайӧ дзик мӧдтор.
— Мед лоӧ ичӧтик, но настӧящӧй кодь, — корис Шура.
Шура велӧдчис витӧд классын, но пыр на важ мозыс вураліс Дуня аканьлы платтьӧяс, кыис кӧсаяссӧ да водтӧдліс сійӧс узьны.
Овлӧ и сідз, мый ӧні сійӧ аканьсӧ водтӧдлывлӧ быдса вежон кежлӧ — водтӧдас и вунӧдас садьмӧднысӧ, и узьӧ Дуня, стеклӧысь вӧчӧм синъяссӧ куньӧмӧн, субӧтасянь мӧд вежалунӧдз медулыс жырйын сійӧ жӧ пызанас, код сайын Шура велӧдӧ урокъяс.
— Оз-ӧ вывті озырмы тэнад Дунькаыд? — шуис Дима дядь, ачыс видлаліс ичӧтик шкап, кытчӧ Стёпа сюсьмӧдчис пуктыны рӧмпӧштан.
— Тэныд кажитчӧ? — юаліс Шура.
— Да, лӧсьыда вӧчӧма.
Сӧмын видзӧд, медым тэнад Дунькаыд зарни чери йылысь мойдын моз нырсӧ лэптавны да горшасьны эз мӧд.
Сэсся выль шкап корас, сэсся камод, сэсся...
Шура гӧгӧрвоис, мый Дима дядьыс оз Дуня йылысь сёрнит, да ӧдйӧджык шуис:
— Сэсся сійӧ нинӧм оз кор, тырмас.
— Вот и ме сідз жӧ чайта, — сӧгласитчис Дима дядьыс.
Тайӧ рытнас Стёпалы мунігас капитан Проценко шуис:
— Энлы, Степан!
Эм менам тэныд ӧти буртор, — и козьналіс сылы ассьыс перочиннӧй пуртсӧ.
Тайӧ вӧлі зэв бур пурт.
Сэні вӧлі быдсяма сы мындатор!
— Быдтор вылӧ згӧдитчас, — шуис капитан. — Часі дзоньтыны, ош кульны.
Коді нӧ вермас ӧткажитчыны татшӧм пӧдарокысь?
И Стёпа босьтіс тайӧ пӧдароксӧ, кодлы эз вӧв доныс.
Сійӧ восьтліс да пӧдлавліс ыджыд и ичӧтик пуртъяссӧ, ножичсӧ, зэв ичӧтик стамескаяс да пилаяс.
И пыр на шензис сы вылӧ, кыдзи найӧ тӧрӧны татшӧм ичӧтик пуртас.
— Сійӧ мекӧд дасысь кымын кытшовтліс свет гӧгӧрыс, — шуис Дмитрий Дмитриевич.
— Видз тэ сійӧс!
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Кута видзны!.. — шуис Стёпа да весиг честь сетіс.
— Ме ӧні тіянӧ сӧмын выходнӧйын локта, — прӧщайтчигмоз шуис Стёпа.
— Рытъяснас пӧдвал кутам ремонтируйтны, праздник кежлӧ сэні клуб лоӧ.
— Став бурсӧ сиа, — шуис капитан да киасьӧм пыдди кыпӧдліс кисӧ.
— Ті сэсся эн нин висьӧй, бурдӧдчӧй.
— Ладнӧ.
Ме и ачым дӧзми нин.
— А миян контрольнӧй, — шуис Шура.
— И ме ньӧти ог пов.
— Ёнасӧ эн ошйысь.
Овлӧ, видзӧднысӧ задачаыс кокньыдик, а збыль вылассӧ сэні кутшӧмкӧ гудыртас, кодӧс ӧтпырйӧ он и аддзы.
Решиттӧдзыд войдӧр тэ думыштлы бурджыка, — сӧветуйтіс Стёпа.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Сійӧ фуражкаасис да ещӧ видзӧдліс пӧдарок вылас.
— Тэ быть волы вежалуннад, — шуис Шура.
— Уджнас кӧ справитчам, сэки тыдавны кутас, — вочавидзис Стёпа.
ДЕТИНКАЯС ГОРЗІСНЫ «УРА»
Некымын лун мысти, рытнас мунігӧн, Шуралӧн мамыс видзӧдліс пӧдвал ӧшиньӧд.
Вазьӧм стеклӧ пыр сійӧ аддзис, мый пӧдвалын мунӧ зэв шума собрание.
Зонъяслы, буракӧ, воӧ сьӧлӧм выланыс Стёпалӧн сёрниыс.
Сійӧ сулалӧ шӧрас, а джоджас, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, гӧгӧр пукалӧны сылӧн ёртъясыс.
Степан шенасьӧ кияснас да индылӧ то йирк вылӧ, то сімӧм, вушйӧм водопроводнӧй трубаяс вылӧ.
Со сійӧ матыстчис стен дорӧ, чашнитіс-нетшыштіс лестукӧн ӧшалысь шпалер тор, и сійӧ тыри бусӧн.
— Ура! — горӧдісны зонъяс сэтшӧм гораа, мый горӧдӧмыс кыліс весиг кык пӧвста рама пырыс.
Мария Александровна гӧгӧрвоис, мый пӧдвалӧс дворечӧ пӧртӧм йылысь план примитӧма.
Тайӧ рытас Мария Александровна гортас локтіс верӧсыскӧд ӧтлаын.
— Ме талун нарошнӧ эг кольччы, — висьталіс Василий Дмитриевич. — Ме кӧсъя, медым найӧ ставсӧ решитісны асьныс некутшӧм отсӧгтӧг.
А кор найӧ решайтӧны асьныс, сэки уджалӧны сьӧлӧмсяньыс, гӧгӧрвоин?
— Тэнӧ виччысигмоз ме видзӧдлі ӧшинь пырыс, — шуис Мария Александровна. — Найӧ, тыдалӧ, примитӧмаӧсь нин решение да горзісны «ура».
— Уратӧ, гашкӧ, и водз на горзыны, — шуис Василий Дмитриевич, — но зонъясыс молодечьяс, и Степан зільӧ.
Ме дӧвӧлен сыӧн.
Кор Василий Дмитриевич да Мария Александровна чеччисны асланыс сувтланінын автобусысь, найӧс чукӧстіс ыджыд сумкаа нывбаба:
— Ньӧбӧй, том морт, аслад пӧдругалы астраяссӧ! — И сійӧ мыччис Шура батьлы первойя кӧдзыдъясӧн кынтыштӧм арся дзоридзьяслысь мичаник букет.
Василий Дмитриевичлы лои нимкодь.
— Вот бур! — Сійӧ босьтіс букетсӧ.
— Медбӧръя! — шуис нывбаба. — Быттьӧ тіянлы и кольӧма, — содтіс сійӧ.
Мария Александровна нуис букетсӧ да нюмъяліс.
— Тэ меным зэв нин важӧн эн козьнавлы дзоридзьястӧ.
— Збыльысь? — чуймис Проценко. — А кор Шура чужис, кутшӧм букет ме тэныд сэки кыски!
Он помнит?
— Кыдз нӧ ог помнит?
Сӧмын тайӧ вӧлі во дас сайын кымын.
Найӧ мунісны да кыпыда нюмъялісны ӧта-мӧдыслы.
Праздник кӧ и праздник!
— Ньӧбам торт?
— Ньӧбам!
И найӧ мунісны магазинӧ тортла, а сэсся вӧлись нин гортаныс...
abu
ДВОРЕЦ ПӦШТИ ГӦТОВ!
Бригадалӧн уджыс вӧлі помасьӧ нин.
Пӧдвал стенъясын косьмис шпалер, йиркъяссӧ вӧлі белитӧма, детинкаяс топӧдалісны джодж плакаяс.
Колӧ вӧлі выльысь нуӧдны электричество.
И сэки сэсся позяс пыртлыны пызан-улӧс.
Куим электриккӧд Стёпа ветліс жырйысь жырйӧ, мыйкӧ мерайтіс.
— Колӧ, медым югӧрыс уси рӧвнӧя.
— Со тані лоӧ пызан.
Ӧшалысь лампасӧ колӧ лэдзны та выйӧдз.
Стёпа кайис улӧс вылӧ да нюжӧдіс кисӧ:
— Тадзи лоӧ бур?
Тайӧ здукас воссис пӧдвал ӧдзӧс, и пырис Михальчук.
Стройка вылын Михальчук абу выль морт.
Уджалӧ монтёрӧн.
Пӧдвалӧ, ребята кӧзяйничайтігӧн, волісны ставӧн нин, а сійӧ пырис первойысь на.
— Ставыс ладнӧ! — пӧшти дась двореч видзӧдалӧм бӧрын шуис Михальчук. — Ті ӧні, вокъяс, озырминныд!
— Дерт жӧ, — шуис Стёпа, коді пыр на сулаліс улӧс вылын.
— Уна-ӧ воӧ быд морт вылӧ? — юаліс Михальчук.
Михальчук сулаліс кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, кияссӧ зепъясас сюйӧмӧн.
— Эн пов, бригадир, ме гӧгӧрвоа, тэ он конйыштчы, — шпыннялігтыр шуис сійӧ.
— Тайӧ тэ мый йылысь? — чуймис Стёпа.
— А тэ мый йӧй улӧ лэччан?
Юала, донысь-ӧ медасид?
— Ми эгӧ медасьӧй.
Ми праздник кежлӧ ставлы.
— Прӧстӧ праздник кежлӧ?
Хы!
Ме чайті, Степан, тэ тӧлка. — Михальчук бергӧдчис кокбӧр вылас да сюся, быттьӧ аддзӧ найӧс первойысь, видзӧдліс ремесленнӧй бригадаса быд детинка вылӧ. — Ребята, ті йӧйминныд!
Тайӧ уджсьыс сюрсъяс мынтыны колӧ, а тіянӧс кагаяс моз пӧрйӧдлісны!
Со тадзи! — И Михальчук гӧгрӧдлыштіс чуньнас аслас ныр водзын. — Видзӧдтӧ, кутшӧм миллионеръяс!
Костюмъясыс тіянлы оз ӧмӧй ковны?
Челядь сюся кывзісны сійӧс.
— Со тэ! — Михальчук корис ас дорас медся ичӧтсӧ, штукатур Коляӧс, коді, партукас кисӧ чышкаліг да юрсяньыс кок улӧдзыс сійӧс видзӧдаліг, матыстчис сы дінӧ. — Тэныд збыльысь оз ков костюмыс?
Либӧ ботинки?
Тэ жӧ честнӧя нажӧвитін.
Коля видзӧдліс дӧмасӧсь башмакъяс вылас.
— Энлы, Михальчук, — торкис сійӧс Стёпа.
— Мыйла — энлы?
Йӧзыс оз окотитны али мый менӧ кывзыны?
Михальчук перйис сигарет пачка да кутіс куритчыны.
— Мед висьталӧ! — мӧдісны ызгыны челядь.
— Эн торкав, Малышев!
— Сёрнит! — тшӧктіс Стёпа.
И Михальчук кутіс сёрнитны.
Сійӧ висьталіс ясыда сы йылысь, мый уджсьыс, кодӧс челядь вот-вот помаласны, воас унакодь сьӧм.
И сӧмын сы вӧсна, мый найӧ абу сюсьӧсь да бригадирыс налӧн ньӧти абу опытнӧй, найӧ дзик нинӧмтор оз пӧлучитны.
И мый сійӧ, Михальчук, прӧстӧ шензьӧ, мый сэтшӧм сознательнӧй прораб, кыдзи Проценко Василий Дмитриевич, вермӧ татшӧмторсӧ лэдзны.
Челядьӧс босьтіс шензьӧм.
Со, вӧлӧмкӧ, найӧ мыйта нажӧвитӧмаӧсь!
Быдса чукӧр сьӧм!
— Энлы! — торкис Степан. — Коді жӧ, тэ ногӧн, миянӧс пӧрйӧдлӧ?
— Ме ӧмӧй шуи — пӧрйӧдлӧны? — чуймис Михальчук. — Гашкӧ, тайӧ прӧстӧ сідзи лои ӧшыбка вӧсна?
Татшӧм нога вочакывйыс челядьлы сьӧлӧм вылас воис.
— Юавны колӧ!
Тэ, Степан, должен юавны!
Нажӧвитӧма кӧ, мед сетӧны, и пом!
— Вот и ме сідз жӧ чайта, — шуис Михальчук да тальыштіс чигарка помсӧ муртса на стружитӧм джоджӧ.
Михальчук муніс, а челядь пыр на волнуйтчисны.
Кодлы нӧ эз ков выль, мичаник костюмыд, коді уналӧн на пиысь олігчӧжыс эз на вӧвлы.
— Ме тӧдмала, — кӧсйысис Степан.
— Тэ сэні ставсӧ тӧдмав! — корисны челядь.
А штукатур Николай весиг сӧветуйтіс:
— Тэ нарядъяссӧ сэн видзӧдлы, расценкаяссӧ, кутшӧм удж дона-ӧ сулалӧ!
— Ладнӧ, — сӧгласитчис Стёпа, — видзӧдла.
Та вылын и помасис сёрниыс.
ШУСЬЫНЫ РАБОЧӦЙӦН ДА СЫЛӦН ЧЕСТЬ
— Ставыс гӧгӧрвоана, — шуис Василий Дмитриевич, кор Стёпа помаліс ассьыс висьтсӧ. — Пӧрйӧдлыны тіянӧс некод эз лӧсьӧдчы.
Ведомостьсӧ вӧчӧма расценкаяс серти, весиг премиальнӧйяс рытъя уджысь эм, сідзкӧ костюмъястӧ ті лӧсьӧданныд.
Но ме кӧсйи со мый йылысь тэнсьыд юавны.
Тіянлы кӧ мынтісны сӧмын кыдзи ученикъяслы, а мырсьӧм вылад шуисны прӧстӧ рабочӧй аттьӧ, сэки кыдз?
— Сэки эськӧ тэнӧ найӧ судӧ сетісны, — шуис капитан Проценко, — и Михальчук гижис эськӧ налы шыӧдчӧм.
Стёпа пукаліс гӧрдӧдӧма, тайӧ сёрни бӧрас сійӧ вӧлі дась му пырыс мунны.
— Ӧд тіян уджыд — позьӧ шуны, рабочӧйӧн шусьӧм да рабочӧйлӧн честь вылӧ тіян экзамен.
Шусьӧм вылас ті сдайтінныд «отлично» вылӧ, а вот рабочӧй честь вылас?
Василий Дмитриевич видзӧдіс бригадир Стёпа вылӧ.
Збыльысь ӧмӧй сійӧ эз вермы сетны водзӧс тайӧ Михальчукыслы, пӧръясьысь дыш мортыслы, эскис сылы?
— Ме муна, — шуис Стёпа.
Сійӧ чеччис да нӧшта шуис: — Ме муна, Василий Дмитриевич!
— Стёпа!
Челядь тэнӧ корӧны! — жырйӧ пыригмоз шуис Шура. — Сэні найӧ ставныс локтӧмаӧсь, посводзын сулалӧны, шуӧны, мый тэ налы зэв ёна колан.
— Энлы, ме ачым, — шуис Василий Дмитриевич.
Сійӧ чӧвтіс вылас шоныд куртка да петіс посводзӧ.
Пос тшупӧдъяс вылын пукаліс бригадаыс дзоньнас.
Ӧдзӧс водзын сулаліс штукатур Николай, кодлы тшӧктісны корны бригадирӧс.
Кор прораб петіс площадка вылӧ, ставӧн чеччисны.
— Но, мыйла локтінныд? — юаліс Василий Дмитриевич.
— Да вот, — медся водзын сулалысь Николай шӧйӧвоши, — бригадир тіянлы, дерт, висьталіс.
— Ми прӧтивӧсь! — шумитны кутісны челядь.
— Тӧда.
— Да ми сэтшӧм сёрниыслы прӧтивӧсь, — тэрыба шуис Николай. — Оз ков сідзи сёрнитны!
Челядь кытшалісны ассьыныс прорабсӧ, и быдӧн лыддис ассяньыс коланаӧн висьтавны, мый сылы оз ков ни костюм, ни ботинки.
И мый колӧ вӧлі вӧтлыны пырысь-пыр жӧ Михальчукӧс, а найӧ паськӧдісны вомнысӧ.
— Василий Дмитриевич, тӧданныд, — волнуйтчис Николай, — артмӧ сідз: миянлы дӧверитінныд, а ми тіянлы эгӧ.
Вообщӧ, ме, буракӧ, ог сійӧс, мый колӧ, висьтав! — Сійӧ дзикӧдз шӧйӧвоши.
— Лыддьӧй, мый тіянлы бригадир немтор эз висьтавлы.
Мый эз вӧв сёрниыс! — горӧдіс кодкӧ.
— Но прӧститӧй ті! — скӧрмис прораб. — Сёрниыс вӧлі.
И сійӧ эз помась, тайӧ серьёзнӧй сёрниыс.
Серьёзнӧй сёрниыс помасис патераын нин, кор Мария Александровна корис ставнысӧ.
— Нинӧмла пос вылас митингуйтны, — шуис сійӧ. — Локтінныд кӧ, пырӧй жырас!
А тэ, Вася, — висян, висян, а сулалан сквозняк вылын!
— Ӧти, кык, куим... вит, кӧкъямыс! — лыддьӧдліс Шура.
Вӧлӧмкӧ, колӧ дас нёль стӧкан либӧ чашка, медым юктавны ставнысӧ чайӧн.
Шура кӧзяйничайтіс.
Сійӧ отсасис мамыслы пыртны вазаяс варенньӧӧн, тэчавны тарелкаясӧ плюшкияс.
И, кыдзи век овлӧ, кӧзяеваыс кӧ радӧсь гӧсьтъяслы, сюрины чашкаяс и стӧканъяс, и ставӧн пуксисны пызан сайӧ.
Челядь, кодъяс сэтшӧм виччысьтӧг веськалісны гӧститны, да ещӧ сэтшӧм случай кузя, первойсӧ чувствуйтісны асьнысӧ лӧсьыдтӧма, но ставыс лои лючки- ладнӧ.
Капитан Проценко быдӧнӧс на пиысь помнитіс ещӧ кольӧм восянь на.
— Быдмӧмныд, зонъяс!
А тэнӧ весиг он и тӧд! — ошкыштіс Николайӧс сійӧ. — Пельпомъясыд кутшӧма паськалӧмаӧсь!
Неуна ещӧ быдмыштан — дзик багатырӧн лоан!
— Ме быдма.
Меным сантиметр кызь кымын нюжалыштны, и тырмас.
Ставӧн сералісны, шмонитісны, сэсся сёрниыс пансис саридз йылысь.
Капитан паніс сёрни плӧтникъяскӧд, штукатуръяскӧд, электрикъяскӧд, маляръяскӧд, кодяс чорыда кутісны рабочӧйлысь ним да честь.
Вӧлӧмкӧ, кор челядь ыстісны Степанӧс прораб дінӧ тӧдмавны, медым найӧс эськӧ эз пӧрйӧдлыны, Михальчук бара воӧма.
— Ті, зонъяс, сёрни кӧ пансяс, ме йылысь кыв ни джын.
Менам и тіянтӧг омӧльторйыс тырмӧ, — шуис сійӧ. — А тіян Проценкоыд абу жӧ бӧб.
Челядь ӧбидитчисны.
Кыдз сэтшӧм ногӧнсӧ Михальчукыс вермӧ сёрнитны Василий Дмитриевич йылысь?
Сійӧтор, мый Михальчук сьӧм йывсьыс сӧветуйтіс тӧдмавны, сійӧ ӧтитор, а Василий Дмитриевичӧс найӧ и сытӧг зэв бура тӧдӧны.
— Тӧдан мый? — шуис Николай. — Тэ мун да эн тӧждысь.
А кор Михальчук муніс, ставлы лои немкӧ.
— Колӧ эськӧ Степансӧ бергӧдны.
Да сійӧс ӧмӧй вӧтӧдан?
— Мисьтӧма вермас артмыны, сёрнитісны ас костас челядь.
— А мый тані думайтнысӧ? — шуис Николай. — Мунам ставным да висьталам, мый ӧшыбка артмис.
— Ӧбидитчас прорабыд ӧні миян вылӧ?
— Но мый нӧ, ӧбидитчас — правильнӧ ӧбидитчас.
Тэрмасьӧмӧн мыссьыштӧм бӧрын челядь ӧдйӧ мунісны автобуснӧй сувтланін дорӧ.
Ставыс артмис кыдз колӧ, и сёрни помас Василий Дмитриевич шуис:
— Сёрнитны век колӧ веськыда.
Челядь мунӧм бӧрын Василий Дмитриевич шуис вокыслы:
— Со аддзан, асьныс разберитчисны.
А тэ шулін судӧ.
Найӧ кӧ эз разберитчыны, то кутшӧм жӧ тэысь коммунист эськӧ вӧлі? — вочавидзис ичӧт вокыслы ыджыдджыкыс. — Стенъяс штукатуритны велӧдін найӧс, а кыдзи настӧящӧя овны — эн.
Грӧш дон тэ эськӧ эн сулав.
А мыйла тэ суд йывсьыс казьтылін?
— А сы вӧсна, медым тэнад бригадирыд эз мучитчы.
Тэ ӧмӧй эн аддзыв, мый сыкӧд вӧлі керсьӧ, кор сійӧ тэкӧд сёрнитіс?
Зонмыс и кельдӧдліс и гӧрдӧдліс, а сэки сылы ставыс лои гӧгӧрвоана, кутшӧм позиция вылӧ сувтны.
Кык вежа позиция оз вермы лоны и чорыда позьӧ сулавны сӧмын ӧти вылын.
— Штукатур Колька муртса жӧ ас садяс воис, — нюммуніс Василий Проценко шӧйӧвошӧм чужӧма Николайӧс казьтыліг.
— Вот та йылысь ме и шуа, — кутчысис бӧръя кывъясас капитан. — Кор мортыслы абу ставыс гӧгӧрвоана, то сылы колӧ отсавны.
Вокъяс сёрнитісны дыр на.
А Шура отсасис мамыслы.
Сійӧ чышкаліс чашкаяс, блюдъяс да висьтавліс, кыдзи Володька Рогов талун классын вӧчис доклад Дима дядь йывсьыс...
— Гашкӧ, тайӧ сійӧ и ыстіс сэки овтӧм ни адрестӧм телеграммасӧ, кӧні вӧлі сӧмын ӧти кыв: «Чолӧм!», — шуис мамыс да петкӧдліс сійӧ телеграммасӧ.
КАПИТАН ДУГДӦ КУРИТЧЫНЫ
Школаын отрядса сбор мунігӧн, код йылысь лои висьталӧма нин,
капитан вӧлі гортас ӧтнасӧн и сы дорӧ локтіс доктор.
— Ме ог кӧсйы шуны тіянлы, мый делӧыс лёк, но должен ӧлӧдны: тіянлы быть колӧ торйӧдчыны трубкаыдкӧд, — Дмитрий Дмитриевичлысь сьӧлӧмсӧ кывзӧм бӧрын шуис доктор.
— Куритчыны тіянлы оз позь.
Мӧд ногӧн...
— Мый мӧд ногӧн? — юаліс сылысь капитан Проценко.
— Ме ог вермы тіянлы отсавны.
Врач волнуйтчис.
Сійӧ вӧлі зэв на томиник и, пӧрччыны кӧ сы вылысь халатсӧ да еджыд шапочкасӧ, ньӧти эз ло доктор кодь.
Сійӧ зэв ёна кӧсйис отсавны капитанлы.
— И ещӧ ме кӧсъя шуны, — водзӧ висьталіс сійӧ, — мый тайӧтор вӧчны колӧ быть.
— Гӧгӧрвои, гӧгӧрвои. — Капитан Проценко кыпӧдчыштіс креслӧысь да чургӧдіс врачлы кисӧ. — Ставсӧ ме, донаӧй менам, гӧгӧрвои.
— Но вот и бур! — нимкодь лои докторлы.
Капитан крепыда топӧдліс докторлысь кисӧ, но доктор мыйлакӧ эз мун.
Сійӧ видзӧдіс важиник, уна вояс чӧжӧн сьӧдӧдз тшынӧдӧм трубка вылӧ, кодӧс капитан видзчысьӧмпырысь пуктіс аскӧдыс орччӧн.
Кӧн сӧмын эз вӧвлы сыкӧд тайӧ дзор мортыс!
И доктор дзик детинка моз нин шуис ньӧжйӧник:
— Ёна кора тіянӧс.
Сэсся сійӧ петіс коридорӧ.
Дмитрий Дмитриевич кыліс, кыдзи доктор пасьтасис, шура-шаракыліс колошияснас, кыдзи клопмуні-пӧдлассис ӧдзӧсыс, и сійӧ коли ӧтнас.
Куритчам медбӧръяысь...
Капитан вештыштіс асланьыс кӧрӧбкасӧ, гольснитіс томан, воссис ӧти вевт, мӧд, сэсся коймӧд.
Чепӧль мында табак босьтӧм бӧрын капитан кутіс сюявны сійӧс аслас трубкаӧ. Вӧчис тайӧс сійӧ тэрмасьтӧг, зілис сьӧлӧмсяньыс топӧдны кокньыдик табак чиръяссӧ.
Ӧні колӧ ӧзтыны истӧг тув.
Ог, ӧзтам огӧ истӧг, ӧзтам кыдзи вӧвлі омӧль поводдя дырйи мостик вылын, зажигалка.
Ӧзтам зажигалка.
Ӧні тайӧ ас вӧчӧм патроныс оз нин кут ковны.
Кутшӧм лӧсьыд, мый гортын некод абу, и сійӧ куритчас ӧтнасӧн!
Морт кӧ чӧв олӧ, оз ков чайтны, мый сійӧ оз сёрнит.
Капитан Проценко сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
«Ме должен ветлыны му кузяыс, ветлыны, а не уявны!
А та вӧсна...»
Трубкаыс кусі.
Капитан котшкӧдыштіс-пыркӧдіс кокньыдик пӧимсӧ, ещӧ ӧтчыд кыскыштіс куш трубкасӧ да пуктіс сійӧс кӧрӧбкаӧ.
Клоп пӧдлассисны кӧрӧбкалӧн куимнан вевтыс, и капитан бергӧдіс сылӧн томанын ичӧтик ключ.
Ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ кыпӧдіс кисӧ.
Ключыс куйліс сы ки пыдӧсын да дзирдаліс: ме тэныд ковма на.
— Он, — шуис капитан да шыбитіс сійӧс увлань.
Вошас сійӧ, тайӧ ичӧтик ключыс, мыйӧн нинӧмтор он восьты, этайӧ мичаник кӧрӧбка кындзиыс...
Кӧрӧбка вылас серпасалӧма — жар пустыняӧд мунӧ караван.
Ӧта-мӧд бӧрсяыс лабутнӧя восьлаліг верблюдъяс нуӧны сьӧкыд тюкъяс, а уна рӧма шоныд халатъясӧ пасьтасьӧм погонщикъяс сьылӧны помасьлытӧм сьыланкыв: «А-а-а-а-а...» Тайӧ буретш сійӧ кӧрӧбкаыс, код йылысь Шура мӧвп вылас уськӧдіс, мый сэні куйлӧ быдсяма чуймӧданторйыс.
Ӧні сійӧ пӧдлалӧма зэв крепыда и капитан оз кут корсьны вошӧм ключсӧ.
«ТЭ, КОРОЛЕВА, МЫЙЛАКӦ ЁНА СКӦРАЛАН!»
— Ме сёрми? — жырйӧ пыриг да мунігмозыс пальтосӧ пӧрччиг юаліс Шура. — Ме кольччылі школаӧ.
Миян вӧлі драмкружоклӧн сбор.
Ми кутам пуктыны «Дас кык тӧлысь» нима мойд.
Тэ, дерт, он тӧд сійӧс.
— Мыйла нӧ ог тӧд? — вочавидзис Дима дядьыс. — Мойдыс повтӧм нывка йылысь, кыдзи сійӧ муніс тӧлын вӧрӧ дзоридзьясла.
— Тэ тӧдан тайӧ мойдсӧ? — чуймис Шура.
Шура пыркнитіс зэр улын кӧтасьӧм шапкасӧ да матыстчис Дима дядьыс дінӧ.
— И весиг тӧда, мый тэ кӧсъян ворсны тьӧткаводз нывкасӧ, — шуис Дима дядьыс.
— Тэ эн тӧд, ме ньӧти тайӧс ог кӧсйы!
Меным кӧ эськӧ сетісны королевалысь рольсӧ, ме эськӧ кыв шутӧг ворсі сӧмын сійӧс.
Тьӧткаводз ныв!
Тэ сӧмын думыштлы, сійӧ быдӧнлысь кывзысьӧ, а королева ставсӧ думыштіс сідзи, мый ставныс ставсӧ тӧдмалісны.
И сэсся, сійӧ эз вӧв йӧй.
Помнитан, кыдзи сійӧ шуӧ аслас профессорлы: «Ме кӧ эськӧ кывзыси тіянлысь, ме сӧмын эськӧ и вӧчи, мый мӧвпалі, мӧвпалі, мӧвпалі да медбӧрын, буракӧ, йӧйми либӧ думышті чӧртыс тӧдас мый.
Но, шуд вылӧ, ме тіянӧс ог кывзысь».
«Со ме и ӧшыбитчи, — думыштіс Дима дядьыс. — Эг тӧд, мый кӧсйӧ ичӧтик Шура».
А Шура, коді вӧчис сы водзын королева моз реверанс, друг веськӧдчис да настӧящӧй королева моз шуис:
— Ме кӧ эськӧ верми, ме эськӧ пӧрті Володька Роговӧс кутшӧмкӧ шомгагӧ.
Со татшӧмӧ! — И сійӧ петкӧдліс чаль помсӧ, кутшӧм шомгагӧ стӧч кӧсйӧ сійӧ вӧчны ӧти парта сайын пукалысь суседсӧ.
— Коньӧр Володька! — нюмъёвтіс Дмитрий Дмитриевич да нюжӧдіс кисӧ трубка дорӧ, коді век вӧвлі орччӧн.
— «Коньӧр!» — водзӧ скӧраліс Шура.
— Ӧшлӧма нашивкаяс да ыждалӧ!
— Кыдз сідз — ӧшліс?
Тэ мыйлакӧ ёна скӧралан, королева!
— Сійӧс бӧрйисны отрядса председательӧн, вот и ӧшліс, — шуис Шура.
— Со сэтшӧмӧсь жӧ, кутшӧмӧсь тэнад сос вылын, сӧмын тэнад куим, а сылӧн кык. — И Шура инмӧдчыліс капитанлӧн китель соскӧ.
Тайӧ вӧлі важиник китель.
Дима дядь ӧні сійӧс новліс сӧмын гортас.
И нашивкаясыс сы вылын вӧліны важиникӧсь, пемдыштӧмаӧсь.
— Ӧшлыны нашивкаяс оз позь! — стрӧга шуис Дима дядь.
— Ме найӧс ачым заслужиті.
Тэ он на гӧгӧрво, ичӧт на.
А ті кӧ бӧрйид Володькасӧ да сылы колӧны отличие знакъяс, то ті долженӧсь уважайтны ассьыныд дӧвериетӧ.
Дима дядь скӧраліс.
Вот эськӧ ӧні куритчыштны!
Шура чӧв ланьтіс.
— Долженӧсь уважайтны, — водзӧ сёрнитіс Дмитрий Дмитриевич. — А сійӧ должен вӧчны сійӧс, мый колӧ.
Сійӧ кӧ кутас асьсӧ вылӧ пуктыны, тӧв чужъявны, сэки пӧртӧй сійӧс шомгагӧ, абу жаль.
А то тӧрыт бӧрйинныд, талун пӧртанныд — мыйкӧ вывті водз!
Шура чӧв оліс.
Сійӧ перъяліс школаӧ ветлан сумкаысь учебникъяс, тетрадьяс.
— Уна-ӧ лоӧ, квайт кӧ босьтны кӧкъямысысь? — юаліс Дима дядь.
— Нелямын кӧкъямыс, — окотапырысь вочавидзис Шура.
И найӧ миритчисны.
— Ми тэкӧд эгӧ пинясьӧй, — висьтавліс Дмитрий Дмитриевич. — Ме тэныд прӧстӧ тӧлкуйті, кытчӧ мый.
— Да, прӧстӧ!
Ньӧти абу прӧстӧ!
Тэ скӧралін!
— Скӧралі, сы вӧсна мый тэ абу прав.
Ме не сӧмын тэкӧд, но и верстьӧджыккӧд, сійӧ кӧ абу прав, сӧгласитчыны ог вермы.
Сылы бара дум вылас уси трубкаыс.
Ключыс кӧ эськӧ!
Но ключ эз вӧв.
«Сійӧ век на скӧралӧ», — Дима дядьыс вылӧ видзӧдлывліг мӧвпаліс Шура.
Капитан скӧраліс.
Скӧраліс ас вылас.
Сы вӧсна, мый сэтшӧм омӧля пӧртӧ олӧмӧ сетӧм кывсӧ.
— Тырмас! — шуис сійӧ да вештіс кӧрӧбкасӧ. — Мый ме збыльысь, ичӧтик?
БӦБ ЗВЕРЬ
Буситіс зэр.
Ывлаыс вӧлі лӧнь, йӧзтӧм.
Кодлы окота гуляйтны татшӧм поводдя дырйи!
Миша Коршунов лажыньтчӧмӧн дзоргис-видзӧдіс вентиляция розьӧ да чуксаліс:
— Кис!
Кис!
Пемыдас югъялісны кык син да кыліс прысьнитлӧм шы.
— Тэ эн пов! — корис Миша.
Но ставыс вӧлі весьшӧрӧ.
Зверь, коді пукаліс пемыдас, поліс.
— Со ме коля тэныд калбас, а локтас кодлӧнкӧ пон да ставсӧ жӧритас, и тэ чергысян-кулан тшыг! — грӧзитіс Миша.
Сійӧ коймӧд рыт нин чуксалӧ выль оланінӧ вуджысьяс пиысь кодӧнкӧ эновтӧм каньсӧ.
Кань оз пет.
Мукӧд дырйиыс морт сэтшӧма вермас повзьӧдны зверӧс, мый сійӧ асас некыдз оз вермы воны.
Миша виччысьыштіс, сэсся кыпӧдчис да чорыда нин шуис:
— Ме муна.
Но сійӧ эз мун, а копыртчис да бара чукӧстіс:
— Пет, кис!
И друг Миша аддзис ас дорсьыс муысь ичӧтик ключ.
Зэв-зэв ичӧтикӧс.
— Интереснӧ, мый сыӧн позьӧ восьтыны? — Миша босьтіс ключсӧ да пуктіс сійӧс зептас.
— Тэ мый тані вӧчан? — юаліс сы мышкын сулалысь Шура Проценко.
Сійӧ быльснитіс-петіс быттьӧ му увсьыс.
Збыльысьсӧ сійӧ воӧ вӧлі аптекасянь.
— Сідз прӧстӧ, — вочавидзис Миша.
Сійӧ эз кут сылы висьтавлыны сы йылысь, мый быдса час нин пукалӧ зэр улын да весьшӧрӧ чуксалӧ эновтӧм каньӧс керка улысь.
— А мыйла тэ мыйкӧ гӧгӧр видзӧдан? — эз лэччысь Шура.
— Сідз прӧстӧ, — мӧдысь шуис Миша.
И друг юаліс:
— Тэ видзан каньӧс?
— Ог.
Мыйла меным каньыс? — чуймис Шура.
— Тэ шулін, мый кутан видзны.
Помнитан, кор ме сеті тэныд шыръястӧ?
— Да, збыльысь, — дум вылас уськӧдіс Шура.
— Ме вунӧді нин, — веськыда висьталіс сійӧ.
Друг ёнджыка и ёнджыка зэрмис.
Ва гӧпъяс вомӧн чеччалігтыр найӧ котӧртісны керка ӧдзӧс дорӧдз.
— Тайӧ тіянӧ сэки воліс «скорӧй помощыс»?
— юаліс Миша.
— Миянӧ.
Миян Дима дядь висьӧ, но ӧні сійӧ бурдӧ нин, — вочавидзис Шура. — А тэ полан? — сумканас ӧвтчигмоз друг юаліс сійӧ.
— Мыйысь повнысӧ? — эз гӧгӧрво Миша.
— Миян аски контрольнӧй.
— Мыйысь нӧ повнысӧ?
— Ме ог жӧ пов, миян важ школаын контрольнӧйясыд зэв тшӧкыда вӧвліны.
И Шура весиг ошйысьыштіс, мый быд контрольнӧй уджысь сылӧн вӧліны сӧмын четвёркаяс да пятёркаяс.
— А ме кольӧм во уна лун эг велӧдчы, — шуис Миша. — Менам вӧлі кутшӧмкӧ дыр нюжалысь, зывӧк грипп.
Ме весиг три пӧлучиті, а сэсся вӧтӧді, вӧтӧді...
Оз ков повны.
Кор полан, ещӧ ёнджыка ставсӧ гудралан.
Подъездысь, кӧні оліс Миша, петіс пырыс тыдалана плаща морт.
— Мишук? — детинкаӧс аддзӧм бӧрын чуймис сійӧ. — Но мыйла нӧ тэ, донаӧй, сёрнитан барышняыскӧд зэр улас?
— Тайӧ абу барышня, тайӧ Шура.
Ми ӧтлаын велӧдчам, ӧти классын.
— Зэв бур, мый менам внуккӧд велӧдчӧ татшӧм авъя нывка, — шуис Мишалӧн дедыс. — Но зэр улын всё равно оз позь кӧтӧдчыны.
Мунамӧй бурджык гортӧ.
Мунамӧй, Шурочка, миянӧ.
Аттьӧ, — шуис Шура. — Меным колӧ гортӧ, ме лекарство вая. — И сійӧ восьтіс аслас подъездысь сьӧкыд ӧдзӧссӧ. — Аддзысьлытӧдз!
Шура кӧ эськӧ бергӧдчыліс, то сійӧ эськӧ аддзис, мый Миша Коршунов да сылӧн дедыс эз мунны гортаныс, а югыд плащнас тупкысьӧмӧн мӧдӧдчисны дворса пемыд пельӧсӧ, кӧні пемыд розьын пукаліс кынмӧм да тшыг зверь.
ВОРСІС РЫТЪЯСЫН МУЗЫКА
Рытнас Шура велӧдіс урокъяс, а Проценко вокъяс ворсісны шашкиӧн.
Мария Александровнаӧс, коді рытбыдӧн некымын пӧрйӧ восьтывліс форточка жыр проветритӧм могысь, чуймӧдіс сійӧтор, мый Дмитрий Дмитриевич талун ньӧтчыд эз курит.
«Мыйыськӧ сьӧкыд сьӧлӧм вылас, а гашкӧ, бара висьӧдчӧ», — мӧвпаліс сійӧ.
— Вот тайӧ тадз! — дамкаӧдз воӧдчӧм бӧрын Дима дядь шлочкерис шашкинас, мигнитіс аслас ёртыслы да шуис:
— Мый, сёйин?
«Да оз, — решитіс Шуралӧн мамыс. — Сійӧ дзоньвидза, меным прӧстӧ кажитчис.
Ылалі ворсӧмнас да трубка йывсьыс вунӧдіс».
Василий Дмитриевич ворссис дӧска вылын позиция бӧрся позиция и ньӧти эз шогсьы.
Вермаліс сійӧс эз кодкӧ, а рӧднӧй вокыс.
— Сёр нин, — шуис Мария Александровна. — Шура, тэныд кад узьны.
Тэ аски школасьыд — веськыда гортӧ.
Ме аски пета лунся сменаын.
— Ладнӧ, — вочавидзис Шура.
— Аски миян контрольнӧй удж арифметика кузя.
— Тэ волнуйтчан?
— Ог , — вочавидзис Шура.
— Волнуйтчан кӧ, то ёнджыка дзугсян.
— Зарни кывъяс, — шуис Дима дядьыс.
— Тайӧс Миша шуис, сійӧ, коді меным шыръяс кӧсйысьліс козьнавны.
— Прамӧй мортыс тэнад Мишаыд.
И Дима дядь бара думыштчис сы йылысь, кытчӧ сылы петны шашкинас.
Мамыс вевттис Шураӧс эшкынӧн, кусӧдіс лампа.
— Ми пукыштам на, а тэ узь, нылук, — шуис сійӧ да, ӧдзӧс пӧдлыштӧм бӧрын, муніс.
Вокъяс заводитісны выль партия.
— Ме тэнсьыд пӧсьтӧ кисьтышта! — грӧзитіс Дима.
— Бӧрас тыдовтчас, — вочавидзис Василий.
Мария Александровна пуксис налӧн пызан дорӧ.
Сійӧ тэрыба вӧдитчис кысян емъясӧн, пысавліс петляяс.
Кыис шапочка.
Тайӧ шапочканас Шура кутас котравны каток вылӧ.
Регыд тӧв.
Ӧшинь стеклӧӧ швачкис войся кӧдзыд зэр.
Мария Александровна чеччис, тракнитіс-лэдзис занавессӧ да включитіс радио.
Проценкояс патераын рытъяснас частӧ юргӧ музыка.
Быдӧн кывзӧ и аддзӧ музыкасӧ ас ногыс.
Дималы тарыт музыкаыс прӧстӧ воӧ сьӧлӧм вылас, и сійӧ кывзіс эськӧ музыкасӧ да кывзіс радейтана сьыланкывйӧс моз, кодысь сьӧлӧм вылад спокойнӧджык да кокньыдджык.
Шуралӧн мамыс кывзӧ музыкасӧ, и сылы кажитчӧ, мый сійӧ йӧктӧ.
Йӧктӧ и сьылӧ аслыс:
«Кутшӧм лӧсьыд бергавны, кутшӧм кокни йӧктыны!»
А музыкаыс то лӧньлӧ, то ворсӧ гораджыка, быттьӧ корӧ ас бӧрсяыс.
Со кылісны выль гӧлӧсъяс, а найӧ, кодъяс сьылісны водзджык, бӧрыньтчисны и сӧмын ылісянь шуалісны мелодиясӧ.
Музыка вӧчӧ чудесаяс.
Унмовсигас нин Шура аддзис, кыдзи нем виччысьтӧг воссис ӧшиньыс.
Жырйын кутіс шаракывны-зэрны.
Ылькнитіс тӧв,
сійӧ кватитіс Шураӧс, бергӧдлыштіс вылын йирк улын да тӧвзьыштіс керкаысь, лэбзис код тӧдас кытчӧ.
Шуралы страшнӧ и абу страшнӧ, сэтшӧм, кутшӧм овлӧ качай вылын вывлань качигӧн.
Кажитчӧ, мый вот-вот лэбзян енэжӧ.
И кутчысян чорыдджыка сідз, мый позялӧны киясыд да заводитӧ кольмыны юрыд.
ШОНДІЛЫ ВЫЛІСЯНЬ ТЫДАЛӦ СТАВЫС
Асъявылыс зэрыс кобис.
Но йӧз эз эскыны сылы, плащаӧсь, колошиаӧсь, зонтикъяс босьтӧмӧн, найӧ тэрмасисны удж вылӧ.
Весьшӧрӧ эз эскыны: збыльысь кобис.
И кымӧр вешйис.
Кар весьтын кутіс дзирдавны шонді.
Быдӧнлы лои нимкодь.
— Со и шонді, — шуис автобусса кондуктор, кӧні муніс стройка вылӧ Шуралӧн мамыс.
— Шондісьыс гажтӧмчи, — войбыдӧн мыськалӧм ыджыд арбуз веситігмоз шуис вузасьысь нывбаба.
— Дыркодь эз мыччысьлы! шуис капитан Проценко, коді омӧля узис тавой.
А шонді кыпӧдчис век вылӧджык.
Вылісяньыс сылы вӧлі тыдалӧ, кыдзи кар кузя мунӧны трамвайяс, автобусъяс, восьлалӧны подаяс.
Со туй кузя тэрмасьӧны стройка вылӧ зонъяс.
Медводзын Стёпа.
Курткаса став кизьяссӧ кизялӧма, фуражкасӧ бок ногӧн пуктӧма.
Стёпа сувтовкерис почта куд дорын да лэдзис письмӧ.
Шонділы вылісянь тыдалӧ ылӧдз...
Сійӧ аддзӧ: каръяс, степъяс, вӧръяс да саридзьяс.
И Ыджыд Вьясы сикт, кӧні олӧ Стёпалӧн мамыс.
Сійӧ ӧшлӧ шонді водзӧ белльӧ да мӧвпалӧ: мыйлакӧ важӧн нин Стёпушсянь абу письмӧ.
Пыр вылӧджык кыпӧдчӧ шонді.
Чеччӧй!
Пальӧдчӧй, коді на узьӧ!
Ичӧтик керкаын садьмис Володялӧн бабыс.
Сійӧ пузьӧдӧ кофе да видзӧдлывлӧ ӧшиньӧд.
«Мича поводдя лоӧ, — шуӧ сійӧ ачыс аслыс.
— Гажтӧм, кор зэрӧ да зэрӧ».
Садьмис Володя Рогов и видзӧдліс турунвиж рӧма саридзын уялысь лэбач вылӧ...
Сійӧ читкыртіс синъяссӧ, выльысь кунис найӧс, дум вылас уси — талун контрольнӧй!
Сійӧ чеччыштіс, нюжӧдчис да кутіс кыпӧдчыны кок чунь йылас, кияссӧ паськӧдіс бокӧ, кияс — вывлань!
Шонді кыпӧдчис вылӧджык и вылӧджык.
Паркын, код пыр тэрмасьӧмӧн мунісны велӧдчысьяс, садовник ыджыд роскӧн чышкис ӧтчукӧрӧ гылалӧм коръяс.
— Со ӧд кутшӧм! — шуис садовник да дугдіс чышкысьны.
Туй вылын сулаліс детинка, а лабич вылын пукаліс рака.
Юрсӧ пӧлыньтӧмӧн рака видзӧдлывліс детинка вылӧ, а детинка мый йылысь кӧ юасис сылысь.
— Тэ мыйла тась он лэб? — кыліс садовник.
— Тэ он тӧд, мый свет вылас эмӧсь шоныд канмуяс?
Садовник матыстчис матӧджык, рака шевкнитіс бордъяснас да лэбзис.
— Тайӧ зэв повтӧм рака.
Найӧ ставныс, ракаясыс, повтӧмӧсь, — шуис Миша Коршунов да мӧдӧдчис водзӧ.
А пӧрысь садовник чышкис коръяс да мӧвпаліс, мый тайӧ медбӧръяясыс нин, регыд ставныс лэбасны, усяс лым.
Талун шондіыс кӧдзыд.
«ТОЧКА, ТОЧКА, ЗАПЯТАЯ»
Витӧд классын заводитчис контрольнӧй.
Медводдза контрольнӧй выль воын.
Велӧдчысьяс волнуйтчӧны.
Володя Рогов думыштчӧ пример вылын.
Примеръясыс ньӧти абу сьӧкыдӧсь, но, гашкӧ, найӧ сӧмын кажитчӧны кокниӧн.
Орччӧн кӧ эськӧ пукаліс Шура, сійӧ эськӧ видзӧдліс сы тетрадьӧ, кыдзи сійӧ кужӧ юкны да чинтыны.
Но Шура абу.
Кор Миша Коршунов аддзис, мый Шуралӧн парта сайын местаыс тыртӧм, зэв ёна чуймис: «Повзис, а тӧрыт шуис — ог пов!».
Рогов помаліс примеръяс решитӧм да нуис ассьыс листсӧ велӧдысьлы.
— Пётр Петрович, ме ставсӧ решиті, — шуис сійӧ да пуктіс листсӧ велӧдысь пызан вылӧ.
— Бур! — Велӧдысь ӧдйӧ видліс Володялысь уджсӧ.
Тыдалӧ, ӧшыбкаяс сэні эз вӧвны, и сійӧ спокойнӧя пуктіс листсӧ бокӧ. — Менам эм тэ дорӧ мог, — шуис сійӧ Володялы. — Пырав, пӧжалуйста, Проценко Шура ордӧ, тӧдмав, мый сыкӧд, мыйла сійӧ эз лок школаӧ.
Ті сыкӧд ӧти керкаын оланныд.
— Сӧмын, буракӧ, торъя корпусъясын, — шуис Володя.
— Со сылӧн адресыс. — Пётр Петрович мыччис Володялы гижӧдтор.
Вермас ӧмӧй отрядса председатель не отсавны аслас велӧдысьлы?
— Урокъяс бӧрын пыр жӧ ветла, — кӧсйысис Володя.
— Доктор, доктор, ме вися.
Точка, точка, запятая! — сьыліс кодкӧ веськыда пельӧ.
Володя бергӧдчис.
Наташа Левашко зілис сы пельпом сайсянь лыддьыны запискасӧ, кодӧс сетіс Володялы велӧдысьыс.
— Войдӧр менам кыдз сӧмын контрольнӧй, сідзи и кыптӧ температура, — шуис Наташа. — А ӧні, кор тайӧс казяліс мамӧй, нинӧм нин оз артмы. — И Володялы синмас веськыда видзӧдіг Левашко висьталіс: — Ме ачым аслым содтылі температурасӧ.
— Кыдз сідз содтылін? — эз гӧгӧрво Володя.
— Зэв прӧстӧ. — И Наташа зэв подробнӧя висьталіс сылы ставсӧ.
— Тэ гӧгӧрвоан, асывнас мам гладитӧ меным платтьӧ юрйыв, лентаяс, пионерскӧй галстук, а менам крӧватькӧд орчча тумбочка вылын шоналӧ утюг, миян сэні штепсель.
Но вот, ме заводита зыньгыны:
«Юр висьӧ, юр висьӧ!»
— «Колӧ мерайтны температура», — шуас мам да сетас меным градусник.
Ме нюжӧда киӧс да инмӧда градусниксӧ утюг бердӧ.
И сэні кыптӧ температура.
Сӧмын пуктынысӧ ки чышкӧд пыр колӧ, а то сійӧ вермас потны.
— Со кыдзи! — чуймис Володя.
— Мам корас врачӧс, врач немтор оз гӧгӧрво, — серӧктіс Наташа.
Володя серӧктіс жӧ.
— Со кыдзи! — бара шуис сійӧ.
— Сӧмын мам казяліс да дугдіс мерайтны менсьым температураӧс. — Наташалӧн чужӧмыс лои жугыль. — Сэки ме воді лым тола пиӧ, медым прӧстудитчыны, куйлі, куйлі, изӧймиті!
Володя кывзіс пельяссӧ чошкӧдӧмӧн.
— Но, а водзӧ мый вӧлі?
— Водзӧ?
Ме эг прӧстудитчы.
Со и ставыс!
Со и ставыс!.. — сьылігтырйи шуаліс Наташа.
Сэсся бергӧдчис ӧти кок йылас да котӧрӧн петіс классысь.
«Ӧд нывка, а кутшӧм сюся думыштӧма!
Врач воліс и немтор эз гӧгӧрво!
Лӧсьыда шуис!» — мӧвпаліс Володя и мӧд урок вылын, Наташалань видзӧдлывліг, некымын пӧрйӧ сюйліс аслыс киняулас карандаш.
Наташа гусьӧн сераліс: сійӧ гӧгӧрвоис, мый Рогов петкӧдлӧ, кыдзи сійӧ мерайтіс температура.
— Левашко, мый йылысь ме ӧні висьталі? — юаліс Пётр Петрович.
— Ті висьталінныд?.. — шуис Наташа.
Сійӧ сулаліс парта сайын да паськыда нюмъяліс.
— Сідзкӧ, мый йылысь ме висьталі? — выльысь юаліс велӧдысь.
Но, сы йылысь... — Наташа пыр на нюмъяліс.
Пуксьы, — шуис Пётр Петрович.
Володя повзис.
Друг ӧні велӧдысь юалас сійӧс.
Но Пётр Петрович эз юав сійӧс, и ставыс прӧйдитіс лючки-ладнӧ.
ВАХТА ВЫЛЫН
Проценкояс патераын тайӧ луныс ньӧти эз вӧв праздникӧн.
Асывнас школаӧ мунігас Шура, кыдзи и век, матыстчис ӧдзӧс дорӧ, код сайын узис Дима дядь.
Сійӧ кӧ шкоргис, Шура чӧла мунліс.
Ӧдзӧс сайын кӧ шы ни тӧв, сідзкӧ, Дима дядь оз нин узь.
«Ме муні!» — шуліс Шура.
«Бур туй!» — вочавидзліс Дима дядь.
Но тайӧ асылас ӧдзӧс дорӧ матыстчӧм бӧрын Шура кыліс, мый Дима дядьыс ымӧстіс.
Сійӧ восьтіс ӧдзӧссӧ, и Дмитрий Дмитриевич чуньнас корис сійӧс ас дінас.
Сійӧ босьтіс Шуралысь кисӧ кӧдзыд вазьӧм кинас да ышловзьӧмӧн, быттьӧ ӧдйӧ ветлӧм бӧрын да ёна мудзӧм бӧрын, шуис ньӧжйӧник:
— Судзӧд вай менсьым таблеткаяссӧ!
Шура босьтіс таблетка тыра куд.
— Ӧтиӧс, — корис Дима дядь.
Сійӧ некыдз эз вермы юны таблеткасӧ.
Стӧканыс чеччаліс сы киясын, и ваыс киссис эшкын вылӧ.
Шура пӧрччис пальтосӧ да пуксис висьысь вольпась дорӧ улӧс вылӧ. Ачыс волнуйтчӧмысла бледӧдӧма.
— Тэ лӧня куйлы, а ме пукышта, — шуис сійӧ.
Дима дядь нинӧм эз шу воча.
Вӧлі кылӧ морскӧй часіыслӧн тіпкӧмыс.
Шура пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг.
А дядьыс куйліс кымыньӧн, сійӧ быттьӧ поліс лолыштны пыдісяньджык, кыдзи и век, да лолаліс тшӧкыда да ӧдйӧ.
Но со сійӧ восьтыштіс синъяссӧ да лолыштіс лабутнӧя нин...
Сэсся кутіс лолавны рӧвнӧйджыка да медбӧрын шуис:
— Но вот, кокньӧдіс.
Школаӧ Шура, тӧдӧмысь, эз мун.
— Кыдз тэ чайтан, верма ме тэнӧ эновтны да мунны решайтны контрольнӧй нинӧм йылысь думайттӧг? — юаліс сійӧ.
Дмитрий Дмитриевич эз вермы тадз думайтны, и найӧ шуисны, мый Шура дзик прав да кольччас гортас.
Зэв бур, мый сійӧ талун водзті моз эз регыдджык котӧрт.
— Ми звӧнитам докторлы? — шуис Дима дядь.
И Шура корсис поликлиникаса телефонлысь номерсӧ.
Звӧнитіс дыркодь да медбӧрын сылы сюри дежуритысь врачыс.
— Кор кодӧскӧ верстьӧ мортӧс, — шуис сылы дежуритысь врачыс.
— Ме ог вермы сійӧс корны, сылы колӧ куйлыны, — вочавидзис Шура да ӧшӧдіс трубкасӧ.
Найӧ дядьыскӧд вӧчисны ставсӧ, мый колӧ вӧлі: Дима дядьыслысь кокъяссӧ шонтӧм могысь Шура кисьтіс грелкаӧ пӧсь ва.
Медым жырйын вӧлі унджык сынӧд, восьтіс ӧшиньсӧ.
И, мый медся тӧдчанаыс, ставсӧ вӧчис лючки, тэрмасьтӧг.
Но вот звӧнитіс телефон, и трубкаысь Шура кыліс тӧдса том докторлысь гӧлӧссӧ.
— Ме пыр жӧ воа, — шуис доктор.
И регыд мысти воис сійӧ.
— Тэ менам настӧящӧй отсасьысь, — ошкыштіс сійӧ Шураӧс.
— Контрольнӧй колис, — норасис Дима дядь.
— Нинӧм сійӧ эз коль, — вочавидзис доктор.
На ордын доктор пукаліс быдса час.
Юис накӧд чай, висьтавліс Дима дядьлы сы йылысь, кыдзи гожӧмнас сійӧ кыйис йӧршъясӧс.
— Со кутшӧм йӧршъяс! — ошйысис доктор; и найӧ куимнанныс сёрнитчисны локтан гожӧмӧ мунны сиктӧ, кӧні докторлӧн олӧны дедыс да бабыс. — Мичаӧсь миян местаясыс, вӧрыс кутшӧм!
— Мунам непременнӧ.
Доктор мунӧм бӧрын ньӧти нин эз вӧв страшнӧ.
Дима дядь вугыртіс...
А Шура лыддис небӧг.
ВАЖӦН ОЛІС ДЕТИНКА
Свет вылын эм уна бур небӧг, и тайӧ небӧгыс зэв жӧ лӧсьыд.
Коркӧ важӧн овлӧма детинка.
Быдмӧм бӧрас сійӧ лоӧма великӧй роч писательӧн да гижӧма аслас челядь дыр йылысь небӧг.
Но кӧть и сэки ставыс вӧлі не сідзи, кыдзи ӧні, Шуралы ставыс гӧгӧрвоана.
Сылы дзик жӧ сідз вӧлі нимкодь да забеднӧ сыысь, мыйысь вӧлі нимкодь да забеднӧ детинка Николенькалы.
Сійӧ жугыльмӧ сыысь, кор Николенькалы оз сюр чуня кепысь, медым мунны танцуйтны Соня нывкакӧд!
Сонечка оз серав и весиг оз нюмъяв, кор бабушкаыс йӧз син водзын кутӧ Николенькаӧс киӧдыс.
Киас сылӧн оръясьӧм чуньяса важиник перчатка.
И, яндзимысла чукрасиг, Николенька весьшӧрӧ зільӧ мынтӧдны ассьыс кисӧ.
«Ак, мыйла сэтшӧма сералӧны бабушкаыс да гӧсьтъясыс!» — шогсьӧ Шура Николенька вӧсна.
А Сонечка прамӧй нывка, Сонялӧн ньӧти оз пет серамыс.
«Яндысьысь йӧз страдайтӧны сэк, кор оз тӧдны сійӧс, мый на йылысь думайтӧны мукӧдъяс; кор тайӧ чайтӧмсӧ, кутшӧм кӧть сійӧ эз вӧв, лоӧ тӧдмалӧма, йӧзыс дугдӧны страдайтны», — лыддьӧ Шура.
Шура листыштӧ небӧгсӧ.
Юргӧ музыка, бал буретш кыпыд да гажа.
Йӧктӧны мазурка.
Николенька йӧктӧ жӧ.
Йӧктӧ збыльысьсӧ оз сэтшӧм мастера, кыдзи мукӧдъяс.
Но нинӧм.
И нем виччысьтӧг сійӧ мӧдіс музыкаӧ кывзысьтӧг педзны места вылас да медбӧрын дзикӧдз сувтіс».
«Абу, тэ ньӧти абу сэтшӧм, — бурӧдӧ Шура Николенькаӧс, кор Николенька лоӧмторсӧ дзикӧдз гӧгӧрвоӧм бӧрын шуис ачыс аслыс:
«Быдӧн видзӧдӧны ме вылӧ зывӧка и сідзи кутасны видзӧдны...
Меным туйыс пӧдса быдлаӧ: дружитӧмӧ, радейтӧмӧ, лоны ыдждӧдлӧмаӧн...
Ставыс воши».
«Эз, эз!» — сідз жӧ шуис Шура да Сонечка Волошинакӧд ӧтвылысь шыӧдчис Николенька дінӧ:
«Тӧдан, миянӧ волысь детинкаясӧс ме век шуа «тіӧн», кӧсъян?»
Лышкыд, бур сьӧлӧма Сонечка.
«Найӧ шуисны ӧта-мӧдсӧ «тіӧн», — чуймӧмӧн мӧвпаліс Шура.
— Сійӧ кадӧ колӧ вӧлі тадзи»...
И сы син водзӧ бара сувтӧ школаса класс...
«Со Рогов», — мӧвпалӧ Шура.
Сійӧ тӧдӧ, кыдзи Рогов ӧтнасӧн пукалӧ парта сайын, аддзӧ сылысь зывӧка сералысь синъяссӧ.
Сійӧ, тӧдӧмысь, чайтӧ, мый Шура повзис локны контрольнӧй вылӧ.
Кудриа юрсӧ копыртӧмӧн Рогов решайтӧ примеръяс.
Сійӧ талун оз вешты Шураладорлань ассьыс тетрадьсӧ.
Сійӧ талун ӧтнасӧн...
«Кыдзи сійӧ вермӧ чайтны, мый ме кута гижны сы вылысь?»
И друг Шуралы думайтсьӧ, мый Рогов сылы шуӧ татшӧм ногӧн:
«Ме сідз ог чайт.
И тэ эн скӧрав, мый ме тадзи чайта».
Сійӧ весиг чургӧдӧ Шуралы кисӧ.
«Ті верманныд чайтны мый окотаыд, — скӧрысь вочавидзӧ Шура, — но дружитны ме тіянкӧд ог кут!»
И Сонечка Волошина моз жӧ гордӧя мунӧ — виж-гӧрд платтьӧа, пельпом вылас лэдзалӧм юрсиа.
Небӧгын бал помассьӧ, пуксис вой.
Николенька куйлӧ вольпасьын, оз узь.
Сійӧ мӧвпалӧ сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдана аддзылӧмтор йывсьыс.
Сійӧ пыр на мӧвпалӧ Сонечка йылысь.
И думсьыс варовитӧ сыкӧд...
Шура ӧні лыддис небӧгсӧ орӧдчывтӧг нин помӧдзыс.
Сійӧ волнуйтчис да бӧрдіс накӧд, кодъяс йылысь гижсис небӧгас.
МӦД ЗВӦНОК
Володя Рогов матыстчис аслас керка дінӧ да лыддис Пётр Петровичлысь запискасӧ.
Шура Проценко, вӧлӧмкӧ, олӧ найӧ жӧ подъездын.
«Кыдз нӧ ме ӧнӧдзсӧ сійӧс эг аддзыв?» — думыштіс Володя.
Сійӧ кыпӧдчис коймӧд судтаӧдз да сувтіс ӧдзӧс водзас.
Кутшӧм тешкодь налӧн звӧнокыс!
Звӧнокыс и збыльысь вӧлі аслыссикас.
Сійӧ вӧлі ыджыд жёлудь кодь.
Тайӧ звӧнокыс уна во чӧж ӧшаліс ӧдзӧс дорын сійӧ керкаас, кӧні водзті овлісны да быдмисны Проценко вокъяс.
Василий Дмитриевич вайис сійӧс да вежис сыӧн выльсӧ.
«Кыдзкӧ кыпыдджык, — шуис вокыслы сійӧ.
— А то быттьӧ локтан он аслад керкаӧ».
«Привычка, — вочавидзис сылы Дима дядь. — Сійӧторйыд мортлы зэв унатор йылысь висьталӧ.
Ме со, буракӧ, дыркодь ог велав чӧв-лӧньӧ, ог вунӧд, кыдзи ызгӧ-шумитӧ саридз.
И ог тӧд, артмас оз мыйкӧ...»
Володя Рогов кӧ водзті аддзыліс тайӧ звӧноксӧ, сылы, гашкӧ и, уси дум вылас, мый сійӧ тайӧ патераас звӧнитліс нин ӧтчыд.
Звӧнитіс и котӧртіс.
Но сылы тайӧ эз усь дум вылас.
«Ме отрядса председатель, локті делӧӧн — тӧдмавны, мыйла тіян нывкаыд эз волы талун школаӧ».
Локтігас Рогов тайӧ кывъяссӧ шуліс не ӧтчыдысь нин.
Володя лӧсьӧдіс юр вывсьыс форменнӧй фуражкасӧ да звӧнитіс сизимӧд номера патераӧ.
Ӧдзӧсыс пырысь-пыр воссис, сы водзын сулаліс ачыс Шура Проценко, дзик дзоньвидза.
— Сідзкӧ тэ он вись? — чуймис Володя. — Тэ прӧстӧ сідз эн волы? — Володя весиг шутёвтіс. — Оз вись и школаӧ оз ветлы!
Вот тайӧ номер!
— Ме дзик здоров, — шуис ньӧжйӧник Шура. — Эстшӧм тай, ветлӧ патераяс прӧверайтӧ!
Володялы вӧлі ставыс гӧгӧрвоана и юасьны мыйкӧ тайӧ нывкаыслысь, коді дзебсясьӧ контрольнӧйысь, водзӧ вӧлі нинӧмла.
Пукалӧ ӧтнасӧн патераын, а кор воасны бать-мамыс удж вылысь, тӧдӧмысь шуас: «Ме вӧлі школаын».
Сійӧ бергӧдчис да кутіс кайны поскӧд, но сылы вӧлі окота ещӧ мыйкӧ шуны ӧдзӧс дорын сулалысь Проценколы.
— Повзин! — горӧдіс Володя.
Но Шура нинӧм эз кывлы, сы вӧсна мый сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, зэв надзӧник, медым не крапнитны да не садьмӧдны Дима дядьсӧ.
ШЕНЗЬӦДАНА СЁРНИ
— Кор колан, тэ сэки вошан.
Ме тэнӧ быдса час джын нин виччыся! — ӧдзӧс восьтіг шуис Володялӧн мамыс. — Сёй регыдджык, и пыр жӧ мунам!
— Кытчӧ мунам? — чуймис Володя.
— Магазинӧ мунам.
Регыдджык, ӧчередьӧй менам вошӧ.
— Ог! — Володя весиг вештыштіс тарелкасӧ. — Ме ӧтчыд ветлі нин магазинад, тырмас.
— Володя, тэ кӧ коркӧ менсьым мыйкӧ коран... — Мамыс скӧрысь чукыртчыліс, и Володя гӧгӧрвоис, мый медым эз ло лёк, колӧ пырысь-пыр сӧгласитчыны.
— Ми воштам сӧмын ӧти час, гӧгӧрвоан? — автобусын пукаліг нин пыр на шуаліс сылы мамыс. — Та пыдди папаыд лоӧ дӧвӧлен.
Найӧ сэтшӧм лӧсьыдикӧсь, небыдикӧсь!
Володя гӧгӧрвоис, мый найӧ мунӧны ньӧбны ковёръяс, кодъяс йылысь мамыс долис быдса вежон чӧж нин.
«Мыйла кык ковёрыс?
Тырмис эськӧ и ӧтиыс», — чӧв олігтыр ӧшинь пыр видзӧдіг мӧвпаліс Володя.
Мамыс лои пыр меліджык, а Володя пыр жугыльмис и жугыльмис.
И друг сійӧ чошкӧдіс пельяссӧ.
Водзын пукалысь зонкаяс-ремесленникъяс нуӧдісны зэв шензьӧдана сёрни.
— Сійӧ тэныд ачыс козьналіс? — юаліс ӧти детинка мӧдыслысь.
— А тэ он сӧр?
— Тӧдӧмысь, ачыс.
Тэ восьт, видзӧдлы бурджыка — кысь ещӧ аддзан татшӧмсӧ? — Детинка восьтіс перочиннӧй пуртсӧ.
— Тайӧ пуртыс капитан Проценкокӧд вӧлі плавайтігчӧжыс: видзӧд, воропас якӧр.
Капитанскӧй пурт, сы вӧсна и якӧр, — выльысь тӧдчӧдіс сійӧ шуда зонкаыс, кодлӧн вӧлі пуртыс.
Володька быттьӧ измис места вылас.
Сійӧ чӧла инмӧдчис ремесленниклы пельпомас.
Мӧдыс бергӧдчис:
— Чеччам, ӧні жӧ чеччам.
Зонкаяс чеччисны да мӧдісны мунны водзлань.
abu
— Тэ кытчӧ? — юаліс мамыс. — Миян жӧ кык сувтланін мысти на.
— Энлы!
Володька сэтшӧма волнуйтчис, мый нинӧм эз вермы шуны мамыслы.
Сійӧ эськӧ чеччыштіс детинкаяс бӧрсяыс, но мамыс удитіс кутны сійӧс пинжакӧдыс.
Автобус вӧрзис.
Володькалӧн войталіс синваыс.
— Мый нӧ тэкӧд! — нинӧм эз гӧгӧрво мамыс.
— Пурт, пурт! — шуаліс пиыс.
Сійӧ эз нин эскы, мый коркӧ найӧ выльысь паныдасясны.
— Ыджыдтор тай, ме ньӧба тэныд пурттӧ.
Но Володя сӧмын ӧвтыштіс кинас.
Позьӧ ӧмӧй ньӧбны сэтшӧм пурт, коді свет гӧгӧрыс гӧгӧртіс!
АДДЗЫВТӦМТОР
— Лои мыйкӧ? — юаліс мамыс.
— Абу нин йӧлыс?
— Абу, — вочавидзис Шура.
Мария Александровна чӧв олігтыр кисьтіс лыаӧн лякӧссьӧм бидонысь йӧв сора кизьӧр няйтсӧ.
— Мый нӧ век жӧ лои? — юаліс сійӧ.
— Нинӧм эз ло, — вочавидзис Шура.
Збыль вылас, дерт, мыйсюрӧ лои.
Шура локтӧ вӧлі йӧв тыра бидонӧн.
Рыт вылӧ видзӧдтӧг двор тырыс вӧліны детинкаяс.
Регыд лукйысьӧм-корсьысьӧмъяслы воас пом.
Выль керкалысь дворсӧ вӧлі лӧсьӧдӧны нин, ӧшаліс нин олысьясӧс воскресник вылӧ чуксалысь объявление — садитны пуяс.
А кор дворын кутас быдмыны сад, сэки муын лукйысьны оз кут позьны да некутшӧм буртор он аддзы сэтысь.
Володя Рогов, коді вӧлі сэтшӧм шуда автобусын, сэн жӧ вӧлі.
Воськов бӧрся воськов сійӧ пуркӧшитіс- видлаліс му веркӧссӧ, кӧсйис аддзыны сэтысь кутшӧмкӧ дивӧсьыс-дивӧтор.
Кӧть сійӧ и зілис став вынсьыс, но век жӧ казяліс Шура Проценкоӧс.
Сійӧ ӧні частӧкодь паныдасьлывліс Шуракӧд, кӧть тайӧ паныдасьӧмъясыс сылы омӧльторйысь ӧтдор бурсӧ немтор эз вайлыны.
Сідзи жӧ артмис и тайӧ пӧрйӧ.
Некутшӧма думайттӧг и весиг метитчытӧг сійӧ шурк шыбитіс омӧлиник кӧрт скӧба.
Но кыдзкӧ сідз артмис — кӧртторйыс лэбзис Шура бӧрся да веськаліс буретш сылы мышкас.
Шуралы колӧ вӧлі эськӧ ӧддзӧдны воськовъяссӧ, восьтыны ӧдзӧссӧ, кайны пос кузя, пырны гортас...
Но сійӧ вӧчис мӧдарӧ:
пуктіс йӧв тыра бидонсӧ му вылӧ, бергӧдчис да мӧдӧдчис веськыда Володя Рогов дінӧ.
И найӧ косясисны?
Сійӧ и эм, мый эз.
Роговкӧд орччӧн муас лукйысис Миша Коршунов.
Сійӧ мыйкӧ аддзис.
— Тэ мый аддзин? — юаліс Рогов.
— А тэд мый? — аддзӧмторсӧ кулакас шамыртігмоз вочавидзис Миша.
— Ме первой аддзи! — горӧдіс Рогов.
Шура матыстчигкежлӧ Коршунов куйліс нин кӧдзыд муӧ нырнас тшукӧмӧн.
Миша кӧ эськӧ тӧдіс сылы отсӧг воӧм йылысь, сійӧ эськӧ, гашкӧ, эз сразу сетчы.
Роговлы тайӧ ньӧти эз лӧсяв.
Сылӧн отрядысь кык пионер вермисны сійӧс колскӧдны, и немтор он шу: ӧти-кӧ, эн шыблась мыйӧн оз ков, мӧд-кӧ, эн мырддьы мукӧдлысь аддзӧмтор!
Но кось эз пансьы.
— Ыджыдтор тай! — неуна катласьӧмӧн Миша дінысь вешйиг шуис Рогов.
Миша чеччис да кутіс пыркӧдчыны, но весьшӧрӧ — сійӧ сэтшӧма няйтӧссьӧма, мый сы вылӧ полан вӧлі видзӧдлынысӧ.
А Шура бергӧдчис да муніс.
Но дзик горт дорас сійӧс виччысис лёктор.
Бидоныс куйліс бок вылас, и йӧлыс шорӧн визувтіс паськыд ва гӧптӧ.
Шура муртса на удитіс пырны гортас, а кодкӧ звӧнитіс нин.
Мамыс восьтіс ӧдзӧссӧ.
Ставнас кӧтасьӧм, няйтӧсь детинка чургӧдіс сылы бидон вевтсӧ.
— Шураыд воштӧма.
Шуралӧн мамыс аттьӧаліс Миша Коршуновӧс да шуис:
— Тӧдан мый?
Мыссьы, и ме весалышта тэнсьыд паськӧмтӧ, а то мамыд повзяс.
И Миша сӧгласитчис.
Некодлы абу окота повзьӧдны ассьыд мамтӧ...
Мишалӧн курткаыс косьмис батарея вылын, а Миша пукаліс пызан сайын да варовитіс нималана капитанкӧд.
Вылас чӧвтӧма Шуралысь ковтасӧ.
Найӧ сёрнитісны ньӧти эз саридз йылысь.
— Сійӧ тӧдан кыдзи Мишасӧ тойыштіс? — висьталіс Шура.
— А век жӧ мый тэ сэтшӧмсӧ аддзин? — юаліс капитан.
И со Миша кутіс ректыны ассьыс зепъяссӧ.
Кӧрт тувъяс, пробкаяс, пинь весалан паста видзан доз, кутшӧмкӧ винтъяс, и нем виччысьтӧг став тайӧ озырлун письыс капитан аддзис ичӧтик ключ...
Ключ, кодӧс сійӧ не ӧтчыдысь аддзывліс весиг вӧтӧн.
Буретш сійӧ кӧрӧбкаысь, кӧні томанаинын куйлӧ сылӧн важиник, тшынӧдӧмысла сьӧдӧдӧм трубкаыс, коді прӧйдитіс уна штормъяс пыр...
Чургӧд сӧмын китӧ, шу сӧмын: «Со сійӧ, менам ключӧй!..»
Но позьӧ ӧмӧй шуны «да», тэ кӧ шуин «ог»?
Дмитрий Дмитриевич чӧв оліс.
А Миша ставсӧ бара дзебис зептас, колис сӧмын пызан вылӧ сімӧм подшипник.
— Со, — шуис Миша. — Тайӧ шариксӧ ме аддзи.
— Тайӧ подшипник, сійӧ некытчӧ оз нин туй, — Мишалысь аддзӧмторсӧ сылы мыччиг шуис капитан.
— А сійӧ мырдӧн кӧсйис мырддьыны! — скӧраліс Шура.
Роговӧс капитан Проценко эз жӧ ошкы.
Рогов кӧ эськӧ кывліс, мый сы йылысь сійӧ шуис!
— Но и рӧзбойник! — шуис капитан. — Сэтшӧмъяслы колӧ водзӧс сетны.
— Водзӧс!
Сійӧ жӧ повзис да пышйис.
— Сідзкӧ кӧч кодь полысь? — чуймис капитан.
— Тӧдӧмысь сідз! — эскӧдіс Шура. — Ме кӧсйи нин водзӧс босьтны, а сійӧ пышйис.
Шура, дерт, неуна вывтіджык шуис — Володька ньӧти эз пышйы.
Сійӧ вӧчис сӧмын сідз, быттьӧкӧ ставыс сылы веськодь, да эз пырӧдчы косьӧ.
Но збыльысьсӧ сійӧ, дерт, повзис.
Миша Коршуновлысь весалісны паськӧмсӧ да вердісны вареникъясӧн.
Сійӧ ньылаліс вареник бӧрся вареник да ӧтарӧ юасис.
— Кыдз тіян ногӧн, кынтан кӧ лягушаӧс, — юасис Миша, — а сэсся шонтан, сійӧ ловзяс?
— Дерт жӧ, ловзяс, — вочавидзис капитан.
«Кытысь сійӧ ставсӧ тӧдӧ?» — чуймӧмӧн мӧвпаліс Шура да зэв сьӧлӧмсяньыс кывзіс кынтӧм лягуша йылысь висьт.
Кор Миша кутіс мунны, капитан топӧдліс сылысь кисӧ да корис непременнӧ пыравлыны на ордӧ.
— Ми тэкӧд варовитыштам.
Ме тэныд сэтшӧм лэбачьяс йылысь висьтала!
— Ме аски вола, позьӧ? — юаліс Миша.
— Волы, волы, окотапырысь тэкӧд сёрнитышта.
И Миша муніс да эз тӧд, мый сьӧрсьыс нуис ичӧтик ключ кӧрӧбкаысь, кӧні нэм кежлӧ вӧлі игналӧма штормъяс да ураганъяс пыр прӧйдитӧм важиник, тшынӧдӧм трубка.
МАТЫН, НЕЫЛЫН
Аски вежалун, выль керка дворын кутасны садитны пуяс.
Воскресник кежлӧ Володялӧн мамыс вурис зэв разнӧй пӧлӧс рӧма партук да телефон пыр быд звӧнитысьлы шуліс, мый аски оз эшты, сы вӧсна мый кутас садитны пуяс.
— Партукыс зэв лӧсьыдик, — шуис Володялӧн батьыс. — А вот мый кӧмавны кутан?
Садитны кӧ нин — садитны.
Бара нин шливгӧ-зэрӧ, и аски зэв няйт лоӧ.
— Тэ мый, он кӧсйы?
И эн думайт, пӧжалуйста!
Ме тэнӧ первой мортӧн гижи.
Володялӧн мамыс не сӧмын партукъяс, вӧлӧмкӧ, вурӧ.
Домоуправление индӧм серти сійӧ кытшовтӧма аслас подъездса став патераяссӧ да ещӧ ӧтчыд висьталӧма олысьясыслы воскресник йылысь.
— Пӧпуттьӧ видзӧдлі, кыдзи олӧны мукӧдъясыс, — ышловзис сійӧ. — Вот тэ, — шыӧдчис сійӧ верӧсыс дінӧ, — шуан: рабочӧй класс, рабочӧй класс!
А ме талун сизимӧд патераын муртса верми кутны ачымӧс скӧрмӧмысь.
Аски на пиысь некод оз кӧсйы петны удж вылӧ.
Олӧны настӧящӧй рабочӧйяс: верӧсыс прораб, а гӧтырыс уджалӧ подъёмнӧй кран вылын.
Найӧ шуӧны, мый налӧн аски воскресник стройка вылын.
И кыдзи тэ чайтан?
Кодкӧ налы эскас: ставлӧн выходнӧй лун, а найӧ уджалӧны!
— Сизимӧд патерасалӧн овныс Проценко? — юаліс Володя.
— Да, Проценко.
А тэ кысь тӧдан?
— Налӧн нывкаыс миян классын велӧдчӧ.
Володя шуис — велӧдчӧ классын, но эз висьтав, мый пукалӧ Шуракӧд ӧти парта сайын.
— Проценко, Проценко... — сы бӧрысь шуаліс мамыс. — Кыськӧ ме кывлі тайӧ овсӧ?
— Но кыдз нӧ тэ он помнит?
Ме тэкӧд капитан Проценколы телефон пыр сетлім телеграмма.
— Да, да! — уси дум вылас мамыслы. — Кыдз жӧ, ассьыным адреснымӧс ещӧ вунӧдім висьтавнысӧ.
— Вот и весьшӧрӧ эгӧ висьталӧй, — нориника шуис Володя. Сылы дум вылас уси перочиннӧй пуртыс, — а сійӧ эськӧ непременнӧ вочавидзис.
Володя некымын пӧрйӧ нин ветліс автобус сувтланінӧ, ӧтчыд весиг прӧйдитчис автобусын, но ремесленникъяс сэсся эз нин паныдасьлыны.
«Вот оліс кӧ эськӧ настӧящӧй Проценко миянкӧд орччӧн, — мӧвпаліс Володя, — ме эськӧ важӧн думышті, кыдзи сы ордӧ пырны!»
«Прӧститӧй менӧ, ме эг тӧд, мый ті сэтшӧм матын оланныд, — шуис эськӧ сійӧ. — Ме тӧда тіянлысь йиа саридз кузя ветлӧмтӧ.
И ачым клеиті тіян корабльыдлысь макет!»
«Пыр, пыр! — шуис эськӧ капитан. — Сідзкӧ тайӧ тэ меным телеграммасӧ ыстылін?
Аттьӧ!»
Найӧ эськӧ пукалісны да сёрнитісны рытывбыд.
И капитан эськӧ козьналіс сылы буретш сійӧ мичаник пуртсӧ, кодӧс сійӧ аддзыліс ремесленник ордысь.
А аскинас Володя эськӧ шуис полюсдорсаяс кружокӧ волысь ёртъясыслы: «Ме вӧлі тӧрыт капитан ордын, сійӧ олӧ мекӧд орччӧн.
Сійӧ козьналіс меным ӧтитор», — и ставныслы эськӧ петкӧдліс ассьыс пӧдароксӧ.
Збыльысь, кӧні олӧ капитаныс?
Гашкӧ, матын, неылын?
А вермас лоны, сійӧ абу нин тані, а аслас корабль вылын бара походын?..
Владимир Рогов не сӧмын мӧвпаліс, сійӧ вӧлі дась и мыйсюрӧ вӧчны.
Некымынысь сійӧ матыстчыліс справочнӧй бюро будка дорӧ.
Матыстчас и бӧр мунас.
И медбӧрын решитчис.
— Проценко? — юаліс Володялысь банйӧм чужӧма нывка.
— Проценко Дмитрий Дмитриевич! — мӧдысь шуис Володя да юалӧмсьыс мыччис сылы куим ур.
Нылыс сьӧмсӧ эз босьт.
Сійӧ кутіс листайтны кыз небӧг, но буретш тайӧ кадас справочнӧй будка дорӧ локтіс щӧгӧля пасьтасьӧм матрос.
Нывка мойдын моз пыр жӧ лои мӧд кодьӧн: ясыда дзоргысь синъясыс вевттьысисны син лысъясӧн, а бан бокъясыс весиг бледӧдыштісны.
— Проценко Д. Д. абу! — кӧдзыда шуис сійӧ.
— Кыдз абу? — шемӧсмис Володя.
— Водзӧ коді! — шуис мичаник нывка, и ӧшиньсӧ тупкис лӧз форменкаа моряклӧн паськыд мышкыс.
Володя, сьӧмсӧ мынтытӧг, вешйис будка дорысь.
«Дерт жӧ! — мӧвпаліс сійӧ. — Мыйла сылы быть колӧ лоны тані.
Сійӧ воис и бӧр муніс.
Капитанӧс виччысьӧ саридз вылын корабль и сійӧ оз мӧд сідз-тадз довъявны карын».
Керкаса ӧшиньяс югдӧдісны бияс.
Капитан Проценко матыстчис ӧшинь дорӧ штора лэдзны.
Сійӧ видзӧдліс дворӧ, кӧні югъялісны ва гӧпъяс.
— Со и воскресник вылад ог вермы петны! — дӧсадапырысь шуис сійӧ. — Пу садитны вынӧй абу!
— Тӧдан мый? — шуис Шура. — Пионеръяслӧн кык вося план серти миянлы колӧ садитны оз ӧти, а быдса сё пу.
Кӧсъян кӧ, мунам тшӧтш миянкӧд...
Ми, гашкӧ, садитам и унджык.
А ӧні вешйы ӧшинь дорсьыд, ме ачым лэдза шторасӧ...
abu
abu
Дмитрий Дмитриевич, дерт, и ачыс гӧгӧрвоис, мый сылы ӧні оз на позь мунны пуястӧ садитны.
— Ми огӧ жӧ мунӧй, — шуис Мария Александровна.
— Ми аски уджалам стройка вылын.
Выходнӧйсӧ вуджӧдісны.
— Миян патераысь муна ме ӧтнамӧн, — шуис Шура, — и став пыддиыд уджала.
Сійӧ весиг неуна быттьӧ кутіс асьсӧ вылын мукӧд серти.
— Тэ ныртӧ эн лэптав, ас пыддиыд уджав, — шуис мамыс.
— Дворын либӧ стройка вылын — уджыс ӧткодь быдлаын.
БЫДМАСНЫ НИНПУЯС, ТОПОЛЬЯС, АКАЦИЯ
Аскинас, кор Шура петіс ывлаӧ, сэні тырыс нин вӧліны йӧз.
Управдом сеталіс зыръяс.
— Локтӧй, локтӧй матӧджык, донаяс! — кодлы зыр, кодлы куран сеталігмоз окотапырысь шуаліс сійӧ.
Сылы отсасис Володялӧн мамыс.
Сійӧ вӧлі мича партука да сэтшӧм жӧ кӧсынкаа и сідз жӧ быдӧнлы нюмъяліс.
— Челядь, кодйысьны ті онӧ кутӧй, — шуис сійӧ Шуралы, коді чургӧдіс кисӧ зырла. — Миян абу тіянлы инвентарыс.
— Мыйыс абу? — юаліс Шура.
— Тэ жӧ, нылук, татшӧм зырсӧ киад кутнысӧ он вермы?
— Видла, — вочавидзис Шура.
Но зырсӧ сылы сідз эз и сетны.
— Со тіянлы, челядь, кӧрзина, — шуис управдом.
— Чукӧртанныд сэтчӧ изъяс да мукӧд пӧлӧс ёгсӧ.
Кодйысиганыс верстьӧ йӧзлы мусьыс веськавліс уна кирпичторъяс да быдсяма кӧртторъясыс.
Кӧрзинаясыс эз тырмыны, и челядь тэчисны ставсӧ чукӧрӧ.
— Пуясыс долженӧсь паськӧдны ассьыныс вужъяссӧ муас, — висьтавліс Мишалӧн дедыс. — Вужъясыслы кӧ лоӧ лёк, сэки пуясыд оз быдмыны.
Сійӧ видлаліс стен бердӧ тэчӧм том пуяссӧ.
Найӧ быдӧн виччысисны, кор сувтасны асланыс местаясӧ.
— Со тайӧ ӧдвакӧ ловзяс! — Дедыс жалитанапырысь бокӧ вештіс вужтӧм ньӧр.
— Сюйыштӧмаӧсь! — дӧзмӧмӧн шуис управдом. — Синмӧс эг и вештыв, а век жӧ сюйыштӧмны!
— Гашкӧ, сійӧ прӧстӧ сідз веськалі татчӧ, мыйла быть вылӧ сюйыштісны?
Тайӧ ясень, а сэсся, видзӧда да, ясеньыс и абу, — шуис Мишалӧн дедыс да содтіс: — Медводз кутам садитны нинпуяс!
Йӧз уджалісны сьӧлӧмсяньныс да гажаа.
Ӧчкиа ӧти дядьӧ весиг горӧдіс сьывны:
Оз ӧд арся кӧдзыд зэр
Кисьты ру пырыс лунтыр...
Но сы дорӧ локтіс Володялӧн мамыс да шуис:
— Мый тэкӧд лои?
Орччӧн уджалысь Шуралы кыліс, кыдзи ӧчкисӧ чышкалігмоз тайӧ мортыс кутіс висьтавны, мый талун сылы сьӧлӧм вылас зэв кокньыд.
— Но сьывнытӧ и гортад позьӧ! — шуис Володялӧн мамыс.
Сідз Шура эз и вермы тӧдмавны тайӧ тӧдтӧм сьыланкывйыслысь помсӧ.
Володя Рогов уджаліс жӧ, сӧмын Шура вылӧ эз и видзӧдлы, быттьӧ найӧ вӧліны тӧдтӧмӧсь.
Сы зептын куйліс билет циркӧвӧй представление вылӧ, коді должен вӧлі лоны луннас.
Сійӧ зэв ёна зілис, медым мунны водзджык да не сёрмыны циркӧ.
— Ми садитім сё кызь кык пу! — висьталіс Шура Дима дядьыслы, коді ачыс восьтіс сылы ӧдзӧссӧ.
Кӧть и мамыс да батьыс абу на воӧмны удж вывсьыс, пызан вылӧ вӧлі чукӧртӧма нин сёян, а плита вылын сулаліс пӧсь шыд.
— Эн-ӧ вӧчав тэ резкӧй движениеяс? — стрӧга юаліс Шура.
— Ньӧти эг, — вочавидзис Дима дядьыс да прӧйдитчис жыр кузя сэтшӧм рӧвнӧя, быттьӧ сы кокъяс улын джодж пыддиыс вӧлі вывті мича поводдя дырйи саридзӧд мунысь корабльлӧн палубаыс.
— Со видзӧд, — ӧшинь дорӧ матыстчиг шуис Шура, — тайӧ нинпуяс, найӧ зэв ыджыдӧсь быдмасны.
А тайӧ акация, тулыснас сійӧ дзоридзавны мӧдас.
А эсійӧ... ме вунӧді, кыдзи шусьӧ, зэв жӧ бур пу!
— Тайӧ тополь, — шуис Дима дядьыс.
— Тополь!
Вернӧ, тополь! — нимкодь лои Шуралы.
Кыдз нӧ сійӧ вермис вунӧдны татшӧм тӧдса пусӧ, коді быдмис важ керка ӧшинь улын, кӧні сійӧ овліс водзті!
— Ме сійӧс прӧстӧ эг тӧд.
— Тайӧ овлӧ.
Не сӧмын пуӧс — мукӧд дырйиыс мортӧс оз тӧдны, — шуис Дима дядьыс.
— Тӧдӧны, сӧмын зільӧны вӧчны сідзи, мый быттьӧ оз тӧдны.
Со Володька талун вӧчис сідз, быттьӧ менӧ ньӧти оз тӧд.
Мед!..
А топольыс, тӧдан кӧ, кык во мысти ыджыд нин лоӧ.
— Тэ сэки лоан сизимӧд классын да кутан корны джуджыд каблукъяса туфли! — шуис Дима дядьыс.
Шуралы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас дядьыслӧн шмонитӧмыс.
Бӧръя лунъясас сійӧ пырджык чӧв оліс.
Кор мортлӧн висьӧ сьӧлӧмыс, сійӧ сэки кывзысьӧ сыӧ да чӧв олӧ.
Шура матыстчис пызан дінӧ да чепӧльтіс нянь корка.
— Кынӧмӧй ёна сюмалӧ! — шуис сійӧ.
Тайӧ выходнӧй лунас уна патераясын йӧз волісны ӧшиньяс дорӧ да видзӧдісны увлань пуяс вылӧ, кодъяс вужъясисны небыд муын да овмӧдчисны нин выльлаын.
Коляс во-мӧд, и позяс бура пукалыштны- шойччыштны быдмысь садса пуяслӧн вуджӧр улын.
СВЕТ ВЫЛЫН ОВЛӦ БЫДТОРЙЫС
Выльлунӧ Володя Рогов шуис нуӧдны кружоклысь сбор.
Сійӧ вайис сьӧрсьыс школаӧ самӧвар труба кодь кузь тубрас да лючки пуктіс шкап вылӧ.
«Мый сэні сылӧн?» — думыштіс Шура, но, дерт, немтор йылысь эз юав.
Но сы пыдди Рогов пырысь-пыр жӧ юаліс сылысь:
— Мыйӧн нӧ тэ, Проценко, висин, гриппӧн али тыясыдлӧн воспаление вӧлі?
Наташа Левашко нюмъялігтыр виччысис, мый жӧ вочавидзас Шура.
— Менам кынӧмӧй висьӧ, — гораа шуис Шура да, тіралысь паръяссӧ ёна топӧдӧмӧн, пуксис парта сайӧ.
Наташа Левашко прысьнитіс-серӧктіс да видзӧдліс отрядса председатель вылӧ.
Буретш сэки класса ӧдзӧс дорын тыдовтчис Пётр Петрович.
Ставӧн сувтісны да здоровайтчисны сыкӧд.
— Пуксьӧй! — шуис Пётр Петрович.
— Шура Проценко воӧма! — нимкодьпырысь шуис сійӧ. — Бур!
Урокъяс бӧрын кольччан.
Тэ верман талун?
— Верма, — вочавидзис Шура.
Сійӧ эз на удит пуксьыны да ӧтнас сулаліс став класс водзын, кӧні сылӧн эз вӧвны ёртъяс.
Збыль вылас жӧ ӧти детинка лыддис нин сійӧс ёртӧн,
но детинкаыс та йылысь сылы эз висьтав, а Шура ачыс та йылысь эз вермы тӧдны.
Тайӧ детинкаыс дӧвӧлен жӧ вӧлі, мый талун Шура локтіс школаӧ.
Сійӧ тӧдіс, кутшӧм сьӧкыд суӧдны кольӧм лунъясӧ прӧйдитӧмторсӧ.
— Пуксьы, Шура, пуксьы! — шуис Пётр Петрович.
abu
Дерт, свет вылад овлӧ быдсяматорйыс, но татшӧмыскӧд Володя паныдасис медводдзаысь на.
Тшӧктӧмторсӧ вӧчӧм бӧрын Володя аскинас жӧ ставсӧ висьталіс Пётр Петровичлы.
abu
— Аски миян отряднӧй сӧвет, вот ми и сёрнитам Проценко йылысь, — кӧсйысис Володя.
— Пионерка не должен лоны трусӧн.
Сійӧ дзик дзоньвидза и пукалӧ гортас!
Пётр Петрович кывзіс сійӧс, а сэсся шуис:
— Но мый нӧ, аттьӧ ветлӧмсьыд.
Тэ сэні кодкӧд сёрнитін?
— Аскӧдыс, — вочавидзис Володя. — Сійӧ весиг ошйысис, мый ньӧти оз вись.
— Сідз, сідз, абу лючки делӧыс, — шуис Пётр Петрович.
— Абу лючки, — сӧгласитчис Володя.
И друг — сійӧ прӧстӧ аслас пельяслы эз эскы! — Пётр Петрович, коді ачыс корис сійӧс ставсӧ тӧдмавны, шуис:
— Сӧвет вылад ті Проценко кузяыс нинӧм эн решайтӧй, а контрольнӧйсӧ сійӧ бӧрын гижас.
— Кыдз тэ он гӧгӧрво? — висьталіс Володялы Наташа Левашко. — Батьыс либӧ мамыс, буракӧ, звӧнитлісны школаӧ, вот и ставыс.
Леститчисны.
А тэ, йӧюк, ветлін, прӧверайтін!
Володя весиг «йӧюк» кыв вылас кыв ни джын эз шу, сэтшӧма сійӧс чуймӧдіс класснӧй руководительыс.
Пётр Петрович, витӧд «А» классас класснӧй руководитель, Володялы воис сьӧлӧм вылас первойя лунсяньыс жӧ.
— Сійӧ миян бур, — Володя висьтавліс гортас Пётр Петрович йылысь. — Том, спортсмен, сылӧн разряднӧй значок эм.
Кор Пётр Петрович лыддис классын «Дас кык тӧлысь» нима пьеса, кодӧс кӧсйӧ пуктыны драмкружок, то став челядьыс клопайтісны театрын моз, — сэтшӧм лӧсьыда сійӧ лыддис.
Переменаяс дырйи Пётр Петровичӧс кытшалісны челядь, быттьӧ мелі великанӧс.
— Пётр Петрович!
Пётр Петрович! — сӧмын и кыліс быд боксянь.
Ӧтчыд Володя аддзис Пётр Петровичӧс ывлаысь.
И сійӧ гордӧя шуис дзик тӧдтӧм мортлы, коді муніс орччӧн (сэки сійӧ эз тӧд, мый тайӧ Миша Коршуновлӧн дедыс):
— Тайӧ миян велӧдысь.
Аддзанныд, мунӧ туй мӧдар боктіыс?
Кузь тушаа, руд пальтоа.
Тӧдтӧм морт лэптыштіс шляпасӧ.
— Зэв бур, детинка, мый ті сэтшӧм уважайтана сёрнитад велӧдысь йывсьыд.
Позьӧ тӧдмавны, кутшӧм классын велӧдчанныд?
— Витӧдын, — вочавидзис Володя.
— Менам внукӧй витӧдын жӧ велӧдчӧ, — шуис тӧдтӧм морт да корис: — кутыштӧй, пӧжалуйста, тайӧ сосудсӧ.
Ме кизяся, талун кӧдзыд тӧлыс.
Володя кутіс стекляннӧй банка, кӧні уялісны черияс.
— Тайӧ чериясыс ловйӧн чужӧны? — юаліс сійӧ.
— Оз, тайӧ «ткач» нима чери, — гӧгӧрвоӧдіс тӧдтӧм морт. — Зэв шоча вузавлӧны найӧс, но менам внук интересуйтчӧ...
— Шуӧны, мый черияс вӧснаыс патераыд пӧ ульсалӧ? — юаліс Володя.
— Сӧрӧм! — Тӧдтӧм морт босьтіс сы ордысь банкасӧ да прӧщайтчӧм бӧрын нӧшта шуис: — Зэв ошкана, мый ті сэтшӧм бура относитчанныд аслад велӧдысь дінӧ.
И вот ставыс пусь-пасьмуні.
Кӧні нӧ свет вылас эм правдаыс, Пётр Петрович кӧ дорйӧ Проценко кодь прӧгульщицаяссӧ!
И Володя Рогов решитіс висьтавны ставсӧ аслас велӧдысьыслы.
Сійӧ оз лэдз, медым велӧдысьӧс пӧръявліс нывка, коді оз кӧсйы вӧчны некутшӧм общественнӧй удж.
Сійӧ велӧдас Шураӧс дорын узьлыны!
«КАПИТАН СЭССЯ ОЗ ПЕТ САРИДЗӦ!»
— Пётр Петрович! — шыӧдчис Володя. — Позьӧ меным полюсдорсаяс кружок бӧрын волыны тіян дінӧ велӧдысьяс жырйӧ?
Меным зэв ёна колӧ тіянкӧд сёрнитыштны ӧти важнӧй делӧ кузя.
Велӧдыськӧд орччӧн сулаліс Шура Проценко.
Сійӧ кольччис урокъяс бӧрын решайтны контрольнӧй.
— Тӧдӧмысь, позьӧ, — вочавидзис Пётр Петрович. — Да ме, шуны кӧ, некытчӧ ог мун, ме кӧсъя тшӧтш пукалыштны тіян кружок вылын.
Ноко, Серёжа, тӧрӧдчам, — шуис сійӧ Лапинлы.
Серёжа окотапырысь вешйыштіс, и класснӧй руководитель пӧри аслас учениклысь — Володя Роговлысь медводдза лекция кывзысьӧ.
Володя судзӧдіс шкап вылысь тубрассӧ да, сьӧлӧмсяньыс зільӧмӧн, паськӧдіс сійӧс.
Сійӧ виччысис, мый кружокса членъяс акнитасны, но мый медся ёна акнитас сыкӧд ӧти парта сайын пукалысь суседкаыс, тайӧ вӧлі сылы виччысьтӧмторйӧн.
Шура пукаліс бӧръя парта сайын да решайтіс нин примеръяс, кор Рогов кутіс шура-шаракывны бумагаӧн.
Сійӧ, дерт, лэптіс юрсӧ — и мый жӧ сійӧ аддзис?
Класснӧй дӧска вылын шыльквидзис лӧз океан, а орччӧн шуйгавылас вӧлі Дима дядьыслӧн портретыс.
Дима дядьыс, мый кӧть эн шу, тайӧ вӧлі сійӧ!
Правда, зэв том, абу дзор, морскӧй формаа да калляна.
Тайӧ фотокарточкасӧ Шура эз аддзывлы водзті, но налӧн гортас эм мӧд, зэв ёна мунӧ та вылӧ.
— Талун миян лоӧ беседа... — шуис Рогов да чӧв ланьтіс.
abu
«Мед видзӧдӧ, — решитіс Володя.
— Эз кӧсйы гижсьыны, ӧні жалитны кутас».
И сійӧ увереннӧя нин шуис:
— Талун миян лоӧ беседа капитан Проценколӧн замечательнӧй поход йылысь.
Карта дорӧ локтіс Наташа Левашко, кодлӧн киас вӧлі кузь указка.
Сійӧ вӧлі серьёзнӧй чужӧма да сюся кывзіс Володялысь висьтсӧ.
— Тайӧ героическӧй походыс, — заводитіс Рогов, — миян саридз вуджан историяын зэв тӧдчанатор.
Володя зэв бура велӧдіс, кутшӧм туйӧд муніс океанті капитан Проценко.
Ӧні Наташа отсӧгӧн тайӧ туйсӧ мича карта кузя прӧйдитіг сійӧ висьталіс сорасьлытӧг да сутш кежлӧ дугдывлытӧг.
Сӧмын Шуралы, коді тӧдіс тайӧ поход йывсьыс Дима дядьсяньыс, кажитчис, мый Рогов висьтавлӧ дзик мӧдтор йылысь.
Сы висьталӧм серти, судноыс муніс сійӧ жӧ курс серти да сійӧ жӧ вадоръяс дорас, но океанын, отрядса председательлӧн торжественнӧй гӧлӧс кындзи, оз вӧлі кывны ни вына тӧвлӧн шыыс, ни ызгысь-бузгысь гыяслӧн шумыс, оз вӧлі тыдавны и паськыд лӧз йияслӧн страшнӧй мыгӧръясыс, а горизонтсӧ эз тупкыны лым кымӧръяс.
Рогов сёрнитіс водзӧ:
— Смел капитан Проценко помаліс ассьыс рейссӧ вӧвлытӧм дженьыд кадӧн; зэв сьӧкыд туй вылӧ видзӧдтӧг миян морякъяс вӧчисны настӧящӧй подвиг.
Шура помнитіс, кыдзи Дима дядьыс, пызан вылӧ карта вольсалӧм бӧрын, быдса рыт висьтавліс налы сы йылысь, кыдзи найӧ скалистӧй йиа вадоръяс дорӧ вотӧдз ветымын лун да вой кывтісны океанті.
«Со тані, — ичӧтик еджыд дітор гӧгӧр карандашнас нуӧдӧм бӧрын висьтавліс Дима дядь, — тані миянлы поводдяыс петкӧдліс пуж.
Некодлы ог желайт сюрны татшӧм историяас».
Дима дядь сэки веськыда висьталіс: «Кажитчис меным, мый нэм ог шонав.
Кынми и мудзи зэв ёна».
Со кутшӧм, вӧлӧмкӧ, сылы сьӧкыд вӧлӧма нуӧдны корабльсӧ...
Володя висьталіс водзӧ.
Сійӧ сёрнитіс и сёрнитіс, и сы висьтын капитан Проценко пыр гордӧя сулаліс аслас капитанскӧй мостик вылын да, бинокльсӧ кисьыс лэдзлытӧг, видзӧдіс дугдывтӧг водзӧ.
«Мыйла сійӧ лӧсьӧдлӧ? — мӧвпаліс Шура. — Но мыйла?»
Володя тыр морӧсӧн лолыштіс да бара кутіс ошкыны капитанӧс.
Капитан Проценкоыс кӧ вермис кывны ставсӧ тайӧс, то, дерт, шуис эськӧ:
«Но и но!
Со ӧд ме кутшӧм бур лои, ачым ачымӧс ог тӧд!»
Левашко индіс указканас йиа вадорын чут вылӧ, кӧні, Володя кывъяс серти, капитан шыбитіс якӧрсӧ, и Володя чӧв уси.
— Ставыс? — юаліс Пётр Петрович.
— Ставыс, — вочавидзис Володя да, кружокса членъяс дорӧ шыӧдчӧмӧн, юаліс: — Кодлӧн эмӧсь юалӧмъяс?
— А водзӧ? — юаліс Миша Коршунов. — Водзӧ мый вӧлі?
Колӧма жӧ вӧлі Коршуновыслы кольччыны кружок вылас!
Володя эз тӧд, мый вӧлі водзӧ.
Но сійӧ эз шӧйӧвош.
— Кор капитан воас выль плаваниеысь, ми ыстам сылы телеграмма да корам сійӧс висьтавны...
Володя эз удит помавны, мый йылысь найӧ кутасны юасьны капитанлысь, сы вӧсна мый классын кодкӧ гораа бӧрддзис.
Бӧрдіс Шура Проценко.
Бӧрдіс гораа, юрсӧ парта вылӧ пуктӧмӧн.
— Сійӧ оз пет сэсся саридзӧ.
Сійӧ ӧні пыр, пыр кежлӧ... — бӧрдігтырйи шуаліс Шура.
— Но вот! — шӧйӧвоши Пётр Петрович. — Вот тайӧ некытчӧ нин оз шогмы!
Сійӧ матыстчис Шура дінӧ.
Кутшӧм сэн кружок!
Ставӧн бергӧдчисны налань, некод нинӧм эз гӧгӧрво.
— Сійӧ бурдас, сійӧ оз кут висьны, — шуис Пётр Петрович.
— Дерт, бурдас.
Шура чышкаліс синвасӧ, но лӧньны эз вермы.
Сылы вӧлі ӧбиднӧ, мый Рогов, коді оз тӧд Дима дядьсӧ да кодлы веськодь, висьӧ сійӧ али дзоньвидза, висьтавлӧ сы йылысь сідз, быттьӧ Дима дядьсӧ серпасалӧма картинка вылӧ.
Нина Короткова вайис ва тыра стӧкан.
— Сійӧ сэсся оз кут бӧрдны, — шуис Пётр Петрович. — Тайӧ збыль, челядь.
Капитан оз мун саридзӧ сэсся.
Сійӧ петіс отставкаӧ да ӧні висьӧ.
Сійӧ олӧ тэкӧд орччӧн, кыдз нӧ тэ тайӧс эн тӧд? — юаліс аслас ученикыслысь Пётр Петрович.
Володя Рогов, кодлы став лоӧмторйыс вӧлі кымӧртӧм сэзь лунӧ гымалӧм кодьӧн, сулаліс дзикӧдз шӧйӧвошӧма.
— Тэныд быть колӧ тӧдмасьны капитаныскӧд, — шуис Пётр Петрович. — Вӧчны тайӧс зэв кокни.
— Пётр Петрович, — кыліс Миша Коршуновлӧн гӧлӧсыс. — А медводдза примерсӧ сійӧ решитӧма правильнӧ! — Миша видлаліс Шура Проценкоӧн решитӧм контрольнӧй уджсӧ.
Вӧлӧмкӧ, Шура век жӧ вевъялӧма решитны первойя задачасӧ.
Пётр Петрович видзӧдліс синваӧн кӧтӧдӧм тетрадьсӧ да шуис:
— Кор сійӧ лӧняс, сэк решитас кыкнан примерсӧ.
— Ме лӧни нин, — шуис Шура.
Дерт, морт кӧ волнуйтчӧ, сылы сьӧкыд решайтны задачаяс, но колӧ кӧ, сійӧ найӧс решитас, и Шура Проценко вӧчис контрольнӧй уджсӧ.
Тайӧ луннас Володя Рогов сідзи эз и вермы сёрнитны велӧдысьыскӧд Шуралӧн поведение йылысь, а Шура локтіс гортас школаысь эз ӧтнасӧн.
Сыкӧд тшӧтш муналісны гортаныс нывкаяс.
Мунӧны кӧ ӧтлаын вит нывка, найӧ вермасны сёрнитны туй чӧжыс, кӧть сійӧ и сё верст кузя.
— А мыйла тэ чӧв олін сы йылысь, мый капитаныс тэнад вок? — юаліс Наташа Левашко.
— Кутшӧм вок? — чуймис Шура.
Сійӧ весиг сувтіс. — Ме ньӧти эг дзеб тайӧс.
Мый нӧ, тэ ногӧн, ме должен вӧлі быдлаын горзыны, мый менам дядьӧй капитан?
— Сідз, дерт, — шуис Ника Короткова. — Оз быдӧн радейт ошйысьны.
Наташа сэсся немтор йылысь эз кут юасьны Шуралысь, кӧть и сылы вӧлі зэв окота юавны, мый вайис сылы ылі путешествиеысь капитан дядьыс.
Но сійӧ эз юав.
Нывкаяслы паныд восьлаліс Стёпа.
— Стёпа! — горӧдіс Шура.
— Тэ миянӧ?
— Тіянӧ, — вочавидзис Степан.
Сійӧ мыйлакӧ вӧлі зумыш.
— Бать гортын, — шуис Шура. — Сӧмын сійӧ висьӧдчӧ.
— Сійӧ и эм, — шуис Стёпа. — Но ме сы дорӧ век жӧ пырала.
Шура прӧщайтчис пӧдругаясыскӧд.
И найӧ Стёпакӧд мӧдӧдчисны гортас.
Делӧыс, мый кузя Стёпа решитіс пыравны прораб дінӧ, вӧлі зэв важнӧй.
КУТШӦМ БЕРЕГЪЯС ДОРӦ КЫВТАН?
— Зэв рад, зэв рад!
Прӧйдитӧй, пӧжалуйста! — шуис Володялӧн батьыс. — Тося! — чукӧстіс сійӧ гӧтырсӧ орчча жырйысь. — Со тӧдмась, пӧжалуйста.
Тайӧ миян Володялӧн класснӧй руководитель.
— Господи, мый нӧ лои? — Пётр Петровичлы кисӧ чургӧдігмоз повзьӧмпырысь юаліс Володялӧн мамыс.
Сёрни кылӧм бӧрын котӧрӧн локтіс Володя.
Сійӧ эз виччысь Пётр Петровичлысь на ордӧ воӧмсӧ.
Сійӧ кутіс тревожитчыны.
Пётр Петровичыс кӧ локтіс на ордӧ некымын лун сайын, Володя эськӧ радысла чеччыштліс, а ӧні сійӧ чӧв оліс.
— Но, петкӧдлы, кыдзи олан, — шуис Пётр Петрович.
Володялӧн мамыс муніс водзын.
— Ми сӧмын на овмӧдчам, — жыр ӧдзӧсъяс восьталігмоз висьтавліс сійӧ, — Прӧститӧй, мый абу на ставыс лючки-ладнӧ.
— Бура овмӧдчӧмныд, зэв бура! — ошкис Пётр Петрович.
— Володялӧн аслас пельӧс, — мунігмозыс то пызан дӧрасӧ, то шторасӧ лӧсьӧдышталіг водзӧ висьталіс мамыс.
— Позьӧ кӧ, со ми тані сыкӧд и сёрнитыштам, — Володялысь пызан да небӧг видзан полка вылӧ видзӧдаліг шуис Пётр Петрович.
— Ме кӧсъя юавны тіянлысь... — Володялӧн батьыс пӧрччис ӧчкисӧ, сэсся ӧчкиасис да бара пӧрччис.
— Володялӧн ставыс лючки-ладнӧ.
Ті энӧ тӧждысьӧй, — лӧньӧдіс сійӧс Пётр Петрович.
— Ме тіянӧ ньӧти эг норасьны лок.
Менам правилӧ: тӧдны, кыдзи олӧны менам ученикъяс.
Таво воисны выльяс.
Со и тӧдмасям.
Буракӧ, Пётр Петрович воӧма веськыда тренировка бӧрын.
Сійӧ вӧлі эз пинжака, а шоныд свитера.
Тайӧ паськӧмнас сійӧ кажитчис томджыкӧн да вынаджыкӧн, и Володя видзӧдіс сы вылӧ важ мозыс любӧпырысь.
— Зэв рад, — шуис батьыс.
— Ог кут мешайтны, — и муніс орчча жырйӧ, кӧні Володялӧн мамыс, код тӧдас мыйла, включитӧма радиола.
Но недыр ворсыштӧм бӧрын радиола нем виччысьтӧг лӧнис.
Прӧйдитіс час и мӧд, а Володя да Пётр Петрович век на сёрнитісны.
Кутшӧм бур, мый Пётр Петрович локтіс буретш талун!
Сы бӧрын, мый лои кружок вылын, Володя чувствуйтіс асьсӧ свет вылас медся шудтӧмӧн да дзик, дзик некодлы ковтӧм мортӧн.
— Кутшӧм жӧ вадоръяслань тэ кывтан водзӧ? — лӧз саридз весьтӧд шлывгысь еджыд лэбачӧн любуйтчиг юасис Пётр Петрович.
— Кутшӧм вадоръяслань? — Тайӧс Володя эз тӧд. — Ме дасьтыси сӧмын медводдза занятие кежлӧ, — шуис сійӧ.
— Важся школаын ме висьтавлі жӧ тайӧ поход йывсьыс.
Ме лыдди сы йылысь журналысь.
Сійӧ журналсӧ меным бабушка сетіс. — И Володя перйис ящикысь журналсӧ... — Со...
— Но кыдз жӧ сідз, Антарктидаас эз сӧмын капитан Проценко вӧвлы.
Сійӧ, мый первойя занятиесӧ вӧлі сиӧма капитан Проценколы, миян земляклы, сійӧ вернӧ, но водзӧ...
Журнал листайтігмоз Пётр Петрович висьталіс Володялы быдса план, мый колӧ вӧчны водзӧ.
Журнал кындзи, вӧлӧмкӧ, колӧ лыддьыны не ӧти небӧг да видзӧдны не ӧти фильм.
— Вот карта, сійӧ згӧдитчас дыр кежлӧ.
Колӧ сӧмын сэтчӧ рӧма карандашӧн пунктиръясӧн пасйыны выль рейсъяс.
И дасьтӧй ичӧтик флажокъяс.
Пётр Петрович аддзис пызан вылысь булавка, и сы киын лои флажок, кодӧс сійӧ Володякӧд ӧтвылысь сувтӧдіс полюс весьтӧ.
Планыс вӧлі зэв интереснӧй и ньӧти эз вӧв сьӧкыд, сы вӧсна мый тайӧ план сертиыс позьӧ вӧлі тшӧктыны дасьтыны докладъяс уна мукӧд челядьлы.
— Ті и Коршуновӧс тшӧтш кыскӧй, — сӧветуйтіс Пётр Петрович. — Гортас сылӧн быдса зоологическӧй сад.
Мед вӧчас доклад пингвинъяс йылысь.
Зэв бур докладчик лоӧ.
— Коршунов миянӧ эз гижсьы и Проценко эз гижсьы.
Сӧмын Проценкоыс, буракӧ, и сідз ставсӧ тӧдӧ.
Вот тайӧс тэ весьшӧрӧ шуан, — паныд сувтіс Пётр Петрович. — Шураӧс колӧ вӧлі гижны медся первойӧн.
— Сійӧ медпервой ӧткажитчис.
Ті онӧ на тӧдӧй, кутшӧм сійӧ!
— Но, абу нин сэтшӧм шыбитана, кыдзи тэ чайтан.
Тэ эн скӧрав, а мӧвпыштлы, — сӧветуйтіс Пётр Петрович. — Мукӧд дырйиыс оз мешайт мӧвпалыштны, торйӧн нин тэныд.
Отрядса председатель должен мӧвпавны.
Пётр Петровичӧс корисны кольччыны ужнайтны.
— Ужнайтны ог, а чай стӧкан юа, — сӧгласитчис сійӧ.
Чай дорӧ Володялӧн мамыс вайис пирӧг.
И кор Пётр Петрович тӧдмаліс, мый пирӧгсӧ пӧжалӧма дзик ӧні на, ёна чуймис.
— Ті дзик волшебница кодьӧсь! — шуис сійӧ Володя мамлы, и тайӧ сылы зэв ёна воис сьӧлӧм вылас.
Дерт жӧ, кодлы нӧ сьӧлӧм вылас оз ло лӧсьыд, кор нем виччысьтӧг сійӧ тӧдмалас, мый сійӧ волшебник да вермас вӧчны быдсяма чудесасӧ.
ЗДУК ДЫРА ЧӦВ-ЛӦНЬ
Унмовсьытӧдзыс Володя дыр пессис.
Войнас сійӧ весиг садьмыліс, а асывнас сы юрын чужис зэв бур мӧвп.
Дӧвӧлен аснас да примитӧм решениенас Володя мӧдӧдчис школаӧ.
Урокъяс бӧрын витӧд «А» классын вӧлі пионерскӧй сбор.
Пётр Петрович кольччис жӧ сбор вылас.
— Сборыс лоӧ зэв дженьыдик, миянлы колӧ срочнӧ примитны сӧмын ӧти решение, — шуис Рогов.
И сійӧ кутіс висьтавлыны кутшӧмкӧ пӧрысь пӧч йылысь, кодлы Володя да важ школаса ёртъясыс ветлісны отсасьны.
Ломтісны пач, идралісны пӧчлысь жырсӧ.
— Миян вӧлі отсӧг сетӧм кузя дружина, и ми сылы керим ставсӧ.
А ӧні колӧ пырысь-пыр лӧсьӧдны капитан Проценколы отсӧг сетӧм кузя дружина. — И Володя, кодлы вӧлі зэв нимкодь, помаліс ассьыс речсӧ: — Коді кӧсйӧ лоны дружинаын, вайӧ гижсялӧй.
— Тэ йӧймин кӧ-а! — Шура весиг повзис.
«Рогов жалитӧ Дима дядьсӧ.
Сійӧ ӧмӧй пӧрысь пӧч?»
— Тэ, Рогов, мыйкӧ он сэтчӧ син, — шуис Лапин.
— Мыйла оз сэтчӧ, — Володя дор сувтіс Наташа Левашко. — Ми тэныд кутам отсасьны, — шыӧдчис Шура дінӧ сійӧ. — Ставӧн кутам! — Сійӧ видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — Тайӧ жӧ зэв бур!
— Абу, — шуис Серёжа Лапин, — абу бур.
Тэ мунан лыддьыны газетъяс капитанлы?
Мый сійӧ, абу грамотнӧй?
Да сійӧ ачыс тэныд мый йылысь кӧсъян висьталас.
Володя Рогов чувствуйтіс, кыдзи киссьӧ сылӧн сэтшӧм бура думыштӧм планыс, и сьӧлӧм вылас сылы бара лои лӧсьыдтӧм.
Овлӧ сідз, мый мортыс гӧгӧрвоӧ ассьыс ӧшыбкасӧ, а висьтавны сы йылысь оз вермы.
И мыйла сідзи овлӧ, гӧгӧрвоны весиг он вермы!
Сы пыдди, медым сӧгласитчыны Серёжа Лапинкӧд, Володя Рогов паськӧдіс «Пионерскӧй правда» да кутіс гораа лыддьыны сы йылысь, кыдзи пионеръяс отсасисны пенсионеръяслы.
Шура тайӧс эз нин вермы терпитны.
— Тӧдан мый, — горӧдіс сійӧ, — тэныд кӧ воӧ тайӧ статьяыс сьӧлӧм вылад, лыддьы сійӧс аслыд гораа, а Дима дядьӧс эн вӧрӧд!
— Вернӧ! — сы дор сувтіс Лапин. — Тырмас!
Ставӧн кутісны шумитны:
— Сідз!..
Абу сідз!..
Володя, гӧрдӧдӧма да скӧр, чӧв ланьтіс.
— Терпитны ог вермы, кор йӧз зыксьӧны, да ещӧ сэк, кор позьӧ сёрнитны лючки-ладнӧ, — шуис Пётр Петрович. — Рогов, тыдалӧ, кӧсйис вӧчны буртор, кор вӧзйис котыртны дружинасӧ.
Володя кывзіс сійӧс да гогйӧдліс юрнас.
Тӧдӧмысь, сійӧ тадзи жӧ мӧвпаліс.
— Но ме ногӧн, — водзӧ висьталіс Пётр Петрович, — тані некутшӧм дружина оз ков.
Володя бара шӧйӧвоши.
— Ті тӧлка йӧз и долженӧсь гӧгӧрвоны: сійӧ, мый лӧсялӧ ӧтитор кузя, оз век лӧсяв мӧдтор кузя.
А вот мый та кузя думайтӧ Шура, интереснӧ.
— Дима дядь оз сӧмын прӧстӧ гажтӧмчы, — шуис Шура. — Сійӧ некыдз оз велав овны вадорын.
Сійӧ пыр кылӧ саридзлысь шумитӧмсӧ, а гортын чӧв-лӧнь.
Корабльыс зэв ыджыд, корабль вылас уна матрос, а сійӧ быдса лунъяс чӧж ӧтнасӧн.
Виччысьӧ школаысь менсьым воӧмӧс.
Ме частӧ думайтла, мый сылӧн сьӧлӧмыс висьмис сыысь, мый сылы гажтӧм.
— Сійӧ бурдас да мунас, — сюйсис сёрниӧ Миша Коршунов. — Сійӧ меным ачыс висьтавліс.
Со, вӧлӧмкӧ, кыдзи артмӧ: Коршунов вӧлӧма нин капитан ордын, а Володя, буракӧ, некор сійӧс оз аддзыв, да ещӧ ӧні, кор капитан тӧдмалас «отсӧг сетӧм кузя дружина» йылысь.
— Кытчӧ нӧ сійӧ мунас? — асьсӧ кутны зілиг юаліс Рогов.
— Мунас и, гашкӧ, миянӧс тшӧтш босьтас, — водзӧ нуӧдіс Миша. — Помнитан? — Миша видзӧдліс Шура вылӧ. — Помнитан, мый сійӧ шуліс: «Воас гожӧм, босьта тіянлысь став челядь котыртӧ и айда кутшӧмкӧ куръяӧ.
Сувтӧдам палатка, юква кутам пуны».
— Тайӧ сійӧ мечтайтӧ, — шуис Шура да нюммуніс. — Сійӧ радейтӧ мечтайтны.
...Морт кӧ мыйкӧ йылысь ёна мечтайтӧ, збыльмас мӧвпыс.
Классын лои здук кежлӧ чӧв-лӧнь.
Гашкӧ, быдӧн дум вылас уськӧдісны асланыс мечта йылысь да зэв ёна кӧсйисны, медым сійӧ кӧть мый, а збыльмис.
ТУРУНВИЖ ПАКЕТ
Турунвиж рӧма печатя ыджыд пакет вӧлі адресуйтӧма дальньӧй плаваниеса капитан Дмитрий Дмитриевич Проценколы.
Сійӧ эз косяв сійӧс, а ӧкуратнӧя восьтіс лы пуртӧн.
Шура вӧлі гортас, кор Дима дядьыс пӧлучитіс тайӧ письмӧсӧ.
Письмӧыс, тыдалӧ, вӧлі дженьыдик.
Капитан лыддис сійӧс ӧдйӧ.
Сійӧ чеччис да прӧйдитчис жыр кузя моряк ног паськыда восьлаліг.
Сэсся бара пуксис пызан сайӧ да лыддис письмӧсӧ ещӧ некымынысь.
— Бур, зэв бур, — шуис сійӧ.
— Позьӧ нетшыштны маркасӧ? — конвертсӧ босьтӧм бӧрын юаліс Шура.
— Оз, королева, ме тэныд верма козьнавны мӧд марка, Лайка пон сэні, кӧсъян?
А конвертсӧ кора бӧр сетны дзоньвидзаӧн, — вочавидзис Дима дядьыс.
Шура сетіс конвертсӧ капитанлы да пӧлучитіс марка.
Но делӧыс ӧмӧй маркаын!
Тӧдӧмысь, абу.
Сылы вӧлі зэв окота тӧдмавны, кутшӧм гажа юӧр воис турунвиж конвертас.
А Дмитрий Дмитриевич сӧмын нюмъяліс да шутьлялӧмӧн вомгорулас сьыліс ассьыс радейтана сьыланкывсӧ: «И лым, и тӧв...»
Виччысьнысӧ ковмис эськӧ недыр, но Шуралы сійӧ кажитчис помтӧмӧн.
Час мысти локтісны бать-мамыс, и Дима дядь кыв ни джын шутӧг пуктіс турунвиж конвертсӧ пызан вылӧ.
— Но, кыдзи тэ решитін, — письмӧ лыддьӧм бӧрын Василий юаліс ыджыдджык вокыслысь.
— А кыдзи ті, уважаемӧй ёрт, думайтанныд? — юаліс Дима дядьыс сылысь.
— Чайта, мый сӧгласитчан.
— А кыдз жӧ мӧд ногсӧ! — гораа шуис Дмитрий Дмитриевич.
И сэки Шура сідз жӧ тӧдмаліс турунвиж пакетса секрет йылысь.
Капитан Проценко бӧрйӧма аслыс уджсӧ му вылысь.
Сійӧс, вӧлӧмкӧ, корӧны саридзвыв удж кузя училищеӧ — велӧдны том штурманъясӧс.
— Ме налы якӧр йылысь кута лыддьыны, — висьтавліс Шуралы капитан Проценко, — комын час.
— Сӧмын якӧр йылысь комын час? — чуймис Шура.
— Якӧрсӧ колӧ кужны лэдзны разнӧй джудждаинӧ, разнӧй ва пыдӧсӧ, разнӧй помкаяс дырйи.
Якӧр — сійӧ зэв важнӧй делӧ.
— Ставыс тайӧ сідз, — шуис Мария Александровна. — Сӧмын ті, уважайтана капитан, мунанныд ӧти условие дырйи: лоанныд кӧ здоровӧсь.
— А ме здоров нин! — шуис Дима дядь.
Тайӧ рытыс вӧлі вывті-вывті лӧсьыд.
Капитан мунтӧдз кадыс вӧлі зэв на уна, буретш куим тӧлысь: октябр, ноябр, декабр.
Но сійӧ быттьӧ сідз-тадз век жӧ шуис:
— Тэ, Маша, лэдз менсьым чемоданӧс пӧлатьсьыд.
— Лэдза, лэдза, — серӧктіс Шуралӧн мамыс да окыштіс Дима дядьлысь дзор балябӧжсӧ.
ПИТШӦГЫН КАНЬПИ
Вот ӧні тэ верман тӧдмасьны настӧящӧй капитанкӧд, — шуис бабушкаыс, кор Володя локтіс сы дінӧ библиотекаӧ.
Роговлы кӧ эськӧ ӧні вӧзйисны тӧдмасьны ӧтпырйӧ куим медся нималана капитанкӧд, сійӧ эськӧ эз мун та вылӧ, а всё равно кутіс дружитны капитан Проценкокӧд.
...
Пётр Петровичкӧд сёрнитӧм бӧрын сійӧ частӧ мӧвпаліс сы йылысь, мыйла сылы тадзи эз везит.
Мӧвпаліс сы йылысь, мый Шура, буракӧ, нарошнӧ эз висьтавлы сылы дядь йывсьыс, сы йылысь, мый Мишка Коршунов свет вылас медся мудер мортыс и сы вӧсна медводз локтіс капитан ордӧ аслас шыръяснас.
Поскӧд кайиг либӧ лэччиг Володя зілис не зымӧдны сизимӧд номера патера дінті, кӧні вӧлі ортсысяньыс жёлудь кодь тешкодь звӧнок.
Бабушкаыс висьталіс сылы, мый капитан Проценко ӧні ачыс волывлӧ небӧгъясла.
А висигас небӧгъясысла волывліс зэв мичаник детинка, велӧдчӧ ремесленнӧй училищеын.
Володялы пырысь-пыр уси дум вылас автобусын кывлӧм сёрни.
Со, вӧлӧмкӧ, капитаныс мыйла козьналӧма ассьыс капитанскӧй пуртсӧ тайӧ детинкаыслы!
— А кор сійӧ мунӧ? — юаліс Володя.
Бабушкаыс кӧ вочавидзис, мый аски, сійӧ, буракӧ, эз жӧ эськӧ чуймы.
Колис нин быдса кык тӧлысь, а сійӧ ставсӧ-ставсӧ прӧзевайтіс.
И эз тӧд, мый сыкӧд орччӧн ӧти парта сайын пукалӧ нывка, коді эськӧ вермис корны сійӧс вайны Дима дядьыслы библиотекаысь небӧгъяс, и Володя вермис эськӧ ваявны найӧс.
Бабушка висьталіс небӧгъяс йылысь, а Володя мӧвпаліс ас йывсьыс.
Володялӧн вӧлі чувство, быттьӧ сы питшӧгын пукалӧ каньпи да парсасьӧ ёсь гыжъяснас.
...
СКӦР МОРТ
Рогов сулаліс Шура водзын да видзӧдіс улӧ.
— Ме — скӧр морт, менӧ оз позь видны, — шуаліс сійӧ да чужъяліс кокнас изторъяс.
Сійӧ чужъяліс сэтшӧм зіля, быттьӧ тайӧторйыс сылы вӧлі зэв важнӧй да колана торйӧн.
— Тэ висьталан нинӧм абусӧ, — вочавидзис Шура. — Тэ век мыйкӧ ассяньыд думайтан, а ме ньӧти ог кӧсйы тэ вылӧ лӧгавны.
Роговлы вӧлі сьӧлӧм вылас сьӧкыд, сійӧ гӧгӧрвоис, мый ставсӧ, мый сійӧ сӧмын на висьталіс, збыльысь лӧсявтӧмтор — и скӧр морт йылысь, и сы йылысь, мый Шура кӧсйӧ сійӧс янӧдны.
Ставсӧ тайӧс сійӧ кытыськӧ лыддьыліс, оз нин помнит кытысь.
Сылы колӧ вӧлі сёрнитны Шура Проценкокӧд важӧн нин, но сійӧ немтор эз вермы вӧчны аскӧдыс.
Сы бӧрын, кор сійӧ тӧдмаліс, мый капитан Проценко олӧ сыкӧд ӧти керкаын, ӧти подъездын, сӧмын куим судтаӧн улынджык, Володя эз кут ӧшйыны инас.
Кымынысь сійӧ сувтлывліс тайӧ ӧдзӧс водзас!
Вот личкыштны эськӧ звӧнок кнопкасӧ, воськовтны порог вомӧныс...
Но тайӧс оз позь вӧчны, тайӧ ӧдзӧс саяс олӧ Шура.
Сійӧ эз вензьыв и весиг эз косясьлы сыкӧд.
Таысь кындзи, Шура кыв шутӧг пӧртіс олӧмӧ пионерскӧй поручение.
Сійӧ гижис стенгазетӧ заметка сы йылысь, кыдзи уджалӧ драмкружок.
Тайӧ поручениесӧ Шуралы вӧчны эз вӧв кокни, сійӧ зэв бура тӧдіс королевалысь рольсӧ, но королевасӧ ворсіс эз сійӧ, а Наташа Левашко.
А Шуралы коли придворнӧй дамалӧн рольыс и колӧ вӧлі шуны зэв этша кыв.
Правда, Шура окотапырысь шуліс кывъяс: «Миян королева, сысянь быдторсӧ позьӧ виччысьны!
Сійӧ зэв лёка воспитайтӧм нывка!
Тӧлын сылы колӧны вижъюръяс, а гожӧмын — йи нёньяс!»
Шуліс тайӧ кывъяссӧ окотапырысь, но королевасӧ сылы всё равно зэв окота вӧлі ворсны.
И век жӧ сійӧ гижис бур заметка да ошкис Наташаӧс!
А вот Рогов эз вермы вунӧдны, кыдзи сійӧ гижис промокашка вылас Шура йылысь: «Йӧй», кыдзи сійӧ сераліс, кор Володя юкис перӧясӧн партасӧ кык пельӧ.
Да мый и эз мешайт сылы миритчыны Шуракӧд.
Сійӧ кӧ кутас сёрнитны Шуракӧд сэтшӧм жӧ ногӧн, кыдзи и мукӧдъяскӧд, сійӧ вермас думыштны: «Миритчис мекӧд сы вӧсна, мый менам дядьӧй капитан».
Со мый волнуйтіс Володя Роговӧс.
— Тэ кӧ тадзи чайтан, тэ прӧстӧ йӧй морт! — скӧрмис Шура.
И Володялы друг лои нимкодь:
— Тэ он элясь?
— Тӧдӧмысь, ог, — вочавидзис Шура. — Тэ збыльысь али мый чайтан, мый верма элясьны сюрс во?
Сідзкӧ, Шура сы вылӧ оз скӧрав и сійӧ вермас сыкӧд сёрнитны повтӧг, кыдзи ачыс аскӧдыс, нинӧм лӧсьӧдлытӧг!
Но Володя век жӧ юаліс, эз-ӧ сійӧ норасьлы сы вылӧ дядьыслы.
— Эг быд пӧрйӧ, — висьталіс Шура. — Ме сӧмын кыкысь норасьлі.
Тӧдан кор?
Кор тэ кӧсйин нӧйтны Коршуновӧс да мырддьыны сылысь шарсӧ и кор думыштін, мый ме спишита тэнсьыд вочакывсӧ.
Сӧмын кыкысь.
Сідзкӧ, сійӧ абу висьталӧма капитаныслы сбор йывсьыс!
Буракӧ, кӧдзыд да зэра тайӧ октябр тӧлысяс кӧ дзоридзалісны вижъюръяс, Володя чукӧртіс эськӧ сылы тайӧ дзоридзьяссӧ быдса моздор.
— Тэ эн висьтав сбор йывсьыс? — мӧдысь юаліс сійӧ.
— Эг, ме ӧмӧй верми...
«Сійӧ молодеч!» — ошкыштіс Шураӧс Володя, сӧмын гусьӧн ас кежсьыс.
А гораа юаліс мӧдтор йылысь:
— И мый жӧ шуис капитаныс, кор тэ норасин Коршунов йылысь?
— Сійӧ шуис, мый тэнӧ колӧ вӧлі асьтӧ бурджыка колскӧдны! — серӧктіс Шура.
Володя зумыштчис да чужйис изторсӧ сэтшӧм ылӧ, мый сійӧс, буракӧ, он нин аддзы пужйӧн сотыштӧм рудоват турун письыс.
— Со аддзан! — шуис сійӧ. — А ме сылы ысті телеграмма: «Видза оланныд!»
— Сідзкӧ, тайӧ телеграммаыс тэнад?
Володя, тэ чудак, мыйла нӧ сэні абу ни адресыс, ни овыс?
Кык кыв сӧмын!
Найӧ сералісны гортас вотӧдзыс да шуалісны то ӧти ног, то мӧд ног: «Видза олад!»
Поскӧд кайиг нин Шура бара шуис:
— Волы миянӧ!
— Кор? — юаліс Володя.
— Ӧні.
Ӧні!
Быттьӧ тайӧ сідз прӧстӧ.
— Ме локта! — горӧдіс вевдорсяньыс Володя. — Урокъяс велӧдӧм бӧрын!
Но Шура эз вочавидз сылы.
И Володя кыліс, кыдзи уліас, коймӧд судтаын, швач пӧдлассис ӧдзӧс.
МАЧТАТӦМ ИЧӦТИК КОРАБЛЬ
Талун Володялы зэв нимкодь: налӧн выль патераӧ первойысь на воис бабыс.
Сійӧ пукаліс Володялӧн пельӧсын да видлаліс сылысь серпасасян тетрадьсӧ. Бабыс вӧлі праздник дырйи моз мича платтьӧа.
Кор аддзис Володяӧс, сылы лои зэв нимкодь.
— Тэ талун сёр воин! — шуис сійӧ. — Уна урок вӧлі?
— Эз, — шуис Володя, — ме прӧстӧ гуляйті.
Мамыс ноксис кухняын, и найӧ сёрнитыштісны.
Кор бабтӧ аддзывлан шоча, сылы унатор йылысь окота висьтавны.
Баб да внук сёрнитігкості мамыс некымынысь воліс кухняысь.
Сійӧ дугдывтӧг корис прӧститны, сылӧн вӧлі ӧтарӧ мыйкӧ пуӧ либӧ сотчӧ.
— Ті, ме видзӧда да, тані метӧг онӧ гажтӧмчӧй, — шуис сійӧ.
— Тэ, Тоня, эн тӧждысь, — шуис бабыс. — Ме тэнӧ сэтшӧм дыр эг аддзыв, пукалыштін эськӧ мекӧд.
— Некор меным пукавнысӧ, овмӧс. — И каблукъяснас тотшкакыліг мамыс бара котӧртліс кухняӧ.
— Володя, вай меным шоныд чышъянӧс, — корис бабыс. — Тіян мыйлакӧ ыркыдкодь.
Бабыслӧн чышъяныс вӧлі ыджыд, небыдик, и кӧть и сійӧ тупкис сылысь праздничнӧй платтьӧсӧ, бабыс тайӧ чышъяннас лои ещӧ мичаджык да лӧсьыдджык.
— Тайӧ бур, мый тэ волнуйтчан и тэнад чужины кутшӧмсюрӧ мӧвпъяс, — сёрнитіс бабыс. — Меным эськӧ эз вӧв бур, тэ кӧ став йывсьыс висьталін спокойнӧя.
Шураыс, буракӧ, решительнӧй нывка.
Ме кӧсъя жӧ сыкӧд тӧдмасьны.
— Сійӧ решительнӧй, — вочавидзис Володя.
— Ме тэныд вайи ичӧтик подарок, — шуис бабыс. — Тэныд буретш сы мында арӧс, мыйта вӧлі сійӧ детинкаыслы, коді тайӧс вӧчис.
Володя ньӧжйӧник разис кӧвсӧ.
Папироснӧй бумагаын вӧлі пожӧм кырсьысь вӧчӧм ичӧтик корабль.
Володя вермис вӧчны корабльсӧ ёна лӧсьыдджыкӧс, мачтаясаӧс.
А тайӧ вӧлі мачтаястӧм.
Быд Детинка лӧсьӧдчӧ мунны плаваниеӧ.
Но оз быдӧн вермы йӧткыштчыны вадорысь да кывтны тӧв паныд.
— Дерт, сійӧс вӧчӧма абу зэв бура, — шуис бабыс. — Медым бура вӧчны, колӧ перочиннӧй лэчыд пурт.
Тэнад батьыдлӧн челядь дырйиыс вӧлі привычка воштавны перочиннӧй пуртъяс.
Тайӧ ичӧтик корабльсӧ вӧчис сійӧ сэк, кор вуджис витӧд классӧ.
Володя босьтіс корабльсӧ киас.
— Тэ тӧдан, бабӧ, ме сійӧс кута видзны, ог жугӧд.
— Видз, — ньӧжйӧник вочавидзис бабыс.
Володя пуктіс корабльсӧ аслас джадж вылӧ сідзи, медым сійӧ бура тыдаліс быд боксянь.
Воис бать.
Сылы зэв жӧ лои нимкодь бабыслӧн воӧмсьыс:
— Кыдзи тэ лыбӧмыд вонысӧ, мам?
— Со думышті да и локті, — шуис бабыс.
Бать, кыдзи и век, ноксис.
Весиг заводитліс отсасьны пызан корсьны.
Но мам шуис:
— Ме ачым, тэ мешайтны мӧдан сӧмын.
Пызан сайын бать зілис, медым быдӧнлы вӧлі гажа.
Сійӧ пуктіс аскӧдыс орччӧн ичӧтик графин, тыртіс румкаяс да шуис:
— Тайӧс позьӧ ставлы, тайӧ прӧстӧ сироп, а абу вина.
— Мем тіян патераыд сьӧлӧм вылӧ воӧ, абу дзескыд, — шуис бабыс. — И кӧлуйсӧ Тося меститӧма тӧлкӧн.
— А кыдзи ме мучитчи, кыдзи ме мучитчи! — вочавидзис Володялӧн мамыс. — Кок йылысь усьтӧдз лои!..
Совсӧ судзӧд, — корис батьлысь сійӧ. — Ставсӧ аслым ковмис вӧчны, сы вӧсна мый некодлы некодӧдз делӧ абу!..
Ӧбед бӧрын Володя вӧчис урокъяс.
— Ме кӧ муна, тэ он ӧбидитчы? — юаліс бабыслысь сійӧ.
— Ме ӧбидитча тэ вылӧ, тэ кӧ кольччан да он мун, — вочавидзис сійӧ.
И Володя муніс гортсьыс пальтотӧг и шапкатӧг.
КУИМ ЗВӦНОК
Володя сэтшӧма волнуйтчис, мый личкис кнопкасӧ куимысь, и Проценкояс патераын кыліс куимысь звӧнитӧм шы.
— Чолӧм, Володя! — шуис капитан.
Сійӧ сулаліс сы водзын паськыд пельпомъяса, кизявтӧм кителя да гортын новлан небыдик туфлиа.
Но тайӧ вӧлі сійӧ, буретш сійӧ повтӧм капитаныс, коді кывтіс лымъя бушковъяс пыр ылі вадоръяслань.
Сійӧ топыда кутліс Володялысь кисӧ да шуис:
— Пыр, дона ёрт!
Со, буракӧ, и став историяыс.
А мый вӧлі водзӧ?
Водзӧ помасис медся зэра тӧлысьыс — октябр.
Воис арлӧн медбӧръя тӧлысь — кӧдзыд, праздничнӧй.
Кар кутіс вӧччыны, уличаяс вомӧн ӧшалісны разнӧйсикас рӧма лампочкаяс, керка вевтъяс вылын шпорӧдчисны ичӧтик флажокъяс; увсяньыс усьысь югӧръяс вӧсна найӧ вӧліны пионерскӧй бипуръяслӧн би кывъяс кодьӧсь.
Выль стрӧйбаяс вылын ӧзйисны кодзувъяс.
Найӧ сотчисны то турунвиж, то лӧз, то виж-еджыд биӧн.
А карса быд керка вылын, быттьӧ корабльяс вылын, шпоракылісны флагъяс.
Миян кӧ эськӧ вӧлі волшебнӧй телефон, код пыр позис эськӧ звӧнитны быдӧнлы, кодкӧд ми ӧні тӧдсаӧсь, чолӧмавны найӧс праздникӧн?
Мыйла нӧ волшебнӧй?
Сы вӧсна, мый телефон — волшебство:
босьтан трубка, топӧдан сійӧс пель бердад да сёрнитан, кодкӧд окота.
— Тайӧ Володя Рогов?
— Да.
— Кыдзи тэ олан?
— Зэв бура.
Миян кружок вылын вӧлі капитан Проценко.
Кружоксӧ ковмис нуӧдны школьнӧй залын, сы мында воис йӧзыс.
Дмитрий Дмитриевич ордын ме ӧні овла тшӧкыда.
Меным зэв окота лоны морякӧн.
Но ӧні ме сӧмын на мечтайта.
— Володя, кыдзи тэ виччысян праздниксӧ?
— Ми мунам парад вылӧ, а сэсся баб дінӧ.
— Висьтав сылы привет.
— Аттьӧ.
Ме вунӧді висьтавны: баб ордӧ ми мунам Шуракӧд, нуам сылы пӧдарок.
— А мый ті сылы козьналанныд?
— Ми сылы козьналам Барсӧс.
Миша Коршунов аддзӧм каньпиысь быдтіс зэв мича барсӧс.
Сэтшӧм мичаник — смоль сьӧд, лапаясыс еджыдӧсь, быттьӧ сійӧ башмакъяса, а синъясыс тигрлӧн кодьӧсь.
Баб ордын сылы лоӧ лӧсьыд.
Сійӧ вермас весиг кыйсьыштны, сы вӧсна мый важ керкаас шарӧдчӧны шыръяс.
— Кыдзи нӧ ті сійӧс нуанныд?
— Ми сійӧс нуам кӧрзинаын, — вочавидзӧ трубкаын мӧд гӧлӧс.
— Тайӧ коді?
— Тайӧ ме, Шура.
Ме кӧсъя жӧ сёрнитыштны.
Володялӧн мамыс меным вурӧ платтьӧ.
Аски рытнас ме ворса королеваӧс, сы вӧсна мый Наташа Левашко висьмис.
Сійӧ збыльысь ёна висьмис.
Праздник водзвылын висьмыны зэв ӧбиднӧ.
Пётр Петрович сійӧс жалитӧ.
Талун Наташаӧс сійӧ ошкис праздничнӧй сбор вылын.
Сійӧ первойысь пӧлучитіс четвёрка.
Ми сылы ыстім письмӧ да яблӧкъяс.
Сійӧ висьӧ корйӧн, Левашкоыс.
И королевасӧ ме кута ворсны ог век, а сӧмын ӧні.
Наташа бурдӧм бӧрын ме бара кута ворсны придворнӧй дамаӧс.
— Шура, тэ аски мунан жӧ парад вылас?
— А кыдз жӧ, ме муна мамкӧд, и батькӧд, и став строительяскӧд.
Ті аддзылінныд кодзувсӧ стройка вылысь?
— Аддзылім, зэв мичаник.
— Сійӧс вӧчис Стёпа ёртъясыскӧд.
А тӧрыт ми мамкӧд ветлім ньӧбны мужскӧй галстукъяс:
дас галстук — зонъясыслӧн выль костюмъяс.
abu
abu
Стёпалы ньӧбим визьяса руд галстук.
abu
abu
Волӧй праздник вылӧ клубӧ.
Ті веськыда чуйманныд, сэтшӧм мича клубыс.
Сэні кутасны йӧктыны, лоӧ торжественнӧй заседание.
— Шура, ми чолӧмалам тіянӧс праздникӧн!
— Аттьӧ!
И ме тіянӧс чолӧмала!
— Шура, — юалім эськӧ ми, — Дмитрий Дмитриевич гортас?
Ми кӧсъям сійӧс чолӧмавны.
— Гортас, гортас!
Звӧнитӧй сылы, пӧжалуйста.
Сійӧ лоӧ зэв рад:
Ой, Володя йӧтласьӧ!
Сійӧ шуӧ, мый ме дыр больга.
Трубкаын кылӧны кык гӧлӧс.
Тайӧ вензьӧны Володя да Шура.
Ёртъяс вермасны и вензьыштны, дружбалы тайӧ оз мешайт.
Вайӧй пуктам трубкасӧ да звӧнитам Проценкояслӧн патераӧ.
— Видза оланныд, капитан.
Чолӧмалам тіянӧс праздникӧн!
— Аттьӧ.
Тайӧ коді сёрнитӧ?
— Тайӧ ми, лыддьысьысьяс.
— Аттьӧ, мый энӧ вунӧдӧй!
И ме тіянӧс чолӧмала, сиа став бурсӧ.
Праздникӧн, донаяс!
{А. Кононов @ Смольнӧйын @ висьт @ А. Кононов. Смольнӧйын @ 1966 @ Лб. 3‒7}
Кононов Александр
Смольнӧйын
Ыліса сибирскӧй сиктысь муніс Петроградӧ пӧрысь крестьянин.
Туйын сійӧ быдӧнлы висьтавліс, мый мунӧ Ленин дінӧ.
Сылы колӧ сёрнитыштны Ленинкӧд крестьяналӧн олӧм-вылӧм йылысь.
Дыр старик вӧлі туйын.
Бӧръя помын воис Петроградӧ.
Видзӧдӧ, уличаяс пӧлӧн сулалӧны винтовкаа рабочӧйяс.
Муніс музыкаӧн салдатъяслӧн полк; полк водзын нуисны зэв ыджыд гӧрд знамя.
Старик матыстчис красногвардеец дінӧ да юаліс:
— Кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны?
Сійӧ вочавидзис:
— А сідз: ӧні миян Сӧвет власьт.
Мӧдӧдчис старик улича кузя, кутіс юасьны, кытысь аддзыны Ленинӧс.
Шуӧны:
— Смольнӧйысь.
Дыр муніс сійӧ став кар пырыс и локтіс зэв ыджыд керка дорӧ.
Керка дорын ломтысисны бипуръяс, сулалісны пулемётъяс.
Пулемётъяс дорын ветлӧдлісны матросъяс да салдатъяс.
Тайӧ и вӧлі Смольнӧй.
Сьӧлӧм вылас воис стариклы ӧти томиник матрос.
Сійӧ пыр тотшкӧдіс коклябӧръяснас мостӧвӧй кузя, кучкаліс кык ки воча — шонтысис: вӧлі кӧдзыд, саридзсянь пӧльтіс чизыр тӧв.
Старик шыасис сы дінӧ:
— Меным эськӧ Ленинӧс аддзывны.
Матрос видзӧдліс сы вылӧ коксяньыс юрӧдзыс:
— А тэныд мыйла колӧ Ленин дінӧ?
— Локті висьтавны сылы аслам олӧм йылысь.
— Мун, старик, комендант дінӧ пропускла, — шуис матрос и петкӧдліс кытчӧ мунны.
Пос вылын сулаліс комендант дінӧ ӧчередь.
Паськыд пос тшупӧдъясыс вӧліны визьӧсь, няйтӧсь — тыдалӧ, уна йӧз ветлісны на кузя лун чӧжӧн.
Комендант гижаліс пропускъяс ньӧжмыда: сылӧн киясыс велалӧмаӧсь кутны винтовка, перӧсӧ сійӧ кутіс став витнан чуньнас, кужтӧма, полӧмӧн.
Босьтіс старик пропуск, муніс корсьны Ленинӧс.
Смольнӧйлӧн улыса судтаас рабочӧйяслы да салдатъяслы сеталісны оружие.
Ӧтиӧн-ӧтиӧн найӧ матыстчылісны кузь тушаа, гажа салдат дінӧ, босьтісны винтовка да патронъяс, кырымасисны да петісны ывлаӧ.
Сэні найӧ сувталісны отрядъясӧ да муналісны.
Кӧнкӧ ылын грымакылісны пушкаяс: Петроград дорын мунісны бойяс.
Старик юаліс кузь тушаа салдатлысь, кӧні Ленин.
Салдат нюммуніс да вочавидзис:
— Комын квайтӧд жырйын.
Комын квайтӧд жыр ӧдзӧс дорын сулалісны пос вылын часӧвӧйясӧн кык красногвардеец: пӧрысь, уска, сьӧд пальтоа рабочӧй да дженьыдик пася том зон.
Старик шуис налы:
— Меным эськӧн Ленинӧс аддзывны.
Уска рабочӧй видзӧдліс старик вылӧ и шуис:
— Восьлав веськыда коридор кузя.
Ленин ыджыд залын кутас сёрнитны.
Сӧмын ӧні старик казяліс, мый ставныс мунісны коридор кузя ӧтарланьӧ.
Сійӧ мӧдӧдчис сэтчӧ жӧ да аддзис коридор помын еджыд, паськыда восьтӧм ӧдзӧс.
Ӧдзӧс дорын сулалісны уна йӧз.
Старик кутіс писькӧдчыны водзлань
и сӧмын на веськаліс залӧ, кыдзи кыптіс зэв ыджыд шум.
Старик эз пырысьӧн гӧгӧрво, мый лоис.
Видзӧдӧ: гӧгӧр горзӧны, клопайтӧны, шенасьӧны шапкаясӧн.
И тайӧ мича залас унджыкыссӧ прӧстӧй йӧз: шынельяса, дженьыд пасьяса, матросскӧй бушлатъяса.
И ставыс горзӧны:
— Ленин! <ns>Лени-и-ин</ns>! Ленин!
Старик нюжӧдчис кок чуньяс вылас да аддзис — зал мӧдарладорас Ленин.
Владимир Ильич сулаліс неыджыд мыльктор вылын.
Сійӧ виччысис, кор помасяс горзӧмыс.
Сэсся лэптіс кисӧ — корис лӧньлун.
Но зал гыаліс, йӧз эз лӧньны.
— Ленин!..
Мед олас Ленин!
Владимир Ильич зумыштчис.
Сэсся эз вермы кутчысьны — да нюммуніс.
Горзӧм нӧшта содіс.
Ленин паськӧдліс кияссӧ.
Виччысьыштіс неуна.
И бара лэптіс веськыд кисӧ.
Сэсся, тыдалӧ, шуис аслыс пыдди не пуктыны шумсӧ, копыртчыштіс водзлань да кутіс сёрнитны.
И сэки залын пыр жӧ лои шы ни тӧв.
— Ёртъяс! — шуис Ленин. — Рабочӧй да крестьянскӧй революция, кодлӧн коланлун йылысь пыр сёрнитлісны большевикъяс, лоис...
Ленин сёрнитіс выль олӧм йылысь, сӧветскӧй власьт йылысь, сы йылысь, мый война колӧ помавны, мый мусӧ лоӧ мырддьӧма помещикъяслысь да сетӧма крестьяналы.
Старик кывзіс.
Владимир Ильичлӧн быд кыв вӧлі гӧгӧрвоана сылы.
Помаліс Ленин речсӧ.
Стариклы тӧд вылӧ усис аслас сиктыс: колӧ сэні висьтавны Ленинлӧн кывъяс йылысь.
И сійӧ мӧдӧдчис коридор кузя — корсьны улича вылӧ лэччӧдысь паськыд поссӧ.
Кодкӧ чукӧстіс сійӧс.
Тайӧ вӧлі том матрос, коді сулаліс ӧнтай Смольнӧй дорын.
— Но мый, папаша, сёрнитін Ленинкӧд аслад олӧм йылысь? — юаліс сійӧ сералӧмӧн.
— Эг, — вочавидзис старик. — Тайӧ Ленин сёрнитіс мекӧд менам олӧм йылысь.
{Кононов А. Т. (комиӧдіс Kodko) @ Сокольникиын ёлка @ висьт @ А. Кононов. Сокольникиын ёлка @ 1954 @ Лб. 3‒12.}
Кононов Александр Терентьевич
Сокольникиын ёлка
Ёлкала ветлыны оз вӧлі ков ылӧ.
Тані жӧ, Сокольникиын, бӧрйисны мичаджык, пашкырджык пу, кералісны да вайисны вӧрса школаӧ.
Челядь аддзылісны, кыдзи крепитісны ёлкасӧ крестӧн тувъялӧм кык пӧвйӧ, медым зумыдджыка сулаліс джоджын.
Сэсся монтёр Володя вайис провод ёлкасӧ югдӧдны, да лапъяс вылас ӧшӧдаліс электрическӧй лампочкаяс.
Мӧд луннас пӧшти асывсяньыс кутісны виччысьны Владимир Ильич Ленинӧс.
Ывлаын вӧлі югыд на, а челядь пыр юасисны школьнӧй завхозлысь:
— А мый, Лениныс кӧ оз лок?
— А бара кӧ турӧб лоӧ, Лениныс всё-таки локтас али оз?
Завхозыс вӧлі петроградскӧй пӧрысь рабочӧй.
Ленинӧс сійӧ тӧдлӧма ещӧ революцияӧдз на.
Та вӧсна и юасисны именнӧ сылысь.
И сійӧ увереннӧя вочавидзис:
Ильич кӧ шуис, мый локтас, сідзкӧ локтас.
Воис рыт.
Турӧб и збыльысь лыбис.
Пожӧмъяс пӧвстын кутіс шутьлявны тӧв, еджыд змей моз му вывті мӧдіс гартчыны-бергавны кос лым.
А сэсся енэжсянь пондіс усьны паськыд коръя лым.
Ёлкасӧ вӧлі вӧччӧдӧма нин.
Став чачаяссӧ челядь вӧчалісны асьныс.
Вӧліны тані и ошъяс, и кӧчьяс, и слӧнъяс.
А медмича вӧлі банйӧм чужӧма, еджыд тошка дед Мороз.
Кадыс муніс, а Ленин век на эз во.
И сэки челядь кылісны, кыдзи гырысьяс пиысь кодкӧ шуис ньӧжйӧникӧн:
— Но, татшӧм турӧб дырйи, дерт, оз во.
Челядь бара котӧртісны пӧрысь завхоз дінӧ.
Завхоз стрӧга шуис:
— Энӧ дӧзмӧдчӧй!
Висьтала: сійӧ кӧ шуис, мый локтас, сідзкӧ локтас.
Бара кутісны виччысьны.
Ывлаын шутьлялӧ тӧв, кос лым гораа сяркӧдӧ ӧшинь стеклӧясӧ.
Сідзи тайӧ шум пырыс эз и кывлыны, кыдзи школа дорӧ воис машина.
Машинаысь петіс Владимир Ильич.
Сійӧ кайис пос кузя, пӧрччысис, носӧвикӧн чышкис чужӧмсӧ, коді кӧтасьӧма сылӧм лымнас.
И пыр жӧ муніс ыджыд жырйӧ, челядь дінӧ.
Найӧ пыр жӧ тӧдісны сійӧс: кымынысь найӧ аддзылісны Ленинлысь портретсӧ!
Но первойсӧ мыйлакӧ шӧйӧвошліны — сулалісны места вывсьыныс вӧрзьӧдчытӧг.
Видзӧдісны Ленин вылӧ да чӧв олісны.
Владимир Ильич эз кут дыр виччысьны.
Сійӧ мудера читкыртіс синъяссӧ да юаліс:
— А коді тіян пиысь кужӧ ворсны шырӧн-каньӧн?
Первойӧн вочавидзис медыджыд нывка, Вера:
— Ме!
— И ме! — гораа горӧдіс детинка Лёша.
— Но, сідзкӧ тэ и лоан каньӧн, — шуис Владимир Ильич.
Челядь сувталісны кытшӧ.
А ёлкаыс шӧрас.
Шырӧн вӧлі ичӧтик Катя.
Лёша уськӧдчис Катя бӧрся — сійӧс кокни вӧлі кутны.
Но Катя кутчысис Ленин бердӧ.
И Владимир Ильич вылӧ лэптіс сійӧс кияс вылас:
— Оз судз кань шырӧс!
Сэсся шырӧн вӧлі Сеня.
Лёша кутіс сійӧс да лои шырӧн. А Сеня — каньӧн.
Ворсісны дыр, и ставныслы лои жар.
Сэки воссис ӧдзӧс, и жырйӧ пырис ыджыд руд слӧн.
Челядь ставныс чирӧстісны.
Збыльысь, на пиысь унаӧн пыр жӧ тӧдісны школьнӧй рояльвывса тӧдса руд чехолсӧ.
Но коді чехол улас?
Чехол надзӧник катласис, водзладорас вӧрис кузь хобот; слӧнлӧн водз кокъясыс вӧліны валегиаӧсь, а бӧр кокъясыс— ботинкиаӧсь.
Он кӧ придирайтчы, тайӧ вӧлі пӧшти дзик настӧящӧй слӧн кодь.
Руксігтыр слӧн кытшовтіс ёлка гӧгӧр, прӧщайтчигас ӧвтыштіс хоботнас и катласигтыр бӧр мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
А ӧдзӧс сайын чехол улысь петісны монтёр Володя да школьнӧй стӧрӧж; кыкнанныс вӧліны мастерӧсь быдсяматор вылас.
Петісны найӧ чехол улысь да бӧр пырисны жырйӧ.
А сэні сералісны радлысь челядь.
abu
Уна гажаторъяс на вӧліны тайӧ рытас.
Кодкӧ челядь пиысь горӧдіс:
— Ӧні гораньӧн!
Гораньӧн!
Владимир Ильич перйис чышъян, кӧрталіс ассьыс синъяссӧ.
Монтёр Володя тэрыба вештіс ёлкасӧ дзик пельӧсӧдзыс, и жырйын тыртӧм местаыс лои ыджыд.
Ленин паськӧдіс кияссӧ да кок чунь йылас мӧдӧдчис водзӧ.
Челядь котӧртісны коді кытчӧ.
Сэсся гусьӧникӧн кутісны матыстчыны Владимир Ильичлань да горзыны:
— Жар!
А кор Владимир Ильич вӧлі дзик нин матын, челядь горзісны сылы:
— Сотчан!
А то ляпкӧдчасны дзик Ленин ки улӧ — сійӧ оз и инмӧдчыв, прӧйдитас дінтіныс.
Сэки найӧ заводитӧны горзыны:
— Кӧдзыд, кынман!
Ленин аддзис, мый став челядьыс зэв визулӧсь, ворсӧны пелька и, тыдалӧ, сылы дыр ковмас ветлӧдлыны кӧрталӧм синъясӧн.
Сэки сійӧ вӧчис сідзи, быттьӧкӧ мунӧ водзӧ, а ачыс друг бергӧдчис места вылас да кватитіс первойя сюрысьсӧ, коді вӧлі сы бӧрвылын.
Челядь кутісны горзыны, кыдзи пӧлагайтчыліс:
— Тӧдмав, тӧдмав!
А сійӧ, кодӧс кутіс Ленин, сераліс да зілис мынтӧдчыны.
Тайӧ вӧлі детинка Сеня.
Владимир Ильич малыштіс сылысь юрсисӧ, чуньяснас видліс сылысь плешсӧ, банбокъяссӧ:
— Сеня!
Сенялы вӧлі и жаль, мый сійӧ тадзи сюри, и долыд, мый Ленин сійӧс тӧдіс.
Сэсся ичӧтик Катя лыддис Пушкинлысь кывбуръяс, но торксис да бӧрддзис.
Ленин мӧдіс бурӧдны сійӧс.
Катя дугдіс бӧрднысӧ, ичӧтик чышъянӧн чышкис синвасӧ да шуис:
— Ленин, а тэ эн мун миян дінысь!
Тадзи и ов тані.
Ленин серӧктіс:
— Да ме и сідзи неылын ола.
Сэсся ставныс кутісны котравны ёлка гӧгӧр.
Ичӧтик Катя котӧртіс Владимир Ильичкӧд орччӧн.
Сійӧ кутіс Катяӧс киӧдыс.
Ленинлӧн киыс вӧлі ыджыд, шоныд.
Тайӧ кадас Надежда Константиновна Крупская да Мария Ильинична, Владимир Ильичлӧн чойыс, пыртісны жырйӧ козинъяс тыра ыджыд кӧрзина.
Тайӧ козинъяссӧ челядьлы вайӧма Ленин.
Кодлы сюри автомобиль, кодлы труба, кодлы барабан.
Катя пӧлучитіс акань.
А Ленин кыдзкӧ тӧдлытӧг петіс жырйысь да муніс.
Вот кутшӧм вӧлі ёлка Мӧскуа бердын, Сокольникиын, 1919 воӧ.
1944 во.
{Короленко В. Г. (комиӧдіс Жижева Е. Г.) @ Кыв тӧдтӧг @ висьт @ Короленко В. Г. Кыв тӧдтӧг @ 1956 @ Лб. 3‒138.}
Короленко В. Г.
КЫВ ТӦДТӦГ
I
Менам чужан муын, Волынскӧй губернияын, сійӧ юкӧнас, кӧні Карпатскӧй гӧраяс вуджӧны Полесьеса нюра шыльыдінъясӧ, эм неыджыд места, кодӧс ме шуа Хлебноӧн.
Рытыв-войвывсяньыс сійӧс сайӧдӧ неыджыд гӧра.
Сысянь асыв-лунвылӧ шылькнитчӧма паськыд шыльыдін, код вылын пласьвидзӧны ыбъяс, кодъяс енэжтас дорас вуджӧны керавтӧм на вӧръяслӧн лӧз визьӧ.
Сэні и тані, торйӧн нин лэччысь шонді югӧръяс улын, дзирдалӧны паськыд тыяс, кодъяс костын чукльӧдлӧны-визувтӧны ичӧтик юяс; гожӧмнас найӧ косьмылӧны.
Местаыс спокойнӧй, лӧнь, весиг унзілякодь.
Сійӧ ёнджыкасӧ мунӧ сикт вылӧ, а оз кар вылӧ, но коркӧ сійӧ тӧдліс эз кӧ бурджык, то век жӧ омӧльджыка унзіля лунъяс.
Гӧра вылас кольӧмаӧсь на окопъяслӧн туйясыс, кодъяс вылын ӧні кышакылӧ турун, и пастух зільӧ висьтавны сылысь кышакылӧмсӧ аслас прӧстӧй пӧлянӧн, пока общественнӧй стадаыс йирсьӧ джынвыйӧ тырӧм рӧвъясын...
Тайӧ местасяньыс неылын, чукыльӧсь ичӧтик ю дорын, сулаліс, а гашкӧ, и ӧні на сулалӧ, неыджыд посёлок.
Вадорын быдмысь лозаяс вӧсна юсӧ нимтісны Лозовӧйӧн; а посёлоксӧ Лозищеӧн, а посёлок ним сертиыс став олысьясыслӧн вӧлі ӧти ов — Лозинскийяс.
А медым бурджыка торйӧдны ёрта-ёртсӧ, Лозинскийяс содтылісны ов дінас прӧзвищеяс: вӧліны Лозинскийяс лэбачьяс да зверьяс, ӧтиӧс шулісны Мазницаӧн, мӧдӧс Кӧлесаӧн, коймӧдӧс весиг Гӧленищеӧн...
Сьӧкыд висьтавны, кор пуксис тайӧ посёлокыс дзик кар бокас.
Тайӧ вӧлі сійӧ кадъясас на, кор мылькъяс вылын тыдалісны на пушкаяс, а пушкарьясыс на дорын ӧтарӧ вежласисны: то сулалісны фитильясӧн полякъяс, асланыс уна сера кнутушаӧсь, а казакъяс да «голотаяс» кытшавлісны карсӧ да гӧгӧр лэптылісны бус...
то, мӧдарӧ, пушкаясысь лыйлісны казакъяс, а польскӧй отрядъяс уськӧдчылісны окопъяс вылӧ.
Висьтавлісны, мый лозинскийяс коркӧ вӧвлӧмаӧсь «реестрӧвӧй» казакъясӧн да пӧлучитӧмаӧсь польскӧй корольяссянь унапӧлӧс привилегияяс.
Ветлісны весиг сэтшӧм сёрнияс, быттьӧкӧ коркӧ да мыйыськӧ налы вӧлі сетӧма дворяналысь ним.
Но ставыс тайӧ важӧн нин вӧлі вунӧма.
Квайтымынӧд воясын кулі сё арӧса старик Лозинский-Шуляк.
Медбӧръя воясас сійӧ некодкӧд нин эз сёрнитлы, а сӧмын юрбитліс либӧ гораа лыддьыліс важ славянскӧй библия.
Но йӧзыс помнитісны на, кыдзи сійӧ висьтавлывліс кольӧм кадъяс йылысь, Запорожье да гайдамакъяс йылысь, сы йылысь, кыдзи и сійӧ ветлывліс Днепр вылӧ да сэсся аслас отрядкӧд уськӧдчывліс Хлебно да Клевань вылӧ, и кыдзи сотчысь керкаӧ йӧрмӧм гайдамакъяс лыйлісны ӧшинь пыр сэтчӧдз, кытчӧдз жарысла эз потлыны налӧн синъясыс да кытчӧдз эз взрывайтчывны пороховницаясыс асьныс.
И стариклӧн кодзлалісны йӧй мортлӧн кодь синъясыс, и сійӧ шулывліс: «Гей-гей!
Вӧвлі коркӧ миян кад...
Вӧлі миян мездлун!..» А лозищесаяс — коймӧд либӧ нёльӧд поколение нин — кывзісны тайӧ тешкодь висьтъяссӧ, пернапасасисны да шуалісны: «Енмӧй, эн вӧч татшӧмӧн миянӧс!»
Асьныс найӧ важӧн нин гуалісны муӧ став привилегияяссӧ да олісны тайӧ посёлокас ни мужикъясӧн, ни мещанаӧн.
Сёрнитісны, кажитчӧ, украинаса кыв вылын, но торъя волынскӧй наречиеӧн, кӧні вӧліны польскӧй да роч кывъяс, вераыс налӧн вӧлі греко-униатскӧй, а сэсся найӧс ӧтлаӧдісны православнӧй приходкӧд, а важ вичкосӧ тупкисны, и сійӧ ньӧжйӧникӧн киссис...
Гӧрисны му, ветлӧдлісны еджыд да руд дукӧсъясаӧсь, лӧз да гӧрд вӧньясаӧсь, новлісны паськыд гачьяс.
И кӧть, гашкӧ, вӧліны гӧльджыкӧсь асланыс суседъяссьыс, но век жӧ кутшӧмкӧ кольӧм бур кад йылысь казьтылӧмыс кутчысис-оліс лозищаналӧн идзас керка вевт улас.
Лозищана пасьтасьлісны крестьяна дорысь сӧстӧмджыка, пӧшти ставныс тӧдісны церковнӧй грамота, и на йылысь сёрнитлісны, мый асьнысӧ найӧ пуктӧны зэв вылӧ.
Веськыда кӧ шуны, бокӧвӧй мортлы тайӧс сьӧкыд вӧлі казявны, сы вӧсна мый господакӧд либӧ начальствокӧд паныдасигӧн найӧ зэв тэрыба кежлісны туй вылысь, сідз жӧ улӧдз копрасьлісны да сідз жӧ мукӧддырйиыс окавлісны господалысь кияссӧ.
Но век жӧ мыйкӧ вӧвлі, и опытнӧй йӧз мыйкӧ казявлісны.
Лозищана йылысь сёрнитлісны, мый найӧ мыйкӧ казьтывлӧны, мый йылысь кӧ думайтӧны да мыйкӧ оз во налы сьӧлӧм вылас.
Збыльысь, паныдасигӧн юасьӧмъяс вылӧ: «кыдзи оланныд-выланныд» либӧ «кыдзи тіянлы ен отсалӧ» — «слава богу» пыдди лозищана ӧвтыштлісны кинаныс да шулывлісны:
«А, кутшӧм сэн олӧм!» либӧ «Олам, кыдзи туй дорын анькытш».
А мукӧдыс, смелджыкъясыс, заводитлісны висьтавлыны сэтшӧмтор, мый эз быдӧн сӧгласитчыв кывзыны.
Сэтчӧ жӧ, найӧ дыр нин враждуйтісны орччӧн олысь помещиккӧд чинш * вӧсна, кодӧс лозищана первой ворссьӧмаӧсь, а сэсся артмӧма кыдзкӧ сідзи, мый помещиклӧн наследникыс уступитӧма...
Сёрнитлісны, мый та бӧрын Лозинскийяс лоӧмаӧсь «ещӧ тшапджыкӧсь», кӧть и сьӧлӧмныс эз бурмы.
И некӧн сэтшӧм бура эз встречайтлыны сэтчӧ кежавлысь йӧзӧс, кодъяс вермисны висьтавлыны мыйсюрӧ паськыд, вӧльнӧй свет йылысь.
II
Тадзи жӧ вот и овсис рӧднӧй Лозищеын и кутшӧмкӧ Лозинский Ӧсиплы, веськыда кӧ шуны, овсис омӧлика.
Муыс вӧлі этша, арендаыс ыджыд, овмӧсыс гӧлиник.
Сійӧ вӧлі гӧтыра нин, но челядьыс сылӧн эз на вӧвны, и эз ӧтчыд сійӧ думайтлы сы йылысь, мый, кор лоасны челядь, то налы лоӧ сэтшӧм жӧ сьӧкыд, а гашкӧ, и ещӧ лёкджык.
«Пока мортыд том на, — шулывліс сійӧ, — и абуӧсь на челядь, сэки и корсьны мортыдлы, кытчӧ дзебсьӧма сылӧн шудыс».
Сійӧ эз первойӧн и эз медбӧръяӧн вӧв на пиысь, кодъяс, рӧдвужыскӧд да суседъяскӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчывлісны корсьны шудсӧ, уджавны, вермасьны гӧльлункӧд да сёйны йӧз муын йӧз пачын пӧжалӧм курыд нянь.
Эз этша мунлыны татшӧм инасьтӧм йӧзыс и Лозищеысь, мунлісны ӧткӧн и параясӧн, а ӧтчыд весиг быдса чукӧрӧн мунісны мудер агент-немеч бӧрся да войнас вуджисны граница вомӧн.
Сӧмын тайӧ ставыс помасьліс нинӧмӧн либӧ ещӧ лёкджыка.
Коді воліс бӧрсӧ киссьӧм кӧм-пася да тшыг, кодӧс немечьяс кӧрталӧмӧн вайӧдлісны граница дорӧдз, а коді и дзикӧдз вошліс ыджыд вӧльнӧй светас, кыдзи идзас чукӧрын ем.
Лозинский Ӧсип, буракӧ, вӧлі первойя мортӧн на, коді эз вош да сюри.
Мортыс, тыдалӧ, вӧлӧма тӧлка, абу на кодь, кодъяс вошӧны, а на кодь, кодъяс ещӧ мукӧдъясӧс на петкӧдӧны туй вылӧ.
Кыдз кӧть эз вӧв, — во либӧ кык мысти, а гашкӧ и дырджык кад бӧрын, Лозищеӧ воис рыжӧй ыджыд маркаа письмӧ, кутшӧмӧс таӧдз сійӧ местаясас эз на аддзывны.
Эз этша шензьыны письмӧыс вылӧ, унапӧв лыддисны вӧлӧстьын и писарь, и велӧдысь, и священник, и уна гырысьджык йӧз, кодлы вӧлі интереснӧ, а, медбӧрын, век жӧ корисны Лозинскаяӧс да сетісны сылы косялӧм конверта письмӧсӧ, кытчӧ зэв яснӧя вӧлі гижӧма сылысь нимсӧ: Лозищеса Катерина Лозинскаялы, Лозинский Ӧсип Оглобля гӧтырлы.
Письмӧыс вӧлі сылӧн верӧссянь, Америкаысь, Миннесота губернияысь, а кутшӧм уездысь да сиктысь, ӧні висьтавны зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый...
Водзӧ кутас тыдавны.
Письмӧас вӧлі гижӧма, мый Лозинский, слава богу, ловъя да дзоньвидза, уджалӧ «фирмаын» да, ен кӧ отсалас сылы сідз жӧ, кыдзи ӧнӧдз отсаліс, то надейтчӧ регыдъя кадӧн ачыс лоны кӧзяинӧн.
А шуны кӧ, и работникӧн сэні сылы бурджык Лозищеын мукӧд кӧзяинлы дорысь.
Татӧні свободаыс ыджыд.
Муыс тырмымӧн, мӧсъяс йӧвсӧ сетӧны быдпӧрйӧ лысьтігӧн ведраӧн, а вӧвъяс — дзик ӧш кодьӧсь.
Вежӧра да зіль кияса мортӧс уважайтӧны да донъялӧны, и вот весиг сылысь, Лозинский Ӧсиплысь, неважӧн на юалісны, кодӧс сійӧ кӧсйӧ бӧрйыны главнӧй президентӧн став канму вылас.
А сійӧ, Лозинский, сетіс ассьыс гӧлӧссӧ йӧз дорысь эз омӧльджыка, и кӧть, веськыда кӧ шуны, артмис эз сідзи, кыдзи найӧ кӧсйисны аслас кӧзяинкӧд, но век жӧ сылы воис сьӧлӧм вылас сійӧ, мый мортлысь юалісны.
Ӧти кывйӧн кӧ, свободаыс и став мукӧдторйыс зэв бур.
Сӧмын Лозинскийлы зэв гажтӧм гӧтыртӧгыс, и сы вӧсна сійӧ зілис уджавны кыдзи сӧмын вермис и первойя сьӧмсӧ сетіс тикет вылӧ, кодӧс и мӧдӧдӧ сылы тайӧ письмӧас.
А мый сэтшӧм тикетыс, то сійӧ этайӧ лӧз бумагаторйыс, кодӧс колӧ видзны синмӧс моз.
Сы вылӧ серпасалӧма вагонъяса паровоз да пароход.
Тайӧ лоӧ, мый тайӧ билет сертиыс Лозинскаяӧс нуасны сьӧмтӧг и му вывті, и ва кузя, — колӧ сӧмын сылы воӧдчыны немецкӧй кар Гамбургӧдз.
А мукӧд расходъяс вылас мед вузалас керкасӧ, мӧссӧ да овмӧссӧ.
Пока Лозинская лыддис письмӧсӧ, йӧзыс видзӧдісны сы вылӧ да сёрнитісны ас костаныс, мый и со кутшӧм бумагаторйын вермас лоны ыджыд вын, мый мортӧс нуасны свет помас и некӧн нин оз тшӧктыны дон мынтыны.
Но, дерт, ставныс гӧгӧрволісны, мый тайӧ бумагаторйыс эз этша сувт Лозинский Ӧсиплы.
А тайӧ, дерт, висьталӧ, мый Лозинский эз весьшӧрӧ мун да мый свет вылас позьӧ корсьны ассьыд шудтӧ...
И быдӧн ас кежас мӧвпаліс: а бур эськӧ и меным...
Писарь (тожӧ лозищанин), и сійӧ эз сразу сет Лозинскаялы письмӧсӧ да билетсӧ, а видзис ас ордас быдса недель да думайтіс: бабаыс йӧй, а татшӧм бумаганад кодкӧ вежӧраджык вермис эськӧ ветлыны Америкаӧ да корсьны сэтысь ассьыс шудсӧ...
Но билет вылас, кӧть и абу миян ног, вӧлі яснӧя гижӧма: <eng>mіssіss Каtharіna Jоseph Losіnsky — Ogloblа</eng>.
Лозинский Ӧсип да Оглобля, — тайӧ эськӧ, дерт, нинӧм на, но Катерина — тайӧ нин вӧлі яснӧ, мый нывбаба, да и <eng>mіssіss</eng> кывйыс сідзжӧ, пӧжалуй, лоӧ баба.
Ӧти кывйӧн кӧ, кӧть и медбӧръя здукӧдзыс писарь век на ышлолаліс да синбӧжнас видзӧдлывліс билет вылас, кодӧс сійӧ дзебліс пызан йӧрас, но век жӧ сетіс.
Лозинская босьтіс сійӧс, пуксис лабичӧ да ёна бӧрддзис.
Дерт, сійӧ вӧлі рад письмӧыслы, да ӧд и радысла тожӧ бӧрдӧны.
Думыштны кӧ, колӧ ӧд эновтны рӧднӧй сиктсӧ, и рӧдвужсӧ, и суседъяссӧ.
Сэсся колӧ шуны, мый Лозинская вӧлі том нывбаба и, кыдз шуласны, лӧсьыд.
Верӧстӧгыд мыйыс оз вермы лоны, — писарь ачыс туй эз сетлы, а пикӧ воигад ковмыліс висьтавны, мый и «враг» эз сетлы сылы спокой.
Оз-оз да и шӧпнитас кодкӧ пеляс, мый Лозинский Ӧсип ылын, мый сэтшӧм ылі канмуясысь некод на Лозищеӧ бӧр эз волы, мый, гашкӧ, ракаяс ылі пустыняын новлісны нин верӧсыслысь лыяссӧ, а сылӧн весьшӧрӧ кольӧ том кадыс — ни ныв, ни дӧва, ни верӧса гӧтыр.
Колӧ шуны, мый Лозинская вӧлі вежӧра нывбаба, и ылӧдны сійӧс эз вӧв кокни, но мый сылы вӧлі сьӧкыд сьӧлӧм вылас, ставыс воссис письмӧсӧ пӧлучитӧм бӧрын: и радлун, и важся шогыс, и став узьлытӧм войясыс ыджыд мӧвпъяснас.
Ӧти кывйӧн кӧ, воштіс садьсӧ Лозинская, и ковмис сэки сылӧн рӧднӧй вокыслы, Лозинский Матвейлы, кодӧс шулісны Дышлоӧн, нуны сійӧс моздорас гортӧдзыс.
И мӧдӧдчис сикт кузя сёрни-басни.
Лозинский Ӧсип озырмӧма Америкаын да лоӧма сэтшӧм важнӧй мортӧн, мый сыкӧд нин сӧветуйтчӧны, кодӧс бӧрйыны президентӧн...
Том йӧз кутісны частӧ гӧститны трактирын, юӧны сур да ма, куритӧны каллян, пукалӧны войшӧр бӧрӧдз, шумитӧны, вензьӧны да ошйысьӧны.
Кодкӧ кӧ кывзіс тайӧ сёрнияссӧ, то эськӧ думыштіс, мый Лозищеын рӧштво кежлӧ оз коль ни ӧти том морт...
Ӧсиплысь кӧ нин юасьӧны, кодӧс сійӧ кӧсйӧ бӧрйыны президентӧн, то мый сэні мукӧдъясыс вӧчасны, кодъяс Ӧсипысь бурджыкӧсь!..
Сы вӧсна мый сэні — мездлун!
Мездлун!
Тайӧ кывсӧ тшӧкыдакодь шулывлісны еврей Шлёма кабакын; Шлёма спокойнӧя кывзывліс аслас стойка сайын.
Веськыда колӧ шуны, лозищана пӧвстысь эз быдӧн бура гӧгӧрволы, мый тайӧ лоӧ.
Но тайӧ кыдзкӧ лӧсьыда бергаліс кыв йылад, и кыліс сыын мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь морт быттьӧ быдмӧ да мыйкӧ быттьӧ казьтывсис неяснӧй, но приятнӧйтор...
Мыйкӧ сэтшӧмтор, мый йылысь быттьӧкӧ коркӧ тӧдлісны сійӧ местаясын олысь пӧрысь йӧз, а челядь мукӧддырйиыс тшӧтш петкӧдлісны, мый и найӧ тӧдӧны жӧ...
Но, этша ӧмӧй коді мый йылысь оз сёрнит да!
Сёрнитыштісны, шумитыштісны да и ланьтісны.
И, гашкӧ, вунӧдісны нин и кыскӧны лямкасӧ, кыдзи ӧш бӧрӧздаын, а гашкӧ, и ӧнӧдз на сёрнитӧны, век на сійӧ жӧ местаас.
А вот сюрины кык морт на пӧвстысь, кодъяс оз радейтны уна сёрнитны, кытчӧдз оз вӧчны...
Думайтыштісны, тӧлкуйтыштісны бокын ас костаныс да и заводитісны вузавлыны керкаяснысӧ да мунысӧ.
Вузавлынысӧ, пӧжалуй, эз вӧв уна, и, кор ставсӧ эштӧдісны, сэки и йӧзӧдісны: мунам и ми Ӧсип гӧтыркӧд, мед сійӧ оз вош ӧтнас туй вылас.
Ӧтиыс вӧлі сылы матысса мортӧн: тайӧ вӧлі сылӧн вокыс, Матвей Дышло, рӧднӧй правнук Лозинский-Шуляклӧн, вӧвлӧм гайдамаклӧн, — ыджыд тушаа, сыв пасьта пельпомъяса, куран кодь кияса, пӧрт ыджда еджыд кудриа юра морт, дзик ош кодь.
Сёрнитлісны, мый сійӧ дзик дедыс кодь.
Сӧмын синмыс да сьӧлӧмыс — кагалӧн кодь.
Сійӧ эз на вӧв гӧтыра, керкаыс сылӧн вӧлі лёкиник, а муыс сы мында, мый водны кӧ татшӧм ыджыд тушаа мужикыдлы му вомӧныс, то кокъясыс лоасны нин йӧз му вылын.
Сёрнитліс этша, серавліс шоча.
Сылӧн вӧлі дедыслӧн важ библия, кодӧс сійӧ радейтліс лыддьыны, и частӧ думайтліс мыйкӧ ас кежсьыс яндысьӧмпырысь да шога.
Лозищеын некод сійӧс тӧлкаӧн эз лыддьыв, и том зонъяс частӧ сы вылын серавлісны, гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ, аслас ыджыд вын вылӧ видзӧдтӧг, эз радейтлы тышкасьны.
Сылӧн вӧлі зэв матысса друг, Иван Лозинский Дыма, дзик нин мӧдпӧлӧс морт: неыджыд тушаа, абу ён, но гажа, зэв варов и кыв вылас ёсь.
Дыма вӧлі косіник, кыввора, пельк, юрсиыс сулаліс щӧть моз, синъясыс кодзлалісны да дзирдалісны, кывйыс тэрыб, уссӧ новліс кузьӧс, казакъяс моз, — увланьӧ.
Некод сійӧс йӧйӧн эз лыддьы, и сійӧ некодлы эз сетчыв.
Но кодӧскӧ кӧ дӧзмӧдас аслас ёсь кывнас, сэки нин век зільӧ лоны Матвей дінын матынджык, сы вӧсна мый киясыс эз вӧвны ёнӧсь да водзсасьны эз вермыв.
Кор Лозищеын тӧдмалісны, мый и тайӧ кык мортыс кӧсйӧны мунны Америкаӧ, то кыдзкӧ ставныслы эз ло лӧсьыд.
— Да кытчӧ нин тэ, Матвей, — шулісны ёртъясыс, — татшӧм ылӧ мӧдӧдчан?
Тэ йӧй кодь, а Иван омӧлик.
Да тіянӧс сэні Америкаас дзодзӧгъяс таляласны.
Но Матвей вочавидзліс:
— Ен мыйкӧ сетас.
А ме чойысь да Дымаысь ог кольччы.
Сідзи и мӧдӧдчисны куимӧн кузь туйӧ...
Нинӧмла висьтавны, кыдзи найӧ вуджисны граница вомӧн да мунісны немецкӧй му вывті; тайӧ абу нин зэв сьӧкыд.
Сэтчӧ жӧ Пруссияын паныдасьлісны зэв этша ас йӧз, кодъяс вермисны висьтавны, кыдзи да мый колӧ вӧчны туйын.
Тырмымӧн лоӧ шуны, мый найӧ воисны Гамбургӧ да, ассьыныс кӧлуйторсӧ босьтӧм бӧрын, дыр думайттӧг, мӧдӧдчисны юлань, пристаньӧ, медым тӧдмавны, кор налы мӧдӧдчыны водзӧ.
А немецкӧй кар Гамбург сулалӧ ыджыд ю вылын, саридзсянь неылын, и сысянь быдлаӧ ветлӧны корабльяс.
Со аддзӧны миян лозищесаяс: ӧти местаын, вадорын, зэв уна йӧз, котӧртӧны быдладорсянь, тэрмасьӧны и тойласьӧны сідзи, быттьӧкӧ мортыс — туй вылын кутшӧмкӧ кер.
А вадорсяньыс, пристань дорсянь кык пароход пыр новлӧны йӧзсӧ корабль вылӧ, сы вӧсна мый океанӧд ветлӧдлысь корабльяс сулалӧны шӧрас медджуджыдінас.
Аддзӧны лозищесаяс, мый ӧти корабльысь тшын петӧ, а сы дорӧ ӧтарӧ сувтлывлӧны пароходъяс.
Ректасны йӧзсӧ, сундукъяс, нопъяс да чемоданъяс — и бара пристань дорӧ, и бара грузитчӧны, и бара нуӧны.
Вот Иван Дыма, ставсӧ бура видзӧдлӧм бӧрын, первойӧн гӧгӧрвоис.
— А тӧданныд, — шуӧ, — мый ме тіянлы висьтала: колӧ чайтны, тайӧ корабльыс мунӧ Америкаӧ, сы вӧсна мый вывті ыджыд.
Вот ми и стӧч веськалім.
Вай, Матвей, водзӧ писькӧдчам.
Сувтӧдісны найӧ водзвылас билета нывбабасӧ да заводитісны писькӧдчыны йӧз пӧвстӧд.
Воисны дзик пристань дорӧдзыс, а сэні нин, тыдалӧ, медбӧръя партиясӧ принимайтӧны.
Господи, мый сӧмын эз вӧчны тайӧ пристаняс: и бӧрдӧны, и горзӧны, и сералӧны, и кутчысьлӧны, и видчӧны, и ӧвтчӧны чышъянъясӧн.
И шоч чужӧм вылын абу шогсьӧм, и шоч синъясын оз дзирдав прӧщайтчан синва.
И гӧгӧр кылӧ тӧдтӧм сёрни, швачкӧ гӧгӧрвотӧм да тешкодь, быттьӧ гы, коді швачӧдчӧ кок улын.
Миян лозищесаяслӧн бергӧдчис юрыс, ёпкыны кутісны сьӧлӧмъясыс, синъясыс сідзи и сатшкысисны водзӧ, мед кыдзкӧ не кольччыны мукӧдъясысь, мед кыдзкӧ эз кольны найӧс тайӧ важ Европаас, кӧні найӧ чужисны да олісны джын олӧмсӧ...
Матвей Лозинскийлы эз вӧв сьӧкыд писькӧдны туйсӧ, и кык минут мысти Лозинская сулаліс нин аслас сундукнас дзик пос дорас да киас кутіс билетсӧ.
А пароходыс кыкысь нин тутӧстіс зэв нораа да вӧсньыдика, и сьӧд тшын пуркнитіс сы трубаысь васӧд сынӧдас. — буракӧ, кӧсйӧ вӧрзьыны, а пока лозищесаяс видзӧдісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыліс и коймӧдысь тутӧстӧм, да мыйкӧ кок уланыс сэтшӧма кутіс булькакывны, мый миян лозищесаяс весиг дрӧгнитісны да бӧрыньтчисны.
А тайӧ здукас кутшӧмкӧ былькйыв синма да ыджыд тушаа пӧсялӧм немеч, коді медъёна ноксис пристаняс, аддзис Лозинскаяӧс, кватитіс сылысь билетсӧ, видзӧдліс, сюйыштіс киас, и эз вевъявны лозищесаяс гӧгӧрбок видзӧдлыны, кыдзи и нывбабаыс, и сылӧн нопторйыс лоины пароход вылын.
А тайӧ каднас мӧд кык матрос пыр жӧ йӧткыштісны поссӧ, уськӧдісны Дымаӧс кок йывсьыс, тойыштісны Матвейӧс да лэптісны поссӧ пристаньӧ.
Миян лозищесаяс уськӧдчисны ыджыд тушаа немеч дінӧ.
— Он ӧмӧй енсьыс тэ пов? — горӧдіс сылы Дыма. — Да тайӧ ӧд миян рӧднӧй чой, ми ӧтлаын кӧсъям мунны.
Дыма, дерт, ылӧдліс, кор шуис асьсӧ Лозинскаялӧн рӧднӧй вокӧн, да кутшӧм нин сэні ылӧдчӧм, кор немечыс ни ӧти кыв оз гӧгӧрво.
Пароходыс ылыстчӧ нин, а Катерина сэні сэтшӧма бӧрдӧ, мый сылӧн гӧлӧсыс став немечьясыслысь гӧлӧссӧ вевттьӧ.
Лозищесаяс лэптыштлісны пальто пӧлаяссӧ, перйисны, мый вӧлі сьӧмыс, кабыртісны киас, и Матвей бара мӧдіс гырддзаяснас уджавны.
Лоины бара водзын, кысянь позьӧ на вӧлі чеччыштны пароход вылас, и петкӧдлӧны немечлы сьӧмсӧ, медым сійӧ эз думайт, мый найӧ кӧсйӧны куимнанныс ӧти нывбаба билет вылӧ мунны.
Дыма весиг бӧрйис неыджыд сьӧм да гусьӧник сюйыштіс сійӧс немечлы киас.
Сюйыштіс да ачыс жӧ кабыртіс сылысь кисӧ, медым сьӧмыс эз усь, да индӧ сылы пароход да нывбаба вылӧ, кодлӧн бырны нин кутіс гӧлӧсыс повзьӧмсьыс да бӧрдӧмсьыс...
Нинӧм эз артмы!
Немеч, шуам, сьӧмтӧ эз шыбит и весиг мыйкӧ шуис меліа, но кор миян ёртъясным бӧрыньтчисны ӧти воськов, медым бурджыка ӧддзӧдчыны да чеччыштны пароход вылӧ, немеч мигнитіс кык матрослы, а найӧ, тыдалӧ, вӧліны велалӧм йӧз нин: сідзи кутчысисны кыкнан лозищеса дорӧ, мый нинӧм и вӧлі думайтны чеччыштӧм йылысь.
— Матвей, Матвей, — горӧдліс эськӧ Дыма, — ноко, заводитлы ас ногыд.
Буретш ӧні тайӧ и колӧ! — Но тайӧ кадас кыкнанныс тутісны, и Дыма уси, кокъясыс лыбисны вывлань.
Кор сійӧ чеччис, — пароходыс бергӧдчӧмӧн шлывгис нин пристань пӧлӧныс.
Тыдовтчис пароходлӧн кӧрт вевтыс, бергалісны кӧлесаяс да резісны пристаньӧ гудыр гыяс, тшыныс пуркнитіс чукӧрӧн сулалысь йӧз чужӧмъясӧ, сэсся вуджӧртіс повзьӧм Лозинскаялӧн бӧрдӧм чужӧмыс, и ещӧ здук-мӧд мысти — пристань да пароход костӧ водіс кык-куим сыв пасьта бузгысь да гудыр ва.
Кӧлесаяс заводитісны бергавны тэрыбджыка, и ваыс паськаліс дас-кызь сыв пасьта, а пароходыс пыр ичӧтмис, шлывгис гудыр ва кузя, кымӧра енэж увті.
Лозищесаяс видзӧдісны вомъяссӧ паськӧдӧмӧн, кыдзи сійӧ сувтіс ӧти корабль дінӧ, кыдзи сысянь корабль вылӧ нюжӧдісны мыйкӧ вӧсньыдик зор кодьӧс, код кузя, кодзувкотъяс моз кутісны кыссьыны йӧз да кӧлуй.
А сэсся и корабльыс пуркнитіс сьӧд тшынӧн, тутӧстіс гора гӧлӧсӧн, кыдзи ыджыд ӧш мӧс стадаын, — да посньыдик суднояс костӧд, кодъяс сулалісны бокъясас либӧ тэрыба кежлісны туй вывсьыс, ньӧжйӧник мӧдӧдчис ю кузя.
Лозищесаяс муртса эз бӧрддзыны, кор колльӧдісны синъяснаныс тайӧ грӧмадасӧ, коді нуис налӧн ныр увсьыс коньӧр нывбабаӧс ылі Америкаӧ.
Йӧз кутісны разӧдчыны, а кузь тушаа немеч пӧрччис ассьыс гӧгрӧс шляпасӧ, чышкис чышъяннас пӧсялӧм чужӧмсӧ, матыстчис лозищесаяс дорӧ, шпыньмуніс да мыччис Матвей Дышлолы ассьыс лапасӧ.
Мортыс, тыдалӧ, эз куж дыр скӧравнысӧ; кор пристаньысь йӧзыс чиніс, сійӧ, буракӧ, кӧсйис аттьӧавны лозищесаясӧс пӧдароксьыс.
— Вот аддзан, — шуӧ сылы Дыма. — Ӧні вот копрасян, кыдзи бур морт, а ачыд думышт, мый тэ миянкӧд вӧчин; рӧднӧй чойным муніс ӧтнасӧн.
Мун тэ, чӧрту! — Сійӧ сьӧлыштіс да скӧрысь бергӧдчис немеч дорысь.
А тайӧ кадас корабльыс ылӧ нин муніс, лои век ичӧтджык, век ылынджык, а сэні не сӧмын Лозинскаяӧс, и асьсӧ пароходсӧ сьӧкыд нин вӧлі торйӧдны мукӧд суднояс пӧвстысь, да ещӧ ру пиысь.
Гӧрддзасис кыкнанныслӧн горшдіныс.
— Пон тэ, пон! — шуӧ немечлы Матвей Дышло.
— Да! Висьтав тэ сылы, кор сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво, — скӧрысь орӧдіс Дыма.
— Вот эськӧ тэ сэки кӧ сетӧбтін сылы пельбокас, кыдзи ме тэныд шулі, то, гашкӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ ӧні эськӧ пароход вылын вӧлім.
А сэтысь эськӧ всё равно ваӧ эз шыбитны!
Чойным жӧ миян билета!
— Код тӧдас, — балябӧжсӧ гыжъяліг вочавидзис Матвей.
— Веськыда кӧ шуны, — кӧть и абу дыр мортыдлы пельбокас швачкыныд, а сӧмын эг аддзыв ме ас олӧмын, медым таысь мыйкӧ буртор артмыліс.
Мыйкӧ и ми тані неладнӧ вӧчим, верит менам кывлы.
Тэнад вӧлі делӧ — гӧгӧрвоны, сы вӧсна мый тэ лыддьысян тӧлка мортӧн.
Кыдзи тайӧ и частӧ овлывлӧ, ёртъяс зілисны мыжавны ӧта-мӧдсӧ.
Дыма шуӧ: колӧ вӧлі отсавны кулакӧн, Матвей мыжалӧ Дымалысь юрсӧ.
А немеч сулалӧ да бурпырысь довкйӧдлӧ кыкнанныслы юрнас...
Сэсся немеч кыскис сьӧмсӧ, кодӧс Дыма сетліс сылы, да петкӧдлӧ лозищесаяслы.
Тыдалӧ, вӧлӧма на тайӧ мортыслӧн сӧвестьыс; эз кӧсйы весьшӧрӧ босьтны сьӧмсӧ, печиктіс галстукас да шуӧ: «Шнапс», а ачыс кинас кабак вылӧ индӧ.
«Шнапс» тайӧ став кыв вылас гӧгӧрвоана, мый лоӧ.
Дыма видзӧдліс Матвей вылӧ, Матвей Дыма вылӧ да шуӧ:
— А мый сэсся ӧні вӧчны.
Дерт, колӧ мунны.
Подӧн ва вывтіыд он котӧрт, а тайӧ немецкӧй чӧртыслысь, гашкӧ, кӧть мыйкӧ пычкам...
Мунісны.
А кабакын сулалӧ дзор, щӧть кодь юрсиа пӧрысь морт, да и чужӧмыс ставнас щӧтьсялӧма.
Сразу тыдалӧ: кыдз кӧть оз бритчы, а тошкыс всё-таки петӧ кучик увсьыс, кыдзи зэр бӧрын ӧтава.
Кыдзи аддзисны миян ёртъясным татшӧм морттӧ ӧкуратнӧй немечьяс пӧвстсьыд, налы кажитчис, мыйкӧ быттьӧкӧ сыын эм тӧдсатор.
Дыма ньӧжйӧникӧн шуӧ:
— Тайӧ, вермас лоны, Минскысь либӧ Могилёвысь, а гашкӧ, и Пущаысь.
Сідзи и лоис.
Немецкӧд сёрнитыштӧм бӧрын кабатчик вайис нёль сур кружка (нёльӧдсӧ аслыс) да кутіс варовитны.
Шуис лозищесаясӧс йӧйясӧн да висьталіс, мый найӧ асьныс мыжаӧсь.
«Колӧ вӧлі пельӧс саяс кежавлыны, кӧні ӧдзӧс весьтас гижӧма: <eng>«Віlletenkassе»</eng>.
<eng>Віlleten</eng> — тайӧ и йӧйлы гӧгӧрвоана, мый билет, а каssе — сідзкӧ касса и эм.
А ті сюйсянныд стада моз потшӧс вомӧн, онӧ кужӧ калиткасӧ восьтыны».
Матвей копыртіс юрсӧ да ачыс думыштіс: «вернӧ висьталӧ — кыв тӧдтӧгыд мортыд дзик синтӧм кодь либӧ ичӧтик кага кодь».
А Дыма, гашкӧ, и думайтіс та йылысь жӧ да, но эз петкӧдлы, а кучкис кружканас пызанас да шуӧ:
— Дыр-ӧ тэ кутан видчыны, пӧрысь йӧй!
Бурджык вай ещӧ кружкаӧн морт вылӧ да висьтав, мый ӧні миянлы вӧчны.
Ставныслы тайӧ воис сьӧлӧм вылас, — аддзисны, мый мортыс гордӧй да писькӧс.
Немеч лапкӧдыштіс Дымаӧс пельпомӧдыс, а кӧзяиныс поднос вылын бара вайис нёль сур кружка.
— Но, кыдзи нӧ миянлы сійӧс суӧдны? — юалӧ Дыма.
— Котӧрт сы бӧрся, гашкӧ, суӧдан, — вочавидзис кабатчик. — Тэ чайтан, саридз вылын, кыдзи му вылын телегаын.
Ӧні, — шуӧ, — тіянлы ковмас виччысьны ещӧ недель, кор мунас мӧд эмигрантскӧй корабль, а кӧсъянныд кӧ, донӧнджык мынтӧй: регыд мунӧ ыджыд пароход, и коймӧд классын Швецияысь да Данияысь оз этша йӧз мун Америкаӧ медасьны слугаясӧн.
Шуӧны, мый американечьясыд пӧ вӧльнӧйӧсь да гордӧйӧсь, и на пӧвстысь слугатӧ аддзыны сьӧкыд.
Том датчанкаяс да шведскӧй нывъяс во кыкӧн нажӧвитӧны сэні бур приданнӧй.
— Пӧжалуй, дона, — шуис Дыма, но Матвей торкис:
— Енсьыс кӧть полышт!
Ӧд нывбабаыс оз жӧ кут сэтӧн быдса недель виччысьны.
Сэні ӧд сійӧ синванас ойдас. — Матвейлы кажитчис, мый Америкаын, пристаньын сідз жӧ, кыдзи и сиктын перевоз дорын, чойыс кутас нопторнас пукавны вадорын, видзӧдны саридз вылас да бӧрдны...
Узисны земляк ордас, асывнас сійӧ сдайтіс лозищесаясӧс том шведлы, коді нуӧдіс найӧс пристаньӧ, ньӧбис билетъяс, пуксьӧдіс пароход вылӧ, и луншӧр кадын мӧдӧдчисны кывтны миян Лозинскийяс — Дыма да Дышло — суӧдны Лозинская Оглобляӧс...
III
Коли лун, коли мӧд.
Шондіыс пуксьӧ саридзын ӧти боксянь, асывнас саридзсьыс кайӧ мӧд боксяньыс.
Швачӧдчӧ гы, ветлӧны руа кымӧръяс, корабль бӧрся лэбалӧны каляяс, пуксьӧны мачтаяс вылӧ, сэсся быттьӧ нетшыштӧ на вылысь тӧлыс и, ӧтарӧ-мӧдарӧ пӧлнясьӧмӧн, еджыд бумагаторъяс моз кольӧны, кольӧны да вошӧны бӧрас, лэбзьӧны бӧр европейскӧй мулань, кодӧс миян лозищесаяс эновтісны нэм кежлӧ.
Матвей Лозинский колльӧдіс найӧс синнас да ышлолаліс.
«Со, — думайтӧ сійӧ, — и каля полӧ водзӧ лэбзьыны, а ми лэбзямӧ».
И сувтӧ сы синъяс водзӧ пожӧма яг, яг дорас ичӧтик ю, ю бокас — идзас вевта гӧлиник керкаяс.
И кажитчӧ, — бергӧдчис эськӧ бӧр важся гӧль олӧмас, матысса да тӧдса олӧмас.
А саридзыс швачӧдӧ корабль бокас, и гыясыс, кыдзи гӧраяс, качлӧны да усьӧны швачкысьӧмӧн, ойӧстӧмӧн, быттьӧкӧ кодкӧ и грӧзитчӧ и норасьӧ.
Корабльсӧ пӧлыньтӧ, со, кажитчӧ, дзикӧдз путкыльтас, а сэсся бара заводитас кыпӧдчыны кашкигтыр да дзуртӧмӧн.
Копрасьӧны да дзуртӧны мачтаяс, шутьлялӧ снастьясын тӧв, а корабльыс пыр мунӧ и мунӧ, корабль весьтын дзирдалӧ шонді, корабль весьтын сулалӧ пемыд вой, корабль весьтын букыша ӧшалӧны кымӧръяс либӧ гымалӧ-сяркакылӧ океанын, да чардби гылалӧ гызьӧм ваӧ.
А корабль пыр мунӧ и мунӧ...
Матвей Дышло сёрнитліс этша, но тшӧкыда думайтліс ас йывсьыс сэтшӧмтор, мый некыдз эськӧ эз вермы висьтавны кывъясӧн.
И некор на ещӧ юрас сылы эз волы сы мында тӧлктӧм да тӧдтӧм мӧвп, кыдзи тайӧ кымӧръясыс да гыясыс, и сэтшӧм жӧ джуджыд да гӧгӧрвотӧм, кыдзи тайӧ саридзыс.
Тайӧ мӧвпъясыс чужлісны юрас, и сійӧ эз вермы эськӧ да и эз зіль найӧс казьтывны, но бура чувствуйтіс, мый тайӧ мӧвпъяссьыс сьӧлӧмас мыйкӧ вӧрӧшитчӧ да волнуйтчӧ, и сійӧ эськӧ эз вермы висьтавны, мый тайӧ татшӧмыс...
Рытланьыс океаныс пемдыліс, енэжыс тупкысьліс, а гыяслӧн йывъясыс ломзьылісны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс югыдӧн...
Матвей Дышло медводз казяліс, мый гыыс, коді вешйӧ корабльлӧн ёсь нырсянь, вывті нин еджыд пемыдас, коді важӧн нин тупкис енэжсӧ да саридзсӧ.
Сійӧ копыртчис увланьӧ, видзӧдыштіс джуджыдінас да кынмис места вылас...
Ваыс корабль дінас дзирдаліс, ваас ньӧжйӧникӧн ветлӧдлісны кельыд бияс, кодъяс ӧзйылісны, куслісны веркӧсас петӧм бӧрын, пырлісны бара тӧдтӧм да страшнӧй джуджыдінӧ...
И Матвейлы кажитчис, мый тайӧ ставыс ловъя: и корабльыслӧн мунӧмыс, и нориника увкйӧдлӧмыс, и гыяслӧн швачӧдчӧмыс, и океаныслӧн визувтӧмыс, и енэжыслӧн таинственнӧй чӧв-лӧньыс.
Сійӧ видзӧдіс джуджыдінас, и сылы кажитчис, мый сэсянь сы вылӧ кодкӧ тшӧтш видзӧдӧ.
Кодкӧ тӧдтӧм, кодкӧ шӧйӧвошӧм, кодкӧ повзьӧм да недӧвӧльнӧй...
Нэм чӧжыс саридз мунӧ аслас туйӧд, нэм чӧжыс качлӧны-усьлӧны гыяс, нэм чӧжыс саридз сьылӧ мортлы гӧгӧрвотӧм сьыланкывсӧ, и нэмсяньыс пыдӧсас мунӧ аслыспӧлӧс олӧм, кодӧс ми огӧ тӧдӧй.
И со ӧні тайӧ нэмӧвӧйся гармониясӧ, тайӧ ловъя мунӧмсӧ торкис корабльлӧн збой да правильнӧй мунӧмыс...
И саридзлӧн сьыланкывйыс дрӧгнитіс да вежсис, и гыяс вундысисны и шыбитчисны бокӧ, и кодкӧ пыдіас полігтыр кывзӧ гӧгӧрвотӧм мирса чудовище мунӧмлысь шысӧ.
Дерт, Лозинский эз вермы эськӧ тайӧс ставсӧ висьтавны татшӧм кывъясӧн, но сійӧ поліс тайӧ тӧдтӧм морскӧй джудждасьыс.
И кажитчис Лозинскийлы, мый со сійӧ полӧмӧн видзӧдӧ вывсянь, а сы вылӧ сідзжӧ полӧмӧн кодкӧ дзоргӧ увсяньыс.
Видзӧдӧ и скӧралӧ, и мӧдӧдӧ ассьыс бияссӧ, кодъяс кыптӧны выліас да ветлӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и мыйкӧ тӧдмалӧны, и мый йылысь кӧ ӧта-мӧдыскӧд ньӧжйӧникӧн сӧветуйтчӧны, да всё-таки гажтӧма мунӧны тӧдтӧм йирас, — нинӧм гӧгӧрвотӧг...
А корабль век котӧртӧ аслас цельлань...
И Матвей Лозинский уна думайтіс тайӧ часъяснас, — жаль сӧмын, мый став тайӧ думъясыс волісны да мунісны, кыдзи гыяс, эз кольлыны некутшӧм туйяс, ӧзйылісны да куслісны, кыдзи пыдын ваас морскӧй бияс...
А сійӧ ӧд и ачыс бӧрвылас висьтавліс, мый некор оз вунӧд саридзсӧ.
«Мортыд уна быдсяматорсӧ думайтӧ саридз вылад, — шуис сійӧ меным, — унатор думайтӧ ас йывсьыс и ен йылысь, му йылысь и енэж йылысь...
Унатор думайтсьӧ мортыдлы океан вылад — олӧм йылысь, менам господинӧй, и кулӧм йылысь...»
И син сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый кутшӧмкӧ битор кӧсйӧ писькӧдчыны тайӧ прӧстӧй да пемыд лов пытшкӧссьыс...
Сідзкӧ, мыйкӧ век жӧ кольӧма саридзсьыс тайӧ лолас.
Да, тыдалӧ, кольӧма...
Лолыс сылӧн ветліс саридз моз, и сьӧлӧмас жӧдзисны мӧвпъяс, кыдзи гыяс.
И пӧраӧн синваыс петаліс, и пӧраӧн — тешкодь висьтавнысӧ — сылы, здоровӧй да ён мортлы, окота вӧлі качӧдчыны да лэбзьыны, лэбзьыны тайӧ каляясыс моз, кодъяс бара нин кутісны петкӧдчывны Америкаладорсянь...
Лэбзьыны кытчӧкӧ ылӧ, кӧні кусӧ кыаыс, кӧні олӧны бур да шуда йӧз...
Бӧрвылас Лозинский ачыс меным висьтасьліс, мый сылӧн сэки вӧліны сэтшӧм мӧвпъяс, кодъяс некор эз волыны юрас ни Лозищеын, кор сійӧ ветлӧдліс гӧр бӧрсяыс, ни ярмарка вылын, ни весиг вичкоын.
Сэні пыр вӧліны прӧстӧй мӧвпъяс, кодъяслы и колӧ лоны ас местаас да ас кадас.
А океанын мӧвпъясыс вӧліны кутшӧмкӧ аслыспӧлӧсӧсь да тешкодьӧсь.
Найӧ кыптылісны кытыськӧ, кыдзи тайӧ морскӧй биясыс, и сійӧ зілис видлавны найӧс матісяньджык, кыдзи тайӧ бияссӧ...
Но тайӧ эз удайтчыв.
Пока сійӧ эз видзӧд на бӧрся, найӧ кывтісны ӧта-мӧд бӧрсяыс, ломзьылісны и куслісны, радуйтісны сьӧлӧмтӧ.
А кыдз сӧмын сійӧ заводитліс найӧс кутны да кӧсйыліс висьтавны аслас кывйӧн, — найӧ пышйылісны, а юрыс заводитліс висьны да бергӧдчыны.
Дерт, ставыс сы вӧсна, мый уна вӧлі прӧст кадыс, а син водзас ветлӧдліс океан и гызис, и швачӧдчис, и югъяліс, и кусліс, и дзирдаліс, и мунліс кытчӧкӧ ылӧ...
Коймӧд луннас, палуба вылӧ петӧм бӧрын, сійӧ аддзис водзысь корабль.
Первой сылы кажитчис, мый тайӧ ичӧтик ворсан корабльыс крукасьӧма сійӧ пароходыслӧн снастьясӧ, кодӧн найӧ асьныс кывтісны.
Но тайӧ сы вӧсна, мый сӧдз да югыд сынӧдыс ставсӧ матысмӧдіс, а гӧгӧр, ваысь кындзи, нинӧм эз вӧв.
Паруса корабль пӧлнясис да быдмис, и кор лои на весьтын, то Лозинский аддзис сы вылысь гажа йӧзӧс, кодъяс сералісны да копрасисны, да кывтісны водзӧ, быттьӧкӧ налы нинӧм йылысь вӧлі думайтнысӧ да тӧждысьнысӧ, и олӧмыс быттьӧ налӧн мунӧ сэтшӧм жӧ кыпыда, кыдзи налӧн корабльыс пӧпутнӧй тӧв дырйи...
А мӧдысь ёна качайтігӧн, кор налӧн пароход ныр вылас столбӧн резіс ва, сійӧ бара видзӧдіс, кыдзи сэтшӧм жӧ ичӧтик корабль дзик пӧлыньтчӧмӧн лэбис, быттьӧкӧ лэбач.
Гыяс качлісны и усьлісны, кыдзи гӧраяс, и мукӧд здукъясас Лозинский да мукӧд пассажиръяс зэв сюся видзӧдісны и эз нин сэсся аддзывны смел корабльсӧ.
Но сійӧ бара качліс вывлань, и бара сылӧн парусыс инмыліс быгъяс, быттьӧ калялӧн бордйыс, — и сійӧ пӧлнясис и муніс, муніс и пӧлнясис...
А Лозинский думайтіс, мый тайӧ, вермас лоны, американечьяс нин.
Смел йӧз, тыдалӧ!
И со сійӧ мунӧ на дорӧ, прӧстӧй да рам лозищанин...
Кыдз сійӧс примитасны, и мыйла сійӧ налы колӧ?..
И кутшӧм сійӧ ачыс лоас дас во бӧрын?
И сылы кажитчис, мый сійӧ ӧні дзик нин мӧд, абу сійӧ, коді ветлӧдліс Лозищеын гӧр бӧрся либӧ праздник лунӧ видзӧдіс орчча карын базар вылӧ.
Сійӧторйыс нин, мый сійӧ аддзис тайӧ помтӧм саридзсӧ, тайӧ корабльяссӧ, тайӧ тешкодь тӧдтӧм йӧзсӧ...
Сійӧ, мый сылӧн синмыс видзӧдіс саридзпытшса тайнаас и мый сійӧ сьӧлӧмас кутіс да думайтіс тайӧ тайна йывсьыс и тайӧ тӧдтӧм йӧз йывсьыс, да ас йывсьыс, кор сійӧ воас на дорӧ — ставыс тайӧ вӧчис сійӧс быттьӧкӧ дзик мӧд мортӧн.
И сійӧ видзӧдлывліс водзӧ, лӧз енэжас либӧ саридзсӧ вевттьысь ру вылас, быттьӧкӧ корсис сэтысь ассьыс местасӧ да ассьыс будущӧйсӧ...
Ӧти татшӧм здукӧ, кор ӧнӧдз на тӧдтӧм думъясыс да чувствоясыс кыпӧдчисны морӧс пытшсьыс пемыд саридз пыдӧсысь бикиньяс моз — сійӧ корсис палуба вылысь Дымаӧс да юаліс:
— Кывзы, Дыма.
Кыдзи тэ чайтан, век жӧ: кутшӧм сэні налӧн свободаыс?
Но Дыма скӧрысь вочавидзис:
— Мун татысь...
Мед тэныд коскад лыяс.
Тайӧ сы вӧсна, мый коньӧр Дымалы тайӧ здукъясас олӧмыс эз вӧв муса.
Сы вӧсна мый, кор корабльсӧ пӧлньӧдліс веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, то бӧжсяньыс нырланьыс, то бара нырсяньыс бӧжланьыс, — сэки енэжыс, кажитчис, вот-вот путкыльтчас саридзас, а сэсся бара саридзыс ӧттшӧтш кайис вылӧ енэжас.
Та вӧсна коньӧр Дымалӧн зэв ёна бергӧдчис юрыс, нюкыртіс морӧспань увсӧ, и сійӧ ӧтарӧ матыстчывліс корабль борт дорас да юрсӧ копыртӧмӧн ӧшаліс ветьӧк моз, кодӧс ӧшӧдӧмаӧсь косьтыны потшӧс вылӧ.
Коньӧр Дымаӧс зэв ёна восӧдіс, и сійӧ горзіс, мый тайӧ проклятӧй саридзыс сылысь став пытшкӧссӧ кыскас, да корис енлысь, медым корабльыс сувтас кутшӧмкӧ ді дорӧ, и мед сійӧс, Дымаӧс, чеччӧдасны кӧть дикарьяс дінӧ, оз кӧ кӧсйыны пӧгубитны христианскӧй ловсӧ.
Первойсӧ Матвей вывті ёна шензис, мый Дымалӧн характерыс вӧлӧма зэв кокни, да весиг заводитліс быдсяманогыс янӧдны сійӧс.
Но сэсся аддзис, мый тайӧ овлӧ оз сӧмын Дымакӧд; уна дошлӧй йӧз и весиг шведскӧй да датскӧй барышняяс, кодъяс кывтісны Америкаӧ медасьны горничнӧйясӧн да кухаркаясӧн, сідз жӧ ӧшалісны борт вылас, да накӧд вӧлі сійӧ жӧ, мый и Дымакӧд.
Сэки Матвей гӧгӧрвоис, мый тайӧ океан вылас обыкновеннӧйтор.
Корсюрӧ и аслыс эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас;
Дыма — нервнӧй морт — видіс и асьсӧ, и Ӧсипӧс, и Катеринаӧс, и корабльсӧ, и сійӧс, коді сійӧс думыштӧма, и став американечьяссӧ, весиг свет вылас чужтӧмъяссӧ...
Мукӧддырйиыс, кажитчӧ, сійӧ дась вӧлі весиг енмӧс вӧйпны, но кыдзкӧ кутчысис...
Сы вӧсна, мый саридз вылын сійӧ кыдзкӧ абу сэтшӧм кокни, кыдзи мукӧддырйиыс му вылын...
А мездлун йылысь мӧвпалӧм эз петавлы Матвей юрысь.
И ещӧ вадорын на, Европаын, кор найӧ сёрнитісны могилёвец-кабатчиккӧд, сэки ачыс Дыма первой юаліс сылысь:
— А мый, висьталӧй...
Кутшӧм налӧн сэні, йӧзыс висьталӧны, мездлун?
— А, ӧта-мӧдыслысь горшсӧ йирӧны, — вот и мездлун... — скӧра вочавидзис мӧдыс.
— А ӧд, — содтіс кружкасьыс сурсӧ помалігмоз, — и миян сідз жӧ вӧчӧны, кыдз оз ков бурджыка.
Сы вӧсна ме ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла ӧткымынъяслы колӧ, медым найӧс косявлісны непременнӧ Америкаын, а эз гортас...
— Тайӧ ті, буракӧ, миян йылысь, — шуис сэки Дыма.
— Меным мукӧд дінӧдз делӧ абу, — вочавидзис могилёвец, ме сӧмын висьтала, мый тайӧ свет вылас коді горшсӧ йирас ӧта-мӧдыслысь, сійӧ и прав коляс...
А мый лоас сійӧ свет вылын, коркӧ и асьныд аддзанныд...
Думайта, мый сэтӧні бурджыкыс оз ло.
Кабатчик, тыдалӧ, аддзылӧма олӧмас уна лёктор.
Ӧтветыс сылӧн эз кажитчы лозищесаяслы да весиг ӧбидитыштіс найӧс.
Мый йӧз быдлаын ӧта-мӧдсӧ йирӧны, — тайӧ, гашкӧ, и збыль, но свободанад, — думайтісны найӧ, — дерт, шусьӧ мыйкӧ мӧдтор.
Дыма лыддис коланаӧн вочавидзны ӧбида висьталӧм вылӧ.
— А тайӧ, ме тіянлы висьтала, быдлаын сідз: кыдз тэ йӧзлы, сідзи и тэныд йӧзыс: небыдлы и пӧв вылын небыд, а кослы и перина вылын чорыд.
А татшӧм сарӧг морттӧ, кыдз ті, веськыда кӧ шуны, эг на и аддзыв...
Сёрниыс налӧн сэки помасис кӧдзыдакодь...
Ӧні лозищесаяскӧд корабль вылын кывтіс ещӧ чех, олӧмакодь нин да зумыш морт.
Сійӧс корӧма пиыс, коді бура овмӧдчӧма Америкаын.
Старик муніс, но, сійӧ кывъяс серти, бурджык вӧлі эськӧ, пиыс кӧ бура овмӧдчис рӧдинаас.
Сэки эськӧ и муннысӧ нинӧмла.
Чешскӧй сёрниыд ӧд век жӧ славянскӧй.
Поляклы вермис кажитчыны, мый тайӧ сійӧ сёрнитӧ роч кыв вылын, а рочлы — польскӧй кыв вылын.
Миян лозищесаяс жӧ сёрнитісны волынскӧй наречие вылын: эз рочӧн и эз польскӧй ног, да эз дзик и украинаса ног, а став куимнан кывсӧ ичӧтикаӧн гудралӧма.
Сы вӧсна налы вӧлі кокньыдджык.
Сэтчӧ жӧ Дыма вӧлі дошлӧй морт, — ӧдйӧ мӧдіс варовитны.
Кыті кывнас эз вермы, отсаліс аслыс и кияснас, и юрнас, и кокъяснас.
Кӧні шлочкас, кӧні чмокнитас, кӧні кинас швачкас, и регыд мысти найӧ чехкӧд лоины ёртъясӧн.
А чех сёрнитӧ немеч кыв вылын, сідзкӧ, сы пыр позьӧ вӧлі мыйкӧ тӧдмавны и немечьяслысь.
А немечьяс пыр — и англичаналысь...
Вот, кор тӧлыс лӧньліс и поводдяыс мичаммыліс, Дымаӧс да мукӧдъясӧс висьӧмыс лэдзліс, и пароход вылын лоліс гажаджык.
Сэки коймӧд класса пассажиръяс петавлісны нырса палуба вылӧ, кузь тушаа венгерец заводитліс ворсны пӧлянӧн, том немеч скрипкаӧн, а том йӧз босьтлісны коскӧдыс шведскӧй барышняясӧс да бергалісны канатъяс да чепъяс осторожнӧя кытшлалӧмӧн.
И океан весьтӧд ылӧдз кылісны музыкалӧн шыясыс, а гыыс ворсӧдчис да вывлань шыблаліс да резіс еджыд быгсӧ, и дельфинъяс уйисны, зілисны панйыны корабльсӧ.
А сьӧлӧм вылын лолі и кыпыд, и шог.
Тайӧ кадас Дыма чехкӧд пуксьылісны кытчӧкӧ пельӧсӧ, босьтлісны сьӧрсьыныс англичанинӧс либӧ тӧдысь немечӧс, и Дыма велӧдчис сёрнитны.
Англичанин висьтавліс немечлы, немеч чехлы, а чех нин висьтавліс Дымалы.
Медводз, дерт, велӧдчис американскӧй щӧтӧ, велӧдіс сійӧс чуньяссӧ кусньӧдліг.
Сэсся тӧдмаліс, кыдзи шуны нянь да ва, сэсся гӧр да вӧв, керка, юкмӧс, вичко.
И ставсӧ пасйыліс бумага вылӧ да шӧпкӧдӧмӧн велӧдіс.
Сійӧ зілис велӧдны и Матвейӧс, но Матвейлы сетчис сьӧкыда.
Сӧмын и велӧдіс английскӧй ногӧн «куим», — сы вӧсна, мый налӧн куимыс шусьӧ миян ног жӧ.
А сэсся пӧрысь чехлысь Дыма сідзжӧ юаліс, мый сэтшӧм свободаыс.
Тайӧ, шуӧ, вӧчӧма налӧн ді вылын бронзӧвӧй фигура.
Сійӧ сулалӧ медся джуджыд керкаясысь да вичкоясысь вылынджык, лэптӧма кисӧ вывлань.
А киас — факел, сэтшӧм ыджыд, мый югдӧдӧ ылӧдз саридзсӧ.
Пытшкас пос, — и позьӧ пырны юрас, и киас и весиг факел йылас.
Рытнас ӧзтӧны плешкас и факел дорас би, и сэки сявкйӧ югыдыс, быттьӧкӧ тӧлысьысь, и весиг ёна югыдджыка на.
И шусьӧ тайӧ ыргӧн нывбабаыс — свободаӧн.
Дыма висьталіс тайӧ сёрнисӧ Матвейлы, но кыкнанныслы кажитчис, мый тайӧ бара абу сійӧ: ӧти шуӧ: «горш йирӧны», мӧд шуӧ: «морт, коді югдӧдӧ»...
А Матвейлы век ӧтарӧ тӧдвылас усьліс пӧрысь дед Лозинский-Шуляк, коді козьнавліс сылы библия.
Старикыс кувсис, кор Матвей вӧлі кага на; но сылы тӧдвылас усьлісны дедыслӧн кутшӧмкӧ висьтъяс важ олӧм йылысь, войнаяс да Запорожье йылысь, кӧнкӧ Днепрса степьясын...
И ӧні, кыдз быттьӧ паметь тешкодь вӧт йылысь, кодӧс висьтавліс пӧрысь дедыс, син водзын сувтіс тайӧ важ кадыс да кутшӧмкӧ паськыд места да кутшӧмкӧ дикӧй вӧля...
«А паныдасяс кӧ вӧлі татарин либӧ кодкӧ мӧд...
Но, сэтӧні нин кодлы ен отсалас», — тӧдвылас волісны дедыслӧн кывъясыс...
«Мый нӧ, — думайтіс сійӧ, — тожӧ артмӧ «йирисны горшсӧ»...
Сэсся тӧдвылас усьлі, мый йӧз вылын вӧлі панскӧй «невӧля».
Сэсся локтіс «вӧля»...
Но свободаыс век быттьӧкӧ эз вӧв.
Сылӧн бергӧдчис юрыс, а сьӧлӧмас век жӧ кольлі помӧдз решиттӧм юалӧм.
IV
Сизимӧд луннас саридз вылӧ ӧшйис кыз ру.
Сэтшӧм ру, мый пароход нырыс сатшкысьліс быттьӧкӧ еджыд стенӧ и муртса вӧлі тыдалӧ, кыдзи вӧрӧшитчӧ пемыдас лӧньӧм саридзыс.
Кык-ӧ-куимысь, дзик пароход дортіыс, кывтісны кутшӧмкӧ водоросльяс, и Лозинский думыштіс, мый тайӧ матын нин Америка.
Но Дыма тӧдмаліс чех пыр, мый тайӧ буретш океанлӧн шӧрыс.
Сӧмын неылын лунвылын — ляпкыдін.
И татӧні шоныд визулыс кучкасьӧ ляпкыдінас да мунӧ войвылӧ, а сэтӧні жӧ паныдасьӧ и кӧдзыд визулыс войвыв саридзьяссянь.
И сы вӧсна тайӧ местаас саридз вылас век ӧшалӧ ру.
Пароходыс муніс ньӧжйӧ, и гора тутӧстӧм юргис кузя да нора, а ру стеныс паськӧдліс тайӧ горзӧмсӧ, быттьӧ йӧлӧга сук вӧрын.
И быдӧнлы вӧлі зэв шуштӧм да страшнӧ.
И тайӧ кадас корабль вылын кулі ӧти морт.
Сёрнитісны, мый сійӧ пуксьӧма нин висьӧмӧн; коймӧд луннас сылы лои зэв сьӧкыд, и сійӧс водтӧдісны торъя каютаӧ.
Сэтчӧ сы дінӧ ветлӧдліс том нылыс, кодӧс Матвей кымыныськӧ аддзыліс бӧрдігдырйи, и быдпӧрйӧ сылӧн вӧрзьыліс сьӧлӧмыс.
А медбӧрын, сэки, кор корабльыс надзӧник муніс сук ру пыр, пассажиръяс пӧвстын паськаліс сёрни, мый тайӧ висьысь мортыс кулӧма.
И збыльысь, корабль вылын ставыс чувствуйтісны кулӧмсӧ...
Пассажиръяс лӧнисны, доктор ветлӧдліс серьёзнӧй да зэв зумыш, капитан отсасьысьыскӧд сӧветуйтчисны, а сэсся, лун мысти, сійӧс дзебисны саридзас.
Гартыштісны еджыдӧн, кок дорас кӧрталісны сьӧкыдтор, зэв кузь сюртука да паськыд еджыд воротника кутшӧмкӧ морт, кыдзи кажитчис Матвейлы, ньӧти абу поп кодь, — лыддис молитва, сэсся шойсӧ пуктісны пӧв вылӧ, пӧвсӧ пуктісны борт вылас и некымын секунда мысти, чӧв-лӧняс, кыліс шлёпнитчӧм...
Такӧд ӧттшӧтш кодкӧ гораа горӧдіс, том ныв чепӧсйис саридзлань, и Матвей бура кыліс рӧднӧй кыв: «Бать, бать!»
Сэк кості корабльыс, коді надзӧник уджаліс винтъяснас, вешйис нин сійӧ местасьыс, и гыясыс сійӧ местасьыс сорласисны еджыд рукӧд.
Мортыс быттьӧкӧ эз и вӧв...
Руыс бӧрвылас сукмис, и ру вӧлі водзвылын, а пароход тутсіс, быттьӧ ымзіс мортлӧн шог судьба кузя...
Но регыд мӧдпӧлӧс выльторъяс сайӧдісны тайӧ кулӧмсӧ...
Тайӧ жӧ луннас паруса ичӧтик барка ӧдва удитіс кежны пароход ныр улысь.
Но тайӧ ещӧ нинӧм на.
Йӧзыс барка вылас ӧвтісны шляпаяснас и сералісны.
Найӧ вӧліны клеёнка курткааӧсь да аслыспӧлӧс шляпааӧсь...
Мӧдысь муртса эз ло ещӧ лёктор.
Луншӧр кадын мыйкӧ, тыдалӧ, капитаныслы кажитчӧма.
Пароходсӧ сувтӧдісны, сэсся бӧрыньтчисны, быттьӧкӧ пышйисны сыысь, коді ветлӧдліс ру пытшкас.
Сэсся сувтісны виччысигмоз.
И друг Лозинский вылісьыс аддзис, мый быттьӧкӧ пемыдас сувтӧма дзирдалысь доръяса кымӧр, а сынӧдыс ыркаммис и пӧльтыштіс чизыр тӧв.
Пароход бергӧдчис да ньӧжйӧник, быттьӧкӧ кыйӧдчӧмӧн, заводитіс вешйыны шуйгавылӧ ру пытшланьыс.
А веськыдвылас вӧлі эз кымӧр, а йи гӧра.
Лозинский эз эскы аслас синлы, мый позьӧ аддзыны татшӧм ыджыд гӧра дзик йиысь.
Но тайӧс аддзылісны ставныс.
Пароход вылын ставыс лӧнис, весиг винтыс уджаліс ньӧжйӧджык да осторожнӧя.
А гӧраыс кывтіс, ньӧжйӧник довкъялігтыр, и друг дзикӧдз вошис, быттьӧкӧ сыліс...
Миян кык лозищесаяс да чех пыр жӧ пӧрччисны шапкаяснысӧ да пернапасасисны.
Немечьяс да англичана оз пернапасасьны, а сӧмын молитва лыддьӧны.
Но и найӧ сідзжӧ веритӧны енлы и сідзжӧ юрбитӧны, и кор пароходыс мӧдӧдчис водзӧ, сэки голя вылас еджыд воротника сьӧд сюртука том господин (нинӧм вылӧ эськӧ эг шу, мый тайӧ поп) сувтіс йӧз шӧрӧ, пароход нырас да гора гӧлӧсӧн мӧдіс юрбитны.
И йӧзыс сыкӧд тшӧтш юрбитісны да сьылісны кутшӧмкӧ кантъяс, и священнӧй сьылӧмыс сорласьліс корабльлӧн гора да нор тутсӧмкӧд, а ру стеныс бара вочавидзліс, сӧмын ещӧ нораджыка да кызджыка.
А саридзыс век ӧтарӧ лӧнис да нюліс корабльлысь бокъяссӧ, быттьӧкӧ меліасис да корис йӧзыслысь прӧща...
Нывбабаяс та бӧрын зэв дыр бӧрдісны да некыдз эз вермыны дугдыны.
Торйӧн жаль вӧлі Лозинскийлы том сирӧта, коді пукаліс бокын да бӧрдіс, кыдзи кага, да тупкис чужӧмсӧ вурун чышъян помнас.
Сійӧ нин и ачыс эз тӧд, кыдзи тайӧ артмис, но сӧмын сійӧ матыстчис сы дінӧ, пуктіс сы пельпом вылӧ ассьыс сьӧкыд кисӧ да шуис:
— Тырмас тэныд бӧрднытӧ, дитяӧй.
Нывка лэптіс кельыдлӧз синъяссӧ, видзӧдліс Лозинский вылӧ да вочавидзис:
— А! Кыдз нӧ меным не бӧрдны...
Муна ӧтнам йӧз муӧ.
Рӧдинаын куліс мамӧй, корабль вылын — батьӧй, а Америкаын кытӧнкӧ эмӧсь вокъяс, да кӧнӧсь найӧ, — ме ог и тӧд...
Думыштлӧй асьныд, кутшӧм менам шудӧй!
Лозинский сулыштіс, видзӧдыштіс и нинӧм сылы эз шу.
Сійӧ эз радейт лишнӧй сёрнитны, да и сылӧн шудыс вӧлі зэв жӧ пемыд.
А сӧмын тайӧ кадсянь, кӧть кытӧні сійӧ эз сулав, кӧні кӧть эз пукав, мый кӧть эз вӧч, а пыр думайтіс тайӧ ныв йывсьыс да эз вештыв сы вылысь синсӧ.
И сэки жӧ Лозинский шуис аслыс: «А вот ме кӧ аддза сійӧ паськыд да тӧдтӧм мирсьыс ассьым шудӧс, то тайӧ лоас и тэнад шудӧн, дитяӧй.
Сы вӧсна, мый мортлы кыдзкӧ окота кодӧскӧ жалитны да радейтны, а торйӧн нин, кор морт йӧз муын».
V
Дас кыкӧд лунӧ йӧз заводитісны чукӧртчыны корабль нырӧ, быттьӧ кодзувкотъяс кывтысь чаг вылӧ, кор сійӧс тӧлӧн кучкӧ шор бокӧ.
Таысь миян лозищесаяс гӧгӧрвоисны, мый, буракӧ, абу нин ылын американскӧй муыд.
И збыль, Матвей аслас ёсь синъяснас первой аддзис, мый лӧз саридз весьтын веськыдвылас сувтіс быттьӧкӧ еджыд ем.
Сэсся сійӧ кайис вылӧджык, и бура нин вӧлі тӧдчӧ, мый тайӧ еджыд маяк.
Гыяс вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлісны пӧла паруса пыжъяс, керкалӧн кодь ӧшиньяса еджыд пароходъяс, ичӧтик пароходъяс, кутшӧмъясӧс лозищесаяс некор на эз аддзывны.
А сэтӧні сьӧд пемыдас мыйкӧ кутіс тыдовтчыны, заводитіс пӧртмасьны, мыйкӧ едждӧдіс, мыйкӧ нюжаліс.
Мӧдісны діяс, кӧні быдмисны пуяс, мӧдіс еджыд кузь лыа кӧса.
Кӧса вылас мыйкӧ грымгис да ковгис, да сьӧд тшын пуритіс джуджыд трубаысь.
Дыма тувкис Лозинскийӧс гырддзанас:
— Аддзан?
Чехыд збыль висьтавліс.
Матвей видзӧдліс водзӧ.
А сэні, медся ыджыд корабльяслӧн медджуджыд мачтаясысь джуджыдджык, сулаліс кисӧ лэптӧмӧн зэв ыджыд нывбаба.
Киас сылӧн вӧлі факел, кодӧс вӧлі нюжӧдӧма налы воча, кодъяс матыстчӧны куръяӧд Европаысь великӧй американскӧй мулань.
Пароход муніс ньӧжйӧникӧн, мукӧд пароходъяс костті, кодъяс ва гагъяс моз шӧйтісны куръяӧд.
Шондіыс пуксис, а карыс век ӧтарӧ кыпаліс и кыпаліс паныд, керкаяс быдмисны, биясыс ломзялісны радъясӧн да тіралісны ваас, ветлісны да крестасьлісны уліас и сулалісны вылын енэжас.
Енэжыс сьӧдӧдіс, но сэні зэв бура на тӧдчис вылын сынӧдас грӧмадина кодь послӧн вӧсньыдик сеткаыс.
Квайт-сизим судта исполинскӧй керкаяс сулалісны уліас, пос улас, вадор пӧлӧныс; фабричнӧй трубаяс асланыс тшынӧн эз судзны поскӧдзыс.
Сійӧ ӧшаліс ва весьтас, вадорсянь вадорӧдз, и ыджыд пароходъяс котралісны сы увті, быттьӧкӧ ичӧтик пыжъяс, сы вӧсна мый тайӧ медся ыджыд пос став свет вылас...
Тайӧ вӧлі веськыдвылас, а шуйгавылас дзик нин матын зэв вылын сулаліс нывбабалӧн мыгӧрыс, — и плешкас сылӧн, кусысь рытъя кыа медбӧръя югӧръяскӧд вензигтыр, ломзьывліс зарни диамеда, и бияслӧн венок дзирдаліс вылӧ лэптӧм киас.
А Лозинскийлӧн сьӧлӧмыс тіпкис да топавліс полӧмсьыс.
Сӧмын ӧні сійӧ гӧгӧрвоис, мый сэтшӧм Америкаыс, кытысь сійӧ думайтіс аддзыны Лозинскаяӧс.
Сійӧ виччысис, мый Лозинская кутас пукавны кӧнкӧ тані аслас нопторнас.
«Енмӧй, енмӧй, — думайтіс Матвей.
— Да тані мортыд эм кыдзи турун пиын ем, либӧ ва войт, коді усьӧ саридзӧ...»
Пароход муніс кык кымын час нин му пӧлӧн, стрӧйбаяс да пристаньяс пӧлӧн, а карыс пыр ӧтарӧ паськӧдіс куръя пӧлӧныс выль улича визьяс, керкаяс да бияс...
И машинаяслӧн шум пыр вадорсяньыс кыліс трачкӧдчӧм да увгӧм.
Кажитчис, мый кодкӧ лолалӧ, ыджыд да мудзӧм, то бара кодкӧ норасьӧ да скӧралӧ, то кодкӧ бергалӧ да ымзӧ... и бара сӧмын тутсӧ да гӧгыльтчӧ, кыдзи степын тӧвныр... то бара сёрнитӧ сорсьӧм гӧлӧсӧн...
Лозинский корсис Аннаӧс, — том нылӧс, кодкӧд сійӧ тӧдмасис, — да шуис:
— Кутчысь, дитяӧй, ме дінӧ да Дыма дінӧ.
Аддзан, мый тайӧ Америкаад вӧчсьӧ.
Ен мед видзас!
Нывка кватитіс сійӧс киӧдыс, и Матвей эз вевъяв видзӧдлыны, кыдз сійӧ окыштіс сылысь кисӧ.
Сы вӧсна, мый коньӧрыд, тыдалӧ, ещӧ ёнджыка Лозинский дорысь на повзьӧма Америкасьыс.
Пароходыс вой кежлас сувтіс куръяӧ, и асылӧдзыс некодӧс эз лэдзны.
Пассажиръяс дыр пукалісны палуба вылын, сэсся унджыкыс разӧдчисны да унмовсисны.
Эз узьны сӧмын найӧ, кодъясӧс, кыдзи и миян лозищесаясӧс, повзьӧдліс йӧз муын тӧдтӧмлуныс.
Дыма первойӧн унмовсис аслас лабич вылын.
Анна дыр пукаліс Матвейкӧд орччӧн, и корсюрӧ кывліс сылӧн надзмӧс да полысь гӧлӧсыс.
Лозинский чӧв оліс.
Сэсся и Анна унмовсис аслас ноп вылас юрсӧ пуктӧмӧн.
И сӧмын Матвей пукаліс шоныд войсӧ дзоньнас, кытчӧдз статуя плеш вылысь эз кус биыс, и заводитісны ворсны кыалӧн югӧръясыс гыяс вылын, кодъясӧс бӧрӧздаясӧн колисны ас бӧрсяыс войся кузь удж вылысь локтысь пароходъяс.
Мӧд асывнас пароход вылӧ локтісны американскӧй таможеннӧй чиновникъяс, кырымӧдісны кутшӧмкӧ бумага вылӧ, а сы кості корабльсӧ ньӧжйӧникӧн заводитісны кыскыны пристаньлань.
И вӧлі кыдзкӧ весиг шог видзӧднысӧ, кыдзи тайӧ морскӧй великаныс куйлӧ ӧні ва вылын нинӧм вӧчтӧг, быттьӧкӧ кулӧма, а кутшӧмкӧ ичӧтик пароход ноксьӧ сы дінын, быттьӧкӧ ловъя кодзувкот кулӧм гаг дорын.
То кыскыштас сійӧс бӧжӧдыс, то матыстчас нырсяньыс, и шутьлялӧ, и чушкӧ, и бергалӧ...
А пристаньыс вӧлӧма — ыджыд сарай, кутшӧмъяс уна вӧліны вадорас.
Найӧ сулалісны радъясӧн, мисьтӧмӧсь, ыджыдӧсь да гажтӧмӧсь.
Сӧмын ӧти вылын чукӧрӧн сулалісны американечьяс, гораа чилзісны, шутьлялісны да горзісны «ура».
Матвей видзӧдліс сэтчӧ, надейтчис аддзыны чойсӧ — и ӧвтыштіс кинас.
Кысь нин!
Медбӧрын пароходсӧ кыскисны.
Кутшӧмкӧ дьявол кодь пельк матрос кайис вылӧ, дзик сарай вевт улас, и сэсся заводитіс качайтчыны сынӧдас посъясыскӧд ӧттшӧтш, кодъясӧс лэдзисны корабль вылӧ.
И мӧдісны йӧзыс петны американскӧй му вылӧ...
Гажтӧм вӧлі миян йӧзлы...
Мӧдӧдчисны и найӧ — не кольччыны жӧ пыр кежлӧ корабль вылын.
А збыль кӧ шуны, Матвей думайтіс, мый корабль вылын лӧсьыдджык.
Кывтан аслыд и кывтан...
Енэж, кымӧръяс, да саридз, да вӧльнӧй тӧв, а водзын, тайӧ саридз саяс, — мый ен сетас...
А тані со тэныд и му, а мый сэні...
Ставнысӧ кодкӧ виччысьӧ, окавлӧ, кутчысьлӧны, бӧрдӧны.
Сӧмын миян лозищесаясӧс некод оз виччысь, и лоӧ аслыныс мунны корсьны тӧдтӧм долясӧ.
А кӧні сійӧ?..
Кытчӧ тувччыны, кодарлань сетчыны, кытчӧ пуктыны коктӧ и кутшӧм бокӧ бергӧдчыны — код тӧдас.
Сувтісны миян, еджыд дукӧсаӧсь, ыджыд сапӧгаӧсь, джуджыд ыж ку шапкааӧсь и кианыс кузь беддяӧсь, кодъясӧс вӧчлісны на рӧдимӧй ювесьтса рӧднӧй баддьысь, и сулалӧны, быттьӧ вошӧм йӧз, и нывка аслас нопторнас сулалӧ на костын.
VI
— Жид!
Ей богу, мед менӧ гым лыяс, абу кӧ тайӧ жид, — друг шуис Дыма да индіс кутшӧмкӧ господин вылӧ, коді вӧлі дженьыд, дзескыд ниртӧм пинжака да гӧгрӧс шляпаа.
Кӧть сыкӧд орччӧн сулаліс том барчук, бур паськӧма и дзик эз мун жид пи вылӧ, — но, кор господин бергӧдчис, то и Матвей нин гӧгӧрвоис, мый тайӧ непременнӧ жид, да ещӧ ас, Могилёв, Житомир, Минск либӧ Смоленск дорысь, быттьӧ ӧні базар вывсянь, сӧмын пасьталӧма немецкӧй паськӧм.
Рад лоины найӧ тайӧ мортыслы, быттьӧ рӧднӧйлы.
Да и жид, мыйӧн казяліс еджыд дукӧсъяс да ыж ку шапкаяс, пыр жӧ матыстчис да копыртчис.
— Но, поздравляйта локтӧмӧн.
Кыдз дзоньвидзалунныд, господа?
Ме сразу аддза, мый воӧмаӧсь ас йӧз.
— А мый, — шуис Дыма юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн. — Шулі эг ме?
Со ӧд кутшӧм тайӧ бур йӧз!
Кытӧн колӧны найӧ, сэтӧн и эмӧсь.
Видза оланныд, господин еврей, ог тӧд, кыдз тіянӧс шуӧны.
— А! Коркӧ шулісны Борухӧн, а ӧні шуӧны Боркӧн, мистер Борк, — шуис еврей да кыдзкӧ тшапа малыштіс тошсӧ.
— А! Мед тэнӧ!
Но, кывзы жӧ тэ, Берко...
— Мистер Борк, — веськӧдіс еврей ещӧ нин ыджыдджык тшаплунӧн.
— Но, мед сідз, мистер кӧ и мистер, мед тэныд коскад лыяс...
А кӧні нӧ тані шойччан станцияыс, мед эськӧ эз вӧв зэв дона да эз вӧв зэв лёк.
Тэ ӧд аддзан...
Ми кӧть и прӧстӧй дукӧсаӧсь, а абу нин дзик мужикъяс... ӧткодьӧсь тэкӧд...
Со ещӧ миянкӧд, ачыд аддзан, ныв...
— Но, ог ӧмӧй ме вермы торйӧдны, кодкӧд ме сёрнита, — вочавидзис мистер Борк. — Мый ті ме йылысь думайтанныд?..
Пхе!
Мистер Борк йӧй, мистер Борк оз тӧд йӧзӧс...
Но сӧмын и ме тіянлы висьтала: тіян ыджыд шуд, мый сразу веськалінныд мистер Борк дінӧ.
Ме ӧд ог быд лун ветлы пристаняд, мыйла эськӧ ме быд лунсӧ куті ветлыны пристаньӧ?..
А ме ордысь ті сразу аддзанныд бур оланін, и барышняыдлы аддзам торъя горнича, ӧтлаын менам нывкӧд.
— А, со аддзанныд ті, кутшӧм лӧсьыд, — шуис Дыма да бергӧдчыліс, быттьӧкӧ сійӧ ачыс думыштіс тайӧ мистер Борксӧ. — Но, сідзкӧ нуӧд миянӧс аслад шойччан станцияад.
— Гашкӧ, тіянлы колӧ босьтны ещӧ ассьыныд багажтӧ!
— Э! Кутшӧм сэн багаж!
Веськыда кӧ висьтавны, мый миян эм, ставыс тані.
— Э, тайӧ абу зэв уна!
Джон! — горӧдіс сійӧ том мортлы, коді збыль вӧлӧма сылӧн пи.
— Но, мый нӧ тэ сулалан бӧлбан моз.
<eng>Таке ту бэгедж оф мисс</eng> (босьт барышняыслысь багажсӧ).
Том морт абу вӧлӧм тшап.
Сійӧ вежливӧя лэптыштліс шляпасӧ, кватитіс Анна киысь нопторсӧ, и найӧ мӧдӧдчисны пристаньысь.
Прӧйдитісны ӧти улича и пырисны мӧдӧ, коді воысьяслы кажитчис пещераӧн.
Керкаясыс пемыдӧсь, ӧдзӧсъясыс векниӧсь, да ещӧ улича весьтас столбъяс вылӧ вӧчӧма наръяс кодьӧс, кодъяс тупкӧны енэжсӧ...
— А, господи! <rus>Божья матерь</rus>! — повзьӧмысла друг горӧдіс Анна да кватитіс Матвейӧс киӧдыс.
— Быд морт мед ошкӧ енмӧс, — шуис аслыс Матвей,
— а мый нӧ ещӧ тайӧ татшӧмыс?
— Ой-ой, мыйысь ті повзинныд, — шуис жид.
— Да тайӧ сӧмын поезд.
Но, но, мунӧй, ыджыдтор тай сійӧ...
Мед мунас сійӧ аслас туйӧд, а ми мунам асланымӧд.
Сійӧ миянӧс оз вӧрзьӧд, а ми сійӧс огӧ вӧрзьӧдӧй.
Тані, ме тіянлы висьтала, сэтшӧм олӧмыд, мый узьныд некор...
И мистер Борк мӧдӧдчис водзӧ.
Мӧдӧдчисны и миян йӧзыд полігтыр, сы вӧсна мый гӧгӧр тіралісны столбъяс, уличаыс увакыліс, выліас клёнгис кӧрт вылӧ кӧрт, а веськыда лозищесаяс юр весьтті мыйвынсьыс лэбис поезд.
Найӧ видзӧдісны вомнысӧ восьтӧмӧн, кыдзи поездыс нюкыльтчис сынӧдас змей моз, кежис пельӧс сайӧ, муртса эз инмӧдчы керка ӧшиньясӧ, — да мӧдіс лэбны бара сынӧдӧдыс водзӧ, то веськыда, то чукльӧдліг...
И кажитчис миян йӧзлы, кодъяс велалӧмаӧсь рӧднӧй рас шумӧ, лӧнь Лозовӧй ю пӧлӧн тростникъяс шӧпкӧдчӧмӧ да степын кӧлеса дзуртӧм шыӧ, — мый найӧ ӧні веськалісны вабергачӧ.
Керкаясыс — видзӧдлан кӧ, шапкаыд усьӧ.
Видзӧдлан бӧрӧ, — корабельнӧй мачтаяс, быттьӧ сотчӧм вӧр; лэптан синтӧ енэжлань — енэжыс тшынасьӧма да сійӧс ещӧ вевттьӧма сынӧдса кӧрт туйӧн, код вӧсна уличаыс пыр рӧмыдкодь.
А водзысь морт бара аддзӧ, кыдзи сынӧдас уличасянь уличаӧ лэбӧ нин мӧд поезд, а сынӧдас пыр ымзӧ, клёнгӧ да тутсӧны машинаяс.
— Господи Иисусе, — шӧпкӧдіс Анна кельыд вомдоръяснас.
Матвей сӧмын курччис уссӧ, а Дыма жугыля ӧшӧдіс юрсӧ да сьӧкыд ноп вӧснаыс восьлаліс гӧрбыльтчӧмӧн.
А сы бӧрся котӧртісны уличаса челядь, мукӧдыс вӧліны дзик сьӧдӧсь, кыдзи бура весалӧм сапӧг, и видзӧдлывлісны налы веськыда чужӧмас, и чеччалісны, и сералісны, а ӧти ыджыд негӧдяй лыйис Дымалы кутшӧмкӧ плод пиньтуйӧн.
— Но, мортыд, медбӧрын, вермас петны терпениесьыс, — шуис Дыма да пуктіс ассьыс нопсӧ муӧ. — Кывзы, Берко...
— Мистер Борк, веськӧдіс еврей.
— А мый нӧ, мистер Борк, ыш тіян полицияыд вӧчӧ?
А кутшӧм тіян делӧ полицияӧдзыс? — вочавидзис еврей.
А мыйла тіянлы полициясӧ тревожитны прӧстасӧ?
Тані абу сэтшӧм места, медым, мыйкӧ кӧ абу сідзи, пыр жӧ корны полицияӧс...
— Тайӧ лоӧ свободаӧн, — шуис Дыма.
— Мортлы чужӧмас шыбитісны пиньтуйӧн, — тайӧ мездлун...
Но, кор тані татшӧм нин слободаыс, то, кывзы, Матвей, чужйы этайӧ висельникыслы, гашкӧ, сэки сетасны миянлы спокой.
— Но, пӧжалуйста, оз ков тайӧс вӧчны, — корӧмӧн шуис Берко, кодлы ним дорас ӧні пыр ковмыліс содтыны «мистер» кыв.
— Ми регыд нин воам, дзик нин матын.
А тайӧ найӧ сы вӧсна...
кыдз эськӧ тіянлы висьтавны...
Налы зэв тешкодь аддзыны татшӧм лёзь да бритчытӧм йӧзсӧ, кыдз тіян милӧсть.
Менам тані матын эм парикмахер...
Но, сійӧ тіянӧс вайӧдас порядокӧ медся ичӧт дон вылӧ.
Меддонтӧм парикмахер Нью-Йоркын.
— А тайӧ, ме тіянлы шуа, бур мездлун — мед сійӧс чӧртъяс босьтасны, — шуис Дыма да скӧрысь лэптіс мыш вылас мешӧксӧ.
А тайӧ здукӧ Дымалы бара лыйисны банан коркаӧн.
Ковмис терпитны и мунны водзӧ.
Но мунісны зэв нин этша. Мистер Борк сувтіс.
— Но, а ӧні, пӧжалуйста, каям тайӧ поскӧдыс...
— Да кытчӧ нӧ ми мунам, эськӧ кӧсйи ме тӧдны? — шуис Дыма.
И збыльысь, поскыс катӧдіс уличасянь вывлань, дзик сійӧ вольӧс вылас, коді вӧлі найӧ юр весьтын.
— Но, миянлы колӧ пуксьыны вагонӧ.
— Ог мун, — решительнӧя шуис Дыма. — Енмыс создайтіс мортсӧ сы вылӧ, медым сійӧ ветліс му вывті.
Тырмас и сійӧ, мый мортыс вуджис тайӧ проклятӧй морс вомӧныс, коді муртса ловсӧ эз кыскы.
А сэні ещӧ лэбзьы катша моз сынӧдӧдыс.
Нуӧд миянӧс подӧн.
— Ай-ай! — шуис мистер Борк, — мый меным тіянкӧд вӧчны?
Мунӧй, пӧжалуйста!
— Ог мун! — решительнӧя шуис Дыма и, Матвей дінӧ да Анна дінӧ шыасигмоз, шуис:
— И ті тшӧтш энӧ мунӧй!
Еврей мый йылысь кӧ зэв тэрыба заводитіс сёрнитны пиыскӧд, коді сӧмын шпынняліс, — а сэсся, Дымалань бергӧдчӧмӧн, мистер Борк зэв решительнӧя шуис:
— Но, тэ татшӧм асныра морт, мый ставсӧ кӧсъян вӧчны ас ногыд... сідзкӧ мунӧй, кытчӧ кужанныд.
А ме пыра вагонӧ, а ті кыдзи кӧсъянныд...
Джон!
Сет барышняыслы багажсӧ.
Быдӧн вермас мунны аслас туйӧд.
Джон шпыньмуніс, но эз тэрмась сетны Анналы багажсӧ.
Матвей босьтіс Дымаӧс киӧдыс да шуис:
— А! Мый сэні!
Мунам.
— Мунам, пӧжалуйста, — полігмоз шуис и Анна.
— Га!
Мый вӧчан!
Татӧні, тыдалӧ, став дорас колӧ велавны, — вочавидзис Дыма, лэптіс мешӧксӧ пельпом вылас да скӧра мӧдӧдчис послань.
Первойя кежанінас конторка сайын пукаліс американец, кодлы еврей сетіс сьӧм, а мӧдыс мыччис 5 билет.
Тайӧ билетъяссӧ Борк шыбитіс стекляннӧй кӧрӧбкаӧ, и ставныс кайисны ещӧ вылӧджык да петісны платформа вылӧ.
Поездыс эз на вӧв.
Платформаыс вӧлі керкаяслӧн коймӧд судтакӧд ӧтвылнаын.
Улын мунісны йӧз, мунісны ыджыд фургонъяс, прӧйдиталісны звӧнитігтыр вӧла кӧрт туй кузя вагонъяс; лӧз енэжті кывтісны кымӧръяс, еджыдӧсь, кельыдӧсь, дзик миян кодьӧсь.
«Вот, — думайтіс Матвей, — лэбзяс тайӧ кымӧрыс му весьтті, саридз весьтті, прӧйдитас Лозище весьтті, видзӧдлас Лозовӧй юса сӧдз ваас, аддзас лозищанскӧй керкаяс, и му, и йӧзӧс, кодъяс мунӧны му вылӧ либӧ локтӧны сэтысь, кыдзи енмыс тшӧктіс, пара вӧла телегаясӧн, кытчӧ доддялӧны кык вӧлӧс.
Думыштас-ӧ кодкӧ Лозищеын, мый кык лозищанин тайӧ здукас сулалӧны йӧз карын, кӧні на вылын ӧні издевайтчисны, быттьӧ найӧ абу христиана да локтісны татчӧ серам вылӧ...
Сулалӧны оз му вылын, ни оз гӧра вылын, а кӧсйӧны лэбны сынӧдӧдыс кутшӧмкӧ машинаын».
«Господи, — думайтіс тайӧ кадас и Анна, — а тайӧ кӧ ставыс киссяс, и ми сунгысям тайӧ машинаыскӧд улӧ из мостовӧй вылӧ!
Господи Иисусе, дева Мария, вежа Иосиф!
Быд душа ошкӧ енмӧс».
Дыма видзӧдіс да курччаліс кузь уссӧ...
Ылын рельсъяс вылын тыдовтчис кутшӧмкӧ гӧгыль и кутіс гӧгыльтчыны, и мӧдіс содны, матысмыны, кӧртыс кок улын зилькакывны кутіс, и регыд платформа водзті дзижнитіс дзонь поезд...
Чилӧстіс, сувтіс, воссисны ӧдзӧсъяс — и некымын дас морт тэрмасьӧмӧн прӧйдитісны миян лозищесаяс дорті.
Сэсся найӧ пырисны вагонӧ, пуксисны тыртӧм местаясӧ, и поезд сразу бара мӧдӧдчис мыйвынсьыс да кутіс мунны сідз, мый сӧмын вуджӧртлісны син водзті керкаяслӧн ӧшиньясыс...
Матвей кунис синсӧ.
Анна пернапасасис чышъян улас да шӧпкӧдіс молитваяс.
Дыма тшапа видзӧдіс гӧгӧр.
Сійӧ думайтіс, мый вагонын пукалысь американечьяс тожӧ кутасны видзӧдны найӧ шапкаяс да дукӧсъяс вылӧ да, пӧжалуй, мӧдасны шыблавны банан пиньтуйясӧн.
Но, тыдалӧ, тайӧ американечьясыс вӧліны серьёзнӧй йӧз: некод на вылӧ эз видзӧд, некод эз шпынняв.
Дымалы тайӧ воис сьӧлӧм вылас, и сійӧ неуна успокоитчыштіс...
А сэсся поездыс бара сувтіс, и миян йӧз лючки-ладнӧ петісны и бара лэччисны пос кузя улича вылӧ.
VII
Шойччан местаыс мистер Борклӧн ньӧти эз вӧв миян кодь.
Миян ордын, Волыньын, либӧ Могилёв дорын, либӧ Полесьеын, ёна бурджыкӧсь: кузь, ляпкыдик керка, еджыд стен вылын синмӧ шыбитчӧны паськыд дзиръяяс сэтшӧм радлунӧн, мый вӧвъяс асьныс сэтчӧ кежӧны.
Дзиръяӧд пыран да джуджыд идзас вевта лэбув, стрӧпилӧ костъясын лэбалӧ кымӧр мында воробей, да гулюяс воркуйтӧны кытӧнкӧ сэтшӧм чӧскыда, а кӧні — он и аддзы...
А сэні — вӧрӧта юкмӧс, вӧвъяслы лясни, кодӧс доралӧма, курӧгъяс, кӧза, мӧс, вӧв ньылӧмлӧн дук, дьӧгӧдь да чӧскыд турун дук...
Казьтыштны, и то зэв долыд...
Колӧ шуны, мый Матвей да Дыма лыддьысисны гортаныс скромнӧй йӧзӧн, кодъяс тӧдӧны, кыдзи колӧ кутны светас асьнысӧ.
Удайтчыліс налы эз ӧтчыд, ярмарка вылын либӧ праздник дырйи, сиктъясті прӧйдитігӧн либӧ трактирысь, аддзывны уна йӧзӧс, — и тайӧ найӧс ньӧти эз шӧйӧвоштыв.
Дерт ӧд, — быдӧн асьтӧ тӧдӧ.
Сувтӧдіс морт вӧвсӧ места вылӧ, шыбитіс сылы додьсьыс турун либӧ кӧрталіс зӧр тыра мешӧк, сэсся сюйыштіс аслыс коскас плетьсӧ сідзи, мед эськӧ йӧзыс аддзылісны, мый тайӧ оз брӧдяга либӧ корысь шӧйт свет кузяыс, а настӧящӧй кӧзяин, аслас вӧлӧн да телегаӧн; сэсся пырис керкаас да пуксис лабич вылӧ виччысьны, кор тыртӧммас пызан сайысь местаыс.
А пока — видзӧдліс ставсӧ, и пыр жӧ тыдовтчыліс, кутшӧм йӧзӧс тэныд енмыс ыстӧма татчӧ, и пыр жӧ позьӧ заводитны бур сёрни: ӧти сёрни прӧстӧй мужиккӧд, мӧд — аскоддемыдкӧд, однодворечкӧд либӧ мещанинкӧд, коймӧд — управляющӧйкӧд либӧ панлы отсасьыськӧд.
Дерт, тӧдісны и ассьыныс места: пызан сайын кӧ пукалӧ таті прӧйдитысь барин, — то, дерт, ковмыліс и виччысьны, кӧть местаыс и вӧлі тыртӧм.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, свет кузяыс ветлӧдлісны пыр восьса синмӧн, — тӧдісны асьнысӧ, тӧдісны йӧзӧс, а сы вӧсна аскоддемъяслысь аддзылісны уважайтӧм да бурлун, тшапъясысь кежлывлісны бокӧ, а господа кӧ корсюрӧ вӧчлывлісны омӧльтор, то век жӧ эз тшӧкыда.
Ӧні найӧ быттьӧкӧ дзикӧдз синтӧммисны.
Эз локны татчӧ подӧн, кыдзи ветлывлісны юрбитны, и эз вайны найӧс, а лэбисны сынӧдӧд.
И керка-картаыс мистер Борклӧн эз вӧв миян кодь.
Тайӧ вӧлі прӧстӧ ыджыд керка, пемыд да шуштӧм.
Борк восьтіс аслас ключӧн ӧдзӧссӧ, и найӧ кайисны пос кузя вылӧ.
Тані вӧлі ичӧтик коридор, кытчӧ петіс некымын ӧдзӧс.
Борк индӧм серти, найӧ, миян лозищесаяс, пырисны ӧти ӧдзӧсӧд да сувтісны порог дорӧ, пуктісны нопъяссӧ джоджас, пӧрччисны шапканысӧ да видзӧдлісны гӧгӧр.
Жырйыс вӧлі ыджыд.
Сэні вӧлі кымынкӧ зэв паськыд крӧвать еджыд пӧдушкаясӧн.
Сӧмын ӧти местаын крӧвать дінас сулаліс неыджыд пызан, разнӧй местаясын — некымын стул.
Ӧти стен вылын ӧшаліс ыджыд картина, кӧні «Мездлунлӧн» фигураыс лэптіс ассьыс факелсӧ, а орччӧн — литографияяс, кытчӧ вӧлі серпасалӧма подсвечник да еврейскӧй скрижальяс.
Татшӧм картинаяссӧ Матвей аддзыліс асланыс Волыняс и думыштіс, мый тайӧс Борк Америкаас вайӧма аскӧдыс.
Восьса ӧшиньӧд тыдаліс воздушнӧй туйлӧн линияыс улича пӧлӧн, код вывті и найӧ локтісны.
И бара ылын тыдовтчис локомотивлӧн гӧгрӧс щитыс да мӧдіс век содны.
Лозищесаяс видзӧдісны сы вылӧ повзьӧмӧн.
Няжгӧмыс да шумитӧмыс пыр матысмис, и налы кажитчис, мый поездыс пырис жырас.
Но тайӧ кадас друг мыйкӧ швачкис ӧшиняс тӧвныр моз и, дінтіыс, дзик матын, мӧдар боксяньыс, чишнитіс кутшӧмкӧ ӧшиньяса стен.
Тайӧ вӧлі мӧд, паныд локтысь поезд; ӧшиньясас тыдовтчылісны юръяс, шляпаяс, чужӧмъяс, на пиын некымын са кодь сьӧд чужӧм...
И здук-мӧд мысти ставыс воши, бергӧдчис, и поезд муніс водзӧ, пыр чиніс, а воддзаыс содіс и, минут мысти бара шуркнитіс-прӧйдитіс ӧшиньяс водзті.
Лента моз гӧвкъялысь ру да тшыныс ӧвтыштісны ӧшиньясас да пырисны дзик жырйӧдзыс...
— Быд ловъяыс мед ошкӧ енмӧс! — шуис Матвей да повзьӧмӧн пернапасасис.
И сӧмын кор кыкнан поездыс вошисны, сійӧ гӧгӧр бура видзӧдліс выль местасӧ.
Жырас сулаліс дас кымын крӧвать, но олысьяс пӧвстсьыс сэні вӧлі сӧмын ӧти господин, кодлысь чинсӧ лозищесаяс тӧдмавны эз вермыны.
Сійӧ вӧлі «карса паськӧма», кыдзи Борк, еджыд рӧма клетчатӧй дженьыд гача, ыджыд да сьӧкыд ботинкиа, крахмалитӧм дӧрӧма да еджыд рӧма жилета.
Сійӧ куйліс вольпась вылас ыджыд газет листӧн тупкысьӧмӧн да, газет пельӧссӧ кусыньтӧмӧн, интересӧн видзӧдіс выль воысьяс вылӧ.
Видзӧднысӧ тайӧ вӧлі настӧящӧй «барин», и, тадз кӧ эськӧ вӧлі гортас, Дыма непременнӧ эськӧ копыртчыліс улӧдз да шуис:
— Кора прӧститны...
Гашкӧ, тайӧ жид Беркоыс миянӧс татчӧ вайис ӧшибитчӧмӧн...
Кыдз не кыдз, а лозищесаяс думыштісны, мый ас водзсьыс аддзӧны американскӧй дворянинӧс либӧ начальникӧс.
Но мистер Борк регыд лэччис пос кузя вылысь, кытчӧ сійӧ удитіс нуӧдны Аннаӧс, да вайӧдіс лозищесаясӧс крӧвать дінӧ, коді дзик орччӧн сулаліс барин крӧватькӧд.
— Вот тайӧ крӧватьыс, — шуис сійӧ, — сулалӧ недельнас кык доллар.
— А мый ме тэныд висьтала, мистер Борк, — ньӧжйӧник шӧпкӧдіс сылы Дыма.
— Ладнӧ-ӧ тадзисӧ миян лоӧ?
— Но, — ӧбидитчӧмӧн вочавидзис Борк, — мый нӧ ещӧ колӧ недельнас кык доллар вылӧ?
Гашкӧ, ті думайтанныд, мый тайӧ ӧти мортысь?
Тайӧ ӧд кыкнансьыд.
Ӧбедысь торъя дон...
— Ен тэкӧд, — вочавидзис Дыма бара шӧпкӧмӧн, — он кӧ вермы донтӧгджык уступитны.
А сӧмын тайӧ господиныслы оз ло неприятнӧ?
Ми ӧд йӧзыд прӧстӧйӧсь, ичӧтикӧсь...
Вочавидзӧм пыдди Борк сӧмын шутёвтіс да, американскӧй дворянин вылӧ зывӧка видзӧдлӧм бӧрын, шуис:
фу-у!
Ті та вӧсна энӧ шогсьӧй.
Тайӧ сӧвсем абу сійӧ историяыс, мый ті думайтанныд.
Тані мездлун: ставыс ӧткодьӧсь, коді ас пыддиыс мынтӧ сьӧм.
И тӧданныд, мый ме ещӧ тіянлы висьтала?
Ті прӧстӧй йӧз, а ме тіянкӧд ёнджыка лыддьыся...
сы вӧсна мый ме аддза: ті асланыд местаын вӧлінныд кӧзяинъясӧн.
Тайӧ ӧд сразу тыдалӧ.
А этайӧ шарлатансӧ, гашкӧ, ме эськӧ эг и видз, эз кӧ сы пыдди мынтыны сьӧм Тамани-холлсянь.
А кутшӧм нӧ меным делӧ!
«Босслӧн» сьӧмыс уна, быд недель ме ассьым пӧлучайта ӧкуратнӧя.
Дыма сюркнявліс пель саяс ставсӧ, мый казявліс тайӧ выль местасьыс и, Борклӧн гӧгӧрвотӧм кывъяс вылын думыштӧм бӧрын, синбӧжнас видзӧдліс куйлысь господин вылӧ да шуис:
— Ме, мистер Борк, тадзи гӧгӧрвоа тэнсьыд кывъястӧ, мый тайӧ абу барин, а бездельник, кутшӧмӧсь миян овлӧны ярмаркаяс вылын.
И шляпаа, и еджыд дӧрӧма, и галстука...
а видзӧдан да, кодлыськӧ кыскыштӧма нин сьӧм кӧшельсӧ...
Борк шпыньмуніс.
— Но, ті кужанныд жӧ енэжас чуткыны чуньнад, — шуис сійӧ тошсӧ малалігтыр. — Оз, кӧшель вӧсна ті эн полӧй.
Тайӧ абу сылӧн уджыс.
Ме сӧмын шуа, мый быд мортлы колӧ корсьны прамӧй да честнӧй удж.
А коді вузалӧ ассьыс гӧлӧссӧ...
мед кӧть тайӧ и настӧящӧй гӧлӧс...
Но коді вузалӧ сійӧс Тамани-холлы сьӧм вылӧ, ме сійӧс ог лыддьы солиднӧй мортӧн.
Сійӧ ышловзис да содтіс:
— Менам тані вӧлі ыджыдкодь заведение.
Но мый вӧчан?
Заведениеӧй пракӧн муніс, колис сӧмын патераӧй срокӧдз.
Лоӧ быдсяма лёк йӧзыскӧд ноксьыны.
Дыма эз бура гӧгӧрво, кыдз позьӧ вузавны ассьыд гӧлӧстӧ, кӧть и настӧящӧйӧс, и кодлы сійӧ колӧ, но эз петкӧдлы, мый сійӧ эз гӧгӧрво, да гораа нин шуис:
— А сідз кӧ, либӧ и бур.
Пукты татчӧ ноптӧ, Матвей.
Мый нӧ сэсся!
Ӧткодь ӧд сьӧмыс кӧть миян, кӧть сылӧн.
А тані сэтчӧ жӧ, морыс мед лыяс, мездлун!
И сійӧ кокъяссӧ паськӧдӧмӧн пуксис аслас крӧвать вылӧ американскӧй господинлы паныд.
Матвей поліс, мый американец ӧбидитчас.
Но сійӧ вӧлӧма прӧстӧй морт.
Кор кыліс, мый сёрниыс мунӧ Тамани-холл йылысь, — сійӧ пуктіс газетсӧ бокӧ, пуксис аслас вольпась вылӧ, меліа нюммуніс и кутшӧмкӧ кад коласт найӧ Дымакӧд кыкнанныс пукалісны да видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
— <eng>Goog dау</eng> (видза оланныд)! — первойӧн шыасис американец да шлёпнитіс Дымалы пидзӧсас.
Дыма тожӧ шлёпнитіс сылы да думышттӧг вочавидзис:
— <eng>Yes</eng> (да).
— <eng>Таmmany-holl</eng> — меліа шпыннялігтыр бара шуис американец, — вэри-уэлл!
— Вэри-уэлл, — ӧвтыштіс юрнас Дыма. — Тайӧ лоӧ: зэв бур...
Эк, тэ барин!
Тэ вот велӧд менӧ, кыдзи эськӧ сійӧ чӧрт Тамани-холлыслы вузавны ассьым гӧлӧсӧс, медым сыысь дон мынтытӧг мортӧс вердісны да юкталісны.
— <eng>Well</eng>! — серӧктӧмӧн вочавидзис американецыд.
— <eng>Yes</eng>, — серӧктіс тшӧтш и Дыма.
Ирландецыд бара лапнитіс синнас, лапкӧдыштіс Дымалы пидзӧсас, и найӧ, тыдалӧ, пыр жӧ лоисны ёртъясӧн.
VIII
А Матвей шензис Дыма вылӧ («со ӧд кутшӧм тайӧ мортыс дошлӧй», — думыштіс сійӧ), но ачыс пуксис вольпась вылас, зэв шогпырысь ӧшӧдіс юрсӧ да думайтіс:
«Вот морт и Америкаын...
мый нӧ ӧні мӧдам вӧчны?»
Веськыда кӧ висьтавны, — нинӧм эз кажитчы Матвейлы тайӧ Америкаас.
Дымалы тожӧ эз кажитчы, и сійӧ вӧлі зэв скӧр, кор найӧ мунісны пристаньсянь уличаяс кузя.
Но Матвей тӧдіс, мый Дыма — кокни оласнога морт: талун сылы кодкӧ эз во сьӧлӧм вылас, а аски первой друг.
Со и ӧні нин гартӧ усъяссӧ, думышталӧ кутшӧмкӧ кывъяс и видзӧдлывлӧ американец вылӧ вель гажа синъясӧн.
А Матвейлы вӧлі зэв шог.
Да, со и Америка!
Тӧрыт на ещӧ сійӧ куйліс сы водзын быттьӧкӧ кутшӧмкӧ кымӧр, и сійӧ эз тӧд, мый петкӧдчас, кор тайӧ кымӧрыс вешъяс ӧтарӧ-мӧдарӧ...
Но пыр виччысис мыйкӧ чудеснӧйкодьӧс да бурӧс...
«Веськыда кӧ шуны, — думайтіс сійӧ, — тайӧ светас мортыс думайтӧ ӧтиног, а артмӧ дзик мӧдног, и мортыс кӧ эськӧ тӧдіс, кыдзи артмас, то, гашкӧ, нэмыс эськӧ мырсис-оліс Лозищеас аслас гӧльлункӧд».
Со и кымӧр чашкаліс-вешйис, вот и Америка, а чойыс абу, абу и сійӧ Америкаыс, код йылысь сэтшӧм уна думайтіс лӧнь Лозовӧй ю дорын да саридз вылын, кор корабльыс кывтіс гыяс вывті лайкъялӧмӧн, и океан сьыліс ассьыс гӧгӧрвотӧм сьыланкывсӧ, и вылын енэжын кымӧръяс лэбисны то Америкаысь Европаӧ, то Европаысь Америкаӧ...
А пытшкад визлалісны сэтшӧм жӧ гудыр мӧвпъяс сы йылысь, мый вӧлі сэні, ылі рӧдинаын, и мый лоӧ водзын океан сайын, кӧні ковмас корсьны выль шуд...
Корсь сійӧс ӧні, тайӧ шудсӧ, тайӧ сир гуранад, кӧні йӧзыс лэбзьӧны йӧйяс моз, му вывті и му увті и весиг, — мед ен прӧститас, — сынӧдӧд... кӧні ставыс абу сэтшӧм, кутшӧм миянын, кӧні мортсӧ он вермы тӧдмавны кутшӧм чина, кӧні ӧти кыв он гӧгӧрво морт сёрниысь, кӧні пыртӧм морт бӧрся вӧтлысьӧны детинкаяс сідзи, кыдзи миянланьын вӧтлысисны эськӧ сӧмын турок бӧрся...
— Вот мый, Дыма, — шуис Матвей, мыйӧн торкис ассьыс курыд мӧвпъяссӧ. — Колӧ ӧдйӧджык гижны письмӧ Ӧсиплы.
Тані сійӧ ас морт нин, — мед висьталас, кыдзи корсьны чойӧс, эз на кӧ сійӧ во сы дінӧ, и мый миянлы ӧні вӧчны.
— Да, дерт тадзи и лоӧ вӧчны! — вочавидзис Дыма.
Корисны Борклысь ручка да чернила, пуксисны ӧшинь дорӧ да гижисны.
Письмӧсӧ гижис Дыма, но велавтӧгыд чуньясыс эз прамӧя сяммыны кутны татшӧм ичӧтиктортӧ — ручкатӧ, и гижисны зэв дыр.
Гижнысӧ помалісны, Дыма заводитіс чышкавны плеш вывсьыс пӧсьсӧ да друг шӧйӧвошӧмӧн сувтіс.
Матвей тшӧтш видзӧдліс, — и сылӧн тожӧ кутшӧмкӧ радлунӧн ёкнитіс сьӧлӧмыс.
Жырйын сулаліс пӧрысь барыня, новлӧм нин, но, тыдалӧ, коркӧ вӧвлӧм шӧвк мантилья, виж дзоридзьяса важ шляпаа да киас сумкаа.
Та кындзи, лента йылын кутіс еджыд понпиӧс, коді ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліс юрсӧ да гӧгӧр исаліс.
— Миян, — шӧпнитіс Дыма Матвейлы.
И збыльысь, барыняыс пуксис ӧдзӧсдорса стул вылӧ, ышловзис да первойя кывсяньыс жӧ шуис:
— Проклятӧй му, проклятӧй кар, проклятӧй йӧз.
Но, висьталӧй вай, мыйла ті татчӧ воинныд?
Миян зэв радӧсь лоины ас сёрни вылад, уськӧдчисны барыня дорӧ да муртса эз зурасьны юрнаныс сылысь кисӧ окалігӧн.
Барынялы, тыдалӧ, тайӧ кажитчис.
Сійӧ пукаліс, эз мырддьы кисӧ да, жалитӧмӧн юрнас довкйӧдлігтыр, видзӧдіс лозищесаяс вылӧ.
— Подольскӧйысь али Волыньысь?
— Лозищеысь, милӧстивӧй госпожа.
— Лозищеысь!
Зэв бур.
А кытчӧ нӧ тіянӧс енмыс нуӧ?
— Миннесотаын эмӧсь миян йӧз.
— Миннесотаын!
Тӧда, тӧда.
Нюр, вӧр, ном-геб, вӧрса пӧжаръяс и, кажитчӧ, индеечьяс...
Ак, йӧз жӧ ті, йӧз!
И мый сӧмын ковмис тіянлы тайӧ Америкаас?
Олінныд эськӧ асланыд Лозищеад...
«Сійӧ, гашкӧ, и збыль», — думыштіс Матвей.
А Дыма вочавидзис:
— Чери корсьӧ джуджыдін, а морт — лӧсьыдін.
— Сідз...
сы вӧсна чериыд веськалӧ тывйӧ, а мортыд Америкаӧ...
Тайӧ зэв тешкодь.
Но тайӧ абу менам делӧ.
А кӧні ачыс кӧзяиныс?..
Да вот и Берко.
— Мистер Борк, — жырас пыригмоз шуис еврей.
— А, мистер Берко, — шуис барыня, и лозищесаяс казялісны, мый сійӧ ичӧтика скӧрмыштіс.
— Видзӧдлӧй, ме и вунӧді!
Но ті правӧсь, ясновельможнӧй мистер Борк!
Тайӧ проклятӧй канмуас ставыс мастеръяс, и он нин торйӧд ни жидӧс, ни слугаӧс, ни баринӧс...
Со и тайӧяс (сійӧ индіс лозищесаяс вылӧ) пӧрччасны аски ассьыныс дукӧссӧ, вунӧдасны енсӧ и тожӧ тшӧктасны шуны асьнысӧ господаӧн...
— Тайӧ налӧн делӧ, быдӧн тані овмӧдчӧ, кыдзи кӧсйӧ, — тошсӧ малалігтыр шуис Борк да содтіс:
— Мый ме тіянлы верма вӧчны?
— Тэ збыль шуан, — шуис барыня. — Тайӧ Америкаас некод не должен думайтны аслас матысса йылысь.
Быдӧн тӧдӧ сӧмын асьсӧ, а мукӧдыс — кӧть пропадит тайӧ олӧмас и будущӧйын...
Но, со ме мыйла вои татчӧ: меным висьталісны, мый тэ ордын эм миян ныв.
Прӧститӧй, мистер Борк...
Он-ӧ ті корӧй локтысь том лэдиӧс, сійӧ миян крестьянкаяс пӧвстысь.
— Но, а мыйла тіянлы мисс Эни?..
— Тэ, буракӧ, ачыд заводитан ныртӧ сюйны йӧз делӧӧ, мистер Берко.
Борк лэптыштліс кӧясӧ, и здук мысти вылісянь лэччис Анна.
Пӧрысь барыня пуктіс ныр вылас стеклӧторъяс да видзӧдліс ныв вылӧ юрсяньыс да кок улӧдзыс.
Лозищесаяс тшӧтш жӧ видзӧдлісны ныв вылӧ, и налы кажитчис, мый барынялы воис сьӧлӧм вылас Анналӧн повзьӧм чужӧмыс, синъясыс, кӧні гӧвкъяліс синва, и крепыд фигураыс, и сійӧ, кыдзи сійӧ чабраліс кинас партук помсӧ.
— Кужан тэ идравны жыръяс? — юаліс барыня.
— Кужа, — вочавидзис Анна.
— И сёян пуны-пӧжавны?
— Пулі.
— И кӧлуй пеславны, и гладитны дӧрӧм, и лампа ломзьӧдны, сы вӧсна мый ме ог вермы терпитны татысь газсӧ, и пуктыны самӧвар либӧ пуӧдны кофе...
— Сідз, тіян милӧсть.
Кужа.
— Тэ воин татчӧ уджавны?
— А кыдзи нӧ мӧдногыс? — муртса кывмӧн вочавидзис ныв.
— А мыйӧн нӧ ме тӧда, кыдзи мӧдногыс?..
Гашкӧ, тэ думайтін президент сайӧ верӧссайӧ петны...
Сӧмын сійӧ, менам донаӧй, гӧтыра нин...
Кык моль кодь синва войт гӧгыльтчисны Анналӧн кузь синлысъяс вылысь да усины еджыд партук вылас, кодӧс сійӧ пыр ӧтарӧ чабраліс киас.
Матвейлы зэв жаль лои нывкаыс, и сійӧ шуис:
— Сійӧ, тіян милӧсть, сирӧта...
А Дыма содтіс:
— Сылӧн батьыс кулі корабль вылын.
— Нинӧм бурджыкторсӧ сійӧ эз вермы думыштны! — спокойнӧя шуис барыня. — Уна татчӧ бӧб кодьыд волывліс, быттьӧкӧ гутъяс ма вылӧ...
Но, вот мый.
Меным некор.
Локтін кӧ тэ уджавны, ме тэнӧ босьта аскисянь жӧ.
Со тайӧ мистер Боркыс петкӧдлас менсьым керкаӧс...
А тайӧяс — тэныд рӧдняяс?
— Абу, милӧстивӧй пани, но...
И Матвей аддзис, кыдзи нывлӧн повзьӧм синмыс сувтіс сы вылӧ, быттьӧ повзьӧмӧн да мыйкӧ юавны кӧсйӧмӧн.
— Некутшӧм «но».
Ме ог лэдз тэныд вайӧдны ни мусукъясӧс, ни воча вокъясӧс.
Водзвыв ме тэныд висьтала: ме стрӧг.
Сы вӧсна ме тэнӧ и босьта, мый ог кӧсйы видзны кухаркаын американскӧй барыняӧс.
Шведкаяс тожӧ нин вельмӧмаӧсь...
Кылан?
Но, а ӧні аддзысьлытӧдз.
А паспортыд эм?
— Эм...
— То-то.
Барыня чеччис, тшапа довкнитіс юрнас да петіс керкаысь.
— Миян! — шуис Матвей и сьӧкыда ышловзис.
— А тайӧ, тыдалӧ, и тані сідзжӧ, кыдзи быдлаын свет вылас, — содтіс сэтчӧ Дыма.
Анна ньӧжйӧник чышкис синвасӧ партук помнас.
Еврей видзӧдліс ныв вылӧ жальпырысь да шуис:
— Но, мый ті бӧрданныд, мисс Энн!
Ме тіянлы веськыда висьтала: тадзи делӧыс водзӧ оз мун, и бӧрдны нинӧмла...
— А мыйла нӧ оз мун? — думыштӧмӧн паныдаліс Матвей, кӧть и аслыс сылы кажитчис, мый нинӧмла вӧлі воны Америкаӧ, медым веськавны татшӧм стрӧг барыня дінӧ.
Позьӧ эськӧ вӧлі и жалитыштны сирӧтатӧ...
А сэн жӧ лозищанин сьӧлӧмын вӧлі и мӧдтор.
«Миян барыня, миян, — шуаліс сійӧ аслыс, — кӧть и стрӧг, зато ас морт и оз сет нывлы ни вошны, ни балуйтчыны...»
— Но, мыйла нӧ оз мун? — мӧдысь юаліс сійӧ.
— А! Мисс Эни кӧ локтіс татчӧ ассьыс шудсӧ корсьны, то ме шуа, мый сійӧс колӧ корсьны мӧд местаысь.
Тайӧ барынясӧ ме тӧда: радейтӧ зэв этша мынтыны и мед эськӧ сылы уна уджалісны.
— Эх, мистер Борк, а коді нӧ тайӧс оз радейт свет вылас? — ышловзьӧмӧн шуис Матвей.
— Тайӧ збыль, а сӧмын татӧн быдӧн радейтӧны босьтны унджык, а уджавны этшаджык.
А, гашкӧ, ті думайтанныд мӧд ногӧн, сідзкӧ, мистер Борк кутас чӧв овны...
тайӧ абу нин менам делӧ...
Борк чеччис аслас местасьыс, пасьтасис да регыд петіс ывлаӧ.
Сійӧ вӧлі лабутнӧй еврей, но шудтӧм, и делӧясыс сылӧн мунісны эз зэв бура.
Керкаас йӧз овлісны шоча, и буфетыс орчча жырас уджавліс этша.
Водзынджык нылыс ветліс уджавны фабрикаӧ, а пиыс велӧдчис коллегияын: но фабрикаыс сувтіс, ачыс мистер Борк вежис нин коймӧд удж да думайтіс нёльӧд йылысь.
Мистер Борк нинӧм эз висьтав лозищесаяслы сы йылысь, мый Америкаын оз зэв радейтны сюйны нырсӧ йӧз делӧӧ, сійӧ сӧмын шуис, мый пока мисс Эни вермас отсасьны нылыслы кӧзяйство кузя да сійӧ нинӧм оз босьт олӧмсьыс.
— Виччысьлам на ещӧ, дитя, — шуис Матвей. — Гашкӧ, регыд Лозинскийсянь воас вочакыв, сэки, пӧжалуй, и тэныд сюрас удж деревняас.
— Мед ен сетас, — вочавидзисны ӧтпырйӧ ныв и Дыма.
— А ӧні, — содтіс Матвей, — гиж, Дыма, адрессӧ.
Но сэн найӧ казялісны сэтшӧмтор, мый бӧбмисны места вылас.
Делӧыс сыын, мый бумагаыс, кытчӧ вӧлі гижӧма адрессӧ, вӧлі Матвейлӧн табак кӧшеляс.
Да, тыдалӧ, ниртчӧмысла став гижӧд туйыс вушйӧма.
Первойя кывйыс вӧлі тӧдчӧ, мый губернияыс Миннесота, а водзӧ нинӧм эз тӧдчы.
Тайӧ бумагаторсӧ первой гӧгӧрбок видлаліс Матвей, сэсся Дыма, сэсся корисны Борклысь нывсӧ, оз-ӧ сійӧ гӧгӧрво, медбӧрын тшӧтш видлаліс Дымалӧн выль тӧдсаыс — ирландец, но и сійӧ нинӧм эз вермы лыддьыны тайӧ бумага вывсьыс.
— Мый нӧ ӧні лоӧ? — зэв шогпырысь шуис Матвей.
Дыма видзӧдліс Матвей вылӧ кӧритана синъясӧн да котшнитіс аслыс плешкас.
Матвей гӧгӧрвоис, мый Дыма оз кӧсйы видны сійӧс йӧз дырйи, а сӧмын петкӧдліс, мый сійӧ думайтӧ Матвей юр йылысь.
Мӧд кадӧ кӧ эськӧ Матвей, гашкӧ, и ачыс вочавидзис, но ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧ мыж вӧсна куимнанныс нинӧмӧ воӧны — и нинӧм эз шу.
— Эк! — шуис Дыма да гыжйыштіс юрсӧ.
Гыжйыштіс юрсӧ и Матвей, но ирландец, тыдалӧ, смел морт, кватитіс конвертсӧ да сы вылӧ гижис: «Миннесота, фермаын уджалысьлы, Рочмуысь, Ӧсип Лозинскийлы» да шуис:
— Аll rіght.
— Сійӧ шуӧ олл райт, — радпырысь шуис Дыма, — сідзкӧ, воас.
— Ен мед отсалас, — тайӧ енсянь чудо, — шуис Матвей.
Сэсся ирландец вӧзйысис Дымакӧд ӧтлаын нуны письмӧсӧ.
И кор найӧ вӧлі петӧны, — ирландец пуктіс юрас шляпасӧ да киас босьтіс бедьсӧ, а Дыма дукӧсасис да ыж ку шапкаасис, — Матвейлы кыкнанныс кажитчисны тешкодьӧн, быттьӧкӧ найӧс вӧтын аддзыліс.
Торъя нин тешкодь вӧлі сэки, кор ирландец копыртчыштӧмӧн сетіс туйсӧ Дымалы.
Дыма сідз жӧ вӧчис да сетіс туйсӧ ирландецлы.
Сэсся кыкнанныс ӧтлаын мӧдісны, и тані нин Дыма пановтіс ирландецӧс, петіс первойӧн.
Ирландец чорыда шлапнитіс сылы пельпомас да серӧктіс...
Дыма зэв тшапа видзӧдліс Матвей вылӧ.
IX
Тайӧ вӧлі пятницаӧ, ӧбед бӧрын нин.
Матвей виччысис Дымаӧс, но Дыма ирландецкӧд дыр эз локны.
Сійӧ пуксис ӧшинь дорӧ да видзӧдіс, кыдзи ывлаын ӧтарӧ-мӧдарӧ шӧйтӧны йӧзыс, кыссьӧны ыджыд керкаяс кодь фургонъяс, лэбзьӧны поездъяс.
Енэжын, вылын керка вевтъяс весьтын, тыдовтчис кодзув.
Роза, Борклӧн нылыс, орчча жырас вевттис еджыд пызандӧраӧн пызан, сувтӧдіс сӧстӧм подсвечникъясӧ сисьяс да вевттис кык нянь тупӧсь еджыд кичышкӧдъясӧн.
Тайӧ лӧсьӧдчӧмсьыс Матвейлӧн друг мыйкӧ ёкнитіс сьӧлӧмас.
Сылы дум вылас уси, мый талун пятница да чужан муас еврейяс тадзи пыр лӧсьӧдчӧны субӧта встречайтны.
И збыльысь, регыд мистер Борк воис синагогысь зэв тшап, абу варов, и кыдзи кажитчис Матвейлы, зэв шог.
Сійӧ сулаліс пызан дорын, довкъяліс ӧтар-мӧдарӧ да куньса синмӧн вомгорулас броткис ассьыс молитвасӧ, а сэки жӧ ӧшиньӧд косяліс-пырис улича вылысь грымгӧмыс да шумыс, а коймӧд жырйысь кыліс том Джонлӧн сералӧмыс, коді локтӧма аслас «коллегиясьыс» да висьтавлӧ мыйкӧ гажатор чойыслы да Аннушкалы.
Батьыс корӧм вылӧ ныв котӧрӧн петіс жырйысь да кисьтіс сы ки вылӧ ва.
Сійӧ мыськис кисӧ, сэсся чуньпомъяссӧ, сявкнитіс васӧ да шӧпкӧдіс молитвалысь кывъяссӧ, а нывлы, тыдалӧ, мыйкӧ дум вылас уси тешкодьтор да видзӧдіс вокыс вылӧ, коді матыстчис пызан дорӧ да виччысис каблукъяс вылас качайтчигтыр.
Сэсся найӧ пуксисны пызан сайӧ.
Том йӧз гажаа варовитісны.
Сӧмын Борк ӧтнас корсюрӧ мыйкӧ шӧпкӧдіс аслыс, лук либӧ еджыд нянь ньӧжйӧникӧн вундалігмоз, и зэв частӧ да пыдісянь ышлолаліс...
Матвей видзӧдіс еврей вылӧ да казьтывліс чужан мусӧ.
Вот и прӧст кадыд тані абу сэтшӧм, думайтіс сійӧ ас йывсьыс, и ас чужан местаыс син водзас сувтіс быттьӧкӧ ловъя.
Со югнитіс рытъя кодзув пемдӧм вӧр йылын, и карыс ланьтӧ, весиг дугдіс тшын петны еврейскӧй керкаясысь.
Со югдіс биясӧн синагога, ломзялісны виж сисьяс лачугаясын, еврейяс надзӧникӧн муналӧны гортаныс, ланьтӧ ывла вылын сёрни да кок шыяс, зато быд ӧшинь пыр позьӧ аддзыны, кыдзи кӧзяиныс благӧслӧвитӧ пызансӧ, кӧні пукалӧ семьяыс.
Тайӧ кадӧ став ӧдзӧсъяс восьсаӧсь, медым Авраам, Иаков да мукӧд патриархъяс вермисны тыдавтӧг ветлыны ӧти керкаысь мӧдӧ.
Тӧдса еврейяс висьтавлывлісны Матвейлы, мый тайӧ кадас ангелъяс ветлӧны ӧтлаын Авраамкӧд, а чӧртъяс, быттьӧкӧ ракаяс, лэбалӧны вевтъяс вывті, но оз лысьтны матыстчыны порог дорӧ.
Дерт, гортас Матвей серавліс тайӧ нинӧмторъяс вылын; ёна тай колӧ Авраамлы, кодлы сідзжӧ веритісны и христиана, пыравлыны некрещеннӧй жидъяслӧн няйт керкаясӧ!
Но ӧні сылы зэв забеднӧ лои Борк вӧсна и сы вӧсна, мый весиг еврейяс, асланыс вералы сэтшӧм чорыда эскысь йӧз, — вунӧдісны тані ассьыныс оланногсӧ...
Том йӧз тэрыба ужнайтісны да бара пышйисны мӧд жырас, а Борк колис ӧтнасӧн.
И Матвейлы зэв жаль лои ӧткӧн да шога пукалысь еврейыс.
Мистер Борк быттьӧкӧ тӧдмаліс Лозинскийлысь мӧвпъяссӧ, петіс пызан сайысь да пуксис сыкӧд орччӧн.
— Аддза ме, господин Борк, — шыасис сы дінӧ Матвей, — мый тэнад челядьыд оз ёна лыддьысьны праздникнад?
Борк думыштчӧмӧн малыштіс тошсӧ да шуис:
— А! Кӧсъянныд ті тӧдны, мый ме тіянлы висьтала?
Америкаыд — сэтшӧм места, сэтшӧм места...
Сійӧ йӧзсӧ изӧ бур мельнича моз.
— Тыдалӧ, мый и тані оз ёнасӧ радейтны тіянлысь вератӧ? — шуис Матвей.
— Э, ті дзик мӧдтор висьталанныд, мый оз ков.
Кӧсйинныд кӧ, ме эськӧ нуӧді тіянӧс асланым синагогӧ.
abu
А миян раввин сэтшӧм жӧ щӧт вылын, кыдзи и мукӧд священникъяс.
И кор сійӧс корлісны суд вылӧ, то сійӧ пукаліс налӧн епископкӧд, да найӧ сёрнитісны ас костаныс дзик воча вокъяс моз.
— А ті всё-таки шыбитанныд ассьыныд вератӧ? — шуис лозищанин.
Сійӧ эз верит, мый и тані позьӧ вӧлі ӧткодявны раввинӧс священниккӧд.
— Но, тайӧс зэв сьӧкыд тіянлы висьтавны.
Тӧданныд мый: Америкаыд сэтшӧм мудер места, мый сійӧ некодлысь оз вӧрзьӧд верасӧ.
Ен мед видзас!
Мортӧс сійӧ босьтӧ аслыс.
Но, а кор мортыс лоас мӧдпӧлӧс, сэки и вераыс сылӧн лоас мӧд.
Онӧ гӧгӧрвоӧй?
Но ладнӧ.
Ме тіянлы гӧгӧрвоӧда мӧд ногӧн.
Менам нылӧй помаліс школа, а тайӧ кадас делӧясӧй менам мунісны зэв лёка.
Меным и шуӧны, мед пӧ нылыд мунас фабрикаӧ.
Мынтыны кутасны недельнас 10 доллар, а кор велалас — недельнас 12 доллар.
Но мый ті шуанныд та кузя?
Ӧд недельын 24 чӧлкӧвӧй — ыджыд сьӧм?
— Зэв ыджыд сьӧм, — содтіс сэтчӧ Матвей. — Татшӧм донсӧ миян мынтӧны казаклы Пӧкрӧвсянь да Ыджыдлунӧдз...
Сӧмын кӧзяин нянь-сов вылын.
— Но, вот.
Сійӧ муніс фабрикаӧ мистер Бэркли ордӧ.
А мистер Бэркли шуӧ: «Бур.
Еврейкаяс оз омӧльджыка мукӧдысь уджавны.
Ме верма примитны еврейкаӧс.
Но сӧмын ме ог вермы, медым менам станокӧй тыртӧг сулаліс субӧтаӧ.
Тайӧ меным абу выгӧднӧ.
Тэныд колӧ ветлыны и субӧтаӧ...»
— Но?
— Но...
Ме шуи: мед ме кута кувны либӧ пета улича вылӧ тӧргуйтны истӧгӧн, а ог лэдз нылӧйлы торкны вежа субӧта.
Ладнӧ.
А тайӧ кадас миянӧ локтіс мистер Мозес.
Дерт, ті онӧ тӧдӧй, коді сэтшӧм мистер Мозесыс.
Тайӧ ӧти еврей Луисвилльысь.
Сылӧн вежӧрыс би кодь, а кывйыс мӧлӧт кодь.
Сійӧ Луисвилльсьыс выльысь дорӧма ассьыс став еврейсӧ да мӧдӧдчӧма мукӧд каръясӧ.
Чукӧртчим ми синагогаӧ кывзыны тайӧ Мозессӧ, а сійӧ и шуӧ: «Кывлі ме, мый унаӧн тіян пӧвстысь терпитӧны нужда и кулалӧны, а оз кӧсйыны торкны субӧтасӧ».
Ми шуам: тайӧ збыль тадз.
Вежа субӧта!
Субӧта сарица, Израильлӧн югыдлуныс!
А сійӧ шуӧ: «Ті сэтшӧм морт кодьӧсь, коді мӧдӧдчӧма туйӧ, пуксьӧма осёл вылӧ мышкӧн водзланьӧ да кутчысьӧма бӧжас.
Ті видзӧданныд бӧрвылӧ, а он водзӧ, и сы вӧсна ставныд веськаланныд гуӧ.
Но ті кӧ эськӧ бура видзӧдінныд бӧрвылад, то и сэки эськӧ ті верминныд казявны, кытчӧ тіянлы муннытӧ.
Сы вӧсна, кор Израильлысь пиянсӧ кутісны нӧйтны язычникъяс, а тайӧ делӧыс вӧлі Маккавейяс дырйи, тіян батьясныд усины, быттьӧкӧ ыжъяс, сы вӧсна мый субӧтаӧ киас мечсӧ эз босьтлыны.
Но, мый сэки шуис ен?
Ен шуис: тадзи кӧ лоӧ водзӧ, то субӧта вӧсна став йӧзӧс менсьым виасны, кыдз скӧт стадаӧс, и некодлы лоӧ празднуйтны субӧтасӧ...
бурджык нин мед босьтӧны мечсӧ субӧтаӧ, медым колясны менам йӧз.
Ӧні асьныд думыштлӧй: позьӧ кӧ босьтны меч, медым виавны йӧзӧс субӧтаӧ, то мыйла не босьтны киӧ станок, медым тіянлы не кувны тшыглы йӧз канмуын?»
А! Ме жӧ тіянлы висьтала: тайӧ Мозесыс зэв бур вежӧра морт.
Матвей видзӧдліс еврей вылӧ, кодлӧн тешкодя югъялісны синъясыс, да шуис:
— Тыдалӧ, и тэнӧ сэтчӧ жӧ заводитӧ кыскыны.
А ме тэнӧ лыдди зэв прамӧй мортӧн.
— Но, — ышловзьӧмӧн вочавидзис Борк, — ми, старикъяс, век жӧ кутчысям, а том йӧз...
А! Мый сэн тӧлкуйтнысӧ!
Со и менам ныв локтіс ме дорӧ да и шуӧ:
«Кыдзи кӧсъян, бать, нинӧмла миянлы пӧгибайтны.
Ме муна субӧтаӧ фабрикаӧ.
Мед миян суботаыд лоас вежалунӧ».
Борк кыкнан кинас босьтіс ассьыс тошсӧ, дыр видзӧдіс Матвей вылӧ да шуис:
— Ті онӧ на тӧдӧй, кутшӧм тайӧ Америкаыс!
Вот ті асьныд видзӧдлӧй, кажитчас-ӧ тіянлы.
Мистер Мозес аслас синагогаысь вӧчис настӧящӧй конгрегешен, кыдзи американечьяслӧн.
И тӧданныд, мый сійӧ вӧчӧ?
Сійӧ венчайтӧ христианаӧс еврейкаяскӧд, а еврейкаясӧс христианакӧд!
— Кывзы, Берко, — шуис Матвей, коді заводитіс нин скӧрмыны.
— Тэ, буракӧ, шмонитан ме вылын.
Но Борк видзӧдіс сы вылӧ пыр сэтшӧма жӧ серьёзнӧя, и Матвей сылӧн шог синъяс серти гӧгӧрвоис, мый оз шмонит.
— Да, — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ.
— Вот ті асьныд аддзанныд.
Ті ещӧ томӧсь на, — загадочнӧя содтіс сійӧ.
— Но, а миян том йӧз ставыс реформаторъяс либӧ — ещӧ лёкджык — эпикуреечьяс...
Джон, Джон!
Волы татчӧ здук кежлӧ! — горӧдіс сійӧ пиыслы.
Сёрни да серам орчча жырйын лӧнис, и том Джон петіс, часі чепнас ворсігтыр.
Роза любопытствоӧн видзӧдліс ӧдзӧс пырыс.
— Кывзы, Джон, — шуис сылы Борк. — Вот господин Лозинский кӧритӧ тіянӧс, мыйла ті онӧ олӧй батьяс вера серти.
Джонлы, тыдалӧ, эз окота вӧв сёрнитны та йылысь — ворсыштіс чепнас да шуис:
— А господиныс ӧмӧй тожӧ еврей?
Матвей веськӧдчис.
Гортас кӧ эськӧ, гашкӧ, и велӧдыштіс зырым беддьӧс татшӧм кывсьыс, но ӧні сӧмын сійӧ вочавидзис:
— Ме христианин, и дедъяс, и батьяс вӧліны христиана — греко-униатъяс...
— <eng>Олл райт</eng>! — шуис том Джон.
— А кыдзи ті меным шуанныд: позьӧ-ӧ еврейлы спаситчыны?
Матвей думыштіс да шуис ичӧтика яндысигмоз:
— Веськыда шуа тэныд, том морт: ог думайт...
— <eng>Уэлл</eng>!
А мыйла нӧ эськӧ тіянлы колӧ, мед ме кутчыси сійӧ вераас, кӧні ме должен пӧгибнитны...
И кор аддзис, мый Матвей дыр оз сяммы вочавидзны, — сійӧ бергӧдчис да бара муніс чойыс дінӧ.
— Но, мый ті шуанныд? — юаліс Борк да сюся видзӧдліс Матвей вылӧ.
— Со кыдзи найӧ тані кужӧны тӧлкуйтны.
Веритӧй меным, быд тіян кыв вылӧ сійӧ ӧні сідзи вочавидзас, мый тіян кывйыд косьмас.
Миян ногӧн, медбур вера сійӧ, кутшӧмын мортыс чужис, — батьяслӧн да дедъяслӧн вера.
Тадзи ми думайтам, йӧй старикъяс.
— Дерт сідз, — радлӧмӧн вочавидзис Матвей.
— Но, а тӧданныд, мый сійӧ шуас та вылӧ?
— Мый?
— Сійӧ шуӧ тадзи: сідзкӧ, свет вылас лоӧ зэв уна медбур вераыс, сы вӧсна мый тіян дедъясыд веруйтісны тіян ног...
Сідзи?
Сідзи!
А миян дедъяс — миян ног.
Но, а водзӧ мый?
А водзӧ лоӧ вот мый: медбур вераыс лоӧ сійӧ, кодӧс мортыс бӧръяс аслас вежӧр серти...
Вот кыдзи найӧ шуӧны, том йӧзыд....
— А мед найӧ му пырыс мунасны, — шуис Матвей.
— Да тайӧ жӧ лоӧ, кымын юр, сымын и вера.
— А мый ті думайтанныд, — тані ӧмӧй вераыд этша?
Тані кыдзи улича, сідзи и конгрегешен.
Вот ті нарошнӧ ветлӧй вежалунӧ <ns>Брухлинӧ</ns>, весиг верманныд не этша сералыштны.
— Серавны?
Вичкоын?
— Да, найӧ и юрбитӧны, и сералӧны, и сёрнитӧны асланыс делӧяс йылысь, и бара юрбитӧны...
Ме тіянлы висьтала, — Америкаыд сэтшӧм канму...
Асьныд аддзанныд...
И дыр на ещӧ тайӧ кык мортыс: пӧрысь еврей да том лозищанин, пукалісны рытнас да сёрнитісны сы йылысь, кыдзи веруйтӧны Америкаын.
А орчча жырйын том йӧз пыр на больгисны да сералісны, а ыджыд кар стен сайын пыдісянь грымгис...
X
Кар грымгис, а Лозинский юрбитыштіс енлы да водз водіс, тупкис пельсӧ, мед не кывны тайӧ страшнӧй да сьӧкыд швачӧдчӧмсӧ.
Сійӧ зілис вунӧдны шум йывсьыс да думайтны сы йылысь, мый лоас, кор найӧ аддзасны Ӧсипӧс да овмӧдчасны сыкӧд сиктын...
Самӧй сійӧ сиктас, коді син водзас волывліс Лозищеас на, код вӧсна Лозище кажитчис гӧльӧн да гажтӧмӧн, код вӧсна найӧ вуджисны саридзьяс да муяс, коді тыдаліс налы ылі океан сайсянь, руа мечтаясын, кыдзи озыр му, кыдзи мӧд рӧдина, коді должен лоны сэтшӧм жӧ донаӧн, кыдзи и важ чужан муыс.
Сэтшӧм жӧ, кутшӧм и важыс, сӧмын ёна бурджык...
Сэтшӧм жӧ йӧз, сӧмын сьӧлӧмаджыкӧсь.
Сэтшӧм жӧ мужикъяс, сэтшӧм жӧ дукӧсаӧсь, сӧмын мужикъясыс мунӧны важ лозищана вылӧ, кодъяс эз на вунӧдны важ правояс йылысь, а дукӧсъясыс вӧсньыдджыкӧсь да сӧстӧмджыкӧсь, сӧмын челядь здоровджыкӧсь да ставыс велӧдчӧмаӧсь школаын, сӧмын муыс унджык и няньсӧ чужтӧ оз миян ног; сӧмын вӧвъяс ёнджыкӧсь да пӧтӧсаджыкӧсь, сӧмын плугъяс паськыдджыка да джуджыдджыка гӧрӧны, сӧмын мӧсъяс быд лысьтігӧн сетӧны ведра йӧв...
И сэтшӧм жӧ сиктъяс, сӧмын ыджыдджыкӧсь, да уличаясыс паськыдджыкӧсь да сӧстӧмджыкӧсь, да керкаясыс ыджыдджыкӧсь да югыдджыкӧсь, да вевттьӧма абу идзасӧн, а тьӧскӧн... а гашкӧ и идзасӧн, — сӧмын выльӧн да свежӧйӧн...
И быд керка дорын, колӧ чайтны, сад, а сикт помас, сиктысь петан туй бокас, американскӧй жидлӧн трактир, кӧні рытнас юргӧ бас, сылы вӧсньыдика отсалӧ скрипка и шоныд тувсов рытъясӧ асъя кыаӧдз кылӧны кок шыяс да сьыланкывъяс, — кыдз коркӧ важӧн вӧлі Лозищеын.
А сикт шӧрас эм школа, школасянь неылын — вичко, гашкӧ, весиг и униатскӧй.
А сиктас сэтшӧм жӧ нывъяс да том ичмоньяс, кыдз вот тайӧ Аннаыс, сӧмын пасьтасьӧмаӧсь сӧстӧмджыка да чужӧмъясыс абу тырӧмаӧсь повзьӧмлунӧн, кыдз Анналӧн, и синъясыс сералӧны, а оз бӧрдны.
Ставыс сэтшӧм жӧ, сӧмын бурджык.
И, дерт, сэтшӧм жӧ начальникъяс сиктын, и сэтшӧм жӧ писарь, сӧмын и писарыс ёнджыка полӧ енмысь да ыджыд начальствоысь.
И господаяслы тайӧ местаын колӧ лоны бурджыкӧн и ставыс сӧмын думайтӧны да видзӧдӧны, медым прӧстӧй мортлы сиктын овсис кыдз позьӧ бурджыка...
Татшӧм думъясӧн унмовсигас лозищанин зілис не кывзыны гӧгӧр сулалысь шумсӧ, коді вӧлі помасьлытӧм да быттьӧкӧ кыліс гусянь.
Кыдз быттьӧ вӧрті тӧвныр, лэбыштіс ӧшинь сайын войся поезд, и ӧшиньяс ньӧжйӧникӧн триньӧбтісны да ланьтісны, — а Лозинскийлы кажитчис, мый тайӧ бара пароход борт сайын упкӧ океан...
И кор сійӧ топӧдчыліс пӧдушка бердӧ, сэк бара мыйкӧ шковӧдчис, грымгис пель весьтас...
Тайӧ сы вӧсна, мый му вылын и му пытшкын шойччывтӧг швачӧдчисны машинаяс, бергалісны чугун кӧлесаяс, кыссисны канатъяс...
И вот войнас Матвей вӧтасис, мый кодкӧ сулалӧ сы водзын, зэв ыджыд, чужӧмтӧм да ньӧти оз мун морт вылӧ, сулалӧ и горзӧ дзик сідзи, кыдзи неважӧн на горзіс пеляс океаныс войся тӧв улын:
— Йӧй йӧз, коньӧр, пемыд йӧз.
Абу сэтшӧм сиктыс му вылас, и абуӧсь сэтшӧм мужикъясыс, господаыс, и абуӧсь сэтшӧм писарьясыс.
И ыбыс тані абу сэтшӧм, и муыс тані оз чужты сійӧс, и йӧзыс мукӧдпӧлӧсӧсь.
И тэ, Матвей Оглобля, абу нин, и тэнад друг Дымаыд абу, и Аннаыд абу!..
Вӧвлӧм Матвей кулі нин, и Дыма кулі, и кулі тіян вӧвлӧм вераыд, и сьӧлӧмыд тіян лоӧ мӧдпӧлӧс, и душаыд мӧдпӧлӧс, и молитваыд...
И чеччис кӧ эськӧ тэнад мамыд лозищанскӧй вӧр бокын лӧнь шойнаса эновтӧм гусьыс, — то тані эськӧ тэнсьыд челядьтӧ эз аслас внукъяс пыдди пукты...
Сы вӧсна, мый найӧ оз нин лоны батьыд кодьӧсь, ни тэ кодьӧсь, ни дедъяс да прадедъяс кодьӧсь...
А лоасны американечьясӧн.
Матвей садьмис ставнас пӧсялӧма да пуксис аслас вольпась вылӧ.
Сійӧ тілис синсӧ да эз вермы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ.
Жырйын вӧлі пемыд, но кодкӧ ветлӧдліс да шлёпӧдчис, кодкӧ нускис да кодкӧ сулаліс сійӧ вольпась весьтын.
Сэсся друг жырйыс югдіс, сы вӧсна мый кодкӧ ломзьӧдіс истӧгӧн газӧвӧй сюрсӧ.
Жыр югдіс, а Матвей пыр на пукаліс нинӧм гӧгӧрвотӧг да повзьӧмпырысь шуаліс:
— Быд морт мед ошкӧ енмӧс.
— Но, мый ещӧ?..
Мыйысь нӧ тэ повзин? — шуис кодкӧ тӧдса гӧлӧсӧн.
Гӧлӧсыс быттьӧкӧ вӧлі Дымалӧн, но мыйкӧ ещӧ сэтӧні вӧлі тешкодь да бокӧвӧй.
И мортыс, коді сулаліс Матвей крӧвать весьтын, тожӧ вӧлі Дыма, но быттьӧ дзик мӧд, абу Дыма кодь...
Матвей думайтіс, мый сійӧ вӧтасьӧ, да заводитіс тільны синсӧ...
Кор сійӧ восьтіс синсӧ, жырас вӧлі ещӧ на югыдджык и сы кузя шӧйтісны сӧмын на дзонь араваӧн воӧм йӧз.
Тайӧ йӧзыс вӧліны тешкодьӧсь, бокӧвӧйӧсь, гӧгӧрвотӧмӧсь да тӧдтӧмӧсь, код тӧдӧ кутшӧм чинаӧсь, чужӧмъяс сертиыс оз позь вӧлі тӧдмавны, бурӧсь найӧ либӧ лёкӧсь, кажитчӧны-ӧ мортлы, али оз кажитчыны...
Найӧ ызнитісны жырйӧ дзик вӧтын моз — и ньӧжйӧникӧн, шумтӧг займитісны ассьыныс местаяснысӧ.
И Матвей дыр на ещӧ эз вермы гӧгӧрвоны — кодъяс татшӧмъясыс, кытысьӧсь, мый тані вӧчӧны и мый ачыс вӧчӧ на пӧвстын...
А сэсся дум вылас воис: да ӧд тайӧ американечьяс.
Найӧ, кодъяс лэбалӧны сынӧдӧд, кодъяс сералӧны вичкоын, кодъяс гӧтрасьӧны раввин ордын еврейкаяс вылӧ, кодъяс бӧрйӧны аслыныс верасӧ, кодлы кыдзи колӧ...
Найӧ, кодъяс босьтӧны аслыныс мортсӧ ставнас, и сэки сылӧн тожӧ вежсьӧ вераыс...
А сійӧ, коді сулаліс дзик вольпась весьтас, — неужели тайӧ Дыма?
Да, тайӧ вӧлі Дыма, но бара жӧ нин вӧтын моз.
Сійӧ зэв тэрмасьӧмӧн пӧрччысис и бергӧдліс чужӧмсӧ мӧдарӧ.
Но Матвейысь он дзеб, сійӧ казяліс, мый Дыма пӧрччӧ оз ассьыс паськӧмсӧ.
Сы вылын эз вӧв ни еджыд дукӧсыс, ни гӧрд вӧньыс, кодӧс ньӧбліс туйӧ петтӧдз, ни джуджыд гӧленя сапӧгыс, ни паськыд коричневӧй коломянка гачыс.
Ӧні сійӧ тэрмасис мынтӧдчыны кутшӧмкӧ дзескыд немецкӧй пинжакысь, коді эз тупкыв весиг сійӧс, мый эськӧ тупкис бур паськӧм; сьылісӧ топӧдіс джуджыд крахмалитӧм дӧрӧм воротник, а коксӧ эз вермы кыскыны векньыд гачсьыс...
Кор сійӧ ӧдва пӧрччысис да пырис Матвей дінӧ ӧти эшкын улӧ, — то Матвей весиг вешйыштіс, сэтшӧм бокӧвӧй лоӧма Дымалӧн чужӧмыс.
Юрсиыс вӧлі дженьыдика шырӧма да щӧть моз сулаліс плеш вылас, уссӧ тшӧтшӧдӧма, а тошсьыс кольӧма сӧмын векньыдик американскӧй зыртор.
— Енсьыс кӧть тэ мед полін, Дыма! — шуис Матвей видзӧдлӧм бӧрас. — Код кодь тэ лоин, и мый тэ аскӧдыд вӧчӧмыд?
Дымалы, тыдалӧ, эз вӧв лӧсьыд, сійӧ чувствуйтіс асьсӧ сідзи, кыдзи морт, коді гачтӧгыс петӧма базар вылӧ...
Сійӧ век ӧтарӧ бергӧдіс чужӧмсӧ, тупкыліс кинас вомсӧ да сёрнитіс кутшӧмкӧ мыжа да небыд гӧлӧсӧн:
— Да вот, кыдз менӧ, аддзан...
Пыри проклятӧй ирландецыскӧд парикмахерскӧйӧ неуна шырсьыштны.
Веритан он, Матвей, ме кӧсйи ичӧтика...
А вот мый артмис.
Пуксьӧдісны менӧ креслӧӧ.
Креслӧыс, тӧдан, сэтшӧм лӧсьыд, а сӧмын кыдзи пуксян — и пом.
Кокъясӧс мыйкӧ сразу шамыртіс да шыбитіс вывланьӧ, юрӧс чатӧртіс бӧрланьӧ: дзик сідз жӧ, кыдзи межӧс начкӧны...
Аддза, немечыд оз сідзи вӧч, кыдзи колӧ, а вӧрзьыны ог вермы.
Видзӧдлі сэсся ас вылӧ рӧмпӧштан пыр, — абу ме, да и сӧмын.
«Мый тэ, шуа, мисьтӧм чужӧм, мортыскӧд вӧчин?»
А найӧ кыкнанныс зэв дӧвӧленӧсь, шлапкӧдӧны меным пельпомӧ: «<eng>Уэл, уэл, вери уэл!</eng>»
Дыма ньӧжйӧникӧн пырис эшкын улӧ, старайтчис водны дзик вольпась дорйылас.
Но кор жырйын кусӧдісны бисӧ и водіс медбӧръя американецыс, Дыма первойсӧ ещӧ ышлолаліс, сэсся прамӧйджыка водіс аслас местаас да, медбӧрын, шуис:
— Но, признайтчы, Матвей...
Тадзи жӧ мортыд кыдзкӧ ёнджыка мунӧ американец вылад.
— А мыйла нӧ тэныд колӧ, медым тэ американец вылӧ мунін? — шуис Матвей.
— И тӧдан, — эз кывзы Матвейӧс Дыма да нуӧдіс водзӧ, — кор ме ещӧ базар вылын еврейкӧд вежси тайӧ паськӧмнас... ичӧтик содтӧдӧн... то сэки нин улича вылын ме дінӧ матыстчис кутшӧмкӧ господин дай шыасис английскӧй кыв вылын...
— Ок, Иван, Иван, — сэтшӧм гӧлӧсӧн шуис Матвей, мый быттьӧкӧ бытшнитіс Дымаӧс, и сійӧ заводитіс дзӧрны места вылас. — Збыль, тыдалӧ, шуӧ тайӧ Беркоыс: тэ регыд нин вунӧдан и ассьыд вератӧ...
— Мукӧдъяс, — броткыштіс Дыма бергӧдчигмоз, — сэтшӧм асныраӧсь, дзик лозищанскӧй ӧш кодьӧсь...
Налы эськӧ лӧсьыдджык вӧлі, лыйлісны кӧ найӧс улича вылын коркаясӧн...
— Вот тэ видчан нин Лозищенад, кӧні тэ чужин, — шуис Матвей да ланьтіс.
Дыма ещӧ броткыштіс, бергалыштіс, ышлолаліс да сэсся ньӧжйӧникӧн, ичӧтика леститчана гӧлӧсӧн заводитіс:
— Окота тай тэныд кывзыны Беркотӧ.
Вот сійӧ увтіс пон моз тайӧ ирландецсӧ...
И дзик весьшӧрӧ...
Тӧдан, ме ӧд тӧдмалі, мый сэтшӧм Тамани-холлыд и кыдзи вузалӧны ассьыд гӧлӧстӧ...
Делӧыс дзик прӧстӧй...
Тӧдан мый...
Найӧ тані бӧрйӧны аслыныс юралысьӧс, судьяясӧс да мукӧд чиновникъясӧс...
Ӧтияс сетӧны гӧлӧссӧ ӧтияс дор, мукӧдъяс мӧдъяс дор...
Но, гӧгӧрвоан, быдӧнлы колӧ веськавны вылӧджык...
Вот найӧ и мынтӧны...
Сӧмын, шуӧ, сетӧй ме вӧсна гӧлӧстӧ...
Коді чукӧртас дас гӧлӧс, коді кызь...
Тэ, Матвей, кывзан менӧ?
И кӧть Матвей нинӧм эз вочавидз, сійӧ водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ:
— И, ме ногӧн, тайӧ бур: кӧсъян аслыд, — сет жӧ и йӧзлы.
И тӧдан ещӧ мый?..
Сэні Дыма чинтіс гӧлӧссӧ шӧпкӧдӧмӧдз да бергӧдчис Матвейлань:
— Найӧ сёрнитӧны — тайӧ ирландецыд да еврейыс, кодлысь ме ньӧби паськӧмсӧ, мый и миянлы эськӧ позьӧ...
Дерт, абу настӧящӧй гӧлӧсъяс, но тожӧ мыйкӧ сулалӧны...
Матвей кӧсйис сылы вочавидзны мыйкӧ зэв чорыда, но тайӧ кадӧ ӧти крӧвать вывсянь кутшӧмкӧ американецлӧн кыліс зэв скӧр гӧлӧс.
Дыма гӧгӧрвоис сӧмын ӧти кыв devіl, но и сэтысь гӧгӧрвоис, мый найӧс кыкнансӧ ыстӧны дьявол дінӧ сы вӧсна, мый найӧ оз сетны узьны...
Сійӧ пырис эшкын улас да куткыртчис.
А выліас, ичӧтик жырйын, узисны ӧтлаын Роза да Анна.
Кор найӧ лӧсьӧдчисны водны, Роза видзӧдліс Аннушка вылӧ да юаліс:
— Гашкӧ, тіянлы абу лӧсьыд узьны еврейкакӧд ӧти вольпась вылын?
Анна гӧрдӧдіс да шӧйӧвошис.
Сійӧ кӧсйӧ вӧлі юрбитны, перйис ассьыс ӧбразторсӧ да сӧмын на кӧсйис сійӧс кыдзкӧ пуктыны кутшӧмкӧ пельӧсӧ, кыдзи Розалӧн кывъясыс висьталісны сылы, мый сійӧ еврейяс ордын.
Сійӧ сулаліс шай-паймунӧмӧн да кутіс ӧбразсӧ.
Роза пыр на видзӧдіс сы вылӧ да сэсся шуис:
— Ті кӧсъянныд юрбитны и...
ме тіянлы мешайтча...
Ме пырысьтӧм-пыр муна.
Анналы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ збыль думайтіс, лӧсьыд-ӧ юрбитны енлы еврейка дырйи, и лэдзас-ӧ еврейка юрбитны христианскӧй ногӧн аслас жырйын.
— Он.
Сӧмын ме думайті, — лӧсьыд-ӧ лоӧ тіянлы?
— Юрбитӧй, — шуис Роза да заводитіс вольсасьны.
Аннушка лыддис ассьыс молитваяссӧ и кыкнан нылыс заводитісны пӧрччысьны.
Сэсся Роза бергӧдіс газӧвӧй сюрсӧ, и биыс кусі.
Недыр мысти пемыдас кутіс тӧдчыны ӧшиньыс, а ӧшинь сайын вылын грымгысь ыджыд кар весьтын дӧвквидзис кельыд тӧлысь.
— Мый йылысь ті думайтанныд? — юаліс Роза орччӧн куйлысь Анналысь.
— Ме думайта...
аддзӧны-ӧ тайӧ тӧлысьсӧ миян карын.
— Оз, оз аддзыны, — вочавидзис Роза,
— тіян ӧні лун...
А кутшӧм тіян карныд?
— Миян карыс — Дубно...
— Дубно? — зэв тэрыба шуис Роза.
— Ми тожӧ Дубноын овлім...
А мыйла ті сэтысь мунінныд?
— Вокъяс водзджык мунісны...
Ме олі батькӧд да ичӧт воккӧд.
Сэсся вокӧс... ыстісны.
— Мыйкӧ сійӧ вӧчис?
— Сійӧ...
ті эн думайтӧй...
Сійӧ абу вӧр и сэтшӧм сяма... сӧмын...
Сійӧ эз нуӧд сёрнисӧ водзӧ.
Эз кӧсйы висьтавны, мый кор жуглісны еврейскӧй керкаяс, сійӧ тшӧтш жугӧдліс, и бӧрвылас заводитісны косясьны войскакӧд...
Сійӧ думайтіс, мый бурджык лоӧ не висьтавны та йылысь, да ланьтіс.
— Мый нӧ, — шуис Роза, — быдӧнӧс вермас шогыд суны.
Ми олім спокойнӧя и тожӧ эгӧ думайтлӧй мунны татшӧм ылӧ.
А сэсся...
ті, гашкӧ, тӧданныд...
кор заводитісны еврейясӧс грӧмитны...
Но, мый йӧзыслы колӧ?
Миянлысь ставсӧ жуглісны, и... менам мам...
Гӧлӧсыс Розалӧн кутіс дрӧжжитны.
— Сійӧ вӧлі зэв слаб...
и найӧ зэв ёна повзьӧдісны сійӧс...
и сійӧ кулі...
Анна думыштіс, мый бура вӧчис, мый эз ставсӧ висьтав Розалы вокыс йылысь.
Сылӧн топавліс сьӧлӧмыс...
И дыр на сійӧ ещӧ куйліс чӧв-лӧнь, и сылы кажитчисны тешкодьӧн и тайӧ шумитысь карыс, и йӧзыс, и сійӧ, мый куйлӧ еврейкакӧд ӧти вольпась вылын, мый сійӧ юрбитіс еврейскӧй жырйын, и мый тайӧ еврейкаыс кажитчис эз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі эськӧ рӧдинаас...
Заводитіс нин югдыны, кор кыкнан нылыс унмовсисны крепыд том унмӧн.
А тайӧ кадас Матвей пуксис аслас вольпась вылӧ да старайтчис уськӧдны дум вылас, кӧні сійӧ и мый сыкӧд лои.
Недыр кежлӧ ланьтлӧм кар заводитіс садьмыны стен сайын.
Ӧдйӧджык бергалісны кӧлесаяс кутшӧмкӧ матысса станция вылын, и чушнитіс нин поезд, кыдзи зэра асылӧ ягын тӧвныр.
Орччӧн мӧд пӧдушка вылын вӧлі Дымалӧн юрыс, но Матвей сьӧкыда тӧдмаліс ассьыс другсӧ.
Чужӧмыс Дымалӧн вӧлі гӧрд, сы вӧсна мый зэлыд крахмалитӧм воротникыс, кодӧс сійӧ абу пӧрччӧма вой кежлас, топӧдіс сылысь сьылісӧ.
Сылӧн кузь казацкӧй ускыс вӧлі шырӧма.
Матвей видзӧдіс тайӧ бокӧвӧй чужӧм вылас и сылы лои ӧбиднӧ...
Сылы кажитчис, мый Дыма заводитӧ лоны дзик бокӧвӧйӧн...
XI
И збыльысь, мӧд асывсяньыс жӧ кутіс тӧдчыны, мый Иван Дымалӧн заводитӧма портитчыны характерыс...
Кор сійӧ садьмис, ӧдйӧ пасьтасис да рӧмпӧштан водзын мӧдіс гартлыны уссӧ, сійӧ дзик нин эз вӧв важ Дыма кодь.
Сэсся Матвейкӧд здоровайтчӧм бӧрын матыстчис ирландец Падди дінӧ да паніс сыкӧд сёрни, тыдалӧ, ошйысис сыкӧд тӧдмасьӧмнас да быттьӧкӧ тшапитчис Матвей водзын асьсӧ тадзи кутӧмнас.
Матвейлы кажитчис, мый мукӧд американечьясыс Дыма вылӧ видзӧдӧны нюмъялӧмӧн.
Мистер Борк ордын олісны быдсямапӧлӧс йӧзыс.
Вӧліны сэні и немечьяс, и итальянечьяс, и кык-ӧ-куим англичанин, и кымынкӧ ирландец.
На пӧвстысь кымынӧнкӧ Матвейлы кажитчылісны тӧлкаӧсь да серьёзнӧйӧсь.
Найӧ чеччылісны асывнас, мыссьылісны ваннӧй жырйын, этша сёрнитлісны, орчча жырйын юисны кофе, кодӧс вайлісны налы Роза да Анна, да сэсся мунлісны удж вылӧ либӧ удж корсьны.
Но сэні вӧлі и сэтшӧм йӧз чукӧр, кодъяс кольччылісны лунтыр кежлӧ, куритісны, ватшкисны табак да зэв ёна сьӧласисны, зілисны веськавны пачӧ мукӧддырйиыс суседъяс юр вомӧн.
Налӧн эз вӧв уджлы урчитӧм час.
Мукӧддырйиыс найӧ ветлывлісны кытчӧкӧ араваӧн и аскӧдыс тшӧтш босьтлісны Дымаӧс...
Сёрниясын тшӧкыда паныдасьліс Тамани-холл кыв.
Делӧясыс тайӧ компанияыслӧн, тыдалӧ, тайӧ кадас мунісны бура.
Кор рытъяснас чукӧртчывлісны Борк керкаӧ, найӧ зэв гораа серавлісны...
И Дыма накӧд сераліс, мый Матвейлы вӧлі зэв прӧтивнӧ.
Тадзи прӧйдитіс ещӧ кык-ӧ-куим лун.
Характерыс Дымалӧн тшыксис век ёнджыка.
Но вот английскӧй кыв буракодь нин кутіс тӧдны.
Кык недель чӧжӧн саридз вылын да кымынкӧ лунӧн Борк ордын олігӧн сійӧ кужис нин сёрнитны дзонь фразаясӧн, вермис юавны туй, тӧргуйтчыштны лавкаын да ки отсӧгӧн вермис варовитны Паддикӧд, коді гӧгӧрволіс сійӧс да висьтавліс мукӧдлы сылысь кывъяссӧ...
Таысь, дерт, оз позь вӧлі сійӧс дивитны.
Но Матвейӧс скӧрмӧдліс да лёкмӧдліс сійӧ, мый Дыма эз прӧста сёрнит, а быттьӧкӧ вежнясис да дэльӧдіс кодӧскӧ: нюжӧдлас улыс парсӧ, нямлялӧ, чушкӧ, сёрнитӧ пыскыль кывйӧн...
«Мед кӧть жид моз вӧчис, — думайтіс сы йылысь Матвей. — Сійӧ тожӧ сёрнитӧ американечьяскӧд на кыв вылын, но — кыдзи лада да прамӧй морт».
А Дыма и «мистер Борксӧ» шуӧ нин пыскыль кывйӧн, «<ns>мисте’г Бег’к</ns>».
А мукӧддырйиыс вунӧдчас да и Матвейӧс нин заводитлас шуны мистер Метьюӧн...
И сэки Матвей видзӧдлывліс сы вылӧ зэв дивитана — и сійӧ неуна яндысьыштіс.
Ӧти лунӧ Падди мыйкӧ дыр висьталіс Дымалы да индыліс синбӧжнас Матвей вылӧ. Сэсся найӧ кыкнанныс кытчӧкӧ мунісны, буракӧ, еврей-лавочник дорӧ, коді сьӧкыд случайяс дырйи вӧлі налы переводчик пыдди.
Локтӧм бӧрас Дыма матыстчис Матвей дорӧ да шуис:
— Кывзы, Матвей, мый ме тэныд висьтала.
Пукалам ми тані кыкнанным нинӧм вӧчтӧг да сӧмын сьӧмнымӧс видзам.
А вот эськӧ позис мыйкӧ нажӧвитны.
Матвей видзӧдіс да виччысис, мый Дыма шуас сылы водзӧ.
— Тӧдан мый...
Вот тайӧ квайт мортыс — агентъяс либӧ, миян ногӧн, Тамани-холлӧн факторъяс...
Сійӧ, аддзан, сэтшӧм компания...
Регыд лоӧны бӧрйысьӧмъяс.
И найӧ кӧсйӧны бӧрйыны карса мэрӧн ассьыныс мортӧс.
И мукӧдсӧ сэки тожӧ босьталасны ас йӧзӧс...
Но, а сэки нин мый кӧсъясны, карад сійӧс и вӧчасны...
— Но, а мый сэсся? — юаліс Матвей.
— Вот и найӧ чукӧртӧны гӧлӧсъяс.
Найӧ шуӧны, мый эськӧ кыкнаннымлӧн кӧ миян гӧлӧсным налы лоӧ, сэки мынтасны унджык.
А мый тайӧ миянлы сулалӧ?
Сӧмын колӧ ӧти местаӧ гижсьыны да не висьтавны, мый ми неважӧн на воим.
А сэсся...
найӧ ставсӧ вӧчасны и петкӧдласны...
Матвейлы дум вылас уси, мый Дыма ӧтчыд та йылысь заводитліс нин сёрнитны;
сідзжӧ дум вылас уси Борклӧн серьёзнӧй чужӧмыс, и дивитана видзӧдласыс, кор сійӧ висьтавліс Падди удж йылысь.
Ставсьыс таысь Матвейлӧн лои решение, а аслас решениеын сійӧ вӧлі ӧш кодь асныра.
Сы вӧсна сійӧ дзикӧдз ӧткажитчис.
— Но мыйла нӧ тэ он кӧсйы?
Висьтав! — недӧвӧльствуйтчӧмӧн юаліс Дыма.
— Ог кӧсйы, — упрямӧя вочавидзис Матвей.
— Гӧлӧссӧ мортыдлы сетӧма абу сы вылӧ, медым сійӧс вузавны.
— О, немторсӧ эн висьтав! — шуис Дыма. — Та бӧрын ӧд тэ гӧлӧстӧг он коль.
Весиг оз сибды гӧлӧсыд.
Мый нӧ не вузавны, йӧзыс кӧ ньӧбӧны?
Кӧшӧльсьыд ӧд оз чин, а содас...
— А помнитан, кыдзи коркӧ эконом миянӧс тшӧктіс кырымавны сылысь бумагаяссӧ.
Мый эськӧ сэки лои?
— Да... — буркнитіс Дыма неуна шӧйӧвошӧмӧн.
— Воштім эськӧ став чиншевӧй мутӧ!
Да ӧд сэн вӧлі мый воштыны.
А тані...
кутшӧм миянлы делӧ?
Сетӧны сьӧм и пом!
Матвей нинӧм эз вермы вочавидзны, но морт сійӧ вӧлі асныра.
— Ог мун, — шуис сійӧ, — и кӧсъян кӧ менсьым кывзыны, — то и тэныд ог сӧветуйт.
Эн связывайтчы тэ тайӧ дыш мортыскӧд.
И Матвей думышттӧг индіс чуньнас Падди вылӧ, коді сюся видзӧдіс найӧ сёрни бӧрся, и кор аддзис, мый Матвей индӧ сы вылӧ, гажаа довкнитіс юрнас.
Дыма, дерт, тожӧ эз кывзысь.
— Но мый нӧ, — шуис сійӧ, — тэ кӧ сэтшӧм — ме ӧтнам нажӧвита.
Кӧть мыйкӧ ичӧтика... — И сійӧ жӧ луннас висьталіс, мый сійӧс гижисны нин...
XII
Письмӧыс век эз лок, а лунъяс мунісны ӧти бӧрся мӧд.
Матвей пырджык пукаліс гортас да виччысис, кор сійӧ веськалас американскӧй сиктӧ, а Дыма частӧ ветлывліс и локтӧм бӧрас висьтавлывліс Матвейлы выльторъяс.
— Талун менӧ Падди нуліс тыш видзӧдны, — шуис ӧтчыд сійӧ. — Тэ, Матвей, и думыштныд он куж, кыдзи татчӧс йӧз радейтӧны тышкасьны.
Кыдз сӧмын кыкӧн мӧдасны вензьыны, сэк мукӧдъясыс найӧс кытшӧ босьтӧны, — коді куритӧ каллян, коді сигарета, коді резина няклялӧ, и ставыс видзӧдӧны.
А найӧ кык мортыс шыбитӧны вывсьыс пинжаксӧ, пуджӧны сосъяссӧ, шеныштчӧны кияснас и — хлоп!
Кодыс пелькджык, видзӧдан, и мӧдыслы лӧз нин пуктӧма...
И ёнджыка чужӧмӧ да нырӧ радейтӧны кучкавны, оз кӧ нин удайтчы — пеляс.
А кӧсичаӧ либӧ морӧспань улӧ — ен мед видзас!
Но косясьӧны оз скӧрысь, и кыдз сӧмын ӧтиыс усяс, то сійӧс пыр жӧ лэптасны, мыссьӧдасны и бара ӧтлаӧ пуксясны ворсны либӧ сур кружка сайӧ, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы.
И заводитасны сёрнитны сы йылысь, коді кыдзи кучкис да кыдзи вӧлі позьӧ бурджыка кучкыны.
— Тайӧ збыль, — сы дор шуис Борк, кор кыліс Дымалысь висьталӧмсӧ. — Став Америкаас бокстӧ зэв ёна радейтӧны!
И сюрасны кӧ ещӧ ыджыд вына йӧз, то ветлӧны карысь карӧ да дітшкӧдӧны ӧта-мӧдсӧ йӧз водзын ыджыд сьӧм вылӧ.
И тӧданныд мый: сэк жӧ на бӧрся ветлӧны газетчикъяс да ставсӧ гижалӧны.
И весиг телеграммаяс ысталӧны: «Кык час дас вит минут да нёль секундаын Джон сетыштіс Джеклы веськыд синмас татшӧмтӧ ногӧн, а минут джын мысти Джек уськӧдіс кок йывсьыс Джонӧс тадзитӧ».
А сэки разнӧй каръясын йӧз пукалӧны ресторанъясын да налы лыддьӧны юӧръяс.
И найӧ вензьӧны: кыдз эськӧ бурджыка позьӧ вӧлі кучкыны Джонлы либӧ Джеклы...
И мый ті думайтанныд: та вылын ворссьӧны гырысь сьӧмъяс!
— Дышъяс! — шуис та вылӧ Матвей.
Ӧти лунӧ Дыма локтіс нин рытланьыс да шуис, мый талун найӧ бӧрйисны выль мэрӧс и стӧч сійӧс, кодӧс кӧсйис Тамани-холл.
— Жар вӧлі, о вэлл! — ошйысьыштӧммоз шуис сійӧ. — Но век жӧ миян ног лои...
И тӧдан мый: Падди меным шуӧ, мый ёна отсалісны миян «ненастӧящӧй гӧлӧсъяс».
Тайӧ лунас Падди да сылӧн компанияыс вӧліны торъя гажаӧсь да шумитысьӧсь.
Найӧ ветлӧдлісны кабакъясӧд, уна юисны да гӧститӧдісны Дымаӧс.
Дыма локтіс гӧрдӧдӧма, гораа сёрнитіс да кутіс асьсӧ торйӧн лёка.
Матвей пукаліс аслас вольпась вылын газӧвӧй сюр дорын да ас дінас лӧсьӧдӧм ичӧтик пызан сайын лыддис библия да старайтчис не видзӧдны Дыма вылӧ.
Но кымынкӧ минут мысти Дыма локтіс сы дорӧ, пуктіс кисӧ пельпом вылас да копыртчис чужӧм дінас сідз, мый сы дорысь весиг вина дук кутіс кывны.
— Кывзы, Матвей, — шуис сійӧ леститчан гӧлӧсӧн.
— Вот мый ме тэныд кӧсъя висьтавны.
Найӧ... тэнӧ кӧсйисны гӧститӧдны.
— Аттьӧ, меным оз ков, — вочавидзис Матвей небӧг весьтсьыс юрсӧ лэптывтӧг.
— И тӧдан, мый ещӧ...
Пӧжалуйста, тэ эн думайт кыдзкӧ сідз-тадз, лёкногӧн.
Быд йӧзлӧн эм аслас обычай, и бокӧвӧй манастырӧ, кыдз шуласны, аслад уставӧн оз сюйсьывны.
— Кытчӧ тэ тайӧ сёрнисӧ нуӧдан? — скӧра юаліс Матвей.
— Сэтчӧ нуӧда, мый Падди тэкӧд кӧсйӧ тышкасьны...
Матвей шай-паймуніс татшӧм юӧрсьыд и кык друг здук-мӧд кыв шутӧг видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Сэсся Дыма кутіс видзӧдны бокӧ да шуис:
— Кор нин налӧн тані сэтшӧм обычай...
— Кывзы, Дыма, — серьёзнӧя шуис Матвей.
— Мыйла тэ думайтан, мый налӧн обычайыс непременнӧ бур?
А ме ногӧн, налӧн уна сэтшӧм обычайяс, кодъясӧс эськӧ оз и ков примитны крещеннӧй мортыдлы.
Тайӧ висьтала тэныд ме, Матвей Лозинский, тэныд пӧльза вылӧ.
Тэ вот вежин нин ассьыд чужӧмтӧ, а сэсся и яндысьны кутан аслад верасьыд.
И кор тэ лоан мӧдаръюгыдас, сэки весиг аслад рӧдимӧй мамыд тэнӧ оз тӧд, мый тэ вӧлін лозищанинӧн.
— Э! — неокотапырысь вочавидзис Дыма. — Кӧні Крым, кӧні Рим, а кӧні панскӧй корчма.
Мыйла тэ казьтыштін татчӧ менсьым поконьча мамӧс?
Менӧ тшӧктісны: висьтав пӧ, ме и висьталі.
А тэ кыдз кужан.
— Но, ме сідзи и висьтала: висьтав тэ аслад ёртъяслы, мед оз корны асланыс енлысь, мед ме куті накӧд тышкасьны...
— Но, вот аддзан, — рад лои Дыма. — Ме налы стӧч висьтавлі, мый тэ миян медся ён морт абу сӧмын Лозищеын, но и став уездын.
А найӧ шуӧны: тэ пӧ он тӧд, кыдзи правильнӧ тышкасьны.
Дыма муніс ирландечьяс дорӧ, а Матвей бара мӧдіс зунясьны-лыддьыны библия.
Сійӧ лыддис вомдоръяссӧ вӧрӧдӧмӧн сы йылысь, кыдзи кык том морт локтісны Лот дорӧ Содомӧ и кыдзи карса олысьясыс кӧсйисны найӧс босьтны ас дінас.
Сэсся сійӧ лэптіс юрсӧ да заводитіс мӧвпавны.
Сійӧ мӧвпаліс сы йылысь, мый вот найӧ Дымакӧд сэтшӧм жӧ кык том морт тайӧ карас.
Сӧмын Дымалӧн заводитіс тшыксьыны характерыс да сійӧ ачыс муніс карса олысьяс дорӧ.
Пока сійӧ тадзи мӧвпаліс, сэк кості кодкӧ друг кусӧдіс газ сюрсӧ, код дорын сійӧ пукаліс.
Матвей гӧгӧрбок видзӧдліс.
Сы бӧрвылын неылын пукаліс мистер Падди, ирландец, Дымалӧн ёртыс, да нюмъяліс, быттьӧ мыжтӧм морт.
Матвей перйис истӧгсӧ, ломзьӧдіс газ сюрсӧ да бара заводитіс лыддьысьны.
Но гӧгӧрвоис, мый Падди та вылын оз на сувт, и пыр жӧ бергӧдчыліс да видзӧдліс.
Падди сулаліс бӧрвылас да нюжӧдӧма нин вӧлі паръяссӧ, медым кусӧдны бисӧ Матвей мыш сайсянь.
Матвей омӧлика тойыштіс гырддзаяснас, и Падди уси вольпась вылас.
— <eng>Аll rіght</eng> (бур), — чеччигмозыс да курткасӧ пӧрччигтыр шуис сійӧ.
— <eng>Wery well</eng> (зэв бур), — шуисны сылӧн ёртъясыс, вештісны стулъяссӧ да матыстчисны сэтчӧ.
— <eng>Ал райт</eng>, — мукӧд бӧрсяыс кыдзкӧ радпырысь шуис Дыма. — Ӧні пет, Матвей, шӧрас да медъёна видз чужӧмтӧ.
Сійӧ кутас кучкавны нырад да вомдоръясад.
Ме тӧда сылысь модасӧ...
Но Матвей, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, бара пуксис да восьтіс ассьыс небӧгсӧ.
Ирландечьяс шӧйӧвошисны.
Но, кыдзи налӧн быдтор вылӧ эм правилӧяс, то Падди заводитіс матыстчыны Матвей дінӧ лажыньтчӧмӧн да шенасис кулакъяснас, быттьӧ мельнича.
«Вӧчны нинӧм, — думыштіс Матвей, — тэ кӧ тайӧс ачыд кӧсъян».
И эз на ещӧ Падди удит лӧсьӧдчыны, кыдзи ён лозищанин сувтіс, кыдзи ош кыйсьысь вылӧ, лэптіс кыкнан кисӧ Падди юр весьтӧ, сэсся босьтіс сійӧс сук, кӧть и дженьыд на юрсиӧдыс, личкис да, кок костас юрсӧ топӧдӧм бӧрын, кымыныськӧ зэв гораа швачкис бекъяс.
Тайӧ ставыс лои сэтшӧм ӧдйӧ, мый некод эз удит весиг видзӧдлыны.
А кор Падди сувтіс да видзӧдліс гӧгӧр пузчужӧм кага моз, коді эз тӧд, мый сыкӧд вӧлі таӧдз, — ставыс гызьӧбтісны-серӧктісны.
Мистер Борклӧн ыджыд жырйыс некымын минут юргис уна гӧлӧса серамысь.
Весиг кузь тушаа, кос чужӧма да зыр кодь рыжӧй тошка американец, зэв ниртчӧм клетчатӧй костюма морт, кодлӧн косьмӧм да чукырӧсь чужӧмас некор эз петкӧдчыв нюм, ӧні чукрӧдліс сійӧс, быттьӧкӧ тӧдлытӧг юыштіс уксус, и сійӧ горшысь петаліс мыйкӧ сэтшӧмтор, быттьӧ сійӧ ёна сутшиктіс.
А ӧти том морт, коді неважӧн на займитіс мистер Борклысь медбӧръя крӧватьсӧ, шыбитчис аслас вольпась вылӧ да гораа сераліс, кокъяснас чужъясигтыр, да быттьӧ поліс, мый серамыс сійӧс джагӧдас кувтӧдзыс.
Тайӧ шум вылас мукӧд жыръясысь котӧрӧн воисны первой Роза, а сэсся и Анна.
Роза аддзыліс сӧмын, кыдзи Падди дзоръяліс-видзӧдаліс жырсӧ гӧгӧр, и век жӧ пуксис ӧдзӧсдорса стул вылӧ сералӧмысла кияссӧ лётӧдӧмӧн да юрсӧ чатӧртӧмӧн.
А Анна нинӧм нин эз аддзыв, но тожӧ сераліс ставныскӧд тшӧтш да видзӧдіс кос американец вылӧ, коді пыр на ещӧ сутшиктіс виньдӧм морт моз.
Дыма тожӧ сераліс и первойсӧ зэв ёна гордитчис аслас другӧн.
— Но, мый?
Ме висьтавлі тіянлы, — шуис сійӧ, сералысь американечьяс дінӧ бергӧдчӧмӧн, да весиг вунӧдіс переведитны ассьыс кывъяссӧ.
abu
— Вот кыдзи миян тышкасьӧны Лозищеын.
Но сы бӧрын, кор серамыс лӧнис и ставыс заводитісны сёрнитны лоӧмтор йывсьыс, Дымалӧн чужӧмыс жугыльмис да, кымынкӧ здук мысти сійӧ шуис сідз, мед Матвей бура кыліс сылысь кывъяссӧ:
— Бур, нинӧм шуны: тышкасьны, быттьӧ ош ас гу дорас...
Абу ӧмӧй яндзим образованнӧй йӧз водзас...
— Нинӧм, — спокойнӧя вочавидзис Матвей, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы да бара кутчысис библия дорӧ, — кӧть и ош моз, но бура.
Мӧдысь тӧдны кутас тэнад Паддиыд...
Ирландечьяс шумитыштісны на мыйкӧ дыра, а сэсся вешъялісны, лэдзисны Паддиӧс, коді бара петіс водзӧ да муніс Матвейлань йӧжгыльтчӧмӧн да нюглясис быттьӧкӧ змей.
Матвей сулаліс да шай-паймунӧмӧн видзӧдіс сылӧн тешкодь вежнясьӧм вылӧ, да бара нин вӧлі кӧсйӧ повторитны важторсӧ, но друг ирландец лажыньтчис; киясыс Матвейлӧн прӧстӧ шеныштчисны сынӧдас, а кокъясыс быттьӧкӧ асьныс кыпалісны, и сійӧ лэбыштіс вольпась вомӧныс мыш вылас.
Крӧватьыс тратшнитіс, и ыджыд лозищанин уси джоджӧ.
— <eng>Аll rіght</eng>, — кыліс ошкыштӧм ирландечьяс пӧвстын, а Падди, зэв дӧвӧльнӧй, заводитіс пасьтавны ассьыс пинжаксӧ.
А тайӧ кадас Матвей сьӧкыда чеччис крӧвать сайсьыс.
Сійӧс оз позь вӧлі тӧдны: мелі синъясыс сылӧн ӧні видзӧдісны скӧрысь, юрсиыс сулаліс, пиньясыс гурчкакылісны, и сійӧ корсис синъяснас, мый эськӧ позьӧ кватитны киас.
Ирландечьяс босьтісны Паддиӧс кытшӧ да полӧмӧн топӧдчисны, быттьӧкӧ стада ош водзын.
Ставныс найӧ видзӧдісны тайӧ ыджыд морт вылас, виччысисны мыйкӧ страшнӧйӧс, сы вӧсна мый Дыма тожӧ сулаліс повзьӧма да кельдӧдӧма...
Сьӧкыд висьтавны, мый эськӧ лои водзӧ, но тайӧ здукӧ жыр кузя котӧрӧн прӧйдитіс Анна да кватитіс Матвейӧс киӧдыс.
— Ен ради, — шуис сӧмын сійӧ. — Ен ради!..
Матвей видзӧдыштіс сы вылӧ первой нинӧм гӧгӧрвотӧм синъясӧн, но кымынкӧ секунда мысти сьӧкыда ышловзис.
Сэсся бергӧдчис да пуксис ӧшинь дорӧ.
Ирландечьяс успокоитчисны.
Падди кӧсйис весиг матыстчыны Матвей дінӧ да нюжӧдіс кисӧ, но Дыма сувтӧдіс сійӧс, и найӧ колисны Матвейӧс спокойын.
Ӧшинь саяс мирыс вӧлі дзик помтӧм пемыдӧн, кытӧні сярвидзисны югыд ӧшиньяс.
Ӧшиньяс гырысьӧсь и ичӧтӧсь, ӧшиньяс дзирдалісны уліас, и ӧшиньяс, кодъяс вӧліны кӧнкӧ вылын енэжас, яркӧйӧсь да гажаӧсь, и муртса тыдалысь ӧшиньяс.
Ӧшиньяс ломзьывлісны и куслісны, медбӧрын, ӧшиньяслӧн радъясыс мунлісны боктіыд, и наын тыдавлісны да вошлісны кодлӧнкӧ мыгӧръясыс, юръясыс, и кодъяслӧнкӧ муртса тыдалана чужӧмъясыс...
XIII
Сёрӧн рытнас Дыма ньӧжйӧникӧн водіс Матвейкӧд орччӧн, коді куйліс нин кисӧ юр улас сюйӧмӧн, да, синсӧ вештывтӧг да зумыштчӧмӧн, мый йылысь кӧ думайтіс.
Ставныс нин узисны, кор Дыма дыр думайтӧм бӧрын шуис:
— И мыйысь эськӧ лӧгавны друг вылад...
Ме ӧмӧй тані мыжа...
Кутшӧмкӧ косіник Падди кӧ вермис уськӧдны став Лозищеын медся ён мортӧс...
Да!
Тайӧ нин висьталӧ, мый тані ставныс велӧдчӧмаӧсь.
Нинӧмла тані скӧравнысӧ, тайӧн он отсав, а тыдалӧ, колӧ кыдзкӧ аслыным сюсьмӧдчыны...
Индейскӧй кучкӧм!
Тайӧ налӧн, видзӧд то, шусьӧ индейскӧй кучкӧмӧн...
Матвей пуксис вольпась вылас, бергӧдчис Дымалань да юаліс:
— А тэ, Дыма Лозинский, водзвывсӧ тӧдін, мый найӧ меным дасьтісны тайӧ индейскӧй штукасӧ?..
Ме ӧд ог на ставсӧ гӧгӧрво английскӧй ногыд, — вочавидзис Дыма.
А сэсся кор аддзис, мый Матвей сёрнитӧ нин спокойнӧя, нуӧдіс нин смелджыка: — Тӧдан мый, — ветлам аски парикмахер дорӧ.
Кыдз шуасны тані, вайӧд и тэ асьтӧ порядокӧ, и пом.
Збыльысь ӧд! — содтіс сійӧ небыд гӧлӧсӧн да заводитіс нин унмовсьны.
Но друг сійӧ повзьӧмӧн чеччыштіс крӧвать вывсьыс.
Матвей тожӧ пукаліс.
Ывласа югыдас вӧлі тӧдчӧ, мый чужӧмыс Матвейлӧн кельдӧдӧма, юрсиыс сулалӧ, синъясыс сувтсаӧсь, а кисӧ лэптӧма вывлань.
— Кывзы тэ, Дыма, мый тэныд висьталас Матвей Лозинский.
Мед му пырыс мунасны тэнад ёртъясыд тайӧ <ns>Тамани-голл</ns> стервоыскӧд тшӧтш ӧтлаын, али кыдз сійӧс шуӧны!
Мед му пырыс нуас тайӧ проклятӧй карсӧ и тіянӧн бӧрйӧм мэртӧ.
Мед му пырыс мунас налӧн тайӧ ыргӧн свободаыс, сэн остров вылас...
И мед найӧс босьтасны став чӧртъясыс, накӧд ӧтлаын, коді вузалӧ налы асьсӧ.
— Ньӧжйӧджык, пӧжалуйста, Матвей, — заводитіс дугӧдны сійӧс Дыма. — Йӧзыс узьӧны; и тані оз радейтны, кор войын кодкӧ горзӧ...
Но Матвей эз дугды, кытчӧдз эз помав.
А тайӧ кадас збыльысь и ирландечьяс чеччалісны крӧватьяс вывсьыс, кодкӧ ломзьӧдіс би, и ставныс видзӧдісны ёна скӧрмӧм лозищанин вылӧ.
— Видзӧдӧй кӧть энӧй, а тайӧ збыль, — шуис сійӧ налань бергӧдчӧмӧн да грӧзитыштіс кулакнас, а сэсся бара водіс вольпась вылас.
Американечьяс полӧмӧн заводитісны сёрнитны ас костаныс, и сэсся корисны Дымаӧс да юасисны сылысь, абу-ӧ йӧймӧма сылӧн другыс да оз-ӧ грӧзит налы сысянь войнас кутшӧмкӧ опасность.
Но Дыма найӧс успокоитіс: ӧні Матвей мӧдас узьны и некодлы нинӧм оз вӧч.
Морт сійӧ бур, сӧмын велӧдчытӧм, и ӧні кык лун сійӧс оз ков вӧрзьӧдны...
Сэки американечьяс ньӧжйӧникӧн, Матвей вылӧ видзӧдлывлігтыр, муналісны асланыс вольпасьяс дорӧ.
Кусӧдісны бияс, и мистер Борк жырйын лои чӧв-лӧнь.
Сӧмын уличавывса бияс югдӧдісны муртса-муртса, и оз вӧлі весиг позь аддзыны, коді узьӧ и коді оз узь мистер Борк керкаын.
XIV
Матвей Лозинский дыр куйліс пемыдас восьса синъясӧн да унмовсис сӧмын нин асъядорыс, буретш сэки, кор весиг унмовсисны дзикӧдз ыджыд карлӧн уличаясыс.
Но сылӧн унмыс вӧлі сьӧкыд да тревожнӧй: сійӧ велалӧма аскӧдыс лыддьысьны и эз вермы вунӧдны, мый сыкӧд вӧчис негодяй Падди.
И мыйӧн сӧмын сійӧ заводитліс унмовсьны, — сылы вӧтассис, мый сійӧ сулалӧ да оз вермы вӧрзьӧдны ни кинас, ни кокнас, а сы дорӧ лажыньтчӧмӧн да змей моз нюглясигтыр локтӧ кодкӧ, — Падди ли, кутшӧмкӧ кудриа юрсиа негр ли, Джон ли.
И сійӧ оз вермы нинӧм вӧчны, и лэбзьӧ кытчӧкӧ, и сійӧ син водзын сувтӧ Анналӧн повзьӧм чужӧмыс.
Сэсся ставыс друг лӧнис, и сійӧ аддзис еврейскӧй свадьба: Луисвилльса мистер Мозес, зэв мисьтӧм еврей, венчайтӧ Аннаӧс том Джонкӧд.
Джон юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн талялӧ кок улас румка, кыдз тайӧ вӧчсьӧ еврейскӧй свадьба вылын, а гӧгӧр мыйвынсьыс ирландечьяс тутсӧны да ворсӧны скрипкаяс, флейтаяс да паськыд рушкуа контрабасъяс вылын.
А неылын сулалӧ Берко, коді зумыш да шӧйӧвошӧмакодь, да шуӧ:
— Но мый ті та вылӧ шуанныд?..
И кыдз ті татшӧмторсӧ лэдзанныд вӧчны?..
Матвей вӧтнас сідз мурчкыштіс пиньяснас, мый весиг Дыма садьмис да полӧмӧн вешйис сы дорысь:
— Гей-гей! — унйывсьыс горӧдіс Матвей...
— А кӧні нӧ тані христианаыс?
Он ӧмӧй аддзӧй, мый жидъяс босьтӧмаӧсь христианскӧй нылӧс!..
Дыма вешйис ещӧ ылӧджык да кывзіс Матвейлысь броткӧмсӧ, — а мӧдыс ланьтіс нин, но век на вӧтасис...
Котӧртӧны христиана быд боксянь, уличаяссянь и базарсянь, кабакъяссянь и нянь додьяс дорсянь.
Котӧртӧны христиана, горзӧны да шумитӧны, кианыс изъяс да зоръяс.
Ӧдйӧ пӧдласьӧны керка да лавка ӧдзӧсъяс, зёльӧдчӧны стеклӧяс, кылӧны нывбабаяслӧн да челядьлӧн горӧдӧмъяс, ӧшиньяспыр лэбзьӧ еврейскӧй быдсяма кламыс, перинаясысь гӧныс вевттьӧ уличасӧ быттьӧкӧ лым...
Сэсся ставыс лӧнис, и кодкӧ матыстчис Матвей дорӧ да заводитіс висьтавны важнӧй гӧлӧсӧн мыйкӧ сэтшӧмтор, мыйысь Матвейлӧн весиг узигас чужӧмыс лои зэв дивуйтчана выражениеа да весиг шӧйӧвошӧмакодь.
И та вылын сійӧ садьмис...
Ирландечьяс тэрмасьӧмӧн юисны орчча жырас асъя кофе и кытчӧкӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчисны.
Дыма сулаліс бокын да эз видзӧд Матвей вылӧ, а Матвей пыр на зілис дум вылас уськӧдны, мый висьталіс сылы кодкӧ вӧтнас, ниртіс ассьыс плешсӧ да некыдз эз вермы дум вылас уськӧдны весиг ни ӧти кыв.
Сэсся, кор ставныс пӧшти разӧдчисны и Борклӧн патераыс тыртӧммис, — сійӧ друг кайис вылӧ, нывъяс жырйӧ.
Сэтысь сійӧ аддзис Джонӧс.
Бӧръя лунъясас том мортыс тшӧкыдакодь пыравлывліс сэтчӧ, пукавлывліс часджынъясӧн и унджык да мыйкӧ зэв кыпыда висьтавлывліс Анналы.
Ӧні, поскӧдыс кайигӧн, Матвей бара кыліс том мортлысь гӧлӧссӧ.
— Но, вот аддзанныд, — висьталіс сійӧ, — тадзи тані олӧны, выль светад, мый?
Лёка ӧмӧй?
Кор аддзис Матвейӧс, сійӧ зэв ӧдйӧ прӧщайтчис да котӧрӧн петіс, медым суны поездсӧ, а Матвей кольччис.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі неуна кельыдкодь, синъясыс видзӧдісны зэв жугыля, и Анна лэдзис юрсӧ, виччысис, мый сійӧ шуас.
Кыкнан нылыс видзӧдлісны сы вылӧ яндысигмоз, быттьӧкӧ дум выланыс уси индейскӧй ударыс да полісны, мый Лозинский гӧгӧрвоас та йылысь.
Сійӧ сьӧкыдакодь пуксис вольпась вылӧ, видзӧдліс Анна вылӧ да шуис:
— Кывзан-ӧ тэ, сирӧта, мый тэныд висьталас Матвей Лозинский?
— Висьталӧй, пӧжалуйста.
Ме тіянӧс лыддя рӧдня пыдди, — ньӧжйӧникӧн вочавидзис ныв, коді старайтчис петкӧдлыны Матвейлы, мый сійӧ эз дугды сійӧс уважайтны тӧрытъя случай бӧрас.
Матвей думыштчис да шуис:
— Этша бурторйыс тані, дитяӧй.
Верит меным, — этша бурторйыс...
Содом и Гоморра.
Роза тӧдлытӧгыс нюммуніс, но Матвей висьталіс сэтшӧм шога, мый Анналӧн весиг синваыс доршасис.
Сійӧ думыштіс, мый Джон висьталӧм серти Америкаын абу нин сэтшӧм омӧль, кужас кӧ мортыд сӧмын кытчӧкӧ инасьны.
Но сійӧ эз паныдав да ньӧжйӧникӧн шуис:
— Мый нӧ ӧні вӧчныс?
— А! Мый вӧчны!
Позьӧ кӧ эськӧ вӧлі, ме эськӧ пукті нопторйӧс пельпом вылӧ, босьті эськӧ киӧ бедь, и мунім ми эськӧ тэкӧд бӧр, гортлань, кӧть эськӧ нин корӧмӧн...
Бурджык таркӧдчи кӧ ме чужан муын ӧшиньясӧ, бурджык ветлӧдлі эськӧ синтӧмъяскӧд, бурджык кулі эськӧ кӧнкӧ асланым туй вылын...
Туй вылын либӧ ыб вылын...
ас чужан муын...
Но ӧні тайӧс вӧчны оз позь, сы вӧсна мый...
Сійӧ чышкыштіс ассьыс кымӧссӧ да шуис:
— Сы вӧсна, мый саридз...
А письмӧыс Ӧсипсянь оз во...
И пукавны тані кыккирудз...
нинӧм ми огӧ босьтӧй...
Сідзкӧ вот мый ме тэныд висьтала, сирӧта.
Нуӧда ме тэнӧ эсійӧ миян... барыня дінад...
А ачым видзӧдла, мый вылӧ туясны менам вына киясӧй...
И ог кӧ... ог кӧ ме тані пропадит, то виччысь менӧ...
Ме нэмӧн на эг ылӧдчыв и...
ог кӧ пропадит, то локта тэла...
— Омӧля ті думыштӧмныд! — сьӧлӧмсяньыс шуис та вылӧ том еврейка.
— Ми сійӧ барынясӧ тӧдам...
Сійӧ пыр зільӧ медавны локтысьясӧс.
— Ен наградитас сійӧс таысь, — шуис Матвей коса.
— Но тайӧ сы вӧсна... — торксялігтырйи шуис Роза, — мый сійӧ зэв этша мынтӧ...
— Тшыглы оз ви...
— И зэв ёна тшӧктӧ уджавны.
— Енмыд радейтӧ уджтӧ...
Матвей высокомернӧя видзӧдліс Роза вылӧ.
Том еврейка бура тӧдіс христианалысь тайӧ видзӧдлассӧ.
Сылы кажитчис, мый сійӧ кутіс пӧдругаасьны Аннакӧд и весиг кажитчис сылы тайӧ зумыш кельыдлӧз синъяса волынецыс.
Но ӧні сійӧ гӧрдӧдіс да шуис:
— Вӧчӧй, кыдзи кужанныд... — И сійӧ петіс жырсьыс...
Миян омӧликыс бурджык тані бур дорысь, — Анна дінӧ шыасьӧмӧн велӧдігмоз шуис Матвей. — Чукӧрт ассьыд кӧлуйтӧ.
Ми мунам талун.
Анна ышловзис, но заводитіс лӧсьӧдчыны.
Матвейлы эз во сьӧлӧм вылас, мый мистер Борк керкаысь мунігӧн Анна крепыда окасис еврейкакӧд, быттьӧкӧ чойкӧд.
XV
Тайӧ лунӧ миян йӧз бара мунісны Нью-Йоркса уличаяс кузя нопъясӧн, кыдзи и локтан лунас.
Сӧмын ӧні накӧд эз вӧв Дыма, коді важӧн нин шыбитіс ассьыс еджыд дукӧссӧ, пырджык вӧлі ирландечьяс дорын и весиг омӧля тӧдіс, мый думыштісны землякъясыс.
Та пыдди Матвей да Анна колисны стӧч сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧліны.
Матвей вылын вӧлі сійӧ жӧ кӧвъяса еджыд дукӧсыс, Анналӧн юр вылас — еджыд чышъян.
Том Джонлы тожӧ эз кажитчы, мый думыштіс вӧчны Матвей.
Но, кыдзи американец, сійӧ эз сюйсьы йӧз делӧӧ, сӧмын шутьляліс дӧсадаысла Аннаӧс да Матвейӧс колльӧдігӧн.
Первой мунісны подӧн, сэсся кык вӧв кыскисны найӧс ыджыд вагонын, сэсся кайлісны вылӧ и лэбисны сынӧдӧдыс.
Уличасянь уличаӧ мунісны дыр.
Керкаяс лоины ичӧтджыкӧсь, прӧстӧйджыкӧсь, уличаяс веськыдӧсь, паськыдӧсь да лӧньӧсь.
Ӧти пельӧсын миян йӧз петісны да мӧдӧдчисны веськыда.
Изъясыс кӧ эськӧ вӧліны посньыдджыкӧсь, да кӧнсюрӧ из увсьыс кӧ эськӧ мыччысис турун, да улича шӧрас кӧ эськӧ пукалісны киссьӧм дӧрӧма челядь, да кӧнсюрӧ кӧ эськӧ тыдалісны мӧсъяс, да вӧлі кӧть ӧти керка киссьӧм вевта да муас пырӧм ӧшиньяса, — сэк эськӧ Матвейлы кажитчис, пӧжалуй, мый уличаыс муніс налӧн улича вылӧ.
Сӧмын тані керкаясыс вӧліны дзик ӧткодьӧсь: ставыс куим судта, ставыс пӧкаттӧм веськыд вевта, ставыслӧн ӧткодь ӧшиньяс, ӧткодь кильчӧпом ӧтмында тшупӧдӧн, ӧткодьӧсь карнизъяс да тшупӧдъяс.
Ӧти кывйӧн кӧ, улича пӧлӧныс керкаясыс сулалісны быттьӧкӧ рӧдимӧй вокъяс-двӧйнияс, — и сӧмын матӧвӧй стеклӧ вылын ӧдзӧс весьтас сьӧд номерыс торйӧдіс найӧс ӧта-мӧдсьыс.
Джон видзӧдліс аслас записнӧй книжкаӧ, сэсся корсис номерсӧ да личкис ӧдзӧс дорсьыс кизь кодь кнопкасӧ.
Патераас мыйкӧ тратшнитіс.
Ӧдзӧс воссис, и миян йӧз пырисны передньӧяс.
Пӧрысь барыня ачыс восьтіс ӧдзӧссӧ, думайтіс, мый локтӧ верӧсыс.
Сійӧ, вӧлӧма, мыськӧ джоджъяссӧ.
Ӧчкисӧ лэптӧма кымӧс вылас, чужӧмыс мудзӧмысла пӧсялӧма, и вӧлі сійӧ ӧти улыс дӧрӧм кежсьыс да няйт юбкаа.
Мыйӧн аддзис воысьясӧс, эновтіс уджсӧ да петіс пасьтасьны.
— Аддзан, — шӧпнитіс Матвей Анналы, — вот кыдзи овсьӧ тані миян господалы, — а мый сёрнитны прӧстӧй йӧз йывсьыд.
— Но, — вочавидзис Джон, — ті онӧ на тӧдӧй тайӧ канмусӧ, мистер Метью. — И сійӧ пырис первойя жырас, лёкногӧн пуксис стул вылӧ, а мӧдсӧ сетіс Анналы.
Матвей стрӧга видзӧдліс невежа кодь том морт вылӧ, и кыкнанныс Аннакӧд колисны сулавны порог дорын.
Матвейлы эз во сьӧлӧм вылас том еврейыс ещӧ сійӧ кадсянь на, кор сыкӧд сёрнитіс религия йылысь.
А сэсся казявлывліс, мый Джон тшӧкыдакодь кольччывлӧ гортас чойыскӧд, отсалӧ керка пытшкӧс уджын да видзӧдлывлӧ Анна вылӧ.
Колӧ шуны, Анна вӧлі бур, мича ныв: ыджыд да югыд кельыдлӧз синъяс, муса видзӧдлас, гажаа нюмъялӧм да нежнӧй чужӧм, коді ичӧтика бледӧдыштӧма кузь туйысь.
Немуджтӧмъяс пиысь некод, кодъяс олісны Борк ордын, эз лысьтны вӧрзьӧдны сійӧс.
Да, Дыма вежнясьліс сы водзын тешкодь пинжакнас, — да ещӧ Падди быдногыс кӧсйис честьӧ уськӧдчыны, кор паныдасьлывлісны коридорын либӧ пос вылын.
А сэн ещӧ Джон да Мозес йылысь Борклӧн висьталӧмъясыс...
— Нинӧм бурторсӧ виччысьны тайӧ Содомсьыс, — думайтіс Матвей.
Вот Дымаӧс босьтны — важся да испытайтӧм друг, но и сылӧн характерыс дзикӧдз вежсис кутшӧмкӧ недель чӧжӧн.
А мый лоас томиник да олӧмсӧ тӧдтӧм нывкӧд, коді кокни мывкыда на, кыдзи Евалӧн став нывъясыс...
Нинӧм, дерт, лёкторсӧ оз вӧч...
Но ӧд и бурторсӧ оз босьт татысь, а ныв том, унатор на оз гӧгӧрво, да и полысь.
Сэтчӧ жӧ, дум вылас уси аслас вӧтыс и Матвей весиг ышловзис да бергӧдчыліс.
Слава богу, — вот патераыс пӧрысь барынялӧн, коді босьтас ас ордас Аннаӧс.
Ставыс кажитчис Матвейлы тайӧ патераас.
Первой жырас сулаліс пызандӧраӧн вевттьӧм пызан, орччаас тыдаліс вон улын крӧвать, пельӧсас вӧлі Почаевскӧй божья матерьлӧн тӧдса ыджыд ӧбраз, кодлы миян Рытыввыв местаясын ӧткодя юрбитісны католикъяс и православнӧйяс.
Ӧбраз саяс вӧлі сюйыштӧма сись да кос веткаяс.
Верба ли абу ли, а век жӧ тыдаліс миян обычайыс, и Матвейлы лӧсьыдджык лои сьӧлӧм вылас...
Та вӧсна сійӧ первой пуктіс кияссӧ коскас да зэв тшапа видзӧдліс том еврей вылӧ...
Но сэки жӧ сылы лои копыртчыны дзик муӧдзыс, сы вӧсна мый жырас пырис пасьтасьӧм, ныр вылас ӧчкиа, да киас кысянторъя барыня.
Сійӧ вӧлі спокойнӧй да вылӧ лэптӧма юрсӧ, Матвейлы весиг тешкодьӧн кажитчис, мый ӧні на сійӧс аддзыліс джоджсӧ мыськигӧн.
Барыня пуксис стул вылӧ, лыддис петляяссӧ, кыскыштіс емсӧ да шыасис зэв рама сулалысь Анна да Матвей дінӧ, а Джонлы весиг юрнас эз довкнит:
— Но, мый висьталанныд?
— Тіян милӧсть дорӧ, — вочавидзисны кыкнанныс ӧтпырйӧ.
— Тэнӧ, буракӧ, Аннаӧн шуӧны?..
— Аннаӧн, бур пани.
— А тэнӧ...
Матвейӧн?
Матвейлӧн чужӧмыс долыда нюмдіс.
— А мый нӧ эсійӧ...
Коймӧдыс?..
Матвей ӧвтыштіс кинас:
— Ме ог нин тӧд, мый и шуны...
Пырӧма служба вылӧ ли мый ли...
кутшӧмкӧ татчӧсса...
Таманиголл ордӧ.
Барыня жальпырысь видзӧдліс Матвей вылӧ да довкнитіс юрнас.
— Бур господин, нинӧм шуны!
Мошенникъяслӧн шайка!
— О господи, — ышловзис Лозинский.
— Татӧні ставыс мӧдарӧ, — бара шуис барыня. — Татшӧм молодечьяссӧ миян пуксьӧдӧны тюрьмаӧ, а татӧні найӧ бӧрйӧны висельникӧс карса мэръясӧ, кодъяс тыртӧны честнӧй йӧзсӧ налогъясӧн.
Матвейлы дум вылас уси, мый и Дыма бӧрйӧма мэрсӧ да ещӧ ыджыдджыка ышловзис.
Барынялӧн емъясыс заводитісны ветлыны зэв ӧдйӧ, — вӧлі тӧдчӧ, мый мӧдіс скӧрмыны...
— Но, мый тэ меным висьталан, менам донаӧй? — Анна дорӧ шыасигмоз юаліс сійӧ. — Тэ медасьны локтін, али, гашкӧ, тожӧ корсян аслыд кутшӧмкӧ Таманиголлӧс?..
— Тайӧ — честнӧй ныв, — дорйыштіс Матвей.
— Э! Аддзылі ме кызь во чӧжӧн уна честнӧй нывъястӧ, кодъяс во мысти либӧ регыдджыкӧн нинӧмӧ волісны тайӧ проклятӧй канмуас...
Первойсӧ морт-морт и эм: лӧнь, авъя, кывзысьысь, енысь полӧ, уджалӧ и ыджыдджыкъяскӧд лыддьысьӧ.
А сэсся...
Видзӧдан да, — заводитас нырсӧ лэптыны, ӧшӧдас вылас лентаяс да трапйӧяс, быттьӧкӧ павлин бӧжа рака, сэсся содты сылы жалӧванье, сэсся ковмас сылы быд недельын кыкысь шойччыны.
А медбӧрын нин барыня мед служитӧ сылы, а сійӧ кӧсйӧ кыккирудз пукавны...
— Ен мед видзас!
Кӧні тадзсӧ овлӧ!.. — повзьӧмӧн шуис Матвей.
Том Джон пукаліс стул вылын кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн да зепъясас кияссӧ сюйӧмӧн, быттьӧкӧ гажтӧмчис тайӧ сёрнияссьыс.
— Но, чӧртыд абу на сэтшӧм страшнӧй, кутшӧмӧн сійӧс серпасалӧны, — шуис сійӧ.
Барыня ланьтіс, весиг дугдіс кынысӧ да кутіс видзӧдны Джон вылӧ, коді юрсӧ вӧлі чатӧртӧма йирклань да быттьӧкӧ корсис сэтысь мыйкӧ интереснӧйӧс.
Недыр вӧлі шынитӧв, барыня да Матвей дивитӧмӧн видзӧдісны том еврей вылӧ.
Анна гӧрдӧдіс.
— А мый вӧсна тайӧ? — бара ньӧжйӧникӧн заводитіс барыня. — Ставыс сыысь, мый тайӧ канмуас абу некутшӧм порядок.
Татӧні жид Берко — абу нин Берко, а мистер Борк, а сылӧн пи Иоськаыс пӧрӧма ясновельможнӧй Джонӧ...
— Дзик збыль, — сьӧлӧмсяньыс шуис Матвей. — Кылан, Анна?
Ныв шензьӧмӧн видзӧдліс Матвей вылӧ да ещӧ ёнджыка гӧрдӧдіс.
Сылы кажитчис, мый кӧть Джон и еврей и пукалӧ яндысьтӧма, но син водзас оз жӧ ков тадзи сёрнитны...
— Да, тані ставыс гудрасьӧма Лысӧй гӧра вылын моз, — водзӧ висьталіс барыня, — збыль висьталӧ менам ӧти тӧдса: тайӧ выль светыс пӧ мынтӧдчӧма крук йывсьыс да лэбӧ мӧдаръюгыдас.
— И тайӧ дзик збыль, — содтіс сэтчӧ Матвей.
— Ме аддза, мый тэ вежӧра морт, — шуис барыня, — и гӧгӧрвоан тайӧс...
Татшӧм ӧмӧй, висьтав, миян ордын...
Миян важ светыд зэв спокойнӧя сулалӧ...
быдӧн тӧдӧ ассьыс местасӧ...
жид кӧ жид и эм, мужик кӧ мужик, а барин кӧ барин.
Быдӧн бура гӧгӧрвоӧны, кодлы мый сетӧма енсянь...
Йӧз олӧны да енмӧс славитӧны...
— Но тайӧ историятӧ коркӧ колӧ помавны, — чеччигмозыс шуис Джон.
— Ак, прӧстит, мистер Джон, — шпыньмуніс барыня.
— Но мый нӧ, менам донаӧй, и збыль колӧ помавны.
Ме тэнӧ босьта, лӧсялам кӧ доннад...
Сӧмын водзвыв висьтала, мед тэ тӧдін: ме радейта вӧчны ставсӧ ас ногӧн, а ог кыдзи тані.
— Тадзтӧ медбур, — шуис Матвей.
— Ме тэ вӧсна кывкута йӧз водзын и ен водзын.
Вежалунӧ кутам ӧтлаын ветлыны вичкоӧ, а тайӧ митингъяс да балъяс вылӧ кокӧн не тувччыны.
— Кывзы барынятӧ, Анна, — шуис Матвей.
— Барыняыд тэнӧ лёкторйӧ оз велӧд...
И оз нин ӧбидит сиротатӧ.
— Дас вит долларыд тӧлысьнад тані лыддьыссьӧ ичӧт донӧн, — часі вылӧ видзӧдігмоз шуис Джон, — дас вит доллар, торъя жыр да недельнас ӧти шойччан лун.
Барыня, коді важмозыс на спокойнӧя кыис, лёкысь видзӧдліс Джон вылӧ да шуис Анналы:
— Тӧдан тэ, уна-ӧ сійӧ долларыс?
— Сійӧ кык шайт, милӧстивӧй госпожа, — Анна пыдди вочавидзис Матвей.
— Тэ кӧнкӧ овлін нин?
— Овлі горничнӧйӧн госпожа Залесская ордын.
— Уна-ӧ мынтылісны?
— Квайт шайт.
— Мыйкӧ уна миян местаяслы, — ышловзис барыня. — Менам оландырйи татшӧм донтӧ эз тӧдлыны...
А тані, кӧсъян кӧ босьтны комын шайт, — мун вот сы дорӧ.
Сійӧ сетас тэныд комын шайт, торъя жыр да мыйта колӧ прӧст кад... луннас...
Анна бара гӧрдӧдіс, а барыня ӧчки вывсяньыс сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шыасис Матвей дорӧ:
— Ылӧ оз ков мунны: тайӧ жӧ улича вылас олӧ христианскӧй ныв еврей ордын.
И енмыс сетӧма нин налы кага.
— Ті ӧд тӧданныд, мый найӧ венчайтчисны, — скӧра шуис Джон.
— Венчайтчисны, дерт!
Коді нӧ найӧс венчайтіс, висьтав, пӧжалуйста?
— Найӧс венчайтісны мэрияын, ті тӧданныд.
— Но, вот аддзанныд, — шыасис барыня Матвей дорӧ. — И тайӧс найӧ шуӧны венчайтчӧмӧн...
Матвей лӧгпырысь видзӧдліс еврей вылӧ да шуис:
— Ныв коляс тіян ордӧ.
А сэсся видзӧдліс Анна вылӧ да содтіс небыд гӧлӧсӧн:
— Сійӧ, сударыня, мамтӧм-батьтӧм...
Грек сійӧс ӧбидитнысӧ.
Барыня довкнитіс юрнас.
А сы кості Джон, кодлы ставыс тайӧ зэв эз кажитчы, а сідзжӧ Матвейлӧн сыкӧд сёрниыс, пуктіс юрас шапкасӧ да муніс ӧдзӧс дорӧ кыв ни джын шутӧг.
Матвей аддзис, мый тайӧ неприятнӧй том мортыс гӧтов мунны сытӧг, и тожӧ заводитіс тэрмасьны.
Сійӧ ӧдйӧджык прӧщайтчис Аннакӧд, окыштіс барынялысь кисӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань, но ещӧ на ӧтчыд сувтліс.
— А вот мый...
прӧститӧй...
ме юала тіянлысь?
— Мый нӧ сэтшӧмыс?
— Оз-ӧ сюр тіянын и меным тшӧтш местатор?
Ичӧтик дон вылӧ...
Гашкӧ керка гӧгӧрад, йӧрад либӧ вӧв дорад?
Прӧста эськӧ сарай пельӧсад ме эг куйлы и донсӧ уджтӧгыд эг босьт?..
Сӧмын мед не кувны...
— Абу, донаӧй.
Кутшӧм йӧръяс!
Кутшӧм вӧвъяс!
Тані сенаторъяс вит цент вылӧ пуксьӧны общественнӧй вагонӧ медбӧръя корысьыскӧд орччӧн...
— Но сідзкӧ прӧститӧй...
А кӧні нӧ?..
И сёрнисӧ помавтӧгыс Матвей тэрмасьӧмӧн петіс кильчӧ вылас, мед не воштыны Джонӧс син увсьыс.
XVI
Кильчӧ вылас мустӧм том мортыс эз нин вӧв, но пельӧс саяс кодкӧ тыдовтчыліс.
Матвей котӧртіс сэтчӧ, кӧть сылы и кажитчис, мый мунӧ оз сэтчӧ.
Сійӧ кежис ещӧ ӧти пельӧс сайӧ да суӧдіс мунысь мортӧс, но тані йӧзыс керкаяс мозыс жӧ дзик ӧткодьӧсь.
Тӧдтӧм морт юр вылын вӧлі сэтшӧм котелок, киас сэтшӧм жӧ бедьтор, сэтшӧм жӧ походка, кыдзи и Джонлӧн, но Матвейлань бергӧдӧм чужӧмыс вӧлі дзик бокӧвӧй, шензяна да тӧдтӧм.
Матвей падмис места вылас да синнас колльӧдіс водзӧ мунысь тӧдтӧм мортсӧ, а Матвей вылӧ видзӧдісны занавесалӧм ӧшиньяс, кодъяс вӧліны ӧткодьӧсь, кыдзи кык ва войт.
Матвей заводитліс бергӧдчыны.
Сійӧ эз на бура гӧгӧрво, мый сыкӧд лои, но сьӧлӧмыс сылӧн тіпкис морӧсас, а сэсся заводитіс быттьӧкӧ усьны.
Уличаыс, кӧні сійӧ сулаліс, вӧлі дзик сэтшӧм, кутшӧм улича вылын сулаліс пӧрысь барынялӧн керкаыс.
Сӧмын ӧшиньясас занавесъяссӧ вӧлі лэдзӧмаӧсь веськыд бокас, а керкаяссьыс вуджӧрыс кыссис шуйга бокӧдыс.
Сійӧ прӧйдитіс квартал, сулалыштіс мӧд пельӧсас, гӧгӧр видзӧдліс, бара бергӧдчис да заводитіс бергалігтыр ньӧжйӧник мунны водзӧ, быттьӧкӧ сійӧс кыскис места вылас либӧ кокъясас вӧліны пуд сьӧкта гираяс.
А тайӧ кадас том Джонлы лои яндзим, мый сійӧ эновтіс Матвейӧс.
Сійӧ ӧдйӧ бӧр бергӧдчис, звӧнитіс да скӧракодь корис, мед ыстасны Лозинскийӧс, сы вӧсна мый сылы некор виччысьнысӧ: кадыс — сьӧм.
Пӧрысь барыня видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн.
Анна, коді удитӧма нин нуны нопторсӧ кухняӧ да юбка бӧждорсӧ лэптӧмӧн заводитӧма нин мыськыны джодж, кодӧс эновтіс барыняыс, асьсӧ зэв ӧдйӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын тожӧ котӧрӧн петіс Джон дінӧ.
Куимнанныс сулалісны кильчӧ вылын да дзоргисны и веськыдвылӧ, и шуйгавылӧ.
Матвей кодьыс некод эз тыдав тайӧ лӧнь улича вылын.
— Сійӧ, буракӧ, мунӧма станцияӧ мӧд туйӧд, — шуис Джон.
Анна эскытӧма довкнитыштіс юрнас.
— Эз мун, — шуис сійӧ, — тані сійӧ некутшӧм туй оз тӧд.
Сійӧ видзӧдліс улича вылас, ӧткодь керка радъяс вылӧ, и синмыс сылӧн тыри синваӧн.
— Но, донаӧй, — шуис барыня, — ӧні нинӧм нин видзӧдны...
Нинӧм он аддзы...
Да и эг та вылӧ ме тэнӧ босьт...
Эстӧні джоджыд абу на мыськӧма.
— Гашкӧ... сійӧ бӧр на локтас? — шуис Анна.
— Мый нӧ!
Тэ тадзи и мӧдан рытӧдзыс тані сулавны? — юаліс барыня неуна скӧрмӧмпырысь нин.
— Сійӧ менам сӧмын ӧти матысса морт тані, — ньӧжйӧникӧн шуис Анна.
— Но и слава богу, мый сӧмын ӧтнас, — вочавидзис барыня. — Том нывлы и ӧтиыс на вывті уна.
Анна медбӧръяысь видзӧдліс улича вылӧ.
Пельӧс саяс тыдовтчыліс Джонлӧн мыгӧрыс, коді юасис туй кузя мунысь кутшӧмкӧ мортлысь.
А сэсся и сійӧ воши.
Уличаыс тыртӧммис.
Анналы дум вылас уси, мый сылӧн весиг эз ло мистер Борклӧн адресыс и мый сійӧ ӧні сідзжӧ вошӧм морт, кыдзи и Матвей.
Регыд мысти ӧдзӧсыс швачкылӧ пӧдласис, и пӧрысь барынялӧн керкаыс, коді неважӧн на вӧлі шызьӧма, восьса ӧдзӧса да кильчӧ вылас вӧліны йӧз, кодъяс сувтӧдалісны мунысьясӧс асланыс юасьӧмъясӧн, — бара лои важкодьыс, нинӧмӧн эз торъяв орчча керкаяссьыс;
сійӧ жӧ матӧвӧй стеклӧа ӧдзӧс и 1235 сьӧд номер.
А тайӧ кадас неылын переулокын мунысь-ветлысьяс пӧвстысь ӧти, кодлысь юасис Джон, зурасис тешкодь морт вылӧ, коді муніс да пельпомъяс вылас быттьӧкӧ кыскис вывті сьӧкыдтор, да ӧтарӧ гӧгӧр видзӧдаліс.
Американец меліа босьтіс сійӧс киӧдыс, нуӧдіс пельӧсӧдзыс да петкӧдліс улича пӧлӧныс:
— <eng>Тэрти-файф, тэрти-файф</eng> (комын витӧд), — меліа шуис сійӧ, и та бӧрын сійӧ дзик нин вӧлі уверен, мый татшӧм бура индӧмнад оз нин позь вошны, — котӧртіс водзӧ аслас делӧӧн, а Матвей думыштіс, гӧгӧр видзӧдліс, локтіс матысса керка дорӧ да звӧнитіс.
Ӧдзӧссӧ восьтіс тӧдтӧм, чукырӧсь чужӧма да юр пӧлӧныс сьӧд буклияса нывбаба.
Сійӧ мыйкӧ скӧра юаліс — и швачкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Тадзи жӧ лои и мӧд керкаын, коймӧдын.
Пельӧсас воӧм бӧрын думыштіс, мый сылы колӧ кежны, и сійӧ кежис, сэсся бара кежис, син улас уси фонтан, код дорті, кыдзи думайтіс сійӧ, найӧ мунлісны час кымын сайын на, ещӧ ӧтиысь кежис.
Сы водзын бара жӧ вӧлі сэтшӧм улича, сӧмын вуджӧръясыс вуджӧмаӧсь веськыдвылас, а шондіыс веськыда кучкис шуйгавывса занавесъясас.
Кӧнкӧ ылын, быттьӧкӧ гӧра сайын, грымгис поезд...
Матвей сувтіс улича шӧрас пыж моз, кодӧс сулаланінсьыс нетшыштӧма да нуӧ визулыс, и некутшӧм лачатӧг, мый аддзас пӧрысь барынялысь керкасӧ, мӧдӧдчис сэтчӧ, кысянь кыліс шумыс.
А тайӧ жӧ кадӧ улича кузя, кыті сӧмын на прӧйдитіс лозищанин, бара котӧртіс том Джон.
1235 № керка ӧдзӧс бара воссис, и бара кильчӧ вылын сулалісны кык нывбаба том морткӧд, найӧ сӧветуйтчисны да видзӧдісны гӧгӧр.
Анналӧн синъясыс вӧлі тырӧмаӧсь синваӧн, Джон шӧйӧвошӧмӧн лэпталіс кӧясӧ.
Сёр рытын бӧрдӧм чужӧма да жугыль Анна эштӧдіс ассьыс первой лунся уджсӧ.
Уджыс вӧлі уна, ӧд кык недель нин барыняыслӧн абу вӧлӧма слугаыс.
Тайӧ жӧ лунӧ рытнас барыня ордын сылӧн олысьясыс да гӧсьтъясыс ворсісны картіӧн.
Пукалісны войшӧрбӧрӧдз, и мудзӧм да шогӧ усьӧм Анна Виччысис орчча жырас, мед лоны дасьӧн первойя горӧдӧм вылӧ.
Муніганыс гӧсьтъясыс аттьӧалісны кӧзяйкасӧ лӧсьыда коллялӧм рытсьыс.
— Збыль, сӧмын тіянын и чувствуйтан мукӧддырйиыс, быттьӧкӧ волан ас чужан муӧ, — шуис гӧсьтъяс пиысь ӧти да окыштіс кӧзяйкалысь кисӧ. — И кыдз ті тайӧс ставсӧ верманныд лӧсьӧдны?
— О, менам ӧд сійӧ дзик волшебница кодь! — гордитчӧмӧн шуис пӧрысь барынялӧн верӧсыс, коді вӧлі дзик гӧгрӧс, дзор, шӧрӧдыс бритӧм тошка, и банбокъясас ӧшаліс тош. — А казялінныд ті выль горничнӧйсӧ?
— Кыдз нӧ не казявны.
Дерт, кӧнкӧ, миянланьысь.
Сэтшӧм бурӧсь да меліӧсь синъясыс.
Миян йӧзыд абу на ещӧ тшыкӧмаӧсь!
— Шуӧй бурджык: абу на став йӧзыс тшыкӧмаӧсь.
Эмӧсь нин и миян господа вылӧ сэтшӧм карикатураяс.
Весиг сиктын нин новлӧны пинжакъяс, кодъяс вежӧны прӧстӧй йӧзлысь живописнӧй паськӧмсӧ.
— Да!
А нылыс, збыль, зэв лӧсьыд; абу сэтшӧм нахальствоыс, сэтшӧмыс...
кыдз эськӧ шуны...
Но, ӧти кывйӧн кӧ, зэв лӧсьыд, кор аддзан мортӧс, коді аслас местаын.
— Дыр-ӧ кежлӧ сӧмын! — ышловзис барыня. — Тшыкӧ тайӧ ставыс вывті ӧдйӧ.
И прӧстӧ он тӧд, кысянь.
— Сынӧдас, сынӧдас... эпидемия кодь, — гажаа серӧктӧмӧн шуис олысьяс пӧвстысь ӧти... —
И, аслас жырас мунігӧн, бурпырысь чепӧльтіс Анналысь щӧкасӧ...
А мистер Борк керкаын тайӧ рытӧ дыр кыліс зык.
Кӧть Дымалӧн и тшыксис характерыс, но сылы ӧні вӧлі зэв яндзим и жаль Матвейыс, и сійӧ лыддис асьсӧ мыжаӧн.
Йӧз муӧ мӧдӧдчигӧн найӧ сёрнитчисны овны ӧтлаын либӧ пропадитны кӧ тожӧ ӧтлаын.
Юрыс — Дымалӧн; выныс, кокъясыс да киясыс — Матвейлӧн.
Ӧні кокъясыс ӧтнанныс ветлісны свет кузя, а юрыс ветлӧдліс бокӧвӧй йӧзкӧд.
Дыма яндзимысла горзіс, ёрис Джонӧс, асьсӧ и ассьыс ёртъяссӧ и весиг тойыштіс Паддиӧс, кор сійӧ кӧсйис сыкӧд шмонитыштны.
Падди лӧгасис да корис Дымаӧс вермасьны.
Дыма первой сійӧс чӧрт дорӧ ыстіс; но Падди кисьтыштіс нырсьыс вирсӧ, — сэки Дыма ачыс кутіс ӧвтчыны кинас кытчӧ веськалӧ...
Но кор казяліс, мый юрыслы омӧль ёртыслӧн ён киястӧгыс, кватитіс стулсӧ, заводитіс горзыны, мый став законыс сылы веськодь, и зэв ёна уси Падди син водзын...
Войнас сійӧ чеччыштліс вольпась вывсьыс да весиг бӧрдіс.
Тайӧ, дерт, эз отсав.
Другыс воши ыджыд карын, быттьӧкӧ емтор буса туй вылын...
XVII
Бӧрвылас, сійӧ помкаяс вӧсна, кодъяс йылысь ми висьталам водзынджык, Матвей Лозинский кымынкӧ лун кежлӧ лои Нью-Йорк карын медся нималана мортӧн, и быд воськов сылысь кыйӧдісны тайӧ лунъясӧ зэв точнӧя.
Первой тешкодь еджыд паськӧма мортӧс аддзылісны мунігас 4 <eng>avenue</eng> вылысь, сэсся сійӧ дыр муніс подӧн воздушнӧй туй вольсӧд увті Бруклинскӧй послань.
Кажитчис, сійӧс кыскис сэтчӧ, кӧні вӧлі унджык йӧз.
Кытчӧкӧ кежанінӧ Бродвей пельӧсын сійӧ пырис булочнӧйӧ, индіс ыджыд еджыд нянь кусӧк вылӧ да нюжӧдіс кисӧ, кипыдӧс вылас вӧлі сьӧм.
Сійӧ мыйкӧ висьтавліс вузасьысь немечлы. кор мӧдыс мыччис сдачасӧ, зілис кватитны сылысь кисӧ да нюжӧдчис вомдоръяснас.
Немеч нетшыштіс кисӧ да вуджис мукӧд ньӧбасьысьяс дінӧ.
Морт сулыштіс, видзӧдліс булочник вылӧ нор синъясӧн, заводитліс мыйкӧ ещӧ висьтавны, сэсся петіс ывлаӧ.
Тайӧ вӧлі рытъя газетъяслӧн петан час.
Неыджыд площадка вылын, «Тrіbunе» газетлӧн зэв ыджыд керкасянь неылын, тешкодь морт гумовтіс фонтанысь ва да зэв горша юис, весиг эз видзӧд сы вылӧ, мый кык ичӧтик оборванец уялісны да суналісны няйт ваас никелевӧй да ыргӧн сьӧм бӧрся, кодъясӧс налы серам ради шыблалісны ветлысь-мунысьяс.
Газет вузалысь лыдтӧм-щӧттӧм детинкаяс, кодъяс виччысисны газет петӧмсӧ да ӧні ворсісны мыйӧнсюрӧ, медым коллявны кадсӧ, видзӧдісны тайӧ водолазъяс да тешкодя пасьтасьӧм морт вылӧ, код вылӧ ӧтарӧ киссисны ёсь смешитчан кывъяс.
Тайӧ кадас площадка вомӧн прӧйдитӧ вӧлі газетнӧй репортёр-иллюстратор да зэв тэрыба серпасалыштіс тайӧ сценасӧ аслас книжкаас.
Тӧдіс кӧ эськӧ тайӧ джентльменыс, мый лоӧ водзӧ, сійӧ старайтчис эськӧ вӧчны рисуноксӧ точнӧйджыка.
Но, первой-кӧ, сійӧ зэв ёна тэрмасис, и та вӧсна сылы картинасӧ ковмис помавны дум вывсьыс, а мӧд-кӧ, суналысь детинкаяссӧ думайтіс тӧдтӧм мортлысь челядьӧн.
Медбӧрын, сійӧ эз тӧд, мый вылӧ эськӧ вермас туйны сылӧн эскизыс, сы вӧсна мый тешкодь тӧдтӧм мортыс эз вермы вочавидзны дзик прӧстӧй юасьӧмъяс вылӧ.
— <eng>Your natіon</eng>? — юаліс репортёр, мыйӧн кӧсйис тӧдмавны, кутшӧм нацияысь Матвей.
— Кыдз меным корсьны мистер Боркӧс? — вочавидзис мӧдыс.
— <eng>Your name</eng> (тіян нимныд)?
— Сійӧ кытӧнкӧ тані... сылӧн эм керка.
Миян... могилёвскӧй жид.
— <eng>How do Jou lіke thіs country</eng>? — Тайӧ лоӧ вӧлі, мый репортёр кӧсйис тӧдмавны, кыдзи кажитчис Матвейлы тайӧ канмуыс, — тайӧ юалӧмсӧ, репортёръяслӧн наблюдениеяс серти, долженӧсь вӧлі гӧгӧрвоны дзик став иностранецыс...
Но тӧдтӧм морт эз вочавидз, сӧмын видзӧдіс газетнӧй джентльмен вылӧ сэтшӧм шога, мый мӧдыслы эз ло лӧсьыд.
Сійӧ дугдіс юасьны, лапкӧдыштіс Матвейӧс пельпомӧдыс да шуис:
— <eng>Wery well</eng>!
Тайӧ зэв бур, мый ті локтінныд татчӧ: Америка — мирын медбур канму, Нью-Йорк — Америкаын медбур кар.
Тіян муса челядьныд тані коркӧ лоасны образованнӧй йӧзӧн.
Ме должен сӧмын тіянлы висьтавны, мый полиция оз радейт, кор челядьтӧ купайтӧны карса бассейнъясын.
Сэсся, «талантӧн, кодӧн торъявліс тайӧ джентльменыслӧн карандашыс», сійӧ мичмӧдіс рисунок вылысь лозищанинлысь дукӧссӧ некымын фантастическӧй узоръясӧн, сылӧн шыртӧм, лёзь да гынмӧм юрсиысь вӧчис ыж ку шапкаыскӧд ӧтпомся тешкодь причёска да, друг воӧм да вывті тэрмасьысь вдохновение серти, кӧрталіс сійӧс тесьмаӧн либӧ лентаӧн.
Матвейлысь тушасӧ содтіс ещӧ весь судта, а кок улас, за гӧптас серпасаліс кык кагаӧс, кодъяслысь ӧбликсӧ вӧчис батьыс кодьӧн.
Тайӧ рисунок улас гижис: «Дикарь, коді купайтӧ ассьыс челядьсӧ Бродвей дорса ва гӧптын», сэсся сюйис зептас книжкасӧ да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис редакцияас.
Стӧч тайӧ здукас петіс рытъя газет, и площадкалӧн да матысса переулокъяслӧн став вниманиеыс веськӧдчис ичӧтик балкон дорӧ, коді ӧшаліс улича весьтын, <eng>Тrіbune-buіldіng</eng> («Трибуна») газет здание стенын.
Тайӧ балкон вылас газет стопаясӧн петалісны йӧз, босьтлісны маркаяссӧ улын чукӧрӧн сулалысь детинкаяслысь, кодъясӧн вӧлі тырӧма ставнас переулокыс, а налы сы пыдди шыблалісны газет кипаяс.
Кызь кымын минутӧн ставсӧ нин вӧлі эштӧдӧма.
Сё сайӧ детинка котӧрӧн нуисны быдлаӧ уна дас сюрс номер, и налӧн гора гӧлӧсъясыс паськалісны тайӧ местасяньыс ыджыд кар пасьтаыс.
Площадка вылас коли сӧмын лозищанин, да кык оборванец куталісны ва гӧптысь медбӧръя сьӧмъяссӧ.
Недыр мысти сэтчӧ ещӧ локтіс ыджыд тушаа, штатскӧй паськӧма, шлем кодь ыджыд руд шляпаа господин, киас сылӧн вӧлі гетманскӧй булава кодь дженьыдик бедь, кодӧс вӧлі мичмӧдӧма унапӧлӧс рӧма кӧвйӧн да тугъясӧн.
Тайӧ вӧлі полисмен Гопкинс, кодӧс зэв бура тӧдіс став Нью-Йоркыс.
Полисмен Гопкинс, кыдзи висьтавсис сійӧ жӧ газетнӧй заметкаясас, кытысь ме тӧдмалі збыль вӧлӧм историялысь тайӧ юкӧнсӧ, водзынджык вӧвлӧма зэв бур боксёрӧн, код вӧсна вартлывлӧмаӧсь вель ыджыд закладъяс.
Но бӧръя воясас сы вывті муніс быдсяматорйыс, мый йитчӧма вӧлі тайӧ профессияыскӧд, а ӧтчыд сылысь весиг чегӧмаӧсь ныр гӧчсӧ, мый бӧрын ковмӧма дыр лечитчыны.
Та бӧрын Гопкинс думыштӧма вежны ассьыс уджсӧ.
Сійӧ вӧлі вывті ён, и тайӧ вайӧдіс сійӧс полицияӧ, кӧні сійӧ висьталіс полисменӧн лоны ассьыс кӧсйӧмсӧ.
Дерт, сійӧс зэв радпырысь босьтісны, кадыс эз вӧв спокойнӧй, сы вӧсна мый частӧджык кутісны лоавны безработнӧйяслӧн стачкаяс да митингъяс («кодъяс, — кыдз гижліс ӧти газет, — кыптылісны тайӧ дзоридзалысь канмуас вежалысь иностранечьяслӧн коварнӧй агитация вӧсна»), и тайӧ ставыс восьтыліс выль туй мистер Гопкинслӧн природнӧй талантъяслы да физическӧй упражнениеяслы.
Ясеньысь либӧ дубысь вӧчӧм сьӧкыд «клобнас» сійӧ вӧлі ёнджык любӧй боксёрысь, и мистер Гопкинслӧн нимыс бара кутіс паныдасьлыны газетъяслӧн хроникаын.
«Полисмен Гопкинс вывті ёна радейтӧ кучкасьны клобӧн», — гижлісны сы йылысь рабочӧй газетъяс.
Зато мукӧд газетъяс радлӧмӧн пасйылісны, мый «полисмен Гопкинс клобнас, кыдзи и пыр, барабанитіс анархистъяслы юръясас кучкалӧмӧн».
Лои сідзи, мый нималана полисменлӧн да коньӧр лозищанинлӧн туйясыс паныдасьлісны кыкысь.
Первойысьсӧ тайӧ лои сійӧ фонтан дорас, код йылысь вӧлі гижӧма нин.
Мистер Гопкинс муніс фонтан дорті, кыдзи пыр, юрсӧ вылӧ лэптӧмӧн, зэв тшапа, мунігмозыс ворсіс аслас клобнас, и друг сылӧн сюсь синъясыс аддзисны тӧдтӧм иностранецлысь тешкодь мыгӧрсӧ.
«Законнӧй помкаяс аддзытӧг, мед эськӧ сыкӧд мыйкӧ вӧчны», — тадзи висьтавлывліс бӧрвылас Гопкинс газетнӧй интервьюеръяслы, — сійӧ сӧмын кӧсйис матысяньджык видзӧдлыны сійӧс.
Но сэки тӧдтӧм мортыс шӧйӧвоштіс аслас тешкодь поведениенас: «пӧрччис юрсьыс дивӧкодь шапкасӧ (тыдалӧ, ыж куысь), копыртчис сідзи, мый юрыс лои Гопкинс кос весьтын, да ӧти кинас сылысь кисӧ кутӧм бӧрын нюжӧдчис паръяснас код тӧдас мыйла.
Гопкинс, дерт, оз вермы висьтавны, мый тӧдтӧм мортыс кӧсйис курччыны сылысь кисӧ, но и мӧдарӧ шуны оз жӧ вермы».
Эз и вермы тӧдмавны помӧдз, сы вӧсна мый тайӧ здукас васьыс мыччысисны кык водолазлӧн юръясыс.
Найӧ сунісны, кор Гопкинсыс матыстчис, да ӧні бӧр петісны, надейтчӧмӧн, мый сійӧ таті прӧйдитіс нин.
Тайӧ вӧлі правилӧяс явнӧя нарушитӧм.
Полисмен пыр жӧ кватитіс детинкаясӧс шошаӧдыс, вылӧ лэптыштіс мусяньыс да заводитіс пыркӧдны кык ва ветьӧкӧс моз.
Ӧні сійӧ вӧлі скӧр да важнӧй, и стӧч тайӧ жӧ здукас площадь вомӧн котӧртіс ӧнтая тэрмасьысь репортёрыс.
Сійӧ сувтіс, зэв ӧдйӧ серпасаліс лозищанин дорӧ мистер Гопкинсӧс киас кык дикарӧн да гижӧд дінас содтіс:
«Полисмен Гопкинс висьталӧ дикарлы, мый карса водоёмъясын тайӧ канмуса законъяс серти челядьӧс купайтны оз позь».
Сэсся, книжкасӧ зептас сюйӧм бӧрын, сійӧ уськӧдчис кыккокйыв канатнӧй туйвывса вагон дорӧ, мед веськавны пӧжар вылӧ.
Юрас сылӧн бергаліс нин дзонь заметка вылӧ план: «Быдӧнлы тӧдса, мый миян кар, мирас медся ыджыд, кыскӧ ас дінас ылі муясысь локтысьясӧс.
Лун-мӧд сайын ми аддзылім, кыдзи дикарьяс пытшкысь ӧти...»
Канатнӧй туйвывса вагон лэбӧдіс тайӧс гижысь талантливӧй мортӧс, а мистер Гопкинс сувтӧдіс детинкаясӧс мостовӧй вылӧ, шлёпкис кыкнанныслы да сэсся бергӧдчис тӧдтӧм мортлань.
Дерт, гашкӧ, и Гопкинслы удайтчис тӧдмавны тӧдтӧм мортлысь национальностьсӧ и, гашкӧ, и сійӧс, «кутшӧма сылы кажитчӧ тайӧ канмуыс»...
Гашкӧ, весиг и Матвейӧс тайӧ жӧ рытнас кутліс Дыма, коді лунтыр котраліс Паддикӧд кар кузяыс, — эз кӧ эськӧ... сійӧ кадас, кор Гопкинс ноксис детинкаяскӧд, лозищаниныс пышйы...
Гопкинсӧс аддзӧм бӧрын сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ полицейскӧй и весиг, тыдалӧ, абу медбӧръяяс пӧвстысь.
А тайӧ мӧвп бӧрсяыс юрас воис мӧд: Матвейлы дум вылас уси, мый паспортыс сылӧн колис Борк патераын...
А сы вӧсна, мый сійӧ эз тӧд, мый тайӧ канмуас весиг бура оз гӧгӧрвоны, мый сэтшӧм паспортыс, — сылӧн весиг юрсиыс сувтліс.
Первой сійӧ бӧрыньтчыштіс неуна, сэсся ещӧ, а сэсся зэв ӧдйӧ, бӧрвылӧ видзӧдлытӧг, мӧдӧдчис тайӧ местасьыс.
Юрас сьӧкыд мӧвпъяс кутӧмӧн, мый сійӧ ӧні сэтчӧ жӧ ещӧ татӧні лои паспорттӧм брӧдягаӧн, — сійӧ вошис Бродвей вылын уна йӧз пӧвстӧ.
XVIII
Сэтӧні лозищанинлы ещӧ ӧтчыд воліс лачатор.
Кор сійӧ муніс уна йӧза улича кузя, кодкӧ инмӧдчис киас ньӧжйӧникӧн да меліа.
Сыкӧд орччӧн сулаліс негр да мыйкӧ сылы висьталіс, ачыс индіс кинас стул вылӧ, коді сулаліс сэні жӧ туй вылас.
Негрлӧн сьӧд, югъялысь чужӧмыс, гӧрд вомдоръясыс, дзирдалан синъеджыдыс да кудриа юрсиыс Матвейлы кажитчисны быттьӧкӧ тӧдсаӧн.
Сійӧ весиг думыштіс, — абу-ӧ кодкӧ сійӧ немуджтӧмъяс пӧвстсьыс, коді пондыліс сы дорӧ татчӧ локтан луннас.
Но мый нӧ ӧні сылы колӧ?
А гашкӧ, сійӧ тӧдіс Матвейӧс, гашкӧ, сійӧ тӧдӧ Боркӧс и Дымаӧс, гашкӧ, сійӧ аддзыліс, мый найӧ корсьӧны сійӧс став кар пасьтаыс, да тшӧктас татӧні виччысьыштлыны, а ачыс мӧдӧдлас кодӧскӧ Матвей ёртъясла?
Збыльысь, Матвейӧс стул вылӧ пуксьӧдігӧн негр мыйкӧ шуис аслас отсасьысь детинкалы, и мӧдыс сійӧ жӧ здукас кытчӧкӧ воши.
Котӧртіс, буракӧ, Дымала либӧ Боркла.
Матвей зэв радпырысь пуксис да довкнитіс юрнас негрлы.
Сьӧд мортлӧн чужӧмыс ӧні сылы зэв ёна кажитчис: синъясыс жугыльӧсь да меліӧсь, вомдоръясыс зэв бурӧсь.
Веськыда кӧ шуны, мисьтӧм да сьӧд, зато зэв мелі да бур.
Сійӧ тожӧ довкнитіс Матвейлы юрнас, пуксис сійӧ кок дорӧ да первой думыштіс сылысь весавны сапӧгсӧ.
Матвей первой эз кӧсйы сетны, а сэсся думыштіс, мый свет вылад быдсяма обычайыд вермас лоны, пӧжалуй, мед эськӧ негрыс оз лӧгась.
И сійӧ сӧгласитчис бур мортыскӧд, ӧд збыльвылӧ, сапӧгыс дзикӧдз туй чӧжнас едждӧма.
Негр пыр сідз жӧ меліа заводитіс ниртны Матвейлысь коксӧ щӧткаясӧн, мавтіс сапӧгсӧ кремӧн, сьӧлаліс, пӧляліс да бара ниртіс.
Вит кымын минут мысти Матвейлӧн сапӧгыс лои рӧмпӧштан кодь.
Матвей довкнитіс юрнас да бара лӧсьыдджыка пуксис стул вылас, но негр босьтіс сійӧс сойӧдыс да петкӧдліс ыджыд чуньнас кипыдӧс вылас.
Матвей гӧгӧрвоис, мый негр корӧ «вина вылӧ», чеччис стул вылысь да пырис зептас.
— Сулалӧ, — гораа шуис сійӧ. — Збыль ӧд сулалӧ.
Татшӧмторсьыд мый эськӧ мортыд эз и сет.
И сійӧ перйис зепсьыс кык ыргӧн сьӧм.
Негр босьтіс сӧмын ӧтисӧ.
— Босьт ещӧ, — сьӧлӧмсяньыс шуис Матвей.
Негр довкнитыштіс юрнас.
«Вот ӧд кутшӧм сӧвестя войтыр», — думыштіс Матвей да бара кӧсйис пуксьыны стул вылӧ, но тайӧ кадас кутшӧмкӧ господин пуксис сыысь водзджык, а котӧрӧн локтысь детинка вайис негрлы сур кружка.
Негр мӧдіс юны сур, а детинка заводитіс мавтны пукалысь американецлысь сапӧгсӧ.
Юрсиыс Матвейлӧн сувтіс шапка улас.
— А Дыма, а Борк? — шыасис сійӧ негр дінӧ.
Мӧдыс бергӧдчис сылань, видзӧдыштіс Матвей вылӧ, сэсся индіс сійӧ сапӧг вылӧ да шуис:
— <eng>Уэлл</eng> (бур).
— <eng>Уэлл</eng>, — дум вылас уси Дымалӧн висьтавлӧмыс. — Тайӧ лоӧ «зэв бур».
Мый нӧ тані бурыс?
Ак, проклятӧй!
Сійӧ шуӧ, мый бура весаліс менсьым сапӧгӧс.
Тайӧ сӧмын, вӧлӧма кӧ, сылы и колӧ...
«Пон тэ, сьӧд пон, — шогпырысь думыштіс сійӧ.
— Морт тэ вылӧ надейтчис, друг вылӧ моз, вок вылӧ моз... кыдз рӧдимӧй бать вылӧ!
Тэ меным кажитчин небеснӧй ангелӧн...
А тайӧ став пыддиыс — тэ сӧмын весалін менсьым сапӧгӧс...»
И коньӧрӧй мортӧй мӧдӧдчис водзӧ.
Сапӧгыс сылӧн дзирдаліс рӧмпӧштан моз, а сьӧлӧм вылас лои ещӧ на гудырджык...
XIX
Тадз сійӧ петіс куръя вадорӧ.
Гӧгрӧс площадка, сы вылын — неыджыд сад, ветлысь-мунысьяс юр вывті столбъяс вылын гартчис туй, туй кузя зымӧдіс поезд, чукыльтіс дзик куръя весьтӧдыс да кутіс мунны водзӧ вадор пӧлӧныс, сэсся вошис руд керка пельӧс сайӧ да лэдзис ва вылӧ сьӧд тшын.
Матвей пуксис скамья вылӧ да мӧдіс видзӧдны куръя вылӧ.
Ваыс кокниа сялькӧдчис, югъяліс да дзирдаліс.
Неылын тутӧстіс пароход да ӧдйӧ вешйис вадорсьыс, сэні тырыс вӧлі йӧз.
Матвейлӧн синъясыс асьныс вӧтчисны сы бӧрся.
Пароходыс матыстчис веськыда ділань, код вылын сулаліс тӧдса ыргӧн нывбаба.
Тайӧ кадӧ ді дортіыс ньӧжйӧник кывтіс гигантскӧй корабль, дзик жӧ сэтшӧм, код вылын воисны лозищесаяс.
Ӧшӧдӧм флагыс шпорӧдчис тӧв вылас и, кажитчис, вольсассис ыргӧн нывбаба кок улын, коді сы весьтын кутіс ассьыс факелсӧ...
Матвей видзӧдіс, кыдзи европейскӧй корабль ньӧжйӧникӧн йӧткалӧ аслас морӧснас гыяссӧ, и синваыс сылӧн доршасис...
Ӧд неважӧн на татшӧм жӧ корабль вывсянь сійӧ видзӧдіс югдытӧдзыс тайӧ статуя вылас, кытчӧдз эз кусны сы вылын биясыс да шонді югӧръясыс заводитісны зарниавны сылысь юрсӧ...
А Анна зэв лӧня узис аслас ноп вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн...
Тайӧ местасяньыс неылын сулалӧ гӧгрӧс ляпкыдик керка, цирк модаа.
Ӧні тайӧ керкалысь ӧдзӧссӧ тувъялӧма, а водзынджык, ещӧ неважӧн на, тайӧ вӧлі юр сюянінӧн Европаса эмигрантъяслы, эмигрантскӧй пароход вылын локтысьяслы.
Матвей кӧ эськӧ тайӧс тӧдіс, дерт, матӧджык локтіс.
А матыстчис кӧ, вермис эськӧ аддзыны, кыдзи воротаӧдыс петіс вӧччӧм да серамбана Анна чойыс Ӧсип Лозинскийыскӧд кутчысьӧмӧн.
Ӧсип пасьтасьӧма господин моз, сідз жӧ, кыдзи пасьтасис Дыма, сӧмын Ӧсип вылын паськӧмыс эз нин ӧшав, кыдзи мӧс вылын седлӧ.
Найӧ петісны да мӧдісны вадор кузяыс, веськыдвылӧ, пристаньлань, думайтісны, гашкӧ пӧ воисны Германияысь Матвей да Дыма эсійӧ эмигрантскӧй корабльнас, коді сӧмын на кывтіс «Мездлун» дорті.
А тайӧ кадас Матвей чеччис да муніс шуйгавылӧ, вадор пӧлӧныс, мунӧм поезд бӧрся.
Нёль часын кымын тешкодь мортӧс аддзылісны бара пос дорысь.
Пос вывтіыс сӧмын на муніс поезд, локомотив вӧчис кытшов, пос кузя лэччисны дзонь чукӧрӧн мӧдарсяньыс локтысь американечьяс, — и найӧ веськӧдісны внимание тешкодь морт вылӧ, коді сулаліс йӧз чукӧрын да горзіс:
— Коді енлы эскӧ, спаситӧй!
Но, дерт, некод сійӧс эз гӧгӧрво.
Ӧні кӧ эськӧ тадзи горӧдіс кодкӧ ыджыд американскӧй карын, дерт, кодкӧ эськӧ шыасис йӧз чукӧрысь, сы вӧсна мый бӧръя воясас корабль бӧрся корабль вайӧ миянлысь зэв уна йӧзӧс: полякъясӧс, еврейясӧс, духоборъясӧс.
Найӧ разӧдчӧны став вадор кузяыс, босьтчылӧны колонияясын гӧрны му, медасьӧны приказчикъясӧн, уджалӧны фабрикаясын.
Мукӧдлы удайтчӧ, мукӧдыс озырмӧны, мукӧдыс му дінӧ кутчысьӧны, и сэки некымын во мысти он нин тӧд еврейскӧй детинкаясӧс, кодъяс лоӧны фермаын ён уджалысьясӧн.
Но мукӧдыслы оз везит; сэки гӧльмӧм да повзьӧм йӧз, бара сетчӧны каръясӧ, кутчысьӧны важ олӧмас.
Коді телега вылас разӧдӧма омӧлик пуртъяс да томанъяс, коді киас новлӧдлӧ-вузалӧ быдсяма посниторъяс, коді новлӧдлӧ небӧгъяс, кӧні картинаясыс петкӧдлӧны ыджыд туй, Ниагара да Нью-Йорк, коді котралӧ-уджалӧ асланыс кодь жӧ локтысьяс ордын.
Мунӧ татшӧм коньӧр мортыд омӧлик тӧварнас, мукӧддырйиыс сӧмын истӧгӧн тӧргуйтӧ, мед эськӧ сӧмын тупкыны ассьыс гӧльлунсӧ, мунӧ лёзь юрсиа, ставыс киссьӧма да няйтӧссьӧма, шог синъяса, и пыр и тӧдан ассьыным еврейтӧ, сӧмын ещӧ на шудтӧмджыкӧс йӧз муад, кӧні олӧмыс донаджык, а шудыд оз быдӧнлы сюр.
Но сэки татшӧмъясыс вӧліны ещӧ эз на унаӧн, и Матвей шудтӧмлун вылӧ весиг ӧти эз паныдась, кор сійӧ сулаліс йӧз чукӧрын да горзіс вӧйысь морт моз.
Американечьяс сувтлывлісны, видзӧдлывлісны шай-паймунӧмӧн тайӧ тешкодь морт вылас да бара мунісны водзӧ...
А кор бара тайӧ местаас кутіс матыстчыны полисмен, Лозинский ӧдйӧ муніс сы дорысь да вошис пос вылас...
Пос саяс сійӧ муніс пыр веськыда Бруклин уличаяс кузя.
Сійӧ виччысис, мый ю саяс тайӧ проклятӧй карыс помасяс и заводитчасны муяс, но сылы ковмис мунны час куим кымын, кор керкаясыс, медбӧрын, шочмисны, и на костын вель кузя быдмисны пуяс.
Лозинский ышловзис став морӧстырнас да горш синъясӧн заводитіс корсьны виж няня муяс да туруна видзьяс.
Сійӧ арталіс, мый, миян ногӧн кӧ, турунсӧ позьӧ нин ытшкыны, а няньяслы колӧ нин шептасьны, да ачыс думайтіс:
— Вот! Матыстча первойя морт дорас, босьта косасӧ кисьыс да шеныштча ӧтчыд-мӧдысь, сэки и кыв тӧдтӧг гӧгӧрвоасны, кутшӧм морт на водзын...
Да и му дорад уджалысь йӧзыс, колӧ чайтны, прӧстӧйджыкӧсь, а паспорттӧ, дерт, оз и юавны сиктад.
Кор сӧмын помасяс тайӧ проклятӧй карыс?
Ӧні туй бокъясӧдыс нюжӧдчисны шӧркоддем керкаяс, ӧти-кык судтаӧсь, мукӧд вылас ӧшалісны вывескаяс, миян лавкаясын моз жӧ — ӧдзӧсъяс вылас да ӧшиньясас.
Тшӧкыдджыка нин паныдасьлывлісны садъяс, а керкаясыс вӧліны сэтшӧмӧсь жӧ, веськыда шыльквидзис изъя туйыс, быттьӧкӧ му вылӧ вольсалӧма дӧра, код вылӧ кыкнанладорсяньыс ӧшйӧмаӧсь веж пуяс.
Корсюрӧ туй вылын тыдовтчывліс вагон, быттьӧкӧ сьӧд кӧрӧбка вуджрасис пуяс костӧд пырӧм шонді югӧръяс улын, быдмыліс, мунліс туй боктіыс, и ылын бара мӧд тыдовтчывліс...
Мукӧддырйиыс кажитчыліс, мый тайӧ ставыс регыд помасяс, и лоӧ помтӧм восьсаин шоссейнӧй туйӧн, коді котӧртӧ муяс вывті, телеграфнӧй столбъяслӧн ӧти визьӧн, ӧтка почтӧвӧй телегаӧн, а ӧтар-мӧдар бокас дзик горизонтӧдз саридз моз шыльквидзысь воӧм няньӧн.
А сэтӧні югыд ютор, постор, эжа — и удж вылын сиктса бур йӧз...
Но друг бара мыччысьліс веж пуяс костысь керкаяслӧн дзонь чукӧр, и Матвей быттьӧкӧ бара веськавліс выль карӧ;
пӧраӧн ӧти-кык судта керкаяс костын тыдовтчылісны 6‒7 судтаа тшап керкаяс, а кымынкӧ здук мысти бара нин вӧліны посньыдик керкаяс и сэтшӧм жӧ туй, быттьӧкӧ тайӧ карыс оз вермы помасьны, быттьӧкӧ босьтӧма нин став светсӧ...
И тані ставыс вӧлі тӧдтӧм, абу миян кодь.
Кӧнсюрӧ садъясын мыйкӧ тешкодя вежӧдіс, мыйкӧ гартчис-кайис ньӧръяс кузя, кодъясӧс вӧлі кӧрталӧма мегыр моз, — и бура видзӧдӧм бӧрын Матвей аддзис виноград розъяс...
Медбӧрын, пуяс костті тыдовтчис сьӧд, бархат кодь гӧрӧм му.
Матвей зэв ӧдйӧ веськӧдчис сэтчӧ да заводитіс видзӧдны туй вывсянь пуяс костӧдыс...
Но сыысь, мый сійӧ татысь аддзис, веськыда сьӧлӧмыс гудыртчис.
Тайӧ вӧлі дас вит десятина мында мутор, кодӧс вӧлі потшӧма абу плетеньӧн, абу заборӧн, ни абу потшъясӧн, а ёсь йыла кӧрт сутугаӧн.
Му ӧтар помас тшынасис сьӧд заводлӧн труба.
Мӧд помас сулаліс локомобиль — кӧлесаяс вылын мича да югъялысь машина.
Махӧвӧй кӧлесаыс зэв ӧдйӧ бергаліс, зэв зіля тотшкисны поршеньясыс, еджыд парыс писькӧдчис вӧсньыдик, тэрыб да оръясьысь струяӧн.
Сэні жӧ, ньӧжйӧник лайкъялігтыр, сынӧдӧдыс кывтіс приводнӧй канат.
Сы бӧрся видзӧдыштӧм бӧрын Матвей му мӧдар помсьыс аддзис, кыдзи, быттьӧкӧ кывтӧм пемӧс, мусӧ скӧрысь лэпталігтыр, кыссис кӧрт машина и йирис, и кодйис, и бергӧдіс чернозёмлысь паськыд бӧрӧзда.
Матвей пернапасасис.
Быд морт мед ошкас енмӧс!
Мый вылӧ нӧ вермас туйны тані сиктса мортыс, вот татшӧм гӧрысьыс, кыдзи Матвей Лозинский, мый вылӧ колӧ тані вежӧра вӧлыс, ньӧжмыд ӧшкыс, чорыд киыс, сюсь синмыс да тэрыблуныс?
И мый нӧ сійӧ мӧдас тані вӧчны, татшӧм ногӧн кӧ тані гӧрӧны мусӧ?
Кымынкӧ морт видзӧдісны тайӧ удж бӧрсяыс.
Гашкӧ, найӧ машинасӧ видлалісны, а гашкӧ, гӧрисны-небзьӧдісны мусӧ, но сӧмын на пиысь ни ӧти морт эз вӧв миян гӧрысь кодь.
Матвей муніс насянь мӧдарланьӧ, кӧні пуяс костӧд дзирдыштіс ва...
Сійӧ зэв горша кымыньтчис ва дорас, но ваыс вӧлі сола.
Татӧні вӧлі нин саридз вадор, — кык-куим парус дӧлалісны ді да вадор костын.
А сэні, ді помасянінас, — ва веркӧс вылас кыссис пароходлӧн муртса тыдалана тшынтор.
Матвей водіс му вылас дзик вадорас, дзик американскӧй му помас, да горш, гырд, кос синъясӧн видзӧдіс сэтчӧ, кытчӧ саридз саяс коли сылӧн став олӧмыс.
А пароходлӧн тшынторйыс ньӧжйӧникӧн чиніс, чиніс и, сэсся, дзикӧдз воши.
А тайӧ кадас ді сайын пуксис шонді.
Гы бӧрся гы ньӧжйӧникӧн кайлісны вадорӧ, и налӧн быгйыс пыр ӧтарӧ едждыліс, а гыясыс пемдісны.
Матвейлы кажитчис, мый сійӧ узьӧ, мый вӧтӧн сійӧ аддзӧ тайӧ тешкодь гыяслысь ворсӧмсӧ, кыалысь кусӧмсӧ, ыджыд да зумыш тӧлысьлысь ӧшйӧмсӧ рытъя пемыдас, коді вӧлі гӧрдвиж, пырыстыдалана да кокни...
Гыяс пыр котӧртісны да ворсісны, а налӧн гӧгрӧсмӧдӧм да лайкъялысь йывъясас ворсӧдчисны то еджыд быгйыс, то джуджыд лӧз енэжлӧн рӧмыс, то тӧлысьлӧн эзысьӧн дзирдыштӧмыс да, медбӧрын, пӧнаръяслӧн гӧрд биясыс, кодъясӧс кутшӧмкӧ морт, кокни пыжӧн ва вывті ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдліг, ломзьӧдліс мыйлакӧ саридз вылас уна местаын...
Сэсся, бара вӧтын моз, кылісны гӧлӧсъяс, горзӧм, гора серам.
Кымынкӧ мужчина, нывбаба да нывъяс, тешкодь паськӧмаӧсь, пуджӧм соскаӧсь да пидзӧсӧдзыс кушӧдӧм кокъясаӧсь, петісны вадорас стрӧитӧм ичӧтик пу будкаясысь да кияснаныс кутчысьӧмӧн, сералігтырйи шыбитчисны гыясӧ, васӧ резігмоз, коді кок увсьыс резсис сьӧкыд войтъясӧн, быттьӧкӧ сывдӧм зарни.
Ещӧ ёнджыка гызис ваыс, ещӧ ӧдйӧджык мӧдісны чеччавны ва вылас биясыс, а пӧнар улас пыжъясыс, сьӧдӧсь, быттьӧкӧ из шомысь вӧчӧмаӧсь — заводитісны пессьыны, чеччавны гыяс вылын...
Матвейлы пыр кажитчис, мый сійӧ узьӧ либӧ вӧтасьӧ.
Йӧз енэж, йӧз вӧр-валӧн тӧдтӧм мичлуныс, йӧзлӧн гӧгӧрвотӧм гажтӧмлуныс, йӧз кыалӧн лэччӧмыс да йӧз саридзыс — ставыс тайӧ слабмӧдіс мудзӧм мортӧс.
— Господи, Иисусе, вежа дева...
— Быд морт...
Мед прӧститас грешнӧйӧс менӧ...
Тешкодь мортлӧн ньӧжйӧникӧн шӧпкӧдӧмыс лӧнис.
Сійӧ збыль узис вадор пӧлӧнас мыш вылас водӧмӧн...
XX
Сійӧ садьмис друг, быттьӧкӧ кодкӧ сійӧс йӧткыштіс бокас, зэв ӧдйӧ сувтіс кок йылас и, гӧгӧрвотӧг, кытчӧ и мыйла, мӧдӧдчис туй кузя.
Саридзыс дзик нин кусіс, вадорын некод эз вӧв, туйыс вӧлі тожӧ тыртӧм.
Керкаяс узисны, найӧс вылісяньыс югдӧдіс тӧлысь югӧрыс, узисны сідзжӧ джуджыд, сук сьӧкыд веж паськӧма тӧдтӧм пуяс, узис сутугаӧн кытшалӧм помӧдз гӧртӧм квадратнӧй му, узис веськыд туй, кодлӧн тӧдчис еджыд визьыс...
Кыськӧ кыліс звӧн.
Вагон бырскӧбтіс-петіс югыд вылас пу вуджӧръяс костысь да тіралӧмӧн, звӧнитӧмӧн да тутсӧмӧн, быттьӧкӧ войся гаг, котӧртіс сы дорті.
Матвей видзӧдліс сы бӧрся.
Вӧвъяс эз вӧвны, эз вӧв ни труба, ни тшын, ни пар.
Сӧмын выліас, водзсяньыс, бӧрланьӧ сетчӧмӧн, быттьӧкӧ тайӧ кывтӧм пемӧсыслӧн стеклӧысь, кӧртысь да пуысь вӧчӧм дивӧкодь щупальцыяс, — чурвидзис кӧрт бедь, кодлӧн йылыс вӧлі кызджык.
Сійӧ быттьӧкӧ выліас кутчысьліс вӧсньыдик сутугаӧ, коді муртса тыдаліс пемыд сынӧдас, и быдпӧрйӧ, кор сылы паныдасьліс гӧрӧдыс, — сы йылын сявкнитліс югыд, лӧзов бикинь.
Вагон пыр чиніс, лӧнис сылӧн тутсан звӧныс, и бикиньясыс кельдӧдлісны да куслісны ыліас, а вуджӧр сайысь петавліс нин мӧд вагон сідзжӧ тутсігтыр да звӧнитігтыр.
Тайӧ, буракӧ, вӧлі медбӧръя нин да муніс дзик тыртӧг.
Унзіля кондуктор, коді аддзис туй вылысь ӧтка мортӧс, звӧнитіс; вагон кутіс тіравны, гольскӧдчыны рельсъяс вылын да надзмӧдіс мунан ӧдсӧ.
Кондуктор копыртчис, босьтіс Лозинскийӧс гырддзаӧдыс да пуксьӧдіс скамья вылӧ.
Лозинский сетіс сьӧм, кыліс счётчиклӧн металлическӧй звӧнок, и вагон бара исковтіс, а бокӧдыс бӧрӧ котӧртісны коттеджъяс, садъяс, переулокъяс, уличаяс.
Первойсӧ ставыс тайӧ узис либӧ унзілясис.
Сэсся быттьӧкӧ бӧр садьмис, грымӧдіс, сёрнитіс, югъяліс.
Енэжын ыпъяліс кыа.
Зэв ӧдйӧ прӧйдитісны ӧшиньяс, быттьӧкӧ мунісны пыр вылӧджык и вылӧджык енэжас.
— Бридж (пос), — шуис кондуктор.
Матвейлы лои жаль, мый оз позь пыр тадзи мунны, и сійӧ петіс.
Сы водзын, быттьӧкӧ пещера, жервидзис Бруклинскӧй послӧн вомыс.
Выліас, упкигтыр, бара бергӧдчис локомотив да крукаліс поездсӧ.
Шуйгавылас гӧгыльтчисны-пырисны канатнӧй туйвывса вагонъяс, веськыдвылас мӧдъяс петісны, а орччӧн пырисны фургонъяс да петісны шочиник пода йӧз...
Матвей локтіс пос шӧрӧдзыс да сувтіс.
Пеляс сылӧн шумитіс, а юрыс бергӧдчис гӧгӧр.
Сы дорті котӧртісны поездъяс, вагонъяс, коляскаяс, поскыс увакыліс, и вӧлі страшнӧ кывзыны пароходъяслысь вӧсньыдика тутсӧмсӧ, коді кайлывліс улісяньыс, — найӧ кажитчисны сэтшӧм ылынӧсь да пыдынӧсь, быттьӧкӧ йирынӧсь, кӧні биторъясыс сідзи и сявкйӧны.
А енэжлань кайис кык гигантскӧй пролёт, кодъяссянь лэччисны зэв кыз канатъяс.
Кӧрт стерженьяс, кодъяс корабль вывсянь Матвейлы кажитчисны сэтшӧм мича чераньвезйӧн, кыссисны канатъяссянь да кутісны поссӧ ӧшйӧмысь.
На пыр муртса позьӧ вӧлі аддзыны юсӧ, коді ӧтлаасис куръяыскӧд да ставнас вӧлі дзирдалысь эзысь кодь, кӧні вошлісны да бара петкӧдчылісны пароход бияс.
И водзын сюрс бияс, быттьӧкӧ кодзувъяс, ӧшалісны ва весьтас, мунісны пыр ылӧджык, сэтчӧ, кӧні Нью-Джерсиын ломзисны выль бияс.
И став тайӧ саридз мында би пытшсьыс Матвейлӧн ёсь синъясыс муртса торйӧдісны биа диадема да свободалысь факелсӧ.
Сылы кажитчис, мый лӧзов югыдас сійӧ аддзӧ ыргӧн нывбабалысь и юрсӧ, и лэптӧм кисӧ.
Но тайӧ югъяліс нин зэв омӧля, муртса-муртса, кыдзи йӧз муын шуд йылысь думъясӧн неважӧнся кольӧм лунъяс.
Пролётса сьӧд грӧмадинаын, быттьӧкӧ гуын, югвидзис посвывса стӧрӧжлӧн ичӧтик ӧшиньыс, и ачыс сійӧ, кыдзи омӧлик югыд гаг, петіс аслас позйысь пӧнарӧн.
Сійӧ пыр жӧ аддзис пос вылысь иностранецӧс, а тайӧ век сьӧлӧм вылас воӧ американецлы.
Стӧрӧж лапкӧдыштіс Матвейӧс пельпомӧдыс да шуис кымынкӧ кыпыд кыв.
— Оз-ӧ позь тэ ордын узьны? — юаліс Матвей мудзӧм гӧлӧсӧн.
— О <eng>уэлл</eng>! — вочавидзис мӧдыс да заводитіс висьтавлыны Матвейлы, мый Америка ыджыдджык став ӧстальнӧй светсьыс, — тайӧ ставыслы тӧдса.
Нью-Йорк Америкаын медся ыджыд кар, а тайӧ поскыс — Нью-Йоркас медся ыджыд.
Матвей кӧ эськӧ гӧгӧрвоис стӧрӧжлысь кывъяссӧ, вермис эськӧ шуны, мый сулалӧны мукӧд посторъясыд та дорын.
Сэсся стӧрӧж видзӧдыштіс тайӧ тешкодь мортыслы синмас, аддзис сэтысь шензьӧм пыдди шоглун, и сылӧн мӧвпъясыс вежсисны...
Дерт, мортыдлы кӧ олӧмыс абу дона, позьӧ шыбитчыны свет вылас медыджыд пос вывсянь, но, ӧти-кӧ, тайӧс лоӧ сьӧкыд вӧчнысӧ: он вермы кавшасьны тайӧ сутугаяс да канатъяс кузяыс, а мӧд-кӧ, поссӧ абу сы вылӧ вӧчӧма.
Ставсӧ тайӧс стӧрӧж висьталіс Матвейлы, а сэсся зэв збоя бергӧдіс сійӧс да заводитіс бӧрсяньыс тойлалӧмӧн колльӧдны.
Но тешкодь мортыд муніс зэв кывзысьӧмӧн, кыдзи заведитӧм машина, сэтчӧ, кӧні кар весьтын ломзис кыалӧн югӧрыс и, быттьӧкӧ венеч, гӧвкъяліс сынӧдас газетнӧй здание вылын электрическӧй бияслӧн кытш...
Пос саяс сійӧ кондуктор кортӧг нин пырис вагонӧ, кӧні вӧлі гижӧд: Сеntral park *. Спокойнӧя пукалӧмыс да вагоныслӧн тракйӧдлытӧг мунӧмыс кыскисны бесприютнӧй морттӧ, а кытчӧ мунны, сылы ӧні вӧлі дзик ӧткодь.
Сӧмын эськӧ мунны, кымын ылӧ, сымын бурджык, нинӧм йылысь не думайтны, сетны мудзӧм кокъяслы шойччӧг, пока кӧлесаясыслӧн котшкӧдӧмыскӧд ӧтлаын заводитӧ ойбыртӧдны...
Сылы зэв эз вӧв лӧсьыд, кор котшкӧдӧмыс друг дугдіс, и сы водзӧ сувтіс кондуктор да вӧрзьӧдыштіс соскӧдыс.
Сійӧ бара кыскис сьӧмсӧ, но кондуктор шуис: — <eng>Nо</eng>, — да петкӧдліс кинас, мый колӧ петны.
Матвей петіс, а тыртӧм вагоныс кыдзкӧ зэв гажаа гӧгыльтчис кытшӧд.
Кондуктор кусӧдаліс бияссӧ, мунігмозыс ӧшиньясыс быттьӧкӧ куньлісны синъяссӧ, и регыд Матвей аддзис, кыдзи вагон гургис-пырис станцияса дворӧ да сувтіс лэбулӧ, кӧні вуджӧр улас шойччисны сэтшӧм жӧ мукӧд вагонъяс...
Татӧні вӧлі лӧнькодь.
Тӧлысьыс лои зэв ичӧтик, и лӧз войыс вӧлі пемыд, кӧть енэжас и тыдалісны кодзувъяс, и Центральнӧй паркдорса ыджыд площадь, кодӧс абу на вӧлі тыртӧма стрӧйбаяснас, муртса югвидзис эзысь югӧръяс улас...
Ыліса керкаяс костасьлісны тыртӧм местаясӧн да заборъясӧн, и сӧмын ӧти местаын кутшӧмкӧ тшап морт стрӧитӧма дас квайт судтаа кымын керка, коді сьӧд грӧмадинаӧн кыпӧдчис вывланьӧ, и ставнас на вӧлі кытшалӧма строительнӧй вӧрӧн...
Тайӧ вавилонскӧй башняыс ёна торъяліс карсянь усьысь югыд би югӧръясын...
Матвей кыліс пуяслысь шувгӧмсӧ.
Вӧр век кыскӧ ас дінас приюттӧм брӧдягатӧ, а Матвей Лозинский лыддис асьсӧ настӧящӧй брӧдягаӧн.
Та вӧсна сійӧ зэв ӧдйӧ бергӧдчис да мӧдіс парклань.
Кодкӧ кӧ эськӧ ӧні видзӧдіс сы вылӧ площадьсянь, аддзис эськӧ, кыдзи еджыд паськӧмыс то вошлӧ пу вуджӧръясын, то мыччысьлӧ бара тӧлысь югӧр улын.
Тадзи муніс сійӧ кымынкӧ минут да друг сувтіс.
Сы водзын сукинас тыдаліс вылын вӧсни сутугаысь вӧчӧм зэв ыджыд поз, коді быттьӧкӧ колпакӧн вевттис пусӧ.
Пу лапъяс да сёръяс вылын пукалісны да лӧня вугралісны лэбачьяс, кодъяс вӧліны руд ёкмыльяс кодьӧсь.
Кор Матвей матыстчис, ыджыд варыш лэптіс юрсӧ, кодзнитіс синъяснас да дыша лӧсьӧдіс бордъяссӧ.
Сэсся бара пуксис да сюйис юрсӧ кӧяяс костас.
Матвей бӧр муніс, поліс, мед эськӧ лэбачьяс эз жӧ кыпӧдны ноксьӧм.
Сійӧ тувччаліс ньӧжйӧникӧн да, гӧгӧр видзӧдӧмӧн, корсис аслыс юр сюянін.
Регыд сы водзын мӧдіс тӧдчыны кузиник здание.
Джынйыс сылӧн вӧлі пемыд, и Матвейлы кажитчис, мый тайӧ кутшӧмкӧ сарай, кытчӧ позьӧ водны да узьны асылӧдзыс.
Но кор матыстчис, сійӧ бара аддзис кӧрт решётка, код дорысь повзьӧмӧн бӧрыньтчис.
Сы сайсянь дзирдыштісны сы вылӧ биӧн кык син.
Ыджыд руд кӧин сулаліс энь кӧин дорын да зэв сюся видзӧдіс еджыд паськӧма тӧдтӧм морт бӧрся, коді код тӧдас мыйла ветлӧдлӧ войнас зверьяс оланін гӧгӧр.
Сэки жӧ кысянькӧ вуджӧръяс сайсянь морт гӧлӧс шуис мыйкӧ английскӧй кыв вылын зэв ярскӧба да скӧра.
Матвейлы тайӧ горӧдӧмыс кажитчис вӧрса зверь эргӧм дорысь лёкджыкӧн.
Сійӧ дрӧгнитіс да повзьӧмӧн бара муніс вӧр дорланьыс.
Сэтӧні сійӧ сувтіс да грӧзитыштіс кулакнас.
Кодлы?
Код тӧдас кодлы, но кыв тӧдтӧм морт чувствуйтіс, мый сы пиын чужӧ мыйкӧ кӧинлӧн кодь...
XXI
Валӧн небыдика сёльгӧмыс кыскис сійӧс водзӧ.
Тайӧ топыда пӧдлавтӧм фонтанысь тюрӧбӧн петіс бассейнӧ ва.
Ваыс ӧдва писькӧдчис, быттьӧкӧ унзіля, кыпӧдчыліс вывлань, лэччыліс улӧ, сёлькӧдчис.
Матвей копыртчис ва дорас да зэв горша заводитіс юны.
Сэсся сійӧ пӧрччис шапкасӧ да пернапасасис, решитіс водны татчӧ жӧ кустъяс пӧвстас.
Ылісянь войся лӧняс кыліс тутӧстӧм...
Сылы тайӧ тутӧстӧмыс кажитчис кытысянькӧ мӧд мирысь.
Сійӧ коркӧ ачыс тожӧ воис пароход вылын...
Гашкӧ, тайӧ сэтшӧм на жӧ пароход важ Европаысь, кодӧн йӧзыс локтӧны корсьны ассьыныс шудсӧ тайӧ Америкаас, — и ӧні видзӧдӧны лэптӧм киа зэв ыджыд статуя вылӧ, код вылын муртса оз кымӧр улас ломзьы факел...
Сӧмын ӧні лозищанинлы кажитчис, мый сійӧ югдӧдӧ туйсӧ зэв ыджыд гуӧ.
Матвей пӧрччис шапкасӧ да кодзула енэжӧ видзӧдігмоз заводитіс юрбитны да пернапасасьны.
Енэжыс ломзис аслас бияснас пыдӧстӧм лӧзас да кажитчис Матвейлы бокӧвӧйӧн да ылыссаӧн.
Сійӧ ышловзис, видзчысьӧмӧн пуктіс ас дінас нянь тор, кодӧс век на эз убӧлит сёйны, — и водіс куст пӧвстӧ.
Ставыс лӧнис, ставыс кусіс, ставыс унмовсис площадь вылын, зверинец дорын и парк пытшкын.
Сӧмын сёлькӧдчис ва, да кӧнкӧ шыасьлывліс садӧкын войся лэбач, да кустъяс пӧвстын вӧрӧшитчис мыйкӧ еджыд, и пӧраясӧн мортыс узигас мыйкӧ броткис шога да скӧра, гашкӧ, молитва, либӧ норасьӧм, либӧ ёрӧм.
Войыс ньӧжйӧникӧн кывтіс му весьттіыс.
Вылын енэжас кывтісны еджыд кымӧръяс, дзик миян кымӧръяс кодьӧсь жӧ.
Тӧлысьыс быгыльтчис пуяс сайӧ, лоис ыркыдджык да быттьӧкӧ югыдджык.
Мусянь кайис уль ру...
Татӧні Матвейкӧд лои неыджыдтор, кодӧс сійӧ эз вермы вунӧдны сэсся нэм чӧжыс, кӧть асьсӧ эз лыддьы мыжаӧн, но сійӧ из моз куйліс Матвей сӧвесть вылын.
Сійӧ вуграліс нин, кыдзи друг кустъясыс вешйисны, и кутшӧмкӧ морт сувтіс сы водзӧ да кутіс видзӧдны сылӧн войся юр сюянінӧ.
Вӧлі руа, пемыд.
Матвей омӧля аддзис тӧдтӧм мортлысь чужӧмсӧ.
Бӧрыннас сылы воліс син водзас, мый чужӧмыс вӧлі кельыд, а ыджыд синъясыс видзӧдісны шога.
Дерт, тайӧ вӧлі тожӧ войся брӧдяга, кутшӧмкӧ шудтӧм морт, кодлы, тыдалӧ, абу удайтчӧма тайӧ луннас, а, гашкӧ, и уна лун нин эз удайтчыв и ӧні эз вӧв весиг кымынкӧ цент, медым мынтыны узьӧмсьыс.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі тожӧ кыв тӧдтӧм морт, кутшӧмкӧ коньӧр-итальянец, на пиысь ӧти, кодъяс дзонь стадаясӧн локтӧны татчӧ асланыс благословеннӧй канмуысь, гӧльӧсь, велӧдчытӧмӧсь, кыдзи миян йӧз, да сідзи жӧ гажтӧмчӧны рӧдинасьыс, рӧднӧй енэж улас асланыс шудтӧмлунсьыс...
Уджтӧмъяс пӧвстысь ӧти, кодъясӧс шыбитіс тайӧ зэв ыджыд потокыс, коді сӧмын недыр кежлӧ лӧнис тайӧ му вылас, кӧні тыдалісны тайӧ каменнӧй вавилонскӧй башняясыс, и бияслӧн кыаыс ньӧжйӧникӧн кусіс, быттьӧкӧ и сійӧ унмовсис югдӧм водзын.
Гашкӧ, и тайӧ мортсӧ йирис шоглун; гашкӧ, сійӧс кокъясыс нин эз новлӧдлыны; гашкӧ, сылӧн сюмаліс кынӧмыс, и сійӧ рад эськӧ вӧлі нянь кусӧк вылӧ, мыйӧн вермис эськӧ юксьыны сыкӧд Матвей Лозинский.
Гашкӧ, и сійӧ вермис индыны лозищанинлы кутшӧмкӧ туй...
Гашкӧ...
Мый эськӧ эз вермы лоны!
Гашкӧ, тайӧ кык мортыс лоины вокъясӧн нэм помӧдзыс, шуисны кӧ ӧта-мӧдныслы кымынкӧ пӧсь кыв йӧз муын тайӧ шоныд, пемыдкодь, лӧнь да шог войнас...
Но кыв тӧдтӧм морт вӧрзьӧдчис му вылас сідзи, кыдзи неважӧн на вӧрзьӧдчис сылы паныд аслас позйын кӧин.
Матвей думыштіс, мый тайӧ сійӧ мортыс, кодлысь ярскӧб да лӧг гӧлӧссӧ неважӧн на кыліс.
А абу кӧ сійӧ, гашкӧ, садса стӧрӧж, коді вӧтлас сійӧс татысь...
Сійӧ лэптіс юрсӧ сьӧлӧмас лӧглунӧн, и нёль морт син паныдасис ӧта-мӧдыскӧд.
— <rus>Джермен</rus>? — юаліс тӧдтӧм морт пӧдӧм гӧлӧсӧн... — <rus>Френч?</rus>
<rus>Тэдеско, итальяно</rus>?.. (германец? француз? итальянец?)
— Мый тэныд колӧ? — вочавидзис Матвей. — Неужели и тані он сет мортыслы ӧти здук шойччыштны?..
Найӧ ещӧ на шыбитчисны кымынкӧ кывйӧн.
Гӧлӧсъясыс кыкнанныслӧн вӧліны скӧрӧсь да враждебнӧйӧсь...
Тӧдтӧм морт ньӧжйӧникӧн лэдзис пу лапсӧ, кустъяс бӧр тупкысисны, и сійӧ воши.
Сійӧ воши, и кок шыясыс пыр лӧнисны...
Матвей повзьӧмӧн мыджсис гырддза вылас.
«Мунӧ, — думыштіс сійӧ.
— А мый нӧ лоӧ водзӧ...»
И сылы окота лои бӧр бергӧдны тайӧ мортсӧ.
Но сэсся думыштіс, мый бергӧдны оз позь, да и нинӧмла.
Всё равно нинӧм оз гӧгӧрво.
Сійӧ кывзіс, кыдзи лӧнисны кок шыясыс, сэсся дзикӧдз дугдісны кывны, и сӧмын пуяс мыйкӧ шӧпкӧдісны асывводзса рӧмыдас...
Сэсся саридзсянь кыпӧдчис зэра кымӧр да заводитіс зэрны, зэрис дженьыда, и вӧлі шоныд; коръяс вылас зэрыслӧн швачӧдӧмыс тыртіс парксӧ.
Первой тайӧ швачӧдчӧмсӧ Центральнӧй паркын кылісны кык морт, а сэсся сӧмын ӧтиыс...
Мӧдсӧ асывнас асъя кыаыс суис ӧшалысьӧн ӧти шӧпкӧдчысь пу вылысь; сійӧ вӧлі страшнӧй, лӧзӧдӧм чужӧма да сувтса синъяса.
Тайӧ вӧлі сійӧ мортыс, коді воліс кустъяс дінас да видзӧдліс куйлысь лозищанин вылӧ.
Кыв тӧдтӧм морт аддзис сійӧс первой, кор чеччис му вывсьыс, сы вӧсна мый вӧлі кӧдзыд, васӧд и шогыс вӧтліс Матвейӧс места вывсьыс.
Сійӧ сувтіс ӧшалысь морт водзӧ, зэв тэрыба пернапасасис да ӧдйӧ котӧртіс туй кузяыс; чужӧмыс вӧлі полотно кодь кельыд, синъясыс йӧйкодьӧсь да повзьӧмаӧсь...
Гашкӧ, сылы вӧлі жаль, а гашкӧ... поліс сюрны свидетельӧ...
Мый сійӧ висьталас, сійӧ тӧдтӧм, паспорттӧм морт, тайӧ проклятӧй канмуса судьяяслы?..
Тайӧ кадас сійӧс аддзис стӧрӧж, коді очсалігтыр нюжмасис аслас лэбулын.
Сійӧ шензьыштіс тайӧ ыджыд мортыслӧн тешкодь паськӧм вылӧ, дум вылас уси, мый сійӧс быттьӧкӧ аддзыліс войнас кӧин садӧк дорысь, и сэсся дивуйтчӧмӧн видлаліс кӧтасьӧм лыа туй вылысь лозищанин ыджыд сапӧглысь зэв ыджыд кок туйсӧ...
XXII
Тайӧ асылас Нью-Йорк карса безработнӧйяс решитісны вӧчны митинг.
Вӧлі шуӧма чукӧртчыны водз асылӧ, медым аддзылісны шествиесӧ ставныс, кодъяс тэрмасьӧны удж вылӧ, контораясӧ, фабрикаясӧ да мастерскӧйясӧ.
Тайӧ митинг йывсьыс недель сайын нин гижлісны газетъясын, юӧртісны сылысь программасӧ да ораторъяслысь нимъяссӧ.
Водзвыв тӧдісны, мый йӧз чукӧрыс вермас «торкны порядоксӧ». Та йылысь юӧртісны полицияса директорлы да рабочӧй движениелӧн вожакъяслы.
Биржевикъяслӧн да Тамани-холлӧн газетъяс грӧмитісны «агитаторъясӧс», висьтавлісны, мый сӧмын иностранечьяс да ещӧ дышъяс да пьяницаяс кольӧны уджтӧг тайӧ свободнӧй канмуас.
Рабочӧй газетъяс гижисны налы паныд, но тожӧ чуксалісны безработнӧйясӧс бура кутны асьнысӧ, соблюдайтны порядок да уважайтны законъяс.
«Энӧ сетӧй противникъяслы помка мыжавны тіянӧс некультурностьын», — гижлісны рабочӧй движениелӧн известнӧй вожакъяс.
«Sun» газет, кодӧс лыддисны медся ёна, кӧсйысис зэв подробнӧя гижны митинг йывсьыс кымынкӧ фразаӧн, та могысь быд часджын бӧрын должен вӧлі петны торъя листтор.
Та вӧсна ӧти репортёрӧс вӧлі ыстӧма водз асылын, медым сетны заметка: «Центральнӧй парк митинг водзвылын».
Сылы зэв везитіс.
Медводз парксӧ ставнас кытшовтӧм бӧрын сійӧ аддзис Матвейӧс да пыр жӧ лӧсьӧдіс сы вылӧ ассьыс фотографическӧй аппаратсӧ.
И кӧть Матвей зэв ӧдйӧ пышйис сы дорысь, но сійӧ вевъяліс вӧчны снимоксӧ, код дінӧ думайтіс содтыны гижӧд: «безработнӧйяс пӧвстысь ӧти, коді локтіс митинг вылӧ».
Сійӧ думайтіс, мый тайӧ фигурасӧ пыр жӧ босьтасны газетъяс, кодъяс враждебнӧйӧсь рабочӧй движениелы: «Первойӧн воис кутшӧмкӧ тешкодь паськӧма дикарь.
Миян канму абу татшӧм йӧзлы...»
Сэсся репортёрлӧн сюсь синъясыс казялісны раскысь ӧшалысь мортӧс.
Колӧ пасйыны, мый тайӧ репортёрыслӧн первой мӧвпӧн вӧлі, мый, гашкӧ, тайӧ шудтӧм мортыс ловъя на.
Сійӧ зэв ӧдйӧ воис шой дінас, кыскис зепсьыс пуртсӧ, медым вундыны гезсӧ.
Но кор видліс дзикӧдз кӧдзалӧм кисӧ, — спокойнӧя вешйис кымынкӧ воськов сайӧ, бӧрйис точка да зэв ӧдйӧ снимайтіс, пасйыштіс альбомас...
Тайӧ тожӧ лоас зэв тӧдчана, кӧть и мӧд боксянь нин.
Тайӧс босьтасны рабочӧй газетъяс...
«Морт, коді воӧма митинг вылӧ ещӧ на водзджык...
Мирса медся озыр канмуын гӧльлунлӧн ещӧ ӧти жертва...»
Дерт, тайӧ юӧрыс шензьӧдас зэв унаӧс, и редакция лоӧ дӧвӧльнӧй.
Збыльысь, и заметкаыс и кулӧм мортлӧн портретыс газетын петісны сыысь водзджык, кор тӧдмаліс та йылысь полиция.
Код тӧдас мыйла («дерт, татшӧмторйыд вермас весиг лоны и зэв бур полициякӧд», — гижисны бӧрвылас ӧткымын газетъясын) — йӧзыс мӧдісны нин чукӧртчыны да тшӧтш казялісны морт шойсӧ, а полиция век на эз тӧд лоӧмтор йывсьыс...
Матвей Лозинский, дерт, нинӧм эз лыддьыв митинг йывсьыс; ӧні сійӧ аддзис, кыдзи быд боксянь парк дорӧ локтісны йӧз.
Площадь вывті, уличаяссянь да переулокъяссянь чукӧрӧн-чукӧрӧн локталісны кутшӧмкӧ йӧз, ёнакодь ниртчӧм пинжакаӧсь, маслӧӧссьӧм сюртукаӧсь, чукрасьӧм шляпааӧсь, крахмалитӧм, но ёнакодь нин няйт дӧрӧмаӧсь.
Тайӧ йӧз чукӧрыслӧн мучитчӧм да ӧткымынъяслӧн тошка чужӧмъясыс небзьӧдісны Лозинскийлысь сьӧлӧмсӧ.
Найӧ вӧліны сылы быттьӧкӧ рӧдственнӧйӧсь да симпатичнӧйӧсь.
Ставныс найӧ чукӧртчылісны фонтан дорӧ, сэсся тӧдмалісны ӧшӧдчӧм морт йывсьыс да, кодзувкотъяс моз, мӧдісны жуны сійӧ места дорас, зумышӧсь, скӧрӧсь, жугыльӧсь.
Лозинский ӧні збойджыка петіс площадка вылӧ, код дорӧ пуксялӧмаӧсь сук юрсияса, мукӧдсьыс на лёкджык паськӧма сьӧд йӧз.
Синъясыс налӧн вӧліны слива кодьӧсь, чужӧмъясыс сімӧсь, мукӧддырйиыс паныдасьлісны ёсь йыла паськыд полеа шляпаяс, а сёрниыс вӧлі музыка кодь — небыд да нюркйӧдлана.
Тайӧ вӧліны итальянечьяс.
Найӧ кажитчисны Матвейлы словакъяс кодьӧн, кодъяс пыравлісны Лозищеӧ Карпатысянь, и сійӧ сьӧлӧмсяньыс заводитліс накӧд панны сёрни.
Но и тані сійӧс некод эз гӧгӧрво.
Итальянечьяс зэв дышапырысь бергӧдлісны сыланьӧ юръяссӧ; ӧти матыстчис сы дінӧ, видліс сылысь еджыд дукӧссӧ да дивуйтчигтыр шлочкис кывнас.
Сэсся сійӧ окотапырысь видліс кисьыс мускулсӧ да мыйкӧ шуис ёртъясыслы, кодъяс та вылӧ мыйкӧ гораа горӧдісны...
Сэсся нинӧм налысь Матвей эз вермы тӧдмавны...
Сійӧ сӧмын казяліс, мый синъясыс налӧн югъялӧны би моз, а мукӧдъясыслӧн, пинжак улас, коскас ӧшалӧны неыджыд пуртъяс.
Регыд мысти йӧз чукӧрыс тыртіс став площадкасӧ.
Сы весьтын ӧшаліс ру кодь бус, коді водіс веж пуяс костъясас, и оръявлытӧм шум увакыліс йӧз юръяс весьтын.
Сійӧ пу дорас, кӧні ӧшаліс мортыс, йӧзыс гызис.
Сэтчӧ локтісны асланыс руд шляпаяса стрӧг да важнӧй полисменъяс.
На вылын сералісны, гора видісны, петкӧдлісны газетлысь номерсӧ, но найӧ эз видзӧдны та вылӧ.
Сӧмын дзик нин пу дорас мыйкӧ эз ладнӧ ло, — руд каскаяс кыдзкӧ тешкодя сорласисны сьӧд, рыжӧй да уна сера шляпаяскӧд, сэсся кыпавлісны вылӧ да бӧр лэччылісны пу бедьяс, мыйкӧ йӧзыс ноксисны ӧти местаын да вешйылісны бокӧ.
Сэсся шойыс вӧрзис, кулӧм мортлӧн юрыс мыччысис вуджӧр сайсьыс еджыд чут моз, сэсся лигышмуні, и тушаыс, быттьӧкӧ ачыс, ньӧжйӧникӧн лэччис сулалысь йӧз весьтӧ.
Матвей пӧрччис шапкасӧ да пернапасасис.
А тайӧ кадас мӧд боксянь, площадкасянь, друг кутіс кывны музыка шы.
Кор лозищанин бергӧдіс юрсӧ, аддзис, мый переулоксьыс, площадь мӧдар бокас, ыджыд стрӧйба дорысь, пуркнитіс-петіс зарни рӧма бус да муніс парклань.
Быттьӧкӧ вӧтлісны скӧт стада либӧ муніс ыджыд войска.
А кымӧръяссянь кылісны музыка шыяс; найӧ то лӧньлісны, — и сэки кыліс быттьӧ уна сюрс кок шы, — то друг кыліс ыргӧн трубаяслӧн да кларнетъяслӧн чилзӧмыс, литавръяслӧн звӧн да барабанъяслӧн зымгӧм.
Водзвылас кык радӧн котӧртісны уличавывса детинкаяс, и кузь тушаа тамбур-мажор восьлаліс ыджыд беддьӧн ӧвтчигтыр.
Сы бӧрся мунісны музыкантъяс, пӧльтчӧм да гӧрд банбокъясаӧсь, перӧяса каскааӧсь, пельпом вылас ыджыд эполетъяса уна рӧма мундиръясаӧсь; музыкантъяс вӧлі баситчӧмаӧсь сэтчӧдз, мый абу нин, кажитчӧ, кольӧма на вылын ӧти вершӧк, мед эськӧ эз вӧв мичмӧдӧма да ӧшӧдӧма кутшӧмкӧ галун либӧ позумент.
Матвей думайтіс, мый водзӧ сійӧ аддзас войска.
Но кор бусыс матысмис и лои югыдджык, сійӧ аддзис, мый музыка бӧрын мунӧны первой радъясӧн, а сэсся кыдзсюрӧ, беспорядокын — сэтшӧм жӧ пинжакаӧсь, сэтшӧм жӧ чукрасьӧм шляпааӧсь, сэтшӧм жӧ бусӧсь да чусмӧм паськӧма йӧз.
А тайӧ йӧз чукӧр водзвылас, вылын юр весьтаныс, кывтӧ да дӧлалӧ знамя, кодӧс крепитӧма кӧлесаа джуджыд платформа вылӧ.
Знамя гӧгӧрыс, быттьӧкӧ стража, дас кымын морт мунісны йӧз чукӧрыскӧд ӧтлаын.
Грымӧдігтыр, котшкӧдчигтыр, дӧлалігтыр, марш шыяс, ёна горзӧм да шутьлялӧм шыяс улын знамяыс матыстчис фонтан дорӧ да сувтіс.
Складкаясыс сылӧн вӧрзьыштісны да усины, сӧмын лентаясыс дӧлалісны тӧв йылын, да пӧраӧн полотнищеыс швачӧдчис, и сы вылын вералісны зарни шыпасъяс...
Сэки йӧз чукӧр пытшкын заводитчис прамӧй ноксьӧм.
Ӧтияс корисны выль локтысьясӧс пу дорӧ, кӧні неважӧн на ӧшаліс джагӧдчысь морт, мукӧдъяс кӧсйисны кольччыны водзвыв индӧм местаӧ.
Знамя бара вӧрзис, платформа заводитіс кывтны йӧз чукӧр бӧрся, но регыд бӧр бергӧдчис: сійӧс бӧрыньтіс пу дінын топыда сулалысь полициялӧн отряд.
Кор тайӧ ноксьӧмнас кыпӧдӧм буссӧ нуис водзӧ, площадьлань, знамяыс бара сулаліс вӧрзьывтӧг, а сы улӧ сувтіс шапкатӧм, бӧрвылӧ сыналӧм кузь юрсиа да южанинлӧн сьӧд дзирдалан синъяса морт.
Сійӧ эз вӧв кузь тушаа, но бура тыдаліс аслас платформа вылын, и сылӧн вӧлі шензьӧдана гӧлӧс, коді сразу ланьтӧдіс йӧзлысь сёрнисӧ.
Тайӧ вӧлі мистер Чарльз Гомперс, рабочӧй союзлӧн нималана оратор.
Йӧз чукӧрыс лӧнис, кор сійӧ нюжӧдіс кисӧ пулань, кӧні неважӧн на ӧшаліс джагӧдчысь морт, а сэсся шуис ньӧжйӧникӧн, но кутшӧмкӧ торъя торжественнӧй тӧдчанлунӧн.
— Медвойдӧр, сетам почёт миян ёртлы, коді ещӧ тайӧ войнас на воштіс эбӧссӧ сьӧкыд тышын.
Уна сюрс йӧз чукӧр весьтын быттьӧкӧ лэбыштіс тӧвныр, и лыдтӧм-щӧттӧм шляпаяс кутісны тыдавны сынӧдын.
Юръяс лоины кушӧсь...
Знамялӧн складкаясыс паськалісны да заводитісны дӧлавны чӧв-лӧняс жугыля да ӧдва кывмӧн.
Сэсся Гомперс заводитіс висьтавны водзӧ.
Матвей сьӧлӧмын мыйкӧ ёкмуні.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ мортыс висьталіс сы йылысь, коді тайӧ войнас ветлӧдліс кар кузя, несчастнӧй да бесприютнӧй, кыдзи и сійӧ, Лозинский, кыдзи и тайӧ тшыг да мудзӧм чужӧмъяса став йӧзыс.
Сы йылысь, кодӧс, кыдзи и найӧс ставнысӧ, шыбитіс татчӧ тайӧ безжалостнӧй карыс, сы йылысь, коді неважӧн на юасис сылысь пӧдӧм гӧлӧсӧн...
Сы йылысь, коді шӧйтіс тані аслас ыджыд шогнас, и коді абу нин тайӧ свет вылас.
Вӧлі кылӧ, кыдзи тӧлыс ньӧжйӧникӧн ворсӧдчӧ коръясӧн, вӧлі кылӧ, кыдзи мукӧддырйиыс нетшыштчас да швачнитас тӧв йылас аслас складкаяснас знамялӧн паськыд отыс...
А мортыс, коді сулаліс ставсьыс медвылын куш юрнас, водзӧ висьталіс плавнӧй, нор гӧлӧсӧн...
Сэсся сійӧ бергӧдчис да скӧрмӧмӧн и грӧзитчӧмӧн нюжӧдіс кисӧ карлань.
И йӧз чукӧрын быттьӧ мыйӧнкӧ ӧтпырйӧ кучкисны сразу став сьӧлӧмас, — друг ставыс гызис.
Став синъясыс бергӧдчисны сэтчӧ жӧ, а итальянечьяс сувтлісны кок чуньяс йылас ассьыныс няйт, гожъялӧм кулакъяссӧ чабыртӧмӧн да кияссӧ нюжӧдӧмӧн.
А карыс, кодӧс вӧлі кытшалӧма аслас испарениелӧн кокньыдик рӧмыдӧн, спокойнӧя сулаліс, быттьӧкӧ ньӧжйӧникӧн лолаліс да водзӧ оліс аслас олӧмнас.
Площадь кузя кыссисны да грымгисны вагонъяс, кӧнкӧ туннельын чушкис ӧдйӧ мунысь поезд...
Площадь весьттіыс тӧлыс нуис буса кымӧр.
Тайӧ кымӧрыс, быттьӧкӧ шонді вылын лента, — ӧшйӧма джынвыйӧ стрӧитӧм ыджыд керка вылӧ, коді вӧлі вавилонскӧй башня кодь.
Вылын стрӧпилӧяс да настилъяс пӧвстын ноксисны, кодзувкотъяс моз, стрӧйба вылын уджалысь рабочӧйяс, а улісяньыс пыр ӧтарӧ лэпталісны зэв сьӧкыдторъяс...
Найӧ кайлісны и вошлісны буса кымӧръяс пытшкын, и бара лэччисны увланьӧ, а уліас ыджыд кранъяс шумтӧг бергалісны асланыс подувъяс вылас, босьталісны кирпич да гранит чукӧръяса платформаяс...
И тайӧс ставсӧ югдӧдіс гажа, яснӧй лунлӧн дзирдалысь шондіыс.
Лозищанин морӧсын кыпаліс мыйкӧ тӧдтӧм, вӧвлытӧм да вына.
Первойысь на американскӧй му вылын сійӧ сулаліс йӧз чукӧрын, кодъяслӧн думъясыс вӧліны сылы гӧгӧрвоанаӧсь, ӧд тайӧ думъясыс вӧліны и сылӧн думъясӧн.
Тайӧ кажитчис сылы да ышӧдіс мый вылӧ кӧ.
Сылы ковмис мыйкӧ ещӧ на унджык, сылы колӧ вӧлі, медым и сійӧс аддзисны, медым тӧдмалісны и сылысь историясӧ, мед тайӧ йӧзыс гӧгӧрвоисны, мый и сійӧ найӧс гӧгӧрвоӧ, медым найӧ сувтісны сы дор, кыдзи и сійӧ вӧлі на дор.
Сылы колӧ вӧлі мыйкӧ вӧвлытӧм, сылы кажитчис, мый ӧні мыйкӧ лоас, мыйысь лоас бурджык ставныслы, тшӧтш и сылы, лозищанинлы, коді быттьӧкӧ ем моз вошӧма йӧз муын.
Сійӧ эз тӧд, кытчӧ кӧсйӧ мунны, мый кӧсйӧ вӧчны, сійӧ вунӧдіс, мый сійӧ оз тӧд кывсӧ да паспорттӧм, мый сійӧ брӧдяга тайӧ канмуас.
Сійӧ ставсӧ вунӧдіс, писькӧдчис водзӧ мыйкӧ виччысиг, зілис йитчыны тайӧ йӧз чукӧрыскӧд ӧти ӧткодь чувствоӧ, коді пессис тані, кыдзи саридз крут вадоръяс костын.
Сійӧ кыдзкӧ меліа нюмъяліс, тэрыба мыйкӧ шӧпкӧдіс и век писькӧдчис водзӧ, сэтчӧ, кӧні знамя улын сулаліс морт, коді сэтшӧм бура гӧгӧрволіс да сэтшӧм кужӧмӧн вӧрзьӧдіс морӧсъяс аслас сьӧлӧмӧдз йиджан гӧлӧсӧн...
XXIII
Код тӧдас, мый эськӧ вӧчис Матвей Лозинский, удайтчис кӧ сылы матыстчыны дзик платформа дорас, и кыдз эськӧ висьталіс мистер Гомперслы, мый сійӧс волнуйтіс.
Сійӧ местаас, кытӧні сійӧ чужліс, йӧз, кодъяс новлісны ас кыӧм дукӧс, сюртука йӧз дінӧ ассьыныс радейтӧмсӧ да уважениесӧ пырджык петкӧдлісны улӧдз копыртчылӧмӧн да ки окалӧмӧн.
Вермис лоны, мый мистер Гомперсӧн сёрнитны кужӧм вӧсна сы водзын тадзи жӧ эськӧ копыртчыліс да окаліс кисӧ, эз кӧ рӧкыс делӧсӧ бергӧд мӧдарӧ, а именнӧ сідз, мый лозищанин туй вылын эз ло водзджык мистер Гомперс, рабочӧй ассоциацияса председатель да бур оратор, а лоис мистер Гопкинс, вӧвлӧм боксёр да полисмен.
Мистер Гопкинс, кыдзи и руд каскаа да киас беддя мукӧд йӧз, сулаліс вӧрзьывтӧг, быттьӧкӧ статуя и, дерт, сійӧс эз вӧрзьӧдны мистер Гомперслӧн кывъясыс.
Нью-Йоркса полиция зэв бура тӧдіс тайӧ джентльменсӧ и сылӧн сёрнилысь тӧдчанлунсӧ сійӧ донъяліс ас ногыс.
Полиция тӧдіс, мый мистер Гомперс зэв кужысь морт и некор оз пет аслас сёрниын «лӧсьӧдӧм порядокысь».
Но сійӧс кывзысьясыс зэв тшӧкыда торклісны порядоксӧ.
Безработнӧйяс векджык торъялӧны тайӧн, а талун ещӧ содтӧд вылӧ тайӧ проклятӧй пуыс, код вылысь полиция прӧзевайтіс коньӧр ӧшӧдчысьсӧ, и сійӧ ӧшаліс вывті дыр.
Шуны кӧ, важӧн нин эз вӧвлы та мында йӧза митингыс, и пансис кӧ тыш, сэки быд полисмен вылӧ воис сё мортӧн.
Татшӧм случайяс дырйи полиция зэв крепыда сулалӧ аслас местаын, сюся видзӧдӧ иностранечьяс бӧрся.
Пока ставыс порядокын, — а порядокын ставыс, кор делӧыс оз пет кывъясысь водзӧ, кӧть и медся страшнӧйясысь да киӧн ёна ӧвтчӧмъясысь водзӧ, — сэтчӧдз полисменъяс сулалӧны асланыс сера шляпаясаӧсь, мукӧддырйиыс весиг довкнитласны юрнаныс, кор сёрниыс торйӧн удачнӧйджык.
Но кыдз сӧмын кутшӧмкӧ йӧз чукӧрын заводитчӧ тӧдчыны «порядок торкӧм» — полиция сэки жӧ сувтӧ сэтшӧм местаӧ, кытысянь лӧсьыдджык уськӧдчыны йӧз вылас.
И клобъяс уджалӧны зэв ӧдйӧ, решительнӧя, видзчысьтӧг.
И мукӧддырйиыс кызь кымын сюрс йӧз чукӧр бӧрыньтчӧ сё-мӧд бедь водзын, да ещӧ бӧръяясыс пышйӧны кияснас юрсӧ тупкӧмӧн...
Матвей Лозинский, дерт, эз на тӧд местнӧй обычайястӧ.
Сійӧ сӧмын муніс водзӧ, кутшӧмкӧ кывъяс шуалігтыр да мый вылӧ кӧ лачаӧн.
И кор сыланьӧ друг бергӧдчис ыджыд тушаа, руд шляпаа господин, кор Матвей аддзис, мый тайӧ бара тӧрытъя полицейскӧйыс, сійӧ кӧсйис сылы ставсӧ висьтавны, мыйӧн ӧні сылӧн вӧлі тырӧма сьӧлӧмыс: став ӧбидасӧ, вермытӧмторсӧ и кутшӧмкӧ отсӧг вылӧ лачасӧ.
Ӧти кывйӧн кӧ, сійӧ копыртчис да кӧсйис окыштны мистер Гопкинслысь кисӧ.
Мистер Гопкинс чепӧсйис ӧти воськов бӧрланьӧ, и клоб шутёвтіс сынӧдас...
Йӧз чукӧрын кыліс первой чорыда кучкӧм...
Лозищанин друг веськӧдчис, кыдзи скӧрмӧм ош...
Чужӧм кузяыс сылӧн визувтіс вир, шапкаыс пӧлыньтчӧма, синъясыс лоины йӧйлӧн кодьӧсь.
Сійӧ вӧлі страшнӧйджык сы серти, кутшӧмӧн вӧлі Борк жырйын.
Сӧмын ӧні эз нин вӧв мортлӧн вын, коді эськӧ вермис кутны сійӧс.
Виччысьтӧг оскорбитӧмыс да дойыс петкӧдісны тайӧ ыджыд, ён да мелі мортсӧ терпениесьыс.
Тайӧ кучкӧмас чукӧрмис ставыс, мый сы вывті муніс, и кыдз страдайтіс тайӧ кад чӧжыс, брӧдягалӧн лӧглуныс и лёклуныс, кодӧс, медбӧрын, лёкмӧдісны кыдзи зверӧс.
Код тӧдас, тӧдіс-ӧ мистер Гопкинс индейскӧй кучкӧмсӧ, кыдзи Падди, но сійӧ эз вермы применитны ас кадӧ.
Сы водзӧ сувтіс мыйкӧ ыджыд да страшнӧй, кыпӧдчис да уськӧдчис вылас и полисмен Гопкинс уси му вылӧ йӧз чукӧр пӧвстӧ, коді ставнас нин гызис да шызис...
Гопкинс бӧрся уси сылӧн матысса ёртыс, а здук-мӧд мысти аддзывлытӧм паськӧма, лёзь юрсиа да лёк, зэв ыджыд морт ӧтнас путкыльтіс Нью-Йоркса полицейскӧйясӧн артмӧдӧм матыссаджык кытшсӧ...
Матвей бӧрся гораа горзігтыр первойӧн уськӧдчисны итальянечьяс.
Американечьяс кольччисны знамя дорас, кӧні мистер Гомперс дзик весьшӧрӧ чуксаліс порядокӧ да индіс ӧти гижӧд вылӧ: «Порядок, достоинство, дисциплина!»
Ӧти здук мысти став полициясӧ вӧлі зырӧма, и йӧзыс уськӧдчисны площадь вылӧ...
Вӧлі ӧти здук, кор, кажитчис, карыс дрӧгмуні сыысь, мый вӧчсис <eng>Сentral park</eng> дорын...
Мунысь вагонъяс мӧдісны тэрмасьны, паныдӧн локтысьясыс сувтісны, эз тӧдны, мый вӧчны водзӧ, дугдісны бергавны кранъяс, и стрӧйба вылас йӧзыс эз нин кавшасьны ӧтарӧ-мӧдарӧ...
Рабочӧйяс интересӧн видзӧдісны йӧз чукӧр вылӧ, коді зырис полицияӧс да дась вӧлі уськӧдчыны площадь вомӧныс матыса керкаяс да уличаяс вылӧ.
Но тайӧ вӧлі сӧмын минут.
Площадьыс вӧлі йӧз киын, и йӧз чукӧрыс эз тӧд, мый вӧчны тайӧ площадьнас.
Но унджыкыс на пӧвстысь колины знамя дорас, и ньӧжйӧникӧн йӧз чукӧрыслӧн юрыс, коді змей моз нюжӧдчыліс карланьыс, — бара бӧрыньтчис тушаланьыс.
Сэсся, недыр сёрнитыштӧм бӧрын, юрнуӧдысьяс решитісны, мый митингыс лои торкӧма, лӧсьӧдісны зэв ӧдйӧ резолюция, коді протестуйтіс полиция действуйтӧмлы паныд, да мӧдӧдчисны бӧрланьӧ.
Водзвылас, быттьӧкӧ нинӧм эз и вӧвлы, бара сувтіс медалӧм оркестр, и бусыс бара пуркйис-муніс музыкаыскӧд тшӧтш площадь вомӧныс.
А сы бӧрся топыд стройӧн восьлалісны ас садяс воӧм полицейскӧйяс, ӧвтчисны клобъяснас да тэрмӧдлісны кольччысьясӧс.
Часджын мысти паркыс тыртӧммис; подъёмнӧй кранъяс бара заводитісны бергавны асланыс подув вылын, рабочӧйяс бара заводитісны ӧтарӧ-мӧдарӧ ноксьыны-ветлыны стрӧйба вылас пӧшти кымӧръяс бердын, бара мунісны вагонъяс, и наын воысь йӧз сӧмын газетъясысь тӧдмалісны сы йылысь, мый вӧлі часджын сайын тайӧ местаас.
Сӧмын стӧрӧжъяс ветлӧдлісны ӧтарӧ-мӧдарӧ фонтан дорын, довкйӧдлісны юрнаныс да видчисны дзоридзьяс талялӧмысь...
XXIV
Кымынкӧ лун Нью-Йорк карса газетъяс лозищанин Матвей вӧсна уджалісны вывті тэрыба.
Типографияса машинаяс вӧчисны сы честь кузя уна сё сюрс лишнӧй оборот.
Кымынкӧ сё репортёр котраліс ӧтарӧ-мӧдарӧ став кар пасьтаті Матвей йылысь юӧръяс тӧдмалӧм могысь, а площадка вылын, <eng>«Нerald», «Sun», «Тrіbune», «World»</eng> газетъяслӧн ыджыд зданиеяс водзын бергалісны уна сё лишнӧй газетнӧй детинкаяс.
Ӧти татшӧм здание вылысь Дыма, коді век на корсис ёртсӧ, аддзис экран, код вылын вӧлі ӧшалӧ объявление:
ДИКАРЬ НЬЮ-ЙОРКЫН
Безработнӧйяс митинг вылын лоӧмтор.
Кафр, патагонец али славянин?
Ёнджык полисмен Гопкинсысь.
ЦИВИЛИЗАЦИЯЛЫ УГРОЗА
Оскорбитӧма тайӧ канмулысь законъяс!
Ми сетам дикарлысь портретсӧ, коді виис полисмен Гопкинсӧс.
Час мысти листъяс лэбисны нин детинкаяс чукӧрӧ, кодъяс пырысьтӧм-пыр жӧ уськӧдчисны быд бокӧ.
Найӧ тювъялісны вӧв кок увъясті, мунігас чеччыштлісны электрическӧй кӧрт туйса вагонъясӧ, часджын мысти найӧ вӧліны нин мупытшса туй помын да Бруклин дорын, — и быдлаын кылісны налӧн гора гӧлӧсъясыс:
«Нью-Йоркын дикарь!..
Дикарлӧн портретыс безработнӧйяс митинг вылын!..
Оскорбитӧма тайӧ канмулысь законъяс!»
Газетнӧй джентльмен, коді серпасаліс дикарлысь фантастическӧй изображениесӧ, коді купайтіс ассьыс семьясӧ карса водоёмын, эз думайт, мый сылӧн рисунокыс сэтшӧма паськалас.
Ӧні тайӧ талантливӧй произведениеыс красуйтчис уна сё сюрс экземплярын, и серьёзнӧй американечьяс, кодъяс вӧлі мунӧны гортаныс асланыс контораясысь, паськӧдлісны газетъяссӧ сійӧ местатіыс, кӧні вӧлі дикарыс, коді «кыкысь нарушитіс тайӧ канмуыслысь законсӧ».
А сы вӧсна, мый сьӧкыд кутчысьны сравнениеясысь, то газетыс прӧстӧ сетӧ ассьыс объяснениесӧ, но оз веськыда шу, мый тайӧ ставыс збыль, пока оз тӧдмавны помкасӧ тайӧ загадочнӧй преступлениеыслысь.
«Тӧрыт коньӧр Гопкинс висьталіс дикарлы, мый оз позь купайтны челядьӧс карса водоёмъясын.
Быдӧнлы тӧдса, мый дикарьяс кутчысьӧны быд посниторйӧ и водзӧс мынтытӧг оз кольны.
Коді тӧдас, гашкӧ, Гопкинс лои жертваӧн ассьыс служебнӧй обязанностьяссӧ Бродвей вылын исполняйтігӧн».
Мӧд газетын, коді вӧлі серьёзнӧйджык, гижӧма событие йывсьыс свежӧй туй кузяыс.
Заметкаыслӧн нимыс вӧлі: «Безработнӧйяслӧн митинг».
«Тэрмасям висьтавны лыддьысьысьяслы, мый вӧлі збыльвылӧ Центральнӧй паркын.
Водзджык нин вӧлі тӧдса, мый безработнӧйяслӧн митинг шуӧма вӧлі чукӧртны асылын, и югдандорыс на площадка да матігӧгӧрыс заводитісны тырны сы мында йӧзӧн, мый вайӧдіс полицейскӧй резервъясӧс шӧйӧвошӧмӧдз.
На пытшкын вӧлі уналы тӧдса Гопкинс, вӧвлӧм боксёр, тайӧ карас зэв тӧдса морт».
Татшӧм случайыс, дерт, вермис лоны тайӧ штатса быд карын, тайӧ канмуса быд штатын, мирас быд канмуын (кӧні век лоӧ озырлун да гӧльлун, кӧть мый эз висьтавлыны опаснӧй утопистъяс) — тайӧ случайыс ещӧ ёна шызьӧдіс йӧзсӧ.
Фонтансянь неылын тайӧ войнас джагӧдчӧма кутшӧмкӧ гӧлиник морт, кодлӧн нимыс, кытӧн уджаліс и весиг национальностьыс колины на тӧдмавтӧмӧсь.
Кӧть мый, а полиция сёрмис.
Ӧти репортёр весиг удитӧма полиция тӧдмавтӧдз на серпасавны джагӧдчысьсӧ.
Петлясьыс мездынысӧ лоис сэки, кор паркын вӧлі нин чукӧртчӧма зэв уна йӧз, кодъяслысь судьбасӧ, кӧть и случайнӧй помкаяс вӧсна, лои петкӧдлӧма тайӧ коньӧр морт судьбанас.
Шойсӧ петлясьыс мездыны полициялӧн первойя заводитлӧмыс лои неудачнӧй — йӧз шызисны да эз лэдзны босьтнысӧ.
Но сэсся кор полициялӧн лыдыс содіс, — шойсӧ вӧлі медбӧрын перйӧма, — но колӧ веськыда шуны, клобъястӧг эз артмы, кыдз ми эгӧ нин этшаысь индывлӧй, миян полиция ӧвтчӧ клобъясӧн сэки, кор позьӧ вӧлі сытӧг вӧчны тайӧ цивилизованнӧй канмуас.
Урчитӧм кадӧ места вылас воис известнӧй рабочӧй агитатор мистер Гомперс музыкаӧн да знамяӧн, код вылын вӧлі гижӧма:
Сетӧй удж!
Войтырлӧн терпениеыс бырис нин.
Ӧтувтчӧй!
Петиция выль мэрлы!
Тайӧ гижӧдъяс кындзи вӧлі ещӧ татшӧм гижӧд: «Достоинство, порядок, дисциплина!»
Тайӧ заметка бӧрас газетас вӧлі куим заглавиеа мӧд заметка:
Чарли Гомперс вӧлі скӧр.
Сійӧ грӧмитіс озырлун да лышкыдлун.
Вӧйпис тайӧ канмуса порядокъяс,
а тайӧ карсӧ нимтіс вавилонскӧй блудницаӧн.
«Чарли Гомперс, коді вӧлі зэв бур ораторӧн, бура используйтіс тайӧ положениесӧ.
Кыдз сӧмын воис места вылас <eng>Second avenue</eng> вывса 300 № керкаын олысь мистер Ивэнслӧн бур хор сьылӧм улын и кор тӧдмаліс асъя лоӧмтор йывсьыс, сійӧ заводитіс ассьыс сёрнисӧ, кӧні петкӧдліс уджысь лишитӧм рабочӧйяслысь зэв сьӧкыд положениесӧ да судьбасӧ, коді виччысьӧ, гашкӧ, унаӧс тайӧ шудтӧмъяс пӧвстсьыс.
Та бӧрын сійӧ босьтіс да петкӧдліс контрастъяс, кодъясӧс век ӧтарӧ паськӧдӧ тайӧ карыс, кыдзи ставлы тӧдса, мирын медся ыджыд да озыр карыс.
Чарли Гомперслӧн тайӧ висьталӧмыс, коді пуктыліс ас водзас мог чукӧртны безработнӧйясӧс гижны петиция карса мэрлы, а сідзжӧ пропагандируйтны рабочӧй ассоциацияяслысь идеяяссӧ, — кыпӧдіс, буракӧ, медся омӧль страстьяссӧ.
Веськыда колӧ шуны, мый англичана да американечьяс (кодъяс вӧліны зэв этшаӧнӧсь), весиг унджык ирландечьяс да немечьяс, — вӧліны смирнӧйӧсь.
Но йӧз чукӧрлӧн омӧльджыка цивилизованнӧй юкӧныс, — итальянечьяс, роч еврейяс пӧвстысь кутшӧмкӧ юкӧн да торъя нин кутшӧмкӧ йӧй морт, код тӧдас кутшӧм нацияысь — ӧзйисны быттьӧкӧ истӧг помысь порок».
«Кыдзи думайтӧ сенатор Робинзон тайӧ происшествие йывсьыс»
«Мистер Робинзон, коді меліа примитіс ас ордас миянлысь репортёрӧс, шуӧ, мый тайӧ лоӧмторъяс торъя ёна петкӧдчис тайӧ канмуса законнӧй порядоклӧн выныс.
«Сэр, — шуис мистер Робинзон миян репортёрлы, — мый ті аддзанныд тайӧ случайсьыс?
Опаснӧй демагогъяс веськӧдлӧм улын мятежникъяс зырисны полицияӧс.
На костын да цивилизация костын преградаыс, кодлӧн представительнас вӧліны удал Гопкинс да сылӧн ёртъясыс, киссис.
И мый жӧ, — мятежникъяс бурджыксӧ нинӧм эз аддзыны и бӧр лӧнисны.
Ме эськӧ верми сетны мистер Гомперслы и сэтшӧм жӧ став агитаторъяслы ӧти юалӧм, коді эськӧ найӧс вермис пикӧ вайӧдны: мыйла ті, сэр, чуксаланныд да ышӧданныд йӧзсӧ сэтшӧм делӧ вылӧ, коді оз вермы вайны тіянлы пӧльза?»
«Мӧд номерын, — содтыліс редакция, — ми надейтчам сетны газет лыддьысьяслы почтеннӧй сенатор юалӧм вылӧ мистер Гомперслысь вочакыв».
Асывнас газет ассьыс кӧсйӧмсӧ пӧртіс олӧмӧ.
Сійӧ сетіс, первой-кӧ, мистер Гомперслысь портретсӧ, а сэсся репортёркӧд сылысь подробнӧй сёрнисӧ.
Репортёрыс мистер Гомперссӧ петкӧдліс сэтшӧм жӧ бурӧн, кутшӧмӧн и сенатор Робинзонӧс.
«Мистер Гомперс личнӧй олӧмас — зэв авъя да шань морт, репортёркӧд сійӧ сёрнитіс зэв меліа, но делӧ йылысь отзывъясыс сылӧн вӧліны зэв пӧсьӧсь да энергичнӧйӧсь.
Мистер Гомперс ставсьыс мыжалӧ тайӧ карса полициялысь кутчысьны вермытӧмсӧ.
Ачыс сійӧ «порядоксӧ» эз торклы.
Но, кыдзи пасйыліс миян репортёр, сійӧ сёрнитіс скӧра.
Сійӧ тайӧс оз отрицайт.
Но кутшӧм кадсянь тайӧ канмуас американецлы колӧ сёрнитны сӧмын меліа?!
Кодлы оз кажитчы тайӧ карсӧ блудницакӧд сравнивайтӧмыс, мед сійӧ оз кывзы вежалунъясӧ проповедьяс, кӧть, шуам, достопочтеннӧй реверенд-Джонслысь, сы вӧсна мый тайӧ сылӧн медся муса сравнениеыс.
И сэк жӧ, некод оз мыжав та вӧсна попъясӧс омӧльтор вылӧ йӧзӧс чуксалӧмысь либӧ канмуӧс оскорбитӧмысь.
Дерт, Тамани-ринглы, кӧні, кыдз тӧдса, мистер Робинзон лоӧ активнӧй членӧн, оз на тырмы выныс, мед ограничитны тайӧ канмуас кывлысь свободасӧ, кодӧс завещайтісны конституция вӧчысь великӧй йӧз!
(Тані репортёр жалитӧ, мый оз вермы петкӧдлыны ни киӧн мичаа ӧвтыштӧмсӧ, ни кыпыдлунсӧ, кыдзи мистер Гомперс шуис медбӧръя кывъяссӧ.
Но сійӧ пасйӧ, мый тайӧ пӧ эськӧ вӧчис честь канмуса медся бур первой ораторъяслы.)
Мистер Гомперс зэв ёна жалитӧ сы йылысь, мый артмис, но страдайтысьяснас лыддьӧ асьсӧ и ассьыс ёртъяссӧ, сы вӧсна мый митингсӧ лои торкӧма и собрание вылӧ право нарушитӧма.
Кыдзи заводитчис кось, сійӧ эз аддзыв.
Сійӧ сідзжӧ оз кӧсйы шуны, мый тайӧ талантливӧй джентльменыс, коді серпасаліс дикарӧс, абу добросовестнӧй.
Но тайӧ дикарыслӧн чужӧмыс и паськӧмыс кажитчӧны сылы тырмымӧнъя маскараднӧйӧн, да тайӧ, дерт, абу полициялӧн изобретение.
Но сёрнитны кӧ юалӧм кузя, кодӧс сылы сетісны, то вочавидзны достопочтеннӧй сенаторлы кокньыдджык, Тамани-ринглӧн ӧткымын гуся ноксьӧмъяс йылысь висьталӧм дорысь.
Кыдзи тыдалӧ нин водзынджык висьталӧмысь, сійӧ некодӧс эз ышӧд уськӧдчыны полиция вылӧ, сідзжӧ и полицияӧс эз ышӧд клобъясӧн ёна кучкасьӧм вылӧ.
Но сійӧ шуӧ, мый озырлун да гӧльлун йылысь зэв ыджыд юалӧмсӧ колӧ решитны кывлӧн да союзъяслӧн мездлун подув вылын.
А мыйӧдз вайӧдіс агитация, позьӧ аддзыны ӧні нин.
Кык во сайын рабочӧйяслӧн ассоциацияын, кӧні сійӧ председатель, членыс вӧлі кыкпӧв этшаджык ӧнія дорысь.
Вот татшӧмӧсь первой результатъясыс.
Сёрнитны кӧ водзӧ лоан результатъяс йылысь, то мистер Робинзон, сенатор да ыджыд фабрикант, вермас мыйсюрӧ висьтавны та кузя, ӧд сылӧн аслас фабрикаас кольӧм восянь уджалан часъясыс чинісны удж дон чинтытӧг.
«И ми радпырысь виччысям, — иронияӧн содтіс мистер Гомперс, — сійӧ лунсӧ, кор мистер Робинзонлы лоас ещӧ на содтыны удж донсӧ уджалан часъяс нюжӧдтӧг...»
Сэсся мистер Гомперс висьталіс, мый сійӧ думайтӧ заводитны собраниеяслысь праваяссӧ нарушитӧмысь штатса судья водзын судебнӧй делӧ.
Кыдзи тӧдса, — шуис сійӧ, — тайӧ канмуса учёнӧйяслы ӧнӧдз на эз удайтчы тӧдмавны тӧдтӧм дикарлысь национальностьсӧ.
Мистер Гомперс надейтчӧ, мый судлы тайӧс удайтчас тӧдмавны и мый полицияса директорлы (кодлы сійӧ ӧтказывайтӧ уважайтӧмын) ӧні нин мыйсюрӧ тӧдса та кузя».
«Ӧти кывйӧн кӧ, — тадзи помасис заметкаыс, — кольны кӧ бокӧ ӧткымын интереснӧй юалӧмъяс, кодъяс петкӧдлӧны осуждайтӧм, мистер Гомперс вӧлӧма абу сӧмын бур оратор да тӧлка политик, но и зэв приятнӧй собеседник.
Ачыс мистер Гомперс эскӧ, мый сійӧ да сылӧн единомышленникъясыс вӧчӧны канмуыслы буртор, пыртӧны организованность, порядок, сознательность да надейтчӧм сэтшӧм йӧз пӧвстӧ, кодъяслӧн гӧльлуныс, пикӧ воӧмыс, справедливӧй негодованиеыс кокниа вермисны лоны анархиялӧн добычаӧн...»
Центральнӧй паркын лоӧмтор йылысь Нью-Йоркса газетъяс гижисны ещӧ кымынкӧ лун чӧж.
Репортёръяс ветлӧдлісны став кар кузяыс, и редакцияясӧ волісны унапӧлӧс йӧз, кодъяс аддзылӧмаӧсь разнӧй местаясысь тешкодь йӧзӧс, кодъясӧс позьӧ вӧлі лыддьыны дикарьясӧн.
Дикарьясыс Нью-Йоркын вӧлӧма зэв уна.
Первой портретъяс серти ӧткымын учёнӧй джентльменъяс висьтавлісны национальность йылысь ассьыныс мнениесӧ.
Отзывъясыс вӧліны унапӧлӧсӧсь, но кор юӧръясыс чукӧрмисны да лоины точнӧйджыкӧсь, сэки учёнӧй джентльменъяслӧн заключениеясыс лоины ограниченнӧйджыкӧсь.
Первой матысмис истиналаньыс кутшӧмкӧ мистер Аткинсон, коді босьтӧма исходнӧй пунктӧн «тӧдтӧм мортлысь разрушительнӧй тенденцияяссӧ да цивилизация да культура дорӧ сылысь ненавистьсӧ».
Тайӧ признакъяс сертиыс сійӧ индіс тӧдтӧм мортӧс славянскӧй племя дорӧ...
Жаль сӧмын, мый, выль гипотезаяс вӧчигӧн, мистер Аткинсон славянскӧй племяӧ сюйис сідзжӧ «кавказса черкесъясӧс да самоедъясӧс, а бӧръяясыс олӧны ылын, лымъя Сибырын».
Тӧдтӧм морт гӧгӧр кытшыс пыр ӧтарӧ топаліс.
Заметкаясын, кодъяс вӧліны пыр дженьыдджыкӧсь, но зато точнӧйджыкӧсь, петавлісны выль местаяс да йӧз, кодъяс дорӧ сідз либӧ тадз волӧма «дикарыс».
Негр Сам, коді весалӧ сапӧгъяс Бродвей вылын, посвывса стӧрӧж, коді думайтӧма, мый тӧдтӧм мортыс кӧсйӧ мыйкӧ вӧчны Бруклинскӧй поскӧд, кондуктор сійӧ вагонсьыс, кӧні Матвей воис рытнас Центральнӧй паркӧ, мӧд кондуктор, коді вӧлі опасностьын, сы вӧсна мый вӧліны куш кыкӧнӧсь электрическӧй вагонын Бруклинса пустыннӧй местаясын, медбӧрын, кӧсичаас гартӧм буклияса пӧрысь барыня, код ордӧ ыджыд тушаа да страшнӧй дикарыс ӧтчыд звӧнитӧма, дерт жӧ, абу бурысь, кор барыняыс вӧлӧма керкаас дзик ӧтнасӧн...
Зэв бур, мый пӧрысь леди удитӧма пӧдлавны ӧдзӧссӧ ас кадӧ да тайӧн спаситӧма ассьыс олӧмсӧ.
XXV
Мӧд пӧрысь барыня йылысь, коді оліс 1235 № керкаын, газетъясын эз казьтывсьы.
Эз казьтывсьы сідзжӧ и Анна йылысь, коді корсюрӧ сӧмын ышлолаліс, кор казьтывліс лы ни ку вошӧм Матвей йылысь.
Морт воши, быттьӧкӧ ваӧ вӧйи, а ачыс Анна веськаліс, пыж моз, лӧнинӧ.
Быд лун, кор пӧрысь барынялӧн верӧсыс да олысьясыс мунлісны, — сійӧ, быттьӧкӧ фея, волывліс тыртӧм жыръясӧ, лӧсьӧдаліс вольпасьяс, чышкыліс джоджъяс, а недельнас ӧтчыд мыськавліс стеклӧяс да весавліс газӧвӧй сюръяс.
Быд лун петкӧдліс улича вылӧ кӧрзинаӧ ёг, кытысь сійӧс идравлісны карса ёг чукӧртысьяс, и господалы да кык джентльменлы, кодъяс накӧд тшӧтш ӧбедайтлісны, пулывліс ӧбед.
Тӧлысьнас кыкысь сійӧ барыняыскӧд ӧтлаын ветлывліс вичкоӧ...
Вообщӧ тайӧ лӧнь пельӧсас сылы вӧлі ставыс сідзи жӧ, кыдзи и рӧдинаас, и нывлы лолывліс зэв шог: мыйла нӧ сійӧ татчӧ локтіс, мыйла думайтіс, надейтчис да виччысис, мыйла встретитчис тайӧ ыджыд тушаа, зумыш да тешкодь мортыскӧд, коді шулывліс: «Менам шуд лоас и тэнад шудӧн, дитяӧй».
Том Джон да Дыма эз петкӧдчывны.
Лунъясыс кольлісны гажтӧма да вӧліны дзик ӧткодьӧсь ӧта-мӧдныскӧд...
Татӧні сійӧ аддзис рӧдина, код йылысь ышлолавліс Лозинский, — и эз ӧтчыд сійӧ кисьтлы войяснас курыд синва аслас кухняторйын, ляпкыд да дзескыд пӧдвалын.
И эз ӧтчыд сылы окота вӧв бергӧдчыны сійӧ минутас, кор сійӧ кывзысис Матвейлысь, сы пыдди, медым кывзысьны том еврейкалысь...
Бӧр мунны сэтчӧ да заводитны овны мӧд ногӧн, корсьны мӧд олан лад, гашкӧ, и лёкӧс, но мӧдӧс...
Ӧтчыд почтальон сетіс сылы письмӧ, сійӧ весиг шемӧсмис.
Конверт вылас вӧлі английскӧй кыв вылын гижӧма сылысь адрессӧ, а выліас печать: «Гортса удж вӧчысьяслӧн ӧтувъя общество».
Анна эз тӧд английскӧй кывсӧ да корис пӧрысь барыняӧс лыддьыны письмӧсӧ.
Барыняыс подозрительнӧя видзӧдліс сы вылӧ да шуис:
— Поздравляйта!
Тэ нин заводитін ноксьыны тайӧ бунтовщикъясыскӧд!
— Ме нинӧм ог тӧд, — вочавидзис Анна.
Письмӧас вӧлі сӧмын печатайтӧм бумагатор, коді приглашайтіс пырны обществоса членӧ.
Юӧртсис адресыс да членскӧй взнослӧн ыдждаыс.
Доныслӧн ыдждаыс чуймӧдіс Аннаӧс, кор барыняыс ироническӧя переведитіс приглашениесӧ...
Но век жӧ дзебис письмӧсӧ да коръясӧкӧ рытъяснас перйывліс сійӧс да видзӧдіс дивуйтчигтыр: коді вермис казявны сійӧс тайӧ канмуас и сэтшӧм правильнӧя гижны конверт вылас сылысь нимсӧ да фамилиясӧ?
Тайӧ вӧлі служба вылӧ пырӧм бӧрын регыд мысти.
А ещӧ кымынкӧ лун мысти пӧрысь барыня скӧрпырысь юӧртіс сылы выльтор:
— Бур делӧяс, нинӧм шуны, вӧчӧма тайӧ тэнад...
Матвей, али мый нин! — шуис сійӧ. — Вот и эскы ортсыса паськӧм вылад.
Кажитчис сэтшӧм авъяӧн да шаньӧн.
— Мый нӧ сэтшӧмыс? — тӧждысьӧмӧн юаліс Анна.
— Виӧма полицейскӧйӧс, вот мый.
— Оз вермы лоны! — тӧдлытӧг горӧдсис нывлӧн.
Пӧрысь барыня петкӧдліс сылы газет чукӧр, кодӧс вайис сылы верӧсыс, кор кутіс нин тыдовтчыны, коді сійӧ Матвейыс.
Фантастическӧй серпасысь сьӧкыд вӧлі тӧдны бур сьӧлӧма лозищанинлысь мыгӧрсӧ, кӧть кольӧмаӧсь на сылӧн ӧткымын чертаяс да тошкыслӧн модаыс.
Сэсся мукӧд номеръясын вӧлі сетӧма Дымалысь дукӧса да ыж ку шапкаа портретсӧ — кыдзи нималана вошӧм мортлысь землякӧс.
Пӧрысь барыня ӧчкиасьӧмӧн лунтыр лыддис газетъяс да лыддьӧмторсӧ висьтавлывліс и Анналы.
Ачыс сійӧ сьӧлӧмсяньыс дивуйтчис, кор тӧдмаліс, мый Матвей веськалӧма митинг вылӧ да лоӧма юрнуӧдысьӧн итальянечьяслӧн бандаын, коді зырӧма полицияӧс да ышӧдӧма безработнӧйяслысь чукӧрсӧ грабитны матысса магазинъяс.
— А ӧд кутшӧм авъяӧн да лӧньӧн кажитчис, — шуис барыня. Дум вылас уси кывзысьысь Матвей, сылӧн мелі синъясыс да быдтор вылӧ дакайтӧмыс. — Да, да!
Вот и эскы та бӧрын чужӧм-рожа вылад.
Сійӧ весиг синбӧжнас видзӧдліс Анна вылӧ, быттьӧкӧ мӧдыс вӧлі тайӧ страшнӧй мортыслӧн отсасьысьӧн, но нывлӧн веськыд видзӧдласыс вежис сылысь думсӧ.
— Сійӧ зэв скӧрмысь, — жугыля шуис Анна, кор дум вылас уси Матвейлӧн Паддикӧд зурасьӧмыс. — И... И... тӧданныд мый...
Кыдз сэтӧні гижӧма: нюжӧдчис вомдоръяснас ки дорас...
Ӧд сійӧ... тӧданныд ті... кӧсйис, тыдалӧ, окыштны сылысь кисӧ...
— Кӧсйис окыштны?.. и виис?..
Кыдзкӧ тайӧ ставыс зэв тешкодя артмӧ, — шуис барыня. — Но сійӧс кӧ кутасны, дерт, ӧшӧдасны...
Аддзан, мыйӧдз вайӧдӧны тайӧ... быдсяма обществоясыд...
Ме эськӧ эсійӧ Гомперсъяссӧ!..
Видзӧд, вот и тэнӧ нин кӧсйӧны крукавны асланыс тывйӧ...
Анна аддзис, мый барыня висьталӧ сьӧлӧмсяньыс, а Матвейкӧд лоӧмторйыс сетіс барыня кывъяслы ещӧ ыджыдджык вын.
Но, кор барыня эз вӧв гортас, и сылы бара воис сэтшӧм жӧ печатя письмӧ, сійӧ шыасис эз барыня дорӧ, а сы ордын ӧти олысь дорӧ.
Тайӧ вӧлі этша сёрниа да зэв зумыш морт, коді некор эз ворслы картіӧн и эз шулы Анналы лишнӧй кыв.
Сійӧ пыр пукаліс аслас жырйын, лунтыръясӧн мыйкӧ гижис да вӧчаліс кутшӧмкӧ пасйӧдъяс.
Керкаас сёрнитлывлісны, мый сійӧ «асьсӧ лыддьӧ изобретательӧн».
Мыйла кӧ Анна уважайтіс тайӧ стрӧг мортсӧ да дӧверяйтіс сылы.
Сійӧ босьтіс Анна киысь письмӧсӧ да переведитіс кывйысь кывйӧ.
Письмӧыс шензьӧдіс Аннаӧс: сэтӧні гижисны, мый обществоса комитетлы лои тӧдса, мый мисс Анна уджалӧ сэтшӧм дон вылӧ, коді, первой-кӧ, мортсӧ унижайтӧ, а мӧд-кӧ, чинтӧ удж доныслысь общӧй уровеньсӧ.
10 доллар тӧлысь чӧжӧн да ӧти шойччан лун недельнас — тайӧ медся ичӧт требованиеяс, кодъясӧс примитӧма ӧти собрание вылын «гортса удж вӧчысьяс ӧтувъя обществоын».
Та вӧсна сылы бара предлагайтӧны пырны обществоса членӧ да корны кӧзяйкалысь ыджыдджык дон, а оз кӧ, то сы кодь жӧ ёртъясыс кутасны лыддьыны сійӧс «аслас класслы врагӧн».
Анна повзьӧмпырысь кывзіс тайӧ тешкодь шыӧдчӧмсӧ.
— А мый нӧ меным лоас? — юаліс сійӧ лыддьысьысь вылӧ гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдігмоз, а ачыс бура эз гӧгӧрво, коді тайӧс гижӧ да кутшӧм права кузя.
— Но, ме тайӧ делӧясад ог вермы пырны, — стрӧга вочавидзис зумыш олысь да бара бергӧдчис аслас бумагалань.
Но ныв эз мун,
и сійӧ неокотапырысь бара бергӧдчис, лэптіс ӧчкисӧ кымӧс вылас.
— Тэ нӧ тані на? — шуис сійӧ Анна вылӧ веськыда тамыш синъяснас видзӧдіг, кодъяс быттьӧкӧ видзӧдісны ылӧ да аддзисны мыйкӧ сы сайысь.
— Тешкодь: тэнад чужӧмыд меным мешайтӧ...
Тэ юалін, мый ме думайта?..
Но, вот мый: ме думысь кӧ, тайӧ ставыс йӧйталӧм!
Коркӧ и ме эскылі тайӧ немторъясыслы, кытчӧдз эг гӧгӧрво, мый сӧмын наука вермас вежны йӧзкостса отношениеяссӧ.
Гӧгӧрвоан: наука!
Юалӧмыс решайтсьӧ оз улича вылын, а учёнӧй кабинетын...
Вот тані (сійӧ пуктіс кисӧ бумагаяс вылас) ставыс решайтсьӧ.
Регыд быдӧн тӧдласны... и тэ тшӧтш.
Но, а ӧні мун, ен тэкӧд.
Тэнад чужӧмыд меным мешайтӧ...
А менам уджӧй и тэныд важнӧджык став тайӧ ноксьӧмъяс дорысь.
И сійӧ бара копыртчис чертёжъяс да расчётъяс вылас, ӧвтыштіс Анналы шуйга кинас, мед сійӧ мунас.
Анна петіс кухняӧ да думыштіс сы йылысь, мый тані абу ставыс ӧткодь миянкӧд и мый сійӧ некор на эз аддзыв татшӧм тешкодь господинсӧ, коді эськӧ сэтшӧм торжественнӧя шуаліс сэтшӧм гӧгӧрвотӧм кывъяс.
Сійӧ кӧсйис ещӧ сёрнитыштны Дымакӧд да Розакӧд.
Вичкоас сійӧ ветлывліс Борк керка дорті и тӧдіс нин туйсӧ.
Ӧтчыд, кор барыняыс кольччис гортас, а сійӧ ӧтнас мӧдӧдчис вичкоӧ, нывка котӧрӧн кежавліс тӧдса патераӧ.
Роза ни Джон гортас эз вӧвны, а Борк вӧлі зэв занят.
Сысянь сійӧ сӧмын тӧдмаліс, мый Дыма мунӧма, сылысь письмӧсӧ, медбӧрын, пӧлучитӧмаӧсь, и Лозинскийяс нуӧдӧмаӧсь сійӧс Миннесотаӧ.
Тайӧ вӧлі сылы зэв бур, сы вӧсна мый ирландец-ёртъясыс разӧдчалӧмаӧсь, Тамани-холлы оз нин ков вӧлі сылӧн гӧлӧсыс, а уджыс век эз сюр...
Матвейлӧн регыд кадся знаменитостьыс да сылысь портретсӧ газетын печатайтӧмыс эз бурмӧдны Дымалысь сьӧлӧмсӧ ёртсӧ вошӧмысь.
Да и йӧзсӧ омӧля нин интересуйтіс Центральнӧй паркса случайыс, торйӧн нин сы бӧрын, кор кывсис, мый мистер Гопкинсӧс абу и вилӧмаӧсь, и ӧні сійӧ бӧр здоров.
Дикарлӧн историяыс вешйис век ӧтарӧ нёльӧд, витӧд, квайтӧд лист бокъяс вылӧ, а первойя лист бокъяс вылас, татшӧм происшествиеяс абутӧм вӧсна, кымынкӧ лун мысти красуйтчисны портретъясыс мисс Лиззи да мистер Фрэдлӧн, кык зэв на том особаяслӧн, кодъяс бать-мам тӧдлытӧг венчайтчӧмаӧсь Балтиморын да вӧчӧмаӧсь бать-мамыслы, Нью-Йорк карса тӧдса миллионеръяслы, «виччысьтӧм сюрприз».
И мисс Лиззилӧн серамбана, кудриа, лукавӧй сьӧд синъяса юрыс видзӧдіс газет лыддьысь вылӧ сійӧ жӧ местасяньыс да весиг серпасалӧма сійӧ жӧ карандашӧн, кодӧн неважӧн на серпасавлісны миянлысь земляктӧ.
Таысь тыдалӧ, кутшӧм кокни лоны нималанаӧн тайӧ канмуас да кутшӧм регыд кежлӧ тайӧ лолӧ...
И сӧмын Дыма да Лозинскийяс лыддисны, мый вермисны, Матвей йылысь да думайтісны сы йылысь, кыдзи налы ӧні корсьны коньӧрӧс, коді бара дзикӧдз воши йӧз океанын...
XXVI
А ачыс йӧзсӧ шызьӧдысьыс нималана митинг лунӧ рытладорыс экстреннӧй поездын муніс Детройтлань, Бэффалолань, Ниагаралань да Чикаголань...
Кутшӧм ногӧн сійӧ веськаліс тайӧ поездас, сійӧ бӧрвылас помнитіс зэв нин омӧля.
Кор йӧзыс сувтісны, кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый сэсся нинӧм нин оз ло, да и нинӧмлы нин лоныс, омӧль кындзи, кор, медбӧрын, сійӧ аддзис Гопкинсӧс, коді куйліс сійӧ местаас, кытчӧ сійӧ усис, кулӧмалӧн кодь еджыд чужӧма да пӧдса синъяса, сійӧ гӧгӧр видзӧдігтыр сувтіс и сьӧлӧмнас кыліс, мый тайӧ карас сійӧс суас, медбӧрын, настӧящӧй гибель.
Тайӧ здуксяньыс сійӧ бара лои кага кодь и зэв покорнӧя котӧртіс кутшӧмкӧ кузь тушаа итальянец бӧрся, коді кватитіс сійӧс киӧдыс да кыскис ас бӧрсяыс.
Площадь вомӧныс найӧ котӧртісны мукӧдыскӧд ӧтлаын, сэсся пырисны переулокӧ, сэсся лэччисны кутшӧмкӧ пӧдвалӧ, кӧні вӧлі ещӧ дас кымын пышйысь морт, ӧткымынъяс зумышӧсь, а мукӧдыс, буракӧ, дӧвӧленӧсь талунъя луннас.
Зумышӧсь вӧліны старикъяс, дӧвӧленӧсь том бобыльяс и на лыдын Матвейӧс спаситысь кузь тушаа мортыс.
Тайӧ вӧлі сійӧ том мортыс, коді асывнас, митинг водзвылын, шлапкӧдіс Матвейлы пельпомас да видлаліс сылысь мускулъяссӧ.
Гажа том мортлы, тыдалӧ, ёна воӧма сьӧлӧм вылас полициякӧд Матвейлӧн обращайтчыны кужӧмыс.
Сійӧ да сылӧн кымынкӧ ёрт уськӧдчисны Матвей бӧрся, коді весаліс туйсӧ, но сэсся, кор йӧзыс сувтісны, сы вӧсна мый эз тӧдны мый вӧчны водзӧ, — сійӧ думыштіс, мый ӧні колӧ сӧмын дзебсьыны, мый делӧыс лои вывті серьёзнӧй.
И сійӧ лыддис аслас могӧн тӧждысьны тешкодь тӧдтӧм морт вӧсна.
Переулоксьыс Матвейӧс пыртісны кутшӧмкӧ кузь, векни да пемыдкодь оланінӧ.
Татчӧ вӧлі чукӧртчӧмаӧсь уна национальностя кызь кымын морт, кодъяс обсуждайтісны лунся лоӧмторъяссӧ.
Найӧ зэв пӧся вензисны: ӧтияс шуисны, мый митингсӧ весьшӧрӧ торкисны, мӧдъяс доказывайтлісны, мый ставыс артмис бура, и мый полициякӧд столкнитчӧмыс йиджас сьӧлӧмъясӧ ёнджыка, Гомперслӧн «вывті умереннӧй» речьяс дорысь.
И ставыс тайӧ вензьысьяссӧ вайӧдіс юалӧмӧ: мый жӧ налы вӧчны тӧдтӧм морткӧд?
Найӧ заводитісны юасьны Матвейлысь разнӧй кывъяс вылын, но сійӧ сӧмын видзӧдіс на вылӧ аслас лӧз синъяснас, кӧні вӧлі тӧдчӧ сьӧлӧм нюкыртана шог, и сійӧ сӧмын шуаліс: Миннесота...
Дыма...
Лозинский...
Медбӧрын, кузь том морт решитіс, мый мӧдтор, пӧжалуй, эз нин коль, кыдзи вежны Матвейлысь паськӧмсӧ да мӧдӧдны сійӧс кӧрт туй кузя Миннесотаӧ.
Вайисны паськӧм, кодлӧн вурысыс пыр жӧ резьдіс, кор Матвей пасьталіс сійӧс, а сэсся вайӧдісны парикмахерӧс сійӧ жӧ обществоса членъяс пӧвстысь.
Первой Матвей эз кӧсйы шырсьыны, но кор том мортыс индіс кинас горш вылас, быттьӧкӧ шыртыштіс сійӧс гезйӧн, — Матвей гӧгӧрвоис да пӧкӧритчис.
Дас минут мысти неыджыд рӧмпӧштан пыр Матвей вылӧ видзӧдіс шырӧм уска да неыджыд зыр кодь тошка тӧдтӧм чужӧм.
Том морт шлапкӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс.
Лозищанин гӧгӧрвоис, мый тайӧ йӧзыс тӧждысьӧны сы вӧсна, кӧть сійӧ и дивуйтчис, мый тайӧ йӧзыс сылӧн шоглун вылӧ видзӧдісны кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кыпыдлунӧн.
Кӧть мый эз вӧв, а рытланьыс дзикӧдз вежсьӧм морт мӧдіс том йӧз бӧрся кӧрт туй станция вылӧ.
Татӧні сылысь босьтісны сьӧмсӧ, торйӧдісны уна-ӧ колӧ, ӧстальнӧйсӧ (абу зэв уна) сетісны сылы билетыскӧд ӧтлаын, кодӧс сюйыштісны шляпа лента костас.
Поезд вӧрзьытӧдзыс кузь мортыс вайис ещӧ кык бутылка сидр, ыджыд еджыд нянь тупӧсь да кымынкӧ фрукт.
Ставсӧ тайӧс пуктісны кӧрзинаӧ.
Тайӧ Матвейӧс нормӧдіс, сійӧ зэв топыда кутліс ассьыс благодетельсӧ.
— Тэ меным дзик рӧдимӧй кодь, — шуис Матвей.
— Некор тэнӧ ог вунӧд... — Кузь мортыс шлапкӧдыштіс сійӧс пельпомӧдыс,
и став компанияыс юрнас гажаа довкйӧдлігтыр да сералігтыр колльӧдіс синъяснас поездсӧ, коді нуис Матвейӧс туннельясӧд, уличаяс вывті, насыпьяс вывті и кытсюрӧ, буракӧ, вевтъяс вывті, пыр ӧткодя да шога звӧнитігтыр.
Кутшӧмкӧ кадколаст вагон ӧшиньясас тыдалісны на проклятӧй карлӧн керкаясыс, сэсся дзик насыпь дорас тыдавліс лӧз ва, сэсся мунісны веж гӧраяс, пуяс пӧвстын дачаяс, пашкыр діяс ыджыд ю вылын, лӧз енэж, кымӧръяс... сэсся ыджыд тӧлысь, кыдзи тӧрыт вадорын — кыпаліс да ӧшйис лӧзкодь рӧмыдас шыльыд ю веркӧс вылын...
Сёян тыра кӧрзинаыс нёровтчис слабмӧм морт кисьыс, коді пукаліс вагон пельӧсын, и грушаясыс сэтысь гылалісны джоджас.
Матын пукалысьыс лэптіс найӧс, ньӧжйӧникӧн босьтіс кӧрзинасӧ узьысь морт киысь да сувтӧдіс сыкӧд орччӧн.
Сэсся пырис кондуктор, Матвейӧс садьмӧдтӧг перйис шляпа лента костсьыс билетсӧ да сы местаӧ пуктіс номера картоннӧй марка.
Ыджыд морт зэв чорыда узис пуксӧн, и сылӧн чужӧмыс вӧлі шог, а корсюрӧ вомдоръясыс вежыньтчылісны, быттьӧкӧ ёна повзьӧмысь...
А поезд лэбис, и ӧткодь, шог звӧныс чунӧдліс то узьысь сёртасъяс, то логъяс, то неыджыд карлысь уличаяссӧ, то станцияяс, кӧні рельсъяс крестасьлісны чераньвез моз, кӧні, лёк поводдя дырйи тӧв шумитӧммоз, сідзжӧ лэблісны татшӧм жӧ поездъяс уна вожӧ, татшӧм жӧ ӧткодь да шог звӧнӧн.
XXVII
Бӧрвылас Матвейлы удайтчывліс ветлыны тайӧ туйӧдыс жӧ, но сэки Америкаыс сылы кажитчис нин мӧдпӧлӧсӧн, сійӧ шог лунас дорысь, кор поезд лэбӧдіс сійӧс Нью-Йорксянь, а кытчӧ — код тӧдас.
Сійӧ узис и эз аддзыв Гудзонлысь мича вадоръяссӧ и сӧмын садьмыліс недыр кежлӧ Сиракузаын, кӧні ӧшиняс кучкис ывласяньыс лёк гӧрд югӧрӧн.
Тайӧ вӧлӧмаӧсь зэв гырысь литейнӧй заводъяс.
Доналӧм чугун биа ты моз куйліс му вылас, гӧгӧр сулалісны сьӧд керкаяс, шӧйтісны сьӧд йӧз, быттьӧкӧ пеж духъяс, сьӧд тшыныс пуркйис-кайис сук пемыд енэжас, и паровозлӧн кӧлӧкӧлъясыс пыр ӧткодя да майшасьӧмӧн ӧтарӧ звӧнитісны войнас...
Сэсся воис Бэффало, тожӧ ставнас пемыдын да тшын пиын.
Сэсся, югдігас нин, вагонъясысь восьталісны ӧшиньяссӧ, ӧвтыштіс асъя ыркыдӧн, американечьяс сюйисны юрнысӧ ӧшиньясас, зэв ёна кытчӧкӧ видзӧдісны.
— Найагара, Найагара-фолл, — вагон кузя тэрмасьӧмӧн мунігмоз шуис кондуктор да вӧрзьӧдыштіс лозищанинӧс соскӧдыс, шензьыштіс морт вылӧ, коді ӧтнас пукалӧ аслас пельӧсын да оз видзӧд Ниагара вылӧ.
Матвей чеччис да видзӧдліс ӧшиньӧдыс.
Вӧлі пемыд на, поездыс кыдзкӧ полігтырйи кавшасис пос вылӧ, коді ӧшаліс зэв вылын ызгысь, визув ю весьтын.
Поскыс тіраліс и зэвтчыліс сьӧкта вӧснаыс зэлыда нюжӧдӧм струна моз, а мӧд татшӧм жӧ поскыс, кодӧс нюжӧдӧма ӧтар вадорсяньыс мӧдарӧдзыс, кажитчис векньыдик прӧшви визьӧн, код пыр тыдаліс сьӧд пемыдыс.
Уліас бузгис юлӧн быгъя визулыс, изъяс вылын вугралісны неыджыд карлӧн керкаясыс, а на улын изъясысь сӧдзӧ да усьӧ увланьӧ вӧсньыдик еджыд лентаӧн ва.
Водзынджык юыслӧн быгйыс сорласис еджыдкодь руӧн, коді быгзис да гыаліс, быттьӧкӧ аминь ыджыд пӧрт, тупкис бузгансӧ.
Сӧмын пыдысь локтысь шум, рӧвнӧй да водзӧвылӧ кутшӧмкӧ лачатӧм, дугдывтӧг косяліс-петіс сэтысь да тыртіс сап пемыд войыслысь васӧд сынӧдсӧ полӧмӧн да тіралӧмӧн.
Руын быттьӧ бергаліс да шлочӧдчис мыйкӧ зэв ыджыдтор да жалуйтчӧмӧн пыдісянь ойзіс, норасис, мый абу сылы шойччӧг ӧти нэмсянь мӧдӧдз...
Поезд полігтырйи водзӧ кыссис пропасть весьтті, поскыс тіраліс, руыс, быттьӧкӧ ыджыд пӧжарлӧн тшын, пуркйис-кайис енэжлань да сорласис сэні кымӧръяскӧд.
Сэсся вагоныс заводитіс мунны ньӧжйӧджык, кӧлесаяс улас лоис чорыд му, поездыс лэччис пос вывсьыс да ӧдсӧ содтӧмӧн кутіс мунны вадор пӧлӧныс.
Сэки друг лои югыдджык, кымӧр сайсянь, коді ӧшаліс ыджыд бузган весьтын, петкӧдчис тӧлысь, и бузганыс колис бӧрӧ, а бузган весьтын ӧшаліс пемыд кымӧр, коді йитіс мусӧ да енэжсӧ...
Кажитчис, быттьӧкӧ кутшӧмкӧ лэбалысь чудовище ляскысьӧма тайӧ местаас ю дорас да войшӧрнас сатшкысьӧма сыӧ, и броткӧ, и кодйысьӧ, и шлочӧдчӧ...
Матвей паметьын Детройт коли сӧмын сійӧн, мый кӧрт туйыс быттьӧкӧ ставнас торъяліс мусьыс да рельсъясыскӧд и поездыскӧд ӧтлаын мӧдіс кывтны ва вывтіыс.
Тайӧ вӧлі нин мӧд войнас, и ю мӧдар вадорас, зэв ыджыд расстояние вылын, нюжӧдчӧма кар да ньӧжйӧникӧн ломзис да дзирдаліс лӧз, еджыд, виж биясӧн.
Сэсся асывнас поезд лэбыштіс Чикаго дорті.
Веськыдвылас дзик нин быттьӧкӧ рельсъясас швачкис ыджыд, дзик саридз кодь, Мичиганлӧн лӧз гыыс, пароход, коді кывтіс вадорлань, кыпавліс ва веркӧс сайсьыс, зэв ыджыд да тешкодь, быттьӧкӧ сійӧ кавшасьліс ва гӧра вылӧ...
Ещӧ кымынкӧ час поездыс муніс вадор пӧлӧнтіыс, сэсся Мильвоки — и туйыс кежис рытывланьӧ...
Каръяс лоины ичӧтджыкӧсь да прӧстӧйджыкӧсь, мӧдісны вӧръяс да юяс, нюжӧдчисны муяс да кукуруза плантацияяс...
И кыдзи вежсис местаыс, кыдзи ӧшиньӧд писькӧдчывліс муяс вывті да вӧръясӧд гуляйтысь тӧв, — Матвей частӧджык матыстчывліс ӧшинь дорӧ, век внимательнӧйджыка видзӧдіс тайӧ канмусӧ, коді тэрыба да пырмунігмоз восьтіс Матвей водзын лозищанинлы тӧдса олӧмысь мирнӧй серпасъяс.
И такӧд тшӧтш, ньӧжйӧник да тӧдчытӧг, мӧдіс небзьыны оскорбитӧм мортлӧн скӧрлуныс.
Ӧти местаын сійӧ пӧшти коскӧдзыс пыраліс ӧшиняс, колльӧдіс синнас ӧдйӧ вуджӧртысь му, код вылын мужикъяс да нывбабаяс кӧртавлісны шобді кольтаяс.
Мӧд местаын, киркаяс да коканъяс вылӧ мыджсьӧмӧн, видзӧдісны мунысь поезд вылӧ ён, гожъялӧм йӧз, кодъяс бертісны мыръяс.
Матвейлы вӧлі тӧдса тайӧ уджыс — и сылы окота вӧлі чеччыштны вагонысь, босьтны киас чер либӧ кирка да петкӧдлыны тайӧ йӧзыслы, мый сійӧ, Матвей Лозинский, вермас вӧчны медыджыд мырйыскӧд.
Но поезд пыр звӧнитіс да лэбис, вежлаліс серпас бӧрся серпас.
Гажтӧм лунъяс вежласисны ещӧ на гажтӧмджык войясӧн.
И кыдзи вӧр-ваыс лои гӧгӧрвоанаджык да прӧстӧйджык, кыдзи лозищанинлӧн сьӧлӧмыс небзис, да воссис мирнӧй да сылы гӧгӧрвоана олӧмлӧн спокойнӧй мичлунлы;
кыдзи сыын ыджыд лӧглун местаӧ кыпавліс первой любопытство, а сэсся дивуйтчӧм, — такӧд тшӧтш сійӧ кутіс гажтӧмчыны пыр ёнджыка.
Ӧні сійӧ чувствуйтіс, мый и сылы эськӧ сюрис тайӧ олӧмас местаыс, эз кӧ эськӧ сразу бергӧдчы тайӧ канму дорсьыс, сылӧн йӧз дорысь, сылӧн кар дорысь, бурджыка кӧ эськӧ видзӧдліс кыв да обычай вылас, эз кӧ сійӧ сразу дивит сэтысь бурсӧ и лёксӧ...
А ӧні сы костын да тайӧ олӧм костас сувтіс брӧдяжитӧм да весиг, гашкӧ, — преступление...
И йӧзыс, кӧть и тшӧкыда мунлывлісны Падди вылӧ, лозищанинлы найӧ кутісны кажитчыны дзик мӧд йӧзӧн.
Пока сійӧ муніс да вуджлывліс поездысь поездӧ, — эз ӧтчыд вежсьывлыны и йӧзыс и кондукторъяслӧн бригадаясыс.
Но чеччысь пассажиръяс индылісны выльяслы ыджыд ён морт вылӧ, кодлы зэв эз вӧв лӧсьыд аслас паськӧмнас, сійӧ вӧлі вӧй, яндысьысь да полысь нёньпом кага кодь.
Некод сійӧс эз вӧрзьӧд, некод нинӧм эз юась, но быдпӧрйӧ, кыдз сӧмын ковмыліс вежны вагон либӧ пуксьыны мӧд поездӧ, Матвей дорӧ матыстчывліс кондуктор либӧ кодкӧ орччӧн пукалысьяс пӧвстысь, босьтліс сійӧс киӧдыс да нуӧдлывліс ас бӧрсяыс выль местаӧ.
Ыджыд морт зэв кывзысьӧмӧн мунлывліс сы бӧрся и видзӧдлывліс нуӧдысь вылӧ яндысьысь благодарнӧй синъясӧн.
Таысь кындзи, тані, канму пытшкас, йӧзыс эз нин сэтшӧма мунны ӧта-мӧд вылас, кыдзи сійӧ ыджыд карас, кӧні Матвей вывті муніс сы мында шог.
Поездӧ пыр ӧтарӧ пуксялісны гожъялӧм, паськыд пельпомъяса, паськыд сюртукъяса да тошка ыджыд тушаа фермеръяс, кодъяс вылын вермисны эськӧ серавны нью-йоркскӧй уличавывса бездельникъяс.
Мукӧддырйиыс голяӧдзыс кизялӧм сюртука, стрӧг квакер либӧ скӧтӧн степса тӧргуйтысь, либӧ Канадаса охотник, кучикысь вурӧм зэв аслыссяма паськӧма, кодӧс быгӧртӧма да мичмӧдӧма тугъясӧн, — торъялісны мукӧд йӧзсьыс да кыскисны ас вылас внимание.
А ӧтчыд бипур дорын ассьыныс поездсӧ виччысигмоз пукалісны бронзӧвӧй чужӧма индеечьяс, кодъяс локтісны Вашингтонсянь; найӧ вӧлі гартыштчӧмаӧсь асланыс эшкынъясӧн да веськодьпырысь шпуткисны каллянъяссӧ, а поездын мунысь йӧз нарошнӧ петавлісны видзӧдны на вылӧ.
Ӧти станцияын неыджыд кар дорын, кодлӧн керкаясыс тыдалісны ю весьтын, вӧр дорын, вагонӧ, кӧні пукаліс Матвей, пырис выль пассажир.
Тайӧ вӧлі косіник чужӧма, векньыдик вомдоръяса да ёсь видзӧдласа старик.
Видзӧднысӧ мортыс вӧлі тешкодь сы вӧсна, мый паськӧмыс вӧлі ставнас киссьӧма, но асьсӧ кутіс зэв увереннӧя да тшапа.
Сылӧн паськӧмыс коркӧ, тыдалӧ, вӧвлӧма сьӧд рӧма, — ӧні рудӧдӧма шонді югӧрсьыс, еджыд буссьыс да лыдтӧм-щӧттӧм сім чутъяссьыс.
Гачыс вӧлі дженьыд, быттьӧкӧ пасьталӧма кагалысь, сапӧгъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь Матвейлӧн дорысь на ёнджыка, кодлӧн сапӧг вылас тӧдчис на Бродвей вывса негр Сам щӧткалӧн туйыс.
Но тӧдтӧм мортлӧн юр вылас вӧлі шнич выль цилиндр, а вомас чурвидзис ыджыд сигара, кодлӧн чӧскыд тшын дукыс паськаліс вагон пасьтаыс.
Матвей водзджык нин дивуйтчыліс, мый татӧні, тыдалӧ, абуӧсь «прӧстӧй йӧзлы» торъя вагонъяс, а ӧні думыштіс, мый татшӧм молодечтӧ татшӧм гачнад, да ещӧ сигаранад, — ӧдва кӧ терпитасны аскӧдыс орччӧн мукӧд пассажиръяс, кӧть весиг сылӧн и выль цилиндр, кодӧс быттьӧ гусялӧма.
Но сылы шензьӧм вылӧ, стариксӧ зэв почтительнӧя колльӧдісны станция вылын кутшӧмкӧ зэв тшап господин да кузнеч, коді, тыдалӧ, сӧмын на петӧма кузнечасьыс.
Кыкнанныс найӧ платформа вылас кутлісны стариклысь кисӧ, а кор сійӧ пырис вагонас, сысянь медся матын пукалысь том мортыс, коді вӧлі пасьтасьӧма сідзжӧ зэв старайтчӧмӧн, приветливӧя вешйыштіс, лӧсьӧдіс ас дорас места...
Старик довкнитіс юрнас, перйис сигара, сьӧлыштіс да мыччис том мортлы мича перчаткиа кисӧ.
А поезд бара нин лэбзис водзӧ.
Шоныд рытыс лэччис муяс вылӧ, вӧръяс да шыльыдінъясӧ, вевттис ставсӧ кокни рӧмыдӧн, коді пыр ёнджыка лӧзӧдіс да сукмис.
Локомотивлӧн пыр ӧткодя клёнӧдӧмыс паськавліс кыкнан туй бокас куйлысь вӧрас.
И быдпӧрйӧ кӧнкӧ кушинын чусавліс би, кӧнсюрӧ ломтысис бипур, код гӧгӧр пукалісны пес кералысьяс, кӧнсюрӧ керка ӧшиньясын тыдыштлісны бияс...
Ӧти местаын кутшӧмкӧ семья вӧлі пуксьӧ ужнайтны ывлаас.
Гурйыв восьса ӧдзӧсын сулаліс кага моздора нывбаба, и весиг сиська биыс эз тірав вӧрса чӧв-лӧняс.
Матвей видзӧдіс та вылӧ тешкодь чувствоӧн: мыйӧнкӧ рӧдственнӧйӧн ӧвтіс тайӧ вӧльнӧй шыльквидзысь местасяньыс, кӧні быттьӧкӧ сӧмын на пансьӧма вӧр-ваыскӧд мортыслӧн тышыс, и сылы лолі шог: тадзи жӧ кӧнкӧ олӧны ӧні Ӧсип да Катерина, а сійӧ...
мый лоас сыкӧд тайӧ дзик тӧдтӧминас сы бӧрын, мый сійӧ вӧчис?
Сылы лои сэтшӧм шог сьӧлӧм вылас, и сійӧ решитіс узьны...
И регыд мысти сійӧ збыль пуксӧн да юрсӧ чатӧртӧмӧн узис.
А чужӧм вывтіыс, кодӧс югдӧдіс электрическӧй пӧнарлӧн биыс, вуджрасисны гажтӧм вӧтъяс, вомдоръясыс тіралісны, и синкымъясыс ӧтлаасьлісны быттьӧкӧ пытшкӧсса дойысь...
XXVIII
Унмовсьлывлӧ корсюрӧ мортыд и не пӧраӧ.
Тайӧ пӧрйӧ кӧ эськӧ Матвей эз узь, то вермис эськӧ кывны уна любопытнӧйтор, и сылӧн ветлӧм-мунӧмыс эськӧ помасис бура и ӧдйӧ.
Но сійӧ узис, кор поездыс дыркодь сулаліс неыджыд станцияын.
Вокзалсянь неылын, кералӧм вӧр шӧрын, тыдалісны выльӧн на пӧрӧдӧм вӧрысь стрӧитӧм керкаяс.
Платформа вылас ставыс жуис: ректалісны земледельческӧй машинаяс да из, кылісны котралӧм да тешкодь жаргон вылын гора горзӧмъяс.
Пассажиръяс-американечьяс видзӧдлывлісны ӧшиньясӧдыс, тыдалӧ, думайтісны, мый тайӧ йӧзыс ноксьӧны колӧм сертиыс ёнджыка.
— Прӧститӧй, сэр, — юаліс пассажир, коді муніс поездын Мильвокисянь, — мыйсяма тайӧ йӧз?
— Роч еврейяс, — вочавидзис сійӧ, кодлысь юалісны.
— Найӧ Дэбльтоун дорӧ котыртісны колония...
Тайӧ кадас вагонлӧн восьса ӧдзӧс дорӧ сувтісны кык морт и кыліс роч сёрни.
— Кывзы, Евгений, — висьталіс ӧтиыс вӧсньыдик гӧлӧсӧн. — Ещӧ ӧтчыд шуа: кольччы миянкӧд.
— Ог, ог вермы, — вочавидзис мӧдыс небыдик гӧлӧсӧн.
— Кыскӧ, гӧгӧрвоан...
Тайӧ медбӧръя юӧръясыс...
— Сэтшӧм жӧ иллюзия, кыдзи и водзджык!..
И тайӧ фантазия вӧснаыс тэ бергӧдчан бурсьыс, настӧящӧй прамӧй уджсьыс: сетны рӧдина сюрс выль йӧзлы, вӧчны социальнӧй опыт...
— Ставыс тайӧ сідз и, мукӧд условиеясын...
Ещӧ висьтала тэныд: кыскӧ.
А мый касайтчӧ фантазия йылысь, то...
ӧти-кӧ, Самуил, сӧмын тайӧ фантазияясас и олӧмыс... будущӧйыслӧн!
А мӧд-кӧ, тэ ачыд аслад делӧӧн...
— <eng>Аll rіght</eng> (гӧтов)! — горӧдіс кодкӧ платформа вылын.
— <eng>Рlease іn the cars</eng> (кора пырны вагонъясӧ)! — кылісны кондукторъяслӧн горӧдӧмъяс.
Кык друг крепыда кутчысьлісны, и ӧтиыс чеччыштіс вагонас поезд мунігмозыс нин.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа том морт на, абу мича, но серьёзнӧй чужӧма, бусӧссьӧм паськӧма да кӧмкота, быттьӧкӧ сылы тайӧ луннас лоӧма зэв уна ветлӧдлыны подӧн.
Ассьыс неыджыд нопторсӧ сійӧ пуктіс полка вылӧ, Матвей юр весьтӧ, — и сэсся сылы син улас уси узьысьыслӧн чужӧмыс.
Тайӧ кадас Матвей восьтыліс шог да джынвыйӧ узьысь синъяссӧ.
Кымынкӧ секунда найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
Но сэсся Матвейлӧн юрыс бара чатӧртчис, и сійӧ зэв сьӧкыда ышловзис...
Сійӧ бара узис.
Локтысь морт ещӧ кымынкӧ секунда видзӧдіс тайӧ чужӧм вылас...
Кӧть и Матвей ӧні вӧлі мӧд паськӧма да бритӧм чужӧма, кӧть сы вылын вӧлі американскӧй пинжак да шляпа, — век жӧ сыын мыйкӧ вӧлі сэтшӧмтор, коді дум вылӧ уськӧдліс ылі рӧдина йылысь казьтылӧмъяс.
Том мортлы друг уси дум вылас джуджыд небыд лымйӧн вевттьӧм шыльыдін, кӧлӧкӧльчиклӧн звӧныс, туй бокъясын джуджыд яг и татшӧм жӧ синъяса йӧз, кодъяс тэрыба кежӧдӧны ассьыныс додьсӧ гӧнитысь тройка водзын...
Гашкӧ, и Матвейлы тшӧтш жӧ дум вылас уси татшӧмторйыс.
Вомдоръясыс сылӧн вӧрисны да мыйкӧ броткисны, а чужӧм вылас вӧлі корӧм.
Став тайӧ дженьыдик да немӧй сцена бӧрсяыс видзӧдіс цилиндра господин аслас рысьлӧн кодь синъяснас, кодъяс быттьӧкӧ сералісны.
— <eng>Ноw do you do</eng> (здравствуйте), <eng>mіster Nіlof</eng> — шыасис сійӧ, кор аддзис, мый роч мортыс сійӧс оз аддзы.
Мӧдыс дрӧгнитіс да зэв тэрыба бергӧдчис.
— А, здравствуйте, судья Дикинсон, — вочавидзис сійӧ сӧстӧм английскӧй кыв вылын да мыччис судьялы кисӧ. — Прӧститӧй, ме тіянӧс эг казяв.
— О, нинӧм.
Тіянӧс интересуйтӧ тайӧ пассажирыс?..
Менӧ сійӧ тожӧ интересуйтӧ...
Сійӧ, тыдалӧ, ылісянь локтӧ.
— Мильвокисянь, — шуис ӧти пассажир.
— Оз, — шыасис мӧд. — Ме локта Мильвокисянь и сійӧс ме суи татысь нин.
Сійӧ, буракӧ, пуксьӧма Чикагоын, а, гашкӧ, и Нью-Йоркын.
Сійӧ оз тӧд ни ӧти английскӧй кыв и кага кодь беспомощнӧй.
— Буракӧ, иностранец, — шуис судья Дикинсон да сюся да внимательнӧя видзӧдіс Матвей вылӧ коксяньыс да юр вылӧдзыс.
— Ён жӧ морт!..
А ті, мистер Нилов, буракӧ, вӧлінныд асланыд землякъяс ордын?
Кутшӧм налӧн делӧясыс?
Ме аддзылі: найӧ выпишитӧмаӧсь бур машинаяс: Америкаын медбур марка.
— Да... налы ӧні сьӧкыд на.
Но найӧ надейтчӧны.
— Лыддинныд энӧ ті эмиграционнӧй комитетлысь отчёт?..
Рочмуысь овмӧдчысьяслӧн лыдыс содӧ.
— Да, — дженьыдика вочавидзис Нилов.
— Да, тӧданныд мый: «Дэбльтоунскӧй курьерлӧн» сійӧ жӧ номерын водзӧ висьтавсьӧ нью-йоркскӧй дикарлӧн история йылысь.
И тӧданныд: сійӧ, вӧлӧмакӧ, тожӧ роч.
— Сідзкӧ, сэр, сійӧ абу дикарь, — коса шуис Нилов.
— Гм... да...
Прӧститӧй, мистер Нилов...
Дерт, ме ог сёрнит культурнӧй нация юкӧн йылысь.
Но... всё-таки... морт, коді курччасьӧ...
— Курччасьны сійӧ оз курччась, та йылысь сёрни оз вермы лоны, сэр.
Абу став юӧръясыс газетъясас вернӧйӧсь.
— Но... сылӧн поступокыс полисмен Гопкинскӧд?
— Полисмен Гопкинс, кыдзи юӧртӧны газетъяс, первой кучкӧма сылы юрас клобнас...
Лыддянныд ті сійӧс дикарӧн?
Руд паськӧма джентльмен серӧктіс да шуис:
— О! Но тайӧ мӧд делӧ...
Тайӧ канмуса полицейскӧйяслы клобъяссӧ сетӧны, медым делӧӧ употребитны.
И иностранец кӧ торкӧ порядок...
— Меным зэв жаль кывны тайӧс судьясянь, — кӧдзыда шуис Нилов.
Руд паськӧма джентльмен неуна веськӧдчыштіс да шуис:
— Судья Дикинсонӧс некод на эз кӧритлы сылӧн камераын думайттӧм сёрниысь...
Татӧні ми имеитам делӧсӧ фактъяскӧд, кыдзи на йылысь висьталӧма газетъясын...
Ме мыйӧнкӧ тіянӧс ӧбидиті, мистер Нилов?
— Ті менӧ энӧ ӧбидитӧй.
Но ті кӧ тӧданныд асланыд канмуса полицейскӧйястӧ, то ме тӧда аслам рӧдинаысь йӧзӧс.
И ме лыддя оскорблениеӧн газетъяслысь тӧлкуйтӧмсӧ, мый найӧ курччасьӧны.
Тырвыйӧ-ӧ ті уверенӧсь, мый тіян полицейскӧйясыд помкатӧг оз шенасьны клобъяснас?
Руд паськӧма господин перйис вомсьыс сигарасӧ да недыр видзӧдыштіс сыкӧд сёрнитысь вылӧ, быттьӧкӧ шай-паймуніс сёрнисӧ друг мӧдарӧ бергӧдӧмсьыс.
— Гм... да, — шуис сійӧ.
— Видзӧдлыны кӧ делӧ вылас тайӧ боксяньыс...
Веськыда висьтала, ме таын абу уверен...
И веськаліс кӧ эськӧ ме ордӧ тайӧ делӧыс, ме эськӧ тшӧкті гӧгӧрвоӧдны...
Тыдалӧ, тіян эм асланыд идея став событие йывсьыс?
— Да, событие йывсьыс менам эм аслам идея...
Ме думайта, мый менам землякӧй митинг вылас веськаліс дзик случайнӧ...
И случайнӧ паныдасис Гопкинскӧд.
— Но, а мыйла сійӧ копыртчис да зілис кватитны Гопкинсӧс... гм... ӧти кывйӧн кӧ... кыдзи тайӧс гижӧма газетас?
— Правдаыс, буракӧ, сыын, мый сійӧ копыртчис...
Да, сэр, менам рӧдинаын йӧзыс збыльвылӧ копрасьӧны мукӧддырйиыс вывті улӧ...
— Ті думайтанныд?
Ха!
Тадзи оз вермы лоны.
Сійӧ кӧсйис курччыны и именнӧ кисӧ...
Тайӧ медэтша вылӧ нин требуйтіс эськӧ доказательство...
— А приветствуйтӧм пыддиыс кӧ сылы сетыштісны юрас...
— Ха-ха!
Тайӧ, дерт, пемдӧдӧ вежӧртӧ да ярмӧдӧ морттӧ.
Ме думайта, мый тайӧ делӧсӧ пӧшти тӧдмалӧма нин.
Ті вӧлінныд эськӧ зэв бур адвокатӧн.
Да!
Ті верминныд эськӧ лоны медбур адвокатӧн миян карын!..
И ті кӧ век жӧ бурджыкӧн лыддянныд уджавны менам лесопилкаын...
Сійӧ уськӧдіс сигара вывсьыс пӧимсӧ да сатшкысис Нилов чужӧмӧ аслас тэрыб, ёсь синъяснас;
сэсся видзӧдліс мукӧд пассажиръяс вылӧ да пуксис скамья вылас Ниловкӧд орччӧн, пуктіс кисӧ сылы пидзӧс вылас да ичӧтджык гӧлӧсӧн шуис:
— Прӧститӧй менӧ, мистер Нилов...
Дик Дикинсон морт любопытнӧй.
Позьӧ-ӧ сетны тіянлы кымынкӧ юалӧм?
— Пӧжалуйста.
Найӧ кӧ меным оз лӧсявны, ме ог вочавидз.
— Дерт сідз, дерт сідз! — серӧктіс Дикинсон.
— Вот мый: ті коймӧд роч джентльмен, кодкӧд ме паныдаси...
Висьталӧй — уна американецӧс ті аддзылінныд асланыд рӧдинасьыд?
— Аддзылі, сӧмын... эг уна.
— И найӧ, дерт, ассьыныс шӧркодь олӧмсӧ вежисны тіянын бурджык условиеяс вылӧ...
— Пӧжалуй...
— Ӧні висьталӧй...
Гашкӧ, ме ӧшибайтча, но...
Меным кажитчӧ... ті асьныд эн-ӧ мӧдарӧ вӧчӧй?..
И татӧні тіянлы некымынпӧрйӧ нин позьӧ вӧлі шыбитны рабочӧй дӧрӧмтӧ да вӧчны бурджык карьера...
Нилов чӧвтліс синсӧ пӧрысь джентльменлӧн тешкодь паськӧм вылас да нюмдӧмӧн вочавидзис:
— Ме аддза тіян вылысь, судья Дикинсон, тіянлысь уджалан паськӧмнытӧ!
— Да, тайӧ мӧд делӧ, — вочавидзис Дикинсон. — Да, ме вӧлі каменщикӧн.
И ме кӧсйысьлі, мый каменщиклысь паськӧмсӧ ме кута пасьтавлыны быд торжественнӧй случайын...
Талун ме вӧлі <ns>N-ын</ns>, сэні восьтісны банк.
Менӧ корисны учредительяс.
А коді корӧ Дик Дикинсонӧс, сійӧ корӧ и сылысь важ уджалан курткасӧ.
Найӧ тайӧс тӧдӧны.
— Ме ёна уважайта тайӧ чертасӧ, сэр, — серьёзнӧя шуис Нилов. — Но...
— Но... мӧдысь шуа, тайӧ мӧд делӧ.
Ме пасьтала важ уджалан паськӧмӧс и Нью-Йоркысь медбур перчаткисӧ.
Тайӧ меным уськӧдӧ тӧдвылӧ сы йылысь, мыйӧн ме вӧвлі и мыйӧн ме обязан аслам важ паськӧмлы.
Тайӧ — менам кольӧм олӧмӧй и ӧніяӧй...
Сійӧ ланьтіс, няклялыштіс сигарасӧ аслас вӧсни вомдоръяснас, сюся видзӧдліс том морт вылӧ да содтіс:
— Ті, буракӧ, мунанныд мӧд туйӧд, и пӧрысьладорыд, пӧжалуй, окота лоӧ пасьтавны ассьыныд фрактӧ.
— Думайта, мый оз, — вочавидзис Нилов. — Буракӧ, поездыс сувтӧ.
Тайӧ — лесопилка, и ме тані чечча.
Аддзысьлытӧдз, сэр!
— Аддзысьлытӧдз.
Ассьым юалӧмъясӧс ме кольла водзӧкежлӧ...
Ассьыс нопсӧ босьтігӧн Нилов ещӧ на зэв сюся да быттьӧкӧ полігтыр видзӧдліс Матвей вылӧ, но кор казяліс Дикинсонлысь сюся видзӧдӧмсӧ, босьтіс нопсӧ да прӧщайтчис судьякӧд.
Тайӧ жӧ здукас Матвей восьтіс синъяссӧ, и найӧ шензьӧмӧн сувтісны Нилов вылӧ, коді сулаліс сылы бокӧн.
Садьмӧм морт чужӧм вылын вӧлі быттьӧкӧ шензьӧм.
Но пока сійӧ тілис синъяссӧ, поездыс друг сувтіс, кыдзи пыр овлӧ Америкаын, и Нилов петіс платформа вылӧ.
Минут мысти поездыс тӧвзис нин водзӧ.
Дикинсон бӧр пуксис аслас местаас, и американечьяс мӧдісны сёрнитны петысь морт йывсьыс.
— Да, — шуис судья, — тайӧ коймӧд роч джентльмен, кодӧс ме аддза, и коймӧд морт, кодӧс ме ог вермы гӧгӧрвоны...
— Гашкӧ...
Лео Толстой сектаысь, — шуис сёрнитысьяс пӧвстысь ӧти.
— Ог тӧд...
Но сійӧ, тыдалӧ, зэв образованнӧй морт, — думайтӧмӧн водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Дикинсон. — И некымынысь нин ӧткажитчыліс бур местаясысь...
Кор ме вӧчи ассьым первой неыджыд пӧдряд, инженер, мистер Дэглас, шуис меным: «Ме тіянӧн дӧвӧлен, Дик Дикинсон.
Висьталӧй меным, мый эськӧ кӧсъянныд ті медся ёна».
Ме шпыньмуні да шуи: «Первой кад кежлӧ ме эськӧ эг ӧткажитчы лоны президентӧн».
Мистер Дэглас тожӧ серӧктіс да вочавидзис: «Вернӧ, Дик!
Ог вермы ручайтчыны, мый ті лоанныд президентӧн, но ті стрӧитанныд дзонь кар и сэтӧні лоанныд головаӧй...»
— И тадзи и лоис, — почтительнӧя шуис пассажиръяс пӧвстысь медтомыс.
— Да, — водзӧ висьталіс Дикинсон.
— Гӧгӧрвоны мортӧс, сідзкӧ тӧдмавны, мый сійӧ корсьӧ да шедӧдӧ.
Кор ме казялі тайӧ роч джентльменсӧ, коді уджалӧ менам лесопилкаын, ме тожӧ юалі сылысь: <eng>what іs your ambіtіon</eng>?
И тӧданныд, мый сійӧ меным вочавидзис?
«Ме думайта, мый вӧча тіянлы фанератӧ ог омӧльджыка тіян любӧй мукӧд рабочӧй дорысь...»
— Да, ставыс тайӧ зэв тешкодь, — шуис сёрнитысьяс пӧвстысь ӧти.
Сэк кості Матвей, коді Нилов мунӧм бӧрын бара ойбыртліс, дрӧгнитіс да заводитіс ропкыны вӧтнас.
— Вот тожӧ морт, кодӧс сьӧкыд гӧгӧрвоны, — серӧктіс ӧти американец.
— Ме некодӧс на эг аддзыв, мед эськӧ сійӧ вермис татшӧм уна узьны татшӧм лӧсьыдтӧминын.
Судья Дикинсон зэв сюся видзӧдліс Матвей вылӧ да сэсся шуис:
— Ме верма заклад вартны: тайӧ мортыслӧн сьӧлӧм вылас абу спокойнӧ.
Ме ог тӧд, кытчӧ сійӧ мунӧ, но бурджык эськӧ вӧлі, эз кӧ сувт миян карӧ.
О! Менам та кузя синмӧй оз ылӧдчы...
XXIX
Частӧджык заводитіс кывны звӧнитӧм, поезд ньӧжмӧдіс ӧдсӧ, кондуктор пырис вагонӧ да босьтіс билетъяссӧ руд паськӧма стариклысь да сыкӧд орччӧн пукалысь том мортлысь.
Сэсся сійӧ локтіс узьысь Матвей дорӧ, вӧрзьӧдыштіс соскӧдыс да шуис:
— Дэбльтоун, Дэбльтоун, сэр...
Матвей садьмис, восьтіс синъяссӧ, гӧгӧрвоис да дрӧгнитіс став тушанас.
Дэбльтоун!
Тайӧ кывсӧ сійӧ кывліс быдпӧрйӧ, кыдзи выль кондуктор босьтліс билетсӧ сійӧ шляпа сайысь и быдпӧрйӧ тайӧ кывйыс майыштліс сьӧлӧмсӧ.
Дэбльтоун, поезд надзмӧдіс ӧдсӧ, босьтӧны билет, сідзкӧ, туйлы пом, сідзкӧ, ковмас петны вагонысь...
А мый нӧ водзӧ лоӧ... мый сійӧс виччысьӧ тайӧ Дэбльтоунас, кытчӧ сылы босьтісны билетсӧ, сы вӧсна мый тайӧ местаӧдзыс тырмис сьӧмыс...
Вагон ӧшиньясын тыдовтчисны бияс, быттьӧкӧ бриллиантӧвӧй приколкаяс, кодъясӧс сутшйӧдлӧмаӧсь пемыд гӧраясӧ да вӧръясӧ.
Сэсся тайӧ биясыс котӧртісны увланьӧ, югдыштісны кутшӧмкӧ ваын, сэсся дзикӧдз вошисны, и ӧшинь дорті упкӧмӧн да гудитӧмӧн чишнитіс гранитнӧй кырта сэтшӧм матіті, мый сы вылын зэв бура тӧдчис вагон ӧшиньясысь усьысь виж югӧрыс...
Сэсся поезд улын пос, бара тыдовтчисны ю весьтын ылын ломзьысь бияс, но ӧні найӧ кайисны пыр вылӧджык, матыстчисны, видзӧдлывлісны вагонӧ да ӧдйӧ вошлісны мышкас.
Паровоз вылын дугдывтӧг звӧнитісны, сы вӧсна мый поезд, коді муртса чинтіс ӧдсӧ, муніс ӧні Дэбльтоунса главнӧй улича кузя...
— Аддзылінныд-ӧ, сэр, кыдзи тайӧ тӧдтӧм мортыс дрӧгнитіс? — юаліс том морт, коді, тыдалӧ, леститчис судья Дикинсон водзын.
— Ме ставсӧ аддзылі, — вочавидзис старик.
— Дик Дикинсон примитас ассьыс мераяс.
Минут мысти Дэбльтоунын воссялісны керка ӧдзӧсъяс, и олысьясыс петалісны асланыс локтысьяслы воча.
Вагон тыртӧммис.
Том морт ещӧ дыр на копрасис мистер Дикинсонлы да тшӧктіс висьтавны поклон мисс Люсилы.
Сэсся сійӧ мӧдӧдчис карӧ да паськӧдіс сэтӧні беспокойство да тревога.
Дэбльтоун кар вӧлі том штатлӧн том карӧн.
Коли сӧмын на кӧкъямыс во сійӧ кадсяньыс, кор вӧлі планируйтӧма уличаяс выль кӧрт туй дорӧ, и сійӧ кадсяньыс ичӧтик кар оліс лӧнь олӧмӧн.
Зэв гӧгӧрвоана, мый Дэбльтоун карса лӧнь рабочӧй олӧмын сразу жӧ паськаліс юӧр, мый бӧръя поездӧн локтіс морт, коді эз шу некодлы ни ӧти кыв, коді дрӧгмунлі сы дорӧ инмӧдчӧмысь, коді, медбӧрын, судья Дикинсонлы, дэбльтоунса медся эксцентричнӧй, но и медся уважаемӧй мортлы кажитчӧма подозрительнӧй мортӧн.
Поездысь чеччӧм бӧрын судья Дикинсон пыр жӧ корис дэбльтоунса дзик ӧти полисменӧс, индіс Матвей вылӧ, коді сулаліс электрическӧй биӧн югдӧдӧм платформа вылын, да шуис:
— Видзӧдлӧй, Джон, кодарланьӧ мӧдӧдчас тайӧ локтысьыс.
Колӧ тӧдмавны, мый сійӧ кӧсйӧ вӧчны.
Пола, мый ми огӧ вермӧй тӧдмавны нинӧм бурторсӧ.
Полисмен Джон Келли вешйыштіс да дзебсис кутшӧмкӧ сарай вуджӧр улӧ; сійӧ гордитчис сійӧн, мый и сылы, медбӧрын, удайтчас исполняйтны вель серьёзнӧй поручение.
Но регыд Джон Келлилы кутіс кажитчыны, мый тӧдтӧм мортыс нинӧм оз думайт вӧчны.
Сійӧ прӧстӧ петіс платформа вылӧ некутшӧм багажтӧг, сӧмын киас вӧлі кӧрзина, да нинӧм думайттӧг видзӧдіс мунысь поезд бӧрся.
Кыліс звӧнок, чишнитісны кӧлесаяс, поезд зэв ӧдйӧ муніс улича кузя, тыдовтчыліс электрическӧй би югӧр улын аптека дорын, а сэсся вошис пемыдас, и сӧмын бӧрвылас ичӧтик гӧрд пӧнар мыйкӧ дыра мӧдӧдаліс прӧщальнӧй привет...
Лозищанин ышловзис, видзӧдліс гӧгӧрбок да пуксис скамья вылӧ забор дорӧ, тыртӧммӧм вокзал дорӧ.
Тӧлысьыс кайис енэж шӧрас, полисмен Джон Келлилӧн мыгӧрыс тыдовтчис вуджӧр увсьыс, а тӧдтӧм морт пыр на пукаліс и эз думайт вӧчны унмовсьӧм Дэбльтоун карлы некутшӧм лёктор.
Сэки Джон Келли петіс аслас дзебсянінысь и, кыдзи вӧлі водзвыв нин сёрнитчӧма, котшкӧдчис судья Дикинсон ӧшиньӧ.
Судья Дикинсон сюйис юрсӧ, и сылӧн чужӧм вылас быттьӧкӧ вӧлі гижӧма, мый сійӧ водзвыв тӧдӧ, мый ӧні сылы кӧсйӧны юӧртны.
— Но мый, Джон?
Кытчӧ мӧдӧдчис сійӧ молодечыс?
— Сійӧ некытчӧ эз мун, сэр.
Пукалӧ сійӧ век на важ местаас.
— Век на пукалӧ...
Бур.
А мыйӧнкӧ петкӧдліс нин ассьыс думъяссӧ?
— Ме думайта, сэр, мый сійӧ немтор оз думайт вӧчны.
— Быд морт мыйкӧ кӧсйӧ вӧчны, Джон, — шуис Дикинсон. — Быд морт непременнӧ мыйкӧ кӧсйӧ вӧчны.
Ме кӧ муна, шуам, булочнӧйӧ, — сідзкӧ, ме кӧсъя ньӧбны еджыд нянь, тайӧ гӧгӧрвоана, Джон.
Ме кӧ вода вольпась вылӧ, — дерт, ме кӧсъя унмовсьны.
Сідз ӧд?
— Дерт сідзи, сэр.
— Но, а...
(пӧрысь джентльменлӧн чужӧмыс лои лукав),
ті кӧ эськӧ аддзинныд, мый ме войшӧрын ветла кӧрт туйдорса склад дорын да видзӧдала томанъяс да ӧдзӧсъяссӧ.
Гӧгӧрвоанныд ті менӧ, Джон?
— Зэв бура, сэр...
abu
А мортыс кӧ сӧмын пукалӧ скамья вылын да ышлолалӧ...
— Уэлл!
Тайӧ, дерт, абу определённӧ.
Сійӧ, кыдзи и мукӧд, вермӧ пукавны скамья вылын да ышлолавны кӧть асылӧдзыс.
Видзӧдӧй сӧмын, оз-ӧ сійӧ кут вӧчны мыйкӧ лёкджыктор.
Дэбльтоун надейтчӧ тіян бдительность вылӧ, сэр!
Оз-ӧ мун тӧдтӧм мортыс ю дорӧ, абу-ӧ сылӧн баркаяс вылын отсасьысьяс, оз-ӧ сійӧ виччысь случай, мед грабитны железнодорожнӧй поезд, кыдзи тайӧ неважӧн вӧлі Мадисон дорын...
Сулавлӧй ещӧ, Джон.
Дик Дикинсон кывзысьыштіс: станция дорӧ матыстчис поезд.
Судья видзӧдліс Джон вылӧ аслас ёсь синъяснас да шуис:
— Джон!
— Кывза, сэр!
— Ме ёна ӧшибайтча, аддзанныд кӧ ті сійӧс места вылас.
Сійӧ кӧсйис пӧръявны тіянӧс и пӧръяліс.
Сійӧ, навернӧ, вӧчис ассьыс уджсӧ и ӧні лӧсьӧдчӧ пуксьыны поездӧ.
Тэрмасьӧй.
Дикинсонлӧн ӧшиньыс пӧдласис, а Джон Келли котӧрӧн мӧдӧдчис вокзаллань.
Тӧдтӧм морт, юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн, пыр на пукаліс важ местаас.
Джон Келли заводитіс корсьны кузьджык да пемыдджык вуджӧр, медым дзебны сэтчӧ ассьыс кузь тушасӧ.
Тайӧ сылы эз удайтчы, и сійӧ решитіс пуксьыны склад стен дорӧ.
А сэсся Джон Келлилӧн юрыс ачыс нёровтчис стенлань, и сійӧ зэв чӧскыда унмовсис.
Судья Дикинсон ещӧ недыр виччысьыштіс, но полисмен эз лок, сэки сійӧ думыштіс, мый тӧдтӧм морт век на важ местаас.
Сійӧ кӧсйис нин кусӧдны ассьыс лампасӧ, кор сылы доложитісны, мый поезд вывсянь воис сы дінӧ морт зэв срочнӧй делӧӧн.
И збыль, сійӧ жырйӧ зэв тэрыба пырис неопределённӧй паськӧма морт, судьялӧн опытнӧй синмыс сразу тӧдіс сыын детективӧс (сыщикӧс).
— Ті татчӧс судья? — копыртчылӧм бӧрын юаліс тӧдтӧм морт.
— Дэбльтоун карса судья, — тшапа вочавидзис Дикинсон.
— Меным колӧ арест йылысь приказ, сэр.
— А! Ме сідзи и думайті...
Ён, ыджыд тушаа морт?..
Локтіс воддза поезднас?..
Сыщик шензьӧмӧн видзӧдліс судья вылӧ да шуис:
— Кыдз?
Тіянлы тӧдса нин, мый нью-йоркса дикарь?..
Судья Дикинсон зэв ӧдйӧ видзӧдліс сыщик вылӧ да шуис:
— Тіян полномочиеясныд?
Локтысь лэдзис юрсӧ.
— Ме зэв тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи сы бӧрся, мый эг удит босьтны торъя приказъяссӧ.
Но историяыс сэтшӧм тӧдса...
Дикарь, коді виис Гопкинсӧс...
— Медбӧръя телеграммаяс серти, — стрӧга шуис судья, — полисмен Гопкинс дзик здоров.
Ме юала тіянлысь полномочиеястӧ?
— Ме висьталі нин тіянлы, сэр...
Делӧыс зэв важнӧй, сэтчӧ жӧ — сійӧ иностранец.
— Мӧд ногӧн кӧ шуны, — ті частӧ кокньӧданныд иностранечьяскӧд ассьыныд могтӧ.
Ме ог сет приказсӧ.
— Но, сэр...
тайӧ опаснӧй морт.
— Дэбльтоун карса полиция олӧмӧ пӧртас ассьыс могсӧ, сэр, — надменнӧя шуис судья Дикинсон.
— Ме ог вермы вӧчны сідзи, медым бӧрвылас газетъясын гижисны, мый Дэбльтоун карын арестуйтӧмаӧсь мортӧс та вылӧ тырмымӧн помкаястӧг.
Тӧдтӧм морт лэптыштліс пельпомъяссӧ да петіс, мӧдӧдчис первой телеграф вылӧ, а судья Дикинсон водіс узьны. Сійӧ лои уверен, мый ӧні Дэбльтоун карса полициялӧн тӧдтӧм морт бӧрся кыйӧдӧмын эм бур отсасьысь.
Но водтӧдз войдӧр сійӧ мӧдӧдіс телеграмма, кӧні корис Евгений Ниловӧс аски воны карӧ...
XXX
Асывнас Джон Келли локтіс судья дорӧ.
— Но, мый висьталад, Джон? — юаліс сылысь Дикинсон.
— Ставыс лючки-ладнӧ, сэр.
Сӧмын...
Сэні сы бӧрся кодкӧ ещӧ видзӧдӧ.
— Тӧда.
Руд костюма неыджыд тушаа морт.
Джон Келли почтительнӧя видзӧдліс быдтор тӧдысь судья вылӧ да водзӧ висьталіс:
— Сійӧ век на пукалӧ, сэр, юрсӧ кияс вылас лэдзӧмӧн.
Кор асывнас прӧйдитіс сэті железнодорожнӧй стӧрӧж, сійӧ сӧмын видзӧдліс сы вылӧ.
«Висьысь пон моз» — шуис Виллиамс.
— И сэсся нинӧм?
— Тӧдтӧм морт гӧгӧр чукӧртчӧ йӧз...
Став площадкаыс и вокзалдорса скверыс тыр йӧзӧн, сэр.
— Мый налы колӧ, Джон?
— Найӧ, тыдалӧ, тшӧтш жӧ кӧсйӧны тӧдны, мый сійӧ думайтӧ вӧчны.
И паськалӧма сэтшӧм сёрни, мый тайӧ сійӧ дикарыс, коді виӧма Нью-Йоркын полисменӧс...
Джонлӧн юӧрыс вӧлі збыль.
Сы йылысь сёрни, мый поездӧн воӧма тешкодь тӧдтӧм морт, вой чӧжнас сэтшӧма паськалӧма, и асывнас, кор тыдовтчис, мый тӧдтӧм морт нинӧм оз кӧсйы вӧчны и мый сійӧ вӧрзьывтӧг пукалӧма вой чӧж, и некутшӧм думъястӧг, Дэбльтоун кар шызис.
Тешкодь морт дорӧ заводитісны чукӧртчыны йӧз, кодъястӧг некытӧн нинӧм эз прӧйдитлы, первой посни детинкаяс да школьникъяс, сэсся приказчикъяс, сэсся дэбльтоунскӧй нывбабаяс, кодъяс локтӧны вӧлі лавкаясысь да базар вылысь, — ӧти кывйӧн кӧ, став Дэбльтоуныс, коді ньӧжйӧникӧн садьмис, вӧлі карса сквер площадь вылын железнодорожнӧй станция дорын и, дерт, старайтчис тӧдмавны, мый кӧсйӧ вӧчны тӧдтӧм мортыс...
Но тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд, сы вӧсна мый тӧдтӧм морт пыр на пукаліс важ местаас, ышлолаліс, видзӧдіс ветлысь-мунысьяс вылӧ да корсюрӧ вочавидзліс юалӧмъяс вылӧ гӧгӧрвотӧм кывъясӧн.
А Матвей тайӧ кад кежлас думыштіс нин, мый вӧчны.
Тайӧ кузь войнас, аслас делӧ вылӧ прамӧя видзӧдлӧм бӧрын, кор карыс ещӧ узис на, а неылын шӧйтісны полицейскӧй Келлилӧн да локтӧм сыщиклӧн мыгӧръясыс, сійӧ воис выводӧ, мый судьбаысь он пышйы, а судьбаыс, кыв тӧдтӧм да паспорттӧм мортлы тӧдса, — тюрьма...
Сійӧ дыр думайтіс та йылысь да решитіс, мый водз либӧ сёр, а американскӧй кутузкакӧд ковмас тӧдмасьны...
Сідзкӧ мед нин водзджык.
Сійӧ кияснас петкӧдлас, мый нинӧм оз гӧгӧрво, а Нью-Йоркын история йылысь, дерт, тані некод оз тӧд...
Сы вӧсна сійӧ весиг кокньыда ышловзис да радпырысь сувтіс паныд бур сьӧлӧма Джон Келлилы, коді йӧз чукӧр пырыс писькӧдчис сыланьӧ.
Судья Дикинсон пырис аслас камераас, кор кыліс шум да сёрни сылӧн керка дінысь, и камераас ылькнитіс йӧз чукӧр.
Тӧдтӧм великан зэв лӧня сулаліс шӧрас, а Джон Келли радысла сияйтіс.
— Сійӧ мыйкӧ кӧсйис вӧчны, господин судья, — водзӧ петӧмӧн шуис полисмен.
— Бур, Джон.
Ме тӧді, мый ті оправдайтанныд карлысь довериесӧ...
Мый нӧ сійӧ кӧсйис вӧчны?
— Сійӧ кӧсйис менсьым киӧс курччыны.
Мистер Дикинсон весиг чатӧртчыліс аслас креслӧас.
— Курччыны китӧ?..
Сідзкӧ тайӧ всё-таки збыль!
А бура-ӧ тӧданныд, мый сійӧ кӧсйис курччыны, Джон Келли?
— Менам эмӧсь свидетельяс.
— Бур.
Ми юалам свидетельяслысь.
Тайӧс колӧ бура тӧдмавны.
Эз на лок мистер Нилов?..
Нилов эз на вӧв.
Матвей став тайӧ йӧз вылас видзӧдіс шензьӧмӧн да недӧвӧльствуйтчӧмӧн.
Сійӧ шуис мунны рӧкыслы воча, но сылы кажитчис, мый и тайӧ татӧні оз йӧз моз вӧчсьы.
Сійӧ думайтіс, мый ставыс мунас прӧстӧйджыка.
Мортлысь юалӧны паспорт, паспортыс абу.
Мортӧс босьтӧны, и полицейскӧй, кодлӧн киняулас небӧг, нуӧдӧ кытчӧ колӧ.
А сэні нин, мый лоас, кыдзи шуас начальство.
Но татӧні и тайӧ прӧстӧй делӧсӧ оз сяммыны вӧчны кыдзи колӧ.
Мыйлакӧ чукӧртчисны йӧз, быттьӧкӧ зверь вылӧ видзӧдны ставныс пырӧны камераӧ, и татӧні первой местаас пукалӧ киссьӧм паськӧма тӧрытъя старикыс, сӧмын ӧні пасьтасьӧма бура, кӧть некутшӧм знак, мый сійӧ начальник, абу.
Матвей скӧрмӧмӧн нин мӧдіс видзӧдны гӧгӧр.
Сэки жӧ судья Дикинсон заводитіс нуӧдны допрос.
— Медводз тӧдмалам национальностьсӧ да нимсӧ, — шуис сійӧ.
— Your name? (тіян нимныд)?
Матвей чӧв оліс.
— <eng>Your natіon</eng>? (тіян национальностьныд)? — Вочакыв эз вӧв, и судья видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ.
— Гашкӧ, кодкӧ тіян пӧвстысь кӧть неуна тӧдӧ роч кыв?
Миссис Брайс!
Буракӧ, тіян батьныд вӧлі Рочмуысь?..
Йӧз чукӧрысь петіс нелямын арӧса кымын, неыджыд тушаа, Матвейлӧн кодь жӧ кельыдлӧз, сӧмын ёнакодь нин кельдӧдӧм синъяса нывбаба.
Сійӧ сувтіс Матвейлы паныд да зілис мыйкӧ уськӧдны дум вылас.
Камераын лои чӧв-лӧнь.
Нывбаба видзӧдіс лозищанин вылӧ.
Матвей сатшкысис синъяснас сы синъясӧ, кодъяс вӧліны тусклӧйӧсь да югыдӧсь, кыдзи йи, но кодъясын тӧдчис мыйкӧ быттьӧкӧ важ казьтылӧм.
Тайӧ вӧлі поляк-эмигрантлӧн ныв.
Сылӧн мамыс кулӧма зэв водз, батьыс юсьӧма кӧнкӧ Калифорнияын, и сійӧс быдтӧмаӧсь американечьяс.
Ӧні кутшӧмкӧ казьтылӧмъяс кыптісны юрас.
Сійӧ важӧн нин вунӧдӧма ассьыс рӧднӧй кывсӧ, но паметяс вӧліны на сьыланкывлӧн кывъясыс, кодӧн мамыс бурӧдлывліс коркӧ сійӧс, ичӧт кагаӧс.
Друг сылӧн синъясыс дзирдыштісны, и сійӧ лэптыштіс кисӧ юр весьтас, шлочкӧбтіс чуньяснас, бергӧдчис да заводитіс сьывны польскӧй кыв вылын, кыдзкӧ тешкодя, сёрнитысь машина моз:
<rus>Наша мат-ка... ку-ропат-ка... Рада бить де-тей...</rus>
Матвей дрӧгмуні, уськӧдчис сы дорӧ да заводитіс сёрнитны зэв ӧдйӧ да пӧся.
Славянскӧй кывлӧн звукъясыс сетісны сылы лача спаситчӧм вылӧ, сы вылӧ, мый сійӧс, медбӧрын, гӧгӧрвоасны, мый сылы сюрас кутшӧмкӧ петан туй...
Но нывбабалӧн синъясыс кусісны нин.
Сылӧн паметяс вӧлӧма сӧмын сьыланкывлӧн кывъясыс, но и сэтысь сійӧ эз тӧд весиг ни ӧти кыв.
Сэсся копыртчыліс судьялы, шуис мыйкӧ английскӧй кыв вылын да вешйис...
Матвей уськӧдчис сы бӧрся, мыйвынсьыс мыйкӧ горзіс, но немеч да Келли потшисны сылысь туйсӧ.
Гашкӧ, найӧ полісны, мый сійӧ курччалас тайӧ нывбабасӧ, кыдзи кӧсйис курччыны полисменӧс.
Сэки Матвей кутчысис стул юрӧ да шатовмуніс.
Синъясыс сылӧн вӧліны гӧгрӧсмӧмаӧсь, быттьӧкӧ сы водзын вӧлі страшнӧй вӧт.
И збыльысь, — сійӧ тшыг, мучитчӧм морт, первойысь на узьтӧгыс вӧтасис.
Сійӧ зэв бура аддзис, мый сійӧ ещӧ корабль вылын на, сулалӧ дзик бӧжас, мый юрыс сылӧн бергӧдчӧ, мый сійӧ усьӧ ваӧ.
Путешествуйтігас сійӧ вӧтавліс тайӧс эз ӧтчыд, и сійӧ думайтліс та бӧрын, мый вӧчӧны жугалӧм корабль вылын тайӧ беднякъясыс ӧтнанныс, некутшӧм лачатӧг, тайӧ кӧдзыд, помтӧм да грознӧй океан шӧрас...
Ӧні тайӧ вӧтыс муніс сылӧн восьса синъяс водзас.
Судья Дикинсон пыдди, полицейскӧй Келли пыдди, став тайӧ йӧз пыддиыс, камера пыддиыс, — сы водзын ветлісны гыяс, быгъяӧсь, паськыдӧсь, кӧдзыдӧсь, помтӧмӧсь ни дортӧмӧсь...
Найӧ ветлӧдлӧны, грымакылӧны, швачӧдчӧны, кайлӧны вывлань, вӧйлӧны...
Сійӧ весьшӧрӧ кӧсйӧ кыпӧдчыны, горӧдны, корны, кутчысьны ва веркӧс вылас...
Мыйкӧ кыскӧ сійӧс улӧ.
Пельясас шумитӧ, синъяс водзас веж джуджыдін, таинственнӧй да страшнӧй.
Тайӧ пом.
И друг сы дінӧ копыртчӧ югыд кӧдзыд синъяса морт чужӧм.
Сійӧ радлӧ, надейтчӧ, сійӧ виччысьӧ отсӧг.
Но синъясыс ӧдва чусалӧны, чужӧмыс кельыд.
Тайӧ кулӧм мортлӧн чужӧмыс, коді водзынджык нин вӧйлӧма...
Ставыс тайӧ прӧйдитіс ӧти здукӧн, но сэтшӧм яснӧя, мый сьӧлӧмыс полӧмысла кынмыліс.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис да кутчысис юрас...
«Господи боже, святая дева, — бормочитіс сійӧ, — отсалӧй несчастнӧй мортлы.
Буракӧ, юрын менам абу ладнӧ...»
Сійӧ тільыштіс кулакнас синъяссӧ да бара заводитіс корсьны лача тайӧ йӧз чужӧмъяс вывсьыс.
А тайӧ кадас полицейскӧй Джон висьталіс судья Дикинсонлы, мый кӧсйис вӧчны тӧдтӧм мортыс.
Сійӧ висьталіс, мый, кор сійӧ матыстчис сы дорӧ, мӧдыс босьтіс сылысь кисӧ со тадзи (Джон босьтіс судьялысь кисӧ), сэсся копыртчис вот тадзи...
И полицейскӧй Джон копыртчис судья ки дінӧ, мед тӧдчанаджык вӧлі, жергӧдіс еджыд пиньяссӧ и чужӧмсӧ вӧчис зверь кодь лёкӧн.
Тайӧ петкӧдлӧмыс вӧчис зэв ыджыд впечатление йӧз вылӧ, а Матвей вылӧ ещӧ на ыджыдджыкӧс.
Тайӧ сёрнисӧ и сійӧ гӧгӧрвоис.
Келлилӧн петкӧдлӧмыс сылы унатор висьталіс: и сійӧс, мыйла Келли сэтшӧм лёкысь нетшыштіс ассьыс кисӧ, и весиг сійӧс, мыйысь Матвейлы кучкисны Центральнӧй паркын...
И сылы лои сэтшӧм забеднӧ да курыд сьӧлӧм вылас, мый сійӧ ставсӧ вунӧдіс.
— Лӧж, — горӧдіс сійӧ, — энӧ эскӧй тайӧ подлӧй мортыслы...
Сійӧ сэтшӧма скӧрмис тайӧ клеветасьыс, мый уськӧдчис пызан дорӧ, медым петкӧдлыны судьялы, мый сійӧ кӧсйис вӧчны полисмен Келли кикӧд...
Судья Дикинсон чеччыштіс аслас местасьыс да весиг тальыштіс ассьыс выль шляпасӧ.
Кутшӧмкӧ ён немеч, Келли да ещӧ кымынкӧ морт кватитісны Матвейӧс мышсяньыс, медым сійӧ эз курччав судьяӧс, кодӧс бӧрйисны Дэбльтоунса йӧз;
камераас кыптіс сэтшӧм шум, кутшӧм некор на абу вӧвлӧма карас.
Ӧдзӧс дорас сулалысьясыс уськӧдчисны петны, тойласисны, усялісны да горзісны, а пытшкӧсас керсис мыйкӧ гӧгӧрвотӧм да страшнӧй...
Мучитчӧм, тшыг, оскорбитӧм да нинӧмӧдз вайӧдӧм, — лозищанин шыблаліс сы дінӧ кутчысьысь американечьясӧс, и сӧмын ас кодьыс жӧ ён немеч кутіс сійӧс мышсяньыс гырддзаӧдыс, кокъяснас мыджсьӧмӧн...
А сійӧ чепсасис водзӧ, вирӧн тырӧм синъяса, да чувствуйтіс, мый сылӧн збыль кутіс вошны садьыс и мый сылы збыль окота уськӧдчыны тайӧ йӧз вылас, нӧйтны и, пӧжалуй, курччасьны...
Код тӧдас, мый эськӧ водзӧ лои.
Но тайӧ кадас камераӧ зэв тэрыба пырис Нилов.
Сійӧ писькӧдчис Матвей дорӧ, сувтіс сы водзӧ да рочӧн юаліс:
— Эй, земляк!
Мый ті татӧні вӧчинныд!
Матвей, мыйӧн кыліс тайӧ гӧлӧссӧ, уськӧдчис выль локтысь дінӧ да заводитіс окавны кисӧ, ачыс бӧрдіс кага моз.
Дас вит минут бӧрын мистер Дикинсонлӧн камераыс бара заводитіс тырны Дэбльтоун карса олысьясӧн, кодъяс тӧдмалісны, мый тӧдтӧм морт кӧсйӧма вӧчны буртор.
Лесопилка вылын уджалысь роч джентльменыс вӧлӧма сылы землякӧн и адвокатӧн, кодлы эз вӧв сьӧкыд опровергнитны мыжалӧмсӧ.
Судья Дикинсон пӧлучитіс удовлетворительнӧй вочакывъяс татшӧм юалӧмъяс вылӧ: <eng>«Your name?», «Your natіon?»</eng> да мукӧд вылӧ.
Сійӧ гордитчис аслас делӧӧн, коді помасис зэв бура, да весиг вунӧдіс аслас выль шляпа йылысь, зэв ӧдйӧ помаліс официальнӧй сёрнисӧ да нюжӧдіс обвиняемӧйлы кисӧ, мыйӧн висьталіс, мый Матвей, коді бӧрйис союзса каръяс пӧвстысь Дэбльтоунӧс — тайӧн петкӧдліс асьсӧ сюсь мортӧн...
Кор сёрниыс помассис нин, сійӧ сетіс Матвейлы неофициальнӧй юалӧм:
— <eng>Гоу до ю лайк дис кэунтри, сэр</eng>?
— Сійӧ кӧсйӧ тӧдны, кутшӧма кажитчис тіянлы Америка, — переведитіс Нилов.
Матвей, коді зэв на сьӧкыда лолаліс, ӧвтыштіс кинас.
— А! Мед сійӧ му пырыс мунас, — шуис сійӧ сьӧлӧмсяньыс.
— Мый шуис джентльменыс миян канму йылысь? — мӧдпӧв юаліс судья Дикинсон.
— Сійӧ шуӧ, мый сылы колӧ кад, медым донъявны тайӧ канмуыслысь став достоинствояссӧ, сэр...
— <eng>Вэри, уэлл</eng>!
Тайӧ зэв тӧлка джентльменлӧн вочакыв! — дӧвӧльнӧя шуис Дикинсон.
XXXI
Мӧд луннас Дэбльтоун карса газет петіс ыджыдджык лист вылӧ.
Первойя лист бок вылас красуйтчис тайӧ славнӧй карса выль олысьлӧн, мистер Метьюлӧн, портретыс, а гижӧдас, кӧні вӧлі зэв уна заглавие, редактор шыӧдчис став ӧстальнӧй Америка дорӧ вообщӧ и торъя нин Нью-Йорк кар дорӧ.
«Ӧнісянь, — гижис сійӧ, — Дэбльтоун кар вермас гордитчыны сійӧн, мый сылӧн судья, мистер Дикинсон, удачнӧя разрешитіс юалӧм, код вылын жугӧдлісны юрсӧ Нью-Йоркса медбур учёнӧй этнографъяс.
Нималана дикарь, коді лоис мыжаӧн <eng>Сеntral раrk</eng>-ын инцидентысь, код йылысь юӧрыс зэв ёна содталӧмӧн паськаліс став Америка пасьтаыс, ӧні сійӧ гӧститӧ миян карын.
Делӧсӧ бура тӧдмалӧм бӧрын, кодӧс нуӧдіс ассьыс уджсӧ бура тӧдысь судья мистер Дикинсон, тыдовтчис — сійӧ роч морт, чужлӧма Лозищанскӧй губернияын (тайӧ ыджыд да дружественнӧй канмуса медся бур да просвещеннӧй губернияын), христианин да, — содтам ассянь, — зэв мелі да шань морт.
Сійӧ петкӧдліс истиннӧ христианскӧй радлун, кор тӧдмаліс, мый дзоньвидзалуныс Гопкинслӧн, кодӧс лыддисны кулӧмаӧн, зэв нин бур и мый тайӧ полисменыс заводитӧма нин вӧчны ассьыс обычнӧй удж.
Сымын бурджык полисмен Гопкинслы, но, лысьтам татчӧ содтыны, мый тайӧ юалӧмас заинтересован сӧмын ачыс полисмен Гопкинс, сы вӧсна мый сійӧ ачыс мыжа лоӧм несчастьеас.
Да, ещӧ ӧтчыд шуам, мый ачыс мыжа, ӧд сійӧ ачыс первой кучкис клобнас мирнӧй иностранец юрӧ, коді шыӧдчис сы дінӧ радейтӧмӧн да дӧвериеӧн.
И Нью-Йорк карса судьяяс кӧ думайтӧны мӧд ногӧн, сійӧ штатса адвокат кӧ мӧдас доказывайтны мӧдтор либӧ ачыс Гопкинсыс думыштас перйыны убыткаяс, то найӧ кутасны имеитны делӧ Дэбльтоунса медбур юристъяскӧд, кодъяс дасьӧсь дорйыны обвиняемӧйсӧ некутшӧм дон босьттӧг.
Ми йӧзӧдам тайӧ столбечьяс вылас ещӧ ӧти клевета, кодӧн нью-йоркса журналистъяс, делӧсӧ бура тӧдмавтӧг, талялісны няйтӧ Метью Лозинскийлысь, миян уважаемӧй гӧсьтлысь и, надейтчам — будущӧй гражданинлысь — нимсӧ.
Делӧыс сыын, мый сійӧ ньӧти оз курччась.
Сылысь копыртчӧмсӧ полисмен Гопкинс тӧлкуйтіс, мый тӧдтӧм морт кӧсйӧ курччыны (тайӧ ньӧти оз вӧч честь нью-йоркса полиция сюсьлунлы), — мӧдарӧ, тайӧ лоӧ медся пӧся чолӧмалӧм, кыдзи вӧчӧны Лозищанскӧй губернияын медся бур йӧзыс.
Сійӧ прӧстӧ копыртчис, медым окыштны Гопкинслысь кисӧ.
Ми аддзылім, кыдзи сійӧ сэтшӧм жӧ движение вӧчис судья Дикинсон да полисмен Келли водзын, а сідзжӧ аслас земляк водзын, коді ӧні занимайтӧ скромнӧй положение мистер Дикинсон лесопилкаын, но кодлӧн талантыс да образованиеыс, дерт, восьтасны паськыд туй тайӧ канмуас.
Нинӧм и шуны, миянын кӧ эськӧ копыртчӧм вылас кучкисны юрас клобӧн, то Дэбльтоунса полисменлӧн судьбаыс вӧлі эськӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм и нью-йоркса полисменлӧн, сы вӧсна мый роч джентльмен вывті ён.
Но Дэбльтоун, — шуам тайӧс гордитчӧмӧн, — эз сӧмын разрешит этнографическӧй загадка, коді эз ло вынъяс сертиыс ышнясьысь Нью-Йорклы, но ещӧ петкӧдліс тайӧ карыслы, кыдзи колӧ асьтӧ кутны иностранечьяскӧд, и думайтам, мый тайӧ бырӧдас роч джентльмен сьӧлӧмын курыд казьтылӧмъяссӧ, кодъяс лоины Нью-Йоркас олігӧн.
Мистер Нилов, — роч джентльмен, код йылысь висьтавсис водзынджык, — нуӧдіс земляксӧ судебнӧй камераысь аслас оланінас, коді вӧлі ичӧтик рабочӧй посёлокын, лесопилка дорын.
Дэбльтоун карса унджык йӧзыс, кӧні унджыкыс вӧліны том джентльменъяс да лэдияс, колльӧдісны найӧс гажаа горзігтыр дзик керка дорӧдзыс, и весиг сы бӧрын, кор Матвей да Нилов пырӧм бӧрын ӧдзӧсыс пӧдласис, йӧзыс эз разӧдчыны, кытчӧдз мистер Нилов эз пет да дженьыдика эз висьтав тайӧ карыслӧн водзӧ дзоридзалӧм йылысь...
Помас сійӧ корис сетны шойччӧг сылӧн скромнӧй землякыслы».
Дерт, тайӧ мастера гижӧм статьяыслӧн авторыс эз тӧд, мый, кор Дэбльтоун карса олысьяс разӧдчисны, Матвей кокнипырысь ышловзис да шуис:
— Мый нӧ?.. дзикӧдз мунісны?
— Да, — вочавидзис Нилов, коді заводитӧма нин вӧлі гӧтӧвитны керосинка вылын кофе.
— А, мед эськӧ ставныссӧ найӧс босьтас холера!.. — сьӧлӧмсяньыс шуис Матвей да кыдзкӧ ставнас лигышмуніс.
Нилов сӧмын нюммуніс да нинӧм эз шу; сійӧ гӧгӧрвоис, мый сы мында аддзылӧмторйыс вермис нюкыльтны весиг татшӧм ён мортӧс.
Сы вӧсна сійӧ зэв ӧдйӧ юкталіс Матвейӧс пӧсь кофеӧн да водтӧдіс узьны.
XXXII
Матвей узис дзонь сутки и ещӧ на унджык.
Кор сійӧ садьмис, шондіыс вӧлі пышйӧ нин югыд каморкасьыс да югдӧдіс сійӧс медбӧръя югӧръяснас.
Нилов, коді локтӧма удж вылысь, пӧрччӧ вӧлі ас вывсьыс стружкиӧсь да пильнӧй пызьӧсь лӧз дӧрӧмсӧ.
Стружкиясыс вӧліны сылӧн весиг юрсиас.
Матвей эз сразу вермы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ и мый сыкӧд вӧчсьӧ.
Сы вӧсна сійӧ первой видзӧдіс куньтыртӧм синмӧн, подозрительнӧй видзӧдіс тӧдтӧм морт движение бӧрся, поліс, мый тайӧ вӧт, коді бара вежсяс выль ковтӧм ноксьӧмӧн.
А сэк кості Нилов ньӧжйӧник вежис уджалан паськӧмсӧ, пасьталіс кокньыдик фланелевӧй пара, пуксис пызан дорас да восьтіс кутшӧмкӧ небӧг.
Татшӧм паськӧмнас сійӧ эз вӧв рабочӧй кодь, и лозищанин вежӧрын бара вуджӧртіс сійӧ образыс, кодӧс аддзыліс нин вагонын.
Сылы дум вылас уси Лозище дорын барскӧй керка, коді мыччасис веж сад сайсянь.
Тайӧ керка да посёлок костас важысянь нин муніс зык чиншевӧй муяс вӧсна.
Тайӧ зыксьӧмыс заводитчис батьяс дырйиыс, кыссис челядь дырйиыс ӧтар-мӧдарас нёровтлӧмӧн.
Делӧыс эськӧ дзикӧдз дзугсис, но друг пӧрысь бариныс кулі.
Лозищеӧ воис сылӧн наследникыс, чукӧртіс сход да шуис, мый вензьӧмсӧ колӧ дугӧдны, и вӧчис уступка посёлокса олысьяслы.
Мыйкӧ дыра лозищесаяс шумитісны, найӧ эз гӧгӧрвоны тайӧ уступкаыслысь помкасӧ.
Но сэсся сюсьджык йӧз гӧгӧрвоисны, мый, тыдалӧ, барчукыс юсьӧма, вӧйӧма уджйӧзӧ и ӧдйӧджык кӧсйӧ вузавны батьыслысь овмӧссӧ.
Лозищесаяс старайтчыштісны кыскыштны ещӧ, мый вӧлі позьӧ, а сэсся делӧсӧ вӧлі дугӧдӧма.
Та бӧрын барчукыс кытчӧкӧ воши, и сы йылысь нинӧм прамӧя эз кывсьыв.
Колисны сӧмын кутшӧмкӧ унапӧлӧс сёрнияс, кодъяс эз вӧвны бурӧсь том мортлы.
И вот ӧні Матвейлы кажитчис, мый сы водзын стӧч сійӧ мортыс, коді сӧмын на пӧрччис уджалан дӧрӧмсӧ да пукаліс небӧг сайын.
Сійӧ сэтшӧма чуймис, мый заводитіс тільны синъяссӧ.
Сы улын крӧватьыс заводитіс тратшкакывны.
Нилов бергӧдчис.
— Мый, земляк, узьсис? — меліа юаліс сійӧ. — Но, ӧні вайӧ юны кофе.
Лозинский яндысьӧмпырысь чеччис да веськӧдлыштіс позялӧм ки-кокъяссӧ.
Тӧрыт сійӧ рад вӧлі тайӧ мортыслы, кыдзи мездысьлы, талун зэв эз вӧв лӧсьыд сы дырйи.
Сэтчӧ жӧ сійӧ казяліс, мый жырас вӧлі сӧмын ӧти крӧвать, — сідзкӧ кӧзяиныс сетіс ассьыс, а сійӧ вӧлі кӧмтӧм, — сідзкӧ Нилов узигас пӧрччӧма сылысь сапӧгсӧ.
Правда, сійӧ кузь туй чӧжнас эз и пӧрччыв кӧмкотсӧ, и таысь сылӧн кокъясыс веськыда ӧзйисны...
Но век жӧ тайӧ тӧждысьӧмсьыс сылы эз вӧв лӧсьыд.
Сійӧ ӧні вӧлі уверен, мый тайӧ лозищанскӧй барчук и мый сёрниясыс абу прӧста вӧлӧмаӧсь; сійӧ, сідзкӧ, збыль разбазаритӧма батьыслысь став овмӧссӧ и ӧні олӧ йӧз муын.
Но сійӧ Матвейлы вӧчис буртор и сэтчӧ жӧ вӧлі баринӧн, и Лозинский эз кӧсйы петкӧдлыны, мый тӧдіс сійӧс, но век жӧ тӧдчис сійӧс уважайтӧмыс.
Тайӧ вӧлі ёна сьӧктӧдӧ на костын отношениеяссӧ.
Нилов кутіс асьсӧ прӧстӧя, но сдержаннӧя, Матвей яндысис и эз вӧв уна сёрниа.
Мӧд луннас, лесопилкаысь локтӧм бӧрын, Нилов висьталіс Матвейлы, мый сійӧ, кӧсйӧ кӧ, вермас босьтчыны уджӧ; новлыны баркаяс вылысь вӧр.
Матвей, дерт, радпырысь сӧгласитчис, и регыд неважӧнъя знаменитость, код йылысь сёрнитісны Америкаса став газетъяс, — скромнӧя новліс баркаясысь вӧр ю вадорӧ.
Сылӧн выныс да сьӧкыд дубӧвӧй керъясӧн вӧдитчӧмын ас вылас надейтчӧмыс лэптісны сійӧс чиннас вылӧджык и, кык недель мысти, сійӧ уджаліс нин Ниловкӧд орччӧн, мыччаліс вӧр пиня кӧлеса улӧ, кӧні Нилов вундаліс сійӧс вӧсньыдик фанераяс вылӧ.
Рытланьыс найӧ волывлісны гортаныс, кыкнанныслӧн паськӧмыс вӧлі пильнӧй пызьӧсь.
Матвей босьтіс жырсӧ Нилов жыркӧд орччӧн, ӧбедайтны найӧ ветлывлісны ӧтлаын ресторанӧ.
Матвей нинӧм эз шу, но сылы кажитчис, мый ӧбедайтны ресторанын — зэв ыджыд безумие, и сійӧ частӧ думайтліс сы йылысь, мый кутас овны скромнӧйджыка.
Кор вӧлі первойя пӧлучка, сійӧ шензьыштіс, мый расходъяс бӧрын сылӧн унакодь на коли сьӧмыс.
Матвей ньӧбис сӧмын улыс дӧрӧм да гач, а ӧстальнӧйсӧ дзебис.
Ещӧ недель мысти Нилов шуис сылы, мый найӧ ӧтлаын мунасны Дэбльтоунӧ, кӧні сійӧ, Нилов, кутас лыддьыны лекция.
Найӧ локтісны ыджыд залӧ, кӧні тырыс вӧлі йӧз, найӧс встретитісны горзӧмӧн да шутьлялӧмӧн (Америкаын тадзи петкӧдлӧны бур отношениесӧ).
Сэсся ставыс лӧнис, судья Дикинсон висьталіс кымынкӧ кыв да та дырйи индыліс то Матвей вылӧ, то Нилов вылӧ, а сэсся мӧдыс заводитіс дыр да свободнӧя мыйкӧ висьтавлыны да корсюрӧ петкӧдлывліс ыджыд карта вылысь местаяс.
Унджык йӧзыс вӧліны рабочӧйяс пӧвстысь, кодъяс кывзісны зэв внимательнӧя да бӧрвылас бара аплодируйтісны...
Гортас локтӧм бӧрын Нилов кыскис сьӧм чукӧр, юкис сійӧс кыкпельӧ да ӧтисӧ сетіс Матвейлы.
— Тайӧс ми тіянкӧд талун нажӧвитім, — шуис сійӧ. — Тайӧ лекцияысь мынтісны.
Ме налы висьтавлі миян рӧдина йылысь да тіян путешествуйтӧм йылысь.
И джынйыс принадлежитӧ тіянлы.
Матвей заводитліс ӧткажитчыны, но сэсся босьтіс сьӧмсӧ.
Тайӧ кад чӧжнас Нилов дорӧ сылӧн отношениеыс зэв ёна вежсис, и кӧть сійӧ эз на ставсӧ гӧгӧрво, но дзикӧдз шыбитіс блуднӧй пи йылысь мӧвп.
Сьӧмсӧ босьтӧм бӧрын сійӧ яндысьӧмӧн видзӧдіс Нилов вылӧ...
Сылы окота вӧлі кыдзкӧ аттьӧавны сійӧс...
Вомдоръясыс сылӧн кыссисны Нилов ки дорӧ, пидзӧсъясыс нюкыльтчисны муӧдз поклон вылӧ...
Но Ниловыс ачыс, а, гашкӧ, и сійӧ недельясыс, кодъясӧс найӧ коллялісны ӧтлаын, кутісны сійӧс таысь.
Сы вӧсна сійӧ босьтіс сьӧмсӧ, пуктіс ас бердас да шуис:
— А мый...
Прӧститӧй и энӧ думайтӧй лёктор...
Татӧні зэв уна сьӧмыс?
— Абу вывті уна, но тырмымӧн, мед ньӧбны бур паськӧм пара, — вочавидзис Нилов. — Ті ветланныд ӧти паськӧмӧн и удж вылӧ, и праздник дырйи.
— А! — шуис Матвей да ӧвтыштіс кинас. — Ме прӧстӧй морт, работник.
— Татӧні став прӧстӧй йӧзыс да уджалысьясыс лыддьӧны асьнысӧ мукӧд дорсьыс оз омӧльджыкӧн и нинӧмӧн оз кӧсйыны торъявны вылысса паськӧмнас.
Ме сӧветуйта тіянлы лӧсьӧдны улыс и вылыс паськӧм.
Матвей зумыштчис.
— Прӧститӧй менӧ, — шуис сійӧ.
— Ме ог сійӧс, мед сэні... эг кывзысь тіянлысь ли мый ли...
Но... висьталӧй: позьӧ-ӧ татӧні уджалігӧн чукӧртны туй вылӧ сьӧм?
— Кытчӧ?
— Бӧр, чужан муӧ!.. — пӧся шуис Матвей.
— Тӧданныд мый, гортын ме вузалі и керкаӧс, и вӧлӧс, и муӧс...
А ӧні дась уджавны вол моз, медым бӧр мунны да лоны кӧть медбӧръя работникӧн сэні, ас чужан муын...
Нилов прӧйдитіс жыр кузя, мый йылысь кӧ думайтігтыр, и сэсся сувтіс Лозинский водзӧ да шуис:
— Кывзӧй, Лозинский.
Сы мында нажӧвитны верман.
Позьӧ и мыйкӧ дыра бӧрын бӧр мунны.
Но...
быд мортлы колӧ тӧдны, мый сійӧ вӧчӧ.
Мыйла ті татчӧ локтінныд?
— А! — вочавидзис Матвей да ӧвтыштіс кинас. — Мый эськӧ оз волы мортыдлы юрад да.
— Старайтчӧй дум вылад уськӧдны, мый воліс тіянлы юрад.
Матвей чукыртіс плешсӧ и ачыс шензис, кутшӧм сьӧкыда юрсьыс петӧны кывъясыс да мӧвпъясыс.
— А! Окота эськӧ мортыдлы, мед вӧлі вӧльнӧй мутор, кӧні бергавны гӧрйӧн...
Но сэні... кык ӧш, бур вӧв... мӧс... ён телега...
— А ещӧ?
Матвей чувствуйтіс, мый став тайӧ висьталӧмтор бӧрас кольӧ сьӧлӧмас ещӧ на мыйкӧ...
Вуджӧртіс Анналӧн чужӧмыс...
— Но сэсся... — сьӧкыдпырысь нуӧдіс сійӧ водзӧ,
— мортыс арлыда нин.
Аслад керка, сідзкӧ, и аслад гӧтыр.
— И ещӧ мыйкӧ?
— Ещӧ... позьӧ кӧ вӧлі важног юрбитны асланым вичкоын...
Юрас сылӧн вуджӧртісны ещӧ мездлун йылысь сёрнияс, но тайӧ вӧлі нин сэтшӧм гӧгӧрвотӧм да тӧдтӧм, мый сійӧ та йылысь немтор эз висьтав.
Нилов ещӧ на виччысьыштіс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі серьёзнӧй да волнуйтчана.
— Ставсӧ ті тайӧс верманныд аддзыны татысь! — шуис сійӧ решительнӧя да стрӧга, — ставсӧ, мый ті корсинныд.
Мыйла нӧ тіянлы муннысӧ?
И кор аддзис, мый Матвейлы эз ло лӧсьыд сылӧн стрӧг кывъяссьыс, сійӧ содтіс:
— Медсьӧкыдыс тіян кольӧма нин: первой воськовъясыс, кор татӧні унаӧн пӧгибайтӧны.
Ті ӧні туй вылынӧсь нин.
Олыштӧй тані, тӧдмалӧй канмусӧ да йӧзсӧ...
А кыскыны кӧ мӧдас и сы бӧрын...
Кыскыны кӧ мӧдас сідзи, мый некод оз вермы кутны...
Но, сэки...
Нилов гӧлӧсын кыліс раздражение.
Матвей казяліс сійӧс да шуис:
— А ті асьныд... прӧститӧй...
ӧд ті кӧсъянныд мунны.
Ниловлӧн чужӧмыс бара ичӧтика жугыльмис.
— Да, — вочавидзис сійӧ.
— Менам эм аслам помкаяс.
— Сідзкӧ...
тіянлы эз сюр, мый ті корсинныд?
Нилов восьтіс ӧшиньсӧ да мыйкӧ дыра видзӧдіс сэтчӧ, лӧсьӧдіс чужӧмсӧ мелі тӧлыслы.
Ӧшиньӧ видзӧдіс лӧнь вой, дзирдалісны кодзувъяс, неылын мигайтісны Дэбльтоунса бияс, завод трубаясысь заводитіс петны тшын: шойччан лун бӧрын аски кежлӧ дасьтісны пар.
— Тані эм, мый ме корси, — вочавидзис Нилов да бергӧдіс ӧшинь дорысь гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ.
— Но... кывзӧй, Лозинский.
Ми ӧнӧдз на тіянкӧд ворсім шыра каньӧн...
Ӧд ті менӧ тӧдінныд?
— Ме тӧді тіянӧс, — смутитчӧмӧн шуис Матвей.
— И ме сідзжӧ тӧді тіянӧс.
Ог тӧд, гӧгӧрвоанныд-ӧ ті менӧ, но...
дзик сыысь, мый ми тані встретитчим тіянкӧд... и мукӧдкӧд, кыдз ӧткодьяс... кыдзи вокъяс, а эг кыдзи врагъяс.
Сӧмын таысь ме нэм чӧж кута аттьӧавны тайӧ канмусӧ...
Матвей кывзіс став вынсӧ зэвтӧмӧн, кӧть прамӧя ставсӧ эз гӧгӧрво, но кыліс тешкодь волнение...
— А муна кӧ ме бӧр, — водзӧ висьталіс Нилов, — то... тӧданныд...
Татӧні эм унатор, мый ме корси, но... сійӧс он вермы нуны аскӧдыд...
Ме ӧтчыд ветлі нин да бӧр локті...
Эм сэтшӧм висьӧм...
Но, всё равно.
Ог тӧд, гӧгӧрвоанныд-ӧ ӧні ті менӧ.
Гашкӧ, коркӧ гӧгӧрвоанныд.
Ас чужан муын меным колӧ сійӧ, мый эм тані...
Мездлун, ассьым, гӧгӧрвоанныд?
Абу йӧзлысь...
А тані...
Тані меным колӧ рӧдина...
Нилов ланьтіс, и та бӧрын найӧ кыкнанныс дыр на видзӧдісны ӧшиньӧд войся енэж вылас, йӧз муса лӧнь да мелі вой вылӧ.
Нилов мӧвпаліс сы йылысь, мый сійӧ регыд ставсӧ тайӧс эновтас и коляс бӧрсьыс аслас олӧмсьыс дзонь полоса.
А Матвейлы мыйлакӧ дум вылас воис саридз да сылӧн джудждаыс, загадочнӧй, таинственнӧй, гӧгӧрвотӧм...
Татшӧм жӧ гӧгӧрвотӧм сылы ӧні кажитчис олӧмас унатор, и тадзи жӧ кыскис сылысь ещӧ смутнӧй на мӧвпсӧ...
И неважӧнъя сёрнисӧ казьтылігӧн сійӧ чувствуйтіс, мый сійӧ эз бура тӧд асьсӧ и мый став саяс, мый сійӧ висьталіс Ниловлы, — мӧс, керка, му и весиг Анналӧн чужӧмыс — ещӧ на мыйкӧ тыдалӧ, но мый сійӧ сэтшӧмыс — Матвей эськӧ эз куж ни висьтавны, ни определитны аслас мӧвпъясысь...
Но тайӧ вӧлі джуджыд, саридз кодь, и кыскис ас дінас, кыдзи садьмысь олӧмлӧн паськыд эрдъясыс...
XXXIII
Миян збыль висьтным матыстчӧ нин помланьӧ.
Мыйкӧ дыра бӧрын, кор Матвей неуна кутіс тӧдны кывсӧ, сійӧ вуджис уджавны фермаӧ немеч ордӧ, коді, ачыс зэв ён морт, донъяліс и Матвейлысь вынсӧ.
Татӧні Матвей тӧдмасис машинаяскӧд, и мӧд тулыснас нин Нилов, аслас мунӧм водзвылын, устроитіс сійӧс инструкторӧн еврейскӧй колонияӧ.
Ачыс Нилов муніс и кӧсйысис гижны Матвейлы воӧм бӧрас.
Колонияын Матвейлӧн олӧм йылысь, а сідзжӧ Америкаын Ниловлӧн олӧм йылысь ми, гашкӧ, висьталам мӧд-пӧрйӧ.
А ӧні миянлы висьтавны коли этша нин.
«Дикарь» путешествуйтӧмлӧн пом йылысь «Дэбльтоунса курьерысь» статьясӧ вӧлі печатайтӧма кымынкӧ провинциальнӧй газетын, кодъяслы вӧлі оз во сьӧлӧм вылас нью-йорксаяслӧн ышнясьӧмыс, кодъяс тайӧ случаяс сэтшӧма ӧшибитчисны.
Нью-Йоркскӧй газетъяс статья йывсьыс казьтылісны сӧмын кымынкӧ кывйӧн, сы вӧсна мый тайӧ кадас канмуса политическӧй олӧмас кыпаліс зэв ыджыд юалӧм, коді шызьӧм общество пӧвстысь гумовтіс американскӧй политикалысь став принципъяссӧ... мыйкӧ бушков кодьӧс, коді тӧвныр моз нуис и «дикарлысь» портретсӧ, и нюмъялысь чужӧмсӧ мисс Лиззилысь, коді бать-мамыслы вӧчис сюрприз, и уна мукӧд знаменитостьясӧс, кодъяс бобувъяс моз лэбалӧны шонді вылын газет лэдзан лунӧ, кытчӧдз найӧс оз вешты горизонтас тыдовтчысь первой кымӧрыс.
Матвей да сылӧн история йылысь регыд вунӧдісны, и ни Дыма, ни Анна оз тӧдны, мый сійӧ веськаліс Дэбльтоунӧ да сэсся вуджис колонияӧ, мый сійӧс гижисны штатӧ да дыр мучитчӧм да думайтӧм бӧрын сійӧ сетіс ассьыс гӧлӧссӧ (сылы пыр дум вылас усьліс Нью-Йоркын Дымалӧн историяыс).
Ньӧжйӧникӧн вежсис весиг сылӧн чужӧмыс, вежсис видзӧдласыс, чужӧмыслӧн выражениеыс, став фигураыс.
А морӧс пиас чужлісны выль мӧвпъяс йӧз йылысь, порядокъяс йылысь, вера йылысь, олӧм да ен йылысь, кодлы юрбитӧны, кӧть и унаног, став му пасьтаыс, унатор йылысь, мый некор сылы эз волы юрас Лозищеас.
И та пӧвстысь некымын мӧвпъяс лолісны пыр гӧгӧрвоанаджыкӧсь да матыссаджыкӧн...
А Анна век на оліс сійӧ жӧ 1235-ӧд номера керкаас, сӧмын барыняыслы сійӧ кажитчыны кутіс омӧльджыка.
Сійӧ кыкысь нин ачыс сылы содтыліс донсӧ, но «благодарностьсӧ» эз аддзыв.
Мӧдарӧ, Анналӧн характерыс век ӧтарӧ тшыкис, немторсьыс скӧрмывліс и омӧльджыка уважайтіс барынясӧ.
— Мый вӧчны...
збыль шуӧны, мый тайӧ тані сынӧдас, — шулывліс пӧрысь барынялӧн мужикыс, а изобретатель, коді век на пукаліс чертёжъяс вылын (сылы пӧрысь барыня корсюрӧ норасьлывліс, сы вӧсна мый тӧдіс, мый Анна сылысь кывзысьӧ), — сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ме ӧні ылын ставсьыс таысь, — шулывліс сійӧ, — но коркӧ... ӧти кывйӧн кӧ шуны, ме думайта, мый сылы прӧстӧ колӧ аслас олӧм...
Гӧгӧрвоанныд-ӧ ті: аслас олӧм...
— Вот ещӧ, — вочавидзліс барыня дивуйтчӧмӧн. — Оз-ӧ ков ещӧ, дас доллар кындзиыс, сетны сылы ассьым олӧмӧс...
— Но, тайӧ ӧні меным оз касайтчы, — вочавидзліс пӧрысь господин. — Ставсӧ тайӧс разрешитас наука.
Быдтор: и сійӧс, и тіянӧс, и ставсӧ...
Делӧыс, тӧданныд, сыын, мый...
Учёнӧй бергӧдчис стул вылас да серьёзнӧя шуис:
— Морт изобретайтӧ сылы колана машина...
Тайӧс ми зэв бура ставным тӧдам.
А думайтлінныд-ӧ ті коркӧ сы йылысь, мый и машинаыс ачыс бара изобретайтӧ... бурджыка кӧ шуны, вӧчӧ сылы колана мортӧс...
Тіянлы дивӧ кажитчӧ?..
А тайӧс позьӧ докажитны математическӧй точностьӧн.
Колӧ сӧмын гӧгӧрвоны тайӧ ыджыд истинасӧ, и ставыс лоӧ решитӧма: став могыс вайӧдсьӧ сэтчӧ, медым изобретитны татшӧм универсальнӧй машинасӧ, кодлы колӧ сӧмын свободнӧй морт, гӧгӧрвоанныд?
Сэки и сӧмын сэки разрешитчасны став тайӧ мучительнӧй юалӧмъясыс...
Тайӧ будущӧй строяс оз лоны ни господа, ни прислугаяс, ни веркутысьяс асланыс тешкодь требованиеясӧн, ни рабъяс асланыс завидьтӧмӧн да лӧглунӧн...
Гӧгӧрвоанныд ті менӧ?..
Пӧрысь господин лэптыштіс ӧчкисӧ да рад синъясӧн видзӧдліс кӧзяйка вылӧ.
Но тайӧ чужӧм вылас вӧлі тӧдчӧ сӧмын скӧралӧм.
— Покорнӧя аттьӧала! — шуис сійӧ.
— Бур тіян будущӧй стройныд... слугаястӧг!
Ме бурджык кольчча овны важ строй дырйи...
А Аннакӧд делӧясыс век лёкмисны и лёкмисны...
Тайӧ висьтсӧ заводитӧмсянь кык во мысти кык морт чеччисны воздушнӧй поезд вывсянь 4-ӧд <eng>аvenuе</eng> пельӧсын, мӧдӧдчисны ӧти улича вывті да корсисны 1235 № керка.
Ӧтиыс вӧлі ыджыд тушаа, тошка да кельыдлӧз синъяса еджыд морт, мӧдыс — сьӧд, неыджыд тушаа, но зэв писькӧс, бритӧм тошка да тшапа гартыштӧм усъяса морт.
Бӧръяыс котӧрӧн кайис пос вылас да кӧсйис звӧнитны, но ыджыд тушаа ёртыс сувтӧдіс сійӧс...
Сійӧ кайис кильчӧ вылас да бергӧдчӧмӧн син пырыс нуӧдіс уличасӧ.
Татӧні ставыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі кык во сайын.
Сідзи жӧ керкаяс, быттьӧкӧ двӧйнияс, мунісны ӧта-мӧд вылас, сідз жӧ шондіыс югдӧдіс ӧтар бокас лэдзӧм занавесъяссӧ, сідз жӧ керкаяссяньыс усис вуджӧрыс мӧдар бокас...
Синъясыс сылӧн волнуйтчӧмӧн аддзисны татысь кольӧм кадыслысь серпасъяссӧ.
Вот пельӧс саяс быттьӧкӧ вуджӧртіс кодлӧнкӧ мыгӧрыс.
Со сійӧ тыдовтчылӧ пельӧс сайсяньыс зэв сьӧкыда восьлалігтыр, быттьӧкӧ кокъясас сылӧн сё пудъя гираяс, и мортыс мунӧ, шогпырысь видзӧдӧ керкаяс вылас, кодъяс кык ва войт моз ӧткодьӧсь ӧта-мӧдыскӧд...
«Татӧні ставыс сэтшӧм жӧ, — ас кежас думайтіс Лозинский, — сӧмын...
абу нин сійӧ мортыс, коді шӧйтіс тайӧ улича кузяыс кык во сайын, а эм мӧд...»
Звӧнок зёлькнитіс, ӧдзӧс воссис, сы сайысь мыччысьліс Анналӧн чужӧмыс, и ӧдзӧсыс бара пӧдласис, вевттис нывлысь повзьӧмпырысь горӧдӧмсӧ, быттьӧкӧ сылы тайӧ каститчис.
Сэсся сійӧ бара видзӧдліс ӧдзӧс калькнитӧмтіыс да шуис:
— Тайӧ ті?.. Ті ӧмӧй?
Пӧрысь барыня тожӧ шай-паймунӧмӧн встретитіс тайӧ мортсӧ да сьӧкыдпырысь тӧдіс сыын еджыд дукӧса да кучик сапӧга рам лозищанинӧс, коді коркӧ дорйыліс американскӧй олӧм да общественнӧй подув йылысь сылысь сёрнияссӧ.
Сійӧ зэв сюся видзӧдіс сійӧс гӧгӧрбок аслас ӧчки пырыс да аддзис, мый сійӧ лоӧма ёна лёкджык.
Правда, сійӧ эз вӧв том Джон кодь збой, но сідзжӧ эз вӧв важ Матвей кодь мелі да яндысьысь, мый вывті ёна кажитчыліс пӧрысь барынялы.
Таысь кындзи, сійӧ аддзис, мый сьӧд сюртукыс пукаліс сы вылын, «кыдзи мӧс вылын седлӧ».
— Пуксьӧй, пӧжалуйста, — шуис сійӧ серамсорӧн.
Но сійӧ чувствуйтіс, мый эз вӧв эськӧ сылы лӧсьыд мортсӧ кольны сулавны кок йылас.
Сідзсӧ, барыняыс эз вӧв омӧль морт, и кор Анна висьталіс сылы мунӧм йывсьыс, — сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧні Анналӧн эм зэв важнӧй помка...
— Но, вот — сійӧ аддзис «ассьыс олӧмсӧ», — шуис сійӧ учёнӧй господинлы, кор Анна прӧщайтчис накӧд.
— Ӧні видзӧдлам, мый ті шуанныд: кор ещӧ лоас тіян будущӧй стройыд, а вот ӧні... некодлы весиг уберитны жыртӧ.
— Гм... да... — зумыштчӧмӧн вочавидзис изобретатель...
— Колӧ шуны, мый, дерт, тайӧ абу зэв лӧсьыд.
Дерт, коркӧ тайӧ ставыс лоас ас местаас.
Но...
збыль, сьӧкыд лоӧ думыштны сэтшӧм машина, коді эськӧ вӧчис сэтшӧм бура да тэрыба, кыдзи тайӧ мусаник нылыс...
Кымынкӧ лун та бӧрын учёнӧй эз вермы инасьны местаас и весиг артасьӧмыс сылы сетчис сьӧкыдджыка.
— Гм... да...
лоӧ признайтчыны, — шулывліс сійӧ пӧрысь барынялы,
— меным оз тырмы сылӧн чужӧмыс да мелі лӧз синъясыс...
Дерт, коркӧ ставсӧ вежасны машинаяс...
Но сійӧ сэки орӧдіс ассьыс сёрнисӧ; пӧрысь барыня видзӧдіс сы вылӧ серамсорӧн да пинь пырыс сӧдзӧдіс:
— Весиг лӧз синъяс?
Но, тайӧ ӧдвакӧ нин...
Нью-Йоркысь мунтӧдз Матвей да Анна мӧдӧдчисны пристань вылӧ — видзӧдлыны, кыдзи матыстчӧны Европаысь локтысь корабльяс.
И найӧ аддзылісны, кыдзи, куръя гыяссӧ нырнас поткӧдіг, матыстчис морскӧй гигант и кыдзи сійӧс бара матыстісны пристань дорӧ и посъяс кузяыс петісны дасъясӧн да сёясӧн йӧз, кодъяс вайисны татчӧ и ассьыныс шогсӧ, и ассьыныс лачасӧ, думъяссӧ, и виччысьӧмъяссӧ...
Кымынӧн на пытшкысь пӧгибнитасны тані, йӧз тыра тайӧ страшнӧй океанас?..
Матвейлы лои шог.
Сійӧ видзӧдіс водзӧ, кӧні лӧзіник ру сайын енэжтас дорас ветлӧдлісны океанса ыджыд гыяс, а на бӧрся мӧвп, быттьӧкӧ каля, лэбзис пыр ылӧджык важ рӧдинаӧ...
Сійӧ чувствуйтіс, мый сьӧлӧмсӧ сылысь шымыртліс зэв ыджыд шог.
И сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сы вӧсна, мый сы пытшкын чужис мыйкӧ выльтор, а важыс кулі либӧ ещӧ кулӧ на.
И сылы синва петтӧдз вӧлі жаль унатор на тайӧ кулан важас; и ас кӧсйытӧгыс дум вылас воліс Ниловкӧд сёрниыс да сылӧн юалӧмъясыс.
Матвей сознавайтіс, мый вот сылӧн эм мутор, эм керка, и куканьяс, и мӧсъяс...
Регыд лоас гӧтыр...
Но сійӧ ещӧ на мыйкӧ вунӧдіс, и ӧні тайӧ мыйкӧыс бӧрдӧ да гажтӧмчӧ сылӧн морӧсас...
Мунны... сэтчӧ... бӧр... кӧні сылӧн рӧдинаыс, кӧні ӧні Нилов аслас вечнӧй корсьысьӧмъяснас!..
Оз, тайӧ оз ло: ставыскӧд нин орӧдӧма, унатор кулӧма и выль пӧв оз ловзьы, а Лозищеас, сылӧн керкаас олӧны бокӧвӧй йӧз.
А тані сылӧн лоӧны челядь, а челядьыслӧн челядьыс вунӧдасны весиг рӧднӧй кывсӧ, кыдзи сійӧ нывбабаыс Дэбльтоунас...
Сійӧ ыджыда ышловзис да медбӧръяысь видзӧдліс океан вылӧ.
Шонді пуксис.
Руыс сукмис да вевттис помтӧм эрдъяссӧ.
«Мездлунлӧн» нюжӧдӧм ки весьтын ӧзйисны бияс...
Пароход тыртӧммис.
Кык каля жбыркнитісны мачта вылысь да, сынӧдас качайтчигтыр, мӧдісны тӧв ньылыдыс паськыдінъясӧ...
Дзик на моз, кодъяс коркӧ тадзи жӧ жбыркнитісны корабль мачта вылысь да лэбисны сэтчӧ... бӧр...
Европалань да нуисны аскӧдныс Выль светысь важ рӧдина кузя гажтӧмчӧмсӧ...
1895 во.
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Люцерн @ висьт @ Л. Н. Толстой. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1957 @ Лб. 3‒26.}
КНЯЗЬ Д. НЕХЛЮДОВ ЗАПИСКАЯСЫСЬ
ЛЮЦЕРН
Июль 8 лун
Тӧрыт рытнас ме локті Люцернӧ да сувті медся бур гостиницаӧ, Швейцергофӧ.
«Люцерн, важся кантональнӧй кар, сулалӧ нёль кантонса ты вадорын, — висьталӧ <fra>Мurraу</fra>, — Швейцарияын медся мича места; тані крестасьӧны куим главнӧй туйяс; пароходӧн сӧмын ӧти час дыра мунӧм мысти локтӧ Риги гӧра, кытысянь син водзад воссьӧ став мирын медся великолепнӧй серпас».
Збыль-ӧ тайӧ али абу, мукӧд гидъяс висьталӧны тадзи жӧ, сы вӧсна став нацияса путешественникъяс, торъя нин англичана, Люцернын овлӧны ном мында.
Швейцергофын зэв бур вит судта керка стрӧитӧма неважӧн на набережнӧй вылын, дзик ты весьтас, буретш сійӧ местаас, кӧні важӧн вӧвлі вевттьӧм да уна чукыля пу пос, а сылӧн пельӧсъясас часовняяс да стрӧпилӧяс вылас ӧбразъяс.
Ӧні, кор сэтчӧ зэв ёна кутісны локны англичана, медым могмӧдны налысь вкусъяссӧ да налысь сьӧмсӧ, важ поссӧ косялісны да сы местаӧ вӧчисны бедь кодь веськыд улича; улича пӧлӧн стрӧитісны нёль пельӧса вит судта керкаяс; а керкаяс водзас кык визьӧн садитісны нинпуяс, пыклісны, а нинпуяс костас, кыдзи пыр овлӧ, сувтӧдалісны веж рӧма лабичьяс.
Тайӧ — гуляйтанін; и тані ӧтарӧ да мӧдарӧ ветлӧдлӧны швейцарскӧй идзас шляпаа англичанкаяс да бур топыд паськӧма англичана, нимкодясьӧны асланыс лӧсьӧдӧмторйӧн.
Гашкӧ, тайӧ набережнӧйыс, и керкаясыс, и нинпуясыс, и англичанаыс — вӧліны эськӧ зэв бурӧсь кӧнкӧ мӧдлаын, сӧмын эз тані, тайӧ мичаысь-мича да небыд природаас..
Ме кайи выліӧ аслам жырйӧ да восьті тыланьыс видзӧдан ӧшинь. Сэки тайӧ ваыслӧн, тайӧ гӧраясыслӧн да тайӧ енэжыслӧн мичлуныс первойысьсӧ менӧ быттьӧ синтӧммӧдліс, шемӧсмӧдліс.
Менам сьӧлӧмӧн вӧрзис, меным окота лои кыдзкӧ петкӧдлыны став сійӧ мыйкӧ лишнӧйсӧ, мыйӧн тыри менам сьӧлӧмӧй.
Меным окота лоп тайӧ здукӧ кодӧскӧ кутлыны, крепыда кутлыны, гильӧдны, чеплявны, ӧти кывйӧн кӧ шуны, вӧчны сыкӧд и аскӧд мыйкӧ сэтшӧм шоча овлантор.
Вӧлі рытъя сизимӧд час.
Лунтыр зэрис, и ӧні кутіс кобны.
Лӧз би рӧма ты, ас веркӧсас пыж чутъяснас да на бӧрся вошысь следъяснас, дзик вӧрзьытӧг, шыльыда, быттьӧ мылькъясьӧмӧн, пласьвидзис ӧшиньяс весьтын. Унасикаса веж вадоръяс пӧлӧн, кык джуджыд гӧраяс костӧ жмитчӧмӧн, сійӧ муніс водзӧ да пемдӧмсорӧн помасис да вошис ӧта-мӧд вежмӧн куйлысь долинаясӧ, гӧраясӧ, кымӧръясӧ да йиясӧ.
Матынджыкас — югыдвеж вадоръяс — видзьясӧн, садъясӧн да дачаясӧн; ылынджык — пемыдвеж рӧма керӧсъяс киссьӧм замокъясӧн; медпомас — гӧраяс мича кыртаясӧн да лымъя еджыд йывъясӧн; и ставсӧ вевттьӧма небыд, югыд сынӧд; ставсӧ югдӧдӧмаӧсь кымӧръяс костті писькӧдчысь рытъя пуксян шонділӧн пӧсь лунъясыс.
Ты вывсьыс, ни гӧраяссьыс, ни енэжсьыс он аддзы ни ӧти орлытӧм визь, ни ӧти вежласьтӧм рӧм, ни ӧти здук оз овлы вӧрзьытӧг, ставыс олӧ, вӧрӧ, аслысногӧн вежласьӧ. Помтӧм лыда вуджӧръяс да визьяс сорласьӧмаӧсь ӧтгудыр да сэки жӧ торъялӧны, и быдлаын лӧньлун, небыдлун, ӧтувъялун да мичлун.
И тані, сорласьӧм свободнӧй мичлун пиын, дзик менам ӧшинь улын, синмӧс тшыкӧдісны бедь кодь веськыд набережнӧйыс, пыклӧм нинпуясыс и веж рӧма лабичьясыс — мортъясӧн мисьтӧм вӧчӧмторъяс, кодъяс абу вӧйӧмаӧсь природа мичлунас ылысса дачаяс да развалинаяс моз, а, мӧдарӧ, зэв труба сылы противоречитӧны.
Менам синмӧй ӧтарӧ зурасьліс тайӧ вывті нин веськыд набережнӧяс, окота вӧлі кыдзкӧ сійӧс йӧткыштны, бырӧдны, кыдзи сьӧд чутӧс, коді пуксьӧма ныр йылӧ; но набережнӧйыс сы вывті гуляйтысь англичанаяснас коли места вылас, и ме невӧляысь зіли видзӧдны сідз, медым меным сійӧ эз тыдав.
Ме велалі сідзжӧ видзӧдны да ӧбедӧдз дзик ӧтнамӧн наслаждайтчи сійӧ гӧгӧрвотӧм на, да сы вӧсна ещӧ ёнджыка тӧмитан чувствонас, коді овлӧ природалысь мичлунсӧ ӧткӧн видзӧдігӧн.
Кӧкъямысӧд часын менӧ корисны ӧбедайтны.
Ыджыд да мичмӧдӧм залын, улыс судтаас, вӧлі лӧсьӧдӧма кык кузь пызан морт сёлы кымын.
Минут куим кымын чӧла чукӧртчисны гӧсьтъяс, кылісны баба платтьӧяслӧн шурӧдчӧмъяс, кокни воськовъяс, меліа примитысь да лӧсьыда пасьтасьӧм кельнеръяскӧд негораа сёрнитӧмъяс; и став приборъяссӧ займитісны мужчинаяс да дамаяс, кодъяс вӧлі пасьтасьӧмаӧсь вывті бура, весиг озыра, зэв чистӧя.
Кыдзи и Швейцария пасьтаын, унджык гӧсьтъясыс тані — англичана, сы вӧсна тайӧ пызан саяс общӧй чертаыс — законӧн признайтӧм стрӧг приличие, ӧта-мӧдысь ӧтдортчӧм — не гӧрдитчӧм ради, а сы ради, мый найӧ оз кӧсйыны ӧта-мӧд дінас матыстчыны, мый найӧ довольствуйтчӧны сӧмын ассьыныс потребностьяссӧ удобнӧя да приятнӧя могмӧдӧмӧн.
Быдладорсянь сиптӧ ёрӧны паськыд кружеваяс, лым еджыд воротникъяс, еджыдысь-еджыд пиньяс — ас пиньяс и пуктӧм пиньяс, еджыдысь-еджыд чужӧмъяс да кияс.
Но чужӧмъясас, а вель уналӧн найӧ вӧліны зэв мичаӧсь, — тӧдчӧ сӧмын ассьыныс бурлунсӧ гӧгӧрвоӧм и ни ӧти чир мында эз тӧдчы йӧз дорӧ внимание, коді абу йитчӧма кутшӧмкӧ ногӧн аскӧдыс; и налӧн еджыдысь-еджыд киясыс чунькытша чуньяснас вӧрзьылісны сӧмын сы могысь, медым лӧсьӧдыштны воротниксӧ, либӧ вундыны блюд вылысь яй, либӧ кисьтны стӧканӧ вина: некутшӧм волнуйтчӧм оз тӧдчы найӧ вӧрасын.
Семья костын кадысь кадӧ кывлас кыв-мӧд чӧскыд сёян либӧ чӧскыд вина йылысь, либӧ Риги гӧра йывсянь аддзылӧм мича серпасъяс йылысь.
Ӧтка путешественникъяс, да путешественницаяс пукалӧны орччӧн сёрниттӧг, весиг ӧта-мӧдныс вылӧ видзӧдлытӧг.
Тайӧ сё морт пытшсьыс кӧ сёрнитӧны морт-мӧд, то, навернӧ, сӧмын поводдя йылысь да Риги гӧра вылӧ кайлӧм йылысь.
Пуртъяс да вилкияс муртса кывмӧн вӧрӧны тарелкаяс весьтас, сёян босьталӧны ичӧтикаӧн, анькытш да овощи непременнӧ сёйӧны вилкиӧн; кельнеръяс, медым не торкны чӧвлунсӧ, шӧпкӧдӧмӧн юалӧны, кутшӧм вина вайны.
Татшӧм ӧбедъяс вылын меным пыр овлӧ сьӧкыд, нелӧсьыд дай гажтӧм.
Меным век кажитчӧ, быттьӧ ме мыйӧнкӧ мыжа, быттьӧ менӧ накажитісны, кыдзи челядьдырйи, кор дурӧмысь менӧ пуксьӧдлісны улӧс вылӧ да шулісны: «Шойччышт, менам любезнӧйӧ!», сэки, кор сӧнъясӧдыд визувтӧ том вир и орчча жырйын кылӧ вокъясыдлӧн гажаа ворсӧм.
Первойсӧ ме старайтчи венны татшӧм пӧдтан чувствосӧ, коді лоліс ӧбедъяс вылын, но ставыс вӧлі весьшӧрӧ; тайӧ кулӧм чужӧмъясыс ме вылӧ сідз имитӧны, мый ме ачым лоа сэтшӧм жӧ кулӧм морт кодьӧн.
Ме нинӧм ог кӧсйы, ог думайт, весиг ог видзӧд йӧзыс вылӧ.
Первойсӧ ме пондылі сёрнитны орчча пукалысьяскӧд; но сійӧ кывъясысь кындзи, кодъясӧс, буракӧ, сё сюрс пӧв нин шуліс тайӧ жӧ местаас да сё сюрс пӧв сійӧ жӧ мортыс, ме некутшӧм мӧд кыв эг кывлы.
А тайӧ йӧзыс ӧд абу жӧ бӧбӧсь и абу бесчувственнӧйӧсь, ме думайта да, тайӧ измӧм йӧз письыс уналӧн мунӧ сэтшӧм жӧ пытшкӧсса олӧм, кыдзи и менам, уналӧн весиг сложнӧйджык дай интереснӧйджыка.
Мыйла нӧ инӧ найӧ мырддьӧны ас олӧмсьыныс медся бур удовольствиесӧ — ёрта-ёртӧн наслаждайтчӧмсӧ, мортӧн наслаждайтчӧмсӧ?
То ли делӧ, вӧвлі, миян парижскӧй пансионын, кӧні ми, медся разнӧй нацияса, разнӧй профессияа да характера кызь морт, французскӧй общительность влияние улын пуксьылім ӧти пызан сайӧ, забава вылӧ моз.
Сэні миян сёрниным, коді заводитчыліс ӧти пызан помас да мунліс мӧдар помӧдзыс, шуткаа да каламбура сёрни, кӧть мунліс кыдъя кыв вылын, пыр жӧ лоліс ӧтувъяӧн.
Сэні быд морт, кӧть кыдзи эз артмы, больгис, мый юрас усьлі; сэні вӧлі миян асланым спорщик, асланым <fra>bel esprіt</fra>, асланым пластрон, ставыс вӧлі ӧтувъя.
abu
Сэні ми вӧлім кӧть и кокетливӧйӧсь, эг на зэв вежӧраӧсь да эг на зэв почтеннӧйӧсь, но ми вӧлім мортъяс.
И испанскӧй графиня аслас романтическӧй приключениеяснас, и итальянскӧй аббат, коді ӧбед бӧрын декламируйтліс «Божественнӧй комедия», и американскӧй доктор, кодӧс лэдзлісны пырны Тюльериӧ, и кузь юрсиа том драматург, и пианистка, коді сочинитӧма, кыдзи ачыс шуӧ, став мирас медся лӧсьыд полька, и мича чужӧма шудтӧм дӧва быд чуньын куим чунькытшнас, — ми ставӧн мортъяс моз, кӧть и не сэтшӧм пыдісянь, но сьӧлӧмсянь волысим ёрта-ёртнымкӧд да ёрта-ёртным йылысь колины кодлӧн кокньыдик, кодлӧн джуджыд казьтылӧмъяс.
Английскӧй пызан сайын, тайӧ кружеваяс, лентаяс, чунькытшъяс, помадаалӧм юрсияс да шӧвк платтьӧяс вылӧ видзӧдігӧн, ме частӧ думайтла: мися, кымын нывбаба вӧліны эськӧ шудаӧсь да и мукӧдъясӧс вӧчисны шудаӧн татшӧма вӧччӧмнас.
Тешкодь думыштны, тані орччӧн пукалӧны кымын ёртъяс да радейтны вермысьяс, — медся бур ёртъяс, и оз тӧдны ӧта-мӧднысӧ.
И енмыс тӧдӧ, мыйла найӧ некор оз тӧдны тайӧс да некор оз сетны ӧта-мӧдыслы сійӧ шудсӧ, кодӧс кокньыда вермасны сетны да коді налы сэтшӧм ёна колӧ.
Меным лои гажтӧм, кыдзи пыр овлӧ татшӧм ӧбедъяс бӧрын; сёянӧс помавтӧг шог сьӧлӧмӧн ме петі карӧ довъялыштны.
Пемыд да векньыдик няйт уличаясыс, пӧдласян лавкаясыс, кодъюра мужичӧйяскӧд да вала мунысь нывбабаяскӧд паныдасьлӧмъясыс, шляпаа бабаяслысь степъяс пӧлӧнті ветлӧдлӧмсӧ видзӧдӧмыс не сӧмын эз бурмӧдны сьӧлӧмӧс, но ёнджыка дэльӧдісны.
Ывлаын вӧлі дзик нин пемыд, кор ме, ас гӧгӧр нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, немдумайттӧг, мӧдӧдчи гортлань, медым ӧдйӧджык водны да узьӧмӧн мездысьны тайӧ сьӧкыд думъяссьыс.
Сьӧлӧм вылын лои вывті сьӧкыд, немкӧ, кыдзи торъя помкатӧг овлӧ выль местаясӧ вуджигӧн.
Кок улӧ видзӧдігтыр ме муні набережнӧй кузя Швейцергофӧ. Друг ме кылі да менӧ шемӧсмӧдіс аслыспӧлӧс, но зэв приятнӧй, зэв муса музыка шы.
Тайӧ музыка шыясыс менӧ ӧти здукӧн ловзьӧдісны.
Быттьӧ гажа югыд лун пырис менам сьӧлӧмӧ.
Меным лои лӧсьыд, гажа.
Куслӧм вниманиеӧй менам бара веськӧдчис асгӧгӧрса предметъяс вылӧ.
И войыслӧн да тыыслӧн мичлуныс, мый вылӧ ме войдӧр видзӧді дзик веськодя, менӧ лӧсьыда шензьӧдіс.
Дзик тӧдлытӧг да ӧти здук дыра ме удиті казявны и кымӧра енэжсӧ, кодӧс югдӧдыштіс кыпӧдчысь тӧлысь, и пемыдлӧз тывывсӧ да сы пыдӧсысь би чутъяссӧ, и ыліысь пемыд гӧраяссӧ, и лягушаяслысь Фрёшенбургладорсянь горзӧмсӧ, и мӧдар вадорсьыс перепёлъяслысь чипсасьӧмсӧ.
А меным дзик веськыда, сійӧ местаас, кодарсянь кылісны музыка шыясыс да кытчӧ вӧлі веськӧдӧма менсьым став вниманиеӧс, тыдовтчисны пемыдын, улича шӧрас кытш джынйӧн сувтӧм йӧз чукӧр, а йӧз водзас, неуна бокынджык, сьӧд паськӧма ичӧтик тушаа морт.
Йӧз чукӧр да ичӧтик морт саяс, кымӧр сора пемыдлӧз енэжас, мичаа тӧдчисны джуджыд пуяс да стройнӧя кыпӧдчисны стариннӧй соборлӧн кык башня.
Ме локті матӧджык, музыка шы кутіс кывны бурджыка.
Ме мичаа кылі ылысса рытъя сынӧдын гитаралысь лӧсьыда разалысь тыр аккордъяс да некымын гӧлӧсъяс, кодъяс, ӧта-мӧдсӧ торкалігтыр, эз сьывны быдса песня, а сӧмын торъя тӧдчана местаяс, мед сӧмын кыліс мотивыс.
Песняыс вӧлі кыдзкӧ зэв муса, грациознӧй мазурка кодь.
Гӧлӧсъясыс кажитчисны то зэв матынӧсь, то зэв ылынӧсь, то кывсис тенор, то бас, то горшсяньыс петан, мичаа кыптан вӧсни гӧлӧс.
Тайӧ эз вӧв песня, а сӧмын песняыслӧн эскизыс.
Ме эг вермы гӧгӧрвоны, мый сійӧ сэтшӧмыс; но сійӧ вӧлі лӧсьыдысь-лӧсьыд.
Гитаралӧн тайӧ небыдик да сладострастнӧй аккордъясыс, тайӧ кокньыдик лӧсьыд мелодияыс да тайӧ сьӧд мортыслӧн дзик ӧткӧн сулалӧмыс пемыд тыпӧлӧнса тайӧ фантастическӧй обстановкаас, тӧлысь югӧр улас да чӧла кыпӧдчысь джуджыд башня да сьӧд пуяс улас, — ставыс вӧлі тешкодь, но лӧсьыдысь-лӧсьыд, либӧ, гашкӧ, меным тайӧ кажитчис да.
Олӧмысь став дзугсьӧм да виччысьтӧм впечатлениеяс друг лоины гӧгӧрвоанаӧсь да мусаӧсь.
Менам сьӧлӧмын быттьӧ ловзис чӧскыд дука веж дзоридз.
Тайӧ здукӧдзыс кӧ ме вӧлі мудзӧма, эг вӧв асвыйӧнын, дзик веськодя видзӧді став свет вылас, ӧні меным окота лои радейтны, воис кутшӧмкӧ ыджыд лача да олӧмӧн нимкодясьӧм.
Мый кӧсйыны аслым, мый меным колӧ? — шусис менам тӧдлытӧг, — со сійӧ, быд боксянь кытшалӧ тэнӧ мичлун да поэзия.
Лолышт сійӧс морӧс тырнад, мыйта эм выныд красуйтчы, мый ещӧ тэныд колӧ!
Ставыс тэнад, ставыс бур...
Ме локті матӧджык.
Ичӧтик мортыс вӧлӧма странствуйтысь тиролецӧн.
Сійӧ сулаліс гостиница ӧшиньяс водзын ӧти кокнас водзӧ тувччӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн; гитаранас тронькайтігтыр сійӧ унапӧлӧс гӧлӧсъясӧн сьыліс ассьыс грациознӧй песнясӧ.
Менам чужи тайӧ морт дінас мелілун; ме аттьӧалі сійӧс сійӧ вежсьӧмсьыс, кодӧс сійӧ вӧчис меын.
Сьылысь, кыдзи ме верми казявны, вӧлі важ сьӧд сюртука, юрсиыс вӧлі сьӧд да дженьыд, а юр вылас вӧлі важиник прӧстӧй мещанскӧй картуз.
Сы паськӧмын нинӧм эз вӧв артист сямаыс, но челядьлӧн кодь вӧрасыс, да аслысногӧн сулалӧмыс, да ичӧтик тушаыс кажитчисны сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧданаӧн да ӧттшӧтш тешкодьӧн.
Ёна югдӧдӧм гостиница подъездын, ӧшиньясын да балкон вывъясын сулалісны асланыс паськӧмнаныс югъялысь паськыд юбкаа барыняяс, лым еджыд воротникъяса господаяс, зарин дорыша ливреяа швейцар да лакей; улича вылас, кытш джынйын да став бульвар кузяыс, нинпуяс костын, чукӧрӧн сулалісны мичаа пасьтасьӧм кельнеръяс, еджыд колпака да курткаа пӧваръяс, ӧта-мӧдыскӧд кутчысьӧм нывъяс да гуляйтысьяс.
Кажитчис, мый ставлӧн вӧлі сійӧ жӧ чувствоыс, кутшӧм вӧлі и менам.
Ставӧн чӧла сулалісны сьылысь гӧгӧр да сюся кывзісны.
Вӧлі шынитӧв, сӧмын сьылӧм коставлігас кытысянькӧ ылісянь локтіс ва кузяыс мӧлӧтӧн кучкалӧм шы да Фрёшенбургсянь кыліс лягушкаяслӧн уркӧмыс, кодӧс кадысь кадӧ венліс перепёлъяслӧн ӧтмоза чипсасьӧм.
Улича шӧрас, пемыдас, ичӧтик морт сьыліс соловей моз, куплет бӧрся куплет, песня бӧрся песня.
Кӧть ме сы дорӧ локті дзик матӧ, сылӧн сьылӧмыс век на меным ёна кажитчис.
Гӧлӧсыс сылӧн эз вӧв зэв ён, но вӧлі зэв лӧсьыд, а гӧлӧсыслӧн мелілуныс да сійӧ, кыдзи сьылысь кужис сійӧс кутны да лӧсьыда вежлавны, петкӧдліс сылысь ыджыд природнӧй сямсӧ.
Быд куплетлысь припевсӧ сійӧ сьыліс разнӧйног; тӧдчӧ вӧлі, мый гӧлӧссӧ тадзи грациознӧя вежлалӧмыс сылӧн артмис ачыс аснас.
Йӧз пӧвстын, выліас, Швейцергофас, и уліас, бульвар вылас, тшӧкыда кывліс ошкана шӧпкӧдӧм, но пыр жӧ бӧр ланьтліс, мед водзӧ кывзыны.
Балконъяс вылын да ӧшиньяс дорын пыр унджык да унджык содісны мичаа пасьтасьӧм мужичӧйяс да нывбабаяс, кодъяс кывзісны гырддза вылас лӧсьыда лэдзчысьӧмӧн.
Гуляйтысьяс сувталісны, и пемыд набережнӧй вылын быдлаын нинпуяс дорын чукӧрӧн сулалісны мужичӧйяс да нывбабаяс.
Мекӧд орччӧн, сигара куритігмоз, сулалісны, йӧз чукӧрсьыс неуна торйӧдчӧмӧн, аристократическӧй лакей да пӧвар.
Пӧвар бура чувствуйтіс музыкаыслысь мичлунсӧ да быдпӧрйӧ, кор сьылысь кыпӧдліс гӧлӧссӧ медвылыс нотаясӧдзыс, чуймана нимкодьӧн гогнитліс юрпас да гырддзанас зыркнитліс ёртсӧ, быттьӧ шуис: кыдзи, зон, сьылӧ, а?
Лакей, код нюм серти ме аддзи, мый сылы сьылӧмыс зэв кажитчӧ, пӧвар зуркнитӧм вылӧ вочавидзис пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн, петкӧдліс: сійӧс тайӧн сьӧкыд шензьӧдны, сійӧ кывліс таысь ёна бурджыкторъяс.
Сьылӧм костас, кор сьылысь кызӧктывліс, ме юалі лакейлысь, коді, мися, тайӧ да тшӧкыда-ӧ татчӧ волывлӧ.
— Гожӧмнас кыкысь волӧ, — вочавидзис лакей, — сійӧ Арговияысь.
Сідз, коригтырйи ветлӧдлӧ.
— А мый, татшӧмъясыс тіянӧд унаӧн ветлӧдлӧны? — юалі ме.
— Да, да, — вочавидзис лакей, менсьым юалӧмӧс первойсӧ гӧгӧрвотӧг, но кор гӧгӧрвоис, содтіс: — Оз!
Тані ме сӧмын тайӧс аддзывла.
Сэсся некодӧс.
Тайӧ здукӧ ичӧтик морт помаліс первойя песнясӧ, збоя бергӧдіс гитарасӧ да шуис мыйкӧ ныр улас аслас немеч кыв вылын, кодӧс ме эг гӧгӧрво, но сыгӧгӧрса йӧзыс серӧктісны.
— Мый нӧ сійӧ шуис? — юалі ме.
— Шуис, горшӧй пӧ косьмӧ, вина пӧ эськӧ юышті, — вуджӧдіс меным сылысь кывъяссӧ мекӧд орччӧн сулалысь лакей.
— А сійӧ нӧ мый, юнысӧ радейтӧ?
— Найӧ ставныс сэтшӧмӧсь, — вочавидзис лакей нюммунӧмӧн да кинас сылань ӧвтыштчӧмӧн.
Сьылысь босьтіс картузсӧ да гитаранас ӧвтыштӧмӧн матыстчис керкалань.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн сійӧ шыӧдчис ӧшиньяс дорын да балконъяс вылын сулалысь господаяс дорӧ: «<fra>Меssіeurs et mesdames</fra>, — шуис сійӧ джынвыйӧ итальянскӧй, джынвыйӧ немецкӧй акцентӧн да сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн фокусникъяс шыӧдчылӧны публика дінӧ, — <fra>sі vous croyez que je gagne quelque chosse, vous vous trompez; je ne suіs qu'un bauvre tіaple</fra>».
Сійӧ сувтіс, олыштіс чӧв; но сы вӧсна мый сылы некод нинӧм эз сет, сійӧ бара лэптіс гитарасӧ да шуис: «<fra>A présent, messіeurs et mesdames, je vous chanteraі l'aіr du Rіghі</fra>» *.
Выліас публика оліс чӧв, но век сулаліс — виччысис мӧд песня сьылӧм.
Уліас йӧз чукӧрын серӧктісны, буракӧ, сы вылӧ, мый сійӧ тешкодя сёрнитіс, да мый сылы нинӧм эз сетны.
Ме сеті сылы некымын сантим, сійӧ пелька шыбитіс сійӧс кисяньыс мӧд киас, сюйис жилет зептас да, картузсӧ юрас пуктӧмӧн, бара кутіс сьывны лӧсьыд песня, кодӧс сійӧ шуис <fra>l'aіr du Rіghі</fra>.
Тайӧ песняыс, кодӧс, сійӧ кольліс медбӧр вылас, вӧлі воддзаяссьыс ещӧ бурджык, и содысь йӧз чукӧрын кылісны ошкана шыяс.
Сьылысь помаліс.
Сійӧ бара ӧвтыштіс гитаранас, босьтіс картузсӧ да чургӧдіс сійӧс, кык воськов вылӧ матыстчис ӧшиньяслань да бара висьталіс ассьыс гӧгӧрвотӧм кывъяссӧ: «<fra>Меssіeurs et mesdames, sі vous croyez que je gagne quelque chosse</fra>», кодӧс сійӧ, тыдалӧ, чайтіс зэв пелькӧн да ёсьӧн, но сы гӧлӧсын да сы вӧрасын ӧні ме казялі кутшӧмкӧ челядь сяма полӧм, коді вӧлі торъя шензьӧдана ичӧт тушаыс вӧсна.
Би югӧр улын элегантнӧй публика важмоз мичмӧдчӧмӧн сулаліс балконъяс вылас да ӧшиньяс дорас, дзирдаліс озыр паськӧмъяснас; ӧтикъяс негора гӧлӧсӧн сёрнитісны ӧта-мӧдныскӧд, буракӧ, сьылысь йывсьыс, коді чургӧдӧм кинас сулаліс на водзын; мӧдъяс збыльысь да любопытнӧя видзӧдісны тайӧ ичӧтик сьӧд мортыс вылӧ.
Ӧти балкон вылын кыліс том нывлӧн гажа да гора серам.
Улысса йӧз чукӧрын пыр ёнджыка да ёнджыка кылісны сёрни да серам.
Сьылысь коймӧдысь шуис ассьыс кывъяссӧ, но ещӧ ичӧтджык гӧлӧсӧн, весиг эз помав шуӧмсӧ, бара нюжӧдіс картуза кисӧ, но пыр жӧ бӧр лэдзис.
И тайӧ мӧд здукас тайӧ сё мында бурысь-бура пасьтасьӧм йӧз письыс, кодъяс чукӧртчисны сійӧс кывзыны, ни ӧти морт эз шыбит сылы кӧпейка.
Йӧз чукӧр немжалиттӧг серӧктіс.
Ичӧтик сьылысь, кыдзи меным кажитчис, лои ещӧ ичӧтджыкӧн, босьтіс мӧд киас гитарасӧ, лэптіс юр весьтас фуражкасӧ да шуис: «<fra>Messіerurs et mesdames, je vous remercіe et je vous souhaіte une bonne nuіt</fra>», да бӧр фуражкаасис.
Йӧз чукӧрын кыптіс паськыд гажа серам.
Балконъяс вылысь кутісны вочасӧн вошны мича мужичӧйяс да дамаяс: пайӧ мунісны ӧта-мӧдыскӧд спокойнӧя сёрнитігтыр.
Бульвар вылын бара заводитісны гуляйтны.
Сьылігас лӧнь улича бара ловзис, сӧмын некымын морт видзӧдісны сьылысь вылӧ ылісянь да, сы дорӧ матыстчытӧг, сералісны.
Ме кывлі, кыдзи ичӧтик морт мыйкӧ шуис ныр улас, бергӧдчис да, быттьӧ ещӧ на ичӧтмыштӧмӧн, тэрыб воськовъясӧн мӧдӧдчис карлань.
Сы вылӧ видзӧдысь гажа гулякъяс воддзамоз жӧ мунісны сы бӧрся да сералісны...
Ме дзикӧдз шӧйӧвоши, эг гӧгӧрво, мый лоӧ тайӧ ставыс. Ӧти местаын сулалӧмӧн, нинӧм гӧгӧрвотӧг ме видзӧді пемыдас ылыстчысь ичӧтик морт вылӧ, коді паськыда тувччаліг тэрыба муніс карлань, видзӧді тшӧтш сералысь гулякаяс вылӧ, кодъяс вӧтчисны сы бӧрся.
Меным лои зэв лӧсьыдтӧм, шог, и, медъёнасӧ, яндзим ичӧтик морт вӧсна, йӧз вӧсна да ас вӧсна, — быттьӧ сьӧмсӧ кори ме, и меным нинӧм эз сетны дай ещӧ серамвыв лэптісны.
Ме сідз жӧ, некод вылӧ видзӧдтӧг, дойман сьӧлӧмӧн, тэрыб воськовъясӧн мӧдӧдчи гортӧ да вои Швейцергоф кильчӧ вылӧ.
Ме эг на гӧгӧрво, мый вӧчсис мекӧд, сӧмын мыйкӧ зэв лолытӧмтор, гӧгӧрвотӧмтор пырис менам сьӧлӧмӧ да личкис менӧ.
Великолепнӧй югыд подъездын меным паныдасисны швейцар, коді зэв вежлива сетіс меным туй, да английскӧй семья.
Ыджыд тушаа да мича чужӧма зумыд англичанин — сьӧд английскӧй бакенбардъяса, сьӧд шляпаа, киас пледа да озыр тросточкаа — сійӧ дыша да тшапа муніс дамакӧд, сойбордӧдыс кутӧмӧн. Дамаыс шӧвк платтьӧа, мича лентаяса да синтӧ ёрмӧн мича прӧшвиа чепеца.
Накӧд орччӧн муніс томиник, лӧсьыдіник барышня — бордторъя швейцарскӧй шляпаа, код улысь еджыд чужӧм пӧлӧныс усины небыдик да кузь русӧй юрси пратьяс.
Водзынджык чивкъялігтырйи муніс, дас арӧса нывка — кыз еджыд пидзӧсгӧгыльясыс сылӧн тыдалісны вӧсньыдик кружева увсьыс.
— Бур и войыс, — шуда гӧлӧсӧн шуис дама, кор ме прӧйдиті на дінті.
— <fra>Оhe</fra>! — дышпырысь ымӧстіс англичанин, кодлы, тыдалӧ, свет вылас овнысӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд, весиг сёрнитнысӧ оз кӧсйы.
И ставыслы налы, кажитчӧ, свет вылас овнысӧ вӧлі сэтшӧм лӧсьыд да кокньыд, найӧ вӧрасын да чужӧмъясын тӧдчис йӧз олӧм дорӧ сэтшӧм веськодьлун; найӧ сэтшӧма надейтчисны, мый швейцар кежыштас на туй вылысь да копыртчылас, мый гортӧ локтӧм бӧрын найӧ аддзасны сӧстӧм да шоныд вольпась да жыр, мый тайӧ ставыс налӧн быть колӧ лоны, мый тайӧ ставтор вылас налӧн эм тыр право, — ме тӧдлытӧг думышті странствуйтысь сьылысьӧс, мудзӧмӧс да тшыгӧс, коді яндысигтырйи пышйис ӧні сералысь йӧз дінысь. Ме сэки гӧгӧрвои, кутшӧм сьӧкыд из личкӧ менсьым сьӧлӧмӧс, да ме кылі ас пиысь тайӧ йӧзыс дорӧ висьтавны позьтӧм лӧглун.
Ме кыкысь прӧйдиті англичанин дінті, кыкнансьыс кутшӧмкӧ радпырысь эг кеж сы туй вылысь, гырддза йылӧн тойышті сійӧс да, кильчӧ вылысь лэччӧм бӧрын, котӧрӧн моз мӧдӧдчи пемыдас карлань, кытчӧ муніс ичӧтик морт.
Ме вӧтӧді ӧтлаын мунысь куим мортӧс да юалі налысь, кӧні, мися, сьылысьыс; найӧ сералігтырйи индісны сійӧс водзысьджык.
Сійӧ муніс ӧтнасӧн, тэрыба восьлалігтыр; некод сы дорӧ эз матыстчы; сійӧ, кыдзи меным кажитчис, пыр на скӧрпырысь броткӧдчис ныр улас.
Ме суӧді сійӧс да шуи, мися, ветлам кытчӧкӧ юыштны ӧтлаын вина бутылка.
Сійӧ муніс важмоз жӧ тэрыба да аслас кӧсйытӧг видзӧдліс ме вылӧ; но кор гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, сувтіс.
— Мый нӧ, ме ог ӧткажитчы, ті кӧ сэтшӧм бурӧсь, — шуис сійӧ.
— Тані со эм ичӧтик кафе, сэтчӧ позьӧ пырны — прӧстӧйиник, — содтіс сійӧ да индіс лавка вылӧ, коді вӧлі восьса на.
Сылӧн «прӧстӧйиник» кывйыс чужтіс менам юрын мӧвп не пырны прӧстӧйиник кафеӧ, а мунны Швейцергофӧ, сэтчӧ, кӧні вӧліны сылысь сьылӧмсӧ кывзысьяс.
Сійӧ полӧмысла волнуйтчигтырйи некымынысь ӧткажитчис Швейцергофысь, шуис, сэні пӧ вывті параднӧ. Но ме верми сійӧс убедитны; медбӧрын сійӧ зілис петкӧдлыны, мый ньӧти оз пов, да, гитаранас гажаа ӧвтчигтырйи, мӧдӧдчис мекӧд набережнӧй кузя.
Некымын весь олысь гулякаяс ме бӧрысь тшӧтш вӧтчисны, кутісны кывзыны, мый ме висьтавлі, да ӧні, ӧта-мӧдыскӧд тӧлкуйтігтырйи, мунісны миян бӧрся дзик подъезд дорӧдз, буракӧ, чайтісны, мый тиролец ещӧ на мыйкӧ сьылас.
Ме кори вина бутылка кельнерлысь, коді паныд сюри меным посводзын.
Нюмъялігтырйи кельнер видзӧдліс миян вылӧ да нинӧм шутӧг котӧртіс водзӧ.
Старшӧй кельнерыс, код дорӧ ме шыӧдчи тайӧ жӧ могнас, збыль чужӧмӧн кывзіс менӧ да, ичӧтик сьылысьӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс видзӧдлӧмӧн, стрӧга шуис швейцарлы, мед миянӧс лэдзисны шуйгавыв залас.
Шуйгавыв залсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма прӧстӧй йӧзлы вылӧ.
Тайӧ жыр пельӧсас гӧрба служанка мыськаліс дозмук, мебель пыдди вӧліны сӧмын вевттьытӧм пу пызанъяс да лабичьяс.
Кельнер, коді локтіс миянлы служитны, миян вылӧ сералан синъясӧн видзӧдлывлӧмӧн да кияссӧ зептас сюйӧмӧн, мый йылысь кӧ сёрнитіс дозмук мыськалыськӧд.
Сійӧ, буракӧ, кӧсйис миянлы петкӧдлыны, мый сылы, аслас достоинствояс да общественнӧй положение сертиыс сьылысь серти ёна вылынджык сулалысьлы, не сӧмын абу ӧбиднӧ, но весиг теш миянлы служитны.
— Прӧстӧй вина тшӧктанныд? — юаліс сійӧ тӧдысь морт моз, синнас мекӧд пукалысь вылӧ индӧмӧн да салфеткасӧ ӧти ки вывсьыс мӧд ки вылас шыблалӧмӧн.
— Шампанскӧй, медся бурсӧ, — шуи ме ачымӧс тшапа кутӧмӧн.
Но ни шампанскӧй, ни менам тшап модаӧй эз мӧрччыны лакейлы; сійӧ нюммуніс, неуна сулалыштіс миян вылӧ видзӧдігтыр, тэрмасьтӧг видзӧдліс зарни часі вылас да ньӧжмыда восьлалігтыр, быттьӧ гуляйтігмоз, петіс жырйысь.
Регыд сійӧ локтіс бӧр вина тырӧн. Сыкӧд вӧліны ещӧ кык лакей.
Найӧ пуксисны дозмук мыськалысь дінӧ да нюмъялігтыр кутісны любуйтчыны миянӧн, кыдзи любуйтчывлӧны бать-мам муса челядьнаныс, кор найӧ лӧсьыда ворсӧны.
Сӧмын ӧти гӧрба мыськасьысь, кажитчӧ, видзӧдіс миян вылӧ смекайтчытӧг, вӧлі миян дор.
Кӧть меным вӧлі зэв сьӧкыд да лӧсьыдтӧм лакейяслӧн синъяс улын сёрнитны да гӧститӧдны сьылысьӧс, но ме ассьым уджӧс вӧчи кыдз позьӧ независимӧя.
Югыдінын ме верми видзӧдлыны сы вылӧ бурджыка.
Тайӧ вӧлі ичӧтик тушаа, но лӧсьыда тэчӧм сӧнӧд морт, пӧшти карлик, щӧтина кодь чорыд сьӧд юрсиа, пыр бӧрдан да синлыстӧм гырысь сьӧд синъяса, вывті кажитчана да лӧсьыда топӧдӧм вомдоръяса.
Сылӧн вӧліны ичӧтик бакенбардъяс, юрсиыс вӧлі дженьыдик, паськӧмыс вылас медся прӧстӧй да гӧль.
Сійӧ вӧлі няйт, гожъялӧма; киссьӧм паськӧма, быдторйын тӧдчис уджалысь морт.
Сійӧ вӧлі ёнджыкасӧ гӧлиник тӧргӧвеч кодь, а эз артист кодь.
Сӧмын пыр васӧда дзирдалысь синъясас да лӧсьыда топӧдӧм вомдоръясас вӧлі мыйкӧ аслыспӧлӧс да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана.
Чужӧм сертиыс сылы позьӧ вӧлі сетны кызь витсянь нелямын арӧсӧдз; збыльысьсӧ жӧ сылы вӧлі комын кӧкъямыс арӧс.
Со мый сійӧ тыр дасьлунӧн да сьӧлӧмсянь висьталіс меным ас олӧм йывсьыс.
Ачыс сійӧ Арговияысь.
Челядьдырйиыс на сійӧ воштіс батьсӧ да мамсӧ, мукӧд рӧдняяс сылӧн абуӧсь.
Некор некутшӧм эмбур сылӧн эз вӧвлы.
Сійӧ велӧдчыліс столяритны, но кызь кык во сайын киас чургӧдчис лы да уджавны эз кут вермыны.
Ичӧтысянь сійӧ радейтліс сьывны да кутіс сьывны.
Иностранечьяс шочиника сетлывлісны сылы сьӧм.
Сьылӧмыс лои сылӧн профессияӧн, ньӧбис гитара, и со дас кӧкъямысӧд во сійӧ ветлӧдлӧ Швейцарияӧд да Италияӧд, сьылӧ гостиницаяс водзын.
Сылӧн став багажыс — гитара да кӧшелёк, кӧні ӧні вӧлі сӧмын франкӧн-джынйӧн, та вылӧ сылы колӧ узьны тайӧ войсӧ дай рытнас мыйкӧ сёйыштны.
Сійӧ быд во, со дас кӧкъямысӧдпӧрйӧ нин, ветлӧдлӧ Швейцарияса медся бур, медся йӧза местаясті; Цюрих, Люцерн, Интерлакен, Шамуни да с. в.; <fra>St.-Веrnard</fra> пыр вуджӧ Италияӧ да <fra>St.-Gotard</fra> пыр либӧ Савойя пыр локтӧ бӧр.
Ӧні сылы сьӧкыд кутіс лоны ветлӧдлынысӧ, прӧстудитчылӧм бӧрын кутіс чувствуйтны, мый кок висьӧмыс, кодӧс сійӧ шуис глидерзухтӧн, воысь воӧ пыр содіс; дай синъясыс да гӧлӧсыс кутісны лоны пыр слабджыкӧн.
Та вылӧ видзӧдтӧг, ӧні сійӧ мӧдӧдчӧ Интерлакенӧ, сэсся <fra>Аіх-lеs-Ваіns</fra> да ичӧт <fra>St.-Веrnard</fra> пыр Италияӧ, кодӧс сійӧ торъя радейтӧ; кажитчӧ, мый сійӧ аслас олӧм вылӧ зэв рад.
Кор ме сылысь юалі, мыйла сійӧ мунӧ гортас, эм-ӧ сэні сылӧн рӧдняяс либӧ керка да му, вомдорыс сылӧн чукыртчис нюмъёвтӧмысла, и сійӧ шуис:
— <fra>Ouі, le sucre est bon, іl est doux pour les enfants</fra>! * — да мигнитіс лакейяслань.
Ме нинӧм эг гӧгӧрво, но лакейяс серӧктісны.
— Нинӧмыс абу, вӧлі кӧ ӧд, тадзитӧ эг жӧ эськӧ ветлӧдлы, — висьталіс сійӧ меным, — ме локта гортӧ, сы вӧсна мый рӧдинаыд век жӧ кыдзкӧ кыскӧ ас дорас.
И сійӧ мудера да аснас ошйысьӧмӧн нюмъялігтыр ещӧ шуис воддза фразасӧ: «<fra>Ouі, le sucre est bon</fra>», да долыда серӧктіс.
Лакейяслы лои зэв нимкодь, найӧ сералісны, сӧмын гӧрба нывбаба гырысь бур синъяснас видзӧдліс ичӧтик морт вылӧ да лэптіс сылысь шапкасӧ, кодӧс сійӧ сёрнитігкостіыс уськӧдіс лабич вывсьыс.
Ме казявлі, мый странствуйтысь сьылысьяс, акробатъяс, весиг фокусникъяс радейтӧны асьнысӧ шуны артистъясӧн. Сы вӧсна ме некымынпӧрйӧ гарыштлі аскӧд сёрнитысьлы, мый сійӧ артист.
Но сійӧ ньӧти эз лыддьы ас сайсьыс татшӧм сямсӧ, ас удж вылас сійӧ видзӧдіс зэв прӧстӧя, кыдзи кынӧмпӧт перъян удж вылӧ.
Кор ме юалі сылысь, оз-ӧ ачыс лӧсьӧдлы песняяссӧ, кодӧс сійӧ сьылӧ, татшӧм тешкодь юалӧм вылӧ сійӧ шензис да вочавидзис, мый кысь нин сылы песняяс лӧсьӧдны, ставыс пӧ важся тирольскӧй сьыланкывъяс.
— А кыдзи нӧ Ригилӧн песняыд, ме думайта да, сійӧ абу важся? — шуи ме.
— Да, сійӧс лӧсьӧдӧма во дас вит сайын.
Вӧлі Базельын ӧти немеч, зэв тӧлка морт, сійӧ лӧсьӧдіс.
Зэв лӧсьыд песня!
Тайӧс, тӧданныд кӧ, путешественникъяслы сійӧ лӧсьӧдӧма.
И сійӧ кутіс меным висьтавлыны, французскӧй кыв вылӧ вуджӧдӧмӧн, Риги песнялысь кывъяссӧ, кодъяс, тыдалӧ, ёна воисны сылы сьӧлӧм вылас:
Кӧсъян кӧ тэ Ригиӧ мунны,
Вегисӧдз оз ковны башмакъяс
(Сэті ӧд тэ пароходӧн мунан),
А Вегисянь киад ыджыд бедь босьт,
Да сойбордӧдыс том йылӧс босьт,
Да пырав стӧкан вина юышт.
Сӧмын эн ю вывті уна,
Сы вӧсна мый сылы, коді кӧсйӧ юны,
Колӧ войдӧр заслужитны...
— О, лӧсьыд песня! — шуис бӧрвылас.
Лакейяс, тыдалӧ, лыддисны зэв бурӧн тайӧ песнясӧ, сы вӧсна найӧ матыстчисны миянлань.
— Но, а коді нӧ музыкасӧ лӧсьӧдіс? — юалі ме.
— Некод эз, тайӧ, тӧданныд кӧ, медым сьывны иностранечьяслы, колӧ мыйкӧ выльтор.
Кор миянлы вайисны йи да ме кисьті сёрнитысьлы, шампанскӧй стӧкан, сылы, тыдалӧ, лои нимкодь, да лакейяс вылӧ видзӧдлігмоз жӧдзис лабич вылын.
Ми точкысим артистъяс дзоньвидзалун вӧсна; сійӧ юис стӧканджын да думыштчис, кутіс синкымъяссӧ чикрӧдлыны.
— Важӧн нин ме эг юлы татшӧм винасӧ, ме тайӧс висьтала сӧмын тіянлы.
Италияын d'Astі вина бур, но тайӧ сыысь бурджык.
Ок, Италияӧй! бур сэні лоны! — содтіс сійӧ.
— Да, сэні кужӧны донъявны музыкатӧ да артистъястӧ, — шуи ме, медым уськӧдны сылы тӧдвылас Швейцергоф дорын сылысь рытъя удайтчытӧмсӧ.
— Оз, — вочавидзис сійӧ, — музыканад ме сэні некодлы ог вермы сьӧлӧмсӧ бурмӧдны.
Итальянечьяс асьныс музыкантъяс, сэтшӧмъясыд став свет вылас абуӧсь; ме сӧмын тирольскӧй песняясӧн.
Сійӧ налы век жӧ выльтор.
— Сэні, кӧнкӧ, господаясыд лышкыдджыкӧсь? — нуӧді ме водзӧ, медым кыпӧдны сылысь лӧглунсӧ Швейцергофса олысьяс вылӧ аслам лӧглун моз.
— Сэні, кӧнкӧ, оз овлы тані моз, медым ыджыд отельысь, кӧні олӧны озыр йӧз, сё морт кывзісны артистӧс да нинӧм сылы эз сетны...
Менам юалӧмӧй имитіс сылы дзик эз сідзи, кыдзи ме виччыси.
Сійӧ весиг эз и думайт лӧгавны на вылӧ; дзик мӧдарӧ, менсьым кывъясӧс сійӧ примитіс кыдзи кӧритӧм аслас талант вылӧ, мыйысь эз вермы перйыны награда, да кутіс зільны ме водзын дорйысьны.
— Он на быдпӧрйӧ унатӧ босьт, — вочавидзис сійӧ.
— Мукӧддырйи и гӧлӧсыд вошӧ, мудзан; ме ӧд талун ӧкмыс час чӧж муні дай пӧшти лунтыр сьылі..
Тайӧ сьӧкыд.
А аристократъясыд важнӧй господаяс, найӧ мукӧддырйи тирольскӧй песняястӧ и кывзынысӧ оз кӧсйыны.
— Кыдзи нӧ нинӧм сеттӧгыс? — шуи ме ещӧ ӧтчыд.
Сійӧ эз гӧгӧрво менӧ.
— Абу сідз, — шуис сійӧ, — главнӧйыс тані — полиция ёна топӧдӧ, со мый.
Тані, найӧ республиканскӧй законъяс серти, тіянлы оз лэдзны сьывны, а Италияын ті верманныд ветлӧдлыны мыйта гажыд, некод тіянлы кыв оз шу.
Тані, окотитасны кӧ, лэдзасны сьывны, а оз кӧ окотитны, тіянӧс вермасны тюрьмаӧ пуксьӧдны.
— Кыдз сідз?
— Да.
Тіянлы кӧ ӧтчыд шуасны, а ті водзӧ кутанныд сьывны, тіянӧс вермасны пуксьӧдны тюрьмаӧ.
Ме пукалі нин куим тӧлысь, — шуис сійӧ нюмъялігтырйи, быттьӧ тайӧ вӧлі сылӧн медся гажа казьтылантор.
— Тайӧ жӧ ужаснӧ! — шуи ме.
— Мыйысь нӧ?
— Тадзисӧ налӧн республикаса выль законъяс сертиыс, — ышмигтырйи водзӧ нуӧдіс сійӧ висьталӧмсӧ.
— Найӧ оз кӧсйыны гӧгӧрвоны, мый колӧ ӧд, медым и гӧль морт вермис кыдзкӧ-мыйкӧ овны.
Эг кӧ ме вӧв калека, — ме эськӧ уджалі.
А ме кӧ сьыла, сійӧн нӧ кодлыкӧ вред али мый вӧча?
Мый нӧ тайӧ татшӧмыс!
Озыръяслы овны позьӧ, кыдзи налы колӧ, а ми вок кодь гӧльяслы весиг оз позь овны.
Мыйся пӧ тайӧ республикаса законъяс?
Тадзи кӧ, миянлы оз ков республикаыд, абу-ӧ сідз, милӧстивӧй государь?
Ми ог кӧсйӧй республикатӧ, а ми кӧсъям... ми кӧсъям прӧстӧ... ми кӧсъям... — сійӧ джӧмдыштліс неуна, — ми кӧсъям натуральнӧй законъяс.
Ме сылы стӧканас содтӧд кисьті.
— Ті онӧ юӧй, — шуи ме сылы.
Сійӧ босьтіс киас стӧкансӧ да копыртчыліс меным.
— Ме тӧда, ті кӧсъянныд, — шуис сійӧ синъяссӧ читкыртлӧмӧн да чуньнас меным грӧзитӧмӧн, — ті кӧсъянныд менӧ коддзӧдны, видзӧдлыны, мый мекӧд лоӧ; но тайӧ тіянлы оз удайтчы.
— Мый кузя меным тіянӧс коддзӧдны. — шуи ме, — ме сӧмын кӧсйи, мед тіянлы лӧсьыдджык лои.
Сылы, тыдалӧ, жаль лои, мый сійӧ менӧ ӧбидитіс менсьым кӧсйӧмӧс мӧдног гӧгӧрвоӧмнас; сійӧ смутитчис, сувтыштліс да кутліс менӧ гырддзаӧд.
— Абу сідз, абу, — шуис сійӧ, вазьӧм синъяснас ме вылӧ кевмысьӧмӧн видзӧдіг, — ме шмониті.
Та бӧрын сійӧ шуис кутшӧмкӧ сэтшӧм гӧгӧрвотӧм кывъяс, кодъясысь петӧ вӧлі, мый ме век жӧ бур морт.
- Je ne vous dis que ca! - эштӧдіс сійӧ.
Тадзи ми юим да сёрнитім сьылыськӧд, а лакейяс ньӧти яндысьтӧг любуйтчисны миянӧн дай, кажитчӧ, сералісны.
Кӧть ме сёрниті сьӧлӧмсянь, но эг вермы не казявны найӧс да, ог соссьы, ме куті скӧравны ёнджыка да ёнджыка.
Ӧти на пиысь сувтіс, матыстчис ичӧтик морт дінӧ да, юрчут йылас видзӧдӧмӧн, пондіс нюмъявны.
Менам вӧлі нин Швейцергофын олысьяс вылӧ скӧрлунӧй, кодӧс ме некод вылын на эг вермы петкӧдлыны, и ӧні, ог соссьы, тайӧ лакейскӧй публикаыс киясӧс ёна луддзӧдіс.
Картузсӧ юрсьыс босьттӧг жырйӧ пырис швейцар да, пызан вылӧ гырддзанас ӧшйӧмӧн, пуксис ме дінӧ.
Тайӧ бӧръяторсьыс менам быри терпениеӧй да ме помӧдз сеті воссьыны скӧрлуныслы, коді рытывбыд чукӧрмис ме пиын.
Мыйла подъезд дорас, кор ме ӧтнамӧн, сійӧ меным копрасьӧ, а ӧні, сы вӧсна мый ме пукала странствуйтысь сьылыськӧд, сэтшӧм груба сійӧ пуксьӧ мекӧд орччӧн?
Ме дзикӧдз пузи, ме весиг радейта корсюрӧ тадзи пузьынысӧ, сы вӧсна мый сійӧ кыдзкӧ бурмӧдӧ менсьым сьӧлӧмӧс да мыйкӧ дыра кежлӧ чукӧртлӧ меын вӧвлытӧм пельклунӧс, вынъясӧс, став физическӧй да моральнӧй сямлунъясӧс.
Ме чеччышті места вылысь.
— Мый ті жеръяланныд? — горӧді ме лакей вылӧ, чувствуйтӧмӧн, кыдзи кельдӧдӧ менам чужӧмӧй да нетшкысьӧны вомдоръясӧй.
— Ме ог жеръяв, ме сідз, — меысь бӧрыньтчиг шуис лакей.
— Ті сераланныд тайӧ господиныс вылын.
Кутшӧм право тіян эм овны тані да пукавны, кор тані эм гӧсьт.
Весасьӧй татысь! — горӧді ме.
Швейцар, ныр улас мыйкӧ ропкигтыр, сувтіс да вешйис ӧдзӧслань.
— Кутшӧм право тіян эм серавны тайӧ господиныс вылын да пукавны сыкӧд орччӧн, кор сійӧ гӧсьт, а ті лакейяс?
Мыйла ті энӧ сералӧй ме вылын ӧнтай, ӧбедайтігӧн, да энӧ пуксьӧй мекӧд орччӧн?
Сы вӧсна мый сійӧ омӧль паськӧма да сьылӧ ывла вылын?
Сы вӧсна;
а ме вылын паськӧмӧй бур.
Сійӧ гӧль, но сюрс пӧв тіянысь бурджык, ме тӧда тайӧс.
Сы вӧсна, мый сійӧ некодӧс эз оскорбит, а ті сійӧс оскорбляйтанныд.
— Да ме нинӧм, мый ті, — повзьӧмӧн шуис менам лакей-враг.
— Ме нӧ мешайта ӧмӧй сылы пукавнысӧ?
Лакей эз гӧгӧрво менӧ, да менам немецкӧй сёрниӧй воши весьшӧрӧ.
Грубӧй швейцар заводитіс дорйыны лакейсӧ, но ме сы вылӧ уськӧдчи сэтшӧм яра, мый сійӧ сідзжӧ кутіс петкӧдлыны, быттьӧ менӧ оз гӧгӧрво, да шеныштіс кинас.
Гӧрба мыськасьысь сувтіс ме дор, сы вӧсна-ӧ, мый аддзис менсьым пузьӧмӧс да повзис тыш лыбӧмысь, либӧ сы вӧсна, мый сӧгласитчис мекӧд. Сійӧ, меа-швейцара костӧ сувтны зілигмоз, кутіс сійӧс ланьтӧдны, шуаліс, мый ме прав, а менӧ корис успокоитчыны, «<deu>Der Herr hat Recht; Sіe haben Recht</deu>» * — долис сійӧ.
Сьылысьлӧн чужӧмыс повзьӧмысла дзикӧдз нярмис, сійӧ, тыдалӧ, эз гӧгӧрво, мыйысь ме скӧрми да мый меным колӧ, корис менӧ ӧдйӧджык мунны татысь.
Но ме пиын пыр ӧтарӧ ёнджыка пузисны скӧрлуна кывъяс.
Ставсӧ ме казьтышті: и йӧз чукӧрсӧ, коді сераліс сы вылын, и кывзысьяссӧ, кодъяс сылы нинӧмтор эз сетны, и нинӧм вылӧ эг кӧсйы ланьтӧдчыны.
Ме думайта, мый кельнеръясыс да швейцарыс кӧ эз вӧвны сэтшӧм сетчысьӧсь, ме эськӧ сьӧлӧмысь тышкаси накӧд либӧ кучкалі беддьӧн дорйысьны кужтӧм английскӧй барыняӧс юр кузяыс.
Вӧлі кӧ ме тайӧ здукас Севастопольын, ме эськӧ сьӧлӧмысь уськӧдчи штыкӧн да сабляӧн английскӧй траншеяӧ.
— Мый вӧсна ті менӧ вайӧдінныд тайӧ господиныскӧд тайӧ залас, а энӧ эсійӧас? а? — ӧтарӧ юаси ме швейцарлысь.
— Кутшӧм право вӧлі тіян шуны паськӧм сертиыс, мый тайӧ господиныслы колӧ лоны тайӧ залас, а не эсійӧас?
Абу ӧмӧй сідз, коді мынтӧ, найӧ гостиницаын ставныс ӧткодьӧсь?
Не сӧмын республикаын, но став мирын.
Паршивӧй тіян республиканыд!..
Со сійӧ равенство!
Англичанаӧс ті энӧ лысьтӧй эськӧ пыртны тайӧ жырас, сійӧ англичанаяссӧ, кодъяс прӧста кывзісны тайӧ господинсӧ, мӧд ногӧн кӧ, на пиысь быд морт гусялісны сылысь некымын сантимӧн, кодъясӧс колӧ вӧлі сылы сетны.
Кыдзи ті лысьтінныд пыртны тайӧ залас?
— Мӧд залыс пӧдса, — вочавидзис швейцар.
— Абу пӧдса, — горӧді ме, — пӧръясян, абу пӧдса сійӧ залыс!
— Но, ті инӧ меысь бурджыка тӧданныд.
— Тӧда, тӧда, ті пӧръясянныд!
Швейцар бергӧдчис меным мышкӧн.
— Э! мый сёрнитны! — броткӧбтіс сійӧ.
— Абу «мый сёрнитны», — горӧді ме, — а пырысьтӧм-пыр жӧ нуӧдӧй менӧ залӧ!
Ме эг кывзысь ни гӧрба нывбабалысь, ни сьылысьлысь, коді кевмысис мунны гортӧ, тшӧкті корны обер-кельнерӧс да муні залӧ менам сьылыськӧд.
Обер-кельнер, менсьым скӧр гӧлӧсӧс кылӧмӧн да гӧрдӧдӧм чужӧмӧс аддзӧмӧн, эз кут вензьыны да зывӧк петкӧдлӧмӧн шуис, мый ме верма мунны, кытчӧ меным колӧ.
Ме эг вермы висьтавны швейцарлы ассьыс пӧръясьӧмсӧ, сійӧ менам локтӧдз удитіс пышйыны.
Залыс збыль вӧлі восьса, югыд, да ӧти пызан сайын пукалісны да ужнайтісны англичанин дамакӧд.
Миянлы индісны торъя пызан. Но ме няйт сьылыськӧд пукси дзик англичанин дінӧ да тшӧкті вайны помавтӧм бутылканымӧс.
Англичанаяс первойсӧ шензигтыр, сэсся скӧрысь видзӧдлісны ичӧтик морт вылӧ, коді кулӧм нисьӧ ловъя пукаліс ме дінын; найӧ мыйкӧ шуисны ӧта-мӧдыслы, дамаыс йӧткыштіс тарелкасӧ, кутіс шуракывны шӧвк платтьӧнас, сэсся кыкнанныс мунісны.
Стеклӧа ӧдзӧс сайысь ме аддзылі, кыдзи англичанин мыйкӧ скӧрысь висьтавліс кельнерлы дугдывтӧг кинас миянлань индалігмоз.
Кельнер сюйліс юрсӧ ӧдзӧс костӧдыс да видзӧдліс миян вылӧ.
Ме радпырысь виччыси, мый локтасны миянӧс петкӧдны да сэки лоӧ позяна кисьтны на вылӧ ассьым скӧрлунӧс тырвыйӧ.
Но, шуд вылӧ, миянӧс колисны, кӧть сійӧ здукас тайӧ меным эз зэв кажитчы.
Сьылысь, коді водзджыксӧ ӧткажитчис вина юӧмысь, ӧні тэрмасигтырйи юис ставсӧ, мый вӧлі кольӧма бутылкаас, медым кыдз позьӧ ӧдйӧджык татысь петны.
Но сійӧ сьӧлӧмсяньыс, кыдзи меным кажитчис, аттьӧаліс менӧ гӧститӧдӧмысь.
Бӧрдан синъясыс сылӧн лоисны ещӧ ёнджыка бӧрдысьӧн да югъялысьӧн, и сійӧ висьталіс меным медся тешкодь да дзуг аттьӧалан кывъяс.
Но век жӧ тайӧ кывъясыс, кӧні висьтавсис, мый ставӧн кӧ пӧ уважайтісны артистъястӧ ме моз, сылы вӧлі эськӧ вывті лӧсьыд, мый сійӧ желайтӧ меным быд бурсӧ, — тайӧ кывъясыс меным воисны сьӧлӧм вылӧ.
Ми сыкӧд ӧтлаын петім посводзӧ.
Сэні сулалісны лакейяс да менам швейцар-враг, коді, кажитчӧ, норасис налы ме вылӧ.
Ставныс найӧ, кажитчӧ, видзӧдісны ме вылӧ йӧймӧм морт вылӧ моз.
Ме сеті ичӧтик мортлы ӧтвесьтасьны став тайӧ йӧзыскӧд и тані став аслам почтительностьӧн, кодӧс ме верми да кужи петкӧдлыны, босьті шляпаӧс да кутлі сылысь косьмӧм чуньяса кисӧ.
Лакейяс сідз вӧчисны, быттьӧ найӧ оз видзӧдны миян вылӧ, быттьӧ ми налы веськодьӧсь.
На пиысь сӧмын ӧти морт лёкысь серӧктіс.
Кор сьылысь копрасигтырйи воши пемыдас, ме кайи выліӧ, ас ордӧ; меным окота вӧлі ӧдйӧджык водны, мед вунӧдны став тайӧ впечатлениеяссӧ да челядь сяма бӧб скӧралӧмӧс.
Но ме регыд казялі, мый тадзи волнуйтчигад узьны он вермы. Ме бӧр петі улича вылӧ, медым ветлӧдлыштны, кытчӧдз ог успокоитчы, дай та кындзи, веськыда кӧ висьтавны, ме надейтчи, мый верма кутчысьлыны шошааныс швейцарлы, кутшӧмкӧ лакейлы, либӧ англичанинлы да кужа докажитны налысь жестокостьсӧ да несправедливостьсӧ.
Но швейцаркӧд кындзи, коді, кор менӧ аддзис, бергӧдчис мелань мышнас, ме некодкӧд эг паныдась да дзик ӧтнамӧн куті ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлыны набережнӧй кузя.
«Со сійӧ, поэзиялӧн тешкодь судьбаыс, — мӧвпалі ме, неуна лӧньышті да. — Ставныс радейтӧны, корсьӧны сійӧс, сӧмын сійӧс кӧсйӧны да корсьӧны олӧмсьыс, и некод оз признайт сылысь вынсӧ, некод оз донъяв светвывса тайӧ медся бур благосӧ, оз донъяв да оз аттьӧав найӧс, кодъяс сійӧс сетӧны йӧзлы.
Юалӧй кӧть кодлысь, Швейцергофса став тайӧ олысьясыслысь, мый медся бур благоыс свет вылын?
И ставныс, либӧ сё инсьыс ӧкмысдас ӧкмысыс, шуасны тіянлы, мый свет вылын медся бур благоыс — сьӧм.
«Гашкӧ, тайӧ мӧвпыс оз во тіянлы сьӧлӧм вылад да оз лӧсяв тіян возвышеннӧй идеяясыдлы, — шуас сійӧ, — но мый нӧ вӧчан, морт олӧмсӧ кӧ сідзи лӧсьӧдӧма, кор мортлы шудсӧ вайӧ сӧмын сьӧм.
Ме эг вермы не сетны менам вежӧрлы светсӧ аддзыны сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ эм, — содтас сійӧ, — мӧд ногӧн кӧ, аддзыны правда».
Некытчӧ туйтӧм тэнад вежӧрыд, туйтӧм сійӧ шудыс, кодӧс тэ кӧсъян, и шудтӧм тэ морт, кор он тӧд, мый тэныд колӧ...
Мыйла ті ставӧн эновтінныд ассьыныд отечествотӧ, рӧднӧйястӧ, уджтӧ да денежнӧй делӧястӧ, чукӧртчинныд ичӧтик швейцарскӧй Люцерн карын?
Мыйла ті талунъя рытӧ ставныд петінныд балконъяс вылӧ да шынитӧв кывзінныд ичӧтик корысьлысь сьылӧмсӧ?
И сійӧ кӧ кутіс ещӧ сьывны, ті эськӧ ещӧ на чӧв олінныд да кывзінныд.
Мый нӧ, сьӧм вылӧ, кӧть миллионъяс вылӧ, тіянӧс ставнытӧ позис эськӧ вӧтлыны отечествосьыныд да чукӧртны ичӧтик Люцерн карын?
Сьӧм вылӧ позис тіянӧс ставнытӧ петкӧдны балконъяс вылӧ да часджын чӧж сулӧдны шынитӧв да вӧрзьывтӧг?
Эз!
А тіянӧс тойлалӧ и пыр кутас медся ёна тойлавны поэзия колӧмыс, кодӧс ті онӧ вежӧртӧй, но чувствуйтанныд и пыр кутанныд чувствуйтны, кытчӧдз тіян кольӧ на мыйкӧ морт ногаыс.
«Поэзия» кывйыс тіянлы серам, ті сійӧс шуанныд кӧритӧмӧн, ті лыддянныд, мый поэзиясӧ вермасны радейтны сӧмын челядь да бӧб нывъяс, да и сійӧ со ті на вылын сераланныд; а аслыныд тіянлы колӧ положительнӧйтор.
Да ӧд олӧм вылӧ челядь видзӧдӧны тӧлкӧн, найӧ радейтӧны да тӧдӧны сійӧс, мый колӧ радейтны мортлы, да сійӧс, мый сетӧ шудлун, а тіянӧс олӧмыс сы выйӧдз дзугӧма да развратитӧма, мый ті сераланныд сы вылын, мый асьныд радейтанныд, а корсянныд сійӧс, мый мустӧмтанныд да мый вайӧ шудтӧмлун.
Ті сэтшӧма дзугсьӧмныд, мый онӧ гӧгӧрвоӧй ассьыныд обязательствотӧ гӧлиник тиролец водзын, коді тіянлы сетіс наслаждение.
А такӧд ӧттшӧтш лыддянныд асьнытӧ обязаннӧйӧн дзик прӧста, пӧльзатӧг да удовольствиетӧг, унижайтчыны лорд водзын да жертвуйтны сылы ассьыныд удобствоястӧ.
Кутшӧм ылӧг, кутшӧм сӧрӧм!
Но не тайӧ талунъя рытас менӧ медся ёна шензьӧдіс.
Сійӧс тӧдтӧмыс, мый сетӧ шудлун, поэтическӧй наслаждениеяслӧн бессознательностьыс меным пӧшти гӧгӧрвоанаӧсь либӧ ме нин велалі на дінӧ, ме ӧд ас олӧмын ёна тшӧкыда паныдасьлі накӧд;
йӧз чукӧрлӧн грубӧй, бессознательнӧй жестокостьыс меным сідзжӧ эз вӧв выльторйӧн;
кӧть мед мый эз висьтавлыны йӧзкостса смысл дорйысьяс, йӧз чукӧрад ӧтлаасьӧны-чукӧртчӧны кӧть мукӧддырйиыс и бур йӧз, но сӧмын медся лёк, зывӧк да пемӧслӧн кодь сторонаяснас, коді петкӧдлӧ мортлысь сӧмын слаблунсӧ да жестокостьсӧ.
Но кыдзи ті, свободнӧй да морт сьӧлӧма йӧзлӧн челядь, ті христиана, ті прӧстӧ мортъяс, сійӧ сӧстӧм наслаждениеыс вылӧ, кодӧс сетіс тіянлы шудтӧм корысь мортыс, сылы вочавидзинныд кӧдзыда да серамӧн?
Но энлӧ, тіян отечествоын ӧд эмӧсь корысьяслӧн приютъяс.
Корысьяс абуӧсь, найӧлы оз и ков лоны, и оз ков сострадайтан чувство, мый вылын подулавсьӧ корысялӧмыс.
Но ӧд сійӧ жӧ трудитчис, сійӧ радуйтӧдіс тіянӧс, сійӧ кевмысис сетны кӧть ас трудыс вылӧ, кодӧн ті пӧльзуйтчинныд.
А ті кӧдзыда нюмъялігтырйи видзӧдінныд сы вылӧ, кыдзи шоча аддзылантор вылӧ, асланыд югъялан палатаяссяньыд, и тіян сё морт пиысь, шуда да озыръяс пиысь, эз сюр ни ӧти морт — ни мужичӧй, ни нывбаба, коді эськӧ мыйкӧ сылы шыбитіс!
Яндзимысла сійӧ муніс тіян дорысь, а йӧйялан йӧз чукӧр сералігтырйи вӧтчис сы бӧрся да оскорбляйтіс эз тіянӧс, а сійӧс — сыысь, мый ті сэтшӧм сьӧлӧмтӧмӧсь, немжалиттӧмӧсь да честь тӧдтӧмӧсь; сыысь, мый ті гусялінныд сылысь наслаждение, кодӧс тіянлы сійӧ сетіс, таысь ті сійӧс оскорбляйтінныд.
«1857 вося июль сизимӧд лунӧ Люцернын, Швейцергоф отель водзын, кытчӧ сувтлывлӧны медся озыр йӧзыс, странствуйтысь корысь часджын чӧж сьыліс песняяс да ворсіс гитара вылын.
Сійӧс кывзісны морт сё кымын.
Сьылысь куимысь корис ставнысӧ мыйкӧ сылы сетыштны.
Но ни ӧти морт эз сет сылы нинӧм, и унаӧн сы вылын сералісны».
И тайӧ абу думыштӧмтор, а збыльтор. Коді кӧсйӧ, тайӧс вермас тӧдмавны Швейцергофса олысьяслысь юасьӧмӧн либӧ газетъясысь лыддьӧмӧн — кутшӧм иностранечьяс вӧліны Швейцергофын июль 7-ӧд лунӧ.
Со тіянлы вӧвлӧмтор, кодӧс миян кадся историкъяслы колӧ гижны вушйытӧм биа шыпасъясӧн.
Тайӧ вӧвлӧмторйыс ёнджыка тӧдчана, серьёзнӧйджык да имеитӧ джуджыд смысл сійӧ фактъяс дорсьыс, кодъясӧс гижӧны газетъясын да историяясын.
Мый англичана виисны ещӧ сюрс китаецӧс сыысь, мый китаечьяс сьӧм вылӧ нинӧмтор оз ньӧбны, а налӧн канмуыс ньылалӧ сьӧм, мый прансузъяс виисны ещӧ сюрс кабилӧс * сыысь, мый Африкаын няньыс быдмӧ бура, мый дугдывтӧг воюйтӧмыд бур войскаяс формируйтӧм вылӧ, мый Неапольын турецкӧй посланник оз вермы лоны жидӧн да мый император Наполеон подӧн гуляйтӧ <fra>Рlоmbіéres</fra>-ӧд да печатьын быдӧнлы висьтавлӧ, мый сійӧ саралӧ сӧмын став парод вӧля серти, — тайӧ ставыс кывъяс, кодъяс дзебӧны либӧ петкӧдлӧны зэв нин важысянь тӧдсаторъяс;
но сійӧ событиеыс, коді лоис июль 7-ӧд лунӧ Люцернын, меным кажитчӧ дзик выльӧн, страннӧйӧн да относитчӧ сійӧ оз мортлӧн природаса нэмӧвӧйя медся лёкторъясыслы, а общество сӧвмӧмын известнӧй эпохалы.
Тайӧ фактыс абу йӧзӧн вӧчӧмторъяс йылысь историялы, а прогресс да цивилизация историялы.
Мыйла тайӧ неморт сяма фактыс, коді оз вермы лоны некутшӧм сиктын — ни немецкӧйын, ни французскӧйын либӧ итальянскӧйын, лои позяна тані, кӧні цивилизациясӧ, свободасӧ да равенствосӧ вайӧдӧма медся вылыс тшупӧдӧдз, кӧні чукӧртчӧны путешествуйтысьяс, медся цивилизованнӧй нацияяслӧн медся цивилизованнӧй йӧзыс?
Мыйла тайӧ развитӧй да гуманнӧй йӧзыслӧн, кодъяс вермӧны вӧчны честнӧй да гуманнӧй делӧяс, абу морт сьӧлӧмыс, медым ассяньныс вӧчны буртор?
Мый вӧсна тайӧ йӧзыс, кор найӧ асланыс палатаясын, митингъяс вылын да обществоясын пӧся тӧждысьӧны Индияын олысь гӧтрасьтӧм китаечьяс вӧсна, Африкаын христианство да образование паськӧдӧм вӧсна, став морт рӧдсӧ бурмӧдӧм могысь обществояс лӧсьӧдӧм вӧсна, — мыйла тайӧ йӧзыслӧн абу мортъяс дінӧ прӧстӧ морт сьӧлӧмыс?
Збыль ӧмӧй тайӧ чувствоыс абу да сы местаӧ сюйсисны тщеславие, честолюбие да корысть, кодъяс и веськӧдлӧны наӧн палатаясас, митингъяс вылас да обществоясас?
Збыль ӧмӧй цивилизацияыс бырӧдӧ морта-морткост радейтӧмсӧ да сувтӧ сылы воча?
И збыль ӧмӧй тайӧ сійӧ равенствоыс, код вӧсна кисьтӧма сы мында мыжтӧм вир да вӧчӧма сы мында преступление?
Вермасны ӧмӧй войтыръяс, челядьяс моз, лоны шудаӧн равенство йылысь куш ӧти кывйӧн?
Закон водзын равенство?
Да мортлӧн став олӧмыс ӧмӧй мунӧ закон серти?
Сӧмын ӧти тысячнӧй юкӧныс олӧмлӧн мунӧ законъяс серти, а став мукӧд юкӧныс мунӧ сы сайын, общество правъяс да видзӧдласъяс серти.
Обществоын лакей пасьтасьӧма сьылысьысь бурджыка да неммыждытӧг оскорбляйтӧ сійӧс.
Ме пасьтасьӧма лакейысь бурджыка да неммыждытӧг оскорбляйта лакейӧс.
Швейцар лыддьӧ менӧ ассьыс вылынджыкӧн, а сьылысьӧс ассьыс улынджыкӧн; кор ме аддзыси сьылыськӧд, швейцар кутіс лыддьыны асьсӧ миянкӧд ӧткодьӧн да лоис грубӧйӧн.
Ме лои швейцар водзын наглӧйӧн, и швейцар кутіс лыддьыны асьсӧ меысь улынджыкӧн.
Лакей лои сьылыськӧд наглӧйӧн, и сьылысь кутіс лыддьыны асьсӧ сыысь улынджыкӧн.
И збыль ӧмӧй тайӧ свободнӧй, либӧ кыдзи йӧз ещӧ шуӧны, положительнӧ-свободнӧй государствоыс буретш эм сійӧ, кӧні эм кӧть ӧти гражданин, кодӧс пуксьӧдӧны тюрьмаӧ сыысь, мый сійӧ некодлы вредиттӧг да некодлы мешайттӧг вӧчӧ сійӧс, мый вермӧ, медым не кувны тшыгысла?
Шудтӧм да коньӧр мортӧс, быд бурсӧ корсьны зільысьӧс, шыбитӧмаӧсь лёклӧн да бурлӧн фактъяс, соображениеяс да противоречиеяс нэмыс визувтан да помтӧм-дортӧм океанӧ!
Уна нэмъяс чӧж пессьӧны да трудитчӧны йӧз, медым вештыны ӧтарланяс бурсӧ, мӧдарланяс — лёксӧ.
Прӧйдитӧны нэмъяс, и кӧть кӧні, кӧть мыйсӧ эз шыбит вежӧрным бурсӧ да лёксӧ веситан вески вылӧ, вескиыс оз вӧрзьы, и ӧтарас и мӧдарас сы мында жӧ бурыс, мынта и лёкыс.
Велаліс кӧ эськӧ морт не судитны да не мӧвпавны ёся да положительнӧя да не сетны вочакыв сійӧ юалӧмъясыс вылӧ, кодъяс сы вӧсна и сувтӧны, медым найӧ нэмсӧ колисны юалӧмъясӧн!
Гӧгӧрвоис кӧ эськӧ сійӧ, мый быд мӧвп вермӧ лоны и лӧжнӧйӧн, и справедливӧйӧн!
Лӧжнӧйӧн сы вӧсна, мый морт оз вермы шымыртны став истинасӧ, справедливӧйӧн сы вӧсна, мый йӧз стремлениеысь сійӧ петкӧдлӧ сӧмын ӧтар боксӧ.
Вӧчисны юкӧнъяс тайӧ дугдывтӧг визувтысь, помтӧм хаосас, кӧні сорсьӧмаӧсь-гудрасьӧмаӧсь бурыс да лёкыс, вӧчалісны тайӧ саридзас воображайтан визьяс да и виччысьӧны, мый саридзыс сідзи и юксяс.
Быттьӧ абуӧсь миллион мында мукӧд юкӧнъяс дзик мӧднога видзӧдлас боксянь, мӧд плоскостьсянь.
Дерт, выль юкӧнъясыс артмӧны уна нэмъяс чӧжӧн, но ӧд и нэмъясыс прӧйдитісны и прӧйдитасны миллионъяс.
Цивилизация — бур; варварство — лёк; мездлун — бур; невӧля — лёк.
Буретш тайӧ воображайтана знаниеыс бырӧдӧ мортъяслысь бур вӧчны зільӧмсӧ, буртор кӧсйӧмсӧ.
И коді висьталас меным, мый лоӧ сійӧ свободаыс, мый деспотизмыс, мый цивилизацияыс, мый варварствоыс?
И кӧні налӧн границаясыс?
Код сьӧлӧмын эм тайӧ бурсӧ да лёксӧ мурталан сямлуныс, коді вермас муртавны пыр котӧртысь дзугсьӧм фактъяссӧ?
Кодлӧн вежӧрыс сэтшӧм ыджыд, медым сійӧ эськӧ вермис гӧгӧрвоны кӧть нин кольӧм кадысь став фактъяссӧ, ставсӧ найӧс донъявны.
И коді аддзыліс сэтшӧм состояниесӧ, кӧні медым бурыс да лёкыс эз вӧвны ӧтлаын?
И мыйӧн ме тӧда, мый ӧтисӧ ме аддза унджык мӧд сертиыс, не сы вӧсна, мый ме ог сулав настӧящӧй местаын?
И коді вермас кӧть ӧти здук кежлӧ торйӧдчывны вежӧрнас олӧмсьыс дзикӧдз, медым сійӧ вермис видзӧдлыны олӧмыс вылӧ вылісянь, независимӧя?
Сӧмын ӧти, дзик ӧти эм миянӧн гректӧм веськӧдлысь — всемирнӧй дух, коді пырӧ миянӧ ставӧ и быд мортӧ торйӧн, коді нуӧдӧ миянӧс сэтчӧ, кытчӧ колӧ; буретш сійӧ духыс, коді пуяслы тшӧктӧ быдмыны шонділань, дзоридзлы тшӧктӧ шыбитны кӧйдыс ар кежлӧ да и миянлы тшӧктӧ вежӧрттӧг топӧдчыны ёрта-ёртным дорӧ.
И тайӧ гректӧм блаженнӧй гӧлӧсыс тупкӧ цивилизациялысь тэрмасигтырйи да ыджыд шумӧн сӧвмӧмсӧ.
Коді ёнджыка морт да коді ёнджыка варвар: сійӧ лордыс, коді сьылысьлысь киссьӧм паськӧмсӧ аддзӧм бӧрын скӧралӧмӧн пышйис пызан сайсьыс, эз сет сылы уджалӧмсьыс ас эмбурсьыс весиг миллионнӧй юкӧнсӧ да ӧні, югыд да шоныд жырйын пукалігӧн, пӧт кынӧма, спокойнӧя сёрнитӧ Китайса делӧяс йылысь да лыддьӧ справедливӧйӧн сэні морт виалӧмсӧ, — либӧ жӧ сійӧ ичӧтик сьылысьыс, коді вермас сюрны тюрьмаӧ, кодлӧн зептас ӧти франк, коді кызь во чӧж, некодлы вред вӧчтӧг, ветлӧдлӧ карысь карсӧ, сиктысь сиктӧ, аслас сьылӧмӧн бурмӧдӧ йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ, кодӧс оскорбитісны, ӧні неуна эз тойлавны, коді, мудзӧм, тшыг да янӧдӧм, муніс узьны кытчӧкӧ, гашкӧ сісь идзас вылӧ?
Тайӧ кадӧ ме кылі ылысь-ылысь, карсянь, войся лӧняс ичӧтик мортӧн гитаранас ворсӧм да сьылӧм.
И тӧдлытӧг менам шусис: абу, тэнад абу право жалитны сійӧс да скӧравны лордъяс озырлун вылӧ.
Коді вермас артыштны сійӧ пытшкӧсса шудлунсӧ, коді эм быд морт сьӧлӧмын?
Со сійӧ пукалӧ ӧні кӧнкӧ няйт порог вылын, видзӧдӧ тӧлыся, югъялан енэж вылӧ да лӧнь, чӧскыд дука войшӧрын гажаа сьылӧ, и сьӧлӧмас сылӧн абу ни скӧралӧм, ни каитчӧм, ни кӧритӧм.
А коді тӧдас, мый вӧчсьӧ ӧні сійӧ мортъяс сьӧлӧмын, озыр да джуджыд стенъяс сайын?
Коді тӧдас, эм-ӧ налӧн сэтшӧм тӧждысьтӧмлуныс, олӧмнас сідзжӧ радуйтчӧмыс, кутшӧм эм тайӧ ичӧтик морт сьӧлӧмын?
Помтӧм бур да вежӧра сійӧ, коді лэдзис да тшӧктіс лоны тайӧ противоречиеясыслы.
Сӧмын тэныд, нидзувлы, кор тэ кӧсъян скӧр збойлунӧн тӧдны олӧмлысь быд закон, быд кӧсйӧм, сӧмын тэныд тыдовтчӧны противоречиеясыс.
Бур синмӧн видзӧдӧ сійӧ вылісянь да радуйтчӧ помтӧм-дортӧм гармонияыс вылӧ, кӧні ті ставныд падвеж да помтӧг мунанныд.
Ас гӧрдитчӧмнад тэ думайтін орӧдчыны тайӧ общӧйыслӧн законъясысь.
Лакейяс вылӧ аслад ичӧтик да лёкиник лӧгалӧмнад и тэ сідзжӧ вочавидзин вечнӧйлӧн да помтӧмлӧн гармоническӧй колӧмлун вылӧ.
1857 июль 18 лун
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Куим кулӧм @ висьт @ Л. Н. Толстой. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1957 @ Лб. 27‒39.}
КУИМ КУЛӦМ
I
Вӧлі ар.
Миртуй кузя рӧдтісны кык вӧла-доддя.
Воддза каретаас пукалісны кык нывбаба.
Ӧтиыс вӧлі госпожа, косіник да блед.
Мӧдыс — горничнӧй, вира чужӧма, кыз.
Дженьыдик юрси пратьясыс сылӧн петісны вушйӧм шляпа увсьыс, косяссьӧм перчаткиа гӧрд киыс найӧс тэрыба лӧсьӧдыштіс.
Шалльӧн тупкӧм джуджыд морӧсыс лолаліс дзоньвидзалунӧн, тэрыб сьӧд синъясыс видзӧдісны ӧшинь пырыс прӧйдитысь муяссӧ либӧ полігтырйи госпожаыс вылӧ, либӧ тӧждысьӧмӧн карета пельӧсас.
Горничнӧй чужӧм водзын ӧшаліс барыняыслӧн шляпаыс, пидзӧс вылас куйліс кычипи, а кокъясыс мыджсьӧмаӧсь джоджас тэчӧм шкатулкаясӧ да кӧлесаяс гургӧмыскӧд да стеклӧяс зилякылӧмыскӧд ӧтсор, муртса кывмӧн таркӧдісны.
Госпожаыс, кияссӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн да синъяссӧ куньӧмӧн, муртса качайтчыштіс пӧдушкаяс вылас, кодъясӧс вӧлі сюйыштӧма мыш саяс; чужӧмсӧ чукыртлӧмӧн сійӧ пыдісянь кызӧктывліс.
Юр вылас сылӧн вӧлі войся еджыд чепчик да кельыдлӧз кӧсынка, кодӧс вӧлі кӧрталӧма нежнӧй да кельыд голя гӧгӧрыс.
Веськыд визь, коді пырис чепчик улас, шӧри поткӧдіс помадаӧн мавтӧм топалӧм русӧй юрсисӧ; тайӧ визьыс аслас еджыднас петкӧдліс мыйкӧ косӧс да кулӧм кодьӧс.
Мича да вӧсни чужӧмыс вӧлі вижов рӧма, бандзибйылыс муртса гӧрдӧдыштӧма.
Вомдоръясыс косӧсь, вӧрысьӧсь, шочиник синлысъясыс эз читкыльтчыны, туйса суконнӧй капотыс веськыд складкаясӧн куйліс вӧйӧм морӧс вылас.
Кӧть синъясыс сылӧн вӧліны тупкӧсаӧсь, госпожа чужӧмын тӧдчис мудзлун, дӧзмӧм сер, мучитчыны велалӧм.
Аслас креслӧӧ гырддзанас лэдзчысьӧм лакей вуграліс кӧзла вылас; почтӧвӧй ямщик, збоя горӧдлывліг, вӧтліс пӧсялӧм кык пара вӧлӧс, шочиника видзӧдлывліс мӧд ямщикыс вылӧ, коді сідзжӧ горӧдлывліс бӧрвывса телегаас.
Ӧтпасьта кӧлеса туйыс збодера нюжаліс известкаа няйт туйӧдыс.
Енэжыс вӧлі руд да кӧдзыд, уль ру киссис муяс вылӧ да туй вылӧ.
Каретаын вӧлі сьӧкыд лолавны, вӧлі буса, кыліс одеколон дук.
Висьысь чатӧртыштіс юрсӧ да ньӧжйӧ восьтіс синъяссӧ.
Гырысь синъясыс югъялісны да вӧліны мича сьӧд рӧмаӧсь.
— Бара, — шуис сійӧ да омӧльтчӧм мича кинас нервнӧя вештіс горничнӧйыслысь пальто пӧласӧ, коді муртса инмис сы кокӧ, — и вомдоръясыс сылӧн висяна векыштчисны.
Матрена кыкнан кинас лэптыштіс пальтосӧ, сувтыштліс ён кокъяс вылас да пуксис ылӧджык.
Сылӧн том чужӧмыс гӧрдӧдіс.
Висьысьлӧн мича сьӧд синъясыс горша видзӧдісны горничнӧй вӧрас бӧрся.
Госпожа кыкнан кинас пыксис пуклӧсас да сідзжӧ кӧсйис сувтыштлыны, медым вылӧджык пуксьыны; но выныс эз тырмы.
Вомдоръясыс сылӧн векыштчисны, став чужӧмас тӧдчис вынтӧм да скӧр ирония.
«Тэ кӧть мед отсалін!..
Ак!
Оз ков!
Ме ачым верма, сӧмын эн пуктав ме мыш сайӧ ассьыд кутшӧмкӧ мешӧкъяс, вӧч ен милӧсть!..
Да эн нин вӧрзьӧд, он кӧ куж!»
Госпожа тупкыліс синъяссӧ да ӧдйӧ бӧр восьтылӧмӧн видзӧдліс горничнӧйыс вылӧ.
Госпожа вылас видзӧдӧмӧн Матрена курччаліс улыс гӧрд парсӧ.
Сьӧкыд ышловзьӧм петіс висьысь морӧсысь, но лолыштӧмыс эз помась, вуджис кызӧмӧ.
Сійӧ бергӧдчис, кусыньтчис да кыкнан кинас кутчысис морӧсас.
Кор кызӧмыс прӧйдитіс, сійӧ бара тупкис синъяссӧ да кутіс пукавны вӧрзьывтӧг.
Каретаыс да коляскаыс пырисны сиктӧ.
Матрена кыскис кисӧ чышъян увсьыс да пернапасасис.
— Мый тайӧ? — юаліс госпожа.
— Станция, сударыня.
— Мый, мися, пернапасасян, ме юала?
— Вичко, сударыня.
Висьысь бергӧдчис ӧшиньлань да кутіс ньӧжйӧник пернапасасьны, гырысь синъяснас видзӧдіс сиктса ыджыд вичко вылӧ, код гӧгӧр вӧлі кытшовтӧ каретаыс.
Карета да коляска ӧтлаын сувтісны станция дорӧ.
Коляскасьыс чеччисны висьысь нывбабалӧн верӧсыс да доктор, матыстчисны карета дорӧ.
— Кыдзи дзоньвидзалуныд? — юаліс доктор висьысьлысь пульссӧ видлалігмоз.
— Но, кыдзи тэ, менам другӧй, эн мудз? — юаліс верӧсыс французскӧй кыв вылын,
— он-ӧ кӧсйы петны?
Тубрасъяссӧ кутігтырйи Матрена топӧдчис пельӧсас, медым не торкны сёрнисӧ.
— Нинӧм, сійӧ жӧ, — вочавидзис висьысь.
— Ме ог пет.
Неуна сулалыштӧм бӧрын верӧсыс пырис станция керкаӧ;
Матрена петіс каретасьыс да кок чунь йылас котӧртіс няйтӧдыс вороталань.
— Меным кӧ сьӧкыд, мыйла колӧ, медым ті энӧ завтракайтӧй, — неуна нюмъялӧмӧн шуис висьысь докторлы, коді сулаліс карета ӧшинь дорас.
«Ме налы дзик веськодь, — содтіс сійӧ ас мӧвпнас, кор доктор ичӧт воськовъясӧн ылыстчӧм бӧрын котӧрӧн кайис станция кильчӧ поскӧдыс.
— Налы лӧсьыд.
О, енмӧй!»
— Но мый, Эдуард Иванович, — шуис верӧсыс докторсӧ встречайтігӧн да гажаа нюмъялігтырйи кияссӧ воча ниртӧмӧн,
— ме тшӧкті вина вайыштны, кыдз ті та йылысь думайтанныд?
— Позьӧ, — вочавидзис доктор.
— Но, мый сыкӧд? — ышловзьӧмӧн юаліс верӧсыс, гӧлӧссӧ чинтӧмӧн да синкымъяссӧ лэптыштӧмӧн.
— Ме шулі, мися, сійӧ оз во не сӧмын Италияӧдз, Мӧскуаӧдз мед ен сетас.
Торъя нин этатшӧм туйӧд.
— Мый нӧ инӧ вӧчны?
Ак, енманӧй! енманӧй менам! — Сійӧ тупкис синъяссӧ кияснас.
— Вай татчӧ, — шуис сійӧ мортыслы, коді пыртіс винасӧ.
— Кольччыны колӧ вӧлі, — пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн вочавидзис доктор.
— Да висьталӧй, мый эськӧ ме верми вӧчны? — вомаліс верӧсыс.
— Ӧд ме вӧчи ставсӧ, медым кутны сійӧс; ме висьталі и сьӧм йылысь, и челядь йылысь, кодъясӧс миянлы лоӧ кольны, и менам делӧяс йылысь — сійӧ нинӧм оз кӧсйы кывзыны.
Сійӧ лӧсьӧдӧ планъяс заграницаын олӧм йылысь, быттьӧ здоров морт.
А висьтавны сылы, кутшӧм сылӧн збыль дзоньвидзалуныс, сідзкӧ сійӧс помӧдз вины.
— Да сійӧс сідз нин виӧма, тайӧс колӧ тӧдны тіянлы, Василий Дмитрич.
Морт оз вермы овны, кор сылӧн абуӧсь нин лёгкӧйясыс, а выль лёгкӧйяс ӧд оз быдмыны.
Шог, сьӧкыд, но мый нӧ вӧчан?
Менам да тіян могыс ӧні сыын, медым сылӧн помыс вӧлі кыдз-мый позьӧ спокойнӧйджык.
Тані поп колӧ.
— О, енманӧй!
Да ті гӧгӧрвоӧй менсьым положениеӧс, казьтышта кӧ ме сылы бӧръя кӧсйӧмсӧ.
Мый лоны лоас, а ме сылы тайӧс ог шу.
Ӧд ті тӧданныд, кутшӧм сійӧ бур сьӧлӧма...
— Видлӧй сёрнитчыны, мед эновтчылас тӧвся туйӧдз, — шуис доктор, юрсӧ тӧдчана катлӧдлӧмӧн, — лёктор ӧд туйын вермас лоны...
— Аксюша, Аксюша! — чилзіс смотрительлӧн нылыс, коді юр вылас кацавейка павгӧмӧн тойтіс керка мышвывса няйт кильчӧ вылас.
— Ветлам вай, ширкинскӧй барыняӧс видзӧдлам; шуӧны, морӧс висьӧмысь пӧ нуӧны заграницаӧ.
Ме некор на эг аддзыв, кутшӧмӧсь овлӧны чакоткаӧн висьысьяс.
Аксюша чеччыштіс порог вомӧн, и найӧ кыкнанныс, кинаныс кутчысьӧмӧн, котӧртісны ворота сайӧ.
Воськовсӧ ньӧжмӧдӧмӧн найӧ мунісны карета пӧлӧнӧдыс да видзӧдлісны восьтӧм ӧшиняс.
Висьысь бергӧдліс налань юрсӧ, но кор аддзис, мый найӧ любопытничайтӧны, зумыштчис да бергӧдчис бӧр.
— <ns>Мм-а-тушкаӧй</ns>! — шуис смотрительлӧн нылыс юрсӧ ӧдйӧ бергӧдӧмӧн.
— Кутшӧм ӧд мича вӧлӧма, а ӧні мый лоӧма?
Повзян весиг.
Аддзылін, аддзылін, Аксюша?
— А кутшӧм омӧль! — шыасис Аксюша.
— Мунам ещӧ видзӧдлам, быттьӧ юкмӧс дорӧ мунігмоз.
Видзӧд, мӧдарӧ бергӧдчис, а ме ещӧ на аддзылі.
Кутшӧм жаль, Маша!
— Кутшӧм тані няйт! — вочавидзис Маша, и кыкнанныс бӧр котӧртісны ворота сайӧ.
«Тыдалӧ, ме зэв нин омӧль, — думайтіс висьысь.
— Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык заграницаӧ, сэні ме регыдӧн бурда».
— Но кыдзи тэ, менам другӧй? — юаліс верӧсыс карета дорӧ матыстчигӧн да вомас сёянсӧ курччалігмоз.
«Пыр ӧтитор юалӧ, — думыштіс висьысь,
— а ачыс сёйӧ!»
— Нинӧм, — сӧдзӧдіс сійӧ пинь пырыс.
— Тӧдан-ӧ, менам другӧй, ме пола, тэныд лоӧ сьӧкыдджык туй вылын этатшӧм лёк поводдянас, да и Эдуард Иванович сідз жӧ шуӧ.
Огӧ-ӧ ми бӧр бергӧдчӧй?
Висьысь скӧралӧмӧн чӧв оліс.
— Поводдяыс бурмас, туйыс, гашкӧ, косьмас, и тэныд эськӧ лои бурджык; сэки эськӧ мунім ставӧн ӧтлаын.
— Извинит менӧ.
Ме кӧ тэнӧ водзджык; эг кывзы, ме эськӧ ӧні вӧлі Берлинын да вӧлі эськӧ дзикӧдз дзоньвидза.
— Мый нӧ вӧчан, менам ангелӧй, оз позь вӧлі, тэ сійӧс ачыд тӧдан.
А ӧні, кольччылін кӧ тӧлысь кежлӧ, тэ эськӧ бурдін прамӧя, ме эськӧ помалі ассьым делӧяс, и челядьнымӧс эськӧ тшӧтш босьтім...
— Челядьыд здоровӧсь, а ме абу.
— Да ӧд гӧгӧрво жӧ, менам другӧй, татшӧм поводдянас туй вылас кӧ тэныд лоӧ лёкджык... сэки эськӧ гортын...
— Мый... мый гортын?..
Кувны гортын? — пӧшти горӧдіс висьысь.
Но кувны кывйыс, тыдалӧ, повзьӧдіс сійӧс, и сійӧ кевмысян да юасян синъясӧн видзӧдліс верӧсыс вылӧ.
Верӧсыс лэдзис синъяссӧ да чӧв оліс.
Висьысьлӧн вомдоръясыс челядьлӧн моз друг чукыртчисны, и синваыс кутіс тюрӧбӧн лэччыны чужӧм кузяыс.
Верӧсыс тупкис ассьыс чужӧмсӧ чышъяннас да нинӧм шутӧг вешйис карета дорсьыс.
— Кӧть мый-а, ме муна, — шуис висьысь, лэптіс синъяссӧ енэжлань, кресталіс кияссӧ да кутіс шӧпкӧдны гӧгӧрвотӧм кывъяс.
— Енмӧй менам! мыйысь нӧ? — шуаліс сійӧ, и синваыс ёнджыка кутіс киссьыны.
Сійӧ дыр да пӧся кевмысис, но морӧс пытшкас сідзжӧ вӧлі сьӧкыд да дзескыд, енэжас, муяс вылас и туй вылас вӧлі сідз жӧ руд да гудыр, и сійӧ жӧ арся буситӧмыс ни тшӧкыдджыка, ни шочджыка, а пыр ӧтмоза лэччис туйвывса няйтӧ, керка вевтъясӧ, карета вылӧ да ямщик тулупъяс вылӧ, кодъяс, вына да гажа гӧлӧсъясӧн варовитігтырйи, мавтісны да лӧсьӧдісны каретасӧ...
II
Каретасӧ вӧлі лӧсьӧдӧма нин;
но ямщик эз тэрмась.
Сійӧ пырис ямса керкаӧ.
Керкаас вӧлі жар, дука, пемыд да сьӧкыд, пырад чапкис олан дукӧн, пӧжалӧм няньӧн, капустаӧн да ыж куӧн.
Некымын ямщик вӧліны горничаас, кухарка ноксис пачводзас, паччӧрас ыж куяс пиын куйліс висьысь.
— Педӧр дядь! а Педӧр дядь, — шуис том морт, тулупа да вӧнь саяс плетя ямщик, керкаас пырӧм мысти висьысь дорӧ матыстчӧмӧн.
— Тэ нӧ мый, шабала, Педӧр дядьсӧ юалан? — шыӧдчис ямщикъяс пиысь ӧти.
— Со тэнӧ каретаын виччысьӧны.
— Кӧсъя сапӧгсӧ корны; аслам киссис, — вочавидзис том морт юрсисӧ вывлань ӧвтыштігтыр да вӧнь костсьыс кепысьяссӧ лӧсьӧдігмоз.
— Али узьӧ?
Педӧр дядь? — бара горӧдіс сійӧ паччӧр дорас матыстчигӧн.
— Мы-ый! — кывсис слабиник гӧлӧс, и омӧльтчӧм чужӧм мыччысис паччӧр вывсянь.
Паськыд, косьмӧм да блед ки кутіс лэптыны дукӧссӧ няйт дӧрӧма ёсь пельпомъяс вылас.
— Вай, вокӧ, юыштны.
Зон сетіс ва тыра кӧш.
— Педьӧ, — шуис сійӧ кок йылас катласьӧмӧн, — тэныд ӧд выль сапӧгыд оз нин ковмы; сет меным, тэ ӧд он жӧ нин кут новлыны.
Мудзӧм юрнас кӧш вылӧ копыртчӧмӧн да шочиник ус йывъяссӧ сьӧд ваас кӧтӧдӧмӧн висьысь сьӧкыда, но горша кутіс юны.
Дзугсьӧм тошкыс сылӧн вӧлі няйт, вӧйӧм гудыр синъясыс муртса видзӧдлісны зон вылӧ.
Юнысӧ дугдіс да сійӧ кӧсйис лэптыны кисӧ, медым чышкыштны кӧтасьӧм вомдорсӧ, но эз вермы, чышкысис дукӧс соскас.
Чӧв олӧмӧн да ныр пырыс сьӧкыда лолалігтырйи сійӧ видзӧдіс зонлы веськыда синмас, чукӧртіс вынъяссӧ.
— Гашкӧ, тэ кодлыкӧ кӧсйысин нин, — шуис зон, — сідз, прӧста.
Главнӧй делӧ, ывлаыс зэв няйт, а меным колӧ уджавны; ме и думышті: час, мися, Педьӧлысь сапӧгсӧ кора, сылы ӧд, мися, оз жӧ нин ков-а.
Гашкӧ, тэныд аслыд на колӧ да, висьтав...
Висьысь морӧсын мыйкӧ кутіс вишкыны;
сійӧ кусыньтчис да сьӧмдіс кызӧмӧн.
— Кытчӧ нин сылы ковмас, — друг скӧрпырысь, керкатырнас горӧдіс кухарка, — мӧд тӧлысь нин оз лэччыв паччӧр вылысь.
Со тай кыдзи мучитчӧ, весиг ачыд висьман сылысь кывзігӧн.
Кытчӧ нин сылы ковмас сапӧгыс?
Выль сапӧгнас ӧд оз дзебны.
А эськӧ важӧн нин кад... прӧсти господи.
Со ӧд кыдзи мучитчӧ.
Кытчӧкӧ мӧд керкаӧ вуджӧдны ли, мый ли!
Сэтшӧм больничаяс пӧ, кывсьӧ, карын эмӧсь; а тайӧ нӧ мый, быдса пельӧс босьтіс, да и шабаш.
Некӧн бергӧдчыны.
Ещӧ пельклун корӧны.
— Эй, Сергей! лок нин, господаяс виччысьӧны, — горӧдіс ӧдзӧссяньыс пошта старӧста.
Сергей кӧсйис мунны вочакывсӧ виччысьтӧг, но висьысь кызігкостіыс синъяснас сетіс тӧдны, мый кӧсйӧ мыйкӧ шуны.
— Тэ сапӧг гозсӧ босьт, Сергей, — шуис сійӧ, кор шедыштіс лолыс.
— Сӧмын, кылан, кула да, гу вылӧ из ньӧб, — содтіс сійӧ киргигтырйи.
— Пасибӧ, дядь, ме инӧ босьта сапӧгтӧ, а изтӧ, со тэныд ен водзын пернапас, ньӧба...
— Но, пиян, кывлінныд, — вермис на шуны висьысь, сэсся бара кусыньтчис да сьӧмдіс.
— Кывлім, — шуис ямщикъяс пиысь ӧти.
— Мун, Сергей, пуксьы, старӧстаыд бара нин со локтӧ.
Ширкинса барыняыс пӧ, видзӧдтӧ, висьӧ.
Сергей тэрыба пӧрччис киссьӧм, не кок сертиыс гырысь сапӧгъяссӧ да шыбитіс лабич улас.
Педӧр дядьлӧн выль сапӧг гозйыс лои сылы буретш кок сертиыс, и Сергей, кок вылас ӧтарӧ видзӧдігтырйи, петіс карета дорас.
— Э-э, бурӧсь сапӧгъясыд! вай мавтышта, — шуис телегасӧ мавтысь ямщик, кор Сергей кӧзла вылас кайигмоз босьтіс вӧжжияссӧ.
— Прӧста сетіс?
— Завидь, — вочавидзис Сергей сувтыштлӧмӧн да дукӧс пӧласӧ кок улас сюйыштӧмӧн.
— Кеж сэсь!
Но ті, любезнӧйяс! — горӧдіс сійӧ, вӧвъясыс вылӧ плетьнас ӧвтыштігмоз; и каретаыс и коляскаыс мунысьяснаныс, чемоданъяснаныс ӧдйӧ мӧдӧдчисны няйт туй вывті, саялісны арся ру пиӧ.
Висьысь ямщик коли дука керкаын паччӧр вылас, морӧстыр шыжнас муртса бергӧдчис мӧдар бок вылас да ланьтіс.
Керкаас рытӧдзыс локталісны, муналісны, ӧбедайтісны, — висьысь эз шыасьлы.
Вой улас кухарка кайліс паччӧр вылас да висьысь кок вомӧныс судзӧдіс тулуп.
— Тэ ме вылӧ эн скӧрав, Настасья, — шуис висьысь, — регыд нин тэнсьыд пельӧстӧ прӧстмӧда.
— Ладнӧ, ладнӧ, мый нин вӧчан, нинӧм, — шуис Настасья.
— Да кыті нӧ висьӧсӧ тэнад, дядь?
Тэ висьтав.
— Морӧсӧс поткӧдӧ.
Енмыс тӧдас мый.
— Кӧнкӧ, горшыд доймӧ и, кызігад?
— Быдлаті доймӧ.
Смертьӧй менам локтӧ — со мый.
Ок, ок, ок! — ойӧстіс висьысь.
— Тэ кокъястӧ тадзи тупкы, — шуис Настасья да лэччигмозыс шыбитіс висьысь кокъяс вылӧ дукӧссӧ.
Войнас керкаас омӧлика ломаліс дзузган.
Настасья да ямщикъяс морт дас кымын ныргорӧн узисны джоджас да лабичьяс вылын.
Сӧмын ӧтнасӧн висьысь сьӧкыда ружтіс, кызіс да бергаліс паччӧр вылас.
Асъядор сійӧ дзикӧдз ланьтіс.
— Мыйкӧ тешкодьӧс тавой ме вӧталі, — висьтавліс аски асывнас кухарка, ун бӧрас рӧмыдын нюжмасигтырйи.
— Быттьӧ Педӧр дядь лэччис паччӧр вылысь да петіс пес поткӧдлыны.
Вай пӧ, Наста, ме тэныд отсышта; а ме сылы шуа, мися, кысь нин тэныд пес поткӧдлыны, а сійӧ тай кыдзи кватитас чертӧ, да кутас поткӧдчыны, да сэтшӧм вынысь да зіля, чагъясыс ылӧ чеччалӧны.
Тэ ӧд, мися, Педӧр дядь, висян вӧлі.
Ог, шуас, ме вись, ме пӧ здоров, да кыдзи ӧвтыштчас, ме садьтӧг повзи.
Горӧді, дай садьми.
— Эз-ӧ кув нин?
Педӧр дядь! дядьӧ!
Педӧр эз шыась.
— Збыль, эз-ӧ кув?
Ветла, видзӧдла, — шуис ӧти ямщик, садьмӧм мыстиыс.
Паччӧрсянь ӧшйӧм омӧльтчӧм-косьмӧм гӧрдов гӧна киыс вӧлі кӧдзыд да блед.
— Ветлыны висьтавны смотрительлы, буракӧ, кулӧма, — шуис ямщик.
Педӧрлӧн рӧдвужыс эз вӧвны — сійӧ вӧлі ылысь.
Мӧд луннас сійӧс дзебисны выль шойна вылӧ, роща сайӧ, и Настасья некымын лун чӧж быдӧнлы висьтавліс ассьыс вӧтсӧ, да мый сійӧ медводз тӧдіс Педӧр дядьлысь кулӧмсӧ.
III
Воис тулыс.
Карса уличаяс кузя, куйӧдӧссьӧм йияс пӧвстті жургисны тэрыб шоръяс; мунысь йӧзлӧн паськӧм рӧмъясыс да сёрни шыясыс вӧліны кыпыдӧсь.
Потшӧссайса садъясын пуяс вылын кисьмисны гаръяс, пу увъяс муртса тӧдчымӧн вӧрисны ыркыд тӧв улын.
Быдлаын вияліс югыд войтва...
Пышкайяс кыдзкӧ тешкодя чипсісны да жбыръялісны дзоляник бордъяснас.
Шонді водзын, заборъяс да керкаяс вылын, пуяс йылын — быдлаын оліс, вераліс, вӧрис.
Радлӧм да томлун вӧлі и енэжын, и му вылын, и морт сьӧлӧмын.
Ӧти главнӧй улича вылын, ыджыд барскӧй керка водзын, вӧлі вольсалӧма веж идзас; керкаас вӧлі буретш сійӧ кулӧмвыйын висьысь, коді тэрмасис заграницаӧ.
Жырас, пӧдлалӧм ӧдзӧс дорын, сулалісны висьысьлӧн верӧсыс да олӧма нывбаба.
Диван вылын пукаліс поп. Сійӧ видзӧдіс улӧ, киас мыйкӧ кутіс <ns>эпитрахиль</ns> пиӧ гартыштӧмӧн.
Пельӧсас, вольтеровскӧй креслӧ вылын, куйліс старука — висьысьлӧн мамыс — да курыд синваӧн бӧрдіс.
Сыкӧд орччӧн горничнӧй кутіс киас сӧстӧм носӧвӧй, виччысис, кор сійӧс старукаыс корас; мӧд горничнӧй мыйӧнкӧ ниртіс старукалысь кӧсичасӧ да пӧляліс чепчикӧн тупкӧм дзор юрсиас.
— Но, Кристос тіянкӧд, менам другӧй, — висьталіс висьысьлӧн верӧсыс олӧма нывбабалы, коді сулаліс сыкӧд ӧдзӧс водзас, — сійӧ тіянлы сэтшӧма веритӧ, ті сідз кужанныд сыкӧд сёрнитны, мун, голубушка, да висьтав сылы.
Сійӧ кӧсйис восьтыны ӧдзӧссӧ, но воча чой кутіс сійӧс, некымынысь пуктыліс чышъянсӧ синъяс дорас да пыркнитіс юрнас.
— Ӧні со, буракӧ, ме абу бӧрдӧм синма, — шуис сійӧ да ӧдзӧссӧ ас кинас восьтӧм бӧрын пырис жырас.
Верӧс ёна волнуйтчис, дзикӧдз шӧйӧвошис.
Сійӧ мӧдӧдчыліс старука дорӧ, но некымын воськов бӧрын бӧр бергӧдчис да матыстчис поп дінӧ.
Батюшко видзӧдліс сы вылӧ, чатӧртчыліс енэжлань да ышловзис.
Дзор сияса сук тошкыс сідзжӧ лыбліс да бӧр лэччис.
— Енмӧй!
Енманӧй! — шуис верӧс.
— Мый вӧчан? — ышловзьӧмӧн шуис поп, сылӧн синкымъясыс да тошкыс бара лыблісны да бара лэччисны.
— И матушкаӧй тані! — повзьӧм гӧлӧсӧн шуис верӧс.
— Сійӧ ӧд оз вермы венны тайӧ шогсӧ.
Ӧд сідз радейтны, сідз радейтны, кыдзи сійӧ...
ме ог тӧд.
Кӧть мед ті, батюшко, такӧдінныд сійӧс да висьталінныд, мед муніс.
Поп сувтіс да локтіс старука дінӧ.
— Сійӧтӧ сідз, мам сьӧлӧмтӧ некод оз вермы донъявны, — шуис сійӧ, — но енмыс милӧстя.
Старукалӧн чужӧмыс друг кутіс ставнас тіравны, сійӧс кутіс истерическӧя сутшиктӧдлыны.
— Енмыс милӧстя, — водзӧ висьталіс поп, кор старука неуна асвыйӧ воис.
— Ме тіянлы висьтала, менам приходын вӧлі ӧти висьысь, Марья Дмитриевнасьыд ёна омӧльджык, и кыдзи ті чайтанныд, прӧстӧй мещанин лечитіс сійӧс зэв регыдӧн турунъясӧн.
Тайӧ мещаниныс ӧні Мӧскуаын.
Ме сёрнитлі Василий Дмитриевичкӧд — позьӧ, мися, видлыны.
Висьысьыслы кӧть утешение лоӧ.
Енмыд ставсӧ вермас.
— Мый нин, сылы не овны нин, — шуис старука, — колӧ эськӧ менӧ, а енмыс сійӧс босьтӧ.
— Сутшиктӧмыс сійӧс сэтшӧм чорыда босьтіс, сійӧ садьтӧгыс уси.
Висьысьлӧн верӧсыс тупкис чужӧмсӧ кияснас да котӧрӧн петіс жырсьыс.
Коридорас первой сылы паныдасис квайт арӧса детинка, коді вӧлі вӧтчӧ сыысь ичӧтджык нывка бӧрся.
— Мыйла нӧ челядьтӧ он тшӧктӧй пыртлыны мамыс дінӧ? — юаліс нянька.
— Сійӧ оз кӧсйы найӧс аддзӧдлыны.
Ещӧ ёнджыка расстроитчас.
Детинка сувтліс здук кежлӧ, видзӧдліс бать чужӧмас, сэсся чеччыштлӧмӧн да гажаа сералӧмӧн котӧртіс водзӧ.
— Тайӧ, папа, быттьӧ менам воронӧй вӧв, — горӧдіс детинка чой вылас индӧмӧн.
А сэк кості мӧд жырйын воча чой пукаліс висьысь дінын да кытшлалан сёрниӧн зілис вайӧдны сійӧс кулӧм йылысь мӧвпӧ.
Мӧд ӧшинь дорас доктор гудраліс лекарство.
Висьысь, еджыд капота, гӧгӧрыс пӧдушкаяс пиын, пукаліс вольпась вылын да немшутӧг видзӧдіс воча чойыс вылӧ.
— Ок, менам другӧй, — торкис сійӧ воча чойсӧ, — эн лӧсьӧдӧй менӧ.
Эн лыддьӧй менӧ кагаӧн.
Ме христианка.
Ме ставсӧ тӧда.
Ме тӧда, овны меным колис этша нин, тӧда сідзжӧ, верӧсӧй кӧ менсьым кывзысис водзджык, ме эськӧ вӧлі Италияын, гашкӧ вӧлі эськӧ, тшук эськӧ вӧлі здоровӧн.
Та йылысь сылы быдӧн шулісны.
Но мый нӧ вӧчан, сідз нин, тыдалӧ, колӧ енмыслы.
Ми ставӧн грекӧ вӧйӧмаӧсь, ме тайӧс тӧда; но надейтча ен милӧсть вылӧ, ставлы гашкӧ прӧститас, ставлы прӧститас.
Ме зіля гӧгӧрвоны ачымӧс.
Уна, уна и менам грекыд.
Но сы весьтӧ мыйта ме страдайті.
Ме зіли ёна терпитны страдайтӧмсӧ...
— Корны инӧ батюшкотӧ, менам другӧй?
Тіянлы, даръясянныд кӧ, лоӧ лӧсьыдджык, — шуис воча чой.
Висьысь юрсӧ копыртлӧмӧн сетіс сӧглас.
— Енмӧй! прӧстит менӧ грешнӧйӧс, — шуис сійӧ вомгорулас.
Воча чой петіс да мигнитіс батюшколы.
— Сійӧ ангел! — синвасӧ чышкалігтыр шуис воча чой висьысь верӧслы.
Верӧсыс бӧрддзис, поп пырис висьысь дінӧ, старука век на вӧлі садьтӧм, первойя жырйын лоис дзик лӧнь.
Вит минут мысти поп петіс ӧдзӧсӧдыс да <ns>эпитрахильсӧ</ns> пӧрччӧм мысти лӧсьӧдіс юрсисӧ.
— Слава богу, ӧні найӧ бурасьыштісны, — шуис сійӧ, — кӧсйӧны тіянӧс аддзӧдлыны.
Воча чойыс да верӧсыс пырисны висьысь дінӧ.
Висьысь ӧбраз вылӧ видзӧдӧмӧн лӧня бӧрдіс.
— Поздравляйта тіянӧс, менам друг, — шуис верӧсыс.
— Благодарствуйта!
Кутшӧм лӧсьыд ӧні лои, кутшӧм долыд, — шуаліс висьысь, кокньыдик нюм ворсіс сылӧн вӧсни вомдоръясас.
— Кутшӧм милӧстя енмыд!
Сідз ӧд, сійӧ милӧстя да быдтор вермас?
И сійӧ бара горша кевмысьӧмӧн видзӧдліс синваӧн ойдӧм синъяснас ӧбраз вылӧ.
Сэсся сылы быттьӧ мыйкӧ друг уси тӧдвылас.
Сійӧ кинас корис верӧссӧ ас дінас.
— Тэ некор он кӧсйы вӧчны сійӧс, мый ме кора, — шуис сійӧ слабиник да дӧзмыштӧм гӧлӧсӧн.
Верӧсыс, голясӧ нюжӧдӧмӧн, кывзіс сійӧс покорнӧя.
— Мый йылысь тэ, менам другӧй.
— Кымынысь ме шулі, мися, докторъясыд нинӧм оз тӧдны, эмӧсь прӧстӧй лекаркаяс, найӧ лечитӧны...
Со и батюшка висьталіс... мещанин пӧ...
Ыстыв.
— Кодла нӧ, менам другӧй?
— Енманӧй!
Нинӧм оз кӧсйы гӧгӧрвоны!.. — И висьысь йӧжгыльтчис, синъясыс куньсисны.
Доктор локтіс сы дінӧ, босьтіс кисӧ.
Пульсыс кыліс пыр ӧтарӧ слабджыка да слабджыка.
Сійӧ мигнитіс верӧсыслы.
Висьысь казяліс тайӧс да повзьӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс.
Воча чой бергӧдчис да бӧрддзис.
— Эн бӧрд, эн мучит асьтӧ и менӧ, — шуаліс висьысь,
— сійӧ мырддьӧ менсьым медбӧръя лӧньлунӧс.
— Тэ ангел! — шуис воча чой да окыштіс сылысь кисӧ.
— Таті окышт, китӧ сӧмын кулӧмъяслысь окалӧны.
Енмӧй!
Енманӧй!
Тайӧ жӧ рытнас висьысь вӧлі нин шойӧн, и гортйыс куйліс ыджыд керкаса залас.
Ыджыд жырйын, пӧдса ӧдзӧсӧн, пукаліс ӧтнасӧн дьяк да ныр пырыс, гӧлӧссӧ ньӧти вежлытӧг, лыддис псалтыр.
Эзысь кузь подсвечникъясын ломалысь сисьяслӧн югӧрыс уси кулӧмлӧн кельдӧдӧм кымӧсыс вылӧ, воск кодь сьӧкыд киясыс вылӧ да вевттьӧдлӧн измӧм складкаясыс вылӧ, кодъяс повзьӧдчӧмӧн чурвидзисны пидзӧс вылас да кок чуньяс вылас.
Дяк, ассьыс кывъяссӧ гӧгӧрвотӧг, лыддис пыр ӧткодь гӧлӧсӧн и лӧнь жырас тешкодя бувгисны да кусіны сылӧн кывъясыс.
Ылыс жырсьыс шочиника кывлісны челядьлӧн гӧлӧсъяс да налӧн котралӧмыс.
«Тупкан ассьыд чужӧмтӧ — смущайтчӧны, — висьтавсис псалтырын, — босьтан налысь ловсӧ — кулӧны да аслас прахӧ бӧр пӧрӧны.
Мӧдӧдан ассьыд ловтӧ — вӧчсьӧны да томмӧдӧны муыслысь бансӧ.
Мед господьлы лоас слава вовеки».
Кулӧмлӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг, спокойнӧй да величавӧй.
Ни сӧстӧм кӧдзыд кымӧс вылас, ни топӧдӧм вомдоръясас нинӧм эз вӧрзьы.
Сійӧ ставнас вӧлі кывзысьӧ.
Но гӧгӧрвоӧ-ӧ вӧлі сійӧ кӧть ӧні тайӧ великӧй кывъяссӧ?
IV
Тӧлысь мысти гу вылын кыптіс каменнӧй часовня.
Ямщик гу вылын изйыс век на эз вӧв, сӧмын веж турун писькӧдчис гувыв мыльк вылын, коді сӧмын ӧтнасӧн петкӧдліс, мый сы улын куйлӧ коркӧ овлӧм морт.
— Грек ӧд тэныд лоӧ, Сергей, — висьтавліс ӧтчыд станцияас кухарка, — он кӧ ньӧб Педӧрыдлы изтӧ.
Шуан вӧлі: тӧв да тӧв, а ӧні нӧ мыйла кӧсйысьлӧмтӧ он вӧч?
Ме дырйи ӧд вӧлі.
Сійӧ ӧтчыд воліс нин тэ дорӧ корны; он ньӧб, ещӧ ӧтчыд локтас, пӧдтыны кутас.
— Да мый, ме нӧ ӧткажитча али мый, — вочавидзис Сергей, — ме изтӧ ньӧба, кыдзи шуи, ньӧба, чӧлкӧвӧйӧн-джынйӧнаӧс ньӧба.
Ме эг вунӧд, да ӧд колӧ на вайны.
Лэччыла карӧ да сэки и ньӧба.
— Тэ кӧть мед крест сувтӧдін, со мый, — шыӧдчис пӧрысь ямщик, — збыль ӧд абу лӧсьыд.
Сапӧгсӧ тай новлан.
— Кысь нӧ сійӧс босьтан, крестсӧ?
Пескысь ӧд он лӧсав?
— Мый сёрнитансӧ?
Пескысь он лӧсав, — босьт чер да вӧр діӧ водзджык асывнас ветлы, вот и лӧсалан.
Ясень ли, мый ли кералан.
Со тэныд и пу.
А сэні ещӧ объездчикӧс винаӧн юктав.
Быд нинӧмабуысь юктӧдны — заптысьны он вермы.
Тӧндзи менам зорйӧй чеги да, выльӧс зэв ёнӧс керышті, некод кыв эз шу.
Асывнас водз, муртса кыа петӧ, Сергей босьтіс чер да муніс вӧр дінӧ.
Став вылас куйліс шондіӧн югдӧдтӧм лысвалӧн рудов кӧдзыд эжӧд.
Асыввылыс вочасӧн сэзьдіс, слабиник югӧр сӧдзтысис вӧсньыдик кымӧрӧн вевттьысьӧм енэжсянь.
Ни ӧти турун сі му вылын, пу йывъясын ни ӧти кор эз вӧрзьыны.
Сӧмын шочиника пуяс пӧвстын лӧньлунсӧ торкыштлісны лэбачьяслӧн борд шыясыс либӧ мувывса олысьяслӧн шарӧдчӧмъясыс.
Друг аслыспӧлӧс шы, природаын овлытӧм шы паськаліс да лӧнис кӧнкӧ вӧр ді сайын.
Но бара кывсис шыыс да ӧта-мӧд бӧрсяыс кутіс кыптыны улісянь, вӧрзьытӧг сулалысь пу бердсянь.
Ӧти пу йыв друг кыдзкӧ кутіс лишнӧй ёна тіравны, сылӧн кыз коръясыс мыйкӧ шӧпкӧдісны; ӧти ув вылын пукалысь малиновка жбыркылӧ лэбзис да бӧжнас легӧдігтыр пуксис мӧд пу вылӧ.
Чер пырис пыдӧджык да пыдӧджык, лысваа турун вылӧ лэбисны мича еджыд чагъяс. Чер шы костын кыліс негораа кратшмунӧм.
Пуыс дрӧгмуні став тушанас, нёровтчыштліс да ӧдйӧ бӧр веськӧдчис, повзьӧмысла вужсяньыс тіралӧмӧн.
Здук кежлӧ ставыс лӧньліс, но пу бара шатовмуні, бара кыліс кратшмунӧм да, увъяссӧ чегъялігтыр, паськыда шевгӧдчӧмӧн гыпмуні йывнас уль му вылӧ.
Чер шыяс да воськов шыяс ланьтісны.
Малиновка чипӧстіс да лэбзис вылӧджык.
Увйыс, кытчӧ сійӧ инмӧдчыліс бордъяснас, мыйкӧ дыра вӧрыштіс да лӧнис, кыдзи и мукӧд увъясыс, став аслас коръяснас.
Пуяс ещӧ на ёнджыка радлӧмӧн кутісны красуйтчыны асланыс вӧрзьытӧм коръяснас.
Шонділӧн первойя югӧръясыс писькӧдчисны кымӧр пырыс да дзирдыштлісны енэжас, сэсся разалісны му пасьта и енэж пасьта.
Гыӧн-гыӧн кутіс ветлыны руыс увтасъясын, лысваыс дзирдалӧмӧн кутіс ворсны вежӧд вылын, шочмӧм еджыд кымӧръяс тэрмасигтырйи котӧртісны лӧз енэжын.
Лэбачьяс гызисны вӧр ді пытшкын да, быттьӧ вошӧмъяс, сьылісны мыйкӧ зэв шудаӧс, веж коръяс радлігтыр лӧня вашкӧдчисны выліас, и ловъя пуяслӧн увъясыс кутісны ньӧжмыда, но величавӧя вӧрны пӧрӧм, кулӧм пу весьтын.
1858
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Поликушка @ висьт @ Л. Н. Толстой. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1957 @ Лб. 40‒94.}
ПОЛИКУШКА
I
— Кыдзи кӧсъянныд прикажитны, сударыня!
Дутловъясыд, мися, жальӧсь.
Зэв прамӧйӧсь найӧ, челядьыс шаньӧсь; но огӧ кӧ ми кӧть ӧти дворовӧйӧс. сетӧй, Дутловъяс пиысь лоӧ мунны, — висьтавліс приказчик, — сідз нин ӧні ставӧн на вылӧ индӧны.
Но, мися, вӧляыс тіян.
И сійӧ кресталіс кияссӧ кынӧм вылас, чукыльтіс юрсӧ, кыскыштіс вӧсни вомдоръяссӧ, неуна эз чмокнит, кылӧдіс синъяссӧ да ланьтіс, тыдалӧ, кӧсйис вель дыр тадзи чӧв овны да паныд кыв шутӧг кывзыны став сійӧ сӧрӧмсӧ, мый кутас висьтавны барыня.
Тайӧ вӧлі бритӧм тошка, кузь сюртука (татшӧм сюртукъяссӧ новлісны сӧмын приказчикъяс) приказчик, дворӧвӧйяс пиысь петӧм морт. Ӧні, тайӧ арся рытнас, сійӧ сулаліс аслас барыня водзын да докладывайтіс.
Докладыс, кыдзи гӧгӧрвоис барыня, вӧлі сэтшӧм, медым кывзыны кольӧм хозяйственнӧй делӧяс йылысь отчётъяс да сетавны индӧдъяс водзӧ уджъяс кузя.
А приказчик Егор Михайлович гӧгӧрвоӧм серти, докладыс вӧлі сэтшӧм сяма, медым сулавны кыкнан кокйылас пельӧсын, чужӧмнас диванлань банӧн, да кывзыны делӧас инмытӧм быдсяма сӧрӧмсӧ да кыдзкӧ-мыйкӧ вайӧдны барынясӧ сы выйӧдз, медым сылӧн быри терпениеыс да Егор Михайловичлӧн став предложениеяс вылӧ шуис: «Ладнӧ, ладнӧ».
Ӧні сёрни муніс йӧзӧс салдатӧ сетӧм йылысь.
Колӧ вӧлі сетны куим мортӧс.
Кык мортыс вӧлі нин: найӧс быттьӧ ачыс судьбаыс индӧма налӧн семейнӧй, нравственнӧй да экономическӧй условиеяс сертиыс.
На кузя эз вермыны лоны некутшӧм мукӧдсяма мӧвпъяс да вензьӧмъяс ни мирлӧн, ни барынялӧн, ни общественнӧй мнениелӧн.
Коймӧдыс вӧлі вензяна.
Приказчик кӧсйис дорйыны Дутловӧс да сы пыдди мӧдӧдны семьяа дворӧвӧй Поликушкаӧс, коді лёкӧн нимавліс, унапӧрйӧ сюрлі мешӧкъяс, вӧжжияс да турун гусялӧмысь; барыняыс жӧ, коді тшӧкыда меліавліс Поликушкалысь киссьӧм дӧрӧм-гача челядьсӧ да евангельскӧй внушениеясӧн зілис бурмӧдны Поликушкалысь нравственностьсӧ, эз кӧсйы сійӧс сетны.
Такӧд ӧттшӧтш сійӧ эз кӧсйы лёксӧ и Дутловъяслы, кодъясӧс сійӧ эз тӧд да некор эз аддзывлы.
Но мыйла кӧ сійӧ некыдз эз вермы вежӧртны, а приказчик эз лысьт висьтавны веськыда, мый оз кӧ мун Поликушка, сэки мунас Дутлов.
«Да ме ог кӧсйы Дутловъяслы лёксӧ», — висьталіс сійӧ сьӧлӧмсяньыс.
«Он кӧ кӧсйӧй, мынтӧй куимсё чӧлкӧвӧй рекрут вылӧ», — со мый колі эськӧ сылы вочавидзны.
Но сылӧн политикаыс эз тшӧкты шуны тадзи.
Егор Михайлович сулаліс спокойнӧя, весиг тӧдчытӧг ӧшйыштіс стен бердас, но чужӧм вылас вӧлі леститчӧм, сійӧ кутіс видзӧдны, кыдзи вӧрисны барыняыслӧн вомдоръясыс, кыдзи чеччаліс чепчиквывса тугйыс картина улын стенвыв вуджӧрас.
Но сійӧ ньӧти эз зіль гӧгӧрвоны дай эз лыддьы коланаӧн гӧгӧрвоны барыняыслысь висьталӧмсӧ.
Барыня сёрнитіс дыр дай уна.
Кывзысьӧс весиг пондыліс очсӧдны, но сійӧ вермис вежны очсӧдӧмсӧ кызӧмӧн, тупкыліс кинас вомсӧ да весиг ружӧктіс.
Ме неважӧн аддзылі, кыдзи лорд Пальмерстон шляпанас тупкысьӧмӧн пукаліс, кор оппозицияса морт грӧмитіс министерствоӧс, и друг сійӧ сувтіс да куим час чӧж висьталӧмӧн вочавидзис противникӧн кыпӧдӧм став пунктъяс вылӧ; ме аддзылі тайӧс да эг шензьы, сы вӧсна мый сюрс пӧв ме аддзылі татшӧмсӧ Егор Михайлович да сылӧн барыняыс костын.
Поліс-ӧ сійӧ вугыртӧмысь, али сылы кажитчис, мый барыняыс вывті нин ёна ышмӧ, сійӧ вуджӧдіс тушаыслысь сьӧктасӧ шуйга кок вывсяньыс веськыд вылас да заводитіс висьтавны сідз, кыдзи пыр заводитліс:
— Тіян вӧля, сударыня, сӧмын...
сӧмын сходкаыс чукӧртчӧма нин менам контора водзын, да колӧ мыйӧнкӧ помавны.
Приказын шуӧма, Пӧкрӧвӧдз пӧ колӧ нуны рекрутъясӧс карӧ.
А крестьяна пиысь Дутловъяс вылӧ индӧны, сэсся некод вылӧ.
А мирыд тіян вӧсна ньӧти оз тӧждысь; сылы дзик веськодь, кӧть ми и рӧзӧритам Дутловъястӧ.
Ме ӧд тӧда, кыдзи найӧ вийсисны.
Сійӧ кадсяньыс, корсянь ме управляющӧялы, пыр на гӧльлунын кыссисны.
Муртса старикыс вермис виччысьны ичӧтджык племянниксӧ, ӧні найӧс бара лоӧ рӧзӧритӧма.
А ме, ті тӧданныд, тіян вӧсна тӧждыся дзик ас вӧсна моз,
жаль, сударыня, но кыдзи тіянлы лоӧ угоднӧ.
Найӧ меным абу ни сватъяс ни братъяс, ме налысь нинӧм эг босьт ни...
— Да ме ог и думайт, Егор, — торкис сійӧс барыня да пыр жӧ думыштіс, мый Дутловъяс сылы калым сюйыштӧмаӧсь.
— ...А сӧмын Покровскӧйын сылӧн медбур семья.
Веруйтысьӧсь, уджалысьӧсь.
Старикыс комын во чӧж вичко старӧстаалӧ, вина оз ю, ни лёк кывйӧн оз видчы, вичкоӧ ветлӧ.
(Тӧдіс приказчик, мыйӧн ньӧбны).
А главнӧй делӧыс, висьтала тіянлы, пияныс сылӧн сӧмын кык, сэсся племянникъяс.
Мир на вылӧ индӧ, а сылы колі эськӧ двӧйнӧй жеребей кыскыны.
Мукӧдыс и куим пи дырйи юксисны, кӧть и зэв гӧльӧсь, и ӧні найӧ правӧсь, а тайӧяс бур сьӧлӧмныс вӧсна долженӧсь страдайтны.
Тані барыня нинӧмтор нин эз гӧгӧрво, — эз гӧгӧрво, мый сійӧ лоӧ «двӧйнӧй жеребейыс» да «бур сьӧлӧмыс»; сійӧ кыліс сӧмын кутшӧмкӧ шыяс да аддзис приказчик сюртук вывсьыс нанкӧвӧй кизьяссӧ: вылыссасӧ сійӧ, тыдалӧ, шочджыка кизявлӧ, сы вӧсна сійӧ пукалӧ топыда на, а шӧркостсаыс дзикӧдз нин нюжалӧма, ӧшалӧ, колӧ сійӧс вурыштны.
Но ӧд быдӧн тӧдӧны, сёрнитігад, торъя нин делӧвӧй сёрни дырйи, ньӧти абу быть тӧдны, мый тэныд висьталӧны, колӧ сӧмын кутны юрад сійӧс, мый ачыд кӧсъян висьтавны.
Барыня век сідзи и вӧчліс.
— Кыдзи тэ он кӧсйы гӧгӧрвоны, Егор Михайлович? — шуис сійӧ. — Ме ньӧти ог кӧсйы, медым Дутлов муніс салдатӧ.
Кажитчӧ, тэ менӧ тӧдан да и верман шуны, мый ме вӧча ставсӧ, мый верма, медым отсавны аслам крестьяналы, и ог кӧсйы налы шудтӧмлун.
Тэ тӧдан, ме дась жертвуйтны ставсӧ, медым мездысьны тайӧ быть вӧчны коланторсьыс да не сетны ни Дутловӧс, ни Хорюшкинӧс.
(Ог тӧд, воис-ӧ приказчик юрӧ мӧвп, мый, медым мездысьны салдатӧ ыстӧмысь, абу быть жертвуйтны ставсӧ, а колӧ сӧмын куимсё чӧлкӧвӧй;
но тайӧ мӧвпыс сы юрӧ кокньыда вермис воны).
Сӧмын ӧтитор шуа тэныд: Поликейӧс ме нинӧм вылӧ ог сет.
Часітӧ гусявлӧм бӧрын, кор сійӧ меным ачыс висьтасис да бӧрдіс, сетіс кыв, мый водзӧ оз кут сідзисӧ вӧчны.
Ме дыр сыкӧд сёрниті да аддзи, сылы пыдӧ тайӧ мӧрччис, сійӧ сьӧлӧмсьыс каитчис.
(«Но, мӧдіс!» — думыштіс Егор Михайлович да кутіс видзӧдны варенье вылӧ, кодӧс вӧлі пуктӧма ва стӧканӧ: апельсинысь сійӧ али лимонысь?
«Буракӧ, кургов», — думыштіс сійӧ.)
Сысянь со сизим тӧлысь нин коли, а сійӧ ньӧтчыд эз волы кодӧн дай асьсӧ зэв бура кутӧ.
Меным гӧтырыс висьтавліс, мый сійӧ дзик мӧд мортӧн лои.
И кыдзи нӧ тэ кӧсъян, медым ме ӧні сійӧс накажиті, кор сійӧ справитчис?
Кутшӧм сьӧлӧмӧн нӧ позьӧ сетны мортӧс, кодлӧн вит челядь, а вердысьыс ӧти?
Тэ, Егор, та йылысь эн и сёрнит...
И барыня юыштіс стӧкансьыс.
Егор Михайлович видзӧдіс, кыдзи мунӧ ваыс барыня горш пырыс, да шуис ярскӧба да дженьыда:
— Сідзкӧ Дутловӧс прикажитанныд индыны?
Барыня швачкис кияссӧ.
— Кыдзи тэ он вермы менӧ гӧгӧрвоны?
Ме нӧ кӧсъя ӧмӧй Дутловлы лёкӧс, али мыйыськӧ лӧгала?
Енмыс тӧдӧ, ме дась налы вӧчны быд бурсӧ.
(Сійӧ видзӧдліс пельӧсса картинаыс вылӧ, но аддзис, мый сійӧ абу ӧбраз: «Но да мед, делӧыс абу сыын», — думыштіс сійӧ.
Бара жӧ тешкодь, мыйла сылы юрас эз усь куимсё чӧлкӧвӧй йылысь мӧвпыс).
Но мый нӧ меным вӧчны?
Ме нӧ тӧда, кыдзи да мый?
Ме ог вермы сійӧс тӧдны.
Но, ме тэ вылӧ надейтча, тэ тӧдан, мый меным колӧ.
Вӧч сідзи, мед ставӧн вӧліны дӧвӧленӧсь, закон серти.
Мый нӧ керан?
Не сӧмын налы.
Ставлы сюрлӧны сьӧкыд минутъяс.
Сӧмын Поликейӧс оз позь сетны.
Тэ гӧгӧрво, тайӧ вӧлі эськӧ месянь вывті лӧсьыдтӧмӧн.
Сійӧ эськӧ зэв на дыр висьтавліс, — сэтшӧма сійӧ ыштіс; но тайӧ здукӧ жырас пырис горничнӧй ныв.
— Мый тэ, Дуняша?
— Мужик локтіс, тшӧктіс юавны Егор Михайловичлысь, сходкаыслы пӧ виччысьны али оз ков? — шуис Дуняша да скӧрпырысь видзӧдліс Егор Михайлович вылӧ.
(«Эстшӧм тайӧ приказчик! — думыштіс сійӧ, — тревожитіс барыняӧс; ӧні бара оз лэдз унмовсьны кык часӧдз»).
— Мун инӧ, Егор, — шуис барыня, — вӧч кыдзи бурджык.
— Кывза.
(Сійӧ нинӧм нин эз шу Дутлов йылысь.)
А садовник дорӧ сьӧмла кодӧс тшӧктанныд ыстывны?
— Петруша эз на ӧмӧй карсьыс лок?
— Эз на.
— А Николай оз-ӧ вермы ветлыны?
— Батьыс коснас висьӧмӧн куйлӧ, — шыасис Дуняша.
— Он-ӧ тшӧктӧй меным аслым аски ветлыны? — юаліс приказчик.
— Ог, тэ тані колан, Егор.
(Барыня думыштчис.)
Мыйта сьӧмыс?
— Нёльсё квайтымын кык чӧлкӧвӧй.
— Поликейӧс ысты, — шуис барыня Егор Михайловичлы чужӧмас веськыда видзӧдлӧмӧн.
Егор Михайлович нюжӧдіс вомдоръяссӧ, быттьӧ нюмъяліс, но чужӧм вылас эз вежсьы.
— Кывза.
— Ыстыв сійӧс ме дінӧ.
— Кывза, — и Егор Михайлович муніс контораӧ.
II
Поликейлӧн, кыдзи тӧдчытӧм да ещӧ и кузь киа мортлӧн, да ещӧ мӧд грездысь, эз вӧв протекцияыс ни ключница пыр, ни буфетчик пыр, ни приказчик либӧ горничнӧй пыр, и пельӧсыс сылӧн вӧлі медся лёк, кӧть эськӧ семьяас вӧліны сизимӧнӧсь.
Пельӧсъяссӧ ещӧ покойник бариныс на стрӧитлӧма тадзи: дас аршина каменнӧй керкаын, шӧрас, сулаліс роч пач, гӧгӧрыс вӧлі коридор (тадзи вӧлі шуӧны дворӧвӧйяс), а быд пельӧсын вӧлі торйӧдӧма пӧвъясӧн пельӧс.
Местаыс вӧлі, сідзкӧ, зэв этша, торъя нин Поликей пельӧсын, ӧдзӧс дорас.
Гозъялӧн вурӧм ӧдеялӧа да ситеч пӧдушкаа вольпасьыс, кага зыбка, куим кока пызан, код вылын страпайтлісны, мыськасьлісны, тэчисны ставсӧ, мый вӧлі горт помас, код вылын и ачыс Поликей уджавліс (сійӧ вӧлі кӧнӧвал), пельсаяс, платтьӧяс, курӧгъяс, кукань да асьныс сизимӧн тыртісны став пельӧссӧ. Сэні эськӧ некӧні вӧлі весиг бергӧдчыны, эз кӧ вӧв ӧтувъя ыджыд пачыс, паччӧрыслӧн нёльӧд юкӧныс, кытчӧ тэчисны кӧлуйяс да водлісны челядьыс, да ещӧ эз кӧ позь петны кильчӧ вылӧ.
Сійӧтӧ, пӧжалуй, эз и позь: октябр тӧлысьын кӧдзыд, а шоныд паськӧмыс сизимнаныс вылӧ вӧлі сӧмын ӧти тулуп; но сы весьтӧ позис шонтысьны челядьлы котралӧмӧн, гырысьяслы уджалӧмӧн, ӧтиясыслы и мӧдъясыслы — паччӧр вылас кайӧмӧн, кӧні вӧлі нелямын градус шоныд.
Сійӧтӧ, кажитчӧ, страсть овны татшӧминад, а налы быттьӧ нинӧм: овны позьӧ вӧлі.
Акулина мыськаліс да дӧмліс челядьыслысь да мужикыслысь кӧлуйсӧ, печкис да кыис да дӧрасӧ белитіс, пуис да пӧжаліс ӧтувъя пачын, видчис да плюскайтіс суседъясыскӧд.
Быд тӧлысь кежлӧ сетӧм няньыс тырмис не сӧмын челядьыслы, но и мӧскыслы помӧй ведраас веськавлі.
Пескыс вӧлі тырмымӧн, скӧтинаыслы кӧрымыс сідзжӧ.
И туруныс конюшнясьыс сюрыштліс.
Град йӧртор на вӧлі и.
Мӧскыс куканясис; асланыс курӧгъяс эмӧсь.
Поликей уджаліс конюшняын, дӧзьӧритіс кык ужӧс, лэдзліс вирсӧ вӧвъяслысь да скӧтиналысь, гыжъяс весаліс, писькӧдаліс пыкӧсъяс да сетавліс ас вӧчӧм мазьяс, и таысь сылы сьӧмторъясыд да сёянъясыд сюрыштлісны.
Господскӧй зӧр кольліс жӧ.
Сиктас вӧлі ӧти мужик, коді кык мерка вылӧ быд тӧлысь сетліс кызь пунт ыж яй.
Овны позис, эськӧ, эз кӧ сьӧлӧмсӧ шог топӧд.
А шогыс вӧлі зэв ыджыд став семьяыслы.
Томдырйиыс Поликей овліс мӧд сиктын, коннӧй заводын.
Конюшӧй, код дорӧ сійӧ веськалі, вӧлі став околодок пасьтаыс первойя вӧр: сійӧс поселение вылӧ ыстісны.
Тайӧ конюшӧй дорас и велалі Поликей да томдырйиыс сідз велаліс татшӧм нинӧмабуыс дорӧ, бӧрыннас кӧть эськӧ и рад эновтчыны — да эз вермы.
Мортыд сійӧ вӧлі том, слаб; бать да мам эз вӧвны, велӧдны вӧлі некодлы.
Поликей радейтліс юыштны, но эз радейтлы, медым кӧнкӧ мыйкӧ куйліс ки улын.
Гужи ли, седелка ли, томан ли, кӧрт ли, либӧ мыйкӧ донаджыктор — быдӧнлы Поликей Ильич ордын сюрлі местаыс.
Быдлаын сюрліны йӧз, кодъяс ньӧбисны став тайӧ кӧлуйсӧ да мынтылісны винаӧн либӧ сьӧмӧн — кодног сёрнитчасны.
Татшӧм нажӧткаыд, кыдзи шуӧны йӧз, медся кокньыд: ни велӧдчӧм, ни мырсьӧм — нинӧм сэні оз ков; ӧтчыд кӧ видлан, мӧд уджӧ оз нин кыскы.
Ӧтитор сӧмын абу лӧсьыд татшӧм нажӧтка дырйиыд: кӧть и донтӧма дай кокньыда ставыс шедӧ и овнытӧ лӧсьыд, да друг лёк йӧз вӧсна кӧ оз ладмы тайӧ прӧмыселыд — ставсьыс ӧтпырйӧ мынтысян и олӧмыд вылӧ лоан не рад.
Сідзи со и Поликейкӧд лои.
Гӧтрасис Поликей, и сетіс сылы енмыс шуд: гӧтырыс, скӧт видзысьлӧн нылыс, веськаліс сылы ён баба, вежӧра дай уджач; кагаясӧс сылы ваяліс бурысь-бурӧс.
Поликей аслас прӧмысысь эз эновтчы, ставыс муніс бура.
Друг воис неудача, и сійӧ сюрис.
И сюриссӧ сійӧ дзик нинӧмабуысь: ӧти мужиклысь кучик вӧжжисӧ дзебыштіс.
Аддзисны, нӧйтісны, барынялы юӧртісны и кутісны сы бӧрся видзӧдны.
Мӧдысь, коймӧдысь сюрис.
Йӧз срамитны кутісны, приказчик салдатӧ ыстӧмӧн грӧзитіс, барыня видіс, гӧтырыс бӧрдны да маитчыны кутіс; ставыс мӧдар путкыль мӧдӧдчис.
Морт сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма, абу омӧль, но слаб — юны радейтіс да сэтшӧма сэтчӧ велаліс — некыдз оз вермы дугдыны.
Вӧвлі, локтас гортас кодӧн, кутас гӧтырыс видны, весиг нӧйтны, а сійӧ бӧрдӧ:
«Несчастнӧй ме морт, мый меным вӧчны?
Шыбита, ог сэсся кут юны».
Видзӧдан да, тӧлысь мысти бара мунас гортсьыс, юсяс, лун кык кытчӧкӧ вошлӧ.
«Кыськӧ ӧд судзӧдӧ жӧ сьӧмсӧ гуляйтнысӧ» — сёрнитісны йӧзыс.
Медбӧръясьыс сылӧн делӧыс лои конторскӧй часіӧн.
Вӧлі контора стенас зэв нин важ часі, гираа; важӧн нин эз мун.
Ӧтчыд Поликей лӧсяліс контораас ӧтнасӧн: вежыс петіс часі вылас, босьтіс, да и вузаліс карын.
Быттьӧ нарошнӧ, сійӧ лавочникыс, кодлы вузаліс часісӧ, вӧлӧма ӧти дворӧвӧйлы сватӧн, локтіс сиктӧ праздник вылӧ да и висьталіс часі йывсьыд.
Кутісны тӧдмавны, быттьӧ сійӧ кодлыкӧ колӧ вӧлі.
Торъя нин приказчик Поликейӧс эз радейт.
И аддзисны.
Висьталісны барынялы.
Барыня корис Поликейӧс.
Сійӧ уськӧдчис барынялы кок улас да ставсӧ висьталіс, кыдзи вӧлі. Таӧ велӧдіс сійӧс гӧтырыс.
Сійӧ ставсӧ вӧчис зэв бура.
Кутіс барыня сійӧс велӧдны, сёрнитіс да сёрнитіс, лыддьӧдліс да лыддьӧдліс, и ен йылысь, и сӧвесть йылысь, и водзӧ олӧм йылысь, и гӧтырыс да челядьыс йылысь, — вайӧдіс морттӧ синваыс доршасьӧмӧдз.
Барыня шуис:
— Ме тэнӧ прӧстита, сӧмын сет тэ меным кыв, мый водзӧ тадзи некор он вӧч.
— Нэм ог кут!
Му пыр мед муна, мед татчӧ жӧ шӧри пота! — шуаліс Поликей да нора бӧрдіс.
Локтіс Поликей гортас да паччӧр вылас водӧмӧн лунтыр лимзаліс.
Та бӧрын некод нинӧм эз казявлы Поликейлысь.
Сӧмын олӧмыс сылӧн лои гажтӧм.
Йӧзыс видзӧдісны сы вылӧ вӧр вылӧ моз, а кор локтіс салдатӧ босьтан кад. ставныс кутісны индыны сы вылӧ.
Поликей вӧлі кӧнӧвалӧн, кыдзи та йылысь шулім нин.
Кыдзи сійӧ лои кӧнӧвалнас, тайӧс некод эз тӧд, а ачыс ещӧ нин эз тӧд.
Коннӧй заводын, кор вӧлі сэні конюшӧй, кодӧс тай сэсся ыстісны, сійӧ эз вӧч некутшӧм мӧд удж. куйӧд весалӧм кындзи, коръясӧкӧ вӧвъясӧс сынавліс да ва ваяліс.
Сэні сійӧ эз вермы велавны кӧнӧвалӧ.
Сэсся сійӧ дӧра кылывліс; сэсся уджаліс садйын, весаліс сэні туйяс; сэсся накажитӧм пыдди жугліс кирпич; сэсся, медым чукӧртыштны оброк мынтӧм вылӧ сьӧм, медасьліс купечлы дворникӧн.
Сідзкӧ и тані эз вермы сюрны сылы кӧнӧвалитан практикаыд.
Но бӧръя кадӧ гортас олігӧн кыдзкӧ вочасӧн кутіс паськавны сёрни, мый сійӧ кужӧ кӧнӧвалитны да таын сійӧ зэв сюсь.
Сійӧ лэдзис вӧвлысь вир ӧтчыд дай мӧдысь, сэсся водтӧдіс вӧвсӧ да мыйкӧ гудйысис сы лядьвейын, сэсся тшӧктіс сувтӧдны станокӧ да кутіс вундавны стрелкасӧ вирӧдз, кӧть эськӧ вӧлыс лёкысь вийсис да гӧрдліс. Сійӧ шуис, ме пӧ тадзинас «гыжув вир лэдза».
Сэсся сійӧ висьталіс мужиклы, колӧ пӧ лэдзны вирсӧ кыкнан сӧнсьыс, «кокньӧдӧм могысь», да кутіс ныж пуртсӧ сюйны мырдысь; сэсся дворниклысь вӧвсӧ пӧдпругааліс гӧтыр юр вывсьыс босьтӧм чышъянӧн.
Медбӧрын кутіс купоросавны быдпӧлӧс дойяс, бутылкаысь мыйӧнкӧ мавтны да юктӧдны быдторнас, мый думыштас.
И кымын ёнджыка сійӧ мучитіс да виаліс вӧвъясӧс, сымын ёнджыка сылы веритісны да сымын тшӧкыдджыка вайӧдлісны сы дінӧ вӧвъясӧс.
Ме чувствуйта, мый ми вокъяслы, господаяслы, абу лӧсьыд серавны Поликей вылын.
Приёмъясыс сылӧн, кодъясӧн сійӧ зілис перйыны сылы веритӧмсӧ, сэтшӧмӧсь жӧ, кодъяс действуйтлісны миян батьяс вылӧ, миян вылӧ и кутасны действуйтны миян пиян вылӧ.
Мужик, кодлӧн ӧти вӧлыс вӧлі эз сӧмын озырлунӧн, но и пӧшти сылӧн семьяӧн, коді кынӧмнас водӧма вӧв юр вылас да эскӧмӧн да полӧмӧн видзӧдӧ Поликейлысь мурыш чужӧмсӧ да пуджӧм дӧрӧма вӧсни кияссӧ, кодъясӧн сійӧ нарошнӧ чабралӧ доя местасӧ, смела вундалӧ ловъя яйсӧ, гусьӧн думайтіг: «Мый лоны — ло», да ещӧ и петкӧдлӧ, мый сійӧ тӧдӧ, кӧні вирыс, кӧні материя, кӧні кос сӧн да уль сӧн, а пиньясас курччӧмӧн кутӧ бурдӧдан рузумтор либӧ купороса сулея, — тайӧ мужикыс оз вермы думыштны, мый Поликейлӧн лыбӧ ки вундавны нинӧм тӧдтӧг.
Ачыс тадзитӧ вӧчны эз эськӧ лысьт.
Но кор лоӧ нин вундалӧма, сійӧ асьсӧ оз кут видны сыысь, мый вундавнысӧ сетіс весьшӧрӧ.
Ог тӧд, кыдзи ті, а ме сійӧ докторыс дырйи, коді менам корӧм серти мучитӧ менам матысса мортъясӧс, ме чувствуйті дзик жӧ тадзи.
Пурт да еджгов сулемаа таинственнӧй склянка, да кывъяс: чильчак, почечуй, вир лэдзӧм, материя да с. в. — тайӧ нӧ абу ӧмӧй сійӧ жӧ нервъяс, ревматизмъяс, организмъяс да с. в.? Лысьт ӧшибайтчыны да мечтайтны! — тайӧ не сы мында поэтъяслы инмӧ, мыйта докторъяслы да кӧнӧвалъяслы.
III
Буретш сійӧ рытнас, кор рекрутӧс бӧрйысь сходка ызгис контора дорын, октябр тӧлысся пемыд войӧ, Поликей пукаліс крӧвать дорыш вылас пызан дорын да бутылкаӧн лямӧдіс вӧв лекарство, кодӧс и ачыс оз вӧлі тӧд.
Сэні вӧлі сулема, сера, сов да турун, буретш сійӧ туруныс, кодӧс чукӧртігӧн Поликей мыйлакӧ чайтіс, мый сійӧ зэв бур запалӧн * висьӧмысь, но оз мешайт сетны и мукӧд висьӧмъясысь.
Челядьыс куйлісны нин: кыкӧн паччӧр вылын, кыкӧн крӧвать вылын, ӧти зыбкаын, код дінын пукаліс печканӧн Акулина.
Пу подсвечникын ломалысь сись пом, коді кольӧма господскӧй сиськысь, сулаліс ӧшинь вылас.
Медым мужиксӧ не торкны важнӧй уджсьыс, Акулина сувтліс да чуньяснас лӧсьӧдліс сись помсьыс бисӧ.
Вӧліны вольнодумечьяс, кодъяс Поликейӧс лыддисны пустӧй кӧнӧвалӧн да пустӧй мортӧн.
Мукӧдъяс, унджыкыс, лыддисны сійӧс омӧль мортӧн, но ас уджас ыджыд мастерӧн.
Акулина жӧ, кӧть сійӧ тшӧкыдакодь пинявліс дай весиг нӧйтліс мужиксӧ, лыддьыліс сійӧс медбур кӧнӧвалӧн дай свет вылас медбур мортӧн.
Поликей пыркӧдіс кипыдӧс вылас кутшӧмкӧ специя.
(Вескиясӧн сійӧ эз вӧдитчы да сераліс немечьяс вылын, кодъяс вескинад вӧдитчӧны.
«Тайӧ ӧд, — шуліс сійӧ, — абу аптека!») Поликей артыштіс кипыдӧс вывсьыс специясӧ, пыркнитыштіс; но сылы кажитчис этшакодь да содтіс даспӧв унджык.
«Ставсӧ пукта, крепыдджык лоӧ», — шуис сійӧ аслыс.
Акулина тэрыба видзӧдліс кӧзяиныс вылӧ, лӧсьӧдчис вӧчны, мый сылы тшӧктас; но кор аддзис, мый сійӧ оз ков, лэптыштліс пельпомъяссӧ.
«Кутшӧм ӧд дошлӧй!
Кысь и велавлӧма!» — думыштіс сійӧ да бара кутіс печкыны.
Бумагаыс, кӧні вӧлі специя, уси пызан улас.
Акулина тайӧс казяліс.
— Анютка, — горӧдіс сійӧ, — аддзан, батьыд уськӧдіс, лэпты.
Анютка чургӧдіс вӧсньыдик кӧмтӧм кокъяссӧ капот увсьыс, мыйӧн вӧлі сійӧс шебрӧдӧма, кань моз лэччыліс пызан улӧ да лэптіс бумага торсӧ.
— На, тятьӧ, — шуис сійӧ да кынмӧм кокъяснас бара тювкнитіс шебрас улас.
— Мый <ns>тёйясян</ns>, — унйывсьыс шушкыля кывнас шыасис сылӧн ичӧтджык чойыс.
— Ме тіянлы! — горӧдіс Акулина, и кыкнан юрыс дзебсисны шебрас улас.
— Куим чӧлкӧвӧй сетас, — шыасис Поликей бутылкасӧ пробкаалігмоз, — лечита вӧвсӧ.
Донтӧм на, — содтіс сійӧ. — Жугӧдышт со юртӧ!
Акулина, мун ветлы корышт Никиталысь табактор.
Аски бӧр сета.
Поликей перйис гач зепсьыс нинпуысь вӧчӧм, коркӧ краситлӧм чубук, мундштук пыддиыс сургуч, да кутіс лӧсьӧдны трубкасӧ.
Акулина пуктіс чӧрссӧ да петіс некытчӧ крукасьлытӧг, кӧть эськӧ пельӧсас вӧлі дзескыд.
Поликей восьтіс шкапсӧ, пуктіс лекарство тыра бутылкасӧ, босьтіс тыртӧм вина сулея да кымыньтліс вомас; но винаыс эз вӧв.
Сійӧ векыштчыліс, но кор гӧтырыс вайис табак да сійӧ сӧвтіс трубкасӧ, ӧзтіс да крӧвать дорас пуксьӧмӧн кыскыштіс, чужӧмыс сылӧн гажмис да гордӧй лои, кыдзи овлӧ лунся удж помалысь мортлӧн.
Думайтіс-ӧ сійӧ сы йылысь, кыдзи аски перъяс вӧлыслысь кывсӧ да кисьтас вӧв вомӧ тайӧ ловзьӧдан лекарствосӧ, али сы йылысь, мый колана мортлы некор и нинӧмысь оз овлы ӧтказ, со Никита табак сетыштіс.
Сылы вӧлі зэв лӧсьыд.
Друг ӧти пекля йылын ӧшалысь ӧдзӧсыс воссис и пельӧсӧ пырис вылысса ныв, абу мӧдыс, а коймӧдыс, зэв ичӧтикыс, кодӧс видзлісны пӧсыльнӧй пыдди.
Вылыс, ми тӧдам, сійӧ лоӧ барскӧй керка, кӧть сійӧ вермас лоны и улі судтаын.
Аксютка — татшӧм нимыс вӧлі нывлӧн — пыр лэбавліс пуля моз, киясыс сылӧн эз куснясьны, а ӧвтчисны часі маятник моз веськыда, эз бокас, а туша водзас; чужӧмбанъясыс сылӧн вӧліны розӧвӧй платтьӧсьыс гӧрдджыкӧсь; кывйыс вӧрис сэтшӧм жӧ тэрыба, кыдзи и кокъясыс.
Сійӧ лэбис жырйӧ да, мый вӧсна кӧ пач дорышас кутчысьӧмӧн, кутіс катласьны, кыдз быттьӧ кӧсйис шуны ӧтпырйӧсӧ кык либӧ куим кывйысь не унджык, да друг, лов шы тырӧм гӧлӧсӧн, висьталіс Акулиналы:
— Барыня тшӧктіс Поликей Ильичлы пыр жӧ кайны выліӧ, тшӧктіс...
(Сійӧ ланьтліс да лолыштіс.)
Егор Михалыч вӧлі барыня ордын, рекрутъяс йылысь сёрнитісны, Поликей Ильичӧс гаралісны...
Авдотья Миколавна пыр жӧ тшӧктіс локны.
Авдотья Миколавна тшӧктіс...
(бара лолыштӧ) пыр жӧ локны.
Минутджын дыра Аксютка видзӧдіс Поликей вылӧ, Акулина вылӧ, челядьыс вылӧ, кодъяс мыччисны юрсӧ шебрас увсьыс, кватитіс паччӧрас туплясьысь ӧрешки кыш, шыбитіс сійӧн Анюткалы да, «пыр жӧ локны» шуӧм бӧрын ньӧв моз тювгис жырйысь, и маятник-киясыс тэрыба кутісны ӧвтчыны мунӧмыслы пӧперег.
Акулина бара чеччис да судзӧдіс мужикыслысь сапӧгсӧ.
Сапӧгыс вӧлі важ, розьӧсь, салдатскӧй.
Босьтіс паччӧр вывсьыс кафтансӧ да сетіс сылы, сы вылӧ видзӧдлытӧг.
— Дӧрӧмтӧ, Ильич, вежан он?
— Ог, — шуис Поликей.
Акулина эз видзӧдлы сы чужӧм вылӧ, кор сійӧ чӧв олӧмӧн кӧмасис да пасьтасис, и зэв бура вӧчис, эз кӧ видзӧдлы.
Поликейлӧн чужӧмыс вӧлі блед, улыс черлыыс тіраліс, и синъясас тӧдчис сэтшӧм шог да дзуглясьӧм, кутшӧм овлӧ сӧмын бур сьӧлӧма, но вынтӧм да мыжа мортъяслӧн.
Сійӧ сынасис да мӧдӧдчис петны, гӧтырыс сувтӧдіс да лӧсьӧдыштіс дӧрӧм помсӧ, пуктіс юрас шапкасӧ.
— Мый нӧ, Поликей Ильич, али барыня тіянӧс корӧ? — кывсис перегородка сайсянь столяр гӧтырлӧн гӧлӧсыс.
Столярлӧн гӧтырыс талун асыв на пинясис Акулинакӧд сыысь, мый Поликейлӧн челядьыс кисьтӧмаӧсь сылысь кунва кринчасӧ. Сы вӧсна сійӧ ӧні вӧлі рад, мый Поликейӧс корӧны барыня дінӧ: бур кузя оз корны.
Сійӧ вӧлі зэв ёсь кывъя.
Сы моз некод эз кужлы дойдны мортӧс кывйӧн;
наперво, ачыс сійӧ ас йывсьыс сідз чайтіс.
— Тыдалӧ, карӧ ньӧбасьны кӧсйӧны ыстывны, — нуӧдіс сійӧ водзӧ. — Ме сідз чайта, мый вернӧй мортӧс бӧръясны, тіянӧс со и ыстӧны.
Ті меным четвертушка чай ньӧбӧй, Поликей Ильич.
Акулина кутчысис бӧрддзӧмысь, вомдорыс скӧрысь векыштчис.
Вот эськӧ сідзи и кутчысис сійӧ пеж юрсиясас тайӧ сволочыслы, столяр гӧтырыслы.
Но кор видзӧдліс сійӧ ас челядьыс вылӧ да думыштіс, мый найӧ кольӧны сирӧтаясӧн, а ачыс лоӧ дӧва-салдаткаӧн, сэки вунӧдіс сійӧ пеж кывъя нывбабасӧ, тупкис чужӧмсӧ кинас, пуксис вольпась вылас, и юрыс сылӧн пӧри пӧдушка вылас.
— Мамӧ, <ns>те меньӧ тёпӧдинь</ns>, — шыасис шушкыля кывъя нылыс да нетшыштіс ассьыс пальтосӧ мам гырддза увсьыс.
— Кӧть мед пропадитінныд ставныд!
Ас шог вылӧ чужті ме тіянӧс! — горӧдіс Акулина да став пельӧстырнас ымзӧмӧн бӧрддзис, мыйысь бурмис сьӧлӧмыс столяр гӧтырлӧн, коді эз на вунӧд асъя кунва йывсьыс.
IV
Коли часджын.
Кагаыс бӧрддзис,
Акулина чеччис да нёньӧдіс сійӧс.
Нывбаба эз нин бӧрд. Гырддзаяс вылас лэдзчысьӧмӧн кутіс кияснас ещӧ мича на, но омӧльтчӧм чужӧмсӧ, синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс сиська би вылӧ, коді вӧлі помасьӧ нин, да думайтіс, мыйла сійӧ муніс верӧссайӧ, мыйла колӧ сы мында салдатыс, да ещӧ сы йылысь, кыдзи эськӧ сылы мынтыны водзӧссӧ столяр гӧтырлы.
Кыліс верӧсыслӧн кок шыыс; сійӧ чышкыштіс синвасӧ да сувтіс, медым сетны сылы туй.
Поликей пырис збодера, шыбитіс шапкасӧ крӧвать вылас, лолыштіс да кутіс пӧрччысьны.
— Но мый?
Мыйла корлісны?
— Тӧдан ӧд мыйла.
Поликушка медбӧръя морт, а кор колӧ мыйкӧ вӧчны, кодӧс нӧ?
Поликушкаӧс.
— Мый вӧчны?
Поликей эз тэрмась вочавидзны; сійӧ ӧзтіс трубкасӧ да сьӧвзис.
— Купеч ордӧ сьӧмла тшӧктіс мунны.
— Сьӧмла? — юаліс Акулина.
Поликей нюммуні да катлӧдлыштіс юрнас.
— Сюсь кыв вылас!
Тэ, шуӧ, йӧз водзын нималан не веськыд мортӧн, сӧмын ме тэныд ставсьыныс ёнджыка верита.
(Поликей сёрнитіс гораа сы могысь, медым кылісны мӧдарас).
Тэ, шуӧ, меным сетлін кыв справитчыны; со пӧ тэныд сідзкӧ первойя доказательство, мый ме тэныд верита: ветлы, шуӧ, купеч ордӧ, босьт сьӧм да вай.
Ме, шуа, сударыня, ми, шуа, ставным тіян холопъяс да долженӧсь служитны кыдзи енлы, сідз жӧ и тіянлы, сійӧн ме чувствуйта, мый ме верма тіян дзоньвидзалун вӧсна вӧчны ставсӧ и некутшӧм должностьысь ӧткажитчыны ог вермы; мый прикажитанныд, сійӧс и вӧча, сы вӧсна мый ме тіян раб.
(Сійӧ бара нюмъёвтіс сійӧ аслыспӧлӧс нюмнас, коді овлӧ бур сьӧлӧма, слабиник да мыжа мортлӧн).
Сідзкӧ, шуӧ, тэ вӧчан лючки?
Тэ, шуӧ, гӧгӧрвоан он, мый тэнад судьбаыд сы сайын?
Кыдзи ме верма не гӧгӧрвоны, мый ме быдтор верма вӧчны?
Мыйкӧ кӧ ме вылӧ сёрнитісны, мыжавнытӧ ӧд позьӧ быдӧнӧс, а ме некор да нинӧмӧн, буракӧ, тіян дзоньвидзалунлы паныд эг кужлы весиг думыштнысӧ.
Сідз ме сылы висьтавлі, мый менам барыняыд зэв небыд лои.
Тэ, шуӧ, меным первойя мортӧн лоан.
(Сійӧ ланьтыштліс, сэсся бара воддзамозыс жӧ нюммуні.)
Ме бура тӧда, кыдзи накӧд сёрнитны.
Вӧвлі, кор ме оброк вылӧ на ветлывлі, не сэтшӧмъяс сюрліны!
Сӧмын сет меным сыкӧд сёрнитыштны, ме сідз сылы мавта — шӧвк кодьӧн лоӧ.
— Уна сьӧм? — юаліс Акулина.
— Куим сюрс да джын, — веськодя вочавидзис Поликей.
Акулина пыркнитіс юрнас.
— Кор мунны?
— Аски тшӧктіс.
Босьт, шуӧ, вӧв, кутшӧмӧс кӧсъян, пырав контораӧ да и мун, ен тэкӧд.
— <rus>Слава тебе, господи</rus>! — сувтіс да шуис Акулина пернапасасигмоз. — Ен мед отсалас тэныд, Ильич, — верӧсыслы дӧрӧм соскас кутчысьӧмӧн содтіс сійӧ вашкӧдӧмӧн, медым эз кывны мӧдарсяньыс. — Ильич, кывзы менӧ, Кристос ен кузя кора, кор мӧдӧдчан, ен водзын кыв сет, мый вомад капля вина он босьтлы.
— Кута тай юны эсы мында сьӧм вайигӧн! — пыркнитчис сійӧ.
— Кодкӧ сэні фортепьян вылын ворсіс, эстшӧм лӧсьыда! — чӧв олыштӧм бӧрын содтіс сійӧ нюмъялігтырйи.
— Барышняыс, буракӧ.
Ме сулала сы водзын, барыня водзын, этажерка дорас, кытчӧ сылӧн тэчӧма дона дозмук, а барышня сэні, ӧдзӧс саяс, ворсӧ.
Да сэтшӧм лӧсьыда, сэтшӧм лӧсьыда!
Эк, эськӧ ворсышті жӧ.
Ме эськӧ велалі.
Зэв эськӧ бура велалі.
Ме тайӧ делӧясад сюсь.
Аски меным сӧстӧм дӧрӧм сет.
Найӧ водісны узьны зэв шудаӧсь.
V
Сэк кості сходка ызгис контора дорын.
Эз вӧв шутка делӧыс.
Мужикъяс пӧшти ставыс вӧлі чукӧртчӧмаӧсь, и сэки, кор Егор Михайлович муніс барыня дінӧ, йӧз шапкаасисны, кутісны кывны унджык гӧлӧсъяс ӧтувъя шум пытшкын, да и гӧлӧсъясыс лоины гораджыкӧсь.
Йӧзлӧн ызгӧмыс, код пиын кадысь-кадӧ кыптыліс кодлӧнкӧ горзігтырйи висьталӧм, быттьӧ гыалан саридзлӧн бузгӧмыс локтіс барыня ӧшиньӧдз, и сійӧс тайӧ ёна повзьӧдліс, кыдзи повзьӧдлӧ гымалӧм да чардалӧм.
Не то сійӧ поліс, не то вӧлі лӧсьыдтӧм.
Сылы пыр кажитчис, мый вот-вот гӧлӧсъясыс ещӧ чорзясны и мыйкӧ лоас.
«Быттьӧ оз позь вӧчны ставсӧ лӧня да мирнӧя, видчытӧг да горзытӧг, — думайтіс сійӧ, — христианскӧя, терпитӧмӧн да ӧта-мӧдӧс радейтӧмӧн».
Уна гӧлӧсъяс ӧтпырйӧ сёрнитісны, но медся ёна горзіс Педӧр Резун, плӧтник.
Сійӧ вӧлі кык морта семьяысь да усьласис Дутловъяс вылӧ.
Старик Дутлов дорйысис; первой сійӧ вӧлі йӧз чукӧр пиас, сэсся петіс водзӧджык да, кинас паськыда шенасигтырйи, ыджыд тошсӧ чургӧдӧмӧн горзіс сэтшӧм тэрыба, мый весиг аслыс сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, мый и висьтавліс.
Челядьыс да племянникъясыс, ёнысь-ёнӧсь, сулалісны да топӧдчисны сы мыш сайын, а Дутлов старик кажитчис варышӧн ворсӧмын курӧг-мамӧн.
Варышнас вӧлі Резун, да и не сӧмын Резун, а став кыкаясыс да ӧткаясыс, пӧшти став сходкаыс воис Дутлов вылӧ.
Делӧыс вӧлі сыын, мый Дутловлысь воксӧ вӧлі сетӧма салдатӧ комын во сайын, сы вӧсна сійӧ эз кӧсйы сувтны ӧчередьӧ куимаяскӧд, а кӧсйис, медым вокыслысь служитӧмсӧ арталісны да сійӧс ӧткодялісны кыкаяскӧд ӧти жеребей улӧ, сэсся на пытшкысь мед и босьтісны коймӧд рекрутсӧ.
Куим пиа семьяыс, Дутловъяс кындзи, вӧліны на нёльӧнӧсь.
Но ӧтиыс вӧлі старӧста, да сійӧс госпожа мездіс; мӧд семьяысь вӧлі мӧдӧдӧма рекрутӧ колян наборас;
мукӧд кык письыс вӧлі нин индӧма кыксӧ, и ӧтикыс на пиысь весиг эз лок сходка вылӧ, сӧмын гӧтырыс сылӧн шогпырысь сулаліс медся бӧрвылас да виччысис, мый кӧлесаыс, гашкӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ бергӧдчас на сылы шуд вылӧ;
а мӧдыс рыжӧй Рӧман, киссьӧм сукмана, кӧть эськӧ и эз вӧв гӧль, сулаліс кильчӧ бокас лэдзчысьӧмӧн, чӧв оліс, сійӧ сӧмын коръясӧкӧ лэптыліс копыртӧм юрсӧ, кор кодкӧ ёнджыка горӧдліс, да пыр жӧ бӧр копыртліс.
Сылӧн став туша-мыгӧрсьыс тыдаліс шудтӧмлун.
Старик Семен Дутлов вӧлі сэтшӧм морт, мый быдӧн, коді кӧть неуна сійӧс тӧдыштіс, сетіс эськӧ сылы хранитӧм вылӧ уна сё да сюрс чӧлкӧвӧй.
Морт сійӧ вӧлі степеннӧй, енмӧс тӧдысь, бур овмӧса; сэтчӧ жӧ сійӧ вӧлі вичко старӧстаӧн.
Сы вӧсна ещӧ нин торъя тӧдчис сылӧн талунъя сэтшӧма пузьӧмыс.
Плӧтник Резун вӧлі кузь тушаа, сьӧд юрсиа, горач, код, смел да торъя нин сюсь, кор сійӧ вензис сходкаяс вылын да базаръяс вылын, работникъяскӧд, купечьяскӧд, мужикъяскӧд либӧ господаяскӧд.
Ӧні сійӧ спокойнӧй, язвительнӧй, аслас кузь тушанас, став аслас вына да гора гӧлӧснас да сёрнитны кужӧмнас ку пытшсьыс петкӧдіс мыкталысь да морт серсӧ воштӧм вичко старӧстаӧс.
Споруйтысьяс лыдын ещӧ на вӧліны: гӧгрӧс чужӧма, томӧн на кажитчысь, нёль пельӧса юра да читкыль тошка, паськыд пельпомъяса Гараська Копылов, Резун бӧрся том поколение пиысь ӧти медся ёсь кывъя морт, коді кужис ёся сёрнитны да сы вӧсна лои сходка вылын тӧдчана мортӧн.
Сэсся Федор Мельничнӧй, вижӧдӧм, омӧльтчӧм, кузь тушаа, гӧрбыльтчыштӧм мужик, том на жӧ, шочиник тошка да посньыдик синъяса, пыр скӧралӧ, пыр букыш, быдторйысь лёктор аддзӧ; сходка вылын сійӧ частӧкодь шензьӧдліс быдсяматор йылысь немвиччысьтӧг юасьлӧмнас либӧ ассяньыс мыйкӧ шуӧмнас.
Тайӧ кыкнан сёрнитысьыс сулалісны Резун дор.
На кындзи сёрниӧ шочиника сюйсьылісны ещӧ на кык больгысь: ӧтиыс — пыр нюмъялан чужӧма да пашкыр русӧй тошка Храпков, коді пыр шуавліс: «Тэ менам радейтана другӧй».
Мӧдыс — ичӧтик тушаа, пӧткалӧн кодь чужӧма Жидков, коді сідзжӧ быд кыв костын сюйыштліс: «Артмӧ, менам вокъясӧн»; тадзи сійӧ шыӧдчыліс став дорӧ, сёрнитіс шыльыда, но ни сэтчӧ, ни татчӧ эз туйлы сёрниыс.
Найӧ кыкнанныс дорйисны то ӧтисӧ, то мӧдсӧ, но найӧс некод эз кывзы.
Татшӧмъясыс ещӧ вӧліны, но тайӧ кыкыс сэтшӧма визлалісны йӧз пытшкас, ставсьыс ёнджыка горзісны, сійӧн повзьӧдлісны барыняӧс, но найӧс медся омӧля кывзісны, а найӧ, шумнас да горзӧмнас ышмӧмысла, ещӧ ёнджыка зілисны кывнысӧ песны.
Вӧліны сэні ещӧ зэв унасикас характера йӧз: дузъялысьяс, чӧв олысьяс, веськодя видзӧдысьяс, увтыртӧмъяс; вӧліны мужикъяс сайын и бабаяс, беддяӧсь; но став тайӧ йӧз йывсьыс, ен кӧ сетас, ме висьтала мӧдысьджык.
Унджыкӧныс йӧз чукӧрас вӧліны мужикъяс, кодъяс сходка вылын сулалісны вичкоын моз да бӧръя радъясас шӧпкӧдчигтыр сёрнитісны гортса уджъяс йылысь, сы йылысь, кор юклыны вӧр делянка, либӧ чӧв олӧмӧй виччысисны, кор помаласны мургӧмсӧ.
Либӧ вӧліны озыръяс, кодъяслы тайӧ сходкаыс оз вермы ни содтыны, ни чинтыны налысь эмбурсӧ.
Татшӧм вӧлі Ермил, лӧсталан паськыд чужӧма, кодӧс мужикъяс нимтісны кыз рушкуӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі озыр.
Татшӧм жӧ вӧлі Старостин, код чужӧм вылын ошйысьӧмӧн тӧдчис, мый сылӧн эм власьт: «Ті сэні кӧть мый сёрнитӧй, а менӧ некод оз вӧрзьӧд.
Менам нёль пи, да некодӧс оз нуны».
Шочиника и найӧс чуткылісны вӧльнӧя думайтысьяс, Копылъяс да Резунъяс, и найӧ вочавидзлісны спокойнӧя да крепыда, бура гӧгӧрвоӧмӧн, мый найӧс некод оз вӧрзьӧд.
Дутлов кӧ вӧлі варышысь ворсӧмын курӧг-мамӧн, сылӧн пияныс эз дзик вӧвны чильӧпиян кодьӧн: эз шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, эз чипсыны, а чӧла сулалісны сы сайын.
Медыджыдыс, Игнат нима, вӧлі комын арӧса нин; мӧдыс, Василий, вӧлі гӧтыра жӧ, но рекрутӧ эз туй; коймӧдыс, Ильюшка, племянник, сӧмын на гӧтрасьӧма, еджыд да банйӧм чужӧма, бур тулупа (сійӧ ветлӧдліс ямщикӧн), сулаліс да видзӧдіс йӧз вылӧ, шочиника гыжйыштліс балябӧжсӧ шляпасӧ лэптыштлӧмӧн, кажитчис, быттьӧ сы дінӧдз некодлы абу делӧыс, кӧть эськӧ варышъясыс буретш сійӧс и кӧсйисны кокыштны.
— Сідзитӧ кӧ и менам дедӧй вӧвлі салдатад, — шуаліс Резун, — сідзитӧ кӧ и ме кута ӧткажитчыны жеребейсьыд.
Сэтшӧм законыд, зонмӧ, абу.
Колян набор дырйи Михеичевӧс босьтісны, а сылӧн дядьыс ещӧ эз на лок гортас.
— Тэнад ни батьыд, ни дядьыд сарлы эз служитлыны, — шуаліс Дутлов, — да и тэ ни господалы, ни мирлы эн служитлы, сӧмын бражничайтін, да челядьыд тэ дорысь торйӧдчисны.
Тэкӧд некод оз вермы овны, тэ и судитан, мукӧд вылӧ чуньнад индан, а ме сотскӧйӧн дас во чӧж ветлӧдлі, старӧстаӧн ветлӧдлі, кыкысь сотчылі, меным некод эз отсав; а менам керкаын кӧ ставыс мирнӧя да честнӧя олӧны, сыысь и рӧзӧритны менӧ?
Вайӧй менсьым вокӧс бӧр.
Сійӧ тай со сэні и куліс.
Судитӧй, православнӧйяс, правдаӧн, ен ногӧн, а энӧ кывзӧй, мый код морт шуас.
Сэки жӧ Герасим шуаліс Дутловлы:
— Тэ вок вылад индан, а сійӧс эз мирӧн сетны, а господаяс лёка олӧм вӧсна сетісны; сы вылӧ тэ эн ыстысь.
Герасим эз на помав, водзӧ петӧмӧн заводитіс дузгӧдчӧм, скӧрысь вижӧдӧм чужӧма, кузь тушаа Федор Мельничнӧй:
— Сетӧны господаяс, кодӧс думыштасны, а сэсся мирӧн разбирайтчы.
Мир шуис тэнад пилы мунны, а он кӧ кӧсйы, кор барынялысь, сійӧ, гашкӧ, менӧ, ӧткаӧс, тшӧктас ыстыны челядь дорысь.
Вот тэныд и закон, — скӧрысь шуис сійӧ.
И бара кинас шеныштіс да сувтіс важ местаас.
Рыжӧй Рӧман, кодлысь вӧлі индӧма писӧ, лэптіс юрсӧ да шуис: — Сідз, сідз! — дӧсадаысла весиг пуксис пос тшупӧд вылӧ.
Но тайӧ эз на вӧвны став гӧлӧсъясыс, кодъяс сёрнитісны ӧтпырйӧ.
Бӧрынджык сулалысьяс кындзи, кодъяс сёрнитісны ас уджъяс йывсьыныс, и больгысьяс эз вунӧдны ассьыныс должностьсӧ.
— Сідз, православнӧйяс, — шуаліс ичӧтик Жидков Дутловлысь кывъяссӧ, — христианскӧйног колӧ вӧчны.
Христианскӧйног, сідзкӧ, вокъяс, колӧ вӧчны.
— Колӧ вӧчны сӧвесть тшӧктӧм серти, тэ менам радейтана другӧй, — шуаліс бур сьӧлӧма Храпков Копылов бӧрся Дутловӧс тулупӧдыс тракйигтыр, — сы вылӧ господскӧй вӧля вӧлі, а не мирлӧн шуӧм.
— Вернӧ!
Со ӧд сійӧ кыдзи! — шуалісны мукӧдъяс.
— Коді тані кодъюраыс? — паныдаліс Резун. — Тэ менӧ юктӧдін, али тэнад пиыд, кодӧс туй вылысь босьтінныд, менӧ винаӧн вермас кӧритны?
Мый нӧ, вокъяс, колӧ решенье вӧчны.
Кӧсъянныд кӧ Дутловӧс милуйтны, сэки не сӧмын кыкаясӧс, ӧткаясӧс индалӧй, а сійӧ миян вылын кутас серавны.
— Дутловлы мунны!
Нинӧм сэсся сёрнитны!
— Сідзи и эм!
Куима вокъяслы первой жеребейсӧ кыскыны, — кывсисны гӧлӧсъяс.
— Ещӧ барыня мый тшӧктас.
Егор Михайлыч ӧнтай висьталіс, дворӧвӧйяс пиысь пӧ кӧсйӧ ыстыны, — шуис кодкӧ.
Тайӧ кывъясыс неуна падмӧдлісны вензьӧмсӧ, но регыд сійӧ бӧр ӧддзис да вуджис торъя мортъяс вылӧ.
Игнат, код йылысь Резун шуис, мый сійӧс туй вылысь аддзӧмаӧсь, кутіс доказывайтны, мый Резун ветлысь-мунысь плӧтникъяслысь гусяліс пила дай кодъюрнас ассьыс гӧтырсӧ нӧйтіс неуна эз кувтӧдзыс.
Резун вочавидзис, мый сійӧ гӧтырсӧ нӧйтӧ кодъюрӧн и садьюрӧн, но сылы тайӧ век этша, да тадзи смешитӧдіс став йӧзсӧ.
Пила йылысь сійӧ ӧбидитчис да матыстчис Игнат дорӧ, кутіс юасьны:
— Коді гусяліс?
— Тэ гусялін, — збоя вочавидзис ён тушаа Игнат Резун дорӧ матыстчӧмӧн.
— Коді гусяліс? Эн-ӧ тэ? — горзіс Резун.
— Эг ме, а тэ! — горзіс Игнат.
Пила бӧрся муніс сёрни гусялӧм вӧв йылысь, зӧр мешӧк йылысь, пашняясын кутшӧмкӧ йӧр йылысь, кутшӧмкӧ морт шой йылысь.
И сэтшӧм страшнӧйторъяс висьтавлісны ӧта-мӧд йывсьыныс мужикъяс, мый вӧлі кӧ збыльысь кӧть сёӧд юкӧныс сыысь, мыйӧн найӧ ӧта-мӧдсӧ кӧритісны, найӧс коліс эськӧ закон серти кыкнансӧ пырысьтӧм-пыр жӧ ыстыны Сибырӧ поселенье вылӧ.
А Дутлов старик дорйысис мӧдног.
Сылы эз во сьӧлӧм вылас пиыслӧн горзӧмыс; писӧ лӧньӧдӧмӧн сійӧ шуаліс: «Дугды, грекӧвӧян!
Тэныд шуӧны», а ачыс доказывайтіс, мый куимаясыд не куш найӧ, кодлӧн куимнан пияныс ӧтлаынӧсь, тшӧтш и найӧ, кодъяс юксьӧмаӧсь нин.
И сійӧ индіс ещӧ Старостин вылӧ.
Старостин нюммуныштіс, кызӧктыштіс да, озыр мужикъяс моз тошсӧ малыштӧмӧн, вочавидзис, мый сы вылӧ вӧляыс господскӧй.
Буракӧ, пиыс сылӧн заслужитӧма, сійӧс кӧ тшӧктӧма не вӧрзьӧдны.
Юксьӧм семьяяс йылысь Дутловлысь висьталӧмъяссӧ путкыльтіс Герасим, шуис, юксьынысӧ пӧ эз ков лэдзны, кыдзи вӧвлі важ бариныс дырйи, гожӧм кольӧм бӧрад пӧ ӧмидзтӧ оз вотлыны, оз жӧ пӧ позь ыстыны салдатӧ ӧткаясӧс.
— Ворсӧдчӧм кузя ӧмӧй юксисны?
Мыйысь нӧ ӧні найӧс помӧдзсӧ рӧзӧритны? — кывсисны юксьӧмъяслӧн гӧлӧсъяс, код дорӧ крукасисны весь больгысьяс.
— А тэ ньӧб рекрутӧс, абу кӧ любӧ.
Верман, майбыр! — шуис Резун Дутловлы.
Дутлов ӧтчаяннӧя шыркнитіс пась пӧлаяссӧ да бӧрыньтчис мужикъяс сайӧ.
— Тэ менсьым сьӧмсӧ лыддьӧмыд, тыдалӧ, — шуис сійӧ скӧрысь.
— Мый со ещӧ висьталас Егор Михалыч, кутшӧм юӧр ваяс барынясянь.
VI
Збыль, та кадӧ Егор Михайлович петіс керкасьыс.
Ӧти-мӧд бӧрся шапкаяссӧ юрсьыныс пӧрччалісны.
Кымын матыстчис приказчик, сымын содісны шапкатӧм юръяс: водзсяньыс либӧ шӧрыс кушмӧмаӧсь, либӧ дзорӧсь, джынвыйӧ дзормысьӧсь, гӧрд юрсиаӧсь, сьӧдӧсь, сьӧд нисьӧ гӧрдӧсь.
Вочасӧн-вочасӧн гӧлӧсъяс лӧнисны да, медбӧрын, дзикӧдз ланьтісны.
Егор Михайлович сувтіс кильчӧ вылӧ да петкӧдліс, мый кӧсйӧ сёрнитны. Аслас кузь сюртукнас, водз зептас сюйӧм кияснас, син вылас лэдзыштӧм фабричнӧй картузнас, тані, выліас, сы вылӧ видзӧдысь тошка йӧз водзын кокъяссӧ паськӧдӧмӧн сулалігӧн сійӧ кажитчис дзик мӧд кодьӧн, не сэтшӧмӧн, кутшӧм сійӧ вӧлі барыня ордын.
Сійӧ вӧлі чатӧр юра, тшап.
— Со кутшӧм барынялӧн шуӧмыс: дворӧвӧйясысь сетны оз кӧсйы. Кодӧс ас письыд инданныд, сійӧ и мунас.
Ӧні колӧ куим.
Збыльысьсӧ колӧ кык да джын, а мӧд джынйыс водзӧкежлӧ мунас.
Ӧткодь, оз кӧ ӧні, мӧдысь ковмас жӧ.
— Дерт сідз!
Тадзи и колӧ! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Ме ногӧн кӧ, — водзӧ висьталіс Егор Михайлович, — Хорюшкин да Матюхин Васькаяслы мунны, — сідзи нин енмыс шуӧма.
— Сідз-сідз, вернӧ тайӧ, — шуисны гӧлӧсъяс.
— Коймӧдыс колӧ либӧ Дутловлысь, либӧ кыкаяс пиысь.
Мый та вылӧ шуанныд?
— Дутловлы, — кылісны гӧлӧсъяс. — Дутловлӧн куим пи.
И бара вочасӧн-вочасӧн кыптіс зык, и бара делӧыс воис кутшӧмкӧ пилаӧдз, пашняясын кутшӧмкӧ йӧрӧдз да барскӧй дворысь гусялӧм кутшӧмкӧ вӧжжи помӧдз.
Егор Михайлович кызь во чӧж веськӧдліс имениеӧн, вӧлі сюсь да опытнӧй мортӧн.
Сійӧ сулаліс, кывзіс минут дас вит кымын да друг тшӧктіс ставныслы ланьтлыны, а Дутловлы вӧчны жеребей, кодлы куим письыс мунны.
Вундалісны жеребейяс, Хрипков кутіс кыскыны пыркӧдан шапка пиысь да перйис жеребейсӧ Ильюшкалы.
Ставныс ланьтісны.
— Меным али мый?
Петкӧдлы вай, — орӧм гӧлӧсӧн шуис Илья.
Ставныс сулалісны чӧв.
Егор Михайлович тшӧктіс вайны аски кежлӧ рекрутскӧй сьӧм, сизим урӧн быд тягла вылысь, да явитіс, мый сходка помасис, тшӧктіс разӧдчыны.
Йӧз чукӧр пельӧс сайын шапкаасигтырйи да мургигтырйи мӧдӧдчис.
Приказчик сулаліс кильчӧ вылын, видзӧдіс мунысь йӧз вылӧ.
Кор Дутловлӧн пияныс ылыстчисны пельӧс сайӧ, сійӧ стариксӧ корис ас дорас да пырис сыкӧд контораас.
— Жаль тэ меным, старик, — шуис Егор Михайлович креслӧ вылас пуксьӧмӧн, — тэнад ӧчередьыс.
Мынтысян племянниксьыд али он мынтысь?
Вочакыв шутӧг старик видзӧдліс Егор Михайлович вылӧ.
— Он мын таысь, — вочавидзис Егор Михайлович сы видзӧдлӧм вылӧ.
— Рад эськӧ мынтыся, да мыйӧн, Егор Михалыч.
Гожӧмнас кык вӧлӧс косялісны.
Гӧтралі племянникӧс.
Тыдалӧ, судьбаыс нин миян сэтшӧм, честнӧя олам да.
Сылы лӧсьыд сёрнитны.
(Резун сылы тӧдвылас уси.)
Егор Михайлович кинас ниртыштіс чужӧмсӧ да очсыштіс.
Сійӧ, тыдалӧ, дӧзмис дай кад нин вӧлі чай юны.
— Эк, пӧрысьӧ, эн грекӧвӧйтчы, — шуис сійӧ, — а корсьлы гӧбӧчсьыд, гашкӧ, аддзан на важмӧм чӧлкӧвӧйястӧ сё нёль гӧгӧр.
Ме тэныд сэтшӧм мортӧс корся, чуйман.
Тӧндзи вӧзйысис ӧти.
— Губерняын? — юаліс Дутлов, губерня улас карсӧ тӧдвылас кутӧмӧн.
— Но мый, ньӧбан?
— Рад эськӧ, со ен водзын, да...
Егор Михайлович торкис сійӧс стрӧга:
— Но, сідзкӧ кывзы тэ менӧ, старик: мед Ильюшаыд аскӧдыс нинӧм эз вӧч; мыйӧн висьтала ме, ӧні ли, аски ли, мед пыр жӧ мӧдӧдны.
Тэ нуан, тэ и квкутан, а мыйкӧ лоас кӧ сыкӧд, ен мед видзас, ыджыд питӧ босьта.
Кылан?
— Оз-ӧ позь кодӧскӧ кыкаяс пиысь, Егор Михалыч, ӧбиднӧ ӧд, — шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын,
— вокӧй менам салдатын куліс да ещӧ пиӧс босьтӧны: мыйысь нӧ ме вылӧ сэтшӧм наказаниеыс? — шуаліс сійӧ пӧшти бӧрдігтыр. Сійӧ вӧлі дась уськӧдчыны приказчиклы кок улас.
— Но, мун, мун, — шуис Егор Михайлович, — нинӧм оз позь, порядок.
Ильюшка бӧрсяыд видзӧд; тэ кывкутан.
Дутлов муніс гортас думыштчӧмӧн, бедь помнас туйвыв изъясӧ котшкӧдігтырйи.
VII
Мӧд луннас водз асылӧ дворӧвӧй флигель кильчӧ водзын сулаліс туйӧ ветлан телега (сійӧн ветлӧдліс и приказчикыс), сэтчӧ вӧлі доддялӧма паськыд задъя гнедӧй меринӧс. Меринсӧ мыйлакӧ шуисны Барабанӧн.
Анютка, Поликейлӧн медыджыд нылыс, кӧть и зэрис катшашыдӧс сорӧн да пӧльтіс кӧдзыд ёсь тӧв, кӧмтӧг сулаліс мерин юр водзын, ылісянькодь полігтырйи кутіс ӧти кинас дом поводсӧ, мӧднас — юр вывсьыс вижовлӧз кацавейкасӧ, коді семья пытшкас вӧлі эшкынӧн, пасьӧн, чышъянӧн, Поликейлы пальтоӧн да ещӧ уна на мукӧдторйӧн.
Пельӧсын ноксисны.
Вӧлі пемыд на; зэра лунлӧн асъя югыдыс муртса писькӧдчис ӧшинь пыр, кодӧс вӧлі кытсюрӧ ляскалӧма бумагаӧн.
Акулина эновтіс недыр кежлӧ пачас сюялӧм няньсӧ и челядьсӧ, код пиысь посньыдджыкъясыс эз на чеччыны да кынмисны, сы вӧсна мый на вылысь эшкынсӧ вӧлі босьтӧма пасьталӧм вылӧ да сы пыдди вӧлі шыбитӧма мамыслысь чышъянсӧ, — Акулина лӧсьӧдіс мужиксӧ туй вылӧ.
Вӧлі лӧсьӧдӧма сӧстӧм дӧрӧм.
Сапӧгъясыс, кодъяс, кыдзи шулывлӧны, корӧны пирӧг, торъя нин дӧжнӧдісны сійӧс.
Ӧти-кӧ, сійӧ пӧрччис ас коксьыс — мый вӧлі ставыс лов саяс — кыз вурун чулкисӧ да сетіс мужикыслы; мӧд-кӧ, седлӧувса нойсьыс, коді конюшняас куйліс дӧзьӧртӧг, да войдӧрлун Ильич вайис сійӧс гортас, вӧчис стелькияс, медым тупкыны розьяссӧ да видзны Ильичлысь кокъяссӧ кӧтасьӧмысь.
Ильич ачыс, крӧвать вылас пукалігӧн, гугӧдіс вӧньсӧ сідз, медым сійӧ эз вӧв няйт гезпом кодьӧн.
А шушкыль кывъя скӧр нывкаыс, юр вывсяньыс пасьӧн тупкысьӧмӧн (пасьыс кӧть вӧлі юр вылас, но бӧждорыс муӧдыс на кыссис), петіс Никита ордӧ шапкасӧ корлыны.
Ноксьӧмсӧ содтісны дворӧвӧйяс, кодъяс волісны Ильич ордӧ корны ньӧбны карысь — то емъяс, то чай, то дереваннӧй маслӧ, кодлыкӧ табактор да сакартор столяр гӧтырлы. Столяр гӧтыр удитӧма нин пузьӧдны самӧвар да, Ильичӧс бурмӧдӧм могысь, вайис сылы кружкаӧн ва, кодӧс сійӧ шуис чайӧн.
Кӧть Никита и ӧткажитіс сетны шапкасӧ да колӧ вӧлі кыдзкӧ-мыйкӧ лӧсьӧдыштны ассьыс — сюйыштавны да кӧнӧвалитчан емнас вурыштавны ӧшалан лестукъяссӧ, кӧть ной стелькиа сапӧгъясыс первойсӧ эз тӧрны кокас, кӧть Анютка кынмис да лои дугдыны Барабансӧ кутӧмысь, да сы местаӧ петіс юр вывтіыс пасьӧн вевттьысьӧм Машка, сэсся и Машкалы ковмис пӧрччыны пасьсӧ, сэсся и ачыс Акулина петіс кутны Барабанӧс, — помасис сійӧн, мый Ильич кыдзкӧ да мыйкӧ пасьталіс ас вылас семьяыслысь став паськӧмсӧ, колис сӧмын кацавейкасӧ да кӧтісӧ, пуксис телега вылӧ, топӧдыштіс паськӧм пӧласӧ, лӧсьӧдыштіс увсьыс турунсӧ, ещӧ ӧтчыд топӧдіс пӧлаяссӧ, босьталіс вӧжжи помъяссӧ, ещӧ ёнджыка топӧдіс пӧласӧ, кыдзи вӧчлӧны прамӧй йӧз, сэсся и мӧдӧдчис.
Сылӧн пиыс, Мишка, петіс кильчӧ вылӧ, вӧзйысис, медым сійӧс нуыштісны.
Шушкыль кывъя Машка тшӧтш вӧзйысис, «<ns>меньым тьӧть койӧ муньысьтны, меньым и пасьтьӧг сёньыд</ns>».
Поликей сувтӧдіс Барабансӧ, нюмъёвтіс аслас слаб шомнас.
Акулина пуксьӧдіс доддяс челядьсӧ да, мужикыс дорӧ копыртчыштӧмӧн, висьталіс шӧпкӧдӧмӧн, мед сійӧ эз вунӧд сетӧм кывсӧ да туй вылас вина эз ю.
Поликей нуӧдіс челядьсӧ кузнечаӧдз, сэні чеччӧдіс найӧс, бара топӧдіс пась пӧлаяссӧ, бара лӧсьӧдыштіс шапкасӧ и рӧдтігтырйи мӧдӧдчис ӧтнасӧн: телега зуркнитігъясын вӧрисны сылӧн щӧкаясыс, таркакылісны кокъясыс телега пыдӧсас.
А Машка да Мишка сэтшӧм ӧдйӧ да сэтшӧма чилзігтыр кӧмтӧгныс котӧртісны вильыд няйт туй кузя гортланьыс, мый лэбулас пырӧм бокӧвӧй пон видзӧдліс на вылӧ да друг, бӧжсӧ топӧдӧмӧн да увтчигтырйи, уськӧдчис пышйыны; сы вӧсна Поликей наследникъяслӧн чилзӧмыс ещӧ на ыдждіс.
Поводдяыс вӧлі лёк, тӧлыс швачкис чужӧмас, да не то лым, не то зэр, не то катшашыдӧс кадысь кадӧ швачкисны Ильичлы чужӧмас да куш киясас, кодъясӧс сійӧ кӧдзыд вӧжжиыскӧд дзебис азям сос помас, и сийӧс кучик вылас, и Барабанлы пӧрысь юрас, коді топӧдіс пельяссӧ да ӧтарӧ куньліс синъяссӧ.
Сэсся друг кобліс, кымӧръяс разавлісны; тыдовтчылісны лымъя кымӧр дорышъяс, и шондіыс быттьӧ заводитліс мыччысьны, но полігтырйи да гажтӧма, кыдзи аслас Поликейлӧн нюмъёвтӧмыс.
Но кӧть мый, Ильичлӧн мӧвпъясыс вӧліны долыдӧсь.
Сійӧс кӧсйисны ыстыны поселенье вылӧ, грӧзитісны салдатӧ сетӧмӧн, сӧмын дыш морт эз вид да эз нӧйт, пыр тойыштлісны сэтчӧ, кӧні вӧлі медлёк да медсьӧкыд, — а ӧні со сійӧ мунӧ сьӧмла, уна сьӧмла, и барыня сылы веритӧ, и мунӧ сійӧ приказчик телега вылын Барабан вӧлӧн, кодӧн ветлӧдлӧ ачыс барыня, мунӧ кыдз быттьӧ кутшӧмкӧ дворник, кучик гужиа да кучик вӧжжиа.
И Поликей пуксьыліс веськыдджыка, лӧсьӧдышталіс шапкасьыс сырилеткияссӧ, топӧдліс азям пӧлаяссӧ.
Но Ильич кӧ думайтіс, мый сійӧ дзик нин озыр дворник кодь, тані сійӧ ӧшибайтчис.
Сійӧтӧ, дерт, быдӧн тӧдӧны, мый и дас сюрсъясӧн вӧдитчысь купечьяс кучика сийӧс-заводӧн ветлӧдлӧны; тайӧтӧ сідз эськӧ, да абу на сідз.
Мунӧ морт, тошка, лӧз ли сьӧд кафтана, вӧлыс ён, вердаса, ӧтнасӧн пукалӧ кӧрӧба телегаын:
сӧмын видзӧдлан, пӧт-ӧ вӧлыс, ачыс пӧт-ӧ, кыдзи пукалӧ, кыдзи вӧвсӧ доддялӧма, кыдзи кӧлесаяссӧ шынаалӧма, кыдзи ачыс вӧнясьӧма, — пыр жӧ аддзан, сюрсъяс вылӧ, али сёяс вылӧ мужикыс тӧргуйтӧ.
Быд сюсьджык морт, матысяньджык кӧ видзӧдлас Поликей вылӧ, киясыс вылӧ, чужӧмыс вылӧ, дженьыдик тошкыс вылӧ, вӧньыс вылӧ, кӧрӧбас кыдзсюрӧ шыбитӧм туруныс вылӧ, омӧльтчӧм Барабаныс вылӧ, ниртчӧм шынаясыс вылӧ, — пыр жӧ эськӧ тӧдас, мый тайӧ мунӧ казак, а оз купеч, оз скӧт вузалысь, оз дворник, и некутшӧм ни сюрс, ни сё, ни дас чӧлкӧвӧя сылӧн абу.
Но Ильич эз тадзи думайт, сійӧ пӧрйӧдліс асьсӧ, и пӧрйӧдлӧмсьыс сылы вӧлі зэв лӧсьыд.
Сюрс да джын нуас сійӧ питшӧгас.
Окотитас кӧ, веськӧдас Барабансӧ гортӧ пыдди Одессаӧ, да и мунас кытчӧ ен отсалас.
Сӧмын сійӧ тадзи оз вӧч, а ваяс сьӧмсӧ барынялы да ещӧ и висьталас, мый эз татшӧм на сьӧмъяс коръясӧкӧ вайлывлы.
Кабак бердті мунігӧн Барабан кутіс зэлӧдны шуйга вӧжжисӧ, лӧсьӧдчис кежны да сувтны; но Поликей, кӧть сылӧн и вӧлі сьӧмыс, кодӧс сеталісны ньӧбасьӧм вылӧ, кулёвтіс Барабанӧс плетьнас да муніс водзӧ.
Сідз жӧ сійӧ вӧчис мӧд кабак дорын. Луншӧр гӧгӧр чеччис телега вывсьыс, восьтіс воротасӧ купеч керка дорын, кытчӧ сувтлывлісны барыняыслӧн став йӧзыс, лэдзаліс, сёӧдіс вӧвсӧ, ӧбедайтыштіс купеч казакъяскӧд дай ещӧ ошйысис на, кутшӧм ыджыд могӧн сійӧ татчӧ воис. Сэсся шапкаас письмӧӧн муніс садовник ордӧ.
Садовник вӧлі тӧдӧ Поликейӧс. Письмӧсӧ лыддьӧм бӧрын юаліс, сылы эз эскыссьы да, збыль-ӧ Поликейлы тшӧктӧма нуны сьӧмсӧ.
Ильич кӧсйис ӧбидитчыны, но эз куж, сӧмын нюмъёвтіс ас ногыс.
Садовник ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ да сетіс сьӧмсӧ.
Поликей сюйис сьӧмсӧ питшӧгас да муніс патераас.
Ни пивнӧй, ни кабак — нинӧмтор сійӧс эз вермы ылӧдны.
Став лолыс сылӧн кыптіс и эз ӧтчыд сійӧ сувтлы лавкаяс водзӧ, кӧні вӧліны сэтшӧм ёна колана тӧваръяс: сапӧгъяс, армякъяс, шапкаяс, ситечьяс и быдсяма сёянъяс.
Сулалыштас на водзын, сэсся мунас и сьӧлӧм вылас долыд: верма ставсӧ ньӧбны, но ог вӧч сідзи.
Сійӧ муніс базарӧ ньӧбасьны. Мый сылысь корисны, ставсӧ ньӧбис да кутіс донъясьны дубитӧм пась кузя, код вылӧ корисны кызь вит шайт.
Вузалысьыс Поликей вылӧ видзӧдігӧн мый вӧсна кӧ эз верит, мый Поликей вермас ньӧбны пасьсӧ.
Поликей индіс питшӧгыс вылӧ да шуис, мый, окотитас кӧ, став лавкасӧ вермас ньӧбны, да корис пасьсӧ пасьтавлыны, чабраліс кинас, малаліс кипыдӧснас, пӧлялыштіс гӧнсӧ, весиг выль пась дукыс ас паськӧмас вуджис, сэсся пыдісянь ышловзис. да пӧрччис.
«Доныс оз лӧсяв.
Дас витӧдз кӧ эськӧ лэдзан», — шуис сійӧ.
Купеч скӧрысь шыбитіс пасьсӧ стойка вомӧныс, а Поликей петіс да долыда мӧдӧдчис патераас.
Ужнайтіс, юкталіс Барабансӧ да сетіс сылы зӧр, сэсся кайис паччӧр вылӧ, перйис конвертсӧ, дыр сійӧс видлаліс да корис ӧти грамотнӧй дворникӧс лыддьыны адрессӧ да кывъяс: «Пуктӧма ассигнацияясӧн сюрс квайтсё дас сизим шайт».
Конвертсӧ вӧлі вӧчӧма прӧстӧй бумагаысь, печатьыс бурӧй сургучысь якӧръяса: ӧти якӧр ыджыд, шӧрас, нёль якӧр — доргӧгӧрыс; бокас сургучыс вӧлі войтыштӧма.
Тайӧс ставсӧ Ильич видлаліс, тӧдмаліс, весиг ассигнацияяслысь ёсь пельӧсъяссӧ чунь помнас вӧрӧдіс.
Челядьлы моз долыд вӧлі сьӧлӧм вылас тӧдіг, мый сы киын эсы мында сьӧм.
Сійӧ сюйис конвертсӧ шапкаас косяссьӧминас, пуктіс шапкасӧ юр улас да водіс; но и войнас сійӧ некымынысь садьмыліс да кинас видліс конвертсӧ.
И быдпӧрйӧ, кор сылы ки улас сюрліс конвертыс, сы юрын чужліс долыд мӧвп, мый вот сійӧ, Поликей, увтыртӧм да срамитӧм морт, нуӧ эсы мында сьӧм и ваяс сійӧс вернӧя, — сэтшӧм вернӧя, кыдзи эськӧ эз вай и ачыс приказчик.
VIII
Войшӧр гӧгӧр купечлӧн казакъясыс да Поликей садьмисны воротаӧ зымӧдӧмысь да мужикъяс горзӧмысь.
Тайӧ вӧліны рекрутъяс, кодъясӧс вайисны Покровскӧйысь.
Найӧ вӧліны дасӧн: Хорюшкин, Митюшкин да Илья (Дутловлӧн племянникыс), кык подставнӧй старӧста, пӧрысь Дутлов да ямщикъяс.
Керкаас ломаліс дзузган, кухарка узис лабич вылын енув пельӧсас.
Сійӧ чеччис да кутіс ломзьӧдны сись.
Поликей садьмис жӧ. Паччӧр вывсяньыс сійӧ видзӧдіс пырысь мужикъяс вылӧ.
Ставӧн пырисны, пернапасасисны да пуксялісны лабич вылас.
Найӧ ставӧн вӧліны ӧткодь спокойнӧйӧсь, сы вӧсна сьӧкыд вӧлі тӧдны, коді кодӧс вайис салдатӧ.
Найӧ чолӧмасисны, варовитісны, корисны сёйны.
Ӧтикъяс вӧліны жугыльӧсь, эз сёрнитны; сы пыдди мукӧдъясыс вӧліны вывті гажаӧсь, тыдалӧ, юыштӧмаӧсь.
На лыдын вӧлі и Илья, коді ӧнӧдз некор на эз юлы.
— Но мый, ребята, ужнайтны али узьны водамӧй? — юаліс старӧста.
— Ужнайтны, — вочавидзис Илья, сійӧ разяліс пась кизьяссӧ да пуксис лабичӧ. — Ыстыв винала.
— Тырмас тэныд винанад, — вочавидзис старӧста да бара шыӧдчис мукӧдъяс дінӧ. — Няньсӧ сёйыштӧй дай.
Мый нин йӧзсӧ войнас чуксавны.
— Вина вай, — бара шуис Илья некод вылӧ видзӧдтӧг. Сэтшӧм гӧлӧсӧн шуис, позис гӧгӧрвоны, сійӧ другӧн оз лэдзчысь аслас кывъясысь.
Мужикъяс кывзісны старӧсталысь сӧветсӧ, пыртісны телегасьыс нянь, сёйыштісны, корисны ырӧш да водісны коді джоджас, коді паччӧр вылас.
Илья век на шуаліс: «Вина, мися, вай, вай, мися, ме шуа».
— Друг сійӧ аддзис Поликейӧс.
— Ильич, а, Ильич!
Тэ, другӧ, тані?
Ме ӧд салдатӧ муна, дзикӧдз нин прӧщайтчи матушкакӧд, гӧтыркӧд...
Ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдіс!
Салдатӧ тойыштісны.
Сувтӧд вай меным вина.
— Сьӧмыс абу, — вочавидзис Поликей.
— Ен сетас да, гашкӧ балябӧжӧдыд на тойыштасны, — содтіс Поликей Ильяӧс бурӧдӧм могысь.
— Оз, зонмӧ, даввыв кыдз кодь ён, некутшӧм висьӧм эг тӧдлы.
Кутшӧм нин меным балябӧж?
Кутшӧм ещӧ салдат колӧ сарлы?
Поликей кутіс висьтавны история, кыдзи ӧти мужик сетӧма докторлы кызь витаӧс да сідзи мездысьӧма.
Илья матыстчис паччӧр дорӧ да кутіс сёрнитны.
— Кысь нин, зонмӧ, Ильич, эштӧма ӧні.
И ачым ог кӧсйы кольччыны.
Дядьӧй менӧ сираліс.
Ми ӧмӧй эг вермӧй ньӧбны ас пыдди?
Аслас пиыс жаль дай сьӧмыс жаль.
Менӧ сетӧны...
Ӧні ачым ог кӧсйы.
(Сійӧ сёрнитіс лабутнӧя, дӧверчивӧя, шогсян гӧлӧсӧн.)
Сӧмын матушкаӧй жаль; кыдзи ӧд бӧрдіс!
Кӧзяйка жаль и: нинӧмысь лои пӧгубитӧма бабасӧ; ӧні пропадитас; шуны кӧ, салдатка.
Эз и ков гӧтравны.
Мыйла найӧ менӧ гӧтралісны?
Аски локтасны.
— Мыйла нӧ тіянӧс татшӧм водзсӧ вайисны? — юаліс Поликей. — Нинӧм вӧлі оз кывсьы, а сэсся друг...
— Полӧны, мед ме ас вылын нинӧм эг вӧч, — вочавидзис Ильюшка нюмъялігтыр. — Небось, нинӧм на ог вӧч.
Ме и салдатын ог пропадит, сӧмын матушкаӧй жаль.
Мыйла найӧ менӧ гӧтралісны? — сёрнитіс сійӧ лӧня да жугыля.
Ӧдзӧс воссис, чорыда крапкысис, да пырис пӧрысь Дутлов шапкасӧ пыркӧдігтыр. Сійӧ вӧлі нинкӧма, сэтшӧм ыджыдӧсь, быттьӧ кокас вӧліны пыжъяс.
— Опонь, — шуис сійӧ пернапасасигмоз да дворник дорӧ шыӧдчигмоз. — Абу-ӧ тэнад пӧнар, зӧр колӧ сетны?
Дутлов эз видзӧдлы Илья вылӧ, кутіс ӧзтыны пӧнарсӧ.
Кепысьяссӧ да плетьсӧ сюйӧма вӧнь саяс, армяксӧ топыда вӧнялӧма; быттьӧ сійӧ обозӧн воӧма: сэтшӧм прӧстӧй да мирнӧй, овмӧс вӧсна тӧждысяна сылӧн чужӧмыс.
Илья дядьсӧ аддзис да ланьтліс, бара жугыля лэдзис синъяссӧ кытчӧкӧ лабичланьыс да бара старӧста дінӧ шыӧдчис:
— Вина, мися, вай, Ермил.
Вина колӧ, юны.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі скӧр.
— Кутшӧм ӧні вина? — вочавидзис старӧста тасьтісьыс панясиг. — Аддзан, йӧзыс сёйыштісны дай водісны; а тэ мый буянитан?
«Буянитан» кывйыс, буракӧ, ышӧдіс Ильяӧс буянитӧм вылӧ.
— Старӧста, ме лёк вӧча, он кӧ тэ меным сет винатӧ.
— Кӧть мед тэ сійӧс ланьтӧдін, — шыӧдчис старӧста Дутлов дінӧ, коді ӧзтӧма нин пӧнарсӧ, но, тыдалӧ, кывзысис, мый лоӧ водзӧ. Сійӧ букышӧн видзӧдіс племянникыс вылӧ, быттьӧ шензис сылӧн челядь дурӧм вылас.
Илья зумыштчис да бара шуис:
— Вина вай, лёкӧс ӧд вӧча.
— Дугды, Илья! — рама шуис старӧста. — Дугды, мися, бурджык лоӧ.
Но эз на удит сійӧ помавны тайӧ кывъяссӧ, Илья уськӧдчис, кулакнас кучкис ӧшинь стеклӧӧ да лёкгоршӧн горӧдіс:
— Онӧ кӧсйӧй кывзыны, со тіянлы! — уськӧдчис мӧд ӧшинь дорӧ, кӧсйис и сійӧс пасьвартны.
Ильич ӧти здукӧн кыкпӧрйӧ путкыльтчӧмӧн быгыльтчис паччӧр пельӧсӧ, весиг став тӧрӧканъяссӧ повзьӧдіс.
Старӧста шыбитіс паньсӧ да уськӧдчис Илья дінӧ.
Дутлов ньӧжйӧник пуктіс пӧнарсӧ, разис вӧньсӧ, кывнас лотшкӧдігтыр гогнитліс юрнас да матыстчис Илья дінӧ. Илья ноксис нин старӧстакӧд да дворниккӧд, кодъяс кутісны сійӧс, эз лэдзны ӧшинь дорӧ.
Найӧ кватитісны сійӧс киӧдыс да кутісны, кажитчӧ, крепыда; но Илья аддзис дядьсӧ, выныс сылӧн содіс, сійӧ тракнитчис, мездысис да, синъяссӧ быльӧдӧмӧн, кабыртӧм кулакъяснас матыстчис Дутлов дінӧ.
— Виа, эн матыстчы, варвар!
Тэ менӧ сгубитін, тэ, аслад рӧзбойник-пиянъяснад, тэ менӧ сгубитін.
Мыйла менӧ гӧтралінныд?
Эн матыстчы, виа!
Страх вӧлі видзӧдны Ильюшка вылӧ.
Чужӧмыс багралӧ гӧрд, синъясыс оз тӧдны, кытчӧ воштысьны; сылӧн здоров ён тушаыс ставнас тіралӧ, быттьӧ кынтӧ.
Сійӧ, кажитчӧ, кӧсйис дай вермис вины сы вылӧ воысь куимнан мужиксӧ:
— Вокыдлысь вирсӧ юан, виръюысь!
Мыйкӧ югнитіс Дутловлӧн пыр лӧнь чужӧмас.
Сійӧ вӧчис ӧти воськов.
— Он кӧсйы бурӧн, — шуис сійӧ да друг, — кытысь и босьтчис выныс, — тэрыб вӧрасӧн кватитіс племянниксӧ, уси сыкӧд джоджас да старӧстакӧд ӧтвылысь кутісны кӧртавны сылысь кияссӧ.
Минут вит кымын найӧ сэні вермасисны; сэсся Дутлов мужикъяс отсӧгӧн сувтіс, мездіс аслас пасьысь Ильялысь кисӧ, чеччис ачыс, сэсся чеччӧдіс Ильясӧ, пуксьӧдіс сійӧс пельӧсӧ лабич вылӧ.
— Шулі, мися, лёкджык лоӧ, — шуис сійӧ вермасьӧмысла сьӧкыда лолалігтырйи да дӧрӧм вӧньсӧ лӧсьӧдігтырйи, — мый грекӧвӧйтчан?
Ставным коркӧ кулам.
Пукты сылы юр улас армяксӧ, — тшӧктіс сійӧ дворниклы, — мед вирыс юрас оз лэччы, — ачыс босьтіс пӧнар, вӧнясис да петіс вӧвъяс дорас.
Дзугсьӧм юрсиа, блед чужӧма да пешкыльтчӧм дӧрӧма, Илья видзӧдіс жырсӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдмавны, кӧні сійӧ.
Дворник ӧктіс стеклӧ торъяссӧ да жугалӧм ӧшиняс сюяліс пась, медым эз ыргы.
Старӧста бара пуксис панясьны.
— Ок, Илья, Илья!
Жаль тэ меным, збыльысь.
Мый нӧ вӧчан?
Со Хорюшкин, гӧтыра жӧ; он пышйы таысь, тыдалӧ.
— Злӧдей-дядь помысь пӧгибайта, — шуис Илья скӧралӧмӧн. — Аслас пиыс жаль сылы...
Матушка висьталіс, приказчик пӧ рекрутӧс тшӧктӧ вӧлі ньӧбны.
Оз кӧсйы; шуӧ, ог пӧ вермы.
Ми нӧ вокъяскӧд этша вайим сылы гортас?..
Злӧдей сійӧ.
Дутлов пырис керкаӧ, юрбитіс ӧбразъяс водзын, пӧрччысис да пуксис старӧста дінӧ.
Слуга вайис сылы ырӧш да пань.
Илья ланьтіс да синъяссӧ куньӧмӧн водіс армяк вылас.
Старӧста кыв шутӧг индіс сы вылӧ да пыркӧдыштіс юрсӧ.
Дутлов ӧвтыштіс кинас.
— Чайтан, абу жаль?
Рӧднӧй воклӧн пи.
Этша на жальыд, а менӧ сы водзын ещӧ злӧдейӧн вӧчисны.
Кодкӧ сюйис сылы юрас, дерт, кӧнкӧ, кӧзяйкаыс, кӧть том да сэтшӧм мудер, быттьӧкӧ миян сьӧм эм да вермам рекрутӧс ньӧбны.
Со и кӧритӧ менӧ.
А кутшӧм жаль детинаыс.
— Бур детина! — шуис старӧста.
— Да ме сыкӧд нинӧм ог вермы вӧчны.
Аски Игнатӧс ыста, дай талӧн кӧзяйкаыс кӧсйис локны.
— Ысты инӧ, ладнӧ, — шуис старӧста, чеччис да кайис паччӧр вылӧ. — Мый сійӧ сьӧмыд?
Сьӧмыд сійӧ прук-прак.
— Вӧлі кӧ сьӧмыд, коді эськӧ жалитіс? — юрсӧ лэптӧмӧн шыасис купечлӧн казак.
— Ок, сьӧм, сьӧм!
Уна сыысь грекыс, — шыасис Дутлов. — Нинӧмысь абу сы мында грекыс, мыйта сьӧмысь, тадзи и писаниеын шуӧма.
— Ставсӧ шуӧма, — шыасис дворник. — Ӧти морт меным висьтавліс: купеч вӧлӧма, уна сьӧм чӧжӧма и нинӧм абу кӧсйӧма кольны; сэтшӧма ассьыс сьӧмсӧ радейтӧма, мый сьӧрсьыс гортъяс нуӧма.
Кулігас тшӧктӧма гортъяс пӧдушкасӧ пуктыны.
Эз казявны.
Сы бӧрын пияныс кутӧмаӧсь корсьны сьӧмсӧ: нинӧм абу.
Гӧгӧрвоӧма ӧти пиыс, буракӧ пӧ пӧдушкаас сьӧмыс вӧлі.
Сарӧдз воласны, лэдзас сійӧ перйывны.
Мый ті чайтанныд?
Восьтасны, а пӧдушкаас нинӧм абу, горт тырыс змейяс; сідзи и бӧр гуалісны.
Со мый вӧчӧ сьӧмыд.
— Дерт, грекыд уна, — шуис Дутлов, чеччис да кутіс юрбитны.
Юрбитӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс племянникыс вылӧ.
Сійӧ узис.
Дутлов матыстчис, личӧдіс сылысь кисьыс кӧртӧдъяссӧ да водіс.
Мӧд мужик узьнысӧ петіс вӧвъяс дінас.
IX
Ставнысӧн ланьтӧм мысти Поликей, быттьӧ мыжа морт, ньӧжйӧник лэччис да кутіс лӧсьӧдчыны.
Сійӧ мыйлакӧ поліс кольччыны узьны тані, рекрутъяскӧд.
Петукъяс чуксасисны частӧджык нин, Барабан сёйӧма став зӧрсӧ да нюжӧдчис валань.
Ильич доддяліс сійӧс да петкӧдіс мужикъяслӧн телегаяс костті.
Шапкаыс сэтчӧ пуктӧмторнас вӧлі дзонь, и телега кӧлесаяс бара кутісны таркакывны кынмыштӧм Покровскӧй туй кузя.
Поликейлы лои лӧсьыдджык сӧмын кор сійӧ петіс кар саяс.
А ӧнӧдз сылы мыйлакӧ кажитчис, мый вот-вот бӧрвылас кылас вӧтчӧм шы, кутасны сійӧс, Илья пыдди кӧрталасны кияссӧ мыш саяс да аски нуасны рекрутъясӧс босьталанінӧ.
Не то кӧдзыдсьыс, не то полӧмсьыс мыш кузяыс быттьӧ кисьтлісны кӧдзыд ваӧн, и сійӧ ӧтарӧ тракйис да тэрмӧдліс Барабансӧ.
Первойя морт, коді сылы паныдасис, вӧлі поп, джуджыд тӧвся шапкаа, чотысь работникыскӧд.
Ещӧ шуштӧмджык лои Поликейлы.
Но кар саяс тайӧ полӧмыс вочасӧн быри.
Барабан кутіс мунны восьласӧн, водзын кутіс бурджыка тыдавны туйыс;
Ильич пӧрччис шапкасӧ да видліс сьӧмсӧ.
«Сюйны питшӧгӧ? — думыштіс сійӧ. — Вӧнь ковмас разьлыны.
Час, чойгорулас лэчча, сэні чеччыла телега вылысь да лючки лӧсьӧдча.
Шапкасӧ вылісяньыс бура вурӧма, а гугӧдыс оз жӧ усь.
Дай шапкасӧ гортӧдз ог и пӧрччыв».
Чой горув лэччӧм бӧрын Барабан ас вӧлясьыс кыккокйыв катӧдіс чой паныдыс, и Поликей, кодлы Барабанлы моз жӧ окота вӧлі локны ӧдйӧджык гортас, эз кут вӧвсӧ.
Ставыс вӧлі лючки; тадзи сылы кажитчис, и сійӧ кутіс думайтны госпожа бурлун йылысь, вит шайт йылысь, кодӧс барыня сылы сетас, гортсаясыслӧн радлун йылысь.
Сійӧ пӧрччыліс шапкасӧ, ещӧ ӧтчыд видліс письмӧсӧ, пыдӧджык юрас сюйис шапкасӧ да нюмъёвтіс.
Шапка вылас плисӧвӧй матерьеыс вӧлі сісь нин, и буретш сы вӧсна, мый Акулина воддза луннас торъя зэлӧдӧмӧн вурис косяссьӧминсӧ, сійӧ быздіс мӧдар боксяньыс, и буретш сэки быздіс, кор Поликей шапкасӧ пӧрччылӧмӧн пыдӧджык стежитӧм ветӧш пиас сюйыштіс сьӧма письмӧсӧ. Шапка вылысӧдыс быздӧминтіыс мыччысис конверт пельӧсыс.
Кутіс югдыны, и войбыд узьтӧм Поликей вугыртіс.
Шапкасӧ пыдӧджык сюйӧмӧн, мый вӧсна письмӧ помыс ещӧ ёнджыка чургӧдчис, Поликей вугралігас стукайтчис юрнас телега дорышас.
Сійӧ садьмис горт дорас.
Медпервой, кор садьмис, сійӧ кватитчис шапкаас: шапкаыс топыда сюйӧма юрас; шапкасӧ сійӧ эз и пӧрччыв, тырвыйӧ чайтіг, мый конвертыс сэні.
Сійӧ вӧтліс Барабанӧс, лӧсьӧдіс турунсӧ, дворник моз тшапмӧдчис да гӧгӧр тшапа видзӧдігтырйи рӧдтіс гортланьыс.
Со нин кухня, со флигель, со столярлӧн гӧтырыс нуӧ дӧра пома, со контора, со барынялӧн керкаыс, кӧні Поликей ӧні петкӧдлас, мый сійӧ вернӧй да честнӧй морт, мый «суклявнытӧ позьӧ быдӧнӧс»,
барыня сылы шуас: «Но, аттьӧ тэныд, Поликей, со тэныд куим»... а, гашкӧ, и вит, а, гашкӧ, и дас шайт, тшӧктас на ещӧ чайӧн юктӧдны, а, гашкӧ, и вина на мыччас.
Кӧдзыд вылад эськӧ эз мешайт.
Дас шайт вылад и праздник дырйи гуляйтыштам, и сапӧг ньӧбам, и Никиталы, мед нин сыкӧд, сета нёль шайт да пӧлтинник, — зэв нин кутіс пойгыны...
Горт дінӧдзыс сё воськов кымын вотӧдз Поликей ещӧ паськӧмсӧ тубыртіс, зэлӧдыштіс вӧньсӧ, пӧрччис шапкасӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ да сюйис тэрмасьтӧг кисӧ шапка пыдӧсас.
Киыс кутіс вӧрны шапка пиас, ӧдйӧджык, ещӧ ӧдйӧджык, мӧд киыс пырис сэтчӧ жӧ; чужӧмыс кельдӧдіс да кельдӧдіс, ӧти киыс шапка пырыс петіс сквӧзь...
Поликей чеччыштіс телега вылас, пидзӧсчанясис, сувтӧдіс вӧвсӧ да кутіс корсьысьны телегаас, турун пиас, ньӧбӧмторъясас, видлаліс питшӧгсӧ, гач зепъяссӧ: сьӧмыс некӧн эз вӧв.
— Енманӧй!
Да мый нӧ тайӧ?!
Мый тайӧ лоӧ?! — бӧрдан шыӧн горӧдіс сійӧ, юрсиас кутчысьӧмӧн.
Но сэк жӧ думыштіс, мый сійӧс вермасны аддзыны, бергӧдіс Барабансӧ, шапкаасис да кутіс вӧтлыны шензян да дӧзмӧм Барабанӧс бӧр, кыті локтіс.
«Терпитны ог вермы ветлыны Поликейкӧд, — кӧнкӧ думайтіс Барабан.
— Сӧмын ӧтчыд менӧ сійӧ вердіс да юкталіс ас кадӧ, дай сӧмын сы могысь, медым сэтшӧм лӧсьыдтӧма менӧ пӧръявны.
Кутшӧма ме зіли ӧдйӧджык локны гортӧ!
Мудзи, а сэні, муртса на кутіс кывны асланым турун дукыс, вӧтлӧ менӧ бӧр».
— Но тэ, лыс ни бес! — синва пырыс горзіс Поликей, сувтіс телега вылас да лёкысь кутіс тракйыны вӧжжинас, кучкавны плетьнас вӧвсӧ.
X
Тайӧ луннас Покровскӧйын лунтыр некод эз аддзыв Поликейӧс.
Барыня некымынысь ӧбед бӧрын юасис, дай Аксютка лэбзьыліс Акулина дінӧ; но Акулина висьталіс, мый Поликей эз на волы, купечыс пӧ, тыдалӧ, кутіс ли, вӧлыскӧд мыйкӧ лои ли.
«Эз-ӧ кут чотны? — шуис сійӧ. — Тӧндзи тадзи Максим быдса сутки локтіс, став туйсӧ подӧн мунӧма!»
И Аксютка мунліс бӧр, а Акулина корсис быдсяма помкаяс мужик сёрмӧмыслы, кӧсйис успокоитны асьсӧ — но эз вермы!
Сьӧлӧм вылас вӧлі сьӧкыд, и аския праздник кежлӧ некутшӧм удж эз пыр киас.
Торъя нин сійӧс мучитіс, кор столярлӧн гӧтырыс висьталіс, мый сійӧ аддзыліс Поликейсӧ: «Тшук сійӧ вӧлі, Ильичыд, воліс неылӧдз керка дорсянь да бӧр бергӧдчис».
Челядьыс сідз жӧ тӧждысьӧмӧн да мыла быртӧдзыс виччысисны тятьсӧ, но мӧд помкаяс вӧсна.
Анютка да Машка колисны пасьтӧг да сукмантӧг. Пасьнас да сукманнас, кӧть и переменаӧн, позис петавлыны ывла вылӧ.
Сы вӧсна налы лои бергавны да котравны кильчӧ помас куш платтьӧ кежсьыс, да сэтшӧм ӧдйӧ, мый ёна дӧзмӧдісны петіг-пыригӧн «флигельын» олысьяссӧ.
Ӧтчыд Машка веськалі ва вайысь столяр гӧтырлы кок улас, да кӧть эськӧ сійӧ водзвыв нин бӧрддзис сылы пидзӧсас зурасьӧмысь, но сійӧс буракодя летісны юрси пратьӧдыс да сійӧ ещӧ на ёнджыка бӧрддзис.
Некодкӧд кӧ сійӧ эз зурасьлы, лэбзьӧмӧн лэбзьыліс ӧдзӧсӧдыс да пельса вывсяньыс чеччыштліс паччӧр вылас.
Сӧмын барыня да Акулина збыльысь тӧждысисны Поликей вӧсна; челядьыс жӧ сӧмын сы вылын паськӧмыс вӧсна.
А Егор Михайлович, кор сыӧн докладывайтігас барыня юаліс: «Эз-ӧ лок Поликей да кӧні сійӧ вермас лоны?» — нюмъёвтіс да вочавидзис: «Ог вермы тӧдны».
Буракӧ, сійӧ вӧлі рад, мый сылӧн чайтӧмыс збыльмӧ.
«Ӧбед кежлӧ колі нин эськӧ воны», — шуис сійӧ торъя тӧдчӧдӧмӧн.
Лунтыр Поликей йылысь некод нинӧм эз тӧд; сӧмын бӧрынджык тӧдмалісны, мый аддзылӧмаӧсь сійӧс орчча сиктса мужикъяс, быттьӧ пӧ шапкатӧг котралӧ туй кузя да быдӧнлысь юасьӧ: «Эн-ӧ аддзылӧй письмӧ?»
Мӧд морт аддзылӧма сійӧс туй бокысь, узьӧ, а вӧвсӧ домалӧма пу бердӧ.
«Ме ещӧ думышті, — висьталіс тайӧ мортыс, — мися, код, а вӧлыс лун кык нин юктавтӧм да вердтӧм: пакъясыс дзикӧдз топалӧмаӧсь».
Акулина войбыд эз узь, век кывзысис, но и войнас эз лок Поликей.
Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ӧтнасӧн да вӧліны сылӧн пуысь-пӧжалысь да слуга-ныв, сэки эськӧ сійӧ вӧлі ещӧ на шудтӧмджык; но горӧдісны коймӧд петукъяс, чеччис столярлӧн гӧтырыс. Акулиналы быть лои чеччыны да босьтчыны пач бердӧ.
Вӧлі праздник: югдытӧдз колӧ вӧлі нянь шомӧссӧ суктыны, ырӧш вӧчны, кӧвдум пӧжавны, мӧссӧ лысьтыны, платтьӧяс да дӧрӧмъяс гладитны, челядьсӧ мыссьӧдны, ва вайны дай мед эськӧ и суседкаыс эз удит став пач тырыс пусянсӧ сюйны.
Ӧтмоза кывзысигтыр Акулина босьтчис став тайӧ уджъясас.
Югдіс нин, затренняӧ нин звӧнитісны, челядьыс нин чеччисны, а Поликей абу да абу.
Тӧрыт лымъялыштіс, лымйыс серӧн-визьӧн тупкис муяс, туй выв, керка вевтъяс; а талун, быттьӧ праздник кузя, луныс лои мича, шондіа, кӧдзыд, ылӧдз бура кыліс да тыдаліс.
Но Акулина, коді сулаліс пачводзын да пыдӧкодь сюйліс юрсӧ пач вомас, сэтшӧма ылалі кӧвдум пӧжалӧмнас, эз и кывлы, кыдзи локтіс Поликей.
Сӧмын челядь горзӧм сертиыс тӧдіс, мый верӧсыс воӧма.
Анютка, медся ыджыд нылыс, мавтіс юрсисӧ госӧн да ачыс пасьтасис.
Сійӧ вӧлі розӧвӧй выль ситеч платтьӧа, кодӧс козьналіс барыняыс. Платтьӧыс вӧлі мыськывтӧм на, пукаліс сы вылын кыдзкӧ тешкодя, синсӧ вежис суседъясыслысь; юрсиыс сылӧн лӧсталіс, сійӧс мавтӧм вылӧ видзис дзонь скӧвӧрдаджын гос; башмакъясыс абу выльӧсь, но вӧсньыд кучикысь.
Машка вӧлі кацавейкаа на дай няйт, сы вӧсна Анютка сійӧс ас дінас матӧ эз сибӧд, ляксьӧмысь поліс.
Машка вӧлі ывла вылын, кор батьыс локтіс.
«Тятьӧй воис», — чилӧстіс сійӧ да ньӧв моз лэбзис ӧдзӧсӧд Анюта пӧлӧн, да лякӧсьтіс сійӧс.
Анютка ӧні эз нин пов лякӧссьӧмысь, нӧйтіс Машкаӧс, а Акулина оз вермы вӧлі эновтны ассьыс уджсӧ.
Сійӧ сӧмын горӧдліс челядьыс вылӧ: «Ланьтӧй, колӧкӧ! Ставнытӧ нӧйта!» и видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ.
Киас кулёка, Ильич пырис посводзӧ да пыр жӧ пырис аслас пельӧсӧ.
Акулиналы кажитчис, мый сійӧ вӧлі кельыд чужӧма, быттьӧ сійӧ не то бӧрдіс, не то нюмъяліс.
Но сылы бурасӧ видзӧдлыны некор вӧлі.
— Мый, Ильич, ставыс бур? — юаліс сійӧ пачводз дінсянь.
Ильич мыйкӧ шуис, но сійӧ эз гӧгӧрво.
— Мый? — горӧдіс сійӧ. — Барыня ордад вӧлін?
Аслас пельӧсын Ильич пукаліс крӧвать вылас, шармӧм синъясӧн видзӧдліс гӧгӧр да нюмъяліс аслас мыжа кодь да помтӧм шудтӧм синъяснас.
Сійӧ дыр нинӧм эз вочавидз.
— Кылан, Ильич?
Мый дыр ветлін? — кыліс Акулиналӧн гӧлӧсыс.
— Ме, Акулина, сьӧмсӧ сеті барынялы, зэв ёна аттьӧаліс! — друг шуис сійӧ да ещӧ полӧмысьджык кутіс гӧгӧр видзӧдны да нюмъявны.
Кык тор вылын дырджык сувтлісны сылӧн полан да баръялан синъясыс: зыбка гез вылын да кагаыс вылын.
Сійӧ локтіс зыбка дорӧ да вӧсни чуньяснас тэрмасигтырйи кутіс разявны гез гӧрӧдъяссӧ.
Сэсся сылӧн синъясыс усины кагаыс вылӧ; но сэки пырис Акулинаыс, пыртіс пӧв вылын пӧсь кӧвдум.
Ильич ӧдйӧ дзебис гезсӧ питшӧгас да пуксис крӧвать вылас.
— Мый нӧ тэ, Ильич, мыйкӧ тай абу асвыйӧныд? — юаліс Акулина.
— Узьтӧм ме, — вочавидзис Поликей.
Друг ӧшинь саяс мыйкӧ вуджӧртіс, и пыр жӧ ньӧв моз лэбзис барынялӧн кесйылӧс ныв Аксютка.
— Барыня корис Поликей Ильичӧс сей жӧ минут, — шуис сійӧ. — Сей жӧ минут тшӧктіс Авдоття Миколавна... <rus> минутсей</rus>.
Поликей видзӧдліс Акулина вылӧ, ныв вылӧ.
— Пырысьтӧм-пыр!
Мый ещӧ колӧ? — шуис сійӧ сэтшӧм збыльысь, мый Акулина успокоитчис: гашкӧ, наградитны кӧсйӧ. — Висьтав, пыр жӧ локта.
Сійӧ чеччис да петіс;
Акулина босьтіс вор, пуктіс сійӧс лабич вылас, кисьтіс ӧдзӧс дорас сулалысь ведраясысь да пачсьыс кыскӧм пӧртйысь ва, пуджис сосъяссӧ да чунь помнас видліс васӧ.
— Лок, Машка, мыськала.
Скӧралысь шушкыль кывъя ныв бӧрддзис.
— Лок, пеж мыр, сӧстӧм дӧрӧм пасьтӧда.
Но, чегъясь сэні.
Лок, колӧ ещӧ чойтӧ мыськавны.
Поликей сэк кості муніс эз ныв бӧрся барыня дінӧ, а дзик мӧдлаӧ.
Посводзас стен бердын сулаліс чардакӧ каян пос.
Поликей, посводзас петӧм мысти, гӧгӧр видзӧдліс: сэні некод эз вӧв. Кусыньтчӧмӧн, пӧшти котӧрӧн, сюся да тэрыба сійӧ кайис пос кузяыс.
— Мый нӧ тайӧ, мый Поликей оз лок, — шуис терпеньесьыс петӧм барыня Дуняшаыслы, коді сылысь юрсӧ сыналіс, — кӧні Поликейыс?
Мыйла сійӧ оз лок?
Аксютка бара локтіс дворняӧ, борда моз пырис посводзас да корис Ильичӧс барыня ордӧ.
— Да сійӧ важӧн нин муніс, — вочавидзис Акулина. Сійӧ Машкасӧ мыссьӧдӧм бӧрын ӧні вӧлі пуксьӧдӧма воръяс нёньпом пи-кагасӧ да, горзӧмыс вылӧ видзӧдтӧг, кӧтӧдіс сылысь шочиник юрсисӧ.
Кагаыс горзіс, чукрасис, зілис мыйкӧ кутны аслас вынтӧм ичӧтик кияснас.
Акулина кутыштіс сійӧс аслас ӧти ыджыд кинас небыдик, нёптовъяса мышкӧдыс, а мӧд кинас мыськаліс.
— Видзӧдлы, эз-ӧ кытчӧкӧ унмовсьы, — шуис сійӧ повзьӧмӧн видзӧдігмоз.
Тайӧ кадӧ столярлӧн гӧтырыс, сынасьтӧм, восьса морӧса, юбкасӧ кутыштӧмӧн кайис чардакӧ косьтан платтьӧысла.
Чардакын друг кыліс зэв лёкысь горӧдӧм, и столярлӧн гӧтырыс, быттьӧ йӧймӧма, синъяссӧ куньӧмӧн, бауӧн, бӧрӧн лэччис — эз лэччы, а исковтіс пос кузяыс.
— Ильич! — горӧдіс сійӧ.
Акулиналӧн кагаыс мыні кисьыс.
— Джагӧдчӧма, — лёкгоршӧн чилӧстіс столярлӧн гӧтырыс.
Акулина эз аддзыв, мый кагаыс сылӧн тупыль моз быгыльтчис воръяс, кокъяссӧ лэптіс да юрыс ставнас вӧйи ва пиӧ, — сійӧ котӧрӧн петіс посводзӧ.
— Балкаас... ӧшалӧ, — шуис столярлӧн гӧтырыс, аддзис Акулинаӧс да тшем сувтіс.
Акулина уськӧдчис пос вылас. Эз удитны кутны, кайис пос кузяыс, лёкысь горӧдіс да шой моз уси пос вылас. Сійӧ вермис кувтӧдз доймыны, эз кӧ эськӧ удитны кутны горзӧм вылас быд пельӧсысь петӧм йӧз.
XI
Некымын минут чӧж нинӧм эз позь гӧгӧрвоны тайӧ ызгӧмас.
Йӧз чукӧрмис зэв уна, ставныс сёрнитісны, горзісны, челядь да старукаяс бӧрдісны, Акулина куйліс садьтӧм.
Сэсся мужичӧйяс, столяр да котӧрӧн локтӧм приказчик кайисны выліас, а столярлӧн гӧтырыс кызьӧдысь нин висьталіс, кыдзи сійӧ немдумайттӧг кайис платтьӧла, «видзӧдлі этадзи: морт сулалӧ; видзӧдлі: гугӧдӧм шапкаыс сы дорын туплясьӧ.
Видзӧдлі, а кокъясыс качайтчӧны.
Менӧ тай быттьӧ кӧдзыд ваӧн кисьтісны.
Кокни ӧмӧй, морт джагӧдчӧма, а тэ видзӧд сійӧс.
Кыдз уськӧдчи гири-люк, ачым нинӧм ог помнит.
Кыдз сӧмын менӧ енмыс видзис.
Дерт, енмыс милуйтіс.
Сэтшӧм крут да сэтшӧм джуджыд пос!
Уси кӧ, смертьыд сэні и вӧлӧма!»
Выліас кайлысьяс висьталісны сідз жӧ.
Ильич ӧшаліс свезь керъяс, улыс дӧрӧм да гач кежсьыс, буретш сійӧ гез йылас, кодӧс сійӧ босьтіс зыбкасьыс.
Гугӧдӧм шапкаыс сылӧн куйліс сэні жӧ.
Армяксӧ да пасьсӧ пӧрччӧма да лӧсьыда пуктӧма орччӧн.
Кокъясыс судзисны муас, но ӧдвакӧ нин ловъя.
Акулиналӧн петіс садьыс, сійӧ бара уськӧдчис пос вылас, но сійӧс эз лэдзны.
— Мамӧ, <ns>Семӧыдь пӧдьӧма</ns>, — горӧдіс шушкыль кывъя нылыс пельӧс сайсяньыс.
Акулина тракнитчис да котӧртіс аслас пельӧсӧ.
Кагаыс вӧрзьытӧг куйліс воръяс гатшӧн, кокъясыс сылӧн эз вӧрны.
Акулина кватитіс сійӧс, но кагаыс эз нин лолав, эз вӧрзьы.
Акулина шыбитіс сійӧс крӧвать вылас, ӧшйис гырддза вылас да кутіс серавны сэтшӧм гораа, лӧсьыдтӧма да мисьтӧма, мый Машка, коді первойсӧ мам бӧрсяыс серӧктыліс жӧ, тупкис пельяссӧ да бӧрдӧмӧн уськӧдчис посводзас.
Йӧз пырисны найӧ пельӧсӧ бӧрдіг-ойзігтырйи.
Кагасӧ петкӧдісны, кутісны зыравны; но ставыс весьшӧрӧ.
Акулина туплясис вольпась вылас да сераліс, сераліс сідз, мый лои страшнӧ ставныслы, коді сэні вӧліс да кыліс тайӧ серамсӧ.
Сӧмын ӧні, кор видзӧдлан став тайӧ йӧзыс вылӧ — гӧтыраяс вылӧ, старикъяс, челядьяс вылӧ, позьӧ гӧгӧрвоны, кутшӧм уна да кутшӧм йӧз олісны тайӧ дворӧвӧй флигеляс.
Ставныс жӧдзисны, ставныс мыйкӧ висьталісны, унаӧн бӧрдісны, но вӧчны некод нинӧм эз вӧч.
Столяр гӧтыр век на ещӧ аддзис сэтшӧм мортъясӧс, кодъяс эз тӧдны сылысь историясӧ, да бара висьтавліс сы йылысь, кыдзи виччысьтӧмтор аддзигӧн повзисны сылӧн нежнӧй чувствоясыс да кыдзи енмыс видзис сійӧс пос вывсьыс усьӧмысь.
Старик-буфетчик, коді вӧлі пасьталӧма нывбабалысь кацавейка, висьтавліс, кыдзи покойник барин дырйи ӧти баба вӧйтчис прудйын.
Приказчик мӧдӧдіс станӧвӧйла да попла посолъясӧс да сувтӧдіс караул.
Кесйылӧс Аксютка шармӧдӧм синъяснас видзӧдіс чардак розяс да, кӧть нинӧмсӧ сэтысь эз аддзы, сійӧ эз вермы сэсь эновтчынысӧ да барыня дінас мунны.
Агафья Михайловна, важ барынялӧн вӧвлӧм горничнӧй, нервъяссӧ ланьтӧдӧм могысь корис чай да бӧрдіс.
Анна бабушка дереваннӧй маслӧӧсь кыз кинас водтӧдіс ичӧтик покойниксӧ пызан вылӧ.
Нывбабаяс сулалісны Акулина дінын да ланьтӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.
Челядьыс, пельӧсас топӧдчӧмӧн, видзӧдісны мамыс вылӧ, заводитласны бӧрдны, сэсся ланьтасны, бара видзӧдласны да ещӧ ёнджыка топӧдчасны.
Детинкаяс да мужичӧйяс чукӧртчӧмаӧсь кильчӧ помас да повзьӧм чужӧмъясӧн видзӧдӧны ӧдзӧсас да ӧшиняс, но нинӧм оз аддзыны, нинӧм оз гӧгӧрвоны да юасьӧны ӧта-мӧдныслысь, мыйын делӧыс.
Ӧти висьталіс, столярыс пӧ гӧтырыслысь коксӧ черӧн керыштӧма.
Мӧд висьталіс, прачка пӧ куим кага вайӧма.
Коймӧд сёрнитіс, пӧварлӧн пӧ каньыс дикмӧма да йӧзӧс курччалӧма.
Но збыль лоӧмыс вочасӧн паськаліс да медбӧрын воис барыня пельӧдз.
Весиг, кажитчӧ, эз кужны сійӧс колананог лӧсьӧдны: тӧлктӧм Ёгор веськыда крапкис-висьталіс да сідз вӧрзьӧдіс барынялысь нервъяссӧ, мый сійӧ сы бӧрын дыр эз вермы асвыйӧнас воны.
Йӧз чукӧр заводитіс лӧньны;
столярлӧн гӧтырыс пузьӧдіс самӧвар да заваритіс чай, бокӧвӧй йӧзыс, найӧс чайсӧ юны эз корны да, лыддисны не лӧсьыдӧн сэтчӧ кольччыны.
Детинкаяс заводитісны кильчӧ помас тышкасьны.
Ставныс нин тӧдісны, мыйын делӧыс, да пернапасасигтырйи кутісны разӧдчавны, сэсся друг кывсис: «Барыня, барыня!»
Ставныс бара чукӧртчисны да дзескӧдчисны, медым сетны сылы туй.
Быдӧнлы вӧлі окота аддзывны, мый сійӧ кутас керны.
Барыня, блед да бӧрдӧм чужӧма, пырис посводзас порог вомӧныс Акулина пельӧсӧ.
Дас юр топӧдчисны да видзӧдісны ӧдзӧс пырыс.
Ӧти рушкуа бабаӧс сэтшӧма топӧдісны, сійӧ гораа ойӧстіс, но сэк жӧ, тайӧ случайнас пӧльзуйтчӧмӧн, вермис сувтны медводзас.
А кыдзи нӧ Акулина пельӧсысь барыняӧс видзӧдлытӧгыс!
Дворӧвӧйяслы тайӧ вӧлі сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн овлӧ бенгальскӧй би спектакль помын.
Зэв нин ӧд сійӧ бур, ӧзтісны кӧ бенгальскӧй битӧ, и дерт жӧ нин бур, шӧвкӧ да прӧшвиӧ пасьтасьӧм барыня кӧ пырис Акулина пельӧсӧ.
Барыня локтіс Акулина дінӧ да босьтіс сылысь кисӧ; но Акулина нетшыштіс сійӧс.
Важся дворӧвӧйяс ошкытӧг катлӧдлісны юрнаныс.
— Акулина! — шуис барыня. — Тэнад эм челядь, жалит асьтӧ.
Акулина кутіс паськыда серавны, чеччис.
— Менам челядьӧй ставныс эзысьӧсь, ставныс эзысьӧсь...
Ме бумагъястӧ ог видз, — шуаліс сійӧ тэрыба... — Ме Ильичлы шуа, эн босьт, мися, бумагъястӧ, со тэнӧ и мавтісны, мавтісны дьӧгӧдьӧн.
Дьӧгӧдьӧн да майтӧгӧн, барыня.
Кӧть кутшӧм кисьтӧм висьӧм тэнад вӧлі, пыр жӧ бурдас. — И бара сійӧ ещӧ ёнджыка кутіс серавны.
Барыня бергӧдчис да корис фершалӧс горчицаӧн.
«Кӧдзыд ва вайӧй», — и сійӧ ачыс кутіс корсьны васӧ, но кор аддзис кулӧм кагаӧс, код водзын сулаліс Анна бабушка, бергӧдчис, и ставӧн аддзылісны, кыдзи сійӧ тупкысис чышъяннас да бӧрддзис.
А Анна бабушка (жаль, мый барыняыс эз аддзыв: сійӧ эськӧ кужис донъявны; сы вӧсна и вӧчӧма вӧлі тадзисӧ) тупкис кагасӧ дӧра помӧн, лӧсьӧдыштіс сылысь кисӧ аслас кыз да пельк кинас, сідз дзӧрыштіс юрнас, сідз нюжӧдіс паръяссӧ да читкыртліс синсӧ, сідз ышловзис, мый быдӧн эськӧ аддзисны сылысь бур сьӧлӧмсӧ.
Но барыня эз аддзыв тайӧс, да и аддзынысӧ эз вермы.
Сійӧ бӧрддзис, сыкӧд лои нервнӧй истерика, сійӧс петкӧдісны киняулӧдыс кутӧмӧн посводзӧ да сідзжӧ киняулӧдыс кутӧмӧн нуисны гортас.
«Сӧмын тайӧ и вӧлі сысянь», — думыштісны унаӧн да кутісны разӧдчыны.
Акулина век на сераліс да мыйсюрӧ шуаліс.
Сійӧс петкӧдісны мӧд жырйӧ, лэдзисны сылысь вирсӧ, пукталісны горчичникъяс, пуктісны юр вылас йи; но сійӧ век на нинӧм эз гӧгӧрво, эз бӧрд, а сераліс да сёрнитіс да вӧчис сэтшӧмторъяс, мый бур йӧз, кодъяс сы вылӧ видзӧдісны, эз вермыны кутчысьнысӧ да сідзжӧ сералісны.
ХII
Гажтӧм вӧлі Покровскӧй дворын праздникыс.
Луныс кӧть вӧлі зэв мича, йӧзыс эз петны гуляйтны; нывъяс эз чукӧртчывны сьывны; фабричнӧй зонъяс, кодъяс локтӧмаӧсь карысь, эз ворсны ни гудӧкӧн, ни балалайкаӧн, ни нывъяскӧд эз ворсны.
Быдӧн пукалісны пельӧсъясын да, сёрнитісны кӧ, сёрнитісны надзӧник, быттьӧ на пиын вӧлі кодкӧ зэв омӧль, коді кывзысис.
Луннас ещӧ нинӧмджык на вӧлі.
Но рытнас, кор рӧмдіс, кутісны омлявны понъяс, лёкыд вылӧ ещӧ тӧв лыбис да кутіс шутьлявны трубаясын, сэтшӧма повзисны дворняса олысьяс, мый кодлӧн вӧліны сисьяс, ӧзталісны найӧс ӧбразъяс водзӧ;
коді пельӧсас оліс ӧтнасӧн, сійӧ муніс йӧзаджык сусед ордӧ узьны вӧзйысьны;
а кодлы колӧ вӧлі идрасьны, эз петны сарай-картаӧ: налы эз вӧв ӧні жаль кольны скӧтсӧ вой кежлӧ кӧрымтӧг.
Дай вежавасӧ, коді вӧлі быдӧнлӧн сулеяын, тайӧ войнас ставсӧ видзисны.
Унаӧн весиг кывлісны, кыдзи войнас кодкӧ сьӧкыд воськовъясӧн ветлӧдліс чардакӧдыс, а кузнеч аддзылӧма, кыдзи лэбзьӧма веськыда чардакас змей.
Поликей пельӧсын некод эз вӧв: челядьсӧ да йӧймӧм гӧтырсӧ нуӧдісны мӧдлаӧ.
Тані сӧмын кага-покойникыс куйліс да вӧліны кык старука да корысь баба, коді ас окотасьыс лыддис псалтыр, эз кагаыс кузя, а сідз, став тайӧ несчастье лоӧмыс кузя.
Тадзи тшӧктӧма барыня.
Старукаяс да корысь баба асьныс кывлӧмаӧсь, кыдзи сӧмын кафизма лыддясны, сідз выліас вӧрзяс балка керйыс, кодкӧ ойӧстас.
Лыддясны: <rus>«Да воскреснет бог»</rus>, бара ланьтас.
Столярлӧн гӧтырыс корӧма вой кежлас кумасӧ, войбыд эз узьны, юӧмаӧсь сыкӧд став чайсӧ, кодӧс сійӧ лӧсьӧдліс аслыс недель кежлӧ.
Найӧ кывлӧмаӧсь жӧ, кыдзи дзуртісны балка керъясыс, да быттьӧ тыра мешӧкъяс гылалісны вылісяньыс.
Караулитчысь мужикъяс неуна збоймӧдыштісны дворӧвӧйясӧс, не найӧ кӧ, ставныс эськӧ тайӧ войнас полӧмысла кулісны.
Мужикъяс куйлісны посводзас, турун вылын, найӧ бӧрвылас сідзжӧ висьталісны, мый кывлісны чардаксьыс быдсяма чудесаяссӧ, кӧть эськӧ найӧ войбыд спокойнӧя сёрнитісны ӧта-мӧд костас рекрутъяс йылысь, сёйисны нянь, гыжъясисны да, медъёнасӧ нин, посводзсӧ сідзи тыртісны мужик дукнас, мый столярлӧн гӧтырыс на дінті мунігӧн сьӧлыштіс да видіс найӧс пежъясӧн.
Но кӧть мый, джагӧдчӧм морт век на ӧшаліс чардакас, быттьӧ ачыс омӧльыс тайӧ войнас шевгӧдіс паськыд бордсӧ тайӧ флигель вылас, петкӧдліс ассьыс власьтсӧ да воддза серти матӧджык сувтіс тайӧ йӧзыс дінӧ.
Найӧ ставӧн тайӧс тадзи чувствуйтісны.
Ог тӧд, справедливӧ тайӧ али абу.
Ме весиг думайта, ньӧти абу справедливӧ.
Ме думайта, тайӧ страшнӧй войнас кӧ смел морт босьтіс сись либӧ пӧнар, пернапасасис, либӧ кӧть и пернапасасьтӧг, пырис кӧ чардакас, сиська бинас вочасӧн вештіс ас водзсьыс повзьӧдлан пемыдсӧ, югдӧдіс балка керъяссӧ, лыасӧ, ӧшалан чераньвезъяссӧ, столяр гӧтырӧн вунӧдӧм платтьӧяссӧ, — воӧдчис Ильич дінӧдз да, полӧмсӧ пӧдтӧмӧн, лэптіс пӧнарсӧ сы чужӧм весьтӧдзыс, сійӧ аддзис эськӧ тӧдса косіник, боквывтчӧм тушасӧ, муӧдзыс воӧм нин кокъяссӧ (гезйыс нюжалӧма), дӧрӧм юрйылыс восьса, морӧсас пернаыс оз тыдав, юрыс ӧшйӧма морӧс вылас; сійӧ аддзис эськӧ сылысь кынмӧм синъяса восьса бур чужӧмсӧ, мыжапырысь нюмдӧмсӧ, стрӧг лӧньлунсӧ, быдторйын шынитӧвсӧ.
Веськыда шуа, столярлӧн гӧтырыс, коді йӧршитчӧма ас крӧвать пельӧсас да лёзялӧм юрсинас да повзьӧм синъяснас висьтавлӧ, быттьӧ сійӧ кылӧ, кыдзи усялӧны тыра мешӧкъяс, — татшӧм мортыс, мися, сёпӧв повзьӧдчанаджык да страшнӧйджык Ильич дорысь, кӧть эськӧ сылӧн пернасӧ пӧрччӧма да куйлӧ балка кер вылас.
Выліас, барыня ордас, вӧлі сэтшӧм жӧ полӧм, кыдзи и флигельын.
Барыня жырйын кыліс одеколон да лекарство дук.
Дуняша шонтіс вижов воск да вӧчис мазь.
Мыйла мазьыс, ме ог тӧд; но тӧда, мый мазьсӧ вӧчлісны быдпӧрйӧ, кор барыня висьмыліс.
А ӧні сійӧ расстроитчис прамӧя висьмытӧдз.
Дуня дінӧ, мед сійӧ эзджык пов, локтіс узьны сылӧн тьӧткаыс.
Найӧ нёльнаныс (сэні вӧлі ещӧ ӧти ныв) пукалісны девичӧйын да надзӧник сёрнитісны.
— Коді маслӧла ветлас? — юаліс Дуняша.
— Нинӧм вылӧ ме, Авдотья Миколавна, ог мун, — чорыда вочавидзис мӧд ныв.
— Чӧв; Аксюткакӧд ӧтлаын ветлӧй.
— Ме ӧтнамӧн котӧртла, ме нинӧмысь ог пов, — шуис Аксютка, но сэн жӧ повзис.
— Но ветлы, мусаӧй, кор Анна бабушкалысь, стӧканын, да вайигад эн киськав, — шуис сылы Дуняша.
Аксютка ӧти кинас лэптіс бӧждорсӧ, сы вӧсна сійӧ эз вермы ӧвтчыны кыкнан кинас, но ӧти кинас кутіс ӧвтчыны кыкпӧв ёнджыка, ӧвтчис мунан визьыслы пӧперегног, и лэбыштіс.
Сійӧ ёна поліс; сійӧ кӧ ӧні аддзис либӧ кыліс кӧть мед мый, кӧть ассьыс ловъя мамсӧ, сылӧн сьӧлӧмыс эськӧ пыр и поті.
Сійӧ лэбис-муніс синъяссӧ куньӧмӧн, тӧдса трӧпаӧд...
XIII
— Барыняыд узьӧ али оз? — друг кывсис Аксютка дінын кыз мужик гӧлӧс.
Аксютка восьтіс синъяссӧ, кодъясӧс вӧлі джынвыйӧ куньӧма, да аддзис кутшӧмкӧ мортӧс, коді, кыдзи нывлы кажитчис, вӧлі флигельсьыс джуджыдджык.
Аксютка чилӧстіс да сэтшӧм ӧдйӧ уськӧдчис бӧр, мый весиг юбка бӧжыс эз удит сы бӧрся вӧтчыны.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн сійӧ вӧлі нин кильчӧ вылын, мӧдӧн — девичӧйын да лёкысь горзӧмӧн шыбитчис вольпась вылас.
Дуняша, сылӧн тьӧткаыс да мӧд ныв неуна эз весьӧпӧрны; но налӧн эз на удит петны садьыс, посводзас да ӧдзӧс водзас кылісны сьӧкыд да ньӧжмыд кок шыяс.
Дуняша уськӧдчис барыня дінас, уськӧдіс мазь дозсӧ, мӧд горничнӧй дзебсис стенас ӧшалысь юбка сайӧ; тьӧткаыс, коді вӧлі збойджык, кӧсйис кутны ӧдзӧссӧ, но ӧдзӧсыс воссис, и жырйӧ пырис мужик.
Тайӧ вӧлі Дутлов аслас пыж кодь кӧмкотнас.
Сійӧ корсис синъяснас ӧбразъяс, но эз аддзы шуйга пельӧсас ӧшалысь ичӧтик ӧбразсӧ да чӧвтіс пернапассӧ чашкаяс видзан шкап вылӧ, пуктіс шапкасӧ ӧшинь вылас, сюйис кисӧ полушубок пиас, быттьӧ кӧсйис гыжъялыштны киняувсӧ, перйис сэтысь письмӧ, код вылын вӧлі якӧра вит печать.
Дунялӧн тьӧткаыс кутчысис морӧсас...
Сійӧ муртса вермис шуны:
— Повзьӧдін жӧ тэ менӧ, Наумыч.
<ns>Кы...-ыв</ns> шуны ог вермы.
Ме чайті, мися, пом воис.
— Позьӧ ӧмӧй тадзи? — шыасис мӧд ныв юбка сайсянь мыччысиг.
— Весиг барыняӧс повзьӧдінныд, — шуис Дуняша ӧдзӧс сайсянь петӧмӧн, — мыйла сюйсян девичӧй кильчӧ вылӧ юасьтӧг?
Мужик мужик и эм!
Дутлов эз извинитчы, шуис, колӧ пӧ барыняӧс аддзӧдлыны.
— Сійӧ висьӧдчӧ, — шуис Дуняша.
Та кадӧ Аксютка серӧктіс сэтшӧм лӧсьыдтӧм гора серамӧн, сылы бара быть лои дзебны юрсӧ юрлӧс улас. Сійӧ быдса час чӧж, кӧть Дуняшаыс да сылӧн тьӧткаыс грӧзитісны, эз вермы лэптывны сэтысь юрсӧ, мед не серӧктыны, быттьӧ сы розӧвӧй морӧсас да гӧрдӧдӧм чужӧмас мыйкӧ оръясис.
Сылы кажитчис сэтшӧм тешкодьӧн ставныслӧн повзьӧмыс, — и сійӧ бара дзебис юрсӧ, бара семдӧмӧн сераліс, кокъяснас чужъясис да лыбӧдчыліс став тушанас.
Дутлов сувтіс, зэв збыльысь видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдны, мый сыкӧд лои, но нинӧм эз гӧгӧрво, бергӧдчис да кутіс бара сёрнитны.
— Мися, зэв важнӧйтор эм, — шуис сійӧ, — висьталӧй, мужик пӧ сьӧма письмӧ аддзӧма.
— Кутшӧм сьӧм?
Барынялы висьтавтӧдз войдӧр Дуняша лыддис адрессӧ да юаліс Дутловлысь, кӧні да кыдзи сійӧ аддзис тайӧ сьӧмсӧ, кодӧс Ильичлы колӧ вӧлі вайны карысь.
Ставсӧ бура тӧдмалӧм бӧрын сійӧ тойыштіс посводзӧ Аксюткаӧс, коді век на эз вермы кутчысьны серамысь, да пырис барыня дінӧ.
Дутловлы шензьӧм вылӧ, барыня эз примит сійӧс, да и Дуняшалы тӧлкӧн нинӧм эз висьтав.
— Нинӧм ог тӧд и тӧдны ог кӧсйы, — шуис барыня, — кутшӧм мужик да кутшӧм сьӧм?
Некодӧс ме ог вермы да ог кӧсйы аддзӧдлыны.
Сетӧй меным спокой.
— Мый нӧ ме кута вӧчны? — юаліс Дутлов конвертсӧ бергӧдлігмоз. — Абу ӧд этша сьӧм.
Мый гижӧма конверт вылас? — юаліс сійӧ Дуняшалысь, коді выльысь лыддис адрессӧ.
Дутловлы быттьӧ век на мыйкӧ эз эскыссьы.
Сійӧ надейтчис, гашкӧ сьӧмыс абу барынялӧн, гашкӧ адрессӧ эз сідз сылы лыддьыны, кыдзи сэтчӧ гижӧма.
Но Дуняша ещӧ шуис, гижӧма пӧ дзик сідзи.
Сійӧ ышловзис, конвертсӧ сюйис питшӧгас да лӧсьӧдчис петны.
— Тыдалӧ, станӧвӧйлы лоӧ сетны, — шуис сійӧ.
— Сулавлы, ме ещӧ заводитла висьтавны, — сувтӧдіс сійӧс Дуняша, ачыс сюся видзӧдіс, кыдзи конвертыс воши мужик питшӧгӧ. — Вайлы татчӧ письмӧсӧ.
Дутлов бара кыскис, но эз пырысьтӧм-пыр сет сійӧс Дуняшалы нюжӧдӧм киас.
— Висьталӧй, Дутлов Семен пӧ туй вылысь аддзӧма.
— Вай, мися, татчӧ.
— Ме вӧлі думайта, мися, сідз, прӧстӧй письмӧ; да салдат лыддис, сэні пӧ сьӧм.
— Но вай, мися.
— Ме и гортӧ эг лысьт пыравны... — бара шуаліс Дутлов, кодлы эз вӧв окота торйӧдчыны дона конвертыскӧд,
— сідзи и висьталӧй.
Дуняша босьтіс конвертсӧ да бара пырис барыня дінӧ.
— Ок, енманӧй, Дуняша! — шуис барыня кӧритан гӧлӧсӧн.
— Эн висьтавлы меным сійӧ сьӧм йывсьыс.
Кыдзи думышта кагасӧ...
— Мужикыс, сударыня, оз тӧд, кодлы сьӧмсӧ сетны, — бара шуис Дуняша.
Барыня косяліс конвертсӧ да дрӧгмуніс, кор аддзис сьӧмсӧ, думыштчис.
— Страшнӧй сьӧм, мыйта лёк найӧ вӧчӧны! — шуис сійӧ.
— Тайӧ Дутлов, сударыня.
Тшӧктанныд сылы мунны али асьныд сы дінӧ петаланныд?
Сьӧмыс ставыс-ӧ? — юаліс Дуняша.
— Оз ков меным тайӧ сьӧмыд.
Тайӧ ужаснӧй сьӧм.
Мый найӧ вӧчисны!
Висьтав сылы, мед аслыс босьтас, колӧ кӧ, — друг шуис барыня, Дуняшкалысь кисӧ корсигмоз. — Да, да, да, — шуаліс барыня чуймӧм Дуняшалы, — мед босьтас аслыс да вӧчас, мый сылы колӧ.
— Сюрсӧн-джынйӧн, — шуис Дуняша неуна нюмъёвтӧмӧн, быттьӧ кагалы.
— Мед босьтас ставсӧ, — терпеньесӧ воштӧмӧн нин шуис барыня. — Мый, тэ менӧ он гӧгӧрво?
Тайӧ сьӧмыс несчастнӧй, некор сы йылысь меным энӧ казьтылӧй.
Мед сійӧс босьтас аслыс сійӧ мужикыс, коді аддзис.
Мун, мун, мися!
Дуняша петіс девичӧяс.
— Ставыс-ӧ? — юаліс Дутлов.
— Да тэ ачыд нин лыддьы, — шуис Дуняша конвертсӧ чургӧдігмоз, — тэныд тшӧктіс сетны.
Дутлов сюйис шапкасӧ киняулас да копыртчыштӧмӧн кутіс лыддьыны.
— Щӧтки абу?
Дутлов чайтіс, мый барыня аслас бӧблунысла оз куж лыддьынысӧ да тшӧктіс сылы лыддьыны.
— Гортад лыддян!
Тэныд!
Тэнад сьӧмыс! — скӧрпырысь нин шуис Дуняша.
— Ог пӧ ме вермы сы вылӧ видзӧдны, сет пӧ сылы, коді вайис.
Важмоз кыпыда Дутлов видзӧдліс Дуняша вылӧ.
Дуняшалӧн тьӧткаыс сідзи и швачкис кияснас.
— Рӧдимӧй матушкаӧй!
Вот енмыд шудтӧ сетіс!
Матушкаӧй!
Мӧд горничнӧй эз эскы.
— Мый ті, Авдотья Николаева, шмонитанныд?
— Шмонитан тай!
Тшӧктіс сетны мужиклы...
Но, босьт сьӧмсӧ да мун, — шуис Дуняша дӧсадасӧ дзебтӧг.
— Кодлы шог, а кодлы шуд.
— Шутка-ӧ, сюрсӧн-джынйӧн, — шуис тьӧтка.
— Унджык, — шуис Дуняша. — Но, Микӧла енлы дас ура сись сувтӧдан дай, — шуаліс Дуняша смекайтчӧмӧн. — Мый нӧ, садьыд быри али мый?
Бур вӧлі, гӧльлы кӧ эськӧ!
А талӧн аслас уна эм.
Дутлов, медбӧрын, гӧгӧрвоис, мый тайӧ абу шутка, кутіс чукӧртны да сюявны конвертас сьӧмсӧ, кодӧс сійӧ разӧдліс лыддьыны;
но киясыс сылӧн тіралісны, и сійӧ пыр на видзӧдлывліс нывъяс вылӧ, медым тӧдны, мый тайӧ абу серам.
— Видзӧдтӧ, садьсявны оз вермы, — радысла, — шуис Дуняша, медым петкӧдлыны, мый сылы зывӧк и мужикыс, и сьӧмыс.
— Вай ме тэныд тэча.
Сійӧ кӧсйис босьтны.
Но Дутлов эз сет; сійӧ чукраліс сьӧмсӧ, ещӧ пыдӧджык сюйис питшӧгас да босьтіс шапкасӧ.
— Рад?
— Ог тӧд, мый и шуны!
Збыль...
Сійӧ эз помав висьталӧмсӧ, сӧмын ӧвтыштіс кинас, нюмъёвтіс, неуна эз бӧрддзы да петіс.
Барыня жырсянь кыліс кӧлӧкӧльчик.
— Мый, сетін?
— Сеті.
— Мый, радлӧ?
— Дзик йӧй кодь лои...
— Ок, корлы ме дінӧ сійӧс.
Ме юала сылысь, кытысь аддзис.
Вайӧдлы татчӧ, ачым ме ог вермы петавны.
Дуняша котӧртіс да суис мужиксӧ посводзас.
Сійӧ шапкасӧ юр вылас пуктытӧг, перйис кӧшӧльсӧ да копыртчыштӧмӧн кутіс сійӧс разьны, а сьӧмсӧ кутіс вомас курччӧмӧн.
Сылы, гашкӧ, кажитчис, мый кытчӧдз сьӧмыс оз ло кӧшӧляс, сійӧ абу на сылӧн.
Кор сійӧс Дуняша чукӧстіс, сійӧ повзис.
— Мый, Авдотья...
Авдотья Миколавна.
Али кӧсйӧ бӧр босьтны?
Мед кӧть ті ме дор шуинныд, ей бог, а ме эськӧ ма вайышті.
— Сідз тай!
Войдӧр вайлін?
Ӧдзӧсыс бара воссис, и мужикӧс нуӧдісны барыня дінӧ.
Эз долыд вӧв сылы.
«Ой, мырддяс бӧр!» — думайтіс сійӧ, кор, быттьӧ кузь турун пӧвстті кокъяссӧ мыйлакӧ вылӧ лэпталӧмӧн, муніс жыр кузяыс, зілис нинкӧмнас не шаркӧдны.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво, эз аддзы, мый вӧчсьӧ сы гӧгӧрын.
Сійӧ прӧйдитіс рӧмпӧштан дінті, аддзыліс кутшӧмкӧ дзоридзьяс, кутшӧмкӧ мужик нинкӧма кокъяссӧ лэпталӧ, кутшӧмкӧ барин видзӧдчӧ стенсяньыс, кутшӧмкӧ краситӧм пельса да мыйкӧ еджыд...
Сэсся сійӧ еджыдыс кутіс сёрнитны: сійӧ — барыня.
Нинӧм сійӧ эз гӧгӧрво, сӧмын синъяссӧ паськӧдіс.
Сійӧ эз тӧд, кӧні сійӧ, ставыс сылы вӧлі ру пиын.
— Тайӧ тэ, Дутлов?
— Ме, сударыня.
Кыдзи вӧлі, сідзи и эм, эг вӧрзьӧдлы, — шуис сійӧ. — Ме абу рад, со ен водзын пернапас!
Вӧлӧс кыдзи мучиті...
— Но, тэнад шуд, — шуис барыня зывӧктана нюмдӧмӧн. — Босьт аслыд, босьт.
Мужик сӧмын синъяссӧ шармӧдіс.
— Ме рад, мый тэныд сюри.
Ен мед сетас, мед бур вылӧ мунас!
Но мый, рад абу?
— Кыдз нӧ абу рад!
Сэтшӧм нин ме рад, матушка!
Нэм чӧж тэ вӧсна кута кевмыны.
Сэтшӧм нин ме рад, мый, слабог, барыняным миян ловъя.
Сӧмын и мыжыс ме сайын.
— Кыдзи нӧ тэ аддзин?
— Мися, барынялы ми пыр старайтчим честнӧя, а не сідз-тадз...
— Дзикӧдз нин сорласьӧ сійӧ, сударыня, — шуис Дуняша.
— Нуи рекрутӧс, племянникӧс, бӧр локтігӧн туй вылысь аддзи.
Поликей, тыдалӧ, ненарошнӧӧн уськӧдӧма.
— Но, мун, мун, бур мортӧй!
Ме рад.
— Сэтшӧм рад, матушка! — шуаліс мужик.
Сэсся сійӧ думыштіс, мый эз шу весиг пасибӧсӧ да эз куж вӧчны коланног.
Барыня да Дуняша нюмъялісны, а сійӧ бара восьлаліс быттьӧ кузь турун пӧвстті, муртса кутчысис, мед не котӧртны.
Сылы пыр на кажитчис, вот-вот сійӧс бӧр бергӧдасны да мырддясны...
XIV
Ывлаӧ петӧм бӧрын Дутлов кежис туйсьыс нинпуяс улӧ, весиг разясис, медым лӧсьыдджык вӧлі кӧшӧльсӧ судзӧдны, да кутіс тэчны сьӧмсӧ.
Вомдоръясыс сылӧн вӧрисны, нюжавлісны да паськавлісны, кӧть сійӧ и нинӧм эз шуав.
Сьӧмсӧ тэчис, вӧнясис, пернапасасис да мӧдӧдчис код морт моз ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлалігтырйи: сэтшӧм уна мӧвпъяс ылькнитісны сы юрӧ.
Друг аддзис сійӧ паныд локтысь мужикӧс.
Сійӧ чукӧстіс: тайӧ вӧлі Ефим, киас зоръя, караулитчис флигель дорас:
— А, Семен дядь, — матыстчигмозыс радпырысь шыӧдчис Ефимка
(Ефимкалы ӧткӧн зэв вӧлі шуштӧм).
— Но мый, дядьӧ, рекрутъястӧ колльӧдін?
— Колльӧдім.
Тэ нӧ мый?
— Да татчӧ менӧ джагӧдчӧм Ильичӧс караулитны сувтӧдісны.
— Сійӧ кӧні?
— Со эстӧні, чардакас, шуӧны, ӧшалӧ пӧ, — вочавидзис Ефимка да чургӧдліс зорсӧ флигель вевтланьыс.
Дутлов видзӧдліс индӧмланьыс, пемыдас кӧть и нинӧм эз аддзы, чукыртліс чужӧмсӧ да синъяссӧ да катлӧдлыштіс юрнас.
— Станӧвӧй локтӧма, — шуис Ефимка, — ямщикыс висьталіс.
Кутасны ӧні босьтны.
Кутшӧм ӧд страшнӧ тані войнас, дядюшка.
Некутшӧмногӧн ме ог кай сэтчӧ, войнас, кӧть мед мый.
Кӧть мед виас менӧ Егор Михалыч, ог мун.
— Грекыс, грекыс кутшӧм! — шуаліс Дутлов, буракӧ, сідзи, сьӧдас. Сійӧ ньӧти эз думайт сы йылысь, мый шуаліс, да кӧсйис нин мунны.
Но сійӧс сувтӧдіс Егор Михайловичлӧн гӧлӧс.
— Эй, караульщик, лок татчӧ, — горзіс Егор Михайлович кильчӧ вывсяньыс.
Ефимка шыасис.
— Кутшӧм мужик сэні тэкӧд сулалӧ?
— Дутлов.
— Тэ, Семен, тшӧтш лок.
Пӧнар би югӧр улын (пӧнарыс вӧлі ямщик киын) Дутлов аддзис Егор Михайловичӧс да ичӧтик тушаа шинеля да картуза мортӧс: тайӧ вӧлі станӧвӧй.
— Со и старик миянкӧд тшӧтш мунас, — шуис Егор Михайлович Дутловӧс аддзӧм мысти.
Стариклӧн кӧрсьыліс чужӧмыс, но нинӧм он вӧч.
— А тэ, Ефимка, том морт, котӧрт чардакӧ, кӧні ӧшӧдчӧма, лӧсьӧд поссӧ, мед благородиелы лоӧ кокниджык кайны.
Ефимка, коді некутшӧмногӧн эз кӧсйы матыстчыны флигель дорӧ, мӧдӧдчис котӧрӧн, нинкӧмъяснас, быттьӧ пес плакаӧн, шлапӧдігтырйи.
Станӧвӧй тывкӧртӧн перйис би да ӧзтіс трубкасӧ.
Сійӧ оліс кык верст сайын; юӧмыс вӧсна сійӧс выльӧн на ёна видіс исправник, сы вӧсна ӧні сійӧ асьсӧ зільӧн петкӧдліс: локтіс дас час рытын да кӧсйис пырысьтӧм-пыр жӧ видлыны джагӧдчысьсӧ.
Егор Михайлович юаліс Дутловлысь, мыйла сійӧ тані.
Мунігмозыс Дутлов висьталіс приказчиклы сюрӧм сьӧм йылысь да сы йылысь, мый вӧчис барыня.
Дутлов висьталіс, мый сійӧ локтіс Егор Михайлович дінӧ юасьны сьӧм босьтӧм йывсьыс.
Приказчик друг корис конвертсӧ да видліс. Дутлов зэв ёна повзис.
Станӧвӧй тшӧтш жӧ босьтіс конвертсӧ киас да стрӧга юаліс, кыдзи сійӧ сюри.
«Но, пропадитісны менам сьӧмъяс», — думыштіс Дутлов да кутіс извиняйтчыны.
Но станӧвӧй сылы сьӧмсӧ сетіс.
— Вот шудыс укшальлы! — шуис сійӧ.
— Буретш ас кадӧ, — шуис Егор Михайлович. — Сійӧ племянниксӧ рекрутӧ сӧмын на нуис; ӧні бӧр вештысясны.
— А! — шуис станӧвӧй да муніс водзӧ.
— Вештан али он Ильюшкатӧ? — юаліс Егор Михайлович.
— Кыдзи сійӧс вештан?
Сьӧмыс тырмас-ӧ?
А гашкӧ, и абу кад.
— Ачыд тӧдан, — шуис приказчик, и кыкнанныс мӧдӧдчисны станӧвӧй бӧрся.
Найӧ локтісны флигель дорӧ, кӧні посводзас виччысисны дука караульщикъяс пӧнаръясӧн.
Дутлов муніс на бӧрся.
Караульщикъяс вӧліны зэв мыжа чужӧмаӧсь, кӧть эськӧ найӧ вӧліны мыжаӧсь сӧмын асьнысӧн дуксӧ лэдзӧмысь; кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс мыж налӧн эз вӧв.
Найӧ ставныс сулалісны ланьтӧмӧн.
— Кӧні? — юаліс станӧвӧй.
— Тані, — вашкӧдӧмӧн шуис Егор Михайлович. — Ефимка, — содтіс сійӧ, — тэ том морт, водзвылын тэ мун пӧнарнад!
Ефимка, коді лӧсьӧдіс нин поссӧ, кажитчӧ, воштіс став полӧмсӧ.
Кык да куим тшупӧд ӧтпырйӧ восьлаліг сійӧ гажа чужӧмӧн кайис выліӧ, сӧмын видзӧдлывліс бӧрвыв, мед пӧнарнас югдӧдны туйсӧ станӧвӧйлы.
Станӧвӧй бӧрся кайис Егор Михайлович.
Кор найӧ саялісны пемыдас, Дутлов, кокпӧвсӧ пос тшупӧд вылӧ лэптӧмӧн, сувтіс да сьӧкыда лолыштіс.
Коли минут-кык, налӧн воськовъясыс чардакын лӧнисны:
тыдалӧ, найӧ матыстчисны морт шой дорӧ.
— Дядьӧ!
Тэнӧ корӧ! — горӧдіс розь пырыс Ефимка.
Дутлов кайис.
Станӧвӧй да Егор Михайлович тыдалісны пӧнар би югӧр улас балка саяс сӧмын мышку джыннаныс; на бӧрын ещӧ кодкӧ сулаліс мышкӧн.
Тайӧ вӧлі Поликей.
Дутлов вуджис балка вомӧн да пернапас чӧвтӧмӧн сувтіс.
— Бергӧдӧй сійӧс, — шуис станӧвӧй.
Некод эз вӧрзьы.
— Ефимка, тэ мортыс том, — шуис Егор Михайлович.
Том морт воськовтіс балкаыс вомӧн да, Ильичӧс бергӧдӧм бӧрын, сувтіс сыкӧд орччӧн, долыд чужӧмӧн видзӧдіс то Ильич вылӧ, то начальство вылӧ.
abu
— Ещӧ бергӧд.
Ильич ещӧ бергӧдчис, кокньыдика ӧвтыштіс кияснас да кыскыштіс коксӧ лыа кузяыс.
— Босьтӧй, лэдзӧй.
— Гезсӧ керыштны тшӧктанныд, Василий Борисович? — юаліс Егор Михайлович.
— Чер вайлӧ, чер.
Караульщикъяслы да Дутловлы ковмис пӧрйӧ-мӧд тшӧктыны, мед найӧ заводитісны.
А том морт вӧдитчис Ильичкӧд, быттьӧ ыж тушакӧд.
Сэсся гезсӧ керыштісны, лэдзисны шойсӧ муӧ да тупкисны.
Станӧвӧй шуис, аски пӧ локтас лекар, да лэдзис йӧзсӧ.
XV
Паръяснас вӧрӧдігтырйи Дутлов муніс гортас.
Первойсӧ сылы вӧлі шуштӧм, но кымын матыстчис сикт дорас, сымын полӧмыс чині, а радлӧмыс пыр ёнджыка пырис сы сьӧлӧмӧ.
Сиктын кылӧны сьылӧм шыяс да кодъюраяслӧн гӧлӧсъяс.
Дутлов некор эз юлы да ӧні муніс веськыда гортас.
Вӧлі сёр нин, кор сійӧ пырис керкаас.
Старукаыс узьӧ нин вӧлі.
Ыджыд пиыс да внукъясыс узисны паччӧр вылас, мӧд пиыс — чуланас.
Сӧмын Ильялӧн гӧтырыс эз узь; пыр новлан няйт дӧрӧма, чышъянтӧм, сійӧ пукаліс лабич вылын да лимзаліс.
Сійӧ эз петав айкаыслы ӧдзӧс восьтыны, сӧмын кутіс ещӧ ёнджыка ырзыны, кор сійӧ пырис керкаас.
Старукаыс шулывліс, сійӧ пӧ зэв складнӧя да лӧсьыда кужӧ лыддьӧдлӧмӧн бӧрдны, кӧть эськӧ томлуныс вӧсна та кузя практикаыс сылӧн эз на вӧв зэв ыджыд.
Старука чеччис да лӧсьӧдіс верӧсыслы ужнайтны.
Дутлов вӧтліс Ильялысь гӧтырсӧ пызан дорсьыс.
«Тырмас, тырмас! — шуис сійӧ.
Аксинья вешйис да лабич вылас водӧмӧн эз дугды бӧрдӧмысь.
Старука ваяліс сёян пызан вылӧ, сэсся идраліс.
Старик эз жӧ шу ни ӧти кыв.
Юрбитӧм мысти горзьӧдіс, мыськис кисӧ да тув йывсьыс щӧтки босьтӧмӧн петіс чуланӧ.
Сэні сійӧ вашкӧдчыштіс старукаыскӧд, сэсся старукаыс петіс, а сійӧ кутіс щӧлкайтны щӧтки мольясӧн; сэсся таркнитіс сундук вевтнас да пырис гӧбӧчас.
Дыр сійӧ ноксис чуланас да гӧбӧчас.
Кор сійӧ пырис керкаас, вӧлі пемыд нин, сартасыс эз сотчы.
Старука, луннас пыр чӧв да некӧні кывтӧм, водӧма пӧлатяс да керка тырнас шкоргӧ.
Ильялӧн пырджык горалысь гӧтырыс узис шытӧг лолалӧмӧн.
Сійӧ узис лабич вылас пӧрччысьтӧг, кыдзи вӧлі, юр улас нинӧм пуктытӧг.
Дутлов кутіс юрбитны, сэсся видзӧдліс Илья гӧтыр вылӧ, довкнитіс юрнас, кусӧдіс сартассӧ, ещӧ горзьӧдіс, кайис паччӧр вылас да водіс детинка-внукыскӧд орччӧн.
Пемыдас сійӧ шыблаліс вылісяньыс нинкӧмъяссӧ да водіс гатшӧн, кутіс видзӧдны муртса тыдалан матич кер вылас, кывзіс щель костас тӧрӧканъяслысь шарӧдчӧмсӧ, узьысьяслысь ышлолалӧмсӧ, шкоргӧмсӧ, коксӧ кокӧн гыжъялӧмсӧ, картаас скӧтлысь вӧрӧмсӧ.
Сійӧ дыр эз вермы унмовсьны.
Петіс тӧлысь, керкаас лои югыдджык, пельӧсас кутіс сылы тыдавны Аксинья да ещӧ мыйкӧ, мый сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны; дукӧссӧ пиыс вунӧдӧма, либӧ бабаяс пельса пуктӧмаӧсь, либӧ кодкӧ сулалӧ.
Вугыртіс сійӧ али эз, сійӧ бара кутіс видзӧдны...
Тыдалӧ, сійӧ шуштӧм ортыс, коді сюйис Ильичӧс петляӧ да тайӧ войнас повзьӧдліс дворӧвӧйясӧс, тайӧ ортыс, тыдалӧ, судзӧдчӧма борднас и сиктӧдз, Дутлов керкаӧдз, кӧні куйліс сійӧ сьӧмыс, кодӧс сійӧ пуктіс Ильичлысь ловсӧ босьтӧм вылӧ.
Но кӧть мый-а, Дутлов кыліс сійӧс татысь, и Дутловлы зэв лӧсьыдтӧм вӧлі.
Ни узьны, ни чеччыны.
Кор сійӧ аддзис кодӧскӧ, а коді, эз вермы тӧдны, сылы дум вылас уси кӧрталӧм кияса Илья, Аксиньялӧн чужӧмыс да сылӧн лыддьӧдлӧмӧн бӧрдӧмыс, гез йылын ӧшалысь Ильич аслас ӧвтчан кияснас.
Друг стариклы кажитчис, быттьӧ кодкӧ муніс ӧшинь увтіыс.
«Мый тайӧ, али старӧста локтӧ висьтавны?» — думыштіс сійӧ.
«Кыдзи сійӧ ӧдзӧссӧ восьтіс? — бара думыштіс старик, посводзсьыс кок шыяс кыліс да. — Али старукаӧй абу игнасьӧма посводзӧ петалігӧн».
Карта саяс омляліс пон, а сійӧ, кыдзи бӧрыннас висьтавліс старик, муніс посводз кузяыс, быттьӧ корсис ӧдзӧссӧ, прӧйдитіс пӧлӧнӧдыс, бара кутіс кышӧдчыны стен пӧлӧныс, конъясис пельсаӧ, сійӧ грымкылӧ пӧри.
И бара сійӧ кутіс кышӧдчыны, быттьӧ ӧдзӧс вугсӧ корсьӧ.
Со кутчысис вугъяс.
Старикӧс йирмӧг босьтіс.
Со сійӧ тракнитіс вугйӧдыс да пырис морт кодьӧн.
Дутлов тӧдіс нин, мый тайӧ вӧлі сійӧ.
Сійӧ кӧсйис пернапас чӧвтны, но эз вермы.
Сійӧ локтіс пызан дорӧ, кыскис пызан дӧрасӧ, шыбитіс джоджӧ да кутіс кайны паччӧр вылӧ.
Старик аддзис, мый сійӧ вӧлі Ильич чужӧма.
Сійӧ жерйӧдліс пиньяссӧ, киясыс ӧвтчисны.
Сійӧ кайис паччӧрӧ, и водіс веськыда старик вылӧ да кутіс пӧдтыны.
— Менам сьӧмыс, — шуис Ильич.
— Лэдз, ог кут, — кӧсйис, но эз вермы шунысӧ Семен.
Ильич пӧдтіс сійӧс из гӧра сьӧктаӧн, личкис морӧссӧ.
Дутлов тӧдіс, мый сійӧ кӧ лыддяс молитва, то сійӧ лэдзас, тӧдіс весиг, кутшӧм молитва колӧ лыддьыны, но молитва кывъясыс эз артмыны.
Внукыс узис сыкӧд орччӧн.
Детинка лёкысь горӧдіс да бӧрддзис: дедыс сійӧс топӧдӧма стен бердас.
Кага горӧдӧм бӧрын стариклӧн вомдорыс быттьӧ воссис, кывйыс шеді.
<rus>«Да воскреснет бог»</rus>, — шуис Дутлов.
Сійӧ неуна личӧдыштіс.
<rus>«И расточатся врази...»</rus> — водзӧ шӧпкӧдіс Дутлов.
Сійӧ лэччис паччӧр вывсьыс.
Дутлов кывліс, кыдзи камгис сійӧ кыкнан кокнас джоджӧ.
Дутлов лыддис молитваяс, кодъясӧс тӧдіс, лыддис ставсӧ ӧта-мӧд бӧрся.
Сійӧ муніс ӧдзӧслань, прӧйдитіс пызансӧ да сідз швачкис ӧдзӧссӧ, весиг керкаыс вӧрзьыліс.
Ставныс узисны, дед да внук кындзи.
Дед лыддис молитваяс да сювтчис став тушанас, внукыс унмовсигмозыс бӧрдіс, топӧдчис дедыс дінӧ.
Бара ставыс лӧнис.
Дед куйліс вӧрзьытӧг.
Стен саяс, Дутлов пель весьтын, горӧдчис петук.
Сійӧ кыліс, кыдзи вӧрзисны курӧгъяс, кыдзи пӧрысь петукыс бӧрся кӧсйис горӧдчыны том петук, но эз вермы.
Мыйкӧ вӧрзис старик кок вылын.
Тайӧ вӧлі кань: паччӧр вывсяньыс сійӧ чеччыштіс джоджас аслас небыд лапа вылас да кутіс нявзыны ӧдзӧс дорас.
Дед чеччис, лэптіс ӧшиньсӧ; ывла вылын вӧлі пемыд, няйт; телегаыс сулаліс сэні жӧ, ӧшинь улас.
Сійӧ кӧмтӧг, пернапасасигтырйи, лэччис гидняас, вӧвъясыс дінӧ: и сэні вӧлі тӧдчӧ, мый кӧзяиныс волӧма.
Лэбулын сулалысь кӧбыла дзугсьӧма дом поводас, кисьтӧма зӧрсӧ, коксӧ лэптӧмӧн да юрсӧ чукыльтӧмӧн виччысьӧ кӧзяинсӧ.
Чибӧыс усьӧма куйӧд вылӧ.
Дед сувтӧдіс сійӧс кок йылас, мездіс кӧбыласӧ, сёӧдіс да пырис керкаас.
Старукаыс чеччис да ӧзтіс сартассӧ.
«Чуксав челядьӧс, — шуис старик, — карӧ муна», — сэсся ӧбразъяс водзысь босьтіс сись, ломзьӧдіс сійӧс да пырис гӧбӧчас.
Эз сӧмын Дутловлӧн ӧтнасӧнлӧн, но и став суседъясыслӧн ломзялісны бияс, кор сійӧ петіс гӧбӧчсьыс.
Пияныс чеччӧмаӧсь да лӧсьӧдчӧны нин.
Бабаяс пырисны йӧв тыра пӧдӧнчаясӧн да ведраясӧн.
Игнат доддясис телегаӧ.
Мӧд пиыс мавтіс мӧд телега чӧрсъяссӧ.
Ичмонь эз нин бӧрд: идрасьыштӧм бӧрын сійӧ чышъянасьӧмӧн пукаліс лабич вылын, виччысис карӧ мунны мужикыскӧд прӧщайтчӧм вылӧ.
Старик кажитчис торъя нин стрӧгӧн.
Некодлы сійӧ эз шу ни ӧти кыв, пасьталіс выль кафтан, вӧнясис да, Ильичлысь став сьӧмсӧ питшӧгас сюйӧмӧн, мӧдӧдчис Егор Михайлович дінӧ.
— Тэ менам дыр сэні гудйысь! — горӧдіс сійӧ Игнат вылӧ, коді бергӧдліс мавтӧм чӧрс йылас кӧлесасӧ. — Ме пыр жӧ локта.
Медым дась вӧлі!
Приказчик сӧмын на вӧлі чеччӧма да юис чай. Сійӧ лӧсьӧдчис мунны карӧ рекрутъясӧс сетны.
— Мый тэ? — юаліс сійӧ.
— Ме, Егор Михалыч, племянникӧс кӧсъя вештыны.
Вӧчӧй ен милӧсть.
Ті тӧндзи висьталінныд, карысь пӧ мортӧс тӧданныд.
Велӧдӧй.
Ми ӧд пемыд йӧз.
— Мый, мӧдног думыштін?
— Думышті, Егор Михалыч: жаль, воклӧн ӧд пиыс.
Кутшӧм кӧть сійӧ, а жаль.
Грекыс наысь зэв уна, сьӧмъяссьыд.
Вӧч ен милӧсть, велӧд, — шуаліс сійӧ кос выйӧныс копыртчылӧмӧн.
Егор Михайлович, кыдзи пыр овлӧ сыкӧд татшӧм случайяс дырйи, кузя кодь да кыв шутӧг тяпкӧдіс вомдорнас, мыйкӧ быттьӧ чорыда думайтіс, сэсся, сёрнитыштӧм бӧрын, гижис кык записка да висьталіс, кыдзи да мый колӧ карын вӧчны.
Кор Дутлов локтіс гортас, ичмоньыс вӧлі мунӧма нин Игнаткӧд; тыра чалӧй кӧбыла доддялӧмӧн сулаліс ворота водзас.
Дутлов нетшыштіс заборсьыс ньӧр, павтыртіс пӧлаяссӧ, пуксис кӧрӧбас да вӧтліс вӧвсӧ.
Дутлов вӧтліс кӧбыласӧ сэтшӧм ӧдйӧ, кӧбылаыслӧн пыр жӧ топаліс кынӧмыс;
Дутлов эз видзӧд сы вылӧ, мед жальыс эз босьт.
Сійӧ поліс сёрмӧмысь, чайтіс, мый Ильяӧс сы вотӧдз удитасны босьтны салдатӧ да тайӧ чӧрт сьӧмыс кольӧ сы киӧ.
Ог кут подробнӧя гижны Дутловлысь тайӧ асылын став ветлӧмъяссӧ; шуа сӧмын, сылы бура удайтчис.
Кӧзяиныслӧн, кодлы Егор Михайлович ыстіс запискасӧ, вӧлі дзик дась окотитысь, видзӧма нин кызь куим чӧлкӧвӧй дай Палатаыс сетӧма сӧглас.
Кӧзяиныс кӧсйис босьтны сы вылӧ нёльсё, а ньӧбысьыс, мещанин, коді ветлӧдліс нин коймӧд недель, век корис сетны куимсёысь.
Дутлов помаліс делӧсӧ кык кывйӧн.
«Куимсё кызь вит тырмас?» — юаліс сійӧ кисӧ чургӧдӧмӧн, но сы чужӧмын пыр жӧ тӧдчис, мый сійӧ дась содтыны.
Кӧзяин эз сет кисӧ, век корис нёльсё.
«Оз тырмы, шуан, кызь витыс?» — шуис Дутлов да кватитіс шуйга кинас кӧзяиныслысь веськыд кисӧ, а ассьыс веськыд кисӧ лэптіс вылӧ, мед швачнитны кипыдӧснас.
«Оз тырмы, шуан?
Но, ен тэкӧд!» — друг шуис сійӧ да швачкис кӧзяин кипыдӧсӧ, сэсся бергӧдчис сы дінысь став тушанас.
— Мед но инӧ!
Содта ветымына.
Гиж квитанция.
Вайӧд мортсӧ.
А ӧні на задатки.
Кык гӧрдыс тырмылас али оз?»
Дутлов разясис да судзӧдіс сьӧмсӧ.
Кӧзяиныс кӧть и эз мырддьы кисӧ, но ещӧ быттьӧ эз на тырвыйӧ сет сӧглассӧ, эз босьт задаткисӧ, корис калым дай мунысьсӧ гӧститӧдны.
— Эн грекӧвӧйт, — шуаліс Дутлов кӧзяинлы киас сьӧм сюйӧмӧн, — ставӧн кулам, — шуаліс сійӧ сэтшӧм рам сьӧлӧмӧн да увереннӧя, мый кӧзяин шуис:
— Нинӧм он вӧч, — ещӧ ӧтчыд кучкис киас да кутіс юрбитны. — Ен мед сетас бур час, — шуис сійӧ.
Чуксалісны окотитысьӧс, коді вӧлі узьӧ на тӧрытъя юӧмысла, мыйлакӧ сійӧс гӧгӧрбок видлалісны, сэсся ставныс мунісны правлениеӧ.
Окотитысь вӧлі весел, корис пӧкмелитӧдны, мый вылӧ сьӧмсӧ сетіс Дутлов; сійӧ сайкалі сӧмын сэки, кор кутісны пырны присутствие посводзӧ.
Дыр сулалісны посводзын старик-кӧзяиныс да окотитысьыс, коді вӧлі дженьыдик полушубока; сылӧн синкымъясыс вывлань кайӧмаӧсь, синмыс былялӧма; дыр найӧ сэні вашкӧдчисны, кытчӧкӧ вӧзйысисны, кодӧскӧ корсисны, мыйлакӧ быд писарь водзын шапкасӧ босьтлісны да копрасисны, кыв шутӧг кывзісны, мый шуис кӧзяиныслы тӧдса писарыс.
Вошӧма нин вӧлі став лачаыс, мый делӧыс талун помасяс, окотитысь кутліс бара лоны долыдджыкӧн да яндысьтӧмджыкӧн, но сы шӧрӧвыйӧ Дутлов аддзис Егор Михайловичӧс, кутчысис сыӧ да кутіс кевмысьны да копрасьны.
Егор Михайлович отсаліс сэтшӧм бура, мый коймӧд часын окотитысьӧс, сы виччысьтӧм да чуймӧм шӧрӧ, пыртісны присутствиеӧ, кӧні ставныс — стӧрӧжсянь да председательӧдз — мыйлакӧ зэв гажаӧсь вӧліны, окотитысьӧс пӧрччӧдісны, шырисны, пасьтӧдісны да йӧткисны ӧдзӧс сайӧ.
Вит минут мысти Дутлов лыддис сьӧмсӧ, босьтіс квитанция да, кӧзяиныскӧд да мунысьыскӧд прӧщайтчӧм бӧрын, муніс патераӧ купеч ордӧ, кӧні сулалісны Покровскӧйысь рекрутъяс.
Илья том гӧтырыскӧд пукалісны кухня пельӧсас.
Мыйӧн пырис старик, найӧ пыр жӧ дугдісны сёрнитны да мисьтӧма, виччысьӧмӧн моз видзӧдлісны сы вылӧ.
Кыдзи пыр овлӧ, старик чӧвтіс пернапас, разясис, судзӧдіс кутшӧмкӧ бумага да чукӧстіс керкаас ыджыд писӧ, Игнатсӧ, да Ильюшкалысь мамсӧ, коді вӧлі ывлаын.
— Тэ эн грешит, Илья, — шуис сійӧ племянникыс дінӧ локтӧмӧн. — Тӧрыт тэ меным сэтшӧм кыв шуин...
Ме нӧ ог ӧмӧй жалит тэнӧ?
Ме помнита, кыдзи менӧ вокӧй тэ йылысь велӧдліс.
Вӧлі кӧ менам вын, ме ӧмӧй тэнӧ сеті эськӧ?
Ен сетіс шуд, ме эг жалит.
Со сійӧ, бумагаыс, — шуис сійӧ квитанциясӧ пызан вылас пуктӧмӧн да чукля чуньяснас кусыньяссӧ видзчысигтырйи лӧсьӧдалӧмӧн.
Керкаӧ пырисны ӧшинь увсьыс став покровскӧй мужикъяс, купечлӧн казакъяс, весиг бокӧвӧй йӧз.
Ставныс гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, но некод эз торк стариклысь торжественнӧя висьталӧмсӧ.
— Со, мися, сійӧ бумагаыс!
Нёльсё шайт сеті.
Эн кӧрит дядьтӧ.
Илюха чеччис, но оліс чӧв, эз тӧд, мый шуны.
Волнуйтчӧмысла сылӧн вомдоръясыс вӧрисны; старука-мамыс матыстчыліс сы дінӧ, кӧсйис шыбитчыны сьылі вылас, но старик ньӧжмыда да стрӧга вештіс сійӧс кинас да висьталіс водзӧ:
— Тэ меным тӧрыт ӧти кыв шуин, — ещӧ ӧтчыд шуис старик, — тэ сійӧ кывнас быттьӧ менам сьӧлӧмӧ пуртӧн бытшкин.
Тэнад батьыд кулігас тэнӧ меным тшӧктіс быдтыны, тэ меным рӧднӧй пи пыдди вӧлін, а ме кӧ тэнӧ мыйӧнкӧ ӧбидиті, ми ӧд ставным грекаӧсь.
Тадзи-ӧ, православнӧйяс? — шыасис сійӧ гӧгӧрыс сулалысь мужикъяс дінӧ.
— Со и рӧднӧй мамыд тэнад тані, и том кӧзяйкаыд, со тіянлы квитанция.
Ен сыкӧд, сьӧмыдкӧд!
А менӧ прӧститӧй, Криста ради.
И сійӧ, армяк пӧласӧ кусыньтӧмӧн, ньӧжйӧник сувтіс пидзӧс вылас да Ильюшалы да гӧтырыслы копыртчыліс кок улӧдзыс.
Весьшӧрӧ кутісны сійӧс томъяс: муӧдзыс юрнас инмӧдчылӧм бӧрын вӧлисти сійӧ сувтіс да, пыркӧдчыштӧм бӧрын, пуксис лабичас.
Ильялӧн мамыс да гӧтырыс радысла бӧрдісны; йӧз пӧвстын кылісны ошкана гӧлӧсъяс.
«Бур тайӧ, ен ног вӧчӧма», — шуаліс ӧти.
«Сьӧмыд мый сійӧ?
Сьӧм вылад морттӧ он ньӧб», — шуаліс мӧд.
«Радлуныд кутшӧм, — шуаліс коймӧд, — справедливӧй морт, веськыда кӧ шуны».
Сӧмын сійӧ мужикъяс, кодъяс вӧліны рекрутъясӧн, нинӧм эз шуны да ньӧжйӧник петісны ывлаӧ.
Кык час мысти Дутловъяслӧн кык телега петісны кар сайӧ.
Воддзаас, кытчӧ вӧлі доддялӧма топалӧм кынӧма да пӧсялӧм голяа чалӧй кӧбыласӧ, пукалісны старик да Игнат.
Бӧрвылас треситчисны тубрасъяс, рач да кӧлач кӧлышка.
Мӧд телегаас, кӧні вӧвнас некод эз веськӧдлы, тшапа да шудаӧн пукалісны энькаа-моня, чышъянаӧсь.
Ичмоньыс чышъян пом улас кутіс бутылка.
Илюшка читкыльтчӧмӧн пуксьӧма телега водзладорас, вӧлыслы мышкӧн; сійӧ, гӧрдӧдӧм чужӧма, треситчис сэні, някляліс кӧлач да дугдывтӧг сёрнитіс.
И гӧлӧсъясыс, и посъяс кузя телегаяслӧн грымакылӧмыс, и вӧвъяслӧн тпруськайтӧмыс — ставыс ӧтлаасьӧ ӧти гажа шыӧ.
Вӧвъяс, бӧжъяснас ӧвтчигтырйи, пыр ӧддзӧдісны рӧдтӧмсӧ, тӧдісны — гортлань мунӧны.
Пода да вӧла паныдасьысьяс асланыс кӧсйытӧг видзӧдлывлісны шуда семья вылӧ.
Карысь петігӧн Дутловъяс кутісны панйыны рекрутъяслысь партия.
Рекрутъяс чукӧр сулаліс кабак бердын.
Ӧти рекрут тешкодь чужӧмӧн, кутшӧм овлӧ бритӧм юра мортлӧн, руд картузсӧ юрчут йылас пуктӧмӧн, ворсіс балалайкаӧн; мӧд морт, шапкатӧм, ӧти киас вина бутылкаа, йӧктіс кытш шӧрас.
Игнат сувтӧдіс вӧвсӧ да чеччис телега вывсьыс, медым зэлӧдыштны тягасӧ.
Дутловъяс ставныс кутісны гажаа видзӧдны йӧктысь вылӧ.
Йӧктысь рекрут некодӧс эз аддзы, но чувствуйтіс, мый сы вылӧ дивуйтчысь публикаыс ӧтарӧ чукӧрмӧ, тайӧ содтіс сылысь вынсӧ да пельклунсӧ.
А йӧктіс сійӧ збыль збоя.
Синкымъяссӧ зумыштӧма, гӧрдӧдӧм чужӧмас нинӧм оз вӧрзьышт; вомдоръясыс нюмдӧмаӧсь да сідзи и кынмӧма сійӧ нюмдӧмыс.
Кажитчӧ, сійӧ став сьӧлӧмсӧ пуктӧ сӧмын сы вылӧ, медым кыдз позьӧ тэрыбджыка печлавны кокъяссӧ ӧта-мӧд бӧрсяыс то ныр йылас, то каблук вылас.
Корсюрӧ сійӧ друг сувтлас, мигнитлас балалайкаӧн ворсысьлы, а бӧръяыс сэки ещӧ тэрыбджыка кутас бруньӧдчыны, весиг чуньяснас таркнитлас балалайка пуас.
Рекрут сувтлывлас, но и сулалӧмнас, кажитчӧ, сійӧ век на йӧктӧ.
Сэсся пельпомъяссӧ легӧдігтырйи друг кутас ньӧжйӧник мунны, сэсся друг чеччыштлас вылӧ, ӧддзӧм йывсьыс кок чуньяс вылас лажыньтчас, «их» горӧдлӧмӧн лажыньнас кутас йӧктыны.
Зонпоснияс сералісны, нывбабаяс катлӧдлісны юрнаныс, мужичӧйяс ошкӧмӧн нюмъялісны.
Пӧрысь унтер-офицер спокойнӧя сулаліс йӧктысь водзын. Сылӧн чужӧмыс висьталіс: «Тіянлы тайӧ дивӧ, а ми татшӧмторъястӧ важӧн нин тӧдам».
Балалайкаӧн ворсысь, тыдалӧ, мудзис, дышпырысь видзӧдліс гӧгӧр, сетіс кутшӧмкӧ фальшивӧй аккорд да друг таркнитіс чуньяснас балалайка пуас, и йӧктӧм помасис.
— Эй!
Алёха! — Дутлов вылӧ индӧмӧн шуис йӧктысьлы балалайкаӧн ворсысь. — Со вежайыд!
— Кӧні?
Бур другӧй тэ менам! — горӧдіс Алёха, буретш сійӧ рекрутыс, кодӧс ньӧбис Дутлов. Мудзӧм кокъяснас водзлань усигтыр да юр весьтас вина бутылкасӧ лэптӧмӧн сійӧ мӧдӧдчис телегалань.
— Мишка!
Вай стӧкан! — горӧдіс сійӧ. — Кӧзяин!
Бур другӧй тэ менам!
Со радлуныд!.. — горзіс сійӧ кодъюрнас телега вылас усьӧмӧн; сэсся кутіс гӧститӧдны мужикъясӧс да бабаясӧс винаӧн.
Мужикъяс юисны, бабаяс эз юны. — Донаясӧй менам, мыйӧн тіянӧс козьнавны? — увгис Алёха старукаясӧс кутлігтырйи.
Йӧз чукӧрас сулаліс закускаясӧн тӧргуйтысь.
Алёха аддзис сійӧс, кватитіс сылысь тӧвар дозсӧ да ставсӧ, мый сэні вӧлі, кисьтіс телегаас.
— Эн пов, мынтыся, чӧрт! — горӧдіс сійӧ бӧрдан гӧлӧсӧн да сэні жӧ, гач зепсьыс сьӧм кӧшӧльсӧ кыскӧмӧн шыбитіс сійӧс Мишкалы.
Сійӧ сулаліс телегаас пыксьӧмӧн да вазьӧм синъяснас видзӧдіс сэні пукалысьяс вылӧ.
— Кодыс нӧ матушкаыс? — юаліс сійӧ. — Тэ али мый?
Тшӧтш и тэныд жертвуйта.
Сійӧ здук кежлӧ думыштчыліс да сюйис кисӧ зептас, судзӧдіс сэтысь лӧсьыда куснялӧм выль чышъян, разис кичышкӧд, кодӧс вӧлі вӧнялӧма шинель улас, тэрыба нетшыштіс голясьыс гӧрд чышъян, ставсӧ ӧтлаӧ чабраліс да сюйис старукалы водзас.
— На, тэныд жертвуйта, — шуис сійӧ ныр ӧтарӧ рамман гӧлӧсӧн.
— Мыйла?
Аттьӧ, рӧднӧйӧй!
Со ӧд кутшӧм прӧст да бур сьӧлӧма, — шуаліс старука Дутловлы, коді локтіс на дінӧ.
Алёха дзикӧдз ланьтіс; дулалӧм синъяса, сійӧ быттьӧ унмовсис, юрыс пыр улӧджык да улӧджык нюкыльтчис.
— Тіян вӧсна муна, тіян вӧсна пӧгибайта! — шуаліс сійӧ.
— Сы кузя козьнала тіянлы.
— Ме чайта, мамыс эм жӧ, кӧнкӧ, сылӧн, — шуис кодкӧ йӧз чукӧр пиысь.
— Сэтшӧм прӧст морт!
Беда!
Алёха лэптіс юрсӧ.
— Эм менам мамӧй, — шуис сійӧ. — Рӧдимӧй бать эм.
Ставныс меысь ӧтдортчисны.
Кывзы тэ, пӧрысь, — содтіс сійӧ Илья мамлысь кисӧ кватитӧмӧн. — Ме тэныд дариті.
Кывзы тэ менӧ, Криста ради.
Ветлы тэ Водное сиктӧ, юав сэні Никӧника старукаӧс, сійӧ и эм менам рӧдимӧй матушкаӧй, кылан, и висьтав тэ, Никӧника старукалы, дорсяньыс коймӧд керка, выль юкмӧс...
висьтав тэ сылы, мый Алёхаыс, пиыд пӧ тэнад...
сідзкӧ...
Музыкант!
Ворс! — горӧдіс сійӧ.
И сійӧ бара кутіс йӧктыны окайтігтырйи, сэсся швачкис муӧ бутылкасӧ, кӧні винаыс кольлі на.
Игнат пуксис телегаӧ да кӧсйис вӧрзьыны.
— Прӧщай, ен мед тэныд отсалас!.. — шуис старука пась пӧласӧ шымыртігмоз.
Алёха друг сувтіс.
— Мед тіянӧс дявӧлыс новлӧдлас, — горӧдіс сійӧ чабыртӧм кулакъяснас грӧзитӧмӧн. — Мед тіян мамыдлы...
— О господи! — пернапас чӧвтігтырйи шуис Ильялӧн мамыс.
Игнат вӧрзьӧдіс кӧбыласӧ, и телега кӧлесаяс бара кутісны таркӧдны.
Рекрут Ӧльӧксей сулаліс туй шӧрас да, кулакъяссӧ чабыртӧмӧн, скӧр чужӧма, видіс мужикъясӧс, кыдз сӧмын вермис.
— Мый сувтінныд?
Весасьӧй сэсь!
Дявӧлъяс, морт сёйысьяс! — горзіс сійӧ. — Он мынӧй ті менам ки улысь!
Чӧртъяс!
Нинкӧм шойяс!..
Тайӧ кыв вылас сылӧн гӧлӧсыс ори, и сійӧ кыкнан кок йывсьыс уськӧдчис му вылӧ.
Регыд Дутловъяс петісны вӧлӧкӧ да эз кутны аддзыны рекрутъяслысь чукӧрсӧ.
Верст вит кымын восьлӧн мунӧм бӧрын Игнат чеччис телега вывсьыс, кӧні унмовсис старикыс, да муніс Илья телегакӧд орччӧн.
Кыкӧн найӧ юисны бутылка вина, кодӧс босьтісны карын.
Недыр мысти Илья заводитіс сьывны, бабаяс отсасисны.
Игнат гажаа горӧдліс вӧлыс вылӧ сьыланног сертиыс.
Налы паныд ӧдйӧ да гажаа локтіс кӧлӧкӧльчика вӧла.
Ямщикыс збоя горӧдіс вӧвъясыс вылӧ, кор ӧтвесьтасис кык гажа телегакӧд;
почтальон видзӧдліс да мигнитіс гӧрдӧдӧм чужӧма мужикъяс да бабаяс вылӧ. А найӧ гажаа сьылігтырйи треситчисны телегаас.
1863
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Кӧзяин да работник @ висьт @ Л. Н. Толстой. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1957 @ Лб. 95‒139.}
КӦЗЯИН ДА РАБОТНИК
I
Тайӧ вӧлі сизимдасӧд воясын, тӧвся Микӧла мӧд лунӧ.
Сиктас вӧлі праздник, да татчӧсса дворниклы, мӧд гильдияса купеч Василий Андреич Брехуновлы, некыдзи оз позь вӧлі мунны бокӧ: колӧ вӧлі лоны вичкоын, — сійӧ вӧлі вичко старӧстаӧн, — да и гортас колӧ вӧлі примитны да гӧститӧдны рӧдняяссӧ да тӧдсаяссӧ.
Но вот медбӧръя гӧсьтъяс нин мунісны.
Василий Андреич пырысьтӧм-пыр жӧ кутіс лӧсьӧдчыны мунны орчча помещик ордӧ, медым ньӧбны сылысь ворді, код вӧсна важӧн нин тӧргуйтчыліс.
Василий Андреич тэрмасис, сійӧ поліс, мед эськӧ карса купечьяс эз мырддьыны сылысь тайӧ выгӧднӧй ньӧбанторсӧ.
Том помещик корис вӧрдіыс вылӧ дас сюрс сӧмын сы вӧсна, мый Василий Андреич сетіс сы вылӧ сизимӧс.
Сизим сюрсыс жӧ вӧлі сӧмын коймӧд юкӧныс сыысь, мый дон збыльысьсӧ сулаліс вӧрдіыс.
Василий Андреич, гашкӧ, вермис ещӧ на чиркыштны донсӧ, сы вӧсна мый вӧрыс вӧлі сы кытшын, а сылӧн да сиктса уезднӧй купечьяслӧн важысянь нин вӧлі лӧсьӧдӧма сэтшӧм мода, код серти ни ӧти купеч эз кыпӧд вӧрыслысь донсӧ мӧд кытшысь.
Но Василий Андреич тӧдмаліс, мый губерняын вӧрӧн тӧргуйтысьяс кӧсйӧмаӧсь локны ньӧбны Горячкинскӧй вӧрдісӧ, и сійӧ шуис пыр жӧ мунны да помавны помещиккӧд делӧсӧ.
Сы вӧсна, муртса праздникыс помасис, сійӧ перйис сундуксьыс ассьыс сизимсё чӧлкӧвӧй, содтіс на дінӧ вичколысь аслас киын видзан кык сюрс да куимсё чӧлкӧвӧй, сідз, медым лои куим сюрс чӧлкӧвӧй. Сійӧ лыддис став сьӧмсӧ, пуктіс бумажникас да мӧдӧдчис мунны.
Работник Никита, — тайӧ лунӧ Василий Андреичлӧн уджалысьяс пиысь сійӧ сӧмын ӧтнасӧн эз вӧв код, — петіс доддясьны.
Никита вӧлі пьянник, но ӧні, видзӧпыран лун бӧрын, кор сійӧ вина вылӧ юис ас вывсьыс пальтосӧ дай кучик сапӧгсӧ, сійӧ сетіс кыв не юны да эз ю мӧд тӧлысь; эз ю сійӧ и ӧні, кӧть эськӧ праздниклӧн первойя кык лунас ставныс кодалісны.
Никита вӧлі ветымын арӧса мужик матысса сиктысь, абу кӧзяин, кыдзи сёрнитлісны сы йылысь, унджыксӧ овліс эз гортас, а йӧз ордын.
Быдлаын сійӧс донъялісны уджачлуныс вӧсна, уджын пельклуныс вӧсна да ёнлуныс вӧсна, а медсясӧ нин бур да небыд характерыс вӧсна; но некӧні сійӧ эз вермы прамӧя кутчысьны, сы вӧсна мый во пиын кыкысь, либӧ унджыкысь, юсьыліс да сэки, ас вывсьыс став паськӧмсӧ юӧм кындзи, лоліс ещӧ зэв кокниӧн да быдӧн дінӧ крукасьысьӧн.
Василий Андреич некымынысь вӧтлыліс жӧ сійӧс, но сэсся бӧр босьтліс, сылӧн честность кузя да скӧтӧс радейтӧм кузя, но медсясӧ, дерт, донтӧмлуныс вӧсна.
Василий Андреич мынтіс Никиталы эз кӧкъямысдас чӧлкӧвӧй, кыдзи колӧ вӧлі мынтыны татшӧм уджалысьясыслы, а нелямын чӧлкӧвӧй, да и сьӧмсӧ сылы сетліс эз ӧтпырйӧ да ставсӧ, а ичӧтикаӧн, дай эз сьӧмӧн, а лавкаса тӧварӧн, лишнӧй дон сыысь босьтӧмӧн.
Никиталӧн гӧтырыс, Марфа, коркӧ вӧвлӧма мича да збой нывбаба, кӧзяйкааліс гортас томиник пиыскӧд да кык нывкӧд. Никитаӧс сійӧ эз кор гортас, ӧти-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ во кызь кымын нин оліс бондаркӧд, мӧд сиктса мужиккӧд, коді оліс сы ордын патераын; мӧд-кӧ, сы вӧсна, мый сійӧ, кӧть быдногыс ыждаліс мужикыс вылын, кор сійӧ вӧлі садь, биысь моз поліс сыысь кодъюра дырйиыс.
Ӧтчыд Никита садьтӧм кодӧдз юис гортас да сы вылын ыждалӧмысь жугӧдіс гӧтырыслысь сундуксӧ, перйис сэтысь медся донаторъяссӧ да ӧщӧпек вылын черӧн керавліс став сарапанъяссӧ да платтьӧяссӧ посни лестукъясӧдз.
Никиталысь жалӧваньесӧ ставнас сетлісны гӧтырыслы, и Никита талы паныд эз мун.
Со и ӧні, праздникӧдзыс кык лунӧн водзджык, Марфа воліс Василий Андреич ордӧ да босьтіс сылысь еджыд пызь, чай, сакар да чекушка вина, ставсӧ чӧлкӧвӧй куим дон, ещӧ босьтіс вит чӧлкӧвӧй сьӧмӧн да ещӧ аттьӧаліс таысь, быттьӧ ыджыд милӧстьысь, кӧть эськӧ Василий Андреич сайын кольлі, артавны кӧ тӧварсӧ сэкся донъясӧн, этшавылӧ кызь чӧлкӧвӧй.
— Ми ӧмӧй тэкӧд мыйкӧ водзджык сёрнитчылім? — шулывліс Василий Андреич Никиталы.
— Колӧ — босьт, овмӧдчан.
Менам абу йӧзлӧн моз: виччысьыштлы да, расчётъяс да, штрапъяс да.
Ми честнӧя.
Тэ меным служитан, и ме тэнӧ ог эновт.
abu
И тайӧс шуалігӧн Василий Андреич сьӧлӧмсяньыс эскис, мый сійӧ збыль бурӧс вӧчӧ Никиталы: сэтшӧма сійӧ кужис кывнас мавтны, и став йӧзыс, Никитасянь заводитӧмӧн, ставныс, кодъяслӧн олӧмныс вӧлі сы сьӧм сайын, эскӧдісны кӧзяинсӧ, мый сійӧ оз пӧрйӧдлы, а сӧмын бурӧс вӧчӧ.
— Да ме гӧгӧрвоа, Василий Андреич; кажитчӧ, служита зіля, рӧднӧй батьлы моз.
Ме зэв бура гӧгӧрвоа, — вочавидзис Никита, кӧть ачыс тӧдіс, мый Василий Андреич сійӧс пӧрйӧдлӧ, но такӧд ӧттшӧтш чувствуйтіс, мый весьшӧрӧ сыкӧд сёрнитны кутшӧмкӧ мынтысьӧмъяс йылысь, мукӧд местаяс абуӧсь да быть ов, босьт, мый сетӧны.
Ӧні, кор кӧзяин тшӧктіс доддясьны, Никита, кыдзи и пыр, долыда да окотапырысь, тэрыба да кокньыда, аслас дзодзӧг воськовъясӧн муніс сараяс, босьтіс тув йылысь кисточкаа сьӧкыд кучик дом да, кӧртъяснас зильӧдчигтырйи, муніс пӧдса ӧдзӧса конюшня дорас, кӧні ӧтнасӧн сулаліс вӧлыс.
— Мый, гажтӧмчин? Гажтӧмчин, йӧюк? — шуаліс Никита, кор кыліс вӧлыслысь гӧрӧктӧмсӧ. Сы водзын сулаліс шӧркоддем судтаа, кыз задъяса, руд гӧна вӧв.
— Но, но!
Удитан на, час, ме тэнӧ первой юктӧда, — сёрнитіс сійӧ вӧлыскӧд морткӧд моз. Сійӧ пӧланас чышкыштіс вӧлыслысь бусӧссьӧм да вожа мышку вывсӧ, мича юрас сюйис домсӧ, мездіс пельяссӧ да чёлкасӧ, поводсӧ сьылі вылас шыбитӧмӧн нуӧдіс юктӧдны.
Джуджыд куйӧда картаысь видзчысигтырйи петӧм бӧрын Мухортӧй чеччыштліс да бӧр кокъяснас чужйысис, быттьӧ кӧсйис дойдны сы бӧрся котӧртысь Никитаӧс.
— Балуйт, балуйт, шельма! — шуаліс Никита, коді тӧдіс, мый Мухортӧй бӧр кокъяснас чужйыштчӧ сідз, медым муртса инмыштны сылӧн сьӧдасьӧм полушубокас, а не дойдны, да зэв радейтіс татшӧм балуйтӧмсӧ.
Кӧдзыд ва юӧм бӧрын вӧв ружӧктіс, кӧтасьӧм крепыд вомдоръяссьыс усъяс помӧдыс усины воръяс югыд ва войтъяс; ланьтліс, быттьӧ мый йылысь кӧ думыштчис, сэсся друг гораа корснитіс.
— Он кӧсйы — оз ков, сідзи и тӧдны кутам; сэсся эн кор, — зэв збыльысь шуис Никита вӧлыслы; сэсся бара котӧртіс сарайлань, дом поводнас нуӧдіс чужъясьысь да ворсӧдчысь збой том вӧвсӧ.
Работникъяс пиысь гортын некод эз вӧв; вӧлі сӧмын ӧти бокӧвӧй морт, кухаркалӧн верӧсыс, локтӧма праздник вылӧ.
— Мун юав, бур морт, — шуис сылы Никита, — мыйӧ доддявны, ыджыд корадоддяс али ичӧтас?
Кухаркалӧн верӧс муніс джуджыд фундамент вылын сулалысь кӧрт вевта керкаӧ да регыд бӧр локтіс, висьталіс, тшӧктісны пӧ доддявны ичӧт корадодьсӧ.
Та кадӧ Никита вӧвсӧ сийӧсаліс, шыртыштіс седелка пӧдпругасӧ, сэсся, ӧти киас кокньыдик краситӧм мегыр кутӧмӧн, а мӧднас вӧвсӧ нуӧдӧмӧн, матыстчис вевт улас сулалысь корадодьяс дорӧ.
— Ичӧтас кӧ и ичӧтас, — шуис сійӧ да вож костас пыртіс тӧлка вӧвсӧ, коді век на быттьӧ зілис курччыны сійӧс, сэсся кухарка верӧс отсӧгӧн кутіс доддясьны.
Доддясис. Коли сӧмын крукавны вӧжжияс. Никита ыстіс кухаркалысь верӧссӧ сарайӧ идзасла да амбарӧ дорала.
— Вот и ладнӧ.
Но, но, топӧдчышт! — шуаліс Никита кухарка верӧсӧн вайӧм свежӧй зӧр идзассӧ доддяс топӧдігтырйи.
— А ӧні вай рӧгӧзасӧ вольсалам тадзи, а выліас дӧрасӧ.
Со тадзи, тадзи лӧсьыд лоӧ пукавны, — шуаліс сійӧ да вӧчис сійӧс, мый шуаліс, — быдладорсянь сюяліс дӧра помъяссӧ идзас улас.
— Аттьӧ тэныд, бур морт, — висьталіс Никита кухарка верӧслы, — кыкӧннад век жӧ ӧдйӧджык.
— Сэсся кучик вӧжжиясӧ кутчысьӧмӧн шыбитчис пуклӧс вылас да вӧрзьӧдіс мунны окотитысь бур вӧвсӧ — кын куйӧда лэбувсянь мӧдӧдчис вороталань.
— Микит дядь, дядюшка, а дядюшка! — бӧрсяньыс горӧдіс вӧсньыдик гӧлӧса детинка, коді петіс посводзсьыс; сійӧ вӧлі сьӧд полушубока, еджыд выль гынсапӧга, шоныд шапкаа.
— Нуышт менӧ, дядьӧ, — вӧзйысис сійӧ, полушубоксӧ локтігмозыс кизялігтырйи.
— Но, но, котӧрт вай, — шуис Никита да вӧвсӧ сувтӧдлӧмӧн пуксьӧдіс радысла вашъялысь блед чужӧма косіник детинкаӧс, кӧзяиныслысь писӧ, да петіс улича вылӧ.
Вӧлі коймӧд час.
Вӧлі кӧдзыд — дас кымын градус, мурыш, тӧла.
Енэж джынйыс вӧлі тупкысьӧма уліті мунысь сьӧд кымӧрӧн.
Но йӧрас вӧлі лӧнь.
А улича вылас тӧлыс пӧльтіс тӧдчымӧн чорыдджыка: орчча сарай вевт вывсьыс тӧлыс лэдзис лымсӧ, а пельӧсас, пывсян дорас, нӧбӧдіс тола.
Никита петіс ворота сайӧ да кежӧдіс вӧвсӧ кильчӧ дорас. Сэки жӧ Василий Андреич, вомас папироса, ыж ку тулупа, вӧнясьӧма улӧдз ӧшйӧм помъяса кушакӧн, — петіс посводзсьыс джуджыд кильчӧ вылас да сувтіс, — кучикӧн союзитӧм гынсапӧг улас лымйыс кывмӧн дзуртіс.
Папироссӧ кыскыштӧм бӧрын сійӧ шыбитіс сійӧс кок улас да тальыштіс. Ус пырыс папирос тшынсӧ лэдзигтырйи сійӧ видзӧдліс матыстчысь вӧлыс вылӧ да лэптіс тулуп воротниксӧ, кутіс лӧсьӧдны доръяссӧ сідз, медым гӧныс эз гыӧрт лолалӧмсьыс.
— Но тэ, вильышӧй, удитӧмыд нин, — шуис сійӧ, кор аддзис додьсьыс писӧ.
Василий Андреич вӧлі гажмӧма гӧсьтъясыскӧд юӧм винасьыс, сы вӧсна сійӧ ӧні ещӧ нин ёнджыка вӧлі дӧвӧлен ставнас сійӧн, мый сылӧн вӧлі, да сійӧн, мый сійӧ вӧчис.
Ӧні ассьыс писӧ аддзӧм мысти, кодӧс сійӧ мӧвпнас шуліс аслас наследникӧн, сылы вӧлі торъя нин нимкодь.
Сійӧ видзӧдіс пиыс вылӧ кузь пиньяссӧ жергӧдӧмӧн да читкырасьӧмӧн.
Василий Андреичлӧн блед чужӧма, косіник да нӧбасьысь гӧтырыс, шерстянӧй шалльӧн юрсӧ да пельпомъяссӧ сэтшӧма тупкӧмӧн, мый тыдалӧны сӧмын синъясыс, петӧма колльӧдчыны да сулаліс посводзас верӧсыс сайын.
— Никитаӧс эськӧ мед босьтін, — шуис сійӧ полігтырйи, ӧдзӧс сайсяньыс юрсӧ мыччӧмӧн.
Василий Андреич нинӧм эз вочавидз гӧтыр кывъясыс вылӧ. Найӧ сылы, тыдалӧ, эз воны сьӧлӧм вылас, скӧрпырысь зумыштчис да сьӧвзис.
— Сьӧмӧн мунан, — нор гӧлӧсӧн водзӧ шуаліс гӧтырыс.
— Дай поводдяыс мед эськӧ эз торксьы.
abu
— Мый нӧ ме, туйсӧ ог тӧд али мый, непременнӧ нин колльӧдысь колӧ? — шуис Василий Андреич вомдоръяссӧ сідз топӧдлӧмӧн, кыдзи сійӧ вӧчліс вузасьысьяскӧд да ньӧбасьысьяскӧд сёрнитігъясын, быд кыв торйӧн тӧдчӧдӧмӧн.
— Босьтін мед эськӧ. Ен кузя кора! — шуис гӧтырыс шаль помсӧ мыш вылас шыбитігтырйи.
— Кӧвъясис сэтчӧ ме юр вылӧ.
Но кытчӧ ме сійӧс босьта?
— Мый, Василий Андреич, ме дась, — долыда горӧдіс Никита. — Сӧмын мед вӧвъясӧс метӧг сёӧдісны, — содтіс сійӧ кӧзяйкаыс дінӧ шыӧдчӧмӧн.
— Ме видзӧдла, Никитушка, тшӧкта Семенлы, — шуис кӧзяйкаыс.
— Мый, мунны али оз ков, Василий Андреич? — юаліс Никита.
— Тыдалӧ, лоӧ нин кывзыны старукалысь.
Сӧмын мунны кӧ, пасьтав мыйкӧ шоныдджыкӧс, — шуис Василий Андреич да нюмъялігтырйи видзӧдліс Никита полушубок вылӧ, коді вӧлі гӧгӧр быздӧма, сьӧдасьӧма, чукрасьӧма да косьмӧма, быдсямасӧ нин аддзылӧма.
— Эй, бур мортӧй, петав, кутышт вӧлӧс! — горӧдіс Никита кухарка верӧслы.
— Ме ачым, ме ачым! — горӧдіс детинка, перйис зепъяссьыс кынмӧмысла гӧрдӧдӧм кияссӧ да кутчысис кӧдзыд кучик вӧжжиӧ.
— Тэ сэні ӧдйӧджык вӧр, кутан сэні ноксьыны, — горӧдіс Василий Андреич Никита вылын сералӧмӧн.
— Пыр-пыр, батюшка Василий Андреич, — шуис Никита да тэрыба котӧртіс дворас, уджалысьяслӧн олан керкаӧ, сӧмын тыдовтчылісны чукля кокас дӧмаса гынсапӧг пыдӧсъясыс.
— Ноко, Арина, вай паччӧр вылысь менсьым сукманӧс, колӧ кӧзяинкӧд мунны! — шуис Никита керкаӧ пырӧм мысти да тув йывсьыс кушаксӧ босьтігӧн.
Тайӧ бабаыс ӧбед бӧрын пӧттӧдзыс нин узьӧма да ӧні сувтӧдӧ вӧлі верӧсыслы самӧвар, гажаа встретитіс Никитаӧс да сы моз жӧ тэрмасьӧмӧн судзӧдіс паччӧр вывсьыс лёкиник важ сукман, кодӧс вӧлі ӧшӧдӧма косьтыны, да кутіс пыркӧдны да шыльӧдны сійӧс.
— Но ӧні тэныд верӧсыдкӧд вӧля лоӧ, мый гажыд вӧчӧй, — шмонитіс Никита кухаркалы: бур сьӧлӧма морт, сійӧ, кор кольліс морткӧд ӧткӧн, пыр шулывліс сылы кутшӧмкӧ бур кывъяс.
Сэсся куснясьӧм векньыдик кушакторсӧ кос гӧгӧрыс гартыштӧм бӧрын мыйвынсьыс зэлӧдіс сідз нин топалӧм кынӧмсӧ.
— Вот тадзи, — шуис сійӧ эз нин кухаркаыслы, а кушакыслы, да сюйис кушак помсӧ вӧнь улас, — тадзи он мын. — Сэсся лэптыштліс да бӧр лэдзис пельпомъяссӧ, медым сэті эз зэвт, пасьталіс сукмансӧ да сідз жӧ зэлӧдліс мышкусӧ, медым киясыслы вӧлі вӧля, лӧсьӧдыштіс киняувъяссӧ, судзӧдіс джаджсьыс кепысьяссӧ. — Но вот, ладнӧ!
— Тэ кӧть мед, Степаныч, бурджыка нямӧдасин, — шуис кухарка, — кӧмкотыд зэв нин омӧль.
Никита сувтліс, быттьӧ мыйкӧ уси дум вылас.
— Колі эськӧ...
Но да ладнӧ, абу зэв ылын!
И сійӧ котӧртіс ывла вылӧ.
— Оз-ӧ ло кӧдзыд тэныд, Никитушка? — юаліс кӧзяйкаыс, кор сійӧ матыстчис додь дорас.
— Мыйла кӧдзыд, зэв шоныд, — вочавидзис Никита да кутіс лӧсьӧдны корадодь нырсьыс идзассӧ, медым кокъясыс сэні бурджыка тупкысисны. Плетьсӧ сюйис идзас улас: бур вӧвлы плеть оз ков.
Василий Андреич пукаліс нин доддяс: паськыд да кыквевся пась пиын сійӧ вевттис корадоддьыслысь мышсӧ пӧшти ставнас. Сійӧ босьтіс вӧжжисӧ да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
Мунігмозыс нин Никита ладмӧдчис корадодь нырас шуйга бокас, ӧти коксӧ ӧшӧдіс ортсӧ.
II
Ён уж кокниа вӧрзьӧдіс додьсӧ, топыд туй вывті посёлок кузя паськыд воськовъясӧн мӧдӧдчис. Додь улас кокньыдика дзуртіс.
— Тэ кытчӧ ӧшйин?
Вайлы, Никита, плетьтӧ! — горӧдіс Василий Андреич, буракӧ, радліс наследникыс вылӧ, коді вӧлі кутчысьӧма корадодь мышкас. — Ме тэныд!
Котӧрт мамыд дінӧ, кычипи.
Детинка чеччыштіс.
Мухортӧй содтіс воськовъяссӧ, кынӧмнас гурскӧдчигтырйи кутіс рӧдтыны.
Кресты сиктын, кӧні оліс Василий Андреич, вӧлі квайт керка.
Сӧмын на найӧ прӧйдитісны медбӧръясӧ, кузнечлысь керкасӧ, пыр жӧ казялісны, мый тӧлыс вӧлӧма ёна чорыдджык наӧн чайтӧм серти.
Туйыс пӧшти эз тӧдчы.
Додь туйсӧ пыр жӧ нӧбӧдіс, туй серсӧ позис тӧдны сӧмын сы серти, мый сійӧ вӧлі вылынджык.
Гӧгӧр нӧбӧдіс, он вӧлі аддзы сійӧ визьсӧ, кӧні муыс ӧтлаасьӧ енэжыскӧд.
Телятинса вӧр, коді пыр мичаа тыдалӧ, сӧмын муртса тӧдчыштіс.
Тӧлыс пӧльтіс шуйгаладорсянь, пыр ӧтарланьӧ кусыньтіс вӧлыслысь бурысьсӧ да гартыштӧм пома бӧжсӧ.
Никита пукаліс тӧв паныд да сылӧн джуджыд дӧра воротникыс топаліс чужӧм бердас да пыр бердас.
— Вӧлыслы ӧддзӧдчынысӧ некыдзи, лымъя, — шуис Василий Андреич аслас бур вӧвнас гӧрдитчӧмӧн. — Ме ӧтчыд Пашутиноӧ тайӧн жӧ ветлі, менӧ часджынйӧн вайис.
— Мый? — юаліс Никита, сійӧ эз велав висьталӧмсӧ воротник сайсяньыс.
— Пашутиноӧ, мися, часджынйӧн волі, — горӧдіс Василий Андреич.
— Нинӧм он шу, бур вӧв, — шыасис Никита.
Найӧ ланьтыштлісны.
Но Василий Андреичлы окота вӧлі сёрнитны.
— Но мый, другӧ, кӧзяйкаыдлы, ме чайта, тшӧктін, мед бондарӧс эз юктӧд, — сідз жӧ гора гӧлӧсӧн шуаліс Василий Андреич. Сійӧ, буракӧ, збыльысь, чайтіс, мый Никиталы любӧ сёрнитны сыкӧд, сэтшӧм тӧдчана да вежӧра морткӧд; аслас шмонитӧмӧн сійӧ вӧлі сэтшӧм дӧвӧлен, весиг эз куж думыштны, мый тайӧ сёрниыс Никиталы вермас не кажитчыны.
Чорыд тӧлыс вӧсна Никита бара эз кыв кӧзяинлысь кывъяссӧ.
Василий Андреич выльысь гораа висьталіс бондарь йылысь шмоньсӧ.
— Ен накӧд, Василий Андреич, меным дзик веськодь.
Медтыкӧ сійӧ кагаӧс эз ӧбидит, сэсся ен сыкӧд.
— Сійӧтӧ сідз, — шуис Василий Андреич. — Но мый, тулыс кежлӧ вӧвтӧ ньӧбан? — кутіс сійӧ сёрнитны выльтор йылысь.
— Лоӧ, дерт, ньӧбны, — вочавидзис Никита сукманлысь воротниксӧ кусыньтӧмӧн да кӧзяин дорас копыртчӧмӧн.
Ӧні Никиталы сёрниыс лои нин интереснӧйӧн, сылы ӧні лои окота ставсӧ кывны.
— Пиӧй быдмис, колі эськӧ меным аслым гӧрны, пыр на ӧд со медавлім, — шуис сійӧ.
— Мыйын делӧыс, босьтӧй менсьым Рыжкоӧс, уна ог кор! — горӧдіс Василий Андреич. Ӧні сійӧ асьсӧ чувствуйтіс возбуждённӧйӧн, сы вӧсна мый вӧрзьӧдіс ассьыс медся радейтан, став вынсӧ да вежӧрсӧ босьтан делӧсӧ — барышничайтӧм.
— А, гашкӧ, дас вит чӧлкӧвӧй кымын сетанныд, ме коннӧй заводысь ньӧба, — шуис Никита. Сійӧ тӧдіс, — Рыжкоыслы, кодӧс сылы кӧсйӧ вузавны Василий Андреич, медыджыд доныс сизим чӧлкӧвӧй, а Василий Андреич, сетас кӧ сылы тайӧ вӧвсӧ, босьтас этшавылӧ кызь вит чӧлкӧвӧй, сэки быдса воджын он аддзыв сылысь сьӧмтӧ.
— Вӧлыс бур.
Ме тэныд сета, быттьӧ аслым.
Сӧвесть серти, Брехунов некодӧс оз ӧбидит.
Мед менам вошӧ, ме абу мукӧдъяс кодь.
Честнӧя, — горӧдіс сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, кутшӧмӧн сёрнитлӧ вузасьысьяскӧд да ньӧбасьысьяскӧд, кор найӧс кӧсйӧ бӧбйӧдлыны. — Вӧв прамӧй!
— Кутшӧм эм, — шуис Никита да ышловзис; казяліс, мый водзӧ кывзыны нинӧм, лэдзис кисьыс кусыньтӧм воротниксӧ, коді пыр жӧ тупкис сылысь пельсӧ да чужӧмсӧ.
Часджын чӧж найӧ мунісны чӧла.
Тӧлыс пырис Никиталы бокас да соскас, кыті пасьыс вӧлі косяссьӧма.
Сійӧ йӧжгылясис да лолаліс воротникас, коді вӧлі тупкӧ сылысь вомсӧ; сылы ӧні эз на вӧв кӧдзыд.
— Кыдз думайтан, Карамышево пыр мунам али веськыда? — юаліс Василий Андреич.
Карамышевоӧ туйыс вӧлі ёнджык, туй бокъясас сувтӧдлӧма вешкаяс, но сэті туйыс кузьджык.
Веськыдасӧ вӧлі матынджык, но сэті омӧльджыка ветлісны, вешкаясыс эз вӧвны либӧ вӧліны сӧмын кӧнсюрӧ, дай сійӧ тырӧмаӧсь.
Никита неуна думыштіс.
— Карамышевоӧ кӧть ылынджык, да туяджык, — шуис сійӧ.
— Да ӧд веськыдасӧ сӧмын логсӧ вуджигӧн кӧ он вош и сэсся лоас вӧр, а вӧр питі лӧсьыд, — шуис Василий Андреич. Сылы окота вӧлі мунны веськыда.
— Тіян вӧля, — шуис Никита да бара лэдзис воротниксӧ.
Василий Андреич сідзи и вӧчис: верстджын кымын мунӧм бӧрын, кор найӧ локтісны шочиник да косьмӧм коръяса дубысь кузь вешка дорӧ, вӧвсӧ кежӧдіс шуйгавыв.
Бергӧдчӧм бӧрас тӧлыс лои налы дзик паныда.
Кутіс лымъявны.
Василий Андреич веськӧдліс вӧвнас, ловсӧ пӧляліс вывланьӧ ускас.
Никита вуграліс.
Найӧ мунісны тадзи ланьтӧмӧн минут дас кымын.
Друг Василий Андреич мыйкӧ кутіс висьтавны.
— Мый? — юаліс Никита, восьтіс синсӧ.
Василий Андреич эз вочавидз, а нюжӧдчӧмӧн видзӧдліс додь бӧрвылас да вӧв водзас.
Вӧлыс муніс восьлалӧмӧн, сылӧн бокъясыс да голяыс пӧсьысла гыӧртӧмаӧсь.
— Мый, мися, висьталін? — бара юаліс Никита.
— Мый да мый, — скӧра нерис сійӧс Василий Андреич. — Вешкаясыс, мися, оз тыдавны!
Вошим, буракӧ!
— Сулавлы, ме чечча да видла туйсӧ, — шуис Никита да кокньыда чеччыштіс додь вывсьыс, перйис идзас увсьыс плетьсӧ да шуйгаладорӧдыс кутіс панйыны вӧвсӧ.
Лымйыс таво вӧлі ляпкыд, сы вӧсна быдлаті вӧлі туй, но век жӧ кытъястікӧ вӧлі пидзӧсӧдз, пырис Никиталы гынсапӧг пиас.
Никита ветлӧдліс, видлаліс кокнас да плетьнас, но туйыс эз сюр.
— Но мый? — юаліс Василий Андреич, кор Никита бара матыстчис додь дорас.
— Таладорын туйыс абу.
Колӧ эсыланьӧд корсьлыны.
— То эстӧні мыйкӧ сьӧд тыдалӧ, ветлы сэтчӧ да видзӧдлы, — шуис Василий Андреич.
Никита муніс сэтчӧ, видзӧдліс сьӧдсӧ, — сійӧ вӧлӧма сьӧд му.
Веськыдвылӧдыс ветлӧдлыштӧм бӧрын Никита локтіс додь дорас, пыркнитіс ас вывсьыс лымсӧ, тшӧтш и гынсапӧг пытшсьыс пыркӧдіс, сэсся пуксис доддяс.
— Веськыдвыв колӧ мунны, — шуис сійӧ. — Тӧлыс пӧльтіс шуйга боксянь, а ӧні веськыда чужӧмӧ.
Кежӧд веськыдвыв! — чорыда шуис сійӧ.
Василий Андреич кывзысис сылысь да босьтіс веськыдвыв.
Но туйыс век эз вӧв.
Найӧ мыйкӧ дыра мунісны сьӧдас.
Тӧлыс эз лӧнь, бара мӧдӧдчис лым.
— Ми, Василий Андреич, тыдалӧ, дзикӧдз вошим, — друг шуис, быттьӧ радуйтчӧмӧн, Никита. — Эсійӧ нӧ мый? — шуис сійӧ лым письыс чурвидзысь сьӧдӧдӧм картупель за вылӧ индӧмӧн.
Василий Андреич сувтӧдіс пӧсялӧм да сьӧкыда лолалысь вӧвсӧ.
— Кӧні мый? — юаліс сійӧ.
— Захаровъяс му вылынӧсь ми, со мый.
Со кытчӧ миян пырсьӧма.
— Пӧрйӧдлан? — шыӧдчис Василий Андреич.
— Ог ме пӧрйӧдлы, Василий Андреич, а збыль шуа, — шуис Никита,
— весиг додь серти кылӧ, — картупель му вывті мунам; со и картупель кор чукӧр.
Захаровъяслӧн заводскӧй муыс, мися.
— Со кытчӧ миян мунсьӧма! — шуис Василий Андреич. — Мый нӧ кутам керны?
— Колӧ веськыда мунны, со мый, кытчӧкӧ ӧд петам жӧ, — шуис Никита.
— Огӧ кӧ Захаровкаӧ, петам барскӧй хуторӧ.
Василий Андреич кывзысис да вӧтліс вӧвсӧ Никита тшӧктӧм серти.
Найӧ мунісны тадзи вель дыр.
Мукӧддырйи найӧ веськавлісны куш муаинӧ да додь сювйыс ниртіс кын корӧгъяс вывті. Либӧ веськавлісны сю идзапод вылӧ, либӧ ид идзапод вылӧ, и сэки лым увсьыс мыччысьлісны тӧвйылын вӧрысь идзас йывъясыс да ёг турунъяс; мукӧддырйи найӧ веськавлісны джуджыд лымйӧ, коді вӧлі помся куйлӧ еджыд эшкынӧн, и лым вылысь нинӧм оз вӧлі тыдав.
Лымйыс уси вылісянь, мукӧддырйи и улісянь кыпӧдчыліс.
Вӧлыс, тыдалӧ, мудзис, пӧсялӧмысла сійӧ ставнас гыӧртіс, муніс восьлалӧмӧн.
Друг сійӧ кокъяснас вӧйи кытчӧкӧ — канаваӧ ли, гуранӧ ли.
Василий Андреич кӧсйис сувтӧдны, но Никита горӧдіс сы вылӧ:
— Мыйла сувтӧдан!
Веськалім — колӧ петны.
Но, донаӧй, но! Но, рӧднӧй, — горӧдіс сійӧ гажа гӧлӧсӧн вӧлыс вылӧ, ачыс чеччыштіс додьсьыс да вӧлыс моз жӧ вӧйис лым пиас.
Вӧв зэлӧдчис да пыр жӧ петіс кын му вылӧ.
Буракӧ, сэні вӧлӧма кодйӧм канава.
— Кӧнӧсь нӧ ми? — юаліс Василий Андреич.
— А вот тӧдмалам! — вочавидзис Никита.
— Вӧтлы вӧвтӧ,
кытчӧкӧ петам жӧ.
— Со эсійӧ, буракӧ, Горячкинскӧй вӧр? — юаліс Василий Андреич да индіс мыйкӧ сьӧд вылӧ, коді мыччысис на водзын лым сайсьыс.
— Локтам да аддзам, кутшӧм сэні вӧр, — шуис Никита.
Никита аддзис, мый сыладорсянь, кӧні мыйкӧыс тыдаліс, вӧліны косьмӧм бадь коръяс, сы вӧсна тӧдіс, мый сэні абу вӧр, а оланін, но эз кӧсйы висьтавны.
Сідзи и вӧлӧма. Канава бӧрын эз на мунны дас сажень, на водзын тыдовтчисны, буракӧ, пуяс, кывсис кутшӧмкӧ выльпӧлӧс шы — зэв гажтӧм шы.
Никита стӧч тӧдӧма: тайӧ эз вӧв вӧр, а джуджыд бадь пуяс, кодъяс вылын летйысисны на ӧтка-ӧтка коръяс.
Бадь пуяссӧ, тыдалӧ, садитлӧмаӧсь гумладорса канава пӧлӧныс.
Тӧвйылас копрасьысь бадь пу дорӧ матыстчӧм бӧрын вӧлыс друг сувтіс водз кокъяснас додьсьыс вылӧджык, сэсся и бӧр кокъяснас лыбӧдчис, веськӧдчис шуйгавыв да эз кут вӧявны лым пиас.
Тайӧ вӧлі туй.
— Но, локтім, — шуис Никита, — сӧмын ог тӧд кытчӧ.
Ньӧти кежавтӧг вӧв мӧдӧдчис нӧбӧдӧм туй кузя. Эз на мун нелямын сажень, кутіс тӧдчыны гумладор потшӧслӧн визьыс да рынышыс, код вевт вылысь дугдывтӧг тӧлаліс лым.
Рынышсӧ ордйӧм бӧрын туйыс лои тӧв ньылыд, и найӧ веськалісны толаӧ.
Но водзын тыдаліс кык керка кост, буракӧ, толасӧ пӧльтӧма туй вылас да сійӧс колӧ вӧлі вуджны.
Сідзи и вӧлӧма. Толасӧ уйисны да петісны улича вылӧ.
Дорса ӧшинь улас гез йылын лёкысь швачӧдчисны ӧшлӧм кын кӧлуйяс: дӧрӧмъяс, ӧтикыс гӧрд, мӧдыс еджыд, гач, нямӧдъяс да юбка.
Еджыд дӧрӧмыс торъя нин лёкысь швачӧдчис, ӧвтчис аслас сосъясӧн.
— Дыш баба, тыдалӧ, а, колӧкӧ, куланвыйын, праздник кежлӧ кӧлуйсӧ абу идралӧма, — шуис Никита ӧвтчысь дӧрӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн.
III
Улича помас вӧлі тӧла на, дай туйсӧ тыртӧма, но сикт шӧрас лои лӧнь, шоныд да гажа.
Ӧти керка дорын увтчис пон, мӧд керка дорын нывбаба, юр вывтіыс дукӧснас тупкысьӧмӧн, котӧртіс кысянькӧ, восьтіс керка ӧдзӧссӧ да порог дорас сувтліс, видзӧдліс мунысьяс вылӧ.
Сикт шӧрас кыліс нывъяслӧн сьылӧм.
Сиктас, кажитчис, и тӧлыс, и лымйыс, и кӧдзыдыс вӧлі этшаджык.
— А тайӧ ӧд Гришкино сикт, — шуис Василий Андреич.
— Сійӧ и эм, — вочавидзис Никита.
Збыль, тайӧ Гришкино и вӧлі.
Найӧ, вӧлӧмкӧ, кежӧмаӧсь шуйгавыв да мунӧмаӧсь верст кӧкъямыс кымын бокӧджык, но век жӧ матыстчисны сыланьӧ, кытчӧ вӧлі мунӧны.
Гришкиносянь Горячкиноӧдз вӧлі верст вит кымын.
Сикт шӧрас найӧ паныдасисны улича шӧрӧдыс мунысь кузь тушаа морткӧд.
— Кодъяс ті? — горӧдіс мортыс да сувтӧдіс вӧвсӧ. Сійӧ пыр жӧ тӧдіс Василий Андреичӧс, додь вожъяс кутчысьӧмӧн локтіс доддьӧдзыс да пуксис пуклӧс вылас.
Тайӧ вӧлі Василий Андреичлы тӧдса мужик, Исай, кодӧс тані тӧдісны, кыдзи вӧв гусявлысьӧс.
— А! Василий Андреич!
Кытчӧ нӧ тэнӧ енмыс нуӧ? — шуис Исай вина дукӧн Никитаӧс пӧдтӧмӧн.
— Да ми Горячкиноӧ вӧлі мунам.
— Ылӧ тай кежӧмныд!
Тіянлы коліс эськӧ Малаховсӧ.
— Коліс эськӧ да, кысь сійӧ, — шуис Василий Андреич да сувтӧдіс вӧвсӧ.
— Вӧлыс бур, — шуис Исай, велалӧм кинас зэлӧдіс кыз вӧв бӧжсьыс личалӧм кӧртӧдсӧ.
— Мый нӧ, узьны лоӧ, али мый?
— Оз позь, другӧ, колӧ мунны.
— Колӧ кӧ, дерт, колӧ.
А тайӧ нӧ коді?
А! Никита Степаныч!
— Коді нӧ сэсся? — вочавидзис Никита.
— Кыдзи эськӧ, муса другӧй, миянлы тані бара не вошны.
— Кӧні тані вошнысӧ!
Бергӧдчӧй бӧр, сэсся улича кузя веськыда, а сэні, сиктысь петанныд да, пыр веськыда.
Шуйгавыв энӧ кежӧй.
Прамӧй миртуй вылас петанныд да, сэки веськыдвыв.
— Миртуй вылас кӧні кежаніныс?
Тӧвсяӧдыс, али гожсяӧдыс ветлӧны? — юаліс Никита.
— Тӧвсяӧдыс.
Кор петанныд, пыр жӧ лоӧны бадь кустъяс, налы паныд джуджыд вешка сулалӧ, дубысь, коръясыс абу на гылалӧмаӧсь, — сэні и кежаніныс.
Василий Андреич бергӧдіс вӧвсӧ да мӧдӧдчис сикт кузяыс.
— Узинныд эськӧ! — горӧдіс налы Исай.
Но Василий Андреич нинӧм эз вочавидз, вӧтліс вӧвсӧ.
Вит верст рӧвнӧй туйӧд, код пиысь кыкыс муніс вӧрӧд, кажитчӧ, абу зэв сьӧкыд мунны, торъя нин сы вӧсна, мый тӧлыс быттьӧ лӧньыштіс дай лымйыс сайкыштіс.
Улича кузя ён да кытъястікӧ куйӧда туйӧд мунӧм бӧрын найӧ прӧйдитісны керкасӧ, код ӧшинь улын ӧшаліс песлалӧм кӧлуйыс, еджыд дӧрӧмыс мынӧма да ӧшаліс куш ӧти кын сос йылас, найӧ бара петісны лёкног увгысь бадь пуяс дорӧ да веськалісны эрд вылӧ.
Пургаыс не сӧмын абу лӧньӧма, но, кажитчӧ, ещӧ на ёнмӧма.
Туйсӧ вӧлі ставнас тыртӧма, и сӧмын вешкаяс сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны, мый тэ абу на вошӧмыд.
А вешкаяссӧ вӧлі сьӧкыд аддзыны, сы вӧсна мый тӧлыс вӧлі паныд.
Василий Андреич видзӧдіс водзӧ читкыртчӧм синъясӧн, голясӧ нюжӧдӧмӧн корсис вешкаяссӧ, но ёнджыкасӧ надейтчис вӧлыс вылӧ.
И вӧлыс збыльысь эз кеж бокӧ, муніс пыр, весиг туй чукыльяс сертиыс то веськыдвыв, то шуйгавыв кежавлӧмӧн.
Сійӧ кыліс кок увсьыс туйсӧ да сы вӧсна, кӧть эськӧ лымйыс кутіс ёнджыка усьны и тӧлыс ёнмис, вешкаясыс век на тыдовтчылісны веськыдвылас и шуйгавылас.
Тадзи найӧ мунісны минут дас кымын. Друг найӧ вӧв водзын тыдовтчис мыйкӧ сьӧдтор, коді муніс пӧлӧн нӧбӧдан лым пиас.
Тайӧ вӧліны пӧпутчикъяс.
Мухортӧй вӧтӧдіс найӧс, кокъяснас кутіс нимавны водзын мунысь додь бӧжас.
— Пановт, <ns>ва-ай... пан-о-о...</ns>! — горзісны водзын мунысьяс.
Василий Андреич кутіс пановтны.
Воддза доддяс пукалісны куим мужик да нывбаба.
Тайӧ, тыдалӧ, мунісны гӧсьтъяс праздник вывсянь.
Ӧти мужик лёкысь кучкаліс ньӧрйӧн вӧвсӧ лымйӧн тырӧм мышкас.
Кык мужик кинаныс ӧвтчӧмӧн додь нырсяньыс мыйкӧ горзісны.
Ыджыд шалльӧн гартчӧм нывбаба ставнас тырӧма лымйӧн, эз вӧрӧшитчы, куткыртчӧмӧн пукаліс додь пыдӧсас.
— Кодъяслӧн ті? — горӧдіс Василий Андреич.
— <ns>А-а-а...яслӧн</ns>! — кыліс сӧмын.
— Кодъяслӧн, мися?
— <ns>А-а-а-яслӧн</ns>! — мыйвынсьыс горзіс ӧти мужик, но оз позь вӧлі гӧгӧрвоны, кодъяслӧн найӧ.
— Панйы!
Эн сетчы! — горзіс мӧдыс да дугдывтӧг вӧвсӧ кузь ньӧрйӧн швачӧдіс.
— Праздник вывсянь, тыдалӧ?
— Вӧтлы, вӧтлы!
Валяй, Семӧ!
Панйы!
abu
Додьясыс кучкысисны ӧта-мӧдыскӧд краклаяснас, неуна эз крукасьны, бӧр мынтӧдчисны, и мужикъяслӧн доддьыс кутіс кольны бӧрӧ.
Кузь гӧна, ставнас лымйӧн тырӧм, ыджыд рушкуа вӧв, ляпкыдик мегыр улас сьӧкыда лолалігтырйи, буракӧ, медбӧръя вынъяссӧ чукӧртӧмӧн, весьшӧрӧ зілис пышйыны сійӧс ӧтарӧ кучкалысь ньӧрйысь, дженьыдик кокъяснас уйис лым питі, кояліс лымсӧ кынӧм улас.
Сылӧн чужӧмыс, буракӧ, томлӧн на, черилӧн кодь нюжӧдӧм улыс паръя, ёна паськӧдӧм ныр розьяса, повзьӧмысла топӧдӧм пельяса, некымын секунда лолаліс Никита пельпом дорын, сэсся кутіс кольччыны.
— Винаыд мый вӧчӧ, — шуис Никита. — Дзикӧдз мучитӧмаӧсь вӧвсӧ.
Азиатъяс!
Некымын минут чӧж кыліс мудзӧм вӧвлӧн сьӧкыда лолалӧм шыыс да код мужикъяслӧн горзӧмыс, сэсся лӧнис вӧвлӧн лолалӧмыс, вошины горзӧм шыяс.
И гӧгӧр бара нинӧм эз кут кывны, сӧмын пельяс пӧлӧн омляліс лёк тӧв да кадысь кадӧ дзуртісны додь сювъяс, кор веськавлісны лымтӧм юж вылас.
Тайӧ паныдасьлӧмыс гажмӧдіс да ышмӧдіс Василий Андреичӧс, и сійӧ збойджыка, вешкаяс вылӧ видзӧдтӧг, вӧтліс вӧвсӧ.
Никиталы вӧчны вӧлі нинӧм, да сійӧ, быд татшӧм случайяс дырйи моз жӧ, вуграліс, зілис верстайтны дыр кадся узьтӧм войяссӧ.
Друг вӧлыс сувтіс, Никита неуна эз усь, сунгысьліс юрнас.
— А ми ӧд бара неладнӧ мунам, — шуис Василий Андреич.
— А мый?
— Веткиясыс оз тыдавны.
Тыдалӧ, туйсӧ бара воштім.
— Воштім кӧ, колӧ корсьны, — дженьыда шуис Никита, сувтіс да бара, кокниа восьлалігтырйи, аслас чукля кокъяснас мӧдӧдчис ветлӧдлыны лым вывтіыс.
Сійӧ дыр ветлӧдліс, дзикӧдз саявліс, бара петкӧдчыліс да бара саявліс, сэсся дыр мысти воис.
— Абу тані туйыс, гашкӧ, кӧнкӧ водзынджык, — шуис сійӧ доддяс пуксигмозыс.
Тӧдчымӧн нин пемдіс.
Пургаыс эз ёнмы, но и эз ланьт.
— Кӧть мед эсійӧ мужикъяссӧ кывны, — шуис Василий Андреич.
— Эз тай суӧдны, тыдалӧ, ылӧ колины.
Гашкӧ, найӧ вошины жӧ да, — шуис Никита.
— Кытчӧ нӧ мунны? — юаліс Василий Андреич.
— Лэдзны колӧ вӧвсӧ, — шуис Никита. — Сійӧ ачыс вайӧдас.
Вай вӧжжисӧ.
Василий Андреич сетіс вӧжжисӧ радпырысь, сы вӧсна мый шоныд кепысь пиас сылӧн киясыс заводитісны кынмыны.
Никита босьтіс вӧжжисӧ да сӧмын кутіс киас, эз тракнитлы, нимкодясис радейтан вӧв вежӧр вылӧ.
Сідзи и лои. Тӧлка вӧв, ӧти пельсӧ, сэсся мӧдсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ чошкӧдлӧмӧн, кутіс бергӧдчыны.
— Сӧмын эн сёрнит, — шуаліс Никита. — Со ӧд мый вӧчӧ!
Мун, мун!
Тадз, тадз!
Тӧлыс кутіс пӧльтны мышсяньыс, лои шоныдджык.
— Тӧлка жӧ вӧв, — радуйтчис вӧв вылӧ Никита. — Киргизскӧй вӧлыд, — сійӧ ён, но бӧб.
А тайӧ, видзӧд, мый керӧ пельнас.
Некутшӧм телеграф оз ков, верст сайысь кылӧ.
Эз на коль часджын, а водзын мыйкӧ сьӧд кутіс тыдавны: вӧр-ӧ, сикт-ӧ, веськыдвылас бара мыччысис вешка.
Тыдалӧ, найӧ бара петісны туй вылӧ.
— Да тайӧ жӧ бӧр Гришкино сиктыд, — друг шуис Никита.
Сідзи и вӧлӧма. Шуйгавылас налы петкӧдчис сійӧ жӧ: рынышыс, код вылысь нӧбӧдіс лымсӧ, а водзынджык сійӧ жӧ гезйыс кынмӧм бельёнас, дӧрӧмъяснас да гачьяснас, кодъяс важмоз лёкысь швачӧдчисны.
Бара найӧ пырисны улича вылӧ, бара лои лӧньджык, шоныдджык, гажаджык, бара тыдовтчис куйӧда туй, бара кылісны гӧлӧсъяс, сьылан шыяс, бара кутіс увтчыны пон.
Сэтшӧма нин пемдіс, мый ӧткымын ӧшиньясын ломдзисны бияс.
Улича шӧрас Василий Андреич бергӧдіс вӧвсӧ ыджыд кирпичнӧй керка дорӧ да сувтӧдіс сійӧс кильчӧ помас.
Никита матыстчис лымйӧн тырӧм югыд ӧшинь дорӧ, кӧні югӧр улас тӧдчисны лэбалысь лым чиръяс, да таркӧдчис плеть вороп помнас.
— Коді сэні? — кыліс Никита таркӧдчӧм вылӧ гӧлӧс.
— Крестыысьӧсь, Брехуновъяс, — вочавидзис Никита. — Петав бӧра-водза.
Ӧшинь дорсьыс вешйисны, и кык кымын минут мысти, кылӧ, воссьыліс керка ӧдзӧсыс, сэсся стукнитіс кӧрт вешнякыс кильчӧ ӧдзӧсас, сэсся ӧдзӧссӧ тӧвсьыс кутӧмӧн чургӧдчис кузь тушаа, еджыд тошка, праздничнӧй дӧрӧм вылас шевкнитӧм полушубока старик, а сы бӧрся том зон — гӧрд дӧрӧма да кучик сапӧга.
— Тайӧ тэ, Андреич? — юаліс старик.
— Да со вошим, другӧ, — шуис Василий Андреич, — мӧдӧдчим Горячкиноӧ, а вот веськалім тіянӧ.
Ӧтчыд волім нин татчӧ, сэсся бара вошим.
— Со тай ті кыдз, — шуис старик. — Петыр, мун восьты ӧграда ӧдзӧссӧ! — тшӧктіс сійӧ гӧрд дӧрӧма том зонлы.
— Пырысь-пыр, — гажаа горӧдіс том зон да котӧртіс посводзас.
— Да ми ӧд, вокӧ, огӧ узьӧм вылӧ, — шуис Василий Андреич.
— Мый ті! Войнас нӧ кытчӧ? Узьӧй!
— Рад эськӧ узям, да колӧ мунны.
Оз позь, могъяс эмӧсь.
— Но кӧть шонтысьыштӧй, буретш самӧвар пузьӧма, — шуис старик.
— Шонтысьыштны позьӧ, — шуис Василий Андреич, — пемыдджыкыс оз ло, а тӧлысь петас да, лоӧ югыдджык.
Пыралам али мый, шонтысьыштам, Никита.
— Но мый нӧ, позьӧ шонтысьыштны, — шуис Никита, коді ёна нин кынмис да сылы торъя вӧлі окота шонтыштны кынмӧм ки-коксӧ.
Василий Андреич пырис стариккӧд керкаас, а Никита восьтӧм ӧдзӧсӧдыс пыртіс вӧвсӧ лэбулас да сувтӧдіс сэтчӧ.
Лэбулас куйӧдыс вӧлӧма зэв кыз да джуджыд, мегырыс инмыліс вевт перекладинаас.
Сёр вылын пукалысь курӧгъяс да петук дӧзмӧмпырысь котсисны да кокъяснас шарӧдчисны сёръяс вылын.
Повзьӧм ыжъяс, кын куйӧд вылас гыжъяснас котшкӧдчӧмӧн, шыбитчисны пыдӧджык.
Лёкног да полігтырйи кутіс лявтны пон.
Никита сёрнитыштіс ставыскӧд: извинитчис курӧгъяс водзын, шуис налы, мый мӧдысь найӧс оз дӧзмӧд, кӧритіс ыжъясӧс повзьӧмысь, дугдывтӧг ланьтӧдіс понсӧ. Сэк кості ачыс домаліс вӧвсӧ.
— Вот тадзи ладнӧ лоӧ, — шуис сійӧ, вывсьыс лымсӧ пыркӧдігмоз. — Со, кутіс сэні лявзыны! — шыӧдчис сійӧ понйыс дорӧ. — Тырмас нин!
Тырмас, йӧй!
Сӧмын асьтӧ мудзтӧдан, — шуаліс. — Абу ӧд вӧръяс, ас йӧз...
— Тайӧяс, кыдз шуӧны, гортса куим сӧветник, — шуис том зон да ён кинас кыскыштіс корадодь бӧрсӧ лэбувланьыс.
— Кутшӧм сӧветникъяс? — юаліс Никита.
— Тадзи Пульсонын печатайтӧма: керка дорӧ вӧр матыстчӧ, пон увтчӧ — эн зевайт, сідзкӧ видзӧд.
Петук чуксасьӧ — сідзкӧ, чеччы.
Кань мыссьӧ — сідзкӧ, дона гӧсьт водзын, лӧсьӧдчы сійӧс гӧститӧдны, — висьтавліс том зон нюмъялігтырйи.
Петыр вӧлі грамотнӧй да пӧшти ставсӧ паметьнас помнитіс Паульсонлысь дзик ӧти небӧг, коді сы ордын вӧлі, да радейтліс, торъя нин кор сійӧ вӧлі ӧнія моз юыштӧма, висьтавны сэсь случайыслы лӧсялана, — дерт, сы серти лӧсялана, пӧслӧвичаяс.
— Сійӧтӧ сідз, — шуис Никита.
— Кынмин, кӧнкӧ, дядюшка? — юаліс Петыр.
— Да, эмышт сійӧ бурыд, — шуис Никита.
И найӧ мӧдӧдчисны двор вомӧныс да посводз пырыс керкаас.
IV
Керкаыс, кытчӧ пырис Василий Андреич, вӧлі тайӧ сиктас медся озыр.
Семьяыслӧн вӧлі вит вотчина дай ещӧ бокысь на мусӧ босьтлісны.
Вӧлыс вӧлі квайт, куим мӧс, кык кукань, кызь кымын ыж.
Керкаас олысьыс вӧлі кызь кык морт: нёль гӧтыра пи, квайт внук, код пиысь ӧти, Петыр, вӧлі гӧтыра нин, кык правнук, куим сирӧта да кагаа нёль ичмонь.
Тайӧ вӧлі ӧти шоча паныдасьлысь керка, коді кольӧма на юксьытӧмӧн; но и сэні нин муніс пыдіся, — кыдз пыр овлӧ, бабаяс костын медводз заводитӧмӧн, — тыш, коді регыдъя кадӧн быть вайӧдас юксьӧмӧ.
Кык пи олісны Мӧскуаын ва кыскалысьясӧн, ӧти вӧлі салдатын.
Ӧні гортас вӧліны старикыс да старукаыс, мӧд пиыс — кӧзяиныс да медыджыд пиыс, коді локтіс праздник кежлӧ Мӧскуаысь, да став бабаясыс да челядьыс; гортсаясыс кындзи вӧліны ещӧ сусед-гӧсьт да кум.
Керкаас пызан весьтын ӧшаліс абажура лампа, коді югдӧдіс ас увсьыс чайнӧй дозмукъяс, вина бутылка, закускаяс да кирпич стенсӧ; енув пельӧсас ӧшалісны ӧбразъяс, а найӧ бокъясын — картинаяс.
Медводдза местаас пызан сайын пукаліс ӧти сьӧд полушубок кежысь Василий Андреич, нёняліс йизьӧм усъяссӧ да аслас кырнышлӧн кодь гӧгрӧс синъяснас видзӧдаліс гӧгӧр йӧз вылас дай керкасӧ.
Василий Андреич кындзи пызан сайын пукаліс куш юра, еджыд тошка старик, кӧзяиныс, ас кыӧм еджыд дӧрӧма; сыкӧд орччӧн, вӧсни ситеч дӧрӧма, паськыд пельпомъяса, — пиыс, коді локтӧма праздник кежлӧ Мӧскуаысь, да ещӧ мӧд пиыс, сэтшӧм жӧ паськыд пельпомъяса, — медыджыдыс, коді кӧзяиналіс гортас; сыкӧд орччӧн вӧлі рыжӧй да косіник мужик — гӧсьт.
Мужикъяс юыштӧм да закуситӧм бӧрын буретш вӧлі лӧсьӧдчӧны чай юны, самӧварыс гораа дзожгис пачводз джоджас.
Пӧлатяс да паччӧр вылас тыдалісны челядь.
Нар вылын пукаліс нывбаба зыбка дорын.
Старука-кӧзяйка, кодлӧн чужӧмыс ставнас вӧлі чукырӧсь, весиг паръясыс, гӧститӧдіс Василий Андреичӧс.
Кор Никита пырис керкаас, кӧзяйка кыз дора стӧканӧн мыччӧ вӧлі гӧсьтыслы вина.
— Эн дивит, Василий Андреич, видлы, поздравитны колӧ, — шуаліс сійӧ. — Юышт вай, донаӧй.
Винаыс да сылӧн дукыс, торъя нин ӧні, мудзӧм да кынмӧм бӧрын, вӧрзьӧдісны Никиталысь сьӧлӧмсӧ.
Сійӧ зумыштчис, пыркнитіс лымсӧ шапкасьыс да паськӧмсьыс, сувтіс ӧбразъясыслы паныд да, кыдз быттьӧ некодӧс аддзытӧг, чӧвтіс куим пернапас да копыртчыліс ӧбразъясыслы, сэсся кӧзяин-стариклань бергӧдчӧмӧн первой копыртчыліс сылы, сэсся пызан саяс став пукалысьясыслы, сэсся бабаяслы, кодъяс сулалісны пач дінас, да «праздникӧн тіянӧс» шуӧм бӧрын кутіс пызан вылас видзӧдтӧг пӧрччысьны.
— Бура жӧ гыӧртӧмыд тэ, дядьӧ, — шуис медыджыд вокыс, кор аддзис Никиталысь гыӧртӧм чужӧмсӧ, синъяссӧ да тошсӧ.
Никита пӧрччис сукмансӧ, ещӧ на сійӧс пыркнитіс, ӧшӧдіс пач бердас да локтіс пызан дорас.
Сылы винатӧ тшӧтш жӧ мыччисны.
Вӧлі здук, кор сійӧ муртса кутчысис: сійӧ неуна-неуна эз босьт стӧкансӧ да эз кымыньт вомас тайӧ чӧскыд кӧра югыд васӧ; но сійӧ видзӧдліс Василий Андреич вылӧ, уси дум вылас сетӧм кывйыс, воис тӧдвылас юӧм сапӧгыс, думыштіс бондарь йылысь, сэсся аслас пи йылысь, кодлы кӧсйысис тулыс кежлӧ ньӧбны вӧв, ышловзис да ӧткажитчис.
— Ог ю, аттьӧ ыджыдӧс, — шуис сійӧ да зумыштчис, вуджис мӧд ӧшиньдор лабичас.
— Мый нӧ сідз? — юаліс медыджыд вокыс.
— Сідз. Ог ю, ог юлывлы, — шуис Никита синъяссӧ лэптывтӧг, зілис видзӧдны аслас шоч ускыс да тошкыс вылӧ, сывдӧдіс йизьӧмсӧ.
— Сылы оз позь, — шуис Василий Андреич, винасӧ юӧм бӧрын кӧлачӧн закуситігмоз.
— Чайсӧ кӧть инӧ юышт, — шуис мелі старука. — Кынмин, кӧнкӧ, коньӧрӧй.
Мый ті, бабаяс, самӧварнас сы дыра ноксянныд?
— Пузис, — вочавидзис том ичмонь; сійӧ чышкыштіс занавес помнас пуан самӧварсӧ, сьӧкыда вайис сійӧс, лэптіс да стукнитӧмӧн пуктіс пызан вылас.
Сэк кості Василий Андреич висьтавліс, кыдзи найӧ вошины, кыдзи кыкпӧрйӧ волісны тайӧ сиктас, кыдзи панйылісны код йӧзӧс.
Кӧзяева дивуйтчисны, висьтавлісны, кӧні да мыйла найӧ вошины да кодъяс вӧліны наӧн панйӧм код йӧзыс, да велӧдісны, кыдзи колӧ мунны.
— Таті Молчановкаӧдз ичӧт кага воас, сӧмын миртуй вывсьыс колӧ кужӧмӧн кежны, — сэні куст тыдалӧ.
А ті сэтчӧдз абу воыштӧмныд! — висьталіс суседыс.
— Узинныд эськӧ.
Бабаяс вольсаласны, — корис старука.
— Асывнас эськӧ мунінныд, медбур, — тшӧтш шуаліс старик.
— Оз позь, другӧ, делӧяс эмӧсь! — шуис Василий Андреич.
— Ӧти час сёрман, воӧн он вешты, — содтіс сійӧ, кор сылы тӧдвылас усины вӧр діыс да купечьяс, кодъяс вермасны мырддьыны сылысь ньӧбанторсӧ.
— Воам ӧд? — юаліс сійӧ Никиталысь.
Никита дыр эз вочавидз, век на быттьӧ зілис сывдыны ус-тош вывсьыс йизьӧмсӧ.
— Мед эськӧ бара не ылавны, — шуис сійӧ зэв жугыля.
Никиталы вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый сылы вывті окота вӧлі юыштны винасӧ, и ӧтитор, коді вермис пӧдтыны тайӧ кӧсйӧмсӧ, вӧлі чай, а чайсӧ юны сійӧс эз на пуксьӧдны.
— Да ӧд миянлы сӧмын туйвежӧдзыс воны, а сэні сэсся огӧ ылалӧй, местаӧдз вӧр пӧвстті мунны, — шуис Василий Андреич.
— Ачыд тӧдан, Василий Андреич; мунны кӧ и мунны, — шуис Никита сылы кисьтӧм чай стӧкансӧ босьтігӧн.
— Юыштам чай да и марш.
Никита нинӧм эз шу, сӧмын юрнас катлӧдлыштіс, зэв видзчысигтырйи чайсӧ блюдъяс кисьтӧм бӧрын шоныд ру вылас кутіс шонтыны уджысла пыр чорзьӧм да пыктӧм чуньяссӧ.
Сэсся курччыштіс сакар тор да копыртчыліс кӧзяевалы, шуис:
— Дзоньвидзалун тіянлы, — и кутіс ырсйӧдлыны шонтан васӧ.
— Кодкӧ кӧ эськӧ колльӧдыштіс кежанінӧдзыс, — шуис Василий Андреич.
— Мый нӧ, позьӧ, — шуис ыджыд пиыс. — Петрӧван доддясяс дай колльӧдас туйвежӧдзыс.
— Сідзкӧ, доддясь инӧ, пиӧ.
А ме кыдзкӧ аттьӧала.
— Но, мыйкӧ тай сёрнитан, бур мортӧй, — шуис мелі старука. — Ми радпырысь.
— Петрӧ, мун доддяв кӧбылаӧс, — тшӧктіс ыджыд вокыс.
— Тайӧтӧ позьӧ, — нюмъялігтырйи шуис Петрӧван да пырысьтӧм-пыр жӧ, тув йывсьыс шапкасӧ нетшыштӧмӧн, котӧртіс доддясьны.
Доддясигкостіыс сёрниыс вуджис сы вылӧ, мый вылӧ сійӧ орлі сэки, кор Василий Андреич локтіс найӧ ӧшинь улӧ.
Старик норасис сусед-старӧстаыслы коймӧд пиыс вылӧ, коді нинӧм эз мӧдӧдышт праздник кежлӧ, а гӧтырыслы мӧдӧдӧма французскӧй чышъян.
— Тшыксьӧны том йӧзыд, — шуаліс старик.
— Кыдзи ещӧ тшыксьӧны, — шуис кум-сусед, — некутшӧм тӧлк абу.
Вывті нин вежӧраӧсь кутісны лоны.
Со Демочкин — батьыслысь кисӧ чегис.
Ставыс, тыдалӧ, ыджыд вежӧрыс вӧсна.
Никита кывзіс, видзӧдіс чужӧмъясыс вылӧ; сылы, тыдалӧ, окота жӧ вӧлі сёрнитны, но чай юӧмыс вӧсна эз вермы да сӧмын сӧгласног довкйӧдліс юрнас.
Сійӧ юис стӧкан бӧрся стӧкан, и сылы лои пыр шоныдджык да шоныдджык, пыр лӧсьыдджык да лӧсьыдджык.
Сёрни муніс век ӧтитор йылысь, юксьӧмлӧн ковтӧмлун йылысь; и сёрниыс, тыдалӧ, эз вӧв вообщӧ юксьӧм йылысь, а тайӧ керкаас юксьӧм йылысь, кодӧс корис мӧд пиыс, сійӧ пукаліс тані жӧ, зумыша да чӧла.
Тайӧ сёрниыс, тыдалӧ, вӧлі доя местаӧн, сійӧ ӧзтыліс семьясьыс став олысьяссӧ, сӧмын ӧні, йӧз дырйи, эз кӧсйыны веськыдасӧ шуны.
Но, медбӧрын, старикыс эз вермы кутчысьны да бӧрдӧмсор кутіс шуавны, мый сійӧ ас ловъя дырйиыс юксьыны оз сет, мый керкаыс сылӧн слава богу, а юкан кӧ — ставӧн корысьӧ пӧрасны.
— Шуам, Матвеевъяслӧн моз, — сюйсис суседыс. — Вӧлі бур да прамӧй керка, а юксисны — некодлӧн нинӧм абу.
— Сідз жӧ и тэ кӧсъян, — шыасис старик пиыс дінӧ.
Пиыс нинӧм эз вочавидз.
Лои шуштӧм шынитӧв.
Тайӧ шынитӧвсӧ торкис Петрӧван, коді доддялӧма нин вӧвсӧ, некымын минут сайын пырис керкаас да важмоз век на нюмъяліс.
— Пульсонлӧн та йылысь эм басня, — шуис сійӧ: — сетіс батьыс пияныслы корӧсь чегны.
Быдса корӧсьсӧ эз вермыны чегны, а ӧти ньӧрйӧн кокниа чегъялісны.
Сідз жӧ и тані, — шуис сійӧ паськыда нюмъялӧмӧн. — Вӧлӧс доддялӧма! — содтіс сійӧ.
— Доддялӧма кӧ, и мӧдӧдчам, — шуис Василий Андреич. — А юксьӧмнад тэ, дедушка, эн сетчы.
Тэ нажӧвитін, тэ и кӧзяин.
Мирӧвӧй дінӧ шыӧдчы.
Сійӧ лӧсьӧдас порядок.
— Этадз ыръянитчыны, этадз ыръянитчыны, — бӧрдӧмсор пыр ассьыс долис старик, — некутшӧм олӧм сыкӧд эз кут лоны.
Дзик быттьӧ сӧтанаӧ пӧрӧма!
Сэк кості Никита, витӧд стӧкан юӧм бӧрын, эз на кымыньт стӧкансӧ, а водтӧдіс бокшӧн, надейтчис, мый сылы кисьтасны ещӧ квайтӧд стӧкан.
Но самӧварас ваыс эз нин коль, да кӧзяйкаыс сылы эз кисьт, да и Василий Андреич кутіс пасьтасьны.
Нинӧм он кер.
Никита чеччис, бӧр пуктіс сакарничаас быдладорсянь йирӧм сакар торсӧ, чышкыштіс дӧрӧм гугнас пӧсялӧм чужӧмсӧ да мӧдӧдчис пасьтавны сукмансӧ.
Сійӧ пасьтасис, сьӧкыда лолыштіс, аттьӧаліс кӧзяинъяссӧ. Накӧд прӧститчӧм бӧрын, шоныд да югыд горничасьыс сійӧ петіс кӧдзыд да пемыд посводзӧ, кӧні быдладорсянь пӧльтіс тӧв, быд щелльӧд пырис лым да тіралісны ӧдзӧсъясыс; посводзысь петіс пемыд ывлаӧ.
Петрӧван, шоныд пася, сулаліс двор шӧрын вӧлыс дорын да нюмъялігтырйи висьтавліс Паульсонысь босьтӧм кывбуръяс.
Сійӧ шуаліс, кывъяссӧ лёкысь бертлӧмӧн: «Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ, весиг сутш оз чӧв-лӧнь кер: сійӧ быттьӧ кага бӧрдӧ либӧ омлялӧ, кыдз зверь».
Никита ошкӧмӧн довкйӧдліс юрнас да разяліс вӧжжисӧ.
Василий Андреичӧс колльӧдігӧн старик петкӧдіс посводзас пӧнарсӧ да кӧсйис сылы югдӧдны, но пӧнарсӧ пыр жӧ тӧлыс кусӧдіс.
Ывлаас вӧлі тӧдчӧ, мый пургаыс ещӧ на лёкмӧма.
«Но и поводдя, — думыштіс Василий Андреич, — пӧжалуй, татшӧмнад он и во.
Но оз позь, делӧяс!
Да и мӧдӧдчим нин, да и кӧзяинлӧн вӧвсӧ доддялӧма.
Гашкӧ воам, ен отсӧгӧн!»
Кӧзяин-старик думайтіс жӧ, эз пӧ ков мунны.
Но сійӧ шуліс нин кольччыны, сылысь эз кывзысьны.
Ещӧ шуны нинӧмла.
«Гашкӧ, ме пӧрысьӧ-нэмӧ пола, а найӧ воасны, — думайтіс сійӧ. — Да и узьны ас кадӧ позьӧ водны.
Торъя дӧжнасьтӧг».
А Петыр нинӧмысь эз пов; сійӧ сэтшӧма тӧдіс туйсӧ да став местасӧ, а таысь кындзи, «бушков лёкысь лымсӧ гартӧ» кывбуръясыс петкӧдлісны дзик сійӧс жӧ, мый ӧні вӧчсьӧ ывлаас да сійӧн ещӧ збоймӧдісны морттӧ.
Никиталы ньӧти эз вӧв окота мунны, но сійӧ важӧн нин велаліс ас вӧлятӧг овны да служитны мукӧдъяслы.
Мунысьясӧс некод эз кут.
V
Василий Андреич матыстчис корадодь дорас, пемыдас муртса аддзис сійӧс, пуксис доддяс да босьтіс вӧжжисӧ.
— Мун водзвылас! — горӧдіс сійӧ.
Петыр рӧзвалляс пидзӧсчанясьӧмӧн вӧтліс вӧвсӧ.
Ас водзсьыс кӧбылаӧс кылӧмӧн Мухортӧй гӧрдлігтырйи вӧрзьӧдчис места вывсьыс, и найӧ петісны уличаӧ.
Бара мӧдӧдчисны сійӧ жӧ туй кузяыс, сійӧ жӧ керка пӧлӧныс, кӧні ӧшаліс кынмӧм бельё, сӧмын ӧні сійӧ эз нин тыдав, сійӧ жӧ рыныш дінтіыс, кодӧс ӧні вӧлі пӧшти вевт йылӧдзыс толаалӧма да код вылысь помтӧг лэччис лым, сійӧ жӧ лёкног шувгысь бадь пуяс пӧлӧныс, да бара петісны увсяньыс и вывсяньыс бушкова лымъя саридзӧ.
Тӧлыс вӧлі сэтшӧм ён, сійӧ пӧльтіс мунысьяслы боксяньыс, водтӧдліс додьсӧ дзик боквыв да вӧвсӧ туй вывсьыс шыбитліс.
Петыр вӧтліс рӧдтӧмӧн ассьыс бур кӧбыласӧ да збодера горӧдліс.
Мухортӧй вӧтчис сы бӧрся, кадысь кадӧ гӧрӧктывлӧмӧн.
Тадзи минут дас кымын мунӧм бӧрын Петыр бергӧдчыліс да мыйкӧ горӧдіс.
Ни Василий Андреич, ни Никита эз кывны тӧлыс вӧсна,
но гӧгӧрвоисны, мый локтісны туй кежанінас.
Збыльысь, Петыр кежӧдіс вӧвсӧ веськыдвыв, бокног пӧльтысь тӧлыс ӧні лои паныда, веськыдвылас лым пыр тыдаліс мыйкӧ сьӧд.
Тайӧ вӧлі туйвежас кусттор.
— Но, ен тіянкӧд!
— Пасибӧ, Петыр!
— Бушков лёкысь лымсӧ гартӧ, — горӧдіс Петыр да саялі.
— Ещӧ и кывбуръяс лыддьӧ, — шуис Василий Андреич да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
— Да, бур молодеч, мужик настӧящӧй, — шуис Никита.
Мунісны водзӧ.
Никита пукаліс сёрниттӧг, юрсӧ пельпомас йӧжгыльтӧмӧн, ичӧт тошнас голя гӧгӧрсӧ тупкӧмӧн, зілис не воштыны керкаас пӧсь чайнас босьтӧм шоныдсӧ.
Ас водзсьыс сійӧ аддзис додь вожыслысь веськыд визьсӧ, коді сылы мыйлакӧ кажитчис ён туй визьӧн; сэсся тыдалісны вӧлыслӧн мышкыс да кӧрталӧм бӧжыс, кодӧс тӧлыс пыр ӧтарӧ пешкыльтіс, водзынджык тыдаліс джуджыд мегырыс да вӧв бурысьыс, кодӧс тӧлыс сідзжӧ кусыньтіс.
Шочиника сы син улӧ усьлісны вешкаяс, сы вӧсна тӧдіс, мый мунісны лючки, да сылы вӧчны вӧлі нинӧм.
Василий Андреич вӧжжисӧ прӧстӧ кутіс, мед вӧлыс ачыс мунас туй кузяыс.
Но Мухортӧй, кӧть сиктын неуна шойччыштіс, муніс дышпырысь, быттьӧ весиг кежыштліс туй вывсьыс, сы вӧсна Василий Андреич сійӧс некымынысь веськӧдіс.
«Со веськыдвылас ӧти вешка, со мӧд, со коймӧд, — лыддис Василий Андреич, — со водзын вӧр», — думыштіс сійӧ, кор водзсьыс аддзис мыйкӧ сьӧдӧс.
Но мый сылы кажитчис вӧрӧн, сійӧ вӧлӧма сӧмын куст.
Кустсӧ прӧйдитісны, мунісны ещӧ сажень кызь кымын — нёльӧд вешкаыс эз сюр, ни вӧр эз во.
«Ӧні колӧ лоны вӧр», — думыштіс Василий Андреич да, винаӧн да чайӧн бура шоналӧм, дугдывтӧг тракйис вӧжжинас, и бур вӧв кывзысис да то тэрыба восьлалігтырйи, то рӧдтігтырйи муніс сэтчӧ, кытчӧ вӧтлісны, кӧть эськӧ тӧдіс, мый вӧтлісны сійӧс дзик эз сэтчӧ, кытчӧ вӧлі колӧ.
Прӧйдитіс ещӧ дас минут, а вӧр век эз во.
— Бара ӧд ми ылалім, — шуис Василий Андреич да сувтӧдіс вӧвсӧ.
Никита чӧв оліг чеччис додьсьыс да сукман пӧласӧ кутігтырйи мӧдӧдчис корсьысьны; мунліс ӧтарӧ, мунліс мӧдарӧ.
Куимпӧрйӧ кымын сійӧ дзикӧдз саявлі.
Сэсся сійӧ бӧр локтіс да босьтіс Василий Андреич киысь вӧжжисӧ.
— Колӧ веськыдвыв мунны, — шуис стрӧга да кутіс веськӧдны вӧвсӧ.
— Веськыдвыв кӧ и мун веськыдвыв, — шуис Василий Андреич, сетіс вӧжжисӧ да сюйис кынмӧм кияссӧ сосъяс пиас.
Никита эз вочавидз.
— Но, другӧ, старайтчышт, — горӧдіс сійӧ вӧлыслы; но вӧв, кӧть эськӧ сійӧс тракйисны вӧжжинас, муніс сӧмын воськолӧн.
Лымйыс кӧнсюрӧ вӧлі пидзӧсвыйӧн да доддьыс тракйысис вӧвлӧн быд вӧрзьыштӧм бӧрысь.
Никита судзӧдіс плетьсӧ да кучкис.
Плетьӧ велавтӧм бур вӧв ӧдӧбтіс, босьтчыліс рӧдтыны, но пыр жӧ бӧр мӧдӧдчис восьлӧн.
Тадзи мунісны минут вит кымын.
Вӧлі сэтшӧм пемыд, сэтшӧма нӧбӧдіс вылісяньыс и увсяньыс, мукӧддырйи весиг оз вӧлі тыдав мегырыс.
Корадоддьыс, кажитчӧ, мукӧддырйи сулаліс места вылас, а муыс пышйис бӧрвыв.
Друг вӧлыс сувтіс, буракӧ, казяліс ас водзсьыс мыйкӧ лёктор.
Никита бара кокниа чеччыштіс, шыбитіс вӧжжисӧ да муніс вӧв юр водзас, медым видзӧдлыны, мый вӧсна сійӧ сувтіс; но сійӧ сӧмын на кӧсйис воськовтны вӧв водзас, сылӧн кокъясыс вильдісны да сійӧ исковтіс кытчӧкӧ увланьӧ.
— Тпру, тпру, тпру, — исковтігас шуаліс сійӧ аслыс, зілис кутчысьны, но нинӧм ки улас эз сюр, бруткысис сён пыдӧсӧ джуджыд лым пиӧ.
Сён дорышас ӧшйӧм лымйыс буждіс да киссис Никита вылӧ, пӧшти ставнас сійӧс тыртіс, пырис воротник костас.
— Эстшӧм тэ кутшӧм! — кӧритіс Никита бужӧдсӧ да сёнсӧ воротник сайсьыс лымсӧ пыркӧдігтырйи.
— Никит, а Никит! — горзіс Василий Андреич вылісяньыс.
Но Никита эз шыась.
Сылы вӧлі некор: сійӧ пыркӧдчис; сэсся корсис плетьсӧ, кодӧс уськӧдіс кисьыс сёнас исковтігӧн.
Плетьсӧ аддзис да сійӧ кӧсйис кайны веськыда, кыті усис, но кайны эз вермы; сійӧ бӧр вильдіс, керӧсыс вӧлі крут, и сылы ковмис корсьны места, кыті эськӧ вермис кайны.
Куим сажень сайын усян местасяньыс сійӧ бауӧн муртса-муртса кайис кыр йылас да мӧдӧдчис сён йылӧдыс, кӧні колӧ вӧлі лоны вӧлыслы.
Вӧлыс да доддьыс сылы эз тыдавны; но сійӧ муніс тӧв паныд, сы вӧсна додьсӧ да вӧвсӧ аддзытӧдз на кыліс Василий Андреичлысь горзӧмсӧ да Мухортӧйлысь гӧрдлӧмсӧ. Найӧ чуксалісны сійӧс.
— Локта, локта,
мый гӧрдлан? — шуис сійӧ.
Сӧмын дзикӧдз додь дорас локтӧм бӧрын сійӧ аддзис вӧвсӧ да сы дорын сулалысь Василий Андреичӧс, коді кажитчис вывті ыджыдӧн.
— Кытчӧ чӧрт дінас вошлін?
Бӧр колӧ мунны.
Гришкиноӧ бӧр бергӧдчам, — стрӧга кутіс шуавны кӧзяиныс Никиталы.
— Рад эськӧ бергӧдчам, Василий Андреич, да кытчӧ муннысӧ?
Тані сэтшӧм сён, сэтчӧ кӧ веськалан — он пет бурӧн.
Ме сэтчӧ жнёпкысьлі да ӧдва петі.
— Да ӧд тані огӧ жӧ кутӧй сулавны?
Колӧ жӧ кытчӧкӧ мунны, — шуис Василий Андреич.
Никита нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ пуксис доддяс тӧлыслы мышкӧн, пӧрччис гынсапӧгсӧ да пыркнитіс сэтысь лымсӧ, кусыньтіс идзас да сюйис шуйга гынсапӧг пытшкас, тупкис сэтысь розьсӧ.
Василий Андреич нинӧм эз сёрнит, быттьӧ став делӧсӧ сетіс нин Никиталы.
Никита кӧмасис да сюйис коксӧ корадоддяс, кепысясис, босьтіс вӧжжисӧ, вӧвсӧ бергӧдіс сён пӧлӧныс.
Но эз на мунны найӧ и сё воськов, вӧлыс бара сувтіс.
На водзын бара вӧлі сён.
Никита бара чеччис додьсьыс да бара кутіс собавны лым питіыс.
Вель дыр сійӧ ветлӧдліс.
Дыр мысти сійӧ петіс дзик мӧдарлабоксянь.
— Андреич, ловъя? — горӧдіс сійӧ.
— Тані ме, — шыасис Василий Андреич. — Но мый?
— Да нинӧм он гӧгӧрво.
Пемыд.
Кутшӧмкӧ сёнъяс тані.
Колӧ бара тӧв паныд мунны.
Бара мӧдӧдчисны, бара Никита собаліс лым питіыс.
Бара пуксьыліс, бара собаліс, сэсся лолыс тыри да сувтіс додь дорас.
— Но мый? — юаліс Василий Андреич.
— Эбӧсӧй быри, со мый.
Да и вӧвным кутіс сувтны.
— Мый нӧ кутам вӧчны?
— Часлы.
Никита бара муніс да регыд бӧр бергӧдчис.
— Вӧтлы вӧвтӧ ме бӧрся, — шуис сійӧ да сувтіс вӧв водзас.
Василий Андреич нинӧм нин эз приказывайт, а вӧчис сійӧс, мый тшӧктіс Никита.
— Татчӧ, ме бӧрся! — горӧдіс Никита. Сійӧ ӧдйӧ кежис веськыдвыв да Мухортӧйсӧ вӧжжиӧдыс кутӧмӧн веськӧдіс сійӧс кытчӧкӧ уліӧ, лым толаӧ.
Вӧлыс первой пыксис, но сэсся уськӧдчис, чайтіс толасӧ вермас чеччыштны, но эз вермы, вӧйис сэтчӧ сийӧс выяӧдзыс.
— Чеччы вай! — Никита горӧдіс Василий Андреич вылӧ, коді пыр на пукаліс доддяс, сэсся додь вожас кутчысьӧмӧн кутіс йӧткыны додьсӧ вӧлыслань.
— Сьӧкыд, другӧ, — шуис сійӧ Мухортӧйлы, — нинӧм он кер, зэлӧдчыв!
Но, но, ещӧ неуна! — горӧдіс сійӧ.
Вӧлыс ӧтчыд-мӧдысь зэлӧдчыліс, но эз вермы петны да бара сувтіс, быттьӧ мый йылысь кӧ думайтіг.
— Но, вокӧ, тадзитӧ ӧд неладнӧ жӧ, — янӧдіс Мухортӧйӧс Никита. — Но-но, ещӧ босьтлы!
Бара Никита кутіс йӧткыны додьсӧ вожйӧдыс асладорсяньыс;
Василий Андреич йӧткис мӧд додь вожйӧдыс.
Вӧлыс пыркнитіс юрнас да друг тракнитчис.
— Но! но! он вӧй, эн пов! — горзіс Никита.
Вӧлыс ӧтчыд чеччыштіс, мӧдысь, коймӧдысь, сэсся петіс тола письыс да сувтіс сьӧкыда лолалігтырйи да пыркнитчигтырйи.
Никита кӧсйис вӧвсӧ нуӧдны водзӧ, но Василий Андреичлӧн кык пасьнад тыри лолыс, сійӧ эз вермы муннысӧ да шыбитчис доддяс.
— Лэдз лолыштны, — шуис сійӧ да разис чышъянсӧ, кодӧн кӧртавліс сиктас пась воротниксӧ.
— Тані нинӧм, тэ куйлы, — шуис Никита, — ме нуӧда, — и сійӧ нуӧдіс вӧвсӧ да доддяс куйлысь Василий Андреичӧс воськов дас кымын уліӧ, сэсся вылӧ, сэсся сувтӧдіс.
Тані местаыс эз вӧв сёнын, сы вӧсна лымйыс эз вермы дзикӧдз найӧс тыртны, вӧлі тӧв сайын, сёнлӧн доръясыс кутісны тӧвсӧ.
Кадысь кадӧ тӧлыс быттьӧ неуна лӧньыштлас, но зэв регыд кежлӧ дай, тыдалӧ, сӧмын сы могысь, медым ещӧ ёнмыны. Лӧньыштлӧм бӧрас бушколыс уськӧдчӧ даспӧв чорыдджыка, ставсӧ пӧрӧдӧ да гартӧ.
Татшӧм тӧвнырыс швачкысис буретш сійӧ здукӧ, кор Василий Андреич лолыштӧм бӧрын чеччис додьсьыс да локтіс Никита дінӧ сёрнитыштны, мый вӧчны водзӧ.
Кыкнанныс невӧляысь копыртчылісны да ланьтлісны, виччысисны ярмӧм тӧвныр прӧйдитӧмсӧ.
Мухортӧй сідзжӧ топӧдіс пельяссӧ да юрнас пыркӧдіс.
Тӧвныр неуна прӧйдитӧм мысти Никита пӧрччис кепысьяссӧ да сюйис найӧс кушак костас, пӧлялыштіс киясас да кутіс разьны супоньсӧ.
— Тэ мый вӧчан? — юаліс Василий Андреич.
— Лэдзася. Мый нӧ сэсся керан?
Эбӧсӧй дзикӧдз быри, — мыжа морт моз шуис Никита.
— Огӧ ӧмӧй вермӧй петны?
— Огӧ. Сӧмын вӧв мучитӧм.
Сійӧ, со, коньӧр, дзикӧдз сувтіс, — шуис Никита да индіс мудзӧм вӧлыс вылӧ, коді вӧлі ставнас пӧсялӧма, сьӧкыда лолалӧмысла пакъяснас пӧиктіс. — Узьны ковмас, — шуис сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ лӧсьӧдчӧ узьны постоялӧй дворын, да кутіс разьны супоньсӧ.
Сийӧс личалі вӧв сьылі вылын.
— Огӧ кынмӧй? — юаліс Василий Андреич.
— А мый?
Кынман — он ӧткажитчы, — шуис Никита.
VI
Василий Андреичлы кык пась пытшкын вӧлі шоныд, торъя нин толаӧд муныштӧм бӧрын; но кор сійӧ гӧгӧрвоис, мый налы збыль лоӧ узьны тані, мыш кузяыс йирмӧг визнитіс.
Медым лӧньӧдны асьсӧ, сійӧ пуксис корадоддяс да кутіс перйыны папирос доз да истӧг.
Сэк кості Никита лэдзаліс вӧвсӧ.
Лэдзалігмозыс дугдывтӧг сёрнитіс вӧлыскӧд, зілис сійӧс бурӧдны.
— Но, пет вай, пет, — шуаліс сійӧ вӧлыслы вож костсьыс петкӧдігмоз. — Час, ми тэнӧ сэсся татчӧ кӧрталам.
Идзастор пуктышта дай кӧртвомтӧ босьта, — шуаліс сійӧ да вӧчис сійӧс, мый шуаліс. — Сёйыштан да долыдджык лоӧ.
Но Мухортӧй, тыдалӧ, эз бурась Никита кывъясӧн, сулаліс зэв тревожитчӧмӧн; сійӧ жӧдзис кокъяснас, топӧдчис додь бердас, бергӧдчис тӧлыслы мышкӧн, ниртчис Никита соскӧ.
Быттьӧ Никитаӧс не ӧбидитӧм могысь, коді пуктіс вӧв ныр улӧ идзас нӧбовтас, Мухортӧй курччис вомас корадодьсьыс идзассӧ, но пыр жӧ решитіс, мый ӧні делӧыс не идзасӧдз, да лэдзис сійӧс вомсьыс, а тӧлыс кватитіс сійӧс да нуис, код тӧдас кытчӧ.
— Ӧні примета вӧчам, — шуис Никита да бергӧдіс корадодьсӧ тӧлыслань банӧн, кӧрталіс додь вожъяссӧ седелка гезнас, лэптіс найӧс сувтсӧн да крепитіс додь пырас. — Тадзи со миянӧс тыртас, а бур йӧз вожъяс сертиыс аддзасны да перъясны, — шуис Никита кепысьяссӧ швачӧдігтыр да найӧс пасьталіг. — Тадзи пӧрысьяс велӧдлісны.
Василий Андреич, тулупыслысь кизьяссӧ разьӧмӧн да тулуп пӧланас тупкысьӧмӧн чиркйӧдліс истӧг тувъяс, но киясыс сылӧн тіралісны да ӧзйылӧм истӧг тувъяссӧ тӧлыс кусӧдліс либӧ пырысьтӧм-пыр жӧ либӧ сійӧ здукас, кор нин вайліс папирос помсӧ биа истӧг тув бердас.
Дыр мысти ӧти истӧг тув прамӧя ӧзйис да здук кежлӧ югдӧдліс сылысь пась гӧнсӧ, сылысь кисӧ зарни чунькытша чуньнас, дӧра увсьыс мыччысьӧм да лымйӧссьӧм зӧр идзассӧ, и папироскаыс ӧзйис.
Кыкысь кымын сійӧ тшынсӧ горша кыскыштіс, ньылыштіс да лэдзис ус пырыс, кӧсйис ещӧ кыскыштны, но папироссӧ нетшыштіс тӧлыс да нӧбӧдіс сэтчӧ жӧ, кытчӧ нӧбӧдіс идзассӧ.
Но и табак тшынсӧ некымынысь ньылыштӧмыс гажмӧдіс Василий Андреичӧс.
— Узьны кӧ и узьны, — чорыда шуис сійӧ.
— Чӧвлы, ме ещӧ флаг вӧча, — шуис сійӧ да босьтіс чышъянсӧ, кодӧс сійӧ разис воротник вывсьыс да шыбитліс доддяс; перчаткисӧ пӧрччӧм бӧрын сійӧ сувтіс корадодь пуклӧс вылас да нюжӧдчӧмӧн судзӧдчис седелка гезйӧдзыс, вож помас зэлыда кӧрталіс чышъянсӧ.
Чышъян кутіс шпорӧдчыны тӧвйылас, топавлас додь вож бердас, бӧр паськавлас.
— Со ӧд кутшӧм пелька вӧчи! — шуис Василий Андреич аслас уджӧн любуйтчӧмӧн да доддяс пуксигӧн. — Ӧтлаынтӧ эськӧ шоныдджык, да кыкӧннад огӧ тӧрӧй, — шуис сійӧ.
— Ме местатӧ аддза, — вочавидзис Никита, — сӧмын вӧлӧс колӧ тупкыны, пӧсялӧма, коньӧр.
Лэдзлы вай, — содтіс сійӧ, кор локтіс додь дорас да кутіс кыскыны Василий Андреич улысь додь пыдӧсас вольсалӧм дӧрасӧ.
Сійӧ судзӧдіс дӧрасӧ, кыкпӧвстааліс, сэсся кыскис шлеясӧ, пӧрччис седелкасӧ да Мухортӧйӧс тупкис дӧранас.
— Век жӧ лоӧ шоныдджык тэныд, йӧюкӧй, — шуаліс сійӧ вӧлыслы седелкасӧ да шлеясӧ бӧр пуктігмоз. — А дӧраыс тіянлы оз ков?
Идзастор вайыштӧй, — шуис Никита додь дорӧ бара локтігмоз.
Никита перйис Василий Андреич улысь ӧтисӧ и мӧдсӧ, сэсся муніс додь саяс, кодйысис лым пиас, пуктіс идзассӧ, пыдӧджык сюйис шапкасӧ, гаровтчис сукманнас да пуксис вольсалӧм идзас вылас, тупкысис дӧранас да пӧлыньтчис краситӧм корадодь мыш бердӧ, коді сайӧдіс сійӧс тӧвсьыс да лымсьыс.
Василий Андреич Никита вӧчӧм вылӧ ошкытӧг пыркнитіс юрнас. (Сійӧ некор эз ошкыв мужикъяслысь грамотатӧмлунсӧ да бӧблунсӧ.) Сэсся кутіс лӧсьӧдчыны вой кежлӧ.
Сійӧ рӧвняйтіс додь пасьталаыс кольӧм идзассӧ, кызджыка сюяліс бок улас, сэсся кепысясис да водіс додь пельӧсӧ, юрсӧ додь нырланьыс пуктӧмӧн, кытчӧ тӧлыс эзджык инмы.
Сылы эз вӧв окота узьны.
Сійӧ куйліс да думайтіс: думайтіс век сійӧ жӧ тор йывсьыс, мыйӧн сійӧ оліс, мый сылӧн вӧлі медыджыд могӧн, мый вайис сылы радлунсӧ, мыйӧн сійӧ гӧрдитчис, — сы йылысь, мыйта сійӧ нажӧвитіс нин да мыйта ещӧ вермас нажӧвитны сьӧм; мыйта мукӧдъяс, сылы тӧдса йӧз, нажӧвитісны да кутӧны сьӧм, кыдзи тайӧ мукӧдъясыс нажӧвитлісны да нажӧвитӧны сьӧмсӧ, и кыдзи сійӧ мукӧдъяс моз жӧ вермас нажӧвитны зэв на уна сьӧм.
Горячкинскӧй вӧр ньӧбӧмыд сылы вӧлі торъя тӧдчана делӧӧн.
Сійӧ надейтчис тайӧ вӧр вылас ёна нажӧвитчыны, гашкӧ, сюрс дас кымын.
И сійӧ кутіс думсьыс донъявны арнас аддзылӧм вӧрдісӧ, кытысь сійӧ кык десятина пасьтаысь лыддис став пусӧ.
«Дуб додь сювъяс вылӧ мунас.
Сэсся срубъяс ачыс аслыс.
Да пес сажень комын десятинасьыд век нин шедас, — шуаліс сійӧ аслыс. — Десятинаысь медся этшавылӧ нин кыксёӧн дай кызь витӧн шедас.
Ветымын квайт десятина, ветымын квайт сёа, да ветымын квайт сёа, да ветымын квайт даса, да ещӧ ветымын квайт даса, да ветымын квайт вита».
Сійӧ арталіс, мый чукӧрмис дас кык сюрс саяс, но щӧткитӧг эз вермы стӧчасӧ артавны.
«Дас сюрстӧ ог сет, а сюрс кӧкъямысӧс, да мед кушинъяссӧ оз артавны.
Землемерӧс мавтышта — сёӧн, либӧ сёӧн-джынйӧнӧн; сійӧ меным кушинъястӧ десятина вит кымын мерайтас.
Сетас кӧкъямыссьыд.
Ӧні куим сюрс сета.
Эм пов, небзяс, — думайтіс сійӧ да гырддзанас видліс зепсьыс бумажниксӧ. — Кыдз бара ми туйсьыс вошим, енмыс тӧдӧ!
Тані колӧ лоны вӧр, сэні и стӧрӧжка эм.
Понъясыс эськӧ сэки шыасисны.
Оз ӧд увтчыны, проклятӧйясыд, кор колӧ».
Сійӧ вештіс пель дінсьыс воротниксӧ да кутіс кывзысьны; кыліс сійӧ жӧ тӧлыслӧн лёкног омлялӧмыс, додь вожӧ кӧрталӧм чышъянлӧн шпорӧдчӧмыс, усян лымлӧн корадодь бокъясӧ шаргӧмыс.
Сійӧ бӧр тупкысис.
«Тӧдӧма кӧ вӧлі, сиктӧ эськӧ узьмӧдчи.
Но да ӧткодь, аски воам.
Сӧмын лишнӧй лун лоӧ воштӧма.
Татшӧм поводдянад и найӧ оз петны».
И сылы тӧдвылас уси, мый тайӧ тӧлысьын ӧкмысӧд лунӧ колӧ пӧлучитны мясниклысь сьӧм.
«Кӧсйис ачыс волыны, оз кӧ су менӧ — гӧтырӧй оз куж сьӧмсӧ босьтны.
Ньӧти абу образованнӧй.
Оз куж йӧз дінын асьсӧ кутны», — думайтіс сійӧ водзӧ, казьтыліс, кыдзи гӧтырыс эз куж кутны асьсӧ станӧвӧй дырйи, коді тӧрыт праздник лун кузя сы ордын гӧститіс.
«Тӧдан ӧд — нывбаба!
Мый сійӧ кытысь аддзыліс?
Бать дырйи кутшӧм керкаӧй вӧлі?
Сідз-тадз, сиктса озыр мужик: амбар да постоялӧй двор — со и став эмбурыс.
А ме мый дас вит воӧн вӧчи?
Лавка, кык кабак, мельнича, ссыпка, кык именье кӧртымӧн сеті, керка да амбар кӧрт вевт улын, — казьтывліс сійӧ гӧрдитчӧмӧн. — Абу бать дырйи кодь.
Ӧні коді кытшын грымакылӧ?
Брехунов.
А мыйла?
Делӧсӧ тӧда, старайтча, ог ов мукӧдъяс моз, — бокнысӧ поньтӧны либӧ нинӧмабунас ноксьӧны.
А ме войсӧ ог узь.
Пурга не пурга — муна.
Но и уджыс артмӧ.
Найӧ чайтӧны, сьӧмыд сідзи и артмӧ, шутитігмоз.
Он на босьт, мырсьышт на да юртӧ жуглышт.
Вот тадзи узьмӧдчыв ывла вылӧ да войсӧ эн узьлы.
Пӧдушка моз юрыд думайтӧмысла бергалӧ, — тӧлкуйтіс сійӧ гӧрдитчӧмӧн.
— Думайтӧны, мортӧ петан шудлун кузя.
Со, Мироновъяс миллионъясӧн бергӧдлӧны.
А мыйла?
Уджав.
Енмыс и сетас.
Сӧмын мед ен дзоньвидзалун сетас».
Мӧвпыс, мый сійӧ вермас лоны сэтшӧм жӧ миллионщикӧн, кутшӧм Миронов, коді заводитіс нинӧмсянь, ызйӧдіс Василий Андреичӧс сэтшӧма, — сылы лои окота кодкӧдкӧ сёрнитыштны.
Но сёрнитны вӧлі некодкӧд...
Воны эськӧ Горячкиноӧ, сэні сёрнитіс эськӧ помещиккӧд, петкӧдліс сылы гаж.
«Аттӧ, кыдзи пӧльтӧ!
Нӧбӧдас сэтшӧма, асывнас петны он вермы!» — думыштіс сійӧ да кутіс кывзысьны тӧв жургӧм шыас, коді пӧльтіс корадодь нырсяньыс, бокъясас шарӧдчис усьысь лым.
Сійӧ кыпӧдчыштліс да видзӧдліс: еджыд да ставнас вӧран пемыд пиас тыдаліс сӧмын Мухортӧйлӧн сьӧдоват юрыс да мыш вылыс, код вылын лётйысис дӧраыс, да сылӧн жӧ гӧрддзалӧм кыз бӧжыс; а сэсся гӧгӧр, водзын и бӧрын, дзик ӧтсяма еджыд да вӧран пемыд, коді кадысь кадӧ быттьӧ неуна югдыштлас да бӧр ещӧ ёнджыка пемдас.
«Весьшӧрӧ ме кывзыси Никиталысь, — думайтіс сійӧ. — Колі мунны водзӧ, кытчӧкӧ ӧд петім жӧ.
Бӧр кӧть воим Гришкиноӧ, узим Тарас ордын.
А ӧні пукав кузь вой чӧж.
Мый йылысь ме бурсӧ вӧлі думайта?
Да, сы йылысь, мый ен трудитчӧмысь сетӧ, а оз лодырьяслы, боксӧ пӧжысьяслы либӧ йӧйяслы.
Да и куритчыны колӧ!»
Сійӧ пуксис, судзӧдіс папиросницасӧ, водіс кымыньӧн, пӧлаяссӧ Лӧсьӧдіс сідз, мед тӧлыс эз кусӧд бисӧ, но тӧв пыр кыткӧ писькӧдчис да кусӧдіс истӧг бӧрся истӧг.
Дыр мысти сійӧ вермис ӧзтыны ӧти тув да куритчыны кутіс.
Сійӧ торйысь, мый сійӧ вермис ӧзтыны папироссӧ, сылы любӧ лои.
Кӧть эськӧ папироссӧ ёнджыкасӧ куритіс тӧлыс, а эз ачыс, но сійӧ удитіс кыскыштны тшынсӧ куимысь кымын, и сылы бара лои гажаджык.
Сійӧ бара водіс додь мышланьыс, тупкысис да бара кутіс казьтывлыны, мечтайтны, и ас тӧдлытӧгыс друг воштіс садьсӧ да унмовсис.
Друг кодкӧ быттьӧ сійӧс тойыштіс да садьмӧдіс.
Мухортӧй-ӧ нетшыштіс сы улысь идзассӧ, либӧ мыйкӧ ас пиас вӧрзьыліс, но сійӧ садьмис, и сьӧлӧмыс кутіс нӧйтчыны сэтшӧм ӧдйӧ да сэтшӧм ёна, сылы кажитчис, быттьӧ доддьыс сы улын вӧрӧ.
Сійӧ восьтіс синъяссӧ.
Гӧгӧр вӧлі век на важкодьыс, сӧмын ӧні кажитчис югыдджык лоӧма.
«Югдӧ, тыдалӧ, — думыштіс сійӧ, — асылӧдз абу ылын».
Но пыр жӧ казяліс, югыдджык лои сӧмын сы вӧсна, мый петӧма тӧлысь.
Сійӧ кыпӧдчыштліс, видзӧдліс первой вӧвсӧ.
Мухортӧй сулаліс важмозыс тӧвлы мышкӧн да ставнас сювтчис.
Лымйӧн тырӧм дӧралӧн ӧтар помыс кусыньтчӧма, шлеяыс лэччӧма бокас, и лымъя юрыс тӧлӧн нетшкан бурысьнас ӧні тыдаліс бурджыка.
Василий Андреич лэдзчысис додь мыш вылас да видзӧдліс додь саяс.
Никита пукаліс важмозыс, кыдзи пуксьыліс первойсӧ.
Вевттьӧд дӧраыс, кодӧн сійӧ тупкысьліс, да кокъясыс вӧлі ставнас тырӧмаӧсь лымйӧн.
«Мед кӧть эз кынмы мужикыс; паськӧмыс сылӧн омӧлик.
Ещӧ кывкутны ковмас сы вӧсна.
Эстшӧм ӧд тӧлктӧм йӧз.
Необразованность», — думыштіс Василий Андреич да кӧсйис босьтны вӧв вывсьыс дӧрасӧ да шебрӧдны сійӧн Никитаӧс. Но чеччыны вӧлі кӧдзыд, вӧрзьӧдчыны дыш, дай поліс, мед эськӧ вӧлыс эз кынмы.
«И мыйла ме сійӧс босьті?
Гӧтыр бӧблун вӧсна!» — думыштіс Василий Андреич аслас мустӧм гӧтыр йывсьыс да бӧр водіс важ местаас, корадодь нырланьыс.
«Тадзи менам дядь коркӧ войбыд лым пиын пукавлӧма, — казьтыштіс сійӧ, — и нинӧм.
Но, а Севастьянӧс перйӧмаӧсь, — сэн жӧ сылы тӧдвылас уси мӧд случай, — сійӧ кулӧма, дзикӧдз кынмӧма, быттьӧ кынтӧм туша.
Кольччи кӧ Гришкиноӧ узьны, нинӧм эськӧ эз ло».
Сэсся бура топӧдіс пасьсӧ, медым пась шоныдыс ньӧти эз вош, а быдлаті — и голясӧ, и пидзӧсъяссӧ, и кокпыдӧсъяссӧ — мед шонтіс бура, сійӧ тупкис синъяссӧ, кӧсйис бара унмовсьны.
Но кӧть кутшӧма зілис, сійӧ ӧні эз вермы вугыртны. Дзик мӧдарӧ, ӧні сійӧ дзикӧдз палялі, чувствуйтіс асьсӧ збодерӧн.
Бара сійӧ кутіс артавны барышъяссӧ, йӧз сайысь уджйӧзъяс, бара кутіс ошйысьны аслыс ас йывсьыс да нимкодясьны аснас да ас олӧмнас, — но ӧні думайтан визяс пыр ӧтарӧ пырис кутшӧмкӧ полӧм да дӧсада, мыйла сійӧ эз кольччы узьны Гришкиноӧ:
«куйлі эськӧ лабич вылас, шоныд».
Сійӧ кымынысь кӧ бергӧдчыліс ӧтар бок вывсьыс мӧдарас, зілис ладмӧдчыны, мед лӧсьыдджык вӧлі куйлыны да мед тӧлыс эзджык инмы, но пыр сылы кажитчис лӧсьыдтӧмӧн; сійӧ бара кыпӧдчыліс, мӧд ногӧн водіс, гартіс кокъяссӧ, кунис синъяссӧ да ланьтліс.
Но либӧ кусыньтӧм кокъясыс ён гынсапӧг пытшкас кутісны ёнтыны, либӧ кыткӧ пырис тӧв, и сійӧ, регыдик куйлӧм мысти, бара ас вылас дӧсадаӧн казьтыліс сы йылысь, кыдзи эськӧ ӧні сійӧ вермис спокойнӧя куйлыны Гришкиноын шоныд керкаын. Сійӧ выльысь кыпӧдчыліс, бергаліс, тупкысис, выльысь ладмӧдчыліс, водліс.
Ӧтчыд Василий Андреичлы кажитчис, быттьӧ сійӧ кыліс ылын петукъяслысь чуксасьӧм.
Сылы зэв любӧ лоис, лэдзыштіс пась воротниксӧ да кутіс кывзысьны, но кӧть кутшӧма эз зіль, нинӧм эз кыв, сӧмын жургис лёк тӧв, шпорӧдчис вож помӧ кӧрталӧм чышъян, жуньгисны додь вожъяс да лымйыс помала шаргис корадодь бокъясас.
Никита кыдзи пуксис рытнас, сідзи и ӧнӧдз пукаліс, эз вӧрзьӧдчыв, весиг эз вочавидз Василий Андреичлы, коді пӧв-мӧдысь сылы горӧдліс.
«Сылы и шогыс абу, узьӧ, буракӧ», — дӧсадаӧн думыштіс Василий Андреич да видзӧдлывліс додь саяс лымйӧн тыртӧм Никита вылӧ.
Василий Андреич чеччыліс да водліс, гашкӧ, кызь кымынпӧв нин.
Сылы кажитчис, мый тайӧ войыслы оз волы помыс.
«Ӧні, ме чайта, асылыс матын нин, — ӧтчыд думыштіс сійӧ да кыпӧдчыштӧмӧн гӧгӧр видзӧдліс. — Энлы, видзӧдла часі вылӧ.
Кынман разясьӧмнад.
Но да, тӧда кӧ, мый асыв нин, лоӧ гажаджык.
Доддясям сэки».
Василий Андреич тӧдіс, мый асылыс эз на во, но сійӧ пыр ёнджыка кутіс повны да кӧсйис ӧтпырйӧ асьсӧ прӧверитны да пӧръявны.
Сійӧ зэв видзчысигтырйи разяліс полушубоксьыс кручкияссӧ да, кисӧ питшӧгас сюйӧм бӧрын, дыркодь сэні гудйысис, кытчӧдз эз судзӧдчы жилеткаӧдзыс.
Муртса-муртса кыскис сійӧ эмаль дзоридзьяса эзысь часісӧ да кутіс видзӧдны.
Битӧгыд нинӧм эз тыдав.
Сійӧ водіс кымынь гырддза вылас да пидзӧс вылас, кыдзи вӧчліс чигаркасӧ ӧзтігӧн, судзӧдіс истӧгсӧ да кутіс ӧзтыны.
Ӧні сійӧ ӧкуратнӧйджыка нин кутіс ӧзтыны, бӧрйис медкыз йыла истӧг тувсӧ да сылӧм первойя истӧг тувйыс и ӧзйис.
Би югӧр улас сійӧ видзӧдліс часіыс вылӧ да эз верит аслас синъясыслы...
Вӧлі сӧмын на первойя часлӧн дас минут.
Став войыс на вӧлі водзын.
«Ок, кутшӧм кузь войыс!» — думыштіс Василий Андреич да кыліс, кыдзи мышку кузяыс койыштіс йирмӧг. Сійӧ бӧр кизясис, тупкысис да топӧдчис корадодь пельӧсас, медым сэні терпитӧмӧн виччысьны.
Тӧвлӧн ӧтмоза шувгӧм пиас друг сійӧ мичаа кыліс кутшӧмкӧ выль, ловъя шы.
Сійӧ шыыс пыр чорзис, сэсся кор кутіс бура нин кывны, сідз жӧ ӧтмоза кутіс лӧньны.
Тайӧ шыыс эз нин кажитчы, збыль кыліс: тайӧ вӧлі кӧин.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм матын, мый тӧв ньылыд ясыда кыліс, кыдзи сійӧ, черлыяссӧ вежньӧдлӧмӧн, вежлаліс гӧлӧс шысӧ.
Василий Андреич восьтіс воротниксӧ да зіля кывзысис.
Мухортӧй сідз жӧ кывзысис пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, да, кор кӧиныс дугдывліс омлялӧмсьыс, жӧдзис кокъяснас да ӧлӧдана прыськайтіс.
Та бӧрын Василий Андреич эз вермы не пӧштӧ унмовсьны, но эз вермы и успокоитчыны.
Кӧть кыдзи сійӧ зілис думайтны ас расчётъяс йывсьыс, удж йывсьыс да аслас слава да озырлун йылысь, полӧмыс пыр ёнджыка да ёнджыка шымыртіс сійӧс, и став мӧвпъяс вылас вевтыраліс да став мӧвпъяс дорас сюйсис мӧвп, мыйла сійӧ эз кольччы узьны Гришкиноӧ.
«Ен сыкӧд, вӧрыдкӧд, и сытӧг на, слава богу, тырмӧ.
Эк, колі узьны сэні! — шуаліс сійӧ аслыс. — Шуӧны, код йӧз пӧ кынмӧны, — думыштіс сійӧ. — А ме юи».
И ас йывсьыс мӧвпыштӧмӧн чувствуйтіс, мый сійӧ кутіс сювтчыны, но ачыс эз тӧд, мыйла сювтчӧ — кӧдзыдысла али полӧмысла.
Сійӧ видліс тупкысьны да важмоз водны, но эз вермы куйлыны.
Сійӧ эз вермы кольччыны места вылас, сылы окота вӧлі чеччыны, мыйкӧ вӧчны, медым пӧдтыны ассьыс содан полӧмсӧ, кодӧс сійӧ некыдзи эз вермы венны.
Сійӧ бара судзӧдіс папироска да истӧг, но истӧгыс вӧлі кольӧма нин сӧмын куим тув и медся омӧльясыс, и некод эз ӧзйы.
«А, чӧрт мед тэкӧд, проклятӧй, пропадит тэ!» — ёрччыштіс сійӧ, ачыс эз тӧд, код вылӧ, да шыбитіс чукрасьӧм папироскасӧ.
Кӧсйис шыбитны тшӧтш истӧг кӧрӧбсӧ, но кутчысис кинас шеныштчӧмысь, бӧр сюйис зептас.
Сылӧн сэтшӧма повзис сьӧлӧмыс, мый некыдзи нин эз вермы кольччыны места вылас.
Сійӧ чеччис додьсьыс да тӧлыслы мышкӧн сувтӧмӧн кутіс выль пӧв топыда да улітіджык вӧнясьны.
«Мый куйлыны, смерть виччысьны!
Пукся вӧв вылӧ да и марш, — друг воис сылы мӧвп. — Верзьӧмӧн вӧв оз сувт.
Сылы, — думыштіс сійӧ Никита йылысь, — ӧткодь кувнысӧ.
Мыйсяма сылӧн олӧм?
Сылы и олӧмыс абу жаль, а меным, слава богу, эм мыйӧн олыштны...»
Сійӧ разис вӧвсӧ, повод помсӧ шыбитіс голя вылас да кӧсйис чеччыштны вӧв вылас, но сылӧн пасъясыс да гынсапӧгыс вӧліны сэтшӧм сьӧкыдӧсь, сійӧ эз во вӧв вылас.
Сэки сійӧ сувтіс корадодь вылас да кӧсйис сысянь пуксьыны.
Но корадоддьыс пӧлыньтчис сы сьӧктаыс вӧсна да сійӧ бара уси.
Коймӧдпӧрйӧ сійӧ матыстіс вӧвсӧ дзик додь бердас, видзчысьӧмӧн сувтіс додь дорыш вылас да кыдзкӧ-мыйкӧ вермис ӧшӧдчыны кымыньӧн вӧв мыш вылас вомӧнногыс.
Тадзи куйлыштӧм бӧрын сійӧ гоз-мӧдысь тойыштчис водзӧ да путьмис кокпӧвсӧ шыбитны вӧв мыш вомӧныс, сӧліс вожасьӧмӧн; кокъяснас сійӧ пыксис шлея улыс кучикас.
Додьлӧн катовмунлӧмыс садьмӧдіс Никитаӧс, и сійӧ кыпӧдчыштліс. Василий Андреичлы кажитчис, мый сійӧ мыйкӧ висьталӧ.
— Кывзы тіянӧс, йӧйясӧс!
Мый нӧ, пропадитны сідз, дзик нинӧмысь? — горӧдіс Василий Андреич да, пидзӧс улас тӧлалан пась пӧласӧ сюялігмоз, бергӧдіс вӧвсӧ да вӧтліс сыланьӧ, кодарын, сы чайтӧм серти, колӧ вӧлі лоны вӧрлы да стӧрӧжкалы.
VII
Никита, кыдзи пуксис, сідзи и пыр пукаліс вӧрзьывтӧг, корадодь мыш саяс кыз дӧраӧн тупкысьӧмӧн.
Сійӧ став йӧз моз жӧ, кодъяс олӧны природаын да тӧдлісны нуждасӧ, вӧлі ыджыд терпениеа да вермис спокойнӧя виччысьны уна часъяс, весиг быдса лунъяс, ньӧти тӧждысьтӧг да дӧзмытӧг.
Сійӧ кывліс, кыдзи кӧзяиныс сійӧс чукӧстліс, но эз шыась, сы вӧсна мый эз кӧсйы ни вӧрзьыны, ни шыасьны.
Сылы вӧлі шоныд на юӧм чайсьыс да лымйӧдыс келалӧмысь. Но сійӧ тӧдіс, мый шоныдыс тырмас сылы недыр да мый ветлӧдлӧмӧн шонтысьны сійӧ оз нин вермы. Сійӧ вӧлі мудзӧма сэтшӧма, кыдзи мудзлӧ сувтӧм вӧв, кодӧс оз вермы вӧтлыны некутшӧм ньӧр пи плеть, да мед водзӧ вермис мунны, сійӧс колӧ вердны.
Никиталӧн розя гынсапӧга ӧти кокыс кӧдзаліс, и сійӧ эз чувствуйт сэтысь певсӧ.
Та кындзи, сійӧ пыр ӧтарӧ ёнджыка да ёнджыка ставнас кутіс кӧдзавны.
Сійӧ мӧвпыштіс, мый сійӧ вермас тані кувны. Дай став сертиыс позьӧ вӧлі тӧдны, мый сылы тавой быть лоӧ кувны. Но тайӧ мӧвпыс сылы эз вӧв ни торъя лӧсьыдтӧмӧн, ни торъя повзьӧдланаӧн.
Эз торъя лӧсьыдтӧмӧн тайӧ мӧвпыс сылы кажитчы сы вӧсна, мый сылӧн став олӧмыс эз вӧв помся праздникӧн, а мӧдарӧ, вӧлі помся служитӧмӧн, кодысь сійӧ кутіс мудзны.
Эз вӧв торъя повзьӧдланаӧн тайӧ мӧвпыс сы вӧсна, мый сійӧ кӧзяеваыс кындзи, кутшӧм Василий Андреич, кодъяслы сійӧ служитліс тані, сійӧ пыр чувствуйтліс асьсӧ сійӧ главнӧй кӧзяин ки улас, коді мӧдӧдіс сійӧс тайӧ олӧмас; и тӧдіс, мый кулӧм бӧрас сійӧ лоас сійӧ жӧ кӧзяин ки улас, мый сійӧ кӧзяиныс сійӧс оз ӧбидит.
«Жаль кольны сійӧс, мыйӧ велалӧма?
Но да, мый нӧ керан, и выляс колӧ велавны».
«Грекъяс? — думыштіс сійӧ да тӧдвылас усины юӧмъясыс, юӧм сьӧмыс, гӧтырсӧ ӧбижайтӧмъясыс, видчӧмъясыс, вичкоӧ ветлытӧмыс, видзьяс тӧдлытӧмыс, — ставыс, мыйысь сійӧс видлывліс поп даръясигас. — Дерт, грекъяс.
Да мый нӧ, ме нӧ ачым ӧмӧй грекӧ вӧйи?
Сэтшӧмӧн, тыдалӧ, енмыс менӧ керлӧма.
Но инӧ и грекъяс!
Кытчӧ нӧ воштысян?»
Тадзи сійӧ медвойдӧр думыштіс сы йылысь, мый сыкӧд вермас лоны тавой, сэсся эз нин бергӧдчыв тайӧ мӧвп дорас, кутіс казьтывлыны сійӧс, кодъяс асьныс воисны сы юрӧ.
То сійӧ казьтыштіс Марфалысь волӧмсӧ, да уджалысьяслысь кодалӧмсӧ, да ассьыс вина юӧмысь ӧткажитчӧмсӧ; то казьтыштіс ӧнія туйсӧ, Тараслысь керкасӧ да юксьӧм йылысь сёрнисӧ; то аслас пи йылысь да Мухортӧй йылысь, коді ӧні шоналас кыз попона улас; то кӧзяин йывсьыс, коді ӧні дзуртӧ доддяс ӧтарӧ-мӧдарӧ бергалӧмӧн.
«Кӧнкӧ, ме думайта да, абу жӧ ас вылас рад, мый петіс туйӧ, — думайтіс сійӧ. — Сэтшӧм олӧмсьыд кувнытӧ абу окота.
Абу мивокъяс».
И став тайӧ мӧвпъясыс сы юрын кутісны крестасьлыны, гудрасьны, и сійӧ унмовсис.
Кор Василий Андреич вӧв вылас пуксигӧн пӧлыньтліс додьсӧ, додь бӧрас мышнас мыджсьӧм Никитаӧс кучкис додь сювйыс.
Сійӧ садьмис да быть лои мӧдног пуксьыны.
Сійӧ муртса вермис веськӧдны кокъяссӧ, перйис найӧс лым увсьыс да чеччис — пыр жӧ лёк кӧдзыд шымыртіс сылысь став тушасӧ.
Кор сійӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс, сійӧ кӧсйис кольӧдны вӧв вывсьыс дӧрасӧ (вӧлыслы ӧні сійӧ эз нин ков), медым вевттьысьны, да та могысь сійӧ и горӧдліс Василий Андреичлы.
Но Василий Андреич эз сувтлы да воши лым бус сайӧ.
Ӧтнасӧн кольӧм мысти Никита думыштіс, мый сылы вӧчны.
Мунны корсьны оланін сылӧн эз тырмы выныс.
Важ местаас пуксьыны эз позь — сэті вӧлі тырӧма лымйӧн.
Сійӧ пуксис доддяс, но пыр жӧ казяліс, мый тані сійӧ оз шонав, сылы вевттьысьнысӧ вӧлі нинӧмӧн, сылӧн сукманыс да пасьыс ӧні сійӧс ньӧти эз шонтыны.
Сылы вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, быттьӧ сійӧ вӧлі ӧти дӧрӧм кежысь.
Сылы лои шуштӧм.
«Господьӧй да енмӧй!» — шуис сійӧ да гӧгӧрвоӧмыс, мый сійӧ абу ӧтнасӧн, мый сійӧс кодкӧ кылас да оз эновт, успокоитісны сійӧс.
Сійӧ пыдісянь лолыштіс, юр вывсьыс кыз дӧрасӧ босьттӧг пуксис доддяс да водіс сэтчӧ кӧзяин местаас.
Но и доддяс сійӧ некыдз эз вермы шонавны.
Первой сійӧс йирмӧг босьтліс, сэсся йирмӧгыс прӧйдитіс, и сійӧ вочасӧн кутіс воштыны садьсӧ.
Кувны сійӧ кутіс али унмовсьны — сійӧ эз тӧд, но сійӧ вӧлі ӧткодя дась ӧти вылас и мӧд вылас.
VIII
Сэк кості Василий Андреич и кокъяснас и повод помъяснас вӧтліс вӧвсӧ сэтчӧ, кытысь сійӧ мыйлакӧ чайтіс вӧрсӧ да стӧрӧжкасӧ.
Лымйыс швачкис сылы синъясас, а тӧлыс, кажитчӧ, кӧсйис сувтӧдны сійӧс, но сійӧ, водзлань пӧрӧдчӧмӧн да пась пӧласӧ ӧтарӧ топӧдӧмӧн, дугдывтӧг вӧтліс вӧвсӧ.
Вӧлыс кӧть сьӧкыда, но кывзысьӧмӧн муніс сэтчӧ, кытчӧ сійӧс вӧтлісны.
Минут вит кымын сійӧ муніс, кыдзи ачыс чайтіс, веськыда, кӧть и нинӧм эз аддзы вӧв юрсӧ да еджыд пустынясӧ кындзи, нинӧм эз кыв, вӧв пельяс пӧлӧныс да аслас пась воротник пӧлӧныс тӧвлысь шутьлялӧм кындзи.
Друг сы водзын мыйкӧ сьӧд тыдовтчис.
Радысла сьӧлӧмыс морӧссьыс неуна эз чеччышт, и сійӧ мӧдӧдчис тайӧ сьӧдінас — аддзис нин сэтысь керка стенъяс.
Но тайӧ сьӧдыс эз сулав вӧрзьывтӧг, а пыр вӧрис, и эз вӧв тані сикт, а межаас быдмӧм джуджыд сьӧд бадь пу, коді вӧлі чургӧдчӧма лым письыс да чорыд тӧв улас куснясьӧмӧн муӧдз копрасис.
И мый вӧсна кӧ тайӧ сьӧд баддьыс, кодӧс немжалиттӧг мучитіс тӧлыс, тшӧктіс дрӧгмунны Василий Андреичӧс, и сійӧ тэрмасигтырйи кутіс вӧтлыны вӧвсӧ, весиг эз казяв сійӧс, мый сьӧд бадь дорас матыстчигӧн сійӧ кежис воддза мунан туйсьыс да ӧні вӧтліс вӧвсӧ дзик мӧдарӧ, и век жӧ сійӧ чайтіс, мый мунӧ сыланьӧ, кӧні колӧ вӧлі лоны стӧрӧжкаыслы.
Но вӧлыс пыр кежис веськыдвылӧ, сы вӧсна кӧзяиныс пыр веськӧдіс сійӧс шуйгавыв.
Бара сы водзын тыдовтчис мыйкӧ сьӧдтор.
Сійӧ бара лоис рад, чайтіс, мый тайӧ дзик нин сикт.
Но тайӧ вӧлі бара межа, кӧні быдмисны сьӧд бадьяс.
Бара сідз жӧ куснясьӧмӧн копрасисны найӧ да мый вӧсна кӧ торъя ёна повзьӧдлісны Василий Андреичӧс.
Этша на сійӧ, мый тані вӧлі сэтшӧм жӧ куст, — сы пӧлӧн муніс лымйӧн тыртӧм вӧв кок туй.
Василий Андреич сувтіс, копыртчис, видзӧдліс: тайӧ вӧлі вӧв кок туй, кодӧс вӧлі неуна тыртыштӧма нин, и тайӧ кок туйыс эз вермы лоны кодлӧнкӧ, а вӧлі аслас вӧвлӧн.
Сійӧ, тыдалӧ, кытшлаліс, да и неыджыд местаті.
«Пропадита ме тадзинад!» — думыштіс сійӧ, но, медым не сетчыны полӧмыслы, ещӧ ӧдйӧджык кутіс вӧтлыны вӧвсӧ, пыр видзӧдчис еджыд лым бушков пиас, кӧні сылы петкӧдчылісны кыдз быттьӧ биа чутъяс, кодъяс пыр жӧ вошліны, мыйӧн сӧмын сійӧ прамӧйджыка видзӧдлас на вылӧ.
Ӧтчыд сылы кажитчис, мый сійӧ кылӧ понлысь увтчӧм либӧ кӧинлысь омлялӧм, но тайӧ шыясыс вӧліны сэтшӧм слабӧсь да гӧгӧрвотӧмӧсь, мый сійӧ весиг эз тӧд, збыль сійӧ кыліс али сылы сӧмын кажитчис, и сійӧ сувтӧмӧн кутіс зэв зіля кывзысьны.
Друг кутшӧмкӧ страшнӧй, пель чунавмӧн горӧдӧм кыліс сійӧ, и ставыс кутіс тіравны да вӧрны сы улын.
Василий Андреич кватитчис вӧв голяас, но и вӧлыслӧн голяыс сідзжӧ тіраліс, и лёкысь горӧдӧмыс лои ещӧ на страшнӧйджык.
Некымын секунда чӧж Василий Андреич эз вермы садьсявны да гӧгӧрвоны, мый лои.
А лои сӧмын сійӧ, мый Мухортӧй асьсӧ збоймӧдӧм могысь-ӧ, кодӧскӧ отсӧг вылӧ корӧм могысь-ӧ аслас нюжмыд гӧлӧснас гораа гӧрӧктіс.
«Тьфу тэ, <ns>прӧпась</ns>! Кутшӧма повзьӧдін, проклятӧй!» — шуис аслыс Василий Андреич.
Но кӧть сійӧ и гӧгӧрвоис, мыйысь сылӧн лои повзьӧмыс, эз нин вермы повзьӧмсьыс мынтӧдчыны.
«Оз ков сетчыны, колӧ садьӧ воны», — шуаліс сійӧ аслыс и такӧд ӧттшӧтш эз вермы кутчысьны да пыр вӧтліс вӧвсӧ, эз казяв, мый ӧні сійӧ муніс эз тӧв паныд, а тӧв ньылыд.
Тушаыс сылӧн, торъя нин кок вож костыс, кыті вӧлі восьса да инмис седелкаас, кынмис дай доймис, киясыс да кокъясыс тіралісны, лолалӧмыс оръясис.
Сійӧ казяліс, мый пропадитӧ тайӧ страшнӧй лым пустыняас, и оз аддзы некутшӧм спаситчан туй.
Друг вӧлыс сы улысь кытчӧкӧ вӧйи, сибдіс толаас, кутіс пессьыны да пӧрны бок вылас.
Василий Андреич чеччыштіс сы вылысь, чеччыштігас бокас уськӧдіс шлеясӧ, код вылӧ вӧлі мыджсьӧ сылӧн кокыс, нетшыштіс тшӧтш и седелкасӧ, кытчӧ кутчысис чеччыштігас.
Мыйӧн сӧмын Василий Андреич чеччыштіс вӧв вывсьыс, вӧлыс тэрыба, мыйвынсьыс ӧдӧбтіс водзӧ, чеччыштіс ӧтчыд, мӧдысь, бара гӧрӧктіс да, бокас ӧшйӧм дӧрасӧ да шлеясӧ лым кузя кыскигтырйи, пышйис, саялі, колис Василий Андреичӧс тола пиас ӧтнассӧ.
Василий Андреич уськӧдчис сы бӧрся, но лымйыс вӧлі сэтшӧм джуджыд, сы вылын пасьясыс сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый сійӧ вӧяліс лым пиас пидзӧссьыс вылӧджык да воськов кызь кымын вӧчӧм бӧрын лолыс сылӧн тырис, лои сувтны.
«Вӧр, аренда, лавка, кабакъяс, кӧрт вевта керка да амбар, наследник, — думайтіс сійӧ, — кыдзи нӧ сійӧ ставыс кольӧ?
Мый нӧ тайӧ?
Оз вермы лоны!» — вуджӧртіс сы юрын.
И мыйлакӧ сылы дум вылас уси сьӧд бадь кустыс, коді копрасис тӧв улын, да сылы лои сэтшӧм страшнӧ, мый сійӧ ачыс эз верит сылы, мый сыкӧд вӧлі.
Сійӧ думыштіс: «Абу-ӧ тайӧ ставыс вӧт?» — и кӧсйис садьмыны, но садьмынысӧ нинӧмла вӧлі.
Тайӧ вӧлі вемӧсӧн, вӧлі збыльысь лым, коді швачкис сылы чужӧмас, тыртіс сійӧс, кынтіс сылысь веськыд кисӧ, кодысь воштіс перчаткисӧ; тайӧ вӧлі збыльысь пустыня, кытчӧ ӧні сійӧ колис дзик ӧтнасӧн, кыдзи ӧнтая сьӧд бадь кустыс, да виччысис быть да пыр жӧ лоана тӧлктӧм смерть.
«Сарица небеснӧй, <rus>святителю отче Микола, воздержания учителю</rus>», — уси дум вылас тӧрытъя молебеныс, и сьӧд чужӧма да зарни ризіа ӧбразыс, и сисьясыс, кодъясӧс сійӧ вузавліс тайӧ ӧбразыс дорӧ да кодъясӧс пыр жӧ вайлісны бӧр, а сійӧ найӧс, неуна сотчыштӧм сисьяссӧ, дзебис ящикас.
Сійӧ кутіс корны буретш тайӧ Николай-чудотворецыслысь, медым сійӧ спаситіс сійӧс, кӧсйысис сылы молебен сьылӧдны дай сувтӧдны сы водзӧ сисьяс.
Но сэк жӧ сійӧ гӧгӧрвоис, мый ӧбразыс, ризіыс, попыс, молебенъясыс — тайӧ ставыс колӧны вӧлі сэні, вичкоын, а тані найӧ сылы нинӧмӧн оз вермыны отсавны, мый сисьяс да молебенъяс костас да ӧні лёкинас веськалӧм костас абу и оз вермы лоны некутшӧм йитӧд:
«Оз ков шогсьыны, — думыштіс сійӧ, — колӧ мунны вӧв кок туйӧд, а то и сійӧс тыртас, — воис сылы юрас. — Сійӧ менӧ петкӧдас, а гашкӧ, и кутны верма.
Сӧмын оз ков тэрмасьны, эбӧсысь усян да лёкджык лоӧ».
Но кӧть сійӧ кӧсйис мунны ньӧжйӧник, уськӧдчис водзӧ да котӧртіс дугдывтӧг усялігтырйи.
Вӧв кок туйыс муртса тӧдчис сэтъясті, кӧні лымйыс вӧлі ляпкыдджык.
«Пропадиті ме, — думыштіс Василий Андреич, — вошта кок туйсӧ и вӧлӧс ог су».
Но сійӧ жӧ здукас водзысьджык аддзис мыйкӧ сьӧдӧс.
Тайӧ вӧлі Мухортӧй, да эз ӧтнасӧн Мухортӧй, но и доддьыс да вожъясыс кӧрталӧм чышъяннас.
Бокас ӧшйӧм шлеянас да попонанас Мухортӧй ӧні сулаліс эз нин важ местаас, а додь вожъяс дорас матынджык, да лэпталіс юрсӧ, сы вӧсна мый кокнас тальччӧм дом поводыс юрсӧ кыскис увлань.
Вӧлӧмкӧ, Василий Андреич сибдылӧма буретш сійӧ сёнас, кытчӧ найӧ сибдылісны Никитакӧд, вӧлыс, вӧлӧмкӧ, нуӧ вӧлі сійӧс бӧр додь дінас. Вӧлӧмкӧ, Василий Андреич чеччӧма вӧв вывсьыс додьсяньыс ветымын воськолысь не ылынджык.
IX
Додь дорас воӧм мысти Василий Андреич кутчысис сыӧ да дыр сулаліс вӧрзьытӧг, зілис успокоитчыны.
Никита эз вӧв важ местаас, но доддяс куйліс мыйкӧ, кодӧс вӧлі ставнас нин тыртӧма лымйӧн, и Василий Андреич гӧгӧрвоис, мый тайӧ вӧлі Никита.
Василий Андреичлӧн полӧмыс ӧні дзикӧдз нин прӧйдитіс, и сійӧ кӧ ӧні мыйыськӧ поліс, сӧмын сійӧ кыліс век на важ повзьӧмсӧ, кор вӧлі вӧв вылас да торъя нин сэки, кор кольліс ӧтнасӧн тола пиас.
Колӧ вӧлі, кӧть мый да, не сибӧдны тайӧ повзьӧмсӧ, а медым не сибӧдны сійӧс, колӧ вӧлі мыйкӧ вӧчны.
Сы вӧсна сійӧ тӧлыслы мышкӧн сувтӧмӧн медводз разьліс пасьсӧ.
Сэсся, лолыс неуна шедыштіс да, сійӧ пыркӧдіс лымсӧ гынсапӧг пытшсьыс да шуйга перчаткисьыс, — веськыд кисьыс сійӧ дзикӧдз воштіс, кӧнкӧ джуджыда нин лымйыс тыртіс.
Сэсся сійӧ бара зэлыда да уліті вӧнясис, кыдзи пыр вӧнясьлывліс, кор лавкасьыс петавліс ньӧбны мужикъяслысь додьясӧн вайӧм няньсӧ, сідзикӧн лӧсьӧдчис мыйкӧ вӧчны.
Первой колӧ вӧлі мездыны вӧв коксӧ дом повод помсьыс.
Василий Андреич вӧчис тайӧс да, поводсӧ мездӧм бӧрын, кӧрталіс Мухортӧйсӧ додь нырас кӧрт скӧбаас, матыстчис вӧв дінас, медым лӧсьӧдны шлеясӧ да дӧрасӧ.
Сэки сійӧ аддзис, мый доддяс мыйкӧ вӧрзис, тырӧма лымйӧн, — кыпӧдчис Никиталӧн юрыс.
Никита кынмӧмысла кызмырдӧн кыпӧдчис да пуксис, кыдзкӧ зэв тешкодя, быттьӧ ныр увсьыс вӧтліс гутъясӧс, ӧвтчис чужӧм водзас кияснас.
Сійӧ ӧвтчис кинас да шуаліс мыйкӧ, буракӧ, кыдзи кажитчис Василий Андреичлы, корис сійӧс.
Василий Андреич эновтіс шлея лӧсьӧдӧмсӧ да матыстчис додь дорас.
— Мый нӧ тэ? — юаліс сійӧ.
— Мый висьталан?
— <ns>Ку-у-ла</ns> ме, со мый, — сьӧкыда, оръясян гӧлӧсӧн шуис Никита.
— Мый нажӧвиті, сет пилы либӧ гӧтырлы, кӧть кодныслы.
— Мый нӧ, кынмин али мый? — юаліс Василий Андреич.
— Кыла, смертьӧй воис...
прӧстит, Криста ради, — шуис Никита бӧрдан гӧлӧсӧн, ачыс пыр тешкодя, быттьӧ вӧтліс гутъясӧс, ӧвтчис чужӧм водзас кияснас.
Василий Андреич минут джын олыштіс вӧрзьӧдчытӧг, сэсся друг сэтшӧм жӧ решительнӧя, кыдз сійӧ швачкыліс ки-на-ки выгӧднӧйтор ньӧбигӧн, бӧрыньтчис ӧти воськов вылӧ, пуджис пась соссӧ да кыкнан кинас кутіс весавны Никита вылысь да додьсьыс лымсӧ.
Та бӧрын Василий Андреич тэрыба пӧрччис вӧньсӧ, паськӧдіс пась пӧласӧ, Никитаӧс йӧткыштіс да водіс сы вылӧ, тупкис сійӧс не сӧмын аслас пасьӧн, но и аслас шоныд тушанас.
Пась пӧласӧ корадодь да Никита костӧ кинас сюйыштӧмӧн, пидзӧснас бӧждорсӧ топӧдӧмӧн Василий Андреич куйліс тадзи кымыньӧн, юрнас додь нырас пыксьӧмӧн.
Ӧні сійӧ эз кыв ни вӧлыслысь вӧрӧмсӧ, ни бушковлысь шутьлялӧмсӧ, сӧмын кывзысис Никита лолалӧмӧ.
Никита первойсӧ дыр куйліс вӧрзьӧдчытӧг, сэсся джуджыда лолыштіс да вӧрзис.
— Но вот, а тэ шуан — кула.
Куйлы, шонтысь, ми со кыдз... — заводитліс сёрнитны Василий Андреич.
Но водзӧ, сы шензьӧм вылӧ, сійӧ эз вермы сёрнитны, сылӧн петіс синваыс да улыс черлыыс кутіс тіравны.
Сійӧ дугдіс сёрнитны да сӧмын ньылаліс, мый пуксьӧ горш вылас.
«Ёна, тыдалӧ, повзи, дзикӧдз слабми», — думыштіс сійӧ ас йывсьыс.
Но тайӧ слабитӧмсьыс сылы эз вӧв лӧсьыдтӧм, дзик мӧдарӧ, — сетіс сылы кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс, некор на вӧвлытӧм радлун.
«Со ми кыдзи», — шуаліс сійӧ аслыс, кор кыліс тайӧ аслыспӧлӧс торжественнӧй лӧсьыдлунсӧ.
Вель дыр тадзи куйліс сійӧ ланьтӧмӧн, чышкаліс синъяссӧ пась гӧнас да пыр сюйышталіс пидзӧс улас пась пӧласӧ, кодӧс тӧлыс ӧтарӧ кусыньтіс.
Но сылы вӧлі вывті окота висьтавны кодлыкӧ — кӧть кодлы — аслас радлун йылысь.
— Микита! — горӧдіс сійӧ.
— Лӧсьыд, шоныд, — шыасисны сылы улісяньыс.
— Со кыдзи, вокӧ, неуна ӧд эг пропадит ме.
Да и тэ эськӧ кынмин, да и ме...
Но тані бара сылӧн черлыясыс кутісны тіравны, синъясыс бара тырины синваӧн, и сійӧ водзӧ эз вермы сёрнитны.
«Но, нинӧм, — думыштіс сійӧ. — Ме ачым ас йылысь тӧда, мый тӧда».
Сійӧ ланьтіс.
Тадзи ланьтӧмӧн сійӧ дыр куйліс.
Сылы вӧлі шоныд улісянь, Никитасянь, шоныд вӧлі и вылісянь, пассяньыс; сӧмын киясыс, кодъясӧн сійӧ кутіс Никита вылын пась пӧласӧ, да кокъясыс, кодъяс вылысь тӧлыс дугдывтӧг кусыньтіс пасьсӧ, заводитісны кынмыны.
Торъя нин ёна кынмис перчаткитӧм веськыд киыс.
Но сійӧ эз думайт ни аслас кокъяс йылысь, ни кияс йылысь, а думайтіс сӧмын, кыдзи эськӧ шонтыны сы улын куйлысь мужикӧс.
Некымынысь сійӧ видзӧдліс вӧв вылас и аддзис, мый мыш вылыс сылӧн восьса, дӧраыс да шлеяыс куйлӧны лым вылын. Колӧ эськӧ вӧлі чеччыны да тупкыны вӧвсӧ, но сійӧ эз кӧсйы весиг минут кежлӧ эновтны Никитаӧс да торкны сійӧ радлунсӧ, коді сыын вӧлі.
Ӧні сылӧн некутшӧм полӧм эз вӧв.
«Небось, оз вӧрзьы», — шуаліс сійӧ аслыс мужикӧс шонтӧм йылысь, сідз жӧ ошйысьӧмӧн, кыдзи сійӧ ошйысьліс ньӧбасьӧм-вузасьӧм йывсьыс.
Тадзи куйліс Василий Андреич час, мӧдӧс, коймӧдӧс, но сійӧ эз казяв, кыдз коли кадыс.
Первойсӧ сы вежӧрын кыссисны лым бушков, чурвидзан додь вожъясыс да мегыр улын вӧлыс, тӧдвылас усьліс сідзжӧ сы улын куйлысь Никита; сэсся кутісны сорассьыны казьтылӧмъяс праздник йылысь, гӧтырыс йылысь, станӧвӧй йылысь, сисьясӧн тыра ящик йылысь, сэсся бара Никита йылысь, коді быттьӧ куйліс сійӧ ящик улын; сэсся кутісны каститчыны ньӧбасьысь-вузасьысь мужикъяс, еджыд стенъяс да кӧрт вевта керкаяс, кодъяс улын куйліс Никита; сэсся ставыс сійӧ ӧтгудыртчис, ӧтиыс пырис мӧдас, да, кыдзи ӧшкамӧшкалӧн рӧмъясыс ӧтлаасьӧны ӧти еджыд рӧмӧ, сідзжӧ сылӧн став мӧвпъясыс ӧтлаасисны ӧти нинӧмӧ, и сійӧ унмовсис.
Сійӧ узис дыр, вӧттӧг, но югдандор бара кутіс вӧтасьны.
Кажитчис сылы, быттьӧ сулалӧ сійӧ сисьяса ящик дорын да Тикӧнлӧн гӧтырыс корӧ сылысь праздник кежлӧ витура сись, да сійӧ кӧсйӧ босьтны сисьсӧ да сетны сылы, но киыс оз лыб, оз вермы перйыны кисӧ зепсьыс.
Кӧсйӧ сійӧ кытшовтны ящиксӧ, но кокъясыс оз нуны, а колошиясыс — выльӧсь, лӧсталӧны — сибдӧмаӧсь каменнӧй джоджас, и некыдз найӧс он лэпты, и кокъясыс наысь оз шедны.
Друг сисьяса ящикыс лоӧ оз сисьяса ящикӧн, а вольпасьӧн, и Василий Андреич аддзӧ, быттьӧ сійӧ куйлӧ кымыньӧн сисьясӧн тыра ящик вылас, мӧдногкӧ, аслас вольпась вылын, гортас.
И куйлӧ сійӧ ас вольпась вылын да оз вермы чеччынысӧ, а чеччыны сылы колӧ, сы вӧсна мый пыр жӧ пырас сы ордӧ Иван Матвеич, станӧвӧй, да Иван Матвеичкӧд колӧ мунны либӧ вӧрдіӧн донъясьны, либӧ лӧсьӧдны Мухортӧй вылысь шлеясӧ.
И юалӧ сійӧ гӧтырыслысь:
«Мыйла нӧ, Миколавна, эн пырав?»
«Эг, пӧ, — шуӧ сійӧ, — эг пырав».
И кылӧ сійӧ, мый кильчӧ дорас кодкӧ вӧла локтӧ.
Буракӧ, сійӧ.
Абу, муніс водзӧ.
«Миколавна, а Миколавна, мый, век абу?»
— «Абу».
И сійӧ куйлӧ вольпасьыс вылын да век на некыдз оз вермы чеччынысӧ, и век виччысьӧ, а тайӧ виччысьӧмыс и шуштӧм, и долыд.
И друг сійӧ долыдыс воӧ: локтіс сійӧ, кодӧс сійӧ виччысис, но сійӧ абу нин Иван Матвеич, станӧвӧй, а кодкӧ мӧд, буретш сійӧ, кодӧс виччысис.
Сійӧ локтіс да кутіс чуксавны, и сійӧ вӧлі буретш сійӧ, коді горӧдіс да тшӧктіс водны Никита вылӧ.
И Василий Андреичлы рад, мый сійӧ локтіс сы дінӧ.
«Локта!» — горӧдіс сійӧ радысла, и тайӧ горӧдӧмыс сійӧс садьмӧдӧ.
И сійӧ садьмӧ, но садьмӧ дзик нин оз сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ унмовсис.
Сійӧ кӧсйӧ чеччыны — оз вермы; кӧсйӧ вӧрзьӧдны кисӧ — оз вермы, коксӧ — оз жӧ вермы.
Кӧсйӧ бергӧдны юрсӧ — бара оз вермы.
И сійӧ шензьӧ; но ньӧти оз шогӧ усь сыысь.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ, мый тайӧ смерть, но ньӧти оз шогсьы.
Сійӧ думыштіс, мый сы улын куйлӧ Никита, мый сійӧ шоналіс да ловзис, и сылы кажитчӧ, мый сійӧ ачыс — Никита, а Никитаыс — сійӧ, да мый олӧмыс абу сыын, асас, а Никитаын.
Сійӧ кывзӧ да кывзӧ Никиталысь лолалӧмсӧ, весиг неыджыд ныргорӧн лолалӧмсӧ.
«Никита ловъя, сідзкӧ и ме ловъя», — торжественнӧя шуӧ сійӧ аслыс.
И сійӧ казьтылӧ сьӧм йылысь, лавкаыс йылысь, керкаыс йылысь, ньӧбасьӧмъяс да вузасьӧмъяс йылысь да Мироновъяслӧн миллионъяс йылысь; сылы сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла сійӧ мортыс, кодӧс шуӧны Василий Брехуновӧн, вӧчліс сійӧс, мый сійӧ вӧчліс.
«Мый нӧ, сійӧ жӧ эз тӧдлы, мыйын делӧыс, — думайтӧ Василий Брехунов йылысь.
— Эг тӧдлы, но ӧні тӧда.
Ӧні ӧшибкатӧг нин тӧда».
И бара сійӧ кылӧ гӧлӧссӧ сылысь, коді сійӧс чуксаліс.
«Локта, локта!» — радпырысь, став сьӧлӧмсяньыс шуӧ сійӧ.
И сійӧ кылӧ, мый сійӧ свободнӧй и нинӧм нин сійӧс оз кут.
Сэсся Василий Андреич нинӧм нин эз аддзыв, нинӧм эз кыв, нинӧм эз чувствуйт тайӧ олӧмсьыс.
Гӧгӧр век на важмоз нӧбӧдіс.
Сійӧ жӧ лымъяс гартчисны, тыртісны кулӧм Василий Андреичлысь пасьсӧ да ставнас льӧбзьысь Мухортӧйӧс, муртса нин тыдалысь додьсӧ да сэні пыдӧсас шоналӧм Никитаӧс, коді куйліс кувсьӧм кӧзяин улас.
X
Асъядорыс садьмис Никита.
Садьмӧдіс сійӧс кӧдзыдыс, коді бара кутіс писькӧдчыны сы мыш кузя.
Вӧтасис, быттьӧ сійӧ локтӧ мельничаысь, вайӧ кӧзяиныслысь пызь додь, да, шорсӧ вуджигӧн, муніс пос боктіыс да сибдіс додьнас.
И аддзӧ, сійӧ пырис додь улас да лэптӧ сійӧс мышнас пыксьӧмӧн.
Но чуймана делӧ!
Додь оз вӧрзьы, сибдӧма сы мышкӧ, и сійӧ оз вермы ни лэптыны додьсӧ, ни петны сы улысь.
Став коссӧ чегис.
Ой, кутшӧм сійӧ кӧдзыд!
Тыдалӧ, колӧ петны.
«Да тырмас, — шуӧ сійӧ кодлыкӧ, коді личкӧ додьнас сы мыш вылӧ. — Шыблав мешӧкъяссӧ!»
Но доддьыс пыр кӧдзыдджыка да кӧдзыдджыка личкӧ сійӧс, и друг швачкӧ мыйкӧ аслыспӧлӧс, и сійӧ садьмӧ дзикӧдз да гӧгӧрвоӧ ставсӧ.
Кӧдзыд доддьыс — сійӧ кӧдзалӧм нин кувсьӧм кӧзяиныс, коді куйлӧ сы вылын.
А швачмунӧмыс — сійӧ Мухортӧй чужйис кокнас доддяс.
— Андреич, а Андреич! — ньӧжйӧник, збыль лоӧмторсӧ гӧгӧрвоӧмӧн, чукӧстӧ Никита кӧзяинсӧ, зэлӧдчӧ мышнас.
Но Андреич оз шыӧдчы, кынӧмыс сылӧн и кокъясыс — чорыдӧсь, кӧдзыдӧсь да гира кодь сьӧкыдӧсь.
«Эштіс, тыдалӧ.
Сарство небеснӧй!» — думайтӧ Никита.
Сійӧ бергӧдӧ юрсӧ, ас водзсьыс кинас весалӧ лымсӧ да восьтӧ синъяссӧ.
Югыд нин; додь вожъясас сідз жӧ шутьлялӧ тӧв, сідз жӧ сапкӧ лым — сӧмын ӧні оз нин шаргы додь бокъясас, а шынитӧв тыртӧ додьсӧ и вӧвсӧ пыр кызджыка да кызджыка, и нинӧм оз вӧрзьы, ни вӧлыслӧн лолалӧм шыыс оз кыв.
«Буракӧ, и сійӧ кынмӧма», — думайтӧ Никита Мухортӧй йылысь.
И збыль, додь бокас вӧлыслӧн чужйӧмыс, коді садьмӧдіс Никитаӧс, вӧлі кулӧм водзвылын ӧстатки выныштчӧмӧн, мед эськӧ кутчысьны кок йылас.
«Господьӧй, батюшкоӧй, тыдалӧ, тэ менӧ тшӧтш коран, — шуалӧ аслыс Никита. — Тэнад вежа вӧля.
А шуштӧм.
Но да, кык смерть оз овлы, а ӧтисьыс он пышйы.
Сӧмын эськӧ регыдджык...»
И сійӧ бара дзебӧ кисӧ, куньӧ синъяссӧ да вунӧдчӧ аслыс шуӧмӧн, мый ӧні сійӧ дерт нин дзикӧдз кулӧ.
Мӧд луннас ӧбед кадӧ вӧлисти мужикъяс зыръясӧн перйисны Василий Андреичӧс да Никитаӧс. Найӧ вӧліны туйсянь комын сажень сайынӧсь да сиктсянь верстджын сайынӧсь.
Лымйыс тыртӧма найӧс додьсьыс вылӧджык, но додь вожыс да чышъяныс тыдалісны на.
Мухортӧй вӧлі кынӧмӧдзыс лым пиын, шлеяыс да дӧраыс ӧшалісны бокас; сійӧ сулаліс ставнас еджыд, юрсӧ топӧдӧма кынмӧм голя бердас; ныр йылас ӧшалісны йи сыръяс, синъясыс гыӧртӧмаӧсь да сідз жӧ, быттьӧ синваӧн, йизьӧмаӧсь.
Сійӧ омӧльтчӧма тайӧ войнас сэтшӧма, кольӧма куш лыясыс да кучикыс.
Василий Андреич кынмӧма, кыдзи кынмывлӧ яй туша, сійӧ кокъяссӧ вӧлі паськӧдӧма, сідзи и, паськӧдӧм кокъяснас, вештісны сійӧс Никита вылысь.
Варышлӧн кодь мылькъя синъясыс сылӧн йизьӧмаӧсь, а шырыштӧм усъяс улас восьтӧм вомас тырыс пырӧма лым.
Никита вӧлі ловъя на, кӧть вӧлі джынвыйӧ кын нин.
Кор Никитаӧс садьмӧдісны, сійӧ вӧлі чайтӧ, мый сійӧ кулӧма, сыкӧд тайӧ ставыс вӧчсьӧ мӧдаръюгыдын нин.
Но кор сійӧ кыліс горзысь мужикъясӧс, кодъяс сійӧс перйисны да путкыльтісны сы вылысь кыи Василий Андреичӧс, первойсӧ сійӧ зэв ёна шензис, мый мӧдаръюгыдын мужикъясыс му вылын моз жӧ горзӧны да мый сэні му вылын кодь жӧ лыа-яя мортъяс.
Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ тані на, таладор югыдын. Таысь сійӧс радлӧм пыдди ёнджыка шогӧ уськӧдіс, торъя нин сэки, кор казяліс аслас кыкнан коксьыс чуньяс кынмӧмсӧ.
Никита куйліс больничаын кык тӧлысь.
Куим чунь сылысь вундісны, а мукӧдъясыс бурдісны, сы вӧсна сійӧ вермис уджавны. Сійӧ оліс на кызь во первойсӧ казакӧн, а бӧрынджык, пӧрысьладорыс, караульщикӧн.
Кулі сійӧ таво, гортас, кыдзи кӧсйыліс: ӧбразъяс водзын да киас биа сись кутӧмӧн.
Кулӧм водзвылас сійӧ корис прӧща аслас старукалысь и ачыс прӧститіс сійӧс бондарыс вӧсна; прӧститчис и пиыскӧд да внукъясыскӧд. Кулігас сійӧ вӧлі рад сы вылӧ, мый мездӧ писӧ да моньсӧ лишнӧй вомысь, мый сійӧ збыльысь нин вуджӧ таладорса дӧзмӧм олӧмысь сійӧ олӧмас, коді воысь воӧ да часысь часӧ кутіс лоны сылы пыр ӧтарӧ гӧгӧрвоанаджык да пыр ёнджыка кыскис сійӧс ас дорас.
Бурджык али лёкджык сылы сэні, кӧні кулӧм бӧрас садьмис? Эз кажитчы сэні сылы, али аддзис буретш сійӧс, мый виччысис? — ми тайӧс ставным регыд асьным тӧдмалам.
1895
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Бал бӧрын @ висьт @ Л. Н. Толстой. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1957 @ Лб. 140‒149.}
БАЛ БӦРЫН
— Со ті шуанныд, морт пӧ оз вермы гӧгӧрвоны, мый бурыс да мый лёкыс, мый пӧ став делӧыс сыын, код пӧвстын тэ олан, сійӧ и морттӧ тшыкӧдӧ.
А ме думайта, мый став делӧыс случайын.
Ме вот ас йылысь висьтала.
Тадзи заводитіс висьтавны ставӧн уважайтана Иван Васильевич сёрни бӧрын, коді муніс миян костын сы йылысь, мый асьтӧ бурмӧдӧм могысь колӧ медвойдӧр вежны сійӧ условиеяссӧ, кодын олӧны йӧз.
Сёрнитігас некод эськӧ эз шу, быттьӧ оз позь аслыд гӧгӧрвоны мый бурыс да мый лёкыс, но Иван Васильевичлӧн вӧлі сэтшӧм нин мода — вочавидзны аслас мӧвпъяслы, кодъяс сылӧн чужлісны сёрнитігкостіыс, да сыкӧд йитӧдын висьтавлыны ас олӧмас вӧвлӧмторъяс йылысь.
Тшӧкыда сійӧ дзикӧдз вунӧдліс, мый кузя пансис сылӧн висьталӧмыс — сэтшӧма сійӧ ышмывліс висьталӧмнас, торъя нин сы вӧсна, мый висьтавліс зэв сьӧлӧмсьыс да правдивӧя.
Сідз жӧ и ӧні вӧлі.
— Ме ас йылысь висьтала.
Став олӧмӧй менам артмис сідз, а эз мӧдног, эз код пӧвстын кӧ олӧм вӧсна, а дзик мӧдтор вӧсна.
— Мый вӧсна нӧ? — юалім ми.
— Да кузя лоӧ висьтавны.
Медым гӧгӧрвоны, колӧ уна висьтавны.
— Но и висьталӧй.
Иван Васильевич думыштчис, копрӧдлыштіс юрсӧ.
— Да, — шуис сійӧ.
— Став олӧмӧй менам вежсис ӧти вой вӧсна, стӧчджык — ӧти асыв вӧсна.
— Да мый нӧ сэтшӧмыс вӧлі?
— А со мый. Ме куті зэв чорыда радейтны.
Уна пӧрйӧ ме радейтлі, но тайӧ вӧлі менам медся ёна радейтӧм.
Делӧыс кольӧма, сылӧн нывъясыс нин верӧссайынӧсь.
Тайӧ вӧлі <ns>Б...</ns>, да, Варенька <ns>Б...</ns> — Иван Васильевич висьталіс овсӧ.
— Сійӧ и ветымын арӧсӧн вӧлі зэв мича.
Но томдырйиыс, дас кӧкъямыс арӧсӧн, сійӧ вӧлі прелестнӧй: кузь, стройнӧй, грациознӧй да величественнӧй, именнӧ величественнӧй.
Кутіс сійӧ асьсӧ пыр вывті веськыда — быттьӧ мӧдногыс эз и вермы, — юрсӧ неуна чатӧртӧмӧн, и тайӧ сетіс сылы, — сылӧн мичлуннас да кузь статьнас, кӧть сійӧ вӧлі косіник, весиг лыясыс чурвидзисны, — сарицалысь вид, коді вермис эськӧ повзьӧдны, эз кӧ вӧв сы вомдорын пыр мелі да гажа нюмдӧм, да мичаа лӧсталан синъясыс, да томлӧн став муса мичлуныс.
— Кутшӧма Иван Васильевич серпасалӧ.
— Да кӧть ті кыдзи энӧ серпасалӧй, нинӧм оз артмы, мед ті верминныд гӧгӧрвоны, кутшӧм сійӧ вӧлі.
Но абу сыын делӧыс: сійӧ, мый ме кӧсъя висьтавны, вӧлі нелямынӧд воясын.
Сэки ме вӧлі провинциальнӧй университетын студентӧн.
Ог тӧд, бур тайӧ али лёк, но сэки миян университетын эз вӧвны некутшӧм кружокъяс, некутшӧм теорияяс, а вӧлім ми прӧстӧ томӧсь да олім, кыдзи лӧсялӧ том йӧзлы: велӧдчим да гажӧдчим.
Вӧлі ме зэв гажа да збой том морт, да ещӧ и озыр.
Вӧлі менам бур вӧв, ислалім даддьӧн нывъяскӧд (сэки конькияс эз на вӧвны модаын), юлі ёртъяскӧд (сэки ми нинӧм, шампанскӧйысь кындзи, эг юлӧй; эз кӧ вӧв сьӧм — нинӧм эг юӧй, ӧніямоз водка эгӧ юлӧй).
Но медся ыджыд гажсӧ меным вайлісны вечеръяс да балъяс.
Танцуйті ме бура дай ачым эг вӧв мисьтӧм.
— Но, мыйла скромничайтны, — торкис сійӧс сэні пукалысьяс пиысь ӧти нывбаба. — Ми ӧд тӧдам на тіянлысь томдырся портреттӧ.
Этша сійӧ, мый ті энӧ вӧлӧй мисьтӧмӧн, ті вӧлінныд красавец.
— Красавец кӧ и красавец, но абу сыын делӧыс.
А делӧыс сыын, мый буретш сэки, кор ме сійӧс медъёна радейті, вӧлі йӧввидзӧ пыранлунӧ бал вылын губернскӧй предводитель ордын, бур сьӧлӧма озыр старик да камергер ордын.
Примитіс миянӧс сэтшӧм жӧ бур сьӧлӧма гӧтырыс — бархатнӧй плюшевӧй платтьӧа, юр вылас брильянта фероньеркаа, пӧрысьмӧм да кыз еджыд пельпомъяса да восьса морӧса — Елизавета Петровналӧн портретъяс кодь.
Балыс вӧлі чудеса кодь: залыс прекраснӧй, балконъяса, вӧліны музыкантъяс — помещик-любительлӧн сійӧ кадас нималана крепостнӧйяс, буфетыс бурысь-бур да саридз мында шампанскӧй.
Кӧть ме и радейтлі шампанскӧйтӧ, но эг ю, ме код вӧлі винатӧгыс, кодалі радейтӧмӧн, но сы весьтӧ йӧкті юр дурмытӧдз, йӧкті и кадрильяс, и вальсъяс, и полькаяс, — йӧкті, дерт жӧ, кор удайтчыліс, сӧмын Варенькакӧд.
Сійӧ вӧлі розӧвӧй вӧня еджыд платтьӧа да еджыд лайкӧвӧй перчаткиа, коді сӧмын неуна оз вӧлі во ёсь гырддзаӧдзыс, еджыд атласнӧй башмачкиа.
Мазурка менсьым мырддисны: мустӧм инженер Анисимов, — ме ӧнӧдз на ог вермы таысь прӧститны, — корис сійӧс пыригкостіыс, а ме кежавлі парикмахер ордӧ да перчаткила, сы вӧсна сёрми.
Мазурка ме танцуйті эг сыкӧд, а ӧти немочкакӧд, код бӧрся ме войдӧр неуна ухаживайтлі.
Но, пола, мый тайӧ рытнас ме эг вӧв сыкӧд зэв мелі, эг сёрнит сыкӧд, эг видзӧд сы вылӧ, а аддзи сӧмын веськыд статя, стройнӧй нылӧс розӧвӧй вӧня еджыд платтьӧӧн, сылысь гӧрдӧдыштӧм да югъялан, ямочкаа чужӧмсӧ да мелі синъяссӧ.
Эг ме ӧтнамӧн, ставныс видзӧдісны сы вылӧ да любуйтчисны сыӧн, любуйтчисны мужичӧйяс и нывбабаяс.
Оз позь вӧлі не любуйтчыны.
Мазурка ме, дерт, эг сыкӧд танцуйт, но сьӧлӧмнам и думнам ме танцуйті сыкӧд.
Ньӧти повтӧг зал шӧрӧдыс сійӧ локтіс веськыда ме дінӧ, а ме уськӧдчи сы дінӧ корӧмсӧ виччысьтӧг, и сійӧ вӧлі зэв рад менам гӧгӧрвоӧм вылӧ.
abu
Кор мазуркалысь фигураяссӧ вӧчлісны вальсӧн, ме дыр вальсируйті сыкӧд, а сійӧ тшӧкыда лолалігтыр нюмъяліс да шуис меным: «Еncorе».
И ме ещӧ и ещӧ вальсируйті сыкӧд и эг чувствуйт ачымӧс.
— Но, кыдзи жӧ эн чувствуйт, ме думайта, кор кутін сійӧс коскӧдыс, не сӧмын асьтӧ, но и сылысь тушасӧ ёна чувствуйтін, — шуис ӧти гӧсьт.
Иван Васильевич друг гӧрдӧдіс да пӧшти горӧдіс скӧрпырысь:
— Да, со тайӧ ті, ӧнія том йӧз.
Ті, тушаысь кындзи, нинӧм он аддзӧй.
Миян кадӧ эз сідз вӧвлы.
Кымын ёнджыка ме радейті, сымын яйтӧмджык лолі меным нылыс.
Ті ӧні аддзанныд кокъяс, кок пӧкъяс да ещӧ мыйяскӧ, ті синнаныд пӧрччӧданныд радейтан нылӧс, меным жӧ, кыдзи шуліс <fra>Аlрhonse Karr</fra>, — зэв бур писатель вӧвлі, — радейтантор вылас пыр вӧлі бронза паськӧм.
Ми эгӧ нин эськӧ пӧрччӧдлӧй, а зільлім тупкыны кушалӧминсӧ, кыдзи вӧчліс Нойлӧн бур пиыс.
Но да ті гӧгӧрвоанныд...
— Эн кывзӧй сылысь.
Сэсся мый вӧлі? — шуис миян пиысь ӧти.
— Да.
Танцуйті ме пыр сыкӧд и эг казявлы, кыдзи коли кадыс.
Музыкантъяс мудзӧмысла, ті тӧданныд, кыдзи овлӧ балъяс помасигад, ӧдва нюжӧдісны мазуркаыслысь ӧтипӧлӧс мотив, гӧстинӧйын картіасян пызанъяс сайысь чеччалісны батьяс да мамъяс, виччысисны ужын, кутісны тэрыбджыка котравны лакейяс мыйяскӧ нуалігтыр.
Вӧлі коймӧд час.
Колӧ вӧлі пӧльзуйтчыны медбӧръя минутъясӧн.
Ме ещӧ босьті нылӧс, и ми сёӧдысь нин мӧдӧдчим зал гӧгӧр.
— Ужынбӧрся кадриль мекӧд? — шуи ме сылы пукаланінас нуӧдігӧн.
— Дерт жӧ, менӧ кӧ оз нуны, — шуис сійӧ нюмъялӧмӧн.
— Ме ог сет, — шуи ме.
— Мыччӧй меным веер, — корис сійӧ.
— Жаль сетнысӧ, — шуи ме донтӧминик еджыд веер мыччигмоз.
— Со тіянлы, мед ті энӧ жалитӧй, — шуис сійӧ, нетшыштіс веерсьыс ӧти борд да сетіс меным.
Ме босьті бордсӧ да сӧмын синнам петкӧдлі ассьым радлунӧс.
Ме вӧлі не сӧмын весел да дӧвӧль, ме вӧлі шуда, ме вӧлі бур сьӧлӧма, ме эг вӧв ме, а кутшӧмкӧ немувываӧн, коді эз тӧд лёксӧ да вермис вӧчны сӧмын бурӧс.
Ме дзеби бордсӧ перчатки пиӧ да сулалі тшем, эг вермы сы дорысь вешйыны.
— Видзӧдлы, папаӧс корӧны танцуйтны, — шуис сійӧ меным да индіс кузь да статя полковник-батьыс вылӧ. Сійӧ, эзысь эполетъяса, сулаліс ӧдзӧс дорас кӧзяйкакӧд да мукӧд дамаяскӧд.
— Варенька, локтӧй татчӧ, — кылім ми гора гӧлӧссӧ куш пельпомъяса да брильянтӧвӧй фероньеркаа кӧзяйкалысь.
Варенька муніс ӧдзӧс дорас, и ме сы бӧрся.
— Донаӧй, корӧй батьтӧ аскӧдыд прӧйдитчыны.
Пӧжалуйста, Петр Владиславович, — шыӧдчис кӧзяйка полковник дінӧ.
Варенькалӧн батьыс вӧлі зэв мича, статнӧй, кузь, свежӧй старик.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв вира, усъясыс Николай I-лӧн кодь читкыля йылаӧсь, дзорӧсь, усланьыс вайӧдӧм сідзжӧ дзор бакенбардъяс, и нылыслӧн кодь жӧ мелі да радлан шом вӧлі сылӧн югъялан синъясас да вомдорас.
Сійӧ вӧлі ён тушаа, военнӧйяслӧн моз вылын морӧса, орденъясыс сэні сылӧн вӧлі шочиник, паськыд пельпомъяса да стройнӧй кузь кокъяса.
Сійӧ вӧлі важ служак кодь воинскӧй начальник, николаевскӧй выправкаа.
Кор ми локтім ӧдзӧс дорӧ, полковник кутіс ӧтказывайтчыны, шуис, ме пӧ вунӧді нин, кыдзи колӧ танцуйтны, — но сэсся нюмъялігтырйи нюжӧдіс кисӧ шуйгавыв, перйис шпагасӧ портупеясьыс, сетіс сійӧс услужливӧй том мортлы да, замша перчаткисӧ веськыд киас сюйӧмӧн, — «колӧ ставсӧ вӧчны закон серти» — шуис сійӧ сералігтырйи, босьтіс нылыслысь кисӧ да сувтіс неуна бокӧн, кутіс виччысьны тактсӧ.
Кор заводитчис мазуркалӧн мотивыс, сійӧ збодера зымнитіс ӧти кокнас, шыбитіс мӧдсӧ, и сылӧн сьӧкыд кузь тушаыс то ньӧжмыда да плавнӧя, то тэрыба да гораа, ӧти коксӧ мӧд кокас кучкыштігтырйи, мӧдӧдчис зал кузя.
Варенька аслас мича статьнас кывтіс сы дінын, пӧшти синлы тыдавлытӧг либӧ ӧддзӧдліс, либӧ ньӧжмӧдліс воськовъяссӧ ичӧтик еджыд атласнӧй кокъяснас.
Став залыс видзӧдіс тайӧ параыслысь быд воськов.
Ме эг сӧмын любуйтчы, но чуймӧм нимкодьӧн видзӧді на вылӧ.
Торъя нин меным сьӧлӧм вылӧ воисны сылӧн сапӧгъясыс, кодъясӧс вӧлі зэлӧдӧма запанкиясӧн, — бур опойкиысь сапӧгъяс, абу моднӧйӧсь, абу ёсь ныраӧсь, а стариннӧйяс, нёль пельӧса ныраӧсь да каблуктӧмӧсь.
Тыдалӧ, сапӧгъяссӧ вурӧма батальонса сапожникыс.
«Медым петкӧдлыны йӧзӧ да пасьтӧдны радейтана нывсӧ, сійӧ оз ньӧб моднӧй сапӧгсӧ, а новлӧ ас вурӧмӧс», — думышті ме, и сапӧгыслӧн нёль пельӧса нырыс менӧ торъя нин нормӧдліс.
Тӧдчӧ вӧлі, мый коркӧ сійӧ танцуйтлӧма зэв лӧсьыда, но ӧні тушаыс лоӧма сьӧкыд, дай кокъясыс абу нин тырмымӧн пелькӧсь, оз нин мичаа да тэрыба печласьны.
Сійӧ век жӧ вель бура вӧчис кык кытш.
Но кор сійӧ шыбитіс ӧти коксӧ да мӧд кокнас сьӧкыдпырысь сувтіс пидзӧсчаньӧн, а нылыс, нюмъялігтырйи да бать кокас крукасьӧм юбкасӧ мынтӧм бӧрын, кутіс плавнӧя кытшлавны сы гӧгӧр, ставныс кутісны гораа аплодируйтны.
Сэсся сьӧкыдпырысь чеччис пидзӧс вывсьыс, меліа кутыштіс нывсӧ пельясӧдыс, окыштіс кымӧссӧ, вайис ме дінӧ, тыдалӧ, чайтіс, ме сыкӧд танцуйта.
Ме шуи, мися, абу ме сылӧн кавалерыс.
— Но и мед, ӧні ті сыкӧд прӧйдитчӧй, — шуис сійӧ меліа нюмъялӧмӧн да шпагасӧ портупеяас сюйигтырйи.
Кыдзи тай бутылкаысь мыйкӧ кизьӧрӧс кисьтігӧн первойя капля бӧрас кутас киссьыны ыджыд струя, сідзжӧ Варенькаӧс менам радейтӧмӧй мездіс менам сьӧлӧмысь сэтчӧ дзеблӧм вынсӧ.
Ме сэки сьӧлӧмысь кутлі став мирсӧ аслам радейтӧмӧн.
Ме радейті и Елизаветалӧн кодь морӧса кӧзяйкаӧс, и сылысь верӧссӧ, и гӧсьтъяссӧ, и налысь лакейяссӧ, и весиг ме вылӧ дузгысьӧм инженер Анисимовӧс.
Батьыс дінӧ жӧ, сылӧн ас вурӧм сапӧгъяснас да нылыслӧн кодь жӧ мелі нюмнас, менам сьӧлӧмын чужи зэв шоныд мелілун.
Мазурка помасис, кӧзяинъяс корисны гӧсьтъясӧс ужнайтны, но полковник Б. ӧткажитчис, шуис, аски пӧ колӧ водз чеччыны, да прӧститчис кӧзяинъясыскӧд.
Ме повзьылі, мися тшӧтш нуас нывсӧ, но сійӧ кольччис мамыскӧд.
Ужын бӧрын ме танцуйті сыкӧд кӧсйысьлӧм кадриль и кӧть ме, кажитчӧ, вӧлі сідзи нин помтӧм шуда, менам шудӧй пыр содіс да содіс.
Ми нинӧм эгӧ сёрнитӧй радейтчӧм йылысь.
Ме эг юав ни сылысь, ни весиг ассьым — радейтӧ-ӧ менӧ сійӧ.
Меным вӧлі тырмымӧн, мый ме сійӧс радейті.
Ме полі сӧмын ӧтиысь: мед эськӧ мыйкӧ эз торк менсьым шудлунӧс.
Кор ме локті гортӧ, пӧрччыси да думышті узьӧм йылысь, ме аддзи, мый унмовсьӧм йылысь нинӧм и думайтны.
Менам киын вӧлі сы веерысь бордйыс дай сылӧн быдса перчатки, кодӧс сійӧ сетіс меным мунігас, кор ме пуксьӧді каретаас мамсӧ, сэсся асьсӧ сійӧс.
Ме видзӧді меным сетӧмторъяс вылӧ и, синъясӧс куньлытӧг, аддзи ас водзысь сійӧс сійӧ здукас, кор сійӧ кык кавалер пиысь бӧрйис менӧ, и ме кылі сылысь мелі гӧлӧссӧ, кор сійӧ шуӧ: «Гордость? да?» и радпырысь сетӧ меным кисӧ, либӧ кор ужнайтігӧн шампанскӧйсӧ вомдорас инмӧдлігмоз синбӧжнас меліа видзӧдлӧ ме вылӧ.
Но медся ёна аддза ме сійӧс батьыскӧд параын, кор сійӧ мичаа мунӧ сы дорын да аснас да батьнас гӧрдитчӧмӧн нимкодя видзӧдлывлӧ наӧн любуйтчысьяс вылӧ.
И ме тӧдлытӧг ӧтлаала батьсӧ и нывсӧ кутшӧмкӧ ӧти мелі чувствоӧ.
Олім ми сэки ас кежын покойник воккӧд.
Вокӧй менам эз радейтлы волысьлыны да эз ветлывлы балъяс вылӧ, а ӧні сійӧ буретш лӧсьӧдчис кандидатскӧй экзаменъяс кежлӧ да нуӧдіс медся лабутнӧй олӧм.
Сійӧ узьӧ вӧлі.
Ме видзӧдлі пӧдушкаас вӧйӧм да фланелевӧй эшкынӧн джынвыйӧ тупкӧм юрыс вылӧ, и ме сійӧс сьӧлӧмсянь жалиті, — жалиті, мыйла сійӧ эз тӧд да эз радуйтчы менам шудлун вылӧ.
Миян крепостнӧй лакей Петруша встретитіс менӧ сиська биӧн да кӧсйис меным отсавны пӧрччысьны, но ме сійӧс ысті.
Сылӧн узьӧм бӧрын чужӧмыс, дзугсьӧм юрсиыс кажитчис меным мусаӧн, сьӧлӧм вӧрзьӧданаӧн.
Медым не шумитны, ме кок чунь йылын пыри жырйӧ да пукси вольпась вылӧ.
Ог, ог вермы ме узьны, вывті шуда ме вӧлі.
Ломтӧм жыръясын вӧлі пӧсь. Ме мундирӧс пӧрччытӧг ньӧжйӧник петі передньӧйӧ, пасьталі шинель, восьті кильчӧ ӧдзӧс да петі ывлаӧ.
Бал вылысь ме муні витӧд часын, гортын олігкості колис ещӧ час кык кымын, сы вӧсна, кор ывлаӧ петі, вӧлі югдӧма нин.
Вӧлі буретш масленичадырся поводдя: руа, уль лым сыліс туйяс вылын, быд керка вевт вылысь вияліс войтва.
<ns>Б.-яс</ns> сэки олісны кар помын, ыджыд поле дорын, кӧні ӧтиладорас вӧлі гуляньеин, а мӧдарас — нывъяслы институт.
Ме прӧйдиті ассьыным йӧзтӧм переулок да петі ыджыд улича вылӧ, кӧні кутісны паныдасьны подаяс да вӧлаяс пес тыра додьясӧн, додь сювъясныс воӧны вӧлі москияс вылӧдз.
И вӧвъясыс, кодъяс лӧсталан мегыръяс улын катлӧдлісны кӧтасьӧм юрнысӧ, и рӧгӧзаӧн тупкысьӧм извозчикъяс, кодъяс ыджыд сапӧгъяснас восьлалісны доддьыскӧд орччӧн, и уличапӧлӧнса керкаяс, кодъяс ру пиас кажитчисны зэв джуджыдӧн, — ставыс вӧлі меным кыдзкӧ торъя муса.
Кор ме петі поле вылӧ, аддзи гулянье места помас мыйкӧ ыджыдӧс, сьӧдӧс, кывны куті сэсянь флейталысь да барабанлысь шыяс.
Сьӧлӧмӧй менам век на сьыліс, да кадысь кадӧ кывсьыліс мазуркалӧн мотив.
Но тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ мӧдпӧлӧс музыка, кос да лӧсьыдтӧм.
«Мый тайӧ?» — думышті ме да поле шӧрӧдыс вӧчӧм вильыд туй кузя мӧдӧдчи сыланьӧ.
Сё кымын воськов прӧйдитӧм бӧрын ру пыр тыдовтчисны кутшӧмкӧ уна сьӧд йӧз.
Буракӧ, салдатъяс.
«Велӧдчӧны, тыдалӧ», — думышті ме да сьӧдасьӧм полушубока кузнечкӧд, коді муніс ме водзын да мыйкӧ нуис киас, локті матӧджык.
Сьӧд мундира салдатъяс сулалісны кык радӧн ӧта-мӧдыслы воча, ружьеяссӧ кутісны кок дорас да сулалісны вӧрзьӧдчытӧг.
На сайын вӧліны барабанщикъяс да флейтщикъяс, дугдывтӧг нюжӧдісны ӧтипӧлӧс мисьтӧм, лӧвтан мелодия.
— Тайӧ мый вӧчӧны? — юалі ме кузнечлысь, коді сувтіс мекӧд орччӧн.
— Татаринӧс гӧняйтӧны пышйылӧмысь, — скӧрпырысь шуис кузнеч ылыс рад помас видзӧдігмоз.
Ме видзӧдлі сэтчӧ жӧ да аддзи рад шӧрсьыс мыйкӧ страшнӧйӧс, коді локтіс меланьӧ.
Локтысьыс вӧлі коскӧдзыс пасьтӧм морт, кодӧс вӧлі кӧрталӧма кык салдатлӧн ружьеяс бердӧ, а салдатъясыс сійӧс нуӧдісны.
Накӧд орччӧн муніс кузь тушаа военнӧй, шинеля да фуражкаа, сійӧ меным кажитчис тӧдсаӧн.
Накажитӧм морт став тушанас нетшкысигтырйи лымйӧдыс восьлалӧмӧн, кыкнанладорсяньыс кучкалӧмъяс улын локтіс мелань, то мышвыв пӧрлӧмӧн — и сэки ружьеас кӧрталӧмӧн нуысь унтер-офицеръяс тойлалісны сійӧс водзлань, то водзлань пӧрӧмӧн — и сэки унтер-офицеръяс, мед кутны усьӧмсьыс, кыскисны сійӧс бӧрвыв.
И наысь ньӧти кольччытӧг тіралыштан походкаӧн муніс кузь тушаа военнӧй.
Тайӧ вӧлі Варенькалӧн батьыс, аслас банйӧм чужӧмнас, еджыд усъяснас да бакенбардъяснас.
Быд кучкигӧн накажитӧм морт, кыдз быттьӧ шензигтыр, бергӧдліс доймӧмысла векыштчӧм чужӧмсӧ сыланьӧ, кодарсянь сылы кучкасны, да еджыд пиньсӧ жергӧдлӧмӧн шуаліс кутшӧмкӧ ӧтипӧлӧс кывъяс.
Кор сійӧ локтіс дзик нин матӧ, ме велалі тайӧ кывъяссӧ.
Сійӧ эз сёрнит, а горӧдліс: «Вокъясӧй, сетӧй милӧсть.
Вокъясӧй, сетӧй милӧсть».
Но вокъяс милӧсть эз сетны; кор найӧ воисны дзик ме весьтӧдз, ме аддзылі, кыдзи мекӧд паныд сулалысь салдат скӧрысь ӧтчыд воськовтіс водзӧ да, бедьнас мыйвынсьыс ӧвтыштчӧмӧн, кучкис татаринлы мышку кузяыс.
Татарин ӧдӧбтіс водзӧ, но унтер-офицеръяс кутісны сійӧс, и сэтшӧм жӧ нӧшыштӧм уси сы мыш вылӧ мӧдарсянь, сэсся бара таласянь, бара мӧдарсянь.
Полковник муніс орччӧн, видзӧдлывліс либӧ ас кок улас, либӧ накажитӧм вылас, пыдісянь, банбокъяссӧ польдчӧдлӧмӧн лолыштлывліс да ньӧжйӧник бӧр лэдзлывліс сынӧдсӧ нюжӧдӧм вомдоръяс пырыс.
Кор мунысьяс прӧйдитісны ме дінті, радъяс костӧдыс ме аддзылі накажитӧм мортыслысь мышкусӧ.
Тайӧ вӧлі мыйкӧ серӧссьӧм, улялан, гырдӧссьӧм, не мортлӧн кодь мышку, ме весиг эг верит, мый тайӧ вӧлі мортлӧн кучика яй.
— О господи! — шуис мекӧд орччӧн сулалысь кузнеч.
Мунысьяс кутісны ылыстчыны, сідзжӧ кыкнанладорсянь бедьясӧн кучкалісны конъясьлысь, чукрасьысь мортӧс, сідз жӧ брунӧдісны барабанъяс да свиститіс флейта, сідз жӧ зумыд воськолӧн муніс накажитӧм морткӧд орччӧн полковниклӧн кузь да статя тушаыс.
Друг полковник сувтіс да тэрыба воськовтіс ӧти салдат дінӧ.
— Ме тэныд малышта, — кылі ме сылысь скӧр гӧлӧссӧ.
— Кутан малавны? Кутан малалӧмӧн кучкавны?
Сэсся ме аддзылі, кыдзи сійӧ замша перчаткиа ён кинас кучкаліс чужӧмас ичӧт тушаа, слабиник да повзьӧм салдатлы сыысь, мыйла сійӧ бедьнас небыда кучкис татаринлы гырдӧсь мышкуас.
— Вайӧй выль бедьяс! — горӧдіс сійӧ гӧгӧр видзӧдліг, да аддзис менӧ.
Петкӧдлӧмӧн, мый быттьӧ менӧ оз тӧд, сійӧ скӧрысь да лёкысь зумыштчӧмӧн зэв ӧдйӧ бергӧдчис.
Меным вӧлі сэтшӧм яндзим, весиг эг тӧд, кодарӧ видзӧдны, быттьӧ менӧ кутісны медся пежтор вӧчигӧн; ме копырті юрӧс да тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчи гортӧ.
Мунігчӧж менам пельясын то брунӧдчис барабан да свиститіс флейта, то кылісны кывъяс: «Вокъясӧй, сетӧй милӧсть», то кылі ме полковниклысь скӧрысь горзӧмсӧ: «Кутан мавтны? Кутан?».
А сьӧлӧм вылын вӧлі сэтшӧм сьӧкыд, шогӧдмӧн сьӧкыд, меным лои некымынысь сувтлыны, меным кажитчис, мый менӧ вот-вот восӧдас став сійӧ пежнас, коді пырис меӧ тайӧ нӧйтӧм вылас видзӧдігӧн.
Ог помнит, кыдзи ме локті гортӧ да воді.
Но сӧмын на куті унмовсьны, кылі да аддзи бара ставсӧ да звирк чеччи.
«Тыдалӧ, сійӧ мыйкӧ тӧдӧ сэтшӧмтор, мый ме ог тӧд, — думайті ме полковник йылысь.
— Тӧді кӧ ме, мый сійӧ тӧдӧ, ме эськӧ гӧгӧрвои и сійӧс, мый аддзылі, и аддзылӧмторйыс эськӧ менӧ эз мучит.»
Но кӧть мыйта ме эг думайт, ме эг вермы гӧгӧрвоны сійӧс, мый тӧдӧ полковник. Ме верми унмовсьны сӧмын рытнас, сы бӧрын, кор ме ветлі ёрт ордӧ да юи сыкӧд садьтӧм кодӧдз.
Гашкӧ, ті думайтанныд, мый сэки ме решиті, быттьӧ мый ме аддзылі, сійӧ вӧлі лёктор?
Ньӧти эг.
«Сійӧс кӧ вӧчисны сэтшӧм увереннӧя да ставӧн лыддисны, мый сійӧ быть колана, сідзкӧ, найӧ тӧдісны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый ме эг тӧд», — думайті ме да зіли тайӧс тӧдны.
Но кӧть сэсся кыдзи ме эг зіль — и бӧрынджык ме эг вермы тӧдмавны.
А тӧдтӧгыс ме эг вермы мунны военнӧй служба вылӧ, кыдзи кӧсйылі войдӧр, и не сӧмын эг служитлы военнӧйын, но и некӧн эг служитлы, дай некытчӧ, кыдзи аддзанныд, эг шогмыв.
— Но, сійӧтӧ ми тӧдам, кыдзи ті некытчӧ энӧ шогмылӧй, — шуис миян пиысь ӧти.
— Висьталӧй: кымын йӧз эськӧ некытчӧ эз шогмыны, ті кӧ энӧ вӧлӧй.
— Но, тайӧ нин дзик бӧб сёрни, — сьӧлӧмсянь дӧсадуйтӧмӧн шуис Иван Васильевич.
— Но, а радейтӧмнад кыдзи мый?.. — юалім ми.
— Радейтӧм?
Тайӧ лунсяньыс менам сійӧ кутіс чинны.
Кор нылыс нюмъялан чужӧмнас думыштчылас (сыкӧд тадзисӧ тшӧкыда вӧвлі), меным дум вылӧ пыр жӧ усьӧ плӧщадь вылысь полковник.
Сэки меным лолі кыдзкӧ зывӧк, и ме нылыскӧд куті шочджыка аддзысьлыны.
Радейтӧмӧй менам сідзи и кусі...
Со ӧд кутшӧм овлӧны делӧяс да мыйысь вежсьӧ мортлӧн став олӧм визьыс.
А ті шуанныд... — помаліс сійӧ.
1903
{Толстой Л. Н. (комиӧдіс Шадрин Ф. В.) @ Вотӧсъяс @ висьт @ Л. Н. Толстой. Бӧрйӧм гижӧдъяс @ 1957 @ Лб. 150‒160.}
ВОТӦСЪЯС
Вӧліны июнь тӧлысся жар да лӧнь лунъяс.
Вӧрын пу коръяс кызӧсь да вежӧсь, сӧмын кӧнъясынкӧ гылалӧны вижӧдӧм кыдз пу да пипу коръяс.
Лежнӧг кустъяс вылын паськӧдчӧмаӧсь чӧскыд кӧра мича дзоридзьяс, вӧр видзьяс вылын быдмӧ маа гӧрдъюр, сю, джуджыд да сук, сьӧдалӧ да гыалӧ, розъялӧм бӧрас воӧ; жуӧдъясын горзӧны коростельяс, зӧр пиын да сю пиын либӧ киргӧны, либӧ герчкӧны квайтпаличьяс; вӧрын соловей сӧмын шыӧдчылас да пыр и ланьтас, жарыс пӧжӧ.
Туйяс вылын куйлӧ чунь кыза бус, и кокни тӧв улын кыпӧдчылӧ кыз кымӧр моз, мунӧ то веськыдвыв, то шуйгавыв.
Крестьяна эштӧдӧны стрӧйбаяс, кыскалӧны куйӧд; коськӧм муяс вылын тшыгъялӧ скӧт, виччысьӧ ӧтава.
Мӧсъяс да куканьяс бӧжсӧ лэптӧмӧн дзизъялӧны, пышъялӧны пастухъясысь.
Челядь видзӧны вӧвъясӧс туйяс вылын да туй пӧлӧныс.
Бабаяс вӧрысь мешӧкъясӧн ваялӧны турун, гырысь да посни нывъяс ӧта-мӧд вежмӧн уялӧны вӧр пуяс костті, вотчӧны да вотӧсъяссӧ нуӧны вузавны дачникъяслы.
Кокньыд, мича да дона паськӧма дачникъяс лӧсьыд да мича керкаяс дорын ӧдва гӧригтыр ветлӧдлӧны зонтикъяснас тупкысьӧмӧн лыаӧн киськалӧм туйяс кузя либӧ пукалӧны пуяс улын, нарошнӧ лӧсьӧдӧм улӧсъяс вылын, краситӧм пызанъяс дорын да жарысла унежитчӧмӧн юӧны чай либӧ ыркӧдана ваяс.
Николай Семёнычлӧн башняа, верандаа, балкона да галереяа великолепнӧй дачаын, кӧні ставыс выль, ставыс пельк, свежӧй, сулалӧ кӧлӧкӧльчикъяса тройка, коді вайӧма карысь, кыдзи шуӧны ямщикъяс, «бӧра-водзаысь» дас вит чӧлкӧвӧйысь, петербургса баринӧс.
Бариныс тайӧ — тӧдса либеральнӧй деятель, коді участвуйтліс став комитетъясын, комиссияясын, адресъясын. Адресъяссӧ вӧлі гижасны зэв мудера, быттьӧ зэв верноподданническӧя, збыльысьсӧ жӧ вӧліны медся либеральнӧй адресъяс.
Сійӧ локтіс карысь, тані сійӧ, кыдзи пыр вывті ёна занят морт, олас сӧмын ӧти сутки, аслас другыс ордын, кодкӧд ӧтлаын быдмыліс да и мӧвпалӧны пӧшти ӧтмоза.
Мӧвпнаныс найӧ сӧмын неуна оз ӧти кывйӧ воны конституционнӧй начало пыртӧм йылысь.
Петыркарса морт — ёнджыкасӧ европеец, весиг социализм дор неуна сулалысь, — местасьыс, кӧні сійӧ уджалӧ, босьтӧ ыджыд жалӧвание.
А Николай Семёныч — настӧящӧй роч морт, православнӧй, неуна славянофил, сылӧн эм уна сюрс десятина му.
Найӧ ӧбедайтісны садйын. Сёяныс вӧлі витпӧлӧс блюдоысь, но жарысла пӧшти нинӧм эз сёйны, сы вӧсна нелямын чӧлкӧвӧя пӧварлӧн да сылӧн отсасьысьлӧн уджыс воши весьшӧрӧ, кӧть гӧсьт вӧсна талун найӧ торъя старайтчисны.
Сёйисны сӧмын свежӧй чериа кӧдзыд ботвинья да унапӧлӧс рӧма мороженӧй, кодӧс вӧлі баситӧма сакара визьясӧн да бисквитъясӧн.
Ӧбедайтісны — гӧсьт, либеральнӧй врач, челядьсӧ велӧдысь студент, ӧтчаяннӧй социал-демократ, революционер, кодӧс Николай Семёныч кужис крепыда кутны киас, Мари — Николай Семёнычлӧн гӧтырыс, да куим челядь, кодъяс пиысь медічӧтыс воліс сёйны сӧмын пирожнӧй.
Ӧбедыс муніс эз зэв лӧсьыда, сы вӧсна мый Мари, сідз нин зэв нервнӧй нывбаба, тӧждысис, мый Гогалӧн — тадзи вӧлі шуӧны (кыдзи вӧчсьӧ пӧрадошнӧй йӧзлӧн) медічӧт писӧ, Николайӧс, — висьмӧма кынӧмыс, — да ещӧ сыысь, мый, кор пансьыліс политическӧй сёрни гӧсьтыс да Николай Семёныч костын, ӧтчаяннӧй студент, медым петкӧдлыны, мый сійӧ оз пов висьтавны ассьыс мӧвпъяссӧ, повтӧг сюйсьывліс сёрниас, да сэки гӧсьтыс ланьтліс, а Николай Семёныч лӧньӧдіс революционерсӧ.
Ӧбедайтісны сизим часын.
Ӧбед бӧрас ёртъяс пукалісны веранда вылас, юисны кӧдзыд нарзан да слабиник еджыд вина, сёрнитісны.
Сёрнинас найӧ эз воны ӧти кывйӧ медвойдӧр сыын, кутшӧм колӧ лоны бӧрйысьӧм: двухстепеннӧй али одностепепнӧй.
Найӧ заводитлісны зэв пӧся вензьыны, но найӧс чукӧстісны юны чай столӧвӧйӧ, кодӧс вӧлі занавесалӧма сеткаӧн гут пырӧмысь.
Чай юигӧн сёрнитісны Марикӧд, кодӧс тайӧ сёрниас ньӧти вӧлі оз кыскы, сы вӧсна мый сійӧ ӧні думайтіс сӧмын Гогаыслӧн кынӧм висьӧм йылысь.
Сёрниыс муніс живопись йылысь, и Мари доказывайтіс, мый декадентскӧй живописьын эм мыйкӧ сэтшӧмтор, кодӧс оз позь не пыдди пуктыны.
Тайӧ здукас сійӧ ньӧти эз думайт декадентскӧй живопись йылысь, а висьталіс сійӧс, мый унапӧрйӧ нин висьтавліс.
Гӧсьтыслы сійӧ эз нин ков ньӧти, но сійӧ кывліс, мый сёрнитӧны декаденстволы паныд, сы вӧсна сійӧ сёрнитіс сэтшӧм ногӧн, мед некод эз гӧгӧрво, мый сылы абу некутшӧм делӧ пи декадентствоӧдз, ни недекадентствоӧдз.
А Николай Семёныч гӧтырыс вылӧ видзӧдігӧн чувствуйтіс, мый гӧтырыс сылӧн мыйӧнкӧ абу дӧвӧлен да мый, пӧжалуй, лоӧ кутшӧмкӧ неприятность; таысь кындзи, сылы вӧлі зэв гажтӧм кывзыны гӧтырыслысь сійӧс, мый вӧлі висьтавлӧма нин да мый вӧлі кывлӧма нин гашкӧ сёпӧв.
Ӧшинь улын ломзьӧдісны дона бронзаысь лампаяс да пӧнаръяс; челядьӧс водтӧдісны узьны, Гогаӧс водтӧдтӧдзыс лечитісны.
Гӧсьт Николай Семёнычкӧд да докторкӧд петісны веранда вылӧ.
Лакей вайис биа сисьяс да ещӧ нарзан, и дас кык час гӧгӧр заводитчис прамӧй да кыпыд сёрни сы йылысь, кутшӧм государственнӧй мераяс колӧ примитны ӧні, Рочмулы тайӧ важнӧй кадас.
Кыкнанныс сёрнитігас дугдывтӧг куритісны.
Ывлаын, дача ворота сайын, троньӧдчисны кӧлӧкӧльчикъяснас ямщиклӧн вердтӧм вӧвъясыс; коляскаын то очсаліс, то ныргорӧн узис сідзжӧ сёйтӧг старик-ямщик, коді кызь во нин уджалӧ ӧти кӧзяин ордын да ассьыс став жалӧваньесӧ, куим либӧ вит шайтысь кындзи, кодӧс сійӧ юлывліс, ыстыліс гортас вокыслы.
Кор матігӧгӧрса дачаын кутісны чуксасьны петукъяс, торъя нин ӧти, вывті гора гӧлӧса, ямщик думыштіс, мый сійӧс вунӧдісны, чеччис додьсьыс да пырис дачаас.
Сійӧ аддзыліс, мый сылӧн седокыс пукаліс да мыйкӧ юис, а костъясас гораа сёрнитіс.
Сійӧ эз лысьт шыасьны да муніс корсьны лакейӧс.
Ливрейнӧй пинжака лакей пуксӧн узис передньӧяс.
Ямщик сійӧс садьмӧдіс.
Тайӧ лакейыс вӧлі вӧвлӧм дворӧвӧйӧн да вердіс аслас службанас (службаыс вӧлі зэв выгӧднӧй — дас вит шайт жалӧванье да ещӧ господаяссяньыс «на чай» вомас босьтлас шайт сё кымын гӧгӧр) ассьыс ыджыд семьясӧ — вит нылӧс да кык пиӧс. Кор сійӧс чукӧстісны, сійӧ ӧдйӧ чеччис, пыркнитчис, лӧсьӧдчис да муніс господаяслы висьтавны, мый ямщик тӧждысьӧ, корӧ лэдзны.
Кор лакей пырис, вензьӧмыс вӧлі медся ёсь.
На бердын сулалысь доктор тшӧтш вензис.
— Ме ог вермы лэдзны, — висьтавліс гӧсьтыс, — медым роч войтыр муніс аслас развитиеын кутшӧмкӧ мӧд туйӧд.
Медвойдӧр колӧ мездлун, политическӧй мездлун — сійӧ свободаыс, кыдзи быдӧнлы тӧдса, медся ыджыд мездлун мукӧд йӧзлысь медся гырысь правояссӧ вӧрзьӧдтӧг.
Гӧсьт чувствуйтіс, мый сійӧ дзикӧдз сорсис да мыйкӧ висьталӧ оз сідзи, но пӧся вензигад эз гӧгӧрво, кыдзи колӧ сёрнитны.
— Сійӧтӧ сідз, — вочавидзис Николай Семёныч, коді эз кывзы гӧсьтсӧ да сӧмын кӧсйис висьтавны сійӧ мӧвпсӧ, коді сылы вӧлі торъя воӧ сьӧлӧм вылас. — Сійӧтӧ сідз, но сэтчӧ вонысӧ колӧ мӧд туйӧд — не унджык гӧлӧсъясӧн, а дзик ставыслӧн сӧгласӧн.
Видзӧдлӧй мирлысь решениеяссӧ.
— Ак, сійӧ мирыд!
— Оз позь не пыдди пуктыны, — шуис доктор, — мый славянскӧй войтыръяслӧн эм асланыс торъялан видзӧдлас.
Шуам, польскӧй <fra>vetо</fra> право.
Ме ог шу, мый сійӧ бурджык.
— Чӧвлӧй, ме висьтала помӧдз ассьым мӧвпӧс, — заводитіс Николай Семёныч. — Роч войтырлӧн эмӧсь аслыспӧлӧс свойствояс.
Сійӧ аслыспӧлӧс свойствоясыс...
Но сэк кості пырис узьӧм синъяса, ливреяа Иван да торкис сійӧс:
— Ямщик тэрмӧдлӧ...
— Ті сылы висьталӧй (петербургса гӧсьт став лакейяслы шуліс «ті» да сійӧн ёна гӧрдитчис), ме регыд мӧдӧдча.
А лишнӧй виччысьӧмсьыс мынтыся.
— Кывза.
Иван муніс, и Николай Семёныч вермис висьтавны ассьыс мӧвпсӧ помӧдз.
Но и гӧсьт и доктор кывлісны нин сійӧс кызьпӧв (либӧ гашкӧ налы сідз кажитчис) да кутісны сылы паныд шуавны, торъя нин гӧсьтыс, историяысь примеръяс вайӧдалӧмӧн.
Сійӧ зэв бура тӧдіс история.
Доктор сулаліс гӧсьтыс дор да любуйтчис сылӧн эрудицияӧн, вӧлі рад сыкӧд тӧдмасьны.
Сёрниыс сэтшӧма нюжаліс, лои нин югыд вӧр сайын да туй мӧдарын, дай соловей садьмис, но сёрнитысьяс пыр на куритісны да сёрнитісны, сёрнитісны да куритісны.
Гашкӧ сёрниыс налӧн и водзӧ на муніс, но ӧдзӧс сайсяньыс петкӧдчис ныв — горничнӧй.
Тайӧ горничнӧйыс вӧлі сирӧта. Медым перйыны кынӧмпӧт, сылы быть лои пырны служитны.
Первой сійӧ оліс купечьяс ордын, кӧні ӧти приказчик сійӧс пӧрйӧдліс да сійӧ рӧдитіс.
Кагаыс сылӧн кулі, сійӧ пырис чиновник ордӧ, чиновниклӧн пиыс, гимназист, эз сетлы сылы спокой; сэсся сійӧ пырис горничнӧйлы отсасьысьӧн Николай Семёныч ордӧ да лыддис асьсӧ шудаӧн, сы вӧсна мый господаяс эз вӧтлысьны сы бӧрся да стӧча мынтісны жалӧванье.
Сійӧ пырис висьтавны, мый барыня корӧ докторӧс дай Николай Семёнычӧс.
«Но, — думыштіс Николай Семёныч, — тыдалӧ, Гогакӧд мыйкӧ лои».
— Мыйла? — юаліс сійӧ.
— Николай Николаевич мыйкӧ оз вермӧдчы, — шуис горничнӧй.
Николай Николаевичнас вӧлі вывті сёйӧмла мытӧн висьмӧм Гога.
— Но и кад, — шуис гӧсьт. — Видзӧдлӧй, кутшӧм нин югыд.
Дыр миян пукавсис, — шуис сійӧ нюмъялігтырйи, быттьӧ ошкис асьсӧ и сыкӧд сёрнитысьяссӧ сыысь, мый найӧ сэтшӧм кузя сёрнитісны, да прӧститчис.
Иван мудзӧм кокъяснас дыр котраліс гӧсьтыслысь шляпасӧ да зонтиксӧ корсигӧн, кодъясӧс ачыс гӧсьтыс пуктӧма медся лӧсявтӧминӧ.
Иван надейтчис пӧлучитны «на чай», но гӧсьтыс, коді пыр вӧвлі прӧстӧн да эз эськӧ жалит сетны ӧти шайттӧ, тайӧ пӧрйӧ сёрнитӧмысла та йылысь дзикӧдз вунӧдіс, сӧмын туяс нин сылы уси тӧдвылас, мый сійӧ нинӧм эз сет лакейыслы.
«Но, нинӧм он вӧч».
Ямщик кайис кӧзла вылас, босьтіс вӧжжияссӧ, пуксис бокшӧн да вӧтліс вӧвъяссӧ.
Зильганъяс зильгисны.
Петыркарса морт, небыд рессораяс вылын качайтчигтырйи, пукаліс да думайтіс сы йылысь, кутшӧм ограниченнӧйӧсь да предвзятӧйӧсь приятельыслӧн мӧвпъясыс.
Тадзи жӧ думайтіс и Николай Семёныч, коді эз пырысьтӧм-пыр мун гӧтырыс дінӧ.
«Кутшӧм лёк тайӧ петербургскӧй ограниченностьыс.
Оз вермыны найӧ сэтысь петны», — думайтіс сійӧ.
Гӧтырыс дінӧ сійӧ эз пыр пет, сы вӧсна мый тайӧ аддзысьлӧмысь сійӧ нинӧм бурсӧ эз виччысь.
Став делӧыс вӧлі вотӧсын.
Тӧрыт челядь вайисны вотӧс.
Николай Семёныч донъясьтӧг ньӧбис кык тарелкатыр кисьмытӧм вотӧс.
Котӧртісны аслас челядьыс, корисны, кутісны сёйны веськыда тарелка вывсьыс.
Мари абу на вӧлі петӧма.
Кор сійӧ петіс да тӧдліс, мый Гогалы верӧсыс сетӧма сёйны вотӧс, зэв ёна скӧрмис, сы вӧсна мый Гогаыслӧн кынӧмыс вӧлі торксьӧма нин.
Сійӧ кутіс кӧритны верӧссӧ, а верӧсыс сійӧс.
И артмис лӧсьыдтӧм сёрни, пӧшти пинясьӧм.
Рытланьыс Гога, збыль, эз лӧсьыда ветлы.
Николай Семёныч думайтіс, мый делӧыс сійӧн и помасяс, но докторсӧ корӧмыс петкӧдліс, мый делӧыс лёкланьӧ пӧри.
Кор сійӧ пырис гӧтырыс дінӧ, бӧръяыс аслас радейтана сера шӧвк халата, код йылысь ӧні сійӧ эз думайт, сулаліс челядь жырас докторкӧд горшок дорын да югдӧдіс сылы сиська биӧн.
Доктор зэв тӧждысьӧмӧн, пенсне пырыс, видзӧдіс горшок пыдӧсас да бедьторйӧн гудраліс клящӧй дука торсӧ.
— Да, — шуис сійӧ нюжӧдӧмӧн.
— Ставыс тайӧ проклятӧй вотӧсысь.
— Но, мыйла нӧ вотӧс? — полігтырйи шыасис Николай Семёныч.
— Мыйла вотӧс?
Тэ вот вердін сійӧс, а ме вой ог узь, и кагаыс кулӧ...
— Но, оз кув, — нюмъялігтырйи шуис доктор, — неуна висмут юктӧдны да видзӧдны сы бӧрся.
Пыр жӧ сетам.
— Сійӧ унмовсис, — шуис Мари.
— Но, энӧ нин вӧрзьӧдӧй, ме аски пырала.
— Пӧжалуйста.
Доктор муніс, Николай Семёныч колис ӧтнасӧн да дыр на эз вермы бурӧдны гӧтырсӧ.
Кор сійӧ унмовсис, вӧлі тыр югыд.
Та кадӧ орчча сиктас локталісны вӧв видзанінысь мужикъяс да челядь.
Ӧткымынъяслӧн вӧлі ӧти вӧв, мукӧдъяс нуӧдісны вӧвъясӧс тшӧтш дом йылын, медбӧрын вӧтчисны нёньпом чибӧяс да кык арӧса чаньяс.
Тараска Резунов, дас кык арӧса детинка, полушубока, но кӧмтӧм, картуза, пегана кӧбыла вӧв вылын, дом йылын меринӧс нуӧдӧмӧн, да мамыс кодь пегана чибӧӧн, ставсӧ панйис да кыккокйыв кайис гӧра йылӧ сиктлань.
Сьӧд пон гажаа котӧртіс вӧвъяс водзас, ӧтарӧ видзӧдлывліс на вылӧ.
Бӧрвылас котӧртысь гӧгрӧсіник пегана чибӧ чужйыштчывліс тшая кокъяснас то ӧтарӧ, то мӧдарӧ.
Тараска локтіс керка дорас, чеччыштіс вӧв вывсьыс, кӧрталіс ӧграда бердас вӧвъяссӧ да пырис посводзас.
— Эй, ті, век на узянныд! — горӧдіс сійӧ чойясыс вылӧ да вокыс вылӧ, кодъяс узисны посводзас кыз дӧра вылын.
Мамыс, коді узис накӧд орччӧн, петӧма нин лысьтысьны.
Ольгушка ӧдйӧ чеччис, кыкнан кинас лӧсьӧдіс дзугсьӧм еджыд юрсисӧ. А Федька, коді узис сэні жӧ, куйліс юрсӧ пась пиӧ сюйӧмӧн да сӧмын зырышталіс чорзьӧм кок пыдӧснас сукман улысь чургӧдчӧм гӧгрӧс лӧсьыд кокчӧр лысӧ.
Рытнас челядь шуисны ветлыны вотчыны, и Тараска кӧсйысис чуксавны чойяссӧ да ичӧтджык воксӧ пыр жӧ, мыйӧн локтас вӧв видзанінысь.
Сійӧ сідзи и вӧчис.
Войнас, куст улын пукалігӧн, сійӧс лёкысь личкис унмыс; ӧні сійӧ паляліс да шуис узьны не водны нин, а мунны нывъяскӧд вотчыны.
Мамыс сетіс сылы йӧв кружка.
Няньсӧ сійӧ ачыс шӧрыштіс да пуксис пызан сайӧ, джуджыд лабич вылӧ, заводитіс сёйны.
Кор сійӧ, ӧти улыс дӧрӧм да гач кежысь, тэрыба восьлалігтыр, туй бус вылас кок пыдӧссӧ ясыда печатайтӧмӧн, муніс туй кузя, код вылын вӧліны нин сылӧн кодь жӧ гырысьджык да посньыдджык кок туйяс, ылын водзын, веж вӧр ді весьтын тыдовтчисны гӧрд да еджыд чутъясӧн нывъяс.
(Найӧ рытсяньыс лӧсьӧдісны аслыныс гырнич да кружка, асывнас сёйышттӧг ни, няньтор босьттӧг ни, енув пельӧсӧ чӧвтісны гоз-мӧд пернапас да котӧртісны ывла вылӧ.)
Тараска вӧтӧдіс найӧс ыджыд вӧр сайын, кор найӧ муртса на кежисны туй вывсьыс.
Лысва вӧлі турун вылын, кустъяс вылын, медулысса пу лапъясын. Нывкаяслӧн куш кокъясыс пыр жӧ кӧтасисны да первойсӧ кынмыштісны, а сэсся бӧр шоналісны, кор кутісны ветлӧдлыны небыдик турун пытшті да кос му вывті.
Вотӧсаиныс вӧлі том вӧра местаясын.
Нывъяс первой пырисны кольӧм вося пӧрӧдчанінӧ.
Том леторос сӧмын на мӧдӧдчӧма, и том да веж кустъяс костын веськавлісны дженьыд турунаинъяс, кӧні кисьмисны да дзебсясисны еджговрозӧвӧй либӧ гӧрдоват вотӧсъяс.
Улӧ копыртчӧмӧн нывъяс оз бӧрся оз ӧктісны ичӧтик гожъялӧм кияснаныс да мисьтӧмджыкъяссӧ чӧвталісны вомас, а бурджыкъяссӧ пукталісны кружкаас.
— Ольгушка!
Лок татчӧ.
Тані помтӧм уна.
— Но?
Он пӧръясь.
— Ау! — чуксасисны найӧ, кор саявлісны кустъяс сайӧ, но ылӧдз эз торйӧдчыны.
Тараска муніс наысь ылӧджык, увтас сайӧ, кытысь вӧрсӧ вӧлі кералӧма водзджык нин да леторосъясыс, торъя нин ӧрех пуяс да клён, вӧліны морт тушаысь джуджыдджыкӧсь.
Туруныс тані вӧлі кызджык, сукджык, да кор веськавлісны озъяинъяс, оз тусьясыс вӧліны гырысьӧсь, гӧрдӧсь.
— Грушка!
— О-о-о!
— А кӧин кӧ?
— Мый нӧ кӧиныд?
Тэ мый повзьӧдчан.
А ме, со тай, ог пов, — шуаліс Грушка да вунӧдчӧмыс вӧсна, кӧин йылысь думайтігӧн, пукталіс оз бӧрся оз, и медбуръяссӧ эз кружкаӧ, а вомас.
— А Тараска миян лог саяс мунӧма.
<ns>Тараска-а</ns>!
— Ого-о! — вочавидзис Тараска увтасын.
— Локтӧй татчӧ!
— Мунам вай, сэні унджык озйыс.
Нывъяс кустъясас кутчысигтыр лэччисны логас, сэсся логсьыс кайисны мӧдар керӧсас и сэні, гожъяинын, веськалісны посни турунаинӧ, кӧні озйыс вӧлі быттьӧ кисьтӧма.
Кыкнанныс ланьтісны да зіля-зіля уджалісны кияснаныс да вомъясаныс.
Друг мыйкӧ шаркмуніс, и лӧняс трачкакыліс, кыдзи налы кажитчис, лёк горӧн.
Грушка уси повзьӧмысла да кружкаджынйыс нин вотӧм озсӧ кисьтіс.
— Мамӧй! — чилӧстіс сійӧ да бӧрддзис.
— Кӧч тайӧ, кӧч!
Тараска!
Кӧч!
Со сійӧ, — горзіс Ольгушка да индіс руд кӧч вылӧ, коді пышйӧ вӧлі кустъяс сайті. — Тэ мый? — шыасис Ольгушка Грушка дінӧ, кор кӧчыс саяліс.
— Ме думайті кӧин, — вочавидзис Грушка да пырысьтӧм-пыр жӧ, повзьылӧм да бӧрддзылӧм бӧрас, гылыда серӧктіс.
— Вот йӧйыс.
— Садьтӧг повзьылі, — шуаліс Грушка, вӧсни кӧлӧкӧльчик шы моз сералігтырйи.
Вотісны тась озсӧ да мӧдісны водзӧ.
Шонді кайис вылӧ да мичаа мичмӧдіс веж коръяссӧ, дзирдаліс эзысьӧн лысва войтъясын, кодӧн нывъяс кӧтасисны ӧні коскӧдзныс.
Нывъяс вӧліны нин вӧр помас, а пыр мунісны водзӧ да водзӧ. Найӧ чайтісны, мый кымын ылынджык, сымын унджык лоӧ оз; сэки ӧтарын и мӧдарын кывсисны горзӧм шыяс бабаяслӧн да нывъяслӧн, кодъяс петӧмаӧсь сёрӧнджык да сідзжӧ вотчисны.
Завтракайтан кадӧ кружкаыс да гырничыс вӧліны нин джынвыйӧ тырӧсь, кор нывъяс аддзысисны Акулина тьӧткакӧд, коді тшӧтш петӧма вотчыны.
Акулина тьӧтка бӧрся варликтіс кыз да чукля кокъяснас кыз кынӧма ичӧтик детинка. Сійӧ вӧлі ӧти дӧрӧм кежысь да шапкатӧм.
— Вӧтчис ме бӧрся, — шуис Акулина нывъяслы да босьтіс детинкасӧ ки вылас. — И кольны некодкӧд.
— А ми ӧні зэв кыз кӧчӧс повзьӧдім.
Кыдз тай шарӧдчыны кутіс! Ёна и повзим!
— Со тай, — шуис Акулина да кисьыс бӧр лэдзис детинкасӧ.
Тадзи сёрнитыштӧм бӧрын нывъяс торйӧдчисны Акулинаысь да кутісны водзӧ вотчыны.
— Вай пукалыштам ӧні, — шуис Ольгушка да пуксис ӧрех пу улӧ гож сайӧ. — Мудзи.
Эк, няньтӧ эгӧ босьтӧй, эськӧ сёйыштім.
— Менам кынӧмӧй сюмалӧ жӧ, — шуис Грушка.
— Мый сэні Акулина тьӧтка ёна мыйкӧ горзӧ?
Кылан?
Ау, Акулина тьӧтка!
— <ns>Ольгушка-а</ns>! — шыӧдчис Акулина.
— Мый?
— Детинкаӧй абу тіян дінын? — горзіс Акулина мыльк сайсянь.
— Абу!
Но вот вӧрзисны кустъяс и петкӧдчис ачыс Акулина тьӧтка, юбка бӧждорсӧ пидзӧссьыс вылӧджык лэптӧмӧн, киас наберушкаа.
— Детинкаӧс энӧ аддзылӧй?
— Эгӧй.
— Вот загреки!
<ns>Мишка-а!</ns>
<ns>— Мишка-а-а!</ns>
Некод эз шыӧдчы.
— Вот шогыд, вошас сійӧ.
Сук вӧрас пырас.
Ольгушка чеччис да муніс Грушкакӧд корсьны ӧтарӧ, а Акулина тьӧтка мӧдарӧ.
Дугдывтӧг гораа чуксалісны Мишкаӧс, но некод эз шыӧдчы.
— Мудзи, — шуис Грушка да кутіс кольччыны, а Ольгушка дугдывтӧг горзіс да гӧгӧр видзӧдӧмӧн муніс то веськыдвыв, то шуйгавыв.
Акулиналӧн лёкысь горзӧмыс кыліс ылын ыджыд вӧр дорсянь.
Ольгушка кӧсйис нин эновтны корсьӧмсӧ да мунны гортас, но ӧти веж да сук куст улысь, летороскасьӧм нинпу мыр дорысь сійӧ кыліс кутшӧмкӧ лэбачлысь чирзӧм.
Лэбачыс, тыдалӧ, мыйыськӧ поліс да мый вылӧ кӧ скӧраліс.
Ольгушка видзӧдліс куст улас, кӧні быдмис кутшӧмкӧ еджыд дзоридзьяса кузь турун, да аддзис сэтысь кутшӧмкӧ ёкмыль, коді эз вӧв турун кодьӧн.
Сійӧ сувтіс, бурджыка видзӧдліс.
Тайӧ вӧлі Мишка.
Сыысь и лэбачыс вӧлӧмкӧ полӧ да скӧралӧ.
Мишка куйліс кыз, пурмӧм кынӧм вылас, кияссӧ сюйыштӧма юр улас да нюжӧдӧма чукля кокъяссӧ; сійӧ зэв чӧскыда узис.
Ольгушка чукӧстіс мамсӧ да садьмӧдіс детинкасӧ, сетіс сылы оз.
И дыр на та бӧрын Ольгушка висьтавліс ставныслы, коді сылы паныдасьліс, и гортас мам-батьыслы, и суседъясыслы сы йылысь, кыдзи сійӧ корсис да аддзис Акулиналысь писӧ.
Шонді дзикӧдз нин петіс вӧр сайысь да жара шонтіс мусӧ и ставсӧ, мый вӧлі сы вылын.
— Ольгушка!
Купайтчыны! — чукӧстісны Ольгаӧс сы дорӧ локтысь нывпосни.
И ставныс гажаа сьылігтырйи мӧдӧдчисны ю дорӧ.
Ва пиын уяліг да чилзігтырйи нывпосни эз казявны, кыдзи рытыввывсянь кыпӧдчис уліті мунысь сьӧд кымӧр, кыдзи шондіыс кутіс тупкысьлыны, бӧр воссьывны, кыдзи торъя кутіс кывны дзоридзьяслӧн да кыдз пу коръяслӧн дукыс, кутіс гымыштавны.
Эз удитны нывпосни пасьтасьны, кыдзи ыльнитіс зэр да кӧтӧдіс найӧс медбӧръя сунисӧдз.
Яй бердас сибдӧм да сьӧдасьӧм дӧрӧмъяснас нывъяс локтісны гортас, сёйыштісны да нуисны ӧбед му вылӧ, кӧні батьыс гӧрис картупель му.
Кор найӧ бӧр локтісны да ӧбедайтісны, дӧрӧмъясыс косьмисны нин.
Найӧ весалісны озсӧ, пуктісны тасьтіӧ да нуисны сійӧс дачаӧ, Николай Семёнычлы, кӧні бура мынтылісны; но тайӧ пӧрйӧ налысь озсӧ эз ньӧбны.
Мари пукаліс ыджыд креслӧ вылын зонтикӧн вевттьысьӧмӧн да мучитчис жарысла. Сійӧ аддзис оз вайысь нывъясӧс, пыр жӧ кутіс ӧвтчыны веернас.
— Оз ков, оз ков!
Но Валя, дас кык арӧса ыджыдджык пиыс, коді ӧні шойччис классическӧй гимназияын велӧдчигӧн мудзӧмысь да ворсіс суседъясыскӧд крокетӧн, аддзис вотӧссӧ, котӧртіс Ольгушка дінӧ да юаліс:
— Дона-ӧ?
Ольгушка шуис:
— Комын ур.
— Дона, — шуис Валя.
Сійӧ сы вӧсна шуис «дона», мый верстьӧ йӧз быдӧн тадзи шулӧны. — Виччысьлы, сӧмын дзебсьыв пельӧс саяс, — шуис да котӧртіс няня дінас.
Сэк кості Ольгушка да Грушка любуйтчисны зеркальнӧй шар вылӧ, код пыр тыдалісны кутшӧмкӧ посньыдик керкаяс, пуяс, садъяс.
И тайӧ шарыс и быдсяма мукӧд торъясыс найӧс эз шензьӧдны, сы вӧсна мый найӧ виччысисны аддзыны татысь, господаяслӧн таинственнӧй да налы гӧгӧрвотӧм тайӧ олӧмсьыс, медся ыджыд чудесаяс.
Валя котӧртіс няняыс дінӧ да кутіс корны сылысь комын ур.
Няня шуис, тырмас пӧ кызь ур, да перйис сундуксьыс сьӧмсӧ.
И сійӧ, мед эз аддзыв батьыс, коді сӧмын на вӧлі чеччӧма тӧрытъя узьтӧм вой бӧрын, куритчис да лыддис газет, кытшовтіс бокыті да сетіс нывъяслы кызь ур, кисьтіс озсӧ аслас тарелкаӧ да чӧсмасьӧмӧн кутіс сёйны.
Гортас локтӧм бӧрын Ольгушка пиньнас разис чышъян помсьыс гӧрӧдсӧ, кытчӧ вӧлі кӧрталӧма кызь ур, да сетіс сійӧс мамыслы.
Мамыс дзебис сьӧмсӧ да чукӧртіс песлалӧм кӧлуй ю дорын пожъялӧм вылӧ.
А та кадӧ Тараска, коді завтракайтӧм бӧрын батьыскӧд гӧрис картупель му, узис пашкыр дуб улын; сэні жӧ пукаліс сылӧн батьыс, видзӧдлывліс лэдзӧм вӧвсӧ, коді кык водз коксӧ кӧрталӧмӧн йирсис межаас да быд здук вермис пырны йӧз зӧр пиӧ либӧ йӧз видз вылӧ.
Николай Семёныч семьяын ӧні вӧлі сэтшӧм жӧ, кыдзи и пыр вӧвлі.
Ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Куимпӧлӧс сёяна завтрак вӧлі дась, гутъяс важӧн нин сёйисны сійӧс, но некод эз лок, некодлӧн кынӧмныс эз сюмав.
Николай Семёныч вӧлі дӧвӧлен аслас мӧвпъясӧн, кодъяс кажитчисны сылы, талунъя газетъяс лыддьӧм серти, справедливӧйӧн.
Мари эз тӧждысь нинӧмысь, сы вӧсна мый Гога талун лӧсьыда ветліс горшокӧ.
Доктор вӧлі дӧвӧлен сійӧн, мый сыӧн вӧзйӧм лечитӧмыс сетіс пӧльза.
Валя вӧлі дӧвӧлен сійӧн, мый сёйис быдса тарелкатыр оз.
1903
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Киш йылысь сказание @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 3‒11.}
КИШ ЙЫЛЫСЬ СКАЗАНИЕ
Важӧн-важӧн дзик Полюс саридз дорын оліс Киш.
Дыр да шуда вояс чӧж сійӧ вӧлі первой мортӧн аслас посёлокын, куліс почётӧн кытшалӧмӧн, и нимыс сылӧн вӧлі быдӧнлӧн казьтыланторйӧн.
Сэтшӧм уна ва визувтіс сійӧ кадсяньыс, мый сӧмын старикъяс помнитӧны сылысь нимсӧ, помнитӧны и правдивӧй повесть сы йылысь, кодӧс найӧ кывлісны асланыс батьяссянь да кодӧс асьныс висьталасны асланыс челядьлы да асланыс челядьлӧн челядьлы, а найӧ — бара асланыслы, и сідзи сійӧ кутас вуджны ӧти вомысь мӧдӧ кад помасьтӧдзыс.
Тӧвся полюсдорса войӧ, кор войвывса бушков лӧвтӧ йиа просторъяс весьтын, а сынӧдын лэбалӧны еджыд бобувъяс, и некод оз лысьт видзӧдлыны ывлаӧ, лӧсьыд кывзыны висьт сы йылысь, кыдзи медся гӧль иглуысь петӧм Киш лоис почётнӧйӧн да босьтіс зэв бур места аслас посёлокын.
Киш, кыдзи висьталӧ сказаниеыс, вӧлі вежӧра, здоров да ён детинка, и аддзыліс нин дас куим шонді.
Тадзи Войвылын лыддьӧны вояссӧ, сы вӧсна мый быд во тӧв кежлӧ шондіыс кольӧ мусӧ пемыдын, а мӧд вонас му весьтӧ кыпӧдчӧ выль шонді, медым йӧз бара вермисны шонтысьны да видзӧдлыны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Кишлӧн батьыс вӧлі повтӧм кыйсьысьӧн да куліс тшыгъялан воӧ полюсдорса ыджыд ошкӧд тышын, медым сетны олӧм аслас племяса йӧзлы.
Морӧс-на-морӧс сійӧ сувтіс ошкӧд, и ошкыс чегъяліс сылысь став лыяссӧ; но ошкыс вӧлі яя, и тайӧ спаситіс йӧзсӧ.
Киш вӧлі ӧтка пи, и батьыс кулӧм бӧрын найӧ кутісны овны мамыскӧд кыкӧн.
Но йӧзыд ӧдйӧ ставсӧ вунӧдӧны, вунӧдісны найӧ и батьыслӧн подвиг йылысь, а Киш вӧлі сӧмын на детинка, мамыс сылӧн сӧмын нывбаба, и на йылысь сідзжӧ вунӧдісны, и найӧ олісны ӧтнанныс медся гӧль иглуас.
Но кыдзкӧ ӧти рытӧ Клош-Кван вождьлӧн ыджыд иглуын чукӧртчис сӧвет, и сэки Киш петкӧдліс, мый сӧнъясас сылӧн пӧсь вир, а сьӧлӧмас — мужчиналӧн збойлун, и сійӧ некод водзын оз мӧд копрасьны.
Сійӧ сувтіс да ыджыд морт моз виччысис, кор лӧнясны гӧлӧсъяс да лоӧ шынитӧв.
— Ме висьтала веськыда, — тадзи заводитіс сійӧ. — Меным да менам мамлы сетӧны индӧм пай яй.
Но тайӧ яйыс частӧ овлӧ пӧрысь, сӧнӧсь, и сійӧ зэв лыӧсь.
Кыйсьысьяс — и дзик дзоръяс, и дзормыны заводитысьяс, и найӧ, кодъяс вӧліны тыр верстьӧӧсь, и найӧ, кодъяс вӧліны зэв на томӧсь, — ставныс синнысӧ паськӧдлісны.
Некор на найӧ эз кывлыны татшӧм сёрнисӧ.
Медым кага сёрнитіс ыджыд морт моз да шыбитіс налы веськыда татшӧм збой кывъяс!
Но Киш водзӧ висьталіс чорыда да сурова:
— Менам бать, Бок, вӧлі збой кыйсьысь, со мыйла ме тадзисӧ сёрнита.
Йӧзыс висьталӧны, мый Бок ӧтнасӧн вайлывліс яйсӧ унджык кык кыйсьысь дорысь, весиг медся бур кыйсьысьяс дорысь, мый сійӧ аслас киясӧн юклывліс вайӧм яйсӧ да аслас синъясӧн видзӧдіс сы бӧрся, медым медся пӧрысь старукаыслы да медся омӧлик старикыслы веськаліс ӧтмында пай.
— Вӧтлӧй сійӧс! — горӧдісны кыйсьысьяс. — Нуӧдӧй татысь тайӧ детинкасӧ!
Водтӧдӧй сійӧс узьны.
Ичӧт на сійӧ сёрнитны дзор юрсиа мужчинаяскӧд.
Но Киш спокойнӧя виччысис, кор лӧняс шызьӧмыс.
— Тэнад эм гӧтыр, Уг-Глук, — шуис сійӧ, — и тэ сёрнитан сы пыдди.
А тэкӧд, Массук, — гӧтыр дай мам, и тэ сёрнитан на пыдди.
Менам мамлӧн, меысь кындзи, некод абу, и та вӧсна сёрнита ме.
И ме шуи: Бок куліс сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі повтӧм кыйсьысьӧн, а ӧні меным, сылӧн пилы, да Айкигалы, менам мамлы, коді вӧлі Боклӧн гӧтырӧн, колӧ тырмымӧн яй, кытчӧдз эм тырмымӧн яй миян племялӧн.
Ме, Киш, Боклӧн пи, помалі.
Киш пуксис, но пельясыс сылӧн сюся кывзісны сійӧ кывъясӧн кыпӧдӧм возмущайтчӧмсӧ да протестсӧ.
— Детинка ӧмӧй лысьтӧ сёрнитны сӧвет вылын? — пыскыльтіс пӧрысь Уг-Глук.
— Корсянь нӧ пузчужӧм кагаяс кутісны велӧдны миянӧс, мужчинаясӧс? — скӧрысь юаліс Массук. — Али ме абу нин мужчина, медым быд детинка, кодлы колӧ яй, вермис серавны ме вылын?
Налӧн скӧрлуныс пуис ключӧн.
Найӧ тшӧктісны Кишлы пыр жӧ мунны узьны, грӧзитчисны сылы ньӧти не сетны яйсӧ, кӧсйисны сійӧс чорыда нӧйтны татшӧм дерзкӧй поступоксьыс.
Синъясыс Кишлӧн ӧзйисны, вирыс пузис да бандзибъясыс гӧрдӧдісны.
Сійӧ чеччыштіс места вывсьыс.
— Кывзӧй менӧ, ті, мужчинаяс! — горӧдіс сійӧ. — Некор сэсся ме ог кут сёрнитны сӧвет вылын, некор — пока ті он воӧй ме ордӧ да он шуӧй: «Сёрнит, Киш, ми кӧсъям, медым тэ сёрнитін».
Сідзкӧ, кывзӧй, мужчинаяс, менсьым медбӧръя кывйӧс.
Бок, менам батьӧй, вӧлі великӧй кыйсьысь.
Ме, Киш, сылӧн пи, сідз жӧ кута кыйсьыны да вайны яй да сёйны сійӧс.
И тӧдӧй, мый ассьым кыйдӧсӧс кута юклыны справедливӧя.
И ни ӧти дӧва, ни ӧти коньӧр старик оз кут сэсся войнас бӧрдны, мый налӧн абу яй, сэк кор ён мужчинаяс вывті уна сёйӧм вӧсна ружтӧны сьӧкыда висьӧмысь моз.
И сэки кутас лыддьысьны позорӧн, вына мужчинаяс кӧ кутасны висьны яй сёйӧмысь!
Ме, Киш, висьталі ставсӧ.
Серамӧн да тешитчӧмӧн колльӧдісны найӧ Кишӧс, кор сійӧ петіс иглуысь, но сійӧ мурч-курччис пиньсӧ да муніс аслас туйӧд — эз видзӧд ни веськыдвылӧ, ни шуйгавылӧ.
Мӧд луннас Киш мӧдӧдчис вадор пӧлӧн, кӧні муыс ӧтлаасьӧ йияскӧд.
Найӧ, кодъяс аддзылісны сійӧс, казялісны, мый Киш босьтӧма сьӧрсьыс ньӧввуж да лы помъяса уна ньӧв, а пельпом вылас нуис аслас батьыслысь кыйсян ыджыд шысӧ.
И та понда ёна сёрнитісны да ёна сералісны.
Тайӧ вӧлі вӧвлытӧмтор.
Некор на эз вӧвлы, медым сы арлыда детинка ветліс кыйсьыны да ещӧ ӧтнасӧн.
Мужчинаяс сӧмын довкйӧдлісны юрнаныс да мыйкӧ пророчитісны водзвыв, а нывбабаяс жальпырысь видзӧдісны Айкига вылӧ, кодлӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг да шог.
— Сійӧ регыд бӧр воас, — жалитӧмӧн шуалісны нывбабаяс.
— Мед мунас.
Тайӧ сылы лоӧ бур урок, — шуисны кыйсьысьяс. — Сійӧ регыд бӧр воас, шань, кывзысьысь, и кывъясыс сылӧн лоӧны мӧдпӧлӧсӧсь.
Но колис лун дай мӧд, а коймӧд луннас лыбис зэв ён пурга, а Киш пыр на эз лок.
Айкига нетшкис ассьыс юрсияссӧ да шогалӧм ради мавтіс ассьыс чужӧмсӧ саӧн; а нывбабаяс кӧритісны мужчинаясӧс, мый найӧ лёка вӧчисны детинкаыскӧд да ыстісны сійӧс кулӧм вылӧ; мужчинаяс жӧ чӧв олісны, бушков лӧньӧм бӧрын лӧсьӧдчисны мунны Кишлысь шойсӧ корсьны.
Сӧмын мӧд луннас водз асылӧ Киш локтіс посёлокӧ.
Сійӧ локтіс гордӧя кыпӧдӧм юрӧн.
Пельпом вылас сійӧ вайис виӧм зверь тушалысь юкӧнсӧ.
И восьлаліс сійӧ надменнӧя, и сёрнитіс збоя.
— Ті, мужчинаяс, босьтӧй понъяснытӧ да дадьяснытӧ да мунӧй менам кок туй кузя, — шуис сійӧ. — Тасянь лунтыр мунӧм бӧрын ті аддзанныд йи вылысь уна яй — энь ошкӧс да кык ошпиӧс.
Айкига вӧлі вывті рад.
Киш жӧ примитіс мамыслысь радлӧмсӧ ыджыд мужчина моз. Сійӧ шуис:
— Мунам, Айкига, колӧ сёйыштны.
А сэсся ме узьны вода, ме ӧд зэв ёна мудзи.
И Киш пырис иглуас, пӧттӧдзыс сёйис, водіс узьны да узис дорвыв кызь час.
Первойсӧ эз эскыны, ньӧти эз эскыны да ёна вензисны.
Паныдасьны полюсдорса ошкӧд — опаснӧй делӧ, но куимпӧв опаснӧ паныдасьны пияна энь ошкӧд.
Мужчинаяс эз вермыны эскыны, мый Киш ӧтнасӧн, дзик ӧтнасӧн, вӧчис сэтшӧм ыджыд подвиг.
Но нывбабаяс висьталісны, мый Киш вайис муртса на виӧм ошлысь яй да тайӧн вӧрзьӧдіс налысь эскытӧмсӧ.
И вот, медбӧрын, найӧ мӧдӧдчисны туйӧ да ропкисны, мый Киш кӧть и виис зверсӧ, но, тӧдӧмысь, сійӧ эз гӧгӧрво кучиксӧ кульны, гырк пытшкӧссӧ весавны да керавны тушасӧ.
А войвылад тайӧс колӧ вӧчны дзик пыр, мыйӧн сӧмын виан звертӧ, а то яйыс сэтшӧма кынмас, мый сійӧс он вунды весиг медся лэчыд пуртӧн; а лэптыны куимсё фунта кын тушатӧ дадь вылӧ да вайны сійӧс нерӧвнӧй йи кузя — абу кокнитор.
Но места вылӧ воӧм мысти найӧ аддзисны сэтшӧмтор, мыйӧ эз кӧсйыны эскыны: Киш не сӧмын виӧма ошъяссӧ, но зэв бур кыйсьысь моз кералӧма тушаяссӧ нёльпельӧ да весалӧма гырк пытшкӧссӧ.
Тасянь заводитчис Кишлӧн тайнаыс.
Колины лунъяс, а тайнасӧ тайӧс эз вермыны тӧдмавны.
Киш бара муніс кыйсьыны да виис том, пӧшти ыджыд ӧшкӧс, а мӧдысь ветлігӧн ыджыд ай ошкӧс да сылысь эньсӧ.
Ёнджыкасӧ сійӧ ветліс куим-нёль лун кежлӧ, но овлывліс, мый вошлывліс йиа просторъяс шӧрӧ и дзонь вежонъяс кежлӧ.
Сійӧ некодӧс эз босьтлы аскӧдыс, и йӧзыс сӧмын шензисны.
«Кыдзи сійӧ тайӧс вӧчӧ? — юасьлісны кыйсьысьяс ӧта-мӧдныслысь. — Весиг понйӧс аскӧдыс оз босьт, а понйыд ӧд кыйсигад — ыджыд отсӧг».
— Мыйла тэ кыйсян сӧмын ош вылӧ? — юаліс сылысь кыдзкӧ Клош-Кван.
И Киш кужис сылы вочавидзны:
— Коді нӧ оз тӧд, мый сӧмын ошлӧн сэтшӧм уна яйыс!
Но посёлокын заводитісны сёрнитны кӧлдуйтӧм йылысь.
— Омӧльяс кыйсьӧны сыкӧд ӧтвылысь, — висьтавлісны найӧ. — Сы вӧсна сійӧ кыйсьӧ пыр сэтшӧм бура.
Мыйӧн нӧ сэсся позьӧ висьтавны тайӧс, он кӧ сійӧн, мый сылы отсасьӧны омӧльяс?
— Код тӧдас!
А гашкӧ найӧ абу омӧльяс, а буръяс? — висьтавлісны мукӧдъяс. — Батьыс ӧд сылӧн вӧлі великӧй кыйсьысь.
Гашкӧ, ӧні сійӧ кыйсьӧ ӧтвылысь пиыскӧд да велӧдӧ сійӧс терпитны, лоны пелькӧн да збойӧн.
Код тӧдас!
Тадзи али абу, но Киш кыйсис бура, и унаысь омӧльджык кыйсьысьяслы ковмыліс вайны посёлокӧ сылысь кыйдӧссӧ.
И яйсӧ Киш юкис справедливӧя.
Сідзи жӧ, кыдзи и батьыс, сійӧ видзӧдіс сы бӧрся, медым медся омӧлик стариклы да медся пӧрысь старукалы сюрліс справедливӧй пай, а аслыс кольліс буретш сы мында, мыйта колӧ сёйны.
И та вӧсна, да ещӧ сы вӧсна, мый Киш вӧлі отважнӧй кыйсьысь, сы вылӧ кутісны видзӧдны уважайтӧмпырысь да полыштны сыысь, да кутісны сёрнитны, мый сійӧ должен лоны вождьӧн пӧрысь Клош-Кван кулӧм бӧрын.
Ӧні, кор Киш кыпӧдіс асьсӧ татшӧм подвигъяснас, быдӧн виччысисны, мый сійӧ выльысь локтас сӧветӧ, но сійӧ эз лок, а корны сійӧс налы вӧлі яндзим.
— Ме кӧсъя стрӧитны аслым выль иглу, — шуис ӧтчыд Клош-Кванлы да мукӧд кыйсьысьяслы Киш. — Тайӧ иглуыс должен лоны ыджыд, медым Айкигалы да меным лӧсьыд вӧлі сэні овны.
— Сідз, — вочавидзисны найӧ юръяснысӧ важнӧя довкйӧдліг.
— Но менам та вылӧ кадыс абу.
Менам делӧ — кыйсьыны, и сійӧ босьтӧ менсьым уна кад.
Вӧлі эськӧ справедливӧ да бур, мужчинаяс да нывбабаяс кӧ, кодъяс сёйӧны менсьым вайӧм яйӧс, стрӧитісны меным иглу.
И найӧ стрӧитісны сылы сэтшӧм ыджыд иглу, мый сійӧ вӧлі ыджыдджык весиг аслас Клош-Кванлӧн оланін дорысь.
Киш да сылӧн мамыс вуджисны сэтчӧ, и первойяысь Бок кулӧм бӧрын Айкига кутіс овны бура.
Айкига оліс не сӧмын бура — сійӧ вӧлі зэв бур кыйсьысьлӧн мамӧн, и сы вылӧ ӧні видзӧдісны кыдзи посёлокас первой нывбаба вылӧ, мукӧд нывбабаяс волывлісны сы ордӧ сӧветуйтчыны да ыстысисны сылӧн мудрӧй кывъяс вылӧ ӧта-мӧдкӧд либӧ асланыс верӧсъяскӧд вензигъясӧ.
Но медъёна быдӧнӧс интересуйтіс Кишлӧн чудеснӧя кыйсян тайнаыс.
И кыдзкӧ ӧтчыд Уг-Глук веськыда синмас мыжаліс Кишӧс кӧлдуйтӧмысь.
— Тэнӧ мыжалӧны, — лёкысь шуис Уг-Глук, — омӧльяскӧд волысьӧмысь, вот мыйла тэ пыр сэтшӧм бура кыйсян.
— Ті ӧмӧй лёк яй сёянныд? — юаліс Киш. — Кодкӧ ӧмӧй посёлокын висьмис сыысь?
Кытысь тэ верман тӧдны, мый тані кӧлдуйтӧм?
Али тэ сёрнитан ылӧсас — прӧстӧ сы вӧсна, мый завидьтан?
И Уг-Глук муніс яналӧмӧн, и нывбабаяс сералісны сы вылын.
Но кыдзкӧ ӧти рытӧ сӧвет вылын вӧлі шуӧма мӧдӧдны мортӧс кыйӧдны Киш бӧрся, кор сійӧ бара мунас ош кыйны, да тӧдмавны сылысь тайнасӧ.
И вот Киш муніс кыйсьыны, а Бим да Боун, посёлокын кык медбур да том кыйсьысьяс, Кишлы син улас веськалӧмысь дзебсясиг, мӧдісны сы бӧрся.
Вит лун мысти найӧ воисны бӧр терпитны вермытӧмысла дрӧжжитіг — сэтшӧм окота налы вӧлі ӧдйӧджык висьтавны сы йылысь, мый найӧ аддзылісны.
Клош-Кван оланінӧ вӧлі пыр жӧ чукӧртӧма сӧвет, и Бим, синъяссӧ шензьӧмысла паськӧдӧмӧн, заводитіс висьтавны:
— Вокъяс!
Кыдзи миянлы вӧлі тшӧктӧма, ми мунім Кишлӧн кок туй кузя.
И ми сэтшӧма видзчысьӧмӧн мунім, мый сійӧ весиг ӧтчыд эз казяв миянӧс.
Первойя мунан луншӧрнас сійӧ паныдасис ыджыд ай ошкӧд, и тайӧ вӧлі зэв, зэв ыджыд ош...
— Ыджыдджыкыс оз и овлы, — торкис Боун да водзӧ висьталіс.
— Но ошкыс эз уськӧдчы сы вылӧ, сійӧ бергӧдчис да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис йи кузя.
Ми видзӧдім сы вылӧ вадорвывса кыртасянь, а сійӧ локтіс миянлань, а сы бӧрся ньӧти повтӧг вӧтчис Киш.
И Киш горзіс ош вылас, видіс сійӧс быдногыс, шенасис кияснас да зэв ёна шумитіс.
И сэки ошкыс скӧрмис, сувтіс бӧръя лапаяс вылас да равӧстіс.
А Киш муніс веськыда ош вылӧ...
— Да, да, — торкис Бим. — Киш муніс веськыда ош вылӧ, и ошкыс шыбитчис сы вылӧ, и Киш уськӧдчис пышйыны.
Котӧртігас Киш уськӧдіс йи вылас ичӧтик гӧгрӧс шар, и ошкыс сувтіс, исалыштіс шарсӧ да ньылыштіс сійӧс.
И Киш пыр ӧтарӧ котӧртіс да шыблаліс посньыдик гӧгрӧс шарикъяс, а ошкыс пыр ньылаліс найӧс.
Сэки кыптіс шум, и некод эз эскы, а Уг-Глук веськыда шуис, мый сійӧ оз эскы тайӧ сӧрӧмыслы.
— Асланым синъяснаным ми аддзылім тайӧс, — висьталіс налы Бим.
— Да, да, асланым синъяснаным, — вынсьӧдіс и Боун.
— И тадзи кыссис дыр, а сэсся ошкыс друг сувтіс, кутіс лёкысь равзыны доймӧмысла да заводитіс лёкысь швачӧдны воддза лапаяснас йиӧ.
А Киш йи кузя котӧртіс водзӧ да сувтіс ошсянь ылӧ.
Но ошкыдлы эз вӧв Кишӧдз, сы вӧсна мый посньыдик гӧгрӧс шарикъясыс вӧчисны сы пытшкӧсын ыджыдтор.
— Да, ыджыдтор, — торкис Бим.
— Ош чапаліс асьсӧ гыжъяснас да чеччаліс йи вылын, быттьӧ ышмӧм кычипи.
Но сӧмын сійӧ эз ворс, а равзіс да омляліс дойысла, — и быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый тайӧ абу ворсӧм, а дой.
Ньӧтчыд на аслам нэмын ме эг аддзыв татшӧмтортӧ.
— Да, и ме эг аддзыв, — бара сюйсис Боун. — А кутшӧм ыджыд вӧлі ошкыс!
— Кӧлдуйтӧм, — шуыштіс Уг-Глук.
— Ог тӧд, — вочавидзис Боун. — Ме висьтала сӧмын сійӧс, мый аддзылі аслам синъясӧн.
Ошкыс вӧлі сэтшӧм сьӧкыд да чеччаліс сэтшӧм лёкысь, мый регыд мудзис да лёталіс, и сэки сійӧ мӧдӧдчис водзӧ вадор пӧлӧн да пыр ӧтарӧ пыркӧдіс юрнас, а сэсся пуксьыліс да горзіс да омляліс дойысла — и бара муніс водзӧ.
А Киш муніс жӧ ош бӧрсяыс, а ми — Киш бӧрся, и сідзи ми мунім лунтыр да ещӧ куим лун.
Ошкыс пыр слабмис да горзіс доймӧмысла.
— Тайӧ кӧлдуйтӧм! — горӧдіс Уг-Глук. — Гӧгӧрвоана, мый тайӧ кӧлдуйтӧм!
— Ставыс вермас лоны.
Но сэки Бим бара панйис Боунӧс:
— Ошкыс мӧдіс гӧгравны.
Сійӧ муніс то ӧтарланьӧ, то мӧдарланьӧ, то бӧрӧ, то водзӧ, то гӧграліс да выльысь да выльысь вомӧнавліс ассьыс туйсӧ, и, медбӧрын, воис сійӧ местаас, кӧні сійӧ паныдасис Кишкӧд.
И сэки сійӧ дзикӧдз нин слабмис да эз вермы весиг кыссьыны.
И Киш матыстчис сы дінӧ да сутшкис сійӧс шынас.
— А сэсся? — юаліс Клош-Кван.
— Сэсся Киш заводитіс кульны ошсӧ, а ми котӧртім татчӧ, медым висьтавны, кыдзи Киш кыйсьӧ.
Тайӧ лун помас, кор мужчинаяс чукӧртчисны сӧвет вылӧ, нывбабаяс вайисны ош туша.
Кор Киш локтіс гортас, сыла мӧдӧдісны мортӧс, корисны сійӧс тшӧтш воны, но Киш тшӧктіс висьтавны, мый сійӧ тшыг да мудз, да мый сылӧн иглуыс тырмымӧн ыджыд да бур, и сэтчӧ тӧрасны унаӧн.
И сэтшӧм окота вӧлі ставсӧ тӧдмавны, мый сӧветыс ставнас Клош-Кван юрнуӧдӧм улын мӧдӧдчис Киш иглуӧ.
Найӧ воисны, кор Киш вӧлі сёйӧ, но сійӧ встретитіс найӧс почётӧн да пуксьӧдіс старшинство серти.
Айкига то гордӧя веськӧдчыліс, то яндысьӧмысла лэдзліс синъяссӧ увлань, но Кишлы ставыс быттьӧ вӧлі веськодь.
Клош-Кван висьталіс Бимлысь да Боунлысь кывъяссӧ да стрӧга шуис:
— Тэ должен миянлы висьтавны, Киш.
Висьтав, кыдзи тэ кыйсян?
Он-ӧ тэ кӧлдуйт?
Киш видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс.
— Ог, Клош-Кван!
Абу делӧ детинкалы ноксьыны кӧлдуйтӧмӧн, и кӧлдуйтӧмад ме нинӧм ог гӧгӧрво.
Ме сӧмын тӧдмалі, кыдзи кокниа кыйны полюсдорса ошкӧс, со и ставыс.
Тайӧ сюсьлун, а абу кӧлдуйтӧм.
— И быдӧн вермас вӧчны сійӧс?
— Быдӧн.
Дыр кежлӧ пуксис чӧв-лӧнь.
Мужчинаяс видзӧдісны ӧта-мӧдныс вылӧ, а Киш водзӧ сёйис.
— И тэ... тэ висьталан миянлы, Киш? — юаліс, медбӧрын, Клош-Кван дрӧжжитан гӧлӧсӧн.
— Да, ме висьтала тэныд, — Киш помаліс нёнявны лыысь вемсӧ да кыпӧдчис места вывсьыс. — Тайӧ зэв прӧстӧ.
Видзӧд!
Сійӧ босьтіс вӧсньыдик китӧвӧй устор да петкӧдліс сійӧс быдӧнлы.
Помъясыс сылӧн вӧліны ем кодь ёсьӧсь.
Киш кутіс надзӧник гартны уссӧ, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз вош киас; сэсся сійӧ друг разис кулаксӧ, — и ускыс пыр жӧ веськаліс.
Та бӧрын Киш босьтіс тюлень гос тор.
— Вот тадз, — шуис сійӧ. — Колӧ босьтны тюлень гос тор да вӧчны сэтчӧ гуран — вот тадз.
Сэсся гуранас колӧ пуктыны китӧвӧй уссӧ — вот тадз, бура сійӧс гартыштӧмӧн, да тупкыны сійӧс вылісяньыс мӧд гос торйӧн.
Сэсся сійӧс колӧ петкӧдны ывлаӧ, и кор госыс кынмас, артмас ичӧтик гӧгрӧс шар.
Ош ньылыштас шарсӧ, госыс сылас, ёсь китӧвӧй ускыс веськалас — бытшкас ошкыслы.
А кор ошкыдлы кутас ёна дойдны, сійӧс позьӧ кокниа вины шыӧн.
abu
И Уг-Глук горӧдіс:
— О!
И Клош-Кван шуис:
— А!
И быдӧн шуис ас ногӧн, и ставныс гӧгӧрвоисны.
Тадзи помасьӧ Киш йылысь сказание, коді зэв важӧн овліс дзик Полюс саридз дорын.
И сы вӧсна, мый Киш действуйтіс сюсьлунӧн, а эз кӧлдуйтӧмӧн, сійӧ медся лёк иглусьыс кыпӧдчис вылӧ да лоис аслас племялӧн вождьӧн.
И висьталӧны, мый кытчӧдз сійӧ оліс, войтыр благоденствуйтіс, и эз вӧв ни ӧти дӧва, ни ӧти старик, кодъяс эськӧ войнас бӧрдісны сыысь, мый налӧн абу яй.
1904 во.
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Сакраменто ю дорын @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 12‒21.}
САКРАМЕНТО Ю ДОРЫН
Тӧлыс тӧвзьӧ — хо-хо-хью! —
Воӧ Калифорнияӧ.
Сакраменто — край зэв озыр:
Зарни тані быдлы тырмӧ!
Косіник детинка вӧсньыдик, лэчыд гӧлӧсӧн сьыліс тайӧ морскӧй сьыланкывсӧ, кодӧс быд свет юкӧнын сьылӧны матросъяс якӧр лэптан лебёдка бергӧдлігтыр, медым мӧдӧдчыны Фриско портӧ.
Тайӧ вӧлі обыкновеннӧй детинка, коді саридзсӧ и синнас на эз аддзыв, но сӧмын кыксё фут сайын сысянь — сӧмын лэччыны кыркӧтш горув — шыаліс Сакраменто ю.
Ичӧт Джерри — тадзи шулісны сійӧс, сы вӧсна мый вӧлі ещӧ пӧрысь Джерри, сылӧн батьыс; сысянь и кывліс Ичӧт Джерри сьыланкывсӧ.
Батьыслӧн кодь жӧ вӧлі сылӧн яргӧрд юрсиыс, лӧзоват вильыш синъясыс да беринӧсь зэв еджыд кучикыс.
Пӧрысь Джерри вӧлі моряк, сійӧ нэмджынсӧ кымын ветліс саридзьяс кузя, а сьыланкывйыд матросыдлы ачыс вӧзйысьӧ кыв вылас.
Но ӧтчыд, кутшӧмкӧ азиатскӧй портын, кор сійӧ ӧтвылысь мукӧд кызь матроскӧд сьылігтыр мыйвынсьыс мырсис проклятӧй лебёдкаӧн, тайӧ сьыланкывйыслӧн кывъясыс первойысь заставитісны сійӧс збыльысь думыштчыны.
Сан-Францискоӧ воӧм бӧрын сійӧ прӧщайтчис аслас кораблькӧд да саридзкӧд и мӧдӧдчис аслас синъясӧн видзӧдлыны Сакраменто вадоръяс вылӧ.
Тані сійӧ и аддзис зарнисӧ.
Сійӧ медасис уджавны «Зарни Грёза» рудникӧ да лоис зэв колана мортӧн ю весьтын кыксё фут вылнаын ӧшалысь туй вӧчигӧн.
Сэсся сійӧ кольччис видзны тайӧ туйсӧ.
Сійӧ видзӧдіс тросъяс бӧрся, видзис найӧс исправнӧйӧн, радейтіс найӧс да регыд лоис «Зарни Грёза» рудникын вежны позьтӧм уджалысьӧн.
А сэсся сійӧ кутіс радейтны мичаник Маргарет Келлиӧс, но сійӧ зэв регыдӧн эновтіс сійӧс да ичӧтик Джерриӧс, коді муртса-муртса на сувтіс кок йылас, да нэм кежлас унмовсис ичӧтик шойна вылын гырысь скӧр пожӧмъяс пӧвстын.
Пӧрысь Джерри сідзи и эз мун сэсся морскӧй служба вылӧ.
Сійӧ оліс аслас ӧшалысь туй дорын да став радейтӧмсӧ, мый вылӧ сӧмын вӧлі вермӧ сылӧн душаыс, сетіс стальнӧй тросъяслы да ичӧтик Джеррилы.
«Зарни Грёза» рудниклы пуксисны сьӧкыд лунъяс, но и сэки старик кольччис Компаниелы служитны — стӧрӧжитны эновтӧм предприятиесӧ.
Сӧмын талун асыв мыйлакӧ сійӧ некӧні эз тыдав.
Ичӧт Джерри ӧтнас пукаліс кильчӧ вылын да сьыліс важ матросскӧй сьыланкыв.
Сійӧ ачыс лӧсьӧдіс аслыс завтрак да удитіс нин завтракайтны, а ӧні петіс видзӧдлыны вӧльнӧй свет вылас.
Неылын, кызь кымын воськов сайын, брунвидзис ыджыд стальнӧй барабан, кытчӧ гартлывлӧны помасьлытӧм металлическӧй трос.
Барабанкӧд орччӧн сулаліс руда кыскалан бура крепитӧм вагонетка.
Ичӧтик Джерри видзӧдліс ю весьтті ёна выліті нюжӧдӧм стальнӧй тросъяс вылӧ да ылысь мӧдар вадорсьыс аддзис мӧд барабан да мӧд вагонетка.
Тайӧ сооружениеыс уджаліс ас сьӧкта выннас; вагонетка ветліс ас сьӧктанас кыскӧмӧн, а сэки жӧ мӧдар вадорсянь воис тыртӧм вагонетка.
Кор тыра вагонеткасӧ ректылісны, а тыртӧмсӧ тыртлісны рудаӧн — ставыс вӧчсис выльысь, вӧчсьыліс уна, уна сё да сюрс пӧв сійӧ кадсяньыс, кыдзи пӧрысь Джерри лоис ӧшалысь туйлӧн смотрительӧн.
Ичӧт Джерри кыліс матысмысь воськовъяс да дугдіс сьывнысӧ.
Лӧз дӧрӧма, пельпом саяс винтовкаа ыджыд тушаа морт петіс пожӧма вӧрысь.
Тайӧ вӧлі Холл — «Виж Дракон» рудникса стӧрӧж. Тайӧ рудникыс вӧлі тасянь миля сайын кымын Сакраменто ю катыдын, кӧні сідзжӧ вӧлі нюжӧдӧма ӧшалан туй ю мӧдар вадорас.
— Здорово, Джерри! — горӧдіс Холл. — Мый тэ тані вӧчан ӧтнадӧн?
— А ме тані ӧні кӧзяин пыдди, — вочавидзис Ичӧт Джерри кыдз позьӧ веськодьджык гӧлӧсӧн, быттьӧкӧ сылы эз нин первойысь ковмыв кольччыны ӧтнасыслы.
— Бать, тӧданныд-ӧ, муніс.
— Кытчӧ муніс? — юаліс Холл.
— Сан-Францискоӧ.
Сійӧ тӧрыт рыт на муніс.
Вокыс сылӧн кӧнкӧ Старӧй Светын кулӧма.
Вот сійӧ и муніс адвокаткӧд тӧлкуйтыштны.
Аски рытнас бӧр воас.
Ставсӧ тайӧс Джерри висьталіс гордӧя, быттьӧ ошйысис, мый сы вылӧ пуктӧма ыджыд кывкутӧм — ӧтнаслы стӧрӧжитны «Зарни Грёза» рудник.
Тыдалӧ вӧлі и сійӧ, мый Джерри зэв рад татшӧм лӧсьыд приключениелы — дзик ӧтнаслы овны ювесьтса тайӧ утёс вылас да аслыс лӧсьӧдны завтрак, ӧбед да ужын.
— Но, видзчысь, осторожнӧйджыка ов, — сӧветуйтіс сылы Холл, — эн думышт дурны тросъяснад.
А ме вот муна видзӧдлыны, оз-ӧ удайтчы лыйны кӧрӧс «Чотысь Мӧс» сён дорысь.
— Мед эськӧ зэр эз су, — ыджыд морт моз шуис Джерри.
— А меным мый!
Кӧтасьӧмсьыд пола али мый? — серӧктіс Холл, бергӧдчис да вошис пуяс сайӧ.
Джеррилӧн зэр йывсьыд висьталӧмыс збыльмис.
Час дасын кымын пожӧмъяс кутісны дзуртны, качайтчыны, шыавны, ӧшиньясын стеклӧяс мӧдісны зёлякывны, зэрыс кутіс швачкыны кузь кӧсӧй струяӧн.
Дас ӧти час да джынйын Джерри пестіс очагӧ би да, кыдзи сӧмын кучкаліс дас кык час, пуксис ӧбедайтны.
«Талун, дерт нин, тыдалӧ, и гуляйтны оз удайтчы», — сёйӧм бӧрас тасьті-паньсӧ бура мыськалӧм да идралӧм бӧрын решитіс сійӧ.
И ещӧ думыштіс: «Кутшӧма, кӧнкӧ, Холл кӧтасис!
И удайтчис-ӧ сылы вины кӧрсӧ?»
Луннас часын кымын ӧдзӧсӧ стучитісны, и кор Джерри восьтіс сійӧс, жырйӧ тэрыба пырисны мужчина да нывбаба, быттьӧ найӧс мырдысьӧн йӧткыштіс тӧлыс.
Тайӧ вӧліны мистер да миссис Спилленъяс, юсянь дас кык миль сайын лӧнь долинаын олысь фермеръяс.
— А кӧні Холл? — упкигтыр тэрыба юаліс Спиллен.
Джерри казяліс, мый фермер волнуйтчӧ да кытчӧкӧ тэрмасьӧ, а миссис Спиллен, тыдалӧ, ёна расстроитчӧма.
Тайӧ вӧлі омӧлик, пӧрысьмӧм нин нывбаба, коді ёна уджавлӧма ас нэмнас; сьӧкыд уджысь сійӧ чужӧмӧ кольӧма тӧдчана пас.
Сэтшӧм жӧ сьӧкыд удж вӧсна кусыньтчӧма верӧсыслӧн мышкыс, сарӧгӧссьӧмаӧсь сылӧн киясыс да дзормӧма юрсиыс.
— Сійӧ муніс кыйсьыны «Чотысь Мӧс» сён дорӧ.
А тіянлы мӧдар вадорас колӧ али мый?
Нывбаба мӧдіс надзӧник сыркъявны, а Спиллен дӧсадапырысь гораа ышловзис.
Сійӧ матыстчис ӧшинь дорӧ.
Джерри сувтіс сыкӧд орччӧн да сідзжӧ видзӧдліс ӧшиньӧ, ӧшалысь туйлань; зэрысла тросъясыс пӧшти эз тыдавны.
Матігӧгӧрса сиктъясын олысьяс пырджык вуджлісны «Виж Драконлӧн» канатнӧй туй кузя.
Вуджӧдӧмсьыс босьтлісны неыджыд дон, мыйысь «Виж Драконлӧн» Компания мынтыліс жалӧванье Холлы.
— Миянлы колӧ вуджны мӧдар вадорӧ, Джерри, — шуис Спиллен да чуньнас индіс бӧрдысь гӧтырыс вылӧ. — Батьсӧ сылысь лямӧдӧмаӧсь рудникын, «Клевернӧй лист» шахтаын.
Сэні взрыв вӧлӧма.
Шуӧны, оз пӧ ловйӧн коль.
А миянлы муртса на висьталісны.
Джерри кыліс, кыдзи сылӧн ёкмуні сьӧлӧмыс.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Спиллен кӧсйӧ вуджны «Зарни Грёза» тросъяс кузя, но пӧрысь Джерритӧг сійӧ эз лысьт мунны та вылӧ, сы вӧсна мый найӧ туй кузя йӧзӧс некор на эз вуджӧдлывлыны, и сійӧ важӧн нин эз уджав.
— А, гашкӧ, Холл регыд воас, — нурбыльтіс детинка.
Спиллен довкйӧдлыштіс юрнас.
— А батьыд кӧні? — юаліс сійӧ.
— Сан-Францискоын, — дженьыда вочавидзис Джерри.
Киргӧмсорӧн ышловзиг Спиллен лёкысь кучкис кулакнас кипыдӧсас.
Гӧтырыс сылӧн сыркъяліс век гораджыка, и Джерри кыліс, кыдзи нывбаба лыддьӧдліс: «Ак, огӧ суӧй, огӧ суӧй, кулас...»
Детинка чувствуйтіс, мый сійӧ и ачыс вот-вот бӧрддзас; сійӧ сулаліс и эз тӧд, мый вӧчны.
Но Спиллен решитіс сы пыдди.
— Кывзы, Джерри, — шуис сійӧ сэтшӧм гӧлӧсӧн, мый вензьыны сыкӧд эз позь, — меным да гӧтырлы кӧть кыдзи, а быть колӧ вуджны тэнад туй кузя.
Верман тэ отсавны миянлы — лэдзны тайӧ штукасӧ?
Джерри повзьӧмысла бӧрыньтчыштіс, быттьӧ сылы вӧзйисны инмӧдчывны мыйӧкӧ позьтӧмторйӧ.
— <ns>Но-ко</ns> ме петавла да видзӧдла, эз-ӧ во Холл, — надзӧник шуис сійӧ.
— А эз кӧ?
Джерри бара падмыштліс.
— Мыйкӧ кӧ лоӧ, ме ставсьыс кывкута.
Гӧгӧрво, Джерри, миянлы быть колӧ лоны мӧдарас. — Джерри нерешительнӧя довкнитіс юрнас. — А виччысьны Холлӧс дзик нинӧмла, — водзӧ нуӧдіс Спиллен, — тэ ачыд тӧдан, мый «Чотысь Мӧс» сён дорсьыд сійӧ регыдӧн оз во.
Сідзкӧ, вай мунам да лэдз барабансӧ.
«Абу дивӧ, мый миссис Спиллен вӧлі сэтшӧма повзьӧма, кор ми отсалім сылы кайны вагонеткаӧ», — тадзи думыштіс Джерри, кор видзӧдліс улӧ, пыдӧстӧм пропастьӧ.
Сизимсё фут сайысь ыліса вадорыс ньӧти оз вӧлі тыдав зэр, лёк тӧлӧн вӧтлысь кымӧръяс, быг да резсьысь ва пырыс.
А утёсыс, кӧні найӧ сулалісны, веськыда лэччис гызьысь пемыдас, и кажитчис, мый стальнӧй тросъяссяньыс сэтчӧдз, уліӧдзыс, абу кыксё фут, а этшавылӧ миля.
— Но, гӧтов? — юаліс Джерри.
— Давай! — мыйвынсьыс горӧдіс Спиллен, мед венны тӧвлысь лёкысь шутьлялӧмсӧ.
Сійӧ пуксис вагонеткаӧ орччӧн гӧтырыскӧд да босьтіс сійӧс киӧдыс.
Джеррилы тайӧ эз во сьӧлӧм вылас.
— Тіянлы ковмас кутчысьны кыкнан кинаныд: тӧлыс зэв ёна довкйӧдлӧ! — горӧдіс сійӧ.
Найӧ пыр жӧ лэдзисны кияснысӧ да крепыда кутчысисны вагонетка доръясӧ, а Джерри видзчысьӧмӧн лэдзис тормознӧй рычагсӧ.
Барабан надзӧникӧн заводитіс бергавны, помасьлытӧм тросыс мӧдіс разьсьыны, и вагонеткаыс ньӧжйӧник мӧдӧдчис воздушнӧй пропастьӧ, крукасьліс кӧлесаяснас выліті нюжӧдӧм вӧрзьывтӧм рельсӧвӧй тросӧ.
Джерри эз нин первойысь лэдзлыв туйӧ вагонеткасӧ.
Но ӧніӧдз сылы тайӧс ковмыліс вӧчны сӧмын бать син водзын.
Тормознӧй рычаг отсӧгӧн сійӧ видзчысьӧмӧн регулируйтіс движениелысь скоростьсӧ.
Тормозитны вӧлі колӧ, сы вӧсна мый вына тӧвныръясысь вагонеткаыс ёна качайтчис, а зэр стена сайӧ дзикӧдз вылӧ саявтӧдзыс сійӧ сэтшӧма пӧлыньтчис, мый муртса эз путкыльт пропастьӧ ассьыс ловъя грузсӧ.
Та бӧрын вагонетка мунӧм йылысь Джерри вермис тӧдны сӧмын трос вӧрӧм серти.
Сійӧ зэв сюся видзӧдіс, кыдзи тросыс разьсьӧ барабан вывсьыс.
— Куимсё фут... — кабельвывса пасйӧдъяс вылӧ видзӧдіг шӧпкис сійӧ, — куимсё ветымын... нёльсё... нёльсё...
Тросыс сувтіс.
Джерри тракнитіс тормозлысь рычагсӧ, но тросыс эз вӧрзьы.
Детинка кыкнан кинас кутчысис тросӧ да кыскыштіс сійӧс асланьыс, зілис вӧрзьӧдны сійӧс места вывсьыс.
Оз вӧр!
Кытчӧкӧ, тыдалӧ, крукасьӧма.
Но кытчӧ, сійӧ эз вермы гӧгӧрвоны, а вагонеткаыс оз вӧлі тыдав.
Детинка видзӧдліс вывлань да сынӧдсьыс ӧдва аддзис тыртӧм вагонеткасӧ, коді должен вӧлі сэтшӧм жӧ ӧдӧн локны сылань, кутшӧм ӧдӧн груза вагонеткаыс ылысмис.
Вагонеткаыс вӧлі сысянь кыксё ветымын кымын фут сайын.
Сідзкӧ, кӧнкӧ пемыдас ызгысь юсяньыс кыксё фут вылнаын да мӧдар вадорсяньыс кыксё фут сайын сынӧдас ӧшалӧны туй шӧрӧ йӧрмӧм Спиллен да сылӧн гӧтырыс.
Куимысь чукӧстіс найӧс Джерри мыйвынсьыс, но гӧлӧсыс сылӧн вошлі дурмӧм поводдялӧн лёка омлялан шыӧ.
Сы кості, кор сійӧ думайтіс, мый эськӧ сылы вӧчны, ю весьтті кывтысь кымӧръяс друг шочмисны да торъялісны, и детинка недыр кежлӧ аддзыліс Сакраментоӧс да сынӧдын ӧшалысь йӧз тыра вагонетка.
Сэсся кымӧръясыс бара ӧтлаасисны, и ю весьтын лои воддза дорысь ещӧ пемыдджык.
Детинка сюся видлаліс барабансӧ, но некутшӧм нелючки сэтысь эз аддзы.
Тыдалӧ, кыткӧ торксьӧма мӧдар вадорса барабаныс.
Страшнӧ вӧлі думыштны, кыдзи тайӧ кык мортыс ӧшалӧны пропасть весьтын лёкысь шутьлялысь бушков дырйи, дзибыр вагонеткаын катласигтыр, да оз тӧдны, мыйла сійӧ друг сувтіс.
И думыштны сӧмын, мый налы ковмас ӧшавны сідз сэтчӧдз, кытчӧдз Джерри ачыс оз вудж мӧдар вадорас «Виж Драконлӧн» тросъяс кузя да оз воӧдчы мӧд барабанӧдзыс, код вӧсна ставыс тайӧ артмис!
Но сэки Джеррилы дум вылас уси, мый чуланын, кӧні найӧ видзӧны инструментъяс, эм блок да гезъяс, да кыккокйыв уськӧдчис нала.
Сэсся ӧдйӧ крепитіс блоксӧ трос бердӧ да кутіс кыскыны — кыскис мыйвынсьыс, весиг киясыс дзикӧдз дубалісны, а мускулъясыс, кажитчӧ, вот-вот орасны.
Но тросыс эз вӧрзьы местасьыс.
Ӧні сӧмын колис вуджны мӧдар вадорас.
Джерри удитіс нин кӧтасьны лысьӧмӧдзыд и ӧні зэв ӧдйӧ котӧртіс «Виж Драконлань», весиг эз казяв зэрсӧ.
Тӧлыс швачкис мышкас, и котӧртны вӧлі кокни, кӧть и поліскодь, мый ковмас вуджны Холл отсӧгтӧг, и некодлы лоӧ кутыштны вагонеткасӧ.
Сійӧ ачыс вӧчис ён гезйысь тормозсӧ, кодӧс петляӧн гартыштіс вӧрзьывтӧм тросӧ.
Тӧв ыджыд вынӧн уськӧдчис сы вылӧ, шутёвтіс, юрӧбтіс сылы пеляс, качайтіс да шыблаліс вагонеткасӧ, и ичӧтик Джерри ещӧ ясыдджыка уськӧдіс ас син водзас, кутшӧм ӧні сэні налы кыкыслы — Спилленлы да сылӧн гӧтырлы.
Тайӧ сетіс сылы вын.
Лючки-ладнӧ вуджӧм бӧрын детинка кайис кыр паныд да, кок вылас муртса сулаліг, но век жӧ котӧртны зілиг, веськӧдчис «Зарни Грёза» барабан дінӧ.
Детинка видлаліс сійӧс гӧгӧрбок да шемӧсӧ уси — барабаныс вӧлӧма лючки-ладнӧ.
И тайӧ помас, и мӧдарас ставыс исправнӧй.
Кӧн нӧ, сідзкӧ, кутӧ?
Дзик, кӧнкӧ, шӧрас.
Вагонетка, кӧні пукалісны Спиллен гозъя, детинкасянь вӧлі кыксё ветымын фут ылнаын.
Зэрлӧн вералысь завеса сайысь Джерри вермис аддзыны вагонетка пыдӧсӧ йӧжгыльтчӧм мужчинаӧс да нывбабаӧс, кодъясӧс быттьӧ вӧлі сетӧма дурмӧм стихиялы косявлӧм вылӧ.
Кык ыджыд тӧвныр костын Джерри горӧдіс Спилленлы, мед видліс, лючки-ӧ нуысь кӧлесаясыс.
Спиллен, тыдалӧ, кыліс сійӧс, сы вӧсна мый Джерри аддзыліс, кыдзи сійӧ видзчысьӧмӧн кыпӧдчис, видліс кинас вагонеткалысь кыкнан кӧлесасӧ, сэсся бергӧдчис вадорлань:
— Тані ставыс лючки-бур, пиук!
Джерри муртса кыліс тайӧ кывъяссӧ, но ставсӧ гӧгӧрвоис.
Сідзкӧ, мый жӧ всё-таки лоис?
Ӧні позьӧ нин вӧлі не сомневайтчыны, мый став делӧыс тыртӧм вагонеткаын.
Вагонеткаыс оз вӧлі тыдав тасянь, но Джерри тӧдіс, мый сійӧ ӧшалӧ сэні, тайӧ пыдӧстӧм пропасть весьтас, Спиллен вагонеткасянь кыксё фут сайын.
Джерри ньӧти думайттӧг решитіс, мый вӧчны.
Сылы вӧлі сӧмын дас нёль арӧс, тайӧ косіник, тэрыб зонкаыслы, но сійӧ быдмис гӧраясын, батьыс велӧдіс сійӧс матросскӧй искусстволӧн унасикас тайнаясӧ, и детинка ньӧти эз пов кайны кӧть медся вылӧ.
Барабандорса инструментъяс тыра ящикысь Джерри корсис важ гаечнӧй ключ, неыджыд кӧрттор да пӧшти выль манильскӧй шпагат кӧртӧд.
Сійӧ весьшӧрӧ зілис корсьны кутшӧмкӧ пӧвтор, мед вӧчны мыйкӧ матросскӧй люлька кодьӧс, но ки улас нинӧм эз сюр, гырысь тьӧсъясысь кындзи.
Пилитны найӧс вӧлі нинӧмӧн, и сылы ковмис лӧсьӧдчыны удобнӧй седлӧтӧг.
Седлӧыс, кодӧс Джерри вӧчис аслыс, вӧлі зэв прӧстӧй: тыртӧм вагонеткасӧ кутысь вӧрзьывтӧм трос вомӧн сійӧ вуджӧдіс гез, кӧрталіс сійӧс гӧрӧдӧн да вӧчис ыджыд петля; тайӧ петляас пукалігӧн сійӧ кокниа вермис судзӧдчыны кинас тросӧдз да кутчысьны сыӧ.
А выліас, кӧні петляыс должен вӧлі зыртчыны металлическӧй тросас, сійӧ пуктіс ассьыс пинжаксӧ, сы вӧсна мый кӧть кыдзи эз корсь, некытысь эз вермы аддзыны ветек либӧ важ мешӧк.
Тэрмасьӧмӧн став тайӧ лӧсьӧдчӧмъяссӧ эштӧдӧм бӧрын Джерри ӧшйис аслас петляӧ да, кияснас тросӧ кутчысиг, мӧдӧдчис веськыда пыдӧстӧм пропастяс.
Сійӧ сьӧрсьыс босьтіс гаечнӧй ключ, неыджыд кӧрттор да некымын фут кузя гез.
Мунны сылы ковмис эз дзик веськыда, а неуна вывлань, но эз кыпӧдчӧмыс сьӧктӧд сылы, а лёк тӧлыс.
Кор вына тӧвныръяс шыблалісны Джерриӧс то сэтчӧ, то татчӧ да муртса эз патурликтыны, сійӧ кыліс, кыдзи сьӧлӧмыс кынмывліс полӧмысла.
Тросыс ӧд дзик важ...
А друг сійӧ оз выдержит сылысь сьӧктасӧ да тайӧ вына тӧвныръяссӧ — оз выдержит да орӧ?
Тайӧ вӧлі медся ыджыд полӧм.
Джерри кыліс, кыдзи сылӧн тіпкӧ сьӧлӧмыс, а пидзӧсъясыс дрӧжжитӧны, кодӧс сійӧ некыдз эз вермы кутны.
Но детинка мужественнӧя муніс водзӧ.
Тросыс вӧлі важ, бонзьӧма, гӧгӧр чурвидзысь оръясьӧм сутугалӧн ёсь помъясыс вирӧдз дойдалісны кияссӧ.
Джерри казяліс тайӧс сӧмын сэки, кор решитчис первойяысь сувтыштлыны да горӧдны Спилленъяслы.
Налӧн вагонетканыс ӧні ӧшаліс дзик сы улын веськыда, ставыс некымын фут сайын, та вӧсна сійӧ вермис висьтавны налы, мый лоис да мыйла сійӧ петіс тайӧ путешествиеас.
— Радпырысь эськӧ отсалі тэныд, — горӧдіс Спиллен, — да гӧтырӧй менам ньӧти абу асас!
Видзчысь, пиук, осторожнӧйджыка!
Ачым ме мырдӧн вӧзйыси та вылӧ, но ӧні, тэысь кындзи, миянӧс некодлы мездыны.
— Да тадзи ме тіянӧс ог нин коль! — горӧдіс сылы воча Джерри. — Висьталӧй миссис Спилленлы, мый оз коль и минут, кыдзи сійӧ лоӧ мӧдар вадорын.
Ньӧти ланьтлытӧм зэр улын, маятник моз ӧтарӧ-мӧдарӧ бовъялігтыр, бытшлӧдлӧм кипыдӧсъяссьыс терпитны позьтӧм дойсӧ терпитіг, выныштчӧмъяссьыс да тыясас ёсь тӧвнырӧн пырысь сынӧдсьыс пӧдіг, Джерри дырӧн воӧдчис тыртӧм вагонеткаӧдз.
Первойя видзӧдлӧм бӧрын жӧ детинка гӧгӧрвоис, мый эз весьшӧрӧ вӧч тайӧ путешествиесӧ.
Вагонеткаыс ӧшаліс кык кӧлеса вылын; ӧтиыс на пиысь ёна нин зыртчӧма да чеччыштӧма трос вывсьыс, коді ӧні вӧлі дзикӧдз топалӧма кӧлеса да сылӧн обойма костӧ.
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый медвойдӧр колӧ мездыны обоймасьыс кӧлесасӧ, а тайӧ уджсӧ вӧчигкості вагонеткасӧ колӧ вӧлі крепыда кӧртавны вӧрзьывтӧм трос бердас гезйӧн.
Дас вит минут мысти Джеррилы, медбӧрын, удайтчис кӧртавны вагонеткасӧ — тайӧ вӧлі ставыс, мый сійӧ вермис вӧчны.
Кӧлесасӧ чӧрс вылас кутысь чекаыс дзикӧдз сімӧма, да сійӧ эз вӧрзьы.
Джерри мыйвынсьыс кучкаліс сы кузя ӧти кинас, а мӧднас кутчысис кыдз вермис, но тӧлыс дугдывлытӧг пӧльтіс да качайтіс сійӧс, и Джерри унаысь кучкыліс бокӧ, эз инмыв чекаас.
Сылӧн вынлӧн ӧкмыс юкӧныс муніс сы вылӧ, медым кутчысьны места вылас.
Джерри поліс уськӧдны гаечнӧй ключсӧ да кӧрталіс сійӧс ки бердас носӧвикӧн.
Колис нин часджын.
Джерри вӧрзьӧдіс чекасӧ места вывсьыс, но перйыны сійӧс эз вермы.
Унаысь нин сійӧ кӧсйыліс эновтны ставсӧ, ставыс кажитчис весьшӧрӧ — и опасностьыс, кытчӧ сійӧ вайӧдіс асьсӧ, и сылӧн зільӧмыс.
Но друг сылы быттьӧ кодкӧ юрас кучкис.
Зэв тэрыба кутіс корсьысьны зепъясас.
И аддзис сійӧс, мый корсис — кузь да кыз кӧрт тув.
Не тайӧ кӧрт тувйыс кӧ эськӧ, коді код тӧдас кор да кыдзи веськалӧма зептас, Джеррилы бӧр ковмис эськӧ бергӧдчыны вадорӧ.
Детинка сюйис кӧрт тувсӧ чека розьӧ да, медбӧрын, кватитіс сійӧс, и минут мысти чекаыс чеччыштіс чӧрссьыс.
Сэсся заводитчис кӧртторйӧн ноксьӧм, мыйӧн Джерри зілис мездӧдны трос да обойма костӧ сибдӧм кӧлесасӧ.
Кор тайӧс лои вӧчӧма, Джерри сувтӧдіс кӧлесасӧ важ местаас, гез отсӧгӧн кыскыштіс вагонеткасӧ, пуктіс, медбӧрын, кӧлесасӧ металлическӧй трос вылас.
Но тайӧс ставсӧ вӧчӧм вылӧ ковмис вель уна кад.
Часӧн-джынйӧн кымын колис сійӧ кадсянь, кыдзи Джерри воис татчӧ.
И вот ӧні сійӧ, медбӧрын, решитчис петны аслас «седлӧысь» да чеччыштны вагонеткаӧ.
Джерри разис гезсӧ, и кӧлесаяс надзӧник мӧдісны исковтны трос кузя.
Вагонетка вӧрзис.
И детинка тӧдіс, мый кӧнкӧ сэні, улын — кӧть тайӧ сылы и оз вӧлі тыдав — Спилленъяслӧн вагонеткаыс сідзжӧ вӧрзис, но сӧмын мӧдарӧ.
Ӧні сылы эз нин ков тормозыд, сы вӧсна мый аслас тушалӧн сьӧктаыс ӧткодяліс мӧд вагонеткаыслысь сьӧктасӧ.
И недыр мысти сьӧд кымӧръяс сайысь тыдовтчис джуджыд утёс да важ, тӧдса, увереннӧя бергалысь барабан.
Джерри чеччыштіс му вылас да крепитіс ассьыс вагонеткасӧ.
Тайӧс сійӧ вӧчис тэрмасьтӧг да бура.
А сэсся друг — дзик нин эз геройскӧя — ыджыд тӧв да помасьлытӧм зэр вылӧ видзӧдтӧг, шыбитчис му вылас дзик барабан дінас да бӧрддзис.
Помкаясыс та вылӧ вӧліны уна: бытшласьӧм киясас терпитны вермытӧм дой, зэв ёна мудзӧм да сійӧс гӧгӧрвоӧм, мый сійӧ, медбӧрын, мездмис нервнӧй напряжениеысь, коді сійӧс эз лэдзлы некымын час чӧж, и ещӧ нин ёнджык — радлуна чувство сыысь, мый Спиллен да сылӧн гӧтырыс ӧні абу опасностьынӧсь.
abu
Джерри катласигтырйи мӧдӧдчис гортланьыс.
Ӧдзӧслӧн еджыд вугйыс вирӧссис, кор сійӧ кутчысис ӧдзӧс вугъяс, но детинка весиг эз казяв тайӧс.
Детинка вӧлі гордӧй да дӧвӧлен аснас, сы вӧсна мый чорыда тӧдіс: вӧчис правильнӧя; а сы вӧсна, мый сійӧ эз на куж мудеритны, то эз пов признайтчыны аслыс, мый вӧчис бур делӧ.
Сӧмын ӧтитор сійӧ жалитіс: батьыс кӧ эськӧ сылӧн вӧлі тані да аддзыліс сійӧс!
1904 во.
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Олӧм радейтӧм @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 22‒41.}
ОЛӦМ РАДЕЙТӦМ
Чотігтырйи найӧ лэччисны ю дорӧ, и сійӧ, коді муніс водзвылас, шатовмуні посньыдик изторъясӧ крукасигӧн.
Кыкнанныс мудзӧмаӧсь да воштӧмаӧсь эбӧснысӧ, и найӧ чужӧмъяс вылын тӧдчис терпеливӧя кывзысьӧм — дыр кад чӧж сьӧкыда олӧм вӧсна.
Пельпомъяснысӧ налысь личкисны тасмаясӧн зэлӧдӧм сьӧкыд тюкъяс.
abu
Кыкнанныс мунісны гӧрбыльтчӧмӧн, юрнысӧ улӧдз копыртӧмӧн да синъяснысӧ кыпӧдлывтӧг.
— Бур эськӧ вӧлі, кианым кӧ вӧлі сійӧ кык патроныс, кодъяс куйлӧны миян гусяинын, — шуис ӧтиыс.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі слабиник, нинӧм сэтшӧмсӧ эз петкӧдлы.
Сійӧ сёрнитіс веськодьпырысь, и сылӧн ёртыс, коді муртса на тувччис изъяс вылын быгъялысь йӧв кодь еджыд ваӧ, нинӧм сылы эз вочавидз.
Мӧдыс первойя бӧрсяыс жӧ пырис ваас.
Найӧ эз пӧрччыны кӧмъяснысӧ, кӧть ваыс вӧлі йи кодь кӧдзыд, — сэтшӧм кӧдзыд, мый налӧн чуньясныс турдісны кӧдзыдысла.
Кӧнсюрӧ ваыс вӧлі пидзӧс вевдорӧдз, и найӧ кыкнанныс, кок увсьыныс мыджӧдсӧ воштіг, шатласисны.
Мӧд ёртыс вильдіс шыльыд ыджыд из вылын да муртса эз усь, но кутчысис кок йылас доймӧмысла гораа горӧдіс.
Тыдалӧ, сылӧн бергӧдчис юрыс, — сійӧ шатовмуні да шеныштіс прӧст кинас, быттьӧ кӧсйис сынӧдас кутчысьны.
Но эз усь, а воськовтіс водзӧ, но выльысь шатовмуні да муртса эз усь.
Сэки сійӧ сувтіс да видзӧдліс аслас ёртыс вылӧ: сійӧ пыр на важмозыс, бӧрвылӧ видзӧдлывтӧг, муніс водзӧ.
Дзонь минут сійӧ сулаліс вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ мыйкӧ думайтіс, сэсся горӧдіс:
— Кывзы, Билл, ме музгыльті кокӧс!
Билл чотігтыр муніс водзӧ йӧв кодь еджыд ваті.
Сійӧ ньӧтчыд эз бергӧдчыв.
Мӧдыс видзӧдіс сы бӧрся, и кӧть чужӧмыс сылӧн важмозыс коли веськодьӧн, синмас тӧдчис шог, быттьӧ ранитчӧм кӧрлӧн.
Билл петіс нин мӧдар вадорас да кыссис водзӧ.
Шор шӧрын сулалысьыс эз вештыв сы вылысь синсӧ.
Паръясыс сылӧн сэтшӧм ёна дрӧжжитісны, мый весиг вӧрис на вылын рыжӧй ускыс.
Сійӧ нюлыштіс кос паръяссӧ кыв помнас.
— Билл! — горӧдіс сійӧ.
Тайӧ вӧлі пикӧ веськалӧм мортлӧн став сьӧлӧмсянь корӧм, но Билл эз бергӧдлы юрсӧ.
Сылӧн ёртыс дыр видзӧдіс, кыдзи Билл укшаль воськовъясӧн, чотігтырйи да конъясьлігтыр, кайис ляпкыдик чой паныд неыджыд керӧс гривкаӧд мунысь горизонтлӧн волнистӧй визьлань.
Видзӧдіс сэтчӧдз, кытчӧдз Билл эз саяв син водзсьыс гривка вомӧн вуджӧм бӧрын.
Сэки сійӧ бергӧдчис да надзӧникӧн кытшовтіс синнас вселеннӧйторсӧ, кӧні сійӧ колис ӧтнас Билл мунӧм бӧрын.
Дзик енэжтас весьтын рудӧба югъяліс шонді, коді муртса тыдаліс помасьлытӧм сук ру пыр.
Аслас став сьӧктанас ӧти кок вылас мыджсьӧмӧн морт судзӧдіс часі.
Вӧлі нин нёль час.
Бӧръя вежон-мӧднас сійӧ дзикӧдз воштіс щӧтсӧ; сы вӧсна, мый сулаліс июль пом либӧ август заводитчӧм, то тӧдіс, мый шондіыс должен лоны рытыв-войвылын.
Сійӧ видзӧдліс лунвылӧ: ӧд тӧдіс, мый кӧнкӧ сэні, тайӧ шуштӧм керӧсъяс саяс, куйлӧ Ыджыд Ош ты, да мый сыланьын жӧ Канадаса шыльыдін кузя мунӧ Полюс кытшлӧн страшнӧй туй визьыс.
Юыс, код шӧрын сійӧ сулаліс, вӧлі Коппермайнлӧн вож, а Коппермайныс сідзжӧ визувтӧ войвылӧ да усьӧ Коронация куръяӧ, Войвыв Йиа океанӧ.
Ачыс сійӧ некор эз вӧвлы сэні, но аддзыліс ӧтчыд тайӧ местаяссӧ Гудзон куръя Компания карта вылысь.
Сійӧ выльысь кытшовтіс синъяснас вселеннӧйторсӧ, кытчӧ ӧні колис ӧтнасӧн.
Тайӧ вӧлі гажтӧм серпас.
Ляпкыдик керӧсъяс топӧдісны горизонтсӧ ӧтсяма волнистӧй визьӧн.
Ни пуяс, ни кустъяс, ни турун — дзик нинӧм, помтӧм да страшнӧй пустыняысь кындзи, — и сійӧ синмын тӧдчыны пондіс полӧм.
— Билл! — шӧпнитіс сійӧ ӧтчыд дай мӧдысь. — Билл!
Морт лажыньтчис гудыр шор шӧрӧ, быттьӧ помтӧм пустыняыс личкис сійӧс аслас венны позьтӧм выннас, пӧдтіс аслас страшнӧй лӧньлуннас.
Морт кутіс дрӧжжитны лихорадкаын моз, и сылӧн ружьеыс тёльсмунӧ ваӧ.
Тайӧ сійӧс бӧр вайӧдіс вемӧсӧ.
Сійӧ чукӧртіс эбӧссӧ да, кисӧ ваас лэдзӧмӧн, кималаснас корсис ружьесӧ, сэсся вештыштіс тюксӧ шуйга пельпомланьыс матӧджык, медым сылӧн сьӧктаыс омӧльджыка личкис висьысь кок вылас, да надзӧник, видзчысьӧмӧн, кок доймӧмысла чужӧмсӧ векыштліг, мӧдӧдчис вадорлань.
Сійӧ муніс сувтлытӧг.
Дой йывсьыс вунӧдны зільӧмӧн, мыйвынсьыс тэрмасиг сійӧ кыссис керӧс йывлань, код сайӧ воши Билл — и ачыс сійӧ кажитчис ёна тешкодьджыкӧн да укшальджыкӧн, ӧдва катласьысь да чотысь Билл дорысь.
Но керӧс йывсьыс сійӧ аддзис, мый ляпкыдик долинаын некод абу!
Сійӧ бара повзис, но сійӧс бара веніс, вештіс тюксӧ ещӧ шуйга пельпомланьысджык да чотігтырйи кутіс лэччыны увлань.
Долиналӧн пыдӧсыс вӧлі нюрсялӧма, ваыс йиджтысьӧма сук нитшкӧ губкаӧ моз.
Быд воськовтігӧн ваыс резыштліс кок увсьыс и кӧмкот пӧдӧшваыс польсъялӧмӧн торъявліс ва нитш бердысь.
Билл кок туй серти мунны зілиг морт вуджис ӧти ты дорсянь мӧдӧ нитш пытшкын діяс моз чурвидзысь изъяс кузя.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын сійӧ эз ылав туйсьыс.
Сійӧ тӧдіс, мый ещӧ неуна — и сійӧ матыстчас сійӧ местаас, кӧні ляпкыдик да омӧлик кос ньывъяс да козъяс кытшалӧны ичӧтик Титчинничили ты, местнӧй кыв вылын кӧ «Посньыдик Бедьяслӧн Канму».
А тыас усьӧ шор, и ваыс сэні абу гудыр.
Шор вадор пӧлӧн быдмӧ камыш — тайӧс сійӧ бура помнитӧ, — но пуясыс сэні абуӧсь, и сійӧ мунас шор катыд дзик водораздел дорӧдзыс.
Водоразделсянь заводитчӧ рытыввылӧ визувтысь мӧд шор; сійӧ лэччас тайӧ шор кузяыс Диз ю дорӧдз да сэтысь изъясӧн вевттьӧм путкыльтӧм пыж улысь аддзас ассьыс гусяторсӧ.
Сэтчӧ дзебӧма патронъяс, вугыръяс да вугыр кӧвъяс и неыджыд тыв — став коланаыс сы вылӧ, медым шедӧдны аслыд нуръясянтор.
А ещӧ сэні эм пызь — правда, неуна, яй кусӧк да бобы.
Билл виччысяс сійӧс сэні, и найӧ кыкӧн лэччасны Диз ю кузя Ыджыд Ош ты дорӧдз, а сэсся вуджасны ты вомӧныс да веськӧдчасны лунвывлань, пыр лунвывлань, кытчӧдз оз воны Маккензи ю дорӧдз.
Лунвывлань, пыр лунвывлань, — а тӧлыс кутас суӧдны найӧс, и юлысь визувинъяссӧ тасалас йи, и лунъясыс лоасны кӧдзыдджыкӧсь, — лунвывлань, Гудзон куръяса кутшӧмкӧ факториялань, кӧні быдмӧны джуджыд да кыз пуяс да кӧні эм мыйта колӧ сёян.
Вот мый йылысь думайтіс водзӧ сьӧкыда писькӧдчысь морт.
Но кӧть кутшӧм эз вӧв сьӧкыд сылы мунны, ещӧ сьӧкыдджык вӧлі эскӧдны асьтӧ, мый Билл сійӧс эз эновт, мый Билл, дерт, виччысьӧ сійӧс гусяин дорын.
Сійӧ должен вӧлі тадзи думайтны, мӧдног нинӧмла эськӧ вӧлі водзӧ вермасьнысӧ, — кольӧ сӧмын водны му вылӧ да кувны.
И сэки, кор шонділӧн рудӧб кытшыс надзӧник кутіс саявны рытыв-войвылӧ, сійӧ удитіс артыштны — и эз ӧтчыдысь — быд воськов сійӧ туйыслысь, кодӧс ковмас мунны налы Биллкӧд, медым пышйыны лунвывлань матысмысь тӧлысь.
Сійӧ бара думсьыс лыддьӧдліс сёян запасъяссӧ аслас тайникысь да Гудзон куръя Компания складъясысь запасъяссӧ.
Сійӧ кык лун нин эз сёйлы, но ёна дырджык нин сійӧ эз сёйлы пӧттӧдзыс.
Морт кадысь кадӧ копыртчыліс, нетшыштліс нюрвывса блед вотӧсъяс, сюйліс найӧс вомас, курччавліс да ньылыштліс.
Вотӧсъясыс вӧліны васӧдӧсь да ӧдйӧ сылісны вомас, — кольліс сӧмын чорыд да курыд кӧйдысыс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ вотӧсъяснад он пӧт, но век жӧ курччаліс и курччаліс найӧс, сы вӧсна мый лачаыс оз кӧсйы лыддьысьны опытӧн.
Ӧкмыс часын морт дойдіс кокыслысь ыджыд чуньсӧ изйӧ, шатовмуні да слабмӧмысла да мудзӧмысла уси.
Сійӧ дыркодь вӧрзьывтӧг куйліс бок вылас; сэсся мынтӧдчис тасмаяссьыс, сьӧкыда кыпӧдчис да пуксис.
Эз на вӧв пемыд, и рӧмыдас сійӧ кутіс кималаснас корсьысьны изъяс костысь, чукӧртны кос нитш ёкмыльяс.
Чукӧртіс моздортыр да ӧзтіс бипур — тшыналысь, чусалысь бипур — да пуктіс сы вылӧ ва тыра пӧрт.
Сійӧ разис тюксӧ да медводз лыддис, кымын истӧг тув сылӧн.
Ставыс вӧлі квайтымын сизим.
Медым не ӧшибитчыны, сійӧ лыддис найӧс куимысь.
Сійӧ юкис истӧг тувъяссӧ куимпельӧ, быд чукӧр гартыштіс пергаментӧ; ӧти ёкмыль сійӧ пуктіс тыртӧм табак кӧшельӧ, мӧдсӧ — киссьӧм шапка увтыс улӧ, а коймӧдсӧ — питшӧгас.
Кор сійӧ вӧчис ставсӧ тайӧс, сылы друг лои страшнӧ: сійӧ бӧр разис куимнан тубрассӧ да выль пӧв лыддис.
Изтӧг тувйыс важмозыс вӧлі квайтымын сизим.
Морт косьтіс кӧтасьӧм кӧмсӧ бипур дорын.
Мокасинысь кольӧмаӧсь куш торпыригъясыс, эшкынысь вурӧм носкиясыс розьӧссьӧмаӧсь, и кокъясыс сылӧн зыртчӧмаӧсь вирӧдз.
Кок шегйыс ёна висис, и сійӧ видліс сійӧс: пыктӧма да лоӧма пидзӧсыс кодь жӧ кыз.
Сійӧ косяліс ӧти эшкынысь кузь полоска да зэв крепыда кӧрталіс кок шегсӧ; косяліс ещӧ некымын полоска да гартіс наӧн коксӧ носкияс да мокасин пыдди, сэсся юис пуӧм ва, заведитіс часісӧ, водіс да шебрасис эшкыннас.
Узис сійӧ сынисадь.
Войшӧр кадӧ кымын пемдӧдліс, но эз дыр кежлӧ.
Шондіыс петіс асыв-войвылӧ — стӧчджыка кӧ, сыладорын заводитіс югдыны, сы вӧсна мый шондіыс вӧлі саялӧма руд кымӧръяс сайӧ.
Квайт часын сійӧ садьмис мыш вылас куйлӧмӧн.
Сійӧ видзӧдліс руд енэж вылӧ да чувствуйтіс, мый тшыг.
Бергӧдчӧм да гырддза вылас кыпӧдчыштӧм бӧрын сійӧ кыліс гораа прысьнитӧм да аддзис ыджыд кӧрӧс, коді сюся да шензьӧмсорӧн видзӧдіс сы вылӧ.
Кӧрыс сысянь вӧлі ветымын кымын воськов сайын, эз ылынджык, и сійӧ пыр жӧ представитіс аслыс скӧвӧрӧда вылын дзожгысь кӧр яйлысь кӧрсӧ да дуксӧ.
Тӧдлытӧг кватитіс сійӧ зарадиттӧм ружьесӧ, метитчис да лэдзис куроксӧ.
Кӧр корснитіс да шыбитчис пышйыны кок гыжъяснас изъяс кузя стучитігтыр.
Морт ёрччыштіс, шыбитіс ружьесӧ да гораа ойкнитӧмӧн заводитліс сувтны кок йылас.
Тайӧ сылы удайтчис ыджыд вынӧн да эз регыдӧн.
Суставъясыс сылӧн быттьӧ сімӧмаӧсь, и кусыньтны найӧс либӧ веськӧдны пыр ковмыліс ёна выныштчӧмӧн.
Кор сійӧ, медбӧрын, кыпӧдчис кок йылас, сылы ковмис ещӧ дзонь минут, медым веськӧдчыны да веськыда сувтны мортлы моз.
Морт кыпӧдчис неыджыд мыльк вылӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Ни пуяс, ни кустъяс — дзик нинӧм, гӧгӧр руд нитш кындзи, кӧні сӧмын шочиника тыдалісны гырысь руд изъяс, посньыдик руд тыяс да руд шоръяс.
Енэжыс руд жӧ вӧлі.
Ни шонді югӧр, ни ачыс шондіыс!
Морт эз нин тӧд, кӧні войвылыс, да вунӧдіс, кодарладорсянь сійӧ воис татчӧ тӧрыт рыт.
Но сійӧ эз вош туй вывсьыс.
Тайӧс сійӧ тӧдіс.
Регыд сійӧ воас Посньыдик Бедьяс Канмуӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧ кӧнкӧ шуйгавылын, тасянь неылын — вермас лоны весиг, мый орчча ляпкыд керӧс саяс.
Морт бергӧдчис, медым кӧртавны ассьыс тюксӧ туйӧ петӧм вылӧ; видліс, дзоньӧсь-ӧ сылӧн истӧг тувъясыс, но эз нин кут найӧс выль пӧв лыддьыны.
Сӧмын сійӧ думайтӧмӧн сувтыштліс кӧр куысь вурӧм плоскӧй мешӧк дорӧ.
Мешӧкыс вӧлі ичӧтик, сійӧ тӧрис кипыдӧсъяс костӧ, но веситіс дас вит фунт — сы мында жӧ, мыйта став мукӧдыс, и тайӧ сійӧс повзьӧдіс.
Медбӧрын сійӧ пуктіс мешӧксӧ бокӧ да мӧдіс гартны тюксӧ; сэсся видзӧдліс ичӧтик мешӧк вылас, ӧдйӧ кватитіс сійӧс да сюся видзӧдліс гӧгӧрбок, быттьӧ пустыняыс кӧсйис мырддьыны сылысь зарнисӧ.
И кор сійӧ сувтіс кок йылас да мӧдӧдчис водзӧ, ичӧтик мешӧкыс куйліс тюкын сы мышкын.
Морт кежис шуйгавылӧ да мӧдӧдчис, корсюрӧ сувтлывліс да нетшкис нюрвывса вотӧсъяс.
Кокыс сылӧн измис, ачыс кутіс чотны ёнджыка, но тайӧ дойыс нинӧм эз сулав кынӧмыс доймӧм серти.
Тшыгъялӧмыс мучитіс сійӧс зэв ёна.
Дойыс пыр йирис и йирис сійӧс, и сійӧ эз нин гӧгӧрво, кытчӧ колӧ мунны, медым воӧдчыны Посньыдик Бедьяс Канмуӧ.
Вотӧсыс эз пӧткӧд, а сӧмын чӧсӧдіс кывсӧ да вом пытшкӧссӧ.
Кор сійӧ воис неыджыд увтасінӧдз, изъяс да вутшъяс костысь сылы воча кыпӧдчисны еджыд байдӧгъяс бордъяснаныс швачӧдчигтыр да «кр, кр, кр» горзігтыр.
Сійӧ лыйис налы изйӧн, но эз инмы.
Сэсся пуктіс тюксӧ му вылӧ да кутіс кыссьыны на дінӧ, кыдзи кань матыстчӧ пышкайяс дінӧ.
Гачыс сылӧн косясьліс ёсь изъясӧ, пидзӧсъяссяньыс колис вир след, но сійӧ эз кыв тайӧ дойсӧ — тшыглуныс пӧдтіс сійӧс.
Морт кыссис ва нитш кузя; паськӧмыс сылӧн кӧтасис, тушаыс сырмис, но сійӧ эз кыв нинӧм, сэтшӧм ёна мучитіс тшыглуныс.
А еджыд байдӧгъяс пыр жбыркъялісны сы гӧгӧр да, медбӧрын, тайӧ «кр, кр»-ыс кутіс кажитчыны сылы сералӧмӧн; сійӧ ёрччыштіс байдӧгъяс вылӧ да заводитіс гораа нерны налысь горзӧмсӧ.
Ӧтчыд сійӧ муртса эз зурась байдӧг вылас, коді, тыдалӧ, узис.
Сійӧ эз аддзы байдӧгсӧ, кытчӧдз байдӧгыс изъяспӧвстса аслас дзебсянінысь эз жбыркнит сылы веськыда чужӧмас.
Кӧть кутшӧм ӧдйӧ эз жбыркнит байдӧгыс, морт удитіс кватитны сійӧс сэтшӧм жӧ тэрыба, и киас сылӧн колис байдӧг бӧжысь куим кузь гӧн.
Байдӧг лэбзьӧм вылӧ видзӧдігӧн морт чувствуйтіс лэбач дінӧ сэтшӧм лӧглун, быттьӧ лэбачыс вӧчис сылы ыджыд лёктор.
Сэсся морт бӧр локтіс аслас тюк дінӧ да лэптіс сійӧс мыш вылас.
Луншӧр кад кежлӧ морт воис нюр дорӧ, кӧні лэбачьясыс вӧліны унджык.
Быттьӧ сійӧс неригтыр, матіті муніс кӧр чукӧр, кызь кымын душ, — сэтшӧм матіті, мый найӧс позьӧ вӧлі лыйны ружьеысь.
Мортлӧн кыптіс ыджыд кӧсйӧм котӧртны на бӧрся, сійӧ вӧлі уверен, мый суӧдас кӧр чукӧрсӧ.
Сылы паныдасис чернобурӧй руч, кодлӧн вомас вӧлі байдӧг.
Морт горӧдіс.
Горӧдіс сэтшӧм страшнӧя, мый повзьӧмысла руч чеччыштіс, но кыйдӧссӧ вомсьыс эз лэдз.
Рытнас морт муніс известь сора гудыр шор пӧлӧн, кӧні шочиника быдмис камыш.
Сійӧ крепыда кутчысис камыш заӧ дзик вуж бердас да нетшыштіс мыйкӧ лук кодьӧс, обойнӧй кӧрт тувйысь не ыджыдджыкӧс.
Луковицаыс вӧлі небыд да пиньяс улын чӧскыда гурчкакыліс.
Но сіясыс вӧліны чорыдӧсь, вотӧс кодь жӧ васӧдӧсь, да эз пӧткӧдны.
Сійӧ шыбитіс ассьыс грузсӧ да бауӧн кыссис камышъясӧ рӧмидзтысь мӧс моз вомсӧ вӧрӧдігтыр.
Сійӧ ёна мудзис, и сылы окота вӧлі водны му вылӧ да унмовсьны; но Посньыдик Бедьяс Канмуӧ воӧдчыны кӧсйӧмыс, а ещӧ нин тшыглуныс эз сетны сылы спокой.
Сійӧ корсис тыясысь лягушаясӧс, кодйис кияснас мусӧ, надейтчис аддзыны сэтысь нидзувъясӧс, кӧть и тӧдіс, мый Войвылын татшӧм ылын оз овлыны ни нидзувъяс, ни лягушаяс.
Сійӧ видзӧдлывліс быд ва гуранӧ да, медбӧрын, рӧмдандорыс нин, ӧти ва гуранысь аддзис гурина ыджда дзик ӧти чериӧс.
Сійӧ сюйис ваӧ веськыд кисӧ дзик пельпомӧдзыс, но чери сыысь пышйис.
Сэки сійӧ мӧдіс кутавны черисӧ кыкнан кинас да кыпӧдіс став няйтсӧ пыдӧссьыс.
Волнуйтчӧмысла сійӧ вильдіс, уси ваӧ да коскӧдзыс кӧтасис.
Сійӧ сэтшӧма гудыртіс васӧ, мый черисӧ оз нин позь вӧлі аддзыны, и сылы ковмис виччысьны, кор ваыс бӧр сӧдзас.
Морт бара заводитіс кыйсьыны да кыйсис, кытчӧдз ваыс бара эз гудыртчы.
Сэсся сійӧ виччысьны эз нин вермы.
Разис коссьыс неыджыд жӧч ведрасӧ да заводитіс коявны васӧ.
Первойсӧ сійӧ кояліс яра, ачыс ставнас кӧтасис дай киськаліс васӧ ва гуран дінӧ сэтшӧм матӧ, мый ваыс визувтіс гуранас бӧр.
Сэсся сійӧ кутіс коявны видзчысьӧмӧнджык, зілис лоны спокойнӧйӧн, кӧть сьӧлӧмыс аслас ёна тіпкис да киясыс дрӧжжитісны.
Часджын мысти ва гуранын ваыс пӧшти эз коль.
Пыдӧссьыс дзик нин нинӧм оз позь вӧлі курыштны.
Но чериыс воши.
Сійӧ аддзис изъяс костысь розь, кыті чериыс югнитӧма орчча ва гуранӧ, сэтшӧм ыджыдӧ, мый сэтысь васӧ оз позь вӧлі коявны и сутки чӧжӧн.
Сійӧ кӧ эськӧ казяліс тайӧ щельсӧ водзджык, то дзик первойсяньыс тупкис эськӧ сійӧс изйӧн, и чериыс эськӧ сюрис сылы.
Морт лэдзчысис ва му вылӧ да бӧрддзис.
Первой сійӧ бӧрдіс надзӧник, сэсся кутіс гораа сыркъявны, сійӧс кытшалысь немжалиттӧм пустынясӧ садьмӧдіг; и дыр на сійӧ бӧрдіс синватӧг, сыркъялӧмысла дрӧжжитігтыр.
Сійӧ ӧзтіс бипур, юис уна пӧсь ва да шонтысьыштіс, сэсся кольӧм войын моз жӧ вӧчис аслыс узянін из выступ вылӧ.
Унмовсьтӧдзыс сійӧ видліс, эз-ӧ ульсавны истӧгъясыс да заведитіс часісӧ.
Эшкыныс вӧлі кӧтасьӧма, и та вӧсна кӧдзыд.
Кокыс ставнас биын моз сотчис дойысла.
Но сійӧ чувствуйтіс сӧмын тшыглун, и войнас сійӧ вӧтасис пиръяс, званӧй ӧбедъяс да сёянӧн тыр пызанъяс.
Сійӧ садьмис кынмӧмысла да висьӧмысла.
Шондіыс эз вӧв.
Мулӧн да енэжыслӧн рудов рӧмыс лои пемыдджык да джуджыдджык.
Пӧльтіс лэчыд тӧв, и первойя лымйыс едждӧдіс мылькъяссӧ.
Бипур ӧзтігкості да ва пузьӧдігкості сынӧдыс быттьӧ сукмис да едждіс.
Лымйыс мӧдіс усьны гырысь уль пластъясӧн.
Первойсӧ сійӧ, муас инмӧм мысти, сыліс, но лымйыс усис век ёнджыка да ёнджыка, тыртіс мусӧ, да, медбӧрын, став чукӧртӧм нитшкыс сылӧн ульдіс да бипурйыс кусі.
Мортлы тайӧ вӧлі сигналӧн выльысь лэптыны тюксӧ мыш вылас да мунны водзӧ, код тӧдас кытчӧ.
Сійӧ эз нин думайт ни Посньыдик Бедьяс Канму йылысь, ни Билл йылысь, ни Диз юдорса гусяин йылысь.
Сійӧ думайтіс сӧмын ӧтитор йылысь: сёйны!
Сійӧ дурмис тшыгъялӧмысла.
Сылы вӧлі дзик веськодь, кытчӧ мунны, мед сӧмын рӧвнӧй местаті.
Уль лым улысь сійӧ кималасӧн корсис ва вотӧсъяс, вужъяснас нетшкис камышлысь заяссӧ.
Но ставыс тайӧ вӧлі дуб да эз пӧткӧд.
Водзынджык сылы сюрис вомас кутшӧмкӧ шома кӧр сетысь турун, и сійӧ сёйис, мыйта сюрис, но тайӧ вӧлі зэв этша, сы вӧсна мый туруныс ляскысьӧма му бердас да сійӧс эз вӧв кокни аддзыны лым увсьыс.
Тайӧ войнас сылӧн эз вӧв ни бипур, ни пӧсь ва, и сійӧ пырис эшкын улас да унмовсис тшыгйысла тревожнӧй унмӧн.
Лымйыс вуджис кӧдзыд зэрӧ.
Сійӧ унаысь садьмыліс, кыліс, кыдзи зэрыс кӧтӧдӧ сылысь чужӧмсӧ.
Пуксис лун — шондітӧм руд лун.
Зэрыс кобис.
Тшыгъялӧмсӧ сійӧ эз нин сэтшӧма чувствуйт.
Колис ёнтысь да ёсь дой кынӧмас, но тайӧ сійӧс эз ёна мучит.
Вежӧрыс сылӧн лои яснӧйджык, и сійӧ бара думайтіс Посньыдик Бедьяс Канму йылысь да Диз ю дінын аслас гусяин йылысь.
Морт косявліс ӧти эшкынлысь коляссӧ полоскаяс вылӧ да гартіс вирӧдз зыртчӧм кокъяссӧ, сэсся кӧрталіс висьысь коксӧ да лӧсьӧдчис лунся туй кежлӧ.
Кор делӧыс воис нопйӧдзыс, сійӧ дыр видзӧдіс кӧр куысь вурӧм ичӧтик мешӧк вылӧ, но медбӧрын босьтіс и сійӧс.
Зэрыс сывдӧма лымсӧ, и сӧмын мыльк йывъяс вӧліны еджыдӧсь.
Тыдовтчыліс шонді, и мунысьлы удайтчис тӧдмавны, кӧні лунвыв, кӧні войвыв, кӧть эськӧ ӧні сійӧ тӧдіс, мый вошис туй вывсьыс.
Тыдалӧ, тайӧ бӧръя лунъясас шӧйтігӧн сійӧ сетчис вывті шуйгавылӧ.
Ӧні сійӧ кежис веськыдвыв, медым петны правильнӧй туй вылӧ.
Тшыгъялӧмла мучитчӧмыс ныжмискодь, но сійӧ чувствуйтіс, мый слабмис.
Сылы ковмыліс унаысь сувтлыны да шойччыны, чукӧртны нюрвывса вотӧс да камыш вужъяс.
Кывйыс сылӧн пыктіс, лои кос, быттьӧ гӧна, и вомас вӧлі курыд кӧр.
А медся ёна сійӧс мучитіс сьӧлӧмыс.
Некымын минут мунӧм мысти сьӧлӧмыс заводитліс немжалиттӧг тіпкыны, а сэсся быттьӧ чеччыштлас да доймытӧдз вӧрзьылас, вайӧдліс сійӧс пӧдӧмӧдз да юр бергӧдчӧмӧдз, муртса эз садь бырӧмӧдз.
Луншӧр гӧгӧр сійӧ аддзис ыджыд ва гуранысь кык гуринаӧс.
Коявны васӧ нинӧм вӧлі и думайтны, но ӧні сійӧ вӧлі спокойнӧйджык да мудеритчис кутны найӧс жӧч ведраӧн.
Найӧ вӧліны чаль чуньысь не кузьджыкӧсь, но сылы эз нин вӧв сэтшӧм окота сёйнысӧ.
Кынӧмас дойыс пыр слабмис, эз нин сэтшӧма кыв, быттьӧ кынӧмыс вуграліс.
Сійӧ сёйис черипиянсӧ ульнас, бура найӧс някляліс, и тайӧс сійӧ вӧчис аслас вежӧрыс тшӧктӧм серти.
Сёйнысӧ сылы эз ков, но сійӧ тӧдіс, мый тайӧс колӧ вӧчны, медым кольны ловйӧн.
Рытнас сійӧ кутіс ещӧ куим гуринаӧс, кыксӧ сёйис, а коймӧдсӧ колис завтракайтны.
Шондіыс косьтӧма шочиника паныдасьлысь нитш ёкмыльяссӧ, и сійӧ шонтысис пузьӧдӧм ва юӧм бӧрын.
Талун сійӧ муніс дас миляысь не унджык, а мӧд лунас муніс сӧмын кор сьӧлӧмыс дугдыліс висьны да вӧчис витысь не унджык.
Но кынӧмас дойыс эз нин беспокоит сійӧс; кынӧмыс быттьӧ унмовсис.
Татчӧс местаяссӧ ӧні сійӧ эз тӧд, кӧръяс да кӧинъяс паныдасьлісны век частӧджык.
Налӧн омлялӧмыс зэв частӧ кывлывліс сыӧдз ылыс пустыняысь, а ӧтчыд сійӧ аддзыліс, кыдзи сылысь туйсӧ гусьӧн вомӧналісны куим кӧин.
Ещӧ ӧти вой, и асывнас сійӧ разис вӧньсӧ, мыйӧн вӧлі кӧрталӧма кучик мешӧксӧ.
Мешӧксьыс виж струяӧн кутісны киссьыны гырысь зарни лыа да самородокъяс.
Морт юкис зарнисӧ шӧри, ӧти джынсӧ гартыштіс эшкынӧ да дзебис ылісянь тыдалысь кырта выступӧ, а мӧдсӧ бӧр кисьтіс мешӧкас.
Ассьыс медбӧръя эшкынсӧ сійӧ сідзжӧ косявліс, медым гартыштны коксӧ обмоткиӧн моз.
Но ружьесӧ сійӧ пыр на эз шыбит, сы вӧсна мый Диз юдорса гусяинас куйлісны патронъяс.
Луныс вӧлі руа.
Талун сійӧ бара кутіс чувствуйтны тшыгъялӧм.
Мунысь морт ёна слабитіс, и юрыс сылӧн бергӧдчис сідзи, мый кадысь кадӧ сійӧ нинӧм эз аддзы.
Ӧні сійӧ помся конъясьліс да усяліс, и ӧтчыд усис веськыда байдӧг поз вылӧ.
Сэні вӧліны сӧмын на кольк пытшкысь муртса петӧм ӧти лунся нёль лэбачпиян; ставсӧ эськӧ позис ӧтчыдысь ньылыштны, и сійӧ сёйис найӧс горша, ловйӧн; найӧ гурчкакылісны сылӧн пинь улын, быттьӧ кольк кыш.
Байдӧг-мамыс горзігтыр лэбаліс сы гӧгӧр.
Морт кӧсйис уськӧдны байдӧгсӧ ружье прикладнас, но байдӧгыс пышйис.
Сэки сійӧ кутіс шыблавны байдӧгыслы изъясӧн да чегис сылысь бордсӧ.
Байдӧг уськӧдчис сы дінысь чеччыштавліг да чегӧм бордсӧ кыскиг, но морт эз кольччы.
Байдӧгпияныс сӧмын дэльмӧдісны сійӧс.
Кыдзсюрӧ чеччышталіг да висян кокнас чотіг сійӧ то шыбитлывліс байдӧгӧ изйӧн да лёкысь горӧдлывліс, то муніс чӧла, быд усьлӧм бӧрын зумыша сувтліс кок йылас, и медым юрыс эз бергӧдчы да садьыс эз вош, кинас чышкаліс синсӧ.
Байдӧг бӧрся вӧтлысигад морт воис нюра увтасінӧ, и сэні сійӧ уль нитш вылысь казяліс морт кок туйяс.
Туйясыс тайӧ эз вӧвны сылӧн — тайӧс сійӧ тӧдіс.
Тыдалӧ, Биллон кок туйяс.
Но морт эз вермы сувтыштлыны, сы вӧсна мый еджыд байдӧг пышйис пыр водзӧ.
Первой сійӧ кыяс байдӧгсӧ, а сэсся нин бергӧдчас да выльысь видлалас кок туйсӧ.
Морт вынтӧммӧдіс байдӧгсӧ, но и ачыс петіс эбӧссьыс.
Лэбач куйліс бок вылас да сьӧкыда лолаліс, и ачыс мортыс сідз жӧ сьӧкыда лолалігтыр куйліс байдӧгсянь воськов дас сайын да эз вермы матӧджык матыстчыны.
А кор сійӧ шойччыштіс, байдӧгыд сідзжӧ чукӧртіс вынсӧ да жбыркнитіс мортлӧн горша нюжӧдӧм ки дінысь.
Вӧтлысьӧм заводитчис выльысь.
Но сэки пемдіс, и лэбачыс воши.
Мудзӧмысла сійӧ конъясис, уси да ранитіс ассьыс щӧкасӧ.
Сійӧ дыр эз вӧрзьӧдчы, сэсся бергӧдчис бок вылас, заведитіс часісӧ да куйліс тадзи асылӧдзыс.
Бара руа.
Эшкынджынсӧ сійӧ видзис кок гартӧдъяс вылӧ.
Биллысь кок туйяссӧ сійӧ эз аддзы, но ӧні тайӧ эз нин вӧв сэтшӧм колана.
Тшыгъялӧмыс вӧтліс сійӧс водзӧ.
Но мый, Билл кӧ тадз жӧ вошис?
Луншӧр кад кежлӧ морт дзикӧдз петіс эбӧссьыс.
Сійӧ бара юкис зарнисӧ, но ӧні нин прӧстӧ кисьтіс джынсӧ му вылӧ.
Рыт кежлас сійӧ шыбитіс и мӧд джынсӧ, аскӧдыс колис сӧмын эшкын тор, жӧч ведра да ружье.
Сійӧс кутісны мучитны быдсикас думъяс.
Мыйлакӧ сійӧ вӧлі уверен, мый сылӧн коли ӧти патрон, — ружьеыс зарядитӧма, сійӧ прӧстӧ эз казяв.
И сэк жӧ морт тӧдіс, мый магазинас патроныс абу.
Тайӧ думыс мырдысьӧн пырис юрас.
Морт тышкасис сыкӧд часъяс чӧж, сэсся видліс магазинсӧ да аддзис, мый некутшӧм патрон сэні абу.
Сійӧ зэв ёна разочаруйтчис, быттьӧ сійӧ збыльысь кӧсйис аддзыны сэтысь патронсӧ.
Колис часджын кымын, сэсся сійӧ бара кутіс думайтны та йылысь.
Морт тышкасис сыкӧд да эз вермы венны, и медым кӧть мыйӧнкӧ отсавны аслыс, бара видлаліс ружьесӧ.
Корсюрӧ вежӧрыс сылӧн бергӧдчыліс, и морт муніс водзӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг, автомат моз; быдсяма думъяс да лӧсявны позьтӧм чайтӧмъяс нидзувъяс моз тӧчитісны сылысь юр вемсӧ.
Но морт ӧдйӧ бӧр воліс вежӧрас — тшыгъялӧмысь, мучитчӧмысь сійӧ бӧр воліс ас садяс.
Ӧтчыд сійӧ ас садяс воис ӧти аддзӧмторйысь, мыйысь сійӧ сэн жӧ муртса садьтӧгыс эз усь.
Сійӧ, код морт моз кок вылас кутчысьны зілиг, катовтчыліс да шатовмуні.
Сы водзын сулаліс вӧв.
Вӧв!
Сійӧ эз эскы аслас синъяслы.
Синъяссӧ быттьӧ вевттис сук ру, код пыр тыдалісны югыд чутъяс.
Морт кутіс лёкысь тільны синъяссӧ, и кор синмыс воссьыштіс, ас водзсьыс аддзис эз вӧлӧс, а ыджыд руд ошкӧс.
Зверь видзӧдіс сы вылӧ лӧгпырысь.
Морт кыпӧдліс нин ружьесӧ, но ӧдйӧ гӧгӧрвоис.
Сійӧ лэдзис ружьесӧ да бисеръясӧн мичмӧдӧм пуртӧсысь кыскис кыйсян пурт.
Сы водзын вӧлі яй, и — олӧм.
Ыджыд чуньнас сійӧ нуӧдіс пуртлӧн лэчыд дорыш кузя.
Дорышыс вӧлі лэчыд, пурт йылыс — ёсь.
Ӧні сійӧ уськӧдчас ош вылас да виас сійӧс.
Но сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны, быттьӧ ӧлӧдіс: тук, тук, тук, сэсся лёкысь качис вывлань да надзӧник сырмуні; плешсӧ быттьӧ кӧрт асыкӧн топӧдісны, и син водзас ставыс пемдіс.
Повзьӧмыс чышкыштіс збойлунсӧ.
Сійӧ сэтшӧм слаб, — мый лоас, ош кӧ уськӧдчас сы вылӧ?
Морт веськӧдчис став тушанас кыдз позьӧ веськыдджыка, кватитіс пуртсӧ да видзӧдліс ошлы веськыда синмас.
Зверь укшаля воськовтіс водзӧ, сувтіс бӧр кок йылас да мурӧстіс.
Морт кӧ эськӧ уськӧдчис пышйыны, ош эськӧ вӧтчис сы бӧрся.
Но морт эз вӧрзьы местасьыс, повзьӧмысла збоймис; сійӧ сідз жӧ лёкысь горӧдіс вӧрса зверь моз, петкӧдліс тайӧн полӧмсӧ, коді торъявтӧма йитчӧма олӧмкӧд да топыда гартчӧма сылӧн медся пыдіса вужъяскӧд.
Лёкысь мурзігтыр ош повзьӧмысла бӧрыньтчис боквыв: ӧд сы водзын веськыда да повтӧг сулаліс таинственнӧй существо.
Но морт пыр на эз вӧрзьыв.
Опасность быртӧдзыс сійӧ сулаліс места вылас, а сэсся, лихорадкаын моз ставнас дрӧжжитіг, уськӧдчис ульсов нитш вылӧ.
Морт чукӧртіс вынъяссӧ да мӧдӧдчис водзӧ выль полӧмъясысь мучитчиг.
Тайӧ эз нин вӧв тшыглы кулӧмысь полӧм: ӧні сійӧ поліс кувны мырдӧна смертьӧн.
Гӧгӧрбок вӧліны кӧинъяс.
Быд боксянь тайӧ пустыняас кыліс налӧн омлялӧмыс, и ачыс сынӧдыс гӧгӧр сулаліс грӧзӧн сэтшӧма, мый морт тӧдлытӧгыс лэптіс кияссӧ тайӧ грӧзсӧ вештӧм могысь, быттьӧ палаткалысь тӧлӧн вӧрӧдан полотнище.
Кӧинъяс кыкӧн да куимӧн дугдывлытӧг вомӧнавлісны сылысь туйсӧ.
Но матӧсӧ найӧ эз матыстчывны.
Найӧ эз вӧвны сэтшӧм унаӧн; таысь кындзи, найӧ велалӧмаӧсь вӧтлысьны кӧръяс бӧрся, кодъяс эз водзсасьны накӧд, а тайӧ тешкодь пемӧсыс ветлӧдліс кык кок вылын да. буракӧ, парсасис да курччасис.
Рытъявылыс морт аддзис лыяс, кодъясӧс разӧдӧмаӧсь кӧинъяс кыйдӧссӧ суӧдан местаын.
Час сайын тайӧ вӧлі ловъя кӧрпи, сійӧ тэрыба котраліс да ымзіс.
Морт видзӧдіс чистӧя вильӧдӧм да гӧрдоватӧсь лыяс вылӧ, сы вӧсна мый лы клеткаясас абу на кусӧма олӧмыс.
Вермас-ӧ лоны, мый лун помланьыс и сыысь оз коль унджыкыс?
Татшӧм ӧд суетнӧй да ӧдйӧ мунысь олӧмыд.
Сӧмын олӧм тшӧктӧ страдайтны.
Кувнытӧ абу сьӧкыд.
Кувны — унмовсьны.
Кувны — сійӧ пом, покой.
Мыйла нӧ сідзкӧ сылы абу окота кувнысӧ?
Но сійӧ эз дыр рассуждайт.
Недыр мысти сійӧ лажыньтчис нин, босьтіс вомас лы да нёняліс сэтысь олӧмыслысь медбӧръя колясъяссӧ, кодъяс краситісны на лысӧ гӧрдоват рӧмӧ.
Яйыслӧн муртса кылысь, кутны позьтӧм казьтылантор кодь юмов кӧрыс вайӧдіс сійӧс дурмӧмӧдз.
Морт курччис пиньяссӧ топыдджыка да кутіс йирны.
Корсюрӧ лыыс чегліс, а мукӧддырйи аслас пиньыс.
Сэсся сійӧ кутіс дрӧбитны лысӧ изйӧн, посньӧдліс найӧс рок кодьӧдз да горша ньылаліс.
Тэрмасигас сійӧ кучкывліс аслыс чуньясас, тэрмасьӧм вылӧ видзӧдтӧг, век жӧ аддзывліс кад шензьыны, мыйла кучкалӧмсьыс чуньясыс сылӧн оз доймыны.
Пуксисны зэра да лым сора страшнӧй лунъяс.
Морт эз нин помнит, кор сійӧ сувтлывліс вой кежлӧ да кор выльысь мӧдӧдчыліс туйӧ.
Муніс кадсӧ тӧдтӧг вой и лун, шойччыштліс усьланінас, кыссьывліс водзӧ, кор кусысь олӧмыс сылӧн ыпмунлі да ӧзйывліс ярджыка.
Сійӧ сэсся эз нин тышкась, кыдзи тышкасьӧны йӧз.
Тайӧ ачыс олӧмыс сыын эз кӧсйы кусны да вӧтліс сійӧс водзӧ.
Сійӧ сэсся эз нин страдайт.
Нервъясыс сылӧн ныжмисны, быттьӧ кынмисны, вежӧрас сылӧн вежласисны тешкодь серпасъяс, мича вӧтъяс.
Морт дугдывтӧг нёняліс да курччаліс жугӧдлӧм лыяссӧ, кодъясӧс медбӧръя крӧшкиӧдз ӧктіс да нуис аскӧдыс.
Сэсся сійӧ эз нин кыпӧдчыв мылькъяс вылӧ, эз вомӧнавлы водоразделсӧ, а надзӧник муніс паськыд долинаӧд визувтысь ыджыд ю пӧлӧн.
Сы син водзын вӧліны сӧмын вуджӧръяс.
Сылӧн душаыс да телӧыс мунісны орччӧн, и век жӧ торйӧн — сэтшӧм вӧсни лои найӧс кутысь йитӧдыс.
Ӧтчыд сійӧ воис вежӧрас асывводзӧ шыльыд из вылын куйлігӧн.
Яра югъяліс да шонтіс шонді.
Ылісянь сылы вӧлі кылӧ кӧрпиянлӧн ымзӧм.
Морт муртса помнитіс зэр, тӧв да лым, но дыр-ӧ сійӧс преследуйтіс лёк поводдяыс — кык лун али кык вежон, — сійӧ эз тӧд.
Дыр сійӧ куйліс вӧрзьӧдчытӧг, и лышкыд шондіыс койис сы вылӧ ассьыс югӧръяссӧ, йиджтіс шоныдӧн сылысь коньӧр телӧсӧ.
«Бур луныс», — думыштіс сійӧ.
Гашкӧ, сылы удайтчас тӧдмавны мунан туйсӧ шонді серти.
Зэв сьӧкыдпырысь морт бергӧдчис бок вылас.
Сэні, уліын, надзӧник визувтіс паськыд ю.
Тайӧ юсӧ сійӧ эз тӧд, и тайӧ сійӧс шензьӧдіс.
Морт надзӧник видзӧдіс ю визув бӧрся, видзӧдіс, кыдзи сійӧ гартчӧ куш да гажтӧм мылькъяс пӧлӧн, ещӧ на шуштӧмджык да ляпкыдджык мылькъяс пӧлӧн, кутшӧмъясӧс сійӧ аддзыліс ӧнӧдз.
Надзӧник да дзик веськодя морт видзӧдіс тӧдтӧм юлӧн визувтӧм бӧрся пӧшти дзик горизонтӧдзыс да аддзис, мый юыс усьӧ дзирдалысь югыд саридзӧ.
И век жӧ тайӧ эз вӧрзьӧд сылысь сьӧлӧмсӧ.
«Нинӧм ог гӧгӧрво, — думыштіс сійӧ, — тайӧ либӧ мираж, либӧ син пӧртӧм, аслам расстроитчӧм воображениеӧн лӧсьӧдӧмтор».
Морт ещӧ ёнджыка убедитчис таын, кор аддзис дзирдалысь саридз шӧрысь якӧр вылын сулалысь корабль.
Сійӧ куньліс синсӧ здук кежлӧ да выльысь восьтіс.
Да, ставыс ас местаас!
А шуны кӧ, нинӧм сэтшӧмыс абу.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ бесплоднӧй му сьӧлӧмас абу ни саридз, ни корабльяс, сідз жӧ, кыдзи абу патроныс сылӧн зарядитны ружьеас.
Морт кыліс ас мыш сайсьыс кутшӧмкӧ нускӧм — не то ышловзьӧм, не то кызӧктӧм.
Зэв надзӧник сійӧ бергӧдчис мӧдар бок вылас.
Матігӧгӧрысь сійӧ нинӧм эз аддзы да кутіс терпитӧмӧн виччысьны.
Бара кыліс нускӧм да кызӧктӧм, ассяньыс кызь воськов сайысь кымын ёсь йыла кык из костысь сійӧ аддзис кӧинлысь руд юрсӧ.
Пельясыс эз чурвидзны вывлань, кыдзи сійӧ аддзыліс мукӧд кӧинъяслысь, синъясыс вӧліны гудырӧсь да гырдӧсь, юрсӧ копыртӧма увлань.
Кӧиныс, тыдалӧ, вӧлі висьӧ: сійӧ ӧтпомся несъяліс да кызіс.
«Вот тайӧ нин кӧть оз кажитчы», — думыштіс морт да бара бергӧдчис мӧдар бок вылас, медым аддзыны настӧящӧй мирсӧ, коді ӧні эз нин вӧв саялӧма син водзас вералысь гудырӧн.
Но саридзыс пыр ӧтмоза югъяліс ылын, и корабльыс вӧлі тыдалӧ ясыда.
Гашкӧ, сійӧ век жӧ збыль?
Морт кунис синъяссӧ да кутіс думайтны — и медбӧрын гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Сійӧ муніс асыв-войвывлань, ылыстчис Диз юысь да веськаліс Коппермайн ю долинаӧ.
Тайӧ паськыд да надзӧник визувтысь юыс и вӧлі Коппермайн.
Тайӧ югъялысь саридзыс — Ледовитӧй океан.
Тайӧ корабльыс — китобойнӧй судно, коді воӧма ылӧ асыввылӧ Мекензи ю вом дорсянь, сійӧ якӧритчӧма Коронация куръяӧ.
Мортлы дум вылас уси Гудзонов Компаниялӧн картаыс, кодӧс коркӧ аддзыліс, и ставыс лои гӧгӧрвоана.
Морт пуксис да заводитіс думайтны медся неотложнӧй делӧяс йылысь.
Эшкынысь вӧчӧм обмоткиыс дзикӧдз косясьліс, и кокъясыс сылӧн вӧлі доймалӧмаӧсь ловъя яйӧдзыс.
Медбӧръя эшкынсӧ нин сійӧ косявліс.
Ружьесӧ да пуртсӧ воштіс.
Шапкаыс сідзжӧ вошӧма, а сыкӧд тшӧтш и увтыс улас дзебӧм истӧгъясыс, но пергаментӧ гартыштӧм истӧгъясыс питшӧгас колисны дзоньӧсь да эз ульсавны.
Сійӧ видзӧдліс часі вылӧ.
Часіыс пыр на муніс да петкӧдліс дас ӧти час.
Тыдалӧ, абу вунӧдлӧма заведитны сійӧс.
Морт вӧлі спокойнӧй да тыр вежӧра.
Сійӧ вӧлі зэв слаб, но эз чувствуйт некутшӧм дой.
Сёйны сылы эз ков.
Сёйӧм йывсьыс думыс вӧлі весиг лӧсьыдтӧм сылы, и ставсӧ, мый сійӧ вӧчис, вӧчис вежӧрыс тшӧктӧм серти.
Сійӧ косяліс гачкок помъяссӧ пидзӧсӧдзыс да кӧрталіс наӧн кок лапасӧ.
Ведрасӧ сійӧ мыйлакӧ эз шыбит: корабльлань туйӧ петтӧдз колӧ вӧлі юны пӧсь ва, — зэв сьӧкыд туй водзын, кыдзи ачыс гӧгӧрволіс.
Став вӧрасыс сылӧн вӧлі надзмӧс.
Сійӧ дрӧжжитіс, быттьӧ паралич дырйи.
Морт кӧсйис чукӧртны кос нитш, но эз вермы сувтны кок йылас.
Некымынысь сійӧ заводитліс сувтны да медбӧрын мӧдіс кыссьыны бауӧн.
Ӧтчыд сійӧ зэв матӧ кыссьыліс висьысь кӧин дінӧдз.
Зверь неокотапырысь вешйыштіс да, кывсӧ муртса вӧрӧдіг, нюлыштіс ассьыс нырсӧ.
Морт казяліс, мый кывйыс вӧлі эз здоровӧй гӧрд, а рудоввиж, джынвыйӧ вевттьысьӧма косьмӧм дульнас.
Морт юис пӧсь ва да пондіс чувствуйтны, мый вермас сувтны кок йылас да весиг мунны водзӧ, кӧть эбӧсыс сылӧн пӧшти дзикӧдз кутіс бырны.
Сылы ковмис шойччыны пӧшти быд здукӧ.
Морт восьлаліс слабиника да кыдзсюрӧ, и сідзи жӧ, слабиника да кыдзсюрӧ восьлаліг, вӧтчис сы бӧрся кӧин.
И тайӧ вояс, кор югъялысь саридзыс дзебсис пемыдас, морт гӧгӧрвоис, мый матыстчис саридз дінас нёль миляысь эз унджык.
Войнас сійӧ пыр ӧтарӧ кыліс висьысь кӧинлысь кызӧмсӧ, а корсюрӧ и кӧрпиянлысь горзӧм.
Гӧгӧр вӧлі олӧм, но вынӧн да дзоньвидзалунӧн тыр олӧм, сійӧ гӧгӧрвоис, мый висьысь кӧин кыссьӧ висьысь морт кок туй бӧрся да надейтчӧ: тайӧ мортыс кулӧ первойӧн.
Асывнас сійӧ восьтіс синъяссӧ да аддзис, мый кӧин видзӧдӧ сы вылӧ шогпырысь да горша.
Омӧлик шог пон кодь зверь сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн да бӧжсӧ нюкыльтӧмӧн.
Сійӧ дрӧжжитіс кӧдзыд тӧвйылын да жерйӧдліс пиньяссӧ, кор морт кутіс сыкӧд киргӧмсорӧн шӧпкӧдчыны.
Петіс югыд шонді, и асыв чӧжыс морт, конъясьліг да усьласиг, муніс югъялысь саридзын тыдалысь корабльлань.
Поводдяыс сулаліс зэв бур.
Заводитчис войвыв широтаясын овлысь дженьыдик, мича сёр гожӧм.
Сійӧ вермис сулавны вежон, вермис помасьны аски либӧ аскомысь.
Луншӧр бӧрын морт аддзис кок туй.
Тайӧ вӧлі мӧд мортлӧн кок туй, коді эз мун, а кыссис бауӧн.
Сійӧ думыштіс, мый тайӧ вермас лоны Биллон кок туйыс, но думыштіс веськодьпырысь.
Сылы вӧлі ставыс веськодь.
Веськыда кӧ шуны, сійӧ эз нин нинӧм чувствуйт и эз волнуйтчы.
Сійӧ эз нин чувствуйт висьӧмсӧ.
Кынӧмыс да нервъясыс быттьӧ вугралісны.
Но сыын чусалысь олӧмыс вӧтліс сійӧс водзӧ.
Сійӧ зэв ёна мудзис, но олӧмыс сыын эз кӧсйы кувны; и сы вӧсна, мый олӧмыс эз кӧсйы кувны, морт пыр на сёйис нюрвывса вотӧс да гуринаясӧс, юис пузьӧдӧм ва да дугдывтӧг кыйӧдіс висьысь кӧин бӧрся.
Морт муніс мӧд мортлӧн кок туй кузя, бауӧн кыссьысь мортлӧн кок туй кузя, и регыд аддзис сійӧ туйлысь помсӧ: ва нитш вылын, кӧні тӧдчис кӧин кок туй, куйлісны вильӧдӧм лыяс.
Морт аддзис мешӧк ёкмыль, сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлі сылӧн, неыджыд кӧр куысь вурӧм, кодӧс вӧлі косявлӧма ёсь пиньясӧн.
Морт кыпӧдіс тайӧ мешӧксӧ, кӧть сылӧн слабмӧм чуньясыс эз вермыны кутны татшӧм сьӧктасӧ.
Билл абу эновтӧма сійӧс помӧдз.
Ха-ха!
Сійӧ ещӧ сералыштас на Билл вылын.
Сійӧ коляс ловйӧн да босьтас тайӧ мешӧксӧ югъялысь саридз шӧрын корабль вылӧ.
Морт серӧктіс кырнышлӧн кодь курксӧм, сибдӧм, страшнӧй серамӧн, и висьысь кӧин сы моз жӧ лӧвтыштіс, быттьӧ нерис сійӧс.
Морт пыр жӧ ланьтіс.
Кыдз нӧ сійӧ вермас серавны Билл вылын, тайӧ кӧ Билл, тайӧ гӧрдов-еджыд лыясыс кӧ — ставыс, мый коли Биллысь?
Сійӧ бергӧдчис.
Да, Билл сійӧс эновтіс, но сійӧ оз босьт зарнисӧ да оз кут вильӧдны Биллысь лыяссӧ.
Билл эськӧ вильӧдіс, вӧлі кӧ Билл сы местаын, — водзӧ кысигмоз, думайтіс морт.
Сійӧ веськаліс неыджыд ты дорӧ.
Копыртчис сы весьтӧ гуринаясӧс корсьӧм могысь да бӧр шатовмуні, быттьӧ сійӧс чушкисны.
Сійӧ аддзис васьыс ассьыс чужӧмсӧ.
Тайӧ чужӧмыс вӧлі сэтшӧм страшнӧй, мый вӧрзьӧдіс весиг сылысь душасӧ.
Тыас ветлӧдлісны куим гурина, но тыыс вӧлі ыджыд, и сійӧ эз вермы сэтысь коявны васӧ пыдӧсӧдзыс; сійӧ заводитліс кыйны гуринаяссӧ ведранас, но медбӧрын эновтіс тайӧ думсӧ.
Сійӧ повзис, мый слабмӧмысла усяс ваӧ да вӧяс.
Та вӧсна жӧ сійӧ эз лысьт петны ю кузя кер вылын, кӧть керъясыс лыа кӧса вылын вӧліны уна.
Тайӧ лунас сійӧ куим миля вылӧ чинтіс ассяньыс да корабльӧдзыс костсӧ, а мӧд лунас — кык миля вылӧ; ӧні сійӧ Билл моз жӧ кыссис бауӧн.
Витӧд лун пом кежлас корабльӧдзыс век на колис сизим кымын миля, а ӧні сійӧ лунтырнас эз вермы мунны и ӧти миля.
Мича сёр гожӧм кутчысис на, а сійӧ то кыссис нёль кокӧн, то садьсӧ воштыліс да усьлі, а сы кок туйті, пыр важмозыс кызігтыр да несъялігтыр, кыссис висьысь кӧин.
Пидзӧсъясыс мортлӧн зыртчисны ловъя яйӧдзыс и кокпыдӧсъясыс сідзжӧ, и кӧть сійӧ косяліс дӧрӧмсьыс кык полоса, мед кӧртавны доймалӧминъяссӧ, но гӧрд визьыс кыссис сы бӧрся нитш кузя да изъяс кузя.
Кыдзкӧ сійӧ ӧтчыд бергӧдчыліс да аддзис, кыдзи кӧиныс горша нюлӧ сылысь вирӧсь туйсӧ, и бура представитіс аслыс, кутшӧм пом сылы лоас, сійӧ кӧ ачыс оз ви кӧинсӧ.
И сэки заводитчис медся чорыд тышыс, кутшӧм сӧмын вермас лоны олӧмын: бауӧн кыссьысь висьысь морт да сы бӧрся варгыльтысь висьысь кӧин, — кыкнанныс найӧ, муртса ловъяӧсь, кыссисны пустыня вомӧн ӧта-мӧдсӧ кыйӧдігтыр.
Вӧлі кӧ эськӧ тайӧ здоров кӧин, сійӧ эськӧ эз кут сідз водзсасьны, но сылы эз вӧв лӧсьыд думайтны, мый сійӧ веськалас кынӧмас тайӧ мустӧм зверыслы, пӧшти мерлинаыслы.
Мортлы лои зывӧк.
Сійӧ бара заводитіс сӧрны, вежӧрсӧ гудыртісны быдсяма серпасъяс, и ас садяс сійӧ волывліс пыр шочджыка да недыр кежлӧ.
Ӧтчыд сійӧ воис ас садяс да кыліс кодлыськӧ лов шы дзик пель дінсьыс.
Кӧин чеччыштіс бӧрвыв, конъясис да уси слабмӧмысла.
Тайӧ вӧлі тешкодь, но морт эз нюммун.
Сійӧ весиг эз повзьы.
Полӧмыслӧн эз нин вӧв сы вылын власьтыс.
abu
Корабльӧдз ӧні коли нёль кымын миля, не унджык.
Морт сійӧс аддзис дзик ясыда, гудыр синъяссӧ тілиг аддзис и югъялысь саридзсӧ поткӧдысь еджыд паруса пыжсӧ.
Но мортлы не венны тайӧ нёль милясӧ.
Сійӧ тӧдіс тайӧс да та вылӧ видзӧдіс спокойнӧя.
Сійӧ тӧдіс, мый сійӧ оз кыссьы водзӧсӧ и миляджын.
И век жӧ сылы окота вӧлі овны.
Вӧлі эськӧ тешкодь кувны сы бӧрын, мый сійӧ ас вывтіыс нуис.
Судьбаыс требуйтіс сылысь вывті унатор.
Весиг кулігас нин сійӧ эз сетчы смертьыслы.
Вермас лоны, тайӧ вӧлі безумие, но и смертьлы гыжъясас сюрӧм бӧрын сійӧ шыбитіс сылы вызов да тышкасис сыкӧд.
Морт кунис синъяссӧ да ньӧжйӧник чукӧртіс ассьыс став вынсӧ.
Сійӧ крепитчис, зілис не сетчыны сылысь став пытшкӧссӧ ва содігӧн моз ойдӧдысь юр бергӧдчан чувствоыслы.
Тайӧ чувствоыс кыпаліс гыясӧн да пӧдтіс вежӧрсӧ.
Мукӧддырйи сійӧ быттьӧ вӧйліс, воштыліс юр садьсӧ да зілис бӧр мынтӧдчыны сыысь, но кутшӧмкӧ висьтавны позьтӧм ногӧн воляыслӧн колясъясыс отсавлісны сылы выльысь петны веркӧс вылас.
Морт куйліс мыш вылас да кыліс, кыдзи кӧинлӧн пӧдан лов шыыс пыр матыстчӧ сы дінӧ.
Сійӧ кыліс пыр матынджык и матынджык, кадыс кыссис помтӧг дыр, но морт весиг ньӧтчыд эз вӧрзьыв.
Вот лов шыыс кылӧ дзик нин пель весьтын.
Кос да чорыд кылыс парснитіс сылысь щӧкасӧ, быттьӧ наждачнӧй бумага.
Киясыс сылӧн кыпалісны вывлань — кыдзи аслыс кажитчис, сійӧ кӧсйис кыпӧдны найӧс, — чуньясыс лэбач гыжъяс моз кусыньтчисны, но кватитісны тыртӧм сынӧдсӧ.
Тэрыба да чорыда кватитӧм вылӧ колӧ вӧлі вын, а выныс сылӧн эз вӧв.
Кӧиныс вӧлі терпеливӧй, но и мортыс вӧлі терпеливӧй.
Лунджынсӧ сійӧ куйліс вӧрзьывтӧг, тышкасис садь вошӧмыскӧд да кыйӧдіс кӧинӧс, коді кӧсйис сійӧс сёйны да кодӧс эськӧ сійӧ ачыс сёйис, вермис кӧ.
Кадысь кадӧ вунӧдчылӧмыс шымыртліс сійӧс, и морт кузя вӧтасис; но быд здукӧ, вӧтын и вемӧсын, сійӧ виччысис, мый вот-вот кылас пӧдӧм лов шы да сійӧс нюлыштас сарӧгӧсь кыв.
Лов шысӧ морт эз кыв, но садьмис сыысь, мый сарӧгӧсь кывйыс инмӧдчис сылӧн киӧ.
Морт виччысис.
Кӧинлӧн ёсь пиньясыс неуна топӧдісны сылысь кисӧ, сэсся ещӧ ёнджыка — кӧин медбӧръя вынсьыс зілис сюйны пиньсӧ мортлы, кодӧс сійӧ сы дыра кыйӧдіс.
Но и морт дыр виччысис, и сылӧн курччалӧм киыс топӧдіс кӧинлысь вомсӧ.
И сэки, кор кӧин слаба мездысис, а мортлӧн киыс сідзжӧ слаба топӧдіс сылысь вомсӧ, мӧд киыс нюжӧдчис да кватитіс кӧинӧс.
Ещӧ вит минут, и морт лямӧдіс кӧинӧс аслас став тушанас.
Сылӧн кияслы эз тырмы выныс, медым джагӧдны кӧинӧс, но морт топӧдіс чужӧмсӧ кӧин голя бердӧ, и сылӧн вомтырыс лои кӧин гӧн.
Коли часджын, и морт кутіс чувствуйтны, мый горшас сылы пырӧ шоныд вир.
Тайӧ вӧлі зэв делӧ, быттьӧ сылы кынӧмас кисьтісны сывдӧм свинеч, и сӧмын мырдысьӧн сійӧ тшӧктіс асьсӧ терпитны.
Сэсся морт бергӧдчис мыш вылас да унмовсис.
«Бедфорд» нима китобойнӧй судно вылын мунісны научнӧй экспедицияысь некымын морт.
Палуба вывсянь найӧ казялісны вадорысь кутшӧмкӧ тешкодь существоӧс.
Сійӧ ӧдва кыссис лыа кузя саридзлань.
Учёнӧйяс эз вермыны гӧгӧрвоны, мый тайӧ татшӧмыс, и, кыдзи естествоиспытательяс, пуксисны шлюпкаӧ да мӧдӧдчисны вадорлань.
Найӧ аддзисны ловъя существоӧс, но ӧдвакӧ сійӧс позьӧ вӧлі шуны мортӧн.
Сійӧ нинӧм эз кыв, нинӧм эз гӧгӧрво да куснясис лыа вылын ыджыд нидзув моз.
Сылы пӧшти эз удайтчы мунны водзӧ, но сійӧ эз бӧрыньтчы да куснясиг-песласиг кыссис водзӧ часнас воськов кызь кымын.
Куим вежон мысти, «Бедфорд» нима китобойнӧй суднолӧн койка вылын куйліг, морт синвасорӧн висьтавліс, коді сійӧ сэтшӧмыс да мый сійӧ нуис ас вывтіыс.
Сійӧ мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс сӧрис аслас мам йывсьыс, Лунвыв Калифорния йылысь, дзоридзьяс пӧвстын да апельсинӧвӧй пуяс пӧвстын аслас керка йылысь.
Коли некымын лун, и сійӧ пукаліс нин корабльвывса кают-кампаниеын пызан сайын учёнӧйяскӧд да капитанкӧд тшӧтш.
Сійӧ радліс уна сёянлы, жалитӧмӧн колльӧдіс йӧз вомӧ вошысь быд кусӧк.
Сійӧ вӧлі ас вежӧрас, но чувствуйтіс лӧглун пызан сайын быд пукалысь дінӧ.
Сійӧ зэв ёна поліс, мый сёяныс оз тырмы.
Сійӧ юасис провизия запасъяс йылысь пӧварлысь, юнгалысь, капитанлысь.
Найӧ помтӧг успокаивайтісны сійӧс, но сійӧ некодлы эз эскы да гусьӧникӧн видзӧдлывліс кладӧвӧйӧ, медым аддзывны аслас синнас.
Кутіс тӧдчыны, мый сійӧ мӧдіс ёнмыны.
Сійӧ кызіс лунысь лун.
Учёнӧйяс довкйӧдлісны юръяснаныс да лӧсьӧдлісны быдсямапӧлӧс теорияяс.
Сёянсӧ сылы кутісны сетны этшаджык, но сійӧ пыр ӧтарӧ кызіс, торйӧн нин коскыс.
Матросъяс сералісны.
Найӧ тӧдісны, мыйын делӧыс.
А кор учёнӧйяс кутісны следитны сы бӧрся, найӧ сідзжӧ гӧгӧрвоисны.
Завтрак бӧрын сійӧ гусьӧн мунліс бак сайӧ да корысь моз нюжӧдліс кисӧ кодлыкӧ матросъяс пӧвстысь.
Матрос нюммунліс да сетліс сылы морскӧй сукар кусӧк.
Морт горша кватитліс кусӧксӧ, видзӧдлывліс сы вылӧ, кыдзи горш морт зарни вылӧ, да дзебліс питшӧгас.
Сэтшӧм жӧ кусӧкъяс нюмъялігтыр сетавлісны сылы и мукӧд матросъяс.
Учёнӧйяс нинӧм эз шуны да эз вӧрзьӧдны сійӧс.
Но найӧ гусьӧникӧн видлісны сылысь койкасӧ.
Сійӧ вӧлі тыр сукаръясӧн.
Матрацтырыс сюялӧма сукаръяс.
Быд пельӧсын вӧліны сукаръяс.
Но мортыс вӧлі тыр вежӧра.
Сійӧ сӧмын заптысис тшыгъялігкежлӧ — вот и ставыс.
Учёнӧйяс шуисны, мый тайӧ прӧйдитас.
И тайӧ збыльысь прӧйдитіс сыысь на водзджык, кор «Бедфорд» судно сувтіс Сан-Франциско гаваньӧ.
1905 во.
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Бурӧй кӧин @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 42‒58.}
БУРӦЙ КӦИН
Нывбаба бӧр пырис, медым колошиасьны, сы вӧсна мый туруныс вӧлі лысваӧсь, а кор сійӧ выльысь петіс кильчӧ вылас, то аддзис, мый сійӧс виччысьысь верӧсыс вунӧдӧма свет вылас ставсӧ да любуйтчӧ зэв мичаа паськӧдчӧм миндаль дзоридзӧн.
Нывбаба видзӧдліс гӧгӧрбок, корсьыштіс синнас фруктӧвӧй пуяскостса джуджыд турун пӧвстысь.
— Кӧні Кӧин? — юаліс сійӧ.
— Ӧні на вӧлі тані.
Уолт Ирвин дугдіс видзӧдны дзоридзалысь мирлӧн чудо вылӧ да сідзжӧ видзӧдліс гӧгӧрбок.
— Помнита, ме аддзылі, сійӧ вӧтчис кролик бӧрся.
— Кӧин!
Кӧин!
Татчӧ! — чукӧстіс Медж.
И найӧ мӧдӧдчисны увлань нуысь трӧпа кузя еджыд кӧлӧкӧльчикъясӧн вольсалӧм мансанита сук быдтасъяс пыр просёлочнӧй туй вылӧ.
Ирвин сюйис вомас кыкнан чальсӧ, и сылӧн ёся шутёвтӧмыс ӧтлаасис Меджлӧн чукӧстӧмкӧд.
Нывбаба тэрмасьӧмӧн тупкис пельяссӧ да терпиттӧма чукыртчыштліс.
— Фу!
Сэтшӧм пыдісянь гӧгӧрвоысь поэт — и друг лэдзалан татшӧм пель чунӧдана шыяс!
Менам прӧстӧ барабаннӧй перепонкаясӧй потӧны.
Тӧдан, тэ, кажитчӧ, верман венны весиг уличавывса детинкалысь шутьлялӧмсӧ.
— А-а!
Со и Кӧин.
Нӧрысвывса веж быдтасъяс пӧвстын кыліс кос увъяслӧн трачмунӧм, и друг нелямын фут вылнаын, ӧшйӧм кырталӧн пропасть дорышын, тыдовтчис Кӧинлӧн юрыс да тушаыс.
Сылӧн муас крепыда пыксьӧм воддза лапаяс увсьыс чуктіс из, и пон, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, видзӧдіс увлань лэбысь из вылас, кытчӧдз сійӧ эз усь на дінӧ.
Сэки Кӧин вештіс ассьыс видзӧдлассӧ аслас кӧзяеваяс вылӧ, да, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, паськыда нюммуніс став вомтырнас.
— Кӧин!
Кӧин!
Муса Кӧин! — ӧтвылысь ӧти гӧлӧсӧн горӧдісны сылы улісяньыс мужчина да нывбаба.
Налысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын пон топӧдіс пельяссӧ да нюжӧдіс юрсӧ водзӧ, быттьӧ лэдзис асьсӧ малыштны тӧдтӧм килы.
Сэсся Кӧин бара воши раскӧ, а найӧ колльӧдісны сійӧс видзӧдласнаныс да мунісны водзӧ.
Некымын минут мысти, чукыль сайын, кӧні чойыс вӧлі лажмыдджык, пон котӧрӧн лэччис на дінӧ, а сы бӧрся посни из торъяс да бус.
Кӧин ёна кутіс петкӧдлыны ассьыс чувствояссӧ.
Сійӧ лэдзис мужчиналы малыштны асьсӧ пель сайӧдыс, терпитіс нывбабасянь ёна меліджыка малалӧм да тӧвзис ылӧ водзӧ, быттьӧкӧ му вывтіыс исковтіс, небыда, ньӧти выныштчылӧмтӧг, кыдзи настӧящӧй кӧин.
Тэчасног сертиыс тайӧ вӧлі вӧрса ыджыд кӧин, но сера гӧныс да сы вылын чутъясыс петкӧдлісны, мый сійӧ абу кӧин рӧдысь.
Тані нин тыдалана петкӧдчис пон стать.
Ни ӧти кӧинлысь некод на эз аддзыв татшӧм серсӧ.
Тайӧ вӧлі юрсяньыс да кокӧдзыс пемыдгӧрд пон — зэв пемыдгӧрд, коричневӧй.
Пемыдгӧрд гӧныс мышку вылас да голя вылас вочасӧн югдіс да кынӧм улас лоис пӧшти виж, быттьӧ муртса-муртса няйтчыштӧма быдлаын мырдысьӧн писькӧдчысь пемыдгӧрд сіясысь.
Морӧсас, лапаяс вылас да синъяс вылас еджыд чутъяс сідзжӧ кажитчисны няйтчыштӧмаӧн, — сэні сідзжӧ вӧлі тайӧ тыдавтӧм пемыдгӧрд рӧмыс.
А синъясыс югъялісны, быттьӧ зарни рӧма кык пемыдгӧрд мича из.
Мужчина да нывбаба вӧлі ёна велалӧмаӧсь асланыс пон дінӧ.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый налы ковмис пуктыны уна вын сійӧс ас дінаныс сибӧдӧм могысь.
Тайӧ вӧлі зэв сьӧкыд удж дзик первойсяньыс, кор понйыс медводдзаысь код тӧдас кытысь воис налӧн неыджыд горнӧй коттедж дорӧ.
abu
Кор Уолт Ирвин лэччис шор дінӧ видзӧдлыны кортӧм гӧсьт вылӧ, сійӧс паныдаліс лёкысь эралӧм.
Татшӧм жӧ эралӧмӧн пон паныдаліс и Меджӧс, кор сійӧ заводитліс лӧсьӧдны понкӧд бур отношениеяс да вайис понлы ныр улас зэв ыджыд тасьтітыр йӧв да нянь.
Гӧсьтыс, вӧлӧмкӧ, абу зэв варов.
Сійӧ орӧдлывліс налысь тӧдмасьны став заводитлӧмъяссӧ — сулалӧ вӧлі сӧмын нюжӧдны сылань китӧ, кыдзи тыдовтчылісны понлӧн грознӧй клыкъясыс да пемыдгӧрд гӧныс сувтліс веськыда.
Но пон эз мун налӧн шор дорысь, узьліс сэні да сёйис быдтор, мый сылы вайлісны, но сӧмын сы бӧрын, кыдзи сёянсӧ йӧз пуктавлісны бура ылӧ да асьныс мунлісны.
Гӧгӧрвоана вӧлі, мый сійӧ кольччӧ татчӧ сӧмын сы вӧсна, мый оз вермы ветлӧдлынысӧ.
А некымын лун мысти, неуна бурдыштӧм бӧрын, сійӧ друг воши.
Та вылын, гашкӧ, и помасис эськӧ налӧн тӧдмасьӧмыс, Ирвинлы кӧ буретш сійӧ кадас эз ковмы мунны штатлӧн войвыв юкӧнӧ.
Кор поезд муніс Калифорния да Оригон костса границасянь неыліті Ирвин ӧтчыд видзӧдліс ӧшиньӧд да аддзис ассьыс скӧр гӧсьтсӧ.
Дзик бурӧй кӧин кодь, сійӧ тӧвзис бусӧсь да няйтӧсь полотно пӧлӧн.
Ирвин эз радейт дыр думайтны.
Мӧд станцияын сійӧ петіс купеысь, ньӧбис лавкаысь яй да кутіс пышъялысьсӧ кар помысь.
Бӧрсӧ кӧинӧс вайисны багажнӧй вагонын и, татшӧм ногӧн, сійӧ выльысь веськаліс горнӧй коттеджӧ.
Тайӧ пӧрйӧ сійӧс дзонь вежон кежлӧ домалісны кӧрт чеп йылӧ, и Ирвин гозъя радейтӧмӧн дӧзьӧритісны сійӧс.
Но ассьыныс радейтӧмсӧ налы ковмыліс петкӧдлыны зэв видзчысигтыр.
Быттьӧ мӧд планета вылысь воӧм тайӧ замкнутӧй да враждебнӧй понйыс вочавидзліс лёкысь эргӧмӧн налӧн став мелі кывъяс вылӧ.
Но сійӧ некор эз увтчы.
Став кад чӧжыс некод весиг ӧтчыд эз кывлы, медым сійӧ увтчыштіс.
Велӧдны сійӧс вӧлӧма зэв сьӧкыд.
Но Ирвин радейтліс сьӧкыд уджсӧ.
Сійӧ тшӧктіс вӧчны металлическӧй пластинка да сэтчӧ гижны: «Бӧр вайӧдны Уолт Ирвинлы, Глен-Эллен, Сонома кытш, Калифорния».
Кӧинлы ӧшӧдісны ошейник, кытчӧ крепитісны тайӧ пластинкасӧ.
Та бӧрын сійӧс лэдзисны, и пон пырысь-пыр жӧ воши.
Лун мысти Мендосиноысь воис телеграмма: кызь часӧн пон удитӧма пышйыны сё миля войвывлань, сы бӧрын сійӧс кутӧмаӧсь.
Бӧрсӧ Кӧинӧс вайӧдіс транспортнӧй контора.
Сійӧс домалісны куим лун кежлӧ, нёльӧднас разисны, и сійӧ бара воши.
Тайӧ пӧрйӧ кӧин удитӧма мунны Орегон районса лунвыв штатъясӧдз.
Сэні сійӧс бара кутӧмаӧсь да бара вайисны гортас.
Быдпӧрйӧ, кор Кӧинӧс лэдзлісны, сійӧ пышйыліс — и пыр пышйыліс войвылӧ,
быттьӧкӧ кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм вын вӧтліс сійӧс войвылас.
«Гортланьыс кыскӧ», — кыдзи ӧтчыд шуис Ирвин, кор сылы Кӧинӧс вайисны Войвыв Орегонысь.
Выльысь пышйигӧн бурӧй пышъялысьыд удитӧма вомӧнавны Калифорния джынсӧ, дзоньнас Орегон штат да Вашингтон штатлысь джынсӧ, кытысь сійӧс и кутісны да вайисны бӧр кӧзяин дінӧ.
Зільлуныс, кутшӧмӧн сійӧ пышйывліс гортсьыс, вӧлі веськыда шензьымӧн.
Ёна сёйӧм да шойччыштӧм бӧрын Кӧин, муртса сӧмын сійӧс лэдзлісны вӧля вылӧ, став вынсӧ веськӧдлывліс зэв ӧдйӧ пышйӧм вылӧ.
Удайтчис стӧча тӧдмавны, мый первойя лунас сійӧ котӧртлывліс сё ветымын кымын миля, кытчӧдз сійӧс кодкӧ оз кут.
Гортас сійӧ пыр волывліс омӧльтчӧма, тшыг, дурмӧма, а пышйывліс ёнмӧм, шойччӧм, выль вынъяс чукӧртӧм бӧрын.
И пыр ӧтмоза кутліс туйсӧ войвылӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ пытшкӧсса вын кыскис сійӧс сэтчӧ, кодӧс некод эз вермы гӧгӧрвоны.
Тадзи пышъялӧмнас колис дзонь во, и пон миритчис, медбӧрын, судьбаыскӧд да кольччис коттедж дінӧ, кӧні коркӧ первой лунас джагӧдіс кроликӧс да узис шор дорын.
Но коли уна на кад, медым мужчиналы да нывбабалы удайтчис малыштны сійӧс.
Тайӧ вӧлі ыджыд победа.
Кӧин сэтшӧма эз сибав йӧз дінӧ, мый сы дінӧ прӧстӧ оз позь вӧлі матыстчыны.
Некодлы коттеджӧ волысь гӧсьтъяслы эз удайтчыв тӧдмасьны сыкӧд матӧджык.
Пыдісянь эргӧм вӧлі вочакывйӧн став татшӧм босьтчылӧмъяс вылас.
А кодкӧ кӧ век жӧ матыстчыліс матӧджык, вылыс парйыс Кӧинлӧн кыпавліс, тыдовтчылісны ёсь пиньясыс да кыліс скӧрысь, лёкысь эргӧм, мыйысь повзьылісны весиг медся збой да став матігӧгӧрса понъяс, кодъяс зэв бура тӧдісны, кыдзи эргӧны понъяс, но некор эз кывлыны, кыдзи эргӧны кӧинъяс.
Некод нинӧм эз тӧд тайӧ понйыслысь воддза олӧмсӧ.
Сы олӧмлӧн историяыс заводитчис Уолтсянь да Меджсянь.
Сійӧ воис кытыськӧ лунвывсянь, но важ кӧзяин йывсьыс, код дінысь сійӧ, буракӧ, пышйӧма, нинӧм эз удайтчы тӧдмавны.
Миссис Джонсон, матысса суседка, кодлысь Медж ньӧбавліс йӧв, висьтавліс, мый тайӧ клондайскӧй пон.
Сылӧн вокыс уджавлӧма тайӧ ылыс канмуса йияс пӧвстас приискъяс вылын, и та вӧсна миссис Джонсон лыддьывліс асьсӧ авторитетӧн татшӧмсикас юалӧмъяс кузяыс.
Да, колӧ шуны, сыкӧд эз и вензьывны.
Кӧинлӧн пель йывъясыс коркӧ чорыда кынмылӧмаӧсь, найӧ сідзи и эз бурдлыны.
Таысь кындзи, сійӧ вӧлі мунӧ аляскаса понъяслань, кодъяслысь снимокъяссӧ Ирвин да Медж аддзывлісны журналъясысь.
Найӧ унаысь сёрнитлісны Кӧинлӧн важся олӧм йылысь, зілисны представитны аслыныс, мый найӧ лыддьылісны да кывлісны, кутшӧм олӧмыс вӧлі тайӧ понлӧн ылі Войвылын.
Мый Войвылыс пыр на кыскис понсӧ ас дінас, тайӧс найӧ тӧдісны.
Войяснас Кӧин гажтӧма никсіс, а кор пӧльтліс вой тӧв да чизрӧдліс кӧдзыд, Кӧин ёна тӧждысис да нораа омляліс.
Тайӧ вӧлі кӧин омлялӧм кодь.
Но сійӧ некор эз увтчы.
Некутшӧм ногӧн оз позь вӧлі перйыны сылысь пон ногӧн увтчӧм.
Сійӧ кузь кад чӧжнас, кор Ирвин да Медж быдногыс зілисны бурӧн тӧдмасьны Кӧинкӧд, найӧ эз шоча вензьывны сы йылысь, коді жӧ кутас лыддьысьны сылӧн кӧзяинӧн.
Кӧзяиныс лыддьыліс сійӧс ассьыс да ошйысьлісны, кор Кӧин кодныскӧ дорӧ вӧвлі бурджык.
Но ёнджыкасӧ Кӧин бурлунсӧ петкӧдліс Ирвин дорӧ, и медсясӧ сы вӧсна, мый сійӧ вӧлі мужчина.
Буракӧ, Кӧин нинӧм эз тӧд нывбабаяс йылысь.
Сійӧ некутшӧма эз гӧгӧрволы нывбабаясӧс.
Меджлӧн юбкаяскӧд сійӧ некыдз эз вермы миритчыны — налысь кышакылӧмсӧ кылӧм бӧрын пыр жӧ чошкӧдлывліс пельсӧ да заводитліс лёкысь эргыны.
А тӧла лунъясӧ Меджлы дзик ньӧти эз позь матыстчыны Кӧин дінӧ.
Но Медж вердіс сійӧс.
Таысь кындзи, Медж ыджыдаліс кухняын, и сӧмын сылӧн торъя милӧсть кузя Кӧинлы позьӧ вӧлі сэтчӧ пыравны.
И Медж чорыда эскис, мый сибӧдас ас дінас Кӧинӧс, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый мешайтіс сылы юбкаыс.
А Уолт мудеритіс — кор сійӧ гижліс, тшӧктывліс Кӧинӧс пукавны кок дінас, а ачыс сэки унаысь малыштлывліс да варовитліс сыкӧд, кӧть и уджыс сылӧн муніс зэв надзӧн.
Медбӧрын Уолт победитіс — тыдалӧ, сы вӧсна, мый вӧлі мужчинаӧн, но Медж пыр чайтіс, мый сійӧ кӧ эськӧ гижис унджык кывбур да эновтіс Кӧинсӧ, налы эськӧ овсис бурджыка да сьӧмыс эськӧ унджык вӧлі.
— Кад нин пӧлучитны юӧр менам бӧръя кывбуръяс йылысь, — шуис Уолт сы бӧрын, кор найӧ вит минут кымын чӧла лэччисны кыр горув.
— Чайта, мый почта вылын куйлӧ нин менам ним вылӧ сьӧм, и ми сійӧс пӧртам зэв бур гречневӧй пызьӧ, клёнӧвӧй сироп тыра галлонӧ да тэныд выль колошиӧ.
— Миссис Джонсонлӧн зэв мича мӧслӧн зэв чӧскыд йӧлӧ, — содтіс Медж.
— Аски ӧд мынтысян лун, кыдзи ачыд тӧдан.
Уолт тӧдлытӧгыс чукыртчыштліс, но сэк жӧ сылӧн чужӧмыс вежсис, и сійӧ клопнитіс кинас куртка зептас.
— Нинӧм!
Менам тані став Калифорния пасьтасьыс медся лысьтан мӧскыс дась.
— Кор тэ сійӧс удитін гижнысӧ? сюся юаліс Медж да кӧритӧмӧн содтіс: — Весиг меным эн петкӧдлы!
— Ме нарошнӧ видзи тайӧ кывбуръяссӧ, медым лыддьыны тэныд, почта вылӧ мунігӧн, вот татшӧм кодь местаын, — шуис Уолт, кинас кос мыр вылӧ индіг, код вылӧ позьӧ вӧлі пуксьыны.
Векньыдик шор визувтіс сука быдмысь папоротникъяс улысь, шыалӧмӧн бызгыльтіс нитшкасьӧм вильыд из вомӧн да веськыда найӧ кок дінті вомӧналіс трӧпасӧ.
Долинасьыс кыліс полевӧй колипъяслӧн мичаа сьылӧм, а гӧгӧрбок, то шонді югӧръясын дзирдаліг, то вуджӧръясас вошліг, лэбалісны гырысь виж бобувъяс.
Сэки, кор Уолт джын гӧлӧсӧн лыддис ассьыс гижӧдсӧ, улын, раскын, кыліс кутшӧмкӧ шум.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд воськовъяслӧн шум, код дінӧ кадысь кадӧ сорласьліс кок улысь мынӧм излӧн тотшмунӧм.
Кор Уолт помаліс лыддьынысӧ да видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, виччысис сылысь ошкӧм, туй чукыль сайысь тыдовтчис морт.
Сійӧ вӧлі куш юра, и пӧсьыс киссис сы вылысь шоръясӧн.
Ӧти кинас сійӧ ӧтарӧ чышкаліс носӧвикнас ассьыс чужӧмсӧ, а мӧдас кутіс шляпасӧ да голясьыс пӧрччӧм дзикӧдз кӧтасьӧм крахмалитӧм воротниксӧ.
Тайӧ вӧлі ён, ыджыд тушаа морт; мускулъясыс сылӧн сідзи и ортсӧ петісны дзескыд сьӧд пинжак увсьыс, кодӧс ньӧбӧма, буракӧ, дзик неважӧн на вурӧм платтьӧяс вузалан магазинысь.
— Жар луныс... — чолӧмаліс сійӧс Уолт.
Уолт зілис овны бура матігӧгӧрса олысьяскӧд да эз кольлы случай, медым содтыны аслас тӧдсаяслысь лыдсӧ.
Морт сувтіс да довкнитіс юрнас.
— Эг ме зэв велав татшӧм жарад, — вочавидзис сійӧ, быттьӧ правдайтчис.
— Ме ёнджыка велалі комын кымын градуса морозӧ.
— Но, сэтшӧмыс миян тані оз овлы! — серӧктіс Уолт.
— Колӧ чайтны, — вочавидзис морт.
— Да ме, веськыда кӧ шуны, ог и кӧсйы тайӧс.
Ме корся ассьым чойӧс.
Ті, гашкӧ, тӧдад, кӧні сійӧ олӧ?
Миссис Джонсон, миссис Уильям Джонсон.
— Сідзкӧ, ті, навернӧ, сылӧн вок, Клондайкысь? — горӧдіс Медж, и синъясыс сылӧн кутісны ӧзйыны.
— Ми сы мында кывлім ті йылысь!
— Сійӧ и эм, мэм, — скромнӧя вочавидзис сійӧ.
— Менӧ шуӧны Скифф Миллер.
Ме, тӧданныд кӧ, кӧсйи сылы вӧчны сюрприз.
— Да ті дзик правильнӧ мунанныд.
Сӧмын ті локтінныд эн туй кузя, а трӧпа кузя.
Медж сувтіс да петкӧдліс сылы вылын сёртас вылӧ, насянь четверть миля ылнаын кымын.
— Со аддзанныд сэтысь пожӧмъяссӧ?
Мунӧй на дінӧ тайӧ векньыдик трӧпаӧдыс.
Сійӧ кежӧ веськыдвылӧ да вайӧдас тіянӧс веськыда миссис Джонсонлӧн керка дінас.
Тані нин туй вывсьыс он вош.
— Аттьӧ, мэм, — вочавидзис Скифф Миллер.
— Миянлы эськӧ зэв интереснӧ вӧлі, висьталінныд кӧ ті мыйкӧ Клондайк йылысь, — шуис Медж.
— Гашкӧ, ті разрешитанныд пыравны тіянӧ, кор ті кутанныд гӧститны чой ордад?
А ещӧ бурджык — волӧй коркӧ сыкӧд ӧбедайтны миянӧ.
— Да, мэм, аттьӧ тіянлы, мэм, — веськодя нурбыльтіс Скифф, но сэк жӧ казяліс да содтіс:
— Сӧмын ӧд ме тані ог дыр ов: бӧр муна Войвылӧ.
Талун жӧ войся поездӧн муна.
Ме, тӧданныд кӧ, медаси удж вылӧ: казеннӧй почта кыскавны.
Медж жалитыштіс. Скифф Миллер лӧсьӧдчис водзӧ мунны аслас туй кузя, но сэки матігӧгӧрын котралысь Кӧин друг шытӧг, кӧин моз, петіс пуяс сайысь.
Скифф Миллерлысь веськодьлунсӧ быттьӧ киӧн чышкыштісны.
Синъясыс сылӧн сатшисны понйӧ, и зэв ыджыд шензьӧм тӧдчис сылӧн чужӧм вылас.
— Чӧртыс мед лыяс! — шуис сійӧ.
Мый йылысь кӧ думайтіг сійӧ пуксис мыр вылӧ, эз казяв, мый Медж век на сулалӧ.
Мортлысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Кӧинлӧн пельясыс лэдзчысисны, и вомыс нюмдӧмӧн паськаліс.
Сійӧ надзӧник матыстчис тӧдтӧм морт дінӧ, исалыштіс сылысь кисӧ, а сэсся кутіс нювны сійӧс.
Скифф Миллер малыштіс понсӧ юрӧдыс.
— Ак, чӧртыс мед лыяс! — важмозыс надзӧник шуис сійӧ.
— Прӧститӧй, мэм, — здук мысти содтіс сійӧ, — ме, тӧданныд кӧ, зэв ёна чуйми.
Вот и ставыс.
— Ми сідзжӧ шензям, — шутитӧмӧн вочавидзис Медж.
— Некор на эз вӧвлы, медым Кӧин сэтшӧм веськыда муніс тӧдтӧм морт дінӧ.
— Ак, со кыдз ті сійӧс нимтанныд!
Кӧин! — шуис Скифф Миллер.
— Ме прӧстӧ ог гӧгӧрво, мыйла сійӧ тіян дінӧ бурысь локтӧ.
Гашкӧ, делӧыс сыын, мый ті Клондайкысь?
Тайӧ ӧд, тӧданныд кӧ, клондайкскӧй пон.
— Да, мэм, — веськодьпырысь шуис Миллер.
Сійӧ кыпӧдіс Кӧинлысь воддза лапасӧ да сюся видлаліс чуньяснас лапапыдӧссӧ.
— Небыдӧсь пыдӧсъясыс лоӧмаӧсь, — пасйис сійӧ.
Важӧн нин сійӧс, буракӧ, абу доддявлӧмаӧсь.
— Тӧданныд, тайӧ прӧстӧ шензянатор! — сюйсис Уолт. — Сійӧ лэдзӧ тіянлы вӧчны аскӧдыс ставсӧ, мый ті кӧсъянныд!
Скифф Миллер сувтіс.
Некутшӧм падмыштӧм ӧні сыын эз тӧдчы.
— Важӧнсянь тіян ордын тайӧ понйыс? — юаліс сійӧ делӧвӧя, коса.
И сэки Кӧин, коді бергаліс пыр на сы гӧгӧр да леститчис сы дінӧ, друг восьтіс вомсӧ да увтыштіс.
Быттьӧ мыйкӧ друг орис сылӧн — сэтшӧм тайӧ вӧлі тешкодь, оръясьысь да радпырысь увтыштӧмыс.
Но, тӧдӧмысь, тайӧ вӧлі увтыштӧм.
— Вот тайӧ меным выльтор! — шуис Скифф Миллер.
Уолт да Медж видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.
Лоис чудо.
Кӧин увтыштіс.
— Первойысь кыла, кыдзи увтчӧ! — шуис Медж.
И ме первойысь кыла, — вочавидзис Скифф Миллер.
Медж видзӧдліс сы вылӧ нюмъялігтыр.
Тыдалӧ, тайӧ мортыс ыджыд шутник.
— Но, дерт жӧ, — шуис Медж, — ті ӧд сыкӧд тӧдмасинныд вит минут сайын!
Скифф Миллер сюся видзӧдліс нывбаба вылӧ, быттьӧ сійӧ чужӧм вылысь кӧсйис аддзыны мудеритӧм, кодӧс тайӧ кывъясыс тшӧктісны сылы чайтны.
Ме думайті, мый ті сразу гӧгӧрвоинныд, — надзӧник шуис сійӧ.
— Ме думайті, мый ті сразу гӧгӧрвоинныд — сы серти, кыдзи сійӧ леститчис ме дінӧ.
Тайӧ понйыс менам.
И шуӧны сійӧс оз Кӧинӧн.
Сійӧс шуӧны Бурӧйӧн.
— Ак, Уолт, — артмис Меджлӧн, и сійӧ нора видзӧдліс верӧсыс вылӧ.
Уолт пыр жӧ сувтіс гӧтырыс дор.
— Кытысь ті тӧданныд, мый тайӧ понйыс тіян? — юаліс сійӧ.
— Сы вӧсна, мый менам, — кыліс вочакыв.
Скифф Миллер надзӧник видзӧдліс сы вылӧ да, юрнас Меджлань довкнитӧмӧн, шуис:
— Кытысь ті тӧданныд, мый тайӧ тіян гӧтыр?
Ті прӧстӧ шуанныд: сы вӧсна, мый сійӧ менам гӧтыр.
И ме ӧд сідзи жӧ верма вочавидзны: кутшӧм, мися, тайӧ висьталӧм?
Понйыс менам.
Ме быдті да велӧді сійӧс.
Меным ли сійӧс не тӧдны!
Со видзӧдлӧй, ме тіянлы ӧні докажита.
Скифф Миллер бергӧдчис понланьыс.
— Эй, Бурӧй! — горӧдіс сійӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн кыліс резкӧя да властнӧя, и сэки жӧ понлӧн пельясыс лёткысисны, быттьӧ сійӧс малыштісны.
— А, ноко!
Пон, резкӧя чеччыштӧмӧн, бергӧдчис веськыдвылӧ.
— Эй, мун!
И пон пыр жӧ дугдіс жӧдзны места вылас, уськӧдчис водзӧ да сідз жӧ друг сувтіс, кутіс кывзыны команда.
— Верма тшӧктыны сійӧс вӧчны тайӧс ставсӧ прӧстӧ шутёвтӧмӧн, — шуис Миллер.
— Сійӧ ӧд менам вожак вӧлі.
— Но ті ӧд он босьтӧй сійӧс сьӧрсьыныд? — дрӧжжитан гӧлӧсӧн юаліс Медж.
Морт довкнитіс юрнас.
— Сэтчӧ, эсійӧ ужаснӧй Клондайкас, эстшӧма мучитчыны сэні?
Морт бара довкнитіс.
— Да абу, — содтіс сійӧ, — абу нин сэтшӧм омӧль олӧмыс сэні.
Видзӧдлӧй со ме вылӧ, ме ӧмӧй, тіян ногӧн, абу ён?
— Но понъясыдлы тайӧ сэтшӧм ужаснӧй олӧм, помтӧм лишениеяс: сьӧкыд удж, тшыгъялӧм, мороз!
Ак, ме ӧд лыддьылі, ме тӧда, кутшӧм сійӧ.
— Да, вӧлі случай, кор ме сійӧс муртса эг сёй кыдзкӧ ӧтчыд Мелкоперӧй ю дорын, — зумыша сӧгласитчис Миллер.
— Меным кӧ сэки мушка вылӧ йӧра эз веськав, вӧлі эськӧ сылы пом.
— Ме эськӧ ачым ӧдйӧджык кулі! — горӧдіс Медж.
Но, тіян тані, дерт, олӧмныд мӧд, — висьталіс Миллер.
— Тіянлы понъясӧс сёйны оз ковмы.
А кор мортӧс песовтас сідзи, мый сыысь лолыс вот-вот петас, сэки кутан мӧд ногӧн сёрнитны.
Ті татшӧм сьӧкыдінас некор эн веськавлӧй, а сідзкӧ и сёрнитны та йылысь он вермӧй.
— Да ӧд сыын и став делӧыс! — пӧся шуаліс Медж.
— Калифорнияын понъясӧс оз сёйны.
Сідзкӧ, мыйла эськӧ тіянлы не кольны сійӧс татчӧ?
Сылы тані лӧсьыд, и тшыгъявны сылы некор оз ковмы, — ті тайӧс асьныд аддзанныд.
И оз ковмы страдайтны лёк кӧдзыдсьыс, вывті сьӧкыд уджсьыс.
Тані сійӧс нежитӧны да лелькуйтӧны.
Тані абу сэтшӧм дикостьыс ни ывла вылас, ни йӧз пӧвстас.
Некор сійӧс оз кучкыны плетьӧн.
Но, а сёрнитны кӧ поводдя йывсьыд, то ӧд ті асьныд тӧданныд: тані и лымйыс некор оз овлы.
— Но, зато гожӧмнас нин, извинитӧй, жарыс адын кодь, прӧстӧ терпитны он вермы, — серӧктіс Миллер.
— Но, ті энӧ вочавидзӧй миянлы! — водзӧ нуӧдіс Медж.
— А мый ті верманныд сылы та пыдди сетны тіян войвыв краяд?
— Верма сетны сёян, кор сійӧ менам эм, а пырджык сідзи и овлӧ.
— А кор абу?
— Сэки, сідзкӧ, и сылӧн оз ло.
— А уджыс?
— Уджыд юрвывтыр! — терпениесӧ кутіс воштыны Миллер.
— Да, уджыд помасьлытӧм, и тшыгъялӧм, и кӧдзыд, и став мукӧд удовольствиеясыс.
Ставыс тайӧ сылӧн лоӧ, кор ачыс лоас мекӧд.
Но сійӧ тайӧс радейтӧ.
Сійӧ та дінӧ велалӧма, тӧдӧ сэтшӧм олӧмсӧ.
Сы вылӧ сійӧ чужлӧма, сы вылӧ сійӧс и быдтӧма.
А ті прӧстӧ нинӧм та йылысь онӧ тӧдӧй.
И онӧ гӧгӧрвоӧй, мый йылысь сёрнитанныд.
Сэні сылӧн настӧящӧй олӧмыс, и сэні сійӧ кутас овны медся бура.
— Пон коляс татчӧ, — решительнӧя шуис Уолт, — та вӧсна водзӧ вензьыны дзик нинӧмла.
— <ns>М-м-ый</ns>? — нюжӧдіс Скифф Миллер да зумыштчис, и сылӧн гӧрдӧдӧм плешкыс чукыртчис.
— Ме шуи, мый понйыс коляс татчӧ, и та вылын сёрнисӧ помалам.
Ме ог эскы, мый тайӧ понйыс тіян.
Вермас лоны, ті сійӧс коркӧ аддзылінныд.
Вермас лоны, ті коркӧ и ветлывлінныд сы вылын кӧзяиныс тшӧктӧм серти.
А сійӧтор, мый Кӧин кывзӧ войвывса погонщиклысь команда, тайӧ оз на висьтав, мый сійӧ тіян.
Аляскаса быд пон кывзысис эськӧ тіянлысь дзик тадзи жӧ.
abu
Татшӧм понйыд Аляскаад клад, тайӧн и висьтавсьӧ босьтны сійӧс тіян кӧсйӧмныд.
Век жӧ тіянлы ковмас докажитны, мый понйыс тіян.
Скифф Миллер кывзіс тайӧ кузь висьталӧмсӧ спокойнӧя, сӧмын плешкыс сылӧн ещӧ на гӧрдӧдіс да сьӧд ной пинжак улас пӧльтчисны гырысь мускулъясыс.
Сійӧ спокойнӧя видзӧдліс тайӧ стихоплёт вылас, быттьӧ тӧдмаліс, уна-ӧ вермас лоны вын сылӧн косіник тушаас.
Сэсся Скифф Миллер чужӧм вылын тыдовтчис зывӧктана выражение, и сійӧ шуис ёся да решительнӧя:
— А ме шуа, мый верма нуӧдны аскӧд понсӧ кӧть тайӧ жӧ здукас.
Уолтлӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс, сійӧ кыдзкӧ ставнас пыр жӧ веськӧдчис, и став сӧнъясыс сылӧн зэлалісны.
Медж повзис, мед эськӧ делӧыс эз во косьӧдз, да тэрмасис сюйсьыны сёрниӧ.
— Вермас лоны, мистер Миллер и прав, — шуис сійӧ.
— Пола, мый сійӧ прав.
Кӧин, тыдалӧ, тӧдӧ сійӧс: и «Бурӧй» ним вылас шыасис, и пыр жӧ матыстчис сы дінӧ бурысь.
Тэ ӧд тӧдан, мый Кӧин некор некод дінӧ эз леститчыв.
А сэсся, тэ казялін, кыдзи сійӧ увтыштіс?
Сійӧ прӧстӧ вӧлі зэв рад.
А мыйысь?
Но, дерт жӧ, сыысь, мый аддзис мистер Миллерӧс.
Уолтлӧн мускулъясыс бӧр личалыштісны.
Весиг пельпомъясыс сылӧн дзикӧдз лёткысисны.
— Тэ, кажитчӧ, прав, Медж, — шуис сійӧ.
— Кӧиныд миян абу Кӧин, а Бурӧй, и тыдалӧ, сійӧ збыльысь мистер Миллерлӧн.
— Гашкӧ, мистер Миллер сӧгласитчас вузавны сійӧс? — шуис Медж.
— Ми эськӧ вермим сійӧс ньӧбны.
Скифф Миллер довкйӧдлыштіс юрсӧ, но эз нин сэтшӧм скӧра, а, пӧжалуй, бурпырысь.
— Менам вӧлі вит пон, — шуис сійӧ, ассьыс ӧткажитӧмсӧ кыдзкӧ, тыдалӧ, небзьӧдны зілиг, — тайӧ ветліс вожакӧн.
Тайӧ вӧлі медбур дадюв став Аляскаас.
Некод эз вермыв менӧ панйыны.
Сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдас витӧд воын меным сетлісны на вылӧ вит сюрс, да ме эг босьт.
Збыль, понъясыд сэк вӧліны донаӧсь.
Но не сӧмын та вӧсна меным дурмӧм сьӧм вӧзйылісны, а зэв нин бур вӧлі дадюлыс.
А Бурӧй вӧлі медбур.
Сійӧ жӧ тӧвнас меным сетлісны сы вылӧ сюрс да кыксё — ме эг босьт.
Сэки эг вузав и ӧні ог вузав.
Ме, тӧданныд кӧ, зэв вылӧ пукта тайӧ понсӧ.
Куим во сійӧс корся.
Весиг и висьтавнысӧ ог вермы, кутшӧма ме шогси, кор сійӧс нуӧдісны, и эг ӧд дон вӧсна, а прӧстӧ... кӧвъяси сы дінӧ йӧй моз, извинитӧй татшӧм кывъяссьыс.
И ӧні ме прӧстӧ аслам синлы эг эскы, кор аддзи сійӧс.
Думышті, оз-ӧ кажитчы меным.
Кыдзкӧ эз эскыссьы татшӧм шудыслы.
Ме ӧд сійӧс ачым быдті.
Узьны сійӧс водтӧдлывлі, кагаӧс моз гартлывлі.
Мамыс сылӧн куліс, сэки ме сійӧс сгущённӧй йӧлӧн верді — быд банка кык доллар.
Аслым ме эг вермы босьтны, сьӧд кофе юи.
Сійӧ некор некутшӧм мам эз тӧдлы, меысь кындзи.
Пыр вӧлі менсьым чуньӧс нёнялӧ, чӧртпи.
Со тайӧ чуньсӧ.
Скифф Миллер сэтшӧма волнуйтчис, мый эз нин вермы бура сёрнитны, а сӧмын нюжӧдіс водз чуньсӧ да оръясян гӧлӧсӧн мӧдпӧв шуис:
— Со буретш тайӧ чуньсӧ, — быттьӧ тайӧ вӧлі венны позьтӧм доказательствоӧн сылы, мый тайӧ понйыс сылӧн.
Сэсся сійӧ дзикӧдз ланьтіс да мӧдіс видзӧдны аслас нюжӧдӧм чунь вылас.
Сэки бара шыасис Медж.
— А понйыс? — шуис сійӧ.
— Пон йывсьыс ті он думайтӧй?
Скифф Миллер гӧгӧрвотӧг видзӧдліс сы вылӧ.
— Но, висьталӧй, ті ӧмӧй думыштінныд сы йылысь? — бара шуис Медж.
— Ог гӧгӧрво, мый ті кӧсъянныд.
Сылӧн ӧд, гашкӧ, сідзжӧ эм кутшӧмкӧ право бӧрйыны, — водзӧ нуӧдіс Медж.
— Вермас лоны, сылӧн сідзжӧ эмӧсь аслас велалӧмторъяс да кӧсйӧмъяс.
Ті такӧд он лыддьысьӧй.
Ті он лэдзӧй сылы бӧрйыны аслыс.
Тіянлы и юраныд эз во, мый, гашкӧ, Калифорнияас овны сылы кажитчӧджык Аляскаад дорысь.
Ті лыддьысянныд сӧмын сійӧн, мый аслыныд колӧ.
Ті сыкӧд обращайтчанныд сідз, быттьӧ сійӧ картупель мешӧк либӧ моздор турун, а абу ловъя лов.
Миллерлы татшӧм видзӧдласыс вӧлі, буракӧ, выльторйӧн.
Сійӧ зумыштчӧмӧн кутіс думайтны сы водзын сэтшӧм виччысьтӧма сувтысь юалӧм йылысь.
Медж пыр жӧ кутчысис сылӧн нерешительностьӧ.
— Ті кӧ збыльысь радейтанныд сійӧс, то сылӧн шудыс колӧ лоны и тіян шудӧн, — шуаліс сійӧ.
Скифф Миллер пыр на думайтіс ас кежсьыс, а Медж чӧвтліс торжествуйтан синъяссӧ верӧсыс вылӧ да лыддис сы синъясысь пӧся ошкӧм.
— Сідзкӧ, ті мый жӧ думайтанныд? — виччысьтӧг юаліс Клондайкысь воӧм морт.
Ӧні Медж видзӧдліс сы вылӧ ньӧти гӧгӧрвотӧг.
— Мый ті кӧсъянныд шуны? — юаліс сійӧ.
— Сідзкӧ, ті мый думайтанныд, Бурӧйлы окота кольччыны татчӧ, Калифорнияӧ?
Медж увереннӧя довкнитіс юрнас:
— Ме чайта, да.
Скифф Миллер бара заводитіс рассуждайтны ас кежсьыс, но ӧні нин гораа.
Кадысь кадӧ сійӧ сюся видзӧдлывліс. аслас думайтантор вылӧ.
— Сійӧ вӧлі уджалысь пон, кутшӧм этша овлӧ.
Мыйта сійӧ меным трудитчыліс!
Некор эз пышъяв уджысь.
И ещӧ сійӧн Бурӧй вӧлі бур, мый кужис котыртны выль упряжка сідзи, мый став понъясыс уджалісны зэв бура.
Но и юр сылӧн!
Ставсӧ гӧгӧрвоӧ, сӧмын оз сёрнит.
Кӧть мый он шу, ставсӧ гӧгӧрвоӧ.
Вот видзӧдлӧй сы вылӧ ӧні: сійӧ зэв бура гӧгӧрвоӧ, мый ми сёрнитам сы йылысь.
Пон, юрсӧ лапаяс вылас пуктӧмӧн, куйліс Скифф Миллер кок дорын, пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзіс да сюся видзӧдлывліс то ӧти, то мӧд сёрнитысь вылӧ.
— Сійӧ вермас на уджавны.
Бура на вермас уджавны.
И оз ӧти во.
И ме ӧд радейта сійӧс, крепыда радейта!
Та бӧрын Скифф Миллер кыкысь кымын на восьтыліс вомсӧ, но сідзи и нинӧм эз шу.
Медбӧрын, сійӧ шуис:
— Вот мый.
Ме ӧні тіянлы висьтала, мый ме вӧча.
Тіян кывъясын, мэм, збыльысь эм...
кыдз эськӧ сійӧ шуны...
кутшӧмкӧ смысл.
Понйыс тайӧ уджалыштіс ас нэм чӧжнас, уна уджаліс.
Вермас лоны, сійӧ и збыль шедӧдіс аслыс лӧня олӧм да ӧні сылӧн эм тыр право бӧрйыны.
Вай жӧ, мед сійӧ ачыс бӧръяс.
Кыдзи сійӧ ачыс кӧсъяс, сідзи мед и лоас.
Ті кольччӧй татчӧ да пукалӧй, кыдзи пукалінныд, а ме прӧщайтча сыкӧд да мӧдӧдча, кыдз быттьӧ нинӧм и эз вӧвлы.
Кӧсъяс кӧ, сійӧ вермас кольччыны тіянкӧд.
А кӧсъяс кӧ, вермас мунны мекӧд.
Ме сійӧс чуксавны ог кут.
Но и ті сідзжӧ эн корӧй.
Друг сійӧ сюся видзӧдліс Медж вылӧ да содтіс:
— Но сӧмын ворсны кӧ нин, то ворсны честнӧя!
Не чукӧстны сійӧс, кор ме мышкӧн бергӧдча.
— Ми кутам ворсны честнӧя... — заводитліс Медж.
Но Скифф Миллер орӧдіс сылысь кӧсйӧмсӧ:
— Тӧда ме тіянлысь, нывбабаяслысь, модатӧ!
Сьӧлӧмыд нывбабаыдлӧн небыд, и сулалӧ сійӧс вӧрзьӧдны, найӧ вермасны любӧй карті кыскыны, быдтор вылӧ мунны дай ылӧдласны чӧртъяс моз...
Кора прӧститны, мэм, ме ӧд тайӧ вообщӧ нывбабаяс йывсьыс сёрнита.
— Ог тӧд, кыдзи и аттьӧавны тіянӧс... — дрӧжжитан гӧлӧсӧн заводитліс Медж.
— Ог на тӧд, сулалӧ-ӧ менӧ аттьӧавнысӧ, — орӧдіс Миллер.
— Бурӧйыд ӧд эз на решит.
Ме чайта, ті нинӧм онӧ шуӧй, ме кӧ кута надзӧник мунны.
Тайӧ ӧд сӧмын бур, сы вӧсна мый ме кутшӧмкӧ сё воськов сайын ог нин кут тыдавны.
Медж сӧгласитчис.
— Кӧсйыся тіянлы честнӧя, — содтіс сійӧ, — ми нинӧм огӧ кутӧй вӧчны, медым ышӧдны сійӧс.
— Но, сідзкӧ, ме ӧні муна, — шуис Скифф Миллер сэтшӧм ногӧн, быттьӧ нин прӧщайтчис да мӧдӧдчӧ.
Сылысь вежсьӧм гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Кӧин ӧдйӧ кыпӧдіс юрсӧ да звирк чеччыштіс кок йылас, кор аддзис, мый Медж да Миллер прӧщайтчигас кутлӧны ӧта-мӧдныслысь кинысӧ.
Сійӧ кыпӧдчис бӧръя лапаяс вылас да, воддзаяснас Меджӧ мыджсьӧмӧн, кутіс нювны Скифф Миллерлысь кисӧ.
А кор Скифф мыччис кисӧ Уолтлы, Кӧин выльысь вӧчис тайӧс жӧ: мыджсис воддза лапаяснас Уолтӧ да нюліс кияссӧ кыкнанныслысь.
— Да, веськыда кӧ шуны, эз гажа ло менам тайӧ гуляйтӧмыс, — шуис Скифф Миллер да надзӧник мӧдіс ылыстчыны трӧпа кузя.
Сійӧ удитіс мунны воськов кызь сайӧ.
Кӧин эз вӧрзьы да сюся видзӧдіс сы бӧрся, быттьӧ виччысис, мый морт вот-вот бергӧдчас да бӧр локтас.
Друг сійӧ нориника никсігтыр уськӧдчис Миллер бӧрся, суӧдіс сійӧс, радейтӧмӧн да видзчысьӧмӧн кватитіс лапанас кисӧ да небыдика заводитліс сувтӧдны.
Но кор аддзис, мый тайӧ сылы оз удайтчы, Кӧин уськӧдчис бӧр мыр вылын пукалысь Уолт Ирвин дінӧ, кватитіс сійӧс соскӧдыс да сідзжӧ кутіс кыскыны сійӧс ылыстчысь мортлань.
Кӧинлӧн шӧйӧвошӧмыс содіс.
Сылы окота вӧлі лоны сэні и тані, ӧтпырйӧ кыкнан местаас, и аслас воддза кӧзяиныскӧд, и выльыскӧд, а насянь костыс пыр ӧтарӧ содіс.
Сійӧ садьсӧ воштӧмӧн жӧдзис, дженьыдика нервнӧя чеччаліс, усьласис то ӧти дінас, то мӧд дінас, эз тӧд, мый сылы вӧчны, медым лоны кыкнанныскӧд, и эз вермы бӧрйыны.
Сійӧ дженьыдика да ёся чилӧстлывліс, лолаліс тшӧкыда да пыдісянь.
Друг сійӧ пуксис, лэптіс нырсӧ вывлань, и вомыс кутіс воссьывлыны да пӧдласьлыны быдпӧрйӧ пыр ёнджыка.
Ӧттшӧтш судорога кутіс век ёнджыка топӧдны сылысь горшсӧ.
Действуйтны кутіс и гӧлӧсӧвӧй связкаыс.
Первойсӧ пӧшти нинӧм оз вӧлі кыв — кажитчис, прӧстӧ лов шыыс шумӧн петӧ морӧссьыс, а сэсся кыліс кыз гӧлӧс, медся кыз, кутшӧмӧс коркӧ удайтчыліс кывны морт пельлы.
Ставыс тайӧ вӧлі омлялӧм кежлӧ аслысногӧн лӧсьӧдчӧм.
Но буретш сійӧ кадас, кор пон, кажитчис, вот-вот должен вӧлі заводитны омлявны став горштырнас, восьса вомыс друг тупкысис, и пон кузя да сюся видзӧдліс мунысь морт бӧрся.
Сэсся бергӧдіс юрсӧ да сідзи жӧ сюся видзӧдліс Уолт вылӧ.
Тайӧ кевмысьӧмӧн видзӧдлӧмыс колис вочакывтӧг.
Понлы кыв ни джын эз шуны, эз петкӧдлыны, эз висьтавны, мый вӧчны.
Пон бара видзӧдліс водзӧ, аддзис, мый сылӧн важся кӧзяиныс матысмӧ туй чукыль дінӧ да выльысь падмис.
Сійӧ чилӧстӧмӧн чеччыштіс кок йылас да друг, быттьӧ юрас воис кутшӧмкӧ дум, уськӧдчис Медж дінӧ.
Ӧні, кор кыкнан кӧзяиныс ӧткажитчисны сыысь, став лачаыс вӧлі нывбаба вылӧ.
Сійӧ зургис нырсӧ кӧзяйкаыслӧн пидзӧсӧ, кутіс зурӧдны нырнас сылӧн киӧ — тадзи сійӧ вӧчлывліс пыр, кор сійӧ корис.
Сэсся сійӧ бӧрыньтчис да, ворсігмоз став тушанас куснясиг, воддза лапаяснас мусӧ парсаліг, кутіс чеччавны да жӧдзны места вылас, зілис аслас став тушанас висьтавны сійӧс, мый сійӧ ачыс эз вермы висьтавны кывйӧн.
Но и тайӧс сійӧ регыд эновтіс.
Тайӧ йӧзыслӧн кӧдзыдлуныс, кодъяс ӧнӧдз сы дінӧ некор эз матыстчывны кӧдзыда, пӧдтіс сійӧс.
Сійӧ эз вермы шедӧдны налысь некутшӧм шыӧдчӧм, некутшӧм отсӧг.
Найӧ эз казявны сійӧс.
Найӧ быттьӧ кулісны.
Пон бергӧдчис да чӧла видзӧдіс ылыстчысь кӧзяиныс бӧрся.
Скифф Миллер воис нин туй чукыльӧдзыс.
Ещӧ здук — и сійӧ вошас син сайысь.
Но кӧзяиныс весиг ӧтчыд эз бергӧдчыв.
Сійӧ сьӧкыда восьлаліс водзӧ, тэрмасьтӧг, быттьӧ сылы эз вӧв некутшӧм делӧ сыӧдз, мый вӧчсьӧ сылӧн мыш сайын.
Со сійӧ кежис чукыльтіыс да воши син сайысь.
Кӧин дыркодь виччысис чӧла, эз вӧрзьыв, быттьӧ изйӧ пӧрис.
Ӧтчыд сійӧ увтыштіс дженьыдика да бара виччысьыштіс.
Сэсся бергӧдчис да, посньыдика восьлалігтыр, котӧртіс Уолт Ирвин дінӧ.
Пон исалыштіс сылысь кисӧ да нюжӧдчис сы кок дінӧ йӧзтӧм туй вылӧ видзӧдігмоз.
Нитшкасьӧм из вылысь визувтысь ичӧтик шор друг быттьӧ кутіс сёльгыны ёнджыка да гораджыка.
И сэсся нинӧм вӧлі оз кыв, полевӧй колип сьылӧм кындзи.
Гырысь виж бобувъяс шытӧг лэбалісны шонді югӧр водзын да вошлісны унзіль вуджӧрӧ.
Медж радлігтыр видзӧдліс верӧсыс вылӧ.
Некымын минут мысти Кӧин сувтіс.
Сылӧн вӧрасас ӧні чувствуйтсис спокойствие да уверенность.
Сійӧ эз видзӧдлы ни мужчина вылӧ, ни нывбаба вылӧ; синъяссӧ сійӧ вӧлі веськӧдӧма трӧпа вылӧ.
Сійӧ примитіс решение.
И найӧ гӧгӧрвоисны тайӧс; гӧгӧрвоисны сідзжӧ и сійӧтор, мый испытаниеыс налы сӧмын на заводитчӧ.
Пон друг уськӧдчис котӧртны, и Меджлӧн паръясыс гӧгрӧсмисны нин, медым бергӧдны сійӧс меліа чукӧстӧмӧн, — сылы сэтшӧм окота вӧлі корны понсӧ.
Но мелі чукӧстӧмыс сідзи эз и пет вомсьыс.
Медж видзӧдліс верӧсыс вылӧ да паныдасис сылӧн суровӧй, ӧлӧдана видзӧдласкӧд.
Паръясыс нывбабалӧн топалісны, сійӧ надзӧник ышловзис.
А Кӧин тӧвзис нин эз котӧрӧн, а чеччалігтыр.
И чеччаліс сійӧ гырысьджыка и гырысьджыка.
Сійӧ весиг ӧтчыд эз бергӧдчыв, сылӧн кӧинлӧн кодь бӧжыс вӧлі нюжалӧма дзик веськыда.
Ӧтчыд чеччыштӧмӧн пон орӧдіс туй чукыльлысь пельӧссӧ да воши.
1906 во.
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Отступник @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 59‒77.}
ОТСТУПНИК
— Чеччы пыр жӧ, Джонни, а то сёйнытӧ ог сет!
Тайӧ грӧзыс детинкаӧс эз вӧрзьӧд.
Сійӧ упорнӧя эз кӧсйы садьмыны, кутчысис унзіляс, кыдзи мечтатель кутчысьлӧ аслас мечтаӧ.
Киясыс сылӧн заводитісны чабыртчыны кулакӧ, и детинка слабиника, кыдзсюрӧ кучкаліс сынӧдас.
Сійӧ шенасис эськӧ мамыс вылӧ, но мамыс велалӧм пельклунӧн кежліс наысь да ёна тракӧдіс детинкаӧс пельпомӧдыс.
— Н-но, тэнӧ!..
abu
abu
Мам эз видзӧд сы вылӧ.
Тайӧ шог синъяса да мудз чужӧма нывбабаыс велалӧма нин аслас быдлунъя обязанностяс.
Сійӧ кутчысис эшкынӧ да заводитліс кыскыны детинка вылысь, но детинка дугдіс кучкасьны кулакъяснас да ёна. кутчысис сыӧ.
Сійӧ йӧжгыльтчис крӧвать кок дорӧ, эз кӧсйы торйӧдчыны эшкыныскӧд.
Сэки мамыс заводитліс кыскыны джоджӧ став вольпасьсӧ.
Детинка водзсасис.
Мам кыскис став вынсьыс.
Сійӧ веніс, и вольпасьыс исковтіс джоджӧ детинкакӧд тшӧтш, коді вӧлі кутчысьӧма сыӧ, медым спаситчыны ломтытӧм жыр кӧдзыдысь.
Детинка ӧшйис вольпась дорышӧ да, кажитчӧ, вот-вот усяс джоджӧ.
Но вежӧрыс уджаліс нин сылӧн.
Детинка веськӧдчис да кутчысис.
Сэсся лэдзис кокъяссӧ джоджас.
Мамыс пыр жӧ кватитіс сійӧс пельпомӧдыс да тракнитіс.
Детинка бара лэптіс кулакъяссӧ, но ӧні нин ыджыдджык вынӧн.
Синъясыс сылӧн воссисны.
Мам лэдзис сійӧс — детинка садьмис.
— Ладнӧ, — нурбыльтіс сійӧ.
Мам босьтіс лампа да тэрыба петіс, эновтіс детинкаӧс пемыдас.
— Бергӧдасны удж донтӧ, кутан тӧдны! — шуис мам петігмозыс.
Пемыдыс детинкалы эз мешайт.
Сійӧ пасьтасис да петіс кухняӧ.
Восьласыс сылӧн вӧлі вывті сьӧкыд татшӧм омӧлик да косіник тушаысла.
Кокъяссӧ муртса кыскис, и тайӧ кажитчис тешкодьӧн: зэв нин найӧ вӧліны вӧсниӧсь, весиг тӧдчис став лыыс.
Детинка матыстіс пызан дінӧ розя улӧс.
— Джонни! — друг чукӧстіс сійӧс мамыс.
Детинка сідз жӧ друг сувтіс да кыв шутӧг муніс мыссянінӧ.
Мыссян раковинаыс вӧлі няйт да госӧсь, розьсьыс кыліс клящӧй дук.
Детинкалы тайӧ вӧлі веськодь.
Сійӧ велалӧма нин лёк дука раковина дінас, кыдзи и сы дінӧ, мый майтӧгас йиджтысьӧма кухняса дозмукысь няйтыс да сійӧ эз быгзьы.
Да сійӧ и эз зіль ёнасӧ майтӧгасьны.
Кран улысь некымын содзтыр кӧдзыд ваӧн сійӧ помавліс ассьыс мыссьӧмсӧ.
Пиньяссӧ детинка эз весавлы.
Сійӧ весиг некор на эз аддзыв пинь весалан щӧткасӧ да эз тӧд, мый свет вылын эмӧсь йӧз, кодъяс вермӧны вӧчны сэтшӧм ковтӧмтор, кыдзи пинь весалӧм.
— Кӧть мед луннас ӧтчыд гӧгӧрвоин мыссьыны, — кӧритіс сійӧс мамыс.
Кофейниклысь жугалӧм вевтсӧ кутігтыр мам кисьтіс кык чашка кофе.
Джонни эз вочавидз мамыс шуӧм вылӧ, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі быдлунъя сёрниӧн да дзик ӧтиторйӧн, мыйын мамыс вӧлі из кодь чорыд.
«Кӧть ӧтчыд луннас» мыськыны чужӧм колӧ вӧлі быть.
Джонни чышкысис чусмӧм, киссьӧм кичышкӧдӧ, кытысь сылы чужӧмас колисны сіторъяс.
— Зэв нин ми ылын олам, — шуис мамыс, кор Джонни пуксис пызан сайӧ.
— Да пыр ӧд думайтан — кыдзи бурджык.
Ачыд тӧдан.
Зато тані прӧстджык дай ӧти долларӧн донтӧмджык, а сійӧ ӧд оз жӧ улича вылад туплясь.
Ачыд тӧдан.
Джонни муртса кывзіс.
Ставсӧ тайӧс сійӧ кывліс унаысь нин.
Мамлӧн думъясыс пыр вӧліны ӧткодьӧсь, и сійӧ пыр сёрнитліс сы йылысь, кутшӧм лёк налы овны фабрикасянь сэтшӧм ылын.
— Ӧти доллар вылад содтӧд сёян позяс ньӧбны, — шуис детинка.
— Мед нин ветлыны ылӧджык, да зато унджык сёйны.
Сійӧ тэрыба сёйис нянь, курччавтӧм кусӧкъяссӧ кылӧдіс пӧсь кофеӧн.
Кофе пыддиыс вӧлі гудыр пӧсь ва, но Джонни лыддис, мый кофеыс зэв бур.
abu
Прамӧй кофесӧ сійӧ ньӧтчыд на нэмнас эз юлыв.
Нянь дінӧ содтӧд пыдди сетісны ещӧ кӧдзыд порсь яй кусӧк.
Мам кисьтіс сылы мӧд чашка.
Няньсӧ сёйигӧн Джонни сюся видзӧдіс, оз-ӧ сетны сылы ещӧ.
Мамыс казяліс сылысь горша видзӧдлӧмсӧ.
— Эн ло пӧттӧм горш мортӧн, — шуис сійӧ. — Тэ ассьыд пайтӧ сёйин.
А мый посниясыслы коляс?
Джонни нинӧм эз вочавидз вомалӧм вылас.
Сійӧ вообщӧ эз вӧв варов.
Но сылӧн тшыг видзӧдласыс эз нин кор сэсся содтӧдсӧ.
Детинка эз норась, и тайӧ кывзысьӧмыс вӧлі сэтшӧм жӧ страшнӧй, кыдзи и школаыс, кӧні сійӧс таӧ велӧдісны.
Детинка помаліс кофесӧ, чышкис вомсӧ да чеччис улӧс вывсьыс.
— Энлы, — тэрыба шуис мамыс. — Ещӧ ӧти вӧсньыдик шӧрӧм, пӧжалуй, позьӧ вундыны дорсьыс.
Тайӧ вӧлі киыслӧн прӧстӧ пельклун.
Сійӧ петкӧдліс сӧмын, быттьӧ вундӧ тупӧсьысь шӧрӧм, а ачыс идраліс сійӧс нянь видзан кӧрзинаӧ, детинкалы жӧ сюйыштіс ассьыс пиньтуйсӧ.
Сійӧ чайтіс, мый ылӧдіс писӧ, но детинка казяліс сылысь мудеритӧмсӧ да век жӧ ньӧти яндысьтӧг босьтіс няньсӧ.
Сійӧ лыддьыліс, мый мамыс, аслас висьӧм вӧсна, век жӧ унасӧ оз сёй.
Мамыс казяліс, мый пиыс куш нянь сёйӧ, нюжӧдчис пызан вомӧныс да кисьтіс сылы аслас чашкаысь кофесӧ.
— Мыйкӧ талун менам сьӧлӧмӧй гудрасьӧ, — висьталіс сійӧ.
Ылын кузя да ёся тутӧстӧм тшӧктіс кыкнаннысӧ чеччыштны.
Мамыс видзӧдліс джадж вылын сулалысь жӧч будильник вылӧ.
Стрелкаясыс петкӧдлісны вит да джын.
Став фабричнӧй йӧзыс ӧні муртса на садьмалісны.
Мамыс плавгис пельпом вылас шаль да юр вылас пуктіс важиник, чукрасьӧм шляпа.
— Котӧрӧн ковмас, — лампа фитильсӧ чинтіг да бисӧ кусӧдіг шуис сійӧ.
Найӧ кималасӧн петісны жырйысь да лэччисны пос кузя.
Луныс вӧлі ясыд, кӧдзыд, и Джонни йӧжгылясис, кор сійӧс шымыртіс кӧдзыд сынӧдыс.
Кодзувъяс эз на заводитны бледӧдны, и карыс вӧлі вӧйтчӧма пемыдӧ.
Джонни да сылӧн мамыс мунісны подӧн, сьӧкыда кыскисны кокъяснысӧ.
Эз тырмы вын, медым чорыда тувччавны му вывтіыс.
Дас вит кымын минут мысти мамыс кежис веськыдвылӧ.
— Тэрмась, эн сёрмы! — пемыдсьыс кыліс мамыслӧн велӧдӧм.
Детинка эз вочавидз, муніс аслас туйӧд.
Фабричнӧй кварталса быд керкаысь воссялісны ӧдзӧсъяс, и регыд Джонни сюртчис пемыдас восьлалысь йӧз чукӧрӧ.
Кор детинка пырис фабричнӧй воротаӧ, гудок юрӧбтіс мӧдысь.
Джонни видзӧдліс асыввылӧ.
Керка вевтъяс весьтті енэжыс заводитіс неуна югдыны.
Со и став лунся югыдыс, коді усьлі сылӧн пай вылӧ.
Детинка бергӧдчис югыдланьыс мышнас да пырис цехӧ мукӧдъяскӧд ӧтлаын.
Джонни сувтіс станокъяс кузь радын аслас местаӧ.
Сы водзын посни шпулькаяса ящик вылын ӧдйӧ бергалісны гырысьджык шпулькаяс.
На вылӧ сійӧ гартліс джутӧвӧй сунис посньыдджык шпулькаяссьыс.
Уджыс эз вӧв сьӧкыд, колӧ сӧмын вӧлі тэрыблун.
Ичӧт шпулькаяссьыс сунисыс сэтшӧм тэрыба гартчис гырысяс, мый вугравны вӧлі некор.
Джонни уджаліс машинальнӧя.
Кор бырлі сунисыс кутшӧмкӧ ӧти ичӧтик шпулькаысь, сійӧ шуйга кинас, кыдзи тормозӧн, сувтӧдліс ыджыд шпулькасӧ да ӧттшӧтш ыджыд да водз чуньнас кутліс сунислысь прӧст помсӧ.
Сэки жӧ веськыд кинас сійӧ кватитліс сунис помсӧ выль ичӧт шпулькаысь.
Ставыс вӧчсьыліс кыкнан кинас ӧтпырйӧ да тэрыба.
Сэсся Джонни зэв ӧдйӧ кӧртавліс гӧрӧд да лэдзліс шпулькасӧ.
Ткацкӧй гӧрӧдъяссӧ кӧртавлыны вӧлі кокни.
Сійӧ кыдзкӧ ошйысьліс, мый вермис эськӧ сійӧс вӧчны унйывсьыс.
Збыльвылассӧ сідзи и вӧлі, сы вӧсна мый унаысь Джонни став кузь вой чӧжнас узигас кӧртавліс помтӧм ткацкӧй гӧрӧдъяс.
Кодсюрӧ детинкаяс пӧвстысь пышъявлісны уджсьыс, эз вежлыны посни шпулькаяссӧ, кор помасьліс сунисыс, да эновтлісны станокъяссӧ уджавны тыртӧг.
Но мастер видзӧдіс та бӧрся.
Ӧтчыд сійӧ кутіс Джоннилысь суседсӧ да кучкис сылы пельбокас.
— Видзӧд Джонни вылӧ!
Мыйла тэ он уджав сы моз? — скӧрысь юаліс мастер.
Джоннилӧн шпулькаясыс бергалісны ӧдйӧ, но сійӧс эз радуйт тайӧ ошкӧмыс.
Вӧлі кад...
но тайӧ вӧлі важӧн, зэв нин важӧн.
Нинӧм эз тыдовтчы детинкалӧн веськодь чужӧм вылас, кор сійӧ кыліс, кыдзи сійӧс пуктӧны пример пыдди.
Да, сійӧ вӧлі образцӧвӧй рабочӧй.
Сійӧ тӧдіс тайӧс.
Сылы висьтавлісны та йылысь, и эз ӧтчыд.
Ошкӧм дорас сійӧ велаліс нин.
Образцӧвӧй рабочӧйысь сійӧ лои образцӧвӧй машинаӧн.
Уджыс кӧ сылӧн эз ладмыв, сійӧ, кыдзи и станокыслӧн, вӧвлі сырьёыслӧн омӧль качество вӧсна.
Ӧшибитчыны сылы сідзжӧ оз вӧлі позь, кыдзи усовершенствуйтӧм кӧрт тув станоклы кыдзсюрӧ штампуйтны кӧрт тувъяс.
И абу дивӧ.
Эз на вӧв сійӧ олӧмын кад, кор сійӧ ылыстчыліс машинаяс дінысь.
Машинаяс, позьӧ шуны, пырисны сыӧ, и сійӧ век нин быдмис на пӧвстын.
Дас кык во сайын тайӧ жӧ фабрикаса ткацкӧй цехын лоис неыджыд шӧйӧвошӧм.
Джонни мамлӧн воши садьыс.
Сійӧс водтӧдісны джоджӧ грымакылысь станокъяс костӧ.
Корисны кык ткачихаӧс.
Налы отсасис мастер.
Некымын минут мысти ткацкӧйын ӧти лов вылӧ лои унджык.
Тайӧ выль ловнас вӧлі Джонни, коді чужис ткацкӧй станокъяс стучитӧм да грымакылӧм шы улӧ да коді первойя лолыштӧмыскӧд кыскис хлопок бусӧн тыр шоныд да васӧд сынӧдсӧ.
Сійӧ кызіс нин аслас олӧмын первойя часъясас, зілис мездыны ассьыс тысӧ бусысь, и та вӧсна жӧ кызіс и талунъя лунӧдз.
Джонникӧд орччӧн уджалысь детинка нускис да кыскыштлывліс нырнас.
Чужӧм вылас сылӧн тӧдчис мастер дінӧ лӧглун, коді ылісянь пыр на скӧра видзӧдіс сы вылӧ; но тыртӧм шпулькаяс эз нин вӧвны.
Детинка лёкысь ёрис сы водзын бергалысь шпулькаяссӧ, но гӧлӧсыс эз мун водзӧ — сійӧс кутіс да йӧршитіс цехын сулалысь грымакылан шыыс.
Джонни нинӧм вылӧ эз видзӧд.
Сійӧ велалӧма нин ставтор вылас видзӧдны веськодя.
Сэтчӧ жӧ, унапӧв овлӧмысла ставыс мустӧммӧ, а татшӧм лоӧмторъяссӧ сійӧ аддзывліс унаысь.
Сылы кажитчис сідз жӧ весьшӧрӧ вензьыны мастеркӧд, кыдзи водзсасьны машинакӧд.
Машинаяссӧ вӧчӧмаӧсь сідзи, медым уджавны да вӧчны определённӧй удж.
Сідзи жӧ и мастер.
Но дас ӧти часын цехын заводитчис волнуйтчӧм.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм туйясті сійӧ вуджис ставыслы.
Джоннисянь мӧдар бокын уджалысь ӧти кока детинка ӧдйӧ крӧмликтіс тыртӧм вагонетка дінӧ, суныштіс сы улӧ да саяліс сэтчӧ кӧстыльяскӧд тшӧтш.
Цехӧ пырисны управляющӧй да кутшӧмкӧ том морт.
Том мортыс вӧлі бура пасьтасьӧма, крахмалитӧм дӧрӧма — джентльмен, йӧзӧс сійӧ торйӧдӧм серти, кодӧс лӧсьӧдіс аслыс Джонни; тайӧ вӧлі инспектор.
Цех кузя мунігӧн инспектор сюся видзӧдлывліс детинкаяс вылӧ.
Корсюрӧ сійӧ сувтыштліс да юасис.
Сылы ковмыліс мыйвынсьыс горзыны, и чужӧмыс сылӧн тешкодя векыштчывліс зэвтчӧмысла.
Инспектор пыр жӧ казяліс Джонни бокысь тыртӧм станоксӧ, но нинӧм эз шу.
Сійӧ сідзжӧ лэптыліс Джонни вылӧ синсӧ.
Друг сійӧ сувтіс, кватитіс Джонниӧс гырддзасьыс вылітіджык, кыскыштіс машина дінсьыс воськов вылӧ да пыр жӧ бӧр лэдзис шензяна горӧдӧмӧн.
— Косіник неуна, — видзчысьӧмӧн серӧктіс управляющӧй.
— Куш лыясыс! — вочавидзис инспектор.
— А видзӧдлӧй сылӧн кокъяс вылӧ!
Детинкаыслӧн, тӧдӧмысь, рахит, заводитчӧ на.
Оз кӧ сійӧс личкы эпилепсия, то сӧмын сы вӧсна, мый водзджык венас туберкулёз.
Джонни кывзіс, но эз гӧгӧрво.
Сэтчӧ жӧ, сійӧс эз повзьӧдлыны водзын лоысь лёкторъясыс.
Инспекторын ӧні сійӧ аддзис матыссаджык да страшнӧйджык лёктор.
— Но, детинка, висьтав веськыда, — шуис, стӧчджыка кӧ, горӧдіс инспектор детинкалы пель дорас копыртчӧмӧн. — Кымын арӧс тэныд?
— Дас нёль, — пӧръяліс Джонни, и пӧръяліс аслас гӧлӧслӧн став выннас.
Сэтшӧм гораа пӧръяліс сійӧ, мый тайӧ кыпӧдіс сылысь коставлӧмӧн коса кызӧктӧм да кыпӧдіс сылӧн тыясӧ асывбыдӧн пуксьӧм став буссӧ.
— Чужӧм сертиыс дас квайт позьӧ сетны, — шуис управляющӧй.
— Либӧ квайтымыннансӧ, — орӧдіс инспектор.
— Сійӧ пыр татшӧм вӧвлі.
— Кутшӧм кадсянь? — ӧдйӧ юаліс инспектор.
— Да кымын во нин.
И век оз быдмы.
— Оз томмы, ме эськӧ шуи.
И став тайӧ вояссӧ сійӧ уджаліс тані?
— Коставлӧмӧн.
Но тайӧ вӧлі выль закон пырттӧдз, — тэрмасис содтыны управляющӧй.
— Станокыс тыртӧм? — юаліс инспектор Джонникӧд орчча тыртӧм места вылӧ индіг, кӧні бергалісны джынвыйӧ тыртӧм шпулькаяс.
— Сы вылӧ мунӧ! — Управляющӧй чуньнас корис мастерӧс да горӧдіс сылы мыйкӧ пеляс станок вылӧ индіг. — Тыртӧм, — доложитіс сійӧ инспекторлы.
Найӧ мунісны водзӧ, а Джонни бӧр заводитіс уджавны да радліс, мый мыніс бедаысь.
Но кокпӧла детинкаӧс аддзисны.
abu
Паръясыс детинкалӧн дрӧжжитісны, а синъясас тыдаліс сэтшӧм пикӧ воӧм, быттьӧ сійӧс суис страшнӧй да веськӧдны позьтӧм немулича.
Мастер шевгӧдіс кияссӧ, быттьӧкӧ нэмнас калекасӧ аддзис первойысь на, а управляющӧйлӧн чужӧмас тӧдчис шензьӧм да дӧзмӧм.
— Ме тӧда тайӧ детинкасӧ, — шуис инспектор. — Сылы дас кык арӧс.
Тайӧ во чӧжнас ме тшӧкті нин вӧтлыны сійӧс куим фабрикаысь.
Тіян нёльӧд нин.
Инспектор бергӧдчис кокпӧла детинкалань:
— Тэ ӧд кӧсйысин меным, мый кутан ветлыны школаӧ, сетін честнӧй кыв!
Детинка кутіс бӧрдны.
— Прӧститӧй, господин инспектор!
Миян нин кулісны кык посньыдджык, гортын сэтшӧм нужда.
— А мыйла тэ кызан? — скӧрысь юаліс инспектор, быттьӧ мыжаліс детинкасӧ ыджыд мыж вӧчӧмысь.
Быттьӧ дорйысьӧм могысь, кокпӧла вочавидзис:
— Тайӧ нинӧм.
Кольӧм вежонӧ ме прӧстудитчи, господин инспектор, со и ставыс.
Помасис сійӧн, мый детинка петіс цехысь инспекторкӧд тшӧтш, кодӧс колльӧдіс повзьӧм да падмӧм управляющӧй.
Та бӧрын ставыс бӧр кутіс мунны важмозыс.
Медбӧрын, кузь асывлы да ещӧ кузь лунлы воис пом, кыліс удж помалӧм вылӧ гудок.
Вӧлі нин пемыд, кор Джонни петіс фабричнӧй воротаысь.
Тайӧ каднас шонді удитліс нин кайны енэжлӧн зарни пос кузя, кисьтны мирсӧ бур шоныдӧн, лэччыны рытыввылӧ да саявны керка вевтъяс сайӧ.
Ужын вӧлі семейнӧй чукӧртчылӧмӧн — дзик ӧти сёян кадӧн, кор Джонни вочаасьліс ичӧтджык вокъясыскӧд да чойясыскӧд.
Тайӧ вӧлі збыль вочаасьлӧмӧн, сы вӧсна мый сійӧ вӧлі вывті пӧрысь, а найӧ скӧрмытӧдз томӧсь.
Детинкаӧс скӧрмӧдіс тайӧ вывті гӧгӧрвоны позьтӧм томлуныс.
Сійӧ эз гӧгӧрво тайӧс.
Сылӧн аслас челядьдырыс вӧлі вывті нин ылын, бӧрын.
Скӧралысь пӧрысь стариклы моз, Джоннилы вӧлі зывӧк тайӧ буйнӧй вильшасьӧмыс, коді кажитчис сылы синмӧ шыбитчана йӧйталӧмӧн.
Сійӧ ланьтӧмӧн зумыша сёйис тарелкаысь да такӧдіс асьсӧ сійӧн, мый и налы регыд сідзжӧ ковмас мунны уджавны.
Уджыс велӧдас найӧс, вӧчас ас кодьыс жӧ степеннӧйясӧн да солиднӧйясӧн.
Тадзи, быд смертнӧй моз, Джонни ставсӧ мерайтіс аслас меркаӧн.
Ужнайтігӧн мамыс быдногыс да унапӧв висьтавліс, кыдзи сійӧ на вылӧ зільӧ;
та вӧсна гӧлиник сёян помасьӧм бӧрын Джонни вештіс улӧссӧ да сувтіс.
Мыйкӧ дыра сійӧ падъяліскодь: водны сылы узьны, либӧ петны улича вылӧ, но век жӧ сійӧ петіс.
Но ылӧдз сійӧ эз мун, а пуксис кильчӧ вылас, гырддзаяснас пидзӧсас мыджсьӧмӧн, щӧкасӧ кипыдӧсъяснас кутіг.
Детинка пукаліс да нинӧм йылысь эз думайт.
Сійӧ прӧстӧ шойччис.
Сылӧн вежӧрыс вуграліс.
Сылӧн вокъясыс да чойясыс сідзжӧ петісны улича вылӧ да мукӧд челядькӧд ӧтвылысь заводитісны ворсны.
Пельӧсын ӧшалысь электрическӧй пӧнар койис яръюгыд би челядь вылӧ.
Найӧ тӧдісны, мый Джонни скӧр да пыр лёкалӧ, но быттьӧ кутшӧмкӧ беспи йӧтлаліс найӧс дӧзмӧдны сійӧс.
Найӧ босьтчисны кияснаныс да, кокъяснаныс зымӧдіг, сьылісны сылы тӧлктӧм да ӧбиднӧй сьыланкывъяс.
Первойсӧ Джонни водзсасис да видіс найӧс мисьтӧм кывъясӧн, кодъясӧс кывліс мастеръяслысь.
Кор аддзис, мый тайӧ весьшӧрӧ, сійӧ бара кутіс зумыша чӧв овны.
Юрнуӧдысьнас челядь пӧвстын вӧлі Джоннилӧн дас арӧса ичӧтджык вок Вилли.
Джоннилӧн сы дінӧ эз вӧвны торъя мелі чувствояс.
abu
Джонни лыддьыліс, мый Вилли ыджыд уджйӧза сы водзын да мый сійӧ неблагодарнӧй детинка.
Сійӧ кадас, кор Джонни эськӧ ачыс вермис ворсны, сылы ковмис видзны Виллиӧс, и тайӧ мырддис сылысь челядьдырсӧ.
Вилли сэки вӧлі кагаӧн, а мамыс ӧнія моз жӧ дзонь лунъяс чӧж уджаліс фабрикаын.
Джоннилы ковмыліс нуны батьлысь и мамлысь обязанностьяс.
И сійӧтор, мый Джонни уступайтіс да ӧтказывайтчыліс, тыдалӧ, муніс Виллилы бур вылӧ.
Сійӧ вӧлі гӧрд бандзибъяса, ён, Джонни ыджда жӧ да весиг сыысь топыдджык яя.
Быттьӧ став олан выныс ӧтиыслӧн вуджӧма мӧдыслӧн телӧӧ.
И не сӧмын телӧас.
Джонни вӧлі жебиник, омӧлик, а ичӧтджык вокыс ён да визув.
Мисьтӧм сьыланкывйыс юргис пыр гораджыка да гораджыка.
Вилли йӧктігтыр матыстчис матӧджык да петкӧдліс кывсӧ.
Джонни чургӧдіс шуйга кисӧ, кватитіс воксӧ голяӧдыс да кучкис сылы кулакнас нырас.
Кулакыс вӧлі ичӧтик, куш лыыс, но сы йылысь, мый Джонни кучкис доймытӧдз, бура висьталіс кучкӧм бӧрас лёкысь горӧдӧмыс.
Челядь кутісны лёкысь горзыны, а Дженни — Джонни да Виллилӧн чойыс — уськӧдчис керкаас.
Джонни тойыштіс ас дінсьыс Виллиӧс, скӧрысь чужйис сылы, сэсся уськӧдіс кок йывсьыс да зургис нырнас муӧ.
Сэки локтіс мамыс да кутіс видны да кӧритны Джонниӧс.
— А мый сійӧ воӧ! — вочавидзис Джонни.
— Оз ӧмӧй аддзы, мый ме мудзи?
— Ме тэ ыджда жӧ! — мам ки улын пессиг, няйтӧсь да вирӧсь чужӧмсӧ вокланьыс бергӧдӧмӧн, синвасорӧн горзіс Вилли.
— Ме тэ ыджда жӧ, а быдма ещӧ ыджыдджыка!
Сюрас сэки тэныд!
Вот аддзылан, сюрас!
— А тэ эськӧ мед мунін уджавны, сы ыджда кӧ нин быдмин, — воча шуис Джонни.
— Вот тэныд мый оз тырмы — уджавны кад.
Мед мам сетас тэнӧ удж вылӧ.
— Да ӧд сійӧ ичӧт на, — вомаліс мам.
— Кытчӧ сылы уджавны, сэтшӧм ичӧтыслы.
— Ме вӧлі ичӧтджык на, кор заводиті уджавны.
Джонни восьтыліс нин вомсӧ, медым водзӧ висьтавны ассьыс ӧбидасӧ, но ланьтіс.
Сійӧ зумыша бергӧдчис да пырис керкаас.
Сылӧн жыр ӧдзӧсыс вӧлі восьса, медым шоныдыс пырис кухняысь.
Пемыдас пӧрччысиг сійӧ кыліс, кыдзи мамыс сёрнитіс суседкаыскӧд.
Мамыс бӧрдіс, и кывъясыс сылӧн сорласисны сыркъялӧмӧн бӧрдӧмыскӧд.
— Ог гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ Джонникӧд, — кыліс сійӧ.
— Некор ме сійӧс татшӧмнас эг аддзыв.
Шань да терпитысь вӧлі, дзик ангел кодь.
Да сійӧ и ӧні бур, — тэрмасис сійӧ ошкыны писӧ.
— Уджысь оз пышъяв; а фабрикаад, збыльысь ӧд, муніс вывті водз.
Да ме ӧмӧй мыжа?
Пыр ӧд думайтан, кыдзи бурджык.
Бара кыліс сыркъялӧм.
А Джонни, синсӧ кутіг, нурбыльтіс:
— Сійӧ и эм, эг пышъяв.
Аскинас мамыс бара нетшыштіс сійӧс унлӧн крепыд сывйысь.
Сэсся бара вӧлі гӧлиник завтрак, пемыдын гортсьыс петӧм да асывлӧн блед югӧр, кодарлань сійӧ бергӧдчис мышнас фабричнӧй воротаӧ пыригӧн.
Ещӧ ӧти лун уна лунъясысь — и ставыс дзик ӧткодьӧсь.
Но Джонни олӧмын вӧвлі вежсьылӧм: кор сійӧс сувтӧдлісны мӧд удж вылӧ либӧ кор сійӧ висьмыліс.
Квайт арӧсӧн сійӧ видзис Виллиӧс да мукӧд челядьӧс.
Сизимӧн муніс фабрикаӧ.
abu
Выль уджыс вӧлі шензьымӧн кокни.
Колӧ вӧлі пукавны да кутны киад бедьтор да веськӧдлыны сы дінті кыссьысь тканьлысь мунӧмсӧ.
Тайӧ потокыс петіс машина вомысь, веськавліс пӧсь барабан вылӧ да муніс кытчӧкӧ водзӧ.
А Джонни пыр пукаліс ӧти местаын, син ёрысь газӧвӧй рожок улын, лунъюгыдсӧ аддзывтӧг, и ачыс лоліс механизмлӧн юкӧнӧн.
Тайӧ удж вылас Джонни чувствуйтіс асьсӧ шудаӧн, кӧть и цехын вӧлі васӧд жар, ӧд сійӧ вӧлі том на да вермис мечтайтны да тешитны асьсӧ виччысьӧмъясӧн.
Шуда мечтаяс лӧсьӧдаліс сійӧ, кор видзӧдіс, кыдзи руалысь тканьыс оръявлытӧг кывтӧ сы дінті.
Но уджыс эз кор некутшӧм вӧрӧм, некутшӧм умственнӧй выныштчылӧм, и сійӧ мечтайтіс пыр этшаджык и этшаджык, а вежӧрыс сылӧн ныжмис да измис.
Век жӧ сійӧ босьтліс кык долларӧн вежон, а кык долларыс буретш вӧлі тырмӧ сы вылӧ, медым не кувны тшыглы да некор не сёйлыны пӧттӧдз.
Но кор сылы тырис ӧкмыс арӧс, сійӧ воштіс тайӧ уджсӧ.
Мыжанас вӧлі корь висьӧм.
Бурдӧм бӧрас сійӧ пырис стекольнӧй заводӧ.
Тані мынтылісны унджык, зато коліс кужанлун.
Уджалісны сдельнӧя;
и кымын тэрыб сійӧ вӧлі, сымын унджык босьтліс.
Тані вӧлі заинтересованность, и та вӧсна Джонни лоис бур уджалысьӧн.
Нинӧм сложнӧйыс тані эз жӧ вӧв: кӧртавлыны стекляннӧй пробкаяс посньыдик сулеяясӧ.
Коскас Джоннилӧн ӧшалісны кӧвторъяс, а сулеяяссӧ сійӧ топӧдліс пидзӧсъяс костас, медым уджавны кыкнан кинас.
Дас час чӧж дорвыв пыр пукалӧмсьыс да копырвидзӧмсьыс сылӧн пельпомъясыс йӧжгыльтчисны, а морӧсыс топаліс.
Тайӧ вӧлі вреднӧ тыясыслы, зато Джонни кӧртавліс луннас куимсё дюжина сулея.
Управляющӧй зэв ёна гордитчис сыӧн да вайӧдліс йӧзӧс любуйтчыны сы вылӧ.
Дас час чӧжӧн Джонни ки пыр мунліс куимсё дюжина сулея.
Тайӧ вӧлі лоӧ, мый сійӧ уджаліс нин машина моз.
Став лишнӧя вӧрӧмсӧ вӧлі бырӧдӧма.
Сылӧн косіник киясыслӧн быд шеныштчӧм, омӧлик чуньяслӧн быд вӧрзьӧдчӧм вӧлі тэрыб да точнӧй.
Татшӧм уджыс корис ыджыд напряжение, и нервъясыс Джоннилӧн эз кутны кывзысьны.
Войясын сійӧ дрӧгмунлывліс унйывсьыс, а луннас сідзжӧ эз вермы вунӧдчыны, ни шойччыны.
Сійӧ пыр вӧлі напряжениеын, и киясыс сылӧн пыр дрӧгмунлісны.
Чужӧмыс сылӧн лоис му рӧма, сійӧ кутіс ёнджыка омӧльтчыны.
Помасис сійӧн, мый Джонни висьмис да воштіс стекольнӧй заводын уджсӧ.
Ӧні сійӧ бӧр воис джутӧвӧй фабрикаӧ, кӧні первойысь заводитліс уджавны.
Тані сійӧ вермис артавны повышение вылӧ.
Сійӧ вӧлі бур уджалысь.
Коркӧ сійӧс вуджӧдасны крахмальнӧй цехӧ, а сэсся ткацкӧйӧ.
Сэсся ковмас сӧмын кыпӧдны производительность.
Тайӧ вояс чӧжыс машинаяс кутісны уджавны ӧдйӧджык, а Джоннилӧн вежӧрыс надзӧнджык.
Сійӧ эз нин мечтайт, кыдзи войдӧр.
Ӧтчыд сійӧ влюбитчис.
Тайӧ лои сійӧ воас, кор сійӧс сувтӧдісны барабан вылӧ локтысь ткань поток дорӧ.
Радейтанторнас сылӧн вӧлі управляющӧйлӧн нылыс, верстьӧ ныв, и Джонни аддзывліс сійӧс сӧмын ылісянь да вит-ӧ-квайтысь.
Но тайӧ эз кут некутшӧм тӧдчанлун.
Сы дінті мунысь ткань вылӧ видзӧдіг Джонни думайтіс аслас югыд будущӧй йылысь — сійӧ вӧчис вӧвлытӧм уна ткань, изобретайтіс вӧвлытӧм машинаяс, воӧдчыліс фабрикаса директорӧдз да медбӧрын кутлывліс ассьыс радейтана нывсӧ да скромнӧя окыштліс плешкас.
Ставыс тайӧ вӧлі важӧн, кор сійӧ эз вӧв татшӧм пӧрысь да мудз, и вермис на радейтны.
Сэтчӧ жӧ, и нылыс петіс верӧссайӧ да муніс, а детинкалӧн чувствоясыс ныжмисны.
Да, тайӧ вӧлі чудеснӧй кад, и сійӧ унаысь казьтывліс тайӧ кадсӧ, кыдзи мукӧдъяс казьтывлӧны челядьдырся вояссӧ, кор найӧ эскылісны шань феяяслы.
А Джонни эскыліс эз бур феяяслы да эз Санта Клауслы; сійӧ сьӧлӧмсяньыс эскыліс сійӧ шуда серпасъясыслы, кодъясӧн сылӧн воображениеыс серпасавліс руалысь тканьсӧ.
Джонни водз лоис верстьӧ мортӧн.
Сизим арӧсӧн, кор сійӧ первойысь босьтіс жалӧванье, заводитчис сылӧн отрочество.
Сылӧн кыпаліс асшӧрлун кутшӧмакӧ кылӧм, и мам да пи костас отношениеясыс вежсисны.
Сійӧ ачыс нажӧвитіс аслыс няньсӧ, ачыс уджаліс, и кыдз быттьӧ сувтіс мамыскӧд ӧтвесьтӧ.
Тырвыйӧ верстьӧ мортӧн сійӧ лоис дас ӧти арӧсӧн, сы бӧрын, кыдзи воджын чӧж уджаліс войся сменаын.
Ни ӧти кага, коді уджалӧ войся сменаын, оз вермы кольны кагаӧн.
Детинка олӧмын вӧліны некымын важнӧй лоӧмторъяс.
Ӧтчыд мамыс ньӧбис калифорнийскӧй чернослив.
Кыкысь сійӧ вӧчліс заварнӧй крем.
Тайӧ вӧліны зэв гырысь лоӧмторъяс.
Джонни казьтыліс та йылысь нежнӧя.
Сэки жӧ мамыс висьталіс сылы ӧти вӧвлытӧм сёян йылысь да кӧсйысис коркӧ вӧчны сійӧс; тайӧ шусис «плавайтысь ді».
«Тайӧ лоӧ бурджык заварнӧй крем дорсьыд», — шуис мам.
Джонни вояс чӧж виччысис сійӧ лунсӧ, кор пуксяс пызан сайӧ да кутас сёйны «плавайтысь дісӧ», кытчӧдз и тайӧ лачаыс эз вешйы лоны позьтӧм мечтаниеясӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд улича вылысь сійӧ аддзис кызь вит цента сьӧм.
Тайӧ сідзжӧ вӧлі ыджыд, весиг трагическӧй событиеӧн сы олӧмын.
Сійӧ сьӧм лэптытӧдзыс на тӧдіс, мый вӧчны.
Кыдзи и пыр, гортас нинӧм вӧлі сёйны, гортас сылы и коліс вайны аддзанторсӧ, кыдзи субӧтаясӧ сійӧ вайлывліс ассьыс нажӧткасӧ.
Веськыд туйыс вӧлі ясыд, но Джоннилӧн некор эз вӧвлы зептын новлӧдлан сьӧм, и сылы зэв окота вӧлі сёйны юмовтор, и сійӧс мучитіс юмовтор кузя гажтӧмчӧм.
Сійӧ тшыгъявліс кампетъясысь, кодъяс сюрлывлісны сылы сӧмын торъя торжественнӧй лунъясӧ.
Джонни эз зіль асьсӧ ылӧдлыны.
Сійӧ тӧдіс, мый вӧчӧ грек, и грешитіс сознательнӧя.
Дассӧ сійӧ торйӧдіс мӧд праздник кежлӧ, но оз вӧлі куж видзны сьӧмсӧ да воштіс.
Тайӧ несчастьеыс, быттьӧ нарошнӧ, лоис сэки, кор сӧвестьыс торъя ёна мучитіс сійӧс, и тайӧ воштысьӧмыс сылы кажитчис вылісянь возмездиеӧн.
Сійӧ повзьӧмӧн чувствуйтіс грознӧй да скӧр божестволысь матыссалунсӧ.
Ен аддзыліс — и енмыс накажитіс, эз сет сылы весиг сылӧн вӧчӧм грекыслысь плодсӧ.
Думсьыс Джонни пыр бергӧдчывліс тайӧ лоӧмтор дінас, кыдзи аслас дзик ӧти мыж вылӧ, и сӧвестьыс пыр выльысь мучитліс сійӧс.
Тайӧ вӧлі сылӧн грекӧвӧй гусятор.
Такӧд ӧттшӧтш аслас характерлӧн склад серти татшӧмторъяс дырйиыс сійӧ эз вермы не кывны и жалитӧм.
Сійӧ эз вӧв дӧвӧлен сыӧн, кыдзи видзис аддзӧм сьӧмсӧ.
На вылӧ позьӧ вӧлі ньӧбны унджык; тӧдіс кӧ эськӧ сійӧ ен возмездиелысь матыслунсӧ, сійӧ эськӧ кытшовтіс енсӧ, став кызь витнан центсӧ видзис ӧтпырйӧ.
Ас думнас сійӧ сюрсног видзис тайӧ кызь вит центсӧ, и быдпӧрйӧ век выгӧднӧйджыка.
Вӧлі ещӧ ӧти ылысса казьтылантор, кодӧс нэм чӧжнас таляліс сылӧн душаӧ батьыслӧн немжалиттӧм кокыс.
Тайӧ ёнджыка вӧлі кошмар, а эз збыль лоӧмтор йылысь казьтылӧм, мыйкӧ сійӧ атавистическӧй память кодь, коді тшӧктӧ усьны мортӧс узигас да кыссьӧ сійӧ кадъяслань, кор мортлӧн предокъясыс овлісны пуяс вылын.
Тайӧс Джонни некор эз казьтывлы лунъюгыдӧн, кор сійӧ оліс.
Сійӧ волывліс войын, сійӧ кадӧ, кор сійӧ узис.
Сійӧ повзьӧмысла садьмыліс, и первойя страшнӧй минутас сылы кажитчыліс, мый сійӧ куйліс вомӧнӧн крӧвать помас.
Крӧвать вылын — батьыслӧн да мамыслӧн муртса тӧдчан вуджӧръяс.
Сійӧ эз вермы уськӧдны тӧдвылас, кутшӧм вӧлі батьыс.
Бать йывсьыс сійӧ тӧдіс сӧмын ӧтитор: сылӧн вӧліны грубӧй, немжалиттӧм кокъяс.
Воддза казьтылӧмъясыс кольӧмаӧсь на вежӧрас, но бӧрджыкъясыс эз нин вӧвны.
Став лунъясыс вӧліны ӧткодьӧсь.
Тӧрытъя луныс либӧ кольӧм воыс вӧліны ӧткодьӧсь сюрс вокӧд, либӧ минуткӧд.
Нинӧм некор эз лолыв.
Эз вӧвны лоӧмторъяс, кодъяс эськӧ пасъялісны кадыслысь мунӧмсӧ.
Кадыс эз мун, сійӧ сулаліс места вылас.
Вӧрисны сӧмын мудзлытӧм машинаяс, да и найӧ некытчӧ эз мунны, кӧть и бергалісны пыр ӧдйӧджык.
Кор Джоннилы тыри дас нёль арӧс, сійӧ вуджис крахмальнӧй цехӧ.
Тайӧ вӧлі ыджыд событие.
Лоис, медбӧрын, мыйкӧ сэтшӧмтор, коді оз вун ӧти войӧ да весиг вежон чӧж.
Воис выль эра.
Тайӧ вӧлі Джоннилы кыдз быттьӧ олимпиада, выль летосчисление заводитчӧм.
«Кор ме куті уджавны крахмальнӧйын», либӧ «сыӧдз», либӧ «сы бӧрын, кыдзи ме вуджи крахмальнӧйӧ» — вот кывъяс, кодъяс вӧліны сы кыв йылын.
Ассьыс дас квайт арӧс тырӧмсӧ Джонни пасйис ткацкӧйӧ, ткацкӧй станок дінӧ вуджӧмӧн.
Тані бара вӧлі заинтересованность, сы вӧсна мый мынтылісны сдельнӧя.
Джонни и тані торъяліс, сы вӧсна мый фабричнӧй горныс важӧн нин сывдіс сійӧс идеальнӧй машинаӧ.
Куим тӧлысь мысти Джонни уджаліс кык станок вылын, а сэсся куим да нёль вылын.
Кык во мысти, кодӧс колляліс цехын, сійӧ вӧчліс унджык ярд ткань став мукӧд ткач дорысь и кыкпӧв унджык сыысь омӧльджыка пельк ёртъяс дорысь.
И ӧні, кор сійӧ заводитіс уджавны тыр вынӧн, гортын кутісны овны бурджыка.
Дерт, оз позь шуны, мый сылӧн удж доныс вевттьыліс семьяыслысь став потребностьяссӧ.
Челядь быдмисны.
Найӧ сёйисны унджык.
Найӧ мунісны школаӧ, а учебникъяс вылӧ колӧ сьӧм.
И мыйлакӧ, кымын ӧдйӧджык Джонни уджаліс, сымын ӧдйӧджык кыпалісны донъяс.
Содіс весиг патера доныс, кӧть керкаыс киссис син водзын.
Джонни быдмис да та вӧсна кажитчис ещӧ на омӧльджыкӧн.
Сылӧн нервъясыс дзикӧдз омӧльтчисны, сійӧ лои зэв скӧрмысь да ропкысь.
Курыд опыт вылын челядь велалісны повны ыджыд воксьыс.
Мамыс уважайтіс сійӧс, кыдзи семьяӧс вердысьӧс, но такӧд тшӧтш и поліс сыысь.
Джонни олӧмын эз вӧвлы гажыс.
Лунъяссӧ сійӧ эз аддзыв.
Войясыс колисны тӧждысьӧмӧн вунӧдчылӧмын.
Колян кадсӧ сійӧ уджаліс, и сылӧн вежӧрыс вӧлі машина вежӧрӧн.
Та сайын вӧлі тыртӧмин.
Джонни нинӧмӧ эз зіль да кутіс сӧмын ӧтитор: мый сійӧ юӧ зэв чӧскыд кофе.
Тайӧ вӧлі духовнӧй олӧм тӧдтӧм рабочӧй скӧт.
Но кӧнкӧ пыдын вежӧрас, аслыс тӧдтӧг, чукӧрмис уджыслӧн быд час, киыслӧн быд шеныштӧм, мускулыслӧн вӧрзьӧм, — и ставыс тайӧ вайӧдіс сійӧ помсӧ, коді шемӧсмӧдіс и сійӧс асьсӧ, и сылысь став ичӧтик мирторсӧ.
Ӧтчыд, сёр тулысын, Джонни воис удж вылысь. Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ мукӧд лун дорысь лёкджыка.
Пызан сайын ыджыдаліс кыпыд настроение, но тайӧс сійӧ эз казяв.
Джонни сёйис зумыштчӧмӧн, дзик веськодя бырӧдіс сійӧс, мый сы водзын сулаліс.
Челядь окайтісны, акайтісны, тяпкӧдісны вомъяснаныс.
Но Джонни нинӧм оз вӧлі кыв.
— Да тӧдан он тэ, мый сёян? — эз вермы кутчысьны, медбӧрын, мамыс.
Джонни веськодьпырысь видзӧдліс тарелка вылас, сэсся мамыс вылӧ.
— «Плавайтысь ді», — висьталіс сійӧ торжественнӧя.
— А-а, — шуис Джонни.
— «Плавайтысь ді», — ӧтвылысь шуисны челядь.
— А-а, — мӧдысь шуис Джонни да, кыкысь-куимысь ньылыштӧм бӧрын, содтіс:
— Меным талун мыйкӧ сёйнысӧ оз ков.
Сійӧ пуктіс паньсӧ, вештіс улӧссӧ да мудзпырысь сувтіс.
— Ме, пӧжалуй, вода.
Кухняті мунігӧн Джонни кыскис коксӧ мукӧддырся дорысь сьӧкыдджыка.
Пӧрччысьнысӧ сылы ковмис ёна выныштчылӧмӧн да кажитчис сэтшӧм ковтӧмӧн, мый Джонни бӧрддзис слабысла да водіс вольпасяс мӧд кӧмкотсӧ пӧрччытӧг.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи юрас сылӧн быттьӧ быдмӧ кутшӧмкӧ гадь, и та вӧсна думъясыс лоины кизьӧрӧсь.
Сылӧн вӧсньыдик чуньясыс, кажитчӧ, лоисны килутш кызтаӧсь, а чунь помъясыс — ватнӧйӧсь да аслас думъясыс моз жӧ кывзысьтӧмӧсь.
Терпитны позьтӧма юкаліс коскыс.
Висисны став лыясыс.
Гӧгӧрбок висис.
А юр вемас шумитісны, шутьлялісны, грымакылісны миллион ткацкӧй станокъяс.
Став мирӧвӧй пространствоыс тырис ӧтарӧ-мӧдарӧ шуркйысь челнӧкъясӧн.
Найӧ шуркъялісны бӧрӧ и водзӧ, чиклялісны кодзувъяс пӧвстын.
Джонни уджаліс сюрс станок вылын, и найӧ пыр ӧтарӧ ӧддзӧдісны ходсӧ — челнӧкъяс шуркъялісны ӧдйӧджык и ӧдйӧджык, а юр вемыс сылӧн пыр ӧдйӧджык разьсис да пӧрис сунисӧ, кодӧс кыскисны шуркъялысь сюрс челнӧк.
Мӧд асывнас Джонни эз пет удж вылӧ.
Сійӧ вӧчис мӧд удж — сылӧн юрын стучитісны сюрс ткацкӧй станок.
Мамыс муніс фабрикаӧ, но мунтӧдзыс ыстыліс врачла.
«Грипплӧн сьӧкыд форма», — шуис врач.
Дженни ухаживайтіс вокыс бӧрся да вӧчис ставсӧ, мый тшӧктіс врач.
Джонни висис сьӧкыда, и сӧмын недель мысти сійӧ вермис пасьтасьны да катласьӧмӧн мунны жыр кузя.
Ещӧ недель, — шуис врач, — и сійӧ мунас удж вылӧ.
Ткацкӧй цехса мастер воліс видлыны сійӧс вежалунӧ, первойя лунас, кор Джоннилы лои кокньыдджык.
— Медбур ткач цехын, — шуис мастер мамыслы. — Местаыс сы сайын коляс.
Вермас локны удж вылӧ недель мысти локтан выльлунӧ.
— Тэ эськӧ кӧть аттьӧалін, Джонни, — тӧждысьӧмӧн шуис мам. — Сійӧ вӧлі сэтшӧм омӧль, ӧнӧдз асас эз во, — мыжа морт моз висьталіс мамыс гӧсьтлы.
Джонни пукаліс гӧрбыльтчӧмӧн, зумыша видзӧдіс джоджӧ.
Сійӧ, мастер мунӧм бӧрын, дыр на тадзи пукаліс.
Ывлаыс пемдіс, и ӧбед бӧрын Джонни петіс пукыштны кильчӧ вылӧ.
Корсюрӧ сылӧн вомыс вӧрис.
Кажитчис, мый сійӧ вӧйтчӧма кутшӧмкӧ помтӧм арталӧмъясӧ.
Мӧд луннас, кор ывлаыс пемдыштіс, сійӧ бара пуксис кильчӧ вылӧ.
Киас сылӧн вӧлі карандаш да бумага, и Джонни дыр зэв сьӧлӧмсяньыс арталіс мыйкӧ.
— Мый мунӧ миллионъяс бӧрын? — юаліс Джонни луншӧр гӧгӧр, кор Вилли воис школаысь. — И кыдзи найӧс лыддьыны?
Рыт кежлас арталӧмыс помасис.
Быд лун, карандаштӧг да бумагатӧг нин, Джонни петавліс кильчӧ вылӧ.
Сійӧ сюся видзӧдіс улича мӧдар бокын быдмысь ӧтка пу вылӧ.
Джонни видзӧдіс тайӧ пу вылас часъясӧн; и торйӧн занимайтіс сійӧс, кор тӧлыс качайтіс пуыслысь увъяссӧ да вӧрӧдіс коръяссӧ.
Став тайӧ недель чӧжыс Джонни быттьӧ сёрнитіс ачыс аскӧдыс.
Вежалунӧ, кильчӧ вылас пукалігӧн, сійӧ некымынысь гораа серӧктіс, мыйӧн ёна шемӧсмӧдіс мамсӧ, коді уна во нин эз кывлы ыджыд пиыслысь сералӧмсӧ.
Мӧд асывнас, югдігас, мам матыстчис крӧвать дінӧ, медым садьмӧдны писӧ.
Сійӧ недель чӧжнас удитӧма нин узьны да садьмис кокниа.
Сійӧ эз водзсась, эз кыскы ас вылас эшкынсӧ, а куйліс лӧня да спокойнӧя шуис:
— Нинӧмла тайӧ, мама.
— Сёрман, — шуис мамыс думайтіг, мый пиыс эз на садьмы.
— Ме ог узь, мама, но всё равно — нинӧмла тайӧ.
Тэ бурджык мун.
Ме ог чеччы.
— Да ӧд уджтӧ воштан! — горӧдіс мамыс.
— Шуи, ог чеччы, — выль пӧв шуис Джонни кутшӧмкӧ тӧдтӧм, веськодь гӧлӧсӧн.
Тайӧ асывнас мамыс ачыс эз мун удж вылас.
Тайӧ висьӧмыс вӧлі медся лёк сыӧн ӧнӧдз тӧдан став висьӧмъясысь.
Лихорадка да сӧрӧм сійӧ вермис гӧгӧрвоны, но тайӧ жӧ вӧлі тыдалана йӧймӧм.
Мам шебрӧдіс писӧ эшкынӧн да мӧдӧдіс Дженниӧс врачла.
Кор локтіс врач, Джонни лӧня узис да сідз жӧ лӧня садьмис да сетіс видлыны ассьыс пульссӧ.
— Нинӧм торъяыс, — шуис доктор, — зэв слаб, дерт.
Кучикыс да лыясыс!
— Сійӧ миян пыр вӧлі татшӧм, — вочавидзис мам.
— Ӧні мун, мама, лэдз менӧ узьны.
Джонни шуис тайӧс спокойнӧя, сэтшӧм жӧ спокойнӧя бергӧдчис мӧдар бок вылас да унмовсис.
Дас часын сійӧ садьмис, чеччис вольпась вылысь да петіс кухняӧ.
Мам повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Ме муна, мама, — висьталіс Джонни.
— Вай прӧститчам.
Мамыс тупкис чужӧмсӧ партукнас, лэдзчысис улӧс вылӧ да бӧрддзис.
Джонни терпитӧмӧн виччысис.
— Вот кытчӧдз олі! — синвасорӧн шуис мамыс; сэсся лэдзис партуксӧ да кыпӧдіс Джонни вылӧ повзьӧм синъяссӧ, кодъяс эз петкӧдлыны весиг любопытство.
— Да кытчӧ нӧ тэ мунан?
— Ог тӧд...
кытчӧкӧ.
Джоннилӧн пытшкӧсса видзӧдласас бура сувтіс улича мӧдар бокын быдмысь пу.
Сійӧ сэтшӧма пырис детинкалы вежӧрас, мый сійӧ вермис аддзыны пусӧ любӧй минутӧ.
— А кыдзи нӧ уджыд? — дрӧжжитан гӧлӧсӧн шуис мамыс.
— Ог кут ме сэсся уджавны.
— Господь тэкӧд, Джонни! — заводитіс лыддьӧдлыны мам.
— Мый тэ сёрнитан!
abu
Джоннилӧн кывъясыс шӧйӧвоштісны сійӧс, кыдзи пиыслӧн ен вылӧ лёка эльтчӧм шӧйӧвоштӧ енлы эскысь мамӧс.
— Да мый тэкӧд лоис? — юаліс мам стрӧглун петкӧдлыны слабиника зільӧмӧн.
— Цифраяс, — вочавидзис пиыс. — Цифраяс, сӧмын и ставыс.
Ме тайӧ недельнас лыдди — и прӧстӧ аслым шензьымӧн лоис.
— Ог гӧгӧрво, мыйла тані цифраясыс? — бӧрддзис мам.
Джонни терпитӧмӧн нюммуніс, и мамыс повзьӧмӧн думыштіс: кытчӧ воши сылӧн пыр овлысь скӧрмӧмыс?
— Дзик пыр висьтала, — шуис пиыс.
— Ме мудзи.
А мыйла?
Вӧрӧмсьыс.
Ме вӧчи найӧс дзик чужан лунсянь.
Ме мудзи вӧрнысӧ, тырмас месянь.
Помнитан, кор ме уджалі стекольнӧй заводын?
Вӧчлі куимсё дюжинаӧн лун.
Быд бутылка вылӧ воӧ вӧлі дасысь не этша вӧрзьӧдчылӧм.
Тайӧ лоӧ комын квайт сюрс вӧрзьӧдчылӧм луннас.
Дас лунӧн куимсё квайтымын сюрс.
Тӧлысьнас — миллион да кӧкъямысдас сюрс.
Шыбитам весиг кӧкъямысдас сюрссӧ, — тайӧс Джонни шуис лышкыд филантроплӧн великодушиеӧн, — шыбитам весиг кӧкъямысдас сюрссӧ, и то коляс быд тӧлысь вылӧ миллион, дас кык миллион быд во!
Ткацкӧй станокъяс сайын ме вӧра кыкпӧв унджык.
Тайӧ лоӧ кызь вит миллион быд во.
И меным кажитчӧ, мый ме миллион во чӧж нин вӧча найӧс.
А тайӧ недельнас ме ньӧти эг вӧр.
Часъяс чӧж ни ӧти вӧрзьӧдчылӧм.
Кутшӧм лӧсьыд вӧлі пукавны, прӧстӧ пукавны да нинӧм не вӧчны.
Некор менам шудлун эз вӧв.
Некор менам эз вӧвлы прӧст кад.
Пыр ӧтарӧ вӧрӧшитчи.
А кутшӧм сыын гаж?
Ме сэсся нинӧм ог кут вӧчны.
Кута пыр пукавны да пукавны, пыр шойччыны да шойччыны...
а сэсся бара шойччыны.
— А мый лоӧ Вилликӧд да челядьыскӧд? — юаліс мам повзьӧмӧн.
— Да, дерт... Вилли да челядь... — шуис Джонни.
Но сы гӧлӧсын эз вӧв шогсьӧм.
Джонни важӧн тӧдіс, кутшӧм гырысь мечтаяс кутіс мамыс ичӧтджык пиыс вылӧ, но эз нин чувствуйт ӧбидасӧ.
Ӧні сылы дзик вӧлі веськодь.
Весиг тайӧ.
— Ме тӧда, мама, мый тэ думайтан Вилли йывсьыд: мед сійӧ помалас школа да лоас бухгалтерӧн.
Да оз, месянь тырмас.
Ковмас сылы уджавны.
— А ме тэнӧ быдті, — бӧрддзис мамыс да бара лэптіс партуксӧ, но сідзи и эз вайӧд сійӧс чужӧм дорӧдзыс.
— Тэ менӧ эн быдты, — шуис Джонни надзӧник да шога. — Ме ачым быдті ачымӧс, мама.
И Виллиӧс ме быдті.
Сійӧ меысь ёнджык, топыдджык яя дай тушанас ыджыдджык.
Ме, тыдалӧ, эг сёйлы пӧттӧдз ичӧтысянь.
А кор сійӧ быдмис, ме уджалі да шедӧді сылы нянь.
Но талы пом.
Мед Вилли мунӧ уджавны, кыдзи ме, либӧ мед пропадитас, меным дзик веськодь.
Месянь тырмас.
Ме муна...
Мам эз вочавидз.
Сійӧ чужӧмсӧ передникнас тупкӧмӧн бӧрдіс.
Джонни сувтовкерис ӧдзӧс дорас.
— Ме ӧд вӧчи ставсӧ, мый верми, — сыркъяліс мам.
Джонни петіс гортсьыс да мӧдіс восьлавны улича кузя.
Сійӧ омӧлика нюмдіс, кор видзӧдліс ӧтка пу вылӧ.
— Ӧні ме нинӧм ог кут вӧчны, — негораа да нюжӧдӧмӧнмоз шуис сійӧ аслыс; сэсся думайтігтыр видзӧдліс енэж вылӧ да читкыртчыліс — яр шондіыс ёрис сійӧс.
Сы водзын вӧлі кузь туй, но Джонни эз тэрмась.
Со джутӧвӧй фабрика.
Сы пельясӧдз воис ткацкӧй цехын грымакылӧмыс, и сійӧ нюммуніс.
Тайӧ вӧлі раминик нюммунӧм.
Сійӧ некод дінӧ эз чувствуйт лӧглун, весиг шумитысь да грымакылысь машинаяс дінӧ.
Сылӧн душаыс эз шогсьы — вӧлі сӧмын кӧсйӧм помтӧг шойччыны.
Кымын водзӧ сійӧ муніс, сымын шочджыка паныдасьлісны керкаяс да фабрикаяс, сымын паськыдджыка воссьылісны муяслӧн просторъясыс.
Медбӧрын, карыс коли бӧрӧ, и сійӧ петіс кӧрт туй полотно пӧлӧн кыссьысь пемыд аллея дінӧ.
Сійӧ муніс эз морт моз да эз вӧв морт кодь.
Тайӧ вӧлі морт вылӧ пародия — мӧритӧм, калечитӧм существо крӧмликтіс кисӧ плеть моз ӧшӧдӧмӧн, гӧрбыльтчӧмӧн, висьысь ӧбезьяна кодь векни морӧса, тешкодь, страшнӧй.
Сійӧ прӧйдитіс неыджыд станция дінті да водіс турун пиӧ пу улӧ.
Быдса лун сійӧ куйліс сэні.
Корсюрӧ сійӧ вуграліс, и мускулъясыс сылӧн узигас дрӧгнитлывлісны.
Садьмылігас куйліс вӧрзьӧдчытӧг, синъяснас колльӧдіс лэбачьясӧс либӧ пу увъяс костті видзӧдіс енэж вылас.
Ӧтчыд али кыкысь сійӧ гораа серӧктіс — тыдалӧ, некутшӧм помкатӧг.
Кор рытъя рӧмыдыс сукмис пемыд войӧдз, станция дінӧ грымакылігтырйи воис тӧварнӧй состав.
Кор паровозыс некымын вагон вешталіс запаснӧй туй вылӧ, Джонни кыссис поезд дінас.
Сійӧ восьтіс тыртӧм тӧварнӧй вагонлысь ӧдзӧссӧ да укшаля, муртса кайис сэтчӧ.
Сэсся пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Паровоз сетіс свисток.
Джонни куйліс пемыдас да нюмъяліс.
1906 во.
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Мексиканец @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 78‒104.}
МЕКСИКАНЕЦ
I
Некод эз тӧд, кыдзи оліс сійӧ важӧн, а Хунтаса йӧз и торйӧн нин.
Сійӧ вӧлі налӧн «ичӧтик загадкаӧн», налӧн «великӧй патриотӧн», да аслысногӧн уджаліс матысмысь мексиканскӧй революция вылӧ на моз жӧ сьӧлӧмсяньыс.
Тайӧс признайтісны эз регыдӧн, сы вӧсна мый Хунтаын сійӧс эз радейтны.
Сійӧ луннас, кор томиник детинка первойяысь локтіс налӧн уна йӧза помещениеӧ, ставыс чайтісны сійӧс шпионӧн — Диаслӧн ӧти гуся да ньӧбӧм отсасьысьӧн.
Ӧд кымын ёрт пукалісны Ӧтувтчӧм Штатъясса гражданскӧй да военнӧй тюрьмаясын!
Ӧткымынӧс на пӧвстысь дорисны кандалаясӧ, но дорӧмаяссӧ найӧ вуджӧдлісны граница вомӧн, сувтӧдавлісны стенъяс дорӧ да лыйлісны.
Первой видзӧдлӧмнас детинкасянь кольліс омӧлик впечатление.
Сійӧ и збыльысь вӧлі детинка, ар дас кӧкъямыса, не унджык, и аслас арлыд серти эз зэв ыджыд тушаа.
Детинка висьталіс, мый шуӧны сійӧс Фелипе Ривераӧн да мый сійӧ кӧсйӧ уджавны революция вылӧ.
Со и ставыс — ни ӧти кыв унджык, некутшӧм водзӧ висьталӧм.
Детинка сулаліс да виччысис.
Сійӧ эз нюмъяв, синъясыс эз серавны.
Ыджыд тушаа да тэрыб Паулино Вэра дрӧгмуні.
Тайӧ детинкаыс кажитчис сылы зумышӧн, страшнӧйӧн.
Мыйкӧ ядӧвитӧй, змейлӧн кодь ёсь дзебсясис сылӧн сьӧд синъясын.
Сэні ӧзйис кӧдзыд би, чукӧрмӧм ыджыд лӧглун.
Детинка вештіс синъяссӧ революционеръяс вылысь пишущӧй машинка вылӧ, код вылын тотшӧдіс Хунталысь став гижасьӧмсӧ ичӧтик миссис Сэтби.
Детинка здук видзӧдіс миссис вылӧ, коді казяліс тайӧ видзӧдлӧмсӧ да сідзжӧ чувствуйтіс мыйкӧ гӧгӧрвотӧмӧс да эновтіс ассьыс уджсӧ.
Сэтбилы ковмис выльысь лыддьыны печатайтӧм письмӧсӧ, медым бӧр босьтчыны аслас уджӧ.
Паулино Вэра юасьӧмӧнмоз видзӧдліс Ареллано да Рамос вылӧ, найӧ сідзжӧ видзӧдлісны сы вылӧ да сэсся ӧта-мӧд выланыс.
Найӧ чужӧм вылын тӧдчис нерешительность да сомнение.
Тайӧ косіник детинкаыс вӧлі Тӧдтӧмӧн, и тайӧ Тӧдтӧмас вӧлі кутшӧмкӧ грӧз.
Сійӧ вӧлі загадкаӧн став тайӧ революционеръясыслы, кодъяслӧн Диас дінӧ да сылӧн тирания дінӧ помтӧм ыджыд лӧглуныс збыльвылас вӧлі честнӧй патриотъяслӧн чувствоӧн.
Тані вӧлі мыйкӧ мӧдтор, мый найӧ эз тӧдны.
Но Вэра, коді вӧлі медся тэрыб да повтӧм, торкис чӧв-лӧньсӧ.
— Зэв бур, — кӧдзыда шуис сійӧ, — тэ шуин, мый кӧсъян уджавны революция вылӧ.
Пӧрччы пинжактӧ.
Ӧшӧд сійӧс со эстчӧ.
Мунам, ме петкӧдла тэныд, кӧні ведра да ветек.
Аддзан, джоджным миян няйт.
Тэ заводитан сысянь, мый бура мыськалан сійӧс, и мукӧд жыръяссӧ тшӧтш.
Сьӧлалан дозъяссӧ сідзжӧ мыськалан.
А сэсся босьтчан ӧшиньясӧ.
— Тайӧ революция вылӧ? — юаліс детинка.
— Да, революция вылӧ, — вочавидзис Паулино.
Ривера эскытӧма да кӧдзыда видзӧдліс быдӧн вылӧ да заводитіс пӧрччыны пинжаксӧ.
— Бур, — шуис сійӧ.
И сэсся нинӧм.
Лун бӧрся лун сійӧ волывліс удж вылӧ — чышкысис, зыраліс, мыськасис.
Сійӧ босьтліс пачьясысь пӧим, ваяліс из шом да песторъяс, ломзьӧдліс пачсӧ ёна водзджык сыысь, кыдзи медся зільясыс на пиысь пуксьылісны уджавны асланыс местаясӧ.
— Позяс меным узьны тані? — юаліс сійӧ ӧтчыд.
Ага!
Со найӧ и петкӧдчисны — Диаслӧн гыжъясыс.
Узьны Хунта помещениеын — сідзкӧ, аддзыны туй сылӧн тайнаяс дінӧ, нимъяслӧн списокъяс дінӧ, Мексикаса ёртъяслӧн адресъяс дінӧ.
Детинкалы узьны Хунтаын эз лэдзны, и Ривера сэсся некор нин эз вӧзйысьлы татчӧ.
Кӧні сійӧ узьліс, найӧ эз тӧдны; эз тӧдны сідзжӧ, кор да кӧні сійӧ сёйліс.
Ӧтчыд Ареллано вӧзйис сылы некымын доллар.
Ривера довкнитіс юрнас — оз пӧ ков.
Кор Вэра заводитліс сьӧмсӧ мырдӧн вӧзйыны, сійӧ шуис:
— Ме уджала революция вылӧ.
Колӧ уна сьӧм, медым миян кадӧ кыпӧдны революция, и Хунталӧн сьӧмыс пыр эз тырмывлы.
Хунтаса членъяс тшыгъялісны, но эз жалитны выннысӧ делӧ вылӧ; медся кузь луныс налы вӧлі дженьыд, и век жӧ корсюрӧ кажитчыліс, мый лоны либӧ не лоны революциялы — ставыс некымын долларын.
Ӧтчыд, кор помещениесьыс доныс первойяысь эз вӧв мынтӧма кык тӧлысь чӧж да кӧзяин повзьӧдліс вӧтлыны, эз кодкӧ мӧд, а Фелипе Ривера, омӧлик да киссьӧм паськӧма джодж мыськалысь, пуктіс квайтымын зарни доллар Мэй Сэтби конторка вылӧ.
Тадзи кутіс вӧчсьыны и водзӧ.
Машинка вылын печатайтӧм куимсё письмӧ (отсӧг йылысь воззваниеяс, рабочӧй организацияяс дінӧ шыӧдчӧмъяс, лоӧмторъяссӧ прессаын лёкногӧн петкӧдлӧм вылӧ норасьӧмъяс, Ӧтувтчӧм Штатъясса судъясын революционеръяскӧд вывті лёка обращайтчӧмлы протестъяс) куйлісны мӧдӧдтӧг маркаяс абутӧм вӧсна.
Эз ло Вэралӧн часіыс, репетира, важ модаа зарни часі, коді коркӧ вӧвлі на батьыслӧн.
Татшӧм жӧ ногӧн эз ло и Мэй Сэтби чуньын зарни чунькытшыс.
Положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
Рамос да Ареллано некутшӧм лачатӧг гартісны чунь костъясаныс ассьыныс кузь усъяснысӧ.
Письмӧяссӧ колӧ мӧдӧдны, а почта оз сет маркаяссӧ уджйӧзӧн.
Сэки Ривера шляпаасис да петіс.
Локтӧм бӧрас сійӧ пуктіс Мэй Сэтби конторка вылӧ кык цента сюрс марка.
— Абу-ӧ нин тайӧ Диаслӧн проклятӧй зарниыс? — шуис ёртъясыслы Гамос.
Найӧ кыпӧдісны синкымъяснысӧ да нинӧм эз вочавидзны.
И Фелипе Ривера, коді мыськавлывліс джодж революция вылӧ, кор вӧлі колӧ, пуктывліс Хунталӧн нуждаяс вылӧ зарни да эзысь.
И век жӧ найӧ эз вермыны тшӧктыны асьнысӧ радейтны детинкаӧс.
Найӧ эз тӧдны сійӧс.
Асьсӧ кутӧмыс детинкалӧн ньӧти эз вӧв налӧн кодь.
Детинка некодкӧд эз сёрнит сьӧлӧмсяньыс.
Сійӧ некыдз эз сёрнит, а гырысьяслӧн эз тырмы смеллуныс юасьны детинкалысь.
— Гашкӧ, ыджыд да ӧтка дух...
ог тӧд, ог тӧд!
— Ареллано гӧгӧрвотӧг паськӧдіс кияссӧ.
— Сыын мыйкӧ не морт ногса кодь, — пасйис Рамос.
— Сы сьӧлӧмын ставыс ныжмӧма, — шуис Мэй Сэтби.
— Югыдсӧ да серамсӧ быттьӧ сотӧма сыын.
Сійӧ дзик кулӧмакодь, и сыкӧд ӧттшӧтш сыын чувствуйтан кутшӧмкӧ страшнӧй олан вын.
— Ривера ад пыр прӧйдитӧма, — шуис Паулино.
— Морт, коді эз прӧйдитлы ад пыр, оз вермы лоны татшӧмӧн, а сійӧ ӧд детинка на.
И век жӧ найӧ эз вермыны радейтны сійӧс.
Детинка некор эз сёрнитлы, некор нинӧмтор йылысь эз юась, эз висьтавлы ассьыс мнениесӧ.
Сійӧ вермис сулавны вӧрзьӧдчытӧг — кын сюръя моз, не лыддьыны кӧ синъяссӧ, кодъяс ӧзйисны кӧдзыд биӧн, — кор революция йылысь вензьӧмъяс лолісны пыр гораджыкӧсь да ёсьджыкӧсь.
Сылӧн синъясыс пырлісны сёрнитысьясӧ дон сверлӧ моз, повзьӧдлісны да тревожитісны найӧс.
— Сійӧ абу шпион, — Мэй Сэтбилы шуис Вэра.
— Сійӧ патриот, эн вунӧдӧй менсьым тайӧ кывъяссӧ!
Медбур патриот миян пиысь!
Тайӧс ме чувствуйта сьӧлӧмнам и вежӧрнам,
и век жӧ ме ньӧти ог тӧд сійӧс.
— Сылӧн лёк характерыс, — шуис Сэтби.
— Да, — вочавидзис Вэра да дрӧгмуні.
— Талун сійӧ видзӧдліс ме вылӧ.
Тайӧ синъясыс оз вермыны радейтны, найӧ грӧзитӧны; найӧ тигрлӧн кодь лёкӧсь.
Ме тӧда: изменита кӧ ме миян делӧлы, сійӧ виас менӧ.
Сылӧн сьӧлӧмыс абу.
Сійӧ сталь кодь беспощаднӧй да мороз кодь чорыд да кӧдзыд.
Сійӧ быттьӧ тӧвся войын тӧлысь югӧр, кор морт кынмӧ ӧтка горнӧй вершина вылын.
Ме ог пов Диасысь да сылӧн став морт виысьясысь, но тайӧ детинкасьыс ме пола.
Ме збыльысь шуа: пола.
Сійӧ — смертьлӧн лов шы.
И век жӧ Вэра, а эз кодкӧ мӧд, тшӧктіс ёртъяссӧ первойяысь сетны Ривералы кывкутана поручение.
Лос-Анжелос да Нижньӧй Калифорния костын йитӧд вӧлі орӧма.
Куим ёрт асьныс кодйӧмаӧсь аслыныс гу да найӧс лыйлӧмаӧсь.
Мӧд кыкӧн Лос-Анжелосын лоисны Ӧтувтчӧм Штатъяслӧн узникъясӧн.
Хуан Альварадо, федеральнӧй войскаяслӧн командир, вӧлӧма негӧдяйӧн.
Сійӧ жугӧдіс налысь став планъяссӧ.
Найӧ эз вермыны йитчыны Нижньӧй Калифорнияса ни важ, ни выльӧн пырӧм революционеръяскӧд.
Том Ривера пӧлучитіс колана инструкцияяс да муніс лунвылӧ.
Кор сійӧ воис бӧр, йитӧдъяссӧ вӧлі лӧсьӧдӧма, а Хуан Альварадо вӧлі кулӧма: сійӧс аддзисны Вольпась вывсьыс, морӧсас вӧлі воропӧдзыс пурт сюйӧма.
Тайӧс нин Ривера вӧчис ачыс, тшӧктытӧг, но Хунтаын стӧча тӧдісны детинкалӧн став туй йывсьыс.
Сылысь нинӧм йылысь эз кутны юасьны.
Ачыс сійӧ нинӧм эз висьтавлы.
Ёртъясыс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да ставсӧ гӧгӧрвоисны.
— Ме шулі тіянлы, — шуис Вэра.
— Диаслы медся ёна колӧ видзчысьны тайӧ том мортсьыс.
Сійӧ вӧчас ассьыс.
Сійӧ — карайтысь ки.
Ривералӧн лёк характерыс, кодӧс казяліс Мэй Сэтби да сэсся аддзисны быдӧн, петкӧдчыліс тыдалана, физическӧй доказательствоясӧн.
Ӧні Ривера эз шоча волывлы жугалӧм паръясӧн, пыктӧм пельӧн, банбокас лӧз чутъясӧн.
Вӧлі гӧгӧрвоана, мый сійӧ тышкасьӧ сэні — ортсыса мирас, кӧні сійӧ сёйӧ да узьлӧ, шедӧдӧ сьӧм да шӧйтӧ налы тӧдтӧм туйяс вылын.
Дырӧн Ривера велаліс набирайтны неыджыд революционнӧй листок, кодӧс Хунта лэдзліс быд вежон.
Но овлывліс и сідзи, мый набирайтнысӧ сійӧ эз вермы: то водз чуньясыс сылӧн вӧлі жугалӧмаӧсь да омӧля вӧрисны, то суставъяссӧ вӧлі вирӧдз пазӧдӧма, то ӧти киыс вынтӧг ӧшаліс туша бокас, а чужӧмас тӧдчис ыджыд дой.
— Брӧдяга, — шулывліс Ареллано.
— Лёк местаясын шляйтчысь, — содтывліс Рамос.
— Но кытысь сылӧн сьӧмыс? — юавлывліс Вэра. — Талун ме тӧдмалі, мый сійӧ мынтысьӧма бумагаысь — сё нелямын доллар.
— Шляйтчигас кыськӧ шедӧдӧ, — пасйис Мэй Сэтби.
— Сійӧ некор эз висьтавлы сы йылысь.
— Колӧ сійӧс кыйӧдны, — вӧзйис Рамос.
— Эг кӧсйы эськӧ ме лоны сы местаын, коді кыйӧдӧ сы бӧрся, — шуис Вэра.
— Чайта, мый ті эськӧ сэсся некор эн аддзылӧй менӧ, буди, сӧмын менӧ гуалігӧн.
Сійӧ сетчӧма кутшӧмкӧ ыджыд страстьлы.
Ас костас да тайӧ страсть костас сійӧ оз лэдз сувтны весиг енмӧс.
— Сы водзын ме кажитча аслым кагаӧн, — признайтчис Рамос.
— Ме кыла сыын первобытнӧй вын.
Тайӧ уськӧдчыны лӧсьӧдчӧм йӧй кӧин, гремучӧй змей, ядӧвитӧй сколопендра! — шуис Ареллано.
— Сійӧ — ачыс революция, сылӧн дух, сылӧн би, — содтіс Вэра,
— сійӧ воплощайтӧ пӧщада тӧдтӧм, шытӧг виысь месть.
Сійӧ смертьлӧн ангел, коді вугравтӧг олӧ войся лӧняс.
— Ме дась бӧрдны, кор думайта сы йылысь, — шуис Мэй Сэтби.
— Сылӧн абуӧсь ёртъясыс.
Сійӧ ставсӧ мустӧмтӧ.
Миянӧс сійӧ терпитӧ сӧмын сы вӧсна, мый ми сылы — туй ассьыс кӧсйӧмъяссӧ олӧмӧ пӧртны.
Сійӧ ӧтка, дзик ӧтка...
Гӧлӧсыс Мэйлӧн ори, синъясыс гудырмисны.
Ривералӧн кадсӧ коллялӧмыс и збыльысь вӧлі гӧгӧрвотӧм.
Овлывліс, мый сійӧс эз аддзывны дзонь вежон.
Ӧтчыд сійӧ эз волы тӧлысь.
Но вошласьӧмыс сылӧн пыр помасьліс сійӧн, мый детинка бӧр воліс, да, некодлы нинӧм висьтавтӧг, пуктыліс зарни сьӧм Мэй Сэтбилӧн конторка вылӧ.
Сэсся бара дзонь лунъяс, вежонъяс сетліс ассьыс став кадсӧ Хунталы.
И бара, кутшӧмкӧ кад бӧрын, вошлі лунтыр кежлӧ, а Хунта помещениеӧ воліс сӧмын водз асывъясӧ либӧ сёр рытъясӧ.
Ӧтчыд Ареллано суис сійӧс войшӧрын набор сайын; чуньясыс детинкалӧн вӧлі пыктӧмаӧсь, а поткӧдӧм парсьыс пычкысис вир.
II
Решительнӧй час матысмис.
Кӧть кыдзи, а революция вӧлі Хунта сайын, но ачыс Хунтаыс оліс дзескыда.
Сьӧм коліс мукӧд кадъясӧ серти ёнджыка, а судзӧдны сійӧс лои ещӧ сьӧкыдджык.
Патриотъяс сетісны нин медбӧръя грӧшъяснысӧ да унджык сетны эз вермыны.
Сезоннӧй рабочӧйяс — пышъялысь мексиканскӧй пеонъяс — жертвуйтісны Хунталы джынсӧ асланыс ичӧтик удж донысь.
Но колӧ вӧлі ёна унджык.
Уна вося сьӧкыд удж, подрывнӧй подпольнӧй удж дасьӧсь вӧлі сетны ассьыныс плод.
Кадыс воис.
Революция вӧлі вескияслӧн чаша вылын.
Ещӧ ӧти выныштчылӧм, медбӧръя героическӧй ӧдӧбтчӧм, и тайӧ вескиыслӧн катовтчӧмыс петкӧдлас победа.
Хунта тӧдіс ассьыс Мексикасӧ.
Революциялы колӧ ӧтчыд ӧзйыны, а сэсся ӧзъяс водзӧ да революцияыд ачыс нин ас йывсьыс тӧждысяс.
Диаслӧн став политическӧй машинаыс киссяс картіысь тэчӧм керка моз.
Граница дась восстание кежлӧ.
«Мирса индустриальнӧй рабочӧйяслӧн» организацияысь кутшӧмкӧ янки аслас сё морткӧд сӧмын и виччысьӧ приказ вуджны граница да заводитны тыш Нижньӧй Калифорния вӧсна.
Но сылы колӧ оружие.
Оружие коліс быдӧнлы — социалистъяслы, анархистъяслы, профсоюзса недӧвӧльнӧй членъяслы, мексиканскӧй изгнанникъяслы, рабствоысь пышйӧм пеонъяслы, Кер-дʼАленса да Колорадоса жугӧдӧм горнякъяслы, кодъяс мездӧдчисны полицейскӧй застенокъясысь да кӧсйисны сӧмын ӧтитор — кыдз позьӧ ярджыка тышкасьны да, медбӧрын, прӧстӧ авантюристъяслы, фортуна пон салдатъяслы, бандитъяслы, — ӧти кывйӧн кӧ, талунъя зэв сложнӧй мирлӧн став шыбласыслы.
И Хунта ставныскӧд накӧд кутіс йитӧд.
Винтовкаяс да патронъяс, патронъяс да винтовкаяс! — татшӧм ланьтлытӧм, коставлытӧм горзӧм кыліс Атлантическӧй океан вадоръяс дорсянь.
Сӧмын вуджӧдны тайӧ унасикас водзӧс босьтны дась йӧз чукӧрсӧ граница вомӧн — и революция заводитчас.
Таможня, Мексикалысь войвыв портъяссӧ лоӧ босьтӧма.
Диас оз вермы водзсасьны.
Сійӧ оз лысьт ассьыс основнӧй вынъяссӧ шыбитны налы паныд, сы вӧсна мый сылы колӧ кутны Лунвывсӧ.
Но биыс паськалас и Лунвылӧ.
Войтыр кыпӧдчас.
Каръяслысь оборонасӧ лоас жугӧдӧма.
Штат бӧрся штат кутасны вуджны наладор да, медбӧрын, революциялӧн победоноснӧй армияяс гӧгӧрбоксянь кытшаласны Мексико кар, Диаслысь бӧръя оплотсӧ.
Но кыдзи судзӧдны сьӧм?
Налӧн вӧліны йӧз, повтӧмӧсь да збойӧсь, кодъяс кужӧны вӧдитчыны оружиеӧн.
Найӧ тӧдісны тӧргӧвечьясӧс, кодъяс вузаласны да ваясны оружиесӧ.
Но революция кежлӧ дыр лӧсьӧдчӧмыс вынтӧммӧдіс Хунтаӧс.
Медбӧръя доллар вӧлі видзӧма, медбӧръя источник используйтӧма помӧдз, медбӧръя тшыгъялысь патриотлысь кыскӧма ставсӧ, а великӧй делӧ важмозыс катласис чаша вылын.
Винтовкаяс да патронъяс!
Корысь батальонъяслы колӧ сетны оружие.
Но кутшӧм ногӧн?
Рамос шогпырысь казьтывліс ассьыс конфискуйтӧм поместьеяссӧ.
Ареллано видіс асьсӧ томдырйиыс лышкыда олӧмысь.
Мэй Сэтби думайтіс сы йылысь, кыдзи эськӧ ставыс артмис, Хунтаса йӧз кӧ ас кадӧ вӧліны экономнӧйджыкӧсь.
— Думыштны сӧмын: Мексикалӧн свободаыс некымын сюрс коньӧр доллар сайын! — горӧдіс Паулино Вэра.
Шӧйӧвошӧм тӧдчис ставыслӧн чужӧм вылын.
Налысь медбӧръя лачасӧ, выль пырысь Хосе Амарильоӧс, коді кӧсйысьліс сетны сьӧм, арестуйтӧмаӧсь Чиуауаын аслас гасиендаын да лыйлӧмаӧсь аслас конюшня стен бердын.
Тайӧ юӧрыс муртса на воис наӧдз.
Ривера, коді пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн зыртіс джодж, кыпӧдіс синъяссӧ.
Щӧткаыс кынмис сылӧн няйт майтӧга ваӧн резсьӧм киын.
— Вит сюрс отсалас делӧыслы? — юаліс сійӧ.
Ставныс чуймисны.
Вэра довкнитіс юрнас да муртса кутіс лов шысӧ.
Сёрнитны сійӧ эз вермы, но тайӧ здукас кыптіс лача.
— Сідзкӧ, заказывайтӧй винтовкаястӧ, — шуис Ривера.
Сэсся та бӧрын сійӧ висьталіс сы мында кыв, мыйта сылысь некор эз кывлыны. — Кадыс дона.
Куим недель мысти ме вая тіянлы вит сюрс.
Тайӧ лоӧ зэв бур.
Лоас шоныдджык, и воюйтны лоас кокньыдджык.
Таысь кындзи, нинӧм вӧчны ог вермы.
Вэра зілис пӧдтыны ассьыс кыпавлӧм лачасӧ.
Ставыс тайӧ вӧлі лоны позьтӧм.
Зэв нин уна гырысь кӧсйӧмъяс пазавлісны сійӧ кадсянь, кор сійӧ заводитіс революционнӧй ворсӧмсӧ.
Сійӧ эскис тайӧ гӧль паськӧма детинкаыслы, коді мыськаліс джодж революция вылӧ, и сійӧ жӧ кадӧ эз вермы эскыны.
— Тэ йӧймин дзикӧдз! — шуис Вэра.
— Куим недель мысти, — вочавидзис Ривера.
— Заказывайтӧй винтовкаястӧ.
Детинка сувтіс, лэдзис пуджӧм сосъяссӧ да пинжакасис.
— Заказывайтӧй винтовкаястӧ, — мӧдысь шуис сійӧ.
— Ме муна.
III
Тэрмасьӧм, ноксьӧм, помтӧм телефоннӧй сёрнияс да видчӧм бӧрын Келли контораын муніс войся сӧвещанньӧ.
Келлилӧн делӧясыс вӧлі юрвывтырыс; таысь кындзи, сылы эз везит.
Куим недель сайын сійӧ Нью-Йоркысь вайис Дэнни Уордӧс, медым ӧтлаӧдлыны сійӧс Билл Картикӧд, но Карти со кык лун нин куйлӧ чегӧм сойӧн, мый видзисны гусьӧн спортивнӧй репортёръясысь.
Вежны сійӧс вӧлі некодӧн.
Келли мӧдӧдаліс телеграммаяс Рытыввывса легковесъяслы, но ставныс найӧ выступайтісны нин да вӧліны контрактын.
А ӧні бара югнитіс лача, кӧть и слабиник.
— Но, тэ, тыдалӧ, абу полысь рӧдысь, — шуис Келли Ривера вылӧ муртса видзӧдлӧм бӧрын.
Ривералӧн синъясыс вӧліны скӧрӧсь, но чужӧмыс сылӧн быдтор дінӧ веськодь.
— Ме верма Уордӧс.
— Тайӧ вӧлі ставыс, мый сійӧ шуис.
— Кытысь тэ тӧдан?
Тэ аддзылін эн коркӧ, кыдзи сійӧ тышкасьӧ?
Ривера чӧв оліс.
— Да сійӧ вермас тэнӧ ӧти кинас, куньса синмӧн!
Ривера кыпӧдліс пельпомъяссӧ.
— Мый тэнад, кывйыд лясіс али мый? — нурбыльтіс контораса директор.
— Ме верма сійӧс.
— А тэ коркӧ кодкӧдкӧ тышкасьлін? — юаліс Майкл Келли.
Майкл, директорлӧн вокыс, видзис тотализатор «Иеллоустоунын» да босьтліс эз этша сьӧм боксёрскӧй встречаяс дырйи.
Ривера воча сӧмын лёкысь видзӧдліс сы вылӧ.
Импрессариолӧн секретарыс, спортсмен вида том морт, гораа серӧктіс.
— Ладнӧ, тэ тӧдан Робертссӧ?
Келли первойяӧн орӧдіс пуксьӧм сьӧкыд чӧв-лӧньсӧ.
— Ме сыла мӧдӧді.
Сійӧ дзик пыр воас.
Пуксьы да виччысь, кӧть эськӧ туша-рожа сертиыд тэнад некутшӧм шанс абу.
Ме ог вермы ылӧдлыны видзӧдысьясӧс.
Первойя радъясыс ӧд сулалӧны дас вит доллар.
Воис Робертс, тӧдчымӧн юыштӧма.
Тайӧ вӧлі ыджыд тушаа, ньӧжмыд сёрниа косіник морт.
Келли нюжмасьтӧг кутчысис делӧ дінӧ.
— Кывзы, Робертс, ті ошйысинныд, мый восьтінныд тайӧ ичӧтик мексиканецсӧ.
Ті тӧданныд, мый Карти чегис кисӧ.
И вот, тайӧ мексиканскӧй кутюыс оз яндысь шуны, мый вермас вежны Картиӧс.
Мый ті та вылӧ шуанныд?
— Ставыс бур, Келли, — надзӧник вочавидзис Робертс.
— Тайӧ детинкаыс вермас тышкасьны.
— Ті, пӧжалуй, ещӧ шуанныд, мый сійӧ вермас Уордӧс? — серӧктіс Келли.
Робертс мыйкӧ дыра думайтыштіс.
— Ог, тайӧс ме ог шу.
Уорд — класснӧй боеч, рингвывса король.
Но кокниа справитчыны Риверакӧд сійӧ оз вермы.
Ривераӧс ме тӧда.
Тайӧ мортыс нервъястӧм, и сійӧ ӧтмоза бура уджалӧ кыкнан кияснас.
Сійӧ вермас шыбитны тіянӧс джоджӧ быд позициясянь.
— Ставыс тайӧ пустяк.
Важнӧ, вермас-ӧ сійӧ угӧдитны видзӧдысьяслы?
Ті велӧдінныд да тренируйтінныд боксёръясӧс нэм чӧжныд.
Ме донъяла тіянлысь висьталӧмнытӧ.
Но публикаыд аслас сьӧм вылӧ кӧсйӧ аддзыны гаж.
Кужас сійӧ сетны гажсӧ?
— Да, и ещӧ ёна мудзтӧдас Уордӧс.
Ті он тӧдӧй тайӧ детинкасӧ, а ме тӧда.
Сійӧ — менам корсьӧм морт.
Нервъястӧм морт!
Веськыда дьявол!
Уорд акнитас на, кор тӧдмасяс тайӧ самородокыскӧд, а ӧттшӧтш акнитанныд и ті ставныд.
Ме ог лысьт стӧча шуны, мый сійӧ вермас Уордӧс, но сійӧ тіянлы сэтшӧмтор петкӧдлас!
Тайӧ — кыптысь кодзув!
— Зэв бур.
Келли шыасис аслас секретарь дінӧ:
— Звӧнитӧй Уордлы.
Ме сылы висьтавлі, мый сюрӧ кӧ мыйкӧ лӧсялана, то кора сійӧс.
Ӧні сійӧ абу ылын, «Иеллоустоунын».
Щӧгӧляйтӧ сэні публика водзын да шедӧдӧ аслыс популярность.
Келли бергӧдчис тренерлань:
— Кӧсъянныд юыштны?
Робертс юыштіс виски да варовмис.
— Ме тіянлы эг на висьтавлы, кыдзи аддзи тайӧ детинкасӧ.
Кык кымын во сайын сійӧ кутіс волывлыны тренировочнӧй залъясӧ.
Ме гӧтӧвиті Прэйнӧс Дилэникӧд встреча кежлӧ.
Прэйн — лёк морт.
Буртор сылысь эн виччысь.
Сійӧ ёнакодь жбонкйӧдіс ассьыс партнёрсӧ, и ме некыдзи эг вермы аддзыны мортӧс, коді эськӧ ас окотасьыс сӧгласитчис уджавны сыкӧд.
Положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
И друг менам син улӧ уси тайӧ мексиканскӧй тшыг детинкаыс, коді бергаліс быдӧнлӧн кок улас.
Ме кватиті сійӧс, сеті киас перчатки да лэдзи делӧӧ.
Выносливӧй — дубитӧм кучик кодь, но выныс этшаджык.
И нинӧм оз тӧд бокслӧн правилӧяс йылысь.
Прэйн вӧчис сыысь котлет.
Но детинкаыс, кӧть и муртса ловъя вӧлі, кутчысис кык раунд, сэсся воштіс садьсӧ.
Тшыг — со и ставыс.
Изуродуйтісны сійӧс сідзи, мый и рӧднӧй мамыс эськӧ эз тӧд.
Ме сеті сылы долларджын да бура верді.
Колӧ вӧлі аддзывны, кыдзи сійӧ сёйис!
Вӧлӧмкӧ, сылӧн вомас кык лун нин нинӧм абу вӧлӧма.
Но, думайта, сэсся ӧні сійӧ нырсӧ оз мыччыв.
Да, кутшӧм сэн.
Мӧд луннас бара воис ставыс лӧз печата, но кӧсйӧ ещӧ ӧтчыд заработайтны долларджын да бур ӧбед.
Ӧні сійӧ ёна крепаммис.
Быттьӧ чужӧма тышкасьны, и зэв винёв!
Сылӧн сьӧлӧмыс абу.
Тайӧ йи кусӧк.
Кыдзи ме помнита, тайӧ детинкаыс некор эз шулыв дас кыв помся.
— Ме сійӧс тӧда, — шуис секретарь.
— Сійӧ эз этша тіянлы уджав.
— Миян став знаменитостьяс видлісны ассьыныс выннысӧ сы вылын, — висьталіс Робертс.
— И сійӧ налысь ставсӧ босьтіс.
Ме тӧда, мый унаӧс на пиысь сійӧ эськӧ вермис.
Но сійӧ оз радейт бокссӧ.
Ме ногӧн, сійӧ некор эз радейтлы миянлысь уджнымӧс.
Сідзи меным кажитчӧ.
— Бӧръя тӧлысьяснас сійӧ выступайтіс уна посни клубъясын, — шуис Келли.
— Да.
Ог тӧд, мый ради сійӧ тайӧс вӧчӧ.
Али, гашкӧ, друг сьӧлӧмыс кутіс кыскыны?
Тайӧ каднас сійӧ унаӧс вермис.
Пӧжалуй, сылы колӧ сьӧм, и сійӧ эз этша босьт, кӧть паськӧм сертиыс тайӧ оз тыдав.
Гӧгӧрвотӧм морт!
Некод оз тӧд, мый сійӧ вӧчӧ, кӧні коллялӧ кадсӧ.
Весиг кор сійӧ уджалӧ, и то — помалас уджсӧ да пыр жӧ вошӧ.
Мукӧддырйиыс вошлӧ недельяс кежлӧ.
Сӧветъяс сійӧ оз кывзы.
Сійӧ, коді лоӧ сылӧн менеджерӧн, чукӧртас аслыс капитал; но сӧмын сыкӧд он сёрнитчы.
Вот аддзанныд, тайӧ детинкаыс кутас пычкыны став суммасӧ, кор ті сыкӧд вӧчанныд договор.
Тайӧ здукас воис Дэнни Уорд.
Тайӧ вӧлі торжественнӧя воӧм.
Сійӧ пырис, кыдзи бурлунлӧн да ставсӧ вермысь гажлӧн тӧвныр, сійӧс колльӧдісны менеджер да тренер.
Сійӧ шыблаліс чолӧмалӧм, шуткаяс да ёсь кывъяс веськыдвылӧ и шуйгавылӧ, гажаа нюмъяліс быдӧнлы.
Татшӧм нин сылӧн вӧлі модаыс, — кӧть ставыс тайӧ эз вӧчсьы сьӧлӧмсянь.
Уорд вӧлі зэв бур актёр да ассьыс бурлун петкӧдлӧмсӧ лыддис медся бур приёмӧн ассьыс олӧмсӧ вӧчӧмын.
Збыльвылас сійӧ вӧлі видзчысьысь боксёр да бизнесмен.
Став мукӧдторйыс сылӧн вӧлі маскаӧн.
Найӧ, кодъяс тӧдісны сійӧс либӧ сыкӧд нуисны делӧ, висьтавлісны, мый денежнӧй юалӧмъясын сійӧ — жох!
Сійӧ ачыс участвуйтіс став выступлениеяс йылысь сёрнитчӧмъясын, и сёрнитісны, мый сылӧн менеджерыс сӧмын пешка.
Ривера вӧлі мӧдджык морт.
Сылӧн сӧнъясын, испанскӧй вир кындзи, визувтіс индейскӧй вир;
сійӧ пукаліс пельӧсӧ йӧршитчӧмӧн, лӧня, вӧрзьӧдчывтӧг, сӧмын сылӧн сьӧд синъясыс вуджлісны ӧти чужӧм вылысь мӧд вылӧ, аддзисны дзик ставсӧ.
— Со сійӧ! — шуис Дэнни аслас противник вылӧ сюся видзӧдіг.
— Бур лун, старина!
Ривера синъясын ыпъяліс лӧглун, и Дэнни чолӧмалӧм вылӧ сійӧ весиг эз вочавидз.
Сійӧ терпитны эз вермы став грингояссӧ, а та вылӧ синнас эз вермы видзӧдны.
— Вот тайӧ да! — Дэнни шмонитӧммоз шыасис менеджер дінӧ.
— Он-ӧ нин чайтӧй, мый ме кута тышкасьны немӧйкӧд?
А кор серамыс лӧнис, сійӧ шмонитӧмӧн содтіс:
— Тыдалӧ, Лос-Анжелосным сэтшӧма нин гӧльмӧма, таысь бурджыксӧ кӧ энӧ вермӧй корсьны.
Кутшӧм детскӧй садйысь ті тайӧс босьтінныд?
— Сійӧ шань морт, Дэнни, эскы меным! — миритӧмӧнмоз шуис Робертс.
— И сыкӧд абу сэтшӧм кокни справитчыны, кыдзи тэ чайтан.
— Таысь кындзи, джын билетъяссӧ вузалӧма нин, — нориника нюжӧдіс Келли.
— Ковмас тэныд та вылӧ мунны, Дэнни.
Нинӧм бурджыксӧ корсьны ми эгӧ вермӧй.
Дэнни ещӧ ӧтчыд зывӧкпырысь видзӧдліс Ривера вылӧ да ышловзис.
— Ковмас меным сыкӧд кокньыдджыка.
А то мед эськӧ ловсӧ эз жӧ лэдз.
Робертс прысьнитіс.
— Надзӧнджык, надзӧнджык, — ӧлӧдіс Дэнниӧс менеджерыс.
— Тӧдтӧм противникыд век вермас вӧчны виччысьтӧмтор.
— Ладнӧ, ладнӧ, ме тайӧс артышта, — нюммуніс Дэнни.
— Ме заводитігас верма весиг ворсыштны сыкӧд, мед почтеннӧй видзӧдысьяс гажӧдчыштасны.
Кыдзи дас вит раунд кузя, Келли?..
А сэсся вӧчны сылы нокаут!
— Бур, — вочавидзис Келли.
— Сӧмын мед публика примитіс тайӧс кыдзи збыль ворсӧм.
— Сідзкӧ, вуджам делӧ дінӧ.
Дэнни чӧв олыштіс, думсьыс мыйкӧ лыддис.
— Тӧдӧмысь, валӧвӧй сборлысь квайтымын вит процентсӧ, кыдзи и Картикӧд.
Но юксьыны кутам мӧдног.
Кӧкъямысдас процентыс меным тырмас.
Сійӧ шыӧдчис менеджер дінӧ.
— Шогмана?
Менеджер ошкӧмпырысь довкнитіс юрнас.
— Тэ гӧгӧрвоин? — Келли шыӧдчис Ривера дінӧ.
Ривера пыркнитіс юрнас.
— Тэ вот кывзы, — шуис Келли.
— Став суммаыс лоӧ квайтымын вит процент став сборсьыс.
Тэ выступайтан первойысь, и тэнӧ некод оз тӧд.
Дэнникӧд кутанныд юксьыны тадз: кӧкъямысдас процентсӧ сылы, кызьсӧ тэныд.
Тайӧ справедливӧя.
Сідз ӧд, Робертс?
— Дзик сідз, Ривера, — вынсьӧдіс Робертс.
— Тэнад ӧд абу на аслад ним.
— Мыйта лоӧ тайӧ квайтымын вит процентыс став сборсьыс? — юаліс Ривера.
— Гашкӧ, вит сюрс, а гашкӧ весиг став кӧкъямыснаныс, — тэрмасис висьтавны Дэнни.
— Мыйкӧ та мында кымын.
Тэныд пай вылӧ воас сюрссянь сюрс квайтсё долларӧдз.
Абу зэв омӧль сыысь, мый тэнӧ вермас ме кодь репутацияа боксёр.
Мый шуан та вылӧ?
Сэки Ривера чуймӧдіс.
— Победительлы ставсӧ, — чорыда шуис сійӧ.
Пуксис чӧв-лӧнь.
— Вот тайӧ да! — шуис, медбӧрын, Уордлӧн менеджерыс.
Дэнни качнитыштіс юрнас.
— Ме тыртӧм пуӧ ог увт, — шуис сійӧ.
— Ме ог подозревайт судьяӧс либӧ тані пукалысьяс пиысь кодӧскӧ.
Ме нинӧм ог шу букмекеръяс йылысь да быдсикас надувательствояс йылысь, мый мукӧддырйиыс овлӧ.
Ӧтитор верма шуны: менӧ тайӧ оз устраивайт.
Ме веськыда ворса.
А коді тӧдас — друг ме киӧс чега, а?
Либӧ кодкӧ юкталас менӧ?
Сійӧ тшапа чатӧртіс юрсӧ вывлань.
— Победитель кӧть победитӧма, меным колӧ кӧкъямысдас процент!
Кыдзи тэ ногӧн, мексиканец?
Ривера довкйӧдлыштіс юрнас.
Дэнни скӧрмис и заводитіс сёрнитны мӧд ногӧн:
— Ладнӧ, мексиканскӧй пон!
Ӧні меным окота нин лои поткӧдны тэнсьыд юртӧ.
Робертс надзӧник кыпӧдчис да сувтіс на костӧ.
— Победительлы ставсӧ, — зумыша шуис Ривера.
— Мыйла тэ та вылын сулалан? — юаліс Дэнни.
— Ме верма тіянӧс.
Дэнни заводитліс пӧрччыны пальтосӧ.
Сылӧн менеджерыс тӧдіс, мый тайӧ сӧмын комедия.
Пальтоыс мыйлакӧ эз пӧрччыссьы, и Дэнни милӧстивӧя лэдзис пукалысьяслы успокоитны асьсӧ.
Ставыс вӧліны сы дор.
Ривера колис дзик ӧтнасӧн.
— Кывзы, дуралей, — кутіс доказывайтны Келли.
— Тэ коді?
Некод!
Ми тӧдам, мый бӧръя каднас тэ вермин некымын местнӧй боксёръясӧс — и ставыс.
А Дэнни — класснӧй боеч.
Локтан выступлениеын сійӧ кутас тышкасьны чемпионлӧн ним вӧсна.
Тэнӧ публикаыс оз тӧд.
Лос-Анжелос сайын тэ йылысь некод и эз кывлы.
— Кывласны на, — пельпомъяссӧ топӧдлӧмӧн вочавидзис Ривера, — тайӧ встреча бӧрас.
— Тэ ӧмӧй збыльысь кӧть здук кежлӧ лысьтан чайтны, мый верман менӧ? — эз вермы кутчысьнысӧ да горӧдіс Дэнни.
Ривера довкнитіс юрнас.
— Да тэ гӧгӧрво, — корис Келли.
— Думыштлы, кутшӧм тайӧ тэныд реклама!
— Меным колӧ сьӧм, — вочавидзис Ривера.
— Тэ кутан мекӧд тышкасьны сюрс во, и то он вермы, — висьталіс сылы Дэнни.
— Сідзкӧ, мыйла ті онӧ сӧглашайтчӧй? — шуис Ривера.
— Сьӧмыс кӧ тэныд воӧ ачыс киад, мыйла наысь ӧтказывайтчыны?
— Бур, ме сӧгласен, — друг горӧдіс Дэнни. — Ме тэнӧ кувтӧдзыд кучкала ринг вылын, донаӧй менам!
Аддзӧма, кодкӧд шутитны!
Гижӧй условиеяс, Келли.
Победитель пӧлучитас став суммасӧ.
Гижӧй та йылысь газетъясӧ.
Юӧртӧй сідзжӧ, мый тані делӧыс личнӧй счётъясын.
Ме петкӧдла тайӧ кагаыслы, кӧні ракъяс тӧвйӧны!
Келлилӧн секретарыс заводитіс нин гижны, кыдзи Дэнни друг сувтӧдіс сійӧс.
— Сулавлы!
Сійӧ бергӧдчис Ривералань.
— Кор веситчам?
— Ринг вылӧ петӧм водзвылын, — вочавидзис Ривера.
— Нинӧм вылӧ, яндысьтӧм детинка!
Победитель пӧлучитас ставсӧ, веситчыны кутам асывнас, дас часын.
— Сэки победитель пӧлучитас ставсӧ? — выльысь юаліс Ривера.
Дэнни довкнитіс юрнас.
Юалӧмсӧ вӧлі решитӧма.
Ринг вылӧ сійӧ петас полнӧй формаа.
— Веситчыны тані, дас часын, — диктуйтіс Ривера.
Секретарлӧн перӧыс бара кутіс гижны.
— Тайӧ лоӧ лишнӧй вит фунт, — недӧвӧльнӧя шуис Робертс Ривералы.
— Тэ мунін зэв ыджыд сетчӧм вылӧ.
Ворссин тышсӧ.
Дэнни лоӧ ӧш кодь ён.
Йӧй тэ!
Сійӧ дзик тэнӧ вермас.
Весиг ичӧтик шансыс тэныд эз коль.
Вочакыв пыдди Ривера видзӧдліс сы вылӧ кӧдзыда, скӧра.
Сійӧ мустӧмтіс весиг тайӧ грингосӧ, кодӧс лыддьыліс став письыс медбурӧн.
IV
Ривералысь ринг вылӧ петӧмсӧ пӧшти некод эз казяв.
Чолӧмалісны сійӧс сӧмын некымын кизьӧриника клопнитӧмъяс.
Публика эз эскы томиник детинкалы.
Сійӧ вӧлі баляпиӧн, кодӧс сетісны сёйны великӧй Дэннилы.
Таысь кындзи, публикаыс разочаруйтчис.
Йӧз виччысисны чорыд тыш Дэнни Уорд да Вилли Карти костын, а ӧні ковмас видзӧдны тайӧ коньӧр кодь тӧдтӧм выль мортсӧ.
Видзӧдысьяслӧн дӧзмӧмыс петкӧдчис сыын, мый Дэнни вӧсна заклад вартісны кыкӧн да весиг куимӧн ӧтилы паныд.
А код вылӧ пуктӧма сьӧм, сылы сетӧма и видзӧдысьяслӧн сьӧлӧмыс.
Том мексиканец пукаліс аслас пельӧсын да виччысис.
Надзӧн кыссисны минутъясыс.
Дэнни заставляйтіс виччысьны асьсӧ.
Тайӧ вӧлі важся трюк, но сійӧ пыр ӧтмоза действуйтіс том боечьяс вылӧ.
Том боксёр воштыліс душевнӧй равновесиесӧ тадзи вот пукалігӧн, равнодушнӧй да табак тшын пиӧ вӧйӧм видзӧдысьяс водзын.
Но тайӧ пӧрйӧ унаысь испытайтлӧм трюкыс асьсӧ эз оправдайт.
Робертс лоис прав: Ривера эз пов.
Ёнджыка организованнӧй, ёнджыка нервнӧй да впечатлительнӧй, тані дзик став пукалысьяс дорсьыс, тайӧ чувствосӧ сійӧ эз тӧд.
Водзвыв артыштӧм ворссьӧм вылӧ вӧчӧм атмосфераыс эз тӧдчы сы вылын.
Сылӧн секундантъясӧн вӧліны грингояс — бесчестнӧй да бездарнӧй йӧз, тайӧ вира ворсӧмыслӧн няйт отбросъяс.
И найӧ сідзжӧ чайтісны, мый тайӧ детинкаыс ворссяс.
— Но, ӧні видзӧд сюся! — Ривералы висьталіс Спайдер Хагерти.
Спайдер вӧлі главнӧй секундантӧн.
— Зіль кутчысьны кыдз позьӧ дырджык — татшӧм тшӧктӧмыс Хеллилӧн.
Мӧд ногӧн, паськӧдасны став Лос-Анжелос пасьта, мый тайӧ бара фальшивӧй ворсӧм.
Ставыс тайӧ эз вермы отсавны настроение кыпӧдӧмлы.
Но Ривера нинӧм эз казяв.
Сійӧ презирайтіс бокссӧ.
Тайӧ вӧлі мустӧм грингояслӧн мустӧм ворсӧм.
Заводитіс сійӧ тренировка вылӧ снаряд пыддиыс сӧмын сы вӧсна, мый кутіс тшыглы кувны.
Сійӧтор, мый ачыс быттьӧ вӧлі чужлӧма бокслы, некутшӧм тӧдчанлун эз сет.
Тайӧ занятие вылас сійӧ лӧгавліс.
Хунтаӧ веськавтӧдз Ривера эз выступайтлы сьӧм вылӧ, а сэсся аддзис, мый тадзи кокни нажӧвитчыны.
Эз первой мортлӧн пиянъяс пӧвстысь сійӧ преуспевайт аснасӧн мустӧмтан профессияын.
Колӧ шуны, Ривера эз рассуждайт.
Сійӧ чорыда тӧдіс, мый должен воны тайӧ бойсӧ.
Мӧдног оз вермы лоны.
Налы, кодъяс пукалісны тайӧ залас, юраныс эз волы, кутшӧм гырысь вынъяс сулалісны сы сайын.
Дэнни Уорд тышкасис сьӧм вӧсна, кокни олӧм вӧсна, кодӧс сійӧ ньӧбліс тайӧ сьӧм вылас.
Сійӧ жӧ, мый вӧсна тышкасис Ривера, ыпъяліс сылӧн юр вемын, и сэки, кор ринг пельӧсын сійӧ виччысис ассьыс мудер противниксӧ, сылӧн паськыда восьтӧм синъяс водзӧ сувтлісны югъялысь да страшнӧй серпасъяс.
Сійӧ аддзыліс Рио-Бланкоса гидростанциялысь еджыд стенъяссӧ.
Аддзыліс тшыг да вынтӧммӧм квайт сюрс рабочӧйӧс.
Аддзыліс сизим-кӧкъямыс арӧса челядьӧс, кодъяс дас цент вылӧ уджалісны дзонь смена.
Аддзыліс кулӧмаяслӧн кодь блед чужӧмъяссӧ красильняясын уджалысь рабочӧйяслысь.
Сійӧ помнитіс, мый сылӧн батьыс тайӧ красильняяссӧ шуліс «асьсӧ виысьяслӧн камераясӧн», — сэні во уджалӧм вӧлі вайӧдӧ кулӧмӧдз.
Сійӧ аддзыліс ичӧтик патио да ассьыс мамсӧ, коді нэмсӧ ноксис гӧлиник овмӧсын да век жӧ аддзыліс кад радейтны писӧ.
Аддзыліс и батьсӧ, паськыд пельпомъяса, кузь уска бур сьӧлӧма вына мортӧс, коді радейтіс быдӧнӧс да кодлӧн сьӧлӧмыс вӧлі сэтшӧм бур, мый тайӧ радейтӧмыс тырмыліс и мамыслы, и патио пельӧсын ворсысь ичӧтик детинкалы.
Сэки сійӧс шулісны эз Фелипе Ривераӧн, а Фернандесӧн; сійӧ новліс овсӧ батьыслысь да мамыслысь.
Нимыс сылӧн вӧлі Хуан.
Бӧрынджык сійӧ вежис ӧтисӧ и мӧдсӧ.
Фернандес овыс вӧлі вывті мустӧм полицейскӧй префектъяслы да жандармъяслы.
Ыджыд тушаа да бур сьӧлӧма Хоакин Фернандес!
Эз ичӧт места сійӧ босьт Ривера вежӧрын.
Сійӧ кадас том детинка эз гӧгӧрво, но ӧні, бӧрлань видзӧдліг, том морт гӧгӧрволіс ставсӧ.
Сійӧ быттьӧ выльысь аддзыліс батьсӧ неыджыд типографияса наборнӧй касса сайысь либӧ письменнӧй пызан сайысь, коді гижис помасьлытӧг, тэрыб, эз рӧвнӧй строчкаяс.
Ривера быттьӧ выльысь переживайтіс сійӧ вунӧдлытӧм рытъяссӧ, кор рабочӧйяс войся пемыдас злӧдейяс моз чукӧртчывлісны сылӧн бать ордӧ да нуӧдлісны кузь, некор помасьлытӧм сёрни, а сійӧ, детинка, куйліс аслас пельӧсын.
Кысянькӧ ылісянь сійӧ кыліс Хагэртилысь гӧлӧс:
— Нинӧмвылӧ сразу эн вод джоджӧ!
Сэтшӧм инструкцияыс.
Мед жбонкъяcны тэнӧ аслад сьӧм вылӧ.
Колис дас минут, а Ривера пыр на пукаліс аслас пельӧсын.
Дэнни эз петкӧдчыв: тыдалӧ, сійӧ кӧсйис аслас трюкысь пычкыны ставсӧ, мый позис.
Выль серпасъяс сувтісны Ривера син водзӧ.
Забастовка, стӧчджыка — локаут, сы вӧсна мый Рио-Бланкоса рабочӧйяс отсасисны Пуэблоса бастуйтысь асланыс вокъяслы.
Тшыгъялӧм, гӧраясӧ вотӧсъясла, быдсикас вужъясла да турунъясла ветлӧм, — ставныс найӧ сёйисны да мучитчисны кынӧм висьӧмӧн.
А сэсся кошмар: Компаниялӧн лавка водзын пустырь, уна сюрс тшыг рабочӧйяс, генерал Росальо Мартинес да Порфирио Диаслӧн салдатъяс, да смерть вайысь винтовкаяс...
Кажитчис, найӧ некор оз ланьтны, кажитчис, рабочӧйяслӧн став грекъясыс век кутасны мыськыссьыны налӧн асланыс вирӧн!
И сійӧ войыс!
И шойяс, кодъясӧс телегаястыр нуалісны Вэра Крусӧ акулаяслы сёйны.
Ӧні сійӧ бара кыссьӧ тайӧ чукӧръяс вывтіыс, корсьӧ батьсӧ да мамсӧ, аддзӧ найӧс, косявлӧмаясӧс, дойдалӧмаясӧс.
Торйӧн паметяс колис мамыс: тыдаліс сылӧн сӧмын юрыс, тушаыс сылӧн вӧлі мукӧд шойяс улын.
Выльысь кутісны таргыны Порфирио Диас салдатъяслӧн винтовкаясыс, выльысь детинка копыртчис му бердӧ да кыссис ылӧдзджык, быттьӧ пикӧ воӧм горнӧй койот.
Саридз шы кодь горӧдӧм кыліс Ривера пельӧдз, и сійӧ аддзис Дэнни Уордӧс, коді локтіс шӧр проходӧд тренеръяс да секундантъяс кытшын.
Йӧз мыйвынсьыс горзісны, чолӧмалісны геройӧс да быть лоана вермысьӧс.
Быдӧнлӧн кыв вылас вӧлі сылӧн нимыс.
Ставӧн сулалісны сы дор.
Весиг Ривералӧн секундантъясыс гажмисны, кор Дэнни пелька пырис гез увті да петіс ринг вылӧ.
Сійӧ паськыда нюмъяліс, а кор Дэнни нюмъяліс, то сэки сылӧн нюмъяліс ставыс, весиг син пельӧсъясыс, весиг синаканьясыс.
Светыс эз на аддзыв татшӧм бур боксёрсӧ.
Чужӧмыс сылӧн вермис эськӧ мунны реклама пыдди, бур самочувствиелӧн образец пыдди, сьӧлӧмсянь гажӧдчӧм пыдди.
Сійӧ тӧдіс быдӧнӧс.
Сійӧ шутитіс, сераліс, ринг вывсянь мӧдӧдаліс ёртъясыслы чолӧмалӧмъяс.
Найӧ, кодъяс пукалісны ылынджык да эз вермыны висьтавны сылы ассьыныс ошкӧмнысӧ, гораа горзісны: «О, о, Дэнни!»
Тайӧ овацияыс кыссис вит кымын минут.
Ривера вылӧ некод эз видзӧд.
Сійӧ быттьӧкӧ эз и вӧв.
Спайдер Хагэртилӧн пыктӧм чужӧмыс копыртчис сы весьтӧ.
— Эн пов, — ӧлӧдіс Спайдер.
— Помнит инструкциясӧ.
Кутчысь медбӧръяӧдзыс.
Эн вод.
Лоан кӧ джоджын, то миянлы тшӧктісны нӧйтны тэнӧ раздевалкаын.
Гӧгӧрвоин?
Тышкасьны — и точка!
Зал аплодируйтіс:
Дэнни муніс противниклань.
Сійӧ копыртчис, кыкнан кинас кватитіс Ривералысь веськыд кисӧ да сьӧлӧмсянь топӧдліс сійӧс.
Дэннилӧн нюмъялысь чужӧмыс дзикӧдз матыстчис Ривера чужӧм дінӧ,
abu
противникӧс сійӧ чолӧмаліс рӧднӧй вокӧс моз.
Дэннилӧн паръясыс вӧрисны, и видзӧдысьяс гӧгӧрвоисны сылысь шытӧм кывъяссӧ кыдзи став сьӧлӧмсяньыс чолӧмалӧм, да выльысь кылісны ошкана горӧдлӧмъяс.
Сӧмын Ривера кыліс шӧпнитӧмӧн шуӧмсӧ.
— Но тэ, мексиканскӧй крысапи, — нюмъялігтыр пинь пырыс сӧдзӧдіс Дэнни,
— ӧні ме тэнсьыд ловтӧ перъя!
Ривера эз вӧрзьӧдчы.
Эз сувт.
Сылӧн став лӧглуныс ӧні вӧлі видзӧдласас.
— Сувт, пон! — горӧдіс кодкӧ местасяньыс.
Йӧз кутісны шутьлявны, неспортивнӧя асьсӧ кутӧмысь дивитны, но Ривера водзӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг.
Аплодисментъяслӧн выль шы чолӧмаліс Дэнниӧс, кор сійӧ кутіс мунны бӧр.
Муртса Дэнни пӧрччысис, кылісны ошкана акайтӧмъяс.
Телӧыс сылӧн вӧлі мича, вына, лолаліс вынӧн.
Кучикыс еджыд да шыльыд, нывбабалӧн кодь.
Мичлун, топыдлун да вын вӧлі сыын.
Да Дэнни и петкӧдліс тайӧс уна тышын.
Став спортивнӧй журналъясын унаысь вӧвлі сылӧн фотографияыс.
Быттьӧ ойӧстӧм паськаліс зал пасьта, кор Спайдер Хагэрти отсаліс пӧрччыны Ривералы сылысь свитерсӧ.
Мугов рӧм вӧснаыс сылӧн телӧыс кажитчис ещӧ на омӧльджыкӧн.
Мускулъясыс сылӧн вӧліны, но тӧдчымӧн омӧльджыкӧсь сылӧн противник дорысь.
Но йӧз эз аддзыны сы морӧслысь пасьтасӧ.
Йӧз сідзжӧ эз вермыны казявны Ривералысь мудзтӧмлунсӧ, сылӧн быд мускульнӧй клеточкалысь ӧдйӧ реагируйтны вермӧмсӧ, нервнӧй системаыслысь крепыдлунсӧ, коді пӧртіс сылысь телӧсӧ зэв бур боевӧй механизмӧ.
Йӧз аддзисны сӧмын сьӧдоват кучика дас сизим арӧса том зонмӧс, сылысь детинкалысь кодь на телӧсӧ.
Мӧд делӧ Дэнни!
Дэннилы вӧлі кызь нёль арӧс, и сылӧн телӧыс вӧлі мужчина телӧӧн.
Тайӧ торъялӧмыс ещӧ ёна шыбитчис синмӧ, кор найӧ ӧтлаын сувтісны ринг шӧрӧ да кывзісны судьялысь бӧръя инструкцияяс.
Ривера аддзис Робертсӧс, коді пукаліс репортёръяс сайын.
Робертс вӧлі кодджык мукӧд лунъяс дорысь, и та вӧсна сёрнитіс сійӧ надзӧнджык.
— Эн пов, Ривера, — нюжйӧдліс Робертс.
— Сійӧ тэнӧ оз ви, тэ тайӧс эн вунӧд.
Первойя зырыштчӧмысь нинӧм повнысӧ.
Дорйысь, а сэсся мун клинч вылӧ.
Сійӧ тэнӧ ёнасӧ оз дойд.
Шу аслыд, мый тайӧ тренировочнӧй зал.
Ривера нинӧмӧн эз петкӧдлы, мый кывліс сылысь кывъяссӧ.
— Вот зумыш чӧртпиыд! — сусед дорас шыӧдчӧмӧн нурбыльтіс Робертс.
— Кутшӧм вӧлі, сэтшӧм и коли.
Но Ривера эз нин видзӧд, кыдзи век, лӧглунӧн тыр видзӧдласӧн.
Винтовкаяслӧн помтӧм радъяс вералісны сы водзын да синтӧммӧдісны сійӧс.
Залын доллар дона вылыс местаясӧдз быд чужӧм пӧрисны винтовкаӧ.
Сійӧ ас водзсьыс аддзис вынтӧм, шондіӧн чишкалӧм мексиканскӧй граница; сы пӧлӧн мунісны оружие виччысьысь киссьӧм паськӧма йӧз.
Ривера сувтӧмӧн кутіс виччысьны аслас пельӧсын.
Сылӧн секундантъяс петісны нин гез увті да аскӧдныс нуисны брезентӧвӧй улӧссӧ.
Ринглӧн воча пельӧсын сулаліс Дэнни да видзӧдіс сы вылӧ.
Тронькнитіс гонг, и тыш заводитчис.
Видзӧдысьяс лёкысь горзісны раднысла.
Некор найӧ эз аддзывны тышлысь татшӧм вынӧн заводитчӧмсӧ.
Правильнӧ гижисны газетъясын: тані вӧліны личнӧй счётъяс.
Дэнни ӧтчыд чеччыштӧмӧн вуджис сійӧ костсӧ, коді торйӧдіс сійӧс противникысь, и тайӧ мексиканскӧй детинкасӧ сёйны ыджыд кӧсйӧм вӧлі гижӧма сы чужӧм вылын.
Дэнни уськӧдіс Ривера вылӧ не ӧти, не кык, не дас удар, а ӧтпырйӧ ураган кодь вына лыдтӧм ударъяс.
Ривера воши.
Сійӧс дзебис кулакӧн тайӧ помтӧм кучкалӧмыс, кодъясӧн гӧститӧдіс сійӧс быд пельӧссянь да быд позициясянь опытнӧй да вына мастер.
Ривераӧс лямӧдісны, шыбитісны гезъяс вылӧ; судья торйӧдіс тышкасьысьясӧс, но Ривераӧс пыр жӧ шыбитісны выльысь.
Тайӧс эськӧ некод эз шу тышӧн.
Тайӧ вӧлі мортӧс виӧм.
Быд видзӧдысьлӧн, боксёрскӧй состязаниеяс видзӧдысьлӧн кындзи, лолыс эськӧ петіс первойя здукас жӧ.
Дэнни, тӧдӧмысь, петкӧдліс, мый сійӧ вермӧ, и петкӧдліс тайӧс зэв бура.
Публикалӧн состязание помасьӧмын уверенностьыс, кыдзи и сылӧн аслас радейтана герой дінӧ бура видзӧдӧмыс, вӧлі вывті ыджыд, и сійӧ весиг эз казяв, мый мексиканец пыр на сулалӧ кок йылас.
Йӧз вунӧдісны Ривера йылысь.
Найӧ муртса аддзисны сійӧс: сэтшӧма сійӧ саялі Дэннилӧн лёкысь зырӧмӧн.
Колис минут, мӧд.
Сійӧ здукӧ, кор тышкасьысьяс разӧдчисны, йӧзлы удайтчис видзӧдлыны мексиканец вылӧ.
Парйыс сылӧн вӧлі потӧма, нырсьыс визувтіс вир.
Кор сійӧ бергӧдчис да пырис клинчӧ, мыш вылас сылӧн тӧдчисны гезъяс дінӧ инмӧдчылӧмъясысь вирӧсь визьяс.
Но вот сійӧс, мый морӧсыс сылӧн эз волнуйтчы, а синъясыс ӧзйисны кӧдзыд биӧн, — видзӧдысьяс тайӧс эз казявны.
Будущӧй чемпион вылӧ вывті нин уна претендентъяс видлісны сы вылын татшӧм вына ударъяссӧ.
Ривера велаліс выдерживайтны найӧс долларджын мынтӧм вылӧ либӧ недель чӧжысь дас вит доллар вылӧ, — зэв сьӧкыд школа, но тайӧ муніс сылы пӧльза вылӧ.
Сэсся лоис мыйкӧ виччысьтӧмтор.
Комбинируйтӧм ударъяслӧн ураганыс друг лӧнис.
Ривера ӧтнас сулаліс ринг вылын.
Дэнни, грознӧй Дэнни, куйліс мышку вылас!
Сійӧ эз шатовмун, эз лэдзчысь джоджӧ надзӧник да вочасӧн, но грыммуні сразу.
Ривералӧн шуйга кулакнас боксяньыс кучкӧм уськӧдіс сійӧс смерть моз.
Судья йӧткыштіс Ривераӧс да, усьӧм гладиатор дорын сулалігӧн, лыддис секундаяс.
Дэннилӧн телӧыс сыркмуні, кор вежӧрыс кутіс надзӧникӧн бӧр воны.
Боксёрскӧй состязаниеяс вылын видзӧдысьяс удачнӧй нокаут пырджык приветствуйтӧны гора горӧдлӧмъясӧн.
Но ӧні найӧ чӧв олісны.
Ставыс лоис вывті виччысьтӧг.
Чӧла кывзіс зал секундаяс лыддьӧм, кыдзи друг Робертслӧн торжествуйтан гӧлӧсыс торкис чӧв-лӧньсӧ.
— Ме жӧ висьталі тіянлы, мый сійӧ ӧтмоза тышкасьӧ кыкнан кинас.
Витӧд секунда вылас Дэнни бергӧдчис увлань чужӧмӧн.
Кор судья лыддис сизимӧдз, сійӧ шойччис нин ӧти пидзӧс вылас мыджсьӧмӧн да дась вӧлі кыпӧдчыны ӧкмыс шуигӧн, мед дас шуигкежлӧ лоны нин кок йылын.
Дас шуигӧн кӧ Дэннилӧн пидзӧсыс пыр на кутас инмыны джоджӧ, сійӧс признайтасны побеждённӧйӧн да бойысь петӧмаӧн.
Сійӧ здукас, кор пидзӧсыс сылӧн торъялӧ джодж бердысь, сійӧ нин лыддьыссьӧ «кок йылын», и сэки Ривера вермӧ нин выльысь уськӧдны сійӧс.
Ривера эз кӧсйы рискуйтны.
Сійӧ лӧсьӧдчис кучкыны сійӧ здукас, кор Дэннилӧн пидзӧсыс торъялас джодж бердысь.
Ривера кытшовтіс противник гӧгӧр, но судья сюйсис на костӧ, и Ривера тӧдіс, мый секундаяссӧ сійӧ лыддьӧ зэв надзӧн.
Став грингоясыс вӧліны сылы паныд, весиг судья.
Ӧкмыс шуигӧн судья лёкысь йӧткыштіс Ривераӧс.
Тайӧ вӧлі неправильнӧ, зато Дэнни удитіс кыпӧдчыны, и сылӧн паръясыс бара нин нюмъялісны.
Пӧшти джынвыйӧ кусыньтчӧмӧн, кияснас чужӧмсӧ да кынӧмсӧ видзиг, сійӧ пелька пырис клинчӧ.
Став правилӧяс серти судьялы колӧ вӧлі сувтӧдны сійӧс, но судья эз вӧч тайӧс, и Дэнни сибӧдчис противник дінас, быд секундаын бӧр чукӧртіс ассьыс вынсӧ.
Раундлӧн бӧръя минутъяс вӧлі помассьӧны.
Сійӧ кӧ выдержитас помӧдз, сылӧн лоӧ дзонь минут, медым воны асас.
И сійӧ выдержитіс, нюмъяліс водзӧ, кӧть аслас положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд.
— И век ӧд нюмъялӧ! — горӧдіс кодкӧ, и видзӧдысьяс серӧктісны.
— Чӧртыс тӧдӧ, кутшӧм удар тайӧ мексиканецыслӧн! — шӧпнитіс Дэнни тренерлы, кор секундантъяс, выннысӧ жалиттӧг, мырсисны сы дорын.
Мӧд да коймӧд раундъясыс мунісны бледнӧя.
Мудер да рингвывса опытнӧй король Дэнни сӧмын маневрируйтіс, мудераліс, зілис нюжӧдны кадсӧ да воны асас первойя раундын сюрӧм ударысь.
Нёльӧд раундас сійӧ нин дзикӧдз воис асас.
Сійӧ аслас вын да дух вӧсна век жӧ кужис воны асас.
Правда, вывті лёк тактикасӧ сійӧ эновтіс нин.
Мексиканец водзсасис зэв чорыда.
Ӧні Дэнни чукӧртіс отсӧг вылӧ ассьыс став опытсӧ.
Тайӧ ыджыд мастерыс, пельк да кужысь боечыс, кутіс методическӧя бырӧдны противниклысь эбӧссӧ, сы вӧсна мый эз вермы вӧчны сылы решительнӧй удар.
Ривералӧн быд удар вылӧ сійӧ вочавидзліс куим ударӧн, но тайӧн сійӧ ёнджыка мститіс противниклы, а эз матыст сійӧс нокаутлань.
Опасностьыс вӧлі ударъяслӧн лыдын.
Дэнни почтительнӧя да полӧмӧн видзчысис тайӧ детинкасьыс, коді бура кужис кыкнан кинас вӧчавны дженьыдик бокӧвӧй ударъяс.
Дорйысигас Ривера падмӧдіс прӧтивникӧс шуйга кинас кучкӧмӧн.
Унаысь сійӧ пӧльзуйтчис тайӧ приёмнас, кучкаліс Дэннилы нырас да паръясас.
Но Дэнни вӧлі зэв озыр приёмъяснас.
Та вӧсна сійӧс и лыддьылісны лоан чемпионӧн.
Сійӧ тыш мунігас кужис вежлавны бойлысь стильсӧ.
Ӧні сійӧ вуджис матысса бойӧ, кӧні сійӧ вӧлі торъя страшнӧй, и тайӧ сетіс сылы позянлун спаситчыны противниклӧн страшнӧй отбивысь.
Некымынысь сійӧс бурнӧй овацияясӧн ошкисны мича апперкотысь, коді кыпӧдліс мексиканецӧс сынӧдӧ да сэсся уськӧдліс сійӧс кок йывсьыс.
Ривера шойччис ӧти пидзӧс вылас, кытчӧдз лэдзис щӧтыс, тӧдвылын кутӧмӧн, мый судья сылы лыддьӧ зэв дженьыдик секундаяс.
Сизимӧд раундын Дэнни вӧчис збыльвылӧ дьявольскӧй апперкот, но Ривера сӧмын шатовмуні.
И пыр жӧ Дэнни вӧчис противниклы мӧд страшнӧй удар, коді шыбитіс Ривераӧс канатъяс вылӧ.
Сійӧ усис улын пукалысь репортёръяс вылӧ, и найӧ бӧр йӧткыштісны сійӧс платформа дорӧ.
Ривера шойччыштіс ӧти пидзӧс вылас, кор судья тэрмасьӧмӧн лыддис секундаяссӧ.
Канат мӧдарладорын сійӧс виччысис противник.
Судья эз и думыштлы сюйсьыны либӧ вештыны Дэнниӧс.
Видзӧдысьяс радлісны.
Друг кыліс горӧдӧм:
— Помав сыкӧд, Дэнни, помав!
Уна сё гӧлӧс кӧин чукӧр моз сідзжӧ горӧдісны.
Дэнни вӧчис ставсӧ, мый вермис, но Ривера кӧкъямыс шуигӧн, а эз ӧкмыс шуигӧн, ньӧти виччысьтӧг уськӧдчис гез увті да пырис клинчӧ.
Судья бара кутіс ноксьыны, вештыны Ривераӧс сідзи, медым Дэнни вермис кучкыны сійӧс, да сетны аслас любимецлы став бурсӧ, кутшӧмӧс сӧмын вермӧ сетны бурӧс кӧсйысь судья.
Но Ривера кутчысис важмозыс, и сійӧ вежӧрын гудырыс разаліс.
Ставыс муніс сідзи, кыдзи и коліс.
Став тайӧ грингоясыс бесчестнӧйӧсь дзик ӧтитӧг!
Тӧдса серпасъяс бара прӧйдитісны сы син водзті: пустыняын кӧрт туйяс, жандармъяс да американскӧй полисменъяс; тюрьмаяс да полицейскӧй застенокъяс, водокачка дорын брӧдягаяс — сылӧн став страшнӧй да курыд одиссеяыс Рио-Бланко да забастовка бӧрын.
И славалӧн югъялӧмын да дзирдалӧмын сійӧ аддзис канму кузя восьлалысь великӧй гӧрд Революцияӧс.
Винтовкаяс!
Со найӧ танӧсь, сы водзын!
Быд мустӧм чужӧм — винтовка.
Винтовкаяс вӧсна сійӧ мӧдас тышкасьны.
Сійӧ ачыс — винтовка!
Сійӧ ачыс — Революция!
Сійӧ тышкасьӧ став Мексика вӧсна!
Ривералӧн поведениеыс кутіс дӧзмӧдны видзӧдысьясӧс.
Мыйла сійӧ оз принимайт сылы лӧсьӧдӧм ударъяссӧ?
Ӧд всё равно сійӧс вермасны, мыйла сэтшӧма нюжӧдны помсӧ?
Зэв этшаӧн кӧсйисны удача Ривералы, кӧть и вӧліны сэтшӧмъясыс.
Быд состязание вылын абу этша йӧз, кодъяс пуктӧны пемыд вӧв вылӧ.
Найӧ чорыда эскисны Дэнни вермӧмлы, но век жӧ пуктісны мексиканец вылӧ: нёльӧн даслы паныд да ӧти куимлы паныд.
Унджыкыс на пиысь пуктісны сы вылӧ, кымын раунд кутчысяс Ривера.
Гырысь суммаяс пуктылісны сы вылӧ, мый сійӧ оз кутчысь и квайтӧд либӧ сизимӧд раундӧдз.
Тайӧ закладсӧ ӧні кодсюрӧ воисны нин, налӧн рискованнӧй предприятиеыс помасис бура, и раднысла найӧ сідзжӧ клопайтісны фаворитлы.
Ривера эз кӧсйы лоны нӧйтӧмаӧн.
Кӧкъямысӧд раундын сылӧн противникыс весьшӧрӧ заводитліс повторитны апперкотсӧ.
Ӧкмысӧд раундын Ривера бара шемӧсмӧдіс видзӧдысьясӧс.
Клинч дырйи сійӧ кокниа да тэрыба ылыстчис противникысь, и веськыд киыс сылӧн кучкис налӧн телӧяскостса артмӧм векньыдик костӧ.
Дэнни уси, сійӧ надейтчис сӧмын спаситана щӧт вылӧ, йӧз шӧйӧвошины.
abu
Дэнни лоис аслас жӧ приёмлӧн жертваӧн.
Веськыд килӧн нималана апперкотыс ӧні став сьӧктанас уси ас вылас.
Ривера эз зіль выльысь кутчысьны сыкӧд, кор Дэнни кыпӧдчис «ӧкмыс» щӧт дырйи.
Судья тыдалана кӧсйис нюжӧдны схваткасӧ, кӧть, кор ситуацияыс вӧлі мӧдарӧ да кыпӧдчынысӧ должен вӧлі Ривера, сійӧ сулаліс сюйсьытӧг.
Дасӧд раундын Ривера кыкысь вӧчис апперкот, мӧд ногӧн кӧ, вӧчис удар «увсянь веськыднас», противник коссянь щӧка улӧдзыс.
Дурмӧм шымыртіс Дэнниӧс.
Сійӧ важмозыс нюмъяліс, но сійӧ бӧр кутчысис аслас свирепӧй приёмъясӧ.
Весиг ураганнӧй натискӧн сылы эз удайтчы петкӧдны Ривераӧс стройысь, Ривера тайӧ тшынбус дырйиыс, ударъяслӧн тӧвныр дырйиыс вермис куимысь дорвыв водтӧдлыны Дэнниӧс.
Ӧні Дэнни воліс ас садяс эз нин сэтшӧм ӧдйӧ, и дас ӧтиӧд раунд кежлӧ положениеыс сылӧн лоис зэв серьёзнӧй.
Но тайӧ кадсяньыс и дас нёльӧд раундӧдз Дэнни петкӧдліс ассьыс став боксёрскӧй навыкъяссӧ да качествояссӧ, видзчысьӧмӧн видзис вынсӧ.
Таысь кындзи, сійӧ вӧчавліс сэтшӧм приёмъяс, кодъяс тӧдсаӧсь сӧмын зэв опытнӧй боксёрлы.
Став трюкъяссӧ да подвохъяссӧ сійӧ используйтіс помӧдз:
сійӧ быттьӧ случайнӧя топӧдліс гырддзанас бок бердас противниклысь перчаткасӧ, тупкыліс сылысь вомсӧ, эз сет лолавны;
клинчӧ пыригӧн шӧпкӧдіс аслас потӧм паръяснас Ривералы пеляс терпитны позьтӧм, няйт оскорблениеяс.
Дзик ставныс, судьясянь и видзӧдысьясӧдз, сулалісны Дэнни дор, отсалісны сылы; найӧ бура тӧдісны, мый сылӧн вежӧрас.
Татшӧм виччысьтӧмтор вылас зурасьӧм бӧрын Дэнни ӧні ставсӧ пуктіс ӧти решительнӧй удар вылӧ.
Сійӧ финтитіс, мудеритіс сылы вылӧ кольӧм тайӧ дзик ӧти позянлун ним кузяыс: став вынсӧ пуктӧмӧн кучкыны и татшӧм ногӧн мырддьыны противниклысь инициативасӧ.
Кыдзи тайӧс ӧтчыд сыӧдз вӧчліс нин ӧти ещӧ на тӧдсаджык боксёр, Дэнни должен кучкыны веськыдвывсянь и шуйгавывсянь, морӧспаняс да вомкӧтшас.
И Дэнни вермис тайӧс вӧчны, сы вӧсна мый кытчӧдз сійӧ сулаліс кок йылас, киас сылӧн выныс вӧлі на.
Ривералӧн секундантъясыс ёнасӧ эз тӧждысьны сы вӧсна раундъяс костын.
Найӧ ӧвтісны кичышкӧдъясӧн сӧмын ылӧсас, пӧшти эз сетны сынӧдсӧ сылӧн пӧдысь лёгкӧйяслы.
Спайдер Хагэрти мыйвынсьыс шӧпкӧдіс сылы сӧветъяс, но Ривера тӧдіс, мый вӧчны тайӧ сӧветъяс сертиыс оз позь.
Быдӧн вӧліны сылы паныд.
Сійӧс кытшаліс предательство.
Дас нёльӧд раундын Ривера бара водтӧдіс Дэнниӧс, а ачыс, кияссӧ вынтӧг ӧшӧдӧмӧн, шойччис, кор судья лыддис секундаяс.
Мӧдар пельӧсас кыліс подозрительнӧя шӧпкӧдчӧм.
Ривера аддзыліс, кыдзи Майкл Келли веськӧдчис Робертс дінӧ да копыртчӧмӧн мыйкӧ шӧпкӧдіс сылы.
Пельыс Ривералӧн вӧлі дикӧй каньлӧн кодь, и сійӧ кыліс сёрниыслысь кусӧкъяс.
Но Ривералы окота вӧлі кывны унджык, и кор сылӧн противникыс кыпӧдчис, Ривера маневрируйтіс сідзи, медым кватитчыны дзик канатъяс вылын.
— Ковмас! — Кыліс сійӧ Майкл Келлилысь гӧлӧссӧ.
И Робертс ошкана довкнитіс юрнас.
— Дэнни должен вермыны... а то ме вошта ыджыд сумма...
Ме пукті тайӧ делӧас зэв уна сьӧм.
Сійӧ кӧ выдержитас дас витӧд раундсӧ — ме пропадита...
Тайӧ детинкаыс тіянлысь кывзысяс.
Колӧ мыйкӧ вӧчны.
Тайӧ кадсяньыс некутшӧм казьтылӧмъяс нин эз мешайтны Ривералы.
Найӧ кӧсйӧны сійӧс бӧбйӧдлыны!
Ривера бара уськӧдіс Дэнниӧс да, кияссӧ ӧшӧдӧмӧн, шойччис.
Робертс сувтіс.
— Но, гӧтов, — шуис сійӧ.
— Мун аслад пельӧсӧ.
Робертс шуис тайӧс тшӧктана тонӧн, кыдзи эз ӧтчыд сёрнитлы Риверакӧд тренировочнӧй занятиеяс вылын.
Но Ривера сӧмын ыджыд лӧглунӧн видзӧдліс сы вылӧ да виччысис, кор Дэнни кыпӧдчас.
Водзӧ лоысь минутнӧй костын Келли локтіс Ривера пельӧсӧ.
— Эновт тайӧ шуткаястӧ, чӧртыс мед лыяс тэнӧ! — лёкысь шӧпкӧдіс сійӧ.
— Вод, Ривера.
Кывзысь менсьым, и ме вӧча тэныд будущӧйтӧ.
Мӧдысь ме лэдза тэныд нӧйтны Дэнниӧс.
Но талун тэныд колӧ водны.
Ривера видзӧдласнас петкӧдліс, мый кыліс, но эз сет ни сӧгласитчӧм йылысь, ни ӧткажитчӧм йылысь знак.
— Мый нӧ тэ чӧв олан? — скӧрысь юаліс Келли.
— Кӧть кыдзи — тэ ворссян, — содтіс Спайдер Хагэрти.
— Судья оз сет тэныд победатӧ.
Кывзы Келлилысь да вод.
— Вод, детинка, — корис Келли,
— и ме тэысь вӧча чемпионӧс.
Ривера эз вочавидз.
— Честнӧй кыв, вӧча!
А ӧні отсав меным.
Гонглӧн кучкӧмыс лёкысь юрӧбтіс Ривералы.
Видзӧдысьяс нинӧм эз казявны.
Сійӧ и ачыс на эз тӧд, мыйын опасностьыс, тӧдіс сӧмын, мый сійӧ матысмӧ.
Важся эскӧмыс, кажитчӧ, бӧр воис Дэннилы.
Тайӧ повзьӧдіс Ривераӧс.
Сылы дасьтісны кутшӧмкӧ подвох.
Дэнни уськӧдчис сы вылӧ, но Ривера пелька вешйис.
Сылӧн противникыс муніс клинч вылӧ.
Тыдалӧ, тайӧ сылы вӧлі колӧ дасьтӧм подвохсӧ вӧчны.
Ривера отступайтіс, пышъяліс, но тӧдіс, мый водз ли сёр сылы не мынны ни клинчысь, ни подвохысь.
Сійӧ шуис выиграйтны кадсӧ.
Сійӧ вӧчис вид, мый гӧтов кватитчыны Дэнникӧд первойя натиск дырйи жӧ.
Та пыдди, кор налӧн телӧясыс долженӧсь вӧлі вот-вот инмыны, Ривера бӧрыньтчис.
Сэки Дэнни пельӧсын лёкысь горӧдісны: «Абу честнӧя!»
Ривера бӧбйӧдіс найӧс.
Судья сувтіс.
Кывъяссӧ, кодъясӧс вӧлі кӧсйӧ шуны, сідзи эз и шу, сы вӧсна мый галёркасянь кутшӧмкӧ детинка ёсь гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Грубӧй удж!
Дэнни гораа ёрччыштіс Ривера вылӧ да мӧдӧдчис сы вылӧ.
Ривера кутіс бӧрыньтчыны.
Думсьыс сійӧ решитіс сэсся не вӧчавны ударъяссӧ Дэнни корпусӧ.
Збыль, тадзи вошӧ джын шансыс вермӧм вылӧ, но сійӧ тӧдіс, мый вермас кӧ сійӧ, то сӧмын ылысса дистанциясянь.
Всё равно ӧні сійӧс медся ичӧт помка дырйи мӧдасны мыжавны нечестнӧй тышын.
Дэнни ньӧти эз видзчысь.
Кык раунд чӧж сійӧ помся нӧшаліс тайӧ детинкасӧ, коді эз лысьт кватитчыны сыкӧд матісянь.
Ривера принимайтіс удар бӧрся удар, сійӧ принимайтіс найӧс дасъясӧн, мед сӧмын мынтӧдчыны сылы пом вайысь клинчысь.
Дэннилӧн тайӧ зэв мича натиск дырйиыс видзӧдысьяс сувталісны.
Кажитчис, быдӧн воштісны садьнысӧ.
Некод нинӧм эз гӧгӧрво.
Йӧз аддзисны сӧмын ӧтитор: налӧн любимецыс воӧ!
— Эн пышйы бойсьыс! — лёкысь горзісны Ривералы.
— Трус!
Вод, кычипи!
Вод!
Нӧшав сійӧс, Дэнни! Нӧшав сійӧс!
Тэнад делӧыд вернӧй!
Став зал пасьта ӧтнас Ривера вӧлі спокойнӧй.
Темперамент сертиыс, вирыс серти сійӧ вӧлі медся горячӧй, медся страстнӧй, но сійӧ закалитчис сэтшӧм гырысь волнениеясын, мый йӧз чукӧрлысь морскӧй гыяс моз содысь тайӧ бурнӧй страстьсӧ сійӧ чувствуйтіс омӧльджыка рытъя ыркыдлӧн ӧвтыштӧм дорысь.
Дас сизимӧд раундын Дэнни пӧртіс олӧмӧ ассьыс кӧсйӧмсӧ.
Сылӧн удар сьӧкта улын Ривера кусыньтчис.
Киясыс сылӧн вынтӧг ӧшӧдчисны.
Сійӧ шатласигтыр бӧрыньтчис.
Дэнни решитіс, мый шуда кадыс воис.
Детинка вӧлі сылӧн власьтын.
Но тайӧ манёврнас Ривера пӧрйӧдліс сылысь бдительностьсӧ да ачыс вӧчис сылы сокрушительнӧй удар вомкӧтш улас.
Дэнни уси.
Куимысь сійӧ заводитліс сувтны, и Ривера куимысь повторитіс тайӧ ударсӧ.
Некутшӧм судья эз вермы эськӧ шуны кучкӧмсӧ неправильнӧйӧн.
— Билл, Билл! — нора горзіс Келли судьялы.
— Мый ме верма вӧчны? — сы моз жӧ вочавидзис судья.
— Меным некытчӧ крукасьнысӧ.
Дэнни, нӧйтӧм, но решительнӧй, быдпӧрйӧ кыпӧдчывліс выльысь.
Келли да дзик ринг дорын мукӧд пукалысьяс кутісны чуксавны полицияӧс, медым дугӧдны тайӧ кучкалӧмсӧ, кӧть эськӧ Дэннилӧн секундантъясыс эз кӧсйыны признайтны поражениесӧ да важмозыс сулалісны киын кичышкӧдъясӧн.
Ривера аддзыліс, кыдзи кыз полисмен укшаля пырис канат увті.
Мый тайӧ вермас лоны?
Кымынсикас надувательствояс тайӧ грингоясыслӧн!
Дэнни код морт моз кыпӧдчис кок йылас да тӧлктӧг педзис сы водзын.
Судья да полисмен ӧттшӧтш котӧрӧн воисны Ривера дінӧ буретш сэки, кор сійӧ кучкис медбӧръяысь.
Помавны тышсӧ оз нин вӧлі ков: Дэнни сэсся эз сувт.
— Лыддьы! — горӧдіс Ривера.
Кор судья помаліс лыддьыны, секундантъяс кыпӧдісны Дэнниӧс да кыскисны сійӧс пельӧсӧ.
— Коді победитіс? — юаліс Ривера.
Судья неокотапырысь босьтіс сылысь перчаткиа кисӧ да вылӧ кыпӧдіс сійӧс.
Некод эз чолӧмав Ривераӧс.
Сійӧ ӧтнас муніс аслас пельӧсӧ, кытчӧ сылӧн секундантъяс эз пуктыны весиг улӧс.
Ривера ӧшйис мышнас канатъяс вылӧ да лӧгпырысь видзӧдліс секундантъяс вылӧ, сэсся видзӧдліс водзӧ, и ещӧ водзӧ, кытчӧдз эз шымырт синнас став дас сюрс грингосӧ.
Пидзӧсъясыс сылӧн дрӧжжитісны, ачыс сыркъяліс мудзӧмысла.
Мустӧм чужӧмъяс кывтісны да качайтчисны сы водзын.
Но друг сылы дум вылас уси: тайӧ — винтовкаяс!
Винтовкаясыс сылӧн!
Революция кутас паськавны водзӧ!
1911 во.
{Джек Лондон (комиӧдіс Изъюров И. В.) @ Мойдкывлӧн пом @ висьт @ Джек Лондон. Рассказъяс @ 1958 @ Лб. 105‒128.}
МОЙДКЫВЛӦН ПОМ
I
Пызансӧ вӧлі вӧчӧма киӧн стружитӧм коз пӧвъясысь да вистӧн ворсысьяслы унаысь ковмыліс выныштчӧмӧн вештавны асланьныс взяткаяссӧ гуранӧсь да мылькйӧсь пызан пӧв вылысь.
Ворсысьяс пукалісны дӧрӧмъяс кежсьыс, и пӧсьыс визувтіс чужӧмъяс кузяыс, сэки кор кыз мокасинъяса да вурун чулкияса кокъясныс лудісны морозӧн чеплялӧм вӧсна.
Татшӧм вӧлі температураыс тайӧ неыджыд керкаас.
Донӧдз гӧрдӧдӧм юконскӧй кӧрт пачыс гораа жургис, а сысянь кӧкъямыс воськов сайын ӧдзӧс дорӧ тувъялӧм джаджйын кӧр яйлӧн да беконлӧн кусӧкъясыс дзикӧдз кынмӧмаӧсь.
Улісяньыс ӧдзӧслӧн пӧшти коймӧд юкӧныс вӧлі вевттьысьӧма йиӧн, да и керъяскостса щельясас, наръяс сайын югъяліс еджыд пуж.
Югыдыс писькӧдчис выйӧн мавтӧм бумагаӧн зэвтӧм ӧшиньӧд.
Сылӧн улыс юкӧныс пытшкӧсладорсяньыс сідзжӧ вӧлі чунь кызта пужъялӧма, — тайӧ кынмис морт лолалӧмысь уль руыс.
Робберыс вӧлі решающӧй: ворсысьяслы колӧ вӧлі вӧчны чери кыйӧм вылӧ юкмӧс сизим фут кызта йи да лымйӧн вевттьысьӧм Юкон юын.
— Татшӧм морозыс март тӧлысьнад шоча овлӧ! — шуис карті тасуйтысь морт. — Кымын, тіян ногӧн, градус, Боб?
— Пӧжалуй, лоас ветымын вит, а то и нульысь улынджык квайтымын.
Кыдзи чайтанныд, док?
Доктор бергӧдіс юрсӧ да видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, быттьӧ видзӧдласнас мерайтіс сійӧс вевттьысь йилысь кызтасӧ.
— Ветымынысь абу унджык.
Либӧ, вермас лоны, весиг этшаджык, шуам, нелямын ӧкмыс.
Видзӧдлӧй, йиыс ӧдзӧсас «ветымын» пасйӧдысь неуна вылынджык, но выліыс сылӧн абу рӧвнӧй.
Кор морозыс волӧ сизимдасӧдз, йиыс кыпавлас быдса нёль дюйм вылӧджык.
Сійӧ бара босьтіс киас картісӧ да, найӧс тасуйтіг, горӧдіс кылысь таркнитӧм вылӧ.
— Пырӧй!
Пырысьыс вӧлі ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса швед.
Но, колӧ шуны, тӧдмавны сылысь национальностьсӧ позис сӧмын сэки, кор сійӧ пӧрччис гӧна шапкасӧ, да сыліс сылӧн тош да усъяс вывсьыс чужӧмсӧ тупкысь йиыс.
Сы кості пызан сайын пукалысьяс удитісны ворсны ӧти кытш.
— Ме кывлі, тіян тані стоянкаад доктор эм, — юалӧмӧнмоз шуис швед пызан сайын пукалысьяс вылӧ видзӧдіг.
Сылӧн мудз чужӧмыс висьталіс кузь да сьӧкыд туй вуджӧм йылысь. — Ме вои ылісянь.
Вайолӧн войвывса вожсянь.
— Ме доктор.
А мый?
Вочакыв пыдди морт чургӧдіс ёна пыктӧм водз чуня шуйга кисӧ да кутіс тэрмасьӧмӧн висьтавлыны, кыдзи артмис сыкӧд тайӧ бедаыс.
— Вай видзӧдла, — сюся орӧдіс сійӧс доктор. — Пуктӧй кинытӧ пызан вылас.
Татчӧ, вот тадзи!
Швед видзчысьӧмӧн, быттьӧ чуняс сылӧн вӧлі ыджыд мыль, вӧчис сійӧс, мый тшӧктісны.
— Гм, — нурбыльтіс доктор, — сӧнъясыс вӧрзьӧмаӧсь.
Та вӧсна ті кыссинныд татчӧ сё миля?
Да ӧд веськӧднысӧ сійӧс — ӧти здук.
Видзӧдӧй ме бӧрся — мӧдысь тайӧс верманныд вӧчны асьныд.
Доктор лэптіс кипыдӧссӧ вертикальнӧя да кыв шутӧг мыйвынсьыс кучкис ки дорышнас пыктӧм, крукыльтчӧм чуняс.
Морт повзьӧмысла да доймӧмысла лёкысь горӧдіс.
Горӧдӧмыс вӧлі кутшӧмкӧ зверлӧн кодь, да и чужӧмыс мортлӧн вӧлі дикӧй зверлӧн кодь; кажитчис, сійӧ ӧні уськӧдчас доктор вылӧ, коді вӧчис татшӧм шуткасӧ.
— Надзӧнджык!
Ставыс лючки-ладнӧ! — скӧрпырысь и властнӧя сувтӧдіс сійӧс доктор. — Но кыдзи?
Кокньӧдіс?
Мӧдысь ті тайӧс асьныд вӧчанныд.
Строзерс, тіянлы юкны!
Кажитчӧ, ми тіянӧс бӧбйӧдлім.
Шведлӧн ӧшлӧн кодь бӧб чужӧм вылас тӧдчис кокняммӧм да мыйкӧ думайтӧм.
Ёна доймӧмыс прӧйдитіс, и сійӧ любопытнӧя да шензьӧмпырысь видлаліс ассьыс чуньсӧ, видзчысьӧмӧн кусньӧдліс да веськӧдліс сійӧс.
Сэсся перйис. зепсьыс ичӧтик зарни мешӧк.
— Мыйта?
Доктор терпитны вермытӧма довкнитіс юрнас.
— Ньӧти оз.
Ме ог практикуйт.
Тіянлы петны, Боб.
Швед сьӧкыда педзыштіс места вылас, бара видзӧдліс чунь вылас да ошкӧмпырысь видзӧдліс доктор вылӧ.
— Ті зэв бур морт.
Кыдзи тіянӧс шуӧны?
— Линдей, доктор Линдей, — доктор пыдди тэрыба вочавидзис Строзерс, быттьӧ поліс, мед эськӧ доктор эз скӧрмы.
— Луныс помасьӧ, — шведлы шуис Линдей картісӧ тасуйтіг. — Кольччӧй бурджык узьны.
Кытчӧ ті татшӧм кӧдзыднас мунанныд?
Миян эм тыртӧм койка.
Доктор Линдей вӧлі статя да ён мужчина, вӧйӧм банбокъяса да вӧсньыдик паръяса сьӧдоват морт.
Сылӧн шыльыда бритӧм чужӧмыс вӧлі блед, но тайӧ бледлунас некутшӧм висьӧм эз вӧв.
Став вӧрасыс докторлӧн вӧлі тэрыб да точнӧй.
Сійӧ картіасигас мукӧдъяс моз эз дыр думайтӧмӧн петасьлы.
Сылӧн сьӧд синъясыс видзӧдісны веськыда да сюся, — кажитчӧ, найӧ аддзисны мортсӧ сквӧзь.
Мича да нервнӧй киясыс сылӧн вӧліны быттьӧ тонкӧй удж вӧчӧм вылӧ лӧсьӧдӧмаӧсь, и наын тыдаліс вын.
— Бара миян! — медбӧръя взяткасӧ босьтіг шуис сійӧ. — Ӧні сӧмын помавны роббер, и видзӧдлам, кодлы ковмас вӧчны юкмӧстӧ!
Бара кыліс ӧдзӧсӧ таркнитӧм, и доктор бара горӧдіс:
— Пырӧй!
— Буракӧ, миянлы сідзи оз и сетны помавны тайӧ робберсӧ, — нурбыльтіс сійӧ, кор ӧдзӧсыс воссис. — А тіянкӧд мый лоис? — Тайӧ кывъяссӧ вӧлі шуӧма пырысьлы.
Выль локтысь весьшӧрӧ заводитліс восьтыны вомсӧ, коді, кыдзи и бандзибъясыс, вӧлі йизьӧма жӧ.
Тыдалӧ сійӧ уна лун чӧж вӧлӧма туйын.
Бандзибъяс вывсьыс кучикыс, тыдалӧ, абу нин ӧтчыд кынмылӧма да весиг сьӧдӧдӧма.
Нырсяньыс да щӧка улӧдзыс ставыс йи — сэні тыдаліс сӧмын неыджыд розь, кодӧс морт сывдӧма лов шынас.
Тайӧ розьӧдыс сійӧ сьӧлаліс табакӧсь дульсӧ, коді визувтігас янтарнӧй йинёньӧн кынмӧма да увланьыс ёсьмӧма вандейковскӧй тош моз.
Пырысь морт, синъяснас нюмъяліг, чӧла довкнитіс юрнас да матыстчис пач дінӧ, медым ӧдйӧджык сыліс йиыс, коді мешайтіс сылы сёрнитны.
Сійӧ чуньяснас нетшкис йиторъяссӧ, кодъяс пач вылас усигас сылісны.
— Мекӧдтӧ нинӧм эз ло, — шуис сійӧ медбӧрын. — Но эм кӧ тіян компанияын доктор, сійӧ зэв ёна колӧ.
Литтл Пекоын морт кватитчӧма пантеракӧд, и сійӧ чӧртыс тӧдӧ кыдзи дойдӧма мортсӧ.
— А ылын тайӧ? — юаліс доктор Линдей.
— Миля сё лоас.
— И важӧн тайӧ лоис сыкӧд?
— Ме куим лун татчӧдз локті.
— Омӧль?
— Пельпомыс вӧрзьӧма.
Некымын ордлы, буракӧ, чегӧма.
Став телӧсӧ лыӧдзыс косявлӧма, сӧмын чужӧмыс дзонь.
Медся гырысь кык-куим ранасӧ ми вурыштім, а сӧнъяссӧ кӧрталім бечёвкаясӧн.
— Отсалінныд мортыслы! — шпыньмуніс доктор. — А кутшӧм местаясын сійӧ ранаясыс?
— Кынӧм вылас.
— Но, сідзкӧ ӧні сылы пом.
— Ньӧти абу!
Ми первой найӧс бура мыським гагъясӧс травитан ваӧн, и сӧмын бӧрвылас вурим — мыйкӧ дыра кежлӧ, дерт.
Суниссӧ нетшким улыс дӧрӧмъясысь — нинӧм сэсся эз сюр, но ми найӧс мыськалім жӧ.
— Верманныд лыддьыны сійӧс кулӧмаӧн, — картісӧ скӧрысь видлаліг шуис доктор.
— Оз, сійӧ оз кув!
Абу сэтшӧм мортыс!
Сійӧ тӧдӧ, мый ме муні врачла, и кужас кутчысьны тіян вотӧдз.
Смертьыд сійӧс оз вен.
Ме сійӧс тӧда.
— Христианскӧй наука — кыдзи гангрена лечитан способ? — серӧктіс доктор.
— Да, кутшӧм меным делӧ.
Ме ӧд ог практикуйт.
И ог думышт покойник ради мунны сё миля сайӧ ветымын градуса мороз дырйи.
— А ме думайта, мый мунанныд!
Висьтала тіянлы, сійӧ оз лӧсьӧдчы кувны!
Линдей довкнитіс юрнас.
— Жаль, мый ті весьшӧрӧ волінныд та ылнаӧ.
Бурджык узьмӧдчӧй тані.
— Некыдз оз позь!
Ми мӧдӧдчам татысь дас минут мысти.
— Мыйла ті сэтшӧм уверенӧсь? — скӧрысь юаліс доктор.
Сэки Том Доу висьталіс аслас олӧмын медся кузь речь.
— А сы вӧсна, мый сійӧ быть виччысяс тіянлысь воӧмтӧ. кӧть эськӧ ті мӧдінныд думайтны дзонь вежон туйӧ петтӧдзыд.
И сэтчӧ жӧ, сы дінын гӧтырыс.
Сійӧ — молодчина, оз бӧрд и отсалас сылы кутчысьны тіян вотӧдз.
Найӧ зэв радейтӧны ӧта-мӧднысӧ, и воляыс гӧтырыслӧн верӧсыслӧн кодь жӧ ён.
Верӧсыс кӧ кутас сетчыны, гӧтырыс кыпӧдас сыын духсӧ да тшӧктас овны.
Но сӧмын сійӧ оз сетчы, юрӧс пукта.
Пукта куим унция зарни ӧтилы паныд, мый сійӧ тіян воигкежлӧ лоӧ ловъя.
Вадорын менам сулалӧ дадюв.
Сӧгласитчӧй сӧмын петны дас минут мысти, ми воам сэтчӧ куим лунысь водзджык, сы вӧсна мый мунны кутам талялӧм туй кузя.
Но, муна понъяс дінӧ да виччыся тіянӧс дас минут мысти.
Доу лэдзис шапка пельяссӧ, кепысясис да петіс.
— Чӧртыс мед сійӧс лыяс! — горӧдіс Линдей пӧдласьӧм ӧдзӧс вылӧ скӧрысь видзӧдіг.
II
Сійӧ жӧ войӧ, кор вӧлі прӧйдитӧма кызь вит миля да важӧн нин пемдіс, Линдей да Том Доу сувтісны шойччыны, паськӧдісны лагерь.
Тайӧ вӧлі налы бура тӧдсатор: ӧзтыны лым вылӧ би, а орччӧн, коз увъяс вольсалӧм да найӧс гӧна эшкынӧн вевттьӧм бӧрын, вӧчны ӧтувъя вольпась, а мӧдар бокас нюжӧдны брезент, медым кутны шоныдсӧ.
Доу вердіс понъяссӧ, кераліс йи да би пестыны увъяс.
Линдей, кодлӧн щӧкаясыс вӧліны быттьӧ ӧжигайтчӧмаӧсь кӧдзыднас, пуксис би дорӧ да кутіс лӧсьӧдны сёян.
Найӧ крепыда сёйисны, мокасинъяс косьмигкості, куритісны би дорын морт ӧти трубкаӧн, сэсся гартыштчисны эшкынъяс пиӧ да унмовсисны вына да мудзӧм йӧзлӧн крепыд унмӧн.
Волӧн тайӧ кадас вӧвлытӧм морозыс асыв кежлас небзис.
Температураыс, Линдей арталӧм серти, вӧлі дас вит гӧгӧр нульысь улынджык, но заводитіс нин кыпавны.
Доу заводитіс тӧждысьны да висьталіс докторлы, мый луннас кӧ заводитчас тувсовъя ульдылӧм, то каньоныс, кыті налы колӧ мунны, ойдас ваӧн.
А пӧкатъясыс сылӧн зэв джуджыдӧсь, кӧні некымын сё фут, а кӧні и некымын сюрс.
Кыпӧдчыны на кузя позьӧ, но тайӧ босьтас уна кад.
Сійӧ рытнас, пемыд да шуштӧм сёртасын пукаліг да трубкаяс куритіг, найӧ нин норасисны жар вылӧ.
Кыкнанныс воисны ӧти кывйӧ, мый температураыс воджынйӧн первойяысь, тыдалӧ, кайис нульысь вылӧджык.
— Ни ӧти морт тані, ылі Войвылын, эз и кывлы пантера йывсьыд, — висьтавліс Доу. — Рокки шуӧ найӧс «кугуарӧн».
Но ме найӧс уна вилі миян Керриын, Орегон штатын, — ме ӧд сэні чужлі, и сэні найӧс шуӧны пантераясӧн.
Кӧть кыдзи сэні эн шу, пантераӧн либӧ кугуарӧн, а мӧд татшӧм ыджыд каньсӧ ме нэм чӧжӧн эг на аддзыв.
Веськыд страшилище!
И кыдзи сійӧ татшӧм ылі местаясас веськаліс, думыштны ог вермы.
Линдей эз пыр сёрниӧ.
Сійӧ нин вуграліс.
Би дорын бедьяс йылын косьмысь мокасинъясыс сылӧн руасисны нин, но сійӧ тайӧс эз казяв да эз бергӧдлы найӧс.
Понъяс, гӧна ёкмыльясӧ гартыштчӧмӧн, узисны лым вылын.
Шочиника швачӧдчисны кусысь шомъяс, и тайӧ быттьӧ тӧдчӧдіс ыджыд чӧв-лӧньсӧ.
Линдей друг садьмис, видзӧдліс Доу вылӧ, коді казяліс сылысь видзӧдлӧмсӧ, да воча довкнитіс юрнас.
Кыкнанныс кывзысьыштісны.
Кысянькӧ ылісянь кыліс повзьӧдлана гӧгӧрвотӧм шы, коді регыд вуджис лёк равзӧмӧ да грымакылӧмӧ.
Шыыс матысмис, пыр вынсяліс, локтіс гӧраяс вомӧн, джуджыд сёртасъяс пыр, копрӧдліс ас водзсьыс пуяссӧ, нюкльӧдліс му бердӧдзыс гӧрабокса изъяс костын быдмысь вӧсни пожӧмъяссӧ, и мунысьяс гӧгӧрвоисны нин, кутшӧм тайӧ шум.
Вына, но шоныд тувсов дука тӧв тӧвзис на дінті, кыпӧдіс бипурсьыс бикиньяссӧ.
Садьмисны понъяс, пуксисны да, юръяснысӧ вылӧ лэптӧмӧн, заводитісны кузя омлявны кӧинъяс моз.
— Тайӧ Чинук, — шуис Доу.
— Сідзкӧ, мӧдӧдчам ю кузя?
— Дерт жӧ.
Дас миля сы кузя мунан кокньыдджыка, вылыс туйӧд дорысь. — Доу дыр да сюся видзӧдіс Линдей вылӧ. — А ми ӧд мунам дас вит час нин! — горӧдіс сійӧ тӧв пырыс, быттьӧкӧ испытывайтіс Линдейӧс, да бара чӧв олыштіс. — Док, — шуис сійӧ, медбӧрын, — ті абу полысьяс пиысь?
Вочакыв пыдди Линдей пыркнитіс трубкасӧ да кутіс кӧмавны косьмытӧм мокасинъяссӧ.
Эз коль и некымын минут, кыдзи тӧвнырлы водзсасьысь понъяс сулалісны нин дадь помын, став дозмукыс да гӧна эшкынъясыс, кодъясӧн найӧ сідзи и эз вермыны пӧльзуйтчыны, куйлісны дадьяс вылын.
Найӧ вӧрзьӧдчисны лагерысь да пемыднас мӧдӧдчисны Доуӧн пӧшти недель сайын вӧчӧм туй кузя.
Войбыд шыаліс Чинук, а найӧ мунісны, вӧтлісны мудзӧм понъяссӧ, зэвтісны вынтӧммӧм мускулъяссӧ.
Тадзи найӧ мунісны ещӧ дас кык час да тайӧ кызь сизим час чӧж мунӧм бӧрас сувтісны завтракайтны.
— Час кымын позяс узьыштны, — шуис Доу, кор найӧ кӧин горшлунӧн бырӧдісны беконкӧд жаритӧм некымын фунт кӧр яй.
Доу сетіс спутникыслы узьыштны не ӧти, а кык час, но ачыс эз куньлы синсӧ.
Сійӧ вӧчаліс небыд, топалысь лым вылӧ пасъяс.
Лымйыс топаліс син водзын: кык часӧн сійӧ лэччис куим дюйм вылӧ.
Гӧгӧрбоксянь кыліс тыдавтӧм ваяслӧн матысса шыалӧм.
Литтл Пеко босьтіс асас помтӧм шоръяс да мездысис тӧвся пленсьыс йиа кутӧдъяссӧ грымакылӧмӧн да зыкӧн жугліг.
Доу вӧрзьӧдіс Линдейӧс пельпомӧдыс ӧтчыд, мӧдысь, сэсся садьмӧдіс сійӧс.
— Но и узянныд жӧ ті! — кыпыда шӧпнитіс сійӧ.
— И верманныд ещӧ узьны мыйта колӧ!
Сьӧкыд синкымъяс улын тыдалысь мудзӧм сьӧд синъяс висьталісны комплиментсьыс аттьӧалӧм.
— Но узьны сэсся некыдз оз позь.
Рокки зэв ёна калечитчӧма.
Ме тіянлы висьтавлі нин, мый ачым отсалі вурны сылысь пытшкӧссӧ.
Док! — бара тракнитіс сійӧ Линдейӧс, кодлӧн куньсисны синъясыс.
— Кывзӧй, док!
Ме юала, верманныд-ӧ ті мунны водзӧ?
Ті кыланныд?
Ме шуа, верманныд-ӧ ті мунны водзӧ?
Мудзӧм понъяс курччасисны да никсісны, кор найӧс тойлалӧмӧн кыпӧдісны узянінысь.
Мунісны надзӧник, вӧчисны часнас кык миляысь не унджык, и понъяс зілисны быд пӧрйӧ водны уль лым вылӧ.
— Ещӧ кызь миля кымын, и петам сёртасысь, — ышӧдіс спутниксӧ Доу.
— А сэсся кӧть провалитчас тайӧ йиыс, миянлы дзик веськодь: ми мӧдӧдчам вадор кузя.
И ставсӧ миянлы стоянкаӧдзыс колис мунны дас кымын миля.
Збыльысь, док, миянлы ӧні, позьӧ шуны, сыӧдз киӧн позьӧ судзӧдчыны.
А кор ті пӧчинитанныд Роккиӧс, ті верманныд ӧти лунӧн нин кывтны пыжӧн гортӧдзыд.
Но йиыс на улын лоис пыр омӧльджык, ылысмис вадорсьыс да дюйм бӧрся дюйм пыр ӧтарӧ кыпӧдчис вылӧджык.
Сійӧ местаясын, кӧні йиыс кутчысис на вадорас, сійӧс мыськалісны гыяс, и мунысьяс муртса мунісны водзӧ уль лымйысь да йиысь артмӧм рок кодь небыд сӧнік кузя восьлаліг.
Литтл Пеко скӧрысь эргис.
Быд воськолын, миля бӧрся миля мырддиг, кодъяс пиысь быдӧн сулаліс вылыс туйӧд мунӧм серти дас миля, налы паныдасьлісны пыр выль да выль трещинаяс.
— Пуксьӧй дадь вылас, док, да вугралыштӧй неуна, — вӧзйис Доу.
Сьӧд синъяс видзӧдлісны Доу вылӧ сэтшӧм скӧра, мый сійӧ эз лысьт мӧдпӧв повторитны ассьыс вӧзйӧмсӧ.
Луншӧр кадын нин тыдовтчис, мый водзӧ мунны оз позь.
Визув ваӧн нуан йи пластъясыс зурасьлісны вӧрзьывтӧм на йи доръясӧ.
Понъяс полӧмӧн тявзісны да нетшкысисны вадорӧ.
— Сідзкӧ, вылынджык юыс воссьӧма, — висьталіс Доу.
— Регыдӧн кытӧнкӧ артмас затор, и ваыс мӧдас быд минутӧн кыпавны фут вылӧ.
Ковмас миянлы, тыдалӧ, мунны вылысса туйӧд, вермам кӧ сӧмын кыпӧдчыны сы вылӧ.
abu
abu
И думыштны сӧмын, мый Юкон вылын йиыс сулалас на оз ӧти недель!
Тайӧ местаас каньоныс вӧлі зэв векни, а вадоръясыс джуджыдӧсь да вывті крутӧсь, медым кыпӧдчыны на кузя.
Линдейлы да Доулы ковмис сӧмын мунны водзӧ.
И найӧ мунісны, кытчӧдз эз су немулича: быттьӧ взорвитчӧмӧн дзик дадювсьыс йиыс грыммунӧмӧн шӧри поті.
Дадь улын мунысь кык шӧрса понйыс вӧйисны артмӧм розяс, найӧс кватитіс визулыс, и найӧ кутісны кыскыны ваӧ воддзаяссӧ.
Тайӧ куим понйыс, кодъясӧс кыскис йи улӧ визулыс, кыскисны ас бӧрсяыс йи дорышас мукӧд понъяссӧ.
Мортъяс мыйвынсьыс тышкасисны, зілисны кутны дадьсӧ, но дадь надзӧник кыскис найӧс водзӧ.
Ставыс помасис некымын секундаӧн.
Доу кыйсян пуртнас вундіс кӧренникыслысь кӧвъяссӧ, и сійӧ, ваӧ тӧвзьӧм бӧрын, пыр жӧ воши ва улӧ.
Мунысьяс сулалісны ӧні кок уланыс качайтчысь йи пласт вылын, коді ӧтарӧ зурасьліс вадорса йиӧ да потласис.
Муртса найӧ удитісны кыскыны дадьсӧ вадорӧ, кыдзи йиыс патурликасис да пырис ва улӧ.
Яйсӧ да гӧна эшкынъяссӧ найӧ гартісны тюкъясӧ, а дадьсӧ шыбитісны.
Линдей скӧрмис, мый Доу пельпом вылас босьтіс сьӧкыд тюк, но мӧдыс сулаліс ас вылас.
— Тіянлы тырмас на уджыс, кор ми воам места вылӧ.
Мӧдім!
Вӧлі нин луншӧр бӧрын час, кор найӧ заводитісны кавшасьны пӧкатӧд.
Кӧкъямыс час рытын найӧ вуджисны каньонлӧн вылыс помӧдыс да дзонь часджын куйлісны усянінаныс.
Сэсся ӧзтісны бипур, пуисны пӧрттыр кофе да жаритісны ыджыдкодь тор кӧр яй.
Первой Линдей ки вылас видліс кыкнан тюксӧ да аддзис, мый сылӧн нопйыс кыкпӧв кокньыдджык.
— Кӧрт морт ті, Доу! — ошкис сійӧ.
— Коді?
Ме?
Дугдӧй!
Видзӧдлінныд эськӧ ті Рокки вылӧ!
Вот сійӧ молодеч!
Сійӧс быттьӧ платиналысь кисьтӧма, стальысь, сӧстӧм зарниысь, медся ён материалсьыс.
Ме горец, но кытчӧ меным сыӧдз!
Гортын, Керриын, ме вӧлі ошкӧс кыйигӧн муртса кувтӧдзныс ог вайӧд миянлысь став том йӧзсӧ.
И вот, кор ми ӧтлаасим кыйсигӧн Роккикӧд, ме ас думысь кӧсйи парскыны сійӧс.
Лэдзи понъясӧс дом йывсьыс и ачым наысь эг кольччы, а дзик ме бӧрся локтӧ Рокки.
Ме тӧда, мый дыр сійӧ оз вермы вӧтчыны, и кыдзи зэлӧдчылі, кыдзи заводиті восьлавны!
А сійӧ мӧд час помас сідз жӧ тэрмасьтӧг спокойнӧя восьлалӧ дзик ме бӧрся!
Менӧ весиг ӧбида босьтіс.
«Гашкӧ, шуа, тэныд окота мунны водзын да петкӧдлыны меным, кыдзи ветлӧны йӧзыс?»
— «Дерт!» — шуӧ.
И петкӧдліс ӧд!
Ме эг кольччы, но веськыда кӧ шуны, дзикӧдз эбӧсысь петі ошкӧс водтӧдтӧдз.
Тайӧ мортыс нинӧмын кутӧдсӧ оз тӧд!
Нинӧмысь сійӧ оз пов.
Кольӧм арӧ, кынмалӧмъяс водзвылын, мунім ми, сійӧ да ме, стоянка дінӧ.
Рӧмыд нин вӧлі.
Ме видзи став патронъясӧс еджыд байдӧгъясӧс кыйиг, Роккилӧн колис на ӧти.
Сэки понъяс друг йӧршитісны пу вылӧ гризли энь ошкӧс.
Эз ыджыдӧс — куимсё фунт гӧгӧр, но ті тӧданныд, мый сэтшӧм гризлиыс!
«Эн лый сійӧс! — шуа ме Роккилы, кор сійӧ лэптіс ружьесӧ. — Тэнад дзик ӧти патрон, а сэтшӧм пемыд — оз тыдав, кодлы лыян».
«Кай, шуӧ, пу вылӧ».
Пу вылад ме эг кай, но кор ошкыс йӧй моз лэччис улӧ, — веськыда шуа, жалиті ме, мый эг кывзысь.
Но, и веськавлім ми!
Водзӧ лои и ещӧ дзик лёка.
Ошкыд чеччыштіс мырувса гуӧ, фут нёль кымын судта гуӧ.
Ӧтиладорсяньыс понъяс некыдз эз вермыны сыӧдз судзӧдчыны, а мӧдарсяньыс — крут лыа насыпь: понъясыд, тӧдӧмысь, исковтісны веськыда улӧ, ош вылӧ.
Бӧрсӧ налы не чеччыштны, а ошкыс найӧс, сійӧ и видзӧд, кусӧкъяс вылӧ торйӧдлас.
Гӧгӧр кустъяс, пӧшти пемдіс, а миян весиг ӧти патрон абу!
Мый жӧ вӧчӧ Рокки?
Водӧ мыр вылӧ, киас пурт и нюжӧдӧ сійӧс увлань, и давай бытшйӧдлыны зверсӧ.
Сӧмын ош задысь ылӧдзджык сійӧ оз судз, а куимнан понйыслы вот-вот пом.
Рокки шогсьӧ: жальӧсь сылы аслас понъясыс.
Чеччыштіс мыр вылӧ, кватитіс ошсӧ гӧнтіыс да и кыскис сійӧс гусьыс.
Сэки кыдзи мӧдӧдчис став честнӧй компанияыд — ош, понъяс да Рокки!
Тӧвзьыштісны кызь кымын фут, гӧгыльтчисны увлань мурзігтыр, видчигтыр, гыжъясигтыр да бузгысисны дас кымын фут пыднаӧ ваӧ, дзик пыдӧсӧдзыс.
Ставныс петісны, коді кыдзи кужис.
Но ошкӧс, дерт, Рокки эз су, зато понъяссӧ спаситіс.
Со кутшӧм Роккиыд!
Сійӧ кӧ мыйкӧ думыштас вӧчны, нинӧм сійӧс оз сувтӧд.
Мӧдысь шойччигӧн Том Доу висьталіс, кыдзи Роккилӧн артмис немуличаыс.
— Мӧдӧдчи ме ю катыд гортсянь миля сайӧ корсьны чер пу вылӧ шогмана кыдз.
Бӧр воа гортӧ, — кыла, кодкӧ лёкысь ноксьӧ сійӧ местаын, кытчӧ ми пуктім ош вылӧ капкан.
Кутшӧмкӧ кыйсьысь сійӧс шогмытӧмысла шыбитӧма сёян видзан важ гуӧ, а Рокки бӧр лӧсьӧдіс.
«Коді нӧ тайӧ, думайта, ноксьӧ?»
Вӧлӧмкӧ, Рокки аслас воккӧд, Гаррикӧд.
То ӧтиыс равзӧ да сералӧ, то мӧдыс, быттьӧ найӧ мыйӧнкӧ ворсӧны.
И колӧ жӧ вӧлі думайтны татшӧм йӧй ворсӧмсӧ!
Аддзывлі ме асланым Керриысь уна збой зонъясӧс, но тайӧяс ставнысӧ панйисны.
Сюрӧма найӧ капканӧ ыджыд пантера, и найӧ ӧта-мӧд вежмӧн кучкалісны сылы нырас бедьторйӧн.
Петі ме кустъяс сайысь да аддза: Гарри кучкалӧ пантерасӧ; сэсся керыштіс бедь помсӧ квайт кымын дюйм вылӧ да сетіс бедьторсӧ Роккилы.
Тадзи вочасӧн бедьторйыс лои дженьыдджык и дженьыдджык.
Ворсӧмыс вӧлӧма абу нин сэтшӧм прӧстӧй, кыдзи ті, вермас лоны, гашкӧ, чайтанныд.
Пантераыс мышкусӧ гӧрбыльтӧмӧн бӧрыньтчис, и сэтшӧм пелька пескылясис бедьторсьыс, быттьӧ сыын пружина кутшӧмкӧ пукаліс.
Капканыс топӧдӧма сылысь бӧръя лапасӧ, но сійӧ быд здукӧ вермис чеччыштны.
Йӧзыс, позьӧ шуны, смертькӧд ворсісны.
Бедьторйыс лоис пыр дженьыдджык, а пантераыс лёкджык.
Регыд бедьторсьыд пӧшти нинӧм эз коль: дюйм нёль кымын, эз унджык.
abu
«Вай, бурджык, дугдам», — шуӧ Гарри.
«Мыйла?» — юалӧ Рокки.
«Да ӧд тэ кӧ кучкан, меным вылӧ и беддьыс оз коль», — шуӧ Гарри.
«Сэки тэ петан ворсӧмсьыс, и ме воа!» — серамсорӧн вочавидзӧ Рокки да матыстчӧ пантера дінӧ.
— Эг кӧсйы ме эськӧ выльысь аддзывны татшӧмторсӧ!
Кань бӧрыньтчис, быттьӧ дзебис асас ассьыс став квайт фут кузьта тушасӧ.
А беддьыс Роккилӧн ставыс вӧлі нёль дюйм!
Кань и кватитіс сійӧс.
Кватитчисны найӧ — оз тыдав, кӧні ӧтиыс, кӧні мӧдыс.
Лыйны оз позь!
Бур, мый Гарри пелькмӧдчис да сутшкис пантералы горшас пурт.
— Тӧді кӧ эськӧ ставсӧ ме тайӧс водзджык, нинӧмвылӧ эськӧ эг мун! — шуис Линдей.
Доу сӧгласитчӧмӧн довкнитіс юрнас.
— Сійӧ сідзи и шуис.
И корис, мед ме тіянлы весиг кыв ни джын эг висьтав сы йылысь, кыдзи тайӧ лоис.
— Сійӧ мый, йӧй? — скӧрысь юаліс Линдей.
— Кыкнанныс найӧ сэтшӧм тешкодьӧсь — и ачыс сійӧ, и вокыс сылӧн, — пыр ышӧдӧны ӧта-мӧднысӧ быдсикас тешкодьторъяс вылӧ.
Аддзылі ме, кыдзи найӧ кольӧм арӧ вуджисны порогъяс вомӧн.
Ваыс кӧдзыд, ловтӧ чепӧльтӧ, а ю кузяыс сӧнік нин мунӧ.
Тайӧ найӧ заклад вартісны.
Мый кӧть юраныс оз пыр, быдторйӧ кутчысьӧны.
И гӧтырыс Роккилӧн пӧшти сэтшӧм жӧ.
Нинӧмысь оз пов.
Сӧмын мед лэдзас сылы Рокки — быдтор вылӧ мунас!
Но сійӧ ёна видзӧ гӧтырсӧ.
Видзӧ королеваӧс моз, некутшӧм сьӧкыд удж вӧчны оз лэдз.
Сы вылӧ и медалісны менӧ да ещӧ ӧти мортӧс бур жалӧванье вылӧ.
Сьӧмыс налӧн помтӧм.
А радейтӧны ӧта-мӧднысӧ йӧйяс моз!
«Тыдалӧ, тані бара позяс кыйсьыштны», — шуис Рокки, кор найӧ кольӧм арӧ веськалісны тайӧ местаас.
«Но мый нӧ, вай тані и овмӧдчам», — шуӧ Гарри.
Метӧ пыр думайтлі, мый найӧ зарни корсьӧны, а найӧ тӧвбыдӧн и ӧти таз лыа эз мыськыны видлӧм вылӧ.
Линдей ещӧ ёнджыка скӧрмис.
— Терпитны ог вермы йӧйталысьяссӧ!
Ме, кажитчӧ, верма бергӧдчыны бӧр!
— Он, ті он бергӧдчӧй! — увереннӧя шуис Доу. — И сёяныд оз тырмы бӧр муннытӧ.
А аски нин ми лоам места вылынӧсь.
Колис сӧмын вуджны медбӧръя туйкост да лэччыны увлань хижиналань.
А главнӧйыс, ті вывті ылынӧсь гортсяньыд, а ме, тӧдӧй тайӧс, ог лэдз тіянӧс бӧр бергӧдчыны!
Кӧть кутшӧма эз вӧв мудзӧма Линдей, сылӧн сьӧд синъясыс би моз югнитісны,
и Доу гӧгӧрвоис, мый вывтіджык донъялӧ ассьыс вынсӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ.
— Сӧра.
Извинитӧй, док.
Ме неуна расстроитчи сыысь, мый вӧйисны менам понъясӧй.
III
Эз лун, а куим лун мысти сы бӧрын, кыдзи вершина йылын найӧс муртса эз тырт лымъя пурга, Линдей да Доу воисны, медбӧрын, бурнӧй Литтл Пеколӧн плодороднӧй долинаын хижинаӧдз.
Яр шонді бӧрын керкаӧ пырӧм мысти Линдей первойсӧ эз аддзы кыдзи колӧ сэні олысьяссӧ.
Сійӧ сӧмын казяліс, мый найӧ вӧліны куимӧн — кык мужчина да ӧти нывбаба.
Но найӧ сійӧс эз интересуйтны, и сійӧ муніс веськыда койка дінӧ, кӧні куйліс раненӧй.
Сійӧ куйліс мыш вылас, синъяссӧ куньӧмӧн, и Линдей казяліс, мый сылӧн мичаӧсь синкымъясыс да кудритчӧны каштанӧвӧй юрсиясыс.
Омӧльтчӧм да блед чужӧмыс кажитчис вывті ичӧтӧн яя ён голя дінас, но чужӧмыслӧн вӧсньыдик визьясыс, сылӧн став мудзлун вылӧ видзӧдтӧг, быттьӧ вӧлі вӧчӧмаӧсь резецӧн.
— Мыйӧн мыськавлінныд? — юаліс Линдей нывбабалысь.
— Сулемаӧн, обычнӧй растворӧн.
Линдей тэрыба видзӧдліс нывбаба вылӧ, сэсся ещӧ тэрыб видзӧдлас чӧвтліс висьысь вылӧ да крута веськӧдчӧмӧн сувтіс.
А нывбаба кутіс лолавны шумӧн да коставлӧмӧн, став волянас тайӧс дзебны зільӧмӧн.
Линдей бергӧдчис мужчинаяслань.
— Мунӧй татысь!
Поткӧдлӧй пес, вӧчӧй кӧть мый, сӧмын мунӧй татысь!
Ӧтиыс на пиысь сулаліс, эз тӧд, мый вӧчны.
— Случайыс зэв серьёзнӧй.
Меным колӧ сёрнитны сы гӧтыркӧд, — водзӧ нуӧдіс Линдей.
— Но ме сылӧн вок, — вочавидзис сулалысь.
Нывбаба корӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
Мужчина неокотапырысь мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
— И меным мунны? — юаліс Доу, коді пукаліс скамья вылын, кытчӧ пуксис пырӧмӧн тшӧтш.
— И тіянлы.
Линдей кутіс видлавны висьысьӧс, виччысис, кор керкаыс тыртӧммас.
— Сідзкӧ, тайӧ и эм тэнад Рекс Стрэнгыд?
Нывбаба видзӧдліс куйлысь вылӧ, быттьӧ кӧсйис стӧчмӧдны, мый тайӧ буретш сійӧ, сэсся чӧла видзӧдліс Линдейлы синмас.
— Мый тэ чӧв олан?
Нывбаба кыпӧдліс пельпомъяссӧ.
— Мыйла юасян?
Тэ ӧд тӧдан, мый тайӧ Рекс Стрэнг.
— Аттьӧ.
Кӧть эськӧ ме тэныд верми казьтыштны, мый аддза сійӧс первойысь.
Пуксьы. — Доктор индіс сылы улӧс вылӧ, а ачыс пуксис скамья вылӧ.
— Ме зэв ёна мудзи.
Шоссейнӧй туйсӧ Юконасянь татчӧдз абу на нюжӧдӧмаӧсь.
Сійӧ перйис зепсьыс перочиннӧй пурт да кутіс перйыны ыджыд чуньсьыс жель.
— Мый тэ думайтан вӧчны? — минут мысти юаліс нывбаба.
— Сёйны да шойччыштны туйӧ петтӧдз.
— Ме юала, мый тэ вӧчан, медым сылы отсавны?
Нывбаба юрнас довкнитӧмӧн индіс садьтӧг куйлысь морт вылӧ.
— Нинӧм.
Нывбаба матыстчис койка дінӧ, кокниа нуӧдіс чуньяснас кудриа юрси кузяыс.
— Тэ кӧсъян шуны, мый виан сійӧс? — надзӧник шуис нывбаба.
— Лэдзан сылы кувны отсӧгтӧг?
А тэ кӧ ӧд кӧсъян, тэ верман спаситны сійӧс.
— Гӧгӧрво, кыдзи кӧсъян. — Линдей думыштіс да шуис серӧктӧмӧн.
— Ёна важысянь нин тайӧ рушмӧм мирас буретш татшӧм ногӧн частӧ мездысьлывлісны йӧзлысь гӧтыръяссӧ пышйӧдлысьяскӧд.
— Тэ абу справедливӧй, Грант, — воча надзӧник шуис нывбаба.
— Тэ вунӧдан, мый лоӧмторйыс вӧлі менам воляӧн, мый ме ачым сійӧс кӧсйи.
Рекс эз нуӧд менӧ.
Тэ ачыд воштін менӧ.
Ме муні сыкӧд радпырысь.
Сэтшӧм жӧ правоӧн тэ вермин эськӧ мыжавны менӧ, мый ме нуӧді сійӧс.
Ми мунім ӧтлаын.
— Зэв лӧсялана видзӧдлас! — шуис Линдей.
— Ме аддза, вежӧрыд тэнад сэтшӧм жӧ сюсь, кутшӧм вӧлі.
Стрэнгтӧ тайӧ, колӧ чайтны, мудзтӧдліс?
— Думайтысь морт вермӧ и ёна радейтны...
— И сэк жӧ колӧ действуйтны разумнӧя, — содтіс Линдей.
— Сідзкӧ, тэ признайтан, мый ме вӧчи разумнӧя?
Линдей лэптіс кияссӧ вывлань.
— Чӧртыс мед лыяс, со мый сідзкӧ сёрнитны вежӧра нывбабакӧд!
Мужчина пыр вунӧдӧ та йылысь да веськалӧ налькйӧ.
Ме эськӧ эг чуймы, тӧдмалі кӧ, мый тэ пӧкӧритін сійӧс кутшӧмкӧ силлогизмӧн.
Вочакыв пыдди вӧлі лӧз синъяслӧн сюся видзӧдласын муртса тыдовтчылысь нюммунӧм.
Сылӧн став существоыс быттьӧ лэдзис нывбабалысь гордость.
— Ог, ог, босьта ассьым кывъясӧс бӧр.
Вӧлін кӧть тэ йӧй, всё равно тэ ылӧдлін эськӧ сійӧс и кодӧс кӧсйин — чужӧмнад, фигуранад, быдторйӧн!..
Кодлы, не меным кӧ, тӧдны тайӧс!
Чӧртыс мед лыяс, ме пыр на эг вунӧд тайӧс.
Сійӧ сёрнитіс тэрыба, нервнӧя, скӧракодь и, кыдзи и пыр (Медж тӧдіс тайӧс), сьӧлӧмсяньыс.
Нывбаба вочавидзис сӧмын сылӧн бӧръя кывъяс вылас:
— Тэ ещӧ помнитан на Женеваса тытӧ?
— Кыдзи нӧ!
Ме вӧлі сэні зэв шуда.
Нывбаба довкнитіс юрнас, и синъясыс сылӧн кутісны дзирдавны.
— Важсясьыд он пышйы.
Кора тэнӧ, Грант, уськӧд тӧдвылад...
ӧти минут кежлӧ сӧмын...
уськӧд тӧдвылад, мыйӧн ми вӧлім ёрта-ёртлы...
И сэки...
— Вот тэ мыйӧн кӧсъян менӧ ньӧбны, — нюммуніс Грант да выльысь кутчысис аслас чунь дінӧ.
Сійӧ кыскис жельсӧ, сюся видлаліс сійӧс, сэсся шуис: — Ог, аттьӧ.
Ме ог шогмы бур сьӧлӧма самаритянин роль вылад.
— Но ӧд тэ прӧйдитін сэтшӧм сьӧкыд туй тӧдтӧм морт ради, — сулаліс ас вылас нывбаба.
Линдей, медбӧрын, скӧрмис.
— Збыльысь ӧмӧй тэ чайтан, мый ме вӧчи эськӧ кӧть ӧти воськов, тӧді кӧ, мый сійӧ менам гӧтырлӧн любовник?
— Но тэ тані нин...
Видзӧдлы, кутшӧм сылӧн состояниеыс!
Мый тэ вӧчан?
— Нинӧм.
Мыйла?
Сійӧ грабитіс менӧ.
Нывбаба кӧсйис на мыйкӧ шуны, но ӧдзӧсӧ таркнитісны.
— Весасьӧй ылӧджык! — горӧдіс Линдей.
— Гашкӧ, тіянлы колӧ отсавны?
— Мунӧй, шуа!
Вайӧй сӧмын ведра ва да сувтӧдӧй сійӧс ӧдзӧс дорас.
— Тэ кӧсъян... — дрӧжжитмӧн заводитіс нывбаба.
— Мыссьыны.
Нывбаба шатовмуні, и паръясыс сылӧн топалісны.
— Кывзы, Грант, — шуис сійӧ чорыда. — Ме ставсӧ висьтала сы воклы.
Ме тӧда Стрэнгъястӧ.
Тэ кӧ верман вунӧдны важ дружбатӧ, ме сідзжӧ вунӧда сійӧс.
Тэ кӧ нинӧм он вӧч, Гарри виас тэнӧ.
Да мый!
Весиг Том Доу виас, кора кӧ ме.
— Омӧля жӧ тэ менӧ тӧдан, повзьӧдлан кӧ менӧ! — серьёзнӧя шуис нывбабалы доктор, сэсся шпыньмунӧмӧн содтіс:
— Да и ог гӧгӧрво, мыйӧн, веськыда кӧ шуны, менам смертьӧй отсалас тэнад Рекс Стрэнглы.
Нывбаба сьӧкыда ышловзис, но пыр жӧ топӧдіс паръяссӧ, кор казяліс, мый Грант казяліс сылысь дрӧжжитӧмсӧ.
— Тайӧ абу истерика, Грант! — пиньяснас зяткакыліг тэрыба горӧдіс нывбаба.
— Тэ тӧдан, мый мекӧд некор оз овлы истерика.
Ог тӧд, мый мекӧд, но ме справитча такӧд.
Прӧстӧ ме вылӧ воис ставыс — и тэ вылӧ скӧрмӧм, и Рекс вӧсна полӧм.
Ме ог кӧсйы воштыны сійӧс.
Ме сійӧс радейта, Грант!
И ме сы юр дорын коллялі сы мында ужаснӧй лун да вой!
О, Грант, зэв ёна кора... кора тэнӧ...
— Прӧстӧ нервъяс! — коса шуис Линдей. — Дугды!
Тэ верман босьтны асьтӧ киад.
Тэ кӧ эськӧ вӧлін мужчинаӧн, ме эськӧ тшӧкті куритчыны.
Нывбаба шатласигтыр муніс улӧс дінӧ, пуксис да мӧдіс видзӧдны сы бӧрся асьсӧ киас кутны зілиг.
Лёка тэчӧм очаг сайын кутіс трачкӧдчыны сверчок.
Ӧдзӧс сайын пурсисны кык пон.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи висьысьлӧн морӧсыс кыпавлӧ да лэччывлӧ гӧна эшкын улын.
Линдей паръяс вылын кыпаліс шом, коді нинӧм эз висьтав бурсӧ.
— Тэ ёна сійӧс радейтан? — юаліс сійӧ.
Морӧсыс нывбабалӧн кыпавліс, синъясыс ломзисны.
Сійӧ видзӧдліс Линдей вылӧ гордӧя.
Линдей юрнас довкнитӧмӧн висьталіс, мый вочакывйыс сылы гӧгӧрвоана.
— Вай тӧлкуйтыштам ещӧ неуна. — Линдей чӧв олыштіс, быттьӧ думайтіс, мыйсянь заводитны.
— Меным дум вылӧ уси лыддьылӧм мойд.
Гижис сійӧс, кажитчӧ, Герберт Шоу.
Ме кӧсъя сійӧс тэныд висьтавны...
Овліс-выліс ӧти нывбаба, том, мича.
И зэв бур мужчина кутіс радейтны красавицасӧ.
Мужчинаыс радейтліс ёна ветлыны.
Ог тӧд, кутшӧма сійӧ вӧлі мунӧ тэнад Рекс Стрэнг вылӧ, но, кажитчӧ, ӧткодьлуныс налӧн эм.
Тайӧ мортыс вӧлі художник, натура сертиыс цыган, брӧдяга.
Мужчина окавліс нывбабасӧ, окавліс частӧ да пӧся некымын недель чӧж.
Сэсся муніс сы дінысь.
Нывбабаыс радейтліс сійӧс сэтшӧма, кыдзи тэ, кажитчӧ, радейтлін менӧ...
сэні, Женеваса ты дорад.
Дас во чӧж нывбабаыс бӧрдіс сы кузя гажтӧмчӧмысла, и синвасорнас исковтіс сылӧн мичлуныс.
Ӧткымын нывбаба, тӧданкӧ, шогнысла вижӧдӧны: сійӧ торкӧ веществояслысь обменсӧ.
Сэсся лоис сідзи, мый тайӧ мортыс синтӧммис да дас во мысти сійӧс кагаӧс моз киӧдыс бӧр вайӧдісны нывбабаыс дінӧ.
Сылӧн нинӧм эз коль олӧмас.
Сійӧ эз вермы сэсся серпасасьны.
А нывбабаыс вӧлі шуда.
И радліс, мый сійӧ оз вермы аддзыны сылысь чужӧмсӧ.
(Кут тӧдвылад, кутшӧма сійӧ радейтліс мичлунсӧ.)
Верӧсыс бара кутліс гӧтырсӧ, окаліс сійӧс да эскис, мый сійӧ зэв мича.
Верӧсыс видзис ловъя казьтылӧмъяс гӧтырыслӧн мичлун йылысь да эз дугдыв сёрнитны сы йылысь да шогсьыны, мый оз аддзы сійӧс.
Ӧтчыд верӧсыс висьталіс сылы вит ыджыд картина йылысь, кодъясӧс эськӧ сійӧ кӧсйис серпасавны.
Сійӧ кӧ эськӧ бӧр синмасис, то сійӧ, картинаяссӧ серпасалӧм бӧрын, вермис эськӧ шуны: «Пом!» — да успокоитчыны.
И вот кутшӧмкӧ ногӧн тайӧ нывбаба киас веськалӧ волшебнӧй эликсир: колӧ сӧмын сылы кӧтӧдны эликсирнас радейтанторыслысь синъяссӧ, сійӧ кутас бӧр аддзыны.
Линдей топӧдлыштіс пельпомъяссӧ.
— Тэ гӧгӧрвоан, кутшӧм тыш муніс нывбаба сьӧлӧмас?
Синмасяс да верӧсыс сылӧн гижас вит картина, но сэки верӧсыс эновтас сійӧс, мичлуныс ӧд — сылӧн религия.
Верӧсыс оз кут вермыны видзӧдны сылӧн мисьтӧм чужӧм вылӧ.
Вит лун чӧж нывбаба венласис ачыс аскӧдыс, сэсся кӧтӧдіс верӧсыслысь синсӧ тайӧ элексирнас.
Линдей ланьтіс, сюся видзӧдліс нывбаба вылӧ.
Кутшӧмкӧ биторъяс ӧзйисны сылӧн югъялысь сьӧд синъясын.
— Юалӧмыс сыын, радейтан-ӧ тэ Рекс Стрэнгӧс сэтшӧм жӧ ёна?
— А радейта кӧ?
— Збыльысь радейтан?
— Да.
— И тэ верман сы ради жертвуйтны?
Верман сыысь ӧткажитчыны.
Надзӧник, ӧдва, нывбаба вочавидзис:
— Да.
— И тэ мунан мекӧд?
Тайӧ разын гӧлӧсыс сылӧн вуджис шӧпкӧдӧмӧ:
— Кор сійӧ бурдас, муна.
— Гӧгӧрво сійӧс, мый Женеваса ты вылад вӧвлӧмторйыд выльысь должен лоны.
Тэ бӧр лоан менам гӧтырӧн.
Нывбаба ставнас йӧжгыльтчис да ӧшӧдіс юрсӧ, но юрнас довкнитӧмӧн висьталіс, мый лоас сідзи.
— Зэв бур! — Линдей тэрыба чеччис, локтіс аслас сумка дінӧ да кутіс разявны тасмаяссӧ.
— Меным ковмас отсӧг.
Кор татчӧ сылысь воксӧ.
Кор ставнысӧ.
Ковмас меным пуӧм ва.
Кыдз позьӧ унджык пуӧм ва.
Винтъяссӧ ме вайи, но петкӧдлы, кутшӧм ещӧ перевязочнӧй материалъяс тіян эм.
Эй, Доу, пестӧй би да заводитӧй пузьӧдны ва — ставсӧ, мый сӧмын эм ки улад.
А ті, — шыӧдчис сійӧ Гарри дінӧ, — петкӧдӧй керкасьыс пызансӧ со эстчӧ, ӧшинь улас.
Мыськалӧй, зыртӧй, чишкалӧй сійӧс пуӧм ванас.
Мыськӧй, мыськӧй, кутшӧма ӧнӧдз эн на мыськывлӧй ни ӧтитор!
Ті, миссис Стрэнг, кутанныд меным отсасьны.
Прӧстыняяс, тӧдӧмысь, абуӧсь?
Нинӧм, ми кыдзкӧ сытӧг.
Ті сылӧн вок, сэр?
Ме сета сылы наркоз, а тіянлы ковмас ещӧ сетавны, кор ковмас.
Ӧні кывзӧй: ме велӧда тіянӧс, мый колӧ вӧчны.
Первой — кужанныд-ӧ ті следитны пульс бӧрся?
IV
Линдейӧс тӧдісны кыдзи повтӧм да кужысь хирургӧс, а сёрӧнджык сійӧ панйис асьсӧ.
Сы вӧсна ли, мый Стрэнг вӧлі вывті ёна доймӧма, али сы вӧсна, мый отсӧгыс ёна сёрмис, но сӧмын Линдей первойяысь паныдасис татшӧм сьӧкыд случайыскӧд.
Правда некор на сійӧ эз аддзыв здоровӧйджык мортӧс, но сылӧн эськӧ нинӧм эз артмы, не кӧ висьысьлӧн каньлӧн кодь винёвлуныс, олӧмас лоны позьтӧм физическӧй да душевнӧй кутчысьӧмыс.
Вӧліны лунъяс, кор температураыс кайліс зэв вылӧдз и висьысь сӧрис;
сьӧлӧмыслӧн уджалӧмысь дзикӧдз дугдылан лунъяс;
лунъяс, кор сійӧ вӧлі вежӧрын да куйліс пыдӧдз вӧйӧм восьса синъясӧн, висьӧмысла брӧд пӧсялӧмӧн.
Линдей вӧлі мудзлытӧм, энергичнӧй да пӧщадатӧг требуйтіс, вывті збой да уна пӧрйӧ рискуйтӧмӧн шедӧдіс бур результатъяс.
Сылы этша вӧлі, мый сылӧн пациентыс коляс ловъя.
Сійӧ сувтӧдіс ас водзас сложнӧй да рискуйтана мог: вӧчны Рексӧс важкодьыс жӧ ёнӧн да здоровӧйӧн.
— Сійӧ лоӧ калекаӧн? — юасьлывліс Медж.
— Сійӧ кутас не сӧмын ветлӧдлыны, сёрнитны, лоас не прӧстӧ важ Стрэнгӧн, оз, сійӧ кутас котравны, чеччавны, варччыны порогъяс вомӧн, верзьӧмӧн ветлыны ошъяс вылын, тышкасьны пантераяскӧд — ӧти кывйӧн кӧ, кутас вӧчны быдтор, мый сӧмын сылы юрас воас.
И водзвыв висьтала: сійӧ важмозыс лоас став нывбабаяслӧн кумирӧн.
Кыдзи тэ та вылӧ видзӧдан?
Дӧвӧлен?
Эн вунӧд: тэ сыкӧд он ло.
— Вӧч, вӧч ассьыд делӧтӧ, — шуис нывбаба шытӧг. — Сет сылы дзоньвидзалунсӧ.
Вӧч сійӧс бӧр сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі.
Эз ӧтчыд, кор висьысьлӧн состояниеыс бурмыліс, Линдей унмовськӧдлы сійӧс да вӧчлы медся рискуйтана да сьӧкыд операцияяс: сійӧ вундаліс, вурліс, ӧтлаӧ кӧрталіс жугавлӧм организмлысь частьяссӧ.
Кыдзкӧ сійӧ казяліс, мый висьысьлӧн омӧля действуйтӧ шуйга киыс.
Стрэнг вермис кыпӧдлыны сійӧс сӧмын мыйкӧ вылнаӧдз, эз унджык.
Линдей кутіс корсьны помкаяссӧ.
Вӧлӧмкӧ, мыжаӧсь таын некымын гартчыштӧм да орӧм сӧн.
Линдей бара кутіс вундавны, веськӧдлыны, нюжйӧдлыны да разьны.
Спаситісны Стрэнгӧс сӧмын сылӧн овны кӧсйӧмыс да чужӧмсяньыс лоӧм здоровӧй организмыс.
— Ті вианныд сійӧс! — заводитіс шуавны Гарри.
— Эновтӧй сійӧс, эн вӧрзьӧдӧй,
ен могысь, эн вӧрзьӧдӧй сійӧс.
Бурджык нин мед лоас ловъя калека, а не быдлаті вундалӧм вурлӧм шой.
Линдей ыпмуні скӧрмӧмысла.
— Весасьӧй татысь!
Весасьӧй керкасьыс, кытчӧдз ті онӧ думыштӧй да гӧгӧрвоӧй, мый ме тадзи сылы бӧр сета олӧм!
Тіянлы эськӧ коліс отсавны меным, а не ропкыны.
Вокыдлӧн олӧмыс муртса на заводитчӧ.
Гӧгӧрвоинныд?
Пӧльыштӧй сы вылӧ, — и олӧмыс вермас орны.
Ӧні мунӧй татысь да локтӧй спокойнӧйӧн да бодрӧйӧн, увереннӧйӧн, мый вокныд кутас овны да бӧр лоӧ сэтшӧм, кутшӧм вӧлі, кытчӧдз тіянлы кыкнанныдлы оз ло окота мыйӧнкӧ тешитчыштны.
Гарри кулаксӧ чабыртӧмӧн, грӧзитӧмӧн видзӧдліс Медж вылӧ, кыдз быттьӧ корис сӧвет.
— Мун, пӧжалуйста, мун! — корис Медж. — Доктор прав.
Ме тӧда, мый сійӧ прав.
Мӧдысь, кор Стрэнглӧн состояниеыс бурмыштіс, сылӧн вокыс шуис:
— Док, ті чудодей!
А ме став кад чӧжыс весиг эг думыштлы юавны, кыдзи тіян овныд.
— Абу тіян делӧ!
Мунӧй, эн мешайтӧй!
Веськыд киыслӧн бурдӧмыс немвиччысьтӧг сувтіс, страшнӧй ранаыс бӧр воссис.
— Некроз, — шуис Линдей.
— Ӧні сылы пом! — шуис сылӧн вокыс.
— Ланьтӧй! — горӧдіс сы вылӧ Линдей.
— Мунӧй ӧтвылысь Доукӧд, босьтӧй тшӧтш и Биллӧс — судзӧдӧй меным кӧчьясӧс... ловъяясӧс да здоровӧйясӧс!
Кыйӧй найӧс петляясӧн.
Быдлаӧ окталӧй петляяссӧ.
— Кымын кӧч тіянлы колӧ?
— Нелямын... нёль сюрс... нелямын сюрс...
мыйта верманныд кыйны!
А ті, миссис Стрэнг, кутанныд отсасьны.
Ме кӧсъя гудрасьыштны тайӧ киас, видзӧдлыны, мыйын делӧыс.
А ті, ёртъяс, мунӧй кӧчьясла.
Доктор пыдӧдз восьтіс ранасӧ, тэрыба да кужӧмӧн весаліс сісьмысь лысӧ да определитіс, мыйта нин сісьмӧмыс.
— Тайӧ, дерт, некор эськӧ эз ло, — висьталіс сійӧ Меджлы, — сылӧн кӧ эз вӧвны сэтшӧм уна мукӧд дойяс, кодъяс вылӧ сылӧн муніс став олан выныс.
Весиг сылӧн кодь ён организмлы сьӧкыд справитчыны ставнас такӧд.
Ме тайӧс аддзылі, но меным нинӧм мӧдтор эз коль, кыдзи виччысьны да рискуйтны...
Вот тайӧ лыторсӧ ковмас шыбитны.
Олас сытӧг.
Ме вежа сійӧс кӧч лыӧн, коді вӧчас кисӧ сэтшӧмӧн, кутшӧм вӧлі.
Вайӧм сё кӧчысь Линден бӧрйис некымынӧс, видліс налысь шогманлунсӧ, сэсся бӧрйис ӧтиӧс.
Кольӧм хлороформӧн Стрэнгӧс унмовськӧдӧм бӧрын сійӧ вежис лыяссӧ, йитіс кӧчлысь ловъя лысӧ мортлӧн ловъя лы дінӧ, медым ӧнісянь общӧй физиологическӧй процессыс наын отсаліс вӧчны кисӧ тырвыйӧ здоровӧн.
И став тайӧ сьӧкыд кадас, торъя нин сэки, кор Стрэнг заводитіс бурдны, Линдей да Медж шочиника да дженьыдика сёрнитлісны.
Доктор эз сетчы, Медж эз петкӧдлы асныралӧм.
— Тайӧ хлопотливӧй делӧ! — шулывліс Линдей. — Но закон эм закон, и тэныд ковмас босьтны развод, мед ми вермим выльысь гӧтрасьны.
Мый тэ та вылӧ шуан?
Мунам Женеваса ты дорӧ?
— Кыдзи кӧсъян! — вочавидзліс Медж.
А мӧдысь Линдей шуис:
— Но мый тэ, чӧрт тэкӧд, аддзин сыысь?
Сылӧн волі уна сьӧм, тӧда.
Но ӧд и ми тэкӧд олім, позьӧ шуны, комфортӧн.
Уджӧй меным вонас сетліс шӧркодя нелямын кымын сюрс, ме стӧчмӧді бӧрвылас приходнӧй небӧг серти.
Збыльвылассӧ, тэныд эз тырмыны сӧмын аслад яхтаяс да дворечьяс.
— А тӧдан, ме, кажитчӧ, ӧні гӧгӧрвои, мыйын делӧыс.
Ставыс, тыдалӧ, лоис сы вӧсна, мый тэ вывті вӧлі увлекайтчан аслад уджӧн да этша думайтан ме йылысь.
— Со кыдз! — серамсорӧн нурбыльтіс Линдей.
— А гашкӧ, тэнад Рексыд сідзжӧ вывті увлекайтчӧ пантераяснас да дженьыдик бедьторъяснас?
Сійӧ дугдывлытӧг шедӧдіс нывбабалысь висьталӧм, мыйӧн Стрэнг сэтшӧма ышӧдіс сійӧс.
— Тайӧс висьтавны он вермы, — пыр вочавидзліс Медж.
И медбӧрын, ӧтчыд сійӧ скӧрысь вочавидзис:
— Некод оз вермы висьтавны, мый сійӧ радейтӧмыс, и ме — мукӧд дорысь этшаджык.
Ме тӧдмалі божественнӧй, венны позьтӧм радейтӧм, — со и ставыс.
Ванкувер фортын кутшӧмкӧ магнат Гудзон куръя Компаниеысь эз вӧв дӧвӧлен англиканскӧй вичкоса местнӧй попӧн.
Бӧръяыс гортас, Англияӧ, письмӧясын норасис, мый Компаниеса служащӧйяс, главнӧй уполномоченнӧйсянь заводитӧмӧн, грешитӧны индианкаяскӧд.
«Мыйла ті энӧ гижӧй смягчающӧй обстоятельствояс йывсьыс?» — юаліс сылысь магнат.
Поп вочавидзис:
«Мӧслӧн бӧжыс быдмӧ увлань.
Ме ог вермы висьтавны, мыйла мӧслӧн бӧжыс быдмӧ увлань.
Ме сӧмын пасъя фактсӧ».
— Морыс мед лыяс вежӧра нывбабаяссӧ! — горӧдіс Линдей.
Синъясыс сылӧн скӧрысь югъялісны.
— Мый тэнӧ вайӧдіс Клондайкас? — юаліс Медж.
— Менам вӧлі вывті уна сьӧм и эз вӧв гӧтыр, медым видзны сьӧмсӧ.
Окота лоис шойччыштны — буракӧ, вывті мудзи.
Ме первой муні Колорадоӧ.
Но пациентъяс пӧгиб воштісны менӧ телеграммаясӧн, а кодсюрӧ локтісны Колорадоӧ.
Ме муні Сиэтлӧ — сэтшӧм жӧ история.
Ренсом специальнӧй поездӧн ме дінӧ мӧдӧдӧма ассьыс висьысь гӧтырсӧ.
Мынтӧдчыны вӧлі некыдз оз позь...
Операцияыс удайтчис.
Местнӧй газетъяс кывлісны та йылысь.
Сэсся тэ ачыд верман гӧгӧрвоны!
Ме кӧсйи ставсьыс дзебсьыны, пышйи Клондайкӧ.
И вот кор ме спокойнӧя ворсі вистӧн ӧти юконскӧй керкаын, менӧ сэтысь и аддзис Том Доуыд.
Пуксис лун, кор Стрэнглысь вольпасьсӧ петкӧдісны ывлаӧ.
— Разрешит ӧні меным висьтавны сылы, — корис Медж.
— Энлы, виччысьлы неуна, — вочавидзис Линдей.
Регыд Стрэнг вермис нин пукавны кокъяссӧ койка вылысь ӧшӧдӧмӧн, сэсся кыкнанладорсяньыс кутчысьӧмӧн вӧчис первойя невернӧй воськовъяс.
— Кад нин висьтавны сылы, — долис Медж.
— Энлы.
Ме кӧсъя войдӧр помӧдз вайӧдны уджсӧ.
Медым эз коль некутшӧм вӧчтӧмтор!
Шуйга киыс ещӧ омӧля на действуйтӧ.
Тайӧ ичӧттор, но ме кӧсъя бӧр вӧчны сійӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс вӧчліс ен.
Аски выльысь восьтыла кисӧ да бырӧда дефектсӧ.
Ковмас Стрэнглы бара куйлыны кык лун мыш вылас.
Жаль, мый хлороформыс ставнас быри.
Но да нинӧм, курччас пиньсӧ да терпитас.
Сійӧ кужӧ тайӧс вӧчны.
Выдержкаыс сылӧн даслы вылӧ тырмас.
Пуксис гожӧм.
Лым сыліс да куйліс ещӧ асыввылын, Скалистӧй гӧраяслӧн ылысса нӧрысъяс вылын.
Лунъяс лоисны пыр кузьджыкӧсь, и сэсся ньӧти нин эз пемдыв, сӧмын войшӧрнас войвылӧ катовтчигӧн шондіыс саявліс некымын минут кежлӧ енэжтас сайӧ.
Линдей эз вешйыв Стрэнг дінысь.
Доктор велӧдіс сылысь походкасӧ, став телӧыслысь вӧрассӧ, выльысь да выльысь пӧрччӧдліс сійӧс пасьтӧг да тшӧктыліс сюрс пӧв кусньӧдлыны став мускулъяссӧ.
Массаж сылы вӧчисны помтӧг, кытчӧдз Линдей эз висьтав, мый Том Доу, Билл да Гарри бура тренируйтчисны да вермисны эськӧ лоны массажистъясӧн турецкӧй пывсянъясын либӧ лы висьӧмъясысь лечитан клиникаын.
Но докторлӧн сьӧлӧмыс эз на бурмы.
Сійӧ тшӧктіс Стрэнгӧс вӧчны физическӧй упражнениеяслысь дзонь комплекс, пыр поліс кутшӧмкӧ гуся артмытӧмторъясысь.
Линдей выльысь водтӧдіс Стрэнгӧс вольпась вылӧ дзонь вежон кежлӧ, пелька вӧчис некымын операция посни венаяслы, вуштіс лы вывсьыс кофейнӧй тусь ыджда кутшӧмкӧ места сэтчӧдз, кытчӧдз эз мыччысь лыыслӧн здоровӧй, гӧрдоват веркӧсыс, да сы дінӧ сибдӧдіс ловъя ткань.
— Вай ме, медбӧрын, висьтала сылы, — корис Медж.
— Абу на кад, — вӧлі вочакыв. — Висьталан сылы, кор лечитӧмыс помасяс.
Колис июль, матысмис август пом.
Линдей тшӧктіс Стрэнглы мунны кыйны кӧрӧс.
Ачыс сійӧ муніс сы бӧрся да видзӧдіс.
Стрэнг бара лоис кань кодь пельк — сы кодь походкасӧ Линдей эз аддзыв ни ӧти мортлысь.
Стрэнг муніс ньӧти выныштчывтӧг — кажитчис, мый сійӧ вермис лэптавны кокъяссӧ пельпомӧдзыс сэтшӧм кокниа да мичаа, мый восьласыс сылӧн первойя видзӧдлӧмӧн кажитчис тыдавтӧмӧн.
Тайӧ вӧлі сійӧ тэрыб восьласыс, код вылӧ норасис Том Доу.
Линдей ӧдва вӧтчис аслас пациент бӧрся да кадысь кадӧ, кыті вӧлі позьӧ, весиг котӧртіс, медым не кольны сыысь.
Дас кымын миля тадзи мунӧм бӧрын сувтіс да водіс нитш вылӧ.
— Тырмас! — горӧдіс сійӧ Стрэнглы. — Ог вермы вӧтчыны тэ бӧрся.
Линдей чышкаліс пӧсялӧм чужӧмсӧ, а Стрэнг пуксис коз пу мыр вылӧ нюмъяліс докторлы да видзӧдіс гӧгӧрбок ывла вылас матысса сійӧ радлана чувствоӧн, коді тӧдса сӧмын пантеистъяслы.
— Некыті оз сутшкы, оз орйӧдлы, оз вись?
Некыті оз вись? — юаліс Линдей.
Стрэнг отрицательнӧя пыркнитіс юрнас да нюжӧдчис аслас став пельк тушанас.
— Но, сідзкӧ, ставыс бур, Стрэнг.
Тӧв-мӧд кӧдзыдысь да улис дырйи важ ранаясыд кутасны на висьыштны.
Но сійӧ прӧйдитас.
А вермас лоны, сійӧ и ньӧти оз ло.
— Боже мой, доктор, ті вӧчинныд чудо!
Ог тӧд, кыдзи тіянӧс и аттьӧавны...
Ме ӧнӧдз ог тӧд весиг тіянлысь нимнытӧ!
— Тайӧ абу важнӧ.
Отсалі тіянлы ловйӧн кольны — вот мый главнӧйыс.
— Но тіян нимныд, колӧ чайтны, тӧдса уналы, — долис Стрэнг.
— Заклад вартам, мый сійӧ и меным лоӧ тӧдса, ті кӧ висьталанныд сійӧс.
— Думайта, мый да.
Но тайӧ нинӧмла.
Ӧні ещӧ ӧти медбӧръя испытание — и ме коля тіянӧс покойын.
Водораздел саяс, ю заводитчанінас, тайӧ юыслӧн эм вож, Биг Винди.
Доу меным висьтавліс, мый кольӧм воӧ ті куим лунӧн мунӧмныд шӧрвыйӧдзыс да бӧр воӧмныд.
Доу висьталіс, мый ті сійӧс муртса энӧ виӧй.
Сідзкӧ вот мый: узьмӧдчӧй тані, а ме мӧдӧда тіянлы Доукӧд ставсӧ, мый колӧ туй вылӧ.
Тіян водзӧ сувтӧдсьӧ мог:
воӧдчыны шӧрвыйӧдзыс да бӧр воны кольӧм вося срокӧн жӧ.
V
— Но, — Медж дінӧ шыӧдчис Линдей, — сета тэныд кӧлуйтӧ чукӧртны час кад, а ме муна пыжла.
Билл муніс кыйны кӧрӧс да оз во пемыдӧдзыс.
Ми талун на лоам менам хижинаын, а педель мысти — Доусонын.
— А ме думайті... — гордость вӧснаыс Медж эз помав.
— Мый ме ӧткажитча дон босьтӧмысь?
— Договор эм договор, но тэныд эськӧ эз ков лоны сэтшӧм чорыд сьӧлӧмаӧн:
мыйла тэ мӧдӧдін сійӧс куим лун кежлӧ да эн лэдз меным сыкӧд прӧститчыны?
Тайӧ абу честнӧ!
— Коль сылы письмӧ.
— Да, ме сылы ставсӧ гижа.
— Дзебны мыйкӧ зэв эськӧ эз вӧв лӧсьыд миян куимнанлы, — шуис Линдей.
Кор сійӧ бӧр локтіс пыжӧн, Медж кӧлуйсӧ вӧлі чукӧртӧма нин, письмӧсӧ гижӧма.
— Он кӧ тэ возражайт, ме лыддя письмӧтӧ.
Недыр падъялыштӧм бӧрын Медж мыччис сылы письмӧсӧ.
— Тырмымӧн веськыда да збыльысь, — лыддьӧм бӧрас шуис Линдей.
— Но, тэ гӧтов?
Линдей нуис Меджлысь кӧлуйсӧ вадорӧ да, пидзӧс вылас сувтӧмӧн, ӧти кинас кутіс пыжсӧ места вылас, мӧдсӧ нюжӧдіс Меджлы, отсаліс сылы вуджны пыжас.
Линдей сюся видзӧдіс сы бӧрся, но Медж дрӧгниттӧг нюжӧдіс кисӧ.
— Сулав! — шуис Линдей. — Ӧти здук!
Тэ помнитан волшебнӧй элексир йылысь мойд, кодӧс ме тэныд висьталі?
Ме ӧд сэки эг помав.
Кывзы!
Верӧсыслысь синсӧ кӧтӧдӧм бӧрын нывбабаыс кыдзкӧ друг видзӧдліс рӧмпӧштанӧ да аддзис, мый бӧр лоӧма зэв мича.
А художник, синмасьӧм бӧрас, аддзис гӧтырыслысь мичлунсӧ да горӧдіс радысла, кутліс сійӧс...
Медж виччысис ассьыс чувствояссӧ сайӧдны зільӧмӧн.
Чужӧмыс сылӧн петкӧдліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧмтор.
— Тэ зэв мича, Медж... — Линдей чӧв олыштіс, сэсся коса содтіс. — Мукӧдторйыс гӧгӧрвоана.
Чайта, мый Стрэнглӧн сывтырйыс оз дыр кежлӧ кольлы тыртӧм.
Прӧщай.
— Грант! — шуис Медж пӧшти шӧпнитӧмӧн, и гӧлӧсыс сылӧн висьталіс ставсӧ, мый гӧгӧрвоана и сідзи, кывъястӧг.
Линдей серӧктіс дженьыдик, неприятнӧй серамӧн.
— Ме кӧсйи сӧмын докажитны тэныд, мый ме абу нин сэтшӧм лёк морт, — кыдз аддзан, ме бурӧн мынтыся лёк вылӧ.
— Грант!
— Прӧщай! — Линдей пырис пыжӧ да нюжӧдіс Меджлы вына, нервнӧй кисӧ.
Медж топӧдіс сійӧс аслас киясын.
— Дона, мужественнӧй ки! — шӧпнитіс Медж да копыртчӧмӧн окыштіс нюжӧдӧм кисӧ.
Линдей чорыда нетшыштіс кисӧ, йӧткыштіс пыжсӧ вадорысь да веськӧдіс сылань, кӧні рӧмпӧштан кодь ваыс пуис нин путкылясьысь еджыд быгйӧн.
1911 во.
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Вок @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 3‒21.}
ВОК
Ми олам неыджыд районнӧй карын...
Но тіянлы ӧд ӧткодь, кыдзи шусьӧ миян карным.
Сӧмын эн дӧзмӧй ме вылӧ, ме пыр жӧ ставсӧ висьтала.
Кар помас сулалӧ ыджыд завод, кӧні уджалӧ и менам ыджыдджык вок Паша.
Кузь цехъяслӧн стекляннӧй вевтъясыс югъялӧны, кыдзи Валерий Чкалов нима совхозын парникъяс, но заводса стекляннӧй рамаяс улын быдтӧны оз ӧгурцы да помидоръяс, а мыйсюрӧ мукӧдтор.
Удж вылысь локтӧм бӧрын Паша некор бура эз висьтавлы, кыдзи испытайтӧны медся выль сикас реактивнӧй истребительяссӧ.
Кыдзи кӧть эг эскӧдлы ме, мый некодлы, но дзик некодлы ог висьтав, Паша сӧмын нюмъявліс, аслас ыджыд кинас шамыртліс менсьым юрсиӧс, паськӧдӧм чуньяснас, быттьӧ сынанӧн, сынавліс сійӧс бӧрвыв да гажаа шулывліс:
— Юрситӧ, вокӧ, абу сы вылӧ мортыслы сетӧма, медым сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ чурвидзис...
Первойсӧ, нёльӧд классын велӧдчигӧн, ме ёна дӧзмывлі вок вылӧ: мый, сійӧ меным оз эскы али мый?
А вот кор витӧдӧ вуджи — ставсӧ гӧгӧрвои да дугді дузъявны.
Сідзкӧ эн дӧзмӧй, пӧжалуйста, мый ог висьтав тіянлы, кыдзи шусьӧ миян карным.
Та пыдди став мукӧдторсӧ висьтала дзик стӧч, кыдзи вӧлі.
А он кӧ веритӧй — юалӧй Сенька Марченколысь, коді месянь парта кост пукалӧ да зэв бура кужӧ пельяснас вӧрӧдны.
Сылӧн батьыс другасьліс Пашакӧд, уджавліс ӧти заводын да вермас висьтавны дзик ставсӧ кывйысь кывйӧ.
Мамысь да Пашаысь кындзи, менам эм ещӧ ичӧтджык чой Валя — верстьӧ йӧз ногӧн, сідзкӧ, Валентина, — но сы йылысь ни ӧти кыв ог висьтав — нывка!
Да и мый позьӧ бурсӧ висьтавны морт йылысь, коді сӧмын сійӧс и тӧдӧ, мый ноксьӧ аканьясӧн, чилзӧ, кор садса васӧд трӧпа вылысь аддзас зэв ичӧтик лягушапиӧс, кывсӧ курччӧмӧн лун джын тӧлктӧг чеччалӧ кӧв вомӧн?
Оз, сійӧс оз позь лыддьыны морт пыдди...
Ог тӧд, мыйла сӧмын чужӧны тайӧ нывкаясыс!
Быттьӧ натӧг миянлы омӧль.
А вот Паша...
Да, Паша — тайӧ дзик мӧд сёрни.
Лунтыр миян керка весьтӧд лэбалӧны самолётъяс, лунтыр оз ланьтлы налӧн жургӧм да шутьлялӧм шыыс.
Ӧшинь рамаясын стеклӧясыс таркӧдчӧны да зёльӧдчӧны, чипанъяс котсӧны, быттьӧ йӧймӧмаӧсь, повзьӧмнысла дум выланыс уськӧдӧны, мый найӧ лэбачьяс, да, голяяснысӧ водзлань нюжӧдӧмӧн, лэбӧны потшӧс вомӧн, быттьӧ зэв уліті лэбысь самолёт.
А мамӧ, турунвиж партук улас кияссӧ сюялӧмӧн, петас кильчӧ помӧ, читкыртчас яръюгыд лӧз енэж вылас да шуас:
— Тыдалӧ, юрвундысь Пашкаыд выль аэроплан пробуйтӧ.
Чипанъяслы кольк вайны спокойнӧя оз сет!..
Серамыд петӧ мамӧ вылӧ!
Юрвундысь Пашканас сійӧ шуӧ оз кутшӧмкӧ детинкаӧс, кодлысь нырсӧ кань парсыштӧма, а лётчик-испытательӧс, смел мортӧс. А аэропланъяснас сійӧ шуӧ реактивнӧй потребительясӧс да зэв ӧдйӧ лэбалысь бомбардировщикъясӧс!
Ӧти кывйӧн кӧ, коркӧ сійӧ велӧдчылӧма церковно-приходскӧй школаын да техниканад сійӧс, колӧ шуны, омӧля тӧдмӧдӧмаӧсь — реактивнӧй самолётӧс ПО‒2-ысь оз вермы торйӧдны.
Гортӧ Паша волывліс тшыг, мудз.
Медводз сійӧ тэрыба пӧрччывліс гимнастёркасӧ, и ме киськавлі дворын сійӧс эмалированнӧй кружкаысь ваӧн.
Паша копыртчывліс, а ме киськавлі да вылыссяньыс видзӧді, кыдзи пельпомъясас да сойясас, мугыд, гожъялӧм кучик улас вӧрисны зумыд, чорыд мускулъяс. Мед эськӧ и менам сойясын, морӧсын да кынӧмын регыдджык быдмисны татшӧм мускулъясыс, — думайтлі ме.
А то ӧд, веськыда кӧ шуны, мукӧд уличаяс вылын олысь детинкаяс полӧны менӧ вӧрзьӧднысӧ оз сы вӧсна, мый ме ён да смел, ни оз сы вӧсна, мый менам мускулъясӧй дӧрӧм сос пиӧ оз тӧрны, — оз, кӧн нин сэн! — полӧны менӧ вӧрзьӧднысӧ сы вӧсна, мый менам эм Паша вок...
Сійӧ мыссигкості ме думайтлі, кыдзи со тайӧ сарӧгӧсь ыджыд киясыс кутӧны боевӧй самолётлысь рычагъяссӧ да нуӧдӧны самолётсӧ кымӧръяс пыр да зэръяс пыр, лым пыр да ру пыр, а сылӧн сюсь лӧз синъясыс вылісяньыс аддзӧны оз сӧмын миянлысь карнымӧс, но и миянлысь став ыджыд мунымӧс.
Мукӧд дырйиыс, аэродром вылӧ мунігӧн, сійӧ шуткапырысь грӧзитліс: «Тэ, вильышпоз, бара кӧ Иван Кузьмич садйӧ пыран — енэжсяньыс аддза, лэчча, китӧ чегъяла».
Но Паша не сӧмын видлывліс менӧ.
Ӧтчыд миян нем виччысьтӧг сотчис ыджыд фюзеляжнӧй модель, кодӧс кык недель вӧчис став миян звеноным.
Меным сійӧ сэтшӧм жаль лоис, мый ме эг вермы кутчысьнысӧ да бӧрддзи.
Паша лӧсьӧдыштіс паськыд вӧньсӧ, пуктіс сьӧкыд кисӧ меным пельпом вылӧ да шуис:
— Эк, вокӧ, овлывлӧ, и йӧз сотчывлӧны ловъя вывсьыныс, а оз лимзавны...
Меным пыр жӧ сэтшӧм эз ло лӧсьыд, мый ме вешті сылысь кисӧ да котӧрӧн петі керкаысь.
Ме ӧд чорыда шуи лоны лётчикӧн.
Лётчикӧн — и сэсся некодӧн.
Эз жӧ весьшӧрӧ Пашалӧн важ кучик реглансьыс мамӧ вур меным куртка, а ветьӧк кодь штатскӧй кепка пыдди ме мӧдӧд классянь нин новлі небыд увтыса прамӧй авиационнӧй шлём, кодӧс сідз жӧ козьнавліс меным Паша.
Мыссьывліс Паша тэрмасьтӧг.
Сійӧ дыр ниртліс голясӧ, пельпом вомӧныс кинас судзӧдчывліс весиг лопаткаясӧдзыс да ньӧти эз повлы, мый кӧдзыд ваыс визувтліс сылы еджыд майка улас да сэні артмывлісны паськыд сьӧд чутъяс.
Паша чорыда прысьйӧдліс да тешкодя мурӧстлывліс, кор майтӧгыс веськавліс сылы синмас, да скӧрысь шуліс, медым ме эг жалит васӧ.
Васӧ...
Эк, да тӧдіс кӧ сійӧ, мый ме эськӧ и ассьым олӧмӧс сы вӧсна сетны эг жалит!
Кыдзи сійӧ эз гӧгӧрволы татшӧмторсӧ!
Паша, Паша...
Да, вот тайӧ морт!
Менам овӧй да вичӧй сыкӧд ӧткодь, а сэсся, веськыда кӧ шуны, ӧткодьыс нинӧм эз и вӧв.
Ті, гашкӧ, он веритӧй, думайтанныд, ме ошйыся?
Эк, ті!
Сідзкӧ, кывзӧй: сылы, например, нинӧм оз сулав вӧлі варччӧмӧн аслас пельпом вылас вуджӧдны менӧ ю вомӧн, куим рытӧн лыддьыны кирпич кодь сьӧкыд небӧг — «Клим Самгинӧс», шуйга кинас куимысь лэптывны дуб пуысь зэв ыджыд колода, код вылын дворын поткӧдлісны пес.
Да и не сӧмын тайӧс вермис сійӧ вӧчны!
Ті, дерт, верманныд сёысь шуны менӧ пӧръясьысь детинкаӧн, но сійӧ ме дырйи сюйлывліс чуньяссӧ Буян нима зэв скӧр понлы вомас, и понйыс ньӧти эз скӧрмывлы да сӧмын ӧвтліс аслас пашкыр бӧжнас.
А ӧд Буянысь поліс став уличаыс!
Ӧні ті гӧгӧрвоад, кутшӧм морт тайӧ вӧлі?
А ме?
Метӧ мый!
Ме сӧмын и сяммывлі кисьтавны сылы кружкаысь ва да видзӧдны, кыдзи керка весьтӧд лэбӧны самолётъяс.
Меным кӧ друг окота лоліс верстьӧ мортлы моз куритны «Ракета», то и сэки ковмывліс дзебсьыны мамӧысь, пышйыны керка пельӧс сайӧ да сэні нин куритны, — ачыд тэрмасян, кызан да чышкалан горшӧ сатшысь тшынсьыс синватӧ...
Эк, ӧдйӧджык эськӧ быдмыны!
А то, кор тэ ичӧт на, некод тэнӧ пыдди оз пукты да быдӧн кӧритӧ «детинка» кывйӧн:
«Детинка, куритчыны вреднӧ!»
«Детинка, дас квайт арӧсысь ичӧтджыкъяслы тайӧ картинасӧ видзӧдны оз позь!»
«Детинка, лэбачьяс вайӧны пӧльза, найӧс лыйлыны оз позь!»
«Детинка, машинаяс бӧжӧ кутчысьны абу лӧсьыд!»
Гожся шоныд рытъясӧ ми Пашакӧд частӧ пукавлім керкадорса лабич вылын, чӧв олім да кывзім, кыдзи надзӧн унмовсьӧ карыс.
Помнита, Паша висьтавліс меным, мый ме, дерт кӧнкӧ, ола сійӧ кадӧдзыс, кор оз кут ковны сэсся стрӧитны ни истребительяс, ни бомбардировщикъяс, сы вӧсна мый некодӧс да нинӧмла лоӧ бырӧднысӧ да бомбардируйтнысӧ, а став йӧзыс став ыджыд му пасьтаыс кутасны овны, кыдзи ёртъяс.
И сэки миян заводным, дерт кӧнкӧ, кутас лэдзны сэтшӧм реактивнӧй пассажирскӧй корабльяс, мый тайӧ корабльяснас позяс миян карсянь лун джынйӧн пуксьывтӧг лэбны Австралияӧдз либӧ весиг Антарктидаӧдз.
— И тэ кутан найӧс испытывайтны? — горӧді ме да чеччи лабич вылысь.
— А тэ мый думайтан?
Гашкӧ, и кута, — вочавидзис Паша, кинас мыджис щӧка увсӧ да дыр-дыр кывзіс, кыдзи рытъя шоныд чӧв-лӧняс юргӧ часі кучкалӧм шы.
Часі кучкалӧм шыыс кыліс зэв важ вичко дорсянь.
Шуӧны, мый во ветымын нин оз звӧнитны тайӧ вичкоса жыннянъясыс.
А вот джуджыд башнявывса зэв ыджыд часіыс ӧнӧдз мунӧ стӧча да бура и кучкалӧ быд дас вит минут мысти.
Енэжас кӧ оз жургыны самолётъяс, то тайӧ кучкалӧмыс кылӧ карлӧн быд помсянь.
И вот сідз, тайӧ рытӧ Паша кыліс часілысь кучкалӧм шысӧ, кресталіс коксӧ, дыр мыйкӧ думайтіс, а сэсся шог гӧлӧсӧн шуис:
— Папирос куритны он удит, — дас вит минут кучкалӧ, аэродромӧдз воны он удит — кучкалӧ, небӧгысь кызь лист бок на он лыддьы — кучкалӧ.
Кучкалӧ и кучкалӧ.
Вот тадз, вокӧ, лэбӧ кадыс и олӧмыс.
Он на удит бергӧдчывны, кыдзи найӧ кучкаласны нин тэныд ветымын арӧс.
А мый тэ вӧчин тайӧ каднас?
Нинӧм.
А унатор позьӧ вӧчны ветымын во чӧжнад.
Зэв унатор...
Ме нинӧм эг вочавидз сылы сэки, но ас думысь некутшӧма эг сӧгласитчы сыкӧд.
Лӧсьыд тадзи сёрнитнытӧ, кор тэныд тырис нин кызь нёль арӧс, а кутшӧмджык миянлы, детинкаяслы?
Некутшӧм делӧ вылӧ ог шогмӧй — ичӧтӧсь.
Тайӧ, дерт кӧнкӧ, верстьӧ йӧзыс нарошнӧ лӧсьӧдісны сэтшӧм шогмытӧм механизм, мед часі стрелкаясыс надзӧн кыссисны.
Но рытъяснас Паша пыр шочджыка и шочджыка пукавліс мекӧд горт дорын лабич вылын.
Удж вылысь воӧм бӧрын сійӧ тэрмасигтырйи панявліс пӧсь шыд, ӧдйӧ пӧрччывліс ассьыс паськӧмсӧ да пасьтавліс руд штатскӧй костюм, кодӧс сылы вылӧ мам быд лун нарошнӧ гладитліс.
Гачасьліс сійӧ зэв тешкодя: кайлывліс улӧс вылӧ да сюйлывліс коксӧ гач кок пытшкас сэтшӧм ёна видзчысигтырйи, быттьӧ гач кокыс вӧлі стекляннӧй да вермис жугавны.
Тайӧ костюмсӧ пасьталӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ лоліс эз ас кодьыс, да меным весиг кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд сыкӧд.
Кӧть, прамӧйджыка кӧ видзӧдлыны, век жӧ позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый сійӧ лётчик, — сэтшӧм аслыс ногӧн сійӧ ветлӧдліс, сераліс да видзӧдіс.
Ті юаланныд — кыдзи?
Тайӧс висьтавны тіянлы ме ог вермы, ме ӧд абу кутшӧмкӧ писатель дай литература кузяыс меным весиг журналӧ тройка пуктӧма, и Вера Александровна грӧзитіс, мый, ог кӧ исправитчы, четвертьсьыс тройка пуктас.
Та вӧсна бурджык асьныд видзӧдыштлӧй сійӧ йӧзыс бӧрся, кодъяс сынӧдын лэбалӧны, и менам отсӧгтӧг ставсӧ гӧгӧрвоанныд.
Лётчикъяс дзик аслыссикас йӧз, и найӧс некодкӧд он дзуг!
Сэсся Паша, Валя чойыс моз жӧ, дыр бергавліс рӧмпӧштан водзын, доймӧмысла нюкрасигтырйи бӧрвыв сынавліс вӧв бурысь кодь чорыд сьӧд юрсисӧ, дуллявліс чуньсӧ да шыльӧдліс сьӧд, быттьӧ саӧн линейка серти гижтӧм синкымъяссӧ да кытчӧкӧ мунліс.
Кор ме водлі узьны, сылӧн койкаыс пыр на вӧлі тыртӧм; кор ме садьмывлі, сійӧ восьлавліс нин аслас аэродром вылӧ.
Но вот ӧтчыд ме аддзи сэтшӧмтор, мый весиг синмӧйлы первойсӧ эг эскы, сэтшӧма чуйми: збыльысь ӧмӧй тайӧ менам Паша?
Миян карын эм парк, кодӧс кытшалӧма эзысь рӧма кыз сутугаясысь джуджыд стенӧн. Сутугаяслӧн йывъясыс ёсьӧсь, шыяс кодьӧсь.
Паркас петкӧдлӧны вӧлі кино да разнӧй выставкаяс, сэні позьӧ вӧлі увлань юрӧн бергалыштны ичӧтик самолётъясӧн, качайтчыштны качайяс вылын да видзӧдлыны асьтӧ гурана да мылькъя рӧмпӧштанъяс пыр; то лоан бӧчка кодь кыз, а то сельди кодь вӧсни да кузь.
Но, медым веськавны тайӧ паркас, колӧ рубысь ньӧбны кельыдлӧз билет.
Найӧс вузалӧ ичӧтик ӧшинь дорын пукалысь тьӧтка, кодлӧн щӧкаас эм пудпас.
А кытысь миянлы босьтны татшӧм сьӧмсӧ?
Вот ми и пырлывлім паркас эг главнӧй пыранінтіыс, а кавшасьлім ӧграда вомӧныс медся ылі пельӧсӧдыс, кытчӧ шоча видзӧдлывліс милиционер да кӧні сотчис сӧмын ӧти лампочка.
Сідз вот, вуджим ми ӧтчыд ӧграда вомӧныс, мунам кирпичнӧй лыасьыс рыжӧй туй кузя том акацияяс дінті да вензям, мый вӧлі кокньыдджык вӧчны Чкаловлы: лэбны пос фермаяс увті али пуксьывтӧг лэбны Войвыв полюс вомӧн.
Мунам, сідзкӧ, вензям, шумитам — весиг пельясын тіньгӧ, — и друг ме аддза...
Ті сӧмын думыштӧй, кодӧс ме аддзи скамья вылысь!
Пашаӧс...
И кодкӧд!
Пыр жӧ мыйкӧ чорыда ёвкнитіс морӧсын, быттьӧ изйӧн кучкисны.
Весиг ещӧ ёнджыка доймис.
Ме сувті, быттьӧ кокӧй лёталіс, да шуи детинкаяслы:
— Мунамӧй шуйгаладор туй кузяыс, сэті киноӧдзыс матынджык.
Но детинкаяс ставсӧ нин аддзисны, и кузь тушаа Жорка Сорокин, коді велӧдчис сизимӧд классын, черепаха моз туткыртіс юрсӧ да кутіс сідз кильксыны, мый кывзынысӧ зывӧк:
— Видзӧдӧй!
Лёшкалӧн Пашкаыс!
Первойысь ме гӧрдӧді аслам повтӧм вок вӧсна.
И кыдзи гӧрдӧді!
Паша пукаліс кӧрт скамья вылын. Сыкӧд орччӧн вӧлі турунвиж платтьӧа да ыджыд кӧсаяса ныв. Кӧсасӧ вӧлі кӧрталӧма шӧвк бантӧн, дзик сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧс новлӧ миян Валька!
Ме пыр нетшкылі тайӧ бантӧдыс, кор кӧсйывлі дӧзмӧдыштны чойӧс: нетшыштан помӧдыс — и бантыс разьсьӧ, быттьӧ ботинки кӧв.
И пукалісны найӧ кыдзкӧ тешкодя: ӧта-мӧдсяньыс сэтшӧм матын, быттьӧ скамья вылас налы эз тырмы местаыс, а ӧд скамьяыс вӧлі тыртӧм, ещӧ на эськӧ сизим морт сэтчӧ тӧрисны!
Сідзкӧ, вот мыйла оз сэсся пукав сійӧ мекӧд гортдорса пу скамья вылас!
Вӧлӧмкӧ, сылы гажаджык пукавны тайӧ кӧрт скамья вылас паркын, кытчӧ веськалан сӧмын руб мынтӧм бӧрын да и эсыысь на мынтысьны колӧ!
И кӧть детинкаяс ӧдйӧ котӧртісны сійӧ скамья дінтіыс, меным мыйлакӧ лоис зэв яндзим, и ме крута чукыльті шуйгавыв да уськӧдчи котӧртны бокиса туй кузя.
А кор ми пӧттӧдз гуляйтім паркын да кутім петны сэсь главнӧй воротаӧдыс, билет вузалысь кыз пӧрысь нывбаба, коді бура тӧдӧ вӧлі миянӧс, сӧмын кияснас шеныштіс: «Эг ме аддзыв, медым ті талун пыринныд тайӧ воротатіыс!» Детинкаяс кочкавтӧдзныс сералісны, а меным ньӧти эз вӧв гажа.
Ме муні да ӧтарӧ думайті: кыдзи жӧ вермис артмыны, мый миян дружба костӧ сюйсис тайӧ кузь кокаыс?
Горт дорын пель чунавмӧн чилзісны нывкаяс.
На пӧвстысь кыкӧн дзик му бердтіыс йӧйяс моз бергӧдлісны белльӧ ӧшлан кӧв, а Валька ӧдйӧ чеччаліс сы вомӧн кыкнан кокнас ӧттшӧтш, быттьӧ чоталӧм вӧв.
Валька чеччаліс сэтшӧм зіля, сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм серьёзнӧй, быттьӧ сійӧ вӧчис зэв колана удж.
Ставныс найӧ сэтшӧмӧсь...
Ог тӧд мыйла, но ме сэки сэтшӧма сы вылӧ скӧрми — окота лои нӧйтны.
Куті думайтны, мыйысь эськӧ зутшкӧбтыны сійӧс.
Выльлунӧ ӧшинь жугӧдӧмысь мамлы удтысис — таысь бӧрдіс нин; серӧдаӧ удтысис воклы, мый Колька Петуховлӧн нырысь ме лэдзи «тӧварнӧй поезд» (менам медбур друг Сеня Марченколысь Колькаыс гусяліс Бермудскӧй діясвывса шоча сюрлысь марка) — таысь тітшкӧді жӧ...
Сэсся ме нинӧм эг вермы дум вылӧ уськӧдны.
Но мый нӧ, позьӧ и сідз кучкыны, медым водзӧ вылӧ эз норась!
Ме котӧрӧн матыстчи да чорыда тракниті кӧвсӧ, кор сійӧ буретш вӧлі чойлӧн кок улас.
Сійӧ крукасис, ӧвтыштіс кияснас, но кутчысис да эз усь.
Меным лоис шог, и ме неокотапырысь довги гортӧ.
Ме кайи дзуртысь пос тшупӧдъясті, а рытъя шоныд сынӧдын шога юраліс башняса часілӧн звӧн шыыс, коді сэтшӧм унатор уськӧдіс меным дум вылӧ.
Кор ме лӧсьӧдчи водны, Пашалӧн койкаыс вӧлі тыртӧм.
Ме воді сылы мышкӧн, юр вывті шебраси да пыр думайті, мый нывкаяс, дерт, оз вермыны лоны прамӧй йӧзӧн...
Морт, коді полӧ уж змейясысь, лягушаясысь да мамлӧн грӧзитӧмысь да лунтыр сӧмын сійӧс и вӧчӧ, мый пасьтӧдӧ аканьӧс да вурӧ сылы матерье торъясысь платтьӧяс, дерт, некор оз вермы вӧчны збыльысь подвиг...
А позьӧ ӧмӧй шуны мортӧн сійӧс, коді абу дась вӧчны подвигсӧ?
Но менам син водзӧ бара сувтіс карса паркысь кӧрт скамьяыс, да ме сэсся эг и тӧд, мый думайтнысӧ.
А асывнас миянӧ локтіс суседка да лыддьӧдлігтырйи кутіс висьтавлыны мамлы ме йылысь, мый ме быдма вильышӧн да хулиганӧн да ог сет спокойнӧя овны нывкаяслы, шыблала ва гӧпъясӧ изъяс, кор найӧ мунӧны гӧпъяс дінтіыс, конъявла, юрсиясас шыблала йӧнъяс...
Мый жӧ меысь артмас, кор ме верстьӧ морт лоа?
Мамӧ ӧвтыштіс кинас, шогпырысь мыджис бан боксӧ ки пыдӧснас да мыйлакӧ шуис ышловзигмоз:
— Паша сэтшӧмӧн жӧ вӧлі, а ӧні югдігас гортӧ локтӧ.
И зэв нин кутшӧмкӧ рам лои — став гортса уджсӧ меысь водз зільӧ вӧчны, быттьӧ мукӧд уджъясыс абуӧсь...
Суседка мигнитіс да мыйлакӧ гажаа серӧктіс, весиг тыдовтчылісны еджыд пиньясыс — видзӧднысӧ зывӧк, а ме первойысь эг тӧд, бур тайӧ али омӧль, мый ме Паша кодь.
Гашкӧ, ме эськӧ и прӧститі воклы сылысь став предательствосӧ, эз кӧ кык вежон мысти ло ӧтитор.
Ӧтчыд вежалунӧ Паша решитіс гуляйтӧдыштны менӧ да Валяӧс катерӧн, а ӧти сайын и чери кыйыштны.
Рытсяньыс ме Кӧч оврагысь корсялі консерв банкаӧ зэв гырысь гӧрд нидзувъясӧс, пӧжи анькытш да весиг куталі чиркъясӧс мампась улысь гӧгрӧс кӧрӧбкаӧ, — гашкӧ, ковмасны.
И вот ми чой ньылыд лэччим неыджыд пристаньӧ.
Валя, кыдзи нывбаба, вӧлі завхозӧн — сійӧ кыскис сёян-юан тыра клеёнка сумка, ме нуи вугыр шатинъяс, а Паша муніс тыртӧг.
Со нин сійӧ ньӧбис куим билет, и ми сувтім пристаньса лайкыд трап вылӧ, кыдзи друг мыш сайсянь кыліс кодлӧнкӧ негора гӧлӧс:
— Павел!
Паша сідзи дрӧгнитіс, мый ме быдсӧн чуйми.
Мыш сайын, ляпкыдик туруна мыльктор вылын, сулаліс буретш сійӧ кузь кокаыс, ыджыд кӧсааыс.
Сійӧ вӧлі пасьталӧма абу нин турунвиж платтьӧ, а еджыдӧс да пуктӧма лӧз гаг кодь брошка — чайтӧма, зэв мича.
Гырддзатіыс кусыньтӧм вӧсньыдик сой вылас ӧшаліс неыджыд гӧгрӧс еджыд сумка.
Кокас туфлиыс вӧлі еджыд жӧ, и сӧмын шыльыд юрсиыс да паськыд синкымыс кажитчисны рака бордйысь сьӧдджыкӧсь.
Чужӧмас сылы сявкйис шонді, и сійӧ читкырасис да дӧзмӧмпырысь кӧрлӧдліс нырсӧ.
Сылысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Паша пыр жӧ вунӧдіс и ме йылысь, и Валя йылысь, и ньӧбӧм билетъяс йылысь, и Кӧч оврагысь корсялӧм зэв гырысь гӧрд нидзувъяс йылысь, и катер йылысь.
Гырддзаяссӧ бокъясас жмитӧмӧн, Паша уськӧдчис чой паныд сылы воча.
Сэсся сійӧ кутіс юмрӧдлыны вомсӧ, ӧвтчыны сумканас да мӧдіс мыйкӧ висьтавны Пашалы вӧсньыдик чипсысь гӧлӧсӧн, а Паша сюся дзоргис лӧсталысь сапӧг ныр вылас да ӧтарӧ лӧсьӧдышталіс ассьыс паськыд лётнӧй тасмасӧ, кӧть сійӧс и вӧлі зэлӧдӧма устав серти — чуньыд оз тӧр.
Сійӧ мыйыськӧ видіс менсьым ыджыдджык вокӧс, а Паша чӧв оліс, быттьӧ кывсӧ ньылыштӧма, да нинӧм эз вермы шуны сылы воча.
И тайӧ сійӧ мортыс, коді испытывайтіс выль самолётъяс, коді повтӧг сюйліс чуньяссӧ Буянлӧн ёсь пиня паськыд вомас!
Ог соссьы, видзӧднысӧ вӧлі зывӧк.
Пӧльыштіс тӧв ру, и ме кылі налысь сёрнисӧ.
— Сідзкӧ, меным лунтыр ковмас пукавны ӧтнамлы?
— Эн скӧрмы, Нина, важӧн кӧсйысьлі челядьыслы.
— Но, тӧдан, сідзкӧ...
abu
— Сулавлы, Нина.. Ми пыр жӧ ставсӧ ладмӧдам.
— Бур. Ладмӧд.
Ме виччысьыштла.
– Менам эм ӧти мӧвп: ветлам талун...
Ме эг кыв, кытчӧ сійӧ корис менсьым Пашаӧс, но казялі, мый Паша тӧждысигтырйи видзӧдыштавлӧ миянлань да шӧйӧвошӧмӧн жӧдзӧ места вылас, быгльӧдлӧ сапӧг пӧтшва улас ичӧтик руд гӧгрӧс из.
Сылӧн синмас тӧдчис шӧйӧвошӧм да мыйкӧ коньӧрлӧн кодь, паськыд пельпомъясыс вӧлі лигышмунӧмаӧсь, быттьӧ бырӧма налӧн став выныс да зумыдлуныс.
Первойысь сійӧ дзик ньӧти эз вӧв военнӧй лётчик кодь.
Ме видзӧді сы вылӧ да мӧвпалі, мый вот ӧні пыр кежлӧ тӧдмала, позьӧ-ӧ тайӧ лунсяньыс уважайтны Пашаӧс, кыдзи воддза моз либӧ неуна омӧльджыка.
Паша вочавидзис сылы мыйкӧ, но тӧлыс кутіс пӧльтны миянладорсянь да нуис сылысь кывъяссӧ мӧдарӧ.
Здук мысти Паша котӧрӧн лэччис чой горув миян дінӧ, букыштчис да зэв серьёзнӧй гӧлӧсӧн шуис:
— Некытчӧ огӧ мунӧй...
Ме нинӧм эг вочавидз сылы, а кватиті аслам пинжак зептысь куим билетсӧ, косявлі найӧс торпыригӧдз да шыбиті гудыр ваӧ.
Дӧрӧмӧй пыр жӧ сибдіс пӧсялӧм мыш бердӧ, а синъяс водзын кутісны йӧктыны паськалысь кытшъяс.
Тайӧ нин вӧлі вывтіджык!
Окота вӧлі ляскысьны чужӧмӧн му бердас да ырзӧмӧн бӧрддзыны, но орччӧн вӧлі Валька, и ме эг ляскысь да эг бӧрддзы.
Ме мыйлакӧ тракниті Валькаӧс киӧдыс, эг кут видзӧдны да кывзыны, мый висьталіс Паша, крута бергӧдчи сылы мышкӧн да важ пашкыр клёнъяс пӧвстӧд мунысь векньыдик лыа туй вывті ӧдйӧ мӧдӧдчи гортӧ.
Паша мыйкӧ горзіс ме мышкын, но ме тайӧс весиг пыдди эг пукты.
Регыд менӧ суӧдіс чойӧй, коді нуис киас клеёнка сумка.
— Кутшӧмӧсь сылӧн кӧсаясыс! — радпырысь горӧдіс чойӧй.
— У-у-у...
Ланьт тэ, йӧй!..
Нинӧм он гӧгӧрво! — равӧсті ме да кучки сылы пельпомас сэтшӧма, мый сійӧ уськӧдіс сумкасӧ да сэтысь быгыльтчисны нидзув тыра консерв банка, куим булки да лимонад тыра сулея.
Валялӧн паръясыс кутісны тіравны, вешкыртчисны, и сійӧ бӧрддзис став вадор тырнас.
Ме эг вермы видзӧднысӧ, кыдзи сійӧ бӧрдӧ, да та вӧсна котӧрті туй кузяыс вывлань, сэсся саймовтчи сук бузина кустъяс пӧвстӧ, уськӧдчи лысвасьыс кӧтасьӧм турун вылӧ да — сӧмын ті мукӧдъяслы эн висьталӧй — ырзӧмӧн бӧрддзи.
Сэсся ме мыйлакӧ кыски бок зептысь ловъя чиркъяс тыра кӧрӧбка, матысті сійӧс пель дорӧ.
Ён бӧр кокъяснаныс чиркъяс таркӧдісны вӧсни стенъясӧ, жуисны да шаркӧдчисны пытшкас.
Сэки ме муртса восьтышті кӧрӧбкасӧ да куті ассьым турунвиж кыйӧмторъясӧс ӧти бӧрся мӧдӧс лэдзавны вӧля вылӧ.
Чеччалӧй, чиркъяс, кытчӧ синныд видзӧдӧ!
Мед ниа сідз лоӧ — олӧй...
Ті кӧ эськӧ сӧмын тӧдінныд, мый ме талун вошті!
Та бӧрын кык вежон чӧж ме эг сёрнит воккӧд, сы вӧсна мый тӧді, мый мужичӧйяс костын збыль дружбаыс подулавсьӧ чорыд законъяс вылын, а сійӧ кӧ тшӧтш лыддьӧ менӧ коньӧр детинкаӧн, коді нинӧм оз гӧгӧрво да сӧмын кужӧ рогаткаысь лыйсьыны, сэки сэсся миянлы нинӧм йылысь сыкӧд сёрнитны!
Бокӧвӧй йӧзсяньыд быдтор позьӧ кывзыны, а вот рӧднӧй воксянь...
Ӧтчыд ми пукалім миян «ангарлӧн» ньывкӧс вевт вылын — тадзи ми шулім ассьыным пес видзан сарайнымӧс — да дзоньталім гулю поз.
Луныс вӧлі мича, шондіа, сӧстӧм енэжыс дзирдаліс, кыдзи школьнӧй дӧска, кодӧс урокъяс водзвылын бура чышкӧма ва ветьӧкӧн.
— Детинкаяс, видзӧдӧй! — друг горӧдіс Сенька Марченко, коді пукаліс дзик вевт дорышас, да став тушанас сідзи сетчис водзлань, мый муртса эз усь улӧ.
Ми аддзим кар весьтысь эзысь рӧма истребитель.
Сійӧ лэбис кыдзкӧ эз сідз, кыдзи пыр лэбавлӧ: то лэптывліс нырсӧ вылӧ, быттьӧ чери, кодлы оз тырмы сынӧдыс, то укшаля пӧлыньтчыліс шуйга борд вылас, то катовтчыліс веськыд борд вылас.
— Лӧсьыда лэбӧ, высшӧй пилотаж! — радпырысь югнитліс синъяснас гӧрд юрсиа Коська Воробьёв.
— Йӧй! — скӧрысь торкис сійӧс Сенька. — Омӧльтор сыкӧд лоӧма, он ӧмӧй аддзы?
Коська пыр жӧ ланьтіс, эскытӧмпырысь видзӧдліс Сенька вылӧ.
Самолёт збыльысь лэбис тешкодя: сійӧ друг дугдіс катласьны шуйгавывсянь веськыдвылӧ.
Сійӧ, быттьӧ контузитчӧма, бордъяссӧ пӧлыньтӧмӧн, тӧвзис кар весьтӧд, дзирдаліс фюзеляжнас шонді водзын.
Машина зэв ӧдйӧ лэччис увланьӧ да то из моз сунліс мулань, то муртса-муртса веськӧдчыліс.
Кажитчис, самолётыс дугдіс кывзысьны веськӧдлысьыслысь да лои сэтшӧм сьӧкыд, мый лӧз енэжыс эз нин сэсся вермы кутны сійӧс.
Гӧгӧрвотӧмторйӧн вӧлі и сійӧ, мый самолёт лэбис эз аэродромлань, а миян градъяслань.
Ми видзӧдім сы бӧрся и эг тӧдӧй, мый колӧ вӧчны, кор лоӧ татшӧмторйыс.
Меным мыйлакӧ пыр жӧ уси дум вылӧ, кыдзи ӧтчыд ичӧтик детинка ас тӧдлытӧгыс усис мӧд судта ӧшиньсянь, но кыдзкӧ ӧти кинас кутчысис ӧшинь куричӧ, верстьӧ йӧз удитісны котӧртны улӧ, кианыс паськӧдісны шебрас да кутісны детинкасӧ.
А мый вӧчны тані?
Парашют?
Оз отсав — вывті улын.
Сэк кості самолётлӧн жургӧмыс лоліс то гораджык, то лӧньджык.
«Но вай ещӧ неуна, лэб аэродромӧдзыс, жмитышт, донаӧй!» — шӧпкӧді ме вомгорулын, и сьӧлӧмӧй тіпкис сэтшӧм гораа, быттьӧ орччӧн вӧлі кузнеча.
Мый лои бӧрынджык — вӧлі страшнӧй вӧт кодь.
Некор ме ог вунӧд тайӧс.
Самолёт сутшкысис град йӧрӧ.
Тӧв ныр моз качис енэжӧ би сора сьӧд тшын сюръя.
Муыс сыркнитіс грымӧбтӧмсьыс.
Самолёт усьӧмысь кыптӧм тӧлыс улӧдз нёровтіс картупель коръяс.
Сенька горӧдіс да лои мел кодь еджыд.
Коська кынмис места вылас, вомыс восьса, синмыс дулалӧма повзьӧмысла.
А ме...
Да ме ог и помнит, мый вӧлі мекӧд сэки...
Кор тшыныс муртса разалыштіс, ми аддзим, кыдзи биыс горша нюлӧ машиналысь куснясьӧм, сотчӧм нин колясъяссӧ.
Зэв ёна кыліс сотчӧм резина да краска дук.
Сенька тупкис кинас чужӧмсӧ да бӧрддзис.
А ме видзӧді став та вылӧ да синмӧй вӧлі кос.
Видзӧді да эг вермы синмӧс вештыны.
Пытшкӧсын вӧлі тыртӧм да кӧдзыд.
Тадзи ми куимӧн пукалім сарай вевт вылын да эг вермӧй вӧрзьыны места вылысь.
Эг на ми удитӧй воны ас садьӧ, кыдзи аэродромсянь зэв ӧдйӧ воис еджыд санитарнӧй машина, кодлӧн бокас вӧлі гӧрд крест, а сы бӧрся — пӧжарнӧй машина.
Воысьяс тэрмасигтырйи шыблалісны потшӧсысь потшъяс да кутісны жуны зэв ыджыд тшынасьысь бипур дорын.
Ён пӧжарнӧй машинаясӧн кусӧдісны бисӧ.
Санитарнӧй машинаӧ пыртісны мыйкӧ кузьӧс да страшнӧйӧс, кодӧс вӧлі тӧбӧма турунвиж брезентӧн.
Син вештывтӧг колльӧдім ми тайӧ машинасӧ, коді, гораа тутсігтырйи, кутіс тӧвзьыны миян карса шондіа уличаясті.
— Пӧгибнитіс... — муртса кывмӧн шуис Сеня.
Ме нинӧм эг вочавидз сылы.
Сьӧлӧм вылын лои сэтшӧм сьӧкыд, мый ме эг вермы весиг кывйӧс вӧрзьӧдны.
Ме некор на эг аддзыв, кыдзи кулӧны йӧзыс, и со ӧні аддзылі.
Сӧмын ӧні, сӧмын ӧні ме мӧвпышті, кутшӧм сьӧкыд да опаснӧй вӧлӧма Пашалӧн уджыс, да пыр жӧ прӧститі сылы ассьым став ӧбидаясӧс.
И друг менам югнитіс: а мекӧд кӧ татшӧмторйыс лоас?
Гашкӧ, бӧрйыны аслым надёжнӧйджык удж?
И пыр жӧ ме виді ачымӧс полӧмысь да чорыда топӧді пиньясӧс.
Кӧть мед мый, а ме лоа лётчикӧн.
Лётчикӧн.
И сӧмын лётчикӧн!
Кор машинаяс мунісны да кӧнкӧ ылын ланьтіс налӧн шыыс и кор карас лоис сэтшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм некор оз овлывлы, ми чӧла лэччим вевт вылысь.
Ме эг вермы видзӧдны град йӧр вылӧ, му бердӧ лямӧдӧм картупель коръяс вылӧ, машинаяслӧн кӧлесаясысь джуджыд туйяс вылӧ, кодъяс колисны керкадорса небыд муын.
Ме муні кар мӧдар помӧ да дыр шӧйті туруна лӧнь уличаясті.
Кор ме бӧр локті гортӧ, столӧвӧйын пукаліс тӧдса лётчик, майор Саша дядь, кузь тушаа, косіник, кӧсичаас дзормӧм юрсиа да сьӧдӧдз гожъялӧм чужӧма морт, ён да пельк, кыдзи и став прамӧй лётчикъяс, а сыкӧд орччӧн пукаліс мам да, кыкнан кинас юрас кутчысьӧмӧн, вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдіс джоджӧ.
— Чолӧм, — шуи ме.
— Чолӧм, — муртса кывмӧн вочавидзис Саша дядь.
Сылӧн пӧлӧсыс пыр вӧлі гора, оръясяна, быттьӧ орччӧн жургисны самолётъяслӧн моторъяс да, медым венны налысь шысӧ, сійӧ сеталіс командаяс.
Но талун сійӧ сёрнитіс ичӧт гӧлӧсӧн.
Саша дядь пукаліс дзик табуретка помас, быттьӧ сійӧ некор эз волы миянӧ да ставным ми вӧлім сылы тӧдтӧмӧсь.
А збыльысьсӧ сійӧ частӧкодь пыравліс миянӧ, босьтлывліс лыддьыны Пашалысь небӧгъяс да радейтліс юны чӧскыд кӧра ӧмидз варенньӧа чай стӧкан.
— Вот кыдз... — шуис сійӧ да ӧвтыштіс чужӧм водзтіыс фуражканас, быттьӧ жырйын вӧлі зэв жар.
abu
Мамлӧн сыркмуніны пельпомъясыс, и друг ме кылі, кыдзи сӧнъясті визнитіс мыйкӧ кӧдзыдтор.
— Па-ша? — юалі ме да сатшкыси Саша дядьлӧн муӧ лэдзӧм синъясас.
— Паша... — шӧпнитіс лётчик, но тайӧ шӧпнитӧмыс чунӧдіс менсьым пельӧс.
Ме котӧрті ывлаӧ, мед не кывны, мый сійӧ висьталас водзӧ.
Меным кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ страшнӧй кывйыс, кодӧс сійӧ эз шу, нинӧм йылысь оз кут висьтавны, ме кӧ ог кывлы сійӧс.
— Пашенька, прӧстит, — шӧпкӧді ме, сарайса пемыд пельӧсӧ йӧжгыльтчӧмӧн, кытчӧ вӧлі тэчӧма кӧзалы турун. — Кыдзи нӧ тайӧ сідз?
Ӧд ми тэкӧд эг на ветлӧй ёкыштӧ кыйны...
Ладнӧ, эн пукав мекӧд рытъяснас лабич вылын, оз ков!
Но кыдзи нӧ сідз позьӧ?
Миянлы петкӧдлісны сӧмын тупкӧса горт.
Ме сулалі да видзӧді гӧрд вевт вылас.
А вевт улас вӧлі сійӧ, кодӧн ме сэтшӧма гордитчи, кодлы сэтшӧма завидялі.
«Сідзкӧ, збыльысь мужчиналы лоӧ мукӧд дырйиыс вӧчны сэтшӧмтор, мый бӧрас сійӧс оз позь петкӧдлыны весиг рӧднӧй мамыслы да рӧднӧй вокыслы», — думышті ме, да мыйкӧ ме пытшкын вӧрзис, и ме ставнам дрӧгниті, быттьӧ сьӧлӧмӧй вешйис мӧд местаӧ.
И сӧмын сэк ме первойысь гӧгӧрвои, мый сэтшӧмыс долг да мый сыысь вынаджык чувствоыс му вылас, гашкӧ, и абу!
abu
Горт дорын сёрнитісны дженьыда.
Но и тайӧ дженьыд, скуп кывъяссьыс, кодъясӧс висьталісны сылӧн ёртъясыс, ме первойысь тӧдмалі, кутшӧм уна выль самолёт испытайтіс лейтенант Павел Иванович Егорцев, и найӧ петкӧдласны асьнысӧ бойын, тайӧ самолётъясыс, врагъяс кӧ лысьтасны сюйсьыны миян рӧднӧй роч му вылӧ.
А мый жугаліс... мый нӧ...
Татшӧмторъясыс, кӧть и жаль, овлывлӧны на пилотъяс олӧмын.
Чкалов, великӧй лётчик, — и сійӧ пасьмуні-уси.
А сійӧ нылыс, кодӧс ме аддзылі карса паркысь да пристаньысь, вӧлі зэв блед да пыр чӧв оліс, и ме зіли не видзӧдны сы вылӧ.
И меным кажитчис ӧтитор: мый сійӧ оз бӧрд.
Но кор гортсӧ гезъясӧн лэдзисны гуӧ да сылӧн вевт вылӧ уси первой ки тыр му и уль комӧкъяс кутісны разавны-гӧгыльтчыны гӧрд матерье кузя, сійӧ друг уси дзик гу дорас.
Ставныс уськӧдчисны лэптыны сійӧс, а ме сулалі орччӧн да видзӧді улӧ, вевт вылын разалӧм ки тыр му вылӧ.
Видзӧді — и нинӧм эг гӧгӧрво.
А кор ми мунім гортӧ да Пашалӧн ёртъясыс киӧдыс кутісны мамӧс, коді конъясьліс быд мылькторйӧ, башня вылын кучкис часі.
Ме видзӧді син водзын паськалысь сьӧд циферблат вылӧ, и часіыс быттьӧ уськӧдіс меным дум вылӧ: «Вот сідз, вокӧ, лэбӧ кадыс да олӧмыс...»
Во нин, кыдз эз ло вокӧй.
Ӧдйӧджык эськӧ быдмыны да мунны лётнӧй училищеӧ — тайӧн ме олі сійӧ сьӧкыд лунъясас.
Но арнас медосмотр дырйи миян школьнӧй врач, пенснеа куш юра пӧрысь морт, кывзіс менсьым морӧсӧс кӧдзыд сьӧд трубкаӧн да, юрнас довкнитӧм бӧрын, шуис, мый менам сьӧлӧмӧй абу зэв бур.
«Сідзкӧ, прӧщайтлы, авиация!» — чорыда ёвкнитіс кӧсичаӧ, и ме лӧгпырысь видзӧдлі врач вылӧ да муртса эг бӧрддзы ӧбидаысь да сыысь, мый нинӧм эг вермы вӧчны.
Ме пышйи бӧръя урокъяс вылысь да дыр шӧйті ю вадорті.
Ваыс вӧлі гудыр да кӧдзыд.
Ю кузя кывтісны ӧтка виж коръяс да пуръясысь торъялӧм керъяс.
Ме эг тӧд, мый вӧчны.
Кокньыдджык вӧлі шыбитчыны ваӧ сыкӧд миритчӧм дорысь, мый ме некор ог пыр самолётлӧн кабинаӧ да ог кыпӧдчы енэжӧ.
«Нинӧм оз сулав сэтшӧм мужчина, кодлӧн сьӧлӧмыс абу крепыд, — думайті ме. — Збыль ӧмӧй правда висьталіс дӧмӧм еджыд халата тайӧ рыжӧй, тамыш синма пӧрысь мортыс, код бердысь ӧвтӧ йод да спирт дукӧн?»
И друг ме гӧгӧрвои, мый, кӧть ме и ола да лолала — му вылас ме сэсся абу нин: сійӧтор, мый йылысь мӧвпалі, оз пӧртсьы олӧмӧ.
А кутшӧм нӧ тайӧ морт, коді оз тӧд, мый могысь сійӧ чужис?
Кыдзи ӧні помнита — став енэжыс вӧлі тырӧма зэра пемыд кымӧръясӧн, и сентябрся шонділӧн кӧсӧй кузь югӧръясыс сӧмын здук кежлӧ писькӧдчывлісны на пыр да чусыда дзирдалісны авиационнӧй заводса цехъяслӧн стекляннӧй вевтъяс вылын.
А ме муні и муні, ачым эг тӧд кытчӧ.
Меным вӧлі ӧткодь — кытчӧ.
И друг ме кытчӧкӧ зураси морӧсӧн.
Тайӧ вӧлі шойнаса чугуннӧй ӧграда, и ме аддзи майӧгӧ пӧлӧса тувъялӧм лӧз пу пропеллер, код улын куйліс Паша.
И сэки меным окота лои норасьны ыджыдджык воклы, висьтавны сылы ассьым шогӧс.
«Тӧдан, Паша, а менӧ бракуйтісны...
Мый нӧ меным ӧні вӧчны?
Кыдз сэсся овнысӧ?
И мыйла сӧмын татшӧмнас менам чужсьӧма...»
Ме сулалі да видзӧді ичӧтик мыльк вылын быдмӧм рыжӧй турун вылӧ.
Вӧлі дзик чӧв-лӧнь.
Дублӧн сім рӧма коръясыс торъявлісны сьӧд вожъяс бердысь, надзӧн бергалісны спокойнӧй, сӧдз сынӧдас да видзчысигтырйи плавгысьлісны-усьліны муӧ, быттьӧ полісны кодӧскӧ садьмӧдны.
Пӧрысь бадьяс, вожъяссӧ шогсигтыр увлань лэдзӧмӧн, чӧла кынмисны бокынджык да нинӧм эз вермыны вочавидзны.
Вӧлі чӧв-лӧнь.
Дзик чӧв-лӧнь.
Некор ме эг тӧдлы, мый му вылын вермӧ лоны сэтшӧм шы ни тӧв.
И сӧмын ме пытшкын мыйкӧ зутшкӧдчис сэтшӧм гораа, быттьӧ грымгигтырйи локтіс быд здук матысмысь тяжеловеснӧй поезд...
Кокньыдик тӧвру разӧдіс кымӧръяссӧ, и яръюгыд шондіыс югдӧдіс менсьым чужӧмӧс, и друг менам олӧмӧй ставнас ӧти здукӧн муніс менам син водзті, и меным кажитчис, мый ме выльысь чужи, чужи мӧдысь.
Енэжсянь киссисны югӧръяс, а ме сулалі улын, му вылын, кылі мусӧ ботинки пӧтшваӧн да став аслам тушаӧн.
Ме сулалі тайӧ суровӧй му вылас, и менам чуньясӧй асьныс гӧрддзасисны кулакъясӧ, а сьӧлӧм вылын друг лои сэтшӧм кӧдзыд да ӧттшӧтш сэтшӧм кокни, и сійӧс топӧдіс гӧгӧрвотӧм дой да радлун.
Мыйӧн кӧть ме ог ло, ме ог янӧд тэнӧ.
Ме лоа мортӧн...
Сета тэныд кыв, Паша!
1952
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Му, кӧні тэ олан @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 22‒45.}
МУ, КӦНІ ТЭ ОЛАН
— Мама, ме помалі нин! — горӧдіс Алик.
Ваннӧй жырйӧ пырис рӧма ки чышкӧда мама да кутіс косӧдз чышкавны писӧ, — быттьӧ чуньяснас ордлыяссӧ да сюрса лыяссӧ лыддис.
Ки чышкӧдыс вӧлі зэв ыджыд, сэтшӧмсӧ босьтлӧны пляж вылӧ. Сійӧс ньӧблісны Гаграӧ мунӧм водзвылын, и сійӧ тырмис эськӧ, медым косӧдны дас Аликӧс.
Детинка ставнас вӧйис сы пытшкӧ, и ортсын тыдаліс сӧмын ёжлӧн кодь тшӧтясьӧм юрсиа юрыс.
Алик пӧслука бергаліс мамаыслӧн ён киясас да рӧмпӧштанын моз видзӧдчис йӧв кодь еджыд кафельнӧй стенъясын.
Медбӧрын, кор Аликӧс вӧлі бура, кучик зӧлиттӧдзыс, чышкӧма, мамаыс тшӧктіс сылы петны ваннаысь, кытысь ваыс важӧн нин визувтіс.
— Эн сувт джоджас, сійӧ кӧдзыд.
Аликлы кок улас пуктісны фанератор.
— А ӧні — вольпасьӧ.
Аски колӧ водз чеччыны.
Йӧжгылясигтырйи Алик котӧртіс янтарнӧй паркет вывті — сійӧс тӧрыт на зыралісны.
Здук кежлӧ сувтліс рояль дорӧ, восьтіс вевтсӧ, витнан чуньнас кучкис басӧвӧй клавишъясӧ да чеччыштіс вольпасьӧ.
Шебрас пиӧ тубыртчӧм бӧрын сійӧ пӧшти пыр жӧ унмовсис.
Кор Алик восьтіс синъяссӧ, стенын вӧрӧшитчисны пашкыр бӧжъяса райскӧй лэбачьяслӧн, пӧльтӧм парусъяса испанскӧй каравеллаяслӧн, Океанияса тропическӧй діяс вылысь кокосӧвӧй пальмаяслӧн мойдын кодь мича вуджӧръясыс...
Тайӧ вуджӧръясыс вӧліны сэтшӧм кокньыдикӧсь да пырыс тыдаланаӧсь, мый Аликлы кажитчис: сійӧ пыр на вӧтасьӧ. Но Алик чорыда пыркнитчис да дзикӧдз гӧгӧрвоис, мый некутшӧм чудеса тані абу, прӧстӧ шондіыс писькӧдчӧ узоръяса занавесъяс пыр да чужтӧ сылӧн юрын лыддьӧм небӧгъяслысь, кывлӧм мойдъяслысь серпасъяс.
Кухнясянь чорыда ӧвтіс нырӧ жаритӧм лук дук да кыліс мамаыслӧн скӧр гӧлӧс:
— Ме жӧ, буракӧ, тшӧкті тэныд, Глаша, ньӧбны томджык чипан.
Бара яйыс лоӧ сэтшӧм чорыд, мый Алик оз кут сёйны.
«Дерт, ог кут, — думыштіс Алик, — ёна тай колӧ пиньясӧн чорыд яйсӧ чашйӧдлыны да сэсся час джын няклявны сійӧс, быттьӧ резинаӧс.
Курччалан, курччалан, вомкӧтшыд мудзас, а некутшӧм кӧр ни гос.
— Ме кори томджыкӧс, — правдайтчис няня. — Кытысь нӧ ме тӧда...
Вот ӧні...
— Ачыд ӧд деревняысь, должен тӧдны...
Век велӧдны тэнӧ колӧ.
Аликлы лои жаль няняыс, и сійӧ дась нин вӧлі сёйны пӧрысь чипансӧ, сӧмын мед мамаыс эз вид Глашаӧс.
Первойсӧ, кор Алик эз на ветлӧдлы школаӧ, унджык кадсӧ сылы ковмывліс овны тайӧ косіник, тэрыб вӧраса, жебиник кӧсаяса нывкаыскӧд. Сэки сійӧ эз нин вӧв деревняса, но эз на вӧв и карса.
Сійӧ велӧдіс Аликӧс коръяс да кырсь серти торйӧдны пипуӧс ловпуысь, сус пуӧс пожӧмысь, гӧлӧс сертиыс тӧдмавны пыстаӧс да жонькайӧс.
А такӧд тшӧтш Алик велаліс сы ногӧн шуавны и ӧткымын кывъяс, и мамаыс кыдзкӧ ӧтчыд видіс Глашаӧс кухняын: сійӧ кӧ олӧ карса интеллигентнӧй семьяын, то должен шыбитны юрсьыс тайӧ грубӧй кывъяссӧ: ӧд сідзи сёрнитӧны сӧмын сьӧд вӧр шӧрын олысьяс.
И быд пӧрйӧ, кор сёрниын Аликлӧн тӧдлывтӧг артмылісны тайӧ кывъясыс, мамаыс скӧравліс да тшӧктывліс выльысь шуны правильнӧя, а Глаша сэки гӧрдӧдліс, быттьӧ свеклӧ.
Но ӧні Алик котраліс нин коймӧд классӧ да велаліс сёрнитны тырвыйӧ грамотнӧя, а вот Глаша и ӧнӧдз вунӧдчывлӧ: кутас кӧ волнуйтчыны, пыр и шуас татшӧм кывсӧ...
— Ті Аликсӧ чуксалінныд? — гостинӧйысь кыліс папалӧн гӧлӧсыс.
— Час мысти воас такси.
Кылісны тэрыб кок шыяс, и Алик лэччысис узьӧм улӧ.
Глаша кутіс тракйӧдлыны шебрассӧ, вӧрӧшитны Аликӧс, но детинка шкоркйӧдліс да нинӧм эз кыв.
И сӧмын кор Дашалӧн картупель весалӧмысь да песласьӧмысь наждак кодь сарӧг чуньясыс кокньыдика инмӧдчисны сылӧн коклябӧрӧ, Алик мый вынсьыс чилӧстіс, кутіс чужъясьны да вак-вакӧн серавны.
Ок, кутшӧм эз вӧв окота петны шоныд эшкын улысь, торйӧдчыны стенын каравеллаяслӧн вугралысь вуджӧръяскӧд да кокосӧвӧй пальмаяскӧд!
Но Глашаысь он вӧлі мын, и сы отсӧгӧн Алик кыдзкӧ-мыйкӧ пасьтасис.
Жырйын сулаліс нин тасмаӧн кӧрталӧм чемодан.
Тэрмасигтырйи кӧртавлісны мӧдӧс.
Таысь кындзи, мама, ышлолалігтырйи да синвасӧ гусьӧник чышкаліг, тэрмасьӧмӧн сюяліс ыджыд кучик сумкаӧ жаритӧм курӧг, кодӧс вӧлі гартыштӧма выйӧсь бумагаӧ, пирӧгъяс, вый тыра пластмассӧвӧй кӧрӧбка, анисӧвӧй капля тыра бутылка — номъясысь да гебъясысь, сьӧд пӧк (Алик век поліс сёйны сійӧс: а друг сэтысь быдмасны лягушаяс?), сакар тыра кӧрӧбка, кампет.
Аликлӧн папаыс, известнӧй инженер-гидролог мунӧ кык тӧлысь кежлӧ командировкаӧ Ангара вылын зэв ыджыд гидроэлектростанция стрӧитанінӧ.
Аскӧдыс сійӧ решитіс босьтны и Аликӧс, сы вӧсна мый орччӧн вӧлі гӧтырыслӧн чужан сиктыс, а семьяын шуисны, мый пиыслы оз ло омӧль шойччыштны дедыс да бабыс ордын.
Ӧдйӧ завтракайтӧм бӧрын детинка матыстчис кит кодь зэв ыджыд да сьӧд рояль дінӧ.
Кор восьтан вевтсӧ, рояль лоліс ещӧ на кит кодьӧнджык: клавишъясыс кажитчисны еджыд пиньясӧн, — эмӧсь-ӧ китлӧн пиньясыс, Алик эз тӧд, — кодъяс чурвидзисны зэв ыджыд восьса вомсьыс.
Частӧкодь Алик эз гӧтӧвитлы уроксӧ, и музыка велӧдысь Аида Францевна, нотаяс листалігтырйи, стрӧга видзӧдліс сы вылӧ пенсне пырыс.
Сэки детинкалы кажитчывліс, мый сійӧ усьӧ китлы вомас, и китыс пыр жӧ изас сійӧс аслас пиньяснас-клавишъяснас да мунас кытчӧкӧ ылӧ океанӧ.
Гашкӧ, та вӧсна и рояльыскӧд торйӧдчынысӧ сылы ньӧти эз вӧв жаль.
Жальӧсь сӧмын эзысь рӧма югъялысь корешокъяса небӧгъясыс, торйӧн нин приключениеяс библиотекаысь.
Алик кӧсйис босьтны «Следопытӧс», кодӧс эз удит помавны, но папаыс шуис, мый и сідз кӧлуйсӧ босьтісны сы мында — пароходыс вермас вӧйны, сиктын лыддьысьӧмыд дум вылад оз усьлы, а окота кӧ нин лоӧ лыддьысьнысӧ, сійӧ ваяс стройка вывсьыс...
Ывлаын лэчыда тутӧстіс такси, и папа ӧти кинас кватитіс чемодан, мӧднас — Аликӧс да уськӧдчис пос кузя увлань.
Сы бӧрся тэрмасьӧмӧн муніс кучик сумкаа мамаыс да кашкигтырйи велӧдіс писӧ: не котравны кӧмтӧг, не купайтчыны Ангараын, не юны пузьӧдтӧм йӧв, водны дас часысь не сёрӧнджык да уна на мукӧдтор...
Медбӧръяӧн лэччис Глаша, коді пельпом вылас кыскис мӧд чемодан.
— Прӧщайтлы, мамук, прӧщайтлы! — горӧдіс детинка, коді медбӧрын орӧдчис мама дінсьыс да лӧсьыда меститчис небыд пуклӧс вылӧ шоперкӧд орччӧн, циферблатъяс да кнопкаяс дінӧ.
Клопнитіс ӧдзӧс, машина мурӧстіс, быттьӧ леопард, да кутіс тӧвзьыны портланьӧ.
Кык лун мысти ичӧтик сибирскӧй карын найӧ вуджисны кӧлесаяса пароход вылысь автобус вылӧ, да эз на коль весиг час, кыдзи Алик да папаыс чеччисны тьӧс вевтъяса да пӧвъясысь джуджыд ӧградаяса — татшӧмъясӧс вӧчӧны Сибырын — неыджыд деревняӧ.
Гӧгӧр ставыс вӧлі тӧдтӧм.
Сикт кузяла, ӧтар помланьыс и мӧдарланьыс, кыссисны баситӧм наличникъяса да ставеньяса сьӧдасьӧм, кыз керъясысь тшупӧм керкаяс.
Ӧти керкаын ӧшиньяс костас вата вылын куйлісны сус пу кольяс, мӧдын — ёлка мичмӧдан чачаяс: стеклӧысь кодзувъяс, посньыдик черияс, зверьяс...
Тайӧ ӧшиньяссяньыс Алик вылӧ видзӧдіс тӧдтӧм, сылы гӧгӧрвотӧм мир.
— Но, вот ми и воим, — шуис папа да мӧдӧдчис ситеч занавесъяса ляпкыдик керка дорӧ. Керка вевт вылас, быттьӧ малярлӧн кисть, чурвидзис антенна — потш, код помӧ вӧчӧма вӧлі сутугаысь щӧтка.
Папа пуктіс чемоданъяссӧ эжа вылӧ да тракнитіс дзиръя калич вуг.
Дворын кутіс скӧрысь увтчыны пон, кылісны надзмыд воськовъяс.
Алик пытшкын ставыс зэвтчис: коді ӧні петас на дорӧ?
Ӧд сійӧ ньӧтчыд на эз аддзыв ни дедсӧ, ни бабсӧ.
Дзиръяӧд мыччысис зэв ыджыд тушаа косіник дед. Сійӧ вӧлі воротниктӧм сатин дӧрӧма, вӧньтӧм, уска да дзугсьӧм тошка.
Сылӧн ичӧтик синъясыс вӧліны тэрыбӧсь да ёсьӧсь, пельясыс ыджыдӧсь да вижоватӧсь.
Киас сійӧ кутіс чер.
Алик чуймӧмӧн дзоргис дед вылас да эз тӧд, мый вӧчны водзӧ:
здоровайтчыны?
нюмъёвтны?
уськӧдчыны окасьны?..
Эз, окыштны сійӧс Алик, пӧжалуй, эз эськӧ вермы: Дедыс вӧлі вывті нин кузь тушаа, тошка да дзик эз вӧв папаыслӧн рӧдвужъяс кодь, кодъяс волывлісны на ордӧ да кодъяскӧд Алик окасьліс зэв окотапырысь, быттьӧ тайӧ сідзи и колӧ.
Татшӧм дедъяссӧ Алик аддзывліс Иркутск карса рынок вылысь, кытчӧ сійӧс мукӧд дырйиыс нуӧдліс Глаша.
Найӧс Глаша нимтывліс мисьтӧм кывйӧн — «мужикъясӧн».
«Видзӧд, кутшӧм ыджыд ком со эсійӧ мужикыслӧн», — шуліс сійӧ, либӧ: «Но сыкӧд, мӧс яй вузалысь тайӧ мужикыскӧд, сылӧн сӧмын лыяс, а миянлы колӧ котлет вылӧ чиг яй...»
И тайӧ «мужикъясыс» Аликлы кутісны кажитчыны кутшӧмкӧ мӧд канмуса олысьясӧн, кодъясӧс оз лэдзны овны карас да кодъяс олӧны сэні, кӧні помасьӧны карса кварталъяс да заводитчӧны парма, муяс да гӧраяс.
И со ӧні дзик рыноквывса мужикъяс кодь дедыс сулаліс дзиръя дорын да эз лэдз кисьыс черсӧ.
— Мый, бать, рӧднятӧ он тӧд? — шуис папа. — Анкасянь поклон.
— Ваньӧ кӧ-а? — Дед кыдзкӧ тешкодя лапнитліс синнас да пуктіс черсӧ муӧ.
— Сійӧ и эм, — дед дінӧ матыстчигмоз шуис папа.
Зэв ыджыд тушаа да паськыд пельпомъяса дед вӧлі папаысь кык юрӧн джуджыдджык.
Сылӧн кузь, сӧнӧсь киясыс водісны папа пельпомъяс вылӧ, и дед куимысь крепыда окыштіс сійӧс.
— А тайӧ коді ещӧ сэні? — вылісянь детинка вылӧ видзӧдігмоз юаліс дед.
— Пиӧй...
Но, эн дзебсьы папа саяд, мун здоровайтчы дедыдкӧд.
Алик, синсӧ улӧ лэдзӧмӧн, петіс папа сайсьыс.
— Кутшӧм на ичӧтик, — чуймис дед.
— Быдмас, — вочавидзис папа,
— Мӧскуа эз сразу стрӧитсьы.
— Нимыс нӧ мый?
— Алик, — кытчӧкӧ бокӧ видзӧдігтырйи бротнитіс детинка.
— Мый, мый? — эз велав дед.
— Аликӧн сійӧс шуӧны, — гораа висьталіс папа.
Дед серӧктіс:
— Мыйкӧ ме эг кывлы татшӧм нимъяссӧ.
Сеттӧдзныд, кӧнкӧ, дыр думайтінныд.
Миян кадӧ прӧстӧджык вӧлі: чужис кӧ мужик морт — лоны сылы Иванӧн либӧ Игнатийӧн, но Иннокентийясӧс, тӧдӧмысь, уважайтісны.
А ӧні мыйсӧ сӧмын оз думайтавны...
Ладнӧ нин...
— Александрӧн сійӧс шуӧны, — висьталіс неуна шӧйӧвошӧм папа, — а ми сійӧс ас ногным, гортса ног...
— Санька, сідзкӧ, миян ног.
Аликлӧн мыйкӧ гӧрддзасис горшас.
Сӧмын ӧні сійӧ стӧча гӧгӧрвоис, мый тайӧ дедыс сылы ньӧти абу рӧднӧй.
Аликлы эз кажитчыны и дедлӧн быгалӧм, вӧньтӧм дӧрӧмыс, и деревняса ног шуӧм кывъясыс, и сапӧг бердас сибдӧм куйӧд комӧкыс, и сійӧ, мый дедлы эз во сьӧлӧм вылас сылӧн мича, лӧсьыд нимыс — Алик.
А кор дед ещӧ гораа сульсис муӧ, детинкалы зэв эз ло лӧсьыд.
Локтіганыс увтысь пон ланьтіс да, ёсь пельяснас ворсӧдчигтырйи, матыстчис Алик дорӧ, кутіс исавны сійӧс лапыд нырнас.
— Да мый нӧ тайӧ ме тіянӧс, быттьӧ лёк йӧзӧс, дзиръя дорас сулӧда! — кватитчис дед, ӧти кинас кватитіс воропъясӧдыс кык сьӧкыд чемодан, лэптіс найӧс да воськовтіс двор пытшкӧ: — Локтӧй, локтӧй, пырӧй...
И пӧшти сійӧ жӧ здукас посводзысь мыччысис ичӧтик да косіник тушаа, синкымӧдзыс лэдзӧм сьӧд чышъяна баб.
Сійӧ уськӧдчис Алик дорӧ, топӧдіс, и Алик дзугсис сылӧн кузь юбка да ас дӧраысь вурӧм ковта складкаяс пиӧ.
Дерт жӧ, тайӧ баб: кутіс эськӧ мӧд морт тадзи топӧдлыны да окавны сійӧс!
Кор первой радлуныс прӧйдитіс, баб вешйыштіс Алик дінысь, жалитӧмпырысь видзӧдліс внукыслӧн жебиник туша вылӧ. Внукыс вӧлі креста волысъяса мича вельветӧвӧй костюма, юрас — сера тугъя тюбетейка.
— Кутшӧм ичӧтик, — ышловзис баб, — сӧмын лыыс да кучикыс, том петук кодь кокни.
Кӧнкӧ кӧ паныдасис меным татшӧмыд, нинӧмысь эськӧ эг шу, мый миян.
А ӧд миян жӧ! — шуаліс баб.
— Миян, — юрнас довкнитіс дед, — чужӧмнас быттьӧ Ваньӧлань мунӧ, а синъясыс миян, стрельцовъяслӧн кодьӧсь: лӧз, сюсь синма.
Сӧмын вывті нин вӧй, полысь...
— Но вот, деревняын олыштас ӧні... — водзӧ висьтавліс баб.
— Ті нин миянӧс прӧститӧй, мыйӧн озырӧсь, сійӧн и радӧсь, — абу ӧд кар миян тані.
Эн элясьӧй, мыйкӧ кӧ абу сідз...
— Да мый ті, мый ті! — нюмъёвтіс папа. — Тіян тані сэтшӧм лӧсьыд, веськыда рай...
«Но мыйла висьтавны нинӧм абусӧ?» — думыштіс Алик.
Абу нин тані дзик рай.
И кыдз сійӧ тан олас кык тӧлысьсӧ чипанъяс да йӧнъяс пӧвстас?
Веськыда кӧ шуны, сылы и бабыс эз во сьӧлӧм вылас.
Некод на эз шулы сылы синмас, мый сійӧ сэтшӧм ичӧтик да том петук кодь жебиник.
Бура встретитісны гӧсьтъясӧс, бура, нинӧм он шу!
Папалӧн рӧдвужыс бурджыкӧсь, гӧснечтӧг оз локны: то танк ваясны, кодлӧн пытшкас эм пружина, — тӧвзьӧ и пушкаяссьыс би киньяс лэбӧны; то шоколаднӧй кампет кӧрӧб — асьныс вомад сылӧны; то чача — тешкодь кыз пингвинӧс — Антарктидаын тайӧ пингвинъясыс сы мында, мыйта миян пышкайяс.
Сэтчӧ жӧ папалӧн став рӧдвужыс нюмъялӧны, и ставныс найӧ ӧтмоза шуӧны, мый Алик сэтшӧм бур, сэтшӧм сюсь да шань детинка...
А тані...
Тані ставыс абу сідзи.
Саймовтчыны эськӧ кытчӧкӧ пельӧсӧ да гусьӧник бӧрдыштны, но кытчӧ тані сайӧдчан, кор гӧгӧр ветлӧны чушъялысь, страшнӧй дзодзӧгъяс да быд розьӧ пон сюйӧ ассьыс лапыд нырсӧ.
Аликлы друг уси дум вылас рояльыс, кодлы ӧні быдса кык тӧлысь чӧж лоас чӧв-лӧнь сулавны жырйын да виччысьны Аликлысь локтӧмсӧ, и Глаша луннас ӧтчыд кутас чышкавны сійӧс кос ветьӧкӧн, косӧн — мед лакыс эз вушйы.
И ньӧти нин эз вӧв страшнӧ веськавны вом пытшкас бур сьӧлӧма тайӧ сьӧд китыслы.
— Кыдз сэн Анна Петровна олӧ-вылӧ? — юаліс дед, кор найӧ пырисны керкаӧ.
— Аттьӧ, — шуис папа, — бура.
— Гажтӧмчӧ, кӧнкӧ, чужан местаяссьыс.
«Мый сійӧ, йӧй али мый, гажтӧмчыны татшӧм деревняысь!» — мӧвпыштіс Алик.
— Тӧдӧмысь, бать, зэв ёна гажтӧмчӧ, — вочавидзис папа.
«Но мыйла сійӧ бара висьталӧ неправдасӧ?»
Ӧд ни ӧтчыдысь, корсянь Алик помнитӧ асьсӧ, мамаыс эз казьтыштлы тайӧ сиктсӧ, эз гажтӧмчыв сы вӧсна.
Керкаын найӧс встретитіс ещӧ кутшӧмкӧ том нывбаба, юрас гартӧм кӧсаяса, джуджыд морӧса, — Надя, кыдзи шуис сійӧс дед.
Сійӧ вӧлі унзіль чужӧма — тыдалӧ, муртса на чеччӧма.
Ывла вылысь пырӧм бӧрын керкаын кажитчис пемыд, и Алик зурасис улӧсӧ да муртса эз усь.
Но, кор синмыс велалыштіс, сійӧ аддзис керъясысь тшупӧм стенъяс — нэмнас некор на сійӧ эз пырав сиктса керкаӧ, — чер помысь вӧчӧм пызан, лабичьяс, ас вӧчӧм буфет.
Ӧшинь дорын джаджйын сулаліс неыджыд батарейнӧй приёмник, а пельӧсын, быттьӧ кӧин син, ӧзйис кутшӧмкӧ битор, югдӧдіс косіник, кузьмӧс чужӧмсӧ тӧдтӧм мортлысь, кодӧс вӧлі пуктӧма зарни рӧма рама пытшкӧ.
Но ни тайӧ аслыссяма портретыс, ни приёмник, ни син ёрмӧн еджыд юрлӧсъяс да занавесъяс эз мичмӧдны и эз гажӧдны керкасӧ.
Сьӧкыд вӧлі весиг думыштнысӧ, кыдз позьӧ овны татшӧм керкаын, кӧні шпалеръяс да ковёръяс пыдди — керъяс, паркет пыдди — паськыд щельяса, ветлӧмсьыс зыртчӧм плакаяс да лепкаӧн мичмӧдӧм еджыд йирк пыдди — сьӧд балкаяс.
А мый нин и сёрнитны ваннӧй йылысь!
Налӧн иркутскса патераныс кажитчис Аликлы тайӧ керка сертиыс дворечӧн!
Сійӧ пуксис улӧс вылӧ, куткыртіс юрсӧ, кияссӧ пуктіс пидзӧсъяс вылас да кутіс мӧвпавны, мый виччысьӧ сійӧс водзын.
Виччысьтӧг вежӧс сайсянь кыліс кага бӧрдӧм шы.
Папакӧд сёрнитысь Надя уськӧдчис мӧдар жырйӧ.
— Правнук, — гордитчигтырйи шуис дед. — Иннокентий.
Лӧз синъяса, кыдзи и став миян рӧдным...
И кор казяліс, мый Алик кыдзкӧ тешкодя нюмдіс, содтіс:
— А тэ мун, видзӧдлы ассьыд рӧднятӧ, мун, эн пов.
Алик пырис вежӧс сайӧ.
Пыж кодь джынвыйӧ гӧгрӧс кокньыдик ящикын, кодӧс вӧлі кӧрталӧма гезъясӧн матич бердӧ, куйліс кага.
Сійӧ вӧлі семдӧма бӧрдӧмысла.
Надя ӧти кинас шебрӧдіс сылысь кокъяссӧ, а мӧднас качайтіс ящиксӧ да мыйкӧ шуаліс.
Регыд Иннокентий дугдіс горзыны.
Сылӧн не чужӧм сертиыс ыджыд лӧз синъяссьыс пыр тюрис синва.
— Бур ӧд зонмыс? — кагалы вомсӧ нюмыртлігмоз юаліс дед.
— Бур, — вочавидзис Алик да ньылыштіс дульсӧ.
Сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас сы вӧсна, мый со тайӧ равзысь кагаыс — сылӧн рӧдня и сылы колӧ почитайтны сійӧс.
И Алик мый вынсьыс зілис нюмъявны.
— Кор чужис тэнад мамыд, Нюшка, — шуис дед, коді сулаліс Алик мыш сайын, — сэк ме и вӧчи со тайӧ потансӧ.
Сійӧ кадсяньыс тыртӧмӧн оз овлы...
«Мам» кывйыс вундыштіс детинкалысь пельсӧ — мамаыс эськӧ сыысь юрӧдыс эз малышт.
Эз кажитчы и сійӧ, мый дедыс шуис мамасӧ Нюшкаӧн, и Алик дзикӧдз нин воис шемӧсӧ, кор тӧдмаліс, мый тайӧ потанас, кыдз шуис дедыс, а, збыльысьсӧ, тайӧ воръяс коркӧ качайтісны сылысь мамасӧ.
Сійӧ некыдз эз вермы думыштны, мый сылӧн вӧччӧм да мича мамаыс овліс тайӧ керкаас, кытысь кыліс сир дук да кыдз корӧсь дук, эз вермы думыштны, мый мамаыс куйліс тайӧ потанас.
— А Нюшка бӧрын Афонькаӧс тані качайтісны, — папа дінӧ шыӧдчигмоз шуис дед. — Тэ помнитан сійӧс?
Тіян свадьба вылӧ самолётӧн воліс.
— Кыдз жӧ, — вочавидзис папа, — татшӧм зонмӧс да не помнитны.
«ИЛ» вылын нин, кӧнкӧ, лэбалӧ.
— Да оз нин, ӧні Афонькаӧс пуксьӧдісны реа... кыдз нин сэн сійӧс... реу...
— Реактивнӧй, — отсыштіс Алик.
— Тӧдін, внукӧй, реактивнӧй, сё нёльӧд...
— Гашкӧ, «ТУ‒104»? — юаліс Алик.
— Стӧч веськалін.
Тадзи сійӧ и шуліс.
Сахалинӧ сійӧн лэбзьыліс, со кыдз.
Эз, тайӧс Алик некыдзи эз вермы гӧгӧрвоны.
Сійӧ, дерт, мамасяньыс тӧдіс, мый мамаыслӧн эм вок-лётчик, да весиг ошйысьліс детинкаяслы, мый Афанасий дядьыс кӧсйис гуляйтӧдны сійӧс звукысь ӧдйӧджык лэбалысь самолёт вылын.
Но дедыс висьталіс мыйкӧ лӧсявтӧмтор.
Но ладнӧ, мамаыс, пӧжалуй, вермис на качайтчыны тайӧ потанас — сійӧ век жӧ нывка, — но кыдзи сэні вермис куйлыны мирас медбур реактивнӧй пассажирскӧй корабльса лётчик?!
Алик не ӧтчыдысь аддзывліс, кыдзи зэв ыджыд, эзысь рӧма, бӧрлань чатӧртӧм бордъяса самолёт лэбзьывліс кар весьтӧд да пуксьывліс аэропортын, а сэсся кыпӧдчывліс да шутьлялігтырйи тӧвзьывліс Китайӧ.
Тыдалӧ, дед кӧсйис водзӧ на висьтавны пиян да нывъяс йывсьыс, кодъяс петісны тайӧ потансьыс, но папа друг видзӧдліс ручнӧй часі вылас да кутіс тэрмасьны, шуис, мый, сёрмас кӧ, вермас не суны стройкавывса начальствоӧс.
— Мун, — шуис дед, — сӧмын ӧдйӧджык бӧр лок.
Тані миян эмӧсь жӧ строительясыд...
Санька со шопералӧ, регыд воас, пасъям локтӧмтӧ...
Кыдз не кыдз, он быд лун волывлы миян пемыд пельӧсас.
— А ме? — повзьӧмпырысь горӧдіс Алик, кор папаыс восьтіс ӧдзӧс.
— А тэ кольччы.
Рыт кежлас локта.
Папаыс бӧрся детинка петіс дворӧ.
Сылы эз вӧв зэв окота кольччыны тайӧ керкаас, кӧть сэні коркӧ и быдмис «ТУ‒104» вылын лэбалысь лётчик.
— Сӧмын регыдджык, — кеньгыны кутіс Алик.
Сійӧ абу вӧлі велалӧма кольччыны ӧтнасӧн маматӧгыс, папатӧгыс, либӧ кӧть нин нянятӧгыс.
— Ладнӧ, — шуис папа, сэсся гольснитіс дзиръяӧн да саялі.
Алик, кодӧс колльӧдіс пон, кытшовтіс бокитіджык дзодзӧгъясӧс да муніс вуджӧраинӧ, лэбулӧ, кӧні сулалісны некымын кыдз пу пес чипас да кӧбылка.
Стен бердас вӧлі пуктӧма пила да вила.
Алик шӧйтіс лэбувті, дукаліс нырӧ чашкысь куйӧд дук, видлаліс вушйӧм краскаа пелыс, сісьмӧм тыв тор, бӧчка, металлическӧй катушкаяса некымын чукля вугыр шатин — сідзкӧ, и тані Иркутскын моз жӧ кыйӧны рулеткаӧн чери?
Интереснӧ...
Ставыс, мый куйліс лэбулын, вӧлі детинкалы тӧдсаторйӧн.
Но эз, эз ставыс.
Кутшӧмкӧ со путор сулалӧ пельӧсас. Мый сійӧ?
Алик лажыньтчис, видліс путорсӧ чуньяснас.
Чорыд, кос, потласьӧма ставнас.
Орччӧн куйліс сімӧм кыз труба, кодлӧн помъясас муртса тӧдчыштісны тшупӧдторъяс.
Алик бергӧдіс сійӧс да аддзис, мый дорӧмладор помас эм розь.
Мыш сайын кыліс кок шы, и Алик вешйис труба дінысь: ещӧ мыйкӧ думыштасны!
Сы дорын сулаліс дедыс да нюмъялігтырйи чепляліс тошсӧ:
— Овмӧснас тӧдмасян?
— Тӧдмася, — муртса кывмӧн шуыштіс Алик.
— Но-но.
А ставсӧ гӧгӧрвоин, коді кытчӧ мый?
— А мый тані не гӧгӧрвонысӧ?
Мый ме, пелыссӧ али мый, эг аддзыв...
— Пелыстӧ аддзывлін, а со тайӧ путорсӧ, гашкӧ, и эн аддзыв. — Дед индіс буретш сійӧ путор вылас. — Тӧдан, мый тайӧ?
Аддза, мый он.
Кысь тэныд тӧднысӧ.
Гӧр тайӧ — со мый.
Гӧрлісны сійӧн.
И ме гӧрлі, и менам бать, и дед, и прадед...
Корсян вӧрысь лӧсьыдджык, косджык кыдз, кералан, лӧсалан, а сэсся доддялан Буланкоӧс — и бӧрӧздаӧ.
Сотны эськӧ важӧн нин колі, да жаль...
— Оз ков сотны, — сімӧм кыз труба вылӧ пуксигмоз сӧгласитчис Алик.
Дед инмӧдчыштліс сапӧг нырнас трубаӧ:
— Но, а тайӧс тэ тӧдан, мый и висьтавнысӧ, — пушка.
— Тайӧ пушка? — Алик быдсӧн кыпӧдчыштіс труба вывсьыс да кыліс, кыдзи чуньястіыс визнитіс кӧдзыд.
— Омӧлик вӧлі, пороксӧ чӧртыс мында сёйис...
Колчаклӧн, видзӧдтӧ, полкӧвӧй артиллерия, но, а ми тайӧ артиллериясӧ думыштім...
Партизанитыштіс старушкаыс, тшынасьыштіс, повзьӧдчыштіс...
Вот и туплясьӧ пыр на тані сійӧ вояссяньыс.
— Дедӧ, а ті вӧлінныд партизаннас? — юаліс Алик.
— Да мый сэн... — Дед ӧвтыштіс кинас да пуксис кӧбылка вылӧ.
— Олан сизимдас арӧсӧдз, сёян ме моз став пиньтӧ — не таысь лыйлыны кутан.
Спокойыс менам кадӧ эз вӧв: то японскӧй, то германскӧй, то сэсся Колчак кыськӧ петіс.
Кутан кӧ синнад лапйӧдлыны — кучиктӧ сапӧг вылӧ куляс.
Мӧд германскӧй дырйиыс эз вӧрзьӧдны, арлыдӧй ыджыд вӧлі, а пиӧс, Андрейӧс, босьтісны.
Частьсяньыс гижлісны: виисны пӧ сійӧс Будапештын, гуыс Дунай дорын.
Ок, и ёсь синма вӧлі зонмыс.
Уръястӧ сезон чӧжнад кольяс мында кыскалас; ручьястӧ кужліс жӧ кыйны.
Бабаыс сылӧн коли, Анфиска, ӧні колхозын доярка...
Том на вӧлі, пӧсь сьӧлӧма.
abu
«Мун, — шуа, — миян дінысь, арлыдыд тэнад абу на ыджыд, челядьӧс лелькуйтны кутан».
Да кывзас ӧмӧй татшӧмыд!
«Некодӧс, — шуӧ, — Андрейысь кындзи, ме ог радейт».
Ӧти кывйӧн, баба...
Но, а ӧні кытчӧ сылы, ветымынӧдӧс нин тыртӧ.
Кокъяссӧ кусыньтӧмӧн Алик пукаліс труба вылын да синъяснас лапнитлытӧг дзоргис дед вылас, сылӧн зэв паськыд морӧс вылас, зэв ыджыд, сардмӧм кияс вылас, кодъяслӧн вӧлі гӧркӧд мыйкӧ ӧткодьтор.
Дед сёрнитіс сыкӧд сэтшӧмторъяс йылысь, мый йылысь сёрнитлӧны сӧмын гырысьяс да мый йылысь мамаыс папаыскӧд сы дырйи весиг кыв ни джын эз шулыны.
И Алик первойысь думыштіс, мый сійӧ абу нин сэтшӧм ичӧт, кутіс эськӧ мӧд ногӧн дедыс висьтавлыны сылы аслас олӧм йывсьыс.
И Алик тӧдмаліс, мый дзик на неважӧн тайӧ деревняыс вӧлі пемыд пельӧсӧн, районнӧй центрӧдз парма пырыс нуӧдліс векньыдик, чукльӧсь туй, и тшӧкыда овліс, мый вӧв кылас вӧлі матысь ошлысь либӧ кӧинлысь дуксӧ, лэптас юрсӧ, корснитас да сідз кутас тӧвзьыны — сӧмын телега вывсьыд эн усь!
Некод, весиг дедлӧн дедыс оз помнит, кор овмӧдчисны деревняас, но Иркутсксянь волысь учёнӧйяс мый серти кӧ тӧдмалісны, мый первой срубсӧ тані тшуписны ссыльнӧйяс во куимсё сайын.
Пӧжалуй, тайӧ сідз, ӧд налӧн деревняын керкаясыс важӧсь, косьмӧмаӧсь, шом кодьӧдз сьӧдасьӧмаӧсь.
Дедлысь керкасӧ тшупӧма во кыксё сайын, и тшупӧма сӧмын черӧн, ни ӧти кӧрт тувтӧг либӧ скӧбатӧг.
Ӧшиньясыс сэні зэв посниӧсь, мичмӧдӧм наличникъясаӧсь, а кор дед вӧлі том на, стеклӧ пыддиыс сэтчӧ зэвтлісны мӧс гадь, весиг шондіа лунӧ вӧлі пемыд, эз ӧнія кодь.
Но эз нин дыр коль сэн овнысӧ, прадедыслӧн тайӧ керкаас.
Регыд татчӧ воас саридз, и ковмас эновтны важ позсӧ, стрӧитны выль керка, джуджыдӧс, ыджыдӧс, паськыд ӧшиньясаӧс, а тайӧ керкасӧ кӧть музейӧ сдайт.
И ещӧ Алик тӧдмаліс, мый коркӧ гӧгӧр ставыс вӧлі вӧр, да, медым пармалысь мырддьыны кӧдзаяс улӧ да градъяс улӧ ичӧтик мутор, ковмыліс пилитны вӧрсӧ да бертны мыръяс, паръявны мусӧ гӧрйӧн.
Сы мында вӧлі уджыс да тӧждлуныс — дӧрӧмысь ньылӧмыс эз косьмыв.
И татшӧм олӧмыс кыссис дыр, сійӧ кадӧдзыс, кытӧдз эз помась гражданскӧй война, кытчӧдз сход вылын крестьяна эз шуны вайӧдны вӧвъяснысӧ ӧти конюшняӧ, чукӧртны кӧйдыс да уджавны ӧтвылысь, котыртны артель, кодлы сетісны «Водзӧ» ним.
abu
Дед висьталіс, кыдзи первойсӧ кулакъяс кисьтавлісны вӧвъяслы зӧр пытшкас стеклӧ торпыриг да кӧрт пилипызь, кыдзи заводитлісны ӧзтыны нянь кӧйдыс тыра амбар.
Дедлӧн кывъясыс петісны кытыськӧ тош да ус пытшсьыс, и, кажитчис, ус-тошкыс мешайтіс налы: кывъясыс летісны киргӧм сорӧн, он вӧлі бура велав.
Друг гольснитіс дзиръя, и дворӧ пырис ной юбкаа да кирзӧвӧй сапӧга латшкӧсіник нывбаба.
Сійӧ ветлӧдліс кияснас ӧвтчигтырйи, быттьӧ мужик морт, и пельясас сылӧн бовъялісны исергаяс.
— Кежавлы жӧ татчӧ, Анфиска, — шуис дед, — тӧдмась внукыдкӧд.
Воис жӧ медбӧрын.
— Нюшкалӧн?
— Сылӧн.
И эз на удит дед кывсӧ помавны, кыдзи Аликӧс топӧдісны ён, пӧсь кияс.
Сэсся Анфиса перйис зепсьыс ки тыр кедрӧвӧй ӧрешки да сетіс Аликлы.
— Но, прӧстит, меным кад лысьтысьны, — ышловзис сійӧ, — рытнас нин пӧттӧдз сёрнитам тэкӧд.
— А тэ эськӧ босьтін сійӧс аскӧдыд, — шуис дед, — ю кузяыс гуляйтыштас...
Кӧсъян?
Алик нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ нинӧм эз вермы гӧгӧрвоны: мыйла тан гаралісны юсӧ?
Ӧд Анфиса мунӧ лысьтысьны, а Алик зэв бура тӧдӧ, мый лысьтыны позьӧ сӧмын мӧсъясӧс, да ещӧ, кажитчӧ, кӧзаясӧс, а некыдз нин оз комъясӧс да тайменьясӧс.
Кыдзи жӧ сійӧ вермас гуляйтыштны ю кузя?
Но медым не янӧдны асьсӧ, Алик эз кут юасьны.
— Кӧсъя.
— Сідзкӧ мӧдім! — шуис Анфиса да, кияснас ӧвтчигтырйи, тэрыба мӧдӧдчис град йӧрлань.
Детинка уськӧдчис сы бӧрся.
Найӧ мунісны векньыдик трӧпаті, лук да капуста градъяс костӧд, а сэсся картупель коръяс пӧвстӧд.
Вӧв шом кор да кӧнъя турун швичйӧдлісны тьӧтка сапӧг гӧленьясӧ.
Сійӧ муніс ӧдйӧ, и детинка ӧдва вермис вӧтчыны сы бӧрся.
Гачыс сылӧн вӧлі дженьыд, и быд пӧрйӧ, кор турунъясыс швичйӧдлісны кок гӧленьясас, сійӧ чукыртчывліс, а кор сійӧс сотіс петшӧр, Алик муртса эз бӧрддзы — ӧд быттьӧ пӧсь ваӧн сотыштіс!
И, дерт эськӧ, бӧрддзис, эз кӧ яндысь Анфисаысь!
Ангара дорын вӧлі ыркыд, кӧть шондіыс эз на лэччы.
Дзик ва бердас сулалісны куим телега, орччӧн йирсисны лэдзалӧм вӧвъяс.
Сэні жӧ вадорас сулаліс зэв ыджыд сьӧд пыж, кытчӧ сӧвтӧма вӧлі зэв уна гырысь цинкуйтӧм бидонъяс.
Некымын нывбаба пукалісны пуклӧсъяс вылын да кианыс кутісны пелысъяс.
— И кӧн тэнӧ мутиыс новлӧдлӧ? — скӧрысь шуис ӧти. — Час джын виччысям.
Но, сӧв карбасас.
— Да ме абу ӧтнам, — шуис Анфиса, — адмиралӧс тіянлы вайӧді...
Но, вай китӧ, Алик, а то усян.
Детинкалы эз ло лӧсьыд, мый сыкӧд сёрнитӧны, кыдзи ичӧткӧд.
— Нинӧм... — Алик кынӧм вылас смела путкыльтчис карбаслӧн джуджыд борт вомӧн.
— Вӧрзим, бабаяс! — гажаа горӧдіс Анфиска да кутіс мый вынсьыс йӧткыны пыж нырсӧ.
Сылы кутісны отсавны пелысъясӧн.
Сійӧ пырис ваӧ, чорыда йӧткыштіс карбассӧ да чеччыштіс пыжӧ, быттьӧ пельк кавалерист, коді вӧв скачитігкості звиркнитӧ седлӧӧ.
Чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдіс, паськыд сьӧд синкымъяс вылас тіралісны ва войтъяс.
Сійӧ тшӧктіс Аликлы пуксьыны пыж бӧжӧ, а ачыс котӧртіс нырас, кӧть эськӧ, колӧ шуны, карбаслӧн нырыс и бӧжыс вӧліны ёсьӧсь, кыдзи и Ангара вывса став пыжъяслӧн.
— Сьӧлӧмсяньджык, бабаяс! — горӧдіс нырсяньыс Анфиса, и ыджыд пелысъяс ӧттшӧтш дзурскысисны ваӧ.
Бӧрӧ кутіс кольны вадор, ичӧтмыны мӧдісны вӧвъяс, ваыс сялькӧдчис карбас доръясӧ.
Алик вунӧдіс кӧдзыд йылысь да петшӧрасьӧм кок йылысь.
Нывбабаяс сынісны дружнӧя, ӧтсӧгласӧн дзуртісны пелысъяс, карбас сэтшӧм ӧдйӧ лэбис Ангара кузя, мый детинка весиг тшӧкмуні паныд пӧльтысь тӧвсьыс.
Сӧдз ва пырыс первойсӧ тыдалісны галька, пемыд плитаяс, сім гӧрд турунъяс, но регыд ваыс лоис юкмӧсын кодь сьӧд.
Кымын ылынджык вадорсяньыс, сымын визулыс ыджыдджык.
Бузгигтыр быгзьӧм юыс дурмӧм моз кывтіс увлань, и визув паныдыс карбас тӧвзис ылын вежӧдысь вадорлань.
Алик кӧсйис думыштны, мый сійӧ смел путешественник, выль муяс восьтысь Христофор Колумб, сулалӧ каравелласа палуба вылын да командуйтӧ матросъясӧн.
Но думыштнысӧ тайӧс вӧлі сьӧкыд, сы вӧсна мый, ӧти-кӧ, сійӧ эз сулав борт вылын, а йӧжгыльтчӧмӧн пукаліс пыж бӧжын, мӧд-кӧ, кутшӧм каравелла вылын нӧ вермасны лоны йӧв бидонъяс, коймӧд-кӧ, Колумб стӧча тӧдіс, мый мунӧ восьтыны Индия, а Алик эз зэв бура тӧд, кытчӧ мунӧ налӧн карбасыс татшӧма бузгысь ва вывтіыс.
Но, а нёльӧд-кӧ...
Вермасны ӧмӧй крестьянскӧй чышъянторъяса нывбабаяс лоны корабль вылын, выль діяс да континентъяс восьтӧмыс кӧ — мужикъяслӧн делӧ...
Эз, тайӧ эз вӧв каравелла, тайӧ вӧлі прӧстӧй карбас, и нуӧдісны сійӧс водзӧ прӧстӧй дояркаяс.
— Тэ кытысь, пиук? — друг юаліс сылысь медматысса нывбаба.
— Иркутскысь, — шуис Алик, — менам папа главнӧй инженер и локтіс стройка вылӧ, а ме — дед да баб ордӧ.
— Но и правильнӧ, — шуис нывбаба, — со гожӧмнас миян лӧсьыд, мичаджык места он аддзы.
— Мама шуӧ, мый деревняын сынӧдыс нӧкйысь пӧлезнӧйджык, — шыасис Алик, и карбасын пукалысьяс мыйлакӧ ставныс кутісны нюмъявны, и детинкалы эз ло лӧсьыд.
— Сідзи и эм, — сӧгласитчис нывбаба.
А коді тэнад мамыд?
Абу миянысь?
— Анна Петровна, — вочавидзис детинка.
— Кывзы, Анфиска, — горӧдіс нывбаба, — кодлӧн сійӧ?
— Нюшкалӧн, — кыліс пыж нырсянь.
— Енмӧй менам!..
А нолтӧ, видзӧдлы ме вылӧ...
Да, муныштӧкодь.
Синмыс сылӧн кодь.
Сійӧ ӧд, тӧдан кӧ тэ, менам медбур пӧдруга вӧлі, тшӧтшъяӧсь ми, ӧтлаын скӧт видзлім, пӧим пиын картупель пӧжавлім, чӧдлачла котравлім...
А мыйтӧм частушка сьывлім!
Сэки сійӧ нывка на вӧлі, а ӧні, видзӧдтӧ, и нырсӧ татчӧ оз мыччыв...
— А тэ мый кӧсъян, — шыӧдчис мӧд нывбаба, — сійӧ и сэки кар йылысь сӧмын думайтіс: муна да муна...
— А мый сійӧ тшӧтшъяыс? — юаліс Алик первой нывбабаыслысь. Сійӧ неуна ӧбидитчис сы вылӧ сыысь, мый сійӧ мамасӧ шуис нывкаӧн да ещӧ и эз зэв ошкы, мый мамаыс муніс деревняысь.
— Чужим ӧти воӧ сыкӧд, кызь витӧдын, сідзкӧ — со и тшӧтшъяяс...
Алик видзӧдіс тайӧ нывбаба вылас да некыдз эз вермы эскыны, мый сійӧ мамаыскӧд ӧти арлыда.
Ӧд мамаыс зэв на том: чужӧмас ни ӧти чукыр, и чужӧмыс сылӧн еджыд, сӧстӧм, нюмбана, муса, а талӧн чужӧмыс сьӧд, чукырӧсь, нырыс кульсьӧма гожъялӧмысла, и, кажитчӧ, мамасьыс сійӧ дас арӧн ыджыдджык.
— Да тэ кынмин, кӧнкӧ, — друг кватитчис нывбаба, — став тушанад тірзян.
— Нинӧм, — вочавидзис Алик, — тайӧ ме сідз...
Но эз на удит сійӧ помавны, кыдзи нывбаба, кияссӧ бӧрлань нюжӧдӧмӧн, ас вывсьыс ӧдйӧ пӧрччис кыӧм ковтасӧ да плавкнитіс сійӧс детинка вылӧ.
И Аликлы пыр жӧ лои шоныд да лӧсьыд, быттьӧкӧ пукаліс парӧн шонтан батарея дінын.
Тайӧ нывбабасяньыс сійӧ тӧдмаліс, мый найӧ мунӧны Кузь ді вылӧ, кӧні эм колхознӧй мӧсъяслы бур пӧскӧтина.
Гожӧм заводитчигас найӧс карбасъясӧн вайӧны ді вылӧ — ӧтчыдысьнас дас вит душ, сэні мӧсъясыс и олӧны арӧдз.
Сэтчӧ тыртӧм бидонъясӧн, сэтысь — йӧв тырӧн.
— И дзик ньӧти абу страшнӧ? — Алик видзӧдліс визув ва вылас, и сылӧн неуна бергӧдчыштіс юрыс.
— А мый сэн... — серӧктіс нывбаба.
Велалӧмаӧсь ми.
Сылӧн, кыдзи и Анфисалӧн, киясыс вӧліны ёнӧсь, тӧдчисны сӧнъясыс, чужӧмыс косіник, сарӧгӧссьӧм тӧв йылын.
Пелысъяссӧ сійӧ кутіс кокньыда да крепыда, чуньяссӧ топӧдӧмӧн.
abu
Виччысьтӧг кӧнкӧ увланьын йиркнитіс взрыв шы, и Алик быдсӧн чеччыштліс.
— Кырта взрывайтӧны, — шуис нывбаба, — туй писькӧдӧны.
Изйыс сэні кӧрт кодь, сӧмын взрывчаткаӧн и верман жугӧдны...
«Кутшӧм жӧ тані ставыс абу кокни! — мӧвпыштіс Алик. — Кӧсъян туй писькӧдны — кыртаяс взрывайт, кӧсъян нянь сёйыштны — мыръяс берт, кӧсъян йӧв юыштны — сын татшӧм визув ва вомӧныс...
Абу карын кодь: кок улад шыльыд асфальт, сӧмын кокъястӧ вештавны эн дышӧдчы — асьныс мунӧны;
йӧлыд магазинъясад сы мында, кӧть купайтчы: кӧсъян — бутылкаясын босьт, кӧсъян — дозйӧ кисьтасны.
Нянь колӧ?
Некутшӧм мыр бертны оз ковмы, сет вузалысьыслы чек да босьт, мый лолыдлы колӧ: сьӧдӧс, еджыдӧс, плюшкаяс, батонъяс, изюма булкияс...»
— Анфиска, кер! — пель чунавмӧн друг горӧдіс ӧти нывбаба, и Алик аддзис, мый пыжлань тӧвзьӧ зэв ыджыд увйӧм кер.
Кучкас — и путкыльтас карбассӧ.
И сійӧ здукас, кор карбас должен вӧлі путкыльтчыны, пыж нырын вирдыштіс кодлӧнкӧ вуджӧрыс да уськӧдчис пыжсьыс, карбас тракнитчис, и Алик пиньяснас чорыда зутшкысис пидзӧсас.
Ваын бергалігтырйи кер тӧвзьыштіс бокыті, а карбасыс крута бергӧдчис бокӧ, пӧлыньтчыштіс да лэбыштіс керсяньыс метр ылнаті.
И сэки весьӧ пӧрӧм Алик аддзис, кыдзи Анфиса, кияснас кыскыштчӧмӧн, лэптіс кокъяссӧ карбасӧ и сылӧн шуйга сапӧгсьыс шорӧн визувтӧ ва.
— Ӧкаяннӧй! — видчыштіс Анфиса. — Кырсьыс нильзьӧма дзикӧдз, муртса эг вильды.
Лысьтім эськӧ мӧсъяссӧ вежасьыс вежа енмам ордын...
Карбас зургысис вадорӧ, Анфиса чеччыштіс да, каблукъяснас галькаӧ мыджсьӧмӧн, кыскыштіс карбассӧ.
Ӧта-мӧдныслы бидонъяс мыччалігтыр ӧдйӧ петісны карбасысь и мукӧдъяс.
Сэсся Анфиса пӧрччис сапӧгсӧ, кисьтіс сэтысь васӧ, пыдзраліс чулкисӧ, кӧмасис, и найӧ саялісны сук бадь кустъяс сайӧ, кысянь кыліс кузя баксӧм шы...
Бӧрсӧ локтісны надзӧнджык: тыра бидонъяс вӧсна карбасыс ваын пукаліс зэв пыдын.
Бидонъяс вӧліны шоныдӧсь, на дінӧ лӧсьыд вӧлі инмӧдчывны.
Шондіыс лэччис нин, и пыр жӧ лои кыдзкӧ чӧв-лӧньджык, быттьӧ ывла вылыс думыштчис.
Ваыс сьӧдӧдіс, лои пемыдлӧз; ылын водзын, крут мыльк йылын, керкаясыс дзикӧдз сылісны пармасянь кыссьысь пемыдас.
И кажитчис, мый зумыш да скӧр пармаыс, коді сьӧдвидзис керкаяс сайын, шоссе визь сайын, пыр матӧджык и матӧджык локтӧ Ангара дорас, медым нырыштны шоссесӧ, увлань йӧткыштны деревнясӧ, босьтны муяс, градъяс да видзьяс, бӧр босьтны аслыс ставсӧ сійӧс, мый йӧз коркӧ мырддисны сылысь...
Кытчӧ он видзӧдлы — рытъя рӧмыднас шебрыштӧм вӧр.
Тайӧ ылысса, помтӧм-дортӧм вӧрыс, код пыр он вермы писькӧдчыны, аслас вынйӧрнас шымыртіс став мирсӧ, и сӧмын Ангара кыдзкӧ-мыйкӧ ӧдва писькӧдчӧ вӧр пырыс, муртса югъялӧ рытъя рӧмыдас.
И Алик друг первойысь казяліс, кутшӧм сійӧ ичӧт да нинӧм оз сулав тайӧ йӧз дінас.
Ваыс важ мозыс зэв ӧдйӧ тӧвзис увлань, артмӧдліс вабергачьяс да пуис, быгзис карбас дорын да кӧсйис бергӧдны сылысь нырсӧ увланьӧ, нуны аскӧдыс, жугӧдны порогъясӧ.
Но пелысъяс дугдывтӧг да ӧтпырйӧ кыпавлісны да лэччисны, и карбасыс пыр ёнджыка и ёнджыка матыстчис вадорлань...
Бидонъяссӧ сӧвтісны телегаясӧ и мӧдісны гортлань.
Детинка дзикӧдз турдіс, йӧжгыльтчис.
Сійӧ котӧртіс тьӧткаыс бӧрся да муртса вевъяліс вӧтлавны номъясӧс: найӧ чорыда курччалісны чужӧмсӧ, голясӧ, кокъяссӧ, пырисны пельяс пытшкӧ да гораа зыньгисны сэні, веськалісны ныр пытшкӧ, синъясӧ.
Парма весьтын дзирдыштісны первой кодзувъяс, кӧнкӧ увтчисны понъяс, юртӧ кольмӧдіс свежӧй турун да полынь дук.
Кыськӧ водзысь, пемыдсьыс, кыліс баян шы да серам.
— Санька локтіс, — детинкаӧс дзиръяӧд лэдзигмоз шуис Анфиса, — дядьыд тэнад.
Алик сэтшӧма мудзис лунтырӧн став аддзылӧм да лоӧмторсьыс, мый сылӧн локтіс унмыс, и сійӧ нинӧм эз вочавидз.
Горнича порог вомӧн воськовтӧм бӧрын сійӧ кунис синъяссӧ — сэтшӧм югыд вӧлі сэні биыс.
Пызан вылын куйлісны пирӧгъяс, калбас; ветчина, преникъяс, сулалісны стӧканъяс, кружкаяс да сур тыра джуджыд сёй яндова. Пызан саяс пукалісны папа, дед, баб, Надя да ещӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз.
Детинкалӧн кокыс быттьӧ сибдіс джодж бердас, но Анфиса тувкнитыштіс сылы мышкас, гораа здоровайтчис гӧсьтъяскӧд.
И Алик тшӧтш шуис: «Видза оланныд», но гӧлӧсас кыліс шӧйӧвошӧм, леститчӧм.
Сійӧ матыстчис пызан дінӧ да кутіс вӧрзьывтӧг дзоргыны папа вылас, быттьӧ тӧдтӧм йӧзлӧн видзӧдӧмысь сылӧн быри ки-кокыс.
— Со, вӧлӧм, кутшӧм сійӧ, тіян багатырныд! — шуис том зон, коді пидзӧсъяс вылас кутіс баян. Сэсся зонмыс пыркнитіс пашкыр юрнас да надзӧник паськӧдіс баянсӧ, и керка пасьтала юрӧбтісны мича шыяс.
Сідз жӧ надзӧник зон топӧдіс паськӧдӧм мехъяссӧ, чукӧртіс баян пытшкӧ керка пасьта разалӧм шыяссӧ, да, волыс вылысь кисӧ вештытӧг, шуис:
— Тэ, шуӧны, Кузь ді вылӧ нин ветлӧмыд мӧсъясӧс лысьтыны?
— Ветлі, — вочавидзис Алик, — сӧмын ме эг лысьты.
Гуляйтышті.
— Со, вӧлӧм, мый.
А кор видзӧдлан тэ вылӧ, позьӧ чайтны, мый тэ стадасӧ ставнас ӧтнадӧн лысьтӧмыд.
— Но мый тэ, Санька, сирасин детинка дорас! — вомаліс сійӧс Анфиса.
— Сет племянниккӧд сёрнитыштны...
Мый сылы мӧсъяссӧ видзӧдны, бурджык сійӧ аски мекӧд ГЭС-ӧ ветлас.
Ветлан мекӧд, а?
Санька видзӧдліс Аликлы веськыда синмас.
— Ог тӧд, — шуис Алик да лэдзис синъяссӧ.
— А мый тані тӧднысӧ?
Ме тэнӧ аслам сменщикӧн оформита, — водзӧ нуӧдіс Санька. — Сӧмын лишнӧй ӧдйӧ эн ветлы да, кор кутан самосвалсьыс ректыны мусӧ, голятӧ эн жалит, бӧрса стеклӧ пырыс сюсьджыка видзӧд, а то сідзи и булькнитчан Ангараас.
Ладнӧ?
— Ладнӧ, — кӧсйысис Алик. — А ме кужа?
— Да мый сэн кужнысӧ?
Главнӧйыс, рульсӧ кисьыд не лэдзны да сюсьджыка видзӧдны...
Тані сэтшӧм делӧ паськалӧ, уджалан выныс зэв ёна колӧ.
Торйӧн нин ми вокӧс, шоперӧс, донъялӧны...
Санька сёрнитіс ӧдйӧ, дзугсявліс, и кӧть Алик тӧдіс, мый Санька шутитӧ, сійӧ эскӧмпырысь видзӧдіс дядьыслӧн лӧз синъясас да кӧсйис веритны, мый и сійӧ вермис эськӧ уджавны шоперӧн, сы вӧсна мый тані йӧзыс зэв ёна колӧны, тайӧ местаясас, кӧні лоӧ зэв ыджыд саридз, кӧні быдмасны каръяс да кытысь поездъяс кутасны нуны из шом гӧраяс да вӧр штабельяс.
— Но, и ладнӧ кӧ, то йӧктыштам!
Пет первойӧн — ме ворсышта.
— Ме ог куж, — шуис Алик.
— Но, сідзкӧ, тэ ворсышт, а ме джодж плакаяссӧ кусньӧдлышта...
Ворс со тайӧс!
И Санька паськӧдіс баянсӧ, и керкаыс, кажитчӧ, катовтчис бушков кодь шыяссьыс.
Но кор казяліс, мый детинка коньӧр моз нюмъялӧ сы вылӧ видзӧдігтыр, то сетіс баянсӧ ёнкодь тушаа мӧд зонлы, коді кружкаысь юис сур.
И кор сійӧ паськӧдіс мехъяссӧ, Санькаӧс быттьӧ тӧв ныр нуис лабич вывсьыс.
Сійӧ ки пыдӧснас шлячкӧбтіс сапӧгас да мӧдіс йӧктыны присядка, и кокъясыс кыпавлісны юрсьыс вылӧджык.
— Надзӧнджык тэ, эн йӧйтав! — бротнитіс баб.
— Кык во на ӧд керкаас овны колӧ.
Но Санька эз кывзы сылысь.
Сійӧ йӧктіс сідз, мый Аликлӧн юрыс бергӧдчис.
Алик кӧсйис первойсӧ видзӧдны сылӧн кокъяс бӧрся, но тайӧс вӧчнысӧ вӧлі он вермы, сы вӧсна мый здук чӧжӧн кокъясыс ӧти керка пельӧссянь волісны мӧдӧдзыс, качлісны сынӧдас, крестасьлісны, зурасьлісны каблукъяснаныс да лэблісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Яндоваын солькъясис кольӧм сурыс, лампаын чеччаліс петельыс, таркакылісны пызан да лабичьяс, да Алик и збыльысь кутіс эскыны, мый тадзи йӧктӧмысь вермас киссьыны керкаыс.
Кисӧ балябӧж вылас пуктӧмӧн, кокъяснас чӧрт тӧдас мый вӧчалӧмӧн Санька каблукъяс вылас прӧйдитчис горнича вомӧн, и сылӧн лӧз-лӧз синъясас ӧзйис удаллун...
И друг Санька паськӧдіс кияссӧ, топӧдіс сапӧгъяссӧ да быттьӧ кынмис горнича шӧрӧ.
Здук мысти ланьтіс и гудӧк.
Санька ки пыдӧснас чышкыштіс кыдз быттьӧ ёна уджалӧм бӧрын пӧсялӧм плешсӧ, матыстчис пызан дорӧ, ӧтпырйӧ ньылыштіс кружка сур, пуктіс кружкасӧ пызан вылас да югнитіс синъяснас:
— Но, батьӧ, ме муні.
Лабич вылысь чеччисны сылӧн кык ёртыс.
— Кытчӧ тэ татшӧм сёрӧннас, — чуймис Аликлӧн папаыс.
— Ыркӧдчыштны колӧ, Ваня дядь, — шуис Санька.
abu
Кор Санька ёртъясыскӧд петіс керкаысь да налӧн гӧлӧсъясыс вошины войся пемыдас, дед видзӧдліс пемыд ӧшинь вылӧ да ышловзис.
— Петукъяс чуксасигӧн ӧні локтас...
Куим час узьыштас — и автобазаӧ...
Асывнас, кор Алик садьмис, Санька эз нин вӧв керкаын — сійӧ, кӧнкӧ, нуӧдіс нин чукйӧн грузитӧм самосвалсӧ Ангара пӧлӧн.
Шондіыс писькӧдчис ситеч занавесъяс пыр, и керкалӧн пемдӧм стенъяс вылас эз нин вӧрӧшитчыны, гортас моз, пашкыр бӧжъяса райскӧй лэбачьяслӧн вуджӧръясыс, пӧльтчӧм парусъяса испанскӧй каравеллаяс, Океанияса тропическӧй діяс вылын кокосӧвӧй пальмаяс.
Коз пу лапъяслӧн, заводскӧй трубаяслӧн да сэтысь петысь тшынлӧн вуджӧръяс, выль саридзлӧн дзирдыс надзӧник кывтісны керка керъясті...
Эк, Алик, Алик, ӧкмыс во олін тэ свет вылас, а ӧнӧдз эн тӧдлы, мый со тайӧ прӧстӧй йӧзыс, кодъяс му вӧчӧм могысь бертлӧны мыръяс, йирӧдӧны стадаяс, лысьтӧны йӧв, идралӧны да вартӧны нянь, смела кылӧдӧны юяс кузя пуръяс, — тайӧ и эм тэнад збыль рӧдвужыд, эн тӧдлы, мый тэнад сӧнъясын визувтӧ вына, вернӧй вир да мый муыс, кӧні тэ олан, — великӧй, суровӧй, сьӧкыд му да мый шусьӧ сійӧ — Рочму!
1957
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Веж гыяс @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 46‒55.}
ВЕЖ ГЫЯС
Неыджыд пу керка дорын лабич вылын пукаліс Опонь дед, код гӧгӧр сулалісны челядь.
Лабич вылын ставлы местаыс эз тырмы, и детинкаяс пиысь кодсюрӧ пуксялісны веськыда му вылас да, кияснаныс пидзӧсъяснысӧ шымыртӧмӧн, улісяньыс видзӧдісны дедлӧн чукырӧсь чужӧм вылӧ, сылӧн плакмӧм дзор тош вылӧ.
Чукырӧсь голя вылас тыдаліс перна кӧв.
Табакысь вижӧдӧм чуньяснас дед гартіс чигарка да висьталіс, кыдзи кыйис квайтӧд ошкӧс.
Аслас нэм чӧжнас ставсӧ сійӧ виис дас нёль ошкӧс.
Лёзь гӧна дас нёль лёк зверӧс.
И Иркутсклӧн окраинаса тайӧ улича вылысь детинкаяс кыйӧдісны здук, кор Опонь дед, кияснас керка стенъясӧ мыджсьӧмӧн, петавліс шонтысьны шонді водзӧ.
— Кыйӧді ме тайӧ пасьсӧ Сьӧд сёнысь, — висьталіс дед. — Сьӧрысь менам вӧлі шы, пурт да Кӧин нима пон, еджыд пельяса руд лайка...
Ӧні абу нин ловъя, сарство небеснӧй сылы...
Тайӧ кадас на дінӧ матыстчис ыджыд тушаа, пуджӧм соска, лӧз комбинезона зон.
— Дед, вай куритӧд, — корис сійӧ.
И пыр жӧ, мыйӧн сӧмын кыліс сылӧн гӧлӧсыс, му вылысь звирк чеччис ӧти детинка; чеччис, бергӧдчис сылы мышкӧн да мӧдӧдчис бокӧ.
— Ті нӧ кытчӧ тэрмасянныд, Гавриил Пантелеймонович? — чигарка дуллялігтырйи юаліс зон.
Но детинка — сійӧс шуисны Гаврикӧн — весиг эз бергӧдчыв.
Сылӧн векньыдик пельпомыс, вӧсньыдик голяыс да весиг сійӧ, кыдзи тувччаліс кӧмтӧм кокъяснас, — ставыс висьталіс сы йылысь, мый сійӧ терпитны оз вермы карасинӧн йиджтысьӧм лӧз комбинезона зонсӧ.
Гаврик саяліс.
Быдӧн думайтісны, мый сійӧ муніс гортас либӧ туплясьӧ ӧні асланыс град йӧрын.
И ставныс ӧшыбайтчисны.
Гаврик кытшовтіс кварталсӧ да мӧдар боксяньыс, керка пельӧс сайсянь, видзӧдіс на бӧрся: дыр-ӧ оз мун тайӧ зонмыс?
Зэв нин окота вӧлі помӧдз кывзыны квайтӧд ошсӧ кыйӧм йылысь.
А тайӧ, комбинезонаыс, коймӧд тӧлысь нин эз сот сылы кыдз колӧ овны му вылас.
А колӧ шуны, тайӧ мортыс вӧлі эз кодкӧ мӧд, а сылӧн рӧднӧй вокыс.
Шуисны сійӧс Валентинӧн, уджаліс сійӧ шоперӧн «ГЭС-ын», кыдзи шуӧны вӧлі карас, а стӧчджыка кӧ — Иркутскӧй гидроэлектростанция стрӧитанінын.
И вӧлі сійӧ муртса кутшӧмкӧ вит арӧсӧн ыджыдджык Гаврикысь.
Но тайӧ вит арӧсыс прӧйдитны вермытӧм пропасть моз торйӧдіс найӧс.
Валентинлӧн вӧліны серамбана руд синъяс, син аканьясыс ичӧтӧсь, булавка кодь ёсьӧсь: видзӧдлас — бытшкас.
Ангара — йи кӧдзыд ю.
Весиг августын оз быдӧн лысьт купайтчыны сэні.
Ангара — зэв визув ю.
Кабардинскӧй вӧв моз тӧвзьӧ сійӧ кар пырыс.
А Валентин кокнипырысь варччыліс сы вомӧн.
И весиг паръясыс эз тіравны кынмӧмысла, кор петліс вадорӧ.
А вот Гаврик ни ӧтчыдысь на эз кӧтӧдлы ангарскӧй ваын ассьыс трусиксӧ.
Иркутӧ котравліс купайтчыны, тайӧ збыль, — ваыс сэні шоныд, и куръяясын купайтчыліс — збыль жӧ.
А Ангараын сӧмын кок чуньяссӧ кӧтӧдліс.
Валентин пелька кавшасьліс медся джуджыд сус пу йылӧ да шыблавліс сэтысь кольяс, а Гаврик сӧмын чукӧртліс найӧс да киллис посньыдик коричневӧй ӧрешкисӧ.
Валентин тирын куимысь дорвыв веськавліс ӧти пуля туйӧ, а Гаврик сӧмын мыччавліс сылы патронъяс.
Валентин ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштліс налӧн горт дінса джуджыд потшӧс вомӧн, а Гаврик кытшовтліс дзиръя ӧдзӧс пыр.
— Но, кытчӧ тэ шогман? — юавліс Валентин.
Гаврик заводитлас вӧлі мыйкӧ висьтавны сы йылысь, мый вит во мысти и сійӧ...
Но Валентин вомавліс сійӧс:
— А ме тэ арлыдӧ мыйсюрӧ вермывлі нин...
Йӧзыс сёрнитісны, мый аслас зэв ыджыд грузӧвӧй «МАЗ» вылын сійӧ ветліс сідзи, кыдзи лётчик — реактивнӧй истребитель вылын.
И милиция ньӧтчыдысь эз мырддьывлы сылысь правосӧ.
Сійӧ нажӧвитліс бать-мамыс дорысь кык пӧв кымын унджык.
Куим тӧлысьӧн кисьтліс выль костюм, а мам ышлолалігтырйи вурліс сыысь Гавриклы костюм.
И со сы вылӧ, серамбана визув синъяса татшӧм морт вылас, Гаврик лӧгасис нэм кежлас.
Лои тайӧ неважӧн.
Ӧтчыд ывлаын детинкаяс кытшалісны нывкаӧс.
Сійӧ кулакъяснас чышкаліс синъяссӧ, кӧсаясыс чеччалісны сылӧн пельпомъяс вылас.
Орччӧн сулаліс мамыс да тіралан гӧлӧсӧн юасис, коді нетшыштіс сылӧн нылыслысь яблӧг тыра кулёк, кодӧс нывка нуис магазинысь — яблӧгсӧ тайӧ сибирскӧй карас вайлісны шоча.
Ставӧн чӧв олісны.
Детинкаяс дінӧ матыстчис Валентин.
Кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн да кияссӧ комбинезон зепъясас сюялӧмӧн сійӧ видзӧдліс детинкаяс вылӧ да друг шуис:
— Эй, Гаврик, видзӧдлы меным синмӧ.
Гавриклӧн чужӧмыс зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Кӧн яблӧгыс?
Ӧнӧдз Гаврик эз вермы гӧгӧрвоны, кыдзи Валентин тӧдмаліс.
Вокыс сулаліс сы дінын, кияссӧ зепъяссьыс перйытӧг, да сюся видзӧдіс сы вылӧ.
— Вай яблӧгсӧ, — шуис сійӧ. — Ӧдйӧ.
Но кыдз кӧть эз кӧсйы, яблӧгсӧ вайны Гаврик эз вермы.
Минут сайын, град йӧрас пырӧм бӧрын, сёйис медбӧръясӧ да кык розь кост личӧдіс тасмасӧ.
Гаврик петіс уличаӧ сӧмын сы могысь, медым некод эз думайт, мый яблӧгсӧ нетшыштіс сійӧ.
Сэк Валентин сетіс нывбабалы яблӧгсьыс дас шайта, сюйис кияссӧ зепъясас да мӧдӧдчис гортас.
Со и ставыс.
И тайӧ вӧлі тырмымӧн, медым торкны Гавриклысь став олӧмсӧ.
Сійӧ сулаліс потшӧс дорын, и уна син видзӧдісны сы чужӧм вылӧ.
И тайӧс вӧчис вокыс.
Рӧднӧй.
Став йӧзыс дырйи.
Гаврик тані жӧ сетіс клятва — не дружитны вокыскӧд.
Некор.
Нэм чӧжыс.
Быдмас сылӧн, дзор тош, кыдзи Опонь дедлӧн, а вокыскӧд — ни ӧти кыв.
Валентинӧс радейтіс найӧ улича вылын олысь быд морт.
Валентин эз пыдди пукты сійӧс, лыддис медся омӧль мортӧн.
Яблӧг кулёк вӧсна тшыкӧдіс сылысь олӧмсӧ!
Ворсӧны детинкаяс футболӧн — шоча сувтӧдасны сійӧс нападайтысьӧ; мунӧны детинкаяс вуграсьны Кузьмихаӧ — вермасны вунӧдны нуӧдны сійӧс.
И Гаврик кутіс ёна лӧгавны вок вылас.
Сійӧ весиг эз кӧсйы казявны воксӧ, быттьӧ вокыс эз и вӧв.
Корас кодкӧ чукӧстны Валентинӧс — кивыль оз кер.
А ӧтчыд Гаврик скӧрмис да шуис мамыслы, мый аддзыліс, кыдзи Парижскӧй коммуна нима садйын Валентин йӧктіс сусед керкаысь Ленкакӧд.
Но мамыс мыйлакӧ тайӧс пыдди эз пукты.
И со ӧні, кепкасӧ кӧзырёкнас бӧрлань бергӧдӧмӧн, Гаврик кыйӧдчис керка пельӧс сайсянь, виччысис, дыр-ӧ оз весась Валентин.
А мӧдыс эз и тэрмась мунны.
Сійӧ вӧтліс лабич вылысь кык детинкаӧс, пуксис дедкӧд орччӧн, и найӧ кутісны мый йылысь кӧ вензьыны.
Медбӧрын Валентин чеччис да, ас водзвылас изтор сапӧг нырнас быглялігтыр, муніс.
Сійӧ вӧлі отпускын да луннас нем вӧчтӧг шландайтіс кар кузя.
Кор Валентин саяліс туй чукыль сайӧ, Гаврик бергӧдіс кепкасӧ кӧзырёкнас водзланьӧ, петіс пельӧс сайысь да, дышиника, ньӧжйӧник восьлалігтыр, матыстчис лабич дорӧ.
Сійӧ эз вермы овны водзӧ, эз кӧ тӧдмав тайӧ квайтӧд ошкыскӧд водзсасьӧм йылысь.
— Тшак ва, — висьталіс дед.
— Ангараыдлӧн модаыс зверлӧн кодь.
Сійӧс он пӧкӧрит!
Гаврик чошкӧдіс пельсӧ: мый йылысь найӧ тадзисӧ?
— А век жӧ сійӧс помасны! — чорыда вочавидзис ӧти детинка, Сергей Каурин.
— Днепр помисны, и Волга помисны, и Кама помисны.
— А Ангара — сійӧ Ангара! — лэптіс гӧлӧссӧ дед.
Кымын во нин став Иркутскыс сёрнитӧ тайӧ стройка йывсьыс!
Гаврик велӧдчис на первой классын, а ю вадорын да Кузьмихинскӧй ді вылын кыпалісны нин енэжӧ гравийысь да сёйысь зэв ыджыд бурӧй гӧраяс.
И Гаврик детинкаяскӧд кавшасьліс на вылӧ...
И со, вӧлӧмкӧ, тайӧ тӧлысяс Ангараӧс помасны!
— Помасны, помасны! — горзісны детинкаяс.
— Йӧй тэ, дед, — шуис Гаврик да чуньнас тувкӧдыштіс аслыс плешас.
Дед ӧвтыштіс кинас, чеччис, видзчысьӧмпырысь веськӧдіс коссӧ да, стен бердӧ кутчысьӧмӧн, мӧдіс гортас.
— Тэнӧ коді татчӧ корис? — уськӧдчисны Гаврик вылӧ детинкаяс. — Весась!
И Гаврик муніс.
Кодлы норасян?
Лоис сідз, мый сійӧ лунӧ, кор радио пыр юӧртісны Ангара тупкӧм йылысь, Гаврик гӧститіс тьӧтка ордас колхозын, Иркутсксянь неылын.
Мыйлакӧ тай мунсис деревняас — йӧв юыштны да свежӧй сынӧдӧн лолалыштны, кор карын заводитчисны татшӧм делӧяс!
Юӧртӧм бӧрас час мысти нин Гаврик пукаліс пӧпутнӧй машина кузовын.
Рыт кежлас вӧлі Иркутскын.
Гортас эз пырав — эз кӧсйы аддзӧдчывны вокыскӧд, да и кадыс эз вӧв.
Мунігкостіыс кавшасис мӧд машина кузовӧ да тӧвзьыштіс стройка вылӧ.
Вӧлі рӧмдӧ нин, но стройка вылын ломзисны бияс.
Биясыс ломзисны ГЭС здание вылын, кодӧс вӧлі абу на помалӧма да кодӧс гӧгӧр кытшалісны арматура прутъяс да опалубка пӧвъяс.
Биторъяс югъялісны зэв ыджыд портальнӧй кранъяслӧн тури кодь голяяс вылын.
Бияс ыпъялісны эстакадаяс вылын, вералісны да паськӧдісны ассьыныс югӧръяссӧ.
Увдортіыс, гидростанция здание пыр, сэті, кытчӧ лоӧ сувтӧдӧма зэв гырысь турбинаяс, ызгис ва.
Сійӧ муніс выльлаті.
Но юыс ызгис на и важлатіыс, сэті, кыті сійӧ визувтіс уна сюрс нэмъяс чӧж.
И Гаврик уськӧдчис сэтчӧ, кӧні помисны тайӧ важ ва туйсӧ.
Сійӧ котӧртіс гидростанция здание пыр, рельсъяс вылын сулалысь портальнӧй кранъяслӧн зэв джуджыд аркаяс увті, чеччаліс резинӧвӧй кабельяс, кӧрт трубаяс вомӧн, газ тыра баллонъяс вомӧн, кодъяс вӧліны дзик торпедаяс кодьӧсь.
Да и кыдз вӧлі не тэрмасьны?
Ангарасӧ вермисны тупкыны сійӧс виччысьтӧг.
Кор сійӧ аддзис би югӧръясысь дзирдалысь юсӧ, понтоннӧй послысь пемыд мышсӧ, кыті скӧрысь ургигтырйи мунісны машинаяслӧн колоннаяс, да тӧв йылын ломалысь знамяяс, Гаврик здук кежлӧ сувтліс, медым бурджыка видзӧдлыны став тайӧ мичлунсӧ.
Сэсся сійӧ уськӧдчис увлань, карьеръяссянь поскӧдз писькӧдӧм туй дорӧ.
— Дяденька, босьтӧй! — горӧдіс сійӧ да кутіс ӧвтны мунысь машиналы кияснас.
Грыма-грамакылігтырйи да ыджыд кӧлесаяснас кос сёйсӧ изӧмӧн машина муніс бокиті.
Сы бӧрся муніс мӧд машина, югдӧдіс туйсӧ фараяснас.
— Дяденька, дяденька!
Пӧсь тшынӧн пуркйисны-койисны сійӧс ӧти машина бӧрся мӧд.
Маслӧӧссьӧм пинжакъяса шоперъяс пукалісны кабинаясын, быттьӧ трон вылын императоръяс, — торжественнӧя, стрӧга веськӧдчӧмӧн.
И, быттьӧ императоръяс, найӧ пыдди эз пуктыны да эз весиг кывны детинкалысь кевмысьӧмсӧ.
Сӧмын шочиника кутшӧмкӧ император грӧзитіс сылы няйт кулакнас: эн бергав кӧлесаяс улас!
Кор дзикӧдз нин пемдіс да Гаврик помӧдз воштіс лача муныштны самосвал вылын, кутшӧмкӧ «МАЗ» медбӧрын сувтіс сы водзвылын.
Воссис ӧдзӧсыс.
Гаврик дыр эз виччысь, чеччыштіс кабинаӧ, пуксис да горӧдіс:
— Мӧдім!
«МАЗ» вӧрзис да пыр ӧтарӧ кутіс содтыны мунан ӧдсӧ.
— Чолӧм Гавриил Пантелеймоновичлы! — друг кыліс орччӧн. — Тадз со ті шойччанныд Марпа тьӧтка ордад?
Сы вылӧ видзӧдісны серамбана лэчыд, сюсь синъяс.
Гаврик личкыштіс ӧдзӧссӧ да лэптіс нин коксӧ подножка весьтӧ, медым усйысьны, но сійӧс кватитісны пельпомӧдыс:
— Пукав, пукав, сьӧкӧчамач!
Гаврик сьӧкыда шнёпкысис, юрас сылӧн жуисны мӧвпъяс.
Кытысь тані вокыс?
Сійӧ ӧд отпускын!..
А мый вӧчны клятваыскӧд?
Быдмас сылӧн дзор тош, кыдзи Опонь дедлӧн, а вокыскӧд ни ӧти кыв?
Но Гаврик думыштіс, мый некод сэсся сійӧс оз босьт, и кольччис.
Гаврикӧс качӧдліс пружинаяс вылын, сійӧ топӧдіс паръяссӧ да эз видзӧд вок вылас.
Но, быттьӧ сылы лёк вылӧ, вокыс тыдаліс водз стеклӧ пыр.
Чужӧмыс омӧльтчӧма, тӧдчӧны бан лыясыс, пӧсялӧма да ставнас няйт чутӧсь.
Баранка вылын куйлӧны крепыд кияс, — сӧнъясыс зэвтчӧмаӧсь, сосъяссӧ пуджӧма гырддзасьыс вылӧджык.
Балябӧжас юрсиыс дзугсьӧма.
Вежсьӧма вокыс, он и тӧд пырсӧ.
И сӧмын синъясыс важкодьӧсь серамбана, видзӧдӧны ёся, зывӧкпырысь.
А со и пос — кузь, векньыд. Сійӧс лӧсьӧдӧма сьӧд баржаяс — понтонъяс вылӧ.
А пыранінас — милиция.
Гӧгӧр лыдтӧм-тшӧттӧм йӧз — Иркутскса олысьяс.
Ставлы окота пос вылӧ, но поскыс сӧмын машинаяслы.
И та вӧсна пыранінас — милиция.
— Дзебсьы! — тшӧктіс Валентин да паськыд ки пыдӧснас личкыштіс Гавриклысь юрсӧ. Гаврик вӧйи пуклӧс пытшкӧ, быттьӧ шӧри чеги.
И со водз кӧлесаяс видзчысигтырйи кайисны пос вылӧ.
Машинаясысь пуркйис лӧз тшын, и гӧгӧр вӧлі тшына, быттьӧ поскыс сотчис.
Бӧр кӧлесаяс кайисны пос вылӧ.
Машина сьӧктаысь поскыс кутіс тіравны да кусыньтчис.
Гавриклӧн чужӧмыс бледӧдіс — кажитчӧ, найӧ поскыскӧд тшӧтш вӧйӧны Ангараӧ.
Тӧдлытӧгыс кватитіс воксӧ киӧдыс.
Баранка вылын киыс чорыд, пӧсь, зумыд.
А улын ызгӧ-бузгӧ ва, пуӧ лёкысла, пазӧдны кӧсйӧ кӧрт баржаяссӧ.
Гаврик топӧдчис Валентин дорӧ.
— Зырымбедь, — серӧктіс Валентин.
Гаврик пыр жӧ вешйис, пузис ӧбидаысла.
Вокыс бергӧдіс машинасӧ, бӧрладорнас сувтӧдіс пос дорыш бердӧ.
Сигнальщик ӧвтыштіс флажокӧн, и Валентин включитіс кузов кыпӧдысь механизмсӧ.
Кузовыс кутіс надзӧник кыптыны.
И став колоннаыслӧн кузовъясыс кутісны кыптыны.
Машина дрӧгнитіс зэлыд кӧлесаяс вылас.
Грымгигтырйи да зурасьлігтырйи, ӧта-мӧдсӧ панйыны зільӧмӧн сьӧкыд изъяс кутісны быгыльтчыны увлань-увлань, ызгысь ваас.
Ваыс качліс, скӧраліс, кучкаліс понтонъяссӧ.
Поскыс кусыньтчис, и Гавриклы кажитчис, мый поскыс усьӧ увлань да сыкӧд тшӧтш увлань усьӧ и сійӧ, Гаврик.
Сэсся поскыс качліс вывлань и сыкӧд тшӧтш вывлань качліс и Гаврик.
И сэк сійӧ бара кутчысьліс вокыслы киас, ӧдзӧс вугйӧ, баранкаӧ — сӧмын мед не усьны пуклӧс вывсьыс!
Но со машина мурӧстіс, вӧрзис да кутіс петны пос вылысь.
И со найӧ тӧвзьӧны карьерлань нуӧдысь туй кузя.
Сувтӧны экскаватор кӧш улӧ.
Машина чеччалӧ кӧлесаяс вылас — кӧшысь кутісны киссьыны изъяс.
Ещӧ ӧтчыд...
Ещӧ ӧтчыд...
И машина тӧвзьӧ туй кузя.
И сы улын кусыньтчӧ пос.
Валентин бара включайтӧ кузов кыпӧдысь механизм.
Ангара пуӧ да скӧралӧ.
Шыблалӧ поссӧ то вывлань, то увлань.
И найӧ бара тӧвзьӧны карьерлань, и на весьтын кӧш восьтӧ стальнӧй вомсӧ...
Асыв.
Шонділӧн первой югӧръясыс югдӧдісны кымӧръяс, ӧзйисны кабинаяслӧн стеклӧясын.
Му весьтӧд кывтӧ сук ру.
Валентинлӧн киясыс пыр на кутӧны баранка, а Гаврикӧс дзенӧдӧ пуклӧс вылын.
Найӧ кыскалӧны нин оз изъяс: кузовын куйлӧны уна тонна сьӧкта бетоннӧй кубъяс, и Гаврик кылӧ налысь быд вешйыштӧм — машинаыс ставнас сыркмунлӧ.
И кубъяс лэбӧны пос вывсянь, лэбӧны ваӧ.
Ангара эралӧ да гыалӧ океан моз.
Ангара кыпӧдӧ веж гыяс да лыа чиръясӧс моз ӧтарӧ-мӧдарӧ шыблалӧ кубъяссӧ.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
— Но мый жӧ, шумитышт, пом воӧ — шуӧ Ангаралы Валентин.
— Вернӧ, Гавриил Пантелеймонович?
И сійӧ нуӧдӧ пос вылысь машинасӧ выль кубъясла.
Пом воӧ.
Пыдӧссяньыс кыптӧ нин банкет — изъя помӧд.
Щӧть моз чурвидзӧны васьыс кубъяслӧн руд дорышъясыс.
Ваыс ылькйӧ щӧть вомӧныс, ойзӧ да йирӧ изсӧ.
Но изйыс чорыд.
И чорыдӧсь киясыс, кодъяс шыбитісны тайӧ изсӧ.
...Гаврик колис Валентинӧс гаражын да гортас муніс ӧтнасӧн.
Дас вит час кымын сійӧ треситчис кабинаын да зэв ёна мудзис. И, кӧть синъясыс сылӧн куньсисны нин, а пеляс пыр на чунгис Ангараӧ усьысь кубъяслӧн грымакылӧм шыыс, кокъясыс асьныс нуисны сійӧс.
Ӧграда дорын тӧдса детинкаяс ворсісны «чижикысь».
Найӧ горзісны, чилзісны, мый йылысь кӧ вензисны.
Гаврик весиг эз видзӧдлы на вылӧ да тэрмасьтӧг муніс боктіныс.
Нянь вузалан магазин дорын сылы паныдасис Сергей Каурин — на лыдысь ӧти, коді медся ёна кӧсйис сылы лёкӧс.
abu
Сергей аддзис Гаврикӧс да серӧктіс:
— Эй, тэ кысянь?
— Эстысянь, — Гаврик веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас юланьӧ. — Ангараӧс ми помим, — неокотапырысь содтіс сійӧ да очсыштіс сідз, быттьӧ став паныдасьысьясыс дӧзмӧдісны нин сійӧс юасьӧмнаныс.
Мӧдыс чуймӧмпырысь шутёвтіс Гаврик мыш сайын:
— Висьтав кодлыкӧ!
Но Гаврик эз весиг лыддьы коланаӧн вочавидзны сылы — мый сэн зырымбедьяскӧд сёрнитнысӧ!
Сійӧ мудзпырысь сюйис кияссӧ зепъясас да, уджалысь морт моз сьӧкыда восьлалігтыр, мӧдіс водзӧ.
Да и позис ӧмӧй сылы пыдди пуктыны став мелочьяссӧ да ӧбидаяссӧ, сылы, коді ас синнас аддзыліс тайӧ скӧр веж гыяссӧ!
Пӧпутнӧй тӧв пӧляліс сылы мышкас да пӧльтіс дӧрӧмсӧ, и сылӧн руд синъясас, кӧть сійӧ и вӧлі мудзӧма, лоис мыйкӧ выльтор — визув да серамбана, а син аканьясыс лэчыдӧсь.
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Берберийскӧй лев @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 66‒73.}
БЕРБЕРИЙСКӦЙ ЛЕВ
Война бӧрын июль помын карӧ первойысь локтіс областнӧй цирк.
Столбъяс, заборъяс да керка стенъяс вылӧ ӧшлісны мича афишаяс, и уна рӧма краскаясӧн серпасалӧм фокусник дорӧ, коді кыскис вомсьыс помтӧм кузь лента, чукӧрмисны челядь и гырысьяс.
Цирк дінті мунігӧн Женя Зайцев дыр кежлӧ сувтлывліс да завидьпырысь видзӧдіс сійӧ шуда йӧз вылас, кодъяс ньӧбалісны билетъяс.
А кор стенъясӧ ӧшӧдісны выль афиша, коді вӧлі абу на косьмӧма клейсьыс, Женя дзик ньӧти эз кут инас ӧшйыны.
Сук дзугсьӧм бурыся зэв ён виж лев, пиньяссӧ жергӧдӧмӧн, дась вӧлі уськӧдчыны быдӧн вылӧ, коді сувтліс афиша дорӧ.
А сыкӧд орччӧн спокойнӧя сулаліс сьӧд платтьӧа, кузь тушаа косіник нывбаба да нюмъялігтырйи видзӧдіс хищник вылӧ.
Веськыд киас сійӧ кутіс плеть, а шуйганас малаліс левлысь бурысьсӧ.
«Левъясӧс укротитысь Ирина Забережная», — вӧлі гижӧма афиша улӧ.
Висьтавны кӧ збыльысь, Женя ӧтчыд воліс нин циркас, но талунсянь цирк петкӧдліс выль программа, а билет вылӧ сьӧмсӧ мамыс сэсся эз сет.
Велӧдчигӧн сьӧмсӧ позьӧ чӧжыштны завтракъяс тшӧт весьтӧ, но ӧні вӧліны каникулъяс.
Женя сулалыштіс, ышлолалыштіс да кӧсйис нин мунны, но друг кодкӧ тувкнитіс сылы пельпомас.
Сы водзын сулаліс Савва Глухарев.
— Чолӧм, — дышпырысь шуис сійӧ.
— Чолӧм, — вочавидзис Женя.
— Ён ӧд! — Савва довкнитіс юрнас левлань.
— А мыйла водзтісӧ сійӧс эз петкӧдлыны? — юаліс Женя.
— Туй вылас прӧстудитчылӧма, висьмӧма.
А ӧні бурдӧма.
Левыс берберийскӧй, став мир пасьтаыс нималӧ.
Эн кывлы?
— Эг.
А кыдзи тэ пыран — лэдзалысьыс дінті тювкнитан али запаснӧй пыранінтіыс?
— Мый ме, кычипи кутшӧмкӧ?
Слава богу, петі сійӧ арлыдсьыс.
— Сідзкӧ, контрамаркаӧн?
Савва сӧмын шутёвтіс:
— Эн сӧр!
Минут кымын найӧ сулалісны чӧв олігтыр.
Женя кималаснас видліс зепсьыс гривенник — сылӧн сӧмын сійӧ и вӧлі, да друг шуис:
— Кутшӧм жар!
Ва юны он кӧсйы?
— Тайӧ позьӧ, — очсалігтырйи вочавидзис Савва.
И детинкаяс мунісны улича ӧтлаасянінӧ, кӧні дӧраысь вӧчӧм лэбулын сулаліс ва тыра тележка.
— Кык стӧкан кӧдзыд ва, — Женя пуктіс сьӧмсӧ тележка вылӧ, кытчӧ вӧлі киськасьӧма ваыс.
Савва сӧмын нюмъёвтіс.
— Кора сиропӧн, — шуис сійӧ, — кык порцияӧн.
Сійӧ мыччис вузасьысьлы шаракылысь дзик выль куим шайта.
— Босьт ассьыд мелочтӧ.
Женя сюйис зептас кӧтасьӧм гривенниксӧ да вешйис бокӧ, медым не петкӧдлыны, мый сылы эз ло лӧсьыд.
— И кыдзи нӧ тэ пыран? — юаліс Женя, кор найӧ юисны дзужгысь васӧ да вешйисны бокӧ.
— «Кыдз, кыдз!»
Мый тэ сирасин ме дінӧ?
Матыстча касса дорӧ, босьта билет, мычча лэдзалысьлы...
Вот тадзи и пыра.
Женя нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ сӧмын видліс кинас зепсьыс гривенниксӧ да видзӧдліс кытчӧкӧ бокӧ: мый вӧчан, везитӧ мортыслы!
— Кӧсъян кӧ, верма и тэнӧ пыртӧдны, — шуис Савва.
— Тэ збыльысь?
— Глухарев оз радейт ассьыс кывсӧ тӧв йылӧ шыблавны, тӧд тайӧс.
— А кор? — юаліс Женя, коді ёнасӧ эз верит Саввалы. — Талун?
— Аски.
— А кӧні паныдасям?
Цирк дорын?
Савва нинӧм эз шу, босьтіс Женяӧс киӧдыс, нуӧдіс неыджыд скверӧ да пуксьӧдіс лабич вылӧ.
— Аски асыв вит часын локтан Двина дорӧ.
Аддзысям бакенщиклӧн керкадорса кустъясын.
Гӧгӧрвоана?
— Да, — нинӧм эз гӧгӧрво Женя.
Места вылас ставсӧ висьтала.
И мед кыв ни джын некодлы.
Гӧгӧрвоан?
Чӧв ов.
А рытнас тэкӧд циркӧ ветлам.
Но, ме мӧді.
Гуд бай.
Савва чеччис, чышкыштіс бура утюжитӧм сьӧд гачсьыс бус чир, довкнитіс Женялы юрнас да сквер вомӧн муніс центральнӧй улича вылӧ, а Женя кольччис Пукавны.
Тайӧ лунӧ Женя нинӧм эз вермы вӧчны.
Сылысь падъялӧмсӧ казяліс весиг мамыс — ужын дырйи сійӧ кутіс вилкаӧн гудравны стӧканысь сакарторъяс.
Вольпась вылӧ водігӧн Женя зэв ёна поліс, мый сылӧн узьсяс.
Мунны решитіс гусьӧн.
Бӧрас кыдзкӧ-мыйкӧ правдайтчас — шуас, мый Вася дядькӧд чери кыйны ветліс.
Женя шебрасис, кунис синъяссӧ, и синъяс водзас пыр жӧ сувтіс цирклӧн аренаыс.
Корскигтырйи котралӧны вӧвъяс, сийӧс-завод вылас зиля-зёлякылӧны ичӧтик кӧлӧкӧльчикъяс, клоун кольмӧм морт моз пышъялӧ наысь, фокусник, кодлӧн паськӧм вылас дзирдалӧны разнӧй рӧма изъяс, ӧвтчӧ бедьторйӧн.
Сэсся биыс кусі, и пемыдас ӧти бӧрся мӧд кутісны качны сотчысь факелъяс — выступайтіс жонглёр...
Быд номер бӧрын Женя звиркнитліс койка вывсьыс да кок чунь йылас матыстчыліс будильник дінӧ, коді сулаліс слӧн мыш выв кодь паськыд буфет вылын.
Ӧти кывйӧн кӧ, тайӧ войсӧ узьны эз удайтчы...
Женя ньӧжйӧник пӧдлаліс французскӧй томана ӧдзӧс да узьысь кар кузя мӧдіс юлань.
Шондіыс петіс неважӧн на и эз на удит шонтыны сынӧдсӧ.
Уличаяс вылын — ни ӧти лов.
Сӧмын дворникъяс киськалӧны ваӧн тротуаръяс, и кузь сьӧд шлангъяс, быттьӧ индийскӧй удавъяс, веглясьӧны асфальт вылын.
Ямщикъяс джуджыд фургонъясын нуӧны булочнӧйясӧ асъя пӧжалӧм нянь, и сынӧдын кылӧ жаритчыштӧм коркалӧн чӧскыд кӧр.
Женя ньылыштіс дульсӧ да ӧддзӧдіс воськовсӧ.
Двина дорын лои ещӧ ыркыдджык.
Юсянь пӧльтіс чизыр тӧв, и васӧ серӧдісны посньыдик гыяс.
Крут трӧпаті Женя лэччис бакенщик керка дорӧ.
Сандалиясыс вӧйласисны лысвасьыс ульсалӧм лыаас.
Сук бадьяс пӧвстын сійӧс виччысис нин Савва.
Кияснас пидзӧсъяссӧ шымыртӧмӧн сійӧ пукаліс неыджыд из вылын да видзӧдіс Двина вылӧ, вомас вӧлі папирос.
Папироссянь кайис вӧсньыдик кельыдлӧз сунис кодь тшын, разаліс да сыліс сынӧдас.
Женя здоровайтчис да лажыньтчис сыкӧд орччӧн.
Савва дженьыдикаӧн кыскышталіс папироссӧ, куритіс сійӧс мундштукса зарни шыпасъясӧдз, шыбитіс папирос помсӧ муӧ да каблукнас тальыштіс лыа пиӧ.
Сэсся сьӧлыштіс пинь пырыс метр куим ылнаӧдз.
— Воин ас кадӧ, — ручнӧй часі «Победа» вылӧ видзӧдлӧм бӧрын шуис Савва.
Женя сідз жӧ видзӧдліс: часіыс вӧлі зарни стрелкаяса да петкӧдліс стӧч вит час да вит минут.
— Сідзкӧ, вот, — водзӧ висьталіс Савва. — Делӧыс зэв прӧстӧй.
Тӧрыт рытнас ме вӧйті пуръяс вывсяньыс некымын подольник.
Гырысь чериыс шедӧ сӧмын войнас.
Вӧйталі, ачыд гӧгӧрвоан, гусьӧн, мед некод эз казяв.
А то гусьвӧръясыд эмӧсь не этшаӧн: аддзасны — и прӧщайтчы подольникыдкӧд!
А сійӧ ӧд мый дон сулалӧ!
Сӧмын шнурыс метр кызь.
А вугыръяса поводокъясыс?
Сӧвестьыс йӧзлӧн абу!
Женя кывзіс синсӧ лапнитлытӧг.
— Ӧтнам ме, ачыд гӧгӧрвоан, ог удит видлавны куимнан подольниксӧ.
Сизим часын кымын вӧлаяс локтасны песла: лоӧ тэрмасьны, мед оз аддзыны.
Вот тэ меным и отсыштан.
Тэнсьыд подольниктӧ вӧйтӧма со сэні.
Аддзан? — Савва индіс кинас.
— Аддза, — вочавидзис Женя.
Савва содтіс, мый вӧрны колӧ ӧдйӧ.
Чери мездалӧм бӧрын подольниксӧ бӧр колӧ вӧйтны ваӧ, войнас Савва ачыс самалас вугыръясас нидзувъяссӧ.
— Черисӧ пысалан татчӧ, — помаліс Савва да сетіс Женялы кык бедьтор, кодъяс вылӧ гартыштӧма вӧлі кӧв. — Мун.
Савва ӧдйӧ мӧдӧдчис вадорті медся ылысса пурлань.
Первойсӧ Женя кайис матысса пур вылӧ.
Кер помъяссӧ вӧлі крепыда гартлӧма кузь потшъяс бердӧ бадь да кыдз пу ньӧръясӧн.
Тайӧ пур вывсьыс Женя вуджис мӧдӧ, кӧні вӧлі чом.
Помӧдзыс воӧм бӧрын видзӧдліс бӧрлань да лажыньтчис.
Мед не кӧтӧдны куртка сосъяссӧ, сійӧ разис манжетъясысь кизьяссӧ да пельпомӧдзыс пуджис сосъяссӧ.
Сэсся водіс, кияссӧ сюйис ваӧ, кыз нильӧг керъяс помӧ, да кутіс корсьысьны.
Эм!
Сылӧн чуньясыс инмисны зэвтчӧм кӧвйӧ.
Женя кутіс тэрыба кыскыны сійӧс да регыд аддзис пемыдгӧрд кирпич.
Кӧвсянь вожаліс подольниклӧн крепыд, путшкӧм шнур.
Женя пуктіс грузсӧ пур вылӧ да кутіс кыскыны шнурсӧ — сійӧс кодкӧ ёна тракнитіс, и став тушаыс детинкалӧн сыркнитіс, быттьӧ шнур пырыс лэдзисны ток.
Чери!
Детинка збойджыка мӧдіс кыскыны снастьсӧ асланьыс.
Кымын матӧджык сійӧ кыскис подольниксӧ, сымын ёнджыка водзсасис чериыс.
Женя эз казявлы, кыдзи кӧдзыд ва войтъясыс сойясӧдыс визувтісны дӧрӧм улас, кыдзи лэччис пуджӧм соскыс да кӧтасис ваын.
Мед подольникыс эз дзугсьы, Женя ӧкуратнӧя пукталіс сійӧс пур помӧ.
Ӧти поводокъяс йылын вугыръясыс вӧліны кушӧсь, мӧдъяс йылын нидзувъяссӧ вӧлі йирӧма дзик вугыръяс бердӧдзыс, а коймӧдъяс йылын...
Со пыдын мыйкӧ югнитіс, и Женя тракнитӧмӧн лэптіс черисӧ пур вылӧ.
Гӧрд бордъя ыджыд сын лёкысь пессис бӧжнас, то восьтывліс, то пӧдлавліс пӧлӧс вомсӧ.
Женя пидзӧснас личкыштіс сынсӧ кер бердӧ да кутіс тэрыба кыскыны шнур коляссӧ.
Минут вит мысти сійӧ лэдзис снастьсӧ ваӧ да котӧртіс вадорӧ.
Сылӧн шӧрт йылын бовъялісны кык ыджыд сын да куим ёкыш.
Саввалы шедіс бура жӧ.
Сійӧ босьтіс Женялысь кыйӧмторсӧ, лэптыштліс, курччис вылыс парсӧ да шуис:
— Килограмм кык лоӧ.
Но, ӧні верман мунны да ещӧ узьыштны. — Савва сюяліс дӧрӧмсӧ флотскӧй тасма улӧ, сэсся перйис зепсьыс папирос, бергӧдчис тӧлыслы мышкӧн, кияснас сайӧдӧмӧн ӧзтіс истӧг да пыдӧ кыскыштіс тшынсӧ. — И медым некодлы.
Гӧгӧрвоан?
Аддзылін, кутшӧм чериа местаясыс.
А то мукӧдъяс казяласны и...
— Ладнӧ, а кор...
— Стӧч сизим час комын минутын касса дорын, — торкис Савва, и друг сійӧ нетшыштіс Женяӧс киӧдыс да уськӧдчис муас: — Вод!
Ыж ку пася гӧрбыльтчӧм старик надзӧник лэччис юлань, киясас сылӧн вӧліны вугыр шатинъяс да сак.
— Кыссьы ме бӧрся! — скӧрысь шуис Савва.
Старик кайис пур вылӧ да видзчысигтырйи кутіс мунны катласьысь керъяс кузя.
— Кыссьы, кодлы шуӧны! — гораджыка шӧпнитіс Савва да чужйис ёртсӧ. — Али он кӧсйы левсӧ видзӧдны ветлыны?
Но Женя эз вӧрзьӧдчы места вывсьыс да виччысис, мый кутас вӧчны старикыс.
Старик матыстчис сійӧ места дінас, кӧні сӧмын на вӧлі Женя, пуктіс керъяс вылӧ саксӧ, вугыр шатинъяссӧ да ведра.
Сэсся пӧрччис пасьсӧ, пуджис дӧрӧм сосъяссӧ, сюйис кисӧ ваӧ да кутіс кӧвйӧдыс кыскыны кирпичсӧ.
Женя видзӧдіс старик вылӧ.
Со сійӧ лэптіс тыртӧм снастьсӧ, чышкыштіс уссӧ, перйис противогазӧвӧй сумкаысь консерв банка да заводитіс вугыръясас самавлыны нидзувъяс.
Ю пыдӧсӧ кирпич вӧйтӧм бӧрын мыськис кияссӧ, косӧдіс найӧс пасьнас да пуксис потш вылӧ.
Сэсся перйис табак кӧшель.
Но чигаркасӧ мыйлакӧ эз гарт, а вӧрзьывтӧг пукаліс пур помын да думыштчӧмӧн видзӧдіс ю вылӧ.
Шондіыс кыпӧдчис нин вылӧкодь.
Двина сайын кузя, разнӧй гӧлӧсъясӧн тутӧстісны заводъяс, уськӧдісны йӧзлы тӧд вылӧ, мый уджалан лун заводитчис.
Пристаньын кыліс нывбаба серам.
А старик пыр сідз жӧ пукаліс да вӧрзьывтӧг видзӧдіс кӧдзыд ва вылӧ.
Женя бергӧдчис Саввалань.
— Но, мый рак моз синтӧ арыштін? — скӧрысь юаліс Савва.
— Повзин?
Женя нинӧм эз вочавидз.
Сійӧ чеччис да уськӧдчис котӧртны.
Сійӧ котӧртіс лысвасьыс кӧтасьӧм векньыд трӧпаті, кокъясас швичйӧдлісны кустъяслӧн ньӧръясыс, а мышсӧ сотіс стариклӧн шог видзӧдласыс.
Женялы вӧлі веськодь нин, мый сійӧ оз веськав циркӧ, код йылысь мӧвпаліс, да оз аддзыв паськыда нималысь берберийскӧй левӧс.
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Лаврень дед @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 56‒65.}
ЛАВРЕНЬ ДЕД
Пырны кӧ нин град йӧрӧ, то сӧмын Лаврень дед ордӧ.
Сы град йӧрӧ пыравлігъясӧн детинкаяс дзик стӧча тӧдісны, мый дед гортас.
Но и мед!
Кутшӧм нӧ интерес пырнысӧ, сійӧ кӧ абу?
Нетшкы мыйта колӧ морков да редиска, тырт зепъястӧ, сюяв питшӧгад...
Дзик мӧд делӧ кыссьыны градъяс вывті, кор тӧдан, мый кӧзяин быд здук вермас петны гортсьыс!
Нетшыштан морковтӧ веж бӧжӧдыс, а аслад морӧспань улад нюкрӧдлӧ...
Морковсӧ найӧ бӧрйылісны медся гырысьсӧ.
Ӧшыбкаӧн кӧ веськавліс ичӧтик, сійӧс шыбитлісны.
Сӧмын ӧтнас Рудик пӧшти эз нетшкы.
Сійӧ быд здук лэптыліс юрсӧ, видзӧдлывліс кильчӧ вылӧ.
— Тс-с-с, — друг шӧпнитіс сійӧ.
Детинкаяс ляскысисны му бердӧ.
Град йӧрлань бана ӧшиньысь вешйис ситеч занавес, и шочиник веж коръяс костӧд найӧ аддзисны асьсӧ Лавреньӧс.
Сэсся ӧшиньса бара занавесалісны, и Тима шӧпнитіс:
— Пропадитім...
Лаврень дед петіс кильчӧ вылӧ.
Сійӧ вӧлі гӧрбыльтчыштӧма, бритчытӧм, пыдын пукалысь скӧр синъяса.
Кыдзи и посёлокса унджык старикыс, сійӧ новліс важ морскӧй китель, сӧмын кительыс сылӧн вӧлі ёна сьӧдасьӧма, став кизьыс оръяссьӧма ӧти кындзи, и, кор дед ветлӧдліс уличаяс кузя, китель увсьыс тыдаліс еджыд дӧрӧмыс.
Лаврень ӧдйӧ лэччис кильчӧ вылысь, сувтіс ӧградалӧн улыс потш вылас, нюжӧдчис да аддзис детинкаяслысь мышъяссӧ.
— Сідз, — шуис сійӧ. — Мый водалінныд?
Нетшкӧй...
Сэсся перйис морӧс зепсьыс бонзьӧм блокнот да карандаш помӧн мыйкӧ гижыштіс сэтчӧ.
Сійӧ эз горзы на вылӧ и эз петшӧрав найӧс, и весиг эз вӧтлы град йӧрсьыс, сійӧ сӧмын мыйкӧ ӧкуратнӧя гижис блокнотас.
И детинкаяс зэв бура тӧдісны — мый.
Ок, кыдзи ӧнӧдз на ёнтӧ Тимкалӧн пельыс!
Муртса эз орӧд сэки пельсӧ батьыс.
А мыйысь?
Аддзис Лаврень дед, кыдзи Тима мырддис рыжӧй Ленкалысь подсолнух, сувтіс, перйис буретш тайӧ блокнотсӧ, мыйкӧ пасйыштіс сэтчӧ — и со батьыс някралыштіс сійӧс пельӧдыс.
Дед сюйис блокнотсӧ зептас да мӧдӧдчис ворота дорӧ.
Муніс сійӧ тэрмасьтӧг, тувччаліс зумыда, и дедлӧн мунан мода сертиыс тӧдчис, мый сьӧлӧмыс сылӧн бурмис.
Детинкаяс чеччисны да кутісны пыркӧдны ас вывсьыныс мусӧ.
Тимка сьӧлыштіс, перйис питшӧгсьыс ки тыр морков, бӧрйис медся мичасӧ, чышкыштіс сатин дӧрӧмас да кӧсйис нин сатшкыны сэтчӧ пиньяссӧ, но друг векыштчис, быттьӧ водзвыв нин кыліс, кыдзи рыт кежлас сылӧн кутас ӧзйыны и мӧд пельыс, скӧрысь шыбитіс морковсӧ муӧ:
— Мед сійӧс чӧртыс нуас!
— Вот пӧрысь трасичаыд! — пинь пырыс сӧдзӧдіс лёзь юрсиа Колька.
— А вай велӧдыштам сійӧс, — шуис Рудик, — дыр-ӧ позьӧ терпитны!
— А стӧчджыка? — юаліс Тимка, и друг синъясыс сылӧн ӧзйисны. — Сулалӧй, меным юрӧ воис мӧвп!
И сійӧ висьталіс детинкаяслы: колӧ пырысь-пыр гусьӧник пырны Лаврень керкаӧ, босьтны ва ведра да сувтӧдны ӧдзӧсдорса джаджйӧ; ведрасянь ӧдзӧс вугъяс нюжӧдны кӧв.
И вот, кор дед каяс кильчӧ вылас да кутас восьтыны ӧдзӧссӧ, ваыс киссяс сы вылӧ.
— Но кыдз? — юаліс Тимка.
— Этша, — шуис Рудик, — тайӧн сылы он дӧсадит.
— Первойысьтӧ тырмас, — шуис Тимка,
— та бӧрын кӧ оз шыбит блокнотсӧ — думыштам мыйкӧ бурджыкӧс.
Та бӧрын детинкаяс разӧдчисны гортаныс, медым босьтны кӧв, мӧлӧт да кӧрт тувъяс.
Ведрасӧ найӧ шуисны корсьны дед посводзысь.
Кор Тимка тӧвзис Байкал вадорті, главнӧй причал дінысь, кӧні сулаліс ыджыд пароход «Иван Бабушкин», сійӧ аддзис Лавреньӧс.
Дед сулаліс сылы мышкӧн, но сійӧс позьӧ вӧлі кокниа тӧдны мышкыртчӧм туша сертиыс да картуз увсьыс чурвидзысь шыртӧм дзор юрси сертиыс.
Тимка кабыртіс кулакъяссӧ, и сылы лои зэв окота видчыштны.
Пароход палуба вылысь ректісны бӧчкаяс, ящикъяс да пызь тыра куль мешӧкъяс.
Дед сулаліс причал вылын, видзӧдіс грузчикъяс вылӧ.
Найӧ ӧткӧн-ӧткӧн быгльӧдлісны пӧв кузя сур тыра сьӧкыд бӧчкаяс.
Пӧвйыс лайкнитчывліс, бӧчкаяс бергалісны да неокотапырысь быгыльтчисны водзӧ.
Рабочӧйяслӧн чужӧмъясныс югъялісны пӧсялӧмысла, дӧрӧмъяс вылас ньылӧдӧмсьыс тӧдчисны сьӧд чутъяс.
— Кыкӧн кутчысьӧй, кыкӧн! — друг горӧдіс дед.
Грузчикъяс мигнитісны ӧта-мӧдныслы.
— Тэ, дед, мун аслад туйӧдыд, мун...
Нинӧм тані командуйтны, — шуис лӧз курткаа латшкӧс тушаа зон.
Дедлӧн пыдын пукалысь скӧр синъясыс, кажитчӧ, вӧйины ещӧ пыдӧджык.
Сэсся сійӧ эз шу ни ӧти кыв.
Сійӧ перйис зепсьыс бонзьӧм блокнотсӧ, карандаш помӧн мыйкӧ гижыштіс сэтчӧ да, грузчикъяс вылӧ видзӧдлытӧг, надзӧник мӧдӧдчис водзӧ.
«Но и морт — оз вермы овны удтысьтӧг!» — думыштіс Тимка да ӧддзӧдіс воськовсӧ.
И эз ӧтнас сійӧ, а быдӧн лыддисны дедӧс сэтшӧмӧн.
Орчча керкаын олысь Анфиса баб веськыда шуис, мый сылӧн юрас абу ставыс лючки-ладнӧ.
Пӧшти быд лун дед шӧйтіс Байкал дорын, а кор бухтаӧ воліс «Ангара» ледокол, сійӧ пуксьывліс пӧрӧдӧм пыж вылӧ да быдса часъяс чӧж дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ, вӧсньыд, бӧрлань муртса катовтчӧм трубаяс вылӧ, мачтаыс да ёсь ныра стальнӧй корпус вылӧ.
Посёлокысь шоч старик аслас кадӧ эз служитлы «Ангара» вылын, и некод торъясӧ сы вылӧ эз видзӧд, а со тайӧ гӧрбыльтчӧм да бритчытӧм дедыс «Ангара» воӧм бӧрын пыр петавліс вадорӧ да зумыша видзӧдіс сы вылӧ.
«Мый нин тэ, дед, вунӧдін сэтчӧ?
Эн-ӧ нин мусуктӧ?» — юасьлісны дед дінті мунысь морякъяс.
Старик руд синъяснас скӧрысь видзӧдіс сералысь вылӧ да сюйліс кисӧ морӧс зептас блокнотла.
«И мыйла сійӧ сэтшӧм?» — думайтіс Тимка.
Керкаас олӧ ӧтнасӧн джынвыйӧ синтӧм старукакӧд.
Мукӧдъяс ордӧ праздникъяс кежлӧ волӧны пияныс да внукъясыс, ӧтлаын ветлӧны кино вылӧ, сус кольясла, гудӧкасигтырйи гуляйтӧны Байкал кузя, а Лаврень дед пыр ӧтнас.
Тимка кывліс: сӧмын скуп, омӧль йӧзлӧн абуӧсь челядьыс, а кор найӧ пӧрысьмӧны, то каитчӧны, мый некод налы оз отсышт, оз дзеб кулӧм бӧрас, со и лоӧны скӧрӧсь да быдлаӧ суитчӧны...
Кор Тимка воис гортас, мамыс торкис сылысь планъяссӧ.
— Ну Алялы завтрак, — шуис сійӧ. — Сёйыштны весиг эз удит.
Мӧд пӧрйӧ эськӧ Тимка пыр жӧ ӧткажитчис: ёна тай колӧ!
Мед оз лок гуляйтанінсьыс кык час войын да мед оз садьмы судоверфын гудок сеттӧдз вит минут водзджык!
Но шуны талун мамыслы воча кыв вӧлі опаснӧ: батьыс быть пӧвсалас сійӧс морковсьыд и оз ло омӧль, мамыс кӧ доръяс да кокньӧдас накажитӧмсӧ.
— Но вай, — шуис Тимка, кватитіс йӧв сулея да пирӧгъяс тыра тубрас, сюйис питшӧгас мӧлӧт да котӧртіс...
Лаврень керка дінӧ.
Детинкаяс пукалісны нин ёг турун сайӧ дзебсьӧмӧн да виччысисны сійӧс.
— Со тіянлы пирӧг, — шуис Тимка (Алькалы тырмас и ӧтиыс!), — а ме пыр жӧ бӧр локта.
Детинкаяс юкисны пирӧгсӧ да босьтчисны уджавны, а Тимка тӧвзьыштіс судоверфӧ.
Проходнӧй дорын сійӧ ӧвтыштіс стӧрӧж ныр улын сёян тыра тубраснас, и стӧрӧж лэдзис сійӧс.
Со сійӧ — верфыс!
Веськалан кӧ сэтчӧ, ӧдвакӧ регыд мунан.
Гӧгӧр кыпалӧны цехъяс, складъяс, мастерскӧйяс.
А вадорын стапельяс вылын сулалӧ зэв ыджыд «Ангара», кодӧс лэптісны ремонтируйтӧм могысь, — сылӧн водоизмещениеыс сюрс витсё ветымын тонна!
Улын куйлӧны сылӧн трубаясысь сьӧд кожухъяс — на пытшкын котравны позьӧ, якӧръяслӧн сьӧкыд чепъяс да зэв ыджыд якӧр...
Пӧвъясысь вӧчӧм пос кузя, кодъяс вомӧн тувъялӧма вӧлі планкаяс, Тимка котӧрӧн кайис ледокол палуба вылӧ да пыр жӧ мӧдӧдчис бӧжланьыс, кӧні тыдалісны нывка-маляръяслӧн разнӧй рӧма чышъянъясыс.
И сӧмын тані детинка казяліс, мый нывъяс оз камгыны мӧлӧтъяснаныс, кыдзи пыр нимтылӧны бортысь сімсӧ весалігӧн, а чӧла пукалӧны кытшӧн.
Тимка кӧсйис нин чукӧстны Аляӧс, кыдзи друг тшӧкмуні: сійӧ кыліс стариклысь зывӧк гӧлӧссӧ.
Детинка видзчысигтырйи мыччысис металлическӧй надстройка сайсянь да пыр жӧ дзебсис: сідзи и эм!
Фальшборт вылын пукаліс Лаврень дед да, пидзӧс вылас блокнотсӧ пуктӧмӧн, мыйкӧ зіля гижаліс сэтчӧ.
Тӧлыс вӧрӧшитіс сылысь дзормыштӧм юрси пратьяссӧ, кодъяс чурвидзисны картуз увсьыс, да пешкыльтіс сьӧдасьӧм китель пӧласӧ.
— Тэ мый тайӧ, дед, пыр гижан и гижан, — блокнотӧ видзӧдігтыр шуис зарни исергаяса нывка-маляр, — быттьӧ кутшӧмкӧ писатель.
— Эн сирась морт дінас, — шуис олӧма, куритчӧмысла вижӧдӧм уска бригадир, и, кор дед вешйис на дінысь, надзӧнджык нин содтіс: — Ті стариксӧ эн дӧзмӧдӧй, сылӧн, позьӧ шуны, та вылӧ право эм.
— Кутшӧм сэтшӧм право?
— Тӧдін кӧ, эськӧ эн юась.
Тайӧ кадӧ гораа юрӧбтіс заводскӧй гудок, бригадир горӧдіс: «Куритчӧй!» — и нывъяс серӧктісны, сы вӧсна мый бригадаын эз вӧв ни ӧти мужичӧй и бригадир некыдз эз вермы велавны та дінӧ.
Кор Тимка казяліс, мый Лаврень дед матын абу, петіс надстройка улысь да матыстчис бригадир дорӧ.
— Дядь, а кутшӧм сылӧн право? — юаліс сійӧ.
— Тайӧ кодлӧн?
— А Лаврень дедыслӧн.
— Кутшӧм право, юалан? — Бригадир кыскис зепсьыс лямалӧм «Беломор» пачка, пыдӧ кыскыштіс тшынсӧ, шуис ӧти нывлы: «Вешйышт, нолтӧ!» — да видзӧдліс Тимка вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс: — Тэныд нӧ кымын арӧс?
Дас кык?
Меным сійӧ кадас вӧлі, пӧжалуй, унджык.
Винтовка нин киын куті.
Да, важӧн тайӧ вӧлі...
Тимка лажыньтчис: бригадир, тыдалӧ, кӧсйис висьтавны мыйкӧ интереснӧйтор...
— Важӧн тайӧ вӧлі...
«Ангара» сулаліс Байкал портын, и друг корабль вылын кывсис: Иркутскысь бӧрыньтчигӧн колчаковечьяс вайӧдӧны ледокол вылӧ заложникъясӧс, большевикъясӧс, комын ӧти мортӧс.
Сетісны колчаковечьяс команда — лӧсьӧдчыны мунны.
Он кывзысь — балябӧжад пуля.
Кочегаръяс босьтісны зыръяс, шыблалӧны топкаясӧ из шом.
Биыс, быттьӧ адын: ыпъялӧ, синъяс да пиньяс югъялӧны.
Друг мыйкӧ зӧркнитіс — торйӧдчисны вадорысь.
Шыблалӧны из шомсӧ, а асланыс сьӧлӧмъясыс абу местаынӧсь.
Оз тэрмасьны топкасӧ тыртны.
Мыйкӧ лёктор думыштӧмаӧсь колчаковечьяс, но видлы тӧдмав — мый?
Висьмис Лавреньлӧн юрыс — сійӧ кочегарӧн жӧ вӧлі, — жарысла кӧсичаяссӧ ёнтӧ.
«Вай, — думайтӧ, — петала, сӧстӧм сынӧднас лолалышта».
Петіс Лаврень кочегаркаысь и аддзӧ: бортъяс пӧлӧн да судно бӧжын сулалӧны колчаковечьяс — киясаныс винтовкаяс, юръясаныс еджыд папахаяс, крестӧн-крестӧн кӧрталӧма башлыкъяс.
Кӧдзыдыс сотӧ, лолавны он вермы.
Кык салдат петкӧдӧны трюмысь галифеа, косясьлӧм улыс дӧрӧма да кӧмтӧм мортӧс. Кияссӧ сылысь кӧрталӧма мыш саяс.
Вайӧдісны ледокол бӧжӧ, копыртісны юрсӧ.
Гӧрд рожаа ӧти дядьӧ ӧддзӧдчӧмӧн кучкис сылы балябӧжас нӧшкӧн — вӧліны судно вылын сэтшӧмъясыс, медым йисӧ жуглыны корпус вылысь.
Кучкис — и эз ло мортыс.
Кыкӧн кватитісны сійӧс кокъясӧдыс — и борт сайӧ.
А бӧрвылас тшынасис «Кругобайкалец», жугліс йисӧ, таляліс шыбитӧм шойяссӧ, медым йи вылас ни ӧти эз коль.
Ледокол бӧжын вирысла вильыд, чукӧрӧ шыблалӧма пальтояс, бекешаяс, сапӧгъяс да тужуркаяс.
Ӧти колчаковец киняулас кутӧ хромӧвӧй сапӧг, мӧдлӧн зепсьыс чурвидзӧ свитер...
Кӧдзыдысла йӧктышталӧны, кепысьяс пытшканыс пӧлялӧны, йӧжгылясьӧны.
Муртса югдӧдыштӧ тӧлысь, штыкъяс да затворъяс вылын дзирдалӧ пуж, крут гӧраяс ӧдва-ӧдва тыдалыштӧны пемыдсьыс.
Бура кылӧ, кыдзи мурчкакылӧ жугласьысь йи, кутшӧм сьӧкыда ышлолалӧ машина.
Со мый тан вӧчсьӧ, а найӧ нинӧм оз тӧдны!
Ок и скӧрмис сэки Лаврень...
Петіс сӧстӧм сынӧдӧн лолалыштны, а ачыс сулалӧ и лолыс оз шед — сынӧдыс оз тырмы, пытшкӧсас ставыс сотчӧ, быттьӧ асьсӧ сійӧс зырйӧн шыбитісны биа топкаӧ...
Аддзӧ — ещӧ ӧтиӧс петкӧдӧны: кӧмтӧм, еджыд дӧрӧмыслӧн юрйылыс сыри-летки косясьлӧма.
Видзӧдліс сы вылӧ Лаврень — и сьӧлӧмыс муртса эз пот: Мишка, сылӧн медыджыд пиыс...
Чужӧмыс омӧльтчӧма, сьӧд, синъясыс вӧйӧмаӧсь, бан бокъясыс да голяыс нӧйтӧмысла вирӧссьӧма, лӧз чутӧсь, паръясыс пыктӧмаӧсь.
А Лаврень сулалӧ, быттьӧ кынмӧма да асьсӧ оз чувствуйт.
Сӧмын вом доръясыс шӧпкӧдӧны: «Енмӧй, эм кӧ тэ енэжас, кыдзи тэ верман видзӧдны та вылӧ?»
И юрыс бергӧдчӧ, быттьӧ став вирыс петӧ тушасьыс.
Горӧдіс мыйкӧ Лаврень, уськӧдчис пи дорас, но морӧснас мыджсис штыкъяссӧ.
Кватитісны сійӧс, кыскисны бӧрвыв, горзӧны: «Сыкӧд тшӧтш кӧсъян?
А но бӧрӧ!»
Смерть шымыртіс Лавреньлысь лов шысӧ, кокъясыс йизисны палуба бердӧ, юрас быттьӧ чугуннӧй кӧлӧкӧлӧн звӧнитӧны — шыясыс то матыстчыласны, то ылыстчыласны...
Кылӧ, кучкалӧны сылы кынӧмас и мышкас, но доймӧмсӧ оз кыв.
И друг аддзӧ: Михаил кыдзи нетшыштчас, гезъясыс рутш-ратшмуніны, охранникъяс разі-пели лэбыштісны палуба пасьтала, винтовкаяс зёлькнитчисны-усины кӧрт вылӧ.
Сійӧ чужйис ӧтилы чужӧмас да мый тӧлкыс — кӧмтӧм...
«Гадъяс! — киргигтыр шуис сійӧ.
— Ми комын ӧтиӧнӧсь, а ті уна сёӧнӧсь...
Виалӧй миянӧс, нӧйтӧй...
Войтыр век жӧ вермас!..
А ті... ті...»
Уськӧдчисны сы вылӧ колчаковечьяс, кияссӧ бӧрлань песовтісны, вомсӧ нямӧдӧн кляпталісны, кучкалӧны прикладъясӧн, кынӧмас сапӧгъяснас чужъялӧны, вайӧдӧны ледокол бӧжӧ.
Сійӧ юрнас пыркӧдӧ, тӧлыс юрсисӧ летӧ, уськӧдӧ синъяс вылас.
Копыртісны сійӧс фальшборт бердӧ.
«Ӧдйӧджык!» — горзӧны палачлы, и сійӧ нин нӧшсӧ лэптӧ.
«Войтырсӧ он вермы...
Ми вермам!» — Лаврень кыліс пӧдӧм гӧлӧс.
Мый вӧлі водзӧ — сійӧ эз помнит.
Быттьӧ вӧтӧн кыліс — кыскӧны кытчӧкӧ, сэсся шыбитӧны, и сійӧ лэбис увлань, траплысь кӧрт тшупӧдъяссӧ юрнас лыддигтырйи.
Садяс воис сӧмын сэк, кор ёртъясыс кисьтісны юр вылас ведра ва.
«Мый сэтшӧмыс?» — юалісны найӧ.
«Пиӧс, пиӧс менсьым сӧмын на... нӧшкӧн... юрас...»
— Со тані тайӧ вӧлі, — помаліс бригадир. — Тасянь петкӧдісны, татчӧ сувтӧдлісны да шыблалісны со сэтчӧ...
Нӧшсӧ Иркутскӧй музейын видзӧны... — музеяс волін? — сибдӧм юрсиясыс тыдалӧны.
Колины сійӧ войсяньыс...
Лои шы ни тӧв.
Некымын ныв чӧв олісны, вунӧдісны ӧбедъяс йывсьыс, и Тимкалӧн тушаӧдыс визьнитіс йирмӧг.
— И тайӧ вӧлі «Ангара» вылын? — юаліс сійӧ.
— А кӧн сэсся?
Эк тэ, татшӧмторъяссӧ тӧдны колӧ.
— А сэсся? — юаліс ӧти ныв.
— Сэсся?
Партизанитны мунім ми Лавренькӧд...
Ок, кыдзи лӧгысла пуисны сьӧлӧмъясным.
Сэтчӧдз эгӧ вермӧй ӧвсьыны, кытчӧдз медбӧръя белӧйсӧ эг бырӧдӧй.
Грӧмитім найӧс — киным ни ӧтчыд эз дрӧгнитлы, а тэ юалан, кытысь правоыс?
Лажыньтчӧм Тимкалы быдсӧн лои кӧдзыд, сылӧн син водзас дрӧжжитісны да вералісны нывъяс, и рыжӧй уска бригадир, и ледоколлӧн палубаыс.
И друг, быттьӧ донӧдӧм кӧрт тув, сійӧс сотыштіс мӧвп: ва ведра!
Тимка надзӧник кутіс бӧрыньтчыны надстройка дінысь.
Мед не лэччыны восьса посъяс вывті, тювкнитіс кутшӧмкӧ трюмлӧн люк пытшкӧ, лайкъялысь трап кузя лэччис каютаӧ, йӧткыштіс сімӧм ӧдзӧс да уськӧдчис котӧртны коридор кузя.
Воис розь дінӧдз, кӧні корпус вылысь вӧлі кульыштӧма стальнӧй лист, и кавшасис ортсӧ.
Алялысь завтрак тыра тубрассӧ киас кутӧмӧн тӧвзьыштіс улича кузя.
— Весасьӧй! — горӧдіс сійӧ Лаврень дедлӧн керка дорӧ воигӧн, эз весиг видзӧдлы чуймӧм челядь вылӧ, лэдзис ва тыра ведра да пуртӧн вундіс кӧвсӧ...
Тимка муніс гортас посёлокса главнӧй улича кузя.
Яръюгыда дзирдаліс шонді, кымӧръяс надзӧник кывтісны Иркутсклань, и саридзсянь пӧльтіс ыркыдик тӧв.
Кыліс, кыдзи верфын дугдывтӧг да чорыда камгӧны мӧлӧтъяс; трачкӧдчис электросварка, кузнечаын мудзпырысь камгис ыджыд мӧлӧт.
Тимка муніс саридз дорті да кыліс, мый сьӧлӧм вылас вӧлі зэв кокньыд.
Причал дорті мунігӧн, кӧні пыр на сулаліс «Иван Бабушкин», Тимка друг аддзис, мый грузчикъяс быгльӧдлӧны бӧчкаяссӧ кыкӧн-кыкӧн, и бӧчкаясыс оз нин бергавны да оз вильсъявны пӧв вывтіыс.
«Сідзкӧ, и тані тӧдмалӧмаӧсь, коді сэтшӧм Лаврень дедыс», — думыштіс Тимка да мӧдӧдчис гортас.
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Тэнад Антарктида @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 74‒91.}
ТЭНАД АНТАРКТИДА
Ыджыд керка подъездын сулалісны куим детинка да видзӧдісны, кыдзи ывлаас шливгӧ зэр.
Шливгис сэтшӧм чорыда, мый, кажитчӧ вӧлі, — муыс пузьӧма.
Тротуарӧ инмӧм зэр войтъяс сявкмунліны, да кыптыліс ва бус.
Ваыс лёкысь ызгис керка вывсянь лэччысь кӧрт трубаын, яра ылькйис ортсӧ да быгъя гудыр шорӧн визувтіс тротуар пӧлӧн.
Мукӧд дырйи ваыс резыштліс детинкаясӧс, и сэки на пӧвстысь медся ыджыдыс, Игорь, дӧзмӧмпырысь кӧрліс нырсӧ да вешйыштліс пыдӧджык.
Мӧд детинка, Серёжка, повзьӧм синъясӧн вӧрзьывтӧг видзӧдіс зэр вылас — сійӧ некор на эз аддзыв татшӧм чорыд зэрсӧ.
И сӧмын лӧз синма да вӧсньыд кока, сандалияса да еджыд носкиа Алёша вӧлі рад.
— Кисьтӧ, быттьӧ тропическӧй! — горзіс сійӧ, медым венны зэр шысӧ. — Быттьӧ Африкаын!
Сэні зэрыс пуяс чегъялӧ да хижинаяс кисьтӧ.
И обезьянаяслы сыысь некытчӧ воштысьны...
А сы пыдди крокодилъяс... но и радӧсь!..
Алёша воськовтіс водзлань, и сылӧн зарниӧн вышивайтӧм якӧръяса ӧкуратнӧй матроска вылас дзирдыштісны гырысь зэр войтъяс.
— Котралыштам зэр улас?
Котралыштам, а? — инас ӧшйытӧг сійӧ педзис ӧдзӧс дорын.
— Тайӧ мый могысь? — кӧдзыда юаліс Игорь.
— А нинӧм могысь — прӧстӧ сідз!
— Но и котрав, кӧтӧдчы мыйта окота.
Алёша дузгӧдчис.
Но тайӧ кыссис ӧти секунд.
Му вылас эз на вӧв сэтшӧм кывйыс, коді эськӧ вермис кӧдзӧдны сійӧс.
Оз кӧсйы Игорь — оз и ков!
Сы пыдди Серёжка, гашкӧ, сӧгласитчас: сійӧ абу на сэтшӧм ыджыд да оз на асьсӧ сэтшӧм вылӧ пукты, медым не котралыштны зэр улын.
Алёша бергӧдіс детинкаяслань югъялысь синъяса, гӧгрӧс, резсьӧм чужӧмсӧ:
— Серёжка, котӧртім!
Игорь да Серёжка мый йылысь кӧ кутісны вашкӧдчыны.
— Ладнӧ, — гораа шуис Игорь, — сӧмын ӧттшӧтш.
Кывзы менсьым команда: ӧти, кык...
Алёша зэвтчис став тушанас.
— Куим!..
Алёша чеччыштіс ызгысь зэр улӧ.
Быд боксянь сійӧс пыр жӧ койыштіс ваӧн, быттьӧ сійӧ чеччыштіс юӧ.
Зэрыс лёкысь швачӧдіс чужӧмас, пельпомъясас, визувтіс мыш да кокъяс кузяыс, шорӧн ыльгис кияс вывсьыс.
Но мый тайӧ сэтшӧмыс?
Ёртъясыс важ мозыс сулалӧны подъездын.
Повзисны али мый?
Алёша кутіс дурмӧм морт моз йӧктыны асфальт вылын, медым ызйӧдны да петкӧдны подъездысь ассьыс полысь да ньӧжмыд ёртъяссӧ.
Сійӧ шлопӧдіс кӧтасьӧмысла ӧшйӧм сьӧд курткаас, кекӧначасис да гораа чилзіс.
Но детинкаяс ни ӧти сантиметр эз мыччысьны ӧдзӧсӧдыс.
Сэки Алёша звиркнитіс подъездӧ.
— Повзинныд?
— Мун, ва крыса! — скӧрысь шуис Игорь.
Кыкнан ёртыс ырскӧбтісны сы дінысь пыдӧджык подъездас, кынӧмъясаныс кутчысьӧмӧн гораа серӧктісны да котӧртісны пос кузяыс вывлань.
— Предательяс! — матроскасӧ да гачсӧ пыдзралігтырйи шогпырысь горӧдіс Алёша. — У, яндысьтӧм бугыльяс!..
Ывлаыс кутіс рӧмдыны.
Матысмис рыт.
Тайӧ кадас пырджык патераысь петавліс няня Надька, паськыд чужӧма, рыжӧй кӧсаяса ныв, да, алюминиевӧй дарйӧн ӧвтчигтырйи, ыджыд гӧлӧсӧн двор тырнас горзіс:
<ns>— Алё-ёша!</ns>
<ns>Ужна-айтны!</ns>
Унджыкысьсӧ Алёша, сьӧкыда кашкигтырйи, вермасьліс мукӧд детинкаяскӧд либӧ повтӧг чеччаліс помӧй гу вывсянь лыа вылӧ — а но, коді ылӧджык!
Надькалы ковмывліс вӧтлысьны сы бӧрся, кватитны киӧдыс да мырдӧн кыскыны подъездӧ.
Но талун няняӧс лэдзисны выходнӧй кежлӧ деревняӧ, и Алёшала некод оз лок.
Ӧтнасӧн сійӧ пырны гортас абу вӧлі велалӧма, но мый вӧчан...
Алёша пыдісянь ышловзис: колӧ — он жӧ кут ӧтнадӧн доввидзны тайӧ пемыд, гажтӧм подъездас.
Сэтчӧ жӧ, веськыда кӧ шуны, кӧтасьӧм паськӧмнад абу жӧ торъя лӧсьыд: гачыд сибдӧ кокъяс бердад, матроскаыд топыда ляскысьӧма кынӧм да мыш бердад, сандалияс пытшкад больскакылӧ ва.
Кӧдзыд!
Пиньясыд сідзи и зяткакылӧны...
Алёша надзӧник кайис пос кузя, ас бӧрсяыс коляліс пос тшупӧдъясас ва кок туйяс.
Сійӧ думайтіс, кыдзи эськӧ пӧрйӧдлыны мамсӧ.
Гашкӧ, висьтавны, мый зэрыс суис сійӧс Виталька ордӧ мунігӧн да сайӧдчынысӧ вӧлі некытчӧ?
Тадзи сійӧ и висьталас.
Ӧдзӧсыс вӧлӧма игнавтӧм, и Алёша кокньыдика йӧткыштіс сійӧс да пырис водз жырйӧ, кӧні сулаліс еджыд, кӧдзыд холодильник да йӧра сюр вылын ӧшаліс батьыслӧн пальтоыс да руд шляпаыс.
Алёша видзчысигтырйи пӧдлыштіс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ да кутіс кывзысьны.
Пыді жырйысь кыліс кодлӧнкӧ тӧдтӧм, ёсь гӧлӧс:
— Миян йылысь тэ он думайт, ас йывсьыд кӧть эськӧ думыштін!..
Ак, дугды, ме ставсӧ тайӧс тӧда...
Алёша сідзи и кынмис восьса вомнас.
Коді тайӧ?
Мамыс али мый?
Дерт жӧ, мамыс!
Сійӧ сёрнитіс тэрыба да скӧрысь.
Гӧлӧсыс сылӧн тіраліс, и сылӧн эз артмыны кыв помъясыс.
Буракӧ, мыйкӧ лоӧма.
Татшӧм ногӧн мамыс некор на эз сёрнитлы.
Мамлӧн гӧлӧсыс пыр вӧлі спокойнӧй, небыд.
А ӧні Алёша эз куж весиг думыштны, кутшӧм вӧлі сылӧн чужӧмыс.
И вообщӧ мамыс бур сьӧлӧма да абу вреднӧй, он ӧткодяв паськыд чужӧма эсійӧ горзысь Надькаыскӧд.
Гортын мам новлӧ гӧрд шарикъясӧн мичмӧдӧм туфли, югъялысь шӧвк халат, кытчӧ вышивайтӧма зарни бӧжа павлинъясӧс да турунвиж пальмаяс, и ветлӧдлӧ сідз, мый кок шыыс оз кыв.
Кокъяссӧ сюркнялӧмӧн мам лун-лун пукалӧ паськыд тахта вылын да лыддьӧ торъявлӧм, вижӧдӧм лист бокъяса небӧгъяс.
Мукӧд дырйиыс мам, лист боксӧ киас кутӧмӧн, петавлӧ весиг кухняӧ Надька дінӧ: видлӧ шыд да ӧттшӧтш лыддьысьӧ — ёна жӧ, тыдалӧ, интереснӧ!
Ӧтчыд Алёша водз жырйысь аддзис ӧти татшӧм лист бок, кодӧс уськӧдӧма мамыс, но сійӧ, быттьӧ нарошнӧ, вӧлӧма абу интереснӧй — шогла доймысь кутшӧмкӧ морӧс йылысь да окасьӧм йылысь.
Алёшалы эз вӧв весиг лӧсьыд сетны мамыслы тайӧ лист боксӧ — думыштас ещӧ, мый нарошнӧ гусяліс.
И Алёша гусьӧник пуктіс сійӧс места вылас.
Но мукӧдъясыс, кӧнкӧ, интереснӧйӧсь!
А мамлӧн крӧвать дорын ичӧтик пызан вылын сы мында разнӧй кӧрӧбкаяс, флаконъяс да трубкаторъяс — лун джын мунас, медым ставсӧ восьтывны, видзӧдлыны, исалыштны...
Кор Алёша мунӧ мамыскӧд дворті, суседкаясыс пыр пӧшти висьталӧны ӧти и сійӧ жӧ тор: татшӧм том мамлӧн татшӧм ыджыд пи.
Мый сійӧ ыджыд, тайӧ вернӧ, и тані вензьынысӧ нинӧм, но мыйла мамыс том?
Ӧд сылы кызь кӧкъямыс арӧс нин.
А сёрнитны кӧ бать йылысь, то сійӧ дзик нин пӧрысь — сылы комын куим!
И, эз кӧ лункосмӧс бритчы, сы тошкӧн позис эськӧ вӧнясьны, да ещӧ помыс эськӧ колис, медым канькӧд ворсны.
Но мукӧд дырйиыс суседкаяс висьталӧны дзик нин шогмытӧмторъяс:
«Ак, кутшӧм тіян, Елена, пиныд!..
Кутшӧм мича!..
Дзоридз кодь дзик!
А кутшӧмӧсь сылӧн син лысъясыс — сукӧсь, кузьӧсь, сьӧдӧсь, а кудриясыс еджыдӧсь...
Нывка кӧ эськӧ татшӧм вӧлі — нэм кежлас эськӧ шуда вӧлі...»
Тайӧ нин вӧлі вывтіджык.
Алёша нетшыштчывліс мам кисьыс, пышйывліс сарай сайӧ.
Сійӧ лёкысь дзугліс юрсисӧ, веж турунӧн ниртліс чужӧмсӧ. Сэсся сійӧ решитіс нетшкыны дзик став син лыссӧ.
Куимӧс кымын нетшыштіс, но сэсся синмыс мӧдіс доймыны, и сійӧ ӧвтыштіс кинас:
мед колясны нывлӧн кодь син лысъясыс, и тайӧ син лысъяснас кыдзкӧ-мыйкӧ олас.
Ӧд ачыс сійӧ, чӧртыс мед лыяс, мужичӧй!
Кор Алёша локтас вӧлі гортас да петкӧдлас кӧмкотыслысь чуктӧм пӧтшвасӧ, мамыс некор эз видлы, а сӧмын шензигтырйи юавліс, кытчӧ сійӧ сэтшӧма зургис коксӧ.
Сэсся пыр жӧ ыстывліс Надькаӧс кӧмкот вузалан магазинӧ, и бара омӧль лоліс кирпичьяслы да консерв банкаяслы, кодъяс веськавлісны Алёшалы кок улас.
Да, мамыс сылӧн бур и зэв мича, киноысь сэтшӧмъяссӧ он аддзыв!
И овсьӧ сылы зэв гажаа.
Весиг батьтӧг оз гажтӧмчы.
Локтас мукӧд дырйиыс приёмник дорӧ, бергӧдлыштас ручкаяссӧ, кыяс йӧктан музыка, сэсся югнитас синъяснас, шлочкерас чуньяснас да, халат пӧлаяссӧ кинас кутігтырйи, ӧтнасӧн кутас бергавны жырйын; сэсся зымкнитыштас каблукнас, пыркнитас зарни рӧма кудрияснас да гораа-гораа серӧктас.
Но дзик нывка кодь!
А кор сылы оз кажитчы Надькалӧн шыдыс, нюжӧдыштас паръяссӧ, кӧрыштас нырсӧ — но дзик нин орчча патераысь сизим арӧса Ирочка кодь!
Не кӧ мустӧм Надька, коді нёльысь лун кыскывлӧ Алёшаӧс керкаӧ, олӧмыс сылӧн вӧлі эськӧ вывті лӧсьыд.
Батьыс шоча овлывліс гортас.
Сійӧ то дыр кежлӧ ветлывліс ылі экспедицияясӧ, то лун-лун оліс университетын, кӧні лыддис студентъяслы лекцияяс.
Кор сійӧ волывліс гортас, мам пыр жӧ лоліс кыпыдджык, гажаджык да, быттьӧ океанскӧй корабльвывса капитан, сеталіс Надькалы приказаниеяс шонтыны шыд да мыччыны соус пиын жаритӧм чипанпиӧс.
Ӧбед бӧрын мам радейтіс ворсыштны рояльӧн.
Бать пуксьыліс джуджыд квадратнӧй креслӧӧ, кывзывліс сылысь ворсӧмсӧ да куритчис каллянӧн, и мукӧд дырйиыс лӧз тшыныс сайӧдліс сылысь ыджыд косіник чужӧмсӧ.
Сійӧ сюся да вӧрзьӧдчывтӧг видзӧдіс мам вылӧ, а мам видзӧдіс сы вылӧ да ворсіс, сы вӧсна мый сылӧн вӧсньыд еджыд чуньясыс асьныс тӧдісны, кутшӧм клавиш колӧ личкыны.
Кияс вӧрӧм сертиыс вӧрзьыштавлісны тшӧтш и сылӧн пельпомъясыс, а паръясыс нюмъялыштісны.
И муртса сылӧн бӧрлань чатӧртӧм чужӧмыс лоліс нежнӧй да кутшӧмкӧ югыд, а нюмъялігас тыдыштлісны югъялысь еджыд пиньясыс.
— Но кыдз? — батьыслысь юавліс сійӧ.
— Бур, — мый йылысь кӧ мӧвпалігтырйи вочавидзліс бать.
И Алёша гӧгӧрволіс, мый тайӧ висьтавсьӧ оз мамыслӧн ворсӧм йылысь, а сы йылысь, мый вообщӧ лӧсьыд овны свет вылас.
Лӧсьыд и зэв интереснӧ.
Зэв ёна радейтіс Алёша и батьсӧ, но радейтіс сійӧс аслысногӧн, кыдзи мужичӧй мужичӧйӧс.
Батьыс путешественник да исследователь, и Алёшалы лӧсьыд кывзыны, кутшӧм ёна уважайтігтырйи сыкӧд сёрнитӧны студентъяс, кор найӧ мукӧд дырйиыс разнӧй могъясӧн пыравлӧны патераӧ.
Но батьыс оз пыр овлы стрӧг да оз пыр мый йылысь кӧ думайт.
Кутшӧм гажа ӧбед бӧрын дурыштны сыкӧд либӧ ковровӧй дорожкаяс кузя котралыштны ӧти жырсянь мӧдӧ, а мӧдсянь — коймӧдӧ, да Надькаысь гусьӧн — бать сӧмын сералыштас! — бовъялыштны дзуртысь ӧдзӧсын.
А небӧгъяс!
Мыйта интереснӧй небӧг батьыслӧн эм путешествиеяс йылысь!
Сӧмын ӧтчыд мам сёрнитіс батькӧд эз зэв меліа.
Алёша сэки кутіс асьсӧ сідзи, мый нинӧм эз казяв, зунясис пызан дорын да пызанвывса календарь лист вылӧ серпасаліс атомнӧй самолёт, а мам дузъялігтыр ветлӧдліс жыр кузя, и сэки сылӧн весиг шевъялісны халат пӧлаясыс да юрсиыс.
Тайӧ вӧлі кык во сайын, кор найӧ локтісны ыджыд патераӧ и кабинеткӧд орчча жырйын став стенъяс пасьталаыс бать ӧшліс разнӧй картаяс.
Вӧліны сэні и важ, мисьтӧм, зэв ёна вушйӧм да уналаті клеиталӧм картаяс, но вӧліны и мичаяс, кӧні лӧсталісны зэв ыджыд кельыдлӧз океанъяс да саридзьяс, сӧнъяс кодь лӧз юяс.
— Тэ извинит менӧ, — гӧлӧссӧ муртса лэптӧмӧн шуаліс сэки мам, — но ӧд тайӧ, медбӧрын, абу мича.
Гӧсьтъясысь лоӧ яндзим.
Быттьӧ миян оз тырмы сьӧмным ньӧбны бур картинаяс...
Ӧд абу жӧ аудитория тані, а олан патера.
А тэ кӧ думайтан, мый найӧ гажӧдӧны кабинеттӧ...
— Лена, кыдзи тэ он кӧсйы гӧгӧрвоны, — спокойнӧя вочавидзис бать.
— Ӧд тайӧ менам уджалан картаяс, а абу мичмӧдӧм могысь пуктӧм ковтӧмторъяс.
Бать висьталіс правда.
Уна картаяс вӧліны сыкӧд экспедицияясын, и сэтчӧ вӧлі гӧрд карандашӧн пасъялӧма маршрутъяс.
Тайӧ картаяс сертиыс Алёша велӧдіс азбука.
Сійӧ тӧдіс, мый сёркни кодь чутыс, — Африка, буретш сійӧ Африкаыс, кӧні эмӧсь жирафаяс да крокодилъяс, мый сапӧг кодь муыс, — Италия.
Но тайӧс Алёша тӧдмаліс воддза воас на, а таво став прӧст кадсӧ сійӧ колляліс кабинетын да лыддис путешествуйтӧм йылысь батьыслысь небӧгъяссӧ.
Правда, посньыд гижӧда небӧгъяссӧ лыддьыны вӧлі сьӧкыдкодь, но кутшӧм сьӧкыдлунъяс вермасны мешайтны сылы тӧдмавны, мыйӧн помасис Георгий Седовлӧн, либӧ Челюскинлӧн, либӧ смел Магелланлӧн экспедицияыс!
Сійӧ сэтшӧма ылавліс небӧгъяснас, мый Надькалы ковмыліс ӧбедайтігас мырддьыны найӧс.
А ӧтчыд, кор куим час асылын сійӧ суис Алёшаӧс вольпасяс Колумб йылысь зэв кыз небӧг лыддигкості, Надька кусӧдіс бисӧ да нинӧм эз шу, но мамыслы удтысьӧма, сы вӧсна мый асывнас, муртса садьмӧм бӧрас, Алёша кыліс, кыдзи мамыс волнуйтчигтырйи висьталіс кухняын:
— Думыштны ог вермы, мый сыкӧд и вӧчны!
Детинкалы сӧмын на ӧкмыс арӧс, а сійӧ, кӧнкӧ, меысь унджык нин лыддис...
Сійӧ арлыдын тайӧ зэв вреднӧ, унатор водз тӧдны мӧдас...
Алёша сідзи эз и гӧгӧрво, мыйла вреднӧ лыддьыны интереснӧй небӧгъяссӧ, но няня, кӧнкӧ, бура гӧгӧрвоис тайӧс: сійӧ лунсяньыс Надька кутіс став небӧгъяссӧ тэчны шкапӧ да игнавны ключӧн.
Но бать кабинетын вӧліны не сӧмын небӧгъяс да картаяс.
Сэні вӧліны и уна мукӧд аслыссяматоръяс.
Пызан вылын пресс пыдди куйліс зэв ыджыд, сьӧкыд войт, не то стеклӧысь, не то изйысь.
Тайӧ — лава кусӧк Ключевскӧй сопка вылысь, кытчӧ бать кайліс студентъяскӧд тшӧтш.
Лава кусӧккӧд орччӧн куйлӧ ыргӧн компас: личкыштан рычагтор вылӧ — и разнӧй рӧма помъяса кокньыдик стрелка кутас йӧктыны стеклӧ улас; а вевдортіыс кӧ новлӧдлісны перӧ, то тайӧ стрелкаыс вӧтлысьӧ сы бӧрся, быттьӧ тшыг.
А книжнӧй шкапын ӧти джаджйын куйлӧны косьтӧм крабъяс, ракпаньяс, изъяс...
Бать крӧвать улын сулалӧ кӧр куысь вурӧм зэв ыджыд кӧмкот. Сійӧс бать вайис Дежнев мыс вылысь, кытчӧ ветліс студенталігас на...
И со ӧні кӧтасьӧм, лёзь юрсиа Алёша сулалӧ водз жырйын, нускӧ нырнас да кывзӧ мамыслысь кутшӧмкӧ бокӧвӧй, тӧдтӧм гӧлӧссӧ.
— Тэнад дзоньвидзалунӧн висьтавны тайӧс?
Эн-ӧ Камчаткаын тэ висьмы хроническӧй насмуканас?
Алёша друг кыліс, кыдзи нырсьыс кутіс визувтны, и сійӧ муртса удитіс кыскыны носӧвӧй чышъянтор, кодӧс мамыс пыр пуктывліс зептас, кор лэдзліс сійӧс гуляйтны ывлаӧ.
— Лена... — вочавидзис бать, и сылӧн чорыд гӧлӧс сертиыс Алёша пыр жӧ думыштіс, кутшӧм зумыш лои сылӧн чужӧмыс.
— Вунӧдам та йылысь...
Нинӧм мекӧд оз ло...
Эк, Леночка, тӧдін кӧ тэ, мыйта ме мӧвпалі тайӧ экспедиция йывсьыс!
Миян Лёшкаысь муртса на ыджыдджык вӧлі, а мӧвпалі нин...
Быд мортлӧн, гӧгӧрвоан-ӧ, олӧмас должен лоны аслас мечта, аслас Антарктида...
А сытӧг кутшӧм нӧ тэ морт?..
Кутшӧм ӧд тайӧ материкыс!
— Дежнев мысын тыясыд висьмылісны?
Висьмылісны.
А ӧд Антарктидаын, ачыд висьталін, кӧдзыдыс овлӧ кӧкъямысдас градусӧдз... — Мамлӧн гӧлӧсыс дзикӧдз нормис:
вот-вот бӧрддзас.
Алёша чукыртіс плешсӧ:
мый йылысь нӧ найӧ сідзсӧ?
— Да гӧгӧрво жӧ тэ: миян лоӧны гагара гӧнысь вурӧм курткаяс.
Некутшӧм кӧдзыд оз босьт.
— А муннысӧ...
Став му вомӧныс!
А штормъясыс да бушковъясыс?
Тэнад дзоньвидзалунӧн...
Алёша чошкӧдіс пельсӧ: штормъяс да бушковъяс — тайӧ интереснӧ.
— Лена, тэ бара ассьыд!
Корабльяс миян вынаӧсь...
И сэсся, но кыдзи жӧ тэ он кӧсйы гӧгӧрвоны: ог вермы ме не мунны сэтчӧ!
Гӧгӧрвоан — ог вермы!
Воді ме тӧрыт узьны — и веськалі веськыда Антарктидаӧ.
Петі вадорӧ.
Гӧгӧр еджыд-еджыд.
Дзирдалӧны айсбергъяс, бушков нӧбӧдӧ.
А ме сулала вадорын, сулала сэні, кытчӧ эз на тувччыв ни ӧти мортлӧн кокыс.
А гӧгӧр лым — кос, нэмӧвӧйся лым, коді ни ӧтчыд эз сывлы...
Ӧд стӧчасӧ абу на тӧдса: материк тайӧ али йи пластӧн вевттьысьӧм ді чукӧр...
Эмӧсь сэні гӧраяс пӧвстас и оазисъяс, и весиг дзоридзьяс дзоридзалӧны — тайӧ ӧд Антарктидаын, тэ сӧмын думыштлы!
И аддза кӧ кык дзоридз, ӧтисӧ гербарийӧ, а мӧдсӧ — тэныд...
И эмӧсь сэні ещӧ тыяс, и некод оз тӧд, лоисны-ӧ найӧ му пытшкын из шом сотчӧмысь, али...
Волнуйтчӧмысла Алёша эз вермы лолыштны.
— Кывзы, Костя...
Но ӧд тайӧ ылын...
тайӧ сэтшӧм ылын!
Сэтысь бӧрсӧ верман не воны...
А ме йылысь...
ме йылысь тэ он думайт...
Университетӧ мунан — тӧждыся, а то мунны сэтчӧ...
Медбӧрын, тэнад эм пи, кодӧс тэныд колӧ быдтыны...
— Лена, да ӧд тайӧ сӧмын во кежлӧ.
Миянӧс вежасны.
Гӧгӧрвоан, сӧмын ӧти во кежлӧ...
И ӧнія техника дырйи тайӧ дзик абу опаснӧ...
— И тэнад дзоньвидзалунӧн?
— Лена!
— Ланьт!
Алёшаӧс шемӧс босьтіс: вот тайӧ да!
Му шар мӧдар помӧ...
Кутшӧм шуда батьыс!
А мамыс мыйла сюйсьӧ...
Но мый сылы колӧ?
Радліс эськӧ, йӧктіс, а то на тэныд — оз лэдз батьсӧ мунны му шар мӧдар помӧ, медым вӧчны открытиеяс!..
Вот, вӧлӧмкӧ, мый вӧчсьӧ налӧн гортаныс сэк кості, кор сійӧ йӧктӧ зэр улын либӧ чеччалӧ помӧй гу вывсянь — коді ылӧджык...
Водз жырйын вӧлі сэтшӧм чӧв, мый ӧдзӧс дорын счётчиклӧн жургӧмыс чунӧдіс Алёшалысь пельсӧ.
Ныр розьыс сылӧн кутіс гилявны, кӧсйис несйӧдны, но детинка кутчысис да, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, кывзысис водзӧ.
— Господьӧй-енмӧй, кутшӧм ме шудтӧм! — носӧвикӧ сульсигтырйи шуис мамыс. — Миян классысь мукӧд нывкаясыс петісны верӧс сайӧ прӧстӧй йӧз сайӧ и шудаӧсь, а ме... ме...
— Лена, — стрӧга шуис бать, — тэ кӧ сідз, то ме должен водзвыв висьтавны тэныд: ме сеті нин университетса ректорлы заявление, кори ыстыны менӧ экспедицияӧ, и вежны ассьым кывйӧс ме ог кӧсйы, и ещӧ...
— И мый «ещӧ»?
— Мам дугдіс бӧрдны.
— И ещӧ Главсевморпутьса начальниклы...
— Ак, со, вӧлӧмкӧ, мый! — шуис мам кутшӧмкӧ выль нога, зэвтчӧм гӧлӧсӧн, и халат кыш мунӧм сертиыс Алёша гӧгӧрвоис, мый сійӧ лӧсьӧдӧ заколкаяссӧ балябӧжас зэлыда кӧрталӧм юрси шмаксьыс — тадзи сійӧ пыр вӧчліс, кор ёна волнуйтчыліс.
— Тэ, сідзкӧ, и заявление нин сетін?
И мекӧд эн сӧветуйтчы?
Ӧдзӧс сайын кылісны кок шыяс.
Алёша пыр жӧ тювкнитіс столӧвӧйӧ, мед сійӧс эз суны кывзысигкостіыс.
Муртса на сійӧ удитіс паськӧдны ки улас первойя веськалӧм небӧг — тайӧ вӧлі «Чӧскыд сёян» йылысь небӧг, — кыдзи пырис мамыс да прӧйдитіс мӧд жырйӧ.
Сійӧ вӧлі нинӧм оз аддзы ас гӧгӧрсьыс, да халат пӧлаыс весиг инмис Алёшалы чужӧмас.
Мам дзоргис кытчӧкӧ ӧтилаӧ, юрсӧ вӧлі муртса чатӧртыштӧма.
Бать ветлӧдліс кабинетӧд, да весиг небыд ковёрыс эз вермы лӧньӧдны сылысь кок шысӧ.
Сійӧ весиг эз бергӧдчыв, кор дзуртыштіс ӧдзӧсыс, но, кодыр кыліс пиыслысь гӧлӧссӧ, чуймӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Саридзӧ сунлін? — юаліс сійӧ.
— Да! — Алёша нюммуніс: батьлы позьӧ висьтавны став правдасӧ, сійӧ гӧгӧрвоас; ачыс, кӧнкӧ, экспедицияясас ветлігӧн не ӧтчыдысь кӧтасьліс шливгысь зэр улын.
Зэв югыд би вӧснаыс бать читкыраліс синъяссӧ, и дзормыштӧм нин юрсиыс кӧсичаас лӧсталіс, быттьӧ сов.
Сылӧн косіник, спокойнӧй да решительнӧй чужӧм серти оз позь вӧлі и думыштнысӧ, мый минут сайын сійӧ пинясис мамкӧд.
— Тэ мый тайӧ корскан-кызан? — друг юаліс сійӧ.
— Ме ог кыз, — шуис Алёша да, нырнас чушкыштӧм бӧрын, кызӧктіс ещӧ ӧтчыд.
— А ноко волы татчӧ! — бать пуктіс паськыд кисӧ сылы кымӧсас да довкйӧдлыштіс юрнас.
— Тэ став тушанад тірзян...
Тэнӧ кынтӧ?
— Ме... ме... ог тірзьы, — вочавидзис Алёша, кӧть аслас зяткакылісны пиньясыс да ачыс тірзис став тушанас.
— А ноко веж паськӧмтӧ, да ӧдйӧджык! — скӧрысь шуис батьыс.
Алёшалы зэв окота вӧлі юасьыштны Антарктида йылысь, кытчӧ мамыс оз лэдз батьсӧ да кытчӧ мунӧм йылысь батьыс думайтіс нин сэк, кор муртса вӧлі Алёша арлыдын.
И ещӧ кӧсйис висьтавны батьыслы, мый кӧть мамыс и зэв бур да мича, но мед та кузя батьыс некутшӧм ногӧн эз кывзысь сылысь.
Но Алёша мыйлакӧ решитіс, мый талун бурджык чӧв овны та йылысь.
А асывнас Алёшалӧн сотчис тушаыс, биалӧма да.
Мамыс мырдӧн сюйис киняулас пон ныр кодь кӧдзыд градусник, и Надька даснан минут чӧжыс синсӧ лэдзлытӧг видзӧдіс, мед мудер Алёша эз пыркнит ртутьсӧ.
И, дерт нин, температураыс вӧлӧма ыджыд.
Мамыс эз лэдз чеччыны, и Алёша завтракайтіс вольпась вылас.
Луннас локтіс врач, сьӧд трубкаӧн кывзіс морӧссӧ, мышкусӧ да шуис: «Грипп», — и муніс, а мамыс пырысьтӧм-пыр ыстіс Надькаӧс аптекаӧ лекарствоясла.
Алёшаӧс висьӧдіс эз торъя ёна, но сійӧ эз аснырав, лэдзис сюйны вомас порошок да кисьтны ыджыд пань тыр кутшӧмкӧ чӧскыдтӧм микстура — лои весиг чукыртчывны.
Ставыс тайӧ вӧлі тшак ва, весиг пыдди пуктыны эз сулав.
Сійӧ здуксяньыс, кор Алёша ас кӧсйытӧгыс кывліс бать-мамыслысь вензьӧмсӧ, сылӧн олӧмыс крута вежсис.
Кор батьыс муніс удж вылӧ да кытчӧкӧ муніс мамыс, а Надька ноксис кухняын, детинка чеччис крӧватьысь, гусьӧник тювкнитіс бать кабинетас, кыскис шкап увсьыс ключ, кытчӧ сійӧс дзеблывліс мустӧм Надька, да зэв ёна тэрмасигтырйи кутіс лыддьыны ставсӧ, мый вӧлі Антарктида йылысь.
Дизель-электроход регыд должен мунны, колины лыда лунъяс, а сійӧ этша, ок кутшӧм этша тӧдӧ тайӧ материк йывсьыс!
Сійӧ должен ставсӧ, дзик ставсӧ тӧдны сы йылысь...
Энциклопедияысь тӧдмаліс, мый материкыс дас нёль сюрс квадратнӧй километр ыджда — о-о!
Мый сэтчӧс гӧраяслӧн шӧркодь вылнаыс — куим сюрс метр — абу жӧ этша!
Мый Антарктида дорын эмӧсь лыдтӧм-тшӧттӧм китъяс, эмӧсь и тюленьяс, и моржъяс, и императорскӧй пингвинъяс, но — вот шогыд! — абу ни ӧти еджыд ош...
Мыйӧн сӧмын ӧдзӧс дорын триньӧбтіс звӧнок — тыдалӧ, бӧр воис мамыс, — Алёша звиркнитіс узьлан жырйӧ да тювкнитіс вольпасьӧ.
Тадзи кыссис куим лун, кытчӧдз сылы эз лэдзны чеччыны.
Ӧні сійӧ пӧшти коставлытӧг лыддис Антарктида йылысь небӧгъяс.
Но на керкаын мыйкӧ вежсис — и тайӧ пыр жӧ вӧлі усьӧ син улӧ.
Кор Алёша пукаліс пызан сайын, батьыс пӧшти эз сёрнитлы мамыскӧд, а быд пӧрйӧ, кор детинка пырас вӧлі ывлаысь, бать-мамыс пыр жӧ ланьтасны — тыдалӧ, найӧ век на вензьӧмаӧсь.
И вот ӧтчыд асылын мамыс пырис узьлан жырйӧ. Пыригас, кыдзи и век, сійӧ вӧлі халата да туфлиа, а петіс сэтысь тӧдтӧм морт кодь — векньыд юбкаа руд костюма да зэв джуджыд каблукъяса сьӧд лакӧвӧй туфлиа.
Сійӧ пыр жӧ лоӧма джуджыд тушаа да вӧсньыд, и Алёша синсӧ вештывтӧг нимкодясис мамнас.
Мамсяньыс сэтшӧма ӧвтіс дуки дукӧн, мый Алёшалӧн мӧдісны гилявны ныр розьясыс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі зэв стрӧг, син увъясыс муртса пыктыштӧмаӧсь.
Мам пуктіс юрас руд шляпа, щӧка увдортіыс резинкааліс да кутіс гудйысьны бать шкапын, видлавны да бокӧ торйӧдлыны кутшӧмкӧ бумагаторъяс, кытчӧ вӧлі пукталӧма гӧгрӧс да куим пельӧса печатьяс.
Тетрадь корка кодь ӧти бумага вылӧ вӧлі крепитӧма кинолентаторъяс, сӧмын кадръяс пыддиыс сэтысь тыдалісны кутшӧмкӧ чукля визьяс.
Улӧсъясӧн грымӧдчиг да ӧдзӧсъясӧн клопӧдчигтырйи мам бӧр локтіс кухняӧ, сетіс Надькалы ӧбед йылысь индӧдъяс, видзӧдліс асьсӧ рӧмпӧштан водзын да муніс.
А Алёша сійӧ жӧ здукас вӧлі нин бать кабинетас.
Сійӧ пуксис нёль пельӧса креслӧӧ, кыдзи зэв ёна радейтліс пукавлы батьыс, да, полушариеяслӧн карта вылӧ видзӧдігмоз, думыштчис...
Бузгӧ океан, вӧтлӧ ызгысь ыджыд гыяссӧ Африкалӧн виж вадорӧ, шутьлялӧ тӧв, а океанті, бызгысь да резсьысь ва пырыс, гыяссӧ нырнас поткӧдігтыр, ӧдйӧ мунӧ вына дизель-электроход.
Мостик вылын капитанкӧд орччӧн сулалӧ батьыс — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, веськӧдчӧма, повтӧм видзӧдласа.
Сійӧ видзӧдӧ сэтчӧ, кысянь пӧльтӧ зэв кӧдзыд тӧв да вӧтлӧ еджыд айсбергъяс, сэтчӧ, кӧні пемыдас да ру пиас куйлӧ тӧдмавтӧм на Антарктида...
Алёша бергӧдчис карталань, видзӧдліс медся увдорас серпасалӧм еджыд кытштор вылӧ, кодлысь доръяссӧ чукльӧдлӧмаӧсь ичӧтик куръяяс да бухтаяс, да кутіс думайтны, кытчӧ сувтас дизель-электроходыс да кӧні мӧдасны тӧвйыны.
Сэк кості и суис сійӧс батьыс:
— Тэ мый корсян?
Алёша дрӧгнитіс, быттьӧ сійӧс суисны мыж вӧчигкості.
— Да со корся, кытчӧ сійӧ сувтас, — медбӧрын шуис Алёша да гӧрдӧдіс.
— Эн сэтчӧ веськав.
Со тані, Королева Мэри Му дорын.
Аддзан? — Бать нуӧдіс чуньнас оръясьлӧм дора еджыд кытш пӧлӧн да сувтіс неыджыд бухта дінӧ. — А мыйла тэныд тайӧс друг лои окота тӧдны? — зепсьыс каллянсӧ кыскигмоз юаліс батьыс. — И шуны кӧ, мый тэныд Антарктидасьыс?
Алёша курччалыштіс паръяссӧ, лап-лап керис синъяснас:
— Сэні му пытшкас из шом сотчӧ да артмӧны тыяс.
Батьыс кучкис калляннас ки пыдӧсас да серӧктіс:
— Да тадз сӧмын чайтӧны, сідз шуны — гипотеза...
А вообщӧсӧ тайӧ материкторйыс зэв аслыссяма, ме тэд шуа!
Да...
Ме аддза, тэ мыйсюрӧ тӧдан нин...
И батьыс висьталіс сылы шельфовӧй йияс йылысь, кодъяс надзӧник исковтӧны океанӧ да пӧрӧны ыджыдсьыс-ыджыд айсбергъясӧ, и лымъя бушковъяс йылысь, и Антарктидаса гӧраяс йылысь...
Бать висьталіс дыр, пӧся да сэтшӧм подробнӧя, быттьӧ сы водзын вӧлі эз ӧкмыс арӧса пиыс, а студентъяслӧн аудитория, но сэсся друг ланьтіс, бокӧвӧй мортлӧн кодь синъясӧн видзӧдліс Алёша вылӧ да кутіс ӧдйӧ ветлӧдлыны кабинетӧдыс, кокнас крукасис ковёрӧ, дзугис сійӧс, но эз мӧд лӧсьӧдны.
— Но, бать, но мый тэ...
— Кӧть мед эськӧ тэ ӧдйӧджык быдмыштін ли мый ли...
А то олам куим жырйын, а сёрнитыштны некодкӧд.
Бать сьӧкыда ышловзис.
Рыт кежлас бӧр воис мам.
Синъясыс сылӧн долыда югъялісны,
паръясыс нюмъялісны.
Шляпаыс, кодӧс зэвтӧма щӧка увдортіыс резинкаӧн, пӧлыньтчӧма боквыв.
Водз жырйын мам тэрыба пӧрччис шляпасӧ, руд габардинӧвӧй пальтосӧ да, рӧмпӧштан водзын юрсисӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын, нимкодь чужӧма пырис столӧвӧйӧ. Киас сылӧн вӧлі ыджыд кучик сумка.
Пызан вылӧ кутісны киссьыны кампетъяс тыра, вафлияс тыра кулёкъяс, вяземскӧй преникъяс тыра кӧрӧбка — бать зэв ёна радейтіс юны тайӧ преникъяснас чай.
А Алёшалы козин пыдди сетісны чача — еджыд ӧшпиӧс, кодлӧн плешкас вӧліны сьӧд чутъяс.
Ӧшпиыс абу прӧстӧй; пуктан кӧ сійӧс пӧката пӧв вылӧ, сійӧ пыр жӧ заводитӧ мӧда-мӧд бӧрся вештавны кокъяссӧ да надзӧник лэччӧ пызан вылӧ.
Веськыда кӧ висьтавны, ньӧбис кӧ сылы мамыс тайӧ ӧшписӧ во нёль сайын, Алёша чиктыліс эськӧ радысла, а ӧні нин абу сідз...
Но он жӧ ӧбидит мамтӧ да дӧзмӧмпырысь юмырт паръястӧ!
Алёша тшӧктіс ӧшпилы сы мындаысь лэччыны пӧв кузяыс, мый батьыс мырддис сійӧс да, преникъясӧн чай дӧвӧльпырысь ырсйӧдлігтырйи, шуис, мый ӧшпиыс мудзис да сійӧс колӧ шойччӧдыштны.
Чайсӧ найӧ юисны гажаа, кыпыда
да весиг пуксьӧдісны пызан сайӧ и Надькаӧс, кӧть сійӧ и пыксис — чайсӧ сійӧ векджык юліс кухняын.
Мам кокниа да тэрыба котраліс жыръясті да эз нин клопйӧдлы ӧдзӧсъяснас, эз грымӧдчы улӧсъясӧн.
Налӧн патераын ставыс лои сэтшӧм, кутшӧм вӧлі водзті, мам-бать костас вензьытӧдз — лӧсьыд, шы ни тӧв, югыд.
Мам дугдіс лун-лун пукавны тахта вылын да лыддьыны вижӧдӧм лист бокъяса кыз небӧгъяс, кытысь ӧвтіс бус дук да шыр дук, дугдіс сетавны Надькалы приказаниеяс, кыдзи капитан сеталӧ найӧс корабльса мостик вывсянь, да кутіс асьсӧ, кыдзи радӧвӧй матрос, а кыдзкӧ ӧтчыд шырис весиг мясорубкаӧн яй.
Сійӧ вӧтчывліс Алёша бӧрся дворӧ, кытчӧ детинка пышйывліс ыркӧдчыны, и Алёшаӧс эз нин ковмывлы сандали пӧтшваяс вылас кыскыны подъездӧ: сійӧ окотапырысь шыӧдчывліс да котӧртліс гортас.
Прӧстӧ абу гӧгӧрвоана, мый лои мамкӧд сійӧ рыт бӧрас.
Тыдалӧ, сійӧ век жӧ гӧгӧрвоис, мый батьӧс колӧ лэдзны Антарктидаӧ.
Гӧгӧрвоис, и весиг аслыс таысь сэтшӧм нимкодь лои...
Колины лунъяс.
Алёша эз вошты кадсӧ весьшӧрӧ да сьӧлӧмсяньыс лӧсьӧдчис экспедиция кежлӧ.
Мамсьыс гусьӧн сійӧ заводитіс ваннӧйын киськасьны кӧдзыд ваӧн.
Кашкигтырйи да зэлӧдчӧмысла гӧрдӧдӧмӧн быд лун кыкнан кинас лэптывліс пылесос да дасысь лэптыштчывліс ӧдзӧс юр йылын.
Сійӧ весиг кутіс дружитны дворын олысь понкӧд — Мишкакӧд, кодысь водзджыксӧ поліс, — понйыс вермис згӧдитчыны.
abu
abu
И вот ӧтчыд батьыс воис удж вывсьыс мукӧд лунъяс сертиыс сёрӧнджык.
Алёша видзӧдіс сы вылӧ и тӧднысӧ эз вермы.
Асывнас на шмонитіс, сераліс, а ӧні кыдзкӧ друг шогӧ усьӧма, весиг омӧльтчӧма.
Синъясыс пемдӧмаӧсь, пельпомъясыс йӧжгыльтчыштӧмаӧсь.
И ковёр кузя сійӧ тувччаліс кыдзкӧ зэв нин видзчысигтырйи, эз зумыда, быттьӧ эз вӧв аслас гортас.
Кыв ни джын шутӧг сійӧ пӧрччысис да пырис аслас кабинетӧ.
Алёша кок чунь йылас матыстчыліс кабинет ӧдзӧс дорӧ да видзӧдліс ключ сюян розьӧд.
Бать куйліс диван вылын, видзӧдіс йиркӧ да куритчис. Пӧльтчӧм сӧнъяса ыджыд кияссӧ сійӧ вӧлі пуктӧма юр улас, каллянсӧ топӧдӧма пиньясас.
Сук лӧз тшыныс мукӧд дырйиыс сайӧдліс чужӧмсӧ, бать эз разӧд сійӧс, и тшыныс надзӧник пуксис диван вылӧ, джоджӧ.
Бать дзоргис кытчӧкӧ ӧтилаӧ, кыскыштліс тшынсӧ ас пытшкас да бӧр лэдзліс...
Алёша ньӧжйӧник йӧткыштіс ӧдзӧссӧ, пырис, сувтіс диван дорӧ:
— Но мый тэ, батьӧ?
— А... тайӧ тэ, Алёша, — шуис бать, бергӧдчыштіс пи дінсьыс да кутіс видзӧдны эз нин йиркӧ, а стенӧ, кытчӧ вӧлі ӧшлӧма картаяс.
Чужӧмыс кутшӧмкӧ чутӧсь: абу-ӧ нин бӧрдӧма? Бан бокъясыс вӧйӧмаӧсь, синъяс улыс лӧзӧдӧма.
Алёшалӧн мыш кузяыс визнитіс йирмӧг: сійӧ заводитіс мыйсюрӧ гӧгӧрвоны.
Сійӧ сулаліс диван дорын да синсӧ вештывтӧг видзӧдіс бать вылас.
Кабинетын лои кыдзкӧ дзескыд, письменнӧй пызан да шкапъяс ыдждісны, стенъяс топалісны, йирк ляпкаліс.
Тшын пырыс, быттьӧ ру пыр, муртса тыдалыштісны небӧг коркаяс да картаяс.
Тшыныс кутіс кытшавны Алёшаӧс.
Сылӧн юрыс заводитіс бергӧдчыны.
— Он мун? — муртса кывмӧн юаліс сійӧ.
— Ог мун...
Кабинетын лои сэтшӧм чӧв, мый бать киын ичӧтик часілӧн муртса кывмӧн точкӧмыс друг кутіс юравны став кабинет пасьтаыс.
— А тэнад Антарктидаыд?..
Тэ ӧд сэтшӧма кӧсйин...
— Кӧсйи, — шуис бать да кинас кутіс разӧдны ас водзсьыс тшынсӧ. — Мый ӧд мортыд оз кӧсйы да...
Бать мудзпырысь пуксис, паськыд кисӧ матыстіс пиыслӧн юр дінӧ, медым малыштны сійӧс.
Но киыс сідзи и эз инмы юрсиас:
Алёша чепӧсйис бокӧ, котӧрӧн уськӧдчис кабинетысь да петіс ывлаӧ. Доршасьысь синваыс пӧдтіс сійӧс.
Сійӧ сэсся эз вермы кольччыны гортас.
Эз кӧсйы аддзыны батьсӧ, эз вермы прӧститны сылысь повзьӧмсӧ.
Сійӧ, Алёша, ассьыс олӧмсӧ эськӧ эз жалит, кӧть ӧні эськӧ муніс, сӧмын шу...
Эк, батьӧ!
Ывлаын пӧльтіс ыджыд тӧв, кыпӧдіс бус, газет торъяс, качайтіс джуджыд топольяс да летіс кӧдзыд кӧрт ӧграда бердӧ плешнас топӧдчӧм детинкалысь лӧз матросскӧй юрйывсӧ.
Пӧльыштіс тӧв, и енэжӧдыс надзӧник кывтісны Антарктидаса айсбергъяс кодь сьӧкыд да ыджыд кымӧръяс.
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Письмӧ @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 92‒98.}
ПИСЬМӦ
Валька лажыньтчӧмӧн киськаліс муӧ вижов проса шыдӧс, а сы гӧгӧр крепыд ныръяснаныс котшкӧдчисны гулюяс.
Ӧткымын лэбачьяс кутісны асьнысӧ эз зэв мичаа — зыртласисны, чеччалісны, швачӧдчисны бордъяснаныс.
Валька горӧдлывліс на вылӧ.
Найӧ лэбзьыштлісны бокӧджык, вунӧдлісны ӧбиданысӧ да, гӧрдоват лапаяснаныс тэрыба тувччалігтыр, бӧр котӧрӧн матыстчывлісны сы ки дінӧ да горша кокалісны шыдӧссӧ.
Кор став шыдӧсыс вӧсньыдик струяӧн визувтліс содзсьыс, Валька сюйліс кисӧ зептас да кыскыліс ещӧ ки тыр.
Тайӧ уджсӧ сійӧ зэв ёна радейтіс.
Бур поводдя дырйи сійӧ пыр вердліс ассьыс гулюяссӧ эз дзескыд гулю позйын, а тані, веськыда дворас, сарай водзас.
Кӧнкӧ нянь пӧжалан завод трубаяс сайын шондіыс сайӧдчис пӧим кодь рӧма кымӧръяс сайӧ, сӧдз сынӧдас тювкъялісны-лэбалісны чикышъяс, гӧгӧрыс кургисны да котшкӧдчисны гулюяс, и Валькалӧн сьӧлӧм вылас вӧлі спокойнӧ да лӧсьыд.
Но сылы медсясӧ кажитчисны эз мича рытъясыс да лэччысь шондіыс, а сійӧтор, кутшӧм завидьпырысь видзӧдісны гулюяс вылас орчча керкаясысь детинкаяс, ышлолалісны да шӧпкӧдчисны.
Гулюяссӧ Валыка видзис кӧкъямыс арӧссянь, сійӧ кадсяньыс, кор батьыс, грузӧвӧй машинаса шопер, питшӧгас вайис сылы базар вылысь кык монахӧс — сьӧд юръяса еджыд гулюясӧс.
А ӧні сылӧн ветымын сизим гулю, и на лыдысь ньӧбӧма дасысь абу унджыкӧс.
Мукӧдыс пӧжсисны аслас гулю позйын, либӧ найӧс йӧзлысь ылӧдісны сылӧн жӧ гулюясыс.
Со найӧ ветлӧдлӧны сы водзын, выль кӧзяин ордӧ окотапырысь овмӧдчӧм тайӧ гулюясыс — виж Митька, зарни рӧмӧн лӧсталысь сиреневӧй Звӧнар, гӧна кокъяса гӧрд Зорька...
Йӧз ордысь воӧм мыйтакӧ гулюясӧс Валька видзис ас ордас, и сылӧн гулю позйыс лоліс налы мӧд рӧдинаӧн; мукӧдъяссӧ, кор батьыслӧн пӧлучка водзвылын бырлі сьӧмыс, сійӧ вузавліс базар вылын либӧ налӧн важ кӧзяинъясыслы.
Ӧтчыд Валька ордӧ гортас котӧрӧн воис чесучӧвӧй костюма, пӧсялӧмысла брӧд ва кӧтасьӧм ар нелямына кыз морт. Сійӧ кутіс корны, медым Валька вузаліс неважӧн кутӧм гулюӧс.
Детинка вӧлі буретш ӧбедайтӧ.
Кыз морт волнуйтчис, чышкаліс голясӧ да плешсӧ. А сэк кості Валька тэрмасьтӧг помаліс мӧд блюдо.
Компот юӧм да пиньнас абрикос изъяс жуглӧм бӧрын сійӧ чӧв олігтыр чеччис места вывсьыс да нуӧдіс сарай дорас гулю видзысьӧс, коді инас эз ӧшйы.
Кутӧм бокӧвӧй гулюыс пукаліс бокын, меддорса сёр вылас, эскытӧмпырысь видзӧдіс мукӧдъяс вылас, кодъяскӧд эз на удит кыдз колӧ тӧдмасьны.
Кутшӧм гулюыс вӧлі тайӧ!
Югыдвиж рӧма, юрыс мича, голяыс лӧсьыдіник.
Сійӧ ставнас югъяліс ӧшиньӧд пырысь шонді югӧръяс улын да, кажитчӧ, ачыс койис кельыдіник, но шензьӧдана мича югӧръяс.
Кыз морт эз кор, медым сылы бӧр сетісны гулюсӧ, сы вӧсна мый бура тӧдіс гулю видзысьяслысь законсӧ: пырис тэнад лэбачыд йӧз позйӧ — прӧщайтчы сыкӧд.
Но сійӧ кӧсйис, медым эськӧ кыдз позьӧ донтӧмысьджык ньӧбны ассьыс пышйӧм гулюсӧ.
Кыз морт нюмъяліс Валькалы, зепсьыс жалиттӧг сеталіс сылӧн гулюяслы кӧнтусь, кыдз вермис ошкис сылысь гулюяссӧ.
Но Валька весиг эз нюмъёвт.
— Пиук, — шуис кыз морт, — тайӧ гулюыс меным дона кыдзи паметь — друг козьналіс...
— Омӧль, кытчӧ оз ков кӧ пуксьӧ.
— Господьӧй-енмӧй, тэнад стаяыд не сӧмын ӧтка гулюӧс, но и кутшӧс ылӧдас!
Но Валька и тайӧ пӧрйӧ эз нюмъёвт.
— Уна-ӧ сетан? — кӧдзыда юаліс сійӧ.
— Ветымынӧс. — Кыз морт кӧсйис петкӧдлыны, мый пӧръясьны оз кут, да пыр жӧ заводитіс перйыны бумажниксӧ.
Валька зэв бура тӧдіс гулюяслысь донсӧ.
— Оз артмы, — шуис сійӧ, — тайӧ гулюыс венскӧй пӧрӧдаысь.
— Но ӧд тэ сынӧдсьыс кутін сійӧс.
Сынӧдсьыс...
— Кутав менсьым — тэнад лоӧны, — эз сетчы Валька. — Ог запрещайт.
Мынты сё ветымынӧс и босьт ассьыд воштӧмтортӧ, кытчӧдз ме эг пыр кежлӧ пропишит сійӧс.
— Господьӧй-енмӧй, тайӧ жӧ лун шӧр лунӧ грабитӧм! — горӧдіс кыз морт, и сылӧн бан бокъясыс кутісны тіравны студень моз.
— Такса серти босьта, — гӧлӧссӧ лэптытӧг вочавидзис Валька.
Пинясигтырйи кыз морт мыччис сылы сё ветымын шайт да дзебис питшӧгас кофе рӧма гулюӧс...
А мӧдысь Валька дінӧ аслас чайкаысла котӧрӧн воис сылӧн школаса ёртыс Сенька Суздальцев.
Сійӧ бура тӧдіс Валькалысь олан ногсӧ да эз кут корны, медым сылы бӧр сетісны сылысь чайкасӧ, а нюжӧдіс кык даса.
Валька сюйис сьӧмсӧ зептас.
— Со ключьясыс, мун босьт, — шуис сійӧ.
Валька эскис ёртыслы, коді пукаліс сысянь ӧти парта сайын.
Гулю видзысьяс пиысь унаӧн вузавлісны ассьыныс гулюяснысӧ базар вылын, жуглісны гулю позъяснысӧ, сы вӧсна мый накӧд орччӧн оліс сэтшӧм опаснӧй сусед, кыдзи Валька, кодсянь оз позь вӧлі виччысьны пӧщада.
И со ӧні гулюяс пӧвстын Валька лажыньтчӧмӧн киськаліс налы проса шыдӧс да быттьӧ эз весиг и казяв орччӧн сулалысь детинкаясӧс.
Гулюяс тешкодя чеччалісны, ныръяснаныс весалісны бордъяснысӧ, пашкыртлісны бӧжъяснысӧ да дӧвӧльпырысь кургисны.
Валька чеччис, ӧзтіс папирос да видзӧдліс енэжӧ.
Пӧим рӧма руд кымӧръяса енэжті лэбис еджыд гулю.
Лэбис сійӧ надзӧн да эз рӧвнӧя, ӧдва ӧвтіс бордъяснас, то тювкнитчывліс увлань, то бӧр веськӧдчыліс.
Сы серти, кодарӧ сійӧ лэбис, позис чайтны, мый гулюыс вӧлі Вовка Семыкинлӧн.
Вовка оліс Фрунзе нима улича вылын, видзис уна гулю да вӧлі дзик ӧти мортӧн, коді вермис прамӧйджыка водзсасьны Валькакӧд.
— Но, Вовка, прӧщайтчы еджыд бордъяыдкӧд, — ньӧжйӧник шуис Валька, ӧвтыштіс кыкнан кинас да гораа шутёвтіс.
Сылӧн зэв ыджыд гулю стаяыс бордъяснас швачӧдчигтыр ставнас кыпӧдчис енэжӧ да кутіс лэбны ӧтка почтӧвӧй гулюлы воча.
Кыйсьӧм заводитчис.
Ванькалӧн чужӧмыс важ мозыс вӧлі спокойнӧй, весиг веськодь сяма, и сӧмын вӧсньыд паръяссӧ вӧлі топӧдӧма мукӧд дырсяысь ёнджыка да кӧсичаас зэвтчӧм кельыдлӧз сӧныс тіпкис тэрыбджыка.
Сылӧн гулю стаяыс вӧчис ӧти кытш, и здук кежлӧ ӧтка гулюыс сорассис чукӧрыскӧд.
Но Валька эз тэрмась радлыны.
Стаяыс кежис шуйгаладорӧ, а гулюыс стӧча да веськыда, быттьӧ расписание серти, лэбис аслас туйӧд — Вовкалӧн гулю позлань.
— У-у-у-у, дявӧл! — ёрччыштіс Валька, каблукнас камгис сарайӧ да сюйис вомас куим чунь.
Стаяыс мӧдіс лэбны мӧдарладорсянь, и гулю бара воши сы пиӧ.
Валькалы пыр сьӧкыдджык вӧлі петкӧдлыны асьсӧ спокойнӧйӧн: кольччас-ӧ тайӧ пӧрйӧ гулюыс сылӧн стая дінӧ либӧ бара веськодьпырысь да чорыда лэбас стая пырыс да пуксяс аслас позйӧ?
Валькалы окота вӧлі, Валькалы зэв окота вӧлі петны тайӧ тышсьыс победительӧн — ӧд кымын син видзӧдӧ сы бӧрся!
Стаяыс бергӧдчис бӧр — и сэні, кӧні сӧмын на лэбис еджыд гулю, енэжыс вӧлі тыртӧм.
Некымын минут мысти Валька петкӧдіс позйысь кыйӧмторсӧ.
Сійӧ вӧлі зэв омӧль, мудзӧма, гӧныс пашкыртчӧма. Мудзӧмысла сійӧ быд здук лапйӧдліс синъяснас да калькӧдліс вомсӧ.
Валька кыліс, кыдзи ки пыдӧсас тіпкӧ-стучитӧ гулюлӧн ичӧтик сьӧлӧмыс.
— Ылісянь жӧ тэ, тыдалӧ, лэбӧмыд, — шуис Валька.
Сійӧ пыр сёрнитіс гулюяскӧд да чайтіс, мый найӧ гӧгӧрвоӧны сійӧс.
Валька пӧльыштіс гулюлӧн еджыд, пашкыр голяӧ, чуньнас малыштіс юрӧдыс:
— Но мый, шедін?
Ёна мудзин?
Выныд эз судзсьы воӧдчыны?
А ӧд матын нин вӧлін...
А ещӧ шусьӧ — почтӧвӧй...
Эк, тэ!
Гулю восьтыштіс вомсӧ да бара лапнитіс синнас.
— Со ме и шуа, мый шедін...
Омӧля тэнӧ дӧзьӧритӧ кӧзяиныд: абу юктӧдӧма ни абу вердӧма.
А нолтӧ, на! — И Валька перйис зепсьыс содз тырыс шыдӧс да матыстіс гулю вом дорӧ.
Гулю бергӧдіс юрсӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс кутіс тіпкыны ещӧ ёнджыка.
Видзӧдтӧ, кутшӧм тшап!
Кула, а йӧзлысь ог босьт...
Сідз, али мый?
Кыдзи гулюясӧс видзны бура кужысь морт, Валька заводитіс лӧсьӧдыштавны гулюлысь бордъяссӧ, бӧжсӧ, голясьыс да юрсьыс гӧнъяссӧ.
Сылы чуньяс улас веськаліс мыйкӧ чорыдтор.
Валька ӧдйӧ бергӧдіс гулюӧс увлань юрӧн.
Косіник, вӧсньыдик кок бердас кык резинӧвӧй кольчаторйӧн вӧлі топӧдӧма ӧкуратнӧя гартыштӧм бумагатор.
— Да тэ, вӧлӧмкӧ, почта нуан! — горӧдіс Валька да кыскис бумагасӧ кольчаяс улысь.
Сійӧ босьтіс гулюӧс ӧти киас, мӧднас пуктіс бумагаторсӧ пидзӧс вылас да разис сійӧс.
«Мамӧ! — вӧлі гижӧма пырыс тыдалана листтор вылӧ. — Миян экспедиция воис Сосновскӧ.
Ставным дзоньвидзаӧсь.
Регыд аддзысьтӧдз!
Вова».
— Сосновск? — ачыс ассьыс юаліс Валька да ещӧ ӧтчыд лыддис письмӧсӧ. — Да ӧд Сосновскӧдзыс витсё километр...
Кывзы, гулю, тайӧ збыль, мый тэ лэбин Сосновсксянь?
Гулю нинӧм эз вочавидз.
Но сылӧн мудзӧмыс, сылӧн чорыдіник омӧльтчӧм тушаыс асьныс висьталісны та йылысь.
Валька видзӧдліс: бордъяс некымын гӧн оз тырмы. Эз-ӧ нин варышкӧд водзсась? Видзӧдліс няйтӧссьыштӧм бӧж вылас да кутіс гартны пидзӧс вылас письмӧсӧ.
Ворота дорсянь сы дінӧ котӧртіс Сенька Суздальцев да мыйкӧ горзіс.
Валька виччысьӧмӧн сюйис письмӧсӧ резинӧвӧй кольчаяс улас да гулюлысь нырсӧ матыстіс вом дорас.
Сэсся зэв плавнӧя качӧдіс гулюӧс вывлань.
Гулю веськыда кыпӧдчис енэжӧ да мӧдіс лэбны аслас позланьыс, быттьӧ сылысь лэбзьӧмсӧ некод эз и торклы.
Сійӧ вевъяліс неуна шойччыштны Валька киын и лэбис мичаа да ӧдйӧ.
Юрсӧ чатӧртӧмӧн Валька колльӧдіс сійӧс синъяснас сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ эз вош керка вевт сайӧ.
Тайӧ кадас сы дінӧ котӧрӧн матыстчис Сенька.
— Йӧзлысь лэдзин? — горӧдіс сійӧ.
— Йӧзлысь, — вочавидзис Валька.
Тэ... лэдзин... йӧзлысь? — быд кыв костӧдлӧмӧн выльысь юаліс Сенька.
— Да.
— А менсьым... менсьым меным вузалін...
А ещӧ другӧн шусьӧ!
— Татшӧмсӧ оз вузавлыны.
— Мый, вывті нин омӧль вӧлі?
И куим шайта эськӧ эз сетны?
— Сюрс шайт вӧлі сулалӧ гулюыс, — вочавидзис Валька, ышловзис, ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис гортланьыс.
И, кильчӧ вылас кайигӧн нин, содтіс:
— Гулюыслы доныс эз вӧв...
{Мошковскӧй А. И. (комиӧдіс Луцкӧй Г. Т.) @ Гауптвахта @ висьт @ Анатолий Мошковскӧй. Веж гыяс @ 1961 @ Лб. 99‒116.}
ГАУПТВАХТА
Даугавалӧн джуджыд кыр йылын стройын сулалісны «лӧзъяс». Строй водзын, куим пельӧса флагӧн ӧвтчигтыр, пӧкаживайтіс Всеволод.
Кианыс лыжияса детинкаяс кывзісны асланыс отряднӧй вожатӧйлысь ярскӧб гора гӧлӧссӧ.
Найӧ лӧсьӧдчисны штурмуйтны крепость, кодӧс мӧдар вадорас лымйысь вӧчисны «турунвижъяс» — карса мӧд школаысь квайтӧд класса велӧдчысьяс.
abu
Ывлаыс вӧлі зэв кӧдзыд.
Весиг шоныд гын сапӧг пиын кынмисны кокъяс.
Детинкаяс йӧктышталісны лым вылас, йӧтлалісны ӧта-мӧднысӧ пельпомъяснаныс, шлопӧдісны кепысьяснас ки-ки воча.
И вот, кор Всеволод увереннӧй гӧлӧсӧн сеталіс медбӧръя индӧдъяссӧ, стройын кыліс гусьӧник вашкӧдчӧм.
Первойсӧ вашкӧдчисны надзӧн да видзчысигтырйи, но здукысь-здук вашкӧдчӧм шыыс мӧдіс кывны пыр гораджыка и гораджыка.
— Мый сюйсян кытчӧ оз ков? — кыліс ӧти гӧлӧс. — Тэнӧ эз индыны, сулав да эн увгы.
— А менӧ и индынысӧ оз ков, — кыліс мӧд гӧлӧс. — Кывлін, мый Всеволодыс висьталіс?
Разведкаӧ мунасны медбур лыжникъяс.
А тэ и лыжи вылас он ӧшйы.
— Тайӧ ме ог ӧшйы?
— А коді нӧ — ме, али мый?
— А но выльысь шу, мый висьталін...
— И шуа.
А мый, думайтан, ог шу?
«Лӧзъяслӧн» стройын лои шы ни тӧв.
Ставӧн кутісны кывзысьны.
Всеволод ланьтіс.
Но вензьысьяс нинӧм нин эз казявны.
— Йӧй тэ, вот тэ коді! — тыр гӧлӧсӧн нин шуис ӧтиыс.
— Тайӧ ме йӧй? — чуймӧмпырысь горӧдіс. — мӧдыс.
— Ак тэ, калябеч!
«Лӧзъяслӧн» стройыс топаліс, вензьысьяс шыбитісны лыжияснысӧ да яра уськӧдчисны ӧта-мӧд выланыс.
— Сорокин да Свиридов! — юрӧбтіс Всеволодлӧн муртса пыскыля гӧлӧсыс.
— Дугдӧй шумитны!
Но шумитысьяс эз ӧвсьыны.
Мӧдарӧ, косьыс пансис пыр чорыдджыка.
Косясьысьяс пошиктісны, быттьӧ ошпиян, зілисны уськӧдны ӧта-мӧднысӧ лым вылӧ.
Медбӧрын найӧ тутісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, и пелькджык Митька Сорокин кань моз чеччыштіс клён пу сайӧ.
Гӧрдӧдӧм, скӧрысла векыштчӧм чужӧма укшаль Юра Свиридов уськӧдчис сы бӧрся.
Найӧ дурмӧмъяс моз кутісны гӧгравны пу гӧгӧр.
Юра друг быттьӧ кынмывліс места вылас.
Но Митька эз бӧбъяв да сійӧ жӧ здукас сувтліс ыръянитысь вӧв моз.
— А но вай, котӧрт, котӧрт! — пиньсӧ жерйӧдлӧмӧн горзіс ышмӧм Митька. — Ӧдйӧджык бергав, тюлень!
Тайӧ вӧлі латшкӧс тушаа, том дуб кодь крепыд детинка, коді вӧлі гырддзаӧдыс киссьӧм дженьыдик бобриковӧй пальтоа.
Косьыс ышмӧдіс сійӧс: чангыльтчыштӧм ныра, кӧдзыдысла гӧрдӧдӧм чужӧмыс быдсӧн лӧсталіс.
Митька противниксьыс слабджык, но пелькджык, и венны заводитлісны то ӧтиыс, то мӧдыс.
Косьыс помасис нем виччысьтӧг: Митька тупыль моз ёкмыльтчис, уськӧдчис Свиридовлы кок улас, и Свиридовыс сьӧкыда шнёпкысис тола пиӧ.
Митька кватитіс сійӧс пидзӧсӧдыс, юрсӧ сунгис лым пиӧ да долыда нетшыштіс коксьыс гын сапӧгсӧ.
— Сорокин! — Всеволод мый вынсьыс сутшкис флаг пусӧ лымйӧ да кынмис места вылас.
— Мый? — неокотапырысь шыасис Митька.
— Сет Свиридовлы гын сапӧгсӧ да лок татчӧ!
Детинкаяс мӧдісны лэптыны Юраӧс.
Сійӧ вӧлі сапӧг пӧла, ставнас лымйӧссьӧма да сэтшӧма скӧрмӧма, мый бара на кӧсйис уськӧдчыны косьӧ.
Но детинкаяс крепыда кутісны сійӧс киӧдыс.
— Кут! — Митька кимльӧскивыв шыбитіс гын сапӧгсӧ, лэптіс ассьыс лыжисӧ да дышпырысь восьлалігтыр локтіс командир дінӧ.
— Тэ тайӧ мый?
— Разведкаӧ кӧсъя.
Вот мый.
— А кутшӧм вӧлі приказыс?
— Да сійӧ и маскируйтчынысӧ оз куж.
Ачыс асьсӧ конйыштас.
Нямӧдсьыс нямӧд.
— Ме тэнсьыд юала: кутшӧм вӧлі приказыс?
— Но, вӧлі сылы мунны...
— А коді тэныд сетіс право вензьыны военнӧй приказ кузя?
Коді, ме юала!
— Да ме думайті...
— Ланьт! — Всеволод тэрмасигтыр зыралыштіс чуня кепысьнас бан боксӧ да гораа, медым кывлісны детинкаяс ставныс, быд кыв торйӧдлӧмӧн шуис:
— Военнӧй дисциплина торкӧмысь сета тэныд дисциплинарнӧй взыскание: куим сутки гауптвахта.
Пырысь-пыр мунан школаӧ да мӧдан отсасьны нывкаяслы вӧчны ёлкаӧ чачаяс...
Гӧгӧрвоин?
Митька гӧгӧр сулалысь детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
На пиысь унаӧн ас сертиыс тӧдісны Всеволодлысь пӧщадатӧм стрӧглунсӧ, но гауптвахтаӧдз делӧыс эз на волы.
Весиг Юрка дугдіс нетшкысьны детинкаяс киысь да ланьтіс: татшӧм наказаниеыс кажитчис сылы тырмымӧн.
Митька чӧв оліс да гын сапӧг нырсьыс гудйис лымсӧ.
Дугдыны ӧні ворсӧмысь — татшӧмтор сійӧ эз виччысь.
— Кывзы, Сева, — небыда шуис командирӧс вежысь Коля Ерохин, кыз паръяса гӧгрӧс чужӧма да бур сьӧлӧма детинка,
— сылы, дерт, пӧлагайтчӧ сетны куим суткисӧ, но, гӧгӧрвоан-ӧ, артыштны кӧ обстановкасӧ, меным кажитчӧ, позьӧ сетны небыдджык взыскание.
Ме эськӧ личнӧ эг ысты сійӧс подразделениеысь тайӧ кадын, кор заводитчӧ штурм.
Оз позь вунӧдны, мый штурмыс лоӧ зэв сьӧкыд, ковмас миянлы зэвтны став вынъяс и быд морт...
Детинкаяс шызисны — со вӧліны сійӧ кывъясыс, кодъясӧс найӧ виччысисны, но эз лысьтны шуны гораа.
— Вернӧ!
Вернӧ! — кылісны гӧлӧсъяс.
— Сійӧ став местаяссӧ тӧдӧ, кыті позьӧ матыстчыны крепость дінас!
— Кольны Митькаӧс!
Кольны!
Всеволод стрӧга видзӧдліс детинкаяс вылӧ да чӧв оліс, кытчӧдз шумыс эз лӧнь.
Здук виччысьӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Ми некодлы ог лэдзӧй уськӧдны миян боевӧй радъясын дисциплина.
Тӧданныд-ӧ ті, кыдзи тайӧс донъялӧны военнӧй кадӧ?
Тӧданныд-ӧ, ме тіянлысь юала?
Всеволод кӧдзыда видзӧдліс детинкаяс вылӧ.
Детинкаяс мӧдісны видзӧдны муӧ, чӧв ланьтісны.
Двинасянь пӧльтіс лэчыд тӧв, сотіс бан бокъяс да кияс, швачӧдчис клёнъяслӧн йизьӧм вожъясӧн.
— Кыдзи предательство! — чорыда помаліс Всеволод.
— Сӧран! — скӧр гӧлӧсӧн горӧдіс Митька да, кулакъяссӧ кабыртӧмӧн, видзӧдліс гӧгӧрбок: виччысис детинкаяссянь отсӧг.
Но ёртъясыс чӧв олісны: коді веськодя видзӧдіс енэжӧ, коді ноксис лыжи кӧртӧдъясӧн, коді мый вынсьыс пӧляліс кепысяс.
Сэки Митька кыв помнас нюлыштіс косьмӧм паръяссӧ, пыдӧджык сюйис юрас пеля шапкасӧ да надзӧник кутіс перйыны лыжи кутӧдъяс костсьыс бедьяссӧ.
— И, сідзкӧ, некутшӧм кокньӧд мортыслы? — кодкӧ полігтыр юаліс кынмӧм да чирӧм гӧлӧсӧн.
— Приказ обжалуйтны оз позь, — вундыштіс Всеволод.
— Сорокин, верман мунны.
— Но, мый нӧ, — веськодьпырысь шуис Митька. Сійӧ сюйис гын сапӧг ныръяссӧ ременьясӧ, кокбӧрляясас зэлӧдіс сімӧм пряжкаяс да гордӧя содтіс:
— Усьлӧ на дум выланыд Дмитрий Сорокиныд...
— Татшӧм салдатъяс миянлы оз ковны.
— ...но лоас нин сёр.
— Кругом... шагом марш!
Митька чеччыштіс, лыжинас гораа, шлапкӧбтіс лымъяс, вежньӧдлыштіс гын сапӧгъяссӧ: видліс, ёнӧсь-ӧ кӧртӧдъясыс.
Сэсся веськӧдчис да морӧснас мыджсис бедьясас.
— Но и чӧрту тіянкӧд! — Митька гораа шутёвтіс, сутшкис бедьяссӧ лымйӧ, йӧткыштчис да бердіс бужӧд сайӧ.
Ӧта-мӧднысӧ тойлалігтырйи детинкаяс уськӧдчисны бужӧд дорӧ.
Кустъясӧн да пуясӧн тырӧм бужӧдыс куим зэв ыджыд тшупӧдӧн лэччис ылӧ улӧ.
Ни ӧти лыжник на, весиг верстьӧ морт, эз лысьтлы исковтны та вылнасянь.
Ни ӧти.
Улӧ лажыньтчӧмӧн, бедьяссӧ муас инмӧдтӧг, Митька тӧвзис увлань — эз, эз тӧвзьы, а кыдз быттьӧ усис! — усигмозыс кытшовталіс бадь кустъяс да пӧрысь йизьӧм ӧтка бадьяс, и он вӧлі вермы гӧгӧрвоны, кыдзи татшӧм ӧдйӧ тӧвзигас сійӧ сяммӧ веськӧдлыны лыжияснас, вештавны найӧс то шуйгаладорлань, то веськыдладорлань.
Со нин бобриковӧй пальтоа сылӧн ичӧтик тушаыс бердіс сэтчӧ, кӧні пуяс костас артмӧма вӧлі ичӧтик кост, бӧр мыччысис ньывкӧс тола вылын да друг суныштіс улысса тшупӧд сайӧ...
Челядьлӧн топавліс сьӧлӧмыс.
Лолыштлытӧг, быттьӧ виччысьӧны зэв омӧльтор, найӧ видзӧдісны увлань.
Здук — и Митька быйкнитіс му увсьыс да, мылькъяс да гуранъяс вомӧн зумыда чеччалігтырйи, кутіс тӧвзьыны юлань.
Ӧддзӧдчӧмвывсьыс сійӧ воис Двина шӧрӧдз.
— Вот тайӧ да! — ошкӧмпырысь шуис кодкӧ.
Детинкаяс мӧдісны ызгыны, кутісны сёрнитны чой йывсянь исковтӧм йылысь.
— Кутшӧм мортӧс вӧтлісны, а? — кодкӧ назгыштіс сійӧ жӧ кынмӧмысь чирӧм гӧлӧсӧн, ыштӧдіс детинкаясӧс не эскыны, мый командирлӧн приказыс правильнӧй.
Но Всеволодлӧн топӧдӧм паръяса, косіник чужӧм сертиыс нинӧм вӧлі он казяв.
Сійӧ вешйис бужӧд дорысь да тшӧктіс сувтны стройӧ, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы.
— Збыль, лӧсьыда исковтіс, а? — эз лэдзчысь Всеволод дінысь пыр сійӧ жӧ гӧлӧсыс.
Но командир сӧмын дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас, и детинкаяс кутісны сувтавны стройӧ.
Семечки ыджда ичӧтик фигура муніс Двина кузя неприятельскӧй крепостьлань.
— Тырмас сёрнитны стройын! — горӧдіс Всеволод.
— Рядӧвӧй Свиридов, вӧчӧй, мый тіянлы тшӧктісны!
Юра босьтіс киняулас лыжияс да видзчысигтырйи кутіс лэччыны бужӧдті, буретш сійӧ бужӧдтіыс, кыті сэтшӧм пелька исковтіс Митька.
Бедь вылас мыджсьӧмӧн Юра лэччис бок ногӧн, кокнас видлаліс лымсӧ: буждас али оз.
А сэк кості Митька шалсйис-муніс дась лыжи туй кузя. Сійӧ выныштчӧмӧн йӧткасис, и быд йӧткыштчӧм бӧрын сылӧн вына, зумыд тушаыс вешйис водзӧ.
Лыжи бӧръясыс гораа шлапйӧдлісны южмӧм туйӧ, а паныда тӧв ыркйӧдліс пӧсялӧм чужӧмас.
Кельыд-югыдлӧз чарӧмыс, кӧні лӧзалісны уна кок туйяс да гуранъяс, разнӧй рӧмъясӧн дзирдаліс декабрся шонді водзын,
ылі мылькъяс весьтын кӧдзыдысла тшынасис пырыс тыдалана рутор.
Но Митька эз казяв тӧвся асывлысь мичлунсӧ.
Сійӧ муніс пыр водзӧ и водзӧ, быттьӧ кӧсйис пышйыны мустӧм «предательство» кывсьыс, коді пыр на тіньгис пеляс.
«И натӧг ола, — мӧвпаліс сійӧ.
— Заводитісны кутшӧмкӧ йӧй ворсӧм!
Разведчик тай лоӧма!
Кын мыр!»
Митя пыр водзӧ и водзӧ тӧвзис Двина кузя.
Сійӧ бергӧдчыліс бӧрлань.
Йияс пӧвстӧ кынмӧм пристань дорысь сійӧ аддзис тӧдса кузь тушаа Свиридовӧс.
«Мунӧ пӧртны олӧмӧ задание!» — гӧгӧрвоис Митька, и мыйкӧ бытшкыштіс сылы сьӧлӧмас.
Юра муніс неыджыд ю — Петлянка вомлань, кытчӧ «турунвижъяс» вӧчӧмаӧсь ассьыныс крепостьсӧ.
Кӧть Юра вӧлі кузь тушаа да укшаль, муніс сійӧ кокньыда да зумыда — опытнӧй синнас Митька эз вермы не аддзыны тайӧс.
«Старайтчӧ, — сьӧлӧм доймымӧныс завидьтӧмӧн думыштіс сійӧ да лёкысла радлігтыр думсьыс шуис, мый восьсаинтіыс Свиридов мунӧ сайӧдчытӧг, оз весиг копыртчы.
— Йӧй!
Оз и тӧдлы, кутасны».
Медым бурджыка аддзыны, кыдзи Юраӧс кутасны босьтны пленӧ, Митька решитіс пырны «турунвижъяслӧн» тылӧ.
Правда, та могысь ковмас ылікодь кытшовтны, но и мый жӧ...
Сійӧ кӧ оз видзӧдлы та вылӧ — сьӧлӧмыс эськӧ эз бурмы.
Вадорӧд километр кымын мунӧм бӧрын сійӧ «ёлочкаӧн» кайис кыр йылӧ.
Дыр муніс тротуаръяс бокті чукльӧсь уличаясті да переулокъясті.
Сэсся, лыжисӧ пӧрччытӧг, вуджис ляпкыдик ӧграда вомӧн да мӧдӧдчис бӧрлань.
Ӧні Митя видзӧдіс гӧгӧр сюся: тані заводитчӧ вӧлі «неприятельлӧн» территорияыс, и сійӧ быд здук вермис паныдасьны «турунвижъяскӧд».
Босьтасны пленӧ кыдзи лазутчикӧс — и пом!
Он жӧ кут налы висьтавлыны, мый тышкасьӧмысь «лӧзъяс» вӧтлісны тэнӧ асланыс армияысь.
Воис топыд джуджыд ӧграда.
Митька муніс сы сайӧ дзебсьӧмӧн.
Видзӧдліс паськыд жугалӧминӧд: увлань кыссисны лымйӧн тырӧм град йӧръяс. Гыяс кодь толаяса градъяс вылын, быттьӧ зенитнӧй пулемётъяс, чурвидзисны подсолнечниклӧн рыжӧй идзьясыс.
Медся уліас, пӧрысь кыз бадьяс дорын, ноксисны сьӧд чутъяс — «турунвижъяс».
Митька кӧрыштіс нырсӧ:
Крепостьсӧ сійӧ пыр на эз аддзы.
Митька ӧдйӧ пӧрччис лыжияссӧ да водіс на вылӧ, босьтіс ӧти киас бедьяссӧ, а мӧднас кутіс йӧткасьны.
Лымйыс пырис кепысяс, пальто соскас, но Митька дугдывтӧг муніс водзӧ, кустъяс да мылькъяс сайӧ дзебсясьӧмӧн.
Гыӧртӧм нинпуяс дорысь сійӧ повзьӧдіс жонь стая да неуна шойччыштіс — вӧрзьывтӧг куйлыштіс лым пиас, кывзыштіс «турунвижъяслысь» сёрнисӧ, коді кыліс пыр матынджык.
Митька ещӧ некымынысь йӧткыштчис кинас — и пӧрысь бадьяс сайсянь тыдовтчис крепостьлӧн пельӧсыс.
Ӧні позьӧ нин вӧлі велавны торъя кывъяс.
Детинкаяс кисьталісны водопроводнӧй колонкаысь ведраясӧ ва да лымйӧ вӧчӧм тшупӧдъясті новлісны крепость дорӧ.
Митькалӧн ныр розьясыс паськалісны, дӧрӧм юрйылыс лои дзескыд — пӧдтӧ!
Сійӧ ляскысис кык тола костӧ да быттьӧ кынмис.
Виччысьтӧг вӧрзьыштан — казяласны!
Сьӧлӧмыс кутіс тшӧкыда, гораа тіпкыны.
Оз, сійӧ оз мун татысь, кытчӧдз прамӧйджыка оз видзӧдлы крепостьсӧ...
Оз мун!
И друг сійӧ казяліс зэв ыджыд руд бадь пуысь, мусяньыс абу зэв вылысь, кузь горс.
А мый, пырны кӧ сэтчӧ?
Митька пыдӧ тола пиас гуаліс лыжияссӧ да бедьяссӧ да, лым бердас ляскысьӧмӧн, мӧдіс кыссьыны бадь дінӧ.
И кодыр ва новлысьяс здук кежлӧ бырлісны трӧпа вылысь, Митька уськӧдчис пу дорӧ.
Кватитіс кыз чукля ув, лэптыштчис кияс вылас, лэптіс коксӧ, кавшасис да пуксис.
Сэсся копыртчис, кокъяссӧ сюйис розьӧ да мый вынсьыс йӧткыштіс горс пытшкӧ ассьыс тушасӧ.
Кок улас мыйкӧ трачмуні, и сійӧ пельпомӧдзыс вӧйи пу пытшкӧ.
Но юрыс вӧлі ортсын на, и ва новлысь детинкаяс вермисны казявны сійӧс.
Митька кутіс зіля уджавны кокъяснас.
Бадьлӧн сісь сьӧмӧсыс лямалыштіс и Митька вӧйис ещӧ пыдӧджык.
Сісь бусыс веськаліс синмас, пырис пель пытшкас.
Воротник улас уси садьмӧдӧм кӧдзыд гаг да, вӧсньыд чорыд кокъяссӧ вешталіг, кутіс кыссьыны мыш кузяыс.
Митька зывӧкпырысь кӧрліс чужӧмсӧ, туша кузяыс визнитіс йирмӧг, и друг вӧрзьӧмсьыс сійӧ ещӧ пыдӧджык вӧйи пу пытшкӧ.
«Мед эськӧ сӧмын пыдӧджык не исковтны», — думыштіс сійӧ да друг кынмис: матын дзуртыштіс лым да кыліс ведра вугъясӧн гольӧдчӧм.
— Ӧні улісяньыд миянӧс он босьт! — ясыда шуис кодкӧ.
— Некыдз он вермы! — шыасис мӧд.
Гӧлӧсъяс ылысмисны.
Митька шпыньмуніс: мунӧны и оз тӧдны, мый сійӧ пукалӧ насянь кык воськов сайын да ставсӧ кылӧ.
Жаль сӧмын, горсйыс видзӧдӧ крепость мӧдарладорӧ, и нинӧм интереснӧйсӧ Митька оз вӧлі аддзы.
Сійӧ пыр жӧ кутіс корсьны петан туй.
Чуньяснас таркӧдыштіс горс пытшкӧссӧ.
Шы сертиыс тӧдмаліс, мый ӧтилаті пуыс вӧсньыд.
Ӧдва-ӧдва сюйис кисӧ зептас да перйис перочиннӧй пурт.
Горсйын вӧлі зэв дзескыд, гырддзатӧ вӧрзьӧдны он вермы, но век жӧ Митька кыдзкӧ-мыйкӧ сюсьмӧдчис писькӧдны векньыдик розь.
«Быттьӧ танкын видзӧдан розь», — мӧвпыштіс сійӧ да видзӧдліс розьӧдыс.
Вадор кыр сайын, сэні, кӧні Петлянка усьӧ вӧлі Двинаӧ, кыпаліс шӧр нэмъясся замок кодь повзьӧдчысь крепость.
Пиньӧсь дора кыз стенъяс, пельӧсъясас векни бойницаяса гӧгрӧс башняяс — ставсӧ тайӧс вӧлі вӧчӧма бура, крепыда.
Ведраясӧн гольӧдчигтыр детинкаяс век на киськалісны крепостьлысь ортсыса стенъяссӧ да сы гӧгӧр.
Вӧлі сэтшӧм кӧдзыд, мый ваыс уліас вотӧдз на кынмис да стеклӧ моз югъяліс шонді водзын.
«Вот тайӧ удж! — ас тӧдлытӧгыс шензьӧмпырысь думыштіс Митька.
— Интереснӧ, кыдзи «лӧзъяс» кутасны штурмуйтны сійӧс?..
«Предательствотӧ» горзыны — ӧтитор, а вот кавшасьны татшӧм стен вылас да лэптыны флаг — тайӧ дзик мӧдтор!»
Митькалы весиг нимкодь лои, мый сійӧ оз кут тшӧтш штурмуйтны — видлы кайны выліас, абу кӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧма пос тшупӧдъяс кодйӧм могысь черъяс!
Но и кутасны жӧ «турунвижъясыс» бӧрас серавны — дзик гожӧмӧдзыс оз вунӧдны!
Розьӧдыс Митька аддзис «турунвижъяслысь» командирсӧ — Михаил Рыбаковӧс, кыӧм спортивнӧй шапкаа ыджыд тушаа косіник зонмӧс; юрыс сылӧн вӧлі ичӧтик, кажитчис, кулакысь абу ыджыдджык.
Михаил чукӧстіс ас дінас еджыд буркиа кыз детинкаӧс.
Сылӧн чужӧмыс Митькалы вӧлі тӧдса: недель сайын парламентёръяслӧн делегациякӧд детинка воліс школаӧ сёрнитчыны сы йылысь, кыдзи кутасны ворсны.
Рыбаков индіс пу вылӧ, кӧні пукаліс Митя, да мыйкӧ шуис.
Казяліс, али мый?
Митькалӧн пытшкӧсас ставыс кӧдзаліс, кор сійӧ кыліс, кыдзи буркиа детинка, кырсьӧн шарӧдчиг да сьӧкыда кашкигтырйи, мӧдіс кавшасьны пу вылӧ.
Гашкӧ, чеччыштны улӧ да пышйыны, кытчӧдз абу сёр?
Но мый вӧчны лыжиыскӧд?
Корсьны да кӧмавны найӧс оз удит.
А лыжитӧгыд пыр жӧ кутасны: найӧ ӧд морт ветымынӧнӧсь!
Да и жаль, вошасны кӧ: батьыс абу, а мамыс выльӧс оз регыд лӧсьӧд — доныс абу вит кӧпейка!
Митька ещӧ ёнджыка топӧдчис пу горс пытшкӧ, куткыртіс юрсӧ, дугдіс лолавны.
Дзик пель весьтас пуас тангысис кок.
Митька кунис синъяссӧ, мурч курччис пиньяссӧ.
Кок тангысис вылӧджык, и Митька успокоитчис: абу казялӧмаӧсь!
И пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс: тайӧ бадьсьыс ыджыдджык пуыс матігӧгӧрын абу, и кайнысӧ сэтчӧ зэв кокни — вожъясыс быдмӧны ӧта-мӧдсяньыс матын.
Бурджык наблюдательнӧй пунктсӧ он аддзы.
Вот тайӧ детинкасӧ и ыстісны видзӧдны гӧгӧрбок...
Митька полыштіскодь и ӧттшӧтш сылы лои долыд: тайӧ ӧмӧй абу лӧсьыд — ӧти и сійӧ жӧ пу вылын пукалӧны кык разведчик-наблюдатель!
Митька бара ляскысис розь бердӧ.
Крепостьлысь стенъяссӧ вӧлі киськалӧма нин, и йиыс югъяліс шонді водзын.
Митька видзӧдліс ю вылӧ.
Абу гӧгӧрвоана: кытчӧ воши Юрка?
Пленӧ сійӧ эз веськав — Митька эськӧ аддзис, кыдзи сійӧс, кияссӧ кӧрталӧмӧн, вайӧдӧны крепостьӧ.
То муніс сайласьтӧг, а то дзикӧдз воши, быттьӧ юкмӧсӧ дзурскысис.
Пышйис, кӧнкӧ.
Но дерт жӧ, мый ещӧ виччысян сысянь!
Тӧдӧмысь, пышйис.
Ывлаыс пыр ӧтарӧ кӧдздӧдіс.
Изӧймитісны кок да ки чуньяс, нырыс да бан бокъясыс кутісны кажитчыны эз асласӧн, быттьӧ сэтысь быри став вирыс.
Окота вӧлі чеччалыштны, кучкалыштны воча кок, но видлы чеччав татшӧм дзескыдінас!
Дзик ӧтитор, мый позис на вӧчны, — сійӧ вӧрӧдны кок да ки чуньяс.
Но чуньясыс лоины путор кодьӧсь да эз кывзысьны.
Митька мӧдіс мый вынсьыс пӧлявны горс стенӧ, и шоныд сынӧдыс, коді локтіс бӧр стенсяньыс, неуна шонтыштіс бан бокъяссӧ.
Но регыд Митькалӧн тыри лолыс, и кӧдзыдыс ещӧ лёкысьджык уськӧдчис сы вылӧ, пыр пыдӧджык кутіс сатшкыны ассьыс гыжъяссӧ пальто улас.
Гын сапӧг пиӧ веськалӧм лымйыс сыліс, и ваыс заводитіс кӧдзавны да кутіс дубавтӧдз кынтыны кок чуньяссӧ.
Но Митька терпитіс.
Сулаліс и терпитіс.
Позялӧм кокъясыс омӧля нин кутісны тушасӧ, юрыс лои сьӧкыд, но сійӧ пыркнитчыліс да важ мозыс лёкысь вӧрӧдіс чуньяссӧ.
И важ мозыс видзӧдіс розьӧд.
Дум вылас уси школаыс, шоныд классыс, кӧні нывъяс лӧсталысь шаракылысь бумагаысь ножичьясӧн вундалӧны ёлка мичмӧдӧм вылӧ флажокъяс да дзоридзьяс да кӧні сылы колӧ вӧлі пукавны гауптвахтаын.
Сэсся мӧвпъясыс нуисны сійӧс гортас, пӧдвалын кодь неыджыд жырйӧ, кӧні сійӧ олӧ мамыскӧд, дворниккӧд.
Мый ӧні сійӧ вӧчӧ?
Кӧнкӧ, весалӧ картупель да шыблалӧ еджыд картупельяссӧ ыджыд кастрюляӧ.
Весалӧ сійӧ зэв ӧдйӧ да вывті ӧкуратнӧя: пурт улысь корйыс петӧ вӧсни-вӧсни лентаясӧн.
И тротуар вылысь лымсӧ мамыс сідз жӧ чышкӧ зэв ӧдйӧ.
Жаль сӧмын, ёна пӧрысьмис — джын юрсиыс дзор, а ачыс нывка кодь жебиник...
Батьтӧгыд сьӧкыд.
Эз ков тӧрыт лёкысь сёрнитны сыкӧд.
Весиг бӧрддзис, а Митька ещӧ горзіс на мам вылас: куим шайт жаль лои сетны кино вылӧ.
Эк, но и йӧй жӧ сійӧ!
Правильнӧ, кӧнкӧ, шуӧны, мый характерыс шогмытӧм.
Бур эськӧ ӧні вӧлі мам дінас пукалыштны да пӧсь картупель сёйыштны.
И друг Митькалы дум вылас усины кывъяс: «Дисциплина торкӧмысь куим сутки гауптвахта...»
Эк, Всеволод, он тэ тӧд, мый тайӧ пу горсъяс быдсяма гауптвахтасьыс лёкджык...
Дзик карцер кодь!
Кадыс муніс.
Лоис пыр кӧдзыдджык и кӧдзыдджык, а изӧймитӧм Митька, быттьӧ приговоритӧм морт, сулаліс пу горсйын.
— Эй, Алик, но кыдз сэн? — кыліс крепостьсянь Рыбаковлӧн прӧстудитчӧм гӧлӧсыс.
— Оз на тыдавны! — кыліс Митька юр весьтын, и дзик розь дінтіыс пурснитіс-уси лым чукӧр.
— Эн кӧть усь пу вывсяньыс.
— Ог усь.
Коли ещӧ час джын. Кадыс кыссис надзӧн-надзӧн.
Митькалӧн син лапъясыс сьӧктаммисны, тушаыс дзикӧдз слабмис мудзӧмысла, син водзас ставыс кутіс кывтны, быттьӧ сійӧ видзӧдіс визув сӧдз ва пыр.
Код тӧдас кысь сы водзын друг мыччысис Юралӧн чужӧмыс — скӧр, яр, лёкалӧмысла синъясыс едждӧдӧмаӧсь.
Митька дрӧгнитіс да кутіс пыркӧдны юрнас:
«Кажитчӧ, унмовся, — думыштіс сійӧ.
— Оз сэсся и аддзыны тайӧ горссьыс.
Быттьӧ гортйын, а абу горсйын!»
Но Митькалы абу вӧлі шуӧма кынмыны: сы юр весьтын лёкгоршӧн горӧдісны:
— Локтӧны, локтӧны!
Митька ляскысис розь бердӧ.
«Турунвижъяслӧн» лагерын шызисны.
Детинкаяс тэрмасьӧмӧн шыблалісны ведраяснысӧ да горзігтырйи чукӧртчисны крепӧсть дорӧ.
Пашкыр гӧна ош ку пася детинка, коді киськаліс крепостьлысь увдорсӧ, вильсъяліс йи вылас да некыдз эз вермы кыпӧдчыны гӧра йылӧ.
Сійӧ шӧйӧвошӧмӧн котраліс уліас, ӧвтчис тыртӧм ведранас да нора гӧлӧсӧн корис отсӧг.
Коньӧрӧс некод эз казяв...
— Миша! — мый вынсьыс горзіс пу вывсянь Алик.
— А кутшӧм приказ лоас меным?
Сылы некод эз вочавидз.
Крепостьын тэрыба лӧсьӧдчисны венны штурм.
Сэсянь кылісны команда, чирӧм гӧлӧсъяс, пинясьӧм.
Кашкиг да видчигтырйи наблюдатель кутіс лэччыны увлань: сійӧ сідзи эз и вермы виччысьны вылысса командованиелысь разрешениесӧ.
— А нолтӧ, весась регыдджык, кытчӧдз ловъя! — вашнитіс Митька да, кор бадь вывсьыс лэччигӧн, буркиа детинка воис горс розь весьтӧ, изӧймитӧм кинас тувкис сылы кокас.
Но наблюдатель зілис ӧдйӧджык лэччыны да нинӧм эз казяв.
Митька видзӧдліс горссяньыс.
abu
«Лӧзъяс» кузь цепӧн нюжӧдчӧмаӧсь Двина кузя да ӧдйӧ матыстчисны крепостьлань.
Со найӧ вуджисны вадорса лыжи туй вомӧн, йи чукӧръяс вомӧн, толаяс вомӧн, кодъясӧс неважӧн пукталӧма турӧбыс.
Эк, но и лӧсьыд жӧ!
Митька мӧдіс лёкысь пыркӧдны пельпомъяснас, вӧрӧдны чуньяссӧ, быттьӧ ачыс киас кутіс бедьяс да лыжи вылын тӧвзис ю кузя, медым штурмӧн босьтны тайӧ зэв ён крепостьсӧ.
Позьӧ нин вӧлі тӧдмавны ӧткымын детинкаясӧс.
Со Коля Ерохин, зумыд тэчаса, быттьӧ пӧрысь казак, сьӧд буркаа да балябӧж вылас вештӧм кубанкаа.
Со ичӧтик Димка, шапкатӧм, ӧдйӧ вешталӧ водзлань лыжияссӧ — кытчӧкӧ уськӧдӧма шапкасӧ, мӧмӧт!
Но наступайтысьяс пӧвстын Всеволод абу, абуӧсь ещӧ и унаӧн на.
Тыдалӧ, кутшӧмкӧ манёвр кӧсйӧны вӧчны.
Сэк кості лыжникъяс матысмисны джуджыд кыр дорӧ да, тойласигтырйи, ӧта-мӧдныслы лыжияс вылас тальччӧмӧн, заводитісны кавшасьны вывлань.
Но крепостьын вӧлі шы ни тӧв: «турунвижъяс» пӧвстысь ни ӧти морт эз тыдав.
Митька чошкӧдіс пельсӧ.
Лыжияс кутісны клопӧдчыны йи вывті — тайӧ «лӧзъяс» матыстчисны нин дзик крепость бердӧдз.
Медся збойясыс мый вынсьыс зілисны бедьяснаныс вӧчны тшупӧдъяс.
Но весьшӧрӧ: лыжи вылын босьтны крепостьсӧ он вӧлі вермы...
— Пӧрччыны лыжияс! — кыліс Ерохинлӧн команда.
Детинкаяс шыблалісны лыжияснысӧ да, бедьяс вылӧ мыджсьӧмӧн, мӧдісны кавшасьны крут гӧра паныд.
И тані лои виччысьтӧмтор: крепостьӧ нарошнӧ вӧчӧм воротаясысь, быттьӧ боевӧй слӧнъяс, таркӧдчиг да чеччалігтырйи увлань кутісны быгыльтчыны зэв гырысь лым ёкмыльяс.
Муртса инмыштас татшӧм ёкмыльыс — и «лӧзъяс» пыр жӧ турбыльтчӧны увлань.
Крепостьын вак-вакӧн серӧктісны.
— <ns>Ур-р-р-ра</ns>!
Ме бӧрся!
Штурм вылӧ!.. — мый вынсьыс горзіс Ерохин да, бедьнас ӧвтчигтырйи, выльысь уськӧдчис штурм вылӧ.
Детинкаяс кавшасисны вывлань, гылалісны лымйысь вӧчӧм страшнӧй бомбаясысь, но выльысь и выльысь, быттьӧ кодзувкотъяс, кыссисны штурмуйтны вражескӧй крепость.
Со кодкӧ лыжи вылын вайис пӧим тыра ящик, детинкаяс кутісны содз тырнаныс босьтавны пӧимсӧ да коявны сійӧс вольк йи вылӧ.
Суворов да Скобелев, кодъяс коркӧ нуӧдлывлісны салдатъясӧс штурмуйтны лымъя гӧраяс, шуисны эськӧ ӧні детинкаяслы: «Молодечьяс!»
Митька сэсся эз нин кыв кӧдзыдсӧ.
— Сідз, сідз! — горзіс сійӧ да зілис петны пу горсйысь. — Ӧтиӧн-ӧтиӧн!
Флангъяссяньыс нырӧй!
Эй тэ, трасича, эн мешайтчы туй вылас!
Тылсяньыс пырӧй, тылсяньыс!
Но-но, ещӧ ӧтчыд!
Ещӧ!
Эн ӧшӧдӧй ныръястӧ, вокъяс!
Водзӧ!
У-р-р-р-а!
Крепостнӧй стенъяс дорын кыптіс вӧвлытӧм шум.
А Митькалӧн пыр ёнджыка и ёнджыка ӧзйис сьӧлӧмыс.
Сійӧ лёкысь зургис горс стенӧ, бадьлӧн сісьмӧм сьӧмӧсыс мӧдіс ёнджыка пуксьыны, и детинка вӧйи ещӧ метр джын пыднаӧ.
Тайӧ вӧлі нин некытчӧ шогмытӧмтор...
Видзӧдан розьыс лои юрсьыс вылынджык.
Быд боксянь топӧдӧм Митька муртса кыліс штурмуйтысьяслысь горзӧмсӧ.
Сійӧ лёкысь бӧрддзис.
Кокнас сійӧ мыджсис кутшӧмкӧ тшупӧдъясӧ да, бан бокъяссӧ вирӧдз парсалӧм бӧрын, ӧдва-ӧдва бергӧдчис чужӧмнас мӧдарлань.
Сэсся кутчысис горс розь дорӧ да мый вынсьыс лэптыштчис вывлань.
Град йӧръясладорсянь бара гораа юрӧбтіс «ура».
«Лӧзъяс» пӧвстысь морт дас вит исковтісны чой йывсянь, найӧ бура тыдалісны лым вылас.
Водзас, куим пельӧса флагӧн ӧвтчигтырйи, тӧвзис Всеволод. Сійӧ вӧлі оранжевӧй лыжнӧй костюма.
Сы бӧрся гырысь воськовъясӧн тӧвзис Юра — кузь пальтоыслӧн пӧлаясыс шевъялісны, быттьӧ бордъяс.
«Збыль ӧмӧй Юра, тӧдмалӧма разведка дырйи да вайӧдӧ найӧс тылсянь?»
«Турунвижъяс» пӧвстысь морт кызь уськӧдчисны крепостьсянь налы воча.
Сынӧдын кутісны лэбавны лым мачьяс.
Улісянь бара уськӧдчисны штурмуйтны крепость.
И «ура» бара юрӧбтіс град йӧръяс весьтын.
Крепость дорйысьяс водзсасисны зэв чорыда.
Всеволод вылӧ уськӧдчисны «турунвижъяс» пӧвстысь витӧн — гӧгӧрбок ӧшӧдчисны да тімбыльтісны-пӧрӧдісны.
Кашкигтырйи — вомсьыныс ру петӧ — найӧ песісны сылысь кияссӧ, зілисны мырддьыны флаг воропсӧ.
Всеволод водзсасис, мынталіс уськӧдчысьяслысь кияссӧ, чорыда кутіс флаг пусӧ.
Сэк «турунвижъяс» кутісны кыскыны сійӧс лым вывтіыс флаг пуӧдыс крепостьлань.
На вылӧ уськӧдчис Юра.
Сійӧ мурзіс, чужъясис, люкасис юрнас и медбӧрын век жӧ нетшыштіс флагсӧ да уськӧдчис крепость стенлань.
Сылы воча уськӧдчисны куимӧн.
Крепость пытшкын «турунвижъяс» эз нин вӧвны — найӧ ставныс петісны ортсӧ.
Пансис рукопашнӧй кось.
Атака заводитіс слабмыны.
«Турунвижъяскӧд» водзсасигмоз Юра сибдӧм гӧлӧсӧн мыйкӧ горзіс асланыс йӧзлы, но «лӧзъяс» тышкасисны противниккӧд да быттьӧ вунӧдісны флаг йывсьыныс.
Мый нӧ тайӧ, мый нӧ тайӧ татшӧмыс!
Митька зэвтіс мускулъяссӧ, кыпӧдчис пу горсйысь да, кыз вож вывсянь гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, вӧркань моз чеччыштіс лым вылӧ.
Митька уськӧдчис Юра дінӧ, шыблаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ сы вылӧ ӧшйӧм «турунвижъясӧс», нетшыштіс флаг пусӧ да, зэв гырыся чеччалігтырйи, уськӧдчис тыртӧммӧм крепостьлань.
Свежӧй, чӧжсьӧм выныс, быттьӧ зэлӧдӧм пружина, разьсис сы пытшкын.
Сійӧ нетшыштіс Митькаӧс му бердсьыс, кокниа кыпӧдіс сынӧдас да шыбитіс воддза бастион вылӧ.
Эз на коль и минут, кыдзи сійӧ веськӧдчӧмӧн сулаліс нин пиньӧсь дора стен вылын да, сынӧдас кинас ӧвтчигтырйи, мый вынсьыс долыда горзіс мыйкӧ дзик гӧгӧрвотӧмтор.
Синъясыс сылӧн югъялісны, бан бокъясӧдыс тюрис синва, шапкаыс уси лым пиӧ, а сійӧ сулаліс бастион вылын да, радысла тшӧкъялігтыр, горзіс.
Сэсся ӧддзӧдчӧмӧн сутшкис флаг пусӧ чорыд йи коркаӧ.
Пӧльыштіс тӧв, и куим пельӧса флаг, кытчӧ вӧлі еджыдӧн гижӧма «дас» цифра — школалысь номерсӧ — кутіс шпорӧдчыны флаг пу йылас.
Гӧгӧр пыр на муніс бой: кыліс горзӧм, лым дзуртӧм, шутьлялӧм да серам, кӧть ставыс нин вӧлі весьшӧрӧ: флаг дӧлаліс стен вылын, крепость лои босьтӧма...
Сідзкӧ, вот тэ кӧні, — минут дас мысти кӧдзыда шуис Всеволод, ачыс синсӧ вештывтӧг видзӧдіс Митька вылӧ.
Кӧть командирлӧн чужӧмыс ӧзйис на бой бӧрын, но сійӧ вӧлі стрӧг и синъясыс видзӧдісны кӧдзыда.
Сійӧ дыр эз шу ни ӧти кыв.
Митька зымӧдіс изӧймитӧм кокъяснас, пӧляліс кепысьсӧ, лапйӧдліс еджыд син лысъяснас — позьӧ вӧлі медбӧрын вӧрӧшитчыштны!
Сійӧ дзикӧдз лӧзӧдӧма, но вомкӧтшъясас важ мозыс тӧдчис нюм.
И сылӧн лада, пельк тушаыс ставнас висьталіс, мый сійӧ эз сетчы.
Быдладорсянь котӧрӧн воалісны «лӧзъяс», кытшалісны найӧс, гӧгӧр кыліс горзӧм, шумитӧм, серам, кызӧм, шутьлялӧм.
Детинкаяс нетшкисны Митькаӧс киӧдыс, сеталісны сёйны помавтӧм бутербродъяс, а кодкӧ заводитліс сетны и папирос, но, вожатӧйлань бергӧдчылӧм бӧрын, ӧдйӧ бӧр дзебис.
Татшӧм встречасӧ Митька эз виччысь.
Тӧвсьыс гӧрдӧдӧм бан бокъясыс сылӧн ещӧ на ёнджыка гӧрдӧдісны волнуйтчӧмысла, а синъясыс сідзи и кодзлалісны гӧгӧр.
— А ещӧ и босьтны эз кӧсйыны, — прӧстудитчӧм, сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис Женька Хвостиков, Митькалӧн другыс. — Сӧмын йӧзнас шыбласьӧны.
— А нолтӧ, ньӧжйӧджык! — скӧрысь шуис Всеволод.
Шум лӧнис.
Командир видзӧдліс детинкаяс вылӧ, и сылӧн синмыс сувтіс Митька вылӧ.
— Пельтӧ зырышт, вояка...
Но сэсся друг орӧдіс.
— Кора сувтны стройӧ.
Кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн Всеволод надзӧн прӧйдитіс чӧв усьӧм строй водзті.
Сэсся каблукнас тальыштіс лымсӧ да чатӧртіс юрсӧ.
Лои сэтшӧм чӧв, мый, кажитчӧ, кылӧ вӧлі, кыдзи детинкаяслӧн кӧсичаас тіпкӧ вирыс.
Кутшӧм ещӧ выль стрӧг наказание думыштас Всеволод?
— Выльысь висьтала армиялысь приказ, — кӧдзыд сынӧдын юрӧбтіс сылӧн гора чорыд гӧлӧсыс:
— Воинскӧй дисциплина торкӧмысь рядӧвӧй Дмитрий Сорокинлы сетны взыскание — куим сутки гауптвахта.
Приказ обжалуйтны оз позь.
Ставыс.
Детинкаяс ышловзисны.
Тыртӧммӧм крепостьлӧн воддза бастионын тӧв йылас мӧдіс шпоргыны куим пельӧса лӧз флаг...
А Митька нимкодьпырысь мигнитіс ёртъясыслы да уськӧдчис перйыны лым пиысь ассьыс лыжисӧ.
1955
{Носов Н. Н. (комиӧдіс Тимушев С. Ф.) @ Ичӧтик гажа семья @ повесьт @ Н. Носов. Ичӧтик гажа семья @ 1958 @ Лб. 3‒94.}
ИЧӦТИК ГАЖА СЕМЪЯ
ВАЖНӦЙ РЕШЕНИЕ
Тайӧ лоис сы бӧрын, кор взорвитчис парӧвӧй машина, кодӧс ми вӧчим Мишкакӧд консервнӧй банкаысь.
Мишка вывтіджык шонтіс васӧ — банка потіс, и пӧсь пар сотіс кисӧ.
Бур, мый Мишкалӧн мамыс пыр жӧ мавтіс сылысь кисӧ нафталинӧвӧй мазьӧн.
Сійӧ зэв бур лекарство.
Коді оз верит, медым ачыс видлас.
Сӧмын мавтнысӧ колӧ сотчӧм бӧрас пыр жӧ, кучик усьтӧдзыс.
Машина взорвитчӧм бӧрын Мишкалӧн мамыс эз лэдз миянӧс ноксьыны сыкӧд да шыбитіс машинасӧ ёг кисьталан ящикӧ.
Ковмис миянлы мыйкӧ дыра овны уджтӧг.
Но и гажтӧм жӧ вӧлі.
Воис тулыс.
Быдлаын сыліс лым.
Уличаяс вылын жургисны шоръяс.
Шонді дзирдаліс ӧшиньясын тулыссямоз нин.
Но миянӧс нинӧм эз радуйт.
Сэтшӧм нин миян Мишкакӧд характерным — миянлы быть колӧ мыйкӧ вӧчны.
Кор вӧчнысӧ нинӧм, миянлы лоӧ гажтӧм да гажтӧмчам сэтчӧдз, кытчӧдз огӧ аддзӧй кутшӧмкӧ удж.
Ӧтчыд ме локті Мишка ордӧ, а сійӧ пукалӧ пызан сайын, копыртчӧма кутшӧмкӧ небӧг весьтӧ, юрсӧ топӧдӧма кияснас да, небӧгсьыс кындзи, вӧльнӧй свет вывсьыс нинӧм оз аддзы да весиг оз казяв, мый ме локті.
Ме нарошнӧ ёнджыка пӧдлалі ӧдзӧссӧ, медым сійӧ менӧ казяліс.
— А, тайӧ тэ, Николадзе! — нимкодь лои Мишкалы.
Сійӧ некор эз шулыв менӧ нимӧн.
Сы пыдди медым шуны прӧстӧ «Коля», сійӧ нимтӧ менӧ то Николаӧн, то Миколаӧн, то Микула Селяниновичӧн, то Миклухо-Маклайӧн, а ӧтипӧрйӧ весиг заводитліс нимтыны менӧ Николакиӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, быд лун выль ним.
Но ме эг элясь.
Мед колӧкӧ, сылы кӧ тайӧ кажитчӧ.
— Да, тайӧ ме, — шуа ме. — А кутшӧм небӧг нӧ тайӧ тэнад?
Мый тэ сатшкысьӧмыд сэтчӧ?
— Зэв интереснӧй небӧг, — шуӧ Мишка. — Ме тайӧс талун асывнас газетнӧй киоскысь ньӧби.
Ме видзӧдлі: корка вылас — петук да курӧг и гижӧма «Птицеводство», а быд листбокын — кутшӧмкӧ курӧг позъяс да чертёжъяс.
— Мый нӧ тані интереснӧйыс? — шуа ме. — Тайӧ кутшӧмкӧ научнӧй небӧг.
— Вот и бур, мый научнӧй.
Тайӧ тэныд абу кутшӧмкӧ мойдъяс.
Тані ставыс збыль.
Тайӧ пӧлезнӧй небӧг.
Мишка сэтшӧм морт — сылы быть колӧ, медым быдторйысь пӧльза вӧлі.
Кор сылӧн овлӧ лишнӧй сьӧм, сійӧ мунӧ магазинӧ да ньӧбӧ кутшӧмкӧ пӧлезнӧй небӧг.
Ӧтчыд сійӧ ньӧбис небӧг, коді шусьӧ «Обратнӧй тригонометрическӧй функцияяс да Чебышевлӧн полиномъяс».
Дерт, тайӧ небӧгсьыс сійӧ немтор эз гӧгӧрво да решитіс лыддьыны мӧдысьджык, кор быдмыштас да лоӧ тӧлкаджык.
Сэксянь тайӧ небӧгыс куйлӧ джаджйын — виччысьӧ, кор Мишка лоас тӧлкаджык.
Мишка пасйис лыддян листбоксӧ да тупкис небӧгсӧ.
— Тані, вокӧ, быдтор йылысь гижӧма, — шуис сійӧ: — кыдзи быдтыны курӧгъясӧс, уткаясӧс, дзодзӧгъясӧс, индюкъясӧс.
— Он-ӧ нин тэ кӧсйы индюкъясӧс быдтыны? — юалі ме.
— Ог, мый тэ!
Прӧстӧ интереснӧ лыддьыны та йылысь.
Вӧлӧмкӧ, позьӧ вӧчны сэтшӧм машина — инкубатор, и чипанпиян кутасны чужны асьныс, курӧгтӧг.
— Коді нӧ тайӧс оз тӧд! — шуа ме. — Кольӧм во ме мамкӧд вӧлі колхозын да аддзылі инкубатортӧ.
Сэні быд лун чужӧ витсё либӧ сюрс чипанпиӧдз.
Найӧс ӧдва удитӧны вӧлі перъявны инкубаторсьыс.
— Мый тэ висьталан! — чуймис Мишка.
— А ме тайӧс водзті эг тӧдлы.
Ме чайтлі, мый чипанпиянтӧ век пӧжӧ курӧг.
Кор ми олім сиктын, ме аддзылі, кыдзи курӧг пӧжӧ чипанпиянӧс.
— Ме аддзылі жӧ пӧжсьысь курӧгтӧ.
Но инкубаторыд ёна бурджык.
Курӧг улад пуктан дас кольк — и ставыс, а инкубаторад позьӧ ӧтпырйӧ пуктыны сюрсӧс.
— Ме тӧда, — шуӧ Мишка.
— Тані сы йылысь гижӧма.
И сэсся, кор курӧгыс пукалӧ колькъяс вылас да быдтӧ пиянсӧ, сійӧ оз вай кольктӧ, а чипанпиянсӧ кӧ пӧжӧ инкубатор, курӧгыд пыр вайӧ кольктӧ, и колькйыс лоӧ ёна унджык.
Ми заводитім артавны, мыйта лишнӧй кольк лоас, став курӧгъясыс кӧ оз кутны пӧжсьыны, а сы пыдди кутасны вайны колькъяс.
Вӧлӧмкӧ, курӧг пӧжӧ колькъяссӧ кызь ӧти лун, сэсся сійӧ быдтӧ посни пиянсӧ, сідзкӧ прӧйдитас куим тӧлысь, кор сійӧ бара заводитас вайны кольк.
— Куим тӧлысь — тайӧ ӧкмысдас лун, — шуис Мишка.
— Курӧгыс кӧ эз пӧж пиянсӧ, сійӧ эськӧ вонас вермис вайны ӧкмысдас колькйӧн унджык.
Кутшӧмкӧ ичӧтик овмӧсын, кӧні сӧмын дас курӧг, вонас эськӧ лоис ӧкмыссё колькйӧн унджык.
А босьтны кӧ сэтшӧм овмӧс, кыдзи колхоз либӧ совхоз, кӧні птицефермаас сюрс курӧг, то сэні лоас ӧкмысдас сюрс колькйӧн унджык.
Думыштны сӧмын — ӧкмысдас сюрс!
Ми дыр тӧлкуйтім сы йылысь, кутшӧм пӧльза сетӧ инкубатор.
Сэсся Мишка шуис:
— А мый, ми кӧ асьным вӧчам ичӧтик инкубатор, медым сэні колькъясысь чужисны чипанпиян?
— Кыдзи нӧ ми сійӧс вӧчам? — шуа ме.
— Ӧд колӧ тӧдны ставсӧ, кыдзи вӧчны.
— Нинӧм сьӧкыдыс абу, — шуӧ Мишка.
— Тані небӧгас ставсӧ гижӧма.
Главнӧйыс, медым колькъясыс шоналісны дорвыв стӧч кызь ӧти лун, и сэки наысь чужасны чипанпиян.
Меным друг лои окота, медым миян вӧліны посньыдик чипанпиян, сы вӧсна мый ме зэв ёна радейта быдсикас лэбачьясӧс да зверьясӧс.
Арнас ми Мишкакӧд весиг гижсим юннатъяслӧн кружокӧ да уджалім живӧй уголокын, а сэсся Мишка думыштіс вӧчны тайӧ парӧвӧй машинасӧ, и ми дугдім ветлыны кружокӧ.
Витя Смирнов, коді вӧлі миян старӧстаӧн, шуис, мый черкнитас миянӧс списоксьыс, ми кӧ огӧ кутӧй уджавны, но ми шуим, мый кутам, и сійӧ эз черкнит.
Мишка заводитіс висьтавлыны, кутшӧм лоӧ лӧсьыд, кор миян чужасны посньыдик чипанпиян.
— Найӧ лоасны сэтшӧм мичаникӧсь! — висьталӧ сійӧ. — Позяс налы потшны кухняысь ӧти пельӧс, и мед найӧ сэні олӧны, а ми кутам вердны да дӧзьӧритны найӧс.
— Но ӧд найӧ чужтӧдз ковмас куим недель ноксьыны! — шуа ме.
— Мыйла ноксьыны?
Вӧчам инкубатор — найӧ и чужасны.
Ме думыштчи.
Мишка тӧждысьӧмӧн видзӧдлывліс ме вылӧ.
Ме аддзи, мый сылы зэв окота ӧдйӧджык босьтчыны уджӧ.
— Но ладнӧ! — шуа ме. — Вӧчны миянлы нинӧм жӧ-а, видлам.
— Ме сідзи и тӧді, мый тэ сӧгласитчан! — нимкодь лои Мишкалы. — Ме эськӧ и ачым босьтчи тайӧ делӧас, да тэтӧг меным гажтӧм.
ВИЧЧЫСЬТӦМ МЫДЖӦД
— Вай огӧ кутӧй вӧчны инкубатор, а тэчам колькъяссӧ кастрюляӧ да пуктам паччӧрӧ, — шуи ме.
— Мый тэ, мый тэ! — кутіс шенасьны кияснас Мишка. — Пачыс кӧдзалас, и сэки ставыс пропадитас.
Инкубаторын должен лоны пыр ӧткодь температура — комын ӧкмыс градус.
— Мыйла комын ӧкмыс?
— Сы вӧсна мый колькъяссӧ пӧжигӧн курӧглӧн температураыс овлӧ та мында.
— Курӧглӧн ӧмӧй температура овлӧ? — шуа ме. — Температура овлӧ мортлӧн, кор сійӧ висьӧ.
— Уна тай тэ гӧгӧрвоан!
Температура эм быд мортлӧн — и висьысьлӧн, и дзоньвидзалӧн, сӧмын висьысьлӧн сійӧ содӧ.
Мишка восьтіс небӧгсӧ да заводитіс петкӧдлыны чертёжъяс:
— Со видзӧд, кыдзи настӧящӧй инкубаторсӧ вӧчӧма.
Тані — ва тыра бак.
Баксянь нюжӧдӧма кольк тыра ящикъясӧ трубка.
Улісяньыс баксӧ шонтӧны.
Шоныд ваыс мунӧ трубкаӧдыс да шонтӧ кольк тыра ящиксӧ.
Тані со градусник, медым позис следитны, кутшӧм температураыс.
— Энлы, — шуа ме, — кытысь нӧ ми босьтам баксӧ?
— А мый миянлы баксьыс?
Бак пыддиыс босьтам консервнӧй банка.
Миянлы ӧд неыджыд инкубатор колӧ.
— А мыйӧн шонтынысӧ? — юала ме.
— Шонтыны позяс лампаӧн.
Миян кӧнкӧ сарайын эм важ карасин лампа.
Ми петім сарайӧ да заводитім луасьны пельӧсын куйлысь важ кӧлуй чукӧрын.
Сэні вӧліны важ башмакъяс, колошияс, жугалӧм зонтик, зэв бур ыргӧн трубка, зэв уна бутылкаяс да важ консерв банкаяс.
Ми лукйим став чукӧрсӧ, но лампа сэні эз вӧв, а сэсся ме аддзи, мый сійӧ сулалӧ вылысса джаджйын.
Мишка кавшасис да судзӧдіс сійӧс.
Лампаыс ставнас вӧлі бусӧсь, но стеклӧыс вӧлі дзонь, а пытшкӧсас весиг фитильыс вӧлі.
Миянлы лои нимкодь, босьтім лампасӧ да ыргӧн трубкасӧ, бӧрйим мича, ыджыд консерв банка да пыртім ставсӧ кухняӧ.
Первой Мишка весаліс лампасӧ, кисьтіс сэтчӧ карасин да ӧзтіс.
Лампа сотчис бура.
Фитильсӧ позьӧ вӧлі лэдзны либӧ лэптыны, бисӧ чинтыны либӧ содтыны.
Ми кусӧдім лампасӧ да заводитім вӧчны инкубатор.
Первой ми вӧчим фанераысь ыджыд кӧрӧб, медым сэтчӧ тӧрис дас вит кымын кольк.
Кӧрӧб пытшкас ми вольсалім вата, а вата вылас пуктім небыд гын, медым колькъясыслы вӧлі шоныд.
Кӧрӧбсӧ вевттим розя вевтӧн.
Розяс сюйим градусник, медым следитны температура бӧрся.
Та бӧрын ми заводитім вӧчны шонтан аппарат.
Босьтім консерв банка, кыклаті розьӧдім сійӧс: ӧти розьсӧ писькӧдім выліас, мӧдсӧ — уліас.
Вылыс розяс паяйтім ыргӧн трубка, сэсся инкубатор бокас вӧчим розь, сюйим сэтчӧ трубкасӧ да нюкыльтім сійӧс сідзи, медым трубкаыс муніс кӧрӧб пытшкӧстіыс парӧвӧй отопление моз.
Трубка помсӧ ми петкӧдім ортсӧ да паяйтім консерв банка улыс розяс.
Ӧні колӧ вӧлі вӧчны сідзи, медым банкасӧ позис шонтыны увсяньыс лампаӧн.
Мишка пыртіс кухняӧ фанера ящик.
Ми сувтӧдім сійӧс, писькӧдім выліас гӧгрӧс розь да пуктім инкубаторсӧ сідзи, медым консерв банкаыс вӧлі буретш розь весьтас.
Лампасӧ ми пуктім ящик пытшкас уліас, медым сійӧ вермис шонтыны банкасӧ.
Медбӧрын ставсӧ лои вӧчӧма.
Ми кисьтім банкаӧ ва да ӧзтім лампа.
Банкаын ваыс кутіс шонавны.
Сійӧ муніс трубкаті да шонтіс миянлысь инкубаторнымӧс.
Градусникын ртутьыс заводитіс кыптыны да вочасӧн воис комын ӧкмыс градусӧдз.
Сійӧ, навернӧ, кайис эськӧ и вылӧджык, но сэки воис Мишкалӧн мамыс да юаліс:
— Мыйла карасин дук кылӧ?
Мый ті тані вӧчанныд?
— Инкубатор, — шуӧ Мишка.
— Кутшӧм инкубатор?
— Но, гӧгӧрвоан, медым чипанпиян чужисны?
— Кутшӧм ещӧ чипанпиян?
— Но кутшӧм...
Кутшӧмӧсь овлӧны.
Татчӧ, гӧгӧрвоан, пуктӧны колькъяс, а со тані, гӧгӧрвоан, ӧзйӧ лампа...
— А лампаыс мыйла?
— Кыдзи нӧ лампатӧгыс?
Лампатӧг нинӧм оз артмы.
— Тэ нин, пӧжалуйста, эновт тайӧс!
Лампаыд пӧрас, карасиныс ӧзъяс.
— Оз ӧзйы.
Ми кутам видзӧдны.
— Оз позь!
Кутшӧм ещӧ биӧн ворсӧм!
Этша на тэныд, мый пуан ваӧн сотчин, ещӧ пӧжар кӧсъян вӧчны?
Кутшӧма кӧть Мишка эз кевмысь мамыслы, но мамыс эз лэдз миянлы ӧзтыны карасин лампа.
— Со тэныд и пӧжим чипанпиянтӧ! — дӧзмӧмӧн шуис Мишка.
ПЕТАН ТУЙ СЮРИС
Тайӧ войнас ме дыр эг вермы унмовсьны.
Быдса час ме куйлі вольпасьын да думайті инкубатор йылысь.
Первойсӧ ме кӧсйи корны аслам мамлысь, медым сійӧ лэдзис миянлы ӧзтыны карасин лампа, но бӧрас гӧгӧрвои, мый и менам мам оз лэдз ноксьыны биӧн, сы вӧсна мый сійӧ зэв ёна полӧ пӧжарысь да пыр дзебӧ меысь истӧг.
Да и Мишкалӧн мамыс мырддис миянлысь карасин лампа да нинӧм вылӧ эськӧ эз сет бӧр.
Важӧн нин ставӧн узисны, а ме думайті та йылысь да некыдзи эг вермы унмовсьны.
Друг меным юрӧ воис зэв бур мӧвп: «А мый, шонтыны кӧ васӧ электрическӧй лампочкаӧн?»
Ме гусьӧникӧн чеччи, ӧзті пызанвывса лампочка да пукті сы вылӧ чуньӧс, медым тӧдмавны, ёна-ӧ шонтӧ электрическӧй лампочкаыс.
Лампочка ӧдйӧ шоналіс, кутіс сотны чуньӧс.
Сэки ме босьті стенысь градусник да матысті лампочка бердӧ.
Ртутьыс ӧдйӧ кыптіс да мыджсис вылыс помас, мый весиг градусникын эз тырмыны делениеясыс.
Сідзкӧ, ёна шоналіс.
Ме успокоитчи да ӧшӧді градусниксӧ бӧр.
Сёрӧнджык, некымын лун мысти, ми казялім, мый градусник заводитіс ылӧдчыны да петкӧдлыны неправильнӧй температура.
Кор жырйын вӧлі ыркыд, сійӧ мыйлакӧ петкӧдліс нелямын кымын градус жар, а кор лолывліс шоныдджык, ртутьыс кыптыліс медся вылӧдзыс да сулаліс сэні, кытчӧдз сійӧс эз тракнитлыны.
Комын градусысь улӧджык сійӧ некор эз петкӧдлыв, и ми весиг тӧлын вермим не ломтывны пачнымӧс, сійӧ кӧ эз пӧръясь.
Гашкӧ, тайӧ лоис сы вӧсна, мый ме градусниксӧ инмӧдлі лампа бердӧ?
Ог тӧд.
Мӧд лунас аслам думыштӧмтор йылысь ме висьталі Мишкалы.
Кор ми воим школаысь, ме кори мамлысь важ настольнӧй лампа, коді сулаліс шкапын, и ми шуим видлыны шонтыны васӧ электричествоӧн.
Электрическӧй лампасӧ ми пуктім ящикӧ карасин лампа пыдди, а медым лампочкаыс вӧлі матынджык ва тыра банка дорӧ да бурджыка шонтіс сійӧс, Мишка пуктіс сы улӧ некымын небӧг.
Ме включиті электричество, и ми заводитім следитны градусник бӧрся.
Первойсӧ градусникын ртутьыс дыр сулаліс ӧти местаын, и ми весиг повзьылім, мый миян немтор оз артмы.
Сэсся лампочкаыс вочасӧн шонтіс васӧ, а ртуть ньӧжйӧник кутіс кайны вывлань.
Часджын мысти ртутьыс кайис комын ӧкмыс градусӧдз.
Нимкодьысла Мишка заводитіс кекӧначны да горӧдіс:
— Ура!
Со сійӧ, збыльвылӧ курӧг температураыд!..
Вӧлӧмкӧ, электричествоыд карасинсьыд абу лёкджык.
— Дерт жӧ, — шуа, — абу лёкджык.
Электричествоыд бурджык на, сы вӧсна мый карасинсяньыд вермас пӧжар лоны, а электричествосяньыд немтор оз ло.
Сэки ми казялім, мый градусникын ртутьыс мӧдӧдчис вывлань да кыпаліс нелямын градусӧдз.
— Сулав! — горӧдіс Мишка. — Сулав!
Видзӧд, кытчӧ сійӧ кайӧ!
— Колӧ кыдзкӧ сувтӧдны сійӧс, — шуа ме.
— А кыдзи сійӧс сувтӧдан?
Вӧлі кӧ тайӧ карасин лампа, позис эськӧ фитильсӧ лэдзыштны.
— Кутшӧм нӧ тані фитиль, кор тайӧ электричество!
— Некытчӧ оз туй сійӧ, тэнад электричествоыд! — скӧрмис Мишка.
— Мыйла менам электричество? — дӧзми ме.
— Сійӧ сэтшӧм жӧ менам, кутшӧм и тэнад.
— Но ӧд тэ думыштін электричествонас шонтынысӧ.
Видзӧд, нелямын кык градус нин!
Тадзи кӧ мӧдӧдчас, став колькйыс пусяс, и некутшӧм чипанпиян оз чужны.
Тані колӧ, медым ставыс стӧч вӧлі!
— Энлы, — шуа ме. — Ме ногӧн, лампочкасӧ колӧ улӧджык лэдзны, сэки сійӧ омӧльджыка кутас шонтыны васӧ, и температураыс чинас.
Ми перйим лампа улысь медся кыз небӧгсӧ да кутім видзӧдны, мый лоас.
Ртуть ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис увлань да лэччис комын ӧкмыс градусӧдз.
Ми кокньыдджыка лолыштім, и Мишка шуис:
— Но, ӧні ставыс ладнӧ.
Позьӧ заводитны пӧжны чипанпиянӧс.
Ме дзик пыр мамлысь кора сьӧм, а тэ котӧрт гортад да кор жӧ.
Ми тэчсям да ньӧбам магазинысь кольк десятка.
Ме котӧрті гортӧ да куті корны мамлысь кольк вылӧ сьӧм.
Мам некыдзи эз гӧгӧрво, мыйла меным ковмисны колькъясыс.
Ӧдва ме висьталі сылы, мый ми вӧчим инкубатор да кӧсъям пӧжны чипанпиянӧс.
— Да немтор тіян оз артмы, — шуис мам. — Шутка ӧмӧй — пӧжны курӧгтӧг чипанпиянӧс!
Ті сӧмын кадсӧ весь воштанныд.
Но ме эг вешйы мам дінысь да пыр кори.
— Но ладнӧ, — сӧгласитчис мам. — А кытысь нӧ ті кӧсъянныд колькъяссӧ ньӧбны?
— Магазинысь, — шуа ме. — Кытысь нӧ сэсся?
— Магазинса колькъясыд та вылӧ оз туйны, — шуӧ мам.
— Чипанпиянтӧ пӧжны колӧны медся свежӧй колькъяс, кодъясӧс курӧг неважӧн вайис, а сэтшӧм колькъясысь, кодъяс дыр нин куйлісны, чипанпияныд оз чужны.
Ме бӧр муні Мишка ордӧ да висьталі сылы та йылысь.
— Ок ме бӧб! — шуӧ Мишка.
— Ӧд и небӧгас та йылысь гижӧма.
Дзикӧдз вунӧді!
Ми шуим аски ветлыны сиктӧ Наташа тьӧтка ордӧ, код ордын ми кольӧм во олім дачаын.
Наташа тьӧткалӧн аслас курӧгъяс, и ми эским, мый аддзам сылысь медся свежӧй колькъяс.
АСКИНАС
Со кутшӧм тешкодя овлывлӧ олӧмад!
Тӧрыт на ми эгӧ думайтӧ некытчӧ мунны, а талун пукалім нин поездын да мунім сиктӧ Наташа тьӧтка ордӧ.
Миянлы вӧлі окота ӧдйӧджык вайны колькъяс да заводитны пӧжны чипанпиянӧс.
Поезд, быттьӧ нарошнӧ, муніс черепаха ӧдӧн, и туйыс миянлы кажитчис зэв кузьӧн.
Тайӧ век сідзи овлӧ: кор тэрмасян, то ставыс, быттьӧ лёк вылӧ, вӧчсьӧ ньӧжйӧ.
Ми Мишкакӧд нервничайтім да полім, мый Наташа тьӧтка кытчӧкӧ мунас и ми гортсьыс сійӧс огӧ суӧй.
Но ставыс артмис бура.
Наташа тьӧтка вӧлі гортас.
Миян воӧмлы сійӧ вӧлі зэв рад да весиг думыштіс, мый ми воим сы ордӧ дачаӧ.
— Да ӧд миян каникулъясыс эз на заводитчыны, — шуӧ Мишка.
— Ми могӧн воим, — шуа ме: — колькъясла.
— Кутшӧм колькъясла?
— Но, обыкновеннӧй курӧг колькъясла.
Миянлы колӧны свежӧй курӧг колькъяс.
— И ставыс? — шуис Наташа тьӧтка. — Карсьыс ӧмӧй некытысь ньӧбны колькъяссӧ?
— Дерт, некытысь, — шуӧ Мишка.
— Магазинын колькйыд эм, сӧмын найӧ абу свежӧйӧсь.
— Кыдзи «абу свежӧйӧсь»?
Оз вермы лоны, медым магазинъясын вузалісны тшыксьӧм колькъяс!
— Мыйла нӧ оз вермы лоны? — шуӧ Мишка.
— Мыйӧн курӧгыс ваяс кольксӧ, сійӧс ӧд оз жӧ дзик пыр нуны магазинӧ, збыль ӧд?
— Збыль.
— Вот сыын и делӧыс! — радліс Мишка. — Кольксӧ чукӧртӧны, медым сразу лои уна; вермас лоны, быдса недель, а то и кыкӧс чукӧртӧны, и вӧлисти нуӧны магазинӧ.
— Но и мый нӧ? — шуӧ Наташа тьӧтка.
— Оз жӧ вермыны колькъясыс кык недельӧн тшыксьыны.
— Кыдзи «оз вермыны»?
Миян небӧгын гӧгӧрвоана гижӧма, мый колькъяс кӧ куйлісны дас лунысь дырджык, то наысь чипанпиян оз нин чужны.
— Чипанпиян — тайӧ мӧд делӧ, — шуис Наташа тьӧтка.
— Чипанпиянтӧ пӧжны колӧны медся свежӧй колькъяс, а сёйнытӧ туйӧны и сэтшӧмъяс, кодъяс куйлісны тӧлысь-мӧд...
Ті ӧд онӧ кутӧй пӧжны чипанпиянӧс?
— Мыйла огӧ кутӧй?
Ми буретш и кӧсъям.
Сы вӧсна и воим, — шуа ме.
— Кыдзи нӧ ті кутанныд найӧс пӧжны? — юалӧ Наташа тьӧтка.
— Та вылӧ ӧд пӧжсьысь курӧг колӧ.
— А ми курӧгтӧг — ми инкубатор вӧчим.
— Инкубатор вӧчинныд?
Вот дивӧыд!
Да мыйла тіянлы инкубаторыс ковмис?
— Но, медым чипанпиянӧс пӧжны.
— А чипанпияныс мыйла?
— Прӧста сідз, — шуӧ Мишка.
— Чипанпиянтӧгыс кыдзкӧ гажтӧм.
Тіян тані, небось, ставыс эм: курӧгъяс, дзодзӧгъяс, мӧсъяс, порсьяс, а миян нинӧм абу.
— Сы вӧсна мый миян тані сикт.
А карын нӧ коді кутас мӧсъяссӧ видзны?
— Но, мӧсъястӧ, дерт, некод оз кут видзны, а вот посни скӧттӧ, навернӧ, позьӧ.
— Карад и посни скӧтнад матӧвоан! — серӧктіс Наташа тьӧтка.
— Мыйла «матӧвоан»? — шуӧ Мишка.
— Миян керкаын олӧ ӧти морт да видзӧ лэбачьясӧс.
Сылӧн клеткаясын унасикас лэбачьяс олӧны: чижикъяс, канарейкаяс, щеголъяс да весиг ябыръяс.
— Да ӧд сылӧн лэбачьясыс клеткаясын олӧны.
Ті ӧмӧй чипанпиянтӧ клеткаясын кутанныд видзны?
— Огӧ, чипанпиянӧс позьӧ кухняын видзны.
Ми нин налы корсям бур места.
Сӧмын ті сетӧй миянлы медся бур колькъяссӧ, медся свежӧйяссӧ, сы вӧсна мый лёк колькъяссьыд чипанпияныд оз чужны.
— Сета, сета, — шуис Наташа тьӧтка.
— Метӧ нин тӧда, кутшӧм колькъяс тіянлы колӧны: сэтшӧмъяс, кодъясӧс пӧжсьысь курӧг улӧ пуктӧны.
Менам курӧгъясӧй неважӧн вайисны колькъяс, сідзкӧ колькъясыс медся свежӧйӧсь лоӧны.
Наташа тьӧтка муніс кухняӧ да бӧрйис дас вит кольк.
Ставныс найӧ вӧліны ӧткодьӧсь: сӧстӧмӧсь, еджыдӧсь, ни ӧти чуттор абу.
Сразу тыдалӧ, мый медся свежӧйӧсь.
Сійӧ пуктіс колькъяссӧ кӧрзинаӧ, кодӧс ми вайим сьӧрсьыным, а вывсяньыс вевттис шоныд чышъянӧн, медым найӧ эз кынмыны.
— Сиа тіянлы быд бурсӧ! — шуис Наташа тьӧтка.
Ывлаын заводитіс нин рӧмдыны, и ми Мишкакӧд тэрыба мӧдӧдчим станцияӧ.
Гортӧ ми воим войнас дас кыкӧд часын.
Мам заводитіс видны менӧ сыысь, мый ме ветлі сэтшӧм сёрӧдз.
Мишкалы сюрыштіс жӧ мамсяньыс.
Но ставыс тайӧ веськодь!
Медся дӧсаднӧ вӧлі сійӧ, мый талун ми эгӧ нин вермӧй пуктыны пӧжны колькъяс.
Ковмис тайӧс эновтны аскиӧдз.
ЗАВОДИТЧӦМ
Аскинас, школаысь воӧм бӧрын, ми пыртім кӧрзинасӧ кухняӧ да колькъяссӧ тэчим инкубаторӧ.
Местаыс вӧлӧма тырмымӧн, весиг неуна кольыштіс на.
Инкубаторсӧ ми вевттим, пуктім розяс градусник да кӧсйим нин ӧзтыны лампа, но сэки Мишка шуис:
— Колӧ думыштлыны, ставсӧ-ӧ ми правильнӧя вӧчим.
Гашкӧ, первой колӧ шонтыны инкубаторсӧ, а бӧрас нин тэчны колькъяссӧ?
— Вот тайӧс нин ме ог тӧд, — шуа ме. — Колӧ лыддьыны.
Навернӧ, небӧгас гижӧма.
Мишка босьтіс небӧг да заводитіс лыддьыны.
Лыддис, лыддис, сэсся шуӧ:
— Тэ тӧдан: ми муртса эгӧ пӧдтӧй найӧс!
— Кодъясӧс?
— Колькъяссӧ.
Найӧ, вӧлӧмкӧ, ловъяӧсь.
— Мый тэ!
Колькъяс ловъяӧсь? — чуйми ме.
— Збыль, збыль!
Со лыддьы: «Колькъяс — сійӧ ловъя ловъяс.
Сӧмын олӧмсӧ налысь он казяв.
Сійӧ быттьӧ вугралӧ кольк пытшкас.
Но кольксӧ кӧ заводитан шонтыны, олӧмыс садьмӧ, и кольк пытшкын заводитӧ сӧвмыны зародыш, коді вочасӧн лоӧ ичӧтик чипанпиӧн.
Кыдзи и быд ловъя лов, колькъяс лолалӧны...»
Гӧгӧрвоин?
Ми тэкӧд лолалам, и колькъяс лолалӧны.
— Мойдӧм! — шуа ме.
— Ми тэкӧд лолалам вомӧн, а колькъясыс мыйӧн лолалӧны?
Кӧні налӧн вомныс?
— Ми тэкӧд лолалам огӧ вомӧн, а тыясӧн, — шуӧ Мишка.
— Сынӧдыс веськалӧ миян тыясӧ вом пыр, а колькъяс лолалӧны веськыда кыш пырыс.
Сынӧдыс пырӧ кыш пырыс, и найӧ лолалӧны.
— Но и мед лолалӧны, — шуа ме. — Ми ӧмӧй ог сетӧй налы лолавнысӧ?
— Да кыдзи нӧ найӧ вермасны лолавны кӧрӧбын?
Ӧд лолалігӧн петӧ углекислӧй газ.
Тэ кӧ пыран кӧрӧбӧ да тэнӧ кӧ вевттьыны, то тэнад лолалӧмысь кӧрӧбын чукӧрмас уна углекислӧй газ, и тэ пӧдан.
— Мыйла нӧ ме пыра кӧрӧбас?
Зэв тай меным колӧ пӧдны! — шуа ме.
— Дерт, тэ он пыр...
А колькъястӧ ми кытчӧ тэчам?
Кӧрӧбӧ.
Вот найӧ и пӧдасны кӧрӧбад.
— Мый нӧ миянлы вӧчны?
— Колӧ вӧчны вентиляция, — шуӧ Мишка.
— Прамӧй инкубаторъясын век вӧчӧны вентиляция.
Ми видзчысьӧмӧн перйим кӧрӧбысь став колькъяссӧ да тэчим найӧс кӧрзинаӧ.
Сэсся Мишка вайис напаръя да писькӧдіс инкубаторӧ некымын ичӧтик розь, медым углекислӧй газыс петіс ортсӧ.
Кор ставсӧ лои вӧчӧма, ми колькъяссӧ бӧр тэчим кӧрӧбӧ да бара вевттим.
— Энлы, — шуӧ Мишка.
— Ми ӧд сідзи эгӧ и тӧдмалӧй, мый колӧ вӧчны водзджык: инкубаторсӧ шонтыны али колькъяссӧ тэчны.
Сійӧ бара заводитіс лыддьыны небӧгысь.
Сэсся шуӧ:
— Бара миян немтор оз артмы.
Тані гижӧма, мый инкубаторын должен лоны васӧд сынӧд, сы вӧсна мый сынӧдыс кӧ лоӧ кос, то колькъяссьыс кыш пырыс кутас испаряйтчыны уна ва да зародышъясыс вермасны кувны.
Инкубаторӧ век пуктылӧны ва тыра дозъяс.
Ваыс дозсьыс испаряйтчӧ, и сынӧдыс лоӧ васӧд.
Ми бара перъялім инкубаторысь колькъяс да шуим пуктыны сэтчӧ ва тыра кык стӧкан.
Но стӧканъясыс вӧлӧмаӧсь джуджыдджыкӧсь, и вевтыс эз пӧдлассьы.
Ми заводитім корсьны кутшӧмкӧ мӧд доз, но туянаыс нинӧм эз вӧв.
Сэки Мишкалы уси дум вылас, мый ичӧтджык чойыслӧн, Майкалӧн, эмӧсь ичӧтик пу дозъяс, да шуӧ:
— Гашкӧ, босьтны Майкалысь тайӧ дозъяссӧ?
— Вернӧ! — шуа ме.
— Вай татчӧ!
Мишка корсис Майкалысь чачаяссӧ да вайис нёль пу чашка.
Найӧ вӧлі буретш туянаӧсь.
Ми кисьтім чашкаясас ва да пуктім найӧс инкубаторӧ — быд пельӧсӧ ӧти чашкаӧн — да заводитім тэчны колькъяс.
Но ӧні чашкаясыс босьтісны места, и став колькъясыс эз тӧрны.
Тӧрис сӧмын дас кык кольк, а куим кольк некыдз эз тӧрны.
— Но ладнӧ, — шуӧ Мишка.
— Тырмас миянлы и дас кык чипанпиыс.
Мыйла миянлы унджыксӧ?
Налы мыйта сёян ковмас!
Сэки локтіс Майка, аддзис инкубаторысь ассьыс чашкаяссӧ да заводитіс горзыны.
— Кывзы, — шуа ме, — ми ӧд огӧ век кежлӧ босьтӧй.
Кызь ӧти лун мысти сетам бӧр, а таысь, кӧсъян кӧ, козьналам тэныд куим кольк.
— Мый нӧ меным колькъяссьыд?
Найӧ тыртӧмӧсь!
— Абу, абу тыртӧмӧсь.
Налӧн и вижыс и еджыдыс эм — ставыс кыдз колӧ.
— Сэні кӧ эськӧ чипанпиян вӧліны!
— Но, ми тэныд козьналам ӧти чипанпи, кор чужасны.
— А онӧ пӧръялӧй?
— Огӧ пӧръялӧй, огӧ.
Майка сӧгласитчис, и ми сійӧс ыстім.
— Ӧні мун, — шуам, — миянлы колӧ уджавны.
Ми тані и тэтӧг огӧ гӧгӧрвоӧй, мыйсянь заводитны: то ли тэчны инкубаторӧ колькъяссӧ да вӧлисти шонтыны, то ли первой шонтыны, а сэсся тэчны колькъяссӧ.
Мишка бара пуксис небӧг дорӧ да лыддис, мый позьӧ кыкнанногыс вӧчны.
— Сідзкӧ, включит электричествосӧ, заводитам уджавны.
— Весиг кыдзкӧ полан, — шуӧ Мишка. — Включит тэ: ме шудтӧм.
— Мыйла нӧ тэ шудтӧм?
— Меным олӧмын оз везит.
Ме мый ог босьтчы вӧчны, пыр оз удайтчы.
— Менам ӧд век жӧ оз удайтчы, — шуа ме.
Ми заводитім казьтывны асланым олӧмысь разнӧй случайяс, и вӧлӧмкӧ, мый ми кыкнанным шудтӧмӧсь.
— Оз позь миянлы заводитны татшӧм делӧтӧ, — шуӧ Мишка: — всё равно немтор оз артмы.
— Гашкӧ, Майкаӧс корам? — шуи ме.
Мишка корис Майкаӧс.
— Кывзы, Майка, — шуа ме, — тэ шуда?
— Шуда.
— Тэнад кутшӧмкӧ неудачаяс олӧмад вӧліны?
— Эз.
— Вот тайӧ бур!
Аддзан ящиксьыс лампочкасӧ, коді тай небӧгъяс вылас сулалӧ?
— Аддза.
— Нолтӧ, матыстчы да бергӧд выключательсӧ.
Майка матыстчис инкубатор дорӧ да ӧзтіс лампочка.
— А ӧні мый? — юалӧ.
— А ӧні, — шуӧ Мишка, — мун татысь да эн мешайт миянлы.
Майка дӧзмис да муніс.
Ми ӧдйӧджык вевттим инкубаторнымӧс да кутім видзӧдны градусник вылӧ.
Первойсӧ ртутьыс градусникын сулаліс дас кӧкъямыс градус вылын, сэсся ньӧжйӧник заводитіс кыптыны, воис кызь градусӧдз, мӧдӧдчис ӧдйӧджык, воис кызь вит градусӧдз, сэсся — комынӧдз, сэсся заводитіс кыптыны ньӧжйӧджык.
Часджынйӧн сійӧ кыптіс комын квайт градусӧдз да сувтіс.
Ме пукті лампа улӧ ещӧ ӧти небӧг, и ртуть бара заводитіс кыптыны.
Сійӧ воис комын ӧкмыс градусӧдз, но эз сувт, а мӧдіс кайны ещӧ вылӧджык.
— Стоп! — шуӧ Мишка. — Видзӧд: нелямын градус!
Тэ вывті кыз небӧг пуктін.
Ме тэрыба перйи тайӧ небӧгсӧ да сюйи мӧдӧс, вӧсниджыкӧс.
Градусникын ртутьыс сулалыштіс ӧти местаын да мӧдӧдчис увлань.
Лэччис комын ӧкмыс градусӧдз да кутіс лэччыны ещӧ.
— А тайӧ небӧгыс вывті вӧсни, — шуӧ Мишка. — Ме дзик пыр тетрадь вая.
Сійӧ вайис тетрадь да сюйис сійӧс лампа улӧ.
Ртуть заводитіс кыптыны, воис комын ӧкмыс градусӧдз да сувтіс.
Ми дугдывтӧг дзоргим градусник вылӧ.
Ртуть спокойнӧя сулаліс ӧти местаын.
— Но вот, — вашнитіс Мишка, — ӧні татшӧм температурасӧ колӧ кутны кызь ӧти лун.
Кутам?
— Кутам, — шуа ме.
— Смотри, огӧ кӧ кутӧй, то ставыс вошӧ.
— Мыйла огӧ кутӧй?
Кутам!
Инкубатор дорын ми пукалім рытӧдзыс.
Весиг урокъяс кутім велӧдны кухняын.
Градусник пыр ӧтмоза петкӧдліс комын ӧкмыс градус.
— Бура мунӧ делӧным! — радліс Мишка. — Ставыс кӧ лоӧ лючки-ладнӧ, то кызь ӧти лун мысти миян лоӧны чипанпиян.
Быдса дас кык.
Гажа и семья лоас!
ТЕМПЕРАТУРА УСЬӦ
Ог тӧд, кыдзи мукӧд челядьыс, но ме вежалунӧ радейта дырджык узьны.
Школаӧ мунны оз ков, тэрмасьны некытчӧ.
Недельнад ӧтчыдтӧ позьӧ и вольпась вылад туплясьыштны.
Ме думайта, таын лёкыс нинӧм абу.
Мӧд лунас вӧлі буретш вежалун, но ме мыйлакӧ садьми водз.
Шондіыс абу на вӧлі петӧма, но ывлаын вӧлі югыд нин.
Ме решиті неуна куйлыштны на, и друг дум вылӧ уси инкубаторным.
Менӧ быттьӧкӧ тойыштісны вольпасьысь.
Ме тэрыба пасьтаси, котӧрті Мишка ордӧ да заводиті звӧнитны ӧдзӧс дорас.
Мишка пыр жӧ восьтіс да скӧрысь кутіс вашкӧдны:
— Тссс!
Ставнысӧ садьмӧдан!
Асыв, а сійӧ звӧнитӧ мыйвынсьыс!
Сійӧ вӧлі пасьтасьтӧм на: улыс дӧрӧма да кӧмтӧм.
— Но ӧд тэ чеччӧмыд нин?
— «Чеччӧмыд»!
— нурбыльтіс Мишка. — Эг на водлы.
— Мыйла?
— Да вот пыр сы вӧсна, инкубатор вӧсна.
— А мый сыкӧд лоис?
— Да пыр усьӧ.
— Мыйла нӧ усьӧ?
Ми ӧд сійӧс зумыда сувтӧдім.
— Да оз инкубаторыс усь, йӧюк!
Температураыс, мися, усьӧ.
— А температураыс мыйла усьӧ?
— Ассьыс юав!
Ме воді узьны, ставыс лючки-ладнӧ вӧлі, сӧмын ме дыр эг вермы унмовсьны.
Куйлі да думайті чипанпиян йылысь.
Сэсся думышті: «Вай жӧ ветла, видзӧдла, кыдзи сэні инкубаторным уджалӧ».
Пыри кухняӧ, видзӧда...
Батюшки — комын кӧкъямыс градус да джын!
Ме ӧдйӧджык сюйышті лампа улӧ ещӧ ӧти тетрадь.
Виччысьышті.
Температура кыптіс комын ӧкмыс градусӧдз.
«Но, — думайта, — бур, мый ме эг унмовсь, а то пӧгибнитісны эськӧ миян чипанпияныд».
Решиті виччысьлыны, мый водзӧ лоӧ.
Пукала, виччыся.
Виччыся час, виччыся кыкӧс — температура нормальнӧй.
Ме дӧзми нинӧм вӧчтӧг пукавны.
Босьті небӧг да заводиті лыддьысьны.
Ылалі да и вунӧді градусник йывсьыд.
Друг видзӧда — бара комын кӧкъямыс градус да джын.
Бара градусджын усьӧма!
Ме ӧдйӧджык ещӧ ӧти тетрадь лампа улӧ сюйи.
Температура бара кыптіс.
Со аддзан, ӧні пока нормальнӧй на, а водзӧ мый лоӧ, ог тӧд.
Ме шуа: — Тэ ӧні вод, а ме дежуритышта инкубатор дорын.
— Кутшӧм ӧні узьӧм! — шуӧ Мишка.
— Асыв нин.
Сійӧ пыраліс ньӧжйӧник жырас, вайис ассьыс паськӧмсӧ да заводитіс пасьтасьны.
Гачасис, пасьталіс дӧрӧмсӧ, ботинкиасис, сэсся водіс кушетка вылӧ да мӧдіс шкоргыны.
«Но, — думайта, — мед узьыштас.
Мортыд ӧд оз вермы, медым ньӧти узьтӧг».
Ме пукси инкубатор дорӧ да куті видзӧдны градусник вылӧ.
Сэсся меным лои гажтӧм, ме босьті птицеводство йылысь небӧг да заводиті лыддьыны, кыдзи колӧ следитны инкубатор бӧрся.
Небӧгын висьтавсис сы йылысь, мый колькъясыс кӧ кутасны куйлыны инкубаторын вӧрзьӧдлытӧг, то зародышъясыс вермасны пытшкӧсас сибдыны кольк кыш бердас.
Та вӧсна чипанпиян вермасны лоны мышкыраӧсь, пӧлыняӧсь, омӧля развитчӧмаӧсь либӧ кулӧма нисьӧ ловъяӧсь, вермасны весиг дзикӧдз кувны.
Медым зародышъясыс пытшкӧсас эз сибдыны кыш бердас, инкубаторысь колькъяссӧ колӧ быд куим час мысти бергӧдлыны.
Ме тэрыба восьті инкубатор да заводиті бергӧдлыны колькъяссӧ.
Сэки Мишка буретш садьмис. Сійӧ аддзис, мый ме восьті инкубатор, да кыдзи горӧдас:
— Тэ мый сэні вӧчан, а?
Виччысьтӧмла ме повзи да муртса эг уськӧд кольксӧ.
— Нинӧм, — шуа.
— Кыдзи «нинӧм»?
Тэ мыйла восьтін инкубаторсӧ?
Шуӧма тэныд, мый колӧ кызь ӧти лун виччысьны!
Гашкӧ, тэ думайтан, мый чипанпияныд мӧд лунас чужасны!
— Нинӧм ме ог думайт... — шуа ме да кӧсъя висьтавны, мый колькъяссӧ колӧ бергӧдлыны быд куим час мысти.
Но Мишка и кывзыны оз кӧсйы да горштырнас горзӧ:
— Пӧдлав, шуа!
Мыйся наказание!
Здук кежлӧ унмовсьны оз позь!
Муртса унмовсьыштан, а сійӧ пырысь-пыр инкубаторӧ пырӧ, медым колькъяссӧ видзӧдлыны!
— Да мыйла меным найӧс видзӧднысӧ? — шуа ме.
Сэки Мишка чеччыштіс да пӧдлаліс вевтсӧ, но ме век жӧ удиті бергӧдлыны став колькъяссӧ.
Горзӧм шыӧ локтісны Мишкалӧн батьыс да мамыс.
— Мыйся зык тані? — юалӧны.
— Да вот этайӧ тӧлкаыс восьтӧма инкубаторсӧ, — шуӧ Мишка.
Сэки ме заводиті висьтавны, мый колькъяссӧ колӧ бергӧдлыны, сы вӧсна мый вермасны чужны кулӧм нисьӧ ловъяяс.
— Кутшӧм кулӧм нисьӧ ловъяяс? — горзӧ Мишка.
— Мыйла курӧглӧн сэтшӧмъясыс оз овлыны?
— Курӧгыд пӧжсигас колькъяссӧ пыр бергӧдлӧ, — шуис Мишкалӧн мамыс.
— Кытысь сійӧ тӧдӧ, мый колькъяссӧ колӧ бергӧдлыны?
Курӧгыд тӧлктӧм, — шуӧ Мишка.
— Абу нин сэтшӧм тӧлктӧм, — вочавидзис мамыс.
Мишка думыштчис.
— А ӧд ме и ачым аддзылі, кыдзи пӧжсьысь курӧгыд колькъяссӧ бергӧдлӧ! — шуис медбӧрын сійӧ.
— А ме думайтлі, мыйла, мися, сійӧ бергӧдлӧ найӧс нырнас?
abu
abu
abu
abu
ТЕМПЕРАТУРА КЫПТӦ
Час дас кежлӧ кымын градусникын ртутьыс мыйлакӧ кыптіс градусджын вылӧ, и миянлы ковмис перйыны ӧти тетрадь да лэдзыштны лампасӧ.
— Мый тайӧ лои температураыскӧд? — шензис Мишка.
— Войнас сійӧ пыр лэччис, а ӧні мыйлакӧ кайӧ вывлань.
Ӧбедӧдз миянлы ещӧ ӧтчыд ковмис лэдзыштны лампанымӧс, сы вӧсна мый температураыс бара кыптіс.
Ӧбед бӧрын Мишка нёровтчис кушетка вылӧ да бара унмовсис.
Меным ӧтнамлы пукавны вӧлі гажтӧм — ме вайи ассьым серпасасян альбомӧс да заводиті серпасавны Мишкаӧс, кыдзи сійӧ узьӧ кушетка вылын.
Узьысьястӧ кокниджык серпасавны, сы вӧсна мый найӧ куйлӧны спокойнӧя да оз вӧрны.
Сэки миян ордӧ локтіс Костя Девяткин.
Сійӧ аддзис, мый Мишка узьӧ, да юалӧ:
— Мый нӧ тайӧ сылӧн, узян висьӧм?
— Абу, — шуа, — тайӧ сійӧ прӧста сідзи узьӧ.
Костя заводитіс тракӧдны Мишкаӧс пельпомӧдыс да кыдзи горӧдас:
— Чеччыны кад!
Мишка звиркнитіс, быттьӧ пӧсь ваӧн кисьтісны.
— А? Мый?
Асыв нин? — юалӧ.
— Кутшӧм асыв? — серӧктіс Костя. — Рыт нин регыд.
Чеччы ӧдйӧджык, мунам гуляйтны.
Видзӧдлы, шонді дзирдалӧ!
Тулыс!
И воробейяс сьылӧны.
— Миянлы ӧні гуляйтны некор.
Миян удж эм, — шуӧ Мишка.
— Кутшӧм удж?
— Зэв, вокӧ, важнӧй удж.
Мишка матыстчис инкубатор дорӧ, видзӧдліс градусник вылӧ да кыдзи горӧдас ме вылӧ:
— А тэ мый тані пукалан, быттьӧ базар вылын кӧза?
Он аддзы, мый вӧчсьӧ!
Ме видзӧдлі градусник вылӧ — бара комын ӧкмыс да джын!
Мишка тэрыба лэдзыштіс лампасӧ.
— Ме кӧ эськӧ эг садьмы, тэ, навернӧ, нелямынӧдз эськӧ лэптін! — горзіс сійӧ.
— Ме ӧд абу мыжа, мый тэ пыр узян.
— А ме мыжа, мый войнас эг узь?
— Но и ме, — шуа, — абу мыжа.
Костя аддзис инкубатор да юалӧ:
— Тайӧ ті мый, бара парӧвӧй машина вӧчанныд?
— Мый тэ!
Парӧвӧй машинаыс ӧмӧй татшӧм?
— А мый тайӧ?
— Тӧдмав.
— Гм... — шуис Костя да гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Парӧвӧй турбина, навернӧ.
— Эн, эн тӧд.
— Но, сідзкӧ кутшӧмкӧ реактивнӧй двигатель.
Ми Мишкакӧд серӧктім:
— Сё во кутан гадайтны — он тӧдмав!
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс?
— Инкубатор.
— Ак, инкубатор!
Со вӧлӧм мый!
А мый сійӧ вӧчӧ, тайӧ инкубаторыс?
— Кыдзи «мый?» — чуймис Мишка.
— Чипанпиянӧс пӧжӧ.
— А, гӧгӧрвоа, гӧгӧрвоа!
Мыйысь нӧ сійӧ пӧжӧ найӧс?
— «Мыйысь»! — зывӧкпырысь шуис Мишка.
— Колькъясысь, дерт.
Мыйысь нӧ ещӧ?
— Ак, колькъясысь!
Но дерт!
Сійӧ найӧс курӧг пыдди пӧжӧ.
Тайӧс ме тӧда, сӧмын ме думайті, мый сійӧ абу инкубатор, а <ns>индюкатор</ns> либӧ <ns>курбюратор</ns> — вунӧді, кыдзи шусьӧ.
Сійӧ, сідзкӧ, инкубаторӧн шусьӧ...
А кӧнӧсь нӧ колькъясыс?
— Колькъясыс со тані, кӧрӧбас.
— А ноко петкӧдлы.
— Но, быдӧнлы кӧ петкӧдлыны, то тӧдӧмысь нин некутшӧм чипанпиян оз артмыны!
Виччысьлы, кор ми кутам колькъяссӧ бергӧдлыны, сэки и аддзылан.
— Кор нӧ ті кутанныд бергӧдлыны?
Ми Мишкакӧд заводитім артавны, и артмис, мый колькъяссӧ колӧ бергӧдлыны кӧкъямыс час рытын.
Костя кольччис виччысьны.
Мишка вайис шахмат, и ми заводитім ворсны.
Сӧмын веськыда кӧ шуны, то куимӧн ворсны шахматӧн — сійӧ медся лёктор, сы вӧсна мый ворсны вермӧны сӧмын кыкӧн, а коймӧдыс пукалӧ да висьтавлӧ то ӧтиыслы, то мӧдыслы.
Таысь некор нинӧм бурыс оз овлы.
Тэ кӧ воан, то тэныд шуӧны, мый тэ воин сы вӧсна, мый тэныд отсалісны.
А ворссян кӧ, то тэ вылын сералӧны да шуӧны, мый тэ ворссин, кӧть и тэныд висьтавлісны.
Да, бурджык ворсны шахматнад кыкӧн, кор некод оз мешайт.
Коркӧ и кучкаліс кӧкъямыс час.
Мишка восьтіс инкубатор да заводитіс бергӧдлыны колькъяс.
Костя лыддис найӧс да шуӧ:
— Дас ӧти кольк.
Сідзкӧ дас ӧти чипанпи лоӧ?
— Кыдзи — дас ӧти? — чуймис Мишка. — Дас кык вӧлі!
Кодкӧ ӧмӧй ӧти кольк гусяліс?
Кутшӧм тайӧ дивӧ!
Унмовсьны он удит, а кольктӧ гусялӧмаӧсь нин!..
А тэ мый видзӧдін? — уськӧдчис сійӧ ме вылӧ.
— Да ме, — шуа, — некытчӧ эг ветлы.
Колӧ выльысь лыддьыны: гашкӧ, Костя сорсис.
Мишка заводитіс лыддьыны выльысь, и сылӧн артмис дас куим.
— Но вот! — броткис сійӧ.
— Ӧні весиг ӧти лишнӧй.
Коді сійӧс татчӧ сюйис?
Сэки колькъяссӧ лыдди ме, и артмис стӧч дас кык.
— Эк ті, — шуа, — арифмометръяс!
Дас кык кольк лыддьыны оз вермыны!
— Энлӧй, — шуӧ Мишка. — Ті менӧ дзикӧдз дзугинныд!
Ме ӧти кольк эг бергӧд, сӧмын ог помнит кутшӧмӧс.
Сійӧ кутіс думайтны, а сэки котӧрӧн воис Майка, аддзис инкубаторысь медся ыджыд кольксӧ да шуӧ:
— Вот этайӧ кольксьыс кор чипанпиыс петас, менам лоас.
Ми Мишкакӧд скӧрмим да тодмышкалім сійӧс ӧдзӧс сайӧ:
— Тэ кӧ ещӧ кӧть ӧтчыд локтан мешайтны миянлы, некутшӧм чипанпи он пӧлучит!
Майка заводитіс няргыны:
— Сэні менам чашкаясӧй сулалӧны!
Ме верма видзӧдлыны!
— Вот ме тэныд петкӧдла, кыдзи тэ видзӧдлан! — шуис Мишка да пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Мый нӧ ӧні вӧчны? — шуа ме.
— Гашкӧ, выльысь бергӧдлыны колькъяссӧ?
— Оз, бурджык оз ков, а то бергӧдам найӧс бӧр важногыс.
Бурджык, медым бергӧдтӧгыс ӧти коляс.
Мӧдысь сюсьджыкӧн колӧ лоны.
— А ті пасъялӧй колькъяссӧ, вот и тӧдны кутанныд, кутшӧм кольк бергӧдӧма, а кутшӧмӧс абу, — шуис Костя.
— А кыдзи пасъявнысӧ? — юаліс Мишка.
— Пасъяв прӧстӧ крестъясӧн.
— Ог, ме бурджык номеръяс гижала.
Мишка босьтіс карандаш да быд кольк вылӧ гижаліс номеръяс — первойсянь дас кыкӧдз.
— Ӧні, кор кутам бергӧдлыны, став номеръясыс лоасны улынӧсь, а мӧдысь — номеръясыс бӧр лоасны вылынӧсь.
Тадзтӧ и огӧ сорсьӧй, — шуис Мишка да пӧдлаліс инкубаторсӧ.
Костя лӧсьӧдчис мунны гортас.
Мишка сылы шуӧ:
— Сӧмын тэ школаын некодлы эн висьтавлы, мый миян эм инкубатор.
— Мыйла?
— Зонкаяс мӧдасны серавны.
— Мый нӧ тані сераланаыс?
Инкубатор — зэв пӧлезнӧйтор.
Мый вылын тані серавнысӧ?
— Тӧдан, кутшӧмӧсь зонкаясыд: шуасны — ми курӧгъяс моз чипанпиянӧс пӧжам.
А друг нинӧм оз артмы?
Сэки дзикӧдз серамвыв лэптасны.
— Мыйла нӧ оз артмы?
— Мыйыс ӧд оз вермы лоны...
Тайӧ ӧд сьӧкыд делӧ.
Гашкӧ, ми мыйкӧ огӧ сідзи вӧчӧй.
Тэ нин чӧв ов.
— Ладнӧ, — вочавидзис Костя. — Энӧ тӧждысьӧй, ме кута чери моз чӧв овны.
МАЙКА ДЕЖУРНӦЙ
— Но кыдзи, ставыс лючки-ладнӧ? — юалі ме Мишкалысь асывнас.
— Лючки-ладнӧ.
Сӧмын температураыд бара войбыд чиніс.
— Тэ сідзкӧ бара войбыд эн узь?
abu
— Ӧні ме лои мудер!
Ме пукті пӧдушка улӧ будильник, и сійӧ менӧ садьмӧдліс быд куим час мысти.
— Мыйла нӧ температураыс чиніс?
Луннас сійӧ содіс, — шуа ме.
— Ме тӧда, — шуӧ Мишка. — Войнас век ыркыдджык, и инкубаторыс кӧдзалӧ ӧдйӧджык, а луннас лоӧ шоныдджык, та вӧсна луннас температураыс содӧ, а войнас чинӧ.
— Мый нӧ миянлы вӧчны? — юала ме.
— Ми ӧд школаӧ мунам.
Коді кутас видзӧдны градусник бӧрся?
— Гашкӧ, Майкаӧс тшӧктыны?
Мишка чукӧстіс Майкаӧс, и ми кутім корны сійӧс, медым сійӧ школаӧ ветлігкості дежуритіс инкубатор дорын.
— Тӧрыт ӧдзӧс сайӧ тодмышкалінныд, а талун асьныд коранныд!
Вот ог кут дежуритны! — шуис Майка.
— Кывзы, — шуа ме, — чипанпияныд ӧд куласны.
И тэнад чипанпиыд кулас.
Ми ӧд ог ас ради корӧй, а чипанпиян ради.
Сэки сійӧ сӧгласитчис.
И ме заводиті висьтавлыны сылы, мый колӧ вӧчны.
— Со тайӧ градусник, — шуи ме. — Ртутьыс должен сулавны стӧч комын ӧкмыс градусын.
Со аддзан кык цифра: куим да ӧкмыс.
Он вунӧд?
— Ог.
Медым сійӧ эз вунӧд, ме босьті гӧрд карандаш да пасйи градусник вылас, кӧні должен лоны ртутьыс.
— Видзӧд бура, эн вунӧд, — шуа ме.
— Мыйӧн сӧмын ртутьыс кайыштас неуна вылӧ, тэ пыр жӧ перйы лампа увсьыс ӧти тетрадь, сэки лампаыс лэччас и ртутьыс градусникас лэччыштас жӧ.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Та бӧрын ме велӧді сійӧс бергӧдлыны колькъяс да тшӧкті, мыйӧн кучкалас дас ӧти час, восьтыны инкубатор да бергӧдлыны колькъяс.
Майка ставсӧ гӧгӧрвоис.
Ме тшӧкті сылы выльысь висьтавны заданиесӧ.
Сійӧ висьталіс ставсӧ правильнӧя, и Мишкакӧд ми мӧдӧдчим школаӧ.
— Но кыдзи, инкубаторыд уджалӧ? — юаліс Костя, мыйӧн ми пырим классӧ.
— Ланьт! — скӧрысь вашнитіс Мишка да видзӧдліс гӧгӧрбок.
— Да ӧд ме гусьӧник юала.
— «Гусьӧник, гусьӧник»!
— броткис Мишка. — Класстырнас равзан!
— Но, чӧв ола, чӧв ола.
А гашкӧ, позьӧ висьтавны ребяталы, а?
— Ме тэныд висьтала!
Сэки миянӧ эн и лок.
Ми тэныд, кыдзи друглы, висьталім, а тэ...
— Но, чӧв ола, чӧв ола.
Тӧдан, мый ме думышті.
Ме висьтала естествознание урок вылын Марья Петровналы, мый ті инкубатор вӧчинныд.
Марья Петровна ошкыштас тіянӧс.
— Видлы сӧмын!
Ӧд пыр жӧ став челядьыс кывласны.
— Но, чӧв ола, чӧв ола!
Чери моз чӧв ола!
Костя тупкис кинас вомсӧ да вешйис.
Вӧлі тӧдчӧ, мый сылӧн кывйыс сідзи и лудӧ да окота висьтавны кодлыкӧ миян инкубатор йылысь.
Заводитчисны урокъяс.
Мишка пыр волнуйтчис.
Ӧти здук эз вермы пукавны спокойнӧя.
— А друг Майка миянтӧг сэні мыйкӧ торкас?
— Мый нӧ сійӧ вермас торкны?
— Но, оз видзӧд градусник бӧрсяыс.
— Ме ӧд сылы ставсӧ бура висьталі.
— А друг сылы дышӧдас пукавны гортын да сійӧ мунас гуляйтны?
— Мыйла нӧ сійӧ мунас, кӧсйысис кӧ пукавны?
— А друг сійӧ перъялас инкубаторсьыд ассьыс чашкаяссӧ?
— Оз перъяв.
— А друг лампочкаыс сотчас?
Сэки мый вӧчан?
Естествознание урок вылын Марья Петровна казяліс, мый ми Мишкакӧд дугдывтӧг сёрнитам, да пуксьӧдіс миянӧс разнӧй партаяс сайӧ.
Мишка пукаліс кымӧр кодь букыш да видзӧдлывліс ме вылӧ класс мӧдар помсянь.
А сэки Костя пуктіс кисӧ вом дорас да гораа шӧпнитіс:
— Кывзы!
Ме ӧні висьтала Марья Петровналы инкубатор йывсьыд.
Мишка кутіс дзӧрны места вылас да зэв скӧрысь вашнитіс:
— Вот ме тэныд висьтала, изменник!
Но Костя лэптіс нин кисӧ.
— Мый тэ кӧсъян висьтавны? — юаліс Марья Петровна.
Мишка петкӧдліс Костялы кулаксӧ.
— Марья Петровна, а мый сэтшӧм инкубаторыс? — юаліс Костя.
Марья Петровна заводитіс висьтавны инкубатор йылысь.
Сійӧ висьталіс, мый йӧз важӧн нин велалісны чипанпиянӧс пӧжны курӧгтӧг, колькъяссӧ колана температураӧдз шонтӧмӧн.
Древньӧй Египетын да Китайын на, кык сюрс во сайын, йӧз вӧчавлісны инкубаторъяс да пӧжлісны чипанпиянӧс.
Раскопкаяс нуӧдігӧн учёнӧйяс аддзӧны муысь помещениеяс, кӧні древньӧй египтяна вӧчлісны ассьыныс инкубаторъяс.
Дерт, сэки инкубаторъясыд вӧліны ичӧтикӧсь и чипанпиянтӧ сэні пӧжлісны эз уна, но ӧні миян эмӧсь сэтшӧм инкубаторъяс, кытчӧ ӧтпырйӧ пуктӧны некымын сюрс кольк.
— А менам эм кык тӧдса детинка, — шуис Костя.
— Найӧ асьныс вӧчисны инкубатор.
Кыдзи ті думайтанныд, чужасны налӧн чипанпияныс али оз?
— Ас вӧчӧм инкубаторын чипанпиянтӧ пӧжны позьӧ, сӧмын тайӧ зэв сьӧкыдтор, — шуис Марья Петровна.
— Фабрикаын вӧчӧм инкубаторъясын эмӧсь быдсикас приспособлениеяс, кодъяс регулируйтӧны температура да влажность, а ас вӧчӧм инкубаторын став бӧрсяыс колӧ внимательнӧя следитны.
Ребята кӧ старайтчысьӧсь да дисциплинированнӧйӧсь, то налӧн чипанпияныд чужасны, а миян Миша да Коля кодьӧсь кӧ, то нинӧм оз артмы.
— Мыйла нӧ сійӧ миян оз артмы? — эз вермы кутчысьны Миша.
— Сы вӧсна мый ті недисциплинированнӧйӧсь: весиг классын онӧ вермӧй кыдзи колӧ пукавны, — шуис Марья Петровна да кутіс водзӧ висьтавны урок.
Урокъяс бӧрын миянӧс сувтӧдіс Витя Смирнов да шуис, мый талун миян ӧчередь дежуритны живӧй уголокын.
— Мый тэ, мый тэ! — кутіс шенасьны Мишка. — Кутшӧм сэні живӧй уголок!
Миянлы некор.
— Тіянлы век некор!
Гижсинныд кружокӧ, а онӧ волывлӧй.
Ӧні медся пӧсь кад.
Тулыс!
Колӧ скворешняяс вӧчны.
— Ми бӧрынджык кутам скворешняястӧ вӧчавны.
— Кор «бӧрынджыксӧ»?
Регыд лэбачьяс воасны.
— Оз воны.
— Кыдзи сідз «оз воны»?
Лэбачьяс оз мӧдны тіянӧс виччысьны.
— Но, неунатӧ виччысьыштны позяс, — шуис Мишка.
И ми котӧртім гортӧ.
Гортын ставыс вӧлі лючки-ладнӧ.
Лампочка абу сотчӧма, температура вӧлі нормальнӧй.
Майка пукаліс инкубатор дорын.
Ми ошкыштім сійӧс да лэдзим гуляйтны.
СТАВЫС ПРОПАДИТІС!
Сійӧ кадсяньыс миян заводитчис збыльвылӧ трудӧвӧй олӧм.
Лун и вой колӧ вӧлі видзӧдны температура бӧрся да быд куим час мысти бергӧдлыны колькъяс.
Консерв банкаысь да пу чашкаясысь ваыс ӧдйӧ косьмис, и ковмис частӧ содтавны свежӧй ва.
Уджыс быттьӧ абу сьӧкыд, но ковмыліс пыр лоны дасьӧн.
Мыйӧн сӧмын прӧзевайтан, пыр жӧ <ns>мый-нибудь</ns> лоӧ: либӧ температура содас, либӧ вунӧдан колькъяссӧ бергӧдлыны.
Ни ӧти здук кежлӧ оз позь вунӧдны инкубатор йылысь.
Торйӧн нин сьӧкыд вӧлі Мишкалы, сы вӧсна мый сылы ковмыліс дежуритны инкубатор дорын войнас.
Та вӧсна сійӧ пӧттӧдзыс эз узьлыв да лунтыр ветлӧдліс арся гут кодь унзіль.
Ӧбед бӧрын сійӧ частӧ унмовсьлывліс кухняын кушетка вылӧ, и ме век серпасавлі сійӧс узигас.
Тадзи колис вит сутки.
Квайтӧд луннас Мишка эз вермы кутчысьнысӧ да тӧдлытӧгыс унмовсис урок вылын.
Таысь сылы сюрис Надежда Викторовнасянь, и став классыс сераліс сы вылын.
Дерт, Мишкалы вӧлі забеднӧ.
Быдӧн радейтӧ сералыштны кодкӧ вылын, но некод оз радейт, кор сералӧны ас вылас.
Ставыс эськӧ вӧлі ладнӧ, но буретш тайӧ лунас ме вайи школаӧ ассьым альбомӧс, медым петкӧдлыны детинкаяслы, кыдзи ме серпасася.
Детинкаяс аддзисны рисунокъястӧ да гӧгӧрвоисны, мый ме серпасалі Мишкаӧс, коді узис разнӧйногӧн: и водсӧн, и пуксӧн, и чуть ли эз сувтсӧн.
— Да тэ узьӧм кузя чемпион! — шуис Мишкалы Лёша Курочкин.
— Мирӧвӧй рекордсмен! — содтіс Сеня Бобров. — Узьӧ суткинас кызь нёль час!
Альбом мӧдӧдчис киысь киӧ.
Быдӧн видзӧдісны сійӧс да сералісны кочкавтӧдзыс.
— Тэ мыйла вайин татчӧ тайӧ идиотскӧй альбомсӧ? — уськӧдчис ме вылӧ Мишка.
— Мыйӧн нӧ ме тӧді, мый ребята серавны кутасны? — шуа ме.
— Эн тӧд!
Нарошнӧ тадзсӧ вӧчин, медым став классыс ме вылын сераліс!
Бур тай друг!
Тӧдны сэсся тэнӧ ог кӧсйы!
— Честнӧй кыв, ме эг нарошнӧ!
Тӧді кӧ эськӧ, мый тадзи артмас, эг и серпасав эськӧ тэнӧ, — дорйыси ме.
Но Мишка лунтыр дузъяліс ме вылӧ.
Рытнас сійӧ шуис:
— Вот босьт инкубатортӧ да дежурит войнас, сэк тӧдмалан, кыдзи ме вылӧ карикатураястӧ серпасавны.
— Мый нӧ, — шуа ме, — тэ вит вой нин дежуритін, ӧні ме вит вой дежурита.
Ӧчередьӧн кутам дежуритны.
Ми нуим инкубаторнымӧс ме ордӧ, и сэксянь заводиті мучитчыны ме.
Рытсяньыс ме пуктылі пӧдушка улӧ будильник, и войнас сійӧ заводитліс таргыны пель водзын.
Ме чеччылі лунатик моз, петавлі кухняӧ, прӧверитлі температура, бергӧдлі колькъяс да водлі бӧр.
Унаысь ме эг вермыв дзик пыр унмовсьны да дыр бергавлі вольпась вылын, а мыйӧн заводита вӧлі унмовсьны, бара нин таргӧ будильник, и ме дась вӧлі швачнитны сійӧс джодж бердӧ, медым сійӧ меным эз мешайт узьны.
Быд асыв ме садьмылі унзіль да ӧдва чеччывлі вольпасьысь.
Пасьтасьлі, быттьӧ вӧтӧн, и весиг эг гӧгӧрволы, мый ме вӧча: гачӧс заводитлі кӧмавны юр пыр, дӧрӧмӧс кӧмавлі гач пыдди.
Ӧтчыд ме весиг дзуги башмакъясӧс да веськыд кокӧ кӧмалі шуйга башмакӧс, а шуйгаас — веськыдсӧ да сідзи и вои классӧ.
Детинкаяс казялісны тайӧс да заводитісны серавны.
Ковмис меным выльысь кӧмасьны урок дырйи.
Но медся ыджыд шогыс лои дасӧд войнас.
Либӧ ме вунӧді заведитны будильниксӧ, либӧ эг кывлы звӧнитӧмсӧ.
Рытсяньыс ме воді да садьми сӧмын асывнас, кор вӧлі дзик нин югыд.
Первойсӧ ме весиг эг гӧгӧрво, мый лои, сэсся уси дум вылӧ, мый ньӧтчыд эг садьмыв войнас, да садьтӧг уськӧдчи инкубатор дорӧ.
Градусник петкӧдліс комын сизим градус.
Быдса кык градус вылӧ этшаджык!
Ме ӧдйӧджык сюйи лампа улӧ кык тетрадь да пыр жӧ думышті :
«Мыйла ме тайӧс вӧча?
Колькъясыс ӧд кӧдзалісны, и ӧні, кӧнкӧ, ставыс нин пропадитіс!
Дас лун ми мырсим шойччывтӧг; колькъяс пытшкас, дерт, быдмисны нин гырысь зародышъяс, а ӧні ме вот ставсӧ вии!»
Дӧзмӧмӧйла меным вӧлі окота нӧйтны ачымӧс, и ме кучки аслым юрпыдӧсӧ.
Градусникын ртутьыс ньӧжйӧникӧн кутіс кыптыны да вочасӧн воис комын ӧкмыс градусӧдз.
Ме жугыля видзӧді градусник вылӧ да думайті:
«Но вот, температура нормальнӧй, ортсысяньыс колькъяс важкодьысӧсь жӧ, а на пытшкын, навернӧ, олӧмыс абу нин, и наысь некор оз чужны чипанпиян!»
Сэсся ме мӧді думайтны, мый, гашкӧ, нинӧм опаснӧйыс эз ло.
Гашкӧ, зародышъясыс эз на удитны кувны.
Но кыдзи тӧдмавны тайӧс?
Дзик ӧти тӧдмалан туй — водзӧ шонтыны колькъяссӧ, и кызь ӧтиӧд лунас кӧ наысь чипанпиян оз чужны, сідзкӧ найӧ пӧгибнитісны.
А вермас лоны, найӧ и эз пӧгибнитны.
Та йылысь ме тӧдмала сӧмын дас ӧти лун мысти.
«Со тэныд и артмис ичӧтик гажа семья! — шогси ме. — Дас кык чипанпи пыдди, навернӧ, ни ӧти оз ло!»
Сэки воис Мишка.
Сійӧ видзӧдліс градусник вылӧ да радпырысь шуис:
— Красота!
Температура нормальнӧй.
Делӧыс бура мунӧ!
Ӧні менам ӧчередь войясын дежуритны.
— Абу, ме ачым кута дежуритны, — шуа ме. — Мыйла тэныд весьшӧрӧ мучитчыны?
— Кыдзи весьшӧрӧ?
— А друг чипанпиян оз чужны?
— Но и мый нӧ, оз кӧ чужны...
Он жӧ кут тэ ӧтнадӧн мучитчыны: раз ми ёртъяс, то ставсӧ шӧриӧн.
Ме эг тӧд, мый шуны Мишкалы.
Менам эз тырмы смеллунӧй висьтавны сылы, и ме решиті чӧв овны, кӧть тайӧ, дерт, зэв омӧльтор.
ОТРЯДЛӦН СБОР
Костя быд лун пыравліс миян ордӧ, а бӧрыннас висьтавліс детинкаяслы, кыдзи мунӧ чипанпиян пӧжӧм.
Сӧмын сійӧ эз висьтавлы, мый тайӧ ми Мишкакӧд вӧчим инкубаторсӧ.
Сійӧ сочинитіс, мый тайӧ кутшӧмкӧ мукӧд детинкаяс, мӧд школаысь.
Ӧтчыд Витя Смирнов шуис:
— Тэ эськӧ мед тӧдмӧдін менӧ сійӧ детинкаясыскӧд.
— А тэныд мыйла?
— Прӧстӧ интереснӧ видзӧдлыны, кутшӧмӧсь найӧ.
Вот эськӧ сэтшӧмъяссӧ миян юннатскӧй кружокӧ!
Миян эськӧ сразу уджыд мӧдӧдчис.
А то Миша да Коля кодь детинкаясыдкӧд нинӧм бурыс оз артмы: дежуритны оз кӧсйыны, пуяс колӧ вӧлі садитны — эз мунны, скворешняяс оз вӧчны...
— А найӧ пуястӧ эз жӧ садитны, — шуис Костя да мигнитіс меным да Мишкалы.
— Но, найӧ — сійӧ мӧд делӧ: налӧн и пуястӧгыс, кӧнкӧ, юрвывтырыс уджныс.
Витя эз и дӧгадайтчы, мый Костя висьтавліс Мишка йылысь да ме йылысь.
А миян и збыльысь вӧлі юрвывтыр удж: инкубатор вӧснаыд ми дзикӧдз эновтім урокъяснымӧс да арифметикаысь пӧлучитім двойкаяс.
Менӧ корис Александр Ефремович да сыысь, мый эг куж решитны задача, пуктіс двойка.
Сэсся сійӧ корис Мишкаӧс да пуктіс сылы двойка плюсӧн.
Дерт, ми уроксӧ эгӧ тӧдӧй, но кыдзкӧ век жӧ вӧлі ӧбиднӧ пӧлучитны омӧль ӧтметкаяс.
— Тэныд абу на сэтшӧм ӧбиднӧ, — шуис Мишка: — тэнад прӧстӧ двойка, а менам двойка плюсӧн.
— Ме ногӧн, двойка плюсӧн век жӧ бурджык прӧстӧй двойка дорысь, — шуа ме.
— Немтор тэ он гӧгӧрво!
Но висьтав, двойка дорӧ кӧ содтан плюс, сыысь ӧмӧй сійӧ лоас тройкаӧн?
— Оз, сійӧ двойкаӧн и коляс.
— Мыйла нӧ плюсыс содтыссьӧ?
— Ог тӧд.
— А ме тӧда.
Плюссӧ пуктӧны сы могысь, медым тэ эн думайт, мый тэнӧ весь кедзовтісны.
Вот — весиг плюстӧ тэныд эз жалитны!
Мый вылӧ вочавидзин, сы мында и пуктісны.
— Мый нӧ тані ӧбиднӧйыс?
— Кыдзи «мый ӧбиднӧйыс»?
Ӧбиднӧ сійӧ, мый тэнӧ лыддьӧны бӧбӧн.
Тӧлка мортлы позьӧ пуктыны прӧстӧ двойка — сійӧ и сідзи гӧгӧрвоас, мый нинӧм оз тӧд, а бӧбыдлы колӧ пуктыны двойка плюсӧн, мед сійӧ эз чайт, быттьӧ сійӧс весь кедзовтӧны.
Сійӧ и ӧбиднӧ, мый тэнӧ лыддьӧны бӧбӧн.
А то ещӧ овлӧ двойка минусӧн, — висьтавліс Мишка. — Мыйла тайӧ?
Двойка — сідзкӧ тэ нинӧм он тӧд.
А позьӧ ӧмӧй нинӧм дорысь этшаджык тӧдны?
— Оз, — сӧгласитчи ме.
— Вот аддзан! — радліс Мишка.
— Двойка минусӧн петкӧдлӧ, мый тэ не сӧмын нинӧм он тӧд, но и тӧдны нинӧм он кӧсйы.
Тэ кӧ прӧстӧ эн велӧд урок, тэныд пуктасны двойка, а тэ кӧ известнӧй лодырь, то тэныд колӧ пуктыны двойка минусӧн, медым тэ чувствуйтін.
А то ещӧ овлӧ единица... — водзӧ больгис сійӧ.
Но сылы сідзи эз и удайтчы висьтавны единица йылысь, сы вӧсна мый Александр Ефремович пуксьӧдіс миянӧс разнӧй партаяс сайӧ.
Медбӧръя перемена дырйи Женя Скворцов шуис:
— Урок бӧрын, ребята, кольччӧй!
Лоӧ отрядлӧн сбор.
— Ми ог вермӧй: миянлы некор, — шуим ми Мишкакӧд.
— Колӧ кольччыны, — шуис Женя: — юалӧмыс лоӧ тіян йылысь.
— Мыйла миян йылысь?
Мыйла миян йылысь юалӧмсӧ сувтӧдны?
Мый ми сэтшӧмсӧ вӧчим?
— Сбор вылын сёрнитам, — шуис Женя.
— Видзӧдтӧ! — шуис Мишка.
— Тайӧ нӧ нин ещӧ мый: он удит двойка пӧлучитны, кыдзи тэ йылысь нин юалӧм!
Думайтӧ, сійӧ отрядса председатель да вермӧ быдӧн йылысь юалӧм сувтӧдны!
Нинӧм, вот сійӧ коркӧ пӧлучитас двойка, мед и ас йывсьыс юалӧм сувтӧдӧ.
— Сійӧ оз получит: сійӧ бура велӧдчӧ, — шуа ме.
— А тэ мый сійӧс доръян?
— Да ме ог дорйы.
— Вот, ӧні ковмас кольччыны! — шуӧ Мишка.
— Немтор, — шуа ме. — Инкубатор бӧрсяыд Майка видзӧдас.
Урокъяс бӧрын ми кольччим отрядлӧн сбор вылӧ.
— Миян талун успеваемость да дисциплина йылысь юалӧм, — шуис Женя Скворцов.
— Бӧръя кадӧ ӧткымын ребята омӧля кутӧны асьнысӧ урокъяс вылын: бергалӧны, сёрнитӧны, мешайтӧны мукӧдлы.
Торъя нин ёна сёрнитӧны Миша да Коля.
Найӧс та вӧсна некымынысь нин янсӧдлісны.
Кытчӧ тайӧ туйӧ?
Тайӧ некытчӧ туйтӧмтор!
А талун нин дзикӧдз отличитчисны: морт ӧти двойкаӧн пӧлучитісны.
— И ньӧти эгӧ морт ӧти двойкаӧн!
Менам двойка плюсӧн, — шуис Мишка.
— Абу ыджыд торъялӧм! — вочавидзис Женя. — Тіян и мукӧд предметъясысь ӧтметкаясныд лоины омӧльджыкӧсь.
— Миян мукӧд предметъясысь двойкаясыс абуӧсь, сӧмын рочысь менам тройка, — вочавидзис Мишка.
— Сылӧн тройка минусӧн, — висьталіс Ваня Ложкин.
— А тэ эн суитчы, кор оз юавны! — шуис Мишка.
— Мыйла «эн суитчы?
Ме верма сёрнитны: талун отрядлӧн сбор.
— Вот босьт кыв да и висьтав.
— И босьта!
Чайтан, ог босьт!..
Ребята, ме лыддя, мый налӧн омӧль успеваемостьыс сы вӧсна, мый найӧ гортаныс оз велӧдны урокъяссӧ.
Налы мыйкӧ мешайтӧ велӧдчыны.
Мед найӧ висьталасны, мый налы мешайтӧ.
— Но, мый тіянлы мешайтӧ велӧдчыны? — юаліс Женя.
— Нинӧм миянлы оз мешайт, — вочавидзис Мишка.
— Ме тӧда, мый налы мешайтӧ, — шуис Лёша Курочкин: — найӧ сёрнитӧны да оз кывзыны урокъяс, а гортаныс омӧля жӧ гӧтӧвитчӧны.
Ме ногӧн, найӧс век кежлӧ колӧ торйӧдны, мед найӧ эз сёрнитны.
— Мыйла миянӧс торйӧдны? — шуис Мишка. — Ми дружитам...
Сыысь, мый ми дружитам, миянӧс торйӧдны?
— А мый вӧчны тіянкӧд, дружитӧмыс кӧ вред вайӧ? — шуис Сеня Бобров.
Сэки миян дор сувтіс Костя:
— Дружба ӧмӧй вермас вред вайны?
Дружба некор оз вредит.
— А налӧн сэтшӧм дружба — мый ӧтиыс, сійӧ и мӧдыс:
ӧтиыс сёрнитӧ, и мӧдыс сёрнитӧ;
ӧтиыс оз кӧсйы вӧчны урокъяс, и мӧдыс сідзжӧ;
ӧтиыс пӧлучитіс двойка, и мӧдыс сэн жӧ.
Торйӧдны найӧс, и ставыс! — шуис Витя Смирнов.
— Энлӧй, ребята, — шуис Костя. — Торйӧн пуксьӧдны вевъялам.
Гашкӧ, отсавны налы колӧ?
Гашкӧ, налы урокъяссӧ вӧчны некор?
— Мыйла нӧ налы некор?
— Но, гашкӧ, найӧ кутшӧмкӧ важнӧй делӧӧн занимайтчӧны?
— Кутшӧм важнӧй делӧӧн? — серӧктіс Сеня Бобров.
— А гашкӧ, найӧ инкубатор вӧчӧны!
— Найӧ?
Инкубатор? — серӧктіс Сеня.
— А мый тэ думайтан?
Гашкӧ, найӧ войяссӧ оз узьлыны — температура бӧрся видзӧдӧны!
Гашкӧ, найӧ лунтыр уджалӧны, а ми найӧс видам!
Гашкӧ...
— Да мый тэ «гашкӧ» да «гашкӧ»!
— скӧрмис Женя.
— Мый найӧ, збыльысь инкубатор вӧчисны?
— Вӧчисны, — шуис Костя.
— Найӧ вӧчисны сідзи сійӧ детинкаясыс моз, кодъяс йылысь тэ висьтавлін, — шуис Витя.
— Эз, — шуис Костя, — тайӧ сійӧ ребятаыс и эмӧсь, кодъяс йылысь ме висьтавлі.
— Найӧ?
— Но да.
— Да ӧд тэ висьтавлін, мый найӧ мӧд школаысьӧсь!
— Но, ме сійӧс прӧстӧ висьтавлі.
Сэки ставӧн кытшалісны менӧ да Мишкаӧс.
— Сідзкӧ, ті инкубаторсӧ вӧчинныд?
А Витя Смирнов шуис:
— Тайӧ некытчӧ оз туй!
Настӧящӧй юннатъяс тадзи оз вӧчлыны!
Вӧчисны инкубатор и чӧв олӧны...
Тайӧ уджыс ӧд став челядьсӧ интересуйтӧ.
Мыйла ті гусьӧн вӧчанныд?
— Да ми чайтім — ті серавны кутанныд, — шуам ми Мишкакӧд.
— Мый вылын нӧ тані серавнысӧ?
Мый тані серампетанаыс?
Мӧдарӧ, ми эськӧ отсалім тіянлы.
Дежурство эськӧ лӧсьӧдім.
Тіянлы эськӧ кокниджык вӧлі и велӧдчинныд эськӧ бурджыка.
— Ребята, — шуис Вадик Зайцев, — вайӧ кутамӧ шефствуйтны инкубатор вылын.
— Правильнӧ! — горӧдісны ставӧн.
Витя шуис, мый пыралас миянӧ ӧбед бӧрын, ми лӧсьӧдам дежурнӧйяслысь список да сёрнитчам шефскӧй удж йылысь.
Та вылын отрядлӧн сбор помасис.
ШЕФСКӦЙ УДЖ
Ӧбед бӧрын миян кухняын чукӧртчис пӧшти ставнас юннатскӧй кружок.
Ми петкӧдлім ребяталы ассьыным инкубаторнымӧс, висьталім, кыдзи сійӧс шонтам, кыдзи прӧверяйтам температура, кыдзи бергӧдлам колькъяс.
Сэсся ми заводитім тӧлкуйтны, кыдзи котыртны дежурство.
Витя Смирнов вӧзйис гижны дежурнӧйяслы правилӧяс.
Со кутшӧм правилӧяс миян артмисны.
Индӧм лунӧ школа бӧрын локтӧны кык дежурнӧй, ми Мишкакӧд сетам индӧдъяс, мый колӧ вӧчны, и найӧ кольччӧны инкубатор дорӧ рытӧдзыс.
Ӧбедайтны да урокъяс вӧчны дежурнӧйяс ветлӧны ӧчередьӧн.
Дежурнӧйяслӧн мог — видзӧдны, медым ми Мишкакӧд эгӧ ноксьӧй инкубатор дорын, а ас кадӧ вӧчим урокъяс.
Сэсся Витя лӧсьӧдіс дежурнӧйяслысь список да индіс, кодлы кор дежуритны.
Тайӧ списоксӧ ми ӧшӧдім стенӧ.
— А мыйла ми абуӧсь списокас? — шуӧ Мишка. — Ми ӧд кӧсъям жӧ дежуритны.
— Да ӧд тіянлы ковмас инкубатор бӧрсяыд видзӧдны войнас, — шуис Витя: — войнас ӧд дежуритнытӧ лоӧ некодлы.
Та бӧрын Женя ыстіс миян ордысь став детинкаяссӧ.
— Верманныд мунны, ребята, — шуис сійӧ.
— Кольччасны сӧмын дежурнӧйяс, а мукӧдыслы нинӧмла мешайтчыны.
Ребята разӧдчисны.
Колисны дежурнӧйяс Женя да Витя да ми Мишкакӧд.
— И ті мунӧй, — шуис Женя, кор ставныс мунісны.
— Кытчӧ нӧ ми мунам? — шуам ми.
— Мунӧй урокъяс вӧчны.
— А друг тані мыйкӧ лоас?
— Нинӧм оз ло.
Мыйкӧ кӧ лоас, ме тіянӧс чукӧста.
— Но, сідзкӧ непременнӧ чукӧст.
Ковмис миянлы Мишкакӧд пуксьыны вӧчны урокъяс.
Ми вӧчим роч кыв кузя упражнение, велӧдім география да арифметикаысь решитім ӧти задача, а мӧдыс вӧлӧма сьӧкыд.
Ми сійӧс колим рыт кежлас да локтім кухняӧ.
— Но мыйла ті локтінныд?
Тіянлы жӧ шуӧма, медым ті занимайтчинныд!
— А ми ставсӧ нин вӧчим.
— Нолтӧ петкӧдлӧй тетрадьяснытӧ.
— Тайӧ ещӧ мыйся прӧверка? — шуӧ Мишка.
— Но, ми ӧд босьтчим шефствуйтны тіян вылын — сідзкӧ, ставсӧ колӧ прӧверяйтны.
Ми вайим тетрадьяснымӧс.
— Мыйла нӧ сӧмын ӧти задача решитінныд?
Кыкӧс ӧд сетӧма.
— Ми мӧдсӧ бӧрынджык решитам.
— Оз позь, вӧчны кӧ нин, то сразу.
Ӧні энӧ решитӧй, а сэсся вунӧданныд да школаӧ локтанныд тыртӧм тетрадьясӧн.
— Мыйла «тыртӧмӧн»?
Ӧти задачасӧ ӧд решитім.
— Вӧчны кӧ нин, то помӧдз, — шуис Женя.
— Тӧданныд пӧслӧвича: «Эштіс делӧ — гуляйт смела».
Ковмис миянлы мунны бӧр да пуксьыны решайтны задача.
Но миян некыдз эз артмы вочакывйыс.
Ми мырсим задача вылас быдса час да локтім кухняӧ.
* * *
— Оз артмы задачаыс, — шуӧ Мишка.
— Ми ставсӧ правильнӧя вӧчим, а вочакывйыс оз лӧсяв.
Навернӧ, небӧгас вочакывйыс неправильнӧй.
— Нинӧм небӧг вылӧ элясьны! — шуӧ Женя.
— Честнӧй кыв, менам ӧти случай вӧвлі нин, кор небӧгас вочакывйыс неправильнӧй вӧлі.
— Оз вермы лоны! — шуӧ Женя.
— Дзик пыр прӧверитам.
Сійӧ петіс миянкӧд жырйӧ да заводитіс прӧверяйтны задачасӧ.
Мырсис, мырсис — ставыс правильнӧ, а вочакывйыс оз лӧсяв.
— Вот аддзан, ме шулі! — радліс Мишка.
Но Женя шуис, мый местасьыс оз чеччы, кытчӧдз ӧшибкасӧ оз аддзы.
Заводитіс прӧверяйтны первойсяньыс да медбӧрти аддзис.
— Со сійӧ, — шуӧ. — Сизимысь сизим уна-ӧ, тіян ногӧн, лоӧ?
— Нелямын ӧкмыс.
— А тіян мый гижӧма?
Кызь ӧти!
Сійӧ исправитіс ӧшибкасӧ, и ставыс артмис правильнӧя.
— Тайӧ тіян невнимательность ради, — шуис сійӧ да муніс инкубатор дорӧ.
Ми выльысь гижим задачасӧ да бӧр мунім кухняӧ.
— Ми ставсӧ нин вӧчим, — шуам ми.
— Но, сідзкӧ мунӧй гуляйтны.
Ывлаын пӧлезнӧ жӧ олыштны.
Ми Мишкакӧд ӧбидитчим да петім ывлаӧ.
Поводдяыс вӧлі мича.
Ребята заводитісны ворсны волейболӧн, ми тшӧтш ворсім накӧд, а сэсся пырим Костя Девяткин ордӧ, а сы ордӧ воис Вадик Зайцев, и ми нёльӧн рытӧдзыс ворсім лотоӧн да мукӧд ворсанторъясӧн.
Гортӧ ми воим сёрӧн да кухняысь, Женя да Витяысь кындзи, аддзим Ваня Ложкинӧс.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, вӧзйысьӧма мамыслысь дежуритны войнас.
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс, — шуӧ Мишка. — Сідзкӧ, ӧні миянлы дзик некор оз ковмы дежуритны!
Талун тэ, а аски кодкӧ мӧд вӧзйысяс.
Ме тадзитӧ ог сӧгласитчы!
— Но ладнӧ, — шуис Витя, — ме тіянӧс гижа списокӧ мукӧдъясӧс моз жӧ.
И пасйис миянӧс списокас медся бӧръяясӧн.
Мишкакӧд ми заводитім артавны, кор миянлы воас ӧчередь дежуритны, и артмис, мый миянлы веськалӧма медся шуда дежурство, кызь ӧтиӧд лунас.
Буретш сійӧ лунас, кор чипанпиян чужасны!
МЕДБӦРЪЯ ЛӦСЬӦДЧӦМЪЯС
Медбӧрти ми Мишкакӧд лолыштім кокниджыка!
Водзті миянӧс быттьӧ вӧлі домалӧма инкубатор дорӧ.
Миянлы ковмыліс век думайтны, кыдзи эськӧ не прӧзевайтны мыйкӧ и быд здук лоны дасьӧн.
Любӧй мукӧд удж мешайтліс миянлы, и юраным миянлы нинӧм эз пыравлы.
Зато ӧні делӧыс зэв бура муніс и миянтӧг.
Ми заводитім активнӧя уджавны юннатскӧй кружокын: дежуритім живӧй уголокын, вӧчим кык скворешня да ӧшӧдім найӧс миян садйӧ пуяс вылӧ, уджалім школабердса участок вылын — садитім дзоридзьяс да пуяс.
А медся главнӧйыс вӧлі сійӧ, мый ӧні ми исправнӧя вӧчим урокъяс.
И менам и Мишкалӧн мамъяс аддзисны, мый ми заводитім бурджыка велӧдчыны, и найӧ вӧліны дӧвӧленӧсь, мый миянӧ волывлӧны ребята да отсалӧны следитны инкубатор бӧрся.
Юннатъяслӧн кружок занятие вылын Марья Петровна висьталіс миянлы, кыдзи лӧсьӧдчыны выльысь чужӧм чипанпиянӧс примитігкежлӧ, да сӧветуйтіс кӧдзны кутшӧмкӧ турун, медым миян чипанпиянлы пыр вӧлі свежӧй веж кӧрым.
Сійӧ висьталіс, мый медся бур кӧдзны зӧр, сы вӧсна мый сійӧ медся пӧтӧс да ӧдйӧ быдмӧ.
Ставӧн кутім думайтны, кытысь корсьны зӧр.
— Колӧ мунны лэбачьяс вузавлан базар вылӧ, — шуис Ваня Ложкин. — Сэні вузалӧны лэбачьяслы разнӧй кӧрым.
Гашкӧ и зӧр эм.
* * *
Урокъяс бӧрын Ваня да Женя мунісны лэбачьяс вузавлан базар вылӧ да час кык мысти воисны, зепъясас вайисны зӧр.
— Ньӧбинныд? — нимкодь лои миянлы.
— Мый ті!
Сійӧс ӧмӧй кыськӧ ньӧбан?
Зӧрйыс некӧн абу.
Ми базарсӧ ставнас кытшовтім — быдтор вузалӧны: и кӧнтусь, и проса, и репей кӧйдыс эм, а зӧр абу.
Ми кӧсйим нин локны гортӧ, но решитім ветлыны видзӧдлыны кроликъясӧс.
Воим сэтчӧ, а сэні вӧв сулалӧ да мешӧкысь сёйӧ зӧр.
Но, ми и корыштім неуна зӧрсӧ.
— Кыдзи, вӧлыслысь коринныд? — чуймис Мишка.
— Да эгӧ вӧлыслысь!
Колхозниклысь.
Сійӧ вайӧма вузавны кроликъясӧс.
Бур колхозник веськаліс!
Сӧмын первойсӧ эз кӧсйы сетны зӧрсӧ.
«Мыйла тіянлы зӧрйыс?» — юалӧ.
А ми шуам: «Чипанпиянлы».
Сійӧ шуӧ: «Чипанпиянтӧ зӧрйӧн оз вердлыны».
Сэки ми висьталім сылы, мый кӧсъям зӧрсӧ кӧдзны, медым сыысь турун быдмис.
Сэки сійӧ шуӧ:
«Босьтӧй».
Но, ми и сӧвтім зепъясӧ.
Ваня да Женя ректісны зепъяссьыныс зӧр.
Ми тэрыба тувъялім фанераысь кык ляпкыдик ящик, пуктім сэтчӧ му, киськалім ваӧн да гудралім сідзи, медым лои кизьӧр няйт кодь.
Сэсся веськыда тайӧ няйтас кӧдзим зӧр, ещӧ ӧтчыд буриника гудралім да пуктім ящикъяссӧ пач улӧ, медым кӧйдысъясыслы вӧлі шоныдджык.
Марья Петровна висьталіс миянлы, мый быдмӧгъяслӧн кӧйдысъясыс лэбач колькъяс моз жӧ — ловъя ловъяс.
Олӧмыс сідзжӧ вугралӧ-узьӧ кӧйдыс пытшкас, но кор кӧйдыс веськалӧ шоныд, васӧд муӧ, олӧмыс сэні ловзьӧ да заводитӧ сӧвмыны.
Быд ловъя лов моз кӧйдысъяс вермӧны кувны, и сэтшӧм кӧйдысъясыс оз нин вермыны чужны.
Ми зэв ёна полім, мед эськӧ миян кӧйдысным эз вӧв «кулӧмаӧн», и быд здук видзӧдлім ящикъясӧ.
Колис кык лун — кӧйдысъяс эз чужны.
Коймӧд лунас ми казялім, мый ящикъясын муыс потласьӧма да кыдзкӧ аслысногӧн польдчӧма.
— Мый тайӧ? — чуймис Мишка. — Коді тані вредитіс?
Коді гудйис мусӧ?
— Некод эз гудйы! — вочавидзис Лёша Курочкин, коді дежуритіс Сеня Бобровкӧд.
— Мыйла нӧ муыс быттьӧ гӧрӧма? — горӧдіс Мишка.
— Тайӧ, кӧнкӧ, ті тані гудйысинныд, медым видзӧдлыны кӧйдысъяссӧ!
— Да эгӧ гудйысьӧй ми, — шуӧ Сеня.
— Мыйла миянлы найӧс видзӧднысӧ?
Ме босьті му комӧк да аддзи сы улысь зӧр кӧйдыс.
Сійӧ ёна польдӧма да потӧма, а пом йылас тыдалыштіс еджыдик ныр.
Мишка перйис жӧ муысь еджыд ныра польдӧм кӧйдыс.
Сійӧ дыр видзӧдіс да друг горӧдіс:
— А, гӧгӧрвоа: тайӧ асьныс найӧ мусӧ гудйӧмаӧсь!
— Кодъяс «найӧ»?
— Кӧйдысъясыс!
— Найӧ ловзьӧмаӧсь да петӧны нин му пытшсьыс.
Видзӧд, кыдзи муыс польдчӧма.
И сэні, му пытшкас, налы лоӧ дзескыд.
Мишка ӧдйӧджык котӧртіс корны ребятаӧс, медым петкӧдлыны налы, кыдзи чужӧны кӧйдысъяс.
Ми Лёшакӧд да Сенякӧд перйим ещӧ некымын кӧйдыс.
Ставныс найӧ заводитӧмаӧсь нин чужны.
Регыд котӧрӧн воисны и мукӧд детинкаяс.
Быдӧнлы вӧлі окота видзӧдлыны кӧйдысъяс вылӧ.
— Видзӧдлӧй, ребята, — шуис Витя Смирнов: — кӧйдысъясыс потласьӧны, и наысь быттьӧкӧ мыччысьӧ зӧр.
— А тэ мый думайтан? — вочавидзис Мишка.
— Зӧрйыс ӧд ловъя жӧ; сӧмын сійӧ быдмас да кутас сулавны ӧти местаын;
а кор чужасны миян чипанпиян, найӧ кутасны котравны, чипсыны да корны миянлысь сёян.
Вот аддзыланныд, кутшӧм гажа семья миян лоас!
МЕДСЯ СЬӦКЫД ЛУН
Ӧтвылысь уджавны вӧлі гажа, и бӧръя лунъясыс колисны ӧдйӧ.
Коркӧ и воис кызь ӧтиӧд лун.
Тайӧ вӧлі пятницаӧ.
Чипанпиянӧс примитігкежлӧ миян ставсӧ нин вӧлі дасьтӧма.
Ми аддзим сарайысь ыджыд кастрюля да вӧчим сыысь грелка — пытшкас вольсалім гын, медым сэні чипанпиянлы вӧлі шоныд.
Ӧні тайӧ грелкаыс вӧлі пӧсь ва тыра чугун вылын — ковмас кӧ, медым пыр жӧ пуктыны чипанпиянӧс грелкаӧ.
Рытсяньыс ми Мишкакӧд сӧвсем эгӧ кӧсйӧй водны, но тайӧ войнас Вадик Зайцев вӧзйысьӧма мамыслысь, и мамыс лэдзӧма сійӧс дежуритны инкубатор дорын.
— Кутшӧм нӧ ме лоа дежурнӧй, ті кӧ войбыд кутанныд пукавны ме дорын? — шуис Вадик. — Ті нин, пӧжалуйста, бурджык мунӧй водӧй.
— А друг чипанпияныс кутасны войнас чужны?
— Но и мый?
Чипанпиыд кӧ чужас, ме сійӧс кастрюляӧ бац и мед сэні косьмӧ.
— Кыдз сійӧ «бац»?
— шуа ме. — Чипанпияныдкӧд колӧ осторожнӧя вӧдитчыны!
— Ме осторожнӧ и кута, энӧ тӧждысьӧй.
А ті бурджык водӧй узьны.
Аски ӧд ті дежуританныд.
Кыдзи нӧ ті кутанныд дежуритны, войнас кӧ онӧ узьӧй?
— Ладнӧ, — шуӧ Мишка. — Сӧмын тэ, пӧжалуйста, садьмӧд миянӧс, кутасны кӧ чипанпияныс чужны.
Ми ӧд кымын лун виччысим тайӧ здуксӧ!
— Ладнӧ, садьмӧда, — сӧгласитчис Вадик.
Ми мунім узьны, сӧмын тайӧ вояс ме дыр эг вермы унмовсьны, сы вӧсна мый тӧждыси чипанпиян вӧсна.
Асывнас ме садьми югдігас да пыр жӧ котӧрті Мишка ордӧ.
Мишка вӧлі чеччӧма жӧ нин.
Сійӧ пукаліс инкубатор дорын да внимательнӧя видлаліс колькъяс.
Сійӧ аддзис менӧ да шуис:
— Ни ӧти на эз чуж.
— Ӧні, навернӧ, водз на, — вочавидзис Вадик. — Найӧ сёрӧнджык кутасны писькӧдчыны.
Регыд мысти Вадик муніс гортас, сы вӧсна мый войыс помасис нин да ӧні заводитчис миян дежурство.
Кор Вадик муніс, Мишка решитіс ещӧ ӧтчыд видлавны став колькъяссӧ.
Ми заводитім бергӧдлыны найӧс да гӧгӧрбок видлавны — абу-ӧ кутшӧмкӧ колькйын ичӧтик розь, кодӧс должен вӧлі пытшкӧссяньыс писькӧдны чипанпи.
Но став колькйыс вӧлі дзонь.
Ми пуктім инкубаторнымӧс да дыр пукалім шынитӧв.
— А мый, жугӧдны кӧ кольксӧ да видзӧдлыны, эм абу сэні чипанпиыс? — шуа ме.
— Ӧні оз на позь жугӧднытӧ, — шуис Мишка. — Чипанпиыд лолалӧ кучик пырыс на, а оз тыяснас.
Мыйӧн сӧмын сійӧ заводитас лолавны тыяснас, сійӧ пыр жӧ ачыс жугӧдас кышсӧ.
Ми кӧ водзджык жугӧдам, чипанпиыс кулас.
— Но колькъяс пытшкас чипанпияныс долженӧсь лоны ловъяӧсь нин, — шуа ме. — Гашкӧ, позяс кывны, кыдзи найӧ сэні вӧрӧшитчӧны?
Мишка перйис инкубаторысь кольк да матыстіс пель дорас.
Ме копыртчи матӧджык да кывзыны жӧ куті.
— Ньӧжйӧджык! — горӧдіс ме вылӧ Мишка.
— Чушкӧ вӧв моз!
Ме куті лов шыӧс.
Лои лӧнь.
Сӧмын кыла вӧлі, кыдзи пызан вылын точкис часі.
Друг триньӧбтіс звӧнок.
Мишка дрӧгнитіс да муртса эз уськӧд кольксӧ.
Ме ӧдйӧджык котӧрті восьтыны ӧдзӧс.
Тайӧ воис Витя.
Сійӧ локтӧма тӧдмавны, оз-ӧ нин чужны чипанпиян.
— Оз на, — шуис Мишка. — Водзджык на.
— Но, ме бӧрынджык, школаӧ мунтӧдз пырала, — шуис Витя.
Сійӧ муніс, а Мишка бара босьтіс кольк да пуктіс пель дорас.
Сійӧ дыр пукаліс синсӧ куньӧмӧн да сюся кывзіс.
Сэсся шуис:
— Дзик немтор оз кыв.
Ме босьті кольк, кывзышті жӧ.
Кольк пытшкысь нинӧм эз кыв.
— Гашкӧ, тайӧ кольксьыс зародышыс кулі? — шуи ме.
— Колӧ мукӧдъяссӧ прӧверитны.
Ми заводитім перъявны кольк бӧрся кольк да кывзыны найӧс, но ни ӧти кольк пытшкысь нинӧм эз кыв.
— Став зародышъясыс ӧмӧй кулісны? — шуис Мишка. — Ӧти колькйын кӧть колис жӧ.
Сэки бара кыліс звӧнок.
Локтіс Сеня Бобров.
— Тэ мыйла татшӧм водзсӧ воин? — юала ме.
— Локті тӧдмавны, кыдзи чипанпиянным.
— Чипанпиян некыдз на.
Зэв на водз, — вочавидзис Мишка.
Сеня бӧрся воис Серёжа:
— Но кыдзи, ӧти чипанпи кӧть эм нин?
— Кутшӧм тэ терпиттӧм! — шуӧ Мишка. — Тэ нӧ кӧсъян, медым чипанпиян асывсянь чужисны?
Удитасны на.
Серёжа да Сеня пукалыштісны недыр да мунісны.
Ми Мишкакӧд бара заводитім кывзыны колькъяс.
— Ставыс воши! — шогсис Мишка. — Дзик немтор оз кыв!
— А гашкӧ, найӧ сэні гусьӧник пукалӧны?
— Мыйла нӧ найӧ гусьӧнсӧ пукаласны?
Налы кад нин кышсӧ жугӧдны.
Сэки воисны Юра Филиппов да Стасик Левшин, а на бӧрся — Ваня Ложкин.
Ребята заводитісны воавны ӧти бӧрся мӧд, и медбӧрти миян лои общӧй собрание кодь.
Мишкакӧд ми корим Майкаӧс, висьталім сылы, мый колӧ вӧчны, чипанпиян кӧ кутасны чужны миянтӧг, и ребятакӧд ӧтлаын мунім школаӧ.
Кыдзи миян колис школаын тайӧ луныс, висьтавны он вермы.
Миян олӧмын тайӧ вӧлі медся сьӧкыд лун.
Миянлы кажитчис, мый кодкӧ нарошнӧ нюжӧдіс кадсӧ да вӧчис урокъяссӧ даспӧв кузьӧн.
Ставӧн ми зэв ёна полім, мый чипанпиян заводитасны чужны, пока ми пукалам школаын, а Майка миянтӧг вӧчас мыйкӧ оз сідзи.
Торйӧн нин кузьӧн кажитчис медбӧръя урокыс.
Кадыс быттьӧ дзикӧдз сувтіс.
Ми весиг заводитім думайтны, мый эг казявлӧй звӧноксӧ.
Сэсся миянлы заводитіс кажитчыны, мый звӧнокыс торксис да та вӧсна ми эгӧ кывлӧй сійӧс.
Сэсся ми думыштім, мый Дуня тьӧтка вунӧдіс сетны медбӧръя звӧноксӧ да муніс гортас, и ӧні миянлы ковмас пукавны тані аскиӧдз, кор Дуня тьӧтка бӧр локтас школаӧ.
Ребята нервничайтісны да шӧпкӧдчисны.
Быдӧн мӧдӧдлісны запискаяс Женя Скворцовлы да юасисны, уна-ӧ кадыс, но Женя, быттьӧ нарошнӧ, талун вунӧдӧма часісӧ гортас.
Классын вӧлі шума, и Александр Ефремович некымынысь тшӧктыліс ланьтны.
Но классын эз лӧньны.
Медбӧрти Мишка лэптіс кисӧ да кӧсйис шуны, мый урок помасис нин, но буретш сэки кыліс звӧнок.
Ребята чепӧсйисны местаяс вывсьыныс да уськӧдчисны ӧдзӧслань.
Александр Ефремович тшӧктіс ставнымӧс пуксьыны асланым местаясӧ да шуис, мый некод не должен петны партаяс сайысь, кытчӧдз велӧдысь классын.
Сэсся юаліс Мишкалысь:
— Тэ, буракӧ, мыйкӧ кӧсйин юавны?
— Эг, ме кӧсйи шуны, мый урок помасис.
— Но тэ ӧд звӧнокӧдзыс китӧ лэптін.
— А ме чайті, мый звӧнокыс торксьӧма.
Александр Ефремович сӧмын юрнас довкнитіс, сэсся босьтіс журнал да петіс классысь.
Ребята уськӧдчисны чукӧрӧн коридорӧ да грымакылігтыр лэччисны поскӧд улыс судтаӧ.
Петанінын ставӧн жмитчисны ӧтчукӧрӧ, но ме да Мишка удитім петны первойяясӧн да кыккокйыв тӧвзьыштім гортлань.
Миян бӧрся тӧвзисны мукӧдыс.
Вит минут мысти ми вӧлім гортын нин.
Майка пукаліс аслас местаын, инкубатор дорын, да вурис Зина аканьыслы выль платтьӧ.
— Нинӧм эз ло? — юалім ми сылысь.
— Нинӧм.
— А тэ важӧн нин восьтылін инкубаторсӧ?
— Важӧн, кор на колькъяссӧ бергӧдлі.
Мишка матыстчис инкубатор дорӧ да лӧсьӧдчис восьтыны вевтсӧ.
Став детинкаяс кытшалісны сійӧс.
Найӧ нюжӧдісны сьыліяснысӧ, кокчуньйыласисны, а Ваня Ложкин кавшасис улӧс вылӧ, медым бурджыка аддзыны, да усис сэсянь веськыда Лёша Курочкин вылӧ да муртса эз пӧрӧд сійӧс кок йывсьыс.
Мишка пыр на эз решитчы восьтыны вевтсӧ.
Сійӧ быттьӧ поліс.
— Но, восьты!
Мый нӧ тэ нюжмасян? — эз вермы кутчысьны кодкӧ.
Медбӧрын Мишка восьтіс вевтсӧ.
Колькъясыс важмозыс спокойнӧя куйлісны пыдӧсас, быттьӧ гырысь еджыд изъяс.
Мишка сулалыштіс на весьтын чӧла, сэсся видзчысьӧмӧн бергӧдліс найӧс да гӧгӧрбок видзӧдліс быдӧнӧс.
— Ни ӧти абу писькӧдчӧма! — жугыля юӧртіс сійӧ.
КОДІ МЫЖА?
Ребята чӧла сулалісны Мишка гӧгӧр.
— А гашкӧ, чипанпияныд оз и чужны? — юаліс Сеня Бобров.
Мишка шевгӧдіс кияссӧ:
— Ме ӧд абу курӧг!
Кытысь меным тӧднысӧ?
Мый ме гӧгӧрвоа таын?
Сэки ребята кутісны сёрнитны ӧтпырйӧ, заводитісны вензьыны: ӧтияс шуисны, мый чипан пиян оз чужны; мӧдъяс — мый, гашкӧ, чужасны на; коймӧдъяс — мый либӧ чужасны, либӧ оз.
Медбӧрын Витя Смирнов дугӧдіс сёрнияссӧ.
— Водзджык на вензьыны, — шуис сійӧ. — Луныс эз на коль.
Колӧ воддзамоз уджавны.
А ӧні марш гортъясаныд!
Инкубатор дорӧ кольччасны сӧмын дежурнӧйяс.
Ребята разӧдчисны гортъясаныс.
Ме да Мишка колим ас кежысь да ещӧ ӧтчыд видлалім став колькъяссӧ, абу-ӧ кӧть ӧти потас, но некӧн нинӧм эз вӧв.
Мишка вевттис инкубаторсӧ да шуис:
— Немтор, мый лоны лоас!
Ӧні водз на волнуйтчыны.
Виччысьлам рытӧдзыс и, нинӧм кӧ оз ло, сэки заводитам волнуйтчыны.
Ми шуим не волнуйтчыны да терпеливӧя виччысьны.
Но кокни шуны — не волнуйтчыны!
Век жӧ ми волнуйтчим да быд дас минут мысти видзӧдлім инкубаторӧ.
Ребята тӧждысисны жӧ да волывлісны быд здукын.
Ставныс юасисны ӧтитор:
— Но кыдзи?
Мишка нинӧм нин эз вочавидзлыв, а вочакыв пыдди сӧмын лэптыштлывліс пельпомъяссӧ, и рытъявылӧдзыс сійӧ сідзи и колис топӧдыштӧм пельпомъяса, быттьӧ найӧс пельяс дорас вӧлі клеитӧмаӧсь.
Пуксис рыт.
Ребята пыралісны пыр шочджыка и шочджыка.
Медся бӧръяӧн воис Витя да дыр пукаліс миян ордын.
— Гашкӧ, ті неправильнӧя лунъяссӧ арталінныд? — юаліс сійӧ.
Ми выльысь заводитім лыддьӧдлыны лунъяс, но артмис ставыс правильнӧ.
Талун вӧлі кызь ӧтиӧд лун, и со сійӧ помасис нин, а чипанпиян эз вӧвны.
— Немтор, — ышӧдіс миянӧс Витя. — Виччысьлам асылӧдз.
Гашкӧ, найӧ войнас чужасны.
Ме вӧзйыси мамлысь кольччыны вой кежлӧ Мишка ордӧ, и ми шуим сыкӧд войбыд не узьны.
Ми дыр пукалім инкубатор дорын.
Сёрнитны миянлы вӧлі немтор йылысь.
Ӧні ми эгӧ нин мечтайтӧй, кыдзи войдӧр, сы вӧсна мый мечтайтнысӧ миянлы нинӧм йылысь вӧлі.
Регыд дугдісны ветлыны трамвайяс.
Лоис лӧнь.
Ӧшинь улын пӧнар кусіс.
Ме нёровтчи кушетка вылӧ.
Мишка вугыртіс улӧс вылын да муртса эз усь сэтысь.
Сэки сійӧ водіс ме дорӧ кушетка вылӧ, и ми унмовсим.
Аскинас картинаыс эз вежсьы.
Колькъяс важмоз куйлісны инкубаторын да ставныс вӧліны дзоньӧсь.
Кольк пытшкысь нинӧм эз кыв.
Ребята ставныс шӧйӧвошины.
— Мыйла нӧ тадзи артмис? — юасисны найӧ. — Ми ӧд, буракӧ, ставсӧ правильнӧ вӧчим!
— Ог тӧд, — вочавидзліс Мишка да шевгӧдліс кияссӧ.
Ӧтнамӧн ме тӧді, мыйын делӧыс.
Дерт, зародышъясыс кулісны ещӧ сэки, кор менам узьсьӧма войнас: найӧ кӧдзалісны, и олӧмыс орис.
Меным вӧлі зэв яндзим ребята водзын.
Тайӧ ӧд ме вӧсна найӧ весьшӧрӧ уджалісны!
Но та йылысь ме некодлы эг вермы ӧні висьтавны да кӧсйыси висьтавны коркӧ мӧдысь, кор тайӧ случайыс неуна вуныштас да ребята дугдасны жалитны чипанпиянсӧ.
Тайӧ лунас школаын миянлы вӧлі торйӧн гажтӧм.
Ребята ставныс жалитӧмпырысь видзӧдлывлісны миян вылӧ, быттьӧ миян лоис кутшӧмкӧ ыджыд беда, а кор Сеня Бобров думыштіс нимтыны миянӧс «инкубаторщикъясӧн», ставӧн уськӧдчисны сы вылӧ да заводитісны янӧдны сійӧс.
Меным да Мишкалы весиг эз ло лӧсьыд.
— Мед кӧть ребята видісны миянӧс, — шуис Мишка.
— Мыйысь нӧ миянӧс виднысӧ?
— Но, найӧ сы мында уджалісны миян вӧсна.
Найӧ правӧсь скӧравны.
Школа бӧрын ребята пыралісны миян ордӧ, а сэсся лунтыр нин некод эз волы.
Сӧмын Костя Девяткин шочиника волывліс.
Сійӧ ӧтнас веритіс на инкубаторлы.
— Со аддзан, — шуис меным Мишка: — ӧні ребята ставныс скӧрмисны миян вылӧ.
А мыйысь скӧравнысӧ миян вылӧ?
Быдӧнкӧд вермас лоны неудачаыд.
— Тэ ӧд ачыд шулін, мый найӧ вермасны скӧравны.
— Вермасны!
Дерт, вермасны! — дӧзмӧмӧн вочавидзис Мишка.
— Тэ верман жӧ ме вылӧ скӧравны.
Тайӧ ме ставсьыс мыжа.
— Мыйла тэ мыжа?
Некод тэнӧ оз мыжав.
Нинӧмын тэ абу мыжа, — вочавидзи ме.
— А вот мыжа.
Сӧмын тэ ёнасӧ эн скӧрав.
— Да мыйысь нӧ скӧравнысӧ?
— Но, сыысь, мый меным сэтшӧма оз везит.
Сэтшӧм нин менам шудӧй, мый ме ставсӧ тшыкӧда, кӧть мыйӧ ог босьтчы!
— Тайӧ ме ставсӧ тшыкӧда, — шуа ме.
— Ме ачым ставсьыс мыжа.
— А вот ме мыжа: тайӧ ме вии чипанпиянсӧ.
— Кыдзи нӧ тэ вермин вины?
— Ме тэныд висьтала, сӧмын тэ ёнасӧ эн скӧрав, — шуис Мишка.
— Ӧтчыд асъявылыс менам унмовссьӧма.
Температураыс кыптӧма нелямын градусӧдз.
Ме ӧдйӧджык восьті инкубатор, мед колькъясыс ыркалісны, но найӧ, буракӧ, удитӧмаӧсь нин тшыксьыны.
— Кор нӧ тайӧ лои?
— Вит лун сайын.
Мишка видзӧдліс ме вылӧ синкым увтіыс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі мыжа да жугыль.
— Верман успокоитчыны, — шуа ме сылы: — колькъясыс тшыксисны ёна водзджык.
— Кыдзи — водзджык?
— Тэнад унмовсьлытӧдз на.
— Коді нӧ найӧс тшыкӧдіс?
— Ме.
— Кыдзи?
— А ме унмовсьлі жӧ, а температураыс лэччӧма, и колькъясыс пӧгибнитісны.
— Кор нӧ тайӧ лоис?
— Дасӧд луннас.
— Мый нӧ тэ ӧнӧдз чӧв олін?
— Но, меным яндзим висьтавнысӧ.
Ме чайті — гашкӧ, тайӧ немтор и зародышъясыд ловзясны, а найӧ со эз ловзьыны.
— Сідз, сідз, — нурбыльтіс Мишка да скӧрысь видзӧдліс ме вылӧ.
— Сідзкӧ, сы вӧсна, мый тэныд яндзим вӧлі висьтавны, ребята ставӧн долженӧсь вӧлі уджавны весьшӧрӧ, а?
— Но ме ӧд думайті, мый кыдзкӧ-мыйкӧ ладмас.
Ребята эськӧ асьныс решитісны водзӧ нуӧдны делӧсӧ, медым тӧдмавны, кулісны али эз зародышъясыс.
— «Асьныс решитісны»! — нерис менӧ Мишка.
— Вот и колӧ вӧлі висьтавны, медым ставӧн ӧтув решитісны, а не решайтны аслыд став пыддиыс!
— Кывзы, — шуа ме, — мый тэ горзан ме вылӧ?
А тэ ӧмӧй кодлыкӧ висьталін, кор унмовсин да эн следит температура бӧрсяыд?
Тэ ӧд сэки став пыддиыс жӧ решитін!
— Вернӧ, — шуӧ Мишка. — Порсь ме!
Нӧйтӧй менӧ!
— Некод тэнӧ нӧйтны оз лӧсьӧдчы.
А ребяталы тэ век жӧ та йылысь эн висьтав, — шуи ме.
— Аски жӧ висьтала!
Тэ йылысь ме нинӧм ог висьтав, а ас йылысь висьтала.
Медым ставӧн тӧдӧны, кутшӧм порсь ме!
Медым тайӧ лоас меным наказание пыдди!
— Но, сідзкӧ, и ме ас йылысь ставсӧ висьтала, — шуа ме.
— Эн, тэ бурджык эн висьтав.
— Мыйла?
— Ребята и сідзи серавлӧны, мый ми тэкӧд ставсӧ кыкӧн вӧчам: и школаӧ ветлам век ӧтлаын, и урокъяс кыкӧн велӧдам, и весиг двойкаястӧ кыкӧн ӧтвылысь пӧлучайтам.
А ӧні шуасны: и дежуритігас кыкнанныс узьӧмаӧсь.
— Но и мед, — шуа, — сералӧны.
Меным нӧ кокньыдджык лоас, сӧмын кӧ тэ вылын ӧтнад вылын серавны кутасны?
КОР ВОШИ НАДЕЯНЫМ
Шога помасис тайӧ луныс, и бара пуксис рыт.
Кухняын ставыс вӧлі важмоз: инкубатор пыр на шоналіс, лампочка ломзис водзӧ, но лачаным миян дзикӧдз воши.
Мишка чӧла пукаліс да бергӧдліс киас кольк.
Ми дыр думайтім, жугӧдны сійӧс али виччысьлыны на.
Друг Мишка повзьӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ.
Меным кажитчис, мый сійӧ аддзис менам мыш сайысь мыйкӧ повзьӧдланаӧс.
Ме бергӧдчылі.
Бӧрвылын нинӧм эз вӧв.
Ме бара видзӧдлі Мишка вылӧ.
— Видзӧд! — кирган гӧлӧсӧн шуис сійӧ да мыччис меным кольк, коді вӧлі киас.
Первойсӧ ме нинӧм эг аддзы, но бӧрас казялі, мый ӧтилаті колькйыс потӧма да быттьӧ жугалӧма пытшсяньыс.
— Мый тайӧ? — шуа.
— Гашкӧ, тэ ачыд тӧдлытӧг кольксӧ поткӧдін?
Мишка пыркнитіс юрнас.
— Сідзкӧ нӧ мый тайӧ?
Писькӧдчӧ?
Мишка кыв ни джын шутӧг довкнитіс юрнас.
— Мыйла тэ сідзи чайтан?
Мишка лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ачым ог тӧд...
Ме видзчысьӧмӧн парсышті гыжйӧн жугалӧминсӧ.
Колькъяс артмис розь.
Сэтысь здук кежлӧ мыччысьліс вижоват ныр да пыр жӧ дзебсис бӧр.
Нимкодьнымла Мишкакӧд ми эгӧ вермӧй шуны ни ӧти кыв да уськӧдчим кутлыны ӧта-мӧднымӧс.
— Вот и дивӧ! — горӧдіс Мишка да нимкодя серӧктіс.
— Но, кытчӧ ми ӧні котӧртам?
Кытчӧ котӧртам?
— Энлы! — шуа.
— Кытчӧ котӧртны?
Мыйла котӧртны?
— Но колӧ котӧртны, висьтавны ребяталы!
Мишка чепӧсйис ӧдзӧслань.
— Сулав! — шуа. — Тэ кӧть кольксӧ коль.
— Мый тэ, ребята дорӧ сідзи котӧртан?
Мишка бергӧдчис да пуктіс кольксӧ инкубаторӧ.
Сэки миянӧ воис Костя.
— А миян чипанпи эм! — горӧдіс Мишка.
— Пӧръясянныд!
— Честнӧй кыв!
— Кӧні нӧ сійӧ?
— А со видзӧдлы!
Мишка восьтіс инкубатор.
Костя видзӧдліс сэтчӧ:
— Кӧні нӧ чипанпиыд?
Тані сӧмын колькъяс куйлӧны.
Мишка вунӧдіс, кытчӧ пуктіс розя кольксӧ, да некыдз эз вермы аддзыны сійӧс мукӧд колькъяс пӧвстысь.
Медбӧрын сійӧ аддзис сійӧс да петкӧдліс Костялы.
— Вокъяс!
Да сэні ӧд настӧящӧй чипанпилӧн нырыс чурвидзӧ! — горӧдіс Костя.
— А тэ чайтін, мый ми тэныд кутшӧмкӧ фокус петкӧдлам?..
Дерт, настӧящӧй!
— Ӧти здук, вокъяс!
Ті тайӧ кольксӧ крепыдджыка кутӧй, а ме ребятала котӧртла! — горӧдіс Костя.
— Котӧрт, котӧрт, а то ребята ньӧти нин оз веритны, мый чужасны чипанпиян.
Рытывбыд эз и пырав некод.
— Найӧ ставныс ме ордын пукалӧны да пыр на веритӧны, сӧмын найӧ полӧны мешайтны тіянлы да быдпӧрйӧ менӧ ыстылӧны тӧдмавны, кутшӧм делӧясыс.
— Мыйла найӧ полӧны?
— Но, найӧ ӧд гӧгӧрвоӧны, мый тіянлы абу наӧдз.
Тіянлы, навернӧ, и натӧг нин вӧлі сьӧкыд.
Костя чепӧсйис ӧдзӧслань, и ми кылім, кыдзи сійӧ грымӧдіс-лэччис поскӧд.
— <rus>Батюшки-матушки</rus>! — горӧдіс Мишка. — А ме мамлы на нинӧм эг висьтав!
Сійӧ котӧртіс корны мамсӧ, а ме кватиті кольк да котӧрті петкӧдлыны аслам мамлы.
Мам видзӧдліс да тшӧктіс бӧр пуктыны кольксӧ инкубаторӧ, сы вӧсна мый сійӧ вермас кӧдзавны да сэки чипанпиыс прӧстудитчас.
Ме котӧрӧн бӧр вои Мишка ордӧ, видзӧда — сійӧ котралӧ кухняын, быттьӧ дурмӧма, а мамыс да батьыс сулалӧны да сералӧны.
Мишка аддзис менӧ да горӧдіс:
— Тэ эн аддзыв, кытчӧ ме кольксӧ пукті?
Ме инкубаторсӧ ставнас гудйи — некӧн абу!
— Кутшӧм кольк? — юала ме.
— Но эсійӧ...
Чипанпинад!
— Да со сійӧ, — шуа.
Мишка аддзис менам киысь кольксӧ:
— Ак тэ растяпа!
Кватитӧма кольксӧ да пышйӧма!
А ме тані корся сійӧс.
— Ланьтӧй! — шуис Мишкалӧн мамыс. — Ӧти кольк вӧсна сэтшӧм шум лэптінныд.
— Да тэ видзӧдлы, мыйся тайӧ кольк?
Тайӧ ӧмӧй прӧстӧй кольк? — вочавидзис Мишка.
Мамыс босьтіс кольксӧ да мӧдіс видзӧдны чипанпилысь ичӧтик нырсӧ, коді тыдаліс розь пырыс.
Батьыс видзӧдліс жӧ.
— Хм! — шпыньмуніс сійӧ.
— Шензяна делӧ!
— Мый нӧ тані шензянаыс? — шуис Мишка.
— Прӧстӧ природалӧн явление.
* * *
— Ачыд тэ природалӧн явление! — серӧктіс Мишкалӧн батьыс.
— Чипанпиын, дерт, шензянаыс нинӧм абу, а вот шензяна, кыдзи сійӧ тіян лоис.
Ме пыр вӧлі уверен, мый тіян тайӧ затеясьыс нинӧм оз артмы.
— Мыйла нӧ тэ нинӧм эн висьтав?
— А мыйла висьтавны?
Ме думайті, мый тіянлы пӧлезнӧджык вӧчны делӧ ывлаын котралӧм дорысь.
Сэки кухняӧ пырис Майка.
Платтьӧсӧ сійӧ пасьталӧма бӧрӧн, башмаксӧ — куш кокас.
Сійӧ водліс нин узьны, но кылӧма чипанпи йывсьыд да окота жӧ лоӧма видзӧдлыны, та вӧсна сійӧ тэрмасьӧма да пасьтасьӧма кыдз веськалӧ.
Ми здук кежлӧ сетім кутыштны кольксӧ.
Сійӧ заводитіс синпӧвнас видзӧдны розьӧд.
Сэки чипанпи мыччис нырсӧ.
— Сійӧ менӧ кокыштны кӧсйис! — горӧдіс Майка. — Видзӧдтӧ, кутшӧм!
Эз на удит кышсьыс петны, а тышкасьӧ нин.
— Но, нинӧм тані чипанпи вылӧ горзыны! — шуис Мишка.
Сійӧ мырддис Майкалысь кольксӧ да пуктіс инкубаторӧ.
Друг пос вылын кылісны кок шыяс.
Кухняӧ пырисны челядь.
Кольк мӧдӧдчис киысь киӧ.
Быдӧнлы окота вӧлі видзӧдлыны розьӧд да аддзыны чипанпиӧс.
— Вокъяс, — кевмысис Мишка, — вайӧй кольксӧ!
Сылы ӧд колӧ инкубаторын куйлыны — чипанпиыс прӧстудитчас!
Но некод эз кывзысь.
Ӧдва ми мырддим челядь ордысь тайӧ кольксӧ да пуктім инкубаторӧ.
— А мукӧд колькъясыс эз на потласьны? — юаліс Витя.
Ми заводитім видлавны мукӧд колькъяс, но потласьӧмаясыс сэсся эз вӧвны.
— Абу, сӧмын витӧд номер поті, мукӧдыс эз на, — вочавидзис Мишка.
— Гашкӧ, найӧ потасны жӧ? — сёрнитісны ребята.
— Немтор, — нимкодьысла нюмъялігтыр шуис Мишка. — Миян кӧ чужас сӧмын ӧти чипанпи, ме и то рад лоа.
Век жӧ ми эг весьшӧрӧ мырсьӧй.
Со сійӧ, результатыс!
— Ребята, — шуис Сеня Бобров, — гашкӧ, кышсӧ колӧ жугӧдны да чипанписӧ лэдзны вӧля вылӧ?
Сылы ӧд дзескыд кыш пиад пукавны.
— Мый тэ! — вочавидзис Мишка. — Кышсӧ жугӧдны оз позь.
Чипанпиыслӧн куыс зэв на нежнӧй, верман кульыштны.
Ребята дыр эз разӧдчыны.
Быдӧнлы вӧлі окота аддзывны, кыдзи чипанпи петас кыш пытшкысь, но вӧлі зэв нин сёр, и налы ковмис мунны гортаныс.
— Немтор, ребята, — шуис налы Мишка: — тайӧ абу на ставыс!
Таысь кындзи, навернӧ, и мукӧд колькъясыс потасны.
Кор челядь мунісны, Мишка ещӧ ӧтчыд видлаліс колькъяссӧ да ӧти вылысь бара аддзис потӧмин.
— Видзӧд, — горӧдіс сійӧ, — дас ӧтиӧд номер потӧма!
Ме видзӧдлі: кольк, кытчӧ вӧлі гижӧма «дас ӧти» цифра, вӧлі потӧма жӧ.
— Ок, кутшӧм дӧсаднӧ, мый ребята мунісны! — шуа ме. — Ӧні сёр нин нала котӧртлыны.
— Да, жаль! — нурбыльтіс Мишка. — Но немтор, аски аддзасны чипанпиянӧс нин.
Ми пукалім инкубатор дорын да зэв ёна радлім.
— Тайӧ сӧмын тэа-меа татшӧм шудаӧсь! — шуаліс Мишка. — Оз быдӧнлы, кӧнкӧ, татшӧм шудыд усьлы!
Пуксис вой.
Ставӧн важӧн нин узисны, но меным да Мишкалы весиг узьны эз вӧв окота.
Кадыс колис ӧдйӧ.
Час кыкын кымын войнас потісны ещӧ кык кольк: кӧкъямысӧд да дасӧд номеръяс.
А кор ми бӧрынджык бара видзӧдлім инкубаторӧ, весиг акнитім чуймӧмнымла.
Колькъяс чукӧрын тірбылясис ичӧтик чипанпи.
Сійӧ зілис сувтны аслас лапаяс вылӧ, но век ӧтарӧ шатласис да гылаліс.
Нимкодьӧйла менам весиг лолӧй сувтліс, сьӧлӧмӧй кутіс ёнджыка тіпкыны.
Ме ӧдйӧджык босьті чипанписӧ киӧ.
Сійӧ вӧлі васӧд на да гӧнтӧм.
Гӧн пыддиыс сы вылын вӧліны виж сіяс, кодъяс сибдӧмаӧсь сылӧн вӧсньыдик, нэриник гӧрдов ку бердас.
Мишка ӧдйӧджык восьтіс кастрюля, кодысь ми вӧчим грелка.
Ме пукті чипанписӧ кастрюляӧ.
Ми содтім чугунӧ пӧсь ва, медым чипанпилы вӧлі шоныдджык.
— Ӧні сійӧ косьмас, шоналас да лоас зэв мичаник, — висьталіс Мишка.
Сійӧ перйис инкубаторысь кык кышджын, кытысь петіс чипанпи, да шуис:
— Дивӧ, кыдзи татшӧм ичӧтик кыш пытшкас вермис тӧрны татшӧм ыджыд чипанпиыс!
А чипанпи и збыльысь кажитчис ёна ыджыдӧн ичӧтик кыш сертиыс.
Сійӧ ӧд кыш пытшкас куйліс йӧжгыльӧн, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, а ӧні сійӧ веськӧдчис, нюжӧдіс сьылісӧ да сулаліс ичӧтик кокъяс йылас.
Мишка заводитіс видлавны кышджынъяссӧ да друг тай горӧдас:
— Да тайӧ ӧд абу сійӧ чипанпиыс!
— Кыдзи «абу сійӧ»?
— Но, абу сійӧ, абу первойыс!
Первойӧн писькӧдчис витӧд номер, а тайӧ дас ӧтиӧд.
Кыш вылын и збыльысь вӧлі «дас ӧти» цифра.
Ми видзӧдлім инкубаторӧ.
Витӧд номер важмозыс куйліс места вылас.
— Тайӧ нӧ сійӧ мый? — шуа ме.
— Ставсьыс водз писькӧдчис, а петны оз кӧсйы.
— Сійӧ, навернӧ, слабиник да оз вермы ачыс жугӧдны кышсӧ, — шуис Мишка.
— Мед куйлыштас на да вынсӧ чукӧртас.
МИЯН ӦШИБКА
Ми сэтшӧма тӧждысим, мый весиг эгӧ казялӧй, кыдзи воис асыв.
Петіс шонді да заводитіс койны югӧрсӧ ӧшиньӧ.
Джоджын мӧдісны ворсны шонді кӧчьяс, и кухня ставнас тырис долыд югӧрӧн.
— Вот аддзылан, ӧні воас кодкӧ ребята пӧвстысь, — шуис Мишка.
— Найӧ оз вермыны терпитны!
Муртса шуис тайӧс Мишка, кыдзи ӧтпырйӧ воисны кыкӧн — Женя да Костя.
— Видзӧдӧй чудо вылӧ! — горӧдіс Мишка да перйис кастрюляысь чипанпиӧс.
— Со сійӧ, природалӧн чудоыс!
Детинкаяс заводитісны видлавны чипанпи.
— А тані ещӧ куим кольк, кӧні тӧдчӧ потӧмин! — ошйысис Мишка.
— Видзӧдлӧй: витӧд, кӧкъямысӧд да дасӧд номеръяс.
Чипанпиыд, буракӧ, ёна поліс кӧдзыдысь.
Кор ми кутім сійӧс кианым, сійӧ заводитліс тіравны, кор бӧр пуктылім грелкаӧ, пыр жӧ успокоитчыліс.
— А ті сійӧс вердінныд нин? — юаліс Костя.
— Мый тэ, мый тэ! — вочавидзис Мишка.
— Сійӧс водз на верднытӧ.
Чипанпиянтӧ заводитӧны вердны сӧмын мӧд лунас.
— А ті сідзи энӧ и узьӧй войбыд? — юаліс миянлысь Женя.
— Эгӧ.
Кутшӧм нин узьӧм, кор сэтшӧм делӧяс мӧдӧдчисны!
— Сідзкӧ ті водӧй, а ми дежуритам, — вӧзйис Костя.
— А ті садьмӧданныд миянӧс, выль чипанпи кӧ чужас?
— Дерт, садьмӧдам.
Ми Мишкакӧд водім кушетка вылӧ да пыр жӧ унмовсим.
Веськыда кӧ висьтавны, менам важӧн нин локтіс унмӧй.
Ребята садьмӧдісны миянӧс асывнас час дасын кымын.
— Чеччӧй видзӧдлыны мӧд номера чудо-юдоӧс! — горӧдіс Костя.
— Кутшӧм «мӧд номера чудо-юдо»?
— эг гӧгӧрво ме унйылысь да видзӧдлі гӧгӧрбок.
Кухнятыр нин вӧліны челядь.
— Со сійӧ, чудоыд! — горзісны челядь да индісны грелка вылӧ.
Ми Мишкакӧд чеччыштім да видзӧдлім кастрюляӧ.
Сэні нин вӧлі кык чипанпи.
Ӧтиыс вӧлі гӧгрӧсіник, пушкыр гӧна да кольквиж рӧма.
Дзик настӧящӧй красавец!
— Кутшӧм мича! — шуа ме.
— Мыйла нӧ миян первойыс сэтшӧм мисьтӧм?
Ставӧн серӧктісны:
— Да тайӧ и эм тіян первойныд.
— Кодыс?
— Со тайӧ, пушкыр гӧнаыс.
— Абу!
Миян со эсійӧ, кушыс.
— Тайӧ кушыс муртса на чужис.
А первойыс косьмис нин да лои пушкыр гӧна.
— Вот дивӧыд! — шуа ме. — Сідзкӧ, и мӧдыс татшӧм жӧ лоӧ, кор косьмас?
— Дерт жӧ.
— А кутшӧм номер тайӧ чужис? — юаліс Мишка.
— Кыдзи — «кутшӧм номер»? — эз гӧгӧрвоны ребята.
— Но, миян жӧ став кольксӧ нумеруйтӧма, — гӧгӧрвоӧдіс Мишка.
— А ми эгӧ и видзӧдлӧй, кутшӧм номерысь сійӧ петіс, — вочавидзис Костя.
— Позьӧ прӧверитны кыш сертиыс, — шуи ме.
— Сэні ӧд кышыс колис.
Мишка восьтіс инкубатор да кыдзи горӧдас:
— Батюшки!
Да тані ещӧ кык выль чипанпи!
Ставӧн, ӧта-мӧдӧс тойлалігтыр, уськӧдчисны инкубаторлань.
Мишка видзчысьӧмӧн перйис инкубаторысь кык выль чипанпиӧс да петкӧдліс миянлы.
— Со найӧ, кутшъясыс! — гордӧя шуис сійӧ.
Ми и тайӧ чипанпиянсӧ пуктім кастрюляӧ.
Ӧні найӧ сэні вӧліны нёльӧн нин.
Найӧ ставныс пукалісны ӧтчукӧрын да жмитчисны ӧта-мӧд берданыс, медым вӧлі шоныдджык.
Мишка перйис инкубаторысь кольӧм кытшъяссӧ да заводитіс видлавны, кутшӧм номеръясӧн найӧс вӧлі пасъялӧма.
— Нёльӧд, кӧкъямысӧд да дасӧд номеръяс, — юӧртіс сійӧ.
— Сӧмын коді на лыдысь кутшӧм номер?
Ми заводитім видлавны куим выль чипанпиӧс, но ӧні нин оз позь вӧлі тӧдмавны, кутшӧм кышысь найӧ петісны.
— Став номеръясыс дзугсисны! — сералісны челядь.
— А витӧд номерыд сідзи и куйлӧ инкубаторын? — шуа ме.
— Вернӧ! — горӧдіс Мишка. — Куйлӧ!
Мый нӧ тайӧ сійӧ?
Гашкӧ, куліс?
Ми перйим витӧд номера кольксӧ инкубаторысь да неуна паськӧдыштім розьсӧ.
Чипанпи лӧня куйліс кыш пытшкӧсын да бергӧдліс юрсӧ.
— Ловъя! — радлім ми да кольксӧ бӧр пуктім.
Мишка прӧверитіс кольӧм колькъяссӧ да казяліс выль потас, коймӧд номер вылысь.
Челядь сералісны да дӧвӧля ниртісны воча ки.
— Со кыдзи мӧдісны делӧясным! — радлісны найӧ.
Сэки локтіс Майка.
Ми заводитім петкӧдлыны сылы чипанпиянӧс.
— Со этайӧ менам! — шуис сійӧ да кӧсйис нин кватитны пушкыра гӧнасӧ.
— Энлы, — шуа ме. — Мыйла кватлалан?
Сылы грелкаын колӧ пукавны, а то прӧстудитчас.
— Но, ме инӧ бӧрынджык босьта.
Сӧмын этайӧ, пушкыраыс, менам лоас.
Меным гӧнтӧмыд оз ков.
Тайӧ луныс вӧлі вежалун.
Школаӧ мунны некодлы вӧлі оз ков.
Челядь лунтыр олісны миянын.
Коді улӧс вылын пукаліс, коді табуретка вылын, коді кушетка вылын.
Ме да Мишка пукалім медся почётнӧй местаын — инкубатор дорын.
Веськыдвылын, плита дорын, сулаліс кастрюля, кӧні вӧліны чипанпиян, плита вылын чугунын шоналіс ва, ӧшинь вылын ящикъясын вежӧдіс зӧр.
Челядь шутитісны, сералісны, висьтавлісны олӧмысь интереснӧй случайяс.
— Мыйла нӧ сёрӧнджык чужисны чипанпияныс? — юаліс кодкӧ. — Ті ӧд пятницаӧ нин виччысинныд чипанпиянтӧ.
— Ог тӧд, — вочавидзис Мишка. — Небӧгын гижӧма, мый чипанпиян чужӧны кызь ӧтиӧд лунӧ, а талун нин кызь коймӧд.
Гашкӧ, небӧгас кутшӧмкӧ ӧшибка?
— Гашкӧ, тайӧ тіян ӧшибкаыс лоис? — шуӧ Лёша Курочкин.
— Ті помнитанныд, кор инкубатораныд колькъяссӧ пуктінныд?
— Ми пуктылім <rus>третье</rus> числӧӧ.
Тайӧ вӧлі субӧтаӧ, — висьталіс Мишка.
— Тайӧс ме стӧча помнита, сы вӧсна мый мӧд луныс вӧлі вежалун.
— Кывзы, — шуис Женя Скворцов,
— тіян кыдзкӧ тешкодя артмӧ: колькъяссӧ пуктінныд субӧтаӧ, а кызь ӧтиӧд луныс лои пятницаӧ.
— Збыль ӧд! — шыасис Витя Смирнов.
— Ті кӧ заводитінныд субӧтаӧ, то и кызь ӧтиӧд луныс колӧ лоны субӧтаӧ жӧ.
Неделяс ӧд сизим лун, а кызь ӧти лун — тайӧ стӧч куим недель.
— Куимысь сизим — кызь ӧти! — серӧктіс Сеня Бобров.
— <rus>Таблица умножения</rus> серти тадзи артмӧ.
— Ме ог тӧд, кыдзи тэнад сэні <rus>таблица умножения</rus> серти артмӧ! — дӧзмис Мишка.
— Ми эгӧ таблица серти арталӧй.
— Кыдзи нӧ ті арталінныд?
— А со кыдзи, — шуис Мишка да заводитіс кусньӧдлыны чуньяссӧ.
— <rus>Третье</rus> числӧ вӧлі первой лун, <rus>четвёртое</rus> — мӧд, <rus>пятое</rus> — коймӧд...
Тадзи сійӧ воис пятницаӧдз, и сылӧн артмис кызь ӧти лун.
— Мый нӧ тайӧ? — шуӧ Сеня.
— <rus>Таблица умножения</rus> серти кызь ӧтиӧд луныс артмӧ субӧтаӧ, а чуньяс серти — пятницаӧ.
Тешкодь кыдзкӧ!
— А ноко петкӧдлы ещӧ, кыдзи тэ лыддян, — шуис Женя.
— Со, — шуис Мишка да бара заводитіс кусньӧдлыны чуньяссӧ: — Субӧтаӧ, <rus>третье</rus> числӧӧ, — ӧти лун, вежалунӧ, <rus>четвёртое</rus> числӧӧ, — мӧд...
— Энлы, энлы!
Неправильнӧ!
Тэ кӧ заводитін <rus>третье</rus> числӧӧ, то сійӧс оз ков лыддьыны.
— Мыйла?
— Сы вӧсна мый луныс эз на коль.
Луныс колис сӧмын <rus>четвёртое</rus> числӧӧ.
Сідзкӧ, тэ должен лыддьыны <rus>четвёртое</rus> числӧсянь.
Сэки Мишкакӧд ми гӧгӧрвоим, мыйын делӧыс.
Мишка арталіс выльысь, и ставыс артмис вернӧ.
— Правильнӧ, — шуис сійӧ. — Кызь ӧтиӧд луныс лои тӧрыт.
— Сідзкӧ, ставыс артмис, кыдзи колӧ, — шуа ме. — Ми ӧд колькъястӧ пуктім инкубаторад субӧта рытӧ, и первойя потасыс лоис субӧта рытӧ, тӧрыт.
Стӧч кызь ӧти лун прӧйдитіс.
— Со аддзан, кутшӧм несчастье вермас лоны, кор омӧля тӧдан арифметика, — шуис Ваня Ложкин.
Ставӧн серӧктісны, а Мишка шуис:
— Тайӧ ӧшибкаыс вӧсна ми сы мында мучитчим!
Ми кӧ эськӧ эгӧ ӧшибитчӧй, некод эськӧ эз мучитчы.
ЧУЖАН ЛУН
Рытъявылыс грелкаын миян пукалісны нин дас чипанпи.
Медся бӧрын петіс витӧд номер.
Сійӧ сідзи эз и кӧсйы петны кыш пытшкӧссьыс, и миянлы ковмис жугӧдны кышджынсӧ, медым отсавны сылы петнысӧ.
Тайӧс кӧ ми эгӧ вӧчӧй, то сійӧ сідзи и колис эськӧ нэм чӧжыс пукавны кыш пытшкӧсас.
Сійӧ вӧлі мукӧдъяс серти ичӧтджык да слабджык — буракӧ, сы вӧсна, мый медся дыр пукаліс кыш пытшкас.
Рыт кежлас инкубаторӧ колис сӧмын кык кольк.
Найӧ сирӧтаяс моз куйлісны тыртӧм кӧрӧб шӧрын и на вылын весиг эз ло потӧмин.
Ми водзӧ шонтім инкубаторнымӧс да лампасӧ эгӧ кусӧдлӧй, но найӧ и войнас эз писькӧдчыны.
Став выльысь чужӧм чипанпиыс бура коллялісны войсӧ кастрюляын, а асывнас ми лэдзим найӧс джоджӧ.
Ставныс найӧ вӧліны вижӧсь, пушкыр гӧнаӧсь да зэв ёна чипсісны.
Найӧ лапйӧдлісны сьӧд синъяссӧ, читкырасисны яръюгыдысь;
ӧтияс зумыда нин сулалісны кокъяс йылас, мӧдъяс гылалісны, коймӧдъяс зільлісны котӧртны, но пыр жӧ конъясьлісны.
Корсюрӧ найӧ тувкӧдісны ичӧтик ныръяснаныс джоджӧ разнӧй чутъясӧ да весиг югъялысь кӧрт тув шляптъясӧ.
* * *
— Донаясӧй!
Да налӧн кынӧмныс сюмалӧ! — горӧдіс Мишка.
Ми тэрыба пуим кольк, шырим сійӧс посньыдика да сетім чипанпиянлы.
Но найӧ эз гӧгӧрвоны, мый кольксӧ позьӧ сёйны.
Ми сеталім налы кольксӧ да шуалім:
— Сёйӧй, йӧюкъяс!
Но чипанпиян весиг эз видзӧдны сёян вылад.
Сэки кухняӧ пырис Мишкалӧн мамыс.
— Мама, найӧ оз кӧсйыны сёйны кольксӧ! — норасис Мишка.
— А тэ велӧд найӧс.
— Кыдзи нӧ найӧс велӧдан?
Ми висьталам налы, а найӧ оз кывзысьны.
— Да тадзи ӧмӧй чипанпиянтӧ велӧдлӧны?
Тэ тотшкӧд чуньнад джоджӧ.
Мишка лажыньтчис чипанпиян дорӧ да заводитіс тотшкӧдны чуньнас джоджӧ, кӧні вӧлі сёяныс.
Чипанпиян аддзисны, мый чуньыс быттьӧ кокалӧ джоджсьыс сёянсӧ, да заводитісны кокасьны жӧ.
Здук мысти кольксьыс эз коль ни ӧти крӧшки.
Сэки ми пуктім налы ва тыра блюд, и чипанпиян заводитісны юны.
Найӧс таӧ весиг эз ков велӧдны.
Сэсся найӧ чукӧртчисны ӧтчукӧрӧ да йӧжгыльтчисны ӧта-мӧд бердас.
Ми бӧр пуктім найӧс кастрюляӧ, медым налы вӧлі шоныдджык.
Тайӧ лунас, мыйӧн сӧмын Марья Петровна пырис классӧ, став челядьыс уськӧдчисны сылы паныд да заводитісны висьтавлыны, мый миян эмӧсь нин чипанпиян.
Марья Петровна ёна чуймис да лои рад.
— Сідзкӧ, тіянӧс позьӧ поздравитны чипанпиян чужан лунӧн? — шуис сійӧ.
Ставӧн серӧктісны, а Витя Смирнов шуис:
— А ми весиг эгӧ и пасйӧй чипанпиянлысь чужан лунсӧ!
Вайӧ талун пасъямӧ.
Ставлы лои нимкодь да горӧдісны:
— Вайӧ, вайӧ!
Марья Петровна, а ті локтанныд?
— Локта, — нюммуніс Марья Петровна. — И подарок чипанпиянлы вая.
— Ми ваям жӧ пӧдарокъястӧ! — горзісны челядь.
Школаысь воӧм бӧрын ме да Мишка терпитны вермытӧг виччысим гӧсьтъясӧс.
Миянлы вӧлі зэв интереснӧ: кутшӧм пӧдарокъяс лоӧны?
Первойӧн воис Сеня Бобров, киас вӧлі цвет букет.
— Мый тайӧ? — шуис Мишка.
— Тэ мыйла дзоридзьяссӧ вайин?
— А подарок!
— Мый нӧ чипанпияныдлы татшӧм пӧдароксьыд?
Найӧ нӧ сёйны али мый кутасны тайӧ дзоридзьястӧ?
— Мыйла сёйны?
Найӧ кутасны видзӧдны да исавны дзоридзьяссӧ.
— Думыштӧма жӧ!
Цветъястӧ найӧ эз аддзывны али мый!
— Дерт, эз аддзывны.
Вайӧй ва тыра банка.
Аддзылан, кутшӧм гажа лоӧ.
Ми кисьтім банкаӧ ва да пуктім сэтчӧ дзоридзьяссӧ.
Сеня бӧрын воисны Серёжа да Вадик.
Найӧ кыкнанныс вайӧмаӧсь цвет букетъяс.
— Мый нӧ ті тайӧ ставныд сёрнитчинныд дзоридзьяс вайны? — зумыштчис Мишка.
— А тэныд мый, миян пӧдарокъясным оз кажитчыны? — ӧбидитчис Вадик.
— Тӧдан, козьналӧм вӧвлысь пиньсӧ оз видлавны.
Ми и тайӧ дзоридзьяссӧ пуктім ваӧ.
Локтіс Ваня Ложкин да вайис килоджын зӧр шыдӧс.
Мишка видзӧдліс да довкйӧдлыштіс юрсӧ:
— Ог нин и тӧд, кутасны-ӧ найӧ татшӧм зӧр шыдӧстӧ сёйны.
— А тэ видлы, — шуӧ Ваня.
— Огӧ, ми бурджык виччысьлам да юалам Марья Петровналысь.
Сэки воис Марья Петровна.
Сылӧн киас вӧлі мыйкӧ тубыртӧма газетӧн.
Сійӧ разис тубрассӧ, и сэні вӧлӧма бутылка.
Бутылкаас мыйкӧ вӧлі еджыд.
— Йӧв! — горӧдіс Мишка. — А ми и эгӧ гӧгӧрвоӧй чипанпияныдлы йӧвтӧ сетны!
— Тайӧ абу йӧв, а шомйӧв, — шуис Марья Петровна.
— Первой кадас чипанпияныдлы колӧ шомйӧвсӧ пӧттӧдзныс сетны.
Найӧ зэв ёна радейтӧны шомйӧвтӧ.
Ми лэдзим чипанпиянӧс грелкаысь, вайим блюд да кисьтім сэтчӧ шомйӧв.
Чипанпиян заводитісны сёйны сійӧс.
— Вот тайӧ настӧящӧй подарок чипанпиянлы! — радліс Мишка.
— Колӧ тӧдны, мый налы козьнавны.
Воалісны выль «гӧсьтъяс».
Локтісны Витя да Женя и вайисны проса шыдӧс.
На бӧрын котӧрӧн воис Лёша Курочкин, киас сылӧн вӧлі сярган; сійӧ горӧдіс:
— Со, эг тӧд, мый ньӧбны чипанпиянлы!
Муна уличаті, аддза — киоскын вузалӧны сярганъяс.
Но, ме и ньӧби налы ӧти сярган.
— Думыштӧма жӧ! — броткис Мишка.
— Коді нӧ чипанпиянлы сярган козьнавлӧ?
— Мыйӧн нӧ ме тӧда, мый налы козьнавнысӧ?
Гашкӧ, налы сярганыс кажитчас.
Сійӧ локтіс чипанпиян дорӧ да мӧдіс зильӧдны сярганнас.
Чипанпиян дугдісны сёйны шомйӧв да заводитісны чатрасьны.
— Видзӧдӧй! — нимкодя горзіс Лёша.
— Налы сярганыд кажитчӧ!
Ставӧн серӧктісны.
Мишка шуис:
— Но ладнӧ, эн мешайт налы сёйнысӧ.
Ме юалі Марья Петровналысь, позьӧ-ӧ вердны чипанпиянӧс зӧр шыдӧсӧн.
Марья Петровна висьталіс, мый чипанпиянӧс позьӧ вердны быдсикас шыдӧсӧн, сӧмын шыдӧссӧ колӧ пуны.
— А кыдзи пуны шыдӧссӧ? — юаліс Мишка.
— Но, пуӧй рок, — шуис Марья Петровна.
Ми Мишкакӧд кӧсйим нин пуны рок, но сэки воис ещӧ ӧти «гӧсьт» — Костя Девяткин.
— А пӧдароктӧ вайин? — юалісны сылысь челядь.
— Пӧдарокыс со, — шуис Костя да перйис зепсьыс кык пирӧг.
— Вот тай думыштӧма! — серӧктісны челядь.
— Но, нимлун вылын век пирӧгъяс овлӧны, — дорйысис Костя.
— А пирӧг пытшкас мый? — юаліс Мишка.
— Рок.
— Рок?.. — горӧдіс Мишка. — Мый нӧ тэ чӧв олан?
Сійӧ нетшыштіс Костя киысь пирӧгъяс да кутіс перъявны пытшсьыс роксӧ.
— Дугды! — шуис Костя. — Сідзи нин тыдалӧ, мый сэні рок.
Мыйла пирӧгъяссӧ тшыкӧдны?
Но Мишка эз кывзы.
Сійӧ пыркӧдіс роксӧ блюдйӧ да пуктіс сійӧс чипанпиян ныр улӧ.
Найӧ заводитісны кокавны рок.
Майка аддзис, мый быдӧн вайӧны чипанпиян-лы подарок.
Сійӧ вайис гӧрд лента, вундаліс векньыдика да быд чипанпилы сьыліас кӧрталіс бантик.
Ми пукталім на гӧгӧр дзоридзьяс тыра банкаяс, и чипанпиянлӧн лоис настӧящӧй праздник.
На водзын блюдъясын вӧлі сёян-юан: ӧтиын — рок, мӧдын — шомйӧв, коймӧдын — сӧстӧм, свежӧй ва, а став чипанпиыс вӧліны гӧрд бантикаӧсь — настӧящӧй именинникъяс!
Костя кӧсйис гӧститӧдны найӧс веж турунӧн, но Марья Петровна шуис, мый веж кӧрымтӧ налы сетны водз на; колӧ виччысьлыны аскиӧдз.
Чипанпиян пӧтісны, юисны свежӧй ва.
Ми разим налысь бантикъяссӧ да бӧр пуксьӧдім грелкаӧ.
Марья Петровна сӧветуйтіс миянлы потшны чипанпиянлы кухняысь торъя пельӧс да пуктыны сэтчӧ пӧсь ва чугун, код гӧгӧрын чипанпиян вермасны шонтысьны.
— А медся бур нуны найӧс кытчӧкӧ сиктӧ.
Керкаын чипанпиян частӧ висьӧны да вермасны кувны.
Налы быть колӧ свежӧй сынӧд, — шуис Марья Петровна.
* * *
Ми петкӧдлім Марья Петровналы ассьыным инкубаторнымӧс, кӧні вӧлі сӧмын кык кольк.
— Тайӧ колькъяссьыс, навернӧ, нинӧм нин оз чуж, — шуис Марья Петровна. — Но тайӧ немтор.
Тіян и сідзи ставыс зэв бура артмис.
Ті бура старайтчинныд!
— А ми эгӧ ӧтнанным старайтчӧй: миянкӧд ребята уджалісны, — шуис Мишка.
— Сідзи и колӧ, — вочавидзис Марья Петровна. — Лоанныд дружнӧйӧн — некутшӧм сьӧкыдлунъяс тіянӧс оз повзьӧдны.
— А ме думайті, мый миян нинӧм оз артмы, сы вӧсна мый ӧтчыд вунӧді видзӧдны температура бӧрся да колькъясыс кӧдзалісны, — висьталі ме.
— Зародышъяс вермасны дыр кад кежлӧ кӧдзавлыны, — висьталіс Марья Петровна. — Курӧгыд ӧд оз жӧ пыр пукав колькъяс вылас.
Луннас ӧтчыд сійӧ чеччылӧ, медым сёйыштны, и колькъясыс кӧдзавлӧны.
Инкубаторъясын колькъяссӧ луннас ӧтчыд кӧдзӧдлӧны жӧ, медым зародышъясыс сӧвмисны природнӧй условиеясын моз жӧ.
Но ёна опаснӧджык лишнӧй шонтыны колькъястӧ.
— А ме ӧтчыд шонті ёнджыка, — шуис Мишка.
— Температураыс кайліс нелямын градусӧдз.
— Сідзкӧ, ас кадӧ казялӧмыд, — гӧгӧрвоӧдіс Марья Петровна.
— Дыр кӧ шонтан, зародышыс кулӧ.
Рытнас ми жугӧдім кыкнан кольӧм кольксӧ.
Кыкнанас вӧлӧмаӧсь тырвыйӧ развитчытӧм зародышъяс.
Олӧмыс мыйлакӧ сувтӧма налӧн, и чипанпияныс кулӧмаӧсь.
Гашкӧ, тайӧ буретш и лоис ёнджыка шонтӧм вӧсна.
Ми кусӧдім лампа, коді сотчис стӧч кызь куим лун.
Градусникын ртутьыс ньӧжйӧник лэччис увлань.
Инкубатор кӧдзаліс.
А плита дорын кастрюляын шарӧдчис миян «ичӧтик гажа семья» — пушкыра гӧна дас чипанпи.
ВӦЛЯ ВЫЛӦ
Миян «ичӧтик гажа семья» оліс зэв дружнӧя.
Чипанпиян кутісны асьнысӧ зэв спокойнӧя да бура, кор вӧліны ставныс ӧтлаынӧсь.
Но мыйӧн вӧлі кодӧскӧ на пӧвстысь торйӧдан, сійӧ заводитліс тревожнӧя чипсыны да котравны, зілис корсьны ассьыс вокъяссӧ да лӧньліс сӧмын сэк, кор ӧтлаасьліс накӧд.
* * *
Майка важӧн нин кӧсйис босьтны ассьыс чипанписӧ, но ми пыр на эгӧ тшӧктӧй сылы.
Медбӧрти сійӧ век жӧ эз кывзысь да нуис сійӧс жырас.
Часджын мысти сійӧ вайис бӧр да синвасорӧн шуис:
— Ме сэсся ог вермы!
Чипсӧмнас сійӧ менсьым сьӧлӧмӧс кырлӧдлӧ.
Ме чайті, сійӧ велалас да дугдас чипсыны, а сійӧ пыр чипсӧ и чипсӧ, да сэтшӧм нориника!
Сійӧ лэдзис чипанписӧ джоджӧ, и сійӧ кыккокйыв котӧртіс мукӧдъяс дорӧ, кодъяс вӧліны ӧтлаын да эз янсӧдчывны ӧта-мӧдсьыныс.
Ми кухняын потшим пельӧс.
Сэтчӧ вольсалім клеёнка, сы вылӧ пуктім шоныд ва тыра чугун.
Чугунсӧ вевттим пӧдушкаӧн, мед ваыс дырджык эз кӧдзав.
Чипанпиян пыравлісны пӧдушка улӧ да пукалісны чугун гӧгӧрын, быттьӧ курӧг дорын.
Тайӧ чугуныс збыльысь вӧлі налы мам-курӧг пыдди.
Мукӧддырйи ми петкӧдлім чипанпияннымӧс ывлаӧ, но миянлы вӧлі сьӧкыд видзӧдны на бӧрся: то пон матыстчас, то кань — гӧгӧрбок грӧзитіс кутшӧмкӧ беда.
Чипанпиянлы пырджык ковмыліс овны гортын, и ми ёна полім, мый налы оз тырмы свежӧй сынӧд.
Торйӧн нин ми полім ӧти вӧсна.
Сійӧ вӧлі мукӧдсьыс ичӧтджык да лӧньджык.
Сійӧ шоча котравліс, пырджык пукаліс лӧня да этша сёйис.
Тайӧ вӧлі витӧд номер, коді ставсьыс сёрӧн петіс кыш пытшсьыс.
— Бур эськӧ вӧлі нуны миянлысь чипанпиянтӧ сиктӧ, — шуис Мишка. — Пола, мед кӧть найӧ эз висьмыны.
Но миянлы вӧлі жаль янсӧдчыны асланым чипанпиянкӧд, и ми лунысь лун нюжӧдчим.
Ӧти асылӧ Мишка да ме локтім вердны чипанпияннымӧс.
Найӧ тӧдісны нин миянӧс да, нимкодя чипсігтыр, чепӧсйылісны чугун улысь миянлы воча.
Ми пуктім налы проса рок тыра тарелка.
Чипанпиян заводитісны кокавны сёянсӧ.
Найӧ йӧткалісны ӧта-мӧднысӧ, чеччалісны юръяс вомӧныс.
Быдӧн зілис пановтны мукӧдсӧ, а ӧти весиг кокнас тарелкаас пырис.
— А кӧні нӧ витӧд номерным? — юаліс Мишка.
Витӧд номер пырджык вӧлі медбӧрын.
Сійӧс, медся слабиникӧс, чипанпиян йӧткавлісны, и сійӧс ми пыр вердлім торйӧн.
Мукӧддырйиыс сійӧ ньӧти эз кӧсйы сёйны, а воліс мукӧдъясыскӧд ӧтлаын, мед эз коль ӧтнасӧн.
Но тайӧ пӧрйӧ сійӧ эз вӧв.
Ми лыддим чипанпияннымӧс.
Найӧ вӧліны ӧкмысӧн.
— Гашкӧ, сійӧ чугун сайӧ дзебсис? — шуи ме да видзӧдлі чугун сайӧ.
Чипанпи вӧлі сэні.
Сійӧ куйліс джоджын, и ме первойсӧ думышті, мый сійӧ прӧстӧ водӧма шойччыштны.
Ме нюжӧді киӧс да босьті сійӧс.
Менам киын лоис ичӧтик кӧдзыд телӧ.
Юрыс чипанпилӧн ӧшӧдчис увлань да бовъяліс вӧсньыдик сьылі йылас.
Витӧд номер вӧлі кулӧма.
Ми дыр видзӧдім сы вылӧ да жалитӧмла весиг кыв эгӧ вермӧй шуны.
— Тайӧ ми мыжаӧсь! — медбӧрти шуис Мишка. — Колӧ вӧлі нуны сійӧс сиктӧ.
Сэні эськӧ сійӧ ёнмис вӧльнӧй сынӧд вылад.
Ми гуалім чипанпинымӧс дворӧ нинпу улӧ, а мӧд лунас тэчим мукӧдъяссӧ кӧрзинаӧ да шуим, мый нуам найӧс сиктӧ.
Ребята ставныс локтісны колльӧдны чипанпиянӧс.
Майка бӧрдіс да окаліс ассьыс чипанписӧ.
Сылы зэв окота вӧлі кольӧдны сійӧс ас ордас, но поліс, мый чипанпи кутас гажтӧмчыны мукӧдъяссьыс, и та вӧсна сӧгласитчис, медым ми сійӧс сиктӧ жӧ нуим.
Кӧрзинасӧ ми вевттим шоныд чышъянӧн да мӧдӧдчим вокзалӧ.
Чипанпиянлы вӧлі шоныд да лӧсьыд.
Мунігчӧж найӧ пукалісны лӧня да сӧмын корсюрӧ чипӧстлісны, чуксасисны ӧта-мӧдныскӧд.
Пассажиръяс видзӧдлывлісны миян вылӧ да, дерт, гӧгӧрвоисны, мый миян кӧрзинааным чипанпиян.
* * *
— Но кыдзи, курӧг видзысьяс, бара колькъясла воинныд? — миянӧс аддзӧм бӧрын серӧктіс Наташа тьӧтка.
— Эгӧ, — шуис Мишка. — Ми вайим тіянлы посни чипанпиянӧс, медым найӧ тіянын олісны.
Наташа тьӧтка видзӧдліс кӧрзинаӧ.
— Батюшки!
Кытысь нӧ ті найӧс ӧктінныд?
— Асьным пӧжим инкубаторын.
— Сераланныд!
Навернӧ, ньӧбинныд кутшӧмкӧ зоомагазинысь.
— Эгӧ, ті ӧд асьныд сетлінныд миянлы тӧлысь сайын колькъяссӧ.
А ӧні вот сійӧ колькъясыд бӧр воисны тіянӧ ловйӧн.
— Дивӧ тай! — шензис Наташа тьӧтка. — Ті, навернӧ, быдманныд да кутшӧмкӧ животноводъясӧн лоанныд.
— Ог тӧд, — вочавидзис Мишка.
— А тіянлы абу жаль янсӧдчыныс чипанпияныдкӧд?
— Жаль, — вочавидзис Мишка.
— Да ті жӧ тӧданныд: карын налы абу олӧм.
Тані тіян сынӧдыс свежӧй да сӧстӧм, и налы лоӧ тані лӧсьыд, а сэні налы весиг котравны некӧн.
Тіян ордын найӧ быдмасны, и лоасны наысь настӧящӧй курӧгъяс да петукъяс.
Курӧгъяс кутасны вайны колькъяс, а петукъяс — сьывны.
А миян ӧти чипанпи куліс нин, и ми сійӧс гуалім нинпу улӧ.
— Ок ті менам коньӧръяс! — шуис Наташа тьӧтка да сывйыштіс менӧ да Мишкаӧс.
— Но немтор, немтор.
Ӧти чипанпи куліс, мый нӧ вӧчан?
Зато мукӧдыс кутасны овны.
Ми лэдзим чипанпиянӧс кӧрзинаысь да дыр видзӧдім, кыдзи найӧ котралісны шонді водзын.
Наташа тьӧтка шуис, мый сылӧн курӧгыс котсӧ, и ми Мишкакӧд котӧртім сарайӧ видзӧдлыны пӧжсьысь курӧгӧс.
Сійӧ пукаліс наберушкаын.
Курӧгыс стрӧга видзӧдліс миян вылӧ, быттьӧ поліс, мый ми мырддям сылысь колькъяссӧ.
— Вот и лоасны миян чипанпиянлы ёртъяс, — шуис Мишка. — Ӧтлаад налы гажаджык лоас.
Лунтыр ми Мишкакӧд олім сиктын.
Ветлім вӧрӧ, ю дорӧ, муяс вылӧ.
Миян воддза волігӧн муяс вылын нинӧм на эз быдмы, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі водз тулысын.
Сӧмын тракторъяс таргисны гӧгӧр да гӧрисны сьӧд му.
А ӧні став муыс вежӧдӧма: кытчӧ он видзӧдлы — горизонтӧдзыс нюжӧдчӧ веж ковёр.
А вӧрын — со кӧні вӧлі вӧляыс!
Турун пӧвстын жуисны гут и гаг, сынӧдын лэбалісны бобувъяс, гӧгӧрбок дзользисны лэбачьяс.
Сэтшӧм вӧлі лӧсьыд, мый эз вӧв окота мунны гортӧ!
Мишкакӧд ми решитім волыны татчӧ гожӧмнас, вӧчны ю вадорӧ чом да овны сэні Робинзон моз.
Медбӧрын ми бӧр воим Наташа тьӧтка ордӧ да заводитім прӧщайтчыны сыкӧд.
Наташа тьӧтка сетіс миянлы морт ӧти пирӧгӧн да шуис, медым ми локтім овны сы ордӧ каникулъяс дырйи.
Ми петім дворӧ да медбӧръяысь видзӧдлім асланым чипанпиян вылӧ.
Найӧ дзикӧдз нин велалӧмаӧсь выль местаӧ да котралісны кустъяс да пуяс костӧд, сынӧдын кыліс налӧн радпырысь чипсӧм.
Найӧ важмозыс вӧліны ӧтчукӧрын да чипсісны сӧмын сы могысь, медым сійӧ, коді вошас турун пиӧ, вермис корсьны мукӧдъяссӧ чипсӧм сертиыс.
— Но, прӧщайтлы, миян ичӧтик гажа семья! — чипанпиянлы шуис Мишка. — Лолалӧй тані сынӧдӧн, шонтысьӧй гож водзын, ёнмӧдӧй ассьыныд организмнытӧ, чукӧртӧй унджык вынъяс.
Олӧй ас костаныд дружнӧя, кыдзи и ӧнӧдз олінныд.
Помнитӧй, мый ті ставныд вокъяс — ӧти мамлӧн челядь... тьпу! — ӧти инкубаторлӧн челядь, кӧні ті ставныд куйлінныд орччӧн, кор на вӧлінныд прӧстӧй колькъясӧн да энӧ на кужӧй ни котравны, ни сёрнитны... тьпу! — ни чипсыны...
И миянӧс энӧ жӧ вунӧдӧй, сы вӧсна мый ми вӧчим инкубаторсӧ, и, сідзкӧ, тайӧ ми сетім тіянлы олӧмсӧ, коді сэтшӧм лӧсьыд да мича...
Ставыс!
{Чумаченко А. А. (комиӧдіс Тимушев Н. Д.) @ Тӧлысьвывса морт @ повесьт @ А. Чумаченко. Тӧлысьвывса морт @ 1958 @ Лб. 3‒106.}
ТӦЛЫСЬВЫВСА МОРТ
ВОӦМ
1871 вося сентябр 8-ӧд лунӧ, дас кык час лунын, корвет «Витязь» пырис Астролябия куръяӧ.
Гольсмуніс якӧр чеп.
Пароход трубаысь шутёвтӧмӧн петіс пар.
«Витязь» вылысь лэдзисны шлюпка, и сэтчӧ чеччыштісны куим морт.
Пароходса капитан копыртчис борт вомӧн да, шондісьыс синсӧ читкыраліг, видзӧдіс на вылӧ.
— Николай Николаевич, — горӧдіс сійӧ, — босьтінныд эськӧ ещӧ йӧзӧс!
Код тӧдас найӧс, тайӧ папуасъястӧ.
Аддзанныд, кутшӧм унаӧнӧсь найӧ вадорас.
Ещӧ мыйкӧ вермас лоны...
Еджыд шляпаа морт, пыжын пукалысь куим морт пӧвстысь ӧти, чатӧртчис.
Сьӧд ус улас дзирдыштісны еджыд пиньяс.
Сійӧ нюмъяліс.
— Энӧ полӧй, капитан.
Немтор мекӧд оз ло.
— А ружье тіян эм?
Кӧні тіян ружьеныд?
Ме ӧд шулі тіянлы, медым босьтінныд оружие!
Еджыд шляпаа морт катлӧдлыштіс юрсӧ:
— Эмӧсь сикӧтшъяс, эмӧсь лентаяс, эм матерье.
Мый меным ружьеяссьыс?
Ме лыддя бурджыкӧн сёрнитны пороктӧг.
И сійӧ ӧвтыштіс шляпанас да пуксис шлюпка лабичӧ.
Ӧпаснӧйяс кыпӧдчисны, вӧчисны кытшджын да юковтісны васӧ.
Водзлань чепӧсйӧм пыж бӧрӧ колис векньыдик визь.
Капитан чышкыштіс плешсӧ, довкйӧдлыштіс юрнас да эз гораа нин, а ньӧжйӧник, пинь пырыс, вомгорулас нурбыльтіс:
— Сӧмын ӧтнас Миклухо-Маклай и вермас вӧчны татшӧмтор!
Дикарьяс дінӧ, морт сёйысьяс дінӧ — и со тадз: ружьетӧг, револьвертӧг, охранатӧг...
Сійӧ скӧрысь сюйис вомас ассьыс дженьыдик каллянсӧ, ӧзтіс да кутіс шпуткыны.
Шлюпка муніс вадорлань ӧдйӧ, сувтлытӧг.
Миклухо-Маклайлы кажитчис, мый вадорыс быттьӧ ачыс матыстчӧ сылӧн ичӧтик суднолань.
Пыр матынджык и матынджык лоис виж лыа визь.
Вылӧджык кыпӧдчисны гӧраяс.
Пемыдвеж сук вӧр пӧрис узоръяса пальмаясӧ.
Вадорса кыртаяс вывсянь веськыда ваас ӧшӧдчӧмаӧсь гартчысь быдмӧгъяслӧн ён да нюдз вожъяс.
Тӧлыс вайис тӧдтӧм дзоридзьяслысь да турунъяслысь крепыд да юмов дук.
Пуяс костӧд ылын кыпӧдчисны вӧсньыдик тшын сюръяяс.
Сэні олісны йӧз.
Йӧзыс вӧліны и вадорын.
Миклухо-Маклай найӧс бура нин аддзис.
Найӧ полігтыр жмитчисны ӧта-мӧд бердас да чӧла виччысисны шлюпкалысь матыстчӧмсӧ.
Налӧн пасьтӧм пемыд яйыс дзирдаліс шонді водзын, быттьӧ полируйтӧм пу.
Кудриа сук юрсианыс вӧліны дзоридзьяс.
Миклухо-Маклай сулаліс шлюпкаын да сюся видзӧдіс вадорӧ чукӧрмӧм йӧзлӧн быд воськов бӧрся.
Сідзкӧ, со кутшӧмӧсь найӧ, сылӧн ёртъясыс, кодъяскӧд сійӧ кутас овны сы дыра!
Со найӧ, сылӧн будущӧй ёртъяс, а гашкӧ, и врагъяс, код тӧдас!
Шуӧны, найӧ ӧнӧдз на сёйӧны морт яй.
Еджыд йӧз найӧс шуӧны дикарьясӧн.
Сылы сэтшӧм уна висьтавлісны налӧн скӧрлун да наянлун йылысь!
А найӧ, буракӧ, асьныс сыысь полӧны.
Кутшӧм бур, мый сійӧ эз босьт сьӧрсьыс ни оружие, ни охрана!
Сійӧ воис на дінӧ кыдзи друг, и найӧ долженӧсь та йылысь тӧдны.
Вадорын сулалысь йӧз повзисны да кутісны вӧрны.
Найӧ уськӧдчисны кустъяслань, здук-мӧд ещӧ сулыштісны да друг, быттьӧ команда серти, вошисны веж сук кустъяс пӧвстӧ.
Кокосӧвӧй ӧрех, кодӧс колисны папуасъяс, куйліс вадорын.
Эз-ӧ нин кӧсйыны найӧ тайӧ козиннас корны милӧсть тешкодь йӧзлысь?
— Ме пыжысь вадорас ог пет: найӧ полӧны меысь, — шуис Миклухо-Маклай. — Виччысьлам ещӧ некымын минут.
И сійӧ бара спокойнӧя пуксис лабичӧ.
Сьӧд ки видзчысьӧмӧн вештыштіс лапъяс.
Ыджыд тушаа морт, кодлӧн киас вӧлі кузь копьё, надзӧник воськовтіс водзлань.
Сійӧ кыпӧдіс копьёсӧ вылӧ юр весьтас да индіс Маклайлы саридз вылӧ.
«Бӧр мун!
Мун миян дінысь! — петкӧдліс кинас сійӧ.
— Ми огӧ кӧсйӧй, медым тэ вӧлін тані.
Ми огӧ тӧдӧй тэнӧ.
Тэ бокӧвӧй морт.
Тэ враг».
Маклай нюжӧдіс водзлань кисӧ, кӧні кутіс дзирдалысь гӧрд матерье торъяс.
Чолӧмалӧм могысь сійӧ некымынысь ӧвтыштіс матерье торъяснас да шыбитіс найӧс ылӧ водзӧ прибойлӧн еджыд быгйӧ.
Гыяс ньӧжйӧник кыскыштісны найӧс ас бӧрсяньыс да шыбитісны изъяс вылӧ.
— Сынӧй бӧрлань, — тшӧктіс Маклай аслас спутникъяслы. — Миян дырйи найӧ нинӧм вылӧ оз матыстчыны тайӧ лӧскутъяс дінас.
Вешъям ылӧджык да видзӧдлам, мый лоас.
Ӧпаснӧйясӧн ёна сыныштӧм йӧткыштіс шлюпкасӧ бӧрлань.
Некымын папуас бара локтісны вадорӧ.
Шлюпка вылӧ полӧмпырысь видзӧдлывлігтыр найӧ келісны ваӧ.
Медбӧрын медся смелыс ньӧжйӧник нюжӧдіс кисӧ гӧрд лӧскутъяслань.
— Сынӧй вадор пӧлӧныс, — шуис Маклай.
— Аддзанныд лыа кӧсасӧ?
Сэні некод абу, сэтчӧ и чеччам.
Тані ми найӧс сӧмын повзьӧдам.
Шлюпка небыда зурасис лыаӧ.
Векньыдик трӧпа заводитчис веськыда вадорсянь.
— Ме бӧрся энӧ локтӧй.
Ме регыд бӧр воа, — шуис Маклай аслас спутникъяслы да тэрыба мӧдӧдчис вӧрса трӧпаӧд вывлань.
ПЕРВОЙ ДРУГ
Маклай вештыштіс кустъяссӧ да гӧгӧр видзӧдліс.
Векньыдик трӧпа вайӧдіс сійӧс паськыд, талялӧмысла чорзьӧм эрд дінӧ.
Гӧгӧр сулалісны хижинаяс.
Налысь вевтъяссӧ вӧлі вӧчӧма пальма коръясысь, ӧдзӧсъясыс вӧліны восьсаӧсь.
Ӧшиньяс эз вӧвны.
Лунъюгыдыс хижинаӧ пырис сӧмын ӧдзӧсӧдыс, и Маклай, коді сувтіс пыранінас, пемыдсьыс муртса аддзис изъясысь тэчӧм гор, бамбукысь вӧчӧм нар, буракӧ, узьлӧм вылӧ, стенъясын кӧнсюрӧ ӧшалысь лэбач бордъяс да ракпаньяс, а пыдысьджык, пемыдсьыс, дзик вевт увсьыс, — морт юр лы.
Юр лыыс тшынассьӧмысла вӧлі дзик сьӧд, и Маклай сійӧс эз сразу казяв.
Маклай ылыстчис хижинасянь некымын воськов да сувтіс площадка шӧрӧ.
Кажитчис, мый некӧн абу ни ӧти ловъя лов.
Пу коръяс пӧвстын мирнӧя сьылісны лэбачьяс.
Турун пытшкын чирксісны насекомӧйяс.
Увъяслӧн вуджӧръяс вӧрисны шыльыд му вылын.
Но йӧзыс, тыдалӧ, неважӧн на вӧлӧмаӧсь тані.
Муын куйліс кокосӧвӧй ӧрех, кытысь абу помӧдз удитӧмаӧсь юны «йӧвсӧ» — еджгов жидкостьсӧ.
Кустъяс пӧвстӧ шыбитӧм пелыс вӧлі васӧд на.
Поткӧдӧм бамбук куйліс хижинаӧ пыранінын.
Тані кодкӧ муртса на сыысь мыйкӧ вӧчӧма.
Ракпаньясысь вӧчӧм сикӧтш, кодӧс абу удитӧмаӧсь помавны, крукасьӧма кустӧ да ӧшйӧма: кодкӧ уськӧдӧма сійӧс котӧртігас, и ракпаньясыс гылалісны шаракылігтыр, ньӧжйӧник исковтісны турун за вылысь, кытчӧ найӧс вӧлі пысавлӧма.
Маклай сулаліс да кывзіс лэбачьяслысь сьылӧмсӧ, цикадаяслысь триньӧдчӧмсӧ, гӧра вывсянь визувтысь шорлысь жургӧмсӧ.
Друг сійӧ кыліс мыш сайсьыс кышакылӧм.
Маклай тэрыба бергӧдчис да аддзис мортӧс.
Морт кынмис места вылас, сэсся дрӧгнитіс да уськӧдчис пышйыны.
— Сувт!
Сувт! — горӧдіс Маклай да, котӧртігас зепъяссӧ видлалігтыр, уськӧдчис сы бӧрся.
Сылы ки улас веськаліс некымын лӧскут да лента.
Маклай нетшыштіс ӧтиӧс да ӧвтыштіс сыӧн:
— Сувт!
Эн пов!
Ме некутшӧм лёктор тэныд ог вӧч!
Ме друг!
Кылан?
Ме друг!
Маклайлӧн гӧлӧсыс вӧлі мелі да кевмысяна.
Котӧртысь морт быттьӧкӧ сійӧс гӧгӧрвоис.
Сійӧ сувтіс да видзӧдліс Маклай вылӧ.
Николай Николаевич надзӧник матыстчис папуас дінӧ да сэтшӧм жӧ надзӧн, медым сійӧс не повзьӧдны лишнӧй движениеӧн, нюжӧдіс сылы гӧрд лӧскут.
Папуас видзчысьӧмӧн босьтіс сійӧс да кутіс сюся видлавны, бергӧдліс ӧтар боксӧ да мӧдар боксӧ.
И друг серӧктіс, тэрыба да кужӧмӧн кӧрталіс лӧскутсӧ аслас кудриа юрӧ.
Маклай сюся видзӧдіс папуаслы чужӧмас.
Эз, нинӧм повзьӧданаыс сэні эз вӧв!
Ӧшӧдчӧм синкымъяс увсянь сы вылӧ дзоргисны любопытнӧй синъяс.
Ыджыд вомыс, кодӧс пӧшти дзикӧдз сайӧдісны тошкыс да ускыс, нюмъяліс.
Кудриа сьӧд юрси, неуна ляс ныр, пемыд рӧма ён телӧ.
Коссьыс улынджык вӧлі няйтчӧм кӧртӧд, коді вӧлі сылы паськӧм пыдди.
Крепыд мускулъяса киясас югъялісны браслетъяс, кодъясӧс вӧлі кыӧма кос турунысь да мичмӧдӧма уна рӧма ракпаньясӧн.
Ӧти браслет костын чурвидзис турунвиж бетель кор, мӧд костын — лыысь вӧчӧм пурт.
Маклай кыпӧдіс кияссӧ вывлань, кипыдӧсъяссӧ бергӧдіс водзлань.
— Ме друг!
Друг! — шуаліс сійӧ папуаслы.
— Ме ӧтнам!
Менам абу оружие!
Ме тэнӧ ог ӧбидит.
Эн пов!
Юрсӧ неуна пӧлыньтыштӧмӧн папуас кывзіс сылы гӧгӧрвотӧм кывъяс.
Тыдалӧ, и сійӧ эз аддзы нинӧм страшнӧйсӧ тайӧ еджыд мортсьыс, коді воис татчӧ тешкодь пирогаын.
Сійӧс, пӧжалуй, ёнджыка шензьӧдіс эз Маклай, а сылӧн паськӧмыс.
Папуас видзчысьӧмӧн чургӧдіс чуньсӧ да ньӧжйӧник инмӧдчис Маклайлы пинжак пӧлаас.
Мыйла колӧ тайӧ мӧд куыс?
Сідзкӧ, еджыд мортлӧн абу настӧящӧй сьӧд югъялысь кучикыс, коді эськӧ видзис сійӧс зэрысь, шондіысь да тӧлысь?
Коньӧрӧй еджыд мортӧй!
Маклай лои рад эскӧм петкӧдлысь тайӧ инмӧдчӧмыслы да пуктіс кисӧ папуаслы пельпом вылас.
— Мунам мекӧд, — шуис сійӧ ещӧ меліджыка, ещӧ спокойнӧйджыка.
— Мунам мекӧд вадорӧ.
Ме петкӧдла тэныд ассьым пыжӧс.
Ме козьнала тэныд табак.
Ме лоа тэнад другӧн.
Ме — Маклай.
Гӧгӧрвоан?
Ме — Маклай! — И Николай Николаевич некымынысь кокньыдика кучкис аслыс морӧсас.
Папуас паськыда нюммуніс.
Сійӧ мыйкӧ гӧгӧрвоис.
— <ns>Мак-лай</ns>, — сьӧкыдпырысь шуис сійӧ да кинас индіс Николай Николаевич вылӧ.
И друг чатӧртіс юрсӧ, ӧддзӧдчӧмйылысь швачкис аслас морӧсӧ да торжественнӧя да гордӧя горӧдіс: — Туй!
Туй!
Маклай радпырысь кутіс довкйӧдлыны юрнас:
— Гӧгӧрвоа.
Тэ — Туй.
Ме — Маклай.
Тэ — Туй.
Ме — Маклай.
Вот и бур!
Вот ми и тӧдмасим.
Вот ми и ёртъяс!
ВӦРСА ТРӦПА ВЫЛЫН
Ульсон да Бой дыр виччысисны Маклайлысь воӧм.
— Мунам корсьны, — шуис медбӧрын Ульсон да дышпырысь чеччис из вылысь.
Жар шонді вӧсна сійӧс босьтіс ониш.
Бур эськӧ вӧлі ещӧ час кымын вугралыштны, видзӧдны бобувъяс ыджда разнӧй рӧма лэбачьяс вылӧ да лэбачьяс ыджда бобувъяс вылӧ, кодъяс жбыръялісны сук коръяса пуяс пӧвстын.
Но колӧ вӧлі мунны.
Вуджӧръяс лоины кузьджыкӧсь да вешйисны веськыдвылӧ.
Сідзкӧ, кадыс коли уна нин.
«Витязь» вылын, дерт, заводитӧны нин тӧждысьны.
Ульсон зургис Бойлы, коді чӧскыда шкоргис-узис сыкӧд орччӧн.
Бой очсыштіс да тільыштіс синъяссӧ.
— Колӧ мунны корсьны, — дӧзмӧмпырысь мӧдысь шуис Ульсон.
— Гӧгӧрвоан?
Сэтчӧ.
Вӧрас.
Корсьны.
Ульсон да Бой ӧта-мӧднысӧ гӧгӧрвоисны омӧля.
Ульсон вӧлі швед, еджгов юрсиа, руд синъяса морт, Бой — Полинезияса визув да пельк олысь.
Договор серти найӧ долженӧсь вӧлі во кежлӧ кольччыны Маклайкӧд тайӧ тӧдтӧм вадорас — отсасьны сылы сылӧн овмӧсын, пуны сёян, ветлӧдлыны сыкӧд кыйсьыны, лӧсьӧдлыны коллекцияяс, вӧчавны лэбачьяслысь да зверьяслысь чучелаяс, весавны ружьеяс.
Найӧ эз бура гӧгӧрвоны, мыйла тайӧ колӧ Миклухо-Маклайлы, известнӧй учёнӧйлы да ставӧн уважайтана мортлы, кольччыны татчӧ, папуасъяс дінӧ — дикарьяс дінӧ, кодъяс ӧнӧдз на сёйӧны морт яй.
Думыштны сӧмын: сёйӧны морт яй!
Та йылысь думыштӧм бӧрын Ульсон кыліс, кыдзи мыш кузяыс котӧртіс йирмӧг да сьӧлӧмыс заводитіс тіпкыны тэрыбджыка.
Эз ӧмӧй вермы тайӧ учёнӧйыс овны прамӧй йӧз моз: ыджыд, шума карын, югыд ӧшиньяса джуджыд керкаын, ветлӧдлыны клубӧ, лыддьыны газетъяс, сёйны чӧскыд сёян, не повны ни змейясысь, ни крокодилъясысь, ни отравитӧм ньӧвъясысь, ни дикарьясысь-морт яй сёйысьясысь?
Но тадзи мӧвпавны вӧлі оз позь.
Миклухо-Маклай бура мынтыліс налы налӧн отсӧгысь, и найӧ кыкнанныс думайтісны, мый воыс коляс ӧдйӧ, мый уджыс, веськыда кӧ шуны, оз ло сьӧкыд, а во мысти найӧ вермасны бӧр мунны гортаныс да нуны сьӧрсьыныс вель уна сьӧм, кӧлуй да интереснӧй висьтъяс.
Но, та вылӧ видзӧдтӧг, Ульсонлы окота вӧлі ропкыштны.
— Миян Швецияын ни ӧти тӧлка морт эз решитчы эськӧ та вылӧ, — мунігмозыс пельпом вомӧныс видзӧдліс бӧрлань да висьталіс Бойлы сійӧ и ӧні. — Но, ме гӧгӧрвоа, путешествуйтыштны.
Но, ме гӧгӧрвоа, видзӧдыштны.
Но, ме гӧгӧрвоа, вӧралыштны.
Но тадзи — быдса во кежлӧ дикарьяс дінӧ!
Морт яй сёйысьяс дінӧ!
Да ещӧ ас вӧляысь!..
Зэв тешкодь морт!
Тэ кылан, Бой, сійӧ зэв тешкодь морт.
Бой омӧля гӧгӧрвоис Ульсонӧс, но довкйӧдліс юрнас, и Ульсонлы кажитчис, мый Бой сыкӧд сӧгласен жӧ.
— Не кӧ эськӧ Мальмеын керкаӧй, — водзӧ висьталіс Ульсон, — ме эськӧ сыкӧд нинӧм вылӧ эг мун.
Но ме кӧсъя тайӧ сьӧм вылас непременнӧ стрӧитны аслым керка.
Тӧдан, Бой, менам лоасны еджыд занавескаяс, гырничьясын дзоридзьяс да кухняын ыргӧн кастрюляяс.
Ме зэв ёна радейта ыргӧн кастрюляяс, Бой.
А керка сайын менам лоӧ град йӧр — Мальмеын миян быдӧнлӧн эм град йӧр.
Сэтчӧ ме садита капуста — со этатшӧм капуста мачьяс!
Сёркни — со этатшӧм сёркни!
Редис — со этатшӧм редис!
Тайӧ лоас настӧящӧй овощи,
а оз кутшӧмкӧ татшӧм некытчӧ туйтӧм бананъяс да кокосӧвӧй ӧрехъяс!
А асывъяснас ме кута юны кофе, сёйны сдобнӧй булки да куритны каллян.
Гӧгӧрвоан, Бой, — каллян!
Со тадзи: паф, паф, паф!..
И Ульсон петкӧдліс, быттьӧ сійӧ лэдзӧ тшын аслас каллянысь.
— Тешкодь морт!
Сійӧ зэв тешкодь морт! — водзӧ висьталіс Ульсон. — Тэ тӧдан, ме зэв унатор кывлі сы йылысь корабль вылын.
Вӧлӧмкӧ, сійӧ оз нин первойысь мун татшӧм делӧ вылас.
Некымын во сайын сійӧ путешествуйтӧма эсійӧ... кыдз сійӧс шуӧны...
Аравияын...
Но, ӧти кывйӧн кӧ, Гӧрд саридз вадорын.
Кутшӧмкӧ морскӧй пемӧсъясӧс исследуйтӧма, чукӧртӧма ракпаньяс, слизнякъяс.
И дзик ӧтнас!
Гӧгӧрвоан, дзик ӧтнас!
А тайӧ арабъясыс абу жӧ бур йӧз.
Аддзасны европеецӧс — чик! — и гӧтов!..
Ас дінаныс некодӧс вӧлӧм оз лэдзны.
И сійӧ мый думыштӧма!
Гӧгӧрвоан: бритӧма юрсӧ, чужӧмсӧ да кияссӧ мавтӧма коричневӧй краскаӧн, пасьталӧма бурнус — аслыспӧлӧс арабскӧй паськӧм — и ӧтнасӧн лун и вой вот татшӧм арабӧн ветлӧдлӧма да чукӧртӧма ассьыс чераньяссӧ!
Висьтавлісны меным корабль вылын, мый абу кокни тайӧ вӧлӧма, абу кокни.
И лихорадкаӧн сійӧ висьӧма, и шонді сотӧма, и рӧзбойникъяскӧд удайтчылӧма паныдасьлыны, и цингаӧн сэні висьӧма, и дикӧй зверьяс сы вылӧ уськӧдчывлӧмаӧсь — и ставыс сылы нинӧм!
Нинӧмтор эз повзьӧд.
Первой арабъяс дінӧ, ӧні папуасъяс дінӧ.
Кутшӧмкӧ награда сылы таысь кӧсйысисны?
Али орден?
Прамӧя весиг нинӧм он гӧгӧрво.
Но сӧмын тешкодь морт!
<ns>Зэ-эв</ns> тешкодь!
И Ульсон бара сувтіс, медым лолыштны, но Бой быттьӧкӧ сылысь висьталӧмсӧ весиг эз кывлы.
Сьылісӧ нюжӧдӧмӧн сійӧ тӧждысьӧмпырысь мыйкӧ кывзіс.
Кустъяс сайын кылісны гӧлӧсъяс.
— Тайӧ господин, — Ульсонлань бергӧдчӧм бӧрын шуис Бой.
— Тайӧ господинлӧн гӧлӧсыс.
Гашкӧ, господинкӧд мыйкӧ лоис?
И Бой повтӧг мӧдӧдчис водзӧ.
ВЫЛЬ ТӦДСАЯС
Маклай да Туй сулалісны хижинаяс костын площадка вылын да шлочӧдісны ӧта-мӧдныслы киясас.
— Туй! — горзіс Маклай.
— Маклай! — горзіс Туй.
И кыкнанныс ӧта-мӧдныслы нюмъялісны.
Ульсон да Бой, кодъяс котӧрӧн петісны кустъяс сайысь, шензьӧмӧн видзӧдісны на вылӧ.
— Ставыс бур! — шуис Маклай. — Со ми лоим нин ёртъясӧн.
Ульсон, тіян эм табак?
Меным окота Туйлы мыйкӧ козьнавны...
Ульсон кыв ни джын шутӧг кыскис зепсьыс табак пачка да сетіс сійӧс Туйлы.
Туй гӧгӧрбок сійӧс видлаліс, но эз тӧд, мый вӧчны тайӧ козиннас, да сюйис браслет костас.
Сэсся сійӧ бергӧдчис сука быдмысь пуяслань да мыйкӧ горӧдіс аслас кыв вылын.
Пу увъяс неуна вӧрзьыштісны.
То ӧтилаын, то мӧдлаын коръяс пӧвстын тыдовтчисны кудриа юрсиа юръяс да пемыдкоричневӧй кияс.
Туй мыйкӧ петкӧдліс налы кияснас, тшӧктіс матыстчыны, но папуасъяс эз вӧрзьыны места вывсьыс.
— Матыстчӧй, матыстчӧй, энӧ полӧй.
Чувствуйтӧй асьнытӧ гортаныд моз, — ышӧдіс найӧс збоймӧм Ульсон да мигнитлывліс Маклайлы, но ачыс эз вӧч водзлань ни ӧти воськов.
Папуасъяс жмитчисны ӧта-мӧд бердас да чӧв олісны.
Маклай босьтіс ӧтиӧс киӧдыс да петкӧдіс площадка шӧрӧ.
Сэсся мӧдӧс.
Сэсся коймӧдӧс.
Найӧ вӧліны кӧкъямысӧн кымын, и быдӧнӧс ковмис петкӧдны киӧдыс да пуксьӧдны кытшӧ дзик площадка шӧрас.
Тайӧ эз вӧв ёна кокнитор.
Маклай чышкыштіс плеш вывсьыс пӧсьсӧ, пуксьӧдіс медбӧръясӧ да ачыс пуксис на дінӧ из вылӧ.
— Но, Ульсон, — шуис сійӧ, — мый миян эм сьӧрсьыным?
Вайӧй татчӧ!
Пельпом вомӧн ӧшалан сумкаясысь Ульсон да Бой кыскалісны быдсяма посни кӧлуйсӧ.
Тані вӧліны и сикӧтшъяс, и кӧрт тувъяс, и чери кыян вугыръяс, и разнӧй рӧма матерье торъяс.
Папуасъяс шензьӧмӧн видзӧдісны тешкодь козинъяс вылӧ да окотапырысь, кӧть и видзчысьӧмӧн, босьталісны найӧс Маклай киысь.
— Видзӧдлы, тэ сӧмын видзӧдлы на вылӧ! — вашкӧдіс Бойлы пеляс Ульсон.
— Но лӧсялӧ-ӧ, медым христианин, приличнӧй морт сёрнитіс тайӧ субъектъясыскӧд?
Видзӧдлы, кутшӧм ожерельеяс на вылын.
Мед ме ог вӧрзьы места вылысь, найӧс кӧ абу вӧчӧма пон пиньясысь!
А мый вӧчӧны найӧ асланыс ныръясӧн!
Видзӧдлы, кутшӧм бедьторъяс найӧ сэтчӧ сутшйӧдлӧмаӧсь.
Ӧткымынъяс абу вӧсниджыкӧсь менам карандашысь.
А эталӧн бедьтор пыддиыс — лы.
А эсылӧн — ракпань!
А видзӧдлы, юрсиныс кутшӧм!
Ӧд сійӧс краситӧма гӧрд сёйӧн!..
А юрсиас — дзоридзьяс, гӧнъяс, пу сынанъяс, чери лыяс!
Вот тайӧ франтъяс!
Мыйта эськӧ сетісны Швецияын, медым сӧмын видзӧдлыны на вылӧ!
Вот эськӧ сэтчӧ босьтны сьӧрысь кыкӧс кымын!
Сӧмын миян кӧзяинным сӧгласитчас ӧмӧй!
Сійӧ и сёрнитӧсӧ накӧд рӧднӧй вокъяскӧд моз.
Пельпоманыс лапкӧдӧ, сералӧ, кияснысӧ кутлӧ...
И тайӧ еджыд морт!
Нималана учёнӧй!
И Ульсон скӧрысла весиг лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сикӧтшъяс, кӧрт тувъяс да лентаяс вӧлі сеталӧма.
Папуасъяс радпырысь горӧдлывлісны, шлочйӧдлісны кияснаныс, кӧрт тувъяссӧ видлалісны пиньяснаныс да сюялісны сикӧтш мольяс розьӧ вӧсньыдик турунъяс.
Кык том морт, Туйкӧд сёрнитыштӧм бӧрын, мӧдӧдчисны хижинаяслань.
Сэтысь найӧ петкӧдісны кокосӧвӧй ӧрехъяс, бананъяс да весиг кык порсьпи, кодъясӧс крепыда вӧлі кӧрталӧмаӧсь лианаясӧн.
Маклай шензьӧмӧн видзӧдіс сылӧн кокъяс дінӧ тэчӧм провизия чукӧр вылӧ.
Туй сераліс.
Ульсон зургис кокнас порсьпиӧс да ошкӧмӧн шуис:
— Но мый нӧ, порсьпияныс ничево.
Мальмеын серти абу омӧльджыкӧсь.
Ме думайта, колӧ босьтны.
Маклай бергӧдчис Туйлань да решительнӧя кутіс пыркӧдны юрнас.
— Оз ков!
Меным нинӧм оз ков! — шуаліс сійӧ. — Кольӧй тайӧс аслыныд.
Кылан, Туй, коль тайӧс аслыд!
Но Туй сідзжӧ кутіс пыркӧдны юрнас.
Сійӧ тшӧктӧмпырысь нюжӧдіс кисӧ порсьпиянлань, а сэсся Маклайлань.
«Тэнад», — висьталіс сійӧ тадзи петкӧдлӧмнас.
Маклай мудзпырысь лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Но, мый сэсся вӧчан!
Сідзкӧ, налӧн татшӧм обычай.
Босьт порсьпиянсӧ, Бой.
Но папуасскӧй том йӧз асьныс копыртчисны асланыс козинъяс весьтӧ.
Найӧ кыпӧдісны порсьпиянсӧ вылӧ юръяс весьтас да сувтісны, виччысисны Маклайлысь приказ.
Маклай ещӧ ӧтчыд видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Вӧсньыдик тӧлысь, коді быттьӧ дзугсьӧма пальма коръяс пӧвстӧ, тыдаліс нин кельыдвеж енэжын.
Рытыс матысмис тӧдлытӧг да ӧдйӧ.
Пемыдджыкӧсь лоисны пуяс.
Топыдджыкӧсь — кустъяс.
Сӧмын ылын дзирдаліс на гӧрдов рӧма гӧра йыв.
И ещӧ ёнджыка кыліс дзоридзьяслӧн дукыс. Найӧ ӧшалісны чукля увъяс вылын, кодъяс вӧліны зэв гырысь змейяс кодьӧсь.
— Но, кад мунны «Витязь» вылӧ, — шуис Маклай, сэсся бергӧдчис папуасъяслань да друг копыртчыліс налы улӧдз да серьёзнӧя.
Папуасъяс быттьӧ сійӧс гӧгӧрвоисны.
Том йӧз ещӧ вылӧджык лэптісны нуанторнысӧ да мӧдӧдчисны водзвылын, медым петкӧдлыны Маклайлы туй.
Мукӧдыс, ас костаныс сёрнитігтыр да вашкӧдчигтыр, мӧдӧдчисны на бӧрся.
Кодкӧ заводитіс сьывны.
Оръясьысь шыясыс вӧліны ӧтсямаӧсь да нориникӧсь.
Туйыс лэччис саридзлань тшупӧдъясӧн, и «Витязьлӧн» сигнальнӧй биясыс тыдалісны ылісянь.
Шлюпка вӧлі места вылын.
Гыяс неыджыд шыӧн кучкасисны пыж бокӧ.
Маклай чеччыштіс пыжӧ да индіс Туйлы аскӧдыс орччӧн места.
Туй падъялігтыр пыркнитіс юрнас.
Чӧв олісны и мукӧд папуасъяс, но кор шлюпка кутіс ылыстчыны, кокньыдик кык пирӧга мӧдӧдчисны сы бӧрся да колльӧдісны сійӧс «Витязь» дорӧдз.
СВАЯЯС ВЫЛЫН КЕРКА
Аслас керка улӧ места Миклухо-Маклай бӧрйис дзик саридз вадорысь.
Сэні быдмисны гырысь пуяс, визувтіс шор, сибдалысь быдмӧгъяс гартчисны джуджыд пуяс гӧгӧр.
Местаыс вӧлі мича.
«Витязь» мостик вывсянь на Маклай удитіс бура видзӧдны гӧраяса веж вадорсӧ ставнас.
Став тайӧ лунъяс чӧжыс, кор «Витязь» сулаліс куръяын, Николай Николаевич дыр видзӧдіс бинокль пыр гӧраяс вылӧ, кӧні быдмис вӧр, коралловӧй рифъяс вылӧ да ляпкыд веж вадорӧ, кытчӧ сувтлывлісны пирогаяс.
Сылы сьӧлӧм вылас воисны пемыд вӧръяссӧ вомӧнавлысь югыд долинаяс, синька кодь лӧз енэж, гӧрд да лилӧвӧй изъяс дорын прибойлӧн быг.
Тасянь, корвет мостик вывсянь, сійӧ приметитіс и аслас оланінлы места.
Зэв ыджыд кык пу улӧ корабельнӧй плӧтникъяс тувъялісны муӧ джуджыд сваяяс.
Кокньыдик керка, коді вӧлі джынвыйӧ пуысь, джынвыйӧ брезентысь, эштіс некымын лунӧн.
Вевтсӧ вӧчисны циновкаясысь, кодъясӧс кужӧмӧн кыис кокосӧвӧй пальма коръясысь Бой.
Ӧти стен бердӧ сувтӧдісны ыджыд краситтӧм пызан.
Орччӧн сувтӧдӧм кык ыджыд пу ящикысь артмис крӧвать.
Ульсон, окайтігтыр да акайтігтыр, ноксис кӧлуй дорын, кодӧс ваялісны вадорӧ корвет вылысь.
Кӧлуйыс эз вӧв уна.
Сы лыдын главнӧй места босьтісны инструментъяс, небӧгъяс, оружие.
Запаситны сёян, удобнӧй паськӧм, уютнӧй креслӧяс да небыд вольпасьяс Маклай эз кӧсйы, да и сьӧмыс эз вӧв.
Ставыс, мый сылӧн вӧлі, ставыс, мый сылы удайтчис корны Географическӧй обществолысь, — ставыс тайӧ муніс татчӧ воӧм вылӧ, инструментъяс вылӧ, Ульсонлы да Бойлы жалӧванье вылӧ.
Кытысь нин сэні вӧлі думайтны чӧскыд консервъяс да аппетитнӧй какао банкаяс йылысь, печенье ящикъяс да шоколад плиткаяс йылысь, паськӧм запасъяс да удобнӧй кӧмкот йылысь!
Да Маклай та вӧсна ёнасӧ эз и шогсьы.
Главнӧйторйыс сылӧн вӧлі: микроскоплы пызан, вӧралан ружье, чери кыян тыв.
А сыкӧд орччӧн оліс тӧдтӧм да загадочнӧй войтыр — папуасъяс.
И Маклай скӧрмытӧг кывзіс Ульсонлысь броткӧмсӧ да старайтчӧмӧн тувъявліс небӧгъяслы да аслас будущӧй коллекцияяслы джаджъяс.
Керка вӧлі пӧшти эштӧдӧма.
Смелмӧм папуасъяс быд лун волывлісны видзӧдны еджыд йӧзлӧн уджалӧм вылӧ.
Быдтор найӧс шензьӧдліс: и шонді водзын дзирдалысь черъяс, и шутьлялысь струж, и кӧрт тувъяс тыра ящик.
Найӧ сёрнитісны ас костаныс, сералісны, шлочйӧдлісны кипыдӧсъяснаныс пидзӧсаныс да корсюрӧ босьтлывлісны уськӧдӧм вугыр либӧ винт да, юрнысӧ катлӧдлігтыр, дыр видлалісны аддзывлытӧмторсӧ.
Панны сёрни еджыд йӧзкӧд найӧ эз смелмӧдчыны.
Сӧмын ӧтнас Туй, Маклайлӧн первой друг, повтӧг матыстчывліс дзик керка дорӧдзыс, вӧрзьӧдліс Маклайӧс киӧдыс да весиг тшӧкыдакодь пукавліс кильчӧ пос вылын.
Ӧтчыд сійӧ сувтӧдіс Маклайӧс да кутіс сійӧс соскӧдыс.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі тӧждысяна, плешсӧ кӧрӧма.
Сразу вӧлі тыдалӧ, мый сійӧ кӧсйӧ висьтавны мыйкӧ зэв важнӧйтор.
— Мый нӧ тэ, Туй? — юаліс сылысь Маклай.
Туй индіс корвет вылӧ, сэсся паськыда шеныштіс кияснас.
Маклай гӧгӧрвоис.
— Мунас, — шуис сійӧ.
— Корабль мунас, а ме кольчча татчӧ.
Тайӧ керкаас.
Туй ышловзис, чужӧмыс лои шог. Сэсся тэрыба-тэрыба кутіс сёрнитны аслас кыв вылын.
Кывъяссӧ Маклай эз гӧгӧрво, но Туй сэтшӧм выразительнӧя шенасис кияснас, чеччыштлывліс, сэтшӧм топыда куньлывліс синъяссӧ, сэтшӧм пелька шыблаліс воображайтана копьё, сэтшӧм скӧрысь кераліс куш кинас керка сваяяс, мый Маклай пыр жӧ гӧгӧрвоис ставсӧ, мый Туй кӧсйис висьтавны сылы.
Корабль мунас, висьталіс Туй, Маклай коляс ӧтнасӧн.
Орчча сиктъясысь воасны лёк йӧз.
Найӧ жугласны керкасӧ, найӧ виасны Маклайӧс копьёӧн.
Маклай — бур морт.
Туй оз кӧсйы, медым сійӧс виисны.
Мед Маклай пуксяс аслас ыджыд пыжӧ да мунас ылӧ-ылӧ.
Тані сылы оз ло бур.
Маклай видзӧдліс саридзлань.
Корвет лӧсьӧдчис мунігкежлӧ.
Ещӧ некымын час — и пароходлӧн тшыныс саялас со эсійӧ мыс саяс.
Маклай коляс ӧтнасӧн.
Эз-ӧ вывті сьӧкыд мог босьт ас вылас сійӧ?
Абу-ӧ прав Туй, коді сійӧс ӧлӧдӧ?
Помӧдз-ӧ вайӧдас сійӧ ассьыс уджсӧ?
Кужас-ӧ докажитны, мый папуасъяс — сэтшӧм жӧ йӧз, кутшӧмӧсь и европеечьяс, мый му вылын став войтыръясыс ӧткодьӧсь да на пӧвстын абуӧсь высшӧй да низшӧй расаяс?
И абу-ӧ бурджык, пока абу на сёр, босьтны кӧлуй, чеччыштны шлюпкаӧ да бӧр мунны «Витязь» вылӧ?
Но Маклай пыркнитіс юрсӧ да нюммуніс Туйлы.
— Нинӧм, друг! — шуис сійӧ Туйлы. — Некод менӧ оз сёй и некод менӧ оз ви.
Ставыс лоӧ бур.
Зэв бур.
А бур кывсьыд — аттьӧ.
И сійӧ бӧрйис ящикысь медся ыджыд да дзирдалысь кӧрт тувсӧ да сетіс сійӧс Туйлы.
ПУ ВЫЛЫН СТРЕЛА
Маклай нюмъяліс, но Туйлӧн висьталӧмторйыс век жӧ тревожитіс сійӧс.
Сійӧ босьтіс лэчыд пурт да матыстчис ӧти пу дорӧ.
Пуыс вӧлі зэв ыджыд.
Кузь шыльыд ствол кыпӧдчис вылӧдз да рӧвнӧя.
Вына увъяс вылын кышакылісны коръяс.
Кутшӧмкӧ любопытнӧй лэбач гораа сьыліс дзик йылас.
Маклай сутшкис пуртсӧ кыз кырсьӧ да вундіс.
Сьӧд ствол вылын югъяліс еджыд кузь стрела, кодлӧн ёсь йылыс видзӧдіс увлань.
Маклай вешйыштіс бокӧ да видзӧдліс сы вылӧ ылісянь.
Сійӧ тыдаліс бура.
Татчӧ, тайӧ пу улас, Маклай дзебас ассьыс гижӧдъяссӧ да дневникъяссӧ, сылы кӧ и збыльысь кутас грӧзитны опасность.
Кӧть мый оз ло, медся важнӧйыс — удж, сійӧ не должен вошны.
Письмӧяс вӧлі гижӧма.
Чукӧртӧма став кӧлуй.
Маклай медбӧръяысь сулаліс «Витязь» палуба вылын.
— Аттьӧ, — капитан Назимовлысь кисӧ кутлігтыр шуаліс сійӧ. — Ме тіянӧс зэв ёна, зэв ёна аттьӧала отсӧг сетӧмысь.
Сӧмын энӧ вунӧдӧй менам бумагаяс йылысь.
Менӧ кӧ сёясны...
— И сёясны! — сӧгласитчис капитан.
— ...либӧ прӧстӧ виасны, — капитанлысь кывъяссӧ пыдди пуктытӧг водзӧ висьталіс Маклай, — ме век жӧ таӧдз удита дзебны гижӧдъясӧс.
Сетӧй найӧс Географическӧй обществолы.
Сетӧй найӧс менам рӧдиналы, капитан!
— Да ті ещӧ думыштлӧй! — пӧшти горӧдіс капитан, коді кватитіс Маклайӧс кизьӧдыс. — Абу на ӧд сёр.
Сьӧлыштӧй ті тайӧ дикарьясыс вылӧ да сы вылӧ, кытысь найӧ лоисны.
Абу ӧмӧй тіянлы ӧткодь, кутшӧм расаӧ найӧ пырӧны?
Дикарьясыд дикарьяс и эмӧсь, и сідзи тыдалӧ!
Маклай кӧрис плешсӧ да ньӧжйӧник мездіс ассьыс кизьсӧ.
— Менам велӧдысь Чернышевский, — кывъяссӧ торйӧдлӧмӧн шуис сійӧ, — гижліс, мый еджыд да мукӧд рӧма расаа йӧз костын, збыльвылас, некутшӧм торъялӧм абу.
Сійӧ гижліс сы йылысь, мый став человеческӧй расаяс артмисны ӧти стволысь, кыдзи ӧти пулӧн увъяс, кыдзи ӧти тыысь шоръяс.
Сійӧ пыр шулывліс, мый йӧз, кодъяс висьталӧны мӧд ногӧн, вӧчӧны омӧль да нечестнӧй делӧ.
Найӧ шуӧны, мый быттьӧкӧ еджыд кучика йӧз долженӧсь лоны господинъясӧн, мукӧд рӧма кучика йӧз — рабъясӧн.
Еджыд йӧзлы найӧ сетӧны став мусӧ, мукӧд рӧмаясӧс вайӧдӧны корысялӧмӧдз да кулӧмӧдз.
Докажитны, мый став йӧзыс ӧткодьӧсь, — лои менам олӧмын медся главнӧй делӧӧн.
Но миянлы колӧны фактъяс.
Ми долженӧсь исследуйтны.
Ми долженӧсь изучайтны.
Ми долженӧсь чукӧртны зэв уна доказательствояс, медым жугӧдны ассьыным врагъясӧс.
И ме чукӧрта найӧс татысь, тайӧ вадорсьыс, тайӧ папуасъяс пӧвстысь.
Ме кута велӧдны налысь кыв, налысь обычайяс, чукӧртны налысь мойдкывъяс, исследуйтны налӧн телӧлысь, юрсилысь, кучиклысь строение.
Ме докажита, мый найӧ вермасны вӧчны быдтор, мый вермӧ вӧчны еджыд кучика морт, мый абуӧсь высшӧйяс да низшӧйяс, абуӧсь рабъяс да повелительяс...
Татшӧм кузя Маклай сёрнитліс зэв шоча.
Колӧ вӧлі сійӧс зэв нин ёна скӧрмӧдны либӧ вӧрзьӧдны сылысь сьӧлӧмсӧ, медым сійӧ висьталіс та кузьта речь.
Но капитан и збыльысь вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Мыйла татшӧм йӧзыс, кӧть найӧ и абу йӧйӧсь, оз гӧгӧрвоны татшӧм прӧстӧйторсӧ?
Маклайлӧн могыс ӧмӧй абу ыджыд мог?
Тайӧс ӧмӧй колӧ доказывайтны да объясняйтны?
— Но ладнӧ, ладнӧ! — бурӧдіс скӧрмӧм Маклайӧс капитан. — Мунӧй асланыд папуасъяс дінӧ да успокоитчӧй.
Бур делӧ, вензьыны ог кут.
Сӧмын век жӧ лоӧй осторожнӧйджыкӧн.
Вӧчӧй тайӧс кӧть ме ради, голубчик.
Мойдкывъяс — мойдкывъясӧн, а морт яйтӧ тіян папуасъясыд век жӧ сёйӧны.
Кыдзкӧ старайтчыштӧй нин, медым энӧ веськалӧй налы ӧбед пыдди.
Сійӧ абу ёна лӧсьыдтор!
Маклай серӧктіс да тапкӧдыштіс капитанлы пельпомас.
— Немтор оз ло! — увереннӧя шуис сійӧ. — Коді нӧ сёйлӧ ассьыс ёртъяссӧ?
А ме муна на дінӧ кыдзи друг.
Оз гӧгӧрвоны?
Сідзкӧ, менам мыж.
А бумагаяс йывсьыс всё-таки энӧ вунӧдӧй.
Медся джуджыд пуыс да сы вылын стрела.
Сэні и кодйӧй.
И... копыртчылӧй Рочмулы...
МЕДБӦРЪЯ САЛЮТ
— Лэдзны флаг, — шуис Маклай Ульсонлы. — «Витязь» лэптіс нин якӧр.
Ульсон матыстчис пу дінӧ, но сувтіс, эз вермы лэптыны кияссӧ.
Пидзӧсъясыс сылӧн тіралісны, синъясас доршасис синва.
— Ті, буракӧ, поланныд? — юаліс сылысь Маклай. — Но мый нӧ — абу на сёр.
«Витязь» тані на.
Кӧсъянныд кӧ, ті верманныд мунны.
Ми кольччам Бойкӧд кыкӧн.
Сӧмын тэрмасьӧй.
Тіян эм ещӧ некымын минут.
Ульсон некымынысь воськовтіс да сувтіс.
Маклайлӧн решительнӧй гӧлӧсыс сійӧс успокоитіс.
Сійӧ кыпӧдіс юрсӧ да видзӧдліс Николай Николаевич вылӧ.
Маклай сулаліс пу дорын, код йылын дӧлаліс флаг.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі спокойнӧй, движениеясыс увереннӧйӧсь.
Киясыс пелька кыскыштісны гез, и флаг ньӧжйӧникӧн кутіс лэччыны увлань, салютуйтны мунысь корабльлы:
«Прӧщай, «Витязь»!
Прӧщай».
Тшын, быттьӧ еджыд лента, кутіс кыссьыны океан весьтті.
Корвет век ӧтарӧ ичӧтмис и ичӧтмис.
Кажитчис, быттьӧ сійӧ сыліс саридзлӧн кельыдлӧз ру пытшкын.
Синъяс доймисны шонді да ва дзирдалӧмысь, но Маклай синъяссӧ лапнитлытӧг видзӧдіс мунысь корабль вылӧ, коді пыр ӧтарӧ ылыстчис.
— Прӧщай, «Витязь»! — шуис сійӧ гусьӧник ещӧ ӧтчыд да бергӧдчис аслас керкалань.
Ульсон да Бой разялісны кӧлуй.
Ульсон босьтіс вомас кӧрт тувъяс да кутіс тувъявны стенӧ аслас вольпась весьтӧ гӧтырыслысь портретсӧ.
Гӧтырыс вӧлі оборкаа да бантъяса тешкодь платтьӧа, перӧяса джуджыд шляпаа.
Маклай матыстчис аслас пызан дорӧ.
Сэні куйлісны нин лӧсьыда тэчӧм бумага листъяс.
Чернила дозйӧ вӧлі кисьтӧма чернила.
Карандашъяс вӧлі ёсьтӧма.
Шонді дзирдаліс микроскоплӧн ыргӧн трубка вылын.
Вӧрысь увъяслӧн кокньыдик вуджӧръяс дзӧрисны небӧгъяс вылын, выльӧн стружитӧм пызан пӧв вылын.
Маклай пуксис лабичӧ да восьтіс тетрадь.
— Бурджык эськӧ вӧлі, ті кӧ зарядитінныд ружьеяс, — вашнитіс сылы пеляс Ульсон, коді полӧмпырысь видзӧдлывліс бокӧ. — Ме уверен, мый найӧ ковмасны миянлы тавой нин.
Видзӧдлӧй, этійӧ сьӧд рожаясыд локтӧны нин татчӧ.
Маклай видзӧдліс вадорлань.
Папуасъяс йӧктісны ва дорын.
Найӧ шенасисны копьёясӧн.
Шенасьӧмыс вӧлі воинственнӧй да грӧзитана.
Перӧяс катласисны юръяс выланыс.
Коричневӧй кияснысӧ найӧ лэптывлісны да лэдзлісны, быттьӧ кодлыкӧ грӧзитісны.
— Найӧ радлӧны, мый «Витязь» муніс, — водзӧ вашкӧдіс Ульсон, коді полӧмысла рудӧдіс.
Сылӧн кисьыс уси мӧлӧт, и вӧччӧм гӧтырыслӧн портретыс уси джоджӧ.
— Найӧ тӧдӧны, мый ми колим ас кежаным, и ті аддзанныд, мый найӧ миянкӧд вӧчасны тавой жӧ...
— Нинӧмабусӧ висьталанныд! — чорыда ӧлӧдіс сійӧс Маклай.
— Ті кӧ поланныд, дзебсьӧй кытчӧкӧ, но нинӧм вылӧ энӧ петкӧдчӧй на син водзӧ татшӧмӧн.
Налы оз позь петкӧдлыны, мый ми наысь вермам повны.
Ми наысь огӧ полӧй!
Гӧгӧрвоанныд?
И Маклай кӧрис плешсӧ да петіс кильчӧ вылӧ.
Папуасъяс ылісянь видзӧдісны еджыд морт вылӧ да сылӧн керка вылӧ.
Чужӧмъясныс налӧн вӧліны суровӧсь, движениеясыс решительнӧйӧсь.
«Тэ миянлы он ков, — висьталісны налӧн шенасьӧмъясыс. — Мун!
Мун миян дінысь, бокӧвӧй морт.
Со саридз!
Со енэж!
Со простор!
Мун!
Миян вадорын тэныд места абу!»
Папуасъяс чукӧрысь торйӧдчис Туй.
Ӧні сійӧ эз нин нюмъяв.
Зумыд воськовъясӧн сійӧ локтіс керкалань.
Сійӧ повтӧг воськовтіс пос тшупӧд вылӧ да кисӧ нюжӧдіс ӧдзӧслань.
Сійӧ кӧсйис пырны керкаӧ кӧзяин моз, но Маклай сувтӧдіс сійӧс.
— Оз позь, Туй! — шуис сійӧ ньӧжйӧник, но серьёзнӧя.
— Сэтчӧ пырны тэныд оз позь.
Тані — табу.
Гӧгӧрвоан — табу!
Оз позь.
Туй скӧрысь букыштчис да ещӧ ӧтчыд воськовтіс водзӧ.
Маклай эз вӧрзьы.
Сійӧ мыджсис кинас ӧдзӧс куричӧ, сулаліс пыранінын да видзӧдіс Туйлы синмас.
Сэсся неуна нюммуніс.
— Эн букыша видзӧд, Туй, — гажаа шуис сійӧ.
— Татчӧ оз позь.
Тані — табу. — Сэсся кисӧ вайис вом дінас, петкӧдліс, мый горшыс косьмӧ.
— Мун вай меным кокосӧвӧй ӧрехъяс.
abu
Гӧгӧрвоан, Туй, уна, уна бур кокосӧвӧй ӧрех.
Туй гӧгӧрвоис.
«Кокосӧвӧй ӧрех» кывъяссӧ вӧлі шуӧма сылӧн кыв вылын — тайӧ лунъяс чӧжыс Маклай удитіс мыйсюрӧӧ велӧдчыны.
Туй видзӧдліс Маклайлӧн блед чужӧм вылӧ.
Плешкыс сылӧн шыляліс.
Сійӧ думыштчис.
Но Туй эз дыр думайт.
Сылы лои жаль тшыг да блед мортыс.
Сійӧ жалитӧмпырысь видліс Маклайлысь мускулъяссӧ, довкнитіс юрнас, бергӧдчис аслас ёртъяс дінӧ да мыйкӧ налы горӧдіс.
Маклай эз гӧгӧрво сылысь кывъяссӧ.
Но нюмъявны кутіс ёнджыка.
Сійӧ дӧгадайтчис, мый йылысь горӧдіс Туй аслас ёртъясыслы.
— Энӧ полӧй сыысь! — горӧдіс Туй. — Сылы немтор оз ков, кокосӧвӧй ӧрехъяс кындзи.
Сійӧ нинӧм лёктор миянлы оз вӧч.
Да и киясыс сылӧн миян киясысь ёна слабджыкӧсь.
Мунамӧ да ваямӧ сылы, мый сійӧ корӧ.
Оружиеа папуасъяс бура кывзісны, мый висьталіс Туй.
Найӧ лэдзисны копьёяссӧ, бергӧдчисны Маклайлы мышкӧн да ньӧжйӧник пырисны сука быдмысь кустъяс пӧвстӧ.
Недыр мысти Туй ӧвтыштіс кинас да муніс на бӧрся.
Маклай бергӧдчис да видзӧдліс Ульсон вылӧ.
Швед плеш вылын югъялісны гырысь ньылӧм войтъяс.
Киыс, коді кутіс мӧлӧт, неуна тіраліс.
Кисьыс гылалісны кӧрт тувъяс...
— Мунӧй да тувъялӧй ассьыныд карточкаястӧ, Ульсон, — шуис Маклай. — Ставыс бур.
И, серамсорӧн копыртчылӧм бӧрын, сійӧ лэптіс гылалӧм кӧрт тувъяс.
ВОЙСЯ ВАХТА
Первой войяссӧ дежуритісны куим сменаӧн.
Медся кузь да сьӧкыд войся вахтасӧ Маклай босьтлывліс аслыс.
Мыш саяс кияссӧ пуктӧмӧн сійӧ ветлӧдліс ӧшинь увтіыс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Кадысь кадӧ сійӧ вӧсньыдика шутьляліс, и сэки здук кежлӧ садьмӧм лэбач вочавидзліс сылы тӧждысяна да дженьыдика чипӧстӧмӧн.
Ун эз лок — сэтшӧм мича да аслыспӧлӧс вӧлі гӧгӧр.
Дзирдаліс саридз.
Кодзувъяс вӧліны спокойнӧйӧсь да зэв гырысьӧсь.
Изъяссянь да лыасянь кайис шоныд ру; кажитчис, быттьӧ муыс узьӧ да лолалӧ.
Кильчӧ вывсянь, луннас чукӧртӧм морскӧй водоросльяс да ракпаньяс тыра мешӧксянь, кыліс нюйт да васӧд дук.
Кыліс прибой шы, ньӧжйӧник кышакылісны коръяс, цикадаяс чирксісны дугдывтӧг да гораа.
Мукӧддырйи кажитчис, мый кустъяс пӧвстӧд кодкӧ гусьӧн локтӧ небыд да ён воськовъясӧн.
Маклай сувтліс да кывзысис.
Сійӧ тӧдіс, мый ді вылын гырысь пемӧсъяс абуӧсь, тайӧ вермисны лоны сӧмын йӧз.
Но тайӧ эз вӧвны йӧз — тайӧ тіпкис сьӧлӧмыс аслас Маклайлӧн, ёна тіпкис кӧсичаас вирыс.
Маклай эз пов, но эз вермы и настӧящӧя успокоитчыны.
Юрӧ волісны папуасъяслӧн вероломство йылысь висьтъяс, дум вылӧ усьлісны хижинаясын тшынассьӧм юр лыяс, Туйлӧн ӧлӧдӧмъяс.
Медым успокоитчыны, Маклай заводитліс ньӧжйӧник сьывны.
Новӧй Гвинея вадорын кыліс украинаса мелодия.
Челядьдырйиыс на Маклай кывліс сійӧс батьсяньыс.
— «<rus>Зиро-оньки ясные, зирки прекрасные</rus>, — старайтчӧмӧн лывкйӧдліс Маклай, — <rus>ви-исть при-несите з ридного краю</rus>...»
Но кодзувъяс, кодъясӧс сійӧ корис вайны рӧдина йылысь юӧр, кывзісны да чӧв олісны.
Сэки Маклай пуксьывліс пӧрӧдӧм пу вылӧ да сідзжӧ кывзіс да чӧв оліс.
Сійӧс вежліс унзіль Ульсон, коді скӧрысь ропкис.
Сійӧ дыр гыжъясис да видчис.
— Номйыс мыйта! — шуаліс сійӧ. — Оз отсавны некутшӧм сеткаяс!
Видзӧдлӧй, кутшӧм пӧдушкаяс менам киясын да кокъясын.
Ставыс тайӧ номъяс вӧсна.
Сійӧ пестыліс каллянсӧ да пуксьыліс пу вылӧ Маклайкӧд орччӧн.
Гӧрдов битор югъяліс пемыдас.
Маклай чӧв оліс да мӧвпаліс.
Сёрнитны радейтысь Ульсон тайӧс эз казявлы.
— Тайӧ Туйыд — тожӧ наян да пӧръясьысь морт, — висьталіс сійӧ.
— Пыр тані бергалӧ ӧтнас либӧ аслас пиянкӧд.
Мыйла найӧ оз уджавны?
Налӧн, тыдалӧ, абуӧсь весиг град йӧръяс?
— Налӧн эмӧсь плантацияяс, кӧні вӧдитӧны сахарнӧй тростник, — дженьыдика вочавидзліс Маклай. — Сійӧ плантацияяс вылас уджалӧны нывбабаяс.
Ульсон дивитана качайтіс юрнас:
— Тані вывті унатор быдмӧ пуяс вылын.
Налы колӧ сӧмын нюжӧдны кинысӧ да босьтны.
Тайӧ абу бур.
Та вӧсна морт дышмӧ.
Вӧлі эськӧ ёна бурджык, найӧ кӧ небзьӧдісны му да прамӧй йӧз моз садитісны капуста.
А висьталӧй, пӧжалуйста, — сёрнисӧ вуджӧдіс сійӧ мӧдтор вылӧ, — миян Швецияын оз вермыны быдмыны татшӧм пуясыс?
Меным кажитчӧ, тайӧ абу справедливӧ, мый кутшӧмкӧ мукӧд рӧмаяслӧн эм сійӧ, мый абу настоящӧй, еджыд йӧзлӧн.
Менам гӧтырлы, кӧнкӧ, приятнӧ жӧ вӧлі эськӧ сёйны бананъяссӧ веськыда пу вылысь!..
Но Маклай эз нин кывзы Ульсонӧс:
— Спокойнӧй вахта тіянлы, Ульсон.
Ме постарайтча унмовсьны.
Аски югдігас ме ветла орчча деревняӧ.
Энӧ полӧй, сёрӧдз кӧ ог во.
— Энӧй, энӧй зэв сёрӧдз! — кевмысис Ульсон.
— Пӧжалуйста, энӧй ёна сёрӧдз!
Да эн вунӧдӧй босьтны сьӧрсьыныд ружье.
Ставыс дась и зарядитӧма.
Но Маклай сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Ружьесӧ ме босьтлывла сӧмын вӧравны.
А йӧз дінӧ ме ветлывла оружиетӧг.
Аски ме муна йӧз дінӧ, Ульсон!
Сэсся Маклай ещӧ ӧтчыд видзӧдліс саридз да кодзувъяс вылӧ да кайис аслас оланінӧ.
ВЫЛЬ ДЕРЕВНЯ
Асывнас Маклай ещӧ ӧтчыд прӧверитіс ассьыс решениесӧ.
«Дерт, менӧ быдӧн шуасны чудакӧн, — ассьыс нопсӧ лӧсьӧдігмоз сёрнитіс сійӧ ас кежас. — Гашкӧ, ме и збыльысь чудак.
Папуасъяс вермасны и не лыддьыны менӧ другӧн.
Найӧ вермасны ме вылӧ уськӧдчыны, и сэки ме должен дорйысьны.
Сідзкӧ, револьвер колӧ босьтны сьӧрысь.
Сідз.
Бур.
А мӧд боксянь, мый ме вӧча аслам револьверӧн ён да пельк сё мортлы паныд?
Лыя вит либӧ квайт мортӧс, а сэсся ковмас сдайтчыны.
Кокньыдджык-ӧ лоӧ кувны, ме кӧ виа тайӧ вит мортсӧ?
Чайта, мый оз!»
Маклай босьтіс киас револьвер да качӧдліс сійӧс кипыдӧс вылас.
«А главнӧйыс, опаснӧ сійӧ, мый ме и ачым ог тӧд, кыдзи мӧда кутны ачымӧс, кор менам зептын лоӧ револьвер.
Друг меным мыйкӧ оз во сьӧлӧм вылӧ, кор ме кута сёрнитны папуасъяскӧд?
Шуам, ме скӧрма да пета ас садьысь.
Коді вермас ручайтчыны, мый ме ог лый, мед кӧть и сынӧдӧ?
Кутшӧм нӧ дружба менам лоас сэки папуасъяскӧд?
Дерт, некутшӧм!»
Маклай решительнӧя сюйис револьверсӧ восьса пызан йӧрӧ.
Револьвер колис гортӧ.
Сы пыдди Маклай пуктіс зептас записнӧй книжка да карандаш.
Ульсон да Бой узисны.
Ру быттьӧ кутчысис на пу увъясӧ да куйліс му веркӧсын.
Маклай петіс трӧпа вылӧ да пырис вӧрӧ.
Сылы вӧлі окота ветлыны Горендуӧ, деревняӧ, кӧні первойысь аддзысис Туйкӧд.
Горендуса олысьяс вӧліны Маклайлӧн медматысса суседъясӧн.
Тайӧ сэсянь войяснас кылісны пӧлянъясӧн пӧлясьӧм да гырысь пу чуркаясысь кужӧмӧн вӧчӧм барабанъяслӧн шыяс.
Тайӧ Горенду весьтын асывъяснас кайӧны джуджыд тшын сюръяяс.
Тайӧ сэсянь Маклай керка дорӧ быд лун волывлісны чӧв олысь да любопытнӧй гӧсьтъяс.
Горендуӧдз эз вӧв ылын, и Маклайлы кажитчис, мый трӧпаыс ачыс вайӧдас сійӧс сэтчӧ.
Восьлавны вӧлі кокни.
Шонді вӧлі улын на.
Асъя вӧрыс тырӧма лысваӧн, лэбач гӧлӧсъясӧн.
Кокъяс быттьӧ асьныс чеччалісны пу вужъяс вомӧн.
Пельпомъяс кокниа вештывлісны гартчысь быдмӧгъяслысь увъяссӧ.
Лори лэбачьяслӧн ёсь гӧлӧсъяс кыскисны Маклайлысь вниманиесӧ.
Сійӧ лэптіс юрсӧ.
Найӧ лэбалісны увйысь увйӧ. Тайӧ лэбачьясыс вӧліны разнӧй рӧма дзоридзьяс кодьӧсь, кодъяс быттьӧ друг ловзисны.
Гӧрд, виж, лӧз бордъясныс вӧліны ещӧ югыдджыкӧсь шонді югӧр вӧсна, коді писькӧдчис коръяс костӧд.
Маклай друг сувтіс.
Дзик юр весьтас, зэв улын, жбыркнитіс лэбач, коді эз вӧв аслас мукӧд вӧччӧм пӧдругаясыс кодь.
Тайӧ вӧлі кокки — лэбач-шалашник, коді ыджданас да сьӧдовлӧз гӧннас пыр жӧ уськӧдіс Маклайлы тӧдвылас сылысь землячкаясӧс — прӧстӧй роч чавканъясӧс.
Маклай серӧктіс.
— Галочка! — чукӧстіс сійӧ. — Галя!
Кокки видзӧдіс повтӧг.
Сьӧд югъялысь синмыс сюся дзоргис морт вылӧ.
Сэсся лэбач дышиника лэбзис да пуксис орчча куст вылӧ.
Маклай вӧчис сылань некымын воськов.
— Ак тэ, галочка! — мӧдысь шуис сійӧ. — Ак тэ, Галя!
Лэбач бара лэбзис мӧд пуӧ.
Маклай ньӧжйӧник нюжӧдіс кисӧ.
Лэбач вӧлі матын.
Кажитчис, мый сійӧс позьӧ судзӧдны киӧн.
Сылысь сьӧлӧмсӧ вӧрзьӧдісны тайӧ лэбачыслӧн прӧстӧй сьӧд гӧныс, сылӧн любопытнӧй синъясыс, пӧлыньтыштӧм юрыс.
Сылы дум вылас усисны сиктын челядьдыр, март тӧлысся небыд лым, кыдз пу увъяс вылын пукалысь чавканъяс.
Сійӧ сэки пидзӧсӧдзыс кӧтӧдлывліс кокъяссӧ, лунтыр шӧйтліс туйяс кузя, кытысь сылӧма нин лым, лэдзавліс корабликъяс гудыр шоръясӧ.
Сэки на, Рождественскӧй сиктын, Новгородскӧй губернияын, дас ӧти арӧса детинкаӧн Маклай чорыда решитіс лоны путешественникӧн.
Тайӧс вӧчны сылы эз вӧв кокни.
Батьыс куліс водз, средствояс эз вӧвны, олӧмыс вӧлі сьӧкыд.
Но кӧть мый, а ассьыс кӧсйӧмсӧ сійӧ пӧртіс олӧмӧ.
И ӧні сы водзын абу прӧстӧй рӧднӧй чавкан, а новогвинейскӧй лэбач кокки, мыш сайын — океан, кокъяс улын — папуасскӧй Горенду деревняӧ трӧпа.
И друг Маклай чуймӧмӧн видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Абу, тайӧ туйыс абу Горендуӧ.
Воддза ветлігӧн тайӧ лудсӧ сійӧ эз аддзыв.
Со и джуджыд кыр; сійӧ эз жӧ вӧв.
Пуяс костӧд тыдалӧны керка вевтъяс, но тайӧ абу Горенду.
Сійӧ воис мӧд деревняӧ.
Кустъяс пӧвстысь котӧрӧн петіс ар дас нёля детинка.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдліс Маклай вылӧ, друг горӧдіс да чепӧсйис котӧрӧн бӧр.
Пуяс сайын кутісны чилзыны нывбабаяс, гораа бӧрддзисны челядь.
Кодкӧ горӧдіс, висьталіс опасность йылысь, да пыр жӧ ланьтіс.
Маклай сувтіс.
Горзӧмъяс сразу ланьтісны.
Бара лои чӧв-лӧнь.
Маклай лэптыштліс пельпомъяссӧ да вештыштіс кустъяссӧ.
КААРАМ-ТАМО — ТӦЛЫСЬВЫВСА МОРТ
Мужчинаяс, кодъяслӧн кианыс вӧліны копьёяс, сулалісны места вылысь вӧрзьытӧг.
Плешнысӧ кӧрӧмаӧсь, ныр розьяс паськалӧмаӧсь.
Пемыд рӧма кучик улын тіралісны мускулъяс, киясныс крепыда кутісны оружие воропъяс.
Кажитчис, ещӧ ӧти здук — и тайӧ копьёяснас сутшкасны Маклайӧс.
Маклай видзӧдліс ас гӧгӧрыс.
Да, сійӧ веськаліс дзик мӧд деревняӧ.
Ни ӧти тӧдса чужӧм, некод оз нюмъяв, некод оз чолӧмав.
И некӧн абуӧсь ни нывбабаяс, ни челядь.
Найӧс ставнысӧ дзебисны сыысь — врагысь, тӧдтӧм мортысь.
Сійӧ падъялігтыр воськовтіс водзӧ.
Кык ньӧв шутёвтӧмӧн лэбисны юр весьттіыс да сатшисны пуӧ.
Маклай курччис пиньяссӧ да кабыртіс кулакъяссӧ, но чужӧмыс вӧлі спокойнӧй, сӧмын чатӧртыштіс юрсӧ.
«Спокойнӧя, — шуаліс сійӧ аслыс.
— Видзӧдлам, мый лоӧ водзӧ.
И кутшӧм бур, мый ме коли гортӧ револьверӧс!»
Папуасъяс матыстчисны Маклайлань пыр матӧджык и матӧджык.
Найӧ вӧліны унаӧн. Налӧн лыдыс пыр содіс.
Папуасъяс кытшалісны Маклайӧс.
Дзугсьӧм тошка старик петіс водзӧ да мый йылысь кӧ гораа да ёся горӧдіс.
Мукӧдъясыс сулалісны чӧв да ошкӧмпырысь катлӧдлісны юрнаныс.
Стариклӧн кывъясыс, тыдалӧ, воисны налы сьӧлӧм выланыс.
Кадысь кадӧ старик нюжӧдлывліс косіник, сӧнӧсь кисӧ да индіс вӧрлань.
И сэки уна дас, вына, мускулистӧй ки чургӧдчылісны сыланьӧ жӧ.
Маклай эз вӧрзьы.
Друг кодлӧнкӧ копьёыс югнитіс дзик син дортіыс.
Сійӧ пӧшти инмыліс чужӧмас, и сэтшӧм жӧ ӧдйӧ да пелька сійӧс кыскыштісны бӧр.
Том воин серамсорӧн видзӧдіс Маклай вылӧ.
Сійӧ чайтіс кывны горӧдӧм, аддзыны повзьӧм чужӧм.
Маклай нюммуніс, воськовтіс водзӧ да, кыв ни джын шутӧг, пуксис муӧ.
Доналӧм му вылӧ усис кокньыдик вуджӧр.
Маклай чӧв олігтыр разис тасмасӧ, копыртчис да кутіс разявны башмак кӧвъяссӧ.
Ӧти бӧрся мӧд башмакъяс вӧлі пӧрччӧма мудзӧм кокъясысь.
Маклай вӧрӧдыштіс мудзӧм кок чуньяссӧ, пуктіс ассьыс нопсӧ юрлӧс пыдди, очсыштіс да нюжӧдчис-водіс.
Горзысь старик тшӧкмуні-ланьтіс.
Вомсӧ калькнитӧмӧн сійӧ чуймӧмӧн видзӧдіс Маклай вылӧ.
Йӧзыс неуна бӧрыньтчыштісны да ланьтісны.
«Зэв бур! — думыштіс Маклай. — Зэв бур!
Онӧ жӧ ті уськӧдчӧй оружиетӧм узьысь морт вылӧ.
Ті аддзанныд, мый ме тіянысь ог пов.
Ог пов — сідзкӧ, ме ёнджык.
Коді нӧ вӧрзьӧдас ён да мирнӧй гӧсьтӧс?»
Маклай водіс лӧсьыдджыка, пуктіс кисӧ юр улас, дзик сідзи, кыдзи вӧчліс аслас вольпась вылын.
Лэдзӧм синлапъяс улӧд сійӧ аддзис, кыдзи папуасъяс сёрнитісны ас костаныс.
Бӧрын сулалысьяс кыпӧдчылісны кок чуньяс йылас, медым бурджыка аддзыны тайӧ тешкодь мортсӧ.
Косіник старик пыркӧдіс тошсӧ да индіс кинас то енэжӧ, то Маклай вылӧ.
Том морт, коді сӧмын на метитчис сутшкыны копьёнас Маклайӧс да муртса-муртса сійӧс эз ранит, ӧні пукаліс лажыньтчӧмӧн да сюся видзӧдіс башмакъяс вылӧ.
Аслас копьё йывнас сійӧ то кыпӧдліс, то бӧр лэдзліс башмаклысь ыргӧн наконечникъяса кӧвъяссӧ.
Вӧлі сразу тыдалӧ, мый найӧ сылы зэв ёна кажитчӧны, но локны матӧджык да босьтны найӧс сійӧ поліс.
Маклайлӧн кутіс петны серамыс.
Медым не серӧктыны, сійӧ бергӧдчис да видзӧдліс вывлань.
Важ тӧдсаыс, сьӧдовлӧз лэбач кокки, бара вӧлі сы юр весьтын.
«А, тэ бара нин тані, галочка, — думыштіс сійӧ унмовсигас нин.
— Нинӧм, чойӧй, нинӧм.
Ми тэкӧд и тані огӧ пропадитӧй.
Ми ӧд новгородсаяс...»
И Маклай кунис синъяссӧ дзик нин спокойнӧя.
Папуасъяс вешйисны ещӧ ылӧджык.
Том папуас жальпырысь эновтіс башмак кӧвъяссӧ да сувтіс.
Гӧлӧсъяс лӧнисны.
Маклай вылӧ видзӧдлывлігтыр старикъяс мӧдӧдчисны хижинаяслань.
Ӧдзӧс розьӧд видзӧдліс нывбаба да полігтыр петіс площадка вылӧ.
Сэні, сьӧкыд из улын, гуранын, кодӧс вӧлі кодйӧма муӧ, пӧжасисны бананъяс да порсь яй кусӧкъяс, кодъясӧс гартыштӧма паськыд коръяс пиӧ.
Нывбаба пидзӧсчанясис да кутіс гӧтӧвитны ӧбед.
Зэв омӧлик пон зургис нырвомнас сылы пельпомас.
Пасьтӧм кага кутчысис понлы лёзь гӧнас да кутіс кыскыны понсӧ хижинаӧ.
Узьысь Маклай дінын ӧні пукалісны сӧмын кузь тошка старик да некымын томджык папуас.
Найӧ курччалісны бетель да сьӧлалісны вир кодь гӧрд дуль.
Найӧ чӧв олісны.
И сӧмын шочиника старик шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кыв да синнас индыліс Маклай вылӧ, шлочӧдіс аслыс морӧсас, — тыдалӧ, сы могысь, медым ёнджыка эскисны.
— <ns>Каарам-тамо</ns>, — шуаліс старик, — <ns>каарам-тамо</ns>.
Папуасъяс кыв вылын тайӧ вӧлі: «Тӧлысьвывса морт».
Маклай воис аслас керкаӧ ловйӧн да дзоньвидзаӧн, сӧмын зэв ёна мудзис.
МАКЛАЙ ПРИНИМАЙТӦ ГӦСТЬЯСӦС
Маклай кисьтіс ыджыд чашкаӧ чай да кыв ни джын шутӧг мыччис Туйлы.
Туй видзчысигтыр исыштіс чайсӧ, сюйліс чашкаӧ чуньсӧ, полігтыр инмӧдчыліс вомдоръяснас да зывӧкпырысь сьӧлыштіс муӧ.
— Пӧсь ва, — шуис сійӧ орччӧн пукалысь пиыслы. — Тайӧ прӧстӧй пӧсь ва.
Кокосӧвӧй ӧрехъяс ёна чӧскыдджыкӧсь.
Маклай гораа курччис сакар да, сідз жӧ нинӧм шутӧг, ӧти тор мыччис Туйлы.
— А тайӧ из, — шуис Туй да шыбитіс сакарсӧ ӧти кисьыс мӧдас.
— Тӧлысьвывса мортлӧн, тыдалӧ, пиньясыс зэв крепыдӧсь, сійӧ кӧ вермӧ тадзи йирны из, — висьталіс сылӧн пиыс.
Туй уважениеӧн видзӧдліс Маклай вылӧ.
Ӧні став папуасъяс нин Маклайӧс шуисны «тӧлысьвывса мортӧн».
Сійӧ найӧс быдторйӧн шензьӧдіс: и аслас еджыд рӧма кучикӧн, и аслас привычкаясӧн, и аслыспӧлӧс кӧлуйӧн, а главнӧйыс — аслас повтӧмлунӧн.
Туй унаысь нин шога катлӧдлывліс юрнас, кор видзӧдіс оружиетӧг ветлысь Маклай вылӧ.
Сійӧ весиг вӧзйыліс ассьыс копьёсӧ, ньӧвъяссӧ да ньӧввужсӧ, но Маклай ӧткажитчис и таысь.
— Тыдалӧ, Маклай оз вермы кувны, — сёрнитісны папуасъяс ас костаныс. — Сійӧ ветлӧдлӧ ӧтнасӧн, и сьӧрсьыс оз новлӧдлы ни чер, ни ньӧввуж.
Сійӧ оз пов ни Горендуса, ни Гумбуса йӧзысь, ни весиг Били-Билиса йӧзысь.
А ми ӧд сылы висьтавлім, мый Били-Билиса йӧз сійӧс непременнӧ виасны.
Кор мортлӧн эм сы мында бур кӧлуй, сылы оз позь ветлӧдлыны копьётӧг да гораа сьывны.
Сійӧ должен пукавны гортас да видзны ассьыс оланінсӧ.
Но Маклай миянлысь оз кывзысь да олӧ сідзи, быттьӧ сійӧ пасьтӧм да быттьӧ сылысь нинӧм мырддьыны.
Сійӧ оз пов йӧзысь.
— Сійӧ оз пов весиг тангринысь, — сёрнитісны мукӧдъяс. — Сійӧ стрӧитіс ассьыс керкасӧ гырысь пуяс улӧ.
Лоас тангрин, муыс кутас чеччавны то вывлань, то увлань, гӧра вывсянь кутасны гылавны изъяс, саридз петас вадоръясысь, гырысь пуяс пӧрасны да вазӧдасны Маклайлысь керкасӧ.
Ми висьталім сылы, но сійӧ оз пов и таысь.
А тангрин ӧмӧй абу медся страшнӧйтор?
Этша ӧмӧй сэтшӧм йӧзыс, кодъясӧс виис тангрин?
Сійӧ виис весиг Бонгуысь старикӧс, коді вӧлі медся пӧрысь да медся вежӧра.
А Маклай оз пов и тангринысь.
Тайӧ сы вӧсна, мый сійӧ тӧлысь вылысь, — решитісны папуасъяс. — Гумбуса йӧз висьталісны збыльтор.
ВА, КОДІ СУЛАЛӦ, И ВА, КОДІ СОТЧӦ
Туй эз окотит юны чай, но сакарсӧ шыбитны сылы лои жаль.
Сійӧ пӧрччис кырсьысь вӧчӧм сумкасӧ — «гунсӧ», кыдзи шуисны сійӧс папуасъяс, да сюйис сэтчӧ сакар торсӧ.
— Петкӧдлы меным ассьыд гунтӧ, — корис сылысь Маклай.
Туй вештіс кисӧ да эскытӧмпырысь видзӧдліс Маклай вылӧ.
— Ме нинӧм тэнсьыд ог босьт, — шуис Маклай, — ме сӧмын видзӧдла.
А тэныд ме козьнала со этійӧс, колӧ?
И сійӧ кыскис пызан йӧрысь ичӧтик гӧгрӧс рӧмпӧштан.
Туй видзӧдліс рӧмпӧштанӧ да кутіс серавны.
— Тайӧ Туй! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ Туй!
Сійӧ кӧрис нырсӧ — рӧмпӧштанын Туй сідзжӧ кӧрис нырсӧ.
Туй мыччис кывсӧ — рӧмпӧштанын Туй сідзжӧ мыччис кывсӧ.
Туй вайис кисӧ щӧка дінас да нетшыштіс тош гӧн — рӧмпӧштанын Туй вӧчис сідзи жӧ.
— Тайӧ волшебнӧй ва! — горӧдіс Туй. — Тӧлысьвывса морт шуис валы: «Сувт!» — и ва сувтіс.
Видзӧдӧй ставныд: ме сійӧс лэпта, и сійӧ оз войтав, ме сійӧс кымыньта, и сійӧ оз киссьы.
Мый тэ ещӧ верман вӧчны ваыскӧд, Маклай?
Маклай гыжйыштіс ныр тшупӧдсӧ.
— Ме верма сійӧс ӧзтыны, — шуис сійӧ. — Кӧсъян видзӧдлыны?
— Сотны ва?
— Да, сотны ва!
Туйлӧн сувтліс лолыс.
Здук кежлӧ сійӧ весиг вунӧдліс аслас рӧмпӧштан йывсьыс.
Сійӧ копыртчис пызан вомӧн да сюся видзӧдіс Маклайлӧн быд движение бӧрся.
Маклай кисьтіс стӧканӧ ва, сэтысь юыштіс ачыс да сетіс видлыны Туйлы.
— Ва? — юаліс Маклай.
— Ва, — вочавидзис Туй.
Маклай бергӧдчыліс да гусьӧник кисьтіс блюдйӧ спирт.
Сэсся сійӧ лэптіс блюдсӧ юр весьтас да торжественнӧя пуктіс пызан вылӧ.
Стекляннӧй блюдйын спирт эз тыдав.
— Тыртӧм? — юаліс Маклай.
— Тыртӧм, — вочавидзис Туй.
Маклай лоис ещӧ торжественнӧйджык.
Сійӧ сэтшӧм жӧ вылӧ лэптіс ва тыра стӧкансӧ, сынӧдын вӧчис кытш да кисьтыштіс васӧ блюдйӧ спирт пытшкӧ.
— Ӧні ваыс сэні эм? — ещӧ ӧтчыд юаліс Маклай.
— Ва эм, — сӧгласитчис Туй.
Маклай ӧзтіс истӧг тув да матыстіс сійӧс блюд дінӧ.
Спирт ыпнитіс-ӧзйис джуджыд кельыдлӧз биӧн.
Туй горӧдіс да кватитіс писӧ киӧдыс.
Би вылысь синъяссӧ вештывтӧг сійӧ ньӧжйӧник бӧрыньтчис кильчӧ вылысь.
Сійӧ тіраліс.
Маклай койыштіс сотчысь спиртсӧ пос тшупӧдъяс вылӧ.
Спирт сотчис и пос тшупӧдъяс вылын.
Туй котӧртіс кильчӧ дорысь.
Сійӧ кутіс писӧ пельпомъясӧдыс да крепыда топӧдіс ас бердас.
Туйлӧн вомыс вӧлі джынвыйӧ восьса, синкымъясыс кайӧмаӧсь вывлань.
Сійӧ сьӧкыда лолаліс.
— Ва!
Маклай сотӧ ва! — медбӧрын горӧдіс сійӧ.
Коричневӧй чужӧмыс сылӧн лои руд.
Ракпаньясысь вӧчӧм сикӧтшыс морӧс вылас тіраліс.
Пуяс сайсянь котӧрӧн петісны папуасъяс.
— Ва!
Маклай сотӧ ва! — дугдывтӧг горзіс Туй.
Синъяссӧ вештывтӧг йӧз видзӧдісны лӧзоват би вылӧ.
Спирт кутіс бырны.
Кузь кельыдлӧз би кыв медбӧръяысь нюжавліс да воши.
Маклай сулаліс кильчӧ вылын да сераліс.
Папуасъяс чӧв олісны.
— Ставыс! — шуис Маклай.
— Ва сотчис.
Ӧні локтӧй да энӧ полӧй.
Папуасъяс пыр на чӧв олісны.
Первойӧн садьӧ воис Туй.
Сійӧ ыджыда лолыштіс.
— Тэ миянлысь саридзнымӧс он сот? — юаліс сійӧ да кисӧ пуктіс сьӧлӧм бердас.
— Каарам-тамо, эн сот миянлысь саридзнымӧс!
Сэки став акулаясыс петасны вадорӧ, и став крокодилъясыс петасны.
И миян оз ло чери, и миян пирогаяс жугаласны изъясӧ.
Тӧлысьвывса морт, эн сот саридзнымӧс!
— Саридз сотны ме ог кут, — торжественнӧя вочавидзис Маклай.
— Ме некутшӧм лёктор тіянлы ог вӧч.
Ме тіян друг.
Энӧ полӧй меысь.
И сійӧ торжественнӧя корис папуасъясӧс кайны сы дінӧ веранда вылӧ.
РАКПАНЬЯСЫСЬ СИКӦТШ
Ӧні Туй ачыс нин мыччис сумкасӧ Маклайлы.
— Видзӧд, — шуис сійӧ.
Сумкаас и збыльысь вӧлі вель уна интереснӧйтор.
Мыйыс-мыйыс сӧмын сэні эз вӧв!
И изйысь вӧчӧм пуртъяс, и ракпаньяс, и том кокосӧвӧй ӧрех кышъяс, и ёсь пома лыяс, и кӧрт тувъяс, кодъясӧс коркӧ козьнавліс Маклай.
— Мый тэ вӧчан тайӧн? — юаліс Маклай да индіс ёсь дора ракпань вылӧ.
— Сійӧн ме сёя кокосъяс.
— А тайӧн?
Туй бергӧдлыштіс киас ӧрех кыш:
— Сёя кокосъяс.
— А тайӧн?
— Тайӧн ме жугла кокосъяс.
Тайӧ зэв бур донган.
Ме сійӧс вӧчи порсь лыысь.
А тайӧ шелюпа.
Тайӧ кенгуру лы.
— А мый тэ вӧчан шелюпанас?
— Сёя кокосъяс.
Маклай серӧктіс:
— А тайӧ шыланас тэ тожӧ сёян кокосъяс?
«Шыланас» вӧлі кузь да ёсь лы.
Туй пыркнитіс юрсӧ.
— Со, — шуис сійӧ да корис ас дінас ӧти папуасӧс.
— Аддзан, кутшӧм ранаыс?
Мисьтӧм рана.
abu
Ранаын гутъяс.
Тайӧн ме перъяла гутъяссӧ.
Ранаын овлӧны колючкаяс.
Сэки ме перъяла колючкаяс.
И Туй гордӧя видзӧдліс Маклай вылӧ.
Но Маклай сійӧс эз нин кывзы.
Сійӧ внимательнӧя видлаліс папуаслысь страшнӧй ранасӧ, кытысь петіс ор.
Пидзӧссьыс улынджык вӧлі пыкӧс.
Маклай кокньыдика личкыштіс пыктӧминсӧ.
Папуас мурч-курччис пиньяссӧ да кутіс тіравны.
— Ульсон! — горӧдіс Маклай.
— Вайӧй меным карболовӧй ва да бинтъяс.
— Тэ кӧсъян сылы вӧчны выль кучик? — юаліс Туй.
— Выль кучик — сійӧ бур.
<ns>Ауэ</ns>!
Маклай мыськис ранасӧ да кӧрталіс марляӧн.
— Кодлӧн ещӧ эм рана? — юаліс сійӧ.
Ӧти папуас кокньыдика тойыштіс водзлань ассьыс писӧ.
Детинка пыксис, эз кӧсйы матыстчыны Маклай дінӧ.
Сылысь кокъяссӧ курччалӧмаӧсь насекомӧйяс, найӧ гыжъяссьӧмаӧсь колючкаясӧн. Ранаясысь петіс ор да вир.
Детинка кылӧдлывліс синъяссӧ да ымзіс.
Маклай малыштіс сійӧс юрӧдыс да сюйис киас кампет, коді сылы сюрис зепсьыс.
«Лимоннӧй. Жорж Борман» гижӧда виж кампет кор лэбзис кильчӧ вывсянь, гартчыштіс да пуксис пу ув вылӧ.
Детинка нёняліс кампет да видзӧдіс бобув кодь бумагатор лэбзьӧм бӧрся.
Сійӧ эз мӧд ымзыны.
Бинтӧн кӧрталӧм кокъяслы пыр жӧ лои кокньыдджык.
Детинка кыскыштіс батьсӧ киӧдыс да нюммуніс.
Бать гораа серӧктіс.
Сійӧ пуктіс кисӧ Маклайлы пельпом вылас да чужӧмсӧ матыстіс дзик Маклай чужӧм бердӧ.
— <ns>Ауэ! Ауэ</ns>! — шуаліс сійӧ. — Тӧлысьвывса морт вӧчӧ буртор!
Тӧлысьвывса морт — бур морт!
— <ns>Ауэ! Ауэ</ns>! — шуалісны тшӧтш и мукӧд папуасъяс.
Детинкалӧн батьыс гӧгӧрбок видзӧдліс.
Сэсся сійӧ друг решительнӧя пӧрччис сьылісьыс сикӧтшсӧ да тэрыба ӧшӧдіс сійӧс Маклайлы сьыліас.
Папуасъяс пӧвстын кылісны ошкана горӧдӧмъяс.
— Поздравляйта, — шуис Ульсон.
— Вот ӧні и ті папуас кодьӧсь.
Но Маклай эз серав.
Сійӧ видзӧдіс папуас синмӧ да чувствуйтіс, мый видзӧдӧ друглӧн синмӧ.
ЛИХОРАДКА
Маклай ӧзтіс лампа.
Ичӧтик гӧрд би весьтті вывлань кутіс кайны тшын.
Стеклӧ катласис ӧтарӧ-мӧдарӧ да эз веськав горелкаӧ.
Маклай недӧвӧльнӧя пуктіс лампа стеклӧсӧ пызан вылӧ да кисӧ нюжӧдіс водзлань.
Киыс дугдывтӧг тіраліс.
Маклайлы кажитчис, мый сійӧ прӧстӧ чеччалӧ.
— Тайӧ лихорадка вӧснаыс регыд нинӧм оз кут позьны вӧчны, — скӧрысь шуис Маклай.
— А ноко, эн дур! — Сійӧ бара босьтіс лампа стеклӧ.
— Да эн тірав татшӧма! — командуйтіс сійӧ ачыс аслыс.
— Стеклӧсӧ колӧ сюйны, и ме сійӧс сюя.
И стеклӧ гольснитіс да пырис аслас местаӧ.
Биыс пыр жӧ лоис рӧвнӧй да спокойнӧй, и войыс — ещӧ пемыдджык.
Сьӧд пуяс быттьӧкӧ матыстчисны керкалань.
Ассьыныс увъяссӧ, быттьӧ кияс, найӧ пуктісны кильчӧ перилӧ вылӧ да видзӧдлісны ичӧтик верандаӧ.
«Тэ пыр на он сдайтчы? — быттьӧ юалісны найӧ. — Тэ век на водзсасян?»
— Ерунда! — бара вомгорулас шуис Маклай. — Пырӧ юрӧ быдсяма ерундаыс.
Буракӧ, пуяскӧд нин заводиті сёрнитны.
Бур порция хинин — тайӧ лоӧ ёна пӧлезнӧджык.
Маклай босьтіс лампа да пырис керкаӧ.
Вольпась вылын стенлань чужӧмӧн куйліс висьысь Ульсон.
Бой сідзжӧ висис лихорадкаӧн да мыйкӧ сӧрис.
Маклай кӧтӧдіс ведраын рузумтор да пуктіс сійӧс полинезиецлы плеш вылас.
— Проклятӧй канму, проклятӧй канму! — тэрыба шуаліс Ульсон, коді кыпӧдчыштіс вольпась вылысь. — Ме кӧсъя Мальмеӧ.
Лэдзӧй менӧ Мальмеӧ.
Ме ог кӧсйы сэсся висьны лихорадкаӧн.
Ме ог кӧсйы видзӧдны, кыдзи кулӧ Бой.
Бой непременнӧ кулас!
Онӧ ӧмӧй ті аддзӧй?
Сэки ми колям сӧмын кыкӧн.
И сэки миянӧс непременнӧ сёясны папуасъяс.
Ме ог кӧсйы, медым менӧ сёйисны папуасъяс.
— Ульсон, босьтӧй асьнытӧ киӧ, — ньӧжйӧник шуис Маклай. — Ме тӧда, мый ті висянныд, но морт должен вермасьны и висьӧмкӧд.
Горшныд косьмӧ?
— Меным оз ков тайӧ дэбыд ваыд.
Вайӧй меным кӧдзыд ва.
abu
Ӧд висьысь морт вермас жӧ юыштны настӧящӧй кӧдзыд ва!
— Ме пырысьтӧм-пыр жӧ вая шорысь ва.
Видзӧдӧй, медым Бой эз шыбит юр вывсьыс ва рузумторсӧ.
Сійӧ зэв ёна висьӧ.
— Сійӧ кулас.
Ме жӧ висьтала, мый сійӧ кулас.
И ми сідзжӧ ставным кулам да веськалам чӧртъяс дінӧ.
— Куйлӧй лӧня, Ульсон.
Аски ті садьманныд, и тіянлы аслыныд лоӧ яндзим татшӧм кывъяссьыныд.
И энӧ горзӧй татшӧм ёна.
Тіянкӧд орччӧн куйлӧ висьысь жӧ.
Энӧ вунӧдӧй та йылысь.
ШОР ДОРЫН
Маклай босьтӧ ведра да мунӧ шор дорӧ.
Сійӧ тӧдӧ, мый шорыс абу ылын, весиг кильчӧ вывсянь кылӧ сылӧн жургӧмыс да сёлькӧдчӧмыс, но талун шор дорӧдз туйыс Маклайлы кажитчӧ помтӧмӧн.
Кокъясыс кусыньтчӧны асьныс.
Тыртӧм ведра кажитчӧ пудъяӧн.
Сӧмын эськӧ мед ог усь!
Ваыс шумӧн тыртӧ сылысь ведра.
Визувт, ваӧй, визувт!
Маклай пуксьӧ из вылӧ да пыдісянь лолалӧ.
Сійӧ юис хина, и пельясас сылӧн шувгӧ, но кажитчӧ, мый тайӧ абу пельясын, мый тайӧ скӧра шувгӧ вӧр, омлялӧ саридз, эргӧны гӧраяс.
«Мый тэ кӧсъян вӧчны тані ӧтнадӧн, ичӧтик морт? — шуалӧны найӧ.
— Мун, мун, пока ловъя.
Аски жӧ пуксьы аслад пыжӧ, босьт пелысъяс, сын, мун, пет корабльяс ветлан туй вылӧ, виччысь — тэнӧ сэні аддзасны, босьтасны, спаситасны.
Тэнӧ колӧ спасайтны, ичӧтик мортӧй, гӧгӧрвоан-ӧ тэ тайӧс?
Тэнад Бой кулӧ нин, тайӧс тэ аддзан.
Мый тэ кутан вӧчны ӧтнад, висьысь морт, висьысь Ульсонкӧд?
Папуасъяс оз прӧститны тэнӧ, петкӧдлан кӧ слаблунтӧ.
Найӧ уськӧдчасны тэ вылӧ — мед оз тайӧяс, оз Горендусаяс, кодъяс велалісны нин тэ дінӧ, — но мукӧдъяс, тӧдтӧмъяс.
Найӧ сотасны тэнсьыд керкатӧ, изъясӧн жугӧдласны киястӧ да кокъястӧ, найӧ кӧртавласны тэнӧ лианаӧн, кыдзи кӧртавлӧны ассьыныс визя порсьяснысӧ, найӧ сёясны тэнӧ, ичӧтик мортӧй...
Сёясны тэнсьыд сьӧлӧмтӧ, медым лоны тэ кодь жӧ повтӧмӧн; тэнсьыд юр вемтӧ, медым лоны тэ кодь жӧ вежӧраӧн.
Вадорӧ ӧзтасны бипур.
И ставныс кутасны йӧктыны да чипсыны пӧлянъясӧн, кучкавны барабанъясӧ».
«Там-там-там!» — друг кылӧ Маклай мыш сайын.
Сійӧ ӧдва кутӧ ва тыра ведра да бергӧдчӧ мышкас.
Сійӧ ӧд муртса на думайтіс та йылысь.
Кытысь нӧ тайӧ гӧрд биыс?
Тайӧ сьыланкывъясыс?
Гораа брунгӧ барабан — барум.
Кос пальма коръясысь вӧчӧм факелъяс сотчӧны югыда.
Туй да сылӧн ёртъяс папуасъяс сералӧны да чолӧмалӧны Маклайӧс.
— Видза олан, Маклай! — горзӧны найӧ.
— Талун чужӧ выль тӧлысь.
Талун праздник!
Ми локтім тэ дінӧ, Маклай, встречайтны том тӧлысьӧс!
Медводзын кыкӧн вайӧны ыджыд порсь.
Мукӧдъясыс вайӧны бананъяс, чери тыра кӧрзинаяс, таро плодъяс, яй кусӧкъяс, кодъясӧс гартыштӧмаӧсь хлебнӧй пу коръясӧн.
Папуасъяс пӧвстысь Маклай тӧдіс батьсӧ сійӧ детинкалысь, кодӧс ачыс лечитіс, но йӧз пӧвстын унаӧн вӧліны тӧдтӧмъяс.
Папуасъяс гажаа сералӧны и вывлань лэптылӧны ассьыныс козиннысӧ.
Факелъяс би югӧр улын пиньяс да синъяс югъялӧны торйӧн ёна.
Пельпомъяс вылын — лубысь вӧчӧм грубӧй дӧра плащьяс.
Юрсиын — дзоридзьяс.
Цветъяссӧ ӧшлӧмаӧсь вӧньяс костас, киясвывса браслетъяс костас, пидзӧсъясдорса кӧртӧдъяс костас.
— Ми локтім тэ ордӧ, — висьталӧ Маклайлы Туй.
— Ми локтім тэ ордӧ эгӧ ӧтнанным.
Миянкӧд локтісны йӧз и Гумбуысь, и Били-Билиысь, и Гарагассиысь.
Ми вайӧдім найӧс видзӧдлыны тэнӧ, сы вӧсна мый тэ бур морт, Маклай.
Тэ он дзеб миянысь ассьыд лекарствоястӧ, тэ миянкӧд сёрнитан вок моз.
Тэ сетін лекарство Сегаллы, и сылӧн кокыс бурдіс да лои кабан лы кодь ён.
Тэ лечитін детинкаӧс, Марамайлысь писӧ.
Детинка бурдіс да ӧні чеччалӧ кенгуру моз.
Ми воим висьтавны тэныд, мый тэ бур морт.
Чеччы, ми колльӧдам тэнӧ.
Тэ бур морт, Маклай!
Горендуса олысьяс тэнӧ некор оз вины!
Маклайлы сьӧкыд чеччыны из вылысь.
Сьӧкыд ведра кыскӧ сійӧс увлань.
Кокъяс асьныс кусыньтчӧны.
Найӧ тіралӧны.
Не кӧ эськӧ Туй, Маклай пукалыштіс на тані, шор дорын.
Гашкӧ, сійӧ кисьтіс эськӧ джын васӧ бӧр.
Гашкӧ, сійӧ эськӧ кутчысис пу увйӧ — тадзи кокньыдджык чеччыны; гашкӧ, мыйкӧ шуис эськӧ пинь пырыс — сэтшӧм окота мукӧддырйи видыштны ассьыд кокъястӧ сыысь, мый найӧ оз кывзысьны, ассьыд киястӧ сыысь, мый найӧ оз вӧрны!
Но Туй водзын оз позь петкӧдчыны вынтӧмӧн.
Маклай здук кежлӧ куньлӧ синъяссӧ, медым венны юр бергӧдчӧмсӧ, да сувтӧ.
— Аттьӧ, — шуӧ сійӧ Туйлы да кутлӧ сійӧс папуасъяс ногӧн — жмитчылӧ шуйга пельпомнас морӧс бердас.
— Аттьӧ, ті локтінныд буретш ас кадӧ!
МАШЕНЬКА — <ns>МАШ-ША</ns>
Ассьыныс козиннысӧ папуасъяс тэчисны кильчӧ дорӧ.
Марамай, бурдӧм детинкалӧн батьыс, петіс водзӧ да висьталіс речь:
— Со порсь.
Тайӧ бур порсь.
Ми вайим сійӧс Маклайлы.
Сійӧ начкас порсьсӧ копьёӧн.
Порсь кутас горзыны, а сэсся кулас.
Маклай разялас сійӧс, чишкалас гӧнсӧ, вундалас да сёяс.
Маклай кывзіс серьёзнӧя.
Сійӧ тӧдіс нин, кыдзи колӧ вочавидзны татшӧм случайясын.
Сійӧ пуктіс коксӧ порсь бок вылӧ да вочавидзис кывъяссӧ бура бӧрйӧмӧн (кык тӧлысь чӧжӧн сійӧ пӧшти велаліс нин сёрнитны папуасъяс ногӧн):
— Ме кута сёйны порсьсӧ, ме кута висьтавлыны, мый Горендуса йӧз — бур йӧз.
Лоасны Горендуса йӧз бурӧсь — лоас бурӧн и Маклай.
Маклай кӧсйӧ жӧ козьнавны мыйкӧ аслас гӧсьтъяслы.
Маклайлӧн эм на и маль — гӧрд матерье торъяс, и гану — рӧмпӧштан, и кӧрт тувъяс, и табак.
Маклай кӧсйӧ вӧчны Горендуса йӧзлы сӧмын буртор.
Маклай сёрнитіс гораа, но сулавны веськыда да сёрнитны гораа вӧлі зэв сьӧкыд.
Мышку кузяыс визлаліс йирмӧг, юрыс бергӧдчис, лихорадка вӧсна зяткакылісны пиньясыс.
Маклайлы медся окота ӧні вӧлі водны вольпасьӧ, но гӧсьтъяс эз и думайтны мунны.
Музыкантъяс пуксялісны кытшӧ да заводитісны ворсны.
Кучкалісны барабанъясӧ, гырысьясӧ и посниясӧ, чипсісны бамбукысь вӧчӧм пӧлянъясӧн, сярӧдчисны тыртӧм ӧрехъясысь вӧчӧм «арлан-ай» сярганъясӧн.
Мужчинаяс кыз, неуна кирган гӧлӧсъясӧн сьылісны сьыланкыв.
Маклай муртса гӧгӧрвоис кывъяссӧ:
Вӧсни тӧлысь талун петіс енэжӧ —
Тайӧ том тӧлысь!
Помасисны пемыд войяс, полӧм, —
Видза олан, том тӧлысь!
Тэнад пиыд олӧ тані, тӧлысь,
Миян пӧвстын, том тӧлысь.
Сылы вайим таро да бананъяс,
Медым встретитны том тӧлысь.
Сылӧн керка ёна крепыд.
Пырав сэтчӧ, том тӧлысь.
Горендуса йӧзлы сійӧ вок —
Тэнад пи, том тӧлысь.
Шатлалігтыр Маклай довгис гортас.
Ульсон горша юис кӧдзыд васӧ ведра дорсьыс.
— Мыйкӧ быттьӧ лои кокньыдджык, — шуис Ульсон. — А ті чужӧм вывсьыныд вежсьӧмныд.
Кынтӧ?
— Кынтӧ, — вочавидзис Маклай.
— Но, сідзкӧ вӧтлӧй найӧс ставнысӧ да водӧй вольпасьӧ.
Оз жӧ позь асьнытӧ вины дзикӧдз.
Маклай нинӧм эз вочавидз.
Пызан йӧрысь сійӧ кыскис ножич да бумагатор.
— Бара юрси?
Маклай довкнитіс юрнас.
— Сӧмын ассьыныд ӧні шырӧй мӧдар боксьыныд.
Шуйгаладорас тіян юрсиныд абу нин.
— Ладнӧ, — мудзпырысь сӧгласитчис Маклай да бара петіс аслас гӧсьтъяс дорӧ.
Сьыланкыв помасис.
Ланьтісны барабанъяс.
Сӧмын пыр на тутсіс ӧти и сійӧ жӧ нота вылын бамбукысь вӧчӧм кузь труба.
— Туй! — юаліс Маклай. — Эмӧсь-ӧ тані йӧз Гумбуысь либӧ Били-Билиысь?
— Тані эмӧсь йӧз Били-Билиысь.
Со Дягусли.
Сійӧ Били-Билиысь.
— Оз-ӧ сет меным Били-Билиса морт ассьыс юрси прать, Туй?
— Ме моз?
— Тэ моз, Туй.
— Тэ кӧсъян лоны сылы вокӧн?
— Ме кӧсъя лоны сылы вокӧн.
— Тэ он кут кӧлдуйтны сы юрси вылын да сотны сійӧс, медым сійӧ сотчис ачыс, шыблавны юрсисӧ ваӧ, медым сійӧс асьсӧ босьтіс ва, разӧдны тӧвйылӧ, медым сылӧн весиг нинӧм эз коль му вылас?
— Ме ог кут кӧлдуйтны, Туй.
— Тэ сетан сылы ассьыд юрситӧ, кыдзи сетін меным, и Бугайлы, и Сегаллы, и Лямлы, и Горендуса мукӧд йӧзлы?
— Ме сета сылы ассьым юрсиӧс!
— Бур, ме висьтала сылы, медым сійӧ эз пов.
Били-Билиса йӧз полӧны на тэысь, Маклай.
Туй вайӧдіс Маклай дінӧ неуна мыджсьысь Дягуслиӧс.
Папуас эскытӧг видзӧдіс югъялысь ножич вылӧ да педзис места вылас.
— Эн пов! — горзіс сылы Туй. — Маклай менсьым юрсиӧс босьтліс жӧ, и тэ аддзан — ме ловъя!
— Сійӧ и менсьым босьтіс, — содтіс кодкӧ йӧз чукӧрысь.
— И менсьым.
— Ме нинӧм лёксӧ тэныд ог вӧч, Дягусли.
Ме кӧсъя лоны тэнад вокӧн.
Ме дзеба тэнсьыд юрситӧ — тэ дзебан менсьым.
Ставыс лоӧ бур, Дягусли.
Сідзи ӧд?
Дягусли полігтыр довкнитіс юрнас.
Зёлькнитіс ножич.
Дягуслилӧн кудриа сьӧд юрси прать колис Маклай киӧ.
Маклай нюммуніс:
— А ӧні ме вундышта ассьым.
Босьт, Дягусли.
Дягусли видзӧдіс Маклай юрси вылӧ да эз тӧд, мый сійӧн вӧчны.
Сэсся ышловзис, гартыштіс сійӧс паськыд таро корйӧ да сюйис аслас гунӧ.
Тыдалӧ, юрсиыс мый вылӧ кӧ згӧдитчӧ, тӧлысьвывса морт кӧ корӧ сійӧс быдӧнлысь.
Тӧлысь, быттьӧ кокньыдик пыж, петіс нин дзик енэж шӧрӧ.
Медбӧръяысь грымӧбтісны барабанъяс, трубачьяс лэдзисны ассьыныс трубаяснысӧ.
— Прӧщайтлы, Маклай, — шуалісны папуасъяс, — прӧщайтлы.
Йӧз чукӧр чиніс.
Маклай сулаліс кильчӧ вылын да колльӧдіс гӧсьтъясӧс.
Кык папуас мыйкӧ виччысигтыр педзисны места вылас.
Найӧ тойлалісны ӧта-мӧднысӧ, но кыкнанныс полісны заводитны первойӧн.
Медбӧрын решитчис томджыкыс.
— Тӧлысьвывса морт, — шуис сійӧ, — менам чужис ныв.
— Ныв?
Тайӧ зэв бур — ныв! — шуис Маклай.
— Тайӧ ньӧти абу бур.
Бур, кор чужӧ пи.
Сэки овлӧ праздник.
Сэки сотчӧны бипуръяс да кучкалӧны барабанъясӧ.
Но медым олӧ и ныв.
Сійӧ зэв тешкодь да ичӧтик.
Сійӧ кутіс менсьым чуньӧс да сераліс.
Меным окота, мед сійӧ оліс.
— Сійӧ кутас овны, — эскӧдӧмпырысь шуис Маклай.
— Сет сылы ним!
Сӧмын эн скӧрмы, мый сійӧ ныв.
Сет сылы ним.
Тӧлысьвывса морт кӧ сетас сылы ним, сійӧ кутас овны дырджык!
Маклай думыштчис.
Синсӧ читкыртӧмӧн сійӧ видзӧдіс войся джуджыд енэжӧ, гырысь кодзувъяс вылӧ.
Кутшӧм важӧн нин сійӧ эз аддзыв ас юр весьтсьыс Большая Медведицаӧс!
Кутшӧм важӧн нин сійӧ эз кывлы му вылысь квайтпаличлысь гӧлӧс!
Эз кывлы кыдз пу кор да тополь гар дук!
Рӧдина!
Кутшӧм ылын сійӧ!
— Шу ассьыд нывтӧ Машаӧн, — друг шуис сійӧ папуаслы, коді пыр на виччысис.
— Маша — тайӧ сэтшӧм бур ним!
Маша!
Машенька!
— <ns>Маш-ша</ns>, — старайтчӧмӧн шуис папуас. — <ns>Маш-ша</ns>!
И сійӧ нюжӧдіс Маклайлы шуйга кисӧ.
ВОЙЫН
Бой куліс.
Войнас Ульсон да Маклай нуисны сылысь шойсӧ саридзӧ.
Найӧ вурисны сійӧс мешӧкӧ, кӧрталісны ыджыд из да, морскӧй обычай серти, лэдзисны ваӧ.
Бӧр локны вӧлі шог.
Сёрнитны эз вӧв окота.
Кыкнанныс восьлалісны ньӧжйӧ да чӧв олісны.
Керканыс кажитчис налы вывті ыджыдӧн да тыртӧмӧн.
Кияс улӧ пыр веськавліс Бойлӧн кӧлуйыс.
Со сылӧн вомӧн ворсан гудӧк.
Бой частӧ ворслывліс сійӧн папуасъяслы.
Со сылӧн вӧньыс.
Со сылӧн курткаыс, со ичӧтик сундук, вевтас клеитӧма мича картинка.
Ульсон видзӧдіс Маклай вылӧ да чушкис нырнас.
— Со и первой, — шуис сійӧ да ышловзис. — Сэсся куланныд ті, сэсся ме.
Сӧмын ті, тыдалӧ, куланныд меысь водзджык: ті ньӧти онӧ видзӧй асьнытӧ.
Кор йӧз висьӧны, найӧ куйлӧны вольпасьын да видзӧны вынъяс.
А ті уджаланныд и висиганыд.
Думыштлінныд кӧть эськӧ ме йылысь, онӧ кӧ кӧсйӧй думайтны ас йывсьыныд.
Мый ме тані кута вӧчны ӧтнам?
Да ме прӧстӧ йӧйма.
— Ті вывті уна сёрнитанныд, Ульсон, — вочавидзис Маклай. — Мунӧй узьны.
И сійӧ пуксис пызан сайӧ, восьса кыз тетрадь дорӧ.
Ассьыс дневниксӧ Маклай нуӧдіс ӧкуратнӧя.
Кӧть мед мый сыкӧд оз ло, уджсӧ колӧ нуӧдны помӧдз.
Ставыс должен лоны дась да вайӧдӧма порядокӧ.
Ульсон кӧ прав, лихорадка кӧ лоӧ вынаджык Маклайысь, сійӧ век жӧ аддзас тырмымӧн вынъяс, медым гуавны ассьыс бумагаяссӧ индӧм местаӧ.
И сэки став мирыс тӧдмалас, мый сійӧ куліс эз весьшӧрӧ, мый сійӧ вӧчис ассьыс делӧ, ыджыд да важнӧй делӧ!
Маклай кыскӧ ящик.
Сэні образцӧвӧй порядокӧн куйлӧ некымын дас посньыдик пакетик, кодъясӧс кӧртавлӧма сунисӧн.
Быд пакетик вылӧ гижӧма: «Туй — 45 арӧс», «Дягусли — 38 арӧс», «Лялу — 18 арӧс», «Сегал — 23 арӧс».
Ставыс тайӧ — папуасъяслӧн юрсияс, кодъясӧс шырис Маклай да унаысь нин видзӧдіс микроскоп пыр.
Абу!
Сылӧн противникъяс висьтавлӧмаӧсь абу збыльтор.
Тайӧ самӧй обыкновеннӧй морт юрси.
Сійӧ оз быдмы торъя пратьясӧн, и сійӧ ньӧти абу зверь гӧн кодь!
Мыйсӧ сӧмын оз думыштны йӧз, медым докажитны, мый мукӧд рӧма йӧзлӧн весиг кучикныс, весиг юрсиныс абу еджыд йӧзлӧн кодьӧсь!
Да, Маклай оз весьшӧрӧ ов тані, тайӧ вадорас.
Сійӧ ваяс налы сэтшӧм доказательствояс, сэтшӧм фактъяс, мый найӧ сэсся оз нин кутны лысьтны вензьыны сыкӧд...
Но... ваяс-ӧ?
Маклай чеччӧ пызан сайысь да заводитӧ восьлавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Нёль воськов водзӧ, нёльӧс бӧрӧ, ещӧ нёльӧс водзӧ, ещӧ нёльӧс бӧрӧ.
— Да воданныд-ӧ ті коркӧ узьны? — ропкӧ Ульсон. — Войнас колӧ узьны весиг тайӧ проклятӧй канмуас.
— Ме вода.
Ме пырысьтӧм-пыр вода, — кывзысьӧмӧн вочавидзӧ Маклай.
Сійӧ лӧсьӧдыштӧ ӧшиньысь номъяс пырӧмысь вӧчӧм сетка да вольпась вылысь павтыртӧ кокньыдик эшкын.
Колӧ узьны.
Но Маклайлӧн мыйлакӧ унмыс оз лок.
Сылы дум вылас усьӧ Бой.
Кӧрталӧм изъя сьӧкыд мешӧк.
Валӧн гораа сёлькнитчӧм.
И бара пыж бокын сьӧд, пӧшти вӧрзьывтӧм ва...
А век жӧ лӧсьыд, кор тэкӧд орччӧн эм друг, лӧсьыд сыкӧд ӧтлаын уджавны, ӧтлаын думайтны, ӧтлаын шойччыны.
Либӧ (и мыйла йӧзыс ӧнӧдз эз на вермыны вӧчны?) со тадзи войнас кывны рӧднӧй сьыланкыв, тӧдса гӧлӧс...
Вот прӧстӧ тадзи, пемыдінас...
Дзик юр весьтын...
Медым кодкӧ друг нюммуніс да шуис: «Терпит, Маклай, терпит!
Ми тэкӧд!
Ми тэныд эскам!
Ми тэнӧ виччысям!»
Но пемыдын, Маклай юр весьтын некод нинӧм оз висьтав.
Вӧсни керка стенъяс сайын кышакылӧ, шаракылӧ, тронякылӧ тропическӧй вӧр.
Пельӧсын шкоргӧ-узьӧ Ульсон.
Зэв вӧсньыдика тиньгӧ дӧзмӧдчысь ном.
Рӧдина!
Кутшӧм сійӧ ылын!
ТУЙЛӦН ВИСЬӦМ
— Чеччӧй, чеччӧй!
Ульсон нетшкӧ пельпомӧдыс чӧскыда узьысь Маклайӧс.
— Чеччӧй!
Туйкӧд лоӧма лёктор!
Сійӧс лямӧдӧма пу.
Тіянӧс корны воисны Горендусянь.
Маклай тэрыба пасьтасьӧ да котӧрӧн петӧ веранда вылӧ.
Сійӧс виччысьӧ Лялу.
Лялу повзьӧма.
Волнуйтчӧм вӧсна сійӧ пӧшти оз вермы сёрнитны.
Сійӧ сьӧкыда лолалӧ.
Тыдалӧ, мый Горендусянь татчӧдз сійӧ сувтлытӧг котӧртӧма.
— Мый лоис? — юалӧ Маклай.
— Пу!
Туй вӧлі кералӧ пу.
Пу виис Туйӧс.
Ӧні Туй кутас кувны.
Ӧні Туй...
Но Маклай сэсся Лялуӧс оз кывзы.
Сійӧ ӧдйӧ чукӧртӧ ножич, бинтъяс, карболовӧй ва да котӧрӧн лэччӧ кильчӧ вылысь.
Лялу восьлалӧ сы бӧрся, мунігмозыс шуалӧ кутшӧмкӧ нориник кывъяс.
Туй гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь зэв уна йӧз.
Найӧ вешйӧны да сетӧны Маклайлы туй.
Маклай видзчысьӧмӧн видлалӧ Туйлысь рана.
Опаснӧй, но абу смертельнӧй.
Сӧмын мед эськӧ эз ло заражение.
Маклай бура мыськалӧ ранасӧ, вундалӧ рана бердсьыс кучиксӧ да кӧрталӧ бинтӧн.
Туй чукрасьӧ, но терпитӧ.
— Тадз, Маклай, тадз, — пинь пырыс шуӧ сійӧ. — Бур, Маклай, бур!
— Энӧ лэдзӧй сійӧс шонді водзӧ, — шуӧ Маклай Лялулы. — Кор морт висьӧ, шондіыс сійӧс виӧ.
Ме ачым кута сійӧс лечитны.
Туй унмовсьӧ.
Сылӧн пиыс, сизим арӧса Лялай, пуксьӧ сы бокӧ да веж пу лапйӧн вӧтлалӧ гутъясӧс сылӧн чужӧм вылысь.
Лялайлӧн вомдоръясыс нюжалӧмаӧсь, нырсӧ сійӧ кӧрӧма.
Сійӧ зэв серьёзнӧй да оз лэдз матыстчыны ни ӧти гутлы.
Корсюрӧ сійӧ тӧдлытӧг шлочнитлӧ лапнас Туйлы киас и сэки повзьылӧ да дрӧгнитлӧ став тушанас.
Маклай сералӧ да малалӧ сійӧс юрӧдыс.
Мышсяньыс кодкӧ вӧрзьӧдӧ Маклайӧс пельпомӧдыс.
Тайӧ сылӧн тӧрытъя гӧсьт — Машалӧн бать.
— Тӧлысьвывса морт, — шуӧ сійӧ ньӧжйӧникӧн, — пырав менам керкаӧ.
Ме петкӧдла тэныд нылӧс, тэныд кӧ абу зывӧк видзӧдны нывкаяс вылӧ.
— Мунам, — шуӧ Маклай.
Сійӧ копыртчӧмӧн пырӧ папуас бӧрся пемыд хижинаӧ.
Нар вылын, коръяс да турун моздор вылын, куйлӧ кага.
Сійӧ спокойнӧя видзӧдӧ вывлань, сэтчӧ, кӧні пу лапъясысь вӧчӧм вевтса щелльӧд пырӧ вӧсньыдик шонді югӧр.
Шоколад рӧма ичӧтик киясӧ кӧртавлӧмаӧсь нин турунысь вӧчӧм браслетъяс, сьыліас — тыртӧм ӧрех.
— Маш-ша, — сьӧкыдпырысь шуӧ папуас, — Маш-ша-а.
— Машенька, крестница! — сералӧ Маклай да гильӧдӧ нывкаӧс щӧка увтіыс.
Нывка спокойнӧя вештӧ синъяссӧ вевт вылысь Маклай вылӧ да несйӧ.
— Бур нывка! — шуӧ Маклай.
Том папуаслӧн чужӧмыс радысла ыпнитӧ.
Сылы яндзим, мый сійӧ радлӧ нинӧмабу вылӧ, — коді нӧ пыдди пуктӧ нывкаясӧс?
Но тайӧ сылӧн первой кага, и сылысь кыз вомдоръяссӧ вӧрзьӧдӧ нюм.
— Сійӧ лягуша кодь тешкодь, — мыжа морт моз шуӧ сійӧ. — Ме думайта, мед сійӧ олас.
А?
— Мед олас, — сӧгласитчӧ Маклай.
ВОЙНА.
Зэрӧ. Ывлаыс зэв гажтӧм.
Буретш Маклай юр весьтті керка вевтыс письтӧма да виялӧ.
Зэр ваыс дугдывтӧг виялӧ Маклайлы юрлӧс вылас, резӧ бумагаяс да небӧгъяс вылӧ.
Ульсон сьӧласигтыр пукталӧ дозъяс, но некымын минут мысти найӧ тырӧны, и ваыс визувтӧ джоджӧд, кӧтӧдӧ Ульсонлысь праздник лунъясӧ новлан башмакъяссӧ да бельё тыра кӧрзинасӧ.
Кадысь кадӧ гымалӧ.
Сэки кажитчӧ, мый керка вылӧ пӧрӧны гӧраяс, и Ульсон кынмывлӧ места вылас да кыкнан кинас кутчысьӧ юрас.
Маклай тшӧкыда видзӧдлывлӧ енэжӧ да скӧралӧ.
Бонгуса некымын олыськӧд сійӧ сёрнитчис мунны Теньгум-Манаӧ, горнӧй деревняӧ, кӧні сійӧ эз на вӧв. Тайӧ тӧлысьяс чӧжыс сійӧ пӧшти быдлаӧ воліс асыввыв вадорын, кодӧс ӧні туземечьяс шуӧны Маклайлӧн вадорӧн!
Но татшӧм поводдя дырйи мунны нинӧм вӧлі и думайтны.
Мый нӧ вӧчны?
Маклай дасӧдысь нин видлалӧ ассьыс коллекцияяссӧ, кодъясӧс сійӧ чукӧртіс тайӧ кузь тӧлысьяс чӧжыс...
Со скелет маблӧн, либӧ кускуслӧн, — пуяс вылын олысь ичӧтик пемӧслӧн.
Со сьӧд какадулӧн чучела.
Со крокодиллӧн юр лы.
И тані жӧ орччӧн — папуасъяслӧн гортын вӧдитчан кӧлуй: сёйысь вӧчӧм гырнич, пу блюд — табир, бульра — сикӧтш, кодӧс вӧчӧма порсь клыкъясысь, и весиг тельрун — мешӧк, кӧні папуаскаяс новлӧдлӧны мышканыс ассьыныс челядьнысӧ.
Керка стен сайын лои лӧньджык.
Маклай сюйӧ коллекцияяс тыра ящиксӧ пызан улӧ да петӧ веранда вылӧ.
Зэрыс заводитӧма кобны.
Кельыдлӧз енэж тор друг мӧдіс ёна дзирдавны.
Ещӧ здук, и тайӧ абу нин тор — тайӧ нин енэжыс ставнас дзирдалӧ кӧтасьӧм пуяс, ойдӧм турун, югъялысь изъяс весьтын.
— Пуктӧй менам мешӧкӧ эшкын да юрлӧс, — шуӧ Маклай Ульсонлы. — Гашкӧ, гӧраясӧ ме кольчча некымын лун кежлӧ.
Ульсон броткӧ да неокотапырысь вӧчӧ тшӧктӧмторсӧ.
Мыйта кад нин колис сэксянь, кор Маклайкӧд ӧтлаын сійӧ чеччис тайӧ вадорас, а сійӧ ӧнӧдз на полӧ папуасъясысь да терпитны оз вермы, кор кольӧ гортас ӧтнас, торйӧн нин войын.
Но Маклай оз кывзы сылысь броткӧмсӧ.
Сійӧ весалӧ да зарядитӧ ружье — шуӧны, мый гӧраясын позьӧ бура кыйсьыны, а налы кад нин содтыны ассьыныс запасъяс: найӧ важӧн нин сёйӧны сӧмын бананъяс да таро плодъяс.
Вӧлі эськӧ зэв бур, удайтчас кӧ вайны кабанӧс либӧ кӧть нин «тибольӧс», кыдзи папуасъяс шуӧны кенгуруӧс.
И друг Маклай шӧйӧвошӧмӧн лэдзӧ ассьыс ружьесӧ.
Вадорладорсянь, вужъяс да изъяс вомӧн кокниа чеччалігтыр, оз котӧртны, а лэбзьӧны туземечьяс.
Налӧн юр весьтаныс ньӧввужъяс да ньӧвъяс, пельпомъяс выланыс — черъяс. Найӧ тӧвзьӧны керка пӧлӧн, тыдалӧ, трӧпалань, коді мунӧ Горендуӧ.
Кор водзын котӧртысьыс воис Маклай весьтӧ, сійӧ неуна надзмӧдыштіс.
Сійӧ кучкалӧ аслыс морӧсас да, оружиенас шенасигтыр, горзӧ:
— Война!
Война!
Марагум мунӧ Горендуӧ!
Юасьны кадыс абу.
Маклай чужйӧ бокӧ Ульсонӧн лӧсьӧдӧм мешӧксӧ, кватитӧ ружье да котӧртӧ папуас бӧрся.
Мый сэні лоис сылӧн ёртъяскӧд?
Гашкӧ, налы колӧ отсӧг?
ВОЙНА ОЗ ЛО!
Маклай эз на во первой хижинаясӧдз, кор кыліс барабанӧ тревожнӧя кучкалӧм шыяс да нывбабаяслысь горзӧм.
Папуасъяс тэрмасьӧмӧн петкӧдалісны асланыс хижинаясысь ньӧввужъяс, черъяс, копьёяс.
Мужичӧйяс гораа сёрнитісны, шенасисны кияснас.
Туй сулаліс йӧз чукӧр пӧвстын.
Кӧртӧд, кодӧс сійӧ эз на разьлы висьӧм бӧрын, вешйӧма бокӧ.
Кияссӧ вӧлі кабыртӧма.
— Туй!
Туй! — горӧдіс сійӧ да уськӧдчис Маклайлы воча.
Маклай чуймӧмпырысь сувтіс.
Мый тайӧ Туйыскӧд лоӧма?
Сійӧ ӧмӧй вунӧдӧма сылысь нимсӧ?
Мыйла сійӧ шуӧ Маклайӧс сэтшӧм тешкодя?
— Туй!
Туй! — горӧдісны и мукӧд папуасъяс да сідзжӧ уськӧдчисны Маклайлань. — Туй!
— Марагумса йӧз — лёк йӧз!
— Марагумса йӧз талун уськӧдчисны миян нывбабаяс вылӧ.
Ми мунам да сотам налысь хижинаяссӧ!
— Ми виам налысь мужчинаяссӧ!
— И тэ мунан миянкӧд, Туй!
— Но мыйла нӧ ме Туй? — юаліс Маклай.
Папуасъяс чуймӧмпырысь видзӧдлісны сы вылӧ, сэсся ӧта-мӧдныс вылӧ да... друг вак-вакӧн серӧктісны, кӧть ӧні налы и серавнысӧ вӧлі нинӧмла.
— Тэ — Туй... — увереннӧя вочавидзисны найӧ сылы.
— Туй вӧлі куланвыйын, и ми вуравлім нин пальма коръяс, медым вӧчны сылы горт.
Туй висис, и ми дасьтім нин тельрун — мешӧк, медым вевттьыны сійӧс.
Туй висис, и ми чукӧртім нин ӧрехъяс, медым пуктыны сылы горт пытшкас, ми краситім нин сылы выль вӧнь, медым вӧньӧдны кулӧм бӧрас, ми лӧсалім нин зібъяс, медым нуны сійӧс, а тэ локтін татчӧ, юктӧдін сійӧс аслад лекарствоӧн, пукалін сы дінын шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз, тэ пуктывлін китӧ сылы плеш вылас, и со сійӧ сулалӧ да сералӧ!
И киыс сылӧн воддзакодь жӧ ён!
И синмыс сылӧн воддзакодь жӧ сюсь!
Абу ӧмӧй тэ сылы ӧні вок?
Тэ ӧні сылы вок дорысь матыссаджык!
Тэ ӧні Туй!
А сійӧ Маклай!
Сылӧн олӧмыс ӧні — тэнад олӧм!
И тадзи кувтӧдзыс!
Маклай кывзіс чӧла.
А сэсся лэптіс юрсӧ да юаліс ньӧжйӧник, юаліс ставныслысь:
— Сідзкӧ, Маклай — тіян вок?
— Маклай — миян вок! — ӧттшӧтш вочавидзисны папуасъяс.
— Сідзкӧ, Маклай шуӧ: тырмас!
Война оз ло!
— Война оз ло?
— Война оз ло! — чорыда шуис Маклай.
Йӧз пӧвстын кыліс ропкӧм.
Бӧръя радъясын кодкӧ грӧзитан гӧлӧсӧн горӧдіс: «Лоас!»
Кодкӧ зымнитіс муӧ копьё воропнас.
Кодкӧ эскытӧг шпыньмуніс.
— Война лоас! — эз сетчы Туй.
— Ми сотам налысь хижинаяссӧ.
— Ми кералам налысь хлебнӧй пуяссӧ.
Ми виалам налысь челядьсӧ...
— А найӧ виаласны тіянлысь, — торкис сійӧс Маклай да тэрыба бергӧдчис том папуаслань, коді сулаліс медводзын:
— А найӧ виасны тэнсьыд Машатӧ.
Тэныд окота, медым найӧ виисны тэнсьыд Машатӧ?
— Найӧ повзьӧдісны миянлысь нывбабаясӧс! — сэтшӧм жӧ упрямӧя водзӧ висьталіс Туй.
— Найӧ босьтісны яй тор, кодӧс нывбабаяс эз удитны сёйны.
Найӧ кутасны сы вылын кӧлдуйтны, и сэки Горендуса став олысьяс куласны налӧн кӧлдуйтӧмысь.
Война лоас!
— Война лоас! — бара мӧдісны ызгыны папуасъяс.
И сӧмын том папуас, Машалӧн батьыс, мыйлакӧ чӧв оліс да видзӧдіс Маклай вылӧ.
Маклай лэдзис пельпом вывсьыс ружьесӧ.
— Видзӧдӧй! — шуис сійӧ.
— Аддзанныд лэбачсӧ?
Ӧні ме ыста сылы би, и сійӧ усяс да кулас!
И Маклай лыйис.
Лэбач паськӧдіс бордъяссӧ да усис муӧ.
Гӧнъяс костӧдыс тыдовтчисны гырысь вир войтъяс.
Папуасъяс уськӧдчисны лэбач дінӧ.
Найӧ корсисны ньӧв, коді виис лэбачӧс.
Ньӧвйыс эз вӧв.
Найӧ повзьӧмӧн видзӧдісны Маклай ружье вылӧ, кодӧс аддзисны первойысь на.
Ӧткымынъяс тупкалісны пельяснысӧ, медым сэсся не кывны страшнӧя гымӧбтӧмсӧ.
— Марагумса йӧз кӧ воасны Горендуӧ, — водзӧ висьталіс Маклай, — ме мӧдӧда и на вылӧ гым да би, и найӧ пышъясны да оз вӧрзьӧдны тіянлысь нывбабаясӧс да челядьӧс.
Но Горендуса йӧз кӧ асьныс мунасны воюйтны Марагумкӧд, сэки лоӧ зэв ыджыд лёктор.
Ме, Маклай, висьтала тіянлы та йылысь.
Шӧйӧвошӧм Туй видзӧдіс Маклай вылӧ да сьӧкыда лолаліс.
— Кутшӧм лёктор? — медбӧрын юаліс сійӧ.
— Ме ог висьтав, кутшӧм, ме сӧмын шуа: ыджыд лёктор.
— Висьтав миянлы, Маклай, кутшӧм?
— Ті аддзанныд асьныд, заводитанныд кӧ война.
— Гашкӧ, тайӧ лоӧ землетрясение?
Тангрин?
— Ме эг шу, мый тайӧ лоӧ тангрин.
— Тэ шуин: «ыджыд лёктор».
Тангрин — ыджыд лёктор.
Висьтав, тайӧ лоӧ тангрин?
— Гашкӧ, — дженьыда вочавидзис Маклай.
— Маклай шуӧ — тайӧ лоӧ тангрин, — шуис Туй папуасъяслы.
— Мый нӧ эм тангринысь страшнӧйджыкыс?
— Ми ог тӧдӧй, мый эм страшнӧйджыкыс тангринысь.
Туй эз тӧд, мый вӧчны.
Сійӧ видзӧдіс то папуасъяс вылӧ, то Маклай вылӧ да быттьӧкӧ эз лысьт висьтавны водзӧ.
Чӧв олісны и папуасъяс.
Маклай ӧшӧдіс ружьесӧ пельпом вылас.
— Ме муна гортӧ, — шуис сійӧ.
— Но ме кӧсъя кывны тіянсянь кыв.
Ме шуи: война оз ло.
Мед ӧні Горендуса йӧз шуасны ассьыныс кыв.
Папуасъяс чӧв олісны.
Кык-куим минут виччысьӧм бӧрын Маклай бергӧдчис да некымынысь воськовтіс.
Кодлӧнкӧ ки сувтӧдіс сійӧс.
Маклай бергӧдіс юрсӧ.
Том папуас, Машалӧн батьыс, видзӧдіс сы вылӧ.
— Война оз ло, — мыкталігтыр шуис сійӧ да полӧмпырысь видзӧдліс мукӧдъясыс вылӧ.
Но Туй довкнитіс жӧ юрнас:
— Война оз ло.
— Война оз ло! — зэв увереннӧя нин кыліс папуасъяс пӧвстын. — Маклай тӧдӧ, мый висьталӧ.
Маклай — папуасъяслӧн вок.
Маклай оз кӧсйы, медым Горендуса йӧзлы лои омӧльтор.
Война оз ло.
УЛЬСОНКӦД СЁРНИ
Война сідзи эз и вӧв.
Ульсонлы бара ковмис лӧсьӧдны Маклайлы мешӧк и, мыйӧн сӧмын дугдіс зэрны, колльӧдны сійӧс дыр кадся путешествиеясӧ: то Тиару ді вылӧ, то гӧраясӧ, Теньгум-Мана деревняӧ, то ещӧ вылӧджык — Енглам-Манаӧ.
Маклай эз волывлы гортас некымын лунӧдз, сэсся воліс мудзӧма, кӧтасьӧм да киссьӧм кӧмкота, гыжъяссьӧм кияса, мукӧддырйиыс лихорадкаӧн висьӧ, но век збодер, сумкаас да зепъясас вайліс быдсикас сокровищеяссӧ.
Сэні вӧліны и зэв ичӧтик ньӧвъяс, кодъясӧн папуасъяс кыйӧны зэв гырысь, метрджынъя, бобувъясӧс, и легуана лёкгаглӧн куяс, и мича катазанъяс — бордъяса сынанъяс, и мунки-ай — кокосӧвӧй кышысь пӧлянъяс.
Мукӧддырйи сійӧ вайлывліс кык кымын лэбачӧс, кодъясӧс кыйліс ачыс.
Лэбачьяслы Ульсон радліс ёнджыка мукӧдторлы дорысь.
Сійӧ пыр жӧ заводитлывліс найӧс куштыны да гораа висьтавлыны быдсикас соусъяс да паштетъяс йылысь, кодъясӧс позис эськӧ гӧтӧвитны таысь.
— Этшаник пызьтор, — шулывліс сійӧ, — и ме тіянлы таысь пӧжала зэв чӧскыд пирӧг.
— Пызьыс зэв нин важӧн абу, — дженьыда вочавидзліс Маклай.
— Но, сідзкӧ неуна рис.
Тайӧ какадусьыс ме пуа сэтшӧм чӧскыд шыд, кутшӧмӧс пулӧны сӧмын миян Швецияын...
— Ті жӧ асьныд тӧданныд, Ульсон, мый рисыс миян тӧлысьысь дырджык нин абу.
— Но, сідзкӧ кӧть нин чепӧль сов, — горӧдлывліс Ульсон. — Кыдзи ме кута жаритны тайӧ некытчӧ шогмытӧм попугайсӧ весиг совтӧг!
— Ӧні миян октябр пом, — коса вочавидзліс Маклай. — Тані ми олам воысь дырджык.
Миян припасъяс тырмисны сӧмын кык-куим тӧлысь кежлӧ.
Ті асьныд тайӧс зэв бура тӧданныд, Ульсон, и быдпӧрйӧ коранныд менсьым то пызь, то сакар, то вый, то сов.
Кыдзи ті думайтанныд, Ульсон, ог-ӧ нин ме ставсӧ тайӧс дзеблав аслам юрлӧс улӧ да ог-ӧ сёй тайӧс сэки, кор ті узянныд?
— Ме эськӧ вӧлі дзик йӧйӧн, думайті кӧ тайӧс!
Ог ӧмӧй ме аддзы, кыдзи ті оланныд да мый сёянныд?
Энӧ ӧмӧй тӧрыт ті сёйӧй путӧм крабӧс?
Ті — учёнӧй морт, нималана путешественник, и... путӧм краб!
Тьпу!
— Мыйла нӧ меным не сёйны путӧм крабъяссӧ, найӧс кӧ сёйӧны папуасъяс?
— Папуасъяс!..
И Ульсон сэтшӧма чукыртчыліс, быттьӧ сылы сетісны дукыштны зэв прӧтивнӧйтор.
— Ульсон!
Ті кӧ онӧ кӧсйӧй менӧ дзикӧдз скӧрмӧдны, — чорыда шуис Маклай, — дугдӧй тадзи чукрасьны, кор ті сёрнитанныд папуасъяс йылысь.
Папуасъяс нинӧмӧн абу омӧльджыкӧсь миянысь.
Найӧ этшаджык тӧдӧны, тайӧ сідз.
Но тайӧ зэв на этша, медым ті чукрӧдлінныд нырнытӧ да вежньӧдлінныд вомнытӧ.
Вот ті тані олінныд сы дыра, а тӧданныд-ӧ ті, кыдзи олӧны папуасъяс?
— Ёна тай меным колӧ! — оз сетчы Ульсон.
— Тырмымӧн и сійӧ, мый ме быд лун аддзывла тайӧ красавчикъяссӧ.
— Красавчикъяс найӧ али абу красавчикъяс, тайӧ ньӧти абу важнӧ.
Важнӧ сійӧ, мый найӧ олӧны миянысь бурджыка.
Налӧн абуӧсь жречьяс, кодъяс найӧс ылӧдлӧны, озыръяс, кодъяс найӧс дзескӧдӧны.
Ставсӧ, мый налӧн эм, найӧ юкӧны ас костаныс.
Найӧ справедливӧйӧсь да бур сьӧлӧмаӧсь!
— Бур сьӧлӧмаӧсь!
Папуасъяс!
Морт яй сёйысьясыс!
Скӧрмӧм Ульсон сэтшӧм лёкысь уськӧдчӧ джынвыйӧ куштӧм коньӧр какаду вылӧ, быттьӧ сы водзын абу нин какаду, а медся лёк да кровожаднӧй морт сёйысь.
— Тайӧ быдса во чӧжыс ме ньӧтчыд эг аддзыв, медым найӧ сёйисны морт яй, — сэтшӧм жӧ чорыда шуӧ Маклай.
— Гашкӧ, тайӧ и овлывлӧ война дырйи, ог вензьы, но татшӧм случайясыс лоӧны пыр шочджыка и шочджыка...
— Да, муртса эг вунӧд, — дзик мыжтӧм морт моз шуӧ Ульсон.
— Помнитанныд, Туй босьтліс миянлысь чер?
Сійӧ кӧсйысис черсӧ бӧр вайны мӧд луннас, и со...
Маклай копыртчӧ ящикъяслань да на костысь кыскӧ чер.
— Тайӧ? — юалӧ сійӧ да сюся видзӧдӧ Ульсон вылӧ.
Ульсонлӧн первой гӧрдӧдӧ сьыліыс, сэсся пельясыс да медбӧрын чужӧмыс ставнас, дзик плешкӧдзыс — дзик еджгов юрсиӧдзыс.
— А, збыльысь тай! — шензьӧ сійӧ.
— И кыдзи ме та йылысь вунӧді?
— Ті нинӧм энӧ вунӧдӧй, — кӧдзыда шуӧ Маклай. — Ті прӧстӧ кӧсйинныд висьтавны омӧльтор Туй йылысь.
Ті настӧящӧй европеец, Ульсон.
Цветнӧй йӧзыс тіянлы либӧ рабъяс либӧ преступникъяс.
— Зэв тай меным колӧны тіян мукӧд рӧмаясыд, — броткӧ Ульсон да бара заводитӧ куштыны какадуӧс.
Сійӧ зільӧ петкӧдлыны, мый сылы ӧні некутшӧм делӧ абу Туй дінӧдз да бӧр вайӧм черӧдз.
Ульсон некымын минут сулалӧ чӧв да сэсся юалӧ Маклайлысь зэв вежливӧя да скромнӧя — кыдзи должен, сы ногӧн, юавны аслас кӧзяинлысь зэв воспитаннӧй европейскӧй слуга:
— Сідзкӧ нӧ, кыдзи тшӧктанныд вайны пызан вылӧ тайӧ пӧткасӧ — жаритӧмӧн али пуӧмӧн?
— Ме тшӧкта тіянлы убирайтчыны син водзысь! — равӧстӧ зэв ёна скӧрмӧм Маклай да бергӧдчӧ сылань мышкӧн.
ВӦРАВНЫ!
Маклай видлалӧ ассьыс кӧмкотсӧ да надзӧникӧн шутьлялӧ.
Делӧяс абу зэв бурӧсь!
Каблукъяс дзикӧдз пӧлыньтчӧмаӧсь, пыдӧсыс розялӧма, нырӧдыс кок чуньясыд мыччысьӧны.
А тайӧ медбӧръя гоз!
Но ещӧ на омӧльджык сійӧ, мый помасьӧ хинин.
Вот хининтӧгыд збыльысь лоӧ лёк.
Тышкасьны лихорадкакӧд кутіс лоны лунысь лун сьӧкыдджык и сьӧкыдджык.
И ӧні нин Маклай чувствуйтӧ, кыдзи бырӧны сылӧн вынъясыс: сьӧкыд лои кайны гӧра вылӧ, сьӧкыд тэрыба мунны, весиг сьӧкыд нуны мыш сайын тыра сумка.
Пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка овлӧны минутъяс, кор окота куйлыны вӧрзьытӧг, сёрниттӧг, сідзи, кыдзи быдса лунъясӧн ӧні куйлӧ Ульсон.
Колӧ ыджыд воля, медым не сетчыны тайӧ кӧсйӧмыслы.
И Маклай оз сетчы сылы.
Кильчӧ поскӧд кодкӧ кайӧ кӧмтӧм кокӧн.
— Маклай! — кылӧ Туйлӧн гӧлӧс. — Аски Гарагассиын кутасны сотны унан.
Босьт сьӧрсьыд ассьыд табу.
Би вӧтлас порсьясӧс.
Тэ кутан виавны порсьяссӧ аслад табуӧн.
Маклай ӧдйӧ кӧмалӧ ассьыс киссьӧм башмакъяссӧ.
«Мый сэтшӧм «унаныс»?
— мӧвпалӧ сійӧ. — А, тайӧ морт судта турун.
Папуасъяс ӧзтӧны турунсӧ — би повзьӧдӧ пемӧсъясӧс, и кыйсьысьяс виалӧны найӧс.
А «табу» — менам ружье!
Найӧ корӧны, медым ме отсалі налы!
Колӧ отсавны!»
Башмакъяс кӧмалӧма.
Маклай восьтӧ ӧдзӧс да петӧ веранда вылӧ.
Туй сулалӧ сы водзын, вӧччӧма да торжественнӧй.
Мышкас сулалӧны пияныс.
Сійӧ нюжӧдӧ Маклайлань, кыдзи и век, шуйга кисӧ да сэсся сывйыштӧ сійӧс пельпомъясӧдыс.
— Мунам миянкӧд, Маклай, — шуӧ сійӧ.
— Миян нывбабаяслы да челядьлы колӧ яй.
Отсав миянлы вины тибольӧс.
Отсав миянлы вины дикӧй порсьӧс.
— Ладнӧ, — мӧдысь корӧм виччысьтӧг вочавидзӧ Маклай.
— Ме муна тэкӧд, Туй.
Керкасянь кылӧ Ульсонлӧн видчӧм:
— Ме кула ӧтнам!
Ті бара кӧсъянныд мунны гӧраясӧ?
Маклай дӧзмытӧг лӧсьӧдыштӧ Ульсонлысь юрлӧссӧ.
Кымыньтӧм ящик вылӧ сійӧ сувтӧдӧ сук чай тыра стӧкан, пуктӧ некымын банан, некымын таро плод да хинин порошок.
— Тіянлы кокньыдджык нин, Ульсон, приступ помасьӧ нин.
Ме тіянлы вая яй.
Тайӧ содтас тіянлысь вынъяс.
— Яй — сійӧ бур, — сӧглашайтчӧ Ульсон. — Ме окотапырысь сёя котлетка...
Ветлӧй, сӧмын локтӧй регыдджык!
Туй мунӧ водзвылын тэрыб да кокни воськовъясӧн.
Маклай старайтчӧ не кольччыны, но пельясын тиньгӧм да юр бергӧдчӧм мешайтӧны сылы.
Сійӧ копыртчӧ шор весьтӧ, гумовтӧ содзтырнас кӧдзыд ва, кӧтӧдӧ кӧсичаяссӧ да плешсӧ.
Тадзи лоӧ кокньыдджык.
Турунӧ да кустъясӧ кутчысигтыр Маклай, Туй, Бонем да Лялай лэччӧны крут пӧкатӧд увлань.
Кытысянькӧ ылісянь кылӧ вына юлӧн ызгӧм.
— Ыджыд ва... — шуӧ Туй да нуӧдӧ Маклайӧс папоротникъяс да тростникъяс костӧд.
— Ми вуджам таті, — бара шуӧ Туй да ассьыс копьёсӧ нюжӧдӧ Маклайлы.
Вуджны сьӧкыд.
Ваыс уськӧдӧ кок йывсьыд; сійӧ кучкасьӧ изъясӧ да резӧ чужӧмад да пельпомъясад, посни ва бусӧн тыртӧ синъястӧ.
— Кутчысь ёнджыка! — горзӧ Туй.
Сылысь гӧлӧссӧ вевттьӧ юлӧн ызгӧмыс.
Но Маклай и ачыс тӧдӧ, мый кутчысьны колӧ, крепыда.
Ещӧ некымынысь выныштчылӧм, и найӧ петісны вадорӧ.
Бара пӧкат.
Маклай да Туй кутчысьӧны вужъясӧ да кайӧны крут пӧката мыльк вылӧ.
Мыльк йылын бара быдмӧ турун, унан, бара сотӧ пӧсь шонді.
И бара пӧкат.
И кузь, кузь туй...
— Регыд воас Теньгум-Мана, — висьталӧ Туй.
— Окота кӧ, шойччышт.
Со сагӧвӧй пальма.
Пальма сайын — сахарнӧй тростникъяс.
Сэні уджалӧны нывбабаяс.
Мун видзчысьтӧг, став вадор кузяла оз нин повны Маклайысь.
Маклай пуксьӧ муӧ сагӧвӧй пальма улӧ да шойччӧ.
Ружье сьӧктӧдӧ пельпомсӧ, Маклай пӧрччӧ сійӧс да пуктӧ аскӧдыс орччӧн.
Сахарнӧй тростникъяс пӧвстысь тыдовтчӧны нывбабаяс.
Ӧткымынъяслӧн мышканыс челядь.
Тельрунъясысь видзӧдчӧны кудриа посньыдик юръяс.
Челядь шензьӧмӧн видзӧдӧны еджыд морт вылӧ да чукрӧдлӧны паськыд ныръяснысӧ.
Оз-ӧ ков бӧрддзыны?
Но бӧрдны, буракӧ, оз ков.
Еджыд морт на вылӧ весиг оз и видзӧд, а мамъяс, тыдалӧ, сыысь ньӧти оз повны.
Нывбабаяс локтӧны Маклай дінӧ матӧджык.
— Вай ми нуам тэнсьыд гунтӧ, — шуӧ ӧти.
— И тэнсьыд бедьтӧ, — шуӧ мӧд да нюжӧдӧ кисӧ ружьелань.
— Эн вӧрӧд! — горӧдӧ Туй.
— Тайӧ табу!
Татчӧ дзебӧма би.
Нывбаба повзьӧмпырысь бӧрыньтчӧ.
— Тайӧ Маклай? — юалӧ сійӧ.
— Тайӧ Маклай! — гордӧя шуӧ Туй.
— Талун сійӧ кутас узьны тіян деревняын.
Эм абу тіян бур сёян Маклайлы?
Нывбаба довкнитӧ юрнас.
— Мужикъяс тӧрыт кутісны кускусӧс, — висьталӧ сійӧ. — Сійӧ ловъя на.
Ми пестам би да жаритам сійӧс Маклайлы.
— Тайӧ бур! — ошкыштӧ Туй.
Маклай чеччӧ муысь да ӧшӧдӧ ружьесӧ пельпом вылас.
Сылысь дорожнӧй сумкасӧ босьтісны нин нывбабаяс.
Найӧ мунӧны водзвылын да петкӧдлӧны хижинаяслань туй.
Маклай пырӧ деревняӧ.
Деревняыс дзик Горенду кодь жӧ, сӧмын хижинаясыс неуна ляпкыдджыкӧсь да гӧгрӧс площадка вывсянь пуяс костӧд тыдалӧ оз саридз, а Енглам-Мана горалӧн кельыдлӧз тшупӧдъяс.
Гезъяс вылын, кодъясӧс кӧрталӧма пуяс костӧ, ӧшалӧны тыртӧм кӧрзинаяс.
Тайӧ кӧрзинаясас орчча деревняясса олысьяс вайлісны Теньгум-Манаса олысьяслы козин.
Маклай тӧдӧ нин тайӧ обычайсӧ: йӧз деревняӧ локтігӧн вайны козинъяс. Тайӧ лоӧ — аттьӧавны бура примитӧмысь да петкӧдлыны дружба.
Маклайӧс кытшалӧны мужчинаяс, нывбабаяс да челядь.
— Петкӧдлӧй меным ловъя кускустӧ, — корӧ сійӧ.
Кускус вӧлі Вангум хижинаын да ӧшаліс сэні йирк бердас, кытчӧ сійӧс вӧлі крепыда кӧрталӧмаӧсь бӧжӧдыс.
Тайӧ ичӧтик руд зверь, дженьыдик да слабиник кокъяса.
— Кытысь ті сійӧс кутінныд? — юалӧ Маклай.
— Тӧрыт пу вылысь.
Сійӧ ӧшаліс бӧж йылас да качайтчис.
Вангум лыйис сійӧс ньӧввужйысь, но ньӧвйыс чеги да сійӧ коли ловйӧн.
Талун ми сійӧс тэныд жаритам, Маклай.
Маклай малыштӧ чуньнас бӧжсӧ.
Бӧжыс сарӧгӧсь, гӧнтӧм да вевттьысьӧма лы сяма зӧртусьясӧн.
Сёйӧм бӧрын Маклайӧс нуӧдӧны буамрамрӧ.
Тайӧ папуасскӧй клуб, мужчинаяслы ыджыд хижина.
Кор Теньгум-Манаӧ воӧны гӧсьтъяс, найӧ тані узьлӧны бамбукысь вӧчӧм паськыд наръяс вылын.
Буамрамрын пукалӧны папуасъяс.
Найӧ куритӧны сигараяс, кодъясӧс гартӧмаӧсь паськыд табак коръясысь, да кывзӧны Туйӧс.
Кор пырӧ Маклай, найӧ бергӧдчӧны да шензьӧмӧн видзӧдӧны сы вылӧ.
— Со и Маклай, — шуӧ Туй.
— Мед Теньгум-Манаса йӧз асьныс юаласны сылысь та йылысь.
Висьтав тайӧ йӧзыслы, Маклай, верман тэ кувны али он.
Маклай нинӧм оз вочавидз.
Сійӧ вӧрзьытӧг сулалӧ буамрамр шӧрын да мӧвпалӧ.
Мый висьтавны тайӧ йӧзыслы?
Мый?
— Вангум шуӧ, мый тэнӧ позьӧ вины, кыдзи менӧ, кыдзи Бонемӧс, кыдзи Саулӧс.
Сійӧ шуӧ, мый тэнад миян кодь жӧ вир да миян кодь жӧ сьӧлӧм.
Тайӧ ӧмӧй збыль, Маклай?
Маклай нюжӧдӧ кисӧ да босьтӧ копьё.
— Босьт, — шуӧ сійӧ Вангумлы. — Босьт да сутшкы.
Тэ аддзан ставсӧ ачыд.
Вангум видзӧдӧ Маклайлы синмас.
Сійӧ кӧрӧ синкымъяссӧ да муртса-муртса кыпӧдыштӧ копьёсӧ.
И друг шыбитӧ бокӧ, тупкӧ кипыдӧснас синъяссӧ да шуйга кинас кватитӧ Маклайлысь кисӧ.
— Он, он! — горӧдӧ сійӧ. — Ме ӧні тӧда!
Тэ он вермы кувны!
Тэ тӧлысьвывса морт.
Маклай сералӧ да матыстчӧ нарлань.
— Менам унмӧй локтӧ, — шуӧ сійӧ.
— Вайӧ водамӧ, ёртъяс.
Кузь туй сетӧ асьсӧ тӧдны.
Кутшӧм лӧсьыд нюжӧдчыны со тадзи, нюжӧдны кокъяс, куньны синъяс да нинӧм йылысь не думайтны!
И ун, быттьӧ небыд гӧна бур зверь, пуктӧ ассьыс лапасӧ сылӧн синлапъяс вылӧ.
УНАН — ТУРУН
Асывнас Маклайӧс колльӧдісны Теньгум-Манаса став олысьясыс.
Шонді кыпӧдчис вылӧдз, но вӧрын, кытчӧ пырисны кыйсьысьяс, вӧлі пемыд да ыркыд.
Мунісны ляпкыдик мылькъясӧд, бара вуджисны ю вомӧн да бара пырисны вӧрӧ.
Трӧпа нуӧдіс пыр вылӧджык и вылӧджык да помасис дзик вӧр дорас.
Вӧр дорын Маклайӧс виччысисны нин.
Боевӧй паськӧма папуасъяс, кодъяслӧн кианыс вӧліны ёна зэвтӧм ньӧввужъяс да уна ёсь ньӧвъяс, ньӧжйӧник сёрнитісны ас костаныс.
Налӧн быдӧнлӧн вӧлі кык копьёӧн; юръяс выланыс, гӧнъяс кындзи, чурвидзисны кутшӧмкӧ гырысь гӧрд дзоридзьяс.
— Сотчӧ!
Сотчӧ нин! — горӧдіс кодкӧ на пӧвстысь.
Маклай петіс вӧрысь.
Дзик му бердсьыс, воськов сё сайысь, сійӧ аддзис би визь.
Тайӧ визьыс вешйис.
Сійӧ ылыстчис.
Сы бӧрын му вылӧ колисны пӧим чукӧръяс.
Пӧжарыс сӧмын на заводитчис, но тшыныс кайис вылӧдз нин да вӧлі сук.
Кадысь кадӧ биыс нюжӧдчыліс руд тшын пытшкысь.
Вӧралысьяс ньӧжйӧник мунісны котӧртысь би визь бӧрся.
Сьӧдасьӧм, сотчӧм эрд пыр паськаліс да паськаліс.
Туй муніс Маклайкӧд орччӧн.
Сійӧ сюся видзӧдіс быд мыльктор вылӧ, быд чут вылӧ.
— Буль-буль! — медбӧрын горӧдіс сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн.
— Буль-буль!
Порсь!
Жергӧдӧм клыкъяса ыджыд дикӧй порсь котӧртіс веськыда кыйсьысьяс вылӧ.
Сійӧ петӧма би кытшысь да вӧлі зэв скӧр да ёна повзьӧма.
Кыйсьысьяс копьёясӧн уськӧдчисны сылань.
Порсь, коді нинӧм эз аддзы би бӧрын, тӧвзис веськыда водзӧ. Сійӧ эз нин весиг горзы, горшас сылӧн мыйкӧ киргис.
Синъясыс гӧрдӧдӧмаӧсь, быттьӧ тырӧмаӧсь вирӧн.
Вангум паныдаліс сійӧс, но сійӧ эз и думайт кежны.
Сійӧ уськӧдіс кыйсьысьӧс кок йывсьыс, косяліс клыкъяснас яйсӧ да уськӧдчис котӧртны водзӧ.
Сійӧ вӧлі сэтшӧма лёкмӧма, мый кыйсьысьяс ас кӧсйытӧгныс бӧрыньтчисны.
Но Маклай метитчис да лыйис.
Порсь шатовмуні, но эз усь.
Сійӧ киргис, вомсьыс тыдалісны зэв гырысь клыкъяс.
Медбӧръяысь выныштчылӧмӧн сійӧ уськӧдчис Маклай вылӧ, коді сулаліс медводзын.
Маклай лыйис ещӧ ӧтчыд.
Зэв ыджыд порсь туша гыпкысис муӧ.
— Куліс!
Куліс!
Буль-бульлы воис пом, — места вылас йӧктігтыр кутіс горзыны Туй.
— Тайӧ Маклайлӧн табу виис буль-бульӧс!
Но Маклай пидзӧсчаньӧн сулаліс нин курччалӧм Вангум дорын.
Сійӧ косяліс ассьыс дӧрӧм соссӧ да топыда кӧрталіс Вангумлысь вирӧн ойдӧм кисӧ.
— Нуӧй сійӧс видзчысьӧмӧн, — тшӧктіс Маклай. — Сійӧ кӧ кутас вӧрӧшитчыны, петас став вирыс.
Вангум восьтіс синъяссӧ да видзӧдліс Маклай вылӧ.
— Кӧні нӧ порсьыс? — юаліс сійӧ.
— Маклай виис порсьсӧ.
Порсьыс ӧні Маклайлӧн! — быд боксянь горзісны папуасъяс.
— Порсьыс тайӧ тэнад, Маклай.
Ми асьным нуам сійӧс тэныд гортад, аслад керкаӧ.
Маклай шеныштіс кинас:
— Тайӧ порсьыс Горендуса нывбабаяслы да челядьлы.
Ме вии сійӧс налы.
Мед найӧ лоасны гажаӧсь да пӧтӧсь.
Туй серӧктіс да пыркнитіс юрсӧ:
— Ми огӧ босьтӧй порсьсӧ ставнас.
Ми сетам тэныд медся бур кусӧксӧ.
Маклайлы тожӧ колӧ сёйны чӧскыд яй.
Маклайлы дум вылас уси Ульсон.
— Ладнӧ, — шуис сійӧ.
— Кусӧк ме тіянлысь босьта.
ЕЩӦ ӦТИ ПРАЗДНИК
Горендуӧ порсьсӧ вайисны буретш ас кадӧ.
Тайӧ луннас Мукайлы, Туй воклы, Гумбуысь вайӧдісны невестаӧс.
Горендуса став олысьяс — и мужикъяс и нывбабаяс — виччысисны сійӧс асланыс хижина ӧдзӧсъяс дорын.
Невеста локтіс кык нывка пельпомъяс вылӧ мыджсьӧмӧн да юрсӧ зэв улӧ копыртӧмӧн.
Сійӧс дзоньнас, юр вывсяньыс кок улӧдзыс, вӧлі мавтӧмаӧсь гӧрд краскаӧн — суруӧн.
Чужӧм вылас, пельсянь пельӧдз, известкаӧн вӧлі серпасалӧма куим еджыд визь.
Невеста да сылӧн пӧдругаяс юръяс вылын катласисны восьлалігас гырысь сумкаяс — гунъяс.
Жӧник хижина дорӧ воӧм бӧрын ныв сувтіс.
Некод эз сёрнит.
Эз кывны ни сьыланкывъяс, ни музыка.
Аслас места вылысь надзӧникӧн кыпӧдчис Горендуса олысьяс пӧвстысь медся пӧрысьыс, матыстчис невеста дінӧ да, некымын кыв шуӧм бӧрын, сылӧн гун вылӧ пуктіс выль водздӧра, кодӧс мичаа кыӧма турунысь да коръясысь.
Сы бӧрын матыстчис Туй, кодлӧн киас вӧлі выль чер.
Туй бӧрын кутісны локтавны и мукӧдъяс.
Козинсӧ пукталісны нин муӧ.
Тані вӧліны и копьёяс, и плащьяс, и водздӧраяс, и сикӧтшъяс.
Невеста видзӧдіс муӧ да став тушанас тіраліс.
Маклай сулаліс папуасъяс пӧвстын да сюся видзӧдіс, мый вӧчсис сы гӧгӧрын.
Сылы зэв окота вӧлі серпасавны аслас альбомӧ и краскаясӧн мавтӧм невестасӧ, и козин чукӧрсӧ, и тӧждысьысь пӧдругаяссӧ.
Но серпасавны сійӧ эз кут.
Сійӧ тӧдіс нин, мый папуасъяс таысь полӧны.
Налы кажитчӧ, мый сійӧ мортыс, кодӧс серпасаласны, быть кулӧ, и весиг Маклайлы найӧ оз лэдзны вӧчны тайӧс.
— Бур козинъяс, — кыліс Маклай тӧдса гӧлӧс.
Маклай бергӧдчис.
Сыкӧд орччӧн сулаліс Саул — том папуас, Машалӧн батьыс.
— Ме пукті жӧ сылы бур донган.
Ӧні сылӧн эм уна донган.
Вит, и ещӧ вит, и ещӧ вит, и ещӧ вит.
— Да мыйла сылы сы мында донганыс?
Тайӧ жӧ тырмас быдса деревнялы.
И донганъяс, и табиръяс, и сикӧтшъяс, и плащьяс.
Саул чуймӧмпырысь видзӧдліс Маклай вылӧ.
— Гумбуса став йӧзыс пӧлучитасны козин.
Тайӧ козиныс Гумбуса став йӧзыслы.
Кор менам Маш-ша лоас татшӧм жӧ ыджыд, сійӧс сідзжӧ нуӧдасны мӧд деревняӧ, и ме сідзжӧ пӧлучита и выль плащ, и выль копьё, и выль табир.
И ме, и Туй, и Марамай, и Лялу — и Горендуса быд морт.
Колӧ, медым Маш-шаысь вӧлі быдӧнлы бур.
— Энлы!
Мыйла тэ казьтылін Туйсӧ?
Маш-шаыс ӧд тэнад ныв, а абу Туйлӧн!
Саул серӧктіс да катлӧдлыштіс юрсӧ:
— Туй ӧмӧй меным оз сет яй, кор менам сюмалӧ кынӧмӧй?
abu
Кор менам гӧтыр Ло висьӧ, ме ӧмӧй Лялулысь ог босьтлы и циновкаяс, и плащ, и пуӧм бананъяс?
Менӧ кӧ курччас змей, либӧ ме вылӧ пӧрӧ пу, либӧ менам кынӧмӧ пырас висьӧм, менӧ ӧмӧй оз водтӧдны буамрамрӧ да оз ӧмӧй менӧ кут вердны став Горендуыс?
Мыйла нӧ тэ менсьым юалан, Маклай?
Тэ, тыдалӧ, серавлан ме вылын.
Тэ — тӧлысьвывса морт, тэ ачыд ставсӧ тайӧс тӧдан.
— Ме тожӧ кӧсъя вайны сылы бур козин, — друг решительнӧя шуис Маклай.
— Ме пыр жӧ ветла козинла.
— Мун да регыдджык бӧр во! — сӧгласитчис Саул. — Недыр мысти ми кутам сьывны, и йӧктыны, и барабанъясӧ кучкавны, и чӧскыд инга сёйны.
Регыдджык лок, Маклай!
— Регыд!
Ме пырысьтӧм-пыр бӧр локта!
И Маклай тэрыба мӧдӧдчис трӧпа кузя аслас керкалань.
МЕДБӦРЪЯ ПӦДАРКИ
Ульсон пукаліс пос тшупӧд вылын да синъяссӧ лапниттӧг видзӧдіс веськыда ас водзас.
Весиг Маклайлысь кок шы кылӧм бӧрын сійӧ эз вӧрзьы.
— Мый тіянкӧд лои, Ульсон?
Тіян бара лихорадка?
Ме вайи тіянлы яй.
Ми виим дикӧй порсьӧс, и меным сетісны ыджыд кусӧк тіянлы вылӧ.
Мыйла нӧ ті пукаланныд да нинӧм он шуӧй?
— Ланьтлӧй! — шуис Ульсон.
— Кыланныд гӧлӧсъяс?
Маклай кывзыштіс.
Мусянь, турунсянь, коръяссянь, кыдзи и век, кыліс цикадаяслӧн да чиркъяслӧн трачкӧдчӧм.
Кыдзи и век, кустъяс пӧвстын жургис-визувтіс шор.
Кыдзи и век, чипсігтыр лэбалісны увйысь увйӧ лэбачьяс.
— Ті ылалӧмныд, Ульсон, тані некод абу.
Ульсон видзӧдліс гудыр синъяснас Маклай вылӧ.
— Ме кыла гӧлӧсъяс, — ассьыс дӧжналіс сійӧ.
— Кодкӧ чуксалӧ менӧ: «Ульсон, Ульсон!»
abu
И тадзи кузь лунтыр.
— Тайӧ лихорадка, — шуис Маклай.
— Ӧні лихорадкаыс менам абу.
— И тайӧ ӧткӧн олӧм вӧсна.
Мыйла ті лунтыр пукаланныд ӧтнанныд гортын?
Мыйла ті онӧ мунӧй Горендуӧ, йӧз дінӧ?
— Папуасъяс дінӧ? — зывӧкпырысь нюжӧдіс Ульсон.
— Да, папуасъяс дінӧ.
Йӧз дінӧ.
Мунамӧй ӧні.
Налӧн талун праздник.
Ме локті невесталы козинла.
Ульсон ӧдва чеччис да, перилӧясӧ кутчысьӧмӧн, кайис пос кузя.
— Ёна тай колӧны меным тіян папуасъясныд! — скӧрысь шуис сійӧ.
— Меным эськӧ окота вӧлі, медым найӧ му пырыс мунісны ӧтлаын и тайӧ діыскӧд, и тайӧ керкаыскӧд, и тайӧ номъясыскӧд, и тіянкӧд ӧтлаын, господин путешественник!
— Тіян истерика, Ульсон, — кӧдзыда шуис Маклай.
— Дикарьяс-папуасъяс асьнысӧ кутӧны ыджыдджык достоинствоӧн!
Да, огӧ кутӧй сёрнитны та йылысь.
Босьтӧй яйсӧ.
Рытнас ме вая тіянлы кутшӧмкӧ плодъяс да ӧрехъяс.
Маклай пидзӧсчанясис да тэрмасьӧмӧн восьтіс ассьыс чемодансӧ.
Мый жӧ сійӧ козьналас невесталы?
Сылӧн эз нин вӧвны ни сикӧтшъяс, ни кӧрт тувъяс, ни зептын новлӧдлан рӧмпӧштанъяс, ни перочиннӧй пуртъяс.
Сійӧ важӧн нин разӧдліс ассьыс став запасъяссӧ.
Бӧръя кадас сылы нинӧм нин вӧлі сетны папуасъяслы весиг бананъяс, таро да мукӧдторъяс ваялӧмысь.
Правда, папуасъяс таысь сы вылӧ эз скӧравны, но талун сылы вӧлі окота лоны торйӧн бур сьӧлӧмаӧн.
— Ульсон! — горӧдіс сійӧ.
— Кӧнкӧ тіян абу-ӧ лишнӧй матерье тор?
— Миян нинӧм абу! — скӧрысь вочавидзис Ульсон.
— Ни матерье, ни пызь, ни сов, ни сакар.
Маклай лэптыштліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ дзикӧдз ректіс ассьыс чемодансӧ джоджӧ да тэрмасьӧмӧн кутіс видлавны кӧлуйсӧ.
Подтяжки?
Оз, тайӧ оз туй!
Записнӧй книжка?
Оз ков!
Киссьӧм носки — оз шогмы.
Пиньяс весалан паста?
Но, тайӧ папуасскӧй нылыдлы оз ков!
Чемодан пыдӧсын куйліс Маклайлӧн дзик медбӧръя запаснӧй дӧрӧм.
Вот та йылысь сулалӧ думыштлыны.
Правда, тайӧ медбӧръя дӧрӧм.
Ӧнія новлан дӧрӧмыс регыд дзикӧдз нин киссяс.
Но тайӧ запаснӧй дӧрӧмыс сэтшӧм мича визьяса да перламутрӧвӧй кизьяса!
Папуасскӧй нывлы сійӧ, дерт, кажитчас.
Жаль, мый дӧрӧм соскыс киссьӧма жӧ: веськыд соскыслӧн гырддзаыс розялӧма.
Но тайӧс позьӧ дӧмыштны.
— Ульсон, кӧні ем да сунис?
— Ог тӧд, — зумыша вочавидзӧ Ульсон аслас пельӧссянь.
Маклай корсьысьӧ ящикысь.
Ем да сунис сюрисны.
Маклай пуксьӧ табуретка вылӧ да кужтӧг дӧмӧ дӧрӧм соссӧ.
Зэв бур!
Козиныс кажитчас став деревняыслы!
Сэтшӧм мича, сэтшӧм паськыд дӧрӧм!
И сэтшӧм мича кизьяс!
Ульсон зумыша видзӧдӧ Маклай вылӧ:
— Медбӧръя дӧрӧмнытӧ нуанныд?
Но Маклайлы ӧні абу окота сыкӧд вензьыны.
— Ничево, Ульсон, ме кыдзкӧ-мыйкӧ и сытӧг ола.
Кывзӧй, Ульсон, вай дугдӧй дузъявны.
Мунамӧй мекӧд.
Йӧз дінын тіянлы лоӧ кокньыдджык.
Но Ульсон зэв асныра.
Сійӧ пыркнитӧ аслас еджгов юрсинас, кияссӧ сюйӧ зепъясас да чӧв олӧ.
— Но, кыдз окотаныд, — шуӧ Маклай.
— Ме муна.
Сӧмын энӧ вунӧдӧй ас кадӧ юны хинин!
МЕДБӦРЪЯ ВОЙ
Маклайлӧн козиныс шемӧсмӧдіс Горендуса да Гумбуса став йӧзӧс.
Дӧрӧм ветлӧдліс киысь киӧ.
Ӧтияс акайтісны, мӧдъяс катлӧдлісны юрнысӧ.
Ичӧтик Маша, кодлы дӧрӧмсӧ петкӧдлісны жӧ, весиг сюйис вомас зэв мича еджыд кизьсӧ да дыр бӧрдіс, кор сылысь сійӧс мырддисны.
Торйӧн ёна шензьӧдіс крахмалитӧм воротник, кодӧс вӧлі позьӧ разьны.
Невеста кутчысис воротникас кыкнан кинас, но жӧниклы сійӧ кажитчис жӧ.
На гӧгӧр сулалысь папуасъяс дыр вензисны, кодлы сійӧс сетны, но мужикъяс сувтісны жӧник дор, и Туй, кыдзи ыджыдджык вок, торжественнӧя сійӧс пуктіс Мукай сьылі вылӧ.
Невестаыс синва пыр видзӧдіс аслас жӧник вылӧ да нюмъяліс.
Приятнӧ век жӧ лоны татшӧма вӧччӧм да мича мортлӧн гӧтырӧн!
Зато кизьяссӧ вензьытӧг сетісны нывлы.
Найӧс пыр жӧ пысавлісны сунис вылӧ, кодӧс сетіс Маклай, да ӧшӧдісны невесталы пельясас.
— Ай-ай! — шензьӧмӧн сёрнитісны папуасъяс. — Ай-ай!
Кутшӧм мича паськӧм!
Кутшӧм мича исергаяс!
Козинъяссӧ босьталісны да пыртісны хижинаӧ.
Невеста дінӧ, коді век на сулаліс важ местаас, матыстчис ӧти старик.
Сійӧ мыджсис копьё вылӧ, чукырӧсь сьылі вылас вӧлі праздничнӧй сикӧтш.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ ныв юрсилань.
Сэсся крепыда шамыртіс кудриа юрси прать, ёна тракнитіс да нюжйӧдлӧмӧн кутіс висьтавны:
— Медым Гумбуса ныв лоас Горендуса мортлы бур гӧтырӧн!
Мед сылӧн век вӧлі уна сёян, а биыс — жар!
Мед оласны сылӧн челядь, а ньӧвъясыс сылӧн век веськаласны кытчӧ колӧ!
Первой старик бӧрын матыстчис мӧд, мӧд бӧрын — коймӧд.
И быдӧн нетшкисны нылӧс юрсиӧдыс, и быдӧн тшӧктісны сылы лоны Мукайлы бур гӧтырӧн, видзны сылысь би, сылысь оружие, пуны сылы сёян, воспитывайтны сылысь челядь.
Невеста кевмысьӧмӧн видзӧдіс старикъяс вылӧ.
Сылӧн юрсиыс доймис, но ныв крепитчис.
Барабанӧ гораа грымӧдӧм торкис старикъяслысь речсӧ.
Невеста радпырысь шыльӧдыштіс дзугсьӧм кӧсаяссӧ да пӧдругаясыскӧд да жӧникыскӧд надзӧникӧн пырис аслас выль хижинаӧ.
Мужикъяс пуксялісны лэбулӧ да заводитісны сёйны.
Дикӧй порсь яй вӧлі зэв чӧскыд.
Туй вильӧдіс лыяс да мудзлытӧг висьтавліс, кыдзи тӧрыт сотчис унан, кыдзи би пытшкын ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласис повзьӧм порсь, кыдзи Маклай пуктіс пельпом бердас ассьыс бедьсӧ — табусӧ, кыдзи тайӧ табуысь чепӧсйис би да порсь усис, быттьӧ сылы веськаліс чардби.
Порсь яй сёйигӧн юисны кэу — коддзӧдан напиток, кодӧс вӧчӧны переч быдмӧг сокысь.
Недыр мысти трубаяс да флейтаяс шы улӧ кутісны бергавны йӧктысьяс.
Праздник ради найӧ вӧлі мавтчӧмаӧсь унасикас рӧма сёйӧн да вылӧ чеччалісны.
Бокынджык кытшӧ пуксялӧм мужикъяс шлочӧдісны кияснаныс да сьылісны ассьыныс сьыланкыв:
Горендуӧ воис Гумбуысь ныв,
Сійӧ лоӧ Мукайлы гӧтыр.
Сійӧ кутас вӧчны сылы браслетъяс,
Сійӧ кутас пуны сылы сёян.
Аски Мукай босьтас ньӧв да ньӧввуж,
Сійӧ виас тибольӧс да кускусӧс.
Сійӧ кыяс кӧрзинатыр чери,
Сійӧ чукӧртас зэв уна кокос.
Сёй, нылукӧй!
Сёй, Гумбуса ныв!
Мукайлы тэ рӧдитан дзоньвидза пиӧс.
Горендуса олысьяслы колӧны выль йӧз,
Колӧны выль кыйсьысьяс да выль воинъяс.
Горендуӧ воис Гумбуысь ныв,
Сійӧ лоӧ Мукайлы гӧтыр.
Сійӧ кутас вӧчны сылы браслетъяс,
Сійӧ кутас пуны сылы сёян.
Пестісны бипур.
Гӧрд би югӧр кутіс тіравны джуджыд пуяс вылын.
Мудзӧм йӧктысьяс пуксялісны би дорӧ.
На пыдди петісны выльяс.
Маклай чувствуйтіс, мый сылӧн бара заводитчӧ лихорадка.
Би эз шонты.
Флейта да пӧлян шыяс сылы кажитчисны зэв гораӧн.
Йӧктысьяслӧн чужӧмъяс, кодъясӧс вӧлі мавтӧма сьӧд да гӧрд краскаӧн, кажитчисны страшнӧй вӧтын аддзанторйӧн.
Пиньяс зяткакылісны.
Мышку кузя котӧртіс йирмӧг.
— Ме муна гортӧ, — шуис Маклай да чеччис.
Сувтіс и шатовмуні.
Саул сійӧс кутыштіс.
— Кольччы татчӧ, буамрамрӧ, — шуис сійӧ Маклайлы.
— Ми водтӧдам тэнӧ выль циновка вылӧ.
Мыйла ӧні тэныд гортад муннысӧ?
Абу ӧмӧй тэныд ӧткодь, кӧні узьны: тані али гортад?
«Буамрамр!
Мый нӧ, тайӧ, пӧжалуй, бур.
Ме вода циновка вылӧ да кута вевт пыр видзӧдны енэжӧ.
Менӧ некод оз вӧрзьӧд, меным некодӧс оз ковмы ни бурӧдны, ни гажӧдны.
Ульсон, кӧнкӧ, век на дузъялӧ, а окотитас кӧ миритчыны, сідзкӧ — войбыд ковмас сёрнитны, кывзыны упрёкъяс да норасьӧмъяс!»
— Ладнӧ, Саул, ме узя буамрамрын, — решитӧ Маклай да, муртса шатлалігтыр, мунӧ ыджыд хижиналань, кодлысь пыранінсӧ мичмӧдӧма украшениеясӧн.
— Тайӧ висьӧм? — юасьӧны ӧта-мӧдныслысь папуасъяс, кодъяс колльӧдӧны синъяснаныс Маклайӧс.
— Абу, тайӧ кэу! — вочавидзӧны мукӧдъяс. — Маклай — тӧлысьвывса морт!
Сійӧ оз вись, сійӧ оз вермы висьмыны.
Но сійӧ юис уна кэу, медым Мукай да сылӧн гӧтыр вӧліны шудаӧсь.
Кэу вӧсна лигышмуніны кокъясыс, и сылы колӧ шойччыштны.
— Мед шойччӧ! — ӧттшӧтш шуӧны папуасъяс.
И трубаяс кутісны тутсыны неуна надзӧнджык, и йӧктысьяс йӧктӧны неуна ньӧжйӧджык.
Буамрамрын пемыд.
Розя вевт пыр тыдалӧны кодзувъяс.
Кысянькӧ кылӧ цвет дук, Новӧй Гвинеяса войся цвет дук.
Но лихорадка медся вына.
И Маклай ачыс кылӧ, кыдзи зяткакылӧны сылӧн пиньясыс.
ТШЫН!
ТШЫН!
Свадебнӧй пир кыссис войбыд.
Йӧз ланьтісны сӧмын асъядорыс.
Сӧмын асъявылыс унмовсис и Маклай.
Сійӧ вӧрзьытӧг куйліс циновка вылын, киыс ӧшӧдчӧма нар вывсянь, чужӧмыс бледӧдӧма, плеш вылас ньылӧм войтъяс.
Пӧсялӧмысла ва юрсиыс сибдӧма кӧсичаясас.
Сингуранъясыс вӧйӧмаӧсь.
Вӧсни нырыс кажитчис ещӧ вӧсниджыкӧн.
Ус увсьыс тыдалісны лихорадка вӧсна потласьӧм вомдоръяс.
Буамрамрын некод эз вӧв.
Вевт пыр писькӧдчис векньыдик зарни шонді югӧр.
Сюръяяс вылын пуртӧн вӧчӧм лёкгагъяс да черияс жергӧдӧмаӧсь ассьыныс страшнӧй вомъяснысӧ.
Мыйкӧ кышакыліс пальма коръяс пӧвстын, кодъяс куйлісны тыртӧм нар вылын.
Гашкӧ, тайӧ вӧлі тӧв, коді пырис восьса ӧдзӧсӧд; гашкӧ, збоймӧм шыръяс.
Шонді югӧр лэччис улӧджык.
Со сійӧ исковтіс Маклай ки кузя, сылӧн омӧльтчӧм чужӧм кузя, пемдӧдӧм синлапъяс кузя.
Маклай вӧрзьӧдчыштіс.
Синъясыслы лои шоныд.
Маклай садьмис да лэптіс юрсӧ.
Сійӧ кывзысьыштіс; кӧнкӧ ылын-ылын кылісны ёсь гӧлӧсъяс:
— Тамо-русс!
Тамо-русс!
Тамо-русс!
— Мый лоӧма! — вомгорулас шуис Маклай да сьӧкыдпырысь лэдзис кокъяссӧ нар вылысь. — Кутшӧм ещӧ «тамо-русс»?
Тамо-русс — роч йӧз!
Оз-ӧ нин меным Ульсонлы моз каститчы?
Тайӧ сӧмын нин и оз тырмы!
Но горзӧмыс матысмис.
Кодкӧ котӧртіс — и, буракӧ, котӧртіс вадорладорсянь.
Кокньыдик кок шыяс кылісны площадка вылын.
Хижинаясын быдлаын шызисны йӧз.
Кодкӧ мыйкӧ юаліс.
Кодкӧ котӧртігмозыс мыйкӧ горӧдіс.
Кутісны чилзыны челядь.
Заводитісны увтчыны понъяс.
И со кодлӧнкӧ вуджӧр тупкис буамрамрӧ пыранін.
— Маклай!
Маклай!
Садьмы, Маклай!
Саридзын тшын!
— Тшын?
— Тшын!
Ме вӧлі вадорын!
Кар-Кара дінын веськыда васьыс петӧ тшын!
— Тэ ӧшибитчин!
Тайӧ Кар-Караса йӧз сотӧны унан.
Ва вылын тшын оз овлы!
— Абу, тайӧ ва вылын!
Ме тӧда, мый тайӧ!
Тайӧ тэнад пирӧга.
Тайӧ тамо-русс!
Тамо-русс!
Роч йӧз!
Маклайлӧн блед чужӧмыс ещӧ ёнджыка кельдӧдіс.
Кажитчис, став вирыс визувтіс сьӧлӧмас, морӧсын пыр жӧ лои дзескыд, пельясын кутіс шувгыны.
— Оз вермы лоны!
— Видзӧдлы ачыд, Маклай!
Видзӧдлы да висьтав миянлы!
Тайӧ кӧ абу тамо-русс, сідзкӧ тайӧ сотчӧ саридз!
— Энӧ горзӧй!
Ме видзӧдла ачым!
Башмак кӧвъяс дзугсисны.
Кизь некыдз эз кӧсйы веськавны петляӧ.
Кучик тасма дзебис ассьыс розьяссӧ да эз тӧр пряжкаӧ.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн Маклай пасьтасис, кыдзсюрӧ кӧрталіс башмак кӧвъяссӧ, тасмаасис.
Ӧні позьӧ и котӧртны...
Котӧртны мыйвынсьыс, изъяс вомӧн, пӧрӧм пуяс вомӧн чеччалігтыр, веськыда вадорӧ, веськыда саридзлань.
Маклай кайис джуджыд из вылӧ, сувтіс шойччыштны.
Тшын!
Да, саридзын збыльысь вӧлі тшын.
Дерт, тайӧ пароход.
Сійӧ оз на тыдав: сійӧ ылын на; но тшын — тайӧ пароход тшын, и сійӧ матысмӧ талань!
— Маклай, мый тайӧ татшӧмыс?
Тайӧ тамо-русс?
— Тайӧ ыджыд пирӧга, Саул.
Гашкӧ, тайӧ и тамо-русс!
Маклай чеччыштӧ из вылысь да котӧртӧ вадор пӧлӧн гортас, сваяяс вылын хижиналань.
Шонді югӧр улын гӧрд саридз пӧшти оз гыав.
Кокъяс улын изъяс да лыа, кодъяс кӧдзалӧмаӧсь вой чӧжӧн, шонавны абу на удитӧмаӧсь.
Кыртаяскостса посньыдик куръяясын сёлькӧдчӧ ва.
Ляпкыдінъясын куйлӧ на лилӧвӧй вуджӧр — вылісянь ӧшйӧм изъяссянь, пропасть весьтӧ копыртчӧм пусянь вуджӧр.
Но Маклай ӧні оз видзӧд ни вуджӧръяс, ни шонді вылӧ.
Сійӧ котӧртӧ киссьӧм башмака кокъяснас неуна чотігтыр да синъяссӧ оз вештыв ӧти местаын сулалысь кымӧртор вылысь.
— Тшын!
Тшын!
КОРАБЛЬ ВЫЛӦ!
— Ульсон, садьмӧй!
Саридзын тыдалӧ корабль!
Грымгысьӧ-усьӧ кутшӧмкӧ ящик.
Тронякылӧ пӧрӧдӧм стӧкан.
Уна узьӧм вӧсна пыктӧм чужӧма Ульсон улыс дӧрӧм-гач кежсьыс чепӧсйӧ Маклайлы паныд:
— Корабль!
Ті шуанныд — корабль?
Сійӧ воис миянла?
— Ог тӧд.
Гашкӧ, и эз!
Но ми долженӧсь сійӧс встретитны!
— Корабль!
Ульсон гораа сералӧ.
Ульсон сьылӧ.
Ульсон друг сувтӧ увлань юрӧн да кияс вылас пелька кытшовтӧ керкаводзса ичӧтик площадка гӧгӧр.
— Ульсон, оз позь воштыны кад.
Миянлы колӧ лэптыны флаг, вежны паськӧм, босьтны письмӧяс да пыжӧн петны суднолы паныд.
Радысла Ульсон оз вермы сёрнитны.
Сійӧ вӧчӧ ещӧ ӧти пируэт *, зымӧдӧ кӧмтӧм кокъяснас, шлочӧдӧ чуньяснас, саридзлы да пуяслы мыччӧдлӧ кывсӧ да котӧртӧ пасьтасьны.
Маклай лэптӧ флаг.
Ыджыд полотнище кывзысьӧмӧн кыптӧ гез кузя вывлань.
Кокньыдик тӧв паськӧдӧ сійӧс.
Сійӧ дӧлалӧ да зільӧ лэбзьыны дзик сідзи, кыдзи домалӧм лэбач.
Маклай пырӧ жырйӧ, медым вежны паськӧм.
Пӧрӧдӧм чемодан куйлӧ тыртӧм да лямалӧм пыдӧса.
— А пасьтавнысӧ и нинӧм, — сералӧ Маклай. — И кыдзи ме верми вунӧдны, мый менам ӧні абу весиг запаснӧй дӧрӧм!
Но да нинӧм.
Сійӧ босьтӧ щӧтка да дыр весалӧ ассьыс башмакъяссӧ.
Чурвидзысь кок чуньясыс скӧра вӧрӧшитчӧны.
Но и башмакъяс!
Ульсон петӧ перегородка сайысь. Сійӧ зэв ёна вӧччӧма.
Сы вылын визя галстук, гӧтырыслӧн прӧщальнӧй козин, сосъясас — ыргӧн запонки; небыд шляпасӧ неуна пӧлыньтыштӧма.
Сы дорысь весиг, буракӧ, кылӧ одеколон дук.
— Тэчны кӧлуй? — юалӧ сійӧ.
abu
— Ассьыныд — да! — недыр чӧв олыштӧм бӧрын вочавидзӧ сійӧ.
— А тіянлысь?
— А менсьым оз на ков.
— Ті кӧсъянныд тайӧс ставсӧ кольны папуасъяслы?
— Ме ог на тӧд.
Гашкӧ, ме татчӧ кольчча на и ачым.
— Татчӧ?
Ещӧ?
Ульсон пӧрччӧ шляпасӧ да мудзӧмпырысь ӧвтчӧ сійӧн.
Сійӧ дзик немтор оз гӧгӧрво.
Но Маклай оз сет сылы кад мӧвпавны.
— Мунамӧй пыжӧ, — тэрмӧдлӧ Ульсонӧс сійӧ. — Ме сёрнитчи Саулкӧд да Дягусликӧд.
Найӧ нуасны миянӧс корабль дорӧдз.
Ульсон медбӧръяысь кытшовтӧ керка пытшкӧд.
Эз, сійӧ нинӧм эз вунӧд.
Оборкияса да бантъяса гӧтырыслысь портрет пуктӧма.
Бритвеннӧй прибор, незабудкаясысь венока «Мальме йылысь казьтылӧм» гижӧда майтӧг доз чемоданын жӧ.
— Ме гӧтов, — шуӧ сійӧ.
...Пыж мунӧ ӧдйӧ да увереннӧя.
Ӧні судноыс тыдалӧ дзоньнас нин.
Тыдалӧ роч флаг.
Борт пӧлӧн — тӧдса шыпасъяса гижӧд: «Изумруд».
Маклай лэдзӧ бинокль.
Корабль пыр ыдждӧ и ыдждӧ.
Реяяс вылын матросъяс ӧвтчӧны асланыс бескозыркаясӧн.
Ленточкаяс дӧлалӧны тӧвйылын.
Пыжын пукалысь папуасъяс дугдӧны сынны.
Найӧ повзьӧмпырысь видзӧдӧны ӧта-мӧдныс вылӧ, Маклай вылӧ.
— Мыйта йӧзыс! — шуӧны найӧ.
— Мыйта тамо-русс!
Тайӧ пирӧга вылас йӧзыс унджык Горендуса став олысьяс дорысь.
Ми сэсся огӧ мунӧй, Маклай!
— Энӧ полӧй!
Ме жӧ тіянкӧд!
— Ми полам, Маклай!
Реяяс вылын матросъяс гораа горзӧны «ура».
Юргӧны духӧвӧй оркестрлӧн ыргӧн трубаяс.
Маклайӧс тӧдісны!
Маклайӧс чолӧмалӧны!
Папуасъяс тіралӧны став тушананыс да кияснаныс тупкӧны пельяснысӧ.
Ваӧ уськӧдӧм пелысъяссӧ кылӧдӧ визулыс.
— Мый ті вӧчанныд?!
— горзӧ Маклай.
Но папуасъяс сійӧс оз кывзыны.
Найӧ ӧвтчӧны кияснаныс юр весьтаныс да чеччыштӧны саридзӧ.
Сьӧд кияс тэрыба вундӧны васӧ.
Найӧ вартчӧны вадорлань.
Налӧн кудриа юръясныс, кӧні чурвидзӧны лэбач гӧнъяс, чеччалӧны гыяс кузя, быттьӧ мачьяс.
«Изумруд» вывсянь шыбитӧны гез.
Маклай да Ульсон сьӧкыда матыстӧны пыжнысӧ корабль борт бердӧ.
Ещӧ гораджыка юргӧны трубаяс.
Ещӧ гораджыка куимысь горӧдӧны «ура».
Уна дас ки нюжӧдчӧны Маклайлань да Ульсонлань, уна дас ки отсалӧны налы кайны борт вылӧ.
И со найӧ палуба вылынӧсь нин.
Дзирдалӧны весалӧм порученьяс.
Капитанскӧй рубка стеклӧ вылын ворсӧдчӧны шонді югӧръяс.
Кодкӧ кутлӧ кисӧ.
Кодкӧ Маклайӧс топӧдлӧ.
Кодлӧнкӧ бритӧм чужӧмыс, кысянь кылӧ на майтӧг дук, жмитчӧ сы чужӧм бердӧ.
— Николай Николаевич!
Донаӧй!
Аддзысим жӧ!
КАЮТ-КОМПАНИЯЫН СЁРНИ
— Прӧститӧй, Николай Николаевич, но ме мыйкӧ ог гӧгӧрво.
Ті онӧ кӧсйӧй миянкӧд мунны?
— Ме думайта, мый меным татчӧ колӧ кольччыны.
— Энлӧй, энлӧй!
Вайӧ тӧлкӧн сёрнитыштам.
Дыр-ӧ ті олінныд ді вылын?
— Дас вит тӧлысь.
— Дас вит тӧлысь!
И тайӧ тіянлы этша на?
— Меным окота чукӧртны унджык материал и, таысь кындзи...
— Но, мый нӧ ещӧ?
Висьталӧй, Николай Николаевич!
— ... и, таысь кындзи, папуасъяс зэв ёна велалісны ме дінӧ.
— Бур помка сы вылӧ, медым кувны лихорадкаысь.
Да ӧд ті дзикӧдз вежсьӧмныд чужӧм вывсьыныд, Николай Николаевич!
Ӧд тіянӧс ми первойсӧ весиг эгӧ тӧдӧй.
Омӧльтчӧмныд, вижӧдӧмныд, сингуранъясныд вӧйӧмаӧсь.
Кыдз шулӧны, мичаджыкӧн гортйӧ пуктывлӧны.
— Тайӧ нинӧм.
Ті колянныд меным хинин, и сэсся нинӧм меным оз ков.
Вот Ульсонӧс тіянлы колӧ быть босьтны.
Меным мукӧддырйи кажитчыліс, мый сійӧ заводитӧ йӧймыны.
— И некутшӧм дивӧ абу.
Ме кӧ эськӧ, навернӧ, йӧйми жӧ!
— Уверен, мый энӧй.
Но та йылысь бӧрынджык.
Вай сёрнитчамӧй помӧдз.
Ті меным колянныд хинин, неуна сёян-юан, бумага...
Бур эськӧ вӧлі, сюрас кӧ ӧти пара дӧрӧм да гач.
И башмакъяс.
Башмакъяс меным колӧны непременнӧ.
— И, сідзкӧ, бара во кежлӧ?
— Выль пароходӧдз.
Гашкӧ, и воысь дырджык кежлӧ.
— Йӧйталӧм!
Дзик йӧйталӧм!
Мед менӧ нуасны сюраясыс, ме кӧ отсала вӧчны тайӧс!
Ни хинин, ни башмакъяс, ни сукар ме ог сет.
Ті мунанныд миянкӧд, Николай Николаевич.
— Ті прӧстӧ шутитанныд, капитан.
Онӧ жӧ ті менӧ нуӧй мырдӧн?
— Ог, дерт, ог!
И хининсӧ ме тіянлы коля мыйта колӧ.
Но тіянлы колӧ на думыштлыны, Николай Николаевич.
— Ме думайта.
— Ті ме вылӧ эн скӧралӧй, донаӧй, но ме тіян Ульсон кодь кымын жӧ.
Но мый ті аддзинныд бурсӧ тайӧ дикарьясыслысь?
— Да, тайӧ дзик менам Ульсон моз...
Висьталӧй, капитан, ті коркӧ пу пӧрӧдлінныд изйысь вӧчӧм черӧн?
— Ме?
Изйысь вӧчӧм черӧн?
Мый ради?
— Но, а ковмис кӧ эськӧ пӧрӧдны, кыдз ті думайтанныд, кокни эськӧ вӧлі?
— Пу?
Изйысь вӧчӧм черӧн?
А чӧртыс тӧдӧ!
Дерт, кӧнкӧ, эз зэв кокни!
— А тіянлы кӧ ковмис кокос ӧрехысь вӧчны мича, збыльысь мича доз, кӧні эськӧ вӧлі вӧсни сер да мича рисунок?
И бара жӧ пурттӧг, лобзиктӧг, токарнӧй станоктӧг, сӧмын лыӧн да лэчтӧм ракпаньӧн.
Вӧчинныд эськӧ ті сійӧс?
— Эг!
Думайта, мый эг!
— А кыдзи ті думайтанныд, тіян керкаын кӧ эськӧ, тіян уна судта петербургскӧй керкаын, висьмис кодкӧ тіянлы дзик тӧдтӧм морт — эз тіян пи, вок, весиг эз друг, — эновтінныд эськӧ ті ассьыныд став делӧяснытӧ, медым пукавны сылӧн крӧвать дорын, бинтуйтны сылысь ранаяс да сетавны лекарствояс...
— Но, вӧлі кӧ кад...
— Ага, вот-вот!
Вӧлі кӧ кад!
А дикарьяс вӧчӧны тайӧс нинӧм йылысь думайттӧг...
Изйысь вӧчӧм черӧн найӧ стрӧитӧны аслыныс хижинаяс, лэчтӧм лыӧн найӧ мичмӧдӧны дозмук да оружие, прӧстӧй турунысь кыӧны браслетъяс, кодъяс вылӧ вежыс петас любӧй модницалӧн.
Ті шуанныд «дикарьяс»...
А сетӧй тайӧ дикарьясыслы стальнӧй пила, сетӧй налы кысян станок, сетӧй налы отсӧг вылӧ вӧв либӧ осёл, налӧн челядьлы мӧс, налӧн висьысьяслы докторӧс, и ті аддзанныд, кутшӧмӧсь лоасны тайӧ дикарьясыс!
— Николай Николаевич, донаӧй!
Ті, буракӧ, скӧрминныд ме вылӧ?
— Эг, капитан, ме эг скӧрмы.
Ме сӧмын кӧсъя, медым ті тӧдінныд, мый йылысь ті сёрнитанныд.
Ті тӧданныд, мый йылысь ме мечтайта, капитан?
— Но, но...
— Ме мечтайта котыртны Маклай вадорын настӧящӧй йӧзысь колония.
Ме мечтайта уговоритны найӧс, кодъясӧс ме уважайта да вылӧ донъяла, овмӧдчыны мекӧд тайӧ вадорас.
Ми эськӧ татчӧ вайим сьӧрысь плугъяс, киркаяс, зыръяс.
Ми эськӧ вайим сьӧрысь гортса пемӧсъясӧс, кӧйдыс да лекарствояс.
Ми эськӧ велӧдім папуасъясӧс став тайӧторъяснас пӧльзуйтчыны.
Ми эськӧ докажитім, мый еджыд йӧз абу век сӧмын хищникъяс да кӧзяева.
И кутшӧм чудеснӧй эськӧ вӧлі тайӧ крайыс, капитан!
— А ӧд тайӧ абу омӧль мӧвп, Николай Николаевич!
— Но вот!
А ті видзӧданныд ме вылӧ йӧймӧм морт вылӧ моз!
— Мыйла ті тадзсӧ?
— Но сідзкӧ чудак вылӧ моз, сійӧ ӧткодь!
А тайӧ чудакыс кӧсйӧ сӧмын ӧтитор: отсавны войтырлы, коді та дон сулалӧ.
— Сідзкӧ, тіянлы колӧ мунны миянкӧд.
— Мыйла?
— Сы вӧсна мый сӧмын ті асьныд верманныд уговоритны найӧс, кодъясӧс кӧсъянныд уговоритны.
Ме ӧд ог вермы тайӧс вӧчны!
А ті да тіян докладъяс...
— Да, докладсӧ меным коліс эськӧ вӧчны.
— Сідзкӧ, ті мекӧд сӧгласенӧсь!
А сэтчӧ жӧ ті ӧдва сулаланныд кок йыланыд.
Мунамӧй миянкӧд.
«Изумруд» нуас тіянӧс Европаӧ.
Ті бурданныд да шойччыштанныд.
Ті чукӧртанныд йӧзӧс да сьӧм, и сэки позьӧ босьтчыны делӧӧ — бӧр локны Новӧй Гвинеяӧ!
— А пӧжалуй, ті и правӧсь, капитан.
— Сідзкӧ, решитім?
— Ог тӧд.
Ме думыштла на.
Виччысьлам аскиӧдз.
— Бур, виччысьлам аскиӧдз.
ПРӦЩАЙТЧӦМ
Папуасъяс пукалісны Маклай керка дінын пӧрӧдӧм пуяс вылын да чӧв олісны.
Чужӧмъясыс налӧн вӧліны шогӧсь, юръяснысӧ копыртӧмаӧсь.
Ӧткымынъяс кокньыдика катласисны ӧтарӧ-мӧдарӧ да ышлолалісны. Тадзи жӧ вӧчлывлӧны кулӧм мортӧс колльӧдігӧн, кор пальма коръясысь вӧчӧм гортйын кулӧм мортлысь телӧсӧ лэптӧны сылӧн медбӧръя оланінӧ, сылӧн жӧ хижина вевтувса перекладинаяс вылӧ.
Маклай чукӧртіс кӧлуй.
«Изумруд» судноса капитан сійӧс убедитіс.
Маклайлы колӧ аслыс пӧртны олӧмӧ лӧсьӧдӧм планъяссӧ.
Но сійӧ воас бӧр, тайӧ дзик гӧгӧрвоана!
Маклай петӧ хижинаысь.
Сійӧ пуксьӧ Туйкӧд орччӧн да сідзжӧ чӧв олӧ.
Сылы шог.
Сылы зэв, зэв шог.
— Маклай, — медбӧрын шуӧ Туй да видзӧдлӧ сы вылӧ. — Мыйла тэ мунан, Маклай?
Тӧлысь вылын ӧмӧй тэнад эмӧсь сэтшӧм вокъяс, кыдзи ми?
— Абу, Туй, абу.
Ті менам настӧящӧй вокъяс.
— Кольччы миян дінӧ.
Ми стрӧитам тэныд быд деревняын хижина.
Тэнад лоӧ керка и Горендуын, и Гарагассиын, и Гумбуын, и Били-Билиын.
Ми тэныд сетам гӧтыръясӧс, Маклай.
Быд хижинаын лоӧ нывбаба, и быд хижинаын пусянін.
Кӧть кытчӧ тэ он лок, тэнӧ быдлаын кутас виччысьны пӧсь буам.
Ми садитам тэныд вылӧ таро.
Ми тэныд кутам кыйсьыны, Маклай.
— Энӧ кутӧй менӧ.
Ме тіян дінӧ воа на бӧр.
— Лок регыдджык, Маклай.
— Регыд!
Да...
Пуяс костӧд дзирдалӧны бияс.
Тайӧ локтӧны факелъясӧн Били-Билиысь да Гумбуысь.
— Мунам миянкӧд, Маклай, — шуӧны найӧ. — Гумбуӧ чукӧртчисны гӧраясысь воӧм йӧз.
Найӧ кӧсйӧны видзӧдлыны тэнад чужӧм вылӧ да кывны тэнсьыд гӧлӧс.
Маклай видзӧдӧ аслас киссьӧм башмакъяс вылӧ.
Сійӧ сідзи и эз удит найӧс вежны «Изумруд» вылын.
— Менам висьӧны кокъяс, — вочавидзӧ сійӧ. — Меным сьӧкыд мунны изъяс вывті Гумбуӧ.
— Ми тэнӧ нуам кияс вылын.
Видзӧдлы, ми вӧчам нӧсилка да нуам тэнӧ, кыдзи дикӧй кабанӧс кыйсянінысь.
Абу лӧсьыд, гӧраясысь воӧм йӧз кӧ оз аддзывны тэнӧ ӧні.
Нӧсилкасӧ кутісны вына кияс, и мунігмозыс сійӧ муртса катласьыштіс.
Нӧсилка водзладорын да бӧрладорын мунӧны факелъяса папуасъяс.
Кос коръяс трачкӧдчӧны би пытшкын.
Вуджӧръяс крукасьлӧны пу лапъясӧ, ворсӧдчӧны кустъяс вылын.
— Сьылӧй меным кутшӧмкӧ сьыланкыв, — корӧ Маклай.
Кыдзи и век, заводитӧ Саул.
Сэсся заводитӧны мукӧдъяс.
Туйлӧн кыз гӧлӧсыс юргӧ, быттьӧ басӧвӧй струна:
Тэ кӧ миян дінӧ бӧр он лок,
Ми кӧ тэнӧ сэсся огӧ аддзӧй,
Пальма коръясным нярмасны дзикӧдз,
Зэр вӧсна ойдасны керкаяс миян.
Тэ кӧ миян дінӧ бӧр он лок,
Тангрин косялас миянлысь му,
Вадорысь петас саридзным миян,
Изъясӧ жугласяс став пирога.
Тэ кӧ миян дінӧ бӧр он лок,
Локтас шог да киссяс синва,
Кута бӧрдны ме, кутас бӧрдны Маш-ша,
Кутас бӧрдны Туй — ён морт.
Тайӧ сьыланкывсьыс Маклайлы лоӧ ещӧ шог.
Сійӧ нюжӧдӧ кисӧ нӧсилка вывсянь да малыштӧ Сауллысь кудриа юрсисӧ.
— Ме воа бӧр! — вашкӧдӧ сійӧ.
— Ме жӧ тіянлы висьталі, мый воа бӧр!..
ЭШ! ЭШ!
Пидзӧсӧдзныс ваӧ пырӧмӧн Саул да Лялу отсалӧны Маклайлы грузитны шлюпкаӧ сылысь кӧлуй.
Шлюпкасӧ качайтӧ.
Туй сідзжӧ пырӧма пидзӧсӧдз ваӧ да ӧдва кутӧ шлюпкасӧ бӧжӧдыс.
— Ставыс! — шуис Маклай. — Позьӧ и мӧдӧдчыны!
Сійӧ чеччыштіс вадорӧ да горӧдіс Туйлы:
— Туй!
Кутлы пыжсӧ!
Ме пырысьтӧм-пыр бӧр локта!
Маклай сувтіс жыр шӧрӧ да гӧгӧрбок видзӧдліс.
Ставыс порядокын.
Коллекцияяс тыра ящикъяс, дневникъяс, бумагаяс — ставыс тайӧ шлюпкаын нин.
Ножич, черъяс, кык-ӧ-куим пурт, чашкаяс да чайник кольӧ папуасъяслы.
Жаль, мый налы сійӧ кольӧ сэтшӧм этша!
Кок улын троньмуні тыртӧм банка.
Маклай лэптіс сійӧс да нюммуніс.
Ульсон эськӧ, дерт, сы вылын кутіс серавны.
Но нинӧм!
Не пыр жӧ вӧчны сӧмын умнӧйтор.
Маклай кужӧмӧн вундалӧ вӧсни жӧч.
Кутшӧм мича исергаяс!
Тайӧс Туйлы!
Тайӧс Лялулы, тайӧс Сауллы, а тайӧ розя кружоксӧ — Машалы сикӧтш пыдди.
Кор сійӧ бӧр локтас татчӧ, сылы непременнӧ ваяс гӧрд платтьӧ да гӧрд башмак.
Весиг сьӧлӧм вылад лӧсьыд, кутшӧма сійӧ кутас радлыны.
Маклай сюйӧ исергаяссӧ зептас да ас бӧрсяыс пӧдлалӧ ӧдзӧс.
Сійӧ лэччӧ поскӧд да ньӧжйӧник мунӧ трӧпа кузя.
Со и пу вылын стрела.
Сылы сідзи эз и ковмы татчӧ гуавны ассьыс дневникъяссӧ.
А орчча пу вылын кыз пӧв, а пӧвъяс — ыргӧн пластинка, кытчӧ дженьыдика гижӧма:
«Витязь».
1871 вося сентябр
МИКЛУХО-МАКЛАЙ
«Изумруд».
1872 вося декабр
Талун асывнас сійӧс тувъялісны татчӧ «Изумруд» судноса капитан тшӧктӧм серти.
Волнуйтчӧм вӧсна Маклай сьӧкыда лолалӧ.
Дас вит тӧлысь, быдса дас вит тӧлысь!
Пыж дінӧ сійӧ лэччӧ котӧрӧн нин.
Папуасъяс видзӧдӧны сы вылӧ.
Найӧ гӧгӧрвоӧны, мый и сылы зэв жӧ шог.
Туй гораа ышлолалӧ да катлӧдлӧ юрсӧ.
— Нинӧм, нинӧм, — шуӧ Маклай да бергӧдчӧ мӧдарӧ, кисӧ сюйӧ зептас. — Со исергаяс.
Тайӧ тэныд, Туй.
И Сауллы и Лялулы!
Папуасъяс гораа шлочйӧдлӧны кывнаныс.
Кутшӧм мича исергаяс!
Горендуын некодлӧн абу татшӧм югъялысь, татшӧм кузь исергаясыс.
Но и исергаяс оз гажӧдны найӧс.
— Маклай! — ньӧжйӧник шуӧ Саул да вӧрзьӧдӧ Маклайӧс пинжак пӧлаӧдыс.
Но Маклай сӧмын ӧвтыштӧ кинас.
— Туй! — шуӧ сійӧ. — Саул!
Лялу!
Мунамӧй мекӧд.
Ме петкӧдла тіянлы пирӧга да еджыд йӧзӧс.
Энӧ полӧй.
Ме лоа тіян дінын!
— Тэ век лоан миян дінын?
— Век!
— Бур!
Ми мунам тэкӧд, — шуӧ Туй да чеччыштӧ пыжӧ.
Саул да Лялу сідзжӧ чеччыштӧны пыжӧ.
Пыж вӧрзьӧ вадорысь.
Прибойлӧн еджыд гыыс ылын нин пыж бӧрын.
Ылыстчӧ вадор.
abu
Ылыстчӧны сваяясвывса керка да Горендуса хижинаяс весьтын еджыд тшын визьяс.
«Изумруд» вылын папуасъяс ни ӧти воськов оз кольччыны Маклайысь.
Найӧ кутчысьӧны сылы соскас, пӧлаясас, вӧнь помас.
Еджыд йӧз сюся видзӧдӧны виччысьтӧм гӧсьтъяс вылӧ.
На водзӧ пукталӧны тарелкаяс да гӧститӧдӧны, но папуасъяс жмитчӧны Маклай дінӧ да нинӧм оз сёйны.
Маклай нуӧдӧ найӧс машиннӧй отделениеӧ, сэсся пушкаяс дінӧ палуба вылӧ.
Ни пушкаяс, ни машинаяс папуасъяслы оз кажитчыны.
Найӧс повзьӧдӧ кочегарка жарыс да биыс, найӧ бергӧдчӧны мӧдарӧ пушкаяс дінысь, машинаяс шыысь найӧ тіралӧны став тушананыс.
Но вот Маклай вайӧдӧ найӧс палуба вылын потшӧминӧ.
Неыджыд кык ӧшпи — «Изумруд» командалӧн ловъя сёян запас — дышпырысь рӧмидзтӧны.
Папуасъяс кутчысьӧны кияснаныс потшӧсӧ да шензьӧны.
Найӧ сералӧны, чупйӧдлӧны вомнаныс, найӧ качайтӧны юрнаныс.
— Кутшӧм бур порсь! — горзӧны найӧ. — Тамо-русслӧн кутшӧм бур порсьяс!
Вай миянлы порсьсӧ, Маклай!
Туй нюжӧдӧ потшӧс вомӧн кисӧ да видзчысьӧмӧн инмӧдчӧ ӧшлы нырвомас.
Сэсся кисӧ лэптӧ сюръясланьыс.
— Мый тайӧ? — юалӧ сійӧ. — Тайӧ пиньяс?
Папуасъяс дінын сулалысь матросъяс гораа сералӧны.
— Тайӧ абу порсь, Туй, — дӧзмытӧг висьталӧ Маклай.
— Тайӧ ӧш.
Шу гораа: «ӧш».
<ns>— Эш!</ns>
<ns>Эш!</ns> — шуалӧны папуасъяс.
А Туй видзӧдӧ Саул вылӧ да важнӧя висьталӧ:
— Кор порсьлӧн пиньясыс быдмӧны юр вылас, сійӧс шуӧны <ns>эш</ns>!
Маклай новлӧдлӧ папуасъясӧс став корабль кузяла.
Ӧшъяс бӧрын налы медся ёна кажитчӧ фортепьяно.
Маклай пуксьӧ гӧгрӧс табуретка вылӧ да ворсӧ <rus>«Дунайские волны»</rus> вальс.
Сауллы зэв ёна кажитчӧ, и сійӧ весиг куньӧ синъяссӧ.
Сэсся смелмӧдчӧ, кипыдӧснас кучкӧ еджыд да сьӧд клавишъясӧ.
Фортепьяно скӧра равӧстӧ.
Но тайӧ равӧстӧмыс папуасъяслы кажитчӧ <rus>«Дунайские волны»</rus> вальсысь ёнджыка.
Саул бӧрын клавишъясӧ кучкӧ и Лялу, а Туй бӧрйӧ ӧти клавиш да зурӧдӧ сэтчӧ чуньнас — дорвыв дасысь, кызьысь, комынысь, нелямынысь!
Маклай ӧдва вермис нуӧдны папуасъясӧс инструмент дінысь.
Найӧ сералігтыр сувтӧны кают-компанияӧ ыджыд рӧмпӧштанъяс водзӧ, вӧрӧдӧны пызанъяс, катлӧдлӧны улӧсъяс, видлалӧны занавескаяс.
Но йӧзысь найӧ полӧны.
Кор накӧд зільӧны панны сёрни, найӧ жмитчӧны Маклай бердӧ да топыда тупкӧны вомъяснысӧ.
— Ай-ай!
Тӧлысь вылын мыйта йӧзыс! — вашкӧдӧ Туй. — Мый ми кутам вӧчны, найӧ кӧ ставныс воасны миян му вылӧ?
Но кад нин прӧщайтчыны.
Маклай колльӧдӧ найӧс гезйысь вӧчӧм пос дорӧдз.
Папуасъяс, ӧти бӧрся мӧд, кутлӧны сійӧс, крепыда жмитчылӧны сылӧн чужӧм бердӧ асланыс чужӧмӧн.
— Кор тэ бӧр воан, Маклай? — ещӧ ӧтчыд юалӧ Туй.
Маклай думыштчӧ.
Сійӧ корсьӧ лӧсялана кыв, но оз вермы аддзыны.
— Регыд, кыдзи сӧмын верма, — медбӧрын шуӧ сійӧ.
Туй гӧгӧрвоӧ сійӧс.
Сійӧ довкнитӧ юрнас да чеччыштӧ пыжӧ.
Ваыс ньӧжйӧник бергӧдӧ кокньыдик пирогасӧ, но папуасъяс век на оз кутчысьны пелысъясӧ.
Медбӧръяысь найӧ видзӧдӧны Маклай чужӧмӧ.
Медбӧръяысь найӧ ӧвтыштӧны кияснаныс.
Ӧпаснӧйяс лыбӧны вывлань.
Ещӧ ӧти здук, и пирӧга оз кут тыдавны.
Мый эськӧ ещӧ шуны медбӧръяысь ёртъясыслы?
Но Маклайлы сьӧкыд сёрнитны.
Туйлӧн сьӧд чужӧмыс кагалӧн кодь шог.
Сійӧ сідзжӧ заводитлӧ мыйкӧ шуны, но кывъясыс оз жӧ сюрны.
Синкымъяссӧ кӧрӧмӧн сійӧ лэдзӧ ваӧ пелыс.
Ваыс резыштӧ корабль борт дорӧдз.
<ns>— Эме-ме!</ns>
<ns>Эме-ме</ns>! — горзӧны Маклайлы папуасъяс.
— Прӧщайтлы, друг! — вочавидзӧ налы Маклай сійӧ жӧ кывъясӧн.
Бӧръя горӧдӧмъяссӧ вевттьӧ пароходлӧн гораа тутӧстӧмыс.
«Изумруд» сьӧкыдпырысь бергӧдӧ нырсӧ веськыдладорӧ.
Шлёпӧдӧны ваӧ пароход кӧлесаяс.
Ваыс ыджыд шыӧн вешйӧ кӧртӧн дорӧм ныр ӧтар-мӧдар бокас.
И друг, быттьӧ прӧщайтчан свисток вылӧ вочавидзӧмӧн, вадорын тревожнӧя да гораа заводитӧны грымгыны барабанъяс.
Барабанъяс грымгӧны Горендуын, грымгӧны Били-Билиын.
«Прӧщайтлы, Маклай! — шуалӧны барабанъяс.
— Прӧщайтлы, тӧлысьвывса морт!
Прӧщайтлы, друг!
<ns>Эме-ме! Эме-ме</ns>!»
Маклай пӧрччӧ шляпасӧ.
Сылӧн киясыс топыда чабыртӧмаӧсь ыргӧн порученьяс, сьылісӧ сійӧ нюжӧдӧма.
Сійӧ синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ ылыстчысь вадорӧ, пирӧгаяслӧн гӧрд парусъяс вылӧ.
— Ме воа на бӧр! — шӧпкӧдӧ сійӧ.
— Ме воа на бӧр!
ЗАКЛЮЧЕНИЕ
И Миклухо-Маклай эз вунӧд ассьыс кӧсйысьӧмсӧ.
Аслас папуасъяс-ёртъясыс дінӧ сійӧ воліс кыкысь на.
Кыкысь на сійӧс встречайтлісны сьыланкывъясӧн да йӧктӧмӧн Горендуса да Гумбуса, Гарагассиса да Теньгум-Манаса йӧз.
Кӧртӧн дорӧм сьӧкыд ящикъясын сійӧ ваяліс налы аддзывлытӧм козин: сэні вӧліны и зыръяс да черъяс, киркаяс да кӧрт тувъяс и весиг дзонь ящик — апельсин, лимон, кофейнӧй пу да ананас кӧйдысъяс.
Выльӧн небзьӧдӧм му весьтӧ лажыньтчӧмӧн сійӧ дӧзмытӧг велӧдіс, кыдзи колӧ садитны тайӧ кӧйдысъяссӧ.
Сійӧ петкӧдліс папуасъяслы, кыдзи колӧ дӧзьӧритны медводдза том петасъяс, и сэн жӧ, сосъяссӧ пуджӧмӧн, стальнӧй черӧн керавлывліс на весьтысь пу лапъяс, кодъяс сайӧдлісны шондісӧ.
Бӧръя волігас сійӧ весиг вайис кык кӧза, ӧшпи да кукань.
Качайтчысь шлюпкаысь аддзывлытӧм пемӧсъясӧс петкӧдісны вадорӧ горзігтыр да ыджыд шумӧн.
Повзьӧм папуасъяс эз лысьтны видзӧдны сюра пемӧсъяс вылӧ.
Нывбабаяс тупкылісны чужӧмнысӧ кияснас, а челядь чилзісны да жмитчисны мам пидзӧсъяс дорӧ.
И сӧмын Туй, повтӧм, самоувереннӧй Туй, важнӧя видзӧдлывліс ас гӧгӧрыс да, ассьыс сьӧд чуньсӧ чургӧдӧмӧн, торжественнӧя висьтавліс:
<ns>— Эш</ns>!
Тайӧ <ns>эш</ns>!
Йӧз, энӧ полӧй!
Тайӧ сӧмын порсь, кодлӧн юр вылас быдмӧны пиньяс.
Татшӧм порсьсӧ еджыд йӧз шуӧны <ns>эшкӧн</ns>, и Туй та йылысь тӧдӧ!..
И бара дыр кад чӧж Маклай оліс джуджыд вевта хижинаясын, и бара чукӧртіс пемӧсъяслысь да мортъяслысь юр лыяс, изучайтіс папуасъяслысь оласног, кыв да привычкаяс.
Аслас важ ёртъяскӧд сійӧ ветлывліс пыжӧн тӧдса деревняясӧ.
Сы дінӧ бара вайӧдлывлісны висьысьясӧс, сыкӧд сӧветуйтчисны война да мир йылысь, зэръяс дырйи сійӧс корлісны дугӧдны ливеньяс да эз эскыны, кор сійӧ висьтавліс, мый дугӧднысӧ оз вермы.
Быттьӧкӧ ставыс вӧлі важмозыс, но быд волігӧн Маклай аддзис, кутшӧм ӧдйӧ лэбӧ кадыс, кутшӧм ёна ставыс вежсьӧ сы гӧгӧр.
Кокосӧвӧй пальмаяс, кодъясӧс сійӧ коркӧ садитліс вадорӧ керка дінас, ӧні быдмисны да лоисны джуджыд да ён пуясӧн.
Быдмис и ичӧтик Маша, а Туйлӧн медічӧт Лялай пиыс лои стройнӧй да ён зонмӧн. Пельясас сылӧн ӧшалісны исергаяс, юрсиас — лэбач гӧн.
Бӧръя волігас Маклай асылӧдзыс пируйтіс мукӧд папуасъяскӧд налӧн свадьба вылын.
Сійӧ бара юис кэу да пукаліс почётнӧй местаын — Саул, невесталӧн бать, да Туй, жӧниклӧн бать, костын.
Ӧні эз нин Туй, а Лялай йӧктіс гӧсьтъяс водзын воинственнӧй танец, шенасис копьёӧн да метитчис ньӧввужйысь, и ӧні Маклайлы нин ковмис первойӧн нетшыштны Машаӧс кӧсаӧдыс да висьтавны сылы ставсӧ сійӧс, мый колӧ висьтавны папуасъяслӧн обычай серти.
Воддзамоз юргисны трубаяс да грымгисны барабанъяс.
И весиг тӧлысьыс вӧлі сэтшӧм жӧ вӧсни да пырыстыдалана.
Но Маклайлы вӧлі выльног шог и тревожнӧ тайӧ пир вылас.
Да, кадыс лэбис!
Кадыс лэбис зэв, зэв ӧдйӧ, а Маклай век на эз вӧч сійӧс, мый сылы вӧлі сэтшӧм окота вӧчны.
Сылы сідзи эз и удайтчы Лӧнь океан вадорын котыртны посёлок.
Петыркарын сарлӧн веськӧдлан котыр водзын сылӧн став корӧмъясыс вошисны весьшӧрӧ.
Эз отсавны ни лекцияяс, ни корӧмъяс, ни докладнӧй запискаяс, кодъясӧс сійӧ гижавліс ӧти бӧрся мӧдӧс.
Правда, сылӧн докладъясыс вӧліны зэв интереснӧйӧсь, и став учёнӧйяс волнуйтчӧмӧн сёрнитісны на йылысь.
Маклай, коді омӧльтчӧма да вижӧдӧма лихорадкаӧн висьӧм вӧсна, висьтавліс эз гораа, но сьӧлӧмсянь.
Сылӧн ичӧтик, но вына да сӧнӧд киыс, мелӧн тотшкӧдігтыр, гижтіс ыджыд дӧска вылӧ цифраяс, рисунокъяс, чертёжъяс.
Яркӧй кывъясын ловзьыліс ставыс, мый Маклай аддзыліс сэтысь, Новӧй Гвинея вадорысь.
Со папуасъяслӧн джуджыд хижина, кодӧс найӧ стрӧитӧмаӧсь пӧшти инструментъястӧг, изйысь вӧчӧм черъяс да лы пуртъяс отсӧгӧн.
Со боевӧй паськӧма воинлӧн профиль.
Со кужӧмӧн вӧчӧм донган.
Со уна рӧма ракпаньясысь вӧчӧм сикӧтш.
Со сьыланкыв, кодӧс висьталіс Туй.
Со мойдкыв.
Со и бура кӧртавлӧм юрси пратьяс, кодъясӧс коркӧ Маклай шырис аслас тӧдса папуасъяслӧн кудриа кӧсичаясысь.
Да, Маклай воис Европаӧ эз тыртӧм киясӧн!
Быд факт, код йылысь юӧртіс сійӧ, вӧлі точнӧй, быд доказательство — убедительнӧй.
Сӧмын климат, сӧмын уджалан условиеяс, сӧмын олӧмын особенностьяс вӧсна и лоисны торъялӧмъяс еджыд да мукӧд рӧма йӧз костын.
Нинӧм мӧдтор эз вӧв, и противникъяслӧн став возражайтӧмъясыс кажитчисны лӧсявтӧмӧн да серам петкӧдланаӧн.
Но сарлӧн веськӧдлан котырлы таӧдз некутшӧм делӧ эз вӧв.
Учёнӧйяс вермисны мый окотаныс сёрнитны замечательнӧй да повтӧм путешественник йылысь, но веськӧдлан котыр эз сет сылы ни ӧти грӧш.
Коллекцияяс тыра ящикъясыс сылӧн сулалісны восьтытӧг, сылысь трудъяс эз печатайтны, дневникъяс да гижӧдъяс бакшасисны игналӧм чемоданъясын.
Гашкӧ, буретш та йылысь и мӧвпаліс Маклай бӧръя волігас Машалӧн да Лялайлӧн свадебнӧй пир вылын пукалігӧн.
Эз весьшӧрӧ сэтшӧма кӧрлы сійӧ ассьыс плешсӧ, сэтшӧм топыда кабыртлывлы кисӧ, сэтшӧма кельдӧдлы сылӧн и сідз нин блед чужӧмыс.
Мый нӧ лоас, сійӧ кӧ сідзи оз и лок аслас ёртъяслы отсӧг вылӧ?
Сійӧ ӧмӧй ачыс оз аддзы, мый кадыс оз виччысь, мый колӧ тэрмасьны, тэрмасьны!
Оз нин ӧти Европейскӧй государство горша видзӧдлывлы мулӧн тайӧ дзоридзалысь пельӧс вылӧ, пемыд кучика тайӧ вына йӧзыс вылӧ.
Пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка Новӧй Гвинея вадоръясын заводитӧ кывны европейскӧй сёрни.
Гораа камгӧны черъяс, кералӧны прӧсекаяс плантацияяс улӧ.
То ӧтилаын, то мӧдлаын кыптӧны уна рӧма флагъяс — немецкӧйяс, голландскӧйяс, французскӧйяс.
Кокосъяс, драгоценнӧй пу, донтӧм рабочӧй вын — та йылысь заводитӧны нин сёрнитны Европаын.
Ещӧ некымын во, и тайӧ шондіа вадорсӧ тыртасны хищникъяс — купечьяс, плантаторъяс.
Маклай тӧдіс та йылысь и эз вермы сыкӧд тышкасьны, эз вермы дорйыны увтыртӧмысь тайӧ прӧстӧй, эскысь йӧзсӧ!
— Мыйла тэ он серав? — видзчысьӧмӧн юалӧ Маклайлысь Туй да пуктӧ сылы пидзӧс вылас ассьыс вына кисӧ. — Тэ бара кӧсъян мунны миян дінысь?
Кольччы!
Ми ставным тэныд вокъяс кодьӧсь, и тэ миянлы вок.
Кольччы, Маклай!
Кольччы, тӧлысьвывса морт!
Маклай лэптӧ юрсӧ.
Оз, кытчӧдз сійӧ ловъя, оз ӧткажитчы аслас планъясысь.
Ставсӧ, мый позяс вӧчны, лоӧ вӧчӧма.
— Ӧні ме муна недыр кежлӧ, — ньӧжйӧник шуӧ сійӧ. — Ме бӧр воа, и воа век кежлӧ.
Ме стрӧита аслым ичӧтик керка Мегасперра ді вылӧ да кута овны тіянкӧд орччӧн.
Тэ лоан рад, Туй?
— Ме лоа рад, — шуӧ Туй. — И ми ставным кутам виччысьны тэнӧ.
И тайӧ бӧръя волігас папуасъяслӧн пирогаяс колльӧдісны Маклайӧс ылӧдз саридзӧ.
Бара грымгисны барабанъяс.
Сотчисны бипуръяс.
Папуасъяс бара горзісны мунысь корабльлы:
— <ns>Эме-ме</ns>, Маклай!
<ns>Эме-ме</ns>!
Но эз ло Маклай ног.
Новӧй Гвинеяӧ сійӧ сэсся бӧр эз во.
Сійӧ кулі.
* * *
Шуӧны, мый сваяяс вылын керка сулаліс зэв на дыр.
Папуасъяс видзисны асланыс друглысь оланінсӧ.
Сэтысь эз вӧв нуӧма ни ӧти кӧлуй, ичӧтик керка стенысь эз вӧв нетшыштӧма ни ӧти кӧрт тув.
И шуӧны, мый папуасъяс дыр на волывлісны пукалыштны тайӧ джуджыд кильчӧ дінас да дыр на сэні сьылісны сьыланкывъяс еджыд морт йылысь, тӧлысьвывса морт йылысь, Горендуса папуасъяслӧн вок йылысь.
Сылӧн хижина сулалӧ крепыда,
Видзӧдлы сэтчӧ, томиник тӧлысьӧй.
Горендуса йӧзлы сійӧ вок —
Тэнад пи, томиник тӧлысьӧй.
{Шолохов М. А. (комиӧдіс Конюхов Д. В.) @ Лэптӧм эжа @ роман @ Михаил Шолохов. Лэптӧм эжа @ 1958 @ Лб. 3‒335.}
ЛЭПТӦМ ЭЖА
1 глава
1
Январ тӧлысь помын, кор медводдзаысь заводитӧ сывны лым, чӧскыд дукӧн ӧвтӧны вишня садъяс.
Луншӧр кадӧ кӧнкӧ лӧнинын (шонтӧ кӧ шондіыс) вишня кырсьлӧн муртса кылысь гажтӧммӧдысь дукыс сорласьӧ сылысь лымлӧн уль рукӧд, лым улысь, кулӧм коръяс улысь мыччысьӧм мулӧн зэв вына да важся дуккӧд.
Уна дука кокньыдик аромат коставлытӧг ӧшалӧ садъяс весьтын кельыдлӧз рытгорулӧдз, сэтчӧдз, кытчӧдз оз мыччысь куш увъяс костӧд тӧлысьлӧн вижоват сюрыс, кытчӧдз гуын куйлысь кӧчьяс оз петны лым вылӧ да оз кольны сэтчӧ сера дора кок туйяссӧ...
А сэсся тӧлыс ваяс садъясӧ степь мылькъяс вылысь кӧдзыдӧн чишкалӧм полыньлысь дуксӧ, оз кутны кывны лунся шыяс да дукъяс, и чернобыльяс вывті, ёг турунъяс вывті, быгалӧм идзаподъяс вывті, арын гӧрӧм мылькйӧсь муяс вывті гусьӧник, руд кӧин моз, локтас асыввывсянь вой, — колялас ас бӧрсяыс, кыдзи следъясӧс, степь пасьтала рудов вуджӧръяс.
Степладорса медбӧръя векньыдик уличаӧд 1930-ӧд январся рытын пырис Гремячӧй Лог хуторӧ верзьӧма морт.
Ю дорын сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ, кодлӧн вӧлі гыӧртӧма пакъясас кузь пашкыр гӧныс, да лэччис муас.
Сьӧд садъяс весьтын, кодъяс кыссисны векньыдик улича пӧлӧн кыкнанладорӧдыс, тополь расъяс весьтын ӧшаліс ущербитӧм тӧлысь.
Уличаын вӧлі пемыд да шынитӧв.
Кӧнкӧ ю саяс гораа омляліс пон, тыдаліс виж би.
Верзьӧма горша апыштіс ныр розьяснас кӧдзыд сынӧдсӧ, тэрмасьтӧг пӧрччис перчаткисӧ, мӧдіс куритчыны, сэсся зэлӧдіс пӧдпругасӧ, сюйис чуньяссӧ потник улӧ и, кор сюрис ки улас вӧвлӧн пӧсялӧм мышкуыс, пелька шыбитіс ассьыс ыджыд тушасӧ седлӧ вылӧ.
Ляпкыдик ичӧтик юсӧ, коді эз кынмыв и тӧлын, кутіс вуджны келӧмӧн.
Вӧлыс, юпыдӧсса галькиӧ подковъяснас гольскигтырйи, мунігмозыс лэдзліс юрсӧ, медым юны, но верзьӧма морт тракнитіс сійӧс, и вӧлыс, лопнас боттьӧдліг, ыткӧбтіс-петіс ньывкӧс вадорӧ.
Кор верзьӧма кыліс сёрни да додь дзуртӧм шы, сійӧ бара сувтӧдіс вӧвсӧ.
Шысӧ кылӧм бӧрын вӧлыс чошкӧдіс пельяссӧ, бергӧдчис.
Эзысь нагрудникыс да казачӧй седлӧлӧн эзысьӧн дорӧм джуджыд лукаыс, тӧлысь югӧр улӧ веськалӧм бӧрын, друг ыпнитісны пемыд уличаын синтӧ ёрана еджыд дзирдӧн.
Верзьӧма шыбитіс лука вылӧ дом поводсӧ, тэрмасигтыр пасьталіс верблюд гӧнысь гындӧм казачӧй башлыксӧ, коді водзджыксӧ ӧшаліс пельпом вылас, гартіс чужӧмсӧ да ӧдйӧ мӧдіс рӧдтыны.
Вӧла-доддяӧс ордйӧдӧм бӧрын сійӧ важмозыс мӧдӧдчис восьлӧн, но башлыксӧ эз пӧрччы.
Хуторӧ пырӧм бӧрын нин юаліс паныдасьысь нывбабалысь:
— А но, висьтав, тьӧтка, кӧні тіян тані олӧ Яков Островнов?
— Яков Лукичыссӧ?
— Но да.
— А со тополь саяс сылӧн керкаыс, черепицаӧн вевттьӧма, аддзанныд?
— Аддза.
Аттьӧ.
Черепицаӧн вевттьӧм ыджыд керка дорын лэччис вӧв вывсьыс, калиткаӧд пыртіс вӧвсӧ да, плеть воропнас ӧшиняс ньӧжйӧник таркнитӧм бӧрын, чукӧстіс:
— Кӧзяин!
Яков Лукич, петав здук кежлӧ.
Шапкатӧг, пинжаксӧ пельпом вылас чӧвтӧмӧн кӧзяин петіс кильчӧ вылӧ; воысь мортӧс тӧдмавны зілиг вешйис порог дорсьыс.
— Кодӧс нӧ омӧльыс вайис? — дзормысь ус пытшкас нюмъялігтыр юаліс сійӧ.
— Эн тӧд, Лукич?
Вой узьны лэдз.
Кытчӧ эськӧ шоныдінӧ вӧлӧс сувтӧдны?
— Эг тӧд, дона ёрт, эг.
Ті абу райисполкомысь?
Абу земотделысь?
Мыйкӧ тӧдсакодь...
Гӧлӧсныд тіян, чайтсьӧ меным, быттьӧкӧ тӧдса...
Локтӧм морт, бритӧм вомдоръяснас нюмъяліг, павтыртіс башлыксӧ.
— Половцевӧс помнитан?
И Яков Лукич полігтыр друг видзӧдліс гӧгӧрбок, кельдӧдіс, мӧдіс шӧпкыны:
— Ваше благородие!..
Кытысянь ті?..
Господин есаул!..* Вӧвтӧ ми пырысь-пыр жӧ меститам.
Ми сійӧс гидняӧ...
Кымын во нин коли...
*Есаул — сарскӧй армияса казачӧй войскаын офицерскӧй чин, капитан звание кодь жӧ.
— Но-но, тэ надзӧнджык!
Кадыс уна прӧйдитіс...
Вӧв вевттьӧд тэнад эм?
Тэнад керкаын бокӧвӧй йӧз некод абу?
Локтӧм морт сетіс дом поводсӧ кӧзяинлы.
Вӧлыс, бокӧвӧй морт килы дышпырысь кывзысиг, вылӧ юрсӧ лэптӧмӧн да бӧр кокъяссӧ мудзпырысь кыскигтыр, мӧдӧдчис гиднялань.
Сійӧ чорыда зымнитіс кокнас пу джоджӧ, корснитіс, кор кыліс сэні видзан тӧдтӧм вӧвлысь дуксӧ.
Бокӧвӧй мортлӧн ки кутіс сійӧс нырӧдыс, чуньясыс кужӧмӧн да видзчысигтыр мездісны зыртчӧм пинь анъяссӧ вазьӧм кӧртвомысь, и вӧв бурпырысь кутіс сёйны турун.
— Пӧдпругасӧ ме сылысь личӧді, мед сулыштас седлӧнас, а кор неуна ыркалыштас — сэки седлӧсӧ босьта, — шуаліс кӧзяин, ачыс тӧждысигтыр шлапкис вӧвсӧ кӧдзыд вевттьӧдӧн.
Седлӧалӧмсӧ видлалӧм бӧрын, сы серти, кыдзи вӧлі зэлӧдӧма чересподушечнӧй пӧдпругасӧ, кыдзи помӧдз личӧдӧма стремяса ременьяс йитысь скошевкасӧ, сійӧ вевъяліс нин тӧдмавны, мый гӧсьт воӧма ылісянь и талун прӧйдитӧма кузь туй.
— Изтӧм няньыд тэнад эм, Яков Лукич?
— Неуна эм.
Юкталам, сетам нянь.
Но, пырам керкаас, кыдзи ӧні тіянӧс шуны, ог и тӧд...
Важног — абу велалӧма и кыдзкӧ абу лӧсьыд... — пемыдас аслысног нюмъяліс кӧзяин, кӧть и тӧдіс, мый сылӧн нюмыс оз тыдав.
— Шу менӧ нимӧн да вичӧн.
Эн на вунӧд? — гидняысь водзвылас петігӧн вочавидзис гӧсьт.
— Кыдз нӧ позяс!
Став германскӧйсӧ ӧтлаын воюйтім, и тайӧс лои...
Ме тіян йылысь частӧ казьтывлывлі, Александр Анисимович.
Сійӧ кадсяньыс, кыдзи торъялім тіянкӧд Новороссийскын, тіян йылысь нинӧм эз кывсьыв.
Ме сідз думайті, мый ті мунінныд казакъяскӧд Турцияӧ.
Пырисны жара ломтӧм кухняӧ.
Воӧм морт пӧрччис башлыксӧ да еджыд мерлушкаысь вурӧм папахасӧ. Сэки тыдовтчис пельӧсӧськодь ыджыд юр чашка, кӧні быдмис еджгов шочиник юрси.
Кӧинлӧн кодь крут, лысысь кымӧс увдорсянь сійӧ пырмунігмоз гӧгӧр видзӧдліс жырсӧ да, югыдлӧз синъяссӧ нюмъялігтыр читкыртӧмӧн, — а найӧ лёкысь дзирдалісны пыдӧ вӧйӧм сингуранъяссянь, — копыртчыліс лабичын пукалысь бабаяслы — кӧзяйкаыслы да моньыслы.
— Оланныд-выланныд, мадаяс!
— Слава богу, — дженьыдика шуис сылы кӧзяйка, ачыс юалӧмпырысь видзӧдліс верӧсыс вылӧ: «Кутшӧм мортӧс тэ тайӧс вайӧдін и кыдзи колӧ сыкӧд асьтӧ кутны?»
— Корсьӧй ужнайтны! — дженьыдика тшӧктіс кӧзяин, ачыс корис гӧсьтӧс горничаӧ пызан сайӧ.
Порсь яя шыд панялігмоз гӧсьт сёрнитіс нывбабаяс дырйи поводдя йылысь, ӧтлаын служитлысьяс йылысь.
Быттьӧ изйысь лӧсалӧм, сылӧн зэв ыджыд улыс черлыыс вӧрис надзӧн; някляліс сійӧ ньӧжйӧ, мудзпырысь, быттьӧ висьӧмысь мучитчысь ӧш.
Ужын бӧрас чеччис, юрбитіс бусӧссьӧм бумага дзоридзьяса образъяс вылӧ да, дзескыд, важиник толстовка вывсьыс нянь торъяссӧ пыркнитӧм бӧрын, шуис:
— Аттьӧ нянь-совсьыд, Яков Лукич!
Ӧні вай тӧлкуйтыштам.
Моньыс да кӧзяйкаыс тэрмасигтыр идралісны пызансӧ; найӧ казялісны кӧзяинлысь синкымъяс кӧрлӧмсӧ да мунісны кухняӧ.
2 глава
Партия райкомса секретарь, надзмыд вӧраса да тамыш морт, пуксис пызан дорӧ, кӧсӧя видзӧдліс Давыдов вылӧ и, синсӧ чукрӧдліг да читкыралігтыр, мӧдіс лыддьыны сылысь документъяссӧ.
Ывла вылын, телефон проводъясын, шутьляліс тӧв, палисадникӧ домалӧм вӧв мыш вывті, дзик сюрсалы вывтіыс бокногӧн ветлӧдліс катша да мыйкӧ кокаліс.
Тӧлыс кусыньтлывліс сылысь бӧжсӧ, лэптывліс борд вылас, но сійӧ бӧр пуксьыліс омӧлик вӧвлӧм косіник мыш вылӧ да победнӧя гӧгӧрбок видзӧдіс хищниклӧн кодь синмӧн.
Станица весьтті уліті тӧвзисны косясьлӧм кымӧр лестукъяс.
Шочиника кымӧр костъясӧдыс кӧсӧя усьлісны шонді югӧръяс, ыпнитлывліс — гожӧмын кодь лӧз — енэж тор, и сэки ӧшиньсянь тыдалысь Донлӧн чукыль, сы сайса вӧрыс и ылі перевал, кӧні вӧлі енэжтас дорас зэв ичӧтик тӧв мельнича, кажитчисны волнуйтысь мича рисунокъясӧн.
— Сідзкӧ тэ кольччылін висьӧм вӧсна Ростовӧ?
Но, мый нӧ...
Мукӧд кӧкъямыс двадцатипятитысячникыс воисны куим лун сайын.
Вӧлі митинг.
Найӧс встречайтісны колхозъясса представительяс. — Секретарь думайтігтыр тяпкӧдыштіс вомдоръяснас. — Ӧні миян торйӧн ёна сложнӧй обстановкаыс.
Район пасьта коллективизациялӧн процентыс — 14,8. Унджыкыс ТОЗ-яс.
Кулацко-зажиточнӧй юкӧнлӧн эм на нянь заготовитӧм кузя уджйӧз.
Колӧны йӧз.
Вывті ёна!
Колхозъяс ыстылісны заявка нелямын куим рабочӧй вылӧ, а мӧдӧдісны тіянӧс сӧмын ӧкмысӧс.
И пыктӧм синлапъяс увдорсяньыс кыдзкӧ выльног, сюся да дыр, видзӧдіс Давыдовлы синаканьясас, быттьӧ донъяліс, мый вермас вӧчны тайӧ мортыс.
— Сідзкӧ тэ, дона ёртӧй, слесарь?
<ns>Зэ-эв</ns> бур!
А Путиловскӧяс важӧнсянь нин уджалан?
Куритчы.
— Демобилизуйтчӧмсянь.
Ӧкмыс во. — Давыдов нюжӧдіс кисӧ папирослань, и секретарь, кор казяліс Давыдов килутшысь чусыдлӧз татуировка, нюммуніс ӧшйӧм вомкӧтшас.
— Мичлун да гордость?
Флотын вӧлін?
— Да.
— Сійӧ жӧ, мися, якӧр тэнад...
— Том вӧлі, тӧдан... вежӧртӧм да йӧй, со и чутӧді...
Давыдов дӧсадапырысь кыскыштіс соссӧ увлань, ачыс думайтіс:
«Ӧдтӧ, сюсь синма тэ кытчӧ оз ков.
А вот нянь заготовитӧмтӧ муртса бокӧ эн коль!»
Секретарь чӧв олыштіс, и сылӧн пыр жӧ быри пыкӧсакодь висьлӧс чужӧм вывсьыс веськодь нюмыс, мыйӧн кӧсйис петкӧдлыны гӧсьтӧс бурногӧн примитӧм.
— Тэ, ёрт, талунсянь жӧ мунан райкомса уполномоченнӧй пыдди нуӧдны дорвыв коллективизация.
Крайкомлысь медбӧръя директивасӧ лыддьылін?
Тӧдан?
Сідзкӧ вот, мунан тэ Гремяченскӧй сельсӧветӧ.
Шойччыны бӧрыннас нин кутан, ӧні некор.
Главнӧйыс — коллективизируйтны дзик став овмӧсъяс.
Сэні эм карликӧвӧй артель, но миянлы колӧ котыртны колхоз-гигантъяс.
Мыйӧн сӧмын организуйтам агитколонна, ыстам сійӧс и тіянӧ.
А пока мун да кулачествоӧс видзчысигтыр личкӧм подув вылын лӧсьӧд колхоз.
Став гӧль да шӧркоддем овмӧсъяс долженӧсь сэні лоны колхозынӧсь.
Сэсся нин лӧсьӧданныд ӧтувъя кӧйдыс фонд, медым тырмымӧн вӧлі 1930 вося став колхознӧй кӧдза площадь вылӧ.
Действуйт сэні видзчысигтыр.
Середнякӧс эн лысьт вӧрзьӧдны!
Гремячӧйын — партячейка, сэні куим коммунист.
Ячейкаса секретарь да сельсӧветса председатель — бур йӧз, вӧвлӧм гӧрд партизанъяс, — и, бара вомдоръяснас тяпкӧдыштӧм бӧрын, содтіс: — но насянь позьӧ быдторсӧ виччысьны.
Гӧгӧрвоана?
Политика боксянь малограмотнӧйӧсь, вермасны лоны промахъяс.
Лоӧны кӧ сьӧкыдлунъяс, лок районӧ.
Эк, телефон кузя йитӧд век на абу, со мый лёкыс!
Да, ещӧ: ячейкаса секретарыс сэні краснознамёнец, чорыдджык характера, гӧгӧр пельӧсъяс, и... ставыс ёсьӧсь.
Секретарь таркӧдыштіс чуньяснас портфель иганӧ и, кор казяліс, мый Давыдов чеччӧ, тэрыба шуис:
— Энлы, ещӧ со мый: быд лун верзьӧмакӧд ыстав сводкаяс, крепыдджыка кут йӧзсӧ.
Ӧні пырав миян заворг дорӧ да мун.
Ме висьтала, мед тэнӧ мӧдӧдісны райисполкомса вӧвъясӧн.
Сідзкӧ вот, вайӧд коллективизация сё процентӧдз.
Процентъяс серти и кутам донъявны тэнсьыд уджтӧ.
Лӧсьӧдам гигант-колхоз дас кӧкъямыс сельсӧветысь.
Кутшӧмджык?
Сельскохозяйственнӧй Краснопутиловскӧй, — и нюммуніс аслыс сьӧлӧм вылас воӧм сравнениеыслы.
— Тэ мыйкӧ меным висьталін, мый кулаккӧд колӧ видзчысьӧмӧнджык.
Кыдз тайӧс колӧ гӧгӧрвонысӧ? — юаліс Давыдов.
— А со кыдз, — секретарь нюммуніс кыдзи тӧдысьджык морт, — эм кулак, коді тыртіс нянь заготовитӧм кузя задание, а эм, коді некыдз оз кӧсйы тыртны.
Мӧд кулакыскӧд делӧыс гӧгӧрвоана, сё сизимӧд статья сылы и — пом!
А вот первойяыскӧд сложнӧйджык.
Мый эськӧ тэ, шуам, сыкӧд вӧчин?
Давыдов думайтыштіс.
— Ме эськӧ сылы — выль задание.
— Тайӧ — да!
Ёрт, тадз оз шогмы, оз.
Тадзтӧ позьӧ воштыны миян мероприятиеяс дорӧ любӧй дӧверие.
А мый сэки шуас середняк?
Сійӧ шуас: «Со сійӧ кутшӧм,
сӧветскӧй власьтыд!
Ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлӧ мужикӧн».
Ленин миянӧс велӧдліс серьёзнӧя учитывайтны крестьянстволысь настроениеяс, а тэ шуан: «мӧд задание».
Тайӧ, вокӧ, челядьру.
— Челядьру? — Давыдов зэв ёна гӧрдӧдіс.
— Сталин, кыдзи тыдалӧ... тэ ногӧн, ӧшибитчис, а?
— Мыйла татчӧ Сталинӧс?
— Лыддьылі сылысь речсӧ, кодӧс висьталіс марксистъяслӧн, кыдзи шуӧны найӧс, эсійӧясӧс... конференция вылын.
Но найӧ тай земельнӧй юалӧмъясӧн занимайтчӧны...
Но, земельникъяс, мый ли!
— Аграрникъяс?
— Вот-вот!
— Сідзкӧ, мый нӧ?
— Корлы «Правда», кӧні тайӧ речыс.
Делӧясӧн управляйтысь вайис «Правда».
Давыдов сатшкысис синъяснас.
Секретарь виччысигтыр нюмъяліс да видзӧдіс сылы чужӧмас.
— Мый висьталӧ Сталин ёрт?
Вот.
Тайӧ кыдз?..
«Раскулачивайтны оз позь вӧлі, кытчӧдз ми сулалім ограничение вӧсна...»
Но, и водзӧ... да вот:
«А ӧні?
Ӧні — мӧд делӧ.
Ӧні миян эм позянлун решительнӧя наступайтны кулачество вылӧ, венны сылысь водзсасьӧмсӧ, бырӧдны сійӧс кыдзи классӧс...»
Кыдзи классӧс, гӧгӧрвоин?
Мыйла нӧ оз позь сылы сетны нянь заготовитӧм кузя мӧд задание?
Мыйла сійӧс оз позь дзикӧдз лямӧдны?
Секретарлӧн быри чужӧм вывсьыс нюмыс, сійӧ лои серьёзнӧй.
— Сэні водзӧ висьталӧма, мый раскулачивайтӧ бедняцко-середняцкӧй масса, коді воӧ колхозӧ.
Абу ӧмӧй сідз?
Лыддьы.
— Эстшӧм тэ!
— Да тэ эн эстшӧмась! — скӧрмис секретарь, и весиг гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс.
— А тэ мый предлагайтан?
Быд кулаклы дорвыв административнӧй мера.
Тайӧ — районын, кӧні коллективизацияыс сӧмын дас нёль процент, кӧні середняк ӧні кежлӧ сӧмын на лӧсьӧдчӧ пырны колхозӧ.
Тайӧ делӧас позьӧ ӧти здукӧн воштыны юртӧ.
Со кутшӧмъяс воӧны, местнӧй условиеяс тӧдтӧг...
Секретарь эз ыпнит да сэсся ньӧжйӧджык нин водзӧ висьталіс:
— Татшӧм видзӧдласъяснад тэ верман код тӧдас мый вӧчны...
— Тайӧс кыдз тэныд шуны...
— Да эн нин тӧждысь!
Колӧ кӧ вӧлі да ас кадся кӧ вӧлі тайӧ мераыс, крайком эськӧ веськыда прикажитіс миянлы: «Бырӧдӧй кулакӧс!..»
И <ns>пӧ-жа-луй-ста</ns>!
Ӧти здукӧн.
Милиция, став аппарат тіянлы отсӧг вылӧ...
А ӧні кежлӧ ми сӧмын этшаника, войтыр суд пыр, сё сизимӧд статья серти экономическӧя карайтам кулакӧс — нянь дзеблалысьӧс.
— Сідзкӧ мый нӧ, ті ногӧн, батрачество, беднота да середняк мунӧны раскулачивайтӧмлы паныд?
Кулак дор?
Найӧс колӧ нуӧднысӧ кулаклы паныд?
Секретарь лёкысь сяркнитіс портфель томаннас, косіника шуис:
— Тэныд окота ас ногыд тӧлкуйтны вождьлысь быд кыв, но район вӧсна кывкутӧ райкомлӧн бюро, ме персональнӧ.
Старайтчы сэні, кытчӧ ми тэнӧ ыстам, нуӧдны миянлысь линия, а эн ассьыд изобретитӧмтӧ.
А меным, извинит, дискутируйтны тэкӧд некор.
Менам, таысь кындзи, делӧяс. — И чеччис.
Давыдовлӧн банбокъясыс бара ёна гӧрдӧдісны, но сійӧ босьтіс асьсӧ киас да шуис:
— Ме кута нуӧдны партиялысь линия, а тэныд, ёрт, веськыда крапка, рабочӧй ногӧн: тэнад линияыд ошибочнӧй, политически неправильнӧй, факт!
— Ме кывкута аслам...
А тайӧ «рабочӧй ногӧныд» — важ нин, кыдзи...
Кутіс триньгыны телефон.
Секретарь кватитіс трубкасӧ.
Жырйӧ мӧдісны чукӧртчыны йӧз, и Давыдов муніс организационнӧй отделса заведующӧй дорӧ.
«Чотӧ сійӧ веськыд кокнас  ... Факт! — райкомысь петігӧн думайтіс сійӧ.
— Аграрникъяслы Сталин ёртлысь речсӧ бара лыддя ставнас.
Збыль ӧмӧй ме ӧшибайтча?
Энлы, вокӧ, нӧрӧвитлы!
Эскӧм вылӧ аслад терпитӧм вӧсна тэ и сетӧмыд кулакъяслы лич.
Окружкомын ещӧ висьталісны: «дельнӧй морт», а кулакъяслӧн — нянь кузя уджйӧз.
Ӧти делӧ топӧдны, а мӧд — вужнас сійӧс нетшыштны кыдзи вредительӧс.
Мыйла он нуӧд массаӧс?» — думсьыс сійӧ водзӧ вензис секретаркӧд.
Кыдзи и век, медся убедительнӧй доводъясыс волывлісны юрас бӧрыннас.
Сэні, райкомын, сійӧ пӧсьйывсьыс, волнуйтчигас кватлаліс ки улас веськалӧм медводдза возражениесӧ.
Колӧ эськӧ спокойнӧйджыка.
Сійӧ шлёпиктіс-муніс кынмӧм ва гӧпъяс вывті, конъясьлывліс базарнӧй площадь вылӧ кынмӧм ӧш куйӧд ёкмыльясӧ.
— Жаль, мый помассис регыд, а то эськӧ ме тэнӧ топӧдлі, — кывмӧн шуис Давыдов да дӧсадапырысь чӧв ланьтіс: сылы паныдасьысь нывбаба сы дінті прӧйдитігӧн нюммуніс.
«Казак да крестьянин керкаӧ» пыралігӧн Давыдов босьтіс ассьыс ичӧтик чемодансӧ, и сэки дум вылас уси, мый основнӧй багажыс сылӧн, кык пара бельё, носки да костюм кындзи, сійӧ — отвёрткаяс, плоскогубцы, рашпиль, крейцмессель, кронциркуль, шведскӧй ключ да мукӧдпӧлӧс прӧстӧй инструментъяс, кодъяс вӧліны аслас да корсялӧма Ленинградысь. Уськӧдіс тайӧс тӧдвылас да нюммуніс.
«Трустла найӧ меным ковмасны!
Чайтлі, гашкӧ, тракторшой лечитыштны, а сэні и тракторъясыс абуӧсь.
Тадз, буракӧ, и кута шӧйтны районӧд уполномоченнӧй пыдди.
Козьнала кутшӧмкӧ колхозник-кузнечлы, чӧрт сыкӧд» — чемодансӧ доддьӧ пуктігӧн решитіс сійӧ.
Вердаса вӧвъяс кокниа тӧвзьӧдісны тавричанскӧй кӧшӧвка, кодлысь бӧрладорсӧ вӧлі мичмӧдӧма уна рӧма дзоридзьясӧн.
Муртса на петісны станицаысь, а Давыдов кутіс нин кынмыны.
Сійӧ весьшӧрӧ сайӧдліс чужӧмсӧ пальтолӧн ниртчӧм ыж ку воротникӧн, пыдӧджык сюйис кепкасӧ: тӧлыс и ульсов кӧдзыдыс пырлісны воротник саяс, сосъясас, босьтліс йирмӧг.
Торъя ёна кынмисны кокъясыс: Давыдов вӧлі важиник скороходовскӧй ботинкиа.
Станицасянь Гремячӧй Логӧдз кызь кӧкъямыс километр колӧ вӧлі мунны йӧз овтӧминті, джуджыд местаті.
Сылӧм куйӧдысь пемыдгӧрд лоӧм туйыс куйліс медвывтасінас.
Синнад он судз — гӧгӧр тыдаліс лымъя эрд.
Туй бокъясас коньӧръяс моз гӧрбыльтчӧмаӧсь чернобыльлӧн да татарниклӧн лымйӧн тырӧм юръясныс.
Сӧмын овраг бокъясын суглинистӧй гырысь синъясӧн видзӧдӧ свет вылас муыс; лымйыс сэні абу вермӧма кутчысьны, тӧлыс нӧбӧдӧ, зато овраг бокъясса кырӧмъясыс да логъясыс вевдорӧдзыс тырӧмаӧсь пуксьӧм чорыд толаясӧн.
Кӧшӧвка дорӧ кутчысьӧмӧн Давыдов дыр котӧртіс, зілис шонтыны кокъяссӧ, сэсся чеччыштіс доддьӧ да, куткыртчӧм бӧрын, ойбыртіс.
Дзужгисны додь сюв кӧртъяс, чарскӧмӧн пыралісны лымъяс вӧв подковъяслӧн шипъясыс, тронякыліс веськыдвывса дышлӧвӧйлӧн валёкыс.
Мукӧддырйи Давыдов гыӧртӧм синлапъяс увсяньыс казявлывліс, кыдзи фиолетӧвӧй востымъясӧн ыпнитлывлісны шонді водзын сьӧд ракаяслӧн бордъясыс, кор найӧ ньӧв моз кыпӧдчывлісны туй вывсьыс, и бара чӧскыда ойбыртӧмысь куньсьылісны сылӧн синъясыс.
Давыдов садьмис йирмӧгысь, коді тшемилӧӧн моз топӧдіс сьӧлӧмсӧ да, синъяссӧ восьтӧм бӧрын, ӧшкамӧшка рӧмӧн дзирдалысь синва войтъяс пыр аддзис кӧдзыд шонді, чӧв усьӧм степлысь помтӧм-дортӧм простор, енэжтас дорысь свинеч рӧма енэж и неылысса курганлӧн еджыд шапка вылысь гӧрдов-виж ручӧс.
Руч кыйис шыръясӧс.
Сійӧ сувтліс бӧр кокъяс вылас, ниглясигтыр чеччыштліс вывлань да, водз лапаяс вылас лэдзчысьӧмӧн, кодйис наӧн, ачыс тырліс лӧсталысь эзысь бусӧн, а сылӧн бӧжыс, небыдика да плавнӧя исковтӧм бӧрын, нюжӧдчыліс лым вылӧ, быттьӧ гӧрд би кыв.
Гремячӧй Логӧ воисны рытгорувнас.
Сельсӧветса ыджыд дворын сулаліс тыртӧм додь, кодӧс лӧсьӧдӧма пара вӧв доддялӧм вылӧ.
Кильчӧ дорас чукӧрын сулалісны морт сизим казакъяс, куритчисны.
Ньылӧмсьыс кынмӧм, сарӧг гӧна вӧвъяс сувтісны кильчӧ дорӧ.
— Оланныд-выланныд, граждана!
Кӧн тані конюшняыс?
— Видза оланныд! — став пыддиыс вочавидзис олӧма казак, ачыс лэптыліс кисӧ кӧч ку папаха дорӧдзыс. — Конюшняыс, ёртӧй, со эстӧн, коді тай камышъяс дорас.
— Мун сэтчӧ, — тшӧктіс кучерлы Давыдов да чеччыштіс додьсьыс, латшкӧс тушаа, зумыд.
Банбокъяссӧ перчаткинас зыралігтыр сійӧ мӧдӧдчис вӧла бӧрся.
Казакъяс сідзжӧ мӧдӧдчисны конюшнялань: налы эз вӧв гӧгӧрвоана, мыйла воысь мортыс, видзӧднысӧ служащӧй, «г» шуалӧ роч ног чорыда, мунӧ вӧла бӧрся, а оз сельсӧветӧ.
Конюшня ӧдзӧсӧд петіс шоныд куйӧд ру.
Кучер сувтӧдіс вӧвъяссӧ.
Давыдов падъявтӧг кутіс мездавны валёксӧ постромка петляысь.
На дорӧ чукӧртчӧм казакъяс видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ.
Пӧрысь дед, коді вӧлі нывбабьей еджыд пася, уссьыс йинёньяс нетшкигмоз, мудера читкыртіс синъяссӧ.
— Ёрт, видзӧд жӧ, чужъяс!
Давыдов мездіс шлеясӧ вӧв бӧж улысь да, лӧзӧдӧм вомдоръяснас нюмъяліг, кор тыдыштліс, мый сылӧн абу ӧти водзпинь, бергӧдчис дедлань.
— Ме, папаша, пулемётчикӧн вӧвлі, не татшӧм вӧвъясӧн гӧняйтлі!
— А пиньыд тай нӧ абу, эз-ӧ нин кӧбыла чужйы? — юаліс ӧти казак, коді вӧлі рака кодь сьӧд, дзик ныр розьӧдзыс быдмӧм кудриа тошка.
Казакъяс бурпырысь серӧктісны, но Давыдов, сийӧссӧ пелька кыскигмоз, шуткаӧн жӧ вочавидзис:
— Эз вӧв сідзи, пиньӧс ме вошті важӧн нин, вина юигӧн.
Да тайӧ и бурджык: бабаяс оз мӧдны повны курччӧмысь.
Сідз ӧд, дед?
Шуткасӧ примитісны, и дед, шогсьӧм нарошнӧ петкӧдлӧм могысь, довкйӧдлыштіс юрнас.
abu
abu
abu
Давыдов гӧститӧдіс казакъясӧс папиросӧн, ачыс ӧзтіс, мӧдӧдчис сельсӧветӧ.
— Сэні, сэні председательыс, мун.
И миян партияса секретарь сэн, — шуаліс дед, коді муніс сы бӧрся, ньӧти эз кольччы.
Казакъяс, папиросъяссӧ морӧстырнас кыскышталігтыр, мунісны орччӧн.
Налы ёна воис сьӧлӧм вылас, мый воысь морт оз вӧч сідзи, кыдзи векджык районнӧй начальство пӧвстысь: эз чеччышт доддьысь и йӧз бокті, портфельсӧ топӧдӧмӧн, — сельсӧветӧ, а ачыс заводитіс лэдзавны вӧвъяссӧ, отсавны ямщиклы, и сэк петкӧдліс, мый сійӧ важысянь нин кужӧ вӧдитчыны вӧвъясӧн.
Но сэк жӧ тайӧ и чуймӧдіс.
— Кыдз нӧ тэ, ёртӧй, он зывӧкты вӧвъяскӧд ноксьыны?
Тайӧ ӧмӧй, шуам, служащӧйлӧн делӧ?
А ямщикыс нӧ мый вылӧ? — эз терпитчыссьы сьӧд тошка казаклы.
— Тайӧ миянлы ыджыд дивӧ, — веськыда висьталіс дед.
Давыдов эз удит вочавидзны.
— Да сійӧ — кузнеч! — гажтӧмпырысь горӧдіс виж уска томиник казак, ачыс индіс Давыдов кияс вылӧ, кодъяслӧн кипыдӧсъясас кучикыс вӧлі свинцуйтчӧма металлӧн вӧдитчӧмысь, а чунь гыжъясас тӧдчисны важся рубечьяс.
— Слесарь, — веськӧдіс Давыдов.
— Но, ті мыйла мунанныд Сӧветас?
— Интерес ради, — став пыддиыс вочавидзис дед да сувтіс кильчӧ пос улыс тшупӧд вылӧ...
— Окота тӧдны, мый могысь миянӧ воин?
Бара кӧ нянь заготовитӧм кузя...
— Колхоз котыртӧм могысь.
Дед кузя да нора шутёвтіс, медводз муніс кильчӧ дорысь.
Ляпкыд жырйысь кыліс вазьӧм ыж ку полушубокъяслӧн шома дук да ӧвтіс пуысь лоӧм пӧим кӧрӧн.
Пызан дорас, Давыдовлы воча, сулаліс кузь тушаа, веськыд пельпомъяса морт, коді бергӧдліс лампа фитиль.
Сылӧн защитнӧй дӧрӧм вылас вӧлі Гӧрд знамя орден.
Давыдов гӧгӧрвоис, мый тайӧ и эм гремяченскӧй партячейкаса секретарь.
— Ме — райкомса уполномоченнӧй.
Ёрт, тэ — ячейкаса секретарь?
— Да, ме ячейкаса секретарь Нагульнов.
Ёрт, пуксьӧй, Сӧветса председатель пырысь-пыр локтас. — Нагульнов тотшкӧдыштіс кулакнас стенӧ, матыстчис Давыдов дінӧ.
Сійӧ вӧлі паськыд морӧса да кавалеристлӧн кодь чукля кока.
Сылӧн вижоват синъясас вӧліны вывті гырысь синаканьяс, быттьӧ кисьтӧма сэтчӧ сир, а синъяс вевдорас ӧтлаасьӧмаӧсь паськыд сьӧд синкымъяс.
Сійӧ эськӧ вӧлі вунӧдны позьтӧм мича аслас мужественнӧй мичлунӧн, не кӧ эськӧ варышлӧн кодь хищнӧй ныр розьяса неыджыд нырыс, не кӧ эськӧ гудыр синъясыс.
Орчча жырйысь пырис зумыд казак. Сійӧ вӧлі балябӧжас вештӧм, кӧза куысь вурӧм папахаа, шинель нойысь вурӧм сюртука да казацкӧй лампасъяса гача, кодлысь кокпомъяссӧ сюялӧма еджыд шерстянӧй чулки улӧ.
— Тайӧ вот и эм сельсӧветса председатель Андрей Размётнов.
Председатель нюмъялігтыр шыльӧдыштіс кипыдӧснас еджгов кудритчӧм уссӧ да лабутнӧя нюжӧдіс Давыдовлы кисӧ.
— А ті коді сэтшӧмыс лоанныд?
Райкомса уполномоченнӧй?
А-а.
Тіян документъяс...
Тэ аддзылін, Макар?
Ті, буракӧ, колхознӧй делӧ кузя? — Сійӧ видзӧдіс Давыдов вылӧ челядь моз прӧстӧя, частӧ мигайтіс гожся енэж кодь сӧдз синъяснас.
Мугов чужӧмыс вӧлі важӧн бритлытӧм, а плешкас накӧсӧн тӧдчис лӧз рана туй. Сылӧн чужӧмыс ӧні явӧ петкӧдліс терпитны вермытӧмлун.
Давыдов пуксис пызан дорӧ, висьталіс могъяс йылысь, кодъясӧс сувтӧдіс партия дзик став овмӧсъяс коллективизируйтӧм кузя, предложитіс аски жӧ нуӧдны бедноталысь да активлысь собрание.
Медым тӧдмӧдны положениенас, Нагульнов заводитіс висьтавны гремяченскӧй ТОЗ йылысь.
Размётнов и сылысь кывзіс сідзжӧ сюся, ӧткымынысь шулывліс фразаяс, ачыс век мыджсьӧма кипыдӧснас банбокас, коді банйӧма пемыдгӧрдӧн.
— Тані миян эм му ӧтув уджалӧм кузя товарищество.
Вот и ме шуа тіянлы, рабочӧй ёрт, мый тайӧ эм коллективизация вылын сӧмын тешитчӧм да сӧветскӧй власьтлы куш убытка, — тӧдчымӧн волнуйтчигтыр висьтавліс Нагульнов. — Сэні дас кӧкъямыс овмӧс — ставныс гӧльсьыс-гӧльӧсь.
И мый жӧ артмӧ таысь?
Йӧз серам.
Ӧтувтчисны найӧ, и дас кӧкъямыс овмӧс вылӧ налӧн — нёль вӧв да ӧти пара ӧш, а едокыс сё сизим.
Кыдзи налы колӧ правдайтчыны олӧмыс водзын?
Налы, дерт, сетӧны дыр срок кежлӧ кредитъяс, мед ньӧбны машинаяс да вӧвъясӧс да ӧшъясӧс.
Найӧ босьталӧны кредитъяссӧ, но бӧрсӧ мынтыны оз вермыны и дыр кад чӧжӧн.
Пыр жӧ висьтала мыйла: вӧлі кӧ налӧн трактор — мӧд сёрни, но трактор налы эз сетны, а ошъяснад он регыд озырмы.
Ещӧ висьтала, мый найӧ некытчӧ туйтӧм политика пуӧдӧны, ме эськӧ найӧс важӧн нин вӧтлі сыысь, мый найӧ водісны сӧветскӧй власьт улӧ, кыдзи паршивӧй кукань: нёнявны — нёнялӧны, а найӧ оз быдмыны.
И эмӧсь на пӧвстын сэтшӧм сёрнияс: «Э, да миянлы всё равно сетасны!
А долгсьыс миянлысь босьтны нинӧм».
Сы вӧсна налӧн и дисциплинаыс киссьӧма, и ТОЗ-ыс сійӧ аски лоӧ покойникӧн.
Тайӧ зэв правильнӧй мӧвп — ставнысӧ ӧтувтны колхозӧ.
Тайӧ лоӧ рай, а оз олӧм!
Но казакъяс — абу кокниа сетчысь йӧз, и найӧс ковмас бертны чорыда...
— Кодкӧ эм тіян пӧвстысь товариществоас? — сы гӧгӧр пукалысь йӧз вылӧ видзӧдігтыр юаліс Давыдов.
— Абу, — вочавидзис Нагульнов. — Ме кызьӧд воын пыри коммунаӧ.
Бӧрынджык сійӧ киссис шкурничество вӧсна.
Ме ӧткажитчи собственностьысь.
Менам кыптіс сылы паныд ыджыд скӧрлун, а сы вӧсна сеті ӧшъясӧс да инвентарӧс орчча квайтӧд номера коммуналы (сійӧ ӧні на эм), а менам да гӧтырлӧн нинӧм абу.
Размётновлы оз позь вӧлі сетны сэтшӧм примерсӧ: сійӧ ачыс дӧвеч, сылӧн сӧмын ӧти пӧрысь мам.
Сылы пырны — вомалӧмъясысь он мынлы, кыдзи йӧнысь.
Шуасны: «Кӧвъяліс миянлы старукасӧ, кыдзи цыганлы мамсӧ, а ачыс му вылын оз уджав».
Тані делӧыс сложнӧй.
А миян ячейкаса коймӧд член — сійӧ ӧні абу тані — кипӧла.
Молотилка сылысь кисӧ варкӧдіс.
Но, сылӧн и сӧвестьыс эз лэпты пырны артельӧ: сёйысь лыдыс пӧ сэні метӧг нин уна.
— Да, омӧль делӧясыс миян ТОЗ-лӧн, — содтіс сэтчӧ Размётнов.
— Председательыс сэн, Аркашка Лосев, омӧль кӧзяин.
Аддзӧмаӧсь жӧ кодӧс бӧрйыны!
Колӧ веськыда шуны, ми та кузя ӧшибитчим.
Оз ков вӧлі лэдзны сійӧс тайӧ должность вылас.
— А мый? — кулацкӧй овмӧсъяслысь эмбур списоксӧ видлалігмоз юаліс Давыдов.
— А сійӧ, — нюмъялігтыр висьталіс Размётнов, — сійӧ висьысь морт.
Сылы эськӧ олӧмын лоны купечӧн.
Тайӧн сійӧ и висьӧ: ставсӧ эськӧ сійӧ век вежлаліс да ньӧбис-вузавліс.
ТОЗ-сӧ кушӧдз рӧзӧритіс!
Племеннӧй ӧшкӧс ньӧбис — думыштіс вежны мотоцикл вылӧ.
Бӧбйӧдлӧма ассьыс членъяссӧ, миянкӧд эз сӧветуйтчы, видзӧдам да — вайӧ станцияысь мотоциклсӧ.
Акнитім ми, юрӧ кутчысим!
Но, вайис, а веськӧдлыны сійӧн некод оз куж.
Да и мый сыысь миянлы?
Йӧз серам — и ставыс.
Станицаӧ сійӧс нуліс.
Сэні тӧдысь йӧз видлалісны да шуӧны: «Донтӧмджык сійӧс краситны да шыбитны».
Сэні абу вӧлӧмаӧсь сэтшӧм частьяс, кодъясӧс позьӧ вӧчны сӧмын заводын.
Налы эськӧ председательнас Яков Лукич Островновӧс.
Вот башкаыс!
Выль шобді Краснодарысь выпишитліс — некутшӧм засухаысь оз пов, муяс вылас век лым кутӧ, урожайыс сылӧн век бурджык.
Пӧрӧдистӧй скӧт лӧсьӧдіс.
Кӧть сійӧ неуна и нёрпалӧ, кор ми сійӧс налогӧн топӧдлам, но кӧзяин бур, похвальнӧй лист эм.
— Сійӧ, кыдзи дикӧй дзодзӧг аскоддемъяс пӧвстын, век кыдзкӧ ӧтдортчӧ йӧзсьыс, ылыстчӧ. — Нагульнов эскытӧма довкйӧдлыштіс юрнас.
— Но, абу сідз!
Сійӧ миян морт, — сьӧлӧмсяньыс шуис Размётнов.
3 глава
Войнас, кор Яков Лукич Островнов ордӧ воис сылӧн вӧвлӧм сотеннӧй командирыс, есаул Половцев, налӧн вӧлі кузь сёрни.
Хуторын Яков Лукичӧс лыддисны ыджыд вежӧра мортӧн, руч кодь мудерӧн да видзчысьысьӧн, а вот сійӧ эз вермы кольччыны бокӧ хуторъясын яра ыпъялысь тышысь, вабергачӧн моз кыскис сійӧс лоӧмторъясӧ.
Сійӧ лунсяньыс и мӧдӧдчис Яков Лукичлӧн олӧмыс опаснӧй туй кузя...
Сэки, ужын бӧрын, Яков Лукич перйис табак кӧшель, пуксис сундук вылӧ, ас улас сюркньыштіс кыз вурун чулкиа коксӧ; заводитіс сёрнитны — кисьтіс-висьталіс сы йылысь, мый вояс чӧжӧн курзьӧмӧн пузис сы сьӧлӧмын:
— Мый тӧлкуйтнысӧ, Александр Анисимович?
Олӧмыс некыдз оз радуйт, оз гажӧд.
Вот неуна заводитісны казакъяс лӧсьӧдны овмӧс, озырмыны.
Налогъясыд кызь квайтӧд али кызь сизимӧд воын вӧліны, но, кыдз шуны, шогманаӧсь.
А ӧні бара мӧдӧдчис намӧдарӧ.
Тіян станицаын кыдзи-мый, коллективизация йылысь мыйкӧ кывсьӧ оз?
— Кывсьӧ, — дженьыдика вочавидзис гӧсьт, ачыс дулляліс чигарка да бугжыльӧн видзӧдлывліс кӧзяин вылӧ.
— Сідзкӧ, тайӧ сьыланкывсьыс быдлаын кыз синваӧн бӧрдӧны?
Вот ӧні ас йылысь тіянлы висьтала: вои ме кызьӧд воын гортысь пышйылӧм бӧрын.
Сьӧд саридз дорӧ колисны кык пара вӧв да став эмбурӧй.
Вои тыртӧм керкаӧ.
Сэксянь уджалі лун и вой.
Продразвёрсткаӧн первойысьсӧ ӧбидитісны ёртъяс: нуисны став нянь ӧти тусьӧдз.
А сэсся тайӧ ӧбидаясыслысь ме вошті и лыдсӧ.
Кӧть лыдсӧ налысь и позьӧ тӧдмавны: ӧбидитасны и <ns>питанция</ns> сетасны, мед он вунӧд. — Яков Лукич чеччис, нюжӧдліс кисӧ рӧмпӧштан сайӧ да, тшӧтшӧдӧм ускас нюмъялігтыр, кыскис гартыштӧм бумага чукӧр. — Со найӧ, тані <ns>питанцияяс</ns> сы йылысь, мый сдайтлі кызь ӧтикӧд воын: а сдайтлі и нянь, и яй, и вый, и кучик, и вурун, и курӧг-пӧтка, и быдса ӧшъясӧс нуавлі заготконтораӧ.
А со тайӧ единӧй сельскӧй налог кузя окладнӧй листъяс, самооблог кузя и бара жӧ страховкаысь <ns>питанцияяс</ns>...
И пач трубаысь петан тшынысь мынтысьлі, и сыысь, мый ловъя скӧтина картаын сулалӧ...
Регыд тайӧ бумагаторъясыс мешӧктыр чукӧрмасны.
Ӧти кывйӧн кӧ, Александр Анисимович, олі ме — ачым ме му дорын поткӧдчи и мукӧдӧс ас дорын поткӧді.
Кӧть и эз ӧтчыд менсьым кульлыны кучикӧс, а менам бӧр сійӧ лолі.
Лӧсьӧді первойсӧ кык бычпи, найӧ быдмисны.
Ӧтисӧ сеті яй вылӧ казнаӧ.
Гӧтырлӧн вурсян машина вылӧ ньӧби мӧд бычпиӧс.
Кызь витӧд во кежлӧ содіс ещӧ кык душ аслам мӧсъясысь.
Лои менам кык пара ӧш да кык мӧс.
Гӧлӧсысь менӧ эз лишитлыны, водзӧ менӧ кутісны лыддьыны крепыд середнякӧн.
— А вӧвъясыд тэнад эмӧсь? — интересуйтчис гӧсьт.
— Виччысьыштлӧй неуна, висьтала и вӧвъяс йылысь.
Ньӧби ме суседкалысь вося чаньӧс, а сійӧ вӧлі сӧстӧм пӧрӧдаа донса кӧбылалӧн (дзик ӧти коли хуторын), быдмис кӧбыла — но и дитя дай сӧмын!
Ичӧт тушаа, нестроевик, вершӧкджын оз тырмы, а и ретив — мӧдӧс он аддзы сэтшӧмтӧ!
Кытшын сиктса олӧмлы сиӧм выставка вылын ме сыысь пӧлучиті награда да грамота, кыдзи племеннӧйысь.
Куті ме кывзыны агрономъяслысь, заводиті му бӧрся ухаживайтны, кыдзи висьысь баба бӧрся.
Кукуруза менам хуторын медбур, урожайыс медся ыджыд.
Ме и кӧйдыс протравливайтлі, и лым кутлі.
Ярӧвӧйяс кӧдзлі сӧмын арын гӧрӧм муяс вылӧ, коськӧмыд менам век медбур.
Ӧти кывйӧн кӧ, лои культурнӧй кӧзяин, и та йылысь эм окружнӧй земельнӧй управлениесянь похвальнӧй лист.
Со видзӧдлӧй.
Гӧсьт недыр видзӧдыштіс сэтчань, кытчӧ индіс чуньнас Яков Лукич: сэні, образъяскӧд да Ворошиловлӧн портреткӧд орччӧн, ӧшаліс пу рама пытшкын сургуч печатя лист.
— Да, ыстісны грамота, и агроном весиг китыр шобді-гарновка менсьым нуліс Ростовӧ, медым петкӧдлыны власьтъяслы, — ошйысьӧмпырысь водзӧ висьталіс Яков Лукич. — Первой вояссӧ ме кӧдзлі вит десятина, сэсся мыйӧн кок йылӧ сувті, куті ёнджыка уджавны: куим, вит да сизим кытшъясӧн* кӧдзлывлі, со кыдз!
Уджалі ме да пиӧй гӧтырыскӧд.
Сӧмын кыкысь медавлі казакӧс страдна дырйи.
Сӧвет власьт сэки кыдзи диктуйтліс? — кӧдз кыдз-мый верман унджык!
Ме и кӧдзлі.
А сэк жӧ, Александр Анисимович, менам бур мортӧй, веритӧй меным — пола!
Пола, эсійӧ сизим кытш кӧдзасьыс пысаласны менӧ ем пысӧ, кулакаласны.
Сӧветса миян председательным, гӧрд партизан Размётнов ёрт, а прӧстӧ кӧ шуны Андрюшка, вӧйтіс менӧ тайӧ грекас, сьӧкӧчамач!
«Кӧдз, — шуас вӧлі, — Яков Лукич, унджык, мый верман, отсав сӧветскӧй власьтлы, сылы ӧні няньыс зэв ёна колӧ».
Падъявлі ме, а ӧні кажитчӧ, мый тайӧ «унджыкыс» кокъясӧс балябӧжӧ петляӧн кӧрталас, мор мед лыяс!
— Колхозӧ тіян гижсялӧны? — юаліс гӧсьт.
Сійӧ сулаліс лежанка дорын, кияссӧ мыш саяс пуктӧмӧн, паськыд пельпомъяса, ыджыд юра да топыд, быттьӧ сю тыра сьӧкыд мешӧк.
— Колхозадтӧ?
Ӧні кежлӧ эз на ёна дӧжнавлыны, а вот аски бедноталӧн собрание лоӧ.
Ветлӧдлісны рӧмдандорыс, юӧрталісны.
Асланым хуторсаяс больгӧмнас дӧзмӧдісны нин дзик Рӧштвосянь.
«Пыр да пыр».
Но йӧзыс дзикӧдз ӧткажитчисны, некод эз гижсьы.
Коді нӧ ачыс аслыс лёк кӧсйӧ?
Тӧдӧмысь, и аски кутасны сватайтны.
Сёрнитӧны, талун рытнас воӧма районысь кутшӧмкӧ рабочӧй и быдӧнӧс мӧдас сюявны колхозӧ.
Пом воӧ миян олӧмлы.
Лӧсьӧді, китыр гадь да гӧрб нажӧвиті, а ӧні став эмбуртӧ сет ӧтувъя пӧртйӧ: и скӧттӧ, и няньтӧ, и курӧг-дзодзӧгтӧ, и керкатӧ, сідзкӧ?
Артмӧ быттьӧ: сет гӧтыртӧ дядьӧлы, а ачыд мун... мӧдног оз вермы лоны.
Асьныд думыштлӧй, Александр Анисимович, ме нуа колхозӧ кык ӧшкӧс (мӧд кыксӧ удиті вузавны), чаня кӧбыла, сета став инвентарӧс, нянь, а мӧд — гач пӧдпушкатырыс той.
Ӧтувтчам ми сыкӧд и кутам ӧтмындаӧн юкны барышъяс.
Меным ӧмӧй таысь абу ӧбиднӧ?..
Сійӧ, гашкӧ, нэмсӧ паччӧр вылас куйліс да чӧскыд кусӧк йылысь думайтіс, а ме...
да мый сэн сёрнитнысӧ!
Со! — и Яков Лукич шаркнитіс ассьыс горшсӧ сарӧгӧсь ки дорышнас.
— Но, та йылысь помалам.
Кыдзи ті оланныд-выланныд?
Служитанныд ӧні кутшӧмкӧ учреждениеын али ремеслӧӧн занимайтчанныд?
Гӧсьт матыстчис Яков Лукич дінӧ, пуксис табуретка вылӧ, бара кутіс гартны чигарка.
Сійӧ дзоргис-видзӧдіс табак кӧшель вылӧ, а Яков Лукич — сылӧн важиник толстовкалӧн дзескыд воротник вылӧ, коді ёна топӧдӧма вирӧн польдчӧм пемыдгӧрд сьылісӧ, кӧні голяпетук кыкнанладорас лёкысь зэвтчисны вир сӧнъясыс.
— Тэ служитлін менам сотняын, Лукич...
Помнитан, ӧтчыд Екатеринодарын, кажитчӧ, отступайтігӧн менам вӧлі казакъяскӧд сёрни сӧветскӧй власьт йылысь?
abu
«Чорыда ӧшибайтчанныд, войтыр!
Топӧдасны тіянӧс коммунистъяс, петкӧдласны пуж.
Казяланныд ті, да сёр лоӧ».
— Чӧв ланьтіс, кельыдлӧз синъясас чинісны булавка юр ыдждаӧдз синаканьясыс, да омӧлика нюмдыштіс. — Эз ме ног ло?
Ме Новороссийскысь эг мун асланым йӧзкӧд.
Эз удайтчы.
Вузалісны сэки миянӧс, эновтісны доброволечьяс да союзникъяс.
Ме пыри Гӧрд Армияӧ, командуйті эскадронӧн, польскӧй фронт вылӧ мунігӧн...
Сэтшӧм комиссия налӧн вӧлі, фильтрационнӧй, вӧвлӧм офицеръясӧс прӧверитӧм кузя...
Менӧ тайӧ комиссияыс вештіс должность вылысь, арестуйтіс да мӧдӧдіс ревтрибуналӧ.
Но, шлёпнитісны эськӧ ёртъяс, збыльысь, либӧ концентрационнӧй лагерӧ.
Гӧгӧрвоан, мыйысь?
Кутшӧмкӧ сукин сын, казуня, миян станицаса, висьталӧма, мый ме участвуйті Подтелковӧс * казнитӧмын.
Трибуналӧ нуӧдігӧн ме пышйи...
Дыр дзебсяси, овӧс вежлі, а 1923 воын вои асланым станицаӧ.
Сы йылысь документ, мый ме коркӧ вӧлі эскадронса командирӧн, меным удайтчис кольны ас ордӧ, веськалісны бур йӧз, — ӧти кывйӧн кӧ, ме коли ловйӧн.
Первой кадас менӧ новлӧдлісны кытшӧ Дончекаӧ,
кыдзкӧ мынтӧдчи, куті учителявны.
Учителялі бӧръя кадӧдз.
Но, а ӧні...
Ӧні мӧд делӧ.
Муна со Усть-Хопёрскӧйӧ делӧясӧн, пыри тэ ордӧ, кыдзи ӧти полкын служитлысь ордӧ.
— Велӧдысьӧн вӧлінныд?
Сі-ідз...
Ті ёна лыддьысинныд, книжнӧй наука бура тӧданныд.
Мый нӧ водзӧсӧ лоӧ?
Кытчӧ ми воӧдчам колхозъяснас?
— Коммунизмӧ, вокӧ.
Самӧй настӧящӧйӧ.
Лыддьылі ме и Карл Марксӧс, и Коммунистическӧй партиялысь нималана Манифест.
Тӧдан, кутшӧм помыс колхознӧй делӧлы?
Первой колхоз, сэсся коммуна — собственность дзикӧдз бырӧдӧм.
Оз сӧмын ӧшъясӧс, но и тэнсьыд челядьтӧ босьтасны государственнӧй воспитание вылӧ.
Ставыс лоӧ общӧй: челядь, гӧтыръяс, тасьті-пань.
Тэ эськӧ окотитан сёйны дзодзӧг ты-мускӧн лапша, а тэнӧ квасӧн кутасны вердны.
Му дорын крепостнӧйӧн лоан.
— А ме кӧ сідзсӧ ог кӧсйы?
— Тэнсьыд и юасьны оз кутны.
— Тайӧ кыдз нӧ сідз?
— Да ставыс сідз жӧ.
— Сюся!
— Кыдз жӧ!
Ме ӧні тэнсьыд юала: водзӧ позьӧ тадз овны?
— Некытчӧ водзӧ.
— А некытчӧ кӧ, колӧ действуйтны, колӧ тышкасьны.
— Мый ті, Александр Анисимович!
Босьтчылім ми, тышкасим...
Некыдз оз позь.
И думыштны ог вермы!
— А тэ видлы. — Гӧсьт матыстчис дзик кӧзяин бердӧ, видзӧдліс кухняӧ петысь топыда пӧдлалӧм ӧдзӧс вылӧ и, друг бледӧдӧм бӧрын, заводитіс вашкӧдӧмӧн сёрнитны: — Ме тэныд веськыда шуа: надейтча тэ вылӧ.
Миян станицаын казакъяс лӧсьӧдчӧны восстание кежлӧ.
И тэ эн думайт, мый тайӧ сідз прӧстӧ, тышкас-мышкас.
Миян эм йитӧд Мӧскуакӧд, генералъяскӧд, кодъяс ӧні служитӧны Гӧрд Армияын, инженеръяскӧд, кодъяс уджалӧны фабрикаясын да заводъясын, и весиг ылӧджык: заграницакӧд.
Да, да!
Ми кӧ дружнӧя ӧтувтчам да выступитам буретш ӧні, то тулыс кежлӧ суйӧрсайса державаяс отсӧгӧн Донӧс лоӧ нин весалӧма.
Тулысын тэ кутан кӧдзны аслад кӧйдысӧн и аслыд ӧтнадлы вылӧ...
Энлы, тэ бӧрыннас висьталан.
Миян районын миянлы унаӧн сочувствуйтӧны.
Найӧс колӧ ӧтувтны да чукӧртны.
Тайӧ жӧ делӧ кузя ме муна Усть-Хопёрскӧйӧ.
Тэ ӧтувтчан миян дорӧ?
Миян организацияын эм нин куимсёысь унджык служивӧй казак.
Дубровскӧй, Войскӧвӧй, Тубянскӧй, Малӧй Ольховатскӧй да мукӧд хуторъясын эмӧсь миян боевӧй группаяс.
Колӧ сэтшӧм жӧ группа котыртны и тіян Гремячӧйын...
Но, висьтав.
— Йӧзыс ропкӧны колхозъяслы паныд да нянь сдайтӧмлы паныд...
— Энлы!
Оз йӧз йылысь, а тэ йылысь мунӧ сёрниыс.
Ме тэнсьыд юала, но?
— Татшӧм делӧяссӧ ӧмӧй пырысь-пыр решайтӧны?..
Тан юртӧ чер улӧ пуктан.
— Думайтышт...
Приказ серти ӧти кадӧ выступитам став хуторъяссянь.
Босьтам тіянлысь районнӧй станица, милиция да коммунистъясӧс ӧтиӧн-ӧтиӧн куталам патераяссьыс, а сэсся мӧдӧдчас ыпъявны и тӧвтӧг.
— А мыйӧн?
— Сюрас!
И тэнад, небось, колис?
— Код тӧдас сійӧс...
Кажитчӧ, кӧнкӧ туплясис кутшӧмкӧ жуглассьӧм обрезтор... буракӧ, австрийскӧй образеца...
— Миянлы сӧмын заводитны, и недель мысти суйӧрсайса пароходъяс ваясны и орудиеяс, и винтовкаяс.
Аэропланъяс, и найӧ лоӧны.
Но?
— Лэдз думайтыштны, господин есаул!
Энӧ невӧлитӧй сразу...
Гӧсьт, век на ещӧ блед чужӧма, мыджсис лежанка бердӧ, пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Ми огӧ колхозӧ корӧй и некодӧс огӧ невӧлитӧй.
Тэнад аслад вӧля, но больгӧмысь...
смотри, Лукич!
Квайтӧс тэныд, а сизимӧдсӧ нин... — и кокньыдика бергӧдлыштіс чуньнас зепсьыс наганлысь сяркӧдчысь барабан.
— Больгӧмысь верманныд не повны.
Но тіян делӧыд рискуйтана.
И ог соссьы: страшнӧ татшӧм делӧ вылӧ мунны.
Но и олӧмлысь мунан туйсӧ орӧдӧма. — Чӧв олыштіс. — Тадз кӧ эз ӧтдортны озыръясӧс, ме эськӧ, гашкӧ, ӧні, менам зільлунӧн, хуторын первой мортӧн вӧлі.
Вӧльнӧй олӧм дырйи менам эськӧ, гашкӧ, ӧні аслам автомобиль вӧлі! — шогпырысь водзӧ сёрнитіс чӧв олыштӧм бӧрын кӧзяин. — Сэтчӧ жӧ ӧтнамлы мунны татшӧм...
Пырысь-пыр шыртыштасны сьылітӧ.
— Мыйла нӧ ӧтнадлы? — торкис сійӧс гӧсьт.
— Но, да тайӧс ме сідз, кыв вылӧ веськаліс, а вот кыдзи мукӧдыс?
Мирыс, мӧд ногӧн кӧ, кыдзи?
Войтырыссӧ мунас?
— Войтырыд — сійӧ ыж табун кодь жӧ.
Сійӧс нуӧдны колӧ.
Но тэ решитін?
— Ме висьталі, Александр Анисимович...
— Меным бура колӧ тӧдны, решитін-ӧ?
— Некытчӧ воштысьны, сы вӧсна и решайта.
Ті век жӧ лэдзӧй гӧгӧрбок думыштлыны.
Аски асывнас висьтала медбӧръя кыв.
— Тэ, таысь кындзи, должен уговоритны надёжнӧй казакъясӧс.
Корсь сэтшӧмъясӧс, кодъяс эськӧ йирисны пиньсӧ сӧветскӧй власьт вылӧ, — приказывайтіс нин Половцев.
— Татшӧм олӧм дырйиыд быд морт сэтшӧм.
— А пиыд тэнад кыдзи?
— Кытчӧ нӧ киыдлӧн чуньыс?
Кытчӧ ме, сэтчӧ и сійӧ.
— Ничево сійӧ мортыс, чорыд?
— Бур казак, — гордитчигтыр ньӧжйӧник вочавидзис кӧзяин.
Гӧсьтлы вольсалісны горничаӧ, лежанка дорӧ руд тавреневӧй покрывалӧ да пась.
Сійӧ пӧрччис сапӧгсӧ, но дӧрӧм-гачсӧ эз пӧрччы и пыр жӧ унмовсис, мыйӧн сӧмын инмӧдчис банбокнас гӧн дукӧн ӧвтысь кӧдзыд юрлӧсӧ.
...Югдандорыс Яков Лукич садьмӧдіс ассьыс кӧкъямысдас арӧса старука-мамсӧ, коді вӧлі узьӧ ичӧтик жырйын.
Дженьыдика висьталіс сылы, мый могысь воис вӧвлӧм сотеннӧй командирыс.
Старука кывзіс. Сійӧ ӧшӧдӧма лежанка вывсянь сьӧд сӧна кокъяссӧ, кодъяслысь суставъяссӧ урӧсмӧдӧма прӧстуда, а виж пельсӧ чошкӧдӧма кинас.
— Благӧслӧвитанныд, мам? — Яков Лукич пидзикокасис.
— Мун, мун на вылӧ, супостатъяс вылӧ, пиукӧй!
Господь благӧслӧвитас!
Вичкояс тупкалӧны...
Попъяслы абу олӧм...
Мун!..
Асывнас Яков Лукич садьмӧдіс гӧсьтӧс.
— Решитчи!
Приказывайтӧй.
— Лыддьы да кырымась. — Половцев кыскис морӧс зепсьыс бумага.
«Миянкӧд ен!
Ме, Всевеликӧй Донскӧй войскаса казак, пыра «Рӧднӧй Донӧс мездӧм кузя союзӧ», кӧсйыся медбӧръя вир войтӧдз став вынъясӧн да средствоясӧн тышкасьны менам начальникъяс приказ серти коммунистъяс-большевикъяскӧд, христианскӧй вералӧн заклятӧй врагъяскӧд да роч войтырӧс увтыртысьяскӧд.
Кӧсйыся кыв шутӧг кывзысьны аслам начальникъяслысь да командиръяслысь.
Кӧсйыся став ассьым достояниеӧс вайны православнӧй отечестволӧн алтарь вылӧ.
Мый кузя и кырымася».
4 глава
Комын кык морт — гремяченскӧй актив да беднота — лолалісны ӧти лов шыӧн.
Давыдов эз вӧв мастер сёрнитны, но первойсӧ кывзісны сійӧс сідз, кыдз оз кывзыны весиг и медся бур мойдысьлысь.
— Ме, ёртъяс, ачым — Краснопутиловскӧй заводса рабочӧй.
Менӧ мӧдӧдісны тіян дорӧ миян Коммунистическӧй партия да рабочӧй класс, медым отсавны тіянлы котыртны колхоз да бырӧдны кулакӧс кыдзи миянлысь вир юысьӧс.
Ме кута сёрнитны дженьыдика.
Ті долженӧсь ставныд ӧтувтчыны колхозӧ, ӧтувтны муяс, ассьыныд став инструмент да скӧт.
А мыйла колхозӧ?
Сы вӧсна, мый тадзи овны водзӧ, но, оз жӧ позь!
Няньӧн дзескыд сы вӧсна, мый кулак сійӧс сісьтӧ муын, сылысь няньсӧ лоӧ босьтны тышӧн!
А ті эськӧ и радӧсь сдайтны, да асланыд этша.
Середняцко-бедняцкӧй няньӧн Сӧвет Союзӧс он вермы пӧткӧдны.
Колӧ унджык кӧдзны.
А кыдзи тэ гӧрйӧн либӧ ӧти лемеха плугӧн унджыксӧ кӧдзан?
Сӧмын трактор и вермас выручитны.
Факт!
Ме ог тӧд, уна-ӧ тіян Донын гӧрӧны ӧти плугӧн арбыдӧн коськӧм...
— Пемыдсянь да пемыдӧдз кут плуг воропъяс — и десятина дас кык лэптан тӧлӧдзыс.
— О-о!
Дас кыкӧс?
А муыс кӧ чорыд?
— Мый ті сэні тӧлкуйтанныд! — кыліс нывбабалӧн лэчыд гӧлӧс. — Плугӧ колӧ куим, а то и нёль пара бур ӧш, а кытысь найӧ миянлы?
Эм, да и то абу быдӧнлӧн, кутшӧмкӧ омӧлик кык ӧш, а то медсясӧ гӧрам сэтшӧм ӧшъясӧн, кодъяслӧн эмӧсь нёньяс.
Сійӧтӧ озыръяслӧн, налы и тӧв ньылыд.
— Абу та йылысь сёрниыс!
Курччин эськӧ мед бӧждортӧ пиньнад да чӧв олін, — кыліс кодлӧнкӧ сибдыштӧм кыз гӧлӧс.
— Тэ тӧлка!
Гӧтыртӧ велӧд, а менӧ нинӧмла!
— А тракторӧн?..
Давыдов виччысис лӧньӧмсӧ, вочавидзис:
— А тракторӧн, кӧть мед миян путиловецӧн, тӧдысь бур трактористъяс дырйи позьӧ суткиӧн кык смена чӧжӧн гӧрны сідзжӧ дас кык десятина.
Собрание акнитіс.
Кодкӧ шӧйӧвошӧмпырысь шуис:
— Эк...
— Вот тайӧ — да!
Татшӧм жеребечнас эськӧ гӧрыштны!.. — кыліс шутёвтӧмӧн вежалана ышловзьӧм.
Давыдов чышкыштіс кипыдӧснас волнуйтчӧмысла косьмӧм вомдоръяссӧ, водзӧ висьталіс:
— Вот ми заводын вӧчалам тіянлы тракторъяс.
Бедняклы да ӧтка середняклы трактор ньӧбны некыдз: сювйыс вӧсни!
Сідзкӧ, медым ньӧбны, колӧ коллективнӧя ӧтувтчыны батракъяслы, беднякъяслы да середнякъяслы.
Трактор — сэтшӧм машина, тіянлы тӧдса, мый гӧняйтӧдны сійӧс ичӧтик мутор вылын — делӧ убыточнӧй, сылы колӧ ыджыд пласт.
Посньыдик артельяс — сідзжӧ пӧльзаыс наысь, кыдзи козёлсянь йӧв.
— Сыысь на этшаджык! — бӧръя радъяссянь тӧдчӧдана мурӧстіс кодлӧнкӧ кыз гӧлӧс.
— Сідзкӧ, мый вӧчны? — горӧдӧмсӧ пыдди пуктытӧг водзӧ висьталіс Давыдов.
— Партия кӧсйӧ коллективизируйтны став овмӧсъяс, медым тракторӧн крукыштны да петкӧдны тіянӧс нуждаысь.
Ленин ёрт мый шуліс кулӧм водзвылас?
Сӧмын колхозын уджалігӧн крестьянин мездысяс гӧльлунысь.
Мӧд ногӧн сылы — тшӧтшыд пом.
Вир юысь кулак помӧдз нёнялас сійӧс...
И тіянлы колӧ мунны индӧм туй кузяыс зэв зумыда.
Рабочӧйяскӧд союзын колхозникъяс кутасны весавны став кулакъяссӧ да врагъяссӧ.
Ме веськыда висьтала.
А сэсся сёрнитыштам тіян товарищество йылысь.
Сійӧ ичӧт калибра, вынтӧм, и сылӧн делӧясыс та вӧсна вывті омӧльӧсь.
А сійӧн и киссьӧ ваыс мельничаӧ...
Ӧти кывйӧн кӧ, некутшӧм абу ва, а сӧмын ӧти убытка сысянь!
Но ми долженӧсь тайӧ товариществосӧ вуджӧдны колхозӧ да кольны сюрсалы пыдди, а тайӧ лы бердас быдмас середняцкӧй...
— Энлы, торкыштла неуна! — сувтіс писти сера чужӧма да кӧсӧй синма Дёмка Ушаков, коді ӧти кадӧ вӧлі товариществоса членӧн.
— Кор кыв, сэки и сёрнит! — стрӧга шуис сылы Нагульнов, коді пукаліс Давыдовкӧд да Андрей Размётновкӧд орччӧн.
— Ме и кортӧг висьтала, — шеныштчис Дёмка да кӧсӧйтіс синъяссӧ сідзи, мый кажитчис, быттьӧ сійӧ ӧтпырйӧ видзӧдӧ и президиум вылӧ и чукӧртчӧм йӧз вылӧ. — А мый вӧсна, извиняйтча, воисны убыткаӧ да лоины сӧветскӧй власьтлы сьӧктӧдӧн?
Мый вӧсна, юала тіянлысь, олісны кредитнӧй товариществоысь дась нянь сёйысьяс моз?
ТОЗ-са любезнӧй председатель вӧсна!
Аркашка Менок вӧсна!
— Сӧран, кыдзи элемент! — кыліс бӧръя радъяссянь петуклӧн кодь лэчыд гӧлӧс.
И Аркашка, гырддзаяснас зытласиг, мӧдӧдчис президиум пызан дорӧ.
— Ме докажита! — Бледӧдӧм Дёмкалӧн синъясыс матыстчисны нырланьыс.
Сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Размётнов зымӧдӧ лысермунӧм кулакнас, сійӧ бергӧдчис Аркашкалань. — Сідз он мын!
Эг сы вӧсна ми гӧльмӧй асланым колхозӧн, мый ми этшаӧнӧсь, а тэнад вежласьӧм вӧсна.
А «элементсьыд» ме тэнӧ доддяла став стрӧглунӧн.
Ӧшкӧс мотоциклетка вылӧ юасьтӧг вежин?
Вежин!
Уна кольк вайысь курӧгъясӧс думыштӧмыд вежлавны...
— Бара жӧ сӧран! — висьталігкостіыс дорйысис Аркашка.
— Куим ыжӧс да ялавичӧс эн тэ тшӧкты тачанка вылӧ сетны?
Купеч...
Сійӧ жӧ! — радліс Дёмка.
— Чӧлӧй!
Мый ті петукъяс моз пуркйысянныд! — лӧньӧдіс Нагульнов, а чужӧмвывса мускулыс зэв ёна нин вӧрис гӧрдӧдӧм кучик улас.
— Вайӧй меным кыв <rus>по порядку</rus>, — корис пызан дорӧ писькӧдчӧм Аркашка.
Сійӧ кутліс нин китырас еджгов тошторсӧ, лӧсьӧдчис сёрнитны, но Давыдов эз лэдз сылы сёрнитнысӧ:
— Помала ме, а ӧні, пӧжалуйста, эн мешайт...
Но вот, ме шуа, ёртъяс: сӧмын колхозъясӧн позьӧ...
— Да тэ миянӧс эн агитируйт!
Ми став шылльӧ-мылльӧӧн колхозӧ пырам! — торкис сійӧс гӧрд партизан Павел Любишкин, коді пукаліс ӧдзӧс дорын ставсьыс медматын.
— Сӧгласенӧсь колхозӧн!
— Артельнад и батькаӧс лӧсьыд нӧйтны.
— Сӧмын кӧзяйничайтны колӧ тӧлкӧн.
Горзӧмъяссӧ вевттис аслас гӧлӧсӧн сійӧ жӧ Любишкин: сійӧ чеччис улӧс вылысь, пӧрччис зэв мисьтӧм сьӧд папахасӧ да — ыджыд тушаа, сыв пасьта пельпомъяса — сайӧдіс ӧдзӧссӧ.
— Мый тэ, чудак, миянӧс сӧветскӧй власьт вӧсна агитируйтан?
Ми сійӧс война дырйи асьным тані кок йылас сувтӧдім, асьным и пельпомъясӧн мыджим, мед эз шатовтчы.
Ми тӧдам, мый сэтшӧмыс колхоз, и пырам сэтчӧ.
Вайӧй машинаяс! — Сійӧ нюжӧдіс сарӧгӧсь кисӧ. — Трактор — штука, кыв шутӧг, но этша ті, рабочӧйяс, найӧс вӧчинныд, вот таысь и ми тіянӧс видыштам!
Нинӧм бердӧ миянлы кутчысьнысӧ, со мыйын лёкторйыс.
А ӧшъясӧн — ӧти киӧн вӧтлыны, мӧднад синватӧ чышкавны — позьӧ и колхозтӧг.
Ме ачым колхознӧй переворотӧдз думайтлі гижны Калининлы письмӧ, медым отсалісны му уджалысьяслы заводитны кутшӧмкӧ выль олӧм.
А то первой вояссӧ, кыдзи важ режим дырйи: мынты налогъяс, ов, кыдзи гажыд.
А РКП-ыс мый вылӧ?
Но, завоюйтім, а сэсся мый?
Бара важас, ветлӧдлы плуг бӧрся, кодлӧн эм мый доддявны плугас.
А кодлӧн нинӧм?
Ки нюжӧдӧмӧн вичко дорӧ?
Либӧ пу емӧн пос улын портнӧявны, ветлысь-мунысьяслысь воротникъяссӧ стрӧчитны?
Муяс кӧртымавны лэдзисны озыръяслы, работникъясӧс налы лэдзисны медавны...
Тайӧ тадзи революция диктуйтіс?
Синъяссӧ ті сылысь тупкинныд!
А кор шуан: «мый вӧсна жӧ тышкасим?», то служащӧйяс, кодъяс эз исавлыны порок дуксӧ, тайӧ кыв вылас сералӧны, а на бӧрся китшъялӧ быдпӧлӧс белӧй сволочыс!
Эн, тэ миянлысь пиньясӧс эн лечит!
Уна мича кывъяс ми кывлім.
Тэ миянлы машина вай долгӧн либӧ нянь вылӧ, да эн ичӧтик плуг либӧ запашник *, а бур машина!
Трактор, кутшӧм йылысь висьталін, вай!
Тайӧс ме мыйысь пӧлучиті? — Сійӧ веськыда мӧдіс скамьяяс вылын пукалысьяслӧн пидзӧсъяс вомӧн восьлавны пызанлань.
А сэтчӧ воӧм бӧрын лэптіс дӧрӧмсӧ, щӧканас топӧдіс сійӧс морӧс бердас.
Мугов кынӧмас да лядьвеяс тыдовтчисны кучиксӧ кӧрӧм страшнӧй рубечьяс.
— Мый вӧсна пӧлучиті кадетскӧй гӧстинечлысь осколокъяс?
— Немъяндысьтӧм чӧрт!
Тэ мед эськӧ дзикӧдз нин гачтӧ лэдзин! — скӧрысь да вӧсни гӧлӧсӧн горӧдіс Дёмка Ушаковкӧд орччӧн пукалысь дӧва Анисья.
— А тэныд эськӧ окота вӧлі? — Дёмка зывӧкпырысь кӧсӧйтліс сы вылӧ синъяссӧ.
— Ланьт, Анисья тьӧт!
Меным тані абу яндзим петкӧдлыны рабочӧй мортлы ассьым ранаясӧс.
Мед видзӧдӧ!
Сэсся, тадзи кӧ водзӧ овны, меным, ӧти чӧрт, нинӧмӧн лоӧ став тайӧ музыкасӧ тупкыны!
Сійӧ ӧні нин сэтшӧм гачыс, мый сӧмын нимыс.
Нывъяс дінті луннас он нин ветлы, кувтӧдзныс повзьӧдан.
Мыш саяс гораа серӧктісны, кыптіс ызгӧм, но Любишкин скӧрысь видзӧдліс гӧгӧр, и бара кутіс кывны, кыдзи омӧлика трачкӧдчигтырйи сотчӧ лампа фитиль.
— Тыдалӧ, воюйті ме кадетъяскӧд сы вӧсна, медым бара озыръяс олісны меысь бурджыка?
Медым найӧ сёйисны чӧскыд кусӧк, а ме лук да нянь?
Тадзи, рабочӧй ёрт?
Тэ, Макар, меным эн мигайт!
Ме вонас ӧтчыд сёрнитла, меным позьӧ.
— Водзӧ висьтав, — юрнас довкнитіс Давыдов.
— Висьтала.
Ме таво кӧдзлі куим десятина шобді.
Менам куим челядь, калека-чой да висьысь гӧтыр.
Сдайті ме план кузя няньӧс, Размётнов?
— Сдайтін.
Да тэ эн шумит.
— Ог, ог кут шумитны!
А кулак Фрол Рваный, чӧрт мед сійӧс...
— Но-но! — Нагульнов кутіс зымӧдны кулакнас.
— Фрол Рваный ассьыс плансӧ сдайтіс?
Эз?
— Сійӧс жӧ суд штрапуйтіс, и няньсӧ босьтісны, — шуис Размётнов, аслас ӧтчаяннӧй синъясыс дзирдалісны и тӧдчис, мый сійӧ зэв сьӧлӧмсянь кывзӧ Любишкинӧс.
«Тэнӧ эськӧ татчӧ, ӧдва вӧрысьӧс!» — Давыдовлы дум вылас уси райкомса секретарь.
— Сійӧ таво бара лоӧ Фрол Игнатичӧн!
А тулыснас бара локтас менӧ медавны! — и шыбитіс Давыдов кок улӧ сьӧд папахасӧ. — Мый тэ меным висьталан колхоз йылысь?!
Кулаклысь сӧнъяссӧ вундалӧй, сэки пырам!
Вайӧй миянлы сылысь машинаяссӧ, сылысь ӧшъяссӧ, вынсӧ сылысь вайӧй, сэки миян лоӧ равенство!
А то век сёрни да сёрни «бырӧдны кулакӧс», а сійӧ быдмӧ воысь воӧ, кыдзи сибдан йӧн, и шондісӧ миянысь сайӧдӧ.
— Сет миянлы Фроллысь эмбурсӧ, а Аркашка Менок сы вылӧ ероплан вежас, — сюйыштіс Дёмка.
— Ха-ха-ха!..
— Тайӧтӧ сійӧ ӧти здукӧн.
— Ковмас кӧ, эн соссьӧй бӧрынджык, мый менӧ оскорбитісны!
— Чӧв ов!
Кывзынысӧ он сет, ланьт!
— Мый тіян вылӧ, чӧртъяс, управаыс абу?
— А но, ньӧжйӧджык!..
Давыдовлы ӧдва удайтчис дугӧдны лыбӧм шумсӧ.
— Сыын и эм миян партиялӧн политикаыс!
Мый нӧ тэ стучитан, восьса кӧ?
Бырӧдны кулакӧс кыдзи классӧс, сылысь эмбурсӧ сетны колхозъяслы, факт!
И тэ, партизан ёрт, весьшӧрӧ шыбитін шапкатӧ пызан улӧ, сійӧ ещӧ ковмас на юрыдлы.
Муяс кӧртымалӧм да батракъясӧс медалӧм ӧні оз вермы лоны!
Кулакӧс терпитлім ми нужда вӧсна: колхозъяс серти сійӧ унджык сетліс няньсӧ.
А ӧні — мӧдарӧ.
Сталин ёрт стӧча арталіс тайӧ арифметикасӧ да шуис: вештыны кулакӧс олӧмысь!
Сетны сылысь эмбурсӧ колхозъяслы...
Машинаяс вӧсна тэ век бӧрдін...
Витсё миллион чӧлкӧвӧй сетӧны колхозъяслы, медым ёнмӧдны найӧс, тайӧ мый?
Кывлін тэ та йылысь?
Сідзкӧ мыйла нӧ тэ бӧбйӧдлан йӧзсӧ?
Первой колӧ колхоз чужтыны, а сэсся нин машинаяс йылысь тӧждысьны.
А тэ первой кӧсъян сийӧс ньӧбны, а сийӧс серти нин вӧлись вӧв ньӧбны.
Мый нӧ тэ сералан?
Сідз, сідз!
— Мӧдӧдчис Любишкин бӧрӧн мунны!
— Ха-ха...
— Да ми жӧ бур сьӧлӧмӧн колхозӧ!
— Тайӧ сийӧс йылысь сійӧ... вывтіджык чукыльтіс...
— Кӧть тавой!
— Гижӧй пырысь-пыр!
— Кулакъясӧс грӧмитны нуӧдӧй.
— Коді гижсьӧ колхозӧ, лэптӧй кинытӧ, — предложитіс Нагульнов.
Лэптӧм кияссӧ лыддьӧм бӧрын лои комын куим.
Кодкӧ вежӧрсьыс вошӧма да лэптӧма лишнӧйӧс.
Жар вӧснаыс Давыдовлы лои пӧрччыны пальтосӧ да пинжаксӧ.
Сійӧ разис кизьяссӧ дӧрӧм юрйывсьыс; нюмъялігтыр виччысис лӧньӧм.
— Сознательность тіян бур, факт!
Но ті думайтанныд, мый пыранныд колхозӧ, и ставыс?
Абу сідз, тайӧ этша на!
Ті, беднота, сӧветскӧй власьтлӧн мыджӧд.
Ті, сӧкъятшак, и асьныд колхозӧ долженӧсь пырны, и кыскыны ас бӧрсьыныд середняклысь шатласьысь фигурасӧ.
— А кыдзи тэ сійӧс кыскан, сійӧ кӧ оз кӧсйы?
Сійӧ ӧш али мый, налыгач* кӧрталін и нуӧд? — юаліс Аркашка Менок.
— Убедит!
Миян правда вӧсна кутшӧм нӧ тэ боеч, он кӧ вермы мӧдӧс ышӧдны?
Вот аски лоӧ собрание.
Ачыд гӧлӧсуйт «за» и сусед-середняктӧ уговорит.
Ӧні ми кутам сёрнитны кулакъяс йылысь.
Примитам ми постановление Северокавказскӧй крайысь найӧс выселитӧм йылысь али кыдз?
— Кырымасям!
— Вуж выйӧныс найӧс!
— Абу сідз, бурджык нин вужнас, а не вуж выйӧныс, — веськӧдіс Давыдов,
и Размётнов дорӧ:
— Лыддьы кулакъяслысь список.
Ӧні кутам утверждайтны найӧс кулакалӧм вылӧ.
Андрей кыскис папкасьыс лист, сетіс Давыдовлы.
— Фрол Дамасков.
Колӧ-ӧ сійӧс пролетарскӧя карайтны?
Дружнӧя лыбисны кияс.
Но гӧлӧсъяс лыддигӧн Давыдов казяліс ӧти воздержитчысьӧс.
— Абу сӧглас? — Сійӧ лэптіс ньылӧдӧм синкымъяссӧ.
— Воздерживайтча, — дженьыдика вочавидзис видзӧднысӧ раминик да синмӧ шыбитчытӧм ӧблика казак, коді эз гӧлӧсуйт.
— Мыйла сідз? — кӧсйис тӧдмавны Давыдов.
— Сы вӧсна мый сійӧ — менам сусед, и меным сысянь уна буртор вӧлі.
Вот и ог вермы сы вылӧ киӧс лэптыны.
— Весась собрание вылысь пырысь-пыр жӧ! — быттьӧ стремяяс вылӧ кыпӧдчӧмӧн дрӧгниталысь гӧлӧсӧн прикажитіс Нагульнов.
— Оз, тадз оз позь, Нагульнов ёрт! — стрӧга торкис сійӧс Давыдов. — Эн мун, гражданин!
Объяснит ассьыд линиятӧ.
Дамасков, тэ ногӧн, кулак али абу?
— Ме тайӧс ог гӧгӧрво.
Ме неграмотнӧй и кора ыстыны менӧ собрание вылысь.
— Энлы, тэ нин миянлы гӧгӧрвоӧд, пӧжалуйста, кутшӧм милӧстьяс пӧлучайтлін сысянь?
— Сійӧ век меным отсавліс: ӧшъяссӧ сетлывліс, кӧйдыс водзӧсавлывліс... быдторйыс вӧвлі...
Но ме ог изменяйт власьтлы.
Ме — власьт вӧсна...
— Тшӧктіс сійӧ тэнӧ сы вӧсна сулавны?
Сьӧм сюйыштіс, нянь?
Да тэ веськыда висьтав, эн пов! — сёрниӧ сюйсис Размётнов. — Но, висьтав, мый сійӧ тэныд кӧсйысис? — и морт вӧснаыс яндысьӧмла да аслас веськыда юасьӧмъяс вӧсна тешкодя нюммуніс.
— А гашкӧ, и нинӧм,
тэ мыйӧн тӧдан?
— Сӧран, Тимофей!
Тэ ньӧбӧм морт и, артмӧ, подкулачник! — пукалысьяс пӧвстысь горӧдіс кодкӧ.
— Нимтӧй кыдзи окота, тіян вӧля...
Давыдов юаліс, быттьӧ горш дінас пурт чургӧдіс:
— Тэ сӧветскӧй власьт дор али кулак дор?
Тэ, гражданин, эн позорит бедняцкӧй классӧс, веськыда висьтав собраниелы, код дор тэ сулалан?
— Мый сыкӧд сёрнитнысӧ! — скӧрысь торкис Любишкин. — Сійӧс бутылка еджыд винаысь дзикӧдз сырилеткинас позьӧ ньӧбны.
Тэ вылӧ, Тимофей, видзӧднысӧ синъяс доймӧны!
Гӧлӧсуйтӧмысь ӧткажитчысь Тимофей Борщев бӧръяпомыс бурасьӧмӧн нин рампырысь вочавидзис:
— Ме — власьт вӧсна,
мый сирасинныд?
Менам пемыдлунӧй гудыртіс... — но мӧдысь гӧлӧсуйтігӧн кисӧ лэптіс явӧ неокотапырысь.
Давыдов дженьыдика пасйыштіс блокнотас: «Тимофей Борщевлысь гудыртӧма вежӧрсӧ классӧвӧй враг.
Обработайтны».
Собрание ӧтсӧгласӧн утвердитіс ещӧ нёль кулацкӧй овмӧс.
Но кор Давыдов лыддис «Тит Бородин» да шуис: «Коді за?» — собрание сьӧкыдпырысь чӧв оліс.
Нагульнов шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс Размётнов вылӧ.
Любишкин кутіс чышкавны папаханас ньылӧдӧм плешсӧ.
— Мыйла шынитӧв?
Мыйын делӧыс? — Давыдов шай-паймунӧмӧн видзӧдліс пукалысь йӧз радъяс вылӧ, некодкӧд эз паныдась синнас да кутіс видзӧдны Нагульнов вылӧ.
— Вот мыйын, — падъялігтыр заводитіс Нагульнов.
— Тайӧ Бородиныс, прӧзвищенас ми Титокӧн сійӧс шуам, миянкӧд ӧтлаын дас кӧкъямысӧд воын муніс добровольнӧ Гӧрд гвардияӧ.
Кыдзи бедняцкӧй рӧдысь петӧм морт, тышкасис чорыда.
Эмӧсь ранаяс да отличие — революционнӧй уджысь эзысь часі.
abu
И тэ гӧгӧрвоан, рабочӧй ёрт, кыдзи сійӧ миянлысь сьӧлӧмнымӧс кырыштіс?
Пиньяснас, кыдзи мерлинаӧ пон, сатшкысис овмӧсӧ, кор воис гортас...
И миян ӧлӧдӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг кутіс озырмыны.
Уджаліс лун и вой, дзикӧдз тырис тошкӧн, куш дӧра гач кежысь тӧлын и гожӧмын ветлӧдліс.
Лӧсьӧдіс куим пара ӧш да нажӧвитіс кила сьӧкыдторъясӧн вӧдитчӧмысь, и век сылы этша!
Заводитіс медавны работникъясӧс, кыкӧс, куимӧс.
Лӧсьӧдіс тӧв мельнича, а сэсся ньӧбис пятисильнӧй парӧвӧй двигатель да заводитіс ладитны маслобойка, тӧргуйтны скӧтӧн.
Ачыс вӧлі омӧля сёйӧ и работникъяссӧ тшыгйӧн мортӧ, кӧть найӧ и уджалӧны суткинас кызь час да войнас витысь кымын чеччылісны вӧвъяслы зӧр сетны, мӧсъясӧс да ӧшъясӧс сёӧдны.
Ми сійӧс эг ӧтчыд корлӧй ячейкаӧ да Сӧветӧ, зэв ёна янӧдлім, шулывлім:
«Эновтчы, Тит, эн сувт миян дона сӧветскӧй власьтлӧн туй вылӧ пӧперег!
Тэ жӧ сы вӧсна страдайті фронтъяс вылын, белӧйяслы паныд вӧлін...» — Нагульнов ышловзис да шевгӧдіс кияссӧ.
— Мый верман вӧчны, мортыс кӧ сӧтана кодьӧн лои?
Аддзам, йирӧ сійӧс собственность!
Бара сійӧс корам, казьтылам бойяс йылысь да миян общӧй страданиеяс йылысь: уговаривайтам, грӧзитам, мый муӧ талялам сійӧс, раз сувтӧ туйлы пӧперег, лоӧ буржуйӧн да оз кӧсйы виччысьны мирӧвӧй революция.
— Тэ дженьыдджыка, — инас ӧшйытӧг тшӧктіс Давыдов.
Нагульновлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс да лои гортӧмджык.
— Та йылысь оз позь дженьыдджыка.
Тайӧ сэтшӧм висьӧм, мый вирӧн...
Но, сійӧ, мӧд ногӧн кӧ Титок, миянлы вочавидзӧ: «Ме пӧрта олӧмӧ сӧветскӧй власьтлысь приказ — содта кӧдзаяс.
А работникъясӧс видза закон серти: менам гӧтырӧй висьӧ.
Ме вӧлі нинӧмӧн и лои ставӧн, быдтор менам эм, та вӧсна ме и воюйті.
Да и сӧветскӧй власьт пӧ оз тіян вылын кутчысь.
Ме аслам киясӧн верда сійӧс, а ті — портфель новлӧдлысьяс, ме тіянӧс синмӧн ог кӧсйы аддзыны».
Кор ми сылы война йылысь висьталам да ӧтвылысь терпитӧм сьӧкыдлунъяс йылысь, сылӧн мукӧддырйиыс ныр бокъясӧдыс синва дзирдыштлӧ, но сійӧ оз сет сылы законнӧя визувтны, бергӧдчас, чорзьӧдас сьӧлӧмсӧ да шуас:
«Мый вӧлӧма, сійӧ кольӧма!»
И ми сійӧс лишитім гражданство гӧлӧсысь.
Сійӧ шыбитчыліс сэтчӧ и татчӧ, бумагаяс гижавліс крайӧ и Мӧскуаӧ.
Но ме сідз думайта, мый центральнӧй учреждениеясын пукалӧны главнӧй постъяс вылын важся революционеръяс, и найӧ гӧгӧрвоӧны, предайтін кӧ — сідзкӧ враг, и некутшӧм пӧщада тэныд!
— А тэ век жӧ дженьыдджыка...
— Пыр жӧ помала.
Сійӧс и сэні эз восстановитны, и сійӧ ӧнӧдз сэтшӧм жӧ.
Работникъяссӧ, правда, ыстіс...
— Но, сідзкӧ, мыйын жӧ делӧыс? — Давыдов сюся видзӧдіс Нагульнов чужӧм вылӧ.
Но сійӧ тупкыштіс синъяссӧ шондіӧн сотӧм дженьыдик синлысъяснас, вочавидзис:
— Сы вӧсна собрание и чӧв олӧ.
Ме сӧмын висьталі, кутшӧм вӧлі кольӧм дона кадын Тит Бородин, ӧнія кулак.
Давыдов топӧдіс вомдоръяссӧ, сьӧдӧдіс:
— Мый тэ нор рассказъяс миянлы висьтавлан?
Вӧлі партизан — честь сылы сыысь, кулакӧн лои, врагӧн лои — лямӧдны!
Кутшӧм сэн вермасны лоны сёрнияс?
— Ме ог сійӧс жалитӧм вӧсна.
Тэ, ёрт, прӧстасӧ ме вылӧ эн сёрнит!
— Коді сы вӧсна, медым Бородинӧс кулакавны? — Давыдов кытшовтіс синъяснас радъясті.
Киясыс эз сразу, а сорті-кості, но лыбисны.
Собрание бӧрын Нагульнов корис ас ордас Давыдовӧс узьны.
— А аски нин тіянлы патера корсям, — Сӧветлӧн пемыд посводзысь кималасӧн петігӧн шуис сійӧ.
Найӧ мунісны кок улас дзуртысь лым вывті.
Нагульнов разяліс полушубокыслысь кизьяссӧ, негораа мӧдіс сёрнитны:
— Ме, дона ёрт рабочӧй, кокньыдджыка куті лолавны, мыйӧн кылі, мый колӧ дорвыв кыскыны колхозӧ му уджалысьяслысь собственность.
Менам ичӧтысянь лӧг петӧ сы вылӧ.
Став лёкторъясыс петӧны сыысь, правильнӧ гижлісны учёнӧй ёртъяс Маркс да Энгельс.
А то и сӧветскӧй власьт дырйи йӧзыс, кыдзи вор дорын порсьяс, косясьӧны, пурсьӧны тайӧ проклятӧй зараза пондаыс!
А войдӧр мый вӧвлі, важ режим дырйи?
Полан думыштлынысӧ!
Менам бать вӧлі зажиточнӧй казакӧн, сылӧн вӧлі нёль пара ӧш да вит вӧв.
Кӧдза му миян вӧлі зэв уна, квайтымын-сизимдас и сё десятинаӧдз.
Семья вӧлі ыджыд, ставыс уджалысьяс.
Асьным справляйтчим.
Да ӧд сӧмын думыштлыны: гӧтыра куим вок менам вӧлі.
И вот сатшис паметьӧ меным сэтшӧм случай, мый вӧсна ме и кыпӧдчи собственностьлы паныд.
Кыдзкӧ ӧтчыд суседлӧн порсьыс пырӧма миян град йӧрӧ да паръялӧма некымын картупель поз.
Мам аддзӧма сійӧс, кружкаӧ босьтӧма чугунысь вар да шуӧ меным: «Вӧтлы сійӧс, Макарка, а ме сувта калитка сайӧ».
Меным сэки вӧлі ар дас кык.
Но, дерт жӧ, ме вӧтлі тайӧ шудтӧм порсьсӧ.
Мам и койыштас сы вылӧ варсӧ.
Сідзи сылӧн щӧтьыс и кутіс тшынасьны!
Куліс порсьыс.
Сусед лёкысь кутіс скӧравны.
А недель мысти степын сотчис миян кызь куим юр шобді!
Бать тӧдіс нин, коді вӧчис тайӧс, эз вермы терпитны, сетіс судӧ.
На костын пансис сэтшӧм лӧгалӧм, — ӧта-мӧднысӧ синнас оз вермыны аддзыны!
Муртса юыштасны — и кось.
Во вит сутяжничайтісны и воисны морт виӧмӧдз...
Суседлысь писӧ масленича дырйи аддзисны гумла дорсьыс, сійӧс виӧмаӧсь.
Кодкӧ сутшкалӧма сылы морӧсас вилаӧн некымынлаӧ.
И ӧттор-мӧдтор серти ме гӧгӧрвои, мый тайӧ менам вокъяслӧн уджыс.
Вӧлі следствие, морт виысьясӧс эз аддзыны.
Гижисны акт, мый пӧгибнитӧма юӧм помысь.
А ме сійӧ кадсяньыс муні бать дінысь йӧз ордӧ уджавны.
Веськалі война вылӧ.
И вот вӧлі куйлан, кырссьӧ тэнӧ немеч гырысь снарядъясӧн, муыскӧд сорласьӧм сьӧд тшыныс енэжлань лэбӧ.
Куйлан, думайтан: «Код вӧсна нӧ, кодлӧн собственность вӧсна меным тані лоӧ повны да виччысьны смерть?»
А лыйлӧмсьыс аслым окота кӧрт тувйӧ пӧртсьыны: пыри эськӧ муас дзик шляптӧдзыс!
Эк тэ, рӧднӧй мамукӧй!
Газъяс исавлі, отравитчылі.
Ӧні, мыйӧн сӧмын гӧра паныд кайны, — пӧдтӧ, юрӧ вир ыльнитӧ, — ог во.
Тӧлка йӧз фронт вылын на велӧдісны, большевикӧн вои.
А гражданскӧй дырйи, ок, и шырлі гадъясӧс, немжалиттӧг!
Касторная дорын ме контузитчи, сэсся заводитчисны припадокъяс.
А ӧні со тайӧ знакыс, — Нагульнов пуктіс орден вылӧ зэв ыджыд кисӧ, и сы гӧлӧсын кутісны кывны аслыссяма мелі шыяс: — Сыысь меным пыр жӧ шоныдджык лоӧ.
Ме ӧні, дона ёртӧй, кыдзи гражданскӧй война лунъясӧ, кыдзи позиция вылын.
Кӧть мед кувны, а ставсӧ кыскыны колхозӧ.
Век матӧджык мирӧвӧй революциялань.
— Тит Бородинӧс тэ бура тӧдан? — восьлалігмозыс думыштчӧмӧн юаліс Давыдов.
— Кыдз жӧ, ми сыкӧд ёртъяс вӧлім, но сы вӧсна и торъялім, мый сійӧ вывті горш лои собственность вылӧ.
Кызьӧд воын ми сыкӧд вӧлім Донец кытшса ӧти вӧлӧстьысь кулацкӧй восстание пӧдтігӧн.
Кык эскадрон да ЧОН ветлісны атакаӧ.
Слӧбӧда сайын туплясисны уна морт, кодъясӧс кералісны тайӧ атака дырйи.
Титок локтіс войнас патераӧ, пыртіс хатаӧ ёкмыльяс.
Тракнитіс найӧс да кисьтіс джоджас кӧкъямыс кералӧм кок.
«Йӧймӧмыд тэ!.. — шуӧ сылы ёртыс.
— Пыр жӧ весась сійӧн!»
А Титок шуӧ сылы:
«Оз кутны восставайтны сволочьяс!
А меным нёль гоз сапӧг згӧдитчас.
Ме семьяӧс ставнас кӧмӧда».
Сывдіс найӧс паччӧр вылын и заводитіс перъявны кокъяссьыс сапӧгъяссӧ.
Гӧленьсӧ вурысӧдыс резьӧдас шашканас, кыскас.
Куш кокъяссӧ петкӧдіс, сюйис идзас зорӧдӧ.
«Дзеби», — шуӧ.
Тӧдлім кӧ эськӧ ми сэки — лыйлім эськӧ, кыдзи гадӧс!
Но сылӧн ёртъясыс эз выдайтны.
А бӧрыннас ме юавлі, збыль-ӧ тайӧ?
«Збыль, — шуӧ, — сідзи кыскавны эг вермы, кӧдзыд ывлаас кынмӧмаӧсь кокъясыс, ме найӧс и керавлі шашкаӧн.
Меным, кыдзи сапожниклы, жаль, мый бур сапӧгъяс сісьмасны муын.
Но ӧні, — шуӧ, — ачымӧс дрӧж босьтӧ.
Мукӧддырйиыс весиг войнас садьма, кора бабаӧс, медым стенладорас лэдзис, а то мӧдарладорас страшнӧ...»
Но, вот ми и воим менам оланінӧ. — Нагульнов пырис дворӧ, гольснитіс калитка иганӧн.
5 глава
Андрей Размётновӧс колльӧдісны действительнӧй военнӧй служба вылӧ 1913 воын.
Сэкся порядокъяс серти сылы колӧ вӧлі мунны стройӧ аслас вӧлӧн.
Но не сӧмын вӧлӧс, а и казаклы колана обмундирование нинӧм вылӧ сылы вӧлі ньӧбны.
Покойник батьсяньыс наследство пыдди коли ӧти дедовскӧй шашка, кодлӧн пуртӧсыс вушйӧма да эз нин дзирдав.
Некор не вунӧдны Андрейлы сир курыд унижитӧмсӧ!
Станичнӧй сбор вылын старикъяс решитісны мӧдӧдны сійӧс служба вылӧ войска щӧт весьтӧ: ньӧбисны сылы донтӧминик рыжӧй вӧв, седлӧ, кык шинель, кык шаровары, сапӧг...
«Общественнӧй средствояс вылӧ мӧдӧдам тэнӧ, Андрюшка, смотри эн вунӧд миянлысь милӧстьнымӧс, эн срамит станицанымӧс, бура служит сарлы...» — шуалісны старикъяс Андрейлы.
А озыр казакъяслӧн пияныс верзьӧмӧн ордйысигъяс дырйи щӧгӧляйтісны сё чӧлкӧвӧя вӧвъясӧн, кодъяс вӧліны Корольковскӧй заводысь либӧ Провальеса племеннӧй ужъяссянь, ошйысисны дона седлӧясӧн, эзысьӧн мичмӧдӧм домъясӧн, шнич выль паськӧмӧн...
Андрейлысь му пайсӧ босьтіс станицаса правление и пыр, пока Андрей ветлӧдліс фронтысь фронтӧ, дорйис кодлыськӧ озырлун да кодлыськӧ пӧтӧс олӧм, — сдавайтліс арендаӧ.
Андрей заслужитіс германскӧй война вылын куим георгиевскӧй крест.
Крестъясысь пӧлучайтан сьӧмсӧ мӧдӧдліс гӧтырыслы да мамыслы.
Сійӧн и оліс моньыскӧд старука, кодлысь синваысла сола пӧрысьлунсӧ сёрӧн нин лои видзны чӧв-лӧня.
Война помланьыс Андрейлӧн гӧтырыс медасис вартны, чӧжыштіс сьӧмтор, муніс фронт вылӧ, медым аддзӧдчывны верӧсыскӧд.
Оліс сэні лыда лунъяс (11-ӧд Донскӧй казачӧй полк, кӧні служитіс Андрей, вӧлі шойччӧ), куйлыштіс верӧс ки вылас.
Гожся востымъясӧн югнитлісны-колисны сійӧ войясыс.
Но уна-ӧ колӧ кад лэбач грекӧдзыд, бабьей тшыг шудыдлы?
А сэтысянь гӧтырыс воис долыд синъяса и, колана кад прӧйдитӧм бӧрын, горзытӧг ни синватӧг, быттьӧ немвиччысьтӧг, веськыда му вылын чужтіс дзик Андрей кодь детинкаӧс.
Дас кӧкъямысӧд воын Размётнов регыдик кежлӧ воис Гремячӧй Логӧ.
Хуторын оліс сійӧ эз дыр: веськӧдалыштіс сарайяслысь сісьмӧм столбъяс да лӧсьӧдыштіс стрӧпилӧяс, гӧрис кык десятина му, сэсся кыдзкӧ дзонь лун ноксис пиыскӧд, пуксьӧдлывліс сійӧс пельпомъясас пырӧм, салдатскӧй лёк дука сьылі вылас, котраліс горничаті, сераліс, а югыд, векджык скӧр синъяс пельӧсъяссьыс гӧтырыс казяліс чукӧрмӧм синва, кельдӧдіс:
«Али бӧр мунан, Андрюша?»
— «Аски лӧсьӧд туй вылӧ сёянтор».
И аскинас сійӧ, Макар Нагульнов, атаманец Любишкин, Тит Бородин да ещӧ кӧкъямыс морт фронтӧвӧй казак асывсяньыс чукӧртчисны Андрей хата дорӧ.
Седлӧалӧм унапӧлӧс мастя вӧвъяс петкӧдісны найӧс тӧв мельнича сайӧ, и дыр бергаліс туй весьтын тувсовъя кокньыдик бус, кодӧс кыпӧдісны гожся подковъясӧн дорӧм вӧв кокъяс.
Тайӧ лунӧ Гремячӧй Лог весьтті, ойдӧм юяс весьтті, степь весьтті, став кельыдлӧз мир весьтті лунвывсянь войвылӧ, выліті, помтӧм-дортӧм енэжті, тэрмасисны, лэбисны горзытӧг, лӧня сьӧд бордъя казаркаяслӧн да дикӧй дзодзӧгъяслӧн стаяяс.
Каменскӧйын* Андрей колис ёртъяссьыс.
Ӧти ворошиловскӧй частькӧд сійӧ мӧдӧдчис Морозовскӧйлань* — Царицынлань.
Макар Нагульнов, Любишкин да мукӧдыс веськалісны Воронежӧ.
А куим тӧлысь мысти Кривӧй Музга дорын Андрей, коді кокньыдика ранитчис граната осколокӧн, перевязочнӧй пунктын случайнӧ паныдасьӧм станичниксянь тӧдмаліс, мый Подтелковлысь отрядсӧ разгромитӧм бӧрын Гремячӧй Логын белӧй казакъяс, ас хуторса йӧз жӧ, гӧрдъяс дорӧ мунӧмысь водзӧс босьтӧм вӧсна лёкысь балуйтчисны сы гӧтыркӧд, мый хуторын ставыслы тайӧ лои тӧдса и мый Евдокия абу вермӧма терпитны сьӧд позорсӧ, помалӧма ассьыс олӧмсӧ.
...Кӧдзыд лун.
Декабр тӧлысь пом.
Гремячӧй Лог.
Керкаяс, сарайяс, плетеньяс, пуяс еджыд гыӧраӧсь.
Ылі мыльк сайын бой.
Гортӧминика йиркӧны генерал Гусельщиковлӧн орудиеяс.
Андрей быгзьӧм вӧв вылын скачӧн пырис рытгорулын хуторӧ.
И ӧнӧдз помнитӧ. Сулалӧ сӧмын куньны синъяссӧ и веськӧдны паметьлысь зэв ыджыд ӧдсӧ кольӧм кадӧ...
Дзуркнитіс калитка.
Лов шы тырӧмӧн Андрей кыскӧ дом поводӧдыс мудзӧмысла шатлалысь вӧвсӧ дворӧ.
Мамыс чышъянтӧг котӧрӧн петіс посводзсьыс.
Ок, да кутшӧма кырыштіс Андрейлысь пельсӧ сылӧн гораа бӧрдӧмыс-лыддьӧдлӧмыс!
— И рӧдимӧйӧй тэ <ns>ме-е-енам</ns>!
Тупкысисны гӧтырыдлӧн сӧдз <ns>синъ-яс-ыс</ns>!..
Быттьӧ йӧз дворӧ пырис Размётнов: поводсӧ кӧрталіс кильчӧ перилӧ бердас, ачыс — хатаӧ.
Кулӧм мортлӧн кодь вӧйӧм синъясӧн гӧгӧр видзӧдіс тыртӧм горничасӧ, тыртӧм зыбкасӧ.
— Кагаыс кӧні?
Мамыс, партукнас тупкысьӧмӧн, довкйӧдліс шоч юрсиа дзор юрнас.
Муртса вермис виччысьны вочакыв:
— Да эг ме вермы видзны ассьым гулюпиӧс!
Дунюшка бӧрын мӧд недельнас... скарлатинаысь.
— Эн лимзы...
Меным эськӧ!
Меным эськӧ синва аддзыны!
Коді мырдӧналіс Евдокияӧс?
— Аникей Девяткин кыскылӧма сійӧс гумла дорӧ...
Менӧ — плетьӧн...
ёртъяссӧ гумла дорас чуксаліс.
Еджыд кияссӧ сылысь шашка пуртӧснас ставсӧ дойдалӧма, локтіс дзик сьӧдӧдӧма...
Сӧмын синъясыс...
— Ӧні гортас сійӧ?
— Война вылын.
— Налӧн кодкӧ эм гортаныс?
— Сылӧн бабаыс да ачыс старикыс.
Андрюша!
Эн казнит тэ найӧс!
Найӧ йӧз грек вӧсна оз кывкутны...
— Тэ!..
Тэ велӧдан менӧ?!
— Андрей сьӧдӧдіс, сылӧн лов шыыс тыри.
Орйӧдліс шинель кизьяссӧ, косяліс гимнастёркалысь да улыс дӧрӧмлысь юрйывсӧ.
Ляскысис ордлыӧсь куш морӧснас ва тыра чугун бердӧ, юис да курччаліс доръяссӧ пиньяснас.
А сэсся сувтіс, синъяссӧ лэптывтӧг юаліс:
— Мамӧ!
Мый сійӧ висьталіс меным кулӧм водзвылас?
Мамыс уськӧдчис енув пельӧсӧ, кыскис ен джаджсьыс вижӧдӧм бумагатор.
И, быттьӧ рӧднӧй гӧлӧс, юргисны кулӧмводзвывса кывъяс: «Мусаӧй менам Андрюшенькаӧй!
Пӧганитісны менӧ пежъясыд, тешитчисны ме вылын и няйтӧсьтісны тэ дорӧ менсьым чувствоӧс.
Ог нин видзӧдлы ме тэ вылӧ и ог аддзы ӧні белӧй светсӧ.
Сӧвестьӧй оз лэдз меным овны лёк висьӧмӧн.
Андрюшенькаӧй менам, рӧдимӧй менам дзоридзӧй!
Ме кымынӧд вой нин ог узь и ассьым юрлӧсӧс синваӧн киськала.
Тэкӧд миянлысь любовь ме помнита и мӧдаръюгыдын кута помнитны.
И сӧмын жаль меным ӧтитор — дитяӧй да тэ, мый тэкӧд миян олӧмным, радейтчӧмным сэтшӧм дженьыд вӧлі.
Мӧдӧс гортад вайӧдан — мед сійӧ ен ним кузя жалитыштас миянлысь пиукнымӧс.
Жалит и тэ сійӧс, менсьым сирӧтаӧс.
Мамыдлы висьтав, медым менсьым юбкаясӧс да шальясӧс, да ковтаясӧс сетас чойӧйлы.
Сійӧ невеста, сылы колӧ...»
Девяткинъяс дворӧ Андрей тӧвзьыштіс вӧлӧн кыккокйыв, лэччис муӧ да, пуртӧссьыс шашкасӧ кыскӧм бӧрын, котӧрӧн кайис кильчӧ вылас.
Аникей Девяткинлӧн батьыс — кузь тушаа дзор старик, — сійӧс аддзӧм бӧрын пернапасасис, пидзӧсчанясис ӧбразъяс водзӧ.
— Андрей Степаныч! — сӧмын шуис сійӧ, копыртчис Андрейлы кок улӧдзыс, а сэсся и кыв ни джын эз шу и розӧвӧй куш юрсӧ джодж бердсьыс эз лэпты.
— Тэ ме водзын пи вӧснаыд кывкутан!..
abu
Андрей кватитіс шуйга кинас стариклысь дзор тошсӧ, кокнас чужйӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ и грымакылігтыр кыскис Девяткинӧс кильчӧ вывті.
Садьтӧг туплясис пач дорын старукаыс, но Девяткинъяслӧн моньыс — Аникейлӧн гӧтырыс — ӧтчукӧрӧ босьтіс челядьсӧ (а найӧ вӧліны сылӧн квайт штука), бӧрдігтырйи котӧрӧн уськӧдчис кильчӧ вылӧ.
Андрей едждӧдӧма, быттьӧ тӧвъясӧн нюлӧм туплясьысь лы, бокногӧн сувтӧмӧн лэптіс нин шашкасӧ старик сьылі весьтӧ, но сэки и сявмуніны сы кок улӧ равзіг, чилзіг, бӧрдігтыр унапӧлӧс калибра зырымбедьяс.
— Керав найӧс ставнысӧ!
Ставныс найӧ Аникейлӧн кычипиян!
Керав менӧ! — горзіс Авдотья, Аникейлӧн гӧтырыс, и локтіс Андрейлань, розӧвӧй дӧрӧмсӧ разьӧмӧн, косіник, чукыртчӧм нёньяснас лётйӧдлігтыр.
А Андрей кок улын жуисны челядь, ставныс ичӧтсьыс-ичӧтӧсь.
Бӧрыньтчис сійӧ, дикӧя гӧгӧр видзӧдалігтыр, сюйис шашкасӧ пуртӧсас и унаысь, рӧвнӧйинӧ конъясьлігтыр, мӧдӧдчис вӧв дорас.
Дзик калитка дінӧдзыс вӧтчис сы бӧрся радысла да повзьылӧмысла бӧрдысь старик да век зілис ляскысьны стремя дорӧ, медым окавны сійӧс, но Андрей, зывӧкпырысь чукрасиг, тракнитлывліс коксӧ, киргис:
— Тэнад шуд!..
Челядь...
Гортас куим лун чӧж сійӧ бучкис-юис самӧкур, бӧрдіс кодъюрнас, мӧд войнас сотіс сарайсӧ, кытчӧ переведина вылас джагӧдчӧма Евдокия, и нёльӧд суткинас, пыкталӧма да страшнӧй, лӧня прӧститчис мамыскӧд, и мӧдыс, пиыслысь юрсӧ аслас морӧс бердӧ топӧдлігмоз, медводдзаысь казяліс пиыслӧн еджгов юрсиысь ковыль кодь дзор сіяс.
Кык во мысти Андрей бӧр воис Гремячӧйӧ польскӧй фронт вывсянь.
Во чӧж шӧйтіс Вылыс Донса кытшті продотрядкӧд, а сэсся кутчысис овмӧс бердӧ.
Мамыс сӧветуйтіс гӧтрасьны, сійӧ чӧв оліс.
Но ӧтчыд мамыс лэдзчысьтӧг кутіс корны вочакыв.
— Гӧтрась, Андрюша!
Меным не эбӧс серти нин вӧдитчыны чугунъясӧн.
Любӧй ныв тэ сайӧ радлігтыр мунас.
Кодлысь мӧдам коравны?
— Ог гӧтрась, мам, эн доль!
— Век ӧтитор висьталӧ!
Видзӧд жӧ, тэнад юрыд со пужъявлӧма нин.
Кор нӧ думтӧ вежан?
Кытчӧдз еджыдӧн он ло?
Мам йывсьыд он и думыштлы!
А ме чайтлі, мый внукъясӧс кута видзны.
Кык кӧзасьыд пухтор чӧжышті, челядьыдлы эськӧ и чулкияс кыышті.
Мыськавны, купайтны найӧс — вот менам удж.
Мӧстӧ меным сьӧкыд нин лысьтыны: чуньясӧй эз мӧдны кывзысьны. — И заводитліс бӧрдны. — И код кодьӧс татшӧм идолсӧ чужтысьӧма!
Ӧш моз дузъялӧ да нускӧ.
Мый нӧ чӧв олан?
Пеж лов!
Андрей шапкаасьліс, кыв ни джын шутӧг мунліс гортсьыс.
Но старука эз лэдзчысь: суседкаяскӧд сёрнияс, вашкӧдчӧмъяс, сӧветъяс...
— Евдокия бӧрын некодӧс ог вайӧд гортӧ, — зумыша сулаліс Андрей аслас кыв вылын.
И мамыслӧн скӧрлуныс вуджис покойнича-монь вылас.
— Тшыкӧдӧма сійӧс змеяыд! — старукаяслы шулывліс сійӧ, кор аддзысьлывліс накӧд бокиса улича вылын либӧ пукавліс рытгорувнас аслас керка дінын.
— Ачыс джагӧдчис и сылысь олӧмсӧ босьтас.
Оз кӧсйы мӧдӧс вайӧдны.
— А менымсӧ кокни?
И-и, донаӧй менам!
Видзӧдла йӧз внукъяс вылӧ да сідзи и синваӧй киссьӧ: мукӧд старукаяслы долыд да любӧ, а ме ӧтнам, быттьӧ позйын суслик...
Сійӧ жӧ воын Андрей ӧтлаасис Маринакӧд, дӧвакӧд, кодлысь верӧссӧ, вахмистр Михаил Поярковӧс, виисны Новочеркасск дорын...
Мариналы сійӧ арнас тырис нелямын ар сайӧ, но сійӧ вӧлі тыр виръяя да ён тушаа, мугов чужӧма, кытысь тыдаліс синмӧ шыбитчытӧм, степнӧй мичлун.
Октябр тӧлысьын Андрей вевттис сылысь хатасӧ чаканӧн.
Рӧмдандорыс Марина чукӧстіс сійӧс хатаас, пелька корсис пызан вылӧ сёян, вайис тасьтіын борщ, плавгис Андрей пидзӧсъяс вылӧ вышивайтӧм сӧстӧм кичышкӧд, ачыс пуксис сылы паныд да мыджсис ёсь банлыа чужӧмнас кипыдӧс вылас.
Андрей синбӧжнас, чӧла видзӧдлывліс сылӧн гордӧй юр вылӧ, кодӧс сьӧктӧдліс смоль сьӧд юрси шмакыс.
Юрсиыс сылӧн сук, видзӧднысӧ чорыд, быттьӧ вӧв бурысь, но зэв посни пельяс дортіыс кудритчӧма челядьлӧн моз инас ӧшйытӧг да небыдика.
Марина веськыда читкыраліс Андрей вылӧ неуна кӧсӧйкодь, кузьмӧс сьӧд синъяссӧ.
— Ещӧ кисьтны? — юаліс сійӧ.
— Но мый нӧ, — сӧгласитчис Андрей да чышкыштіс кипыдӧснас еджгов уссӧ.
Сійӧ бара заводитліс зіля панявны борщ.
Марина, сылы паныд пукалӧмӧн, выльысь видзӧдіс сюсь да виччысьысь синъясӧн, но кыдзкӧ немвиччысьтӧг Андрей казяліс сылӧн кыз сьылі вылысь зэв ёна тіпкысь лӧз сӧн и мыйлакӧ эз ло лӧсьыд, пуктіс паньсӧ.
— Мый нӧ тэ? — падъялігтыр лэптыштліс Марина сьӧд бордъяс кодь синкымъяссӧ.
— Пӧттӧдз сёйи.
Аттьӧ.
Аски асывнас вола да помала керка вевттьӧмтӧ.
Марина кытшовтіс пызан гӧгӧр.
Нюмъялігтыр, ньӧжйӧник топыда кисьтӧм пиньяссӧ мыччӧдліг, Андрей бердӧ небыд морӧснас топӧдчигмоз, вашкӧдӧмӧн юаліс:
— А гашкӧ, ме ордын узян?
— И тадз позьӧ, — эз путьмы мӧдтор шуны шӧйӧвошӧм Андрей.
И Марина, йӧйталана кывйысь водзӧс босьтны кӧсйӧмӧн, копыртчӧмӧн нюкыльтіс кызыштӧм тушасӧ.
— Аттьӧ сыысь, вердысьӧй!
Уважитін коньӧр дӧваӧс...
А месӧ, грешница, полі, чайті — ӧткажитчан...
Марина тэрыба кусӧдіс лампасӧ, вольсаліс битӧгыс вольпась, игналіс кильчӧ ӧдзӧссӧ да зывӧктӧмпырысь, муртса тӧдчысь дӧсадаӧн шуис:
— Тэын казачӧйыс — пеж войт.
Тэнӧ Тамбовысь ведра вӧчалысь вӧчӧма.
— Кыдз сідз? — ӧбидитчис Андрей да весиг дугдіс сапӧгсӧ пӧрччӧмысь.
— Сідз жӧ, кыдзи и мукӧдъяссӧ.
Синъяс сертиыд артыштны — збойӧсь найӧ тэнад, а вот бабакӧд полан.
Крестъяс на война вылын пӧлучайтлӧмыд! — гӧгӧрвотӧмаджык заводитіс сёрнитны сійӧ, ачыс, юрсисӧ разигӧн, топӧдіс пинь костас шпилькияссӧ. — Менсьым Мишаӧс помнитан тэ?
Сійӧ вӧлі ме дорысь тушанас ичӧтджык.
Тэ — ме кодь тушаа жӧ, а сійӧ неуна ичӧтджык.
Вот ме сійӧс радейтлі сӧмын смеллун вӧснаыс.
Сійӧ и медся ёныслы, вӧвлі, кабакын оз сетчы, кӧть нырыс ставыс вир, а век на оз сетчы.
Гашкӧ, та вӧсна сійӧ и кулі.
Сійӧ ӧд тӧдіс, мыйысь сійӧс ме радейтлі... — ошйысьӧмпырысь помаліс Марина.
Андрей уськӧдіс тӧдвылас хуторса казакъяслысь висьталӧмъяссӧ — Марина верӧскӧд ӧти полкын служитысьяслысь, кодъяс аддзылӧмаӧсь сылысь кулӧмсӧ: рекогносцировка* дырйи сійӧ нуӧдӧма ассьыс взводсӧ лыднас кыкпӧв унджык красноармеечьяслӧн разъезд вылӧ, и найӧ ручнӧй пулемётӧн заставитасны найӧс пышйыны, виасны нёль казакӧс, а асьсӧ Михаил Поярковӧс орӧдӧмаӧсь мукӧдъяссьыс, босьтчылӧмаӧсь суӧдны.
Сійӧс вӧтӧдысь куим красноармеечӧс сійӧ, вӧв вылас тӧвзигӧн лыйсигтыр, виас, а ачыс, кыдзи медбур кавалерист полкын, заводитӧма вольтижируйтны*, медым спаситчыны пуляясысь, и пышйис эськӧ, но вӧлыс веськалӧма кокнас кутшӧмкӧ гуӧ, усигас чегӧма кӧзяиныслысь коксӧ.
Сэки и лои смел вахмистрлы пом...
Андрей нюммуніс, кор тӧдвылас уськӧдіс Поярков кувсьӧм йылысь висьтсӧ.
Марина водіс; тшӧкыда лолалігтыр матыстчис Андрейлань.
Часджын мысти сійӧ, водзӧ сёрнисӧ нуӧдіг, вашкӧдіс:
— Мишкаӧс смеллунысь радейтлі, а вот тэнӧ... сідз, нинӧмысь, — и ляскысис Андрей морӧс бердӧ ичӧтик ыпъялысь пельнас.
А Андрейлы джынвыйӧ пемыдас кажитчис, мый сылӧн синмыс ломалӧ би моз да сетчытӧг, кыдзи ыръянитысь велӧдтӧм вӧвлӧн.
Кыа петӧм водзвылын нин Марина юаліс:
— Локтан аски хататӧ вевттьыны?
— Но, а то кыдз жӧ? — чуймис Андрей.
— Эн лок...
— Мыйла сідз?
— Но, кутшӧм нин тэысь вевттьысьысь!
Щукарь дед тэысь вевттьӧ бурджыка, — и гораа серӧктіс. — Нарошнӧ тэнӧ чукӧстлі!..
Мыйӧн нӧ, сыысь кындзи, кыскынысӧ?
Сійӧ жӧ тэ меным убытка вӧчин!
Хатасӧ всё равно дзик выльысь лоӧ вевттьыны.
Кык лун мысти хатасӧ мӧдіс вевттьыны Щукарь дед, коді кулитіс кӧзяйка водзын Андрейлысь некытчӧ туйтӧм уджсӧ.
И сэксянь Андрей быд вой кутіс волывлыны Марина ордӧ.
И чӧскыдӧн сылы кажитчис радейтӧмыс сійӧ бабалӧн, коді ыджыдджык сыысь дас арӧсӧн, чӧскыд, кыдзи медводдза пужйӧн сотыштӧм тӧвйысь вӧрса яблӧк...
Хуторын регыд мысти кутісны тӧдны найӧ радейтчӧм йылысь да донъялісны сійӧс унаног.
Андрейлӧн мамыс бӧрдыштіс, норасис суседкаясыслы: «Срам!
Старукакӧд кӧртасис».
Но бӧрыннас миритчис, чӧв ланьтіс.
Нюрка, суседлӧн нылыс, кодкӧд мукӧддырйи Андрей и шутитлывліс и дурлывліс, дыр эз кӧсйы паныдасьны сыкӧд, но кыдзкӧ ӧтчыд ордым вылын, пу увъяс кералігӧн, чужӧм-на-чужӧм паныдасис Андрейкӧд, кельдӧдіс.
— Смилитіс тэнӧ старука? — тіралысь вомдоръяснас нюмъяліг да синлысъяс увдорсьыс дзирдыштысь синвасӧ дзебны зільтӧг юаліс сійӧ.
— Лолыштны нинӧмӧн! — заводитліс шмонитны Андрей.
— Томджыкыс эз али мый сюр эськӧ? — вешйыштӧм бӧрын юаліс Нюрка.
— Да ме ачым видзӧд жӧ кутшӧм, — Андрей пӧрччис папахасӧ, индіс кучик кепысьнас аслас дзормӧм юр вылӧ.
— А ме, йӧюк, и дзормӧмсӧ тэнӧ, чӧртӧс, радейтны мӧді.
Но, сідзкӧ, прӧщай! — и, янӧдӧм морт моз юрсӧ лэдзӧмӧн, муніс.
Макар Нагульнов дженьыдика шуис:
— Ог ошкы, Андрюха!
Сійӧ тэнӧ вахмистрӧн вӧчас да ичӧтик собственникӧн.
Но-но, шмонита, он аддзы али мый?
— Гӧтрась нин сы вылӧ законнӧйногӧн, — ӧтчыд шуис Андрейлы мамыс. — Мед монь пыдди лоӧ.
— Нинӧмла, — эз веськыда вочавидз Андрей.
Марина — быттьӧ кызь арӧсӧн томджык лои.
Сійӧ встречайтліс Андрейӧс войяснас, неуна кӧсӧйкодь синъяснас радуйтчиг, кутліс Андрейӧс мужик вынӧн, и югыд кыаӧдз эз бырлы ёсь банлыа мугов чужӧм вывсьыс вишня рӧма, яръюгыд гӧрдыс.
Быттьӧ воис сылӧн нылалан кадыс!
Сійӧ вышивайтліс Андрейлы уна шӧвк лӧскутъясысь дзоридзьяса кисетъяс, сьӧлӧмсяньыс видзӧдіс сылӧн быд вӧрзьӧдчӧм вылӧ, леститчис, сэсся зэв ыджыд вынӧн садьмис сы пытшкын вежӧгтӧм да полӧм Андрейӧс воштӧм вӧсна.
Сійӧ кутіс ветлывлыны собраниеяс вылӧ сӧмын сы могысь, медым сэні видзӧдны сы бӧрся, оз-ӧ ворсӧдчы сійӧ том бабаяскӧд?
Оз-ӧ гонняв кодкӧ бӧрся?
Андрейлы первойсӧ вӧлі сьӧкыд тадзи немвиччысьтӧг воӧм тӧждысьӧмысь, видіс Маринаӧс и весиг некымынысь нӧйтліс, а сэсся велаліс, и мужскӧй самолюбиелӧн чувстволы тайӧторйыс кутіс весиг кажитчыны.
Марина бурмис и сетіс сылы мужикыслысь став паськӧмсӧ.
И вот Андрей, коді сыӧдз ветлӧдліс лёк паськӧмӧн, яндысьтӧг, кыдзи воддза мужиксӧ вежысь, тшапа мӧдіс ветлӧдлыны Гремячӧйті вахмистрлӧн ной шароварыӧн да дӧрӧмъясӧн, кодъяслӧн сосъясыс да юрйывъясыс вӧліны сылы тӧдчымӧн дженьыдӧсь да векниӧсь.
Сійӧ отсавліс аслас мусалы овмӧс кузя, кыйсьыны ветлӧм бӧрын вайлывліс сылы виӧм кӧчӧс либӧ некымын байдӧгӧс.
Но Марина некор эз пӧльзуйтчыв лёкногӧн аслас власьтӧн и эз ӧбидитлы Андрейлысь мамсӧ, кӧть и видзӧдлывліс сы вылӧ гуся скӧрлунӧн.
Да сійӧ и ачыс эз омӧля справляйтчы овмӧснас и вермис эськӧ кокниа овны мужичӧй отсӧгтӧг.
Размётнов, гусьӧн любуйтчигтыр, эз ӧтчыд аддзыв, кыдзи Марина лэпталӧ вилаӧн куим пуд сьӧкта вундӧм шобді нӧбъяс, кодӧс гантайтӧма розӧвӧй повитель, либӧ, лобогрейка вылын пукалігӧн, шыблалӧ сяркӧдчысь бордъяс увсьыс ытшкӧм, зэв тыра ид.
Сылӧн вӧлі уна мужичӧй сямыс да выныс.
Весиг вӧвсӧ сійӧ доддявліс мужик моз, деревичаӧ кокнас мыджсьӧмӧн, сэк жӧ супоньсӧ зэлӧдігтыр.
Вояс чӧжӧн Марина дорӧ чувство лои привычнӧйӧн, надёжнӧя крепаммис.
Андрей шочиника казьтывліс первойя гӧтыр йывсьыс, но казьтылӧмъяс эз вӧвны нин воддзакодь дойданаӧсь, кыдзи войдӧр.
Сӧмын ӧткымынысь, Францияӧ эмигрируйтӧм Аникей Девяткинлӧн ыджыд пиыскӧд паныдасьлігъясӧ, кельдӧдлывліс: сэтшӧм ӧткодьӧсь вӧліны батьыс да пиыс.
А сэсся удж вылын, нянь кусӧк вӧсна тышын, ноксигӧн бӧр бырлі скӧралӧмыс, и вешйыліс ёнтысь, бытшкысь дойыс, коді вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧмӧс сійӧ мукӧддырйи чувствуйтіс плешса рубечысь — памяткаысь, кодӧс коркӧ кольліс мадьярскӧй офицерлӧн палаш.
* * *
Бедноталӧн собрание вывсянь Андрей веськыда муніс Марина ордӧ.
Сійӧ печкис вурун, виччысис Андрейӧс.
Ляпкыдик жырйын унмовськӧдана жургис печкан, вӧлі жара ломтӧма.
Кудритчӧм вильыш кӧзапи котшакылігтыр ветлӧдліс му джоджӧд зэв посньыдик гыжъяснас да лӧсьӧдчис чеччыштны крӧвать вылӧ.
Размётнов скӧрысь чукыртчыліс:
— Тырмас бергӧдлыны кӧлесасӧ!
Марина вештіс печкан талян вылысь ёсь ныра башмака коксӧ, чӧскыда очсыштіс, ачыс кусыньтіс вӧв мышвыв кодь паськыд мышкусӧ.
— Мый нӧ собрание вылас вӧлі?
— Аски заводитам гурйыны кулакъясӧс.
— Збыльысь?
— Колхозӧ талун пырис беднота став собраниенас. — Пинжаксӧ пӧрччытӧг Андрей пӧрӧдчис крӧвать вылӧ, кватитіс киясас кӧзаписӧ — шоныд вурун ёкмыль. — Тэ аски ну заявление.
— Кутшӧмӧс?
— Колхозӧ примитӧм йылысь.
Марина ыпнитіс, мыйвынсьыс йӧткыштіс печкансӧ пач бердас.
— Да тэ збыльысь ӧмӧй йӧймин?
Мый ме сэтысь эг аддзыв?
— Вай, Марина, та йылысь огӧ кутӧй вензьыны.
Тэныд колӧ лоны колхозын.
Шуасны ме йылысь: «Йӧзӧс колхозӧ сюйӧ, а ассьыс Маринасӧ бокӧ кольӧ».
Сӧвесть кутас йирны сьӧлӧмӧс.
— Ме ог мун!
Всё равно ог мун! — Марина прӧйдитіс крӧвать дінті, ӧвтыштіс Андрейӧс ньылӧм да пӧсялӧм телӧ дукӧн.
— Сідзкӧ, смотри, ковмас миянлы — гырничӧн гырнич бердӧ, и торйӧн.
— Повзьӧдіс!
— Ме ог повзьӧдлы, а сӧмын меным мӧдног оз позь.
— Но и мун!
Нуӧда ме налы ассьым мӧскӧс, а ачым мыйӧн кольчча?
Тэ жӧ локтан, сёйны мӧдан корны!
— Йӧлыс лоӧ общӧй.
— Гашкӧ, и бабаяс лоӧны общӧйӧсь?
Та вӧсна тэ и повзьӧдлан?
— Нӧйті эськӧ ме тэнӧ, да мыйкӧ абу окота. — Андрей йӧткыштіс джоджас кӧзаписӧ, нюжӧдчис шапкала и петляӧн моз шыртыштіс сьылісӧ пухӧвӧй шарпӧн.
«Быд чӧртӧс колӧ уговаривайтны да корны!
Маришка, и сійӧ ерепенитчӧ.
Мый нӧ аски общӧй собрание вылын лоӧ?
Нӧйтасны, чорыда кӧ топӧдны», — аслас хаталань восьлалігтыр скӧрысь думайтіс сійӧ.
Андрей дыр эз унмовсь, бергаліс, кыліс, кыдзи мамыс кыкысь чеччыліс видзӧдлыны няньшом.
Сарайын чуксасис зэв гора гӧлӧса петук.
Андрей тӧждысьӧмпырысь думайтіс аския лун йылысь.
Сійӧ кутіс повны, мый Давыдов, чорыд сьӧлӧма морт (сэтшӧмӧн сылы кажитчис сійӧ), кутшӧмкӧ немвиччысьтӧм поступокӧн йӧткыштас колхозысь середнякӧс.
Но сылы тӧдвылас уси Давыдовлӧн кисьтӧмкодь ён, латшкӧс фигураыс, ёкмыльӧ зэвтчӧм напряжённӧй чужӧмыс, вомкӧтшъясас чорыд чукыръясыс, шпыннялысь тӧлка синъясыс, тӧдвылас уси, кыдзи собрание вылын Давыдов, сы дорӧ Нагульнов мыш сайсянь копыртчӧмӧн да пиньтӧм вомсьыс челядьлӧн кодь сӧстӧм дукӧн чужӧмӧ лолалігтыр, шуис Любишкин выступайтігӧн: «Партизаныссӧ бур морт, но ті сійӧс эновтӧмныд, абу воспитайтӧмныд, факт!
Колӧ сыкӧд уджалыштны».
Уськӧдіс тӧдвылас да радпырысь решитіс:
«Оз, тайӧ оз подведит.
Макарӧс, со кодӧс колӧ кӧртвомавны!
Кыдзи эськӧ мед пӧсьвывсьыс сійӧ эз кырссьышт кутшӧмкӧ омӧльтор.
Макарлы веськалас бӧж улас шлея — сэки и додьсӧ не чукӧртны.
Да, не чукӧртны...
А мыйла не чукӧртны?
Додьсӧ...
Мый сэн доддьыс?
Макар...
Титок...
аски...»
Унмыс матыстчис гусьӧн, кусӧдіс вежӧрсӧ.
Андрей мӧдіс унмовсьны, и вомдоръяссьыс ньӧжйӧник, быттьӧ корлӧн воргаӧд лысва войт, визувтіс нюм.
6 глава
Асывнас сизим часын кымын, сельсӧветӧ воӧм бӧрын, Давыдов суис нин сэтысь гремяченскӧй беднота пӧвстысь дас нёль мортӧс.
— А ми тіянӧс важӧн виччысям, югдандорсянь, — аслас ыджыд киӧн Давыдовлысь кисӧ шамыртігӧн нюммуніс Любишкин.
— Оз терпитсьы... — гӧгӧрвоӧдіс Щукарь дед.
Тайӧ сійӧ, коді вӧлі еджыд бабьей пася, шутитіс сельсӧвет дінын Давыдовкӧд сы воӧм бӧрын первой лунас.
Сійӧ лунсяньыс Щукарь дед лыддис асьсӧ Давыдовлӧн матысса тӧдсаӧн и сёрнитіс сыкӧд эз мукӧдъяс моз, а друг морткӧд моз.
Сійӧ сідзи сы локтӧм водзвылын и висьтавліс: «Кыдзи ми решитам Давыдовкӧд, сідзи и лоӧ.
Сійӧ войдӧрлун дыр мекӧд сёрнитіс.
Но, сурьёзнӧй сёрнияс кындзи, вӧліны и шмонитанаяс, а то медъёна сёрнитім сыкӧд плантъяс йылысь, кыдзи колхоз лӧсьӧдны.
Весел морт сійӧ, кутшӧм и ме...»
Давыдов тӧдіс Щукарӧс еджыд пась сертиыс и, аслыс казявтӧг, чорыда ӧбидитіс сійӧс:
— А, тайӧ тэ, дед?
Со аддзан: войдӧрлун тэ кыдз быттьӧ дӧзмин, кор тӧдмалін, мый могысь ме вои, а талун ачыд нин колхозник.
Молодеч!
— Некор вӧлі...
некор, сы вӧсна и муні... — заводитіс ропкыны Щукарь дед, ачыс бокногӧн кутіс вешйыны Давыдов дорысь.
Вӧлі решитӧма мунны выселяйтны кулакъясӧс, сы могысь юксисны кык группа вылӧ.
Первойыслы колӧ вӧлі мунны хутор катыдпомӧ, мӧдыслы — кывтыдпомӧ.
Но Нагульнов, кодлы Давыдов предложитіс руководитны первой группанас, дзикӧдз ӧткажитчис.
Сылы эз ло лӧсьыд сы вылӧ видзӧдысь синъясысь, корис Давыдовӧс бокӧджык.
— Тэ мый татшӧм номеръяссӧ петкӧдлан? — кӧдзыда юаліс Давыдов.
— Ме бурджык муна мӧд группаыскӧд кывтыдпомӧ.
— А мыйын торъялӧмыс?
Нагульнов курччалыштіс вомдоръяссӧ, бергӧдчис да шуис:
— Та йылысь эськӧ...
Но, да всё равно тӧдмалан!
Менам гӧтыр...
Лушка...
олӧ Тимофейкӧд, кулак Фрол Дамасков пикӧд.
Ог кӧсйы!
Сёрнияс кыптасны.
Кывтыдпомӧ муна, а Размётнов мед первойыскӧд...
— Э, вокӧ, сёрниясысь повны...
но ме ог кӧсйы мырдӧн тшӧктыны.
Мунам мекӧд, мӧд группакӧд.
Давыдовлы друг уси тӧдвылас, мый ӧд сійӧ талун на аддзыліс Нагульнов гӧтыр синкым вевдорысь, кор гӧтырыс ваяліс завтракайтны, лимон рӧма виж важся лӧз чут; чукрасиг да сьылісӧ бергӧдлігтыр, быттьӧ веськалӧмаӧсь сылы воротник костас турун чиръяс, юаліс:
— Тайӧ тэ сылы пӧнарсӧ пешин?
Нӧйтан?
— Эг, эг ме.
— А коді нӧ?
— Сійӧ.
— Да коді «сійӧыс»?
— Но, Тимошка...
Фроллӧн пиыс...
Давыдов некымын минут чӧж падъялігтыр чӧв оліс, а сэсся скӧрмис:
— Да но, чӧрту!
Ог гӧгӧрво!
Мунам, та йылысь бӧрынджык.
Нагульнов Давыдовкӧд, Любишкин, Щукарь дед да ещӧ куим казак петісны сельсӧветысь.
— Кодсянь заводитам? — Нагульнов вылӧ видзӧдтӧг юасис Давыдов.
Найӧ кыкнанныс разнӧйног чувствуйтісны сёрни бӧрас кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧмтор.
— Титоксянь.
Уличаті мунісны кыв ни джын шутӧг.
Ӧшиньясӧд на вылӧ видзӧдлывлісны бабаяс.
Челядь заводитлісны вӧтчыны на бӧрся, но Любишкин кыскис плетеньысь ньӧр, и сюсь челядь кольччисны.
Кор нин воисны Титок керка дорӧ, Нагульнов, некод вылӧ видзӧдтӧг, шуис:
— Тайӧ керкаас лоӧ колхоз правление.
Ыджыд.
А сарайяссьыс вӧчны колхознӧй конюшня.
Керкаыс збыльысь вӧлі ыджыд.
Титок ньӧбис сійӧс няньтӧм кызь кыкӧд воын орчча Тубянскӧй хуторысь ялавич мӧскысь да куим пуд пызьысь.
Вӧвлӧм кӧзяинъяслӧн семьяыс ставнас кувсис.
Некодлы вӧлі судитчыны Титоккӧд кабальнӧй сделка вӧчӧмысь.
Сійӧ вайис керкасӧ Гремячӧйӧ, выльысь вевттис, керйысь тшупис сарайяс да конюшня, стрӧитіс нэмыс кежлӧ...
Охраӧн краситӧм карнизсянь видзӧдіс улича вылӧ гижӧд, кодӧс лӧсьыда чукльӧдлӧма маляр:
«Т. К. Бородин.
Р. Х. 1923 во».
Давыдов дзоргис-видзӧдіс керка вылӧ.
Медводз пырис калиткаӧд Нагульнов.
Иган гольснитӧм шы вылӧ амбар увсьыс уськӧдчис кӧинлӧн кодь гӧна зэв ыджыд чепйыв пон.
Сійӧ шыбитчис увтчытӧг, сувтіс бӧр кокъяс вылас, кузь гӧна еджыд кынӧмнас лӧсталіг, да, горшсӧ зэлӧдысь дом вӧснаыс пӧдіг да киргигтыр, гортӧминика кутіс эргыны.
Водзӧ усьласиг, мыш вылас туплясьӧмӧн, сійӧ некымынысь заводитліс орӧдны чепсӧ, но нинӧм эз артмы и тӧвзьыштіс конюшнялань; сы весьтын конюшняӧдз нюжӧдӧм сутуга кузя кутіс зильгыны-сьывны чептыслӧн кольчаыс.
— Тшапкас кӧ татшӧм чӧртыд — он мынтӧдчы, — ропкис Щукарь дед, ачыс кӧсӧя, полігтыр видзӧдіс пон вылӧ, вешйыштіс плетень дорӧ матӧджык, мед эськӧ нинӧм жӧ эз ло.
Керкаас пырисны ӧтчукӧрӧн.
Титоклӧн гӧтырыс, кузь тушаа омӧлик баба, вӧлі юкталӧ лӧканьысь куканьӧс.
Сійӧ скӧрысь видзӧдліс виччысьтӧм гӧсьтъяс вылӧ.
Здоровайтчӧм вылӧ мыйкӧ нурбыльтіс сэтшӧм сямаӧс: «Чӧртъясыс тіянӧс новлӧдлӧны».
— Титыд гортын? — юаліс Нагульнов.
— Абу.
— А кӧні сійӧ?
— Ог тӧд! — вундыштіс кӧзяйка.
— Тэ тӧдан, Перфильевна, мыйла ми воим?
Ми... — чукыльтӧмӧн заводитліс Щукарь дед, но Нагульнов сідзи югнитіс сы вылӧ синъяснас, мый дед тшӧкмуніг ньылыштіс дульсӧ, ружӧктіс да пуксис лабичӧ, дубиттӧм еджыд пасьыслысь пӧлаяссӧ важнӧя топӧдіг.
— Вӧвъясыд гортадӧсь? — юасис Нагульнов, быттьӧ эз и казяв лёка примитӧмсӧ.
— Гортынӧсь.
— А ӧшъяс?
— Абу.
Ті мыйла локтінныдсӧ?
— Тэкӧд ми огӧ вермӧ... — бара заводитліс Щукарь дед, но тайӧ пӧрйӧ Любишкин, ӧдзӧслань бӧрыньтчиг, кыскис сійӧс пӧлаӧдыс; дед, кодӧс ӧдйӧ кыскисны посводзас, сідзи эз и вермы помавны сёрнисӧ.
— Кӧнӧсь нӧ ӧшъясыд?
— Наӧн Тит муніс.
— Кытчӧ?
— Шуи тэныд, ог тӧд!
Нагульнов мигнитіс Давыдовлы, петіс.
Мунігмозыс вайӧдліс кулаксӧ Щукарь тош дорӧ, сӧветуйтіс:
— Тэ чӧв ов, кытчӧдз тэнсьыд оз юавны! — И Давыдовлы:
— Омӧль делӧяс!
Колӧ видзӧдлыны, кытчӧ ӧшъясыс вошины.
Мед эськӧ сійӧ эз жӧ нуӧд найӧс...
— Но сідз ӧшъястӧгыс...
— Мый тэ! — повзис Нагульнов.
— Сылӧн ӧшъясыс — хуторын медбурӧсь.
Сюръяссӧ он судз.
Кыдзи позьӧ!
Колӧ и Титокӧс и ӧшъяссӧ корсьны.
Любишкинкӧд вашкӧдчыштӧм бӧрын найӧ мӧдӧдчисны скӧт карталань, сэтысянь — сарайӧ да гумла дорӧ.
Минут вит мысти Любишкин босьтіс кузь бедь, заставитіс понйӧс бӧрыньтчыны, вӧтліс амбар улӧ, а Нагульнов петкӧдіс конюшняысь джуджыд серӧй вӧлӧс, бергӧдіс сійӧс да, бурысяс кутчысьӧм бӧрын, пуксис верзьӧмӧн.
— Тэ нӧ, Макар, тайӧ мый юасьтӧг йӧз овмӧсын распоряжайтчан? — кильчӧ вылас котӧрӧн петӧм бӧрын горӧдіс кӧзяйка кияссӧ бокас пуктӧмӧн.
— Вот воас мужикӧй, ме сылы...
Сійӧ тэкӧд тӧлкуйтыштас!..
— Эн горзы!
Ме эськӧ ачым сыкӧд тӧлкуйтышті, сійӧ кӧ гортад вӧлі.
Давыдов ёрт, а ноко волы татчӧ!
Давыдовӧс тӧлк вывсьыс воштіс Нагульновлӧн асьсӧ тадзикӧн кутӧмыс, но сійӧ матыстчис.
Гумла дорсянь ӧшъяслӧн выль кок туйяс мунӧны миртуй вылӧ.
Тыдалӧ, Тит кывлӧма, сдайтны ӧшъяссӧ нуӧма.
А додьясыс ставыс сарай уласӧсь.
Сӧрӧ бабаыс!
Мунӧй, ӧні помалӧй Кочетовкӧд, а ме верзьӧмӧн гӧнитла Тубянскӧйӧдз.
Сыысь кындзи, сылы некытчӧ найӧс вӧтлынысӧ.
Чег меным ньӧртор вӧв вӧтлыны.
Веськыда гумла вомӧн Нагульнов мӧдӧдчис миртуй вылӧ.
Сы бӧрвылын кыпаліс еджыд бус, коді синтӧ ёрысь кристаллическӧй эзысь моз ньӧжйӧник пуксис плетеньяс вылӧ да йӧн вожъяс вылӧ.
Ӧш кок туйяс да орччӧн вӧв кок туй тӧдчисны миртуй дорӧдз, сэні вошины.
Нагульнов гӧнитіс Тубянскӧйлань сажень сё.
Туй вывсьыс, лымйӧн тыртышталӧминъясысь, Нагульнов казявліс сійӧ жӧ кок туйяссӧ, кодъясӧс муртса тыртыштӧма лым бусыс, и, успокоитчӧм бӧрын, мый мунӧ правильнӧ, мӧдӧдчис ньӧжйӧджык.
Тадз муніс сійӧ верстӧн-джынйӧн кымын, кыдзи друг эз кутны тӧдчыны кок туйясыс выль лымъяинын.
Крута бергӧдіс вӧвсӧ, чеччыштіс муӧ, сюся видзӧдліс, абу-ӧ тыртӧма найӧс лымйыс.
Лымъяинсӧ абу вӧлі вӧрзьӧдӧма, дзик сӧстӧм.
Медуліас тыдалісны катшалӧн крест кодь кок туйяс.
Ёрччыштӧм бӧрын Нагульнов бӧрлань мӧдӧдчис восьлӧн нин, ачыс видзӧдаліс туй бокъясӧ.
Кок туйяссӧ аддзис регыд мысти.
Вӧлӧмкӧ, ӧшъясыс кежӧмаӧсь миртуй вылысь пӧскӧтинаяссянь неыліті.
Ӧдйӧ гӧнитігас Нагульнов эз казяв налысь кок туйяссӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый Титок мунӧма мыльк вомӧн веськыда Войскӧвӧй хуторӧ.
«Тыдалӧ, кутшӧмкӧ тӧдса ордӧ», — кок туйяс кузя нуӧдіг да вӧвсӧ ӧдйӧ мунӧмысь кутігтыр думыштіс сійӧ.
Мыльк мӧдарладорсьыс, Мёртвӧй нёзь дорысь, казяліс лым вывсьыс ӧш куйӧд: куйӧдыс вӧлі свежӧй, сы вылӧ сӧмын кеньсялыштӧма зэв вӧсньыдик йитор.
Нагульнов малыштіс полушубок зепсьыс наганлысь кӧдзыд колодкасӧ.
Нёзьӧ лэччис восьлӧн.
Ещӧ муніс верстджын и сӧмын сэки аддзис неылысь, чукӧрӧн сулалысь куш дубъяс сайысь, верзьӧмаӧс да гезйӧн домалӧм кык ӧшкӧс.
Верзьӧмаыс ӧвтчис ӧшъяс вылӧ гезйӧн, гӧрбыльтчӧмӧн пукаліс седлӧ вылын.
Сы пельпомъяс сайсянь пуркнитлывліс лӧз табак тшын, разавліс.
— Бергӧдчы!
Титок сувтӧдіс кӧбыласӧ, коді заводитіс гӧрдлыны, видзӧдліс бӧрвылас, сьӧлыштіс чигаркасӧ да ньӧжйӧник паныдаліс ӧшъяссӧ, негораа шуис:
— Мый сідз?
Тпруу, стоп, сувтӧй!
Нагульнов матыстчис.
Титок дыр видзӧдіс сы вылӧ.
— Тэ кытчӧ вӧлі мунан?
— Ӧшъясӧс кӧсйи вузавны, Макар.
Ме ог соссьы, — Титок сульсис.
Монголлӧн моз ӧшйӧм рыжӧй уссӧ ёна чышкаліс кепысьнас.
Вӧв вывсьыс лэччытӧг найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд.
Налӧн вӧвъясныс исасисны, корсйӧдлісны.
Нагульновлӧн тӧлӧн банйӧм чужӧмыс вӧлі гӧрдӧдӧма, скӧр.
Титок видзӧднысӧ спокойнӧй да рам.
— Бергӧд ӧшъястӧ да вӧтлы гортад! — боклань вешйигмоз прикажитіс Нагульнов.
Минут дыра Титок падъялыштіс...
Унзіля морт моз юрсӧ копыртӧмӧн, синъяссӧ джынвыйӧ куньтыртӧмӧн сійӧ вӧрӧшитіс чуньяснас дом поводсӧ, и ас кыӧм руд нойысь вурӧм аслас дукӧснас, кодӧс чӧвтӧма капюшона киссьӧм малахай* вылӧ, вӧлі вугралысь варыш кодь.
«Сылӧн кӧ дукӧс улас мыйкӧ эм, то сійӧ ӧні жӧ разяс крючкисӧ», — вӧрзьӧдчытӧг пукалысь Титок вылысь синсӧ вештывтӧг думайтіс Нагульнов.
Но сійӧ, быттьӧ садьмӧм бӧрын, ӧвтыштіс ӧш домавлан гезнас.
Ӧшъяс бӧр мӧдӧдчисны локтан туйӧдыс.
— Босьтны кӧсъянныд?
Кулакавны? — дыр чӧв олӧм бӧрын юаліс Титок, ачыс югнитіс синкымъяс дорӧдзыс лэдзӧм капюшон увсянь синбугыльнас Нагульнов вылӧ.
— Татчӧдз воӧдчин!
Вӧтла тэнӧ, кыдзи пленнӧй гадӧс! — эз вермы кутчысьны да горӧдіс Нагульнов.
Титок йӧжгыльтчис.
Дзик нӧрыс дорӧдзыс чӧв оліс.
Сэсся юаліс:
— Менӧ кытчӧ кутанныд воштыны?
— Ыстам.
Тайӧ мый тэнад дукӧс улад чурвидзӧ?
— Обрез. — Титок синбӧжнас видзӧдліс Нагульнов вылӧ, павтыртіс дукӧс пӧласӧ.
Пинжак зепсьыс виж лы моз тыдовтчис обрезлӧн лёкиника стружитӧм, дӧмлӧм воропыс.
— Вай жӧ сійӧс меным. — Нагульнов нюжӧдіс кисӧ, но Титок спокойнӧя вештіс сійӧс.
— Ог, ог сет! — и нюммуніс. Ӧшйӧм ус увдорас сэки тыдовтчисны куритчӧмысла сьӧдӧдӧм пиньясыс. Сійӧ видзӧдіс Нагульнов вылӧ хорёклӧн кодь ёсь, но долыд синъясӧн. — Ог сет!
Эмбур босьтанныд, дай ещӧ медбӧръя обрез?
Кулаклӧн колӧ лоны обрез, сідз сы йылысь газетъясын гижӧны.
Быть мед вӧлі обрез.
Ме, гашкӧ, сійӧн нянь кусӧк перйыны мӧда, а?
Селькоръяс меным оз ковны...
Сійӧ сераліс, довкйӧдліс юрпас, эз босьтлы кияссӧ седлӧ лука вывсьыс, и Нагульнов эз нин кут корны обрезсӧ.
— «Сэн, хуторын, ме тэнӧ песовта», — решитіс сійӧ.
— Мыйла, небось, думайтан, Макар, сійӧ муніс обрезӧн? — водзӧ сёрнитіс Титок.
— Грекӧ вӧян сійӧн...
Сійӧ менам, чӧрт тӧдас, корсянь нин... Гражданскӧй войнасянь.
Но, и куйлӧ обрез, сімӧма.
Ме сійӧс весалі, мавті — чин-чинӧн, мӧвпала, гашкӧ, зверысь либӧ лёк мортысь дорйысьны туяс.
А тӧрыт тӧдмалі, мый ті лӧсьӧдчанныд мунны кулакъясӧс пыркӧдны.
Сӧмын эг чайт ме, мый ті талун заводитанныд...
А то эськӧ ме ӧшъяснас ещӧ войнас на муні командировкаӧ...
— Кодсянь тӧдмалін?
— Но вот, висьтав сылы!
Муыс сёрнинас тыр.
Да-а-а, и сӧветуйтчим войнас бабакӧд сдайтны ӧшъяссӧ надёжнӧй киясӧ.
Обрезсӧ ме босьті сьӧрысь, кӧсйи дзебны степӧ, медым случайнӧ эз аддзыны гортысь, да жаль лои, и тэ — со кыдзи!
Сідз менам пидзӧс увдорті и гилявны мӧдіс! — сійӧ шпыннялігтыр кыпыда ворсӧдчис синъяснас, зырис Нагульновлысь вӧвсӧ кӧбыла морӧснас.
— Тэ бӧрынджык мӧдан шмонитны, Титок!
А ӧні стрӧгджыка кутчысь.
— О! Меным буретш и шмонитны ӧні.
Перйи ме аслым лӧсьыд олӧм, дорйи справедливӧй власьт, а сійӧ менӧ горшӧд...
Титоклӧн гӧлӧсыс ори, джӧмдіс.
Тайӧ здуксяньыс сійӧ муніс чӧла, нарошнӧ надзмӧдліс кӧбыласӧ, кӧсйис лэдзны Макарӧс кӧть вӧвджын ылна водзӧ, но мӧдыс видзчысьӧм могысь сідзжӧ кольччывліс.
Ӧшъяс ылӧ колисны найӧс.
— Тэрыбджыка вӧр, тэрыбджыка! — Титок вылӧ ёся видзӧдіг, зепсьыс нагансӧ кабралігтыр шуаліс Нагульнов.
Сійӧтӧ тӧдіс нин Титокӧс!
Тӧдіс сійӧс, кыдзи некод. — Да тэ эн кольччы!
Лыйны кӧ думайтан, всё равно оз удайтчы, он вевъяв.
— А тэ полысь лоӧмыд! — нюммуніс Титок да, вӧвсӧ гезйӧн пӧвсыштӧм бӧрын, гӧнитіс водзӧ.
7 глава
Андрей Размётнов воис аслас группакӧд Фрол Дамасков ордӧ, кор сійӧ вӧлі ӧбедайтӧ семьяыскӧд.
Пызан сайын пукалісны: ачыс Фрол — ичӧт тушаа, омӧлиндзик старик, коді вӧлі ичӧтик ёсь тошка да чашнитӧм шуйга нырбордъя (ещӧ ичӧтдырйиыс на, яблоня вылысь усигӧн, урӧсмӧдіс чужӧмсӧ, та вӧсна и сійӧс нимтӧны Рваныйӧн), сылӧн гӧтырыс, кыз да статя туша-мыгӧра старука, пиыс Тимофей — ар кызь кыка зон, да нылыс — верӧссайӧ сетан арлыда невеста.
Мам кодьыс жӧ, статя да мича, чеччис пызан сайысь Тимофей.
Сійӧ чышкис том мортлы лӧсялана пушыд ус увдорсьыс зэв гӧрд паръяссӧ, читкыртіс быльквидзысь наян синъяссӧ да тшапа, кыдзи хуторса медбур гудӧкасьысь да нывъяслысь сьӧлӧм косьтысь, индіс кинас:
— Прӧйдитӧй, пуксьӧй, дона власьтъяс!
— Миянлы пуксьыны некор, — Андрей перйис папкасьыс лист. — Бедноталӧн собрание постановитіс тэнӧ, гражданин Фрол Дамасков, выселитны керкасьыд, конфискуйтны став эмбуртӧ да скӧттӧ.
Сідзкӧ тэ помав, ӧбедайт и мун гортсьыд.
Пыр жӧ ми гижам став эмбуртӧ.
— Тайӧ мыйла нӧ тадзи? — паньсӧ шыбитӧм бӧрын Фрол чеччис.
— Бырӧдам тэнӧ кыдзи кулацкӧй классӧс, — гӧгӧрвоӧдіс сійӧс Дёмка Ушаков.
Кучикӧн юр гӧгӧрыс дорӧсалӧм бур валегиӧн дзуртігтыр Фрол пырис горничаас, вайис сэтысь бумагатор.
— Со справка, тэ ачыд, Размётнов, сійӧс кырымавлін.
— Кутшӧм справка?
— Сы йылысь, мый нянь ме тырмымӧн сдайті.
— Нянь тані нинӧмла.
— А мыйла нӧ менӧ гортысь вӧтлыны да конфискуйтны?
— Беднота постановитіс, ме жӧ тэныд висьталі.
— Сэтшӧм законъясыс абуӧсь! — лёкысь горӧдіс Тимофей. — Ті грабитанныд йӧзсӧ!
Бать, ме пырысь-пыр райисполкомӧ тӧвзьышта.
Кӧні седлӧыс?
— Тэ райисполкомӧ подӧн мунан, кӧсъян кӧ.
Вӧв ог сет. — Андрей пуксис пызан помӧ, кыскис карандаш да бумага...
Фроллӧн лӧзӧдіс чашнитчӧм пырыс, дзӧрны кутіс юрыс.
Сійӧ кыдзи сулаліс, сідзи и шлёпмуні-пуксис джоджас, муртса вӧрӧдіс пыктӧм, сьӧдӧдӧм кывсӧ.
— <ns>Пеж-ж-ж</ns>!..
Пеж ловъяс!
Грабитӧй!
Виалӧй!
— Папа, чеччӧй, Христа ради! — батьсӧ киняулӧдыс кутігӧн бӧрддзис нылыс.
Фрол кӧдзалыштіс, чеччис, водіс лабичӧ да веськодьпырысь нин кывзіс, кыдзи Дёмка Ушаков да ыджыд тушаа яндысьысь Михаил Игнатёнок диктуйтны Размётновлы:
— Еджыд шаръяса кӧрт крӧвать, перина, куим юрлӧс да кык пу крӧвать...
— Тасьті-пань видзанінын тырыс дозмук.
И став дозмуксӧ торйӧн висьтавлыны?
Да но сійӧс... некытчӧ оз вош!
— Дас кык стул, ӧти кузь стул.
Трёхрядка-гудӧк.
— Гудӧк ог сет! — Тимофей кватитіс сійӧс Дёмка киысь:
— Эн сюйсьы, кӧсӧй син, а то нырвомтӧ разя!
— Ме тэнсьыд сэтшӧма разя, мый и мамыд оз вермы мыськыны!
— Кӧзяйка, вай сундук ключьястӧ.
— Энӧ сетӧй налы, мамук!
Мед жуглӧны, эмӧсь кӧ налӧн сэтшӧм правояс!
— Эмӧсь миян правоясыс жуглыны? — юаліс збодермӧм Демид Молчун, коді нимавліс сійӧн, мый сёрнитліс сӧмын вывті ёна колігӧн, а мукӧд кадас чӧв оліг уджаліс, чӧв оліг куритчис казакъяскӧд, кодъяс чукӧртчӧмаӧсь праздник лунӧ бокиса улича вылӧ, чӧв олігтыр пукаліс собраниеяс вылын и, сыкӧд сёрнитысьлы юалӧмъяс вылӧ векджык сӧмын шочиника вочавидзигӧн, нюмъяліс мыжапырысь да жаляддза.
Восьса мирыс Демидлы вӧлі тыр вывті гора шыясӧн.
Найӧ чукйӧн тыртлісны олӧмсӧ; и войнас ланьтлытӧг мешайтлісны кывзыны чӧв-лӧньсӧ, торклісны сійӧ мудрӧй чӧв олӧмсӧ, мыйӧн овлӧны тырӧсь ар матыстчигӧн степь да вӧр.
Эз радейт Демид йӧзлысь ызгӧмсӧ.
Оліс сійӧ торйӧн, хутор помын, вӧлі уджач и кытш пасьтаын вын сертиыс первой морт.
Но кыдзкӧ судьбаыс ӧбидитлывліс сійӧс, ӧтдортліс тьӧтпом пиӧс моз...
Сійӧ вит во чӧж казакаліс Фрол Дамасков ордын, сэсся гӧтрасис, вуджис аслас овмӧсӧ.
Эз на вевъяв помӧдз стрӧитчынысӧ, — сотчис.
Во мысти ещӧ ӧтчыд пӧжар колис сылы дворас сӧмын тшын дука столбъяс.
А регыд мысти сы дінысь муніс гӧтырыс, коді шуис: «Кык во олі тэкӧд и кык кывсӧ эг кывлы.
Тырмас сэсся, ов ӧтнад!
Меным вӧрын ӧтка кӧинкӧд и то гажаджык лоӧ.
Тані тэкӧд и йӧймыны верман.
Ачым аскӧд нин ме заводиті сёрнитны...»
А ӧд велавліс Демид дорӧ бабаыс.
Первой тӧлысьяссӧ, правда, бӧрдліс, шуавлывліс мужикыслы: «Демидушка!
Тэ кӧть сёрнитышт мекӧд!
Но шу ӧти кыв!»
Демид, гӧна морӧссӧ гыжъялігтыр, сӧмын ньӧжйӧник нюмъяліс посни челядь моз.
А кор нин терпитны эз вермы гӧтырыслысь ӧти и сійӧ жӧ тор дольӧмсӧ, сэк пыдісянь петысь кыз гӧлӧсӧн шуліс: «Дзик катша кодь тэ!» — и мунліс.
Демидӧс мыйлакӧ йӧзыс шуисны гордӧйӧн да мудерӧн, сэтшӧмӧн, коді оз увт ройӧ.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ нэм чӧжыс ӧтдортчис шумитысь йӧзысь да гора шыысь.
Сы вӧсна Андрей и лэптіс юрсӧ, кор кыліс ас весьтсьыс Демид гӧлӧслысь гым кодь шысӧ.
— Правояс? — выльысь юаліс сійӧ да видзӧдіс Молчун вылӧ сідзи, кыдз быттьӧ аддзис сійӧс первойысь. — Эмӧсь правоясыс!
Демид, варгыль кокъяснас тувччаліг, няйтӧсьтіс джоджсӧ кӧтасьӧм, киссьӧм сапӧгъяснас, мӧдӧдчис горничаӧ.
Нюмъялігтыр, кокньыдика, быттьӧ ичӧтик увторйӧс, вештыштіс кинас ӧдзӧс водзын сулалысь Тимофейӧс, и — сы кок шыясысь зилякылысь дозмук чукӧр дінті — сундук дорӧ.
Лажыньтчис, бергӧдлыштіс чуньяснас ыджыд томансӧ.
А минут мысти жугӧдӧм вугъя томан куйліс сундук вылын, а Аркашка Менок, Молчун вылӧ явӧ чуймӧмӧн видзӧдігтыр, ыджыд радлунӧн шуис:
— Вот эськӧ кодкӧд вежсьыны вынӧн!
Андрей эз вевъяв гижавнысӧ.
Горничасянь, залсянь Дёмка Ушаков, Аркашка да Василиса тьӧтка — Андрей группаын дзик ӧти нывбаба — ӧта-мӧд вежмӧн унапӧлӧс гӧлӧсӧн горӧдлывлісны:
— Бабьей пась, донскӧй!
— Тулуп!
— Колошияса куим гоз выль сапӧг!
— Нёль отрез ной!
— Андрей Размётнов!
Татысь, зонмӧ, тӧварсӧ вӧлӧн он вермы нуны!
И ситеч, и сьӧд сатин, и быдсяма мукӧдпӧлӧсыс...
Горничаӧ мунігӧн Андрей кыліс посводзсьыс нывлысь лыддьӧдлӧмъяс, кӧзяйкалысь горзӧм да Игнатенколысь стращайтана гӧлӧс.
Андрей гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ:
— Мый тані тіян?
Кӧзяевалӧн чангыль ныра нылыс, коді пыктӧма синвасьыс, равзіс став горштырнас ӧдзӧс кӧсяк бердӧ лэдзчысьӧмӧн.
Сы дінын шыбласис ӧтарӧ-мӧдарӧ да котсис мамыс, а Игнатенко, дзикӧдз гӧрдӧдӧма, яндысьӧмсорӧн нюмъялігтыр, кыскис нылӧс бӧждорӧдыс.
— Тэ мый тані?!
— Андрей эз тӧдмав лючки, мыйын делӧыс, сылӧн скӧрысла тырис лов шыыс да лёкысь тойыштіс Игнатенкоӧс.
Мӧдыс уси гатш, вылӧ качӧдліс киссьӧм камашиа кузь кокъяссӧ.
— Тані гӧгӧрбок политика!
Враг вылӧ наступление, а тэ пельӧсъясын нывъясӧс кватлалан?!
А судӧ кӧ...
— Да тэ энлы, эн тэрмась! — Игнатенко полігтыр звирк чеччис джоджсьыс.
abu
— Сійӧс кватлавны!
Тэ видзӧдлы, сійӧ ас вылас ӧкмысӧд юбка пасьталӧ!
Ме ог лэдз тайӧс вӧчны, а тэ — тойласьны...
Сӧмын сэки Андрей гӧгӧрвоис, мый нылыс, коді шум дырйиыс петкӧдӧма горничаысь тубрасын вӧччан кӧлуй, и збыльысь вевъялӧма нин пасьтавны ас вылас уна шерстянӧй платтьӧ.
Пельӧсӧ йӧршитчӧмӧн сійӧ нетшкис бӧждорсӧ, ачыс оз вермы вӧрнысӧ, кызӧма, уна паськӧмыс жмитіс сійӧс.
Андрейлы лоины зывӧкӧсь да жальӧсь нывлӧн кроликлӧн кодь гӧрд, вазьӧм синъясыс.
Сійӧ клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, шуис Игнатенколы:
— Тэ эн лысьт пасьтӧг пӧрччӧдны сійӧс!
Мый удитӧма пасьтавны — чӧрт сыкӧд, а тубрассӧ босьт.
Керкаысь эмбур гижалӧм кутіс помасьны.
— Амбар ключьяс, — корис Андрей.
Сотчӧм мыр кодь сьӧд Фрол ӧвтыштіс кинас.
— Ключьясыс абуӧсь!
— Мун жуглы, — прикажитіс Демидлы Андрей.
Демид, амбарлань мунігмозыс, нетшыштіс арбаысь шкворень.
Вит фунта томан-гира муртса вермисны жугӧдны черӧн.
— Тэ вылыс косяксӧ эн керав!
Ӧні амбарыс миян, тэ кӧзяйскӧя.
Кокньыдджыка!
Кокньыдджыка! — сӧветуйтіс нускысь Молчунлы Дёмка.
Кутісны мерайтны нянь.
— Гашкӧ, сійӧс ӧні жӧ и весалам?
Со йӧртӧдас грохот куйлӧ, — предложитіс радысла коддзӧм Игнатёнок.
Сійӧс лэптісны серам вылӧ да дыр на ещӧ шмонитісны мераясӧ сьӧкыд шобді кисьталігӧн.
— Тась ещӧ пуд кыксё позьӧ сетны нянь заготовка кузя, — пидзӧсӧдзыс шобді пиын ветлігтыр висьтавліс Дёмка Ушаков.
Сійӧ шыблаліс зырйӧн шобдісӧ йӧртӧдысь петан розьлань, кватайтліс сійӧс кинас, лэдзис чунь пырыс.
— Ок и сьӧкыд сійӧ!
— Кытчӧ сэн!
Зарни шобдіыс, сӧмын, тӧдчӧ, муӧ гуавлӧмаӧсь: аддзан, тшыксьыштӧма.
Аркашка Менок да группаысь ещӧ ӧти зон кӧзяйничайтісны скӧт оланінын.
Аркашка, еджгов тошторсӧ шыльӧдігмоз, индіс ӧш куйӧд вылӧ, кӧні чурвидзисны перевариттӧм кукуруза тусьяс:
— Кыдз нӧ налы не уджавны?
Сӧстӧм нянь сёйӧны, а миян товариществоын и турунсӧ муртса сетыштлам.
Амбарысь кылісны кыпыд гӧлӧсъяс, серам, нянь буслӧн чӧскыд дук, мукӧддырйи понъясян чорыд кыв...
Андрей бӧр пырис керкаас.
Эня-ныла чукӧртӧмаӧсь мешӧкӧ чугунъяс да дозмук.
Покойник моз чуньяссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн Фрол куйліс лабичын куш чулки кежысь нин.
Раммыштӧм Тимофей видзӧдліс скӧрысь, бергӧдчис ӧшиньлань.
Горничаысь Андрей аддзис лажыньтчӧмӧн пукалысь Молчунӧс.
Сійӧ вӧлі кучикӧн дорӧсалӧм выль валегиа, коді водзджык вӧлі Фрол кокын...
Пырысь Андрейӧс аддзытӧг сійӧ гумлаліс паньӧн ведра тӧрмӧн жӧч бакысь ма да сёйис, долыдпырысь читкыраліс синъяссӧ, тяпкӧдіс вомсӧ, гылӧдаліс тош вылас лювъялысь виж войтъяс...
8 глава
Нагульнов да Титок воисны хуторӧ луншӧр кадын нин.
Найӧ ветлігкості Давыдов опишитіс кык кулацкӧй овмӧслысь эмбурсӧ, выселитіс кӧзяевасӧ, сэсся бӧр воис Титок дворӧ да Любишкинкӧд ӧтлаын мерайтіс да веситіс нянь, кодӧс аддзисны кизяшникысь.
Щукарь дед сетіс ыжъяслы лясниӧ ӧбледь и, кор аддзис локтысь Титокӧс, ӧдйӧ мӧдӧдчис ыж гид дорысь.
Титок ветлӧдліс двортіыс дукӧссӧ кизявтӧг, шапкатӧг.
Сійӧ заводитліс мунны гумла дорӧ, но Нагульнов горӧдіс сылы:
— Пыр жӧ бӧр бергӧдчы, а то амбарӧ игнала!..
Сійӧ вӧлі скӧр, волнуйтчис, мукӧддырся серти ёнджыка вӧрис сылӧн банбокыс...
Эз казявлы сійӧ, кыдзи и кытчӧ Титок вевъяліс шыбитны обрезсӧ.
Но мыйӧн сӧмын воисны гумла дорӧ, Нагульнов юаліс:
— Обрезтӧ сетан?
А то ӧд мырддям.
— Тырмас шмонитны! — Титок мӧдіс нюмъявны.
Тэныд сійӧ, буракӧ, кажитчӧма?..
Эз вӧв сылӧн обрезыс и дукӧс улас.
Бӧр мунны корсьны вӧлі весьшӧрӧ: джуджыд лым пиысь, ёг турунъяс пӧвстысь всё равно он аддзы.
Нагульнов, ас вылас скӧраліг, висьталіс та йылысь Давыдовлы, и сійӧ, Титок вылӧ дугдывтӧг видзӧдігтыр, матыстчис сы дінӧ:
— Тэ оружиетӧ сет, гражданин!
Сідзсӧ тэныд спокойнӧджык лоӧ.
— Эз вӧв менам оружие!
Нагульнов тайӧс ме вылӧ скӧралӧм вӧснаыс, — хорёклӧн кодь синъяснас ворсӧдчигмоз Титок нюммуніс.
— Но мый жӧ, ковмас тэнӧ арестуйтны да мӧдӧдны районӧ.
— Менӧ?
— Да, тэнӧ.
А тэ кыдз думайтін?
Кутам артасьны тэнад кольӧм кадсякӧд?
Тэ нянь дзеблалан, дасьтан...
— Менӧ?.. — быттьӧ чеччыштӧм водзвылын, кусыньтчӧмӧн, шутьлялігтыр лолаліг мӧдысь шуис Титок.
Нарошнӧ петкӧдлана став кыпыдлуныс, самообладаниеыс, асьсӧ киас кутӧмыс — ставыс воши сылӧн тайӧ здукӧ.
Таӧдз чукӧрмӧм да гусьӧн видзӧм помтӧм скӧрлун взорвитчӧмлы помкаӧн лоины Давыдовлӧн кывъясыс.
Сійӧ воськовтіс бӧрыньтчысь Давыдовлань, конъясис двор шӧрын куйлысь ярмоӧ да копыртчӧмӧн друг нетшыштіс сэтысь кӧрт прутсӧ.
Нагульнов да Любишкин уськӧдчисны Давыдов дорӧ.
Щукарь дед котӧрӧн пышйис дворысь.
Сійӧ, рӧкыд вылӧ, дзугсис аслас пасьлӧн вывті кузь пӧлаясас, уси да мӧдіс горзыны лёкгоршӧн:
— Ка-ра-у-ул, бур йӧзӧй!
Виӧны!
Давыдов кватитіс Титокӧс шуйга килутшӧдыс, но Титок вевъяліс веськыд кинас кучкыны сылы юрас.
Давыдов шатовмуні, но кутчысис кок йылас.
Лоӧм ранасьыс вирыс ыльнитіс сылы синъясас, синтӧммӧдіс.
Давыдов лэдзис Титоклысь кисӧ, шатлалігтыр тупкис кипыдӧснас синъяссӧ.
Мӧдысь кучкӧмысь сійӧ уси лым вылӧ.
Вот тайӧ здукас Любишкин и сывйыштіс Титокӧс пӧперегыс.
Сійӧ эз вермы кутны Титокӧс, кӧть вӧлі сы дорысь и ёнджык.
Сы киясысь мынтӧдчӧм бӧрын Титок чеччалігтыр мӧдіс котӧртны гумла дорлань.
Ворота дорас сійӧс суӧдіс Нагульнов, зутшкӧбтіс наган воропнас сук юрсиа плавкӧс балябӧжас.
Зык-шумсӧ содтіс Титоклӧн бабаыс.
Кор аддзис, мый мужик дорас котӧртӧны Любишкин да Нагульнов, сійӧ уськӧдчис амбар дорӧ, лэдзис чеп йывсьыс понсӧ.
Сійӧ, сьылівывса кӧрт кольчанас грымакылігтыр, скачӧн гӧгӧртіс дворті да, кор кыліс Щукарь дедлысь повзьӧм гӧлӧсӧн горзӧмсӧ, аддзис сылысь лым вылын пасьнас куйлӧмсӧ, кутчысис сы бердӧ...
abu
Щукарь дед звирк чеччис, кутіс лёкысь чужъявны понсӧ, босьтчыліс плетеньысь чегны майӧг.
Сійӧ сажень кык кыскис аслас мыш вылын воротникас сатшкысьӧм зэв скӧр чепйыв понйӧс, ачыс шатлаліс сылӧн вынйӧра чеччалӧмысь.
Коркӧ, став эбӧссӧ зэвтӧм бӧрын, сылы удайтчис нетшыштны майӧг.
Понйыс омлялігтыр чеччыштіс бокӧ, но бӧръяпомас сійӧ век жӧ вевъяліс косявны дедлысь пасьсӧ кыкпельӧ.
— Макар, вай меным <ns>ливольверттӧ</ns>!.. — синсӧ сувтӧдӧмӧн, лёкгоршӧн равӧстіс збодермӧм Щукарь дед.
— Вай, кор сьӧлӧмӧй ыпъялӧ на!
Ме сылысь да кӧзяйкаыслысь олӧмнысӧ <ns>по-о-ма-ла</ns>!..
Сэк кості Давыдовлы отсалісны пырны керкаас, шырисны юрсисӧ рана гӧгӧрсьыс, кытысь ещӧ век на болькъясӧн визувтіс сьӧд вир.
Дворас Любишкин доддяліс пара вӧвлы лӧсьӧдӧм доддьӧ Титоклысь вӧвъяссӧ.
Нагульнов тэрмасигтыр гижис пызан сайын:
«ГПУ-са районнӧй уполномоченнӧй Захарченко ёртлы.
Ыста тіян распоряжение улӧ кулак Бородин Тит Константиновичӧс, кыдзи контрреволюционнӧй гадскӧй элементӧс.
Тайӧ кулакыслысь эмбур вылӧ опись вӧчигӧн сійӧ официальнӧя уськӧдчис мӧдӧдӧм двадцатипятитысячник Давыдов ёрт вылӧ да вермис кыкысь сӧтыштны сылы юрас кӧрт прутӧн.
Таысь кындзи, юӧрта, мый аддзылі Бородин ордысь роч образеца винтовкаысь вӧчӧм обрез, кодӧс эг вермы мырддьыны, сы вӧсна мый вӧлі нӧрыс вылын да полі вир кисьтӧмысь.
Обрезсӧ сійӧ гусьӧникӧн шыбитӧма лым пиӧ.
Аддзӧм бӧрын ыстам тіянлы кыдзи вещественность.
ВКП(б)-лӧн гремяченскӧй ячейкаса секретарь да краснознаменец М. Нагульнов».
Титокӧс пуксьӧдісны доддьӧ.
Сійӧ корис юны да чукӧстлыны сы дорӧ Нагульновӧс.
Мӧдыс горӧдіс кильчӧ вывсянь:
— Мый тэныд?
— Макар!
Помнит, — кӧрталӧм кияснас грӧзитігтыр код морт моз горӧдіс Титок. — Помнит: миян туйяс крестассясны!
Тэ менӧ талялін, а сэки нин ме кута.
Всё равно — виа!
Миян дружба вылӧ гу!
— Мун, контра! — Нагульнов ӧвтыштіс кинас.
Вӧвъяс тэрыба мӧдӧдчисны дворсянь.
9 глава
Рытгорувнас нин Андрей Размётнов лэдзис сыкӧд уджалысь группасӧ, кодӧс вӧлі котыртӧма отсасьӧм могысь беднота пӧвстысь, мӧдӧдіс кулакалӧм Гаев дворысь конфискуйтӧм эмбур тыра медбӧръя вӧла-доддя Титок ордӧ, кытчӧ кыскалісны став кулацкӧй кӧлуйяссӧ, муніс сельсӧветӧ.
Асывнас сійӧ кӧсйис паныдасьны сэні Давыдовкӧд часӧн водзджык общӧй собраниеӧдз, коді должен вӧлі заводитчыны пемдӧм бӧрын.
Посводзсяньыс на Андрей казяліс сельсӧветлӧн пельӧс жырйысь би югӧр, паськыда восьтіс ӧдзӧссӧ да пырис.
Шысӧ кылӧм бӧрын Давыдов лэптіс записнӧй книжка дорсьыс еджыд лӧскутӧн кӧрталӧм юрсӧ, нюммуніс.
— Со и Размётнов.
Пуксьы, ми арталам, уна-ӧ сюрис кулакъяслӧн нянь.
Но, кыдзи тэнад прӧйдитіс?
— Прӧйдитіс...
Мый тайӧ тэ юртӧ кӧрталӧмыд?
Нагульнов, коді вӧлі вӧчӧ газет листысь лампаӧ абажур, неокотапырысь шуис:
— Тайӧ сійӧс Титок.
Ярмоса кӧрт прутӧн.
Мӧдӧді ме Титоксӧ Захарченко дорӧ ГПУ-ӧ.
— Энлы, ӧні висьталам. — Давыдов вештіс пызан вывтіыс щӧтісӧ.
— Пукты сё дас витӧс.
Эм?
Сё кӧкъямыс...
— Энлы!
Энлы! — тӧждысьӧмпырысь ропкыштіс Нагульнов, коді видзчысигтыр йӧткаліс чуньнас щӧті мольяссӧ.
Андрей видзӧдліс на вылӧ да тіралысь вомдоръясӧн гортӧминика шуис:
— Сэсся ог уджав.
— Кыдзи он уджав?
Кӧні? — Нагульнов эновтіс щӧтісӧ.
Кулачитавны сэсся ог мун.
Но, мый синтӧ сувтӧдін?
Припадокӧн висьмыны кӧсъян али мый?
— Тэ код? — Давыдов тревожнӧя да сюся видзӧдіс Андрей чужӧм вылӧ, кӧні тӧдчис скӧр решимость.
— Мый тэкӧд?
Мый лоӧ — ог кут?
Сылӧн спокойнӧй вӧсни гӧлӧсысь Андрей дзикӧдз пузис, мыкталӧмӧн, волнуйтчигтыр горӧдіс:
— Ме ог куж!
Ме... ме... челядькӧд ог куж воюйтны!..
Фронт вылын — мӧд делӧ!
Сэні любӧйлысь шашкаӧн, мыйӧн окота...
abu
Ог мун!
Андрейлӧн гӧлӧсыс, кыдзи зэлӧдӧм струналӧн шыыс, лои век гораджык и гораджык, и кажитчис, мый вот-вот орас сійӧ.
Но Андрей, киргигтыр ышловзьӧм бӧрын, немвиччысьтӧг мӧдіс вашкӧдны:
— Тайӧ ӧмӧй удж?
Ме коді?
Палач али мый?
Али менам сьӧлӧмӧй кӧртысь?
Меным войнаыс йиджтысис... — и бара мӧдіс горзыны:
— Гаевлӧн челядьыс дас ӧти штука!
Воим ми — кыдзи найӧ чилзӧны, шапкаӧй оз инась!
Менам весиг юрсиӧй сувтліс!
Заводитім найӧс вӧтлавны керкасьыс...
Но, сэки ме синмӧс куньтырті, пельясӧс тупки и котӧрӧн муні карта саяс!
Бабаясыс — бӧрдігтырйи ваӧн киськалісны моньсӧ... челядьсӧ...
abu
— Тэ бӧрдышт!
Кокньыдджык лоӧ, — шуис Нагульнов, ачыс пыкӧсӧдз, зэв ёна личкис чужӧмбансьыс тракйысьысь мускулсӧ да эз вештыв ӧзйӧм синъяссӧ Андрей вылысь.
— И бӧрддза!
Ме, гашкӧ, ассьым детинкаӧс... — пиньяссӧ жергӧдӧмӧн Андрей джӧмдіс, шурк бергӧдчис пызанлань мышкӧн.
Лои чӧв-лӧнь.
Давыдов ньӧжйӧник чеччис улӧс вылысь.
И сідз жӧ ньӧжйӧник лӧзӧдіс сылӧн кӧртавтӧм ӧти банбокыс, кельдӧдіс пельыс.
Сійӧ матыстчис Андрей дінӧ, кутіс пельпомъясӧдыс, кокниа бергӧдіс.
Заводитіс сёрнитны сьӧкыда лолалігтыр, чорыд видзӧдлассӧ Андрей чужӧм вылысь вештывтӧг.
— Тэ жалитан найӧс...
Жальӧсь найӧ тэныд.
А найӧ жалитлісны миянӧс?
Врагъяс бӧрдлісны миян челядь синваысь?
Виӧм йӧзлӧн сирӧтаяс вӧсна бӧрдлісны?
Но?
Менсьым батьӧс забастовка бӧрын вӧтлісны заводысь, ыстісны Сибырӧ...
Мамлӧн ми нёльӧнӧсь...
меным, медыджыдлы, ӧкмыс арӧс сэки...
Нинӧм вӧлі сёйны, и мам муніс...
Тэ видзӧд татчӧ!
Муніс улича вылӧ мам, медым ми тшыглы эг кулӧй!
Миян жырйӧ — пӧдвалын олім — вайӧдӧ гӧсьтӧс...
Ӧти крӧвать колис...
А ми занавес сайын... джоджын...
И меным ӧкмыс арӧс...
Сыкӧд кодъюраяс волывлісны...
А ме тупка посни чойяслысь вомъяссӧ, медым эз горзыны...
Коді миянлысь синванымӧс чышкаліс?
Кылан тэ?..
Асывнас босьта тайӧ пеж чӧлкӧвӧйсӧ... — Давыдов матыстіс Андрей чужӧм дорӧ ассьыс чорзьӧм кипыдӧссӧ, сьӧкыдпырысь герчнитіс пиньяснас, — мамӧн нажӧвитӧм чӧлкӧвӧй, и муна няньла...
— И друг, кыдзи свинчаткаӧс, ӧддзӧдчӧмӧн помнитіс пызан вылӧ кулаксӧ, горӧдіс:
— Тэ!..
Кыдзи тэ верман жалитны?!.
И бара лои чӧв-лӧнь.
Нагульнов сатшкис гыжъяссӧ пызан пӧвйӧ, кутіс сійӧс, кыдзи варыш ассьыс кыйӧмторсӧ.
Андрей чӧв оліс.
Сьӧкыда, сыркъялӧмӧн лолалігтыр Давыдов минут дыра ветлӧдлыштіс жырйӧд, сэсся кутіс Андрейӧс пельпомъясӧдыс, пуксис сыкӧд орччӧн лабичӧ, сибдыштӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Эстшӧм йӧй тэ!
Воин, и но давай горзыны:
«Ог кут уджавны... челядь... жальӧсь...»
Но мый тэ висьталін, тэ думыштлы!
Вай тӧлкуйтыштам.
Жаль лои, мый кулацкӧй семьяясӧс выселяйтӧны?
Аддзӧмыд тай!
Сы вӧсна и выселяйтам, медым эз мешайтны миянлы стрӧитны олӧм, татшӧмторъястӧг вот...
медым водзӧ эз нин лоны...
Тэ — Гремячӧйын сӧветскӧй власьт, а меным лоӧ ещӧ тэнӧ агитируйтны? — и сьӧкыдпырысь, мырдысьӧн нюммуніс. — Но, выселитам кулакъясӧс чӧрт йылас, Соловкиӧ выселитам.
Ӧд оз жӧ чергӧдчыны найӧ?
Уджавны мӧдасны — вердны кутам.
А кор стрӧитам, тайӧ челядьыс оз нин лоны кулацкӧй челядьӧн.
Рабочӧй класс — перевоспитайтас найӧс. — Кыскис папирос пачка да тіралысь чуньяснас дыр некыдз эз вермы перйыны папироссӧ.
Андрей дугдывтӧг видзӧдіс Нагульнов чужӧм вылӧ, коді кулӧм мортлӧн моз бледӧдіс.
Давыдовлы немвиччысьтӧг сійӧ шурк чеччис, и пырысь-пыр жӧ ырскӧбтіс Нагульнов, быттьӧ трамплин вывсянь.
— Гад! — кулакъяссӧ кабыртӧм бӧрын чушнитіс ярскӧба вашкӧдігтыр.
— Кыдзи служитан революциялы?
<ns>Жа-ли-тан</ns>?
Да ме...
ӧні жӧ сувтӧд кӧть кымын сюрс дедӧс, челядьӧс, бабаясӧс...
Да шу меным, мый колӧ найӧс бон-бус...
Революциялы колӧ...
Ме найӧс пулемётӧн... ставнысӧ шырзя! — друг лёкгоршӧн горӧдіс Нагульнов, и сылӧн зэв гырысь, паськалӧм синаканьясас солькнитчис йӧйталӧм, вомкӧтшъясас тыдовтчис быг.
— Да эн горзы тэ!
Пуксьы! — повзис Давыдов.
Андрей пӧрӧдіс улӧссӧ, тэрыба воськовтіс Нагульнов дінӧ, но сійӧ, стен бердас мыджсьӧмӧн, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кылалӧм синъясӧн, зэв лэчыда, кузя горӧдіс:
— <ns>Керала-а-а-а</ns>!.. — а ачыс нин боквывтчис, шуйга кинас кватлаліс сынӧдсӧ — корсис шашка пуртӧс, веськыд кинас дрӧжжитігтыр корсис тыдавтӧм шашка воропсӧ.
Андрей вевъяліс босьтны сійӧс кияс вылас, ачыс чувствуйтіс, кутшӧм ёна зэвтчӧмаӧсь сьӧктаммӧм Макар телӧлӧн став мускулъясыс, стальнӧй пружина моз веськӧдчӧмаӧсь кокъясыс.
— Припадок...
Кокъяссӧ сылысь кут!... — вевъяліс горӧдны Давыдовлы Андрей.
Найӧ воисны школаӧ, кор сэтчӧ дзик тырыс нин вӧлі локталӧмаӧсь собрание вылӧ йӧз.
Помещениеас эз ставӧн тӧрны.
Казакъяс, бабаяс да нывъяс тшӧкыда сулалісны коридорын, кильчӧ вылын.
Гурйыв восьтӧм ӧдзӧсӧд петіс ру, сорласьліс табак тшынкӧд.
Бледӧдӧм Нагульнов, кодлӧн потласьӧм вомдоръясас едӧма вир, муніс коридорӧд медводзын.
Сылӧн ярскӧба кылысь воськовъяс улын трачкакыліс семечки кыш.
Казакъяс сетлісны сылы туй да видзчысигтыр видзӧдлывлісны сы вылӧ.
Давыдовӧс аддзӧм бӧрын мӧдісны вашкӧдчыны.
— Тайӧ и эм Давыдовыс? — гораа юаліс цветӧсь шалля ныв, ачыс индіс Давыдов вылӧ носӧвикӧн, кытчӧ вӧлі зэлыда кӧрталӧма семечки.
— Пальтоа...
А ачыс абу ыджыд.
— Абу ыджыд, а крепыд, видзӧд, сылӧн сьыліыс ён ӧшлӧн кодь!
Татчӧ мӧдӧдӧмаӧсь выль рӧд лӧсьӧдӧм вылӧ, — Давыдов вылӧ гӧгрӧс руд синъяссӧ читкыртӧмӧн серӧктіс ӧти ныв.
— А сылӧн пельпомъясыс паськыдӧсь, тысячникыдлӧнтӧ.
Тайӧ, небось, кутыштлас, нывъяс, — краситӧм синкымсӧ лэптыштлӧмӧн немъяндысьтӧг сёрнитіс Наталья-жалмерка.
abu
abu
— Юрсӧ сылысь кокалӧмаӧсь нин, тыдалӧ?
Кӧрталӧма...
— Пиньясӧн, небось...
— Абу, Титок...
— Нывъяс!
Бобӧяс!
И мый нӧ ті локтӧм морт вылас синъястӧ арыштінныд?
Ме ӧмӧй омӧльджык? — Лӧзӧдз бритчӧм, абу нин том казак, гораа сералігтыр, шымыртіс кузь кияснас нывъясӧс быдса табун, топӧдіс найӧс стен бердӧ.
Кыптіс чилзӧм.
Казаклы мышкас гораа гымӧдісны нывъяслӧн кулакъяс.
Давыдов весиг пӧсяліс, пока воис класс ӧдзӧс дорӧдз.
Йӧз чукӧрсянь ӧвтіс семечкилӧн подсолнечнӧй вый дук, лук да табак дук.
Нывъяссянь да том бабаяссянь ӧвтіс сундукын дыр куйлӧм вӧччан кӧлуй дукӧн, помада дукӧн.
Мазіяс моз ызгисны школаын.
Да и асьныс йӧзыс вӧрисны шызьӧм сьӧд ёкмыль моз, коді вӧлі чукӧртчӧм мазі семья кодь.
— Збойӧсь тіян нывъясыд, — шӧйӧвошӧмӧн шуис Давыдов, кор вӧлі кайӧны сцена вылӧ.
Вӧсни пӧвъясысь вӧчӧм сцена вылын сулаліс кык ученическӧй парта.
Давыдов да Нагульнов пуксисны.
Размётнов восьтіс собрание.
Президиум бӧрйисны ӧдйӧ.
— Колхоз йылысь кыв сетсьӧ партиялӧн райкомса уполномоченнӧй Давыдов ёртлы, — Размётновлӧн гӧлӧсыс лӧнис, и, ӧдйӧ ямигтыр, кутіс лӧньны сёрнияслӧн ёна гыалӧмыс.
Давыдов чеччис, лӧсьӧдіс юрсьыс кӧртӧдсӧ.
Сійӧ сёрнитіс часджын, помланьыс сибдӧм гӧлӧсӧн.
Собрание чӧв оліс.
Керкаас пыр лои жарджык.
Чусыда ломалысь кык лампа би югӧр улысь Давыдов аддзис воддза радъяссьыс пӧсялӧмла лӧсталысь чужӧмъяс, водзӧсӧ ставыс саялӧма джынвыйӧ пемыдӧ.
Сійӧс ньӧтчыд эз торклыны, но кор сійӧ помаліс да нюжӧдчис ва тыра стӧканлань, ливень моз ыльнитісны юалӧмъяс:
— Ставсӧ колӧ ӧтувтны?
— А керкаяс?
— Тайӧ мыйкӧ дыра кежлӧ колхозыс али пыр кежлӧ?
— Мый вӧчасны единоличникъяскӧд?
— Мусӧ оз мырддьыны налысь?
— А жӧритны ӧтлаын?
Давыдов дыр да тӧлкӧн вочавидзис.
Кор делӧыс пансьыліс видз-му овмӧслӧн сложнӧй юалӧмъяс кузя, сылы отсалісны Нагульнов да Андрей.
Вӧлі лыддьӧма Примернӧй устав, но, та вылӧ видзӧдтӧг, юалӧмъяс эз помасьны.
Коркӧ кыпӧдчис шӧр радъяссьыс руч куысь вурӧм пеля шапкаа да кизьяссӧ разялӧм сьӧд полушубока казак.
Сійӧ корис кыв.
Йиркын ӧшалысь лампа кӧсӧя койис югӧрсӧ руч ку шапка вылас, рыжӧй гӧныс ыпнитлывліс да быттьӧ тшынасис.
— Ме му уджалысь середняк, и ме сідз шуа, граждана, мый сійӧ, дерт, кыв шутӧг, бур делӧ колхозыд, но тан колӧ ёна думыштлыны!
Тадз оз позь — тяп-ляп и со тэныд кляп, на — сёй, гӧтов.
Партияса уполномоченнӧй ёрт висьталіс, мый прӧстӧ пӧ ӧтувтчӧй вынъяснад, и то выгӧда лоӧ.
Тадз пӧ весиг Ленин ёрт шуліс.
Уполномоченнӧй ёрт омӧля гӧгӧрвоӧ видз-му овмӧс кузя, плуг бӧрся сійӧ, колӧ чайтны, эз ветлывлы, ачыс рабочӧй да, и, небось, оз тӧд, кодар боксяньыс матыстчыны ош дорӧ.
Та вӧсна неуна и не сідз висьталіс.
Колхозӧ колӧ, ме ногӧн, йӧзсӧ сідз ӧтувтны: кодъяс зіля уджалӧны да кодъяслӧн эм скӧт — найӧс ӧти колхозӧ, беднотаӧс — мӧдӧ, зажиточнӧйӧс — сідз гӧгӧрвоана, а медся лодырьяссӧ выселитны, медым найӧс сэні велӧдісны уджавны.
Этша на ӧтчукӧрӧ йӧзтӧ чукӧртӧмыд, тӧлкыс ӧти чӧрт оз ло, кыдзи мойдын юсь швачӧдӧ бордъяснас да кӧсйӧ лэбзьыны, а рак сійӧс бӧрвывсяньыс кутӧма да мӧдарӧ кыскӧ, а сир — сійӧ чӧрт кодь лоӧма, ваӧ пырӧ...
Собрание вылын пукалысь йӧз ньӧжйӧник серӧктісны.
Бӧрвылас лэчыда чилӧстіс ныв, и пыр жӧ кодлӧнкӧ скӧр гӧлӧс равӧстіс:
— Ті сэні, кодъяс слабӧсь!
abu
Долой татысь!
Руч ку шапкаа мортыс чышкыштіс плешсӧ да вомдоръяссӧ носӧвикӧн, водзӧ висьталіс:
— Йӧзсӧ колӧ сідзи бӧрйыны, кыдзи бур кӧзяин ӧшъясӧс.
Ӧд сійӧ жӧ бӧрйӧ ӧшъяссӧ ӧткодь вынаясӧс, ӧтыдждаясӧс.
А доддяв разнӧйясӧс, мый сэтысь артмас?
Коді ёнджык — кутас жуглыны, слабыс сувтас, а сы вӧсна и ёныслы век лоӧ сувтавны.
Кутшӧм нӧ насянь удж?
Ёртыс висьталіс: став хуторӧн ӧти колхозӧ, кулакъяс кындзи...
Вот сійӧ и артмас: Тит да Иваней, мездӧй миянӧс!..
Любишкин чеччис, скӧрысь вӧрӧдыштіс борд моз шевкнитчӧм сьӧд ус помъяснас, бергӧдчис сёрнитысьлань:
— Кузьма, мукӧддырйи тэ кутшӧм юмола да лӧсьыда сёрнитан!
Бабаӧн кӧ вӧлін — век эськӧ тэнӧ кывзі!
(Кылыштіс серам шы.)
Тэ уговаривайтан собраниесӧ, кыдзи Палага Кузьмичеваӧс...
Ыз-ыз серӧктісны ставӧн ӧтпырйӧ.
Лампаысь змей моз песовтчыліс би жалолӧн ёсь йылыс.
Став собраниеыслы вӧлі гӧгӧрвоана сёрниыс, коді, тыдалӧ, висьталіс мыйкӧ мисьтӧм да гажатор йылысь.
Весиг Нагульнов и сійӧ нюммуніс синъяснас.
Давыдов сӧмын на кӧсйис юавны сылысь, мыйла сералӧны, кыдзи Любишкин горзӧмнас веніс став гӧлӧсъяссӧ:
— Гӧлӧснысӧ — тэнад, сьыланкывйыс — йӧзлӧн!
Тэныд лӧсьыд тадзи йӧзсӧ бӧрйыны.
Тэ таӧ, тыдалӧ, велӧдчӧмыд, кор Фрол Рваныйлӧн машиннӧй товариществоын вӧлін?
Двигательтӧ тіянлысь кольӧм во мырддисны.
А ӧні ми и тэнсьыд Фролтӧ пуркнитім биӧн и тшынӧн!
Ті чукӧртчинныд Фроллӧн двигатель гӧгӧр, сідзжӧ быттьӧ колхоз, сӧмын кулацкӧй.
Тэ эн вунӧд, мыйта ті вартӧмысь кулинныд?
Эн-ӧ кӧкъямысӧд пуд?
Тэныд эськӧ, гашкӧ, и ӧні тадзи окота: ляскысьны озыръяс дінӧ...
Сэтшӧм зык лыбис, мый Размётновлы ӧдва удайтчис лӧсьӧдны порядок.
И ещӧ дыр на лёкысь — тувсов шерӧн — киссис:
— Уна тай артельнад нажӧвитінныд!
— Куш тойяссӧ тракторӧн он вермы нырны!
— Сьӧлӧмтӧ тэнсьыд кулакъяс пӧжалӧмаӧсь!
— Нюлышт эсійӧс!
— Тэнад юрӧн эськӧ подсолнух вартны!
Водзӧ кыв корис маломощнӧй середняк Николай Люшня.
— Тэ прениеястӧг.
Тані делӧыс гӧгӧрвоана, — водзвыв висьталіс сылы Нагульнов.
— Тэ ног тай дзик?
А гашкӧ, ме буретш вензьыны кӧсъя.
Али меным оз позь тэнад мнениелы паныд сёрнитны?
Ме сідз шуа: колхоз — сійӧ делӧ добровольнӧй, кӧсъян — мун, кӧсъян — бокисянь видзӧд.
И вот ми кӧсъям бокисянь видзӧдыштны.
— Коді сійӧ «миыс»?
— юаліс Давыдов.
— Му уджалысьяс, мӧд ногӧн кӧ.
— Тэ, папаша, сёрнит ас йывсьыд.
Некод кывсӧ абу ньӧбӧма, висьталас.
— Верма и ас йылысь.
Мӧд ногӧн кӧ, ас йылысь весиг и сёрнита.
Ме кӧсъя видзӧдлыны, кыдзи сійӧ, олӧмыс, колхозын кутас пузьыны.
Бур кӧ — гижся, а абу кӧ — сідзкӧ мыйла ме сэтчӧ юрӧс сюя?
Ӧд сійӧ йӧй чери пырӧ гымгаӧ...
— Правильнӧ!
— Эновтчылам пырӧмысь!
— Мед видласны мукӧдыс выль олӧмсӧ!
— Пыр ӧдйӧджык!
Мый сійӧс видлынысӧ?
— Кыв сетсьӧ Ахваткинлы.
Сёрнит.
— Ме ас йылысь, дона граждана, висьтала: вот ми рӧднӧй воккӧд, Петыркӧд, олім ӧтлаын.
Ӧд эгӧ ладмӧй!
То бабаяс ас костаныс пиньӧ воасны, ваӧн он вермы торйӧдны, кӧсичаясӧдыс кыскавлім, то ми Петыркӧд огӧ ладмӧй.
А тані хуторсӧ ставнас кӧсйӧны ӧти чукӧрӧ путкыльтны!
Да сэні гудыр-гадыр артмас.
Мыйӧн степӧ петам гӧрны, непременнӧ кось.
Иван менсьым ӧшъясӧс ёнджыка уджӧдас, а ме сылысь вӧвъяссӧ вердтӧг узьтӧда.
Сэні колӧ милициялы век лоны.
Быдӧнлӧн вомтырыс видчан кыв лоӧ.
Ӧти унджык уджалас, мӧд этшаджык.
Миян удж унапӧлӧс, тайӧ абу станок сайын заводын сулавны.
Сэні дежуритін кӧкъямыс час — киад босьтін тросточка и усйысин...
— Тэ вӧлін коркӧ заводын?
— Ме, Давыдов ёрт, эг вӧвлы, а тӧда.
— Рабочӧй йылысь тэ нинӧм он тӧд!
А эн кӧ вӧвлы, эн аддзыв, мый нӧ тэ изан!
Тросточкаа рабочӧй йылысь кулацкӧй сёрнияс!
— Но, мед кӧть и тросточкатӧг: помалін удж, мун.
А миян, пемыд на — чеччан, гӧран.
Войӧдзыс ныр вылӧ усьтӧдз уджалан, кокъясад курӧг кольк ыджда вир гадьяс, а войнас ӧшъясӧс видз, эн узь: оз пӧттӧдз йирсьы ӧш — оз мӧд кыскавны плуг.
Ме кута старайтчыны колхозын, а мӧд, вот кыдзи миян Колыба, мӧдас узьны бӧрӧздаын.
Кӧть сӧветскӧй власьт шуӧ, мый беднота пӧвстын лодырьяс абуӧсь, мый тайӧс кулакъяс лӧсьӧдӧмаӧсь, но тайӧ абу правда.
Колыба нэм чӧжыс паччӧр вылас куйліс.
Став хутор тӧдӧ, кыдзи сійӧ ӧти тӧв паччӧр вылас спасайтчис, кокъяссӧ ӧдзӧслань нюжӧдӧма.
Асыв кежлас сылӧн кокъясыс гыӧртӧмаӧсь, а боксӧ паччӧр вылас сотӧма.
Сідзкӧ, мортыс сэтшӧм дыш лоӧма, мый паччӧр вывсьыс и асмогасьны оз вермы чеччыны.
Кыдзи ме татшӧмкӧд мӧда уджавны?
Ог гижсьы колхозӧ!
— Кыв сетсьӧ Кондрат Майданниковлы.
Сёрнит.
Бӧръя радъясысь дыр писькӧдчис сцена дорӧ руд дукӧса, неыджыд тушаа казак.
Будённовкалӧн быгалӧм ёсь йылыс качайтчис папахаяс да пеля шапкаяс весьтын, уна рӧма бабьей шальяс да чышъянъяс весьтын.
Воис, сувтіс президиумлы мышкӧн, тэрмасьтӧг сюйис кисӧ шаровары зептас.
— Лыддьыны кутан речтӧ? — нюмъялігтыр юаліс Дёмка Ушаков.
— Шапкатӧ пӧрччы!
— Кырссьы наизусть!
— Тайӧ став олӧмсӧ ассьыс бумага вылӧ гижӧ.
— Ха-ха!
<ns>Гра-а-амот-нӧй</ns>!..
Майданников кыскис няйтӧссьӧм записнӧй книжка, тэрмасигтыр кутіс корсьны рака кокӧн моз гижӧм листбокъяс.
— Ті энлӧй сералӧй, гашкӧ, бӧрдны ковмас!.. — скӧрысь заводитіс сійӧ.
— Да, гижала, мыйӧн пӧткӧдча.
И вот ӧні лыддя тіянлы.
Тан унапӧлӧс сёрни вӧлі, и тӧлкаыс ни ӧти.
Олӧм йылысь омӧля думайтанныд...
Давыдов чошкӧдіс пельсӧ.
Воддза радъясын тыдовтчисны нюмъялӧмъяс.
Посньыдик гыторъясӧн — школаын гӧлӧсъяс.
— Менам овмӧсӧй середняцкӧй, — падъявтӧг заводитіс Майданников.
— Кӧдзлі ме кольӧм воын вит десятка.
Эм, кыдзи тіянлы тӧдса, кык ӧш, вӧв, мӧс, гӧтыр да куим челядь.
Уджалысь кияс — со найӧ, ӧтнамлӧн.
Кӧдза му вылысь босьті: ӧкмысдас пуд шобді, дас кӧкъямыс пуд сю да кызь куим пуд — зӧр.
Аслым колӧ семьяӧс вердны квайтымын пуд, курӧг-дзодзӧглы колӧ пуд дас, вӧвлы зӧр кольӧ.
Мый ме верма вузавны государстволы?
abu
abu
Но курӧг-дзодзӧгӧс вузала, уткаясӧс нуа станицаӧ, ещӧ мыйкӧ мында сьӧмтор воыштас! — И, синъяснас жугыля видзӧдігтыр, кыпӧдіс гӧлӧссӧ: — Позьӧ меным тайӧ сьӧм вылас кӧмасьны-пасьтасьны, ньӧбны карасин, истӧг, майтӧг?
А вӧвлысь нёльнан коксӧ дорны сьӧм колӧ?
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Позьӧ меным тадзи водзӧ овны?
Да ӧд тайӧ бур, омӧль либӧ бур урожай.
А но, друг неурожай?
Коді ме сэки?
Старец!
Кутшӧм нӧ тіян эм право не тшӧктыны менӧ пырны колхозӧ, ӧтдортны сыысь?
abu
Сӧранныд!
И быдӧнлӧн тіян олӧмныд татшӧм, коді середнякъяс пӧвстысь.
А мыйла нӧ ті паныд мунанныд, и ассьыныд и мукӧдлысь вежӧрсӧ гудыртанныд, ӧні жӧ висьтала.
— Петкӧдлы налы пуж, Кондрат! — ёна радлігтыр равӧстіс Любишкин.
— И петкӧдла, мед садьсяласны!
Сы вӧсна ті колхозлы паныд, мый асланыд мӧс сайсянь да асламыд скворечник-керка сайсянь он аддзӧй белӧй светсӧ.
Кӧть зырымӧсь, да менам.
Тіянӧс ВКП сюйӧ выль олӧмӧ, а ті кыдзи синтӧм кукань: сійӧс мӧс дорӧ нёнясьны нуӧдӧны, а сійӧ и кокъяснас чужъясьӧ, и юрсӧ пыркӧдӧ.
А куканьлы кӧ не нёнясьны — белӧй свет вылын не овны!
Вот и ставыс.
Ме талун жӧ пукся гижны колхозӧ заявление и мукӧдӧс таӧ чуксала.
А коді оз кӧсйы — мед и мукӧдлы оз мешайт.
Размётнов сувтіс:
— Тані делӧыс гӧгӧрвоана, граждана!
Лампаяс миян кусавны заводитісны, и кадыс сёр нин.
Лэптӧй кияснытӧ, коді колхоз вӧсна.
Лэптӧны сӧмын дворса кӧзяева.
Собрание вылын пукалысь кыксё дас сизим кӧзяева пиысь лэптісны кияссӧ сӧмын квайтымын сизимӧн.
— Коді прӧтив?
Ни ӧти ки эз лыб.
— Онӧ кӧсйӧй гижсьыны колхозӧ? — юаліс Давыдов. — Сідзкӧ, правильнӧ висьталіс Майданников ёрт?
— Огӧ кӧс-йӧй! — кыліс назгысь бабьей гӧлӧс.
— Миянлы тэнад Майданниковыд абу указ!
— Батьяс-пӧльяс овлісны...
— Тэ миянӧс эм мырдӧн сюй!
И кор нин лӧнисны горзӧмъясыс, бӧръя радъяссянь, пемыдінсянь, кӧні ыпнитлывлісны биа чигаркаяс, кыліс кодлӧнкӧ лӧгӧн тыр, сёрмӧм гӧлӧс:
— Миянӧс нинӧмла бӧбйӧдлӧмӧн сюйны!
Тэнсьыд Титок ӧтчыд кисьтіс нин виртӧ, и ещӧ позьӧ...
Быттьӧ плетьӧн вурыштісны Давыдовӧс.
Сійӧ страшнӧй чӧв-лӧнь дырйи минут кымын сулаліс нинӧм шутӧг, ачыс бледӧдіс, пиньтӧм вомыс калькалыштіс, сэсся сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
— Тэ!
Вражескӧй гӧлӧс!
Менсьым этша вир кисьтісны!
Ме ещӧ ола на сійӧ кадӧдз, кытчӧдз сэтшӧмъяссӧ, кыдзи тэ, ставсӧ помалам.
Но, ковмас кӧ, ме партия вӧсна... ме аслам партия вӧсна, рабочӧйяслӧн делӧ вӧсна став вирӧс сета!
Кылан тэ, кулацкӧй гадина?
Ставсӧ, медбӧръя войтӧдз!
— Коді тайӧ горӧдіс? — Нагульнов веськӧдчис.
Размётнов чеччыштіс сцена вылысь.
Бӧръя радъясын ратшмуні лабич, морт кызь ызгигтыр чукӧрӧн петісны коридорӧ.
Кутісны чеччавны и шӧр радъясысь.
Трачнитіс, зильмуні стеклӧ: кодкӧ жугӧдіс ӧшинь.
Розьӧдыс ыльнитіс свежӧй тӧв, смерч моз кутіс бергавны еджыд ру.
— Тайӧ, тӧдӧмысь, Тимошка горӧдіс!
Фрол Рваныйлӧн...
— Выселитны найӧс хуторысь!
— Эз сійӧ, тайӧ Акимка!
Тані эмӧсь Тубянскӧйысь казакъяс.
— Гудрасьысьяс, чӧртыс мед нуас найӧс!
Вӧтлыны!..
Войшӧр кольӧм бӧрын дыр мысти помассис собрание.
Сёрнитісны и колхоз вӧсна и прӧтив гӧлӧс сибдытӧдзыс, синъяс пемдытӧдзыс.
Кӧнсюрӧ и весиг сцена дорын противникъяс ӧтлаасьлісны да кутчысьлісны ӧта-мӧдныслы морӧсас, доказывайтісны ассьыныс правлунсӧ.
Кондрат Майданниковлысь сылӧн рӧднӧй кумыс да суседыс гӧгйӧдзыс косяліс дӧрӧмсӧ.
Делӧыс муртса эз во кулакъясӧдз.
Дёмка Ушаков, лабичьяс вомӧн, пукалысь йӧз юръяс вомӧн чеччалігтыр, уськӧдчыліс нин Кондратлы отсӧг вылӧ, но кумъясӧс торйӧдіс Давыдов.
И Дёмка медводз жӧ и сераліс Майданников вылын:
— А но, Кондрат, артышт кумполнад, кымын час тэныд лоӧ гӧрны косялӧм дӧрӧм вылад?
— Лыддьы тэ, аслад бабаыдлӧн кымын...
— Но-но!
Ме татшӧм шуткаяссьыд кута собрание вылысь вӧтлавны.
Демид Молчун спокойнӧя узис бӧръя радъясса лабич улын; сійӧ зверь моз пуктӧма юрсӧ тӧвлы паныд, коді ыргис ӧдзӧс увдорті, юрсӧ тӧбӧма дукӧс пӧланас, мед омӧльджыка кыліс шумыс.
Олӧма нывбабаяс, кодъяс и собрание вылӧ локтӧмаӧсь кыны помавтӧм чулкиясӧн, вугралісны, кыдзи сёр вылын курӧгъяс, уськӧдалісны тупыльяссӧ да чулки кыан емъяссӧ.
Унаӧн мунісны.
И кор унаысь нин выступайтлысь Аркашка Менок кӧсйӧ вӧлі ещӧ мыйкӧ висьтавны колхозӧс дорйӧм могысь, то сы горшысь быйкнитіс дзодзӧглӧн кодь зэв ядӧвитӧй чушкӧм.
Аркашка чабралыштіс голяпетуксӧ, шогпырысь ӧвтыштіс кинас, но век жӧ эз вермы терпитны да, места вылас пуксигӧн, петкӧдліс колхозлы паныд мунысь Николай Ахваткинлы, мый лоӧ сыкӧд дорвыв коллективизация бӧрын: куритчӧмысь вижӧдӧм пев гыж вылас пуктіс мӧд гыж и — ратш!
Вашкӧдӧмӧн материтчигтыр Николай сӧмын сьӧлыштіс.
10 глава
Кондрат Майданников мунӧ вӧлі собрание вылысь.
Сы весьтын куслытӧм бипурйӧн чусалісны Стожары.
Вӧлі сэтшӧм лӧнь, мый ылісянь кылісны кӧдзыдысла потласьысь мулӧн трачнитчӧмъясыс, кынмысь пу увлӧн шарӧдчӧмыс.
Гортас Кондрат пырис карта вылӧ ӧшъяс дінӧ, сетыштіс налы лясниас этшаник турунтор; сылы уси тӧдвылас, мый аски найӧс колӧ нуны общӧй картаӧ, босьтіс зэв ыджыд моздор турун, кывмӧн шуис:
— Но, вот и янсӧдчан кад воис...
Вешйышт, лысӧм!
Нёль во чӧж ми — ӧшлы казак, а казаклы ӧш уджалім...
И нинӧм прамӧйыс миян эз артмы.
И тіянлы тшыг нисьӧ пӧт, и меным гажтӧмкодь.
Сы вӧсна ме и вежа тіянӧс общӧй олӧм вылӧ.
Но, мый синтӧ паськӧдін, быттьӧ и збыльысь гӧгӧрвоан?
Сійӧ йӧткыштіс кокнас бӧрӧздаӧд ветлӧдлысь ӧшкӧс, вештіс кинас сылысь дулльӧсь рӧмидзтысь вомсӧ да, ӧшлӧн лӧз синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын, сылы друг уси дум вылас, кыдзи виччысис тайӧ ӧшсӧ вит во сайын.
Пӧрысь мӧскыс сэки матыстлӧма ас дінас ӧшкӧс сэтшӧм гусьӧн, мый и пастух, и Кондрат эз аддзывны.
Арнас дыр эз казявны сылысь, мый сійӧ тыра.
«Тыртӧг колис, проклятӧйыд!» — мӧс вылӧ видзӧдлывлігӧн йирмӧг босьтліс Кондратӧс.
Но сылӧн кутіс тӧдчыны кынӧмыс ноябр тӧлысь помын, кыдзи и став пӧрысь мӧсъяслӧн, вайтӧдзыс тӧлысь войдӧр.
Кымынысь кӧдзыд войясӧ садьмывліс Кондрат, быттьӧ зургӧмысь, и, валегиасьӧм бӧрын, улыс гач кежсьыс котӧртліс шоныд картаӧ видзӧдлыны: эз-ӧ куканясь?
Ратшкӧдчис кӧдзыдыс, кукань вермис кувны мамыс нюлӧм бӧрын пыр жӧ...
Медбӧръя войясын Кондрат пӧшти эз узьлы.
Кыдзкӧ ӧтчыд Анна, сылӧн гӧтырыс, асывнас пырис кыпыд, весиг ёна рад:
— Пӧрысьыдлӧн вӧраыс зэлалӧма нин.
Тыдалӧ, войнас ваяс.
Кондрат водіс рытсяньыс пӧрччысьтӧг, пӧнарсӧ кусӧдтӧг.
Мӧс дінӧ сійӧ петаліс сизимысь!
И сӧмын кӧкъямысӧдысьсӧ югдандорыс нин, карта ӧдзӧссӧ восьтытӧдз на, кыліс ёна да сьӧкыда ымӧстӧм.
abu
Еджыд нырвома, сарӧгӧсь, зэв ичӧтик кукань, кодӧс мамыс удитӧма нин нювны, коньӧр моз дрӧжжитіс, корсис кӧдзыд вомдоръяснас вӧрасӧ.
Кондрат босьтіс кияснас куканьсӧ и, аслас лов шыӧн шонтігтыр, дукӧс пӧланас гартӧмӧн, котӧрӧн пыртіс хатаас.
— Ӧшпи! — радлігтыр горӧдіс сійӧ.
Анна пернапасасис:
— <rus>Слава тебе, господи</rus>!
Видзӧдліс милӧстивӧйыд миян нужда вылӧ!
А нуждасӧ ӧти вӧвнад Кондрат аддзыліс юрвывтырыс.
И вот быдмис ӧш да бура уджаліс Кондратлы, гожӧмнас и кӧдзыд тӧлын, лыдтӧм-щӧттӧмпӧв тувччаліс вожа гыжъяснас туйяс да муяс вывті, кыскаліс плуг либӧ арба.
Ӧш вылӧ видзӧдігӧн Кондратлӧн друг гӧрддзасис горшдіныс, доймыны мӧдісны синъясыс.
Бӧрддзис да мӧдӧдчис карта вылысь, быттьӧкӧ кокниджык лои петӧм синвасьыс.
Войнас эз нин узь, куритчис.
...Кыдзи лоӧ колхозын?
Быдӧн-ӧ кутас чувствуйтны, гӧгӧрвоас сідзи, кыдзи гӧгӧрвоис сійӧ, мый туйыс сэтчӧ — дзик ӧти, мый тайӧ — быть лоана?
Кӧть кутшӧм абу жаль нуӧдны да сетны общӧй киясӧ скӧтӧс, коді быдмис челядькӧд ӧтлаын хатаса му джоджын, а колӧ нуӧдны.
И аслас эмбур дорӧ пеж жальлунсӧ колӧ лямӧдны, не лэдзны сійӧс пырны сьӧлӧмӧ.
Та йылысь думайтіс Кондрат ныргорӧн узьысь гӧтырыскӧд орччӧн куйлігмоз, видзӧдіс сап пемыдас аддзытӧм, пемыднас сайӧдӧм синъясӧн.
И ещӧ думайтіс:
«А кытчӧ нӧ баляпиянсӧ, кӧзапиянсӧ нуам?
Ӧд налы колӧ шоныд хата, бур дӧзьӧр.
Кыдзи найӧс, чӧртъясӧс, тӧдмалан, найӧ кӧ пӧшти ставныс ӧткодьӧсь?
Найӧс и мамъясыс кутасны сорлавны и йӧзыс.
А мӧсъяс?
Кӧрымсӧ кыдзи кыскавны?
Мыйта воштам!
Мый, йӧзыс кӧ разӧдчасны недель мысти, сьӧкыдлунысь повзясны да?
Сэки — шахтаӧ, Гремячӧйӧс пыр кежлӧ эновтны.
Нинӧмӧн овнысӧ лоӧ».
Югдігас сійӧ ойбыртліс.
И узигас сылы вӧлі делӧ да сьӧкыд.
Эз кокниа сетчы Кондратлы колхоз!
Синвасорӧн да вирӧн нетшкис Кондрат гӧгсюрӧссӧ, коді йитліс сійӧс собственностькӧд, ошъяскӧд, аслас му пайкӧд...
Асывнас сійӧ завтракайтіс, дыр гижис заявление, мучитчигтыр кӧрлӧдліс плешсӧ, коді вӧлі гожъялыштӧма.
Артмис:
«Коммунистическӧй гремяченскӧй партиялӧн ячейкаӧ Макар Нагульнов ёртлы.
Заявление
Ме, Кондрат Христофоров Майданников, середняк, кора примитны менӧ колхозӧ менам гӧтыркӧд да челядькӧд, и эмбурӧн, и став ловъя ловъяснас.
Кора лэдзны менӧ выль олӧмӧ, сы вӧсна мый ме сыкӧд тырвыйӧ сӧглас.
К. Майданников».
— Пырин? — юаліс гӧтырыс.
— Пыри.
— Скӧтсӧ нуӧдан?
— Ӧні жӧ нуӧда...
Но, мый нӧ тэ горзан, йӧй баба?
Этша на ме тэныд кывъяссӧ висьтавлі, уговаривайті, а тэ бара важсӧ?
Тэ жӧ сӧгласитчин!
— Меным, Кондратушко, сӧмын мӧсным жаль...
Ме сӧглас.
Сӧмын тай сьӧлӧмӧй зэв ёна висьӧ... — нюмъяліг да занавесӧн синвасӧ чышкалігтыр шуаліс сійӧ.
Мамыс бӧрся бӧрддзис и Христишка, нёль арӧса медічӧт нылыс.
Кондрат лэдзис картасьыс мӧссӧ, ӧшъясӧс; домаліс вӧвсӧ, мӧдӧдчис ю дорӧ.
Юкталіс.
Ӧшъяс заводитлісны мунны гортас, но Кондрат зэв скӧрысь панйис найӧс вӧвнас, тупкис налы туйсӧ да веськӧдіс сельсӧветлань.
Ӧшинь дорысь вешйывтӧг видзӧдісны бабаяс, казакъяс видзӧдлывлісны плетеньяс вомӧн, эз петны улича вылӧ.
Кондратлы эз ло лӧсьыд!
Но, пельӧс сайӧ кежӧм бӧрын, Сӧвет дорысь сійӧ аддзис зэв уна ӧшъясӧс, вӧвъясӧс, ыжъясӧс, быттьӧ ярмарка вылын.
Орчча уличаӧд локтіс Любишкин.
Сійӧ кыскис ас бӧрсяыс мӧскӧс, код бӧрся тэрмасигтыр вӧтчис сьыліас бовъялысь гезторъя кукань.
— Вай налысь бӧжъяссӧ кӧрталам да ӧтлаын вӧтлам, — заводитліс шмонитны Любишкин, а ачыс видзӧднысӧ вӧлі думыштчӧма, стрӧг.
Сылы эз кокниа удайтчы нуӧдны мӧссӧ, та йылысь висьталіс банбок вылас свежӧй гыж туйыс.
— Коді тайӧ тэнӧ парсыштіс?
— Нинӧмла грексӧ дзебны: бабаӧй!
Чӧрт-баба уськӧдчис мӧс вӧсна. — Любишкин сюйис вомас ус помсӧ, скӧрпырысь сысъяліс: — Наступайтны мӧдіс, кыдзи танка.
Сэтшӧм вир кисьтӧм миян лои карта дорын, ӧні суседъяс сэтшӧма кутасны янӧдны.
Уськӧдчис скӧвӧрӧдникӧн, он верит?
«А, шуа, гӧрд партизанӧс нӧйтны?
Ми, шуа, генералъясӧс, и то нӧйтлім!» — да кыдзи тай вуштышта кӧсичаас.
Коді бокисянь видзӧдіс, сылы, небось, спектакля...
Сельсӧвет дорсянь мунісны Титок дворӧ.
Асывсяньыс на ещӧ, войбыд думайтӧм бӧрын, дас кык середняк вайисны заявлениеяс, вайӧдісны скӧтӧс.
Нагульнов да кык плӧтник лӧсалісны Титок дворын ловпуяс лясни вӧчӧм вылӧ.
Медводдза общественнӧй лясни Гремячӧй Логын вӧчӧм вылӧ.
11 глава
Кондрат дыр зутшӧдіс кынмӧм мусӧ пыридзӧн, кодйис скӧт картаӧ лясни сюръяяслы гуторъяс.
Сыкӧд орччӧн мырсис Любишкин.
Павеллӧн сьӧд папаха увдорсьыс, коді ӧшйӧма сім сьӧд кымӧр моз, визувтіс ньылӧм, чужӧмыс ыпъяліс.
Вомсӧ жергӧдӧмӧн сійӧ мыйвынсьыс, лёкысь зутшӧдіс пыридзнас, кын му торъясыс сявгисны-лэбисны вылӧ и бокӧ, тотшӧдісны стенъясӧ.
Тэрмасигтыр вӧчисны лясни, йӧртісны карта вылӧ комиссияӧн донъялӧм кызь кӧкъямыс пара ӧш.
Нагульнов защитнӧй рӧма дӧрӧм кежысь, коді сибдӧма ньылӧдӧм лопаткаяс бердас, пырис карта вылӧ.
— Ӧвтчыштін черӧн, и кӧть дӧрӧмтӧ нин пыдзрав!
Омӧль тэысь работник, Макар! — Любишкин довкйӧдлыштіс юрнас.
— Видзӧд, кыдзи ме!
Зутш, зутш!..
Титоклӧн пыридзыс бур!..
Зутш!..
Да тэ полушубоктӧ ӧдйӧджык пасьтав, а то кынман, и коктӧ нюжӧдан!
Нагульнов плавгис полушубоксӧ.
Банбокъяссьыс сылӧн ньӧжйӧник бырис вир гӧрд банйӧмыс.
— Тайӧ газъяс вӧсна.
Мыйӧн уджалышта либӧ гӧра паныд кая, пыр жӧ тырӧ лолӧй, сьӧлӧмӧй кутас чеччыны...
Медбӧръя тас?
Но, и бур!
Видзӧд, кутшӧм миян овмӧсным! — Нагульнов видзӧдліс биависьӧмӧн висьысь мортлӧн кодь дзирдалысь синъяснас кузь радӧн сулалысь ӧшъяс вылӧ, кодъяс рӧмидзтісны свежӧй чаг дука выль ляснияс дорын.
Кор восьса картаӧ меститалісны мӧсъясӧс, воисны Размётнов да Дёмка Ушаков.
Размётнов корис бокӧ Нагульновӧс, кватитіс сылысь кисӧ.
— Макар, друг, тӧрытъясьыд эн скӧрав...
Кывзі ме челядьлысь горзӧмсӧ, аслам детинкаӧй дум вылӧ уси, но и топӧдіс сьӧлӧмӧс...
— Топӧдны эськӧ тэнӧ, чӧртӧс, жальыд петӧма!
— Но, дерт жӧ!
Ме тэнад синъяс серти нин аддза, мый сьӧлӧмыд ме вылӧ кӧдзалӧма.
— Тырмас тэныд, больгысь!
Кытчӧ мӧдӧдчан?
Турун колӧ кыскавны.
Давыдов кӧні?
— Колхозӧ заявлениеяс Меноккӧд найӧ видлалӧны, Сӧветын.
А ме муна...
Менам жӧ ӧти кулацкӧй овмӧс коли вӧрзьӧдтӧг, Семён Лапшиновлӧн...
— Воан, бара кутан?.. — Нагульнов нюммуніс.
— Эновт!
Кодӧс эськӧ меным йӧз пӧвстысь босьтны?
Сэтшӧмтор вӧчсьӧ, ставыс гудыртчис, быттьӧ бойын!
Скӧтӧс вайӧдӧны, турун кыскалӧны.
Ӧткымынъяс кӧйдыс нин вайисны.
Ме найӧс бӧр мӧдӧді.
Бӧрынджык нин кӧйдысӧ босьтчам.
Кодӧс эськӧ отсӧг вылӧ босьтны?
— Вот Кондрат Майданниковӧс.
Кондрат!
А но, волы татчӧ.
Ветлы жӧ вот председателькӧд Лапшиновӧс кулакавны.
Он пов?
А то мукӧдыс оз кӧсйыны, эмӧсь сэтшӧм сӧвеститчысьяс, со кыдзи Тимофей Борщев...
Нювсьыны сылы абу сӧвестнӧ, а грабитӧмсӧ босьтны — сӧвестьыс мучитӧ...
— Да, мыйла нӧ не ветлыны?
Ме муна.
Окотапырысь.
Матыстчис Дёмка Ушаков.
Куимӧн петісны улича вылӧ.
Кондрат вылӧ видзӧдігӧн Размётнов юаліс:
— Тэ мый бугжыльтчин?
Радлыны колӧ.
Видзӧд, кыдзи ловзис хуторным, быттьӧ кодзувкоткар вӧрзис.
— Радлыны нинӧмла тэрмасьны.
Сьӧкыд лоӧ, — шуыштіс Кондрат.
— Мый кузя?
— И кӧдзаӧн и скӧт дӧзьӧритӧм кузя.
Со аддзылін: куимӧн уджалӧны, а дасӧн плетень дорӧ лажыньтчӧмаӧсь, шпуткӧны чигаркаяс...
— Ставыс мӧдасны уджавны!
Тайӧ первойсӧ.
Курччавнысӧ нинӧм лоӧ — небось, омӧльджыка куритчыны кутасны.
Туй чукыльын бок вылас куйліс додь.
Бокас куйліс киссьӧм турун чукӧр, туплясисны жуглӧм додь подъяс.
Лэдзалӧм ӧшъяс сёйисны лым вылысь зэв веж пырей.
Том зон — колхозӧ пырӧм Семён Куженковлӧн пиыс — дышпырысь чукӧртіс турунсӧ куим вожа вилаӧн.
— Но, мый тэ кулӧм морт моз ветлӧдлан?
Ме тэнад арлыдӧ винтъяс йылын кодь вӧлі!
Тадз ӧмӧй уджалӧны!
А но, вайлы татчӧ вилатӧ! — Дёмка Ушаков нетшыштіс нюмъялысь зон киясысь виласӧ да ружӧктӧм бӧрын нуис кияс йылас дзонь юр турун.
— Кыдз нӧ тэ тайӧ татчӧ пӧрӧдін? — додь вылас видзӧдігмоз юаліс Кондрат.
— Шыбӧляс путкыльтчис, он тӧд кыдзи?
— Но, ветлы черла, со босьтлы Донецковъяслысь.
Додьсӧ лэптісны, лӧсалісны да пукталісны додь подъяс.
Дёмка ӧкуратнӧя тэчис додьсӧ, сыналыштіс куранӧн.
— Куженков тэ, Куженков!
Кырссьыны эськӧ тэнӧ сира плетьӧн да не лэдзны горзыны.
Тэ видзӧдлы, мыйта турунсӧ талялӧмаӧсь ӧшъясыд!
А тэ эськӧ мед босьтін моздор турун, шыбитін налы плетень дорӧ, мед сёйӧны.
Коді нӧ турун пиӧ лэдзлӧ?
Зон серӧктіс, вӧрзьӧдіс ӧшъяссӧ.
— Сійӧ ӧні абу миян, колхознӧй.
— Аддзылінныд татшӧм пон рӧдсӧ? — бокӧ вешйӧм синъясӧн Дёмка видзӧдліс Кондрат да Размётнов вылӧ и лёкысь ёрччыштіс.
Лапшиновлысь опись вӧчигкості дворас чукӧртчисны морт комын йӧз.
Унджыкыс вӧліны нывбаба-суседкаясыс, казакъяс вӧліны этшаӧнӧсь.
Кор Лапшиновлы, ыджыд тушаа, ёсь тошка дзор стариклы, тшӧктісны мунны керкасьыс, керкаӧ чукӧртчӧм йӧз пӧвстын кылісны вашкӧдчӧм, лӧня сёрнитӧм:
— А то мый жӧ!
Нажӧвитіс, нажӧвитіс, а ӧні мун курган вылӧ.
— Гажтӧминик сьыланкыв...
— Сійӧ жӧ сылы, небось, жаль!
А?
— Быдӧнлӧн аслад дойыд висьӧ.
— Небось, оз кажитчы тадзтӧ, а кыдзи ачыс важся режим дырйи босьтавліс Трифонлысь эмбурсӧ долгъясысь, та йылысь эз думыштлы.
— Кыдзи чукӧстчас...
— Сідзи сылы, дьявӧллы, тошка козёллы, и колӧ!
Бӧж увсӧ шонтыштісны!
— Грек, бабаяс, йӧз беда вылӧ радлыны.
Сійӧ, гашкӧ, аслад — со сійӧ.
— Ӧти чӧрт!
Миян именье — сӧмын нинӧмыс.
Он овмӧдчы ёнасӧ!
— Гожӧмнас сыысь, мый ытшкан машина кык лун кежлӧ сетліс, лупитіс менсьым дас чӧлкӧвӧй, весиг синсӧ эз лапнитлы.
А тайӧ — сӧвесть?
Лапшинов важӧнсянь нин лыддьысьліс сьӧма мортӧн.
Тӧдісны, мый войнаӧдз на сылӧн вӧлі уна эмбур, сы вӧсна мый старик эз зывӧктыв ыджыд процентӧн долгӧн сетлыны, и гусялӧмторъяс гусьӧн ньӧбавны.
Ӧти кадӧ ёна сёрнитлісны, мый сійӧ видзӧ гидняас гусялӧм вӧвъясӧс.
Мукӧддырйи, медсясӧ войясын, волывлісны сы ордӧ цыганъяс, вӧв ньӧбалысь купечьяс.
Быттьӧкӧ Лапшиновлӧн чорыд кияс пыр мунісны вӧвъясыс Боровскӧй паськыд тракт кузя Царицынӧ, Таганрогӧ да Урютинскӧйӧ.
Хуторын збыльысь тӧдісны, мый Лапшинов важся кадын вонас куимысь кымын ветлывліс станицаӧ, медым вежлавны бумага екатериновкаяс* зарни империалъяс вылӧ.
1912 воын сійӧс весиг заводитлӧмаӧсь «кутлыны кӧшельӧдыс», но Лапшинов — ыджыд да ён старик — мездысьӧма уськӧдчӧм грабительясысь сьӧкыд зорйӧн да гӧнитӧма.
Но сійӧ и ачыс вӧлі кузь кияса: кутлывлісны сійӧс степын йӧз няньӧн — тайӧ томдырйиыс, а пӧрысьладорыс сійӧ йӧз добра вылад ещӧ горш лоис: босьтлывліс ставсӧ, мый абу вӧлі пыдӧ идралӧма.
А скуп вӧлі сэтшӧм, мый вӧвлі сувтӧдас вичкоын Никола Мирликийскӧй ӧбраз водзӧ кӧпейкаа сись, муртса сотчыштас — Лапшинов матыстчас да кусӧдас, пернапасасяс, сюяс зептас.
Тадз вӧвлі ӧти сисьсӧ во чӧж сувтӧдлас, а налы, кодъяс вомавлісны тадзи скупитчӧмысь да енмӧс улӧ пуктӧмысь, вочавидзліс:
«Енмыд тӧлкаджык тіянысь, йӧйясысь!
Сылы оз сись ков, а честь.
Енлы нинӧмла менӧ убыткаӧ вайӧдны.
Сійӧ весиг бечеваӧн нӧйтіс вичкоын тӧргуйтысьясӧс».
Лапшинов спокойнӧя кывзіс кулакалӧм йылысь юӧр.
Сылы нинӧмысь вӧлі повны.
Став донаторсӧ вӧлі водзвыв дзеблалӧма да сетӧма надёжнӧй киясӧ.
Сійӧ ачыс отсасис вӧчны эмбурлы опись, лыддьӧдлӧмӧн бӧрдысь старука вылӧ скӧрысь зымӧдіс кокнас, а минут мысти радпырысь шуаліс:
— Эн горзы, мам, миянлысь страданиеясӧс оз вунӧд ен.
Сійӧ, милӧстивӧй, ставсӧ аддзӧ...
— А ен оз аддзы сійӧс, кытчӧ тэ выль ыж ку тулуптӧ воштін? — кӧзяин мозыс жӧ серьёзнӧя юаліс Дёмка.
— Кутшӧм тулуп?
— А кутшӧмӧн тэ колян вежалунӧ вичкоӧ ветлін?
— Эз вӧв менам тулупыс.
— Вӧлі и ӧні кӧнкӧ спасайтчӧ!
— Мый тэ, Дементий, ен водзын шуа — эз вӧв!
— Ен накажитас, дед!
Сійӧ тэныд петкӧдлас пуж!
— И со тэныд Христос, весьшӧрӧ тэ тайӧс... — пернапасасис Лапшинов.
— Грек аслад лов вылӧ босьтан! — Дёмка мигнитлывліс йӧз чукӧрлы, медым нывбабаяслысь да казакъяслысь петкӧдны шом.
— Ме абу мыжа сы водзын, збыль шуа!
— Дзебӧмыд тэ тулуптӧ!
Ӧтветитан страшнӧй суд вылын!
— Тайӧ аслам тулупсьыссӧ? — эз вермы кутчысьны, пузис Лапшинов.
— Дзебӧмсьыс кыв кутан!
— Енмыс, сійӧ, тыдалӧ, сэтшӧм вежӧра, кутшӧм тэ, весьшӧрӧ больгысь?!
Сійӧ оз и мӧд сюйсьыны тайӧ делӧясӧ!..
Абу тулупыс!
Сӧвестнӧ тэныд старик вылын тешитчыны.
Ен да йӧз водзын сӧвестнӧ.
— А тэныд эз сӧвестнӧ вӧв менсьым кык мера просоысь, кодӧс босьтлі кӧйдыс вылӧ, куим мера босьтны? — юаліс Кондрат.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі ичӧтик да сибдӧмакодь, шум дырйиыс пӧшти эз и кыв, но Лапшинов бергӧдчис сылань том морт моз тэрыба:
— Кондрат!
Батьыд тэнад зэв шань морт вӧлі, а тэ...
Тэ кӧть мед эськӧ сы паметь ради эн грешит!
Вежа гижӧдын шуӧма: «Усьысьӧс эн тойлав», а тэ мый вӧчан?
Кор нӧ ме тэнсьыд кык мера пыдди куимӧс босьті?
А енмыс?
Ӧд сійӧ ставсӧ аддзӧ!..
— Сійӧ эськӧ кӧсйӧ, медым сылы, гачтӧм идоллы, прӧстӧ сетісны прососӧ! — лёкысь горӧдіс Лапшиновлӧн гӧтырыс.
— Эн горзы, мам!
Господь терпитліс и миянлы тшӧктіс.
Сійӧ страдайтліс, терновӧй венокасис да бӧрдіс вир синваӧн...
Лапшинов чышкис соснас гудыр синва войтсӧ.
Варовитысь нывбабаяс чӧв ланьтісны, ышлолалісны.
Размётнов помаліс гижнысӧ, стрӧга шуис:
— Но, Лапшинов дед, весась татысь.
Синваыд тэнад абу зэв нор.
Уна йӧзӧс тэ ӧбидитлін, а ӧні ми асьным тэнӧ вӧтлам, ентӧг.
Петӧй!
Лапшинов босьтіс киӧдыс ассьыс лёк кывъя, бӧб кодь писӧ, шапкаӧдіс сійӧс, петіс керкаысь.
Йӧз чукӧр ыльнитіс сы бӧрся.
Дворас старик вольсаліс лым вылӧ полушубок пӧласӧ, пидзӧсчанясис.
Пернапасаліс зумыш плешсӧ да муӧдзыс копыртчыліс нёльнанладорӧ.
— Мун!
Мун! — приказывайтіс Размётнов.
Но йӧз чукӧр кутіс ызгыны, кылісны горӧдӧмъяс:
— Сетӧй кӧть рӧднӧй керкаыскӧд прӧститчыны!
— Тэ эн дур, Андрей!
Мортыслӧн ӧти кокыс гуын нин, а тэ...
— Сылы, сы оланног серти, кыкнаннас колӧ сэтчӧ пырны! — горӧдіс Кондрат.
Сійӧс торкис старик Гладилин — вичко старӧста:
— Власьт водзын бурӧ уськӧдчан?
Нӧйтны тіянӧс, татшӧмъясӧс, колӧ!
— Ме тэныд, сивӧй чӧртлы, сэтшӧма сетышта, мый и гортад туйсӧ вунӧдан!
Лапшинов копрасис, чӧвталіс пернапасъяс, сёрнитіс гораа, медым кылісны ставныс, вӧрзьӧдіс нывбабаяслысь небыд сьӧлӧмъяс:
— Прӧщайтлӧй, православнӧйяс!
Прӧщайтлӧй, рӧдимӧйяс!
Ен мед сетас тіянлы дзоньвидзалун...
пӧльзуйтчӧй менам эмбурӧн.
Олі ме, честнӧя уджалі...
— Гусялӧмторъяс ньӧбавлін! — висьталіс кильчӧ вывсянь Дёмка.
— ...ньылӧмӧн перйылі кынӧмпӧт...
— Йӧзӧс рӧзӧритлін, процент босьтавлін, ачыд гусясин, висьтав веськыда!
Босьтны эськӧ тэнӧ горшӧдыд, пон рӧд, да муас зутшӧдны!
— ...кынӧмпӧт, шуа, а ӧні, пӧрысьӧ-нэмӧ...
Нывбабаяс кутісны кыскавны нырнаныс, лэптісны синъясланьыс чышъян помъяссӧ.
Размётнов сӧмын на кӧсйис лэптыны Лапшиновӧс да тодмышкавны дворсьыс, сійӧ горӧдіс нин: «Тэ эн агитируйт, а то...», — кыдзи кильчӧ вылас, кӧні сулаліс перилӧ дорӧ мыджсьӧмӧн Дёмка, друг кыптіс шум, ноксьӧм...
Лапшиновлӧн гӧтырыс быйк петіс кухняысь, ӧти киас кутіс куд, кытчӧ вӧлі пуктӧма пӧжӧм вылӧ дзодзӧг колькъяс, мӧднас — лӧньӧм энь дзодзӧгӧс, кодлысь синсӧ ёрис лымйыс да шондіыс.
Дёмка кокниа босьтіс сылысь кудсӧ, но энь дзодзӧгӧ Лапшинов гӧтыр кутчысис кыкнан кинас.
— Эн вӧрзьӧд, пеж морт!
Эн вӧрзьӧд!
— Ӧні дзодзӧгыс колхознӧй!.. — равӧстіс Дёмка да кватитіс дзодзӧглысь нюжӧдӧм сьылісӧ.
Лапшинов гӧтыр кутіс дзодзӧгсӧ кокъясӧдыс.
Найӧ кыскисны быдӧн асланьыс, лёкысь кыскалісны ӧта-мӧднысӧ кильчӧ вывті.
— Лэдз, кӧсӧй!
— Ме тэныд сета!
— Лэдз, шуа!
— Колхознӧй дзодзӧг!.. — лов шы тырӧмӧн горӧдлывліс Дёмка.
— Сійӧ миянлы тулыс кежлас дзодзӧгпиянӧс... пӧжас!..
abu
Ті ассьыныд сёйинныд...
Лапшиновлӧн лёзялӧм юрсиа гӧтырыс, валегинас порогӧ мыджсьӧмӧн, кыскис асланьыс, резіс дульнас.
Дзодзӧгыс, коді первойсӧ гогзис лёк гӧлӧсӧн, чӧв ланьтіс, — тыдалӧ, Дёмка топӧдӧма сылысь горшсӧ, — но зэв на ёна швачӧдчис бордъяснас.
Еджыд пухыс да гӧныс, быттьӧ лым чиръяс, мӧдісны гӧгравны кильчӧ весьтын.
Кажитчӧ: ещӧ ӧти здук, и Дёмка вермас мырддьыны кулак гӧтырлӧн лысер мунӧм киясысь муртса ловъя дзодзӧгсӧ, но вот тайӧ здукас ори дзодзӧглӧн слабиник сьыліыс.
Лапшинов гӧтыр, бӧждорнас юр вывтіыс вевттьысьӧмӧн, гири-люки уси кильчӧ вывсянь пос тшупӧдъяссӧ гораа лыддигтыр.
Дёмка, немвиччысьтӧмысла акнитӧм бӧрын, киас куш ӧти дзодзӧг юрсӧ кутӧмӧн, уси куд вылӧ, коді сулаліс сы бӧрвылын, лязӧдаліс пӧжӧм дзодзӧг колькъяссӧ.
Вӧвлытӧм гора серамысь гылалісны керка вевт дорын ӧшалысь йинёньяс.
Лапшинов сувтіс кок йылас, шапкаасис, лёкысь тракнитіс киӧдыс ассьыс дулльӧсь, быдтор дінӧ веськодь писӧ, пӧшти котӧрӧн кыскис сійӧс дворсьыс.
Лапшинов гӧтыр чеччис, скӧрысла да доймӧмысла сьӧдӧдӧма.
Юбкасӧ лӧсьӧдігмоз сійӧ вӧлі нюжӧдчӧ нин порог дорын швачӧдчысь юртӧм дзодзӧг дінӧ, но виж гӧна скӧр пон, коді шӧйтіс кильчӧ дорын, аддзис дзодзӧг сьыліысь ылькйӧмӧн петысь вирсӧ, друг чеччыштіс, мыш вылас гӧныс лои сувтса, и Лапшинов гӧтыр ныр улысь кватитіс дзодзӧгсӧ, кыскис сійӧс двор кузя челядь чилзӧм да шутьлялӧм шы улын.
Дёмка шыбитіс Лапшинов гӧтыр бӧрся дзодзӧг юрсӧ, коді век на видзӧдіс мир вылӧ пыр кежлӧ чуймӧм оранжевӧй синъясӧн, и муніс хатаӧ.
И дыр на двор да улича весьтын кыліс унапӧлӧс гӧлӧса гора серам, коді шызьӧдіс да повзьӧдліс кос ув вылысь воробейясӧс.
12 глава
Гремячӧй Логын олӧмыс сувтіс кыккокйыв, кыдзи ыръянитысь вӧв сьӧкыд мытшӧд водзын.
Казакъяс чукӧртчывлісны лунъяснас уличаяс вылӧ да керкаясӧ, вензисны, тӧлкуйтісны колхозъяс йылысь, висьтавлісны ассьыныс думъяссӧ.
Собраниеяс чукӧртлісны нёль лун чӧжӧн дорвыв быд рыт да найӧ кыссьылісны петукъяслӧн асъя чуксасьтӧдз.
Нагульнов тайӧ лунъясӧ сэтшӧма омӧльтчис, быттьӧ дыр кад чӧж куйлӧма сьӧкыд висьӧмысь.
Но Давыдов видзӧднысӧ вӧлі воддзакодь спокойнӧй, сӧмын вомкӧтшъяс дорас заводитісны ёнджыка тӧдчыны сетчыны кӧсйытӧмлӧн джуджыд чукыръяс.
Сійӧ кыдзкӧ сяммис и Размётновӧ, коді векджык зэв ӧдйӧ ыпнитлывліс да сэтшӧм жӧ ӧдйӧ сетчывліс подулавтӧм паникаӧ, пыртны уверенность.
Андрей ветлӧдліс хуторті, видлаліс общӧй скӧт картаяс падъявтӧг нюмъялігтыр, мый тӧдчис сылӧн скӧркодь синъясын.
Аркашка Меноклы, коді колхоз правление бӧрйытӧдз юрнуӧдіс колхознӧй власьтӧн, частӧ шулывліс:
— Ми налысь сьылідзиръяссӧ бергӧдам!
Ставыс лоӧны колхозынӧсь.
Давыдов мӧдӧдіс верзьӧма мортӧс райкомӧ сы йылысь юӧрӧн, мый колхозӧ ӧні кежлӧ пыртӧма сӧмын на комын кык процент, но колхозӧ пыртӧм кузя удж мунӧ водзӧ ударнӧй темпъясӧн.
Асланыс керкаясысь выселитӧм кулакъяс овмӧдчисны рӧдняясыс да тӧдса йӧз ордӧ.
Фрол Рваный, веськыда кытшӧ прокурор дорӧ Тимофейсӧ ыстӧм бӧрын, оліс аслас друг Борщев ордын, буретш сы ордын, коді беднота собрание вылын коркӧ ӧткажитчыліс гӧлӧсуйтӧмысь.
Борщев ордӧ дзескыд хатаас чукӧртчывліс кулацкӧй актив.
Векджык луннас, медым эз кывзысьны да эз видзӧдны на бӧрся, волывлісны Борщев ордӧ ӧткӧн-ӧткӧн, кыкӧн-кыкӧн карта сайясті да гумла доръясті, медым эз шыбитчы йӧзлы синмас, медым эз казяв сельсӧвет.
Волывліс Гаев Давыд и ыджыд плут Лапшинов, коді кулакалӧм бӧрас лои «Христа ради йӧйӧн», шочиника волывліс Яков Лукич Островнов тӧдмалыштны, кутшӧма мунӧ делӧыс.
Писькӧдчисны «штабӧ» и кодсюрӧ середнякъяс пӧвстысь, кодъяс решительнӧя сувтісны колхозлы паныд, — Николай Люшня да мукӧдъяс.
Борщев кындзи, вӧліны весиг беднота пӧвстысь кыкӧн: ӧтиыс — ыджыд тушаа, синкымъястӧм казак Атаманчуков Василий, век чӧв олысь да кольк кодь дзик куш, дзикӧдз шырсьӧм да бритчӧм морт, мӧдыс — Хопров Никита, гвардейскӧй батареяса артиллерист, Подтелковкӧд ӧтлаын служитлысь, коді гражданскӧй война дырйи пыр ӧтдортчыліс белӧй армияын служитӧмысь да коді век жӧ случайнӧ веськаліс 1919 воын служба вылӧ калмык полковник Аштымовлӧн карательнӧй отрядӧ.
Тайӧ и туйдӧдіс Хопровлысь водзӧ олӧмсӧ сӧветскӧй власьт дырйи.
Хуторса куим морт — Яков Островнов пиыскӧд да Лапшинов-старик — аддзылӧмаӧсь сійӧс белӧйяс отступайтігӧн 1920 воын Кущевкаысь аштымовскӧй карательнӧй отрядысь; погон вылас сылӧн вӧлӧма подхорунжӧйлӧн* кузьмӧснога еджыд полоска, аддзылӧмаӧсь, кыдзи сійӧ куим казак-калмыккӧд нуӧдіс кӧрт туй депоса арестуйтӧм рабочӧйясӧс Аштымов дорӧ допрос вылӧ...
Аддзылӧмаӧсь...
А мыйта олӧм воштіс Хопров сы бӧрын, кор локтіс Новороссийскысь Гремячӧй Логӧ да тӧдмаліс, мый Островновъяс да Лапшинов кольӧмаӧсь ловйӧн?!
Кутшӧма поліс джуджыд морӧса гвардейскӧй батареец контракӧд расправляйтчан зэв скӧр воясӧ?!
И сійӧ, коді кутліс доригӧн любӧй вӧвлысь бӧр коксӧ гыжйӧдыс, тіраліс, кыдзи кынмалӧмысь кулӧм дубӧвӧй кор, кодыр аддзысьліс наяна нюмъялысь Лапшиновкӧд.
Сыысь Хопров поліс медся ёна.
Паныдасьліс, киргис, вомдоръяссӧ муртса вӧрӧдігтыр:
— Дедушка, эн сет пропадитны казак ловлы, эн вузав!
Лапшинов нарошнӧ петкӧдлан скӧрлунӧн лӧньӧдліс:
— Мый тэ, Никита!
Христос тэкӧд!
Ме ӧмӧй перна кӧв йылын ог новлы перна?
А спаситель кыдзи велӧдліс: «Жалит матыссатӧ, кыдзи ачыд асьтӧ».
И думайтны эн думайт, ог висьтав!
Вунды — вир оз пет.
Менам сідзи...
Сӧмын тэ отсышт нин, мыйкӧ кӧ...
Собрание вылын сэні, гашкӧ, кодкӧ меным паныд либӧ власьтсянь топӧдны кутасны...
Тэ дорйышт, ковмас кӧ...
Киӧс ки мыськӧ.
А меч лэптысь мечысь жӧ и кулӧ.
Сідз ӧд?
Ещӧ ме тэнӧ кора, медым отсалыштін меным гӧрны.
Пиӧс сетіс меным енмыс эз тыр вежӧраӧс, сійӧ меным абу отсасьысь, мортӧс медавны — дона...
Воысь воӧ Никита Хопров «отсасис» Лапшиновлы; дон босьттӧг гӧрис, агсасис, сюявліс Лапшиновлӧн вартан машинаӧ Лапшиновлысь шобді.
А сэсся волывліс гортас, пуксьыліс пызан сайӧ, тупкыліс чугун кодь кипыдӧсъяснас ассьыс рыжӧй уска паськыд чужӧмсӧ, думайтіс:
«Кытчӧдз нӧ лоас тадз?
Виа!»
Островнов Яков Лукич эз дӧзмӧдчыв сёрниӧн, эз грӧзитчы, тӧдіс, мый корас кӧ коркӧ, то и ыджыдтор кузя, не сӧмын бутылка винаысь, оз лысьт ӧткажитны Хопров.
А винасӧ юліс Яков Лукич сы ордын частӧкодь, век аттьӧавліс: «Аттьӧ гӧститӧдӧмсьыд».
«Сотчы тэ сы помысь!» — пызан улас пудджынъя кулак-гираяссӧ ыджыд лӧглунӧн кабралігтыр думайтіс Хопров.
Половцев век на оліс Яков Лукич ордын ичӧтик горничаын, кӧні водзті овліс Островновлӧн старукаыс.
Сійӧ вуджис паччӧр вылӧ, а Половцев сы горничаын дугдывтӧг куритчис, куйліс лежанка вылын кӧмтӧм сӧнӧд кокъяссӧ пӧсь изйӧ мыджӧмӧн.
Войнас сійӧ частӧ ветлӧдліс узьысь керкаӧд (ни ӧти ӧдзӧс оз дзуркнит, сэтшӧма тӧждысьӧмпырысь мавтӧма дзодзӧг госӧн дзиръяссӧ).
Мукӧддырйи, полушубоксӧ плавгӧмӧн, чигаркасӧ кусӧдӧм бӧрын, петавліс видзӧдлыны вӧвсӧ, кодӧс вӧлі дзебӧма жуг видзанінӧ.
Дыр сулалысь вӧв встречайтліс сійӧс дрӧжжитана омӧлика гӧрдлӧмӧн, быттьӧ тӧдіс, мый абу кад петкӧдлыны ассьыс чувствояссӧ тыр гӧлӧсӧн.
Кӧзяин малаліс сійӧс кияснас, видлаліс кӧрт кодь нюклясьтӧм чуньяснас кок йӧзвияссӧ.
Кыдзкӧ ӧтчыд, дзик сап пемыд войӧ, петкӧдіс сійӧс жуг видзанінысь да седлӧтӧг гӧнитіс степӧ.
Бӧр воис югдандорыс.
Вӧлыс вӧлі ва, быттьӧ мыськӧма ньылӧмнас, частӧ топӧдлывліс бокъяссӧ, шочиника сьӧкыдпырысь дрӧгнитлывліс.
Асывнас Половцев шуис Яков Лукичлы:
— Вӧлі асланым станицаын.
Корсьӧны менӧ сэні...
Казакъяс дасьӧсь да виччысьӧны сӧмын приказ.
Тайӧ сы усьӧдӧм кузя, кор мӧдысь вӧлі чукӧртӧма гремячӧйсалысь общӧй собрание колхоз йылысь юалӧмӧн, Яков Лукич выступитіс, чуксаліс пырны колхозӧ и зэв ёна радуйтіс Давыдовӧс аслас тӧлка, бур речӧн и сійӧн, мый хуторын авторитетнӧй Яков Лукич кывъяс бӧрын, коді висьталіс колхозӧ аслас пырӧм йылысь, пыр жӧ вӧлі сетӧма комын ӧти заявление.
Лӧсьыда сёрнитіс колхоз йылысь Яков Лукич, а аскинас, керкаясті ветлӧдлігӧн, колхозлы паныд мунысь надёжнӧй середнякъясӧс Половцев сьӧм вылӧ гӧститӧдігӧн, и, ачыс неуна гажакодь, висьтавліс нин мӧдтор:
— Чудак тэ, вокӧ!
Меным тэ дорысь ёнджыка колӧ колхозӧ пырны и паныд сёрнитны оз позь.
Ме олі бура, вермасны кулакавны, а тэныд кутшӧм нужда сюйсьыны сэтчӧ?
Сьӧкыд олӧмсӧ эн аддзыв?
Колхозын тэнӧ, вокӧ, сідзи кӧртвомаласны, и югыд светсӧ он мӧд аддзыны! — и ньӧжйӧник заводитліс висьтавны наизусть нин велӧдӧмтор лоан восстание йылысь, гӧтыръясӧс ӧтувтӧм йылысь и, сёрнитысьыс кӧ вӧлі кывйӧ сетчысьӧн, скӧрйывсьыс став вылӧ дась, — уговаривайтіс, корис, грӧзитіс расправаӧн, кор заграницаысь воасны «миян», и бӧръя помыс шедӧдліс, мый кӧсйис: «союзӧ» пырӧм вылӧ согласие сетӧм бӧрын мунліс.
Ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Вербуйтіс Яков Лукич комын кымын казакӧс, ачыс чорыда ӧлӧдаліс, медым некодкӧд эз сёрнитны «союзӧ» пырӧм йылысь, сыкӧд сёрнитӧм йылысь.
Но кыдзкӧ ӧтчыд муніс помавны делӧсӧ кулацкӧй штабӧ (кулакалӧмъяс да на дорӧ ӧтувтчӧмаяс вылӧ сылӧн да Половцевлӧн вӧлі тыр лача, сы вӧсна и найӧс «союзӧ» кыскӧмсӧ, кыдзи кокни делӧ, вӧлі кольӧма бӧръя помас), и вот сэки первойысь сылӧн артмис неладнӧ...
Яков Лукич, дукӧснас тубыртчӧмӧн, воис Борщев ордӧ рытгорувнас.
Овтӧм горничаын ломтысис кӧрт пач.
Ставӧн вӧлі чукӧртчӧмаӧсь.
Кӧзяиныс, Тимофей Борщев, пидзӧсъяс вылас лэдзчысьӧмӧн, сюяліс ичӧт пачӧ посниа чегъялӧм увъяс, лабичьясын, пельӧсӧ кисьтӧм сёян тыкваяс вылын, кодъясӧс мичмӧдӧма, быттьӧ георгиевскӧй лентаясӧс, оранжевӧй да сьӧд визьясӧн, пукалісны Фрол Рваный, Лапшинов, Гаев, Николай Люшня, Атаманчуков Василий да батареец Хопров.
Ӧшиньлань мышкӧн сулаліс сӧмын на сійӧ лунӧ кытшысь воӧм Тимофей — Фрол Рваныйлӧн пиыс.
Сійӧ висьталіс сы йылысь, кутшӧм стрӧга встретитіс сійӧс прокурор, кыдзи кӧсйис жалӧба видлалӧм пыдди арестуйтны сійӧс да бӧр ыстыны районӧ.
Яков Лукич пырис, и Тимофей чӧв ланьтіс, но батьыс збодермӧдіс сійӧс:
— Тайӧ миян морт, Тимоша.
Тэ сыысь эн пов.
Тимофей помаліс висьтавны, синъяснас дзирдаліг шуис:
— Олӧмыс сэтшӧм, мый эськӧ банда кӧ ӧні вӧлі, пукси вӧв вылӧ да заводиті коммунистъяслысь вир кисьтны!
— Дзескыд олӧм лои, дзескыд... — сідзжӧ шуис и Яков Лукич.
— Да сійӧ, та вылын кӧ эськӧ помассис, слава богу на...
— А кутшӧм лёктор нӧ ещӧ виччысьны? — скӧрмис Фрол Рваный. — Тэнӧ эз вӧрзьӧдны, вот тэныд и лӧсьыд, а менӧ заводитӧ нин сёйны нянь.
Сар дырйи тэкӧд пӧшти ӧткодя овлім, а со ӧні тэ кыдзи польдӧмыд, а менсьым медбӧръя валегиӧс кулисны.
— Ме ог сы йылысь, пола, мед эськӧ мыйкӧ эз артмы...
— Мый нӧ?
— Война быттьӧкӧ...
— Мед жӧ ен сетас!
Могмӧд, вежа Егорий-победоносеч!
Кӧть мед ӧні жӧ!
И апостол писаниеын висьталӧма...
— Майӧгъясӧн эськӧ мунім, кыдзи дас ӧкмысӧд воын вешенскӧйсаяс.
— Ловъявывсьыс эськӧ сӧнъяссӧ кыскалі, эк, м-м-м!..
Атаманчуков, коді ранитчылӧма Филоновскӧй станция дорын горшас, сёрнитіс, быттьӧ ворсіс пастух пӧлянӧн, — гӧгӧрвотӧма да вӧсньыдика:
— Войтыр ку пиас оз тӧр, пиньяснас кутасны йирны!..
Яков Лукич видзчысигтыр висьталіс, мый матысса станицаясын абу чӧв-лӧнь, мый быттьӧкӧ ӧткымынлаын велӧдӧны нин коммунистъясӧс тӧлк-сямӧ, казакъяс ногӧн, кыдзи важӧн велӧдлісны Мӧскуа дорӧ писькӧдчӧм, ковтӧм атаманъясӧс, а найӧс велӧдлісны прӧстӧ: юрнас мешӧкӧ да ваӧ.
Сёрнитіс ньӧжйӧ, лабутнӧя, думайтіс быд кыв.
Пырмунігмоз казьтыштіс, мый абу спокойнӧ Северокавказскӧй край пасьталаті быдлаын, мый кывтыдладор станицаясын ӧтувтӧмаӧсь нин гӧтыръяснысӧ, и коммунистъяс медводз узьлӧны явӧ йӧз бабаяскӧд, и мый тулыс кежлӧ виччыссьӧ десант.
Та йылысь пӧ висьталіс сылы тӧдса офицер, ӧти полкын служитысь морт, коді мунлӧма верзьӧмӧн Гремячӧйті недель сайын.
Сӧмын ӧтитор йылысь эз висьтав Яков Лукич, мый тайӧ офицерыс дзебсясьӧ сы ордын.
Таӧдз пыр чӧв олысь Никита Хопров юаліс:
— Яков Лукич, тэ висьтав со мый йылысь: но, ладнӧ, кыпӧдчам ми, виалам ассьыным коммунистъясӧс, а сэсся?
Милициятӧ ми вермам, а мыйӧн станцияысь вайӧдасны миян вылӧ армейскӧй частьясӧс, сэки мый?
Коді нӧ налы паныд нуӧдас миянӧс?
Офицеръяс абуӧсь, ми — пемыд йӧз, тӧдмалам туйяссӧ кодзувъяс серти...
А ӧд война дырйи частьяс кыдзсюрӧ оз ветлыны, найӧ корсьӧны туйяссӧ плантъяс вылысь, серпасалӧны штабъясын картаяс.
Киясыдтӧ миян эмӧсь, а юр абу.
— И юр лоӧ! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзис Яков Лукич. — Офицеръяс аддзыссясны.
Найӧ унджык тӧдӧны гӧрд командиръяс дорысь.
Важся юнкеръяс пӧвстысь воӧмаӧсь начальствоӧ, благороднӧй наукаяс венӧмаӧсь.
А гӧрдъяслӧн кутшӧм командиръяс?
Вот кӧть босьтны миянлысь Макар Нагульновӧс.
Юр керавны — тайӧс сійӧ вермас, а сотняӧн сійӧ ӧмӧй вермас командуйтны?
Нинӧм вылӧ!
Сійӧтӧ картаяс кузя ёна разбирайтчӧ?
— А кытысь нӧ офицеръясыс лоӧны?
— Бабаяс найӧс чужтасны! — скӧрмис Яков Лукич. — Но, мый тэ, Никита, сирасин ме дорӧ, кыдзи ыж бӧжӧ йӧн?
«Кытысь, кытысь!»
А ме ӧмӧй тӧда, кытысь?
— Заграницаысь воасны.
Збыльысь воасны! — эскӧдіс Фрол Рваный да, переворот лоӧмлысь, водзӧс босьтӧмлысь вир чӧскыдлун водзвыв виччысиг, дзоньӧн кольӧм ӧти нырбордсӧ долыдысла чашкӧдлігтыр, гулькйӧдлӧмӧн кыскаліс сійӧн куритчӧмысь тшына сынӧдсӧ.
Хопров чеччис, чужйис тыквасӧ да, паськыд рыжӧй уссӧ малалігмоз, чорыда шуис:
— Сідзкӧ сійӧ сідз...
Но сӧмын казакъяс ӧні лоины тӧлкаӧсь.
Найӧс кувтӧдзыс нӧйтлывлісны восстаниеясысь.
Оз мунны найӧ.
Кубань оз сувт отсӧг вылӧ...
Яков Лукич наяна нюмъяліс, сулаліс аслас кыв вылын:
— Мунасны, кыдзи ӧти душа!
И Кубань ставнас ыпнитас-ломзяс:
abu
ӧні ме уліас, лопаткаясӧн мусӧ лямӧда, а видзӧдтӧ, кутшӧмкӧ кад мысти ме куйла нин враг вылын.
— Абу сідз, вокъяс, кӧть мый, а ме та вылӧ абу сӧглас! — решимость кыптӧмысь йирмӧг чувствуйтіг мӧдіс сёрнитны Хопров.
— Ме ог сувт власьтлы паныд да и мукӧдлы ог сӧветуйт.
И тэ, Яков Лукич, весьшӧрӧ ызйӧдан войтырӧс татшӧмторъяс вылӧ...
Офицер, коді тэ ордын узьліс, сійӧ — бокӧвӧй, тӧдтӧм морт.
Сійӧ гудыртас васӧ — и усйысяс бокӧ, а миянлы бара шыдсӧ азяв.
Тайӧ война дырйи найӧ тойыштісны миянӧс сӧветскӧй власьтлы паныд, казакъяслы лепитісны погонъяс вылас лычкаяс, регыдъя кадӧн найӧс вӧчисны офицеръясӧн, а асьныс тылӧ мунісны, штабъясӧ, гартчыны вӧсни кокъяса барышняяскӧд...
Помнитан, кор делӧыс кутіс мунны водзӧс босьтӧм кузя, коді общӧй грекъясысь мынтысис?
Новороссийскын пристаньясын гӧрдъяс керавлісны калмыкъяслысь юръяссӧ, а офицеръяс да мукӧд благороднӧйяс сэк кості мунісны пароходъясӧн бокӧвӧй шоныд канмуясӧ.
Донскӧй армия ставнас, кыдзи ыж табун, чукӧртчис Новороссийскӧ, а генералъяс?..
Эк!
Да ме ӧттшӧтш кӧсйи со мый юавны: эсійӧ «ваше благородиеыс», коді узис, ӧні оз тэ ордын дзебсясь?
Гоз-мӧдысь ме аддзылі, мый тэ новлан ведраӧн жуг видзанінад ва...
Мыйла эськӧ, чайта, Лукичлы сэтчӧ новлыны васӧ, кутшӧм чӧртӧс сэні сійӧ юкталӧ?
А бӧрынджык коркӧ кыла — вӧв гӧрдлӧ...
Хопров любӧпырысь видзӧдіс, кыдзи Яков Лукичлӧн чужӧмыс кутіс лоны дзормыштӧм ускыс кодь рӧма жӧ.
Ставныс шӧйӧвошисны да повзисны.
Зэв ыджыд радлун чашкӧдіс Хопровлысь морӧссӧ, сійӧ шыблаліс кывъяссӧ, — быттьӧ бокисянь, кыдзи бокӧвӧй сёрни, кыліс ассьыс гӧлӧссӧ.
— Некутшӧм офицер ме ордын абу, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис Яков Лукич. — Гӧрдліс менам кӧбыла, а жуг видзанінӧ васӧ ме эг новлы, мукӧддырйи помӧй...
Порсь сэні менам...
— Тэнад кӧбылалысь гӧлӧссӧ ме тӧда, он пӧръяв!
Да меным нӧ мый?
А тіян делӧын ме ог участвуйт, а ті чайтанныд...
Хопров папахаасис, — гӧгӧр видзӧдалігтырйи, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Сылы туйсӧ потшис Лапшинов.
Сылӧн дзор тошкыс дзӧрис, сійӧ, кыдзкӧ тешкодя лажыньтчӧмӧн, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, юаліс:
— Явитны кӧсъян, Июда?
Вузалін асьтӧ?
А висьтавны кӧ, мый тэ карательнӧйын, калмыкъяскӧд...
— Тэ, дед, эн тэрмась! — дурмӧм морт моз кӧдзыда заводитіс Хопров, ачыс лэптіс сьӧкыд кулаксӧ Лапшинов тош весьтӧдз.
— Ме ачым первой висьтала ас йылысь, сідзи и шуа: вӧлі карательӧн, вӧлі подхорунжӧйӧн, судитӧй,
но-о-о и ті виччысьӧй!
И тэ, пӧрысь...
Хопровлӧн тыри лов шыыс, сы паськыд морӧсын киргис, кыдзи пушканын.
— Тэ менсьым став вирӧс нёнялін!
Кӧть ӧтчыд тэ вылын сералыштны!
Шенасьтӧг сійӧ зутш зургис Лапшиновлы чужӧмас да, ӧдзӧссӧ клоп пӧдлалӧмӧн, порог дорӧ усьӧм старик вылӧ видзӧдлытӧг, петіс.
Тимофей Борщев вайис тыртӧм ведра.
Лапшинов пидзӧсчанясис ведра весьтӧ.
Сьӧд вир ыльнитіс сы ныр розьясысь, быттьӧ вундӧм сӧнысь.
Воштӧм чӧв-лӧняс кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи сыркъялӧ, герчкӧ пиньяснас Лапшинов да тёпкӧ, ведра бокъясас гораа инмалігтыр, Лапшинов тошкӧд визувтысь вир.
— Вот ӧні ми дзикӧдз вошим! — шуис уна челядя кулакалӧм Гаев.
И сэк жӧ звирк чеччис Николай Люшня, прӧщайтчытӧг, шапкатӧг ырскӧбтіс-петіс хатаысь.
Сы бӧрся тэрмасьтӧг петіс Атаманчуков, коді прӧщайтчигас вӧсни да сибдӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Колӧ разӧдчыны, а то бур оз ло.
Некымын минут чӧж Яков Лукич пукаліс кыв ни джын шутӧг.
Сылӧн сьӧлӧмыс, кажитчӧ, пыктӧма да кайӧма горш дінас.
Сьӧкыд лои лолавны.
Чорыда кучкаліс юрас вир, а плешкас чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм.
Сійӧ чеччис, кор унаӧн нин мунісны; ведра весьтӧ копыртчӧм Лапшинов дінті зывӧкпырысь мунігӧн ньӧжйӧник шуис Тимофей Рваныйлы:
— Мунам мекӧд, Тимофей!
Мӧдыс шынитӧв пинжакасис, шапкаасис.
Петісны.
Хуторын кусалісны медбӧръя бияс.
— Кытчӧ нӧ мунам? — юаліс Тимофей.
— Ме ордӧ.
— Мыйла?
— Бӧрыннас тӧдмалан, вай ӧдйӧджык.
Яков Лукич нарошнӧ муніс сельсӧвет дінті, — сэні эз вӧв биыс, эрсвидзисны пемыд ӧшиньясыс.
Пырисны Яков Лукич дворӧ.
Кильчӧ дорас сійӧ сувтіс, инмӧдчыліс Тимофейлӧн пинжак соскӧ.
— Виччысьыштлы тані регыдик.
Ме тэнӧ сэки чукӧста.
— Ладнӧ.
Яков Лукич таркӧдчыштіс, моньыс кыскис пробойсьыс игансӧ.
— Тэ, бать?
— Ме. — Сійӧ топыда пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, пыравтӧг таркӧдчыштіс горнича ӧдзӧсӧ.
Сибдӧм кызіник гӧлӧс юаліс:
— Коді?
— Тайӧ ме, Александр Анисимович.
Позьӧ?
— Пыр.
Половцев пукаліс сьӧд шалльӧн тупкӧм ӧшиньлы паныд пызан сайын, мыйкӧ гижис.
Гижӧм листсӧ тупкис аслас сӧнӧд паськыд кипыдӧснас, бергӧдіс паськыд плешка юрсӧ.
— Но, мый?
Кыдзи делӧясыд?..
— Лёкӧсь...
Омӧль!
— Мый!
Ӧдйӧджык висьтав!..
Половцев звирк чеччис, сюйис гижӧм листсӧ зептас, тэрмасигтыр кизяліс толстовка юрйывсӧ да, вирӧн польдчӧм, ёна гӧрдӧдӧма, копыртчис, ачыс зэвтчӧма, дасьтысьӧма, кыдзи ыджыд хищнӧй зверь чеччыштӧм водзвылын.
Яков Лукич сорсялігтыр висьталіс лоӧмтор йылысь.
Половцев кывзіс кыв ни джын шутӧг.
Пыдӧ вӧйӧм сингуранъяссьыс сьӧкыда, веськыда видзӧдісны Яков Лукич вылӧ сылӧн кельыдлӧз синъясыс.
Сійӧ ньӧжйӧник веськӧдчис, топӧдлывліс да разьлывліс кулакъяссӧ, помланьыс лёкысь вежыньтіс бритӧм паръяссӧ, воськовтіс Яков Лукич дорӧ.
— <ns>П-о-о-одлец</ns>!
Мый нӧ тэ, дзор рожа, пӧгубитны менӧ кӧсъян?
Делӧсӧ кӧсъян пӧгубитны?
Тэ сійӧс джынвыйӧ пӧгубитін нин аслад йӧй видзчысьтӧмлун вӧсна.
Ме кыдзи тэныд приказывайтлі?
Кыдзи ме <ns>тэ-ныд прика-зы-вайтлі</ns>?
Колӧ вӧлі ӧткӧн-ӧткӧн тӧдмавны водзвыв ставныслысь настроениесӧ!
А тэ — кыдзи ярмӧм ӧш!.. — Сылӧн пӧдыштӧм, кызкодь, булькакылысь вашкӧдӧмыс заставляйтіс Яков Лукичӧс кельдӧдны, ещӧ ёнджыка сійӧ кутіс повны да падъявны. — Мый ӧні вӧчны?
Сійӧ юӧртіс нин, эсійӧ Хопровыс?
А? Эз?
Да висьтав жӧ, гремяченскӧй мыр!
Эз?
Кытчӧ сійӧ муніс, тэ кыйӧдін?
— Ньӧти эг...
Александр Анисимович!., бур вӧчысьӧй, миянлы пом ӧні!
Яков Лукич кутчысис юрас.
Пемыдгӧрд банбокӧдыс дзормыштӧм ус вылас гильӧдігтыр гӧгыльтчис синва войт.
Но Половцев сӧмын герчнитіс пиньяснас.
— Тэ!..
abu
Колӧ вӧчны, а оз...
Тэнад пиыд гортад?
— Ог тӧд...
ме сьӧрысь вайӧді мортӧс.
— Кодӧс?
— Фрол Рваныйлысь писӧ.
— А-а.
Мыйла вайӧдін сійӧс?
Найӧ паныдасисны синъяснас, гӧгӧрвоисны ӧта-мӧднысӧ сёрнитӧг.
Яков Лукич первой вештіс синъяссӧ; Половцев юалӧм вылӧ: «Надёжнӧй-ӧ зонмыс?» — сӧмын кыв ин джын шутӧг довкнитіс юрнас.
Половцев лёкысь раснитіс кӧрт тув йылысь ассьыс полушубоксӧ, юрлӧс увсьыс босьтіс выльӧн весалӧм наган, бергӧдлыштіс сійӧс киас, и барабанас розьясӧдыс дзирдалысь кытшӧн кутісны веравны гильзаясӧ сюйӧм пуля юръясыс.
Полушубоксӧ кизялігӧн Половцев ярскӧба, быттьӧ бой дырйи, командуйтіс:
— Босьт чер!
Нуӧд меддженьыд туйӧд!
Кымын минут муннысӧ?
— Тасянь неылын, керка кӧкъямыс сайын...
— Сылӧн семьяыс?
— Сӧмын гӧтырыс.
— Суседъясыс матынӧсь?
— Ӧтарладорсяньыс — гумла, мӧдарсяньыс — сад.
— Сельсӧвет?
— Сэтчӧдз ылын...
— Мӧдӧдчим!
Кор Яков Лукич ветліс пес видзанінӧ черла, Половцев шуйга кинас топӧдіс Тимофейлысь гырддзасӧ, ньӧжйӧник шуис:
— Кыв шутӧг кывзысьны менсьым!
Мунам сэтчӧ, и тэ, зонмӧ, веж гӧлӧстӧ, висьтав, мый тэ сельсӧветса дежурнӧй, мый сылы эм бумага.
Колӧ, медым сійӧ ачыс восьтіс ӧдзӧссӧ.
— Ті видзчысьӧй, ёрт, кыдзи тіянӧс... тіянӧс ог тӧд... сійӧ Хопровыс, кыдзи ён ӧш, сійӧ, он кӧ видзчысьӧй, вермас сэтшӧма лӧсыштны куш кулакнас, мый... — лёкногӧн заводитліс сёрнитны Тимофей.
— Ланьт! — торкис сійӧс Половцев да нюжӧдіс кисӧ Яков Лукичлань:
— Вайлы татчӧ.
Нуӧд.
Ясень черпусӧ, коді пӧсялӧма да вазьӧма Яков Лукич кипыдӧсысь, сюйис полушубок улас шаровары вӧнь костас, лэптіс воротниксӧ.
Уличаӧд мунісны сёрниттӧг.
Джуджыд тушаа зумыд Половцев дорын Тимофей кажитчис зонкаӧн.
Сійӧ муніс орччӧн катласигтыр восьлалысь есаулкӧд, дзоргис-видзӧдіс сы чужӧмӧ.
Но пемыдыс да лэптӧм воротникыс мешайтісны сылы...
Плетень вомӧн вуджисны гумла дорӧ.
— Мун ӧти кок туйӧд, медым ӧти кок туй вӧлі, — вашкӧдігтыр прикажитіс Половцев.
Вӧрзьӧдлытӧм лым вывті мӧдӧдчисны кӧинъяс моз сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, кок туйысь кок туйӧ.
Дворӧ пырысь калитка дорын Яков Лукич топӧдліс кипыдӧссӧ шуйга бокас, гажтӧма вашнитіс:
— Господи...
Половцев индіс ӧдзӧс вылӧ.
— Таркӧд!.. — регыдджык гӧгӧрвоис паръяс сертиыс, а эз кыв Тимофей.
Ньӧжйӧник гольснитіс каличнас и пыр жӧ кыліс, кыдзи лёкысь гыжъялӧны, расйӧны еджыд папахаа бокӧвӧй мортлӧн чуньясыс полушубоклысь петляяссӧ; Половцев сувтіс ӧдзӧс веськыдладорӧ.
Тимофей ещӧ ӧтчыд таркӧдыштіс.
Яков Лукич весьӧпӧрӧмӧн видзӧдіс пом вылӧ, коді вӧлі петӧ дворса чомйысь.
Но кынмӧм кычан омӧлика тивкнитіс, кутіс никсыны, муніс камышӧн вевттьӧм кӧбреглань.
* * *
Сьӧкыд думъясӧн воис гортас Хопров, коді локтігас неуна успокоитчыштіс.
Гӧтырыс корсис сылы ужнайтны.
Сійӧ сёйис неокотапырысь, гажтӧма шуис:
— Ме эськӧ ӧні, Марья, сола арбуз сёйи.
— Пӧкмелля али мый? — нюммуніс гӧтырыс.
— Эг, ме талун эг ю.
Ме аски, Машутка, висьтала власьтлы, мый вӧлі карательӧн.
Ме сэсся ог вермы водзӧ тадз овны.
— Ок, и думыштӧмыд!
Да мый тэ талун кутшӧмкӧ висьысь морт кодь?
Ог и гӧгӧрво ме.
Никита нюмъяліс, паськыд рыжӧй уссӧ вӧрӧдігтыр,
и, узьны водігас нин, бара серьёзнӧя шуис:
— Тэ дасьты меным сукар либӧ дубыд пирӧгъяс пӧжав.
Ме пукавны муна.
А сэсся, гӧтырыслысь велӧдӧмсӧ кывзытӧг, дыр куйліс восьса синъясӧн, думайтіс: «Висьтала ас йылысь да Островнов йылысь, мед и найӧс, чӧртъясӧс, пуксьӧдасны!
А меным мый жӧ лоӧ?
Оз жӧ лыйлыны?
Пукала во куим, Уралын пес кералышта да пета сэтысь сӧстӧмӧн.
Некод нин сэки оз кут кыскавны важсьыс.
Некодлы нин сэсся ог мӧд уджавны аслам важся грекысь.
Висьтала веськыда, кыдзи веськалі Аштымов дорӧ.
Сідзи и шуа: спасайтчи, мися, фронтысь, кодлы окота пуля улӧ плештӧ лӧсьӧдны?
Мед судитӧны, дыр кад кольӧм вӧсна кокньӧдыштасны.
Ставсӧ висьтала!
Йӧзсӧ ачым ме эг лыйлы, но, а босьтны кӧ плетьӧн нӧйтӧм кузя...
Но, мый нӧ, плетявлі и казак-дезертиръясӧс и ещӧ кодӧссюрӧ большевизмаысь...
Ме сэки войысь пемыдджык вӧлі, эг тӧдлы кытчӧ мый».
Сійӧ унмовсис.
Регыд мысти сылысь первойя унсӧ торкис таркӧдчӧм.
Куйлыштіс.
«Кодлӧн тайӧ оз узьсьы?»
Ещӧ таркнитісны.
Никита, дӧсадапырысь ружтігтыр, кутіс чеччыны, кӧсйис ӧзтыны лампа, но садьмис Марьяыс, мӧдіс вашкӧдны:
— Либӧ бара собрание вылӧ?
Эн ӧзты!
Ни лунын, ни войын спокой абу...
Йӧйталӧны проклятӧйясыд!
Никита петіс посводзӧ кӧмтӧгыс.
— Коді сэні?
— Тайӧ ме, Никита дядь, Сӧветысь.
Челядьлӧн кодь тӧдтӧм гӧлӧс...
Мыйкӧ шызьӧм кодь, тревога кутіс чувствуйтны Никита да юаліс:
— Да коді тайӧ?
Мый колӧ?
— Тайӧ ме, Куженков Николай.
Председательсянь тэныд бумага, пырысь-пыр жӧ тшӧктіс Сӧветӧ воны.
— Сюй сійӧс ӧдзӧс увтіыс.
Кильчӧ вылын сутш дыра шынитӧв...
Еджыд ыж ку папаха увдорсянь тшӧктана зэв скӧр видзӧдлас, и здук кежлӧ шӧйӧвошлӧм Тимофей аддзӧ петан туй:
— Сыысь кырымасьны колӧ, восьты.
Сійӧ кылӧ, кыдзи Хопров видзчысигтыр восьлалӧ, кышакылӧ посводзса му джоджӧд кӧмтӧм кокъяснас.
Гольснитіс ӧдзӧс иган.
Ӧдзӧс квадратын пемыдінас тыдовтчис Хопровлӧн еджыд фигураыс.
Тайӧ здукӧ Половцев шуйга кокнас тувччис порог вомӧн, чернас ӧвтыштӧмӧн кучкис тышнас Хопровлы ныргӧч вевдорас.
Кыдзи начкӧм водзвылын ӧш, кор сійӧс кучкасны мӧлӧтӧн, Никита гыпкысис-уси пидзӧсъяс вылас да кокньыдика шливдіс мыш вылас.
— Пырны!
Ӧдзӧссӧ игнавны! — ньӧжйӧник командуйтӧ Половцев.
Кималасӧн сійӧ корсьӧ ӧдзӧс вуг, киас черсӧ кутіг, гурйыв восьтӧ хата ӧдзӧссӧ.
Пельӧссянь крӧвать вывсянь — дӧраӧн кышӧдчӧм, нывбабалӧн шызьӧм гӧлӧс:
— Тэ мыйкӧ, буракӧ, уськӧдін?..
Коді сэні, Никитушка?
Половцев уськӧдӧ черсӧ, нюжӧдӧм киясӧн уськӧдчӧ крӧватьлань.
— Ой, бур йӧзӧй!..
Коді тайӧ?
Караул...
Тимофей чорыда зутшкысис ӧдзӧслӧн вылыс куричӧ, котӧрӧн пырис хатаӧ.
Сійӧ кыліс пельӧсысь киргӧм да ноксьӧм шы.
Половцев пуксьӧма нывбаба вылӧ, юрлӧсӧн тупкӧма сылысь чужӧмсӧ да песлӧдлӧ, кӧрталӧ кичышкӧдӧн кияссӧ.
abu
Сійӧ чувствуйтӧ нывбабалысь шоныд вына телӧсӧ, коді зільӧ мездысьны, кутӧм лэбачлысь моз зэв частӧ тіпкысь сьӧлӧмсӧ.
Половцевлӧн немвиччысьтӧг да сӧмын сутш кежлӧ ыпнитлӧ сотчӧмысь дой кодь чорыд кӧсйӧм, но сійӧ эргӧ да лёкысь сюйӧ кисӧ юрлӧс улӧ, быттьӧ вӧвлысь, чашйӧ нывбабалысь вомсӧ.
abu
Нывбаба оз нин горзы ньӧжйӧник да нюжйӧдлӧмӧн: сылы вомас дзик горшӧдзыс сійӧ сюйис нямралӧм юбкасӧ.
Половцев колис кӧрталӧм кӧзяйка дінӧ Тимофейӧс, ачыс петіс посводзӧ, лолалӧ киргигтыр, быттьӧ сапӧн висьысь вӧв.
— Истӧг!
Яков Лукич биасьӧ.
Чусыд би югӧр улын Половцев копыртчӧ гатшӧн пластнитчӧм Хопров весьтӧ.
Батареец куйлӧ кокъяссӧ лёкногӧн музгыльтӧмӧн, банбоксӧ му джоджас топӧдӧмӧн.
Сійӧ лолалӧ, мылькъя паськыд морӧсыс нерӧвнӧя кыптыштлывлӧ.
Истӧг кусі.
Половцев кималасӧн видліс Хопров плешкысь кучкан местасӧ.
abu
— Ті менӧ лэдзӧй...
Вир вылӧ менам сьӧлӧмӧй слаб... — вашкӧдӧ Яков Лукич.
Сійӧ тіралӧ, кокъясыс лигышмунӧмаӧсь, но Половцев вочавидзтӧг приказывайтӧ:
— Вай чер!
Сійӧ сэні...
крӧвать дінас.
И ва.
Васьыс Хопровлӧн садьыс петіс.
Половцев личкӧ сылысь морӧссӧ пидзӧснас, чушкӧмӧн вашкӧдігтыр юалӧ:
— Висьталін, предатель?
Висьтав!
Эй тэ, истӧг!
Истӧгыс бара некымын секунда чӧж югдӧдӧ Хопровлысь чужӧмсӧ, сылысь джынвыйӧ восьса синсӧ.
Яков Лукичлӧн тіралӧ киыс, тіралӧ и зэв ичӧтик биыс.
Посводзас камыш вевтсянь ӧшйӧм сіяс вылын йӧктӧны виж би чутъяс.
Истӧг тув помассьӧ, сотӧ Яков Лукичлысь гыжъяссӧ, но сійӧ оз кыв дойсӧ.
Половцев ещӧ кыкысь юалӧ сійӧторсӧ жӧ, сэсся заводитӧ чегъявны Хопровлысь чуньяссӧ.
Мӧдыс ымзӧ да друг водӧ кынӧм вылас, ньӧжйӧник да сьӧкыдпырысь бауасьӧ, чеччӧ.
Половцев, зэвтчӧмысла ымзігтыр, зільӧ бӧр водтӧдны сійӧс гатшӧн, но батареецлӧн ошлӧн кодь выныс отсалӧ сылы сувтны кок йылас.
Шуйга кинас сійӧ кватитіс Яков Лукичӧс кушакӧдыс, веськыднас — шамыртіс Половцевлысь голясӧ.
Мӧдыс кыскӧ пельпомъясас юрсӧ, дзебӧ горшсӧ, кытчӧ нюжӧдчӧны Хопровлӧн кӧдзыд чуньясыс, горзӧ:
— Би!..
Мед ёрасны!
Би, шуӧны!
пемыдінсьыс сійӧ оз вермы корсьны кималаснас черсӧ.
abu
abu
abu
abu
Черыс Половцев киясын.
Вывті ёна зэвтчӧмӧн Половцев нетшыштчӧ Хопров сывйысь, сапкӧ-кералӧ нин сійӧс чер дорышнас ӧтчыд дай мӧдысь.
Хопров усьӧ да усигас юрнас крукасьӧ лабичӧ.
Зургысьӧмысь лабичысь гӧгыльтчис ведра.
Сылӧн грымгысьӧмыс, кыдзи лыйӧм шы.
Половцев, пиньсӧ йиригтыр, виӧ куйлысьӧс.
abu
Сэсся мыйвынсьыс тойыштӧ Яков Лукичӧс хатаӧ, пӧдлалӧ ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, джын гӧлӧсӧн шуӧ:
— Тэ, зырымбедь!
Кут бабасӧ юрӧдыс, миянлы колӧ тӧдмавны, вевъялӧма али абу юӧртны сійӧ?
Тэ, зонка, топӧд сылысь кокъяссӧ.
Половцев морӧснас лэдзчысис кӧрталӧм нывбаба вылӧ.
abu
Юасьӧ, быд кыв торйӧн шуалӧ:
— Мужикыд сы бӧрын, мыйӧн воис рытнас, ветліс Сӧветӧ али ещӧ кытчӧкӧ?
Джынвыйӧ пемыд хатаысь сійӧ аддзӧ петны вермытӧм синваысла пыктӧм, весьӧпӧрӧмысла йӧймӧм синъяс, пӧдтӧмсьыс сьӧдӧдӧм чужӧм.
Половцевлӧн гудыртчӧ сьӧлӧмыс, окота регыдджык мунны татысь, ывла вылӧ...
Сійӧ лёкысь да зывӧктӧмӧн личкӧ чуньяснас сылысь пель сайяссӧ.
Вывті чорыд дойсьыс сійӧ пессьӧ, дженьыдик кад кежлӧ воштӧ садьсӧ.
Сэсся, ас садяс воӧм бӧрын, друг йӧткыштӧ кывнас дульсьыс пӧсялӧм, вазьӧм кляпсӧ, но оз горзы, а пӧдтан лов шыӧн вашкӧдігтыр, корӧ:
— Рӧднӧйяс!..
Роднӧйтӧ, жалитыштӧй!
Ставсӧ висьтала! — сійӧ тӧдіс Яков Лукичӧс,
ӧд сійӧ жӧ сылы кум, сыкӧд во сизим сайын сійӧ ветліс пыртны чойыслысь писӧ,
и сьӧкыдпырысь, быттьӧ лёк кывъя, вӧрӧдӧ урӧсмӧдӧм, чашйӧм вомдоръяссӧ:
— Кум!..
Мусаӧй менам!..
Мыйысь?..
Половцев полігтыр тупкӧ сылысь вомсӧ аслас паськыд кипыдӧснас.
Сійӧ ещӧ заводитлӧ на, милӧсть вылӧ лача кутӧмӧн, окавны аслас вирӧсь вомдоръясӧн тайӧ кипыдӧссӧ.
Сылы окота овны!
Сылы страшнӧ!
— Ветліс кытчӧкӧ мужикыд али эз?
Сійӧ довкйӧдлӧ юрсӧ, эз пӧ.
Яков Лукич кутчысьӧ Половцев киясӧ:
— <rus>Ваше... Ваше...</rus>
<ns>Ксан</ns> Анисимыч!..
Эн вӧрзьӧд сійӧс...
Ми сылы грӧзитыштам, оз висьтав!..
Некор оз висьтав!..
Половцев тойыштӧ сійӧс.
Сійӧ медводдзаысь став тайӧ сьӧкыд минутъяс чӧжыс чышкалӧ кикарнас чужӧмсӧ, думайтӧ:
«Аски жӧ вузалас!
Но сійӧ — нывбаба, казачка, меным, офицерлы, яндзим...
Чӧрту!..
Тупкыны сылысь синъяссӧ, медым медбӧръясӧ эз аддзыв...»
Павтыртӧ сылы юр вылас дӧра мыгыслысь бӧждорсӧ, сутш дыра видзӧдӧ кага вайлытӧм комын арӧса тайӧ нывбабаыслӧн статя телӧ вылӧ.
Сійӧ куйлӧ бок вылас, читкыльтӧма кокъяссӧ, кыдзи лыйӧм ыджыд еджыд лэбач...
Джынвыйӧ пемыдсьыс Половцев друг аддзис: морӧсса воргаторйыс, нывбабалӧн мугов кынӧмыс заводитӧны лӧставны, зэв ӧдйӧ тупкысьӧны ньылӧм войтъясӧн да.
«Гӧгӧрвоӧма, мыйла юрсӧ вевтти.
Чӧрту!..»
Половцев мыйвынсьыс сапкис чер дорнас дӧрӧм мыгӧн вевттьӧм чужӧмӧ...
Яков Лукич друг чувствуйтӧ, кыдзи дыр нюжалысь войтӧв кыскис сы кумалысь телӧсӧ.
Сылы ныр розьясас ыльнитіс свежӧй вирлӧн зывӧк дук...
Яков Лукич ӧдва довгис-муніс пач дорӧдзыс, сійӧ сырмис страшнӧя восӧдӧмысь, лёкысь нетшкис став пытшкӧссӧ.
Кильчӧ вылын Половцев шатовмуні код морт моз, паръяснас ляскысис да кутіс кватлавны перилӧ вылӧ усьысь свежӧй да пушыд лымсӧ.
Петісны калиткаӧд.
Тимофей Рваный кольччис: квартал кытшовтӧм бӧрын мӧдӧдчис двухрядкалӧн юргысь гӧлӧс шылань, коді лэбис школа дорсянь.
Школа дінын — ворсӧны.
Тимофей писькӧдчис кытшӧ, корис гудӧкасьысьлысь гудӧк.
— Тимоша!
Ворсышт миянлы переборъясӧн цыганка, — корис кутшӧмкӧ ныв.
Тимофей заводитіс босьтны гудӧксӧ кӧзяин киясысь да уськӧдіс.
Ньӧжйӧник серӧктіс, бара нюжӧдіс кияссӧ да бара уськӧдіс: эз вермы шуйга пельпом вылас пуктыны волыссӧ.
Чуньясыс сылы эз кывзысьны.
Сійӧ вӧрӧдыштіс найӧс, серӧктіс, сетіс гудӧксӧ.
— Прамӧя кокыштӧма кӧнкӧ!
— Видзӧдлӧй жӧ, нывъяс, сійӧ збыльысь код?
abu
— Лӧсьыд!..
Нывъяс вешйисны Тимофей дінысь.
Гудӧклӧн кӧзяиныс, мех вывсьыс лымсӧ дӧзмӧмпырысь пӧлялігмоз, ньӧжйӧник мӧдіс ворсны «цыганочка».
Ульяна Ахваткина, нывъяс пиысь медыджыд тушааыс, мӧдӧдчис, ляпкыд каблукъяса башмакъяснас дзуртігтыр, кияссӧ карнан моз синӧмӧн.
«Колӧ овны югдытӧдзыс, — кыдзи кутшӧмкӧ бокӧвӧйтор йылысь думайтіс Тимофей, — сэки, лоӧ кӧ следствие, некод оз вермы тӧдмавны».
Сійӧ чеччис да, збыльысь нин код морт моз шатлалігтыр муніг, матыстчис школа порог вылын пукалысь ныв дорӧ, пуктіс юрсӧ сы пидзӧс вылӧ...
abu
А Яков Лукич, капуста кор кодь веж, мыйӧн пырис керкаас — уськӧдчис крӧвать вылас да эз лэптыв юрсӧ юрлӧс бердысь.
Сійӧ кывліс, кыдзи лӧкань весьтын майтӧгаліс кияссӧ, брыззис-койис васӧ да прыськайтіс Половцев, сэсся муніс аслас оланінӧ горничаӧ.
Войшӧр бӧрын нин садьмӧдіс кӧзяйкасӧ:
— Кӧзяйка, взвар эм?
Гумовтышт юыштны.
Юис (Яков Лукич видзӧдіс сы вылӧ юрлӧс увсяньыс синбӧжнас), кыскис пуӧм груша, кутіс тяпкӧдны вомнас, мӧдӧдчис чигаркаӧн тшынасиг, пыктӧмкодь куш морӧссӧ малалігтыр.
Горничаын Половцев нюжӧдіс кӧмтӧм кокъяссӧ кӧдзавтӧм на пач дорӧ.
Сійӧ радейтліс войяснас шонтыны ревматизмысь ёнтысь кокъяссӧ.
Найӧс кынтіс 1916 воын, кор тӧлын вартчӧмӧн вуджис Буг вомӧн, вераӧн да правдаӧн служитіс его императорскӧй величестволы.
Сэксянь есаул Половцев и радейтӧ шоныдін, шоныд гынкӧм...
13 глава
Гремячӧй Логын недель чӧж олігӧн Давыдов водзын стена моз сувтісны уна юалӧмъяс...
Войясын, кор воліс сельсӧветысь либӧ колхоз правлениеысь, коді вӧлі Титоклӧн ыджыд керкаын, Давыдов дыр ветлӧдліс жырйӧд, куритчис, сэсся лыддис почтальонӧн вайӧм «Правда», «Молот»* да бара мӧвпавліс Гремячӧйын олысь йӧз йылысь, колхоз йылысь, кольӧм лунся лоӧмторъяс йылысь.
Кыдзи флажокъясӧн кытшалӧм кӧин, сійӧ зілис петны колхозкӧд йитчӧм мӧвпъяс кытшысь, казьтывліс ассьыс цехсӧ, ёртъяссӧ, уджсӧ;
лолі неуна гажтӧмкодь сы вӧсна, мый сэні ӧні унатор вежсис, и ставыс тайӧ — сы мунӧм бӧрын;
мый сійӧ ӧні оз вермы нин войбыдъясӧн пукавны тракторнӧй моторлӧн чертёжъяс вылын, медым аддзыны выль туй скоростьлысь коробка выльног вӧчӧмлы, мый сылӧн капризнӧй да требовательнӧй станок сайын уджалӧ мӧд морт;
мый ӧні сы йылысь, тыдалӧ, вунӧдӧмаӧсь, кӧть, мунысь двадцатипятитысячникъясӧс колльӧдігӧн, висьтавлісны бур пӧсь речьяс.
И немвиччысьтӧг мӧвпыс бара вуджліс Гремячӧйӧ, быттьӧ юр вемас кодкӧ падъявтӧг вешталіс рубильник, выльногӧн веськӧдліс мӧвпъяслысь токсӧ.
Сійӧ муніс уджавны сиктӧ эз нин дзик карса гӧгӧрвотӧм мортӧн, но классӧвӧй тышлӧн паськалӧмыс, сылӧн гантайтчӧм гӧрӧдъясыс да частӧ тыдавтӧм-гуся формаясыс век жӧ кажитчисны сылы эз сэтшӧм сложнӧйӧн, кутшӧмӧс сійӧ аддзис Гремячӧйӧ воӧм бӧрын медводдза лунъясын жӧ.
Мыйла уна середнякъяс сэтшӧма оз кӧсйыны пырны колхозӧ, кӧть и колхознӧй овмӧслӧн позянлунъясыс вывті гырысьӧсь, сылы эз вӧв гӧгӧрвоана.
Уна йӧзӧс тӧдмалӧм вылӧ да налысь ӧта-мӧд костса отношениеяссӧ тӧдмалӧм вылӧ сійӧ эз вермы бӧрйыны ключсӧ.
Титок — тӧрытъя партизан да ӧнія кулак и враг.
Тимофей Борщев — бедняк, коді восьсӧн дорйӧ кулакӧс.
Островнов — культурнӧй кӧзяин, коді сознательнӧя пырис колхозӧ, и сы дорӧ Нагульновлӧн лёк враждебнӧй отношение.
Гремячӧйса став йӧзыс мунісны Давыдов видзӧдлас водзті...
И налӧн унатор сылы эз вӧв гӧгӧрвоана, тупкӧма кутшӧмкӧ тыдавтӧм вевттьӧдӧн.
Сылы хуторын вӧлі — кыдзи выль конструкцияа сложнӧй мотор, и Давыдов сюся да быд боксянь кӧсйис тӧдмавны сійӧс, изучитны, видлавны быд деталь, кывны тайӧ сложнӧй машинаыслӧн быдлунъя дугдывтӧм, напряжённӧй уджысь торксьылӧмъяссӧ...
Бедняк Хопровӧс да сылысь гӧтырсӧ гӧгӧрвоны позьтӧм виӧмыс кыпӧдіс сылысь мӧвп сы йылысь, мый кутшӧмкӧ гуся пружина действуйтӧ тайӧ машинаас.
Сійӧ омӧлика гӧгӧрволіс, мый Хопровӧс виӧм йитчӧма коллективизациякӧд, посни овмӧслӧн сісьмӧм стенаӧ чорыда зургысьысь выльторкӧд.
Аски асывнас, кор вӧлі аддзӧма Хопровлысь да сы гӧтырлысь шойяссӧ, сійӧ дыр сёрнитіс Размётновкӧд да Нагульновкӧд.
Найӧ сідзжӧ эз вермыны тӧдны виӧмлысь збыль помкасӧ.
Хопров вӧлі бедняк, водзті — белӧй, общественнӧй олӧмысь ӧтдортчысь морт, коді мыйлакӧ йитчӧма кулак Лапшиновкӧд.
Кодкӧ шуӧма, мый виӧмаӧсь грабитӧм могысь, но тайӧ вӧлі явӧ лӧсявтӧмторйӧн, сы вӧсна мый эмбурсьыс нинӧм абу вӧлі нуӧма, да и Копровлысь босьтнысӧ вӧлі нинӧм.
Размётнов ӧвтыштіс кинас:
— Тыдалӧ, ӧбидитӧма кодӧскӧ нывбаба делӧ кузя.
Кодлыськӧ йӧзлысь гӧтырсӧ кутыштӧма киясас. Вот и виӧмаӧсь сійӧс.
Нагульнов чӧв оліс, сійӧ эз радейтлы сёрнитны немдумышттӧг.
Но кор Давыдов висьталіс ассьыс мӧвпсӧ, мый виӧмас участвуйтіс кодкӧ кулакъяс пӧвстысь, да предложитіс срочнӧ выселитны найӧс хуторысь, Нагульнов падъявтӧг сувтіс сы дор:
— Наладорсаяс тотшкӧбтӧмаӧсь Хопровӧс.
Кыв шутӧг,
выселитны гадъясӧс кӧдзыд местаясӧ!
Размётнов серӧктыштавліс, лэптыштлывліс пельпомъяссӧ:
— Кыв шутӧг, найӧс колӧ выселитны.
Найӧ мешайтӧны йӧзлы колхозӧ пырны.
Но Хопровӧс виӧмыс сӧмын эз на кипомысь ло.
Сійӧ накӧд эз кӧртасьлыв.
Сійӧтӧ збыль.
Хопров ветлӧдлывліс Лапшинов дорӧ, пыр уджавліс сы ордын, да ӧд тайӧ жӧ, небось, абу пӧтлунла?
Нуждаыс личкис, вот и писькӧдчис Лапшинов дорӧ.
Оз жӧ позь быдтор вожӧдны кулакъяс вылӧ, энӧ чудитӧй, вокъяс!
Оз, нывбаба делӧ кузя тайӧ, мый кӧть энӧ шуӧй!
Районысь воисны следователь да врач.
Виӧмаяслысь вскрывайтісны шойяссӧ.
Допроситісны Хопровлысь да Лапшиновлысь суседъяссӧ.
Но следовательлы сідзи и эз удайтчы аддзыны везъяссӧ, кодъяс серти позис тӧдмавны морт виысьяссӧ да виӧмыслысь помкаяссӧ.
Аскинас, февраль 4 лунӧ, колхозникъяслӧн общӧй собрание ӧтсӧгласӧн примитіс Северокавказскӧй крайысь кулацкӧй семьяясӧс выселитӧм йылысь постановление.
Собрание утвердитіс уполномоченнӧйясӧн бӧрйӧм колхоз правление, кытчӧ пырисны Яков Лукич Островнов (сылысь кандидатурасӧ ёна поддерживайтісны Давыдов да Размётнов, кӧть Нагульнов вӧлі паныд), Павел Любишкин, Дёмка Ушаков, муртса бӧрйисны Аркашка Менокӧс, витӧднас ӧтсӧгласӧн, вензьытӧг бӧрйисны Давыдовӧс.
Талы отсаліс вечернянас пӧлучитӧм бумага, кытчӧ вӧлі гижӧма, мый партиялӧн районнӧй комитет, райполеводсоюзкӧд сёрнитӧм бӧрын, выдвигайтӧ колхоз правлениеса председатель должность вылӧ районнӧй комитетса уполномоченнӧйӧс, двадцатипятитысячник Давыдов ёртӧс.
Общӧй собрание вылын дыр вензисны сы йылысь, кутшӧм ним сетны колхозлы.
Размётнов висьталіс собрание помас:
— Бӧр вешта «Гӧрд казак» ним: тайӧ нимыс кулӧма нин.
Войдӧр рабочӧйяс повзьӧдлывлісны казакӧн челядьнысӧ.
Предлагайта, дона ёртъяс, ӧнія колхозникъяс, сетны самӧй социализмӧ миян дона туйлы, миян колхозлы, Сталин ёртлысь ним.
Андрей тӧдчымӧн волнуйтчис, сы плешкын рана туйыс гӧрдӧдіс.
Кутшӧмкӧ здук кежлӧ сылӧн скӧркодь синъясыс пемдыштлісны синвасьыс, но сійӧ веніс тайӧс, гӧлӧсыс чорзис:
— Мед, вокъяс, дыр олас да веськӧдлас миян Иосиф Виссарионович ёрт!
А ми вай мӧдам шусьыны сы нимӧн.
Таысь кындзи, сета фактическӧй справка: кор ми дорйим Царицын, то ме аслам синмӧн передӧвӧй вылысь аддзылі да кывзі Сталин ёртӧс.
Сэки сійӧ вӧлі реввоенсоветын Ворошиловкӧд ӧтлаын, вӧлі штатскӧй паськӧма.
Сэки смотр дырйи да лыйсян линия вылын миянлы, боечьяслы, вӧлі шулывлас стойкость йылысь.
— Тэ он сы йылысь, мый колӧ, Размётнов, — торкис сійӧс Давыдов.
— Ог сы йылысь?
Сідзкӧ, дерт, ме извиняйтча, но ме чорыда сулала сы нимӧн шуӧм вӧсна.
— Ставлы тайӧ тӧдса, ме сідзжӧ сы вӧсна, медым колхозӧс нимтыны Сталин ёрт нимӧн, но тайӧ кывкутана ним, — висьталіс Давыдов, — позоритны сійӧс оз позь!
Сідзкӧ колӧ нин сідз уджавны, медым панйыны став матігӧгӧрсаясӧс.
— Тайӧн ми тырвыйӧ сӧгласӧсь, — шуис Щукарь дед.
— Гӧгӧрвоана! — Размётнов нюммуніс.
— Ме, дона ёртъяс, авторитетнӧя, кыдзи сельсӧветса председатель, висьтала: Сталин ёрт нимысь бурджык ним оз вермы лоны.
Меным вот, шуам, лолі дас ӧкмысӧд воын аддзывны, кыдзи Топольки хутор дорын гӧрд пехота босьтіс Цулим ю потшысь плӧтина, мельнича дінын...
— Со тэ бара важсӧ казьтылан, — шуис Давыдов. — Пӧжалуйста, нуӧд собраниесӧ да конкретнӧя гӧлӧсуйт!
— Извиняйтча, гӧлӧсуйтӧй, граждана, но кыдзи усьӧ дум вылад война — сьӧлӧмтӧ ёнтыштас, окота кыв шуны, — мыжапырысь нюммуніс Размётнов да пуксис.
Собрание ӧтсӧгласӧн пуктіс колхозыслы Сталин ёртлысь ним.
* * *
Давыдов век на оліс Нагульновъяс ордын.
Узьліс сундук вылын, кодӧс торйӧдӧма найӧ гозъялӧн крӧватьысь дженьыдик ситеч занавесӧн.
Первой жырас оліс кӧзяйка — челядьтӧм дӧва.
Давыдов гӧгӧрволіс, мый дзескӧдӧ Макарӧс, но медводдза лунъясся жуӧм да тревожитчӧм вӧсна эз вӧв патера корсьӧм вылӧ кадыс.
Лушка, Нагульновлӧн гӧтырыс, Давыдовкӧд вӧлі зэв мелі, но, та вылӧ видзӧдтӧг, Макаркӧд случайнӧ сёрнитӧм бӧрын, кор сійӧ висьталіс, мый гӧтырыс олӧ Тимофей Рваныйкӧд, Давыдов видзӧдіс Лушка вылӧ омӧлика дзебӧм скӧрлунӧн, сылы сьӧкыд вӧлі на ордын временнӧ олӧмыс.
Асывъяснас Давыдов, сёрни пантӧг, кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдлывліс Лушка вылӧ.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ар кызь витысь не ыджыдджык.
Кузьмӧс банбокъястырыс вӧліны посни беринъяс, мый вӧсна чужӧмыс кажитчис катша кольк кодьӧн.
Но ас дорас кыскысь кутшӧмкӧ мичлун вӧлі сылӧн смоль сьӧд синъясас, статя, косіник став фигураас.
Гӧгрӧсіник мелі синкымъясыс сылӧн пыр вӧлі муртса кыптыштӧмаӧсь, кажитчӧ, мый сійӧ век виччысьӧ мыйкӧ радуйтанаӧс; яргӧрд вомдоръясыс дасьӧн кутісны нюм да эз дзикӧдз тупкыны мылькъя пиньяслысь кисьтӧм подковсӧ.
Сійӧ и ветлӧдліссӧ ньывкӧс пельпомъяссӧ вӧрӧдігтыр, быттьӧ виччысис, мый вот-вот кодкӧ топӧдас сійӧс бӧрвывсяньыс, сывйыштас сылысь нывлӧн кодь векньыдик пельпомъяссӧ.
Пасьтасьліс, кыдзи и став гремяченскӧй казачкаяс, оліс, гашкӧ, неуна пелькиникаджык.
Кыдзкӧ ӧтчыд водз асылын Давыдов, ботинкисӧ кӧмалігӧн, кыліс перегородка сайсянь Макарлысь гӧлӧссӧ:
— Менам полушубок зептын резинкаяс.
Тэ али мый корлін Семён сьӧрысь?
Тӧрыт воӧма станицаысь, тшӧктіс тэныд сетны.
— Макарушка, збыльысь? — Лушкалӧн унзільла небыдик гӧлӧсыс дрӧгнитіс радысла...
Сійӧ дӧрӧм мыг кежсьыс чеччыштіс крӧвать вывсьыс кӧрт тув йылын ӧшалысь полушубок дорӧ, кыскис зепсьыс эз кокпӧктӧ зэлӧдысь гӧгрӧс резинкаяс, а карсаяслӧн кодьӧс, кельыдлӧз дорӧсаӧс, томанаӧс.
Давыдов аддзис сійӧс рӧмпӧштан пыр: сійӧ сулаліс да, детинкалӧн кодь вӧсньыдик сьылісӧ нюжӧдӧмӧн, мерайтіс кисьтӧмкодь косіник кокъяс вылас ньӧбӧмторсӧ.
Зеркалӧ пыр Давыдов аддзис сылӧн ыпнитысь синъяс дорысь нюм, омӧлика банйыштӧм беринӧсь чужӧм.
Ёна зэлӧдӧм сьӧд чулкиа кокнас нимкодясигтыр сійӧ бергӧдчис Давыдовлань чужӧмӧн, дӧрӧм кӧлыстіыс дрӧгнитісны сылӧн мугов чорыд нёньясыс, и Лушка пыр жӧ аддзис сійӧс занавес пырыс, шуйга кинас ньӧжйӧник зэлӧдіс кӧлыссӧ да бергӧдчытӧг, синъяссӧ читкыралігтыр, ыштӧдӧмпырысь нюмъяліс.
«Видзӧд, кутшӧм ме мича!» — висьталісны сылӧн яндысьтӧм синъясыс.
Давыдов грымгысис дзуртыштысь сундук вылӧ, ёна гӧрдӧдіс, кинас вештіс плеш вывсьыс смоль сьӧд юрси пратьяссӧ.
«Чӧртыс тӧдӧ!
Ещӧ думыштас, мый ме гусьӧн видзӧді...
Колӧма тай менам чеччыны!
Ещӧ чайтас сійӧ, мый ме интересуйтча...»
— Тэ кӧть йӧз дырйиыс пасьтӧгыд эн ветлӧдлы, — дӧзмӧмпырысь ропкыштіс Макар, кор кыліс Давыдовлысь волнуйтчигтыр ружӧктӧмсӧ.
— Сылы оз тыдав.
— Абу сідз, тыдалӧ.
Давыдов кызӧктіс занавес саяс.
— А тыдалӧ кӧ, сідзкӧ и видзӧдӧй мыйта гажныд, — юбкасӧ юр пырыс пасьталігӧн веськодьпырысь шуис сійӧ.
— Макарушка, бокӧвӧй йӧз ӧні абуӧсь.
Талун бокӧвӧй, а аски, окотита кӧ, лоӧ менам, — серӧктіс да ӧддзӧдчӧмӧн уськӧдчис крӧвать вылӧ.
— Тэ менам раминик!
abu
abu
Кукань!..
* * *
Завтрак бӧрын, мыйӧн сӧмын петісны ворота сайӧ, Давыдов сӧтыштіс-шуис:
— Некытчӧ туйтӧм тэнад бабаыд!
— Таӧдз тэныд абу делӧ... — Давыдов вылӧ видзӧдтӧг ньӧжйӧник вочавидзис Нагульнов.
— Зато тэныд делӧ!
Ме талун жӧ муна мӧд патераӧ, меным зывӧк видзӧднысӧ!
Сэтшӧм тэ морт — кыдз колӧ, а сыкӧд чеченитчан!
Ачыд жӧ висьталін, мый сійӧ ноксьӧ Рваныйкӧд.
— Нӧйтны сійӧс али мый?
— Не нӧйтны, а воздействуйтны!
Но ме тэныд веськыда шуа: вот ме коммунист, но та вылӧ нервъяс менам вӧсньыдӧсь, ме эськӧ вӧтлі чӧрту!
А тэнӧ сійӧ дискредитируйтӧ йӧз водзын, а тэ чӧв олан.
Кӧні сійӧ вой-вой вошласьӧ?
Ми локтам собрание вылысь, а сійӧ век абу!
Ме ог сюйсьы тіян пытшкӧсса делӧясӧ...
— Тэ гӧтыра?
— Абу.
А вот тэнад семья вылӧ видзӧдлі да — ӧні кувтӧдз ог гӧтрась.
— Тэ видзӧдан бабаяс вылӧ, кыдзи собственность вылӧ.
— Э, чӧртыс тэнӧ!
Пӧла бока анархист!
Собственность, собственность!
abu
abu
Семьяыс ӧд эм?
А тэ...
abu
разврат паськӧдан, миритчан!
Ме та йылысь сувтӧда ячейка вылын!..
Тэнад оланногысь крестьянин должен пример босьтны.
Бур пример эськӧ вӧлі!
— Но, ме сійӧс виа!
— Вот кыдз!
— Но, тэ вот мый...
ӧні тайӧ делӧас эн сюйсьы... — улича шӧрӧ сувтігмоз шуис Макар.
— Ме ачым та кузя разберитча, ӧні абу таӧдз.
Тайӧ кӧ эськӧ тӧрыт заводитчис, а то ме терпиті нин тырмымӧн...
виччысьыштла неуна, сэсся...
Сьӧлӧмӧй косьмӧ сы вӧсна...
а то эськӧ важӧн...
Тэ кытчӧ мунан, Сӧветӧ? — сійӧ вуджӧдіс сёрнисӧ мӧдтор вылӧ.
— Ог, кӧсъя пыравны Островнов ордӧ.
Окота меным сыкӧд гортас сёрнитыштны.
Сійӧ тӧлка мужик.
Ме кӧсъя сійӧс завхозӧ пуктыны,
кыдзи тэ думайтан?
Кӧзяин колӧ, медым сылӧн колхознӧй кӧпейкаыс чӧлкӧвӧй моз зильгис.
Островнов, кыдзи тыдалӧ, сэтшӧм.
Нагульнов ӧвтыштіс кинас, скӧрмис.
— Бара чери вылӧ сьӧм!
Аддзӧмныд тай ті Андрейкӧд Островновӧс!
Колхозлы сійӧ колӧ, кыдзи архиерейлы эсійӧ самӧй...
Ме — прӧтив...
Ме вӧча сідз, медым сійӧс вӧтлісны колхозысь!
Кык во чӧж мынтыліс сельхозналог процентнӧй надбавкаӧн, зажиточнӧй гад, войнаӧдз вӧлі кулакӧн, а ми сійӧс выдвигайтны?
— Сійӧ — культурнӧй кӧзяин!
Ме мый нӧ, тэ ногӧн, кулакӧс доръя?
— Сылысь кӧ бордъяссӧ эз вундыны, сійӧ эськӧ важӧн нин кулак вӧлі!
Найӧ торйӧдчисны ӧти кывйӧ вотӧг, ӧта-мӧднас зэв недӧвӧльнӧйӧсь.
14 глава
Февраль...
Топӧдӧны, шыгрӧдлӧны мусӧ кӧдзыдъяс.
Кыпӧдчӧ кӧдзыдысла еджыдӧдз калитчӧм шонді.
Сэтысь, кытысь тӧвъясыс нюлӧмаӧсь лымсӧ, войяснас муыс гораа потласьӧ.
Степын курганъяс — кыдзи вывті воӧм арбузъяс — змей моз нигыльтчӧм потасъясаӧсь.
Хутор сайын арын гӧрӧм муяс дорын синтӧ ёрмӧн, терпитны вермытӧма дзирдалӧны лым толаяс.
Юдорса топольясӧс ставсӧ быттьӧ дорӧма эзысьӧн.
Керка трубаясысь асывъяснас строевӧй вӧр моз кыпӧдчӧмаӧсь тшынлӧн оранжевӧй веськыд сюръяяс.
А гумла доръясын шобді идзас кӧдзыд вӧснаыс ещӧ ёнджыка ӧвтӧ югыдлӧз августӧн, суховейлӧн пӧсь лов шыӧн, гожся енэжӧн...
Кӧдзыд картаясын асылӧдзыс шӧйтӧны-жӧдзӧны ӧшъяс да мӧсъяс.
Кыа петігкежлӧ лясниясысь он аддзы ни ӧти турун чир ӧбледь.
Тӧлын чужӧм баляпиянӧс да кӧзапиянӧс оз нин кольны гидъясӧ.
Унзіля бабаяс войяснас петкӧдалӧны найӧс мамъясныс дорӧ, а сэсся бӧр пырталӧны кольмӧдан шоныд керкаясӧ, и кӧзапиянсянь, налӧн кудриа гӧнсяньыс дзик выльногӧн, зэв нежнӧя ӧвтӧ кӧдзыд сынӧдӧн, унапӧлӧс турун дукӧн, кӧзаяслӧн чӧскыд йӧв дукӧн.
Чарӧм улын лымйыс — чорыд шыдӧс кодь, шавъялысь, южакылысь сов.
Войшӧр кадын сэтшӧм лӧнь, сяввидзысь уна кодзувъяса кӧдзыд енэжыс дзик кулӧмкодь, кажитчӧ — мирас абу нин ловъя лов.
Кельыдлӧз степті вӧрзьӧдлытӧм лым вывті мунас кӧин.
Лым вылас оз кольны кок туйясыс, а сэті, кыті гыжъясыс парсыштасны йизьӧм чарӧмсӧ, кольӧ дзирдалысь гыжна — жемчужнӧй след.
Войнас, ньӧжйӧник кӧ гӧрӧктыштас тыра кӧбыла, кор кутас чувствуйтны, кыдзи сьӧд атласнӧй вӧраыс тырӧ йӧлӧн, гӧрӧктӧмыс кылӧ уна верст сайӧ гӧгӧр.
Февраль...
Асъядорса лӧз чӧв-лӧнь.
Рудӧдӧ тыртӧм Млечнӧй Путь.
Хатаяслӧн пемыд ӧшиньясын биясӧн ыпъялӧны гӧрд кыаяс: тайӧ ломтысьысь пачьясысь усьысь югӧр.
Ю вылын пыридз улын зильӧдчӧ рӧшкыд йи.
Февраль...
* * *
Югдытӧдзыс на Яков Лукич садьмӧдіс писӧ да нывбабаясӧс.
Ломтісны пач.
Яков Лукичлӧн пиыс, Семён, зудйӧн лэчтіс пуртъяс.
Есаул Половцев старайтчигтыр нямӧдасис ной носки вылас, кӧмаліс валеги.
Семёнкӧд ӧтлаын мунісны ыж гидӧ.
Яков Лукичлӧн — дас сизим ыж да кык кӧза.
Семён тӧдӧ, кутшӧм ыж тыра, кутшӧмъяслӧн эмӧсь нин баляпиян.
Сійӧ куталӧ, кималасӧн бӧрйӧ кодзӧм да кодзтӧм межъясӧс, тыртӧм ыжъясӧс, ӧткӧн-ӧткӧн йӧткалӧ шоныд картаӧ.
Половцев, еджыд папахасӧ плеш вылас лэдзӧмӧн, кутӧ кодзӧм межӧс тшупӧдъясӧн гартчӧм кӧдзыд сюрӧдыс, пӧрӧдӧ муас да, водтӧдӧм меж вылӧ морӧснас водӧмӧн, чатӧртӧ сылысь юрсӧ, пуртӧн вундӧ горшсӧ, восьтӧ шорӧн визувтысь сьӧд вирсӧ.
Яков Лукич кӧзяйственнӧй морт.
Сійӧ оз кӧсйы, медым сылысь ыж яйсӧ сёйис кӧнкӧ фабричнӧй столӧвӧйын рабочӧй либӧ красноармееч.
Найӧ — сӧветскӧйяс, а сӧветскӧй власьт ӧбидитліс Яков Лукичӧс, эз сетлы позянлун ӧдйӧ кыпӧдны овмӧссӧ, овны озыра — пӧтысь-пӧт.
Яков Лукичлы сӧветскӧй власьт и сійӧ сылы — врагъяс, вежӧн-вежӧн.
Яков Лукич, кыдзи би дорӧ кага, нэм чӧжыс нюжӧдчис озырлунлань.
Революцияӧдз заводитіс крепаммыны,
думайтліс велӧдны писӧ новочеркасскӧй юнкерскӧй училищеын,
думайтліс ньӧбны вый вӧчан машина да чӧжӧма нин вӧлі сьӧм,
думайтліс ас ордас вердны морт куим батракӧс
(сэки весиг сьӧлӧмыс долыда кильмунліс, мойдкывса кодьсьыс, мый кӧсйысис олӧмыс!),
думайтліс сійӧ, тӧргуйтны заводитӧм бӧрын, ньӧбны неудачнӧй помещиклысь — войскӧвӧй старшина Жоровлысь — джынвыйӧ киссьӧм парӧвӧй мельнича.
Думсьыс Яков Лукич асьсӧ аддзыліс нин мӧдпӧлӧсӧн: сійӧ эз нин вӧв чёртӧвӧй кожаысь вурӧм шароварыа, а чесуча костюма, кынӧм вомӧныс зарни чепта, эз нин гаддьӧсь, а небыдик да еджыд кияса, кодъясысь, кыдзи змейлӧн усьысь куыс, вежсьӧны-усьӧны няйт сьӧд гыжъясыс.
Пиыс лои эськӧ полковникӧн да гӧтрасис велӧдчӧм барышня вылӧ, и ӧтчыд Яков Лукич шургис-муніс эськӧ станцияӧ эз нин бричкаӧн, а аслас автомобильӧн, кутшӧм эм помещик Новопавловлӧн...
Эк, да этша ӧмӧй мыйыс эз вӧтавсьы вемӧсӧн Яков Лукичлы сійӧ вунӧдлытӧм кадӧ, кор олӧмыс дзирдаліс да шпоракыліс сы киясын, кыдзи уна рӧма екатериновка!
Революция лолыштіс вӧвлытӧм сыркакылӧмлӧн кӧдзыд лов шыӧн, шатовмуні муыс Яков Лукич кок улын, но сійӧ эз шӧйӧвош.
Сылӧн став писькӧс вежӧрӧн да мудерлунӧн ылісянь вевъяліс казявны воысь лёк кадсӧ и ӧдйӧ, суседъяссьыс да хуторса олысьясысь гусьӧн, иналіс лӧсьӧдӧмторъяссӧ...
Вузаліс парӧвӧй двигатель, кодӧс ньӧбліс 1916 воын, гуаліс гырничын дас шайта комын зарни сьӧм да кучик сумкатыр эзысь, вузаліс лишнӧй скӧтсӧ, чинтіс кӧдзасӧ.
Дасьтысис.
И революция, война, фронтъяс тӧвзисны сы весьтті, кыдзи турун весьтті степса бушков: нюкыльтны — нюкыльтіс, а медым чегны либӧ калечитны — татшӧмтор эз вӧв.
Бушков дырйи сӧмын топольясӧс да дубъясӧс чегъялӧ да пӧрӧдалӧ вужнас, бурьян-железняк сӧмын муӧдзыс копыртчӧ, вольсассьӧ, а сэсся бӧр сувтӧ.
Но вот «сувтнысӧ» Яков Лукичлы и эз удайтчы!
Сы вӧсна сійӧ и сӧветскӧй власьтлы паныд, сы вӧсна сійӧ и оліс гажтӧма, кыдзи кодзӧм ӧш: ни тэныд рӧдмӧдӧм, ни коддзӧдана радлун сыысь, та вӧсна ӧні Половцев и матысаджык сылы гӧтырсьыс, рӧднӧйджык рӧднӧй пи дорсьыс.
Либӧ сыкӧд, медым бӧр лӧсьӧдны сійӧ олӧмсӧ, коді водзті дзирдаліс да шпоракыліс уна рӧма сё чӧлкӧвӧй моз, либӧ и тайӧс шыбитны!
Сы вӧсна и начкӧ дас нёль ыжӧс Яков Лукич, гремяченскӧй колхоз правлениеса член.
«Бурджык шыбитны ыж тушаяссӧ со этійӧ сьӧд понйыслы, коді есаул Половцев кок улын горша нюлӧ руалысь ыж вирсӧ, чем сетны ыжъяссӧ колхознӧй стадаӧ, медым найӧ госсялісны да рӧдмисны сӧветскӧй власьтлы радуйтчӧм вылӧ! — мӧвпалӧ Яков Лукич.
— И правильнӧ висьталіс учёнӧй есаул Половцев:
«Колӧ начкавны скӧт!
Колӧ чашйыны большевикъяс улысь мусӧ.
Мед кулӧны ӧшъяс омӧля дӧзьӧритӧмысь, ӧшъястӧ ми ещӧ лӧсьӧдам на, кор босьтам власьтсӧ!
Ӧшъястӧ миянлы Америкаысь да Швецияысь кутасны ыставны.
Тшыгъялӧмӧн, овмӧс кисьтӧмӧн, восстаниеӧн пӧдтам найӧс!
А кӧбылатӧ эн жалит, Яков Лукич!
Сійӧ бур, мый ӧтувтӧма вӧвъясӧс.
Тайӧ миянлы удобнӧ да выгӧднӧ...
Кор кыпӧдам восстание да кутам босьтавны хуторъяс, вӧвъясӧс лоӧ кокниджык петкӧдавны общӧй конюшняясысь да седлӧавлыны, а не ветлӧдлыны керкаысь керкаӧ да корсьны найӧс».
Зарни кывъяс!
Есаул Половцевлӧн юрыс сідз жӧ надёжнӧя служитӧ, кыдзи и киясыс...»
Яков Лукич сулалыштіс сарай дорас, видзӧдіс, кыдзи Половцев да Семён кульӧны перевединаӧ ӧшӧдалӧм тушаяссӧ.
<rus>«Летучая мышь»</rus> пӧнар югдӧдіс ыж кулысь гугладорсӧ.
Кульнысӧ вӧлі кокни.
Яков Лукич видзӧдліс туша вылӧ, видзӧдліс вор дорын туплясьысь сьӧд ыж юр вылӧ да дрӧгнитіс, быттьӧ пидзӧс увдорас кучкӧмысь, — кельдӧдіс.
Ыжлӧн виж синмын, ещӧ чусмытӧм на зэв ыджыд синаканьын, — весьӧпӧртана ужас.
Яков Лукичлы уси тӧдвылас Хопровлӧн гӧтырыс; сылӧн шушкыля, страшнӧй вашкӧдӧмыс:
«Кумӧй!
Рӧднӧйӧй!
Мыйысь?»
Яков Лукич зывӧктӧмӧн видзӧдліс ыжлӧн розӧвӧй-лӧз туша вылӧ...
Вирлӧн чорыд дукысь, кыдзи сэки, кутіс вукӧдны, сійӧ шатовмуні.
Яков Лукич тэрмасигтыр петіс сарайысь.
— Яйсӧ лолӧй оз лэпты...
Господи!..
И ньӧти оз ков.
— Мый чӧртла волін?
Тэтӧг справитчам, вӧсни кучика! — нюммуніс Половцев да вирӧсь чуньяснас мӧдіс гартны чигарка.
Завтрак кежлӧ ӧдва помалісны.
Кульӧм тушаяссӧ ӧшлісны амбарӧ.
Бабаяс сывдісны курдюкъяссӧ.
Половцев игнасис горничаӧ
(луннас сійӧ некытчӧ сэтысь эз петавлы).
Сылы вайисны свежӧй ыж яйысь пуӧм шыд, курдюк гос дзиж.
Муртса на моньыс удитіс петкӧдны сылысь тыртӧм тасьтісӧ, кыдзи дворын дзуртыштіс калитка.
— Батьӧ!
Давыдов миян ордӧ! — горӧдіс Семён, коді медводз аддзис дворӧ пырысь Давыдовӧс.
Яков Лукич лои пожналӧм пызьысь еджыдджык.
А Давыдов пыркӧдіс нин посводзас ботинки вывсьыс лымсӧ, гораа кызіс, локтіс зумыда восьлалігтыр.
«Пом! — мӧвпаліс Яков Лукич.
— Ветлӧсӧ, пон рӧдыд!
Быттьӧ став му вылас кӧзяин!
Быттьӧ аслас керкаӧд мунӧ!
Ок, пом!
Небось, Никитаысь арестуйтны, тӧдмалӧма, врагыд».
Ӧдзӧсӧ таркнитӧм, гора вӧсни гӧлӧс:
— Разрешитӧй пырны!
— Пырӧй, — Яков Лукич кӧсйис шуны гораа, но артмис сӧмын вашнитӧм.
Давыдов сулыштіс да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Яков Лукич эз чеччы пызан сайсьыс
(эз вермы! да весиг лётмунӧм тіралысь кокъяссӧ лэптіс, медым эз кыв, кыдзи тшӧкыда таркакылӧны джодж бердас сапӧг каблукъясыс).
— Олан-вылан, кӧзяин!
— Оланныд-выланныд, ёрт! — ӧттшӧтш вочавидзисны Яков Лукич да сылӧн гӧтырыс.
— Ывла вылын кӧдзыд...
— Да, кӧдзыд.
— Сю оз кынмы, кыдзи чайтан?
abu
— Прӧйдитӧй, ёрт, пуксьӧй, — корис Яков Лукич.
«Мыйысь сійӧ повзис, чудак?» — чуймис Давыдов, кор казяліс, кыдзи кельдӧдіс кӧзяин, кыдзи муртса вӧрисны сылӧн паръясыс, ачыс тіраліс.
— Мый сюыдтӧ?
— Оз, оз ков эськӧ...
сійӧс лымйӧн тыртӧма...
Гашкӧ, сэтъясті тшыксьыштас, кытысь лымсӧ тӧвзьӧдӧма...
«Заводитӧ кӧдзасянь, а пыр жӧ, небось, шуас:
«Но, лӧсьӧдчы!»
Гашкӧ, Половцев нылысь кодкӧ висьталіс?
Обыск», — мӧвпаліс Яков Лукич.
Сылӧн вочасӧн чиніс полӧмыс, чужӧмас друг ыльнитіс вир, пораясӧдыс чепӧсйис ньылӧм, гӧгыльтчис плешкӧдыс дзормыштӧм ус вылас, чуткасьысь щӧка вылас.
— Гӧсьтӧн лоанныд, прӧйдитӧй горничаас.
— Ме пыри тӧлкуйтыштны тэкӧд...
Кыдзи ним-вичыдтӧ?
— Яков, Лукалӧн пи.
— Яков Лукич?
Сідзкӧ вот, Яков Лукич, тэ зэв бура, тӧлкӧн сёрнитін колхоз йылысь собрание вылын.
Дерт, тэ прав, мый колхозлы колӧ и сложнӧй машина.
Вот удж котыртӧм йывсьыд тэ ӧшибитчин, факт!
Думайтам тэнӧ завхозӧн пуктыны.
Ме тэ йылысь кывлі кыдзи культурнӧй кӧзяин йылысь...
— Да ті прӧйдитӧй, дона ёрт!
Гаша, пукты самӧвар.
Али ті, гашкӧ, шыд сёйыштанныд?
Али сола арбуз вундавны?
Прӧйдитӧй, миян дона гӧсьт!
Выль олӧмӧ миянӧс... — Яков Лукич тшӧкмуні радысла, сы пельпомъяс вылысь быттьӧ гӧра босьтісны.
— Культурнӧя кӧзяйствуйтлі, збыль ті шуинныд.
Миянлысь пемыд йӧзӧс пӧльяс привычкаясысь кӧсйылі мездыны...
Кыдзи гӧрӧны?
Грабитӧны мусӧ!
Похвальнӧй лист окружнӧй земельнӧй управлениесянь эм.
Семён!
Вай похвальнӧй листсӧ, коді тай рама пытшкас.
Да ми и асьным прӧйдитам, оз ков.
Яков Лукич нуӧдіс гӧсьтӧс горничаӧ, ачыс гусьӧник мигнитіс Семёнлы.
Мӧдыс гӧгӧрвоис, петіс коридорӧ игнавны горничасӧ, кӧні оліс Половцев, видзӧдліс сэтчӧ да повзис: горничаыс тыртӧм.
Семён пырис залӧ.
Половцев ӧти ной чулки кежысь сулаліс горнича ӧдзӧс дорын.
Сійӧ петкӧдліс кинас, мед Семён петас, ляскысис ӧдзӧс бердӧ хищниклӧн кодь тӧрчитысь гӧч пельнас.
«Немповтӧм чӧрт!» — залысь петігӧн думыштіс Семён.
Островнов керкаын тӧвнас ыджыд кӧдзыд залын эз овны.
Краситӧм джоджас ӧти пельӧсӧ воысь во кисьтавлісны кӧнтусь.
Ӧдзӧсыскӧд орччӧн сулаліс кӧтӧдӧм яблӧк тыра пельса.
Половцев пуксис пельса дорыш вылӧ.
Сылы вӧлі кылӧ сёрнилӧн быд кыв.
Гыӧртӧм ӧшиньясӧд сӧдзтысисны слабиник розӧвӧй югӧръяс.
Половцевлӧн кынмисны кокъясыс, но сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчытӧг, ыджыд лӧглунӧн кывзіс сибдӧм вӧсньыдик гӧлӧссӧ враглысь, кодӧс торйӧдӧ сыысь ӧти ӧдзӧс.
«Сибдӧдӧма гӧлӧссӧ, пон, аслас митингъяс вылын!
Ме эськӧ тэнӧ...
Ок, позьӧ кӧ вӧлі эськӧ ӧні!»
Половцев топӧдлывліс морӧс бердас вирысь ӧдӧм кулакъяссӧ, гыжъясыс сатшисны кипыдӧсъясас.
Ӧдзӧс сайын:
— Ме тіянлы сідзи шуа, колхозса миян дона руководитель:
оз туй миянлы кӧзяйствуйтны важмоз!
Босьтны кӧть кӧдза.
Мыйла кынмалӧ да воӧ десятина вылысь, тайӧ медбурыс, пуд кызь, а то и кӧйдыссӧ оз вештыны унаӧн?
А менам — некор он писькӧдчы шепъяс костӧдыс.
Вӧлі муна седлӧалӧм кӧбыла вылын, и лука вевдорас шепъяссӧ кӧртавла.
Да и шептыс — кипыдӧсад оз тӧр.
Ставыс тайӧ сы вӧсна, мый лым кутлі, мусӧ юктэзлі.
Мукӧд гражданиныс подсолнухсӧ вундӧ вуж выйӧныс — горшасьӧ, ставыс пӧ ломтас вылӧ туяс.
Сылы, сукин сынлы, горт дорас кизяк некор вундыны гожӧмнас, дышлуныс сыысь водзджык чужлӧма, сибдӧ сы бердӧ, а сійӧс оз гӧгӧрво, мый заясыс, вундавны кӧ подсолнухлысь сӧмын юръяссӧ, мӧдасны лым кутны, на костті тӧв оз кут гуляйтны, лымсӧ оз ну кырӧмъясӧ.
Тулысын татшӧм муыс бурджык арын медпыдіті гӧрӧм муысь.
А он кӧ кут лымсӧ, сійӧ сылас весьшӧрӧ, лёк ваӧн ойдӧдас, и оз ло сыысь ни мортлы, ни мулы пӧльза.
— Тайӧ, дерт, збыль.
— Меным, Давыдов ёрт, миян вердысьным, сӧветскӧй власьтным, эз весьшӧрӧ похвальнӧй лист сет!
Ме тӧда, кытчӧ да мыйла.
Сійӧ и агрономъясыд ӧттор-мӧдтор кузя ӧшибайтчӧны, но унатор и правильнӧйыс найӧ учениеын эм.
Вот, шуам, ме выписывайтлі агрономовскӧй журнал, а сэтчӧ ӧти вывті грамотнӧй морт на пӧвстысь, кодъяс тай студентъясӧс велӧдӧны, гижліс, мый кӧдзаыд пӧ весиг оз кынмы, а вошӧ сы вӧсна, мый куш муыс, кӧні абу лым паськӧмыс, потласьӧ да сэки ӧттшӧтш орйӧдлӧ ӧзимлысь вужъяссӧ.
— А тайӧ интереснӧ!
Ме эг кывлы та йылысь.
— И правильнӧ сійӧ гижӧ.
Сӧглас сыкӧд.
Весиг ачым прӧверитӧм могысь видлі.
Кодъя да видзӧда: ичӧтикӧсь да вӧсньыдикӧсь, быттьӧ юрси сіяс, вужйыслӧн вожъясыс, кодъясӧн рӧститчӧм тусьыс кыскӧ мусьыс сьӧд вирсӧ, мыйӧн пӧткӧдчӧ, — потласьӧмаӧсь, оръясьӧмаӧсь.
Нинӧмӧн пӧткӧдчыны кӧйдысыслы, сійӧ и кулӧ.
Мортлысь сӧнъяссӧ вундав — оз жӧ кут сійӧ овны свет вылын!
Сідзжӧ и кӧйдыс.
— Да, Яков Лукич, тайӧ тэ фактъясӧн сёрнитан.
Колӧ лым кутны.
Тэ вайлы меным тайӧ агрономическӧй журналъяссӧ лыддьыштны.
«Тэныд оз ковмыны!
Он вевъяв.
Дженьыд кад тэныд сиӧма овны!» — нюмъяліс Половцев.
— Либӧ вот кыдзи арся гӧрӧм муяс вылын лым кутны?
Щитъяс колӧны.
Ме и щит нин сэтшӧмӧс думышті ньӧръясысь...
кырӧмъяскӧд колӧ воюйтны, найӧ миянлысь мусӧ мырддьӧны быд во сюрс десятинаысь унджык.
— Ставыс тайӧ збыль.
Тэ вот висьтав, кыдзи миянлы бурджыка вӧчны скӧт оланінъяс, медым найӧ вӧліны шоныдӧсь.
Мед донтӧм да бур лоины, а?
— Картаястӧ-гидняястӧ?
Тайӧс ми ставсӧ вӧчам!
Бабаясӧс колӧ тшӧктыны плетеньяс мавтавны — тайӧ ӧти.
А не тадз кӧ, то позьӧ кык плетень костас кос куйӧд кисьтавны...
— Да-а-а...
А вот кыдзи протравливайтӧм кузя?
Половцев кӧсйис бурджыка пуксьыны пельса вылас, но вевтыс исковтіс сы улысь, грыммуні-уси.
Половцев герчнитіс пиньяснас, кор кыліс Давыдовлысь юалӧмсӧ:
— Мый сэні усисӧ?
— Тыдалӧ, кодкӧ мыйкӧ уськӧдіс.
Ми сэні тӧвнас огӧ олӧй, ломтасыс уна колӧ...
Да вот кӧсъя тіянлы петкӧдлыны породнӧй кӧнтусь.
Выпишитӧм.
Сійӧ миян тані залас тӧвйӧ.
Прӧйдитӧй.
Половцев ырскӧбтіс-чеччыштіс коридорӧ петанінлань, дзодзӧг госӧн ас кадӧ мавтӧм ӧдзӧс эз дзуркнит, шумтӧг лэдзис сійӧс...
Давыдов петіс Яков Лукич ордысь киняулас журнал пачкаӧн, волӧмлӧн результатъяс вӧсна дӧвӧльнӧй да ещӧ ёнджыка убеждённӧй, мый Островновысь лоӧ пӧльза.
«Вот татшӧмъясыдкӧд эськӧ воӧн позьӧ мӧдарӧ бергӧдны сикттӧ!
Тӧлка мужик, дьявол, уна лыддьӧма.
А кутшӧма сійӧ тӧдӧ овмӧс да му!
Вот тайӧ квалификация!
Ог гӧгӧрво, мыйла Макар видзӧдӧ сы вылӧ кӧсӧя.
Факт, мый колхозлы сійӧ ваяс зэв ыджыд пӧльза!» — сельсӧветлань восьлалігӧн мӧвпаліс сійӧ.
15 глава
Яков Лукич пример серти быд вой кутісны начкавны Гремячӧйын скӧтӧс.
Муртса пемдыштас, и кылӧ нин, кыдзи кӧнкӧ омӧлика да дженьыдика бакӧстас ыж, кулӧмводзвывса чирзӧмӧн сверлитас чӧв-лӧньсӧ порсь либӧ ымӧстас кукань.
Начкалісны и колхозӧ пырӧм йӧз и ӧтка олысьяс.
Начкалісны ӧшъясӧс, ыжъясӧс, порсьясӧс, весиг мӧсъясӧс; начкалісны сійӧс, мый кольлісны рӧд нюжӧдӧм вылӧ...
Кык войӧн вӧлі начкӧма Гремячӧйысь джын скӧтсӧ.
Хуторӧд понъяс заводитісны кыскавны сювъяс да рушкуяс, яйӧн тырисны кӧбрегъяс да амбаръяс.
Кык лун чӧжӧн кооперативнӧй ларёк вузаліс кыксё пуд гӧгӧр сов, коді воӧн-джынйӧн куйліс складын.
«Начкалӧй, ӧні сійӧ абу миян!» «Начкалӧй, всё равно нуасны яй заготовка вылӧ!» «Начкалӧй, а то колхозын яй кусӧктӧ он аддзыв!» — ветлӧдліс мисьтӧм сёрни.
И начкалісны.
Сёйисны мытсавтӧдзыс.
Кынӧмъясыс висисны ставыслӧн, поснисянь гырысьӧдз.
Ӧбед кадӧ керкаясын чегисны пызанъясыс пуӧм да жаритӧм яйысь.
Ӧбед кадӧ быдӧнлӧн — сылӧсь вом, быдӧнӧс горзьӧдлӧ, быттьӧ ӧбедня дырйи; и кынӧм дундытӧдз сёйӧмысь быдӧнлӧн кылалӧмаӧсь синъясыс.
Щукарь дед медводдзаяс лыдын тотшкӧбтіс арӧса куканьсӧ.
Кыкӧн старукаыскӧд кӧсйисны ӧшӧдны сійӧс переведина вылӧ, медым лӧсьыдджык вӧлі кульнысӧ; дыр мырсисны и весьшӧрӧ (сьӧкыд вӧлӧма госсялӧм куканьыд!), старукалы весиг коскас ётшкис, кор лэптӧ вӧлі куканьлысь бӧрладорсӧ, и та бӧрын недель чӧж бабка-лекарка пукталіс сылы мышкас чугунъяс.
А Щукарь дед аски асывнас ачыс пуис-пӧжасис да, то ли шогысла, мый доймис старукаыс, то ли ыджыд горшлунысла, сэтшӧма жӧритіс ӧбед дырйи пуӧм морӧс яй, мый тайӧ ӧбед бӧрын некымын сутки чӧж эз пыравлы ывлаысь да быдса суткиясӧн пропадайтіс зэв кӧдзыд дырйи сарай саяс, подсолнечникъяс пӧвстын.
Коді мунліс сійӧ лунъясӧ Щукарлӧн джынвыйӧ киссьӧм хата дінті, аддзыліс: чурвидзӧ, вӧвлі, град вылас, подсолнечник идзьяс пӧвстын, дедлӧн ёсь йыла шапкаыс, чурвидзӧ, оз вӧрзьыв; сэсся и ачыс Щукарь дед друг петас подсолнечникъяс пӧвстысь, лётіктӧ-мунӧ хатаыслань, оз видзӧдлы улича вылӧ.
Висьысьлӧн кодь походкаӧн, кокъяссӧ муртса кыскигтыр, воас ворота дорӧдз и друг, быттьӧ усьӧ дум вылас мыйкӧ эновтны позьтӧм делӧ, бергӧдчас, мӧдас котӧртны посньыдик, тэрыб воськовъясӧн да бара уйкнитас подсолнечник пӧвстӧ.
И бара вӧрзьӧдчытӧг да важнӧя чурвидзӧ подсолнечник идзьяс пӧвстын дедлӧн шапкаыс.
А кӧдзыдыс жмитӧ.
А тӧлыс пуркӧситӧ град вылысь лымсӧ, пукталӧ дед гӧгӧр ёсь вевта толаяс...
Размётнов мӧд суткинас, рытъявылыс, мыйӧн сӧмын тӧдмаліс сы йылысь, мый дорвыв начкалӧны скӧтӧс, котӧрӧн воис Давыдов ордӧ.
— Пукалан?
— Лыддьыся. — Давыдов кусыньтіс листбоксӧ вижоват ичӧтик небӧглысь, думыштчӧмпырысь нюммуніс:
— Со, вокӧ, небӧгыс, — сьӧлӧмтӧ шымыртӧ! — пиньтӧм вомсӧ жергӧдӧмӧн, дженьыдик ён кияссӧ шевгӧдӧмӧн серӧктіс сійӧ.
— Романъяс лыддян?
Либӧ песенник кутшӧмкӧ,
а хуторын...
— Йӧй! Йӧй!
Романъяс!
Кутшӧм сэн песенникъяс! — Давыдов вак-вакӧн сералігтыр пуксьӧдіс Андрейӧс табуретка вылӧ аскӧдыс паныд, зургис киясас небӧгнас. — Тайӧ жӧ ростовскӧй партактив вылын Андреев ёртлӧн доклад.
Тайӧ, вокӧ, дас роман дон сулалӧ.
Факт!
Заводиті лыддьыны и вот сёйны вунӧді, ылалі лыддьысьӧмнас.
Ӧні ставыс, буракӧ, кӧдзаліс.
Давыдовлӧн мугов чужӧм вылын кутіс тӧдчыны дӧсада да дзугыльмӧм.
Сійӧ чеччис да, кияссӧ зептас сюйӧмӧн, муніс кухняӧ.
— Тэ менсьымсӧ кутан кывзыны? — скӧрысь юаліс Размётнов.
— А то кыдз жӧ!
Дерт, кута.
Пырысь-пыр.
Давыдов вайис кухняысь кӧдзыд шыд тыра сёй тасьті, пуксис.
Сійӧ ӧтпырйӧн курччис зэв ыджыд нянь кусӧк, няклялігас розӧвӧйкодь бандзибъяс вылас вӧрисны жӧлвакъяс, кыв ни джын шутӧг мӧдіс дзоргыны Размётнов вылӧ мудзпырысь читкыртӧм руд синъяснас.
Шыд веркӧсас кынмӧмаӧсь мӧс гослӧн оранжевӧй кытшъяс, гӧрд би моз ломаліс плавайтысь гормӧг пуртӧс.
— Яя шыд? — куритчӧмысь вижӧдӧм чуньяснас тасьті вылӧ индігмоз наяна юаліс Андрей.
Давыдов, тшӧкмуніг да мырдӧн нюмъялігтыр, бурпырысь довкнитіс юрнас.
— А кытысь яйыс?
— Ог тӧд.
А мый?
— А сійӧ, мый джын скӧтсӧ хуторын начкӧмаӧсь.
— Коді? — Давыдов бергӧдлыштіс нянь шӧрӧмсӧ да вештіс сійӧс.
— Чӧртъяс! — Размётновлӧн плешса рана туйыс ёна гӧрдӧдіс.
— Колхозса председатель!
Гигант стрӧитан!
Тэнад жӧ колхозникъясыд начкӧны, со коді!
И единоличникъяс.
Йӧймӧмаӧсь!
Начкӧны дорвыв ставсӧ, и весиг шуны, ӧшъясӧс начкалӧны!
— Вот тэнад привычка...
горзыны митинг вылын моз... —
шыд панявны заводитігӧн дӧсадапырысь шуис Давыдов.
— Тэ меным спокойнӧя да тӧлкӧн висьтав, кодъяс начкалӧны, мыйла?
— А ме тӧда — мыйла?
— А тэ век равзан, горзан...
Синтӧ кӧ кунян — и со сійӧ, рӧдимӧйӧй, дас сизимӧд во.
— Небось, горзыны мӧдан!
Размётнов висьталіс, мый тӧдіс, скӧтӧс начкавны заводитӧм йылысь.
Помланьыс Давыдов сёйис пӧшти аклявтӧг, шмонитӧмсӧ быттьӧ киӧн сылысь босьтісны, син доръясас лоины чукыръяс, и чужӧм вылас быттьӧ пӧрысьмыштіс.
— Ӧні жӧ мун да чукӧрт общӧй собрание.
Нагульновӧс...
А но, ме ачым сы ордӧ пырала.
— Мыйла чукӧртнысӧ?
— Кыдзи мыйла?
Запретитам скӧт начкӧм!
Колхозысь мӧдам вӧтлавны да судитны.
Тайӧ жӧ вывті важнӧ, факт!
Тайӧ бара кулак миянлы кӧлесаӧ бедь сюйӧ!
Но, на куритчы и айда...
Да, энлы, ме и вунӧді ошйысьыштны.
Давыдов чужӧм вывті вуджӧртіс шуда нюм, синъясыс ловзисны, сійӧ эз вермы дзебны радлунсӧ, кӧть кыдзи эз зіль сурова топӧдны вомдоръяссӧ.
— Пӧлучиті ме талун Ленинградысь посылка...
Да, ёртъяссянь посылка...
сійӧ копыртчис, кыскис крӧвать увсьыс ящик и, радысла гӧрдӧдӧма, лэптіс вевтсӧ.
Ящикас кыдзсюрӧ куйлісны папирос пачкаяс, печенье кӧрӧбка, небӧгъяс, резьбаа пу портсигар, ещӧ мыйкӧ пакетъясын да тубрасъясын.
— Ёртъяслы дум выланыс усьӧма, ыстӧмаӧсь со...
Тайӧ, вокӧ, миян папиросъясыс, ленинградскӧйӧсь...
Весиг со, аддзан, шоколад, а мыйла меным сійӧ?
Колӧ кутшӧмкӧ челядьлы сетны...
Но, да тан фактыс колана, а абу тайӧ.
Сідзи?
Главнӧйыс — дум выланыс усьӧма, ыстӧмаӧсь, и со письмӧ эм...
Давыдовлӧн гӧлӧсыс вӧлі ӧні небыд; татшӧм шӧйӧвошанаӧн да шудаӧн Андрей аддзӧ Давыдов ёртӧс медводдзаысь.
Сылӧн волнуйтчӧмыс, код тӧдас кыдз, вуджис и Размётнов вылӧ.
Буртор шуны кӧсйӧмӧн сійӧ нурбыльтіс:
— Но и бур.
Тэ шань морт, вот, сідзкӧ, и ыстісны.
Татчӧ, видзӧдтӧ, абу ӧти чӧлкӧвӧй дон добрасӧ пуктӧма.
— Делӧыс абу сыын!
Тэ жӧ гӧгӧрвоан, ме, морыс мед лыяс, рӧдтӧм-вужтӧм кодь: ни гӧтыр, некод, факт!
А со — клоп, и со сійӧ, посылка.
Сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана факт...
Письмӧас, видзӧд, кымынӧн кырымасьӧмаӧсь. — Давыдов ӧти кинас чургӧдіс папирос кӧрӧбка, мӧдас кутіс письмӧ, кытчӧ чукльӧдлӧма уна кырымпасъяс.
Киясыс сылӧн тіралісны.
Размётнов ӧзтіс ленинградскӧй папирос, юаліс:
— Но мый, тэныд кажитчӧ выль патераыд?
Кӧзяйкаыс — бур?
Коді нӧ песласьӧ тэныд?
Тэ либӧ мамлы, мый ли, вайин эськӧ пеславны, а?
Либӧ кӧзяйкаыдкӧд сёрнитчин эськӧ...
Тэ вылын дӧрӧмыд — шашкаӧн он вермы керавны, и ньылӧм дук нырад чашкӧ, кыдзи мӧритӧм вӧвсянь.
Давыдов гӧрдӧдіс, ыпнитіс.
— Да, эм сэтшӧм делӧ...
Нагульнов ордын олі, кыдзкӧ абу лӧсьыд сэн...
Мыйкӧ кӧ вурыштны — тайӧс ме ачым, и песласьлі коркӧ сідзжӧ ачым.
А сідз вообщӧ ме ещӧ локтӧмсянь на эг пывсьыв, тайӧ факт.
И фуфайкаӧй сідзжӧ...
Майтӧгыс тані ларёкас абу, шыасьлі нин кӧзяйка дінӧ, а сійӧ шуӧ:
«Вайӧй майтӧг».
Гижа ёртъяслы, медым ыстісны песласян майтӧг.
А патера шогмана, челядь абу, лыддьысьны некод оз мешайт и вообщӧ...
— Да тэ вай мамлы, сійӧ песлалас.
Тэ, пӧжалуйста, эн яндысь.
Сійӧ менам шань старука.
— Та кузя ог йӧрмы, эн тӧждысь, аттьӧ.
Колӧ колхозлы пывсян стрӧитны, вот тайӧ да!
Стрӧитам, факт!
Но, мун, чукӧрт собрание.
Куритчӧм бӧрын Размётнов муніс.
Давыдов сідз прӧстӧ выль пӧв тэчис посылкасьыс пакетъяссӧ, ышловзис, лӧсьӧдыштіс вижов-сьӧд фуфайкаыслысь нюжалӧм юрйывсӧ да, вывлань сыналӧм сьӧд юрсисӧ шыльӧдыштӧм бӧрын, кутіс пасьтасьны.
Мунігмозыс пырис Нагульнов ордӧ.
Сійӧ встретитіс Давыдовӧс паськыд синкымъяссӧ букыштӧмӧн, бокӧ видзӧдігтыр.
— Скӧтӧс начкӧны...
Жаль лоӧма собственностьыс.
Посни буржуй пытшкын мунӧ сэтшӧм гудыртас — кыв оз сюр, — здоровайтчӧм бӧрын ропкыштіс сійӧ.
И пырысь-пыр жӧ стрӧга бергӧдчис гӧтырланьыс:
— Тэ, Гликерья, петав ӧні жӧ татысь.
Пукалышт недыр кӧзяйка ордын, ме ог вермы сёрнитны тэ дырйи.
Жугыль чужӧма Лушка петіс кухняӧ.
Став тайӧ лунъясас, сы бӧрын, кор кулацкӧй семьяяскӧд муніс и Тимофей Рваный, Лушка ветлӧдліс зэв шог.
Сылӧн пыктӧм синъяс улас — тыын кодь гажтӧм лӧз;
нырыс, и сійӧ ёсь лоӧма, быттьӧ кулӧм мортлӧн.
Тыдалӧ, чорыда мӧрччӧма сьӧлӧм вылас мусукыскӧд янсӧдчӧмыс.
Сэки, кулакъясӧс колльӧдігӧн, кодъяс мӧдӧдчӧны вӧлі кӧдзыд войвыв местаясӧ, сійӧ явӧ, ньӧти яндысьтӧг, быдса лун слӧняйтчис Борщев керка дорын, виччысис Тимофейӧс.
И кор рытгорувнас Гремячӧйысь вӧрзьӧдчисны кулацкӧй семьяяс да кӧлуй тыра вӧла-доддяяс, Лушка лёкгоршӧн, шеваысь моз горӧдіс, кутіс туплясьны лым вылас.
Тимофей уськӧдчис сылань додь дорсьыс, но Фрол Рваный бӧр бергӧдіс сійӧс скӧрысь горӧдӧмӧн.
Муніс додь бӧрся Тимофей, частӧ видзӧдлывліс бергӧдчӧмӧн Гремячӧй вылӧ, курччаліс ыджыд лӧглун вӧсна кельдӧдӧм паръяссӧ.
Быттьӧ тополь вылын коръяс, кышӧдчисны Тимофейлӧн мелі кывъясыс — тыдалӧ, не кывлыны нин сэсся найӧс Лушкалы.
Кыдзи нӧ том нывбабалы не косьмыны шог-печальысь, кыдзи не майшасьны!
Коді ӧні шуас синъясас радейтӧмӧн видзӧдіг: «Тіянлы тайӧ турунвиж юбкаыс сэтшӧма мунӧ, Луша!
Ті сійӧн парсканныд важ кадся офицершаӧс».
Либӧ бабьей песня кывъясӧн: «Тэ прӧстит-прӧщай, красавица.
Тэнад мичлуныд ёна кажитчӧ».
Сӧмын Тимофей вермис леститчӧмӧн да яндысьтӧм сьӧлӧмӧн вӧрзьӧдны Лушкалысь душасӧ.
Мужик дорас Лушка сійӧ лунсяньыс дзикӧдз кӧдзаліс.
А Макар сэки сёрнитіс спокойнӧя, кывъяссӧ тӧдчӧдӧмӧн да вӧвлытӧм уна:
— Ов ме ордын медбӧръя лунъяс, ов.
А сэсся чукӧрт ассьыд сисьпомъястӧ, резинкаястӧ да помада дозъястӧ и усйысь, кытчӧ гажыд.
Ме, тэнӧ радейтігӧн, уна янӧдӧм терпиті, а ӧні пасьмуні менам терпениеӧй!
Кулацкӧй пикӧд мӧдін гартчыны — ме чӧв олі.
А тэ кӧ нин став колхознӧй сознательнӧй йӧз дырйи сы вӧсна ырзыны-бӧрдны мӧдін, — сэсся быри менам терпение!
Ме тэкӧд, гуляйтысь баба, непӧштӧ мирӧвӧй революцияӧдз ог во, а дзикӧдз верма кыс нюжӧдны.
Тэ меным олӧмын — гӧрб вылын лишнӧй ноп.
Шыбита ме тайӧ нопсӧ!
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — вочавидзис Лушка да чӧв ланьтіс.
Рытнас Давыдовлӧн да Макарлӧн вӧлі ас кост сёрни.
— Няйтӧсьтіс тэнӧ бабаыд!
Кыдзи тэ ӧні колхознӧй масса водзын кутан синъястӧ лапйӧдлыны, Нагульнов?
— Тэ бара важсӧ...
— Колода тэ!
Ӧш рушку! — Давыдовлӧн ёна гӧрдӧдіс сьыліыс, кызісны плешкас сӧнъясыс.
— Тэкӧд нӧ кыдзи сёрнитнысӧ? — Нагульнов ветлӧдліс жырйӧд, лотшйӧдліс чуньяссӧ, ньӧжйӧник, наяна нюмъяліс: — Муртса не сідз шуан, и тэ пыр жӧ крукасян: «Анархист!
Уклонщик!»
Тэ тӧдан, кыдзи ме видзӧда баба вылӧ да мый вӧсна терпиті тадзи тешитчӧмсӧ?
Ме висьтавлі нин ӧтчыд: менам абу сы йылысь думъясӧй.
Тэ думыштлін мыйкӧ ыж курдюк йылысь?
— <ns>Э-э-эг</ns>... — Макарлӧн тайӧ немвиччысьтӧм юалӧмысь нюжӧдіс чуймӧм Давыдов.
— А ме вот думыштлі: мыйла эськӧ ыжлы курдюкыс, кодӧс лепитӧма чужӧмсяньыс?
Кажитчӧ, нинӧмла.
Но, вӧв али пон — найӧ бӧжнас гутъясӧс вӧтлалӧны.
А ыжлы ӧшӧдӧмаӧсь кӧкъямыс фунт гос, сійӧ и тірӧдӧ курдюкнас, гутӧс оз вермы вӧтлыны, жар сылы гожӧмнас курдюк вӧснаыс, йӧн юръяс ӧшйӧны сэтчӧ.
— Мыйла нӧ татчӧ курдюкъяссӧ, быдпӧлӧс бӧжъяссӧ? — Давыдов скӧрмыштіскодь.
Но Нагульнов падъявтӧг водзӧ висьталіс:
— Тайӧс сылы сиӧма, ме ногӧн, медым яндзимсӧ тупкыны.
Абу лӧсьыд, а кытчӧ нӧ сы местаын воштысян?
Вот и меным баба, мӧд ногӧн кӧ гӧтыр, колӧ, кыдзи ыжлы курдюк.
Ачым ставнам сетчи мирӧвӧй революциялань.
Ме сійӧс, донаӧс, виччыся...
А бабаыд меным — тьпу и сэсся нинӧм.
Бабаыд сідз, прӧстӧ.
Сытӧг сідзжӧ оз позь.
abu
abu
Сійӧ кӧ менам омӧль, да чӧртыс мед нуӧ сійӧс!
Ме сылы сідзи и шуи:
«Гуляйт, окота кӧ, но видзчысь, подолад эн вай либӧ висьӧм эн кӧвъяв, а то юртӧ песовта!»
А вот тэ, Давыдов ёрт, нинӧм тайӧс он гӧгӧрво.
Тэ быттьӧ кӧрт складнӧй аршин.
И революцияӧ не сідз тэ кывзысян...
Но, мый тэ менӧ баба грекысь кӧритан?
А вот мый кулаккӧд гартчис да горзіс-бӧрдіс сы вӧсна, классӧвӧй враг вӧсна, таысь сійӧ — гадина, и ме сійӧс гортысь вӧтла.
Нӧйтны жӧ ме ог вермы.
Ме выль олӧмӧ пыра и киӧс ог кӧсйы пежӧсьтны.
А вот тэ эськӧ, небось, нӧйтін, а?
А сідзкӧ, кутшӧм нӧ лоӧ торъялӧмыс тэ костын, коммунист костын, да, шуам, важся морт костын, кутшӧмкӧ чиновник костын?
Найӧ пыр нӧйтлісны гӧтыръяссӧ.
Сійӧ жӧ!
Абу сідз, вокӧ, тэ дугды мекӧд Лушка йылысь сёрнитны.
Ме ачым сыкӧд артася,
тэ тайӧ делӧас лишнӧй.
Баба — сійӧ делӧ вывті серьёзнӧй!
Сыысь унатор зависитӧ.
Нагульнов думыштчӧмпырысь нюммуніс да сьӧлӧмсяньыс водзӧ висьталіс:
— Вот мыйӧн жуглам став границаяссӧ, ме медводз горӧда:
«Кырссьӧй, гӧтрасьӧй мукӧдпӧлӧс вираяс вылӧ!»
Ставныс ӧтсорассясны, и оз ло белӧй светын сэтшӧм срамыс, мый ӧтилӧн телӧыс еджыд, мӧдлӧн виж, а коймӧдлӧн сьӧд: и еджыдъяс мукӧд рӧма кучикаясӧс кӧритӧны да лыддьӧны ассьыныс улынджыкӧн.
Чужӧмъясныс ставныслӧн лоӧны мича-муговӧсь, и ставныс ӧткодьӧсь.
Ме та йылысь мукӧддырйи войяснас мӧвпала.
— Олан тэ, Макар, вӧтын моз! — недӧвӧльнӧя шуис Давыдов.
— Ме тэнӧ унатор кузя ог гӧгӧрво.
Расаяс костын торъялӧмыд — тайӧ сідз, а вот мукӧдторйыс...
Быт юалӧмъяс кузя ме тэкӧд абу сӧглас.
Но, да чӧрт тэкӧд!
Сӧмын ме тэ ордын ог нин ов.
Факт!
Давыдов кыскис пызан увсьыс чемодан (гортӧма гольснитісны весьшӧрӧ туплясьысь инструментъяс), петіс.
Нагульнов колльӧдіс сійӧс выль патераӧ, челядьтӧм колхозник Филимонов ордӧ.
Сэки Филимонов дворӧдз мунігчӧжыс найӧ сёрнитісны кӧдзаяс йылысь, но семья да быт юалӧмъяс йылысь найӧ эз нин сёрнитны.
Сэксянь ещӧ кӧдзыдджыкӧсь лоины на костын отношениеясыс...
Со и тайӧ пӧрйӧ Нагульнов встретитіс Давыдовӧс век кыдзкӧ синбӧжнас да улӧ видзӧдігтыр, но сы бӧрын, мыйӧн петіс Лушка, мӧдіс сёрнитны кыпыдджыка:
— Начкалӧны скӧтӧс, гадъяс!
Дасьӧсь куим горшӧн жӧритны, мед сӧмын колхозӧ не сетны.
Ме вот мый шуа: ӧні жӧ примитны собраниеӧн ходатайство, медым нарошнӧ начкалысьяссӧ лыйлыны!
— <ns>Мы-ы-ый</ns>?
— Лыйлыны, шуа.
Код дорӧ нӧ тайӧ колӧ шыӧдчыны лыйлӧм йывсьыс?
Войтыр суд оз вермы, а?
А вот кыдз ляскӧбтыны эськӧ морт кыкӧс сэтшӧмъяссӧ, кодъяс тыра мӧсъяссӧ начкисны, мукӧдыс, небось, садьсялісны эськӧ!
Ӧні колӧ став стрӧглунӧн.
Давыдов шыбитіс сундук вылӧ кепкасӧ, кутіс восьлавны жырйӧдыс.
Сы гӧлӧсысь кыліс недовольствуйтчӧм да думыштчӧм:
— Со тэ бара вывті кусыньтан...
Беда тэкӧд, Макар!
Но тэ думыштлы: мӧс начкӧмысь ӧмӧй позьӧ лыйлыны?
И сэтшӧм законъясыс абуӧсь, факт!
Вӧлі ЦИК-лӧн да Совнаркомлӧн постановление, а та йылысь сэні веськыда шуӧма: кык во кежлӧ пуксьӧдны, мусӧ мырддьыны позьӧ, нарошнӧ начкысьясӧс позьӧ выселитны крайысь, а тэ — шыӧдчыны лыйлӧм йылысь.
Но, збыльысь, тэ кутшӧмкӧ..
— Кутшӧмкӧ!
Некутшӧм ме!
Тэ пыр гӧгрӧдлан да плантуйтан.
А мыйӧн кутам кӧдзнысӧ, колхозӧ пыртӧм йӧз кӧ ӧшъяссӧ начкаласны?
Макар матыстчис дзик Давыдов бердӧ, пуктіс кипыдӧсъяссӧ сылӧн паськыд пельпомъяс вылӧ.
Сійӧ вӧлі Давыдовысь пӧшти быдса юрӧн джуджыдджык; вылісянь сы вылӧ видзӧдігмоз мӧдіс сёрнитны:
— Сёма!
Жалитанторйӧй тэ менам!
Мыйла тэнад юр вемыд сэтшӧм дыш? — да пӧшти горӧдіс:
— Ӧд пропадитам ми, кӧдзаӧн кӧ огӧ справитчӧй!
Збыльысь ӧмӧй он гӧгӧрво?
Быть колӧ лыйлыны скӧтысь кык-куим гадӧс!
Кулакъясӧс колӧ лыйлыны!
Налӧн делӧясыс!
Корны колӧ высшӧй власьтъяслысь!
— Йӧй!
— Со бара ме йӧйӧн лои...
Нагульнов зуньгыртчӧмӧн копыртіс юрсӧ да пыр жӧ чатӧртіс сійӧс, кыдзи шенкельӧн зургӧм вӧв; мӧдіс грымӧдны:
— Ставсӧ начкаласны!
Кадыс лои позиционнӧй, кыдзи гражданскӧй война дырйи, гӧгӧр нырсӧ сюйӧ враг, а тэ!
Пӧгубитанныд ті, эстшӧмъяс, мирӧвӧй революциясӧ!
Оз во сійӧ тіян вӧсна, сьӧкыда думайтысьяс вӧсна!
Эстӧн гӧгӧр буржуйяс мучитӧны рабочӧй йӧзӧс, гӧрд китаечьясӧс пасьйӧны-бырӧдалӧны, став сьӧдъяссӧ нӧйтӧны, а тэ нежничайтан тан врагъяскӧд!
Сӧвестнӧ!
Юръяндзим!
Сьӧлӧмын вирыс косьмӧ, мыйӧн думыштан миян рӧднӧй вокъяс йылысь, кодъяс вылын заграницаын издевайтчӧны.
Ме сы вӧсна газетъяс ог вермы лыддьыны!..
Газетъяссьыс менам став гырк пытшкӧсӧй гудрасьӧ!
А тэ!
Кыдзи думайтан рӧднӧй вокъяс йывсьыд, кодъясӧс врагъяс сісьтӧны тюрьмаясын?
Он жалит тэ найӧс!..
Давыдов лёкысь мӧдіс нускыны, пашкыртіс чуньяснас смоль сьӧд юрсисӧ.
— Чӧртыс тэнӧ!
Кыдз сідз ог жалит?
Факт!
И эн равзы, пӧжалуйста!
Ачыд йӧй да мукӧдъяссӧ сэтшӧмӧн вӧчан!
Ме война дырйи Лушка синъяс ради, али мый, контракӧд косяси?
Кыдз тэ ногӧн?
Думыштлы!
Оз вермы лоны сёрниыс лыйлӧм йылысь!
Бурджык эськӧ, тэ кӧ массӧвӧй удж нуӧдін, разъясняйтін миянлысь политика, а лыйлыны — сійӧ прӧстӧ!
И вот тэ век тадз!
Муртса лёктор, тэ пырысь-пыр медчорыд мераас кутчысян, факт!
А кӧні тэ вӧлін таӧдз?
— Сэні жӧ, кӧні и тэ!
— Сыын и фактыс!
Прӧзевайтім ми ставным тайӧ кампаниясӧ, а ӧні колӧ бӧр веськӧдны, оз лыйлӧм йылысь сёрнитны!
Тырмас тэныд йӧйтавны!
Босьтчы уджавны!
Барышня, чӧрт!
Барышняысь на омӧльджык, коді гыжъяссӧ мавтӧма!
— Менам найӧс вирӧн мавтӧма!
— Быдӧнлӧн сідзи, коді перчаткатӧг воюйтліс, факт!
— Семён, кыдзи тэ верман менӧ барышняӧн нимтыны?
— Тайӧ веськаліс кыв вылӧ.
— Босьт тайӧ кывсӧ бӧр, — ньӧжйӧник корис Нагульнов.
Давыдов чӧла видзӧдіс сы вылӧ, серӧктіс.
— Босьта.
Тэ успокоитчы, и мунам собрание вылӧ.
Колӧ чорыда агитируйтны скӧт начкалӧмлы паныд!
— Ме тӧрыт быдса лун дворъясті шӧйті, сёрниті.
— Тайӧ бур метод.
Колӧ прӧйдитны ещӧ, да миянлы ставнымлы.
— Со бара тэ...
Ме тӧрыт сӧмын дворысь пета, мӧвпала: «Но, кажитчӧ, уговориті!»
Пета и кыла: «<ns>кулі-і-і, кулі-і-і</ns>!» — кутшӧмкӧ том порсь чирзӧ нин пурт улын.
А ме таӧдз гадлы-собственниклы быдса час висьталі мирӧвӧй революция да коммунизм йылысь!
Да кыдзи сёрнитісӧ!
Весиг аслам кымынысь синваӧй доршасис сьӧлӧм вӧрзьӧмысь.
Оз, оз ков найӧс уговаривайтны, а нӧйтны юръясас да шуавны: «Эн кывзы кулаклысь, вреднӧй гад!
Эн велӧдчы сылысь собственностьӧ!
Эн начкав, пеж лов, скӧтӧс!»
Сійӧ чайтӧ, мый сійӧ начкӧ ӧшкӧс, а сійӧ збыльвылас сатшкӧ пурт мирӧвӧй революциялы мышкас!
— Кодӧс нӧйтны, а кодӧс и велӧдны, — эз сетчы Давыдов.
Найӧ петісны дворӧ.
Пуркӧситіс ва лым сора турӧб.
Лемасьысь лым чиръясыс вевттьӧмаӧсь важ лымсӧ, сылісны керка вевтъяс вылын.
Сап пемыдын воисны школаӧдз.
Собрание вылӧ воис Гремячӧйысь сӧмын джын йӧзыс.
Размётнов лыддис «Скӧтӧс хищническӧя начкалӧмкӧд тышкасян мераяс йылысь» ЦИК-лысь да Совнаркомлысь постановление, сэсся висьталіс речь Давыдов.
Помас сійӧ веськыда сувтӧдіс юалӧм:
— Граждана, миян эм колхозӧ пырӧм йылысь кызь квайт заявление, аски собрание вылын мӧдам видлавны найӧс, и сійӧ, коді сетчис кулакладорӧ да начкис скӧтсӧ колхозӧ пырӧм водзвылын, ми огӧ примитӧй, факт!
— А колхозӧ пырӧм йӧз кӧ начкалӧны том скӧтӧс, сэки мый? — юаліс Любишкин.
— Найӧс кутам вӧтлавны!
Собрание акнитіс, ньӧжйӧник заводитіс ызгыны.
— Сэки колхозсӧ бырӧдӧй!
Хуторын абу сэтшӧм овмӧс, кӧні эськӧ эз начкыны скӧтӧс! — горӧдіс Борщев.
Нагульнов горӧдіс сы вылӧ, заводитіс треситны кулакъяснас:
— Ланьт тэ, подкулачник!
Колхознӧй делӧясӧ эн сюйсьы, тэтӧг вермам!
Тэ ачыд эн начкы кык арӧса ӧштӧ?
— Ме аслам скӧтлы ачым кӧзяин!
— Вот ме аски пуксьӧда тэнӧ, сэні кӧзяйствуйтыштан!
— Вывті стрӧга!
Вывті стрӧга вӧчанныд! — равзіс кодлӧнкӧ сибдӧм гӧлӧс.
Собрание вылын кӧть йӧзыс вӧлі этша, но сійӧ муніс ёна ызгигтыр.
Разӧдчигас хуторсаяс чӧв олісны и, сӧмын, школаысь петӧм мысти да чукӧръяс вылӧ торйӧдчалӧм бӧрын, мунігмозыс мӧдісны висьтавлыны ассьыныс мнениеяснысӧ.
— Чӧртыс менӧ тойыштіс начкыны кык ыжӧс! — норасис Любишкинлы колхозник Куженков Семён.
— Ті тайӧ яйсӧ ӧні горшысь перъянныд...
— Ме, зонмӧ, ачым пакӧститі, начки кӧзаӧс... — сьӧкыда ышлолаліс Любишкин.
— Ӧні лапйӧдлы синтӧ собрание водзын.
Ок тэ, эсійӧ бабакӧд!
Грекӧ вӧйтіс.
«Начкы да начкы».
Яй сылы ковмӧма!
Ок тэ, юбкаа антихрист!
Ӧні воа да пӧвсалышта сійӧс!
— Колӧ, колӧ велӧдыштны, — сӧветуйтіс Любишкинлӧн сватыс, зэв пӧрысь дед Бесхлебнов Аким.
— Тэныд, сватӧй, зэв абу лӧсьыд, тэ ӧд колхознӧй член.
— Сійӧ ӧд и эм, — ускас сибдӧм лым чиръяссӧ пемыдінас чышкышталіг, вутшъясӧ конъясьлігтыр ышлолаліс Любишкин.
— А тэ, Аким дед, тӧдӧмысь, сера ӧштӧ сідзжӧ начкин? — кызігтырйи юаліс Дёмка Ушаков, коді оліс Бесхлебновкӧд орччӧн.
— Начки, донаӧй.
Да кыдзи нӧ сійӧс он начкы!
Чегӧма ӧшным коксӧ, чегӧма, ӧкаяннӧй сераыд!
Кӧбрег вылӧ сійӧс мутиыд лэптӧма, усьӧма кӧбрегас да чегӧма коксӧ.
— Сійӧ жӧ ме югдігас аддзылі, кыдзи тэ моньыдкӧд ньӧръясӧн вӧтлінныд сійӧс кӧбрег вылад...
— Мый тэ!
Мый тэ, Дементий!
Пернапасась! — повзис Аким дед да весиг сувтіс улича шӧрас, частӧ лапйӧдліс синъяссӧ сап пемыдас.
— Мунам, мунам, дедӧ, — такӧдіс сійӧс Дёмка.
— Но, мый сувтін, быттьӧ муӧ сатшӧм гӧр?
Вӧтлін ӧштӧ кӧбрегӧ...
— Ачыс пырӧма, Дементий!
Эн грешит!
Ок, вывті ыджыд грек!
— Мудер тэ, а ошкысь абу мудерджык.
Ӧшкыд, сійӧ кывнас бӧж увсӧ судзӧдӧ, а тэ, небось, он куж сідзсӧ, а?
Чайтін: «Калечита ӧшкӧс, и нинӧм он босьт».
Хутор весьтын дурис уль руа тӧв.
Гораа шувгисны ю весьтын вадорса топольяс да бадьяс.
Сьӧд — кӧть синмад чуткы — шебрас вевттис хуторсӧ.
Уличаяс вылын дыр на юргисны уль руӧн гортӧммӧдӧм гӧлӧсъяс.
Сапкис-усис лым.
Тӧв пыркӧдіс медбӧръя лымсӧ.
10 глава
Собрание вывсянь Давыдов муніс Размётновкӧд.
Сапкис ва лым.
Пемыдас кӧнсюрӧ дзирдалісны бияс.
Понлӧн увтчӧмыс, кодӧс чашйис тӧлыс, юргис хуторын гажтӧма да дугдывтӧг.
Давыдовлы тӧдвылас уси лым кутӧм йылысь Яков Лукичлӧн висьталӧмыс, ышловзис: «Да, таво не сыӧдз.
А мыйта вот татшӧм турӧб дырйи эськӧ лымйыс уси муяс вылӧ!
Прӧстӧ жаль весиг, факт!»
— Пыралам конюшняӧ, видзӧдлам колхознӧй вӧвъясӧс, — шуис Размётнов.
— Вай.
Кежисны бокиса уличаӧ.
Регыд мысти тыдовтчис би: Лапшиновлӧн турун видзанінын, кодӧс лӧсьӧдісны конюшня вылӧ, ӧшаліс пӧнар.
Пырисны дворӧ.
Конюшняӧ пыран ӧдзӧс дорын, вевт улын, сулалісны морт кӧкъямыс казакъяс.
— Коді талун дневалитӧ? — юаліс Размётнов.
Сулалысьяс пӧвстысь ӧти кусӧдіс сапӧг бердас чигаркасӧ, вочавидзис:
— Кондрат Майданников.
— А мыйла тані йӧзыс уна?
Мый ті тані вӧчанныд? — интересуйтчис Давыдов.
— Сідзи, Давыдов ёрт...
Сулалам, ӧтлаын куритчам...
— Рытнас турун ваялім гумла дорысь.
— Заводитім куритчыны да варовмим.
Турӧб дугдӧмсӧ думайтам виччысьны.
Стойлӧясын сулалӧны вӧвъяс да журскӧны-сёйӧны турун.
Быд стойлӧлы паныд, пу тувъяс йылын, ӧшалӧны сийӧс, шлея либӧ гезъяс параӧн доддялӧм вылӧ.
abu
Ветланінсӧ сӧстӧма чышкӧма да киськалӧма юдорса виж лыаӧн.
— Майданников! — чукӧстіс Андрей.
— Да! — конюшня помын воча шыасис гӧлӧс.
Майданников вилаӧн вайис моздор сю идзас.
Сійӧ пырис ӧдзӧссяньыс нёльӧд стойлӧӧ, чужйис водӧм воронӧй вӧвлы, чеччӧдіс сійӧс, вольсаліс идзассӧ.
— Бергӧдчы, чӧрт! — скӧрысь горӧдіс сійӧ да ӧвтыштчис вила воропнас ойбырасьысь вӧв вылӧ.
Сійӧ полӧмпырысь мӧдіс тотшикасьны пу джоджӧд, корснитіс да нюжӧдчис ляснилань, тыдалӧ, эз думайт бӧр водны.
Кондрат матыстчис Давыдов дінӧ, сы дорысь чашкис-ӧвтіс конюшня да идзас дукӧн, нюжӧдіс чорыд кӧдзыд кисӧ.
— Но кыдз-мый, Майданников ёрт?
— Нинӧм, колхозса председатель ёрт.
— Тэ мыйкӧ вывті нин официальнӧя: «колхозса председатель ёрт»...
Давыдов нюммуніс.
— Ме ӧні обязанностьяс пӧрта олӧмӧ.
— Мыйла йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь конюшня дорас?
— Асьныд налысь юалӧй! — Кондрат гӧлӧсын кыліс скӧр дӧсада.
— Мыйӧн вердны вой кежлас вӧвъясӧс, сідзи найӧс и чӧртыс вайӧ.
Йӧзыс некыдз оз вермыны мынтӧдчыны единоличностьысь.
Тайӧ ставныс кӧзяинъясыс пукалӧны.
Воасны, тӧждысьӧны:
«А менам гнедӧйлы сетін турунсӧ?»
«А буланӧйлы вольсалін?»
«Кӧбылаӧй менам тані дзоньвидза?»
А кытчӧ нӧ, шуам, сылӧн кӧбылаыс лоӧ?
Вомӧ сійӧс ме сюя али мый?
Ставныс сюйсьӧны, корӧны: «Вай отсышта вӧвъяслы турун сетыштны!»
И быдӧн кӧсйӧ аслас вӧлыслы сетны унджыкӧс...
Сё мат!
Колӧ постановление примитны, мед лишнӧй йӧз тані эз бергавны.
— Кывлін? — Андрей мигнитіс Давыдовлы, шогпырысь довкйӧдлыштіс юрнас.
— Вӧтлав найӧс татысь! — стрӧга прикажитіс Давыдов.
— Медым, дежурнӧй да отсасьысьяс кындзи, некод эз вӧв!
Турунсӧ унаӧн-ӧ сеталан?
Веситан?
— Ог.
Ог веситав.
Ылӧсас, пудджын быдӧнлы.
— Быдӧнлы вольсалан?
— Да мый нӧ, ей-богу! — Кондрат лёкысь пыркнитіс будённовканас, сылӧн зумыд мугов сьылі вылӧ, важ дукӧс воротник костас киссисны небыд турун чиръясыс.
— Завхозным миян, Островнов, Яков Лукичыдтӧ, талун рытгорувнас воліс, шуӧ:
«Вӧвъяслы ӧбледьсӧ вольсав».
Тайӧ ӧмӧй порядок?
Ӧд сійӧ, чӧрт, медбур кӧзяинӧн лыддьыссьӧ, а татшӧмтор сӧрӧ!
— А мый?
— Да кыдзи нӧ, Давыдов?
Ӧбледьыс — ставыс сёян турун.
Полынь на пӧвстын, сійӧ посни, сёян турун, либӧ бурьян, ставсӧ тайӧс кушӧдз сёясны, бӧрйӧдласны ыжъяс, кӧзаяс, а сійӧ тшӧктӧ вӧвъяслы вольсавны!
Ме заводитлі сылы паныд шыасьны, а сійӧ: «Абу тэнад делӧ менӧ велӧдны!»
— Эн вольсав ӧбледьсӧ.
Правильнӧ!
А ми сійӧс аски пыркӧдыштам! — кӧсйысис Давыдов.
— И ещӧ ӧтитор: джынъялӧмаӧсь зорӧд, кодӧс тай юкмӧс дорӧ тэчлісны.
Мыйла, юавсьӧ?
— Меным Яков Лукич висьталіс, мый сійӧ туруныс омӧльджык.
Сійӧ кӧсйӧ лёксӧ тӧвнас вердны, а бурсӧ кольны гӧригкежлӧ.
— Но, кор тадз, тайӧ вернӧ, — сӧгласитчис Кондрат. — А ӧбледь йывсьыд висьталӧй сылы.
— Висьтала.
На вот, курит ленинградскӧй папирос...
Давыдов кызӧктіс.
— Ыстӧмаӧсь меным заводса ёртъяс...
Вӧвъясыдтӧ ставыс дзоньвидзаӧсь?
— Аттьӧ.
Вай ӧзтӧй.
Вӧвъяс ставныс дзоньвидзаӧсь.
Тӧрыт войнас уси миян вӧв-иноходец*, коді вӧлі Лапшиновлӧн, эгӧ казялӧй.
А сідзсӧ ставыс лючки-ладнӧ.
Вот ӧти чӧрт эм, некыдз оз вод.
Войбыд пӧ сулалӧ.
Аски водз кокъяссӧ ставныслысь мӧдам дорны.
Вильыд вӧлі, йиыс став шипъяссӧ дзикӧдз зыртӧма.
Но, прӧщайтлӧй.
Ме эг на ставыслы вольсав.
Размётнов мӧдӧдчис колльӧдны Давыдовӧс.
Сёрнитігтырйи найӧ мунісны квартал, но Давыдов патералань кежанінын Размётнов сувтіс единоличник Лукашка Чебаковлӧн керкалы паныд, вӧрзьӧдіс Давыдовӧс пельпомӧдыс, вашнитіс:
— Видзӧд!
Калитка дорас — насянь куим воськов сайын — муртса тыдаліс мортлӧн сьӧд мыгӧр.
Размётнов друг мӧдіс котӧртны, шуйга кинас кватитіс калитка мӧдарладорын сулалысь мортӧс, веськыд кинас шамыртіс наган воропсӧ.
— Тэ, Лука?
— Збыльысь ӧмӧй тайӧ ті, Андрей Степанович?
— Мый тэнад веськыд киад?
А но вай!
Ӧдйӧ!
— Да мый ті?
Размётнов ёрт!
— Вай, шуӧны!
Сетышта!..
Давыдов матыстчис гӧлӧс шыяслань, тамыш морт моз читкыраліс синъяссӧ.
— Мый тэ сылысь мырддян?
— Сет, Лука!
Лыя!
— Да босьтӧй, мый ті дурминныдсӧ?
— Со сійӧ мыйӧн сулалӧма калитка дорас!
Эк тэ!
Тэ тайӧ мый могысь жӧ сулалан войнас пуртӧн?
Тэ тайӧ кодӧс виччысин?
Эн Давыдовӧс?
Мыйла, мися, финканас сулалін?
Контра?
Морт виысьӧн кӧсйин лоны?
Сӧмын Андрейлӧн кыйсьысьлӧн кодь ёсь синъясыс вермисны аддзыны калитка дорын сулалысь морт киысь пуртлысь еджыд дорсӧ.
Сійӧ и уськӧдчис мырддьыны пуртсӧ.
И мырддис.
Но кор мӧдіс кашкигтырйи юасьны дурмӧм Лукашкаӧс, сійӧ восьтіс калиткасӧ, вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис:
— Тадз кӧ нин делӧыс бергӧдчӧ, ме ог вермы чӧв овны!
Ті менӧ мыйысь оз ков подозревайтны вермад, енмӧй видз, Андрей Степаныч!
Прӧйдитамӧй.
— Кытчӧ нӧ?
— Гидӧ.
— Мыйла тайӧ?
— Видзӧдлӧй, и ставыс тіянлы лоӧ гӧгӧрвоана, мыйла ме петі улича вылӧ пуртӧн...
— Ветлам видзӧдлам, — шуис Давыдов, и первойӧн пырис Лукашка дворӧ. — Кытчӧ муннысӧ?
— Локтӧй ме бӧрся.
Гидын, кӧні вӧлі кыдзсюрӧ тэчӧма чукӧръясӧн кизяк, табуретка вылын сулаліс ӧзтӧм пӧнар, сы дінӧ лажыньтчӧма Лукашкалӧн гӧтырыс — мича, тыр виръяя да вӧсни синкымъяса баба.
Кор аддзис бокӧвӧйясӧс, сійӧ полігтыр чеччис, сайӧдіс аснас стен дорын сулалысь ва тыра кык ведра да таз.
Сы бӧрвылын дзик пельӧсас, выль идзас вылын, кодӧс, тыдалӧ, сӧмын на вольсалӧма, жӧдзис вердаса кодзӧм порсь.
Юрсӧ ыджыд лӧканьӧ лэдзӧмӧн сійӧ тяпкис-сёйис помӧй.
— Со кутшӧм беда... — кабан вылӧ индӧмӧн яндысьӧмпырысь, кыдз веськалӧ заводитіс висьтавны Лукашка.
— Порсьӧс мӧвпалім гусьӧник начкыны...
Бабаӧй сійӧс вердӧ, а ме сӧмын кӧсйи пӧрӧдны сійӧс, начкыны, кыла — кӧнкӧ сёрнитӧны улича вылын.
«Вай жӧ, — мӧвпала, — петала, видзӧдла, кодкӧ ещӧ кылас рӧкыд вылӧ?»
Кыдзи ме вӧлі пуджӧм сосъяса и фартука да пурта, сідзи и петі калитка дорӧ.
И ті — со танӧсь!
А ті ме йылысь мый чайтінныд?
Мортӧс вины ӧмӧй фартукӧн да пуджӧм сосъясӧн петӧны? — Лукашка, фартуксӧ пӧрччигӧн, яндысигтыр нюммуніс да скӧрысь горӧдіс гӧтырыс вылӧ: — Но, мый баввидзан, йӧй?
Вӧтлы порсьсӧ!
— Тэ эн начкы сійӧс, — падъялӧмпырысь шуис Размётнов.
— Ӧні собрание вӧлі, оз позь начкавны скӧтӧс.
— Да ме ог и мӧд.
Став кӧсйӧмӧс ті менсьым бырӧдінныд...
Давыдов петіс да дзик патера дорӧдзыс шмонитіс Андрей вылын:
— Колхозса председатель олӧм вылӧ покушайтчыны эн лэдз!
Контрреволюционерлысь оружие мырддин!
Аника-воин, факт!
Хо-хо-хо!..
— Зато кабанлысь олӧмсӧ спаситі, — воча шмонитіс Размётнов.
17 глава
Аскинас гремяченскӧй партячейкалӧн тупкӧса собрание вылын вӧлі ӧтсӧгласӧн примитӧма решение ӧтувтны став скӧт: кыдзи гырысь, сідзи и посни, кодъяс эмӧсь гремяченскӧй колхозса членъяслӧн.
Скӧтысь кындзи, вӧлі шуӧма ӧтувтны и курӧг-пӧтка.
Давыдов первойсӧ чорыда выступайтіс посни скӧт да курӧг-пӧтка ӧтувтӧмлы паныд, но Нагульнов решительнӧя шуис, мый колхозникъяс собрание вылын кӧ не примитны решение став ловъя ловсӧ ӧтувтӧм йылысь, то тувсовъя гӧра-кӧдза лоӧ орӧдӧма, сы вӧсна мый став скӧтсӧ начкасны, а ӧттшӧтш и курӧг-пӧткасӧ.
Сы дор сувтіс Размётнов, и падъялыштӧм бӧрын Давыдов сӧгласитчис.
Таысь кындзи, вӧлі решитӧма да гижӧма собрание протоколӧ:
ёна паськӧдны агитационнӧй кампания скӧтӧс лёкысь начкалӧмлы паныд, мый могысь партияса став членъяслы колӧ талун жӧ ветлӧдлыны дворъясӧд.
Тайӧ лоӧ кыдзи самообязательство.
Скӧтӧс начкысьясӧс ӧні кежлӧ некодӧс шуисны не сетны судӧ, а виччысьлыны агитационнӧй кампаниялысь результатъяс.
— Тадзитӧ скӧтинаыд да курӧг-пӧткаыд ловйӧн коляс.
А то тулыс кежлӧ ӧшлысь бакӧстӧм, ни петуклысь горзӧм он кыв хуторысь, — протоколсӧ папкаӧ сюйигӧн радпырысь шуис Нагульнов.
Колхознӧй собрание окотапырысь примитіс решение став скӧтӧс ӧтувтӧм йылысь, сы вӧсна мый уджалысь скӧтӧс да мӧсъясӧс вӧлі ӧтувтӧма нин и решениеыс касайтчис сӧмын том скӧт да порсьяс и ыжъяс йылысь, — но курӧг-пӧтка йылысь дыр вензисны.
Торйӧн нин эз сетчыны бабаяс.
Помланьыс налысь асныралӧмсӧ вӧлі венӧма.
Талы зэв ёна отсаліс Нагульнов.
Тайӧ сійӧ, ассьыс кузь кипыдӧсъяссӧ орден бердас пуктӧмӧн, шуаліс сьӧлӧмсяньыс петысь кывъяс:
— Менам дона сьӧлӧмшӧръясӧй!
Энӧ нюжӧдчӧй ті курӧгъяслань, дзодзӧгъяслань!
Энӧ вермӧй кутчысьны мыш вылас, а бӧж вылас некысь нин.
Мед и курӧгъяс колхозын олӧны.
Тулыс кежлас судзӧдам инкубатор, и пӧжсян курӧгъяс пыдди сійӧ кутас сетны миянлы курӧгпиянӧс уна сёясӧн.
Эм сэтшӧм машина — инкубатор, сійӧ зэв бура пӧжӧ курӧгпиянтӧ.
Пӧжалуйста, ті энӧ пыксьӧй!
Найӧ тіян жӧ лоӧны курӧгъясыс, сӧмын общӧй дворын.
Дона тьӧтӧяс, курӧг вылӧ собственность оз вермы лоны!
Да и кутшӧм тіянлы курӧгъяссьыс пӧльза!
Всё равно ӧні найӧ оз колькъявны.
А тулыс кежлас накӧд лоӧ сы мында ноксьӧм.
То сійӧ, мӧд ногӧн кӧ курӧгыс, чеччыштас град вылӧ да рӧсада кокалас, то, видзӧдан да, сійӧ, проклятӧйыд, кольксӧ воштӧ кытчӧкӧ амбар улӧ, то хорь сылысь песовтас сьылісӧ...
Этша ӧмӧй мый сыкӧд вермас лоны!
И быдпӧрйӧ тіянлы колӧ курӧг позйӧ кайны, видлавны, коді колькъя, а коді абу.
abu
Сӧмын майшасьӧм сыкӧд да сьӧлӧм вылад сьӧкыд.
А колхозын кыдзи найӧ кутасны овны?
Вывті бура!
Найӧс бура мӧдасны дӧзьӧритны: сэтчӧ индам кутшӧмкӧ старик-дӧвечӧс, со кӧть Аким Бесхлебнов дедӧс, и мед сійӧ лунтыр найӧс видлалӧ, сёръяс вывті ветлӧдлӧ.
Уджыс гажа да кокни, самӧй стариклы.
Татшӧм удж помысь килаыд некор оз ло.
Сӧгласитчӧй, донаясӧй менам.
Нывбабаяс сералыштісны, ышлолалыштісны, варовитыштісны да сӧгласитчисны.
Собрание бӧрын пыр жӧ Нагульнов да Давыдов мӧдӧдчисны кытшовтны керкаясӧд.
Медводдза кварталсянь жӧ лои тӧдса, мый скӧт начкалӧмаӧсь дзик быд керкаын...
Ӧбед кадын пырисны Щукарь дед ордӧ.
— Активист сійӧ: ачыс висьтавліс, мый скӧтӧс колӧ видзны.
Тайӧ оз начкы, — Щукарь дворӧ пыригӧн эскӧдіс Нагульнов.
Кокъяссӧ лэптӧмӧн «активист» куйліс крӧвать вылын.
Дӧрӧмсӧ сылысь вӧлі павтыртӧма комӧкӧдз плакмӧм тошкӧдзыс, а косіник кельыд кынӧм вылас кымыньтӧма ёсь доръяса сёй гырнич, кытчӧ тӧрӧ литр квайт кымын.
Ванидзувъяс моз бокъясас чурвидзисны кык аптекарскӧй банка.
Щукарь дед эз видзӧдлы пырысьяс вылӧ.
Кулӧм морт моз морӧс вылас кресталӧм киясыс сылӧн тіралісны; дойысла йӧйлӧн кодь былькнитчӧм синъясыс ньӧжйӧник бергалісны.
abu
Щукарлӧн кыз ён гӧтырыс сулаліс пач дорын, а крӧвать дінын ноксис шыр кодь сьӧд, пельк лекарка-бабка Мамычиха, кодӧс ёна тӧдісны кытшын сы вӧсна, мый кужис пуктавны банкаяс, чугунъяс, веськӧдчыны, лэдзны да дугӧдны вир да вӧчавны кысян емӧн абортъяс.
Буретш тайӧ здукӧ и «лечитіс» сійӧ шудтӧм Щукарь дедӧс.
Давыдов пырис да сувтӧдіс синъяссӧ.
— Олан-вылан, дед!
Мый тайӧ тэнад кынӧм вылын?
— <ns>Му-у-у-у-читча! Кы-ы-ы-нӧмӧн</ns>!.. — кыкпӧрйӧ, сьӧкыдпырысь шуис Щукарь дед.
И пыр жӧ вӧсньыдик гӧлӧсӧн мӧдіс пойгыны, никсыны кычипи моз: — Босьт гырничсӧ!
Босьт, ведьма!
Ой, кынӧмӧс менсьым орӧдӧ!
Ой, рӧдимӧйясӧй, мездӧй!
— Терпит!
Терпит!
Пыр жӧ кокньӧдас, — вашкӧдӧмӧн шуаліс бабка Мамычиха, ачыс весьшӧрӧ зілис нетшыштны гырнич дорсӧ, коді вӧлі пыдӧ пырӧма яяс.
Но Щукарь дед друг равӧстіс лёк зверь моз, чужйис лекаркасӧ да кыкнан кинас кутчысис гырничӧ.
Сэки Давыдов босьтіс лабичысь пу быгыльтан, тойыштіс старукаӧс да кучкис гырнич пыдӧсӧ.
Сійӧ сявмуні, чушкигтыр чепӧсйис гырнич торъяс увсьыс сынӧдыс, Щукарь дед пыдісянь икнитіс, кокниа, тэрыба мӧдіс лолавны, пыр жӧ нетшыштіс банкаяссӧ.
Давыдов видзӧдліс дед кынӧм вылӧ, коді чурвидзис гырнич торъяс улысь быттьӧ зэв ыджыд лӧз гӧг, и семдытӧдзыс сералӧмысла уси лабичӧ.
Сы банбокъясӧд визувтіс синва, шапкаыс уси, синъяс вылас ӧшйисны сьӧд юрси пратьяс...
Винёв вӧлӧма Щукарь дед!
Мыйӧн сӧмын бабка Мамычиха кутіс лыддьӧдлыны-бӧрдны жугалӧм гырнич вӧсна, дед лэдзис дӧрӧмсӧ, чеччис.
— Менам тэ шудтӧм юрӧй! — горштырӧн омляліс-бӧрдіс бабка.
— Жугӧдіс, пеж лов, дозмуксӧ!
Татшӧмъясӧс тіянӧс лечитны, и буртор нинӧм виччысьны!
— Весась, бабка!
Тайӧ жӧ здукӧ усйысь татысь! — Щукарь индіс кинас ӧдзӧс вылӧ.
— Тэ менӧ муртса эн ви!
Тэнад юрӧ эськӧ колі пасьнитны гырничсӧ!
Весась, а то виӧмӧдз верма воны!
Татшӧмторъяс вылӧ ме ӧтчаяннӧй!
— Мый вӧсна тайӧ тэнад лои? — юаліс Нагульнов, мыйӧн сӧмын клоп пӧдлассис ӧдзӧсыс Мамычиха петӧм бӧрын.
— Ок, пиянӧй, вердысьясӧй, веритӧй: дзикӧдз пропадитны заводитлі.
Кык сутки чӧж ывлаысь эг пырав, гачӧс сідзи киясын и куті...
Сэтшӧм мыт менӧ босьтіс — кутчысьны он вермы!
Быттьӧ вежисны менӧ, ӧвтӧ пеж дзодзӧг дорысь моз: быд секундаын...
— Яй жӧритін?
— Яй...
— Куканьтӧ начкин?
— Абу нин куканьӧй...
Эз пӧльза вылӧ сійӧ меным мун...
Макар ружӧктіс, скӧрысь видзӧдліс дед вылӧ, сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Тэныд эськӧ, пӧрысь чӧртлы, колӧ пуктыны кынӧм вылад оз гырнич, а куим ведра тӧриг чугун!
Медым сійӧ тэнсьыд став пытшкӧстӧ кыскис!
Вот вӧтлам колхозысь, сэки тэнӧ не тадз на мӧдас мытитӧдны!
Мыйла начкин?!
— Грекӧ вӧйи, Макарушка...
Старука тшӧктіс, а войся кӧкыд — сійӧ век нин венас кӧкӧмнад...
Ті прӧститӧй...
Давыдов ёрт!
Ёртъясӧн ми тіянкӧд вӧлім, ті менӧ энӧ вӧтлӧй колхозысь.
Ме и сідз мучитчи аслам шань...
— Но, мый тэ сылысь босьтан? — Нагульнов ӧвтыштіс кинас. — Мунам, Давыдов.
Тэ, висьлӧспоз!
Ружье мавтан маслӧ сорлав солӧн да ю, киӧн моз босьтас.
Щукарь дед ӧбидитчӧмпырысь вӧрӧдіс вомдоръяссӧ:
— Сералан?
— Збыль шуа.
Ми важ армияын тайӧн лечитчылім кынӧм висьӧмысь.
— Ме мый нӧ, кӧрт али мый?
Мыйӧн ружье весалӧны, сійӧн и меным колӧ пӧльзуйтчыны?
Ог кут!
Бурджык кула подсолнечник пытшкын, а маслӧ ог примит!
Аскинас Щукарь дед, коді эз вевъяв кувны, катовтіс-муніс нин хуторті да быд паныдасьысьлы висьтавліс, кыдзи сы ордӧ волісны гӧститны Давыдов да Нагульнов, кыдзи найӧ юасисны сӧветъяс гӧра-кӧдза кежлӧ инвентарь ремонтируйтӧм йылысь да мукӧд колхознӧй делӧяс йылысь.
Висьт помалігӧн дед дыр чӧв оліс да, чигаркасӧ гартыштігмоз, ышлолаліс:
— Неуна висьышті ме, и вот найӧ локтісны нин.
Метӧг налӧн делӧыс оз ладмы.
Быдпӧлӧс лекарство вӧзйылісны.
«Лечитчы, — шуӧны, — дедушка, а то, мед ен грек оз су, кулан, и ми пропадитам тэтӧг!»
И пропадитасны, сё Христос!
То мыйкӧ кӧ — корӧны ичейкаӧ: видзӧдан да, мыйкӧ и сӧветуйтышта налы.
Ме нин сёрнита шоча, но стӧча.
Менам кывйӧй, небось, оз лэбзьы тӧвйылӧ! — и лэптыліс сыкӧд сёрнитысь вылӧ быгалӧм радлысь синъяссӧ, кӧсйис тӧдмавны, кутшӧм впечатление вӧчис сылӧн висьталӧмыс.
18 глава
И бара шызис чӧвлӧм нин Гремячӧй Лог...
Скӧт начкалӧмысь дугдісны.
Общественнӧй скӧтнӧй дворъясӧ кык сутки чӧж вӧтлісны да кыскисны унапӧлӧс гӧна ыжъясӧс да кӧзаясӧс, мешӧкъясын нуисны курӧгъясӧс.
Кыз шум вӧлі хутор пасьтала скӧт баксӧмысь да курӧг-пӧтка гогзьӧмысь да горзӧмысь.
Колхозын лыддьыссис нин сё квайтымын овмӧс.
Вӧлі котыртӧма куим бригада.
Колхоз правление тшӧктіс Яков Лукичӧс сетавны бедноталы — кӧм-паськӧмын нуждайтчысьяслы — кулацкӧй полушубокъяс, сапӧгъяс да мукӧд новлан кӧлуй.
Водзвыв гижалісны, кодлы сетавны.
Тыдовтчис, мый правление ставсӧ могмӧдны оз вермы.
Титок дворын, кӧні Яков Лукич юкліс конфискуйтӧм кулацкӧй кӧм-паськӧм, рӧмдытӧдзыс дугдывтӧг ызгисны-шумитісны.
Сэні жӧ, амбар дорын, веськыда лым вылас пӧрччылісны кокъяссӧ, мерайтісны бур кулацкӧй кӧм, пасьтавлісны поддёвкаяс, пинжакъяс, ковтаяс, полушубокъяс.
Шуда йӧз, кодъяслы комиссия шуис сетны кӧм-паськӧм водзӧ лоан удж дон щӧт весьтӧ, веськыда амбар водзвылын пӧрччысьлісны да, дӧвӧльпырысь ружтышталіг, синъяснас дзирдаліг, мугов чужӧмъясас тӧдчысь тіралысь скуп нюмӧн тэрмасигтыр кыдзсюрӧ гаровтлісны ассьыныс важ сё дӧмаса лопотьяссӧ, пасьтавлісны выль паськӧм, код пыр эз нин тыдав куш яйыс.
А сэк, кор мыйкӧ колӧ вӧлі босьтны, мыйта вӧлі сёрни, сӧветъяс, падъялӧмъяс, пинясьӧм...
Давыдов тшӧктіс сетны Любишкинлы пинжак, шаровары да сапӧг.
Зумыш Яков Лукич кыскис сундукысь кӧлуй чукӧр, шыбитіс Любишкинлы кок улас:
— Бӧрйы сӧвесть сертиыд.
Атаманецлӧн дрӧгнитіс ускыс, дзӧрны мӧдісны киясыс...
Сійӧ бӧрйӧдліс нин, бӧрйӧдліс пинжак — пӧсь петтӧдзыс!
Видлас нойсӧ пиньнас, видзӧдлас югыд водзын: эз-ӧ сёй жук либӧ воз, минут дас нямралас сьӧд чуньяснас.
А гӧгӧр пӧся лолалӧны, сёрнитӧны:
— Босьт, челядьыдлы на коляс новлыны.
— Да кӧні синмыд тэнад!
Он аддзы, — перелицуйтӧма.
— Сӧран!
— Ачыд расйы!
— Босьт, Павлӧ!
— Эн босьт, мерайт мӧдӧс!
Любишкинлӧн чужӧмыс — ӧжигайтӧм гӧрд кирпич, сійӧ няклялӧ сьӧд ус помсӧ, скӧрысь видзӧдӧ, нюжӧдчӧ мӧд пинжак дорӧ.
Бӧръяс.
Быд боксянь пинжакыс бур!
Сюяс ассьыс зэв кузь кияссӧ сосъясас, а найӧ гырддзаӧдзыс,
ратшкакылӧны пельпомъясас вурысъясыс.
И бара, яндысьӧмсорӧн да волнуйтчигтыр нюмъялӧмӧн, гурйысьӧ паськӧм чукӧрын.
Синъясыс ылалӧны, кыдзи ичӧт кагалӧн ярмарка вылын зэв уна чачаяс водзын;
вомдоръясас челядьлӧн кодь сэтшӧм сӧстӧм нюм, мый кад эськӧ кодлыкӧ бать моз малалыштны сажень судта атаманец Любишкинӧс юрӧдыс.
Сідз лунджынӧн эз и бӧрйы.
Шаровары да сапӧг кӧмаліс, зумыш Яков Лукичлы шуис ышловзьӧмсӧ ньылыштӧмӧн:
— Аски нин локта мерайтны.
Дворсянь мӧдӧдчис лампасъяса выль шароварыа, дзуртысь сапӧга, томмӧма сразу ар дас вылӧ.
Нарошнӧ петіс главнӧй улича вылӧ, кӧть сылы эз вӧв и пӧпуттьӧ, улича вылын частӧ сувтліс, то куритчыны, то паныд лоысь морткӧд варовитыштны.
Час куим муніс гортӧдзыс, ошйысис, и рыт кежлас Гремячӧй пасьталаті нин ветліс сёрни: «Сэні Любишкинӧс пасьтӧдӧмаӧсь, быттьӧ служба вылӧ!
Талун лунтыр бӧрйӧма паськӧм...
Выль кӧм-паськӧмӧн гортас муніс, шароварыыс сылӧн праздничнӧй.
Тури моз тувччаліс, небось, кокъясыс асьныс печласисны...»
Дёмка Ушаковлӧн гӧтырыс измис сундук вылын, ӧдва вештісны.
Пасьталӧма кӧрӧм шерстянӧй юбка, коді коркӧ вӧлі Титок гӧтырлӧн, кӧмалӧма выль камаши, шаллясьӧма дзоридзьяса шалльӧн, и сӧмын сэки шыбитчис ставлы синъясас, сӧмын сэки казялісны, мый Дёмкалӧн гӧтырыс чужӧм вылас ньӧти абу мисьтӧм да статя нывбаба.
А кыдз нӧ сылы, сьӧлӧмшӧрлы, вӧлі не воштыны садьсӧ колхознӧй эмбур вӧсна, кор сійӧ аслас сир курыда олігӧн прамӧй кусӧксӧ эз аддзыв, выль ковта эз новлыв?
Кыдз нӧ позьӧ вӧлі не кельдӧдны сы вомдоръяслы, кодъяс быгалӧмаӧсь пыр кадся нуждаысь да пӧттӧдз сёйтӧмысь, кор Яков Лукич пузувтіс сундукысь нывбаба паськӧмлысь турун юр ыджда чукӧр?
Воысь воӧ сійӧ чужтыліс кагаясӧс, тубыртіс найӧс сісьмӧм рузумъясӧн да важ ыж ку торйӧн.
А ачыс, коді воштіс шогысла да пыр кадся судзсьытӧмлунла вӧвлӧм мичсӧ, дзоньвидзалунсӧ да том збодералӧмсӧ, гожӧмбыд ветліс пож кодь шоч ӧти юбка кежысь; тӧвнас жӧ, дзик ӧти дӧрӧмсӧ песлалӧм бӧрын, пукаліс паччӧр вылас челядьыскӧд ӧтлаын пасьтӧг, сы вӧсна мый нинӧм вӧлі вежнысӧ...
— Рӧднӧйясӧй!..
Донаясӧй!..
Энлӧй, ме, гашкӧ, ог на босьт тайӧ юбкасӧ...
Вежа...
Ме, гашкӧ, челядьлы эськӧ мыйкӧ...
Мишаткалы...
Дуняшкалы... — сундук вевтӧ кутчысьӧмӧн вашкӧдіс сійӧ, ачыс эз вештыв ыпъялысь синъяссӧ уна рӧма кӧлуй чукӧр вылысь.
Давыдовлӧн, коді случайнӧ вӧлі тайӧ сцена дырйиыс, дрӧгнитіс сьӧлӧмыс...
Сійӧ писькӧдчис сундук дорӧ, юаліс:
— Кымын челядь тэнад, гражданочка?
— Сизимӧн... — бур виччысьӧм вӧсна полігтыр вашкӧдӧмӧн вочавидзис Дёмкалӧн гӧтырыс.
— Тэнад тані эм мыйкӧ челядьлы вылӧ? — Яков Лукичлысь ньӧжйӧник юаліс Давыдов.
— Эм.
— Сет тайӧ нывбабаыслӧн челядьлы ставсӧ, мый сійӧ висьталас.
— Вывті сылы лоӧ!..
— Тайӧ ещӧ мый татшӧмыс?..
Но? — Давыдов скӧрысь жергӧдіс пиньтӧм вомсӧ, и Яков Лукич тэрмасигтыр копыртчис сундук весьтӧ.
Дёмка Ушаков, векджык варов да кыв вылас ёсь морт, сулаліс гӧтыр бӧрвылас да, лов шысӧ кутӧмӧн, кыв ни джын шутӧг нюліс косьмӧм вомдоръяссӧ.
Но кор Давыдов шуис бӧръя кывъяссӧ, сійӧ видзӧдліс сы вылӧ...
Дёмкалӧн кӧсӧй синъясысь, кыдзи воӧм плодысь сок, друг ыльнитіс синва.
Сійӧ уськӧдчис места вывсьыс, мӧдіс котӧрӧн ӧдзӧслань, шуйга кинас вешталіс йӧзсӧ, веськыднас — тупкис синъяссӧ.
Пос вывсянь чеччыштӧм бӧрын Дёмка мӧдӧдчис дворысь, яндысьӧмысла дзебис йӧзсьыс ассьыс синвасӧ.
А сійӧ гӧгыльтчис сьӧд кипыдӧс увсьыс банбоктіыс, ӧти войт ордйӧдліс мӧдӧс, найӧ вӧліны югыдӧсь да сӧстӧмӧсь, быттьӧ лысва войтъяс.
Рытгорувнас воис юкланінӧ и Щукарь дед.
Сійӧ ырскӧбтіс-пырис колхоз правление керкаӧ, ӧдва пошкигтыр — Давыдов дорӧ:
— Видза оланныд, Давыдов ёрт!
Ловйӧн тіянӧс аддза.
— Олан-вылан!
— Гижӧй меным бланк.
— Кутшӧм бланк?
— Паськӧм пӧлучитӧм вылӧ бланк.
— Тайӧ мыйла нӧ тэныд паськӧмсӧ сетны? — Давыдов дорын пукалысь Нагульнов лэптіс борд кодь синкымъяссӧ. — Сыысь, мый куканьтӧ начкин?
— Коді важсӧ казьтыштас, Макарушка, синмас сылы бельма, тӧдан?
Кыдз сідз — мыйысь?
А коді страдайтіс, кор Титокӧс кулакалім?
Ми Давыдов ёрткӧд.
Сылысь кӧть юрсӧ поткӧдісны, тайӧ пустяк, а менсьым понйыс пасьӧс мый вӧчис?
Сӧмын нямӧдъяс вылӧ лестукъяс пасьсьыс колисны!
Ме жӧ страдайті сӧветскӧй власьт вӧсна, и меным, сідзкӧ, оз ков?
Мед эськӧ лучшӧ Титок менсьым юрӧс торпыригӧдз пасьйис, да пасьӧ эз инмӧдчы.
Пасьыссӧ старукалӧн, али абу?
Сійӧ, гашкӧ, менӧ пась вӧснаыс таладор югыдсьыс выживитас, сэки мый?
А-а, сійӧ жӧ, мися!
— Эн котрав эськӧ, и пасьыд дзонь вӧлі.
— Кыдз сідз эг котрав эськӧ?
А тэ кывлін, Макарушка, мый Титоклӧн ёмабабаыс камуститӧма?
Сійӧ усьӧдӧма ме вылӧ понсӧ, шумитӧма: «Усь сы вылӧ!
Пур сійӧс, Серко!
Сійӧ тані медся вреднӧй!»
Со и Давыдов ёрт вермас та йылысь висьтавны.
— Кӧть тэ и старик, а сӧран сивӧй мерин моз!
— Давыдов ёрт, подтвердитӧй!
— Ме мыйкӧ ог помнит...
— Сё Христос, сідзи сійӧ шумитіс!
Но, син водзын страшнӧ, ме, дерт, и мӧдӧдчи дворысь.
Сійӧ кӧ, понйыс, вӧлі мукӧд став понъяс кодь жӧ, а то страшнӧйджык тигрысь!
— Некод тэ вылӧ понйӧс эз усьӧд, ассяньыд лӧсьӧдлан!
— Макарушка, тэ жӧ он помнит, сӧкӧлӧй!
Тэ сэки ачыд сэтшӧма повзин, чужӧмыд вӧлі дзикӧдз вежсьӧма, кытчӧ нин сэн тэныд помнитны!
Ме ещӧ сэки, грешник, думышті: «Ӧні жӧ Макар усйысяс!»
А менӧсӧ понйыс кыдзи кыскаліс дворӧдыс — ме тайӧс дзик ставсӧ помнита!
Не кӧ понйыс, Титоклы эськӧ менам киясысь ловйӧн не мынны, божитча!
Ме — ӧтчаяннӧй!
Нагульнов чукыртчыліс, быттьӧ пинь висьӧмысь, шуис Давыдовлы:
— Ӧдйӧджык гиж сылы, мед весасяс.
Но Щукарь дед тайӧ пӧрйӧ мукӧддырся серти ёнджыка окотитіс сёрнитны.
— Ме, Макарушка, томдырйи, вӧвлі, кулакӧн любӧйӧс...
— Ок, эн из, тӧдам тэнӧ!
Тэныд, гашкӧ, гижны, медым ведра тӧриг чугун сетісны?
Кынӧм висьӧмтӧ мыйӧн кутан лечитны?
Ёна ӧбидитчӧм Щукарь дед кыв ни джын шутӧг босьтіс записка, прӧщайтчытӧг петіс.
Но, Яков Лукич киысь прӧст дубитӧм полушубок пӧлучитӧм бӧрын, бара лои зэв кыпыд.
Синъясыс сылӧн пӧт мортлӧн моз читкырасисны, ёна радлісны.
Чепӧльнас, быттьӧ сов дозйысь сов, босьтліс сійӧ полушубоклысь пӧласӧ, лэптыштліс сійӧс шевкнитӧмӧн, быттьӧ юбкасӧ баба, коді лӧсьӧдчӧ вуджны ва гуран, шлочкыштліс кывнас, ошйысис казакъяс водзын:
— Со сійӧ, полушубокыссӧ!
Аслам гӧрбӧн нажӧвиті.
Быдӧн тӧдӧ: кор ми кулакалім Титокӧс, сійӧ и уськӧдчис Давыдов вылӧ кӧрт прутӧн.
«Пом, думайта, менам друглы!»
Сійӧ жӧ здукӧ уськӧдчи отсӧг вылӧ, кыдзи герой мезді.
Эг кӧ вӧв ме — Давыдовлы эськӧ пом вӧлі!
— А сёрнитісны, быттьӧ тэ пышйӧмыд понйысь, да усьӧмыд, а сійӧ тэнсьыд и заводитӧма, кыдзи порсьлысь, пельястӧ нетшкыны, — шуис кодкӧ кывзысьяс пӧвстысь.
— Сӧрӧм!
Ӧд со кутшӧмӧсь йӧзыд лоины: шонтытӧг нюкыльтасны!
Но, мый сэн понйыс?
Пон, сійӧ бӧб да пеж тварь.
Некутшӧм кыв оз гӧгӧрво...
— И Щукарь дед сюся вуджӧдліс сёрнисӧ мӧд тема вылӧ.
19 глава
Вой...
Гремячӧй Логсянь войвылын, ылын-ылын рӧмыд степнӧй мылькъяс сайын, логъяс да балкаяс сайын, паныдасьлысь дорвыв вӧръяс сайын — Сӧвет Союзлӧн юркар.
Сы весьтын — помтӧм электрическӧй бияс, ставыс ойдӧма наӧн.
Быттьӧ шыавтӧм ыджыд пӧжарлӧн усьысь югӧрыс, найӧ вералӧны кельыдлӧз рӧмӧн уна судта керкаяс весьтын, вевттьӧны войшӧр кадся тӧлысьлысь да кодзувъяслысь ковтӧм югыдсӧ.
Великӧй рӧднӧй Мӧскуа, коді сулалӧ Гремячӧй Логсянь сюрс да джын километр сайын, олӧ и войнас: нюркйӧдлана, чуксалана горзӧны паровознӧй гудокъяс, зэв ыджыд гудӧклӧн переборъясӧн юргӧны автомобильяслӧн сиренаяс, грымӧдӧны трамвайяс.
А ленинскӧй мавзолей сайын, кремлёвскӧй стена сайын, вылысса кӧдзыд тӧвйылын, югдӧдӧм енэжын шпорӧдчӧ гӧрд флаг.
Улісяньыс еджыд электрическӧй югӧрӧн югдӧдӧм вӧсна сійӧ ыпъялӧ-сотчӧ, визувтӧ, кыдзи ылькйысь алӧй вир.
Гартчӧмӧн бергалӧ вылысса тӧв, бергӧдӧ минут кежлӧ сьӧкыда ӧшйылӧм флагсӧ, и сійӧ бара кыпӧдчӧ, помнас чепӧсйылӧ то рытыввывлань, то асыввывлань, ыпъялӧ яр гӧрд биӧн, чуксалӧ тыш вылӧ...
Кык во сайын, войын, кор Кондрат Майданников вӧлі Мӧскуаын, Сӧветъяслӧн Ставрочмувывса съезд вылын, воис Гӧрд площадь вылӧ.
Видзӧдліс мавзолей вылӧ, енэжын победнӧя шпоргысь гӧрд флаг вылӧ да тэрыба раснитіс юрсьыс будённовкасӧ.
Куш юрӧн, ас нойысь вурӧм дукӧссӧ павтыртӧмӧн сулаліс дыр да вӧрзьӧдчытӧг...
А Гремячӧй Логын войнас овлӧ дзик чӧв-лӧнь.
Бисер моз дзирдалӧны матігӧгӧрса куш нӧрысъяс, кодъясӧс тыртӧма юсь кодь пухӧн том лым.
Оврагъясын, кыр горувъясын, пушйӧдъясын вольсассьӧма пемыдлӧз вуджӧр.
Большӧй Медведицалӧн воропыс пӧшти инмӧ горизонтӧ.
Сьӧд сись моз кыпӧдчӧ вывті вылын сьӧд енэжлань пирамидальнӧй тополь, коді быдмӧ сельсӧвет дорын.
Юӧ визувтігӧн кӧлдуйтана ропкӧ-жургӧ ключлӧн струя.
Визувтысь ю ваысь тэ аддзан, кыдзи усьӧны кодзувъяс, кодъяс оз нин сэсся югдӧдны мирсӧ.
Кывзысь кажитчана войся шынитӧлӧ, и тэ кылан, другӧ, кыдзи древеснӧй сокысь вижӧдӧм пиньяснас кӧч йирӧ рос.
Тӧлысь югӧр улын омӧлика дзирдалӧ вишня ствол вылын кынмӧм клейлӧн янтарнӧй мыль.
Нетшышт сійӧс да видзӧдлы: клей комӧктор, быттьӧ вӧрзьӧдлытӧм кисьмӧм слива, вевттьысьӧма тшын рӧма зэв нежнӧй кеньӧн.
Шочиника усяс ув вывсянь йитор — войыс тубыртас крустальнӧй зилькнитӧмсӧ чӧв-лӧньӧн.
Оз вӧрзьыны, быттьӧ кулӧмаӧсь, вишня увъяслӧн росъясын кӧні ӧшалӧны рубечьяса руд розъяс; челядь шуӧны найӧс «кӧк синваӧн»...
Шынитӧв...
И сӧмын югдандорыс, кор войвывсянь, кымӧр увдорсянь, кӧдзыд бордъясӧн лымсӧ ӧвтігтыр, лэбовтас-воас мӧскуаса тӧв, мӧдасны юравны Гремячӧй Логын олӧмлӧн асъя гӧлӧсъяс: юдорса вӧръясын кутасны шарӧдчыны топольяслӧн куш увъясыс, заводитасны кургыны ӧта-мӧдныслы хутор дорын тӧвйӧм байдӧгъяс, кодъяс пӧткӧдісны войнас кынӧмнысӧ гумла доръясын.
Найӧ лэбасны лунйыны бадь кустъяс пӧвстӧ, лыа вадор пӧкатъясӧ, ас бӧрас колясны жуг видзанінъяс дінӧ лым вылӧ кок туйясыслысь крестӧн-крестӧн вышивайтӧм узоръяс, перъялӧм идзас.
Мӧдасны баксыны куканьяс, медым лэдзисны мамныс дорӧ, гораджыка заводитасны чуксасьны ӧтувтӧм петукъяс, хутор весьтын кутас чорыда ӧвтны курыд кизяк тшын дукӧн.
А кор пуксяс хутор весьтӧ вой, буракӧ, сӧмын ӧтнас Кондрат Майданников оз узь Гремячӧй пасьталаын.
Вомыс сылӧн курзьӧма ас табакысь, юрыс гира кодь, куритчӧмсьыс шогӧдӧ...
Войшӧр кад.
И думайтӧ Кондрат Мӧскуа весьтса радуйтана уна-уна бияс йылысь, и аддзӧ сійӧ Кремль весьтӧ шевкнитчӧм алӧй полотнищелысь грознӧй да скӧр сывйыштчӧмсӧ; флагыс шевкнитчӧма помтӧм-дортӧм мир весьтын, кӧні сэтшӧм уна киссьӧ синва Кондрат кодь жӧ уджалысь йӧзлӧн, кодъяс олӧны Сӧвет Союзлӧн границаяс сайын.
Тӧдвылас усины сылы покойнича-мамыслӧн кывъясыс, кодъясӧс вӧлі ӧтчыд шуӧма сы могысь, медым косӧдны сылысь челядь синвасӧ:
— Эн горзы, сёшайт Кондрат, эн скӧрмӧд енсӧ.
Гӧль йӧз белӧй свет пасьтаын и сідз быд лун бӧрдӧны, норасьӧны енлы асланыс нужда вылӧ, озыръяс вылӧ, кодъяс став озырлунъяссӧ аслыныс босьтісны.
А гӧльяслы ен тшӧктіс терпитны.
И вот сійӧ скӧрмас, мый гӧльяс да тшыгъялысьяс век бӧрдӧны да бӧрдӧны, и босьтас-чукӧр-тас налысь синвасӧ, вӧчас сійӧс руӧ да шыбитас лӧз саридзьяс вылӧ, енэжсӧ дзикӧдз тупкас-пемдӧдас.
Вот сэки и заводитасны вошласьны-шӧйтны саридзьясын корабльяс, воштасны ассьыныс ва туйнысӧ да.
Зурасяс корабль саридзса сотчысь из вылӧ да вӧяс.
А то ен вӧчас синвасӧ лысваӧн.
Ӧти войӧ усяс нянь вылӧ сола лысва, став миян и мукӧд муяс вылын сотчасны курыд синваысь нянь кӧдзаяс, зэв ёна тшыгъявны да дорвыв кутасны кувны мирын...
Сідзкӧ, гӧльяслы горзыны некыдз оз позь, а то вайӧдас горзӧмыд аслад юр вылӧ беда...
Гӧгӧрвоин, донаӧй? — и стрӧга помаліс: — Кевмы енлы, Кондратка!
Тэнад молитваыд ӧдйӧджык воас.
— А ми гӧльӧсь, мамукӧй?
Батьным гӧль? — юавліс енлы ёна кевмысь мамыслысь ичӧтик Кондрат.
— Гӧльӧсь.
Кондрат уськӧдчыліс пидзӧсъяс вылас староверъяс нога пемыд ӧбраз водзӧ, юрбитіс да косӧдз чышкаліс синъяссӧ, медым скӧр енлы и ни ӧти синва войт эз тыдав.
Куйлӧ Кондрат да, кыдзи тывлысь синъяс, бӧрйӧдлӧ паметяс важсясӧ.
Бать кузяыс сійӧ вӧлі донскӧй казакӧн, а ӧні — колхозник.
Унатор думайтліс уна да степнӧй туйяс кодь кузь войясын.
Кондратлӧн батьыс, кор вӧлі сійӧ действительнӧй военнӧй служба вылын, аслас сотняыскӧд ӧтлаын нӧйтліс плетьӧн да керавліс шашкаӧн бастуйтысь иваново-вознесенскӧй ткачьясӧс, дорйис фабрикантъяслысь интересъяссӧ.
Батьыс кувсис, быдмис Кондрат да 1920 воын керавліс белополякъясӧс да врангелевечьясӧс, дорйис ассьыс сӧветскӧй власьт, сійӧ жӧ иваново-вознесенскӧй ткачьяслысь власьт, фабрикантъяслӧн да найӧ наймитъяслӧн нашествиеысь.
Кондрат важӧн нин оз верит енлы, а веритӧ Коммунистическӧй партиялы, коді нуӧдӧ став мирса уджалысь йӧзӧс мездӧмӧ, кельыдлӧз будущӧйӧ.
Сійӧ нуӧдіс колхознӧй скӧтнӧй дворӧ став скӧтсӧ, нуис став курӧг-пӧткасӧ — ӧти бордӧдз.
Сійӧ — сы вӧсна, медым нянь сёйис да турун таляліс сӧмын сійӧ, коді уджалӧ.
Сійӧ крепыда, торйӧдны позьтӧма йитчис сӧветскӧй власьткӧд.
А вот оз узьсьы Кондратлы войяснас...
И оз узьсьы сы вӧсна, мый сы пытшкын коли гадюка-жальлуныс аслас эмбур дорӧ, аслас скӧт дорӧ, кодӧн сійӧ уджавліс да кодысь ас вӧлясьыс лишитчис...
Сатшкысис сьӧлӧмас жалитӧм, кынтӧ шогӧн да гажтӧмлунӧн...
Войдӧр сійӧ, вӧвлі, лунтыр дугдывтӧг уджалас: асывсянь сёӧдӧ ӧшъясӧс, мӧскӧс, ыжъясӧс да вӧлӧс, юкталӧ найӧс, ӧбед кадӧ бара кыскалӧ гумла дорысь турун да идзас, полӧ воштыны быд сі, вой кежлас бара колӧ идравны.
Да и войнас некымынысь петалӧ скӧт картаӧ видлыны, лэптыны лясниӧ кок улас лэдзӧм турунсӧ.
Кӧзяйскӧй тӧждысьӧмӧн радуйтчӧ сьӧлӧм.
А ӧні Кондрат картаын тыртӧм, быттьӧ ставыс кулӧма.
Некод дорӧ петны.
Тыртӧмӧсь сулалӧны ляснияс, восьсаӧсь ньӧрйысь вӧчӧм воротаяс, и весиг петук гӧлӧс оз кыв кузь войбыд чӧж; нинӧм серти тӧдмавны кад да вой кольӧмсӧ.
Сӧмын сэки мынлӧ гажтӧмчӧмысь, кор лоӧ дежуритны колхознӧй конюшняын.
А луннас тэрмасьӧ ӧдйӧджык мунны гортсьыс, медым не видзӧдны дзик тыртӧм карта вылӧ, медым не аддзыны гӧтырыслысь шогсьысь синъяссӧ.
Со ӧні сійӧ узьӧ сыкӧд орччӧн, лолалӧ рӧвнӧя.
Паччӧр вылын Христишка пессьӧ, чӧскыда тяпкӧдӧ вомсӧ, сёрнитӧ унйывсьыс:
«Батьӧй, ньӧжйӧник!..
Ньӧжйӧник, ньӧжйӧник!..»
Унйывсьыс сійӧ, тыдалӧ, аддзӧ челядь сяма аслыспӧлӧс мича вӧтъяс; сылы кокниа овсьӧ, кокниа лолавсьӧ.
Сійӧс радуйтӧ тыртӧм истӧг кӧрӧбка.
Сійӧ босьтас да и вӧчас сыысь додь аслас аканьлы.
Тайӧ додьнас кутас ворсны рытӧдзыс, и локтан луныс сылы нюммунас выль ворсанторйӧн.
А Кондратлӧн аслас думъяс.
Пессьӧ сійӧ на пӧвстын, кыдзи тывйӧ шедӧм чери...
«Кор нӧ тэ менӧ эновтан, ёрӧм жальлун?
Кор нӧ тэ косьман, вреднӧй чӧрт?..
И мый вӧсна эськӧ тайӧ?
Муна вӧв стойлӧяс дінті, йӧзлӧн вӧвъяс сулалӧны, — меным кӧть мед мый, а мыйӧн асламӧдз воа, видзӧдла сьӧд визя мышку вылас, паса шуйга пель вылас, и вот ёнтыны мӧдас морӧсӧс, — кажитчӧ, сійӧ меным тайӧ здукас гӧтырысь донаджык.
И век лӧсьӧдчан сетны сылы мичаджык турун, пырӧяӧсджык, посньыдджыкӧс.
И мукӧдъяс сідз жӧ: косьмӧ быдӧн аслас вӧв дорын, а йӧз вӧвъяс вӧсна и тӧждысьӧм абу.
Ӧд абу жӧ ӧні йӧзлӧн, ставыс миян, а вот сідз сійӧ...
Скӧт бӧрся оз кӧсйыны видзӧдны, уналы сійӧ лои ӧтдор...
Тӧрыт дежуритіс Куженков, вӧвъяссӧ ачыс эз нуӧд юктавны, ыстіс детинкасӧ: сійӧ пуксис верзьӧмӧн, кыккокйыв нуӧдіс став табунсӧ ю дорӧ.
Коді юис, коді эз — бара кыккокйыв конюшняӧдз.
И некодлы паныд эн шу, пиньнысӧ кеслӧны: «А-а-а, тэныд ставсьыс медуна колӧ!»
Ставыс тайӧ сы вӧсна, мый сьӧкыда шедӧдӧма.
Кодлӧн став скӧтыс сӧмын ӧти душ, сылы, небось, абу сэтшӧм жаль...
Оз ков вунӧдны аски висьтавны Давыдовлы, кыдзи Куженков юкталіс вӧвъяссӧ.
Татшӧм дӧзьӧрнад вӧлыд тулыснас и места вывсьыс агас оз вӧрзьӧд.
Видзӧдлыны аски асывнас, кыдзи курӧгъясӧс дӧзьӧритӧны, — бабаяс больгӧны, мый быттьӧкӧ штука сизим кулӧма нин дзескыдысла.
Ок, сьӧкыд!
И мыйла пыр жӧ курӧг-пӧткаӧс ӧтувтны?
Мед кӧть эськӧ ӧти петукӧн овмӧс вылӧ кольны часі пыдди...
Кооперативнӧй лавкаын тӧвар абу, а Христиша кӧмтӧм.
Кӧть горзы — колӧ эськӧ сылы камаши!
Сӧвесть оз лэпты корны Давыдовлысь...
Ог, мед тайӧ тӧвсӧ тӧвйӧ нин паччӧр вылын, а гожӧм кежлас сылы оз ков».
Кондрат думайтӧ нужда йылысь, кутшӧмӧс терпитӧ пятилетка стрӧитысь канму, и кабралӧ эшкын улас кулакъяссӧ, лӧглунӧн думсьыс шуӧ Рытыввывса сійӧ рабочӧйяслы, кодъяс абу коммунистъяс дор:
«Вузалінныд ті миянӧс асланыд кӧзяеваӧн сетӧм бур жалӧваньеысь!
Вежинныд ті миянӧс, вокъяс, пӧтӧс олӧм вылӧ!..
Мый вӧсна ӧнӧдз абу тіянын сӧветскӧй власьт?
Мый вӧсна ті сэтшӧма сёрминныд?
Босьтчинныд кӧ эськӧ, ті ӧні революция нин вӧчинныд,
а то век ті лӧсьӧдчанныд, некыдз он вермӧй кыпӧдчыны, да кыдзкӧ онӧ дружнӧя, вуткыль-ваткыль мунанныд...
abu
abu
Али ті онӧ аддзӧй граница вомӧн, кутшӧм сьӧкыд миянлы кыпӧдны овмӧс?
Кутшӧм нужда ми терпитам, джынвыйӧ кӧмтӧмӧсь да джынвыйӧ пасьтӧмӧсь ветлӧдлам, а асьным пиньнымӧс мурч-курччам да уджалам.
Сӧвестнӧ тіянлы лоӧ, вокъясӧй, локны дась вылӧ!
Вӧчны эськӧ сэтшӧм зэв джуджыд сюръя, медым тіянлы ставныдлы сійӧ тыдалӧ вӧлі, кайны эськӧ меным тайӧ сюръя йылас, сэки ме эськӧ тіянлы крапки чорыд кыв!..»
Кондрат унмовсьӧ.
Сы вомысь усьӧ чигарка, дзик ӧти дӧрӧмас сотчӧмсьыс лои ыджыд сьӧд розь.
Сотӧмсьыс сійӧ садьмӧ, чеччӧ: вашкӧдӧмӧн ёрччигтырйи корсьӧ кималаснас ем, медым дӧмны дӧрӧм розьсӧ, а то Анна аддзас асывнас да кутас тайӧ розьсьыс кеслыны сійӧс час кык...
Емыс сылы сідзи эз и сюр.
Бӧр унмовсьӧ.
Садьмӧм бӧрас, кыа петігӧн, петіс дворас да друг кыліс тешкодьтор: ӧти сарайын вой коллялысь ӧтувтӧм петукъяс голькйӧны-горзӧны ӧттшӧтш унапӧлӧс гӧлӧса да вынйӧра хорӧн.
Кондрат, пыктӧм синъяссӧ шензьӧмӧн восьтӧм бӧрын, минут кык кывзӧ петукъяслысь оръявлытӧм, дорвыв чуксасьӧмсӧ да, кор тэрмасигтыр лӧньӧ медбӧръя сёрмӧм «ку-ка-ре-ку», унзільпырысь нюмъялӧ: «Но, и горзӧны, чӧртпиян!
Дзик духӧвӧй музыка кодь.
Коді найӧ оланінсянь матын олӧ, вунӧдас узьӧм и олӧм.
А войдӧр то хутор ӧти помын, то мӧд помын.
Ни тӧлк, ни лад.
Эк, олӧм!» — да мунӧ кыа петӧм коллявны.
* * *
Асывнас, завтракайтӧм бӧрын, сійӧ муніс птичӧй дворӧ.
Аким Бесхлебнов дед встречайтӧ сійӧс скӧрысь горӧдӧмӧн:
— Но, мый шляйтчан сэтшӧм водз?
— Тэнӧ да курӧгъясӧс видлыны вои.
Кыдзи олан-вермӧдчан, дед?
— Овлі, а ӧні — оз ков и мед оз ло!
— Мый сідз?
— Курӧгъяс дорын служба усырмӧдӧ!
— Мыйӧн нӧ сійӧ?
— А вот тэ ов тані ӧти лун, сэки тӧдмалан!
Петук-антусъяс лунтыр косясьӧны, на бӧрся вӧтлысигӧн кок йылысь уси.
Курӧгъяс, кажитчӧ, бабьей рӧдысь нин, и найӧ кватитасны ӧта-мӧднысӧ сорсӧдыс — и мӧдӧдчис дворын!
Мед му пыр мунас татшӧм службаыд!
Талун жӧ ветла Давыдов дорӧ уволитчыны, вӧзйыся мазіяс дорӧ.
— Найӧ велаласны, дед.
— Найӧ велалігкості дед кокъяссӧ нюжӧдас.
Да тайӧ ӧмӧй мужичӧйлӧн делӧ?
Ме ӧд кыдз-некыдз, а казак, турецкӧй кампаниеын участвуйтлі.
А тан — со нимкодясь — курӧгъяс вылын главнокомандующӧйӧ пуктісны.
Кык лун на должность вылын, а челядьысь мынтӧдчыны нин он вермы.
Кор гортӧ муна, найӧ, беспиян, сералӧны ме вылын, горзӧны: «Курощуп* дед!
Курощуп Аким дед!»
Вӧлі ставлы пыдди пуктана, да медым пӧрысьӧ-нэмӧ кувны курощуп нимӧн?
Ог кӧсйы ме!
— Ӧвсьы, Аким дед!
Челядьыд мый оз шуны да?
— Найӧ кӧ сӧмын, челядьыс, смешитчисны, а то ӧткымын бабаяс на моз жӧ кеслӧны пиньнысӧ.
abu
Юкмӧс дорын Настёнка Донецковых сулалӧ, ва лэпталӧ.
«Курӧгъясӧн верман веськӧдлыны, дед?» — юалӧ.
«Верма», — шуа ме.
«А кутшӧмкӧ курӧгъяс кольк вайӧны, дед?» — «Вайӧны, — шуа, — тьӧтка, да мыйкӧ этша».
А сійӧ, калмыцкӧй кӧбыла, кыдзи гӧрӧктас: «Смотри, — шуӧ, — мед гӧригкежлӧ кӧрзинатыр кольк вайисны, а то тэнӧ асьтӧ тшӧктам курӧгъясӧс талявны!»
Пӧрысь ме татшӧм шуткаястӧ кывзыны,
и тайӧ должностьыс вывті ӧбиднӧй!
Старик ещӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но плетень дорын морӧс-на-морӧс швачкысисны петукъяс, ӧтиыслӧн сорссьыс ыльӧбӧн резыштіс вир, а мӧдыслӧн зобсьыс пуркнитіс содзтыр гӧн.
Аким дед котӧрӧн уськӧдчис налань, мунігмозыс босьтіс ньӧр...
Водз асыв вылӧ видзӧдтӧг колхоз правлениеын вӧлі тырыс йӧз.
Дворас, кильчӧ дорын, сулаліс пара вӧла-доддя, виччысис Давыдовӧс, коді лӧсьӧдчӧ мунны районӧ.
Лапшиновлӧн седлӧалӧм вӧв кокис лымсӧ, а сы дінын ноксис Любишкин, зэлӧдаліс пӧдпругаяссӧ.
Сійӧ сідзжӧ лӧсьӧдчис мунны Тубянскӧйӧ, кӧні колӧ вӧлі сёрнитчыны сэтчӧсса колхоз правлениекӧд триер йылысь.
Кондрат пырис первойя жырас.
Пызан сайын лукйысис небӧгъясын станицаысь неважӧн воӧм счетовод.
Бӧръя кадӧ омӧльтчӧм да зумыш Яков Лукич пукаліс паныд, мыйкӧ гижис.
Сэн жӧ жӧдзисны колхозникъяс, кодъясӧс нарядчик индӧма кыскавны турун.
Коймӧд бригадаса бригадир, сера чужӧма Агафон Дубцов, да Аркашка Менок мый йылысь кӧ вензисны пельӧсас хуторын дзик ӧти кузнеч Ипполит Шалыйкӧд.
Орчча жырйысь кыліс Размётновлӧн гора да кыпыд гӧлӧс.
Сійӧ сӧмын на воис, тэрмасиг да сералігтыр висьталіс Давыдовлы:
— Воисны ме ордӧ водз асывнас нёль старука.
Нырнуӧдысьыс налӧн Ульяна баб, Мишка Игнатенколӧн мамыс.
Тӧдан тэ сійӧс?
Он?
Сэтшӧм старука, пуд сизим сьӧкта лоӧ, нырас зӧртусь.
Воисны.
Ульяна баб — биа-бордъя, скӧрысла лов шыыс оз шед, ныр вылас зӧртусьыс чеччалӧ.
И пырӧмӧн тшӧтш бусйыны: «Ак тэ, сэтшӧм-татшӧм, эстшӧм!»
Ме ордын Сӧветын йӧз, а сійӧ матькӧ.
Ме, дерт, сылы стрӧга шуи: «Дугды понъясьны, а то мӧдӧда станицаӧ власьтӧс оскорбитӧмысь.
Мый тэ, — юала, — эралан?»
А сійӧ:
«Мыйла ті мудруйтанныд старукаяс вылын?
Кыдзи ті верманныд миян пӧрысьлун вылын тешитчыны?»
Ӧдва тӧдмалі, мыйын делӧыс.
Вӧлӧмкӧ, кывлӧмаӧсь найӧ, быттьӧкӧ став старукаяссӧ, кодъяс оз вермыны уджавны, кодъяслы квайтымын ар саяс, колхоз правление индас тулыс кежлӧ...
Размётнов пӧльтчис сералӧмысь кутчысьӧмла, помаліс:
— Быттьӧкӧ парӧвӧй машинаяс тырмытӧм вӧсна, кодъяс пӧжӧны колькъяс, индасны тайӧ удж вылас старукаясӧс.
Найӧ и дурмӧмаӧсь.
Ульяна баб и горзӧ мыйвынсьыс: «Кыдзи!
Менӧ колькъяс вылӧ пуксьӧдны?
Абу сэтшӧм колькъясыс, кутшӧмъяс вылӧ ме эськӧ пукси!
Ме тіянӧс ставнытӧ швачӧда скӧвӧрӧдникӧн и ачым вӧйтча!»
Ӧдва найӧс такӧді.
«Эн вӧйтчы, — шуа, — Ульяна баб, всё равно миян юын тэныд ваыс оз тырмы вӧйтчынытӧ.
Ставыс тайӧ сӧрӧм, кулацкӧй мойдъяс».
Вот кутшӧм делӧяс, Давыдов ёрт!
Сӧрӧны врагъяс, пукталӧны миянлы мытшӧдъяс.
Куті юасьны, кытысь тайӧс кывлӧмаӧсь, тӧдмалі:
Войскӧвӧйысь манашка войдӧрлун воӧма хуторӧ, узьӧма Тимофей Борщев ордын да висьталӧма налы, мый сы могысь пӧ и чукӧртӧны курӧгъястӧ, медым ставсӧ карӧ мӧдӧдны лапша вылӧ, а старукаяслы пӧ сэтшӧм улӧсъяс вӧчаласны, аслыспӧлӧсӧс, идзас вольсаласны да заставитасны кольк пӧжны, а кодъяс кутасны пыксьыны, найӧс пӧ улӧс бердас мӧдасны кӧртавлыны.
— Кӧні ӧні тайӧ манашкаыс? — тэрыба юаліс сэні вӧлысь Нагульнов.
— Усйысьӧма.
Сійӧ абу йӧй: сӧрас — и водзӧ мунӧ.
— Татшӧм сьӧд бӧжа катшаяссӧ колӧ арестуйтавны да кытчӧ колӧ мӧдӧдны.
Эз веськав сійӧ меным!
Кӧрталі эськӧ ме сылы юр вылас юбкасӧ да кырсси плетьӧн...
А тэ — Сӧветса председатель, а тэнад хуторын узьлӧны кодлы окота.
Тожӧ порядокъяс!
— Чӧртыс найӧ став бӧрсяыс видзӧдас!
Давыдов, пальто вевдорас тулупа, пукаліс пызан сайын, медбӧръяысь видлаліс тувсов гӧра-кӧдза уджъяс кузя колхознӧй собраниеӧн утвердитӧм план; бумагаяс дорысь юрсӧ лэптывтӧг сійӧ шуис:
— Миян вылӧ клевета — враглӧн важся приём.
Сійӧ, паразит, миянлысь став строительствонымӧс кӧсйӧ няйтӧсьтны.
А ми сылы мукӧддырйи вӧжжисӧ киас сетам, вот кыдзи курӧгъясӧн...
— Мыйӧн тайӧ сідзсӧ? — нырбордъяссӧ чашкӧдіс Нагульнов.
— Самӧй сійӧн, мый ӧтувтім курӧгъясӧс.
— Абу вернӧ!
— Факт, вернӧ!
Оз ков эськӧ миянлы посниторъяс вылӧ шыбласьны.
Миян со ещӧ кӧйдыс на абу дасьтӧма, а ми курӧг-пӧтка дорӧ босьтчим.
Сэтшӧм йӧйталӧм!
Ме эськӧ ӧні ассьым гырддзаӧс курччи...
А райкомын меным кӧйдыс фондысь пуж петкӧдласны, факт!
Веськыда лӧсьыдтӧм факт...
— Тэ висьтав, мыйла курӧгъяссӧ оз ков ӧтувтны?
Собраниеыссӧ сӧгласитчис?
— Абу собраниеын делӧыс! — Давыдов чукыртчыліс. — Кыдзи тэ он гӧгӧрво, мый курӧг-пӧтка — поснитор, а миянлы колӧ решайтны главнӧйсӧ: ёнмӧдны колхоз, пырысьяслысь лыд вайӧдны сё процентӧдз, сэсся кӧдзны.
И ме, Макар, серьёзнӧя предлагайта со мый: ми политическӧя ӧшибитчим ёрӧм курӧг-пӧтканад, факт, ӧшибитчим!
Ме талун войнас лыдди ӧттор-мӧдтор колхозъяс котыртӧм йылысь да гӧгӧрвои, мыйын ӧшибкаыс: ӧд миян колхоз, мӧд ногӧн кӧ артель, а ми коммуналань синам.
Вернӧ?
Тайӧ и эм левӧй уклон, факт!
Вот тэ и думышт.
Ме эськӧ тэнад местаын (тэ нуӧдін тайӧс да миянӧс агитируйтін) большевистскӧй смеллунӧн признайті тайӧ ӧшибкасӧ да прикажиті разӧдны гортъясаныс курӧгъясӧс да мукӧдпӧлӧс лэбачӧс.
А? Но, а тэ кӧ он вӧч, то ме вӧча аслам кывкутӧм вылӧ, мыйӧн сӧмын бӧр воа.
Ме мӧдӧдчи, аддзысьлытӧдз.
Кепкаасис, лэптіс кулацкӧй тулуплысь нафталин дука джуджыд воротниксӧ, шуис папкасӧ кӧрталігӧн:
— Быдпӧлӧс кольӧм манашкаяс жӧ ветлӧны, и вот больгӧны миян йылысь — нывбабаясӧс, старукаясӧс сувтӧдӧны паныд.
А колхознӧй делӧ сэтшӧм том да вывті колана.
Ставыс долженӧсь лоны миян вӧсна!
И старукаяс и нывбабаяс.
Нывбабалӧн сідзжӧ эм колхозын аслас роль, факт! — и паськыда да сьӧкыда восьлалігтыр петіс.
— Мунам, Макар, курӧгъясӧс вӧтлавны гортъясас.
Давыдов правильнӧй кывъяс висьталіс.
Размётнов, вочакывсӧ виччысигӧн, дыр видзӧдіс Нагульнов вылӧ...
Мӧдыс пукаліс ӧшинь вылын, полушубоксӧ павтыртӧмӧн, бергӧдліс киас шапкасӧ, шыавтӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ.
Тадзи колис минут куим.
Макар друг лэптіс юрсӧ, и Размётнов аддзис сылысь прӧстӧя видзӧдӧмсӧ.
— Мунам.
Ӧшибитчим.
Вернӧ!
Давыдовыссӧ, пиньтӧм чӧрт, ӧкурат прав... — и яндысигтыр муртса нюммуніс.
Давыдов пуксьӧ вӧлі доддьӧ, сы дінын сулаліс Кондрат Майданников.
Найӧ мый йылысь кӧ ёна варовитісны.
Кондрат ӧвтчис кинас, мый йылысь кӧ сьӧлӧмсяньыс висьтавліс;
ямщик терпитны вермытӧг вӧрӧдіс вӧжжисӧ, лӧсьӧдыштіс пуклӧс улӧ сюйӧм кучик плетьсӧ.
Вомдоръяссӧ курччалігмоз Давыдов кывзіс.
Кильчӧ вылысь лэччигӧн Размётнов кыліс, кыдзи Давыдов шуис:
— Тэ эн волнуйтчы.
Тэ спокойнӧйджыка.
Ставыс миян киясын, ставсӧ ладмӧдам, факт!
Мӧдам штрапуйтавны, тшӧктам бригадиръяслы стрӧгджыка следитны на бӧрся.
Но, аддзысьлытӧдз!
Вӧвъяс мышъяс весьтын кыпӧдчыліс да швичнитіс плеть.
Доддьыс колис лым вылас додь сювъяслысь гӧгрӧсіник лӧз туйяс, саяліс ворота сайӧ.
Лэбач дворын уна сё курӧг разӧдчӧмаӧсь, быттьӧ уна рӧма галька.
Аким дед ньӧрйӧн ветлӧдлӧ дворті.
Тӧлыс ворсӧдчӧ сылӧн дзор тошкӧн, косьтӧ плешсьыс посньыдик ньылӧм войтъяссӧ.
Ветлӧдлӧ «курощуп», йӧтлалӧ валегинас курӧгъясӧс;
пельпом вомӧныс сылӧн ӧшалӧ мешӧк, кытчӧ джынйыс пуктӧма идбӧж.
Киськалӧ дед идбӧжсӧ векньыдик визьӧн амбар дорсянь сарайлань, а сы кок улын пуан ва моз пуӧны курӧгъяс, дугдывтӧг кылӧ тэрмасяна тӧждысигтыр: «Ко-ко-ко-ко-ко-ко-ко!»
Частоколӧн торйӧдӧм гумла дорын ӧтторъя известняк чукӧръяс моз дӧлалӧны еджыд дзодзӧг стаяяс.
Сэтысянь, кыдзи ытва вылысь тулысын лэбигӧн, кылӧ ёна да гора гогзьӧм, бордъясӧн швачӧдчӧм, горзӧм.
Сарай дінын — топыда сулалысь йӧз чукӧр.
Ортсыас чурвидзӧны сӧмын мышъясыс да бӧръясыс.
Юрсӧ копыртӧмаӧсь увлань, — кытчӧкӧ кок уланыс, кытш пытшкӧ, веськӧдӧмаӧсь синъяссӧ.
Размётнов матыстчис, видзӧдліс мышъяс вомӧныс, зілис аддзыны, мый вӧчсьӧ кытш пытшкас.
Йӧз нускӧны, сёрнитӧны джын гӧлӧсӧн:
— Гӧрдыс вермас.
— Кыдзикӧн чӧрт!
Видзӧд, сылӧн сорсыс нин бок вылас.
— Ок, кутшӧма сійӧ зутшкӧбтіс эсійӧс!
— Вомсӧ паськӧдіс, мудзӧма...
Щукарь дедлӧн гӧлӧс:
— Эн зурӧд!
Эн зурӧд!
Сійӧ ачыс заводитас!
Эн зурӧд, йӧй!
Вот ме тэныд зурга морӧспань улад!..
Бордъяснысӧ шевгӧдӧмӧн ветлӧдлӧны кытшас кык петук, ӧтиыс зэв гӧрд, мӧдыс — грачлӧн кодь смоль сьӧд гӧна.
Сорсъяссӧ налысь кокалӧма да найӧ сьӧдӧсь косьмӧм вирсьыс, кокъяс уланыс туплясьӧны сьӧд да гӧрд гӧнъяс.
Боечьяс мудзӧмаӧсь.
Найӧ мунӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, вӧчӧны сідзи, быттьӧ мыйкӧ кокалӧны, вешталӧны кокъяснас сылыштӧм лымсӧ, видзӧдӧны ӧта-мӧд вылас сувтса синъясӧн.
Нарошнӧ петкӧдлана веськодьлуныс налӧн дженьыд: сьӧд петукыс друг чеччыштӧ мусьыс, лэбӧ вывлань, кыдзи пӧжар дырйи чавкан, гӧрдыс чеччыштӧ жӧ.
Найӧ пуркйысьӧны сынӧдын ӧтчыд и ещӧ ӧтчыд...
Щукарь дед видзӧдӧ, ставсӧ вунӧдӧма свет вывсьыс.
Сы ныр помын тіралӧ-вӧрӧ зырымыс, но сійӧ оз казяв.
Став вниманиесӧ сійӧ веськӧдӧма гӧрд петук вылӧ.
Гӧрдыс должен вермыны.
Щукарь дед вартіс заклад Демид Молчункӧд.
Зэв напряжённӧй состояниеысь Щукарӧс немвиччысьтӧг петкӧдӧ кодлӧнкӧ киыс: сійӧ лёкысь кыскӧ дедӧс полушубок кӧлысӧдыс, петкӧдӧ кытшсьыс.
Щукарь бергӧдчӧ, чужӧмыс сылӧн лёкногӧн вежыньтчӧма висьтавны позьтӧм скӧрлунысь, сійӧ дась повтӧм петук моз уськӧдчыны ӧбидитысь вылӧ.
Но чужӧмыс пырысь-пыр жӧ вежсьӧ, лоӧ кыпыд да бур: тайӧ — Нагульновлӧн киыс.
Нагульнов зумыштчӧмӧн тойлалӧ видзӧдысьяссӧ, вӧтлалӧ петукъяссӧ, скӧрысь шуӧ:
— Бездельничайтанныд тані, петукъясӧс кось вылӧ ышӧданныд...
А но, разӧдчӧй удж вылӧ, лодырьяс!
Мунӧй конюшня дорӧ турун зорӧдавны, нинӧм кӧ вӧчнытӧ.
Мунӧй куйӧд кыскавны градъяс вылӧ.
Кыкӧн медым мунасны керкаясӧд да юӧрталасны бабаяслы, мед локтасны курӧгъяс нуавны.
— Бырӧдсьӧ курӧг видзан колхоз? — юалӧ петукъяслысь кось видзӧдны радейтысь ӧти морт, руч куысь вурӧм пеля шапкаа единоличник, кодӧс нимтӧны Банникӧн.
— Тыдалӧ, налӧн сознательностьыс абу тырмӧма колхозӧдз!
А сицилизм дырйи петукъяс кутасны косясьны али оз?
Нагульнов мерайтӧ юасьысьӧс сьӧкыд видзӧдласӧн, кельдӧдӧ:
— Тэ шутит да тӧд, мый вылын шутитны!
Социализм вӧсна медбур йӧзыс олӧмсӧ сетісны, а тэ на вылын шутитан!
Пыр жӧ весась татысь, контра, а то вот сетышта тэнад душаӧ, и мӧдаръюгыдӧ лэбан.
Усйысь, гад, кытчӧдз тэнӧ покойникӧн эг вӧч!
Ме ӧд шутитнытӧ кужа жӧ!
Сійӧ мунӧ чӧв ланьтӧм казакъяс дорысь, медбӧръяысь видзӧдлӧ курӧгъясӧн тырӧм двор вылӧ да, ышловзьӧмысь кутчысьӧмӧн, ньӧжйӧник, мышкыртчӧмӧн мӧдӧдчӧ калиткалань.
20 глава
Райкомын гӧвкъяліс лӧз табак тшын, таркӧдчис печатайтчан машинка, жарӧн ыпъяліс голландскӧй пач.
Кык час лунын должен вӧлі лоны бюролӧн заседание.
Райкомса секретарь — бритчӧма, ньылӧдӧма, пӧсьысла разьӧма ной дӧрӧм юрйывсӧ — тэрмасис;
Давыдовлы улӧс вылӧ индӧм бӧрын сійӧ гыжъялыштіс кушӧдӧм кыз еджыд сьылісӧ, шуис:
— Кадыс менам этша, тэ тайӧс артышт.
Но, кыдзи сэні тэнад?
Коллективизациялӧн кутшӧм процент?
Сёӧдз регыд воӧдчан?
Висьтав дженьыдджыка.
— Регыд.
Да тан делӧыс абу процентын.
Вот мый вӧчны пытшкӧсса положениеӧн?
Ме вайи тувсов гӧра-кӧдза уджъяс кузя план; гашкӧ, видзӧдлан?
— Ог, ог! — повзис секретарь да, синъяссӧ висьлӧс морт моз читкыралігтыр, чышкис носӧвикӧн плешсьыс ньылӧмсӧ. — Тэ тайӧн мун Лупетов дорӧ, райполеводсоюзӧ.
Сійӧ сэн видзӧдлас да утвердитас, а меным некор: окружкомысь ёрт воис, ӧні лоӧ бюролӧн заседание.
Но, юавсьӧ, кутшӧм чӧртла тэ миян дорӧ кулакъяссӧ мӧдӧдін?
Беда тэкӧд...
Ме жӧ тэныд висьтавлі, ӧлӧдлі: «Сы кузя эн тэрмась, миян кӧ абу веськыд директиваяс».
И сы пыдди, медым кулакъяс бӧрся гӧняйтны да, колхоз котырттӧг, заводитны кулакалавны, тэ мед эськӧ дорвыв коллективизация помалін.
Да, мый тайӧ тэнад семфонднассӧ?
Тэ пӧлучитін семфонд пырысь-пыр лӧсьӧдӧм йылысь райкомлысь директива?
Мыйла ӧнӧдз нинӧм абу вӧчӧма тайӧ директивасӧ олӧмӧ пӧртӧм могысь?
Меным быть лоӧ талун жӧ бюро вылын сувтӧдны юалӧм тэ йылысь да Нагульнов йылысь.
Меным ковмас сулавны сы вылын, медым тіянлы гижисны тайӧс делӧаныд.
Тайӧ жӧ некытчӧ шогмытӧмтор!
Смотри, Давыдов!
Райкомлысь зэв колана директива олӧмӧ пӧрттӧм вайӧдас тэныд вывті ковтӧм оргвыводъясӧ!
Уна-ӧ тэнад чукӧртӧма кӧйдыссӧ медбӧръя сводка серти?
Ӧні жӧ ме прӧверита...
Секретарь кыскис пызансьыс графитӧм лист, читкырасигтырйи нуӧдіс сійӧс син пырыс да друг ёна гӧрдӧдіс.
— Но, дерт жӧ!
Ни ӧти пуд абу содӧма!
Мый нӧ тэ чӧв олан?
— Да тэ он лэдз меным сёрнитнысӧ.
Семфондӧн, збыльысь, эгӧ на занимайтчылӧй.
Талун жӧ воа, и заводитам.
Став тайӧ кад чӧжыс быд лун нуӧдім собраниеяс, котыртім колхоз, правление, бригадаяс, факт!
Делӧяс зэв уна, оз жӧ позь сідзи, кыдзи тэ кӧсъян: сир тшӧктӧм серти, ӧтик-кык — и колхоз котыртны, и кулакавны, и семфонд чукӧртны...
Ставсӧ тайӧс ми пӧртам олӧмӧ, и тэ эн тэрмась гижавны делӧӧ, вевъялан на.
— Кыдзи эн тэрмась, кытш да край кӧ жмитӧны, лолавны оз сетны!
Семфонд колӧ вӧлі лӧсьӧдны ещӧ февраль первой лун кежлӧ, а тэ...
— А ме сійӧс лӧсьӧда дас витӧд числӧ кежлӧ, факт!
Ӧд огӧ жӧ февральын кутӧй кӧдзны?
Талун мӧдӧді правлениеса членӧс Тубянскӧйӧ триерла.
Сэні колхозса председатель Гнедых тешитчӧ, миян письменнӧй корӧм вылӧ — кор налӧн прӧст лоӧ триерыс, гижӧма резолюция: «Локтан кадъясын».
Велӧдчӧма больгыны мый оз ков, факт!
— Тэ меным Гнедых йылысь эн висьтав.
Вай аслад колхоз йылысь.
— Нуӧдім скӧт начкалӧмлы паныд кампания.
Ӧні оз начкавны.
Тайӧ лунъясӧ примитім решение ӧтувтны курӧг-пӧткаӧс да посни скӧтӧс, полім, мый бырӧдасны, да и вообщӧ...
Но ме талун шуи Нагульновлы, медым сійӧ бӧр сеталіс курӧг-пӧткасӧ.
— Тайӧ мыйла?
— Лыддя ӧшибкаӧн посни скӧт да лэбачӧс ӧтувтӧм, колхозын тайӧ ӧні кежлӧ оз ков.
— Колхознӧй собрание примитіс татшӧм решениесӧ?
— Примитіс.
— Сідзкӧ, мыйын нӧ делӧыс?
— Курӧг видзанінъяс абуӧсь, колхозниклӧн настроениеыс уси, факт!
Нинӧмла сійӧс волнуйтны посниторъясӧн...
Курӧг-пӧткаӧс абу быть ӧтувтны, ог коммуна стрӧитӧй, а колхоз.
— Бур теория!
А бӧр сетавны эм мыйла?
Дерт, оз ков вӧлі босьтчыны курӧг-пӧтка дорӧ, но ӧтувтінныд кӧ нин, то нинӧм бӧрӧ петитчыны.
Тіян сэні ӧти места вылын кутшӧмкӧ дзӧрӧм, двойственность...
Колӧ решительнӧя бурмӧдны уджсӧ!
Семфонд абу лӧсьӧдӧма, сё процент вылӧ абу коллективизируйтӧма, инвентарь абу ремонтируйтӧма...
— Талун сёрнитчим кузнечкӧд.
— Со аддзан, ме и шуа, мый темпъяс абуӧсь!
Быть колӧ мӧдӧдлыны тіянӧ агитколонна, сійӧ велӧдас тіянӧс уджавны.
— Мӧдӧдлы.
Зэв бур лоӧ, факт!
— А вот мыйӧн оз ков тэрмасьны, ті пыр жӧ тяп-ляп вӧчинныд.
Курит, — секретарь нюжӧдіс портсигар. — Друг, быттьӧ юр вылӧ лым, воалӧны вӧла-доддя кулакъяс.
Звӧнитӧ меным ГПУ-ысь Захарченко: «Кытчӧ найӧс воштыны?
Кытшысь нинӧм абу.
Налы эшелонъяс колӧны.
Мыйӧн найӧс мӧдӧдны, кытчӧ мӧдӧдны?»
Аддзан, мый ті вӧчӧмныд!
Эз вӧв ни сӧгласуйтӧма, ни сёрнитчӧма...
— Сідзкӧ, мый нӧ накӧд меным колӧ вӧлі вӧчны?
Давыдов скӧрмис.
А кор скӧрйывсьыс сійӧ заводитліс сёрнитны тэрыбджыка, то неуна пыскыльтліс, сы вӧсна мый кывйыс веськавліс пиньтӧминас да сёрниыс лолі тяпкӧдчана, абу сӧстӧм.
Со и ӧні сійӧ муртса пыскыльтӧмӧн, гораа да пӧся мӧдіс сёрнитны грубӧйкодь гӧлӧснас:
— Аслам сьылі вылӧ колӧ вӧлі найӧс меным ӧшӧдны?
Найӧ виисны бедняк Хопров гозъяӧс.
— Следствиеӧн тайӧс абу докажитӧма, — торкис секретарь, — сэн вермисны лоны мукӧд помкаяс.
— Омӧль следователь, сы вӧсна и абу докажитӧма.
А мукӧд помкаяс — чепуха!
Кулакъяслӧн делӧ, факт!
Найӧ миянлы быдногыс торкалісны котыртны колхоз, нуӧдісны паныд агитация, — вот и выселитім найӧс чӧрту.
Меным абу гӧгӧрвоана, мыйла тэ век та йылысь казьтылан?
Быттьӧ тэ абу дӧвӧлен...
— Бӧбсьыс-бӧб догадка!
Видзчысьӧмӧнджык сёрнит!
Татшӧм случайясын ме самодеятельностьлы паныд, кор план, планӧвӧй удж вежсьӧ партизанщинаӧн.
А тэ первойӧн сюсьмӧдчин шыбитны аслад хуторысь кулакъясӧс, сувтӧдін миянӧс вывті сьӧкыд положениеӧ найӧс выселитӧм кузя.
И сэсся, кутшӧм местничество, мыйла тэ мӧдӧдін найӧс аслад вӧвъясӧн сӧмын районӧдз?
Мыйла эн веськыда станцияӧ, кытшӧ?
— Вӧвъясыс колӧны вӧлі.
— Вот ме и шуа — местничество!
Но, тырмас.
Сідзкӧ вот тэныд задание матысса лунъяс кежлӧ: тырвыйӧ чукӧртны семфонд, ремонтируйтны кӧдза кежлӧ инвентарь, нуӧдны сё процент вылӧ коллективизация.
Колхоз тэнад лоӧ самостоятельнӧй.
Территория серти сійӧ сулалӧ ылын мукӧд населённӧй пунктъяссянь да «Гигантӧ», кӧть и жаль, оз пыр.
А сэн кытшын — чӧртыс мед эськӧ найӧс нуис! — гудрасьӧны: то «Гигантъяс» налы лӧсьӧд, то посньӧдлы!
Юрыд бергӧдчӧ!
Секретарь кутчысис юрас, пукалыштіс минут кымын чӧла да мӧдпӧлӧс гӧлӧсӧн нин шуис:
— Мун сӧгласуйт плантӧ райполеводсоюзын, сэсся ӧбедайт столӧвӧйын, а сэтысь кӧ ӧбедыс оз сюр, лок ме ордӧ патераӧ, гӧтыр тэнӧ вердас.
Энлы!
Гижышта записка.
Сійӧ ӧдйӧ гижыштіс мыйкӧ бумага листок вылӧ, сетіс Давыдовлы да, бумагаяс дорӧ зуньгыртчӧмӧн, нюжӧдіс ньылӧдӧм кӧдзыд кисӧ.
— И пыр жӧ гӧнит.
Ло дзоньвидзаӧн.
А бюро вылын ме тіян йылысь сувтӧда.
А но да, ог.
Но бурмӧдӧй уджтӧ.
Мӧдног — оргвыводъяс...
Давыдов петіс, паськӧдіс запискасӧ.
Лӧз карандашӧн вӧлі гырыся гижӧма:
«Лиза!
Категорическӧя тшӧкта ньӧти нюжмасьтӧг да кыв шутӧг вердны ӧбедӧн тайӧ записка сетысьсӧ.
Г. Корчжинский».
«Ог, лучшӧ ӧбедтӧг нин, татшӧм мандатӧн дорысь», — жугыльпырысь решитіс тшыгъялӧм Давыдов, кор лыддис запискасӧ, да мӧдӧдчис райполеводсоюзӧ.
21 глава
Гремячӧй Логын план серти тувсов кӧдзалӧн площадьыс таво должен лоны 472 гектар, сы лыдысь 110-ыс — эжа муяс.
Арын вӧлі гӧрӧма — ещӧ единоличникъясӧн на — 643 гектар, ӧзимӧй сю кӧдзӧма 210 гектар вылӧ.
Общӧй кӧдза площадьсӧ кӧсйӧны вӧлі юкны нянь да масличнӧй культураяс кузя татшӧм ногӧн: шобді — 667 гектар, сю — 210 гектар, ид — 108, зӧр — 50, просо — 65, кукуруза — 167, подсолнечник — 45, кӧнтусь — 13. Ставыс — 1325 гектар, да содтӧд 91 гектар бахчаяс улӧ торйӧдӧм лыа му, коді куйліс Гремячӧй Логсянь лунвылын Ужачина оврагӧдз.
Паськыд производственнӧй сӧвещанньӧ вылын, коді вӧлі февраль дас кыкӧд лунӧ да кытчӧ чукӧртчылісны колхознӧй актив пӧвстысь нелямын сайӧ морт, сулаліс юалӧм кӧйдыс фонд лӧсьӧдӧм йылысь, гӧра-кӧдза уджъяс вылын выработка нормаяс йылысь, инвентарь ремонтируйтӧм йылысь да тувсов гӧра-кӧдза кежлӧ фуражнӧй запасъясысь броня торйӧдӧм йылысь.
Яков Лукич сӧветуйтӧм серти, Давыдов шуис, мый колӧ кольны кӧйдыс вылӧ шобді сизим пудйӧн гектар вылӧ, ставсӧ — 4669 пуд.
Сэки и кыптіс пельтӧ чунӧдана горзӧм.
Быдӧн аслыс горзіс, эз кывзы мукӧдлысь, шумсьыс Титок керкаын дрӧжжитісны да зилякылісны стеклӧясыс.
— Вывті уна!
— Мед эськӧ эз жӧ ор сювйыд!
— Рудов лыа му вылӧ ми нэм та мында эг кӧдзлӧй.
— Порсьяслы серам вылӧ!
— Медуна, вит пуд, не унджык.
— Но, вит да джын.
— Миян вына муыс, кытчӧ сизим пудйӧн десятина вылӧ колӧ, воробей ныр ыджда!
Пӧскӧтина колӧ эськӧ гӧрны, мый власьт кӧсйысьліс?
— Либӧ Панюшкин барак дінысь, эсійӧ ӧзынъяссӧ.
— О! Медтуруна местаяссӧ гӧрны!
Шуис, быттьӧ ваӧ пӧльыштіс!
— Ті нянь йылысь сёрнитӧй, кымын кило тайӧ га вылӧ колӧ.
— Тэ миянлы килояснад юрнымӧс эн бӧбйӧдлы!
Пудовняӧн либӧ пудйӧн весит!
— Граждана!
Граждана, ньӧжйӧджык!
abu
О-о-о, дурмисны, ёрӧмъясыд!
Меным вайлӧй ӧти кыв! — горзіс мӧд бригадаса бригадир Любишкин.
— Босьт найӧс ставсӧ, сетам!
— Но, и йӧз, сир пинь горшас сылы!
Дзик скӧт кодь...
Игнат!
И мый тэ буалан ӧш моз!
Весиг ставнас лӧзӧдӧма горзӧмысла...
— Тэнад аслад вомсьыд быгйыс шлапкӧ-петӧ, кыдзи дур понлӧн!
— Любишкинлы кыв сетӧй!
— Терпение абу, пельтӧмман!
Сӧвещанньӧ ызгис-горзіс.
И медбӧрын, кор медся ёна горзысьяслӧн сибдісны гӧлӧсъясыс, Давыдов зэв скӧрысь, мый шоча овлывлӧ сылӧн, горӧдіс:
— <ns>Ко-о-оді</ns> тадзи совещайтчывлӧ, кыдзи ті?
Мыйла равзанныд?
Быдӧн сёрнитӧй порядок серти, мукӧдыс чӧв олӧны, факт!
Бандитство тані нинӧм петкӧдлыны!
Колӧ сознательность имеитны!
И ньӧжйӧджык водзӧ висьталіс:
— Тіянлы колӧ рабочӧй класслысь велӧдчыны, кыдзи колӧ организованнӧя нуӧдны собраниеяс.
Миян цехын, шуам, либӧ клубын собрание, и вот сійӧ мунӧ порядок серти, факт!
Ӧти выступайтӧ, мукӧдыс кывзӧны, а ті горзанныд ставныд ӧтпырйӧ, и нинӧм он гӧгӧрво!
— Коді шыасяс йӧз сёрни шӧрын, сылы со этайӧ штуканас сідзи и сетышта юрас, сё збыль!
Медым и кыссӧ нюжӧдіс! — Любишкин чеччис, треситыштіс дуб пуа зэв кыз черӧн.
— Сідзтӧ тэ миянӧс собрание пом кежлас ставнымӧс калечитан! — висьталіс ассьыс мӧвпсӧ Дёмка Ушаков.
Совещайтчысьяс сералыштісны, куритчисны да серьёзнӧя нин босьтчисны кӧйдыс норма йылысь юалӧм обсуждайтӧмӧ.
Да сійӧ — кыдзи тыдовтчис — и вензьынысӧ да горзынысӧ вӧлӧм нинӧмла...
Медводз босьтіс кыв Яков Лукич и пыр жӧ разрешитіс став противоречиеяссӧ.
— Мудзтӧдзныд горзінныд весьшӧрӧ.
Мыйла Давыдов ёрт шуис сизим пудйӧн?
Зэв прӧстӧ, тайӧ миян общӧй сӧвет.
Протравливайтны да весавны триерӧн мӧдам?
Мӧдам.
Чиныштас?
Чинас.
И гашкӧ уна чинас, сы вӧсна мый ӧткымын кӧзяевалысь, кодъяс идӧртӧмӧсь, кӧйдыссӧ он рӧзнит лёк ӧтбӧр няньысь.
Видзсьӧ сійӧ сёян нянькӧд ӧтлаын, кӧдзсьӧ кыдз веськалӧ.
Но, а кольӧ кӧ, оз жӧ вош сійӧ?
Курӧгъяслы, скӧтлы вердам.
Решитісны — сизим пудйӧн.
Лёкджыка делӧыс кутіс мунны, кор заводитісны сёрнитны плуг вылӧ выработка норма йылысь.
Сэки нин сэтшӧм унаног мӧдісны висьтавлыны, мый Давыдов пӧшти шӧйӧвошис.
— Кыдз тэ верман меным водзвыв индыны плуг вылӧ выработка, он кӧ тӧд, кутшӧм лоӧ тулысыс? — горзіс коймӧд бригадаса бригадир, сера чужӧма да ён Агафон Дубцов, коді вугзьысис Давыдов вылӧ.
— А тэ тӧдан, кыдзи кутас лымйыс сывны да кутшӧм сы улысь муыс мыччысяс, васӧд али кос?
Тэ мый, му пырыс аддзан?
— А кыдз нӧ тэ ногӧн, Дубцов? — юаліс Давыдов.
— Ме ногӧн, бумага весьшӧрӧ не тшыкӧдны да ӧні нинӧм не гижны.
Воас кӧдза кад, и сэки тыдавны мӧдас.
— Кыдз нӧ тэ — бригадир, а несознательнӧя выступайтан планлы паныд?
Тэ ногӧн, сійӧ оз ков?
— Оз позь водзвыв шуны, кыдзи да мый! — немвиччысьтӧг сувтіс Дубцов дор Яков Лукич. — И норма кыдз позяс лӧсьӧдны?
Тіян, шуам, плуг кыскалӧны куим пара бур, уджавлӧм ӧш, а менам куим арӧса посни ӧшъяс.
Ме ӧмӧй тіян мындасӧ гӧра?
Нинӧм вылӧ!
Но сэки сёрниӧ сюйсис Кондрат Майданников:
— Островновсянь, завхозсянь, зэв тешкодь миянлы кывны татшӧм сёрнияс!
Кыдз нӧ тэ заданиетӧг мӧдан уджавны?
Кыдзи ен пуктас лов вылад?
Ме плуг воропъясысь киясӧс ог кут лэдзлыны, а тэ гож водзын мӧдан мышкутӧ шонтыны, а таысь пӧлучайтны кутам ӧткодя?
Аддзӧмыд тай, Яков Лукич.
— Слава богу, Кондрат Христофорыч!
А кыдз нӧ тэ ӧткодялан ӧшлысь вынсӧ да мусӧ?
Тэнад — небыд му, а менам — чорыд, тэнад — увтасінын, а менам — нӧрыс йылын.
Висьтав нин, тэ кӧ сэтшӧм тӧлка.
— Чорыдінті — ӧти мог, небыдінті — мӧд.
Доддявны ӧткодь ӧшъясӧс позьӧ бӧрйыны.
Ставсӧ позьӧ артыштны, тэ меным эн тӧлкуйт!
— Ушаков кӧсйӧ сёрнитны.
— Корам!
— Ме эськӧ, вокъяс, тадз шуи: скӧтӧс колӧ, кыдз сійӧ век овлӧ, кӧдзтӧдз тӧлысь войдӧр заводитны вердны бур кӧрымӧн: мича турунӧн, кукурузаӧн, идйӧн.
Вот тані юалӧм, кыдз-мый миян кӧрымӧн лоас?
Нянь заготовитӧм сёйис лишнӧй изтӧм нянь...
— Скӧт йылысь бӧрынджык лоӧ сёрниыс.
Ӧні тайӧ абу местаын, факт!
Колӧ решайтны гӧрӧм кузя лунся выработка норма йылысь юалӧм:
кымын гектар чорыд му, кымынӧс плуг вылӧ, кымынӧс кӧдзан машина вылӧ.
— Кӧдзан машинаясыд — найӧ сідзжӧ абу ӧткодьӧсь!
Ме дас ӧти радаӧн ог жӧ вермы уджавны дас сизим радаӧн моз.
— Факт!
Висьтав ассьыд предложение.
А ті мый, гражданин, пыр чӧв оланныд?
Лыддьысянныд активынӧсь, а тіянлысь гӧлӧс ме ещӧ эг на кывлы.
Демид Молчун шензигтыр видзӧдліс Давыдов вылӧ, вочавидзис пыдысь петысь кыз гӧлӧсӧн:
— Ме сӧглас.
— Мыйӧн?
— Мый колӧ гӧрны, сідзкӧ... и кӧдзны.
— Но?
— Вот и ставыс?
— И ставыс?
— Кгм.
— Сёрнитыштім! — Давыдов нюммуніс, ещӧ мыйкӧ шуис, но гораа сералӧм вӧсна сылӧн кывъясыс эз кывны.
Сы бӧрын нин Молчун пыдди висьталіс Щукарь дед:
— Сійӧс миян хуторын, Давыдов ёрт, нимтӧны Молчунӧн.
Нэм чӧжыс чӧв олӧ, зэв шоча сёрнитлӧ, сы вӧсна сійӧс и гӧтырыс эновтіс.
Казак сійӧ абу бӧб, а дурачок кодь, али, нежнӧйджыка кӧ шуны, быттьӧкӧ ас руа, мый ли, либӧ быттьӧкӧ мешӧкӧн пельӧс сайсянь кучкӧмаӧсь.
Детинкаӧн вӧлі, ме помнита сійӧс, зырымӧсь сэтшӧм да некытчӧ шогмытӧм, котравліс гачтӧг, некутшӧм талантъяс сылӧн эз петкӧдчывны, а ӧні вот быдмӧма да чӧв олӧ.
Важ режим дырйи тубянскӧй батюшка сійӧс весиг висьтасьӧм-дарйӧдӧмысь ӧткажитчис.
Висьтасигас вевттьӧма сійӧс сьӧд чышъянӧн, юалӧ (ыджыдвидз дырйи делӧыс вӧлӧма, буракӧ, сизимӧд недельнас): «Гусясян, пиукӧй?»
Чӧв олӧ.
«Ылӧдлін кодӧскӧ?»
Бара чӧв олӧ.
«Табак куритан?
Бабаяскӧд нювсян?»
Бара чӧв олӧ.
Сылы эськӧ, йӧйлы, шуны: «Грешнӧй, батюшка!» — и сійӧ здукӧ эськӧ вӧлі мынтӧдчӧма грекъясысь...
— Да ланьт тэ! — кыліс бӧрвывсяньыс гӧлӧс да серам.
— ...Пырысь-пыр, ӧти секундӧн помала!
Но, а сійӧ сӧмын нускӧ да синсӧ быльӧдӧ, кыдзи выль ворота вылӧ меж.
Батюшка муртса эз весьӧпӧр, ёна повзис, питрахильыс сы вылын дрӧжжитӧ, а век жӧ юалӧ: «Гашкӧ, тэныд коркӧ ковмыліс йӧзлӧн гӧтыр либӧ енлӧн матысса осёл либӧ сылӧн мукӧдпӧлӧс скӧт?»
Но, и уна мукӧдтор евангелие серти...
Демид бара жӧ чӧв олӧ.
Да и мый нӧ позьӧ сылы шуны?
Но, кодлысь эськӧ гӧтырсӧ сійӧ эз кӧсйы, всё равно тайӧ делӧыс эськӧ эз вӧв...
— Помав, дед!
Тэнад висьталӧмыд абу делӧ йылысь, — стрӧга прикажитіс Давыдов.
— Сійӧ пыр жӧ местаын лоӧ, вот-вот ладмас делӧ дорӧ.
Тайӧ сӧмын на заводитчӧм.
Ещӧ ӧти секунд!
Торкисны...
Ок, ерӧмакань!
Вунӧді, мый йылысь сёрниыс муніс!..
Ен сет паметь...
abu
Тӧдвылӧ уси! — Щукарь дед шлопкис-кучкис куш юрас, пулемётысь моз кутіс кисьтны очередьясӧн: — Сідз вот, йӧз гӧтыр кузя Демидлӧн делӧясыс некытчӧ шогмытӧмӧсь вӧліны, а осёлӧс мыйла сылы кӧсйыны либӧ мукӧд вежа скӧтӧс?
Сійӧ, гашкӧ, и кӧсйис эськӧ, ӧд сійӧ вӧвтӧм вӧлі, да найӧ миянын абуӧсь, и сійӧ эз аддзыв найӧс нэмнас.
А юала ме тіянлысь, дона граждана, кытысь миянлы осёлъясыс?
Некор найӧ тані эз вӧвны!
Тигра либӧ сэн осёл, сідзжӧ и верблюд...
— Тэ ланьтан он ӧні? — юаліс Нагульнов. — Пыр жӧ вӧтла хатаысь.
— Тэ, Макарушка, Первой май водзвылын луншӧр кадсянь шонді лэччытӧдз школаын сёрнитін мирӧвӧй революция йылысь.
Гажтӧма сёрнитін, кыв шутӧг, век сійӧ жӧ ӧтитор.
Ме гусьӧник читкыльтчи лабичӧ, унмовси, а тэнӧ торкны эг кӧсйы, а тэ вот торкалан...
— Мед помалас дед.
Кадыс миян тырмӧ, — шуис Размётнов, коді ёна радейтліс шутка да гажа висьт.
— Гашкӧ, та вӧсна сійӧ и чӧв оліс, некодлы нинӧм абу тӧдса.
Попӧс сэки шемӧс босьтіс.
Юрнас сюйсьӧ Демид дорӧ, чышъян улас, юасьӧ: «Да тэ абу немӧй?»
Демид сэки шуӧ сылы: «Абу пӧ, дзикӧдз тэ дӧзмӧдін менӧ!»
Поп сэк скӧрмас, кыв шутӧг, чужӧмыс лоӧма турунвиж, кыдзи чушкыны мӧдас ньӧжйӧник, медым матысса старукаяс эз кывны: «Сідзкӧ, тэ мыйла нӧ сюръя моз чӧв олан?»
Да <ns>кы-ы-ыдзи</ns> колскӧбтас-кучкас Демидлы кык син костас ичӧт подсвечникӧн!
Гора серамсӧ венӧ Демидлӧн грымакылан басыс:
— Сӧран!
Эз кучкы.
— Збыль ӧмӧй эз кучкы? — зэв ёна чуймис Щукарь дед. — Но, всё равно, кӧсйӧма, небось, кучкыны...
Сэки поп абу и дарйӧдӧма сійӧс.
Мый нӧ, граждана, Демид чӧв олӧ, а ми кутам сёрнитны, тайӧ миянлы оз касайтчы.
Кӧть сійӧ, бур кывйыд, кыдзи менам, и эзысь, а чӧв олӧмыд — зарни.
— Тэ эськӧ мед став ассьыд эзысьтӧ зарни вылӧ вежин!
Мукӧдлы эськӧ спокойнӧджык вӧлі... — сӧветуйтіс Нагульнов.
Серамыс то ыпнитліс сотчысь кондаӧн, то кусліс.
Щукарь дедлӧн висьталӧмыс торкліс делӧвӧй настроениесӧ.
Но Давыдовлӧн чужӧмыс лои стрӧг, юаліс:
— Мый тэ кӧсйин висьтавны выработка норма йылысь?
Делӧ йылысь сёрнит!
— Месӧ? — Щукарь дед чышкис соснас ньылӧдӧм плешсӧ, кутіс лапйӧдлыны синсӧ.
— Ме нинӧм сы йылысь эг кӧсйы...
Ме Демид йылысь юалӧмсӧ югдӧді...
А нормаыс сэн нинӧмла...
— Кывйысь лишита тэнӧ тайӧ сӧвещанньӧ вылын!
Сёрнитны колӧ делӧ йылысь, а кывбӧритны позьӧ бӧрыннас, факт!
— Суткиын плуг вылӧ десятина, — предложитіс ӧти агроуполномоченнӧй, колхозник Батальщиков Иван.
Но Дубцов скӧрысь горӧдіс:
— Йӧймин тэ!
Аслад баблы висьтавлы басняяс!
Он вермы гӧрны суткиӧн десятина!
Быгзян, а он гӧр!
— Ме войдӧр гӧрлі.
Но, неуна, гашкӧ, и этшаджык...
— Сійӧ жӧ и эм, мый этшаджык!
— Плуг вылӧ десятинаджын.
Тайӧ — чорыд му.
Дыр вензьӧм бӧрын сувтісны гӧрӧм кузя суткися татшӧм норма вылӧ: плуг вылӧ чорыд му — 0,60 гектар, небыд му — 0,75.
И кӧдзан машинаясӧн кӧдзӧм кузя: дас ӧти радаӧн — 3,25 гектар, дас куим радаӧн — 4, дас сизим радаӧн — 4,75.
Гремячӧй Логын вӧлі 184 пара ӧш да 73 вӧв; та мында уджалысь скӧт дырйи тувсов гӧра-кӧдза план позис тыртны кокниа.
Та йылысь сідзи и шуис Яков Лукич:
— Кӧдзны помалам водз, кутам кӧ зіля уджавны.
Тулысын быд юр вылӧ воӧ нёль да джын десятина.
Вокъяс, тайӧ кокни!
И сёрнитны нинӧм.
— А вот Тубянскӧйын воӧ юр вылӧ кӧкъямыс десятинаӧн, — юӧртіс Любишкин.
— Но и мед найӧ ассьыныс быгзьӧдласны мышнысӧ!
Ми кольӧм арын кынмавтӧдз гӧрим идзапод, а найӧ Пӧкрӧвсянь кутісны лодырничайтны, чаг мӧдарӧ весиг эз бергӧдны.
Примитісны решение куим лунӧн лӧсьӧдны тырмымӧн кӧйдыс фонд.
Кывзісны кузнеч Ипполит Шалыйлысь гажтӧм юӧр.
Сійӧ сёрнитіс гораа, сы вӧсна мый вӧлі сьӧкыд пеля, и дугдывтӧг бергӧдліс уджысь сардмӧм сьӧд киясас саысь лӧсталысь пеля шапкасӧ, сэтшӧм уна йӧза собрание водзын поліс сёрнитнысӧ да:
— Быдтор позьӧ ремонтируйтны.
Ме сайын удж оз сувт.
Но вот кӧрт кузя, кӧть мый да колӧ ӧні жӧ зільны судзӧдны сійӧс.
Кӧрт тор абу плугъяслы амӧсьяс да воропъяс дорны.
Нинӧмӧн уджавны.
Кӧдзан машинаяс ремонтируйтны ме босьтча аскисянь.
Отсасьысь меным колӧ да шом,
и кыдзи кутас меным мынтысьны колхоз?
Давыдов подробнӧя висьталіс сылы мынтысьӧм йылысь да тшӧктіс Яков Лукичлы аски жӧ мунны районӧ кӧртла да шомла.
Фуражнӧй броня лӧсьӧдӧм йылысь юалӧм решитісны ӧдйӧ.
Сэсся босьтіс кыв Яков Лукич:
— Вокъяс, тіянлы колӧ тӧлкӧн сёрнитны, кыдзи, кытчӧ да мый кӧдзны, и полеводӧ колӧ бӧрйыны тӧдысь, грамотнӧй мортӧс.
Мый нӧ, колхозӧдз миян вӧлі вит агроуполномоченнӧй, а налӧн уджыс эз тыдав.
Ӧти полеводӧс колӧ бӧрйыны пӧрысь казакъяс пӧвстысь, коді тӧдӧ миянлысь став муяснымӧс, и матыссаясӧс, и выльясӧс.
Кытчӧдз выль землеустройство эз вӧв, сійӧ миянлы вывті ёна згӧдитчас!
Ме шуа сідз: ӧні колхозын пӧшти миян став хуторным.
Ньӧжйӧникӧн век пырӧны да пырӧны.
Единоличникъяслӧн коли ветымын гӧгӧр овмӧс, да и найӧ аски садьмасны колхозникъясӧн...
вот и колӧ миянлы кӧдзны наука серти, кыдзи сійӧ диктуйтӧ.
Ме тайӧ сы могысь, медым кыксё десятинаысь, мыйта миян индӧма пропашнӧйяс улӧ, джынсӧ гӧрны херсонскӧй коськӧмӧс моз.
Таво тулысын кутам лэптыны сё дас десятина эжа, вот и вайӧ найӧс лӧсьӧдны херсонскӧй коськӧмӧн.
— Некор эгӧ кывлӧй татшӧм йывсьыс!
— Кутшӧм нӧ сійӧ херсон?
— Тэ миянлы фактическӧя висьтав та йылысь, — корис Давыдов, ачыс гусьӧн гордитчис сэтшӧм ыджыд опыта аслас завхоз тӧдӧмлунъясӧн.
— А тайӧ вот кутшӧм пар, мӧдног сійӧ ещӧ шусьӧ кулиснӧйӧн, американскӧйӧн.
Тайӧ зэв интереснӧ и тӧлкӧн думыштӧма!
Шуам, таво ті кӧдзанныд пропашнӧйяс, но кукуруза сэн либӧ подсолнечник, и кӧдзанныд шоч радъясӧн, векся серти джынвыйӧ шочджыка, сы вӧсна урожайсӧ босьтанныд настӧящӧй, правильнӧй кӧдза серти сӧмын ветымын процентсӧ.
Кукурузалысь початокъяссӧ босьтанныд, либӧ подсолнечниклысь юръяссӧ чегъяланныд, а заяссӧ колянныд места вылас.
И сійӧ жӧ арнас заяс костас прӧст местаясас кӧдзанныд ӧзимӧн шобді.
— А кыдзи нӧ кӧдзнысӧ?
Кӧдзан машинаыс ӧд чегъялас заяссӧ? — юаліс пельсӧ чошкӧдӧмӧн, восьса вомӧн кывзысь Кондрат Майданников.
— Мыйла чегъялас?
Радъясыс жӧ шочӧсь, сы вӧсна сійӧ оз вӧрзьӧд заяссӧ, сылӧн рукавъясыс дінтіыс прӧйдитасны, сідзкӧ усяс да кутас куйлыны заяс костъясас лым.
Мӧдас сійӧ сывны вочасӧн да унджык ва лоӧ.
А тулыснас, кор кыпӧдчас шобді, тайӧ заяссӧ бырӧдӧны, весалӧны.
Вель интереснӧя думыштӧма.
Ме кӧть ачым эг видлы тадзсӧ кӧдзны, а таво кӧсъя нин вӧлі видлыны.
Тан гӧгӧрбок артыштӧма вернӧ, ӧшибкатӧг!
— Тайӧ вот да!
Поддерживайта! — Давыдов тувкис кокнас пызан улын Нагульновӧс, вашнитіс: — Аддзан?
А тэ век сылы вӧлі паныд...
— Ме и ӧні паныд...
— Тайӧ нин асныралӧмла, факт!
Дудӧма ӧш моз...
Сӧвещанньӧ примитіс Яков Лукичлысь предложениесӧ.
Та бӧрын решитісны да сӧветуйтчисны ещӧ зэв уна посни делӧяс кузя.
Мӧдісны разӧдчавны.
Эз на вевъявны Давыдов да Нагульнов воны сельсӧветӧдз, кыдзи сельсовет дворсянь налы паныд ӧдйӧ кутіс восьлавны неыджыд тушаа зон, коді вӧлі разялӧм кизьяса кучик тужуркаа да юнгштурмовскӧй костюма.
Карсаяслӧн кодь клетчатӧй кепкасӧ киас кутігтыр, кадысь кадӧ усьласьысь тӧвсӧ венӧмӧн сійӧ ӧдйӧ матыстчис.
— Районысь кодкӧ. — Нагульнов читкыртіс синъяссӧ.
Зон матыстчис дзик матӧ, военнӧйяс моз лэптыштліс кисӧ кепка кӧзырёк дорас:
— Ті абу сельсӧветысьӧсь?
— А тіянлы кодӧс?
— Татчӧс ячейкаса секретарӧс либӧ Сӧветса председательӧс.
— Ме ячейкаса секретарь, а тайӧ — колхозса председатель.
— Вот и бур.
Ме, ёртъяс, агитколоннаысь.
Ми сӧмын на воим да виччысям тіянӧс Сӧветын.
Чангыль ныра да мугов чужӧма зон тэрыба видзӧдліс Давыдов чужӧм вылӧ, юалана нюммуніс:
— Тэ, ёрт, абу Давыдов?
— Давыдов.
— Ме тэнӧ тӧді.
Недель кык сайын ми тэкӧд аддзысьлім окружкомын.
Ме кытшын уджала маслозаводын, прессовщикӧн.
И сӧмын сэк Давыдов гӧгӧрвоис, мыйла, кор матыстчис на дінӧ зонмыс, друг ёна да чӧскыда ӧвтыштіс сы вылӧ подсолнечнӧй вый дукӧн: сылӧн выйӧссьӧм кучик курткаыс вӧлі пырыс йиджтысьӧма тайӧ чӧскыд дукнас.
22 глава
Сельсӧвет кильчӧ вылын, матыстчысь Давыдовлы мышкӧн, сулаліс латшкӧс тушаа морт; сійӧ вӧлі вылітіыс еджыд креста ляпкыдик сьӧд кубанкаа да сьӧд дубитӧм, кӧрӧм полушубока.
Кубанкаа мортлӧн пельпомъясыс вӧліны вывті паськыдӧсь, шоча овлан сывтыртны позьтӧм мышкуыс сайӧдіс ӧдзӧссӧ ставнас куричьясыскӧд тшӧтш.
Сійӧ сулаліс дженьыдик зумыд кокъяссӧ тажгӧдӧмӧн, ляпкыдик тушаа да вынйӧра, кыдзи степын быдмысь вяз.
Чукыра зэв паськыд гӧленьяса да боквыв талялӧм каблукъяса сапӧгъясыс, кажитчӧ, вужъясьӧмаӧсь кильчӧ выв джоджас, личкисны сійӧс ошлӧн кодь туша сьӧктанас.
— Тайӧ миян агитколоннаса командир, Кондратько ёрт, — шуис Давыдовкӧд орччӧн мунысь морт.
И, кор казяліс сы вомдоръясысь нюм, вашнитіс: — Ми сійӧс ас костын шуткаӧн шуам «Батько Квадратько»...
Сійӧ Луганьса паровозостроительнӧйысь.
Токарь.
Арлыднас бать пыдди туйӧ, а сідзсӧ — мортыс кӧть кытчӧ!
Тайӧ здукӧ, сёрнисӧ кылӧм бӧрын, Кондратько бергӧдчис би гӧрд чужӧмнас Давыдовлань, сылӧн пемыдгӧрд ус увдорас нюммунігас дзирдыштлісны еджыд пиньяс:
— Тайӧ, гашкӧ, и сӧветскӧй власьт?
Оланныд-выланныд, вокъяс!
— Видза оланныд, ёрт!
Ме — колхозса председатель, а тайӧ — партячейкаса секретарь.
— Бур!
Пырамӧй хатаас, а то менам хлопцы оз вермыны виччысьнысӧ.
Кыдзи ме тайӧ агитколоннаын — ыджыдыс, то ме тіянкӧд ӧні и сёрнитышта.
Менӧ шуӧны Кондратькоӧн, а менам хлопцы кӧ кутасны висьтавны тіянлы, мый менӧ шуӧны Квадратькоӧн, то ті налы, пӧжалуйста, энӧ веритӧй, ӧд найӧ менам сэтшӧм йӧй юраӧсь, мый и кывйыс оз сюр... — ӧдзӧсӧд бокногӧн пыригмоз сёрнитіс сійӧ грымакылан басӧн.
Осип Кондратько уджаліс Рочму лунвылын кызь воысь дырджык.
Первойсӧ Таганрогын, сэсся Донвыв Ростовын, Мариупольын да, медбӧрын, Лугань карын, кытысянь и муніс Гӧрд гвардияӧ, медым мыджны аслас паськыд пельпомӧн том сӧветскӧй власьтӧс.
Рочьяскӧд ӧтлаын олігӧн сійӧ эз нин сӧстӧма сёрнит рӧднӧй украинаса кыв вылын, но ӧблик сертиыс, Шевченколӧн кодь ӧшйӧм ус сертиыс позьӧ на вӧлі тӧдмавны, мый сійӧ украинеч.
Донецкӧй шахтёръяскӧд, Ворошиловкӧд ӧтлаын сійӧ муніс 1918 воын контрреволюционнӧй восстаниеясӧн ыпъялысь казачӧй хуторъяс пыр Царицынлань...
И бӧрыннас нин, кор сёрниясын казьтывлісны бӧрӧ лэбӧм гражданскӧй война вояссӧ, кодлӧн гор шыыс век олӧ участникъяс сьӧлӧмъясын да паметьын, Кондратько лӧня радлігтыр висьтавліс: «Миян Клементий, луганскӧй...
Кыдз жӧ, вӧлім кӧ бура тӧдсаӧсь, то, гашкӧ, аддзысьлам на.
Сійӧ менӧ пыр жӧ тӧдас!
Царицын дорын, кор воюйтім белӧйяскӧд, сійӧ мекӧд кымын пӧрйӧ шутитліс: «Но кыдз, шуас, Кондратько, делӧыс?
Тэ ловъя на, пӧрысь кӧин?» — «Ловъя, шуа, Клементий Охримыч, некор ӧні кувнысӧ, аддзанныд, кыдзи контракӧд керасям?
Быттьӧ йӧйяс!»
Аддзысьлім кӧ, сійӧ эськӧ менӧ сэк жӧ и лапкӧдыштіс кинас», — падъявтӧг помавліс Кондратько.
Война бӧрын сійӧ бӧр веськаліс Лугань карӧ, служитіс Чека органъясын транспортын, сэсся вуджӧдісны сійӧс партийнӧй удж вылӧ да бара заводӧ.
Сэтысянь партийнӧй мобилизация кузя и вӧлі мӧдӧдӧма сійӧс коллективизируйтчысь сиктлы отсӧг вылӧ.
Бӧръя воясӧ кызіс, паськаліс Кондратько...
Ӧні не тӧдмавны нин ӧтлаын тышкасьысьясыслы сійӧ Осип Кондратькосӧ, коді 1918 воын Царицын дорын бойын кераліс нёль казакӧс да кубанскӧй сотник Малымагаӧс, коді пӧлучитліс «храбростьлысь» зарни насечкаа эзысь шашка веськыда Врангель киысь.
Кызіс Осип, заводитіс пӧрысьмыны, чужӧм вылас кутісны тӧдчыны лӧз да фиолетӧвӧй сӧнъяс...
Кыдзи вӧлӧс ӧдйӧ тӧвзьӧмыс да мудзыс вевттьӧны дзор майтӧг быгйӧн, сідзи и Осипӧс кадыс мыськыштіс дзорлунӧн; весиг ӧшйӧм ускас — и сэтчӧ овмӧдчӧма сирасьысь дзорлун.
Но воляыс да выныс служитӧны Осип Кондратьколы, а сёрнитны кӧ вывті ёна кызӧм йывсьыс, то тайӧ — нинӧм.
«Тарас Бульба меысь на кыз вӧлі, а ляхъяскӧд кыдзи керасьліс?
Сійӧ жӧ!
Ковмас кӧ воюйтны, то ме кужа на кутшӧмкӧ офицерысь кыкӧс вӧчны!
А ветымын арӧсыд менам — мый нӧ сійӧ?
Менам батько сё во оліс сарскӧй власьт дырйи, а ме ӧні асланым рӧднӧй власьт дырйи сё ветымынӧс ола!» — шуӧ сійӧ, кор сылы индӧны сы арлыд вылӧ да век содысь кызта вылӧ.
Кондратько первойӧн пырис сельсӧвет жырйӧ.
— Кора ньӧжйӧджык, хлопцы!
Со — колхозса председатель, а тайӧ — ячейкаса секретарь.
Колӧ миянлы ӧні кывзыштны, кыдз тані делӧясыс, сэки кутам тӧдны, мый миянлы вӧчны.
А но, пуксялӧй!
Агитколоннаысь морт дас вит сёрнитігтырйи кутісны пуксявны, кыкӧн петісны дворӧ — тыдалӧ, вӧвъяс дорӧ.
Тӧдтӧм чужӧмъяс вылӧ видзӧдаліг Давыдовлы син улас усины куим районнӧй работник: агроном, второй ступеня школаысь велӧдысь да врач; мукӧдсӧ мӧдӧдӧмаӧсь кытшысь, ӧткымынъясӧс, став серти тӧдчӧ, производство вылысь.
Сэк кості, кор йӧз лӧсьӧдлісны улӧсъяс да кызігтырйи пуксялісны, Кондратько вашнитіс Давыдовлы:
— Прикажит, мед миян вӧвъяслы сетыштісны турунтор да мед ямщикъяс эз мунны, — и наяна читкыртіс синъяссӧ:
— А гашкӧ, тэнад и зӧртор миянлы сюрыштас?
— Абу зӧрйыс, колис сӧмын кӧйдыс вылӧ, — вочавидзис Давыдов да пыр жӧ пытшкӧссяньыс ставнас кӧдзаліс: сылы зэв эз ло лӧсьыд, кутіс скӧравны ас вылас.
Вердӧм вылӧ зӧрйыс вӧлі сё пудйысь на унджык, но сійӧ ӧткажитіс сы вӧсна, мый кольӧм зӧрсӧ синмӧс моз видзисны тувсов уджъяс заводитчигкежлӧ;
и Яков Лукич муртса эз бӧрд, кор сетавліс вӧвъяслы (сӧмын правленческӧй вӧвъяслы!) кӧштырӧн донасьыс-дона зӧр, и то сӧмын кузь да сьӧкыд туйясӧ петӧм водзвылын.
«Со сійӧ, мелкособственническӧй стихияыд!
И менӧ заводитӧ гартлӧдлыны... — мӧвпаліс Давыдов.
— Нинӧм татшӧмыс эз вӧв войдӧр, факт!
Ок, тэ...
Сетны, али мый, зӧрсӧ?
Ог, ӧні абу нин лӧсьыд».
— Гашкӧ, ид эм?
— И ид абу.
Ид збыльысь эз вӧв, но Давыдов ыпнитіс, кор Кондратько видзӧдліс нюмъялысь, гӧгӧрвоана синъясӧн.
— Абу, збыльысь шуа — абу идйыс.
— Бур кӧзяин эськӧ тэысь вӧлі...
Да ещӧ, гашкӧ, и кулак... — шпыннялігтыр кыз гӧлӧсӧн мураліс Кондратько, но, кор казяліс, мый Давыдов вӧрӧдӧ синкымъяссӧ, сывйыштіс сійӧс, муртса лэптыштліс джодж бердсьыс. — Ни-ни!
Тайӧ ме шмонита.
Абу, сідзкӧ абу!
Аслыд видзты унджык, медым ассьыд скӧттӧ вӧлі мыйӧн вердны во чӧж...
Сідзкӧ, но, вокъяс, — делӧ бердӧ!
Мед гуын кодь чӧв-лӧнь вӧлі. — И Давыдов да Нагульнов дорӧ шыасиг: — Воим ми татчӧ, медым кутшӧмкӧ отсӧг тіянлы сетны, мый тіянлы, чайта, тӧдса.
Сідзкӧ вот докладывайтӧй, кыдзи тані тіян делӧясыд.
Кор Давыдов вӧчис коллективизация мунӧм йылысь да кӧйдыс фонд лӧсьӧдӧм йылысь прамӧй доклад, Кондратько решитіс тадзи:
— Миянлы ставнымлы тан нинӧм вӧчны, — сійӧ ружтігтырйи кыскис зепсьыс записнӧй книжка да карта-трёх-вёрстка, нуӧдіс сы вывті кыз чуньнас, — ми мунам Тубянскӧйӧ.
Тайӧ хуторӧдзыс, кыдз аддза ме, татысянь матын, а тіянӧ татчӧ колям бригада куим мортысь, мед найӧ отсаласны тіянлы уджын.
А сёрнитны кӧ сы йылысь, кыдзи регыдджык чукӧртны семфонд, то ме кӧсъя сӧветуйтны тіянлы со мый: первой колӧ нуӧдны собраниеяс, висьтавлыны му уджалысьяслы, мый сійӧ да кыдзи, а водзӧ тадзи жӧ паськӧданныд массӧвӧй удж, — сёрнитіс сійӧ подробнӧя да тэрмасьтӧг.
Давыдов сьӧлӧмсяньыс кывзіс сылысь сёрнисӧ, кӧть мукӧддырйи эз тырвыйӧ гӧгӧрволы украинаса кыв вылын висьталӧм торъя выражениеяс, но чорыда чувствуйтіс, мый Кондратько висьталӧ кӧйдыс фонд лӧсьӧдӧм кузя кызвыннас правильнӧй план.
А Кондратько век сідз жӧ тэрмасьтӧг индіс линия, кутшӧмӧс колӧ нуӧдны хуторса единоличникъяс да зажиточнӧй юкӧн кузя, найӧ кӧ думыштасны паныд сувтны да кутшӧмкӧ ногӧн водзсасьны кӧйдыс чукӧртӧм кузя мероприятиеяслы, индіс медся эффективнӧй методъяс вылӧ, кодъясӧс тӧдӧны мукӧд сельсӧветъясын агитколонналӧн удж опытысь; и пыр сёрнитіс небыда, ньӧти оз петкӧдлы, мый сійӧ кӧсйӧ веськӧдлыны да велӧдны, и сёрнитігас сӧветуйтчис то Давыдовкӧд, то Размётновкӧд, то Нагульновкӧд.
«Тайӧ делӧсӧ колӧ тадзи бергӧдны.
Кыдзи ті, гремяченцы, думайтанныд?
Да и ме тадз ачым думайті!»
А Давыдов, токарь Кондратьколӧн сӧнъяса, би гӧрд чужӧм вылӧ нюмъялігтыр видзӧдіг, сылӧн пыдӧ вӧйӧм синъяслӧн шельмуйтана дзирдалӧм вылӧ видзӧдіг, думайтіс: «Эстшӧм тэ, дьявол, тӧлка!
Оз кӧсйы миянлысь водзмӧстчӧм кусӧдны, быттьӧкӧ сӧветуйтӧ, а заводитлы паныд шыасьны сылӧн правильнӧй мӧвпъяслы, — сійӧ тэнӧ сідз жӧ кокньыдика бергӧдас аслас лад вылӧ, факт!
Аддзывлі ме татшӧмъястӧ, збыльысь!»
Ещӧ ӧти ичӧтик случай вӧсна Кондратько ёнджыка кутіс воны сылы сьӧлӧм вылас: мунӧм водзвылас сійӧ корис бокӧ бригадирӧс, коді кольччӧ вӧлі Гремячӧй Логӧ куим ёрткӧд, и на костын вӧлі дженьыдик сёрни:
— Мый нӧ тэ ӧшӧдін паськӧм вевдорад нагантӧ?
Пырысь-пыр жӧ саймовт!
— Но, Кондратько ёрт, ӧд кулачество... классӧвӧй тыш...
— Да мый тэ меным сэні висьталан?
Кулачество, но и мый, кӧть кулачество?
Тэ воин агитируйтны, а кулакъясысь кӧ повзин, то новлӧдлы наган, но ортсын сійӧс эн лысьт бронньӧдлыны.
Кутшӧм тӧлка!
abu
Быттьӧ ичӧтик детинка!
Новлӧдлӧ оружиесӧ паськӧм вевдорас...
Пырысь-пыр жӧ сюй зептад, мед сійӧ жӧ подкулачник эз шу тэ йылысь: «Шензьӧй, бур йӧзӧй, со кыдзи локтӧмаӧсь тіянӧс агитируйтны, наганъясӧн!» — и пинь пырыс помаліс: — Сэтшӧм дурень...
И, доддяс пуксигӧн нин, корис Давыдовӧс, бергӧдлыштіс сылысь пальто кизьяссӧ:
— Менам хлопцы кутасны уджавны чӧртъяс моз!
Сӧмын и ті бура уджалӧй, мед ставсӧ вӧлі вӧчӧма, дай ӧдйӧджык.
Ме лоа Тубянскӧйын, мыйкӧ кӧ лоӧ — юӧртӧй.
Воамӧй сэтчӧ, да ещӧ талун, гашкӧ, ковмас спектакль пуктыны.
Вот видзӧдлін эськӧ тэ, кыдзи ме ворса кулакӧс!
Менам жӧ сэтшӧм компликация, мый вӧсна позьӧ кулакӧс кыдз эм ворсны...
Со кыдзи Кондратько дедлы лоӧ пӧрысьӧ-нэмӧ!
А зӧр йывсьыд эн думайт, тайӧ делӧысь ме тэ вылӧ ог скӧрав, — и, додь бӧр вылӧ зэв паськыд мышкунас лэдзчысьӧмӧн, нюммуніс.
— Кутшӧм тӧлка юр, кутшӧм пельпомъясыс, кутшӧм кокъясыс сылӧн! — вак-вакӧн сераліс Размётнов. — Кыдзи трактор!
Сійӧ ӧтнас, доддяв сійӧс плугӧ, кыскас, и куим пара ӧш оз ковмы.
Весиг дивӧ меным: мыйӧн найӧс, татшӧм ён йӧзсӧ, и вӧчӧны, кыдзи думайтан, Макар?
— Тэ нин Щукарь дед кодь: больгысьӧн кутін лоны! — скӧрысь ӧвтыштіс кинас мӧдыс.
23 глава
Есаул Половцев, Яков Лукич ордын олігӧн, ёна лӧсьӧдчис тулыс кежлӧ, восстание кежлӧ.
Войяснас петукъяс чуксасьтӧдз пукавліс сійӧ аслас жырйын, мыйкӧ гижис, гижтіс химическӧй карандашӧн кутшӧмкӧ картаяс, лыддьысис.
Мукӧддырйи, сы дорӧ пыравлігӧн, Яков Лукич аддзывліс, кыдзи Половцев, паськыд плешка юрсӧ пызан весьтӧ копыртӧмӧн, лыддьысьӧ, шыавтӧг вӧрӧдӧ чорыд паръяссӧ.
Но ӧткымынысь Яков Лукич сулывліс сійӧс сьӧкыда думыштчӧмаӧн.
Татшӧм минутъяснас Половцев векджык пукавліс гыравывтчӧмӧн, шочмысь еджгов юрси пратьяс костӧ чуньяссӧ сюйӧмӧн.
Ӧтлаасьӧм крут черлыясыс сылӧн вӧрисны, быттьӧ курччаліс мыйкӧ зэв чорыдӧс, синъясыс вӧліны джынвыйӧ тупкӧсаӧсь.
Сӧмын некымынысь чукӧстӧм бӧрын сійӧ лэптыліс юрсӧ, сылӧн вӧрзьытӧмысла страшнӧй зэв ичӧтик синаканьясас ыпнитліс скӧрлун.
«Но, мый тэныд?» — увтчан сяма басӧн юавліс сійӧ.
Татшӧм минутъясӧ Яков Лукич ещӧ ёнджыка поліс сыысь да ас кӧсйытӧгыс ёнджыка уважайтліс сійӧс.
Яков Лукич обязанностьясӧ пырис быд лун юӧртавны Половцевлы сы йылысь, мый вӧчсьӧ хуторын, колхозын; сійӧ юӧртавліс стӧча, но быд лун вайліс Половцевлы выль шогъяс, и сыысь ещӧ джудждаммисны сы банбокъясын пӧперега чукыръясыс...
Гремячӧй Логысь кулакъясӧс выселитӧм бӧрын Половцев войбыд эз узь.
Сылӧн сьӧкыд, но небыд воськовъясыс кылісны кыа петтӧдз, и Яков Лукич, жыр ӧдзӧс дорӧ кок чунь йылас матыстчигӧн, кыліс, кыдзи, пиньяснас герчкигтыр, сійӧ бормочитіс:
— Нетшкӧны кок улысь мусӧ!
Мырддьӧны подувсӧ...
Керавны!
Керавны!
Керавны немжалиттӧг!
Чӧв-лӧнь лолӧ, бара мӧдас ветлӧдлыны, валегиа кокъяснас небыда тувччалігтыр, кылӧ, кыдзи сійӧ чарсйӧ чуньяснас яйсӧ, велалӧм вӧснаыс гыжъялӧ морӧссӧ и бара — гортӧминика:
— Керавны!
Керавны!.. — и небыдджыка, горшас омӧлика булькакылігтырйи: — Ыджыд милӧстя енмӧй, ставсӧ аддзысьӧй, справедливӧйӧй!..
Отсав!..
Да кор нӧ сійӧ часыс?
Господьӧй, матыст ассьыд наказаниетӧ!
Шызьӧм Яков Лукич кыа петігӧн нин матыстчис жыр ӧдзӧс дорӧ, бара ляскысис пельнас ключ розьӧ: Половцев вашкӧдіс молитва, ружтігтырйи пидзикокасьліс, юрбитіс муӧдз.
Сэсся кусӧдіс бисӧ, водіс да ойбырасигас нин ещӧ ӧтчыд бура кывмӧн вашкӧдіс: «Керавны ставнысӧ... дзик ӧтикӧдз!» — и мӧдіс ымзыны.
Некымын лун мысти Яков Лукич кыліс войнас ставеньӧ таркнитӧм, петіс посводзас.
— Коді?
— Восьты, кӧзяин!
— Коді тайӧ?
— Александр Анисимович дорӧ... — вашкӧдісны ӧдзӧс сайсянь.
— Код дорӧ?
Абу тані сэтшӧмыс.
— Висьтав сылы, мый ме — Чёрныйсянь, пакетӧн.
Яков Лукич нӧрӧвитыштіс да восьтіс ӧдзӧссӧ: «Мый лоас, ло!»
Пырис башлыкӧн гартчӧм ичӧтик тушаа морт.
Половцев сійӧс нуӧдіс аслас жырйӧ, топыда пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, и часӧн-джынйӧн кымын горничасянь кыліс джын гӧлӧсӧн тэрмасигтыр сёрнитӧм.
Сэк кості Яков Лукичлӧн пиыс сетіс воӧм мортлӧн вӧвлы турун, личӧдіс седлӧлысь пӧдпругаяссӧ, мынтӧдіс кӧртвомсӧ.
Сы бӧрын верзьӧмаяс кутісны волывлыны пӧшти быд лун, но эз нин войшӧр кадын, а кыа петан дорын, час куим-нёль гӧгӧрын войын.
Волывлісны, тыдалӧ, первойя сертиыс ылысджык местаясысь.
Кыкпельӧ торъялӧм, тешкодь олӧмӧн оліс тайӧ лунъясӧ Яков Лукич.
Асывсянь мунліс колхоз правлениеӧ, сёрнитліс Давыдовкӧд, Нагульновкӧд, плӧтникъяскӧд, бригадиръяскӧд.
Скӧт картаяс стрӧитӧм кузя, кӧйдыс протравитӧм, инвентарь ремонтируйтӧм кузя тӧждысьӧмъяс эз сетлыны и минут мукӧдпӧлӧс бокӧвӧй думъяслы.
Зіль Яков Лукич аслыс виччысьтӧг веськаліс делӧвӧй ноксьӧмлӧн да помасьлытӧм тӧждысьӧмлӧн обстановкаӧ, коді сы сьӧлӧмлы вӧлі матысса; торъялӧмыс вӧлі сӧмын сыын, мый ӧні сійӧ ветлӧдліс хуторӧд, ветлывліс мукӧдлаӧ могъясӧн, делӧясӧн эз нин аслыс озырлун перйӧм вӧсна, а уджаліс колхозлы.
Но сійӧ и та вылӧ вӧлі рад, мед сӧмын эськӧ мынтӧдчыны лёк мӧвпъясысь, не думайтны.
Сылысь сьӧлӧмсӧ кыскис удж, окота вӧлі мыйкӧ вӧчны, сы юрын чужисны быдпӧлӧс проектъяс.
Сійӧ сьӧлӧмсяньыс босьтчыліс вӧчны шоныдджыкӧн скӧт картаяс, капитальнӧй конюшня стрӧитӧмӧ, веськӧдліс ӧтувтӧм амбаръяс мӧд местаӧ вештӧмӧн да выль колхознӧй амбар стрӧитӧмӧн;
а рытнас, мыйӧн сӧмын лӧньліс уджалан лунся ноксьӧмыс да воліс кад мунны гортӧ, куш ӧти мӧвп дырйи, мый сэні, горничаас, пукалӧ Половцев, кыдзи мерлинаяс сёйысь варыш йӧзӧс дзебӧм курган вылын, аслас ӧтка олӧм вӧснаыс зумыш да страшнӧй, — Яков Лукичлӧн заводитліс бытшкыны морӧспань улыс, сійӧ нярмунліс, висьтавны позьтӧм мудзлун вермыліс телӧсӧ...
Сійӧ воліс гортас да ужнайтӧм водзвылас пыравліс Половцев дінӧ.
— Висьтав, — чигаркасӧ гаровтігмоз, дась горша кывзыны, приказывайтліс Половцев.
И Яков Лукич висьтавліс тайӧ луннас колхозын вӧчӧм уджъяс йылысь.
Половцев векджык кывзывліс чӧла, сӧмын дзик ӧтикысь, сы бӧрын кор Яков Лукич юӧртіс, мый юклісны гӧль йӧзлы кулацкӧй кӧм-паськӧм, сійӧ эз вермы кутчысьны, горшас булькакылігтырйи, дурмӧм моз горӧдіс:
— Тулыснас горшъяссӧ орйӧдлам налысь, кодъяс босьтісны!
Ставсӧ найӧс... став тайӧ сволочсӧ гиж списокӧ!
Кылан!
— Списокыс менам эм, Александр Анисимыч.
— Сійӧ тэнад тані?
— Ме ордын.
— Вай татчӧ!
Босьтіс списоксӧ да старайтчигтыр вӧчис сылысь копия: тырвыйӧ гижаліс ним, вич, овъяс да босьтӧм паськӧмсӧ, пукталіс быд морт ов весьтӧ, коді босьтӧма кӧм либӧ паськӧм, крестъяс.
Половцевкӧд сёрнитӧм бӧрын Яков Лукич мунліс ужнайтны, а узьны водӧм водзвылас бара пыравліс сы дорӧ да пӧлучайтліс инструкция: мый вӧчны аскинас.
Тайӧ Половцев думыштӧм серти Яков Лукич прикажитіс мӧд бригадаса нарядчиклы торйӧдны нёль вӧла-доддя да йӧзӧс, медым кыскавны ӧш картаясӧ юдорса лыа.
Лыа вайисны.
Яков Лукич тшӧктіс дзикӧдз весавны ӧні картаясысь му джоджъяссӧ да киськавны найӧс лыаӧн.
Удж помасигкежлас мӧд бригадаса скӧтнӧй дворӧ воис Давыдов.
— Мый ті тані лыаӧн ноксянныд? — юаліс сійӧ Демид Молчунлысь, кодӧс индісны ӧш картаӧ бригадникӧн.
— Киськалам.
— Мыйла?
Кыв ни джын.
— Мыйла, юала?
— Ог тӧд.
— Коді тшӧктіс киськавны татчӧ лыасӧ?
— Завхоз.
— А мый сійӧ висьталіс?
— Сӧстӧмлун пӧ мед вӧлі...
Думыштӧма мый оз ков, сукин сын!
— Тайӧ бур, факт!
Збыльысь, лоӧ сӧстӧм, а то куйӧд да лёк дук тані, буретш ещӧ ӧшъяс вермасны заразитчыны.
Налы сідзжӧ сӧстӧмлун колӧ, тадз ветеринаръяс шуӧны, факт.
И тэ весьшӧрӧ, эсійӧ самӧй... недовольствуйтчан.
Ӧд весиг ӧні ӧш карта вылӧ видзӧднысӧ любӧ: лыа, сӧстӧм, а?
Кыдз тэ чайтан?
Но Молчункӧд Давыдов эз вермы сёрнитчыны, — чӧв олігтыр Молчун муніс жуг видзанінӧ, а Давыдов, аслас завхозлысь водзмӧстчӧмсӧ думсьыс ошкигтыр, муніс ӧбедайтны.
Рытгорувнас сы дорӧ тэрмасигтыр воис Любишкин, скӧрысь юаліс:
— Ӧшъяслы вольӧс пыдди, сідзкӧ, талунсянь лыа киськалам?
— Да, лыа.
— Да сійӧ, эсійӧ Островновыс, мый?
Чеп йылысь мынӧма, али мый?
Кӧні татшӧмторйыс эм?
И тэ, Давыдов ёрт?..
Збыль ӧмӧй нӧ татшӧм йӧйталӧмсӧ ошкан?
— А тэ эн волнуйтчы, Любишкин!
Тан став делӧыс гигиенаын, и Островнов правильнӧ вӧчис.
Абуджык опаснӧ, кор сӧстӧм: зараза оз ло.
— Да кутшӧм нӧ тайӧ гигиена?
Мый вылын нӧ колӧ куйлыны ӧшлы?
Видзӧд, кутшӧм кӧдзыдъяс овлӧны!
Идзас вылын жӧ сылы шоныд, а лыа вылын ветлы куйлышт!
— Эн, тэ нин, пӧжалуйста, эн шыась паныд!
Колӧ эновтчыны скӧтӧс важногӧн дӧзьӧритӧмысь!
Став улас миянлы колӧ пуктыны научнӧй подув.
— Да кутшӧм нӧ тайӧ подув?
Эк!.. — Любишкин швачкӧбтіс аслас сьӧд папахаӧн гӧленяс, ырскӧбтіс-петіс Давыдов ордысь, чужӧмыс вӧлі жовпуысь гӧрд.
А аски асывнас кызь куим ӧш эз вермыны чеччыны джоджсьыс.
Войнас кынмӧм лыа пыр эз прӧймит ӧшлӧн кудзыс, ӧш водліс ва вылас да кынмыліс...
Ӧткымынъяс чеччисны да колисны кынмӧм лыа вылас ку торъяссӧ, нёльлӧн чегины кынмӧм бӧжъясыс, мукӧдыс изӧймитӧмаӧсь, висьмисны.
Половцевлысь распоряжениесӧ олӧмӧ пӧртігӧн Яков Лукич вывтіджык старайтчис, и муртса коли завхоз должность вылын.
«Кынты налысь ӧшъяссӧ со татшӧм ногӧн!
Найӧ — йӧйяс, веритасны, мый тайӧс тэ сӧстӧмлун ради.
Но вӧвъясӧс меным видз, медым ставыс вӧліны кӧть талун жӧ стройынӧсь!» — сёрнитіс вечернянас Половцев.
И Яков Лукич вӧчис сідз.
Аскинас сійӧс ас дорас корис Давыдов; ӧдзӧссӧ каличалӧм бӧрын, синсӧ лэптывтӧг, юаліс:
— Тэ нӧ мый?..
— Ӧшибка артмис, дона Давыдов ёрт!
Да ме... <rus>бож-же мой</rus>...
Дась ассьым юрсиӧс <ns>нетшк...</ns>
— Тэ тайӧ мый нӧ, гад!.. — Давыдов кельдӧдіс, друг лэптіс Яков Лукич вылӧ синъяссӧ, кодъяс скӧрысла тырӧмаӧсь синваӧн. — Вредительствоӧн занимайтчан?..
Эн тӧд тэ, мый оз позь киськавны картаӧ лыа?
Эн тӧд, мый ӧшъяс вермасны кынмыны?
— Ӧшъяслы кӧсйи...
Аддзӧ енмыс, — эг тӧд!
— Ланьт тэ аслад...
Ог верит, Медым тэ, татшӧм кӧзяйственнӧй мужик, эн тӧд!
Яков Лукич бӧрддзис; сульсигас бормочитіс век ӧтитор:
— Кӧсйи сӧстӧмӧн вӧчны...
Медым куйӧд эз вӧв...
Эг тӧд, эг чайт, мый тайӧ тадз лоӧ...
— Мун, сдайт делӧястӧ Ушаковлы.
Кутам тэнӧ судитны.
— Давыдов ёрт!..
— Пет, шуӧны тэныд!
Яков Лукич мунӧм бӧрын Давыдов спокойнӧйджыка нин думайтіс лоӧмтор йывсьыс.
Яков Лукичӧс вредительствоысь мыжалӧмыс — ӧні кажитчис нин сылы — вӧлі некытчӧ лӧсявтӧмӧн.
Ӧд Островнов эз вӧв кулакӧн.
И сійӧс кӧ кодсюрӧ мукӧддырйи нимтылісны тадзи, то тайӧ вӧлі прӧстӧ лӧг кутӧм вӧсна.
Ӧтчыд, Островновӧс завхозӧ выдвинитӧм бӧрын недыр мысти, Любишкин кыдзкӧ пырмунігмоз шлёпкӧбтіс-шуис: «Островнов ачыс — вӧвлӧм кулак!»
Давыдов сэк жӧ прӧверитіс да тӧдмаліс, мый Яков Лукич уна во сайын збыльысь овлӧма зажиточнӧя, но сэсся неурожай рӧзӧритӧма сійӧс, вӧчӧма середнякӧн.
Думайтіс, думайтіс Давыдов да воис выводӧ, мый Яков Лукич абу мыжа ошъяскӧд омӧльтор лоӧмысь, мый тшӧктіс сійӧс киськавны лыаӧн ӧш картасӧ сы могысь, медым лӧсьӧдны сӧстӧмлун да, мыйтакӧ, гашкӧ, век выльторъяс пыртны зільӧм вӧсна.
«Сійӧ кӧ эськӧ вӧлі вредительӧн, то эз уджав эськӧ татшӧм ударнӧя, дай сэсся, ӧд сылӧн пара ӧш сідзжӧ страдайтісны таысь, — мӧвпаліс Давыдов. — Абу сідз, Островнов — миянлы преданнӧй колхозник, и лыакӧд лоӧм случай — прӧстӧ шогӧдана ӧшибка, факт!»
Сылы тӧдвылас уси, кыдзи Яков Лукич тӧждысьӧмпырысь да тӧлкӧн лӧсьӧдаліс шоныд картаяс, кыдзи видзтіс турун, кыдзи ӧтчыд, кор висьмисны куим колхознӧй вӧв, сійӧ рытсяньыс да асылӧдз оліс конюшняын да ачыс пукталіс вӧвъяслы клизмаяс, юкталіс найӧс кӧнтусь выйӧн, медым бырӧдны кынӧмсьыс дойсӧ; а сэсся первойӧн предложитіс вӧтлыны колхозысь вӧвъяс висьӧмысь мыжасӧ — первой бригадаса конюх Куженковӧс, коді, кыдзи тыдовтчис, недель чӧж вердӧма вӧвъяссӧ сӧмын рудзӧг идзасӧн.
Давыдов видзӧдӧм серти, Яков Лукич тӧждысис вӧвъяс вӧсна, пӧжалуй, став дорсьыс медъёна.
Тайӧс ставсӧ тӧдвылас уськӧдӧм бӧрын Давыдов кутіс чувствуйтны асьсӧ завхоз водзын яналӧмаӧн, мыжаӧн аслас весь скӧрлунлӧн ыпнитлӧмысь.
Сылы эз вӧв лӧсьыд, мый сійӧ сэтшӧм лёка горзіс бур колхозник вылӧ, колхоз правлениеса член вылӧ, кодӧс уважайтӧны аслас хуторса граждана, да весиг мыжаліс сійӧс — ӧти ӧшибка ненарошнӧ вӧчысьӧс — вредительствоысь.
«Кутшӧм йӧйталӧм!» — Давыдов пашкыртіс юрсисӧ, яндысьӧмпырысь ружӧктіс, петіс жырсьыс.
Яков Лукич кутіс киас ключ чукӧр, сёрнитіс счетоводкӧд; сылӧн паръясыс тіралісны ӧбидитӧм мортлӧн моз...
— Тэ вот мый, Островнов...
Тэ делӧястӧ эн сдайт, водзӧ уджав, факт.
Но тэнад кӧ татшӧмторйыс мӧдысь лоӧ...
ӧти кывйӧн, самӧй сійӧ...
Кор районысь ветеринарнӧй фельдшерӧс, а бригадиръяслы висьтав, медым висьмӧм ӧшъяссӧ мездісны уджысь.
Колхозлы Яков Лукичлӧн вредитны первойысь босьтчылӧмыс сылы помассис лючки-ладнӧ.
Половцев мыйкӧ дыра кежлӧ мездіс Островновӧс водзӧ лоан заданиеясысь, сы вӧсна мый занимайтчис мӧдторйӧн: сы дорӧ воис, кыдзи и век войнас, выль морт.
Сійӧ мӧдӧдіс подводасӧ, пырис керкаӧ, и пыр жӧ Половцев нуӧдіс сійӧс аслас горничаӧ, прикажитіс, медым некод эз пыр.
Найӧ сёрнитісны сёрӧдз, и аски асывнас гажмӧм Половцев корис Яков Лукичӧс ас дорас:
— Вот, менам дона Яков Лукич, тайӧ — миян союзса член, мӧд ногӧн кӧ, миян соратник, подпоручик, а казакъяс ногӧн — хорунжӧй, Лятьевский Вацлав Августович.
Радейт сійӧс да уважайт.
А тайӧ — менам кӧзяин, важ кадся казак, но ӧні колхозса завхоз...
Позьӧ шуны — сӧветскӧй служащӧй...
Подпоручик кыпӧдчыштліс крӧвать вылысь, нюжӧдіс Яков Лукичлы еджыд паськыд кисӧ.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ар комына, вижӧдӧм чужӧма да косіник.
Вывлань сыналӧм читкыльӧсь сьӧд юрсиыс лэччис сьӧд сатин дӧрӧмыслӧн сувтса воротник вылӧдз.
Веськыд кыпыд паръяс вевдорас кудритчӧма шочиник ус.
Шуйга синмыс вӧлі нэм кежлас читкыртчӧма, тыдалӧ, контузия бӧрын; сы увдорын чукӧрмӧма кулӧм чукыръясӧн вӧрзьывтӧм кучикыс, арся кор кодь косіник да нюкыртчӧм.
Но читкыртчӧм синмыс эз торк, а быттьӧкӧ ёнджыка тӧдчӧдліс вӧвлӧм подпоручик Лятьевский чужӧмлысь кыпыд, серамбана выражениесӧ.
Кажитчис, мый сылӧн карӧй синмыс вот-вот наяна мигнитас, кучикыс паськӧдчас да посньыдик чукыръясӧн мӧдас кыссьыны кӧсичаыслань, а ачыс гажа оласнога подпоручик вак-вакӧн серӧктас томиник морт моз да сьӧлӧмтӧ ыштӧдӧмӧн.
Видзӧднысӧ личыд паськӧмсӧ вӧлі пасьталӧма нарошнӧ, сійӧ эз дзескӧд кӧзяиныслысь тэрыба вӧрӧмсӧ да эз сайӧд сылысь щӧгӧль кодь статьсӧ-модасӧ.
Половцев тайӧ лунӧ вӧлі не мукӧддырся кодь весел, мелі весиг Яков Лукичкӧд.
Прӧстӧй, весь сёрнитӧмсӧ сійӧ регыд помаліс;
Островновлань чужӧмӧн бергӧдчӧмӧн висьталіс:
— Подпоручик Лятьевский кольччас тэ ордӧ недель кык кежлӧ, а ме талун, мыйӧн сӧмын пемдас, муна.
Ставсӧ, мый ковмас Вацлав Августовичлы, ваяв, сылӧн став приказъясыс — менам приказъяс,
гӧгӧрвоин?
Сідз вот, Яков свет Лукич! — да, Яков Лукич пидзӧс вылӧ кыз сӧнъяса кисӧ пуктӧм бӧрын, торйӧн тӧдчӧдіс:
— Регыд заводитам!
Ещӧ недыр коли терпитыштны.
Сідзи и висьтав миян казакъяслы, мед збодерджыкӧсь лоӧны.
Но, а ӧні пет, миянлы колӧ на сёрнитыштны.
Лоӧма мыйкӧ вӧвлытӧмтор, мый вӧсна быть колӧ мунны Половцевлы Гремячӧй Логысь кык недель кежлӧ.
Яков Лукич эз вермы некыдз терпитны: кӧсйис тӧдмавны.
Та могысь сійӧ пырис залӧ, кытысянь коркӧ Половцев кывзіс Давыдовлысь да сылысь сёрнисӧ, ляскысис пельнас вӧсньыдик перегородка бердӧ.
Степ сайысь, горничаысь, сійӧ кывзіс муртса кылысь сёрни:
Лятьевский.
Кыв шутӧг, тіянлы колӧ йитчыны Быкадоровкӧд...
Его превосходительство, тӧдӧмысь, висьталас тіянлы аддзысьлігад, мый планъяс...
удобнӧй ситуация...
Тайӧ жӧ зэв бур!
Сальскӧй кытшын...
бронепоездъяс...
лоас кӧ поражение...
Половцев.
Тссс!..
Лятьевский.
Миянӧс, чайта, некод оз кыв?
Половцев.
Но век жӧ...
Быдторйын конспирация...
Лятьевский (ещӧ ньӧжйӧджык, сы вӧсна Яков Лукич ас кӧсйытӧгыс воштіс сёрни сюрӧссӧ).
Поражение...
дерт...
Афганистан...
На отсӧгӧн писькӧдчыны...
Половцев.
Но средствояс...
ГПУ
( и водзӧ дорвыв: «бу-бу-бу-бу-бу...»).
Лятьевский.
Вариант татшӧм: вуджны граница...
Минскын...
Ордйӧдӧмӧн...
Ме эскӧда тіянӧс, мый пограничнӧй охрана...
Генштабса отделын кыв шутӧг примитасны...
Полковник, овыс меным тӧдса...
условнӧй явка...
Ӧд тайӧ жӧ вывті ыджыд отсӧг!
Татшӧм покровительство...
Делӧыс жӧ абу субсидияын...
Половцев.
А особӧй кыдзи думайтӧ?
Лятьевский.
Эска, мый генерал повторитас...
уна!
Меным тшӧктӧма кывйӧн, мый...
вывті напряжённӧй, пӧльзуйтчыны...
не воштыны колана кад...
Кутісны вашкӧдчыны, и Яков Лукич, коді нинӧм эз и гӧгӧрво оръясяна сёрниысь, ышловзис, мӧдӧдчис колхоз правлениеӧ.
Сійӧ матыстчис Титоклӧн вӧвлӧм керка дорӧ да привычка сертиыс видзӧдліс ворота вевдорас тувъялӧм еджыд пӧв вылӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Сталин нима Гремяченскӧй колхозлӧн правление». И сэки сійӧ бара кутіс чувствуйтны пырся двӧитчӧм.
А сэсся тӧдвылас уси подпоручик Лятьевский да Половцевлӧн падъявтӧг шуӧм кывъяс: «Регыд заводитам!» — и ас вылас лёкысь радлігтыр, скӧрысь думыштіс: «Регыдджык эськӧ!
А то ме на костын да колхоз костын дзикӧдз чашкала, кыдзи вильыдінын ӧш!»
Войнас Половцев седлӧаліс вӧвсӧ, пуктіс перемётнӧй сумкаясас став бумагаяссӧ ассьыс, босьтіс сёян-юан да прӧщайтчис.
Яков Лукич кывліс, кыдзи ӧшинь увтіыс гажаа, места вылас инасьтӧг, кокньыдик кок шыясӧн прӧйдитіс-йӧктыштіс Половцевлӧн дыр прӧстӧ сулалӧм, седлӧалӧм вӧв.
Выль олысь вӧлӧма инас ӧшйытӧм да военнӧйяс моз смел мортӧн.
Быдса лунъясӧн сійӧ, кыпыд, нюмъялысь, шӧйтіс керкаті, шмонитіс бабаяскӧд, эз сетлы спокой пӧрысь баблы, коді смерть эз радейтлы табак тшын, ветлӧдліс, эз пов сыысь, мый Яков Лукич ордӧ пырас кодкӧ бокӧвӧй, сы вӧсна Яков Лукич весиг казьтыштіс сылы:
— Ті эськӧ видзчысьӧмӧнджык...
Он и тӧдлы, кодкӧ пырас да аддзас тіянӧс, ваше благородие.
— А менам мый, плешкӧ гижӧма, мый ме — «ваше благородие»?
— Абу, да ӧд вермасны юавны, коді ті, кытысь...
— Кӧзяин, менам зептыр фальшивкаясыс, а ёна кӧ нин топӧдасны, оз мӧдны веритны, то петкӧдла со этійӧ мандатсӧ...
Сійӧн быдлаті позьӧ прӧйдитны! — и кыскис питшӧгсьыс чусыдіника дзирдалысь сьӧд маузер, сэки ачыс век сідзжӧ гажаа нюмъяліс, эльтчӧмӧнмоз видзӧдіс вӧрзьывтӧм синнас, кодӧс тупкӧма йӧнгыльтчӧм кучик складка.
Збой подпоручиклӧн кыпыдлуныс эз во сьӧлӧм вылас Яков Лукичлы торйӧн нин сы бӧрын, кор, ӧтчыд рытнас правлениеысь воигӧн, сійӧ кыліс посводзсьыс гусьӧник сёрнитӧм, ньӧжйӧник сералӧм, кыштым-коштымасьӧм да, истӧгӧн палснитӧм бӧрын, аддзис пельӧссьыс кыд тыра ящик сайысь Лятьевскийлысь дзирдыштлысь ӧтка син, а орччӧн кумач кодь гӧрд моньсӧ, коді яндысигтыр лӧсьӧдаліс юбкасӧ да балябӧжас лэччӧм чышъянсӧ...
Яков Лукич, кыв ни джын шутӧг, воськовтіс нин эськӧ кухняӧ, но Лятьевский суӧдіс сійӧс порог дорас нин, шлапнитіс пельпомас, вашнитіс:
— Тэ, папаша, — ни ӧти кыв...
Ассьыд питӧ эн волнуйт.
Миян, военнӧйяслӧн, тӧдан кыдз?
Ӧдйӧ да лич лэдзтӧг!
Коді томдырйиыд эз грешитлы, кхе, кгм...
На вот папирос, ӧзты...
Тэ ачыд моньыдкӧд он эсійӧ кер?
Ак тэ, эстшӧм плут!
Яков Лукич сэтшӧма шӧйӧвошис, мый босьтіс папироссӧ да сӧмын сэки пырис кухняас, кор ӧзтіс Лятьевский истӧг помысь.
А мӧдыс, кӧзяиныслы би сетӧм бӧрын, велӧдігмоз шуис:
— Кор тэныд вӧчӧны услуга, шуам, истӧгӧн ӧзтӧны, колӧ аттьӧавны.
Эк тэ, сьӧд мыр, а ещӧ завхоз!
Войдӧр ме тэнӧ эськӧ и денщикӧ эг босьт.
«Но и олысьӧс вайӧдіс чӧртыс менам сьылі вылӧ!» — мӧвпыштіс Яков Лукич.
Лятьевскийлӧн немъяндысьтӧмлун вӧсна сылы зэв сьӧкыд лои сьӧлӧм вылас.
Пиыс, Семёныс, эз вӧв, наряд кузя сійӧ муніс районӧ ветеринарнӧй фельдшерла.
Но Яков Лукич шуис не висьтавны сылы нинӧм, а ачыс корис моньсӧ амбарас да сэні кокньыдика велӧдыштіс сійӧс, пӧвсалыштіс ичмоньӧс седелка кӧвйӧн; но сы вӧсна мый эз кучкав чужӧмас, а мышкуас да улӧджык, то нӧйтӧмлӧн тыдалана туйяс эз вӧвны.
И весиг Семён нинӧм эз казяв.
Сійӧ воис станицаысь войнас, гӧтырыс лӧсьӧдіс сылы ужнайтны, да, кор ачыс пуксис лабичӧ, дзик дорйылас, Семён прӧстӧ сідз шензьыштіс:
— Мый тайӧ тэ, кыдзи гӧстя, пуксин?
— Чирей менам... петӧма... — Семёнлӧн гӧтырыс ставнас гӧрдӧдіс, чеччис.
— А тэ мед эськӧ нянь сорӧн лук няклялыштін да пуктін, пырысь-пыр жӧ кыскас, — жалитӧмпырысь сӧветуйтіс Яков Лукич, коді тайӧ кадӧ путшкис дратва.
Моньыс югнитліс сы вылӧ синъяснас, но вочавидзис раминика:
— Аттьӧ, батюшка, и сідз прӧйдитас...
Лятьевскийлы шочиника вайлывлісны пакетъяс.
Сійӧ лыддьывліс вайлӧмторсӧ да пыр жӧ сотліс пачын.
Бӧръя помас кутіс юны войяснас, Яков Лукич монькӧд эз нин ворсӧдчы, зумышмис да век частӧджык корлывліс Яков Лукичӧс либӧ Семёнӧс судзӧдны «поллитровка», сетліс шпоракылысь выль червонечьяс.
Гажмӧм бӧрас сійӧ радейтліс политическӧй сёрнияс, сёрниясас вӧчны паськыд обобщениеяс да — ас ногыс — объективнӧя донъявны действительностьсӧ.
Ӧтчыд сійӧ зэв ёна гудыртіс Яков Лукичлысь сьӧлӧмсӧ.
Корис сійӧс ас дорас горничаас, гӧститӧдіс еджыд винаӧн; немъяндысьтӧг мигайтігтыр юаліс:
— Колхоз кисьтан?
— Ог, мыйла нӧ? — нарошнӧ шензьыштіс Яков Лукич.
— Кутшӧм методъясӧн нӧ тэ уджалан?
— Кыдзи гӧгӧрвонысӧ?
— Кутшӧм удж нуӧдан?
Ӧд тэ жӧ диверсионер...
Но, мый тэ сэні вӧчан?
Вӧвъясӧс стрихнинӧн виалан, уджалан кӧлуй тшыкӧдлан али ещӧ мыйкӧ?..
— Вӧвъясӧс меным абу тшӧктӧма вӧрзьӧдны, весиг дзик мӧдарӧ... — веськыда висьталіс Яков Лукич.
Бӧръя кадӧ сійӧ пӧшти эз юлы, сы вӧсна и стӧкан винаыд действуйтіс сы вылӧ зэв чорыда, окота лои сёрнитны веськыда.
Сылы окота лои норасьны сы вылӧ, кыдзи сійӧ висьӧ сьӧлӧмнас, кор ӧттшӧтш стрӧитӧ и кисьтӧ хуторса ӧтувтӧм овмӧс, но Лятьевский эз сет сылы сёрнитнысӧ; вина юӧм бӧрын да Яков Лукичлы водзӧ кисьтавны дугдӧм мысти, юаліс:
— А мыйла тэ, дзор тошка мӧмӧт, йитчин миянкӧд?
Но, юавсьӧ, мыйла?
Мый чӧртла?
Половцевлы да меным некытчӧ воштысьны, ми мунам смерть вылӧ...
Да, смерть вылӧ!
Либӧ ми вермам, кӧть, тӧдан-ӧ, хам, вермӧм вылӧ шансъясыс зэв ичӧтӧсь...
Процентлӧн ӧти сёӧд юкӧн, абу унджык!
Но ми сэтшӧмӧсь нин, чепъяс кындзи миянлы воштыны нинӧм, кыдз шуӧны коммунистъяс.
А вот тэ?
Тэ, ме ногӧн, прӧстӧ рытъя жертва...
Овны эськӧ тэныд да овны, йӧйлы...
Шуам, ме ог верит, медым сэтшӧмъяс, кыдзи тэ, хамъяс, вермисны стрӧитны социализм, но век жӧ...
ті кӧть васӧ гудыртінныд мирӧвӧй нюрысь.
А то лоас восстание, тотшкӧбтасны тэнӧ, дзор дьявӧлӧс, либӧ прӧстӧ босьтасны пленӧ да кыдзи несознательнӧйӧс ыстасны Кардор губернияӧ.
Кутан сэн пожӧмъяс керавны коммунизм мӧдысь вотӧдз...
Эк тэ, сапӧг!
Меным гӧгӧрвоана, мыйла колӧ восстание кыпӧдны, ӧд ме дворянин!
Менам батьлӧн вӧлі кӧдза муыс вит сюрс десятина гӧгӧр да вӧр пӧшти кӧкъямыссё.
Меным и мукӧдъяслы, кыдзи ме, зэв ӧбиднӧ вӧлі мунны аслам канмуысь да кӧнкӧ йӧз местаын пӧсь кисьтігтыр, кыдзи шусьӧ, шедӧдны кынӧмпӧт вылӧ нянь.
А тэ?
Коді тэ сэтшӧмыс?
Нянь вӧдитысь да нянь сёйысь!
Куйӧдувса гаг!
Этшаӧс тіянӧс, поп рӧдӧс, казакъясӧс, гражданскӧй война дырйи тотшкӧдісны!
— Да олӧмыс жӧ миянлы абу! — паныд шыасис Яков Лукич. — Налогъясӧн пӧдтӧны, скӧтӧс босьталӧны, абу единоличнӧй олӧм, а то, сідз гӧгӧрвоана, мый чӧртла ті миянлы, дворяна да мукӧд сэтшӧмъясыс, и коланныд!
Ме эськӧ нинӧм вылӧ эг мун татшӧм грек вылӧ!
— Аддзӧмыд тай, налогъяс!
Быттьӧкӧ мукӧд канмуясын крестьяна оз мынтыны налогъяс.
Ещӧ унджык мынтӧны!
— Оз вермы лоны.
— Ме збыльысь тэныд шуа!
— Да кытысь тіянлы тӧдны, кыдзи сэні олӧны да мый мынтӧны?
— Овлі сэні, тӧда.
— Ті, сідзкӧ, заграницаысь воинныд?
— А тэныд нӧ мый?
— Интерес ради.
— Уна кутан тӧдны — зэв ӧдйӧ пӧрысьман.
Мун да вай ещӧ вина.
Яков Лукич ыстіс винала Семёнӧс, а ачыс зэв ёна окотитіс лоны ӧтнасӧн, муніс гумла дорӧ да час-мӧд пукаліс идзас тега бокын, мӧвпаліс: «Ёрӧм чукырӧсь!
Висьталіс сы мында, весиг юрӧй пыктіс.
Либӧ тайӧ менӧ сійӧ испытайтӧ, мый шуа да ог-ӧ мун налы паныд, а сэсся Александр Анисимовичлы висьталас сы воӧм бӧрын...
а сійӧ менӧ и кералас Хопровӧс моз?
Али, гашкӧ, збыльысь сідзи мӧвпалӧ?
Ӧд мый садьюралӧн вежӧрас, то кодъюралӧн кыв йылас...
Гашкӧ, оз и ков йитчыны эськӧ Половцевкӧд, терпитыштны ньӧжйӧник колхозын во-мӧд?
Гашкӧ, власьтъясыс и колхозъястӧ бырӧдасны, гӧгӧрвоасны да, кутшӧм лёка наын мунӧ делӧыс?
И бара эськӧ ме куті овны морт моз...
Ок, енмӧй менам, енмӧй!
Кытчӧ ӧні воштысьны?
Не новлӧдлыны меным юр...
Ӧні нин, тыдалӧ, ӧткодь...
Кӧть сюзьӧс мыр бердӧ, кӧть мырнас сюзьӧс, а всё равно сюзьлы не овны...»
Гумла вывті, плетень вомӧн вуджӧм бӧрын, кӧзяитігтыр мӧдіс гартчыны тӧв.
Сійӧ нӧбӧдіс сёрӧмлань калитка дорӧ киськалӧм идзас, сюйис сійӧс понъясӧн вӧчӧм трӧпаясӧ, сыналыштіс сёрӧмлысь павтыртчӧм пельӧсъяссӧ, кытчӧ идзасыс абу топыда пуксьӧма, чышкис вевдорсьыс кос лымсӧ.
Тӧлыс вӧлі ыджыд, ён, кӧдзыд.
Яков Лукич дыр зілис гӧгӧрвоны, кодладорсянь сійӧ пӧльтӧ, — и эз вермы.
Кажитчӧ, мый тӧлыс жӧдзӧ сёрӧм гӧгӧрыс да пӧльтӧ ӧчередьӧн став нёльнанладорсяньыс.
Идзас пытшкын — тӧлӧн шызьӧдӧмысла — мӧдісны кышакывны шыръяс.
Чипсігтырйи найӧ котралісны асланыс гуся трӧпаясӧд, мукӧддырйи сёрӧм бердӧ мыджсьӧм Яков Лукич мышкусянь дзик матіті.
Тӧвлысь шутьлялӧмсӧ, идзаслысь кышӧдчӧмсӧ, шыръяслысь чипсӧмсӧ да юкмӧс жаравечлысь дзуртӧмсӧ кывзігӧн Яков Лукич быттьӧкӧ ойбыртіс: войся став шыясыс сылы кутісны кажитчыны ылысь кылысь тешкодь да гажтӧм музыкаӧн.
Джынвыйӧ куньӧм синъясӧн сійӧ видзӧдіс кодзулӧсь енэж вылӧ, лолаліс идзас дуксӧ да степнӧй тӧв дуксӧ; став матігӧгӧрсаыс сылы кажитчис зэв мичаӧн да прӧстӧйӧн...
Но войшӧр кадын Войскӧвӧй хуторысь Половцевсянь воис верзьӧма.
Лятьевский лыддис письмӧ, кытчӧ конверт вылас вӧлі пасйӧма: «В. срочнӧ», чуксаліс кухняын узьысь Яков Лукичӧс:
— Налы со, лыддьы.
Яков Лукич, синъяссӧ тілигтыр, босьтіс Лятьевскийлы адресуйтӧм письмӧ.
Записнӧй книжкаысь нетшыштӧм листок вылӧ вӧлі мичаа, мукӧдлаас «ять» да твёрдӧй знак шыпасъясӧн, гижӧма чернильнӧй карандашӧн:
«Господин подпоручик!
Ми пӧлучитім збыль сведениеяс сы йылысь, мый большевикъяслӧн ЦК чукӧртӧ нянь вӧдитысь население пӧвстысь нянь быттьӧкӧ колхознӧй муяс кӧдзӧм могысь.
Збыльвылас жӧ тайӧ няньсӧ лоӧ вузалӧма заграницаӧ, а нянь вӧдитысьяс, на лыдын и колхозникъяс, кутасны зэв ёна тшыгъявны.
Сӧвет власьт, коді водзвыв чувствуйтӧ ассьыс мынтӧдчыны позьтӧм да матысса помсӧ, вузалӧ медбӧръя няньсӧ, помӧдз рӧзӧритӧ Рочмуӧс.
Приказывайта Тіянлы пыр жӧ паськӧдны Гремячӧй Логса олысьяс пӧвстын, кӧні Ті ӧнія кадӧ лоанныд миян союзса представительӧн, лӧжнӧй кӧйдыс нянь чукӧртӧмлы паныд агитация.
Тӧдмӧдӧй Тіянлы ыстӧм менам письмӧ содержаниеӧн Я. Л. да тшӧктӧй сылы срочнӧ нуӧдны разъяснительнӧй удж.
Вывті ёна колӧ кӧть мый да не лэдзны чукӧртны нянь».
Аски асывнас Яков Лукич, правлениеӧ пыравтӧг, мӧдӧдчис Банник ордӧ да на дор сулалысь мукӧдъяс ордӧ, кодъясӧс сійӧ вербуйтіс «Донӧс мездӧм кузя союзӧ».
24 глава
Куим морта бригада, кодӧс колис Гремячӧй Логӧ агитколоннаса командир Кондратько, заводитіс чукӧртны кӧйдыс фонд.
Бригадалӧн штаб меститчис ӧти тыртӧм кулацкӧй керкаӧ.
Дзик асывсяньыс том агроном Ветютнев лӧсьӧдаліс да стӧчмӧдаліс Яков Лукич отсӧгӧн тувсов гӧра-кӧдза кузя план, сетавліс волысь казакъяслы видз-му овмӧс юалӧмъяс кузя справкаяс, мукӧд кадсӧ дугдывтӧг следитіс амбаръясӧ вайӧм кӧйдыс весалӧм да протравитӧм бӧрся, шочиника ветлывліс, кыдзи сійӧ шуліс, «ветеринаравны»:
лечитны кодлыськӧ висьмӧм мӧс либӧ ыж.
«Визитсьыс» сійӧ пӧлучайтліс векджык «натураӧн»: ӧбедайтліс висьмӧм скӧтлӧн кӧзяин ордын, а мукӧддырйи весиг вайліс ёртъясыслы кринча йӧв либӧ чугунтыр пуӧм картупель.
Мукӧд кыкыс — Порфирий Лубно, окружнӧй государственнӧй мельничаысь вальцовщик, да маслозаводысь комсомолеч Иван Найденов — коравлісны штабӧ гремяченцыӧс, прӧверяйтісны амбарӧн заведуйтысьлӧн список серти, уна-ӧ вайӧма кӧйдыс корӧм гражданиныс, вынъяс да сямлун серти агитируйтісны.
Медводдза уджалан лунъяссяньыс жӧ тыдовтчис, мый чукӧртны кӧйдыс фонд лоӧ ыджыд сьӧкыдлунъясӧн да сроксӧ кузя нюжӧдӧмӧн.
Став мероприятиеясыс, кодъясӧс нуӧдіс бригада да татчӧс ячейка кӧйдыс чукӧртӧм кузя темпъяс содтӧм могысь, зурасьлісны унджык колхозникъяс да единоличникъясладорсянь зэв ыджыд водзсасьӧм вылӧ.
Хуторын паськалісны сёрнияс, мый няньсӧ чукӧртӧны заграницаӧ мӧдӧдӧм вылӧ, мый таво оз ло кӧдзӧма, мый часысь часӧ виччыссьӧ война...
Нагульнов быд лун чукӧртавліс собраниеяс, бригада отсӧгӧн разъясняйтіс, мый сёрниясыс тайӧ некытчӧ туйтӧмӧсь, грӧзитіс чорыдсьыс-чорыд мераясӧн налы, кодъясӧс лоӧ эрдӧдӧма «антисӧветскӧй пропаганда» нуӧдӧмысь, но нянь вайлісны вывті ньӧжйӧ.
Казакъяс лӧсьӧдчылісны асывсянь мунны кытчӧкӧ гортсьыныс то вӧрӧ песла, то турунла, либӧ петны сусед ордас да сыкӧд ӧтлаын виччысьны лӧнинын тревожнӧй лунсӧ, медым не мунны корӧм кузя сельсӧветӧ либӧ бригадаса штабӧ.
А нывбабаяс дзикӧдз дугдісны волывлыны собраниеяс вылӧ, а кор гортаныс волывліс сельсӧветысь десятскӧй, то вочавидзлісны дженьыдика:
«Менам кӧзяин абу гортын, а ме ог тӧд».
Быттьӧ кодлӧнкӧ вынйӧра ки кутіс няньсӧ.
Бригада штабын векджык мунлісны татшӧм сёрнияс:
— Кӧйдыстӧ нуин?
— Эг.
— Мыйла?
— Няньыс абу.
— Кыдз сійӧ — абу?
— Да сідз, мый зэв прӧстӧ...
Думайтлі видзны кӧйдыс вылӧ, а сэсся сеті лишнӧйсӧ нянь заготовка кузя, а аслым сёйны нинӧм вӧлі.
Вот и бырӧді.
— Сідзкӧ тэ, мый нӧ, и кӧдзны эн кӧсйы?
— Кӧсйылі, да нинӧмӧн...
Унаӧн ыстысисны сы вылӧ, мый быттьӧкӧ сетӧмаӧсь нянь заготовка кузя и кӧйдыссӧ.
Давыдов — правлениеын, а Ванюшка Найденов — штабын ноксисны-видлалісны списокъяс, ссыпнӧй пунктса квитанцияяс, прӧверяйтісны да эрдӧдалісны неправильнӧй сведениеяс мырдӧн сетысьясӧс: кӧйдысыс, кыдзи тыдовтчыліс, кольӧма.
Мукӧддырйи та могысь колӧ вӧлі артавны, уна-ӧ вӧлі ылӧсас вартӧма кызь ӧкмысӧд воын, артавны нянь заготовка кузя сдайтӧм няньлысь общӧй лыдсӧ да корсьны коляссӧ.
Но и сэки, кор тыдовтчыліс, мый няньыс кольӧма, асныралысь эз сетчыв:
— Кольлі шобді, нинӧм шуны.
Да ӧд тӧданныд, ёртъяс, кыдзи сійӧ овмӧсад?
Ми велалӧмаӧсь няньтӧ сёйны вестӧг, видзны мератӧг.
Меным колисны пудйӧн едок вылӧ тӧлысь кежлӧ, а ме, шуам, луннас сёя куим-нёль фунтӧн.
А сы вӧсна сёя, мый сёяныс омӧль.
Вот и перерасход.
Абу няньыс, кӧть локтӧй да шобӧй.
Ячейкалӧн собрание вылын Нагульнов шуис, мый колӧ шобсьыны хуторсаяслӧн зажиточнӧйджык юкӧн ордын, кодъяс эз вайны кӧйдыссӧ, но талы паныд сувтісны Давыдов, Дубно, Найденов, Размётнов.
Да и кӧйдыс фонд чукӧртӧм кузя райкомлӧн директиваын зэв стрӧга запрещайтчис вӧчны обыскъяс.
Бригадалӧн да колхоз правлениелӧн куим лунчӧжся удж бӧрын вӧлі чукӧртӧма колхознӧй сектор кузя сӧмын 480 пуд, а единоличникъяслысь — ставсӧ 35 пуд.
Колхознӧй актив тырвыйӧ вайис ассьыс пайсӧ.
Кондрат Майданников, Любишкин, Дубцов, Демид Молчун, Щукарь дед, Аркашка Менок, кузнеч Шалый, Андрей Размётнов да мукӧдъяс вайисны кӧйдыссӧ первой луннас жӧ.
Аскинас — асывсяньыс общественнӧй амбар дорӧ восьлӧн воисны кык вӧла-доддьӧн Яков Лукичлӧн Семён да ачыс Яков Лукич.
Лукич пыр жӧ муніс правлениеӧ, а Семён кутіс новлыны додьсьыс кӧйдыс тыра ыджыд мешӧкъяс.
Примитіс да веситаліс Дёмка Ушаков.
Нёль мешӧк Семён кисьтіс, а кор разис витӧдсӧ, Ушаков варыш моз уськӧдчис сы вылӧ:
— Тайӧ татшӧм кӧйдыснас тэнад батьыд лӧсьӧдчыліс кӧдзны? — да сюйыштіс Семён ныр улӧ китыр шобді.
— Кутшӧмӧн сійӧ? — ыпнитіс Семён.
— Тэ кӧсӧй синнад, тыдалӧ, шобдісӧ кукурузаӧн чайтін!
— Эг, эг кукурузаӧн!
Ме — кӧсӧй, да ёсьджык синма тэысь, жуликысь!
Кыкнанныд ті батьныдкӧд бурӧсь, <ns>тӧ-ӧ-дам</ns>!
Тайӧ мый?
Кӧйдыс?
Да тэ ныртӧ эн бергӧд!
Тэ мый меным кисьтін сӧстӧм кӧйдыс пытшкас, мисьтӧм чужӧм?
Дёмка чургӧдіс Семён чужӧмлань кипыдӧссӧ, а кипыдӧс вылас куйліс му да вика сора ёгӧсь кӧйдыс.
— Ме вот ӧні жӧ чукӧста йӧзӧс...
— Да тэ эн горзы! — повзис Семён.
— Тыдалӧ, ӧшибкаӧн босьтсьӧма мешӧксӧ.
Ӧні жӧ ветла да вежа...
Тешкодь, збыльысь!
Но, мый инад он ӧшйы, быттьӧ вӧв, коді кыскӧ тыртӧм бӧчкаяс.
Шуӧма — вежа, ӧшибка лои...
Дёмка бракуйтіс вайӧм дас нёль мешӧкысь квайтӧс.
И кор Семён корис сылы отсавны лэптыны пельпом вылас бракуйтӧм нянь тыра ӧти мешӧк, Дёмка бергӧдчис вескилань, быттьӧ эз кыв.
— Он отсав, сідзкӧ? — тіралан гӧлӧсӧн юаліс Семён.
— Сӧвесть!
Гортад лэпталін, небось, кокни вӧлі, а ӧні сьӧктаммис?
Ачыд лэптав, таковскӧй!
Зэвтчӧмысла ӧмидз рӧма Семён босьтіс мешӧксӧ пӧперегыс, мӧдіс нуны...
Мӧд кык луннас пӧшти эз ваявны.
Ячейкалӧн собрание вылын вӧлі шуӧма ветлыны керкаясті.
Давыдов вечернянас муніс орчча районӧ селекционнӧй станцияӧ, медым внепланӧвӧй порядокӧн судзӧдны кӧть эськӧ некымын гектар кӧдзӧм вылӧ засухаысь повтӧм ярӧвӧй шобді, коді зэв бура кутчысис зэртӧмалігӧн кузь кад чӧж да сетіс кольӧм воӧ станциялӧн опытнӧй му вылын вывті бур урожай.
Яков Лукич да бригадир Агафон Дубцов уна сёрнитісны шобділӧн выль сорт йылысь, кодӧс шедӧдӧма селекционнӧй станцияын вайӧм «калифорнийскӧй» да местнӧй «белозернка» скрещивайтӧмӧн, и Давыдов, коді бӧръя кадӧ войяснас ёна лыддис агротехническӧй журналъяс, шуис ветлыны станцияӧ судзӧдны выль шобді.
Сійӧ бӧр воис март 4-ӧд лунӧ, а сы локтӧдз лун войдӧр лои со мый.
Макар Нагульнов, кодӧс вӧлі индӧма мӧд бригадаӧ, асывсяньыс воліс Любушкинкӧд ӧтлаын комын керкаӧ кымын, а рытнас, кодыр мунісны сельсӧветысь Размётнов да секретарь, кутіс коравлыны сэтчӧ сійӧ кӧзяевасӧ, кодъяс ордӧ эз вевъявны волыны луннас.
Морт нёльӧс лэдзис, сідзи и эз шедӧд некутшӧм результат.
«Кӧйдыс вылӧ нянь абу.
Мед государство сетӧ».
Нагульнов сёрнитіс первойсӧ спокойнӧя, сэсся мӧдіс камӧдны кулакнас.
— Кыдз нӧ ті сёрнитанныд, мый нянь абу?
Со тэ, шуам, Константин Гаврилович, ӧд пуд куимсё вартін арнас!
— А няньсӧ тэ сетлін ме пыдди государстволы?
— Уна-ӧ тэ сдайтін?
— Но, сё комынӧс.
— Мукӧдыс кӧні?
— Он тӧд, кӧні?
Сёйи!
— Сӧран!
Потан тэ — сы мында нянь жӧритны!
Семьяыд — квайт едок, да медым сы мында нянь сёйны?
Вай кыв шутӧг, а то колхозысь пыр жӧ тодмышкалам!
— Вӧтлӧй колхозысь, мый окота вӧчӧй, а нянь, сё Христос, абу!
Мед кӧть власьтыс процентӧн сетас...
— Тэ велалӧмыд сӧветскӧй власьтӧс нёнявны.
Сьӧмтӧ, кодӧс босьтлін долгӧн кӧдзан да ытшкан машина ньӧбны, бӧр сетін кредитнӧй товариществолы?
Сійӧ и эм!
Тайӧ сьӧмсӧ кабыртін, да ещӧ нянь кӧсъян босьтны?
— Всё равно ӧні и ытшкан и кӧдзан машинаясыс — колхознӧйӧсь, аслым эз удайтчы пӧльзуйтчыны, нинӧм и кӧритны!
— Тэ вай няньтӧ, а то омӧль лоӧ!
Велалӧмыд пӧръясьлыны!
Сӧвестнӧ.
— Да ме эськӧ став сьӧлӧмсянь, сійӧ кӧ вӧлі...
Кыдзи кӧть эз пессьы Нагульнов, кыдзи кӧть эз сёрнит, мыйӧн кӧть эз грӧзит, а век жӧ лои лэдзны кӧйдыс вайӧмысь ӧткажитчысьясӧс.
Найӧ петісны, минут кык сёрнитыштісны посводзын, сэсся дзуртыштіс кильчӧ поскыс.
Недыр мысти пырис единоличник Григорий Банник.
Сійӧ, тыдалӧ, тӧдіс нин сы йылысь, мыйӧн помассьӧма сёрниыс сельсӧветысь сӧмын на петысь колхозникъяскӧд, вомкӧтшъясас сылӧн тӧдчис самоувереннӧй, дэльӧдана нюм.
Нагульнов тіралысь кияснас лӧсьӧдыштіс пызан вывсьыс списоксӧ, негораа шуис:
— Пуксьы, Григорий Матвеич.
— Аттьӧ тшӧктӧмыд вылӧ.
Банник пуксис, паськыда тажгӧдіс кокъяссӧ.
— Мый нӧ тайӧ тэ, Григорий Матвеич, кӧйдыстӧ он вай?
— А мыйла меным сійӧс вайнысӧ?
— Да вӧлі жӧ общӧй собраниелӧн постановление — и колхозникъяслы и единоличникъяслы — вайны нянь кӧйдыс.
Тэнадсӧ сійӧ эм?
— А то кыдз жӧ, дерт, эм.
Нагульнов видзӧдліс список вылӧ: Банник ов водзын «1930 воын ярӧвӧй кӧдзалӧн чайтан площадь» графаын сулаліс цифра 6.
— Тэ лӧсьӧдчылін таво кӧдзны квайт га шобді?
— Дзик сідз.
— Сідзкӧ, нелямын кык пуд кӧйдыс эм?
— Ставыс тырвыйӧ эм, пожналӧм да весалӧм нянь, зарни кодь!
— Но, тайӧ тэ герой! — кокниа ышловзьӧм бӧрын ошкыштіс Нагульнов. — Вай аски сійӧс общественнӧй амбарӧ.
Верман аслад мешӧкъясын кольны.
Единоличникъяссянь ми весиг на мешӧкъясын примиталам, оз кӧ кӧсйы кӧйдыссӧ сорлавны.
Ваян, вес серти сдайтан заведующӧйлы, сійӧ пукталас мешӧкъяс вылас сургуч печатьяс, сетас тэныд расписка, а тулыснас пӧлучитан ассьыд няньтӧ ставнас.
А то унаӧн норасьӧны, мый эз видзтыны, сёйисны.
А амбарадсӧ сійӧ надёжнӧйджыка кутас видзсьыны.
— Но, тайӧс тэ, Нагульнов ёрт, эновт, — Банник лёкногӧн нюммуніс, шыльӧдыштіс еджгов уссӧ. — Тайӧ тэнад номерыд оз прӧйдит!
Нянь ме тіянлы ог сет!
— Тайӧ мыйла нӧ, лэдз юавны?
— Сы вӧсна мый сійӧ ме ордын бурджыка мӧдас видзсьыны.
А сет сійӧс тіянлы, а тулыс кежлас и тыртӧм мешӧкъяс он получит.
Ми ӧні сідзжӧ велалім, сьӧкыд лоӧ пӧръявны миянӧс.
Нагульнов кӧрис паськыд синкымъяссӧ, муртса кельдӧдыштіс.
— Кыдз нӧ тэ верман не эскыны сӧветскӧй власьтлы?
Он верит, сідзкӧ?!
— Но да, ог верит!
Пӧттӧдз ми кывзім ті воклысь сӧрӧмсӧ!
— Тайӧ коді нӧ сӧрис?
И мый йылысь? — Нагульнов тӧдчымӧн бледӧдіс, ньӧжйӧник сувтіс.
Но Банник, быттьӧ эз казяв, век сідз жӧ ньӧжйӧник нюмъяліс, петкӧдліс шоч ён пиньяссӧ, сӧмын гӧлӧсыс сылӧн дрӧжжитіс ӧбидаӧн да сотысь скӧралӧмӧн, кор сійӧ шуис:
— Чукӧртанныд нянь, а сэсся сійӧс пароходъяс вылӧ да йӧз муясӧ?
Антанабильяс ньӧбавны, медым партийнӧйяс асланыс шырӧм юрсиа бабаяскӧд катайтчисны?
<ns>Тӧ-ӧ-ӧдам</ns>, мый вылӧ миянлысь шобді пычканныд!
Воӧдчим равенствоӧдз!
— Да тэ дурмин, чӧрт!
Мый тайӧ тэ больган?
— Небось, дурман, тэнӧ кӧ горшӧдыд кутасны!
Сё дас квайт пуд нянь заготовка кузя нуи!
Да ӧні медбӧръясӧ, кӧйдыс вылӧ кольӧмсӧ кӧсъянныд...
медым менсьым челядьӧс... тшыгйӧдны...
— Ланьт!
Сӧран, гад! — Нагульнов зымнитіс кулакнас пызанӧ.
Усис джоджӧ щӧті, пӧри чернила доз.
Сук лӧз струя дзирдалігтыр мӧдіс визувтны бумага вывті, войталіс Банниклӧн дубитӧм полушубок пӧла вылӧ.
Банник чышкыштіс кипыдӧснас черниласӧ, чеччис.
Сылӧн синъясыс векняммисны, вомкӧтшъясас тыдовтчис еджыд быг, пӧдтан скӧрлунӧн сійӧ киргис:
— Тэ ме вылӧ эн горзы!
Тэ аслад гӧтыр Лушка вылӧ камӧд кулакнад, а ме тэныд абу гӧтыр!
Ӧні абу кызьӧд во, гӧгӧрвоин?
А нянь ог сет.
<ns>Вве-сась</ns> тэ!
Нагульнов заводитліс нюжӧдчыны сылань пызан вомӧныс, но пыр жӧ шатовмунӧм бӧрын веськӧдчис.
— Тэ тайӧ...
кодлысь речьяссӧ?..
Тэ тайӧ мый, контра, меным тані?..
Социализм вылын сералін, гад?..
А ӧні...
Сылы эз сюрны кывъясыс, пӧдіс, но, кыдзкӧ-мыйкӧ асьсӧ кутӧм бӧрын, чужӧмсьыс сибдысь ньылӧмсӧ кикарнас чышкалігтыр, шуис:
— Ӧні жӧ гиж меным расписка, мый аски ваян нянь, и аски жӧ тэ менам мунан кытчӧ колӧ.
Сэні тӧдмаласны, кытысь тэ татшӧм речьяссӧ кывзӧмыд!
— Арестуйтны тэ менӧ верман, а расписка ог гиж да нянь ог сет!
— Гиж, шуа!..
— Виччысьышт неуна...
— Ме тэнӧ бурӧн кора...
Банник мӧдӧдчис ӧдзӧслань, но, тыдалӧ, скӧрлуныс сэтшӧм ёна ыпнитіс сыын, мый сійӧ эз вермы кутчысьнысӧ да, ӧдзӧс вугсӧ кватитӧм бӧрын, лёкысь крапкис-шуис:
— Пыр жӧ муна да кисьтала тайӧ няньсӧ порсьяслы!
Бурджык мед найӧ жӧритасны, тіянлы, дась нянь сёйысьяслы, сетӧм дорысь!..
— Порсьяслы?
Кӧйдыссӧ?!
Нагульнов кыкысь чеччыштӧмӧн лои ӧдзӧс дорын, — зепсьыс наган кватитӧм бӧрын кучкис колодканас Банниклы кӧсичаас.
Банник шатовмуніс, мыджсис стен бердас, чышкис мышкунас белитӧм стенсӧ, кутіс шливдыны джоджӧ.
Усис.
Кӧсичасьыс, ранасьыс, юрсисӧ кӧтӧдігтыр, заводитіс визувтны сьӧд вир.
Нагульнов, асьсӧ кутны вермытӧг нин, чужйис куйлысьӧс некымынысь кокнас, вешйис.
Банник, быттьӧ му вылӧ веськалӧм чери, очсыштіс кыкысь кымын, а сэсся, стенӧ кутчысигтыр, заводитіс сувтны.
И муртса сӧмын сувтіс кок йылас, кыдзи вирыс мӧдіс ёнджыка визувтны.
Банник чӧв олігтыр чышкаліс сійӧс соснас, сылӧн едждӧдӧм мышкусьыс киссис мел бус.
Нагульнов веськыда юис графин помысь зывӧк, шоналӧм ва, гальскис пиньяснас дорышас.
Синбӧжнас видзӧдліс чеччӧм Банник вылӧ, матыстчис сы дінӧ, быттьӧ клещиӧн топӧдіс гырддзаӧдыс, тойыштіс пызанлань, сетіс киас карандаш:
— Гиж!
— Ме гижа, но тайӧ тӧдса лоӧ прокурорлы...
Наганӧн сулалігӧн ме кӧть мый колӧ гижа...
Сӧвет власьт дырйи нӧйтны оз позь...
Сійӧ — партия — тэнӧ сідзжӧ таысь оз ошкы! — табуретка вылӧ пуксигмоз сибдӧм гӧлӧсӧн бормочитіс Банник.
Нагульнов сувтіс паныдӧн, лэптіс наган куроксӧ.
— А-а, контра, и сӧветскӧй власьтӧс и партияӧс казьтыштін!
Тэнӧ оз войтыр суд мӧд судитны, а ме вот ӧні жӧ, и аслам судӧн.
Он кӧ гиж, лыя кыдзи вреднӧй гадӧс, а сэсся муна тэ вӧсна тюрьмаӧ кӧть дас во кежлӧ!
Ме тэныд ог лэдз серавны сӧветскӧй власьт вылын!
Гиж: «Расписка».
Гижин?
Гиж: «Ме, вӧвлӧм активнӧй белогвардеец, мамонтовец, киясын оружиеӧн тышкасьлі Гӧрд Армиякӧд, бӧр босьта ассьым кывъясӧс...»
Гижин?..
«...ассьым кывъясӧс, кодъяс вывті лёкӧсь ВКП(б)-лы».
ВКП гырысь шыпасъясӧн, эм?
«...да сӧветскӧй власьтлы, кора прӧститны на водзын да кӧсйыся водзӧвылӧ, кӧть ме и эм гуся контра...»
— Ог кут гижны!
Мый тэ менӧ мырдӧн тшӧктан?
— Абу сідз, кутан!
А тэ кыдзи думайтін?
Мый ме, белӧйясӧн ранитӧм, казнитӧм, сідзи тэныд коля тэнсьыд кывъястӧ?
Тэ менам син водзын тешитчин сӧветскӧй власьт вылын, а ме эськӧ мед чӧв олі?
Гиж, ловтӧ тэнсьыд перъя!..
Банник мыджсис пызан вылӧ, и бара карандашыс сы киын ньӧжйӧник кыссис бумага лист вывті.
Наган спуск вылысь чуньсӧ босьттӧг Нагульнов ярскӧба диктуйтіс:
— «...кӧть ме и эм гуся контра, но сӧветскӧй власьтлы, коді дона став уджалысь йӧзлы да кодӧс шедӧдӧма уджалысь войтырлӧн уна вирӧн, ме ог кут вредитны ни кыв вылын, ни гижӧдӧн, ни делӧясӧн.
Ог кут видны сійӧс да дӧсадитчыны сылы, а кута терпитӧмӧн виччысьны мирӧвӧй революция, коді ставнымӧс миянӧс — мирӧвӧй масштаба сылысь врагъяссӧ — вайӧдас кынман выйӧдз.
А ещӧ кӧсйыся не сувтны сӧветскӧй власьт туй вылӧ пӧперег да не дзебны кӧйдыс и аски 1930 вося март 3-ӧд лунӧ нуны общественнӧй амбарӧ...»
Тайӧ кадӧ жырйӧ пырис десятскӧй, сыкӧд — куим колхозник.
— Виччысьыштлӧй неуна посводзас! — горӧдіс Нагульнов да, Банниклань чужӧмнас бергӧдчӧмӧн, водзӧ висьталіс:
— «...нелямын кык пуд шобді кӧйдыс.
Мый кузя и кырымася».
Кырымась.
Банниклӧн чужӧмыс лои гӧрд, кырымасис, чеччис.
— Тэ таысь кывкутан, Макар Нагульнов!..
— Миян пӧвстысь быдӧн ас вӧснаыс вочавидзас, но аски кӧ нянь он вай, — виа!
Нагульнов кусыньтіс да пуктіс распискасӧ защитнӧй рӧма гимнастёрка морӧс зептас, шыбитіс пызан вылас нагансӧ, колльӧдіс Банникӧс ӧдзӧс дорӧдзыс.
Сійӧ оліс сельсӧветын войшӧрӧдз.
Десятскӧйлы эз тшӧкты некытчӧ мунны и сы отсӧгӧн пуксьӧдіс да игналіс тыртӧм жырйӧ ещӧ куим колхозникӧс, кодъяс ӧткажитчисны кӧйдыс вайӧмысь.
Войшӧр бӧрын нин, мудзысла да лоӧмтор кузяыс ёна переживайтӧм вӧсна усырмунӧм, унмовсис, сельсӧветса пызан сайын пукалігӧн, кузь кипыдӧсъяс вылас: дзугсьӧм юрсиа юрсӧ пуктӧмӧн.
Кыа петтӧдз Макар вӧталіс праздникдырся моз пасьтасьӧм йӧзлысь зэв ыджыд чукӧръяс, кодъяс дугдывтӧг мунісны, ытва моз ойдӧдлісны степсӧ.
Йӧз коставланінъясын муніс конница.
Унапӧлӧс рӧма вӧвъяс мыджисны гыжъяснас небыд степнӧй мусӧ, по вӧв гыжъяслӧн грымакылысь гальскӧмыс вӧлі мыйлакӧ гора да зутшйӧдлана, быттьӧ эскадронъяс мунісны вольсалӧм кӧрт листъяс вывті.
Оркестрлӧн эзысьӧн дзирдалысь трубаясыс Макарсянь дзик матын друг кутісны ворсны «Интернационал», и Макар мӧдіс чувствуйтны, кыдзи векджык вемӧсӧн, ёнтысь волнуйтчӧм, горшдіныс гӧрддзассис...
Мунысь эскадрон помысь сійӧ аддзис ассьыс покойник-другсӧ — Митька Лобачӧс, кодӧс кералісны врангелевечьяс Каховка дорын бой дырйи 1920 воын, но эз чуймы, а мӧдіс радлыны да, йӧзсӧ зытлалігтырйи, уськӧдчис мунысь эскадронлань.
«Митя!
Митя!
Сулавлы!» — ассьыс гӧлӧссӧ кывтӧг чуксаліс сійӧ.
Митька бергӧдчис седлӧ вылас, видзӧдліс Макар вылӧ веськодьпырысь, кыдзи бокӧвӧй, тӧдтӧм морт вылӧ, да мӧдіс рӧдтыны.
Макар пырысь-пыр жӧ аддзис сылань гӧнитысь ассьыс вӧвлӧм вестӧвӧй Тюлимӧс, коді куліс польскӧй пуляысь Броды дорын сійӧ жӧ кызьӧд воын.
Тюлим скачитіс нюмъялігтыр, веськыд киас кутіс Макар вӧвлысь дом поводсӧ.
А вӧлыс, век сэтшӧм жӧ еджыд кока да косіник юра, муніс водзвылас, вылӧ да тшапа лэптӧма юрсӧ, кӧлеса моз чукыльтӧма сьылісӧ...
Тувсов тӧвйылын войбыд вӧрысь ставеньяслӧн дзуртӧмыс вӧтасигас Макарлы кажитчис музыкаӧн, кӧрт вевтлӧн грымакылӧмыс — кыдзи тшӧкыда сяркӧдысь вӧв кок шыяс...
Размётнов, квайт час асылын сельсӧветӧ воӧм бӧрын, суис Нагульновӧс узигас на.
Макарлӧн виж банбокын, кодӧс югдӧдӧма март тӧлысся асывлӧн лӧзоват югӧрӧн, тӧдчис зэвтчӧм да виччысяна нюм, быттьӧ ёна мучитчӧмысь вӧрис паськыд синкымыс...
Размётнов зурӧдіс Макарӧс да ёрччыштіс:
— Гудыртӧмыд делӧяс да узян?
Гажа вӧтъяс аддзан, пиньтӧ жерйӧдлан!
Мыйла тэ Банниксӧ нӧйтін?
Сійӧ кыа петігӧн вайис кӧйдыс вылӧ нянь да пыр жӧ муніс районӧ.
Любишкин пыраліс ме ордӧ, шуӧ: Банник муніс висьтавны тэ йылысь милицияӧ.
Воӧдчин!
Воас Давыдов, мый сійӧ ӧні шуас?
Эк! Макар!..
Нагульнов зыраліс кипыдӧсъяснас тешкодь вӧтысь пыктӧм чужӧмсӧ да думыштчӧмпырысь нюммуніс:
— Андрюшка!
Кутшӧм ме ӧні вӧт а-а-аддзылі!
Зэв интереснӧй вӧт!
— Тэ аслад вӧтъяс йылысь дугды висьтавлыны!
Тэ меным Банник йылысь висьтав.
— Ме татшӧм ядӧвитӧй гад йылысь и докладывайтны ог кӧсйы!
Шуан — вайис сійӧ няньсӧ?
Но, сідзкӧ, действуйтӧма...
Нелямын кык пуд кӧйдыс — тайӧ тэныд абу тшаква.
Быд контраысь кӧ эськӧ наганӧн ӧтчыд кучкӧм бӧрын нелямын пуд нянь чеччыштіс, ме эськӧ нэм чӧж сійӧн и занимайтчи, мый ветлӧдлі эськӧ да кучкалі найӧс!
Сылы сы кывъясысь не сэтшӧм пӧнар эськӧ колӧ пешны!
Мед радлӧ, мый ме сылысь кокъяссӧ эг нетшкы!
И зэв скӧрысь, синъяснас дзирдаліг, помаліс:
— Сійӧ жӧ, пежыд, генерал Мамонтовкӧд кыскасьӧма.
Сэтчӧдз миянлы паныд муніс, кытчӧдз сійӧс Сьӧд саридзын эз купайтны, да ещӧ и ӧні лӧсьӧдчӧ туй пӧперег сувтны, вред вӧчны мирӧвӧй революциялы!
А кутшӧм кывъяс сійӧ меным шуаліс сӧветскӧй власьт йылысь да партия йылысь?
Ӧбида вӧснаыс менам юрсиӧй веськыда сувтіс!
— Ещӧ эськӧ мый да!
А нӧйтны тэныд оз ков, бурджык эськӧ арестуйтны сійӧс.
— Абу сідз, оз арестуйтны, а вины эськӧ сійӧс колӧ! — Нагульнов жалитӧмпырысь шевгӧдліс кияссӧ. — И мыйла ме сійӧс эг тотшкӧбты?
Ог вермы гӧгӧрвоны!
Вот мый йылысь ӧні ме шогся.
— Йӧйӧн тэнӧ шуны — ӧбидитчан, а йӧйлуныс тэын — гумлавны он вермы!
Вот локтас Давыдов, петкӧдлас сійӧ тэныд пуж татшӧмторъяссьыд!
— Семён локтас — ошкас менӧ, сійӧ абу сэтшӧм жель, кутшӧм тэ!
Размётнов сералігтырйи таркӧдыштіс кусыньтӧм чуньяснас пызанӧ, а сэсся Макар плешкӧ, эскӧдіс:
— Ӧткодь шыыссӧ!
Но Макар скӧрысь вештіс сылысь кисӧ, кутіс кизявны полушубоксӧ.
Ӧдзӧс вугъяс кутчысьӧмӧн нин, юрсӧ бергӧдлытӧг, ропкыштіс:
— Эй тэ, сюсь вежӧра!
Лэдз тыртӧм жырсьыс посни буржуйясӧс, да медым найӧ талун жӧ ваясны няньсӧ, а то вот мысся, бӧр воа да бара найӧс пуксьӧда.
Размётновлӧн синъясыс чуймӧмысла кыпӧдчисны плешкас...
Сійӧ уськӧдчис тыртӧм жырйӧ, кӧні видзсисны сельсӧветса архивъяс да кольӧм вося районнӧй сельскохозяйственнӧй выставкавывса шепъяслӧн экспонатъяс, восьтіс ӧдзӧссӧ да аддзис куим колхозникӧс: Краснокутовӧс, Антип Грачӧс да ичӧт тушаа Аполлон Песковатсковӧс.
Найӧ лючки-ладнӧ коллялӧмаӧсь войсӧ джоджӧ вольсалӧм важ газетъяслӧн комплектъяс вылын, Размётновӧс аддзӧм бӧрын чеччисны.
— Ме, граждана, дерт, должен... — заводитліс Размётнов, но ӧти арестуйтӧм ёна пӧрысь казак Краснокутов тэрыба торкис сійӧс:
— Да мый сэн тӧлкуйтнысӧ, Андрей Степаныч, мыжаӧсь, сёрниыс абу...
Лэдз, ӧні жӧ ваям нянь...
Ми тані войнас ас костын этшаник тӧлкуйтыштім, но, и шуим нуны нянь...
Мый нин грекысь соссьыны, кӧсйим видзны шобдісӧ гортын...
Размётнов, коді сӧмын на кӧсйис извинитчыны Нагульновлӧн немдумайттӧм поступокысь, артыштіс ставсӧ тайӧс да пырысь-пыр жӧ вежис сёрнисӧ:
— Вот и важӧн эськӧ тадз!
Ӧд ті жӧ колхозникъяс!
Сӧвестнӧ кӧйдыс дзебны!
— Пӧжалуйста, лэдз миянӧс, а коді важсӧ казьтыштас... — яндысьӧмсорӧн нюммуніс смоль сьӧд тошкас Антип Грач.
Ӧдзӧссӧ гурйыв восьтӧм бӧрын Размётнов вешйис пызан дорӧ, и колӧ шуны, мый и сылӧн тайӧ здукӧ вӧрзьыштіс мӧвп: «А гашкӧ, и прав Макар?
Ёнджыка кӧ топӧдлыны, — ӧти лунӧн эськӧ вайисны кӧйдыссӧ!»
25 глава
Давыдов вайис селекционнӧй станцияысь дас кык пуд сортӧвӧй шобді, удачасьыс сійӧ вӧлі кыпыд, довольнӧй.
Кӧзяйкаыс, сылы ӧбедайтны корсигмоз, висьталіс сы йылысь, мый сы ветлігкості Нагульнов нӧйтӧма Григорий Банникӧс да войбыд видзӧма сельсӧветын куим колхозникӧс.
Та йылысь сёрниыс, тыдалӧ, ёна нин паськалӧма Гремячӧй Логын.
Давыдов тэрмасигтыр ӧбедайтіс, шызьӧмӧн муніс правлениеӧ.
Сэні сылы висьталісны, мый кӧзяйкаыслӧн висьтыс збыль, да ещӧ содталісны подробностьяс.
Нагульновлысь поведениесӧ ставыс донъялісны унаногӧн: ӧтияс ошкисны, мӧдъяс кулитісны, ӧткымынъяс кутчысисны, чӧв олісны.
Любишкин, шуам, ньӧти падъявтӧг сувтіс Нагульнов дор, а Яков Лукич чургӧдіс-кӧрис паръяссӧ да видзӧднысӧ вӧлі сэтшӧма ӧбидитӧм морт кодь, быттьӧ сійӧ ачыс сюрлӧма Нагульнов внушение улӧ.
Регыд мысти правлениеӧ воис ачыс Макар.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі мукӧддырся серти суровджык, кӧдзыдакодь здоровайтчис Давыдовкӧд, но видзӧдіс сы вылӧ дзебӧм тревогаӧн да мыйкӧ виччысигтыр.
Кыкӧн кольӧм бӧрын Давыдов, асьсӧ куттӧг, скӧрысь юаліс:
— Тайӧ кутшӧм тэнад выльторъяс?
— Кывлін, мый нӧ юасян...
Татшӧм методъясӧн тэ заводитан агитируйтны кӧйдыс чукӧртӧм вӧсна?
— А мед сійӧ меным сэтшӧм некытчӧ шогмытӧмторъяссӧ оз висьтавлы!
Ме эг сетлы кыв терпитны врагсянь, белӧй гадсянь лёкысь сералӧм.
— А тэ думыштлін сы йылысь, кыдзи тайӧ действуйтас мукӧдъяс вылӧ, кыдзи тайӧ кутас донъявсьыны политика боксянь?
— Сэки некор вӧлі думайтнысӧ.
— Тайӧ абу вочакыв, факт!
Сійӧс тэныд колӧ вӧлі арестуйтны власьт вылын сералӧмысь, но не нӧйтны!
Тайӧ поступокыс няйтӧсьтӧ коммунистӧс!
Факт!
И ми талун жӧ сувтӧдам тэ йылысь юалӧм ячейкаын.
Тэ вайин миянлы аслад поступокӧн со кутшӧм вред.
Миянлы колӧ сійӧс осудитны!
И та йылысь ме кута сёрнитны колхознӧй собрание вылын, райкомлысь разрешение виччысьтӧг, збыльысь шуа!
Сы вӧсна, мый миянлы кӧ чӧв овны, то колхозникъяс чайтасны, быттьӧ ми тэкӧд ӧтвылысь да тайӧ делӧас сідз жӧ кутчысям тэ ног!
Абу сідз, вокӧ!
Ми тэысь ӧтдортчам да мыждам тэнӧ!
Тэ — коммунист, а асьтӧ кутін жандарм моз.
Эстшӧм позор!
Мор эськӧ мед тэнӧ лыйис тэнад лоӧмторкӧд!
Но Нагульнов табанитчис ӧш моз: Давыдов кӧсйис убедитны сійӧс, мый оз позь вӧчны тадзи коммунистлы да мый татшӧм сяма поступокыс политически вреднӧй, но став тайӧ доводъяс вылас Нагульнов вочавидзліс:
— Правильнӧ ме сійӧс нӧйті!
И весиг эг нӧйт, а сӧмын ӧтчыд зутшкӧбті, а коліс эськӧ ёнджыка.
Эн зыртчы!
Сёр менӧ перевоспитайтны, ме — партизан и ачым тӧда, кыдзи меным колӧ ассьым партияӧс быдпӧлӧс сволочь усьласьӧмъясысь дорйыны!
— Да ме жӧ ог шу, мый тайӧ Банникыс — ас морт, чӧртыс мед сійӧс нуас!
Ме сы йылысь сёрнита, мый тэныд оз ков вӧлі эськӧ сійӧс нӧйтны.
А дорйыны партияӧс оскорбляйтӧмысь позьӧ вӧлі мӧд ногӧн, факт!
Тэ мун, неуна кӧдзалышт да думайтышт, а рытнас воан ячейкаӧ да висьталан, мый ме вӧлі прав, факт.
Рытнас, партийнӧй собрание заводитчӧм водзвылын, мыйӧн сӧмын пырис зумыш чужӧма Макар, Давыдов медводз юаліс:
— Думыштлін?
— Думыштлі.
— Но?
— Этша на сылы, пон рӧдлы, месянь сюрис.
Вины эськӧ колӧ!
Агитколонналӧн бригада ставнас сувтіс Давыдов дор да гӧлӧсуйтіс Нагульновлы строгӧй выговор сетӧм вӧсна.
Андрей Размётнов гӧлӧсуйтӧмысь воздержитчис, пыр чӧв оліс, но кор мунӧм водзвылас нин Макар букыштчӧмӧн нурбыльтіс: «Кольчча аслам вернӧй мнениеӧн», — Размётнов звирк чеччис да, сьӧласигтыр да лёкысь ёрччиг, котӧрӧн петіс жырсьыс.
Пемыд посводзын чигарка ӧзтігӧн, тайӧ лунӧ Макарлӧн чусмӧм чужӧм вылӧ истӧг би югӧр улын видзӧдігтыр, Давыдов миритчӧмпырысь шуис:
— Тэ, Макар, весьшӧрӧ элясян миян вылӧ, факт!
— Ме ог элясь.
— Тэ важся, партизанскӧй методъясӧн уджалан, а ӧні — выль кад, и оз налётъяс, а позиционнӧй бойяс мунӧны...
Ставным ми партизанщинаӧн висьлім, торйӧн нин миян, флотскӧйяс, но, и ме, дерт.
Тэ кӧть и нервъяснад висьӧдчан, но колӧ, дона Макар, асьтӧ эсійӧ... кӧртвомавны, а?
Тэ вот видзӧдлы миянӧс вежысьяс вылӧ: агитколоннаысь миян комсомолеч Ванюшка Найденов кутшӧм чудесаяс вӧчалӧ!
Сы кварталысь медся уна кӧйдыс вайисны, пӧшти ставсӧ.
Сійӧ видзӧднысӧ абу зэв писькӧс, беринӧсь, ичӧтик тушаа, а уджалӧ тіянысь ставсьыныд бурджыка.
Чӧртыс сійӧс тӧдӧ, ветлӧдлӧ керкаясті, шмонитӧ, шуӧны, мый мужикъяслы сійӧ кутшӧмкӧ мойдъяс висьтавлӧ...
И нянь сылӧн вайӧны нырвомӧ зульӧдтӧг да «кӧдзыдінӧ» пуксьӧдавтӧг, факт. — Давыдов гӧлӧсын кылісны нюм да лабутнӧя шуалӧм кывъяс, кор сійӧ заводитіс сёрнитны Найденов йылысь, а Нагульнов кутіс чувствуйтны, кыдзи сы пытшкын кыптіс тэрыб комсомолеч дорӧ мыйкӧ вежалана сяма.
— Тэ любопытство ради ветлы аски сыкӧд керкаясті да видзӧд, кутшӧм ногӧн сійӧ шедӧдӧ, — водзӧ сёрнитіс Давыдов, — таын ӧд тэныд нинӧм абу ӧбиднӧйыс.
Миянлы, вокӧ, мукӧддырйи и томъяслысь эм мыйӧ велӧдчыны, факт!
Найӧ кыдзкӧ оз миян кодь быдмыны, кыдзкӧ найӧ ӧдйӧджык сибӧдчӧны...
Нагульнов чӧв оліс, а асывнас, мыйӧн сӧмын чеччис, корсис Найденовӧс да, быттьӧ прӧстӧ сідз, шуис:
— Ме ӧні прӧст, кӧсъя тэкӧд ветлыны, отсыштны тэныд.
Уна-ӧ тэнад коймӧд бригадаын ещӧ коли кӧйдысыс чукӧртны?
— Пустяки коли, Нагульнов ёрт!
Мунам, кыкӧн гажаджык лоӧ.
Мӧдӧдчисны.
Найденов муніс Макарлы велавтӧм ӧдӧн, сійӧ восьлаліс дзибрӧс пыж моз, утка ног качайтчигтыр.
Кучик тужуркасӧ, кытысь ёна кыліс чӧскыд подсолнечнӧй вый дук, сійӧ вӧлі разялӧма, клетчатӧй кепкасӧ лэдзӧма дзик синкымӧдзыс.
Нагульнов боксяньыс сюся видзӧдіс комсомолечлӧн беринӧсь, синмӧ шыбитчытӧм чужӧм вылӧ, сійӧ комсомолеч вылӧ, кодӧс тӧрыт Давыдов ошкӧмпырысь, меліа шуис Ванюшкаӧн.
Вӧлі сы чужӧмын мыйкӧ вывті матыса, кажитчана: то ли чутӧсь прӧстӧй руд синъясыс, то ли водзлань сетчӧм щӧкаыс, коді том мортлӧн кодь гӧгрӧс на...
Вӧвлӧм «курощуп» дорӧ — Аким Бесхлебнов дед дорӧ — найӧ воисны керкаас, кор Бесхлебновлӧн став семьяыс вӧлі завтракайтӧ.
Ачыс старик пукаліс пызан сайын медпочётнӧй местаын, сыкӧд орччӧн — ар нелямына пиыс, Аким жӧ, нимтісны Ичӧтӧн, сысянь веськыдвылын — гӧтырыс да дӧваӧн кольӧм ёна пӧрысь нин энькаыс, дорас меститчӧмаӧсь кык верстьӧ мыв, а пызан доръясас, быттьӧ гутъяс, ляскысьӧмаӧсь уна челядь-посни.
— Оланныд-выланныд, кӧзяева! — Найденов пӧрччис ассьыс выйӧссьӧм кепкасӧ, малыштіс веськыда сувтӧм юрсисӧ.
— Видза оланныд, он кӧ шмонитӧй! — муртса нюмъялігтыр вочавидзис прӧстӧй да весел сяма Ичӧт Аким.
Шуткаӧн шуӧм вочакыв вылӧ Нагульнов эськӧ кӧрис паськыд синкымъяссӧ да зэв стрӧга шуис: «Некор миянлы шутитны.
Мыйла ӧнӧдз нянь он ну?», а Ванюшка Найденов, кӧзяева чужӧмъяс вылысь быттьӧ кӧдзыдоват видзӧдлассӧ казявтӧг, шуис:
— Нянь-сов тіянлы!
Эз на удит Аким вомсӧ восьтыны, медым, пызан сайӧ кортӧг, шуны скуп «аттьӧ» либӧ мынтӧдчыны грубӧй шуткаӧн: «Сёям ми, сідз ӧд, сулав да видзӧд», кыдзи Найденов тэрыба водзӧ сёрнитіс:
— Да ті энӧ тӧждысьӧй!
Оз ков!
А пӧжалуй, позьӧ и завтракайтыштны...
Ме, веськыда кӧ шуны, талун эг на сёйлы.
Нагульнов ёрт татчӧс, сійӧ, дерт, пуръясис нин, а ми лункосмӧсӧн муртса сёйлам... кыдзи «енэжса лэбачьяс».
— Онӧ кӧдзӧй, онӧ вундӧй и пӧтӧсь овланныд, сідзкӧ? — серӧктіс Аким.
— Пӧтӧсь — не пӧтӧсь, а пыр кыпыдӧсь! — И тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Найденов, Нагульновлы ёна чуймӧм вылӧ, ӧти сутшӧн пӧрччис кучик тужуркасӧ, пуксис пызан дорӧ.
Аким дед ружӧктіс, кор аддзис гӧсьтлысь татшӧм немвиччысьтӧм пуксьӧмсӧ, а Ичӧт Аким вак-вакӧн серӧктіс:
— Но, вот тайӧ салдатъяс ногӧн!
Шуда тэ, зонмӧ, мый тэ вевъялін панйыны менӧ, а то ме кӧсъя нин вӧлі шуны тэнад «нянь-сов!» вылӧ, мися, «сёям ми, сідз ӧд, сулав да видзӧд!»
Нывъяс!
Сетӧй сылы пань.
Ӧти ныв звирк чеччис да, занавесӧ пыльсъялігтырйи, муніс паньла, но сетіс сійӧс Найденовлы лабутнӧя, кыдзи и колӧ сетны мужчиналы, — копыртчылӧмӧн.
Пызан сайын лои кыпыд да гажа.
Ичӧт Аким корис и Нагульновӧс, но сійӧ ӧткажитчис, пуксис сундук вылӧ.
Акимлӧн еджгов синкыма гӧтырыс нюмъялігтыр мыччис гӧсьтлы нянь шӧрӧм, пань вайысь нылыс котӧрӧн пыраліс горничаас, вайис сӧстӧм кичышкӧд; пуктіс сійӧс Найденов пидзӧс вылӧ.
Ичӧт Аким, коді сюся да явӧ петкӧдлана ошкӧмпырысь видзӧдіс не хуторсакодь збой зонлӧн беринӧсь чужӧм вылӧ, шуис:
— Со аддзан, ёртӧй, мусаммин тэ менам нывлы: батьыслы весиг ӧтчыдысь эз вайлы сӧстӧм кичышкӧд, а тэныд — эн на удит пуксьыны пызан сайӧ.
Коралан кӧ — пыр жӧ сетам!
Бать шуткасьыс ныв ыпнитіс, чужӧмсӧ кипыдӧснас тупкӧмӧн чеччис пызан сайысь, а Найденов, мед ещӧ гажаджык вӧлі настроениеыс, шмонитіс:
— Сійӧ, буракӧ, беринӧсь саяд оз пет.
Меным корасьны позьӧ, сӧмын кор пемдас, сэки ме овла мича да верма нывъяслы сьӧлӧм вылас воны.
Вайисны взвар.
Сёрни помассис.
Кылӧ вӧлі сӧмын, кыдзи аклялӧны вомъясыс да сёян тасьтілысь пыдӧссӧ гарскӧны пу паньяс.
Чӧв-лӧньыс торксьыліс сӧмын сэки, кор кутшӧмкӧ детинкалӧн паньыс заводитліс кытшӧн ветлӧдлыны тасьті пытшкӧстіыс, медым аддзыны пуӧм груша.
Тайӧ здукӧ Аким дед нюліс ассьыс паньсӧ да колскӧдіс сійӧн мыжмӧм детинкалы плешкас, ачыс шуаліс:
— Эн корсьысь!
— Мыйкӧ лӧнь миян лои, быттьӧ вичкоын, — шуис кӧзяйка.
— Вичкоын оз жӧ век овлы лӧнь, — шыасис Ванюшка, коді прамӧя сёйис рок да взвар.
— Вот миянын ыджыдлун водзвылын вӧлі случай — йӧз серам и сӧмын.
Кӧзяйка дугдіс чышкавны пызансӧ.
Ичӧт Аким гаровтіс чигарка, пуксис лабичӧ, лӧсьӧдчис кывзыны, и весиг Аким дед, горзявліг да пернапасасигтыр, кывзіс Найденовлысь кывъяссӧ.
Нагульнов явӧ петкӧдліс, мый сійӧ оз вермы терпитны, думайтіс: «Кор нӧ сійӧ заводитас нянь йывсьыс?
Тані, кыдзи тыдалӧ, миян делӧяс лёкӧсь!
Кыкнан Акимсӧ регыдӧн он песовт, Гремячӧй пасьталаын медся сетчытӧм чӧртъяс.
И повзьӧдӧмӧн — кыдз тэ сійӧс босьтан, кор Ичӧт Аким Гӧрд Армияын служитліс да — сідз кӧть тадз — миян казак?
А няньсӧ сійӧ оз пу собственность ёна радейтӧм вӧсна да скуплун ради.
Сылысь он вермы корны тӧв шӧрын лым, тӧда!»
Сэк кості Ванюшка Найденов виччысис кад да водзӧ висьталіс:
— Ме чужлі Тацинскӧй районын, и вӧлі миянын ыджыдлун водзвылын вичкоын ӧтчыд татшӧм случай.
Мунӧ стояние, религия тӧдысь йӧз чукӧртчӧмаӧсь вичкоӧ, дзескыдысла сьӧкыд лолавны.
Поп да дьякӧн, дерт, сьылӧны да лыддьысьӧны, а ӧграда дорын хлопечьяс ворсӧны.
Вӧлі миян слӧбӧдаын кольӧм вося кукань, сэтшӧм люкасьысь, мый муртса сійӧс вӧрзьӧдан — сир моз уськӧдчас да лӧсьӧдчӧ сюръяснас зутшкыны.
Тайӧ куканьыс рама йирсис ӧграда дворын, но хлопечьяс дэльӧдісны сійӧс сэтшӧма, мый сійӧ мӧдіс вӧтчыны ӧти бӧрся да вот-вот суӧдас!
Сійӧ хлопецыд — ӧградаӧ, куканьыд — сы бӧрся, хлопецыд — паперть вылӧ, куканьыд — сы бӧрся.
Притворын* йӧзыс вӧлі дзик тырыс.
Кукань ӧддзӧдчас, да сійӧ хлопецсӧ кыдзи зутшкӧбтас бӧрладорас!
Сійӧ лэбыштас, да старукалы кок улас.
Старукаыдтӧ балябӧжнас джоджӧ гымгысяс да горзӧ: «Спаситӧй, бур йӧзӧй!
Ой, омӧль меным!..» Старукалӧн мужикыс хлопецтӧ кӧстыльӧн шонтыштас мышкуас!
«А мед тэ сотчан, беспи!..» А кукань: «Бе-е-е!» — и сійӧ старик вылӧ сюръяснас зырӧдӧ.
И сэтшӧм паника-а-а сэні кыптіс!
Коді сулаліс алтарь дорын матынджык, — оз гӧгӧрвоны, мыйын делӧыс, а кылӧны, мый притворын шумитӧны, молитчӧмысь дугдісны, сулалӧны, шызьӧмаӧсь, ӧта-мӧдныслысь юасьӧны:
«Мый сэні шумитӧны?»
— «Да мый сэн сэтшӧмыс?»
Ванюшкалы сьӧлӧм вылас лои кыпыд, и сійӧ сэтшӧм бура петкӧдліс чужӧм вылас, кыдзи вашкӧдчисны найӧ, сиктса повзьӧм олысьясыс, мый Ичӧт Аким первойӧн эз вермы кутчысьны да вак-вакӧн серӧктіс:
— Кукань вӧчыштӧма делӧяс!
Нюммунігас еджыд пиньяссӧ петкӧдліг Ванюшка водзӧ висьталіс:
— Ӧти зон шуткаӧн и шуас: «Гашкӧ, сэтчӧ дур пон пырӧма, колӧ пышйыны!»
Сыкӧд орччӧн сулаліс нӧбасьысь баба, повзис сійӧ, да горзыны мӧдіс вичкотырнас: «Ой, рӧдимӧй мамӧй менам!
Да сійӧ жӧ ӧні миянӧс ставнымӧс пурас!»
Бӧръяясыс воддзаяс вылас зырӧдӧны, пӧрӧдісны подсвечникъяс, чадитны мӧдіс...
Лои пемыд.
Сэк кодкӧ и равӧстіс: «Сотчам!»
Но, и мӧдӧдчис:
«Дур пон!»
«Сотчам!..»
«Да эсійӧ нӧ мый сэтшӧмыс?..»
«Му вежандыр!»
«<ns>Мы-ы-ы-ый</ns>?..
Му вежандыр?
Гӧтыр!
Гортӧ!»
Уськӧдчисны бокиса ӧдзӧсъясӧ да сэтшӧма кутісны ставныс сюйсьыны, мый некод петны оз вермы.
Сись тыра ларёк пӧрӧдісны, зёльмуніны-киссисны вит кӧпейкаа сьӧмъяс, вичко старӧста уси, горзӧ:
«Грабитӧны!..»
Бабаяс, быттьӧ ыжъяс, сявмуніны амвон вылӧ, а дьякӧн найӧс юръясаныс кадилӧӧн:
«<ns>Кы-ытчӧ</ns>, йӧйяс!..
Кытчӧ!
Мый тіянлы, пежъяслы, абу тӧдса, мый алтарӧ бабаяслы оз позь?»
А сиктса старӧста, эстшӧм кыз вӧлі, кынӧм вылас чеп, сюйсьӧ ӧдзӧслань, тойлалӧ йӧзӧс, горзӧ: «Лэдзӧй!
Лэдзӧй, ёрӧмъяс!
Ме жӧ слӧбӧдаса гӧлӧва!»
А кысь нӧ сійӧс сэні лэдзан, кор — «му вежандыр!»
Гора серам шы улын Ванюшка помаліс:
— Слӧбӧдаын миян вӧлі вӧв гусявлысь Архип Чохов.
Вӧвъясӧс нуавліс быд недельын, и некод эз вермы сійӧс кутны.
Архип вӧлі вичкоын, грекъяс мынтіс.
И вот кор кутісны равзыны: «Му вежандыр!
Пом, вокъяс!» — Архип уськӧдчис ӧшинь дорӧ, жугӧдіс сійӧс, кӧсйис петны, а ӧшинь саяс — решётка.
Став йӧзыс ӧдзӧс дорын нырсьӧны, а Архип котралӧ вичкоті, сувтас, шлапнитас кияснас. да шуас: «Вот кор ме сюри!
Вот сюри, да и сюри жӧ!»
Нывъяс, Ичӧт Аким да сылӧн гӧтырыс сералісны синва петтӧдзныс.
Аким дед, и сійӧ шытӧг восьтывліс пиньтӧм вомсӧ; сӧмын баб, коді пельтӧм вӧснаыс эз кыв джын висьтсӧ да нинӧм эз гӧгӧрво, код тӧдас мый вӧсна кутіс бӧрдны да, синваӧн тырӧм гӧрд синъяссӧ чышкалігтыр, мӧдіс шашкыны:
<ns>— Шидзкӧ, шуриш, вишысьыш!</ns>
<ns>Чарича небешнӧй!</ns>
Мый нӧ <ns>шыкӧд вӧчишны</ns>?
— Кодкӧд, бабушка?
— Да <ns>эшийӧ штранникышкӧд</ns>?
— Кутшӧм странниккӧд, баб?
— А код <ns>йылыш</ns> тэ, донаӧй, <ns>вишталін</ns>... богомолеч <ns>йылыш</ns>.
— Да кутшӧм богомолеч йылысь нӧ?
— А ме, донаӧй, ог и тӧд...
<ns>Шӧкыд</ns> пеля ме лои, <ns>шӧкыд, шӧлӧмшӧрӧй</ns>...
Ог кыв...
Бабкӧд сёрнитӧмыс бара кыпӧдіс гора серам.
Ичӧт Аким, сералӧмысла петӧм синвасӧ чышкалігтыр, витысь кымын юаліс:
— Кыдзи сійӧ, эсійӧ вӧрыссӧ?
«Вот кор ме сюри?»
Но, зонмӧ, зэв тешкодьтор тэ висьталін миянлы! — Ванюшкаӧс пельпомас шлапкӧдіг челядь моз чиктыліс сійӧ.
А Ванюшка кыдзкӧ ӧдйӧ да тӧдлытӧг вуджис серьёзнӧй сёрни вылӧ, ышловзис:
— Тайӧ, дерт, серам петкӧдлана история, но сӧмын ӧні — сэтшӧм делӧяс, мый абу серамӧдз...
Талун ме лыдди газет, да сьӧлӧмӧс ёнтыны мӧдіс...
— Ёнтыны? — выль гажа висьт кывзыны лӧсьӧдчӧмӧн юаліс Аким.
— Да.
А ёнтыны мӧдіс сы вӧсна, мый капиталистическӧй канмуясын зверьяс моз издевайтчӧны морт вылын да мучитӧны сійӧс.
Татшӧмтор ме лыдди: Румынияын кык комсомолеч восьтісны крестьяналысь синъяссӧ, висьтавлісны, мый колӧ мырддьыны помещикъяслысь мусӧ да юклыны ас костаныс.
Зэв гӧля олӧны Румынияын крестьяна...
— Мый гӧля, сійӧ гӧля, тӧда, ачым аддзылі, кор вӧлі полккӧд дас сизимӧд воын румынскӧй фронт вылын, — эскӧдіс Аким.
— Сідз вот, найӧ нуӧдісны агитация, медым шыбитны капитализм да лӧсьӧдны Румынияын сӧветскӧй власьт.
Но найӧс кутісны зверь кодь скӧр жандармъяс, ӧтисӧ нӧйтісны кувтӧдзыс, а мӧдсӧ кутісны мучитны.
Перйисны сылысь синъяссӧ, нетшкисны став юрсисӧ.
А сэсся донӧдісны гӧрдӧдз вӧсньыдик кӧрт да заводитісны сійӧс сюявлыны гыжъяс улас...
— Ёрӧ-ӧ-маяс! — кияссӧ шевкнитӧмӧн акнитіс Акимлӧн гӧтырыс. — Гыжъяс улас?
— Гыжъяс улас...
Юалӧны: «Висьтав, коді ещӧ эм тіян ячейкаын, да чӧвтчы комсомолысь».
— «Ог висьтав тіянлы, вампиръяс, и ог чӧвтчы!» — чорыда вочавидзис сійӧ комсомолечыс.
Сэки жандармъяс кутісны вундавны шашкаясӧн сылысь пельяссӧ, вундісны нырсӧ.
«Висьталан?» — «Ог, — шуӧ, — кула тіян вирӧсь кияс помысь, а ог висьтав!
Мед олас коммунизм!»
Сэки пайӧ ӧшӧдісны сійӧс киясӧдыс йирк увдорӧ, уліас пестісны би...
— Вот, мед му пыр мунасны, кутшӧм зверьяс эмӧсь!
Ӧд тайӧ беда! — инас ӧшйытӧг скӧраліс Ичӧт Аким.
— ...Сотӧны сійӧс биӧн, а сійӧ сӧмын бӧрдӧ вир синваӧн, но аслас комсомолеч-ёртъяс пӧвстысь некодӧс эз вузав да ӧтитор шуалӧ:
«Мед олас пролетарскӧй революция да коммунизм!»
— И молодеч, мый эз вузав ёртъяссӧ!
Сідзи и колӧ!
Кув честнӧя, а ёртъястӧ эн висьтав!
Шуӧма писаниеын, мый «друг вӧснаыд ассьыд олӧмтӧ сет...»
Аким дед камӧбтіс кулакнас да тэрмӧдліс висьталысьӧс:
— Но, но, водзӧсӧ мый?
— ...Пытайтӧны найӧ сійӧс, мучитӧны быдногыс, а сійӧ чӧв олӧ.
И тадзи асывсянь да рытӧдз.
Воштас сійӧ садьсӧ, а жандармъяс киськаласны сійӧс ваӧн да бара мучитӧны.
Сӧмын аддзӧны, мый нинӧм найӧ тадзтӧ оз шедӧдны, сэки мунісны да арестуйтісны сылысь мамсӧ да вайӧдісны асланыс охранкаӧ.
«Видзӧд, — шуӧны сылы, — кыдзи ми тэнсьыд питӧ кутам велӧдны!
Да висьтав сылы, медым пӧкӧритчис, а то виам да яйсӧ понъяслы шыбитам!»
Уси сэки мамыс садьтӧгыс, а мыйӧн ас садяс воис — уськӧдчис аслас пиыс дорӧ, кутлӧ, сылысь вирӧсь кияссӧ окалӧ...
Кельдӧдӧм Ванюшка ланьтіс, видзӧдліс паськалӧм синъяснас кывзысьяс вылӧ: нывъяслӧн сӧдзтысьӧма синва, Акимлӧн гӧтырыс чышкаліс чужӧмсӧ занавесӧн, вашкӧдіс сыркъялігтыр:
«Кутшӧмджык сылы... мамыслы... аслас пиыслы... го-о-ос-поди!..»
Ичӧт Аким друг ружӧктіс да, табак кӧшельсӧ кватитӧм бӧрын, кутіс тэрмасигтыр гартны чигарка;
сӧмын Нагульнов, сундук вылын пукалігӧн, ортсысяньыс видзӧдны вӧлі спокойнӧй, но и сылӧн, кор лои коставлӧм, кыдзкӧ подозрительнӧя мӧдіс тракйысьны банбокыс да вежыньтчис вомыс...
— «...Менам рӧдимӧй пиӧй!
Ме ради, аслад мам ради, пӧкӧритчы налы, злӧдейяслы!» — шуӧ сылы мамыс, но пиыс кыліс сылысь гӧлӧссӧ да вочавидзӧ:
«Ог, рӧднӧй мамӧй, ог вузав ме ёртъясӧс, кула аслам идея вӧсна, а тэ бурджык окышт менӧ кулӧм водзвылын, меным сэки кокньыдджык лоӧ кувны...»
Ванюшка дрӧгниталысь гӧлӧсӧн помаліс висьтсӧ сы йылысь, кыдзи куліс румынскӧй комсомолеч, кодӧс мучитісны палач-жандармъяс.
Минут дыра лолі шынитӧв, а сэсся бӧрдӧм синъяса кӧзяйка юаліс:
— А кымын арӧс нӧ сылы, коньӧрлы, вӧлі?
— Дас сизим, — мытшасьлытӧг вочавидзис Ванюшка да пыр жӧ пуктіс юрас ассьыс клетчатӧй кепкасӧ.
— Да, кувсис рабочӧй класслӧн герой — миян дона румынскӧй комсомолеч ёрт!
Куліс сы вӧсна, медым уджалысь йӧзлы овсис бурджыка.
Миян мог — отсавны налы шыбитны капитализм, лӧсьӧдны рабоче-крестьянскӧй власьт, а сы могысь колӧ стрӧитны колхозъяс, ёнмӧдны колхознӧй овмӧс.
Но миян эмӧсь на сэтшӧм крестьяна, кодъяс несознательность вӧснаныс отсалӧны сэтшӧм сяма жандармъясыслы да торкалӧны колхознӧй строительстволы, — оз сетны нянь кӧйдыс...
Но, аттьӧ, кӧзяева, завтраксьыд!
Ӧні делӧ йылысь, мый кузя ми локтім тіян ордӧ: колӧ тіянлы ӧні жӧ нуны нянь кӧйдыс.
Тіян овмӧслы колӧ сдайтны стӧч сизимдас сизим пуд.
Вай, кӧзяин, ну!
— Да код сійӧс тӧдас...
Сійӧ и няньыссӧ пӧшти абу... — падъялігтыр заводитліс Ичӧт Аким, коді шӧйӧвошис сэтшӧм немвиччысьтӧм корӧмысь,
но гӧтырыс скӧрысь югнитіс сы вылӧ синъяснас, лёкысь торкис:
— Нинӧм нин сэн!
Мун, лӧд мешӧкъясӧ да ну!
— Абу сизимдас пудйыс...
Да и весавтӧм миян сійӧ... — омӧлика водзсасис Аким.
— Ну, Акимушка.
Сідзкӧ, колӧ сдайтны, мый нин сэні паныдсӧ мунны, — монь дорыс сувтіс Аким дед.
— Ми йӧз абу тшапӧсь, отсалам, весалам, — окотапырысь кӧсйысис Ванюшка. — А вартан машинаысь пожйыс тіян эм?
— Эм...
Да сійӧ абу дзик ладнӧ...
— Эстшӧм беда!
Лӧсьӧдам!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, кӧзяин!
А то ми тані тіянын и сідз дыр сёрнитім...
Часджын мысти Ичӧт Аким вайӧдіс колхознӧй дворысь доддялӧм кык ӧш, а берин кодь посньыдик ньылӧм войтъясӧн тырӧм чужӧма Ванюшка новліс жуг видзанінысь амбар водзӧ весалӧм чорыд да гырысь туся шобді тыра мешӧкъяс; шобдіыс вӧлі червоннӧй зарни кодь гӧрдоват.
— Мый нӧ няньтӧ видзинныд жугкӧд ӧтлаын?
Амбарыд тіян ыджыд, а няньыд сэтшӧм идӧртӧг куйліс? — наяна мигайтігтыр юасис сійӧ Акимлӧн ӧти нывлысь.
— Тайӧс бать думыштӧма... — яндысьӧмсорӧн вочавидзис сійӧ.
Сы бӧрын, кор Бесхлебнов нуис ассьыс сизимдас сизим пуд общественнӧй амбарӧ, а Ванюшка да Нагульнов, кӧзяевакӧд прӧщайтчӧм бӧрын, мӧдӧдчисны мӧд керкаӧ, Нагульнов радпырысь волнуйтчӧмӧн, Ванюшкалӧн мудз чужӧм вылӧ видзӧдігмоз, юаліс:
— Комсомолеч йывсьыс тайӧ тэ ачыд лӧсьӧдін?
— Эг, — быттьӧ вунӧдчӧмӧн вочавидзис сійӧ, — коркӧ важӧн лыддьылі татшӧм случай йывсьыс мопровскӧй журналысь.
— А тэ шуин, мый талун лыддин...
— Абу ӧмӧй ӧткодь?
Тан главнӧйыс, мый татшӧм случайыс вӧлӧма, вот мый жаль, Нагульнов ёрт!
— Но, а тэ... содталін ассяньыд нормӧдӧм ради? — водзӧ юасис Нагульнов.
— Да тайӧ жӧ абу важнӧ! — дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас Ванюшка да, кӧдзыдысла йӧжгылясиг, кучик тужуркасӧ кизялігмоз, содтіс:
— Важнӧ, медым йӧзыслӧн кыптіс палачьяс дорӧ зывӧктӧм, а миян боречьяс дорӧ — жалитӧм.
Важнӧ, мый кӧйдыс нуисны...
Да ме пӧшти нинӧм эг и содтав.
А кӧзяйкаыслӧн взварыс вӧлі чӧскыд, кутшӧм колӧ!
Весьшӧрӧ тэ, Нагульнов ёрт, ӧткажитчин!
26 глава
Март дасӧд лунӧ рытсянь Гремячӧй Дог весьтӧ ӧшйис ру, асылӧдзыс керка вевтъяссянь жургис-визувтіс сылӧм лым ва, лунвывсянь, степнӧй нӧрыссянь шыбласис-пӧльтіс шоныд да уль руа тӧв.
Тулысӧс примитысь медводдза вой пуксис Гремячӧй весьтын, сійӧс вӧлі тубыртӧма гӧвкъялысь рулӧн сьӧд шӧвкӧн, тувсов тӧвъясӧн пӧльтӧм чӧв-лӧньӧн.
Сёр асылын кыпӧдчис вывлань гӧрдӧдыштӧм руыс, воссисны енэжыс да шонді, лунвывсянь вынйӧра лава моз нин вугзьысис тӧв;
ва сӧдзтігтыр, мутшкакылӧмӧн да шумӧн кутіс пуксьыны гырысь шыдӧс кодь лым, пемыдгӧрдӧсь лоины стрӧйба вевтъяс, сьӧд визьясӧн тупкыссис туй;
а луншӧр кад кежлӧ оврагъясті да логъясті мӧдіс яра бузгыны гӧраяс вылысь лэччысь синва кодь сӧдз ва да лыдтӧм-щӧттӧм шоръясӧн тэрмасис-визувтіс увтасінъясӧ, вӧръясӧ, садъясӧ, мыськис вишня пуяслысь курыд вужъяссӧ, ойдӧдаліс юдорса камышъяс.
Лун куим мысти кушмисны тӧвъясысь сайӧдтӧм мылькъяс, муӧдзыс пожъялӧм пӧкатъясыс кутісны лӧставны васӧд сёйӧн, гӧраясысь лэччысь ваыс гудырмис да нуис аслас кудриа гыяс вылын виж шапкаяс кодь пушыд быг, муясвывса нянь вужъяс да кос колясъяссӧ и ваӧн орйӧдлӧм пашкыр кустъяса жабрей.
Гремячӧй Логын петіс вадорсьыс ю.
Кытысянькӧ катыдсяньыс кывтісны шондіӧн джуӧдӧм кельыдлӧз йи пластъяс.
Чукыльясын пайӧ вешйылісны ванырсьыс бокӧ, бергалісны да зыртчисны, быттьӧ кульмигӧн зэв ыджыд черияс.
Мукӧддырйи ванырыс шыбитліс найӧс крут вадорӧ, а ӧткымынысь йи пластсӧ юӧ усьысь поток нуліс садъясӧ, и сійӧ кывтіс пуяс костті, ратшкакылігтырйи кавшасьліс стволъяс вылас, чегъяліс садйысь том пуяссӧ, раниталіс яблоняясӧс, личкыліс вишняяслысь зэв сук летороссӧ.
Хутор сайын куйліс лымйысь мездмӧм арын гӧрӧм сьӧд му, чуксаліс ас дінас.
Сыла чернозёмлӧн амӧсьӧн путкылялӧм пластъясыс тшыналісны шонді водзын, наысь кыпаліс ру.
Ыджыд чӧвлун сулаліс степь весьтын луншӧр гӧгӧр.
Муяс весьтын — шонді, йӧв кодь еджыд ру, водз воӧм жавороноклӧн шутёвтӧм да тури стаялӧн ас дорас кыскысь клуксӧм; куимсэрӧгӧн лэбысь стаяыс аслас морӧсӧн вундӧ кымӧртӧм чим лӧз енэжсӧ.
Шоныдысла курганъяс весьтын тіралӧ, вералӧ сынӧд;
турун корлӧн веж ёсь йылыс, кольӧм вося кулӧм идзсӧ зытлаліг, чепсасьӧ-нюжӧдчӧ шонділань.
Тӧлӧн косьтӧм ӧзимӧй сю быттьӧ кыпӧдчӧ кок чунь йылас, нюжӧдӧ коръяссӧ югыд вайысь югӧръяслы паныд.
Но степын этша на ловъя лолыс, эз садьмыны тӧвся унмысь сурокъяс да сусликъяс, вӧрӧ да нёдзьясӧ муніс зверь, шочиника сӧмын котӧртлас бурьян пӧвстті шыр да лэбзясны ӧзим вылӧ байдӧгъяс, кодъяс поздысьӧм могысь юксьӧмаӧсь гозйӧн-гозйӧн.
Март 15-ӧд лун кежлӧ Гремячӧй Логын вӧлі чукӧртӧма став кӧйдыс фонд.
Единоличникъяс чукӧртісны ассьыныс кӧйдыссӧ торъя амбарӧ, кытысь ключыс видзсис колхоз правлениеын, колхозникъяс чукйӧныс тыртісны ӧтувтӧм квайт амбар.
Нянь весалісны триерӧн и войнас куим пӧнар би югӧр улын.
Ипполит Шалыйлӧн кузнечаын пемдытӧдзыс пушкис кузнечаса пушканлӧн паськыд горшыс, мӧлӧт увдорсьыс сявкйисны зарни бикиньяс, троньгис-сьыліс накӧвальня.
Шалый зэлӧдчыліс и март 15-ӧд лун кежлӧ ремонтируйтіс пӧчинитны вайӧм став агасъяссӧ, буккеръяс, запашникъяс, кӧдзан машинаяс да плугъяс.
А аски рытнас школаын чукӧртчӧм уна колхозникъяс дырйи Давыдов премируйтіс сійӧс Ленинградысь вайӧм аслас инструментъясӧн да висьталіс татшӧм речь:
— Миян дона кузнечлы, Ипполит Сидорович Шалый ёртлы, сылӧн збыльысь ударнӧй уджысь, кутшӧм ногӧн долженӧсь уджавны став мукӧд колхозникъяс, ми — колхоз правление — козьналам тайӧ инструментсӧ.
Ударник-кузнечӧс торжественнӧя премируйтӧм кузя Давыдов выльӧн на бритчӧма, пасьталӧма сӧстӧма песлалӧм фуфайка. Сійӧ босьтіс пызан вывсьыс гӧрд сатин вылӧ пукталӧм инструментъяссӧ, а Андрей Размётнов тойлаліс сцена вылӧ би гӧрд Ипполитӧс.
— Шалый ёрт талун кежлӧ сё процент вылӧ помаліс ремонт, — факт, граждана!
Ставсӧ сійӧ дасьтіс амӧсьяс — ветымын нёльӧс, вайӧдіс боевӧй дасьлунӧ унапӧлӧс радъяса дас кык кӧдзан машина, дас нёль буккер да мукӧдтор, факт!
Пӧлучит, миян дона ёрт, тэныд награда пыдди миянлысь братскӧй пӧдарок, и медым тэ, морыс тэнӧ лыяс, и водзӧвылӧ уджалін тадз жӧ ударнӧя; медым миян колхозын став инвентарыс пыр вӧлі тырвыйӧ исправнӧй, факт!
И тіянлы, мукӧд граждана, колӧ тадз жӧ ударнӧя уджавны му вылын, сӧмын сэки ми оправдайтам асланым колхозлысь нимсӧ, а то миянлы лоӧ став Сӧвет Союз син водзын позор да яндзим, факт!
Тайӧ кывъясӧн Давыдов гартыштіс премиясӧ куим метр кузя гӧрд сатин кусӧкӧ, сетіс сійӧс Шалыйлы.
Гремяченцы эз на велавны киясӧн швачӧдчӧмӧн петкӧдлыны радлун, но кор Шалый тіралысь киясӧн босьтіс гӧрд тубрассӧ, школаын кыптіс шум:
— Пӧлагайтчӧ сылы!
Ёна уджаліс!
— Туйтӧмысь бӧр вӧчис туянаӧс.
— Инструмент пӧлучитіс да бабаыслы платтьӧ вылӧ сатин!
— Ипполит, пожйыштны колӧ, сьӧд ӧш!
— Качайтны сійӧс!
— Ланьт, бӧлбан!
Сійӧ и сідз тырмымӧн качайтчис накӧвальня дорын!
Сэсся горзӧмъяссьыс артмис ӧтторъя ызгӧм, но Щукарь дед сюсьмӧдчис век жӧ розьӧдны шумсӧ бабалӧн кодь аслас лэчыд гӧлӧсӧн:
— Мый нӧ чӧв сулалан?!
Сёрнит!
Вочакыв висьтав!
Вот морт чужӧма бать-мамысь... мырйысь да колодаысь.
Щукарӧс поддержитісны, серьёзнӧя да шуткаӧн мӧдісны горзыны:
— Мед сы пыдди Демид Молчун висьталас речь!
— Ипполит!
Регыдджык висьтав, а то усян!
— Видзӧдлӧй жӧ, а сылӧн и збыльысь кокъясыс дзӧрӧны!
— Нимкодьысла кывсӧ ньылыштӧма!
— Тайӧ тэныд абу мӧлӧтнад камгӧмыд!
Но Андрей Размётнов, коді радейтліс быдпӧлӧс торжествояс да тайӧ пӧрйӧ веськӧдліс премируйтӧм кузя церемонияӧн, дугӧдіс шумсӧ, успокоитіс шызьӧм собраниесӧ:
— Да ті кӧть неуна лӧньыштлӧй!
Но, мый бара мӧдінныд равзыны?
Тулыссӧ кылінныд?
Клопайтӧй культурнӧя кипыдӧсъяснад, а горзыны нинӧмла!
Ланьтӧй, пӧжалуйста, да сетӧй мортыслы висьтавны кывъясӧн! — Ипполитлань бергӧдчӧм бӧрын да сійӧс кулакнас бокас казявтӧг тувкнитӧм мысти вашнитіс: — Унджык сынӧдсӧ кыскы морӧсад да сёрнит.
Пӧжалуйста, Сидорович, кузьджыка висьтав, учёнӧйяс ногӧн.
Тэ ӧні миян — став торжественностьлӧн герой да должен висьтавны речь став правилӧяс серти, ыджыдӧс.
Вниманиеӧн балуйттӧм Ипполит Шалый, коді нэмнас некор эз висьтавлы «ыджыд» речьяс да пӧлучайтліс уджсьыс хуторса олысьяссянь сӧмын этшаник вина, правлениесянь пӧдарок вӧсна да сійӧс сетігӧн торжественнӧй обстановка вӧсна дзикӧдз шӧйӧвошис, быри сылӧн векся спокойностьыс.
Сылӧн тіралісны киясыс, кодъяс топыда кутісны морӧс бердас гӧрд тубрассӧ; тіралісны кокъясыс, кодъяс сэтшӧм чорыда да зумыда тажгӧдӧмӧн сулалісны кузнечаын...
Тубрассӧ кисьыс пуктытӧг сійӧ чышкаліс синвасӧ да сылы вӧвлытӧм событие вӧсна гӧрдӧдз мыськӧм чужӧмсӧ, шуис сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Струмент, дерт, миянлы колана...
Аттьӧалам ми...
И правлениелы, налӧн тайӧ самӧйсьыс...
Аттьӧ и ещӧ ӧтчыд аттьӧ!
А ме... раз ме заразитчӧма кузнечаӧн да верма... то ме век, кыдзи ме ӧні — колхозник, став сьӧлӧмсянь...
А сатин, дерт, менам бабалы згӧдитчас... — Сійӧ воштысьӧм морт моз гӧгӧр видзӧдаліс классын дзескыда пукалысь йӧз вылӧ, корсис гӧтырсӧ, ачыс гусьӧн надейтчис сэки, мый гӧтырыс мездас сійӧс, но эз аддзы, мӧдіс ышлолавны да помаліс ассьыс ичӧтик речсӧ:
— И сатинӧн гартыштӧм струментысь... и миян уджъясысь... тіянлы, Давыдов ёрт, и колхозлы аттьӧ!
Кор Размётнов казяліс, мый Шалыйлӧн волнуйтана речыс помассьӧ, весьшӧрӧ вӧчаліс пӧсялӧм кузнечлы кияснас унапӧлӧс знакъяс.
Мӧдыс эз кӧсйы аддзыны найӧс да копыртчылӧм бӧрын мӧдӧдчис сцена вылысь; тубрассӧ нуис нюжӧдӧм кияс вылас, быттьӧ узьысь кагаӧс.
Нагульнов тэрыба нетшыштіс юрсьыс папахасӧ, ӧвтыштіс кинас; кык балалайкаысь да скрипкаысь лӧсьӧдӧм оркестр заводитіс «Интернационал».
* * *
Бригадиръяс Дубцов, Любишкин, Дёмка Ушаков быд лун верзьӧмӧн ветлывлісны степӧ видзӧдлыны, абу-ӧ дась гӧра-кӧдза кежлӧ му.
Тулыс локтіс степьясӧд тӧвъяслӧн кос лов шыӧн.
Сулалісны мича лунъяс, и первой бригада лӧсьӧдчис нин гӧрны серопесчанӧй муяс, кодъяс вӧліны сы участокын.
Агитколонналысь бригадасӧ вӧлі корӧма Войскӧвӧй хуторӧ, но Ванюшка Найденовӧс, Нагульнов корӧм серти, Кондратько колис гӧра-кӧдза кежлӧ Гремячӧйӧ.
Шалыйӧс премируйтӧм бӧрын аскинас Нагульнов торйӧдчис Лушкакӧд.
Лушка овмӧдчис аслас воча тьӧтка ордӧ, коді оліс хутор помас, кык лун эз петкӧдчыв, а сэсся кыдзкӧ паныдасис колхоз правление дінын Давыдовкӧд, сувтӧдіс сійӧс:
— Кыдзи ӧні меным овны, Давыдов ёрт, сӧветуйтӧй.
— Аддзӧмыд мый йылысь юасьны!
Вот ми ясли думайтам восьтыны, пыр сэтчӧ.
— Ог нин, аттьӧ!
Аслам челядь эз вӧвны да медым ӧні йӧзлысь видзны?
Думыштӧмныд жӧ!
— Но, мун уджавны бригадаӧ.
— Ме абу уджалысь нывбаба, му вылын уджалӧмысь менам юрӧй заводитӧ бергӧдчыны...
— Вот тай, кутшӧм ті нежнӧйӧсь!
Сідзкӧ гуляйт, кыдз гажыд, но нянь он получит.
Миянын — «коді оз уджав, сійӧ оз сёй!»
Лушка ышловзис да, васӧд лыасӧ ёсь ныра башмакнас кодйигмоз, улӧ лэдзис юрсӧ:
— Меным менам другӧй Тимошка Рваный ыстіс Войвыв крайса Котлас карсянь письмӧ...
Кӧсйысьӧ регыд локны.
— Но таысь нинӧм оз артмы! — нюммуніс Давыдов. — А кӧть и воас, ми сійӧс ещӧ на ылӧджык мӧдӧдам.
— Сідзкӧ, сылы оз ло помилование?
— Оз!
Эн виччысь и эн лодырав.
Уджавны колӧ, факт! — скӧрысь вочавидзис Давыдов да кӧсйӧ нин вӧлі мунны, но Пушка, муртса гӧрдӧдыштӧмӧн, кутіс сійӧс.
Сы гӧлӧсын дрӧгнитісны сералана да дэльӧдана шыяс, кор сійӧ нюркйӧдлігтыр юаліс:
— А гашкӧ, ті меным эськӧ кутшӧмкӧ лёкиник жӧникӧс аддзанныд?
Давыдов скӧрысь жергӧдіс пиньяссӧ, ропкыштіс:
— Тайӧн ме ог занимайтчы!
Прӧщай!
— Энлы регыдик!
Ещӧ юала тіянлысь!
— Но?
— А ті эськӧ энӧ босьтӧй менӧ гӧтыр пыдди? — Пушка гӧлӧсын кыліс веськыда сералӧм да эльтчӧм.
Сэки нин Давыдов шай-паймуніс.
Сійӧ гӧрдӧдіс вывлань сыналӧм юрси вужъясӧдзыс, шытӧг вӧрӧдіс вомдоръяссӧ.
— Ті видзӧдлӧй ме вылӧ, Давыдов ёрт, — раминикӧн нарошнӧ лоны кӧсйӧмӧн водзӧ сёрнитіс Пушка,
— ме мича нывбаба, радейтны вывті шогмана...
Ті видзӧдлӧй: мый синъяс менам лӧсьыдӧсь, мый синкымъяс, мый ме улын кокъяс, но и став мукӧдторйыс... — Сійӧ муртса лэптыштіс чунь помъяснас шерстянӧй турунвиж юбка бӧждорсӧ, пуктіс кисӧ бокас да, боквыв нёровтчӧмӧн, бергӧдчис шӧйӧвошӧм Давыдов водзын.
— Али шогмытӧм?
Сідзкӧ ті сідзи и шуӧй...
Давыдов скӧрысь вештіс кепкасӧ балябӧжас, вочавидзис:
— Кыв шутӧг, ныв тэ абу шыбитана.
И тэ улын кокыд мича, да сӧмын вот... сӧмын тэ он сэтчӧ тайӧ кокъяснад ветлы, кытчӧ колӧ, вот тайӧ — факт!
— Тайӧ нин кыті кӧсъя, сэті и ветла!
Сідзкӧ, тіян вылӧ меным не надейтчыны?
— Да бурджык нин эн надейтчы.
— Ті эн думайтӧй, мый ме тіян вӧсна косьма либӧ тіян борд улын кӧсъя овны.
Меным прӧстӧ ті жаль лоинныд, думайта:
«Олӧ том мужчина, ӧтнас, гӧтыртӧм, бабаясӧн оз интересуйтчы...»
abu
— Тэ, чӧртыс тэнӧ тӧдӧ...
Но, аддзысьлытӧдз!
Некор меным тэкӧд, — да шуткаӧн содтіс: — Вот кӧдзсяс, сэки, пӧжалуйста, тӧвзьышт вӧвлӧм флотскӧй дінӧ, сӧмын Макарыдлысь разрешение босьт, факт!
Лушка вак-вакӧн серӧктіс, шуис бӧрвывсяньыс:
— Макар меысь век вевттьысис мирӧвӧй революцияӧн, а ті — кӧдзӧмӧн.
Оз нин ло сідз, эновтӧй!
Меным ті, татшӧмъясыд, онӧ колӧй!
Меным пӧсь любовь колӧ, а то мый жӧ?..
Тіян вирныд сімӧма делӧясысь, а дозмук кӧ лёк — и сьӧлӧмлы шог!
Шӧйӧвошӧмӧн нюмъялігтыр Давыдов муніс правлениеӧ.
Думыштліс нин: «Колӧ сійӧс кыдзкӧ удж вылӧ инавны, а то аньыд ылалас веськыд туй вылысь.
Прӧстӧй лун, а сійӧ вӧччӧма, и сэтшӧм сёрнияс...» — но сэсся думсьыс ӧвтыштіс кинас:
«Э, да чӧртыс мед сійӧс нуас!
Ачыс абу ичӧт, должен гӧгӧрвоны.
Мый ме, збыльысь, — благотворительнӧй буржуйскӧй дама али мый?
Шуи, мися, уджав — оз кӧсйы, но и мед сійӧ шердйысьӧ!»
Нагульновлысь дженьыдика юаліс:
— Юксин?
— Пӧжалуйста, юасьтӧг! — аслас кузь чуньясыслӧн гыжъяс вылӧ видзӧдігмоз броткӧбтіс Макар.
— Да ме сідз...
— Но и ме сідз!
— И чӧрт тэкӧд!
Оз позь весиг юавны, факт!
— Первой бригадалы эськӧ кад петны, а найӧ помкаяс лӧсьӧдлӧны.
— Тэ эськӧ мед Лукерьяӧс веськыд туй вылӧ индін, ӧні сійӧ — бӧжсӧ пиняс и мӧдӧдчас расйыны!
— Да мый ме, поп сылы али коді!
Вешйы!
Ме сёрнита первой бригада йылысь, мый аски сылы колӧ дорсӧ...
— Первой бригада петас аски...
А тэ чайтан, тайӧ сэтшӧм прӧстӧ: юксин и — ставыс?
Мыйла эн воспитайт нывбабаӧс коммунистическӧй сямӧн?
Ӧти шог тэкӧд, факт!
— Аски ачым муна муяс вылӧ первой бригадакӧд...
Да мый тэ ме дорӧ сибдін, кыдзи йӧн?
«Воспитайтны, воспитайтны!»
Кутшӧм чӧртӧн ме эськӧ воспитайті, ме кӧ ачым гӧгӧр абу воспитаннӧй?
Но, юкси.
Ещӧ мый?
Семён, тэ лишай кодь сирасьысь!..
Сэн эсійӧ Банниккӧд!..
Меным аслым ас йылысь некор думыштлыны, а тэ ме дорӧ вӧвлӧм гӧтыр йылысь...
Давыдов сӧмын на кӧсйис вочавидзны, но правление дворын юрӧбтіс автомобильлӧн сирена.
Гӧптысь сылӧм лым васӧ штанганас юклӧдліг да катласигтыр воис райисполкомса «фордик».
Ӧдзӧссӧ восьтӧм бӧрын сэтысь петіс районнӧй контрольнӧй комиссияса председатель Самохин.
— Тайӧ менам делӧ кузя... — Нагульнов чукыртчыліс да скӧрысь видзӧдліс Давыдов вылӧ.
— Смотри, ещӧ тэ сылы баба йылысь эн висьтав, а то вайӧдан менӧ манастыр дорӧ!
Сійӧ, тайӧ Самохиныс, тӧдан, кутшӧм?
«Мыйла юксин да кутшӧм случайность дырйи?»
Сылы лэчыд пурт, кор юксьӧ коммунист.
Поп кутшӧмкӧ, а абу РКИ.
Сійӧс, паськыд плешка чӧртӧс, терпитны зывӧк!
Ок, меным нин эсійӧ Банникыс!
Вины эськӧ гадӧс и...
Самохин пырис жырйӧ, брезентӧвӧй портфельсӧ кисьыс пуктытӧг, здоровайтчытӧг, шуткаӧн нисьӧ серьёзнӧя шуис:
— Но, Нагульнов, гудыртыштін делӧяс?
А меным вот тэ вӧсна лои воны татшӧм туйӧн.
А тайӧ мыйся ёрт?
Буракӧ, Давыдов?
Но, видза оланныд. — Кутліс кисӧ Нагульновлысь да Давыдовлысь, пуксис пызан дорӧ. — Тэ, Давыдов ёрт, кольлы миянӧс часджын кежлӧ, меным со этайӧ чудакыскӧд (индіс чуньнас Нагульновлань) тӧлкуйтыштны колӧ.
— Валяй, сёрнитӧй.
Давыдов чеччис, чуймӧмӧн кыліс, кыдзи Нагульнов, коді сӧмын на корис сійӧс не висьтавны юксьӧм йылысь, крапкӧбтіс, тыдалӧ, решитӧма, мый «сизим лёк вӧчи — вочакывйыс ӧти»:
— Нӧйті ӧти контраӧс — збыль, да тайӧ абу на ставыс, Самохин...
— А ещӧ мый?
— Гӧтырӧс ӧні вӧтлі гортысь!
— Да но-о?.. — повзьӧмпырысь нюжӧдіс паськыд плешка, косіник Самохин да, портфеляс гудйысиг, бумагаяснас чӧла кышӧдчӧмӧн, лёкысь кутіс нускыны...
27 глава
Войнас унйывсьыс Яков Лукич кыліс калитка дорысь кок шыяс, нокошитчӧм да некыдз эз вермы садьмыны.
И кор выныштчӧмӧн мынтӧдчис унсьыс, вемӧсӧн нин кыліс, кыдзи дзуртыштіс забор пӧвйыс кодлӧнкӧ туша сьӧкта улын да быттьӧкӧ троньмуніс мыйкӧ металлическӧй.
Ӧшинь дорас тэрмасигтыр матыстчӧм бӧрын Яков Лукич ляскысис ӧшинь розь бердас, кутіс видзӧдны, — югдан водзвывса сап пемыдысь аддзис, кыдзи забор вомӧныс чеччыштіс кодкӧ ыджыд, сьӧкыд (кыліс сьӧкыда чеччыштӧм шыыс).
Пемыдас тыдалысь еджыд папаха сертиыс тӧдмаліс, мый тайӧ Половцев.
Плавгис пинжак, босьтіс паччӧрсьыс валеги, петіс.
Половцев вайӧдіс нин вӧвсӧ калиткаӧд, игналіс воротасӧ вешнякӧн.
Яков Лукич босьтіс сы киысь поводсӧ.
Вӧлыс вӧлі ва дзик шошаӧдзыс, киргис пытшкӧснас да шатлаліс.
Половцев, чолӧмалӧм вылӧ вочавидзтӧг, сибдӧм гӧлӧсӧн вашкӧдігтыр юаліс:
— Эсійӧ...
Лятьевскийыс тані?
— Узьӧ.
Беда сыкӧд....
став тайӧ каднас пыр вина юис...
— Чӧрт сыкӧд!
Сволочь...
Вӧлӧс ме, кажитчӧ, вывті вӧтлі...
Половцевлӧн гӧлӧсыс вӧлі тӧдны позьтӧм надзмыд, сыын кыліс Яков Лукичлы кутшӧмкӧ ыджыд тревога, эбӧсысь усьӧм да мудзлун...
Горничаас Половцев пӧрччис сапӧгсӧ, седлӧ сумкасьыс кыскис лӧз лампасъяса казачӧй шаровары, пасьталіс, а дзик пӧдпушкаӧдзыс кӧтасьӧмсӧ ӧшӧдіс косьтыны лежанка весьтӧ...
Яков Лукич сулаліс ӧдзӧс курич дорын, видзӧдіс надзмыда вӧрысь аслас начальник вылӧ; мӧдыс пуксис лежанка вылӧ, кияснас сывйыштіс пидзӧсъяссӧ да, куш кокпыдӧсъяссӧ шонтігмоз, минут кежлӧ вӧрзьывтӧг ойбыртліс.
Сылы, тыдалӧ, зэв окота вӧлі узьны, но сійӧ мырдысьӧн восьтіс синъяссӧ, дыр видзӧдіс кулӧм морт моз узьысь код Лятьевский вылӧ, юаліс:
— Важӧн юӧ?
— Первойсяньыс.
Вывті ёна!
Меным йӧз водзын весиг абу лӧсьыд...
Быд лун вина лоӧ ваявны...
Вермасны думыштны.
— Сволочь! — пинь пырыс сӧдзӧдіс Половцев.
И пукалігас бара ойбыртіс, лётйӧдліс ыджыд дзормысь юрсӧ.
Но пемыд гӧвкъялысь ун бӧрын некымын минут мысти дрӧгнитіс, лэдзис лежанка вылысь кокъяссӧ, восьтіс синъяссӧ.
— Куим сутки эг узь...
юяс дурӧны.
Тіян, гремяченскӧй вомӧн, вартчӧмӧн вуджи.
— Ті эськӧ мед водыштлінныд, Александр Анисимович.
— Вода.
Вай табак.
Ме ассьым кӧтӧді.
Кыкысь горша кыскӧм бӧрын Половцев быттьӧ ловзис.
Сы синъясысь бырис унзільыс, гӧлӧсыс крепаммис:
— Но, кыдзи тані делӧясыс?
Яков Лукич дженьыдика висьталіс; юаліс ассяньыс:
— А кутшӧм тіян успехъясныд?
Регыд?
— Тайӧ лунъясӧ либӧ... дзик ог заводитӧй.
Аски войнас тэкӧд мунам Войскӧвӧйӧ.
Колӧ кыпӧдны сэтчӧс йӧзӧс.
Станицасянь матынджык.
Сэні ӧні агитколонна.
Сысянь заводитам видлыны.
А тэ меным тайӧ ветлігас колан.
Тэнӧ сэні тӧдӧны казакъяс, тэнад кывйыд налы сьӧлӧм сетас. — Половцев ланьтіс, дыр да меліа малаліс аслас ыджыд кипыдӧсӧн сылы водзас чеччыштӧм сьӧд каньӧс, сэсся заводитіс вашкӧдны, и сы гӧлӧсын кылісны сылы лӧсявтӧм мелілун, бурлун.
— Кысільӧй!
Кысук!
Кысіль!
abu
Да кутшӧм жӧ тэ сьӧд!
Радейта ме, Лукич, каньясӧс!
Вӧв да кань — медся сӧстӧм пемӧсъяс...
Менам гортын вӧлі сибирскӧй кань, зэв ыджыд, пушыд...
Век узьліс мекӧд...
Гӧныс эстшӧм... — Половцев думыштчӧмӧн читкыртіс синъяссӧ, нюммуніс да вӧрӧдыштіс чуньяссӧ, — эстшӧм еджыд чутъяса рудов.
Зэ-эв бур вӧлі кань!
А тэ, Лукич, он радейт каньясӧс?
Вот понъясӧс ме ог радейт, видзӧдны ог вермы понъяс вылӧ!
Тӧдан, менам челядьдырйи вӧлі сэтшӧм случай, меным сэки вӧлі, буракӧ, ар кӧкъямыс.
Миян вӧлі понпи, ичӧтик, ме сыкӧд кыдзкӧ ӧтчыд ворсі, тыдалӧ, дойді сійӧс.
Сійӧ менсьым и тшапкис чуньӧс, вирӧдз курччис.
Ме скӧрми, кватиті ньӧр да куті нӧйтны сійӧс.
Сійӧ пышйӧ, а ме вӧтӧда да нӧйта, нӧйта веськыда сьӧлӧм бурмытӧдз!
Сійӧ — амбар улӧ, ме — сы бӧрся, сійӧ — кильчӧ улӧ, но ме сійӧс и сэтысь судзӧда и век нӧйта сійӧс, нӧйта.
И сэтчӧдз нӧйті, мый сійӧ ставнас кудзӧн ойдіс и, тӧдан, оз нин никсы сійӧ, а киргӧ да сыркъялӧ...
И вот сэки ме босьті сійӧс киӧ... — Половцев нюммуніс кыдзкӧ мыжа моз, яндзимсорӧн, вом ӧтар бокнас.
— Босьті да сэтшӧма ырӧсті-бӧрддзи ачым сійӧс жалитӧмла, мый менам сьӧлӧмӧй кутіс чеччыны!
Кӧрчитны сэки менӧ мӧдіс...
Котӧрӧн воис мам, а ме понпикӧд орччӧн куйла додь видзан сарай дорын да лёкысь чужъяся...
Сэксянь ог вермы терпитны понъястӧ.
А вот каньясӧс зэв ёна радейта.
И челядьӧс.
Посниясӧс.
Ёна радейта, весиг кыдзкӧ висьлӧсногӧн.
Челядь бӧрдӧм ог вермы кывзыны, ставыс ме пытшкын гудыртчӧ...
А тэ, старик, каньясӧс радейтан али он?
Аслас начальникӧн, олӧма матёрӧй офицерӧн, мортлысь татшӧм прӧстӧй чувствояс петкӧдлӧмыс, вӧвлытӧм сёрниыс шӧйӧвоштӧдз чуймӧдіс Яков Лукичӧс, сы вӧсна мый Половцев германскӧй война вылын на нимавліс казакъяс дорӧ аслас чорыдлунӧн. Яков Лукич пыркнитіс юрнас, тайӧн петкӧдліс, мый оз радейт каньясӧс.
Половцев чӧв олыштіс, чужӧмыс лои суров да делӧвӧйногӧн нин, косіника юаліс:
— Почта важӧн вӧлі?
— Ӧні жӧ ытва, логъяс ставыс ойдӧмаӧсь, туй абу.
Недельӧн-джынйӧн кымын эз вӧв почта.
— Хуторын нинӧм энӧ кывлӧй Сталинлӧн статья йылысь?
— Кутшӧм статья?
— Колхозъяс йылысь статья сылысь вӧлі печатайтӧма газетъясын.
— Оз, оз кывсьы.
Тыдалӧ, тайӧ газетъясыс эз воны миянӧдз.
А мый сэтчӧ вӧлі печатайтӧма, Александр Анисимыч?
— Сідз, нинӧмабусӧ...
Тайӧ тэныд абу интереснӧ.
Но, мун, вод узьны.
Вӧв юкталам час куим мысти.
А аски войнас лӧсьӧд кык колхознӧй вӧв, и мыйӧн сӧмын пемдыштас, мунам Войскӧвӧйӧ.
Тэ мунан седлӧтӧг, сэтчӧдз абу ылын.
Асывнас Половцев дыр сёрнитіс пӧкмелля юра Лятьевскийкӧд.
Сёрнитӧм бӧрас Лятьевский петіс кухняӧ кельдӧдӧма, скӧр.
— Гашкӧ, пӧкмелитчыны колӧ? — водзвыв юаліс Яков Лукич, но Лятьевский видзӧдліс кытчӧкӧ сы юр вевдорті, коставлӧмӧн шуис:
— Ӧні нинӧм нин оз ков, — да муніс горничаӧ, кымыньӧн водіс крӧвать вылӧ.
Колхознӧй конюшняын войнас дежуритіс Батальщиков Иван, кодӧс Яков Лукич мукӧдъяскӧд тшӧтш вербуйтіс «Донӧс мездӧм кузя союзӧ».
Но Яков Лукич и сылы эз висьтав сы йылысь, кытчӧ да кутшӧм могӧн мунӧны.
«Миян делӧ кузя колӧ ветлыны неылӧдз», — эз веськыда висьтав Батальщиков юалӧм вылӧ.
И мӧдыс падъявтӧг сетіс кык медбур вӧвсӧ.
Яков Лукич нуӧдіс найӧс гумлаяс сайті, домаліс пуяс бердӧ, а ачыс муніс корны Половцевӧс.
И кор матыстчис горнича ӧдзӧс дорӧ, кывліс, кыдзи Лятьевский горӧдіс: «Да ӧд тайӧ жӧ лоӧ миян поражение, гӧгӧрвоӧй!»
Сылы мыйкӧ сурова вочавидзис кыз гӧлӧснас Половцев, и Яков Лукич, кутшӧмкӧ лёктор водзвыв кылӧмысь полӧмӧн, ньӧжйӧник таркӧдчыштіс.
Половцев петкӧдіс седлӧ.
Петісны.
Босьтісны вӧвъяс.
Мӧдӧдчисны рӧдтӧмӧн.
Хутор сайті юсӧ вуджисны келӧмӧн.
Туй чӧжыс Половцев чӧв оліс, куритчыны эз лэдз да тшӧктіс мунны эз туй вывтіыс, а бокитіыс, сажень ветымын сайті.
Войскӧвӧйын найӧс виччысисны.
Яков Лукичлы тӧдса казак керкаын пукалісны морт кызь хуторса олысьяс.
Унджыкыс вӧліны старикъяс.
Половцев быдӧнкӧд киасис, сэсся ӧтикӧд муніс ӧшинь дорӧ, вит минут чӧж сёрнитіс вашкӧдчӧмӧн.
Мукӧдыс кыв пи джын шутӧг видзӧдлывлісны то Половцев вылӧ, то Яков Лукич вылӧ.
А мӧдыс, порог дорӧ пуксьӧм бӧрын, чувствуйтіс асьсӧ бокӧвӧй, омӧля тӧдса казакъяс пӧвстын шӧйӧвошӧмаӧн, лӧсьыдтӧма...
Ӧшиньяссӧ пытшкӧсладорсяньыс вӧлі топыда тупкалӧма дӧраясӧн, ставеньяссӧ пӧдлалӧма, дворын караулитіс кӧзяинлӧн зятьыс, но, та вылӧ видзӧдтӧг, Половцев заводитіс джын гӧлӧсӧн:
— Но, господа казакъяс, матыстчис час!
Помассьӧ тіян рабстволӧн кад, колӧ выступайтны.
Миян боевӧй организация дась.
Выступитам аскомысь войнас.
Тіянӧ Войскӧвӧйӧ воас вӧла полусотня, и первойя лыйӧм бӧрын жӧ тіянлы колӧ уськӧдчыны да бырӧдны патераясас эсійӧ... агитколонщикъяссӧ.
Медым ни ӧти морт ловйӧн эз мун!
Тіян группаӧн командуйтны сета подхорунжӧй Марьинлы.
Выступитӧм водзвылын сӧветуйта вуравны шапкаясад еджыд лентаяс, медым пемыдас не сорны ассьыным йӧзӧс мукӧдъяскӧд.
Быдӧнлӧн должен лоны дасьӧн вӧв, имеитчысь вооружение, шашка, винтовка либӧ весиг охотничайтан ружье да куим лун кежлӧ сёян запас.
Сы бӧрын, мыйӧн бырӧданныд агитколонна да ассьыныд татчӧс коммунистъясӧс, тіян группаныд ӧтувтчас сійӧ полусотняыскӧд, коді воас тіянлы отсӧг вылӧ.
Командуйтны кутас полусотняса командир.
Сы приказ серти мунанныд сэтчӧ, кытчӧ сійӧ тіянӧс нуӧдас. — Половцев пыдісянь ышловзис, кыскис шуйга киса чуньяссӧ толстовка вӧнь костысь, чышкис кикарнас плешсьыс ньылӧмсӧ да гораджыка водзӧ висьталіс:
— Мекӧд локтіс Гремячӧй Логысь тіянлы ставлы тӧдса казак Яков Лукич Островнов, мекӧд ӧти полкын служитлысь.
Сійӧ тіянлы висьталас, мый унджык гремяченцыыс дасьӧсь мунны миянкӧд ӧтлаын, медым пӧртны олӧмӧ ыджыдсьыс-ыджыд мог — мездыны Донӧс коммунистъяс игоысь.
Сёрнит, Островнов!
Половцевлӧн сьӧкыд видзӧдласыс кыпӧдіс Яков Лукичӧс табуретка вылысь.
Яков Лукич пелька чеччис, став тушаыс сылӧн вӧлі сьӧктаммӧма, горшыс тэськассьӧма, но сёрнитны сылы эз ковмы:
сійӧс ордйис собраниевывса ӧти, видзӧднысӧ медся пӧрысь казак, вичко сӧветса член, коді войнаӧдз вӧлі Войскӧвӧйын церковно-приходскӧй школаса вежсьывтӧм попечительӧн.
Сійӧ сувтіс Яков Лукичкӧд ӧттшӧтш да, сылы кыв шуны сеттӧг, юаліс:
— А ті, ваше благородие, господин есаул, сы йылысь кывлӧм бӧрын, мый...
Тані со тіян вотӧдз миян костын сӧветуйтчӧм вӧлі...
Тані газет вывті интереснӧй эм...
— Мы-ы-ый?
Мый тэ висьталан, дед? — сибдӧмкодь гӧлӧсӧн юаліс Половцев.
— Газет, мися, воис Мӧскуаысь, и став партияса председательлысь сэтчӧ печатайтӧма письмӧ...
— Секретарлысь! — веськӧдіс кодкӧ пачдорса йӧз чукӧрысь.
— ...Да, став партияса секретарлысь, Сталин ёртлысь.
Со сійӧ, тайӧ тӧлысся мӧдӧд числӧын петалӧма тайӧ газетыс, — тэрмасьтӧг, пӧрысьлы лӧсялана тенорӧн сёрнитіс старик, а ачыс кыскис нин пинжак пытшкӧс зепсьыс нёльпельӧ ӧкуратнӧя кусыньтӧм газет.
— Лыддим ми сійӧс гораа ас костын тіян вотӧдз муртса водзджык, и... артмӧ сідзи, мый торйӧдӧ тайӧ газетныс миянӧс ті дорысь!
Олӧмлӧн мӧд туй визь миянлы, мӧдног кӧ нянь вӧдитысьяслы, петӧ...
Ми тӧрыт кывлім тайӧ газет йывсьыс, а талун асывнас ме верзьӧмӧн, ас пӧрысьлун вылӧ видзӧдтӧг, мӧдӧдчи станицаӧ.
Левшов овраг вомӧн вуджи вартчӧмӧн, синвасорӧн, а вуджи сы вомӧн.
Станицаын ӧти тӧдсалысь Христа ради кори, ньӧби ме тайӧ газетсӧ, мынтыси сыысь.
Дас вит чӧлкӧвӧй мынті!
А бӧрыннас нин казялім, сэтчӧ донсӧ индӧма — вит кӧпейка.
Но, да сьӧмсӧ меным обществосянь чукӧртасны, быд керкаысь гривенникӧн, тадз ми решитім.
Но газетыс та дон сулалӧ, весиг, гашкӧ, донаджык на...
— Тэ мый йылысь сёрнитан, дед?
Тэ мый тайӧ ваян и Донсянь и саридзсянь?
abu
Коді тэныд сетліс правосӧ сёрнитны татчӧ чукӧртчӧм став йӧз нимсянь? — скӧрысла дрӧжжитысь гӧлӧсӧн юаліс Половцев.
Сэки сувтіс ичӧтик тушаа казак, сійӧ вӧлі видзӧднысӧ ар нелямына, зарни рӧма ичӧтик уска да лясмунӧм ныра;
вешйис стен дорын сулалысь йӧз чукӧрысь да мӧдіс сёрнитны эльтчӧмӧн, скӧрысь:
— Ті, вӧвлӧм офицер ёрт, миян старикъяс вылӧ энӧ горзӧй, ті на вылӧ и сідз тырмымӧн горзылінныд важся кадын.
Панствуйтыштінныд — и тырмас, а ӧні колӧ грубияниттӧг сёрнитны.
Ми сӧветскӧй власьт дырйи эгӧ лоӧй привычнӧйӧсь татшӧм обращениеяс дорӧ, гӧгӧрвоана тіянлы?
И миян старик правильнӧ висьталіс, мый ми ас костын сӧветуйтчим, и ставным ми решитім, «Правда» газетысь тайӧ статьясӧ лыддьӧм бӧрын, не кыпӧдны восстание.
Торъялісны миян да тіян туйясным!
Миян хуторса власьт дурис, ӧткымынъясӧс эз бурногӧн колхозӧ пыртӧд, уна середнякӧс весьшӧрӧ кулакаліс, а сійӧс эз гӧгӧрво миян власьт, мый бӧбйӧдлӧмӧн став войтырӧн оз позь веськӧдлыны.
Ӧд Сӧветса миян председатель миянӧс сідзи кӧртвомавліс, мый собрание вылын и паныд кыв сылы эн шу.
Зэлӧдліс миянлысь пӧдпругаяс эз омӧля, лолыштны вӧлі нинӧмӧн, — а ӧд бур кӧзяин лыа вывті, лёк туйӧд мунігӧн вӧлыслысь седелка кӧвсӧ разьӧ, кӧсйӧ кокньӧдыштны...
Но, ми водзті, дерт, думайтлім, мый центрсянь тайӧ татшӧм приказыс воӧ, миянысь вый пычкыны; сідзи и чайтлім, мый коммунистъяслӧн ЦК-сянь тайӧ пропагандасӧ лэдзӧма, сёрнитлім ас костын, мый, мися, «тӧвтӧгыд и тӧв мельнича оз кут шуркйыны бордъяснас».
Та вӧсна и шуим восстание кыпӧдны да пырим тіян «союзӧ».
Гӧгӧрвоана тіянлы?
А ӧні артмӧ сідз, мый Сталин тайӧ местнӧй коммунистъяссӧ, кодъяс йӧзсӧ мырдӧн сюйисны колхозӧ да юасьтӧг тупкавлісны вичкояс, кырссьӧ нинӧм вылӧ видзӧдтӧг, вешталӧ должностьяс вылысь.
И кутас крестьянинлы кокниа лолавсьыны, сылысь личӧдӧны седелка кӧвсӧ — кӧсъян, пыр колхозӧ, а окотитан, пукав единоличникӧн.
Вот ми и решитім — тіянкӧд бурӧн...
Вайӧй миянлы распискаяс, кодъясӧс ми асланым йӧйталӧм вӧсна кырымавлім, и мунӧй кытчӧ гажныд, ми тіянлы вред огӧ кутӧй вӧчны сы вӧсна, мый асьным няйтӧсьӧсь...
Половцев муніс ӧшинь дорӧ, мыджсис мышкунас кӧсяк бердӧ, кельдӧдіс сэтшӧма, мый ставыс тайӧс казялісны,
но гӧлӧсыс сылӧн юргис чорыда, тронякыліс, кор сійӧ, став вылас видзӧдалігтыр, юаліс:
— Тайӧ мый нӧ, казакъяс?
Измена?
— Тайӧ нин кыдз кӧсъянныд, — вочавидзис сылы ещӧ ӧти старик, — кыдз окотаныд шуӧй, но миянлы тіянкӧд ӧні абу ӧти туйӧд.
Ачыс кӧ кӧзяиныс сувтіс миянӧс дорйыны, то мыйла нӧ миянлы бокӧ синны?
Вот менӧ весьшӧрӧ лишитісны гӧлӧсысь, выселитны кӧсйисны, а менам пиӧй Гӧрд Армияын, и, сідзкӧ, ме ассьым гӧлӧс правоӧс шедӧда.
Ми абу сӧветскӧй власьтлы паныд, а асланым хуторса беспорядокъяслы паныд, а ті миянӧс кӧсйинныд бергӧдны став сӧветскӧй власьтлы паныд.
Оз, тайӧ оз ков миянлы!
Вайӧй миянлы распискаяс, кытчӧдз бурӧн корам.
И ещӧ ӧти олӧма казак, шуйга кинас кудриа тошторсӧ тэрмасьтӧг шыльӧдігтыр, сёрнитіс:
— Ӧшибитчим ми, Половцев ёрт...
Аддзӧ енмыс, ӧшибитчим!
abu
Но, да ӧд видлӧмысь — абу сибдӧгыс, ӧні кутам ветлӧдлыны чукльӧдлытӧг...
Колян раз ми кывзім тіянӧс, кыдзи ті миянлы зарни гӧраяс кӧсйысинныд, и шензьыны эгӧ вермӧй: вывті нин тіян кӧсйысьӧмъясыд сьӧкыдӧсь!
Ті висьталінныд, мый союзникъяс пӧ миянлы — восстание кӧ лоӧ — ӧти здукӧн оружие ваясны и ставпӧлӧс военнӧй кӧлуй.
Миян делӧ пӧ сӧмын лыйлыны коммунистъясӧс.
А сэсся думыштчим ми, и мый жӧ сійӧ артмӧ!
Оружиетӧ найӧ ваясны, тайӧ добраыд донтӧм, но, видзӧд, найӧ и асьныс миян му вылӧ кавшасясны?
А кавшасясны кӧ, то бӧрыннас наысь бурӧн он мынтӧдчы.
Кыдз мед эськӧ эз ковмы найӧс кӧртъясӧн роч му вылысь дзимлявны.
Коммунистъяс — найӧ миян рӧдысь, шуны кӧ, асланым, татчӧсса, а эсійӧяс чӧртыс тӧдӧ кыдзи боргӧны, ветлӧдлӧны ставныс тшапӧсь, а тӧв шӧрын лым оз сетны, кӧть кутшӧма эн кор, и сюран кӧ налы, то милӧсть эн нин виччысь!
Ме вӧлі кызьӧд воын заграницаын, сёйышті французскӧй нянь Галиполеын да эг думайтлы сэтысь кокӧс кыскыны!
Вывті нин налӧн няньыс курыд!
И уна нацияяс ме аддзылі, а шуа сідзи, мый роч войтырысь ӧприч абу бурджыкыс, небыдджык сьӧлӧмаыс.
Константинопольын и Афиныын уджавлі портъясын, сюрліс видзӧдны англичана, прансузъяс вылӧ.
Ветлӧдлӧ офицер, эстшӧм утюжитӧм гадюка, тэ дінті да вежыньтӧ вомсӧ сы вӧсна, мый ме, видзӧдтӧ, бритчытӧм, няйт, кыдзи чӧрт, ньылӧм дукӧн чашкӧ, а сылы ме вылӧ видзӧдны — сьӧлӧмыс гудыртчӧ.
abu
Налӧн матросъясыс кабакъясын пондывлісны миян дорӧ и муртса кӧ мыйкӧ — бокс дырйи моз гындӧны.
Но миян донскӧйяс да кубанскӧйяс неуна велалыштісны йӧз муясын да кутісны налы водзӧс мынтавны! — Казак нюммуніс, тош пиас дзирдыштісны лӧзов лезви моз пиньясыс.
— Роч ногӧн сетыштас миян морт кутшӧмкӧ англичанинлы, а сійӧ кок йывсьыс — чур-чермунӧ, и куйлӧ, кутчысьӧма юрас, сьӧкыда ышлолалӧ.
Роч кабырыдлы найӧ нежнӧйӧсь, и кӧть бура сёйӧны, а кизьӧрӧсь.
Ми тайӧ союзникъястӧ прамӧя тӧдмалім!
Огӧ нин, ми тані асланым власьткӧд кыдзкӧ-мыйкӧ асьным миритчам, а керкаысь ёгсӧ нинӧмла разӧдны...
Распискаяссӧ ті миянлы бӧр сетӧй!
«Сійӧ пырысь-пыр жӧ чеччыштас ӧшиньӧд, а ме коля, кыдзи лыа кӧса вылӧ рак!
Сиралі жӧ юрӧс!..
Ок, рӧдимӧй мамӧй, шудтӧм часӧ тэ менӧ чужтӧмыд!
Гантайтчи проклятӧйкӧд!
Чӧртыс тойліс!» — Половцев вылысь синсӧ вештывтӧг, скамья вылын дзирнясигтыр думайтіс Яков Лукич.
А Половцев спокойнӧя сулаліс ӧшинь дорын, и ӧні чужӧмыс эз нин вӧв кельыд, а скӧрысла, мыйкӧ чорыда думыштӧмла лӧзовсьӧд.
Плешкас польдчӧмаӧсь вомӧнногыс кык сӧн, киясыс дугдывтӧг шамралісны ӧшинь вывсӧ.
— Но мый нӧ, господа казакъяс, тіян вӧля: онӧ кӧсйӧй мунны миянкӧд — огӧ корӧй, огӧ копрасьӧй муӧдз.
Распискаяс ме тіянлы ог сет, найӧ абу ме ордын, а штабын.
Да ті весьшӧрӧ и поланныд, ме жӧ ог мун ГПУ-ӧ висьтавны тіян йылысь...
— Сійӧтӧ сідз, — сӧгласитчис ӧти старик.
— ...И оз ГПУ-ысь ков повны тіянлы...
Половцев, коді таӧдз сёрнитіс ньӧжйӧ, ичӧт гӧлӧсӧн, друг горӧдіс горштырнас:
— Миянысь колӧ повны!
Ми тіянӧс кутам лыйлыны, кыдзи предательясӧс!..
А но, весасьӧй туй вывсьыс!
Кежӧй!
Стенъяс бердӧ!.. — Да, нагансӧ кватитӧм бӧрын, нюжӧдӧм киас сійӧс кутӧмӧн, мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Бӧбмӧм казакъяс вешйисны, а Яков Лукич, Половцевӧс ордйӧм бӧрын, пельпомнас гурйыв восьтіс ӧдзӧссӧ, лэбыштіс посводзас, быттьӧ пращӧн шыбитӧм из.
Пемыдас найӧ разисны дом помысь вӧвъяссӧ, рӧдтӧмӧн петісны дворсьыс.
Керкасьыс кыліс шызьӧм гӧлӧсъяслӧн ызгӧм, но некод эз пет, ни ӧти казак эз босьтчыв кутны найӧс...
* * *
Сы бӧрын, кор воисны Гремячӧй Логӧ да Яков Лукич нуӧдіс колхознӧй конюшняӧ ӧдйӧ гӧнитӧмысь быгзьӧм вӧвъясӧс, Половцев корис сійӧс ас дінас горничаӧ.
Сійӧ эз пӧрччы ас вывсьыс ни полушубоксӧ, ни папахасӧ, мыйӧн сӧмын пырис, прикажитіс Лятьевскийлы лӧсьӧдчыны туйӧ, лыддис письмӧ, кодӧс вайӧма на воӧм водзвылын верзьӧма морт, сотіс сійӧс пачын да кутіс кӧртавлыны перемётнӧй сумкаясӧ ассьыс кӧлуйсӧ.
Кор Яков Лукич пырис горничаӧ, сійӧ пукаліс пызан сайын.
Лятьевский, синъяснас дзирдаліг, весаліс маузер, стӧча да тэрыба тэчис ружье маслӧӧн мавтӧм частьяссӧ, а Половцев, ӧдзӧс дзуртыштӧм шы кылӧм бӧрын, бергӧдчис чужӧмнас Яков Лукичлань,
и сійӧ первойысь аддзис, кыдзи тюрӧбӧн визувтӧ есауллӧн пыдӧ вӧйӧм, гӧрдӧдӧм синъяссьыс синва, лӧсталӧ синваӧн кӧтӧдӧм паськыд ныр вылысыс...
— Сы вӧсна бӧрда, мый эз удайтчы миян делӧным... тайӧ пӧрйӧ... — ярскӧба шуис Половцев да, кисӧ шевкнитӧмӧн, босьтіс читкыльӧсь еджыд гӧна папахасӧ, косӧдіс сійӧн синъяссӧ.
— Гӧльмис Дон настӧящӧй казакъясӧн, озырмис сволочӧн: предательясӧн да злӧдейясӧн.
Ӧні мунам, Лукич, но ми бӧр воам!
Пӧлучиті со пакет...
Тубянскӧйын да менам станицаын казакъяс сідзжӧ ӧткажитчӧмаӧсь восстание кыпӧдӧмысь.
Кыскис найӧс Сталин аслас статьяӧн.
abu
Половцев горшын мыйкӧ кутіс булькӧдчыны, клопкӧдчыны, банлыяс увдорас вӧрисны жӧлвакъяс, а ён киясас чуньясыс крукыльтчисны, гӧрддзасисны кулакъясӧ йӧзвияс дзенавтӧдзыс.
Киргигтырйи пыдісянь ышловзьӧм бӧрын сійӧ ньӧжйӧник разис чуньяссӧ, ӧти вомкӧтшнас нюммуніс.
— <ns>Ку-тшӧм</ns> войтыр!
Подлечьяс!..
Енмӧн ёрӧм йӧйяс!..
abu
abu
abu
abu
Но, да ладнӧ!
Гӧгӧрвоасны да каитчыны кутасны, но сёр лоӧ.
Ми мунам, Яков Лукич.
Мед видзас тэнӧ Христос нянь-совсьыд, ставсьыс.
Вот тэныд менам наказ:
колхозысь эн пет, вредит налы быдногыс, а налы, кодъяс вӧліны миян «союзын», висьтав менам чорыд кывйӧн:
ми ӧні кежлӧ бӧрыньтчам, но миянӧс эз жугӧдны.
Ми бӧр на воам, и сэки ыджыд шог лоӧ налы, коді вешъяс миян дінысь, вузалас миянӧс да делӧсӧ... рӧдинаӧс да Донӧс спаситӧм кузя ыджыдсьыс-ыджыд делӧсӧ...
Казачӧй шашка помысь смерть лоӧ налы водзӧс босьтӧм пыдди, тадзи и висьтав!
— Висьтала, — вашкӧдіс Яков Лукич.
Половцевлӧн сёрниыс да синваыс вӧрзьӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ, но збыльвылассӧ сійӧ вӧлі вывті рад сылы, мый мынас опаснӧй олысьясысь, мый ставыс тайӧ помасис сэтшӧм лючки-ладнӧ, мый ӧнісянь оз ковмы рискуйтны эмбурӧн да аслас олӧмӧн.
— Висьтала, — мӧдпӧв шуис сійӧ да смелмӧдчис юавны: — А кытчӧ ті мунанныд, Александр Анисимович?
— А мыйла тайӧ тэныд? — видзчысьӧмпырысь юаліс Половцев.
— Сідз, вермас лоны, ті ковманныд либӧ кутшӧмкӧ морт воас тіян дорӧ.
Половцев довкйӧдлыштіс юрнас, чеччис.
— Ог, тайӧс ме тэныд оз вермы висьтавны.
Но сідз, недель куим мысти виччысь менӧ.
Прӧщай, — и сетіс кӧдзыд кисӧ.
Вӧвсӧ сійӧ седлӧаліс ачыс, зэлӧдіс пӧдпругаяссӧ.
Лятьевский прӧщайтчис Яков Лукичкӧд дворас нин, сюйыштіс сылы киас кык бумага сьӧм.
— Ті подӧн? — юаліс сылысь Яков Лукич.
— Тайӧ ме сӧмын тэнад дворсянь, а сэні улича вылас менӧ виччысьӧ аслам автомобиль, — шмонитыштіс кыпыдлунсӧ воштытӧм подпоручик да, Половцевлысь седлӧӧ пуксьӧмсӧ виччысьӧм бӧрын, кутчысис стремя кӧвъяс.
— Но, гӧнит, князь, враг сулаланінӧдз, гашкӧ, подӧн ме ог кольччы тэысь.
Яков Лукич колльӧдіс гӧсьтъясӧс калитка сайӧдз, зэв ёна кокнялӧм сьӧлӧмӧн игналіс воротасӧ вешнякӧн, пернапасасис да, Лятьевскийсянь пӧлучитӧм сьӧмсӧ зепсьыс тӧждысьӧмпырысь кыскӧм бӧрын, югдан водзвывса рӧмыдын дыр видзӧдіс, кӧсйис тӧдмавны, кымын чӧлкӧвӧяӧсь найӧ, да чунь улын, шпоракылӧм сертиыс, тӧдмавны, абу-ӧ фальшивӧйӧсь.
28 глава
Март кызьӧд лунӧ почтальон вайис Гремячӧй Логӧ ытва вӧсна сёрмӧм газетъяс, кытчӧ вӧлі печатайтӧма Сталин ёртлысь статья «Успехъясысь юр бергӧдчӧм».
«Молот» газетлӧн куим экземпляр лунтырӧн волісны став керкаясӧ, рыт кежлас лоины няйтӧссьӧм, васӧд, бонзьӧм лӧскутъяс кодьӧсь.
Гремячӧй Лог пуксян кадсянь некор газет эз чукӧртлы ас гӧгӧрыс татшӧм уна кывзысьясӧс, кыдзи тайӧ лунӧ.
Лыддисны чукӧртчӧмӧн керкаясын, уличаяс вылын, дворъясын, амбар водзьясын...
Ӧти гораа лыддис, мукӧдыс кывзісны, полісны шуны кыв, быдног зілисны кутны чӧв-лӧнь.
Статья кузяыс быдлаын лыблісны ыджыдсьыс-ыджыд вензьӧмъяс.
Быдӧн тӧлкуйтіс ас ногыс, унджыкыс сідзи, кодлы кыдзи вӧлі окота.
И пӧшти быдлаын, кор волісны Нагульнов либӧ Давыдов, мыйлакӧ тэрмасигтыр сетавлісны газетсӧ киысь киӧ, кытчӧдз сійӧ, йӧз чукӧрӧд еджыд лэбач моз лэбзьӧм бӧрын, эз вошлы кодлӧнкӧ зэв паськыд зептӧ.
— Но, ӧні колхозъяс чашмунасны-киссясны став вурысъясӧдыс, кыдзи сісь паськӧм! — медводз висьталіс мӧвпсӧ ёна радлысь Банник.
— Куйӧдыс кывтас, а коді сьӧкыдджык — коляс, — паныд шыасис сылы Дёмка Ушаков.
— Видзӧд, мед эськӧ гугӧн, мӧдарӧ эз артмы, — лёкысь сераліс Банник да тэрмасис мунны, медым мӧд местаын вашнитны надёжнӧйджык йӧзлы: «Валяй, пет колхозысь, кытчӧдз абу на сёр!»
— Тажгӧдчис середняк!
Ӧти кокнас колхозын сулалӧ, а мӧдсӧ лэптӧма, пыркӧдӧ да думайтӧ нин сразу, кыдз эськӧ колхозысь бӧр воськовтны аслас овмӧсӧ, — ёна сёрнитысь колхозник-середнякъяс вылӧ индігмоз висьталіс Меноклы Павло Любишкин.
Нывбабаяс, кодъяс унатор эз гӧгӧрвоны, заводитісны ассьыныс лӧсьӧдлыны-гадайтны, кыдзи векджык и овлӧ бабаяслӧн.
И паськаліс хуторӧд:
— Колхозъяс бырӧдсьӧны!
— Мӧсъясӧс — прикажитӧма Мӧскуасянь — бӧр сетавны.
— Кулакъясӧс бӧр вайӧдасны да гижӧдасны колхозъясӧ.
— Гӧлӧсъяс сеталӧны налы, кодъяслысь мырддьывлісны.
— Тубянскӧйын вичко восьтӧны, а сэтчӧ кӧйдыс вылӧ пуктӧм няньсӧ сеталӧны колхозникъяслы сёйны.
Матыстчисны гырысь лоӧмторъяс.
Тайӧс чувствуйтісны ставӧн.
Рытнас партячейкалӧн тупкӧса собрание вылын Давыдов нервничайтігтыр сёрнитіс:
— Зэв весиг ас кадӧ гижӧма Сталин ёрт статьясӧ!
Макарлы, например, оз синкымас, а синмас бытшкӧ!
Успехъясысь бергӧдчис Макарлӧн юрыс, а ӧттшӧтш и миян юръяс омӧлика бергӧдчисны...
Сеталӧй, ёртъяс, предложениеяс, мый кутам исправляйтны!
Но, курӧг-дзодзӧгӧс ми разӧдім, ас кадӧ гӧгӧрвоим, а вот кыдзи ыжъясӧн, мӧсъясӧн мый вӧчны?
Мый тайӧясӧн вӧчны, ме тіянлысь юала?
Не кӧ вӧчны тайӧс политическӧя, то тан, факт, артмас... артмас, мый тайӧ — сигнал сяма:
«Спасайтчӧй, коді вермас!»
«Пышйы колхозысь!»
И пышъясны, став скӧтсӧ нуасны, и колям ми потӧм вор дорын, зэв весиг прӧстӧ!
Нагульнов, коді локтіс собрание вылӧ медбӧрын, сувтіс, синваӧн сӧдзтысьысь, гырд синъяснас Давыдов вылӧ веськыда видзӧдігтыр, заводитіс сёрнитны,
и Давыдов кыліс, кыдзи Макарсянь чорыда ӧвтыштіс вина дук:
— Шуан, синмӧ меным тайӧ статьяыс веськаліс?
Эз, эз синмӧ, а самӧй сьӧлӧмӧ!
И пырыс, дзикӧдз розьӧдіс!
И юрӧй менам бергӧдчис эз сэки, кор колхоз ми котыртім, а вот ӧні, тайӧ статья бӧрас...
— Вина бутылка бӧрын сійӧ тэнад кутіс бергӧдчыны, — ньӧжйӧник шуис Ванюшка Найденов.
Размётнов нюммуніс, ошкӧмпырысь мигнитіс, Давыдов копыртіс пызан весьтас юрсӧ, а Макар паськӧдіс кельдӧдӧм нырбордъяссӧ, сылӧн гудыр синъясын ыпнитіс дурмӧм:
— Тэ, кычипи, зэв на том менӧ велӧдны да кӧритны!
Тэнад ещӧ балябӧжыд на абу вӧлі косьмӧма, а ме сэки тышкаси нин сӧветскӧй власьт вӧсна да партияын вӧлі...
Сідз вот!
А мый ме талун юи, то сійӧ — факт, кыдз миян Давыдов сёрнитӧ.
И эг бутылка ю, а кыкӧс!
— Аддзӧмыд мыйӧн ошйысьны!
Сійӧ жӧ тэысь дурыс и чашкӧ-петӧ... — скӧрысь шуис Размётнов.
Макар сӧмын кӧсӧйтчыліс сылань, но мӧдіс сёрнитны ичӧтджык гӧлӧсӧн да дугдіс тӧлктӧг ӧвтчыны кинас, а ёна топӧдіс сійӧс морӧс бердас, да сідзи и кутіс сулавны аслас разіпели, пӧсь речь помӧдзыс.
— Дур меысь ӧні оз пет, сӧран, Андрюша!
Юи жӧ ме сы вӧсна, мый менӧ Сталин ёртлӧн тайӧ статьяыс пуля моз розьӧдіс, и ме пытшкын пузис пӧсь вир...
Макарлӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс, лои ещӧ ичӧтджык.
— Ме тані — ячейкаса секретарь, сідз?
Ме кӧвъясьлі войтыр дорӧ да тіян дорӧ, медым курӧг-дзодзӧгъясӧс колхозӧ вӧтлыны, сідз?
Ме колхоз вӧсна кыдзи агитируйт!?
А со кыдз: злӧдейяс пӧвстысь ӧткымынъяслы, кӧть найӧ и лыддьыссьӧны середнякъясӧн, веськыда шулі: «Он пыр колхозӧ?
Тэ, сідзкӧ, сӧветскӧй власьтлы прӧтив?
Дас ӧкмысӧд воын миянкӧд тышкасин, паныд мунлін, и ӧні прӧтив?
Но, сідзкӧ, и месянь эн виччысь миритчӧм.
Ме тэнӧ, гадӧс, сідзи сӧтышта, мый став чӧртъяслы гажтӧм лоӧ!»
Сёрнитлі ме тадзи?
Сёрнитлі!
И весиг наганӧн пызанӧ зымӧдлі.
Ог соссьы!
Збыльысь, эг ставлы, но ӧткымынъяслы шулі, кодъяс сьӧлӧмсяньыс торйӧн ёна миянлы прӧтивӧсь.
И ме ӧні абу код, пӧжалуйста, йӧйтавтӧг!
Ме тайӧ статьясӧ эг вермы терпитны, сы вӧсна и юи воджынйӧн первойысь.
Кутшӧм тайӧ статья?
А тайӧ статьяыс сэтшӧм, мый миян Сталин ёрт гижӧма, а ме, мӧд ногӧн кӧ Макар Нагульнов, чужйыштчи! — и куйла няйтын кымыньӧн, талялӧма, кок йылысь уськӧдӧма долой...
Тайӧ кыдз?
Ёртъяс!
Ме жӧ сӧглас сійӧн, мый ме шуйгавывлань кусыньтлі курӧгъясӧн да мукӧдпӧлӧс ловъя ловъясӧн...
Но, вокъяс, вокъяс, мыйла ме кусыньтлі?
И мыйла ті меным сьылі вылӧ Троцкийӧс ӧшӧданныд, кӧрталанныд менӧ сыкӧд?
Мый, ме сыкӧд ӧтлаӧ доддялӧмӧн ветлӧдлі?
Тэ, Давыдов, меным век синмӧс бытшкылін, мый ме — шуйгавывса троцкист.
Но ме сэтшӧм грамотасӧ, кыдзи Троцкий, ог тӧд, и ме эг сідз, кыдзи сійӧ... партия дорӧ ме эг учёнӧй гӧчӧн йитчы, а сьӧлӧмӧн да партия вӧсна аслам кисьтӧм вирӧн!
— Тэ делӧ кузяыс сёрнит, Макар!
Мый тэ татшӧм дона кадӧ ковтӧмтор йылысь сёрнитан?
Кадыс оз терпит.
Сетав предложениеяс, кыдзи миянлы ассьыным общӧй ӧшибкаяс веськӧдны, а тадзтӧ мый жӧ тэ, кыдзи Троцкий:
«Ме партияын, ме да партия...»
— Вай висьтала! — ыпнитӧм бӧрын да ещӧ ёнджыка морӧс бердас веськыд кисӧ топӧдӧмӧн мурӧстіс Макар.
— Троцкийысь ме ӧтдортчи!
Меным сыкӧд ӧні яндзим сулавны ӧти уровеньын!
Ме абу изменник да водзвыв тіянӧс ӧлӧда:
коді менӧ троцкистӧн шуас — нырвомсӧ разя!
Лы вемӧдзыс нӧйта!
И ме муні курӧгъясӧн шуйгавылӧ эг Троцкий вӧсна, а ме тэрмаси мирӧвӧй революциялань!
Та вӧсна меным и окота вӧлі ставсӧ ӧдйӧджык вӧчны, чорыдджыка собственникӧс — посни буржуйӧс — песовтны.
Век эськӧ воськолӧн матынджык мирӧвӧй капитализм вылын расправитчӧмӧдз!
Но?
Мый нӧ ті чӧв оланныд?
Ӧні тадзи: коді нӧ ме сэтшӧмыс эм, Сталин ёртлӧн статья серти?
Со мый тайӧ статья шӧрас печатайтӧма, — Макар кыскис полушубок зепсьыс «Правда», паськӧдіс сійӧс, кутіс ньӧжйӧник лыддьыны:
— «Кодлы колӧны тайӧ вежньӧдлӧмъясыс, колхознӧй движениеӧс тайӧ чиновничӧя декретируйтӧмыс, крестьяна дорӧ тайӧ лӧсявтӧм грӧзитчӧмъясыс?
Некодлы, миян врагъяслы кындзи!
Мыйӧ найӧ вермасны вайӧдны, тайӧ вежньӧдлӧмъясыс?
Миянлысь врагъясӧс ёнмӧдӧмӧ да колхознӧй движениелысь идеяяссӧ пыдди пуктытӧмӧ.
Абу ӧмӧй гӧгӧрвоана, мый тайӧ вежньӧдлӧмъяслӧн авторъясыс, кодъяс лыддьӧны асьнысӧ «левӧйясӧн», збыльвылас киськалӧны васӧ правӧй оппортунизмлӧн мельнича вылӧ?»
Вот и артмӧ, мый ме медводз — декретнӧй чиновник да автор, мый ме ог пыдди пукты колхозникъясӧс да ме киськалі васӧ правӧй оппортунистъяс вылӧ, лэдзи бергавны налысь мельничасӧ.
И ставыс тайӧ кутшӧмкӧ ыжъяс, курӧгъяс вӧсна, мед му пыр мунасны найӧ!
Да сы вӧсна, мый повзьӧді некымын штука вӧвлӧм белӧйясӧс, кодъяс тормозъяс вылын колхозӧ писькӧдчисны.
Неправильнӧ тайӧ!
Котыртім колхоз, а статьяыс отбой кучкалӧ.
Ме эскадрон нуӧдлі и полякъяслы паныд, и Врангельлы паныд да тӧда: мӧдӧдчин кӧ атакаӧ — джын туйсянь бӧр эн бергӧдчы!
— Тэ гӧнитӧмыд эскадронсяньыс буретш сё сажень водзӧ... — зумыштчӧмӧн шуис Размётнов, коді бӧръя кадӧ чорыда сулаліс Давыдов дор.
— И тэ, пӧжалуйста, помав, Макар, делӧ йылысь колӧ сёрнитны!
abu
Тэ рядӧвӧй боеч, и тэ эн торк стройсӧ, а то ми тэнӧ асьным дугӧдам!
— Тэ эн торкав, Андрей!
Ме партиялӧн любӧй приказлы подчиняйтча, а ӧні кӧсъя сёрнитны ог сы вӧсна, мый ме аслам рӧдимӧй партиялы кӧсъя паныд мунны, а сы вӧсна, мый ме сылы бурӧс кӧсъя!
Сталин ёрт гижӧма, мый колӧ вӧлі уджавны местасӧ артыштӧмӧн, сідзи?
А мыйла тэ, Давыдов, шуан, мый статьяыс буретш меным синмӧ бытшкӧ?
Сэн жӧ абу веськыда гижӧма, мый Макар Нагульнов — автор да чиновник?
Гашкӧ, тайӧ кывъясыс ньӧти весиг оз и инмыны меным?
А вот, Сталин ёрт кӧ воис Гремячӧй Логӧ, ме эськӧ сылы тадзи и шуи: «Миян дона Осип Виссарионыч!
Тэ, сідзкӧ, паныд сылы, медым миян середнякъясӧс повзьӧдлыштны?
Тэ найӧс мелуйтан да кӧсъян нежностьясӧн сёрнитны?
А сійӧ кӧ, тайӧ середнякыс, кольӧм кадӧ вӧлі белӧй казакӧн да ӧнӧдз вывті ёна радейтӧ собственность, сэки кыті меным сылысь нювны, медым сійӧ пырис колхозӧ да терпеливӧя матыстчис мирӧвӧй революциялань?
Ӧд сійӧ, тайӧ середнякыс, пырас колхозӧ, и то оз вермы мынтӧдчыны собственностьысь, а век витӧ, кыдзи эськӧ ассьыс скӧтсӧ бурджыка вердны, со сійӧ кутшӧм!»
Но, а Сталин ёрт кӧ нин, татшӧм йӧз вылас видзӧдлӧм бӧрын, бара эськӧ кутіс шуны, мый ме вежньӧдлі да колхозъясӧс эг пыдди пукты, то сэки эськӧ ме веськыда шуи:
«Мед найӧс чӧртыс пуктӧ пыдди, Сталин ёрт, а ме сэсся ог вермы фронтъяс вылӧ шыблалӧм дзоньвидзалун состояние вӧсна.
Лэдзӧй менӧ китайскӧй граница вылӧ, сэні ме ёнджыка ковма партиялы, а Гремячӧйӧс мед Андрюшка Размётнов коллективизируйтӧ.
Сылӧн и мышкыс кизьӧриник, зэв бура вермас копрасьны вӧвлӧм белӧйяслы, и синва кисьтӧ...
Тайӧс сійӧ сідзжӧ вермас!»
— Тэ менӧ эн вӧрзьӧд, а то ме сідзжӧ верма вӧрзьӧдны...
— А но, тырмас!
Тырмас талун кежлӧ!
Давыдов сувтіс, матыстчис дзик Макар дінӧ, сылы лӧсявтӧм кӧдзыда юаліс:
— Нагульнов ёрт, Сталинлӧн письмӧыс — ЦК-лӧн линия.
Тэ мый нӧ, абу сӧгласен письмӧыскӧд?
— Абу.
— А ӧшибкаястӧ ассьыд признайтан?
Ме, например, ассьым признайта.
Фактлы паныд он мун да мыйыськӧ вылӧджык он чеччышт.
Ме ог сӧмын признайт, мый ми, посни скӧт, куканьясӧс ӧтувтӧмӧн, вывті солалім, но и кута веськӧдавны ассьым ӧшибкаясӧс.
Ми вывті ылалім коллективизация процентӧн, кӧть та кузя и райкомлӧн мыжыс эм, и зэв этша уджалім фактическӧя колхозӧс ёнмӧдӧм могысь.
Тэ признайтан тайӧс, Нагульнов ёрт?
— Признайта.
— Сідзкӧ, мыйын нӧ делӧыс?
— Статьяыс неправильнӧй.
Давыдов минут дыра шыльӧдіс кипыдӧсъяснас пызан вывсьыс няйт клеёнкасӧ, мый могыськӧ бергӧдлыштіс бура сотчысь лампалысь фитильсӧ, — тыдалӧ, кӧсйис дугӧдны волнуйтчӧмсӧ, да эз вермы.
— Тэ!
Мыр, дьявол!..
Тэнӧ татшӧм сёрнияссьыд мукӧд местаын партияысь эськӧ вӧтлісны!
Но, факт!
Тэ йӧймин, али мый?
Либӧ тэ пырысь-пыр жӧ помалан эсійӧ... ассьыд тайӧ... ассьыд оппозициятӧ, либӧ ми тэ вылӧ...
Факт!
Ми тырмымӧн терпитім тэнсьыд высказываниеястӧ, а тэ кӧ нин тайӧс сувтӧдан серьёзнӧя — пӧжалуйста!
Ми официальнӧя юӧртам партия линиялы паныд тэнад выступление йылысь райкомӧ!
— Юӧрт.
Ме ачым висьтала райкомӧ.
Банникысь и ставсьыс ӧтпырйӧ кывкута...
Давыдов неуна сайкалыштіс, кор кыліс Макарлысь шӧйӧвошӧм гӧлӧссӧ, но век на кӧдзавтӧм скӧрлунӧн, пельпомсӧ лэптышталігтыр шуис:
— Тӧдан мый, Макар?
Мун тэ узьышт, а сэсся сы бӧрын нин ми кутам сёрнитны тэкӧд фактическӧя.
А то миян тэкӧд артмӧ еджыд ӧш йылысь мойдын моз:
«Ми тэкӧд мунім?»
— «Мунім».
— «Тулуп аддзим?»
— «Аддзим».
— «Но, давай сёрнитчӧмӧн юкны тулупсӧ».
— «Кутшӧм тулуп?»
— «Да ми жӧ тэкӧд мунім?»
— «Мунім...»
И тадзи помтӧг.
То тэ висьталан, мый ассьыд ӧшибкаяс признайтан, а та бӧрын шуан, мый статьяыс неправильнӧй.
Сідзкӧ, кутшӧм ӧшибкаяс нӧ тэ признайтан, статьяыс кӧ, тэ ногӧн, неправильнӧй?
Сорсин тэ, факт!
Да сэсся, — кутшӧм кадсянь нӧ миянын ячейкаса секретарьяс мӧдісны волыны ячейкаса собраниеяс вылӧ кодъюрӧн?
Мый тайӧ татшӧмыс, Нагульнов?
Тайӧ партийнӧй проступок!
Тэ — партияса важся член, гӧрд партизан, краснознаменец, и друг татшӧмтор...
Со Найденов — комсомолеч, мый сійӧ вермас думыштны тэнад образ йылысь?
И сэсся, районнӧй контрольнӧй комиссияӧдз кӧ воас, мый тэ вина юан, да ещӧ татшӧм кывкутана кадӧ, мый тэ не сӧмын середнякъясӧс повзьӧдлін киад оружиеӧн, но и он большевик моз видзӧд аслад вежньӧдлӧмъяс вылӧ да весиг выступайтан партия линиялы паныд, то тайӧ, Нагульнов, артмас тэныд шог факт.
Тэ не сӧмын ячейкаса секретарӧн он ло, но и партияса членӧн, сідзи и тӧд!
Тайӧс ме тэныд фактическӧя висьтала. — Давыдов пашкыртіс юрсисӧ, чӧв ланьтіс, кор кутіс чувствуйтны, мый вӧрзьӧдіс Макарлысь сьӧлӧмсӧ; водзӧ висьталіс: — Статья гӧгӧрыс нинӧмла дискуссияяс вӧчавны.
Партияӧс тэ ас ногыд он бергӧд, сійӧ тэкодьяслысь сюръяссӧ чегъявліс да заставляйтліс подчиняйтчыны.
Кыдзи тэ тайӧс он гӧгӧрво!
— Да эновт тэ сыкӧд ноксьыны!
Сійӧ быдса час ерунда гудрӧдліс, а кывзынысӧ вӧлі нинӧм.
Мед мунас да узяс.
Мун, Макар!
Сӧвестнӧ тэныд!
Видзӧдлы ас вылад рӧмпӧштан водзын — и весьӧпӧран: рожаыд пыктӧма, синъясыд дур поплӧн кодьӧсь, но, мыйла тэ татшӧмнас воин?
Мун! — Размётнов звирк чеччис, зэв скӧрысь тракнитіс Макарӧс пельпомӧдыс, но мӧдыс омӧлика вӧрзьыштӧмӧн босьтіс пельпом вывсьыс сылысь кисӧ, ещӧ ёнджыка мышкыртчис...
Сьӧкыда кыссьысь чӧв-лӧнь дырйи Давыдов таркӧдыштіс чуньяснас пызанӧ.
Найденов Ванюшка, коді дугдывтӧг видзӧдіс гӧгӧрвотӧм нюмӧн Макар вылӧ, корис:
— Давыдов ёрт, вай помалам.
— Сідз вот, ёртъяс, — быттьӧ ловзис Давыдов, — ме предлагайта сэтшӧмтор: бӧр сетны колхозникъяслы посни скӧтӧс да мӧсъясӧс, но коді вӧлі сдайтӧма кык мӧскӧс, — найӧс агитируйтны, медым ӧтисӧ колисны колхознӧй ӧтувтӧм стадаӧ.
Аски дзик асывсяньыс колӧ чукӧртны собрание да нуӧдны разъяснительнӧй удж.
Ставсӧ колӧ веськӧдны ӧні разъяснение вылӧ!
Ме пола, мый заводитасны петавны колхозысь, а ӧд миянлы не талун — аски петны му вылӧ...
Со кӧн, Макар, петкӧдлы ассьыд сямтӧ!
Сёрнитӧд, да нагантӧг, медым колхозысь эз петавны, тайӧ лоӧ факт!
Сідзкӧ мый нӧ, кутам гӧлӧсуйтны?
Кутам гӧлӧсуйтны менсьым предложениеӧс?
Коді сы вӧсна?
Тэ воздержитчан, Макар?
Сідзи и гижам: «ӧти воздержитчысь дырйи...»
Размётнов шуис, мый колӧ аскисянь жӧ заводитны нуӧдны сусликъяскӧд тыш.
Шуисны мобилизуйтны сусликъясӧс бырӧдӧм вылӧ кымынкӧ колхозникӧс, на лыдысь, кодъяс оз кутны гӧрны-кӧдзны, сетны налы некымын пара ӧш ва кыскалӧм вылӧ да корны школаса заведующӧй велӧдысь Шпыньӧс петны му вылӧ велӧдчысьясыскӧд, отсавны бырӧдны грызунъясӧс.
Давыдов пыр падъяліс сьӧлӧмнас: топӧдны-ӧ Макарӧс?
Сувтӧдны-ӧ сы йылысь юалӧм, медым кыскыны сійӧс партийнӧй кывкутӧмӧ Сталин ёрт статьялы паныд сылӧн выступлениеысь, колхоз котыртан практикаын вӧчӧм «левӧй» ӧшибкаяслысь колясъяссӧ бырӧдны кӧсйытӧмысь?
Но собрание помасигкежлӧ, Макарлӧн кулӧмлӧн кодь блед чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, коді вӧлі ньылӧдӧма, кӧсичаясас польдчӧм венаяса, решитіс: «Оз, оз ков!
Ачыс гӧгӧрвоас.
Мед сійӧ топӧдлытӧг вежӧртас.
Дзугысь, но ӧд вывті жӧ асланым морт!
И ещӧ эсійӧ сылӧн висьӧмыс... припадокъясыс.
Ог, эновтам тайӧ делӧсӧ!»
А Макар собрание помӧдз пукаліс кыв ни джын шутӧг, ортсысяньыс нинӧмӧн эз петкӧдлы ассьыс волнуйтчӧмсӧ.
Давыдов, сы вылӧ видзӧдлывлігӧн, сӧмын дзик ӧтиысь казяліс, кыдзи Макар киясӧд, кодъясӧс вынтӧг пуктӧма пидзӧсъяс вылас, гырысь гы моз прӧйдитіс ёна дрӧжжитӧм...
— Нуӧд Нагульновӧс гортад узьны, следит, медым сійӧ эз ю, — вашнитіс Размётновлы Давыдов, и сійӧ сӧгласитчӧмпырысь довкнитіс юрнас.
Давыдов локтӧ вӧлі гортас ӧтнасӧн.
Лукашка Чебаков дворын пӧрӧдӧм плетень вылын пукалісны казакъяс, сэтысянь кыліс ёна варовитӧм.
Давыдов муніс улича мӧдар боктіыс; на весьтӧ воӧм бӧрын кыліс, кыдзи пемыдас тӧдтӧм морт падъявтӧг, нюмъялігтыр кыз гӧлӧсӧн сёрнитіс:
— «...мыйта кӧть эн сет, мыйта кӧть эн мынты, — век налы этша!»
А мӧд и шуӧ:
«Ӧні тыдовтчисны сӧветскӧй власьтлӧн кык борд: правӧй да левӧй.
Кор нӧ сійӧ кыпӧдчас да лэбзяс миянысь ядрена-Феня дорӧ?»
Юрӧбтіс унапӧлӧс гӧлӧса серам да немвиччысьтӧг ӧдйӧ лӧнис.
— Тссс!..
Давыдов! — кыліс полігтыр вашнитӧм.
И пыр жӧ воддза кыз гӧлӧсыс, дзик нин ньӧти серам петкӧдлытӧг, нарошнӧ делӧвитӧя, нюркйӧдлӧмӧн мӧдіс сёрнитны:
— <ns>Да-а-а</ns>...
Эз кӧ вӧвны зэръяс, гӧра-кӧдзатӧ регыд эськӧ помалім...
Муыс косьмӧ веськыда син водзын...
Но мый нӧ, вокъяс, узьны, али мый?
Ӧні кежлӧ прӧщайтлӧй!
Кызӧктылӧмъяс.
Кок шыяс...
29 глава
Аскинас вӧлі сетӧма колхозысь петӧм йылысь кызь куим заявление.
Петісны медсясӧ середнякъяс, кодъяс пыралісны колхозӧ медбӧръяясӧн, собраниеяс вылын векджык чӧв овлісны, пыр вензисны нарядчикъяскӧд, неокотапырысь петавлісны удж вылӧ.
Тайӧ на йылысь шулывліс Нагульнов:
«Да тайӧ ӧмӧй нӧ колхозникъяс?
Тайӧ сідз, ни чери ни яй!»
Петісны найӧ, кодъяс збыльвылас вӧліны бригадаясын кулӧм грузӧн, кодъяс и колхозникъяснас лоины то ли полӧм вӧсна, медым эськӧ не веськавны власьтлы лёк улӧ, то ли прӧстӧ кыскис найӧс ӧтувъя вынйӧра визулыс, колхозӧ кыссьӧмыс, коді заводитчис ещӧ январын на.
Заявлениеяссӧ босьталігӧн Давыдов заводитліс и тайӧясӧс уговаривайтны, сӧветуйтіс думыштлыны, виччысьыштлыны, но петысьясыс эз сетчыны, и Давыдов медбӧрын ӧвтыштіс кинас:
— Мунӧй, граждана, но эн вунӧдӧй: кутанныд бӧр вӧзйысьны колхозӧ, — ми сэки думыштлам на, примитны тіянӧс али абу!
— Ӧдвакӧ ми кутам бӧр вӧзйысьны!
Надейтчам выльысь колхозтӧг овмӧдчыны.
Да сійӧ, аддзан-ӧ, Давыдов, и водзті колхозтӧг кыдзкӧ ми овлім, тшыгъялӧмла эгӧ пыктылӧй, асланым эмбур вылын асьным вӧлім кӧзяева, бокӧвӧй дядьӧяс миянлы эз индавны, кыдзи гӧрны, кыдзи кӧдзны...
Сы вӧсна думайтам и ӧні колхозтӧг овны, не шогсьыны! — нюмъялігтыр став пыддиыс вочавидзис тӧрытъя колхозник Батальщиков Иван, ачыс малаліс вывлань чукыльтӧм каштанӧвӧй уссӧ.
— Ми сідзжӧ тіянтӧг кыдзкӧ-мыйкӧ олам!
Бӧрдны да шогсьыны ог нин кутӧй, факт!
Баба телегаысь чеччыштас — кӧбылалы кокниджык, — вундыштіс Давыдов.
— Сійӧ и бурджык, кор зыктӧг янсӧдчам.
Гырнич гырнич бердӧ да — ӧбидатӧг разіпельӧ.
Лэдзӧй миянлысь скӧтнымӧс бригадаясысь босьтны?
— Абу сідз, тайӧ юалӧмсӧ ми кутам видлавны правление вылын.
Виччысьыштлӧй аскиӧдз.
— Виччысьны миянлы некор.
Ті колхозӧн, гашкӧ, Троица бӧрын заводитанныд кӧдзны, а миянлы колӧ му вылӧ мунны.
Аскиӧдз виччысьыштлам, а ті кӧ кутанныд и аски миянлысь скӧтнымӧс видзны, сэки босьтам асьным!
Батальщиков гӧлӧсын вӧлі веськыда грӧзитӧм, и Давыдов неуна гӧрдӧдыштіс скӧрмӧмысла, кор вочавидзис сылы:
— Ме видзӧдла, кыдз тэ сямман босьтны мыйкӧ колхознӧй конюшняысь правлениелысь юасьтӧг!
Ӧти-кӧ, огӧ сетӧй, а мӧд-кӧ, и босьтан кӧ, — мӧдан кывкутны суд водзын.
— Аслам скӧтысьсӧ?
— Ӧні кежлӧ сійӧ — колхознӧй.
Тайӧ вӧвлӧм колхозникъясыскӧд Давыдов янсӧдчис ньӧти жалиттӧг, но Демид Молчунлӧн петӧм йылысь заявлениеыс лёкысь чуймӧдіс сійӧс.
Демид локтіс рытгорувнас нин, ёна код да век сэтшӧм жӧ абу варов.
Здоровайтчытӧг сюйыштіс газетнӧй бумага тор, кытчӧ гижӧд пӧперегыс вӧлі гижӧма кывъяс: «Лэдзӧй колхозысь».
Давыдов бергӧдлыштіс киас Молчунлысь этша кывъя заявлениесӧ, неуна падъялігтыр, дӧзмӧмпырысь юаліс:
— Мый нӧ тайӧ тэ, а?
— Муна, — броткыштіс Молчун.
— Кытчӧ?
Мыйла?
— Колхозысь, сідзкӧ.
— Да мыйла петансӧ?
Кытчӧ мунан?
Демид чӧв ланьтіс, паськыда шевкнитіс кинас.
— Став нёльнанладорас кӧсъян усйысьны? — переведитіс сылысь ӧвтыштӧмсӧ Размётнов.
— Да-да!
— Сідзкӧ, мыйла век жӧ тэ петан? — юасис Давыдов, кодӧс босьтіс шемӧс бедняк — чӧв олысь активист — петӧмысь.
— Йӧзыс петӧны...
Но и ме на бӧрся.
— А йӧзыс кӧ кутасны увлань юрӧн кыр йывсянь чеччавны, и тэ кутан? — юаліс ньӧжйӧник нюмъялысь Размётнов.
— Но, тайӧ нин, вокӧ, ӧдвакӧ! — Молчун гораа вак-вакӧн серӧктіс.
Сылӧн серамыс вӧлі зэв ёна мунӧ тыртӧм бӧчка грымакылӧм вылӧ.
— Но мый нӧ, пет, — ышловзис Давыдов, — ассьыд мӧстӧ верман босьтны.
Тэныд, кыдзи бедняклы, сетам кыв шутӧг, факт?
Сетам, Размётнов?
— Колӧ сетны, — сӧгласитчис Размётнов,
но Демид бара гораа серӧктіс, крапкӧбтіс:
— А сійӧ, мӧскыдтӧ, меным оз и ков!
Колхозлы сійӧс козьнала.
Ме зятьӧн, тыдалӧ, лоа.
Тайӧ тіянлы кыдзи?
Шензянныд, небось? — и прӧщайтчытӧг петіс.
Давыдов видзӧдліс ӧшиньӧд.
Молчун вӧрзьӧдчытӧг сулаліс кильчӧ дорас.
Лэччысь вир гӧрд шондіыс лышкыда югдӧдіс сылысь ошлӧн кодь мышкусӧ, вынйӧра пемыдгӧрд сьылісӧ, коді дзик воротникӧдзыс тырӧма зарни рӧма ёна кудритчӧм гӧнӧн.
Колхознӧй двор вӧлі ойдӧма сылӧм ваӧн.
Зэв ыджыд ва гӧп куйліс кильчӧ дорсянь амбарӧдз.
Кильчӧ дорсянь плетень бокті муніс небзьӧм лым вывті, няйт вывті трӧпа.
Ва гӧпсӧ кытшовтігӧн йӧзыс векджык мунлісны дзик плетень дортіыс, кутчысьлісны кияснас ньӧръясас.
Демид сулаліс сьӧкыда думыштчӧмӧн.
Сэсся шатовмуніс да друг код морт моз веськодьпырысь воськовтіс веськыда ваас, мӧдӧдчис амбарлань, ньӧжйӧник да ёна катласигтырйи.
Сы бӧрся любӧпырысь видзӧдіг Давыдов казяліс, кыдзи Молчун босьтіс амбар водзын сулалысь лӧм да матыстчис ворота дорӧ.
— Тайӧ сійӧ, чӧртыд, эз-ӧ миянӧс думышт грӧмитны? — шуис ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын Размётнов да серӧктіс.
Сійӧ пыр видзӧдліс Молчун вылӧ бура, пӧся, вывті донъявліс сылысь физическӧй вынйӧрсӧ.
Молчун восьтыштіс воротасӧ да сэтшӧм вынӧн сетыштіс лӧмнас йизьӧм толаӧ, мый ӧтпырйӧ чуктӧдіс зэв ыджыд йи пласт, сьӧктанас пуд куимаӧс.
Воротаӧ шер моз сяркӧдісны посни йиторъяс, и регыд мысти лӧмӧн вӧчӧм воргаӧд шумтӧг ыльнитіс дворысь ва.
— Но, тайӧ бӧр лоӧ колхозын! — Давыдовӧс пельпомӧдыс кутіг, Молчун вылӧ индігмоз шыасис Размётнов.
— Казяліс нелючкитор, исправитіс да мӧдӧдчис.
Сідзкӧ, сылӧн душаыс миян овмӧсӧ коли!
Збыльысь ме шуа?
* * *
Районӧ Сталин статьяӧн газетъяс воӧм бӧрын райком ыстіс гремяченскӧй ячейкалы ыджыд директива, кӧні гӧгӧрвотӧма да сьӧдас тӧлкуйтсис перегибъяслысь колясъяс бырӧдӧм йылысь.
Став сертиыс тӧдчис, мый районын ыджыдаліс тырвыйӧ шӧйӧвошӧм, районнӧй начальство пӧвстысь колхозъясын некод эз петкӧдчыв, местаяссянь юасисны, мый вӧчны петысьяслӧн эмбурӧн, но ни партиялӧн райком, ни райполеводсоюз эз вочавидзны та вылӧ.
И сӧмын сы бӧрын, кор вӧлі пӧлучитӧма ЦК-лысь постановление «Колхознӧй движениеын партийнӧй линия вежньӧдлӧмъяскӧд тыш йылысь», райком шызис:
Гремячӧй Логӧ кутісны воавны распоряжениеяс кулакалӧмъяслысь списокъяс срочнӧя мӧдӧдӧм йылысь, колхозникъяслы, ӧтувтӧм посни скӧт да курӧг-дзодзӧг бӧр сеталӧм йылысь, избирательнӧй правоясысь лишитӧмъяслысь списокъяс выль пӧв видлалӧм йылысь.
Такӧд ӧттшӧтш вӧлі пӧлучитӧма официальнӧй извещение, кӧні юӧртсис, мый Нагульновӧс корӧны партия райком бюролӧн да районнӧй контрольнӧй комиссиялӧн ӧтувъя заседание вылӧ март 28-ӧд лунся дас час асыв кежлӧ.
30 глава
Недель чӧжӧн Гремячӧй Логын колхозысь петісны сё кымын овмӧс.
Торйӧн унаӧн петісны мӧд бригадаысь, кытчӧ коли сӧмын кызь ӧкмыс овмӧс, да тайӧ лыдсьыс некымын морт вӧліны «пышйӧм кежлӧ ваканция вылын», кыдзи висьтавліс бригадир Любишкин.
Хуторӧс сыркӧдісны лоӧмторъяс.
Быд лун вайліс Давыдовлы выль лёкторъяс.
Сылӧн мӧдысь юалӧм вылӧ, сетны-ӧ петысьяслы уджалан скӧт да видз-му уджалан кӧлуй ӧні либӧ жӧ кӧдзӧм бӧрын, райполеводсоюз да партиялӧн райком вочавидзисны грымакылана приказӧн, кодлӧн смыслыс вӧлі сыын, медым гремяченцы став вынъясӧн да средствоясӧн эз лэдзны киссьыны колхозлы, кутісны петӧмысь кыдз позьӧ унджык колхозникӧс, а петысьяскӧд став расчётъяс, а сідзжӧ и налы эмбурсӧ бӧр сеталӧм вуджӧдны ар кежлӧ.
Кыдзкӧ регыд мысти Гремячӧйӧ воис районнӧй земельнӧй отделӧн заведуйтысь, райком бюроса член Беглых.
Сійӧ тэрмасигтыр тӧдмасис положениенас (тайӧ лунӧ сылы колӧ вӧлі волыны некымын сельсӧветӧ), юӧртіс:
— Петысьяслы скӧт да инвентарь ӧні нинӧм вылӧ эн сетав.
Виччысьлам арӧдзыс, а сэки видзӧдлам.
— Ӧд горш вылӧ йӧзыс тальччӧны! — заводитліс паныд шыасьны Давыдов.
Беглых, решительнӧй да чорыд оласа морт, сӧмын нюммуніс:
— А тэ ачыд тальччы.
Збыльвылас, миянлы, дерт, колӧ эськӧ бӧр сетавны, но эм окружкомлӧн татшӧм индӧд: сетавны сӧмын ӧтка случайясын, классӧвӧй принцип артыштӧмӧн.
— Мӧд ногӧн кӧ?
— Но, тайӧ тэныд должен лоны гӧгӧрвоанаӧн и «мӧд ногӧн кӧ»-тӧгыс!
Бедняклы сетны, а середняклы кӧсйысьны арнас,
гӧгӧрвоана?
— А оз артмы, Беглых, кыдзи сё процент вылӧ коллективизируйтӧмкӧд?
Ӧд вӧлі райкомын сэтшӧм индӧд: «Вайӧд сёӧдз кӧть мый эськӧ эз ло да кыдз позьӧ ӧдйӧджык».
И артмис юр бергӧдчӧм...
Не сетны середняклы скӧт — тайӧ лоӧ фактическӧя топӧдны сійӧс, а?
Мыйӧн сійӧ кутас гӧрны-кӧдзны?
— Тайӧ абу тэнад тӧждысьӧм-шогсьӧм.
Тэ думайт эн единоличник йылысь, а аслад колхоз йылысь.
Вот тэ мыйӧн кутан уджавны, сетан кӧ скӧтсӧ?
И сэсся, тайӧ абу миян индӧд, а окружкомлӧн, и ми, кыдзи революциялӧн салдатъяс, обязанӧсь сылы кыв шутӧг подчиняйтчыны.
Сідзкӧ вот кыдз жӧ тэ думайтан тыртны план, тэнад кӧ ветымын процент скӧтыс вуджас единоличниклы?
Некутшӧм сёрнияс да дискуссияяс!
Скӧтсӧ кут пиньнад и кинад.
Он тырт кӧдза кузя план — юртӧ орӧдам!
Тачанкаӧ пуксигас нин пырмунігмоз шуыштіс:
— Гӧгӧрбок кӧ артыштны, <ns>сьӧ-кыд</ns>!
Перегибъясысь ковмас, вокӧ, мынтысьны, сетны ӧткымынъясӧс жертва пыдди...
Татшӧм нин порядокыс.
Миян районнӧй йӧз зверь моз настроитчӧмаӧсь Нагульновлы паныд.
Мый сійӧ тані вӧчис?
Нӧйтӧма кутшӧмкӧ середнякӧс, арестуйтлӧма, грӧзитчӧма наганӧн.
Меным висьталіс Самохин.
Сылӧн эм Нагульнов вылӧ быдса делӧ.
<ns>Да-а-а</ns>, Нагульнов вӧлӧма ыджыд масштаба «левакӧн».
А ӧні, тӧдан, кутшӧм установка?
Мыждыны весиг партияысь вӧтлӧмӧдз!
Но, ло дзоньвидза.
Скӧттӧ, скӧттӧ видз!
Беглых журӧбтіс-муніс Войскӧвӧйӧ.
Эз на тӧлыс вевъяв косьтыны сылӧн тачанка кӧлесаяслысь туйяссӧ, кыдзи котӧрӧн воис шызьӧм Агафон Дубцов, коймӧд бригадаса бригадир.
— Давыдов ёрт!
Ӧшъясӧс да вӧвъясӧс босьтӧмаӧсь менсьым эсійӧяс, кодъяс петісны.
Вынӧн нуӧдӧмаӧсь!
— Кыдз сійӧ сідзи нуӧдӧмаӧсь?! — ёна гӧрдӧдӧмӧн горӧдіс Давыдов.
— Зэв прӧстӧ нуӧдӧмаӧсь!
Ӧш видзысьӧс игналӧмаӧсь турун видзан сарайӧ, а ӧшъяссӧ разялӧмаӧсь да вӧтлӧмаӧсь степӧ.
Дас кӧкъямыс пара ӧш да сизим вӧв.
Мый кутам вӧчны?
— А тэ?!
А тэ нӧ мый, рака вом?!
Кӧні тэ вӧлін?
Мыйла лэдзин?
Кӧні тэнӧ чӧртыс...
Но?!
Агафонлӧн пистиӧн кокалӧм чужӧм вылас тыдовтчисны кельыд чутъяс, сійӧ сідзжӧ ыдждӧдіс гӧлӧссӧ:
— Конюшняын либӧ ӧш видзанінын узьлыны ме тіянлы абу обязан!
Нинӧмла ме вылӧ горзыны!
А ті кӧ нин вывті повтӧмӧсь, — мунӧй бӧр вайӧдӧй ӧшъяссӧ!
Гашкӧ, майӧгъясӧн тіянлы гӧрбад сеталасны!
Сӧмын рытгорувнас ӧшъясӧс мырддисны степын, йирсьӧданінын, кытчӧ кӧзяеваыс вӧтлісны найӧс ыджыд охрана улын.
Любишкин, Агафон Дубцов да накӧд коймӧд бригадаса квайт колхозник пуксисны вӧвъяс вылӧ, гӧнитісны степӧ.
Овраг мӧдарладор пӧкатысь йирсьысь ӧшъясӧс аддзӧм бӧрын Любишкин юкис ассьыс этша лыда отрядсӧ кыкпельӧ:
— Агафон, босьт куим мортӧс да, овраг вомӧн ӧдйӧ рӧдтігтыр, пыр веськыдладор флангсянь, а ме кытшовта найӧс шуйгавывсянь, — Любишкин шыльӧдыштіс смоль сьӧд уссӧ, командуйтіс:
— Вай поводсӧ!
Рӧдтігтыр ме бӧрся <ns>арррш</ns>!
Делӧыс эз прӧйдит косьтӧг: Любишкинлӧн воча вокыс, Захар Любишкин, коді видзис ӧшъясӧс колхозысь петӧм мукӧд куим морткӧд, пелькмӧдчис кватитны ӧшъяс дорӧ гӧнитысь Мишка Игнатенкоӧс кокӧдыс, кыскис вӧв вывсьыс да, дженьыдик кадӧн сійӧс му вывті лёкысь кыскалӧм бӧрын, уналаӧ пешис лӧз пӧнаръяс да дзикӧдз чашйис-косявліс дӧрӧмсӧ.
И сэк кості, кор воысь Павло Любишкин, вӧв вывсьыс лэччытӧг, нӧйтіс воксӧ зэв кыз да кузь плетьӧн, мукӧдыс зырисны пастухъяссӧ, мырддисны ӧшъяссӧ, рӧдйӧн вӧтлісны хуторлань.
Давыдов тшӧктіс вой кежлас игнавны томанъясӧн ӧш видзанінъяссӧ да конюшняяссӧ, колхозникъяс пӧвстысь сувтӧдавны пикетъяс.
Но, скӧт видзӧм кузя став примитӧм мераяс вылӧ видзӧдтӧг, колхозысь петӧм йӧз кык лун чӧжӧн сюсьмӧдчисны пышйӧдны сизим пара ӧш да куим вӧв.
Скӧтсӧ вӧтлісны степӧ, ылі логъясӧ, а медым гырысьяслӧн мунӧмыс эз шыбитчы синмӧ, пастухъясӧн ыстісны челядьӧс.
Асывсянь войӧдз колхоз правлениеын да сельсӧветын жуисны йӧз.
Бура нин тӧдчис грӧзитӧм, мый петысьяс босьтасны и колхознӧй муяс.
— Либӧ ӧні жӧ торйӧдӧй миянлы муяс, либӧ ассьыным важ муяссӧ мӧдам гӧрны! — Давыдов дорӧ шыасьлісны петӧм йӧз.
— Му тіянлы торйӧдам, энӧ волнуйтчӧй, граждана единоличникъяс!
Аски кутам торйӧдлыны.
Шыасьӧй Островнов дорӧ, сійӧ кутас веськӧдлыны тайӧ делӧнас, фактическӧя тіянлы висьтала, — успокоитліс Давыдов.
— А кытысь миянлы сетанныд мусӧ?
Да кутшӧмӧс?
— Кӧн лоӧ прӧст.
— Гашкӧ, сійӧ прӧст лоӧ хуторса муяс помын, сэки мый?
— Тэ, Давыдов ёрт, эн бӧбйӧдлы!
Матысса муясыс ставыс колхозлы вуджисны, — артмӧ, мый миянлы муыс лоӧ ылысь?
Скӧтӧс онӧ сетӧй, ми, гашкӧ, ас вылын, мӧсъясӧн мӧдам кӧдзны, и миянлы жӧ ыліса муяс лоӧны?
Эк, со сійӧ власьтыс кутшӧм справедливӧй!
Давыдов уговаривайтіс, объясняйтіс, мый сійӧ оз вермы сетавны муяс, кодлы кытысь колӧ, сы вӧсна мый оз вермы торйӧдлыны колхознӧй мусӧ, вундавны сійӧс лестукъяс вылӧ да торкавны землеустройство нуӧдӧм.
Ызгыштӧм бӧрын колхозысь петӧм йӧз мунлісны, а некымын минут мысти пыравлісны чукӧрӧн мукӧдъяс, да — порог дорсянь:
— Му вайӧй!
Да мый нӧ тайӧ?
Кутшӧм право тіян эм кутны миянлысь му?
Ӧд ті жӧ миянлы кӧдзны онӧ сетӧй!
А Сталин ёрт мый гижліс миян йылысь?
Ми сылы сідзжӧ вермам гижны, мый не сӧмын скӧт оз сетны, но и му, став правоясысь-состояниеысь лишитісны.
Сійӧ тіянӧс сідзжӧ тайӧ делӧсьыс оз ошкы!
— Яков Лукич, торйӧдав налы аски асывсянь Рачьей пруд сайысь му.
— Тайӧ эжасӧ? — равзісны колхозысь петӧм йӧз.
— Эжмӧм му. Кутшӧм нӧ тайӧ эжа?
Сійӧс гӧрлісны, но важӧн, во дас вит сайын, — висьтавліс Яков Лукич.
И пыр жӧ кыптыліс ызгӧм-горзӧм:
— Оз ков чорыд муыд!
— Мыйӧн ми кутам сійӧс гӧрны?
— Вайӧй небыд му!..
— Скӧт вайӧй, сэки мӧдам чорыдсӧ гӧрны!
— Ходокъясӧс ыстам веськыда Мӧскуаӧ, Сталин дорӧ!
— Мый нӧ ті миянӧс олӧмысь чӧвтанныд?
Нывбабаяс скӧрысла ку пытшкас эз тӧрны.
Найӧс окотапырысь да дружнӧя поддерживайтісны казакъяс.
Ковмис уна вын, медым дугӧдны шумсӧ.
Давыдов векджык помланьыс эз вермы кутны асьсӧ, горзіс:
— А ті кӧсъянныд, медым тіянлы медбур муяссӧ сетісны?
Оз ло тадз, факт!
Сӧвет власьт сетӧ отсӧг колхозъяслы, а оз налы, кодъяс мунӧны колхозлы паныд.
abu
Кӧнсюрӧ единоличникъяс заводитлісны нин гӧрны муяссӧ, кодъяс коркӧ вӧліны налӧн, а сэсся вуджисны колхозлы.
Любишкин вӧтлаліс найӧс колхознӧй му вылысь, а Яков Лукич муніс пу саженьӧн степӧ да Рачьей пруд сайын кык лун чӧжӧн юкліс единоличникъяслы муяс.
Дёмка Ушаковлӧн бригада март 25-ӧд лунӧ петіс гӧрны лыа сора муяс.
Давыдов торйӧдіс ёнджыка уджавны вермысь колхозникъясӧс полеводъяс распоряжение улӧ, юкліс вынъяссӧ.
Унджык старикыс окотапырысь мунісны бригадаясӧ кӧдзысьясӧн, плугатаръясӧн, агсасьысьясӧн.
Кипомысь шуисны не кӧдзны.
Весиг зэв пӧрысь старик — вӧвлӧм «курощуп» Аким Бесхлебнов — кӧсйысис мунны уджавны кӧдзысьӧн.
Щукарӧс Давыдов индіс конюхӧн колхоз правление бердӧ.
Ставыс вӧлі дась.
Кӧдзны эз позь кӧш дорысь моз киссьысь зэр вӧсна, коді кык сутки чӧж лышкыда кӧтӧдіс гремяченскӧй нӧрысъяс, арся гӧрӧм муяс, кодъяс асывъяснас вевттьысьлісны еджгов руӧн.
Колхозысь петавны йӧз дугдісны.
Колис надёжнӧй, крепыд ядро.
Гремячӧй Логын медбӧръяӧн петіс колхозысь Андрей Размётновлысь сьӧлӧмсӧ косьтысьыс — Марина Пояркова.
Мыйкӧ эз ладмы налӧн ӧтлаын олӧмыс.
Марина кутіс кыссьыны енлань, кевмысис енлы пыр, видзаліс став ыджыд видз чӧж, коймӧд недельнас ветлывліс быд лун кевмыны тубянскӧй вичкоӧ, висьтасис да даръясис.
Сійӧ рампырысь да чӧв олігтыр кывзіс Андрейлысь кӧритӧмсӧ, сы видчӧм вылӧ нинӧм эз шулы, век ёнджыка оліс сёрниттӧг, эз кӧсйы «пежӧсьтны даръясьӧмсӧ».
Андрей, кыдзкӧ ӧтчыд сёрӧн войнас воӧм бӧрын, казяліс, мый горничаас ломтысьӧ лампада.
Дыр думайттӧг сійӧ пырис горничаас, босьтіс лампадасӧ, кисьтіс деревяннӧй маслӧсӧ кипыдӧсас да бура мавтіс сійӧн ассьыс чорзьӧм сапӧгъяссӧ, а лампадасӧ пасьнитіс каблукнас.
— Ӧд висьталӧма вӧлі йӧйяслы не ӧтчыдысь, мый ставыс тайӧ эм опиум да вежӧр пемдӧдӧм.
Но оз гӧгӧрвоны!
Век юрбитӧны путоръяслы, маслӧ сотӧны, воск видзӧны сись вылӧ...
Эк, плеть гажтӧмчӧма тэысь, Маришка!
Эн весьшӧрӧ тэ мыйлакӧ вичкоӧ кут ветлыны...
Вӧлӧмкӧ, мый збыльысь абу весьшӧрӧ: март 26-ӧд лунӧ Марина сетіс колхозысь петӧм йылысь заявление, ыстысис сы вылӧ, мый колхозын лоны — «мунны енлы паныд».
— А Андрюшкакӧд ӧти крӧвать вылын узьлыны — тайӧ абу енлы папыд?
Али тайӧ чӧскыд грек? — нюмъялігтыр юаліс Любишкин.
Марина тайӧ пӧрйӧ чӧв оліс, сійӧ, тыдалӧ, ньӧти эз виччысь, мый некымын минут мысти тӧвнырӧн кутас гартчыны сылӧн рамлуныс, мый аслас вомӧн «пежӧсьтас» сійӧ «вежа даръясьӧмсӧ».
Сельсӧветсянь котӧрӧн воис кельдӧдӧм да скӧр Андрей.
Рана вурыс туя плешсьыс ньылӧмсӧ соснас чышкалігмоз сійӧ корис Давыдов да Яков Лукич дырйи:
— Мариша!
Донаӧй!
Эн вошты менсьым юрӧс, эн срамит!
Но, мыйла тэ мунан колхозсьыс?
Ме ӧмӧй тэнӧ, чӧртӧс, эг жалитлы, эг радейт?
Мӧстӧ тэныд бӧр сетісны...
Ещӧ мый колӧ?
И кыдз ме верма тэкӧд та бӧрын юкны любовӧс шӧриӧн, тэ кӧ синан единоличнӧй олӧмӧ?
Курӧг-дзодзӧгтӧ тэныд бӧр сетісны, куш сьыліа петук...
и бара жӧ голландскӧй ай дзодзӧг, код вӧсна тэ дона ватӧ кисьтін, бӧр тэнад дворын олӧны...
abu
Бӧр босьт заявлениетӧ!
— Ог и ог! — кӧсӧй синъяссӧ скӧрысь читкыртӧмӧн горзіс Марина. — Ог кӧсйы, кӧть и тшӧктан!
Ог кӧсйы лоны колхозын!
Ог кӧсйы тіян вӧсна грекаӧн лоны!
Бӧр вайӧй менсьым телега, запашник да агас.
— Марина, садьсяв!
Мӧдног, артмӧ сідз, ме эновта тэнӧ.
— И чӧрт тэкӧд, дзор бес!
Кыскасьысь, пеж кыр пон!
Лапйӧдлан сиптӧ, пеж бес?
Сувтӧдін ассьыд дур бугыльястӧ?
А коді Малашка Игнатенковакӧд тӧрыт улича вылын войнас сулаліс?
Эн тэ?
Ок тэ, мустӧм, пон рӧд тэ!
И эновт, тэтӧг ола!
Тэ важӧн нин думайтан, ме аддза!
— Марина, сьӧлӧмшӧрӧй менам, да мый вӧсна нӧ тэ тадзи чайтан?
Кутшӧм Малашкакӧд?
Нэмӧн ме сыкӧд эг сулавлы!
И мыйла татчӧ колхозсӧ гаравны? — Андрей кутчысис кияснас юрас, чӧв ланьтіс, тыдалӧ, сылы нинӧм сэсся лои висьтавны.
— Да эн копрась тэ сылы, зывӧклы! — Андрей дор сувтіс скӧрмӧм Любишкин. — Эн кевмысь тэ сылы, ассьыд гордостьтӧ жалитышт!
Тэ ӧд гӧрд партизан, мый тэ сійӧс коран, мый кывзан сылысь?
Рожаас сійӧс!
Мед вирсер мунас — пыр жӧ раммас!
Марина, кодлӧн банбокъясас лоины гӧрд вишня кодь чутъяс, чеччыштіс уколысь моз да, Любишкин вылӧ вынйӧра морӧснас локтіг, паськыд пельпомъяссӧ вӧрӧдігтыр, заводитіс мужик ногӧн, боеч моз пуджны сосъяссӧ.
— Тэ мый сюйсян йӧз делӧясӧ, гадюка кучик?
Ок тэ, цыганӧн лёка вӧчӧмтор, сьӧд, страшнӧй идол!
Ме тэнсьыд регыдджык рожатӧ парсала!
Ме ог пов, мый тэ бригадир!
Татшӧмъястӧ ме аддзылі, да ас вомӧн шыблавлі!..
— Ме эськӧ тэнӧ шыбиті!
Ме эськӧ тэнсьыд гостӧ лэдзышт!... — пельӧсӧ вешйигмоз полігтыр шуаліс кыз гӧлӧсӧн Любишкин, ачыс лӧсьӧдчис быдсяма немвиччысьтӧмтор лоӧм кежлӧ.
Сійӧ зэв бура помнитіс, кыдзи ӧтчыд Тубянскӧйса мельничаын Марина босьтчис вермасьны видзӧднысӧ ён казаккӧд, Дон сайсакӧд, да, вӧлысь йӧзлы ыджыд радлун вылӧ, уськӧдіс сійӧс, да ещӧ и чорыда нӧйтіс, веськыда янӧдіс ёсь кывйӧн.
«Баба вылын тэныд нинӧм вӧчны, дядьӧ! — пыдісянь лолыштігӧн шуис сійӧ сэки.
— Тэнад вынӧн да пельклунӧн сӧмын улын и куйлыны, нускыны».
И мӧдӧдчис веситчанінӧ, мунігмозыс лӧсьӧдіс юрсисӧ, вермасигӧн вешйӧм чышъянсӧ.
Любишкин помнитіс, кыдзи ыпъяліс Маринаӧн уськӧдӧм казаклӧн чужӧмыс, кор сійӧ кутіс чеччыны, пызьӧссьӧма муӧ киськалӧм пызьӧн да куйӧдӧссьӧма, — а сы вӧсна чургӧдіс водзӧ кусыньтӧм шуйга кисӧ, ӧлӧдіс:
— Тэ эн чеччав, ей-богу, ме тэнсьыд порошничатӧ разя!
Весась татысь!
— А со этайӧс тэ эн исавлы!.. — Марина здук кежлӧ вылӧ лэптыліс бӧждорсӧ, ӧвтыштіс сійӧн Любишкин ныр водзын, дзирдыштіс розӧвӧйкодь матӧвӧй гӧгрӧс пидзӧсъяснас да сливки кодь виж, вынйӧра да сбитень кодь топыд телӧнас.
Мариналӧн ключӧн пуис скӧрлуныс.
Весиг унатор аддзывлӧм Любишкин, кодӧс ёна чуймӧдіс Мариналӧн еджыд да вынйӧра телӧыс, бӧрыньтчис, шӧйӧвошӧмӧн броткис:
— Дурмис!
Эновт, чӧрт!
Веськыда уж, а абу баба!
Вешйы, ло тэ куимысь проклят!.. — и бокногӧн, бокногӧн тювкнитіс лёкысь горзысь Марина дінті, сьӧласиг да видчигтыр петіс посводзас.
Давыдов, юрсӧ пызан вылас лэдзӧмӧн, синъяссӧ читкыртӧмӧн, сераліс семдытӧдзыс.
Размётнов котӧрӧн петіс Любишкин бӧрся, швачкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, ӧтнас Яков Лукич заводитліс сайкӧдны скӧрмӧм вахмистершаӧс:
— Но, мый тэ горзан?
Эстшӧм немъяндысьтӧм баба!
Думыштны сӧмын — лэптыны бӧждор!
Тэ кӧть меысь, старикысь, яндысин эськӧ!
— Ланьт! — ӧдзӧслань мунігӧн горӧдіс сы вылӧ Марина. — Тӧда тайӧ стариксӧ!
Кольӧм во Троица водзвылын, кор турун кыскалім, тэ мый меным шулін?
Вунӧдін?
Сэтчӧ жӧ!
Кытчӧ вӧв кокнас...
Двортіыс Марина тӧвзис бушков тӧв моз.
Яков Лукич колльӧдіс сійӧс синнас, ачыс яндысьӧмпырысь кызӧктышталіс, кӧритӧмпырысь довкйӧдліс юрнас...
А часджын мысти сійӧ аддзыліс, кыдзи Марина, аслас телегаӧ доддясьӧмӧн, кокниа кыскис первой бригадаса дворысь агас да запашник.
Зэрмӧм вӧсна му вылысь локтӧм Дёмка Ушаков муніс сы бӧрысь ылын да, тыдалӧ, матіджык да опаснӧйджык дистанция вылӧ локны лысьттӧг, корис:
— Марина!
Эй тэ, гражданка Пояркова!
Кылан?
Марина Терентьевна!
Ог жӧ ме вермы сетны тэныд эмбур, сійӧ кӧ менам лыддьыссьӧ описьын!
— Небось, верман!
— Гӧгӧрво, йӧй юр, мый тайӧ ӧтувтӧм инвентарь!
Ну, пӧжалуйста, бӧр, эн дур!
Тэ морт али коді тэ сэтшӧмыс эм?
Мый нӧ тайӧ тэ грабитӧмӧн нуан?
Судӧ татшӧм подлостьысь сюран!
Давыдовсянь записка вайтӧг нинӧм ог вермы сетны.
— Небось, верман! — дженьыда вочавидзліс Марина.
Дёмкалӧн синъясыс шӧйӧвошӧмӧн кӧсӧйтчылісны, киясыс корӧмпырысь топалӧмаӧсь морӧс бердас, а Марина — ставнас ньылӧдӧма да банйӧма — пыр водзӧ кыскис телегасӧ, да нориника тринякыліс агас...
«Колӧ вӧлі мырддьыны сылысь телегасӧ, медым тӧдіс, кыдзи кывнас песны.
Да кыдзи мырддянсӧ?
Сыкӧд сӧмын йитчы, а сэки и белӧй светыс вылӧ он ло рад!» — нарошнӧ бокиса улича вылӧ кежигӧн думыштіс Яков Лукич.
Аскинас Размётнов босьтіс Марина ордысь ассьыс кӧлуйсӧ, ружье, патронташ, бумагаяс, нуис гортас.
Сійӧ зэв ёна мучитчис Маринакӧд торйӧдчӧмысь, страдайтіс да зілис не кольччыны ӧтнас.
Та могысь муніс сёрнитыштны Нагульнов дорӧ, «пальӧдны шогсӧ».
Гремячӧй Логӧ пуксьӧ вой.
Зэръясӧн мыськӧм том тӧлысь куйлӧ енэж рытывладорын.
Март тӧлысся сап пемыд чӧв-лӧньыс, кодӧс торклывліс воссьӧм шоръяслӧн ланьтысь вашкӧдчӧмыс, шымыртӧма хуторсӧ.
Андрей болскакылігтыр кыскаліс вой кежлӧ чорзьӧм няйтсьыс кокъяссӧ, муніс ньӧжйӧ, думайтіс ас йывсьыс.
Уль руа сынӧдысь кылісны нин тулыслӧн волнуйтысь дукъясыс:
курыдоват ӧбсырӧн лолаліс муыс, сісь дукӧн встречайтісны гумла доръяс, шома вина ароматӧн тырӧмаӧсь садъяс, да чорыда, коддзӧдана, тома ӧвтіс плетеньяс дорын мыччысьӧм турунлӧн свежӧй петасыс.
Андрей горша лолаліс войся унапӧлӧс дукъяссӧ, видзӧдіс, кыдзи кок улас гӧпъясын резсьӧны да сявкйӧны бикиньяс моз ваын тыдалысь кодзувъяс, думайтіс Марина йылысь да чувствуйтіс, мый сы синъясын дзӧвкъялӧ шоглӧн да ӧбидалӧн зэв курыд синва.
31 глава
Щукарь дед ыджыд радлунӧн примитіс колхоз правление бердӧ сійӧс ямщикӧн пыр кежлӧ индӧмсӧ.
Кык вӧвлӧм кулацкӧй ужӧс сылы сетігӧн, а тайӧ вӧвъяссӧ вӧлі кольӧдӧма правление бердӧ служебнӧй ветлӧдлӧмъяс вылӧ, Яков Лукич шуаліс:
— Видз найӧс синмӧс моз!
Медым найӧ тэнад вӧліны шыльыдӧсь, смотри — ӧдйӧ эн ветлы, эн мӧрит.
Со тайӧ Титоклӧн еджыд ужыс — племеннӧй, да и рыжӧйыс бур донскӧй рӧдысь.
Ветлыны миянлы оз зэв ёна ковмы, регыд мысти найӧс кӧбылаяс дорӧ кутам лэдзлыны.
Тэ наысь кывкутан!
— Висьтав бур кузя! — вочавидзис Щукарь дед. — Да ме ӧмӧй нӧ ог тӧд, кыдзи вӧвъясӧн вӧдитчыны?
Метӧ найӧс аддзылі нин аслам нэмын.
Мукӧдлӧн юрсиыс юрас сы мындаыс абу, мыйта найӧ менам кияс пыр мунлісны.
А збыльвылас Щукарлӧн став нэм чӧжӧн «мунлісны сы кияс пыр» сӧмын кык вӧв.
Колӧ шуны, на пӧвстысь ӧтисӧ сійӧ вежис мӧс вылӧ, а мӧдыскӧд лои со кутшӧм история.
Во кызь сайын Щукарь, коді вӧлі ёна гажа да локтіс Войскӧвӧй хуторысь, ньӧбис вӧвсӧ ветлӧдлысь цыганлысь комын чӧлкӧвӧйысь.
Кӧбылаыс, кор Щукарь видлаліс сійӧс ньӧбигас, вӧлі видзӧднысӧ гӧгрӧс, шыр гӧна, бельмаа синма, ӧшйӧм пеля, но зэв ретив.
Щукарь дед донъясис цыганкӧд луншӧр кадӧдз.
Нелямынысь кымын найӧ кучкылісны ки-на-ки, торйӧдчылісны, бара ӧтлаасьлісны.
— Зарни, а абу кӧбыла!
Гӧнитӧ сідз, — мый кунь синъястӧ, и муыс оз кут тыдавны.
Мӧвп!
Лэбач! — эскӧдіс да божитчис цыган, коді, мудзӧмсьыс лызалӧм Щукарӧс сюртук пӧлаӧдыс кватлалігтыр, резсис дульнас.
— Юрпиньясыс пӧшти абу кольӧмаӧсь, синпӧла, став гыжъясыс потласьӧмаӧсь, ӧшйӧм кынӧма...
Кутшӧм нин сэн зарни, курыд синва, а абу зарни! — кӧритіс Щукарь дед вӧвсӧ, ачыс ёна кӧсйис, медым цыган чинтіс медбӧръя чӧлкӧвӧйсӧ, мый вӧсна и найӧ эз артмӧдчыны дон кузяыс.
— Да мый вылӧ тэныд сылӧн пиньясыс?
Этшаджык кӧрым жӧритас.
А кӧбылаыс том, сё збыль!
Дитя, а абу кӧбыла, пиньясыс жӧ усины немвиччысьтӧм висьӧмысь.
И мый тэныд сылӧн бельмаыс?
Да тайӧ и абу бельма, раковинка!
И гыжъясыс срӧститчасны, сӧстӧмӧсь лоӧны...
Кӧбылаыс сивӧй, абу зэв мича, да ӧд не узьны жӧ сыкӧд тэныд, а гӧрны-кӧдзны, збыль висьтала?
Тэ бурджыка видзӧдлы, мыйла сійӧ ыджыд кынӧма — ён да!
Гӧнитӧ — муыс дрӧжжитӧ, усяс — куим лун оз вӧр сійӧ...
Эк, папаша!
Тэ, тыдалӧ, комын чӧлкӧвӧйысь рысакӧс кӧсъян ньӧбны?
Ловъяӧс он ньӧб, а кулас — тэныд и прӧстӧ яйсӧ сетасны...
Аттьӧ, цыган вӧлӧма бур сьӧлӧма морт: донъясьӧм бӧрын сійӧ чинтіс и медбӧръя шайтсӧ, сетіс Щукарлы дом поводсӧ, весиг нарошнӧ сыркъялыштіс, ачыс чышкаліс югыдлӧз кузь сюртук соснас пемыдгӧрд плешсӧ.
Муртса сӧмын дом поводыс вуджис Щукарь киӧ, кӧбыла воштіс неважӧнся тэрыблунсӧ.
Вӧлыс мӧдӧдчис сы бӧрся, дышпырысь кӧсӧйтчывліс горзысь Щукарь дед вылӧ, сьӧкыда кыскис клешня кодь кокъяссӧ.
Сӧмын сэки цыган серӧктіс; мел кодь еджыд, сярвидзысь пиньяссӧ жергӧдӧмӧн горӧдіс Щукарлы бӧрвывсяньыс:
— Эй, папаша!
Донскӧй казак!
Эн вунӧд менсьым бурлунӧс!
Тайӧ вӧлыс меным служитіс нелямын во и тэныд ещӧ сы дыра жӧ служитас, сӧмын верд сійӧс недельнас ӧтчыд, а то дурмас!..
Менам бать сійӧн Румынияысь воис, а сылы сійӧ сюрӧма прансузъяссянь, кор найӧ пышйӧмаӧсь Мӧскуаысь.
Дона вӧв!
Сійӧ ещӧ мыйкӧ горзіс на Щукарлы, коді кыскис ас бӧрсяыс ньӧбӧмторсӧ; шатёр дорын да цыган кокъяс дорын горзісны цыган челядь, быттьӧ шумитысь да сьӧд чавканъяс; чилзісны да гораа сералісны цыганкаяс.
А Щукарь дед муніс, некод вылӧ вниманиесӧ веськӧдтӧг, бурпырысь думайтіс: «Ачым аддза, кутшӧм вӧлӧс ньӧби.
Сьӧм кӧ эськӧ вӧлі, ме эськӧ эг татшӧмӧс босьт.
А цыган — шутлив морт, ме кодь жӧ весел...
Но вот, и вӧв эм.
Вежалунӧ бабакӧд базар вылӧ станицаӧ тӧвзьыштам».
Но эз вевъяв сійӧ воны Тубянскӧйӧдз, кыдзи вӧлыскӧд заводитісны вӧчсьыны чудесаяс...
Бӧрвылас случайнӧ видзӧдлӧм бӧрын Щукарь шӧйӧвошис: сы бӧрвылын локтіс эз сыӧн ньӧбӧм ыджыд кынӧма да вердаса кӧбыла, а зэв омӧлик кляча, кодлӧн нюкырмунӧма кынӧмыс да пыдӧ вӧйӧмаӧсь пакъясыс.
Кутшӧмкӧ часджынйӧн сійӧ омӧльтчӧма джынвыйӧныс.
Пернапасасьӧм да «Свят, свят, свят!» вашкӧдӧм бӧрын Щукарь уськӧдіс кисьыс дом поводсӧ, сувтіс, ачыс чувствуйтіс, кыдзи сылысь радлунсӧ быттьӧ киӧн босьтӧны.
Сӧмын кӧбыла гӧгӧр кытшовтӧм бӧрын сійӧ казяліс помкасӧ, мыйла сэтшӧм ӧдйӧ омӧльтчӧма вӧлыс:
мочалӧ кодь кӧбыла бӧж улысь, кодӧс лэптӧма чӧртыс тӧдӧ сэтшӧм немъяндысьтӧма — бокланьӧ да вывлань, — шутьляліс да дзужгигтыр петісны йӧрмӧм сынӧдыс да кизьӧр асмогыс.
«Но вот тайӧ — да!» — юрас кутчысьӧмӧн акнитіс Щукарь.
А сэсся дасмындаалӧм вынӧн мӧдіс кыскыны кӧбыласӧ домӧдыс.
Сы желудоклӧн вулканическӧй извержениеыс эз дугдыв дзик Тубянскӧйӧдз, туй вылас колялісны позорнӧй следъяс.
Гашкӧ, Щукарь и воис эськӧ лючки-ладнӧ Гремячӧй Логӧдз, нуӧдіс кӧ эськӧ дом поводӧд, но сійӧ, мыйӧн муртса воис Тубянскӧй хуторса первой керка весьтӧ, а хуторас оліс сылӧн кумыс да вӧліны уна тӧдса казакъяс, шуис пуксьыны ньӧбӧм вӧв вылас да кӧть восьлӧн, но мунны верзьӧмӧн, а не кыскыны сійӧс дом поводӧд.
Сыын немвиччысьтӧг кыптісны вӧвлытӧм гордость и векджык пыр лӧсялана кӧсйӧм ошйысьыштны, петкӧдлыны, мый и сійӧ, Щукарь, ӧні петіс беднотаысь да мунӧ верзьӧмӧн кӧть омӧлик, но зато аслас вӧв вылын.
«Тпру, проклятӧй!
Век эськӧ тэ ворсін!» — зэв скӧрысь горӧдіс Щукарь, кор синбӧжнас аддзис, мый хатаысь, код весьтӧ сійӧ сувтіс, петӧ тӧдса казак.
И, тайӧ кывъяссӧ шуигӧн, сійӧ тракнитіс домсӧ, сувтіс веськыда.
Сылӧн вӧлыс, коді ворслӧма да чужъясьлӧма, тыдалӧ, зэв нин важӧн томдырйиыс, збыльвылас ньӧти эз думайт ворсны.
Вӧлыс сувтіс, улӧ лэдзис юрсӧ, топӧдіс бӧр кокъяссӧ.
«Кум дорті колӧ эськӧ мунны.
Мед видзӧдлас!» — думыштіс Щукарь да, вӧв вылас чеччыштӧм бӧрын, кынӧмнас ӧшӧдчис вӧв мышкулӧн ёсь сюрсалы вылӧ.
Сэки и лои сыкӧд сэтшӧмтор, мый йылысь бӧрыннас дыр сёрнитісны Тубянскӧйын казакъяс:
буретш тайӧ местаас и лои Щукарлы вӧвлытӧм позор, мый йылысь преданиеыс колис миян лунъясӧдз да, дерт нин, вуджас мӧд потомстволы...
Муртса на Щукарлӧн кокъясыс торъялісны мусьыс, а ачыс сійӧ ӧшйис кӧбыла вылӧ, сы мышку вылын пӧперег куйліг да верзьӧмӧн пуксьыны зілигтыр, кыдзи кӧбылаыс кутіс шатлавны, сы пытшкын мыйкӧ мӧдіс муракывны и сійӧ, кыдзи сулаліс, сідзи и пласькысис туй вылас бӧжсӧ бокӧ нюжӧдӧмӧн.
Щукарь нюжӧдіс кияссӧ, лэбис туй вомӧныс, тювгысис бусӧссьӧм лапкор вылӧ.
Скӧрйывсьыс сійӧ звирк чеччис да, кор казяліс, мый казак аддзылӧма сылысь срамитчӧмсӧ, веськӧдіс делӧсӧ горӧдӧмӧн:
«Тэныд век эськӧ чу-ужъ-ясь-ны! Шо-о-орт!» — вӧвсӧ чужъялігтыр равзіс сійӧ.
Вӧлыс чеччис, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, да нюжӧдчис нырвомнас нярмӧм лапкорлань.
Казак, коді видзӧдіс Щукарь бӧрся, вӧлі ёна шмонитысь да весел морт.
Сійӧ чеччыштіс плетень вомӧн, матыстчис Щукарь дінӧ.
«Видза олан, Щукарь!
Вӧв кӧ ньӧбӧмыд-а?»
— «Ньӧби, да вот неуна, гашкӧ, ӧшибитчи, ыръянитысь, чӧртыд, веськаліс: тэ сы вылӧ пуксьыны, а сійӧ — гып, и муӧ.
Тыдалӧ, верзьӧмӧн абу на ветлывлӧма, велӧдтӧм».
Казак читкыртіс синъяссӧ, гӧгӧртіс кӧбыла гӧгӧр гоз-мӧдысь, пырмунігмоз видзӧдліс сылысь пиньяссӧ, дзик серьёзнӧя шуис: «Но, дерт жӧ, сійӧс абу велӧдӧма!
А вӧлыс, тӧдчӧ, благороднӧй рӧдысь.
Пиньяс сертиыс сылы ар ветымын, абу этшаджык, а сы вӧсна, мый сійӧ благороднӧй, и некодлы сійӧ абу сетчӧма».
Щукарь, бурпырысь сы вылӧ видзӧдӧмсӧ казялӧм бӧрын, смелмӧдчис юавны:
«А висьтав, Игнатий Порфирий, мый вӧсна тайӧ сійӧ сэтшӧм ӧдйӧ нин омӧльтчис?
Ме сійӧс нуӧда, а сійӧ веськыда син водзын сылӧ; лёк дук сы пытшкысь чашкӧ да кизьӧрыс брыззьӧ, кыдзи пропастьысь.
Став туйсӧ лякӧсьтіс!»
— «А тэ сійӧс кытысь ньӧбин?
Эн цыганъяслысь?»
— «Налысь, ӧні тіян хутор сайын таборӧн сулалісны».
— «Но, сідзкӧ сійӧ сы вӧсна и омӧльтчис, — висьталіс казак, коді бура тӧдіс и вӧвъясӧс и цыганъясӧс, — мый найӧ тэныд вузалӧм водзвылын пӧльтісны сійӧс.
Кутшӧм вӧв пӧрысьысла омӧльтчас, вузалӧм водзвылас сылы сюйӧны задньӧй проходас розьӧдӧм камыш да пӧлялӧны ӧчередьӧн став таборнас сэтчӧдз, кытчӧдз сылӧн бокъясыс оз польдчыны да кытчӧдз видзӧднысӧ оз ло гӧгрӧс да ыджыд кынӧма.
А сэсся, кор пӧльтасны сійӧс ӧш гаддьӧс моз, — пыр жӧ камышсӧ нетшыштӧны да сы местаӧ сюйӧны трапье тупйӧд, либӧ кукуруза початок, медым эз пет сынӧдыс.
Вот тэ татшӧм пӧльтӧмасӧ и ньӧбӧмыд.
Пробкаыс, тыдалӧ, усьӧма туй вылас, и тэнад кӧбылаыд заводитӧма омӧльтчыны...
Тэ бӧр бергӧдчыв, корсь пробкасӧ...
Ми выльысь ӧти здукӧн пӧльтам...»
— «Чӧртъяс мед сійӧс пӧльтасны!..» — лача дзикӧдз воштӧмӧн горӧдіс Щукарь да уськӧдчис цыганскӧй таборлань, но, нӧрыс йылӧ кайӧм бӧрын, казяліс, мый ю дорын ни шатёръяс, ни кибиткаяс абуӧсь нин.
Сэні, кӧні вӧлі налӧн сулаланіныс, рувъяліс кустӧм бипурлӧн лӧзов тшынтор, а ылын гожся туй вылын гартчис да разаліс тӧвйылын дзор бус.
Цыганъяс вошӧмаӧсь мойдын моз.
Бӧрддзис Щукарь, бӧр воис.
Любезнӧй Игнат Порфирьевич бара петіс хатасьыс.
«Ме сы улӧ водыштла, медым сійӧ бара эз усь... збоялӧмсьыс, а тэ пуксьы», — шуис сійӧ.
Яндзимысла, шогысла да ньылӧдӧмысла кӧтасьӧм Щукарь сӧгласитчис тайӧ услуга вылӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ пуксис.
Но сылӧн бедствиеяслы абу на вӧлі сиӧма помасьны:
тайӧ пӧрйӧ кӧбыла эз усь, но зато сійӧ чеччаліс дзик вӧвлытӧмногӧн.
Сійӧ навыскокӧн мунігмоз водз кокъяссӧ шыблаліс водзӧ, а бӧръяяснас чужъясис-лэпталіс найӧс мышкусьыс вылӧджык.
Татшӧм ногӧн сійӧ тӧвзьӧдіс Щукарӧс первойя уличаӧдз.
Дурмӧм моз тайӧ чеччалігтырйиыс сылӧн лэбзис юрсьыс шапкаыс да нёльпӧрйӧ страшнӧя зӧркнитӧмысь пытшкӧсас мыйкӧ ёвкйӧдліс да быттьӧкӧ оръяссис.
«Го-сподьӧй-енмӧй, он жӧ вермы тадз мунны!..» — скачитігас муӧ чеччыштігӧн решитіс Щукарь.
Сійӧ бергӧдчис шапкаысла, но, кор аддзис, мый уличаті тэрмасигтыр сылань локтӧны йӧз, ачыс бӧрлань мӧдіс тэрмасьны, нуӧдіс сэтшӧм немвиччысьтӧг скачитысь шудтӧм кӧбыласӧ хутор сайӧ.
Тӧв мельнича дорӧдз сійӧс колльӧдісны челядь, сэсся кольччисны.
А Щукарь эз нин смелмӧдчы выльысь пуксьыны цыганскӧй «мӧвп» вылӧ, сійӧ дыр кытшлаліс хуторсӧ нӧрыс вывті, но нӧрыс йылас дзикӧдз мудзис кыскынысӧ домӧдыс да решитіс вӧтлыны кӧбыласӧ ас водзвылас.
И сэки тыдовтчис, мый сыӧн татшӧм сьӧкыда ньӧбӧм вӧлыс дзик синтӧм.
Кӧбыла муніс веськыда бужӧдъясӧ да канаваясӧ, эз чеччав на вомӧн, а усявліс, сэсся, тіралысь водз кокъяс вылас мыджсьӧмӧн, чеччыліс, сьӧкыда ышлолалігтыр муніс водзӧ, да и муніссӧ аслысногӧн, век кытшлӧдліс...
Щукарь, кодлысь сьӧлӧмсӧ дзикӧдз вӧрзьӧдіс тайӧ выльторйыс, сетіс сылы тыр вӧля да аддзис: сылӧн кӧбылаыс, кытш вӧчӧм бӧрын, бара заводитліс выльӧс, и сідз дугдывтӧг, тыдавтӧм спираль кузя.
Сэки нин Щукарь йӧз отсӧгтӧг гӧгӧрвоис, мый сылӧн ньӧбӧм вӧлыс ассьыс став кузь да сьӧкыд олӧмсӧ коллялӧма чигирын, синтӧммӧма сэні да пӧрысьмӧма.
Рӧмдытӧдзыс сійӧ видзис кӧбыласӧ нӧрыс вылын, луннас яндысис воны хуторӧ да, и сӧмын войнас вайӧдіс сійӧс гортас.
Кыдзи встречайтіс сійӧс гӧтырыс, ён да скӧр баба, мыйяс лои терпитны слабиник Щукарлы аслас неудачнӧй ньӧбӧмторйысь, — «сайӧдӧма тӧдтӧм сап пемыдӧн», кыдзи висьтавліс Щукаркӧд сійӧ пӧраӧ дружитысь сапожник Локатеев.
Тӧдса сӧмын сійӧтор, мый кӧбылаыс регыд мысти висьмӧма лудӧм висьӧмӧн, гӧныс усьӧма да татшӧм омӧльӧн ньӧжйӧник кулӧма гидняын ӧтчыд войшӧр кадын.
А кучиксӧ Щукарь да Локатеев другыс юӧмаӧсь.
Кор Щукарь дед висьталіс Яков Лукичлы, мый сійӧ эз этша аддзыв аслас нэмын вӧвъясӧс, то водзвыв тӧдіс: Яков Лукич сылы оз вермы веритны, сы вӧсна мый Щукарлӧн став олӧмыс прӧйдитіс Яков Лукич син водзын.
Но Щукарь дед сэтшӧм нин вӧлі чужӧмсяньыс: эз вермы не ошйысьыштны да не пӧръясьны.
Сылы кывзысьтӧм вын заставляйтліс сійӧс висьтавны сэтшӧмтор, мыйысь эськӧ сійӧ некымын минут мысти радпырысь ӧткажитчис...
Ӧти кывйӧн кӧ, Щукарь дед ӧттшӧтш лои ямщикӧн и конюхӧн.
И колӧ шуны, мый ассьыс прӧстӧй обязанностьяссӧ сійӧ пӧртліс олӧмӧ эз омӧля.
Ӧтитор кузя сійӧ эз кажитчы Нагульновлы, коді радейтліс ӧдйӧ ветлыны, сійӧ частӧ сувтавлӧмъяс кузя.
Оз на вевъяв петны дворысь и зэлӧдӧ нин вӧжжи: «Тпрууу, донаяс!»
— «Мый сувтін?» — юалас Нагульнов.
«Вӧвъяс кӧсйӧны...» — вочавидзас Щукарь дед да сэтчӧдз коран сямӧн шутьлялас, кытчӧдз Нагульнов оз нетшышт сылысь пуклӧс улысь плеть да оз швичнит ужлы мышкуас.
«Ӧні абу сарскӧй кад, медым ямщик пуклӧс вылын, а седок бӧрвылас небыд юрлӧс вылын качайтчис.
Ӧні ме вот ямщик, а Давыдов ёрткӧд орччӧн пукала доддьын.
Мукӧддырйи окота лоӧ куритчыны да кора сійӧс:
«А но, кутышт вӧжжисӧ, ме чигарка гаровта».
— «Радпырысь», — шуӧ.
Босьтас вӧжжи да мукӧддырйи час веськӧдлас, а ме важнӧя пукала да ывланас нимкодяся», — ошйысьліс казакъяслы Щукарь дед.
Сійӧ видзӧднысӧ лои важнӧй да весиг омӧльджыка варовитіс.
Тувсов кынмалӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг узьны сійӧ вуджавліс конюшняӧ, матӧджык ужъяс дорӧ, но старукаыс недель мысти корис сійӧс гортас, чорыда нӧйтіс да став йӧз водзын видіс сыысь, мый быттьӧкӧ войяснас волывлӧмаӧсь Щукарь дінӧ том бабаяс.
Старука вылын шутитісны зонъяс, висьталісны дед йылысь тайӧ некытчӧ шогмытӧм лӧсявтӧмторсӧ, но старик эз мун гӧтырыслы паныд, вуджис гортас да войнас гоз-мӧдысь ветлывліс видлыны ужъяссӧ; сэки сійӧс конвоируйтліс вежӧгтысь гӧтырыс.
Доддясьны сійӧ велаліс сэтшӧм ӧдйӧ, мый тэрыблун кузяыс эз сетчыв гремяченскӧй пӧжарнӧй командалы, да, дыр сулалысь гӧрдлысь ужъясӧс доддявны петкӧдігӧн, найӧс лӧньӧдігӧн, пыр чорыда горзіс: «Но-но-о-о!
Гӧрдлыны мӧдіс, шорт!..
И эсійӧ абу кӧбыла, а сэтшӧм жӧ дзоридз, кутшӧм тэ!»
А доддясьӧмсӧ помалігӧн да дрогиӧ пуксигӧн дӧвӧльпырысь шуліс: «Но, вот ветлам, и бара ӧти трудодень.
Тайӧ олӧмыс, вокъяс, кутіс вывті кажитчыны!»
* * *
Март 27-ӧд лунӧ Давыдов шуис ветлыны первой бригадаса му вылӧ, медым прӧверитны, збыльысь-ӧ бригадаыс — сы индӧдъяслы паныд — агсалӧ бӧрӧзда кузяланог.
Та йылысь юӧртіс сылы кузнеч Ипполит Шалый, коді ветлӧма му вылӧ пӧчинитны кӧдзан машина да аддзылӧма, кыдзи агасъясыс мунӧны оз бӧрӧзда пӧперегногыс, а кузяланогыс.
Хуторӧ воӧм бӧрын сійӧ пыр жӧ локтіс правлениеӧ; Давыдовлысь кисӧ кутлігӧн сурова шуис:
— Первой бригада гӧняйтӧ агасъяссӧ бӧрӧзда кузяланог.
Тадзи кыскалӧмыд некытчӧ оз шогмы.
Ветлы жӧ сэтчӧ ачыд да прикажит налы кыдз колӧ вӧчны.
Ме налы инді та вылӧ, а Ушаков, кӧсӧй чӧрт, шуӧ: «Тэнад делӧ камгыны да пушканӧн пӧльтны, татчӧ эн сюй ныртӧ, а то ми ӧні жӧ сійӧс плугӧн орӧдам!»
Ме сылы та вылӧ вочавидза: «Пушкан пӧльтны мунӧм водзвылын ме эськӧ тэнӧ, кӧсӧйӧс, пӧльтышті!»
Но, и муртса косьӧ эг воӧ.
Давыдов корис Щукарь дедӧс:
— Доддяв!
Эз вермы терпитны, ачыс петіс, медым ӧдйӧджык доддясьны отсавны.
Мӧдӧдчисны.
Букыд луныс да рытыв-лунсянь пӧльтысь ульруа тӧлыс вӧсна колӧ вӧлі виччысьны зэр.
Первой бригада уджаліс серопесчанӧй мулӧн медылі участок вылын.
Хуторсянь сэтчӧдз, перевал сайӧдз, Лютӧй пруд дорӧдз, вӧлі километр дас.
Бригада гӧрис, дасьтіс му кӧдзигкежлӧ, гӧрӧм мусӧ колӧ вӧлі зэв бура агсавны, медым кутны зэр васӧ рӧвнӧй му вылын, а не лэдзны визувтны бӧрӧздаясті увтасінӧ.
— Тэрмӧдлы, тэрмӧдлы, дед! — путкыртысь юра кымӧръяс вылӧ видзӧдалігмоз корис Давыдов.
— И сідз тэрмӧдла.
Со Серколӧн быг нин мыччысьӧ.
Нӧрыс вывті, гожся туйсянь неыліті, цепӧн мунісны школьникъяс, кодъясӧн веськӧдліс асланыс пӧрысь велӧдысьныс — Шпынь.
На бӧрся мунісны телегаа нёль вӧла, кыскисны ва тыра бӧчкаяс.
— Поснияс петӧмаӧсь сусликъясӧс кыйны, — Щукарь индіс плетьнас.
Давыдов видзӧдіс челядь вылӧ неуна нюммуныштӧмӧн.
Кор дрожкиыс воис челядь весьтӧ, сійӧ тшӧктіс Щукарлы: «Сувтӧд» — и, синнас витӧм бӧрын, бӧрйис ар сизима детинкаӧс, коді вӧлі еджыд юрсиа, кӧмтӧм:
— Волы татчӧ.
— А мыйла локнысӧ? — ньӧти падмытӧг юаліс сійӧ, ачыс вештіс балябӧжас батьыслысь гӧрд околыша картузсӧ, кӧні кӧзырёк вевдорас тӧдчис кокардалӧн быгалӧм туйыс.
— Кымын суслик тэ виин?
— Дас нёльӧс.
— Тэ кодлӧн, детинка?
— Федот Демидыч Ушаков.
— Но, пуксьы мекӧд, Федот Демидыч, гуляйтӧда.
И тэ пуксьы, — Давыдов индіс чуньнас чышъяна нывка вылӧ.
Челядьпосниӧс пуксьӧдӧм бӧрын прикажитіс: — Вӧтлы! — И детинка дорӧ: — Тэ кутшӧм группаын?
— Первойын.
— Первойын?
Сідзкӧ, зырымтӧ колӧ весавны, факт.
— Сійӧс он весав.
Ме прӧстудитчи.
— Но, кыдз сійӧ он весав?
Вай татчӧ ныртӧ! — Давыдов бура чышкис чуньяссӧ гачас, ышловзис: — Коркӧ пырав колхоз правлениеӧ, ме тэныд кампет сета, шоколаднӧйӧс.
Сёйлін эн коркӧ тэ шоколад?
— <ns>Э-ээг</ns>...
— Вот волы правлениеӧ, гӧститны ме ордӧ, гӧститӧда.
— А меным сійӧ, кампетыд, оз и ков!
— Со кыдз!
Тайӧ нӧ мыйла, Федот Демидыч?
— Пиньяс менам крӧшитчӧны, а улыссаясыс усисны нин, вот видзӧдлы!
детинка восьтіс гӧрд вомсӧ: улысса кык пинь збыльысь эз вӧвны.
— Сідзкӧ тэ, Федотка Демидыч, артмӧ, пиньтӧм?
— Тэ ачыд пиньтӧм!
— М-м...
Кутшӧм тэ...
Казялін!
— Менамтӧ быдмасны, а тэнад, небось, оз?
А-а!..
— Но, тайӧ тэ сӧран, вокӧ!
И менам быдмасны, факт.
— Лӧсьыда пӧръясян!
Гырысьяслӧн найӧ оз быдмыны.
А ме и вылыссаяснас верма курччыны, ей-богу!
— Кысь нин сэні тэныд!
— Вай, нолтӧ, чуньтӧ!
Он верит?
Давыдов нюмъялігтыр нюжӧдіс водзчуньсӧ да окнитӧм бӧрын тракнитіс сійӧс: вевдор йӧзвиас тӧдчисны курччӧмсьыс лӧз чутъяс.
— Но, ӧні, Федотка, вай ме тэнсьыд чуньтӧ курчча, — шуис сійӧ, но Федотка, чӧв олыштӧм бӧрын, друг чеччыштіс дрожки вылысь мунігмозыс, быттьӧ ыджыд руд чирк; ӧти кок вылас чеччалігтыр горӧдіс:
— Радейтін эськӧ тэ курччасьны!
Он, ӧні он курччы!..
Давыдов вак-вакӧн серӧктіс, чеччӧдіс дрожкиысь нывкаӧс да ещӧ дыр на видзӧдлывліс туй весьтын тыдалысь Федотка картузлӧн гӧрд околыш вылӧ, нюмъяліс, ачыс чувствуйтіс сьӧлӧмсьыс шоча овлан пӧсьлун да синъяс вазьӧм.
«Бур олӧм ми стрӧитам, факт!
Котралӧ ӧні Федотка казачӧй фасона бать картузӧн, а во кызь мысти кутас электроплугӧн пластайтны со тайӧ мусӧ...
Сылытӧ, навернӧ, оз нин ковмы сідзи, кыдзи ковмис овны меным мам кулӧм бӧрын: и чойяслы бельё пеславны, и дӧмсьыны, и ӧбед гӧтӧвитны, и заводӧ котравны...
Шудаӧсь лоӧны Федоткаяс, факт!» — нежнӧя вежӧдысь помтӧм-дортӧм степь вылӧ видзӧдігӧн думайтіс Давыдов.
Сійӧ минут дыра кывзыштіс жавороноклысь лӧсьыда шутьлялӧмсӧ, видзӧдліс, кыдзи ылын, плуг весьтас копыртчӧмӧн, ветлӧдлӧ гӧрысь, а ӧшъясыскӧд орччӧн конъясьлігтыр мунӧ бӧрӧздаӧд ӧшъясӧс вӧтлысь, — и ышловзис морӧстырнас:
«Морт пыдди став сьӧкыд уджсӧ кутас вӧчны машина...
Сэкся йӧз вунӧдасны, навернӧ, ньылӧм дук...
Овны эськӧ сэтчӧдз, морыс мед лыяс!..
Кӧть эськӧ видзӧдлыны!
А то кыз му улӧ водан, и некутшӧм Федотка тэ йылысь оз казьтышт.
А кыз му улӧ водан тэ, Давыдов вокӧ, кыв шутӧг!
И тэсянь потомство пыдди кольӧ гремяченскӧй колхоз.
Колхозысь лоас коммуна, да — виччысь ещӧ — бӧрыннас шуасны сійӧс путиловскӧй слесарь Сёмка Давыдов нинӧм...» — Давыдов нюммуніс аслас шутка сяма мӧвпъяс кузя, юаліс Щукарлысь:
— Регыд воам?
— Кык верст бӧрын коймӧд вылас.
— Папаша, мыйта му тіян тані пӧльзатӧг куйлӧ — ӧти фактическӧй ужас!
Кык пятилетка мысти ми татчӧ заводъяс нин стрӧитам...
Ставыс, мый эм миян, ставыс — миян киясын, факт!
Зэлӧдчы да олышт на ещӧ во дас, и вӧжжи пыдди киад босьтан машиналысь руль.
Мӧдан газуйтны, — кутчысь сӧмын!
Щукарь дед ышловзис:
— Неуна сёрджык!
Во нелямын сайын кӧ менӧ рабочӧйӧн вӧчны, ме эськӧ, гашкӧ, мӧдпӧлӧс мортӧн вӧлі...
Меным крестьянствоын олігӧн эз вӧв удачаыс.
Ичӧтысянь менам олӧмӧй мӧдӧдчис вужынь-вежынь, да и сідз ӧнія кадӧдз.
Менӧ быттьӧ тӧв нӧбӧдіс нэм чӧж, и то песовтас, то швачкӧбтас кутшӧмкӧ предмет бердӧ, а то и дзикӧдз, сьӧкӧча мач, гугӧн жугӧдас...
— Мыйла нӧ сідзи? — интересуйтчис Давыдов.
— Ӧні жӧ висьтала ставсӧ сунис помӧдз.
Ужъяс мед рӧдтӧны, а ме норася тэныд.
Кӧть тэ и зумыш морт, а должен гӧгӧрвоны да сьӧлӧмтӧ небзьӧдыштлыны...
Мекӧд кымынпӧрйӧ серьёзнӧй случайяс вӧліны.
Перво-наперво чужи ме, и гӧгинь менам покойнича-мамлы пыр жӧ шуӧма: «Тэнад пиыд, мыйӧн воас верстьӧ мортӧ, генералӧн лоас.
Ставтор кузяыс генерал вылӧ мунӧ: и плешкыс пӧ сылӧн векньыдик, и юрыс тыква кодь, и кынӧмыс гӧгрӧсіник, и гӧлӧсыс кызіник.
Радуйтчы, Матрена!»
А кык недель мысти гӧгинь кывъяс серти ставыс мӧдарӧ мӧдӧдчис...
Чужсьылӧма менам «Евдокия» дырйи, но тайӧ луннас непӧштӧ курӧглы некысь вӧлӧма юны, но весиг, висьтавліс мам, лэбзигас пӧ воробейяс кынмывлӧмаӧсь, сьӧкӧча мач!
Нуӧмаӧсь пыртны менӧ Тубянскӧйӧ.
Но, ачыд думышт: позяна делӧ-ӧ татшӧм кӧдзыд дырйи дитяӧс купельӧ тульгывны?
Заводитӧмаӧсь ва шонтыны, поп да дьяк вӧлӧмаӧсь кодӧсь, кыдзи сукин сынъяс.
Ӧтиыс кисьтӧма купельӧ пуан ва, а мӧдыс абу видлӧма и — «Господи-сусе, крещается раб божий» — да кыдзи менӧ дзумгас пуан ваӧ юр вывті.
Сідз менам кучикӧй и лэччӧма!
Ваясны гортӧ, а менам — гӧгӧр ваболь.
Но, дерт, та вӧсна менам и кила лои, дойсьыс вывті ёна горзі, ӧдва-ӧдва лолавны верми...
Сійӧ кадсянь и мӧдіс ме вылӧ, кыдзи висьысь вылӧ, став лёкторйыс киссьыны!
А ставыс сы вӧсна, мый ме чужлі свет вылас крестьянскӧй олӧмын.
Ӧкмыс арӧсӧдз менӧ и понъяс чашйылісны, и дзодзӧг кокавліс позьтӧмвыйӧдз, и чань ӧтчыд сэтшӧма бринькнитіс, мый ме кулӧм морт моз нюжгӧдчи.
А ӧкмыс арӧссянь мекӧд пыр серьёзнӧйджык случайяс кутісны лоавны.
Меным вӧлі локтӧ дасӧд ар, и сэки менӧ збыльысь, верит, кӧть эн, кыйисны вугырӧн...
— Кутшӧм вугырӧн? — шензьыштіс Давыдов, коді кывзіс Щукарлысь висьталӧмсӧ эз веськодьпырысь.
— Прӧстӧй вугырӧн, кутшӧмӧн чери кыйӧны.
Вӧлі миян Гремячӧйын сійӧ кадӧ пельтӧм да ёна пӧрысь дед, прӧзвищенас Купырь.
Тӧлын сійӧ кыйліс сетьӧн байдӧгъясӧс, а гожӧмнас сідзи и сибдыліс ю дорӧ, вугырӧн чери кыйис.
Миян юным сэки вӧлі джуджыдджык, и весиг Лапшиновлӧн мельничаыс сы вылын ӧти гоз изкиӧн сэки сулаліс.
Плӧтина увдорас сазанъяс вӧліны да зэв гырысь сиръяс.
Вот дед пукалӧ вӧвлі бадь куст дінын вугыр шатинъясӧн.
Сатшкас найӧс сизимӧс кымын, — кодӧс нидзулӧн самалас, кодӧс комӧльӧн, а то и ловъя чериӧн сирӧс виччысьӧ.
Вот ми, челядь, и велӧдчим пиньӧн орйӧдлыны сылысь вугыръяссӧ.
Дедыссӧ пельтӧм, кыдзи из, сылы кӧть пеляс кисьтав, всё равно оз кыв.
Чукӧртчам ми ю дорӧ, водалам дедсянь матӧ куст сайӧ, и миян пӧвстысь ӧти ньӧжйӧникӧн пырас ваӧ, медым гыяс эз лоны, сунас дедлӧн вугыръяс дінӧ, меддорса сисӧ кватитас — жвич сійӧс пиньяснас, орӧдас да бӧр петас ваысь куст улӧ.
А дед раснитас шатинсӧ, ставнас дрӧжжитны кутас, шушкыльтас:
«Бара орӧдӧма, сё сӧтыд?
Ок тэ, мати боже!» — тайӧ сійӧ думайтӧ сир йылысь да, сёзбыльысь, скӧралӧ, мый вугыр эз ло.
Лавкаысь сылӧн вугыръяссӧ ньӧбӧма, а миянлы вӧлі нинӧм вылӧ найӧс ньӧбавнысӧ, вот ми дед гӧгӧр и прӧмышляйтам.
Ӧти татшӧм здукӧ судзӧді ме вугыр да окота лои мӧдӧс пиньӧн орӧдны.
Аддза, дед самавны мӧдіс, ме и суні.
Сӧмын на видзчысигтыр инмӧдчи сиас да вомӧс сы дорӧ пукті, а дед кы-ы-ыдзи раснитас шатинсӧ вывлань!
Сиыссӧ мыні менам киысь, вугырыс и сатшис вылыс парйӧ.
Сэки ме горзыны, а ваыс вомӧ пырӧ.
А дед кыскӧ сисӧ, кӧсйӧ менӧ кыйны.
Ме, дерт, вывті ыджыд дой вӧснаыс кокъясӧн курася, кысся вугыр йылын да кыла нин, кыдзи дед ме улӧ сюйӧ ваас чери кыян саксӧ...
Но, сэки ме, дерт, кыпӧдчи ва вылас да равӧсті лёк гӧлӧсӧн.
Дед кынмис места вылас, кӧсйӧ пернапасасьны да оз вермы, чужӧмыс повзьӧмысла лои чугунысь сьӧдджык.
Да и кыдз сылы вӧлі не повзьынысӧ?
Кыскӧ вӧлі сирӧс, а кыскис детинкаӧс.
Сулаліс, сулаліс сійӧ, да эк кыдзи <rus>утер</rus> сетіс!..
Весиг башмакъясыс сы кокъясысь чеччалӧны!
Ме парйын тайӧ вугырнас гортӧ вои.
Бать вундіс вугырсӧ, а сэсся менӧ жӧ пӧвсаліс садь быртӧдз.
А юавсьӧ, мый нӧ тӧлкыс?
Вомдорӧй бӧр бурдіс, но сэксянь и менӧ нимтӧны Щукарӧн.
Лемасис ме вылӧ тайӧ мисьтӧм нимыс...
Мӧд во тулыснас вӧтлі дзодзӧгпиянӧс тӧв мельнича дорӧ.
Тӧв мельнича уджалӧ, менам дзодзӧгпиян матіникын кокасьӧны, а на весьтын варыш гӧгралӧ.
Дзодзӧгпиян вижӧсь, веж петкӧдлӧны, и окота варышлы кватитны кодӧскӧ, но ме найӧс, дерт, видза да варыш вылӧ шумита:
«<ns>Шу-гууу</ns>!»
Котӧрӧн воисны сэки менам ёртъяс детинкаяс, и заводитім ми тӧв мельнича бордъяс вылын катайтчыны; кутчысян бордъяс, сійӧ лэптас мусяньыс аршин-мӧд вылнаӧ, сэки лэдзан киястӧ да усян муас, куйлан, а то мӧд бордйыс крукыштас.
А челядь, — найӧ настӧящӧй беспиян!
Думыштӧмаӧсь жӧ ворсӧм: коді ставсьыс вылӧ кыпӧдчас, сійӧ и лоӧ «сарӧн», и ветлыны сылы мукӧдъяс вылын верзьӧмӧн тӧв мельничасянь гумла дорӧдз.
Но, быдӧнлы окота «сарӧн» лолыны.
И ме думайта: «Пыр жӧ ме ставсьыс вылӧ кыпӧдча!», а дзодзӧгпиян йывсьыд и вунӧді.
Лэптӧ менӧ бордйыс, да сӧмын видзӧдлі ме, а дзодзӧгпиян весьтын варыш, вот-вот кватитас.
Повзи ме — нинӧм и шуны, дзодзӧгпиысь менӧ нӧйтасны...
«Челядь, — горза, — варыш!
Вӧтлӧй варышсӧ!..» А ачым сійӧ здукнас и вунӧді, мый ме борд вылын...
Кор гӧгӧрвои, а менӧ чӧртыс тӧдӧ мусяньыс кытчӧ качӧдӧма!
И уліӧ чеччыштны страшнӧ, и выліӧ лэбны ещӧ страшнӧджык.
А кытчӧ нӧ воштысян?
Сэк кості, кор ме мӧвпалі, мый меным вӧчны, бордйыс веськыда сувтіс, и ме сы вылӧ увлань юрӧн ӧшйи.
А мыйӧн заводитіс бордйыс мулань лэччыны, менам киясӧй и мыніны.
Ог тӧд, кымын здук муӧдзыс лэби, чайтсьӧ меным, мый зэв дыр, но сӧмын вои муӧдзыс да, тӧдӧмысь, швачкыси.
Пӧсьйывсьыд чеччышті, видзӧда, килутш дорті сойясысь лыясыс ортсын чурвидзӧны.
И доймыны сэк менам кутіс вывті ёна, быдтор дінӧ интерес воши: варыш век жӧ сӧтыштӧма-нуӧма дзодзӧгпиӧс, а тайӧ меным ньӧти абу интереснӧ.
Веськӧдчысь баба менсьым лыясӧс бӧр важинъясас меститаліс, а мый тӧлкыс сэсь?
Всё равно мӧд вонас менсьым найӧс выльысь крӧмсайтіс да ачымӧс вундіс ытшкан машина пуртӧн.
Петыр лун бӧрын мунім ыджыд воккӧд сю ытшкыны.
Ме веськӧдла вӧвъясӧн, а вок шыблалӧ ытшкан машинаысь.
Вӧтла ме вӧвъясӧс, на весьтын лӧдзьяс гӧгралӧны, енэжын еджыд шонді и сэтшӧм жар, мый ме дзикӧдз лигышмуні, муртса ог усь вугыртігӧн пуклӧс вывсьыс.
Сӧмын, сідз немкӧсйытӧг, — арышті синмӧс, и аддза, бӧрӧздаын меладорын нюжӧдчӧма плеть моз, куйлӧ зэв ыджыд дудак-усач* .
Ме сувтӧді вӧвъясӧс, вок шуӧ:
«Ме сійӧс вилаӧн!»
А ме шуа: «Вай, воканӧй, ме чеччышта сы вылӧ да ловйӧн сійӧс кута?» — «Чеччышт!» — шуӧ.
Но, ме и чеччышті, кватиті тайӧ дудаксӧ пӧперегыс, а сійӧ кыдзи шаркнитчас пышйыны!
Бордъяссӧ мездіс, швачӧдӧ найӧн меным юрӧ, пышйӧ да кыскӧ тшӧтш ас бӧрсяыс менӧ,
а ачыс повзьӧмысла (сідзкӧ, вывті ёна повзьӧма!) кизьӧр помётнас менӧ ставнам киськалӧ да кыскӧ ас бӧрсяыс, кыдзи ыръянитысь вӧв агасӧс.
Ог тӧд, мыйла сійӧ думыштӧма бӧр бергӧдчыны.
Кыдзи сійӧ уськӧдчас вӧвъяс кок улӧ да сэсся бокӧ, а вӧвъяс вӧліны полысьӧсь: чеччыштісны ме вомӧн, корснитісны и мӧдісны тӧвзьыны.
А ме ытшкан машина улас веськалі...
Вокӧй пыр жӧ тальччис спуск вылас, лэптіс пуртсӧ.
Менӧ полка улӧ сюйис да кыскӧ ытшкан машина улӧ, а сійӧ — и сідз и эсідз...
Ӧти вӧвлысь коксӧ лыӧдзыс ранитӧма, сӧнъяссӧ вундӧма, а менӧ урӧсмӧдӧма — и он тӧд.
Вок муртса сувтӧдӧма вӧвъяссӧ, ӧтиӧс лэдзалӧма, менӧ пӧперегыс пуктӧма да — верзьӧмӧн хуторӧ, а ме садьтӧм, ставнам ляксьӧма дудак помётӧн да муӧн, а дудак, пежыд, натуральнӧ, лэбзьӧма.
Виси ме...
Воджын мысти муна вӧлі суседъяс ордысь, и туйсӧ меным потшис хуторса бугай.
Ме сыысь бокӧ кежны, а сійӧ, кыдзи зэв скӧр татра, бӧжсӧ легӧдӧ да сюръяснас зырсьӧ мелань.
Менымсӧ, чайтан, зэв любӧ сы сюръяс вылын лолӧс лэдзны?
Уськӧдчи ме пышйыны, а сійӧ суӧдіс да улыс ордлы увті сюрнас крукыштіс, шыбитіс плетень вомӧн.
Ордлыӧй, сьӧкӧча мач, сідзи и рутшмуні.
Сійӧ кӧ, ордлыыс, менам вӧлі сё, а то ӧд жаль немвиччысьтӧг ордлы воштыны...
Та вӧсна и призыв дырйи менӧ бракуйтісны.
И мый сӧмын бӧрынджык эз вӧчлыны мекӧд унапӧлӧс пемӧсъяс — лыдыс абу!
Видзӧдтӧ, быттьӧ меным чӧртыс пас пуктӧма: кутшӧм пон кӧть чеп йылысь оз мынтӧдчы, кӧні кӧть эськӧ сійӧ, пеж лов, эз лэбав, а котӧртас нин ме дорӧ, либӧ ме сы вылӧ немуличаӧн зурася.
Но и расъяс лестукъясӧдз, кокъясӧс пурас, а таысь меным кутшӧм нӧ пӧльза?
И хорёкъяс ме бӧрся вӧтчылісны Ужачинӧй балкасянь дзик туй дорӧдзыс, и дикмӧм порсьяс уськӧдчывлісны степын.
Бугай вӧсна ӧтчыд менӧ нӧйтлісны и сапӧгӧс лои кольны.
Муна кыдзкӧ ӧтчыд войнас хуторӧд, и вот Донецковъяс керка весьтын бара меным паныдасис бугай.
«Бууу!..» — и бӧжнас ӧвтчӧ.
Абу сідз, думайта, ме тӧда нин, мый лоӧ ті воккӧд тӧдмасьӧмысь!
Сетчи керкалань матӧджык, бугайыд ме бӧрся, ме — котӧртны, сійӧ вот-вот мыш сайын нускӧ.
Керкаыслӧн уличаладорса ӧшиньыс восьса.
Ме сэті лэбышті, дзик быттьӧ бордъя шыр, видзӧдлі гӧгӧр — жырас некод абу, думайта:
ог кут йӧзсӧ шызьӧдны, бӧр пета ӧшиньӧдыс.
Бугай буалыштіс неуна, парсыштіс мудӧдсӧ сюрнас, мӧдӧдчис.
Сӧмын на ме лӧсьӧдчи чеччыштны ӧшиньӧдыс улича вылӧ, а менӧ киӧд тшап, да балябӧжӧ мыйкӧ чорыдӧн.
А тайӧ кӧзяиныс — Донецковъяслӧн дед — кылӧма шумсӧ да кутіс менӧ:
«Тэ, зонмӧ, мыйла татчӧ пырин?»
— «Бугайысь, мися, спасайтча».
— «Абу сідз, шуӧ, тӧдам ми тіянӧс, бугайясӧс!
Тайӧ тэ миян монь дорӧ, Олютка дорӧ, пырин?»
Да тасянь и заводитіс менӧ зутшӧдны, первойсӧ быттьӧкӧ шуткапырысь, а сэсся век ёнджыка да ёнджыка.
Старик сійӧ вӧлі ён, ачыс корсюрӧ волывліс монь дорас, но и скӧрйывсьыс, сідзкӧ, чеччӧдіс менсьым юрпиньӧс.
А сэсся и шуӧ:
«Ещӧ кутан Олютка дорӧ волывлыны?»
— «Ог, шуа, ог кут, кляп тэныд вомад!
Ӧшӧд тэ ассьыд Олюткатӧ пернакӧв йылад перна пыдди!»
— «Но, пӧрччы сапӧгтӧ, шуӧ, а то ещӧ шонтышта!»
Сідзи и пӧрччи ме сапӧгӧс, сеті дзик прӧстаысь.
Эз эськӧ, дерт, вӧв окота медбӧръя сапӧг гоз кольны да!
Ме эсійӧ Олютка вылас во вит бӧрыннас скӧралі, да мый тӧлкыссӧ?
И сідз водзӧ, и сідз водзӧ овлывлі...
Да кӧть босьтны эсійӧ примерсӧ: кор ми тіянкӧд Титокӧс кулакалім, мый вӧсна сійӧ, юавсьӧ, сылӧн понйыс, шуны кӧ, чашйис менсьым пасьӧс?
Сылы эськӧ колӧ вӧлі Макар вылӧ уськӧдчыны либӧ Любишкин вылӧ, а сійӧс чӧртыс двор гӧгӧрыс кытшовтӧдіс да ме вылӧ йӧткыштіс.
Да ӧд бур на, мый сійӧ менам горшӧдз эз судзӧдчы, а то варснитіс эськӧ гоз-мӧдысь, вот тэныд и гиж Щукарӧс кулӧмаяс лыдӧ.
<ns>Аб-б-бу сі-дз</ns>, тӧдам ми татшӧмторъястӧ.
Тайӧ, дерт, тадз помасис сы вӧсна, мый менам ливольверт эз вӧв.
А ен мед видзас, менам кӧ ливольверт, мый эськӧ сэки лои?
Сӧмын морт виалӧм!
Ме ӧтчаяннӧй, кор скӧрма.
Тайӧ здукнас и понсӧ верми вины, и Титоклысь бабасӧ, да и Титоклы эськӧ, веськыда вомас став пулясӧ сідзи и мӧдӧдалі эськӧ!
Со тэныд и мортӧс виӧм, и бара жӧ вермисны эськӧ Щукарӧс пуксьӧдны тюрьмаӧ...
А меным тюрьмаыд ньӧти оз ков, менам аслам интерес эм.
Да...
Тадз вот и петіс меысь генерал.
Эсійӧ гӧгиньыс кӧ ӧні ловъя вӧлі, ме эськӧ сійӧс веськыда ульӧн сёйи!..
Эн из, мый оз ков.
Эн гудрӧдлы кагаясӧс!
Но, вот и сійӧ, бригаднӧй стан, воимӧ!
32 глава
Посводзас на, сапӧгас сибдӧм комӧка няйтсӧ ва сибирёк* корӧсьӧн весалігӧн, Размётнов аддзис пӧлӧсӧн усьысь би югӧр, коді писькӧдчӧма Нагульнов жырйысь ӧдзӧс щель пырыс.
«Оз узь Макар.
А мыйла сылы оз узьсьы?» — ӧдзӧссӧ шытӧг восьтігӧн думыштіс Андрей.
Газетысь вӧчӧм сотчыштӧм абажура пятилинейнӧй лампа чусыда югдӧдіс пельӧсын сулалысь пызан, восьса небӧг.
Макарлӧн пашкыр юрыс зумгыртчӧма пызан весьтӧ, веськыд киыс пыкӧма банбоксӧ, шуйга киыслӧн чуньясыс чорыда сатшкысьӧмаӧсь юрси пратяс.
— Здорово, Макар!
Мыйла тайӧ тэ дінысь унмыс пышйӧ?
Нагульнов лэптіс юрсӧ, дӧзмӧмпырысь видзӧдліс Андрей вылӧ:
— Тэ мыйла локтін?
— Пыри сёрнитыштны.
Торки?
— Торкин — не торкин, а пуксьы, не вӧтлыны жӧ тэнӧ.
— Мый тайӧ тэ лыддян?
— Ӧти занятие аддзи, — Макар тупкис кипыдӧснас небӧгсӧ, ачыс, мыйкӧ виччысигтыр, видзӧдіс Размётнов вылӧ.
— Муні ме Маришка дорысь. Пыр кежлӧ... — ышловзис Андрей да сьӧкыда пуксис табуретка вылӧ.
— Важӧн нин колі.
— Тайӧ мыйла нӧ?
— Сьӧктӧдӧн сійӧ тэныд вӧлі, а ӧні олӧмыс сэтшӧм, мый став лишнӧйторсӧ колӧ ас дорсьыд бокӧ вештыны.
Абу кад ӧні миянлы, коммунистъяслы, занимайтчыны быдсяма бокиса делӧясӧн!
— Кутшӧм нӧ тайӧ бокиса делӧ, тайӧ кӧ вӧлі миян костын любовь?
— Но, кутшӧм тайӧ любовь?
Тайӧ — сьылі вылад колодка, а абу любовь.
Тэ нуӧдан собрание, а сійӧ тэ вылысь синсӧ оз вештыв, пукалӧ, вежӧгтӧ.
Тайӧ, вокӧ, абу любовь, а наказание.
— Сідзкӧ, тэ ногӧн, коммунистъяслы и бабаяс дорӧ оз позь матыстчыны?
abu
— Да и оз позь, а мый нӧ тэ чайтан?
Кодъяс важысянь йӧймисны, гӧтрасисны, найӧ мед олӧны, колӧкӧ, гӧтыръясныскӧд,
а том йӧзлы ме эськӧ декрет серти запретиті гӧтрасьны.
Кутшӧм сыысь лоӧ революционер, сійӧ кӧ гӧтыр бӧждорас велалас кутчысьны?
Миянлы бабаыд, кыдзи горш гутлы ма.
Дзикӧдз сибдан.
Ме тайӧс ас серти тӧда, категорическӧя тӧда!
Вӧвлі пуксян рытнас лыддьысьыштны, аслыд развитие вӧчны, а гӧтыр узьны водӧ.
Тэ лыддьысьыштан неуна, водан, а сійӧ тэныд мышкӧн.
И вот лоӧ ӧбиднӧ сылӧн татшӧм поведениеысь, и либӧ заводитан видчыны сыкӧд, либӧ чӧв олігтыр куритчан да скӧралан, а унмовсьны он вермы.
Он прамӧя узь, а асывнас сьӧктаммӧм юрӧн политика боксянь кутшӧмкӧ неправильнӧй делӧ вӧчан.
Тайӧ — тӧдса делӧ!
А кодлӧн ещӧ челядь лоӧны, партиялы сійӧ помӧдз вошӧм морт.
Сійӧ ӧти здукӧн велалас кага видзны, сы йӧв дукӧ велалас и — пом, эштӧма!
Сійӧ и омӧль боеч и некытчӧ шогмытӧм работник.
Сарскӧй кадӧ ме том казакъясӧс велӧдлі да аддзылі унатор:
зон кӧ, то сійӧ тӧлка, сылӧн чужӧмыс кыпыд, а том гӧтыр дінсянь кӧ полкӧ воис, то сійӧ ӧти здукӧн дубалас шогысла да лоӧ мырсьыс-мыр.
Сыысь йӧй ру бызгыльтӧ, нинӧм сылы он вермы тӧлкуйтны.
Тэ сылы служба устав йылысь, а сылӧн синъясыс быттьӧ кизьяс.
Сійӧ быттьӧкӧ и тэ вылӧ видзӧдӧ, а збыльвылас синаканьыс сылӧн бергӧдчӧма ас пытшкӧсас, и сійӧ аддзӧ ассьыс гӧтырсӧ.
И тайӧ — делӧ?
Абу, дона ёртӧй, таӧдз тэ вермин кыдзи кӧсйин овны, и ӧні, тэ кӧ нин партияын лыддьысян, то тэ эновт быдсяма йӧйталӧмъястӧ.
Мирӧвӧй революция бӧрын — ме могысь — тэ кӧть чергӧдчы баба дінад, сэки меным дзик веськодь, а ӧні тэныд колӧ ставнад сетчыны тайӧ революция вылас.
Макар чеччис, веськӧдчис, ратшкакылігтыр шевгӧдіс ассьыс паськыд, лӧсьыд пельпомъяссӧ, шлапкис Размётновлы пельпомас, муртса тӧдчана нюммуніс.
— Тэ воин ме ордӧ, небось, норасьны, медым ме тэкӧд тшӧтш шогсьышті:
«Да пӧ, омӧль тэнад положениеыд, Андрей, сьӧкыд тэныд лоӧ бабатӧгыд,
кыдзи тэ, коньӧр сьӧлӧмшӧрӧй, кутан нуны ас вывтіыд, переживайтны тайӧ сьӧкыдлунсӧ...»
Тадз али мый?
Абу сідз, Андрюха, мый-мый, а тайӧс тэ месянь эн виччысь!
Ме весиг радла, мый тэ аслад вахмистершакӧд торйӧдчин.
abu
Вот ме, шуам, юкси Лушкакӧд и вывті бура ачымӧс вежӧрта.
Некод меным оз мешайт, ме ӧні, кыдзи ёсь штык, кодлысь йывсӧ веськӧдӧма кулаккӧд да коммунизмлӧн мукӧд врагъяскӧд тыш вылӧ.
И вот весиг верма ачым ачымӧс велӧдны, образуйтчыны.
— Мый нӧ тэ велӧдан?
Кутшӧм сэтшӧм наукаяс? — серампырысь да кӧдзыда юаліс Размётнов.
Сьӧлӧмас сылӧн кыптіс ӧбида Макар кывъясысь, сыысь, мый мӧдыс не сӧмын эз сочувствуйт сы шоглы, но весиг петкӧдліс явӧ радлӧм да, Андрей чайтӧм серти, сӧрис-висьталіс гӧтрасьӧм йылысь некытчӧ лӧсявтӧмтор.
Ӧти кадӧ Андрей, кор кывзіс Макарлысь серьёзнӧй, убеждённӧй сёрнисӧ, полігтыр думыштліс:
«Бур, мый люкасьысь мӧслы ен оз сет сюръяс, а то Макарлы кӧ эськӧ сетны власьт, мый эськӧ сійӧ вермис вӧчны?
Сійӧ эськӧ аслас сямнас став олӧмсӧ путкыльтіс увлань юрӧн?
Сійӧ эськӧ, мый сылысь он виччысь, думыштіс став мужскӧй классӧ кодзны, медым социализмысь эз ылавны!»
— Мый велӧда? — Размётновлысь юалӧмсӧ мӧдпӧв шуис Макар да пӧдлаліс небӧгсӧ. — Английскӧй кыв.
— <ns>Мы-ы-ый</ns>?
— Английскӧй кыв.
Тайӧ небӧгыс и эм самоучитель.
Нагульнов сюся видзӧдіс Андрей вылӧ, поліс аддзыны сы чужӧм вылысь серам,
но Андрейӧс сэтшӧма шӧйӧвоштіс виччысьтӧмторйыс, мый, чуймӧм кындзи, Нагульнов нинӧм эз казяв сылӧн скӧркодь, паськыда восьтӧм синъясысь.
— Мый нӧ тэ... верман нин лыддьыны либӧ сёрнитны та ногӧн, на ногӧн?
И Нагульнов гордость чувствоӧн, кодӧс явӧ эз петкӧдлы, вочавидзис:
— Ог, сёрнитны ог на вермы, сійӧ оз сразу сетчы, а сідз, но, ӧти кывйӧн, гижӧдысь заводита гӧгӧрвоны.
Ме ӧд нёльӧд тӧлысь велӧдча.
— Сьӧкыд штукаыс? — дульсӧ ньылыштӧм бӧрын, Макар вылӧ да небӧг вылӧ уважениеӧн видзӧдӧмӧн, юаліс Размётнов.
Макар, кор казяліс, мый Размётнов ёна интересуйтчӧ сы велӧдчӧмӧн, эз кут видзчысьны, окотапырысь нин заводитіс сёрнитны:
— Вывті сьӧкыд!
Ме тайӧ тӧлысьяснас сӧмын... кӧкъямыс кыв наизусть велӧді.
Но сідзсӧ кывйыс весиг неуна мунӧ миян вылӧ.
Налӧн уна кыв, кодъясӧс босьтӧмаӧсь миянлысь, но сӧмын найӧ кыв помъяссӧ ас ногыс вӧчӧмаӧсь.
Миян ногӧн, шуам, «пролетариат» — а на ногӧн сідз жӧ, помыс кындзи, и сэтшӧмӧсь жӧ «революция» да «коммунизм» кывъяс.
Кыв помъяссӧ найӧ кыдзкӧ шуалӧны дзижгӧмӧн, быттьӧ скӧралӧны тайӧ кывъяс вылас, но кытчӧ нӧ наысь воштысян?
Тайӧ кывъясыс мир пасьталаыс вужъяссӧ лэдзӧмаӧсь, кӧсъян кӧть он, а лоӧ найӧс пыртны сёрниӧ.
— Сі-і-ідз...
Со сійӧ мый, велӧдчан, сідзкӧ.
А мыйла, Макар, тайӧ кывйыс тэныд ковмис? — медбӧрын юаліс Размётнов.
Бурпырысь нюммунӧмӧн Нагульнов вочавидзис:
— Тешкодя тэ юалан, Андрюха!
Дивуйтчыны позьӧ тэнад гӧгӧрвотӧм вылӧ...
Ме коммунист, сідз?
Англияын сідзжӧ лоӧ сӧветскӧй власьт?
Тэ довкйӧдлан юрнад, сідзкӧ лоӧ?
А миян уна-ӧ роч коммунистъяс, кодъяс сёрнитӧны английскӧй кыв вылын?
Сійӧ и эм, мый этшаӧнӧсь.
Английскӧй буржуйяс босьтісны ас ки уланыс Индияӧс, пӧшти мирджынсӧ, да увтыртӧны быдпӧлӧс сьӧд кучикаясӧс да виж кучикаясӧс.
Кутшӧм тайӧ порядокъяс, юавсьӧ?
Лоас сэні сӧветскӧй власьт, но уна английскӧй коммунистъяс оз кутны тӧдны, мый сэтшӧмыс эм сайӧдчытӧм классӧвӧй враг, и велавтӧгыд оз кужны сыкӧд кыдз колӧ мый вӧчны.
Вот сэки ме кора мӧдӧдны менӧ сэтчӧ, велӧдны найӧс да, мыйӧн налысь кывсӧ ме кута тӧдны, то воа да пыр жӧ веськыда:
«<eng>Революшьен</eng> тіян? <eng>Коммунистишьен</eng>?
Лязӧдӧй, войтыр, капиталистъясӧс да генералъясӧс гыж костаныд!
Ми Рочмуын найӧс, гадъясӧс, дас сизимӧд воын асланым бурлун вӧсна вӧля вылӧ лэдзим, а найӧ бӧрыннас кутісны вундавны миянлысь сӧнъяснымӧс.
Лязӧдалӧй найӧс гыж костаныд, медым не вӧчны ӧшибка, медым <eng>олрайт</eng> лои!»
Макар паськӧдіс нырбордъяссӧ, мигнитіс Размётновлы.
— Вот мый вӧсна ковмис меным налӧн кывйыс,
гӧгӧрвоана?
Ме ньӧти ог кут узьны войясын, медбӧръя дзоньвидзалунӧс вошта, но... — да, посни тшӧкыд пиньяснас герчнитӧм бӧрын, помаліс,
— тайӧ кывсӧ велӧда!
Английскӧй кыв вылын мӧда мелілунтӧг сёрнитны мирӧвӧй контракӧд!
Медым, гадъяс, водзвыв тіралӧны!
Макар Нагульновсянь налы, м-м...
Тайӧ налы абу кутшӧмкӧ мӧд!
Сысянь прӧститӧм оз ло.
«Юин вир аслад английскӧй рабочӧй классъяслысь, индеечьяслысь да мукӧд разнӧй увтыртӧм нацияяслысь?
Эксплоатируйтін йӧз уджӧн? — сувт, вир юысь гадюка, стен бердӧ!»
Вот и став сёрниыс!
Тайӧ кывъяссӧ ме медводз велӧда.
Мед найӧс меным мытшавтӧг шуавны.
Найӧ ещӧ часджын сёрнитісны унатор йылысь, сэсся Андрей муніс, а Нагульнов зуньгыртчис самоучитель весьтӧ.
Вомдоръяссӧ ньӧжйӧник вӧрӧдігтыр, зэвтчӧмысла паськыд синкымъяссӧ кӧрӧмӧн да ньылӧдӧмӧн, пукаліс кык час да джынйӧдз.
Аскинас садьмис водз, юис кык стӧкан йӧв, муніс колхознӧй конюшняӧ.
— Петкӧд меным кутшӧмкӧ ретивджык вӧлӧс, — корис конюшняса дежурнӧйлысь.
Сійӧ петкӧдіс ньывкӧс задъя буланӧй маштакӧс, коді нималіс шоча овлан мудзтӧмлунӧн да ретивӧн, юаліс:
— Ылӧ мӧдӧдчанныд?
— Районӧ.
Давыдовлы висьтав, мый ме талун жӧ войнас бӧр воа.
— Верзьӧмӧн мунанныд?
— А-а.
Петкӧд седлӧ.
Макар седлӧаліс вӧвсӧ, босьтіс кӧртвомтӧм домсӧ, сы пыдди сюйис мича дом, коді коркӧ вӧлі Титоклӧн, привычнӧя пуктіс коксӧ сера стремяӧ.
Маштак места вывсяньыс мӧдӧдчис йӧктӧм моз рӧдтыны, но воротаӧд петігӧн друг джӧмдіс, пидзӧсъяснас инмӧдчыліс муӧдз, муртса эз усь да, кыдзкӧ-мыйкӧ лӧсьӧдчӧм бӧрын, пелька чеччыштіс кок йылас.
— Бӧр бергӧдчы, лёк примета, Нагульнов ёрт! — кежигмоз горӧдіс ворота дорӧ локтысь Щукарь дед.
Вочавидзтӧг Макар заводитіс рӧдтыны хутор кузя, петіс главнӧй улича вылӧ.
Сельсӧвет дінын кызь кымын нывбаба мый йылысь кӧ шызьӧмӧн, гораа варгисны.
— Кежӧй, катшаяс, а то вӧвнам таляла! — шуткапырысь горӧдіс Макар.
Бабаяс ланьтісны, кежисны туй вывсьыс, и кор сійӧ прӧйдитіс нин на дінті, бӧрвывсяньыс кыліс скӧрысла чирӧмкодь гӧлӧс:
— Кыдз эськӧ мед тэнӧ асьтӧ, сёысь ёрӧмаӧс, эз талявны!
Энлы, гӧнитсяс...
* * *
Райком бюролӧн заседание заводитчис дас ӧти часын.
Сёрнитанторйӧн вӧлі сувтӧдӧма первой пятидневкаын гӧра-кӧдза мунӧм йылысь доклад, кодӧс вӧчны должен вӧлі райземотделса заведующӧй Беглых.
Бюроса членъяс кындзи, вӧліны районнӧй контрольнӧй комиссияса председатель Самохин да районнӧй прокурор.
— Разнӧйын кутас сулавны тэ йылысь юалӧм, эн мун, — Нагульновлы водзвыв висьталіс заворг Хомутов.
Беглыхлысь часджынъя докладсӧ вӧлі кывзӧма зэлалӧм сьӧкыдкодь чӧв-лӧнь дырйи.
Районса ӧткымын местаясын кӧдзнысӧ абу на заводитлӧмаӧсь, кӧть муыс вӧлі дась нин;
ӧткымын сельсӧветъясын кӧйдыс фонд абу вӧлі чукӧртӧма тырвыйӧ, Войскӧвӧй сельсӧветын вӧвлӧм колхозникъяс нуӧмаӧсь пӧшти став кӧйдыссӧ, Ольховатскӧйын колхоз правлениеыс ачыс сеталӧма петӧм йӧзлы кӧйдыссӧ.
Докладчик подробнӧя сувтліс сійӧ помкаяс вылӧ, мыйла лёка мунӧ гӧра-кӧдза, помас висьталіс:
— Кыв шутӧг, ёртъяс, гӧра-кӧдза кузя миян кольччӧмным, ме эськӧ шуи, весиг эг кольччӧм, а ӧти места вылын, сійӧ жӧ самӧй точка вылын сулалӧм, лоӧ сы вӧсна, мый торъя сельсӧветъясын колхозъяс котыртчисны меставывса работникъяс личкӧм улын, сійӧ работникъясыс вӧтчисны коллективизация кузя ыджыд цифраяс бӧрся да ӧткымынлаын, кыдзи тіянлы ставныдлы тӧдса, весиг наганӧн заставляйтісны пырны колхозӧ.
Тайӧ слабиник колхозъясыс ӧнія кадӧ киссьӧны, кыдзи ваӧн пожъялӧм саман* стенаяс, сэнъясын и овлӧ сэтшӧмторйыс, кор колхозникъяс оз мунны му вылӧ, а мунӧны кӧ, то уджалӧны кыккирудз.
Райкомса секретарь ӧлӧдана таркӧдыштіс карандашнас графинлӧн стекляннӧй вевтӧ:
— Кад помасис!
— Ме пырысь-пыр помала, ёртъяс!
Лэдзӧй сувтыштлыны выводъяс вылӧ.
Кыдз ме тіянлы висьталі нин, райземотделлӧн даннӧйяс серти, районын первой пятидневкаын кӧдзӧма ставсӧ куимсё кӧкъямысдас куим га.
Лыддя коланаӧн пыр жӧ мобилизуйтны став районнӧй активӧс да ыстыны сійӧс колхозъясӧ.
Ме думысь, быдногыс колӧ кутны колхозникъясӧс петӧмысь да обяжитны колхоз правлениеясӧс да ячейкаса секретарьясӧс быд лун нуӧдны колхозникъяс пӧвстын разъяснительнӧй удж
да главнӧй упорсӧ вӧчны колхозникъясӧс паськыда тӧдмӧдӧм вылӧ... паськыда висьтавлыны сы йылысь, кутшӧм льготаяс сетӧ государствоным колхозъяслы, сы вӧсна мый тайӧс уна местаясын ньӧти весиг абу разъяснитӧма.
Зэв уна колхозникъяс ӧнӧдз оз тӧдны, кутшӧм кредитъяс лэдзӧма колхозъяслы да став мукӧд татшӧмторъяс.
Таысь кындзи, сета предложение:
срочнӧ видлавны сійӧ перегибъяслӧн мыжаяс йылысь делӧяс, мый вӧсна ми огӧ вермӧ заводитны гӧра-кӧдза да кодъяс, мыжаясыс, ЦК-лӧн март дас нёльӧд лунся постановление подув вылын долженӧсь вештыссьыны удж вылысь.
Ме предлагайта срочнӧ видлавны да кыскыны ставнысӧ найӧс стрӧг партийнӧй кывкутӧмӧ.
Ме помалі.
— Коді кутас сёрнитны Беглых доклад кузя? — йӧз вылӧ видзӧдігмоз юаліс райкомса секретарь да нарошнӧ зілис не паныдасьны Нагульнов синъяскӧд.
— Да мый нӧ сёрнитнысӧ, делӧыс гӧгӧрвоана, — ышловзис бюроса ӧти член, районнӧй милицияса начальник, лӧсталысь бритӧм юрас уна рана туйяса, ӧтарӧ ньылӧдысь, военнӧй выправкаа топыд, зумыд морт.
— Миян решение подув пыдди примитам Беглыхлысь выводъяссӧ, тадз, али мый? — юаліс секретарь.
— Дерт жӧ.
— Ӧні вот Нагульнов йылысь.
Секретарь заседание дырйи первойысь видзӧдліс Макар вылӧ, некымын секунда чӧж кутіс сы вылын лызалӧм, кӧдзыд видзӧдлассӧ.
— Тіянлы тӧдса, мый сійӧ, гремяченскӧйса партячейкаын секретарӧн вӧлігӧн, вӧчис партиялы паныд уна сьӧкыд преступление...
Райком индӧдъяслы паныд сійӧ нуӧдіс левацкӧй линия коллективизация дырйи да семфонд чукӧртігӧн.
Сійӧ кучкаліс наганӧн середняк-единоличникӧс, игнавліс кӧдзыдінӧ колхозникъясӧс...
Самохин ёрт ачыс ветліс Гремячӧйӧ, расследуйтіс тайӧ делӧсӧ да эрдӧдіс Нагульновлысь революционнӧй законность нуӧдӧмын терпитны позьтӧм торкалӧмъяс, партиялысь линия вредительскӧя вежньӧдлӧмъяс.
Сетам кывсӧ Самохинлы.
Висьтав бюролы, Самохин ёрт, мый тэ тӧдмалін Нагульновлӧн преступнӧй деятельность йылысь. — Секретарь тупкыштіс синъяссӧ кыз синлапъяснас, сьӧкыда гыравывтчис.
Нагульнов райкомӧ воан здуксянь на гӧгӧрвоис, мый сылӧн делӧыс омӧль, мый кокньӧд сылы не виччысьны.
Райкомса секретарь зэв виччысигтыр здоровайтчис сыкӧд да, кыдзи тыдалӧ, медым не панны сёрни, пырысь-пыр жӧ шыасис кутшӧмкӧ юалӧмӧн районнӧй исполкомса председатель дінӧ.
— Кыдз менам делӧыс, Корчжинский? — полігтыр юаліс сылысь Макар.
— Бюро решитас, — неокотапырысь вочавидзис мӧдыс.
Да и мукӧдыс эз кӧсйыны паныдасьны Макарлӧн юасяна синъяскӧд, ӧтдортчисны сыысь.
Сы йылысь юалӧмсӧ на костын, тыдалӧ, вӧлі решитӧма нин водзвыв; сӧмын ӧтнас милицияса начальник Балабин нюммуніс Макарлы сылысь кисӧ топыда кутігтыр:
— Нагульнов, эн пов!
Но, мыж вӧчин, но, дзугсин да гудыртін, да ӧд ми жӧ политика боксянь абу зэв крепыдӧсь.
Не сэтшӧм тӧлкаяс, кыдзи тэ, и то ӧшибайтчылісны!
Сійӧ бергӧдліс аслас гӧгрӧс крепыд юрнас, кодӧс быттьӧ тӧчитӧма, кыдзи юдорса шыльыд из, чышкаліс ньылӧмсӧ дженьыдик гӧрд сьылісьыс, жалитӧмпырысь тяпкӧдіс кыз вомдоръяснас.
Збодермыштӧм бӧрын Макар видзӧдіс Балабинлӧн бура банйӧм тыр виръяя чужӧм вылӧ, аттьӧалӧм могысь нюмъяліс; сійӧ вежӧртіс, мый тайӧ мортыс пырыс аддзӧ сійӧс, гӧгӧрвоӧ да сочувствуйтӧ.
«Строгӧй выговор меным шляпкӧбтасны, вештасны секретарысь», — думайтіс Макар да полігтырйи видзӧдлывліс Самохин вылӧ.
Тайӧ ичӧтик тушаа, паськыд плешка мортыс, коді эз вермы терпитны юксьӧмъяс, беспокоитіс сійӧс ставсьыс медъёна.
И кор Самохин кыскис портфельсьыс ыджыд папка, Нагульновӧс дойӧн бытшкис тревогалӧн ёсь укол.
Жувгысь звӧнӧн сылӧн мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс, вирыс ыльнитіс юрас, ӧзйыны кутісны кӧсичаясыс, кокньыдик коддзӧдана шогӧдӧм кыпӧдчис горшдінас.
Татшӧм состояниеыс сылӧн вӧвлі пыр припадок водзвылын.
«Сӧмын эськӧ не ӧні!» — Самохинлысь ньӧжмыд сёрнисӧ кывзігӧн пытшкӧснас дрӧгнитіс сійӧ.
— Райком да районнӧй контрольнӧй комиссия тшӧктӧм серти ме расследуйті тайӧ делӧсӧ.
Ассьыс Нагульновлысь юасьӧмӧн, сылӧн действиеясысь Гремячӧй Логса потерпевшӧй колхозникъяслысь да единоличникъяслысь юасьӧмӧн, а сідзжӧ свидетельскӧй показаниеяс подув вылын ме тӧдмалі со мый:
Нагульнов ёрт кыв шутӧг эз оправдайт партиялысь дӧверие да аслас поступокъясӧн вайис сылы зэв ыджыд вред.
Сідз, коллективизация нуӧдігӧн, февраль тӧлысьын, сійӧ ветлӧдлӧма керкаясӧд да, наганӧн грӧзитігтыр, мырдӧн тшӧкталӧма пырны колхозӧ.
Татшӧм ногӧн сійӧ, кыдз шусьӧ, «кыскӧма» колхозӧ сизим середнякӧс.
Таысь оз соссьы и ачыс Нагульнов...
— Найӧ — ярӧй белӧй гадъяс! — улӧс вылысь чеччигмоз сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Нагульнов.
— Ме эг сетлы тэныд кыв.
Порядок колӧ! — стрӧга торкис сійӧс секретарь.
— ...Сэсся кӧйдыс фонд чукӧртігӧн сійӧ кучкалӧма наганӧн садь быртӧдзыс ӧти середняк-единоличникӧс, и тайӧ сэні вӧлысь колхозникъяс да сельсӧветса десятскӧйяс син водзын.
Кучкалӧма сыысь, мый мӧдыс ӧткажитчӧма пыр жӧ вайны кӧйдыс фондӧ...
— Позор! — гораа шуис прокурор.
Нагульнов ниртыштіс кипыдӧснас горшсӧ, кельдӧдіс, но чӧв оліс.
— Тайӧ жӧ войнас сійӧ, кыдзи, ёртъяс, кутшӧмкӧ станӧвӧй пристав, пуксьӧдӧма кӧдзыд жырйӧ куим колхозникӧс да видзӧма найӧс сэні войбыд, сэк жӧ грӧзитӧма наганӧн пыр жӧ кӧйдыс вайны ӧткажитчӧмысь.
— Налы ме эг грӧзит...
— Ме тайӧс висьтала налӧн кывъяс серти, Нагульнов ёрт, и кора менӧ не торкавны!
Сійӧ жӧ корӧм кузя вӧлі кулакалӧма да ыстӧма ссылкаӧ середняк Гаевӧс, кодӧс кулакавны дзик оз шогмы, сы вӧсна мый сійӧ овмӧс сертиыс некутшӧм ногӧн оз вермы лоны кулакъяс лыдын,
а кулакалӧмаӧсь сійӧс Нагульнов тшӧктӧм серти сыысь, мый сійӧ видзлӧма 1928 воын батракӧс.
Но кутшӧм батрак сійӧ вӧлӧма?
А тайӧ, ёртъяс, вӧлӧм медавлӧма тӧлысь кежлӧ нянь идралігӧн сійӧ жӧ Гремячӧй Логсьыс нылӧс, и Гаев медавлӧма сійӧс сӧмын сы вӧсна, мый сылысь писӧ 1927 вося арын вӧлі босьтӧма Гӧрд Армияӧ да уна челядя Гаевлӧн эз судзсьы киыс.
Сӧветскӧй законодательство вӧлі лэдзӧ медалӧм рабочӧй вын тадзи уджӧдӧмсӧ.
Гаев видзӧма тайӧ батрачкасӧ батрачкомкӧд договор подув вылын, тырвыйӧ мынтысьӧма, ме прӧвериті тайӧ фактсӧ.
Таысь кындзи, Нагульнов нуӧдӧ лёкнога полӧвӧй олӧм, а тайӧ сідзжӧ абу омӧля важнӧ партияса членлӧн характеристикалы.
Нагульнов юксьӧма гӧтырыскӧд, весиг абу юксьӧма, а вӧтлӧма сійӧс гортсьыс, вӧтлӧма понйӧс моз и сӧмын сійӧ подув вылын, мый гӧтырыс быттьӧкӧ вӧлӧм гуляйтӧ кутшӧмкӧ гремяченскӧй зонкӧд.
Ӧти кывйӧн кӧ, пӧльзуйтчӧма сӧрӧмӧн да вӧтлӧма сы могысь, медым аслыс мынтӧдчыны.
Полӧвӧй боксянь кутшӧм олӧм сійӧ нуӧдӧ ӧні, ме ог тӧд, но став даннӧйясыс, ёртъяс, индӧны сы вылӧ, мый сійӧ прӧстӧ некытчӧ шогмытӧма олӧ нывбабаяскӧд.
Мӧдног мыйла нӧ сылы вӧтлыны гортсьыс гӧтырсӧ?
Нагульнов патераса кӧзяйкаыс меным висьталіс, мый сійӧ быд лун локтӧ гортас зэв сёрӧн, кӧні сійӧ ветлӧдлӧ — кӧзяйкаыс оз тӧд, но миянлы, ёртъяс, тӧдса, кӧні сійӧ вермас вӧвны!
Ми абу ичӧтӧсь да тӧдам, кӧні векджык овлӧ морт, коді вӧтліс гӧтырсӧ, коді корсьӧ развлечениеяс нывбабаясӧс вежлалӧмын...
Ми тӧдам!
Вот, ёртъяс, дженьыдика сылӧн геройскӧй поступокъяс йылысь (аслас обвинительнӧй речын тайӧ местаас Самохин лёкысь нюммуніс), кодъясӧс дженьыдик кадӧн сяммис вӧчны ячейкаса горе-секретарь Нагульнов.
Мыйӧ тайӧ вайӧдіс?
И кутшӧмӧсь вужъясыс тайӧ поступокъясыслӧн?
Тані колӧ веськыда шуны, мый тайӧ — абу успехъясысь юр бергӧдчӧм, кыдзи гениальнӧя шуис миян вождь Сталин ёрт, а тайӧ — веськыда левацкӧй чеччыштӧм, партиялӧн генеральнӧй линия вылӧ наступайтӧм.
Нагульнов, например, сяммӧма не сӧмын середнякъясӧс кулакавны да наганӧн вӧтлавны колхозӧ, но нуӧдӧма решение ӧтувтны гортса курӧг-пӧткаӧс да став посни да лысьтысь скӧтӧс.
Сійӧ жӧ заводитлӧма, ӧткымын колхозникъяс висьталӧм серти, лӧсьӧдны колхозын медся дзескӧдана, чорыд дисциплина.
— Курӧг-пӧтка да скӧт йылысь райкомлӧн директиваяс эз вӧвны, — ньӧжйӧник шуис Нагульнов.
Сійӧ сулаліс нин веськыда, тіралігтыр топӧдӧма морӧс бердас шуйга кисӧ.
— Абу сідз, тайӧс нин тэ извинит! — ыпнитіс секретарь. — Райком индавліс.
Нинӧмла висьысь юр вылысь здоровӧй вылӧ вештыны!
Эм артельлӧн устав, и тэ абу нёньпом кага, медым не кужны разберитчыны сыын!..
— ...Гремяченскӧй колхозын ыджыдалӧ самокритика пӧдтӧм, — водзӧ висьталіс Самохин.
— Нагульнов лӧсьӧдӧма террор, некодлы оз сет кыв шуны.
Сы пыдди медым нуны разъяснительнӧй удж, сійӧ лёкысь горзӧ крестьяна вылӧ, зымӧдӧ кокъяснас, грӧзитӧ оружиеӧн.
Сы вӧсна гремяченскӧй колхозын и мунӧ тӧлктӧм-гудрасьӧм.
Сэні ӧні массӧвӧя петӧны колхозысь, кӧдзны сӧмын на заводитісны да, веськыда кӧ шуны, сійӧн оз и справитчыны.
Районнӧй контрольнӧй комиссия, кодлы колӧ весавны партияӧс быдпӧлӧс разложитчӧм элементъясысь, ставпӧлӧс оппортунистъясысь, кодъяс мешайтӧны миянлы великӧй строительствоын, кыв шутӧг, вӧчас Нагульнов йылысь ассьыс выводъяс.
— Ставыс? — юаліс секретарь.
— Да.
— Сетам кыв Нагульновлы.
Мед сійӧ висьталас, кыдзи воӧдчис сійӧ татшӧм олӧмӧдзыс.
Висьтав, Нагульнов.
Страшнӧй скӧралӧмыс, коді ыпъялысь би моз шымыртіс Макарӧс Самохинлӧн речь помын, друг дзикӧдз быри, сійӧс вежисны падмӧм да полӧм.
«Мый нӧ найӧ мекӧд вӧчӧны?
Кыдз позьӧ тадз?
Кӧсйӧны помавны!» — пызан дорӧ матыстчигӧн шай-паймунӧмӧн здук кежлӧ думыштліс сійӧ.
Самохин выступайтігӧн дасьтӧм лёк возражениеясысь нинӧм эз коль.
Юрыс лои тыртӧм, и весиг ни ӧти колана кыв эз вӧв вежӧрас.
Макаркӧд вӧчсис мыйкӧ вӧвлытӧмтор...
— Ме, ёртъяс, революциясянь партияын...
Вӧлі Гӧрд Армияын...
— Ставыс тайӧ миянлы тӧдса.
Матӧджык делӧ дорӧ! — терпитны вермытӧг торкис сійӧс секретарь.
— Ме став фронтъяс вылын тышкаси белӧйяскӧд...
И Первой коннӧй армияын.
Меным сетісны орден...
— Да тэ делӧ йылысь сёрнит!
— А тайӧ абу делӧ?
— Тэ эн кытшлӧдлы, Нагульнов!
Заслугаяс вылад ӧні нинӧмла ыстысьны! — торкис райисполкомса председатель.
— Да сетӧй жӧ ёртыслы сёрнитны!
Мый ті кыв пӧперегыс сылы сувтанныд? — скӧрысь горӧдіс Балабин,
и сылӧн гӧгрӧс галяиз кодь юрлӧн лӧсталысь юрдзибйыс ӧти здукӧн вевттьысис апоплексия дырйи моз гӧрдовлӧз рӧмӧн.
— Мед сёрнитӧ конкретнӧя!
Нагульнов век сідз жӧ сулаліс, шуйга кисӧ морӧс бердсьыс босьттӧг, а веськыдыс ньӧжйӧник нюжӧдчис горшланьыс, коді косьмӧмысла лоӧма лы кодь да сутшкасьысь.
Сійӧ кельдӧдіс да сьӧкыдпырысь водзӧ висьталіс:
— Сетӧй меным сёрнитны.
Ме жӧ абу враг, мыйла мекӧд тадз?
Армияын ме ранитчылі...
Касторное дорын контузитчи...
Тяжёлӧй снарядӧн бронируйтӧм площадка вывсянь... — и ланьтіс, сылӧн сьӧдӧдӧм вомдоръясыс тяпкакылігтыр кыскисны сынӧдсӧ.
Балабин пелька кисьтіс графинысь ва, чургӧдіс стӧкансӧ Макарлы сы вылӧ видзӧдтӧг.
Корчжинский видзӧдліс Нагульнов вылӧ, ӧдйӧ вештіс видзӧдлассӧ: Нагульновлӧн киыс, коді топӧдӧма стӧкан бокъяссӧ, дугдывтӧг дрӧжжитіс.
Чӧв-лӧняс вӧлі бура кылӧ, кыдзи Макар пиньясӧ тэрыба зяткакыліс стеклӧыс.
— Да тэ эн волнуйтчы, висьтав! — дӧсадапырысь шуис Балабин.
Корчжинский чукыртчыліс.
Сы сьӧлӧм бердӧ бызгыльтіс кортӧм жальлун, но сійӧ босьтіс асьсӧ киясас.
Сійӧ чорыда эскис, мый Нагульнов — партиялы лёк и мый сійӧс колӧ не сӧмын вештыны удж вылысь, но и вӧтлыны партияысь.
Сы дор сулалісны ставӧн, Балабинысь кындзи.
Макар ӧтпырйӧ ньылыштіс стӧкан ва; лолалыштӧм бӧрын заводитіс сёрнитны:
— Ме признайта сійӧс, мый висьталіс Самохин.
Вернӧ, ме тайӧс вӧчлі.
Но эг сы вӧсна, мый кӧсйи партия вылӧ наступайтны.
Тайӧс Самохин сӧрӧ.
Увтчӧ сійӧ, кыдзи пон, и бабаяскӧд менам лёкногӧн олӧм йылысь.
Ассяньыс лӧсьӧдлӧмторъяс!
Ме ӧтдортча бабаясысь, и меным абу наӧдз...
— Сы вӧсна тэ и гӧтыртӧ вӧтлін? — ехиднӧя юаліс заворг Хомутов.
— Да, сы вӧсна дзик, — серьёзнӧя вочавидзис Макар.
— Но ставсӧ тайӧс ме вӧчи...
Ме кӧсйи революциялы бур вылӧ.
Гашкӧ, ме ӧшибайтчылі...
Ог тӧд.
Ті меысь учёнӧйджыкӧсь.
Ті курсъяс прӧйдитінныд, тіянлы тыдалӧджык.
Ассьым мыжӧс ме ог чинты.
Вӧчӧй, кыдзи кӧсъянныд.
Ӧтитор кора гӧгӧрвоны... — Сылы бара эз тырмы лолавнысӧ сынӧдыс, джӧмдіс кывджынъяс да минут дыра чӧв оліс.
— Гӧгӧрвоӧй, вокъяс, мый ме эг кӧсйыв вӧчны партиялы паныд лёктор.
А Банникӧс кучкалі сыысь, мый сійӧ сераліс партия вылын да кӧсйис кӧйдыссӧ вердны порсьяслы...
— Висьтав! — серампырысь сюйыштіс Самохин.
— Висьтала, мый вӧлі.
Ӧнӧдз жалита, мый эсійӧ Банниксӧ эг ви.
Сэсся висьтавны нинӧм.
Корчжинский веськӧдчис, креслӧыс сы увдорын мӧдіс чорыда дзуртны.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык помавны тайӧ сьӧкыд делӧсӧ.
Тэрмасигтыр заводитіс сёрнитны:
— Но мый нӧ, ёртъяс, ставыс гӧгӧрвоана.
Ачыс Нагульнов сознайтчӧ.
Кӧть посниторъясӧн сійӧ и лӧсьӧдчӧ мынтӧдчыны, правдайтчыны, но тайӧ правдайтчӧмъясыс абу убедительнӧйӧсь.
Быдӧн, кодӧс лоӧ топӧдны, зільӧ вештыны ас вывсьыс мыйтакӧ мыжсӧ либӧ кывкутӧмсӧ вуджӧдны мукӧдъяс вылӧ...
Ме лыддя, мый Нагульновӧс, кыдзи колхознӧй движениеын партиялысь линиясӧ лёкысь торкалысьӧс, кыдзи коммунистӧс, коді некытчӧ шогмытӧма кутӧ асьсӧ бытӧвӧй боксянь, колӧ партия радъясысь вӧтлыны!
Ми огӧ кутӧй видзӧдны Нагульновлӧн вӧвлӧм заслугаяс вылӧ — сійӧ кольӧм этап.
Миянлы колӧ, мукӧдлы пример вылӧ, накажитны сійӧс.
Ставсӧ, кодъяс зільӧны няйтӧсьтны партияӧс да кыскыны сійӧс шуйгавылӧ либӧ веськыдвылӧ, ми кутам немжалиттӧг нӧйтны.
Нагульнов кузя да сы кодьяс кузя оз позь кольччыны ичӧт мераяс примитӧмӧн.
Ми сыкӧд и сідз нин дыр нянчитчим.
Кольӧм воын на ТОЗ-яс котыртігӧн сійӧ синіс шуйгавылӧ, ме ӧлӧдлі сійӧс сэки на.
А эз кӧ кывзысь — мед норасьӧ ас вылас!
Вай гӧлӧсуйтам!
Коді сы вӧсна, медым Нагульновӧс вӧтлыны партияысь?
Гӧлӧсуйтӧны, тӧдӧмысь, сӧмын бюроса членъяс.
Сідзкӧ, нёль?
Тэ прӧтив, Балабин ёрт?
abu
abu
— Ме абу сӧмын прӧтив, но и категорическӧя возражайта!
Тайӧ вуж выйӧныс неправильнӧй решение.
— Тэ верман кольччыны особӧй мнениеӧн, — кӧдзыда шуис Корчжинский.
— Абу сідз, тэ лэдз меным висьтавны!
— Сёрнитнытӧ сёр, Балабин.
Нагульновӧс вӧтлӧм йылысь решение примитӧма унджык гӧлӧсӧн.
— Тайӧ лоӧ морт вылӧ чиновник моз видзӧдӧм!
<ns>Из-ви-ни-тӧй</ns>, тайӧс ме сідз ог коль!
Ме окружкомӧ кута гижны!
Вӧтлыны партияса важся членӧс, краснознаменецӧс...
Ті йӧйминныд, ёртъяс?
Быттьӧкӧ абуӧсь взыскание кузя мукӧд мераяс!
— Нинӧм та йылысь дискутируйтны.
Ӧд гӧлӧсуйтім жӧ!
— Нырвомад сетавны татшӧм гӧлӧсуйтӧмсьыд!..
Балабинлӧн гӧлӧсыс лои зэв вӧсни, зэлыд сьыліыс сэтшӧма польдчис вирӧн, мый кажитчӧ, инмӧдчы сэтчӧ кокньыдика, и чунь увсьыд брызьнитас мездмӧм вирыс.
— Но, нырвом йывсьыд, тайӧс тэ ньӧжйӧджык, — наяна да лёкпырысь шуис заворг Хомутов. — Кывкутӧмӧ ми вермам кыскыны и тэнӧ.
Тэ тані абу аслад милицияын, а партиялӧн райкомын.
— Тэтӧг тӧда!
А мыйла ті меным сёрнитнысӧ онӧ сетӧй?
— Сы вӧсна мый ме тайӧс лыддя лишнӧйӧн! — пузис Корчжинский да сідз жӧ, кыдзи Балабин, ёна гӧрдӧдіс, чорыда кутчысис креслӧ бокъясас.
— Ме тані райкомса секретарь.
Ме тэнӧ лишита кывйысь, а окота сёрнитны — пет мун кильчӧ вылӧ!
— Балабин, эн скӧрав!
Мый тэ ыпъялан?
Пӧжалуйста, гиж ассьыд мнениетӧ окружкомӧ, а тадзи, мый жӧ, гӧлӧсуйтім, и тэ заводитін кось бӧрын кулакъяснад ӧвтчыны, — такӧдіс милицияса начальникӧс райисполкомса председатель.
Сійӧ кутіс Балабинӧс форменнӧй дӧрӧм соскӧдыс, нуӧдіс пельӧсӧ, мыйкӧ ньӧжйӧник висьталіс.
Сэк кості Корчжинский, коді скӧрмис Балабинкӧд зычитӧмысь, лэптіс Макар вылӧ пыктӧм синлапъяс увсянь лёкысь дзирдалысь ичӧтик синъяссӧ да сайӧдтӧм лӧглунӧн нин шуис:
— Сёрни помасис, Нагульнов!
Бюро решениеӧн тэнӧ вӧтлӧма миян радъясысь.
Татшӧмъясыс ті партиялы онӧ колӧй.
Пукты татчӧ партбилеттӧ! — и кутіс шлопӧдны пызан вылӧ рыжӧй гӧна кинас.
Нагульнов кельдӧдіс, быттьӧ кулӧм морт.
Ёна дрӧжжитӧмысь сійӧ сырмис, а гӧлӧсыс пӧшти оз вӧлі кыв, кор сійӧ шуаліс:
— Партбилет ме ог сет.
— Заставитам сетны.
— Мун окружкомӧ, Нагульнов! — пельӧссянь горӧдіс Балабин да, райисполкомса председателькӧд сёрнисӧ кывджын вылын орӧдӧм бӧрын, петіс, швач пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Партбилет ме ог сет!.. — мӧдысь шуис Макар.
Гӧлӧсыс сылӧн крепаммис, плешсьыс да гырысь банлыяса чужӧм вывсьыс кутіс ньӧжйӧник бырны кельыдлӧзкодь блед рӧмыс.
— И партиялы ме лоа колана на...
И меным партиятӧг не овны!
А тэныд ог подчинитчы!..
Со сійӧ, билетыд, морӧс зептын...
Видлы, босьт сійӧс!
Горштӧ орӧда!..
— Трагическӧй действие заводитчӧ! — прокурор лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Тэ сӧмын истерикатӧг...
Сылысь кывъяссӧ пыдди пуктытӧг Макар видзӧдіс Корчжинский вылӧ, сёрнитіс тэрмасьтӧг да быттьӧкӧ думыштчӧмӧн:
— Кытчӧ нӧ ме партиятӧгыс?
И мыйла?
Ог, ме партбилет ог сет!
Ме ассьым став олӧмӧс пукті... став олӧмӧс...
и друг старик ногӧн, коньӧр моз да тӧлктӧг кутіс вӧрны, кияссӧ новлӧдліс пызан вывті, дзугсис кывъясас, тэрмасигтыр да гӧгӧрвотӧма нурбыльтіс:
— Сідзкӧ тэ бурджык нин менӧ...
прикажит ребяталы...
Менӧ сэки помавны колӧ...
Нинӧм оз коль...
Меным олӧмыд ӧні нинӧмла, вӧтлӧй и сэтысь...
Сідзкӧ, увтчис Серко — колана вӧлі...
Пӧрысьмис — гортысь долой...
Макарлӧн чужӧмыс эз вӧрзьыв, кыдзи гипсӧвӧй маска; сӧмын вомдоръясыс дрӧгнитавлісны да вӧрисны, но, бӧръя кывъяссӧ шуигӧн, ӧти местаӧ видзӧдысь синъяссьыс, верстьӧ кадся олӧмын медводдзаысь, шорӧн моз ыльӧбтіс синва.
Сійӧ визувтіс, кӧтӧдіс сылысь чужӧмсӧ, крукасьліс важӧн бритлытӧм чорыд тошкас, сьӧд чутъясӧн серӧдіс дӧрӧм морӧссӧ.
— Тырмас тэныд!
Тайӧн ӧд он отсав, ёрт! — секретарь чукыртчыліс, быттьӧ дойысь.
— Тэ меным абу ёрт! — горӧдіс Нагульнов.
— Тэ бирюк!
И ставныд ті тані — ядӧвитӧй гадъяс!
Асьнытӧ вынаӧн лыддянныд!
Шыльыда сёрнитны велӧдчӧмныд!
Тэ мый, Хомутов, жерйӧдлан пиньтӧ?
Менам синва вылын сералан?
Тэ!..
Кызь ӧтикӧд воын, кор аслас бандакӧд Фомин шӧйтіс кытшті, тэ локтін окружкомӧ, помнитан?
Помнитан, сука бӧж?..
Воин да сетін партбилет, шуин, мый видз-му овмӧсӧн кутан занимайтчыны...
Тэ Фоминысь полін!
Та вӧсна и шыбитін билеттӧ...
а сэсся бара партияӧ сюйсин, кыдзи изъяс костті нильӧг лёльӧ!..
И ӧні гӧлӧсуйтан меным паныд?
И сералан кулӧмвыйӧдз вайӧдысь менам шог вылын?
— Тырмас, Нагульнов, эн горзы, пӧжалуйста.
Миян жӧ ещӧ на юалӧмъяс эмӧсь, — яндысьтӧг да сьӧдов ус улас век сідз жӧ нюм дзебигтыр, миритчӧмпырысь шуис мугов чужӧма, мича Хомутов.
— Тіянкӧд тырмас, но ме ассьым правда аддза!
ЦК-ӧ муна!
— Вот-вот!
Мун!
Сэні ӧти здукӧн ставсӧ разрешитасны!
Сэні тэнӧ важӧн нин виччысьӧны... — нюмъяліс Хомутов.
Макар ньӧжйӧник мӧдӧдчис ӧдзӧслань, зутшнитчис кӧсичанас ӧдзӧс куричӧ, ымӧстіс.
Скӧрлунлӧн медбӧръя ыпнитлӧмысь сійӧ дзикӧдз уси эбӧссьыс.
Мӧвпъястӧг, чувствоястӧг воис ворота дорӧдз, мынтӧдіс потшӧс бердӧ домалӧм маштаксӧ, мыйлакӧ нуӧдны кутіс сійӧс дом поводӧдыс.
Станицаысь петігӧн кӧсйис пуксьыны верзьӧмӧн, но эз вермы: нёльысь лэптыліс коксӧ стремя дорӧ да, код морт моз шатовмунӧм бӧрын, мынліс седлӧ лукасьыс.
Медбӧръя хата дінын мудӧд вылын пукаліс пӧрысь, но збодер дед.
Казачӧй картузлӧн кульсьӧм кӧзырёк увдорсянь сійӧ сюся видзӧдіс, кыдзи Макар зілис пуксьыны маштак вылӧ, сэсся бурпырысь нюммуніс:
— Бур кутш!
Шондіыс юр весьтын, а сійӧ нин и кокъяссӧ оз вермы лэптыны.
Кутшӧм-сэтшӧм случай вӧсна асывводзсяньыс юсин?
Али талун праздник?
— Праздник, Федот дед! — плетень сайсянь видзӧдіг шыасис сылы суседыс.
— Талун Симоны-гулимоны, кабакъясӧд ӧбразъясӧн ветлӧм.
— Сійӧ жӧ, мися, — нюмъяліс старик,
— сідзкӧ, винаысь ёнджык абу и зонмыс?
Со, кыдзи сійӧс винаыс зытлӧдлӧ седлӧ дінсьыс!
Кутчысь, казак!
Макар герчнитіс пиньяснас да, сапӧг нырнас стремяӧ муртса инмӧдчӧм бӧрын, лэбач моз лэбыштіс седлӧ вылӧ.
33 глава
Тайӧ лунӧ асывсяньыс Гремячӧй Логӧ воисны Ярскӧй хуторысь кызь куим колхознӧй подвода.
Тӧв мельнича дінын налы паныдасис Банник.
Пельпом вылас дом ӧшӧдӧмӧн сійӧ вӧлі мунӧ степӧ кӧбыла корсьны.
Воддза подводаыс лои сыкӧд ӧтвесьтын.
— Видза оланныд, граждана казакъяс!
— Слава богу, — вочавидзис ыджыд тушаа, сьӧд тошка казак, коді веськӧдліс дженьыд вожъяса вӧвъясӧн.
— Кытысь тайӧ подводаясыс?
— Ярскӧйысь.
— Мый нӧ тайӧ тіян вӧвъяслӧн бӧжъясыс абуӧсь?
Мыйла ті найӧс урӧсмӧдінныд?
— Тпру, сувт!
Бур чӧртыс!
И бӧжсӧ вундісны, а сійӧ век тэрмасьӧ...
Мыйла бӧжъясыс абуӧсь, шуан?
Вундалісны казналы.
Карса бабаяс мӧдасны бӧжъяснас гутъясӧс вӧтлавны...
Куритчан абу, бур мортӧй?
Гӧститӧд, а то миян табакнад дзескыд.
Казак чеччыштіс бричкаысь.
Бӧръя подводаясыс сувтісны.
Банник кутіс нин каитчыны, мый паніс сёрни.
Сійӧ неокотапырысь мӧдіс кыскыны табак кӧшель, кор казяліс, кыдзи ещӧ морт вит локтӧны подводаяс дорсянь, мунігмозыс косявлӧны чигаркаяс вылӧ газет.
— Ставсӧ куританныд ті менсьым... — ружӧктіс скуп Банник.
— Ӧні — колхоз, тӧдан?
Ставыс должен лоны общӧйӧн, — стрӧга шуис тошка казак да, быттьӧ аслас кӧшельысь, кыскис прамӧй содзтыр ас табак.
Заводитісны куритчыны.
Банник тэрмасигтыр сюйис табак кӧшельсӧ шаровары зептас, зывӧка нюмъялігтыр видзӧдіс пӧшти дзик вуж выйӧныс вундалӧм вӧв бӧжъяс вылӧ.
Вир вылӧ горш тувсовъя гут курччаліс вӧвъясӧс, пуксьыліс пӧсялӧм мышкуяс вылас, сийӧсъясӧн зыртӧминъясӧ.
Вӧвъяс ӧвтчисны бӧжнаныс, медым вӧтлыны гутъясӧс, но дженьыдик колясъясыс эз отсавны.
— Кытчӧ нӧ тайӧ сійӧ индӧ бӧжнас? — сералігтыр юасис Банник.
— Век сэтчӧ жӧ, колхозӧ.
А тіян эз ӧмӧй вундавны?
— Вундалісны, но сӧмын кык вершӧкӧн.
— Тайӧ Сӧветса председатель миян тшӧктіс, премияяс пӧлучайтліс, а ӧвад петас — пропадитасны вӧвъяс!
Но, мӧдімӧй.
Аттьӧ табаксьыд.
Куритчи — и сьӧлӧм небзьыштіс, а то локтігчӧж скӧр вӧлі куритчытӧгыд.
— Ті нӧ кытчӧ мунанныд?
— Гремячӧйӧ.
— Миянӧ, сідзкӧ.
А кутшӧм делӧясӧн?
— Кӧйдысла.
— Тайӧ...
Тайӧ кыдз нӧ?
— Районсянь прикажитӧмаӧсь тіянлысь семфондъяс босьтны, нёльсё комын пуд.
Но, мун!
— Ме жӧ сідзи и тӧді! — горӧдіс Банник.
Домнас ӧвтчигтыр сійӧ котӧртіс хуторӧ.
Эз вевъявны ярскӧй подводаяс воны колхоз правлениеӧдз, кыдзи хуторджынйыслы нин лои тӧдса сы йылысь, мый ярскӧйяс воӧмаӧсь нуны кӧйдыс.
Эз жалит Банник кокъяссӧ — котраліс керкаысь керкаӧ.
Уличаяс вылӧ первой чукӧртчисны нывбабаяс, кутісны варгыны, шумитны, кыдзи шызьӧдӧм байдӧг чукӧръяс.
— Миянлысь няньнымӧс пуӧны, донаясӧй!
— Кӧдзны нинӧмӧн лоӧ!
— Шудтӧм юрӧй менам!
Бур йӧзыс висьтавлісны, мый оз ков вӧлі нуны кӧйдыссӧ общественнӧй амбарӧ...
— Казакъяс кӧ эськӧ миянлысь кывзісны!
— Колӧ мунны висьтавны казакъяслы, мед няньсӧ эз сетны!
— Да и ми асьным огӧ сетӧй!
Мунамӧй, бабуньяс, амбаръяс дорӧ!
Босьтамӧй майӧгъяс да огӧ лэдзӧй найӧс томанъяс дорӧ!
Сэсся локтісны казакъяс.
И на пӧвстын пансисны сэтшӧм жӧ сёрнияс.
Быдладор боксянь, улича вывсянь улича вылӧ вуджӧмӧн, йӧз чукӧрмисны ыджыд чукӧрӧ, мӧдӧдчисны амбаръяслань.
Сэк кості Давыдов лыддис служебнӧй записка, кодӧс ярскӧйсаяс вайисны райполеводсоюз правлениеса председательсянь.
«Давыдов ёрт, — гижис Лупетов, — тэнад сэні эм хлебозаготовка кузя заптӧм 73 центнер шобді, коді кольӧма нутӧмӧн.
Тшӧкта тэныд сетны тайӧ шобдісӧ (73 центнерсӧ ставнас) Ярскӧй колхозлы.
Налӧн оз тырмы кӧйдысыс.
Союзхлеб конторакӧд ме юалӧмсӧ сӧгласуйті».
Давыдов лыддис, распорядитчис сетны нянь.
Ярскӧйсаяс правление дворсянь мӧдӧдчисны амбаръяслань, но амбаръясдінса уличаыс тыр вӧлі йӧзӧн.
Морт кыксё — нывбабаяс да казакъяс — кытшалісны подводаяссӧ.
— Кытчӧ мунанныд?
— Миян няньла?
Чӧртъясыс тіянӧс вайисны!
— Бӧр бергӧдчӧй!
— Огӧ сетӧй!
Дёмка Ушаков уськӧдчис корны Давыдовӧс.
Мӧдыс котӧрӧн локтіс амбаръяс дінӧ.
— Мыйын делӧыс, граждана?
Мый ті чукӧртчинныд?
— Тэ мыйла миянлысь няньсӧ сетан ярскӧйсаяслы?
Ми налы сійӧс чукӧртім?
— Тэныд, Давыдов, коді тайӧ татшӧм правояссӧ сетліс?
— А ми мый кутам кӧдзны?
Давыдов кайис матысса амбар водзӧ, спокойнӧя висьталіс, мый сійӧ сетӧ райполеводсоюз распоряжение серти оз кӧйдыс, а хлебозаготовка кузя кольӧм нянь.
— Ті, граждана, энӧ тӧждысьӧй, миянлысь нянь некод оз вӧрзьӧд.
А тіянлы колӧ мунны му вылӧ, а не слӧняйтчыны уджтӧг да семечки килльыны.
Кутӧй тӧдвыланыд, бригадиръяс нуӧдӧны учёт, коді оз пет удж вылӧ.
Коді оз мун, кутам штрапуйтавны.
Казакъяслӧн мыйтакӧ юкӧн муніс улича вылысь.
Унаӧн успокоитчисны Давыдов юӧртӧм бӧрын да мӧдӧдчисны му вылӧ.
Кладовщик заводитіс сетавны ярскӧйсаяслы нянь.
Давыдов муніс правлениеӧ.
Но век на ещӧ амбаръяс дорын дежуритысь нывбабаяслӧн настроениеныс часджын мысти дзикӧдз вежсис.
Талы отсаліс Яков Лукич, коді вашнитіс некымын казаклы:
— Давыдов сӧрӧ!
Кӧйдыс нуӧны!
Колхоз кӧдзас, а мый единоличникъяс вайлісны, сетасны Ярскӧй колхозлы.
Нывбабаяс шызисны.
Банник, Демид Молчун, Донецков дед да ещӧ морт комын казак сёрнитыштісны ас костаныс да матыстчисны вески дорӧ.
— Нянь огӧ сетӧй! — став йӧз нимсянь висьталіс Донецков.
— Тэнсьыд оз юавны! — скӧрысь тшупыштіс Дёмка Ушаков.
На костын заводитчис чорыда вензьӧм.
Ярскӧйсаяс сувтісны Дёмка дор.
Сійӧ самӧй сьӧд тошка казакыс, кодӧс пӧскӧтина вылын Банник гӧститӧдіс табакӧн, веськыда сувтіс бричка вылас, минут вит лёкысь матькис, а сэсся нин заводитіс горзыны:
— Мый тайӧ ті власьтсӧ нарушайтанныд?
Мый ті йӧртанныд миянӧс?
Ми пӧсь кадӧ кыссим нелямын верст, а ті государственнӧй нянь кутанныд?
abu
Тіянӧс, поп рӧдӧс, Соловкиӧ колӧ пуксьӧдавны!
Быттьӧ турун вылын попъяс куйланныд, асьныд онӧ жӧритӧй и мукӧдлы онӧ сетӧй!
Мый ті муяс вылӧ онӧ мунӧй?
Праздник тіянлы?..
— А мый тэныд колӧ?
Тошкыд тэнад лудӧ?
Сыналам!..
Тайӧс ми — ӧти здукӧн! — сосъяссӧ пуджигмоз да бричка дорӧ писькӧдчигӧн равӧстіс Бесхлебнов, Ичӧт Аким.
Ярскӧйысь тошка казак чеччыштіс бричкасьыс.
Сійӧ эз пудж аслас быгалӧм коричневӧй дӧрӧмыслысь сосъяссӧ, но встретитіс Ичӧт Акимӧс черлыас сэтшӧм пелька кучкӧмӧн, мый Аким сажень кык лэбис йӧзсӧ мышнас тойлаліг да кияснас шенасигтыр, кыдзи тӧв мельнича бордъяснас.
Пансис кось, кутшӧмӧс зэв нин важӧнсянь эз аддзыв Гремячӧй Лог.
Ярскӧйсаясӧс жбонькйисны-нӧйтісны вирӧдз, и найӧ шыблалісны нянь мешӧкъяссӧ, водалісны бричкаясас да, вӧвъяссӧ кучкӧм бӧрын, писькӧдчисны чилзысь нывбабаяс чукӧр пыр, тӧвзьыштісны-мунісны.
Тайӧ чассяньыс и мӧдіс бергавны Гремячӧй Логын волнениеяслӧн кӧлесаыс.
Дёмка Ушаковлысь кӧсйисны мырддьыны кӧйдыс видзан амбаръясысь ключьяссӧ, но сюсь Дёмка кось дырйиыс тювкнитіс йӧз чукӧрсьыс, котӧрӧн воис правлениеӧ.
— Кытчӧ ключьяссӧ воштыны, Давыдов ёрт?
Ярскӧйсаясӧс миян нӧйтӧны, а ӧні, тыдалӧ, и миян дорӧ заводитасны воны!
— Вай меным ключьяссӧ, — спокойнӧя шуис Давыдов.
Сійӧ босьтіс ключьяссӧ, сюйис найӧс зептас, мӧдӧдчис амбаръяслань.
А тайӧ кадӧ бабаяс вевъялӧмаӧсь нин кыскыны сельсӧветысь Андрей Размётновӧс, найӧ лёкысь горзісны:
— Восьты митинг!
— Бабуньяс!
Тьӧткаяс!
Мамашаяс!
Сьӧлӧмшӧръясӧй менам!
Ӧні митингъяс абуӧсь!
Колӧ кӧдзны, а оз митингъяс вӧчавны!
Мый вылӧ тіянлы митингыс ковмис?
Тайӧ — салдатскӧй кыв.
Сійӧс шуавтӧдз колӧ окопъясын куим во пукавны!
Война вылын колӧ вӧвлыны, тойясӧс пӧткӧдны, а сэсся нин и митинг йылысь сёрнитны, — вайӧдны тӧлк вылӧ бабаясӧс босьтчыліс Размётнов.
Но найӧ эз кывзыны сійӧс; шароварыас, дӧрӧм сосъясас да бӧждорас кутчысьӧмӧн мырдӧн кыскисны зумыштчӧм Андрейӧс школаӧ, равзісны:
— Огӧ кӧсйӧй окопъясын пукавны!
— Огӧ кӧсйӧй война вылӧ!
— Восьты митинг, а то асьным восьтам!
— Сӧран, сукин сын, мый оз позь!
Тэ председатель!
Тэныд позьӧ!
Андрей тойлаліс бабаясӧс, тупкыліс пельяссӧ, зілис ёнджыка горзыны наысь, авзіс:
— Ланьтӧй, ёрӧмаяс!
Вешйыштӧй неуна!
Кутшӧм случай кузя тіянлы митингыс колӧ?
— Нянь кузя!
Нянь кузя тіянкӧд кутам сёрнитны!
Медбӧрын Размётновлы быть лои шуны:
— Собрание лыддя воссьӧмаӧн.
— Вайӧй кыв, — корис дӧва Екатерина Гулящая.
— Да, сёрнит, чӧрт мед тэнӧ исалас!..
— Тэ эн чӧртась, председатель!
А то ме тэнӧ чӧртанита, вермас лоны...
Код тшӧктӧм кузя ті лэдзинныд миянлысь нянь разӧдны?
Коді тайӧ распорядитчис ярскӧйсаяслы сетавны да кутшӧм-сэтшӧм нужда вылӧ?
Гулящая — кияссӧ бокъясас — нюкыльтчӧма, виччысьӧ вочакыв.
Андрей ӧвтыштчис сыысь, кыдзи синтӧм гутысь.
— Тіянлы авторитетнӧя висьталіс нин Давыдов ёрт.
И ме собраниесӧ эг тайӧ йӧйталӧмъяс вылӧ восьты, а сы вӧсна... — Андрей ышловзис, — мый колӧ, любезнӧй граждана, сусликъясӧс кыйны мунны став миян вынӧн...
Андрейлы манёврыс эз удайтчы.
— Кутшӧм сэн суслик!
— Абу сусликъясӧдз!
— Вайӧй нянь!..
— Лӧсьыда сёрнитысь, мед ёж тэнӧ сутшкалас!
Суслик вылӧ кежӧдіс!
А нянь нылысь коді кутас сёрнитны?
— Сы йылысь и сёрнитнысӧ нинӧм!..
— А-а-а, нинӧм?
Вайӧй бӧр няньсӧ!
Бабаяс, Гулящая юрнуӧдӧм улын, заводитісны локны сценалань.
Андрей сулаліс суфлёрскӧй жӧч будка дінын.
Сійӧ шпыннялігтыр видзӧдіс нывбабаяс вылӧ, но сьӧлӧмас вӧлі мыйкӧ мында тревога:
видзӧднысӧ вывті нин стрӧгӧсь вӧліны казакъяс, кодъяс чукӧрӧн сулалісны бӧрвылас, дорвыв нывбаба чышъянъяслӧн еджыд катшасинъяс поле сайын.
— Сапӧгӧн тӧв и гожӧм ветлан, а миянлы и камаши вылӧ тӧварыс абу!
— Комиссарӧн лоин!
— А важӧн-ӧ Маришка мужиклысь шароварысӧ расйин?
— Паськалӧма рожаыд.
— Пӧрччӧдӧй сійӧс, бабаяс!
Горзӧмъяс грымакылісны, кыдзи дженьыдик залпъясӧн тӧлктӧг лыйсьӧм.
Некымын дас баба чукӧртчисны дзик сцена дорас.
Андрей весьшӧрӧ зілис лӧньӧдны йӧзсӧ: сылӧн гӧлӧсыс оз вӧлі кыв.
— Пӧрччӧй сылысь сапӧгъяссӧ!
Бабуньяс, а но, ӧтпырйӧ!
Ӧти здукӧн сценалань нюжӧдчисны зэв уна ки.
Андрейӧс кватитісны шуйга кокӧдыс.
Сійӧ чорыда кутчысис будка бердӧ, скӧрысла кельдӧдіс, но коксьыс кыскисны нин сапӧгсӧ, шыбитісны кытчӧкӧ бӧрвылас.
Уна лыда кияс кватитісны сапӧгсӧ, шыбитлісны водзӧ, кыліс сортікості, лёкысь сералӧм.
Ылісянь, бӧръя радъяссянь, юрӧбтісны мужикъяслӧн ошкана гӧлӧсъяс:
— Пӧрччӧдӧй сійӧс!
— Мед галихветӧгыс ветлӧдлыштас!..
— Кыскӧй мӧдсӧ!..
— Бабаяс, действуйтӧй!
Валяй сійӧс, тшӧг порсьӧс!..
И мӧд сапӧгсӧ нетшыштісны Андрейлысь.
Сійӧ чужйис кокъяссьыс нямӧдъяссӧ, равӧстіс:
— И нямӧдъяс колӧны?
Босьтӧй!
Гашкӧ, кодлыкӧ кага рузум вылӧ ковмас!
Сценалань ӧдйӧ локтісны некымын зон.
На пӧвстысь ӧтиыс — единоличник Ефим Трубачев, атаманецлӧн пи, сажень судта тушаа, кыз паръяса зон, — зытлаліс нывбабаясӧс, воськовтіс сцена вылӧ.
— Миянлы тэнад нямӧдъясыд оз ковны, — нюмъяліг да сьӧкыда лолалігтыр шуаліс сійӧ, — а вот шароварытӧ тэнсьыд, председатель, пӧрччӧдам...
— Гачьяс миянлы зэв ёна колӧны!
Беднота гачьястӧг ветлӧ, а кулацкӧйыс эз тырмы, — яндысьтӧг висьталіс мӧд, томджык да тушанас ичӧтджык, но видзӧднысӧ збойджык, ёнджыка нырщикалысь.
Зонмыс тайӧ, кодӧс нимтісны Дымокӧн, вӧлі сэтшӧм кудриа, кутшӧмъясӧс шоча аддзывлан.
Сылӧн каракулевӧй тшын рӧма еджгов юрсиас быттьӧ некор нэмнас абу инмӧдчылӧма сынан, — сэтшӧм дзугсьӧм читкыльясӧн мыччысьӧма сійӧ важиник казачӧй картуз околыш улысь.
Дымоклысь батьсӧ вӧлі виӧма германскӧй война вылын, мамыс куліс тифысь;
ичӧт арлыда Дымок быдмис тьӧтка ордас.
Ичӧтсянь на сійӧ гусявліс йӧз градъяс вылысь ӧгурцы да редиска, садъясысь — вишня да яблӧк, бахчаяс вылысь мешӧкъясӧн ваявліс арбузъяс, а тыр арлыдӧ воӧм бӧрын кӧвъяліс ас бердас сэтшӧм омӧль да гора слава, мый ни ӧти гремяченскӧй мам, кодлӧн вӧлі верстьӧ ныв, эз вермы веськодьпырысь видзӧдны Дымок вылӧ, сылӧн ичӧтик, но варышлӧн кодь статя фигура вылӧ.
Видзӧдлас, сьӧлыштас бокӧ, мӧдас чушъявны:
— Мунӧ, еджыд синма чӧрт!
Сідзи и ветлӧдлӧ, шӧйтысь кыр пон, хуторті, сідзи и ветлӧдлӧ.
— А нылыслы:
— Но, а тэ мый бугыльтӧ арыштін?
Мыйла ӧшинь дорын баввидзан?
Вот вай меным подолад, сӧмын вай, — аслам киясӧн виа.
Пырт, поплӧн ныв, пач ломтыны кизяк да мун ветлы мӧслы паныд!
А Дымок, киссьӧм камашиа кокъяснас зверь моз небыдика тувччалігтыр, пинь пырыс ньӧжйӧник шутьляліг, мунӧ плетеньяс да заборъяс пӧлӧн, видзӧдӧ югӧр моз сявкнитчӧм, крукыльтчӧм синлысъяс увсяньыс ӧшиньяс вылӧ, дворъясӧ,
и мыйӧн сӧмын кӧнкӧ тыдыштлас нывлӧн чышъян, — ӧти здукӧн дзикӧдз вежсяс видзӧднысӧ дыш, укшаль Дымок:
сійӧ друг, стӧча, варыш моз ӧдйӧ бергӧдӧ юрсӧ, веськӧдчӧ.
Но оз хищниклӧн сям тыдав сылӧн еджгов синъясысь, а мелілун да вывті ыджыд нежность;
тайӧ здукӧ весиг Дымоклӧн синъясыс быттьӧ вежӧны рӧмсӧ да лоӧны сэтшӧм пыдӧстӧм лӧзӧсь, кыдзи июль тӧлысся енэж.
«Фектюшка!
Сьӧлӧм косьтысьӧй менам!
Талун, мыйӧн пемдыштас, ме локта карта саяд.
Тэ талун кӧні кутан узьны?»
— «Ок, эновтӧй ассьыныд йӧйталӧмъястӧ!» — котӧрӧн мунігмоз стрӧга вочавидзӧ нывка.
Дымок гӧгӧрвоана нюмӧн видзӧдӧ сы бӧрся, мунӧ.
Шонді лэччигӧн ворсӧ общественнӧй амбар дорын аслас ыстӧм друглӧн, Тимофей Рваныйлӧн, гудӧкӧн,
но мыйӧн сӧмын водас садъясӧ, юдорса вӧръясӧ лӧз вуджӧр, муртса лӧняс йӧзлӧн шум да скӧтлӧн баксӧм, сійӧ тэрмасьтӧг восьлалӧ улича кузя Фектюшка керкалань,
а топольяслӧн гажтӧма вашкӧдчысь туганъяс весьтті, чӧв-лӧнь хутор весьтті кывтӧ сэтшӧм жӧ ӧтка, сэтшӧм жӧ гӧгрӧс чужӧма, кутшӧм и Дымок, тӧлысь.
Дымок олӧмын не сӧмын нывъяс вӧліны гажлунӧн: радейтліс сійӧ и вина, а ещӧ ёнджыка — косясьны.
Кӧні кось, сэні и Дымок.
Первойсӧ сійӧ видзӧдӧ, мышкас кияссӧ кутӧмӧн, юрсӧ копыртӧмӧн, сэсся сылӧн частӧ заводитӧны дрӧжжитны пидзӧсъясыс, дрӧжжитӧмыс лоӧ кутны позьтӧм, и Дымоклӧн оз нин тырмы выныс тышкасьны аслас страстькӧд и сійӧ заводитӧ косясьны.
Кызь арӧс тыригкежлӧ сійӧ вевъяліс нин воштыны квайт пинь.
Неӧтчыдысь нӧйтлісны сідз, мый вирыс петліс сы горшӧд.
Нӧйтлісны сійӧс и ныв грекъясысь и йӧз споръясӧ сюйсьӧмысь, кор найӧ помасьлісны кулакъяс отсӧгӧн.
Кызыштас Дымок, сьӧласьыштас вирӧн, тӧлысь кымын куйлас паччӧрын дугдывтӧг бӧрдысь тьӧтка дінас, а сэсся бара тыдовтчас ворсанінъясын, и ещӧ ёнджыка дзирдалӧны Дымоклӧн кельыдлӧзов синъясыс, ещӧ пелькджыка котралӧны чуньясыс двухрядка клапанъяс вывті, сӧмын гӧлӧсыс висьӧм бӧрас лоӧ гортӧмджык да ёнджыка сибдӧмаӧн, быттьӧ омӧлик гудӧк мехлӧн лолыштӧм.
Дымоклысь сьӧкыд вӧлі чегны олӧмсӧ: кань кодь винёв вӧлі.
Сійӧс вӧтлісны комсомолысь, судитлісны хулиганствоысь да керка ӧзтӧмысь.
Андрей Размётнов эз ӧтчыд арестуйтлы сійӧс буянитӧмысь, эз ӧтчыд нуӧдлы войбыд кежлӧ сельсӧветса сарайӧ.
Дымок важысянь сы вылӧ зэв ёна лёкаліс и вот ӧні, водзӧс босьтӧм вылӧ кадсӧ туянаӧн лыддьӧмӧн, и кайис сцена вылӧ, медым петкӧдлыны важсьыс...
Сійӧ век матӧджык локтіс Андрейлань.
Сылӧн пидзӧсъясыс тіралісны и та вӧсна кажитчис, мый сійӧ быттьӧкӧ йӧктышталӧ.
— Шароварысӧ миянлы...
Дымок гораа ышловзис:
— А но, пӧрччы!..
Сцена вочасӧн кутіс тырны нывбабаясӧн, уна киа йӧз чукӧр бара кытшаліс Андрейӧс, пӧся лолаліс сылы чужӧмас да балябӧжас, сувтіс оръявлытӧм кытшӧн.
— Ме — председатель! — горӧдіс Размётнов. — Ме вылын серавны — сӧветскӧй власьт вылын серавны!
Вешйӧй!
Нянь ме тіянлы ог лэдз босьтны!
Собрание лыддя тупкӧмаӧн!..
— Асьным босьтам!
— Хо-хо!
Тупкис!
— Восьтам!
— Давыдов дорӧ мунам, сійӧс ещӧ пыркӧдыштам!
— А но, мӧдімӧй правлениеӧ!
— Размётновӧс оз ков лэдзны!
— Нӧйтӧй сійӧс, войтыр!
— Мый сы сёрни вылӧ видзӧдны?!
— Сійӧ Сталинлы прӧтив!
— Пуксьӧдны сійӧс!
Ӧти баба кыскис президиум пызан вылысь гӧрд сатин вевттьӧд, бӧрвывсяньыс тубыртіс сійӧн Размётновлысь юрсӧ.
А сэк кості, кор сійӧ заводитліс шыбитны чернила да бус дука скатертьсӧ, Дымок ӧвтчытӧг сетыштіс сылы морӧспань улас.
Юрсӧ мездӧм бӧрын, вежӧрттӧм скӧрлунысь да дойысь сьӧкыда лолалігтыр, Андрей кватитіс зепсьыс наган.
Бабаяс горзігтыр сюв-сявмуніны бокӧ, но Дымок, Ефим Трубачёв да сцена вылӧ кайӧм ещӧ кык казак кватитісны сійӧс киӧдыс, мырддисны оружиесӧ.
— Войтырӧс кӧсйис лыйлыны!
Вот омӧль мортыд! — радпырысь равӧстіс Трубачёв, коді лэптіс юр весьтас Размётновлысь нагансӧ, кӧні барабаныс вӧлі тыртӧм, ни ӧти патронтӧм...
Амбаръяс дорысь дорвыв да лёкысь равзӧм шы кылӧм бӧрын Давыдов ас кӧсйытӧгыс надзмӧдіс воськовъяссӧ. «Ая-я-я-я-я-я!» — вылӧ лэбигтыр юргис мужскӧй кыз гӧлӧсъяс весьтын нывбабалӧн пель косялана горзӧм.
Сійӧ ёна торъяліс сӧльнитчӧм уна гӧлӧсъясысь, кыдзи торъялӧ кыйсянінын арся вӧрын, кытчӧ сибӧдчылӧмаӧсь нин медводдза кынмалӧмъяс, гончӧй энь понлӧн тшӧкмунлана, ёна, лёкысь бӧрдӧм кодь увтчӧмыс сэки, кор стаяыскӧд ӧтлаын сійӧ мунӧ дона зверлӧн выль кок туй кузя.
«Колӧ эськӧ мӧдӧдны мӧд бригадала, а то новласны няньсӧ», — думыштіс Давыдов.
Сійӧ решитіс бергӧдчыны правлениеӧ, медым дзебны кытчӧкӧ кӧйдыс видзан амбаръясысь ключьяссӧ.
Дёмка Ушаков шӧйӧвошӧмӧн сулаліс ворота дорын.
— Ме дзебся, Давыдов ёрт.
А то менӧ ключьяссьыд жбонькйыны мӧдасны.
— Тайӧ тэнад делӧ.
Найденов абу?
— Сійӧ мӧд бригадаын.
— А мӧд бригадаысь тані некод абу?
— Кондрат Майданников.
— Кӧні сійӧ?
Мый сійӧ тан вӧчӧ?
— Кӧйдысла воӧма.
Да со сійӧ тӧвзьӧ!
На дінӧ тэрмасигтыр локтіс Майданников.
Ещӧ ылісянь на ӧвтыштіс плетьнас, горӧдіс:
— Андрей Размётновӧс общество арестуйтӧма!
Пуксьӧдӧмаӧсь сійӧс пӧдвалӧ да ӧні мӧдӧдчӧны амбаръяслань.
Тэ дзебсьы, Давыдов ёрт, а то мед эськӧ лёктор эз жӧ ло...
Войтыр веськыда звермӧма!
— Ог кут ме дзебсьыны!
Тэ йӧймин?
На тэныд ключьяс да тӧвзьы бригадаӧ, висьтав Любишкинлы, медым пуксьӧдіс морт дас витӧс вӧвъяс вылӧ да пырысь-пыр жӧ гӧнитіс татчӧ.
Аддзан, миян тан... гудыртас заводитчӧ.
Районӧс ме ог кӧсйы шызьӧдны, асьным справитчам.
Тэ мыйӧн локтін?
— Бричкаӧн.
— Лэдзав ӧти вӧвсӧ, пуксьы верзьӧмӧн и тӧвзьы!
— Тайӧс ме пырысь-пыр! — Майданников сюйис зептас ключьяссӧ, мӧдіс котӧртны улича кузя.
Давыдов тэрмасьтӧг матыстчис амбаръяслань.
Сійӧс виччысигӧн йӧз чукӧр неуна лӧньыштіс.
«Локтӧ, чӧрт!» — Давыдов вылӧ индігмоз йӧйногӧн горӧдіс кутшӧмкӧ баба.
Но сійӧ эз тэрмась, став йӧз син водзын сувтіс куритчыны, бергӧдчис мышнас тӧвлань, ӧзтіс истӧг.
— Лок, лок!
<ns>Вевъ-я-лан</ns> куритчынытӧ!
— Мӧдаръюгыдын пӧттӧдзыд куритчан!
— Ключьяссӧ ваян али он?
— <ns>Ва-йӧ</ns>, небось!
Тӧдӧ кань, кодлысь яйсӧ сёйӧма.
Тшын пуркйигтыр, кияссӧ зепъясас сюялӧмӧн, Давыдов матыстчис воддза радъяс дорӧ.
Сылӧн асьсӧ падъявтӧг, спокойнӧя кутӧмыс действуйтіс йӧз вылӧ кыкногӧн: ӧткымынъяс мӧдісны чувствуйтны тайӧ уверенностьсьыс, мый Давыдовладорын вын да превосходство, мукӧдъясӧс сылӧн ортсыса спокойствиеыс дурмӧдіс.
Кӧрт вевт вылӧ шер моз заводитісны колскӧдны горӧдӧмъяс:
— Ключьяс вай!
— Бырӧд колхоз!
— Весась татысь!
Коді тэнӧ... корис?!
— Вай кӧйдыс!
— Мыйла он лэдз миянлы кӧдзны!
Кокньыдик тӧвру ворсӧдчис нывбаба чышъян помъясӧн, кышӧдчис амбар вевтъясвывса камыш йывъясӧн, вайис степь вывсянь косьмысь мулысь дубыд кӧр да том турунлысь шоммытӧм виноград дук.
Топольяслӧн польдчисны гаръяс, налӧн ма дука ароматыс вӧлі сэтшӧм чӧскыд, мый Давыдовлӧн, кор сійӧ заводитіс сёрнитны, вӧлі сэтшӧм чувство, кыдз быттьӧ вомдоръясыс сылӧн сибдалӧны, да, анас кывнас инмӧдчылӧм бӧрын, сійӧ весиг кыліс малысь кӧрсӧ.
— Ті мый нӧ тайӧ, граждана, дугдінныд подчиняйтчыны сӧветскӧй власьтлӧн распоряжениеяслы?
Мый вӧсна тайӧ ті энӧ сетӧй Ярскӧй колхозлы нянь?
А ті онӧ думайтӧй, мый таысь тіянлы ковмас кывкутны суд водзын кыдзи тувсов гӧра-кӧдза кампания орӧдӧмысь?
Факт, мый ковмас!
Сӧвет власьт таысь тіянӧс оз прӧстит!
— Тэнад сӧветскӧй власьтыд ӧні миянын пукалӧ, арестуйтӧма!
Гулю моз пукалӧ пӧдвалын! — Размётновӧс арестуйтӧм йылысь тӧдвылас кутӧмӧн вочавидзис единоличник Добродеев Мирон, ляпкыдик тушаа, чотысь казак.
Кодкӧ серӧктіс, но Банник петіс водзӧ, лёкысь горӧдіс:
— Сӧвет власьт оз сідз диктуйт, кыдзи ті тані лӧсьӧдланныд!
Ми сэтшӧм сӧветскӧй власьтлы, кутшӧмӧс ті Нагульнов Макаркакӧд думыштӧмныд, огӧ подчиняйтчӧй!
Тайӧ ӧмӧй мода, медым крестьяналы не лэдзны кӧдзны?
Тайӧ мый сэтшӧмыс эм?
Тайӧ эм партияӧс искажайтӧм!
— Тэныд али мый огӧ лэдзӧ кӧдзны?
— А мый, лэдзанныд?
— Тэ вайлін общественнӧй амбарӧ кӧйдыстӧ?
— Но, вайлі.
— Пӧлучитім сійӧс бӧр?
— Но, пӧлучиті.
Водзӧ мый?
— Коді нӧ тэныд оз лэдз кӧдзнысӧ?
Мый тэ тані амбаръяс дорас шӧйтан?
Банниклы мыйтакӧ эз ло лӧсьыд тайӧ виччысьтӧм кывъяссьыс, и сійӧ заводитліс пескыльтчыны:
— Ме ог ас вӧсна сьӧлӧмӧн вись, а войтыр вӧсна, коді петіс колхозысь и кодлы ті няньсӧ бӧр онӧ сетӧй и эмбурсӧ онӧ сетӧй.
Со мый!
Да и меным ті кутшӧм му индінныд?
Мыйла ылысь?
— Весась татысь! — эз вермы кутчысьны Давыдов. — Тэкӧд ми бӧрыннас мӧдам сёрнитны, факт!
А колхознӧй делӧясӧ тэ ныртӧ эн сюй, а не то ми сійӧс тэнсьыд ӧти здукӧн чилснитам!
Тэ ылӧдлан йӧзсӧ!
Весась, шуӧны тэныд!
Банник ропкигтырйи бӧрыньтчис, а сы местаӧ дружнӧя ыльнитісны нывбабаяс.
Найӧ мӧдісны шумитны ставныс ӧтпырйӧ, быттьӧ ӧти гӧлӧсӧн, эз сетны Давыдовлы и кыв шуны.
Сійӧ зілис нюжӧдны кадсӧ, медым вевъяліс воны Любишкин аслас бригадаыскӧд, но нывбабаяс, пель чунавмӧн горзігтыр, кытшалісны сійӧс.
Гӧгӧрбок видзӧдігӧн Давыдов аддзис Марина Поярковаӧс.
Сійӧ сулаліс ылынкодь, кресталӧма морӧс вылас гырддзаӧдзыс кушӧдӧм вынйӧра кияссӧ, мый йылысь кӧ ёна варовитіс бабаяскӧд да кӧрлӧдліс ныр вевдорас пӧшти ӧтлаасьысь лӧзов рӧма сьӧд синкымъяссӧ.
Давыдов казяліс сылысь лӧгӧн тыр синъяссӧ и пӧшти пыр жӧ аддзис сы дінысь Яков Лукичӧс, коді волнуйтчигтыр, видзчысьӧмӧн нюмъяліс, мыйкӧ вашкӧдіс Демид Молчунлы.
— Вай ключьяссӧ!
Бурӧн вай, кылан?
Ӧти нывбаба кватитіс Давыдовӧс пельпомӧдыс, сюйис кисӧ гач зептас.
Давыдов выныштчӧмӧн йӧткыштіс сійӧс.
Нывбаба бӧрвывтчис, уси гатш, нарошнӧ мӧдіс лыддьӧдлыны:
— Ой, виис, виис!
Рӧдимӧйяс, энӧ лэдзӧй пропадитны!..
— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — тіралысь вӧсни гӧлӧсӧн шуис кодкӧ йӧз чукӧрлӧн бӧръя радъясын. — Косясьны, сідзкӧ, заводитӧ?
А но, йӧткыштлӧй жӧ сійӧс, медым сылӧн нырсьыс вир брызьнитіс!..
Давыдов воськовтліс эськӧ, медым лэптыны усьӧм нывбабасӧ, но сы юрысь уськӧдісны кепкасӧ, некымынысь кучкисны сылы чужӧмас да мышкуас, кватитісны киясӧдыс.
Пельпомъяснас песовтчӧмӧн сійӧ шыбитіс сы вылӧ кавшасьысь бабаясӧс, но найӧ горзігтырйи бӧр кутчысисны сы бердӧ, косялісны дӧрӧм юрйывсӧ, некымын секундаӧн шобисны да гугӧдісны зепъяссӧ.
— Абуӧсь сы ордын ключьясыс!
— Кӧні ключьясыс?..
— <ns>В-а-а-ай</ns>!
Всё равно жуглам томанъяссӧ!
Ыджыд тушаа ён старука — Мишка Игнатенколӧн мамыс — нускигтыр писькӧдчис Давыдов дінӧ, чорыда матькыштіс, сьӧлыштіс сылы чужӧмас.
— Вот тэныд, кузь сӧт, <ns>пер-на-тӧм</ns> морӧс!
Кельдӧдіс Давыдов, зэвтіс став вынсӧ, медым мездыны кияссӧ, и эз вермы:
тыдалӧ, казакъяс пӧвстысь кодкӧ тэрмасьӧма воны бабаяслы отсӧг вылӧ.
Сарӧга зумыд кияс кутісны, топӧдісны бӧрвывсяньыс сылысь гырддзаяссӧ, топӧдісны клещиӧн моз.
Сэки Давыдов дугдіс пессьыны.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый делӧыс вывті нин бергӧдчис мӧдарлань, мый тані сулалысь йӧз пӧвстысь сылы отсӧг вылӧ некод оз во, а сы вӧсна и решитіс действуйтны мӧдног.
— Амбаръясысь ключьяс ме ордын абуӧсь, граждана.
Ключьясыс видзсьӧны... — Давыдов джӧмдіс: сійӧ кӧсйис шуны, мый ключьясыс оз сы ордын видзсьыны, но пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мый, сійӧ кӧ ӧткажитчас, йӧз чукӧр уськӧдчас корсьны Дёмка Ушаковӧс, тӧдӧмысь, аддзас, и сэки Дёмкалы бур оз ло, — виасны.
«Висьтала, мый менам патераын, а сэні корся да шуа, мый вошті.
Сэк кості удитас воны Любишкин, а найӧ ӧдвакӧ решитчасны вины менӧ.
Э, да морыс мед найӧс лыяс!»
Сійӧ чӧв олыштіс, парсалӧм чужӧмсьыс вирсӧ пельпомнас чышкаліг, сэсся шуис: — Ключьясыс менам патераын видзсьӧны, но ме найӧс тіянлы ог сет, а томанъяс жуглӧмысь ті мӧданныд кывкутны став стрӧглунӧн!
Сідзи и тӧдӧй, факт!
— Нуӧд миянӧс патераад!
Асьным тэнсьыд ключьястӧ босьтам! — зырсис Игнатенколӧн мамыс.
Волнуйтчӧмысла сылӧн дрӧжжитісны ӧшйӧм яя паськыд чужӧмыс да нырвывса ыджыд зӧртусьыс, чукырӧсь чужӧм вывтіыс дугдывтӧг киссис ньылӧм...
Сійӧ медводз зытовтіс Давыдовӧс, и мӧдыс окотапырысь, но ньӧжйӧник заводитіс восьлавны аслас патералань.
— Да сэн-ӧ ключьясыс?
Гашкӧ, тэ вунӧдчин? — юасис Авдотья, Банниклӧн гӧтырыс.
— Сэні, сэні, тьӧтка! — юрсӧ копыртӧмӧн да нюмсӧ дзебигтыр эскӧдіс Давыдов.
Нёль баба кутісны сійӧс киясӧдыс, витӧд муніс бӧрсяньыс кыз майӧгӧн; веськыдладорсяньыс ставнас тіралігтыр мужик морт моз гырыся восьлаліс Игнатенколӧн старукаыс, а шуйгаладортіыс чукӧрӧн-чукӧрӧн люзьгисны-мунісны бабаяс.
Казакъяс кольччисны амбаръяс дорӧ ключьяс виччысьны.
— Киӧс лэдзӧй, тьӧтка.
Ме ог пышйы, — корис Давыдов.
— А чӧртыс тэнӧ тӧдӧ, буретш ещӧ и пышъян.
— Да ог жӧ!
— Мун миянкӧд, тадзсӧ миянлы спокойнӧджык.
Воисны патераӧдз; ньӧрйысь вӧчӧм воротасӧ да плетеньсӧ пӧрӧдӧм бӧрын гузьгысисны-пырисны дворӧ.
— Пыр, вай ключьяссӧ.
А он кӧ вай — пыр жӧ чукӧстам казакъясӧс, найӧ ӧти здукӧн песовтасны тэнсьыд сьылідзиртӧ!
— Ок, тьӧтӧяс, регыд ті сӧвет власьтӧс вунӧдінныд.
А сійӧ тіянлы таысь оз прӧстит!
— Бедаыс сизим — вочакывйыс ӧти!
Мый миянлы кӧдзтӧг ар кежлӧ тшыглы пыктавны, мый ӧні кывкутны, — ставыс ӧткодь!
А тэ пыр вай, пыр!
Давыдов пырис аслас жырйӧ; сійӧ тӧдіс, мый сы бӧрся видзӧдӧны, и петкӧдліс, быттьӧкӧ зіля корсьысьӧ.
Сійӧ ставсӧ лукйис чемоданысь да пызан вылысь, пыркӧдіс став бумагаяссӧ, пыраліс койка улас да чукля кока пызан улӧ...
— Ключьясыс абуӧсь, — кильчӧ вылӧ петӧм бӧрын висьталіс сійӧ.
— А кӧнӧсь нӧ найӧ?
— Буракӧ, Нагульнов ордын.
— Да ӧд сійӧ жӧ муніс!
— Мый кӧть и муніс!
Ачыс муніс, а ключьяссӧ вермис кольны.
Весиг, тӧдӧмысь, колис.
Ми талун долженӧсь вӧлі сетны кӧйдыс мӧд бригадалы.
Сійӧс нуӧдісны Нагульнов патераӧ.
Мунігас кутісны нӧйтны.
Первойсӧ сӧмын кокньыдика йӧткышталісны да видісны, а сэсся, сылӧн век сералӧмысь да шутитӧмысь зэв ёна скӧрмӧм бӧрын, заводитісны нӧйтны нин кыдз колӧ.
— Гражданочкаяс!
Менам дона сьӧлӧмшӧръясӧй!
Ті кӧть бедьяснас энӧ кучкалӧй, — матысса нывбабаясӧс чеплялігтыр кевмысис сійӧ, а ачыс копыртліс юрсӧ да кызмырдӧн нюмъяліс.
Сылы немжалиттӧг гымӧдісны мышкыртчӧм паськыд мышкас, но сійӧ сӧмын ружӧктыштліс, вӧрӧдіс пельпомъяссӧ да, дойыс вылӧ видзӧдтӧг, век на ещӧ заводитліс шутитны:
— Бабушка!
Тэныд кувны кад, а тэ косясян.
Вай кӧть ме тэнӧ ӧтчыд кучка, а?
— Сьӧлӧмтӧм идол!
Кӧдзыд из! — муртса эз синваӧн лыддьӧдлы томиник Настёнка Донецкова, коді личлэдзлытӧг гымӧдіс Давыдов мышкуӧ аслас ичӧтик, но крепыд кулакъяснас.
— Киясӧй кутісны доймыны сійӧс кучкалӧмысь, а сылы быттьӧ нинӧм!..
— Бедьясӧн не кучкавны! — мурч-курччӧм пинь пырыс дзик ӧтчыдысь стрӧга нурбыльтіс Давыдов да кватитіс кутшӧмкӧ баба киысь кос бадь пу бедь, чегис сійӧс пидзӧс вылас.
Вирӧдз дойдісны сылысь пельсӧ, ранитісны вомдоръяссӧ да нырсӧ, но сійӧ пыр на нюмъяліс пыктӧм вомдоръяснас, петкӧдліс, мый оз тырмы водзпиньыс, тэрмасьтӧг да слабиника йӧткыштавліс торйӧн лёкысь зыртчысь нывбабаясӧс.
Вывті ёна дӧсадитчис сылы Игнатенколӧн старукаыс, кодлӧн лёкысла тіраліс нырвывса зӧртусьыс.
Сійӧ кучкаліс чорыда, лӧсьӧдчис век веськавны либӧ кык син костас, либӧ кӧсичаас, и кучкаліс эз сідзи, кыдзи мукӧдъяс, а кикарладорнас, рӧчнас.
Давыдов мунігмозыс весьшӧрӧ бергӧдчывліс сылы мышкӧн.
Старука нускигтыр зытлавліс нывбабаясӧс, котӧртліс Давыдов водзладорӧ, киргис:
— Вайлӧ жӧ, ме сылы нырвомас!
Нырвомас!
«<ns>Н-н-но</ns>, энлы, чӧртлӧн жаба, — кучкӧмсьыс виччысигӧн, скӧрысла ку пытшсьыс петіг, думайтіс Давыдов, — мыйӧн сӧмын тыдовтчас Любишкин, ме тэнӧ сэтшӧма сӧтышта, мый тэ гартчыны-бергавны мӧдан!»
Любишкин верзьӧмаяскӧд век на эз вӧв.
Матыстчисны Нагульнов патера дорӧ.
Тайӧ пӧрйӧ Давыдовкӧд ӧтлаын пырисны жырйӧ и нывбабаяс.
Найӧ ставсӧ гудыртісны-путкылялісны, шыблалісны бумагаяс, небӧгъяс, бельё, весиг кӧзяева ордсьыс и то корсисны ключьяс.
Тӧдӧмысь, эз аддзыны, тойлалігтыр петкӧдісны Давыдовӧс кильчӧ вылӧ.
— Кӧні ключьясыс?
Виам!
— Островнов ордын, — вочавидзис Давыдов, кор сылы дум вылас уси амбаръяс дорын йӧз чукӧрын сулалысь, лёкпырысь нюмъялысь завхозыс.
— Сӧран!
Ми сылысь юасим нин!
Сійӧ шуис, мый тэ ордын долженӧсь лоны ключьясыс!..
— Гражданочкаяс! — Давыдов видліс чуньяснас ёна пыктӧм нырсӧ, омӧлика нюммуніс.
— Гражданочкаяс!
Дзик весьшӧрӧ ті менӧ нӧйтінныд...
Ключьясыс куйлӧны правлениеын, менам пызан йӧрын, факт.
Ӧні стӧча нин тӧда, дум вылӧ уси.
— Да тэ сералан миян вылын! — чилӧстіс амбаръяс дінысь воны вевъялӧм Екатерина Гулящая.
— Нуӧдӧй сэтчӧ,
кутшӧм вермас лоны серам!
Сӧмын, пӧжалуйста, косясьтӧг!
Давыдов лэччис кильчӧ вылысь.
Сійӧ мучитчис горш косьмӧмысь, сійӧс личкис вынтӧм скӧралӧм.
Нӧйтлісны сійӧс не ӧтчыдысь, но нывбабаяс нӧйтісны сійӧс первойысь, и та вӧсна сылы кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд.
«Сӧмын эськӧ мед не усьны, а то зверь кодь лоӧны да — мый бурсӧ виччысьны — чашъясны кувтӧдзыд.
Вот йӧйсяма смертьыд лоӧ, факт!» — нӧрыс вылӧ синъяссӧ надейтчӧмӧн веськӧдіг думайтіс сійӧ.
Но эз гартчы туй весьтын вӧв кокъясӧн кыпӧдӧм бус, эз тыдовтчыны ӧтчукӧрын тӧвзьысь верзьӧмаяс.
Горизонтдорса ылі курганӧдз шылькнитчӧм нӧрыс вӧлі йӧзтӧм...
Сэтшӧм жӧ тыртӧмӧсь вӧліны уличаяс...
Ставныс чукӧртчӧмаӧсь амбаръяс дінӧ, сэтысянь кыліс уна гӧлӧсъяслӧн чорыда грымгӧм.
Правлениеӧдз воигӧн Давыдовӧс нӧйтісны сэтшӧм ёна, мый сійӧ муртса сулаліс кок йылас.
Сійӧ эз нин шутит, а век частӧджык джӧмдавліс рӧвнӧйинъясын, век частӧджык кутчысьлывліс юрас да пыдісянь петысь гӧлӧсӧн кельдӧдігтыр корис:
— Тырмас!
Вианныд ӧд...
Юрӧ оз ков...
Абуӧсь менам ключьясыс!
Войӧдз кута новлӧдлыны, а ключьяс абуӧсь.
Ог сет!..
— А-а-а-а, войӧдз?! — ымзісны звермӧм нывбабаяс да бара ванидзувъяс моз сатшкысьлісны эбӧссьыс усьӧм Давыдов бердӧ, парсалісны, кучкалісны да весиг курччалісны.
Дзик колхознӧй правление двор дорын Давыдов пуксис туй вылӧ.
Сылӧн парусинӧвӧй дӧрӧмыс вӧлі вирӧсь, карса нога дженьыдик гачсӧ (важмӧмысла сырйӧссьӧмаӧсь кок помъясыс) косявлӧмаӧсь пидзӧсъясӧдыс, разьӧм юрйылӧдыс тыдаліс татуируйтӧм мугов морӧсыс.
Сійӧ лолаліс сьӧкыда, сургигтыр да видзӧднысӧ вӧлі коньӧр кодь.
— Мун, <ns>по-он</ns> рӧд!.. — Игнатенколӧн старукаыс зымӧдіс кокъяснас.
— Тіян вӧсна жӧ, проклятӧйяс... — немвиччысьтӧг гораа шуис Давыдов да видзӧдліс гӧгӧрбок тешкодя югдӧм синъясӧн, — тіянлы жӧ вӧчам!
А ті менӧ вианныд...
Ок...
Ог сет ключьяс, гӧгӧрвоана?
Факт, ог сет!
Но?
— Эновтӧй ті сійӧс!.. — горӧдіс котӧрӧн воӧм ныв.
— Казакъяс жуглісны нин томанъяссӧ да юклӧны нянь!
Нывбабаяс эновтісны Давыдовӧс правление ворота дорӧ, котӧртісны амбаръяслань.
Сійӧ чеччис зэв ёна выныштчигтыр, пырис дворӧ, петкӧдіс кильчӧ вылӧ пӧсялӧм ва тыра банка, дыр юис, а сэсся кутіс киськавны васӧ юр вылас.
Ружтігтыр мыськис вирсӧ чужӧмсьыс да сьылісьыс, чышкысис перилӧ вылын ӧшалысь ичӧтик попонаӧн да пуксис порог вылас.
Дворын эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Кӧнкӧ шызьӧмпырысь котсьыштіс курӧг.
Скворечник вевт вылын сьыліс, юрсӧ чатӧртӧмӧн, сьӧд жаворонок.
Степысь кылӧ вӧлі, кыдзи шутьлялӧны сусликъяс.
Тшупӧдӧсь кизьӧриник кельыдлӧз кымӧрторъяс вевттьӧмаӧсь шондісӧ,
но, та вылӧ видзӧдтӧг, сынӧдыс вӧлі сэтшӧм пӧдтана, сьӧкыд, мый весиг воробейяс, кодъяс купайтчисны двор шӧрын пӧим чукӧрын, куйлісны вӧрзьӧдчывтӧг, сьылінысӧ нюжӧдӧмӧн, шочиника ӧвтчыштлывлісны зэв ичӧтик вееръясӧн моз шевгӧдӧм бордъяснас.
Небыдика зымӧдысь вӧв кок шыяс кылӧм бӧрын Давыдов лэптіс юрсӧ: воротаӧд навыскок тӧвзьыштіс-пырис ньывкӧс задъя седлӧалӧм буланӧй вӧв.
Сійӧ крута бергӧдчис, чапаліс бӧр кокъяснас мусӧ, корсйӧдлігтыр гӧгӧртіс дворті, гылӧдіс мыш вывсьыс пӧсь му вылӧ еджыд пушыд быгсӧ.
Конюшня ӧдзӧс дорӧ сувтіс, дукаліс пыранінас вольсалӧм плакаяссӧ.
Сылӧн эзысьӧн мичмӧдӧм бур домыс вӧлі оръясьӧма, повод помъясыс ӧшалісны, седлӧыс вешйӧма дзик бурысь дорӧдзыс, а нагрудниклӧн оръясьӧм ременьясыс ӧшйӧмаӧсь муӧдзыс, инмалісны лӧзовсьӧд гыжъясас.
Сылӧн сьӧкыда топавлісны бокъясыс, розӧвӧйкодь ныр розьясыс паськавлісны;
зарни рӧма чёлкаас да дзугсьӧм бурысь пратьясас сибдӧмаӧсь колян вося пемыдгӧрд йӧнлӧн юръясыс.
Давыдов шензигтыр видзӧдіс вӧв вылӧ.
Тайӧ кадӧ кузя дзуркнитіс турун видзан сарайлӧн ӧдзӧсыс, ортсыӧ мыччысис Щукарь дедлӧн юрыс.
Недыр мысти и сійӧ ачыс петіс: ӧдзӧссӧ восьтіс зэв ёна видзчысигтыр, полӧмпырысь гӧгӧр видзӧдаліг.
Турун чиръясыс ӧтырышъя сибдӧмаӧсь Щукарлӧн ньылӧдӧм дӧрӧмӧ, дзугсьӧм тошторъяс чурвидзисны пырей юръяс, косьмӧм турун сіяс да коръяс, донниклӧн виж пызьыс.
Щукарь дедлӧн чужӧмыс вӧлі вишня кодь гӧрд, сэні тӧдчис весьӧпӧртӧдз повзьӧм, кӧсичаясӧдыс тош вылас да банбокъясас визувтіс ньылӧм...
— Давыдов ёрт, — кильчӧ дорӧ кок чунь йылас локтӧм бӧрын, кевмысьӧмӧн вашкӧдігтыр, заводитіс сійӧ, — дзебсьӧй ті, сё ен могысьӧн!
Заводитісны кӧ нин миянӧс пуркйыны, сідзкӧ делӧыс вот-вот воас йӧзӧс виалӧмӧдз.
Кутшӧма тіянӧс кырссьӧмаӧсь — чужӧм сертиыд оз позь тӧдны...
Ме турун пытшкын спасайтчи...
Сэтшӧм сьӧкыд дука сэні — эбӧсысь уси, ме дзикӧдз ньылӧді, но зато сьӧлӧм вылын спокойнӧджык, збыльысь!
Вай виччысьыштлам неуна тайӧ шызьӧм зыксӧ, ӧтлаӧ дзебсям, а?
Ӧткӧнлы кыдзкӧ вывті омӧль овны...
Но, кутшӧм интерес миянлы кувны, мый вӧсна — абу тӧдса.
Ті кывзӧй, кыдзи бабаяс ызгӧны, быттьӧ чушканзіяс, — кляп налы вомас!
Вот и Нагульновӧс, тыдалӧ, тотшкӧбтӧмаӧсь.
Ӧд тайӧ сылӧн вӧлыс воис...
Тайӧ маштакнас станицаӧ сійӧ талун верзьӧмӧн гӧнитліс.
Асывнас сылӧн вӧлыс джӧмдіс ворота дорын, а ме ещӧ сэки шуи сылы: «Бӧр бергӧдчы, Макар, приметаыс вывті омӧль!»
Но сійӧ ӧмӧй коркӧ кывзас тӧдысь мортлысь?
Некор оз!
Век асныралӧ, вот и виӧмаӧсь.
А бӧр кӧ бергӧдчис эськӧ, то вермис эськӧ лючки-ладнӧ дзебсьыны.
— Да, гашкӧ, сійӧ ӧні гортас? — падъялігтыр юаліс Давыдов.
— <ns>Го-ор-тас</ns>?
А мыйла вӧлыс ӧтнас локтіс да корсйӧдлӧ, быттьӧ кулӧм морт дук кылӧ?
Меным тайӧ приметаясыс вель бура весиг тӧдсаӧсь!
Гӧгӧрвоана делӧ: воис сійӧ районысь, аддзӧ, мый амбаръяс дорын нянь травитӧны, но, шуис паныд, эз терпит сылӧн ӧзйысь сьӧлӧмыс, но, и виисны морттӧ...
Давыдов чӧв оліс.
Амбаръяс дінын важмоз гораліс уна гӧлӧса ызгӧм, кыліс арбаяслӧн дзуртӧм да бричка кӧлесаяслӧн таркакылӧм.
«Нянь нуалӧны... — думыштіс Давыдов.
— А збыльысь, мый жӧ лои Макаркӧд!
Збыль ӧмӧй виисны?
Ветла!»
Сійӧ сувтіс.
Щукарь дед чайтіс, мый Давыдов кӧсйӧ дзебсьыны сыкӧд ӧтлаын турун видзан сарайӧ, да ёна мӧдіс тӧждысьны:
— Мунамӧй, мунамӧй грексьыс!
А то ещӧ чӧртыс кодӧскӧ вайӧдас татчӧ, аддзасны миянӧс тіянкӧд и миянлы вӧчасны пом.
Тайӧс найӧ ӧти секундаӧн вермасны!
А турун сайын зэв весиг лӧсьыд.
Турун дукыс кокньыдик, кыпӧдӧ ловтӧ, ме эськӧ сэні тӧлысь куйлі, вӧлі кӧ сёян-юан.
Вот сӧмын кӧза менӧ выжис...
Вии эськӧ, вредительӧс, кувтӧдзыс!
Кылі ме, мый бабаяс пузувтӧны колхоз и тіянӧс видӧны няньысь.
«Но, — шуа ачым аслым, — юртӧ воштан тэ, Щукарь, и ни табак чепӧльысь!»
Ӧд бабаяс ставыс ӧтитӧг тӧдӧны, мый сӧмын ми тіянкӧд, Давыдов ёрт, революция лунсянь платформа вылынӧсь да мый ми и сочинитім Гремячӧйын колхоз да Титокӧс кулакалім.
Кодӧс налы медводз колӧ виавны?
Гӧгӧрвоана делӧ — менӧ да тіянӧс!
«Омӧль миян делӧясным, — думайта, — колӧ дзебсьыны, а то Давыдовӧс виасны да меӧдз воӧдчасны,
а коді нӧ сэки Давыдов ёрт кулӧм йылысь следовательлы кутас висьтавлыны?»
Ӧти секундаӧн ме пурскыси турун пытшкӧ, вевттьыси юр вывті, куйла, ёнджыка лолыштны и то пола.
И вот кылӧ, кодкӧ кайӧ турун вывтіыс, ме вевдорті.
Кайӧ да, натуральнӧ, несъялӧ бус вӧснаыс.
«Рӧдимӧй мамӧй! — думайта. — Оз мӧдӧс, а менӧ корсьӧны, оз мӧдторла, а менам ловла локтӧны».
А сійӧ век кайӧ и кайӧ, и со нин менам кынӧм вылӧ тувччис...
Куйла.
Лолӧй туша бердысь полӧмысла торйӧдчӧ, а ме куйла, быттьӧ ёрӧма, сы вӧсна, мый меным пырысь-пырсӧ некытчӧ жӧ воштысьны!
И вот сійӧ тувччис меным веськыда нырвомӧ.
Ме киӧн цап — гыж, и ставыс гӧна.
Став юрсиӧй менам щӧть моз сувтіс, и весиг кучикӧй кутіс торъявны туша бердысь.
Некыдз ог вермы лолыштны повзьӧмла!
Мый ме думышті, кор видлі гӧна гыжсӧ?
«Чӧрт» — думайта.
Турун сарайын — сап пемыд, а быд омӧльыс пемыдтӧ радейтӧ.
«Сідзкӧ, — думайта, — ӧні сійӧ кутас менӧ да гильӧдас кувтӧдз...
Бурджык нин мед эськӧ бабаяс казнитісны».
<ns>Да-а-а-а</ns>, полӧмыс вӧлі — сьӧкыд думыштны!
Ме местаын кӧ вӧлі мӧд, полысь морт, сійӧ эськӧ ӧти секундаӧн вермис чергӧдчыны сьӧлӧм да гырк пытшкӧс потӧмысь.
Друг повзьӧмысь тайӧ век потӧ.
А ме сӧмын кӧдзалышті неуна, а ачым куйла.
И вот кыла, мый вывті нин лёкысь чашкӧ кӧза дук...
Дум вылӧ уси, мый Титоклӧн кулакалӧм кӧзаыс турун сарайын олӧ, дзикӧдз вунӧді сы йылысь, проклятӧй йылысь!
Видзӧдлі, а тайӧ сідзи и эм сійӧ, Титоклӧн кӧзаыс, ветлӧдлӧ турун вывті, шалфей корсьӧ, полынь йирӧ...
Но, сэки нин ме, дерт, чеччи да заводиті гындыны сійӧс.
Кыскалі сійӧс немжалиттӧг, и тошкӧдыс и быдногыс!
«Эн ветлӧдлы, тошка чӧрт, турун вывті, кор хуторын бунтуйтчӧны!..
Эн жӧдз тӧлктӧг, клящӧй дука дьявӧл!»
Сэтшӧма скӧрми, мый кӧсйи сійӧс сэн жӧ вины сыысь, мый кӧть сійӧ и кывтӧм пемӧс, но должен вежӧртны, мый да кытчӧ да кор позьӧ тӧлктӧг турун вывті командируйтчыны, а кор колӧ ньӧжйӧник саймовтчыны да пукавны...
Ті кытчӧ нӧ тайӧ, Давыдов ёрт?..
Давыдов вочавидзтӧг прӧйдитіс турун сарай дінті, мӧдӧдчис вороталань.
— Кытчӧ ті?.. — повзьӧмпырысь вашкӧдіс Щукарь дед.
Джынвыйӧ восьтӧм калиткаӧд видзӧдігӧн сійӧ аддзис, кыдзи Давыдов, быттьӧ сійӧс тойлалӧ мышкас ыджыд тӧв, мунӧ общественнӧй амбаръяслань оз зумыд, но тэрыб воськолӧн.
34 глава
Туйсянь бокын — гувывса курган.
Сы йылын шога кышакылӧны тӧвъясӧн нюлӧм кольӧм вося полыньлӧн да донниклӧн куш вожъясыс, зумыша копыртчӧмаӧсь му бердӧ татарниклӧн пемыдгӧрд лёзь юръясыс, пӧкатъясӧдыс, дзик йывсяньыс да подулӧдзыс, вольсассьӧмаӧсь пашкыр виж ковыльлӧн ёкмыльяс.
Гажтӧмӧсь, чусыдӧсь, шондіысь да лёк поводдяясысь тӧвзьӧмаӧсь, найӧ шевкнитӧмаӧсь тӧлӧн пӧльтӧм зэв важся почва весьтӧ ассьыныс сісь идзьяссӧ, весиг тулысын, радлігтыр дзоридзалысь унапӧлӧс турунъяс пӧвстын видзӧдӧны пӧрысьяс моз гажтӧма, шога, и сӧмын арладорыс дзирдалӧны да пӧртмасьӧны пужйысь едждӧдӧм паськӧмнас.
И сӧмын арнас кажитчӧ, мый ыджыд збодермӧм курган караулитӧ степсӧ, коді пасьталӧма сьӧм кодь эзысь кольчуга.
Гожӧмын, рытъя кыа дырйи, сы йылӧ лэбӧ кымӧръяс дорсянь степнӧй беркут.
Бордъяснас шувгигтыр сійӧ тювгысяс курган вылӧ, укшаля чеччыштас ӧтчыд-мӧдысь да заводитас весавны крукыля нырнас паськӧдӧм бордйыслысь коричневӧй веерсӧ, сімӧмкодь гӧна бӧж дорсӧ, а сэсся, юрсӧ чатӧртӧмӧн, сьӧд дорӧса янтарнӧй синъяссӧ век лӧз енэжӧ веськӧдӧмӧн, вугралігмоз кынмас места вылас.
Быттьӧ самородок из, вӧрзьытӧм да вижовгӧрд, беркут шойччыштас рытъя кыйсьӧм водзвылын да бара кокниа торйӧдчас муысь, лэбас.
Шонді лэччытӧдз сылӧн ыджыд бордъяслӧн руд вуджӧрыс ещӧ оз ӧтчыдысь визьйӧдлы степсӧ.
Кытчӧ нуасны сійӧс арся кӧдзыд тӧвъясыс?
Кавказса кельыдлӧз предгорьеясӧ?
Муганскӧй степӧ-ӧ?
Персияӧ-ӧ?
Афганистанӧ?
А тӧвнас, кор гувывса курган лымйӧн вевттьысьӧмысла кажитчӧ сьӧдбӧж ку паськӧмаӧн, быд лун гулю зоб рӧма, югдандорса рӧмыд дырйи петӧ курган йылӧ пемыдруд сьыліа пӧрысь руч.
Сійӧ сулалӧ дыр, вӧрзьӧдчытӧг, быттьӧ вӧчӧма вижовгӧрд каррарскӧй мраморысь; сулалӧ, лӧзов лым вылӧ пашкыр рыжӧй бӧжсӧ лэдзӧмӧн, рудовсьӧд ёсь нырвомсӧ тӧвлы паныд нюжӧдӧмӧн.
Тайӧ здукӧ сылӧн сӧмын агатӧвӧй вазьӧм нырыс олӧ ӧтувъя унапӧлӧс дукъяслӧн вынйӧра мирын, сійӧ горша кыйӧ паськӧдӧм, тіралысь ныр розьяснас и лымлысь став вылас гӧвкъялысь дубыд дуксӧ, и кӧдзыдӧн виӧм полыньлысь быртӧм курыдлунсӧ, и матысса туй вылысь вӧв куйӧдлысь гажӧдана турун дук, и ылі ёг туруна межаӧ водӧм байдӧг котырлысь вывті ёна волнуйтысь, муртса кылысь ароматсӧ.
Байдӧгъяс дукын сэтшӧм уна топыда гартчӧм оттенокъясыс, мый ручлы, сы могысь медым лэчмӧдны ныриссӧ, колӧ лэччыны курган вылысь да кыссьыны, кодзувъяс моз дзирдалысь лым пиысь кокъяссӧ лэптывтӧг, йинёньясӧн вевттьысьӧм, пӧшти вестӧм кынӧмсӧ турун йывъясті кыскигтыр, сажень ветымын.
И сӧмын сэки сылӧн бордъя сьӧд ныр розьясӧ ыльнитас ныриссӧ сотысь чорыд дуклӧн струя: свежӧй лэбач помётлӧн шома дук да гӧныслӧн кыкпӧвста дук.
Турунӧ инмалысь, лымйӧ кӧтасьӧм гӧныс разӧдӧ полыньлысь курыдлунсӧ да чернобыльлысь чирӧм дуксӧ, тайӧ — вевдорсяньыс, да лӧз идзьяссянь, кодъяс джынвыйӧдзыс сатшӧны яяс, разалӧ шоныд да солакодь вир дук.
...Тӧчитӧны курганлысь чорыд кисьталӧм мусӧ суховейяс, калитӧ луншӧр кадся шонді, пожъялӧны чорыд зэръяс, чашйӧны крещенскӧй морозъяс, но курган век сідз жӧ вӧрзьывтӧг ыджыдалӧ степь вылын, кыдзи и сюрс во сайын, кор сійӧ кыптіс виӧм да браннӧй почестьясӧн гуалӧм половецкӧй князь телӧ весьтын, кодӧс тыртісны гӧтыръяслӧн браслета мугов киясыс, воинъяслӧн, рӧдвужыслӧн да невольникъяслӧн киясыс...
Курган сулалӧ вывтасінын Гремячӧй Логсянь кӧкъямыс верст сайын, важӧнсянь казакъяс нимтӧны сійӧс Смертнӧйӧн, а предание висьталӧ, мый курган улын коркӧ, важӧн-важӧн, кулӧма ранитчӧм казак, гашкӧ, самӧй сійӧ, код йылысь важ сьыланкывйын сьывсьӧ:
...Ачыс перйыліс бисӧ шашканас,
Пӧльтліс, ломзьӧдліс полынь-турунӧн.
Сійӧ сотчис да шонтіс ключ васӧ,
Мыськис, киськаліс смертнӧй ранаяс:
«Ой, ті, ранаяс, вирӧн ойдінныд,
Сьӧкыд, сьӧкыд зэв ретив сьӧлӧмлы!..»
...Станицасянь верст кызь Нагульнов муніс навыскокӧн да сувтӧдіс ассьыс буланӧй маштаксӧ сӧмын Смертнӧй курган дорын.
Лэччис муӧ, кипыдӧснас куртіс вӧв сьылі вылысь быгсӧ.
Тулыс заводитчигӧн пуксисны вӧвлытӧм шоныд лунъяс.
Шондіыс калитіс мусӧ, кыдзи майын.
Гыӧсь-гыӧсь енэжтас кытш весьтын тшын рӧма сынӧдыс вераліс.
Ылі степнӧй прудсянь тӧлыс вайис дзодзӧгъяслысь гогзьӧм шы, уткаяслысь унапӧлӧс гӧлӧсӧн герчкӧм, куликъяслысь нораа горзӧм.
Макар мездіс вӧвсӧ кӧртвомысь, кӧрталіс дом поводсӧ сылы водз кокас, личӧдіс пӧдпругаяссӧ.
Вӧлыс горша нюжӧдчис том турунлань, сэки тшӧтш орйӧдліс кольӧм вося пырейлысь гӧрдӧдӧм йывъяссӧ.
Курган весьтті, бордъяснас тэрыба швачӧдігтыр, шутёвтіс-лэбис вӧзь утка чукӧр.
Найӧ увлань лэччисны пруд весьтын.
Макар немдумайттӧг видзӧдіс найӧ лэбӧм бӧрся, аддзыліс, кыдзи вӧзьясыс из моз усялісны прудйӧ, кыдзи пуис наӧн шызьӧдӧм ваыс камыш дітор дінын.
Плӧтина дорысь пыр жӧ кыпӧдчис повзьӧдӧм казаркаяслӧн стая.
Степь вӧлі кулӧмакодь, йӧзтӧм.
Макар дыр куйліс курган подулын.
Первойсӧ сійӧ кыліс, кыдзи неылын прыськайтіс, восьлаліс вӧв, кӧртвомнас зёльӧдчигтырйи, а сэсся вӧлыс лэччис логӧ, кӧні вӧлі турунаджык, и гӧгӧр лои сэтшӧм чӧв-лӧнь, кутшӧм овлӧ сӧмын сёр арын степын, кӧні йӧзыс помалісны нин уджсӧ.
«Воа гортӧ, прӧщайтча Андрейкӧд да Давыдовкӧд, пасьтала шинель, мыйӧн вои польскӧй фронт вылысь, и лыйся.
Сэсся меным некытчӧ кутчысьны олӧмас!
А революция таысь оз вошты нинӧм.
Этша ӧмӧй сы бӧрся йӧзыс, мунӧны?
Ӧтиӧн этшаджык, ӧтиӧн унджык... — кымыньӧн куйлігӧн, гантайтчӧм ковыль сіяс вылӧ веськыда видзӧдігтыр, веськодьпырысь, быттьӧ кутшӧмкӧ бокӧвӧйтор йылысь, думайтіс Макар.
— Давыдов, небось, мӧдас висьтавны менам гу вылын:
«Кӧть Нагульновӧс и вӧтлісны партияысь, но сійӧ вӧлі бур коммунистӧн.
Асьсӧ виӧм кузя сылысь поступоксӧ ми огӧ ошкӧй, факт, но делӧсӧ, мый вӧсна сійӧ тышкасис мирӧвӧй контрреволюциякӧд, ми вайӧдам помӧдз!»
И вӧвлытӧм яснӧя Макар син водзӧ сувтіс, кыдзи дӧвӧльнӧй, нюмъялысь Банник кутас ветлӧдлыны йӧз чукӧр пӧвстті, шыльӧдны ассьыс еджгов уссӧ, шуавны: «Ӧти нюжӧдчис, но и слава богу!
Понлы — понлӧн смерть!»
— Да оз жӧ ло сідз, гадюка вир!
Ог лыйсьы!
Вайӧда тіянӧс, тіян коддемӧс, помӧдз! — пиньяснас герчнитіг гораа шуис Макар да звирк чеччис кок йылас, быттьӧ чушкисны.
Банник йылысь мӧвпыс дзикӧдз вежис сылысь решениесӧ, и сійӧ, вӧвсӧ синъяснас корсигмоз, думайтіс нин: «Некутшӧм чӧртла!
Первой тіянӧс — ставнытӧ помала, а бӧрыннас нин и ачым рӧскодӧ!
Радлыны тіянлы менам кулӧм вылын оз удайтчы!
А Корчжинский, мый нӧ, сылӧн кывйыс — медбӧръя, али мый?
Помалам кӧдза — тӧвзьышта окружкомӧ.
Восстановитасны!
Крайӧ муна, Мӧскуаӧ!..
А оз кӧ — то и беспартийнӧйӧн мӧда тышкасьны гадъяскӧд!»
Югдӧм синъясӧн сійӧ видзӧдліс сы гӧгӧрса шевкнитчӧм мирсӧ.
Сылы кажитчис нин, мый сылӧн положениеыс ньӧти абу сэтшӧм веськӧдны позьтӧм да лачатӧм, кутшӧмӧн чайтліс некымын час сайын.
Тэрмасигтыр мӧдӧдчис логӧ, кытчӧ муніс вӧлыс.
Сы кок шыясысь повзьӧм вӧсна нӧрысйывса кузь турун пӧвстысь кыпӧдчис пияна кӧин.
Здук дыра сійӧ сулаліс, паськыд плешка юрсӧ чукыльтӧмӧн, мортӧс видзӧдігмоз, сэсся шынькнитіс пельяссӧ да котӧрӧн лэччис увтасінӧ.
Сылӧн нюжалӧм сьӧд нёньясыс омӧлика лётъялісны нюрсмунӧм кынӧм улас.
Муртса Макар кутіс матыстчыны вӧв дінас, кыдзи мӧдыс ыръянитӧмӧн тракнитіс юрнас.
Кокас кӧрталӧм дом поводыс ратшнитіс-ори.
— Тррр!
Васёк!
Тррр, сувт! — джын гӧлӧсӧн шуаліс Макар, ачыс зілис бӧрвывсяньыс матыстчыны ышмӧм маштак дінӧ, кутчысьны бурысяс либӧ стремяас.
Юрнас пыркӧдігтыр буланӧй содтіс воськовъяссӧ, кӧсӧя видзӧдіс кӧзяиныс вылӧ.
Макар заводитіс котӧртны, но вӧлыс эз сибӧд сійӧс, чужйыштчис да веськӧдчис хуторлань мунысь туй вылӧ, мӧдіс зымӧдігтыр кырссьыны навыскок.
Макар ёрччыштіс, мӧдӧдчис сы бӧрся.
Верст куим восьлаліс туйтӧг, муніс хутор дорын тыдалысь арся гӧрӧм муяслань.
Ытшкывтӧм видз вылысь кыпӧдчылісны стрепетъяс да байдӧг гозъяс, ылын, овраг пӧкатын, ветлӧдліс дудак, видзис спокойсӧ водӧм самкалысь.
Самкакӧд ӧтлаасьлыны венны позьтӧм кӧсйӧм вӧсна сійӧ веер моз паськӧдліс еджгов-сім сера дженьыдик рыжӧй бӧжсӧ, шевгӧдліс бордъяссӧ, гижталіс найӧн кос мусӧ, гылӧдіс вуж дортіыс розӧвӧй гӧна бордъяссӧ...
Ыджыдсьыс-ыджыд удж муніс степын: путкыртіс-быдмис турун, койтісны лэбачьяс да гозйӧн-гозйӧн торйӧдчалісны зверьяс; сӧмын мортӧн эновтӧм муяс шынитӧв паськӧдӧмаӧсь енэжлань ассьыныс кӧйдыстӧм руалысь морӧсъяссӧ.
Макар зэв скӧрысь восьлаліс арын гӧрӧм корӧгӧсь му вывті.
Сійӧ ӧдйӧ копыртчывліс, кватитліс мусӧ да зыравліс сійӧс кипыдӧснас.
Кулӧм турунлӧн трӧпӧк вужъяса чернозёмыс вӧлі кос да пӧсь.
Арся гӧрӧм муяс весьшӧрӧ куйлісны лишнӧй кад!
Колӧ вӧлі, ни ӧти час нюжмасьтӧг, куим-нёльпӧв агсавны эжмӧм, косьмӧм му веркӧссӧ, чашйыны кӧрт пиньясӧн топалӧм почвасӧ, а сэсся нин небзьӧдӧм бӧрӧздаяс кузя лэдзны кӧдзан машинаяс, медым пыдӧджык гылалісны шобділӧн зарни тусьясыс.
«Сёрмим!
Нинӧмӧ вайӧдам мусӧ! — эновтӧм ыбъяс вылӧ сьӧлӧмсӧ топӧдысь жальлунӧн видзӧдігтыр думайтіс Макар.
— Лун-мӧд — и вошӧ арся гӧрӧм.
abu
abu
Ставӧн, миян кындзи, йӧз кындзи, — сӧстӧмӧсь тайӧ делӧясыс кузя.
И быд ловъя лов, и пу, и му тӧдӧны кад, кор налы колӧ кӧйдысасьны, а йӧз...
а ми — медся омӧль пемӧссьыс лёкджыкӧсь да няйтджыкӧсь!
Вот оз петны кӧдзны сы вӧсна, мый на пытшкын собственностьыс паныд щӧтьӧн сувтіс...
Ёрӧмаяс!
Локта ӧні да ставсӧ вӧтла муяс вылӧ!
Ставсӧ, ӧтитӧг!»
Сійӧ век ӧддзӧдіс воськовъяссӧ, мукӧдлатіыс котӧртышталіс.
Шапка увсьыс сылӧн визувтіс ньылӧм, дӧрӧм мышкыс сьӧдӧдіс, вомдоръясыс косьмисны, а банбокъясас век ёнджыка кутісны тӧдчыны не бурнога, плитаясӧн, банйӧминъяс...
35 глава
Сійӧ пырис хуторӧ, кор кӧйдыс юклӧмыс муніс тыр ӧдӧн.
Любишкин аслас бригадакӧд век на вӧлі му вылын.
Амбаръяс дінын зытласисны-жуисны йӧз.
Вески вылӧ тэрмасигтыр шыблалісны нянь тыра мешӧкъяс, дугдывтӧг воалісны вӧлаяс, казакъяс да нывбабаяс новлісны няньсӧ мешӧкъясӧн, нагрудникъясас, киськалӧм кӧйдысыс дорвыв тупкӧма мусӧ да амбар пасъяссӧ...
Нагульнов пырысь-пыр гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс.
Хуторсаясӧс зытлалігтыр писькӧдчис вески дорӧ...
Веситаліс да сеталіс няньсӧ вӧвлӧм колхозник Батальщиков Иван, сылы отсасис бӧбкодь Аполлон Песковатсков.
Ни Давыдов, ни Размётнов, ни ӧти бригадир эз вӧвны амбаръяс дінын.
Сӧмын сутш кежлӧ тыдовтчыштліс йӧз чукӧрын завхоз Яков Лукичлӧн шӧйӧвошӧм чужӧмыс, но и сійӧ саяліс кытчӧкӧ дзескыда сулалысь арбаяс сайӧ.
— Коді тшӧктіс няньсӧ новлыны? — горӧдіс Макар, йӧткыштіс Батальщиковӧс, ачыс сувтіс вески вылӧ.
Йӧз чукӧр чӧв оліс.
— Коді тэнӧ уполномочитіс няньсӧ веситны? — гӧлӧссӧ чинтытӧг юаліс Батальщиковлысь Макар.
— Общество...
— Кӧні Давыдов?..
— Ме сы бӧрся эг вӧтлысь!
— Правлениеыс кӧні?
Правление тшӧктіс?..
Демид Молчун, коді сулаліс вески дорын, нюммуніс, чышкис соснас ньылӧмсӧ.
Грымакылысь кыз гӧлӧсыс сылӧн троньӧбтіс падъявтӧг да прӧстӧя:
— Ми асьным, правлениетӧг, вӧчам тадз.
Асьным босьтам!
— Асьныд?..
Со кыдз?!
— Нагульнов кыкысь чеччыштӧмӧн кайис амбар приклеток вылӧ, лэбовттӧдз кучкис кулакнас порог дорын сулалысь зонмӧс, крап пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да топыда мыджсис сы бердӧ мышнас. — Разӧдчӧй!
Нянь ог сет!
Ставнысӧ, кодъяс кутасны сюйсьыны амбарлань, объявляйта сӧветскӧй власьтлӧн врагъясӧн!..
— О-о! — серампырысь шуис Дымок, коді отсаліс суседъяс пӧвстысь кодлыкӧ сӧвтны бричкаӧ нянь.
Нагульновлӧн воӧмыс унджыкыслы вӧлі виччысьтӧмторйӧн.
Районнӧй центрӧ сылӧн мунтӧдз Гремячӧйын ёна паськалісны сёрнияс, мый Нагульновӧс мӧдасны судитны Банникӧс нӧйтӧмысь, мый сійӧс вештасны должность вывсьыс да, тӧдӧмысь, пуксьӧдасны...
Банник, коді асывсяньыс на кывліс Макар мунӧм йылысь, висьталіс:
— Нагульновлы сэсся бӧрсӧ не воны!
Прокурор меным аслым шуис, мый сылы ляскӧбтасны став стрӧглун кузя!
Мед садьсялыштас Макарка!
Тодмышкаласны сійӧс партияысь — сэки кутас тӧдны, кыдзи крестьянинӧс нӧйтны.
Ӧні — абу важ правояс!
Сы вӧсна и вески дорын Макарлысь петкӧдчӧмсӧ вӧлі встретитӧма шӧйӧвошана, чуймана чӧв-лӧньӧн.
Но сы бӧрын, мыйӧн сійӧ уськӧдчис вески вывсянь амбар приклеток вылӧ да тупкис аслас тушаӧн ӧдзӧссӧ, унджык йӧзыслӧн настроениеыс пыр жӧ петкӧдчис ортсӧ.
Дымок шыасьӧм бӧрся кутісны быд боксянь горзыны:
— Миян ӧні асланым власьт!
— Войтырлӧн!
— Вӧтлӧй сійӧс, ребята!
— Мун, кытысь воин!
— <ns>Рас-по-ря-жайт-чысь</ns>!..
Молодеч моз пельпомъяссӧ вӧрӧдіг, бӧрвылас нюмъялігтыр видзӧдлывлігмоз, первойӧн заводитліс мунны амбарлань Дымок.
Сы бӧрся падъялігтыр мӧдӧдчисны ещӧ некымын казак.
На пӧвстысь ӧти мунігмозыс босьтіс мусьыс из...
Нагульнов тэрмасьтӧг кыскис шаровары зепсьыс наган, лэптіс куроксӧ.
Дымок сувтіс, шай-паймуні.
Сувтісны и мукӧдъясыс.
Казак, кодлӧн киас вӧлі ыджыд из, бергӧдлыштіс сійӧс да шыбитіс бокӧ.
Ставӧн тӧдісны, мый Нагульнов кӧ нин лэптіс курок, то ковмас кӧ, сійӧ оз дыр думайт пезьдӧдны сійӧс.
И Макар тайӧс петкӧдліс дыр нюжмасьтӧг.
— Сизим гадӧс виа, а сэки нин амбарӧ пыранныд.
Но, коді медводз?
Матыстчы!
Окотитысьяс мыйкӧ эз аддзысьны...
Здук кежлӧ ставӧн шӧйӧвошлісны.
Дымок мыйкӧ думайтіс, эз лысьт матыстчыны амбарлань.
Нагульнов, нагансӧ дулонас увлань лэдзӧм бӧрын, горӧдіс:
— Разӧдчӧй!..
Разӧдчӧй пырысь-пыр жӧ, а то лыйлыны кута!..
Эз на вевъяв сійӧ помӧдз висьтавны, кыдзи сы юр весьтын грымакылігтыр швачкысис ӧдзӧсас кӧрт прут.
Дымоклӧн другыс, Ефим Трубачёв, шыбитіс сійӧс Макарлы юрас, но, кор казяліс, мый эз веськав, ӧдйӧ шлёпнитчис-пуксис арба сайӧ.
Нагульнов вӧчлывліс решениеяс, кыдзи бойын:
йӧз чукӧрсянь шыбитӧм изйысь вешйӧм бӧрын сійӧ лыйис выліӧ да сэк жӧ котӧрӧн лэччис приклеток вылысь.
Йӧз чукӧр эз вермы кутчысьнысӧ: ӧта-мӧднысӧ уськӧдаліг водзын сулалысьяс уськӧдчисны котӧртны, мӧдісны ратшкакывны бричкаяслӧн да арбаяслӧн дышлӧясыс, лёкгоршӧн мӧдіс омлявны казакъясӧн тімбыльтчӧм баба.
— Энӧ пышйӧй!
Сылӧн сӧмын квайт патрон коли! — горзіс, кӧсйис сувтӧдны пышйысьясӧс кытыськӧ йӧз чукӧрӧ веськалӧм Банник.
Макар бӧр бергӧдчис амбар дінӧ, но эз кай приклеток вылӧ, а сувтіс стен дорас сэтшӧм ногӧн, медым сылы вӧлі тыдалӧны став мукӧд амбаръясыс.
— Энӧ матыстчӧй! — горӧдіс сійӧ вески дорӧ бӧр матыстчӧм Дымоклы, Трубачёвлы да мукӧдлы. — Энӧ матыстчӧй, ребята!
Лыйла!
Амбаръяссянь сё воськов сайын сулалысь йӧз чукӧрысь петісны Батальщиков, Атаманчуков да ещӧ вӧвлӧм куим колхозник.
Найӧ решитісны действуйтны мудеритӧмӧн.
Локтісны воськов комын, Батальщиков ӧлӧдӧмпырысь лэптіс кисӧ:
— Нагульнов ёрт!
Энлы, эн лэпты оружиетӧ.
— Мый тіянлы колӧ?
Разӧдчӧй, шуа!..
— Ӧні жӧ разӧдчам, но тэ весьшӧрӧ пуан...
ми нянь босьтам разрешение серти...
— Коді разрешитіс?
— Кытшысь локтіс кутшӧмкӧ...
Но, окрисполкомысь, али мый, и сійӧ миянлы разрешитіс.
— А кӧні нӧ сійӧ?
Давыдов кӧні?
Размётнов?
— Найӧ заседайтӧны правлениеын.
— Сӧран, стерво!..
Вешйы вески дорсьыс, шуӧны тэныд! Но?..
Нагульнов кусыньтіс шуйга кисӧ, сы вылӧ пуктіс наганлысь важысла вушйӧм еджыд стволсӧ.
Батальщиков повтӧг водзӧ сёрнитіс:
— Он верит миянлы — мун ачыд, видзӧдлы, а он кӧ — ми ӧні жӧ найӧс татчӧ вайӧдам.
Дугды грӧзитчыны оружиеӧн, Нагульнов ёрт, а то омӧль лоӧ!
Тэ кодлы паныд мунан?..
Войтырлы паныд!
Став хуторлы паныд!
— Эн матыстчы!
Эн вӧрзьы водзӧ!
Тэ меным абу ёрт!
Тэ — контра, тэ кӧ государственнӧй нянь грабитан!..
Ме тіянлы ог лэдз талявны кок уланыд сӧветскӧй власьтӧс.
Батальщиков кӧсйис мыйкӧ шуны, но тайӧ здукӧ амбар пельӧс сайсянь тыдовтчис Давыдов.
Вывті ёна нӧйтӧм, ставыс лӧз, гӧгӧр парсалӧм туйяса, сійӧ локтіс слабиника восьлалігтыр, крукасьлывліс.
Нагульнов видзӧдліс сы вылӧ да уськӧдчис Батальщиковлань, сибдӧм гӧлӧсӧн горӧдіс:
«А-а-а, гад!
Пӧръясьлыны?
Нӧйтны миянӧс?!»
Батальщиков да Атаманчуков котӧрӧн пышйисны.
Нагульнов кыкысь лыйис налы, но эз инмы.
Дымок чегис плетеньысь майӧг, мукӧдыс бӧрыньтчытӧг ньӧжйӧник ропкисны.
— Ог сет... талявны... кокъясӧн... сӧветскӧй власьтӧс!.. — котӧрӧн йӧз чукӧрлань мунігӧн эргис мурч-курччӧм пиньяс пырыс Макар.
— Нӧйтӧй сійӧс!
— Кӧть эськӧ мед кутшӧмкӧ ружье шой вӧлі!.. — ымзіс бӧръя радъясас Яков Лукич, коді шевкнитавліс кияссӧ, ёрис сэтшӧм не кадӧ вошӧм Половцевӧс.
— Казакъяс!..
Кутӧй сійӧс, немповтӧмӧс, киясӧдыс!.. — кыліс Марина Поярковалӧн скӧр, тіралысь гӧлӧс.
Сійӧ тойлаліс казакъясӧс котӧртысь Макарлы паныд, зывӧктӧмӧн юасис Демид Молчунӧс киясӧдыс кватитӧмӧн:
— Кутшӧм нӧ тэ казак?..
Полан?!.
И друг йӧз чукӧрыс торъяліс кыкпельӧ, ыльнитіс бокӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ, Макарлы паныд...
— Милиция!! — повзьӧмысла йӧй моз горӧдіс Настёнка Донецкова.
Мыльк йывсянь разіпельын, навыскок лэччисны хуторӧ морт комын верзьӧма.
Найӧ вӧв кокъяс улысь кокньыдик рудов тшынторъяс моз пуркнитавліс тувсовъя бусыс...
Вит минут мысти тыртӧммӧм площадь вылӧ амбаръяс дінӧ колисны сӧмын Давыдов да Макар.
Вӧв кок шыяслӧн зымӧдӧмыс кыліс век матынджык.
Пӧскӧтина вылын тыдовтчисны верзьӧмаяс.
Медводзын Лапшиновлӧн иноходец вылын тӧвзис Любишкин Павло, сы веськыдвылын сера чужӧма да аслас решимостьын страшнӧй Агафон Дубцов, киас сылӧн вӧлі зор, а на бӧрвылын кыдзсюрӧ, унапӧлӧс вӧвъяс вылын — мӧд да коймӧд бригадаясса колхозникъяс...
Рытгорувнас районысь воис Давыдовӧн корӧм милиционер.
Батальщиков Иванӧс, Аполлон Песковатсковӧс, Ефим Трубачёвӧс да вӧвлӧм колхозникъяс пӧвстысь ещӧ некымын «активистӧс» сійӧ арестуйтіс му вылын.
Игнатенколысь старукасӧ — гортас.
Найӧс ставнысӧ мӧдӧдіс понятӧйяскӧд районӧ.
Дымок ачыс воис сельсӧветӧ.
— Татчӧ лэбин, гулю? — ёна радлігтыр юаліс Размётнов.
Серампырысь сы вылӧ видзӧдігмоз Дымок вочавидзис:
— Локті.
Ӧні нинӧм нин дзебсясьӧмӧн ворсны, перебор кӧ лои...
— Кутшӧм перебор? — зумыштчис Размётнов.
— Но, кутшӧм перебор овлӧ, кор ворсан очкоысь?
Эз артмы кызь ӧти — вот и перебор!
Меным ӧні кытчӧ воштысьнысӧ?
— Районӧ мунан.
— А милиционерыс кӧні?
— Пырысь-пыр локтас, эн шогсьы вывтісӧ!
Нарсуд тэнӧ велӧдас, кыдзи председательясӧс нӧйтны!
Нарсуд тэныд недоборӧн гижас!..
— Сійӧтӧ дерт нин! — окотапырысь сӧгласитчис Дымок да очсалігмоз юаліс: — Ун менам локтӧ, Размётнов.
Нуӧд менӧ сараяд да игнав, милиционер вотӧдз ме узьышта.
Пӧжалуйста, игнав, а то унйылысь пышъя.
Аскинас заводитісны чукӧртны новлӧм кӧйдыс.
Нагульнов Макар ветлӧдліс керкаясӧд, кодъяслӧн кӧзяеваыс тӧрыт нуисны нянь, здоровайтчытӧг, синъяссӧ бокӧ вештӧмӧн, дженьыдика юавліс:
— Нянь босьтін?
— Босьті...
— Бӧр ваян?
— Лоӧ вайны...
— Ну, — и та бӧрын прӧщайтчытӧг петліс керкасьыс.
Колхозысь петӧм йӧз пӧвстысь унаӧн босьтӧмаӧсь нянь кӧйдыссӧ унджык сы серти, мыйта сетлӧмаӧсь.
Няньсӧ сеталісны юасьӧм серти.
«Уна-ӧ вайлін шобді?» — терпитны вермытӧг юавліс Батальщиков.
— «Сизим пудйӧн кык участок вылӧ».
— «Ну мешӧкъяссӧ вески вылӧ!»
А збыльвылас пӧлучайтысь вайліс няньсӧ кӧйдыс фондӧ сизим — дас нёль пудйӧн этшаджык.
Таысь кындзи, пуд сё нуалісны веситтӧг занавесъясын да сумкаясын бабаяс.
Рыт кежлас вӧлі чукӧртӧма став шобді, кымынкӧ пуд кындзи.
Эз тырмы сӧмын пуд кызь кымын ид да кымынкӧ мешӧк кукуруза.
Рытнас жӧ сеталісны став кӧйдыссӧ, кодӧс вайлісны единоличникъяс.
Гремячӧйын хуторса олысьяслӧн собрание заводитчис пемыднас.
Школаын вӧвлытӧм уна йӧз дырйи Давыдов сёрнитіс:
— Тайӧ мый лоӧ неважӧнся колхозникъяслӧн да ӧткымын единоличникъяслӧн тӧрытъя выступлениеыс, граждана?
Тайӧ лоӧ, мый найӧ шатовтчисны кулацкӧй элементладорӧ!
Тайӧ факт, мый найӧ шатовмуніны миян врагъясладорӧ.
И тайӧ позорнӧй факт тіянлы, граждана, кодъяс тӧрыт грабительяс моз кыскалісны амбаръясысь нянь, талялісны дона кӧйдыс да новлісны занавескаясӧн.
Тіян пӧвстысь, граждана, кылісны несознательнӧй горӧдӧмъяс, медым нӧйтісны менӧ нывбабаяс, и найӧ нӧйтісны менӧ мыйӧн веськалӧ, а ӧти гражданка весиг бӧрддзис сыысь, мый ме эг петкӧдлы доймӧмсӧ.
Ме тэ йылысь сёрнита, гражданочка! — и Давыдов индіс стен дорын сулалысь Настёнка Донецкова вылӧ, коді тэрмасигтыр гартіс чышъяннас чужӧмсӧ, кор Давыдов сӧмын на заводитіс сёрнитны. — Тайӧ тэ зутшӧдін меным мышкуӧ кулакъяснад да ачыд жӧ и скӧрыдла бӧрдін да шуалін: «Кучкала, кучкала сійӧс, а сійӧ, идол, быттьӧ из».
Настёнкалӧн тӧбӧм чужӧмыс ёна гӧрдӧдіс вывті яндзимысла.
Собраниеыс ставнас видзӧдіс сы вылӧ, и сійӧ, лёка асьсӧ чувствуйтӧм вӧсна юрсӧ лэдзӧмӧн, сӧмын вӧрӧдіс пельпомъяссӧ, мышнас зыртіс белитӧм стенсӧ.
— Кутіс ниглясьны, гадина, кыдзи вила улын уж! — эз вермы терпитны Дёмка Ушаков.
— Став стенсӧ мышнас ниртіс! — сы дор сувтіс беринӧсь чужӧма Агафон Дубцов.
— Эн дзирнясь, быльсмунӧм синма!
Кужин нӧйтны — куж собраниелы и синмас видзӧдны! — мураліс Любишкин.
Давыдов чорыда сёрнитіс водзӧ, но сылӧн поткӧдӧм паръяс вылас тӧдчыштіс нин серам, кор сійӧ висьталіс:
— ...Сійӧ кӧсйис, медым ме пидзӧсчаняси, пӧщада кори, амбаръясысь ключьяс сылы сеті!
Но, граждана, ми, большевикъяс, абу сэтшӧм комӧльысь, медым миянысь кодкӧ вермис фигураяс вӧчавны!
Гражданскӧй война дырйи менӧ нӧйтлісны юнкеръяс, да и то нинӧм эз шедӧдны!
Пидзӧсчаньӧн большевикъяс некод водзын эз сулавлыны и некор оз мӧдны сулавны, факт!
— Вернӧ!
сьӧлӧмсяньыс да пыдісянь юрӧбтіс Макар Нагульновлӧн дрӧгниталысь, шызьӧм гӧлӧсыс.
— ...Ми, граждана, асьным велалім сувтӧдны пидзӧсчаньӧн пролетариатлысь врагъяссӧ.
И ми найӧс сувтӧдам.
— И сувтӧдам мирӧвӧй масштабын! — бара шыасис Нагульнов.
— ...и мирӧвӧй масштабын вӧчам тайӧс, а ті тӧрыт тайӧ врагладорас шатовтчинныд да поддержитінныд сійӧс.
Кыдз лыддьыны, граждана, татшӧм выступлениесӧ, кор амбаръясысь жуглісны томанъяс, менӧ нӧйтісны, а Размётновӧс первойсӧ кӧрталісны, пуксьӧдісны пӧдвалӧ, а сэсся мӧдісны нуӧдны сельсӧветӧ да сэки сы вылӧ кӧсйисны ӧшӧдны перна?
Тайӧ веськыд контрреволюционнӧй выступление!
Миян колхозник Игнатенко Михаиллӧн арестуйтӧм мамыс горзіс, кор нуӧдісны Размётновӧс:
«Анчихристӧс нуӧдӧны! Адса сӧтанаӧс!..»
да кӧсйис нывбабаяс отсӧгӧн ӧшӧдны сы сьылі вылӧ шнурока перна,
но миян Размётнов ёрт, кыдзи и колӧ коммунистлы, эз вермы сӧгласитчыны татшӧм издевательство вылӧ!
Сійӧ фактическӧя висьталіс и нывбабаяслы и вреднӧй старукаяслы, кодъясӧс дурмӧдӧма поповщина:
«Гражданкаяс!
Ме абу православнӧй, а коммунист!
Весасьӧй татысь пернанад!»
Но найӧ водзӧ мӧдісны сирасьны и сӧмын сэки сійӧс колисны спокойӧн, кор сійӧ орӧдіс пиньяснас шнуроксӧ да мӧдіс лёкысь мездысьны кокъяснас да кияснас.
Тайӧ мый татшӧмыс, граждана?
Тайӧ веськыд контрреволюция!
И войтыр суд чорыда мыждас сэтшӧм издевательясӧс, кыдзи сійӧ жӧ Игнатенко Михаиллысь мамсӧ.
— Ме аслам мам вӧсна ог кывкут!
Сылӧн аслас эм гражданскӧй гӧлӧс, мед сійӧ и кывкутӧ! — воддза радъяссянь горӧдіс Мишка Игнатенко.
— Да ме тэ йылысь ог шу.
Ме сёрнита сійӧ йӧз йылысь, кодъяс горзісны вичкояс тупкӧмлы паныд.
Налы эз кажитчы, кор вичкояс тупкалісны, а мыйӧн асьныс мырдӧн кӧсйисны ӧшӧдны коммунистлы сьыліас перна, — то тайӧ нинӧм!
Но, и бура жӧ найӧ разоблачитісны ассьыныс лицемериесӧ!
Найӧс, кодъяс вӧліны тайӧ беспорядокъяс кузя нырщикъясӧн да коді активнӧя выступайтіс, — арестуйтӧма, мукӧдыс, кодъяс сетчисны кулак вугыр йылӧ, долженӧсь думыштлыны да гӧгӧрвоны, мый найӧ ылалісны.
Тайӧ ме фактическӧя сёрнита.
Тӧдтӧм гражданин шыбитіс президиумӧ записка, сэні юавсьӧ:
«Збыль-ӧ, мый нянь нулысьясӧс ставнысӧ лоӧ арестуйтӧма, конфискуйтӧма налысь эмбурсӧ да асьнысӧ ыстӧма ссылкаӧ?»
Абу, тайӧ абу збыль, граждана!
Большевикъяс водзӧс оз босьтны, а немжалиттӧг мыждӧны сӧмын врагъясӧс;
но тіянӧс, кӧть ті и петінныд колхозысь, сетчинныд кулакъяс сёрнияслы да, кӧть ті и пышйӧдлінныд нянь да нӧйтінныд миянӧс, — ми огӧ лыддьӧй врагъясӧн.
Ті — мыйкӧ дыра кежлӧ ылалӧм, шатласьысь середнякъяс, и ми тіян кузя огӧ кутӧй примитавны административнӧй мераяс, а мӧдам тіянлысь фактическӧя восьтавны синъястӧ.
Школаті ньӧжйӧник паськаліс гӧлӧсъяслӧн гор.
Давыдов водзӧ висьталіс:
— И тэ, гражданочка, эн пов, босьт чужӧм вывсьыд чышъянтӧ, некод тэнӧ оз вӧрзьӧд, кӧть тэ менӧ и чорыда гымӧдін тӧрыт.
Но вот аски кӧ петам кӧдзны да тэ кутан омӧля уджавны, то ме сэки нин петкӧдла тэныд пуж, сідзи и тӧд!
Сӧмын гындыны ме мӧда ог нин мышкад, а улӧджык, медым тэныд оз позь вӧлі ни пуксьыны, ни водны, чӧртыс мед тэнӧ нуас!
Ньӧжйӧникӧн сералӧмыс крепаммис, а кор воис бӧръя радъясӧдз, пӧри морӧстӧ кокньӧдана, грымакылысь серамӧ.
— ...Йӧйталыштінныд, граждана, и тырмас!
Кӧдзӧмӧн сёрмам, кадыс мунӧ, колӧ уджавны, а оз немуйтны, факт!
Помалам кӧдза — сэки позяс и косясьны и вермасьны...
Ме юалӧмсӧ сувтӧда крута: коді сӧветскӧй власьт вӧсна — сійӧ аски петас му вылӧ, коді прӧтив — сійӧ мед килльӧ семечки.
Но коді оз пет аски кӧдзны, сылысь ми, колхоз, босьтам мусӧ да асьным кӧдзам!
Давыдов муніс сцена водзладорысь, пуксис президиум пызан сайӧ, и, кор нюжӧдчис графинлань, бӧръя радъяссянь, рӧмыдінсянь, кытчӧ уси лампасянь оранжевӧй би югӧр, кодлӧнкӧ мелі да гажа кызіник гӧлӧс сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Давыдов, мус тэныд вомад!
Дона Давыдов!..
Сы вӧсна, мый сьӧлӧм вылад лёк он кут... омӧльтор он помнит...
Йӧзыс тані волнуйтчӧны...
и синнысӧ некытчӧ воштыны, сӧвестьныс мучитӧ...
И бабуньяслы абу лӧсьыд...
А ӧд миянлы ӧтлаын овны...
Давай, Давыдов, сідз:
коді важсӧ казьтыштас — сылы синмас бытш!
А?
* * *
Колхозысь петалӧм ветымын морт аски асывнас сетісны заявление колхозӧ пырӧм йылысь.
Единоличникъяс да гремяченскӧй колхозса куимнан бригадаыс асъя кыасянь петісны степӧ.
Любишкин шуліс кольны амбаръяс дінӧ охрана, но Давыдов шпыньмуніс:
— Ӧні — ме ногӧн, оз ков...
Нёль лунӧн колхоз кӧдзис пӧшти джын мусӧ.
Апрель кыкӧд лунӧ коймӧд бригада заводитіс гӧрны арын гӧрлытӧм муяс.
Став тайӧ кад чӧжӧн Давыдов сӧмын ӧтчыд вӧлі правлениеын.
Сійӧ ыстіс му вылӧ уджавны вермысь став йӧзсӧ да весиг Щукарь дедӧс временнӧ чӧвтіс конюхысь, ыстіс мӧд бригадаӧ, а ачыс югдігӧн мунліс бригадаяс участокъяс вылӧ да бӧр воліс хуторӧ войшӧр кад бӧрын, кор чуксасисны нин сарайясын югдіг водзын петукъяс.
36 глава
Турунзьӧм колхознӧй правление дворын вӧлі лӧнь, кыдзи хуторсайса пӧскӧтинаын.
Луншӧр кадся шонді улын амбарлӧн сімӧмкодь черепицаа вевтыс дзирдаліс шоныда да чусыда, но сарайяссянь усьысь вуджӧръяс сайын, талялӧм турун вылын ӧшалісны на сьӧкыд рудовлӧз лысва войтъяс.
Зэв омӧлик, сыналӧм ыж сулаліс дворын, а сы бокын пидзӧсчанясьӧмӧн пелька тойлаліс вӧрасӧ мамыс кодь жӧ еджыд баля.
Любишкин пырис дворӧ верзьӧмӧн ичӧтик кӧбыла вылын.
Сарай дінті мунігӧн сійӧ скӧрысь кучкис плетьнас кӧзаӧс, коді видзӧдіс сы вылӧ, вевт вывсяньыс веж дьявӧльскӧй синъяснас, нурбыльтіс:
— Век тэ кытчӧкӧ кавшасян, пеж лов!
Кысь татысь!
Скӧр да зумыш вӧлі Любишкин.
Сійӧ гӧнитіс степсянь да, гортас пыравтӧг, мӧдӧдчис правлениеӧ.
Сылӧн омӧлик кӧбыла бӧрысь, сьыліас кӧрталӧм кӧлӧкӧлӧн триньӧдчигтыр, пашкыр бӧжсӧ чургӧдӧмӧн, котӧртіс вӧсни кокъяса, кыз кок помъяса чань.
Любишкин туша серти кӧбылаыс вӧлі сэтшӧм ичӧт, мый лэдзӧм стремяыс бовъяліс муртса эз улынджык сы пидзӧсысь;
кажитчӧ, мый мышкыртчӧм верзьӧмаыс, кыдзи мойдын, нуӧ омӧлик вӧвсӧ аслас багатырскӧй кокъяс костас...
Дёмка Ушаков, коді видзӧдіс Любишкин вылӧ кильчӧ вывсяньыс, гажмыштіс:
— Тэ быттьӧ Исус Христос, коді пырӧ Ерусалимӧ осёл вылын...
Дзик сэтшӧм!
— Ачыд тэ осёл! — кильчӧ дорӧ матыстчигӧн скӧрысь крапкӧбтіс Любишкин.
— Кокъястӧ лэптышт, а то тэ наӧн мусӧ гӧран!
Любишкин нинӧм эз вочавидз Дёмкалы, лэччис вӧв вывсьыс, поводсӧ кӧрталіс перилӧ гӧгӧр, стрӧга юаліс:
— Давыдов тані?
— Тані.
Пукалӧ, шогсьӧ, виччысьӧ ті воксӧ.
Коймӧд сутки оз сёй, оз ю, ӧтитор дольӧ: «Кӧні менам вунӧдлытӧм Павло Любишкинӧй?
Сытӧг абу олӧм, и белӧй светыс меным абу муса!»
— Сёрнит ещӧ водзӧ!
Сёрнит!
Тальчча вот кыв вылад.
Дёмка кӧсӧйтчыліс Любишкин плеть вылӧ, чӧв ланьтіс, а Любишкин тапиктіс-пырис керкаӧ.
Давыдов Размётновкӧд да нывбаба собраниелӧн представительницаяскӧд сӧмын на помалісны детскӧй ясли восьтӧм йылысь юалӧм кузя сёрни.
Любишкин виччысьыштіс нывбабаяслысь петӧмсӧ, матыстчис пызан дорӧ.
Сылӧн вӧнялӧм ситеч дӧрӧмсянь, коді вӧлі бусӧссьӧма лопаткаяс весьттіыс, ӧвтыштіс ньылӧм дукӧн, шондіӧн да бусӧн...
— Вои ме бригадасянь...
— Мыйла воин? — Давыдов вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
— Нинӧм оз артмы!
Менам коли уджавны вермысь кызь кӧкъямыс морт, и найӧ оз кӧсйыны уджавны, лодыралӧны...
Накӧд нинӧм вӧчны ог вермы.
Ӧні уджалӧ менам дас кык плуг.
Гӧрысьяссӧ, муртса чукӧрті.
Ӧтнас Кондрат Майданников муркӧдӧ-уджалӧ ӧш моз, а мый Аким Бесхлебнов, Куженков Самоха либӧ эсійӧ сибдӧм гӧлӧса желльыс, Атаманчуков, да мукӧдъяс, то найӧ — сир курыд синва, а абу гӧрысьяс!
Найӧ быттьӧ нэмнас абу кутчысьлӧмаӧсь плуг воропас!
Гӧрӧны лёка.
Бӧрӧзда прӧйдитасны, пуксясны куритчыны, да он вӧрзьӧд найӧс.
— Уна-ӧ гӧранныд лунпас?
— Майданников да ме куим четвертьӧн гӧрам, а эсійӧяс... ставсӧ десятинаджынйӧн.
Тадзи кӧ мӧдам тӧрны, ковмас кӧдзны кукурузатӧ Пӧкрӧв кежлӧ.
Давыдов чӧв олігтыр тотшӧдыштіс карандаш помнас пызанӧ, гусьӧник юаліс:
— Да тэ мыйла воин?
Медым ми тэнсьыд синватӧ чышким? — и скӧрысь кутіс ворсӧдчыны синъяснас.
Любишкин щӧтясис:
— Ме эг синваӧн лок!
Тэ меным йӧзӧс вай да плуг лыд содты, а шмонитны ме и тэтӧг кужа!
— Шмонитнытӧ тэ кужан, факт, а вот удж нуны — тэнад гайкаыд слаб!
Сідзжӧ <ns>брига-дир</ns>!
Нинӧм оз вермы вӧчны лодыръяскӧд!
Факт, мый тэ нинӧм он вӧч, дисциплина кӧ личӧдін да лодыравны повод йӧзлы сетін!
— Тэ сійӧс аддзы, дисциплинасӧ! — лэптіс гӧлӧссӧ волнуйтчӧмысла пӧсялӧм Любишкин... — Став делӧлы сэні нырщикыс — Атаманчуков.
Сійӧ менсьым йӧзсӧ гудрӧдлӧ, тшӧктӧ петны колхозысь, а заводит сійӧс, стервоӧс, вӧтлыны, — сійӧ и мукӧдсӧ ас бӧрсяыс кыскас.
Да мый тэ, Семён Давыдов, збыльысь, сералан ме вылын, али мый?
Кутшӧмкӧ калекаясӧс да висьысьясӧс кӧвъялін меным да удж кӧсъян юасьны?
Кытчӧ ме сійӧ жӧ Щукарь дедӧс вошта?
Сійӧс, чӧртӧс, больгысьӧс, бахча вылӧ вӧрзьӧдчытӧг сувтӧдны, полӧкалӧ пыдди сьӧд ракаясӧс повзьӧдлыны, а ті меным сійӧс бригадаӧ сюйыштінныд, кӧвъялінныд, кыдзи цыганлы мамсӧ!
Кытчӧ сійӧ шогмас?
Плуг бӧрся — оз вермы, вӧтлысьӧн — сідзжӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн воробейлӧн кодь, сійӧс ӧшъяс и морт пыдди оз пуктыны, ньӧти оз повны!
Ӧшъяс налыгач вылӧ, пиньтӧм чӧрт, и бӧрӧзда помӧдз дасысь кымын усьлас!
То сійӧ кӧрталӧ кӧтісӧ, то водас, кокъяссӧ лэптас юрсьыс вылӧджык да ассьыс киласӧ сюйӧ.
Бабаяс эновтасны ӧшъяссӧ да видзӧдӧны,
abu
мый вӧчсьӧ Щукаркӧд.
Спектакль, а абу удж.
Ми сійӧс тӧрыт пусьысьӧ нин индім, сылӧн кила вӧсна, но сійӧ и сэні абу шогмана да вреднӧй!
Гос сеті сылы нырны рок пытшкӧ, а сійӧ жӧритӧма госсӧ, а роксӧ зэв ёна солалӧма да пуӧма кутшӧмкӧ быгйӧн...
Но, кытчӧ ме сійӧс вошта? — Любишкинлӧн сьӧд ус увдорас лёкысь кутісны тіравны паръясыс.
Сійӧ лэптіс плетьсӧ, и кутіс тыдавны киняувтіыс вушйӧм да ньылӧмысла сьӧдасьӧм няйт дӧрӧмыс, ӧтчаяниеӧн шуис:
— Вештӧй менӧ бригадирысь, менам абу терпениеӧй ноксьыны сэтшӧмъясыскӧд: найӧ и менӧ чоталісны асланыс уджӧн!..
— Тэ тані асьтӧ эн петкӧдлы сирӧтаӧн, факт!
Ми тӧдам, кор тэнӧ ковмас чӧвтны, а ӧні мун му вылӧ, и медым рыт кежлас вӧлі гӧрӧма кызь га.
А он гӧр — эн норась!
Час кык мысти ме локта, прӧверита.
Мун.
Любишкин швач пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ, котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
Перилӧӧ домалӧм кӧбылаыс сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Сылӧн фиолетӧвӧй синъясас, кӧні вӧліны зарни чутъяс, югъяліс шонді.
Шондісьыс пӧсялӧм куш седлӧ ленчик вылысь вольсалӧм дӧраторсӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын Любишкин ньӧжйӧник кутіс пуксьыны.
Дёмка Ушаков, синъяссӧ читкыралігтырйи, серампырысь юаліс:
— Уна-ӧ гӧрис тіян бригаданыд, Любишкин ёрт?
— Тайӧ тэныд нинӧмла...
— Сійӧ жӧ мый нинӧмла...
Вот босьта тэнӧ буксир вылӧ, сэк и оз ло нинӧмла!
Любишкин, седлӧ вылас бергӧдчигмоз, чуньясыс едждӧдтӧдз кабыртіс ыджыд пемыдгӧрд кулаксӧ, кӧсйысис:
— Сӧмын лок!
Ме тэнсьыд, кӧсӧй синма чӧртлысь, пырысь-пыр жӧ синъястӧ веськӧда!
Балябӧжад бергӧда да бӧрӧн ветлыны велӧда!
Дёмка зывӧкпырысь сьӧлыштіс:
— Лекарь аддзысьӧма!
Ассьыд гӧрысьястӧ мед эськӧ первой бурдӧдін, медым найӧ тэнад ӧдйӧджык гӧрисны...
Любишкин, быттьӧ атакаӧ мунігӧн, навыскок лэбыштіс воротаӧд, тӧвзис степӧ.
Эз на вевъяв дугдыны чань сьыліын бовъялысь кӧлӧкольчиклӧн зильгӧмыс, кыдз кильчӧ вылӧ петіс Давыдов, тэрмасигтыр шуис Дёмкалы:
— Ме некымын лун кежлӧ муна мӧд бригадаӧ, тэнӧ коля заместительӧн.
Видзӧд ясли лӧсьӧдӧм бӧрся, отсав налы, коймӧд бригадалы зӧр эн сет, кылан?
Мыйкӧ кӧ неладнӧ лоӧ — гӧнит ме дорӧ.
Гӧгӧрвоана?
Доддяв вӧв да висьтав Размётновлы, медым кежалас ме дорӧ.
Ме лоа патераын.
— Гашкӧ, меным эськӧ аслам йӧзкӧд мунны эжа гӧрны, отсыштны Любишкинлы? — предложитліс Дёмка, но Давыдов шуис чӧрту, горӧдіс:
— Думайтан, мый оз ков!
Налы аслыныс колӧ эштӧдны!
Вот муна, петкӧдла налы пуж, сэки найӧ менам, факт, мый оз кутны гаджынйӧн... гӧрны!
Доддяв!
Размётнов воис Давыдов патера дорӧ телегаӧ доддялӧм ӧти правленческӧй ужӧн.
Давыдов виччысис нин, сулаліс ворота дінын, гырддзанас топӧдӧма ичӧтик тубрастор.
— Пуксьы.
Тэ тайӧ мый, сёян босьтін, али мый? — нюммуніс Размётнов.
— Бельё.
— Кутшӧм бельё?
Мыйла?
— Но, вежӧм вылӧ.
— Мыйла тайӧс?
— Да вӧтлы тэ вӧвсӧ, мый сирасин?
abu
Муна бригадаӧ, но, вот и решиті овны сэні сэтчӧдз, кытчӧдз оз помавны гӧрнысӧ.
abu
— Тэ эн-ӧ нин йӧймы?
Мый тэ сэні кутан вӧчны гӧрны помавтӧдзыс?
— Гӧрны.
— Эновтан правление да мунан гӧрны?
Но, вот тайӧс думыштӧмыд!
— Вӧтлы!
Вӧтлы! — Давыдов чукыртчыліс.
— Да тэ эн пузьы!
Размётнов, кыдзи тыдалӧ, заводитіс скӧравны.
— Тэ меным тӧлкӧн висьтав: тэтӧг сэні оз вермыны вӧчны уджсӧ али мый?
Тэныд колӧ веськӧдлыны, а оз плуг бӧрся ветлӧдлыны!
Тэ — колхозса председатель...
Давыдов скӧрысь югнитіс синъяснас:
— Но ещӧ!..
Велӧдан!..
Ме медводз — коммунист, а сэсся нин... факт!
А сэсся нин колхозса председатель!
Менам кольччӧны гӧрӧм кузя, а ме тані лоа?..
Вӧтлы, вӧтлы, шуӧны тэныд!..
— Да меным нӧ мый!
Но, тэ, унмовсин, чӧрт!
Размётнов швичнитіс плетьнас ужсӧ.
Давыдов немвиччысьтӧг раснитӧмысь катовтчис бӧрвыв, чорыда кучкысис гырддзанас телегаӧ, кӧлесаясыс небыдика шурӧбтісны гожся туй кузя степӧ.
Хуторысь петігӧн Размётнов кутіс восьлӧн вӧтлыны ужсӧ, чышкис соснас рана туя плешсӧ.
— Тэ, Давыдов, омӧльтор вӧчан!
Тэ налы уджсӧ кок йылас сувтӧд да бӧр лок.
Тайӧ, вокӧ, абу дивӧ гӧрнытӧ.
Бур командирлы оз ков цепын мунны, а колӧ тӧлкӧн командуйтны, со мый ме тэныд шуа!
— Эновт, пӧжалуйста, ассьыд примеръястӧ!
Меным колӧ велӧдны найӧс уджавны и велӧда, факт!
Тайӧ и эм веськӧдлӧм!
Первой да коймӧд бригадаясын помалісны кӧдзӧм, а сэні менам прорыв, Любишкин, кыдз тыдалӧ, оз справитчы.
А тэ ещӧ сэтчӧ жӧ: «бур командир», да сідз водзӧ...
Но, мый тэ меным тайӧ ставсӧ висьтавлан?
Мый ме, эг аддзывлы, тэ ногӧн, бур командиръясӧс?
Сійӧ и бур, коді сьӧкыдлун дырйи аслас примерӧн нуӧдӧ!
И меным колӧ нуӧдны!
— Тэ эськӧ налы вуджӧдін кӧ первой бригадаысь кык буккер.
— А йӧзсӧ?
Йӧзсӧ кытысь босьтан?
Вӧтлы, вӧтлы, пӧжалуйста!
Дзик гӧра йылӧдзыс мунісны чӧв олігтыр.
Степь весьтын, шондісӧ тупкӧмӧн, сулаліс тӧлӧн пашкыртӧм, пемыдлӧз, шера кымӧр.
Еджыд доръясыс сылӧн путкырасисны да дзирдалісны лым еджыдӧн, но сьӧд йылыс вӧлі страшнӧй аслас сьӧкыд вӧрзьытӧмлунӧн.
Кымӧр костӧдыс, шондіӧн гӧрдӧдӧм, оранжевӧй дор сайсянь паськыд веер моз усисны шонді югӧръяс.
Вӧсньыдик, копьё сямаӧсь сэні, помтӧм-дортӧм енэжын, найӧ шоръяс моз разавлісны мулань матыстчигӧн да, пемыдгӧрд степлӧн вывтасінса ылі, шевкнитчӧм енэжтас весьтӧ усьӧм бӧрын, мичмӧдлісны сійӧс, тешкодя да радпырысь томмӧдлісны...
Кымӧр вуджӧрӧн пемдӧдӧм степь чӧв олігтыр, рама виччысис зэр.
Тӧлыс гартіс туй вылысь лӧзов бус сюръя.
Тӧлыс лолаліс нин сьӧкыд зэр васӧдӧн.
А минут мысти кутісны войтавны скуп да шочиник зэр войтъяс.
Гырысь кӧдзыд войтъясыс сатшкысьлісны туйвывса бус пиӧ, артмывлісны зэв посни няйт комӧкъяс.
Шызьӧмпырысь кутісны шутьлявны сусликъяс, бурджыка мӧдіс кывны квайтпаличьяслӧн вачкӧмыс, лӧнис стрепетлӧн чуксалана ёна горзӧмыс.
Проса идзапод вывті ыльнитіс ю кывтыдса тӧв, и идзаподйыс пашкыртчис, мӧдіс шаракывны.
Степыс тыри колян вося ёг турунъяслӧн косіника кышакылӧмӧн.
Дзик кымӧр увдорас пӧлнясигтыр, шевгӧдӧм бордъяснас сынӧд струясӧ кыйигмоз, шлывгис-лэбис асыввывлань кырныш.
Ыпнитіс еджыд чардби, и кырныш, кыза курксьыштӧм бӧрын, друг зэв ӧдйӧ уськӧдчис увлань.
Здук кежлӧ — шонді югӧрӧн ставнас югдӧдӧм — сійӧ дзирдыштліс, кыдзи биӧн шымыртӧм сир факел;
кылӧ вӧлі, кыдзи сы бордъяслӧн гӧнъяс пырыс шутьлялігтыр да бушков моз шыаліг потласьӧ сынӧдыс, но, муӧдзыс сажень ветымын вотӧдз, кырныш крута веськӧдчис, кутіс ӧвтчыны бордъяснас,
и пыр жӧ пель чунавмӧн, косіника трачкӧдчиг, йиркнитіс-гымыштіс.
Вывтасінын тыдовтчис мӧд бригадалӧн стан, кор Размётнов казяліс гӧра горув налы паныд восьлалысь мортӧс.
Сійӧ муніс эз туй вывтіыс, а чеччаліс гуранъяс вомӧн, мукӧддырйи мӧдӧдчыліс пӧрысь морт моз котӧртыштны.
Размётнов веськӧдіс сылань ужсӧ да ылісянь на тӧдіс Щукарь дедӧс.
Став сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Щукаркӧд лоӧма мыйкӧ неладнӧ...
Сійӧ матыстчис телега дорӧ.
Шапкатӧм юрсьыс юрсисӧ вӧлі ёна топӧдӧма зэрыс, кӧтасьӧм тошкас, синкымъясас тшӧкыда сярвидзисны пуӧм проса шыдӧс тусьяс.
Щукарь вӧлі лӧзовблед, повзьӧма, и Давыдовлӧн вӧрзис сьӧкыд догадка:
«Бригадаын неладнӧ...
Мыйкӧ лоӧма!»
— Мыйын делӧыс? — юаліс сійӧ.
— Смертьысь муртса мынтӧдчи! — ышловзис Щукарь.
— Вины кӧсйисны...
— Коді?
— Любишкин да мукӧдъяс.
— Мыйысь?
— Налӧн капризничайтӧм вӧсна...
Рок вӧсна делӧыс пансис...
Ме кыв вылад ӧтчаяннӧй морт, эг вермы терпитны...
но, а Любишкин кватитіс пурт, да ме бӧрся...
Не кӧ менам пельклунӧй, — пукалі эськӧ ӧні пурт йылын!
Сідзи и кулі эськӧ!..
— Мун хуторӧ, бӧрыннас разберитчам, — кокнипырысь ышловзьӧм бӧрын тшӧктіс Давыдов.
...А станын таӧдз часджын сайын лои со мый:
Щукарь дед, вечернянас зэв сола рок пуӧм бӧрын, кӧсйис бурӧн петкӧдлыны асьсӧ бригада водзын да, рытсяньыс хуторӧ мунӧм бӧрын, узис сэні, а асывнас заптіс гортсьыс мешӧк, бригадаӧ мунігӧн кежис дзик хутор помын олысь Краснокутов гумла дорӧ, вуджис потшӧс вомӧн да гусясьысь моз сайӧдчис жуг чукӧр дорӧ.
Щукарь дедлӧн вӧлі гениальнӧ прӧстӧй план: кыйӧдны курӧгӧс, видзчысигтыр кватитны сійӧс да юрсӧ орӧдны, медым роксӧ пуны курӧг яйӧн да сэтшӧм ногӧн шедӧдны аслыс бригадаын почёт да уважение.
Сійӧ куйліс лов шысӧ кутӧмӧн часджын, но курӧгъяс, рӧкыд вылӧ, кӧнкӧ пуркйысисны плетень дорын да матыстчыны жуг чукӧр дінӧ быттьӧ эз и думайтны.
Сэки Щукарь дед заводитіс ньӧжйӧник чуксавны найӧс:
«Цып, цып, цып, цып!..
Курӧгъяс!
Мамукъяс!
Тив-тив-тив!» — чуксаліс сійӧ вашкӧдігтыр, а ачыс зверь моз сайӧдчис жуг сайӧ.
Старик Краснокутов случайнӧ вӧлі гумла дорсянь неылын.
Сійӧ кыліс курӧгъясӧс чуксалысь кодлыськӧ гуся гӧлӧс, пуксис плетень сайӧ...
Курӧгъяс збоя локтісны жуг чукӧр дорӧ, и тайӧ здукӧ Краснокутов казяліс, кыдзи кодлӧнкӧ киыс, жугйысь чургӧдчӧм бӧрын, тшапкис-кутіс бисер сера курӧгӧс кокӧдыс.
Щукарь виис курӧгсӧ ён хорь ӧдӧн да сӧмын на заводитіс сюйны сійӧс мешӧкӧ, кыдзи кыліс негораа юалӧм:
«Курӧгъясӧс видлалан?»
да казяліс плетень сайысь кыпӧдчысь Краснокутовӧс.
Щукарь дед сэтшӧма шӧйӧвошис, мый уськӧдіс кисьыс мешӧксӧ, пӧрччис шапкасӧ да лӧсявтӧг здоровайтчис:
«Видза олан, Афанасий Петрович!»
— «Слава богу, — вочавидзис мӧдыс.
— Курӧгъясӧн, шуа, занимайтчан?»
— «Вот-вот!
Муна дінтіыс да аддза — бисер сера курӧг!
Сэтшӧм сылӧн уна рӧма да тешкодь гӧныс, мый весиг эг вермы ме терпитны.
Вай, думайта, кута, видзӧдла матысяньджык, мыйся тайӧ тешкодь пӧтка?
Нэм олі, а татшӧм дивӧсӧ эг аддзыв!»
Щукарлӧн мудеритӧмыс вӧлі веськыда некытчӧ лӧсявтӧм, и Краснокутов пуктіс сылы пом: «Эн сӧр, пӧрысь мерин!
Курӧгъясӧс мешӧкъясын оз видлавны!
Висьтав веськыда, мый вылӧ кӧсйин гусявны?»
И Щукарь висьталіс аслас мыж йылысь: шуис, мый кӧсйис гӧститӧдны аслас бригадаса гӧрысьясӧс курӧг яя рокӧн.
Сы шензьӧм вылӧ, Краснокутов и кыв эз шу сылы паныд, а сӧмын сӧветуйтіс:
«Гӧрысьяслы позьӧ, таын грекыс абу.
Тэ нин кӧ виин ӧти курӧгӧс, то сюй сійӧс мешӧкад, да содтӧд лый бедьнад ещӧ ӧтикӧс, да эн тайӧс, а со эсійӧс, коді оз вай кольк, юрсиасӧ...
Ӧти курӧгсьыд бригадаыдлы лапшатӧ он пу.
Кут ӧдйӧджык мӧдӧс да регыдджык усйысь, а то — ен мед видзас — менам старука казялас, то миянлы тэкӧд кыкнаннымлы пуж петкӧдлас!»
Щукарь, коді вӧлі зэв рад сыысь, мый ставыс помасис бура, кутіс мӧд курӧгӧс да вуджис потшӧс вомӧн.
Кык часӧн сійӧ воис станӧ, а хуторысь Любишкин воигкежлӧ сылӧн пуис нин куим ведра тӧриг пӧртйын ва, чеччаліс пусьӧм проса шыдӧс да кусӧкъясӧн вундалӧм курӧг яй булькйис-пуис кыпӧдчӧм госӧн.
abu
Щукарь дед поліс дзик ӧтиторйысь: рокыс вермис лоны сулалысь ва дука, сы вӧсна мый васӧ сійӧ гумлаліс матысса ляпкыдик гӧптысь, а сулалысь ваыс сэні нин вевттьысис муртса тӧдчысь веж кеньӧн.
Но сылӧн полӧмыс вӧлӧма весьшӧрӧ: ставӧн сёйисны да ёна ошкисны, а ачыс бригадир Любишкин весиг шуис:
— Нэмӧн эг сёйлы татшӧм кондёрсӧ! Благодарность тэныд, дед, став бригадасянь!
Пӧртсӧ ӧдйӧ ректісны.
Медся тэрыбъясыс заводитісны пип судзӧдавны пыдӧссьыс суксӧ да яй кусӧкъяссӧ.
Сійӧ здукӧ и лои сэтшӧмтор, мый пыр кежлӧ торкис Щукарлысь пӧварскӧй карьерасӧ...
Любишкин кыскис яй кусӧк, матыстліс сійӧс вом дорас, но друг шатовмуніс да кельдӧдіс:
— Тайӧ мый нӧ татшӧмыс? — чунь помъяснас еджыд пусьӧм яй лэптігмоз скӧрысь юаліс сійӧ Изкарлысь.
— Тыдалӧ, бордйыс, — спокойнӧя вочавидзис Щукарь дед.
Любишкинлӧн чужӧмыс зэв ёна скӧрмӧм вӧснаыс ньӧжйӧник гӧрдӧдіс.
— <ns>Борд-йыс</ns>?..
А но, видзӧд татчӧ, <ns>ро-ок пу-ысь</ns>! — мурӧстіс сійӧ.
— Ок, донаясӧй менам! — акнитіс ӧти баба. — Да сэні гыжъяс!..
— Кажитчӧ тэныд, ӧкаяннӧй! — горӧдіс баба вылӧ Щукарь дед.
— Кытысь борд вылас гыжъясыс?
Тэ юбка увсьыд найӧс корсь!
Сійӧ шыбитіс вольсалӧм дӧра кусӧк вылӧ паньсӧ, мӧдіс видзӧдны:
Любишкинлӧн тіралысь киас вӧрис вӧсньыдик лы, код помын вӧліны перепонкаяс да зэв ичӧтик гыжъяс...
— Вокъяс! — горӧдіс дзикӧдз чуймӧм Аким Бесхлебнов.
— А ӧд ми лягушаӧс сёйим!..
Вот сэки и заводитісны сьӧлӧмъяс гудыртчыны: ӧти чиг нывбаба ымзігтыр звирк чеччис да, кипыдӧсъяснас вомсӧ тупкӧмӧн, саяліс полевӧй будка сайӧ.
Кондрат Майданников, Щукарь дедлӧн ёна чуймӧм, былялӧм синъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, уси гатш, семдіс сералӧмысла, ӧдва горӧдіс:
«Ой, бабуньяс!
Уллюнйӧссинныд ті!»
Казакъяс, кодъяс омӧльджыка вӧліны чигӧсь, сувтісны сы дор.
«Не аддзывны ӧні тіянлы висьтасьӧм-даръясьӧм!» — нарошнӧ зэв ёна повзьӧм петкӧдлӧмӧн горӧдіс Куженков.
Но Аким Бесхлебнов, коді ёна дӧзмис серамсьыс, лёкысь равӧстіс:
«Кутшӧм серам тані вермас лоны?!
Нӧйтны щукарскӧй пӧрӧдаӧс!..»
— Кытысь вермис веськавны пӧртйӧ лягушаыс? — юасис Любишкин.
— Да ӧд васӧ сійӧ гӧптысь гумлалӧма, сідзкӧ абу аддзӧма...
— Пон рӧд!
Дзор нутреч!..
Мыйӧн нӧ тэ миянӧс вердін?! — чилӧстіс Аниська, Донецковъяслӧн моньыс, да мӧдіс омлявны-бӧрдны:
— Ӧд ме ӧні нӧбася!
А вот шоймас кӧ тэ вӧсна, пеж вӧсна?..
Да тайӧс шуалігӧн кыдзи койыштас Щукарь дедӧс аслас тасьтіысь рокӧн!
Кыптіс ыджыдсьыс-ыджыд шум.
Бабаяс дружнӧя нюжӧдчисны кияснас Щукарь тошлань, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый шӧйӧвошӧм да повзьӧм Щукарь лёкысь горзіс:
— Ланьтыштлӧй недыр кежлӧ!
Тайӧ абу лягуша!
Сё Христос, — тайӧ абу лягуша!
— А мый нӧ тайӧ? — эз лэдзчысь скӧрысла ставнас тіралысь Аниська Донецкова.
— Тіянлы тайӧ сӧмын кажитчис!
Тіянлысь синтӧ пӧртлӧмаӧсь! — заводитліс мудеритны Щукарь.
Но вильӧдны «кажитчысь» лыторсӧ, кодӧс вӧзйис сылы Любишкин, дзикӧдз ӧткажитчис.
Гашкӧ, та вылын и делӧыс помасис эськӧ, эз кӧ бабаясӧн дзикӧдз скӧрмӧдӧм Щукарь горӧд:
— Ва бӧжаяс!
Юбкаа сӧтанаяс!
Нырвом дорӧ нюжӧдчанныд, а сійӧс онӧ гӧгӧрвоӧй, мый тайӧ абу прӧстӧй лягуша, а <ns>вустрица</ns>!
— <ns>Мы-ы-ый</ns>?! — чуймисны бабаяс.
— <ns>Вустрица</ns>, мися!
Лягушаыд — пеж, а <ns>вустрицалӧн</ns> благороднӧй вирыс!
Менам рӧднӧй кумӧй важ режим дырйи ачыс генерал Филимонов ордын денщикӧн служитлӧма да висьтавліс, мый генерал найӧс весиг тшыг вылас сёясӧн ньылавлӧма!
Сёйлӧма веськыда ракпаньсьыс!
<ns>Вустрицаыс</ns> оз на пет ракпаньсьыс, а сійӧ нин сэтысь перъялӧ вилкаӧн.
Сатшкас вомӧныс и пом!
<ns>Вустрица</ns> нораа чипсӧ, а генерал сійӧс горшас сюйӧ.
А кытысь ті тӧданныд, гашкӧ, сійӧ, тайӧ штукаыс, <ns>вустричнӧй</ns> пӧрӧдаысь?
Генералъяс ошкылӧмаӧсь, и ме, гашкӧ, нарошнӧ сійӧс пунысӧ пукті тіянлы, йӧйяслы, кӧрсӧ вӧчӧм вылӧ...
Сэки Любишкин эз нин вермы кутчысьны, кватитіс ыргӧн дар, кыпӧдчыштіс, равӧстіс горштырнас:
— Генералъяс?
abu
Нарошнӧ пукті?..
Ме гӧрд партизан, а тэ менӧ лягуша яйӧн, кыдзи кутшӧмкӧ генералӧс... вердан?!
Щукарлы кажитчис, мый Любишкин киясын пурт, и сійӧ бергӧдчывтӧг, мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны...
Станӧ воӧм бӧрын Давыдов тӧдмаліс тайӧ ставтор йывсьыс, а пока, Щукарӧс колльӧдӧм бӧрын, корис Размётновӧс вӧтлыны ужсӧ да регыд мысти воис бригада станӧ.
Зэрыс век на сильгис степь весьтын.
Гремячӧй Логсянь ылі прудйӧдз, енэж джынъяс, нюжӧдчис гӧрба, уна рӧма ӧшкамӧшка.
Станын эз вӧв ни ӧти ловъя лов.
Размётновкӧд прӧщайтчӧм бӧрын Давыдов муніс медматысса гӧран участок вылӧ.
Сы дінын йирсисны лэдзалӧм ӧшъяс, а плугӧн гӧрысь — Аким Бесхлебнов, — станӧ мунны дышӧдчӧм вӧсна водӧма бӧрӧздаас, юр вывтіыс вевттьысьӧма дукӧснас да ойбыртӧма зэр войтъяс сяркӧдчӧм шы улын.
Давыдов садьмӧдіс сійӧс:
— Мыйла он гӧр?
Аким неокотапырысь чеччис, очсыштіс, нюммуніс.
— Зэригӧн оз позь гӧрны, Давыдов ёрт.
Тӧданныд ті тайӧс?
Ӧш — абу трактор.
Мыйӧн сӧмын неуна кӧтасьыштас сылӧн сьылісьыс гӧныс, — пырысь-пыр ярмонас зыртан сьылісӧ вирӧдз, сэки сійӧн уджавсис нин.
Збыль, збыль! — помаліс сійӧ Давыдов видзӧдласысь эскытӧмсӧ казялӧм бӧрын да сӧветуйтіс: — Ті эськӧ бурджык мунінныд аника-воинъясӧс торйӧдны.
Асывсяньыс Кондрат Майданников зырсьӧ Атаманчуков вылӧ...
А ӧні со налӧн кось мунӧ тайӧ участок вылас.
Кондрат тшӧктӧ ӧшъясӧс лэдзавны, а Атаманчуков сылы:
«Эн инмӧдчы менам ӧшъяс дінӧ, а то юртӧ поткӧда...»
Найӧ со нин, буракӧ, ӧта-мӧдныслы морӧсъясас кутчысьӧмаӧсь!
Давыдов видзӧдліс склад бӧрвывса мӧд участок помӧ да аддзис, мый сэні збыльысь мунӧ мыйкӧ кось кодь:
Майданников, быттьӧ шашкаӧс, бергӧдліс киас кӧрт прут, а ыджыд тушаа Атаманчуков ӧти кинас тойлаліс сійӧс ярмо дорысь, а мӧдсӧ, кодӧс гӧрддзалӧма кулакӧ, кутіс мышкас.
Гӧлӧсъяс оз вӧлі кывны.
Тэрмасигтыр сэтчӧ мӧдӧдчӧм бӧрын Давыдов ылісянь на горӧдіс:
— Мый ещӧ сэтшӧмыс?
— Да кыдз нӧ сідз, Давыдов!
Зэрӧ, а сійӧ гӧрӧ!
Ӧд тадзтӧ жӧ сійӧ зыртас ошъяслысь сьыліяссӧ!
Ме шуа:
«Лэдзав, кодыр зэрӧ на»,
а сійӧ менӧ материтӧмӧн:
«Абу тэнад делӧ!»
А кодлӧн нӧ, пон рӧд тэ, тайӧ делӧыс?
Кодлӧн, сибдӧм гӧлӧса чӧрт? — Атаманчуков дорӧ нин шыасигмоз да сы вылӧ кӧрт прутнас шенасигтыр горӧдіс Майданников.
Найӧ, тыдалӧ, вевъялӧмаӧсь нин пуркӧдчыштны: Майданниковлӧн чернослив моз лӧзӧдӧма син весьтас йӧг, а Атаманчуковлысь накӧсӧн вӧлі косялӧма дӧрӧм юрйывсӧ, бритӧм пыктӧм пар вылас сӧдзтысьӧма вир.
— Колхозлы вред вӧчны ог лэдз! — Давыдов локтӧм вӧсна збодермӧм бӧрын горзіс Майданников.
— Сійӧ шуӧ:
«Абу менам ӧшъясыс, колхознӧйӧсь!»
А колхознӧйӧсь кӧ, сідзкӧ, и кучиксӧ налысь куль!
Вешйы ӧшъяс дінсьыс, чӧрт!
— Тэ меным абу индалысь!
И нӧйтны абу право!
А то вот плуг весалан тэльӧбсӧ перъя да тэнсьыд не сэтшӧма нырвомтӧ разя!
Меным колӧ норма гӧрны, а тэ меным он лэдз! — шуйга кинас дӧрӧм юрйывсӧ корсигмоз, кизясьны зілиг киргис кельдӧдӧм Атаманчуков.
— Позьӧ зэригӧн гӧрны? — юаліс сылысь Давыдов, ачыс мунігмозыс босьтіс Кондрат киясысь кӧрт прутсӧ, шыбитіс сійӧс кок улас.
Атаманчуковлӧн дзирдыштісны синъясыс.
Ассьыс вӧсни сьылісӧ бергӧдлігтыр сійӧ лёкысь шуис сибдӧм гӧлӧснас:
— Кӧзяевалы оз позь, а колхозын колӧ!..
— Кыдзи сійӧ «колӧ»!
— А сідз, мый план колӧ тыртны!
Зэрӧ, оз зэр, а гӧр.
А он гӧр — Любишкин кутас лунтыр тӧчитны, кыдзи кӧртӧс сім.
— Тэ тайӧ сёрниястӧ...
Тӧрыт, бур поводдя дырйи, тэ норматӧ гӧрин?
— Гӧри, мыйта сямми!
Майданников прысьнитіс-серӧктіс:
— Десятиналысь нёльӧд юкӧнсӧ гӧрӧма!
Видзӧд, кутшӧм сылӧн ӧшъясыс!
Сюръяссӧ он судз, а мый гӧрӧма?
Ветлам, Давыдов, видзӧдлан.
Сійӧ кватитіс Давыдовӧс кӧтасьӧм пальто соскӧдыс, нуӧдіс бӧрӧзда кузя; шызьӧмысла помӧдз висьтавтӧг ропкис:
— Решитім гӧрны куим вершӧк да джынйысь не ляпкыдджыка, а тайӧ кыдзи?
Мерайт ачыд!
Давыдов копыртчис, сюйис чуньяссӧ небыд да сибдалысь бӧрӧздаӧ.
Сы пыдӧссянь эжа веркӧсӧдз вӧлі вершӧкӧн-джынйӧн-кык вершӧкӧн дорысь эз джуджыдджык.
— Тайӧ гӧрӧм?
Муыслы тайӧ лудӧм висьӧм, а абу гӧрӧм!
Ме сійӧс асывсяньыс на кӧсйи нӧйтны татшӧм старайтчӧмысь.
Став участокъясті прӧйдит — и быдлаын сылӧн та джуджда гӧрӧма!
— А но, волы татчӧ!
Тэныд шуа, факт! — горӧдіс Давыдов ӧшъясӧс неокотапырысь лэдзалысь Атаманчуковлы.
Мӧдыс дышпырысь, тэрмасьтӧг локтіс.
— Тэ мый нӧ тайӧ... тадзи гӧран? — пиньтӧм вомсӧ калькӧдӧмӧн ньӧжйӧник юаліс Давыдов.
— А тіянлы кыдзи эськӧ колӧ?
Кӧкъямыс вершӧк джуджда гӧрны? — Атаманчуков лёкысь читкыртліс синсӧ да, кушӧдз шырӧм юрсьыс картузсӧ босьтӧм бӧрын, копыртчис: — Аттьӧ тіянлы!
Асьныд видлӧй джуджыдджыка гӧрны!
Кыв выладтӧ ми ставным быттьӧ бурӧсь, а делӧ вылын ми абуӧсь!
— Миянлы эськӧ сідзи вӧлі колӧ, медым тэнӧ, подлецӧс, колхозысь вӧтлыны! — ёна гӧрдӧдӧм бӧрын горӧдіс Давыдов. — И вӧтлам!
— Вӧчӧй милӧсть!
Ачым муна!
Ме абу ёрӧм морт, медым тіянлы тан ассьым олӧмӧс дженьдаммӧдны...
Ассьым вынӧс видзны мый ради, ог тӧд! — и шутьлялігтыр мӧдӧдчис станлань.
Рытнас, мыйӧн сӧмын бригадаыс ставнас чукӧртчис стан дінӧ, Давыдов шуис:
— Сувтӧда бригада водзӧ юалӧм: мый вӧчны сійӧ лӧжнӧй колхозниккӧд, коді пӧръявлӧ колхозӧс да сӧветскӧй власьтӧс, — куим да джын вершӧк джуджда пыдди тшыкӧдӧ мусӧ, гӧрӧ вершӧкӧн-джынйӧн джуджда?
Мый сыкӧд вӧчны, коді нарошнӧ кӧсйӧ пӧгубитны ӧшъясӧс, зэригӧн уджалігӧн, а бур поводдя дырйи тыртӧ сӧмын джын нормасӧ?
— Вӧтлыны! — шуис Любишкин.
Торъя чорыда сувтісны сы дор нывбабаяс.
— Татшӧм колхозник-вредительыс эм тіян пӧвстын.
Со сійӧ! — Давыдов индіс арба дышло вылын пукалысь Атаманчуков вылӧ.
— Бригада ставнас чукӧртчис.
Сувтӧда юалӧм гӧлӧсуйтӧм вылӧ: коді сы вӧсна, медым вредитель да лодырь Атаманчуковӧс вӧтлыны?
Кызь сизим мортысь — вӧтлӧм вӧсна гӧлӧсуйтісны кызь куимӧн.
Давыдов выль пӧв лыддис, косіника шуис Атаманчуковлы:
— Весась.
Тэ ӧні абу колхозник, факт!
А во мысти видзӧдлам: исправитчан кӧ, бӧр примитам.
Ӧні, ёртъяс, кывзӧй менсьым тіян дорӧ дженьыдик да колана кыв.
Ті пӧшти ставныд уджаланныд омӧля.
Зэв омӧля!
Нормаяс, Майданниковысь ӧтдор, некод оз тырт.
Тайӧ — позорнӧй факт, мӧд бригадаса ёртъяс!
Тадзтӧ позьӧ дзикӧдз няйтӧссьыны.
Тадзи уджалігӧн вермам ӧти здукӧн веськавны сьӧд пӧв вылӧ, да сідзи и косьмам сы вылӧ!
Сталин нима колхозын — и друг татшӧм омӧльтор!
Колӧ вуж выйӧныс бырӧдны тайӧ делӧсӧ!
— Нормаыс вывті абу вынъяс серти!
Ӧшъяс оз кыскыны, — шуис Аким Бесхлебнов.
— Абу вынъяс серти?
Ӧшъяслы?
Чепуха!
А мыйла нӧ Майданников ошъяслы вын сертиыс?
Ме кольчча тіян бригадаӧ, босьта Атаманчуковлысь ӧшъяссӧ да петкӧдла тіянлы аслам пример вылын, мый позьӧ лунтырӧн гӧрны ӧти га да весиг ӧти га да четверть.
— Э, Давыдов, да тэ тэрыб!
Тэ кужан бӧрйысьнытӧ, — дзормыштӧм дженьыдик тошсӧ кинас чабыртӧмӧн серӧктіс Куженков.
— Атаманчуков ӧшъясӧн позьӧ чӧртлысь сюръяссӧ песовтны!
Найӧн ӧти гатӧ и ме эськӧ гӧри...
— А аслад ӧшъясӧн тэ он вермы гӧрны?
— Некыдз ог!
— Но, вай вежсям?
Тэ Атаманчуков ӧшъясӧн, а ме тэнадӧн!
Ладнӧ?
— Вай видлам, — думайтыштӧм бӧрын серьёзнӧя да видзчысигтыр вочавидзис Куженков.
...Войсӧ Давыдов колляліс омӧля.
Сійӧ узис полевӧй будкаын, частӧ садьмывліс — то ли сы вӧсна, мый грымакыліс тӧвсьыс будкаыслӧн кӧрт вевтыс, то ли войся кӧдзыдсьыс, коді писькӧдчис зэрысь косьмытӧм пальто улас, то ли пытшъясысь, кодъяс зэв уна овмӧдчӧмаӧсь сы улӧ вольсалӧм ыж ку пасьӧ...
Кыа петігӧн сійӧс садьмӧдіс Кондрат Майданников.
Кондрат кыпӧдӧма нин кок йылӧ бригадасӧ ставнас.
Давыдов чеччыштіс будкаысь.
Енэж рытыввывладорын чусыда тыдалісны кодзувъяс, томиник тӧлысь зарни рӧмӧн дзирдаліс енэжлӧн лӧзовстальнӧй кольчуга вылын.
Давыдов мыссис, гӧптысь ва гумлалігтыр, а Кондрат сулаліс сы дінын да, дӧсадапырысь вижов ус помсӧ курччалігмоз, сёрнитіс:
— Лунтырӧн десятина саяс — тайӧ ыджыд удж...
Тэ вывтіджык уна тӧрыт кӧсйысин, Давыдов ёрт!
Кыдз эськӧ миянлы тэкӧд не янӧдны юрнымӧс...
— Ставыс миян киясын, ставыс миян!
Мый тэ полан, чудак? — збодермӧдіс сійӧс Давыдов, а ачыс думайтіс: «Кула му вылын, а вӧча!
Войнас пӧнарӧн кута гӧрны, а гӧра десятина да четверть, мӧдног оз позь.
Позор став рабочӧй класслы...»
Сэк кості, кор Давыдов чышкаліс парусинӧвӧй толстовка бӧждорнас чужӧмсӧ, Кондрат доддяліс ассьыс да сылысь ӧшъяссӧ, горӧдіс:
— Мӧдім!
Плуг кӧлесаяс дзуртӧм шы улын Кондрат висьтавліс Давыдовлы ӧшъясӧн гӧрӧм кузя дас воясӧн тэчсьӧм, прӧстӧй правилӧяс:
— Медбур плугӧн ми лыддям сакковскӧйӧс.
Вот кӧть босьтны аксайскӧйӧс, кыв шутӧг — плуг, а сакковскӧйысь сійӧ ёна лёк!
Абу сылӧн сэтшӧм ладыс.
Ми шуим гӧрны тадз: торйӧдам быд мортлы аслыс участок, да уджав сэн.
Первойсӧ Бесхлебнов, Атаманчуков, Куженков, — да и Любишкин на дорӧ ӧтувтчис, — заводитісны гӧрны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн.
«Миян кӧ колхоз, — шуӧны, — сідзкӧ, колӧ лэдзны плуг бӧрся плуг».
Лэдзисны.
Сӧмын казялі ме — оз сэтчӧ делӧыс бергӧдчы...
Воддза плугыс сувтас, и мукӧдыслы лоӧ сувтны.
Воддзаыс кӧ гӧрӧ ньӧжмыдпырысь, и мукӧдыслы быть ковмас сы моз гӧрны.
Ме и бунтуйтчыны мӧді.
«Либӧ менӧ, — шуа, — лэдзӧй медводзын, либӧ быдӧнлы торйӧдӧй аслыс участок».
Сэки и Любишкин гӧгӧрвоис, мый оз шогмы тадзи гӧрны.
Некодлӧн уджыс оз тыдав.
Юклім участокъяс вылӧ, но, и ме муні на дінысь, дас очко налы сеті, чӧртъяслы!
Быд участок миян — десятина: сё квайтымын сажень — кузьтаногыс да дас вит — вомӧнногыс.
— А мыйла вомӧнногыс оз гӧрны участоксӧ? — гӧрӧм му участок бокъясӧ видзӧдігмоз юаліс Давыдов.
— А тайӧ вот мыйла: помалан тэ бӧрӧздасӧ кузьтаногыс да пӧскӧтина вылын бергӧдан ӧшъясӧс, сідз?
Найӧс кӧ крута бергӧдан, то налысь сьыліяссӧ дойдалан ярмоясӧн — и ӧшлы капут, гӧрны оз шогмы!
Сы вӧсна кузьтаногыс гӧран, а сэсся бергӧдан плугсӧ да вӧтлан дас вит метр тыртӧг.
Трактор — сійӧ крута бергӧдчӧ, весиг кӧлесаясыс сылӧн водзладорас саявлӧны, и бара мӧдас чашйыны бӧрвыв мунігтыр, а куим-нёль пара ӧшкӧс верман ӧмӧй бергӧдны?
Тайӧ налы лоӧ, кыдзи стройын, ӧти шуйга кок йылас бергавны, медым бергӧдчанінас телезна эз коль!
Та вӧсна и ӧшъясӧн гӧригӧн ыджыд участокъяс оз позь торйӧдны.
Тракторлы, кымын кузьджык бӧрӧздаыс, сымын спокойнӧджык, а ӧшъясӧн ме гӧрышта сё квайтымын сажень кузьтаногыс, а сэсся ӧд менам плугыс пӧперегногыс тыртӧг мунӧ, ползунок вылын.
Да вот ме тіянлы серпасала, — и сувтӧм бӧрын Кондрат гижтіс му вылӧ плуг весалан тэльӧблӧн ёсьтӧм помнас кузьмӧс клетка. — Тані мед нёль десятина.
Кузьтаногыс — сё квайтымын сажень, а вомӧнногыс квайтымын.
Вот ме гӧра кузьтаногыс первой участоксӧ, видзӧдӧй: ме кӧ гӧра ӧти десятина, меным колӧ му помті тыртӧг мунны дас вит сажень, а нёль десятина кӧ — квайтымынӧс.
Абу кивыв ӧд?
Гӧгӧрвоинныд?
Кад воштӧм...
— Гӧгӧрвои.
Тайӧс тэ фактическӧя докажитін.
— Ті гӧрнысӧ гӧрлінныд коркӧ?
— Эг, вокӧ, эз удайтчыв.
Плугтӧ ме ылӧсас тӧда, а гӧрны лӧсьӧдны сійӧс ог вермы.
Тэ меным висьтав, ме ӧдйӧ гӧгӧрвоа.
— Ме ӧні тіянлы лӧсьӧда плуг, прӧйдита тіянкӧд бӧрӧзда кык, а сэсся ті асьныд нин сямманныд.
Кондрат лӧсьӧдіс Давыдовлысь плуг, вештіс подъёмнӧй пӧдушка вылысь крук, джудждасӧ вӧчис куим вершӧк да джын да, казявтӧг «тэӧн» шуиг, мунігмозыс гӧгӧрвоӧдіс:
— Заводитам гӧрны, и тэныд кутас тыдавны, ошъяслы кӧ лоӧ сьӧкыд, то бергӧдан ӧти да джынпӧв со этійӧ штукасӧ.
Тайӧс миян шуӧны бочонокӧн; аддзан, сійӧ разводнӧй чеп йылын, а бӧрӧзда чепыс — крепитӧма вешъявтӧм вылӧ.
Бергӧдыштан тэ бочоноксӧ, и амӧсьыс неуна пӧлыньтчыштас, пасьтаыс лоӧ векниджык да оз нин кут босьтны бӧрӧздасӧ став кӧкъямыснан дюйм пасьтаыс, а квайт дюйм, и ошъяслы лоӧ кокниджык.
Но, мӧдӧдчим!
<ukr>Цоб</ukr>, лысӧй! <ukr>Цоб</ukr>!..
Эн жалит олӧмтӧ, Давыдов ёрт!
Давыдовлысь ӧшъяс вӧтлысьыс, томиник зонка, швичнитіс плетьнас, и воддза ӧшъясыс дружнӧя босьтчисны мунны.
Неуна волнуйтчигтыр Давыдов кутчысис плуг воропъясӧ, мӧдӧдчис плуг бӧрся, ачыс видзӧдіс, кыдзи пуртнас вундӧм мулӧн сыла сьӧд пластыс петӧ эмӧсь улысь югъялысь воргаӧд, бок вылас бергӧдчӧмӧн, вольсассьӧ-водӧ, кыдзи унзіль чери.
Му помас Майданников котӧрӧн воис Давыдов дінӧ, индіс:
— Водтӧд плугсӧ шуйгавылӧ, медым сійӧ муніс ползунок вылын, а медым амӧсьсӧ эз ковмы весавны, со тадз вӧч, видзӧд!
Сійӧ личкис веськыдладор вороп вылас, пӧлыньтіс плугсӧ, и му пластыс, накӧсӧн да топыда амӧсь вывті мунӧм бӧрын, быттьӧ нюлыштіс ёна топалӧм, ляскысьӧм няйтсӧ.
— Со кыдзи колӧ!
Кондрат пӧрӧдіс плугсӧ, нюммуніс:
— Тані сідзжӧ техника!
А он кӧ пӧлыньт плугсӧ, ковмис эськӧ, вомӧнногыс ӧшъяс мунігӧн, эмӧсь вывсьыс весавны няйтсӧ тэльӧбӧн.
Ӧні тэнад плугыд — быттьӧ мыськӧма, и тэ верман мунігмозыд чигарка гаровтны сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧм вылӧ.
На!
Сійӧ нюжӧдіс Давыдовлы кусыньтӧм табак кӧшель, гартыштіс чигарка, юрнас довкнитӧмӧн индіс аслас ӧшъяслань:
— Видзӧд, кыдзи менам бабаӧй муркӧдчӧ!
Плугсӧ лӧсьӧдӧма, шоча петавлӧ бокӧ, сылы и ӧтнаслы позис эськӧ гӧрны...
— Тайӧ тэнад гӧтырыд ӧшъяссӧ вӧтлысьыс? — юаліс Давыдов.
— Гӧтыр.
Сыкӧд кивывджык.
Сійӧс мукӧддырйи и чорыд кывйӧн повзьӧдан — оз ӧбидитчы, а кӧть и ӧбидитчас, — то сӧмын войӧдзыс...
Войыс миритӧдас... ас йӧз, кыдз-некыдз...
Кондрат нюммуніс да паськыд воськовъясӧн, катласигтыр мӧдӧдчис му кузя.
Первойя доддясьлӧм бӧрын завтракӧдз Давыдов гӧрис десятиналысь нёльӧд юкӧнсӧ кымын.
Сійӧ неокотапырысь сёйис рок, виччысьыштіс, кор сёйсис ӧшъяслӧн, мигнитіс Кондратлы:
— Заводитам?
— Ме дась.
Анютка, вӧтлы ӧшъяссӧ!
И бара — бӧрӧзда бӧрся бӧрӧзда — вольсассьӧ пуртӧн да амӧсьӧн вундӧм, сё воясӧн прессуйтӧм-топалӧм му, енэжлань нюжӧдчӧны турунъяслӧн пузувтӧм, кулысь вужъясыс, посньӧдлӧм эжаыс дзебсьӧ сьӧд валъяс улӧ.
Амӧсь бокын муыс вӧрӧ, бергӧдчӧ мӧдарӧ, быттьӧ кывтӧ.
Чернозёмлӧн дукыс ловзьӧдана да чӧскыд.
Шондіыс вылын на, а веськыдвывса ӧшлӧн сьӧдӧдӧ нин пӧсялӧмысла усьысь гӧныс...
Рыт кежлас Давыдовлӧн чорыда ёнтісны ботинкиӧн зыртӧм кокъясыс, висис коскыс.
Конъясьлігтырйи сійӧ мерайтіс ассьыс участоксӧ да нюммуніс буссьыс сьӧдӧдӧм, косьмӧм вомдоръяснас: лунтырӧн гӧрӧма ӧти десятина.
— Но, уна-ӧ муркӧдін? — муртса тӧдчысь нюмӧн, серамсорӧн юаліс Куженков, кор Давыдов, кокъяссӧ сьӧкыда кыскигтыр, локтіс стан дорӧ.
— А мыйта эськӧ тэ чайтан?
— Десятинаджын гӧрин?
— Эг, морыс мед тэнӧ лыяс, десятина да <ukr>лан</ukr>!
Куженков, коді вӧлі мавтӧ сурок госӧн агас пиньӧ дойдӧм коксӧ, ружӧктіс, мӧдӧдчис мерайтны Давыдовлысь участок...
Часджын мысти, пемдӧм бӧрын нин, бӧр воис, пуксис бисянь ылӧджык.
— Мый нӧ тэ чӧв олан, Куженков? — юаліс Давыдов.
— Кокӧй мыйкӧ висьмис...
А сёрнитны нинӧм, гӧрӧмыд, но и гӧрӧмыд...
Уджыссӧ! — неокотапырысь вочавидзис сійӧ да, дукӧснас юр вывтіыс шебрасиг, водіс би дорӧ.
— Кляпталісны тэнсьыд вомтӧ!
Ӧні он тявксы? — вак-вакӧн серӧктіс Кондрат, но Куженков эз шыась, быттьӧ эз и кыв.
Давыдов водіс будка дінӧ, кунис синъяссӧ.
Бипур дорсянь кыліс пу пӧим дук.
Ыпъялісны-сотчисны ветлӧмысь мудзӧм кокпыдӧсъяс, ёнтісны кокчӧръяс; кӧть кыдзи эн пукты коктӧ, век абу лӧсьыд, век окота мӧдногджык водны...
И пӧшти пырысь-пыр жӧ, мыйӧн сӧмын водіс, синъяс водзас мӧдіс кывтны гыалысь сьӧд му: амӧсьлӧн еджыд дорыс исковтіс шыавтӧг, а бокас сир моз пуис, кыссис сьӧд му...
Кокньыдика юр бергӧдчӧм да вукйӧдлӧм чувствуйтӧм бӧрын Давыдов восьтіс синъяссӧ, чукӧстіс Кондратӧс.
— Оз узьсьы? — вочавидзис мӧдыс.
— Да, юр мыйкӧ бергӧдчӧ, син водзын — плуг улысь му...
— Тайӧ нин пыр тадзи. — Кондрат гӧлӧсын кыліс сочувствуйтана нюм. — Лунтыр кок улӧ видзӧдан, сыысь и бергӧдчӧ юрыд.
А сэні мусяньыс дукыс чорыд, сӧстӧм, сыысь весиг коддзан.
Тэ, Давыдов, аски эн ёна видзӧд кок улад, а сідз, бокӧджык ёнджыка видзӧд...
Войнас Давыдов эз чувствуйт пытшъяслысь курччасьӧм, эз кыв ни вӧвъяслысь гӧрдлӧм, ни сёрмӧм дикӧй дзодзӧгъяслысь гогзьӧм, кодъяс коллялісны войсӧ вывтасін нӧрыс вылын, — унмовсис, быттьӧ кулӧма.
Кыа петӧм водзвылын нин, садьмӧм бӧрас, казяліс будкалань матыстчысь, дукӧсӧн тубыртчӧм Кондратӧс.
— Тэ кӧні тайӧ вӧлін? — унзільйывсьыс, юрсӧ лэптӧмӧн, юаліс Давыдов.
— Ассьым да тэнсьыд ӧшъястӧ видзи...
Ёна йирсисны найӧ.
Вӧтлі найӧс логӧ, а сэні мича турун быдмӧма...
Кондратлӧн сибдӧмкодь гӧлӧсыс зэв ӧдйӧ кутіс ылыстчыны, лӧньны...
Давыдов эз кывлы сёрни помсӧ: унмыс бара личкис сылысь юрсӧ лысва улын кӧтасьӧм ва пась вылас, сійӧ вунӧдчис.
Тайӧ лунӧ рыт кежлас Давыдов гӧрис десятина да кык лап, Любишкин — стӧч десятина, Куженков — десятинаысь неуна этшаджык,
и налы дзик немвиччысьтӧг первойя местаӧ петіс Антип Трач, коді таӧдз вӧлі бӧрӧ кольччысьяс группаын, кодӧс Давыдов сералӧм могысь нимтіс «ичӧт вына командаӧн».
Сійӧ уджаліс Титоклӧн омӧльтчӧм ӧшъясӧн, ӧбед дырйи — чӧв оліс сы йылысь, уна-ӧ гӧрис;
ӧбед бӧрын сылӧн гӧтырыс, коді уджаліс сыкӧд, вӧтліс ӧшъясӧс, вердіс ассьыс ӧшъяссӧ водзсьыс, кытчӧ кисьтіс ошъяслы пӧлагайтчысь квайт фунт концентрат;
а Антип весиг чышкыштіс ӧбед бӧрын кольӧм нянь чиръяссӧ, кисьтіс гӧтырыслы водзас — ошъяслы вердӧм вылӧ.
Любишкин казяліс тайӧс, шпыньмуніс:
— Омӧля зэлӧдчан, Антип!
— И зэлӧдча!
Миян рӧдным удж кузя абу медбӧръяяс лыдын! — синнас югнитігтыр крапкӧбтіс тувсов гожйысь ещӧ ёнджыка сьӧдӧдӧм Грач.
Сійӧ всё-таки зэлӧдчис: рыт кежлас сылӧн вӧлі гӧрӧма десятина да четверть.
Но пемыднас нин вайӧдіс ӧшъяссӧ стан дорӧ Кондрат Майданников.
Давыдов юалӧм вылӧ: «Уна-ӧ шабаш кежлӧ?» — киргыштіс:
«Ӧти лантӧг десятинаӧн-джынйӧн.
Вайӧй чигарка табак...
луншӧр кадсянь эг куритчыв...» — да видзӧдліс Давыдов вылӧ векньыдик, но ёна радлысь синъясӧн.
Ужнайтӧм бӧрын Давыдов вӧчис итогъяс:
— Социалистическӧй ордйысьӧм, мӧд бригадаса ёртъяс, паськаліс миян — во!
Темпъяс босьтӧма зэв лӧсяланаӧс.
Гӧрӧмысь бригадалы колхоз правлениесянь большевистскӧй пасибӧ!
Прорывысь ми, дона ёртъяс, петамӧй, факт!
И кыдзи не петны, збыльвылӧ кӧ петкӧдлӧма норма тыртӧм кузя позянлун!
Ӧні колӧ босьтчыны агсасьны.
И медым быть агсавны куимпӧвстӧн!
Торъя аттьӧ Майданниковлы, сы вӧсна мый сійӧ — медся фактическӧй ударник!
Бабаяс мыськалісны дозмук, гӧрысьяс водісны узьны, ӧшъясӧс вӧтлісны йирсьыны.
Кондрат ойбыртіс нин, кор гӧтырыс пырис сы дукӧс улӧ, тувкыштіс бокас, юаліс:
— Кондраша, тэнӧ Давыдов шуис...
Быттьӧкӧ ошкӧм могысь...
а мый сійӧ сэтшӧмыс — ударник?
Кондрат унаысь кывліс тайӧ кывсӧ, но гӧгӧрвоӧдны сійӧс эз вермы.
«Колӧ эськӧ Давыдовлысь юавны!» — дӧсадапырысь думыштіс сійӧ.
Но не висьтавны гӧтырыслы, уськӧдны сы син водзын ассьыс достоинствосӧ сійӧ эз вермы, а сы вӧсна и гӧгӧрвоӧдіс, кыдзи сяммис:
— Ударникыдтӧ?
Эк тэ, йӧй баба!
Ударникыдтӧ?
Кгм...
Сійӧ...
Но, кыдз эськӧ тэныд прӧстӧйджыка висьтавны?
Вот, шуам, винтовкалӧн эм боёк, мыйӧн пистонсӧ жугӧдӧны, — сійӧс сідз жӧ шуӧны ударникӧн.
Винтовкаын тайӧ штукаыс — медся главнӧйыс, сытӧг он лый...
Сідзи и колхозын: ударник эм медся главнӧй фигура, гӧгӧрвоин?
Но, а ӧні узь да эн сюйсьы ме дорӧ!
37 глава
Май 15-ӧд лун кежлӧ районын кӧдзӧм кызвыннас вӧлі помалӧма.
Гремячӧй Логын Сталин нима колхоз тайӧ кад кежлӧ тырвыйӧ тыртіс кӧдза план.
Май дасӧд лунӧ, луншӧр кадын, коймӧд бригада эштӧдіс кольӧм кӧкъямыс гектар пропашнӧй — кукуруза да подсолнечник,
и Давыдов пыр жӧ мӧдӧдіс районӧ верзьӧмаӧс, коді нуис партия райкомӧ кӧдза помалӧм йылысь рапорт.
Водз кӧдзӧм шобді радуйтіс бур петасъясӧн, но мӧд бригадалӧн участок вылын вӧлі сё гектар кымын кубанка, кодӧс кӧдзисны май тӧлысся первой числӧясын.
Давыдов поліс, мый сёрмӧмӧн кӧдзӧм кубанка омӧля петас;
сы моз жӧ поліс и Любишкин, а Яков Лукич весиг веськыда падъявтӧг шуліс:
— Оз пет!..
Нинӧм вылӧ оз пет!
Ті кӧсъянныд гожӧмбыд кӧдзны, да мед ещӧ петіс?
Небӧгъясын гижӧма, быттьӧкӧ Египетын вонас кыкысь кӧдзӧны да урожай босьтӧны, а Гремячӧй Лог тіянлы, Давыдов ёрт, абу Египта, тані колӧ вывті стрӧга кутчысьны кӧдза срокъясӧ!
— Но, мый тэ оппортунизм разӧдан? — скӧраліс Давыдов. — Миян должен петны!
И ковмас кӧ миянлы, кыкысь мӧдам босьтны урожай.
Муыс миян: мый кӧсъям, сійӧс и ми сылысь пычкам, факт!
— Челядь моз сёрнитанныд.
— А вот видзӧдлам.
Тэ, гражданин Островнов, аслад сёрниясын правӧй уклонӧ кыскан, а партиялы тайӧ ковтӧм да вреднӧй уклон.
Сійӧс, тайӧ уклонсӧ, тырмымӧн клеймитӧма, — тэ та йылысь эн вунӧд.
— Ме ог уклон йылысь, а му йылысь сёрнита.
Тіян уклонъясысь ме нинӧм ог гӧгӧрво.
Но Давыдов, кубанка петӧм вылӧ надейтчӧмӧн, век жӧ эз вермы бырӧдны падъялӧмсӧ да быд лун седлӧавліс правленческӧй ужӧс, мунліс видзӧдлыны шонді улын чорзьӧм, кӧдзӧм муяссӧ, кодъяс повзьӧдлісны сійӧс асланыс куш сьӧд веркӧсӧн.
Муыс ӧдйӧ косьмис.
Чужӧм кӧйдысъяслӧн петасыс тырмытӧм сёян вӧсна эз вермы писькӧдчыны ортсӧ.
Петасыслӧн нежнӧй да слаб ёсь пырыс нярмунӧмӧн куйліс шондіӧн ӧвтысь шоныд мулӧн небыд комӧкъяс улын, зілис петны югыдінӧ да эз вермы писькӧдны чорзьӧм, кос му веркӧссӧ.
Давыдов лэччыліс вӧв вывсьыс, пидзӧсчанясьӧмӧн жугліс кинас му коркасӧ да, нюжвидзысь вӧсни петаса шобді тусьяссӧ кипыдӧсас видлалігӧн, сьӧлӧмыс сылӧн топавліс муӧ гуалӧм уна миллион кӧйдыс тусь жалитӧм вӧсна, кодъяс сэтшӧма мучитчигтыр нюжӧдчисны шонділань да пӧшти сиӧма вӧлі налы кувны.
Давыдов ку пытшкас эз тӧр аслас нинӧм вӧчны вермытӧм вӧсна.
Колӧ вӧлі зэр, и сэки кубанка эськӧ вевттис мусӧ турунвиж плюшӧн моз.
Но зэр эз вӧв, и муяс вылӧ тшӧкыда быдмис вына, винёв да абу писка ёг турун.
Кыдзкӧ ӧтчыд рытын Давыдов патераӧ воис старикъяслӧн делегация.
— Ми тіян дорӧ ыджыд могӧн, — шуис Аким Курощуп дед, ачыс здоровайтчис да весьшӧрӧ корсис синъяснас ӧбраз, мый вылӧ видзӧдігӧн позис эськӧ пернапасасьны.
— Кутшӧм могӧн?..
Ӧбразыс абу, дедушка, эн корсь.
— Абу?
Но, сытӧг...
нинӧм...
А тіян дорӧ старикъяссянь лоӧ сэтшӧм просьба...
— Кутшӧм?
— Шобдіыссӧ мӧд бригадаын, тыдалӧ, оз пет?
— Нинӧм на ог тӧдӧй, дед.
— Ог тӧдӧй, а сідзи, тыдалӧ, артмӧ.
— Но?
— Зэр колӧ.
— Колӧ.
— Лэдзӧй попӧс корлыны, молебен сьылӧдны?
— Тайӧ мыйла нӧ? — Давыдов гӧрдӧдіс.
— Тӧдса мыйла, медым енмыс зэр сетіс.
— Но, тайӧ нин, дед...
Мун, дед, и та йылысь сэсся эн сёрнит.
— Кыдз нӧ сідз — не сёрнитны?
Шобдіыс ӧд миян?
— Колхознӧй.
— Но, а ми нӧ кодъяс?
Ми — колхозникъяс.
— А ме — колхозса председатель.
— Ми тайӧс гӧгӧрвоам, ёрт.
Ті енмӧс онӧ признайтӧй, ми тіянӧс огӧ и корӧй зібйывспасъясӧн мунны, а миянлы лэдзӧй: ми — енлы веруйтысьяс.
— Ог лэдз.
Тіянӧс колхознӧй собрание мӧдӧдіс?
— Эз.
Веськыда кӧ висьтавны, ми асьным, старикъяс, решитім.
— Но вот, аддзанныд:
ті этшаӧнӧсь, а собрание всё равно эськӧ эз лэдз.
Колӧ, дедушка, овмӧстӧ нуӧдны наукаӧн, а оз попъясӧн.
Давыдов сёрнитіс дыр да видзчысигтыр, зілис не ӧбидитны старикъяслысь религиознӧй чувствояссӧ.
Дедъяс чӧв олісны.
Помланьыс воис Макар Нагульнов.
Сійӧ кывліс, мый старикъяс — веруйтысьяслӧн делегация — мунӧмаӧсь корны Давыдовлысь разрешение молебен сьылӧдӧм вылӧ, тэрмасис воны.
— Сідзкӧ, оз позь? — чеччигмозыс ышловзис Аким Курощуп дед.
— Оз позь и нинӧмла.
И татӧг кутас зэрны.
Старикъяс петісны, на бӧрся пыр жӧ воськовтіс посводзӧ и Нагульнов.
Сійӧ топыда пӧдлаліс Давыдовлысь жыр ӧдзӧссӧ, вашкӧдігтыр шуис:
— Ті, выжыв йӧз!
Ме тіян йылысь тӧда: ті век кӧсъянныд ас ногыд овны, ті сетчытӧм чӧртъяс!
Тіянлы эськӧ пыр престольнӧй праздникъяс вӧчавны да ӧбразъясӧн степті шӧйтны, нянь талявны...
Ас вӧлясьыныд кӧ вайӧданныд попӧс да мунанныд му вылӧ, ме пыр жӧ тіян бӧрся пета пӧжарнӧй командакӧд да сэтчӧдз мӧда кырссьыны тіянӧс насосъясысь, кытчӧдз ті онӧ лоӧй васьыс ваджыкӧсь.
Гӧгӧрвоана?
А поп мед оз и во.
Ме сійӧс, кузь гӧна ужӧс, йӧз дырйи ыж шыран ножичӧн шыра.
Шыра йӧз серам вылӧ да лэдза.
Гӧгӧрвоана тіянлы?
А сэсся бӧр пырис Давыдов дінӧ, зумыш да дӧзмӧма пуксис сундук вылӧ.
— Тэ мый йылысь вашкӧдчин старикъясыскӧд? — пельсӧ чошкӧдӧмӧн юаліс Давыдов.
— Поводдя йылысь сёрнитім, — синсӧ лапниттӧг вочавидзис Макар.
— Но?
— Но, и решитісны найӧ чорыда — молебен не вӧчны.
— Мый нӧ найӧ шуӧны? — нюмсӧ дзебӧм могысь Давыдов бергӧдчис.
— Шуӧны: гӧгӧрвоим, мый религия опиум...
Да мый тэ ме дорӧ сирасин, Семён?
Тэ дзик ыжкарс кодь: кӧвъясян — и мынтӧдчыны тэысь он вермы!
Мый йылысь сёрнитін да мый висьталін?..
Сёрниті — и ладнӧ.
Тайӧ тэ тані накӧд демократизмъяс нуӧдан, такӧдан, коран.
А татшӧм пӧрысьясыскӧд ньӧти оз ков тадз сёрнитны.
Найӧ жӧ ставныс вреднӧй сямаӧсь, вӧйӧмаӧсь дурманӧ.
Сідзкӧ, весьшӧрӧ накӧд и сёрнитнысӧ, а колӧ сідз: раз-два — и дамкаӧ!
Давыдов сералігтыр веськодя ӧвтыштіс кинас.
Да, Макар кольӧма дзик важкодьыс жӧ, сійӧс веськӧдны он вермы!
Кык недель чӧж сійӧ ветлӧдліс беспартийнӧйӧн, а тайӧ каднас райкомысь вежисны руководствосӧ: вештісны удж вылысь Корчжинскийӧс да Хомутовӧс.
Райкомса выль секретарь, окружнӧй контрольнӧй комиссияысь Нагульновлысь апелляция пӧлучитӧм бӧрын, ыстіс Гремячӧй Логӧ бюроса ӧти членӧс мӧдысь расследуйтны делӧсӧ, и та бӧрын бюро постановитіс вежны Нагульновӧс партияысь вӧтлӧм йылысь ассьыс решениесӧ.
Решениесӧ вежисны сы подув вылын, мый взысканиелӧн стрӧглуныс оз лӧсяв проступокыслы, а сыысь кындзи, торъя мыжалӧмъяс, кодъясӧс вӧлі кыпӧдӧма ас кадӧ Нагульновлы паныд («моральнӧй разложение», «полӧвӧй распущенность»), мӧдысь расследуйтӧм бӧрын вештысисны.
Макарлы гижисны выговор.
Тайӧн и делӧыс помасис.
Давыдов, коді временнӧ нуӧдіс ячейкаса секретарлысь обязанностьяссӧ, Макарлы делӧяссӧ сетігӧн юаліс:
— Велӧдыштісны?
Кутан ещӧ загибайтны?
— Весиг зэв ёна велӧдісны.
Сӧмын миян пӧвстысь коді загибайтліс — ме али райком?
— И тэ и райком.
Ставныд этшаникӧн.
— А ме лыддя, мый и окружком вӧчалӧ перегибъяссӧ.
— Кутшӧмъясӧс, например?
— А вот татшӧмъясӧс: колхозысь петысьяслы мыйла абу вӧлі тшӧктӧма бӧр сетны скӧтсӧ?
Тайӧ абу мырдӧн коллективизируйтӧм?
Буретш сійӧ!
Йӧз петісны колхозысь, а налы ни скӧт, ни инструмент эз сетны.
Гӧгӧрвоана делӧ: нинӧмӧн сылы овны, воштысьны некытчӧ, сійӧ бӧр и сюйсьӧ колхозӧ.
Лӧвтӧ, а сюйсьӧ.
— Да ӧд скӧтыс да инвентарыс пырисны колхозлӧн неделимӧй фондӧ!
— А мый чӧртла колӧ сэтшӧм фондыс, налы кӧ быть лоӧ бӧр локны колхозӧ?
Шыбитны налы!.. «Наӧй, жӧритӧй, джагалӧй асланыд инструментӧн!»
Ме эськӧ найӧс и матӧ колхоз дінӧ эг сибӧд, а вот тэ выльысь примиталін татшӧм шатласьысьяссӧ быдса сёӧс да чайтан, небось, мый наысь сознательнӧй колхозник лоӧ?
Нинӧм вылӧ!
Сійӧ, сӧтыд, колхозын мӧдас овны, а ачыс единоличнӧй олӧм вылӧ кувтӧдзыс кутас векыштчӧмӧн видзӧдны...
Тӧда ме найӧс!
И сійӧтор, мый эз сетны налы скӧтӧс да инструмент, — шуйгавылӧ перегиб, а сійӧ, мый тэ найӧс бӧр примитін колхозӧ, — веськыдвылӧ перегиб.
Ме, вокӧ, сідзжӧ лои политика боксянь развитӧйӧн, тэ ӧні менӧ он парскы!
— Кысь нин сэні политика боксянь развитӧй, тэ кӧ весиг сійӧс он гӧгӧрво, мый ми эгӧ вермӧй вӧчны колхозысь петысьяскӧд быдпӧлӧс расчётъяс ӧні жӧ, хозяйственнӧй во помасьӧм виччысьтӧдз!..
— Абу сідз, тайӧс ме гӧгӧрвоа.
— Эк, Макар, Макар!
Тэ он вермы овны ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьтӧг.
abu
Найӧ дыр на вензисны, помланьыс мӧдісны видчыны, и Давыдов муніс.
Кык недель чӧжӧн Гремячӧй Логын лоины уна вежсьӧмъяс: став хуторлы ёна шензьӧм вылӧ, Марина Пояркова босьтіс аслыс верӧс пыдди Демид Молчунӧс.
Сійӧ вуджис овны Марина хатаӧ, войнас ачыс доддясис телегаӧ да нуис ассьыс став гӧлиник эмбурсӧ, а аслас омӧлик талысь ӧшиньяссӧ да ӧдзӧссӧ топыда тувъяліс пӧвъясӧн.
«Аддзӧма Маришка аслыс пӧв.
Найӧ кыкӧннад тракторысь унджык уджаласны!.» — сёрнитісны Гремячӧйын.
Андрей Размётнов, кодлысь сьӧлӧмсӧ кырыштіс аслас уна вося муса аньлӧн верӧссайӧ мунӧмыс, первойсӧ оліс збодера, а сэсся эз вермы кутчысьнысӧ да Давыдовысь гусьӧн мӧдіс юыштавны.
Но Давыдов казяліс тайӧс, ӧлӧдіс:
— Тэ эновт тайӧ делӧтӧ, Андрей.
Оз туй.
— Эновта.
Сӧмын ӧбиднӧ меным, Сёма, терпитны позьтӧма!
Код вылӧ вежис менӧ?
Код вылӧ вежис?..
— Тайӧ сылӧн аслас делӧ.
— Но меным ӧд ӧбиднӧ?
— Ӧбижайтчы, но эн ю.
Абу кад.
Регыд муяс вылысь ёг кутам весавны.
А Марина, быттьӧ лёк вылӧ, век частӧджык веськавліс Андрейлы син улас да видзӧднысӧ вӧлі дӧвӧльнӧй, шуда.
Демид Молчун мырсис сылӧн ичӧтик овмӧсын, кыдзи ён ӧш: некымын лунӧн сійӧ вайӧдіс порядокӧ дворса став стрӧйбаяссӧ, суткиӧн кодйис саженьӧн-джынйӧн джуджда кӧбрег, ас вылас новліс дас пуд сьӧкта сюръяяс да пыкӧдъяс вылӧ вожа йыла керъяс...
Марина мыськаліс, дӧмліс сылысь паськӧмсӧ, дӧрӧм-гачсӧ, суседкаясыслы эз вермы ошйысьны Демид уджӧн:
— Мися жӧ, бабуньяс, сійӧ менам овмӧсын колана.
Выныс сылӧн ошлӧн кодь.
Мыйӧ кӧть оз босьтчы — пуӧ сы киясын уджыс.
А мый чӧв олысь, то нин ен сыкӧд...
Этшаджык пинясьны кутам ӧта-мӧдкӧд...
И Андрей, кодлы кывсьылісны сы йылысь, кутшӧма кажитчӧ Мариналы выль мужикыс, шогпырысь вашкӧдіс аслыс:
— Эк, Марина!
Да ме, мый нӧ, эг вермы эськӧ тэныд пӧчинитны сарайястӧ али кӧбрегтӧ кодйыны?
Нинӧмӧ вайӧдін тэ менсьым том олӧмӧс!
Гремячӧй Логӧ ссылкаысь воис кулакалӧм Гаев: краевӧй избирательнӧй комиссия восстановитӧма сылысь гражданство правояс.
И Давыдов пырысь-пыр жӧ, мыйӧн сӧмын уна челядя Гаев воис хуторӧ, корис сійӧс колхоз правлениеӧ.
— Кыдзи думайтан овны, гражданин Гаев?
Единоличникӧн али пыран колхозӧ?
— Кыдзи удайтчас, — вочавидзис Гаев, коді абу на вунӧдӧма незаконнӧя кулакалӧм вӧсна ӧбидасӧ.
— А век жӧ?
— Тыдалӧ сідз, мый колхозысь ог бокын.
— Сет заявление.
— А кыдз менам эмбурӧн нӧ?
— Тэнад скӧтыд колхозын, видз-му уджалан инвентарыд — сідзжӧ.
А вот тэнсьыд шылльӧ-мылльӧтӧ ми разӧдім.
Та кузя лоӧ сложнӧйджык.
Ӧттор-мӧдтор сетам, а мукӧдсьыс пӧлучитан сьӧмӧн.
— Няньсӧ менсьым ті кушӧдз чышкинныд...
— Но, тайӧ делӧыс прӧстӧй.
Ветлы завхоз дорӧ, сійӧ висьталас кладовщиклы, и мӧдыс сетас первой кад кежлӧ пуд дас пызь.
— Заводитім чукӧртны колхозӧ коді кытысь веськалӧ! — скӧраліс Макар, кор кывліс сы йылысь, мый Давыдов кӧсйӧ примитны колхозӧ Гаевӧс.
— Сідзкӧ нин мед Давыдов печатайтас «Молотӧ» объявление, мый ссылкаӧ став мӧдӧдӧм йӧзсӧ, кодъяс бӧр воисны, сійӧ кутас примитавны колхозӧ... — шуаліс сійӧ Андрей Размётновлы.
Кӧдзӧм бӧрын гремяченскӧй ячейка содіс кыкпӧв:
партияса кандидатъясӧ вӧлі примитӧма Павло Любишкинӧс, коді куим во казачитліс Титок ордын, Нестор Лощилинӧс — коймӧд бригадаса колхозникӧс — да Дёмка Ушаковӧс.
Ячейкалӧн собрание лунӧ, кор примитісны партияӧ Любишкинӧс да мукӧдъяссӧ, Нагульнов шуис Кондрат Майданниковлы:
— Пыр партияӧ, Кондрат, тэ вӧсна ме окотапырысь кыв сета.
Служитлін тэ эскадронын менам команда улын, и кутшӧм сэки вӧлін геройскӧй конармеечӧн, сэтшӧм и ӧні медпервойяяс лыдын колхозник.
Но, мый тэ, юавсьӧ, партияысь бокын сулалан?
Делӧыс мунӧ сылань, мый часысь часӧ матыстчӧ мирӧвӧй революция, гашкӧ, миянлы тэкӧд бара ковмас служитны ӧти эскадронын, дорйыны сӧветскӧй власьт, а тэ, дыр кад кольӧм бӧрын, кыдзи и войдӧр, беспартийнӧй!
Абу лӧсьыд тадзтӧ!
Пыр!
Кондрат ышловзис да висьталіс ассьыс гусяторсӧ:
— Ог, Нагульнов ёрт, сӧвестьӧй менӧ ӧні оз лэдз пырны партияӧ...
Сӧвет власьт вӧсна воюйтны ме бара муна да колхозын мӧда уджавны кыдзи тшӧктӧ сӧвестьӧй, а партияӧ ог вермы гижсьыны...
— Тайӧ мыйла тадзи? — зумыштчис Макар.
— А сы вӧсна ог вермы, мый вот ӧні ме колхозын, а аслам добра вӧсна вися...
Кондратлӧн вомдоръясыс дрӧгмуніны, сійӧ мӧдіс висьтавны тэрыба вашкӧдігтыр:
— Аслам ӧшъяс вӧсна сьӧлӧмӧй висьӧ, и жальӧсь найӧ меным...
Оз сэтшӧма найӧс дӧзьӧритны, кыдзи эськӧ колӧ...
Акимка Бесхлебнов кыскасигӧн зыртӧма сийӧснас вӧвлысь сьылісӧ, видзӧдлі ме — и та вӧсна сутки эг сёй...
Позьӧ ӧмӧй ичӧт вӧвлы ыджыд сийӧс сюйны?
Та вӧсна и ог вермы.
Ме кӧ эг на орӧдчы собственностьысь, сідзкӧ меным и партияын сӧвестьӧй оз лэдз лоны.
Ме тадз чайта.
Макар думайтыштіс да шуис:
— Тайӧс тэ веськыда висьталан.
Неуна виччысьыштлы, эн пыр.
Колхознӧй овмӧсын быдпӧлӧс нелючкияслы паныд ми кутам чорыда тышкасьны, сийӧсъяссӧ ставсӧ лоӧ лӧсьӧдӧма вӧвъяс серти.
А тэ кӧ нин узян да унйывсьыд ассьыд вӧвлӧм ӧшъястӧ аддзан, — сідзкӧ партияӧ тэныд оз позь.
Партияӧ колӧ пырны собственность вӧсна ньӧти мучитчытӧг.
Партияӧ колӧ пырны сідз, медым тэ дзик сӧстӧм вӧлін да бордъяссьӧмыд ӧти думӧн: воӧдчыны мирӧвӧй революцияӧдз.
Менам бать овліс судзсьӧмӧн да менӧ ичӧтысянь овмӧс дорӧ велӧдіс, но менӧ та вылӧ ньӧти эз кыскы, овмӧсыс вӧлі меным некытчӧ ковтӧмторйӧн.
Ме пӧтӧс олӧмысь да нёль пара ӧш дорысь муні тужа-нужа корсьны, казачитны...
Сідзкӧ тэ сэтчӧдз эн пыр, кытчӧдз он мынтӧдчы тайӧ олӧмсьыс — собственностьсьыс.
Сы йылысь сёрни, мый Любишкин, Ушаков да Лощилин пырӧны партияӧ, ӧдйӧ паськаліс Гремячӧй Логын.
Казакъяс пӧвстысь кодкӧ шуткаӧн шуис Щукарь дедлы:
— Но, а тэ мый он пыр партияӧ?
Тэ жӧ активын лыддьысян, — сет заявление!
Сетасны тэныд должность, ньӧбан кучик портфель, босьтан сійӧс киняулад да мӧдан ветлӧдлыны.
Щукарь думыштіс да рытнас, Мыйӧн сӧмын пемдыштіс, муніс Нагульнов ордӧ патераас.
— Олан-вылан, Макарушка!
— Видза олан.
Но, мыйла локтін?
— Йӧзыс партияӧ пырӧны...
— Но?
— Эн на доддяв, эн нокайт.
— Водзӧ?
— А водзӧ, гашкӧ, и ме кӧсъя пырны...
Меным, вокӧ, нэм чӧж не бергавны ужъяс дінын.
Ме накӧд эг венчайтчыв.
— Сідзкӧ, тэ мый нӧ кӧсъян?
— Ме жӧ лючки висьталі: кӧсъя пырны партияӧ.
Сы могысь и вои, медым тӧдмавны, кутшӧм должность меным лоӧ, но, и мукӧдтор.
Тэ вай меным сэтшӧм пример, мый гижны да кыдзи гижны?..
— Сідзкӧ тэ мый нӧ?..
Тэ думайтан, мый партияӧ должность ради пырӧны?
— Миян став партийнӧйясыс должность вылынӧсь.
Макар кутіс асьсӧ, вежис сёрнисӧ:
— Ыджыд лун дырйи поп тэ ордӧ пыраліс?
— Дерт жӧ.
— Мыйкӧ сетін сылы?
— Но, да!
Кык кольк да, натуральнӧ, гос тор, фунтджын кымын.
— Тэ, сідзкӧ, енлы веруйтан и ӧнӧдз?
— Сідз, дерт, ог вывті сэтшӧм ёна, но висьма кӧ, али ещӧ кутшӧмкӧ омӧльтор, али, шуам, гым чорыда йиркнитас, то сэки пернапасася, натуральнӧ, ен дорӧ шыӧдча.
Макар кӧсйис эськӧ вежлива сёрнитны Щукарь дедкӧд, кӧсйис тӧлкӧн висьтавны сылы, мыйла сійӧс оз вермыны примитны партияӧ, но, Щукаркӧд сёрни панӧм бӧрын, сылӧн эз тырмы терпениеыс, а сы вӧсна и крапкис ӧтпырйӧ:
— Весась чӧрту, пӧрысь жолудь!
Попъяслы кольк сеталан, йӧрданъяс вӧчалан йи вылӧ, кутшӧмкӧ должностьяс йылысь думайтан, а ачыд вӧвъяслы сёян он куж гудравны.
Мый чӧртла тэ колан партиялы, татшӧм больгы-сьыс?
Тэ тайӧ мый, сералан?
Думайтан, партияӧ став шыблассӧ примиталӧны?
Тэнад делӧ — сӧмын кывнад больгыны, изны нинӧмабусӧ.
Мун, эн волнуйт менӧ, а то менам нервъяс торксьӧмаӧсь.
Слаб дзоньвидзалун вӧсна ме ог вермы тэкӧд сёрнитны спокойнӧя.
Мун, шуӧны, но?
«Эг бур час шӧрӧ веськав!
Колӧ вӧлі ӧбед бӧрын локны», — калиткасӧ тэрмасигтыр клоп пӧдлыштігӧн жальпырысь думыштіс Щукарь дед.
Медбӧръя выльторйӧн, коді шызьӧдіс Гремячӧй Логӧс да торйӧн нин гремяченскӧй нывъясӧс, вӧлі Дымоклӧн кулӧм.
Войтыр судӧн мыждӧм Ефим Трубачёв да Батальщиков гижӧмаӧсь, мый станцияӧ мунігӧн Дымоклы гажтӧм лои вӧляысь, Гремячӧй Логысь, и сійӧ заводитліс пышйыны.
Судитӧмаяслысь партия нуӧдысь милиционер куимысь горӧдас Дымоклы: «Сувт!»
Но мӧдыс копыртчӧмӧн котӧртӧма гӧрӧм му вывті вӧрлань.
Кустъясӧдзыс кольӧма сажень дас вит, сэки милиционерыс сувтӧма пидзикок вылас, лэптӧма винтовкасӧ да коймӧдысь лыйӧмнас виӧма Дымокӧс.
Тьӧткаыс кындзи, некодлы вӧлі шогсьыны батьтӧм-мамтӧм зон вӧсна, а любовь кузя прӧстӧй искусствоӧ Дымокӧн велӧдӧм нывъяс, кӧть и шогсьыштісны, но эз дыр.
«Делӧыс вунӧдана, а телӧыс бурдана...»
А ныв синваыд — шонді петан кадся лысва кодь жӧ...
38 глава
1930 воын первойысь быри «чӧв-лӧнь кад».
Воддзаджык воясас, кор олісны важног, тайӧ кык тӧлысьсӧ эз весьшӧрӧ шулыны «чӧв-лӧнь кадӧн».
Кӧдза помалӧм бӧрын кӧзяева ньӧжйӧник лӧсьӧдчисны ытшкигкежлӧ: пӧскӧтина вылын гуляйтісны, чукӧртісны вын ӧшъяс да вӧвъяс, а казакъяс стружитісны куранпуяс, пӧчиниталісны арбаяс, ремонтируйтісны лобогрейкаяс...
Шоча коді мунліс гӧрны май тӧлысьын коськӧм.
Сьӧкыд шынитӧлын олісны хуторъяс.
Луншӧр кадын мунан кулӧмкодь уличаті — оз паныдась ни ӧти морт.
Казакъяс либӧ мунӧмаӧсь гортсьыныс, либӧ шойччӧны керкаясын да кӧбрегъясын, либӧ тэрмасьтӧг тотшкӧдчӧны черъясӧн; унзіль бабаяс, кытчӧкӧ ыркыдінӧ меститчӧм бӧрын, тоясьӧны.
Тыртӧмлун да унмовсьӧдана чӧв-лӧнь ыджыдалӧны хуторъясын.
Но колхознӧй олӧмлӧн медводдза воыс жӧ торкис Гремячӧй Логын «чӧв-лӧнь кадсӧ».
Сӧмын на быдмыштіс нянь, заводитчис весасьӧм.
— Куимпӧв кутам весавны, медым эз вӧв колхознӧй муяс вылын ни ӧти ёг турун! — шуис собрание вылын Давыдов.
Яков Лукич Островнов лои зэв рад.
Сылы, инас ӧшйытӧм да тэрыб мортлы, ёна воис сьӧлӧм вылас татшӧм кӧзяйствуйтӧмыс, кор хуторыс ставнас эз ов шынитӧв, вӧлі тырӧма делӧясӧн, тӧждысьӧмпырысь ноксьӧмӧн.
«Выліті лэбӧ сӧветскӧй власьт, видзӧдлам, кытчӧ сійӧ пуксяс!
И кӧдзаяс, и коськӧм гӧрны, и скӧтӧс бурджыка вердны, и инвентарь дзоньтавны...
А войтырыс кутас уджавны?
А бабаясӧс верман тшӧктыны муяс весавны?
Ӧд тайӧ вӧвлытӧм делӧ.
Донскӧй Войскалӧн став обласьт пасьтаын войдӧр эз весавлыны нянь кӧдзаястӧ.
А весьшӧрӧ эз весавлыны.
Урожай эськӧ ыджыдджык вӧлі.
А меным, пӧрысь йӧйлы, колӧ эськӧ вӧлі весавны.
Ӧти чӧрт, бабаяс гожӧмбыд нинӧм эз вӧчлыны», — думайтіс сійӧ, ачыс ёна каитчис сы кузя, мый войдӧр, кор сійӧ единоличникӧн на кыпӧдіс овмӧссӧ, эз весавлы ассьыс нянь кӧдзаяссӧ.
А Давыдовкӧд сёрнитігӧн шуліс:
— Ӧні юрвывтыр лоӧ миян няньыд, Давыдов ёрт.
А то войдӧр вӧвлі: морт кояс кӧйдыс да виччысьӧ, кутшӧм петас.
А сэки и петӧ шобдікӧд орччӧн и пырей, и йӧн, и овсюг, и молочай, и быдпӧлӧс мукӧд вреднӧй туруныс.
Заводитан вартны, няньыс быттьӧ и бур, но веситан вартӧм няньсӧ — десятинаысь и усьӧ нелямын пуд либӧ ещӧ этшаджык.
Сы бӧрын кор гремяченцы кыскалісны асланыс думыштӧм серти колхознӧй амбаръясысь кӧйдыс, Давыдов кӧсйыліс вештыны Островновӧс завхоз должность вылысь.
Ыджыд подозрение кыптіс Давыдовлӧн...
Сылы уси тӧдвылас, мый, кор сійӧ аддзис амбаръясдорса йӧз чукӧрысь Островновӧс, старик чужӧм вывті вуджӧртіс не сӧмын шӧйӧвошӧм, но и лёк вылӧ радлана, нюмъялана виччысьӧм...
Тадзи, колӧ шуны, кажитчис сэки Давыдовлы.
Аскинас жӧ сійӧ корис Яков Лукичӧс аслас жырйӧ, ыстіс мукӧд йӧзӧс.
Сёрнитісны найӧ ньӧжйӧник.
— Тэ мый вӧчин тӧрыт амбаръяс дорын?
— Войтырсӧ такӧді, Давыдов ёрт.
Такӧді врагъясӧс, медым найӧ садьсялісны, эз босьтны ас вӧлянас колхознӧй нянь, — джӧмдавтӧг вочавидзис Яков Лукич.
— А нывбабаяслы...
Тэ мыйла висьталін нывбабаяслы, мый амбаръясысь ключьясыс ме ордын долженӧсь лоны?
— Да мый ті!
Господь тіянкӧд!
Кодлы ме тайӧс висьталі?
Нэмӧн некодлы эг висьтавлы...
— Та йылысь нывбабаяс висьталісны, кор новлӧдлісны менӧ...
— Сӧрӧм!
Присяга улӧ муна.
Удтысьӧм...
Ме вылӧ скӧралӧм вӧсна.
И Давыдов мӧдіс падъявны аслас чайтӧм кузя.
А сэки регыд мысти Яков Лукич сэтшӧм чорыда босьтчис уджӧ кӧдзаяс весалӧм кежлӧ лӧсьӧдчӧм кузя, ӧтувъя сёйӧм вылӧ средствояс чукӧртӧм кузя, сэтшӧм кӧзяйственнӧй проектъясӧн тыртіс правлениеӧс, мый Давыдовӧс бара пӧкӧритіс аслас энергичнӧй завхозыс.
Яков Лукич предложитіс правлениелы лӧсьӧдны бригадаяслӧн полеводческӧй участокъяс вылӧ некымын выль пруд.
Сійӧ весиг индіс оврагъясысь местаяссӧ, кыті медся бура позьӧ помны тувсов васӧ.
Выль прудъяс стрӧитӧмсӧ, сы дум серти, колӧ вӧлі нуӧдны сідзи, медым бригадаясысь скӧтыс эз ветлы юнысӧ километр-джынйысь ылӧджык.
И Давыдовлы, да и правлениеса став членъяслы быть лои признайтны Островнов проектлысь коланлунсӧ, сы вӧсна мый важ прудъяссӧ ньӧти эз вӧв арталӧма колхознӧй овмӧс вылӧ.
Найӧ куйлісны степын кӧн веськалӧ, и тулыснас скӧтсӧ ковмис вӧтлывлыны юны бригадаса стансянь кык километр да джын — куим километр сайӧ.
Воштылісны зэв уна кад.
Мудзӧм ошъяслы, сы могысь медым воны юктасянінӧдз да бӧр локны стан дорӧ, ковмыліс пӧшти кык час, а тайӧ каднас позьӧ вӧлі эськӧ гӧрны либӧ агсавны не ӧти гектар.
Правление сӧгласитчис выль прудъяс вӧчӧм вылӧ, и Яков Лукич, гӧра-кӧдза уджъясын кост лоӧмӧн пӧльзуйтчӧмӧн, Давыдовлысь юалӧм бӧрын, заводитіс заптыны плӧтинаяс стрӧитӧм вылӧ вӧр.
Тайӧ этша на: Яков Лукич сетіс предложение стрӧитны кирпич ӧжигайтӧм вылӧ ичӧтик завод да кокньыда докажитіс татшӧм предприятиеыслӧн доход кузя падъялысь Аркашка Меноклы, мый имеитны капитальнӧй конюшня да ӧш видзанінъяс стрӧитӧм вылӧ ассьыд кирпич ёна выгӧднӧджык, чем вайны сійӧс районысь кызь кӧкъямыс километр ылнаысь да мынтыны сё штукаысь нёль чӧлкӧвӧй да джынйӧн.
И век сійӧ жӧ Яков Лукич сёрнитчис коймӧд бригадаса колхозникъяскӧд потшны Дурнӧй лог, коді воысь воӧ кырӧдаліс хутордорса бур муяс, кытчӧ зэв бура быдмис проса да шензьӧдана гырысь да юмов арбуз.
Сы веськӧдлӧм улын логсӧ потшисны сваяясӧн, тыртісны ньӧрйӧн да куйӧдӧн, топӧдісны изъясӧн, а ковтасас садитісны том топольяс да бадьяс, медым налӧн вужъясыс гартчисны да кутісны небыд мусӧ.
Мулысь эз ичӧт площадь вӧв спаситӧма ваӧн пожъялӧмысь.
Став тайӧ обстоятельствоясыс ёнмӧдісны колхозын Яков Лукичлысь шатовмунлӧм положениесӧ.
Давыдов чорыда решитіс: завхозысь нинӧм вылӧ не мынтӧдчыны да быдног поддерживайтны сылысь збыльвылӧ том водзмӧстчӧмсӧ.
Весиг Нагульнов, и сійӧ кутіс бурджыка видзӧдны Яков Лукич вылӧ.
— Кӧть и сьӧлӧмнас абу миян морт, но горша босьтчысь кӧзяин.
Кытчӧдз огӧ быдтӧй ассьыным татшӧм тӧдысь мортӧс, сэтчӧдз кутам видзны Островновӧс завхозын.
Миян партияным вывті-вывті тӧлка.
Сэні уна миллион вежӧр, сы вӧсна сійӧ сэтшӧм лэчыд.
Мукӧд инженерыс гад да пытшкӧссяньыс контра, лов вӧснаыс важӧн эськӧ колі тотшкӧбтыны сійӧс, но сійӧс оз тотшкӧбтыны, а сетӧны сылы удж да шуӧны: «Тэ ёна велӧдчӧм морт!
На тэныд сьӧм, жӧрит мый тӧрас, ньӧбав аслад бабалы гажӧдчӧм вылӧ шӧвк чулкияс, думайт аслад кумполӧн, вӧч инженерскӧй делӧяс мирӧвӧй революциялы бур вылӧ!»
И сійӧ вӧчӧ.
Кӧть и век синӧ видзӧдны важ олӧм вылӧ, а вӧчӧ.
Лыйлы сійӧс — мый сылысь босьтан?
Новлӧм гач да, гашкӧ, чепта часі кольӧ.
А то сійӧ уджалӧ да уна сюрс дон пӧльза вайӧ.
Сідзи и миян Островнов: мед сійӧ потшалӧ логъяс, мед кодйӧ прудъяс.
Ставыс тайӧ мунӧ сӧветскӧй власьтлы да мирӧвӧй революция матыстӧмлы пӧльза вылӧ! — висьталіс коркӧ ячейкалӧн собрание вылын.
Яков Лукичлӧн олӧмыс бара лои мыйтакӧ зумыдӧн.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый став сійӧ вынъясыс, кодъяс сулалісны Половцев мыш сайын да веськӧдлісны восстание дасьтӧмӧн, тайӧ пӧрйӧ ворссисны;
сійӧ чорыда эскис, мый ӧні восстание оз нин ло, сы вӧсна мый кадсӧ вӧлі прӧзевайтӧма да сӧветскӧй власьт вылӧ весиг медся лёка видзӧдысь казакъяслӧн настроениеныс мыйтакӧ вежсис мӧдарлань.
«Тыдалӧ, Половцев да Лятьевский усйысисны граница сайӧ», — думайтіс Яков Лукич.
Сійӧ ёна каитчис сы понда, мый эз удайтчы пыркнитны сӧветскӧй власьтсӧ, но тайӧ чувствоясыскӧд ӧні сорлассисны лӧньӧдана радлӧм, довольство:
ӧнісянь нинӧм нин эз грӧзит Яков Лукичлӧн лючки-ладнӧ олӧмлы.
Гремячӧй Логӧ воысь участкӧвӧй милиционер вылӧ видзӧдігӧн сійӧ ӧні эз нин весьӧпӧртӧдз пов; а войдӧр, весиг сьӧд милиционерскӧй шинель аддзигӧн, сійӧс босьтліс вӧвлытӧм тіралӧм да дрӧж.
— Мый нӧ, регыд бусурманскӧй власьтыс помасяс?
Регыд миян воасны? — син-на-син юасис Островновлысь старука-мамыс.
И лӧсявтӧм юалӧмсьыс кусьыс петмӧн скӧрмӧм Яков Лукич курыда да лёкысь вочавидзліс:
— Тіянлы ӧмӧй абу ӧткодь ставыс, мам?
— Сійӧ и эм, мый абу ставыс ӧткодь: вичкояс тупкалісны...
abu
— Ті выжылӧсь, кевмӧй енлы...
А общество делӧясӧ тіянлы нинӧмла сюйсьыны.
Быдтор жӧ нин тӧдны кӧсъянныд ті, мам!
— А офицеръясыс кытчӧ вошины?
Эсійӧ путьтӧмыс, синпӧлаыс, табак пуркйысьыс кытчӧ лэбзис?
И тэ сідзжӧ!..
То благословение корин, а то бара нин тайӧ власьт водзын гартчан! — эз лэдзчысь старука, коді сідзи и эз гӧгӧрво, мыйла Яшкаыс, сылӧн пиыс, эз сӧгласитчы «вежны власьтсӧ».
— Ок, мамӧй, вирӧс ті менсьым кынтанныд!
Эновтӧй ті ассьыныд бӧб сёрниястӧ!
Но, мыйла ті та йылысь казьтыланныд?
Ті ещӧ йӧз дырйи калькнитанныд!..
Юрӧс ті менсьым вузаланныд, мам.
Ті жӧ шулінныд: «Мый кӧть ен оз вӧч, ставыс бурджыклань».
Вот и олӧй мыйта гажныд.
Эм тіян нырад кык розь, нускышталӧй сэті да чӧв олӧй...
Кусӧк нянь тіянлы сетӧны...
Мый нӧ тіянлы, прӧстит ен, колӧ?..
Татшӧм сёрни бӧрын Яков Лукич ырскӧбтыліс-петліс торничасьыс, быттьӧ пуан ваӧн киськалӧмысь, да бӧрвылас дыр эз вермы лӧнявны, а Семёнлы да бабаяслы ещӧ стрӧгджыка приказывайтліс:
— Баб бӧрся видзӧдӧй сюся!
Вузалас сійӧ менсьым юрӧс!
Бокӧвӧй кӧ кодкӧ кокпомнас тувччас миянӧ, пырысь-пыр жӧ игналӧй сійӧс горничаӧ.
И старукаӧс кутісны лун и вой видзны горничаын томналӧмӧн.
Но вежалунъясӧ кыв шутӧг лэдзлісны сійӧс.
Сійӧ мунліс ӧткодь арлыдаяс ордӧ, сэтшӧм жӧ пӧрысь старукаяс ордӧ, да бӧрдіс, норасис налы:
— Ок, матушкаясӧй менам, сьӧлӧмшӧръясӧй!
Миян ӧд Яков да гӧтырыс томналӧны менӧ...
Сӧмын кослунъя сукаръясӧн и вердӧны, сукарсӧ сёя, аслам синваӧн кылӧда.
А войдӧр, видз дырйи, кор миянын офицеръяс олісны, Яшкалӧн командирыс да сылӧн ёртъясыс, то миян пуӧны вӧлі меным и кослунъя шыд и взвар вӧлі сетлӧны...
а ӧні нин сэтшӧма кеслӧны ме вылӧ пиньнысӧ, сэтшӧма кеслӧны...
И монь и пиӧй...
Ок-ок-ок!
Олі тай, менам донаясӧй: рӧднӧй пи — и сійӧ стерво кодь лои, а мыйысь — ачым ог тӧд.
То благословение корліс эсійӧ бусурманскӧй власьтсӧ бырӧдны, то и кыв эн шу паныд, видчӧ да пинялӧ менӧ...
...Но Яков Лукичлӧн лӧнь олӧмлы, кодӧс сӧмын торклісны мамыскӧд сёрниясыс, немвиччысьтӧг да регыд мысти воис пом...
39 глава
Кӧдзигӧн на Лушка Нагульнова, мужикысь торйӧдчӧм гӧтыр да гажа, сямтӧм баба, мӧдіс уджавны му вылын.
Сійӧс ыстісны коймӧд бригадаӧ, и сійӧ окотапырысь овмӧдчис бригаднӧй будкаӧ.
Луннас уджаліс Афанасий Краснокутовлысь ӧшъяс вӧтлысьӧн, а войнас гӧрд полевӧй будка дорын, кӧні сійӧ оліс, дзик кыа петтӧдз триньгис балалайка, ышлолалісны двухрядкалӧн басъясыс да вӧсньыда сяркӧдісны улыс ладъясыс, зонъяс да нывъяс йӧктісны да сьылісны; а став тайӧ гажасьыс-гажа йӧктӧм-сьылӧмнас веськӧдліс Лушка.
Светыс сылы век вӧлі югыд да прӧстӧй.
Лушкалӧн веськодь чужӧм вылын эз вӧв тӧждысьӧмлӧн либӧ тревожитчӧмлӧн ни ӧти чукыр.
Олӧм пырыс сійӧ муніс кокниа, падъявтӧг, муніс, мелі синкымъяссӧ виччысигтыр лэптыштӧмӧн, быттьӧ надейтчис минутысь минутӧ паныдасьны радлункӧд.
Юксьӧм бӧрас мӧд луннас жӧ сійӧ и думайтны эз кут Макар йылысь.
Тимофей Рваный вӧлі кӧнкӧ ылын, но Лушкалы-ӧ вӧлі шогсьыны воштӧм матысса йӧз вӧсна.
Агафон Дубцов заводитліс вомавны Лушкаӧс, но неудача вӧснаыс ас вылас эз ло рад.
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Уджавны ме кыдз колӧ уджала, а йӧктӧмысь да радейтчӧмысь менӧ некод оз вермы кутны.
Тэ, Агафон дядь, ёна эн скӧрав, тупкысь дукӧснад да узь.
А вежыд кӧ петӧ да кӧсъян ачыд лоны ворсанінас, — волы.
Ми и сераясӧс примитам.
Сераясыд радейтчыныд, шуӧны, зэв лютӧсь! — вак-вакӧн сералігтыр тешитчис Лушка.
Сэки Агафон, Гремячӧйӧ первойысь жӧ воӧм бӧрын, шыасис отсӧгла Давыдов дінӧ:
— Тешкодь порядокъяс ті лӧсьӧдланныд, Давыдов ёрт! — лӧгпырысь висьталіс сійӧ.
— Любишкинлы Щукарь дедӧс бригадаас тувйыштінныд, меным — Лушка Нагульноваӧс...
Мыйла ті миянлы тувъяланныд найӧс?
Волӧй коркӧ войнас, видзӧдлӧй, мый вӧчсьӧ станын.
Лушка став зонъяссӧ менсьым дурмӧдіс:
быдӧнлы сійӧ нюмъялӧ.
abu
А йӧктӧны войнас сідзи, мый весиг зымгӧ гӧгӧр, весиг кокбӧрляясыс жальӧсь налӧн: сэтчӧдз найӧ, олӧмсӧ жалиттӧг, гындӧны наӧн мусӧ!
Вӧвлытӧма юждӧмаӧсь будка дінті!
Кодзувъяс кусӧны, а миян станын шум, ызгӧм, быттьӧ ярмарка вылын...
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Йӧйталӧны асылӧдз, а лунпас кутшӧм насянь удж?
Мунӧ да мунігмозыс узьӧ.
Тэ, Давыдов ёрт, либӧ вӧтлы бригадаысь Лушкасӧ, либӧ висьтав сылы, медым сійӧ кутіс асьсӧ кыдзи мужика баба.
— Да ме мый тэныд? — пузис Давыдов.
— Ме мый?
Сійӧс велӧдысь?..
Весась ме дінысь чӧртӧвӧй <rus>матери</rus>!..
Быдсяма няйтнас сюйсьӧны...
Ме мый, сійӧс кута велӧдны, кыдзи раминика кутны асьсӧ?
Омӧля уджалӧ — вӧтлы бригадасьыд, факт!
Мыйся привычка: муртса мыйкӧ лои — правлениеӧ.
«Давыдов ёрт, плуг жугаліс!»,
«Давыдов ёрт, кӧбылаӧй висьмис!»
Либӧ тайӧ делӧӧн: нывбаба ӧвтчӧ бӧжнас, а ме, тэ ногӧн, должен велӧдны сійӧс?
Чӧрту!
Плуг ремонтируйтны — кузнеч дорӧ!
Вӧвъяс кузя — ветеринар дорӧ!
Кор ті велаланныд ассьыныд водзмӧстчӧм петкӧдлыны?
Кытчӧдз ме тіянӧс кагаясӧс моз мӧда кутӧмӧн новлӧдлыны?
Мун...
Давыдовӧн вывті недӧвӧльнӧй Агафон муніс, а председатель сы мунӧм бӧрын помся куритіс кык папирос, грымгис-лӧдлаліс ӧдзӧссӧ, игналіс сійӧс каличӧн.
Дубцовлӧн висьталӧмыс волнуйтіс Давыдовӧс.
Эз сы вӧсна сійӧ скӧрав да горзы, мый бригадиръяс, кодъяс эз на тӧдны ассьыныс обязанностьяссӧ, збыльысь матӧвоштылісны сійӧс быдпӧлӧс посни хозяйственнӧй юалӧмъяс кузя шыасьӧмӧн, а сы вӧсна, мый Лушка, Дубцов кывъяс серти, «быдӧнлы нюмъялӧ».
Лушкакӧд шуткаӧн сёрнитӧм бӧрын, кор Давыдов паныдасис сыкӧд правление дінын да сійӧ, джынвыйӧ куньӧм синъяслӧн синлысъяс улын нюмсӧ дзебӧмӧн, корис корсьны сылы кутшӧмкӧ «лёкиник жӧникӧс», а сэсся ачыс вӧзйысис Давыдовлы гӧтыр пыдди, Давыдовлӧн аслыс казявтӧг вежсис сы дорӧ отношениеыс.
Бӧръя кадӧ сійӧ век частӧджык казявлывліс, мый сійӧ думайтӧ тайӧ, збыльвылас варгысь да шоча паныдасьлысь пустякӧвӧй баба йывсьыс.
Водзті кӧ сійӧ видзӧдліс Лушка вылӧ омӧлика зывӧктӧмӧн да веськодя, то ӧні чувствуйтіс дзик мӧдтор...
И сійӧ, мый Дубцов воис Лушка вылӧ йӧйталана норасьӧмӧн, Давыдовлы лои видчӧм вылӧ сӧмын прӧстӧ помкаӧн.
abu
abu
Войяснас век частӧджык сійӧ некутшӧм помкатӧг садьмывліс, куритчыліс, дойысь моз чукрасис, кор кывзіс соловейяслысь нюркйӧдлана шутьлялӧмсӧ да джӧмдалігтыр жутьйӧдлӧмсӧ, сэсся скӧрысь клоп пӧдлавліс ӧшиньсӧ, юр вывтіыс шебрасьліс байкӧвӧй ӧдеялӧӧн да асъя кыа югыдӧдз куйліс, синъяссӧ куньлытӧг, татуируйтӧм паськыд морӧснас юрлӧс бердӧ топӧдчӧмӧн.
А 1930 вося тулыс — зэв тэрыб да ӧдйӧ прӧйдитысь — сэтшӧм уна овмӧдіс садъясӧ да юдорса вӧръясӧ соло-вейясӧс, мый найӧ тыртлісны грымакылысь юралӧмӧн не сӧмын шынитӧв войяссӧ, но и лунъюгыдын некыдз эз вермыны ланьтны.
Эз тырмыв дженьыдик тувсов войыс соловейяслы любовнӧй вечмасьӧмъяс вылӧ.
«Кык смена чӧж кырссьӧны, мустӧмъяс!..» — вашкӧдліс кыа петігӧн Давыдов.
«Лушка Нагульнова кӧдза помасьтӧдз вӧлі бригадаын, но мыйӧн сӧмын бригада, пропашнӧйяс помалӧм бӧрын, воис муяс вылысь, — сійӧ жӧ лунӧ, рытнас, локтіс Давыдов ордӧ.
Ужнайтӧм бӧрын Давыдов куйліс аслас ичӧтик жырйын, лыддис <rus>«Правда»</rus>.
Посводзас кодкӧ омӧлика гыжӧдчыштіс шыр моз ӧдзӧсӧ, а сэсся — нывбабалӧн ичӧтик гӧлӧс:
— Позьӧ пырны?
— Позьӧ.
Давыдов звирк чеччис койка вывсьыс, плавгис пинжаксӧ.
«Лушка пырис, ньӧжйӧник пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Ичӧтик сьӧд шалльыс пӧрысьмӧдіс сылысь тӧвйылын гожъялӧм чужӧмсӧ.
Ёнджыка тӧдчисны банбокъясас шондіӧн сотӧм сук да посни беринъясыс.
Но синъясыс лэдзыштӧм сьӧд шаль увдорсянь сералісны да югъялісны ещӧ ёнджыка.
— Видлыны вои...
— Прӧйдит, пуксьы.
Давыдов, коді шензис да рад лои сы воӧм вылӧ, вештыштіс табуреткасӧ, кизяліс пинжаксӧ, пуксис койка вылас.
Сійӧ виччысигтыр чӧв оліс, сылы эз вӧв лӧсьыд, чувствуйтіс асьсӧ тревожнӧя.
А «Лушка гортас моз муніс пызан дорӧ, пелька да казявтӧг лэптыштіс юбкасӧ (медым эз чукрась), пуксис.
— Кутшӧма олан-вылан, колхознӧй председатель?
— Нинӧм, ола.
— Он гажтӧмчы?
— Некор гажтӧмчынысӧ да некод вӧсна.
— А ме вӧсна?
Некор шӧйӧвошлытӧм Давыдов гӧрдӧдыштіс да зумыштчис.
Лушка нарошнӧ рампырысь лэдзліс синлысъяссӧ, а вомкӧтшъясас кутны вермытӧг вӧрис нюм.
— Думыштӧмыд чӧрт тӧдас мый! — неуна падъялігтыр вочавидзис сійӧ.
— Сідзкӧ нин эн и гажтӧмчы?
— Да эг жӧ, факт!
Эм тэнад ме дорӧ мог?
— Эм...
Мый нӧ газетъясас выльторъяссӧ гижӧны?
Мый кывсьӧ мирӧвӧй революция йылысь? — Лушка гыравывтчис, чужӧмыс лои сёрниыслы лӧсялана серьёзнӧй.
Быттьӧ эз и вӧвлы сы вомдоръясын неважӧнся бесовскӧй нюмыс.
— Унатор йылысь гижӧны...
Кутшӧм мог тэнад ме дорӧ? — асьсӧ кутіс Давыдов.
Налысь сёрнисӧ, тыдалӧ, кывзіс кӧзяйкаыс.
Давыдов пукаліс, быттьӧ ӧгыр вылын.
Дзик думыштны позьтӧм, веськыда терпитны вермытӧм вӧлі сылӧн положениеыс!
Кӧзяйкаыс аски паськӧдас став Гремячӧйті, мый Макарлӧн вӧвлӧм гӧтырыс волывлӧ сы патерант дорӧ, да и пом лоӧ Давыдовлӧн нинӧмӧн няйтӧсьттӧм репутациялы.
Суклясьӧмъяс вылӧ горш нывбабаяс мӧдасны дугдывтӧг таргыны уличаяс вылын да юкмӧсъяс дорын, колхозникъяс паныдасигъясӧн кутасны серӧктыштавны.
Размётнов мӧдас лёкысь серавны Пушка тывйӧ шедӧм ёртыс вылын, а сэсся кывсяс и районӧдз, и райполеводсоюзӧдз, мый бурыс, панасны делӧ, шуасны: «Сы вӧсна сійӧ н кӧдзасӧ помаліс сӧмын дасӧд числӧын, мый сы дорӧ бабаяс котравлісны.
Сійӧ, тыдалӧ, кӧдза дорысь ёнджыка занимайтчӧма любовнӧй делӧясӧн!»
А окружкомса секретарь эз ӧд весьшӧрӧ шулы двадцатипятитысячникъясӧс районъясӧ мӧдӧдӧм водзвылын: «Рабочӧй класслысь — революциялӧн авангардлысь — авторитетсӧ сиктын колӧ кутны зэв вылі уровеньын.
Асьтӧ кутны, ёртъяс, колӧ вывті видзчысьӧмӧн.
Ме ог сёрнит ыджыдтор йылысь, но весиг бытӧвӧй мелочьяс кузя колӧ гӧгӧр мӧвпыштлыны.
Сиктын юан кӧпейка дон, а сёрниыс кыптас сё политическӧй шайт дон...»
Давыдов весиг пӧсяліс, кор ӧти здукӧн выль пӧв ставсӧ думыштліс сы йылысь, мый вермас лоны Лушка волӧм вӧсна да сыкӧд сідз сёрнитӧм вӧсна.
Явӧ тӧдчис компрометируйтӧмлӧн угроза.
А Пушка пукаліс, ньӧти эз казяв Давыдовлысь мучитчана переживаниеяссӧ.
И мӧдыс волнуйтчӧмысла неуна сибдыштӧм гӧлӧсӧн стрӧга нин выль пӧв юаліс:
— Кутшӧм нӧ могӧн?
Висьтав да мун, меным некор тэкӧд пустякъясӧн занимайтчыны, но, факт!
— А тэ помнитан, мый меным шулін сэки?
Макарлысь ме эг юавлы, но ме и сідз тӧда: паныд сійӧ...
Давыдов звирк чеччис, мӧдіс ӧвтчыны кияснас:
— Некор меным!
Бӧрынджык!
Мӧдысь!
Тайӧ здукӧ сійӧ дась вӧлі тупкыны кипыдӧснас Лушкалысь сералысь вомсӧ, сӧмын мед эськӧ сійӧ чӧв ланьтіс.
И Лушка гӧгӧрвоис, зывӧка вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ:
Эк тэ!
А ещӧ...
Но, ладнӧ.
Вайлӧй меным газет, коді интереснӧйджык.
Таысь кындзи, тіян дорӧ мог менам абу.
Извинитӧй беспокоитӧмысь...
Муніс, и Давыдов кокнипырысь ышловзис.
Но минут мысти сійӧ пукаліс нин пызан сайын, юрсиас скӧрысь кутчысьӧмӧн, думайтіс: «Кутшӧм жӧ недокунь ме, вын абу!
Зэв тай, ыджыдтор, мый шуисны кӧ эськӧ та кузя.
Мый нӧ, ме ордӧ нывбабалы оз позь волыны, али мый?
Мый ме, манак, али мый?
Да и кодлы кутшӧм делӧ?
Сійӧ меным кажитчӧ; сідзкӧ, ме верма сыкӧд коллявны кад...
Мед сӧмын эськӧ удж эз торк, а мукӧдтор вылас сьӧлыштны!
А ӧні сійӧ оз лок, факт.
Ме сыкӧд зэв грубӧя, да и казяліс сійӧ, мый ме вӧлі повзьыштӧмакодь...
Мор мед тэнӧ лыяс, кутшӧм лёка артмис!»
Но поліс сійӧ весьшӧрӧ: Лушка ньӧти эз вӧв сэтшӧм йӧз пӧвстысь, кодъяс кокниа бӧрыньтчӧны асланыс планъясысь.
А сійӧ планъясӧ пырліс Давыдовлысь сьӧлӧмсӧ завоюйтӧм.
Збыльысь, не йитны жӧ сылы ассьыс олӧмсӧ кутшӧмкӧ гремяченскӧй зон олӧмкӧд?
Да и мыйла?
Медым пӧрысьӧ-нэмӧдз косьмыны пач дорын да ветлӧдлыны степын гӧранінын да ӧшъяс дінын?
А Давыдов вӧлі прӧстӧй, паськыд пельпомъяса да шань морт, ньӧти абу Макар кодь, коді нинӧм оз кӧсйы тӧдны, делӧясыс кындзи да мирӧвӧй революция виччысьӧм кындзи, абу Тимофей кодь...
Сылӧн вӧлі ичӧтик тырмытӧмтор: эз вӧв пиньыс, да ещӧ медся тыдалан местаас — водзас; но Лушка миритчис сыӧн бӧрйӧм радейтана мортлӧн тайӧ ортсыса тырмытӧмторйыскӧд.
Сійӧ аслас дженьыдик, но ыджыд опыта олӧмын тӧдмаліс, мый мужчинаӧс донъялігӧн пинь — абу главнӧйыс.
Аскинас рӧмдӧм бӧрын Лушка бара локтіс, тайӧ пӧрйӧ вӧччӧма да ещӧ ёнджыка ас дорас ыштӧдана.
Локтӧмлы помканас вӧліны газетъяс.
— Вайи тіянлысь газеттӧ...
Позьӧ ещӧ босьтлыны?
А небӧгъяс тіян абуӧсь?
Меным эськӧ кутшӧмкӧ интереснӧйӧс, любовь йылысь.
— Газетъяссӧ босьт, а небӧгъяс абуӧсь, менам абу лыддьысян керка.
Лушка, тшӧктӧм виччысьтӧг, пуксис да серьёзнӧя заводитіс сёрнитны коймӧд бригадаын кӧдзӧм йылысь, Гремячӧй Логын котыртӧм молочнӧй фермаысь сыӧн аддзӧм нелючкияс йылысь.
Сійӧ прӧстӧ, мудериттӧг кӧсйис лоны Давыдовлы матынджыкӧн, пырӧдчыны сы интересъясӧ, кутшӧмъясӧн — кажитчис сылы — сійӧ должен эськӧ овны.
Давыдов первойсӧ кывзіс сылысь эскытӧг, но сэсся ылаліс сёрнинас, висьталіс молочнӧй ферма стрӧитӧм кузя аслас планъяс йылысь, пӧпуттьӧ юӧртіс йӧв обработайтӧм кузя заграницаын шедӧдӧм выль техническӧй достижениеяс йылысь, помланьыс сьӧкыдпырысь шуис:
— Сьӧм миянлы колӧ зэв уна.
Колӧ ньӧбны уна лысьтысь мӧсъяслысь некымын кукань, колӧ лӧсьӧдны племеннӧй ӧшкӧс...
Ставсӧ тайӧс колӧ вӧчны кыдз позьӧ регыдджык.
Ӧд правильнӧя сувтӧдӧм молочнӧй овмӧс кутас сетны зэв ыджыд доход!
Факт, мый тайӧ делӧын колхоз ладмӧдас ассьыс бюджетсӧ.
Но, мый налӧн эм сэні ӧні?
Важиник сепараторшой, кодлы потӧм грӧш доныс, коді оз вермы ни чертасӧ лэдзны тулысын лысьтӧм йӧв, и ставыс.
А бидон пи ӧти абу, и йӧвсӧ важмоз кисьталӧны гырысь гырничьясӧ.
Кутшӧм тайӧ удж?
Вот тэ шуан, мый налӧн йӧлыс шоммӧ, а мыйла шоммӧ?
Ӧд, дерт нин, кисьталӧны няйт дозмукӧ.
— Гырничьяссӧ омӧля пӧжӧны, сы вӧсна и шоммӧ.
Но, вот ме жӧ и шуа, мый лёка видзӧны дозмуксӧ.
Тэ босьтчы тайӧ уджас да вайӧд сійӧс порядокӧ.
Мый колӧ вӧчны — вӧч, правление век отсалас.
А тадзи мый нӧ?
Йӧв пыр кутас тшыкны, он кӧ мӧд видзӧдны дозмук бӧрся, лысьтысьяс кӧ кутасны сідз лысьтыны, кыдзи ме вот неважӧн аддзылі: пуксьӧ мӧс дінӧ, сылысь вӧрасӧ оз мыськы да аслас лысьтысьысьлӧн киясыс фактически мыськытӧмӧсь.
abu
Кадыс менам эз вӧв босьтчыны тайӧ уджас.
А ме нин босьтча!
И тэ, пудраӧн пудритчӧм пыдди да мичмӧдчӧм пыдди, босьтчин эськӧ мед кӧзяйствуйтны фермаын, а?
Индам тэнӧ заведующӧйӧн, мунан курсъяс вылӧ, велӧдчыштан, кыдзи колӧ научнӧй ногӧн заведуйтны, и лоан квалифицируйтчӧм нывбабаӧн.
— Ог нин, мед метӧг кӧзяйствуйтӧны, — ышловзис Лушка, — сэні и метӧг эмӧсь кодлы порядокӧ ставсӧ вайӧдны.
А заведующӧйӧн ме ог кӧсйы лоны.
И курсъяс вылӧ ог кӧсйы мунны.
Вывті ёна колӧ тӧждысьны.
Ме кокниа радейта уджавны, медым вӧляджыка овны, а тадзтӧ мый нӧ?..
Уджыд, сійӧ радейтӧ йӧйясӧс.
— Бара тэ быдсяма лӧсявтӧмторъяссӧ больган! — дӧсадапырысь шуис Давыдов, но убеждайтны эз мӧд.
Регыд мысти Лушка мӧдӧдчис гортас.
Давыдов петіс колльӧдны сійӧс.
Мунісны орччӧн бокиса пемыд уличаті, дыр чӧв олісны, сэсся Лушка, коді зэв ӧдйӧ гӧгӧрвоис Давыдовлысь став тӧждысьӧмъяссӧ, юаліс:
— Талун ветлін кубанка видзӧдлыны?
— Ветлі.
— Но, мый?
— Омӧль!
Тайӧ недельын кӧ оз зэр... пола, мый оз пет.
И тэ гӧгӧрвоан, кыдзи тайӧ ставыс, морыс сійӧс лыяс, артмӧ?
Старикъяс, кодъяс волісны ме дорӧ молебен вылӧ разрешениела, мӧдасны пиньсӧ кеслыны, факт!
«А-а, — шуасны, — эз лэдз молебен служитны — и ен эз сет зэрсӧ!»
А енмыс налӧн тані дзик нинӧмла, барометрыс кӧ измис переменнӧй положение вылын.
Но найӧтӧ чорыда кутчысясны асланыс йӧйталана вераӧ.
Веськыд мат, факт!
Мыйтакӧ ми и асьным неуна ӧшибитчим...
Колӧ эськӧ вӧлі сьӧлыштны бахчаяс вылӧ, пропашнӧйяслӧн мыйкӧ мында юкӧн вылӧ да ӧдйӧджык кӧдзны шобді, вот мыйын ӧшибкаыс лои!
И сідз жӧ «мелионопускӧд»: фактически доказывайті эсійӧ нӧшкыслы, Любишкинлы, мый миян условиеясын став агрономическӧй даннӧйяс серти тайӧ пӧрӧдаыс медся туяна...
Давыдов бара быттьӧ ловзис да, асьсӧ интересуйтантор вылӧ веськалӧм бӧрын, сёрнитіс эськӧ дыр да сьӧлӧмсяньыс, но Лушка торкис сійӧс явӧ терпитны вермытӧг:
— Да эновт тэ нянь йывсьыд!
Вай лучшӧ пуксям, пукалыштам, — да индіс канава чурк вылӧ, коді тӧлысь югӧр улын вӧлі кельыдлӧз.
Воисны.
Лушка кусыньтыштіс юбкасӧ, кӧзяйка моз предложитіс:
— Тэ эськӧ мед ассьыд пинжактӧ вольсалін, а то ме пола юбкаӧс лякӧсьтны.
Менам тайӧ праздничнӧй...
И кор орччӧн пуксисны вольсалӧм пинжак вылӧ, матыстіс Давыдовлӧн шпыннялысь чужӧм дорӧ стрӧгӧн лоӧм, аслыснога мичаммӧм чужӧмсӧ, шуис:
— Тырмас нянь йылысь да колхоз йылысь!
Ӧні оз та йылысь ков сёрнитны...
Тэ кылан, кутшӧм дукыс топольвывса том корйыслӧн?..
Та вылын и помасисны Давыдовлӧн падъялӧмъясыс, коді кыссис Лушка дорӧ да поліс, мый сыкӧд матыстчӧмнас уськӧдас ассьыс авторитет.
...Соловейяс старайтчисны мыйвынсьыс, эз ланьтлыны здук кежлӧ.
Давыдов сувтіс, сы кок улысь шарӧдчигтыр гӧгыльтчис канаваӧ кос сёй.
Соловейяслысь лӧсьыда быдногыс сьылӧмсӧ кывзігӧн Давыдов дӧсадапырысь думайтіс: «Кутшӧм тайӧ ёрӧм, вреднӧй лэбач!
Сійӧ вермас самӧй крепыд мортӧс вайӧдны со этайӧ канава дорӧдзыс, факт!»
Лушка век на куйліс гатшӧн, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, синъяссӧ мудзпырысь куньтыртӧмӧн.
Минут дыра чӧв олісны.
Сэсся сійӧ кыпӧдчис немвиччысьтӧг тэрыба, кияснас шымыртіс кусыньтӧм пидзӧсъяссӧ да мӧдіс тіравны шытӧг сералӧмысь.
Сераліс сідз, быттьӧкӧ сійӧс гильӧдісны.
— Тэ... мыйла тайӧ? — гӧгӧрвотӧг да ӧбидитчӧмпырысь юаліс Давыдов.
Но Лушка сідз жӧ немвиччысьтӧг дугдіс серавнысӧ, нюжӧдіс кокъяссӧ да, лядьвейяссӧ да кынӧмсӧ кипыдӧсъяснас малалігмоз, думыштчӧмӧн шуис неуна сибдыштӧм да шуда гӧлӧсӧн:
— Сы вӧсна и кокни жӧ меным ӧні!..
— Гӧн кӧ пуктан — сідзи и лэбзян? — скӧрмис Давыдов.
— О-о-ог, тайӧ тэ весьшӧрӧ... весьшӧрӧ скӧралан.
abu
А мый нӧ меным, чудак, бӧрдны, али мый, колӧ?
Пуксьы, мый ырскӧбтін-чеччин?
Давыдов неокотапырысь кывзысис.
«Мый нӧ ӧні сыкӧд вӧчны?
Ковмас тайӧс кыдзкӧ фактически оформитны, а то Макар водзын да и вообщӧ абу лӧсьыд...
Вот эз вӧв шог, да чӧртъяс кӧвъялісны лёк!» — тӧлысь югӧр улын Лушкалӧн турунвижкодь чужӧм вылӧ синбӧжнас видзӧдлывліг думыштіс сійӧ.
А Лушка, кияснас муӧ инмӧдчывтӧг, пелька чеччис, нюмъялігтыр, синсӧ читкыртӧмӧн юасис:
— Лӧсьыд ме?
А?
— Кыдз тэныд шуны... — Лушкалысь векни пельпомъяссӧ кутлігтыр эз веськыда вочавидз Давыдов...
40 глава
Гремячӧй Лог весьтті кӧш дорысь моз киссьӧм зэр бӧрын, аскинас, Яков Лукич верзьӧмӧн мӧдӧдчис Краснӧй дуброваӧ.
Сылы вӧлі колӧ аслас киясӧн пасъявны дубъяссӧ, кодъясӧс ковмас пӧрӧдны, сы вӧсна мый аски коймӧд бригада пӧшти ставнас должен вӧлі петны дуброваӧ, медым заводитны лэдзны плӧтинаяс вӧчӧм вылӧ колана вӧр.
Яков Лукич мӧдӧдчис асывсянь.
Сылӧн вӧлыс, кӧрталӧм бӧжнас ӧвтчышталігтыр, муніс тэрмасьтӧг.
Нильӧг няйт вывті мунігӧн вӧлыслӧн дортӧм водз кокъясыс вильдалісны.
Но Яков Лукич ни ӧтчыдысь эз лэптыв плетьсӧ: сылы некытчӧ вӧлі тэрмасьнысӧ.
Седлӧ вылӧ дом поводсӧ пуктӧмӧн сійӧ куритчис, видзӧдаліс Гремячӧй Лог гӧгӧр шыльквидзысь степсӧ, кӧні быд кыр, быд овраг да мыльк вӧліны тӧдсаӧсь да матыссаӧсь сы сьӧлӧмлы челядьдырсяньыс, нимкодясис ваысь польдчӧм, небыд муясӧн, чорыд зэрысь копыртчыштӧм мыськӧм кӧдзаясӧн, зэв ыджыд дӧсадаӧн да скӧрысь думайтіс:
«Туналіс зэрсӧ, пиньтӧм чӧрт!
Петас кубанка!
Видзӧдтӧ, кыдз быттьӧ и енмыс тшӧтш тайӧ ӧкаяннӧй власьт дорыс!
То вӧліны век няньтӧм да кос вояс, а то кызь ӧтикӧд восянь бузгыльтӧ няньыс!
Став природаыс сулалӧ сӧветскӧй власьт дор, тадзтӧ кор нӧ верман виччысьны сылысь киссьӧм?
Да, «союзникъяс» кӧ оз отсавны йӧткыштны коммунистъясӧс, асьным ми дзик нинӧм огӧ вермӧй вӧчны.
Некутшӧм Половцевъяс оз вермыны водзсасьны, кӧть кутшӧм вежӧраӧсь найӧ эськӧ эз вӧвны.
Вын чегъялӧ идзасӧс, кытчӧ нӧ вынлы паныд мунан?
А ещӧ войтырыс проклятӧй, вреднӧй лои...
Ӧтияс ӧти йылысь доказывайтӧны да быдпӧлӧс доносъяс вӧчалӧны.
Сӧмын мед эськӧ сылы, кычипилы, овны, а сэн кӧть му вылын и йӧн оз быдмы.
Омӧль кад!
И кытчӧ сійӧ во-мӧд мысти катовтас, небось, ачыс чӧртыс оз тӧд...
Но менам, тыдалӧ, чужсьылӧма шуда часӧ, мӧдног эськӧ Половцевкӧд менам делӧӧй эз помась тадзи лючки-ладнӧ.
Ӧшавны эськӧ ӧшлы гез йылын!
Но и слава богу, мый тайӧ ставыс артмис кыдз колӧ да сӧстӧма.
Виччысьыштлам ещӧ, кыдз сійӧ лоӧ водзӧ.
Ӧні эз удайтчы янсӧдчыны сӧветскӧй власьткӧд — гашкӧ, ещӧ надёжнӧйджык делӧ пансяс!»
Шонді водзын шевкнитчӧм турун вылын, крепаммӧм нянь петасъяс вылын тіраліс стеклярусъяс моз дзирдалысь лысва.
Рытыв тӧв вӧрӧдіс сійӧс, и лысва войтъясыс мынлісны, дзирдалісны ӧшкамӧшка рӧмӧн, гылалісны зэр дука, дона да мелі му вылӧ.
Кӧлеса туйясын сулаліс на муас йиджтӧм зэр ваыс, но Гремячӧй Лог весьтын кыпӧдчис нин топольясысь вылӧджык асъя розӧвӧй ру, и лӧсталысь лӧз енэжын, кодӧс быттьӧ сӧстӧма мыськӧма чорыд зэрыс, чусаліс асъя югыднас суӧм эзысь том тӧлысь.
Тӧлысьыс вӧлі чеканитӧмкодь вӧсньыдик, ньывкӧс, быттьӧ кӧсйис сетны уна зэр, и Яков Лукич, сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, тырвыйӧ мӧдіс эскыны: «Лоас бур урожай!»
Дуброваӧ сійӧ воис луншӧр кад гӧгӧрын.
Вӧлыслысь кӧрталіс водз кокъяссӧ да лэдзис йирсьыны, а ачыс кыскис тасма костсьыс плӧтничайтан ичӧтик чер да мӧдіс лӧсышталӧмӧн пасъявны дубъяссӧ сійӧ делянкаысь, кодӧс лесничӧй индіс гремяченскӧй колхозлы.
Верӧтя помысь лӧсыштіс квайт кымын дуб, матыстчис ӧчереднӧй пу дорӧ.
Джуджыд ён дуб, мачтӧвӧй пу судта да шоча паныдасьлысь веськыд, гордӧя кыпӧдчӧма ляпкыдик тушаа, паськыд лапъяса караичьяс да пӧрысь вязъяс костӧд.
Дзик туган йылас, тшӧкыд, лӧсталысь турунвиж коръяс пӧвстын, тыдаліс рака поз.
Артавны кӧ кызта сертиыс, дубыс вӧлі Яков Лукичкӧд пӧшти ӧттшӧтшъя, и сійӧ, кипыдӧсъясас сьӧлалігмоз, жалитӧмӧн да шогсигтыр видзӧдіс кувны сиӧм пу вылӧ.
Лӧсыштіс, кырсьтӧминас бокас гижис чернильнӧй карандашӧн «Г. К.» да, зараваӧн ойдӧм чагторсӧ кокнас чужйыштӧм бӧрын, пуксис куритчыны.
«Кымын во тэ олін, вокӧ!
Некод тэ вылын эз вӧв ыджыдыс, и вот воис кад кувны...
Пӧрӧдасны тэнӧ, пласнитасны, кераласны тэнсьыд мичлунтӧ черӧн — увъястӧ да вожъястӧ, да кыскасны пруд дорӧ, тувъяласны свая пыдди плӧтина местаӧ... — пашкыр юра дуб вылӧ улісянь выліӧ видзӧдігӧн думайтіс Яков Лукич.
— И кутан тэ сісьмыны колхознӧй прудйын, кытчӧдз дзикӧдз он сісьмы.
А сэсся тулыснас бузгысь ваыс турки-тарки нуас тэнӧ кытчӧкӧ овраг вомӧ, — и тэныд ставыс, пом!»
Тайӧ мӧвпъяссьыс Яков Лукич друг доймымӧн мӧдіс чувствуйтны гӧгӧрвотӧм шог да тревога.
Сылы эз ло лӧсьыд.
«Али тэнӧ жалитны, не керавны?
Не ставсӧ жӧ колхозлы воштӧм вылӧ...
И сьӧлӧм кокнялӧмӧн, радлігтыр решитіс:
— Ов!
Быдмы!
Красуйтчы!
Мыйӧн тэныд абу олӧм!
Ни тэнсьыд налог, ни самооблог, ни колхозӧ тэныд оз ков пырны...
Ов, кыдзи енмыс тэныд тшӧктіс!»
Сійӧ тэрыба чеччис, босьтіс китырыс няйт сёй, бура мавтіс лӧсыштӧминсӧ.
Верӧтя вылысь муніс дӧвӧльнӧй да успокоитчӧма...
Став квайтымын сизимнан дубсӧ пасйис небзьылӧм сьӧлӧма Яков Лукич, пуксис вӧв вылӧ, мӧдӧдчис вӧр пӧлӧн.
— Яков Лукич, сувтлы регыдик кежлӧ! — чукӧстісны сійӧс туй вылӧ петігӧн.
А сэсся боярышник куст сайысь петіс сьӧд баля ку шапкаа да шоныд шинель нойысь вурӧм курткаа морт; курткаыслысь кизьяссӧ вӧлі разялӧма.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі сьӧд да чорзьӧма тӧвсьыс, омӧльтчӧмысла бандзибъясас кучикыс ёна зэвтчӧма, синъясыс пыдӧ вӧйӧмаӧсь, а косьмӧм еджгов паръяс вевдорас бура тӧдчис быдмӧм пушыд ускыс, быттьӧ серпасалӧма шомӧн.
— Он тӧд, али мый?
Мортыс пӧрччис шапкасӧ, видзчысигтыр гонняліг петіс эрдтор вылӧ, и сӧмын сэки Яков Лукич тӧдіс Тимофей Рваныйӧс.
— Кытысянь тэ?.. — юаліс вывті ёна омӧльтчӧм, тӧдтӧм выйӧдз вежсьӧм Тимофейлысь шемӧсмӧм Яков Лукич.
— Кытысь бӧрсӧ оз волыны...
Ссылкаысь...
Котласысь.
— Збыльысь ӧмӧй пышйин?
— Пышйи...
Тэнад сьӧрсьыд, Яков дядь, нинӧм абу?
Нянь абу?
— Эм.
— Вай, Христа ради!
Ме нёльӧд сутки... сісь шомкорйӧн... — и, быттьӧ ньылыштігас виньдӧмысь, джӧмдіс.
Сылӧн тіралісны паръясыс, кӧинлӧн моз дзирдалісны синъясыс, кор видзӧдіс сы бӧрся, кыдзи Яков Лукич кыскӧ питшӧгсьыс нянь кӧрыш.
Нянь бердӧ сійӧ сатшкысис тшыгъялӧм вӧсна сэтшӧм горша, мый Яков Лукичлӧн весиг лолыс бырлі.
Чашйис сотчӧм чорыд коркасӧ кияснас, расйис сьӧмӧссӧ крукыля чуньяснас да, пӧшти курччавтӧг, ёсь голяпетуксӧ сьӧкыда вӧрӧдігтыр, горша ньылаліс.
И сӧмын сэки лэптіс Яков Лукич вылӧ код мортлӧн кодь синъяссӧ, кодъяс эз нин дзирдавны биависьӧм дырйи моз, кор виньдігтыр ньылыштіс медбӧръя кусӧксӧ.
— Тшыгъялӧмыд тэ, зонмӧ... — жалитӧмпырысь шыасис Яков Лукич.
— Шуа тай, мый витӧд лун тшыг вӧсна сёя то сісь шомкор, то аддза кольӧм вося косьмӧм терновник...
Усырмуні ме...
— Но, тэ кыдз нӧ татчӧдзыс?
— Подӧн станциясянь.
Войяснас локті, — мудзпырысь вочавидзис Тимофей.
Сійӧ друг кельдӧдіс, быттьӧ видзис сёйӧм вылас медбӧръя эбӧссӧ.
Дугдывтӧг сутшиктӧдӧм треситіс сійӧс, быть лои сылы мучитчигтыр чукрасьны.
— А батьыд нӧ ловъя?
Семьяныд кыдз, дзоньвидзаӧсь? — водзӧ юасис Яков Лукич, но вӧв вывсьыс эз лэччы да кадысь кадӧ полігтыр видзӧдлывліс гӧгӧрбок.
— Бать кувсис гырк пытшкӧс воспалитчӧмысь, мам да чой сэнӧсь.
А тіян хуторад кыдзи сэн Лукерья Нагульнова олӧ?
— Сійӧ, зонмӧ, юксис ӧд мужикыскӧд.
— Кӧні пӧ сійӧ ӧні? — быттьӧ ловзис Тимофей.
— Тьӧтка ордас олӧ, сёйӧ-юӧ кысь веськалас.
— Тэ, Яков дядь, вот мый...
Тэ, мыйӧн воан, висьтав сылы, медым сійӧ ваяс меным талун жӧ татчӧ сёянтор.
Ме дзикӧдз омӧльтчи, ог мун, колӧ куйлыштны, лунйыны.
Да и вывті мудзи.
Сё сизимдас верст, и войясын, а тӧдтӧм местаті войын, тӧдан, кутшӧм ветлӧдлынысӧ?
Мунан сьӧдас...
Мед ваяс.
А мыйӧн муртса вермӧдчыштны мӧда, ачым хуторӧ воа...
Кувтӧдз гажтӧм лои рӧднӧй местаясысь! — да мыжа морт моз нюммуніс.
— Кыдзи пӧ водзӧ овнысӧ тэ думайтан? — юасис аддзысьӧмсьыс ёна шемӧсмӧм Яков Лукич.
И Тимофей скӧр чужӧмӧн вочавидзис:
— Он тӧд — кыдзи?
Ме ӧні ола ӧтка кӧин моз.
Вот шойччышта неуна, локта войнас хуторӧ, перъя гуысь винтовка...
Сійӧс менам гуалӧма гумла дорӧ...
И заводита кыйсьыны!..
Меным ӧти туй сетӧма.
Менӧ кӧ казнитӧны, и ме кута казнитавны.
Ӧткымынъяслы шлёпкӧбта гӧстинечьяс... ӧткымынъяс садьсяласны.
Но, дуброваын ола арӧдзыс, а, кынмавны заводитӧм бӧрын, сетча Кубаньлань либӧ ещӧ кытчӧкӧ.
Белӧй светыс ӧд паськыд, и ми вокыс, татшӧмъясыс вот, аддзысясны, тӧдан, оз ӧти сё.
— Макарлӧн Лушкаыс быттьӧкӧ колхозса председателькӧд гартчыны кутӧма, — полігтыр юӧртіс Яков Лукич, коді эз ӧтчыд казявлы, кыдзи Лушка котравліс Давыдов дінӧ патераас.
Тимофей водіс куст улӧ.
Водтӧдіс сійӧс терпитны позьтӧм кынӧм висьӧм.
Но сійӧ, кӧть и коставлӧмъясӧн, век жӧ мӧдіс сёрнитны:
— Давыдовлы, вражиналы, медводз...
Мӧдаръюгыдӧ сійӧс...
А Лушка меным вернӧй...
Важ любовыд оз вун...
Тайӧ абу нянь-сов...
Ме сы сьӧлӧм дорӧ туйсӧ век аддза...
эз тыр, небось...
Пӧгибӧ вайӧдін тэ менӧ, дяденька, аслад няньӧн...
кынӧмӧс менсьым орйӧдлӧ...
Сідзкӧ, Лушкалы висьтав...
мед гос да нянь ваяс...
Няньсӧ унджык.
Яков Лукич водзвыв висьталіс Тимофейлы сы йылысь, мый дуброваын аски заводитасны пӧрӧдчыны, петіс вӧрысь да мӧдӧдчис мӧд бригадалӧн му вылӧ, медым видзӧдлыны кубанкаӧн кӧдзӧм участок.
Неважӧн на шом кодь сьӧд му вылын помысь помӧ зэв нежнӧй турунвиж прӧшвиӧн дзирдалісны дыр мысти писькӧдчӧм петасъяс...
Лукич воис хуторӧ сӧмын войнас.
Колхознӧй конюшня дорсянь муніс гортас Тимофей Рваныйкӧд аддзысьлӧм вӧсна лоӧм сэтшӧм жӧ лёк настроениеӧн, кутшӧм и вӧлі луннас.
А гортас сійӧс виччысис выль да ещӧ ёнджыка курыд неприятность...
Кухняысь ырскӧбтіс посводзас моньыс да вашкӧдігтыр висьталіс сылы:
— Бать, миянын гӧсьтъяс...
— Кодъяс?
— Половцев да эсійӧ... кӧсӧйыс.
Воисны муртса пемдыштӧм бӧрын...
Ми мамкӧд буретш вӧлі мӧсъясӧс лысьтам.
Пукалӧны горничаын.
Половцев зэв код, а эсійӧсӧ он гӧгӧрво...
Кыкнанныслӧн паськӧмъясыс вывті ёна росйысьӧмаӧсь.
Тойясыс налӧн гыӧмӧн-гыӧны... веськыда паськӧм вывтіыс жуӧны!
Горничаысь кыліс сёрни; кызӧктышталігтыр, серампырысь да ёся сёрнитіс Лятьевский:
— ...Но, дерт жӧ!
Коді ті сэтшӧмыс, <ns>милостидарь</ns>?
Ме тіянлысь юала, достопочтеннӧй господин Половцев.
А ме висьтала тіянлы, коді ті сэтшӧмыс...
Колӧ?
<ns>Пжалуста</ns>!
Отечествотӧм патриот, армиятӧм полководец и, тайӧ сравнениеясыс кӧ тіянлы кажитчасны вывті ыджыдӧн да отвлечённӧйӧн, — картіӧн ворсысь, кодлӧн зептас абу ни ӧти злотӧй.
Половцевлысь пӧдӧмкодь кызіник гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Яков Лукич лигышмуні стен бердас, кутчысис юрас...
Важыс заводитчӧ выльысь.
{Шолохов М. А. (комиӧдіс Kodko) @ Мортлӧн судьба @ висьт @ М. Шолохов. Мортлӧн судьба @ 1958 @ Лб. 3‒40.}
Шолохов Михаил
Мортлӧн судьба
Евгения Григорьевна ЛЕВИЦКАЯЛЫ, 1903 восянь КПСС-са членлы
Верхньӧй Донын войнабӧрса первой тулыс вӧлі вывті дружнӧй.
Март помын Приазовьесянь заводитісны пӧльтны шоныд тӧвъяс, и кык сутки мысти нин Донлӧн шуйга вадорыс дзикӧдз кушмис, лымйӧн тырӧм оврагъяс степын польдісны, степса юяс жуглісны йисӧ да мӧдісны бузгыны-шумитны, и туйяс кузя пӧшти эз кут позьны ветлӧдлыны.
Тайӧ лёк кадас, кор туйяс тшыксисны, меным ковмис мунны Букановскӧй станицаӧ.
Муннысӧ абу и ылын — ставыс квайтымын кымын километр, — но венны сійӧс эз вӧв сэтшӧм кокни.
Ми ёрткӧд мӧдӧдчим шонді петтӧдз.
Вердаса кык вӧв, гужияссӧ струна моз зэвтӧмӧн, муртса кыскисны сьӧкыд телега.
Кӧлесаясыс дзик телега чӧрсӧдзыс вӧйласисны лым да йи сора васӧд лыаӧ, и час мысти вӧвъяс пӧсялісны, шлея ременьяс улын тыдовтчис нин еджыд быг, а асъя сӧстӧм сынӧдас кольмӧдана ӧвтіс вӧв ньылӧм дук да сиӧс-заводсянь дьӧгӧдь дук.
Сэн, кыті вӧлі торйӧн сьӧкыд вӧвъясыслы, ми чеччылім телегаысь, мунім подӧн.
Сапӧг улын больскакыліс вазьӧм лым, мунны вӧлі сьӧкыд, но туй бокъясын пыр на вӧлі шонді водзас крусталь моз дзирдалысь йи, и сэті муннысӧ вӧлі ещӧ сьӧкыдджык.
Квайт час чӧжӧн ми мунім комын километр да воим Еланка ю вомӧн перевоз дорӧ.
Гожӧмнас косьмывлысь неыджыд ю, коді вӧлі Моховскӧй хутор дорын, нюрзьӧм местаті ойдӧма быдса километр пасьта.
Вуджны колӧ вӧлі дзибыр пыжӧн, кытчӧ тӧрис куим мортысь не унджык.
Ми бӧр мӧдӧдім вӧвъясӧс.
Мӧдар вадорас колхознӧй сарайын миянӧс виччысис важиник, быдторсӧ аддзывлӧм «виллис», кодӧс вӧлі кольӧма сэтчӧ тӧвнас на.
Шоперкӧд кыкӧн ми полігтыр пуксим омӧлик пыжӧ.
Ёртӧй кӧлуйясӧн кольччис вадорӧ.
Муртса тойыштчим вадорысь, и сісь пыж пыдӧсӧд уналаті кутіс пырны ва.
Мый сюри ки улӧ кӧнӧпатитыштім омӧлик пыжнымӧс да койим сэтысь васӧ, кытчӧдз эгӧ воӧй.
Час мысти ми вӧлім Еланка мӧдар вадорын.
Шопер вайӧдіс хуторысь машина, локтіс пыж дорӧ, босьтіс пелыс да шуис:
— Тайӧ проклятӧй ворйыс кӧ оз киссьы вуджигас, час кык мысти воам, водзджыксӧ энӧ виччысьӧй.
Хуторыс тыдаліс ылын бокын, и перевоз дорын вӧлі сэтшӧм лӧнь, кутшӧм овлӧ йӧзтӧм местаын сӧмын сёр арын да тулыс заводитчигӧн.
Васянь ӧвтіс уль руӧн, сісьмысь ловпулӧн лёк курыд дукӧн, а Хопёрдорса ылі степьяссянь, кодъяс вӧйӧмаӧсь ру пытшкӧ, кокньыдик тӧв вайис лым улысь муртса на мездмӧм мулысь чӧскыд ароматсӧ.
Неылын, вадорса лыа вылын, куйліс пӧрӧдӧм потшӧс.
Ме пукси сы вылӧ, кӧсйи ӧзтыны чигарка, но, кор сюйи киӧс ватнӧй фуфайка веськыд зептӧ, казялі, мый «Беломор» пачка дзикӧдз кӧтасьӧма.
Ю вомӧн вуджигӧн гыыс койыштіс ёна вӧйӧм пыж дор вывті, коскӧдз кӧтӧдіс менӧ гудыр ваӧн.
Сэки меным некор вӧлі думайтны папирос йылысь, колӧ вӧлі шыбитны пелыс да тэрыбджыка койны ва, медым пыжыс эз вӧй, а ӧні, ас вылӧ ёна дӧзмӧмӧн, ме видзчысьӧмӧн перйи зептысь кӧтасьӧм пачка, пидзӧсчаняси да куті ӧтиӧн-ӧтиӧн пуктавны потшӧс вылӧ кӧтасьӧм, рудӧдӧм папиросъяс.
Вӧлі луншӧр кад.
Шондіыс пӧжис, кыдзи май тӧлысьын.
Ме надейтчи, мый папиросъяс регыд косьмасны.
Шонді пӧжис сэтшӧма, мый ме нин куті каитчыны, мый туйӧ петігӧн пасьталі салдатскӧй ватнӧй гач да фуфайка.
Тайӧ вӧлі первойя настӧящӧй шоныд лун.
Лӧсьыд вӧлі пукавны шонді водзын вот тадзи, ӧткӧн, чӧв-лӧньыслы дзикӧдз сетчӧмӧн, да, важ салдатскӧй пеля шапка юрсьыд пӧрччӧм бӧрын, косьтыны тӧвйылас васӧд юрситӧ, мӧвпавтӧг видзӧдны, кыдзи кывтӧны кельыдлӧз сынӧдті гӧгрӧс морӧсъяса еджыд кымӧръяс.
Регыд ме казялі, кыдзи хуторпомса керкаяс сайысь туй вылӧ петіс мужчина.
Сійӧ киӧдыс кутӧмӧн нуӧдіс ичӧтик детинкаӧс, кодлы туша сертиыс вӧлі ар вит-квайтысь не унджык.
Найӧ мудзпырысь восьлалісны перевозлань, но, машина весьтӧдз воӧм бӧрын, кежисны меланьӧ.
Кузь тушаа, гӧрбыльтчыштӧм мужчина матыстчис да шыасис пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн:
— Здорово, вокӧ!
— Здорово.
Ме топӧдлі мелань чургӧдӧм ыджыд, чорыд ки.
Мужчина копыртчис детинкалань, шуис:
— Здоровайтчы дядьыскӧд, пиук.
Сійӧ, тыдалӧ, сэтшӧм жӧ шопер, кыдзи и тэнад батьыд.
Сӧмын ми тэкӧд грузӧвӧй вылын ветлӧдлім, а сійӧ со тайӧ ичӧтик машинанас ветлӧ.
Детинка видзӧдіс меным веськыда синмӧ енэж кодь югыд синъяснас да, муртса нюмъялігтыр, повтӧг чургӧдіс ичӧтик розӧвӧй кӧдзыд кисӧ.
Ме кокньыдика топӧдышті кисӧ, юалі:
— Мый нӧ тайӧ тэнад, старик, киыд сэтшӧм кӧдзыд?
Ывлаыс шоныд, а тэ кынман?
Челядь сяма эскӧмӧн детинка топӧдчыштіс менам пидзӧсъяс дорӧ, чуймӧмпырысь лэптыштіс быгалӧм синкымъяссӧ.
— Кутшӧм нӧ ме старик, дядя?
Ме детинка, и ме ньӧти ог кынмы, а киясӧй кӧдзыдӧсь — лым мачьяс вӧчалі да.
Батьыс пӧрччис мышсьыс вещевӧй мешӧксӧ да, мекӧд орччӧн пуксигмоз, шуис:
— Мат меным тайӧ пассажирыскӧд!
Сы вӧсна и ме мудзи.
Паськыда воськовтан, — сійӧ нин скачӧн мӧдӧдчӧ, вот и видлы татшӧм пехотинец сертиыд ладмӧдчыны.
Сэті, кыті меным колӧ ӧтчыд воськовтны, — ме куимысь воськовта, сідзи и мунам ми сыкӧд, кыдзи вӧв черепахакӧд.
А ӧд сы бӧрся колӧ видзӧдны и видзӧдны.
Муртса бергӧдчыштан, а сійӧ нин гӧптӧ келӧма либӧ йитор жугӧдӧма да кампет пыдди нёнялӧ.
Абу, абу мужичӧй делӧ татшӧм пассажиръясыскӧд путешествуйтны, да ещӧ походнӧй порядокӧн.
Сійӧ чӧв олыштіс недыр, сэсся юаліс:
— А тэ мый, вокӧ, ассьыд начальствотӧ виччысян?
Меным эз вӧв лӧсьыд висьтавны сылы, мый ме абу шопер, и ме вочавидзи:
— Лоӧ виччысьны.
— Мӧдар вадорсяньыс воасны?
— Да.
— Он тӧд, дыр-ӧ оз во пыжыс?
— Час кык мысти.
— Дыркодь.
Но мый нӧ, шойччыштам, тэрмасьныс меным некытчӧ.
А ме муна таті, видзӧда: ас морт-шопер пукалӧ гож водзын.
Вай, думайта, кежала, куритчам ӧтлаын.
Ӧткӧнтӧ и куритны и кувны гажтӧм.
А тэ озыра олан, папирос куритан.
Кӧтӧдін сійӧс, сідзкӧ?
Но, вокӧ, кӧтасьлӧм табакыд, кыдзи и лечитлӧм вӧв, некытчӧ оз шогмы.
Вай бурджык менсьым самосадӧс куритам.
Сійӧ перйис защитнӧй рӧма гач зепсьыс мичаа гартыштӧм, малинӧвӧй рӧма важиник шӧвк кӧшель, разис сійӧс, и ме вевъялі лыддьыны пельӧссьыс вышивайтӧм гижӧд: «Дона боечлы Лебедянскӧй шӧр школаса 6-ӧд классын велӧдчысьсянь».
Ми гартыштім зэв чорыд самосад да дыр олім чӧв.
Ме кӧсйи юавны, кытчӧ сійӧ мунӧ детинкаыскӧд, кутшӧм нужда вӧтлӧ сійӧс татшӧм рӧспутанас, но сійӧ меысь водзджык юаліс:
— Тэ мый, война чӧжыс руль сайын?
— Пӧшти...
— Фронт вылын?
— Да.
— Но, и меным сэні ковмис, вокӧ, апыштны шогсӧ горшӧдз и вылӧджык.
Сійӧ пуктіс пидзӧс вылас гырысь кияссӧ, гӧрбыльтчис.
Ме видзӧдлі сы вылӧ, и меным эз ло лӧсьыд мыйлакӧ...
Аддзылінныд-ӧ ті коркӧ сэтшӧм синъяс, кодъясӧс быттьӧ киськалыштӧма пӧимӧн да кодъяс тырӧмаӧсь сэтшӧм ыджыд шогӧн, мый на вылӧ сьӧкыд видзӧдны?
Вот татшӧмӧсь вӧліны синъясыс мекӧд сёрнитысьлӧн.
Сійӧ чегис потшӧсысь чукля кос ньӧртор, минут кымын чӧла визьйӧдліс сійӧн лыа вывті, гижтіс кутшӧмкӧ тешкодь фигураяс, а сэсся заводитіс висьтавны:
— Мукӧддырйиыс оз узьсьы войнас, видзӧдан пемыдас тыртӧм синъясӧн да мӧвпалан:
«Мыйысь нӧ тэ, олӧмӧй, менӧ тадзсӧ калечитін?
Мыйысь тадзсӧ казнитін?»
Абу меным вочакывйыс ни пемыдын, ни югыд шонді дырйи...
Абу и ог вермы виччысьны!
И друг казяліс: писӧ меліа йӧткыштігмоз шуис:
— Мун, пиук, ворсышт ва дорас, ыджыд ва дорад челядьлы век нин кутшӧмкӧ добыча сюрас.
Сӧмын, смотри, коктӧ эн кӧтӧд!
Кор на ми чӧла пукалім да куритчим, ме гусьӧник видзӧдлі бать да пи вылӧ да казялі ӧти тешкодьтор.
Детинкаыс вӧлі пасьтасьӧма прӧстӧя, но бура: и сыын, кыдзи пукаліс сы вылын важиник цигейкаӧн дорӧсалӧм кузь пинжакыс, и сыын, мый ичӧтик сапӧгсӧ вӧлі вурӧма сідзи, медым кӧмавны сійӧс вурун носкиӧн, и коркӧ косяссьӧм пинжак соскын мича вурысыс — ставыс петкӧдліс нывбабалысь тӧждлун, мамлысь кужысь кияс.
А батьыс вӧлі мӧдпӧлӧс:
некымынлаті сотӧм фуфайкасӧ вӧлі кыдзсюрӧ да мисьтӧма дӧмлӧма, защитнӧй рӧма важмӧм гачас дӧмассӧ абу вурӧма кыдзи колӧ, а сӧмын ӧшйӧдӧма паськыд, мужичӧй вурысъясӧн;
кокас вӧлі пӧшти выль салдатскӧй ботинки, но топыд вурун носкисӧ сёйӧма воз, наӧ абу инмылӧма нывбаба ки...
Ещӧ сэки на ме думышті: «Либӧ дӧвеч, либӧ гӧтырыскӧд омӧля олӧ».
Но вот сійӧ колльӧдіс синъяснас писӧ, пыдісянь кызӧктыштіс да бара заводитіс висьтавны, и ме куті сюся кывзыны.
— Первойсӧ олӧмӧй менам вӧлі быдӧнлӧн кодь.
Ачым ме Воронежскӧй губернияысь, сюрс ӧкмыссёӧд воын чужлі.
Гражданскӧй война дырйи вӧлі Гӧрд Армияын, Киквидзе дивизияын.
Кызь кыкӧд воӧ, кор ёна тшыгъялісны, мунлі Кубаньӧ, кулакъяслы ишачитны, сійӧн и ловйӧн коли.
А бать-мам да чойӧй гортын тшыглы кулӧмаӧсь.
Коли ӧтнамӧн.
Рӧдвуж некӧн некод, ни ӧти морт.
Но, во мысти локті Кубаньысь, керкаӧс вузалі, муні Воронежӧ.
Первойсӧ уджалі плӧтникъяс артельын, сэсся пыри заводӧ, велӧдчи слесарӧ.
Регыд мысти гӧтраси.
Гӧтырӧй быдмӧма детскӧй домын.
Сирӧта.
Бур ныв меным веськаліс!
Бур характера, серамбана, кесъясьысь да тӧлка, абу ме кодь.
Сійӧ ичӧтысяньыс тӧдмалӧма курыд олӧмсӧ, гашкӧ, тайӧ и тӧдчис сы характерын.
Бокисянь видзӧдны — эз нин сійӧ сэтшӧм тӧдчана вӧв, но ме ӧд эг бокисянь сы вылӧ видзӧд, а веськыда.
И эз вӧв меным сыысь мичаджыкыс да мусаджыкыс, эз вӧв свет вылас и оз ло!
Локтан удж вылысь мудзӧмыд, а мукӧддырйиыс и чӧрт кодь скӧр.
Оз, лёк кыв вылӧ сійӧ тэныд оз вочавидз лёка.
Мелі, лӧнь, оз тӧд, кытчӧ тэнӧ пуксьӧдны, зільӧ, медым и тырмытӧм дырйиыс бурджыка тэнӧ вердны.
Видзӧдан сы вылӧ и небзьӧ сьӧлӧмыд, и недыр мысти кутыштлан сійӧс, шуан:
«Прӧстит, муса Иринка, горзі ме тэ вылӧ.
Гӧгӧрвоан, удж вылын талун менам эз ладмы».
И бара миян мир, и менам сьӧлӧм вылын спокойнӧ.
А тэ тӧдан, вокӧ, мый тайӧ лоӧ уджалігад?
Асывнас ме чечча, быттьӧ нинӧм эз и вӧвлы, муна заводӧ, и любӧй удж ме киын пуӧ!
Вот мый тайӧ лоӧ — имеитны тӧлка гӧтырӧс.
Удайтчывліс корсюрӧ пӧлучка бӧрын и юыштны ёртъяскӧд.
Корсюрӧ овлывліс и сідзи, мый гортад локтігӧн сэтшӧма шатласян, мый бокисяньыс, кӧнкӧ, и видзӧднысӧ страшнӧ.
Дзескыд тэныд уличаыс, да и ставыс, ог нин сёрнит переулокъяс йылысь.
Мортыс ме вӧлі сэки дьявол кодь ён, юны вермылі уна, а гортӧдз век волывлі ас кокӧн.
Но овлывліс мукӧддырйиыс и сідзи, мый медбӧръя перегонсӧ мунлі первой скоростьӧн, мӧд ногӧн кӧ нёль кокӧн, но век жӧ волі гортӧдз.
И бара жӧ ни видчӧм, ни горзӧм, ни скандал.
Сӧмын шпыннялыштӧ менам Иринка, да и то видзчысьӧмӧн, медым эськӧ ме эг дӧзмы.
Пӧрччӧдас менӧ да шӧпкӧдӧ:
«Вод стен бердас, Андрюша, а то унйывсьыд усян крӧватьсьыс».
Но, ме, быттьӧ зӧр мешӧк, шлапкыся, и ставыс кутас гартчыны син водзын.
Сӧмын унйылысь кыла, мый сійӧ менӧ юрӧд ньӧжйӧник малалӧ да шӧпкӧдӧ мыйкӧ меліӧс, жалитӧ, сідзкӧ...
Асывнас сійӧ менӧ удж вылӧ мунтӧдз час кык водзджык кок йылӧ сувтӧдас, мед ме палялі.
Тӧдӧ, мый пӧкмелля дырйи ме нинӧм сёйны ог кут, но, ваяс сола ӧгурцы либӧ ещӧ мыйкӧ кокниджыкӧс, кисьтас гранёнӧй стӧкантыр вина.
«Пӧкмелитчы, Андрюша, сӧмын унджыксӧ оз ков, менам мусаӧй».
Да позьӧ ӧмӧй нӧ не оправдайтны татшӧм дӧвериесӧ?
Юа, аттьӧала сійӧс кыв шутӧг, сӧмын синъясӧн, окышта и муна удж вылӧ.
И шуис кӧ эськӧ сійӧ меным кодъюраыдлы паныда кыв, горӧдіс либӧ видчыштіс, и ме эськӧ, со тэн енмыс, и мӧд лунас юи.
Тадзи и овлӧ мукӧд семьяясас, кӧні гӧтырыс тӧлктӧм; аддзывлі ме татшӧм шалаваястӧ, тӧда.
Регыд мысти челядь миян лоисны.
Первой пи чужис, во-мӧд мысти ещӧ кык ныв.
Сэки ме ёртъясысь торйӧдчи.
Став пӧлучкаӧс гортӧ вая, семьяӧй ыдждіс, не юӧмӧдз.
Выходнӧйӧ пиво кружка юа и та вылын точка пукта.
Кызь ӧкмысӧд воын куті интересуйтчыны машинаясӧн.
Изучиті автоделӧ, пукси руль сайӧ грузӧвӧй машина вылӧ.
Сэсся велалі да эз нин вӧв окота бӧр локны заводӧ.
Руль сайын меным кажитчис гажаджык.
Тадзи и олі дас во и эг казявлы, кыдзи тайӧ воясыс колины.
Колины, кыдз быттьӧ вӧтын.
Да мый сійӧ дас воыд!
Юав любӧй олӧма мортлысь, казявліс-ӧ сійӧ, кыдзи олӧмсӧ оліс?
Нинӧмсӧ сійӧ эз казявлы!
Кольӧм кадыд — со эсійӧ ылі степыс кодь жӧ.
Асывнас ме муні сэті, ставыс вӧлі яснӧ гӧгӧр, а восьлалі кызь километр, и со степыс ру пиын, и тасянь он нин торйӧд вӧрсӧ кустъясысь, муяссӧ видзьясысь...
Уджалі ме сійӧ дас восӧ и лун и вой.
Нажӧвиті бура, и олім ми йӧзсьыс эгӧ омӧльджыка.
И челядь радуйтісны: куимнанныс велӧдчисны «отлично» вылӧ, а ыджыдыслы, Анатолийлы, сэтшӧма сетчис математика, мый сы йылысь весиг центральнӧй газетын гижлісны.
Кытысь сылӧн лоис тайӧ наука дінас сэтшӧм ыджыд талантыс, ме и ачым, вокӧ, ог тӧд.
Сӧмын зэв рад ме вӧлі, и гордитчи ме сыӧн, ой кутшӧма гордитчи!
Дас воӧн чӧжим ми неуна сьӧм да война водзвылын лӧсьӧдім аслыным кык жыръя, кладовкаа да ичӧтик коридора керка.
Ирина ньӧбис кык кӧза.
Мый ещӧ колӧ?
Челядь йӧла рок сёйӧны, юр весьтын вевт эм, кӧмаӧсь, пасяӧсь, сідзкӧ, ставыс бур.
Сӧмын стрӧитчи ме сямтӧг.
Сетісны меным участоксӧ авиазаводсянь неылысь.
Вӧлі кӧ эськӧ менам керкаӧй мӧдлаын, гашкӧ, и олӧмыс артмис мӧд ногӧн...
А сэні со сійӧ, война.
Мӧд лунас военкоматсянь повестка, а коймӧд лунас — пӧжалуйста эшелонӧ.
Колльӧдісны менӧ нёльнанныс: Ирина, Анатолий да нывъяс — Настенька да Олюшка.
Челядьӧй кутісны асьнысӧ бура.
Но, нывъяслӧн — абу сытӧг, дзирдалісны синва войтъяс.
Анатолий сӧмын пельпомъяссӧ лэпталіс, йӧжгылясис, кыдз быттьӧ кӧдзыдысь, сылы сэки дас сизимӧд арӧс нин вӧлі, а Ирина менам...
Сэтшӧмнас сійӧс ме дас сизим во чӧжыс ньӧтчыд эг аддзыв.
Войнас менам дӧрӧм пельпомӧй да морӧсӧй сы синваысь эз косьмыв, и асывнас сійӧ жӧ историяыс...
Воим вокзалӧ, а ме жалитӧмӧйла сы вылӧ видзӧдны ог вермы: бӧрдӧмысла паръясыс пыктӧмаӧсь, юрсиыс чышъян увсьыс петӧма, и синъясыс гудырӧсь, йӧй мортлӧн кодьӧсь.
Командиръяс юӧртӧны посадка, а сійӧ уськӧдчис меным морӧс вылӧ, кияссӧ менам сьылі гӧгӧр топӧдіс и ставнас дрӧжжитӧ, быттьӧ кералӧм пу...
И челядь сійӧс ӧлӧдӧны и ме, — нинӧм оз отсав!
Мукӧд нывбабаяс верӧсъясыскӧд, пияныскӧд сёрнитӧны, а менам топӧдчис ме бердӧ, кыдзи пу бердӧ кор, и сӧмын дрӧжжитӧ ставнас, а кыв шуны оз вермы.
Ме и шуа сылы: «Кутчысь, менам муса Иринка!
Шу кӧть меным ӧти кыв».
Сійӧ и висьталӧ и быд кыв бӧрын сыркъялӧ:
«Муса Андрюшаӧй менам...
ог аддзысьлӧй... ми тэкӧд... сэсся... таладор... югыдас...»
Менам сідзи нин сьӧлӧмӧй потӧ шогысла, а сійӧ ещӧ татшӧм кывъяс шуалӧ.
Должен эськӧ гӧгӧрвоны сійӧ, мый меным абу жӧ кокни накӧд торйӧдчыны, эг ӧд тьӧща ордӧ блин сёйны мӧдӧдчы.
Дӧзми ме сэки!
Мырдысьӧн вештышті ме сійӧс ас дінысь да кокньыдика тойышті пельпомас.
Тойышті быттьӧ и кокньыдика, а выныс менам йӧйлӧн мында вӧлі;
сійӧ бӧрыньтчис, воськов куим воськовтіс бӧрвыв да бара ме дінӧ локтӧ посньыдик воськовъясӧн, кияссӧ нюжӧдӧма, а ме сылы гораа:
«Да тадзи ӧмӧй прӧщайтчӧны?
Мый тэ менӧ кадсьыс водз гуалан?!»
Но, бара сывйышті сійӧс, аддза, мый сійӧ абу ас садяс...
Висьталысь друг ланьтіс, и чӧв-лӧняс ме кылі, кыдзи сылӧн мыйкӧ бультікасьӧ горшас.
Сылӧн волнуйтчӧмыс вуджис и меным.
Синбӧжӧн видзӧдлі ме сы вылӧ, но ни ӧти синва тусь эг аддзы сылӧн быттьӧ кулӧма кусӧм синъяссьыс.
Сійӧ пукаліс, юрсӧ шога копыртӧмӧн, сӧмын лётмунӧм, гырысь киясыс муртса-муртса дрӧжжитісны, дрӧжжитіс щӧкаыс, дрӧжжитісны чорыд паръясыс...
— Оз ков, друг, эн казьтыв! — ньӧжйӧник шуи ме, но сійӧ, буракӧ, эз кывлы менсьым кывъясӧс да, волнуйтчӧмсӧ ёна выныштчӧмӧн венӧм бӧрын, друг шуис чирӧм, ёна вежсьӧм гӧлӧсӧн:
— Кувтӧдз, медбӧръя часӧдз, кувны нин кута, а ог прӧстит аслым, мый тойышті сійӧс сэки!..
Сійӧ бара да дыр кежлӧ ланьтіс.
Кӧсйис гартыштны чигарка, но газетнӧй бумагаыс косяссис, табакыс киссис пидзӧс вылас.
Медбӧрын, сійӧ век жӧ кыдзкӧ вӧчис чигаркасӧ, некымынысь горша кыскыштіс тшынсӧ да кызӧдігтыр водзӧ висьталіс:
— Вешйышті ме Ирина дорысь, копырті юрсӧ, окала, а паръясыс сылӧн, быттьӧ йи.
Челядькӧд прӧщайтчи, котӧрті вагон дорӧ, мунігас нин чеччышті подножка вылас.
Поездыс вӧрзис ньӧжйӧ-ньӧжйӧ; муннысӧ меным — аслам йӧз дорті.
Видзӧда, челядьӧй менам сирӧтаясӧн лоисны, ӧтчукӧрӧ чукӧртчӧмаӧсь, кияснас меным ӧвтӧны, кӧсйӧны нюмъёвтны, а сійӧ оз артмы.
А Ирина топӧдӧма кияссӧ морӧс бердас;
паръясыс мел кодь еджыдӧсь, мыйкӧ сійӧ шӧпкӧдӧ, видзӧдӧ ме вылӧ, оз лапнитлы синсӧ, а ачыс ставнас водзлань сетчӧма, быттьӧ кӧсйӧ воськовтны ыджыд тӧвлы паныд...
Татшӧмӧн сійӧ и менам паметьӧ нэм кежлӧ коли: морӧс бердас топӧдӧм кияса, еджыд паръяса да паськыда восьтӧм синъяса, кодъяс тырӧмаӧсь синваӧн...
Пырджык татшӧмӧн ме сійӧс и вӧтӧн аддзывла...
Мыйла ме сійӧс тойышті сэки?
Сьӧлӧмӧс ӧнӧдз на, мыйӧн казьтышта, быттьӧ ныж пуртӧн кырлӧдлӧны...
Формируйтісны миянӧс Белая Церковь дорын, Украинаын.
Сетісны меным «ЗИС‒5».
Сійӧн и муні фронт вылӧ.
Но, война йылысь тэныд нинӧм висьтавны, ачыд аддзылін да тӧдан, кыдзи сійӧ вӧлі первойсӧ.
Гортсянь письмӧяс волісны тшӧкыда, а ачым мӧдӧдлі гежӧда.
Вӧлі гижан, мый ставыс лючки-ладнӧ, ньӧжйӧник воюйтам да кӧть ӧні бӧрыньтчам, но регыд чӧжам вынъяс да сэки петкӧдлам фрицъяслы гаж.
А мый ещӧ позьӧ вӧлі гижны?
Сьӧкыд вӧлі кадыс, эз гижӧдъясӧдз вӧв.
Да и шуны кӧ, ме и ачым эг кӧсйы няргыны, норасьны и терпитны эг вермы сэтшӧм няргысьяссӧ, кодъяс быд лун, колӧ кӧть оз ков, гӧтыръясыслы да мусукъясыслы гижисны, бумага пасьта синвасӧ войтӧдлісны.
Сьӧкыд пӧ сылы, сійӧ и видзӧд, виасны.
И со сійӧ, гача сукаыд, норасьӧ, медым сійӧс жалитісны, а сійӧс оз кӧсйы гӧгӧрвоны, мый сійӧ коньӧр нывбабаясыслы да челядьыслы тылас миянлы дорысь эз вӧв кокниджык.
Ставнас державаыс на вылӧ мыджсис!
Кутшӧм пельпомъяс долженӧсь вӧлі лоны миян нывбабаяслӧн да челядьлӧн, медым татшӧм сьӧкта улас не лямавны?
А вот эз лямавны, сулалісны!
А эстшӧм хлюстыс, васӧд душаыс, гижас норасян письмӧ — уджалысь нывбабалы быттьӧ пес плака кок улас сюясны.
Сійӧ татшӧм письмӧ бӧрас, коньӧр, и кисӧ рудз лэдзас, и уджыс сылы абу удж.
abu
Сы вылӧ тэ и мужчина, сы вылӧ тэ и салдат, медым ставсӧ терпитны, ставсӧ нуны ас вывтіыд, таӧ кӧ нужда чукӧстіс.
А тэын кӧ бабскӧй шомыс унджык мужскӧй дорсьыс, то пасьтав оборкаа юбка, медым ассьыд вӧсни задтӧ мичаджыка тупкыны, мед кӧть бӧрсяньыс баба кодь вӧлін, да мун свеклӧ весавны либӧ мӧс лысьтыны, а фронт вылын тэ татшӧмыс он ков, сэні и тэтӧг дукыс уна!
Сӧмын эз удайтчы меным и ӧти восӧ воюйтны...
Тайӧ каднас кыкысь ранитчылі, но кыкнаннысьсӧ кокниа: ӧтчыдсӧ — киӧй, мӧдысьсӧ — кокӧй; первойысьсӧ — самолётсянь пуляӧн, мӧдысьсӧ — снаряд осколокӧн.
Розьӧдліс немеч менсьым машинаӧс и вывсяньыс и бокъясӧдыс, но меным везитіс, вокӧ, первой кадас.
Везитіс-везитіс да и вайӧдіс дзик помӧдзыс...
Веськалі ме пленӧ Лозовеньки дорын нелямын кыкӧд вося майын татшӧм лӧсьыдтӧм случай дырйи: немеч сэки чорыда наступайтіс, и миян ӧти сё кызь кык миллиметрӧвӧй гаубичнӧй батарея колис пӧшти снарядъястӧг;
грузитісны менсьым машинаӧс снарядъясӧн дзик вевдорӧдзыс, и ачым ме грузитігас сідзи уджалі, мый гимнастёркаӧй ньылӧмысла мышкӧ сибдіс.
Колӧ вӧлі ёна тэрмасьны сы вӧсна, мый бойыс матысмис миянлань: шуйгавылын кодлӧнкӧ танкъяс грымгӧны, веськыдвылын лыйсьӧм кылӧ, водзвылын лыйсьӧны, и заводитіс нин ӧвтны жаритӧм дукӧн...
Миян авторотаса командир юалӧ:
«Прӧйдитан, Соколов?»
А сэні и юасьныс вӧлі нинӧм.
Сэні ёртъясӧй менам, гашкӧ, пӧгибайтӧны, а ме тані нюжмасьны кута?
«Кутшӧм вермас лоны сёрни! — вочавидза сылы.
— Меным колӧ прӧйдитны, и ставыс!»
«Но, — шуӧ, — дуй!
Жмит став железка вылас!»
Ме и тӧвзьышті.
Нэм сідзсӧ эг ветлыв, кыдзи тайӧ пӧрйӧ!
Тӧді, мый ог картупель ну, мый тайӧ грузнас осторожнӧ колӧ мунны, но кутшӧм нӧ сэн видзчысьӧм вермас лоны, кор сэні ребята куш киӧн воюйтӧны, кор туй кузяыс артиллерияысь лыйлӧны.
Тӧвзи километр квайт, регыд нин меным вӧла туй вылӧ кежны, медым писькӧдчыны овраглань, кӧні батареяыс сулаліс, а сэн видзӧда — батюшки — туй веськыдладорті и шуйгаладорті восьса эрд вывті миян пехота котӧртӧ, и минаяс нин взрывайтчӧны на дінын.
Мый меным вӧчны?
Он жӧ бӧр бергӧдчы?
Жмита мыйвынысь!
И батареяӧдз коли кутшӧмкӧ километр, кежи нин ме вӧла туй вылӧ, а воӧдчыны меным ас йӧз дінӧдз, вокӧ, эз удайтчы...
Тыдалӧ, дальнобойнӧйысь лыйис менам машинаӧ.
Эг кывлы ме ни взрывсӧ, нинӧм, сӧмын юрын быттьӧ мыйкӧ потіс, и водзӧ нинӧм ог помнит.
Кыдзи ме сэки ловйӧн коли, — ог гӧгӧрво, и дыр-ӧ куйлі бӧрӧздасянь метр кӧкъямыс сайын, — ог тӧд.
Садьӧ вои, а сувтны кок йылӧ ог вермы: юрӧй менам дзӧрӧ, став тушаӧй тіралӧ, быттьӧ лихорадка дырйи, синмӧй пемыд, шуйга пельпомын мыйкӧ дзуртӧ да кротшкӧдчӧ, и став тушаӧй сэтшӧма доймӧ, быттьӧ менӧ кык сутки чӧж дугдывтӧг нӧйтӧмаӧсь мыйӧн веськалӧ.
Дыр ме муӧдыс кынӧм вылын кысъяси, но кыдзкӧ чеччи.
Но бара жӧ нинӧм ог гӧгӧрво, кӧні ме да мый мекӧд лоис.
Юр вежӧрӧй менам дзикӧдз бырӧма.
А бӧр водны пола.
Пола, мый вода и бӧрсӧ ог чеччы, кула.
Сулала да катлася ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ бушков дырйи тополь.
Кор вои садьӧ, видзӧдлі гӧгӧр, — сьӧлӧмӧс быттьӧ кодкӧ клещиӧн топӧдіс: гӧгӧр снарядъяс туплясьӧны, кодъясӧс ме нуи, неылын менам машинаӧй, ставнас торпыригӧдз жугалӧма, вывлань кӧлесаа куйлӧ, а бойыс, бойыс ме бӧрвылын нин мунӧ...
Тайӧ кыдзи?
Нинӧм пӧръясьны, вот сэки менам кокъясӧй асьныс лигышмунісны, и ме уси, быттьӧ ытшкыштісны, сы вӧсна мый гӧгӧрвои, мый ме — окружениеын нин, а веськыда кӧ шуны — фашистъяс пленын.
Со кыдзи сійӧ война вылад овлӧ...
Ок, вокӧ, абу кокни гӧгӧрвоны, мый тэ не ас вӧлясьыд пленын.
Коді тайӧс аслас шкура вылын эз испытайтлы, сылы он сразу душаас пыр, медым сійӧ гӧгӧрвоис, мый лоӧ тайӧ.
Но, вот куйла, сідзкӧ, ме и кыла: танкъяс грымакылӧны.
Немечлӧн нёль шӧркоддьӧм танк тыр газ вылын тӧвзьыштісны ме дінті сэтчань, кысянь ме снарядъясӧн петі...
Кутшӧмджык вӧлі тайӧс терпитны?
Сэсся пушкаяса тягачьяс мунісны, полевӧй кухня прӧйдитіс, сэсся пехота мӧдӧдчис, эз уна, сідз, ӧти жугӧдӧм ротаысь не унджык.
Видзӧда, видзӧда на вылӧ синпӧлӧн да бара топӧдча бан-бокӧн му бердас, синъясӧс тупка: восӧдӧ менӧ на вылӧ видзӧдӧмысь, и сьӧлӧм вылын гудрасьӧ...
Думайті, ставныс нин мунісны, кыпӧдышті юрӧс, а найӧ квайт автоматчик — со найӧ, восьлалӧны метр сё сайын кымын месянь.
Видзӧда, кежӧны туй вывсьыс да веськыда мелань.
Локтӧны чӧв олігтыр.
«Вот, — думайта, — и смертьӧй менам матысмӧ».
Ме пукси, абу окота водсӧн кувны, сэсся сувті.
На лыдысь ӧти, некымын воськов ме дорӧ вотӧдз, дернитіс пельпомсӧ, автоматсӧ пӧрччис.
И вот кутшӧм тешкодя морттӧ вӧчӧма: некутшӧм паника, некутшӧм полӧм менам сьӧлӧмын сійӧ минутас эз вӧв.
Сӧмын видзӧда сы вылӧ да думайта:
«Ӧні сетас сійӧ ме кузя дженьыдик очередь, а кытчӧ кутас лыйлыны?
Юрӧ али морӧсӧ?»
Кыдз быттьӧ меным абу ӧткодь, кутшӧм места сійӧ менам тушаысь розьӧдас.
Том зонка, стройнӧй сэтшӧм, сьӧдоват, а паръясыс вӧсньыдикӧсь, синъясыс читкыртчыштӧмаӧсь.
«Тайӧ виас и оз думыштчыв», — мӧвпала ачым.
Сідзи и эм: лэптіс сійӧ автоматсӧ — ме сылы веськыда синмас видзӧда, чӧв ола, — а мӧдыс, ефрейтор ли, мый ли, арлыднас сыысь ыджыдджык, позьӧ шуны, олӧма, мыйкӧ горӧдіс, вештыштіс сійӧс бокӧ, матыстчис ме дінӧ, висьталӧ мыйкӧ ас ногыс да веськыд киӧс менсьым гырддзаті кусыньтӧ, мускулӧс, сідзкӧ, видлалӧ.
Видліс и шуӧ: «О-о-о!» — и индӧ туйлань, рытыввылӧ.
Восьлав пӧ, рабочӧй скӧтинка, уджавны миян райх вылӧ.
Кӧзяин вӧлӧма пон рӧдыд!
Но сьӧдоватыс казяліс менсьым сапӧгӧс, а сійӧ менам видзӧднысӧ бур вӧлі, петкӧдлӧ кинас: «Пӧрччы».
Пукси ме муас, пӧрччи сапӧгӧс, мычча сылы.
Сійӧ ме киысь веськыда нетшыштіс сапӧгӧс.
Рази ме нямӧдъясӧс, мычча сылы, а ачым видзӧда сы вылӧ.
Но сійӧ горӧдіс, видчыны кутіс ас ногыс да бара автоматас кутчысьӧ.
Мукӧдъясыс сералӧны.
Сідз мирнӧя и мунісны.
Сӧмын сійӧ сьӧдоватыс туй вылас вотӧдз куимысь кымын бергӧдчыліс мелань, синъясыс югъялӧны, быттьӧ кӧинлӧн, скӧралӧ, а мыйысь?
Быттьӧ ме сылысь сапӧгсӧ пӧрччӧді, а эз сійӧ менсьым.
Мый нӧ, вокӧ, воштысьны меным вӧлі некытчӧ.
Петі ме туй вылӧ, матькышті страшнӧй, воронежскӧй матьӧн да куті восьлавны рытыввывлань, пленӧ!..
А мунны сэки ме пӧшти эг вермы, часнас километр, не унджык.
Тэ кӧсъян водзӧ воськовтны, а тэнӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шатлӧдлӧ, новлӧдлӧ туй кузяыс, кыдзи код мортӧс.
Прӧйдиті неуна, и суӧдӧ менӧ миян пленнӧйяслӧн колонна, сійӧ жӧ дивизиясьыс, кӧні ме вӧлі.
Вӧтлӧны найӧс морт дас немецкӧй автоматчик.
Сійӧ, коді колонна водзвылас муніс, воис ме дінӧдз да, лёк кыв шутӧг, мыйвынсьыс нӧшыштіс автомат воропнас юрӧ.
Уси кӧ ме, — и сійӧ сяркнитіс эськӧ менӧ автоматсьыс, но миян йӧз кутісны менӧ, йӧткыштісны колонна шӧрас да часджын кымын нуӧдісны киясӧд кутӧмӧн.
А кор ме садьӧ вои, на пӧвстысь ӧти вашнитіс:
«Енмыс мед видзас тэнӧ усьӧмысь!
Восьлав медбӧръя вынъяснад, а то виасны».
И ме медбӧръя вынъясысь, но мӧдӧдчи.
Мыйӧн сӧмын шондіыс пуксис, немечьяс содтісны конвой, грузӧвик вылын вайисны ещӧ морт кызь автоматчикӧс, вӧтлісны миянӧс тэрыб маршӧн.
Ёна ранитчӧмаяс миян эз вермыны вӧтчыны мукӧдъяс бӧрся, и найӧс лыйлісны веськыда туй вылас.
Кыкӧн заводитлісны пышйыны, а сійӧс эз артыштны, мый тӧлыся войӧ куш эрд вылын тэ чӧртыс тӧдӧ мый ылнаӧдз тыдалан, и, дерт, найӧс лыйлісны.
Войшӧр кадӧ ми воим кутшӧмкӧ джынвыйӧ сотӧм сиктӧ.
Узьны йӧртісны миянӧс жугӧдӧм купола вичкоӧ.
Изъя джоджын — китыр идзас абу, а ставным ми шинельястӧмӧсь, гимнастёрка да гач кежысьӧсь, сідзкӧ, вольсавны нинӧм абу.
Кодсюрӧлӧн весиг и гимнастёркаыс эз вӧв, сӧмын улыс дӧрӧм кежсьысӧсь.
Унджыкыс тайӧ вӧліны младшӧй командиръяс.
Гимнастёркаяссӧ найӧ пӧрччӧмаӧсь, медым найӧс рядӧвӧйясысь эз позь торйӧдны.
И ещӧ артиллерийскӧй прислуга вӧлі гимнастёркаястӧм.
Кыдзи уджалісны орудиеяс дорын дӧрӧмъястӧг, сідзи и пленӧ веськалісны.
Войнас сэтшӧм чорыда зэрмис, мый ми ставным дзикӧдз кӧтасим.
Сэні куполсӧ жугӧдӧма сьӧкыд снарядӧн либӧ самолётсянь бомбаӧн, а сэні вевтсӧ ставнас розьӧдлӧма осколокъясӧн, кос места весиг алтарсьыс он аддзы.
Сідзи войбыд и тойтім ми тайӧ вичкоас, быттьӧ пемыд гидын ыжъяс.
Войнас, кыла, кодкӧ вӧрӧдӧ менӧ киӧд, юалӧ:
«Ёрт, тэ абу ранитчӧмыд?»
Вочавидза сылы:
«А тэныд мый колӧ, вокӧ?»
Сійӧ и шуӧ:
«Ме — военврач, гашкӧ, верма отсавны тэныд мыйӧнкӧ?»
Ме нораси сылы, мый менам шуйга пельпомӧй дзуртӧ да пыктӧ и зэв ёна доймӧ.
Сійӧ чорыда шуӧ:
«Пӧрччы гимнастёркатӧ да улыс дӧрӧмтӧ».
Ме пӧрччи ставсӧ тайӧс ас вылысь, сійӧ и заводитіс киӧс пельпомті видлавны аслас вӧсни чуньяснас, да сідз, мый ме и югыдсӧ эг мӧд аддзыны.
Герчка пиньясӧн да шуа сылы:
«Тэ, буракӧ, ветеринар, а абу йӧзӧс лечитысь доктор.
Мый нӧ тэ висян местатіыс личкалан сідзи, сьӧлӧмтӧм морт тэ?»
А сійӧ пыр видлалӧ да лӧгпырысь сідз вочавидзӧ:
«Тэнад делӧ чӧв овны!
Видзӧдтӧ, сёрни заводитіс.
Кутчысь, ӧні ещӧ ёнджыка доймас».
Да кыдзи тай дернитас менсьым киӧс, весиг синъясысь гӧрд бикиньяс сявкнитісны.
Садьӧ вои ме да юала:
«Тэ нӧ мый вӧчан, фашист несчастнӧй?
Менам киыс торпыригӧдз жугалӧма, а тэ сійӧс сідзи дернитін».
Кыла, сійӧ серӧктіс ньӧжйӧник да шуӧ:
«Думайті, мый тэ кучкан менӧ веськыд кинад, но тэ, вӧлӧмкӧ, шань зонмыс.
А киыд тэнад абу жугалӧма, а вӧрзьӧма вӧлі, вот ме сійӧс местаас и пукті.
Но, кыдзи ӧні, кокниджык тэныд?»
И збыльысь, кыла ас серти, мый дойыс мунӧ кытчӧкӧ.
Аттьӧалі ме сійӧс сьӧлӧмсянь, и сійӧ водзӧ мӧдӧдчис пемыдас, ньӧжйӧник юасьӧ:
«Раненӧйяс эмӧсь?»
Вот мый сійӧ лоӧ настӧящӧй докторыд!
Сійӧ и пленын и пемыдын ассьыс великӧй делӧсӧ вӧчӧ.
Шуштӧм вӧлі тайӧ войыс.
Ывлаӧ эз лэдзлыны, та йылысь старшӧй конвой висьталіс, кор на параӧн-параӧн йӧртісны миянӧс вичкоӧ.
И, кыдз быттьӧ нарошнӧ, ковмис петавны миян пӧвстысь ӧтилы, енлы веритысьлы, асмогасьны.
Терпитіс-терпитіс сійӧ, а сэсся бӧрддзис:
«Ог вермы, — шуӧ, — лякӧсьтны вежа храмсӧ!
Ме ӧд веруйтысь, ме христианин!
Мый меным вӧчны, вокъяс?»
А миян йӧзыс, тӧдан, кутшӧмӧсь?
Ӧтияс сералӧны, мӧдъяс видчӧны, коймӧдъяс быдсикас сӧветъяс сылы сеталӧны.
Ышмӧдіс сійӧ миянӧс ставнымӧс, а помасис тайӧ канительыс зэв весиг лёка:
заводитіс сійӧ йиркӧдчыны ӧдзӧсӧ да корны, медым сійӧс лэдзисны.
Но и пӧлучитіс: сетіс фашист ӧдзӧс пыр кузь очередь, и тайӧс енлы веритысьсӧ виис, и ещӧ куим мортӧс, а ӧтиӧс сьӧкыда ранитіс, асъявылыс сійӧ кувсис.
Виӧмаяссӧ тэчим ми ӧтилаӧ, пуксим ставным, ланьтім да думыштчим: эз зэв бура заводитчы...
А недыр мысти кутім сёрнитны ньӧжйӧник, шӧпкӧдчыны: коді кытысь, кутшӧм обласьтысь, кыдзи пленас веськаліс; ӧти взводысь ёртъяс либӧ ӧти ротаысь тӧдсаяс пемыдад янсалісны ӧта-мӧдсьыс, кутісны ӧта-мӧднысӧ ньӧжйӧник чуксавны.
И кыла ме аскӧд орччӧн татшӧм сёрни.
Ӧти шуӧ:
«Аски кӧ, миянӧс водзӧ вӧтлытӧдз, стрӧитасны да кутасны юасьны комиссаръясӧс, коммунистъясӧс да еврейясӧс, то тэ, взводнӧй, эн дзебсьы!
Таысь тэнад нинӧм оз артмы.
Тэ чайтан, гимнастёркатӧ кӧ пӧрччин, то и рядовӧй пыдди мунан?
Оз артмы!
Ме тэ вӧсна кыв кутны ог кӧсйы.
Ме медводз инда тэ вылӧ!
Ме жӧ тӧда, мый тэ — коммунист и менӧ агитируйтін партияӧ пырны, вот и кывкут аслад делӧясысь».
Тайӧс шуалӧ ме дінын орччӧн пукалысьыс, коді шуйгавылас, а сы сайын кодлӧнкӧ том гӧлӧс вочавидзӧ:
«Ме пыр чайтлі, мый тэ, Крыжнев, лёк морт.
Торйӧн нин, кор тэ ӧткажитчин пырны партияӧ да ыстысин аслад неграмотность вылӧ.
Но некор ме эг думайтлы, мый тэ верман лоны предательӧн.
Тэ жӧ помалін семилетка?»
Мӧдыс дышпырысь сідз вочавидзӧ аслас взводнӧйлы:
«Но, помалі, и мый сы вӧсна?»
Дыр найӧ чӧв олісны, сэсся, гӧлӧс сертиыс, взводнӧйыс ньӧжйӧник шуӧ:
«Эн вузав менӧ, Крыжнев ёрт».
А мӧдыс серӧктіс ньӧжйӧник.
«Ёртъясыд, — шуӧ, — колины фронт линия сайӧ, а ме тэныд абу ёрт, и тэ менӧ эн кор, всё равно висьтала.
Аслад дӧрӧмыд матынджык яй бердад».
Ланьтісны найӧ, а менӧ йирмӧг босьтіс татшӧм подлостьсьыс.
«Ог, — думайта, — ог сет тэныд, пон рӧдлы, вузавны ассьыд командиртӧ!
Тэ менам тайӧ вичкосьыс он пет, а кыскасны тэнӧ, кыдзи пежӧс, кокӧдыд!»
Муртса югдыштіс — аддза: мекӧд орччӧн гатшӧн куйлӧ кыз ныр-вомъяса зон, кияссӧ юр улас пуктӧма, а сы дорын пукалӧ ӧти улыс дӧрӧм кежысь, пидзӧсъяссӧ сывйыштӧмӧн, сэтшӧм косіник, чангыль ныра зон, и зэв блед чужӧма.
«Но, — думайта, — оз вермы тайӧ зонмыс этатшӧм кыз меринтӧ.
Ковмас меным сійӧс помавны».
Вӧрзьӧді ме сійӧс киӧн, юала гусьӧник:
«Тэ — взводнӧйыс?»
Сійӧ нинӧм эз вочавидз, сӧмын юрнас довкнитіс.
«Эсійӧ кӧсйӧ тэнӧ вузавны?» — петкӧдла ме куйлысь зон вылӧ.
Сійӧ бара юрнас довкнитіс.
«Но, — шуа,- — кут сылысь кокъяссӧ, мед эз чужъясь!
Да тэрыбджыка!» — а ачым воді тайӧ зон вылас, и кынмисны менам чуньясӧй сы голя вылын.
Сійӧ и горӧднысӧ эз вевъяв.
Кутышті сійӧс ас улын некымын минут, чеччи.
Сы мында и вӧлі, чергӧдчис предатель!
Сэтшӧм меным эз ло лӧсьыд та бӧрын, и зэв окота вӧлі киӧс мыськыны, быттьӧ ме эг мортӧс, а кутшӧмкӧ пежӧс пӧдті...
Первойысь нэмӧн вии, и то ассьыным мортӧс...
Да кутшӧм нӧ сійӧ асланым?
Сійӧ жӧ йӧзсьыс лёкджык, предатель.
Сувті дай шуа взводнӧйлы:
«Мунам тась, ёртӧй, вичкоыс ыджыд».
Кыдзи и висьталіс эсійӧ Крыжневыс, асывнас ставнымӧс миянӧс стрӧитісны вичко дорӧ, кытшалісны автоматчикъясӧн да куим эсэсовскӧй офицер заводитісны бӧрйӧдлыны налы вреднӧй йӧзӧс.
Юалісны, кодъяс коммунистъяс, командиръяс, комиссаръяс, но сэтшӧмъясыс эз сюрны.
Эз сюр и сволочыс, коді вермис эськӧ вузавны, сы вӧсна мый и коммунистъясыс миян пӧвстын вӧліны пӧшти джынйыс, и командиръяс вӧліны, и, гӧгӧрвоана, и комиссаръяс вӧліны.
Сӧмын нёльӧс и босьтісны кыксё сайӧ морт пиысь.
Ӧти еврейӧс да куим роч рядӧвӧйӧс.
Рочьясыс веськалісны сы вӧсна, мый куимнанныс вӧліны сьӧдӧсь да кудриа юрсиаӧсь.
Вот матыстчасны сэтшӧм дінас, юалӧны: «<deu>Юде</deu>?»
Сійӧ шуӧ, мый роч, но сылысь и кывзыны оз кӧсйыны.
«Пет» — и ставыс.
Лыйлісны тайӧ коньӧръяссӧ, а миянӧс вӧтлісны водзӧ.
Взводнӧй, кодкӧд ми предательӧс джагӧдім, дзик Познань дорӧдз мекӧд орччӧн муніс и первой лунас мунас-мунас, да и кутлас менсьым киӧс.
Познаньын миянӧс торйӧдісны татшӧм ӧти помка вӧсна.
Тӧдан, кутшӧм делӧыс, вокӧ, первой лунсяньыс на ме думышті асланым йӧз дорӧ писькӧдчыны.
Но пышйыны кӧсйи быть.
Дзик Познаньӧдз, кӧні овмӧдісны миянӧс настӧящӧй лагерӧ, ни ӧтчыд эз лолы меным бурджык случай.
А Познанскӧй лагерын быттьӧ татшӧм случайыс сюри:
май помын ыстісны миянӧс лагердорса вӧрӧ кодйыны гуяс миян жӧ военнопленнӧйяслы, уна сэки ми вокыс куліс дизентерияысь;
кодъя ме познанскӧй сёйсӧ, а ачым видзӧда гӧгӧр и вот казялі, мый миян кык охранник пуксисны сёйны, а коймӧдыс вугыртіс шонді водзын.
Шыбиті ме зырйӧс и ньӧжйӧник мӧдӧдчи куст сайӧ...
А сэсся — котӧрӧн, пышъя веськыда асыввывлань...
Тыдалӧ, эз регыд найӧ казявны, менам охранникъясыд.
А вот кытысь менам, сэтшӧм омӧликыслӧн, вынъясыс сюрины, медым прӧйдитны суткинас пӧшти нелямын километр, — ачым ог тӧд.
Сӧмын нинӧм менам эз артмы: нёльӧд сутки вылас, кор ме вӧлі нин ылын проклятӧй лагерсянь, кутісны менӧ.
Сыщик понъяс локтісны менам кок туй кузя, найӧ менӧ и аддзисны вундытӧм зӧр пӧвстысь.
Югдігас ме полі мунны куш эрд вывті, а вӧрӧдзыс вӧлі куим километрысь не этшаджык, ме и воді зӧр пӧвстас лунйыны.
Нирті зӧрсӧ кипыдӧсын, сёйышті неуна и зептӧ тэчи и вот кыла понъяслысь увтчӧм, и мотоцикл таргӧ...
Кынмис менам сьӧлӧмӧй сы вӧсна, мый понъясыс пыр матынджык увтчӧны.
Воді ме гатшӧн да тупки чужӧмӧс киясӧн, мед найӧ кӧть чужӧмӧс эз курччавны.
Но, локтісны да ӧти минутӧн лэдзисны ме вылысь став сырилеткиӧс.
Коли мыйӧн мамӧй чужтыліс.
Быгльӧдлісны найӧ менӧ зӧр пӧвсттіыс, кыдзи кӧсйисны, и медбӧрын ӧти кобель тувччис меным морӧс вылӧ водз лапаяснас да горшӧс кӧсйӧ курччыны, но оз на вӧрзьӧд.
Кык мотоциклӧн воисны немечьяс.
Первой асьныс пӧттӧдзныс нӧйтісны, а сэсся усьӧдісны ме вылӧ понъяссӧ, и косявлісны менсьым яйӧс лестукъясӧн.
Пасьтӧг, вирӧн ойдӧмаӧс и вайӧдісны лагерӧ.
Тӧлысь пукалі пышйылӧмысь карцерын, но век жӧ ловйӧн... ловйӧн ме коли!..
Сьӧкыд меным, вокӧ, казьтывны, а ещӧ сьӧкыдджык висьтавлыны сы йылысь, мый ковмис терпитны пленын.
Кыдзи казьтыштан немортнога мучитчӧмсӧ, кодӧс ковмис нуны сэні, Германияын, кыдзи казьтыштан став друг-ёртъясӧс, кодъяс пӧгибнитісны сэні, лагерьясын, — сьӧлӧмыд оз нин морӧсад, а горшад чеччӧ, и сьӧкыд лоӧ лолавнытӧ...
Кытчӧ сӧмын менӧ эз нулыны пленын кык во чӧж олігӧн!
Германия джынсӧ кытшовті тайӧ каднас: и Саксонияын вӧлі, силикатнӧй заводын уджалі, и Рур обласьтын шахтаын из шом кыскалі, и Баварияын землянӧй уджъяс вылын гӧрб нажӧвиті, и Тюрингияын вӧлі, и чӧртыс тӧдӧ кӧні сӧмын эз ковмы немецкӧй му кузя ветлыны.
Природаыс быдлаын сэні, вокӧ, разнӧй, но лыйлісны да нӧйтлісны ми вокӧс быдлаын ӧткодя.
А нӧйтісны енмӧн проклянитӧм гадъясыд да паразитъясыд сідзи, кыдзи миян скӧтӧс некор оз нӧйтны.
И кулакъясӧн нӧйтісны, и кок улын талялісны, и резинӧвӧй бедьясӧн нӧйтісны, и быдсикас кӧртнас, кутшӧм ки уланыс веськалӧ, ог нин сёрнит винтовка прикладъяс да мукӧдсикас пу йылысь.
Нӧйтісны сыысь, мый тэ — роч, сыысь, мый лунъюгыд вылас видзӧдан на, сыысь, мый на вылӧ, сволочьяс вылӧ, уджалан.
Нӧйтісны и сыысь, мый он сідз видзӧдлы, он сідз воськовт, он сідз бергӧдчы...
Нӧйтісны прӧстӧ, сы могысь, медым коркӧ да нӧйтны кувтӧдз, медым пӧдін аслад медбӧръя вирӧн да чергӧдчин.
Пачьясыс, навернӧ, ставным вылӧ эз тырмыны Германияас.
И вердісны быдлаын дзик ӧткодя: пилипызь сора сё ветымын грамм эрзац-нянь да галанкаысь пуӧм кизьӧриник суп.
Кипяток — кӧні сетлісны, а кӧні и эз.
Да мый сэні висьтавлынысӧ, артышт ачыд: войнаӧдз ме вӧлі кӧкъямысдас квайт килограмм, а ар кежлас вӧлі нин ветымынысь не унджык.
Ӧти кучикӧй да лыӧй коли, да и лыясӧс новлӧдлынысӧ эз тырмы вынӧй.
А уджавны уджав, и кыв эн шу, да сэтшӧм удж, коді лӧмӧвӧй вӧвлы абу вын сертиыс.
Сентябр заводитчигӧн Кюстрин кардорса лагерысь миянӧс, сё нелямын кык сӧветскӧй военнопленнӧйӧс, нуӧдісны Б‒14 лагерӧ, коді вӧлі Дрезденсянь неылын.
Сійӧ кад кежлас тайӧ лагерас вӧлі кык сюрс кымын миян йӧз.
Ставӧн уджалім каменнӧй карьерын, кипомысь кодйим, вундалім, дрӧбитім немецкӧй из.
Норма — нёль кубометрӧн лун душа вылӧ, кылан, сэтшӧм душа вылӧ, коді и сытӧг нин муртса-муртса, ӧти сунис йылын тушаас кутчысьӧ.
Тані и заводитчис:
кык тӧлысь мысти миян эшелонса сё нелямын кык мортысь коли ветымын сизим.
Тайӧ кыдзи, вокӧ?
Бур?
Тані и ас йӧзтӧ гуавлыны он вевъяв, а сэк жӧ лагерын сёрнитӧны, мый немечьяс быттьӧкӧ Сталинград босьтӧмаӧсь да мунӧны водзӧ, Сибырӧ.
Шог вылӧ шог, да сідзи синӧны, мый и синъястӧ мусьыс он лэптыв, быттьӧкӧ и тэ сэтчӧ, йӧз, немецкӧй муӧ вӧзйысян.
А лагернӧй охрана быд лун юӧ, сьыланкывъяс горзӧны, радлӧны, гажӧдчӧны.
И вот кыдзкӧ ӧтчыд рытын локтім ми баракӧ удж бӧрын.
Лунтыр зэрис, лопотьяссӧ миян вылысь кӧть пыдзрав; ставным ми кӧдзыд тӧвйылас понъяс моз кынмим, пинь-пинь воча оз веськав.
А косьтысьны некӧн, шонтысьны — сідзжӧ, и сэтчӧ жӧ тшыг кӧинъяс кодьӧсь.
Но рытнас миянлы сёяныс эз пӧлагайтчы.
Пӧрччи ме ас вылысь кӧтасьӧм лопотьӧс, шыбиті нар вылӧ да шуа: «Налы нёль кубометр выработка колӧ, а гу вылӧ миян пӧвстысь быдӧнлы и ӧти кубометрыс бура тырмас».
Сӧмын и шуи, но ӧд веськалӧма ас йӧз пӧвстысь кутшӧмкӧ подлец, висьталӧма лагерса комендантлы менам тайӧ кывъяс йывсьыс.
Лагерса комендантӧн, либӧ, на ногӧн, лагерфюрерӧн, вӧлі немеч Мюллер.
Неыджыд тушаа, зумыд, еджгов юрсиа и ачыс ставнас кутшӧмкӧ еджыд: и юрсиыс еджыд, и синкымъясыс, и синлысъясыс, весиг синъясыс сылӧн вӧліны еджговӧсь, былялыштӧмаӧсь.
Рочӧн сёрнитіс, кыдзи ми тэкӧд, да ещӧ «о» вылӧ, быттьӧ кӧреннӧй волжанин.
А матькыны вӧлі зэв мастер.
И кытысь сійӧ, проклятӧйыд, сӧмын велӧдчӧма тайӧ ремеслӧас?
Вӧвлі, стрӧитас миянӧс блок водзӧ — бараксӧ тадзи найӧ шулісны, — мунӧ строй водзті эсэсовечьяс чукӧркӧд, веськыд кисӧ нюжӧдӧма.
Сійӧ сылӧн кучик перчаткиа, а перчаткиас свинечтор, мед чуньясыс эз доймыны.
Мунӧ и кучкалӧ быд мӧд мортлы нырас, вир лэдзӧ.
Тайӧс сійӧ шуліс «гриппысь профилактикаӧн».
И тадзи быд лун.
Ставыс нёль блок вӧлі лагерын, и вот сійӧ талун первой блоклы «профилактикасӧ» вӧчӧ, аски мӧдлы и сідз водзӧ.
Ӧкуратнӧй вӧлі пежыд, шойччан лунъястӧг уджаліс.
Сӧмын ӧтитор сійӧ, йӧйыд, эз вермы гӧгӧрвоны: кулакнас шенасьтӧдз сійӧ, медым ӧзйӧдны асьсӧ, строй водзын минут дас видчас.
Сійӧ лёкысь матькӧ, а миянлы таысь кокниджык лоӧ: быттьӧ кывъясыс миян, природнӧй, быттьӧ рӧднӧй местаяссянь тӧвру пӧльтыштӧ...
Тӧдіс кӧ эськӧ сійӧ, мый сылӧн видчӧмыс миянӧс сӧмын гажӧдӧ, сійӧ эськӧ рочнад эз нин видчы, а сӧмын ас кыв вылас.
Сӧмын менам ӧти друг москвич скӧраліс сы вылӧ зэв ёна.
«Кор сійӧ видчӧ, — шулывліс другӧй, — ме синмӧс куня да быттьӧ Мӧскуаын, Зацепын, пивнӧйын пукала, и сэтшӧма меным пивоыс ковмас, мый весиг юрӧй бергӧдчӧ».
И вот буретш тайӧ комендантыс мӧд лунас сы бӧрын, кыдзи ме кубометръяс йывсьыд шуи, корӧ менӧ.
Рытнас локтӧны баракӧ переводчик да сыкӧд кык охранник.
«Коді Соколов Андрей?»
Ме шыаси.
«Марш миян бӧрся, тэнӧ ачыс герр лагерфюрер корӧ».
Гӧгӧрвоана, мыйла корӧ.
Лыйлыны.
Прӧщайтчи ме ёртъяскӧд, ставныс найӧ тӧдісны, мый смерть вылӧ муна, ышловзи да мӧдӧдчи.
Муна лагернӧй дворті, кодзувъяс вылӧ видзӧда, прӧщайтча и накӧд, мӧвпала: «Вот и мучитчыссис тэнад, Андрей Соколов, а лагернӧйногӧн — куимсё комын ӧтиӧд номер».
Мыйкӧ жальӧсь лоины Иринка да челядьӧй, а сэсся жалитӧмыс лӧнис и заводиті ме лӧсьӧдчыны, медым видзӧдлыны пистолет розьӧ повтӧг, кыдзи и должен салдат, мед врагъяс эз аддзыны менам медбӧръя минутӧ, мый олӧмыскӧд торйӧдчынысӧ меным век жӧ сьӧкыд...
Комендантскӧйын — ӧшинь вылас дзоридзьяс, сӧстӧм, быттьӧ миян бур клубын.
Пызан сайын — став лагернӧй начальствоыс.
Вит морт пукалӧны, шнапс юӧны да салӧ закусывайтӧны.
Пызан вылас налӧн шнапс тыра джынъялӧм ыджыд бутылка, нянь, салӧ, кӧтӧдӧм яблӧк, разнӧй консервъяс тыра восьса банкаяс.
Ӧти здукӧн видзӧдлі ме став тайӧ сёянсӧ, и — он верит — сідз менӧ шогӧдіс, муртса эз восӧд.
Ме ӧд кӧин кодь тшыг, ог нин помнит, кор сёйлі морт сёянсӧ, а тані сы мында чӧскыд сёян тэ син водзын...
Муртса верми кутчысьны восӧдӧмысь, но синмӧс вешті пызан вывсьыс зэв сьӧкыда.
Веськыда ме водзын пукалӧ джынвыйӧ код Мюллер, пистолетнас ворсӧ, шыблалӧ сійӧс ӧти кисьыс мӧдас, а ачыс видзӧдӧ ме вылӧ да оз весиг синсӧ лапнитлы, быттьӧ змей.
Но, ме «<rus>руки по швам</rus>», зыртчӧм каблукъясӧн котшниті, гораа сідз докладывайта:
«Военнопленнӧй Андрей Соколов тіян приказание серти, герр комендант, локтіс».
Сійӧ и юалӧ менсьым:
«Сідзкӧ, мый нӧ, русс Иван, нёль кубометр выработкаыс уна?»
«Так точно, — шуа, — герр комендант, уна».
«А ӧтиыс тэныд гу вылӧ тырмас?»
«Так точно, герр комендант, бура тырмас дай кольӧ на».
Сійӧ сувтіс да шуӧ:
«Ме вӧча тэныд великӧй честь, ӧні личнӧ лыя тэнӧ тайӧ кывъяссьыд.
Тані абу лӧсьыд, петам ывлаӧ, сэні тэ и кырымасян».
«Тіян вӧля», — шуа сылы.
Сійӧ сулалыштіс, думайтыштіс, а сэсся шыбитіс пистолетсӧ пызан вылӧ да кисьтӧ быдса стӧкан шнапс, нянь кусӧк босьтіс, пуктіс сы вылӧ салӧ тор и ставсӧ тайӧс сетӧ меным да шуӧ:
«Кулӧм водзвылад ю, русс Иван, немецкӧй оружиелӧн победа вӧсна».
Ме и стӧкансӧ нин сы киысь босьті и закускасӧ, но мыйӧн сӧмын кылі тайӧ кывъяссӧ, — менӧ быттьӧ биӧн сотыштіс!
Мӧвпала ачым:
«Мед ме, роч салдат, да куті юны немецкӧй оружиелӧн победа вӧсна?!
А мыйсюрӧ тэ он кӧсйы, герр комендант?
Ӧти чӧрт меным кувнысӧ, сідзкӧ, пропадит тэ аслад винаӧн дзикӧдз!»
Пукті ме стӧкансӧ пызан вылӧ, закускасӧ пукті и шуа:
«Аттьӧ гӧщеньесьыд, но ме ог ю».
Сійӧ нюмъялӧ:
«Он кӧсйы юны миян победа вӧсна?
Сідзкӧ ю аслад пӧгибнитӧм вӧсна».
А мый меным вӧлі воштынысӧ?
«Аслам пӧгибнитӧм да мучитчӧмысь избавитчӧм вӧсна ме юа», — шуа сылы.
Ме и босьті стӧкансӧ да кыкысь ньылыштӧмӧн кисьті сійӧс ас пытшкӧ, а закускасӧ эг видлы, мичаника чышкышті паръясӧс кипыдӧсӧн да шуа:
«Аттьӧ гӧститӧдӧмсьыд.
Ме дась, герр комендант, мӧдім, помаланныд менӧ».
Но сійӧ видзӧдӧ сюся зэв да шуӧ:
«Тэ кӧть закусит кулӧм водзвылад».
Ме сылы та вылӧ вочавидза:
«Ме первой стӧкан бӧрас ог закусывайтлы».
Кисьтӧ сійӧ мӧдӧс, сетӧ меным.
Юи ме и мӧдсӧ да бара жӧ закускасӧ ог вӧрзьӧд, отвага вылӧ сина, мӧвпала:
«Кӧть юся ывла вылас петтӧдз, олӧмкӧд торйӧдчытӧдз».
Вылӧ лэптіс комендант ассьыс еджыд синкымъяссӧ, юалӧ:
«Мый нӧ он закусывайт, русс Иван?
Эн яндысь!»
А ме сылы ассьым:
«Извинитӧй, герр комендант, ме и мӧд стӧкан бӧрас абу велалӧма закусывайтны».
Пӧльтіс сійӧ банбокъяссӧ, прысьнитіс, а сэсся кыдзи серӧктас да серамсорыс мыйкӧ кутіс тэрыба висьтавны немецкӧйӧн, тыдалӧ, переведитӧ менсьым кывъясӧс аслас ёртъясыслы.
Найӧ серӧктісны жӧ, улӧсъяссӧ вештыштісны, бергӧдӧны меланьӧ рожаяснысӧ да, казяла, кыдзкӧ мӧдног нин ме вылӧ видзӧдӧны, быттьӧ небыдджыка.
Кисьтӧ меным комендант коймӧд стӧкан, а аслас киясыс тіралӧны сералӧмысла.
Тайӧ стӧкансӧ ме юи ньӧжйӧник, курччышті ичӧтик няньтор, а коляссӧ бӧр пукті пызан вылӧ.
Окота вӧлі меным налы, проклятӧйяслы, петкӧдлыны, мый кӧть ме и тшыглы кула, но виньдыны на мыльӧсӧн ог кӧсйы, мый менам эм аслам, роч достоинство да гордость и мый скӧтинаӧ найӧ менӧ эз пӧртны, кӧть кыдз эз старайтчыны.
Та бӧрын комендант лои серьёзнӧйджык, лӧсьӧдыштіс морӧссьыс кык железнӧй крест, петіс пызан сайысь оружиетӧг да шуӧ:
«Вот мый, Соколов, тэ — настӧящӧй роч салдат.
Тэ повтӧм салдат.
Ме — салдат жӧ, и уважайта достойнӧй противникъясӧс.
Лыйлыны ме тэнӧ ог кут.
Сэтчӧ жӧ, талун миян доблестнӧй войска петісны Волга дорӧ да босьтісны Сталинград.
Тайӧ миянлы ыджыд радлун, а та вӧсна ме тэныд великодушнӧя козьнала олӧм.
Мун аслад блокӧ, а тайӧ тэныд смеллунсьыд» — и сетӧ меным пызан вывсьыс неыджыд нянь буханка да салӧтор.
Топӧді ме няньсӧ морӧс бердӧ мыйвынысь, салӧсӧ шуйга киын кута и сэтшӧма шӧйӧвоши татшӧм виччысьтӧмторсьыс, мый и аттьӧсӧ эг шу, бергӧдчи шуйгавыв гӧгӧрпӧв, муна ӧдзӧслань, а ачым думайта:
«Ӧзтыштас сійӧ меным ӧні лопаткаяс костӧ, и ог вай ребяталы тайӧ сёянторсӧ».
Эз, ставыс лючки лои.
И тайӧ пӧрйӧ смертьыс ме бокӧд муніс, сӧмын кӧдзыдӧн сыысь ӧвтыштіс....
Петі ме комендантскӧйысь зумыда, а ывлаас кутіс шатлӧдлыны.
Пыри баракӧ да уси цемент джоджас садьтӧг.
Садьмӧдісны менӧ асланым йӧз пемыднас на: «Висьтась!»
Но, меным уси дум вылӧ, мый вӧлі комендантскӧйын, висьталі налы.
«Кыдзи кутам сёянсӧ юкны?» — юалӧ менам сусед, а аслас гӧлӧсыс дрӧжжитӧ.
«Ставныслы ӧтмындаӧн», — шуа сылы.
Виччысим югдӧмсӧ.
Няньсӧ и салӧсӧ вундалім суровӧй сунисӧн.
Воис быдӧнлы истӧг кӧрӧб ыджда няньтор, быд крӧшки артыштім, но, а салӧыс, ачыд гӧгӧрвоан, — сӧмын паръястӧ мавтыштны.
Но некодӧс эгӧ ӧбидитӧй.
Регыд мысти нуӧдісны миянӧс, морт куимсёӧс медся ёнъяссӧ, нюръяс косьтыны, сэсся — Рур обласьтӧ шахтаясӧ.
Сэні и олі ме нелямын нёльӧд воӧдз.
Тайӧ кад кежлас миян вежыньтісны Германиялысь черлысӧ и фашистъяс дугдісны брезгуйтны пленнӧйясӧн.
Ӧтчыд стрӧитісны миянӧс, ставнас лунъя сменасӧ, и кутшӧмкӧ воӧм обер-лейтенант шуӧ переводчик пыр:
«Коді служитіс армияын либӧ войнаӧдз уджавліс шоперӧн, — воськов водзӧ».
Воськовтім ми сизим морт вӧвлӧм шоперня.
Сетісны миянлы киссьӧм спецовка, мӧдӧдісны конвойӧн Потсдам карӧ.
Воим сэтчӧ, и торйӧдісны миянӧс ставнымӧс разнӧйлаӧ.
Менӧ индісны уджавны «Тодтын» — вӧлі немечьяслӧн туйяс да оборонительнӧй сооружениеяс стрӧитӧм кузя сэтшӧм <rus>шарашкина контора</rus>.
Новлӧдлі ме «Оппель-адмиралӧн» армияса майор чина немеч-инженерӧс.
Ок, и кыз жӧ вӧлі фашистыс!
Ичӧтик, кыз кынӧма, мый пасьтаногыс, мый кузьтаногыс ӧткодь и задйыс кыз, быттьӧ бур бабалӧн.
Водзвылас сылӧн мундир воротник весьтас куим щӧка ӧшалӧ и бӧрвылас сьыліас куим зэв кыз складка.
Сылӧн, ме сідз артавлі, куим пудйысь не этшаджык куш госыс вӧлі.
Ветлӧдлӧ, пушкӧ, быттьӧ паровоз, а жӧритны пуксяс — сӧмын кутчысь!
Лунтыр вӧлі рӧмидзтӧ да фляжкаысь коньяк юӧ.
Корсюрӧ и меным сысянь веськавліс: туйын сувтас, калбас, сыр вундалас, закусывайтӧ да юӧ; кор бур, — и меным кусӧк шыбитас, кыдзи понлы.
Киӧ некор эз сетлы, эз, лыддис тайӧс унизительнӧйӧн.
Но кӧть кыдзи эз вӧв, а лагерыдкӧд он жӧ сравнит, и ньӧжйӧникӧн ме куті лоны морт кодьӧн, вочасӧн, но куті ёнмыны.
Недель кык ме новлӧдлі ассьым майорӧс Потсдамсянь Берлинӧдз да бӧр, а сэсся мӧдӧдісны сійӧс прифронтӧвӧй полосаӧ миян войскалы паныд оборонительнӧй рубежъяс стрӧитны.
И сэки ме дзик эг кут вермыны узьны: войбыдъясӧн пыр думайті, кыдзи эськӧ меным ас йӧз дінӧ, Рӧдинаӧ пышйыны.
Воим ми Полоцк карӧ.
Югдігӧн ме первойысь кык во чӧжӧн кылі, кыдзи гымалӧ миян артиллерия, и, тӧдан, вокӧ, кыдзи сьӧлӧмӧй чеччыны кутіс?
Гӧтрасьтӧдз на Ирина дінӧ свиданиеяс вылӧ ветлывлі, и то сійӧ сідзсӧ эз тіпкыв!
Бойяс мунісны Полоцксянь асыввылынджык, километр дас кӧкъямыс сайын.
Немечьяс карас лёкӧсь лоины, нервнӧйӧсь, а менам кыз кынӧма фашист пыр тшӧкыдджыка кутіс юны.
Луннас кар сайті сыкӧд ветлам машинаӧн, и сійӧ распоряжайтчӧ, кыдзи укреплениеяс стрӧитны, а войнас юӧ.
Пыктіс ставнас, синъяс улас мешӧкъяс ӧшйисны...
«Но, — мӧвпала, — виччысьны водзӧ нинӧм, воис менам часӧй!
И оз ӧтнамлы ков пышйыны, а босьтны аскӧд и кыз майорӧс, сійӧ миян йӧзлы згӧдитчас!»
Развалинаясысь аддзи кык килограмма гира, гартышті сійӧс трапьеӧн, сэк кежлӧ, ковмас кӧ кучкыны, медым вир эз вӧв, лэпті туй вылысь телефоннӧй провод пом, ставсӧ, мый меным колӧ, бура лӧсьӧді, дзеби воддза сиденье улӧ.
Немечьяскӧд прӧщайтчытӧдз кык лун водзджык, рытнас локта заправитчанінысь, аддза, мунӧ кодъюра немецкӧй унтер, стен бердӧ кияснас кутчысьӧ.
Сувтӧді ме машинаӧс, пыртӧді немечӧс развалинаясӧ да пӧрччӧді мундирсӧ, пилоткасӧ юрсьыс босьті.
Став тайӧ имуществосӧ сиденье улӧ жӧ сюйи — и ставыс.
Июнь кызь ӧкмысӧд лунӧ асывнас приказывайтӧ менам майор нуны сійӧс кар сайӧ, Тросницалань.
Сэні сійӧ веськӧдліс укреплениеяс стрӧитӧмӧн.
Мӧдӧдчим.
Майор спокойнӧя вугралӧ бӧръя сиденье вылын, а менам сьӧлӧмӧй муртса оз чеччышт морӧсысь.
Муні ме ӧдйӧ, но кар сайын чинті газсӧ, сэсся сувтӧді машинаӧс, петі, видзӧдлі гӧгӧр: ылын бӧрын кык грузӧвик кыссьӧны.
Перйи ме гиратӧ, восьті ӧдзӧссӧ паськыдджыка.
Майор нёровтчӧма сиденье мыш вылас, шкоргӧ-узьӧ, быттьӧ гӧтыр бокас.
Но, ме сылы и котшниті гиранад шуйга кӧсичаас.
Сылӧн юрыс лётмуні.
Мед вернӧджык вӧлі, ме сійӧс ещӧ ӧтчыд котшниті, но дзикӧдз вины эг кӧсйы.
Меным сійӧс ловйӧн колӧ вӧлі вайны, сійӧ миян йӧзлы вермис унатор мыйсюрӧ висьтавны.
Перйи ме сылысь кобурасьыс «парабеллумсӧ», сюйи аслым зептӧ, бӧръя сиденье мыш саяс кӧрт тув тувъялі, телефоннӧй провод шыртышті майорлы сьыліас да кӧрталі глухӧй гӧрӧдӧн кӧрт тувйӧ.
Тайӧ сы могысь, медым сійӧ боквыв эз пӧр, эз усь ӧдйӧ мунігӧн.
Тэрыба пасьталі ас вылӧ немецкӧй мундир да пилотка, но, и тӧвзьыны куті машинанас веськыда сэтчань, кӧні муыс юргӧ, кӧні бой мунӧ.
Немецкӧй передньӧй край вуджи кык дзот костті.
Блиндажысь автоматчикъяс чепӧсйисны, и ме нарошнӧ чинті ӧдсӧ, мед найӧ аддзисны, мый майор мунӧ.
Но найӧ горзыны кутісны, кияснаныс шенасьӧны, сэтчӧ пӧ мунны оз позь, а ме быттьӧ ог гӧгӧрво, содті газсӧ да мӧдӧдчи став кӧкъямысдас вылас.
Кор найӧ гӧгӧрвоисны да кутісны лыйлыны пулемётъясысь машинаӧ, ме нин воронкаяс костті кӧчысь не омӧльджыка петляяс вӧчала.
Сэн немечьяс бӧрвывсянь лыйлӧны, а тані асланым йӧз йӧймисны, автоматъясысь меным воча стрӧчитӧны.
Нёльлаті ветровӧй стеклӧсӧ жугӧдісны, радиаторсӧ пуляясӧн розьӧдлісны...
Но со нин ты дорын вӧр ді, и миян йӧз котӧртӧны машиналань, а ме пыри тайӧ вӧрас, машина ӧдзӧсӧс восьті, уськӧдчи муас да окала сійӧс, и лолавны меным нинӧмӧн...
Том зон, гимнастёрка вылас сылӧн защитнӧй погонъяс, кодъясӧс ме ещӧ синмӧн на эг аддзыв, первойӧн котӧртіс ме дінӧ, пиньяссӧ жергӧдӧма:
«А-а, чӧрт фриц, ылалін?»
Нетшышті ме ас вылысь немецкӧй мундирсӧ, пилоткаӧс кок улӧ шыбиті и шуа сылы: «Мусаӧй тэ менам!
Дона пиӧй!
Кутшӧм нӧ ме тэныд фриц, кор ме природнӧй воронежец?
Пленын ме вӧлі, гӧгӧрвоана?
А ӧні разьӧй эсійӧ порсьсӧ, коді машинаас пукалӧ, босьтӧй сылысь портфельсӧ да нуӧдӧй менӧ асланыд командир дінӧ».
Сеті ме налы пистолетӧс и мӧдӧдчи киысь киӧ, а рытнас нин вӧлі полковник — дивизияса командир дорын.
Тайӧ кад кежлас менӧ и вердісны, и пывсянӧ нуӧдлісны, и допроситісны, и обмундирование сетісны, и локті ме полковник дінӧ блиндажас, кыдзи и пӧлагайтчӧ, душаӧн и телӧӧн сӧстӧм да полнӧй формаа.
Полковник чеччис пызан сайысь, матыстчис ме дінӧ.
Став офицеръяс дырйи кутліс да шуӧ: «Аттьӧ тэныд, салдат, дона гӧснечсьыд, кодӧс вайин немечьяссянь.
Тэнад майорыд да сылӧн портфельыс миянлы кызь языкысь донаджык.
Кута командование водзын ходатайствуйтны правительственнӧй награда вылӧ тэнӧ представитӧм йылысь».
А ме сылӧн тайӧ кывъяссьыс, ласкасьыс ёна волнуйтча, паръясӧй сырмӧны, оз кывзысьны, сӧмын и верми шуны:
«Кора, полковник ёрт, зачислитны менӧ стрелкӧвӧй частьӧ».
Но полковник серӧктіс, тапнитіс меным пельпомӧ: «Кутшӧм тэысь вояка, кор тэ кок йылад муртса сулалан?
Талун жӧ мӧдӧда тэнӧ госпитальӧ.
Лечитасны сэні тэнӧ, вердасны, та бӧрын гортад семья дінад тӧлысь кежлӧ отпускӧ ветлан, а кор бӧр воан миянӧ, — видзӧдлам, кытчӧ тэнӧ индыны».
И полковник и став офицеръясыс, кодъяс блиндажас вӧліны, сьӧлӧмсяньныс прӧщайтчисны мекӧд киасьӧмӧн, и ме петі, ачым дзикӧдз волнуйтчи сыысь, мый кык во чӧжӧн вунӧді нин мортнога обращениесӧ.
И тӧдан-ӧ, вокӧ, дыр на ещӧ ме, кыдз сӧмын начальствокӧд ковмыліс сёрнитны, йӧжгыльтча, пельпомъясӧс лэптышта, быттьӧ пола, медым эськӧ меным эз кучкыны.
Со кыдзи велӧдісны миянӧс фашистскӧй лагерьясад...
Госпитальсянь пыр жӧ гижи Ириналы письмӧ.
Гижи ставсӧ дженьыдика, кыдзи пленын вӧлі, кыдзи пышйи немецкӧй майоркӧд ӧтлаын.
И, колӧ жӧ ӧд, кытысь менам лоис челядь сяма ошйысьӧмыс.
Эг вермы терпитны, юӧрті, мый полковник кӧсйысис менӧ награда вылӧ представитны...
Кык недель сёйи да юи.
Вердісны менӧ ичӧтикаӧн, но тшӧкыда, а то сетісны кӧ эськӧ сёянсӧ уна, ме эськӧ верми кувны, тадз доктор шуис.
Лоисны вынъяс тырмымӧн.
А кык недель мысти вомӧ нянь кусӧк эг вермы босьтны.
Вочакыв гортсянь абу, и ме шогӧ уси.
Сёяныд и дум вылад оз усь, унмыд ме дінысь пышйӧ, быдсикас лёк мӧвпъяс юрӧ воӧны...
Коймӧд недельнас воис письмӧ Воронежсянь.
Но оз Ирина гиж, а менам сусед, столяр Иван Тимофеевич.
Мед некодлы оз ковмыв татшӧм письмӧсӧ пӧлучайтны!..
Юӧртӧ сійӧ, мый нелямын кыкӧд вося июньын на немечьяс бомбитӧмаӧсь авиазавод да ӧти сьӧкыд бомба веськалӧма менам хатаӧ.
Ирина да нывъясӧй буретш гортын вӧлӧмаӧсь...
Но, гижӧ, мый абу аддзӧмаӧсь налысь и следсӧ, а хата местаас — джуджыд гу...
Эг вермы ме письмӧсӧ лыддьыны помӧдз сэки.
Синъясӧй пемдісны, сьӧлӧмӧй топаліс комӧкӧ да некыдз оз личав.
Воді ме койка вылӧ, неуна куйлышті, лыдди помӧдз.
Гижӧ сусед, мый бомбёжка дырйиыс Анатолий вӧлӧма карын.
Рытнас локтӧма посёлокӧ, видзӧдлӧма гу вылас и войнас бӧр мунӧма карӧ.
Мунтӧдзыс висьталӧма суседлы, мый кутас корны, медым мӧдӧдісны доброволецӧн фронт вылӧ.
Со и ставыс.
Кор сьӧлӧмӧс лэдзыштіс и пельын кутіс тіпкыны вирыс, меным уси тӧдвылӧ, кутшӧм сьӧкыда торйӧдчис мекӧд менам Иринаӧй вокзалын.
Сідзкӧ, ещӧ сэки на сылӧн бабьей сьӧлӧмыс кылӧма, мый огӧ нин аддзысьлӧй ми сыкӧд таладор югыдас.
А ме сэки сійӧс тойышті...
Вӧлі семья, аслам керка, ставсӧ тайӧс вӧлі лӧсьӧдӧма уна воясӧн, и ставыс киссис ӧти здукӧн, коли ме ӧтнам.
Мӧвпала:
«Да эг-ӧ нин вӧтась ме аслам тӧлктӧм олӧм йылысь?»
А ӧд пленын ме пӧшти быд вой, ас кежысь, дерт, и Иринакӧд, и челядькӧд сёрниті, сьӧлӧм налы сеті, мый ме бӧр воа, менам донаясӧй, энӧ шогсьӧй ме вӧсна, ме ён, ме ловйӧн коля, и бара ми лоам ставным ӧтлаын...
Сідзкӧ, ме кык во кулӧмаяскӧд сёрниті?!
Сійӧ здук кежлӧ ланьтліс, а сэсся нин шуис мӧдпӧлӧс, оръясян гӧлӧсӧн:
— Вай, вокӧ, куритчам, а то менам мыйкӧ лолӧй оз шед.
Ми ӧзтім чигаркаяс.
Ытваӧн босьтӧм вӧрын гораа стучитіс сизь.
Пыр сідз жӧ дышпырысь вӧрӧдіс ольха вылысь кос сикӧтшъяссӧ шоныд тӧв; пыр сідз жӧ, быттьӧ зэлыд еджыд парусъясаӧсь, кывтісны лӧз енэжті кымӧръяс, но дзик мӧдӧн кажитчис меным тайӧ шога чӧв олан здукъясас помтӧм мирыс, коді лӧсьӧдчис тулыс кежлӧ, кор олӧмын ловзьӧ став выльыс.
Чӧв овны вӧлі сьӧкыд, и ме юалі:
— А мый водзӧсӧ?
— Водзӧсӧ? — кӧсйытӧг шыасис сійӧ.
— Водзӧ пӧлучиті ме полковниксянь тӧлысся отпуск, недель мысти вӧлі нин Воронежын.
Подӧн восьлалі сійӧ местаӧдзыс, кӧні коркӧ семейнӧя овлі.
Джуджыд воронка, тырыс сім рӧма ва, гӧгӧрыс коскӧдзыд петшӧр...
Лӧнь, быттьӧ шойна вылын.
Ок, и сьӧкыд жӧ вӧлі меным, вокӧ!
Сулалышті, шогсьышті душанам и бӧр мӧдӧдчи вокзалӧ.
И час эг вермы овны сэні, сійӧ жӧ лунас бӧр муні дивизияӧ.
Но тӧлысь куим мысти и меным дзирдыштіс радлун, быттьӧ кымӧр увсянь шонді: сюри Анатолий.
Ыстіс письмӧ меным фронт вылӧ, тыдалӧ, мӧд фронтсянь.
Менсьым адресӧс тӧдмалӧма суседсянь, Иван Тимофеевичсянь.
Вӧлӧмкӧ, веськалӧма сійӧ первойсӧ артиллерийскӧй училищеӧ; сэні и згӧдитчӧмаӧсь сылы математика кузя талантъясыс.
Во мысти отличиеӧн помалӧма училище, мунӧма фронт вылӧ да со нин гижӧ, мый пӧлучитӧма капитанлысь звание, командуйтӧ «сорокапяткаяс» батареяӧн, имеитӧ квайт орден да медальяс.
Колӧ шуны, панйис батьсӧ быд боксянь.
И бара меным зэв рад лои сы вӧсна!
Кӧть кыдзи эн крӧшит, а менам рӧднӧй пи — капитан да батареяса командир, тайӧ абу шутка!
Да ещӧ сы мында орденъяс.
Сійӧ немтор, мый батьыс сылӧн «Студебеккерӧн» снарядъяс да мукӧд военнӧй имущество новлӧдлӧ.
Батьлӧн олӧмыс овсьӧма, а сылӧн, капитанлӧн, ставыс водзын.
И заводитчисны войясын менам стариковскӧй мечтаниеяс: кыдзи войнаыс помасяс, кыдзи ме пиӧс гӧтрала да ачым том гозъя дінын овны кута, плӧтничайтны да внукъясӧс быдтыны.
Ӧти кывйӧн, быдсикас татшӧм стариковскӧй штукаыс.
Но и тані менам лоис полнӧй осечка.
Тӧвнас наступайтім ми шойччывтӧг, и торйӧн тшӧкыда гижны ӧта-мӧдлы вӧлі некор, а война помасяндорыс, Берлин дорын нин, асылын мӧдӧді Анатолийлы письмӧтор, а мӧд лунас вочакыв воис.
И сэки ме гӧгӧрвои, мый матысмим ми пикӧд германскӧй юркар дорӧ разнӧй туйясӧд, а ӧта-мӧдсяньным матынӧсь.
Виччысьны ог вермы, веськыда места вылӧ ог ӧшйы, кор ми сыкӧд аддзысям.
Но, и аддзысим...
Ӧкурат май 9 лунӧ, асывнас, Победа лунӧ, виис менсьым Анатолийӧс немецкӧй снайпер...
Луншӧр бӧрын корӧ менӧ ротаса командир.
Видзӧда, пукалӧ сы ордын меным тӧдтӧм артиллерийскӧй подполковник.
Ме пыри жырйӧ, и сійӧ сувтіс, кыдзи быттьӧ звание сертиыс старшӧй водзын.
Менам ротаса командир шуӧ:
«Тэ дінӧ, Соколов».
А ачыс ӧшиньлань бергӧдчис.
Бытшкыштіс менӧ, быттьӧ электрическӧй токӧн, сы вӧсна мый казялі ме омӧльтор.
Подполковник матыстчис ме дінӧ да ньӧжйӧник шуӧ:
«Босьт асьтӧ киад, бать!
Тэнсьыд питӧ, капитан Соколовӧс, виисны талун батарея вылын.
Мунам мекӧд!»
Шатовмуні ме, но кок йылысь эг усь.
Ӧні и то вӧтӧн моз казьтывла, кыдзи муні подполковниккӧд ыджыд машинаӧн, кыдзи писькӧдчим тырӧм уличаясті, ру пыр моз помнита салдатскӧй строй да гӧрд бархатӧн эжӧм горт.
А Анатолийӧс аддза вот кыдзи тэнӧ, вокӧ.
Матыстчи ме горт дорас.
Менам пиӧй куйлӧ сэні и абу менам.
Менам — сійӧ пыр серамбана, векни пельпомъяса, вӧсни сьыліа детинка, а тані куйлӧ паськыд пельпомъяса, том, мича мужчина, синъясыс джынвыйӧ восьсаӧсь, быттьӧ видзӧдӧ сійӧ кытчӧкӧ ылӧ.
Сӧмын вом пельӧсъясас сідз нэм кежлас и кольӧма нюмыс вӧвлӧм пилӧн, Толькалӧн, кодӧс ме коркӧ тӧдлі...
Окышті ме сійӧс и вешйи бокӧ.
Подполковник речь висьталіс.
Менам Анатолийлӧн ёртъясыс-ёртъясыс синвасӧ чышкалӧны, а менам бӧрдтӧм синваӧй, тыдалӧ, сьӧлӧмын косьмис.
Гашкӧ, сы вӧсна сійӧ и сэтшӧма висьӧ?..
Гуалі ме йӧз, немецкӧй муӧ ассьым медбӧръя радлунӧс да лачаӧс, сетіс салют менам пилӧн батареяыс ассьыс командирсӧ ылі туйӧ колльӧдігӧн, и быттьӧ ме пытшкын мыйкӧ ори...
Вои ме аслам частьӧ.
Но сэки менӧ регыд демобилизуйтісны.
Кытчӧ мунны?
Воронежӧ?
Нинӧмысь!
Уси тӧдвылӧ, мый Урюпинскын олӧ менам друг, кодӧс тӧвнас на демобилизуйтісны ранитчӧм вӧсна, — сійӧ коркӧ корліс менӧ ас дінас, — уси тӧдвылӧ и мӧдӧдчи Урюпинскӧ.
Менам другӧй да сылӧн гӧтырыс вӧліны челядьтӧмӧсь, олісны асланыс керкаын кар помас.
Сійӧ кӧть и вӧлі инвалид, но уджаліс авторотаын шоперӧн, пыри сэтчӧ и ме тшӧтш.
Овмӧдчи друг ордӧ, лэдзисны найӧ менӧ.
Разнӧй грузъяс ми новлім районъясӧ, арын кыскалім нянь.
Тайӧ кадас ме и тӧдмаси аслам выль пиуккӧд, со такӧд, коді лыа вылас ворсӧ.
Рейссьыд, вӧлі, воан карӧ, и гӧгӧрвоана, первой делӧ чайнӧйӧ кежалан сёйыштны мыйкӧ, но, дерт, и сё грамм юны мудз вылӧ.
Тайӧ вреднӧй делӧас, колӧ шуны, ме велалі нин кыдз колӧ...
И вот ӧтчыд аддза чайнӧй дорысь тайӧ детинкасӧ, мӧд лунас — бара аддза.
Эстшӧм ичӧтик морт: чужӧмыс арбуз сокӧсь, няйт, лёзь юрсиа, а синъясыс, быттьӧ кодзувъяс войын, зэр бӧрын!
И сэтшӧма сійӧ меным воис сьӧлӧм вылӧ, мый ме нин, дивӧ ӧд, куті гажтӧмчыны сыысь, тэрмася рейсысь ӧдйӧджык сійӧс аддзывны.
Чайнӧй дорын сійӧ и кынӧмпӧтсӧ корсис, — коді мый сетас.
Нёльӧд лунас веськыда совхозсянь, нянь тырӧн, кежи чайнӧй дорӧ.
Детинкаыд менам сэні пукалӧ кильчӧ вылас, кокъяссӧ бовйӧдлӧ и, став сертиыс тыдалӧ, тшыг.
Мыччыси ме ӧшиньӧд, горӧді сылы:
«Эй, Ванюшка!
Пуксьы ӧдйӧджык машинаӧ, лэччылам элеваторӧдз, а сэсянь локтам бӧр татчӧ, ӧбедайтам».
Сійӧ менам горӧдӧмысь дрӧгнитіс, чеччыштіс кильчӧ вылысь, подножка вылӧ кавшасис да ньӧжйӧник сідз шуӧ:
«А ті кыдзи тӧданныд, дядя, мый менӧ Ваняӧн шуӧны?»
И синъяссӧ паськыда паськӧдіс, виччысьӧ, мый ме сылы вочавидза.
Но, ме сылы шуа, мый ме ветлӧм-мунӧм морт да ставсӧ тӧда.
Локтіс сійӧ веськыдладорас, ме ӧдзӧссӧ восьті, пуксьӧді сійӧс аскӧд орччӧн, мӧдӧдчим.
Збой сэтшӧм детинкаыс, а друг мыйкӧ ланьтіс, думыштчис и оз-оз, да и видзӧдлас ме вылӧ аслас кузь синлысъяс увтіыс, ышловзяс.
Сэтшӧм ичӧтик лэбачпи, а велалӧма нин ышлолавны.
Сылӧн-ӧ тайӧ делӧыс?
Юала:
«Кӧні нӧ тэнад батьыд, Ваня?»
Вашкӧдӧ:
«Фронт вылын пӧгибнитіс».
«А мамыд?»
«А мамӧс бомбаӧн виис поездын, кор ми локтім».
«А кытысянь ті локтінныд?»
«Ог тӧд, ог помнит...»
«И некод тэнад тані рӧднӧйясыс абуӧсь?»
«Некод».
«Кӧні нӧ тэ узьлан?»
«А кӧні веськалӧ».
Пузис сэки ме пытшкын пӧсь синва, и пыр жӧ ме решиті:
«Оз ло сідз, медым миянлы торйӧн пропадайтны!
Босьта сійӧс ас ордӧ пи пыдди».
И сразу менам сьӧлӧм вылын лои кокни да кыдзкӧ югыдджык.
Копыртчи ме сы дінӧ, ньӧжйӧник юала:
«Ванюшка, а тэ тӧдан, коді ме сэтшӧмыс?»
Сійӧ и юаліс, быттьӧ ышловзис:
«Коді?»
Ме сылы и шуа сідз жӧ ньӧжйӧник:
«Ме — тэнад бать».
Батюшки, мый сэки лои!
Уськӧдчис сійӧ меным сьылі вылӧ, окалӧ банбокӧс, вомӧс, плешкӧс, а ачыс вӧсньыдика да гораа горзӧ, весиг кабинкаын пельӧй чуналӧ:
«Папка, донаӧй!
Ме тӧді!
Ме тӧді, мый тэ менӧ аддзан!
Всё равно аддзан!
Ме сэтшӧм дыр виччыси, кор тэ менӧ аддзан!»
Топӧдчис ме бердӧ да ставнас тіралӧ, быттьӧ турун сі тӧв-йылын.
А менам синмӧй пемдіс и сідзжӧ дрӧж босьтіс, и киясӧй тіралӧны.
Кыдзи ме сэки рульӧс эг лэдз, дивӧыд босьтӧ!
Но бӧрӧздаӧ век жӧ тӧдлытӧг лэччи, кусӧді моторсӧ.
Кытчӧдз синъясӧй эз югдыны, — полі муннысӧ: мед эськӧ кодӧскӧ не талявны.
Сулалі тадзи минут вит кымын, а пиӧй менам пыр топӧдчӧ ме бердӧ став вынъяссьыс, чӧв олӧ, дрӧгнитышталӧ.
Кутышті ме сійӧс веськыд киӧн, топӧдышті ас бердӧ, а шуйга киӧн бергӧді машинаӧс, мӧдӧдчи бӧр, аслам патераӧ.
Кутшӧм нин сэн элеватор, сэки меным не элеваторӧдз вӧлі.
Эновті машинаӧс ворота дорӧ, ассьым выль пиӧс босьті моздорӧ, пырті керкаӧ.
А сійӧ кыдзи сывйыштіс менӧ сьыліӧд, сідзи эз и лэдзчысьлы местаӧдзыс.
Топӧдчис аслас банбокӧн менам бриттӧм банбок бердӧ, быттьӧ сибдіс.
Сідзи ме сійӧс и пырті.
Кӧзяин да кӧзяйка буретш гортынӧсь вӧліны.
Пыри ме, лапйӧдла налы кыкнан синъясӧн, бодрӧя сідз висьтала:
«Со и аддзи ме ассьым Ванюшкаӧс!
Примитӧй миянӧс, бур йӧз!»
Найӧ, кыкнанныс челядьтӧмӧсь, сразу гӧгӧрвоисны, мыйын делӧыс, ноксьыны кутісны, котравны.
А ме некыдзи пиӧс ог вермы ас бердысь торйӧдны.
Но кыдзкӧ-мыйкӧ уговориті.
Мыськалі сылысь кияссӧ майтӧгӧн, пуксьӧді пызан сайӧ.
Кӧзяйка сылы тарелкаӧ шыд чӧвтіс, да кыдзи видзӧдліс, кутшӧм горша сійӧ сёйӧ, сідзи и бӧрддзис кыз синваӧн.
Сулалӧ пач дорын, бӧрдӧ, синвасӧ чышкалӧ нагрудникнас.
Ванюшка менам аддзис, мый сійӧ бӧрдӧ, котӧртіс сы дінӧ, тракйӧ бӧждорӧдыс да шуалӧ: «Тётя, мыйла нӧ ті бӧрданныд?
Папа аддзис менӧ чайнӧй дорысь, ставлы радлыны колӧ, а ті бӧрданныд».
А сійӧ — ещӧ ёнджыка бӧрдӧ, веськыда синванас ойдіс!
Ӧбед бӧрын нуӧді ме сійӧс парикмахерскӧйӧ, юрсисӧ шыри, а гортын ачым мыськалі ворйын, гаровті сӧстӧм прӧстыняӧ.
Сывйыштіс сійӧ менӧ, и сідзи менам моздорын и унмовсис.
Видзчысьӧмӧн пукті сійӧс крӧватьӧ, ветлі элеваторӧ, ректі няньсӧ, машинаӧс нуӧді гаражӧ и — котӧрӧн магазинъясӧ.
Ньӧби сылы ной гач, дӧрӧм, сандали да картуз.
Дерт, ставыс тайӧ вӧлі не туша сертиыс дай качествонас некытчӧ шогмытӧм.
Гачсьыс менӧ кӧзяйка весиг видіс.
«Тэ нӧ мый, — шуӧ, — йӧймин, татшӧм жар дырйи пасьтӧдны кагаӧс ной гачӧн!»
И пыр жӧ — пызан вылӧ вурсян машина, лукйысьыштіс сундукас, а час мысти менам Ванюшкалы сатин трусик нин вӧлі дась да дженьыдик сосъяса еджыд дӧрӧм.
Узьны ме воді сыкӧд ӧтлаӧ и первойысь унмовси спокойнӧя.
Но войнас нёльысь кымын чеччылі.
Садьма, а сійӧ менам киняулӧ йӧжгыльтчӧма, быттьӧ вевт улын воробей, ньӧжйӧник шкоргӧ, и сэтшӧм меным рад лоӧ сьӧлӧм вылын, мый и кывъясӧн он вермы висьтавны!
Зілян не вӧрзьӧдчыны, медым не садьмӧдны сійӧс, но век жӧ он вермы терпитнытӧ, ньӧжйӧник чеччан, ӧзтан истӧг да любуйтчан сыӧн...
Югдігас садьми, ог гӧгӧрво, мыйла меным сэтшӧм сьӧкыд лои?
А тайӧ менам пиукӧй петӧма прӧстынясьыс да ме вылӧ вомӧныс водӧма, кокнас горшӧс топӧдӧма.
И абу спокойнӧ сыкӧд узьлыны, а вот велалі, гажтӧм меным сытӧг.
Войнас то малыштан сійӧс узигас, то юрсисӧ исыштан, и сьӧлӧмыд небзьӧ, а то ӧд менам сійӧ измис шогысла...
Первой кадас сійӧ мекӧд машинаӧн рейсӧ ветлывліс, сэсся гӧгӧрвои ме, мый тадзи оз шогмы.
Ӧтнамлы меным мый колӧ?
Нянь шӧрӧм, чепель сов да лук, вот и пӧт салдатыд лунтыр кежлӧ.
А сыкӧд — мӧд делӧ: то йӧв колӧ сылы судзӧдны, то кольк пуны, сэтчӧ жӧ пӧсь сёянтӧг сылы некыдз оз позь.
Но делӧыс оз виччысь.
Лӧсьӧдчи, коли сійӧс кӧзяйкалы, а сійӧ рытӧдзыс бӧрдӧма, а рытнас котӧртӧма элеваторӧ менӧ встречайтны.
Войшӧрӧдз виччысьӧма сэні.
Сьӧкыд меным вӧлі сыкӧд первой кадас.
Ӧтчыд водім узьны югыдӧн на, луннас ме ёна мудзи, и сійӧ — то пыр дзользьӧ, быттьӧ воробей, а то мыйкӧ ланьтіс.
Юала:
«Тэ мый йылысь думайтан, пиук?»
А сійӧ менсьым юалӧ, ачыс йиркӧ видзӧдӧ:
«Папка, тэ кытчӧ ассьыд кучик пальтотӧ воштін?»
Нэмӧн менам некор кучик пальтоыс эз вӧвлы!
Ковмис ылӧдлыны:
«Воронежӧ коли», — висьтала сылы.
«А мыйла тэ менӧ сы дыра корсин?»
Вочавидза сылы:
«Ме тэнӧ, пиук, и Германияысь корси, и Польшаысь, и став Беларусь пасьтасьыс, а тэ Урюпинскын вӧлӧмыд».
«А Урюпинскыс матынджык Германиясьыс?
А Польшаӧдз ылын миян гортсянь?»
Сідзи и больгам сыкӧд унмовсьтӧдз.
А тэ чайтан, вокӧ, кучик пальто йывсьыс сійӧ весьшӧрӧ юаліс?
Эз, ставыс тайӧ абу прӧстӧ.
Сідзкӧ, коркӧ сылӧн настӧящӧй батьыс новлӧма сэтшӧм пальтосӧ, вот сійӧ и помнитӧ.
Челядь паметьыд ӧд, быттьӧ гожся чардби: ыпнитлас, регыдик кежлӧ югдӧдыштлас ставсӧ и кусӧ.
Сідзи и сылӧн паметьыс, быттьӧ чардыштӧм, ӧзйыштавлӧмӧн уджалӧ.
Гашкӧ, и олім эськӧ ми сыкӧд ещӧ во кымын Урюпинскын, но ноябрын лоис менам грек: муні няйтӧд, ӧти хуторын шыбӧлитіс менсьым машинаӧс, а сэні мӧс веськаліс, ме и уськӧді сійӧс кок йывсьыс.
Но, гӧгӧрвоана, бабаяс горзыны кутісны, йӧз чукӧрмис, и автоинспектор сэні жӧ.
Мырддис менсьым шоперскӧй книжкаӧс, кутшӧма кӧть эг кор ме сійӧс прӧститны.
Мӧскыс чеччис, бӧжсӧ лэптіс да кутіс тӧвзьыны переулокъясӧд, а ме книжкаысь лишитчи.
Тӧвнас уджалі плӧтникӧн, а сэсся гижи письмӧ ӧти друглы, сыкӧд ми ӧтлаын служитлім, — сійӧ тіян обласьтын, Кашарскӧй районын, уджалӧ шоперӧн, — и сійӧ корис менӧ ас дінас.
Гижӧ, мый уджалан пӧ воджын плӧтникӧн, а сэсся миян обласьтын сетасны выль книжка.
Вот ми пиуккӧд и командируйтчам Кашарыӧ походнӧй порядокӧн.
Да, кыдз эськӧ тэныд висьтавны, кӧть и эз ло эськӧ эсійӧ мӧскыскӧд аварияыс, ме эськӧ всё равно муні Урюпинскысь.
Шогӧйла ме ог вермы ӧти местаын дыр овны.
Вот кор нин менам Ванюшкаӧй быдмыштас да ковмас сійӧс школаӧ сетны, сэки, гашкӧ, и ме успокоитча, овмӧдча ӧти местаӧ.
А ӧні пока восьлалам сыкӧд роч му кузя.
— Сьӧкыд сылы муннысӧ, — шуи ме.
— Да сійӧ зэв этша аслас кокӧн мунӧ, унджыксӧ ме вылын.
Пуксьӧда сійӧс пельпом вылӧ и нуа, а окота лоӧ котралыштны, — лэччас ме вылысь да котӧртӧ туй бокӧдыс, чужъясьӧ кӧзапи моз.
Ставыс тайӧ нинӧм, вокӧ, кыдзкӧ эськӧ ми сыкӧд и олім, да вот сьӧлӧмӧй менам киссис, поршеньяссӧ колӧ вежны...
Мукӧддырйиыс сідзи топӧдас, мый лунъюгыдыс синъясад пемдӧ.
Пола, мый коркӧ узигӧн кула да повзьӧда ассьым пиӧс.
А сэні ещӧ ӧти беда: пӧшти быд вой ассьым дона покойникъясӧс вӧтӧн аддзыла.
И пырджык сідзи, мый ме сутшкасьысь сутуга сайын, а найӧ вӧля вылынӧсь, мӧдарладорас...
Сёрнита быдтор йывсьыс и Иринакӧд и челядькӧд, но сӧмын кӧсъя сутугасӧ киясӧн вештыштны, — найӧ мунӧны ме дорысь, быттьӧ сылӧны син водзын...
И вот дивӧыс: луннас ме пыр чорыда кута ачымӧс, менсьым ни «ох», ни ышловзьӧм он пычикты, а войнас садьма, и ставнас пӧдушкаӧй кӧтасьӧма синваӧн...
Вӧрын кыліс менам ёртлӧн гӧлӧс, пыжалӧн сынӧм шы.
Бокӧвӧй, но меным матыссаӧн лоӧм морт чеччис, мыччис пу кодь чорыд, ыджыд кисӧ:
— Прӧщайтлы, вокӧ, став бурсӧ тэныд!
— И тэныд бура воӧдчыны Кашарыӧдз.
— Аттьӧ.
Эй, пиук, мунам пыж дорас.
Детинка котӧртіс батьыс дорӧ, сувтіс веськыдладорас да, батьыслы фуфайкаас кутчысьӧм бӧрын, кутіс восьлавны посньыдика паськыда восьлалысь мужичӧйкӧд орччӧн.
Сирӧтаӧн лоӧм кык морт, кык лыа чир, кодъясӧс шыбитӧма йӧз муӧ аддзывтӧм вына военнӧй ураган...
Мый виччысьӧ найӧс водзын?
И окота эськӧ думайтны, мый тайӧ роч мортыс, кусыньтны позьтӧм воляа мортыс, ставсӧ ас вывтіыс нуас, и бать пельпом дорас быдмас сійӧ, коді, верстьӧӧн лоӧм бӧрын, вермас ставсӧ терпитны, ставсӧ венны аслас туй вылын, та вылӧ кӧ чукӧстас сійӧс Рӧдина.
Шогпырысь видзӧді ме на вылӧ...
Вермас лоны, ставыс эськӧ и помасис бура миян торйӧдчигӧн, но Ванюшка, некымын воськов мунӧм бӧрын, бергӧдчыліс мунігмозыс меланьӧ, макнитіс розӧвӧй кинас.
И друг быттьӧ небыдик, но кузь гыжъяса лапа топӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс, и ме тэрыба бергӧдчи.
Оз, оз сӧмын вӧтӧн бӧрдны олӧма, война воясӧ дзормӧм мужчинаяс.
Бӧрдӧны найӧ и вемӧсӧн.
Тані главнӧйыс — кужны ас кадӧ бергӧдчыны.
Тані медся главнӧйыс — не ранитны кагалысь сьӧлӧмсӧ, медым сійӧ эз казяв, кыдзи визувтӧ, тэнад банбокӧд пӧсь да скуп мужичӧй синва...
{Бирюков Н. З. (Комиӧдіс Н. А. Улитин)  @ Чайка @ роман @ Н. Бирюков. Чайка @ 1953 @ Лб. 4-415}
Николай Бирюков
ЧАЙКА
Роч войтырлӧн вернӧй ныв Лиза Чайкина югыд паметьлы ёна радейтӧмӧн сиа тайӧ небӧгсӧ.
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Сьӧлӧм ӧзйӧ
«Сійӧ ыпъяліс-ломаліс яръюгыд шонді моз, и вӧлі югыдджык на шондісьыс, и вӧрыс ставнас ланьтіс йӧз дорӧ ыджыд радейтӧм петкӧдлысь тайӧ факелнас югдӧдӧм мысти, а пемыдыс пышйис сы югӧръясысь да сэні, сук вӧрас, дрӧжжитігтыр уси сісь нюрас.
Йӧзыс жӧ чуймӧмӧн сувтісны да лоины изъяс кодьӧсь.
— Мунамӧй! — горӧдіс Данко да уськӧдчис йӧз водзвылас аслас местаӧ.
Сійӧ вылын кутіс ломалысь сьӧлӧмсӧ да югдӧдіс йӧзлы туйсӧ».
(М. Горькӧй, Старука Изергиль)
Первой глава
Арыс 1935 воын вӧлі зэра да букыд.
Октябр заводитчӧмсянь — витӧд лун помся — Певск весьтын ни ӧтчыд эз мыччысьлы шонді.
Кадыс муртса на вӧлі луншӧр бӧр, а улӧ ӧшйӧм, руд кымӧръясысь карса уличаяс вылын вӧлі рӧмыд.
Зэрыс гажтӧма таркӧдіс Сӧветъяслӧн кык судта керка вевтӧ, посньыда серӧдіс параднӧй кильчӧсянь улича шӧрӧдз паськалысь ва гӧпсӧ, войталіс топольяслӧн кушмӧм увъяс вывсянь.
Партияса райкомлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны асыввылӧ — важ водокачкалань, коді тыдаліс ылын кар помас, да зэр войтъясыс, стеклӧясӧ инмӧм бӧрын, югыд визьясӧн исковталісны увлань.
Зимин пукаліс аслас кабинетын да лӧсьӧдчис райкомса пленум вылын доклад кежлӧ.
Сійӧ эз нин вӧв том: кӧсичаясас юрсиыс заводитӧма нин дзормыны, крут плеш вылас куйлісны кык джуджыд чукыр; думыштчӧм, неуна читкыртчыштӧм синъяс дорас чукӧртчӧмаӧсь чераньвез кодь вӧсньыдик да крестасьлӧм визьторъяс.
Ӧдзӧс сайын кыліс шум, сэсся техническӧй секретарлӧн гӧлӧс:
— Шуӧма тэныд — талун некодӧс оз принимайт.
— А менӧ примитас!
Кабинет ӧдзӧс друг воссис гурйыв, и порог дорсьыс Зимин аддзис еджыд юрсиа нылӧс, коді мынтӧдчис техсекретарь киясысь.
— Да эн кут тэ, ен могысьӧн!
Мый ме тэнсьыд… синтӧ вежа али мый?..
Зимин дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас да тшӧктіс лэдзны нывсӧ.
Ныв воськовтіс порог вомӧныс да скӧрысь швачкис ӧдзӧссӧ шӧйӧвошӧм техсекретарь ныр водзын.
Башмакъяссьыс, кодъясӧс сійӧ кутіс киас, да платтьӧ бӧждорсьыс ваыс вияліс джоджас.
Кӧмтӧм кокъясыс вӧліны гӧрдӧсь да няйтӧссьӧмаӧсь.
Кык кӧсаторйыс кӧтасьӧмаӧсь жӧ.
Сійӧ пуктіс башмакъяссӧ ӧдзӧс дорас, тэрмасьтӧг лӧсьӧдыштіс платтьӧсӧ да шыасис Зимин дінӧ сідзи, быттьӧкӧ вӧлі тӧдса сыкӧд уна во.
— Но, видза олан!
Меліа нюммунӧмсьыс сылӧн югдіс чужӧмыс, и Зимин пыр жӧ казяліс, мый нылыс зэв на том: ӧдвакӧ сылы вӧлі дас квайт арӧс.
— Ар, а тэ кокньыдик платтьӧа, — шуис Зимин да кутіс чувствуйтны, мый тайӧ лӧз синъяса, кортӧм гӧстя вылас сылӧн дӧзмӧмыс воши. — Прӧстудитчыны кӧсъян?
— Ой, мый ті, кокни платтьӧа!..
Ме ещӧ вязанӧй ковтаа на вӧлі.
Сӧмын сійӧ дзикӧдз кӧтасис да ме сійӧс коли жырас, кӧні тай пукалӧ скӧр дядькаыс…
Менам ещӧ и калоши эм.
Пӧрччи кильчӧ ӧдзӧс дорас.
Оз гусявны?
— Гусявнытӧ, гашкӧ, и оз гусявны, но и пӧрччынысӧ сэтчӧ вӧлі нинӧмла.
— Но, сідзкӧ, виччысьлы.
Калошиыс, веськыда кӧ шуны, абу зэв бур, а жаль: ӧні кежлӧ бурджыкыс абу да.
Ме ӧдйӧ…
Бӧр пырис сійӧ киас калошиӧн да вязанӧй ковтаӧн.
Калошиыс вӧлі киссьӧма, ставыс няйт да явӧ не сылӧн кокъяс серти.
Сійӧ пуктіс калошисӧ орччӧн башмакъясыскӧд да видзӧдліс бумагаясӧн тырӧм пызан вылӧ.
— Оз-ӧ сюр кутшӧмкӧ ковтӧм бумага лист, чышкыштны?
Зимин сетіс сылы важ газет.
— Кытысь нӧ тэ?
— Волгинъяс ми.
Нимӧй менам Катя.
Ме — Залесскӧйын избач, эн кывлы?
— Сідзкӧ тэ Залесскӧйысь?
— Абу, ме Ожерелкиысь, а уджала Залесскӧйын.
Сійӧ кӧсӧйтчыліс аслас калоши вылӧ.
— Подӧн локті, со и няйтчис дзикӧдз.
Делӧ миян сэтшӧм, секретарь ёрт: морт колӧ политическӧй юкӧн кузя доклад вӧчны.
— Со мый вӧлӧм!
А мый йылысь нӧ именнӧ?
— Став йывсьыс, а главнӧйыс — устав йылысь…
Мужикъяс норасьӧны: нэм кежлӧ пӧльзуйтчӧм вылӧ му сеталӧм кузя уна нелючкияс.
Мудритӧны тіян кабинетнӧй землемеръясыд.
Сэсся Абиссиния йылысь: отсалас-ӧ кодкӧ сылы али оз?
Некод ӧмӧй нырвомас оз сетышт эсійӧ фашистъясыслы?
Тайӧ миянӧс ёна жӧ интересуйтӧ.
Сы вӧсна и локті татчӧ… — Сійӧ сюся видзӧдліс Зимин вылӧ. — И некытчӧ ог мун… кытчӧдз мортӧс он сет.
Ӧд ме объявление нин ӧшӧді… талун доклад.
— М-м… — Зимин думайтыштіс, кодӧс позьӧ ыстыны, но некод подходящӧйыс эз вӧв: ӧтияс — командировкаынӧсь, мӧдъясӧс оз позь уджсьыс орӧдны. — А тэ комсомол райкомын вӧлін?
— Вӧлі, — мудзпырысь шыасис нывка. — Пукалӧны сэні асланыс пызанъяс сайын пӧжсьысь курӧгъяс моз. — Синъясыс сылӧн скӧрысь югнитісны. — Татшӧмӧн ӧмӧй колӧ лоны комсомоллы?
«Веськыда висьталӧ»,— думыштіс Зимин.
Кӧть сійӧ регыд на оліс Певскын, но казяліс нин, мый комсомольскӧй руководство омӧля водзмӧстчӧ.
Зиминлы эз вӧв окота ӧткажитны да сійӧн ӧбидитны нылӧс, но…
— Некод абу талун кежлӧ… — шуис сійӧ жалитӧмпырысь.
— Кыдзи сійӧ абу?— Катя котӧрӧн локтіс пызан дорӧ, банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.— Тэ гӧгӧрво: объявлениеыс ӧд ӧшалӧ?
Ӧшалӧ!
Йӧзыс воасны?
Воасны!
Мый ме налы висьтала?
Секретарлӧн, мися, тіянлы мортыс эз сюр, да?— Вомдоръясыс сылӧн дрӧгнитісны.— И ме быттьӧ пӧръясьысьӧн лоа.
А комсомолка ӧмӧй вермас лоны пӧръясьысьӧн?— Сійӧ пуксис стул вылӧ да муртса кутчысис, медым не бӧрддзыны.— Мый нӧ ме ачым тайӧ докладсӧ думышті али мый?
Йӧзыс корӧны, гӧгӧрвоан?
Зимин зумыштчис.
— Гӧгӧрвоа… — Сійӧ кӧсйис буриника видыштны Катяӧс сыысь, мый, лекторкӧд сёрнитчытӧг, сійӧ ӧшлӧ объявлениеяс, но сэсся думыштіс: «Дзик на ӧд челядь кодь».
— Сӧмын тэ гӧгӧрво жӧ: талун менам некод абу.
Некод!
— А ачыд он вермы?
— Талун — ог.
Вот эськӧ вежалунӧ кӧ…
Позяс?
— Оз, оз позь.
Катя видзӧдліс сы вылӧ синваӧн югнитӧм синъяснас.
— Ленин пыр висьтавліс: унджык внимание массалы.
Кӧні сійӧ тіян, вниманиеыс?
Тайӧ кывъясыс, кодъясӧс шуис сиктса нывка, кодлы самӧй кад на котравны да ворсны гораньӧн, чуймӧдісны Зиминӧс, да сійӧ весиг думыштіс: лючки-ӧ кыліс сійӧ?
— Коді шуліс?
— Ленин.
Кынмӧмысла йӧжгыльтчӧмӧн Катя гартліс платтьӧыслысь кӧтасьӧм вӧнь помсӧ.
— А тэ нӧ мый — лыддьылін Ленинӧс?
— Лыддьылі.— Сійӧ гӧлӧсын кыліс ӧбида.
«Эз нин сэтшӧм уна коль: ог узь войсӧ и помала»,— думыштіс Зимин.
Сійӧ матыстчис Катя дінӧ да кутыштліс пельпомӧдыс.
— Но, мый нӧ тэ пыр пельӧсас видзӧдан?
Сьӧлӧм вылад воис?
— Нинӧм… узьны шогмас.
— Тыдалӧ, плетьӧн чер тыштӧ он жугӧд,— серӧктіс Зимин.— Ладнӧ.
Ме муна.— Сійӧ ӧзтіс папироска да шуис гажмӧм Катялы: «Пасьтась», а ачыс кутіс чукӧртны портфеляс бумагаяс.
Мӧд глава
Вӧлі войшӧр кад сайӧ нин, кор Зимин петіс изба-читальняысь. Сійӧс колльӧдісны колхозникъяс.
Зимин шуис Катялы, мый сійӧс гортӧдзыс нуӧдас аслас машинаӧн, да радпырысь видзӧдіс, кыдзи ныв унаысь заводитліс петны йӧз чукӧрысь, но некыдз эз вермы: то ӧти, то мӧд юасисны сылысь унатор йылысь.
Катя пуксис машинаӧ, ӧвтыштіс колхозникъяслы кинас да долыдпырысь лэдзчысис сиденье мыш вылӧ.
Машина полнӧй ходӧн петіс сиктысь — водзвылын пемыд стена моз сулаліс вӧр.
— Уважайтӧны тэнӧ йӧзыс — тайӧ бур!— меліа шуис Зимин.
Катя чӧвтіс сы вылӧ синъяссӧ.
— Висьтав, секретарь ёрт, а збыльысь-ӧ тэ подпольщикӧн вӧвлін да ссылкаын, а гражданскӧй война дырйи — Будённыйлӧн полкса комиссарӧн?
— Кытысь тэ тӧдан?
— Кывлі.
Ме сы вӧсна и тэ дорӧ локті.
Думышті: «Раз важ большевик — оз ӧткажит…» — сійӧ чӧв олыштіс.— Тэ вот юасян, кыдзи делӧяс мунӧны изба-читальняын…
Ӧні ачыд аддзылін: йӧз локтісны доклад кывзыны, а уналы местаыс эз ло.
Тайӧ ӧмӧй удж?
— Да, дзескыдкодь.
— Абу дзескыдкодь, а лолавны нинӧмӧн.
Каръясын — со кутшӧм клубъяс, а сикт, думайтӧны, мый?..
— Коді нӧ сідзсӧ думайтӧ?
— А ме тӧда, коді!— скӧрысь броткӧбтіс Катя.— Со кывлін прениеясын: выль олӧм, шуӧны, асланьыс кыскӧ, а важыс бӧждорӧдыс кутӧ — оз лэдз.
Мыйла сідзи?
Абу тырмымӧн велӧдчӧмыс…
А кадыс, ачыд тӧдан…
Сӧмын эськӧ восьлавны тэрыбджыка водзӧ да водзӧ…
Туй вылас, машина кӧлесаяс улӧ усины сук лапъяссянь качайтчысь вуджӧръяс.
Кыліс сир дук да сісьмӧм лыс дук.
Зимин перйис папирос.
Куритнысӧ эз кыскы, но сылы окота вӧлі видзӧдлыны Катя вылӧ, коді сылы пыр ёнджыка воис сьӧлӧм вылас.
Истӧгӧн югдӧдӧм синъясыс Катялӧн кажитчисны сылы лӧзӧн да скӧрӧн.
Синъяссӧ лапниттӧг сійӧ видзӧдіс пожӧмъяс вылӧ, кодъяс быттьӧкӧ котӧртісны.
— А тэнад аслад кутшӧм образованиеыд?
Катя дрӧгнитіс да бергӧдіс сылань юрсӧ.
— Кутшӧм?
Высшӧй!
Нёль тӧв школаӧ ветлі, сэсся муяс вылын помалі.— Сійӧ ышловзис.— Заводитан серьёзнӧй небӧг лыддьыны — сьӧкыд!
А мукӧдыс нарошнӧ, медым петкӧдлыны ассьыныс учёностьсӧ, гижӧны сідзи, мый юрыд потӧ — шыпасъясыс роч, а кывъясыс…
Видзӧд, вӧрыс кутшӧм!— шензьӧмӧн горӧдіс сійӧ да синъяссӧ чӧвтіс мӧдар бокас: сьӧд пожӧмъяс — сэтшӧм джуджыдӧсь, мый автомобиль ӧшиньяссянь некыдз оз позь вӧлі аддзыны налысь туганъяссӧ,— тӧвзисны дорвыв, торйӧдны позьтӧм массаӧн, да сӧмын туй дінас медся матысаясыс вӧліны неуна югыдджыкӧсь енэж пасьта сявмунӧм кодзувъяссянь.— Тіянын, кӧні тэ чужлін, вӧръясыс татшӧм жӧ мичаӧсь?
— Ме Мӧскуаын чужлі, Катя.
— Ньӧтчыд эг вӧвлы Мӧскуаын.
А окота… — думыштчӧмӧн шуис сійӧ.— Небӧгыд, кӧнкӧ, сэні мыйта!..
Зимин нюммуніс.
— Небӧгъястӧ ми и тані судзӧдам, а тӧдӧмлунъястӧ, Катя, позьӧ босьтны.
Тэ со шудаджык ме дорысь.
Ме и школаын ньӧти эг велӧдчыв.
Велӧдчӧмӧс ме дас ӧти арӧссянь заводиті заводын, а помалі тюрьмаясын да ссылкаын.
— Сійӧ бур,— завидьпырысь шуис Катя.— Зимин ёрт, а гашкӧ, тэ кӧть неуна висьтыштан, кыдзи ті сэні… ссылкаас?— Сійӧ видзӧдліс Зимин вылӧ уважениеӧн да полігтырйи.
— Коркӧ висьтала.
Ӧд унаысь на ещӧ аддзысьлам.
Правда?
— Дерт жӧ.
А тэ зэв шань морт.
Ставыс кӧ эськӧ вӧліны тэ кодьӧсь…
Катя крепыда топӧдіс сылысь кисӧ, и сылӧн тайӧ порывас вӧлі сы мында пӧсь чувство да наивность, мый Зимин кыскис ас бердас сылысь юрсӧ да малыштіс.
— Нылукӧй, шань йӧзыд миян уна.
— Ме тӧда.
Пожӧмъяс друг шочмисны, вешйисны ӧтар-мӧдар бокӧ; автомобиль кӧлесаяс улын вольсассис паськыд му — ру пыр югъялыштісны гӧпторъяс.
Кӧдзыд тӧв клеснитіс Катялы веськыда чужӧмас; ичӧтик кӧсаясыс сылӧн мӧдісны вӧрны.
Сійӧ ёна куньтыртіс синъяссӧ да серӧктіс:
— Аттӧ, кутшӧм лӧсьыд!
— Тайӧ тэнад Ожерелкиыд?— тӧв шутьлялӧм да жургӧм пыр кыліс сійӧ Зиминлысь гӧлӧссӧ.
Катя восьтіс синъяссӧ, аддзис руӧн вевттьысьӧм муяс сайысь сьӧд керкаяс да шогпырысь ышловзис.
— Сэтшӧм регыд!
Ме ньӧтчыд на эг ветлыв автомобильӧн, Зимин ёрт.
— Окота кӧ — мунам Певскӧдз!
Катя пыркнитіс юрнас.
Няйтсӧ резігтыр машина воис первой керка весьтӧ.
Зимин видзӧдіс пемыдас.
Сиктыс вӧлі ичӧтик, гажтӧминын: ӧти улича, а сы пӧлӧн шочиника сулалісны керкаяс, кодъяс зэв ёна мунісны ӧта-мӧд вылас.
Найӧ быттьӧкӧ эз сулавны, а пукалісны сьӧд му вылын, идзас вевтъяс улын пӧрысь сюзьяс моз куткыртчӧмӧн.
— Электричествотӧг олам,— шуис Катя, кор казяліс, мый секретарь видзӧдӧ ӧти керка вылӧ, кытысь ставень щельясӧдыс писькӧдчисны билӧн вижоват югӧръяс.
Катя инмӧдчис кинас шопер пельпомӧ.
— Кык керка бӧрын лоӧ кузнеча, а водзӧджык паныдсӧ — миян керка…
Ӧшинь улас кык кыдз пу.
И бергӧдчис Зиминлань:
— Пыралам миян ордӧ, а?
Чай юыштам.
Ладмӧ?
Зимин думыштчис.
— Ладмӧ,— решитіс сы пыдди Катя.
Василиса Прокофьевналӧн пӧсь чепӧсйис, кор дзиръясӧ восьтӧм бӧрын сійӧ аддзис ворота дорын сулалысь машина.
Зимин да шоперыс здоровайтчисны кӧзяйкаыскӧд.
Сійӧ нинӧм шутӧг кутліс налысь кияссӧ, лэдзис кыкнаннысӧ дворас да сувтӧдыштліс дзиръя дорас Катяӧс.
— Тайӧ нӧ мый… главнӧйяс кутшӧмкӧ?
— Главнӧйяс, мамӧ,— серӧктіс Катя.
— Инспектор али мый кутшӧмкӧ читальняяс кузяыд?
— Абу, райкомса секретарь.
Мамыс акнитіс.
— И, шуан, тэ ордӧ?
— И тэ ордӧ тшӧтш — чай юны.
— Господи,	войнас?— шӧпкӧдіс Василиса Прокофьевна.
Сійӧ видзӧдліс дзиръяӧдыс.
Зимин да шоперыс сулалісны кильчӧ вылас да куритчисны.
Василиса Прокофьевна шӧйӧвошӧмӧн довкйӧдлыштіс юрнас.
— А кыдзи нӧ сыкӧд сёрнитнысӧ… секретарьяскӧд?
— Тешкодь тэ, мамӧ!— гажаа шуис Катя.— Да кыдзи быдӧнкӧд.
Этша ӧмӧй миянын йӧзыс овлӧны…
— Ньӧжйӧджык тэ — кыласны ӧд,— повзис мамыс.— И код рӧдӧ тэ мунӧмыд татшӧм збойыс.— сійӧ тэрмасигтырйи прӧйдитіс дворас.— Сэні, дзик ӧдзӧс дорас, пӧвйыс сісьмӧма да энӧ жӧ прӧступитчӧм.
Керкаас вӧлі жар, сьӧкыд лолавны, кыліс кутшӧмкӧ курыд кӧр.
Порог вомӧн воськовтӧм бӧрын Зимин бергӧдчис Василиса Прокофьевналань да Катялань, кодъяс пырисны на бӧрся.
— А оланныд ті, кӧзяюшкаяс, озыра, кыдзи дедъяс велӧдлісны.
Жарыд пӧ лыястӧ оз ёнты, а?
Василиса Прокофьевна шӧйӧвошикодь.
— Абу эськӧ век тадзи да…
Узьны кӧсйи водны да казялі — пельӧсыс горничаын ульсалыштӧма, вот и ломті пач.
Унйывсьыс нюжмасигтыр горничасьыс петіс ар нёля кымын еджыд юрсиа детинка.
Сійӧ тільыштіс синъяссӧ, да друг найӧ лоины гырысьӧсь, радланаӧсь.
Катя окыштіс сійӧс.
— Гажтӧмчин?
— А-а…
Детинка нюжӧдіс кисӧ Зиминлы.
— Ме — Шурка, Катялӧн вок.
— Синъяс сертиыд тыдалӧ.
Зимин кокниа лэптіс сійӧс да пуксьӧдіс аслас пельпом вылӧ.
Шурка эз петитчы.
— А мамлӧн талун магазинысь ньӧбӧм сельди эм.— Лӧсьыдджыка пуксьӧм бӧрын сійӧ мудера читкыртіс синъяссӧ.— Ладмӧ?
— Мый, мый?— серӧктіс Зимин.
— Да сійӧ Катялысь кывъяссӧ пыр висьталӧ,— гӧгӧрвоӧдіс Василиса Прокофьевна да ас кежас ошкӧмпырысь думыштіс: «Прӧстӧ асьсӧ кутӧ, быттьӧ абу и секретарь».
Катя нюжӧдіс кияссӧ Шуркалы:
— Ноко, Катялӧн вок, лэччы ме ордӧ.
А ті, ёртъяс, пӧрччысьӧй да пырӧй горничаас.
Мам оз радейт, кор сулалӧны.
— Дерт жӧ, абу ӧд сюръяяс,— немдумышттӧг шусис Василиса Прокофьевналӧн… и кынмис места вылас: «Секретарӧс сюръякӧд ӧткодялі!»
Но, тыдалӧ, секретарь гӧгӧрвоис, мый сійӧ шуис тайӧс сідзи прӧстӧ, бур кузя: пӧрччысигас мыйлакӧ сійӧ нюмъяліс.
«Эз дӧзмы»,— кокняммӧм сьӧлӧмӧн думыштіс Василиса Прокофьевна.
Волгинъяслӧн горничаыс вӧлі неыджыд, но сӧстӧм.
Ӧшиньястӧм стен дорас сулаліс паськыд пу крӧвать, кодӧс вевттьӧма дзоридзьяса стежитӧм эшкынӧн.
Юрладорас гӧраӧн вӧлі тэчӧма пушӧдӧм нёль юрлӧс.
Крӧватькӧд орччӧн — сундук, а мӧд стен дорас, кодлӧн ӧшиньясыс видзӧдісны улича вылӧ,— пызан.
Пызан дорас ӧтар боксяньыс сулаліс тумбочка, сы вылын вӧліны тетрадьяс, газетъяс да небӧгъяс — дзонь джуджыд стопа; сы вевдорын ӧшалісны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъяс.
Пызан мӧдар бокас, пельӧсас, джаджйын кык радӧн вӧлі сувтӧдалӧма ӧбразъяс: первой радас — посньыдик, ыргӧн образъяс, мӧдас — пу ӧбразъяс.
Ӧбразъяс водзын, лӧзоват биӧн мигайтчигтыр, ломаліс лампадка.
Кухнясянь кыліс ньӧжйӧник сёрнитӧм да ваӧн больӧдчӧм.
Катя мыссис.
Зимин матыстчис тумбочка дінӧ.
Медвылын вӧліны Сталинлӧн «Ленинизм юалӧмъяс» да Подъячевлӧн «Менам олӧм»; на улысь сійӧ казяліс аслас радейтана поэтлысь ичӧтик руд книжка — бӧрйӧм гижӧдъяс.
Зимин босьтіс тайӧ книжкасӧ да листыштіс.
Кывъяс «<rus>И жизнь хороша, и жить хорошо!</rus>» вӧлі увдорсяньыс визьнитӧма карандашӧн, а
<rus>А в нашей буче</rus>
<rus>боевой, кипучей</rus>
<rus>и того лучше,—</rus>
строчкаяс бокӧ вӧлі гижӧма: «И ме сідзи думайта».
«Да, этша на миян районын пуанаыс, а томйӧз — со сійӧ, нетшкысьӧны уджӧ…
abu
Но мый нӧ, пленум бӧрын ковмас чорыда босьтчыны комсомольскӧй делӧясӧ».
Катя пырис кӧмтӧм да мунігмозыс чышкаліс чужӧмсӧ да сьылісӧ гӧна кичышкӧдӧн.
Кор сійӧ казяліс Зимин киысь Маяковскийлысь кывбуръяс, серӧктіс да ӧвтыштіс кичышкӧднас:
— «…Зверь кодь гӧна».
Лӧсьыд!
Сійӧ веськӧдыштіс пызан дӧра чукыръяссӧ, сьылігтырйи босьтіс шкапсьыс тупӧсьджын нянь, малыштіс банйыштӧм коркасӧ, и сы синъясын ыпнитіс сійӧ аслыспӧлӧс лукавитӧм, коді овлывлӧ мӧвпысь, мый вӧчан виччысьтӧм да бур сюрприз.
— Няньӧн ми озырӧсь!
Кор Василиса Прокофьевна вайис пуан самӧвар, няньсӧ вӧлі шӧралӧма нин.
Пызан шӧрын сулаліс пуӧм картупель тыра ыджыд жӧч миска.
Тарелкаын вӧлі вундалӧм сельди.
Шурка кайис Катя водзӧ.
— Улӧсыс тэныд абу али мый?
Ыджыд детинка нин!— кӧритӧмӧн шуис Василиса Прокофьевна.— Со пыр тадзи,— шыасис сійӧ Зимин дінӧ.— Мыйӧн Катя воас гортӧ, шойччыштны эськӧ, а тайӧ…
— Радейтӧ?
— Да кыдзи нӧ он радейт?..
Сёйӧй, донаяс, сёйӧй.
Василиса Прокофьевна йӧткыштіс гӧсьтъяслы картупель да сельди тыра тарелкаяссӧ.
— Сійӧ ӧд Шуркаӧс кага дырйиыс видзис.
Сэсся, ачыд аддзан,— кутшӧм весел Катяным.
— «<rus>В нашей буче боевой, кипучей</rus>» весел йӧзлы — первой места.
Сідз, Катя, а?— юаліс Зимин вилкиӧн картупель сутшкигмоз.
Картупельыс югйышталіс вардӧм потласьӧм бокъяснас.
Сійӧ сотіс вомдоръяссӧ, рӧшкыд вӧлі пиньяс улын.
Сы вӧсна-ӧ, мый ёна кынӧмыс сюмалӧма, либӧ збыльысь картупельыс вӧлі зэв чӧскыд, Зимин ньылыштіс сійӧс любӧпырысь, пирожнӧйӧс моз да мигнитіс Шуркалы.
Детинка, коді зумыштчыліс мамыслӧн кывъяс бӧрын, бӧр гажмис.
— Зверь кодь гӧна!— вилкисьыс кинас сельди торсӧ перйигмоз серӧктіс сійӧ.
Сельди ӧтар бокас сійӧ пуктіс картупель, мӧдарас — нянь да, ставсӧ тайӧс ӧтпырйӧ Катялы вомас сюйигтырйи, ыджыд радлунӧн юаліс: — Ладмӧ?
Катя да гӧсьтъяс серӧктісны.
«Секретарь, а прӧстӧй.
Морт, кыдзи морт»,— дзикӧдз сайкаліс Василиса Прокофьевна.
Синъясыс сылӧн видзӧдісны шоныда да меліа.
— Сёйӧй, мусаяс, сёйӧй.
Сёйны кӧ, сёйны прамӧя нин: коді дыш сёйны, сійӧ дыша и уджавны кутас.
Стӧкан чай юӧм бӧрын шопер чеччис.
— Пасибӧ, кӧзяюшка!
— Вот тэныд и на! — чуймис Василиса Прокофьевна.— А закуситнысӧ?
— Оз ков, кӧзяюшка, эн и тшӧкты.
Зэв ыджыд аттьӧ и гӧститӧдӧмсьыд да тіянкӧд тӧдмасьӧмысь.
Машинаӧс колӧ видзӧдлыны, мыйкӧ моторыс джӧмдавны мӧдіс.
Ӧдзӧс дорӧдз жугыль синъяснас сійӧс колльӧдӧм бӧрын Василиса Прокофьевна вештыштіс сельди тарелкасӧ матӧджык Зиминлань:
— Тэныд машина пӧчинитны оз ков, а сола бӧрад чайыд бурджыка юсяс.
— Пӧті нин, Прокофьевна, аттьӧ!
— Мыйысь нӧ пӧтінсӧ!— паныд шуис сійӧ.— Мый нӧ, сёянсӧ пызан вылысь бӧр нуны?
Тэ, донаӧй, эн стесняйтчы, менӧ он удзӧд.
Ӧні, колхозъясад, олӧмыд ладмыны кутіс.
— А важӧн колхозын?
— Кык во.
Первойсӧ виччысим… йӧйясыд!
Нуждаыскӧд полім торйӧдчыны.
А сэн Катя…
Нылыслысь ӧлӧдана видзӧдлӧмсӧ казялӧм бӧрын Прокофьевна ланьтіс, чышкыштіс партук бӧждорнас вомдорсӧ.
— Мый — Катя?— окота лои тӧдны Зиминлы.
— Катяӧй?
Да кыдзи сійӧ пырис комсомолӧ, и заводитіс меным дольны: пыр, мамӧ, колхозӧ, да и ставыс.
Колхозъяс йылысь быдсяма небӧгъяс вайис.
Пуксьӧдас менӧ да лыддьӧ.
Но и уговоритіс.
Кӧть и ныв сійӧ меным, и том арлыда на, а веськыда шуа — муӧдз копыртчыла сылы таысь.
— Мамӧ!
— Мый мамӧ?— скӧрмис Василиса Прокофьевна.— Мый тэ, збыльысь, быд кывйӧ крукасян?
Ог тэ йылысь ме висьтав, ас йылысь.
Ӧні, менам донаӧй, инасьны кутіс сьӧлӧмӧй, быттьӧ шондіӧн шонтыны сійӧс мӧдіс.
— А колхозӧдзыд зэв омӧля овлінныд, Василиса Прокофьевна?— сы чужӧм вылӧ сюся видзӧдӧмӧн юаліс Зимин.
Абу кокньыда, тыдалӧ, овсьылӧма; сьӧкыда олӧм воясыс кольӧмаӧсь ыджыд чукыр сылӧн еджгов синкымъяс костӧ да ёна нюкыртӧмаӧсь вомкӧтшъяссӧ.
Рыжӧйкодь юрсиыс вӧлі дзормыштӧма.
— Ой, и эн сёрнит, донаӧй,— ышловзис сійӧ.— Мырсим кыасянь кыаӧдз, а муыс омӧля вердліс, быттьӧ скӧраліс миян вылӧ.
Василиса Прокофьевналӧн синъясыс, кыдзи и Катялӧн, вӧліны кельыдлӧзӧсь, сӧмын абу долыдӧсь, и весиг ӧні, нюмъялігӧн, эз бырлы кутшӧмкӧ жугыль тӧждысьӧм.
Кажитчӧ, найӧ мый кузя кӧ век сомневайтчисны, кӧсйисны юасьны да эз лысьтны.
— Сідзи вот омӧлика и олім…
Сідз ӧд, нылӧй?
Василиса Прокофьевна дыр меліа видзӧдіс Катя вылӧ да сэсся бара бергӧдчис Зиминлань.
— Ичӧт дырйиыс Катя пыр вӧлі жугыль…
Миян сиктсаяс эз тыр вежӧраӧн сійӧс и лыддьыны.
Зимин пуктіс пызан вылӧ помӧдз ютӧм чай стӧкансӧ.
— Кыдзи сійӧ эз тыр вежӧраӧн?
Катя гӧрдӧдіс пель йылӧдзыс, ӧдйӧ чеччис да петіс.
— А нылыд тэнад чорыд характера!
— Чорыд характера, — яндысьӧм моз шуис Василиса Прокофьевна да кывзысьыштіс, кыдзи нылыс мыйӧнкӧ гольӧдчис кухняын.
Швачнитіс керка ӧдзӧс.
— Муніс.
Менсьым кывйӧс кӧть домав.
Оз радейт, кор сы йылысь висьтала.
Тэ, донаӧй, сы йылысь эн юась, эн менӧ грекӧ вӧйт.
Но чужӧм сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый аслыс сылы зэв окота вӧйтчыны сійӧ «грекас».
— Гашкӧ, пӧсьӧс кисьтам?
— Позьӧ,— сӧгласитчис Зимин да мыччис стӧкансӧ.— А кытчӧ нӧ век жӧ сійӧ муніс?— юаліс Зимин.
— Тыдалӧ, суседъяс ордӧ.
Ӧні, кӧнкӧ, асылӧдз.
— М-м…
Мый нӧ, пыр сійӧ тадзи гӧсьтъяссӧ принимайтӧ: пызан сайӧ пуксьӧдас да пышъяс?
— Видышта ме сійӧс таысь.— Василиса Прокофьевна друг босьтіс тув йылысь кичышкӧд да заводитіс мыськавны дозмук.
— Мый йылысь ми сёрнитім?
Да!
Мучитчи ме ёна сыкӧд, Катякӧд.
Кыдзи сійӧ неуна вежӧрсявны кутіс — и мӧдӧдчис: сьывны кӧнкӧ кутасны, а сійӧ — шогӧ усьӧ.
Сьыланкывъяссӧ, кӧнкӧ, кывлывлін миянлысь, деревенскӧйясӧс — абу ӧніяӧс, важсяясӧс, ёнджыкасӧ пемыдлун йылысь, шог йылысь да злӧдейка-судьба йылысь.
Вот и давай сійӧ менсьым юасьны: тадзи-ӧ ставыс вӧвлі, кыдзи сьыланкывъясын?
«Сідз, нылӧй,— шуа ме сылы.— И ещӧ на пемыдджык вӧвлі: шондіыс ӧд, мися, югдӧдӧ, да оз миянлы».
А ми сійӧ кадас, донаӧй, шуны кӧ, киясӧд и кокъясӧд вӧлі кӧрталӧмаӧсь кулацкӧй горшлунӧн… став сиктным!..
Шуи ме сылы тадзи шонді йывсьыд, а сійӧ зумыштчис да котӧртіс ме дінысь, эз кывзы помӧдз.
«Мый,— думайта,— сыкӧд?»
Петі бӧрсьыс — ӧшинь улын абу, видзӧдлі карта вылӧ — пукалӧ сійӧ сэні пельӧсас да бӧрдӧ.
Повзи ме, юася, а сійӧ синвасӧ кутны оз вермы, мыкталӧ: «Неправильнӧй сьыланкывъяс, оз ковны меным найӧ!»
Василиса Прокофьевна ӧшӧдіс кичышкӧдсӧ стул бӧр вылӧ.
Зимин пукаліс пызан вылас гыравывтчӧмӧн да кипыдӧсъяснас щӧкасӧ мыджӧмӧн.
Чӧв-лӧняс точкис стенын ӧшалысь часі.
— Висьтала, ичӧт вежӧра вӧлі.
Да тэныд, кӧнкӧ, абу интереснӧ тайӧ?
— Висьталӧй, висьталӧй.
— Да мый нӧ висьтавнысӧ?
Сэксянь сійӧ быттьӧкӧ висьмис мыйӧнкӧ.
Пуксяс вӧлі ӧшинь дорӧ, шогсьӧ.
Сы вылӧ видзӧдігӧн сьӧлӧмыд вӧлі гудыртчӧ.
Мыйсӧ сӧмын эгӧ вӧчӧй: и вежаваӧн узигас резлім, ӧтчыд вайӧді тӧдысьӧс — эм тані миян ӧти, Агафья, турунъясӧн лечитӧ да загӧвӧръясӧн, а нинӧм тӧлкыс эз ло.
Зимин нюммуніс.
— И коді нӧ сійӧс тайӧ висьӧмсьыс лечитіс?
— Ачыс лекарствосӧ аддзис.
Кывлӧма, мый Залесскӧйын читальняын лыддьыны книжкаяс сеталӧны, и кутіс ветлыны.
Арын няйт дырйи, тӧлын кӧдзыд дырйи — пасьтасяс и мунас.
Ми батьыскӧд эгӧ кутӧй: радӧсь вӧлім.
Ӧтчыд сӧмын — зэв кӧдзыд вӧлі, пурга…
Лымнас сэтшӧма ӧшиньяс тыртіс, мый ывла югыдыс оз тыдав.
Шуа: «Катя, коль тэ ӧти лун, видзӧд — поводдяыс кутшӧм лёк».
— «Нинӧм,— шуӧ,— мамӧ, ме регыдик».
Рыт воис — абу.
Войшӧр — сійӧ век абу.
Пасьтасим ми батьыскӧд — и ывлаӧ.
Сап пемыд — кӧть синмад чуткы.
Горзам, да ӧдва ассьыным гӧлӧсъяснымӧс кылам.
Котӧрті ме туй кузя муяс вывті — тӧлыс кок йывсьыд пӧрӧдӧ.
Горза, а воча сӧмын пургаыс шутьлялӧ.
Миян местаясын век сідз: то лӧнь-лӧнь, а то сэтшӧм пурга кыптас — мед ен видзас!
Горза ме да кыла — кодкӧ воча горзыны мӧдіс.
Муні гӧлӧс вылас — батьыс.
«Тыдалӧ,— шуӧ,— Залесскӧйын код ордӧ кӧ узьмӧдчӧма.
А век жӧ ӧшинь ставеньсӧ восьтам да лампадка ӧзтам: гӧрд биыс пемыдад зэв ылӧ тыдалӧ».
Сідзи и вӧчим.
Куйлам кыкнанным да огӧ узьӧй.
Час кыкын кылам — таркӧдчӧны.
Чеччыштім вольпась вылысь.
Восьтім ӧдзӧс — Катя.
Ставыс лым.
Пыркӧдчӧ да сералӧ.
«Но,— шуӧ,— поводдя!»
И веськыда меным сьылі вылӧ: «Ой, мамӧ, кутшӧм интереснӧ вӧлі!»
Важӧн ми сысянь серамсӧ эгӧ кывлӧй — сэтшӧм миянлы рад лои, мый и видыштнысӧ вунӧдім.
Пӧрччысьӧ да висьталӧ: залесскӧй читальняын, кор небӧгсӧ вӧлӧм босьтӧ, комсомолечьяс собрание вылӧ чукӧртчӧмаӧсь, но и сійӧ кольччӧма…
Висьталӧ, а аслас синъясыс сідзи и сералӧны.
И сэксянь…
Ӧшинь улын кылісны гӧлӧсъяс.
И Василиса Прокофьевна, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, ланьтіс.
— Абу, абу сійӧ.
Манялӧн кокшыыс.
— Ныв?
— Ыджыдджык ныв.
Сылӧн, секретарь, мӧдтор дум вылас — невестаавны пондіс.
Горничаӧ пырис мугов чужӧма ар дас кӧкъямыса гӧгрӧсіник ныв.
Сійӧ копыртчыліс гӧсьтлы да шыбитіс ас вывсьыс шальсӧ — мышкуас песовтчыліс кыз кӧса.
Часі вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Зимин тэрмасьӧмӧн чеччис: вӧлі куим час гӧгӧр нин.
— Но, Прокофьевна, ог кӧ удит лӧсьӧдчыны доклад кежлӧ,— ті мыжаӧсь.
— Да мый тэ!
— Энӧ повзьӧй, ме шутита.
Сійӧ крепыда топӧдліс Василиса Прокофьевналысь кисӧ.
— А Катяыд тіян…
Унджыкӧс эськӧ миянлы татшӧмъяссӧ…
— Тэныд тыдалӧджык,— радысла ыпнитӧмӧн шуис Василиса Прокофьевна да петіс колльӧдны гӧсьтӧс.
Посводзсяньыс на найӧ кылісны сёрни:
— Со тайӧ шестерняыс, Катя, ичӧтик, а тӧдчанлуныс ыджыд,— висьталіс шопер.— Сысянь олӧмыс мунӧ и татчӧ и со эстчӧ…
— Кутшӧм тайӧ интереснӧ!
Зэв интереснӧ,— шыасис Катя.
Найӧ сэтшӧма вӧлі ылалӧмаӧсь, мый эз кывлыны воссьысь дзиръялысь дзуркнитӧмсӧ.
Катя лэдзис пӧнариксӧ, кодӧн югдӧдіс шоперлы.
— А мый, шопер ёрт, тэныд кӧ, шуам, аски Залесскӧйӧ миян лыддьысян керка дорӧ машинанад волыны?
Миян ребята моторъяснад зэв ёна интересуйтчӧны.
Ӧтияс шоперӧ кӧсйӧны велӧдчыны, мӧдъяс — трактористӧ.
А сэки эськӧ ставыс син водзад…
И висьталан тэ лӧсьыда.
Ладмӧ?
— Тайӧ, Катя, абу менам кӧсйӧм сайын,— чӧв олыштӧм бӧрын шуис шопер. — Ме пыр Алексей Дмитриевичӧс новлӧдла.
Сійӧ кӧ лэдзас…
— Лэдза…
Виччысьтӧмысла шопер уськӧдіс ключсӧ да бергӧдчис.
— Извинитӧй, Алексей Дмитриевич, ми тані неуна техникаӧн ылалім.
Пырысь-пыр ме, здукӧн.
Катя бергӧдчис мамыслань мышкӧн да скӧрысь видзӧдліс Зимин вылӧ.
— сёрнитсис?
Сійӧ, тыдалӧ, интереснӧджык докладтӧ гӧтӧвитӧм дорсьыд.
Зимин серӧктіс.
— Видзышт, Катя, битортӧ.
Техника велӧдан, а сэні первой правилӧ — моторлы холостӧйӧн не уджавны,
Катя эз вермы кутчысьнысӧ да серӧктіс жӧ.
— Ладнӧ.
А помещение кузяыд видзӧдлан?
— Видзӧдла.
А кор ещӧ политическӧй доклад ковмас вӧчны, позьӧ тэ ордӧ волыны?
— Позьӧ.
И политическӧй докладтӧгыс волы.
Тӧлкуйтыштам.
Ладнӧ?
Менсьым небӧгъясӧс видзӧдлан.
Вола,— думыштӧм бӧрын шуис Катя.— Шопер ёрт, эн вунӧд, аски виччысям тэнӧ.— Катя ӧвтыштіс кинас: — Бура мунны местаӧдз!— и саяліс дворас.
— Тэрыб тіян нылыд, Прокофьевна, зэв тэрыб…
Горяч,— прӧщайтчигмоз шуис Зимин.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд сьӧлӧмсяньыс топӧдліс Василиса Прокофьевналысь кисӧ.— Ӧні тіян ӧчередь волыны ме ордӧ гӧститны.
Василиса Прокофьевна дыр на сулаліс дзиръя дорын да видзӧдіс пемыдас, кытчӧ воши автомобиль.
«Мыйта аски став сикт кузя сёрниыд лоӧ: Волгинаяс ордӧ пӧ войнас машина воліс, ачыс партийнӧй секретарь… бур тӧдсаяс ордын моз чай юис…
Да, ас морт, прӧстӧй».
Дум вылас уси сылы, мый Катя сы вылӧ скӧралӧ, но тайӧ эз торк сьӧлӧм вывсьыс долыдлунсӧ.
«Но, мын нӧ… висьталісӧ ӧд эг кодлы веськалӧ, а партийнӧй секретарлы»,— правдайтчис сійӧ керкаӧ пыригӧн.
Маня узис нин, а Катя пукаліс пызан сайын да, стӧканысь кӧдзыд чай юышталігмоз, лыддис небӧг.
— Водін мед эськӧ, нылӧй.
Аски ӧд бара югдӧмӧн тшӧтш котӧртан аслад лыддьысянінад.
Катя нинӧм эз шу.
«Ылалӧма да став йывсьыс вунӧдӧма…
Ӧні асылӧдз».
Василиса Прокофьевна пӧрччысис.
Эшкын улӧ пыригӧн сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс Катя вылӧ, коді шуракыліс небӧг листнас.
А сійӧ бергӧдіс небӧг листсӧ да, мый нылысь кӧ думыштчӧмӧн, пукаліс вӧрзьывтӧг, быттьӧ кынмис.
«Он гӧгӧрво тэнӧ, Катенька.
Ок, господи!..»
Коймӧд глава
Ӧшинь сайын шочиника тыдовтчыштлыны пӧнаръяс, кысянь му вылӧ усины кельыд, вералысь би югӧръяс.
Матігӧгӧрса муяс муртса тыдыштісны лӧзов ру эшкын пыр.
Со муясыс помасисны да на бӧрся заводитіс котӧртны пемыд вӧр.
Ожерелки разъездӧдз коли некымын километр.
«Интереснӧ тӧдны, кутшӧм сійӧ?»
Федя кыскис зепсьыс газет да выльысь лыддис медбур лыддьысян керкаясӧс премируйтӧм йылысь партия обкомлысь 1937 во июль 10-ӧд лунся постановление.
«…Комсомолка Волгина уджлӧн стильыс эм образец, код серти колӧ рӧвняйтчыны миян обласьтса став избачьяслы».
Оз, тайӧ кывъяс серти оз позь вӧлі тӧдны залесскӧй лыддьысян керкаса заведуйтысьлысь ни ортсыса видсӧ, ни характерсӧ.
Сійӧ сюйис газетсӧ зептас да петіс вагон площадка вылӧ.
Вуджӧртіс станционнӧй будка.
Поездлысь сувтӧмсӧ виччысьтӧг Федя чеччыштіс вагон пос вывсяньыс.
Форменнӧй тужуркаа нывбаба ӧвтыштіс виж флажокӧн, кыліс свисток, и вагонлӧн кӧлесаясыс бара кутісны стучитны.
«А ӧд тані пемыд пельӧс.
Настоящӧй пемыд пельӧс»,— вӧр вылӧ видзӧдігтыр думыштіс Федя, а вӧрыс шувгис кӧрттуй линия кыкнанладор бокас.
— Ылын-ӧ Залесскӧйӧдз?
— Абу зэв,— унзільпырысь шыасис железнодорожница.— Мунам, инда.
Туйыс муніс некымын воськов сайті полустаноксянь.
Туй ӧтарладорас стена моз жӧ сулаліс вӧр, а мӧдар бокас зэв сука быдмисны тусяпу да бадь кустъяс; кытӧнсюрӧ тыдалісны кыдз пуяслӧн еджыд стволъясыс.
Ылын муртса тӧдчыштісны керкаяслӧн мыгӧръясыс.
— Тайӧ Ожерелки,— шуис нывбаба,— а Залесскӧйӧ веськыда колӧ мунны.
Федя аттьӧаліс нывбабаӧс да, папирос ӧзтӧм бӧрын, тэрмасьтӧг мӧдӧдчис туй кузя.
Залесскӧй встретитіс сійӧс пастух рожоклӧн гажаа ворсӧмӧн.
Кузя баксігтырйи дзиръяясӧд лабутнӧя петалісны мӧсъяс, полігтырйи чукӧръясӧн котӧртісны ыжъяс.
Ӧшинь увъясын кылісны йӧзлӧн гӧлӧсъяс.
Сельсӧветса кык ӧшиньӧд тыдаліс би.
Федя первойсӧ кӧсйис эськӧ пыравны, а сэсся эновтчис: «Морт кӧ татшӧм водз уджалӧ, то, тыдалӧ, срочнӧй удж.
Оз сулав мешайтны».
Сійӧс панйисны ыджыд тушаа дзор пастух да сылӧн отсасьысьыс — ар дас кыка, кӧмтӧм кока детинка, коді сьӧлӧмсяньыс ворсіс рожокӧн.
— Кӧні тіян лыддьысян керканыд, дедушка?
Старик индіс плеть пунас переулок вылӧ.
Он на во помӧдзыс — вомӧна улича лоӧ,— вот сійӧ улича вылас и сулалӧ квайт пельӧса керка.
Лыддьысян керка кильчӧ лэб весьтын ӧшаліс быгалӧм флаг.
Ӧшиньяссӧ вӧлі тупкӧма ставеньясӧн, а ӧдзӧссьыс Федялы сразу синмас шыбитчис паськыд бумага лист, кытчӧ вӧлі гижӧма неровнӧй печатнӧй шыпасъясӧн:
«Июнь 13-ӧд лун — вежалун.
Доклад: «Мыйла роч войтырлы дона А. С. Пушкин» (заводитчас 7 час рытын).
Докладчикыс Певскысь.
Доклад бӧрын лоӧ сеталӧма билетъяс спектакль вылӧ.
Миян драмкружок вынъясӧн лоӧ сувтӧдӧма А. Корнейчуклысь пьеса «Платон Кречет».
Спектакльыс лоӧ школаын.
Танцуйтан площадка вылын 10 чассянь 12 часӧдз ворсӧ миян струннӧй оркестр.
Июнь 14-ӧд лун — выльлун.
«Кодӧс миянлы колӧ ыстыны СССР-са Верховнӧй Сӧветӧ» беседа кывзӧм да обсуждайтӧм.
Беседаыс транслируйтсьӧ радио пыр Мӧскуасянь.
Заводитчас стӧч 6 час 30 мин. рытын.
9 час рытын стахановец Фёдоров керкаын «Гортса концерт».
Выступайтӧны выль программаӧн миян кружокъяс — музыкальнӧй да хорӧвӧй.
Июнь 15-ӧд лун — вторник.
Агроминимум кузя да стрелкӧвӧй кружокъясӧн ӧчереднӧй занятиеяс.
Площадка вылын — доклад: «Мый петкӧдліс троцкистска-бухаринскӧй бандитъяс вылын суд».
Докладчик ВКП(б) РК-са секретарь Зимин.
Примечание.
Книжнӧй передвижка уджалӧ тайӧ лунъясас аслас обычнӧй часъясӧ.
Е. Волгина».
«Со тэныд и пемыд пельӧс!»
Федя кыскис записнӧй книжка да дзоньнас гижис сэтчӧ объявлениесӧ.
Орчча переулокысь грымӧдчигтыр петіс телега; сэні, дзескыда тӧрӧдчӧмӧн, пукалісны квайт ныв.
— Видза оланныд, мича нывъяс!
Шойччан лунъясыс ӧмӧй тіян абу?
Брезентӧвӧй пинжака, сьӧд синъяса, зумыша кӧрыштӧм синкымъяса ныв, коді веськӧдліс вӧвнас, скӧрпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Шойччан лунъяс овлӧны Пантелей-шлоньтейлӧн да преподобнӧй дыш рутейлӧн.
Тэнад нимыд абу-ӧ нин Пантелей?
Мукӧд нывъясыс гораа серӧктісны, но Федя эз падмы.
— Неуна абуджык,— серӧктіс сійӧ.— Онӧ-ӧ висьталӧй: Волгина ёрт кутшӧм кадӧ волывлӧ?
Ныв кутыштіс вӧвсӧ.
— Локтӧм морт али мый?
— Локтӧм.
Сійӧ видзӧдліс пӧдругаяс вылас:
— Висьтавны?
— Висьтав, Люба.
Колӧкӧ, делӧ кузя,— гызисны нывъяс да любопытствоӧн видзӧдісны тӧдтӧм зон вылӧ.
Федя сулаліс на водзын — ён, паськыд пельпомъяса, кизявтӧм кӧлыса дӧрӧма да гырддзаӧдзыс пуджӧм сосъяса.
Любалӧн сук синкымъясыс дрӧгмуніны, чукырыс на костысь быри, и чужӧмыс сылӧн та бӧрын пыр жӧ лои бурӧн да меліӧн.
— Зонмыс тэ быттьӧкӧ ничево, висьтала…
Кор ми конюшняӧ мунім, Катя вӧлі аслас жырйын.
— Ожерелкиын?
— Да абу, сельсӧветын.
Федя чуймӧмӧн видзӧдліс объявление увдорса кырымпас вылӧ, сэсся бара нывъяс вылӧ.
— Сійӧ нӧ абу ӧмӧй нин избач?
— Избач.
Сӧмын сылӧн ӧні ещӧ мӧд удж,— сюйсис сёрниӧ кельыдлӧз ковтаа ныв.— Сійӧ миян секретарь.
— Секретарь?
— Комсомольскӧй,— содтіс Люба да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
Федя сулыштіс, кытчӧдз телегаыс эз саяв улича пельӧс сайӧ, да мӧдӧдчис бӧр сельсӧветлань.
* * *
Катя ӧтнас пукаліс сельсӧветын ичӧтик пызан сайын, коді вӧлі тыр небӧгъясӧн да брошюраясӧн.
— Прӧститӧй, Волгина ёрт…— Федя воськовтіс порог вомӧн да чуймӧмӧн сувтіс.— Татшӧм том?
Катя эновтіс небӧг лыддьӧмсӧ да видзӧдліс сы вылӧ нето дӧзмӧмпырысь, нето шензьыштӧмӧн, сэсся серӧктіс.
— И ачыд абу зэв пӧрысь.
Кыдз шуны.
Ещӧ сы мында, сы джын мында да нёльӧд юкӧн сы мында — и пӧрысьӧн лоа.
Сійӧ матыстчис пызан дорӧ да нюжӧдіс Катялы кисӧ.
— Калининысь корреспондент, Фёдор Голубев.
— Катя.— Сійӧ шуис тайӧс сэтшӧм прӧстӧя, мый Федялы весиг эз ло неуна лӧсьыд, да сэк жӧ содтіс:
— Фёдор Голубев — паспорт серти, а сідзсӧ менӧ дженьыда жӧ шуӧны: прӧстӧ Федяӧн.
— Пуксьӧй, Федя.
Зэв нин ті, корреспондентъяс, уна юасянныд.
Позьӧ думыштны, мый асьныд кӧсъянныд лоны избачӧн да тӧдмаланныд: туяна тайӧ уджыс али абу?
Комсомолеч?
— Комын кыкӧд восянь.
— Сійӧ бур.
Федялы сьӧлӧм вылас воис, мый Катя сёрнитӧ сыкӧд важ тӧдсакӧд моз.
«Шабділӧн агротехника»,— лыддис сійӧ ӧти небӧг коркаысь.
— Шабді кузя специалистӧн кӧсъянныд лоны?
— Ог, тайӧ ог ме…
Миян нывъяс молодёжнӧй звено котыртісны да кӧсйӧны сэтшӧм шабді быдтыны, медым…
Федя кыскис записнӧй книжкасӧ.
— Ой, энлӧй!— быттьӧ повзьӧмпырысь горӧдіс Катя да негора шуис:— Ті шабді йывсьыс энӧ гижӧй…
Ӧшинь стеклӧяс друг дзирдыштісны да жырйын лои югыд да розӧвӧй рӧма.
Шонді югӧръясыс пырисны ӧшиньӧд да водісны небӧгъяс вылӧ, Катя ки вылӧ, сылӧн пель йылас, дзугсисны сы юрсиӧ.
— Шонді?!
А ме век на биа!— Сійӧ ӧдйӧ чеччис, кусӧдіс лампасӧ да восьтіс ӧшинь.
— Вот пукавсьӧма менам.— Катя пуктіс кияссӧ балябӧжас да чӧскыда нюжмасьыштіс.— Со кадыс, корреспондент, этша…
Сэтшӧм этша!
Он удит гӧгӧрпӧв бергӧдчыны, а луныс кольӧма нин…
Сійӧ босьтіс пызан вывсьыс сьӧд записнӧй книжка да гора лыддис: «Июнь 13-ӧд лун.
Ветлыны нывъяс дорӧ.
Виччысьны агрономӧс.
Ветлыны гортӧ…»
Тӧданныд, гортын ме эг вӧв вторниксянь.
Тайӧ дыр-ӧ нӧ?
— Вит лун.
— Неужели вит?— Катя довкйӧдлыштіс юрнас да кыдзкӧ мыжапырысь серӧктіс.— Ог тӧд, кыдзи и правдайтчыны мӧда мам водзын.
Да пыр тадзи артмӧ: то делӧяс, то нывъяс ас ордас кыскасны.— Сійӧ видзӧдліс точкысь ходики вылӧ: вӧлі квайт час да ветымын минут.— Ті, кӧнкӧ, тӧрытсянь сёйтӧмӧсь.
Колӧ сёйны?
— Сёйны?
Кыдзи шуӧны врачьяс, торъя показаниеяс абуӧсь, но и паныда показаниеяс абуӧсь жӧ.
— А ті весел морт,— ошкыштіс Катя.— Сідзкӧ, тадзи и вӧчам: мунам ме ордӧ, а мунігӧн да чай юигӧн сёрнитыштам.
Ладмӧ?
— Быд боксянь.— Федя босьтіс пызан вывсьыс небӧгсӧ, кодӧс сійӧ локтӧдз лыддьӧ вӧлі Катя.
Сылӧн виж корешокас вӧлі печатайтӧма:
«Хлопководство кузя практическӧй справочник.
Узсельхозгиз.
Ташкент.
1930».
Катя кыв шутӧг босьтіс сы ордысь небӧгсӧ да сюйис пызан йӧрас.
Ывлаас нин Федя заводитліс юасьны сылысь шабді йылысь, но Катя бергӧдіс сёрнисӧ мӧдтор вылӧ, а кор петісны сикт сайӧ, и дзикӧдз ланьтіс, чорыда мый йылысь кӧ думыштчис.
Енэжын кӧнсюрӧ вӧрзьытӧг ӧшалісны шочиник еджыд кымӧрторъяс, быттьӧ югъялысь кельыдлӧз стеклӧӧ ляскысьӧм вататоръяс: луныс кӧсйис лоны жарӧн.
Сиктсянь Катя кежис шуйгавылӧ, туй вылӧ, коді вошліс веж нянь муяс пӧвстӧ.
— Тані ӧмӧй Ожерелкиыс?— чуймис Федя.
— Прӧститӧй, ме ылалі.— Катя сувтіс да синъяссӧ вештывтӧг пондіс видзӧдны сук, гыалысь сю вылӧ, код пӧвстын тыдалісны пӧлӧзничалӧн мича кельыдлӧз дзоридзьясыс.— Эстӧн, водзынджык, миян муным…
Кӧсъянныд кӧ, кежалам?— шуис сійӧ падмыштӧмӧн.
Найӧ мунісны минут кызь.
Нывъяслӧн шабді муыс вӧлӧма дзик кӧрттуй бокас.
Туйладорсяньыс сійӧс сайӧдісны сук бадь кустъяс.
Тайӧ кустъяссӧ вештыштӧм бӧрын Федя весиг синъяссӧ читкыртліс — сэтшӧм кельыдлӧз вӧлі гӧгӧр: дзоридзаліс шабді — сук да кудриа, ставыс кельыдлӧз, а сы весьтын лӧзаліс паськыд енэж, и сынӧдыс, кажитчӧ, сідзжӧ вӧлі лӧзоват.
— Вот тайӧ шабді!— ёна радлігтыр шуис Федя.— Кельыдлӧз саридз!
— Саридзыдтӧ саридзӧн…— Катя ышловзис.— Нинӧм тэ он гӧгӧрво, корреспондент.
Тыдалӧ, сійӧ ачыс эз казяв, кыдзи вуджис «тэ» вылӧ, и Федялы та вӧсна лои лӧсьыд.
Видзчысьӧмӧн шабдісӧ вештышталігтырйи Катя муніс му шӧрланьыс.
Нежнӧй кельыдлӧз дзоридзьяс небыдика нимавлісны сылы бокъясас.
Сійӧ босьтіс киас ӧти шабді за да малыштіс сійӧс чуньяснас.
— Пыр вижӧдӧ…
Федя матыстчис сы дінӧ,— Катя эз вӧрзьӧдчы весиг.
Сійӧ видзӧдліс Катялы чужӧмас да шай-паймуні: сылӧн синъясас югъяліс синва.
— Самӧй ёна дзоридзалан кад — и друг… кутшӧмкӧ вижӧдӧм.
Тадзи оз ков лоны!
Заыс, кодӧс сійӧ кутіс киас, увдорсяньыс вӧлі пемыдвеж, а йывсяньыс сы кузя сявмунӧмаӧсь кельыдвиж чутъяс, быттьӧ висигӧн кисьтӧма.
— Мича, шуан?..
Ме и ачым сідзи вӧлі думайта…
Локтан вӧлі татчӧ — синъястӧ он вермы вештыны, сьӧлӧмыд, радысла дрӧжжитӧ.
Збыль, заясыс и водзджык менӧ неуна беспокоитісны: кутшӧмкӧ найӧ, видзӧд, вывті нин пемыдвежӧсь.
Некор ме татшӧмъяссӧ войдӧр эг аддзывлы.
Да думайтлі — тайӧ крепыдлун вӧснаыс, кыдзи йӧзлӧн банйӧм чужӧм, а колян неделяс видзӧда — заясыс вижӧдны кутӧмаӧсь и дзоридзьясыс заводитӧмаӧсь гӧрдӧдны.
Повзи: абу-ӧ нин ржавчина?
Прӧвериті — абу.
А всё равно сьӧлӧмӧй абу местаын.
Вайӧді агрономӧс.
Сійӧ шуӧ, засухаысь пӧ, а меным оз веритсьы: сійӧ кӧ засухаысь, сэки эськӧ заясыс мулань кусыньтчисны, а тані веськыда сулалӧны.
Век жӧ тшӧкті нывъяслы киськавны.
Аски асывнас вои татчӧ, а Любаша Травкина — сійӧ миян звеньевӧй — висьталӧ: «Кылан, Катя, ёнджыка вижӧдны мӧдӧма».
Бурӧда найӧс, а аслым, гӧгӧрвоан, бӧрдны окота.
Корси небӧгъясысь — нинӧм абу сэтшӧм сямаыс.
Со хлопок йылысь справочникысь сюри сэтшӧм кодьыс.
Вывті уна азотысь тадзсӧ лоӧ.
Ми унаногӧн удобряйтім: и куйӧдӧн, и курӧг куйӧдӧн, и калийнӧй совъясӧн…
А медся ёна аммиачнӧй селитраӧн.
Судзӧдім сійӧс зэв уна да эгӧ жалитӧй, а сэні самӧй тайӧ азотыс и эм.
Со ӧні и думайтам: сюйим муас уна азот, а калий да фосфор этша лои…
— А исправитны тайӧ делӧсӧ оз позь?
Шуам, содтыны кӧ калийсӧ да фосфорсӧ?— торкис Федя.
— Ог тӧд.
Сӧветуйтан агрономкӧд.
Сійӧ шуӧ, ог пӧ тӧд татшӧм сёр подкормка нуӧдӧмлысь случайяс.
Да сэсся сійӧ оз чорыда эскы, мый тадзи артмис азот вӧсна.
А менам юрын ӧти мӧвп: азот!
Пӧльыштіс тӧвру, гызьӧдіс шабді дзоридзьяссӧ посни гыясӧн.
Катя быттьӧ йирмӧгысь йӧжгыльтчыліс.
— Со и висьӧ сьӧлӧмӧй.
А тэ саридз йылысь…— Еджгов синкымъясыс сылӧн зумыша корсисны.— Тшӧкты йӧйӧс енлы юрбитны, сійӧ плешсӧ поткӧдас — сідзи и ми…
Вердім…
Федя сулаліс да курччаліс вомдорсӧ.
Вӧлі зэв дӧсаднӧ, мый сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво агротехника кузя.
— Катя!
Тэ ӧд ачыд тайӧ звеноас он уджав?
— Но и мын нӧ?
— А переживайтан, тыдалӧ, став нывъяс дорсьыд ёнджыка.
Быттьӧ тэ звеньевӧйыс!
— Эк, бара тэ нинӧм он гӧгӧрво, корреспондент,— шога шуис сійӧ да бергӧдчис.— Яналасны кӧ нывъяс, сэки…
А главнӧйыссӧ абу миян иналӧмын.
Провалитчам кӧ — сэки во, а то и дырджык муяс вылын важног кӧзяйничайтны кутасны.
Тэ гӧгӧрвоан, мый тайӧ лоӧ?
Ылын кузя тутӧстіс паровоз.
Катя дрӧгмуні, видзӧдліс Федя вылӧ, и сылӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны.
— Дӧзминныд нин ті меысь?
Вайӧді му вылӧ да синваӧн гӧститӧда.
— Эг, мый тэ.
Ме видзӧда: шабдіыс вывті нин бур.
Должен справитчыны.
Упкигтыр да тшын пуркйиг паровоз воис кельыдлӧз му весьтӧдз.
Вагонъяс ӧшиньяссянь видзӧдісны пассажиръяс.
Катя нинӧм шутӧг синъяснас колльӧдіс поездсӧ.
Му вывтіыс вольсассис на паровозӧн кольӧм тшыныс, но гӧгӧр бара нин вӧлі чӧв-лӧнь.
— Нуӧдам подкормка,— сы плеш вылын лои упрямӧй чукыр,— сэки видзӧдлам.
Мунам, корреспондент.
Кустъяс дорын Катя ещӧ ӧтчыд бергӧдчыліс муыслань.
— Должен справитчыны.
Но тайӧс эз вӧв шуӧма тыр эскӧмӧн.
Здук чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ крута бергӧдчис.
— Мунам, Федя.
Ожерелкиын сельсӧветсянь звӧнитла.
Гашкӧ, анализыс гӧтов.
Кор найӧ петісны ожерелкиса вӧр дорӧ, шондіыс вӧлі вылын нин, да пӧжис зэр водзвылын моз.
Гортас пыравтӧг Катя веськыда мӧдӧдчис сельсӧветӧ.
— Виччысьыштлы, ме регыд,— шуис сійӧ Федялы, кокниа кайис кильчӧ поскӧд да саяліс посводзас.
Ичӧтик сикт — сельсӧветсянь сійӧ тыдаліс помсяньыс помӧдзыс — кажитчис Федялы ыджыд строительнӧй площадка кодьӧн.
Орччӧн важ керкаяскӧд, кодъяс тыдалісны идзас шапкаяс увсьыс, сулалісны куш стрӧпилӧяса да кӧртӧн джынвыйӧ вевттьӧм выль керкаяс.
Уличаын чукӧръясӧн туплясисны стружкияс, кырсь да чаг; куйлісны кырссьытӧм кер да тьӧс чукӧръяс.
Ӧткымын керка стенъясын дыр кадысла воймӧм керъяс костын, вӧліны сӧмын на сюйӧм выль еджыд керъяс.
Керка вывті ветлӧдлісны вевттьысьысьяс, камгисны черъясӧн дӧра партукъяса плӧтникъяс.
Нырад сатшис сир да олифа дук.
Федя кыскис книжкасӧ да кӧсйис мыйсюрӧ гижыштны, но мӧвпъясыс сылӧн дзугсисны.
Сійӧ ӧзтіс папирос да думыштчӧмӧн видзӧдіс сьӧд вуджӧръяс вылӧ, кодъяс нюжӧдчӧмаӧсь туй шӧрӧдз шочиник топольяссянь да кыдзьяссянь.
Найӧ лайкйӧдлісны ассьыныс лапъяссӧ да ньӧжйӧник кышакылісны коръяснас, быттьӧ шога сьылісны мыйкӧ зэв нежнӧйтор йылысь.
Шондіӧн югдӧдӧм улича бокын ветлӧдлісны курӧгъяс да дзодзӧгъяс.
Матіникын кыліс упкайтӧм да руксышталӧм — тайӧ сельсӧветкӧд орчча керка дзиръя дорын куйліс уна пудъя породистӧй порсь.
Тшӧтшыд ныра, гӧгрӧсіник порсьпиян, дас дорысь унджыкӧн, руксігтырйи тувкӧдісны мамыслы ӧшйӧм кынӧмас.
Коркӧ ӧдзӧс воссис, да кильчӧ вылӧ котӧрӧн петіс Катя.
Тӧлыс летйис сылысь юрсисӧ.
Кинас сійӧс кутігтырйи Катя ӧдйӧ лэччис кильчӧ поскӧд.
— А век жӧ лоӧ миян ног, корреспондент!
Гӧгӧрвоан?
Анализ эм, да сідзи и вӧлӧма, кыдзи ме висьталі: зэв уна азот.
Тӧрыт агроном сёрнитӧма телефон пыр академиккӧд.
Сы ногӧн, сідз жӧ артмӧ: калийӧн да фосфорӧн подкормитӧмысь шабді должен справитчыны.
Гӧгӧрвоан?
Огӧ подведитӧй агротехникаӧн.
Федя крепыда топӧдліс сылысь кисӧ.
— Оз вись ӧні сьӧлӧмыд?
Тэ зэв нин тэрыб.
Вот кор шабдісьыс бырӧны виж чутъясыс, сэки…
Но, ладнӧ, ӧні гортӧ.
* * *
Агроном воис луншӧр кадӧ, и Катя прӧщайтчис Федякӧд.
— Волывлы миянӧ, кор окота лоӧ, да эн кыдзи корреспондент, а сідз прӧстӧ.
— Радпырысь!
«Шензьӧдана ныв!» — полустанокӧ мунігӧн думайтіс Федя.
Гортас Федяӧс виччысис пӧвестка.
Военкоматысь петӧм бӧрын сійӧ пыраліс почта вылӧ да мӧдӧдіс Залесскӧйӧ телеграмма.
Катялы вайисны сійӧс войнас.
Вайисны веськыда му вылӧ.
Суперфосфатсьыс вижӧдӧм чуньяснас сійӧ видзчысьӧмӧн косяліс бандерольсӧ да, би кӧстер дінӧ копыртчӧмӧн, лыддис: «Муна Гӧрд Армияӧ.
Ог вунӧд тіянкӧд колльӧдӧм часъяс.
Окота крепыда дружитны.
Кутам письмӧасьны.
Ладмӧ?
Федя».
Катя кусняліс телеграммасӧ, кымынкӧ минут видзӧдіс кустъяс сайын сьӧдӧдысь кӧрттуй насыплань, сэсся нюммуніс да горӧдіс веж турун вылын шойччысь нывъяслы:
— Тырмас, нывъяс, му вылын туплясьны!
Вайӧй асылӧдзыс шойччывтӧг, а?
Ме ногӧн, ладмӧ… быд боксянь!
Нывъяс пиысь некод, дерт, эз гӧгӧрво, мый бӧръя кывъяссӧ абу вӧлі шуӧма налы.
Катя серӧктіс да котӧртіс сэтчӧ, кӧні му вылас вижӧдісны суперфосфат чукӧръяс, да горӧдіс сьывны:
<rus>И тот, кто с песней по жизни шагает…</rus>
Нёльӧд глава
1941 вося июньын демобилизуйтчӧм бӧрын Федя бӧр воис Калининӧ.
Веськыда вокзалсянь сійӧ муніс обкомӧ.
Вушйӧм гимнастёркаа, зэлыда тасмаасьӧма, сійӧ военнӧй ногӧн чёткӧя ӧвтчис кинас да ёна радлігтыр видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Со тані, армияӧ мунігӧн, сулалісны важмӧмсьыс сьӧдасьӧм посньыдик пу керкаяс, а ӧні зымвидзӧны паськыд ӧшиньяса, балконъяса вит судта керкаяс.
А эстӧн, кӧні скверас вежӧдӧны акация кустъяс да фигурнӧй клумбаяс вылын став рӧмъясӧн ӧзйӧны дзоридзьяс, вӧлі ёгӧн тырӧм эрд…
Карыс тӧдтӧмӧдз томмӧма тайӧ нёль вонас.
Обкомсянь Федя петіс ӧтлаын Головлевскӧй МТС-са директоркӧд.
Радпырысь кияссӧ ниртігтырйи директор шуаліс:
— Мый кӧть эн вӧч, донаӧй, кыдз кӧть эн мынтӧдчы, а ме тэнӧ ог лэдз.
— Мыйла нӧ мынтӧдчынысӧ, кор сӧгласитчи?
Директор видзӧдліс Федя вылӧ, и сы чужӧм вылысь радлуныс кусі.
— Аддза, чужӧм сертиыд аддза — кыпыдлунтӧг тэ…
Институт йылысь думайтан?
Эновт!
Удитан.
А меным веськыда шах и мат: джын тракторыс сулалӧ, а уборка матын нин.
Кык выговор,— гӧлӧсыс сылӧн дрӧгнитіс,— и ставыс объективнӧй помкаяс вӧсна.
Сійӧ кыскис зепсьыс носӧвӧй чышъян да чышкыштіс дзормысь уссӧ.
— Зимин ёрт — вот тэ сійӧс тӧдмалан — некутшӧм помкаяс оз пыдди пукты: вӧч и ставыс, медым уборка заводитчигкежлӧ став тракторъяс вӧліны вылькодьӧсь, кӧть ачыд ремонтируйт…
Донаӧй менам, да техническӧй тӧдӧмлунъясӧй кӧ эськӧ — дерт, ачым эськӧ!
А механикъяс…
Кытысь найӧс босьтан?
Помаласны велӧдчыны да пыр жӧ зільӧны веськавны завод-гигантъясӧ да гырысь каръясӧ.
Сійӧ кутіс Федяӧс гимнастёрка соскӧдыс да чорыда шуис:
— Кыдз гажыд, а косьтӧг ас ордысь ог лэдз.
— Косясьны мекӧд ог сӧветуйт, Матвей Кириллович: ме тренируйтчи белофиннъяскӧд тышын.
Федя восьлаліс гырыся, и директор муртса вевъяліс вӧтчыны сы бӧрся.
— Сідзкӧ, выльлунӧ, водз асывнас?— юаліс сійӧ да уважениеӧн видзӧдліс «<rus>За отвагу</rus>» медаль вылӧ, коді югъяліс Федялӧн паськыд морӧсас.
— Водз асывнас.
— Но, смотри.
А гашкӧ, век жӧ аски?
А? Аски миян Волга дорын ыджыд гулянье.
Став йӧзыс лоӧны.
— Директор ёрт, выльлунӧдз ог.— И Федя решительнӧя нюжӧдіс сылы кисӧ.
* * *
Федя жырйын ставыс вӧлі сідзи жӧ, кыдзи кольліс нёль во сайын, и сӧмын быдтор вылӧ кыза пуксьӧм бусыс петкӧдліс, мый жырас дыр кад некод абу овлӧма.
Пызан вылас куйлісны бусӧссьӧм бумага листъяс, кытчӧ вӧлі гижалӧма залесскӧй избачка йылысь очерк вылӧ набросокъяс.
Федя нинӧм эз тӧд Катя йылысь.
Частьӧ воӧм бӧрын мӧд луннас жӧ сійӧ ыстіс Катялы письмӧ, интересуйтчис, кажитчис эз сылы очеркыс, кодӧс гижис Федя армияӧ мунӧм водзвылас.
Катя эз вочавидз.
Федя локтіс пызан дорӧ, чукӧртіс разалӧм бумага листъяссӧ ӧтилаӧ да думыштчис.
Тӧдвылас усины сылы армияын олан первой лунъясыс.
Кажитчис, природаын ставыс вӧлі сёрнитчӧмаӧсь сэки казьтывны сылы Катя йылысь.
Енэжті кывтісны кымӧръяс — еджыдӧсь-еджыдӧсь: найӧ сылісны, торъявлісны, и костъясӧдыс тыдовтчыліс кыпыд кельыдлӧз енэж, коді вӧлі дзик Катя синъяс рӧма.
Войнас, кор казармаын ставыс лӧньліс, а сійӧ сулаліс часӧвӧйӧн, тӧлысьлӧн югӧрыс, коді усьлі топольяслӧн качайтчысь лапъяс костӧд, тӧдвылас уськӧдліс сылы Катялысь юрсисӧ…
Радейтӧм?..
Абу!
Прӧстӧ долыд вӧлі тӧдвылӧ уськӧдны: мӧвп, мый гортладорын олӧ сэтшӧм муса ныв, шонтыліс сьӧлӧмсӧ.
Федя пӧльыштіс вевдорса лист вывсьыс буссӧ да лыддис некымын кыв.
Найӧ нинӧм эськӧ эз висьтавны бокӧвӧй мортлы, а сы син водзӧ сувтіс став мичлуннас сійӧ июнься луныс, кодӧс сійӧ колляліс Залесскӧйын да Ожерелкиын.
«Сэки эз удайтчы, а ӧні, некытчӧ кӧ эз мун, дзик аддзысьлам.
Ӧти районын лоам.
Да сэтчӧ жӧ Головлевскӧй МТС обслуживайтӧ и Залесскӧйӧс и Ожерелкиӧс.
Интереснӧ, век на сійӧ изба-читальняын уджалӧ, али быдтӧ мирын медбур шабді?
А гашкӧ, велӧдчыны муніс?..»
Сійӧ кӧсйис дум вылас уськӧдны Катялысь чужӧмсӧ.
Паметяс кольӧмаӧсь сылӧн гажа синъясыс, шӧвк кодь юрсиыс, мича вомдоръясыс, неуна мылькъякодь банлыясыс, паськыдкодь нырыс…
Но кор сійӧ босьтчыліс ставсӧ тайӧс ӧтлаавны, нинӧм эз артмыв: Катялӧн чужӧмыс вӧлі ру пытшкын кодь пятноӧн.
«Вунӧма,— чуймӧмӧн думыштіс Федя.— Тешкодь…»
«Став йӧзыс Волга дорын лоӧны»,— тӧдвылас усины сылы директорлӧн кывъясыс.— А гашкӧ, и Катя?»
Эз узьсьы войбыд.
Муртса югдыны заводитігас Федя чеччис.
Поезд вотӧдз кадыс вӧлі зэв нин этша.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн мыссис, пуктіс ичӧтик чемоданӧ сёян-юан да котӧртіс вокзалӧ.
Вагонын вӧлі дзескыд, и Федя кольччис площадка вылас.
Кор поезд вӧрзис, чужӧмас сылы ӧвтыштіс асъя ыркыд тӧвру.
«Сэкся моз жӧ»,— радпырысь думыштіс сійӧ.
Поезд, тэрыба стучитігтырйи, муніс кӧдза му пӧлӧн.
Таво муыс лоӧма зэв лышкыд: шобді сӧмын на заводитчӧма шептавны, а быдмӧма нин сэтшӧм джуджыда, мый му вывті мунысь йӧзлӧн тыдалісны сӧмын юръясыс да пельпомъясыс.
Ылын, веж шобді муяс пӧвстын, тыдыштлісны кык кельыдлӧз дітор — дзоридзаліс шабді.
Поезд муныштіс сэсся вӧр бокті, и бара паськыда, кыдзи ытва дырйи Волга, кывтны пондіс веж шобді…
Площадка вылын сулалісны кык нывбаба; ӧтиыс ар комына, чангыль ныра, кельыдлӧз гажа синъяса, мӧдыс — дзормыштӧм юрсиа да чукырӧсь виж чужӧма, кӧні сяввидзисны письтитуйяс.
Кыкнанныс локтісны Мӧскуаысь, Ставсоюзса сельскохозяйственнӧй выставка вылысь…
— Кутшӧм урожай быдмӧ, батюшки! — радліс олӧма нывбабаыс.— Муыд, сійӧ чувствуйтӧ — дӧзьӧр да мелілун радейтӧ.
Дӧзьӧрит сійӧс сьӧлӧмсяньыд, и сійӧ оз коль уджйӧза, мынтысяс ставсьыс.
А коді сідз-тадз лукйӧ мусӧ, сылы и арнас сійӧ нинӧмсӧ оз сет.
— Тайӧ дзик сідз,— сӧгласитчис мӧдыс вязанӧй ковтасӧ лӧсьӧдыштігмоз.— Катя миян шуӧ: муыд пӧ…
Федя эз кыв, мый водзӧ висьталіс нывбаба: сы синъяс водзын грымӧдӧмӧн прӧйдитіс кӧрт послӧн решеткаяса стеныс.
Кор сійӧ помасис, быттьӧ тӧвнас бӧрвыв шыбитӧмысь, Федя тэрыба юаліс:
— Кутшӧм Катя йылысь ті гаралінныд?
Нывбаба видзӧдліс сы вылӧ.
— Миян…
Волгина йылысь…
— А ті кытысьӧсь лоанныд?
— Ми — головлевосаяс.
— Сідзкӧ, Волгинаыс Головлевоын уджалӧ?
— Ковмас, и уджалӧ,— Федя чужӧмӧ сюся видзӧдігтырйи вочавидзис олӧма нывбаба.— Сійӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, быдлаын уджалӧ: и миянын и мукӧдлаын.
Площадка вылӧ петіс кондуктор да тшӧктіс ставыслы пырны вагонӧ.
Вагонын сідзжӧ гораа сёрнитісны урожай йылысь, му йылысь, выставка йылысь.
— Вӧлі сэтшӧм грек…— кыліс Федя детинкалысь кодь кыпыд, лэчыд гӧлӧс, и сэк жӧ воши — сійӧс вевттис ставлӧн гораа серӧктӧмыс.
Федялы лои интереснӧ тӧдны да муніс водзлань; сійӧ аддзис зэлыда вӧнялӧм кельыдлӧз дӧрӧма, косіник, неыджыд тушаа старикӧс.
Шуйга морӧс зеп весьтас югъяліс «Знак Почёта» орден.
Юрыс стариклӧн вӧлі пӧшти дзик куш; синъясыс сук дзор синкымъяс улас ёсьӧсь, мудеркодьӧсь.
— Кывлі ме ӧти морт йылысь…— висьталіс сійӧ нывъяслы, кодъяс, дзескыда тӧрӧдчӧмӧн, пукалісны сылы паныда лабичын,— та кузя наукасӧ водзӧ нуӧдӧ…
Богомолец…
Кӧнкӧ, тэ кывлін, Прокофьевна?
— Эг, Михеич, эг кывлы,— шыасис вылі полка вывсянь мелі гӧлӧс, коді Федялы кажитчис тӧдсаӧн.
— Но, но? — тэрмӧдлісны нывъяс.
— Мый нокайтанныд?
Ме абу вӧв, мича нывъяс,— серӧктіс старик.— Но, думайті ме, думайті, да и гижи сылы: сідз, мися, и сідз, сӧветскӧй чудотворец, тіян учёнӧй милӧсть дорӧ.
Мися, оз кӧ позь томмӧдны, но, шуам, комсомолечӧн вӧчны, сідзкӧ, пӧжалуйста, оз-ӧ позь сувтӧдны вояссӧ?
Ог гӧтрасьӧм могысь ме,— сійӧ кӧсӧйтчыліс сыкӧд орччӧн пукалысь ыджыд тушаа, кыз старука вылӧ,— ог!
Челядьсӧ, мися, со ми бабакӧд и сідз нин быдса колхоз лӧсьӧдім…
Старукалӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны.
— Да тырмас тэныд, Никита,— шуис сійӧ.— Сэтшӧмтор йӧз дырйиыс висьталан…
Абу яндзимыд?
— Мыйла пӧ яндзим?
Сідзи веськыда, мича нывъяс, и гижи ме сылы.
Ме, мися, и старикнас зэв лӧсьыда ола, сӧмын мед, мися, эськӧ дырджык.
Тайӧ, мися, тырвыйӧ лӧсялӧ миян колхознӧй интереслы.
Ӧд олӧмыс…
Видзӧдлӧй гӧгӧр!
— Олӧм йывсьыд тэ веськыда висьталан, Михеич.
Настоящӧй шондіӧн сійӧс шонтыны кутіс,— бара сьӧлӧмсяньыс туис вылі полкасянь нывбаба гӧлӧс.
Федя видзӧдліс полка вылӧ.
Сэні джынвыйӧ куйліс, щӧкасӧ кипыдӧснас мыджӧмӧн, Василиса Прокофьевна.
Сійӧ казяліс Федяӧс да горӧдіс:
— Господи!
Да ӧд тэ самӧй сійӧ, газетсянь тай миянӧ волін?
— Самӧй сійӧ.
Видза олан, Василиса Прокофьевна!
Василиса Прокофьевна пуксис да копыртчыштӧмӧн нюжӧдіс сылы кисӧ.
Василиса Прокофьевналӧн юрсиыс дзормӧмысла ёнджыка едждӧма, а чужӧмыс быттьӧ томмӧма, быттьӧ шылясьӧмаӧсь сы вылын чукыръясыс, а синъясыс лоӧмаӧсь югыдджыкӧсь.
— Видыс тэнад синмӧ шыбитчана, он вунӧд.
Служитсис?— шуис сійӧ Федялӧн паськыдкодь, гожъялӧм чужӧм вылӧ видзӧдігмоз.— Тэнӧ ӧд, сьӧлӧмшӧрӧй, эг кӧ вунӧд, Федяӧн шуӧны?
— Федяӧн.
Сэки, мамаша, Федяӧн шулісны, и ӧні век на Федяӧн шуӧны.
Армияын вӧлі, корреспондентсянь старшӧй механикӧ веськалі, куим бритва тошкӧс бритігӧн ныжмӧді, а Фёдор Ильичӧн некод оз ыдждӧдлы.
— Шутник тэ,— нюммуніс сійӧ.— Татшӧмъясыд оз пӧрысьмыны!
Он нин гижав сэсся записнӧй книжкаад?
— Ог, мамаша.
Ме тӧрыт на сӧмын вои армияысь.
— Со кыдзи!
А кор нӧ механикнас удитін лонысӧ?
— Армияын, мамаша.
Служиті ме мотомеханизированнӧй частьын.
А ӧд оз прӧстӧ шуны: лоны вадорын да не юны!
— Сідз, сідз,— сы дор сувтіс Михеич.
Василиса Прокофьевна серӧктіс.
— Ӧні, Никита Михеич, томйӧзыд быдтор кузя сэтшӧм пӧсьӧсь лоины — и косінысь юасны.
Пример вылӧ, Катяӧс менсьым босьт…
— А кӧні сійӧ ӧні?—торкис Федя.
— Катяыс?
Ю дорын, буракӧ.
Талун сэні гулянье, сьӧлӧмшӧрӧй.
— Ме ог сы йылысь.
Мый вӧчӧ ӧні сійӧ?
Кӧнкӧ, мирын медбур шабді быдтӧ?
— Быдтӧ.
— И пыр сідз жӧ, кӧнкӧ, войясын ті сійӧс водтӧдны онӧ вермӧй?
— Да сійӧ, сьӧлӧмшӧрӧй, оз ов Ожерелкиын.
Сійӧ ӧні…
Василиса Прокофьевна видзӧдліс ӧшиньӧд, эз помав висьталӧмсӧ да тэрмасьӧмӧн чеччыштіс полка вывсьыс: поезд муніс ожерелкиса муяс пӧлӧн.
Федя паныдасис синъяснас Михеичкӧд, и старик гажаа сылы мигнитіс:
— Выставка вывсянь воам…
Миянлы именнӧй приглашение вӧлі, сідз шуны, гӧсьтъяс и кӧзяева.— Сійӧ пелька босьтіс полка вылысь ассьыс ичӧтик мешӧксӧ.— Эй, залесскӧйсаяс да ожерелкисаяс… петамӧй!
Пыркӧдыштам буссӧ да Волга вылӧ, а то нимлуныс именникъястӧгыс кольӧ.
Оз лӧсяв.
Нывъяс петігас видзӧдлывлісны Федя вылӧ да шӧпкӧдчисны.
Ӧдзӧс дорас нин бергӧдчыліс и Василиса Прокофьевна.
— А тэ быттьӧ ещӧ на ыджыдджык лоӧмыд!— горӧдіс сійӧ.— Миянладорӧ кӧ волан — пырав, бара блиннад верда.
— Дзик вола.
Поезд сувтіс тӧдса полустанок дінӧ.
Федя аддзис, кыдзи ӧшинь дортіыс мунісны Василиса Прокофьевна, Михеич да нывъяс.
Старик сьӧлӧмсяньыс мыйкӧ висьталіс водзӧ.
Нывъяс сералісны.
Лэчыда тутӧстіс паровоз.
Ылын, кустъяс сайын, дзирдыштісны кӧрт вевтъясӧн ожерелкиса керкаяс.
Поезд, век ӧтарӧ ӧддзиг, муніс шабді му дінті.
Сэні, му шӧрланьысджык, параӧн-параӧн ветлӧдлісны нывъяс, киясаныс кутісны нӧсилкаяс — кык потш, кытчӧ кӧрталӧма рӧгӧза.
Нывъяс тувччалісны ньӧжйӧник да сэтшӧм видзчысьӧмӧн, мый оз вӧлі тӧдчы весиг кельыдлӧз дзоридзьяслӧн вӧрӧмыс, кодъяс вӧліны налы коскӧдзныс.
Нӧсилкаяс муртса лайкъялыштӧны, да му вылӧ виж ру моз пуксис суперфосфат бус.
Муыс пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык коли бӧрӧ.
Федя колльӧдіс сійӧс синъяснас да дӧсадуйтіс ас вылас сыысь, мый эз удит прамӧя юасьны Василиса Прокофьевналысь Катя йылысь.
Мӧвпъяссӧ сылысь торкис ныв, коді пуксис ӧшинь дорӧ сылы паныд.
Сійӧ локтӧм бӧрын став сёрнияс лӧнисны.
Мугов чужӧма, бусӧссьӧм сьӧд чышъяна ныв, лэдзчысис гырддза вылас ӧшинь тшупӧдӧ, но видзӧдіс кытчӧкӧ вагон пельӧсӧ да, аслыс казявтӧг, нервнӧя гартліс пельпом вомӧныс чӧвтӧм кӧса помсӧ гитара гриф гӧгӧр.
Чужӧмыс сылӧй вӧлі кутшӧмкӧ шог да вӧрзьывтӧм.
Ӧдӧма нывбаба, коді пукаліс Михеич местаын, локтіс сы дінӧ.
— Видза олан, Маруся.
— Видза оланныд,— неокотапырысь вочавидзис ныв.
— А ме ог и вӧлі тӧд, мый тэ локтін.
Важӧн нин?
— Войдӧрлун.
— Гулянье вылӧ ӧні?
Ныв бергӧдчис сылы мышкӧн да мӧдӧдчис петанінлань.
— Тіян тӧдса?— юаліс Федя, кор ӧдзӧсыс чорыда швачкысис-пӧдлассис.
— Миян хуторысь — Кулагина.
Велӧдчӧ…— Нывбаба видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ да мӧдіс вашкӧдны:— Тулыснас свадьба кежлӧ лӧсьӧдчис, а зонмыс, кылан, подлец вӧлӧма.
Кыліс паровозлӧн тутӧстӧм.
Поезд кутіс надзӧнджык мунны — матыстчис Певскӧ.
Федя петіс площадка вылӧ.
Витӧд глава
Шондіыс вешйис нин рытыввылӧ, а праздничнӧй гаж сӧмын на, кажитчӧ, заводитчис прамӧй ногӧн паськавны.
Ӧтилаын выступайтісны колхознӧй самодеятельностьлӧн кружокъяс, мӧдлаын йӧктісны, коймӧдлаын «котралісны мешӧкъясӧн».
Колхозникъяс лӧсьӧдчӧмаӧсь кочевье вылын моз: пожӧмъяс улын тшыналісны самӧваръяс, кӧстеръяс весьтын пӧртъясын да чугунъясын дзулькйӧн пуис сёян, да пожӧмъяслӧн кокньыдик сир дукыс сорласис яя шыд да курыд тшын дуккӧд.
Гора клопмунӧмӧн лэбисны бутылкаясысь пробкаяс.
Юисны торжественнӧя, чокайтчӧмӧн.
И быдлаын кылісны сёрнияс — урожай йылысь, колхозъяс йылысь, семейнӧй делӧяс йылысь.
Ӧткымынъяс сэтшӧмӧдз заводитлісны вензьыны, мый весиг кыскылісны карандашъяс да босьтчылісны вӧчавны расчётъяс.
Кӧзяйкаяс весьшӧрӧ казьтылісны кӧдзалысь самӧваръяс йылысь, вензьысьяс дӧзмӧмпырысь сӧмын ӧвтчисны.
А орччӧн ворсіс музыка, горзісны «ау» нывъяс да зонъяс.
Залесскӧй колхозникъяс пӧвстын, кор на дінті муніс Маруся Кулагина, пукаліс Михеич.
Старик удитӧма нин прамӧя юыштны, участвуйтны медбур йӧктысь вылӧ конкурсын да босьтны таысь приз — узбекскӧй тюбетейка.
Сюсь синъясыс сылӧн югъялісны.
Сійӧ тшынасис каллянӧн да, тюбетейкаыслӧн мича бисернас любуйтчигтырйи, висьталіс:
— Судьба вӧлі барыняӧн — мужик вылын ислаліс, а мужикыд босьтіс да и бергӧдіс колхозӧ.
«Чеччы,— шуӧ,— барыня, иславсис!
Ӧні ми тэнӧ доддялам…»
И доддялісны!
Нинӧм, оз ёна чужъясь.
Ӧні, кодкӧ кӧ норасьӧ судьба вылӧ, висьтала: «Пӧръясян, тэнад киясын судьбалӧн вӧжжиыс!
Кытчӧ тэ веськӧдан, сэтчӧ тэнӧ сійӧ и нуӧдас».
Сійӧ и лӧсялана.
Ю вылын вӧлі сэтшӧм жӧ шума да гажа.
Ӧтарӧ и мӧдарӧ, гыяссӧ вундіг, лэбисны пыжъяс.
Горзігтырйи да чилзӧмӧн вадорсянь чеччалісны ваӧ купайтчысьяс.
Маруся киас гитараӧн матыстчис дзик ва бердас.
Сы дінті тӧвзьыштіс квайт пелыса пыж.
Рыжӧй юра зон збоя паськӧдавліс баян мехъяссӧ, а куим зон да нывъяс, кодъяс пукалісны пыжас, гораа сьылісны:
<rus>На диком бреге Иртыша</rus>
<rus>Сидел Ермак, объятый дума-а-ай…</rus>
Пуяс сайысь котӧрӧн петіс да сувтіс орччӧн виж платтьӧа ныв.
Сьылі гӧгӧрыс гартыштӧм шӧвк шарпыслӧн помъясыс шпорӧдчисны тӧв йылын.
Сійӧ чӧвтліс синъяссӧ ю вылас да радпырысь горӧдіс:
— <ns>Катюша-а</ns>!
— <ns>Чайка-а</ns>!..
Лексей Митрич!— кыліс мӧдар вадорсяньыс.
Матысмысь пыжын руль сайын, картузнас ӧвтчигтырйи, пукаліс Зимин, сыкӧд орччӧн — райисполкомса председатель Озеров.
Сынісны Катя да районнӧй газетса редактор Коля Брагин, а пыж пырас кутчысьӧмӧн пукалісны комсомол райкомса агитпроп Зоя Абрамова да Люба Травкина.
Некодӧс на пӧвстысь Маруся эз тӧд да видзӧдіс веськодя, гажтӧмпырысь, а сыкӧд орччӧн сулалысь ныв горӧдіс ещӧ на ёнджыка да кыпыдджыка:
— Чай юны миянкӧд, <ns>Катюша-а</ns>!
— Оз позь!— шыасис Катя.— Общественнӧй нагрузка выполняйта,— сійӧ кокньыдика сыныштіс пелысъяснас,— секретарӧс проветривайта.
Маруся бӧр муніс вӧрӧ.
Юлӧн шумыс кутіс кывны пыр омӧльджыка, а вальс ворсысь духӧвӧй оркестрлӧн шыясыс пыр гораджыка, матысьджык.
Пуяс костӧд тыдовтчис эрд, коді пӧртмасис нывъяслӧн уна рӧма платтьӧясысь.
Маруся сувтіс, но мышсяньыс кылісны жӧ гӧлӧсъяс:
— Женька, мый дыра нин тэ миянын олан, а век ассьыд «мыся»-тӧ он вунӧд.
— А мыйла «мыся»-сӧ вунӧдны?
Маруся видзӧдліс мышкас да аддзис сы дінӧ матыстчысь нывъясӧс.
Медводз Марусялы син улас уси мича сарапана, уна сикӧтша украинка: сійӧ вӧлі пӧшти быдса юрӧн джуджыдджык мукӧд нывъясысь.
Сук синкымъяс улас сылӧн насмешливӧя югъялісны синъясыс — зэв сьӧдӧсь, быттьӧ кисьмӧм вишняяс.
Сикӧтшъясыс ньӧжйӧник зёлякылісны.
Найӧс чуньяснас бӧрйӧдліг украинка висьталіс:
— Коді кӧсйӧ мекӧд дружитны, сійӧ и «мыся»-сӧ гӧгӧрвоас.
Со Катя гӧгӧрвоӧ…
«Бара кутшӧмкӧ Катя!— дӧзмӧмпырысь думыштіс Маруся.— Дружба корсьӧны — небӧгъясын думыштӧмтор…»
Сійӧ кежис бокӧ да кымынкӧ воськов бӧрын кыліс шӧпкӧдӧм:
— Но, ещӧ ӧтчыд… сӧмын ӧтчыд…
Пуяс сайын зон окаліс нылӧс.
Сьӧлӧм вылас Марусялӧн пыр лои сьӧкыдджык да шогджык…
Ю пӧлӧн сійӧ муніс сука быдмысь баддьӧдз, коді нюжӧдчӧма ю пӧлӧныс дзик ваӧдзыс, пырис сэтчӧ пыдӧджык да заводитіс настраивайтны гитарасӧ.
«Радейтчӧм, дружба»…
Вомдоръясыс сылӧн вежыньтчисны.
Ас гӧгӧрсьыс сійӧ эз аддзы нинӧм сэтшӧмсӧ, мый эськӧ шойтыштіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
А аски?
А аскомысь?
Во мысти?
Сійӧ жӧ лоӧ — рудіник тыртӧмлун!..
И шог, шог…
Вӧлі долыдлун, югыдлун, вӧлі первойысь садьмӧм чувстволӧн кыпъялӧм.
Ставыс олӧмас кажитчис мичаӧн, бурӧн, ӧвтіс дзоридз дукӧн…
А ӧні ставсӧ тайӧс талялӧма, няйтӧсьтӧма…
Быттьӧ шондіа лунӧ муніс сійӧ веж видз кузя да казявтӧг лэбис-уси пемыд гуранӧ.
А кор петіс сэтысь: абу ни веж виддзыс, ни шондіыс — сӧмын гӧгӧр пемыд, и пом ни дор сылы…
<rus>…Небо блеском вышито,</rus>
<rus>Звёздочки горят…—</rus>
воис сыӧдз сьыланкыв, кодӧс сійӧ ачыс неважӧн на радейтліс сьывны.
Ю шӧрӧд кывтіс пыж, кӧні пукаліс Катя.
Сьылісны сӧмын нывъяс, и кодлӧнкӧ гӧлӧсыс фальшивитіс, пыр панйыліс мукӧдсӧ.
Крута бергӧдчӧмӧн пыж мӧдӧдчис вадорлань.
Маруся кыліс, кыдзи пыжыс небыда зурасис кустъясӧ, мукӧдъяс серам улын кодкӧ чеччыштіс пыжсьыс да, кажитчӧ, уси.
Маруся неуна бергӧдыштіс юрсӧ.
Ставныс, Катяысь кындзи, чемоданъясӧн да тубрасъясӧн вӧліны нин вадорынӧсь.
Катя сулаліс пыжын — вылын морӧса, тыр виръяя, сьыліыс плавнӧя лэччис пельпомъясланьыс.
Гырддзатіыс гуранакодь гожъялӧм киясыс вӧліны и женственнӧйӧсь и вынаӧсь.
Плешыс — шыльыд, лӧсталысь.
Синкымъяс костас куйліс чукыртор,— сійӧ эз пӧрысьмӧд чужӧмсӧ, а бура петкӧдліс мортлысь ыджыд воля.
«Синъясыс мичаӧсь»,— веськодя думыштіс Маруся.
Компания пуксис орчча эрд вылӧ.
Тыдалӧ, лӧсьӧдчисны юыштны да сёйыштны.
Квайт морт, но вывті ыджыд вӧлі налӧн шумыс.
Тайӧ скӧрмӧдіс Марусяӧс, и сійӧ гораджыка мӧдіс ворсны гитараӧн.
Сылӧн гӧлӧсыс — ён, мича — кокниа паськаліс кустъяс весьтӧд:
<rus>Мой костёр в тумане светит…</rus>
<rus>А сьӧлӧмыс топавліс, ёнтіс…</rus>
<rus>Ночью нас…—</rus>
сьыліс сійӧ да друг кыліс, кыдзи дзик матын долыд гӧлӧс нуӧдіс водзӧ:
<rus>…никто не встретит…</rus>
Маруся ланьтіс да бергӧдчис.
Сы мышкын, кустъяс паськӧдӧмӧн, сулаліс Катя да, синъяснас нюмъялігтырйи, сьыліс:
<rus>Мы простимся на мосту…</rus>
Марусялы эз сьӧлӧм вылас во тайӧ кортӧм воӧмыс, но Катялӧн вомдоръясыс сэтшӧм бурпырысь нюмъялісны, да синъясыс югъялісны сэтшӧм меліа, мый Марусялӧн кӧсйытӧгыс шусис:
— Пуксьӧй.
Пидзӧсъяс гӧгӧрыс юбкасӧ гартыштӧмӧн Катя пуксис.
— Лӧсьыда тэ ворсан.
— А ті ворсанныд?— веськодя юаліс Маруся.
— Омӧлика…
Ӧти вальс.
А сэсся менам нинӧм оз артмы,— веськыда висьталіс Катя.
Сійӧ босьтіс гитарасӧ да заводитіс ворсны.
— Тадзи?
Маруся довкнитіс юрнас.
— А ог сӧр?
— Неуна.
— Неуна, да сӧра,— шогпырысь шуис Катя.— Мый нӧ тайӧ ми пукалам ӧтлаын, а нимъяснымӧс мӧда-мӧдлысь огӧ тӧдӧй.
— Ме Гӧрд Полесье хуторысь.
— А нимыд?
— Маруся.
А тіян — Катя?
— Катя.
Сӧмын «ті»-ӧн шуны менӧ оз ков.
«Ті» вылӧ ме сӧмын накӧд сёрнита, кодъяс меным оз кажитчыны, медым ас дорӧ матӧ не сибӧдны.
Гӧрд Полесьеӧ ме волывла, Маруся, а тэнӧ мыйлакӧ ог помнит… эг аддзыв.
— Ме велӧдчи.
— Кӧні?
— Педагогическӧйын…
— Велӧдысь?
Вот бур!— радпырысь шуис Катя.— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, Марусенька, кутшӧма миянлы колӧны велӧдысьяс!..
А мыйла тэ ӧтнад пукалан?
Тадзтӧ ӧд гажтӧм.
Маруся бергӧдчис, но Катя удитіс казявны сылысь доршасьысь синва.
Гитараӧн ворсігмоз сійӧ муртса кывмӧн сьыліс:
<rus>Всё тихо кругом,</rus>
<rus>Лишь ветер на сопках рыдает…</rus>
И кыдз быттьӧ прӧстӧ сідз юаліс:
— Комсомолка?
Маруся пыркнитіс юрнас.
— Мыйла нӧ?
— Гажтӧм.
— Комсомолын гажтӧм?— Чуймӧмысла Катя муртса эз уськӧд гитарасӧ.— Мыйла нӧ гажтӧм?
Маруся сӧмын лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Техникумын ме вӧлі комсомолкаӧн.
Гутъясӧс кутавны и то гажаджык.
— Мый нӧ ті вӧчинныд?
Маруся нинӧм эз вочавидз, босьтіс гитарасӧ да кӧсйис чеччыны, но Катя кутіс сійӧс:
— Энлы, век жӧ…
Но мыйкӧ ӧд вӧчинныд жӧ?
Членскӧй взносъяс мынтім.
Шочиника собраниеяс овлісны, но сэні ӧтияс больгӧны, а мӧдъяс часі вылӧ видзӧдӧны: дыр-ӧ оз помась?
Ни делӧ некутшӧм, ни гаж.
— Тадзтӧ, вернӧ, гажтӧм.
Маруся, а вот миян комсомол гажа!— Катя кутіс сійӧс киӧдыс.— Мый вӧсна тэ шогсян?
— Сідз…
Кустъяс кутісны шаракывны, и нывъяс дінӧ матыстчис Коля Брагин.
Сылӧн ӧчки стеклӧясыс дзирдалісны шондісьыс.
— Дозъяс тыртӧма, закуска вундалӧма.
Менӧ ыстісны делегатӧн — локтӧй сёйны-юны, Екатерина Ивановна!
— Ме сайын делӧ оз сувт,— серӧктіс Катя.— Пукалыштам миянкӧд ӧтлаын…— шыасис сійӧ Маруся дінӧ.— Закуситыштам, чай юыштам…
Ворсыштан, а ми кывзыштам.
— Аттьӧ, Катя.
Ме муна.
— Кытчӧ тэрмасян?
Талун жӧ праздник.
— Ылын муннысӧ.
Аддзысьлытӧдз.
Катя вештіс сылысь нюжӧдӧм кисӧ.
— Ме колльӧда тэнӧ.
Найӧ куимӧн петісны эрд вылӧ, и Маруся сюся видзӧдліс сылы тӧдтӧм йӧз вылӧ, кодъяс пукалісны пызан дӧра гӧгӧр, кӧні вӧліны бутылкаяс да закускаяс.
— Аддзан, миян став честнӧй компанияным тані,— Марусяӧс ас бӧрсяыс кыскиг гажаа шуис Катя.— Нывъясыс — менам пӧдругаяс.
Со эсійӧ дядяыс,— сійӧ индіс Озеров вылӧ,— зэв бур морт, но сӧмын сэтчӧдз, кытчӧдз сылысь оз корны сьӧм.
— Сэки сійӧ — страшнӧй,— содтіс Коля Брагин да пуксис кустъяс бокӧ, медым кӧртавны ботинкиыслысь разьсьӧм шнурсӧ.
Ставӧн серӧктісны, а райисполкомса председатель кӧритана довкйӧдлыштіс юрнас.
— Мӧд дядяыс — менам бать.
Эз чужтыв, эз пырт — ачыс асьсӧ батьӧ пуктіс.
Тэ пыр бӧрдан, Зимин: «Педагогическӧй кадръяс оз тырмыны».
Со и кадръяс воалӧны.— Катя сералана синъясӧн видзӧдліс Маруся вылӧ.— Миян будущӧй комсомолка.
— Мыйла комсомолка?— гӧрдӧдыштіс Маруся, но Катя кутіс сылысь кыкнан кисӧ да ёна топӧдліс найӧс.
— Лоан, Марусенька, комсомолкаӧн, лоан.
Ми тэныд гажтӧмчыны огӧ сетӧй…
И ӧні весьшӧрӧ тэрмасян.
Гашкӧ, закуситам?
— Аттьӧ.
Оз ков.
— Но, ладнӧ, мунам.— Катя кутліс сійӧс да мышкас видзӧдлытӧг, горӧдіс:— Эн гажтӧмчы метӧг, бать!
Ме недыр.
Найӧ мунісны Брагин дінті, и сійӧ кывліс, кыдзи Маруся юаліс:
— Сійӧ мужчинаыс нӧ тэныд… абу рӧднӧй бать?
— Абу.
Но бурджык рӧднӧйсьыс.
— Коді нӧ сійӧ?
Катя висьталіс.
— <ns>Райко-о-омса секретарь?</ns>
Маруся юрнас довкнитӧмӧн индіс Брагин вылӧ:
— А тайӧ ёртыс?
— Миян редактор.
Марусялы дум вылас уси, кыдзи чуксалісны ас дінас Катяӧс кыкнан вадорсяньыс томйӧз да пӧрысьяс, и сійӧ сувтыштліс.
— А ті нӧ… коді лоанныд?
— Бара «ті»?
— Прӧститӧй, но ме…
Но, ладнӧ, ладнӧ — тэ…
Катя ёнджыка топӧдіс сійӧс ас бердас.
— Ме, Маруся, Ожерелкиысь.
Суседкаяс…
Квайтӧд глава
Лун чӧжӧн Федя сідзи и эз аддзыв Катяӧс, кӧть эськӧ кыкнан вадортіыс, кажитчӧ, став вӧрсӧ восьлалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ сылӧн быдторсӧ нин аддзылӧм красноармейскӧй. сапӧгъясыс.
Ӧні сійӧ тӧдіс Волгина йылысь унатор.
Еджгов юрсиа уна нывъяс гӧрдӧдлісны, кор Федя видзӧдлывліс налы чужӧмас, да жугыльпырысь шулывліс: «Извинитӧй, эг тӧд».
Думайтіс: кӧні Катя, сэні колӧ лоны медся гажа сьылӧм, медся гажа серам.
Некымынысь сійӧ ветліс сэтчӧ, кӧні йӧктісны, ворсісны, сьылісны — и ставыс весьшӧрӧ.
Заводитіс пемдыны, кор Федя решитіс, мый колӧ сёйыштны да шойччыштны.
Сійӧ пуксис пожӧм пу улӧ, восьтіс ичӧтик чемодансӧ.
Сысянь воськов куимсё сайын эрд вылын ворсіс духӧвӧй оркестр — сэні йӧктісны.
«Сідзкӧ, Фёдор Ильич, ми ӧні бара штатскӧйяс…
Бара кутам велӧдчыны галстукъяс новлыны»,— калбас весалігӧн шпыньмуніс Федя.
Сёйыштӧм бӧрын сійӧ пыркнитіс пидзӧсъяс вывсьыс крӧшкияссӧ, водіс мышку вылас да сьӧлӧмсяньыс нюжмыштчис.
Лайкъялысь лапъяс вылысь гылаліс чужӧм вылас чуткасьысь лыс.
Пожӧмъяс шувгисны меліа, баййӧдланаа.
Федя кывзіс музыкасӧ, гӧлӧсъяссӧ, йӧктысьяслысь серамсӧ да думайтіс: «Аски дзик пырала райкомӧ.
Тӧдас оз?
Райкомса секретарь…
Чайка…
Мыйла Чайка…
А лӧсьыда нимтӧмаӧсь».
<rus>В ней много свободы,</rus>
<rus>В ней много простора,—</rus>
сьыліс сійӧ, а став тушасӧ шымыртіс сьӧлӧмӧс венысь унзіль, синъясыс куньсисны.
Музыка да йӧктысьяслӧн гӧлӧсъяс век ылысмисны и ылысмисны…
Садьмис сійӧ кынмӧмысла.
Му кузя вольсассис ру, кӧнсюрӧ кыпӧдчыліс улыс лапъясӧдз.
Енэжын вӧліны кодзувъяс, но найӧ вочасӧн кельдӧдісны: тыдалӧ, войыс кольӧма нин.
Кӧнкӧ ылын чукӧстчис ныв гӧлӧс, сылы шыасис зон гӧлӧс, и бара ставыс ланьтіс.
Сӧмын вӧрыс шувгис да кустъяс сайын кыліс Волгалӧн сялькӧдчӧмыс.
«Сідзкӧ со кыдзи, Фёдор Ильич, миян штатскӧй олӧм заводитчис!»— серӧктіс Федя.
Думыштӧм бӧрын сійӧ решитіс первой мунны Певскӧ — сувтны партийнӧй учёт вылӧ, а сэсся нин Головлевоӧ.
Кок улӧ веськавлісны бумагаяс, тыртӧм бутылкаяс, тыртӧм консерв банкаяс; ва лапъяс крукасьлісны пельпомъясӧ, кӧдзыда инмӧдчылісны чужӧмӧ.
Певскӧ Федя воис югдандорыс.
Уличаясын веж коръясӧн кышакылісны пуяс, и сы мында вӧлі пуыс, мый кажитчис, муніс садйӧд.
Нинӧм керӧм дорысь Федя дыр ветлӧдліс веж уличаяс кузя да видзӧдіс, кыдзи ӧти бӧрся мӧд воссялӧны керкаясын ӧшиньяс, думайтіс: «Кутшӧмъяскӧ тайӧ ӧшиньяс письыс — сылӧн.
Тӧді кӧ эськӧ кутшӧмъяс — таркӧдчи эськӧ да пыри…»
Кор казяліс, мый шондіыс кайис керка вевтъяс весьтӧ, сійӧ тэрмасигтырйи муніс Сӧветъяс керкалань.
Водз кад вылӧ видзӧдтӧг райкомын вӧліны нин уна йӧз.
Тотшкӧдчисны машинкаяс.
— Зимин ёрт век ачыс тӧдмасьӧ партияса выль воысь членъяскӧд,— висьталіс Федялы секретарыс.— Прӧйдитӧй кабинетас.
Зимин пукаліс пызан сайын да видлаліс бумагаяс.
Федя висьталіс, коді ачыс, и Зимин, внимательнӧя сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, нюммуніс.
— Тӧда, тӧрыт вӧлі ме ордын МТС-са директор, висьталіс.
Сёрнитыштны колӧ, другӧ, да талун нинӧм оз артмы: муна пыр жӧ.
А-а!— горӧдіс сійӧ друг.— Со и миян «комсомольскӧй грӧз»!
Тӧдмась, Голубев ёрт.
— Да ми тӧдсаӧсь нин,— кыліс Федя да ӧдйӧ бергӧдчис.
Кабинетӧ пырис Катя.
Шӧвк кодь юрсиас вӧлі гантайтчӧмаӧсь кык лыстор.
Чужӧмыс вӧлі гӧрдӧдӧма да свежӧй, быттьӧ лысваӧн мыськӧма.
Федя видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмӧн да радпырысь.
— Но, видза олан!
Ме тэнӧ тӧрыт на аддзылі… пыжсянь.
Видзӧда: сулалӧ вадорын, семафор кодь.— Катя крепыда топӧдліс сылысь кисӧ, и Синъясыс меліа паныдасисны сы синъяскӧд.
— Гӧрд Полесьесянь?— юаліс Зимин.
— Абу, вӧрын пукалім.
— Войбыд?
Катя довкнитіс юрнас.
— И гӧгӧрвоан, кор сӧмын петім туй вылӧ, казялі, мый ёна кынмыссьӧма.
Зэв руа вӧлі вӧрын… брр… вывті.
Тэ пукышт, корреспондент, ме пырысь-пыр.
Сійӧ индіс Федялы диван вылӧ, а ачыс пуксис пызан дорӧ.
— Кольны Марусяӧс сідзи оз позь,— шуис сійӧ Зиминлы.— И жаль, и ӧбиднӧ…
Сэтшӧм веськодьлун став дінӧ…
Тешкодь кыдзкӧ…
Сійӧ ӧд тӧлка; и бур сьӧлӧма, инас оз ӧшйы…
Со, аддзан, эмӧсь на, вӧлӧмкӧ, миян комсомольскӧй организацияяс, кӧні сэтшӧм бур ставыс, мый «гутъясӧс кутавны и то гажаджык».— Сійӧ дӧзмӧмпырысь шыбитіс пызан вылас карандашсӧ.
Зимин сюся видзӧдіс сылӧн кельдӧдӧм чужӧм вылӧ.
— Эн убедит?
— Ӧні кежлӧ эг на,— висьтасис Катя.— Ӧти кывйыд тан этша, Зимин.
Мыйкӧ колӧ ещӧ думыштны…
А комсомолка сыысь бур лоӧ.
— Чайтан?
— Дерт жӧ.
Федя кывзіс налысь сёрнисӧ да век на вӧлі шӧйӧвошӧмакодь.
Сійӧ думайтліс, мый Катяыс пыр на сэтшӧм жӧ жебиник, косіник нывка, а абу татшӧм ныв, да чайтліс, мый налӧн аддзысьӧмыс лоӧ сэтшӧм жӧ прӧстӧй да гажа, кыдзи и сэки.
И друг…
Тайӧ гӧгӧрвотӧм шӧйӧвошӧмыс и кӧрталіс быттьӧ сійӧс и скӧрмӧдіс.
«Дурацкӧй вид, кӧнкӧ, ӧні менам: кыдзи пушкинскӧй стариклӧн, кор сійӧ локтіс зарни чери дінсянь да аддзис выль керка».
— А мый лоӧма сыкӧд?— юаліс Зимин.
— Сідз…
Бӧрынджык висьтала.
Кабинетӧ пырис Озеров.
Катякӧд синъяснас паныдасьӧм бӧрын сійӧ падмыштӧмӧн шуис: «Ак, да…» — и бергӧдчис бӧр.
— Ой, энлы!
Сулав!— Катя чеччис стул вылысь, но райисполкомса председатель, мышкас видзӧдлытӧг, швачкис ӧдзӧссӧ.
Зимин гораа серӧктіс.
— Пышйис,— дӧзмӧмпырысь шуис Катя.— Эз прӧстӧ тайӧ тадзсӧ.
Сійӧ котӧртіс ӧдзӧс дорӧдз, восьтіс сійӧс да горӧдіс:
— Озеров!
Кылан?
Ме ачым тэ ордӧ пыр локта!
— Аддзылін, механик?— Зимин мигнитіс.— Эг ӧмӧй ме збыль шу «комсомольскӧй грӧз» йылысь?
— Тэ тӧдан, мыйын делӧыс?— Ӧдзӧссӧ пӧдлалӧм бӧрын тревожитчӧмӧн юаліс сылысь Катя.
— Дӧгадывайтча.
— Ӧд ещӧ тӧрыт лунтыр пыжын мекӧд орччӧн пукаліс и — ни ӧти кыв.
— Гӧгӧрвоан, Голубев ёрт,— шыасис сійӧ Федя дінӧ,— тайӧ райисполкомса председательыс…
Быд воськолын сысянь тормоз, быд кӧпейка лоӧ сылысь пиньясӧн нетшкыны.
Швачнитіс ӧдзӧсӧн…
Но, да всё равно, ылӧ оз пышйы.
— Вот-вот, эн вунӧд, механик.
Смотри, медым и тэныд эз ло пышъявны Катяысь райисполкомса председательлы моз.
Катя кӧсӧйтліс Зимин вылӧ серавны заводитысь синъяссӧ да босьтіс Федяӧс киӧдыс.
— Мунам, а то секретарь бӧрыннас шуас, мый ми сылысь мырддим зэв колан кадсӧ.
— Тайӧ лунъясӧ ме вола тіянӧ МТС-ӧ,— пызан сайысь чеччигмоз кӧсйысис Зимин.
Райкомса общӧй отдел ӧдзӧс дорын сулалісны чукӧрӧн колхозникъяс да мый йылысь кӧ гораа вензисны.
— Видзӧдан, кутшӧма кызі,— Федялысь шензьӧмӧн видзӧдлӧмсӧ казяліг нюммуніс Катя.— Ой, Федя, зэв ёна!
Важ платтьӧяс оз шогмыны, лоӧ выльясӧс вуравны.
Дзикӧдз рӧзӧритча…— Синъясыс сылӧн вӧліны век сэтшӧмӧсь жӧ — кельыдлӧзӧсь, югъялысьӧсь, но вералысь зарни чутъясын мелькнитіс мыйкӧ сьӧкыда казяланатор, коді сетіс сылӧн видзӧдласлы дзебӧм лукавстволысь выражение.
— Тэ и сэки вӧлін татшӧм жӧ, но сэки… сэки ӧд вӧлін дзик на томиник,— падъялігтыр шуис Федя, коді гӧрдӧдіс Катя видзӧдлӧмысь.— А ӧні… кыдзи эськӧ шуны…
Катя серӧктіс.
Ӧшинь дорӧ матыстчӧм бӧрын сійӧ пуксис ӧшинь вылас.
Сыкӧд орччӧн пуксис Федя.
— Он скӧрав, мый ме сэки тэныд письмӧ вылад эг вочавидз?
— Ог.
Тэ вылӧ позьӧ ӧмӧй скӧравны!
А мыйла эн вочавидз?
— Тэнад художество вӧсна.
Удружитӧмыд, нинӧм шуны!
Кутшӧмкӧ сӧветскӧй великомученица Екатериналысь житиесӧ сочинитӧмыд.
Позьӧ думыштны, мый комсомолка Волгиналӧн ветымын юр да сё ки!
Мый нӧ, тэ ногӧн, ме ӧтнам ставсӧ тайӧс вӧчи?
Тэнад очерк бӧрын яндзим вӧлі йӧзлы синмас видзӧдны.
Ӧд нывъяс вермисны думыштны, мый ставсӧ сійӧс ме ачым тэныд висьталі.
Ок, и скӧралі жӧ ме!
Федя первойсӧ шӧйӧвошліс.
Газетын уджалігӧн став гижӧмторъяс пиысь Катя йылысь очерксӧ сійӧ лыддис медбурӧн.
Но Катялӧн гӧлӧсыс вӧлі бур сяма, да Федя сьӧлӧмсяньыс гораа серӧктіс:
— Ловъя мортлы сьӧкыд угодитны, торъя нин тайӧ мортыс кӧ Катя Волгина кодь.
И ӧні век на скӧралан?
— Мый тэ!..
Нэм скӧравны — кадысь водз пӧрысьман.
Бӧрынджык кӧсйи гижны, да кадыс вӧлі сэтшӧм — некор.
А сэсся думайті: кытчӧ гижны?
То ли тэ сэні, то ли мӧд местаын.
Ӧд армиялӧн постояннӧй оланін оз овлы.
Сідзи эг и гиж.
Ена омӧльторйыс таын абу, вернӧ?
Вот сійӧ, мый тэ корреспондент пыдди механикӧн лоӧмыд, меным кажитчӧ.
— А кыдзи сэки шабдінытӧ, Катя, видзинныд?
Кӧні Люба?
Сідзи, буракӧ, звеньевӧйсӧ шулісны?
— Видзим.
А Любаша…
Сылӧн звеноыс куим во помся первенство кутӧ…
Да сӧмын таво ӧдвакӧ вермас кутны.
Тэ гӧгӧрвоан, мый ӧні муяс вылын вӧчсьӧ.
Любашалӧн кодь звенояс миян быдлаын.
Ордйысьӧм мунӧ — сьӧлӧмыд радлӧ!
— Сідзкӧ, агротехникаӧн быдтор позьӧ шедӧдны?
— Кыдзи ещӧ!
Тайӧ ӧзйӧм синъясыс, сійӧ гӧлӧсын кылысь задорыс вӧліны зэв тӧдсаӧсь Федялы.
Сылы эз нин ло яндзим и сьӧлӧм вылас лои лӧсьыд.
Сійӧ чувствуйтіс асьсӧ Катякӧд кокниа да долыда.
Армейскӧй олӧм, белофиннъяскӧд бойяс, госпиталь — ставыс тайӧ колис кытчӧкӧ ылӧ.
И сійӧ асьсӧ чувствуйтіс сідзи, быттьӧ найӧ янсӧдчисны эз нёль во сайын, а дзик на неважӧн, гашкӧ, тӧрыт.
— Висьтав, Катя, абу кӧ тайӧ секрет, мыйла тэнӧ шуӧны Чайкаӧн?
— Дзик ог тӧд,— серӧктіс Катя.— Та йылысь тэ, лоан кӧ Залесскӧйын, юав животноводческӧй фермаӧн заведуйтысь Михеичлысь.
Мыйкӧ юрас пырӧма стариклы да тадзи нимтіс, а сысянь став район пасьта паськаліс.— Катя бара серӧктіс.— И овыд, шуӧ, лӧсялӧ: кӧні Волга, сэні и чайкаяс лэбалӧны.
— Тӧдан, збыльысь, тэ ньӧти абу вежсьӧмыд,— паськыда нюмъялігтырйи шуис Федя.
— А мыйла нӧ меным вежсьынысӧ?— чуймыштӧмӧн юаліс Катя.— Чудак тэ, Федя!
Сійӧ ӧд курӧгъяс арнас лысӧны.
А ми абу курӧгъяс.
Миян арӧдз ылын на, вернӧ?
Кыдзи сійӧ Маяковскийлӧн шуӧма, помнитан: «Ар сёӧдз быдмыны миянлы пӧрысьмытӧг».
Тэ ӧд, шуны кӧ, абу жӧ вежсьӧмыд.
Сэтшӧм жӧ весел.
А ме радейта весел йӧзӧс!
Ӧдзӧс дорын сулалысь колхозникъяс разӧдчисны, а ӧткымын райкомовечьяс видзӧдісны Катялань да Федялань, кодъяс сёрнитісны гора гӧлӧсӧн.
— Ми йӧзыслы уджавнысӧ мешайтам, — шуис Катя да чеччыштіс ӧшинь вылысь.— Ме ӧд тэкӧд эг больгыны пуксьы.
Делӧ менам эм тэ дорӧ.
— Кутшӧм?
— Мунам ме ордӧ, сэні сёрнитыштам.
Коридорсянь кылісны кокшыяс да гора кыпыд гӧлӧсъяс.
— Менӧ, буракӧ, корсьӧны,— кывзысьыштӧм бӧрын шуис Катя.
Сійӧ абу ӧшибитчӧма.
Муртса найӧ удитісны петны ӧдзӧсӧд, кыдзи нывъяс да зонъяс шумӧн кытшалісны сійӧс да кыскисны ас бӧрсяыс.
Висьталісны ставӧн ӧтпырйӧ, быдӧн разнӧйтор йылысь.
Катя мыжа морт моз видзӧдліс Федя вылӧ.
— Тэ мун, а ме Головлевоӧ вола.
Ладмӧ?
— Быд боксянь.
Сійӧ серӧктіс да ещӧ ӧтчыд радпырысь думыштіс аслыс: «Век сэтшӧм жӧ, а вежсьӧма кӧ — то… ещӧ бурджык лоӧма».
Головлевоӧ воӧм бӧрын Федя пасьталіс комбинезон да пыр жӧ заводитіс видлавны тракторъяс.
Сёрӧн рытнас, сьӧдасьӧма да мудзӧма, сійӧ локтіс директор дінӧ.
Кабинетас вӧлі джынвыйӧ пемыд.
Директор ветлӧдліс кабинетӧдыс пельӧсысь пельӧсӧ да куритіс.
— Но, кӧзяин, вӧвъясыд мӧдасны котравны.
— Ставныс?
— Ставныс.
— И нянь идралӧм заводитчигкежлӧ?
— Дерт жӧ.
Би ӧзталӧны вой кежлӧ, а оз югдігӧн.
Со, например, ӧні самӧй лӧсялана.— Федя бергӧдіс выключательсӧ да кабинетыс лои быттьӧ кыкпӧв ыджыдджык.
Югдӧм пызан вылын дзирдыштіс телефоннӧй трубка.
— Сідзкӧ, ставныс кутасны ветлӧдлыны?— пыр на эз лысьт веритны директор.
— Кутасны, кӧзяин, кутасны.
— Аттьӧ, друг, став сьӧлӧмсянь аттьӧ.
Ставныс, сідзкӧ!
И уна-ӧ нӧ сувтас тайӧ ремонтыс?
— Оз дона,— телефон вылӧ видзӧдіг веськодьпырысь вочавидзис Федя.
Сійӧ думайтіс, мый позьӧ ӧні босьтны трубкасӧ да сёрнитны Катякӧд.
Сылы окота вӧлі кывны Катялысь гӧлӧссӧ.
Главнӧйыс, и помка вӧлі: ачыс висьталіс, мый сылӧн эм сы дорӧ кутшӧмкӧ делӧ.
Федя видзӧдліс часі вылӧ: вӧлі сёр нин.
«А друг…»
Сійӧ босьтіс трубкасӧ да корис комсомол райкомӧс.
— Тётя Нюша телефон дорын, уборщица.
Тіянлы кодӧс?— кыліс трубкаысь грубӧйкодь гӧлӧс.
— Волгина ёртӧс.
— Катерина Ивановна Залесскӧйӧ муніс.
Рытъядорыс на.
А мыйла тіянлы?
— Делӧ кузя.
— Сідзкӧ, бӧрынджык звӧнитлӧй.
Федя бергӧдчис воссьысь ӧдзӧс шыӧ да тэрмасигтырйи пуктіс трубкасӧ.
Порог дорын сулаліс Катя.
— Извинит, секретарь ёрт, ме галстуктӧм,— шутитыштіс сійӧ, аслас лякӧссьӧм комбинезон вылӧ да машиннӧй мазьысь сьӧд киясыс вылӧ видзӧдіг.
— Нинӧм, меным сэтшӧмъясыс ёнджыка сьӧлӧм вылӧ воӧны,— шуис Катя да воськовтіс порог вомӧн.
— Тӧдвылӧ босьта, да тайӧ лунсянь пывсянӧ сэсся ог пырав.
Катя серӧктіс.
— Абу быдсяма няйт ӧткодь.
Прӧстӧ няйтӧсьясӧс — ог радейт.— Сійӧ здоровайтчис директоркӧд да пуксис стул вылӧ ӧшинь дорӧ.
— Ме тэ дінӧ, Федя, сӧмын регыдик кежлӧ: менӧ туй вылын пӧдругаяс виччысьӧны.
Делӧыс прӧстӧй — уна нывъяс кӧсйӧны трактористкаясӧн лоны.
Курсъяс колӧны.
Со тэнад начальствоыд пыр норасьӧ — преподавательскӧй кадръяс абуӧсь.
Верман тэ МТС бердын нуӧдны татшӧм курсъяссӧ?
— Курсъяс?
— Да.
Тэ думышт та йылысь, а сэки нин прамӧйджыка сёрнитам.
Ӧні меным колӧ, медым тэ сӧгласитчин.
— Ог тӧд, Катя,— шуис сійӧ чӧв олыштӧм бӧрын.— Уджавны ӧти делӧ, а преподавайтны эз удайтчыв.
Дзик выль делӧ меным.
Думыштла.
— Думыштлы.
Катя чеччис да, директоркӧд прӧщайтчигӧн, юаліс:
— Зимин эз волы?
— Эз.
По тӧрыт висьталіс, мый волас.
Тэ он тӧд, мыйла?
Катя нюммуніс.
— Тӧждысян?
Сідзкӧ, грекъяс ас саяд эмӧсь.
Ватӧг уль оз овлы, Матвей Кириллович.
Катя бергӧдчис Федялань да, лукавӧя нюммунӧмӧн, видзӧдліс сы кияс вылӧ.
— Тэкӧд прӧщайтчыны — майтӧг вылӧ лоӧ ыджыд расход.
Сідзкӧ, ме надейтча тэ вылӧ, Федя.
Эн подведит.
А мый тайӧ делӧыс выль — сійӧ нинӧм.
Миян быд лун выль.
Но, видза колянныд, ёртъяс.
Федя прӧщайтчис жӧ директоркӧд да петіс Катякӧд ӧтлаын ывлаӧ.
— Ме вунӧді юавны асывнас: кутшӧм история тэнад райисполкомса председательыскӧд?
— Ой, тэ он тӧд, кутшӧм свинство: рытъя школа вылӧ сметасӧ чинтіс!
Пыри ме сы ордӧ кабинетас, а сійӧ бара — тювкнитіс дінті и корсь сійӧс.
Лунджынсӧ корси ме сійӧс став кар пасьталаысь, да час кык пинясим, кытчӧдз сметасӧ важногыс эз коль.
Кытчӧ нӧ тайӧ шогмӧ!
— А мый нӧ ті Зиминыдкӧд видзӧданныд!
Босьтінныд эськӧ сійӧс да кокньыдика… председательскӧй местасьыс, медым татчӧс пейзажсӧ эз портит.
Катя видзӧдіс сы вылӧ дыр, чуймӧмӧн.
— Да тэ мый, Федя?
Сійӧ Озеровсӧ?
А тэ тӧдан, коді сійӧ, Озеровыс?
Миян колхозникъяс пиысь петӧм морт.
Кӧзяин — доныс абу.
Кык электростанция стрӧитіс, туйяс…
Аддзылін, кутшӧмӧсь миян туйясыс?
Ставыс сійӧ — сылӧн удж.
Да ме тэныд асылӧдзыс кӧть кута лыддьӧдлыны, мый сійӧ вӧчис, и ог удит.
А тэ «пейзаж»…
Эк тэ, корреспондент!
— Жалитышт!
Мый тэ ме вылӧ уськӧдчин?— серӧктіс Федя.— Ме жӧ ог тӧд Озеровсӧ, кыла — скӧралан, да думышті: сідзкӧ, туйтӧм морт.
Катя думыштчӧмпырысь нюммуніс.
— Сы вылӧ и скӧрмынысӧ прамӧя оз позь.
Мукӧд дырйиыс сэтшӧма зычитан, мый, кажитчӧ, во огӧ вермӧй миритчыны, а паныдасям регыдик мысти — нюмъялӧ, быттьӧкӧ миян костын нинӧм и эз вӧвлы.
Забор сайсянь гораа кыліс:
<rus>Нынче в море качка…</rus>
Катя тшӧтш нюжӧдіс:
<rus>Вы-со-ка-а…</rus>
Сійӧс кылісны, и сьылӧмыс друг ори.
— Катюша-а!
Мый нӧ тэ сэні?— горӧдісны нывъяс.
— Пырысь-пыр, нывъяс…
Тіян будущӧй велӧдыськӧд прӧщайтча.
Кыдзи сӧмын думыштан гӧгӧрбок, звӧнит,— шуис сійӧ Федялы да котӧртіс вороталань.
Дзиръясӧ восьтігӧн видзӧдліс мышкас.
— Виччыся.
Сизимӧд глава
Грузӧвик кузовын дзескыда пукалісны нывъяс — ставныс Танечка Камнева звеноысь.
Танечка вӧлі сійӧ жӧ виж платтьӧа, кутшӧмӧн Маруся аддзыліс сійӧс Волга вадорысь.
Шӧвк шарпыс сылӧн дӧлаліс тӧв йылын да помъяснас нимавліс пӧдругаясыслы чужӧмъясас.
Катя пуксис сыкӧд орччӧн, ас улас кокъяссӧ сюркнялӧмӧн, и шопер включитіс мотор.
— А гашкӧ, Танечка, тэ дзик весьшӧрӧ шумсӧ кыпӧдан?
Казялӧмыд гоз-мӧд турунтор, а найӧ тэныд виддзӧн кажитчӧмаӧсь…
— Да абу жӧ, Катюша, кустӧн-кустӧн быдмӧ туруныс.
— Сэки миянӧс кыйис Женька, а ачыс пӧръясьӧ!— дӧзмӧмпырысь пондісны шумитны мукӧд нывъяс.
— Оз кажитчы меным, нывъяс, тайӧ кывйыс,— зумыштчӧмӧн шуис Катя.— Мый сійӧ лоӧ «кыйис»?
Эз кый тіянӧс Женя, а отсаліс.
Сы вӧсна, мый подкормка нуӧдӧм кузя сійӧ аддзис тіянлысь нелючки, шабдіыд эз омӧльджык ло.
Медся бур став район пасьтаын.
— Медбуртӧ — медбур, а показательяссӧ миянлысь чинтісны.
Ми и асьным эськӧ исправитім подкормкасӧ.
— Вот ми ӧні налы отсалам жӧ…
Войбыдӧн став мусӧ весалам, а турунсӧ тіянлы штабӧ.
Ладнӧ, Чайка?
Катя эз вочавидз да горӧдіс сьывны:
<rus>Девушки-подружки…</rus>
Нывъяслӧн синъясыс ӧзйисны.
<rus>Сердцу не прикажешь…— </rus>
босьтчисны сьывны ставныс дружнӧя да гораа.
Песнясӧ орйӧдліс тӧлыс, а Катялӧн гӧлӧсыс, мукӧдъясысь торъялӧ-мӧн, панйыліс ставнысӧ, быттьӧ сылы, кыдзи и аслыс Катялы, вӧлі некор:
<rus>Эх, сердцу не закажешь огненно любить…</rus>
Сідзи, полнӧй ходӧн, машина пырис Гӧрд Полесьеӧ.
Уличаын вӧлі чӧв-лӧнь да йӧзтӧм.
Сӧмын аслас керка дінын сулаліс Тимофей Стребулаев. Сійӧ вӧлі ӧкуратнӧя вӧнялӧм полотно дӧрӧма да югъявтӧдз весалӧм сапӧга.
Сьӧд тошка, мугов яя, сук да кузь синкымъяса, сійӧ вӧлі дзик чиган кодь.
Грузӧвик кутіс мунны надзӧнджык.
— Стребулаев ёрт, видза оланныд!
Кӧні Кулагинъяс олӧны?
— Видза олан, Катерина Ивановна.— Сійӧ лабутнӧя копыртчыліс.— Вот прӧйдитанныд переулоксӧ да шуйгавылӧ.
Ас бӧрсяыс бус кымӧр кольӧмӧн грузӧвик саяліс переулокын.
— Стёпка!— чукӧстіс Тимофей.
Дворсьыс петіс ар кызь вита чукля кока зон, киас кутіс вила.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі гӧгрӧс, тырӧма гӧрдов щӧтьӧн.
— Котӧрт Кулагинъяс ордӧ: старукаыс вӧв вӧлі корӧ — карӧ ли, мый ли, сылы колӧ мыйкӧ нуны.
Висьтав — мый эг сет сы вӧсна, мый вӧвъясыс оз вӧлі эштыны, а аски кежлӧ — пӧжалуйста, кӧть лунтыр кежлӧ.
Гӧгӧрвоин?
Стёпка неокотапырысь нурбыльтіс:
— Пырысь-пыр, мысся.
— Ог корасьны ысты,— скӧрмис батьыс.— Тырмас ӧтчыд гӧтралӧмыс — аслам сьылі вылӧ гӧтралі йӧйӧс.
Шыбит вилатӧ да котӧрт, кытчӧдз Волгинаыс эз мун.
Да висьтав: ме пӧ тэнӧ луншӧр гӧгӧр на мӧдӧдлі, но мый тэ манитчин керка гӧгӧрын да вунӧдін.
…Маруся котӧрӧн петіс шум кылӧм бӧрын да шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс грузӧвикын пукалысь нывъяс вылӧ.
Катя чеччыштіс муӧ.
— Мый, Марусенька, эн виччысь татшӧм регыд?
Видзӧд, мыйта гӧсьтӧс ме тэныд вайӧді.
Встречайт!
Маруся яндысьыштӧмпырысь шуис:
— Пӧжалуйста.
— Шутита, Марусенька,— серӧктіс Катя.— Ми эгӧ гӧститны, а делӧӧн.
Катя пуксьӧдіс велӧдысьӧс керка мудӧд вылӧ да тшӧктіс сійӧс ветлыны шабді вӧдитысь став звеньевӧйяс дорӧ, юасьны налысь, кыдзи олӧны, кыдзи уджалӧны, мый нылысь найӧ мечтайтӧны, да ставсӧ подробнӧя гижавны.
— Тайӧ меным зэв ёна колӧ.
Ме эськӧ ачым кӧть ветлі, да некор, а колӧ регыдджык.
Меным тэ и усин дум вылӧ.
Маруся думыштчис.
— Гашкӧ, некор?— юаліс Катя.
— Ме ог сы йылысь.
Ме думайта, мый вылӧ тайӧ колӧ?
— Обкомлы колӧ, гӧгӧрвоан?— Катя кыскис ковта соссьыс бумагатор.— Со список.
— И зэв регыд колӧ?
— Зэв.
Вот вермин кӧ эськӧ тэ аски асывсяньыс.
Оз артмы?
— Ладнӧ,— сӧгласитчис Маруся да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс:— Тэныд.
— Дерт, меным.
Гашкӧ, и ме тэныд мый вылӧ кӧ ковмыла.
…Кор Стёпка котӧрӧн петіс переулокысь, Маруся сулаліс ӧтнас дзиръя дорын да думыштчӧмӧн видзӧдіс мунысь машина бӧрся.
Шопер, медым верстайтны Гӧрд Полесьеӧ пыралӧм вылӧ воштӧм кадсӧ, сикт саяс ӧддзӧдіс грузӧвиксӧ, кыдзи сӧмын сійӧ вермис мунны; нывъяс сераліг да чилзігтырйи кутчысисны мӧда-мӧд бердас.
Танечка кутчысис кинас кузов дорас, Катя — сы пельпомӧ.
Юрсиясыс ставныслӧн дзугсьӧмаӧсь, тӧлыс парусъясӧс моз пӧльтіс нывъяслысь ковтаяссӧ.
— Сідзкӧ тайӧ сійӧ?— шуис Танечка.— Ме сійӧс аддзылі нин, Волга дорысь.
Жугыль сійӧ…
— Нинӧм; лоас и веселӧн.
Сӧмын тэ сыкӧд, Танечка, кор сійӧ локтас тэ дінӧ, сьӧлӧмсяньыд…
Гӧгӧрвоан?
— Катюша, а мый нӧ сыкӧд?
— Та йылысь оз ков сылысь юасьны.
И вообще нинӧм йылысь ӧні оз ков юасьны.
Жуковоӧ найӧ воисны дас ӧти час да джынйын войнас да пыр жӧ мунісны му вылӧ.
Мунісны шобді муяс пӧлӧн межа кузя, векньыдик туйсӧ ичӧтик пӧнаръясӧн югдӧдӧмӧн.
Ылысянь кылісны гӧлӧсъяс.
Кор матыстчисны шабді му дорӧ, кыліс нин сӧмын ӧти гӧлӧс Женя Омельченколӧн, коді сьӧлӧмсяньыс висьталіс:
— Ой, нывъяс, кутшӧм Днепрыд!
Мунан пыжӧн, копыртчан пыж дор саяд да быттьӧ видзӧдан зэв ыджыд рӧмпӧштан вылӧ, дивуйтчан.
А степьясыс!
Ой, кутшӧмӧсь степьясыс!
Мунан сэтчӧ да водан, ставнад дзоридз дукъясӧн йиджтысян.
Недель кык некутшӧм одеколонъяс да духияс оз ковны.
Бахчаяс вылын — кавунъяс, быттьӧ гӧгрӧс порсьпиян.
А садъясыс кутшӧмӧсь!
А садъяс пырыс хатаяс тыдалӧны — сӧстӧмӧсь, еджыдӧсь, быттьӧкӧ сӧмын на чужӧмаӧсь да шензьӧны, кутшӧм гӧгӧр мича ставыс, веж да сявкйӧ шонді югӧрӧн.
А песняяс кутшӧмӧсь!..
Рытъясын мичаа миян сьылӧны.
Ӧтчыд кывзан — нэмыд он вунӧд.
А гопак!..
Ныв прӧйдитас кытшӧд — сикӧтшыс зёлькакылӧ.
А парубокъяс!..*
* Парубок — зон.
— Видза оланныд, нывъяс!— здоровайтчис Катя.
Женя видзӧдліс да, шабді вӧдитысь головлевскӧй нывъясӧс казялӧм бӧрын, шӧпнитіс сыкӧд ӧтлаын му вылын куйлысь пӧдругаяслы:
— Но, мый, эг ме шулы?
Сійӧ ӧдйӧ чеччис.
— Видза олан, Катюша!
А кодъяс пӧ тайӧ тэкӧд?
О, Танечка!
И став отрядыскӧд…
Миянӧдз?
Локтӧй, локтӧй,— сы гӧлӧсын кыліс сералӧм, кодӧс сійӧ эз вермы дзебны.
— Аттьӧ привет вылад,— Женя вылӧ сюся видзӧдліг аттьӧаліс Танечка.— Мый нӧ тайӧ ті войнас тані вӧчанныд?
— Мый?!
Да нинӧм!
Петім ывла вылӧ сьылыштны, шабді йылысь сёрниӧ воим, да и локтім татчӧ, и со видзӧдам, видзӧдам, синъясӧс огӧ вермӧй вештыны, и гортӧ мунны абу окота.
Женя вӧлі быдса юрӧн джуджыдджык Танечкаысь да ещӧ нарошнӧ сувтіс мыльктор вылӧ, да Танечкалы лоӧ вӧлі видзӧдны улісянь выліӧ.
— Женя!
Миян договорын эм пункт, медым урожай идравтӧдз муяс видзсисны чистӧя — ни ӧти ёг турун.
Сідз?— гӧлӧсыс Танечкалӧн вӧлі мелі, леститчана.
— Тайӧ вернӧ, Танечка,— бурпырысь сӧгласитчис Женя.
— Тэнад звено чистота кузя первой местаын сулалӧ районын.
Та йылысь и газетӧ гижӧма.
— Сійӧтӧ сідз.
Жуковоса шабді вӧдитысьяс, ызгигтыр здоровайтчигӧн, насмешливӧя видзӧдлывлісны головлевосаяс вылӧ.
— Тэ йӧзсӧ ылӧдлан, Женька,— крута вежис гӧлӧссӧ Танечка.— Тэнад сы мында туруныс — кӧть ытшкы.
— Вот тайӧ абу сідзи, Танечка.
— Прӧверитам.
— Вӧч сэтшӧм буртор.
Танечка чукӧстіс ассьыс пӧдругаяссӧ, да найӧ сы бӧрся мӧдӧдчисны му вылӧ.
Пӧнаръяссянь усьысь югӧр улын нежнӧя, дрӧжжитысь визьясӧн тыдовтчис лӧз шабді.
— Ок, таляланныд кӧ — юръястӧ орйӧдла!..— горӧдіс Женя.
Кӧнкӧ ылын гудӧкасисны.
— Гуляйтыштам, Женечка,— енэжӧн любуйтчигтырйи шуис Катя; енэжыс вӧлі вылӧ-вылӧ кайӧма пемыд муяс весьтӧ да тшӧкыда чутӧдӧм а кодзувъясӧн, кодъяс вӧліны еджыдӧдз доналӧм металл войтъяс кодьӧсь.
Найӧ мунісны бокӧ, да Катя дженьыдика висьталіс Маруся Кулагина йылысь да сылы сетӧм поручение йылысь.
— А мый ме висьтала сійӧ Марусяыслы?— чуймис Женя.
— Ставсӧ, мый тэнад сьӧлӧмлы матын, Женя.
Аслад рӧднӧй сикт йылысь висьтав, сы йылысь, кутшӧма тэ сійӧс радейтан.
Женя лукава мигнитіс пӧдругаясыслы, кодъяс кывзісны налысь сёрнисӧ.
— Медым сійӧ менам сиктӧ мекӧд муніс?
— Оз, сійӧ кольччас татчӧ.
Тэ висьтав ставсӧ, и сы йылысь, мыйла сэтчӧ мунны он вермы, мый тэнӧ кутӧ тані…
Му помын тыдовтчисны головлевоса нывъяс.
Танечка шӧйӧвошӧмӧн матыстчис Катя дінӧ.
— Ни ӧти ёг турун…
— Ме жӧ висьталі, мый абу,— серӧктіс Женя.
Таня крута бергӧдчис сылань да юаліс:
— Ӧні нетшкинныд?
— Мый тэ!
Юрӧс менсьым орӧдӧй, аддзанныд кӧ кытыськӧ нетшыштӧм ёг турун!
Корсьӧй!
…Гӧсьтъяс прӧйдитісны пӧнаръясӧн му пӧлӧныс да асланыс звеньевӧйлӧн юасяна видзӧдлӧм вылӧ нинӧм эз вочавидзны.
— Ачым аддзылі быдса видз кодьӧс,— дӧзмӧмпырысь шуис Танечка.
Женя юаліс сылысь меліа, леститчӧмӧн моз:
— А кор, Танечка, тайӧ вӧлі?
— Тӧрыт, кор нӧ сэсся!
Муна вӧлі гуляйтны да решиті видзӧдлыны, кутшӧм сэтшӧм образцӧвӧй му, кӧні абу ёг.
— А тэ, Танечка, праздник бӧрад узьыштін неуна?
— Но, узи, мый нӧ сэсся?
— Сідзкӧ вот, тэ вӧтӧн и аддзылӧмыд.
Женялӧн пӧдругаясыс вак-вак серӧктісны; накӧд тшӧтш и Катя.
Танечка кватитіс украинкаӧс киӧдыс.
— Нывъяс, югдӧдыштӧй.
Некымын кельыд югӧр вомӧнасисны Женялӧн паськыд кипыдӧсъяс вылын, кодъяс вӧліны сьӧдӧсь сэтчӧ косьмӧм мусьыс.
— Но мый?
Сӧмын любуйтчинныд шабдіӧн али ёг турун сэтысь нетшкинныд?— радлігтыр юаліс Танечка.
Сылӧн пӧдругаясыс видлалісны кияссӧ жуковоса шабді вӧдитысьяслысь да лёкысь дэльӧдчисны:
— Сюринныд!
Мӧдъясыс чӧв олісны.
— Нывъяс, да мый нӧ ті стесняйтчанныд?
Висьталӧй, кыдзи вӧлі,— гажаа шуис Женя.— Ми, Танечка, ворсыштім тані неуна — коді ӧдйӧджык му гӧгӧрыс бауӧн чеччалас.
Здук сулаліс чӧв-лӧнь, сэсся прысьнитісны-серӧктісны жуковоса нывъяс, а на бӧрся ӧткымынъяс головлевосаяс пӧвстысь.
Танечка скӧрысь ӧвтыштіс кинас да водіс турун вылӧ.
— Со сідзи и ворсім,— серьёзнӧя мӧдысь шуис Женя.
Катя сералігтырйи кутліс сійӧс.
— Нетшкинныд?
Женя ышловзис:
— Нетшким.
— А ёг туруныс кӧні?
— Маня Карпова гортас нуис да, колӧкӧ, кӧзасӧ нин сійӧн вердӧ.
Гора серам вевттис сылысь кывъяссӧ.
Женя зумыштчӧмӧн видзӧдліс нывъяс вылӧ да матыстчис Танечка дінӧ.
— Гиж акт.
— Кутшӧм акт?
— Кутшӧмла воинныд татчӧ,— стрӧга шуис Женя.— Медым показательяссӧ менсьым чинтыны.
Танечка видзӧдліс Катя вылӧ.
Мӧдыс водіс турун вылӧ да, бокӧ видзӧдіг, курччаліс катшасин за.
— Дерт жӧ, гижам.
Тэ миянлы подкормкатӧ гижин,— шумитны мӧдісны головлевосаяс.
На пӧвстысь ӧти сюйис кисӧ питшӧгас.
— Татшӧм случай кежлӧ миян и бумага эм.
Женя звеноысь нывъяс пукалісны чӧлӧсь, синъяссӧ улӧ лэдзӧмӧн.
— А ме эськӧ тіян местаын эг кут гижны,— шуис Катя.
Головлевосаяс шӧйӧвошины Чайкалӧн виччысьтӧм дорйӧмысь да ланьтісны жӧ.
— А Женя сетас миянлы кыв, мый татшӧмторйыс сылӧн сэсся оз ло,— водзӧ висьталіс Катя.— Оз ӧд ло сэсся, Женя?
— Некор.
— Найӧ миянӧс кыйисны, а ми — прӧститны!— ӧбидапырысь горӧдіс головлевоса ныв, коді вӧлі дасьтӧма нин бумага листсӧ.
— Бара сійӧ кывсӧ шуин?— кӧритіс сійӧс Катя,— Гӧгӧрвоӧй, тіян жӧ дзик мӧдтор вӧлі.
Код тӧдӧ, вӧчинныд энӧ эськӧ ті подкормкасӧ Женя индытӧг.
А Женялӧн…
Женялӧн вӧлӧма ёг турун — вернӧ, но сійӧ ӧдйӧ веськӧдіс ассьыс ӧшибкасӧ — нетшкис ёг турунсӧ, кӧть сылы та вылӧ некод на эз инды.
И ачыс кӧ эськӧ эз висьтась, ті нинӧмӧн энӧ вермӧй докажитны, мый сылӧн му вылас вӧлі ёг турун!
Кӧзатӧ свидетель пыдди он кор.
Танечка видзӧдліс аслас пӧдругаяс вылӧ.
— Но мый, нывъяс?
— Ковмас прӧститны, мый сыкӧд вӧчан,— шыасис кымынкӧ гӧлӧс.
— Тэнад шуд, Женька, мый тэ ӧдйӧ нетшкӧмыд…— Танечка нюммуніс.— Прӧститам…
Жуковоса уна нывъяс пыдісянь ышловзисны.
Найӧ радпырысь заводитісны сёрнитны, а ӧткымынъяс кутлісны гӧсьтъяссӧ.
— Оз ков меным прӧститӧмыд,— гораа шуис Женя.
Мыйкӧ дыра, кажитчӧ, зэв кузь кад чӧж, кыліс, кыдзи турун пиын чирксіс шызьӧдӧм чирк.
— Женька!
Мый тэ, йӧй!— повзьӧмпырысь горӧдіс жуковоса нывъяс пиысь ӧти, а мӧд скӧрысь да тревожитчӧмӧн вашнитіс:
— Показательяссӧ чинтасны…
Женя шурк-шарк вештіс пӧдругаяссӧ, весиг сылӧн сикӧтшъясыс зилькмунісны, да бергӧдчис Танечкалань:
— Гиж акт.
Танечка пыркнитіс юрнас.
Женя ышловзис, синкым увтіыс видзӧдліс Катя вылӧ.
— Вермас кӧ сідз лоны, медым показательяс не вӧрзьӧдны — мед лоӧ сідз.
Сӧмын мед эз вӧв нывъяслы яндзимыс.
Ме звеньевӧй, меным и кывкутны.
Меным ӧтнамлы нуны наказаниесӧ.
Оз ков прӧститӧм.
Ачым ог кӧсйы.
— Тэ быттьӧ менсьым мӧвпъясӧс лыддян,— серӧктіс Катя.— Показательястӧ, пӧжалуй, огӧ вӧрзьӧдӧй, а халатностьсьыд…
Кыдзи чайтанныд, нывъяс, татшӧм делӧсьыс сулалӧ комсомольскӧй линия кузя сетны выговор?
Ставныс — и головлевосаяс и жуковосаяс — сочувствуйтӧмӧн видзӧдлывлісны Женя вылӧ.
— Сулалӧ,— нурбыльтіс Женя.
Катялы окота вӧлі крепыда окавны сійӧс, но кутчысис.
Стрӧг гӧлӧсӧн сёрнитны зілиг сійӧ шуис:
— Уборка эштытӧдз кӧ оз лоны тэнад татшӧм нелючкияс, некутшӧм выговор оз ло, а лоӧ кӧ, тэ эн норась, Женя.
Сійӧ видзӧдліс Танечка вылӧ.
— Ставыс тайӧ юалӧм кузя?
— Ставыс,— падъялыштӧм бӧрын шуис сійӧ.
— Сідзкӧ окасьӧй, мустӧм чужӧмъяс.
Кык тӧлысь дузъялӧны.
Нывъяс сералігтырйи кыскисны Женяӧс да Танечкаӧс мӧда-мӧд дінас.
Пайӧ серӧктісны да кутчысьлісны.
Шабді муладорсянь пӧльтыштіс тӧв да, ыркыд гыӧн на дінті мунӧм бӧрын, кышакывны кутіс шобді му вылын.
— Вот и миян Днепр дінын матын татшӧм жӧ тӧлыс!— горӧдіс Женя.
Сійӧ волнуйтчигтыр видзӧдліс гӧгӧрыс.— Ставсӧ кӧ эськӧ, мый ме радейта тані, мыйкӧд ме сьӧлӧмӧн йитчи, босьтны кӧ эськӧ ставсӧ — и Катяӧс и ставнытӧ тіянӧс — да менам рӧднӧй сиктӧ.
Со тадзи эськӧ босьтны…— Сійӧ паськыда шевгӧдіс кияссӧ, сэсся, найӧс воча кутӧмӧн, топӧдіс морӧс бердас.— сэки эськӧ сьӧлӧмлы сэсся нинӧм эз ков.— Сійӧ серӧктіс, синъясас доршасис синва.— Но, а сы вӧсна, мый тайӧ позьтӧмтор, сідзкӧ заводитам сьывны.
Ладмӧ, Катюша?
— Ладмӧ,— сьӧлӧмсяньыс шыасис Катя.— Заводитӧй.
Кӧкъямысӧд глава
Зимин воис МТС-ӧ недельӧн-джынйӧн мысти.
Ветлӧдліс двор кузя, дыр да придирчивӧя видлаліс тракторъяс, сэсся час кык сёрнитіс директоркӧд.
Конторасьыс петіс ӧтнас да мӧдӧдчис двор пытшлань.
Федя разбирайтіс мотор.
Секретарь пуксис сыкӧд орччӧн тыртӧм ящик вылӧ; сёрниыс пансис кокньыда, сьӧлӧмсянь.
Беседуйтӧм помланьыс кыкнанныс колины дӧвӧленӧсь мӧда-мӧднас.
Федя колльӧдіс секретарӧс ворота дорӧдз.
Веськыда туй саяс заводитчис му, коді ньывка лэччис сук вӧрлань.
Шобділӧн веж стена сайын лӧзаліс шабді, да сэні межа кузяыс журӧдісны-мунісны бӧчкаяс тыра телегаяс.
Вӧвъяснас веськӧдлысь зонкаяс вӧліны дӧрӧмъястӧмӧсь.
Вӧжжияссӧ зэлӧдігӧн найӧ мыйкӧ збоя горӧдлывлісны, да на дінӧ быдладор боксянь котӧртісны нывъяс ведраясӧн, лейкаясӧн.
— Катялӧн армияыс,— му вылӧ долыда видзӧдлігмоз шуис Зимин.
— А кӧні ӧні сійӧ «комсомольскӧй грӧзыс», кодӧн менӧ ті повзьӧдлінныд?— быттьӧ веськодьпырысь юаліс Федя.
Став тайӧ лунъясас сійӧ унаысь звӧнитліс райкомӧ, но вочакывйыс пыр вӧлі ӧти: «Абу и эз вӧв».
И сӧмын ӧтчыд висьталісны: «Воліс, но бӧр муніс».
— Мый нӧ тэ, том морт, «грӧзсьыс» гажтӧмчан?— серӧктіс Зимин.
Федя гӧрдӧдіс да эз куж, мый вочавидзны.
— Эн яндысь, другӧ, ме ачым «радейта водз тулысын гроза»*,— прӧщайтчыны кисӧ нюжӧдіг шуис Зимин.
* Гроза — гымалӧм да чардалӧм.
Федя ужнайтіс рытнас сёрӧн, пӧрччысис да водіс небӧгӧн, но лыддьысьнысӧ мешайтіс ывлаын ворсысь гудӧк.
Ӧшинь улас кылісны кокшыяс, да нывбабалӧн грубӧйкодь гӧлӧс юаліс:
— Механикыс тан олӧ?
— Тані, пырӧй.
Жырйӧ пырис ар нелямын вита нывбаба.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі прӧстӧй, абу мудер.
— Тайӧ тэ механикыс?— юаліс сійӧ эскытӧмпырысь да, кор кыліс вочакыв, довкйӧдлыштіс юрнас.— Зэв нин гӧль тэнад оланіныд — пызан, улӧс да крӧвать.
Ӧтпырйӧ кӧ локтасны кык морт — и пуксьынысӧ некытчӧ.
Кутшӧм ачыд пасьтӧм, сэтшӧм и патераыд.
Сійӧ перйис питшӧгсьыс конверт.
— Катя со мӧдӧдіс.
Федя кыскис конвертсьыс бумага лист да лыддис:
«Федя!
Ме чайта, тэнад эм нин курсъяслӧн программа.
Ысты, пӧжалуйста.
Верман кӧ, волы аски Певскӧ.
Менам планъясын — «проветритны» Зиминӧс.
Водз асывнас менам бюро, а сэсся — Волга вылӧ.
Ладмӧ?
Ме ногӧн, ладмӧ.
Катя».
Бумага лист помас накӧсӧн вӧлі содтӧма:
«Ӧні сӧмын аддзылі Зиминӧс.
Сійӧ шуӧ тэнӧ Федяӧн, а тайӧ лоӧ, мый тэ сылы сьӧлӧм вылас воӧмыд.
И ещӧ тайӧ лоӧ, мый тэ миянын ӧти тракторъясӧн он мынтӧдчы.
Сэтшӧм нин морт Зимин.
Налы, кодъяс сылы ёнджыка сьӧлӧм вылас воӧны, сійӧ унджык и уджсӧ сетӧ».
— А кӧні ӧні Катяыс?
— Миянын, Покатнӧйын.
— Ті нӧ мый — колхозница?
— И колхозница и абу.
Семьяӧй менам колхозын, а ачым ме Певскын.
Кыкнан райкомас уджала.
— Кыкнан райкомас?
— Да, уборщицаӧн.
— А-а… сідзкӧ, ті и эм тётя Нюшаыс?
— Мыйӧн тӧдан?— чуймис нывбаба.
— Куим лун сайын ме тіянкӧд телефон кузя сёрниті.
— А-а-а… — нюжӧдіс тётя Нюша.— Лун чӧжӧн мукӧд дырйи унакӧд сёрнитны лолӧ.
Ставсӧ ӧмӧй помнитан!
Но, мортыс кӧ эськӧ вӧлі тыдалӧ, сэк ещӧ на кыдзкӧ, а то сӧмын гӧлӧсыс.
Сы серти позьӧ сӧмын торйӧдны мужикӧс бабаысь.
Тэсянь нӧ Катялы мый висьтавнысӧ?
Кутшӧмкӧ тракторнӧй планъяс нуны, али мый?
— Планъясыс ӧні абуӧсь на, тётя Нюша, эмӧсь пасйӧдъяс, но найӧс, меысь кындзи, некод оз гӧгӧрво.
— А перепишитнысӧ… дыр?
— Абу зэв.
— Но, абу кӧ зэв дыр, виччысьыштла.
Федя йӧткыштіс сылы стул, а ачыс пуксис крӧвать вылас да матыстіс ас дінас чернила дозсӧ.
— Эн тэрмась, мичаджыка гиж,— шуис тётя Нюша пызан дор вылӧ гыравывтчӧмӧн.— Мыйкӧ ме видзӧда да: кымын ёнджыка велӧдчӧма мортыс, сымын лёкджыка гижӧ.
Мукӧд дырйи лэптан джоджысь бумага, видзӧдан сы вылӧ — и нинӧм он гӧгӧрво.
Мӧдарӧ велалӧны, али мый?
— Овлывлӧ, и мӧдарӧ велалӧны,— серӧктіс Федя.
— А ті висьталӧй, висьталӧй,— шуис сійӧ, кор казяліс, мый тётя Нюша топӧдіс паръяссӧ да кутіс видзӧдны тыртӧм стенъяс вылӧ.— Переписывайтнытӧ сёрниыд оз мешайт.
— Да мый нӧ висьтавнысӧ?
— Но, этша али мый…
Висьталӧй, кыдзи оланныд.
Катя йылысь висьталӧй, кыдзи сійӧ уджалӧ.
Тётя Нюша нюммуніс.
— Олам — нинӧм норасьны — огӧ мукӧдысь омӧльджыка.
Дзескалӧмъяс торъя нинӧмысь абу.
Ме и райкомъясын уджала ог нужда вӧсна — велалі.
Шойччан лун мукӧд дырйи воас — зэв кузьӧн кажитчас.
Уджыд и гортын, дерт, уна, а век жӧ кыдзкӧ абу сійӧ.
Райкомъясад кадыс гажаджыка мунӧ…
Ӧти местаын кӧ пыр — дӧзман, а ӧні кор райкомъясын — лун помланьыс гортӧ окота лоӧ ветлыны, а кор гортын — райкомъясӧ кыскӧ, и сэтчӧ и татчӧ окотапырысь котӧртан.
А Катя — мый нӧ?
Кыдзи и век.
Сійӧ ӧд ме моз жӧ кыкнан райкомас, сӧмын менам уджыс прӧстӧй — уборка, а сылӧн дзик мӧдтор — юр колӧ сэні ыджыд да кывкутӧм.
Со и бергалӧ.
Тётя Нюша тэрмасьтӧг лӧсьӧдіс бокӧ вешйӧм чышъянсӧ.
— Думышт тэ ачыд…
Зонъяс да нывъяс ӧд ӧні кутшӧмӧсь?
Зэв збойӧсь!
А сылы век этша, век тэрмасьӧ.
«Кор,— шуӧ,— став томйӧзыс лоӧны комсомолечьясӧн, заводитам старикъясӧс комсомолечьясӧ пӧртны».
Ме да то нин ӧтчыд эг вермы терпитны.
«Да кытчӧ, мися, тэныд сы мында комсомолечыс?
Эм сюрсӧн-джынйӧн, тырмасны найӧ».— «Мый нӧ тэныд, тётя Нюша,— юалӧ Катя,— оз сьӧлӧм вылад во, мый миян комсомолечыс уна?»— «Да меным,— шуа,— мый: сё морт мунасны джодж кузя — няйтӧсьтасны, али сюрс — всё равно мыськынысӧ.
Тэныд,— шуа,— аслыд мученье».
Сералӧ.
«Тэ,— шуӧ,— тётя Нюша, нинӧм он гӧгӧрво».
Ме ӧд и збыльысь малограмотнӧй морт,— пемыдын быдми.
Гашкӧ, и ог гӧгӧрво.
Сӧмын ӧд аддза — лолыштны сылы оз сетны.
Сутки чӧж кок йылын.
Мукӧд дырйи, ог соссьы, босьта ас вылӧ грек.
Звӧнитӧны телефон пыр; ме юала — кутшӧм делӧ кузя?
А ачым думысь артышта — колана делӧ али сэтшӧм-татшӧм.
Ичӧтиктор кузя кӧ — вочавидза, мый сійӧ абу, да нарошнӧ скӧрджыка сёрнита, медым сэсся эз звӧнитны.
Век жӧ кӧть ӧти лишнӧй мортысь шойччыштас.
Сідзи со и ми уджалам: сійӧ ёнджыкасӧ пыр районӧд ветлӧдлӧ, а ме нин кабинетас пукала…
Быдӧнлы тӧдса делӧ — и висьтавнысӧ нинӧм.
Мый нӧ сералан?
— Гажа морт ті, тётя Нюша.
— Тайӧ кодлы кыдзи кажитчас: ӧтияслы кажитча гажаӧн, мӧдъяс шуӧны скӧрӧн, а ме кутшӧм эм, сэтшӧм и эм — прӧстӧй морт.
Дворын ворсысь гудӧклӧн шыясыс кутісны матысмыны.
Ӧшинь увті, нывъяскӧд кутчысьӧмӧн, мунісны трактористъяс да слесаръяс.
Нывъяс пиысь ӧти сьӧлӧмсяньыс сьыліс:
<rus>Я стою за речкою,</rus>
<rus>В воде месяц лоснится.</rus>
Федя думыштіс: вӧлі кӧ тайӧ нывъяс пӧвстас Катя, сійӧ эськӧ пыр жӧ чеччыштіс ӧшиньӧд, муніс накӧд ӧтлаын да сьӧлӧмсянь эськӧ тшӧтш нюжӧдіс:
<rus>Гляжу на тропиночку.</rus>
<rus>К тебе сердце прсится.</rus>
Тётя Нюша чеччис.
— Тыдалӧ, кодъяскӧ миян йӧз!
Петала, видзӧдла.
Бӧр пырис сійӧ вель дыр мысти.
— Миян йӧз.
Пыр тӧді — мича гӧлӧсаӧсь.
Ворота дорӧдзыс колльӧді.
Оз лэдзны вӧлі.
Тэ нӧ мый, помалін?— юаліс сійӧ, кор казяліс, мый Федя думыштчӧмӧн видзӧдӧ ӧшиньӧд.
— Помалі.
— Сідзкӧ, ме муна.
Ен мед отсалас войшӧрӧдз гортӧ воны.
Ӧдзӧс дорас сійӧ бергӧдчыліс:
— Кутан кӧ звӧнитны миянӧ, висьтась — ог пӧръяв.
Сӧмын нимнад эн висьтась, зэв уна миян быдсяма нимъясыс, юрын дзугсьӧны.
А тэ висьтав: ме пӧ, тётя Нюша, тракторнӧй станцияысь пасьтӧм механик.
Сэки ме ог сорсьы.
Федя серӧктіс.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын сійӧ бара босьтіс небӧг, но лыддьысьны эз вермы: юрыс тырис Катя йылысь мӧвпъясӧн.
Федя аддзис сӧмын сійӧс ӧтнассӧ — сералысьӧс, лӧз синмаӧс.
И сылы кажитчис, мый сійӧ весиг кылӧ Катялысь гӧлӧссӧ.
— Овлӧны жӧ татшӧм нывъяс!— шӧпкӧдіс сійӧ.
Часі кучкаліс дас кыкысь.
Федя кунис синъяссӧ, но унмыс сылӧн эз лок.
Сійӧ ӧзтіс папирос да муніс ӧшинь дорӧ.
Кыліс пожӧм дук: вӧрыс вӧлі орччӧн.
Сэсянь кылісны гудӧк шы да ныв-зонлӧн гӧлӧсъяс:
<rus>Ты ли меня, я ли тебя</rus>
<rus>Из кувшина,</rus>
<rus>Ты ли меня, я ли тебя</rus>
<rus>Из ведра.</rus>
«Муна да тшӧтш сьылышта накӧд»,— решитіс Федя.
Сійӧ чеччыштіс ӧшиньӧд да ӧдйӧ мӧдӧдчис вороталань.
<rus>Ты ли меня, я ли тебя</rus>
<rus>Иссушила,</rus>
<rus>Ты ли меня, я ли тебя</rus>
<rus>Извела… —</rus>
быд воськолӧн матысмис сьылӧм.
Сир дук кольмӧдіс юрсӧ.
Вӧр дорӧ воӧм бӧрын Федялы эз нин ло окота мунны ныв-зон дінӧ.
Морӧсас солькъясис кокньыдик, некор на войдӧр тӧдлытӧм шоныдлун.
Окота вӧлі кутны сійӧс ас пытшкас кыдз позьӧ дырджык.
Вӧр шувгис спокойнӧя, меліа.
Нитшкыс кок улын личкыссис вата моз небыдика.
И Федя друг гӧгӧрвоис, мый тыртіс сылысь морӧссӧ, корсис петан туй.
Чужӧмыс лои пӧсьӧн-пӧсьӧн, кӧсичаясас вирыс заводитіс ёна тіпкыны.
Сійӧ сулаліс вӧрын, ыджыд, ён, шӧйӧвошӧма, да долыдпырысь вашкӧдіс:
— Катюша… гажлунӧй менам…
Ӧкмысӧд глава
Мукӧд йӧзлӧн олӧмас ӧти кад вуджӧ мӧдӧ кокниа да шыльыда, кыдзи бутон пӧрӧ дзоридзӧ, коді кокниа паськӧдӧ ассьыс став лепестокъяссӧ, и олӧмыс ӧти здук кежлӧ оз дугдыв лоны ӧти быдсаӧн: кольӧм кадас — сылӧн вужъясыс, ӧніяас — дзоридзалӧмыс.
Но овлӧ и сідзи, мый перелом луныс — сійӧ джуджыд рӧв: ставыс, мый вӧлі войдӧр, кулӧ, вештыссьӧ кытчӧкӧ зэв ылӧ да видзӧдӧ тэ вылӧ сэсянь, быттьӧ мӧд нэмсянь, и тэныд кажитчӧ, мый переломнӧй лунлӧн сыладор бокас олін эн тэ, а кодкӧ мӧд, сӧмын ортсысяньыс тэ кодь.
Тадзи вӧлі и Марусякӧд.
Недельысь дыр сійӧ ветлӧдліс муяс вывті.
Первойсӧ Катялӧн поручениеыс кыпӧдліс сылысь сӧмын серам, да кӧть и вӧчис сетӧм уджсӧ добросовестнӧя, но автомат моз веськодьпырысь; сэсся сьӧлӧм вылас сылӧн лои тревожитчӧм, а колян вежалунӧ — тайӧ вӧлі Женя Омельченкокӧд паныдасьӧм бӧрын — сійӧ локтіс гортас да югдытӧдзыс эз куньлы синъяссӧ.
Ставторйыс, мый висьталісны нывъяс, гартчис сы мӧвпъясын сыкӧд, мый висьтавліс сылы Катя праздник лунӧ.
И тайӧ войӧ Маруся пыр ёнджыка пондіс чувствуйтны, мый сійӧ узис уна во чӧж, а ӧні садьмис да аддзис, мый настоящӧй олӧмыс вӧлӧм мунӧ сы бокті.
И тайӧ олӧмыс вӧлі сэтшӧм паськыд, сыын вӧлі сы мында югыдыс да волнуйтчанаыс, мый сылӧн, Марусялӧн, существуйтӧмыс, кӧні медся ыджыд событиеӧн вӧлі удайтчытӧм радейтӧм, кажитчис сылы зэв ичӧтикӧн, тӧдчытӧмӧн, ковтӧмӧн.
И сылы лои яндзим ас вӧснаыс.
Тайӧ вой бӧрас мукӧд звеноясӧ сійӧ волывліс полігтырйи.
Юасис нывъяслысь да, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, виччысис: а друг сылысь юаласны: «А тэ кыдзи олан, Маруся?
Мый тэ вӧчин олӧмас?
Кутшӧмӧсь тэнад планъяс?»
Но, сы шуд вылӧ, ставыс муніс лючки-ладнӧ.
Нывъяс встречайтісны сійӧс зэв бура, петкӧдлісны ассьыныс шабдісӧ, корисны ӧтлаын уджыштны.
Торъя лӧсьыд вӧлі сылы Люба Травкиналӧн шабді вӧдитысьяс пӧвстын.
Накӧд сійӧ уджаліс лунтыр да окотапырысь сӧгласитчис звеньевӧй предложениекӧд узьны накӧд му вылын.
Люба водтӧдіс сійӧс аскӧдыс орччӧн да, сы бердӧ топӧдчӧмӧн, юаліс:
— Тэ, дерт, комсомолка, Маня?
— Абу,— вочавидзис мӧдыс да гӧрдӧдіс: сылы кажитчис, мый Люба неуна вешйыштіс сы дінысь да, буракӧ, сӧмын вежливость ради эз вешты ассьыс кисӧ.— Но ме сеті заявление.
Ог тӧд, гашкӧ, примитасны.
И со ӧні Маруся сулаліс Катя кабинет ӧдзӧс дорын да тревожитчӧмӧн виччысис ассьыс судьба решитӧмсӧ.
Бюроса членъяс, и торъя нин Зоя да Саша, зэв придирайтчигтыр юасисны, мыйла сійӧ лои комсомол радъясысь ортсын.
И кор, яндзимысла чужӧмыслысь ӧзйӧмсӧ чувствуйтіг, сійӧ вочавидзис сідз жӧ, кыдзи сэки Катялы: «Гажтӧм вӧлі»,— сылы эз веритны.
Тайӧс Маруся казяліс сійӧ настороженность серти, коді тыдовтчис бюроса членъяслӧн чужӧмъяс вылын.
А Катя пыр чӧв оліс, эз юав сылысь ни ӧтитор да, синъяснас сыкӧд паныдасиг, вештыліс ассьыс бокӧ.
Гашкӧ, аслас ёртъяслӧн настороженность вӧсна и сійӧ вежис ассьыс мнениесӧ да решитіс, мый сылы, коді ӧтчыд веськодя янсӧдчыліс комсомольскӧй билеткӧд, комсомолӧ ӧдзӧсыс колӧ лоны тупкӧма пыр кежлӧ.
Дерт, найӧ кӧ оз утвердитны, правдаыс лоӧ наладорын, но и сыладорын сідзжӧ эм аслас правда.
Сы пельӧдз кылісны вензьысьяслӧн гора гӧлӧсъяс.
Медбӧрын ставныс ланьтісны, и сійӧс корисны кабинетӧ.
Маруся воськовтіс порогсӧ да водзӧ эз мун: кокъясыс быттьӧ сибдісны джоджас — эз восьлавны.
Ставӧн чӧла видзӧдісны сы нылӧ.
— Лок татчӧ, Маруся.— Катя сувтіс пызан саяс.
Маруся кельдӧдіс, полігтырйи воськовтіс ӧтчыд, ещӧ ӧтчыд…
Райком нимсянь Катя поздравитіс сійӧс комсомольскӧй семьяӧ бӧр воӧмӧн да кутіс висьтавны сы йылысь, кутшӧм кывкутана роль партия сетӧ комсомоллы став олӧмын великӧй перестройка нуӧдӧмас.
Но Маруся эз нин гӧгӧрво висьталӧмторсӧ.
Веж вӧрлӧн кодь шум тыртіс сылысь юрсӧ: «Утвердитісны!
Эз йӧткыштны».
Катя крепыда топӧдіс сылысь кисӧ.
Маруся тӧдіс — сідзи пӧлагайтчӧ; сылы мыйкӧ колӧ жӧ висьтавны, и сылы окота вӧлі висьтавны: сетны клятва сы йылысь, мый сійӧ лоӧ бур комсомолкаӧн, висьтавны сійӧ ыджыд праздник йылысь, коді вӧлі ӧні сы сьӧлӧм вылын.
— Ёртъяс…— сійӧ видзӧдліс Катя вылӧ.
Катя нюммуніс, и Маруся гӧгӧрвоис, мый секретарь тӧдӧ сылӧн состояние йылысь да радлӧ сыкӧд тшӧтш.
— Секретарь ёрт!— сылӧн доршасис синваыс.
Катя сулаліс орччӧн, сэтшӧм прӧстӧй, матыса.
Маруся друг кутліс сійӧс, окыштіс, гӧрдӧдіс ещӧ ёнджыка да котӧрӧн петіс кабинетсьыс.
Ывласяньыс пыран ӧдзӧс дорын зурасис Федякӧд да, быттьӧ матыса ёртлы, шуис:
— Видза оланныд, ёрт!
Уличаын вӧлі гажа да уна йӧза, кыдзи пыр овлывлӧ шойччан лунӧ.
Палисадник пӧлӧн мунісны вӧччӧм йӧз,— тыдалӧ, Волга дорӧ.
Маруся аддзис найӧс долыд синва пырыс, быттьӧ ру пиысь.
Сылы окота вӧлі чукӧстны найӧс, локны на дінӧ да, быдӧнӧс кутлігмоз, ставныслы висьтавны, мый ӧні сійӧ комсомолка, мый сійӧ Маруся Кулагинаыс, коді неважӧн на веськодьпырысь быдӧнысь да быдторйысь бергӧдчыліс бокӧ, абу да сэсся некор оз ло — некор!
Ӧлӧмас сылысь местасӧ босьтіс дзик мӧд Маруся Кулагина, коді став сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый олӧмын уна и дружба, и радейтӧм, и шонді.
Ӧні сылы лои матысаӧн да рӧднӧйӧн тайӧ вежа понятиеыс — Рӧдина, коді ас пытшкас йиджтӧ ставсӧ: и олӧмсӧ, и чувствояс, и йӧзлысь мӧвпъяссӧ.
Шымыртны позьтӧм, сійӧ вӧлі быдторйын, мый кытшавліс сійӧс, Марусяӧс, да сэки жӧ быттьӧ дзоньнас тӧрліс сы сьӧлӧмӧ.
Кымӧртӧм лӧз енэжсянь шондіыс кучкис сылы веськыда чужӧмас.
Синваыс исковтіс банбокъяс кузяыс, но Маруся сійӧс эз казяв.
«Видза олан, дыр меысь пышъялысь, настоящӧй, ыджыд олӧм!»— кильчӧ вывсянь котӧрӧн лэччигӧн волнуйтчигтыр вашкӧдіс сійӧ.
Тротуар кузя дзиръя дінті мунісны кык ныв дзоридзьясысь гырысь букетъясӧн.
Найӧ видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, да ӧтиыс на пиысь шуис:
— Влюбитчӧма, тыдалӧ, нылыс.
Маруся серӧктіс.
«Правильнӧ, нывъяс, влюбитчи… олӧмас!»— муртса эз горӧд сійӧ на бӧрся, но кутчысис. Сійӧ чувствуйтіс, мый сылы некодкӧд абу окота сёрнитны: окота олыштны ӧтнаслы, гашкӧ, бӧрдыштны радысла.
— Внимание!— кыліс радиорупорысь, коді сулаліс кильчӧ весьтын ӧшинь вылас.
Дикторлӧн гӧлӧсыс вӧлі волнуйтчана да суров, но Маруся эз казяв тайӧ мӧд оттеноксӧ да сы вӧсна эз шензьӧд сійӧс: ставыс ӧні кажитчис сылы волнуйтчанаӧн.
Сійӧ ӧдйӧ, пӧшти котӧрӧн, мӧдіс мунны моски кузя.
— Сёрнитӧ Мӧскуа!
Ӧттшӧтш уджалӧны Сӧвет Союзса став радиостанцияяс,— кыліс сы бӧрся дикторлӧн гӧлӧсыс.
Сӧветъяс керка дорын москияс вылас и туй шӧрас сувталісны нывъяс, зонъяс, олӧма йӧз.
Кор Маруся вӧлі мунӧ ӧти керка ӧшинь увті, воротаӧдыс петіс дзор юрсиа нывбаба да, мыйкӧ шуӧм бӧрын, котӧртіс Сӧветъяс керка дінӧ.
Электростанция дорӧдз воӧм бӧрын Кулагина бара видзӧдліс мышкас, сы вӧсна мый сійӧс чуймӧдіс пуксьӧм чӧв-лӧньыс.
Сӧветъяс керка водзын уличаыс вӧлі тыр йӧзӧн, но сылы, радиолӧн гӧгӧрвотӧм шыяс кындзи, нинӧм оз вӧлі кыв.
Падъялыштӧм бӧрын Маруся бӧр бергӧдчис.
Сійӧ муніс век ӧдйӧджык: сійӧс вӧтліс мыйкӧ лёктор виччысьӧм.
Йӧз тыртісны Сӧветъяс керка водзысь уличасӧ да садсӧ, сулалісны кильчӧ вылас, лабичьяс вылас.
Сулалісны, быттьӧ измӧмаӧсь.
Радио кыліс ӧні бура, но кывъясыс эз пырны Маруся вежӧрӧдз.
Сійӧ чувствуйтіс сӧмын тайӧ йӧзыслысь места выланыс кынмӧмсӧ.
Вӧлі кылӧ, кыдзи шумитісны топольяс, кыдзи дӧлаліс керка вевт вылас гӧрд флаг.
Сійӧ тӧдіс дінсьыс Люба Травкинаӧс да вӧрзьӧдіс сійӧс соскӧдыс.
— Мый тайӧ?
Коді висьталӧ?
Люба эз видзӧдлы, а орччӧн сулалысь нывбаба вашнитіс:
— Война, нылӧ…
Сёрнитӧ Молотов…— да чышкыштіс синъяссӧ.
«Война!»— Маруся чувствуйтіс, кыдзи тайӧ кывсьыс морӧсас сылӧн ставыс кӧдзалі.
Шемӧсӧ усьӧмӧн сійӧ видзӧдіс радиорупор вылӧ.
— …«Миян канму вылӧ уськӧдчӧмсӧ вӧчӧма сы вылӧ видзӧдтӧг, мый СССР да Германия костын вӧлі мӧда-мӧд вылӧ уськӧдчытӧм йылысь договор да Сӧветъяслӧн веськӧдлан котыр зэв добросовестнӧя выполняйтліс тайӧ договорыслысь став условиеяссӧ…»
Молотовлӧн гӧлӧсыс скӧрысь петіс рупорысь.
Война!
Дасӧд глава
Телефонистка нервничайтіс.
Сы синъяс водзын ыпнитавлісны да кусавлісны гӧрд да турунвиж бияс.
Вывті уна вӧліны вызовъясыс, а тайӧ требовательнӧй гӧлӧсыслы, коді корсис Катяӧс, сійӧ включитіс нин карсайса сизимӧд телефон.
Замятиносянь, Торопецсянь, Жуковосянь да Гӧрд Полесье хуторсянь вочавидзисны, мый талун на ордын Катя вовсе эз вӧв, Головлевоын аддзылӧмаӧсь сійӧс асывнас.
Проводыс жуньгис.
Ылысянь кыліс нывбабалӧн муртса гӧгӧрвоана гӧлӧс:
— Волгина ёртӧс?
Сійӧ петіс часджын сайын механиккӧд Ожерелкиӧ.
«Ӧні жӧ мӧдас Ожерелки корны»,— мудзпырысь думыштіс телефонистка.
Кыліс отбой, да муртса удитіс сійӧ выключитны Залесскӧй сельсӧветлысь телефонсӧ, контрольнӧй щит вылын ӧзйис гӧрд лампочка да наушникъясын кыліс:
— Станция?
Пожалуйста, ӧдйӧджык!..
Ожерелки, 00—18…
* * *
Ожерелкиӧд вӧтлісны мӧс стада.
Лэптӧм бусыс гудыра ӧшаліс Волгинъяс дворлӧн ворота весьтын.
Лэбулын, восьса карта водзын, Маня тэрмасьӧмӧн лысьтіс мӧс.
Куим арӧса Витька, сылы бӧждорас кутчысьӧмӧн, видзӧдіс енэжӧ.
Лӧз енэжын сылысь еджыдоват кымӧрторъяс увдорті, орччӧн зэра кымӧркӧд, Залесскӧйлань кык куимсэрӧгӧн лэбисны самолётъяс.
— Миян!— кильчӧ вылысь котӧрӧн лэччигмоз тӧдмаліс Шурка.
Сійӧ восьтіс омӧлика тіралысь дзиръясӧ, да дворӧ чукӧрӧн пырисны ыжъяс.
Кык ыж оз вӧлі тырмы.
Шурка петіс улича вылӧ, да кухняса восьса ӧшиньӧд кыліс сылӧн мелі гӧлӧсыс:
— Баль-баль-баль-баль…
Василиса Прокофьевна ноксис пач дорын.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн воис му вывсянь и вӧлі уджалан паськӧма на: вушйӧм вязанӧй ковтаа, буссьӧм мужскӧй ботинкиа.
Лӧз чышъяныс вӧлі лэччӧма балябӧжас да тыдаліс лёзялӧм юрсиыс.
Табуретка вылын ӧшинь дорас, тубрастор да чарла водзас пуктӧмӧн, пукаліс Марфа Силова, сельсӧветса председательлӧн гӧтырыс. Кӧть эськӧ сылы вӧлі комын арӧс на, сійӧ вӧлі зэв кыз.
Гожъялӧм чужӧмыс сылӧн вӧлі сім гӧрд.
Порог дорас сулаліс Лукерья Лобова — Волгинаяслӧн суседкаыс.
Сійӧ вайис Василиса Прокофьевналы пож да, мувывса уджъяс йылысь сёрниӧн ылалӧмӧн, некыдзи эз вермы мунны: некымынысь нин йӧткыштліс-восьтыліс ӧдзӧссӧ да быдпӧрйӧ бӧр пӧдлавліс сійӧс.
То кӧзяйка вылас, то Марфа вылӧ видзӧдлывліг Лукерья нор гӧлӧсӧн висьтавліс, мый уджыс уна, а тӧлкыс этша: мужикъястӧг да комбайнъястӧг татшӧм нянь не идравны.
Василиса Прокофьевна тэрмасис.
Талун нывбабаяс шуисны тӧлыся войясӧ не ветлывлыны гортӧ, уджавны му вылын сутки чӧж.
Колӧ вӧлі удитны югыдӧн котӧртлыны председатель ордӧ да сёрнитчыны та йылысь.
— Комбайнъяс, шуан?— выль пӧв юаліс сійӧ скӧвӧрӧда мавтігмоз.— Коді нӧ мӧдас вензьыны?
Комбайннад ӧти здукӧн эськӧ эштӧдім, да аддзан, кадыс кутшӧм.
Висьталӧны, тракторъяссӧ пӧ приспособитӧмаӧсь немечьясӧс нӧйтны.
И слава богу… пӧжалуйста!
Скӧвӧрӧдасӧ ӧгыръяс вылӧ йӧткыштӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис Лукерьялань, чышкис партукас кияссӧ да нюжӧдіс найӧс ас водзас — найӧ вӧліны крепыдӧсь, шондісьыс да буссьыс сьӧдасьӧмаӧсь.
— Ми, муса суседушка, и тайӧ тракторъяснас кыдзкӧ справитчам.
— А огӧ кӧ справитчӧй?
Ӧд и ме, Прокофьевна, удж вылад абу медбӧръя морт…
Видзӧдлан нянь вылӧ — сьӧлӧмтӧ ёнтӧ.
Пачын дзужмуні: сёй гырничысь пӧсь ӧгыр вылӧ петӧма быгйыс.
Василиса Прокофьевна вештыштіс гырничсӧ.
— Справитчам,— би вылӧ видзӧдігмоз шуис сійӧ стрӧга.
И чӧв олыштӧм бӧрын содтіс ньӧжйӧник, быттьӧ убеждайтіс асьсӧ.
— Да кыдзи ещӧ справитчам!
Катя висьталіс, мый сьӧкыд кӧ лоӧ, сылӧн комсомолыс вунӧдас и ун йывсьыс, а муяс вылӧ ӧти шеп оз кольны…
— Чайка шуас — аслас кывйысь оз эновтчы,— поддержитіс Марфа.
Лукерья нюммуніс.
— Чайкаыдтӧ, дерт.
Да мыйкӧ важӧн сійӧ оз тыдав миянын.
Вунӧдны пондіс.
— Мусаӧй менам, да ме мам сылы, и то тӧлысь коли аддзысьлӧмсянь,— шуис Василиса Прокофьевна, ачыс скӧрысь бергӧдліс пурт йылӧн дзожгысь лепёшкаяс.
— Мый нӧ, тэ ногӧн, сійӧ и мамсӧ вунӧдіс?— Сылӧн синъясыс Лукерья чужӧмсянь вуджисны Марфа вылӧ.— Ми со ӧти колхоз вӧсна шогсям — огӧ справитчӧй, а сылы лоӧ став колхозъяс вӧсна тӧждысьны.
Да ещӧ эсійӧ велӧдчӧмыс…
Ни гранатаяс кузя, ни винтовка кузя ни ӧти зонлы оз кӧсйы сетчыны.
Кысь нин сійӧс ӧні аддзывны!..
Сійӧ сьӧкыда ышловзис.
Катякӧд медбӧръя аддзысьлӧмысь сы сьӧлӧм вылын коли тревожнӧй осадок: нылыслӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, а синъясыс эз кельыдлӧзӧсь вӧвны, а кутшӧмкӧ лӧзӧсь.
Швачнитіс дзиръя, да пыр жӧ ӧшинь дорӧ лэбыштіс Шурка.
— Мам, миян ордӧ локтӧны…
Катя!
Василиса Прокофьевналӧн банбокъясыс ыпнитісны.
— Лукерья, Марфа, видзӧдлӧй, мусаяс, лепёшкаяссӧ,— корис сійӧ радысла дрӧжжитысь гӧлӧсӧн да котӧрӧн пырис горничаас.
Уличаыс бусысла вӧлі быттьӧ тшын пиын.
Василиса Прокофьевна сюйис юрсӧ ӧшиньӧ да аддзис: туй вывсянь керкалань кежис вӧв, повзьӧдіс ыжъясӧс.
Веськӧдліс вӧвнас Михеич.
Катя пукаліс телегаын, кокъяссӧ сюркнялӧмӧн; сыкӧд орччӧн куритіс папирос Федя.
Сійӧ юр сайын мыччасис Маруся Кулагина.
Сійӧ вӧлі лӧз комбинезона.
Сэтшӧм жӧ комбинезонаӧсь телега бӧрын пукалісны Танечка Камнева да тӧдтӧм ныв.
«Квайт морт, а керкаыс менам, господи!..»— повзис Василиса Прокофьевна идравтӧм горнича вылӧ видзӧдліг.
— Тп-пр-ру…— кыліс ӧшинь улын Михеичлӧн гӧлӧс.
Василиса Прокофьевна кватитіс ӧшинь вывсьыс ветьӧк.
— Кукань яя шыд гырничсӧ вештыштӧй ӧгыр бердас.
Катя радейтӧ бура пусьӧмӧс!— горӧдіс сійӧ да тэрмасьӧмӧн пондіс чышкыны пызан.
Вот гӧсьтъясыс ӧшинь улынӧсь нин, посводзын…
Василиса Прокофьевналӧн вомдоръясас дрӧгмуніс нюм, сійӧ паськаліс пыр паськыдджыка чужӧм пасьтаыс да шыльӧдіс чукыръяссӧ.
— Кӧні кӧзяйкаыс?
Гӧститӧд вай, мамӧ, укватъясӧн, сы вӧсна мый ми друг воим, кортӧг.
Мунігмозыс партукас кияссӧ чышкалігтырйи сійӧ котӧрӧн петіс горничаысь.
— Нывтӧ, Прокофьевна, тэныд вайӧдім, да самӧй ворота дорад и лэдзим,— дзор пушкыр уссӧ малаліг шуис Михеич.— Тіян бабаясыд сійӧс оз лэдзны, миян вылӧ эн норась.
Василиса Прокофьевна серӧктіс.
— Локтас.
Не век жӧ сійӧс найӧ кутны пондасны.
Прӧйдит, Никита Михеич, прӧйдит, донаӧй.
Михеич воськовтіс порог вомӧн, да сы бӧрся керкаӧ шумӧн пырисны трактористъяс да Федя.
— Бусыс тіян вылын, батюшки!— шензис Василиса Прокофьевна.— Локтін жӧ сэсся гӧститны,— шуис сійӧ да нюжӧдіс Федялы кисӧ.— Буретш кадӧ: пачыс, аддзан, ломтысьӧ на, бара верда блинӧн, нывъяс, а ті нӧ мый?
Пӧрччалӧй ассьыныд балахонъястӧ, прӧйдитӧй горничаас, Никита Михеич!
Марфа, гӧрдӧдӧм чужӧма, пукталіс скӧвӧрӧда вылысь тарелка вылӧ пӧсь лепёшкаяс.
— Аттьӧ тэныд, Марфуша.
Ӧні ме ачым…— Василиса Прокофьевна локтіс пач дорӧ да сюйис пачас кымынкӧ пес.
— Пукалыштін эськӧ миянкӧд пызан сайын, кытчӧ нӧ тэ?— юаліс сійӧ, кор казяліс, мый Марфа босьтіс табуретка вылысь ассьыс чарласӧ.
— Ӧні ог, Василиса, сёрӧнджык, гашкӧ, пырала, а ӧні ог вермы.
Васькаӧй, кӧнкӧ, лунтыр сёйлытӧм.
— Но ладнӧ, волы.
А Филипплы висьтав: ме сы дінӧ вола аски асывводз.
Нывъяс да Федя пырисны горничаӧ да пуксялісны пызан сайӧ.
Михеич ӧтнас сулаліс ӧдзӧс дорын да думыштчӧмӧн нямраліс картузсӧ.
— Никита, да мый нӧ тэныд торйӧн тшӧктӧм колӧ?
Мый казанскӧй сирӧта моз порог дорас сибдӧмыд, пыр горничаас.
— Ог, Прокофьевна.
Кӧсйыси старукалы ужин кежлӧ бӧр локны.
Виччысьӧ, кӧнкӧ.
— Но, ыджыд тай!
Кынӧмыс пондас сюмавны да дугдас виччысьнысӧ.
Висьталан, мӧд старука пӧ талун сьӧлӧм вылӧ воис.
Нылыслысь матыслунсӧ чувствуйтӧмыс, коді вот-вот пырас керкаӧ, вештіс кытчӧкӧ ылӧ войнаӧн йитчӧм став тревожнӧйсӧ да сьӧкыдсӧ.
Сійӧ мигнитіс порог дорас сулалысь суседкаяслы, кодъяс вӧлі лӧсьӧдчӧмаӧсь жӧ мунны, да жальпырысь шуис:
— Но, кыдз тӧдан, Михеич, мырдӧн кутны ог кӧсйы.
А ме вӧлі кӧсъя нин чуланӧ петавны — пол-литра менам сэні вӧлі, ветымын вит градуса…
Стариклӧн синъясыс том мортлӧн моз ловзисны.
— <ns>Чӧ-ӧв</ns>?
Вот бурсӧ эськӧ вӧчан, Прокофьевна!— шуис сійӧ сэтшӧм тэрмасьӧмӧн, мый Лукерья да Марфа серӧктісны.— Он жалит?
— Нылӧс вайӧдін, праздник меным, да ещӧ жалитны кута!— меліа шыасис кӧзяйка.— Быд лун кӧ эськӧ вайӧдлін меным сійӧс — то, сэки эськӧ ме, думайта, нинӧм эг жалит, сувтӧдалі эськӧ тэ водзӧ бутылкаяссӧ радӧн-радӧн.
Михеич серӧктіс.
— Радӧн-радӧн, шуан?..
Хе…
Думыштан жӧ тэ, Прокофьевна!
А ме, збыльысь кӧ висьтавны, тайӧ прӧдуктасӧ ёна радейта.
Муна, сідзкӧ, вӧлӧс местита.
Сійӧ картузасис да петіс.
Горничаын нывъяс да Федя сёрнитісны Ельня мездӧм йылысь: талун став йӧзыс та йылысь сӧмын и сёрнитісны.
Коколюкаӧн пачын гудйысьыштам бӧрын Василиса Прокофьевна муніс ӧшинь дорас.
Кымӧр паськаліс, кутіс вевттьыны став енэжсӧ.
Кильчӧ водзын му вылысь кыптіс бус, а сынӧдын, быттьӧ лым, лэбаліс топольяс вылысь лэбзьӧм пушкыр еджыд гӧн.
Гӧнторъясыс пырисны ӧшиньӧд, ӧшъялісны сьӧдасьӧм стенъясӧ, лэбалісны йирк бердын.
Посводзын дзуртыштісны плакаясыс, и керкаӧ пырис Маня, сы киын вӧлі сӧмын на лысьтӧм йӧв тыра ведра.
— Улича вылын сійӧ, мамӧ…
Суседкаяс кытшалӧмаӧсь…— вочавидзис сійӧ мамыслӧн юасяна видзӧдлӧм вылӧ.
Виччысьны водзӧ эз тырмы вын.
Василиса Прокофьевна сувтӧдіс коколюкасӧ пач вом дорас, лӧсьӧдыштіс ковтасӧ, шыльӧдыштіс юрсӧ.
— Маня, тэ сулышт пач дорас, а ме пырысь-пыр…
Дворын Михеич да Шурка нимкодясисны вӧвнас, коді сёйис зӧр.
Старик сералігтырйи мыйкӧ висьталіс.
Кор сійӧ аддзис пос кузя котӧрӧн лэччысь Василиса Прокофьевнаӧс, горӧдіс:
— Волы татчӧ, Прокофьевна!— Сійӧ лапкӧдыштіс вӧлыслысь бурысьсӧ да радейтӧмпырысь малыштіс сійӧс мышку кузяыс.— Видзӧдлы, кыдзи сійӧ, бесыд, пельяснас ворсӧ.
Би!
Пондан киӧн малавны, а киад сысянь электрическӧй ток…
Ме сӧмын вои Певсксянь, муні конюшня дорӧ, видзӧда, конюх Семён лёк вӧвшой доддялӧ.
«Кытчӧ?»— юала: менам ӧні вӧвъяс кузяыд стрӧга сувтӧдӧма делӧсӧ — медым весь эз гӧняйтны.
«Ожерелкиӧ,— шуӧ,— Катерина Ивановнаӧс нуны».
Но, Катерина Ивановналы кӧ, сійӧ, дерт, дзик мӧд делӧ.
И, дерт, сьӧлӧмсянь ме чорыда виді Семёнӧс, веськыда висьтала, лёк кывйӧн.
«Йӧй тэ!» — шуа.
Сійӧ и лӧсялӧ: Катерина Ивановналы ӧмӧй лёк вӧвшой колӧ?
И петкӧді конюшняысь со тайӧ молодецсӧ.
Михеич лэптыштіс вӧвлысь юрсӧ.
Вӧлыс дрӧгмуні да кӧсӧйтліс сы вылӧ мылькъя синъяссӧ.
Старик радпырысь серӧктіс.
— Ачым веськӧдлыны пукси…
А меным, шуны кӧ, Катерина Ивановнаӧс нуны абу некутшӧм сьӧкыдтор, а сӧмын удовольствие.
А вӧлыс жӧ, ме тэныд висьтала…
— Энлы, Никита, ме бӧрыннас тэнсьыд кывза,— Василиса Прокофьевна бергӧдчис вороталань да радысла горӧдіс: восьтӧм дзиръя дорын сулаліс пельпомъяс вылас чӧвтӧм руд тужуркаа, бусӧссьӧм кромӧвӧй сапӧга Катя.
— Со и тэ дорӧдз, мам, вои…
Катя крепыда кутліс мамсӧ да найӧ окасисны.
Василиса Прокофьевналӧн радысла гӧрддзасис горшыс.
Неуна вешйыштӧмӧн да кияссӧ мамыс пельпомъяс вылын кутігтырйи Катя сюся видзӧдіс сералысь синъяснас сылӧн чукырӧсь чужӧм вылӧ.
— Эн томмы метӧг?
Абу томмӧмыд, век сэтшӧм жӧ.
Кор нӧ тэ пондан томмыны, мамӧ?— Сійӧ ещӧ ӧтчыд окаліс мамсӧ.— Сійӧ окышті аддзысьӧм кузя, а тайӧ праздник ради.
— Кутшӧм сэтшӧм праздник ради?
— Он ӧмӧй тӧд?
Немечьясӧс Ельня дорын…
— Со тэ мый йылысь!
Тӧда!
Медым налы, пон чужӧмъяслы, быд местаын Ельня вӧлі.
Медым быдлаын пипу майӧгъяс на вылӧ вӧлі тувъялӧма.
— Тувъялам.
Пипуыс миян вӧръясын уна.
Став немечыслы тырмас.
— И ладмӧ,— шыасис Михеич.— Кӧть эськӧ прамӧйджыка кӧ думыштны, немечлы и пипуыс жаль.
Кыдз-некыдз век жӧ быдмӧг, и сэтшӧм тваръяс вылӧ видзны…
Гырысь капиталъяс колӧны, а то эськӧ канал лӧсьӧдны сэтшӧмӧс, Берлинӧдз, да тойлавны найӧс сэтчӧ: кывтӧй пӧ асланыд Адольф дінӧ, мед сійӧ, лӧмӧсь пон, кытчӧ окота тіянӧс воштӧ, а миянлы ассьыным мунымӧс неметчинаӧн ёгӧсьтны оз туй.
Катя серӧктіс.
Ворота сайын пондісны шумитны коръяснас топольяс, да бара двор кузя гартчӧмӧн кыптіс бус.
— Миян бабаяс, кӧнкӧ, пыр норасисны, мый сьӧкыд?— дзиръясӧ пӧдлалігмоз юаліс Василиса Прокофьевна.
— Норасисны.
А абу ӧмӧй сьӧкыд?
— Сьӧкыд, нылӧ.
А няньыс!
Нэм чӧжӧн татшӧм няньсӧ эг аддзыв.
Вундан-вундан, а сійӧ быттьӧ оз и чинлы.
Сійӧ видзӧдліс Михеич вылӧ, коді домаліс вӧвсӧ лэбулын, да ньӧжйӧник шуис:
— Мукӧдъяслы ме, Катя, пыр шуа: «справитчам», а сьӧлӧм вылын тревожнӧ: но, а огӧ кӧ справитчӧй?..
Нянь!
Сійӧ кӧ ӧд му вылас лым улӧ тырас — тайӧ ӧд, ачыд тӧдан, кутшӧм яндзим крестьянскӧй душалы.
Да ещӧ татшӧм кадӧ.
Оз позь не справитчыны.
— Шань тэ менам, мамӧй!
— Кутшӧм эм…— прӧстӧя шуис Василиса Прокофьевна.— Гашкӧ, и абу ставыслы шань, да мӧд кодь он ло.
Арлыдыс, нылӧй, абу нин сійӧ…
Найӧ ӧтлаын кайисны кильчӧ вылӧ.
Посводзысь котӧрӧн петіс Шурка да кутліс Катяӧс.
— Виччысям со, Катюша, огӧ вермӧй виччысьны, кор тэ ассьыд комсомолиятӧ миянӧ вайӧдан,— челядьнас любуйтчигтырйи водзӧ висьталіс Василиса Прокофьевна.— Сӧмын на Лукерья да Марфа Силова та йылысь мекӧд сёрнитісны.
— Вайӧді, мама.
— Сӧмын куимӧс?
— Эг, тайӧ трактористкаяс.
А аски, югдандорыс, воасны кӧкъямысдас морт залесскӧй муяс вылысь да сизимдас — Покатнӧйысь.
Унджыксӧ ӧні ог вермы.
— И комбайнъяс лоӧны?
— Лоӧны.
Вайӧдісны нин.
— Но и слава богу!— Василиса Прокофьевна радысла весиг пернапасасис.
Ылын дженьыдик еджыд визьӧн дзирдыштіс чардби.
Пемыд енэжыс скӧрысь мурӧстіс, быттьӧ изйӧн вольсалӧм туй вывті муніс сьӧкыд груза телега.
— О-о!
Зэрас, тыдалӧ, прамӧя,— кильчӧ дінӧ матыстчигӧн шуис Михеич.
Сійӧ сюйис вомас каллянсӧ да чирснитіс истӧгтувйӧн.
Катялӧн чужӧмыс дзикӧдз югдыліс, да Василиса Прокофьевна казяліс, мый сійӧ абу нин сэтшӧм свежӧй да весел, кутшӧмӧн кажитчис сылы дзиръя дорын.
Банбокъясыс топалӧмаӧсь ещӧ ёнджыка, син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь пыдӧ да синъяс гӧгӧрыс лӧзӧдӧма, а паръясыс кельдӧдӧмаӧсь, да вомкӧтшъяс дорас тӧдчисны вӧсньыдик чукыръяс.
— Мудзӧмыд тэ, нылӧй.
Кӧнкӧ, он и сёйлы прамӧй ногӧн, и он узьлы?
— Нинӧм,— Катя шымыртіс кинас кильчӧ сюръясӧ.— Неуна мудзышті, збыль, но сійӧ нинӧм…
Сійӧ абу важнӧ, мам.
Талун пӧттӧдз узя сарайын — и став мудзыс прӧйдитас.
Со тэ шуан, сьӧкыд,— пуяслысь ньӧжйӧник шувгӧмсӧ кывзіг шуис сійӧ.— И мукӧд колхозъясын сьӧкыд жӧ.
Война миянлысь сиктъясӧс… шуны кӧ, став районсӧ мужикъястӧг колис.
Ӧтияс мобилизация кузя фронт вылӧ мунісны, мӧдъяс — доброволечьясӧн.
Обороннӧй укреплениеяс вылын йӧзыс мыйта!
Со и разалісны.
А няньыс таво быдлаын — абу нянь, а вӧр.
Быдлаын отсӧг виччысьӧны, а миян йӧзыс, мам, этшаӧн жӧ колины.
И комбайнъяс…
Огӧ кӧ вермӧй судзӧдны аски горючӧй — медбӧръя тракторъяс сувтасны.
Сылӧн гӧлӧсыс дрӧгнитіс, да сійӧ чуньяснас личкис горш вылас, быттьӧ сэтчӧ сибдӧма кутшӧмкӧ комӧк, коді мешайтіс сылы висьтавнысӧ.
Дзиръясӧ кодкӧ йӧткыштіс, сэсся кутіс треситны сійӧс.
Щурка вештіс игансӧ, и дворӧ котӧрӧн пырис Васька Силов.
Муӧдзыс тювгысьысь лӧзов-еджыд чардби югдӧдіс сылысь беринӧсь чужӧмсӧ, коді вевттьысьӧма пӧсялӧмсьыс гырысь войтъясӧн.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс пионерскӧй галстуклысь бокӧ вешйӧм гӧрӧдсӧ да тырӧм ловшыӧн шуис:
— Катерина Ивановна, тётя тэ дорӧ ыстіс.
Певсксянь звӧнитӧны…
Зимин ёрт…
Срочнӧ колӧ…
Виччысьӧ телефон дорас.
Катя шайпаймуні.
Бӧръя лунъясас сійӧ велаліс нин сыӧ, мый сійӧс быдлаын суӧдӧны телефоннӧй звонокъяс, но тайӧ пӧрйӧ, тыдалӧ, лоӧма мыйкӧ зэв серьёзнӧйтор, Зимин кӧ корӧ «срочнӧ».
Сійӧ лыддьӧ, мый став колана делӧяс — срочнӧйӧсь да оз частӧ шулывлы тайӧ кывсӧ.
«А, гашкӧ, йӧз сылы сюрисны?»
— Ок, нин тайӧ Зиминыс!— скӧрмӧмпырысь ропкис Василиса Прокофьевна.— Мый нӧ сійӧ, Катя, думайтӧ, кӧрт тэ менам, али мый?
Морт мудзӧма, ывлаын пуксьӧ вой, гымалӧ-зэрӧ, а сійӧ — телефон дорӧ.
— Мыйӧн нӧ, мам, Зиминыс тӧдас, мый ме мудз?
Тайӧ, ӧти-кӧ.
Мӧд-кӧ, звӧнитӧ кӧ сійӧ, сідзкӧ колӧ.
А коймӧд-кӧ, ме муні.
Тэ эн скӧрав, ме зэв ӧдйӧ.
Висьтав нывъяслы и Федялы, мый ме пыр локта, мед метӧг чай эз юны.
Эн букшась, эг нин сэтшӧма мудз…
Со, видзӧдлы!
Катя кокньыда котӧрӧн лэччис поскӧд.
— Мӧдім, Вася.
Пыр на ропкигтырйи Василиса Прокофьевна петіс ворота сайӧ, и сы бӧрся — Михеич.
Катя да Васька орччӧн котӧртісны улича кузя.
Тӧлыс гартіс на гӧгӧр бус да летйис Катя тужуркалысь тыртӧм сосъяссӧ.
— Тэ, Прокофьевна, эн нин сэтшӧма…— успокоитӧм могысь шуаліс старик.— Катерина Ивановна збыльысь мнениесӧ висьталіс.
Лексей Митрич весь оз кут тревожитны: сэтшӧм налӧн кыкнанныслӧн положениеыс лӧсялана.
<ns>Д-да</ns>…
Василиса Прокофьевна вӧлі тырӧма аслас мӧвпъясӧн да эз кывзы.
Сы ки вылӧ уси ыджыд зэр войт.
— А тэ, Никита, казялін: Катялӧн вомкӧтш доръясас чукыръяс!— Сійӧ кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но тайӧ здукӧ сьӧд енэжті кыкнанладорсяньыс ӧтпырйӧ визьнитісны чардбияс.
Ӧтиыс, быттьӧ кузь доналӧм штык, сутшкысис вӧрӧ, коді сьӧдвидзис керкаяс сайын, мӧдыс чеги кыкпельӧ, да лои синтӧ ёран югыд, быттьӧ уна сюрс вына электролампаяс ӧзйисны став сикт пӧлӧн.
Вевтъяс югъялісны — вижӧсь, гӧрдӧсь…
Топольяслӧн да кыдзьяслӧн качайтчысь сук коръясыс улиса вежӧдісны.
Розаяслӧн да георгинъяслӧн юръясыс, кодъяс копрасисны ӧшиньяс улын, лоины вир пятнояс кодьӧсь.
А друг едждӧдӧм му вылын кутісны дзирдавны посньыдик стеклӧ торъяс, да кӧдзыда югъяліс туйлӧн кӧлесаясӧн шыльӧдӧм колеяыс.
Ставыс тайӧ кыссис секунда кык.
И кор металлическӧй горӧн чорыда гымыштіс, сэки тшӧкыда пондіс барабанитны керка вевтъясӧ, сяркӧдны пу коръясӧ да гылавны муӧ гырысь зэр.
«Кӧтӧдас!
Ставсӧ кӧтӧдас…
Господи!..» — места вывсьыс вӧрзьывтӧг, тревожитчӧмӧн думайтіс Василиса Прокофьевна.
Дас ӧтикӧд глава
Певскӧ Катя воис попутнӧй машинаӧн ӧтлаын красноармеечьяскӧд.
Зиминкӧд паныдасис улича вылын, керка дінас, кӧні сійӧ оліс.
Ӧдзӧссӧ ключӧн восьтігмоз Зимин висьталіс сылы, мыйла корис.
Зэрис важмоз тшӧкыда да гырысь зэрӧн; сьӧд штораясӧн тупкӧм ӧшинь стеклӧяс вӧсньыдика тінякылісны.
— Кыксё морт?— шӧйӧвошӧмӧн юаліс Катя.
Сійӧ пукаліс ставнас кӧтасьӧм, тужурка сосъяссьыс да водзас куйлысь портфель вылысь визувтіс ва.
Зимин довкнитіс юрнас:
— Бать, сьӧкыд.
Босьтны производство вылысь пӧшти некодӧс…
Ковмас муяс вылысь…
Тэ гӧгӧрвоан, мый тайӧ лоӧ?
— Гӧгӧрвоа, нылӧй, гӧгӧрвоа.
Катя пуктіс кияссӧ пызан вылӧ кипыдӧсъяснас вывлань.
— Быдӧнлӧн татшӧмӧсь,— шуис сійӧ негора.— Эн чайт, мый менам нывъяс жалитӧны асьнысӧ.
Вӧлі кык случай — усины веськыда му вылас, ваӧн ковмис киськавны.
— Мый нӧ, тэ ногӧн, тайӧ мобилизацияыс миянлы не вын серти?
Ӧткажитчыны сыысь?
Катя чӧв оліс да видзӧдіс аслас варччӧм кипыдӧсъяс вылӧ.
— <ns>Сі-ідз</ns>…—зумыша нюжӧдіс Зимин, нетшыштіс блокнотсьыс бумага лист да пуктіс сійӧс Катя водзӧ.
— Но мый нӧ!
Гиж…
Сійӧ шай-паймунӧмӧн лэптіс сы вылӧ синъяссӧ.
— Обкомӧ гиж: миянлы пӧ тайӧ позьтӧмтор.
Катя лёкысь шыбитіс ас дінсьыс бумага листсӧ.
— Ме ӧмӧй сідз шуи?— Синъясыс сылӧн лоины скӧрӧсь.— Ме шуи — сьӧкыд.
А «сьӧкыд» да «позьтӧмтор» — разнӧй кывъяс.
Кор муннысӧ — аски кык часын?
— Кыкын.
Катя чеччис, но эз пыр мун.
Тані, сылӧн сэтшӧм тӧдса жырас, быттьӧкӧ вӧлі мыйкӧ выльтор.
Сійӧ видзӧдліс гӧгӧрыс да гӧгӧрвоис: «выльыс» — сійӧ уль руа сынӧдыс, небӧг шкапъяс стеклӧяс вылын, пызан вылын да крӧвать улын бусыс, нёль час да джын вылӧ сувтӧм стеннӧй часі, восьтӧм консерв банка, кӧні чериыс вӧлі косьмӧма нин.
Ставсьыс таысь кыліс мыйкӧ овтӧм дук.
Тыдалӧ, Зимин лоӧма шоч гӧсьтӧн аслас патераын.
Гардероб ӧдзӧссьыс сійӧ аддзис ассьыс чусыд отражениесӧ. Сійӧ матыстчис да зырыштіс чуньнас зеркальнӧй стеклӧсӧ…
Зеркалӧ вылын коли югыд, дзирдалысь визь, чуняс — руд бус.
Выключательыскӧд орччӧн ӧшаліс отрывнӧй календарь, да бусӧссьӧм вылыс листок вылас вӧлі «Июнь 22-ӧд лун».
— Тэ нӧ мый, война заводитчӧмсяньыс гортад эн на волы?— Зимин вылӧ синкым увтіыс видзӧдлӧм бӧрын юаліс Катя.
— Волі, нылӧй, волі.
Колян неделяс волі, но делӧыс абу сыын…
Катя лэптіс часі гирасӧ, сэсся кайис бусӧссьӧм креслӧ вылӧ, вештіс стрелкасӧ да йӧткыштіс маятниксӧ.
Часі пондіс точкыны, и жырйыс быттьӧ ловзис.
Креслӧ вылысь чеччыштӧм бӧрын Катя муніс календарь дінӧ.
Зимин видзӧдіс сы вылӧ чӧв олігтыр, ас вылас дӧсадуйтӧмӧн.
Сійӧ вежӧртіс, мый Катякӧд сёрнитіс вывті чорыда, несправедливӧя.
Дерт, сылӧн и мӧвпас эз вӧв вӧчны сылы некутшӧм дой, а вӧчис.
Сійӧ казяліс тайӧс Катя синъяс серти.
А Катя сӧмын ӧні аддзис сійӧ чужӧм вылысь мудзсӧ: синлапъясыс вӧлі пыктыштӧмаӧсь, гӧрдӧсь,— тыдалӧ, узьтӧм войяс вӧснаыс.
«Уджалӧ сідзи, мый и гортас пыравнысӧ, некор»,— календарь листъяс косявлігмоз думыштіс Катя.
И сылы эз жӧ ло лӧсьыд сыысь, мый сэтшӧм резкӧя петкӧдліс сылы ассьыс ӧбидасӧ.
— Горячитчыштім ми тэкӧд, нылӧ,— лӧня шуис Зимин.
Катя паныдасис сы синъяскӧд да копыртіс юрсӧ.
— Тэ жӧ тӧдан: ме, ставным ми… кытчӧ партия лыддяс коланаӧн миянӧс сувтӧдны, сэні и кутам сулавны.
Катялӧн банбокъясыс ӧзйисны.
— Тӧда, Катя.
Медбӧръяӧн Катя косяліс календарсьыс сентябр 8 лунся листок.
Став косявлӧм листъяссӧ лӧсьӧдліс карті колода моз, пуктіс пызан дорас да бара видзӧдыштіс буса рӧмпӧштан вылӧ.
«Сюрас кӧ кад, пырала часджын кежлӧ лӧсьӧдны порядок либӧ кодӧскӧ нывъяс пӧвстысь ыстыла.
Позьӧ ӧмӧй тадзи?»
Сійӧ муніс пызан дорысь да ышловзис:
— Сідзкӧ, кыксё?
— Кыксё.
Зимин колльӧдіс сійӧс ӧдзӧс дорӧдзыс.
— Кык часын налы колӧ петны Калининӧ.
Бӧрйы медся буръяссӧ.
Эн жалит.
Сідз колӧ.
— Тӧда.
— Торъя нин думышт командир йылысь.
Тані колӧ авторитета морт, стойкӧй, коді оз шӧйӧвош ӧпаснӧй минутъясӧ.
Ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧмӧн Катя бергӧдчис:
— А партиечьяс пӧвстысь… позьӧ?
— Позьӧ.
— И весиг на пиысь, кодъяс броняынӧсь?
— Став письыс, кодъяс тэнад распоряжениеын.
Тэ кодӧс кӧсъян?
— Кодӧс?
Ме тайӧ сідзи…
Ме эг на решит.
Думышта да звӧнитла.
* * *
Кобис ӧти час да джын войын.
Кымӧр костӧд мыччысис тӧлысь.
Чусыда кутісны югъявны москияс да керкаяслӧн ва вевтъяс.
Шумитісны топольяс, гылӧдісны ас вывсьыныс югыд ва войтъяс.
Сӧветъяс керка водзын сулаліс кык грузӧвик.
Зоя, райкомса агитатор, бергӧдліс машиналысь заводнӧй ручкасӧ.
Сылӧн ва юрсиыс лӧсталыштіс пемыд бронза моз.
Беринӧсь чужӧм кузяыс визувтіс ва.
Кабина ӧдзӧсӧд юрсӧ мыччӧмӧн ныв-шопер видзӧдіс мӧд грузӧвик дорын сулалысь райкомовец Саша вылӧ, машинистка Нюра Баркова вылӧ да кучик пальтоа шопер вылӧ.
Тӧлыс летйӧдліс Саша юр нылысь еджыд кудрияссӧ.
Шопер куритчис.
Сылӧн бриттӧм чужӧмыс, кодӧс югдӧдліс чигарка биыс, вӧлі скӧр.
Сійӧ сьӧлыштіс да пыркнитіс юрнас, тыдалӧ, эз сӧгласитчы сы кузя, мыйын сійӧс зілисны убедитны Саша да Нюра.
Налысь гӧлӧсъяссӧ вевттис мотор шы.
Зоя пырис кабинаӧ, ныв-шопер пуктіс кисӧ руль вылӧ, и грузӧвик муралігтыр сетчис бӧрлань.
Сӧветъяс керкалӧн паськыда воссьӧм ӧдзӧсӧд шума чукӧрӧн петісны кильчӧ вылас зонъяс да нывъяс, на пӧвстын — Катя.
— Кӧкъямыс часӧдз колӧ сетавны став повесткаяссӧ,— висьталіс сійӧ, бергӧдчысь грузӧвик вылӧ видзӧдігмоз.— Кодӧс онӧ суӧй гортас, корсьӧй производство вылысь, ёртъяс ордсьыс да…
Катя эз помав да котӧрӧн лэччис кильчӧ вылысь.
— Зоя!
Эн вунӧд сетны письмӧтӧ Марусялы…
Ожерелкиын…
— <ns>Сета-а</ns>!— кыліс ылысмысь грузӧвиксянь.
Кильчӧ дорӧ локтіс Саша.
— Пыксьӧ эсійӧ типыс,— шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь.
Комсомолечьяс чукӧрӧн мӧдӧдчисны мӧд грузӧвик дорӧ, код дінын чӧла сулалісны шопер да Нюра.
— Мыйын делӧыс, ёрт!— юаліс Катя.
Шопер кыскис вомсьыс чигаркасӧ, сьӧвзис.
— Да век сыын жӧ.
Висьталісны, кык километр сайӧ карсянь, а вӧлӧмкӧ — Головлевоӧ.
Ог мун.
— Мунан,— спокойнӧя шуис Катя.
— Пуксьыны?— юаліс сылысь Нюра.
— Пуксьы.
Шопер тойлаліс нывъясӧс да локтіс дзик Катя дінӧ.
— Гаражысь менӧ лэдзисны час кежлӧ, гӧгӧрвоанныд?
Меным гаражӧ колӧ.
— Оз гаражӧ, Головлевоӧ.
Катя кутіс сійӧс мышкӧдыс да вайӧдіс кабина ӧдзӧс дорӧ.
— Горкомхозкӧд сӧгласуйтӧма, эн маитчы.
И сэсся, ёрт, кор выполняйтӧны фронтлы задание, то уна оз сёрнитлыны!
Шопер шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс комсомолечьяс вылӧ.
— Но, мый нӧ тэ, быттьӧ мыр!— дӧзмӧмпырысь шуис Саша.
Шопер пузис:
— Ме, позьӧ шуны…
Ог вермы ме, гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвои, донаӧй!
Водзджык тэнад висьталӧм дорысь.
Кывъясӧн тэнӧ он прӧймит.— Саша кокньыдика йӧткыштіс сійӧс кабинаас да ёртъясыслӧн да дзиръя дорын сулалысь кык часӧвӧйлӧн гажа серам улын швачкис-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Списокыс тэ ордын?— горӧдіс сійӧ Нюралы.
— Ме ордын,— шыасис сійӧ кабинасянь.
— Но, действуйт.
Грузӧвик, быттьӧ дурмӧм, нетшыштчис места вывсьыс да регыд саялі пельӧс сайӧ.
Катя кыліс бӧрвывсьыс кокшыяс да бергӧдчис.
Сы дінӧ локтіс Женя.
— Мыйла… абу му вылын?
— Вӧлі му вылын, а ӧні тэ дінӧ,— нурбыльтіс Женя.
Катя сюся видзӧдліс сылы чужӧмас.
Женя тревожитіс сійӧс важӧн нин.
Война первой лунъясӧ сійӧ ветлӧдліс кар уличаяс кузя ыпъялан чужӧма, ӧзъян синъяса.
Митингъяс вылын выступайтігӧн сійӧ пӧся висьтавліс рӧднӧй Украина йывсьыс да сы йылысь, кыдзи ӧні сэні чашйӧны ставсӧ фашистъяс.
Мырдӧн вӧзйысис фронт вылӧ.
Сэсся лӧняліс.
Пӧдругаясыс тӧлысь нин эз кывлыны сысянь ни ӧти кыв Украина йылысь.
Колян неделяс Катя кӧсйис сёрнитыштны сыкӧд, но Женя пыркнитіс юрнас да пышйис.
И вот ӧні сійӧ сулалӧ Катя водзын — кӧтасьӧм, мудзӧм, юрсӧ зумыша улӧ лэдзӧмӧн.
— Женечка, тэ… эн висьмы?
— Эг.
Тэӧдз менам делӧ эм…— пыр сідз жӧ ньӧжйӧник вочавидзис Женя.
Катя пуксис сыкӧд лабичӧ.
Чӧв олыштӧм бӧрын Женя друг топӧдчис сы морӧс бердӧ да сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
— Ог вермы ме, Катюша…
И Днепр, и степьяс…
Кӧні нӧ ӧні ставыс, мый сьӧлӧмын ловъя?— Сійӧ лэччис муас, медым бурджыка аддзыны Катялысь чужӧмсӧ, чорыда топӧдіс сылысь кияссӧ.
— Лэдз менӧ, Катюша, рӧднӧй вӧръясӧ.
Партизанитны.
— Вӧръясӧ?— Катя пуктіс сылысь юрсӧ аслыс водзас.— Украинаын эм кодлы партизанитны,— шуис сійӧ меліа.— А тэ, Женя, и тасянь бура отсалан.
Ӧд тані, муяс вылын, некодлы тэнӧ вежнысӧ — некодлы.
Думыштлы та йылысь.
Женя чӧв оліс.
Катя видзчысьӧмӧн вештыштіс сылысь юрсӧ да чеччис.
— Ме ӧні военкоматӧ, Женя.
А кор бӧр татчӧ локта, тэ меным висьталан, мый думыштін.
Часджын мысти воӧм бӧрын Катя эз су Женяӧс.
Лабичын едждӧдіс бумага тор.
Катя корис патрульнӧйлысь истӧг да лыддис: «Муні му вылӧ.
Женька».
Катя сюйис запискасӧ зептас да видзӧдліс енэжас: югдытӧдз вӧлі ылын на.
Дас кыкӧд глава
Василиса Прокофьевна керкаын чай юӧм нюжаліс войшӧр бӧрӧдз.
Федя петіс горничасьыс медбӧръяӧн да пуксис кильчӧ вылас куритчыштны.
Сынӧдыс вӧлі уль руа да ыркыд.
Кильчӧ водзын руд жӧч моз югъяліс гӧптор.
Нывъяс эз на узьны: сарайсянь кылісны налӧн гӧлӧсъясыс да серам.
Василиса Прокофьевна сулаліс Михеич дінын, коді доддяліс вӧвсӧ.
Старик вомын, кыдзи и век, чурвидзис калляныс.
Гужисӧ крепыдджыка зэлӧдігмоз сійӧ тэрмасьтӧг висьталіс:
— Тайӧ ме тэныд, Прокофьевна, веськыда шуа: кыпыд сьӧлӧмлы винаыд оз вредит некутшӧм боксянь.
Сійӧ кыпыдлун вылӧ действуйтӧ, шуам, кыдзи карасин пес вылӧ: кыкпӧв бисӧ содтӧ.
А ӧні, видзӧда да — оз: стӧкан юан, мӧдӧс — первойсӧ быттьӧ гажмыштан, а дум вылад уськӧдан, мый вӧчсьӧ ӧні му вылын, да кӧть юрын важмозыс шум, а душаыд садь.
Лёкалӧ сійӧ, душаыд…
Енэжӧд рытывлань посньыдик діторъясӧн кывтісны кымӧрлӧн колясъясыс.
Кымӧръясыс шочмисны да вӧсняммисны, и на пыр тыдовтчис кодзувъясӧн тыр лӧз енэж.
Михеич петкӧдіс вӧвсӧ дворысь.
Сыкӧд прӧщайтчӧм бӧрын Василиса Прокофьевна игналіс воротасӧ.
Восьса сарай ӧдзӧсӧд эз нин кывны нывъяслӧн гӧлӧсъясыс.
— Унмовсисны, лунтырнад ӧд кутшӧма мудзисны.
А войыд дженьыд, ӧти минутӧн кажитчас.— Василиса Прокофьевна, юрсьыс шпилька лӧсьӧдігмоз, локтіс кильчӧ дорӧ.— А тэ, сӧкӧл, мый пукалан?
— Пукси куритчыны, да, аддзанныд, войыс кутшӧм…
Зэр бӧрын сэтшӧм лӧсьыд.
И ун оз лок.
— Зэр бӧрад кокни,— сӧгласитчис Василиса Прокофьевна да ышловзис.— А ме, сӧкӧл, талун, ог жӧ, пӧжалуй, унмовсь…
Видзӧді ме ӧнтай Катя вылӧ — чукыръяс…
Кызь кык арӧсӧн, самӧй дзоридзалан кадӧ!
Со и оз петны найӧ юрысь…
Ӧд мый вӧчӧ проклятӧй немеч!
Господьӧй-енмӧй!
А Катялӧн, сылӧн сьӧлӧмыс кутшӧм…
Сійӧ сулаліс, тӧлысьӧн югдӧдӧм, неуна гӧрбыльтчыштӧм, зумыш.
— Пукыштӧй, мамаша,— шуис Федя.— Висьталӧй мыйкӧ.
— Да мыйла ми кутам войсӧ пукавны?
Гуляйтӧм вылӧ кад ӧні абу,— шуис сійӧ да, ньӧжйӧникӧн пос кузя кайӧм бӧрын, пуксис Федякӧд орччӧн.— Кутшӧм висьтъяс ӧні, донаӧй?
Став йӧзыслӧн, кӧнкӧ, сьӧлӧм вылас ӧтитор: кыдзи эськӧ регыдджык тайӧ фашистскӧй нечистьсӧ миян му вылысь пыркнитны…
Кымын олӧм бырӧ, мыйта вир киссьӧ?
И Катяӧй менам — гортын, а дзик ӧткодь, мый война вылын.
Сылытӧ, гашкӧ, зэв уна удж дырйиыд и мам йывсьыс некор думайтнысӧ, а мам сьӧлӧмыд, сійӧ, быттьӧ рокӧс пиын,— и пуӧ, и пуӧ сэні пытшкын.
Зимин корӧма: эновт пӧ ставсӧ да лок.
А мыйла?
А фронт вылӧ кӧ?
Катя ӧд оз ӧткажитчы — мунас.
Самӧй ӧпаснӧйинас мунас.
Сарайсянь кыліс кага бӧрдӧм шы да унзіль гӧлӧс, коді скӧрысь шуис: «Узь!
Нывъяссӧ садьмӧдан.
Узь, шуӧны».
— Маня аслас Витькакӧд,— шуис Василиса Прокофьевна.
Сійӧ чӧв олыштіс, кывзіс сарайысь кылысь шыяссӧ.— Мужикыс сылӧн армияын.
Тайӧ менам поздысис нин.
Сідз со, мусаӧй, и артмӧ: ӧти сьӧлӧм улын новлӧдлӧма, ӧти йӧлӧн вердӧма, а разнӧйӧсь…
— Кодыс нӧ бурджык?
Кыкнан нылыс бурӧсь…— видзчысьӧмӧн вочавидзис Василиса Прокофьевна.— Со кодзулыс талун мыйта!
Кажитчӧ, некор на та мындаыс эз вӧвлы…
Маняыд, донаӧй, прӧстӧйджык, гӧгӧрвоанаджык, сы вӧсна ме ог майшась.
А Катя…
Мунам ми ӧтчыд сыкӧд уличаті.
Кыпыд вӧлі Катюша.
Тайӧ вӧлі сэки, кор налӧн Залесскӧйын шабдіыс справитчис, дугдіс кельдӧдӧмысь…
Мунам, ме и шуа сылы: «Со, мися, и миян сикт томмыны заводитӧ — пелькӧдчӧ, черъясӧн котшкӧдчӧ.
Кисьтіс важ паськӧмсӧ, выльӧс примеряйтӧ».
Видзӧдліс ме вылӧ да серӧктіс: «Мый тэ, мам, кутшӧм нӧ тайӧ выль?
Ӧні кежлӧ важсӧ на сӧмын дӧмлам.
А вот виччысьышт,— шуӧ,— регыд озырмам кыдз колӧ, и сэки збыльысь выль паськӧм пасьталам.
Уличаяссӧ вӧчам веськыдъясӧс да паськыдъясӧс, кыдзи каръясын; керкаяссӧ,— шуӧ,— ставыслы стрӧитам гырысьясӧс, югыдъясӧс, садъясӧн.
Татшӧм улича кузяыд кутан мунны,— сьӧлӧмыд ачыс сьывны пондас корны».
А дворъясын быдлаын чукӧръясӧн куйліс быдсяма ёг — куйӧд, стружки.
Индӧ сійӧ тайӧ чукӧръяс вылас да шуӧ: «Со тані, мам, дзоридзьяс лоӧны».
А ӧд и збыль, донаӧй; кылан, кыдзи дзоридз дукыс кылӧ?
Рытнас локтігад, кӧнкӧ, аддзылін — быд ӧшинь улын дзоридзьяс: и георгинъяс, и розаяс.
Но, ладнӧ.
Локтім ми сыкӧд гортӧ да пуксим, кыдзи ӧні ми тэкӧд, тайӧ тшупӧд вылас.
Кутліс сійӧ менӧ, сералӧ да шуӧ: кутшӧм олӧм пӧ ми регыд лӧсьӧдам!..
Мыйсӧ сӧмын эз висьтав,— веськыда мойдкыв.
Сэки думайтсис: и райын, кӧнкӧ, абу сэтшӧмыс, мый сійӧ висьталіс.
А олӧмыс, висьтала веськыда, и збыль сэтшӧм лои.
Мыйкӧ кӧ ещӧ и абу на, сійӧ война мешайтіс.
А ачым тӧда — лоӧ…
Сійӧ сюся видзӧдліс Федя вылӧ.
Сійӧ куритчис да думыштчӧмӧн видзӧдіс кымӧр колясъяс вылӧ, кодъяс ылын сикт сайын тыдалісны енэжын.
— Ставыс сійӧ тадз, донаӧй.
Да сӧмын ме тэныд мӧдтор йылысь кӧсйи висьтавны.
Мӧдтор йылысь…
Вот сёрнитіс сійӧ мекӧд, сідзкӧ, а ме и видзӧдлі сылы синъясас, да сідзи и кынми…
Но, веськыда кодзувъяс моз югъялӧны!
Сэсянь ме пыр омӧльтор виччыси…
Сэсся кадыс сэтшӧм заводитчис — вуні, а ӧні, кыдзи лои тайӧ войнаыс, бара сьӧлӧм вылын сьӧкыд.
Сэтшӧм бура, донаӧй, ставсӧ помнита, быттьӧ ми сыкӧд тӧрыт на пукалім…
— Да мый нӧ сэні омӧльыс?— эз гӧгӧрво Федя.— Висьталӧны, синъяс — душалӧн рӧмпӧштан.
Тешкодьӧсь ті, мамаша!
— Душа йывсьыд ме тӧда.
Мам ме.
Кодлы нӧ и тӧднысӧ, не кӧ мамлы,— стрӧга шуис Василиса Прокофьевна да ньӧжйӧджык, гортӧм гӧлӧсӧн содтіс:— Абу бур, кор мортлӧн тадзи синъясыс югъялӧны.
— Мыйла нӧ абу бур?
Сійӧ эз вочавидз.
Тӧлыс мӧдіс пӧльтны Волгасянь, ёсь, кӧдзыд.
Василиса Прокофьевна пӧрччис юрсьыс чышъянсӧ да плавгис пельпом вылас.
Сійӧ пукаліс вӧрзьывтӧг да видзӧдіс кодзувъясӧн югъялысь лӧз енэж вылӧ, коді вӧлі атлас кодь.
Федялӧн папиросыс кусі, но сійӧ эз казяв тайӧс.
Кодзувъяс, Катялӧн синъяскӧд найӧс ӧткодялӧм бӧрын, лоины сылы кыдзкӧ матысаджыкӧсь, рӧднӧйджыкӧсь.
И сэк жӧ думайтсис, мый сэтшӧм Катяыс, кутшӧмӧн кӧсйӧ чувствуйтны сійӧс тэрыба да пӧся тіпкысь сьӧлӧмыс, ылын сыысь, кыдзи тайӧ кодзувъясыс.
Ӧні Катя, пӧжалуй, прӧстӧ оз гӧгӧрво сійӧс.
А дыр-ӧ кутас кыссьыны тайӧ войнаыс?
Фашистъяс дінӧ ыджыд лӧглун чувство сотыштіс морӧссӧ.
«Асывнас звӧнитла Зиминлы, кута видчыны, мед снимитас броньсӧ»,— решитіс сійӧ да чиркнитіс истӧгтувйӧн.
Енэж заводитіс кельдӧдны.
Ылын, полустанокланьын, мигнитісны ӧта-мӧдныслы кык ичӧтик кодзув, а неуна шуйгавылынджык ӧти лэбис увлань да ас бӧрсяыс колис югыд бӧж.
Югдытӧдз коли час — часӧн-джынйӧн.
Уличасянь кылісны тутсӧм, воысь машиналӧн шум да нывъяслӧн шызьӧм гӧлӧсъяс.
Господи, миянӧ!— Василиса Прокофьевна тэрыба чеччис да восьтіс дзиръясӧ.
Дворӧ котӧрӧн пырис Зоя.
— Видза оланныд, тётя Василиса!
Голубев ёрт, ме тіянла.
Срочнӧ…
Катя вызывайтӧ.
Федя тревожнӧя юаліс:
— Мыйла?
— Катя ачыс висьталас.
А кӧні Маруся?
Маруся эз узь.
Ӧти дӧрӧм кежсьыс сійӧ тэрмасьӧмӧн лэччис увлань ӧдзӧс дорӧ.
Видза олан, Кулагина ёрт!
Тайӧ со тіянлы Катясянь.— Зоя сюйыштіс сылы киас записка да котӧрӧн петіс дворысь Федя бӧрся.
Восьса дзиръяӧд Маруся аддзис буткӧдчысь грузӧвик, коді вӧлі тыр нывъясӧн.
Эз на вӧв сэтшӧм югыд, медым позис лыддьыны запискасӧ, да Маруся ӧдйӧ пырис керкаас.
Кор сійӧ бара котӧрӧн петіс ворота сайӧ, грузӧвик вӧлі вӧрзьӧдчӧма нин места вывсьыс.
Кузовын Федя гӧгӧр пукалісны нывъяс, кодъяслы югдандор колӧ вӧлі лоны ожерелкиса муяс вылын.
— Ёртъяс, кытчӧ?— горӧдіс Маруся, но моторлӧн шыыс вевттис сылысь гӧлӧссӧ да некод эз кыв.
Василиса Прокофьевна вӧрзьӧдіс нылӧс киӧдыс.
— Мый нӧ сійӧ гижӧ?
— Механик местаӧ менӧ кольӧ…
Да ещӧ — горючӧй йылысь,
— Механик местаӧ?
— Да, механик местаӧ,— шӧйӧвошӧмӧн мӧдысь шуис Маруся.
Сійӧ вӧлі дась быдтор вылӧ: мунны медсестраяслӧн курсъяс вылӧ, уджавны транспорт вылын, велӧдчыны танкистӧ, но друг лоны ӧні механикӧн…
Ӧд войнаӧдзыс сійӧ и тракторсӧ сӧмын ылысянь аддзыліс!
Киас Катялысь запискасӧ чабралігтырйи Маруся эз вештыв синъяссӧ ылысмысь грузӧвик вылысь.
Сельсӧвет дінті прӧйдитӧм бӧрын сійӧ крута кежис да саялі пельӧс сайӧ.
Дас коймӧд глава
Тӧлыс вӧрӧдіс кыӧм тугъяса пемыдгӧрд занавескасӧ.
Джоджысь — дивансянь ӧшиньлань,— быттьӧ гожся лунӧ, нюжӧдчӧма рудов рӧма бус полоса.
Катя пукаліс аслас пызан сайын гырддзаӧдзыс пуджӧм соска ковтаа.
Руд тужуркаыс, коді абу на вӧлі косьмӧма войся зэрсьыс, ӧшаліс сы мышкын креслӧ вылын.
Пызаныс вӧлі тыр восьса папкаясӧн.
Катя видзӧдліс часі вылӧ.
Стрелкаясыс петкӧдлісны дас час да вит минут.
Сійӧ кывзысьыштіс: часіыс сулаліс.
Часісӧ заведитігӧн Катя видзӧдліс бӧр стен вылас.
Сылысь ӧтар джынсӧ займитӧма зэв уна ящикъяса джуджыд шкап; мӧд джынъяс ӧшаліс СССР-лӧн географическӧй карта.
Шкапыслысь кык вылыс полкасӧ вӧлі стеклӧалӧма.
Стеклӧ пырыс тыдалісны небӧгъяс, газетъяс, бумага тыра кыз папкаяс.
Катя видзӧдіс шонді югӧръяс вылӧ, кодъяс усисны дорса ӧшинь пырыс вылыс полка вылас.
Кадыс вӧлі тырмымӧн: кор шонді югӧръясыс лэччасны улі полка вылас, лоӧ неуна унджык ӧкмыс часысь.
«Быд комсомолечлы, коді кольӧ производство вылын, ни ӧти здук кежлӧ оз ков вунӧдны, мый сійӧ обязан уджавны не сӧмын ас пыддиыс, но и ёртыс пыдди…— лыддис сійӧ помавтӧм фраза, да перӧыс бара пондіс дзуртны бумага лист кузя: — коді колис ассьыс станоксӧ, медым, олӧмнас рискуйтӧмӧн, стрӧитны оборонительнӧй укреплениеяс.
Лоны военнӧй кадся стахановецӧн — сійӧ значитӧ лоны аслад рӧднӧй канмулӧн вернӧй пиӧн.
Сӧмын татшӧм йӧзлӧн эм право…»
Ылысянь, заседаниеяс залсянь, кӧні чукӧртчӧмаӧсь вӧлі войнас корӧм комсомолечьяс, кыліс сьылӧм:
<rus>Если надо, если нужно…</rus>
Катя мудзӧмпырысь малыштіс кипыдӧснас пӧсь кымӧссӧ.
«Да, тадзи колӧ».
Сійӧ босьтіс пызан вывсьыс списокъяс.
Столбикӧн гижӧм овъяс вералісны син водзас.
Мый лоӧ бӧрын, петкӧдлас кадыс, а ӧні сэтшӧм ёся да сэтшӧм шога чувствуйтчис, мый сійӧ, Катя, воштӧ нянь идралан сьӧкыд лунъясӧ кыксё комсомолкаӧс.
Медся буръяссӧ!
Сійӧ пукаліс вӧрзьӧдчывтӧг, и сы синъяс водзын кывтісны зарни нянь муяс; сьӧкыд шепъясыс копыртчӧмаӧсь мулань, киссисны, да тӧлыс гӧгльӧдліс гуранторйысь гуранторйӧ дона нянь тусьяссӧ.
Сьӧлӧмыс тіпкис кыдзкӧ лӧсьыдтӧма, юрыс вӧлі пӧсь, став туша кузяыс ветлӧдліс йирмӧг.
Гашкӧ, тайӧ сы вӧсна, мый войнас кӧтасьліс, косін эз кольлы?
— Воӧны!— кыліс ӧшиньӧд гора гӧлӧс.
Катя кывзысьыштіс.
Машиналӧн шум, тутсӧм…
— Ставыс карсаяс?— тайӧ Сашалӧн гӧлӧсыс.
— Карсаяс…
Ставным,— кыліс сійӧ уна нывъяслысь гӧлӧс да котӧрӧн муніс ӧшинь дорӧ.
Дзиръялы паныд, пыр на дрӧгнитавліг, сулаліс грузӧвик.
Восьтӧм борт дорын Федя босьталіс киясас найӧс, кодъяс эз лысьтны чеччыштны асьныс.
Радиатор сайысь петіс Зоя.
Нывъяс шумӧн кытшалісны Сашаӧс.
Чуньяссӧ кисьыс кусыньталіг Саша лыддьӧдліс, мый колӧ нывъяслы босьтны аскӧдныс туйӧ.
«Вот ӧні, навернӧ, ставныс».
Катя босьтчыліс лыддьыны локтысь нывъяссӧ да эз вермы: синъясыслы мыйлакӧ век лоны кутіс пӧсьджык.
Сійӧ бергӧдчис ӧшинь дорсьыс да мӧдіс виччысьны Федяӧс.
Сійӧ пырис ӧтлаын Зоякӧд.
— Пола, мый менӧ ӧшибкаӧн вайӧдісны тэ ордӧ гӧститны.
— Эз, Федюша, эз ӧшибкаӧн.
Пуксьы,— Катя индіс сылы диван вылӧ да шыасис Зоя дінӧ:— Ставныс?
— Дзик ставныс.
Мучитчи веськыда.
Ме тэныд ог ков?
— Он.
Мун нывъяс дінӧ — висьтав, мед виччысьыштасны.
Ме пыр локта.
Зоя петіс.
Катя кутыштіс мыйлакӧ киас ассьыс помавтӧм статьясӧ, пуктіс сійӧс пызан вылӧ да пуксис диван вылӧ Федякӧд орччӧд.
— Висьтав меным, сӧмын веськыда…
Ме Маруся йылысь…
Вермас сійӧ вежны тэнӧ муяс вылын?
Лоӧны кӧ ыджыдджык нелючкиторъяс?
Гӧгӧрвоан?
Федя довкйӧдлыштіс юрнас.
— Оз вермы?
А ме чайті…
— Вот ӧтлаын кӧ Клавдиякӧд…
Катялӧн синъясыс ловзисны.
— Ӧтлаын вермасны?
— Чайта, мый вермасны.
— Вот и бур.
Кутам лыддьыны, мый тайӧ юалӧмӧн помалім.
Ӧні мӧдтор.
Катя муніс карта дінӧ да инмӧдчис чуньнас гӧрд карандашӧн кытшалӧм сьӧд кружокӧ.
— Тайӧ Ельня.
Тані немечьясӧс неуна лӧньӧдісны, а найӧ, кыдзи тэ тӧдан, и мукӧд туйясӧд Мӧскуалань сюйсьӧны,— шуис сійӧ ньӧжйӧник да нуӧдіс чуньсӧ увлань лӧз квадратӧн кытшалӧм чутӧдз.— Со тані тэрмасьӧмӧн, быдлунся бомбёжка дырйи, стрӧитсьӧны укреплениеяс.— Федя заинтересуйтчис да тшӧтш матыстчис карта дінӧ.— Эмӧсь юӧръяс, мый татчӧ мунӧны ӧні немецкӧй войска Смоленскысь да Ельня дінын жугӧдӧм войскалӧн колясъясыс.
Гӧгӧрвоан, Федя?
И сэсся, видзӧд,— сійӧ нуӧдіс чуньнас лӧз квадратик гӧгӧр,— тайӧ миян обласьт нин.
Карта вылысь чуньсӧ вештывтӧг да тӧдчымӧн волнуйтчигтыр сійӧ висьталіс Федялы, мый тайӧ пунктын оборонительнӧй укреплениеяс стрӧитӧм вылын тӧрытъя лунӧдз уджалісны сюрс морт сайӧ.
На пӧвстӧ писькӧдчӧмаӧсь провокаторъяс.
Найӧ вӧлӧм паськӧдӧны быдсяма паническӧй слухъяс, да уджалысьяслысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ деморализуйтӧма.
Командование требуйтӧ срочнӧ бурмӧдны обстановкасӧ.
Партия обкомлӧн развёрстка серти певскса комсомольскӧй организациялы колӧ мӧдӧдны укреплениеяс стрӧитӧм вылӧ кыксё мортӧс.
— Вот тэ и мунан сэтчӧ нывъяскӧд ӧтлаын.
Отрядса начальникӧн.
Гӧгӧрвоан?
— Ставсӧ гӧгӧрвоа, Катя, ӧтитор кындзи: мыйла буретш ме?
Катя сюся видзӧдліс сылы синмас:
— Тэныд нӧ мый… неокота?
А колян недельын, помнитан, тэ шулін…
— Ме сёрниті сэки, Катя, мӧд фронт йылысь.
Катя мудзпырысь чукыртчыліс.
— Ӧні, Федя, сьӧкыд шуны, мый важнӧджык: пуксьыны аслыд танкӧ или стрӧитны сэтшӧм укреплениеяс, кодъяс сувтӧдасны немецкӧй танкъясӧс.
И ӧтиыс и мӧдыс колана.
А Зиминкӧд тэ кузя сӧгласуйтӧма нин.
— Но, мый нӧ!
Раз ті тані менӧ астӧг котралінныд, ме…
— Мунан?
— Дзик весь юалӧм, Катя.
— Ме тӧді, мый мунан…
Ме, Федюша, тэныд зэв ёна… аслым моз, доверяйта…
Нывъяс… ставныс найӧ зэв шаньӧсь, но войнасӧ ӧні кежлӧ тӧдӧны сӧмын газетъясысь.
А уджавны, гашкӧ, ковмас оз сӧмын бомбёжка дырйи — и артиллерийскӧй би улын.
Тэ, Феденька, видз найӧс, нывъяссӧ…
И делӧсӧ лад вылӧ пукты, и видз найӧс.
Сы чужӧм вылын тӧдчыны кутісны гӧрд пятнояс.
— Тэнад температура?— тӧждысьӧмпырысь юаліс Федя.
— Абу…
Тайӧ ме тӧрыт дыр зэр улын вӧлі…
Нинӧм, прӧйдитас.— Сійӧ нёровтчис мышнас шкап дорӧ, ышловзис.
— Тэ мунан…
Кыксё ныв…
— Ставныс найӧ уборка вылысь?
— Абу, сё комынӧс босьті муяс вылысь.
Гӧгӧрвоан, Федюша, медся буръяссӧ сетам.
Быдӧн на пиысь вит пыдди уджаліс.
Сьӧкыд лоӧ натӧг… и гажтӧм.
— Гӧгӧрвоа…
Зэв бура гӧгӧрвоа…
Кыдзи нӧ тэ ӧні?
— Ог тӧд.
Нинӧм на эг думышт.— Катя бергӧдчис да надзӧник шуис:— Зимин лыддьӧ, мый ме должен справитчыны.
И обком сідз лыддьӧ.
Сійӧ локтіс пызан дорӧ да, пызан пасьта разӧдӧм бумагаяссӧ папкаясӧ чукӧртігмоз, шуис:
— Ӧні нуӧдам дженьыдик митинг.
Ме сёрнитышта ставныскӧд, да сэсся…— Юрсьыс, самӧй синкымъяс весьтсьыс, сійӧ кыліс дой да бара ланьтіс.
Горшас лои курыд, быттьӧ сэтчӧ ляскысьӧма полынь кор.
— Сӧветскӧй информбюросянь,— гораа кыліс кильчӧвесьтса ӧшиньӧд радиорупорсянь.
Югыд полосаыс джоджас пыр лои паськыдджык.
Перегородка сайын таркӧдчис машинка, и тётя Нюша, стулъясӧ инмӧдчаліг, шаракыліс щёткаӧн.
Ылысянь кылісны сьылысь нывъяслӧн гӧлӧсъяс.
«Сэсся ме муна да ог нин аддзыв сійӧс.
И дыр-ӧ ог аддзыв, некод оз тӧд»,— Катялӧн копыртӧм юр вылӧ видзӧдігмоз думыштіс Федя.
Ёнтан сьӧлӧмӧн сійӧ муніс ӧшинь дорӧ.
Эз арся ног, а яръюгыда дзирдаліс шонді, да войся зэрысь эз кольны пӧшти некутшӧм следъяс.
Палисадник дзиръяӧд тэрмасигтыр пырисны ӧчкиа мужчина да косіник ныв, кыкнанныс портфеляӧсь, тыдалӧ, служащӧйяс: занятиеяс заводитчытӧдз коли часджынйысь не унджык.
— …Фронтлӧн лунвыв участок вылын миян войска…— висьталіс диктор.
Туй кузя, ас бӧрсяыс бус кымӧр кольӧмӧн, мунісны красноармеечьяс тыра кык грузӧвӧй машина.
Моски вылын тыдовтчыштлыны куим ныв, кодъяс котӧрӧн локтісны Сӧветъяс керка дінӧ.
Мышканыс налӧн вӧліны вещевӧй мешӧкъяс.
— Митинг, да сэсся…— кывмӧн шуис Федя да кыдзкӧ друг кутіс чувствуйтны, мый оз вермы сэсся кутчысьны, висьталас Катялы ставсӧ.
Тӧрыт Катя вермис не гӧгӧрвоны сійӧс, но талун, ӧні…
Сэтшӧм окота вӧлі нуны аскӧдыс — эз, эз, медым воча шуны «радейта»,— та вылӧ сійӧ эз лысьт надейтчынысӧ,— но кӧть нин коркӧ водзӧ лоан татшӧм позянлун вылӧ ичӧтик лача.
— Катюша…
— Мый, Федя?— меліа шыасис Катя.
abu
— Ме…
Катюша… ме…
Прӧстит… гашкӧ, тайӧ ӧні абу местаын…
Гашкӧ… и вообще…
Но ме…
Вирыс кучкис Федялы чужӧмас.
Сьӧлӧмыслӧн ёна тіпкӧмыс кыліс эз сӧмын морӧсас, но и кӧсичаас; син водзас кутіс веравны.
Быттьӧкӧ кабинетсӧ тыртіс сук ру, и тайӧ ру пырыс еджыд пятноӧн тыдаліс Катялӧн чужӧмыс, гырсяммӧм, чуймӧм да неуна повзьӧм синъяснас.
Вомыс дзикӧдз косьмис, и Федя сэсся эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Катя гӧгӧрвоис ставсӧ.
Тадзи сы вылӧ эз на видзӧдлы некод, но сійӧ ньӧти эз чайтлы, мый, сылы привычнӧй да сэтшӧм прӧстӧй радейтӧм-дружба кындзи, Федялӧн вӧлӧма ещӧ и мӧд радейтӧм, со тайӧ, коді видзӧдіс ӧні Катя вылӧ сы синъясысь.
Федя сулаліс сы водзын — ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, и вомдоръясыс сылӧн тіралісны да дасьӧсь вӧліны шуны сійӧс, мый висьталісны нин синъясыс.
Катялӧн сьӧлӧмыс быттьӧ дугдіс тіпкӧмсьыс, и сылы окота лои тупкыны Федялысь вомсӧ кинас, медым сійӧ сэсся нинӧм эз висьтав.
Кыдзкӧ яндзим лои тайӧ шутӧм на кывъяссьыс.
Оз, оз ковны найӧ!
Катя радейтӧ сійӧс, кыдзи бур ёртӧс, и сэсся нинӧм оз ков, нинӧм…
Катя оз вермы сылы шуны «да».
Оз, оз вермы.
Гӧгӧр сы мында страдайтӧм, сы мында вир…
Оз ков ӧні и думайтны та йылысь, оз ков…
Катя кӧсйис мездыны ассьыс кияссӧ, но сійӧ эз лэдз найӧс, а топӧдіс ещӧ ёнджыка.
«Доймӧ, Федюша»,— кӧсйис горӧдны Катя, но гӧлӧсыс воши.
Сійӧ кутіс чувствуйтны, кыдзи ыпнитіс сылӧн чужӧмыс, да копыртіс юрсӧ, но век сідз жӧ чувствуйтіс ас вылас сылысь синъяссӧ, и таысь друг сійӧс шымыртіс кутшӧмкӧ тӧдтӧм слаблун, а сьӧлӧмыс тіпкис, тіпкис…
— …миян войска колисны кар…— Водзӧ висьталіс диктор.
Перегородка сайын важмоз таркӧдчис машинка.
— Катюша, ме…
Катя кыліс матыса гӧлӧсъяс, кокшыяс.
— Нывъяс… ме дінӧ локтӧны.
Федя лэдзис сылысь кияссӧ, да Катя, ставнас яндзимысла гӧрдӧдӧма, котӧрӧн муніс воссьӧм ӧдзӧслань.
Кык ныв сулалӧны нин вӧлі порог дорын, а мукӧдыс тыртісны ставнас общӧй отделсӧ да сулалісны коридорас.
Кымын преданнӧй син, кымын дона чужӧм, кодъяслысь сійӧ тӧдіс быд чёрточка!
Ставныс найӧ вӧліны сылӧн пӧдругаяс…
Мыйта быдсяма уджсӧ вӧчӧма накӧд ӧтлаын!
Кабинетӧ пырис Зоя.
Пельпомъяссӧ лэптыштліг сійӧ нюмъяліс, и став чужӧмыс сылӧн сідзи и висьталіс: «Ме таысь нинӧмӧн абу мыжа, Катя…
Кутан ӧмӧй найӧс?»
— Нывъяс, мусаяс, ме пырысь-пыр,— Катя видзӧдліс Федя вылӧ.
Сійӧ сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс ывла вылӧ.
— Федя!
— Да?— шыасис сійӧ ньӧжйӧник.
— Ми, кажитчӧ, тэкӧд ставтор йывсьыс сёрнитім.
Энлы, ме ещӧ кӧсйи мыйкӧ висьтавны.— Сійӧ ниртыштіс плешсӧ.— Да!
Тэнад ӧд нинӧм абу, а колӧ кӧть пара-мӧд сӧстӧм бельё босьтны, кичышкӧд, ещӧ мыйсюрӧ.
Головлевоӧ гортад ветлыны он нин удит, сідзкӧ ми тэныд ставсӧ тані пырысь-пыр жӧ организуйтам.
Ладнӧ?
— Ладнӧ,— вочавидзис сійӧ бергӧдчывтӧг.
* * *
Митинг помасис дас кык часын, а часӧн-джынйӧнын Сӧветъяс керка водзӧ туй вылас выстроитчис нывъяслӧн колонна, нёль мортӧн радын; нывъяс вӧліны черъясаӧсь да зыръясаӧсь.
Мышкас быдӧнлӧн вӧліны вещевӧй мешӧкъяс.
Дзиръя дорын сулалісны Катя, Зимин, Зоя, Саша, тётя Нюша, Нюра Баркова, военком да партия райкомысь кык ёрт.
Тётя Нюша, синвасӧ чышкалігтырйи, мыйкӧ висьталіс Катялы, но сійӧ эз кывзы.
Аслас вомдоръясысь да банбокъясысь Катя пыр на чувствуйтіс пӧдругаясыслысь пӧсь окыштӧмнас да киясас кыліс найӧ кияслысь шоныдсӧ.
Федя видзӧдліс колонна вылӧ да, военнӧй ногӧн бергӧдчӧм бӧрын, ӧдйӧ локтіс дзиръя дорӧ да кӧзырнитіс.
Морӧс вылас сылӧн, военнӧй гимнастёрка вывтіыс, крестасьӧмаӧсь вещевӧй мешӧкыслӧн волысъясыс; тасма костас вӧлі сюйӧма чер.
— Партийнӧй да комсомольскӧй комитетъясса секретарь ёртъяс, певскса комсомолечьяслӧн трудӧвӧй рота дась мунны фронтӧвӧй задание выполняйтӧй вылӧ.
Сійӧ видзӧдіс сӧмын Зимин вылӧ, медым не паныдасьны синъяснас Катякӧд.
Ни митингӧдз, ни бӧрас сылы сідзи эз и удайтчыв олыштны Катякӧд ас кежаныс.
Сійӧс, мый сотіс сьӧлӧмсӧ да пӧсь гыӧн ветліс вирас, абу вӧлі висьталӧма.
И Катя код тӧдӧ мый думайтӧ ӧні сы йылысь.
Гашкӧ, сійӧ решитіс, мый Федя повзис да кӧсйис ӧткажитчыны делӧсьыс, коді йитчӧма зэв ыджыд кывкутӧмӧн да смертельнӧй рискӧн,— мӧд ногӧн кӧ мыйла эськӧ сійӧ друг гӧрдӧдіс да копыртіс юрсӧ, мыйла сэтшӧм рад лои нывъяс локтӧмлы?
И сӧвещанньӧяс нуӧдан залын митинг дырйи, синъяснас сыкӧд паныдасьлігӧн, Катя тэрмасьӧмӧн вештыліс синъяссӧ бокӧ.
Мыйла?
А Катя сэтшӧма вӧлі абу велалӧма аддзыны зумышӧн Федялысь чужӧмсӧ, а синъяссӧ жугыльӧн.
Ӧні сійӧ жалитіс, мый нывъяс мешайтісны налы сэні, кабинетас,— мед эськӧ шуӧма нин вӧлі сійӧ кывъяссӧ.
Найӧ сёрнитыштісны эськӧ бура, ёрт ногӧн.
Федя ставсӧ эськӧ гӧгӧрвоис…
Сійӧ тӧлка морт.
— Чорыда эска, мый заданиесӧ ті выполнитанныд честьӧн,— шуис Зимин.
Прӧщайтчигас Катя кутыштіс Федялысь кисӧ аслас киӧн.
— Тэ меным мыйкӧ кӧсйин висьтавны, Федя?
Гиж сэсянь,— шуис сійӧ лӧня.
— Ладнӧ, гашкӧ, гижа.
Федя казяліс сы синъясысь синва да сы пыр югъялысь мелілун.
— Ме тэныд ӧні висьтала сійӧс, Катюша,— шуис сійӧ дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн.— Эн уськӧд асьтӧ эбӧссьыд удж вылад, кӧть неуна думайтышт ас йывсьыд.
Та йылысь ме зэв ёна кора тэнӧ, зэв ёна.
Аддзысьлытӧдз, Катенька!
Федя бергӧдчис нывъяслӧн шумитысь колонналань да чёткӧя сетіс команда:
— <ns>Смирно-о</ns>!
Колонна быттьӧ кынмис места вылас.
Федя муніс колонна водзвылас.
— Комсомольскӧй трудӧвӧй рота, шагом—арш!— Сійӧ горӧдіс ещӧ мыйкӧ, и Косовицкая Вера, гырысь синъяса да сьӧдіник ныв, коді восьлаліс первой радын, пыркнитіс юрпас да задорнӧя, быттьӧкӧ кодлыкӧ вызовӧн, нюжӧдіс:
<rus>Железными резервами…</rus>
— Тэ нӧ мый, Чайка?— юаліс Зимин, кор кыліс, кутшӧм сьӧкыда ышловзис Катя.
— Первой зонъяс муналісны, а ӧні со…
Сюрсӧн-джынйӧнысь унджык вӧлі, а ӧні… — И сійӧ бергӧдчис да ӧдйӧ муніс кильчӧлань.
Зимин суӧдіс сійӧс ӧдзӧс дорас.
— Тэ кытчӧ?
— Муяс вылӧ.
— Чайка, узьны.
Катя видзӧдліс сы вылӧ чуймӧмӧн.
— Сё комын мортӧс босьтім муяс вылысь, и — узьны?
— Федя тэныд правильнӧ висьталіс,— шуис зумыштчӧмӧн Зимин.— Эбӧссьыд кӧ дзикӧдз усян, сыысь некодлы пӧльзаыс оз ло: ни муяслы, ни тэныд.
Сійӧ чӧв оліс да кывзіс пӧдругаясыслысь ылысмысь гӧлӧсъяссӧ.
— Ме ӧні муна обкомӧ судзӧдны йӧзӧс.
Гырысьяс вылӧ ыджыд лача абу, а школьникъясӧс меным кӧсйысисны…
Дерт, ӧдвакӧ найӧ вежасны тэнсьыд комсомолиятӧ, но век жӧ…
И таысь кындзи…
Ме эг висьтавлы — кӧсйи тэныд сюрприз вӧчны: обкомын кӧсйысисны горючӧй сетны.
— Збыльысь, бать?— ловзис Катя.— Вот эськӧ став тракторъясыслы кӧ?
Но ме ог мун, кытчӧдз он сет кыв, мый ӧні жӧ мунан узьны.
Унмыс Катялӧн ёна локтіс, да думнас сійӧ сӧгласитчис Зиминкӧд: неуна шойччыштны эз вӧв эськӧ лишнӧйӧн.
Сэтчӧ жӧ ещӧ тайӧ йирмӧгыс да юрас жарыс.
Но ӧд ӧні сійӧс виччысис кутшӧмкӧ срочнӧй удж.
Кутшӧм нӧ?
«Да!
Газетӧ статья абу на помалӧма»,— дум вылас уси сылы,
— Но кыдзи, сёрнитчим?— бара шыасис Зимин.
— Ладнӧ, бать…
Ожерелкиын…
Сійӧ видзӧдліс сыладорӧ, кытчӧ мунісны сылӧн пӧдругаясыс да Федя.
Колонна саяліс нин улича пельӧс сайӧ, да сэсянь, эрд вывсянь, топольяс шум пыр муртса кылісны песнялӧн кывъясыс.
— Ожерелкиын мам ордын узя,— содтіс Катя да йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Час куимын кымын, редакцияӧ статья сдайтӧм бӧрын, сійӧ муніс Ожерелкиӧ.
Дас нёльӧд глава
Шондіыс эз на лэччы, но енэжтас дорын тыдовтчис нин арын моз рытъя кыалӧн кельыда гӧрдӧдӧм.
Сьӧкыд шепъяс копрасисны тӧв улын, а налӧн шумыс эз кыв: сійӧс вевттьылісны йӧзлӧн гӧлӧсъяс, тракторъяслӧн мургӧм да комбайнъяслӧн грымакылӧм.
Тракторъяснас веськӧдлісны Маруся Кулагина да Танечка.
Гыӧн пӧрласис бок вылас зарни шобді.
Вундӧминъясын тыдыштісны нывбабаяслӧн да челядьлӧн фигураясыс.
— Мешӧкъяс вайӧй!
Эй! мешӧкъяс!— кыліс му весьтын Васька Силовлӧн гӧлӧсыс.
Руль бергӧдліг Маруся частӧ видзӧдлывліс туй вылӧ.
<rus>Девушки плачут… —</rus>
мотор шум пыр кыліс сылы песня.
Марусялы и аслыс окота вӧлі бӧрддзыны: сы мында шобді, мый синъяс водзын паськалісны зарни кытшъяс, а горючӧйыс быран выйын.
Асывнас кӧсйисны вайны головлевоса базаысь, но эз вайны.
Федя абу, а Катя код тӧдас кӧні.
Гольскакылігтырйи бергӧдчыліс трактор бӧрся комбайнлӧн укшаль ыджыд корпусыс.
Сы дінын ноксясны нывбабаяс да пионеръяс.
Сувтӧдӧм мешӧкъясӧ киссис-исковтіс жӧлӧб кузя кос шобді.
Туй саяс шобдісӧ вундісны чарлаясӧн.
Ожерелкиса нывбабаяскӧд да нывъяскӧд ӧтлаын уджалісны комсомолкаяс, кодъяс югдандорыс воисны Покатнӧйысь да Залесскӧйысь.
Йиасьысьяс муртса вевъялісны вундысьяс бӧрся.
Кольтаяссӧ чукӧрталісны пионеръяс, кодъяс воисны водз асыв асланыс знамяясӧн барабанъяс таргӧм шы улын да горнъясӧн ворсігтырйи.
Кольтаяс сайсянь тыдыштлывлісны налӧн чужӧмъясныс да куш пидзӧсъясныс.
Вӧр дорын, коді ёсь пельӧсӧн пырӧ вӧлі му вылӧ, дӧлалісны кытш джынйӧн сувтӧдлӧм парусинӧвӧй пионерскӧй палаткаяс.
Тайӧ кытш джын шӧрас би кывйӧн шпорӧдчис пожӧм йылӧ крепитӧм флаг.
Сэні жӧ тшынасисны полевӧй колхознӧй кухнялӧн бипуръяс, а пуяс сайын бара вижӧдіс му, тыдыштлывлісны чышъяна юръяс, да кодлӧнкӧ гӧлӧс скӧрысь горзіс:
— Давай, давай!
Эк, чӧрт, эн задерживайт!
Ылын шобді мусӧ орӧдліс косьмӧм канава, а канава мӧдар бокас шумитіс сю.
Сэні ытшкисны.
Ытшкысьясыс эз вӧвны унаӧн: старикъяс, Залесскӧйысь воӧм кӧкъямыс комсомолка да ожерелкиса некымын колхозница.
Первойӧн муніс старик Семён Лобов.
Сы бӧрын — ыджыд тушаа комсомолка.
Выныштчӧмысла да шонді сотӧмысла сылӧн чужӧмыс вӧлі сім гӧрд, и сы сьылі вылас да морӧс вылас шорӧн визувтіс пӧсьыс.
Коймӧд ытшкысьыс вӧлі Василиса Прокофьевна.
Сійӧ тувччаліс васӧд му вылӧ зумыда, став кокпыдӧснас, да мужичӧй моз паськыда ӧвтіс косанас.
Сюыс уси плавнӧя, быттьӧ водіс шойччыны.
Василиса Прокофьевна ни ӧти воськов эз кольччы комсомолкаысь.
Но сетчис сылы тайӧ эз кокньыда.
Дыр нин сійӧ эз босьтлыв косасӧ, бӧръя воясӧ сійӧ уджаліс сӧмын шабді дорын.
А ӧд быдӧн тӧдӧны: шабді дорын ӧтинога удж, а нянь дорын — мӧднога.
Вом пытшкӧсыс косьмис, горшдіныс гӧрддзасис: зэв окота вӧлі юны.
Василиса Прокофьевна сувтлытӧг видзӧдліс кольтаяс йиавлысь детинкаяс да нывкаяс вылӧ.
На пӧвстын вӧлі и сылӧн Шуркаыс.
— Челядь, ва.
Ӧти пионерка котӧртіс бӧчка дінӧ, гумовтіс кружкаӧн ва.
Василиса Прокофьевна босьтіс вомас васӧ да, горшсӧ пожйыштӧм бӧрын, бӧр сьӧвзис, босьтіс ещӧ вомтыр и бара сьӧвзис.
Юны оз позь.
Помнитсьӧ, ещӧ дедыс на висьтавліс: юны ытшкигӧн — медбӧръя делӧ; васьыс вирыд кизьӧрмӧ, мудзан ёнджыка и пӧсялан зэв ёна.
Пӧльыштас кӧдзыд тӧв — и прӧстудитчан.
Вӧв и то, кор пӧсь вылысь юкталан, пропадитны вермас.
Сійӧ сетіс кружкасӧ, лолыштіс вӧляысь…
Пельпомӧн мовкнитӧм — воськов…
И коса бара гажаа сьылӧ: дзин-дзи-взи… дзиндзи-взи…
Небыда усьӧ сю.
А мыйта на сійӧ водзын!
Ни пом, ни дор оз тыдав.
Косаӧн ӧвтыштӧм…
А пельпомыс ёнтӧ-ёнтӧ, и лопаткаяс костас кӧдзыд, тіралӧны пидзӧсъяс…
Мужикъясӧс эськӧ татчӧ, кӧть эськӧ морт ветымынӧс…
Сю кышакыліс, тшӧкыд, джуджыд.
Мукӧд дырйи кӧ эськӧ сьӧлӧмыд кутшӧма радуйтчис, а ӧні радлун пыдди сэтчӧ поздысьӧма тревога, и ёнтіс сійӧ сідз жӧ, кыдзи и кияс, топавліс лёк дрӧжӧн.
Юрысь эз петав мӧвп: «Но, а огӧ кӧ справитчӧй?..
Шыблаласны бабаяс да нывъяс чарлаяссӧ да косаяссӧ, пуксясны чуткасьысь идзапод вылӧ, юръяснысӧ пидзӧсъяс вылас лэдзасны да лимзавны кутасны горӧн: «Вынъяс сэсся абуӧсь, помасисны вынъяс!»
А няньыс кутас сулавны, сэсся копыртчас, сэсся водас; усьӧны сы вылӧ первой лымчиръяс…
Кыптасны толаяс, еджыдӧсь, кулӧмаӧсь.
И кутасны сісьмыны на улын зарни шепъяс.
Кутасны окопъясын виччысьны нянь, а няньыс абу».
Пельпомӧн мовкнитӧм, воськов — косаӧн ӧвтыштӧм.
Дзиндзи-взи…
Дзиндзи-взи…
А юр висьӧ, быттьӧ сы вылӧ пуктӧма доналӧм асык.
Буракӧ, лунтырӧн шондіыс сотіс, а гашкӧ, сы вӧсна, мый войнас ньӧти эз узь — первойсӧ гӧсьтъяскӧд пызан сайын, сэсся Федякӧд кильчӧ вылын, а вой помасигас Катя йылысь пыр думайтіс.
Мӧвпъяс важсяӧсь, дыр новлӧдлӧма душаын — дой да мамлӧн мечта.
…Вӧлі сійӧ война заводитчытӧдз неуна водзджык.
Кутліс сійӧ нывсӧ да эз вермы кутны синвасӧ.
«Катенька, пыр тэ удж вылын и удж вылын, ни шойччан лунъяс, ни вежалун он признайт.
Неужели тэнад и семьяыд оз ло?» — «Ог тӧд, мам,— нюммуніс Катя.— А мый вылӧ меным семьяыс?
Менам став районыс семья».
Василиса Прокофьевналӧн сьӧлӧмыс тайӧ кывъяссьыс быттьӧ желлясис.
«Кытчӧдз нӧ тадзисӧ лоӧ?— думайтіс сійӧ.— Соловей абу морт — ичӧтик лэбач, и то: чужас — чӧв олӧ, а кад воас — сьывны заводитас.
И тадзи ставыс свет вылас.
Морт жӧ, зон кӧть ныв сійӧ, кор кызь арӧс сайӧ вуджас да ӧтнас бобыльӧн кольӧ,— тайӧ ӧд дзик жӧ дзоридзтӧм, кӧйдыстӧм быдмӧг кодь.
Но, кутшӧмкӧ кӧ изъян вӧлі ещӧ на, а то ӧд нылыс кутшӧм, самӧй вирыс ломалӧ, ачыс дзоридзалӧ — кӧть кодлысь олӧмсӧ мичмӧдас».
— «Чикышлы став югыд енэжыс — вевтув, а сійӧ, видзӧдан да миян сарай вевт улӧ местасӧ бӧрйӧма да поздысьӧма,— скӧрысь вочавидзис сійӧ нылыслы.— Арлыдыс мортлӧн содӧ оз прӧста — олӧм вежӧм требуйтӧ».
Катя серӧктіс: «Вежсьӧмсӧ корсьӧны, мам, сэки, кор дӧзман сыысь, мыйӧн олан.
А ме ӧмӧй гажтӧма ола?
Шуан, гашкӧ, мый Маня гажаджыка олӧ?
Ог чайт».
Катя синъяс серти вӧлі тыдалӧ, мый висьталіс сійӧ серьёзнӧя, веритіс аслас правлунӧ, и Василиса Прокофьевна эз нуӧд водзӧ сёрнисӧ.
А сьӧлӧм вылас пуксис ӧбида: лыддис, мый Катя пайкӧ оз сӧмын асьсӧ, но и сійӧс.
Кутыштны эськӧ кияс вылас сысянь лоӧм внучокӧс, любуйтчыштны сыӧн, видзны сійӧс, и сэки эськӧ пӧрысь мам сьӧлӧмыд лӧняліс, шуис эськӧ: «Ставыс эм.
Нинӧм сэсся меным олӧмсьыс оз ков.
Олӧмыс омӧль вӧлі том дырйи, да пӧрысьладор эз скупитчы, сполна мынтысис став радлунъяснас, кодъясӧс мортлы шуӧма енсянь аддзыны».
Война ныжмӧдіс тайӧ ӧбидасӧ, дзебис сійӧс пыдӧ сьӧлӧмас, а кольӧм войӧ мыйлакӧ тайӧ ӧбидаыс бара вылӧ кыптіс.
Гашкӧ, сы вӧсна, мый механикыс сылы ёна сьӧлӧм вылас воис и эз ӧтчыд войбыдӧн думыштлы: «Со эськӧ зятьыд, бурджыксӧ и думыштны он куж».
И ещӧ эсійӧ кодзулыс, коді из моз уси улӧ…
Кыдзи думыштас Катя йылысь, быттьӧ кодкӧ шилаӧн сьӧлӧмас сутшкас.
«Свет вылын абу дыр олысьяс найӧ, кодъяслы синмас кодзувъяслӧн югыдыс вуджӧма.
Ой, абу дыр олысьяс!
Кадыс ӧд кутшӧм, господи.
Унаӧн ӧні абу дыр олысьяс».
Дзиндзи-взи…
Дзиндзи-взи…
Комсомолка друг сувтіс да сэтшӧм немвиччысьтӧг, мый Василиса Прокофьевна неуна эз крукышт коса йывнас сылысь коклябӧрсӧ.
— Мый нӧ, донаӧй?
— Ныжмис дзикӧдз!— коса дорсӧ видлӧм бӧрын скӧрысь шуис ныв.
Сійӧ котӧртіс канава дорӧ, кӧні лэчтіс косаяссӧ Василий дед, а Василиса Прокофьевна сувтіс сы местаӧ.
Старик Семён муніс кокниа, быттьӧ йӧктышталігтырйи.
Косаыс сылӧн плавнӧя вӧчаліс кытшджынъяс.
Лӧня, быттьӧ ышлолаліг, водіс му вылӧ сю.
— Вӧтчы, Прокофьевна!— горӧдіс сійӧ.
— Вӧтча, Семён, став эбӧсысь вӧтча,— шыасис сійӧ да видзӧдліс мышкас.
Сы бӧрся, пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн, восьлаліс тӧдтӧм ныв.
Дзиндзи-взи…
Дзиндзи-взи…— ритмичнӧя сьыліс сылӧн косаыс.
Тайӧ ныв пельпом сайын тыдаліс Дашалӧн, Лукерья Лобова нывлӧн, рудӧдӧм чужӧмыс.
Асывсяньыс сійӧ босьтчис пӧся, а ӧні, тыдалӧ, ӧвтіс косанас медбӧръя вынъяссьыс.
Синъясас сылӧн доршасис синва, вомдоръясыс шӧйӧвошӧмӧн нюмъялісны, и косаыслӧн шыыс эз вӧв мукӧдъясыслӧн кодь: ди-и-зи… ди-и-зи…
Сюыс эз жӧ пӧрлы сразу, а качайтчыштӧмӧн, быттьӧ думайтігтырйи.
— Даша, шойччышт!— горӧдіс Василиса Прокофьевна.
— Ог,— скӧрысь вочавидзис ныв да веськӧдіс пель-помъяссӧ.
Дзиндзи-взи…
Дзиндзи-взи…
«Упорнӧй…
Пыр тӧдчӧ — ожерелкиса.
Ожерелкисаяс ставныс упорнӧйӧсь»,— думыштіс Василиса Прокофьевна, и друг мышкуас сылӧн быттьӧ мыйкӧ ори-рутшмуні.
— Енмӧй, видз,— окнитіс Василиса Прокофьевна.
— Тэ нӧ мый, Прокофьевна?— тӧждысьӧмӧн юаліс Семён.
— Нинӧм, Семён, нинӧм.
Пельпомӧн мовкнитӧм — воськов.
Пельпомӧн мовкнитӧм — воськов…
— Гажаджыка, донаясӧй, зэлӧдчылам прамӧйджыка!— чирӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Василиса Прокофьевна.
Дзиндзи-взи…
Дзиндзи-взи…
<rus>Извела-а меня-а-а кручина-а-а…</rus> —
кывтіс шобді му весьтті песня.
Тайӧ Маня Волгина участок вылын.
Тані вундісны чарлаясӧн, но уджыс эз мун сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи вӧрдорса му вылын.
Джынсьыс унджык вундысьясыс — нывпосни дас арӧссянь дас нёль арӧсӧдз.
Ожерелкисаяс ещӧ вӧтчисны на кыдзкӧ нывбабаяс да нывъяс бӧрся, а карса пионеркаяс ёна бӧрӧ колисны: чарлаӧн вундыны колӧ привычка.
Мунісны эз орччӧн, а ставныс разіпельын.
Кольтаяс сёрӧмъясӧ тэчанінын командуйтіс Лукерьялӧн батьыс — Игнат Лобов.
Бӧръя вит вонас сійӧ аслас керкаысь ылӧджык некытчӧ эз петав, а тӧвъясын, ревматизмӧн висьӧмысь ойзігтырйи, куйліс паччӧр вылын.
Но талун эз вермы терпитны.
Бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, сійӧ югдытӧдзыс на петіс гортсьыс да луншӧр кад кежлӧ воис му вылӧ, корсис председательӧс.
— Вын серти меным оз-ӧ сюр кутшӧмкӧ удж?
Филипп Силовлы дум вылас уси, мый старик Игнат йылысь коркӧ ветліс слава, кыдзи медбур сёрӧмасьысь йылысь.
Сійӧ кужис сідзи пуктавны кольтаяссӧ, мый тусьыс эз гылав шепъяссьыс, тӧлыс рӧвнӧя косьтіс кольтаяссӧ, а зэр кӧтӧдіс сӧмын идзассӧ.
— Сюрас.— Филипп индіс кольтаясӧн котралысь пионеръяс да пионеркаяс вылӧ: — Со тэныд, дед, уджалысьяс, командуйт.
И дед кутіс «командуйтны».
Косіник, ыджыд тушаа, первой лым кодь еджыд тошка, бедь вылӧ мыджсьӧмӧн, сійӧ ветлӧдліс ӧти сёрӧм дорсянь мӧд сёрӧм дорӧ да, челядьлӧн ёсь гӧлӧсъясысь торъялӧмӧн, дрӧжжитіс сылӧн пӧрысь, киргысь гӧлӧсыс:
— Суетитчытӧг, челядь, суетитчытӧг.
Ӧтчыд бура пуктыны — даспӧв выльысь не пуктыны.
«Татшӧм ӧмӧй вӧлі му вылын колян во нянь идралігӧн?— чужӧмсьыс ньылӧмсӧ чышкигмоз думыштіс Маня.— Дас комбайнӧдз уджавлісны.
Оз вӧлі ковны ни сусланъяс, ни сёрӧмъяс.
Няньыс визувтіс жӧлӧбъяс кузя — удит сӧмын мешӧкъяс пуктавны.
Гажаа кылісны гӧлӧсъяс.
И сійӧ либӧ мӧд местаын кӧ кывліс гӧлӧс: «<ns>Дава-ай</ns>!
Эй, давай, эн задерживайт!»— то таысь долыда тіпкыліс сьӧлӧм, да воча горӧдӧм ачыс морӧсысь вӧзйысис: «Ого-го!..
Давай!..
Эн задерживайт!»
Ковмыліс кӧ кутшӧмкӧ участок вундыны, то вундысьяссӧ бӧрйылісны медбуръяссӧ.
Нянь сулавліс стенаӧн, и найӧ мунісны сы вылӧ стенаӧн, и водлісны зарни полосаяс рӧвнӧя, быттьӧ линейка серти.
Дружнӧй, лада уджалӧмлӧн — аслас душа.
Сійӧ и сынӧдас чувствуйтчӧ, и вирад ветлӧ, и сьӧлӧмтӧ шымыртӧ сідзи, мый ни мудзӧм, ни кад он казявлы.
Ӧні абу сійӧ, дзик абу сійӧ…
Оз кывны гӧлӧсъяс, кодъясысь пӧся топавлісны бабаяслӧн да нывъяслӧн сьӧлӧмъяс.
Мужиктӧммис сикт.
Шог.
Видзӧдлан бӧрӧ, а сэні шобдісӧ тшупӧдӧн-тшупӧдӧн вундӧма.
Вундӧны сійӧс нывпосни, и чарлаясыс найӧ киясын оз кывзысьны.
И мышкӧ видзӧдлӧм бӧрын кажитчӧ, мый водзынджык няньыс ещӧ на тшӧкыдджык, джуджыдджык да паськыдджык — енэжӧ пыксьӧма.
И нывпоснияслӧн киясӧн-ӧ пӧрӧдны тайӧ ызгысь саридзсӧ!
Кокньыдджык Волгаӧс кувшинъясӧн гумлалӧмӧн косьтыны.
Бурджык нин мышкӧ не видзӧдлыны».
Бӧрвылын кыптіс шум.
Кык ичӧтик кӧсаа еджыд юрсиа косіник пионерка лэдзис кисьыс чарласӧ, пуксис муас да бӧрддзис.
— Ог <ns>ве-ермы…</ns>
<ns>Вундынысӧ-ӧ сэсся-а ог ве-ермы</ns>!— горӧдіс сійӧ мыкталігтырйи.
Марфа Силова кутліс сійӧс.
— Да мый тэ, донаӧй?
Кодкӧ ӧмӧй тэнӧ мырдӧн тшӧктӧ?
Ачыд окотитін.
А тайӧ нӧ мый…
Тӧдӧмысь, абу вын сертиыд.
Бабаяслӧн делӧ, абу челядьлӧн.
Со, киясыд кутшӧмӧсь…
И ми, йӧйясыд, сӧгласитчим.
Мун, донаӧй, аслад палаткаӧ, куйлышт, а сэсся бара лок.
abu
abu
Марфа отсаліс сылы сувтны.
Нывка кывзысьӧмӧн воськовтіс кымыныськӧ да сувтіс.
— Ог мун!
<ns>Му-кӧд ве-ермӧны</ns>, и ме <ns>ве-ерма</ns>.
Кватитіс кинас китыр сю да вундіс чарланас.
Пельпомъясыс сылӧн медбӧръяысь дрӧгмуніны бӧрдны дугді гӧн.
— Ме <ns>та-айӧ с-сідз</ns> шуи.
Ме <ns>ве-ерма</ns>.
abu
— Проклятӧй немеч,— шӧпнитіс Марфа.
Кольта йиавлысьяс пиысь ӧти пионерка кыскыштіс сійӧс соскӧдыс:
— Тётя, а тётя!
Ті эськӧ шойччыштінныд мед неуна…
Тіянысь ру петӧ…
— Мый тэ!
Ас садяд-ӧ тэ, нылук?
Тіянлы тайӧ колӧ — ті ичӧтӧсь, а миянлы…
Марфа кӧсйис вундыштны чарланас идзас китырсӧ, но эз вундышт; веськӧдчис да кутіс сюся кывзысьны.
Комбайнъяслӧн шумыс лои слабджык: кажитчӧ, грымакылісны эз кыкнан машинаыс, а сӧмын ӧтиыс.
Сэсянь, кӧні уджалісны комбайнъяс, кылісны волнуйтчана гӧлӧсъяс, мыйкӧ горзісны сэні, а мый — некыдз он велав.
— Горючӧйыс ставыс,— матын кыліс челядь гӧлӧс, да Марфа дрӧгмуні.
— Бабаяс!
Горючӧй!
— Ой!— горӧдіс пионеръяс пиысь ӧти да уськӧдіс чарласӧ: шуйга кисьыс, кодӧс сійӧ топӧдіс вомдорас, войталіс вир.
— Ещӧ абу кокньыдджык!— Марфа нетшыштіс юрсьыс чышъянсӧ да котӧртіс детинка дінӧ, медым кӧртавны сылысь кисӧ.
Кыптіс шум:
— Оз ков лэдзны челядьӧс чарлаясӧн вундыны!
— Асьным справитчам!
— А огӧ кӧ справитчӧй, то найӧ вундӧмӧн ылӧ он жӧ мун.
— Дойдаласны сӧмын асьнысӧ!
— Мый лои, ёртъяс?— кыліс тревожитчана гӧлӧс, да шумыс друг ланьтіс; кустъяс дорын, кӧні вӧлі меддорса сёрӧм, сулаліс Катя.
Сійӧ локтіс пионер дінӧ, видзӧдліс вундӧм ки вылас да дӧзмӧмпырысь шуис карӧй синъяса, беринӧсь, бур чужӧма комсомолкалы:
— Никонова!
Ме, буракӧ, висьтавлі, мый пионеръясӧс, торйӧн нин найӧс, кодъяс нэмныс абу кутлӧмаӧсь кианыс чарласӧ, вундыны не лэдзны!
— Катюша, да кутан ӧмӧй найӧс?— пӧся шуис сійӧ.
— Со Нина — кипыдӧсъясыс ставыс вирӧдз потласьӧмаӧсь, бӧрдӧ, а чарласӧ оз сет…
И сэсся, думыштан да, нинӧм…
Ас кадӧ ӧд ми сідзжӧ чарла дінас тайӧ арлыдсянь велавлім…
— «Ас кадӧ»,— скӧрпырысь нерыштіс сійӧс Катя.— Тэ мыйла, Коля, чарласӧ босьтін?— юаліс сійӧ пионерлысь.
Детинкалӧн вомдоръясыс дрӧгмуніны; синваыс, кодӧс сійӧ ӧнӧдз кутіс, тюрӧбӧн кутіс визувтны чужӧм кузяыс.
— Мыйла?— Сійӧ довкнитіс юрнас пионерка вылӧ, коді повзьӧмӧн видзӧдіс сы вылӧ.— Лидалысь босьті.
Видзӧдлы, кутшӧм сылӧн киясыс,— жаль лои, ми ӧд сыкӧд дружитам.
— А Лида мыйла чарласӧ босьтӧма?
Нывка нинӧм эз вочавидз да копыртіс юрсӧ.
Катя сьӧкыда ышловзис.
— Кӧрталӧй сылысь ӧдйӧджык кисӧ.
«Воодушевляйтны?— Зиминкӧд неважӧнся сёрни тӧдвылас уськӧдӧмӧн шпыньмуніс Катя.— Война ачыс ставсӧ — и пӧрысьясӧс и посниясӧс — воодушевитіс».
Сы дінӧ локтіс Маня.
— Видза олан, Катюша!
Тэ тӧрыт сэтшӧм регыд мысти мунін, мый ми эгӧ и вермӧ прамӧя сёрнитыштны.
— Видза олан!— Катялӧн синъясыс меліа ӧзйылісны, но друг пемдісны.— Тайӧ тэнад участокыс?
— Менам.
— Но, сідзкӧ, ми тэкӧд удж бӧрын сёрнитыштам «прамӧясӧ»,— скӧрпырысь шуис Катя.— Тэ нӧ мый тайӧ, збыль чайтан пионеръяс вылын мунны?
Тэныд этша, мый пионеръяс Инавлӧны кольтаяс да тэчсьыны отсасьӧны?
Маня шӧйӧвошис.
Найӧ эз вӧвны ӧткодь характераӧсь, радейтісны мӧда-мӧдсӧ, и некор на чойыс эз сёрнитлы сыкӧд ӧнія моз, ни ӧтчыдысь нэм чӧжыс тадзи эз видзӧдлыны сы вылӧ Катялӧн синъясыс.
— Тэнад нывъясыд… сё ветымын пыдди сӧмын… квайтымын локтіс,— дзугсялігтырйи шуис Маня.
— Тӧда,— орӧдіс Катя.
Манялӧн доршасис синваыс.
— Тэ вот горзін ме вылӧ, а мый ме…
Видзӧдлы: няньыс киссьӧ…
Катя нинӧм эз шу.
Чӧв лоины и мукӧд.
Сёрӧм сайысь котӧрӧн петіс гӧрдӧдӧм чужӧма Танечка.
— Катюша, миян горючӧй…
Менам тракторӧй…
— Тӧда.
Гашкӧ, лоӧ регыд,— дженьыда орӧдіс Катя.
Сійӧ видзӧдіс ылӧ, сэтчӧ, кӧні кустъяс весьтын бус визьын тыдалісны быдсяма гортса кӧлуйӧн да дозмукӧн грузитӧм телегаяслӧн нывъясыс, кодъяс вӧліны зэв мисьтӧм гӧрбъяс кодьӧсь.
Дас витӧд глава
Туй кузя мунісны беженечьяс.
Орччӧн восьлалісны мӧсъяс, вӧлаяс, йӧз.
Телега кӧлесаяс, тӧрытъя зэрысь лоӧм ва гӧпъясӧ веськалігӧн, резісны йӧзсӧ няйт ваӧн.
Но йӧзыс, кажитчӧ, эз казявны тайӧс.
Найӧ мунісны, быттьӧ унзільпырысь,— чӧлӧсь, скӧрӧсь.
Унаӧн вӧліны кӧмтӧмӧсь.
Кокъяс дыша тувччалӧны чорыд му кузя.
Тыдалӧ, воӧны ылысянь нин.
Телегаясын медся выліас вугралісны посни челядь.
Катя сувтіс самӧй туй дорас.
Сы дінті дзуртігтырйи таркӧдіс телега да неуна эз таляв сійӧс кӧлесаяснас.
Телегаас кӧлуй вылас узис еджыд юрсиа детинка, кодӧс вӧлі кӧрталӧма разьӧм крӧвать бердӧ.
Ӧти киыс сылӧн вӧлі ӧшйӧма да лётъяліс.
Куньӧм синлысъяс увсьыс петісны синва мольяс — визувтыштасны чужӧм кузяыс, сувтыштласны да бара визувтӧны…
Телегаыскӧд орччӧн восьлалісны том нывбаба,— тыдалӧ, узьысь детинкалӧн мамыс — да ыджыд тушаа, бинтуйтӧм юра старик; сылӧн чужӧмыс вӧлі сэтшӧм чукырӧсь да сьӧдӧдӧма, мый сійӧ вӧлі важ губка кодь, кытчӧ кодкӧ ляскӧма парсассьӧм, лӧзов-гӧрд ныр да пыктыштӧм синлапъяса мудз синъяс.
Веськодя вӧжжисӧ лэдзӧм бӧрын сійӧ шуис:
— Войнаыд, Серафима, картіасьӧм кодь: код ордын тузыс, сійӧ и венӧ.
Немечлы, тыдалӧ, чӧртыс танкъяссӧ чужтӧ — кыссьӧны и кыссьӧны, сӧмын тиньгӧ пельын гольскӧмсьыс.
Старик збыль висьталіс.
Фронт вывсянь воӧм юӧръясысь Катя тӧдіс, мый миян войскалӧн ёна этшаджык танкъясыс; и тайӧ вӧлі ӧти помкаӧн сылы, мый немечьяс сэтшӧм ӧдйӧ мунісны водзӧ.
«Да, немечьяс зырӧдӧны и зырӧдӧны, а тані няньыс сулалӧ»,— туй вылӧ видзӧдігтырйи думыштіс Катя.
Кытчӧдз судзисны синъяс, оръявлытӧг мунісны вӧлаяс, мӧсъяс, йӧз.
Кӧнкӧ чирзісны порсьпиян.
Кӧрзинаысь кузь голясӧ нюжӧдӧмӧн лёкысь гогочитіс еджыд дзодзӧг.
Абу став челядьыс тӧрӧмаӧсь телегаясас, мукӧдыс восьлалісны йӧз чукӧрын, мамъяс да чойяс бӧждорас кутчысьӧмӧн.
Но Катя видзӧдіс эз челядь вылӧ, эз беженечьяслӧн мудзӧм да быттьӧ измӧм чужӧмъяс вылӧ, а налӧн лэдзӧм кияс вылӧ.
Уна сё ки!
Чорыдӧсь, вынаӧсь, уджӧ велалӧмъяс…
Кияс, кодъяс вермасны спаситны урожай.
— Ёртъяс!— горӧдіс сійӧ волнуйтчигтырйи.
Гӧрбыльтчӧм, быттьӧ коскӧдыс чегӧм старик, кык нывбаба, кӧсӧй синма ныв да няйт чужӧма некымын детинка, кодъяс лэптылісны юрсӧ телегаясысь, видзӧдлісны Катя вылӧ, а мукӧдыс весиг синъяссӧ эз чӧвтлыны — быттьӧ пельтӧмъяс, быттьӧ збыльысь восьлалісны чорыда узигӧн.
— Ёртъяс!
Тайӧ пӧрйӧ дзик некод эз видзӧдлы.
Катя ньылыштіс горш дінас лоӧм ёкмыльтор.
Да, сійӧ гӧгӧрволіс найӧс: абу кокни янсӧдчыны рӧднӧй местаяскӧд, аслад киясӧн лӧсьӧдӧм олӧмкӧд!
Кодсюрӧлӧн бинтъяс вылын да рузум кӧртӧдъяс вылын тыдаліс вир: вӧлӧмаӧсь и би улын.
Ӧткымынъяс, гашкӧ, пышъялісны немечьясӧн босьтӧм сиктъясысь нин.
Любӧй районын, кодъяс пыр мунісны, найӧ вермисны эськӧ сувтны, и быдлаын эськӧ найӧс примитісны рӧднӧйясӧс моз, и быдлаын вот самӧй тайӧ кияснас сы мында отсӧг эськӧ сетісны фронтлы, рӧднӧй канмулы!
А найӧ эз сувтлыны — мунісны и мунісны, быттьӧ гипнотизируйтӧмъяс.
Кытчӧ?
Некод оз тӧд.
Сӧмын мед ылынджык лоны фронтсянь, ылынджык сысянь, мый тыртӧммӧдіс налысь душасӧ.
Пышйисны асьныс ас дінсьыныс…
Катя гӧгӧрволіс, мый тайӧ, ортсысяньыс став вылас веськодя видзӧдысь йӧзыслӧн, гашкӧ, сьӧлӧмъясыс потӧны доймӧмысла: медся сьӧкыд смерть йылысь мӧвп ёна кокньыдджык здук кежлӧ вунлытӧм вежӧртӧмысь, мый сэні, кольӧм рӧднӧй керкаын, ӧні кӧзяйничайта немеч.
Ставыс тайӧ вӧлі сылы гӧгӧрвоана; но и налы колӧ гӧгӧрвоны: няньыс воӧма, а идравны некодлы.
Няньыс киссьӧ, фронтӧвӧй нянь!
Воськов дас сайын сійӧ местасянь, кӧні сійӧ сулаліс пионеръяс кытшын, шоссесянь вожавліс да вошлі кустъяс пӧвстӧ му вылӧ мунан туй.
Катя нуӧдіс пионеръяссӧ тайӧ туй дорас.
— Потшӧй шоссесӧ.— Волнуйтчӧмысла сылӧн гӧлӧсыс вӧлі сибдӧмакодь.
Пионеръяс кутчысисны ки-на-ки да уськӧдчисны телегаясӧн дзуртысь поток шӧрас.
Коля вылӧ локтіс вӧв; сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ, дом поводӧдыс кутӧмӧн.
Кылісны гӧлӧсъяс:
— Тпрр-ру-у…
Но бӧрса вӧлаясыс пыр на воисны, и челядьлӧн цепь водзын артмис «пробка».
Лёзь юра, джынвыйӧ пасьтӧм нывбаба ордын кутіс бӧрдны кагаыс.
— Ланьт, идол!— горӧдіс сійӧ.
Катя кутчысис кинас нопъяссӧ зэлыда кӧрталӧм гезйӧ, сувтіс кӧлеса трубка вылас да веськӧдчис.
— Ёртъяс, кытчӧ ті мунанныд?— юаліс сійӧ да мӧдіс видзӧдны турунвиж ковтаа жугыль чужӧма нывбаба чужӧм вылӧ.
Нывбаба гӧгӧрвотӧма видзӧдліс гӧгӧр, тыдалӧ, кӧсйис, медым сы пыдди кодкӧ мӧд вочавидзис тайӧ юалӧм вылӧ, мый йылысь сійӧ некор эз думыштчыв.
Но ставӧн чӧв олісны.
— Сэтчӧ,— шуис сійӧ, индіс чуньнас туй пӧлӧныс да бергӧдчис мӧдарӧ.— Восьлалам, кытчӧдз кокъяс восьлаласны, а оз кӧ кутны восьлавны…
— Мыйла нӧ тіянлы кытчӧкӧ «сэтчӧ» мунны?
Кольччӧй миянӧ, ёртъяс.
Миян район паськыд, озыр, а йӧзыс этша.
Кутанныд овны да уджавны, кыдзи асланыд гортын.
И тіянлы лоӧ бурджык, и миянлы кокньыдджык.
Вӧтласны тіян сиктъясысь немечьясӧс, сэки, кодлы окота, вермас бӧр мунны.
А кодлы миянын кажитчас — кольччӧй, пӧжалуйста.
И керкаяс отсалам стрӧитны, и овмӧс лӧсьӧдны.
Беженечьяс чӧв олісны.
Вӧлі кылӧ, кыдзи кустъяс пӧвстын шуракыліс тӧв.
Катя нюжӧдіс кисӧ вижӧдысь шобді мулань.
— Няньыс сулалӧ, ёртъяс…
Кымынкӧ морт ньӧжйӧник бергӧдісны юръяснысӧ сылань, кытчӧ индіс Катялӧн киыс.
— А асланым нянь йылысь ми огӧ тӧдӧй, мича нылӧй,— зумыштчӧмӧн шуис беженечьяс пиысь ӧти — гӧрдов тошка старик.
Сійӧс заводитіс кызӧдны, сэсся сійӧ кутіс лӧсьӧдны мегырсӧ.— Гашкӧ, сулалӧ, а гашкӧ, пӧри.
Немечьяс ордын миян няньным!
— Няньыс киссьӧ,— стрӧга водзӧ висьталіс Катя.
Старик мӧдіс дзоргыны сы вылӧ гӧрдӧдӧм синъяснас.
— А миян, нылӧй, семьяяс киссисны.
Рӧднӧй челядьным эз лоны.
Сідз вот!..
Сылӧн гӧлӧсыс заводитіс скӧрмӧдны Катяӧс.
Чужӧмыс сылӧн сотчис, да йирмӧг треситіс сылысь став тушасӧ.
— Абу сӧмын миян, и тіян тайӧ няньыс.
Фронтӧвӧй!
Ті асьныд гӧгӧрвоанныд, мыйла водзӧ пырӧны немечьяс.
Со ме кывлі ӧні…— сійӧ видзӧдліс гӧгӧр, корсис важ губка кодь чужӧма старикӧс,— папаша норасьӧ вӧлі — танкъяс пӧ миян этша.
Гашкӧ, сійӧ сідзи и эм — этша.
А со ті, ёртъяс, навернӧ, кӧсъянныд, медым миян армиялӧн и няньыс вӧлі этша!
Ылысянь пыр содіс шум.
Нывбабаыс, кодлӧн телега вылын сулаліс Катя, зумыша шуис:
— Лэччы, нылӧ!
А бӧрса телегасянь мужичӧй гӧлӧс зэв скӧрысь горзіс:
— Эй ті, сэні, водзын!..
Вӧрзьӧй!
Телегаяс вылын нопъясысь гӧрбъяс заводитісны вӧрны, бӧрса телегаяс зырӧдісны водзвывсаяс вылӧ.
— Некытчӧ ті онӧ вӧрзьӧй, кытчӧдз онӧ кывзӧй менсьым помӧдз,— решительнӧя шуис Катя.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ.
— Со кустъяс саяс вошӧ нянь.
Видзӧдӧй, мыйта!
Сытӧг танкъяс он вермы стрӧитны.
Му вывсянь кыліс сьылӧм.
— Песняяс со сьылам, ёртъяс, а кывзыштан — бӧрдны окота.
Вынъяс оз тырмыны.
Сулалӧ няньыс, киссьӧ.
Беженечьяс чӧв олісны.
Катя видзӧдіс на вылӧ да эз вермы гӧгӧрвоны: «Мыйла чӧв олӧны?
Неужели сылӧн кывъясыс некодлысь эз вӧрзьӧдны сьӧлӧмсӧ?»
Катя кутыштіс тӧлӧн дзугӧм юрсисӧ да бара мӧдіс видзӧдны турунвиж ковтаа нывбаба вылӧ.
— Кӧні тэнад верӧсыд ӧні?
— Верӧс?— нывбаба синъясын мыйкӧ дрӧгмуні, найӧ гӧгрӧсмисны да друг ыпнитісны лёклунӧн. — Мыйла верӧс йывсьыс?— ставнас векыштчылӧмӧн горӧдіс сійӧ.— Мыйла дойсӧ парсалан?
Но Катя эз нин видзӧд сы вылӧ.
Сылӧн синъясыс видзӧдісны став беженечьяс вылӧ.
— Нывъяс, кӧні тіян сьӧлӧмшӧръясныд?
Мамъяс — со найӧ, кодъяс посни кагааӧсь, кӧні тіян челядьлӧн батьясныс?
Кыптіс сэтшӧм шум, мый Катя ланьтіс.
Быттьӧ ыджыд тӧв заводитіс шатлӧдлыны йӧзсӧ.
Юръяс весьтын мӧдісны шенасьны лэптӧм кияс.
Телега дорӧ, кӧні сулаліс Катя, писькӧдчис руд шаля, лёзь юрсиа нывбаба.
Сы чужӧм вылын бинтъяс увсьыс тыдалісны сӧмын восьса плешыс да скӧр синъясыс — посньыдикӧсь да гӧгрӧсӧсь, быттьӧ мылькъя кизьяс.
— Бур кыв вылад — аттьӧ.
Сӧмын, ло сэтшӧм бурӧн, лэдз миянӧс,— мытшъялігтырйи тэрыба кутіс висьтавны сійӧ.— Тіянлы тані войнаыд, гашкӧ, и дзоридзьясӧн кажитчӧ, а ми и ягӧдъяссӧ нин видлім — абу зэв юмовӧсь.
Вӧв юрсӧ вештыштӧмӧн мӧдар боксяньыс Катя дінӧ матыстчис нывбаба, сы ордын вӧлі кага.
— Танкъяс, мусаӧй, миянсянь колӧны?— телега водзладорас горзысь кагасӧ пуктӧм бӧрын сійӧ лёкысь нетшыштіс косясьлӧм ковтаыслысь лётъялысь соссӧ.— Татшӧм танкыс оз туй?— Вомдоръясыс сылӧн тешкодя дрӧгмуніны.— Мукӧдпӧлӧссӧ эгӧ на ӧні кежлӧ лӧсьӧдӧй — эн дивит…
Клетка сера чышъяна, дзик дзор да чукырӧсь чужӧма, водзӧ чургӧдчӧм щӧкаа старушка бӧрддзис:
— Мунам, мунам, а помыс век абу…— сійӧ лэптыштіс бӧждорсӧ, пидзӧсӧдзыс кушӧдіс пыктӧм лӧз кокъяссӧ.— Кражъяс кодь лоины, видзӧд…
Вын абу некутшӧм, а смертьыд, тыдалӧ, вунӧдӧма — оз лок…
— Никоновкаысь ми!— горӧдіс сыкӧд орччӧн сулалысь ныв.
Шум пыр содіс.
Катялы кажитчис, мый беженкаяс ставныс ӧтитӧг воӧны сы дінӧ — нето висьтавны ассьыныс шогсӧ, нето лёкысь кыскыны сійӧс телега вывсьыс.
Горзӧмъяссьыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый налӧн ставныслӧн эмӧсь рӧднӧйяс, кодъяс пӧгибнитӧмаӧсь либӧ тышкасьӧны фронтъяс вылын…
Унаӧн и няньсӧ и керкаяссӧ ассьыныс сеталӧмаӧсь, медым эз сюрны немечлы.
Воясӧн лӧсьӧдӧм эмбурсӧ муӧ гуавлӧмаӧсь.
Катя кокнипырысь ышловзис: ӧні сы водзын ловъя йӧз, а то изъяс моз сулалісны.
— Тайӧ няньыс миян фронтовикъяслы — тіян нянь.
А тӧданныд, кодъяс сійӧс идралӧны?— Сійӧ видзӧдліс пельпом вомӧныс.— Челядь, петкӧдлӧй налы кияснытӧ.
— Пионеръяс топӧдісны киняувъясас чарлаяссӧ да нюжӧдісны ас водзаныс кияснысӧ.
Кипыдӧсъясыс налӧн вӧліны кырсь кодьӧсь — вирӧдз потласьӧмаӧсь.
Катя кыскис зепсьыс кык ыджыд шеп, лэптіс найӧс юр весьтас.
— Видзӧдӧй, мый вӧчсьӧ!— И вынӧн пыркнитіс.
Сыкӧд орччӧн сулалысь беженечьяс юр вылӧ, найӧ кокъяс улӧ сявкнитісны виж нянь тусьяс.
Катя чабраліс шепъяссӧ да шыбитіс муӧ.
— Ме ставсӧ висьталі, ёртъяс.
Сӧмын не миян йӧз, сӧвестьтӧм йӧз вермасны мунны нюжӧдӧм кияс дінті.
Эмӧсь кӧ сэтшӧмъясыс — кутны огӧ пондӧй.
А мукӧдыс — кежӧй со тайӧ туйӧдыс.
Кутам овны ӧтлаын да уджавны… ӧти семьяын.
Шумыс кусі сэтшӧм жӧ немвиччысьтӧг, кыдзи и кыптыліс.
Сьӧкыда лолалігтыр Катя муніс кустъяс дінӧ.
Сьӧлӧмыс сылӧн чеччис да вӧлі тырӧма тревогаӧн,— и не сӧмын урожай судьба вӧсна.
Тайӧ сьӧд, шуштӧм лунъясӧ сійӧ босьтліс вынъяссӧ да сьӧлӧм кыпыдлунсӧ войтырӧ вывті ёна эскӧмысь, сійӧ веритіс, мый рӧдинаӧс спаситӧм могысь войтыр сетас дзик ставсӧ, мый вермас, ассьыс олӧмсӧ жалиттӧг.
И со ӧні сы водзын сулалісны скӧрмӧм йӧз.
Кытчӧ мӧдӧдчасны найӧ, кутшӧм туй кузя?
Сійӧ видзӧдліс телегаяслысь матыса радъяссӧ, да сьӧлӧмас сылы быттьӧ йи веськалі: став сӧнъяс кузяыс ньӧжйӧникӧн кутіс паськавны кӧдзыд.
Йӧз, кодъясӧс сійӧ, кажитчӧ, садьмӧдліс сьӧкыд унмысь, бӧр воалісны важ состояниеас.
Найӧ чужӧмъяс вылын лои став дінӧ веськодьлун, синъясыс чусаммисны.
Бӧрса телегаяс зырӧдісны воддзаяс вылас, да эз нин ӧти, а некымын гӧлӧс горзісны:
— <ns>Вӧрзьӧдчӧ-ӧй</ns>!
— Не миян йӧз кӧ, мый миянкӧд сёрнитнысӧ.
Мӧдӧдчӧй!
Гӧрдов тошка старик копыртчыліс эськӧ, медым лэптыны нянь тусьяссӧ, но сыкӧд орчча телегаыс вӧрзис, да сійӧ, вӧвсӧ кучкӧм бӧрын, заводитіс восьлавны водзлань.
Пионеркаяс котӧртісны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Катя аддзыліс: кӧмтӧмъяс и киссьӧм кӧмкотаяс тувччалісны зарни нянь тусьяс вылӧ, талялісны найӧс бус пиас.
Киясыс сылӧн лёталісны, а горшдіныс гӧрддзасис.
Медым не бӧрддзыны горӧн, сійӧ крута бергӧдчис да сулалыштӧм бӧрын мӧдіс кустъяс пӧвстӧд сэтчань, кӧні уджаліс мамыс.
Сю му вылын важмоз сьылісны косаяс, но ытшкысьясыс вӧліны этшаджыкӧсь нин.
Лӧз дӧрӧма старик да Даша Лобова пукалісны канава дорын, шойччисны.
Василиса Прокофьевна важмоз ытшкис коймӧд мортӧн.
Нывсӧ аддзӧм бӧрын сійӧ повзьӧмпырысь горӧдіс: «Катенька!»— да мӧдӧдчис сылань.
Катя дӧсадапырысь ӧвтыштіс кинас, Даша Лобова видзӧдліс сы вылӧ да кӧсйис чеччыны, но сӧмын окнитіс да бӧр пуксис канава дорӧ.
Катя видзӧдліс ылӧ — кустъяс вылӧ, кодъяс сайын мунісны вӧлаяс, да нинӧм шутӧг босьтіс сы киысь косасӧ: ӧні кежлӧ сійӧ сэсся нинӧмӧн эз вермы отсавны не вын серти сьӧкыд удж вылын эбӧсысь усьӧм йӧзлы.
Сійӧ сувтіс Семён дед мышкӧ да паськыда ӧвтыштіс косанас.
Василиса Прокофьевна кымынкӧ воськов муніс сыкӧд орччӧн, сэсся кольччис: Катя черлыяс вылын вӧрисны желвакъяс — тадзи сылӧн пыр овлывлӧ, кор сьӧлӧм вылас вывті сьӧкыд либӧ сылы ӧбиднӧ, и татшӧм здукъясӧ бурджык сійӧс не тревожитны сетны сылы неуна кӧдзавны.
Канава вомӧн чеччыштӧмӧн ытшкысьяс дінӧ котӧрӧн локтіс Маруся Кулагина.
— Катюша, миян горючӧй…
Катя бергӧдіс сылань юрсӧ да сувтіс.
— А ме нӧ мый… чужта тіянлы горючӧйсӧ?— горӧдіс сійӧ скӧрысь, а гӧлӧсыс вӧлі нор.
Маруся шай-паймуніс.
— Косаяс босьталӧй, чарлаяс!
Миянлы сӧмын ас выланым колӧ надейтчыны!— косанас ӧвтыштігӧн горӧдіс Катя.
— Дзи… Дзиндзи-взи…— скӧрысь кутіс сьывны сылӧн косаыс.
Шонді саялі вӧр сайӧ.
Гӧрд кыа югӧр вылын паськалісны фиолетӧвӧй кымӧръяслӧн узоръяс, а мукӧдлатіыс сійӧ ыпъяліс пӧжар моз.
Заводитіс пемдыны.
Дас квайтӧд глава
Василиса Прокофьевна сулаліс руӧн кытшалӧм комбайн дорын да тӧждысьӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр.
Сы кокъяс дінын, вольсалӧм эшкын вылын, кутчысьӧмӧн узисны Маруся Кулагина да Танечка.
Ылын муртса тыдалісны еджыд пионерскӧй палаткаяс.
Веськыдвылас вӧрис шобді: кодкӧ муніс сы пытшті, ньӧти эз тыдав,— тыдалӧ, кодкӧ пионеръяс пиысь.
Катя некӧн эз тыдав.
«Кӧсйысис локны регыд, а видзӧдтӧ…
Ворота дорын час кык весь виччыси сійӧс — и тані абу».
Войыс вӧлі кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс: енэжыс сэзь, а ни ӧти кодзув эз тыдав.
Кодлӧнкӧ киясыс вештісны шобдісӧ и вошисны.
Минут-мӧд шепъясыс эз вӧрны; сэсся бара тыдовтчис челядь ки, да комбайн дінӧ петіс Васька Силов.
— Тэ эн думайт мыйкӧ сэтшӧмтор, Василиса тьӧтка,— шуис сійӧ яндысигтырйи:— ме видзчысьӧмӧн муні, ин ӧти шеп эг тальышт.
— Катяӧс эн аддзыв?
— Аддзылі бара.
— Кытысь?
Васька довкнитіс юрнас шобді му вылӧ.
— Му помас, кӧні кустъясыс.
— Мый нӧ сійӧ сэні?
— Пукалӧ.
Василиса Прокофьевна зэлӧдыштіс чышъяныслысь. разьсьӧм гӧрӧдсӧ да ӧдйӧ мӧдӧдчис шобді му пӧлӧн.
Васька суӧдіс сійӧс.
— Тэ, Василиса тьӧтка, эн мун, бурджык лоас.
Гӧгӧрвоан?
Думайтӧ сійӧ мый йылысь кӧ.
Василиса Прокофьевна эз кывзы сылысь, да шогӧ усьӧм Васька кольччис.
Унмыс сылӧн эз лок, но ӧтнаслы войнас вӧлі гажтӧм.
Сійӧ бӧр муніс комбайн дінӧ да кутіс гораа шутьлявны.
Трактористъяс эз садьмыны.
Васька скӧрысь видзӧдіс тӧлысьӧн югдӧдӧм чужӧмъяс вылӧ.
«Комбайнершаяс ещӧ!
Горючӧй абу…
Аслыныд, небось, онӧ вунӧдӧй горючӧйтӧ пуктавны.
Со Василиса тьӧткалысь сӧмын блинсӧ, кӧнкӧ, пудджын сёйинныд!»
— Эй, нывъяс, блинъяс!— горӧдіс сійӧ.
Танечка весиг эз вӧрзьы, а Маруся неуна восьтыштліс синъяссӧ да бергӧдчис мӧдар бок вылас.
«Вот и воюйт татшӧмъясыскӧд Гитлерлы паныд», — скӧрысь думыштіс сійӧ.
Залесскӧйладорсянь заводитіс пӧльтны ыджыд тӧв.
Став му пасьтаысь шобдіыс копыртчис Васькалы сэтшӧм улӧдз, мый сійӧ аддзис ылын сьӧдӧдысь кустъяс да на дінті мунысь Василиса Прокофьевнаӧс.
А кор шобдіыс веськӧдчис, кыліс зэрӧм шы кодь,— сійӧ киссис шепъясысь няньыс.
Васькалы синва петтӧдзыс лои жаль тайӧ гылалысь нянь тусьясыс.
Катя пукаліс, кусыньтӧм пидзӧсъяссӧ кияснас шымыртӧмӧн, да видзӧдіс кытчӧкӧ кустъяс вывтіыс, кодъяс вӧліны сук ру пытшкын.
— Тӧждысьысь тэ менам, мамӧ.
Но, кытчӧ ме воша?— меліа шуис сійӧ, кор кык воськов сайысь ас дінсяньыс аддзис Василиса Прокофьевнаӧс.
— Да ме нинӧм…
Узьны мыйкӧ абу окота и сьӧлӧм вылын абу лӧсьыд.
Вай, думайта, му вылӧ ветла.
Паныдасис Васька,— шуӧ: тэ тані.
Вот, думайта, бур!
Ӧтлаын пукалыштам.
Оз нин сэтшӧм частӧ лолывлы…
Коскас бытшкӧмысь чукыртчыліг мамыс пуксис Катякӧд орччӧн.
Катялӧн водзас куйлісны шобді тусьяс.
Сійӧ чукӧртіс найӧс китырнас, сэсся неуна паськӧдыштіс чуньяссӧ.
Шоб-ді тусьяс ӧтикӧн, кыкӧн гылалісны сылы водзас.
Тӧлысьлӧн вижоват югӧр улын найӧ кажитчисны дзик зарниӧн.
— Со, мам, татшӧм нянь тусьяс вывті сійӧ йӧзыс мунісны…
Няйтӧ найӧс талялісны.
— А тэ сьӧвзьы.
Мунісны и мунісны,— сідзкӧ, сознательностьныс сэтшӧм.
— Сьӧвзьыны, мам, кокни…— чӧв олыштӧм бӧрын думыштчӧмӧн шуис Катя.— Сӧмын ачыд тӧдан: войтыр вылӧ сьӧлавны оз позь — аслыд синмад веськалан, и абу сознательностьын тані делӧыс.
Мунісны миян дінті, вернӧ.
Сӧмын мыжавнысӧ та кузя оз ков найӧс.
Шогыд бедалысь шоныдтӧ оз корсь.
Шогсӧ найӧ нуисны ас вывтіныс сы мында,— нэм чӧжныс найӧ сьӧлӧмысь оз пыдзыртсьы.
Тшыгӧсь, висьӧны, гашкӧ, эмӧсь ранитчӧмъяс.
Челядьыс ӧтнаныс, батьтӧм-мамтӧмӧсь…
Аддзылін ӧд, кутшӧм киссьӧм паськӧмаӧсь, няйтӧсь?..
Бурногӧн колӧ татшӧм морткӧд…
А ме не миян йӧзӧн нимті.
Ог тӧд, мый вӧсна…
Юрӧ ыльнитіс вир…— Катя заводитіс висьтавны лӧня, но сэсся кутіс волнуйтчыны: синъясыс сылӧн мӧдісны югъявны, и гӧлӧсыс дрӧгнитіс.— Сы вӧсна, навернӧ, и мунісны водзӧ.
— Мортлӧн сьӧлӧмыд, сійӧ ӧбидчивӧй,— ышловзис Василиса Прокофьевна.— Абу кокни сійӧс места вылас инавны, сійӧ кӧ чеччӧмӧн чеччӧ.
А сэні ещӧ сэтшӧм делӧ!
И ӧбижайтчынысӧ на вылӧ грек.
Быттьӧ кулӧмаяс восьлалӧны!
Виръяйнас быттьӧ морт кыссьӧ, а душаыс сэтчӧ кольӧма — рӧднӧй местаас.
Видлы тасянь судзӧдны сійӧс.
— Та йылысь и ме думайті,— радпырысь шусис Катялӧн.— Ме дыр думайті, да…
— Катерина Ивановна!..
Катя!..— кыліс кустъяс сайсянь мужчиналӧн волнуйтчана гӧлӧс.
— Филипп,— тӧдіс Василиса Прокофьевна.
Катя звирк сувтіс.
— Тані ме, Филипп!
Батьыслысь гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын Васька первойсӧ повзис: батьыс эз тшӧкты сылы кольччыны вой кежлӧ му вылӧ.
Но любопытствоыс веніс.
Сійӧ котӧрӧн локтіс му помӧ да аддзис кустъяс дінысь Василиса Прокофьевнаӧс да Катяӧс, а налы паныд катласигтырйи ӧдйӧ матыстчис пемыд пятно.
«Ӧдйӧ мунӧ!
Мыйкӧ лоӧма».
Со куимнанныс ӧтлаасисны.
Ӧти здук мый йылысь кӧ сёрнитісны, сэсся Катя да Филипп тэрмасигтырйи мӧдӧдчисны сиктлань.
Филипп кутіс кольччыны, а Катя котӧртіс: тӧлысь югыдӧн югдӧдӧм вадорыс сылӧн ӧдйӧ-ӧдйӧ мӧдіс мелькайтны кустъяс весьтын.
Васькалӧн сэсся эз нин тырмы видзӧднысӧ терпениеыс, да сійӧ уськӧдчис паныд кустъяс пӧвстысь петысь Василиса Прокофьевналы.
— Васютка, котӧрт ӧдйӧджык, садьмӧд трактористкаясӧс!— горӧдіс сійӧ.
— А мый?
— Горючӧй Головлевоӧ ректӧмаӧсь.
Лексей Митрич вайӧма.
— Горючӧй!—любӧ лои Васькалы.— Эк, ёлки-палки!
Котӧртігас нин сійӧ кӧсйысис:
— Ме найӧс, Василиса тьӧтка, здукӧн кок йылас сувтӧда!
Василиса Прокофьевна сувтіс шойччыштны.
Лун чӧжӧн мудзӧм тушаыс ёнтіс гӧгӧр.
Но тайӧ ёнтысь дойыс ӧні эз дӧзмӧд, а сыысь вӧлі весиг лӧсьыд.
— Вот и слава тебе, господи!— шӧпкӧдіс Василиса Прокофьевна.
Тайӧ кывъяснас сійӧ петкӧдліс радлун сы кузя, мый урожай оз тыр лым улӧ, и радліс тшӧтш Катя вӧснаыс: ӧні, гашкӧ, неуна шойччыштас шогсьыс, оз мӧд кутны сьӧлӧмас беженечьяс вылӧ ӧбида.
Синвасӧ чышкалігтырйи сійӧ локтіс шобді дінӧ да меліа вӧрӧдыштіс шепъяссӧ.— Шумитан, няньӧй, скӧралан?
Нинӧм, идралам.
Ӧти мортыд — сирӧта, а машинакӧд — Илья Муромец!
Му помсяньыс котӧрӧн петіс Васька, сы бӧрся — Маруся Кулагина.
Найӧ вуджисны туйсӧ да вошины кустъяс сайӧ.
Василиса Прокофьевна шойччигмозыс сулалыштіс ещӧ кымынкӧ минут, бара шуис аслыс: «<rus>Вот и слава тебе, господи</rus>!»— да тэрмасигтырйи мӧдӧдчис сиктлань.
Недыр мысти сійӧ муніс нин сикт кузя да чуймӧмӧн видзӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Му вылӧ мунігӧн сійӧ колис сиктсӧ пемыдӧн да лӧньӧн.
И ӧні керкаяс сулалісны битӧмӧсь, а лӧньлуныс эз вӧв: кылісны вензьысь гӧлӧсъяс, дворъясын котшкӧдчисны черъясӧн — поткӧдлісны пес; мукӧд трубаяс весьтын оръясисны тӧв йылын тшын бӧжъяс.
«Мый нӧ тайӧ?
Виччысьӧны кодӧскӧ, али мый?»
Дзиръяӧд ведраӧн петіс кузнеч Вавиловлӧн мамыс.
Василиса Прокофьевна кӧсйис эськӧ сувтӧдлыны да юавны, но кыліс нюжӧдӧмӧн чукӧстӧм: «<ns>Ма-а-ам</ns>!» — да тэрмасигтырйи муніс гортланьыс.
Ӧшинь улас сійӧс виччысис ыджыд нылыс.
— Мам, час мысти ме муна.
— Кыдзи сійӧ мунан?
Кытчӧ?
— Большӧй Дрогалиӧ.
Семечки киллигмоз Маня висьталіс, мый Катя кольӧ ожерелкиса муяс вылӧ сӧмын ытшкысьясӧс да комбайнъяслы подсобнӧй вын, а мукӧдыс мунӧны Большӧй Дрогалиӧ да Гӧрд Полесьеӧ.
Дрогалиӧ бригадирӧн мунӧ сійӧ, а Гӧрд Полесьеӧ Филипп ыстӧ Марфаӧс.
— А Витькасӧ нӧ кытчӧ?— зумыша юаліс Василиса Прокофьевна.
— Кагаяссӧ кутасны видзны пионеръяс.
— Кагаяскӧд ладнӧ, сідз.
А скӧтыс?
— Катя шуӧ, и скӧтӧс пӧ дӧзьӧритасны: вердасны, лысьтасны,— ставсӧ вӧчасны, мый колӧ.
— Но, мый нӧ!..
А кымын комбайн миян лоӧ?
— Нёль.
Василиса Прокофьевна нюммуніс.
Сылы вӧлі долыд сыысь, мый став тайӧ войся олӧмсӧ садьмӧдіс сылӧн нылыс.
— Сэні Катяыс?— сельсӧветлань индігмоз юаліс сійӧ.
— Сэні.
Колхозъяскӧд телефонӧн сёрнитӧ.
Пыр локтас.
— Ачыс шуис, мый локтас?
— Ачыс.
Маняӧс колльӧдӧм бӧрын Василиса Прокофьевна водіс горничаас крӧвать вылӧ да пыр жӧ унмовсис.
Но узис сійӧ кокньыда: кыліс, кыдзи шумитісны ывлаын ас сиктса олысьяс, кодъяс вӧлі мӧдӧдчӧмаӧсь уджавны мукӧд сиктъясӧ.
Кор кылісны кильчӧ вылын кокшыяс, ӧдйӧ чеччис.
Катя пырис кыпыд чужӧма.
— Ок, мам, кынӧмӧй сюмалӧ сё кӧинлӧн моз.
— Ставыс дась, нылӧ.
Кӧнкӧ, эз на кӧдзав.
Пачсӧ вӧлі жара ломтӧма.
Катя пӧрччис тужуркасӧ да видзӧдіс, кытчӧ эськӧ пуктыны сійӧс.
— Да пукты сундук вылас.— Мамыс босьтіс тужуркасӧ.— А тэ эн-ӧ висьмы?— артмис сылӧн тревожитчӧмӧн.
И ытшкигӧн и сэки, кор пукалісны шобді му вылын, сійӧ эз бура аддзыв нылыслысь чужӧмсӧ, а чужӧмыс вӧлі гӧрд пятнояса, синъясыс гырдӧсь.
— Пустяки, мам.
Грипп, кӧнкӧ…— Сійӧ меліа топӧдіс ас бердас мамсӧ.— Кутшӧм тэ менам…
Василиса Прокофьевна эз вермы кутны нюмсӧ:
— Колхозница, кыдзи и ставыс.
Кутшӧмӧн нӧ ещӧ меным лонысӧ!
— Ме мӧдтор йылысь… ас йылысь…
Йӧй ме тэнад…
Ещӧ сыысь на омӧльджык!
Ӧд мый юрӧ пырис?
Рӧднӧй войтыр кузя сомневайтчыны!
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый сійӧ збыльысь скӧралӧ ас вылас, а синъясас скӧрлуныс эз вӧв — найӧ сералісны, радлісны.
Василиса Прокофьевна нинӧм эз гӧгӧрво, но чувствуйтіс, кыдзи нылыслӧн кыпыда волнуйтчӧмыс вуджӧ и сылы, да виччысиг чӧв оліс.
Катя крепыда окыштіс сійӧс.
— Бергӧдчӧмаӧсь, мам, беженечьясыд!
— Збыльысь?
— Вот тэныд и збыльысь!
Кайи керка вевт вылӧ, видзӧда — кустъяс дорті вӧлаяс мунӧны, мунӧны ю моз.
Мунігмозыс ковта сосъяссӧ пуджигтырйи Катя локтіс мыссян доз дорӧ.
Василиса Прокофьевна тэрмасьӧмӧн грымакыліс укватӧн.
Пач пӧдансӧ вештігӧн сійӧ шуис:
— А ме тэныд сарайӧ пельӧсас свежӧй турун пукті, сэтшӧм чӧскыд дука…
Кувшинтыр йӧв кӧбрегӧ петкӧді, кӧдзыдінӧ сувтӧді — тайӧ ӧнтай на…
Тэ ӧд радейтан…
Катя гора прысьнитіс васӧ чужӧмас.
Майтӧг быгйыс веськаліс сылы синъясас, да сійӧ читкыраліс найӧс.
— Йӧвтӧ ме юышта, а турунтор йывсьыд…
Мамыс лэдзис кисьыс пӧдансӧ.
— Неужели бара кытчӧкӧ кӧсъян мунны?
— Кӧсъя.
Ӧні, мам, колхоз дас кымын лолыштасны кокньыда, а мукӧдыс?
Мукӧдъясас ставыс важмозыс.
Колӧ йӧзӧс корсьны.
— Кытысь нӧ тэ найӧс корсян?— юаліс Василиса Прокофьевна.
— Бара беженечьяс дінӧ муна,— прӧстӧя шуис Катя да, кор казяліс мамыслысь сы вылӧ ёся видзӧдлӧмсӧ, нюммуніс.— Ставыс, мам, лоӧ бур.
Ми налы сідз олӧмсӧ лӧсьӧдам, медым найӧ тані асьнысӧ рӧднӧйяс ордын моз чувствуйтісны.
А тэ эн скӧрмы; вот вӧчам став уджсӧ — и веськыда тэ ордӧ.
Радпырысь турун вылын туплясьышта.
Катшасин дук, кӧнкӧ, кылӧ?
Лӧсьыд!
Василиса Прокофьевна ышловзис да кыскис пачсьыс дорвывтіыс кайӧм шактара гырнич, босьтіс сійӧ шактарсӧ паньӧн,— да кухняыс тырис чӧскыд ыж яя шыд дукӧн.
Тэрмасьтӧг, но ӧдйӧ сійӧ ваяліс горнича пызанвывтыр сёян, быттьӧ кӧсйис гӧститӧдны эз ӧтнассӧ нывсӧ, а, этша вылӧ, морт дасӧс.
Тарелкасянь кайис чӧскыд дука ру.
Катя сёйис, пӧсь сёяннас сотчаліг, да нюмъялӧмӧн видзӧдлывліс мамыс вылӧ, коді пызан мӧдар бокас гырыся шӧраліс нянь.
Мамыслӧн синъясыс, нылыслӧн синъяскӧд паныдасьлігӧн, югдылісны; но муртса Катя копыртліс юрсӧ, мамыслӧн чужӧмыс зумыштчыліс.
— Гашкӧ, талун век жӧ он нин мун, а?— кутчысьны вермытӧг юаліс Василиса Прокофьевна.
Катялӧн вомыс вӧлі тыр, и сійӧ решительнӧя пыркнитіс юрнас.
— Но, мый нӧ…
Ме нинӧм.
Ассьыд нывъястӧ да механиктӧ дыр кежлӧ мӧдӧдін?
— Ог тӧд, мам.
Ӧд сэні… сэні абу сӧмын сьӧкыдлунъяс…
Сэні — смерть.
«Гилялӧ кывйыд пӧрысьлӧн,— видіс асьсӧ Василиса Прокофьевна, кор казяліс, мый нылыслӧн чужӧмыс друг пемдіс.— Войджынсӧ пукаліс му вылын, беженечьяс вӧсна сьӧлӧмнас висис, ӧні муртса вунӧдчыштіс, а ме, йӧйыд, сылы бара мӧд дой вӧча…»
— Сэтшӧм нин олӧмыс, Катюша.
Ен тӧдӧ, кӧні кодӧс смертьыс суӧдны вермас.
Ставным ми ӧні сы улын ветлӧдлам.
Катя чукӧртіс кипыдӧсас нянь крӧшкияссӧ.
Чуньяснас найӧс чабраліг кӧсӧйтчӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ.
— Висьтав, мам, кагаӧс чужтыны… сьӧкыд?
— <ns>Мы-ый</ns>?— Василиса Прокофьевна гӧлӧсын кыліс радпырысь чуймӧм.
— Ме кагаяс йылысь,— гӧрдӧдӧмӧн шуис Катя.
Мамыс тэрмасигтырйи чышкис партукас кияссӧ, а сьӧлӧмыс шудаа тіраліс.
«<rus>Слава тебе, господи</rus>!
Тыдалӧ, природаыд вирас петкӧдчис».
Нюмсӧ дзебны зілиг сійӧ любуйтчис нылыслӧн гӧрдӧдӧм чужӧмӧн, и друг сылысь юрсӧ сотыштіс выль мӧвп, коді сійӧс шӧйӧвоштіс да повзьӧдіс.
«А гашкӧ, сійӧ…
И став тайӧ кадсӧ гусьӧн видзис мамсьыс?»
Сьӧлӧмсӧ дойдіс ӧбида, но радлуныс век жӧ вӧлі ыджыдджык.
— Да ӧд сійӧ, Катенька, оз ставыслӧн ӧткодя овлы,— нылыскӧд орччӧн пуксиг да коскыс вылӧ видзӧдіг шуис сійӧ.— И ӧтиыслӧн вермас разнӧй ногӧн лоны: оз пыр ӧткодь овлы.
Со Маннӧс ме неуна му вылын эг чужты, муртса кысси порог дорӧдз — и топӧдіс.
Лун куим, эг кӧ вунӧд, куйлі да бара — му вылӧ.
А кор тэнӧ чужті, муртса ловйӧн коли.
Сьӧкыд вӧлі!— Гӧлӧсас сылӧн кыліс мелілун.— И гора гӧлӧса жӧ тэ вӧлін… веськыда первой здуксяньыс, кыдзи сынӧдсӧ лолыштін.
Ме тэнад горзӧмысь и садьӧ вои.
Вавиловна гӧгиньыд — покойнича ӧні, сарство небеснӧй сылы!— шуліс: «Но, Василиса, ог тӧд, мый висьтавны тэныд — татшӧм гӧлӧс вылас эм кыкпӧлӧс примета: либӧ зэв уна шуд — амбартыр озырлун — ваяс тэныд нылыд, либӧ аддзылан уна шог сы пыр — самӧй гортӧдзыд лоӧ».
А ме сылысь ог кывзы, киясӧс нюжӧда, медым тэнӧ ӧдйӧджык босьтны да морӧс бердӧ.
Кывсӧ шуны ог вермы, сӧмын вомдоръясӧс вӧрӧда…
Василиса Прокофьевна чышкыштіс петысь синвасӧ.
Катялӧн синъясыс югъялісны думыштчӧмӧн, шоныда.
— Водзтісӧ ме кыдзкӧ…— лӧня шуис Катя да аслыс казявтӧг крӧшитіс няньсӧ тарелкаӧ.— А сійӧ, кӧнкӧ, зэв лӧсьыд…
Чужи, шуам, пи… первойсӧ чукырӧсь, нинӧм гӧгӧрвотӧм…
Горзӧ каньпи моз…
Сэсся гӧгӧрвоны кутас…
Видзӧдлас тэ вылӧ, нюжӧдас кияссӧ, гӧгрӧсіникӧсь, гырддзаас гуранторъяс… и нюжӧдӧмӧн сідз шуас: «<ns>Ма-мӧ</ns>…»
Сійӧ серӧктіс.
Серӧктіс и мамыс.
— Омӧль ӧмӧй тайӧ?
Ме важӧн тэныд висьтала — бур.
А тэ долян ӧтиӧс: «Меным ставнас районыс семья».
— …И вот лунысь лунӧ быдмӧ, быдмӧ,— водзӧ нуӧдіс Катя.— Гӧгӧрвоан, мам, видзӧдан сы вылӧ да казялан, мый сійӧ тэ вылӧ мунӧ — чужӧмнас либӧ ещӧ мыйӧнкӧ.
Узьӧ аслас зыбкаын, копыртчан сы весьтӧ…
Синлысъясыс вӧрзясны, кыптасны, да тэ вылӧ видзӧдласны сэтшӧм жӧ карӧй синъяс.
Мамыс бергӧдчис Катялань став тушанас.
— Мыйла нӧ карӧйӧсь?
Катя гӧрдӧдіс.
— Да тайӧ ме сідз… пример вылӧ.— Неуна чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ юалана видзӧдліс мамыс вылӧ.— А тэныд… Федя воӧ сьӧлӧм вылад?
— Механикыд?
— Механик.
— Весел морт…
И, тыдалӧ, уджач,— видзчысьӧмӧн вочавидзис Василиса Прокофьевна.— А мый?
— Сідз прӧстӧ…— шуис Катя да гӧрдӧдіс ещӧ ёнджыка.— Радейтӧ сійӧ менӧ, мам.
— Но?!— радпырысь шусис Василисалӧн.— А тэ?
— Ме?
Ме ог тӧд…
Эг на думайтлы та йылысь…
— Эн думайтлы?— жугыльтчӧмӧн выльысь юаліс мамыс.— Мый нӧ механикыс висьталіс тэныд?
— Эз…
Ме сідз дӧгадайтчи…
— И сёрни тіян костын сэтшӧмыс эз вӧв?
— Эз.
— А ме нин думышті…— дзикӧдз жугыльмис Василиса Прокофьевна.— Зонмыс, веськыда шуа, сьӧлӧм вылӧ воис меным.
Трактористъясыд тэнад, казялі ме, видзӧдлывлӧны сы вылӧ.
Сійӧ и гӧгӧрвоана: прӧстӧй, ён, мелі, да и чужӧм вылас, веськыда шуа, зэв лӧсьыд…
И образованиеа.
Механик!
Сійӧ чеччис.
— Ылалі ме сёрнинад тэкӧд, а ӧд кӧсйи кӧбрегӧ йӧвла петавны.
— Да меным быттьӧ оз нин и ков…
Муна ме пырысь-пыр.
— Думайтӧма тожӧ — «оз нин ков».
Ме ӧти здук.— И Василиса Прокофьевна уськӧдчис ӧдзӧслань.
Кӧбрегысь бӧр локтӧм бӧрын сійӧ горӧдіс порог дорсянь:
— Кӧдзыд.
Стӧканӧн кутан юны али чашкаӧн?
Нылыс эз вочавидз.
Кор Василиса Прокофьевна пырис горничаӧ, аддзис: Катя узис пызан сайын, киас пань кутігтырйи, да нюмъяліс.
Дас сизимӧд глава
Лунтыр сійӧ луннас зэрис, да сӧмын сёрӧн рытнас енэжыс мӧдіс воссьыны.
Кӧнсюрӧ кельыда югъявны пондісны кодзувъяс.
Большӧй Дрогали станцияын телегаясысь ректалісны лэбулӧ нянь мешӧкъяс: бойяс мунісны орчча районын, да няньсӧ мӧдӧдалісны пыдӧ тылӧ.
Трактористка Клавдиякӧд орччӧн, коді принимайтіс няньсӧ вески вылӧ, сулаліс няйтӧн резсьӧм сапӧга Катя.
Сылӧн чужӧмыс бӧръя лунъясас сэтшӧм ёна омӧльтчис, мый бандзибъясас, кор сійӧ бергӧдчыліс пӧнар югыдлань, водлісны вуджӧръяс — зэв пемыдӧсь, быттьӧ кучикас йиджтысьӧма из шом бус.
Нырыс ёсьмӧма, а синъясыс быдӧн вылӧ да быдтор вылӧ видзӧдісны нюмтӧг — лӧзӧсь, быттьӧ сукмӧм лазурь.
Сійӧ сӧмын на воис великолужскӧй колхозса гумлаяс вылысь да зумыштчӧмӧн кывзіс олӧма колхозницалысь, коді висьтавліс сёрнияс йылысь, быттьӧкӧ пӧ немечьясӧс кутны вынъяс оз тырмыны да лэдзасны найӧс Волга сайӧ, Мӧскуалань.
— Ме быттьӧ эськӧ и ог верит тайӧ ставыслы,— шуис колхозница, кодлы эз ло лӧсьыд Катялӧн чӧв олӧмысь.— Мыйӧн пансяс татшӧм сёрни, ме шуа бабаяслы: «Да эз ӧмӧй висьтавны эськӧ миянлы, дзебисны ӧмӧй эськӧ войтырсьыс, сэтшӧм кӧ омӧль вӧлі?»
Прӧстӧ ӧд больгӧны, нылӧй, а?
Телегаяс да вески дорын сулалысь йӧз локтісны матӧджык.
Сійӧ кадсянь, кор немечьяс пырисны орчча районӧ, быдлаын — и станцияясын и колхозъясын — видзӧдісны Катя вылӧ со татшӧм виччысяна синъяс.
Найӧ вӧліны гӧгӧрвоанаӧсь кывъястӧг: кор воас отступайтӧмлы пом?
Лэдзисны немечьясӧс Днепр вомӧн да Смоленщиналӧн пемыд вӧръяс пыр, а Волга вомӧн — татшӧмтор некутшӧм ногӧн оз позь: лэдзны Волга вомӧн — сійӧ лоӧ лэдзны Мӧскуалань.
— Та кузя ме верма висьтавны сӧмын сійӧс, мый эм сьӧлӧм вылын.— Катя пуктіс кисӧ морӧс бердас.— Вот чувствуйтсьӧ тані — огӧ лэдзӧй…
Огӧ вермӧй лэдзнысӧ!
Гашкӧ, сы гӧлӧсын кыліс ыджыдджык уверенность сы серти, коді вӧлі тайӧ быд нывбаба сьӧлӧмын,— колхозницалӧн синъясыс югдісны.
Пӧся мӧдісны ӧтпырйӧ ставныс шумитны:
— Не долженӧсь!
— Оз тырмыны боечьяс — мед миянӧс корасны, ставным мунам!
— Мунам!
Коді мыйӧн сувтам да места вылысь огӧ вӧрзьӧй!
Станция ӧдзӧсӧд котӧрӧн петіс дежуритысь комсомолка Верунька Никонова.
— Катюша, телефон дорӧ тэнӧ… ӧдйӧджык.
Корӧма вӧлӧм Зимин.
Сійӧ шуис сӧмын вит кыв, но найӧ кӧрттувъяс моз сатшисны сьӧлӧмас.
Катя шатлалігтырйи петіс ывлаӧ.
— Ёртъяс, вӧв меным…
Сійӧс кытшалісны.
Сійӧ видзӧдліс колхозникъяслӧн тревожитчана чужӧмъяс вылӧ.
На пӧвстын вӧліны и беженечьяс, кодъясӧс сійӧ уговоритіс кольччыны Пенскӧй районса колхозъясӧ.
Синъясыслы лои пӧсь, и сійӧ сьӧкыд-пырысь шуис:
— Эвакуация…
Та йылысь юӧрыс ӧти здукӧн паськаліс став район пасьта.
Эвакуация вылӧ срокыс вӧлі вывті ичӧт; и быдлаын кыптіс суматоха.
Певскӧ воӧм бӧрын Катя дыр эз вермы писькӧдчыны Сӧветъяс керкалань — уличаясын некытчӧ вӧлі тувччыны.
Ямщикъяс лёкысь кучкалісны вӧвъяснысӧ, бӧрдісны челядь, телегаяс, йӧз да скӧт потокын тыдовтчылісны красноармейскӧй шинельяс.
Катясянь некымын воськов сайын, кор сійӧ писькӧдчис, медбӧрын, Сӧветъяс керкаса дзиръя дорӧ, мыччысис пемыдсьыс орудиелӧн стволыс, а веськыда сы синъяс водзын тыдовтчис вӧв юр.
— Гражданка!
Эй, гражданка!
Эн путайтчы кокъяс улын, чӧртыс мед нуас тэнӧ!— горӧдіс ездӧвӧй.
Катя шыбитчис бокӧ да котӧрӧн муніс кильчӧлань.
Партия райкомса общӧй отделын вӧлі шума, а каминын жара ыпъяліс би — сотісны бумагаяс.
Некод вылӧ видзӧдтӧг Катя ӧдйӧ муніс Зимин кабинетлань.
Техническӧй секретарыс потшис сылы туйсӧ.
— Извинит, Катерина Ивановна, но Зимин ёрт…
Катя нинӧм шутӧг вештіс сійӧс да йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Зимин лэдзис сійӧс да бара игналіс ӧдзӧссӧ ключӧн.
Кабинетын джоджас туплясисны косявлӧм бумага гуръяс, пызан ящикъяссӧ вӧлі кыскалӧма, папкаясыс чукӧръясӧн куйлісны пызан вылын, стулъяс вылын, диван вылын.
Катя локтіс пызан дорӧ.
Сійӧ сулалыштіс, сэсся сьӧкыда пуксис стул вылӧ, веськыда кутшӧмкӧ бумагаяс вылӧ, да бӧрддзис; чужӧмсӧ тупкис кияснас.
Зимин сулаліс, паръяссӧ курччалігтырйи, да видзӧдіс, кыдзи дрӧгнитавлісны Катялӧн пельпомъясыс.
«Неужели дзикӧдз слабитӧма, повзьӧма?»
— Катя!— чукӧстіс сійӧ ньӧжйӧник, но властнӧя.
Чувство, коді тшӧктыліс водзті шуны тайӧ лӧз синъяса нывсӧ аслас нылӧн, ӧні чӧв оліс.
Сы водзын вӧлі коммунист, код вӧсна сійӧ кывкутіс партия водзын да аслас сӧвесть водзын.
Сӧмын на ӧні, бумагаяссӧ разбирайтігӧн, сійӧ думсьыс прӧверяйтіс быд партиецӧс на пиысь, кодъяс тайӧ войӧ долженӧсь сыкӧд ӧтлаын мунны вӧрӧ, да решитіс, мый отрядын сылӧн заместительӧн лоӧ Катя; бурджык помощникӧс, думайтіс сійӧ, не аддзыны,— и вот, пӧжалуйста, Катя сы водзын сыркъялӧ-бӧрдӧ, ставнас дрӧжжитӧ.
Тайӧ вӧлі виччысьтӧмтор, дӧсаднӧ да вӧчис сылы дой.
— Мукӧдсянь кӧ ещӧ, а тэсянь эг виччысь.
Яндзим!— резкӧя шуис Зимин.— Тэ став йӧз син водзын пыр.
Гӧгӧрво да помнит: ни менам, ни тэнад абу право слаблун вылӧ.
Катя ньӧжйӧникӧн лэптіс бӧрдӧм чужӧмсӧ.
Сійӧ дыр да чуймӧмӧн видзӧдіс Зимин вылӧ.
— Эн гӧгӧрво тэ менӧ…
Абу ме слаб, ачыд тӧдан…
Катя муніс ӧшинь дорӧ, сулаліс кыв шутӧг да, аслыс казявтӧг, чабраліс шторасӧ.
— Дойыс пыр вӧлі,— гортӧма шуис сійӧ пыдысянь лолыштӧмӧн.— Помнита, кор сдайтісны Одесса, лолӧс весиг сувтӧдіс тайӧ дойыс.
Чувствуйтчис: оз позь дойыслы водзӧ быдмынысӧ, некытчӧ!
А вот талун… ӧні…
Ӧд тані быд пу быттьӧ ачым быдті… быд турунтор… рӧднӧй.
Катя босьтіс асьсӧ киӧ; сійӧ муніс кабинет кузя, сэсся сувтіс ӧдзӧслань мышкӧн.
— Тэ тӧдан, Зимин, ме эг жалитлы вынъяс.
Сӧмын и олі сійӧн, медым олӧмыс ӧдйӧджык…
Гӧгӧрвоан?
А ӧні… быттьӧ ме вывті став тайӧ телегаясыс да йӧзыс мунісны-пышйисны…
Зимин эз вештыв сы вылысь небыдика югъялысь синъяссӧ.
Да, сійӧ гӧгӧрвоис Катялысь состояниесӧ и пыр шоныдджык и шоныдджык кутіс лоны сылӧн сьӧлӧм вылас.
«Мед висьталас ставсӧ — сійӧ кокньӧдас.
Мед бӧрдыштас.
Нинӧм»,— думайтіс Зимин.
Катя мудзпырысь кунис синъяссӧ.
И аддзис сійӧ зэв гырысь, пашкыр пожӧмъяс, кыліс налысь шувгӧмсӧ.
Найӧ вешйисны, и костъясӧдыс паськыд саридз моз лӧзаліс шабді.
Катя сьӧкыдпырысь лэптіс сьӧктаммӧм синлапъяссӧ.
— И лэдзны татчӧ немечьясӧс, медым найӧ соталісны, жугӧдлісны, пежӧсьтісны…
Лёк дукӧн тыртасны найӧ став сынӧдсӧ, и быдлаын лоӧ вир…
Вир!
Сійӧ веськӧдчис, локтіс Зимин дінӧ.
Вомдоръясыс сылӧн дрӧгмуніны, а пемдӧм синъясас ыпнитісны скӧр бияс.
— Тэ шуин «слаблун»?
Да?— сы чужӧм вылын вӧрисны желвакъяс.— Ме кӧ эськӧ…
Тэ гӧгӧрвоан?..
Ме кӧ эськӧ верми аслам олӧм донӧн сувтӧдны немечьясӧс, думыштчи ӧмӧй эськӧ?
Зимин сьӧлӧмсяньыс кутліс сійӧс.
— Верита.
Тэ прӧстит, менам кывъясӧй кӧ ӧбидитісны тэнӧ.
Тожӧ, буракӧ, нервъяс…
Сійӧ дженьыдика висьталіс лоӧм обстановка йылысь.
Аски налы колӧ мунны карысь.
Колӧ петкӧдны став медся коланасӧ да сотны архивъяс — тайӧ ставыс, мый найӧ удитасны вӧчны.
Сылы, Катялы, колӧ сотны ассьыс архивсӧ да нуӧдны комсомольскӧй активлысь собрание.
— Гортад тэнад эм мыйкӧ: списокъяс, отчётнӧй материалъяс?
— Мыйсюрӧ эм.
— Сот жӧ.
— Ладнӧ, но сӧмын бӧрынджык.
Ӧні менам бюро, пӧшти ставныс чукӧртчисны нин, а ме тэ ордӧ волі бӧрдыштны.
Верми ме сэні бӧрддзыны, а сійӧ абу лӧсьыд…— Вомдоръясыс муртса нюммуныштісны.— Миян абу право… слаблун вылӧ…
Зимин кутыштіс сійӧс.
— Нинӧм, нылукӧй.
Кыдзи тэнад мамыд шуӧ: «ставсӧ венам».
abu
abu
abu
abu
abu
abu
abu
Воас час, сідзи кучкам тайӧ немчурасӧ, мый сыысь и лы ни ку оз коль.
Сідз ӧд?
— <ns>Сі-идз</ns>.
abu
abu
abu
abu
Но сӧмын бӧрыннас и ми огӧ чукӧртӧй ставсӧ сійӧс, мый вӧчим тайӧ вояс чӧж.
Став олӧмсӧ ковмас выльысь стрӧитны.
— Стрӧитам…
А мый тэнад бюро вылад?
— Бюро вылын?
Колӧ бӧрйыны комсомолечьясӧс подпольеын уджалӧм вылӧ.
— Бур.
Партиечьяс пиысь ми бӧрйим нин подходящӧй йӧзӧс.
Тэ тӧдан, мый Федя локтіс?
— Ӧдзӧс дорын паныдасим.
Эз кӧ чукӧст — эг тӧд эськӧ, навернӧ: омӧльтчӧма, бинтуйтӧм юра, ӧти киыс кӧртӧд йылын ӧшалӧ.
Катялӧн синъясыс, быттьӧ прӧщайтчигӧн, кытшовтісны кабинетсӧ да сувтісны нянь тор вылӧ, коді куйліс пызан помын.
Сійӧ босьтіс няньсӧ, чабралыштіс чуньяснас.
Няньыс вӧлі чорыд.
— Тэ кор медбӧръясьыс сёйлін?
— Сійӧ абу важнӧ, — омӧлика кылысь артиллерийскӧй лыйсьӧм шыӧ кывзысиг сідз-тадз шуис Зимин.
— «Абу важнӧ»,— нерыштіс Катя.— Зэв важнӧ, Зимин!
Ачыд пыр долян — тышкасьны, овны.
Сёйтӧг оз овлыны. — Сійӧ кыскис портфельсьыс булки да тубрастор.
— Тані кукань яй.
Зимин нюммуніс, кӧсйис мыйкӧ шуны, но тайӧ кадӧ матын заводитісны лыйсьыны зениткаясысь.
Кӧнкӧ дзик орччӧн йиркнитіс сідз, мый зёльмуніны стеклӧяс.
Уличасянь кылісны горзӧмъяс, кодъяс ӧтлаасисны ӧти дорвыв ойӧстӧмӧ.
Катя кельдӧдіс да видзӧдліс Зимин вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг.
— Мун,— шуис Зимин.
— Муна, Зимин ёрт!
А бӧрдны… сэсся ог кут.— Сійӧ чорыда кабыртіс кулакъяссӧ. — Муна.
Коридорын сійӧс виччысис Маруся Кулагина.
Дас кӧкъямысӧд глава
Ӧшинь улын гажтӧма качайтчисны жасминлӧн куш увъясыс.
Тшына, ульсалӧм сынӧдыс тіраліс матыса артиллерийскӧй канонадаысь.
Звӧнитіс телефон.
Маруся дрӧгнитіс да босьтіс трубкасӧ.
— Кытысянь?
Нинӧм ог вермы гӧгӧрвоны.
Мый?
Сійӧ бергӧдчис Катялань, коді тэрмасигтыр шыблаліс пачӧ бумагаяс.
— Ожерелкисянь звӧнитӧны.
— Ожерелкисянь?— Катя кватитіс сы киысь трубкасӧ.— Ме, Катя!..
Сёрнитіс Филипп Силов, но мый йылысь — оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
Мыйкӧ немечьяс йылысь.
Ӧтчыд гӧлӧсыс яснӧя шуис мамыслысь нимсӧ.
— Филипп!
Висьтав мамлы, мед оз волнуйтчы.
Талун вой кежлӧ лоа Ожерелкиын…
Кылан, Филипп?
Талун вой кежлӧ!
Трубкаын мыйкӧ трачкӧдчыштіс, рутшмуніс да ланьтіс.
— Филипп!
Катя скӧрысь личкис рычагсӧ.
— Станция!
Мыйла торйӧдінныд?
— Эгӧ ми торйӧдӧй,— нервнӧя шыасис телефонистка да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс:— Ожерелкикӧд йитӧд ори.
— Ори йитӧд!..— ньӧжйӧник шуис Катя.— Гашкӧ, найӧ Ожерелкиынӧсь нин?
Сійӧ малыштіс кинас чужӧмсӧ, лажыньтчис бара голландскӧй пач водзӧ да лёкысь кутіс шыблавны кольӧм бумагаяссӧ биӧ.
Маруся синваӧн тырӧм синъясӧн видзӧдіс би вылас.
Лолавны вӧлі сьӧкыд.
<rus>Ах ты, сад, ты мой сад…—</rus>
пырис жырйӧ код гӧлӧсӧн сьылан песня.
Орудийнӧй лыйсьӧмлӧн йиркакылӧм дырйи тайӧ сьылӧмыс гораліс дикӧя да кыдзкӧ шуштӧма.
— Аришка Булкина,— зывӧктӧмӧн шуис Катя.
Маруся восьтіс ӧшиньсӧ.
Кильчӧ улыс тшупӧд вылын пукаліс кушмӧм юра старик, сылӧн вомас чурвидзис помӧдз куриттӧм чигарка; сійӧ нюжӧдіс табак кӧшельсӧ мӧд стариклы, коді пукаліс кильчӧ дорас куйлысь из вылын.
Туй кузя таркӧдісны беженечьяслӧн телегаяс.
<rus>Сад зелененький…</rus>
Орчча керка пельӧс сайысь шатлалігтырйи петіс лёзь юра томиник баба.
— И-их!— чирӧстіс сійӧ.
<rus>Что ты рано так цветёшь,</rus>
<rus>Осыпаешься?</rus>
Кильчӧ тшупӧд вылын пукалысь старик сьӧвзис, а мӧдыс, скӧрысла дрӧжжитігтырйи, горӧдіс:
— Аришка!
Тэ эськӧ, сука, кӧть татшӧм лунъясас яндысин.
Баба сувтіс да немъяндысьтӧг чургӧдіс кынӧмсӧ.
— А мыйӧн луныс омӧль?— юаліс сійӧ кирган гӧлӧсӧн.— Войбыд зэрис, а ӧні, видзӧдтӧ, шонді петіс, енэжыс кельыдлӧзӧн кутіс лоны…
Со кутшӧм мича!
Мый йылысь меным шогсьынысӧ?
Большевикъяс йылысь?
Дас кӧкъямысӧд воын найӧ миянӧс помӧдз куштісны — нинӧм эз кольны…
Да ме лёксӧ на вылӧ ог кут: пышйӧны — и мед.
Меным абу делӧ наӧдз.
— Вот кор петкӧдласны тэныд гажсӧ немечьяс, сэки мӧд ногӧн кутан сьывны.
Садйыд оз вежӧн, а сьӧдӧн кутас кажитчыны.
— Меным гаж петкӧдласны?— Аришка серӧктіс.— Да мыйысь нӧ, мусаӧй?
Мый ме омӧльсӧ вӧчи немечлы?
Прӧстӧй йӧзтӧ найӧ оз вӧрзьӧдны.
Сійӧ локтіс кильчӧ дінӧ да, вомдоръяссӧ кинас чышкыштӧм бӧрын, лажыньтчис.
— Гӧститӧдӧй, кавалеръяс, табакнад.
Тшупӧд вылын пукалысь старик скӧрысь эрыштчис.
— А но, весась!
Татшӧм стерволы не сӧмын табак — куйӧдыс жаль.
Аришка ӧбидитчис да, матьыштӧм бӧрын сувтіс, шатовмуні.
«Збыльысь, кутшӧм стерво!» — думыштіс Маруся да сылы зэв окота лои кучкыны тайӧ бабасӧ.
— Ставыс,— шуис Катя.
Пачын сьӧдӧдісны, пӧрисны пӧимӧ бумага листъяс.
Катя сувтіс джоджысь да медбӧръяысь гӧгӧр видзӧдліс жырсӧ.
Крӧвать югъялыштіс никелируйтӧм шарикъяснас.
Джоджӧдз лэччысь прӧшви пыр тыдаліс еджгов дзоридзьяса кельыдлӧз покрывало.
Юрлӧсъяс — еджыдӧсь, пушыдӧсь, бокъясӧдыс мичаа вышивайтӧма, и сы пыр тыдалісны югыдлӧз улыс наволочкаяс.
Стенъяссӧ шыльыда вӧлі шпалеритӧма сыӧн радейтана розӧвӧй рӧма обойясӧн.
Став кӧлуйыс, кодъяс дінӧ сійӧ сэтшӧма велаліс, мый весиг эз казявлы найӧс: и книжнӧй шкапкӧд орччӧн сулалысь тайӧ сьӧд диваныс, и дзик ӧшиньдорса письменнӧй пызаныс, пластмассаысь вӧчӧм чернильнӧй приборыс да став мукӧдторйыс — быд мелочь — кажитчисны сылы сэтшӧм донаӧн, матысаӧн, мый сьӧкыд вӧлі вештыны синъястӧ.
Катя босьтіс «ВКП(б) историялысь краткӧй курс», кытчӧ вӧлі пукталӧма пасйӧдъяс пыдди зэв уна бумага торъяс; сійӧ мыйлакӧ шыблаліс став бумага торъяссӧ да бӧр пуктіс небӧгсӧ пызан вылӧ.
Муніс шкап дінӧ.
Стеклӧалӧм полкаяс вылын дзескыда сулалісны небӧгъяс — Ленин, Сталин, Пушкин, Лермонтов, Маяковский, Некрасов, Горькӧй, Бальзак.
Тайӧ вӧліны эз прӧстӧ небӧгъяс, а сылӧн ёртъяс, велӧдысьяс.
Найӧ отсалісны Катялы пыдісяньджык гӧгӧрвоны олӧмсӧ да радейтны олӧмсьыс ставсӧ, мый шогмӧ радейтӧм вылӧ.
Видзӧдіс на вылӧ Катя, да синъяс водзас сувтіс сылы, кыдзи немечьяс пырасны жырйӧ, жугӧдласны шкап стеклӧяссӧ да мӧдасны чашйыны, талявны кокъяснас тайӧ небӧгъяссӧ.
И вӧлі сылӧн сэтшӧм чувство, быттьӧ небӧгъясыс ловъяяс моз кӧритӧны сійӧс враглы найӧс кольӧмысь.
Катя кыскыштіс кольчаӧдыс, и шкапыс воссис.
— Катюша!
Тэ найӧс кӧсъян жӧ?
Катя дрӧгмуні.
— Мый — кӧсъян жӧ?
Маруся довкнитіс юрнас пач вылӧ.
Катя гӧгӧрвоис да шатовмуні шкап дінсьыс, а мӧвпас югнитіс: «А гашкӧ, и збыльысь сотны?
Мукӧд сотӧны…»
— Ог, мед нин мый лоан ло, Маруся, аслам киясӧн шыбитны найӧс биӧ — ог… ог вермы…
Абуӧсь менам сэтшӧм вынъяс…— шуис сійӧ.
Шӧр полка вылас ӧти небӧг неуна вӧлі чургӧдчыштӧма радсьыс.
Маруся кыскис сійӧс: «Кыдзи калитчис сталь».
— Лыддьылін, дерт?— юаліс Катя.
— Да.
— А ме пӧшти ставнас наизусть тӧда…
Павка…
Со вӧлі… настоящӧй морт!
Катя босьтіс пӧдруга кисьыс небӧгсӧ, листалыштіс.
— Зэв ёна радейта со тайӧ местасӧ.
Кывзышт, Маня: «Медся донаыс мортлӧн — сійӧ олӧм…
Сійӧ сетсьӧ сылы ӧтчыд, и овны сійӧс колӧ сідзи, медым эз вӧв яндзим некутшӧм пӧльзатӧг олӧм воясысь…»
Катя нёровтчис мышнас стен бердӧ, и кунис синъяссӧ да топӧдіс небӧгсӧ морӧс бердас.
Топыда куньӧм синъяссьыс петісны кык синва моль да ӧшйисны синлысъяс вылас.
— Бур,— шуис сійӧ пӧшти шытӧг.— Зэв бур!
Вот буретш тадзи, Маня, кыдзи шуис Островский, сӧмын тадзи…
Сы синъяслӧн кельыдлӧз рӧмыс заводитіс пемдыны; и кор найӧ лоины сэтшӧм жӧ лӧзӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны минут сайын, сійӧ шуис ньӧжйӧник, быттьӧ аслыс:
— Некор на сійӧ эз вӧв татшӧмӧн.
abu
— Коді, Катюша?
— Тайӧ тышыс, код йылысь висьталӧ Островский, человечествоӧс мездӧм вӧсна.
Гораа укйӧдлісны орудиеяс.
Восьса ӧшиньӧд пырис тӧвру, ёна кутіс кывны порох дук.
Катя пуктіс небӧгсӧ полка вылӧ.
— Мед кӧть мый лоӧ, а ме… ог вермы.
Мунам ӧдйӧджык татысь!
Маруся босьтіс джоджсьыс сьӧкыд виж чемодан.
Кор нывъяс петісны ӧдзӧсӧд, Аришка чужӧм вылын, коді век на сулаліс неылын кильчӧсянь, паськаліс нюм.
Катя вочавидзис старикъяс чолӧмалӧм вылӧ да первойӧн лэччис поскӧдыс.
— Юбкаа комиссар!— шатлалігтырйи Аришка потшис сылы туйсӧ да улӧ копыртчыліс.— Пышъян?
Шуда туй тэныд!
Нывъяс нинӧм шутӧг мунісны сы бокті.
Улича кузя чукӧръясӧн да ӧткӧн-ӧткӧн восьлалісны раненӧй боечьяс.
Йӧзыс петалісны керкаясысь нопъясӧн, чемоданъясӧн да кӧрзинаясӧн.
Найӧ сувтлывлісны, кывзісны пушкаяслысь йиркӧмсӧ, гӧгӧрвоана видзӧдлывлісны мӧда-мӧд вылас да котӧртісны ставныс ӧтарӧ.
— Страшнӧ, Катя,— йирмӧгысь йӧжгыльтчӧмӧн шуис Маруся.— Став тайӧ лунъяссӧ ми тэкӧд сэтшӧм ӧтвылысь, бура олім, а ӧні, татшӧм кадӧ, торйӧн лоам.
Гашкӧ, позьӧ ӧтлаын?
— Сиктъясын миян колӧ лоны асланым, надежнӧй йӧз.
Бюро утвердитіс тэнӧ, Маруся.
Маруся копыртіс юрсӧ.
— Сідзи колӧ, Маруся.
А сэсся ӧд ми кутам аддзысьлывлыны, гашкӧ, частӧ.
Вежалунӧ виччысь менӧ Глаша поляна вылын, кыдзи сёрнитчим.— Катя сувтіс, кутліс сылысь кисӧ.— Ӧтитор йылысь кора: видз асьтӧ.
Кор лоӧны тіян хуторын немечьяс, тэ дзебсьы, эн петкӧдчы.
И вообще ов сідзи, медым омӧльджыка тэнӧ казялісны, эн кыскы ас вылад внимание.
Быдсяма йӧз эмӧсь.
Аддзылін Аришкасӧ?
Радлӧ, пежыд.
— Ме гӧгӧрвоа,— ньӧжйӧник шуис Маруся.— Тэ вӧсна ме пыр кута повны: кӧні тэ, мый тэкӧд?
На мышкын пыр ёнджыка кыптіс шум, и Маруся видзӧдліс пельпом вомӧныс.
Посёлковӧй улича пасьталаті веськыда на вылӧ гӧнечӧн тӧвзис конница.
Гажтӧма югъялісны октябрся скуп шондіӧн югдӧдӧм каскаясыс.
Боечьяс ӧшӧдӧмаӧсь юръяснысӧ, чужӧмъясныс зумышӧсь.
Гӧрд Армия муніс асыввылӧ.
— Пока, Манечка,— шуис Катя.
Сійӧ окыштіс пӧдругасӧ, босьтіс сы киысь чемодансӧ да, туй вомӧныс вуджӧм бӧрын, саялі переулокӧ.
* * *
Рыт кежлас фронт лои эз сӧмын кыланаӧн, но и тыдаланаӧн: бойяс мунісны карсянь сӧмын кык километр сайын.
Тӧлыс пӧльтіс рытыввывсянь, да уличаяс кузя вольсассис гудыр порох тшын.
Сӧветъяс керкаса кильчӧ дорӧ котӧрӧн воӧм бӧрын Федя сувтыштліс, медым шойччыштны.
Партия райком ӧшинь улын артиллеристъяс ноксисны вокзаллань веськӧдӧм орудиеяс дінын.
Няйтӧн да кутшӧмкӧ краскаӧн ляксьӧм шинеля лейтенант, пель дінас трубка пуктӧмӧн, командуйтіс:
— <rus>Прицел восемнадцать минус четыре…</rus>— Босьтіс трубкасӧ пель дінсьыс.— Наступайтысь зверъяс кузя…— Да ӧвтыштіс кинас:— Би!
Кыкнан орудиеыс сідзи укнитісны, мый дрӧгмуні муыс, да быттьӧ налы вочакыв пыдди кыліс шутёвтӧм, сэсся взрывлӧн йиркнитӧм.
Колхознӧй улича вылын качис енэжӧ сьӧд тшын сюръя, кыптісны вывлань розӧвӧй би кывъяс.
Взрывыс вӧлі сэтшӧм ён, мый воис му кузя кильчӧ дорӧдз, и Федя чувствуйтіс кокпыдӧсъясас кучкӧм да пидзӧсъяссяньыс мышкуланьыс кыптысь ёнтана дрӧж.
— Да-а, поводдя талун,— шуис сійӧ тӧждысьӧмӧн.
Пос вылас вӧлі пемыд.
Вылысянь кыліс гӧлӧсъяслӧн пыр содысь шум да кокшыяс, тыдалӧ, активлӧн собраниеыс помасьӧма нин.
Федя воськовтіс пос тшупӧдъяс кузя котӧрӧн лэччысь нывъяслы паныд.
— Зимин да Катя сэнӧсь?
— Коді юасьӧ?— чукӧстіс сійӧс пос площадка вывсянь мужичӧй гӧлӧс.
— Тайӧ ме, Голубев.
Яръюгыд би синтӧммӧдіс сійӧс.
— А Катя пыр на тӧждысис, мый тэ он удит.— Саша лэдзис карманнӧй пӧнариксӧ да дженьыдика висьталіс, мый йылысь муніс сёрниыс актив собрание вылын.
Кор Федя тӧдмаліс сысянь, мый Катя муніс Зимин дінӧ, Федя котӧртіс вылӧ, но райкомын Катя эз вӧв.
Редакция ӧдзӧс дорын сулаліс тётя Нюша, коді вӧлі, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, кывзысьӧ да сьӧкыда ышловзис.
— Чайкаӧс энӧ аддзылӧй?— юаліс Федя.
— Тані.
Редакция ӧдзӧс воссьыштіс, да Федя ас водзвывсьыс аддзис Катяӧс.
Сылӧн гимнастёрка вылын крестасьӧмаӧсь портупея ременьяс, бокас ӧшаліс кобура.
— Воин?— зэв рад лои Катя.— Но, кыдзи?
— Задание выполнитӧма, став тракторъяссӧ ӧтитӧг петкӧдӧма стройысь.
— Бур.
Актив постановление йылысь тӧдан?
— Саша висьталіс.
— Нылӧй, а мый нӧ мекӧд он прӧщайтчы?— негораа кӧритыштіс тётя Нюша.
Катя кутліс сійӧс, а синъяссӧ бара чӧвтліс Федя вылӧ.
— Тэ веськыда вӧрӧ?
— Да.
Тэкӧд ӧтлаын.
— Бур.
Сӧмын ме первой Ожерелкиӧ кежала.
Ой! — горӧдіс сійӧ да тупкис кияснас чуналӧм пельяссӧ.
Немецкӧй снаряд разорвитчис самӧй кильчӧ водзын, стенъяс ратшкакылісны, пос площадка вылӧ зильмуніны-киссисны ӧшинь стеклӧяс.
— Немечьяс!
Самӧй кар дорас нин…
Немечьяс!— кыліс уличасянь нывбабалӧн горӧдӧм.
Тётя Нюша кватитіс Катяӧс да бӧрддзис.
— Кыдзи нӧ ӧні, нылӧй… немечьяс!..
— Нинӧм.
Кор миян кутасны мунны карысь, электростанция сетас сигнал — кузь сирена.
Ӧні абу на ӧпаснӧ.
Катя малалыштіс юрсӧ сы бердӧ топӧдчӧм пӧрысь нывбабалысь.
Талун ставыс, мыйкӧд ковмис янсӧдчыны, вӧлі кыдзкӧ торъя дона сьӧлӧмлы.
— Олыштам на ӧтлаын, тётя Нюша, уджыштам.
Ӧд ми огӧ кувны мунӧй.
Пельын век на тиньгис первой взрывсьыс, а стеклӧяс бара зильмуніны, да жугалӧм ӧшинь пыр ӧвтыштіс курыд тшын дукӧн.
— Колӧ мунны,— тэрмӧдліс Федя.
Катя крепыда топӧдіс ас бердас тётя Нюшаӧс да окыштіс сійӧс.
Сэсся восьтыштіс редакцияӧ ӧдзӧссӧ да горӧдіс:
— Эн манитчы, Коля!— да бергӧдчис Федялань.— Мӧдім.
— А мый нӧ Брагиныс сэні сы дыра пукалӧ?— Катя бӧрся пос кузя лэччигӧн юаліс сійӧ.
— Шрифт бӧрйӧ.
Кутам лэдзавны населениелы листовкаяс.
Ӧдзӧс вугйӧ кутчысьӧм бӧрын Катя бергӧдчыліс.
— Тӧдан, Федюша, менам сӧмын комын вит комсомолка…
Тэ вӧвлін коркӧ кералӧм вӧрын?
— Удайтчыліс…
— Вот и менам сідз жӧ…
Кор пыри залӧ, видзӧда — но, кыдзи кералӧм вӧр.
Нывъяс чукӧртчӧмаӧсь чукӧрӧ, а тыртӧм стулъясыс — быттьӧ мыръяс.
Сійӧ нетшыштӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ.
Карыс вӧлі ставнас тшын пиын.
Вир гӧрд да рыжӧй лестукъясӧн шыбласис вывлань енэжӧ керка вевтъяссянь би.
Скверын орудиеяс дінын важмоз ноксисны артиллеристъяс.
Метр кык сайын насянь эрсвидзис сьӧд гуран, да сы дінын куйлісны кык красноармеечлӧн вирӧссьӧм шойясыс — татчӧ веськалӧма снаряд.
— Би! — кысянькӧ тшын кымӧр сайсянь горӧдіс лейтенант чирӧм гӧлӧсӧн.
Орудиеяс лыйисны, и сэк жӧ пельтӧ косявмӧн тювӧстіс сирена: Гӧрд Армия муніс карысь.
Видзӧдіс Катя, быттьӧ измӧма, пӧжаръяс вылӧ, и сылӧн синъясыс вӧлі тырӧмаӧсь синваӧн.
— Регыдджык, Катюша,— тӧждысис Федя.
— Сэні жӧ Зимин, Коля.
Сійӧ индіс пемыд ӧшиньяс вылӧ да меліа топӧдліс Федялысь гырддзасӧ.
— Ме зэв рад, Феденька, мый тэ бӧр локтін.
Татшӧм кадӧ колӧ миянлы ӧтлаын…
Гашкӧ, оз сэтшӧм сьӧкыд ло…
Сирена ланьтіс, да ӧттшӧтш, быттьӧ лӧньлуннас личкӧм, ори и орудиеяслӧн йиркӧмыс.
Орчча керкалӧн сотчысь вевт трачкӧдчӧм пыр ылысянь кылісны кутшӧмкӧ командалӧн кывъяс.
Кильчӧ вылӧ котӧрӧн петіс тётя Нюша — кельдӧдӧма, повзьӧма — да шӧйӧвошӧмӧн пондіс видзӧдны артиллеристъяс вылӧ, кодъяс жуглісны палисадниксӧ, медым петкӧдны скверысь орудиеяссӧ.
Катя кватитіс сы киысь ӧдзӧссӧ.
— Мый нӧ найӧ?— вашнитіс Катя пемыдас сюся видзӧдігтырйи.
Улича помын тыдовтчис орудиелӧн кузь ствол, мӧд, коймӧд…
Сӧветъяс керка дінті прӧйдитӧм бӧрын орудиеяс сувтісны да ньӧжйӧникӧн кутісны бергӧдавны ассьыныс стволъяссӧ сэтчань, кытысь сӧмын на воисны.
Катя кыліс пос кузя тэрмасьӧмӧн лэччысь кокшыяс да кокньыда лолыштіс:
— Локтӧны жӧ сэсся!
Ывлаӧ котӧрӧн петісны Зимин да Коля Брагин.
Зимин вӧлі портупея ременьясӧн зэлӧдӧм шинеля да гӧрд звёздочкаа картуза.
— Чайка!
Тэ тані на?
Тэрмасьӧй, ёртъяс.
— Би!— кыліс туй вывсянь.
Дас ӧкмысӧд глава
Ожерелкиӧ немечьяс воисны шонді лэччандорыс.
Каскаяса да турунвиж френчьяса мотоциклистъяс, няйтсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ резіг, лэбыштісны сикт улича вылӧ.
На пӧвстысь ӧти муніс водзынджык да, ас бӧрсяыс еджгов тшын бӧж кольӧмӧн, тӧвзьыштіс Васька дінті, коді вӧлі ляскысьӧма аслас керка ворота бердӧ.
Сельсӧвет трубаысь вӧсньыдик сюръяӧн кайис тшын.
Васькалӧн чужӧмыс кельдӧдіс.
Немечьяс вылысь синъяссӧ вештывтӧг, кодъяс сувтісны неылӧ, сійӧ котӧрӧн вуджис туйсӧ да, сельсӧвет кильчӧ вылӧ кайӧм бӧрын, таркӧдчыштіс.
— Батьӧ!
Ӧдзӧсӧд мыччысис Филипплӧн юрыс.
— Батьӧ, немечьяс,— вашнитіс Васька.
— Аддза.
Мун татысь.
Да галстуктӧ пӧрччы, чӧрт!— Филипп нетшыштіс сы сьылі вылысь пионерскӧй галстуксӧ да швачнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Тешкодь,— броткыштіс Васька, и сійӧ жӧ кадӧ сы сьӧлӧмын кыптіс ыджыд гордость батьыс вӧсна: «Со сійӧ кутшӧм!
Сьӧлалӧ сійӧ немечьяс вылӧ».
— Сӧмын оз ло сідз, батьӧ, некытчӧ ме ог мун — тэ кутан пӧгибнитны, и ме тэкӧд.
Мед тӧдӧ немчура: Силовъяс — мый бать, мый пи — на вылӧ сьӧдалӧны!
Кыліс мотоцикллӧн таргӧм.
Тайӧ бӧр локтіс разведчик.
Сійӧ лэбыштіс мукӧдъяс дінӧ; ставныс найӧ мӧдісны мыйкӧ больӧдчыны.
Кыз немеч, буракӧ, офицер, ӧвтыштіс кинас, и немечьяс мунісны бӧр.
Васька радпырысь ышловзис: кувнытӧ сылы век жӧ вӧлі неокота.
Сійӧ мыйвынсьыс кутіс гымӧдны ӧдзӧсас.
— Бать, пышйисны!
— Тӧда,— скӧрысь шуис ӧдзӧс сайсянь батьыс.— Ме тэныд мый шуи?
Мун отсась мамыдлы.
Васька ӧбидитчӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ да кӧсйис пуксьыны кильчӧ пос тшупӧдӧ, но сэки кыліс гораа грымӧдӧм.
Волгала дорсянь гӧгыльтчисны пушкаяс.
«Со кодысь немчура повзьӧма!»— Васька горӧдіс: «Ура»— да котӧртіс артиллеристъяслы паныд.
Став воротаясӧд котӧрӧн петалісны немечьясысь повзьӧм йӧз.
Кыптіс суматоха.
Зумыштчӧмӧн Филипп петіс кильчӧ вылӧ.
Сійӧ аддзис Даша Лобоваӧс, чукӧстіс сійӧс да тшӧктіс став туйяс вылӧ сувтӧдавны постъяс.
— Думышт ас йывсьыд, Филипп!— бӧрдігтырйи уськӧдчис сы дінӧ Марфа.
— Ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык!
Асывнас сёрнитчим, но и доддяв вӧвсӧ.
Сійӧтор, мый йылысь сёрнитчисны Филипп да гӧтырыс, эз вӧв секретӧн ожерелкисалы.
Силовъяс лӧсьӧдчисны мунны тылӧ.
Филипплы кольччыны сиктӧ, дерт, оз вӧлі позь.
И мунны партизанавны сійӧ эз жӧ вермы — протеза кокнад он уна партизанит.
— Доддяв,— мӧдысь шуис сійӧ да бара игнасис сельсӧветас.
А сиктыс пыр ёнджыка шызис.
Немечьяслӧн воӧмыс сьӧд крест моз водіс быдӧнлы сьӧлӧм вылас.
Дворъясын начкалісны скӧт.
Челядь бӧрдісны — на вылӧ некод вниманиесӧ эз веськӧдлы.
Став медся донаджыкторъяссӧ волі кымынкӧ лун сайын нин кӧртавлӧма нопъясӧ, пукталӧма сундукъясӧ да ящикъясӧ.
Ӧні кӧбрегъясын, лэбувъясын кодъялісны гуяс.
Ӧткымынъяс лыддисны, мый дворъясын абу надежнӧ видзны эмбур, да тэрмасигтырйи сӧвтісны сійӧс телегаясӧ, медым нуны ассьыныс добрасӧ вӧрӧ да сэтчӧ пыдӧджык дзебны.
Сӧмын сельсӧвет трубаысь важмоз спокойнӧя кайис тшын.
Трубасьыс вӧлі омӧля лэдзӧма сасӧ, да тшыныс тыртіс жырсӧ, сёйис синъяс.
Но Филипп эз казяв сійӧс.
Коли сотны медбӧръя дас папка.
Кор найӧ сьӧдӧдасны бисьыс, сэки позьӧ сэсся думыштны и ас йылысь.
Ӧшиньсянь вӧлі тыдалӧ, кыдзи сы керка ворота дінын ноксисны пемыднас тубыртӧм йӧз,— тайӧ суседъясыс отсалісны Марфалы тэчны телегаӧ кӧлуйсӧ.
«Оз эновтны беда дырйи.
Аслыныс гортас колӧ, а найӧ меным отсалӧны»,— жалитӧмпырысь думыштіс Филипп.
Пызан вылын мӧдіс звӧнитны будильник, стрелкаясыс петкӧдлісны квайт час да джын.
«Вевъявны эськӧ, кытчӧдз поссӧ эз на взорвитны.— Филипп шыбитіс биӧ медбӧръя папкасӧ да пӧдлаліс пачсӧ.— Вот и ми лоам беженечьясӧн».
Сійӧ петіс кильчӧ вылӧ да крӧвликасигтырйи мӧдӧдчис аслас керкалань.
Телега вылӧ кайӧмӧн Марфа кӧртавліс нопъяс.
Филипп босьтіс сы киысь гезсӧ.
— А Васька кӧні?
Марфа видзӧдліс восьса ворота вылӧ.
— Сӧмын на тані вӧлі.
— <ns>Сі-идз</ns>… — зэлыда нопъяссӧ кӧртавліг шуис сійӧ.— Колӧ ещӧ Василиса Прокофьевна ордӧ пыравны.
— Ой, мый тэ!— повзис Марфа.— Мӧдпӧрйӧ воасны немечьясыд — оз нин сэсся мунны.
abu
— Эн пов — постӧвӧйяс юӧртасны.
А мыйкӧ кӧ лоӧ — вӧрӧ кежам.
Ме регыдик кежлӧ.
* * *
Василиса Прокофьевна ноксис телега дінын, Шурка отсӧгӧн кӧрталіс тыртӧм бӧчка дорӧ дзодзӧгъяс тыра кӧрзина.
Киясыс сылӧн уджалісны тэрыба, но машинальнӧй.
Дебилъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь — радейтана ныв дінас.
«Удитас оз сійӧ муннысӧ?
Асывнас Филипплы шуӧма, мый рытнас лоӧ гортын.
Со и рыт, и войӧдзыс коли нин зэв этша, а сійӧ век абу».
Дзодзӧгъясыс велавтӧминын нюжйӧдлісны сьыліяссӧ да лёкысь горзісны.
Дворсянь кыліс порсьлӧн чирзӧм.
— Лӧсьӧдчан, Прокофьевна?
Василиса Прокофьевна бергӧдіс юрсӧ да аддзис матыстчысь Филиппӧс.
— Катя йылысь век думайта, Филипп, торпыригъяс вылӧ душаӧй торъявлӧ: Певскын кӧ нӧ немечьяс нин?
Кылан, лыйсьӧны?
— Оз на лӧсяв налы Певскын лоны,— падмӧмӧн шуис Филипп.— Ӧд найӧ тасянь локтӧны, а Певскыс — эстӧн.
«Пӧрысьмӧма сійӧ тайӧ лунъясӧ»,— казяліс Филипп.
— А ме тэ ордӧ сы кузя, мый йылысь асывнас сёрнитім.
— Беженечьяскӧд мунны?— зумыша юаліс сійӧ да довкйӧдлыштіс юрнас.— Ог, Филипп, шуда туй да дзоньвидзалун тіянлы!
Ті Марфакӧд томӧсь на, том пуяс кодьӧсь, и мӧд му вылын вужъясинныд, а ме пӧрысь.
Сійӧ му вылын, кодӧс аслам пӧсьӧн солалі, сӧмын и кутчысьны меным да кувны тані.
— Вужъяс йывсьыд быттьӧ абу и вернӧ, Прокофьевна.
Мыйла миянлы вужъясьны мукӧд местаясас?
Вӧт лясны немечьясӧс — и бӧр локтам.
— Некӧн мортлы вӧльнӧйӧн не лоны, тӧдӧ кӧ сійӧ, мый рӧднӧй муыс сылӧн невӧляӧ веськалӧма.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ муртса кывмӧн шуис:
— И Катякӧд ог тӧд кыдзи:
то ли мунны, то ли татчӧ кольччыны.
Гашкӧ, и шогма сылы…
— Сідзтӧ сідз…
Но кольччыны миянлы тэкӧд оз позь: либӧ партизанъяс дінӧ, либӧ тылӧ.
А партизанъяс дінӧ…— Сійӧ скӧрысь гольснитіс протез застёжкаӧн.— Шыасьлі ме та кузя Зимин дінӧ, а сійӧ и кывзыны оз кӧсйы.
— Дерт, тэныд мунны колӧ, и регыдджык.
Весь кадсӧ воштан.
— А тэныд?
Прокофьевна, менам юрысь оз петав: лоӧ мыйкӧ тэкӧд, война бӧрын паныдася Катерина Ивановнакӧд, кыдзи ме сылы синмас видзӧдла?
Шуас, ачыс муніс, а мамӧс менсьым немечьяслы колис.
Тэнӧ пӧ войтыр председательӧн бӧрйис, а тэ, кыдзи опасность матыстчис, аслад олӧм йывсьыд сӧмын и думыштін.
— Да тырмас тэныд, Филипп!— дӧзмис Василиса Прокофьевна.— Некод тэ йылысь тадзисӧ оз шу, а Катя йылысь и думайтнысӧ нинӧм.
Мый пӧ, тэнӧ сійӧ оз тӧд?
А мекӧд нӧ мый?
Мый став войтыркӧд лоӧ, сійӧ и мекӧд.
«Крепыдлуныс таын ещӧ уна на.
Кутшӧм нылыс — сэтшӧм и сійӧ; мый шуӧмаӧсь — баста, он вӧрзьӧд местасьыс»,— думыштіс Филипп.
— Войтырыдтӧ войтырӧн,— шуис сійӧ, быттьӧ сӧгласитчӧмӧн.— Сӧмын, Прокофьевна, колӧ гӧгӧрвоны — тэныд суседъясыдкӧд рӧвняйтчыны оз позь.
Суседъясыдлӧн сэтшӧм нылыс, кутшӧм тэнад, абу.
Найӧс, гашкӧ, грабитасны кушӧдз, сійӧн и помасяс, а тӧдмаласны кӧ тэ йылысь, то…
Ворота сайысь котӧрӧн петіс Маня, бокъясас кык чирзысь порсьпиӧс топӧдӧмӧн.
Сетіс найӧс мамыслы да котӧртіс бӧр.
— Став йывсьыс думайті, Филипп,— шуис Василиса Прокофьевна.— Со тайӧ,— индіс сійӧ телега вылӧ, кытчӧ вӧлі тэчӧма уна мешӧкъяс, попъяс, ящикъяс,— нуа, дзеба вӧрӧ, медым басурманъяслы эз сюр…
Гашкӧ, и пропадитас ставыс…
Мед!
Но некод менам кулӧм бӧрын оз шу, мый Василиса тьӧтка кисӧ лэдзлытӧг нэмыс уджаліс, медым пӧрысьладорыс немечьясӧс тшӧгӧдны.
Ставсӧ нуа — мед куш стенъяссӧ йирӧны.
Да и стенъяссӧ ог жалит: сота…
Мед пӧим вылас да гӧлӧвня вылас узьлӧны.
Мед!..
Сійӧ сэтшӧма волнуйтчис, мый ставнас дрӧжжитіс, а бӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма горӧдӧм моз.
Филипп сулаліс зумыш.
Василиса Прокофьевна, гашкӧ, и прав, мый оз кӧсйы лоны беженкаӧн.
Абу, абу на пӧрысь сійӧ, и вынъясыс ещӧ тырмасны сылӧн, медым колана случай дырйи сулавны ас вӧснаыс да рӧднӧй край вӧсна.
Дерт, зэв сьӧкыд эновтны рӧднӧй местаяс, но мый кутан вӧчны тані тайӧ кокнас?
Мукӧдлы тшӧтш мешайтчыны.
А сэні, тылын, аддзасны места, кӧні сійӧ бара кутас уджавны асывсянь сёр войӧдз.
— Сідзкӧ, он мун?
— Ог, Филипп.
А немеч… мый нӧ, оз нэм кежлӧ сійӧ татчӧ лок, талялам ми сійӧс куйӧдув нидзувӧс моз.
— Но эн казьтыв лёкӧн, Прокофьевна,— шуис Филипп да нюжӧдіс кисӧ.— Олім дружнӧя, эгӧ омӧля ӧтлаын уджавлӧй, олӧмсӧ ӧтлаын стрӧитім…
— Эн сьӧлӧмсӧ дойдав!
Мыйла ӧні казьтывнысӧ!
Вай китӧ.
Найӧ окасисны, и Филипп бергӧдчывтӧг муніс гортас.
Василиса Прокофьевна чышкыштіс синвасӧ.
«Кытчӧ сылы кольччынысӧ?»— думыштіс сійӧ, кор аддзис, кутшӧм сьӧкыда тувччаліс протеза председатель.
А чорыда укйӧдлӧмыс кыліс пыр ёнджыка, пыр матынджык, и вӧлі тыдалӧ бияс ыпнитлігӧн, кыдзи вӧрын взрывайтчисны снарядъяс.
* * *
Артиллерийскӧй лыйсьӧмлӧн матысмысь шыясыс пыр содтісны Марфа сьӧлӧмӧ тревога да полӧм.
Сылӧн вӧлі ӧти кӧсйӧм — мунны кыдз позьӧ ӧдйӧджык.
Кор дугдас сійӧ кывны тайӧ укйӧдлӧмсӧ, сӧмын сэки успокоитчас и Филипп вӧсна, и Васька вӧсна, и ас вӧснаыс.
Сійӧ дзик нин шуис мунны мужикыслы паныд, медым тэрмӧдлыштны сійӧс, но ворота сайысь котӧрӧн петіс Васька.
Сійӧ пасьталӧма батьыслысь важ курткасӧ, коді сылы вӧлі пидзӧсӧдзыс, да пеля шапкаасьӧма.
— Тэрмӧдлышт батьтӧ, мый сійӧ сэні!— горӧдіс Марфа.
— Пырысь-пыр.
Тӧдан, мамӧ, менам тэ дінӧ делӧ эм.
— Кутшӧм делӧ?
Сійӧ малалыштіс мамыслысь кисӧ да мыкталігтырйи яндысьӧмӧн шуис:
— <ns>М-мам</ns>…
«Пакӧститӧма мыйкӧ»,— думыштіс Марфа да скӧрысь тэрмӧдлыштіс:
— Но?
Васька видзӧдліс синкым увтіыс телега гӧгӧрыс сулалысь суседкаяс вылас да, синъясӧ улӧ лэдзӧмӧн, шуис:
— Пыралам дворас, тані абу лӧсьыд.
Дворын Васька топӧдчис мамыс бердӧ да шӧпнитіс:
— Вай ме тэнӧ окышта, мамӧ, а тэ — менӧ.
— <ns>Мы-ый</ns>?— Марфа думыштіс, мый сійӧ эз прамӧя велав.
Васька не сӧмын окасьӧм — некутшӧм меліасьӧм эз терпитлы.
Кор сійӧ вӧлі топӧдлас ас дінас да кутас малавны юрӧдыс, Васька пыр жӧ нетшыштчас да шуас: «Но, мый нӧ тэ?
Мый ме, ичӧтик, али мый?»
«Чорыд сьӧлӧма кутшӧмкӧ быдмӧ»,— эз ӧтчыд думыштлы мамыс.
И друг ӧні татшӧм кывъяс!
Чуймӧмысла Марфа весиг вунӧдіс, мый колӧ тэрмасьны мунӧмӧн.
Пиыслӧн тушаыс мыйлакӧ дрӧжжитіс сы ки улын, быттьӧ лихорадка дырйи.
— Вась, тэ эн висьмы?
Сійӧ пыркнитіс юрнас.
— Мый нӧ тэ?
— Мый?..
Ме ӧмӧй абу пи тэнад?— ӧбидитчис Васька.
Марфалӧн пӧся топавліс сьӧлӧмыс, синъяссьыс сявкнитіс синва да мӧдісны визувтны банбокъясӧдыс — сола, гырысь войтъяс…
Сійӧ крепыда топӧдіс ас бердас Васькасӧ да мӧдіс окавны сылысь плешсӧ, чужӧмсӧ.
— Сьӧлӧмшӧрӧй менам!
Ог тӧд, кытчӧ мӧдӧдчам.
Став лӧсьӧдӧм эмбурсӧ эновтам!
Сьӧлӧм вылын шог, быттьӧ йи-из.
— Но ладнӧ, ладнӧ, тырмас,— шуис Васька.— Ӧні вай ме тэнӧ.
Сійӧ крепыда окыштіс мамсӧ, чышкис синъяссӧ да нюммуніс.
— Со и ставыс.
Чӧв олыштӧм бӧрын ыджыд моз кӧрис синкымъяссӧ.
— А тэ мун повтӧг — он ӧд Германияӧ мун, а татшӧм жӧ сӧветскӧй местаясӧ.
Эмбур, шуан?
Бара лӧсьӧдам.
Дворӧ ӧдйӧ пырис Филипп.
— Ӧні тӧдмалі: дас кык семья мунны кӧсйӧны.
Ӧтлаын мунам.
Сійӧ кыскис ас дінас Васькаӧс.
— Абу окота мунны?
— Нинӧм,— мыйкӧ мӧдтор думайтіг шуис Васька.
Бать вылас букыштчӧмӧн синкым увтіыс видзӧдігтырйи сійӧ думайтіс: «Кыдзи прӧститчыны сыкӧд?
Окыштны?
Чуймас.
И мам казялас.
Мӧдасны юасьны.
Тӧдмавнысӧ найӧ месянь нинӧм оз тӧдмавны, а пондасны кыйӧдны.
Кутны, правда, всё равно оз вермыны, а век жӧ…»
— А думыштчин мый йылысь?— юаліс батьыс.
— Видзӧдтӧ, бать, письмӧ колӧ кольны… ёртъяслы…
— Но мый нӧ, удитан кӧ, гиж.
Электричество эз вӧв тӧрытсянь.
Васька ӧзтіс сись.
Керкаыс быттьӧ эз ло асланысӧн: куш стенъяс, куш крӧвать, кыкнан сундукыс восьса.
Буфет полкаяс вӧліны тыртӧмӧсь.
Став джодж пасьтала шыблалӧма рузумъяс, бумага, жугалӧм дозмук торъяс.
Зеркалӧ, кодӧс сійӧ вӧлі велалӧма пыр аддзыны улича вылӧ петысь кык ӧшинь костысь, туплясис джоджын жӧ,— но ставыс тайӧ ӧні эз вӧв важнӧ.
Васька нетшыштіс тетрадьысь бумага лист да старатлив ученическӧй почеркӧн гижис: «Дона…»
думыштіс да черкнитіс.
abu
abu
«Зарни батьӧй да мамӧй,— гижис сійӧ стройкаӧн улӧджык.— Энӧ видӧй да энӧ скӧралӧй… а медсясӧ нин — корсьны оз ков.
Всё равно онӧ аддзӧй — ме муні партизанавны.
Думышті ме та йылысь важӧн, кор немечьяс ылынӧсь на вӧліны.
А ті мунӧй татысь ӧдйӧджык.
Тэ, бать, инвалид, а мамӧ, кыдзи баба,— мый тіянлы тані вӧчнысӧ?
А ме пионер, меным оз позь.
Тэкӧд, бать, ме эг прӧститчы.
Пола — гӧгӧрвоан да кыйӧдны кутан.
Сӧмын та вӧсна.
Сідзкӧ эн думайт, мый меным тэ абу жаль…
Жаль и тэ и мамӧ».
Синваыс тыртіс сылысь синъяссӧ, да шыпасъясыс лоины ловъяӧськодь: найӧ чеччалісны ӧти стрелкаысь мӧд строчкаӧ.
«Став мукӧдтор йылысь сёрнитам сэки, кор Гитлерӧс вӧтлам да ті бӧр воанныд,— пӧлӧн кыссисны кывъясыс.— Тіян…»
Кӧсйис гижны «пи», но тайӧ кажитчис дзик нин челядь сямаӧн, быттьӧ сійӧ век на ичӧтик.
Гижис:. «Тіян Василий».
Плеш вывсьыс гырысь войтъясӧн визувтіс пӧсьыс.
Васька чышкыштіс сійӧс соснас да кокнипырысь лолыштіс.
— Ӧні ставыс.
Пызан вылын куйліс быдса тупӧсьджын нянь, кодӧс вунӧдӧма мамыс.
Сійӧ сюйис няньсӧ куртка пӧла улас.
Сисьсӧ эз кусӧд: мед думайтӧны, мый сійӧ век на гижӧ.
Кор Васька котӧрӧн петіс дворӧ, кыліс, кыдзи батьыс горӧдіс уличасянь:
— Эновт, Васька, гижӧмтӧ, мӧдӧдчам!
Васька кок чунь йылас котӧртіс дворлӧн бӧрвывса стен дорӧ.
Кияс вылас сійӧ кайис стен вылас да чеччыштіс.
Дворын эз кывны гӧлӧсъяс, а орудиеяс лыйлісны сэтшӧм матын, мый кокъяс улын чувствуйтчис мулӧн кокньыдика вӧрӧмыс.
Юр весьтын оръясьӧмӧн, быттьӧ лов тырӧмӧн, жургис мотор.
«Немецкӧй»,— тӧдіс Васька.
Самолётсянь шыбитісны ракета: яръюгыд би югӧрын бура тыдавны кутіс гумладор да сісь идзас чукӧр сайын сьӧдӧдысь пон оланін.
Васька шутёвтіс.
Кыліс понлӧн радпырысь никсӧм, и Шариклӧн сьӧд нырвомыс зургысис сы кокъясӧ.
Кызьӧд глава
Войшӧр кежлӧ тӧлыс кульыштіс енэжсьыс гудыр кымӧр эшкынсӧ, да сійӧ кӧдзыда пондіс югъявны кодзувъясӧн.
Ожерелкисаяс пиысь ӧткымынъяс сулалісны керка выланыс да ланьтӧмӧн видзӧдісны туй вылас, кыті мунісны Волга сайӧ медбӧръя красноармейскӧй частьяс.
Ӧрудиеяс грымгисны матын нин да быд боксянь.
Дас ӧти час да джынйын кык шальнӧй снаряд усины сиктӧ.
Ӧтиыс разорвитчис Лобовъяс керка сайын да нетшыштіс вужнас кык тополь, мӧдыс веськалі сельсӧвет вылӧ, да керкаыс кутіс ыпъявны ыджыд кӧстер моз.
Уличаыс вӧлі тыртӧм, и сӧмын Силов дворса восьса ворота дорын сулаліс телегаа вӧла; телегаас вӧлі джуджыда тэчӧма быдсяма гортса кӧлуй.
Сотчысь сельсӧветсянь усьысь би югӧръясыс югдӧдісны кӧлуйсӧ розӧвӧй рӧмӧн.
Вӧлыс полігтырйи вӧрӧдіс пельяссӧ да ньӧжйӧник гӧрдліс.
— <ns>Васютка-а</ns>!
<ns>Ва-ась-ка-а</ns>!..— кыліс двор пытшсянь Филипплӧн гӧлӧсыс.
Маня да Шурка эз на локны вӧрысь.
Василиса Прокофьевна сулаліс аслас керка ӧшинь улын да бурӧдіс бӧрдысь Марфаӧс.
— <ns>Васютка-а</ns>!..
— Оз шыась…— вашнитіс Марфа.
Сійӧ жугыля видзӧдліс Василиса Прокофьевна вылӧ да шатлалігтырйи муніс аслас дворлань.
Сьӧкыда укйӧдліс снарядъясӧн войыс.
Качысь ракетаяс ёрисны синтӧ.
Лобовъяс керка сайысь котӧрӧн петісны куим красноармееч, шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлісны бӧрлань, панйисны Марфаӧс да котӧртісны туй кузя.
abu
Василиса Прокофьевна чувствуйтіс, кыдзи сылӧн стаз мышцаясыс лётмуніны да сьӧктаммисны.
abu
Сьӧлӧмсӧ ёнтіс.
Сійӧ тіпкис тэрыба, сувтліс, сэсся заводитліс тіпкыны ещӧ тэрыбджыка, быттьӧ зілис верстайтны воштӧм кадсӧ.
Шойччыштӧм бӧрын сійӧ пырис посводзас.
Керка ӧдзӧсыс вӧлі восьса.
Ёгӧссьӧм няйт джоджас куйлісны тӧлысь югӧрлӧн визьяс.
Ӧдзӧс кӧсякӧ кутчысигтырйи Василиса Прокофьевна воськовтіс порог вомӧныс.
Со сійӧ тыртӧм керкаын ӧтнасӧн…
Стенъясыс дрӧжжитӧны ылысса взрывъясысь.
Василиса Прокофьевна лэдзчысис кӧсяксьыс, да киясыс лётмуніны туша пӧлӧныс — сьӧкыдӧсь, ковтӧмӧсь.
Первойысь аслас кузь трудӧвӧй олӧм чӧжӧн найӧ вӧліны сэтшӧм ковтӧмӧсь.
— Эз лок…— вашнитіс сійӧ.
Горшыс сылӧн гӧрддзасис.
Кымынысь талун синваыс тасасьліс горшын, но быдпӧрйӧ сійӧ корсьліс ас пытшсьыс вынъяс, мед кутны синва петӧмсӧ.
Челядьыс ради!
И не сӧмын челядьыс ради,— гордостьыс эз сетлы писькӧдчыны синваыслы: гӧгӧр вӧліны йӧз.
Сьӧлӧмсӧ вӧлі поткӧдӧ, но сійӧ эз горзы, эз бӧрд.
Суседъяс пиысь некод оз шу, мый сійӧ, комсомол райкомса секретарлӧн мамыс, кутіс асьсӧ кыдзи медбӧръя баба.
А ӧні позьӧ,— ӧні некод оз аддзы.
Василиса Прокофьевна воськовтіс крӧватьланьыс да, чужӧмнас юрлӧс бердӧ ляскысьӧмӧн, бӧрддзис первой ньӧжйӧника, сэсся гораа — ыджыд шоглунӧн, дойӧн.
«Мукӧдлӧн сэтшӧм нылыс абу, кутшӧм тэнад»,— дум вылас усины сылы Филипплӧн кывъясыс да кутіс дрӧжжитны ещӧ ёнджыка.
— Абу…
Абу сэтшӧмыс мукӧдлӧн.
И менам сэсся абу!..— горӧдіс сійӧ сыркъялігтырйи да ланьтіс, мӧдіс кывзысьны: мыйкӧ лоӧма.
Сійӧ эз пыр гӧгӧрво, мый тайӧ «мыйкӧыс» орудиеяслӧн ланьтӧм.
Чӧв-лӧньыс, коді кажитчис сылы кулӧмаӧн, йирмӧг моз визнитіс туша кузи.
Кор кылан зверлысь матыстчӧм,— сійӧ абу сэтшӧм страшнӧ.
Но кор он кыв и он аддзы сійӧс, но тӧдан, мый сійӧ вот тані, кӧнкӧ орччӧн, и пырысь-пыр уськӧдчас тэ вылӧ,— сійӧ страшнӧйджык.
Сійӧ пуксис.
Чӧв-лӧняс дзуртыштіс да сэсся кучкаліс часі.
Василиса Прокофьевна ӧзтіс истӧг: дас кык час да джын.
«Катя абу…»
И чӧв-лӧньыс эз вӧв.
Тайӧ сылы кажитчис чӧв-лӧньыс.
Уличасянь кылісны кокшыяс да горӧдӧмъяс.
А кӧнкӧ ылын, гашкӧ, Залесскӧй дінын, ӧткодя коставлӧмӧн лыйлісны орудиеяс.
Налӧн лыйлӧм шыыс вӧлі понъяслӧн киргана увтчӧм кодь.
Сы вӧсна, мый чӧв-лӧньыс эз вӧв, Василиса Прокофьевналы сьӧлӧм вылас лои кокньыдджык.
Киясас да кокъясас бӧр заводитчис воны вошлӧм шоныдыс.
Сійӧ муніс ӧшинь дорас.
Ывла вылын тыдовтчывлісны тӧлысьӧн югдӧдӧм красноармеечьяслӧн руд фигураясыс.
Василиса Прокофьевна бергӧдчис мӧдарӧ.
Отступайтысь войскаяслӧн видыс эз нин кыпӧд сылысь некутшӧм чувствояс: сьӧлӧмас кусі лача, и сьӧлӧмыс кынмис.
Отступайтӧны кӧ, то абу ӧмӧй ӧткодь — ӧні пырысь-пыр али часджын мысти, ӧдйӧ али ньӧжйӧ?
Олӧм ӧні сетсьӧ чашйӧм вылӧ — тайӧ главнӧйыс, а кад тӧдчана роль оз ворс.
— Певскын немечьяс!— кыліс сійӧ ывлаын горӧдӧм, а юрас пыр жӧ, думайттӧг, лои решение: Катя кӧ эз лок, то сійӧ ачыс мунас сэтчӧ — кулӧмаӧс, да корсяс, ачыс гуалас.
«Да, колӧ регыдджык сэтчӧ, Певскӧ!»
Сійӧ воськовтіс крӧватьланьыс, медым босьтны шальсӧ, но дворын заводитіс увтчыны пон, швачнитіс дзиръя.
«Навернӧ, Маня да Шура…»
Ӧдзӧс воссис, и порог дорын тыдовтчис Катя.
— Катенька!— Василиса Прокофьевна топӧдчис сы морӧс бердӧ да бӧрддзис.
— Нинӧм, мам, нинӧм… терпитыштам,— сійӧс окалігӧн шуис Катя тырӧм ловшыӧн.
Мыйкӧ шоныд войтыштіс Василиса Прокофьевна ки вылӧ:
Сійӧ лэптіс юрсӧ, горӧдіс «Господи!» да шатовмуні.
Катялӧн чужӧмыс вӧлі вирӧсь.
— Тайӧ нинӧм, пустяк.
Парсыштіс чужӧмӧс — сӧмын и ставыс,— сьӧкыдпырысь шуис Катя: сійӧ век на некыдзи эз вермы лӧньӧдны ловшысӧ.
Мамыс пондіс суетитчыны.
Ломзьӧдіс лампа.
Катя пыдісянь лолыштіс да пуксис стул вылӧ.
— Кӧні нӧ тэнӧ тайӧ?
Певскын?— ва кичышкӧдӧн сылысь чужӧмсӧ чышкалігӧн юаліс мамыс.
— Залесскӧй дорын.
Зураси немечьяскӧд, муртса мынтӧдчи.— Сійӧ инмӧдчыліс восьса кобураӧ.— Став зарадъяссӧ лэдзи.
— Мый нӧ, Залесскӧяс немечьяс нин?
— Немечьяс.
Пулясьыс парсыштӧмыс эз вӧв джуджыд.
Василиса Прокофьевна корсис джаджсьыс иод тыра ичӧтик сулея, кӧтӧдіс поднас вата да видзчысьӧмӧн мавтыштіс нылыслысь чужӧмсӧ.
Катялӧн чужӧмыс вежыньтчыліс.
— Кӧртавны?
— Оз ков.
Катя сувтіс, лӧсьӧдіс портупея ременьяссӧ.
Гимнастёрка соскас вӧлі гӧрд вир чут.
Катя ниртыштіс сійӧс чунь помъяснас.
— Катюша, мый нӧ… — Василиса Прокофьевна чабыртіс сылысь кияссӧ.— Кыдзи нӧ ӧні?
— Ме пырысь-пыр муна.
Тэ колльӧд менӧ, мамӧ, перевоз дорӧдз.
— Мунан?
Кытчӧ?
Катя нинӧм эз вочавидз.
Мамыс дыр видзӧдіс сы вылӧ да дугдіс водзӧ юасьӧмысь.
Став уличаыс вӧлі тыр отступайтысь войскаӧн.
Кыліс котшӧс дук да порох тшын дук.
Кӧнкӧ матын сяркӧдісны пулемётнӧй очередьяс.
Сотчысь сельсӧвет керкасянь шуйгавылын, кузь стволъяссӧ енэжӧ веськӧдӧмӧн, дугдывтӧг лыйлісны кык зенитнӧй орудие.
Лобовъяс двор ворота дорын грузӧвиклӧн кӧлесаыс веськалі гуранӧ да сійӧ сибдіс.
Грузӧвик сайысь чотігтырйи петіс Филипп.
Кор сійӧ аддзис дзиръя дорын сулалысь Василиса Прокофьевнаӧс да Катяӧс, сійӧ локтіс на дінӧ.
— Катерина Ивановна… питӧг мунам…— Сійӧ чышкыштіс синъяссӧ да, кинас ӧвтыштӧм бӧрын, чотликтіс водзӧ.
— Филипп!..— чукӧстіс Катя, но председатель саяліс нин пельӧс сайӧ.— Мый нӧ Васькаыскӧд?
Василиса Прокофьевна висьталіс Васька письмӧ йылысь.
— Рытсяньыс корсьӧны.
Марфа сэтшӧма шогсьӧ, быттьӧ пиыс абу нин ловъя.
А гашкӧ, и збыльысь…
Снарядъясыд ӧд и татчӧдз воалісны.
Найӧ вуджисны улича мӧдар бокӧ да петісны луг вылӧ.
Нярмунӧм гӧрдов туруныс ляскысьӧма му бердӧ.
Быдса недель кисьтіс-зэрис, да муыс вӧлі небзьӧма, кокъяс вӧйышталісны да быттьӧ сійӧ лолаліс кокъяс улын.
— Партизанавны мунан?— дӧгадайтчис Василиса Прокофьевна.
— Да.
— Нылӧй!
Да ӧд… тэнӧ жӧ вины вермасны!
Катя кутыштіс сійӧс ас бердас да ас бӧрсяыс нуӧдіс юлань, коді югъяліс ылын ньывк вадорас.
Сійӧ шуис:
— Та йылысь и ме кӧсъя сёрнитыштны тэкӧд, мам.
Кывлан кӧ — виӧмаӧсь тэнсьыд нывтӧ либӧ кутӧмаӧсь, эн висьтав нинӧм, эн висьтась, а то ставнас колхозтӧ сотасны…
И асьтӧ пӧгубитан…— Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ крепыдджыка топӧдіс ас бердас мамсӧ.— Немечьяссянь быдторсӧ позьӧ виччысьны.
И бурджык эськӧ вӧлі, ставныд кӧ ті, став сиктнад мунінныд вӧрӧ.
И тшыгъялӧм, и кӧдзыд, и смерть — немечьяс дорысь ставыс бурджык.
Тэ ӧні мунан, тӧлкуйтышт та йылысь колхозницаяскӧд.
Ладнӧ?
Василиса Прокофьевна довкнитіс юрнас.
Сідзи кутчысьӧмӧн найӧ воисны вадорӧдз.
Кайисны джуджыд мыльк вылӧ.
Волга югъяліс эзысьӧн, чукрасис гыясӧн…
Шуракылісны вадорпӧлӧнса камышъяс.
Веськыдвылын, дзик ю бердас, шувгисны пожӧмъяс.
Ю шӧрсянь, васӧ быгзьӧдігтырйи, матыстчис карбас.
Катя сюся видзӧдіс рӧмыд мӧдлапӧв вадорӧ: сэні сійӧс должен виччысьны Федя.
Кутіс пӧльтны уль руа чизыр тӧв.
Сійӧ дзугис Василиса Прокофьевналысь чышъян увсьыс петӧм юрсисӧ, да сійӧ летйысис, тӧв йылас, сіясыс вӧліны еджыдӧсь да чераньвез кодь вӧсньыдикӧсь.
Катя кутыштіс юрсисӧ кинас.
— Пӧрысиник нин тэ менам, мамӧ…
Василиса Прокофьевна нюммуніс, но сы синъясын тӧдчис шог да дой: кажитчӧ, душаыс горзіс.
И Катя бара, кыдзи и активлӧн бӧръя собрание вылын, чувствуйтіс, мый гимнастёрка юрйылыс вывті зэлыд.
Сійӧ разис кизьяссӧ.
— Тэ, мам, эн думайт, мый ӧні ставыс помасис, и мукӧдъяслы висьтав, медым эз думайтны сідзи.
Сійӧ неправда,— сылӧн гӧлӧсыс кӧть вӧлі нор, но гораліс сійӧ пӧся, убеждённӧя.— Главнӧйыс ӧні, мам, не усьны сьӧлӧмӧн, вылынджык кутны юртӧ.
Сьӧкыд лоӧ — тэ думайт: миян сайын — Мӧскуа, а Мӧскуаын — Сталин.
Сійӧ ставсӧ тӧдӧ, сійӧ став вӧсна тӧждысьӧ — ме вӧсна, тэ вӧсна…
Кокъяс улын муыс дрӧгмуні.
Кӧнкӧ ылын ёна укнитіс — ещӧ и ещӧ ӧтчыд.
Горизонт дорын, вӧр весьтас, кутісны ыпъявны бияс, путкыртіс са кодь сьӧд тшын.
— Головлево дорысь поссӧ взорвитісны ньӧжйӧникӧн шуис Катя.
Василиса Прокофьевна сьӧкыда лолыштіс да висьтасис:
— Сьӧкыд, нылӧй!
Быттьӧ сьӧлӧмӧс менсьым клещиӧн нетшкӧны.
— Нинӧм, мам, нинӧм…
Войтыр кутчысяс ставсӧ ас вывті пуам, а фашистъяс вылӧ уджавны огӧ кутӧй.
— Да коді нӧ та йылысь шуӧ!..
Бара дрӧгмуні муыс, но взрывъясыс кылісны мӧдар боксянь нин.
Тыдалӧ, взрывайтісны поссӧ Певек дорысь.
— Мый нӧ ещӧ?.. — Катя малыштіс чужӧмсӧ.— Да, смерть йывсьыдтӧ ме висьталі…
Тэ эн думайт сы йылысь.
Тайӧ ӧд сідз, прӧстӧ…
Партизанъяс, ачыд тӧдан,— сійӧ война жӧ.
А кӧні война, сэні смерть.
Но ӧд война вылысь бӧр воалӧны, оз ставыс пӧгибайтны.
А ме вот чувствуйта, мам, нинӧм вылӧ менӧ оз вины.
Некор оз!
Вӧтлам немечьясӧс — и бара овмӧдчам…
Стрӧитам, вӧчам ставсӧ, мый воштім.
«Менам оз нин тырмыны вынъяс мӧд олӧм вылӧ.
Помасис менам олӧм»,— югнитіс Василиса Прокофьевналӧн мӧвпас.
Мам и ныв…
Найӧ сулалісны кутчысьӧмӧн да синва пырыс видзӧдісны мӧда-мӧдыслы синъясас.
Матын, дзик матын бара заводитісны лыйлыны орудиеяс.
Кад вӧлі торйӧдчыны.
Катя синъясын мамыслӧн чужӧмыс воштіс очертаниеяссӧ, паськаліс еджыд пятноӧ.
Кокъясыс сьӧктаммисны, да вомдоръясыс быттьӧ лемасисны ӧта-мӧд бердас — эз калькавны, эз кӧсйыны шуны: «Прӧщай».
Мунны мам дінысь, кольны сійӧс немечьяслы…
Кольны мамӧс, пӧрысьӧс да медбӧръя чукырторйӧдз сэтшӧм роднӧйӧс!
Сьӧкыд…
Босьтны эськӧ вӧрӧ аскӧд — оз жӧ позь: сійӧ колӧ Шуркалы, Манялы.
Мый найӧ мӧдасны вӧчны сытӧг?
— <ns>Ӧдйӧджы-ык</ns>!
<ns>Катя-а-а</ns>!— кыліс мӧдар вадорсянь Федялӧн гӧлӧс.
— Мун, нылӧй,— вашнитіс Василиса Прокофьевна.
— Пырысь-пыр, мам, пырысь-пыр…— вашкӧдӧмӧн жӧ вочавидзис Катя да эз вӧрзьы местасьыс.
— <ns>Немецъя-а-ас</ns>!— горзіс Федя.
Катя крепыда-крепыда топӧдіс ас бердас мамсӧ,— сэтшӧм крепыда, мый ёнтыны пондісны киясыс, да окыштіс сійӧс.
Василиса Прокофьевна бӧрддзис.
— О-о… я-а-а-а…— вайӧдіс йӧлӧгаыс Федялысь гӧлӧссӧ.
Катя мынтӧдіс кияссӧ да котӧртіс мыльк вылысь увлань.
Синъясыслы вӧлі пӧсь, да кажитчис, мый сійӧ котӧртӧ сук тшын стена пыр.
Мыйкӧ ещӧ вунӧдсьӧма…
«Вот Шурка да Маня йылысь, кажитчӧ, нинӧм эг висьтав».
Сьӧд ёкмыль ӧддзӧдчӧм йывсьыс тувкысис сылы кокас.
Катя повзьӧмпырысь чеччыштіс бокӧ, но тайӧ вӧлӧма пон.
Трачмуні вадорса куст бокын.
Катя кутчысис кобураас.
— Эн пов, Катерина Ивановна, тайӧ ме.
Сы дінӧ петіс Васька.
— Тэ мыйла тані, Вася?
— Тэкӧд ӧтлаын… партизанавны.
— Партизанавны?
А кытысь тӧдан, мый ме партизанавны муна?
Сійӧ нюммуніс.
— Да ме жӧ тані пукалі, кустъяс бокас, да ставсӧ кывлі.
Катялы дум вылас уси Филипплӧн расстроитчӧм чужӧмыс да Васька письмӧ йылысь мамыслӧн висьталӧмыс.
Сійӧ локтіс детинка дінӧ, видзӧдліс сылӧн доверчивӧй, преданнӧя видзӧдысь синъяс вылӧ.
— Ичӧт тэ, Вася, оз позь.
Котӧрт ӧдйӧ гортад.
Тэ тӧдан, кыдзи тэнӧ батьыд да мамыд корсьӧны!
— Тӧда.
Кывлі…
Васька зумыштчис, копыртіс юрсӧ да скӧрысь мӧдіс чушкыны нырнас.
Мӧвпъясас сылӧн вӧлі апрелься шоныд лун, кор сійӧ колльӧдіс Катяӧс тайӧ перевозӧдзыс.
Найӧ пукалісны со тані, вадорас, да Катя висьтавліс павка Корчагин йылысь.
Висьталіс, мый колӧ лоны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн вӧлі Павка, а ӧні…
— Мый нӧ, Павкаыс ӧмӧй ыджыдджык вӧлі, кор муніс армияас?— юаліс сійӧ зумыштчӧмӧн, и вомдоръясыс сылӧн тіралісны, кӧть эськӧ сійӧ и зілис кутчысьны.— «Ичӧт»…
Му вылын кӧ уджавны, шогма вӧлі, а ӧні ичӧт…
Катя муртса казявмӧн нюммуніс.
Сійӧ радейтіс тайӧ детинкасӧ.
Ловшысӧ кутӧмӧн сійӧ видзӧдіс Катя вылӧ да виччысис, кор сійӧ шуас кык колана кыв, сӧмын кык:
Ладнӧ, мунам».
— Оз позь, Вася,— решительнӧя шуис Катя.
Карбас матыстчис да кокньыдика зургысис вадорӧ.
— Тэ ӧд, Васенька, тӧлка, гӧгӧрвоан, мун.— Катя кутыштіс сійӧс.
— Он кӧ су гортсаястӧ, мун менам мам дінӧ, миянын кутан овны.
Васька бара копыртіс юрсӧ да бӧрддзис, а Шарик скӧрысь пондіс эравны тӧдтӧм нывбаба вылӧ, коді чеччис карбасысь да, шальӧн гартчигмоз, кыв шутӧг прӧйдитіс на дінті.
«Гашкӧ, босьтны?— падмыштіс Катя и бара решительнӧя вештіс тайӧ мӧвпсӧ:— Оз, оз позь рискуйтны челядьӧн».
Васькалӧн шапкаыс вӧлі лэччӧма балябӧжас.
Катя лӧсьӧдіс сійӧс.
— Тэ ӧні кежлӧ отсав миянлы тасянь, Васенька.
Видзӧд став бӧрсяыс, мый мӧдасны вӧчны немечьяс.
Тэ лоан миян уполномоченнӧй, подпольнӧй работник.
Ладмӧ?
Васька чӧв оліс.
Катя окыштіс сылысь плешсӧ да котӧртіс карбасӧ.
Василиса Прокофьевна, коді вӧрзьывтӧг сулаліс мыльк йылын, видзӧдіс, кыдзи карбасӧн вуджӧдчысь старик зэлӧдіс гезсӧ да паромыс торъялі вадорсьыс.
— Прӧщай, мам!— горӧдіс Катя, кыкнан кинас тшӧтш гезйӧ кутчысьӧмӧн.— Майяӧс да Шуркаӧс ме пыдди окышт!
Василиса Прокофьевна кӧсйис горӧдны: «Прӧщай!», но гӧлӧсыс воши.
Шуракылісны вадорпӧлӧнса кимышъяс.
Гыясыс вадор дінас кажитчисны дьӧгӧдь кодьӧн.
Найӧ суӧдалісны да кавшасьлісны ӧта-мӧд выланыс да шумӧн пасьмунліны: тайӧ шумыс вӧлі сьӧкыда ышлолалӧм кодь.
Тӧлыс павтыртліс камышсӧ, и гыяс вылӧ усьлісны тӧлысь югӧрлӧн полосаяс.
Таысь ваыс кажитчис ещӧ на сьӧдджыкӧн.
Василиса Прокофьевна, кӧть вӧлі нин ветымын арӧс сайӧ, но сійӧ эз вермы уськӧдны тӧдвылас, медым аслас нэмын аддзыліс коркӧ рӧднӧй Волгасӧ татшӧм сьӧдӧн.
Ставыс сьӧдӧдіс.
Ставыс вежис привычнӧй рӧмъяссӧ.
Карбас бӧрся кыссис быгъя кык визь.
Карбасыс век ӧтарӧ ылысмис вадорсьыс, а нылыс — мам дінысь.
Водзӧ сетчӧмӧн Василиса Прокофьевна нюжӧдіс кияссӧ, быттьӧ кӧсйис кутчысьны керъясас, кодъяс вылын сулаліс Катя, не лэдзны ыдждыны костыслы.
Но вӧрсяньыс Волга вылӧ уси пемыд вуджӧр, тупкис карбассӧ, и не сӧмын вадорас — быдлаын кусіны, дугдісны югъявны гыясыс.
Тӧлысьлань локтіс косясьлӧм доръяса кымӧр, кодъяс улысь паськалісны енэж пасьта пемыдгӧрд визьяс, быттьӧ ранаяс.
Вот татшӧм жӧ кымӧр вевттьыны кутіс и сылысь, Василисалысь, сьӧлӧмсӧ да сылысь став олӧмсӧ.
Пемыдын муртса тӧдчыштіс карбас да качайтчис сьӧд гыяс вылын.
Василиса Прокофьевна котӧрӧн лэччис мыльк йылысь да горӧдіс сибдӧм гӧлӧсӧн:
— <ns>Катя-а</ns>!
Кӧсйис горӧдны: «Бергӧдчы!», но мӧвпас югнитіс: «Кытчӧ?
Гортӧ?
Абу нин сылӧн сэсся аслас гортыс — сэтчӧ овмӧдчасны немечьяс».
Эз ло рӧднӧй крайын места, кӧні нылыслӧн олӧм вӧсна понтӧг вермис эськӧ сійӧ кутлыны Катясӧ.
Некытчӧ локны ӧні сылы…
Сійӧ сразу чувствуйтны мӧдіс асьсӧ пӧрысьӧн-пӧрысьӧн.
Кокъясыс заводитісны тіравны, да сійӧ пуксис уль му вылӧ.
Шарик увтчигтырйи чеччаліс Васькалы морӧсас, кыкысь нюлыштіс чужӧмсӧ.
Но детинка аслыс казявтӧг вешталіс ас дінсьыс кузь гӧна другыслысь нырвомсӧ, синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс карбассӧ ньылыштысь пемыдас,— и сы морӧсын пӧся солькъясис ӧбида.
Став йывсьыс вӧлі думайтӧма да ставсӧ арталӧма.
Быдлаын, кытчӧ локтӧны немечьяс, коммунистъяс да комсомолечьяс мунӧны партизанавны.
Вӧр дорын карбас — медся бур места, медым аддзысьны партизанъяскӧд.
«А друг некодӧс ог аддзыв?»
Тайӧ тревогаыс волнуйтіс сьӧлӧмсӧ, но сы йылысь, мый сійӧс вермасны не босьтны, весиг и думас сылӧн эз вӧв.
И коді жӧ эз босьт?!
Чайка!
Чайка, кодӧс сійӧ радейтіс весиг ёнджыка Павка Корчагинӧс дорысь.
Тайӧ ыджыд ӧбида состояниесьыс сійӧс петкӧдіс матыса лыйсьӧм шы да горзӧм.
Сійӧ видзӧдліс сикт вылӧ да уськӧдчис Василиса Прокофьевна дінӧ.
Первойсӧ сылы кажитчис, мый Волгина бӧрдӧ, а сійӧ пукаліс шы-ни-тӧв, быттьӧ кулӧма.
— Василиса тьӧтка!
Эз шыась.
Васька мӧдіс тракӧдны сійӧс пельпомӧдыс.
— Немечьяс миян сиктынӧсь!
Кылан, Василиса тьӧтка?
Немечьяс миянын!
Друг вӧрзьӧмсьыс Василиса Прокофьевналӧн водздӧра зепсьыс уси истӧг кӧрӧбка.
Сійӧ шай-паймунӧмӧн лэптіс истӧгсӧ, да сылӧн вомдоръясыс друг стрӧга топалісны: мӧвп, коді бергаліс сы юрын рытывбыд, ӧні дзикӧдз сӧдзис да вынсяліс, кыдзи вежны позьтӧм решение.
Вӧрлӧн кӧзяеваӧн лоӧны Катя да сылӧй ёртъясыс.
А немечьяс?
Колӧ, медым немечьяс некӧн эз лоны кӧзяеваӧн, некӧн не долженӧсь лоны стенаяс, кодъяс сайӧ найӧ вермисны эськӧ дзебсьыны партизанскӧй пуляысь.
Сылӧн керкаыс оз ло враглы крепостьӧн, кытысянь тайӧ неметчинаыс вермас вины сылысь нывсӧ.
Оз, оз ло!
Киас истӧг кӧрӧбкасӧ топӧдӧмӧн сійӧ чеччис.
Туша кузяыс прӧйдитіс йирмӧг, но вынъяс вӧліны на и сьӧлӧмыс ӧзйис.
Василиса Прокофьевна видзӧдліс Волга вылӧ, вӧр вылӧ, да мужичӧй моз ӧдйӧ мӧдӧдчис восьлавны горзӧм шыяслань, кодъяс ыджыд ненавистьӧн ӧзтісны вирсӧ.
Вадорын, сьӧд вӧркӧд да сэтшӧм жӧ сьӧд юкӧд орччӧн, сирӧтаяс моз топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас кык чӧв олысь фигура — Васька да Шарик.
МӦД ЧАСТЬ
Чужӧм-на чужӧм
Первой глава
ПЕМЫД уличаын вӧлі чӧв-лӧнь, быттьӧ сиктас эз вӧвны некутшӧм олысьяс.
Юкмӧс дорын югъялыштысь ыджыд ва гуран кытшовтігӧн тётя Нюша зывӧктӧмӧн видзӧдліс школа ӧшинь улын югыд пятнояс вылӧ.
Ӧдзӧсыс вӧлі неуна восьса да ывлаӧдз кыліс уна йӧзлӧн гора серам.
Школаын олісны немечьяс.
Кык ӧшиньын стеклӧяс пыддиыс вӧліны фанера листъяс, мукӧдъясас розьяссӧ вӧлі тупкалӧма фуфайкаясӧн да трапьеӧн.
Тётя Нюша дрӧгнитіс: сылы кажитчис, быттьӧ код салдатъяслӧн серам пыр корсюрӧ кылышталіс нывбабалӧн сыркъялӧмӧн бӧрдӧм.
Со бара…
Багырыс уси сы киысь, да ведраыс, юкмӧс сруб керъясас клёнакылӧмӧн, гораа швачкысис-уси юкмӧс пыдӧсас.
Тётя Нюша быттьӧкӧ эз и казяв тайӧс.
Сійӧ эновтіс ведрасӧ юкмӧсас, вуджис туй вомӧныс да ляскысис джынвыйӧ стеклӧалӧм меддор ӧшинь бердас.
…Голландскӧй гӧгрӧс кӧрт пачыс жара ломтысис.
Жугавлӧм партаяс вылын да ӧшиньяс вылын пукалісны салдатъяс. Бисьыс югӧръясыс усины налӧн код чужӧмъяс вылӧ.
Лейтенант Август Зюсмильх, кӧмтӧм, куш шоныд носкияс кежысь пукаліс пызан вылын, жугалӧм класснӧй дӧска дорын, да, револьверсӧ чургӧдӧмӧн, горзіс:
— <ns>Су-увтны</ns>!
Салдатъяс сералісны, клопайтісны кияснас…
Тётя Нюша кутчысис ӧшинь наличникас да сувтіс кирпич фундамент тшупӧдас: няйт джоджын, кӧні туплясисны небӧгъясысь да тетрадьясысь косявлӧм листъяс, ӧти улыс дӧрӧм кежысь куйліс пӧрысь нывбаба — сылӧн косьмӧм кокъясыс вӧліны кушӧсь, дрӧжжитысь ёсь пельпомъяс вылас лэччӧма дзор юрсиыс.
«Коді нӧ тайӧ?»
Офицер бергӧдіс юрсӧ рыжӧй салдатлань, кодӧс сиктас ставӧн шуисны «лёзь Карлаӧн»; сійӧ шпыньмуніс, кватитіс старукасӧ юрсиӧдыс да сувтӧдіс кок йылас.
— Барин, менам дзор юрси ради…
Тётя Нюша повзьӧмпырысь пернапасасис: гӧлӧсыс вӧлі тӧдса.
Пызан дорын чукӧрӧн сулалысь салдатъяс котӧрӧн гузьӧбтісны ӧшинь дорас, и сійӧ эз вермы аддзыны старукалысь чужӧмсӧ.
— Барин, грек тадзи тешитчыны старука вылын!— бӧрдӧм сорӧн кыліс ывлаӧдз горӧдӧм. — Жалитышт!
— Йӧкты!— кыліс офицерлӧн гора гӧлӧс.
Ӧшиняс коли сӧмын кык векньыдик югыд щель, да тётя Нюша аддзис, кыдзи тыдыштавліс сэні куш яй.
abu
abu
<deu>Ich warte dich</deu>
<deu>In dieser schöne Nicht…</deu>* —
* Ме виччыся тэнӧ тайӧ мича войнас…
кыліс посводзас чирӧм гӧлӧсӧн сьылӧм.
Кильчӧ вылӧ петіс немеч улыс дӧрӧм-гач кежысь — том салдат чангыль ныра, дзугсьӧм рыжӧй юрсиа.
Тётя Нюша гусьӧникӧн бӧрыньтчис юкмӧслань.
Кор сійӧ лэптіс юкмӧссьыс васӧ, школаын гымыштіс лыйӧм шы, да старукалӧн лёкысь бӧрдӧмыс, коді дугдывтӧг кыліс код йӧз серам пыр, помасис.
— Мучитчысис,— дрӧжжитысь кияснас пельпом вылас карнансӧ лэптіг шӧпнитіс тётя Нюша.
Буситіс зэр.
Туй ӧтар-мӧдар бокын керкаяс сулалісны чӧлӧсь да сьӧдӧсь, и налысь ӧшиньяссӧ, быттьӧ кулӧмъясысь синъяс, топыда вӧлі тупкалӧмаӧсь ставеньясӧн.
Но тётя Нюша тӧдіс, мый войлӧн тайӧ чӧв-лӧньыс — абу узьӧм.
Пемдӧм бӧрын йӧзыс сӧмын ланьтӧны, а синъясыс налӧн восьсаӧсь да пельясыс сюся кывзысьӧны.
Аслас керка ӧшинь улын сійӧ паныдасис Фрол Кузьмичкӧд.
— Мамӧс эн аддзыв, тётя Нюша?— юаліс сійӧ.— Пиӧй висьталӧ, югыдӧн на пӧ муніс суседъяс ордӧ совтор кӧрыштны…
«Со коді!..
Сылӧн гӧлӧсыс…» — быттьӧ кучкис юрас тётя Нюшалы.
Сійӧ бергӧдчис да копыртіс юрсӧ.
— Эг, Фрол Кузьмич, эг аддзыв.
— Ог вермы гӧгӧрвоны, кытчӧ воши пӧрысьным.— Сійӧ думыштчӧмӧн малыштіс дзормыны заводитчысь тошсӧ.— А тэ кывлін?..
Тӧдан, мый вӧсна тӧрыт шумыс кыптылӧма?
— Но?
— Ольшанскӧй туй вылын партизанъяс петкӧдлӧмаӧсь налы гаж.
Тётя Нюша пуктіс ведраяссӧ муӧ да горша пондіс видзӧдны сы вылӧ.
Партизанъяс — сійӧ дзик ӧти югыдыс, мый коли гӧгӧр кытшалысь сап пемыдын.
Колян недельын найӧ бырӧдӧмаӧсь немецкӧй гарнизон Головлевоын, а Большӧй Дрогалиын ӧшӧдӧмаӧсь старӧстасӧ, коді вузалӧма асьсӧ немечьяслы.
Лун эз кольлы, медым сиктӧдз эз во юӧр: сэні взорвитчӧмаӧсь минаяс вылын грузӧвикъяс, мӧдлаын лыйлӧмаӧсь немечьясӧс…
Кывзан сэтшӧмторсӧ, да быттьӧ сьӧлӧм вылад кокньыдджык лоӧ: «Со тіянлы, проклятӧйяс!
Абу ӧтнанымӧсь ми, эм кодлы перйыны водзӧссӧ тіянлысь, пежъяслысь, миян синваысь да мучитчӧмъясысь».
— Кытысь нӧ тӧдмалін?
Фрол Кузьмич видзӧдліс гӧгӧр да кутіс вашкӧдны:
— Тӧдсакӧд паныдаси, Курагин Семёнкӧд.
Сійӧ кучерӧн рикын уджавліс.
Тӧдан?
Вот сійӧ и висьталӧ, ветымын гӧгӧр немечӧс пӧ виисны.
И, висьталӧ, Катерина Ивановна пӧ — миян Чайканым — вӧлі сэні.
— Сэні, туй вылас?— волнуйтчигтырйи торкис тётя Нюша.— Но кутшӧмджык пӧ нин сійӧ, кӧнкӧ, омӧльтчӧма?
— Та йылысь эг юась.
— Татчӧ эськӧ мед, донаяс, локтісны…
Вот эсійӧясӧс эськӧ, кодъяс школаас…
И миянлы эськӧ праздник…
— Воас ӧчередьыс и наӧдз!
Лексей Митрич — сійӧ сэтшӧм морт, ставсӧ ас кадын вӧчас, нинӧм оз вунӧд.— Фрол Кузьмич бара малыштіс тошсӧ.— Сідзкӧ, шуан, эн аддзыв менсьым старукаӧс?
Тётя Нюша видзӧдліс школалань.
«Нинӧмла висьтавнысӧ,— решитіс сійӧ.— Кулӧмыслы ӧні дзик ӧткодь, а ачыс сійӧ вывті горяч: аддзас — уськӧдчас да сӧмын ассьыс юрсӧ воштас».
— Кӧнкӧ, код ордӧ кӧ узьмӧдчис.
Кытчӧ сылы вошнысӧ?
Абу ем…
Найӧ прӧщайтчисны, и тётя Нюша пырис дзиръяӧдыс.
Сылӧн синъясыс привычнӧя кытшовтісны дворсӧ.
Ӧти дзир йывсьыс нетшыштӧм карта ӧдзӧсыс качайтчис да дзуртіс, быттьӧ бӧрдіс, а курӧг видзанінын ӧдзӧсыс и вовсьӧ эз вӧв: немечьяс нетшыштісны сійӧс да нуисны ломтыны.
Тётя Нюша вештіс видзӧдлассӧ курӧг видзанінысь, коді вӧлі тыртӧм — ӧні сы киӧ эз пыр некутшӧм удж.
Керкасьыс кыліс кага бӧрдӧм шы.
«И ачыс абу олысь, и мамсӧ мучитӧ-косьтӧ»,— ӧдзӧссӧ восьтігӧн шогпырысь думыштіс тётя Нюша.
Кухняын тшыналіс дзузган да омӧлика югдӧдыштіс джодж пасьта разӧдӧм сісь картупель.
Клавдия нылыс улыс дӧрӧм кежысь сулаліс горничаас зыбка дорын да скӧр гӧлӧсӧн сьыліс:
<rus>Спи, младенец мой прекрасный,</rus>
<rus>Баюшки-баю.</rus>
<rus>Стану сказывать я сказку,</rus>
<rus>Песенку спою…</rus>
Пач вылас кутчысьӧмӧн узисны Пинка да Гришка.
Ванюшка век на эз вӧв.
«Вот вежӧртӧм баба»,— ведраяссӧ джоджӧ пуктӧм бӧрын видыштіс асьсӧ тётя Нюша сыысь, мый лэдзис писӧ вӧрӧ кос увъясла: ачыс эськӧ вермис ветлыны.
Сылӧн юрсьыс эз петав Фрол Кузьмичлӧн йӧктысь пасьтӧм мамыс.
— Ок, господьӧй, господьӧй…
— Мудзин, мамӧ?— ньӧжйӧник юаліс Клавдия.
— Эг, сідз…
Сёрнинас шызьӧдӧм кага кутіс бӧрдны ещӧ гораджыка.
— Ланьт!— лёкысь горӧдіс Клавдия да быттьӧ ачыс повзис аслас горӧдӧмысь — пондіс вашкӧдны:— Да ланьт нин, а то немечьяслы шыбита.
Тётя Нюша босьтіс дзузгансӧ да пырис горничаӧ.
Бисӧ аддзӧм мысти кага ланьтіс.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі чукрасьӧма, му рӧма, гӧрдӧдӧм синъясыс видзӧдісны ыджыд мортлӧн моз шогпырысь; и та вӧсна сійӧ вӧлі дзик чача старик кодь.
— Оз кув…
А кытысь босьтны вынъяссӧ, медым видзӧдны татшӧм вылас?— Клавдия нямралыштіс кинас тыртӧм нёньяссӧ.— Быттьӧ ветьӧкъяс.
И вомдоръяссӧ сылысь оз кӧтӧдны…
Клавдия сулаліс омӧльтчӧма, вӧйӧм банбокъяса.
Видзӧднысӧ сылы вӧлі ар комын вит — нелямын, а збыльысьсӧ арнас тыри сылы кызь нёль арӧс да петіс кызь витӧд вылӧ.
И ӧні аслыс сылы эз веритсьы, мый сӧмын на воджын сайын сійӧ вӧлі сиктын медся сералысьӧн, первой сьылысьӧн.
Вит пудъя мешӧкъяс новліс мышку вылас кокньыдика, чачаӧс моз.
Пасьтасигас сарапан тесемкаясыс муртса судзлісны джуджыд морӧс вылас…
А кутшӧм радлунӧн сійӧ кывзіс сьӧлӧм увдорсьыс кагаыслысь первой вӧрзьӧдчыштӧмъяссӧ!
Кутшӧма сылы колӧ вӧлі, медым сійӧ вӧлі пи!
И со куйліс сійӧ мам водзас, тшыг синъяснас гӧгӧр видзӧдігтыр.
— Кытысь босьтны вынъяссӧ, мамӧ?
Тётя Нюша зумыша видзӧдіс кага чужӧм вылӧ: нырыс сылӧн ёсьмӧма да лоӧма воск кодь рӧма — смертьыс кӧнкӧ сулаліс дінас нин.
— Терпитышт…— окота вӧлі шуны меліа, но эз артмы: сэтшӧм нин гӧлӧсыс чорыд.
Тётя Нюша вайис горничаӧ ва тыра чугун, кымынкӧ картупель да пурт.
Пызан сайӧ пуксигӧн висьталіс нылыслы, мый партизанъяс уськӧдчылӧмаӧсь немечьяс вылӧ да юаліс:
— Кольӧм вой тэ вугыртін да мыйкӧ серавны кутін?
Клавдия чуймӧмӧн видзӧдліс мамыс вылӧ, сэсся паръясыс неуна дрӧгмуніны нюмӧн.
— Вӧтаси, мамӧ.
Быттьӧ ваӧ вӧйтчыны муні.
Ӧддзӧдчи вадорсяньыс, кӧсйи нин чеччыштны ваӧ, а менӧ кодкӧ киӧд кутіс.
Видзӧдлі — тӧдтӧм ныв, мича ковтаа да кӧмтӧм…
«Мый нӧ тэ думыштін?» — юалӧ сійӧ. —
«Сьӧкыд,— шуа,— немечьяс став олӧмсӧ лямӧдісны.
Лэдз менӧ, кора, ме аслым чорыда шуи.
Вынъяс сэсся абу терпитны.
Прӧщай,— шуа,— донаӧй, лэдз!»— «Энлы,— шуӧ сійӧ.—Ми,— шуӧ,— вӧрын чудеса вӧчим» — и петкӧдлӧ орччӧн ас дінсьыс…
Видзӧда — машина.
Гӧгӧр винтъяс да проводъясӧн гартлӧма!
Друг сэтчӧ воисны кытыськӧ немечьяс… лыдтӧм-тшӧттӧм!
Кыдзи горӧдасны — да кватитасны винтовкаяссӧ.
А ныв копыртчыштіс, бергӧдыштіс кутшӧмкӧ винт машинасьыс — и сявмуні синъяс ёран свет…
Веритан, мамӧ, быттьӧ чардбияс став мусӧ шымыртісны — ставыс еджыд.
А немечьясӧс, кыдзи косаӧн сук турунӧс,— радӧн-радӧн усьӧны, да наысь петӧ зэв сьӧд тшын, быттьӧ куйӧд ломтасысь.
Висьталігас Клавдия аслыс казявтӧг качайтіс зыбкасӧ.
Чужӧмыс сылӧн югдіс, банбокъясыс гӧрдӧдыштісны.
— Уськӧдчисны найӧ коді кытчӧ веськалӧ, а югӧръясыс найӧс быдлаысь аддзӧны.
Видзӧда, а сьӧлӧм вылын пыр кокньыдджык и кокньыдджык…
Сэки, кӧнкӧ, ме и серӧкті.
— Да…
Сэтшӧм машинасӧ кӧ эськӧ…— шуис тётя Нюша, и сылӧн омӧльтчӧм да пӧрысьмӧм прӧстӧй чужӧм вылын кутіс тӧдчыны ыджыд дум, быттьӧ мыйкӧ сійӧ арталіс вежӧрас.
Сэсся довкйӧдлыштіс юрнас да шогпырысь шуис:— Да кытысь нӧ корсян сійӧс, сэтшӧм машинасӧ?
Некод на сійӧс абу думыштӧма…
А кадыс оз виччысь.— Синъяссьыс чукырӧсь чужӧм вылас исковтісны кык синва моль да ӧшйисны банбокас.— Немечыд миянӧс ставнымӧс виалас.
Клавдиялӧн мудзысла куньсисны синъясыс, а кагаыслы, тыдалӧ, кажитчис дзузганыс, да сійӧ слабиник кинас нюжӧдчис билань.
Тётя Нюша казяліс, мый нылыс оз кывзы сылысь висьталӧмсӧ, да ланьтіс.
Синъясыс сылӧн лоины шогӧсь.
Коли кызь лун сэсянь, кор Катя окыштіс сійӧс пос вылын редакция ӧдзӧс дорын, да сэсся Зиминкӧд да механиккӧд воши улича пельӧс сайӧ.
«Тӧді кӧ эськӧ, кӧні отрядыс, ветлі эськӧ…»
Кӧнкӧ ылын йиркнитіс кыкысь лыйӧм шы.
Муртса кылыштіс кодлӧнкӧ горӧдӧм — да бара лыйӧм шы.
— Виисны кодӧскӧ,— шуис Клавдия.
Пуртыс уси тётя Нюша киысь, да сійӧ, места вылас кынмӧмӧн, кутіс кывзысьны.
Кагаыс, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мый биӧдз сылы не судзӧдчыны, да лэдзис кияссӧ.
Чужӧмыс ещӧ ёнджыка чукыртчис, да сійӧ бӧрддзис.
Ӧшинь улын гораа тёпкисны ва войтъяс, карта ӧдзӧсыс нора дзуртіс.
Лыйӧм шыяс сэсся эз кывны.
— Ванюшка?..
Кӧні нӧ сійӧ ӧнӧдз ветлӧ?— аслыс вашнитіс тётя Нюша да пасьтасьтӧг котӧрӧн петіс керкаысь,
Уличаын важмоз эз вӧвны некутшӧм йӧз.
Переулоксянь, код пельӧсын сулаліс Фрол Кузьмичлӧн керкаыс, сявкнитіс би югӧрлӧн паськыд полоса, а сэсся туй вылӧ петіс зэв ӧдйӧ мунысь грузӧвик.
Кузовас пукалісны кык салдат, а на костын дӧрӧм кежысь, восьса морӧса, кутшӧмкӧ паськыд пельпомъяса зон.
Ӧти салдатыс ӧзтіс чигарка.
Биыс югдӧдыштіс зонмыслысь вирӧсь чужӧмсӧ и тётя Нюша кутчысис кинас дзиръя бердас: «Механик!..»
Мӧд глава
Заводитіс югдыны, а разведчикъяс век на эз вӧвны.
Партизанъяс сюся видзӧдісны Волга весьтын вольсассьӧм ру вылӧ.
Кутшӧм лыйсьӧм вӧлі, кодӧс найӧ кывлісны час сайын мӧдар вадорсьыс?
Зимин чукӧстіс райкомса Сашаӧс.
— Колӧ тӧдмавны.
— Эм тӧдмавны, командир ёрт!
Саша пӧрччысис, курччис пиньяснас бельёсӧ да пырис кӧдзыд ваӧ.
Варччис видзчысигтырйи, мед оз ло некутшӧм шум.
Со и кустъяс.
На сайӧ дзебӧм пыжыс ньӧжйӧник качайтчис.
Пыж пыдӧссьыс Саша аддзис Танялысь туфлияссӧ да Федялысь сапӧгъяссӧ.
Сійӧ пасьтасис да видзчысьӧмӧн воськовтіс кустъяс пӧвстӧ.
Головлевскӧй МТС-ӧдз муніс вӧрӧд, сэсся петіс туй нылӧ да, сувтіс: веськыда мунны али?..
Сійӧ видзӧдліс МТС-са джуджыд забор вылӧ да дрӧгмуні — муртса кутчысис горӧдӧмысь: забор дорас, кияссӧ шевгӧдӧмӧн, куйліс Танечка.
Саша котӧрӧн локтіс сы дінӧ, лэптыштіс юрсӧ, видзӧдліс сылӧн тускалӧм синъясас да лэдзис кияссӧ.
Туй вылас тӧдчисны сьӧкыд сапӧгъясӧн талялӧм уна коктуйяс, а канава дорсӧ вӧлі парсалӧма да ньывкӧстӧма: позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны, мый тані му вылас быглясьӧмаӧсь-венласьӧмаӧсь кымынкӧ морт.
Федялӧн шойыс некӧн эз вӧв.
Сиктладорсянь кылісны автомашиналӧн тутсӧмъяс.
Саша босьтіс Танечкалысь кынмӧм шойсӧ да котӧртіс юлань.
Кор Саша бӧр локтіс, Катя пукаліс землянкаын радиоприемник водзын да гижис Сӧветскӧй информбюролысь сводка.
Сійӧ котӧрӧн петіс шум вылас да ӧдйӧ синъяссӧ чӧвтліс кушинӧ.
Танялысь муын куйлысь шойсӧ сійӧ эз пыр казяв.
— А кӧні?.. — и шатовмуні, кор аддзис Саша киысь Федялысь сапӧгъяссӧ.
— Катюша!
Мый тэ?..— повзис Зоя.
Катя заводитліс мыйкӧ вочавидзны — да эз вермы морӧссӧ мыйкӧ топӧдіс, пӧдтіс, а ки-кокыс быттьӧ йизисны.
Да, ӧні дзикӧдз лои гӧгӧрвоана сійӧтор, мый йылысь сійӧ бӧръя лунъясӧ дӧгадывайтчис: сійӧ радейтіс.
Сьӧлӧм эз кӧсйы веритны, мый радейтана морт пӧгибнитіс.
Но сапӧгъясыс да… шойыс… Танечкалӧн шойыс!
Сы вылӧ видзӧдісны, и сылы сюрины вынъяс кутчысьны дойысла горӧдӧмысь.
Кыв шутӧг сійӧ муніс ёртъяс дінысь да некутшӧм цельтӧг, мӧвпъястӧг ветлӧдліс вӧрті.
Друг сійӧ кыліс гӧлӧсъяс да сувтіс.
Пуяс костъясті кельыдлӧз рӧмӧн стеклӧ моз югъялыштіс Волга.
Взорвитчӧм пос колясъяс вывті шӧйтісны немечьяс, видлалісны бетонлысь руд глыбаяссӧ, кытысь чегъясьӧм лыяс да оръясьӧм сӧнъяс моз чурвидзисны стальнӧй балкаяс да арматурнӧй кӧрт прутъяс.
Вадорын сулалісны куим танк да кымынкӧ автомашина.
Дзик ва дорас, ю вылӧ видзӧдлывлігтырйи, сёрнитісны кык немеч.
Ӧтиыслӧн пельпомъяс вылас тыдалісны обер-лейтенантскӧй погонъяс.
«Буракӧ, тайӧ и эм главнӧй гестаповецыс, Карл Зюсмильх, код йылысь висьтавліс Маруся»,— дӧгадайтчис Катя.
Мӧд немечыс вӧлі прорезиненнӧй плаща да паськыд лэбъя руд шляпаа.
Видзӧднысӧ сійӧ вӧлі ар нелямына.
Чужӧмыс кузь, друг векнялӧ щӧкаланьтіыс.
Сійӧ мыйкӧ горӧдіс, да немечьяс кутісны петны вадорӧ.
Граната киас чабыртӧмӧн Катя видзӧдіс мунысь машинаяс вылӧ да зілис уськӧдны тӧдвылас, мыйла сійӧ локтіс татчӧ, колӧ вӧлі вӧчны мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс, а мый — вунӧдіс.
Сійӧ петіс пуяс сайысь.
Мӧдар вадорас ылын сьӧдӧдіс Головлево сиктлӧн помыс.
«Да… Головлево»,— тӧдвылас уси Катялы.
Вӧрті ветлӧдлігчӧж сылӧн вӧлі дум ветлыны аслыс видзӧдлыны следъяссӧ, кодъяс колисны туй вылын Федяысь да Танечкаысь.
Сійӧ кизяліс тужуркасӧ да мӧдӧдчис вадорлань.
Отрядӧ бӧр воис югдандор.
Землянкаяс мыш вылын, шор весьтӧ копыртчӧмӧн, мыськис сапӧгъяссӧ Зимин.
Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, кизявтӧм кӧлыса улыс дӧрӧм кежысь.
Кажитчис, мый военнӧй френчыскӧд да портупеяыскӧд тшӧтш сійӧ пӧрччӧма ас вывсьыс и командирскӧй стрӧглунсӧ, да Катялы окота лои кутлыны сійӧс да рӧднӧй батьлы моз висьтавны сылы аслас радейтӧм йылысь.
Катя думыштіс, мый Зимин дорысь бурджыка некод оз гӧгӧрво, кутшӧма сылы колӧ ӧні, медым сійӧ, сылӧн Федюша, вӧлі тані, сыкӧд орччӧн, аслас ёртъяс пӧвстын.
— Пукышт,— Катяӧс казялӧм бӧрын шуис Зимин.
Катя пуксис бадь пу дінӧ, кыз вуж вылӧ.
Лӧня жургис шор.
Землянкаяссянь кыліс гудӧкасьӧм шы, да некымын гӧлӧс, мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн, лӧня сьылісны:
<rus>На диком бреге Иртыша</rus>
<rus>Сидел Ермак, объятый думой…</rus>
— Сьӧкыд?— юаліс Зимин.
— Сьӧкыд…
— <ns>Д-да</ns>… Сьӧкыд наука…
Катя ньӧжйӧник лэптіс сы вылӧ синъяссӧ.
— Кутшӧм?
— Кужны вӧчны сьӧлӧмъясӧс кӧртӧн.
Сьӧкыд, а колӧ…
Колӧ ӧд, нылӧй, а?
Чӧв олыштӧм бӧрын да ас водзас веськыда видзӧдӧмӧн сійӧ сӧгласитчис:
— Колӧ.
И мыйлакӧ татшӧм решительнӧя тайӧ кывсӧ шуӧм бӧрын сылӧн друг быри кӧсйӧмыс висьтавны кодлыкӧ аслас шог йывсьыс.
— Ме сеті приказ головлевоса да маті сиктъясса довереннӧйяслы бура прӧверитны: гашкӧ, Федяӧс ранитісны да колхозникъяс дзебисны сійӧс,— кӧмасигас шуис Зимин.
Катялӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны.
— Тӧдан, бать, ме сідзжӧ чайта…
А вермас сідзсӧ лоны?
— Дерт, вермас.
— Навернӧ, сідзи и эм.
Сійӧ местасяньыс, кӧні сійӧ водзсасьӧма, сылӧн коктуйяс некодарӧ оз мунны.
Зимин чуймис.
— Тэ вӧлін сэні?
— Вӧлі.
Сійӧ сувтіс, да найӧ мӧдӧдчисны землянкаяслань.
— Немечьяс, тыдалӧ, лӧсьӧдчӧны стрӧитны поссӧ.
— Пос?— Зимин друг сувтіс.
Катя висьталіс Зиминлы сы йылысь, мый аддзыліс Волга дорысь Головлево весьтын, и командир зумыштчис.
— Тэ Марусякӧд талун аддзысьлан?
— Да.
— Висьтав сылы, медым кыдз позьӧ стӧчджыка сійӧ тӧдмаліс пос йывсьыс.
— Ладнӧ.
— И Федя йылысь…
Мед ветлас Певскӧ.
— Ладнӧ…— бара шогӧ усьӧмӧн шыасис Катя.
Та йылысь сійӧ думайтліс жӧ нин.
Сійӧс, мый схватка местаысь бокын эз вӧвны Федялӧн коктуйяс, позьӧ вӧлі гӧгӧрвоӧдны кыкног: либӧ сійӧс нуисны асланым йӧз, либӧ сюрис немечьяслы.
Но веськавны гестаповечьяс киӧ — сійӧ смерть дорысь ёна страшнӧйджык.
— Висьтала,— муртса кывмӧн содтіс Катя.
Коймӧд глава
Гӧрд Полесье хутор дінӧ воигӧн Женя кыліс шум.
Сы дінті ӧдйӧ лэбыштісны тупкӧса кык машина.
Хуторын мыйкӧ эз вӧв лючки.
Женя казяліс тайӧс пыр жӧ, мыйӧн сӧмын пырис сикт помас: туй шӧрас да керкаяс дорын чукӧрӧн-чукӧрӧн сулалісны старикъяс да нывбабаяс.
Мунігмозыс кылӧм сёрниясысь Женя гӧгӧрвоис: немечьяс гижалӧмаӧсь хуторса олысьяссӧ, а сійӧ дворъяс вылӧ, кодъяслӧн вӧліны вӧвъяс да телегаяс, вӧчалісны торъя списокъяс.
Переулок пельӧсын, кыті сылы колӧ вӧлі кежны, ляпкыдик керка дінын, ӧшинь улас сулалісны чукӧрӧн морт кызь кымын колхозник да чӧла кывзісны сьӧд тошка мужиклысь,— тыдалӧ, тайӧ керкаса кӧзяинлысь висьталӧмсӧ: сійӧ сулаліс джынвыйӧ восьтӧм дзиръя дорын.
Женя сувтовкерис.
— Быдӧн мед аслас сӧвесть серти татшӧм делӧсӧ решитӧ,— висьталіс сьӧд тошка, коді киас чабраліс картузсӧ.— Ме вылӧ видзӧдны нинӧм.
Асьныд тӧданныд: кор немечьяс танӧсь — ме «старӧста», а кор найӧ абуӧсь — ог аддзы, мый ме мышкын вӧчсьӧ; а аддза кӧ, синмӧс куньтырта, быттьӧ сэтчӧ ёг веськаліс.
Но кодкӧ кӧ ачыс немечьяслы сюрӧ, мед ас вылас и норасьӧ: найӧ синъяссӧ оз куньтыртны…
Офицерыс меным сідзи и шуис: став йӧзсӧ заставитасны уджавны, а коді ӧткажитчас — бырӧдасны.
Сы вӧсна и сӧветуйта: энӧ горячитчӧй…
Пример вылӧ, ай дзодзӧг и сійӧ: скӧрмас, а шоча веськыда уськӧдчӧ, нӧрӧвитӧ виччысьыштны, медым ме сылы мышкӧн бергӧдчи.
Вот сэки сійӧ менӧ и кокыштас…
Кадыс ӧні сэтшӧм, суседъяс: коді бӧбджык ай дзодзӧгысь лоӧ, сы вылысь водзджык и гӧныс лэбас…
Сӧмын ӧтитор йылысь кора не вунӧдны: нинӧм тайӧс ме тіянлы эг висьтавлы.
Гӧгӧрвоинныд?
«Код тӧдӧ, кутшӧм сійӧ морт: нето миян дор, нето немечьяс дор!»— думыштіс Женя.
Уличаын, кӧні олісны Кулагинъяс, сідзжӧ чукӧрӧн-чукӧрӧн сулалісны йӧз.
Кулагинкӧд орчча керка дзиръя дорын улыс дӧрӧма да пельпомъяс вылас плавгӧм шаля нывбаба висьталіс дзор стариклы да хуторса кык нывбабалы:
— Вӧлыс ӧд абу менам — колхознӧй!
Кыдзи нӧ ме сійӧн распоряжайтчыны верма?
Ті жӧ асьныд бӧрыннас шуанныд: дӧверитім бабалы вӧв, а сыысь ӧти куйӧд кольӧма…
А нуӧдны кытчӧкӧ, дзебны — ассьыд юртӧ воштан.
Гӧлӧс сертиыс тӧдчис, мый нывбабаыс шӧйӧвошӧма да скӧр!
Мукӧд нывбабаяс чӧв олісны, а старик видзӧдліс Женя вылӧ, коді вӧлі сулалӧ насянь воськов дас сайын, да ньӧжйӧник шуис:
— Вӧлі колхоз, да быри.
Мый нин сэні вӧв йылысь!
Юртӧ воштӧм бӧрын юрси вӧсна оз бӧрдлыны.— Сійӧ ӧвтыштіс кинас да мӧдӧдчис туй вомӧныс мӧдар бокас.
Кор ставныс разӧдчисны, Женя муніс Кулагинъяс керка дорӧ.
Таркнитӧм шы вылӧ петіс Марусялӧн мамыс.
Сійӧ нинӧм шутӧг лэдзис гӧстяӧс дворас; кильчӧ вылас кайигӧн бӧрддзис.
— Ті нӧ мый, мам?
— Маня гортын…
— А мый нӧ сыкӧд?— повзискодь Женя.
— Ачыд аддзан.
Маруся пукаліс пызан сайын да, синъяссӧ лапниттӧг, видзӧдіс кытчӧкӧ вокыс юр вывтіыс, коді мыйкӧ мастеритіс джоджас.
Ӧдзӧс восьтӧм шыӧ Маруся эз бергӧдчыв.
Женя топӧдліс сійӧс морӧс бердас.
— Мый нӧ тэ сэтшӧм, Марусенька?
Чужӧмыд кельдӧдӧма, а синъясыд сэтшӧм жугыльӧсь…
Кутшӧм шог нӧ тэнӧ суис?
— Некутшӧм.
Маруся кӧсйис вештыны сылысь кияссӧ, но Женя топыдджыка кутліс.
— Энлы, тэ висьтав меным ставсӧ.
Женя пуксис да тревожитчӧмӧн видзӧдіс пӧдруга вылас, а мӧдыслы, тыдалӧ, лои ещӧ сьӧкыдджык сы локтӧмысь…
— Петам ӧшинь улӧ, сёрнитыштам неуна.
— Нинӧм йылысь…
Пызан вылас кыдзсюрӧ куйлісны тетрадьысь косявлӧм листъяс.
Ӧти лист вылӧ вӧлі гижӧма.
«Ме чайта, Катюша, тэ гӧгӧрвоан менӧ,— лыддис Женя.— Шуштӧм лои овны, а сьӧлӧмӧй сотчӧ и сотчӧ… тойлалӧ сійӧ, тшӧктӧ, медым ме…»
Маруся нетшыштіс сы киысь бумага листсӧ.
Но, тэнад кӧ гусяторъяс, меным наӧдз абу делӧ,— гажтӧма нюммуніс Женя.
Сійӧ босьтіс сӧстӧм бумага лист да гижис: «Катя тревожитны тэ вӧсна.
Мыйла эн волы каменнӧй баба дінӧ?»
Маруся видзӧдліс мамыс да вокыс вылӧ, босьтліс киас карандаш, но пуктіс сійӧс бӧр да мудзпырысь шуис:
— Сідз…
— Певскын вӧлін?
— Эг.
— Мунан?
— Мыйла?
— Кыдзи мыйла?
А Федяыс?— ёна дӧзмӧмӧн шуис Женя.
Маруся гӧрдӧдіс, но нинӧм эз шу.
«Аски Катя лоӧ сэні.
Мунан?»— гижис Женя.
— Ог тӧд.
Гашкӧ…— Маруся шӧйӧвошис.— Ӧд ме… нинӧм эг вӧч, мый сійӧ тшӧктыліс…
Кыдзи нӧ?
— Сы йылысь тэ он меным висьтав,— бумага листсӧ посниторъяс вылӧ косявліг кӧдзыда шуис Женя.
Мамыс бӧрдӧм синъясӧн полігтырйи видзӧдіс нывъяс вылӧ.
— А талун миян лунтыр гижалісны.
Весиг менсьым Колькаӧс гижисны,— шуис сійӧ, медым бырӧдны сьӧкыд чӧв-лӧньсӧ.
Маруся бӧрся гусьӧник видзӧдіг Женя юаліс сылӧн мамлысь:
— А ті онӧ висьталӧй меным, кутшӧм мортыс тіян эсійӧ уличасьыс… меддорса керкаыс тіянӧ кежанінын: чиган кодь сьӧд сэтшӧм?
— Тимофей Силычӧс, кӧнкӧ, аддзылін — старӧстаӧс; налӧн — Стребулаевъяслӧн — керкаыс переулокас.
— А кутшӧм нӧ мортыс сійӧ?
— Да кыдзи тэныд висьтавны…
Семьяас круткодь; овлӧ — нӧйтас и гӧтырсӧ и писӧ…
А пиыс гӧтыра нин…
Ме эг ӧтчыд нин ӧлӧдлы: «Тимофей Силыч, тэ кӧть нин мед йӧзсьыс яндысин».
— «Яндыся,— шуӧ,— Наталья Степановна, да ог вермы ачымӧс чорыда киӧ босьтны».
Старушка чӧв ланьтліс да думыштчӧмӧн видзӧдліс нылыс вылӧ.
— Мый воясӧн пырӧма, мыйӧ велалӧма — сійӧ висьӧм кодь.
И абу рад сылы, а сійӧ эм,— синъяссӧ партукнас чышкалігмоз шуис мам.— Но удж вылын сійӧ зіль, шоч морт сэтшӧмыд.
А семьяыс сылӧн абу сы кодь: и гӧтырыс, и пиыс, и моньыс — дышӧсь.
А гӧтырыс сэтчӧ жӧ зэв вома, быдӧн дінӧ крукасьӧ, йӧн кодь.
Гашкӧ, сы вӧсна и Тимофей Силычыс шоча гортас овлӧ.
Первойсӧ, кор прӧстӧй колхозникӧн вӧлі, пыр суседъяс ордын да собраниеяс вылын, а мыйӧн завхозӧ пуктісны — пыр мыйкӧ овмӧс кузя.
Мукӧд дырйи, видзӧдан да,— ставыс узьӧны, а сійӧ — муяс вылын либӧ конюшняясӧд ветлӧдлӧ.
А война дырйиыс — веськыда муяс вылын и узьліс.
Сійӧс и Певскын бура тӧдӧны.
Кыдзи вӧлі воас Чайка — и муяс вылӧ сыкӧд ветлывліс и сы ордӧ пыравлывліс.
Кывлі ме ӧтчыд, висьталӧ миян нывъяслы: «Со пӧ сылысь, Тимофей Силинлысь, колӧ велӧдчыны уджавны да мусӧ радейтны».
Тайӧ, шуа, дзик сідзи.
Мый-мый, а та кузя нинӧм сы йылысь он шу.
Ассьыс овмӧссӧ вермас и эновтыштлыны, а медым колхознӧйӧс…
— А кыдзи но сійӧ веськаліс старӧстаяс?
— Ачыс вӧзйысис.
— Ачыс?..
— Ачыс,— Маруся йылысь думайтіг ышловзис мам.— Чукӧртісны миянӧс немечьяс: кодӧс старӧстаӧн бӧрйыны?
Чӧв олам.
Коді кӧсйӧ старӧстаӧн лоны?
Чӧв олам.
А сійӧ: «Ме кӧсъя».
Дерт, ставыс сы дорысь бергӧдчисны…
И ме…
Паныдасим рытнас — ме шыасьлытӧг сійӧс ордйӧді.
Вӧтӧдіс.
Аддза чужӧм сертиыс — мучитчӧ.
«Эк, Наталья Степановна,— шуӧ,— мукӧдсянь кӧ ещӧ на, а тэсянь эг виччысь татшӧмтор!
Слава богу, он первой лун менӧ тӧд.
Гӧгӧрво тэ, вежӧртӧм юр, ӧд ставныд чӧв оланныд, некод онӧ кӧсйӧй…
Сувтӧдісны кӧ эськӧ немечьяс асланыс бӧрйӧм серти, сэки и йӧкты сэсся».
Висьталӧ тадзи, а аслас доршасьӧ синваыс, гӧлӧсыс скӧр…
Ӧвтыштіс сэсся кинас да муніс.
Ӧні аддзам: оз тэрмась быдсяма немецкӧй приказъяс олӧмӧ пӧртны.
Со и артмӧ, мый морт быттьӧ позор вылӧ муніс, медым миянлы кокньыдджыка лолавсис, а ми сійӧс…
Да тэ мыйла сы йылысь юасян?
— Да ме сідз,— неуна падмыштӧмӧн шуис Женя.
Сійӧ чеччис.
— Тэ кытчӧ?— юаліс Маруся.
— Сэтчӧ, кытчӧ колӧ вӧлі мунны тэныд.
Маруся петіс колльӧдны сійӧс.
Кильчӧ вылын Женя скӧрысь шуис:
— И тэныд абу яндзим, Маня!..
Йӧзӧс и вӧвъясӧс гижалӧны, а тэ измӧмыд, пукалан гортад…
Али он гӧгӧрво, мыйла ставыс тайӧ вӧчсьӧ?
Маруся нинӧм эз вочавидз, а кор петісны дзиръяӧд, кутіс Женяӧс киӧдыс да пӧся шуис:
— Гӧгӧрво менӧ, Женечка: ог вермы.
Талун куті ачымӧс, а аски либӧ аскомысь оз тырмы вынӧй кутчысьны — уськӧдча первой паныдасьысь немеч вылӧ, кутчыся горшас…
Виасны?
Тӧда.
Но кулӧм сьӧлӧмлы дзик ӧткодь — мый лоӧ, мед лоӧ.
Сійӧ оз аддзы, оз кыв.
— Со мый тэнад юрын!— чуймӧмӧн да зэв скӧрысь горӧдіс Женя.— А менӧ, тэ ногӧн, пуысь вӧчӧма?
Меным кокни?
Нинӧм сійӧс, мый тані висьталін, тэ он вӧч!
— Тайӧс решитӧма нин, Женечка…
Сідзи Чайкалы и висьтав…— лӧня, но чорыда шуис Маруся.— Окышт сійӧс ме пыдди.— Гӧлӧсыс сылӧн кутіс тіравны.— Висьтав аттьӧ ставсьыс, ставсьыс.
И тэкӧд вай окасям, Женечка.
Женя повзьӧмӧн вештіс сылысь нюжӧдӧм кияссӧ.
— Да мед ме татшӧм йӧйкӧд ещӧ окаси… некор ог!
Сійӧ волнуйтчигтырйи кутліс Марусяӧс да сэтшӧма топӧдіс сійӧс, мый мӧдыслӧн ратшмуніны лыясыс.
— Висьтав, Манька, пыр жӧ висьтав, мый он вӧч сідзи!
Маруся чӧв оліс.
— Да мый нӧ тайӧ татшӧмыс?— бӧрдӧм сорӧн горӧдіс Женя.— Марусенька!
Мусаӧй!
Ме со мый тэнсьыд кора… некытчӧ куим лун гортсьыд эн петав.
Ладнӧ?
А ме тайӧ лунъясас тэ ордӧ пырала.
Висьтав, мый тадзи вӧчан, а то некутшӧм ногӧн ог лэдз.
Маруся лэптыштліс пельпомъяссӧ да волнуйтчӧмӧн шуис:
— Оз ков, пӧдругаӧй, тайӧ бергӧдчытӧм вылӧ нин шуӧма менам.
Эг ӧти лун думайт.
— Чӧрт тэкӧд, мый бергӧдчытӧм вылӧ!
Ме жӧ кӧсъя сӧмын сёрнитыштны тэкӧд сьӧлӧмсянь.
Но?
— Ладнӧ,— пыдісянь ышловзьӧм бӧрын шуис Маруся.
— Сет комсомольскӧй кыв.
— Честнӧй комсомольскӧй.
— Но вот!— Женя дыр кутіс сійӧс киӧдыс, быттьӧ эз лысьт лэдзнысӧ.— Аддзысьлытӧдз, а окасьны — ог кут!
Сійӧ чышкыштіс кинас синъяссӧ да муніс мышкас видзӧдлытӧг.
Восьлаліс туй кузя гырысь воськовъясӧн да дӧзмӧмпырысь думайтіс:
«Мый лоӧ, мед лоӧ»— кыдзи нӧ тадзи позьӧ шуны?
Тайӧ артмӧ: всё равно — сӧветскӧй олӧм ме бӧрын тані бара лоӧ али немечьяс татчӧ кольччасны.
Со кутшӧм йӧй!»
Заводитіс пемдыны.
Хутор сайын туйыс муртса тӧдчыштіс, а ылынджыксӧ и дзикӧдз вошлі лӧзоват ру пӧвстӧ.
Женя решитіс мунны Певскӧ эз шоссе кузя, а веськыда, ожерелкиса вӧр пыр: сідзсӧ матынджык.
Туйджынсӧ муніс восьлӧн, сэсся мӧдӧдчис котӧрӧн, медым верстайтны хуторын воштӧм кадсӧ,— сійӧ вермис сёрмыны Глаша поляна вылӧ.
Карӧ пырис стадион забор вомӧн.
Кар помас сувтыштіс да думыштчис: сулалӧ-ӧ, кыдзи вӧлі кӧсйӧ, мунны явочнӧй патераӧ?
«Сійӧ ӧд кар мӧдар помас.
Кадсӧ вошта зэв уна, а сэні, колӧкӧ, нинӧм оз и тӧдны Федя йылысь»,— думайтіс сійӧ Сӧветъяс керка вевтысь синъяссӧ вештывтӧг, кодлӧн мыгӧрыс сэтшӧм матын тӧдчис асъя рӧмыдын.— Заводитла тӧдмавны ачым.
Пемыдас оз казявны».
Мӧдӧдчис керка мышъясӧд да сэтшӧм гусьӧн, видзчысьӧмӧн, мый ӧти пон весиг эз увтыштлы,— а гашкӧ, немечьяс ставнысӧ найӧс виалӧмаӧсь.
Сӧветъяс керкаысь, сылӧн ӧшиньястӧм боксьыс, муыскӧд пӧшти ӧтвесьтын, решёткаа ичӧтик ӧшинь пыр еджыд визьӧн петіс би югӧр.
Женя кывліс, мый тані гестаповечьяслӧн пыткаяс нуӧдан камера, но стӧча тӧдмавны та йылысь эз вермыв на, сы вӧсна мый лун и вой тані сулалісны часӧвӧйяс.
Ӧні эз вӧв морт лов, и сӧмын уличасяньыс кылісны кокшыяс: тыдалӧ, часӧвӧйяс ветлӧдлісны параднӧй кильчӧ водзын.
Женя видзчысьӧмӧн матыстчис стен дорӧ да водіс муас.
Синмас пыр жӧ шыбитчис еджыдӧдз доналӧм кӧрт пач,— тайӧ сэсянь ӧшинь пырыс нюжаліс югыд полосаыс.
Пач водзас пукаліс салдат да би вылас донӧдіс кӧрт прутъяс.
Би югӧръясыс югдӧдісны стенъяссӧ, кӧні ӧшалісны кольчаяс, кутшӧмкӧ крукъяс…
Ставыс тайӧ вӧлі нето сімӧма, нето вирӧссьӧма.
Камераын сулалісны и жӧдзисны гырддзаӧдзыс пуджӧм сосъяса, улыс дӧрӧма салдатъяс.
Джоджыс вӧлі няйт-гӧрд рӧма, кыдзи начкысянінын.
Кодӧскӧ, тыдалӧ, нӧйтісны: ылі пельӧсысь кыліс нывбабалӧн кузя ойӧстӧм.
— Петкӧдлыны асьтӧ дезертирӧн дзик нинӧмла…
Женя кытшовтіс синъяснас камераӧд, медым аддзыны сійӧс, коді сёрнитіс, да аддзис ӧдзӧс дорсьыс Карл Зюсмильхӧс, паськыд дора шляпаа сылы тӧдтӧм штатскӧйӧс да покатнинскӧй гарнизонса начальник Август Зюсмильхӧс.
Найӧ — куимнанныс — видзӧдісны ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса зон вылӧ, коді сулаліс ӧшиньлань мышкӧн.
— Дезертиръяс тіян, рочьяслӧн, овлӧны сӧмын кыкпӧлӧс: большевизмлы врагъяс либӧ трусъяс,— скӧрысь шуаліс штатскӧй.— Первойяясыс пырӧны миян ордӧ служба вылӧ, но, а мукӧдъясыс — налӧн татшӧм синъяс оз овлыны, «дезертир ёрт».
Ті — большевик!
Кутӧй тӧдвыланыд — ме тайӧс гӧгӧрвои да мӧдысь шуа: ми кужам чегъявны и большевикъясӧс.
Аслам пациентъяслӧн синъяслы ме сета колана выражение, а кывъясыс налӧн кутасны бергавны, кыдзи меным колӧ.
Зон чӧв оліс, эз бергӧдчыв да Женя эз вермы тӧдны: сійӧ али абу?
Чуньяснас лотшнитӧм бӧрын штатскӧй шуис мыйкӧ властнӧя да ярскӧба.
Кымынкӧ салдат уськӧдчисны зон вылӧ.
Сійӧ бергӧдчыштліс — тайӧ вӧлі Федя.
Женя вирӧдз курччис вомдорсӧ да видзӧдіс, кыдзи нетшкисны сы вылысь бельёсӧ, кыдзи, кӧрталӧмаӧс, шыбитісны джоджас.
Мышкуас сылӧн тыдалісны гӧрд прутъяс, кытысь сӧдзтысис вир.
Тыдалӧ, сійӧ абу нин первойысь тайӧ камераас.
Штатскӧй да офицеръяс пондісны видзӧдны пач вылӧ.
Женя видзӧдліс сэтчӧ жӧ да дрӧгмунӧмӧн кунис синъяссӧ: салдат кыскаліс пачсьыс доналӧм кӧртъяс.
Нёльӧд глава
Друг вӧрын кыліс кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм шум. Катя крепыдджыка топӧдіс киясас автоматсӧ.
Тӧлыс довкйӧдліс пожӧм йывъяс, а улын важмоз вӧлі чӧв-лӧнь — некӧн эз трачмунлы, эз кывны кокшыяс: тыдалӧ, пӧрӧма пу, кодлы воӧма нэмпомыс.
Пемыдӧ видзӧдіг Катя муніс водзӧ да петіс неыджыд эрдӧ.
Эрд шӧрас чурвидзис дыр куйлӧмысла вижӧдӧм еджыд из.
Ӧні сійӧ тӧдчыштіс рудӧб глыба моз, а лунын, югыдӧн вылі юкӧнсьыс, потасъяс да турунвиж йӧнгыльяс пӧвстысь, позьӧ казявны джуджыд син гуранъяс, нырлысь мыльксӧ да войлысь чукля визьсӧ.
Некод весиг медся пӧрысь старикъяс пиысь эз тӧд, коді да кор сувтӧдлӧма вӧр шӧрас тайӧ из бабасӧ.
Кажитчис, мый сійӧ быдмӧма и пӧрысьмӧма тані вӧрыскӧд ӧтлаын.
Изйыскӧд орччӧн чурвидзис сісь мыр.
Во квайтымын сайын тайӧ местаас быдмылӧма кыдз пу.
Дзик ӧтнас пожӧмъяс пӧвстын сійӧ кажитчыліс сэтшӧм жӧ загадочнӧйӧн да гӧгӧрвотӧмӧн, кыдзи и сылӧн из суседкаыс.
Овлӧма сійӧ кадӧ Залесскӧйын Глаша — зэв мича да сьылысь ныв.
Став йӧз син водзын сы бӧрся ухаживайтлӧма помещиклӧн пиыс.
Ӧтчыд пӧдругаясыскӧд ӧтлаын Глаша мунӧма вӧрӧ — и бӧрсӧ абу воӧма.
И сӧмын арнас, первой кынмалӧмъяс дырйи нин, вӧрӧ вошӧм головлевскӧй крестьянин аддзӧма сійӧс тайӧ кыдз пуас ӧшалӧмӧн.
Крестьянин вӧлӧм божитчӧ, мын, повзьӧмысла тайӧ эрд вывсьыс котӧртігас, пожӧм лапъяс эз лэдзны сійӧс, кучкалісны чужӧмас, а из бабаыс гораа сераліс.
Глашалысь шойсӧ лэдзӧмаӧсь кыдз пуысь, а кыдз пусӧ пилитӧмаӧсь пӧшти вуж бердӧдыс.
Кӧсйӧмаӧсь жуглыны и бабасӧ, но кор ӧти мужик заводитлӧма тайӧс вӧчны, сылӧн кисьыс мынӧма черыс да сатшкысьӧма кокас.
Сэки пӧрысь йӧз дзикӧдз вылӧ нин шуӧмаӧсь, мый тайӧ местаыс кӧлдовскӧй, да эновтӧмась сійӧс.
Вот тайӧ кадсяньыс и нимтӧмаӧсь эрдсӧ ӧтияс «Пежӧн», мӧдъяс «Глашалӧн полянаӧн», а изсӧ быдӧн пондӧмаӧсь шуны «Чӧртлӧн бабаӧн».
Гырысьяс повзьӧдлісны сійӧн кывзысьтӧм челядьӧс да и асьныс, ылалӧмӧн кӧ гаравлісны сы йылысь сёр кадӧ, пернапасасьлыны либӧ сьӧласисны да дыр на та бӧрын виччысисны кутшӧмкӧ омӧльтор.
Эрд вылас некод эз вӧв.
Му вылын да излӧн улі юкӧнас вӧрисны пемыд вуджӧръяс, кодъяс усины шувгысь пожӧмъяссянь.
Катя сюйис кисӧ мыр улӧ.
Му гуранторйын письмӧяс эз вӧвны.
«Абу волӧмаӧсь»,— думыштіс сійӧ Женя да Маруся йылысь.
Сьӧлӧмыс мӧдіс тіпкыны спокойнӧйджыка.
Бӧръя лунъясӧ сылӧн думъясыс кыдзкӧ вожалісны.
Сы бӧрын, кор дӧвереннӧйяс висьталісны, мый Федяӧс некод абу аддзылӧма, сылы вывті окота вӧлі кӧть мыйкӧ тӧдмавны сы йылысь и… ёна поліс таысь.
Сійӧтор, мый ӧнӧдз Федя вошӧм йылысь некод нинӧм эз тӧд, мучитіс сійӧс, а сэк жӧ сетіс сылы лача: кор абу шуӧма ни «да» ни «абу», вежӧрын да сьӧлӧмын олӧ «вермас лоны».
Мӧвп, мый и тайӧ ичӧтик лачаыс быд здукӧ вермас бырны, повзьӧдліс Катяӧс.
Ӧні мыйкӧ дыра кежлӧ ставыс кольлі важмозыс.
Эрд вылӧ пӧльыштысь тӧвру вӧрӧдыштіс сылысь юрсисӧ.
Катя ышловзис да гыравывтчис из вылӧ.
Мӧвпъясыс вуджисны пӧдругаясыс вылӧ: мыйла найӧ абуӧсь?
Ёнджыкасӧ майшасис Маруся вӧсна: сійӧс эз аддзыв кык недельысь дырджык нин, а бӧръя куим письмӧыс Марусялӧн вӧліны вывті нервознӧйӧсь.
Отрядлы колана сведениеяс сійӧ гижис дженьыдика да сідз-тадз, медым сӧмын мыйкӧ гижны.
Кык явка вылӧ эз волы…
Мый вӧсна ставыс тайӧ?
Мудзис?
Выныс да лачаыс быри?
Аддзысьліс-ӧ сыкӧд Женя?
Да и ачыс Женя мыйлакӧ сёрмӧдчӧ…
Сёрнитчӧма вӧлі дас ӧти кежлӧ.
Катя пӧнарикӧн югдӧдіс часісӧ.
Вӧлі дас кык час да дас минут.
Друг сійӧ кыліс трачнитӧм шы, быттьӧ кодкӧ тувччис кос ньӧр вылӧ.
Вот дзик матын кылісны тэрмасяна воськовъяс.
Катя пуктіс чуньсӧ автомат спуск вылӧ.
Пуяс санысь котӧрӧн петіс шальӧн тубыртчӧм Женя.
Мунігмозыс пошкигтырйи сійӧ шуис:
— Туй вылын, вӧр дорас, немечьяс вӧліны, виччысьны лоп пайӧс, кор мунасны.
Найӧ окасисны.
Неуна вешйыштӧмӧн Катя видзӧдліс пӧдругаыслы синъясас.
— Тӧдмалі,— ньӧжйӧник шуис Женя.
— Но?
— Сэні.
Пӧнарикыс уси Катя киысь.
— А тэ бура тӧдін сійӧс?
— Да!
Женя лэптіс пӧнариксӧ да висьталіс ставсӧ, мый аддзыліс камера ӧшиньӧд.
Шувгис, шӧпкӧдчис вӧр, кӧнкӧ ылын вӧсньыдика шутьляліс тӧв.
— А пос йывсьыд — збыль…
Кӧсйӧны стрӧитны,— из баба вылӧ би югӧрсӧ казявтӧгыс веськӧдӧмӧн шуис Женя.
Катя нинӧм эз вочавидз та вылӧ.
Сійӧ вӧрзьытӧг сулаліс да видзӧдіс пожӧмъяслӧн качайтчысь йывъяс вылӧ, а аддзис сійӧ страшнӧй жырсӧ да Федяӧс, кодӧс мучитісны палачьяс.
Сьӧлӧмыс нетшкысис сы дінӧ, но вежӧрыс сылы висьталіс: сійӧ кӧть и ловъя на, но всё равно нинӧм оз спасит смертьысь.
Отрядлӧн вывті ичӧтӧсь вынъясыс, медым вӧчны Певек вылӧ налёт.
Да сэтчӧ жӧ ӧти ёртӧс мездӧм ради оз позь рискуйтны быдса отрядӧн.
— Тэ… мый йылысь, Женя?— юаліс сійӧ друг.
— Пос йылысь.
— Но?
Женя висьталіс сылы ставсӧ, мый тӧдмаліс хуторын.
Катя зумыштчис: немечьяслӧн грӧзитчӧм лыйлыны да ӧшӧдлыны ставсӧ, кодъяс кутасны пышъявны трудӧвӧй повинностьысь, вӧлі веритана, торъя нин ӧні, Великолужскӧй сиктса колхозникъяс вылын эсесовечьясӧн дикӧя расправитчӧм бӧрын; сэні Карл Зюсмильх приказ серти гуалісны муӧ ловйӧн сизимдас мортӧс, да на пӧвстын Нюра Барковалысь батьсӧ.
— И век жӧ поссӧ оз ло бӧр вӧчӧма!— чорыда шуис Катя.— А мый лоӧма Марусякӧд?
— Сыкӧд зэв омӧль делӧыс, Катюша…
Кулагинакӧд аддзысьлӧм йылысь Женялысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Катя дыр чӧв оліс, автомат волыссӧ чуньяснас вӧрӧдіг.
Сэсся кыскис морӧс зепсьыс блокнот, корис Женяӧс югдӧдыштны да гижис кымынкӧ кыв.
— Ветлы сы ордӧ талун жӧ,— запискасӧ сетігмоз шуис Катя.— Сэтысянь мун веськыда Залесскӧйӧ, Михеич ордӧ.
Сэні аддзысям.
Мӧдім!
Лыс лапъяс костӧд шочиника тыдовтчывліс пӧв кодь еджыд тӧлысь.
Вӧрыс шувгис, пемыд да таинственнӧй.
Кокъяс улӧ веськалысь кос увъяс трачкакылӧны.
— Висьтав… кутшӧм сійӧ… Федяыс?
— Но, кыдз шуны?
Сулалӧ сійӧ сэні…
— Оз ков… оз, ме мӧдтор йылысь.
Тэ висьтав!
Мый йылысь окота, сӧмын эн сы йылысь… камера йылысь… оз ков.
Женя пондіс висьтавлыны Певек йылысь, кодӧс ӧні сьӧкыд тӧдны: мукӧд керкаясыс абуӧсь, сотчӧмаӧсь, мукӧдсӧ жугӧдлӧмаӧсь.
Ордымӧдз, кӧні налы колӧ вӧлі торйӧдчыны, Катя эз торклы Женялысь висьталӧмсӧ ни ӧти юалӧмӧн.
Прӧщайтчигас Женя меліа малыштіс пӧдругаыслысь банбоксӧ.
Кипыдӧсыс сылӧн лои ва.
И сійӧ гӧгӧрвоис ставсӧ.
Сьӧлӧмыс топавлі.
Сэтшӧм окота вӧлі шуны мыйкӧ сэтшӧмӧс, мый кӧть неуна небзьӧдыштіс Катялысь сьӧлӧм дойсӧ, но кывъясыс эз сюрны, и Женя ачыс тшӧтш бӧрддзис.
— Гашкӧ, лэдзасны…
— Нинӧм, Женечка, нинӧм…— муртса кывмӧн шӧпнитіс Катя.— Мун.
Аски аддзысям Залесскӧйын.
Сійӧ вештіс аслас сьылі вылысь Женялысь кияссӧ да воши пуяс сайӧ.
Витӧд глава
Саботаж заводитчис дружнӧя: ӧти войӧн сиктысь кытчӧкӧ вошины вӧвъяс.
Допросъяс вылын колхозникъяс ӧтмоз ставныс долисны: вӧвъясыс абу налӧн, а колхозлӧн; коді кытчӧ нуис вӧвъяссӧ — найӧ оз тӧдны.
Нӧйтісны зэв уна йӧзӧс, но сійӧ нинӧм эз веж.
Гестапоса выль начальник приказ серти быд овмӧсысь, кодъяс сайын «лыддьысисны» вӧвъяс, вӧлі босьтӧма заложникъясӧс.
Немечьяс чукӧртісны найӧс Покатнӧйӧ, игналісны сарайӧ, а рытнас субӧтаӧ йӧзӧдісны, мый кызь нёль час мысти кӧ вӧвъяс оз сюрны, став заложникъясӧ лоӧ казнитӧма.
Войнас Гӧрд Полесьеса старӧста керка дінӧ лэбыштіс-локтіс няйтӧн резсьӧм мотоциклист.
Сійӧ сетіс Тимофей Стребулаевлы пакет да тӧвзис водзӧ.
Письмӧыс вӧлі дженьыдик:
«Господин Тимофей Стребулаевлы.
Чайта, тіян эз вош желание водзӧ лоны мекӧд тӧдсаӧн?
Срочнӧ волӧй особӧй отделӧ.
Макс фон Ридлер».
Тимофей ёна волнуйтчис.
Мыссьӧм бӧрын сійӧ дыр сулаліс рӧмпӧштан водзын да сыналіс сук да са сьӧд тошсӧ.
«Господин Стребулаевлы» шыасьӧмын кыліс сералӧм.
Быттьӧкӧ эз и вӧв некутшӧм помка беспокоитчӧм вылӧ, а сійӧ пыр содіс.
Прасковья — ёна лёллялысь яя да зывӧктӧдана зэв гырысь морӧсъяса баба — пукаліс улыс дӧрӧм кежсьыс вольпась вылас да, синъяссӧ лэдзлытӧг, видзӧдіс верӧсыс лӧсьӧдчӧм бӧрся.
Тимофейлӧн сук синкымъясыс вӧліны букышӧсь.
Войдӧрлун сійӧ кыліс уличаысь автомобиль тутсӧм шыяс, котӧрӧн петіс ывлаӧ да аддзис легкӧвӧй машина.
Сэні пукаліс плаща да руд шляпаа немеч.
— Зэв рад аддзысьны,— здоровайтчӧм бӧрын шуис немеч; роч кывъясыс сылӧн артмисны правильнӧя да пӧшти акценттӧг.— Чайта, тайӧ аддзысьлӧмыс оз ло медбӧръя…
Паръясыс сылӧн нюмъялісны, а синъясыс видзӧдісны, быттьӧ кык руд йитор.
— До свиданья, господин Стребулаев.
Кор машинаыс вӧрзис, немеч бергӧдчӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ, Тимофей вылӧ, коді шапкатӧг сулаліс ворота дорас:
— Ме — Макс фон Ридлер!
Тошсьыс сынансӧ мездігӧн Тимофей ёрччыштіс.
Юрсьыс сылӧн эз петавлы немечлӧн нюммунӧмыс да сылӧн йи кодь кӧдзыд синъясыс, кодъяс быттьӧкӧ висьталісны: «Нюмыс ӧд абу настоящӧй, тэ сылы эн верит, господин Стребулаев».
Тимофейлы кажитчис, мый сійӧс виччысьӧ мыйкӧ лёктор, да таысь сылӧн дрӧжжитӧны пидзӧсъясыс, а лопаткаяс костӧд визлаліс кӧдзыд.
— Кӧні картузыс да полушубокыс?— юаліс сійӧ скӧрысь, бергӧдчывтӧг да шыбитіс сынансӧ пызан нылас.
Чуймӧдана пельклунӧн, кодӧс оз позь вӧлі виччысьны кыз яя Прасковьялысь, сійӧ чеччыштіс вольпась вывсьыс да здук мысти вайис пач сайсьыс картуз да полушубок.
Пасьтасьӧм бӧрас Тимофей мыйкӧ кӧсйис шуны гӧтырыслы, но сӧмын стрӧга видзӧдліс сы вылӧ да, ӧдзӧссӧ швачнитӧмӧн, петіс кильчӧ вылӧ.
— Дыр ноксян, Стёпка!— горӧдіс сійӧ пиыслы, коді доддяліс вӧв.
— Прӧста видчан, бать, ставыс нин гӧтов, сӧмын седелка кӧвсӧ кӧртала,— баръёв, чукля кокъяс йылын катласиг ӧбидитчӧмпырысь шуис Стёпка.
Тимофей ачыс петкӧдіс вӧвсӧ ворота сайӧ.
Орчча керка дорын, сыркъялӧмӧн бӧрдігтырйи, нетшкис ассьыс юрсисӧ Акулина баб.
Мӧд уличаысь старука бурӧдіс сійӧс.
— Абу тэнад ӧтнадлӧн, Акулинушка, татшӧм шогыс…
Оз жӧ вермыны найӧ став йӧзсӧ бырӧдны?
Тимофейӧс казялӧм бӧрын Акулина матыстчис сы дінӧ, быд воськолын окйӧдлігтырйи, чышъян помнас чышкыштіс омӧля аддзысь синъяссӧ да стрӧга топӧдіс паръяссӧ.
— Йӧзӧс дорйӧм кузя шуан, чайта, кыв, Тимофей Силыч?
Тэ вылӧ, тыдалӧ, бура видзӧдӧны антихристъясыд…
Некодӧс тіянлысь эз вӧрзьӧдны да и вӧвтӧ колисны.
— Мый лоӧ менам вынъяс серти — вӧча.
Тимофей видзӧдліс гӧгӧр да шыбитіс вӧжжисӧ Стёпкалы киас:
— Пуксьы.
Мунам ӧтлаын.
— Ен мед тіянлы отсалас,— шӧпкӧдіс на бӧрся старука.
Мунісны ӧдйӧ.
Кор луншӧр гӧгӧрын кӧдзыд шонді мыччысис кымӧр сайысь, найӧ вӧліны нин Покатнӧйын.
Улича кузя патрулируйтісны верзьӧма разъездъяс.
Стребулаевъясӧс некод эз сувтӧдлы.
Школа прӧйдитӧм бӧрын Стёпка кежӧдіс переулокӧ.
Кор воисны переулок помас, Стёпка лэдзис вӧжжисӧ — водзӧ мунны вӧлі оз позь: дзик вӧрӧдзыс, коді заводитчыліс неылын сиктсянь, ставыс вӧлі тыр йӧзӧн.
Тимофей сувтіс телега вылас.
Стёпка сувтіс жӧ бать бӧрсяыс.
Кор найӧ пондісны видзӧдны вӧрзьытӧм йӧз чукӧр вылӧ, аддзисны асланыс хуторса некымын нывбабаӧс. Найӧ сулалісны неылын сарайсяньыс, кытчӧ вӧлі игналӧма заложникъясӧс.
Сарай гӧгӧрыс ловъя заборӧн сулалісны салдатъяс.
Шонді водзын югъялісны налӧн штыкъясыс да каскаясыс.
Сарайысь кылісны горзӧмъяс, челядьлӧн бӧрдӧм да ёна таркӧдчӧм: тыдалӧ, заложникъяс кучкалісны кулакъяснас стенъясас да ӧдзӧсас.
Немечьяс сералісны.
Кӧнсюрӧ йӧз чукӧрын кылісны лёкысь бӧрдӧм шыяс.
Став сиктъяссьыс, тыдалӧ, чукӧртӧмаӧсь,— шуис Стёпка.
Батьыс эз шыась.
Сійӧ видзӧдіс виж мылькторъяс вылӧ, кодъяс кывтісны вӧр дорас йӧз чукӧр питі: грузӧвикъясын вайисны идзас.
Стёпка кутіс видзӧдны на вылӧ жӧ, и кыкнанныс эз казявны, кыдзи телега дорӧ воисны гестапоса вӧвлӧм начальник Карл Зюсмильх да сылӧн вокыс Август.
— <deu>Wohin</deu>?*— стрӧга юаліс Карл Зюсмильх.
* — Кытчӧ?
Тимофей тэрмасьӧмӧн кыскис письмӧ.
Кырымыс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын гестаповец ӧвтыштіс кинас:
— Кытшовт!
Кытшовтны — сійӧ вӧлі воштыны быдса час.
Но мӧд петан туй эз вӧв.
— Бергӧд вӧвсӧ!— тшӧктіс Тимофей пиыслы.
Сикт саяс вӧлыс муртса кайис джуджыд кыр йылӧ.
Сэсянь вӧлі тыдалӧ став йӧз чукӧрыс.
Грузӧвикъяс сулалісны нин сарай дорас.
Салдатъяс шыблалісны сэтысь идзас кольтаяс да пукталісны сарай стенъяс пӧлӧныс.
— Неужели сотасны, бать?
— Мун веськыда вӧрас, ӧдйӧджык воам, тэрмӧдлыштіс писӧ Тимофей.
Волга дорын найӧс виччысис ещӧ ӧти лёктор: карбас эз уджав авария вӧсна — орӧма тросыс.
Певскӧ воисны пемыдӧн нин.
Рытыс вӧлі лӧнь.
Пуяслӧн куш увъясыс эз вӧрны, и свастикаа флаг вӧвлӧм Сӧветъяс керка вевт вылын лётъяліс дыша, шпорӧдчытӧг.
Палисадник дзиръя дорын сулаліс автомашина. Кузовыслысь бӧрвывса стенкасӧ вӧлі восьтӧма.
Брезент улын рудӧба тыдаліс чурвидзысь кык гоз кокпыдӧс.
— Шойяс… кувтӧдзныс мучитӧм йӧз,— шӧпнитіс Стёпка.
Грузӧвиккӧд орччӧн польдчӧм чужӧма фельдфебель гӧгӧр чукӧрӧн сулалісны салдатъяс.
Кинас ӧвтчиг сійӧ мыйкӧ гажаа висьталіс, да салдатъяс сералісны.
— …Ленинград босьтӧма,— кыліс сэні жӧ неылын ӧшалысь радиорупор пыр рочӧн висьталысь гора гӧлӧс.— Ловйӧн кольысь став красноармеечьяссӧ ӧшӧдалӧма телеграфнӧй столбъясӧ карса центральнӧй уличаясӧ да кар гӧгӧрыс.
Тадзи лоӧ вӧчӧма ставыскӧд, коді лысьтас сувтны Адольф Гитлерлӧн великӧй армияяслы туй вылас.
Сӧмын на воис юӧр Мӧскуа фронт вылысь.
Миян войска орӧдісны Сталинлысь укрепитӧм линия.
Бойяс мунӧны Мӧскуа уличаяс вылын.
Войнасӧ кызвыннас позьӧ лыддьыны помалӧмаӧн…
Тимофей кӧсӧйтчыліс немечьяс вылӧ, кывзыштіс неуна, мый висьталӧ фельдфебель, да ышловзис: немеч кыв вылын сійӧ тӧдіс сӧмын куим кыв: <deu>«хальт», «гут», «битте»</deu>*.
* «Сувт», «бур», «пӧжалуйста».
— Сійӧ и виччысь, лёк вӧчны вермасны, бура видзӧд вӧв бӧрсяыс,— ньӧжйӧник шуис Стёпкалы Тимофей да, мунігмозыс зепсьыс письмӧсӧ кыскигтырйи, матыстчис ӧдзӧс дорас.
— Прикажитӧма локны — со.
Часӧвӧй пыр мунан моз видзӧдліс письмӧ вылас да веськодя бергӧдчис мӧдарӧ.
Тимофей первойсӧ шӧйӧвоши, сэсся гӧгӧрвоис: «Оз кӧ вӧтлыны — сідзкӧ, позьӧ пырны».
Подвалысь винтӧвӧй пос кузя немечьяс кыскисны кокъясӧдыс кык морт шой.
Ӧти шойыс вӧлі нывбабалӧн: пос тшупӧдъяс кузя кыссис дзугсьӧм сук юрсиыс.
Немечьяслысь мӧд жертвасӧ дзор юра мужчинаӧн — Тимофей первойсӧ чайтіс пӧрысь старикӧй, но, прамӧйджыка видзӧдлӧм бӧрын, гӧгӧрвоис, мый ӧшибитчӧма: чужӧмыс вӧлі том да тӧдсакодь.
Кулӧм нывбабасӧ кыскисны ывла вылӧ, а дзор зонлысь телӧсӧ эз вермыны кутны да шыбитісны ӧдзӧс водзас.
Тимофей видзӧдліс сы вылӧ ещӧ ӧтчыд да дрӧгмуніс: зонмыс восьтіс синъяссӧ.
«Тайӧ жӧ… головлевоса механик!»
Федялӧн синъясыс видзӧдісны сы вылӧ веськыда, но вӧліны быттьӧ кулӧмаӧсь, и Тимофей думыштіс: а збыль-ӧ сійӧ аддзыліс, мын синъясыс воссисны?
«Кажитчис…
Восьсаӧсь, буракӧ, и вӧліны»,— решитіс сійӧ да бара дрӧгмуні, кымӧсас сылӧн чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм.
Ӧні сійӧ дась вӧлі божитчыны, мый аддзыліс, кыдзи механиклӧн вӧрзисны паръясыс, и сылы лои страшнӧ сы вылӧ веськӧдӧм вӧрзьытӧм синъяслӧн видзӧдлассьыс.
Сійӧ мӧдіс бӧрыньтчыны да зурасис пос кузя котӧрӧн лэччысь ӧчкиа офицер вылӧ.
Роч порсь!— горӧдіс офицер да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис кулакнас сылы чужӧмас.
Тимофей синъяс водзын кутісны веравны сьӧд-гӧрд кытшъяс; сійӧ муртса кутчысис кокъяс йылас, зыралыштіс доймӧм Местасӧ да, скӧрмӧмсӧ да ӧбидасӧ дзебны зільӧмӧн, нурбыльтіс:
— Мыйысь нӧ, ваше благородие?..
Менӧ корисны татчӧ… срочнӧя тшӧктӧма.
— <deu>Nut ab</deu>*— чилӧстіс офицер.
*— Шапкатӧ пӧрччы!
Гӧлӧс сертиыс Тимофей гӧгӧрвоис, мый лоӧ сійӧ «хутапыс»; сійӧ тэрмасигтырйи нетшыштіс юрсьыс картузсӧ да нюжӧдчис веськыда, дрӧжжитысь чуньяса кисӧ топӧдіс бокъясас.
Тыдалӧ, немечлы тайӧ сьӧлӧм вылас воис. Сійӧ серампырысь видзӧдліс сы вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс да пырис ӧдзӧсӧд.
«И морт туйӧ оз пуктыны, гадъяс»,— пос кузя кайигӧн шога думыштіс Тимофей.
Квайтӧд глава
Макс фон Ридлер вӧлі ӧтнас.
Руд костюма да турунвиж галстука, кодӧс лӧсьыда вӧлі кӧрталӧма зэв мичаа крахмалитӧм воротничок бердӧ, Ридлер ветлӧдліс кабинетад да лотшйӧдліс чуньяснас.
Сылӧн ручлӧн кодь чужӧмыс вӧлі зумыш; плешсӧ вундіс ыджыд чукыр.
Кадысь кадӧ сійӧ видзӧдлывліс часі вылӧ: дас ӧти часын вӧлі помасьӧ вӧла крестьяналы сылӧн ультиматум.
Стенын ӧшалысь часі вылын ыджыд стрелкаыс ньӧжйӧникӧн матысмис квайт дінӧ, ичӧт стрелкаыс сулаліс дас ӧти дінын.
Еджыд синкымъясыс сылӧн дрӧгнитісны: «Абу жӧ изйысь тайӧ йӧзыс, медым ассьыныс челядьсӧ вежны вӧв вылӧ!»
Уличасянь кыліс автомашиналӧн тутсӧм: тыдалӧ, мӧдӧдчис шойяс тыра грузӧвик.
Ридлерлы син водзас сувтіс тайӧ грузӧвикыс, да сылӧн сьӧлӧмыс кутіс ёнтыны скӧрысла: «Эг вермы раммӧдны, нинӧм эг тӧдмав!..»
Таркнитыштӧм бӧрын кабинетӧ пырис мичаа пасьтасьӧм офицер.
— Тіян корӧм серти воис старӧста Гӧрд Полесьеысь.
— Мед виччысяс!
Офицер кӧзырнитіс да шумтӧг пӧдлаліс ас бӧрсяыс ӧдзӧссӧ.
Ридлер мудзӧмпырысь пуксис стул вылӧ.
Сылӧн локтіс унмыс.
Пызан вылас, папка дорын, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Дезертирӧн асьсӧ шуысь партизанлӧн делӧ» куйліс чукрасьӧм листовка, кодӧс асывнас мырддьӧмаӧсь кутшӧмкӧ залесскӧй старукалысь.
Ридлер пуктіс листовкасӧ ас водзас.
Лун чӧжӧн Ридлер некымынысь лыддис сійӧс да ӧні тӧдіс наизусть быд кыв.
Гектографӧн печатайтӧм листовкалӧн строкаяс чуксалісны населениеӧс водзсасьны немечьяслы.
Гырысь шрифтӧн тӧдчӧдӧма вӧлі кывъяс: «Миян районса туйяс кузя немечьяслы подкрепление оз прӧйдит.
Ставӧн Мӧскуаӧс дорйӧм вылӧ!» и улас кырымасьӧма: «Йӧзкостса мстительяс».
Чуньяснас лотшйӧдліг Ридлер видзӧдіс тайӧ гижӧд вылас.
«Йӧзкостса мстительяс» — тайӧ вӧлі псевдоним смертельнӧй враглӧн, код йылысь сійӧ пӧшти нинӧм эз тӧд.
Мыйта тані сійӧ «йӧзкостса мстительясыс»?
Коді налӧн ыджыдыс?
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый пос вӧсна тыш лоӧ чорыдӧн, да чувствуйтіс асьсӧ сы вылӧ дасьӧн.
«Инородечьяскӧд» обращайтчӧмын сійӧ эз вӧв выль мортӧн.
Кор ковмисны йӧз Рочмуын уджалӧм вылӧ, бӧрйисны сійӧс эз сӧмын сы вӧсна, мый сійӧ бура тӧдіс роч кыв: Берлинын шуисны, мый, Польшаын во чӧж уджалігӧн, Ридлер петкӧдліс асьсӧ «выль порядок» зэв бур организуйтысьӧн.
Гиммлерлӧн личнӧй секретарыс, назначениесӧ кырымалігӧн, ышӧдана нюммуніс:
— Ті миян дошлӧй морт, господин фон Ридлер.
Ридлер тайӧс и ачыс тӧдіс.
Фронтса штабын, кор сылы висьталісны, мый Певскӧй район — медся беспокойнӧй районъясысь ӧти, сійӧ зывӧктӧмӧн лэптыштліс пельпомъяссӧ.
«Беспокойнӧй!..
Сійӧ нинӧм».
Сійӧ чорыда эскис, мый кужас сідзи нуӧдны делӧсӧ, кор крестьяна пондасны мустӧмтны партизанъясӧс да заводитасны асьныс кутавны найӧс да сетавны немецкӧй власьтъяслы.
Татшӧм опытсӧ сійӧ нуӧдліс нин ӧти польскӧй сиктын.
Правда, медым шедӧдны татшӧм результатсӧ, сылы ковмис сиктса став олысьяс пытшкысь ловъянас кольны сӧмын нёльӧд юкӧнсӧ.
Сэні тайӧс вӧчныс вӧлі кокньыдджык, а тані…
Пос выльысь вӧчӧм вылӧ колӧ вӧлі уна уджалысь вын, да первой кадас сійӧ эз нуӧд крут мераяс.
Но талун, ставсӧ артыштӧм бӧрын, сійӧ решитіс: либеральнӧй экспериментъяс вылӧ кад сылӧн абу, да сы вӧсна сылы и бӧрйынысӧ нинӧм.
Тырмытӧм уджалан вынсӧ мыйта колӧ позьӧ судзӧдны орчча районъясысь; а весиг кӧ и эз вӧв татшӧм позянлуныс — дзик ӧткодь: век жӧ бурджык, кор тэнад эм ӧти кывзысьысь ки кык парализуйтӧм ки дорысь.
Сійӧ ещӧ ӧтчыд видзӧдліс часі вылӧ да сюйис вомас папирос.
«Дас вит минут мысти, вӧвъяссӧ кӧ оз ло вайӧдӧма, Покатнӧйын бипур петкӧдлас тайӧ роч порсьясыслы, коді сэтшӧмыс Макс фон Ридлер!»
Сійӧ чирснитіс истӧгнас, но эз ӧзты папироссӧ: сійӧс торкис телефоннӧй звонок.
Чужӧм вылас тыдовтчис радлана выражение.
Сійӧ быттьӧ чувствуйтіс асьсӧ йӧз чукӧр синъяс водзын, тэрмасьтӧг лӧсьӧдыштіс пинжаксӧ, галстуксӧ да сэки босьтіс трубка.
Шуис кӧдзыда да ярскӧба:
— Кывза.
Вомнас тяпйӧдлӧм шы серти гӧгӧрвоис, мый телефон дорын карса комендант да гарнизонса начальник полковник Корф: кор полковник вӧвлі ёна скӧр, сійӧ, сёрни заводитчытӧдз, минут чӧж, а мукӧд дырйи и дырджык, тапйӧдліс паръяснас, да та дырйи сылӧн чужӧмыс лолі дзик кроликлӧн кодь.
— Тайӧ ме, Корф,— киргыштіс трубкаын гӧлӧс.
— Мыйкӧ серьёзнӧйтор, господин полковник?— Ридлер насмешливӧя шпыньмуніс.
Сійӧ думыштіс, мый полковник сӧмын на ӧні тӧдмалӧма кык офицер йылысь, кодъясӧс кодкӧ виӧма асывнас Волга вадорын.
Нинӧм мӧдтор йылысь, мый вермис сэтшӧма скӧрмӧдны полковникӧс, сійӧ оз вӧлі тӧд.
— Абу, пустяки!— скӧрысь сералӧмӧн горӧдіс полковник.— <ns>Партиз…</ns> найӧ самӧй… Покатнӧй вылӧ уськӧдчылӧмаӧсь!
Ридлер киын трубкаыс дрӧгнитіс.
— <ns>Мы-ый</ns>!
— Сарай вылӧ, кытчӧ ті игнавлӧмныд эсійӧясӧс…
Да меным чӧрт накӧд, самӧй эсійӧяскӧдыс, кодъясӧс ті!..— юрӧбтіс Корфлӧн гӧлӧсыс став вынсьыс.— Гарнизонсӧ бырӧдӧмаӧсь!
— <ns>Гар-ни-зон</ns>?!
— Вот именнӧ: <ns>гар-ни-зон</ns>.
Сӧмын кымынкӧ салдат кольӧма да… Август Зюсмильх…
— Сійӧ юӧртіс?
— Да.
Жуковосянь.— Корф бара пондіс тяпйӧдлыны паръяснас.
Ридлерлӧн эз тырмы терпениеыс виччысьны, да сійӧ, вомдорсӧ курччӧмӧн, личкис рычагсӧ.
— Покатнӧйӧс!
Ӧдйӧджык!
— Линияыс торксьӧма,— вочавидзис станция.
— Кыдзи торксьӧма?
Ракаяс!
Ук-к…— Ридлер зэв мисьтӧма ёрччыштіс.— Карса комендантӧс!
Полковниклӧн гӧлӧсыс дженьыда да ярскӧба шуис:
- Да.
— Карательясӧс ыстінныд?
— Ыстӧма.
— Сэні колӧ лоны Карл Зюсмильхлы.
Сійӧ…
— Виӧмаӧсь,— вочавидзис полковник.
Ридлер пуктіс трубкасӧ.
Чуньяссӧ воча сюйӧмӧн сійӧ зэлӧдіс кияссӧ, и чуньясыс кутісны ратшкакывны чегъясьысь кос бедьторъяс моз.
Кабинетса чӧв-лӧняс гораа дзужнитіс часі.
Ридлер дрӧгнитіс.
Ичӧт стрелкаыс сулаліс стӧч дас ӧти вылын.
Часілӧн первойысь кучкӧмыс сылы кажитчис пель бокас кучкӧмӧн.
— Найӧ меным чорыда мынтысясны!..
Петкӧдла налы, коді ме!..
Синъясыс сылӧн пондісны видзӧдны кытчӧкӧ ылӧ, а паръясыс скӧрысь нюмъялісны да неуна дрӧжжитӧны.
Чуньясыс корсисны пызан вылысь партизанскӧй листовка.
Сійӧ чабраліс листовкасӧ, сэсся бура бӧр шыльӧдіс, кусыньтіс нёльпельӧ да косявліс посньыдик торъяс вылӧ.
«Чӧртыс тӧдӧ, дыр-ӧ ноксясны линиясӧ лӧсьӧдӧмӧн.
А быд минут — мучение!»
Ридлер чорыда личкис звонок кнопкасӧ да тшӧктіс ӧдзӧс дорын мыччысьысь мича паськӧма офицерлы:
— Эсійӧ… старӧстасӧ!
Сизимӧд глава
— Мыйла нӧ найӧ тэнӧ корлӧмаӧсь?— заводитліс юасьны Стёпка, да эз ло рад юалӧмыслы — йӧжгыльтчис батьыслӧн видзӧдлас улын, юрсӧ кыскис сьыліас.
— Тэ тӧд аслад делӧяс йылысь, кыдзи бабанад веськӧдлыны, а бать делӧясӧдз ныртӧ эн сюй!
Гӧгӧрвоин? — Тимофей пуксис телегаӧ сідзи, мый пӧвъясыс чеччыштлісны.— Вӧтлы!
«Да-а, немеч…
И бугыльясыс, быттьӧ дьявӧллӧн!..
Эк, тӧдіс сьӧлӧмӧй — абу колӧма локны!»
Тимофей разис полушубокыслысь вылыс кизьсӧ да скӧрысь шпыньмуніс: — Тыр почёт… этша старӧстаыд — десятник ещӧ ӧні.
— Кытчӧ сійӧ, бать?
— Строительство вылӧ индісны,— неокотапырысь вочавидзис Тимофей, а ачыс думайтіс: «Со тэныд и гӧститышті…
Водзӧ тӧдмасимӧй».
Чуймӧмысла Стёпка весиг лэдзис вӧжжисӧ.
— Строительство вылӧ?
А тэ, бать, гӧгӧрвоан ӧмӧй мыйкӧ тайӧ делӧ кузяыс?
— Веськӧдлы, тӧд.
Петісны кар сайӧ.
Овраг весьтын, туйсяньыс метр дас вит сайын, лёк горшӧн курксісны кырнышъяс.
Ру пиын сэні вуджрасисны кутшӧмкӧ фигураяс.
— Ӧні ставыс кулӧмъяс кодьӧсь,— кысянькӧ быттьӧ пыдісянь кыліс нывбаба гӧлӧс.
— Артмӧ, сідз…— шуис мӧд гӧлӧс.— Ой, абу — кыланныд?..
Стребулаевъяс удитісны ылӧкодь нин мунны оврагсяньыс, кор налы кодкӧ горӧдіс:
— Сувтлӧй!
Ру пытшкысь мыччысис нывбаба.
— Рочьяс?
Тимофей эз шыась, а Стёпка нурбыльтіс:
— Абу, <ns>мериканечьяс</ns>.
— Ёртъяс, биасьлыны колӧ…
Ми истӧгсӧ вунӧдім.
— Вӧтлы,— шуис Стёпкалы Тимофей да бергӧдчис нывбабалань.— Некор миянлы.
Перевоз дорӧ тэрмасям.
Нывбаба кватитіс вӧвсӧ дом поводӧдыс.
— Миянлы колӧ биасьлыны,— шуис сійӧ скӧрмӧмпырысь.— Ті кӧ абу гадъяс, то отсаланныд.
А некор кӧ, вайӧй кӧть истӧгсӧ.
Думыштӧм бӧрын Тимофей кыскис пась зепсьыс истӧгсӧ.
— Кӧрӧбкаыс эм?
— Абу.
Сетны быдса кӧрӧб истӧг вӧлі жаль: кытысь ӧні босьтан сійӧс, истӧгсӧ?
Тимофей чеччыштіс телегаысь да ропкигтырйи муніс нывбаба бӧрся.
Овраг дорас выліас муртса тӧдчыштіс киӧн кыскалан ичӧтик телега.
Сы дінын сулалісны кык нывбаба, да найӧ юръяс весьтын курксісны-гӧгралісны кырнышъяс.
— Мый югдӧднысӧ?— дӧзмӧмпырысь юаліс Тимофей. — Уліас лэччам.
Эн прӧступит.
«Гортас моз сійӧ тані»,— думыштіс Тимофей, синъяссӧ нывбаба мышкысь вештывтӧг, а нывбабаыс увереннӧя лэччис крут пемыд оврагас.
Юр бергӧдчис да шогӧдіс сынӧдсьыс, кытысь кыліс сисьмӧм шойяс дук.
— Кывзы…— сувтӧм бӧрын шӧпнитіс нывбаба.
Тимофей кыліс омӧлика ойӧстӧм шы, быттьӧ кодкӧ кӧсйис горӧдны — да эз вермы.
Сійӧ чирснитіс истӧгсӧ.
Истӧгӧн омӧлика югдӧдыштӧм бӧрын тыдовтчисны вирӧсь шой чукӧръяс.
Найӧ вӧліны пасьтӧмӧсь, вевттьӧмаӧсь кутшӧмкӧ тряпьеясӧн.
Тимофей ньӧжйӧник нуӧдіс дрӧжжитысь кинас и уськӧдіс истӧгсӧ: сы вылӧ паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс головлевоса механик.
— Бисӧ ӧзты!— тэрмӧдлыны пондісны ӧтпырйӧ кык нывбаба гӧлӧс.
— Мусаӧй, миян мученик тэ, донаӧй!
Ас садьын?— пӧся, бӧрдігтырйи юаліс нывбаба, коді тыдаліс пемыдас еджыд чышъяннас.
Федя ымӧстіс.
Нывбабаяс копыртчисны сы весьтӧ да заводитлісны лэптыштны, но тайӧ эз вӧв налы вын сертиыс.
— Сьӧкыд,— шуис еджыд чышъяна нывбаба.
Сійӧ босьтіс Тимофей киысь истӧгсӧ.— Ноко, босьтчыв, а ме югдӧдышта.
«Ен мед видзас, кодкӧ кӧ немечьяс пӧвстысь казялас»,— думыштіс Тимофей.
Сылы окота вӧлі ӧдйӧджык кайны тайӧ шуштӧм гусьыс, да сійӧ ӧдйӧ лэптіс мышку вылас механиклысь лигышмунӧм телӧсӧ.
— Югдӧдӧй, сэтшӧм-татшӧм мать…
Истӧга нывбаба котӧртіс водзвылӧ.
Тимофей кайис шатлалігтырйи.
Вылӧ кайӧм бӧрын сійӧ пуктіс ымзысь механикӧс тележка вылӧ да, пась пӧланас чужӧмсӧ чышкигмоз, киргӧмӧн юаліс:
— Ставыс?
— Ставыс, донаӧй.— Нывбаба сетіс истӧгсӧ да чорыда топӧдліс сылысь кисӧ.— Аттьӧ, ёрт!
Тимофей нинӧм эз вочавидз да тэрмасьӧмӧн муніс аслас телега дорӧ.
— Мый нӧ сэні, бать?— пыр жӧ юаліс Стёпка.
Тимофей нетшыштіс сы киысь плетьсӧ да эрыштчис.
— Ме тэныд, сукин сын, мый шулі?
Бать делӧясӧдз…
— Да ме жӧ прӧстӧ сідз…— сы дінысь вешйигмоз броткыштіс Стёпка, а сьӧлӧмас кучкис ӧбида, да сійӧ скӧрысь тракнитіс вӧжжисӧ.— Но, вӧр тэрыбджыка, мый гӧрдлан?
Тэныд да меным — ни овны, ни сёрнитны: сэтшӧм нин судьбаыс.
Н-но, сволочь!
Вӧв мӧдіс рӧдтыны.
Тимофей нёровтчис турун мешӧк вылӧ.
Чужӧмыс сылӧн вӧлі расстроитчӧма да скӧр.
Волга вомӧн вуджисны пӧшти войшӧр гӧгӧрын нин.
Туйыс муніс вӧр пӧлӧн.
Енэжті гажтӧм діторъясӧн кывтісны еджыд-руд кымӧръяс.
Кор найӧ тупкылісны тӧлысьсӧ, сэки вӧрлӧн пемыдлуныс лолі ӧткодьӧн му пемыдлункӧд, да вӧлыс надзмӧдліс восьлалӧмсӧ, быттьӧ муніс кималасӧн.
А кор кымӧръяс шочмылісны либӧ тӧлысьыс ачыс петавліс на сайысь дорйывнас, туй вылын да сылӧн шуйга бокас югъялісны посньыдик ва гӧпъяс, быттьӧ шыблалӧм жӧч торъяс.
Стёпкалы эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылас бать чӧв олӧмысь.
Мый шуис сылы немеч?
Мыйла сэтшӧма скӧрмӧма, мый ӧнӧдз оз вермы кӧдзавны?
Сійӧ швичнитіс вӧвсӧ плетьнас да пельпом вомӧныс видзӧдліс Тимофей вылӧ, сэсся гусьӧникӧн перйис табак кӧшель да сьӧкыда лолыштіс.
Страшнӧй вӧлі батьыс скӧр дырйи, и киыс сылӧн вӧлі сьӧкыд.
Ен мед видзас веськавны сы кипод улӧ татшӧм здукӧ — калечитас.
Со ӧд челядь дырйиыс на швачкис Стёпкалы пес плакаӧн кокъясас — да нэм кежлӧ колис чукля кокаӧн.
Сійӧ быттьӧ и оз казяв, мый пиыслӧн банбокъясас да ныр улас сука нин петӧ ус-тош.
Сылы сійӧ кыдзи Стёпкаӧн вӧлі, сідзи сійӧн и коли.
Гӧтыр водзас яндзим.
Гӧтырыс оз-оз да и шуас: «Степан, тэныд жӧ абу вит арӧс, а кызь сайӧ нин, батьӧн регыд лоан, а батьыд тэнӧ быттьӧ нёньпом кагаӧс теньйӧдлӧ».
А тайӧ вернӧ…
Сылӧн да гӧтырыслӧн арталӧмъяс серти, страшнӧй недельын сійӧ лоӧ нин батьӧн.
Мамыс вуралӧ кагаыслы дӧрӧмъяс.
И сӧмын сійӧ, батьыс, нинӧм оз казяв, понпиӧс моз чиршӧдлӧ.
Сы вӧсна и суседъяссянь «Степантӧ»,— кысь эськӧ нин «Степан Тимофеевич»,— некор он кывлы…
И син водзын и син сайын Чотысь Стёпкаӧн шуӧны.
Тайӧ мӧвпъяссьыс, а гашкӧ, и шуштӧм арся войыс вӧсна сьӧлӧм вылас вӧлі сьӧкыд, мыйкӧ ёнтіс сійӧс.
Найӧ матысмисны Ольшанскӧй миртуй дорӧ, коді туйсӧ кык джуджыд колеяӧн* вундӧмӧн, саявліс вӧр пемыдас.
* Колея — кӧлесаясысь кольӧм след.
Гӧгӧр муыс, кытчӧ сӧмын судзліс син, куйліс кулӧм кодь да быттьӧ дойясӧн тырӧма.
Сьӧкыд вӧлі аддзыны му пласт, кодӧс эськӧ абу парсалӧма снарядъясӧн.
То сэні, то тані тыдалісны бок вылас да увлань юрӧн путкыльтчӧм жуглӧм машинаяс да орудиеяс; миртуйыс тайӧ кулӧм чӧвлунас тӧдчыштіс тӧлысь югыдын муртса югъялыштан веськыд полосаясӧн.
— Кодкӧ кӧ локтӧ-а…
Бать, видзӧдлы!
Тимофей кӧсӧйтчыштліс.
Миртуй кузя збыльысь кодкӧ муніс да ӧдйӧ матысмис вӧрлань.
— Сувтӧдлы вай вӧвсӧ!
Стёпка зэлӧдіс вӧжжисӧ да пондіс сюся видзӧдны локтысь вылӧ.
— Ныв, буракӧ.
Полӧ миянысь, аддзан — сувтіс.
Бӧр, тыдалӧ, кӧсйӧ бергӧдчыны… оз, видзӧд жӧ, талань локтӧ.
— Тэ кывнад омӧльджыка из,— синъяснас югнитӧмӧн ӧлӧдіс Тимофей.— Вӧч сідз, быттьӧ сийӧс-заводсӧ вӧвлысь лӧсьӧдан…
Но!..
Мижуй…
Стёпка чеччыштіс да пондіс ноксьыны, лӧсьӧдны мегыр.
Тимофей букышӧн видзӧдіс ныв вылӧ.
Нывлӧн фигураыс да походкаыс мыйкӧ вӧлі тӧдса.
Туйсяньыс воськов дас сайӧ сійӧ бара сувтіс.
— Мый быдса во ноксян?
Мӧдім!— нарошнӧ мыйвынсьыс горӧдіс Тимофей да, муртса Стёпка удитіс чеччыштны телегаӧ да кучкыны вӧвсӧ, тэрмасьӧмӧн юаліс:— Коді сэтшӧмыс?
Он тӧд?
— А тэ нӧ мый, эн тӧд?
Миян велӧдысь… Маруська Кулагина.
Тимофей видзӧдліс вӧр вылӧ, кытчӧ саялі ныв, да дженьыда тшӧктіс:
— Чеччы!
Стёпка паськӧдіс сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧн котралысь синъяссӧ, а сьӧлӧмыс бара пондіс доймыны да ёнтыны.
«Вот… сідзи и чайті, заводитчӧ…
Неужели нӧйтас?
Мыйысь нӧ?»
— Чеччы!— зэв скӧрысь бара горӧдіс Тимофей да нетшыштіс сы киясысь вӧжжисӧ.
Стёпка чеччыштіс.
— Мун сы бӧрся.
Меным партизанскӧй отряд колӧ.
Меным аслым вылӧ.
Гӧгӧрвоин?
Да чукля кокъяснад пелькджыка вӧр, медым нинӧм оз кыв, а то грекыд вылӧ — шпиён пыдди пуктасны.
Но?
Синъясыс Стёпкалӧн лоины ещӧ на гӧгрӧсджыкӧсь, мышку кузяыс визнитіс йирмӧг.
— Бать, шуштӧм, вӧрас пемыд… да ещӧ — партизанъяс.
Казяласны — да збыльвылӧ шпиён пыдди пуктасны.
— Висьтала тэныд, колӧ!
Медся ёна Стёпка поліс батьсьыс, кор сійӧ ӧнія моз кӧрліс синкымъяссӧ да друг малыштавліс тошсӧ, быттьӧ кӧсйис нетшкыны сійӧс.
— Но, инӧ муна.
Ньӧти ті, батьӧ, онӧ жалитыштӧй ассьыныд питӧ.
Кыліс машина шы, да Тимофей тэрмасигтырйи кежӧдіс вӧвсӧ туй вывсьыс.
Сы дінті тӧвзьыштіс легкӧвӧй машина да резыштіс няйтӧн.
Сэні, мыш вылас лэдзчысьӧмӧн, пукаліс Макс фон Ридлер.
Машина тӧвзис-муніс Покатнӧйлань.
Кӧкъямысӧд глава
Пуяслӧн сук лапъясыс вӧлі вежӧнасьӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд, и сӧмын кытсюрӧ партизанъяслӧн чужӧмъяс вылӧ да муӧ гылалӧм гӧрд лыскӧн вевттьысьӧм му вылӧ усины тӧлысь югӧръяс.
Уналаын друг тыдовтчывлісны да вошліны югыд визьторъяс да чутъяс — тайӧ тӧлысьӧн югдӧдӧм местаӧ веськавліс кодлӧнкӧ дзӧрысь штыкыс либӧ автомат дискыс, а ылісянь кыліс пулемётъяслӧн таргӧм: горнӧй промышленность кузя Ленинградскӧй институтса студент Николай Васильев, райисполкомса председатель Озеров да Люба Травкина прикрывайтісны отрядлысь отступайтӧмсӧ.
Катя сулаліс неылын Зиминсянь, му вылын куйлысь Зоя дінын, да, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн, кывзысис пемыдысь кылан гӧлӧсъясӧ.
— Голова?
— Тані,— вочавидзис покатнинскӧй колхозница.
Тайӧ колхозница ов бӧрын командир век шуліс Федялысь овсӧ, да механик гажаа вочавидзліс: «Есть!
Юрӧй дзонь, а кокъясӧс ог помнит».
— Данилов!— чукӧстіс Зимин.
— Тані.
Катя чышкыштіс доршасьысь синвасӧ.
«Черкнитӧмаӧсь списоксьыс… а гашкӧ… гашкӧ, черкнитӧма нин и… олӧмсьыс.
Сӧмын со сьӧлӧмысь — сьӧкыд, сэтшӧм сьӧкыд черкнитны!»
Перекличка помасигкежлӧ пулемётъяс ланьтісны, да кыдзкӧ кыланаджык да меліджык лои вӧрлӧн шувгӧмыс.
Шочиник кыдзьяслӧн стволъясыс тыдышталӧны блед визьясӧн, и та серти позис гӧгӧрвоны, кутшӧм пемыд вӧрас.
Ылын качис ракета — пулемётчикъяслӧн сигнал: «Ставыс лючки-ладнӧ».
— Абу омӧль вой!— зептас книжкасӧ сюйигмоз шуис Зимин.
Тайӧ вӧлі лоӧ, мый бойын воштӧмъяс эз вӧвны.
Квайтымын морт мунісны Покатнӧйӧ, квайтымын бӧр воисны вӧрӧ.
Дас ӧти ранитчӧм морт пиысь сӧмын Зоя ӧтнас эз вермы мунны — пуляясӧн сылӧн ранитчӧма кыкнан кокыс, но ранаясыс эз вӧвны ӧпаснӧйӧсь.
Чӧв-лӧньсӧ, коді сулаліс став перекличка чӧж, поткӧдісны мужичӧйяслӧн да нывбабаяслӧн кыпыд гӧлӧсъяс.
Зимин видзӧдіс сылань, кысянь долженӧсь вӧлі мыччысьны пулемётчикъяс.
Отрядлы тайӧ вояс колӧ вӧлі нуӧдны ещӧ ӧти боевӧй операция.
Женя Омельченко висьталӧм серти час куимын войнас Жуковоса туй кузя должен вӧлі мунны боеприпасъяса автотранспорт.
Миртуй вылын отрядӧс виччысисны кык ныв.
Найӧ рытсяньыс на мунісны сэтчӧ минаясӧн да гранатаяс тыра ящикӧн.
Партизанъяс мунісны шумитігтыр.
Тӧлысь югӧрыс уси Леонид Степанович Васильевлӧн чукырӧсь чужӧм вылӧ.
Тайӧ вӧлі певскса пӧрысь велӧдысь, коді ӧні партизанитіс пиыскӧд да нылыскӧд ӧтлаын.
Охотничӧй ружье волыссӧ малалігтырйи сійӧ шыасис Зимин дінӧ:
— Лыддянныд, командир ёрт, эгӧ омӧля уджыштӧй?
— Зэв бура, Леонид Степанович!
Сё гӧгӧр немечӧс, ме чайта, водтӧдім.
Пемыдын Зиминлӧн чужӧмыс оз вӧлі тыдав, но Катя гӧлӧс сертиыс чувствуйтіс, мый командирлӧн настроениеыс бур — сэтшӧм, кутшӧм сылӧн некор на эз вӧвлы партизанскӧй олӧм чӧжӧн.
Катя гӧгӧрволіс — радлӧм вылӧ помкаыс уна: и заложникъясӧс мездӧм, и немечьясӧс виалӧм, и сійӧ, мый боевӧй операция дырйи эз вӧвны некутшӧм воштӧмъяс…
И сійӧ жӧ кадӧ Катялы вӧлі гӧгӧрвотӧм да ӧбиднӧ: кыдзи позьӧ радлыны, кор тані абу Федя?
Гашкӧ, самӧй ӧні сійӧ сэні, эсійӧ страшнӧй камераас…
— Вот ӧні кокньыдджыка позьӧ лолыштны,— локтіс Катя дінӧ да шуис Зимин.— Ӧні немечьяслӧн ни вӧвъяс, ни заложникъяс абуӧсь.
Ӧні сэсся веськӧдам оружиеяснымӧс пос вылӧ.
Сідзи, нылӧй?
Катя нинӧм эз шу.
— Тэ ӧні Глаша поляна вылӧ?
— Да.
Неуна колльӧдышта тіянӧс, а сэсся…— Сійӧ лӧсьӧдыштіс автомат волыссӧ.— Ме чайта, удита воны тіян дінӧ.
Кольӧй меным граната-мӧд.
— Колям,— нюммуніс Зимин.— Тэнад талун коді сэні: Омельченко?
— Марусялы колӧ локны.
На дінӧ котӧрӧн воис Ванюта Кудрявцев — дас нёль арӧса зонка, отрядын медся том морт.
— Командир ёрт, тані кодкӧ эм,— висьталіс сійӧ волнуйтчигтыр.
— Кӧні?
— Да со тані, орччӧн.
Мунамӧй!
Партизанъяс чукӧрӧн мӧдӧдчисны зонка бӧрся.
Ванюта первойсӧ муніс ӧдйӧ, сэсся надзмӧдіс воськовъяссӧ да сувтіс и нинӧм шутӧг индіс чуньнас.
Улӧ ӧшйӧм пожӧм лапъяс улын чикыльтчӧмӧн куйліс мыйкӧ сьӧд.
Тайӧ «мыйкӧыс» пондіс вӧрны.
— Пон,— шуис Зимин.
Пемыдсьыс кыліс скӧр унзіль гӧлӧс:
— Абу пон, а морт.
сьӧдторйыс нюжаліс да чеччыштіс-сувтіс.
Пожӧм улын сулаліс детинка.
— Кутшӧм тіянлы ещӧ пон!— шуис сійӧ эз нин унзільӧн, но сідз жӧ скӧра да смела петіс тӧлысьӧн югдӧдӧминӧ.
— Вася!— чуймӧмӧн горӧдіс Катя.
Тайӧ вӧлі Васька Силов, батьыс курткаа, пеля шапкаа, пельпом саяс бур салдатскӧй сумкаа.
Зимин матыстчис сы дінӧ.
— Тэ мыйла тані?
— партизанъясӧс корся.
— Мый вылӧ?
— Партизанитны.
— М-м…
А кытысь тэ?
Васька куртка соснас чышкис нырсӧ да, любопытствоӧн став вылӧ видзӧдігтырйи, шуис:
— Аддзан, кутшӧм делӧыс, ме…— Сійӧ казяліс Катяӧс да пондіс нюмъявны.— Видза олан, Катерина Ивановна!
Со и аддзысим.
Катя пӧся сійӧс кутыштліс.
— Миян йӧз йылысь мыйкӧ тӧдан?
— Ставсӧ тӧда.
Тэрмасьтӧг, лабутнӧя сійӧ висьталіс, кыдзи ожерелкиса олысьяс сотісны сиктсӧ да ставныс ӧтитӧг пышйисны вӧрӧ.
— Да, тӧданныд-ӧ, делӧыс кутшӧм, йӧйясыд сувтім неылӧ.
Войдӧрлун кытшалісны миянӧс да — бӧр ожерелкиӧ.
Гӧгӧрвоан?
Став скӧтсӧ, дерт, нуисны, а миянлы — «кодйӧй землянкаяс!»
И стӧрӧжитны кольччисны…
Тэнад гортсаясыд, Катерина Ивановна, менамкӧд, да Лобовъяс ещӧ, да кузнеч семья овмӧдчисны ӧти землянкаӧ.
— Кылан, бать?— шусис Катялӧн, да синъясыс сылӧн долыда югдісны.— Ставныс ловъяӧсь!
Гӧгӧрвоан, из быттьӧ сьӧлӧм вылысь уси.
А стӧрӧжитӧны…
— Стӧрӧжъяссӧ уберитам,— шуис Зимин.
Сійӧс киӧдыс вӧрзьӧдіс Даша Лобова да волнуйтчӧмӧн туис:
— Командир ёрт, лэдзлы менӧ асылӧдз… Ожерелкиӧ… мам вылӧ да дед вылӧ видзӧдлыны.
— Ладнӧ.
Сӧмын асылӧдз.
Катя бара бергӧдчис Васькалань.
— Но, а тэ нӧ кыдзи?
Тэ нӧ сэні жӧ вӧлін?
— Вӧлі, да сӧмын мыйӧн пемдыштіс, бӧр усйыся сэтысь.
Мый нӧ, делӧыс менам сэтшӧм.
Вӧрын ми кӧть вӧльнӧйӧсь вӧлім, а бабаяскӧд да пӧрысьяскӧд ӧтлаын, да ещӧ немеч дырйи…
Босьті ӧти фрицлысь со тайӧ сумкасӧ — и усйыси…
— Кодлӧн тайӧ детинкаыс?— серӧктіс Зимин.
— Силовлӧн, миян председательлӧн.— Катя меліа инмӧдчыліс Васькалы щӧкаас.— Век жӧ эн кывзы?
Васька ышловзис да шпыньмуніс:
— Тэ сэки неуна энджык гӧгӧрво, Катерина Ивановна…
Гӧлӧсыс Васькалӧн дрӧгмуніс: тыдалӧ, ӧбидаыс абу на вунӧма сылӧн.
— «Ичӧт», а ме и лыйсьыны кужа любӧй ворошиловскӧй стрелокысь не омӧльджыка.
Батьлӧн ружье эм, сійӧн ме ӧтчыд ӧшиньсянь ракаӧс вии.
Тайӧ ещӧ мирнӧй кадӧ на.— Сійӧ чӧв олыштіс да, бугжыльтчӧмӧн видзӧдіг, нурбыльтіс: — Лыйсьыны кӧ онӧ дӧверитӧй, сідзкӧ, ме разведчикӧн лоа — кытчӧ колӧ писькӧдча.
— Но, кутшӧм пӧ тэысь разведчик?— дэльӧдыштіс сійӧс Пина, велӧдысь Васильевлӧн нылыс.— Матыстчим ми, а тэ узян.
Васька падмыштіс да скӧрысь чушнитіс нырнас.
— Да тайӧ жӧ ті?..
А немечьяс кӧ — кыдз нӧ эськӧ ме эг кыв?
Ставлӧн гораа серӧктӧмыс вевттис детинкалысь кывъяссӧ.
Важӧн нин партизанъяс эз серавлыны тадзи.
Зимин ошкӧмпырысь видзӧдліс Катя вылӧ: Федя Голубев вошӧм лунсянь сійӧ первойысь аддзис Катяӧс веселӧн.
Васька видзӧдіс ставныс вылӧ зумыштчӧмӧн, ӧбидаӧн.
— Но, кыдз нӧ, Чайка, босьтны тайӧс?— пыр на сералігтырйи юаліс Зимин.
— Дерт жӧ.
Кутшӧм ӧд бур юӧр вайис!
Дзик та вӧсна позьӧ босьтны?
Детинка сэтшӧм паськыда нюммуніс, мый сыысь беринӧсь чужӧм вылас кыдзкӧ друг югдісны и черлыясыс, и щӧкаыс, и чангыля ныр йылыс.
— Но да, босьтны,— шуис сійӧ.— Гӧгӧрвоинныд жӧ тай медбӧрын.
Катя кӧсйис юасьны сылысь аслас мам йылысь, но тайӧ кадӧ кыліс тешкодь шы: быттьӧ кӧнкӧ ылын кузя мурӧстіс гым.
Партизанъяс пондісны тревожитчыны: лыйлісны орудиеясысь.
Залп бӧрся кыліс залп.
— Кажитчӧ, Покатнӧйын,— падъялӧмӧн шуис Зимин.
Ӧкмысӧд глава
Партизанъяс мунӧм бӧрын Покатнӧйын эз дыр сулав чӧв-лӧньыс: уличаяс вылӧ сикт быдладор боксянь пырисны лёк горшӧн горзысь код немечьяс.
Тётя Нюша пыкис дзиръясӧ кражйӧн да полігтырйи кывзысис: кӧнкӧ повзьӧм йывсьыс горӧдіс да ори кага гӧлӧс, мӧд уличасянь кыліс лёкысь горӧдӧм:
— Спаситӧй!..
Виӧны!..
— Пырӧй керкаӧ!— чирыштіс тётя Нюша челядьсӧ.
Кадыс быттьӧ сувтіс.
Ни тётя Нюша и некод челядь пӧвстсьыс эз вӧрзьӧдчыны местасьыс, кор пондісны йиркӧдны воротаӧ.
Немечьяс чеччӧдісны дзир йывсьыс дзиръясӧ да уськӧдчисны керкаӧ.
Гӧрбыльтчӧм, руп-ропмунӧм чужӧма еджыд немеч,— тыдалӧ, сійӧ вӧлі ыджыдыс — видзӧдліс гӧгӧр жырсӧ да индіс чуньнас Ванюшкалань.
Салдатъяс кватитісны сійӧс.
Тётя Нюша нюжӧдіс кияссӧ да горӧдіс.
Сылы кучкисны прикладӧн юрас.
Минут кызь мысти сиктӧ лэбыштіс-пырис машина, кӧні пукаліс Макс фон Ридлер.
Кык час чӧж покатнӧйсаяс кодйисны школа дінын ыджыд гу.
Гу ӧтар бокас куйлісны партизанъясӧн виӧм немечьяс, кодъясӧс вӧлі тэчӧма чипасъясӧ пес моз; мӧдар бокас сулалісны салдатъясӧн кытшалӧм йӧз.
Шой чукӧръяс сайын сулаліс танк, арестуйтӧмъяс мышкын — мӧд.
Туй пӧлӧныс выстроитчисны чургӧдӧм штыкъяса салдатъяс; найӧ мышъяс сайын топӧдчӧмӧн сулалісны арестуйтӧмъяслӧн рӧдвужыс — став сиктыс.
Немечьяс эз кольны ни ӧти овмӧс; быд семьяысь босьтісны ӧти мортӧн.
Арестуйтӧмъяс пӧвстын вӧліны уна челядь, пӧрысьяс, нывбабаяс.
Ванюшка сулаліс медводдза радын, кодйӧм гулань чужӧмӧн.
Вомыс сылӧн вежнясис, банбокъясӧдыс гӧгыльтчисны синва мольяс.
Сыкӧд орччӧн, бӧрдысь кагасӧ кияс вылас качайтігтырйи, сулаліс Фрол Кузьмичлӧн нылыс, Груша.
Сійӧ зілис сюйны кагаыслы вомас нёньсӧ да гораа веськодь гӧлӧсӧн баййӧдліс сійӧс:
— О-о-о… О-о-о!..
Школа кильчӧ вылын сулалісны офицеръяс, да на пӧвстын медвылыс пос тшупӧд вылын — фон Ридлер.
Чуньяснас лотшйӧдліг сійӧ нинӧм шутӧг видзӧдіс арестованнӧйяслӧн чужӧмъяс вылӧ да сэтшӧм ёся, быттьӧ эз кӧсйы вунӧдны найӧс нэмыс.
Кор помалісны кодйыны гусӧ, тётя Нюшаӧс йӧткалісны-зырисны юкмӧслань, кӧні сулаліс грузӧвӧй автомобиль.
Сэні вӧліны Карл Зюсмильхлӧн да ещӧ куим офицерлӧн шойясыс.
Тётя Нюша полігтырйи видзӧдіс то пиыс вылӧ, то Макс фон Ридлер вылӧ.
Суседъясыс висьталісны сылы, мый тайӧ немечыс вӧлі ӧні медыджыд начальникӧн да оліс Катя кабинетын.
Мый нӧ сійӧ кӧсйӧ вӧчны сылӧн пикӧд?
Мыйӧн мыжмис Ванюшкаыс?
Кильчӧ водзын да ещӧ куимлаын уличаас ӧшалісны микрофонъяс — тайӧ сы могысь, медым став районыс тӧдіс, мый вӧчсьӧ тайӧ войнас Покатнӧйын.
Ридлер видзӧдліс часі вылӧ да пӧрччис шляпасӧ.
Сы бӧрся пӧрччалісны картузъяссӧ офицеръяс.
Салдатъяс каскаяссӧ пукталісны кок улас.
Покатнӧйса эз весиг вӧрзьывны.
— Шапкаястӧ пӧрччӧй!— скӧрысь горӧдіс Ридлер.
Кык старик да косіник зонка шапкаяссӧ эз пӧрччыны.
Салдатъяс кватитісны найӧс да тойыштісны арестуйтӧмъяс чукӧрӧ.
— Пидзӧсчанясьны!— ещӧ на скӧрысьджык тшӧктіс Ридлер.
Тайӧ тшӧктӧмыс касайтчис сӧмын рочьяслы.
Немечьяс горӧдісны сьывны гимн.
Танкъяслӧн орудиеяс йиркнитісны-лыйисны ӧтпырйӧ (налӧн шыыс и воис вӧрӧ, партизанъяс пельӧдз, кыдзи ылын гымыштӧм).
Кузь тушаа, син улас бурдӧм рана туя рыжӧй лейтенант Август Зюсмильх приказ серти шойяссӧ пондісны лэдзавны гуӧ.
Быд немечлысь шой гуӧ лэдзӧм бӧрын йиркисны-лыйлісны валютнӧй залпъяс, но танкъяс лыйлісны эз холостӧй снарядъясӧн да эз сынӧдас, а керкаясӧ.
Кор лэдзисны медбӧръя шойсӧ, ыпъялісны-сотчисны нин дас сайӧ керка.
Ридлер лэччис пос кузяыс да шыбитіс гуас китыр му.
Став немечьяс, конвой кындзи, вӧчисны сы моз жӧ.
Шляпасӧ киас кутігтырйи сійӧ бара кайис кильчӧ вылас да виччысис, кор тыртасны гусӧ.
Пидзӧсчаньӧн сувтӧдӧм йӧз зумыша видзӧдісны муӧ.
Йиркнитіс медбӧръя залп, ылын ланьтіс йӧлӧгаыс, и Ридлер шляпаасис.
— Ті!— быттьӧ плетьӧн швичнитіс йӧз чукӧрын сылӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ чӧв олыштіс да индіс чуньнас тыртӧм гу вылӧ.— Кисьтӧма немецкӧй вир…
Ме тӧда, тіянлы окота юавны, мыйын тіян мыжыс?
Ладнӧ, ме висьтала тайӧс.
Ті энӧ висьталӧй водзвыв немецкӧй власьтъяслы партизанъяс уськӧдчӧм йылысь — ӧти, ті энӧ отсалӧй миянлы кутавны найӧс — мӧд…
Та вӧсна ме видзӧда тіян вылӧ кыдзи налӧн сообщникъяс вылӧ.
Ми вермам кольны тайӧ сиктсьыс и олысьяссьыс ӧти пӧим.
Но ми абу лёкӧсь, и ме думышті сетны тіянлы справедливӧй да гуманнӧй урок.
Арестуйтӧмъяс вылӧ видзӧдтӧг сійӧ индіс налань чуньнас.
— Мыжыс ставныдлӧн, сы вӧсна и кывкутӧмыс быд керкасянь ӧткодь.
Кора видзӧдны да не вунӧдны: тадзи эм и тадзи лоӧ пыр!
Сійӧ довкнитіс юрнас Август Зюсмильхлы, и мӧдыс горӧдіс арестуйтӧмъяслы:
— Сувтӧй!
Салдатъяс чургӧдісны штыкъяссӧ.
Чӧв-лӧньсӧ косяліс кодлӧнкӧ лёкысь горӧдӧм, кодкӧ! пондіс бӧрдны…
— <deu>Es lebe Deutschland</deu>!*— ньӧжмыда шуис Ридлер, да: салдатъяс, быттьӧ код юраяс, лёк горшӧн равӧстісны:
* Мед олас Германия!
— <deu>Es lebe Deutschland</deu>!
Ридлер ӧвтыштіс кинас:
— <deu>Vor</deu>!**
** Водзӧ!
И арестуйтӧмъясӧс пондісны вӧтлыны штыкъясӧн веськыда вӧрзьывтӧм да сьӧд танк вылӧ.
Медводдза радын мунісны Ванюшка да киас кагаа Груша.
Тётя Нюша уськӧдчис салдатъяс цель пыр, но сійӧс бӧр тойыштісны.
— Кытчӧ ті сійӧс?
Детинкасӧ менсьым кытчӧ?
Сійӧ эз на помӧдз гӧгӧрво став мунанторйыслысь тӧдчанлунсӧ, но унаӧн нин гӧгӧрвоисны: уличаыс тыри повзьӧмла горзӧм да бӧрдӧм шыясӧн.
Ридлер ӧзтіс папирос да ньылыштіс тшынсӧ. .
— Господи!
Ой, господи!— тётя Нюша мӧдіс шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ: сӧмын ӧні, кор писяньыс танкӧдз коли вит воськолысь не унджык, да тайӧ танкыс, моторнас мураліг, грымакылігтырйи мӧдӧдчис йӧз чукӧр вылӧ, сійӧ ставсӧ жӧ гӧгӧрвоис.
Кодсюрӧ казнитӧм вылӧ индӧмъяс пӧвстысь уськӧдчылісны бокӧ, но немечьяс паныдалісны найӧс штыкъясӧн.
Танк муніс веськыда Груша вылӧ.
Морӧс бердас дрӧжжитана кияснас кагасӧ топӧдӧмӧн сійӧ став йӧз чукӧрыскӧд кутіс бӧрыньтчыны.
Но тайӧ здукӧ Ридлер тшӧктӧм серти мӧдӧдчис мӧд танкыс.
Бӧръя радъясӧн зырӧм йӧз уськӧдчисны мӧдарӧ.
Кагаыс уси Груша киясысь.
Ачыс сійӧ шатовтчис да, лёкысь горӧдӧмӧн, уси гусеницаяс улӧ.
— Мамӧ!
Ой, мамӧ!— горзіс Ванюшка.
Тётя Нюша бара уськӧдчис сы дінӧ, но синъясыс сылӧн пемдісны, мыйкӧ йирмӧг сяма чорыда топӧдіс сьӧлӧмсӧ, кокъясыс кусыньтчисны, да сійӧ уси и юрыс клёнгысис юкмӧс срубӧ.
Ридлер куритчис.
Видзӧдласыс сылӧн здук кежлӧ сувтліс Фрол Кузьмичлӧн паськалӧм, йӧймӧм синъяса чужӧм вылӧ да вуджис кельдӧдӧм Август Зюсмильх вылӧ, коді киас револьверӧн кайис кильчӧ вылӧ.
— Гӧгӧрвоанныд, Зюсмильх, найӧ, тайӧ порсьясыс, думыштӧмаӧсь лишитны менӧ транспортысь…
Менӧ!
Сійӧ зывӧктӧмӧн серӧктіс, да сотчысь керкаяс биӧн югдӧдӧм сылӧн чужӧмыс вежыньтчыліс лёкысла.
— Ас вылас нуаласны!
Скачӧн!
Дасӧд глава
Маруся муніс ӧдйӧ да некутшӧма эз чайт, мый сы бӧрся кыйӧдчӧны.
Сӧмын ӧтчыд сылы кыліс увлӧн трачмунӧм шы, но сы бӧрын ставыс лои чӧв-лӧнь, да сійӧ мӧдӧдчис водзӧ ещӧ ӧдйӧджык, сувтлытӧг да некытчӧ видзӧдлывтӧг Глаша полянаӧдз.
Пожӧм пу бердӧ ляскысьӧм Стёпка аддзыліс, кыдзи Маруся гурйысис кинас мыр улын, да сылы лои зэв рад: «Гусяин!»
Стёпка туй чӧжыс думайтіс, кутшӧм сэтшӧм «аслым вылӧ» ковмӧмаӧсь батьыслы партизанъясыс?
Да решитіс: «Немечьяс заставитӧмаӧсь».
«Тыдалӧ, ёна топӧдлӧмаӧсь сійӧс,— сы вӧсна и петіс на дінысь код юра кодь, да и чужӧмыс эз вӧв аслас кодьӧн»,— думайтіс сійӧ, синъяссӧ Маруся вылысь лэдзлытӧг, коді истӧг би югӧр улын лыддис кутшӧмкӧ записка.
Стёпкалы вывті окота вӧлі аслыс гурйысьыштны мыр улын, но велӧдысь эз мун.
Вӧлі яснӧ: кодӧскӧ виччысьӧ.
Воськов кызь сайын сысянь муас куйліс вужнас пӧрӧдӧм пожӧм.
Стёпка кыссис сы дінӧ да водіс.
Шувгис тӧв, да сьӧд му вылӧ водалісны качайтчысь лапъясысь лоӧм ещӧ на сьӧдджык вуджӧръяс.
Матын мыйкӧ трачмуні: гашкӧ, кодкӧ локтіс, гашкӧ, тӧлыс чегис увтор.
Стёпкалӧн сьӧлӧмыс кынмыліс: кыйӧдчыны, кор тӧдан, мый тэнад мышкын некод абу,— сійӧ ӧти, а виччысьны, мый быд здукӧ кодкӧ вермас локны, да не тӧдны, кодарсянь,— сійӧ дзик нин мӧд.
«А гашкӧ, век жӧ мунны?»— воис юрас ыштӧдана мӧвп.
Но синъяс водзас сувтіс батьыслӧн кӧрӧм синкымъяса чужӧмыс.
Сійӧ кыдз быттьӧ шуаліс: «Аслад вӧля серти кӧсъян овны?
Видлы!»
— «Аслым вылӧ!»— скӧрысь нерис Стёпка.— Сідзкӧ, мед эськӧ босьтін эсійӧ Маруськасӧ, сувтӧдін туй вылас да шуин: «Сідз пӧ и сідзи, эм менам отрядӧдзыд сэтшӧм-тӧ мог, висьтав, пӧжалуйста…»
А сійӧ эз сідзи вӧч — кыйӧд пӧ да медым эз казяв.
Тӧдӧ, мый «могыс» сэтшӧм, мыйысь юртӧ орӧдасны.
А юрыд жаль…
И думыштӧма аслас пыдди пиыслысь юрсӧ сюйны: Стёпкалӧн пӧ башкаыс бӧб, и кулакӧн и пес плакаӧн нӧйтлӧма; воштас кӧ юрсӧ, абу жаль,— ӧти лишнӧй йӧйысь светыс мездысяс.
Оз ло сідз, батьӧ, юр кузяыдтӧ ми ещӧ видзӧдлам, кодлӧн бурджык.
Вот босьта да пырысь-пыр жӧ и муна.
Висьтала: «Муні вӧрӧд, юрӧн увйӧ зураси да казялі — крепыда сійӧ менам сьылікӧд йитчӧма.
Синва петтӧдз, мися, бать жаль лои йӧзлӧн мог кузя воштыны ассьым медбур мич-мӧданторйӧс.
Эм кӧ тэнад мог, ачыд и могмӧд сійӧс, а ме морт лӧнь, могъяс абуӧсь.
Ӧти мог — ассьым юрӧс ас местаас видзны».
Сідзи и шуа.
Ог, ӧдвакӧ шуа: калечитас.
Сійӧ сьӧкыда ышловзис да ёнджыка топӧдчис му бердас, но пыр жӧ чеччыштіс-сувтіс.
Пожӧм улыс лап вылын лайкъясис ур — тайӧ сійӧ повзьӧдіс Стёпкаӧс, кор шумӧн лэччис пу кузяыс.
— У, стерво!— шӧпкӧдіс Стёпка тіралысь паръяснас да, кокшыяс кылӧм бӧрын, кынмис места вылас.
Кокшыясыс кылісны эрдладорсяньыс, но эз матысмыны и эз ылысмыны.
Тыдалӧ, велӧдысьыс ветлӧдліс кушинӧдыс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Воськовъясыс Вӧліны рӧвнӧйӧсь, ӧткодьӧсь, кыдзи часілӧн точкӧм.
Дыр да гораа кылісны найӧ вӧрса чӧв-лӧньын, а сэсся ланьтісны, да кутіс кывны парсасьӧм шы — тайӧ ур нетшкис гыжъяснас пу кырсьсӧ да гылӧдіс му вылӧ рыжӧй бус.
Эрдсянь эз кывны сэсся некутшӧм шыяс, да Стёпка думыштліс нин, эз-ӧ велӧдысь мун мӧдар боктіыс, либӧ, сыысь на омӧльджык, эз-ӧ сайӧдчы кутшӧмкӧ пу сайӧ да кыйӧд сійӧс.
Сійӧ кыссис эрдлань.
Велӧдысь пукаліс мыр вылын; и Стёпка успокоитчис да бӧр муніс важ местаас.
Уль муыслӧн кӧдзыдыс йиджис сылы лысьӧмӧдзыс.
— Дыркодь найӧ, чӧртыс мед лыяс!— шӧпнитіс сійӧ дӧзмӧмпырысь.
«А гашкӧ, тані нин, менам мышкын, да… витӧны меным балябӧжӧ?»
Юрсиыс кыш-пошмуні повзьӧмысла, да сійӧ виччысис, мый пыр жӧ сылы скӧрысь горӧдасны, кыдзи черӧн кучкасны: «Киястӧ лэпты!»
— <rus>Свят, свят, свят…</rus>
<rus>Господи воззвах к тебе… помилуй мя, боже, по велицей милости твоея… твоея… твоея…</rus>
<rus>Да воскреснет бог и расточатся… расточатся… врази… расточатся…</rus>— пондыліс сійӧ уськӧдны тӧдвылӧ молитваяс, кодъяс, мамыс висьталӧм серти, видзӧны быдсяма лёкторъясысь, да кор аддзис, мый сылӧн нинӧм оз артмы, шӧйӧвошӧмӧн ёрччыштіс:— Чӧрту, вунӧдсьӧма!
Сӧнъясыс сылӧн ньӧжйӧникӧн тырисны сӧнікӧн, сьӧлӧмыс кынмис.
Но некод эз горӧд.
Стёпка йирыштіс пиньсӧ, веніс полӧмсӧ да видзӧдліс бӧрвылас.
Сы мышкын, кыдзи и водзвылас да бокъясас, сулалісны пожӧмъяс, кодъяс шувгӧмӧн лайкйӧдлісны лапъяснас.
Нинӧм серти эз тӧдчы, мый матын эмӧсь йӧз, а полӧмысла Стёпка важмозыс тіраліс став тушанас.
«Мортыслӧн цыган!
Ачыс, кӧнкӧ, ӧні стынитӧ-узьӧ, и шогыс этша»,— батьыс йылысь думыштіс Стёпка.
Дзик шытӧг вӧрны зільӧмӧн сійӧ лэччис гуранторйӧ, код весьтын куйліс пожӧмыс, да вевттьысис лапъясӧн.
Пиньясыс зяткакылісны.
Стёпка босьтчыліс такӧдны асьсӧ, мый тайӧ кӧдзыдысла, а юрас бергаліс: «Но и веськалі местаӧ!»
Сійӧ чувствуйтіс, мый ӧні мунны оз вермы,— тадзи и кутас тіравны югдытӧдзыс, сы вӧсна мый куйлыны вӧрзьытӧг век жӧ абуджык ӧпаснӧ.
Кадыс муніс сьӧлӧм доймытӧдз ньӧжйӧ.
Стёпка частӧ видзӧдлывліс енэжӧ, оз-ӧ заводитчы югдыны, но лапъяс пыр быдпӧрйӧ аддзыліс куим кельыд кодзулӧс, кодъяс югъялісны ӧти местаын.
Синъясыс сылӧн мӧдісны куньсьыны.
Ун пырыс нин сійӧ кыліс гӧлӧсъяс да лэптыштіс юрсӧ.
Гӧлӧсъясыс кылісны эрд вывсянь: ӧтиыс — пӧдӧмкодь, дрӧжжитысь, мӧдыс — стрӧг да чорыд; кыкнан гӧлӧсыс нывбабаяслӧн.
Вугыртлӧмыс бырӧдыштіс Ступкалысь полӧмсӧ.
Мӧвпысь, мый положениеыс ӧні бара вежсис сылы пӧльза вылӧ,— абу найӧ сы мышкынӧсь!— вирыс сӧнъясас шоналыштіс.
— Тӧдмала, бать,— гурансьыс петігӧн шӧпкӧдіс сійӧ.
Эрд вылын, из бабалы мышкӧн, сулаліс руд тужуркаа да сапӧга ныв.
Автоматыслысь дулосӧ малалігтырйи сійӧ веськыда видзӧдіс Маруся вылӧ.
— «А сэні мый лоны, мед лоӧ!»— тадзи комсомолка оз вермы шуны, Маруся, оз вермы!
Уськӧд тӧдвылад Николай Островскийӧс, уськӧд тӧдвылад сы небӧгысь сійӧ местасӧ, кодӧс ми лыддьылім, кор сотім бумагаяс.
Кувны?
Тайӧ ӧні медся кокни: смертьыд миян пӧвстысь быд бӧрся вӧтлысьӧ.
Гӧлӧсыс сылӧн вӧлі стрӧг, скӧр.
Сійӧ прӧйдитіс эрд кузя, да сэтшӧм матіті, мый Стёпка тӧдіс сійӧс: Волгина!
Сійӧ крута бергӧдчис, муніс из дорӧ, мыджсис сы вылӧ кипыдӧснас.
— Тайӧ трусость, Маруся!
А татшӧм лунъясӧ, кыдзи ӧні, кор враг Мӧскуа дорын, петны тышысь — сійӧ… предательство!
— Катя, ме…
Стёпка видзӧдліс Маруся вылӧ, коді сулаліс из мӧдар бокас да кодӧс югдӧдіс тӧлысьлӧн кӧдзыд югӧрыс.
— Ме!..— шуис сійӧ ещӧ ӧтчыд да ланьтіс.
Сійӧ видзӧдіс пемыд вӧрас да песлӧдліс кияссӧ.— Вынъяс оз тырмыны, Катенька.
Вӧрзьӧдчыштӧмысь Стёпка улын чегис ув да сійӧ повзьӧмысла кутіс ловшысӧ.
Катя видзӧдліс гӧгӧр.
— Ур, буракӧ, чеччыштіс,— ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Аддзыны ставсӧ сійӧс и…— водзӧ нуӧдіс Маруся.— А сэки ме думышті: виа немечӧс да мед менӧ сэсся виасны — веськодь: кӧть ог дзик весьшӧрӧ вош, ӧтиӧс виа.
Стёпка шытӧг бергӧдчис.
Киссигас бара кыліс Катялысь гӧлӧссӧ.
Дӧзмӧм кындзи, сы гӧлӧсын кыліс нето укорба, нето шоглун.
— Зэв улӧ асьтӧ донъялан, Манечка.
Кор примитім решение тэнӧ подпольеын кольӧм йылысь, ми тэныд ыджыдджык дон сетлім.
Стёпка шпыньмуніс: ӧні сійӧ тӧдіс, мый партизанъяс оз пышйыны сыысь — кӧні Волгина, сэні и ставнас отрядыс.
Сы син водзын сувтіс батьыслӧн чужӧмыс, но эз скӧр, а довольнӧй.
«Кора сылысь эсійӧ цвета матерьесӧ бабалы.
Масленича дырйи эз сет, ӧні, кӧнкӧ, оз ӧткажит.
Всё равно сундукас сідз куйлӧ»,— решитіс сійӧ да сэк жӧ думыштіс, мый ӧти матерьеыд, пӧжалуй, лоӧ этша татшӧм делӧсьыд.
Эрдсянь пожӧмӧдз мунігчӧж сійӧ бӧрйӧдліс думнас батьыслысь эмбурсӧ, мый сылы окота вӧлі босьтны аслыс.
Могыс эз вӧв кокни: батьыс горш, да корны кӧ сылысь вывті уна, нинӧм оз сет да ещӧ батьлӧн сьӧкыд кулак улӧ сюран.
Эрдсянь кыліс ньӧжйӧник сыркъялӧмӧн бӧрдӧм.
Смелмӧм Стёпка кайис пожӧм вылӧ.
Сылӧн чукля кокъясыс крепыда шымыртісны сарӧг пожӧмсӧ.
Кор воис кыз увйӧдз, аддзис: велӧдысь сыркъяліс-бӧрдіс, чужӧмнас из бердӧ ляскысьӧмӧн, а Катя мыйкӧ висьталіс сійӧс кутлігтырйи.
Сэсся нывъяс мунісны из дінысь да вошины сы синъяс улысь.
Сійӧ кайис вылӧджык да бара аддзис найӧс.
Маруся пукаліс мыр вылын, а Катя — орччӧн, муас.
Кор велӧдысь дугдыліс бӧрдӧмсьыс, сэки кыліс Волгиналӧн гӧлӧсыс, но сійӧ эз нин вӧв стрӧг, а мелі, лӧнь.
Со заводитіс висьтавны велӧдысь — пӧся, тэрмасьӧмӧн, быттьӧ мый кузя кӧ правдайтчис.
Гӧлӧсыс сылӧн кыліс сэтшӧм жӧ гора, кыдзи и бӧрдӧмыс, а кывъяссӧ сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны.
Но Стёпка эз и зіль тайӧс вӧчны: юр вемсӧ сылысь сотыштіс мӧвп, мыйысь пывсянын моз чепӧсйис пӧсь: «Мыйла сылы быть кӧлӧ зільны бать вӧсна, кор позьӧ и батьтӧгыс бергӧдчыны?
Немечьяс дінӧ туйсӧ сійӧ и батьтӧгыс тӧдӧ».
Сійӧ чышкыштіс чужӧмсӧ шапканас.
Збыльысь, мый нӧ артмӧ?
Оз кӧ ло удача, сійӧ рискуйтӧ воштыны олӧмсӧ, батьыс нинӧмӧн оз рискуйт, а удача дырйи батьлы немечьяс сетасны мыйта добра, а сылы милӧстина пыдди батьыс сетас матерье кусӧк.
Да и сетас-ӧ на ещӧ!
Но немечьяс йылысь мӧвпын вӧлі и мӧд тӧдчанатор: батьыс полӧ немечьясысь, и сійӧ кӧ, Стёпка, ачыс выдайтас налы партизанъясӧс, то и дружбаыс налӧй лоӧ сыкӧд, а оз батьыскӧд.
Сэки пом ме вылын тешитчӧмлы.
Сэки позьӧ повтӧг шуны: «Бать, сэсся ме абу нин Стёпка!
Тіян водзын, муса батьӧй менам, тіян пи Степан, а кӧсъянныд кӧ, то и Степан Тимофеевич!»
Батьлӧн, дерт, чуньяс пыр жӧ гӧрддзасисны кулакъясӧ, а сійӧ кокньыдика шпыньмунас, кияссӧ пуктас мышкас да шуас: «Кутыштӧй асьнытӧ, Тимофей Силыч, кӧть ті и немецкӧй старӧста да налӧн десятник.
Тӧда, киыд тіян сьӧкыд, да сӧмын, кажитчӧ меным, господин Макс Фонычлӧн абу кокньыдджык, а ми сыкӧд, висьтавны кӧ тэныд, неважӧн дружитчим.
Кутшӧмсюрӧ ӧтувъя делӧяс лоины».
И батьыс кӧть и скӧрысь видзӧдлас, а кулаксӧ оз понды чабравны, пуксяс пызан сайӧ да, тошсӧ нетшкышталігтырйи, юалас: «Мый нӧ тэныд колӧ, Степан?»
А сійӧ: «Тӧдан ӧд мый: юксьыны ӧткодь правояс вылын!
Тырмас нин кесйӧдлӧмъяс вылын овны: страшнӧй недельӧ гӧтыркӧд ассьыным пи виччысям.
Да сэсся, бать, и сэтшӧм мӧвптор менам эм: и вообще, шуам, мый вылӧ тэныд овмӧсыс?
Тэнад нэмыд овсьӧма нин — и бурсӧ и лёксӧ аддзылін.
Ӧні, ме артала да, самӧй кад тэныд паччӧрӧ кайны да аслад ӧти пилӧн олӧм вылӧ радлыны, да внукъяс вылӧ, кодъясӧс тэныд Степан Тимофеевич да сылӧн гӧтырыс лӧсьӧдасны.
А тэнӧ, эн пов, огӧ ӧбидитӧй, кувтӧдзыд дась вылын кутан овны».
Татшӧм кывъяс бӧрын бать, кӧнкӧ, бара горзыны пондас, гашкӧ, бара кулаксӧ кабыртас, а ме сылы: «Тэ, бать, ньӧжйӧджык, кусьыд эн пет…
Менам вӧлі мӧвптор, мый ми тэкӧд, кыдзи бать аслас ӧти пикӧд, бурӧн сёрнитчам, а тэ шум кыпӧдан.
Ме морт лӧнь, ог радейт шумтӧ.
Бурджык нин сідзтӧ посредникӧс корны.
Чайта, эсійӧ немечыс, Макс Фонычыс, дружитам ради оз ӧткажитчы волыны.
Со ме и юала: кыдзи нӧ, бать, бурӧн сёрнитчам али… лёкӧн?»
Тадзи думайтіс Стёпка, да нюмыс пыр паськыдджыка и паськыдджыка калькӧдіс сылысь вомдоръяссӧ.
Сійӧ ачыс чуймис, кутшӧм бура ладмалісны мӧвпъясас кывъясыс, быттьӧ водалісны прӧстӧй карті вылӧ кӧзыръяс.
А батьыс ещӧ век шуӧ, мый сійӧ, тыдалӧ, код юрӧн лӧсьӧдлӧма Стёпкаӧс: быдмис йӧйнӧш, кык кыв тӧлкӧн оз вермы йитны.
— Энлы, бать, не тайӧс ещӧ кывзыны лоӧ,— шӧпнитіс сійӧ да ӧдйӧ видзӧдліс нывъяс вылӧ, кодъяс йылысь муртса эз вунӧд, сэтшӧма ылаліс аслас думъясӧн.
Лӧнялӧм велӧдысь кывзіс Катялысь, а мӧдыслӧн гӧлӧсыс кыліс Стёпка пельӧдз. Сійӧ вӧлі волнуйтчана, но век сэтшӧм жӧ мелі.
Стёпка казяліс, мый сылы сьӧлӧм вылас воӧ сылӧн гӧлӧсыс.
Неважӧнся полӧмыс сы водзын воссьысь перспективаяскӧд сравнивайтігӧн ӧні кажитчис пустякӧн.
Да и партизанъяскӧд лоны вермана паныдасьӧмыс эз зэв повзьӧдлы: зурасяс на вылӧ — висьталас, партизанъясӧс корсьӧ, медым пырны отрядӧ, сы вӧсна мый немечьяскӧд водзӧ овны сэсся вын абу,— со и ставыс.
А водзӧ тыдавны кутас, мый лоӧ.
Ас вылӧ да не старайтчыштны!
Сы йылысь, мый виччысьӧ гестаповечьяс лапаясын найӧс, кодъясӧс сійӧ лӧсьӧдчис вузавны, сылы весиг и юрас эз волы: ичӧтысяньыс сійӧ велаліс батьсяньыс правилӧӧ, мый думайтны колӧ ас йылысь, а оз мукӧдъяс йылысь.
Тайӧ медбӧръя воясӧ батьыслӧн лоины выль кывъяс — век колхозъяс йылысь, войтыр йылысь да выль олӧм йылысь, а сэки шулывліс: «Ставсӧ жалитны — ачыд он тырмы.
Мортлы енмыс ӧти сьӧлӧм сетӧма, аслыс вылӧ».
И сійӧ, Стёпка, велаліс интересуйтчыны йӧзӧн сӧмын ӧтарладорсянь: оз-ӧ позь мыйкӧ босьтны налысь аслыс вылӧ?
— Тэ ӧні гӧгӧрвоин, Манечка?— зэв лӧсьыда кыліс сійӧ Катялысь гӧлӧссӧ.
Мый вочавидзис велӧдысь — сійӧ эз велав, но аддзыліс, кыдзи Волгина крепыда кутліс сійӧс да окыштіс.
«Воинъяс тожӧ»,— шпыньмуніс Стёпка.
Некутшӧм лӧглун сылӧн аслас тайӧ нывъяс дінӧ да мукӧд партизанъяс дінӧ эз вӧв.
Да сылы, шуны кӧ, эз партизанъясыс ковны, а сӧмын на дінӧ туйыс.
Окота вӧлі куритчыны, но поліс, мый бисӧ вермасны казявны, да сы вӧсна сы пытшкын кыпаліс дӧзмӧм.
«И мый сэні нюжмасьӧны?»— дӧсадуйтіс сійӧ.
Медбӧрын Катя чеччис муысь да мыйкӧ шуис.
Маруся сувтіс жӧ.
Стёпка ӧдйӧ лэччис пу кузя увлань.
Катя да Маруся локтісны эрд вывсянь веськыда сылань.
Копыртчӧмӧн Стёпка пырис гуранӧ пу улӧ.
Нывъяс мунісны чӧв олігтырйи.
Неылын Стёпка дзебсянінсянь Катя надзмӧдыштіс воськовъяссӧ.
— Вай прӧщайтчам, Марусенька.
— Тэ ӧмӧй он отрядӧ?
— Ог, меным колӧ сійӧ ӧтилаӧ.— Катя югдӧдыштіс пӧнарикӧн часісӧ.— Навернӧ, удита на.
Стёпка дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс.
«Кӧть даслаӧ, сӧмын ме тэысь ог кольччы, ог!»—думыштіс сійӧ друг кыптысь скӧрлунӧн.
— Аттьӧ тэныд, Катюша… ставсьыс,— волнуйтчӧмӧн вашнитіс Маруся.— Тэ… вунӧд та йылысь…
Ладнӧ?
Сідз… пырис юрӧ…
Ӧд таӧдз и бӧрыннас… пыр… ме, Катюша…
Сійӧ эз вермы висьтавнысӧ.
— Вунӧда,— кӧсйысис Катя.— Тэ, Маруся, ӧтитор йылысь эн вунӧд: тэныд колӧ кутны ассьыд ненавистьтӧ.
Тайӧ, дерт, сьӧкыд, ёна сьӧкыдджык немечӧс виӧм дорысь.
Но тайӧ колӧ, торъя нин ӧні, кор пос вӧсна тыш…
— Гӧгӧрвоа…
Листовкаяс тэныд сетас Женя.
Гашкӧ, аски сёрӧн рытнас.
А ӧні мун веськыда Покатнӧйӧ.
Маруся саялі пуяс сайӧ да сэсянь горӧдіс:
— Сэсся татшӧмыс оз ло!
Эн скӧрав ме вылӧ, донаӧй!
— Ог скӧрав.
Катя сюйис пӧнариксӧ зептас, лӧсьӧдыштіс автоматсӧ да ӧдйӧ муніс му вылын куйлысь пожӧм дінті.
Минут-мӧд виччысьыштӧм бӧрын Стёпка петіс аслас дзебсянінысь.
Дас ӧтикӧд глава
Ылісянь кыліс взрыв шы, со бара…
— Стоп!
Шопер, устӧм на, ар дас сизима зонка, личкис тормоз вылӧ.
Ӧдзӧсыс воссис, да виччысьтӧг, кор машинаыс сувтас дзикӧдз, туй вылӧ чеччыштіс полковник Корф — тшӧг, гӧгрӧс.
Юрсиыс сылӧн вӧлі сук да еджыд, быттьӧ майтӧг быг, нырыс ляс.
Гӧрдоват, мылькъя синъясыс скӧра югъялісны дзор синкымъяс увсяньыс.
Китель воротниксӧ нюжӧдігмоз, коді лоӧма вывті зэлыдӧн, сійӧ видзӧдіс гӧгӧр да кывзіс.
Машина сулаліс куш сьӧд му шӧрын.
Бӧрӧ коли Большӧй Дрогали, водзын сьӧдӧдіс вӧр, сы сайын увтасын вӧлі Жуково.
Взрывъясыс кылісны Жуковола дорсянь.
Зэв бура позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны: сьӧкыда да кузя укйӧдлӧм — сідзи взрывайтчӧны снарядъяс; трачкӧдчӧмӧн, быттьӧ сё винтовкаысь залпӧн лыйлӧм — тадзи взрывайтчӧны патрон тыра ящикъяс, кор найӧс быд боксянь босьтӧ би.
Некутшӧм сомнение лоны эз вермы: боеприпасъяс да горючӧй тыра машинаяс вылӧ, кодъяс долженӧсь вӧлі воны асывнас Певскӧ, уськӧдчӧмаӧсь партизанъяс.
Шопер петіс жӧ машинасьыс.
Жуковскӧй шоссе вылын, господин оберст*,— шуис сійӧ петук моз друг тшӧкмунӧмӧн.— Видзӧдӧй!
* Полковник.
Вӧр весьтын енэжыс быд здукӧн кутіс лоны югыдджыкӧн: быттьӧкӧ пожӧм вӧр стена вевдорӧ кыпӧдчис мӧд вӧр, коді артмӧма путкыртысь сьӧд тшынысь да сы пыр писькӧдчысь гӧрд би кывъясысь.
Полковниклӧн чужӧмыс лои лӧзов-пемыдгӧрдӧн, кутшӧм овлӧ зэв ёна пӧдтігӧн.
Сійӧ думсьыс донъяліс обстановкасӧ.
Жуково пӧшти орччӧн — километр кык сайын налёт местасянь.
Тайӧ сиктсьыс Покатнӧйӧ мӧдӧдӧма сё конникӧс да кык танк; но сэні колины ещӧ на сё конник да куим орудие.
Жуковскӧй миртуй мӧдарладорас, километр дас вит сайын,— Головлево.
Сэні — нелямын морта гарнизон, мотоциклъяс…
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ.
Жуковскӧй миртуйсянь рытыввылын, Покатнӧй весьтын, паськаліс пӧжарлӧн гӧрдов-няйт пятно.
Тыдалӧ, сэні войска оз нин ков.
Жуково — Головлево — Покатнӧй — артмыліс куимсэрӧг, и став вынъяс кӧ мӧдӧдны ӧтпырйӧ, кытшыс томлассяс, кытысь партизанъяслы петны оз удайтчы.
Корф пырис машинаӧ, сьӧкыда шняпкысис сиденье вылас да пондіс тяпкӧдчыны паръяснас.
— Жуковсӧ?— юаліс шопер.
Жуковоыс вӧлі матынджык сійӧ местасяньыс, кысянь кылісны взрывъясыс, кодъяс ӧні ӧтлаасисны дорвыв йиркӧмӧ.
Но Корфлы ӧні медся важнӧ вӧлі олӧмӧ пӧртны партизанъясӧс кытшалӧм кузя ассьыс плансӧ; та могысь колӧ ӧдйӧджык веськавны телефон дорӧ, а медся матыса телефон — Большӧй Дрогалиын, код пыр найӧ сӧмын на прӧйдитісны.
— Бӧрӧ!— горӧдіс сійӧ да видзӧдліс часі вылӧ: вӧлі кык час да дас вит минут.
Шопер крута бергӧдіс машинасӧ.
* * *
— Мый нӧ ӧні?..— Корф синъясын вӧлі шӧйӧвошӧм. Сійӧ видзӧдіс Ридлер вылӧ, коді сӧмын на лэбыштіс-воис дзикӧдз няйтчӧм машинаӧн.
— Сійӧ, мый ме шулі: партизанъяскӧд колӧ нуӧдны наступательнӧй война,— кӧдзыда шуис Ридлер.— Найӧс, кодъяс пукалӧны саридз дорын да виччысьӧны поводдя, лыйлӧны лэбигас, кыдзи бӧб чавканъясӧс.
Ме ог тіянӧс кут тӧдвылын, господин полковник, а вообще.
Вӧрын дугдывтӧг мураліс — сэні гораа укйӧдлісны орудиеяс, таргисны пулемётъяс да автоматъяс; би визьясӧн качлісны ракетаяс.
Миртуй весьтын гыясӧн лайкъяліс тшын.
Пожӧмъяс трачкакылӧмӧн сявкйисны бикиньяс; би кывъяс чеччалісны лэптысь лаптӧ, тіралысь югӧръясӧн усины немечьяслӧн каскаяс вылӧ.
Салдатъясыс эз вӧвны унаӧн.
Ӧтияс чукӧрӧн сулалісны жугӧдлӧм гусеницаяса пӧлыньтчӧм танк дорын, мукӧдъяс кыскалісны машинаяс торпыригъяс улысь сотчӧм шойяс.
Орччӧн мӧд танккӧд, кодлысь орудиесӧ вӧлі веськӧдӧма вӧрӧ, югъяліс лакнас полковник Корфлӧн машина.
Сы серти, кыдзи кутісны асьнысӧ салдатъяс, Ридлер гӧгӧрвоис, мый вӧрын абу бой, кыдзи думайтіс сійӧ, миртуй дінӧ локтігӧн, а вӧрсӧ «сыналӧм»: тыдалӧ, партизанъяслӧн и дукыс нин абу.
— Кыдзи бӧб чавканъясӧс!— мӧдысь шуис сійӧ, полковник юр вывті видзӧдіг, коді вӧлі пуктӧма коксӧ машинаысь петанінӧ да мешайтіс сылы петны машинасьыс.
Корфлӧн синъясыс скӧрысь югнитісны.
— Ме салдат!— вынӧн ӧдзӧсас кутчысьӧмӧн горӧдіс сійӧ.— Кадровик.— Сійӧ зургис чуньнас сы морӧсын ӧшалысь нёль крест пӧвстысь ӧтиӧ.— Тайӧс ачыс кайзер… аслас августейшӧй кинас ӧшӧдіс.
Менам велалӧма воюйтны прамӧй ногӧн.
Меным шуӧны: враг тані — колӧ жугӧдны.
Ме муна и жугӧда.
А тайӧ чӧрт тӧдӧ мый!
Он тӧд, кытчӧ войска сувтӧдны.
Виччысян тані, а найӧ мӧдлаынӧсь.
Уськӧдчан сэтчӧ, а сэні ни ӧти дьявӧл нин абу!
Прӧститӧй, но тайӧ… тайӧ абу война!
Тайӧ войналӧн став правилӧяс вылын издевайтчӧм!
Вӧрсянь лэдзӧм ракета уліті лэбис миртуй весьтті да эзысьӧн сявкнитысь бӧжнас югдӧдіс полковниклысь чужӧмсӧ.
Сы кӧсичаясын сӧнъясыс польдчӧмаӧсь да пульсируйтісны; кроликлӧн кодь гӧрд синъяссӧ сэтшӧма быльӧдӧма, быттьӧ кӧсйисны дзикӧдз чеччыштны; дрӧжжитысь паръяссяньыс резсис дуль.
— Корсьӧй меным найӧс, индӧй: со тані,— и ме лямӧда найӧс!
Тырмымӧн лоӧ сё салдат.
Корсьны найӧс—сійӧ тіян полицейскӧй делӧ, а менам делӧ — лямӧдны.
Да!
Сійӧ ланьтіс сьӧкыда лолалігтырйи.
Ридлер чеччыштіс муӧ.
Сы пытшкын эз на кӧдзав скӧрлуныс Покатнӧйысь мунӧм бӧрын.
Тайӧ рочьяскӧд справитчыны лоӧ ёна сьӧкыдджык чайтӧм сертиыс.
Сійӧ чорыда эскыліс, мый сыӧн думыштӧм расправаыс сэтшӧма повзьӧдас мукӧдъяссӧ, мый парализуйтас налысь и мӧвпъяссӧ и волясӧ.
Первойсӧ быттьӧкӧ ставыс сідзи и муніс: казнь помланьыс покатнӧйсаяс лӧнисны, быттьӧ кынмисны.
Шынитӧв ставныс кывзісны и телегаяс йылысь приказ.
«Разӧдчӧй!» команда серти йӧзыс весиг эз вӧрзьыны.
Ковмис вӧтлавны найӧс…
А кор сійӧ петіс сиктсьыс, кодкӧ лыйис изйӧн, и машинаас стеклӧыс сявмуні-жугалі.
Пуясӧ тӧлктӧм лыйлӧмыс сійӧс ёна дӧзмӧдіс.
«Зэв ыджыд пӧльза кось бӧрын ӧвтчыны кулакъясӧн»,— жугалӧм танк дорын сулалысь салдатъяс дінӧ матыстчигӧн скӧрысь шпыньмуніс сійӧ.
Найӧ вешйыштісны, да Ридлер аддзис кык сотчӧм салдатӧс.
Ӧтиыс пласьт куйліс муас да кузя ойзіс, мӧдыс пукаліс.
Сылӧн улӧдз, морӧс вылас ӧшӧдӧм юрыс вӧлі кӧрталӧма джынвыйӧ сотчӧм дӧрӧмӧн, юрсиыс да синкымъясыс чишкасьӧмаӧсь, чужӧм да сьылі кучикыс кытсюрӧ вӧлі кульсьӧма.
Ридлер гӧгӧрвоис, мый найӧ кыкнанныс транспорт сопровождайтысь охранаысь.
— Унаӧн-ӧ найӧ вӧліны?— эз вермы терпитны да юаліс сійӧ.
Морӧс вылас кӧрт креста ефрейтор веськӧдчис да кӧзырнитіс.
— Ловъяясыс сӧмын тайӧ кыкыс да бӧръя танкса экипажыс.— Сійӧ довкнитіс юрнас танклань, код дінын сулаліс полковниклӧн машинаыс.— Ставыс вӧлӧма кызь вит пятитонка, быдын кык-куим салдатӧн.
Артавны кӧ…
— Ме юала, унаӧн-ӧ вӧліны партизанъясыс?— торкис сійӧс Ридлер.
Ефрейтор падмис да ланьтіс.
Сотчӧм немечьяс пиысь ӧтиыс лэптыштіс юрсӧ, видзӧдліс дикмӧм синъясӧн пожӧм йывъяс вылӧ, кодъяс трачкакылісны сотчигас.
— Ме немеч… Ме ен!— киргӧмӧн шуис сійӧ да лёкногӧн серӧктіс.
Сійӧ нетшыштіс юрсьыс кӧртӧдсӧ, нюжӧдіс ас водзас кияссӧ: потласьӧм чуньяссьыс петіс вир.— Видзӧдӧй: ме немеч…— чужӧмыс сылӧн дрӧгнитавліс, вомдорас петіс быг.
Ридлер лыйис сылы юрас.
— Энӧ гӧгӧрвоӧй водзджык…
Мыйла мучитчынысӧ?— револьверсӧ кобураас сюйигмоз кӧдзыда шуис сійӧ полковниклы.
Туй вылӧ, ӧдйӧ гӧнитігтырйи, петісны верзьӧмаяс: водзвылас — пӧла пельпома вахмистр, коді вӧлі Покатнӧйын казнь дырйи.
Ридлер тӧдіс сійӧс да чукыртчыліс: сідзкӧ, тупкыны партизанъяслы туйсӧ отступитӧм вылӧ абу удайтчӧма.
Вахмистр крута сувтӧдіс вӧвсӧ да чеччыштіс муӧ.
— Кутім партизанкаӧс!
Ридлерлӧн чужӧмыс ловзис.
— Кӧні сійӧ?
Вахмистр индіс вӧр вылӧ.
Пуяс костті тыдыштавлісны матыстчысь вӧвъяс да пода салдатъяс.
Ридлер воськовтіс салдат шой вомӧн да пырис вӧрӧ.
Сы бӧрся тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис полковник.
Чегӧм сотчысь пожӧм вывсянь налы юр выланыс гылалісны бикиньяс.
Тшынсьыс Ридлерлӧн кутіс петны синваыс, да сійӧ сувтіс.
Шуйгаладорас воськов дас сайын сысянь ӧтчукӧрын сулалісны еджыд вӧвъяс.
Найӧ ньӧжйӧникӧн гӧрдлісны, а вӧвъяс вывсьыс лэччӧм кавалеристъяс вӧлі кытшалӧмаӧсь танкист формаа, рыжӧй уска унтерӧс, коді пукаліс снарядӧн пӧрӧдӧм пожӧм вылын.
Ридлер кывзыштіс.
— Медводзын мунысь танк йывсьыс, кыдзи сійӧ взорвитчис, ог висьтав, господа.
Грузӧвикъяс сайсянь оз вӧлі тыдав,— висьталіс танкист.— Чайта, мина вылыті.
Ме восьті люк — машинаяс сулалӧны, а пуяс вывсянь кымӧрӧн — гранатаяс.
Горючӧй тыра бакъяс ыпнитісны.
Лун дорысь югыдджык лои.— Сійӧ чӧв ланьтіс да кутіс видзӧдны туйлань.— Господа, ӧнӧдз син водзын: пожӧмъяс качайтчӧны… на вылысь чеччалӧны… унджыкыс нывбабаяс… томиникӧсь… быттьӧ ведьмаяс!
Миян йӧз — вӧрӧ, а найӧс — винтовкаясысь, автоматъясысь, пулемётъясысь…
Думайтім туй мӧдар бокас вӧрӧ дзебсьыны, а сэні сідзжӧ пожӧмъяс качайтчӧны, да на вывсянь…
А снарядъяс взрывайтчӧны… патрон ящикъяс взрывайтчӧны…
Кык во, господа, ме война вылын, но тайӧ войысь шуштӧмджыкӧс…
Сы гӧлӧсын кылысь полӧмыс вуджис и кывзысьяслы.
Налӧн югдӧдӧм чужӧмъясыс вӧліны зумышӧсь.
Ӧткымынъяс полігтырйи видзӧдлывлісны сотчысь пожӧмъяс вылӧ.
Ридлер вирӧдз курччис парсӧ.
Сӧмын тайӧ ещӧ эз на тырмы, медым гарнизоннӧй войска пондісны дрӧжжитны сӧмын «партизан» кыв шуӧмысь.
— Танкист?— висьталысь дінӧ ӧдйӧ матыстчӧм бӧрын юаліс сійӧ.
Сійӧ пыр жӧ сувтіс.
— <rus>Так точно</rus>, <ns>госпо…</ns>
— Дзоньӧн кольӧм танкысь?
— Так точно.
— Но и весасьӧй чӧрту асланыд местаӧ!
Танкист кӧзырнитіс да бӧрыньтчис.
Ридлер кӧсйис шуны Корфлы, медым сійӧ висьталіс салдатъяслы, мый тані абу места забавляйтчыны ведьмаяс йылысь мойдъясӧн, но полковник эз нин вӧв матын.
— <deu>Партизанен</deu>?— нывбабалӧн кодь сылӧн вӧсньыдик гӧлӧсыс кыліс пемыдсьыс.
Ридлер видзӧдліс прамӧйджыка да аддзис топыда сулалысь йӧз чукӧр, каскаяслысь югъялыштӧм, вӧв юръяс.
Сійӧ ӧдйӧ муніс йӧз чукӧр дінӧ да скӧрысь горӧдіс,— и салдатъяс вешйисны, медым лэдзны сійӧс кытш пытшкӧ.
Пленница куйліс му вылын, а Корф таляліс сійӧс кокъяснас да чирзіс:
— <deu>Партизанен</deu>!
Кутан туй висьтавны?
<deu>Партизанен</deu>!
Сыкӧд орччӧн сулаліс Август Зюсмильх.
Ойзігтыр пленница горзіс:
— Абу, ме абу партизанка!
Ридлер ньӧжйӧник вештіс полковникӧн.
— Полицейскӧй делӧыс абу тіян, господин полковник,— шуис сійӧ насмешливӧя.— Эй, тэ…
Чеччы!..
Пленница кутчысис тіралысь чуньяснас ляпкыдик мырйӧ да сьӧкыда сувтіс.
— Би!
Салдатъяс пондісны ӧзтавны карманнӧй пӧнарикъяс.
Дас дорысь унджык кельыд би югӧр крестасисны Даша Лобовалӧн вирӧссьӧм чужӧм вылын.
Сылӧн синъясыс паныдасисны фон Ридлерлӧн синъяскӧд, да Даша йӧжгыльтчис.
— Ме абу партизанка.
…Ридлер допрашивайтіс, буракӧ, часджын дорысь дырджык, дӧзмытӧг ӧтитор йывсьыс юавліс некымынысь; сэсся сійӧ заводитіс куритчыны.
Полковник виччысяна чӧвтіс сы вылӧ синъяссӧ.
— Абу партизанка?
— Видзӧдлам,— эз веськыда вочавидз Ридлер.
Пулемётъяс ланьтісны дзикӧдз, и сӧмын миртуй мӧдарладорас водзӧ чорыда укйӧдлісны кык либӧ куим орудие.
Салдатъяс полігтыр видзӧдлывлісны гӧгӧр: вӧрыс вӧлі гӧгӧрвотӧм, враждебнӧй, повзьӧдлана.
Кӧнсюрӧ тшын гудырсӧ орӧдалісны гӧрд сюръяяс — сотчисны пуяс.
Гашкӧ, партизанъясыс эз и мунны?
Гашкӧ, найӧ дзебсьӧмаӧсь кытчӧкӧ матіникӧ тайӧ тшын саяс да быд здукӧ вермасны заводитны сяркӧдны налӧн пулемётъяс да винтовкаяс?
Даша сулаліс юрсӧ улӧдз ӧшӧдӧмӧн.
— Жар? — нарошнӧ жалитана гӧлӧсӧн шыасис сы дінӧ Ридлер.— Кора прӧститны, ме эг гӧгӧрво.
— Пӧрччӧдны!— тшӧктіс сійӧ салдатъяслы немеч кыв вылын.
Салдатъяс чашнитісны Даша вылысь вязанӧй ковтасӧ да платтьӧсӧ.
Чангыль ныра унтер сідзи тракнитіс дӧрӧмсӧ, мый сійӧ няжмуні; кушмисны пельпомыс да морӧсыс.
Ридлер дугӧдіс водзӧ пӧрччӧдӧмсӧ.
Даша лэптыштіс дӧрӧмсӧ пельпом вылас.
Сы вылӧ быдладорсянь веськӧдісны пӧнарикъяслысь бияссӧ.
Салдатъяс пондісны ызгыны.
Бӧрсяньыс зырисны воддзаяссӧ, зілисны писькӧдчыны водзӧ.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн Ридлер юр вывсяньыс кок улӧдзыс видзӧдіс сы водзын сулалысь ныв вылӧ.
Сійӧ шыбитіс папирос помсӧ да кутіс Дашаӧс щӧкаӧдыс.
— А тэ абу мисьтӧм, зэв абу мисьтӧм.
Найӧ оз ӧткажитчыны ворсыштны тэкӧд ӧти ворсанторйӧн.
Даша кынмыліс.
Таысь сійӧ поліс смертьысь ёнджыка, пыткаясысь ёнджыка.
Тушаыслы лои пӧсь, быттьӧ сійӧ биӧ веськалі, а морӧсас ставыс йизис.
Гӧгӧрыс вӧлі мир — ыджыд, сьӧд, тыртӧм; и сэні ӧтнас сійӧ да ӧзйӧм синъяса тайӧ зверъясыс.
Ридлер пыркнитіс сійӧс пельпомӧдыс да скӧрысь горӧдіс:
— Мыйла вӧрӧдыс мунін?
— Страшнӧ туйяс кузяыс.
— Кытысь?
— Сыладорысь.
— Мыйла?
— Висьтавлі нин ӧд…
Аслам керкаӧй ӧні абу — Сотісны.
Со и ветлӧдла сиктысь сиктӧ: кӧні бур йӧз лэдзасны, сэні и олышта.
— Мыйла войын?
Да ме пыр тадзи — и лунын и войын ветла.
— Кӧні партизанъяс?
— Кутшӧм партизанъяс?
Ме прӧстӧй йӧз пӧвстысь.
Аслам керка абу, со и ветлӧдла сиктысь сиктӧ.
Ридлер пуктіс сылы юр вылас кисӧ да меліа малыштіс.
— А тэ эн пов миянысь, нылӧ, ми абу зверъяс.
Коді миянкӧд бур, сыкӧд и ми бурӧсь.
Висьтав миянлы ставсӧ, мый тӧдан,— нинӧм лёксӧ огӧ вӧчӧй, тэ кӧть и партизанка.
Тэ мича — ас йывсьыд думышт, мам йывсьыд.
Пӧрысь сійӧ, да?
— Абу менам бать ни мам, проклятӧй сволочьяс!— горӧдіс Даша.
И тайӧ горӧдӧмас петкӧдчис ӧнӧдз кутӧм став ненавистьыс сылӧн.— Нинӧм ог висьтав!
Ог тӧд!
Ридлер паськыда шеныштіс кинас, немеч кыв вылын горӧдіс:
— Босьтӧй сійӧс!
Радлана зверь сяма омлялӧм вевттис сылысь кывъяссӧ.
Даша шатовмуніс.
Сьӧкыдпырысь удайтчис Ридлерлы петны йӧз чукӧрысь.
Полковник скӧрысь пушкис-куритчис каллянӧн.
Сійӧ думайтіс, мый тайӧ гестаповецтӧгыс сылы кокньыда не мынтӧдчыны начальствоысь талунся войысь.
Ридлерлӧн эмӧсь уна тӧдсаяс гырысь йӧз пӧвстын.
Висьталӧны, сы дор сулалӧ ачыс Гиммлер, кодкӧд сійӧ коркӧ, буракӧ, Гитлерлӧн власьт бердӧ вотӧдз на, весиг сёрнитлӧма «тэ» вылӧ.
Но окотитас-ӧ отсавны сылы гестаповец сы бӧрын, кор сійӧ, Фридрих Корф, сэтшӧм грубӧя сыкӧд сёрнитіс?
— Вой!— шуис сійӧ лӧгпырысь.
Ридлер кывзіс.
Салдатъяслӧн гора серам пыр эз кывны нывлӧн ни горзӧмъяс, ни ойзӧмъяс.
Медым дзебны полковникысь дӧсадасӧ, сійӧ нюммуніс.
Нюмыс артмис пӧшти естественнӧй.
Сійӧ, мый Корф вӧлі сэтшӧма шӧйӧвошӧма, сылы, Макс фон Ридлерлы, эз вӧв омӧль: кор морт заводитӧ воштыны кок увсьыс подувсӧ, кокньыдджык сыысь гез кыны.
— Энӧ шогсьӧй, господин оберст, корсям, либӧ… крестьяна асьныс найӧс миянлы вайӧдасны… кӧрталӧм киясӧн.
И тайӧ нылыс оз выдержит, сетас ассьыс гӧлӧссӧ.
— О, дерт жӧ,— зэв меліа сӧгласитчис полковник.
Ридлер мудзпырысь нёровтчис пожӧм бердӧ.
Сылӧн локтіс унмыс.
Кор югдандорыс сійӧ воис карӧ, кабинет ӧдзӧс дорас сійӧс виччысис Стёпка.
Дас кыкӧд глава
Василиса Прокофьевна кинас малыштіс ымзысь Витькаӧс.
Мӧдар бокас шарӧдчис идзасӧн Шурка, а сыкӧд орччӧн пукаліс Маня.
— Ши-ши… ши-ши… — кыліс, кыдзи сійӧ баййӧдліс кагасӧ.
Пемыдас лыйыштлывліс биа чигаркаыс Филипп Силовлӧн.
Тшыныс вӧлі чорыд да лёк дука: Филипп сорлавліс табаксӧ кутшӧмкӧ турункӧд, медым дырджык тырмис.
Шога гусьӧник бӧрдіс Марфа.
Сійӧ войсянь, кор воши Васькаыс, сійӧ и вӧтӧн и вемӧсӧн, то гусьӧник, то гӧлӧстырнас бӧрдӧ: быттьӧ тайӧн позьӧ бергӧдны детинкасӧ!
Но Василиса Прокофьевна эз вӧйп сійӧс.
Сьӧлӧмыс синваӧн мыссьӧ — кокньыдджык лоӧ, спокой аддзас.
Аслас овлывліс татшӧмыс.
Кор вӧлі вӧрын топӧдас сьӧлӧмсӧ, пырлывліс чащаӧ, водлывліс муӧ да горзывліс-бӧрдліс тыр гӧлӧсӧн.
Мукӧд дырйи, видзӧдан да, и отсыштас — югыдджык лоӧ сьӧлӧм вылас, быттьӧ Катякӧд сёрнитыштас.
Куйлывліс татшӧм здукъясас да казявліс кыдз пу куш увъяс вылысь чераньвез — вӧсньыдик, югъялысь, быттьӧ эзысь сіяс.
Кывзіс, кыдзи лолаліс муыс усьӧм лыс улас либӧ чукыртчӧм виж коръяс слӧй улын, да дивуйтчыліс: ар кыдзи ар, быттьӧ эз и вӧвны орччӧн немечьяс.
И чуймӧмыс тайӧ вӧлі долыдӧн; думайтсис татшӧм здукъясӧ: «Со сійӧ, олӧмыс, дугдывтӧг визувтӧ, быттьӧ ю…
А немечьяс?
Найӧ, кыдзи вӧліны немечьясӧн, сідз немечьясӧн и колины…
Вӧтлісны найӧс дас кӧкъямысӧд воын и ӧні вӧтласны.
Ковтӧмӧсь найӧ миян олӧмлы, кыдзи пуыслы эсійӧ лишайыс…
Сьӧкыд лишайнад.
Но кытчӧдз абу стволас тырмымӧн бурдӧдан сокъяс, медым выльмӧдны кырсьсӧ — тӧвъясысь да мукӧд лёкторъясысь асьсӧ видзысьсӧ, со и сулалӧ сійӧ да терпитӧ.
Синва да вир сӧдзтысьӧ-петӧ, а терпитӧ.
Но оз косьмӧм пу моз, коді виччысьӧ ёнджык тӧв, медым сісьмӧм вужъясысь торъявны да муӧ пӧрны кулӧмаӧн.
Вужъясыс ӧд крепыдӧсь!
Крепыда матушка-муас кутчысьӧны — оз предайт сійӧ, оз бергӧдчы, сетӧ пуыслы ассьыс мам сокъяссӧ, и сулалӧ пуыс.
Босьтас-чукӧртас сокъяссӧ тырмымӧн, шыбитас проклятӧй лишайсӧ и бара тулыснас веж коръясӧн пасьтасяс.
Локтасны вӧрӧ, колӧкӧ, со тайӧ самӧй местаас, кӧні сійӧ куйлӧ, Катя, Шурка, Маня аслас челядьыскӧд.
Ен сетас кӧ, и Катяӧй челядьнас, а сэні, видзӧдан да, коркӧ, и внукъяснас.
Водасны татчӧ, кутасны видзӧдны тайӧ эзысь чераньвез вылас, тайӧ кымӧрторъяс вылас, кодъяс кывтӧны енэжӧдыс, да мӧдасны радуйтчыны.
И воссяс налы, челядьлы, кыдзи сылы, пӧрысьлы, нэмӧвӧйся олӧм; раз муыс роч — оз вермы терпитны сійӧ немечьясӧс, шыбитас ас вывсьыс, кыдзи шыбитӧ лишайсӧ пу.
Олісны тайӧ му вылын Волгинъяс, Лобовъяс, Силовъяс и кутасны овны; и кыдзи тайӧ кымӧръясыс — ӧти бырас, а мукӧдыс, налӧн челядьыс, сэнӧсь нин, и мӧдасны кывтны-кывтны.
Мед абу сійӧ кымӧръяс, мӧдъяс, но ӧд кымӧръяс жӧ.
Мед ог ме, но всё равно Волгинъяс,— менам вир, менам юклӧм душа».
Душаыс сылӧн татшӧм здукъясас шойччис, но лоліны пайӧ шоча да вӧліны дженьыдӧсь.
Вывті ыджыд вӧлі дойыс жугӧдӧм олӧмсьыс.
Повзьӧдліс тӧдтӧмлуныс, кодын оліс ӧні Катя.
Ӧд тайӧ пемыд тӧдтӧмлунас олӧмыс и смертьыс сэтшӧм матын ветлӧдлӧны, мый, кӧнкӧ, частӧ ӧта-мӧд бердас инмӧдчывлӧны.
И на костын… сійӧ, Катя!
Сійӧ олӧмлань нюжӧдчӧ, а смертьыс сы дінӧ.
Сы вӧсна Василиса Прокофьевнаӧс пыр кытшавліс дорвыв пемыдыс.
И вӧрыс гӧгӧр вӧлі пемыд; мукӧд дырйи и енэжыс кажитчис сэтшӧмӧн жӧ, кутшӧмӧн вӧліны Катякӧд прӧщайтчан войӧ Волга вадорын гыяс.
А вӧтӧн пыр аддзыліс оръяссьӧм доръяса сійӧ ыджыд кымӧрсӧ, коді сэки тӧлысьсӧ тупкис.
Кажитчис, сэсся оз вермы нин таысь ёнджыка сукмыны пемыдыс, а сійӧ сукмис, кор сӧмын ковмис паныдасьны немечьяскӧд воча чужӧм.
И торъя нин тӧрытъя вой бӧрын.
Став ожерелкисакӧд тшӧтш, шуштӧмысла весьӧпӧрӧмӧн, кывзіс сійӧ тӧрыт радио пыр покатнӧйсаяс вылын немечьяслысь расправасӧ.
И ӧнӧдз на сы пельын кылісны горзӧмъясыс да ойзӧмъясыс налӧн, кодъясӧс лязӧдалісны танкъясӧн, ӧнӧдз на юрсиыс кышакыліс, быттьӧ тӧвруысь, да юрси вужъясӧдыс визлӧдліс йирмӧг.
Тӧрыт немечьяс сэтшӧмсӧ вӧчисны Покатнӧйын, аски сійӧс жӧ вермасны вӧчны и тані.
Воасны да шыбитасны танкъяс улӧ Шуркаӧс, Маннӧс, внукъясӧс…
И тадз кӧ нин пайӧ мирнӧй олысьяскӧд вӧчӧны, то мый жӧ вӧчасны Катякӧд, кутасны кӧ сійӧс?
Пыранінӧ ӧдзӧс пыдди сувтӧдӧм пӧвъяс костӧд пӧльтіс уль руа кӧдзыд тӧв да разӧдіс землянка пасьта Филипп чигаркаысь тшынсӧ.
Старик Лобов ньӧжйӧник ружтіс.
Абу ӧд шутка: татшӧм кадас вӧлі и паччӧр вылын сійӧ мучитчӧ ревматизмысь, а ӧні тӧлысь дорысь дырджык вӧрын оліс да сэсся ӧні со тані — уль идзас вылын.
Пельӧсын, кӧні оліс кузнечлӧн семья, вӧлі чӧв-лӧнь — узисны.
Филипп гоз-мӧдысь ещӧ югнитліс чигарканас, да биыс сэсся кусі.
— Он узь?— ньӧжйӧник юаліс Маня
— ог.
— Кӧдзыд.
Пинь зяткакылӧ.
Василиса Прокофьевна нинӧм эз шу.
Кывъясӧн он отсав, а паськӧмсӧ ставсӧ немечьяс мырддисны.
— Прокофьевна!— кыліс шӧпкӧдӧм сэсянь, кӧні куйліс старик Лобов.
«И окота налы ещӧ сёрнитны,— шыасьтӧг, дӧзмӧмпырысь думыштіс Василиса Прокофьевна.— Не сӧмын сёрнитны — мед эськӧ мӧвпъясыс сувтісны, сьӧлӧм эськӧ мед сувтіс, изйӧн эськӧ лоны!..»
Шӧпкӧдӧмыс кутіс лоны пыр настойчивӧйджыкӧн.
— Но, мый тэ, Лукерья?
Лукерья кималаснас корсис сійӧс пемыдсьыс да пуксис орччӧн.
— Пыр думайта.
Ӧд и миянӧс немечьясыд оз бокӧ кольны, невӧлитасны уджавны…
Эсійӧ поссӧ стрӧитны…
Мый вӧчны?
— Сӧвестьыд кӧ лэптӧ на вылӧ уджавны — мун!— стрӧга шуис Василиса Прокофьевна.
Лукерья бӧрддзис.
— Оз лэпты, Прокофьевна…
А кыдзи вермас Сьӧлӧмыд лэдзны челядьсӧ…— Сійӧ инмӧдчис Василиса Прокофьевна пидзӧсӧ.
Киыс сылӧн вӧлі пӧсь да тіраліс.— Шуасны тэныд, Прокофьевна, бӧрйы: либӧ уджавны, либӧ Шуркатӧ танк улӧ…
— Да тэ ас вежӧрад-ӧ — мый тэ висьталансӧ?— бӧрлань шатовмуні Василиса Прокофьевна.
Быттьӧ тискиӧн топӧдісны сылысь сьӧлӧмсӧ — нинӧмӧн лои лолавнысӧ.— Петала ывлаӧ,— вашнитіс сійӧ дрӧжжитысь вомдоръяснас.
Сійӧс ньӧжйӧник чукӧстіс старик Лобов:
— Кула, суседка…
Василиса Прокофьевна муртса эз шу татшӧм случайяс дырйи велалӧм кывъяс: «Мый тэ, рӧдимӧйӧн, олыштам на», но кутчысис: мыйла сылы овнысӧ?
Здук виччысьыштӧм бӧрын сійӧ пуксис юр дорас.
— Сьӧлӧмнад, Игнат, кылан?
— Кыла… югдытӧдзыс ог ов.
Василиса Прокофьевна пуктіс кисӧ сылӧн косіник кӧдзыд морӧс вылас да ӧдва-ӧдва кылыштіс сьӧлӧмыслысь тіпкӧмсӧ: сійӧ муртса дрӧгнитышталіс.
— Кутчыси пыр…
Дашка внучкаӧс виччыси… радейта сійӧс.
Кыдзи муніс партизанитны — сэксянь эг аддзыв…
Благӧслӧвитны сійӧс кӧсйи…
Мед олас дедсьыс дырджык… шудаӧн.
Кокъяссӧ мед видзас, оз прӧстудит…
Ен мед видзас, ревматизмӧн кӧ висьмас…
Сёрнитнысӧ сылы вӧлі сьӧкыд.
Сійӧ то киргис, то заводитліс шӧпкӧдны.
— Гашкӧ, ен сетас — аддзысьлан партизанъяскӧд…
Висьтав, кулан часӧ сы йылысь думайті…
Мужиксӧ мед аслыс прамӧйӧс бӧръяс…
Мичлун бӧрся мед оз вӧтлысь.
Душасӧ колӧ донъявны…
— Кывйысь кывйӧ ставсӧ висьтала, Игнат.— Василиса Прокофьевна малыштіс кинас сылысь куш юрсӧ.— Эн тӧждысь.
Игнат чӧв олыштіс.
— Ме со тэнӧ мыйла кори, Прокофьевна…
Енлы тэ веритан?
— Кыдз нӧ, Игнат, не веритны?
Томъяс — найӧ мед выльногӧн, а ми енмӧн чужим, енмӧн и кулам.
— Збыль сідз…
Сідзкӧ, пернапасав менӧ, а то некутшӧм обрядтӧг кула — абу лӧсьыд.
Василиса Прокофьевна пернапасаліс.
— Пасибӧ…
Сэсся нинӧм… оз ков…
Чӧв-лӧньын кыліс, кыдзи шутьлялӧмӧн пырис щельясӧд тӧв.
Василиса Прокофьевна окыштіс старикӧс кӧдзыд кымӧсас да стрӧга шуис Лукерьялы: «Мун батьыд дінӧ — куланвыйын», да петіс землянкаысь.
Гӧгӧр вӧлі настоящӧй шойна: сотчӧм керкаясысь кольӧм пачьяс — гувывса памятникъяс, трубаясыс — крестъяс.
Пачьяс бердӧ топӧдчӧмаӧсь землянка вевтъяслӧн му мылькъясыс.
Кӧнсюрӧ чурвидзисны сьӧд пуяс.
Ставсӧ тайӧс вӧлі гӧгӧрыс кытшалӧма сутшкасьысь сутугаӧн, да сы мӧдар бокті ветлӧдлісны каскаа да штыкъяса немечьяс.
Сьӧкыд видзӧдны аслад рӧднӧй места вылӧ, кор сійӧс сотӧма, кисьтӧма.
Василиса Прокофьевналы тайӧ вӧлі кыкпӧв сьӧкыдджык: ӧд сійӧ ки помысь ыпнитіс первой керкаыс.
Сэки, сійӧ здукӧ, сылӧн эз вӧв некутшӧм полӧм, ни тайӧ сьӧкыдлуныс — сӧмын немечьяс йылысь думайтіс: «На тіянлы, проклятӧйяс!
Гӧлӧвняяс вылас узьлӧй, енэжнас шебрасьӧй!»
Шалльӧ тубыртчӧмӧн сійӧ кайис орчча мыльк вылӧ.
Кымӧр сайысь дорышнас мыччысис тӧлысь, да мылькъяссянь усьысь руд вуджӧръясыс лоины сьӧдӧсь.
Василиса Прокофьевна видзӧдліс гӧгӧр да эз вермы аддзыны нинӧм, кӧні эськӧ кӧть мыйкӧ мында коли важ олӧмыс.
Ставыс бырӧма-шылясьӧма: мылькъяс и мылькъяс, ӧтияс ыджыдджыкӧсь, мӧдъяс ичӧтджыкӧсь, пачьяс, трубаяс…
Сійӧ видзӧдліс вӧр дорын сьӧдӧдысь шойналань, кӧні куйлісны ожерелкисаяслӧн дедъясыс да прадедъясыс, и сійӧ шойнаыс сылы збыльысь кажитчис дзик жӧ со тайӧ «шойна» кодьыс, код шӧрын сійӧ ӧні сулаліс.
«Рӧднӧйясӧй, сьӧкыд менам душалы, мучитчӧ сійӧ адын моз, но тіян водзын сійӧ сӧстӧм…
Абу менам некутшӧм каитчӧм.
Мукӧдлы паныд кыптӧ менам огорчение да ӧбида.
Ми сотім, а мукӧд сиктъяс сулалӧны дзоньӧсь — немечьяслы оланін.
Ставыс кӧ эськӧ сотісны, видзӧдан, и немечьяс эськӧ тані эз вӧвны.
Мый налы кушинас вӧчнысӧ?
Эз киссьы эськӧ вирыс миян Волгаысь паськыдджыка.
Эз вӧвны эськӧ тайӧ мучениеясыс, кутшӧмъясӧс, кӧнкӧ, и адын медся ӧкаяннӧй грешникыс эз тӧдлы, эз косьмыны эськӧ мамъяслӧн сьӧлӧмъяс».
Кытыськӧ чеччыштіс сьӧд кань — омӧлик, усьӧм гӧна.
Сійӧ гӧрбыльтчис да, веж синъяссӧ Василиса Прокофьевна вылӧ сувтӧдӧмӧн, мӧдіс нявзыны сэтшӧм лёкысь, мый сійӧ дрӧгмуніс.
— Господи Исусе!..
Василиса Прокофьевна повзьӧдіс сійӧс, и каньыс котӧртіс туй вомӧныс век на лёкысь нявзігтыр.
Сійӧ видзӧдліс кань бӧрся да друг зумыштчис, чуньясыс сылӧн гӧрддзасисны кулакӧ: сиктлань локтісны немечьяс, ставныс верзьӧмаӧсь.
Локтісны ю дорсянь, ньӧжйӧник рӧдтігтыр, километрджын вылӧ нюжӧдчӧмӧн.
Водзвылас, офицеркӧд орччӧн, коді муртса вермис кутны ретив еджыд вӧвсӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ юрсӧ беспокойнӧй бергӧдлігтырйи, рӧдтіс омӧлик пегана вӧв вылын кутшӧмкӧ чукля кока.
«Иуда!— зывӧктӧмӧн думыштіс Василиса Прокофьевна.— Со, кӧнкӧ, татшӧм жӧ и миянӧс вузаліс».
Сылы зэв окота лои видзӧдлыны чужӧмас зонмыслы.
Немечьясӧс сійӧ ӧні тӧдӧ, а вот кутшӧм чужӧмъясыс эсійӧ чукля кокаясыслӧн?
Морт синъяс-ӧ налӧн али яндысьтӧм стеклӧ торъяс?
Сійӧ ньӧжйӧникӧн лэччис мыльк вывсьыс, а сьӧлӧмыслы друг лои сьӧкыд, сійӧ пондіс пессьыны.
«Кытчӧ нӧ тайӧ?
Али ещӧ пышйысь сикт эм?
Мыйкӧ эг кывлы…
Сикт кӧ, мый вылӧ нӧ сы мында войскасӧ?
Зэв ӧмӧй сьӧкыд оружиетӧм бабаяскӧд да челядькӧд справитчыны?».
Кор сійӧ матыстчис сутшкасьысь сутугаа потшӧс дорӧ, ю вадор визь сайысь аддзис кузя нюжӧдчӧм гӧгрӧс стволъяс: карбасӧн вадорлань вайисны пушкаяс.
«А мый, найӧ кӧ…» — Тайӧ орӧм мӧвпсьыс сылӧн весиг лолыс сувтіс.
Верзьӧмаяс воисны потшӧс весьтӧ.
— Ме тэнсьыд, роч йӧй, юала: лыд… морт?— офицерлӧн гӧлӧсыс вӧлі зывӧктана да скӧр.
— Мися, ваше благородие, ог тӧд стӧча…
Уна… морт сё.— Зон видзӧдліс бокӧ, но Василиса Прокофьевнаӧс ӧні эз интересуйт сылӧн чужӧмыс.
Сійӧ, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, кывзіс сёрнисӧ.
— Вооружение… винтовка… пулемёт?
Мый вочавидзис зонмыс — эз кывлы.
Офицер да чукля кокаыс кежисны вӧрлань; на бӧрся пыр ӧдйӧджык мӧдӧдчисны и мукӧдыс.
Ӧні ставыс вӧлі гӧгӧрвоана: «Сэтчӧ!»
Василиса Прокофьевна шыбитчис водзӧ… да, кисӧ ёсь сутугаӧ парсалӧмӧн, шатовтчис бӧрлань.
«Господи, мый пӧ вӧчны?»
Конница скачӧн тӧвзис вӧрлань.
Василиса Прокофьевна шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс гӧгӧр.
Неылын сысянь потшӧсас вӧлі кост, мыйкӧ дзиръя кодь, кодӧс видзисны кык салдат.
Нинӧм, мый сійӧ оз тӧд, кӧні отрядыс — ылын-ӧ, матын-ӧ — котӧртас немечьяскӧд ӧтлаын, сэсся панъяс найӧс.
Вит минут кежлӧ, да панъяс — горӧдас, оз лэдз немвиччысьтӧг уськӧдчыны.
Сё морт вермасны ас вӧснаыс сулавны, вермасны!
Часӧвӧйясӧс чуймӧдіс старукалӧн сэтшӧм ӧдйӧ котӧртӧмыс, да найӧ лэдзисны сійӧс потшӧс сайӧ, но сэк жӧ кватитісны да шыбитісны бӧр, веськыда муас.
— Лэдзӧй!
Ныв дінӧ ме!
И бара шыбитісны сійӧс немечьяс, зилькнитісны винтовка затворъяснас.
Сійӧ гӧгӧрвоис — ловйӧн не петны сылы тайӧ бытшласьысь тюрьмасьыс.
А конница пырӧ нин вӧлі вӧрӧ.
Василиса Прокофьевна малыштіс чужӧмсӧ вирӧсь кинас да бергӧдчис бӧр.
Кымыныськӧ воськовтӧм бӧрын шатовмуні, кутчысис сьӧд труба бердӧ да шлювдіс муӧ.
Здук кежлӧ сылы кажитчис, мый сійӧ воштӧ садьсӧ, но збыльвылӧсӧ сы гӧгӧр ставыс пемдіс, сы вӧсна мый тӧлысь бара дзебсис кымӧр сайӧ, быттьӧкӧ эз кӧсйы лоны свидетельӧн сылы, мый ӧні кутас вӧчсьыны вӧрын.
Енэжын кӧнсюрӧ югъялісны кельыд кодзувъяс,
«Шуӧны, кодзувъяс — сійӧ ангелъяслӧн синъясыс, кыті ен видзӧдӧ став мир вылас».
Василиса Прокофьевналысь тайӧ мӧвпыс эз кыпӧд ни полӧм, ни ен водзын рамлун — сійӧ ставнас тіраліс скӧрысла: «Видзӧдны, аддзыны ставсӧ — и лэдзны!»
Салдатъяс любопытствоӧн видзӧдісны сы вылӧ, кыдзи сійӧ вӧлі чатӧртӧма дзор юрсӧ енэжлань.
Ӧткымын землянкаяс дінын сулалісны сиктсаяс, кодъясӧс повзьӧдіс мунысь конницалӧн шумыс.
Василиса Прокофьевна некодӧс эз аддзы: тані вӧлі сӧмын сійӧ ӧтнас, а сэні, енэжын, сійӧ, кыдзи сылы висьтавлісны челядь дырсяньыс, ставлы да быдторлы судья,— ен, кодӧс некод эз аддзыв; ен, кодлы эскӧмлӧн сӧстӧмлуныс бӧръя кадъясӧ сылӧн катласис часі маятник моз: то сійӧ заводитліс нинӧмӧ не веритны, то полӧмӧн бӧрдігтыр юрбитіс, корис прӧща грека мӧвпъясысь.
И ӧні сійӧс ставнас йирмӧг шымыртіс енлы паныд аслас ӧнія скӧрмылӧмысь.
«Эн лэдз, господь, вужъясьны адлы роч му вылын,— кияссӧ песлӧдлӧмӧн шӧпкӧдіс сійӧ.— Сот аслад скӧрлунӧн немецкӧй нечистьӧс…— Синъяссьыс гӧгыльтчисны синва мольяс.— Кыв мам сьӧлӧмлысь молитвасӧ — мед дзоньвидзаӧн коляс менам ныв Катерина…
Сет меным кутлыны сійӧс вӧльнӧй му вылын, и сэки босьт менсьым олӧмӧс, да судит менӧ, пӧрысь грешницаӧс,— эг вермы велӧдны нылӧс эскыны тэнад вераӧ.
Эн казнит…
Ачыд думышт — нывка, оз на ещӧ и невестаав.
Сьӧлӧмӧй менам оз инась некытчӧ; нэм чӧж эскылі тэныд, а ӧні думайтсьӧ: лэдзан немечьясӧс рӧднӧй му вылӧ кольччыны, пӧгубитан нылӧс — грекӧ душаӧн вӧя, ог верит, мый тэ эм, ачым безбожницаӧн лоа, свет пасьталаыс ветла, быдлаын понда висьтавлыны:
«Абу енмыс!
Кымӧръяс сӧмын выліын».
Господи, эн лэдз таӧдз воны!»
И Василиса Прокофьевна ёна бӧрддзис.
Сійӧ кыліс пельпом вывсьыс кодлыськӧ кисӧ да видзӧдліс.
Орччӧн сулаліс Лукерья.
— Кувсис старикӧй.
Василиса Прокофьевна нинӧм эз вочавидз, быттьӧ эз кывлы.
Сійӧ ёна повзьӧмӧн видзӧдіс пушкаяс вылӧ, кодъяс йиркакыліг зэв ӧдйӧ мунісны потшӧс пӧлӧн.
Найӧ эз кежны вӧрӧ, а тӧвзисны веськыда, тыдалӧ, кытшалӧм могысь.
Кор найӧ саялісны вӧр сайӧ, стрӧга шуис бӧрдысь Лукерьялы:
— Менам Катяла!..
Дас коймӧд глава
Партизанъяс — отрядыс ставнас — чукӧртчисны эрд шӧрӧ, сэтчӧ, кӧні тӧв йылын качайтчисны куш увъяса куим кыдз пу да чукля йыла пожӧм.
Мышнас пожӧмӧ мыджсьӧмӧн Катя эз вештыв синъяссӧ Маруся вылысь, кыйис сылысь быд кыв.
Быдӧнлы вӧлі гӧгӧрвоана, мый Покатнӧйын злӧдейство — сійӧ немечьяслӧн ультиматум, и медводз абу мирнӧй йӧзлы, а налы, партизанъяслы: либӧ дугдӧй тыш нуӧдӧмысь, либӧ став действиеясысь пондас кывкутны войтыр,— тадзи немечьяс думайтӧны кӧртавны отрядсӧ киясӧдыс и кокъясӧдыс.
Маруся ланьтіс да кутіс кывны, кыдзи шаракылӧны, ӧта-мӧд дінас инмӧдчыліг, кыдзьяслӧн куш увъясыс.
Пуяс гӧгӧрыс вижӧдісны квайт гу.
Ӧти вылын муыс вӧлі дзик на свежӧй, пуксьытӧм — Жуковскӧй туй вылын немецкӧй транспорт грӧмитігӧн отряд воштіс куим мортӧс.
Югдыштны сӧмын на вӧлі заводитчӧ, да эрд весьтын гӧвкъяліс лестукъяса ру, коді петіс кустъяс пӧвстысь, кодъяс сайын куйліс нюр, кӧні быдмисны ляпкыдик, омӧлик кыдз пуяс да пипуяс.
Эрдыс вӧлі ыджыд да куим пельӧса: кык боксяньыс быдмисны шувгысь пожӧмъяс, кӧнсюрӧ на пӧвстын едждӧдісны кыдз пуяслӧн стволъясыс, а коймӧд боксяньыс эрдсӧ дорӧсаліс сук бадь.
Кустъясланьыс матынджык курганъяс моз сулалісны кык ыджыд землянка.
Мужичӧйяслӧн землянкасянь шуйгавылын вӧлі вӧчӧма муӧ кодйӧм сюръяяс вылӧ лэбув; сэні куйлісны трофейнӧй оружие чукӧръяс: пулемётъяс, автоматъяс, миномётъяс.
Нывбабаяслӧн землянкакӧд орччӧн, бипуръяс весьтын, ӧшалісны гырысь сьӧд пӧртъяс.
Наысь кайис ру: яя шыдлӧн чӧскыд дукыс сорласис сынӧдас лыс дуккӧд да уль нюр дуккӧд.
Зимин ньӧжйӧник, быттьӧ зэв сьӧкыд вӧлі сылы, кайис мыльк вылӧ, кӧні сулаліс Маруся — кельдӧдӧм чужӧма, паськалӧм синъяса.
— Решайтӧй, ёртъяс: вермам-ӧ ми ӧткажитчыны тышысь?
Эрд вылын кыліс ропкӧм.
Зиминлӧн видзӧдласыс сувтыштліс Катя вылӧ.
Катя решительнӧя пыркнитіс юрнас.
— А лэдзны, медым став войтырсӧ, ичӧтсянь пӧрысьӧдз, вӧлі бырӧдӧма, вермам?
Шумыс пыр жӧ лӧнис.
— Мый тэ, Зимин?! — повзьӧмпырысь горӧдіс Катя.
Зимин гӧгӧр видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ.
Веськыда мыльк водзас сулаліс комсомол райкомса еджыд партука машинистка Нюра Баркова, киас кутіс дар.
Сысянь шуйгавылын — гырддзаӧдзыс пуджӧм сосъяса кык великолужскӧй колхозница; налӧн кияс вылас косьмӧма майтӧг быг: нывбабаяс котӧрӧн локтісны шор дорысь, кӧні найӧ песлалісны бельё.
Катялӧн да Коля Брагинлӧн киясыс вӧліны сьӧд краскаӧсь — печатайтісны листовкаяс.
Ещӧ кымынкӧ морт йӧз чукӧрын вӧліны «мирнӧй йӧз» кодьӧсь, а мукӧдыс сӧмын на воисны ӧчереднӧй операция вылысь да сулалісны тыр боевӧй снаряжениеӧн — винтовкаясаӧсь, автоматъясаӧсь, пулемётъясаӧсь.
Чужӧмъяслысь выражениесӧ асъя рӧмыдын сьӧкыд вӧлі аддзыны, но Зимин кыліс, кутшӧм сьӧкыда ставныс лолалісны, да сылӧн аслас лолыс кутіс сьӧкыда ветлыны, быттьӧ друг ловгоршас топаліс.
— Чувствуйта, мый ті ставныд ме моз жӧ думайтанныд,— шуис сійӧ.— Мӧд петан туй миян абу и лоны оз вермы: нуӧдны ещӧ чорыдджык тыш… да спаситны расправаысь став войтырсӧ.
Та могысь мыйсюрӧ ковмас миянлы вежны миян олӧмын, мыйсюрӧысь ӧткажитчыны…
Став тайӧторъяс йылысь подробнӧя сёрнитам рытнас.
Сійӧ лэччис мылыс вылысь да матыстчис Катя дінӧ.
— Ветлыштам вӧрӧдыс.
Эрд вывтіыс мунісны чӧла, а вӧрас Катя тревожнӧя юаліс:
— Мыйысь тэ думайтан ӧткажитчыны, Зимин?
— Гарнизонъяс вылӧ уськӧдчылӧмъясысь, например.
— А ещӧ?
— Обязательнӧ пос вылӧ уськӧдчылӧмъясысь.
Катя сувтіс.
— Лэдзам восстановитны?
— Да.
— Да сэсся, гашкӧ, кутам гажӧдчыны-ветлыны Волга вылӧ да видзӧдны, кыдзи сы вомӧн мӧдасны тӧвзьыны поездъяс, медым пӧдтыны Мӧскуа?
Зимин чужӧм вылын эз дрӧгмун ни ӧти сӧн; сійӧ вӧлі сэтшӧм жӧ Зумыш да спокойнӧй.
— «Стрӧитны» кывсянь «тӧвзьыны поездъяс» кывъясӧдз сэтшӧм жӧ ылын, кыдзи мусянь енэжӧдз, Катя.
Сійӧ чегис лаптор да, сы вылысь лысъяссӧ нетшкигмоз, висьталіс Катялы аслас мӧвпъяс да планъяс йылысь, кодъяс сылӧн кыптісны юрас, кор кывзіс Марусялысь.
Стрӧитан пос вылӧ быд уськӧдчылӧм кутас сулавны колхозникъяслӧн да колхозницаяслӧн некымын сё олӧм.
А шуны кӧ, татшӧм уськӧдчылӧмъясас некутшӧм ыджыд коланлун абу.
Ӧтчыд либӧ кыкысь найӧ вермасны удайтчыны, а сэсся немечьяс сувтӧдасны сэтшӧм охрана, мый некытчӧ он сибав матӧ.
Сэки збыльысь ковмас видзӧдны, кыдзи Волга вомӧн пондасны котӧртны вражескӧй поездъяс.
Мед лучше немечьяс чайтӧны, мый отряд полӧ рискуйтӧмысь.
Колӧ сетны налы позянлун стрӧитны поссӧ да сэки взорвитны.
Отряд дугдас вӧчавны пос вылӧ да гарнизонъяс вылӧ налётъяс, а босьтас аслас контроль улӧ магистраль да пондас лэдзавны горулӧ строительнӧй материал тыра поездъяс, а став вӧр туйяссӧ пӧртас немечьяслы настоящӧй «смерть туйясӧ».
Кыдз-мый позьӧ, колӧ петкӧдны стройысь став транспортсӧ — тайӧ отрядлӧн могъясысь ӧти, и абу зэв сьӧкыд: автотранспорт немечьяслӧн тані этша, вӧвъяс налы эз сетны.
Строительствосӧ нюжӧдӧм отсалас отрядлы решитны и мӧд мог: спаситны йӧзӧс физическӧя бырӧдӧмысь.
Колӧ агитируйтны, мед став население мунас вӧръясӧ, медым поссӧ взорвитігкежлӧ немечьяс колины ӧтнаныс отрядкӧд ӧти-на-ӧти.
Ассяньыс йӧзыс отсаласны отрядлы нюжӧдны строительствосӧ.
Сійӧ кадколастӧ, коді колӧ вӧрӧ организованнӧя мунӧм вылӧ, мед уджалӧны, но уджалӧны ньӧжйӧ, быд лӧсялана здук вредитӧм вылӧ используйтӧмӧн.
— Гӧгӧрвоана, нылӧ?— пытливӧя да быттьӧ падъялігтырйи юаліс Зимин.
Катя довкнитіс юрнас.
Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис да донъяліс мыйкӧ дыра кежлӧ немечьяскӧд веськыда тышӧ пырны ӧткажитчӧм йылысь сылысь мӧвпсӧ.
Став населениеӧн жӧ вӧрӧ пышйӧм йылысь сійӧ думайтліс ещӧ сійӧ войӧ на, кор прӧщайтчис вадорын мамыскӧд.
Зимин чабраліс кулакас нетшкӧм лапсӧ, шыбитіс сійӧс.
— Сыысь, кыдзи ми вермам разрешитны мӧд могсӧ, зависитӧ водзӧ вылӧ миян став тышным.
Могыс сьӧкыд: нюжмасьны оз позь — колям кадсӧ, а вывті тэрмасям торкам став делӧсӧ…
Вӧрысь кыліс кӧклӧн горӧдӧм.
Ещӧ и ещӧ ӧтчыд.
Зимин да Катя тревожнӧя видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: куимысь кӧклӧн горӧдӧм — сійӧ вӧлі условнӧй сигнал, кодӧн часӧвӧйяс висьтавлісны отрядлы матыса опасность йылысь.
Кор найӧ котӧрӧн петісны эрд вылӧ, мӧдарладорсяньыс пуяс сайсянь чеччыштіс Васька:
— Немечьяс!
Зимин сувтіс, быттьӧ кынмис.
— Кӧні?
— Матысмӧны, командир ёрт.
Разрешит меным винтовка, ме…
— Унаӧн-ӧ найӧ?
— Ог тӧд, командир ёрт, унаӧн…
И подаяс и верзьӧмаяс…
Сылы окота вӧлі висьтавны, кыдзи сійӧ пукаліс вӧрын, а сы дінын век ур бергаліс, кыдзи сійӧ прамӧйджыка гӧгӧр видзӧдліс да аддзис пуысь горс, кыдзи кайис сэтчӧ, горсйӧдзыс воис, видзӧдліс — а ылын каскаяс, штыкъяс, вӧвъяс…
Но командир сулаліс нин сылы мышкӧн.
Зиминлӧн чужӧмыс, кыдзи и пыр бой заводитчӧм водзвылын, вӧлі стрӧг.
Сійӧ думайтіс: партизанскӧй ударъяслӧн выныс — виччысьтӧмлунын да тэрыблунын.
Панны тыш лыд боксянь вевтыртысь противниккӧд, оборонаын сулалігӧн, фронт вылын — сійӧ оправдайтӧм героизм, а тані — бӧбъялӧм.
Бӧрыньтчыны вӧрӧ, кытшӧ веськавны рискуйтӧмӧн,— ещӧ ыджыдджык бӧбъялӧм.
Кольлі дзик ӧти вариант — сійӧ, кодӧс Зимин кутліс тӧдвылын, кор тшӧктыліс минируйтны веськыдладор боксянь да шуйгаладор боксянь эрд дінӧ ылі подступъяс — бӧрыньтчыны нюрвывса гуся трӧпаӧд, но… сідз бӧрыньтчыны ӧні вӧлі оз нин позь: враг матыстчис вывті матӧ.
Оз позь нюжӧдчыны немечьяс син водзын цептӧн, да ещӧ дас кык раненӧйкӧд.
Обстановкаыс пыртліс тайӧ вариантӧ тӧдчана поправка — быть бой панӧм, но не дорйысяна бой: сӧмын немецкӧй отрядӧс разгромитӧм дырйи позяс мунны нюрвывса трӧпа кузя.
Юрын артмис план: лӧсьӧдны немечьяслы лэч — лэдзны найӧс тайӧ эрд вылас да лыйлыны найӧс кыкладор боксянь.
«Да, сӧмын тадзи!
Нетшыштны враглысь инициатива: оборона пыдди — атакаӧ».
— Ку-ку, ку-ку…— тревожнӧя кыліс вӧрсянь.
Веськыдладорсянь ӧти бӧрся мӧд йиркмуні некымын взрыв.
Зимин, а сы бӧрся и став партизанъяс бергӧдісны юрнысӧ шуйгавылӧ.
А-ах!..
А-ах!..— кылісны сэні йӧлӧгаӧн паськӧдӧм взрывъяс.
— Бур!— спокойнӧя шуис Зимин.
Сійӧ перйис морӧс зепсьыс свисток да коставлӧмъясӧн тюрӧбтіс.
Тайӧ вӧлі сигнал часӧвӧйяслы эновтны постъяс да пыр жӧ локны эрд вылӧ.
Ылын кыліс ӧтка лыйӧм шы.
Здук сулаліс чӧв-лӧнь, и друг — залп.
Зимин лэптіс кисӧ.
— Отряд…
Эз на коль и вит минут, эрд вылын некод эз ло.
Мужичӧйяс землянка весьтын кыпӧдчис тшынтор.
Зимин да Катя петісны сэтысь, пыркӧдісны ас вывсьыныс сотӧм бумагаясысь сьӧд пӧимсӧ.
— Сӧмын не тэрмасьны, нылӧ.
Медся страшнӧйыс, немечьяс кӧ пырасны миян тылӧ.
А тайӧ зэв лоны вермана, заводитам кӧ ми бойсӧ водзджык сы серти, кор найӧс ылӧдам тайӧ эрд вылас.
Виччысь сигнал.
Яснӧ?
Пуяс сайысь котӧрӧн петіс Васька, сійӧ ёна волнуйтчис.
— Немечьяс миян моз жӧ, командир ёрт, быттьӧ торйӧдчисны кыкпельӧ.
Ӧтиясыс сулалӧны, кӧні сулалісны, а мӧдъясыс локтӧны татчӧ…
Катя кельдӧдіс, видзӧдліс Зимин вылӧ.
— Да, тайӧ вермас торкны миянлы ставсӧ, но вежны мыйкӧ сёр нин.— Сійӧ крепыда топӧдліс Катялысь кисӧ.— Позьӧ быдторсӧ виччысьны, нылӧ, сы вӧсна… окасям.
Катялӧн сьӧлӧмыс топавліс, быттьӧ виччысис мыйкӧ омӧльтор.
Катя дрӧжжитан киясӧн крепыда кутліс Зиминӧс.
— Прӧщай, бать!
Но век жӧ кутам надейтчыны, мый «аддзысьлытӧдз».
— Кутам надейтчыны.— Зимин видзӧдліс сы бӧрся да котӧртіс мӧдар бокас.
Васька суӧдіс Катяӧс, кор сійӧ сувтіс сён бокӧ, кытчӧ вӧлі водалӧмаӧсь партизанъяс.
Катялӧн синъясыс вӧліны лӧзӧсь-лӧзӧсь да эз югъявны, кӧть эськӧ чужӧмас сылы кучкис шонді.
Партизанъяс чӧв оліг видзӧдісны сы вылӧ.
Катя — на вылӧ.
Раненӧйясӧс лыддьытӧг тані вӧлі комын морт, и на пӧвстын: Маруся Кулагина, Нюра Баркова, Озеров, Саша, Николай Васильев, Женялӧн батьыс агроном Омельченко, кык старик Лебяжӧй хуторысь — джын отрядыс.
Маруся куйліс сэтшӧм неспокойнӧя, мый, кажитчӧ, ещӧ ӧти здук, и сійӧ уськӧдчас немечьяслы паныд.
Катялӧн видзӧдласыс вуджис Нюра Баркова вылӧ.
Сійӧ вӧлі кельыд да ставнас тіраліс.
«Сійӧс оз ков лэдзны син улысь»,— думыштіс Катя.
Мукӧдъяс вӧсна сійӧ эз пов — эз ӧтчыд найӧ ставныс орччӧн косясьлыны немецкӧй би улын.
— Матыстчӧны,— ньӧжйӧник доложитіс Васька.
И сэки жӧ ставныс кылісны, кыдзи вӧрлысь рӧвнӧя шувгӧмсӧ вевттисны горзӧмъяс, а сэсся друг лӧнис, быттьӧ сійӧс лямӧдісны котӧртысь сьӧкыд кокъясыс.
Нина Васильева, быттьӧ йирмӧгысь, йӧжгыльтчыштліс.
— Чувствуйтчӧ, быттьӧ сынӧдсьыс веськыда смерть дук кылӧ.
Лебяжӧйса старикъяс видзӧдлісны сы вылӧ: ӧтиыс — скӧрысь, мӧдыс — укӧрбаӧн, а Озеров стрӧга шуис:
— Бой водзвылын смерть йылысь оз сёрнитны, нылӧ.
Эрд вывсянь кылісны гора пулемётнӧй очередь да код юра немечьяслӧн гӧлӧсъяс, кодъяс ӧтлаасисны лёкногӧн ӧти горӧдӧмӧ.
— Пуясас лыйлӧны, Катерина Ивановна!— горӧдіс Васька.
Катялӧн сьӧлӧмыс ыпъяліс, и сы мында вӧлі сыын радейтӧм!
Пӧдругаяс, ёртъяс…
Окота вӧлі ставнысӧ найӧс кутлыны да крепыда топӧдлыны морӧс бердас, кыдзи ӧні Зиминӧс, а лолавнысӧ эз тырмы сынӧдыс: сьӧкыд нуӧдны бой, кор тӧдан, мый унаӧн сэтысь бӧрсӧ оз воны.
Лыйсьӧм дугдіс сідз жӧ виччысьтӧг, кыдзи и заводитчис.
Со ылын кутіс кӧкны «кӧк», да Катя тшӧктіс пулемётчикъяслы петны водзӧджык.
Раненӧйяс пондісны волнуйтчыны.
Зоя кыпӧдчис гырддза йылас.
— Командир ёрт!
Катюша…
Ме верма жӧ… кыссьӧмӧн.
— Оз позь!— ӧткажитіс Катя.
Чужӧмыс сылӧн лои стрӧгӧн.— Помнитӧй, ёртъяс, покатнӧйсаяс йылысь…
Водзӧ!
Качайтчысь лапъяс вылысь ичӧтик шыӧн гылалісны кольяс.
Пулемётчикъяс — Озеров, Николай Васильев, Саша да Люба Травкина — кыссисны топыда му бердӧ ляскысьӧмӧн.
Катя лэдзис ас дінтіыс Марусяӧс да кык уваровскӧй колхозницаӧс да пондіс кыссьыны орччӧн Нюра Барковакӧд.
— Полан, Нюрочка?
— Ог тӧд, Катюша.
Ачым ог гӧгӧрво, мый мекӧд…
Став тушаӧй тіралӧ.
Висьтав… страшнӧ йӧзӧс виавны?
— Тайӧ абу йӧз, Нюрочка,— немечьяс.
Кор кутан на пӧвстӧ гранатаяс шыблавны, быд йылысь думайт: тайӧ сійӧ тэнсьыд батьтӧ ловйӧн гуаліс.
— Да, сідзтӧ, пӧжалуй, кокни лоӧ,— вашнитіс Нюра.
Метр кык кыссисны ланьтӧмӧн, сэсся Нюра, ставнас кыдзкӧ дрӧгмунӧмӧн, кутіс Катяӧс киӧдыс.
— Катюша, а тэ… кулӧм йылысь думайтан?
Катя пыркнитіс юрнас.
— Мый йылысь нӧ?
— Мый йылысь?
Ог тӧд…
Унатор йылысь, став йывсьыс, сӧмын не кулӧм йылысь.
Кутіс тыдавны эрд.
Немечьяс жугӧдлісны землянкаяс, шыблалісны ывлаас матрацъяс да юрлӧсъяс, косявлісны найӧс штыкъясӧн.
— Стой!— ньӧжйӧник командуйтіс Катя.
Сійӧ тшӧктіс Сашалы да Озеровлы займитны позицияяс веськыдвылын да шуйгавылын.
Катя виччысис, кор найӧ водалісны ылі мылькъяс сайӧ, да топӧдіс вомдорас свисток.
Эз на удит орны тюрӧстӧмыс, кыдзи эрд мӧдар бокын дружнӧя кутісны таргыны пулемётъяс.
Пуяс костъясын югыдінъяс пемдісны — тайӧ котӧртісны эрд вылысь немечьяс.
— <ns>Пулемётья-ас</ns>!— гораа командуйтіс Катя.
Та-та-та…— тэрыба пондіс сёрнитны Николай Васильевлӧн пулемёт, и сэк жӧ тшӧкъялігтыр тэрыба заводитіс сяргыны Любалӧн пулемёт.
Пышйысь немечьяслӧн воддза радыс пӧри, быттьӧ коса улын сук турун.
Немечьяс шыбитчисны шуйгавылӧ.
Та-та-та-та-та…— пондіс уджавны Сашалӧн пулемёт.
Ӧта-мӧдсӧ уськӧдаліг да таляліг немечьяс уськӧдчисны веськыдвылӧ.
Веськыдвывсянь лабутнӧя заводитіс сьывны Озеровлӧн пулемёт.
Немечьяс гылалісны чукӧръясӧн, саранча кодь турунвижӧсь.
Ылын йиркнитіс гым.
Эрд мӧдар бокас качис вывлань сьӧд сюръя, и Катя кыліс, кыдзи муыс сы улын мӧдіс тіравны, вӧрны да быттьӧ мунны…
«Артиллерия!»
Сійӧ зэв ӧдйӧ сувтіс, кутчысис гранатаӧ, кӧсйис горӧдны: «Ме бӧрся!», но киыс лётмуні: сэтысь войталіс вир.
Виччысьтӧг кучкыны да лямӧдны немечьясӧс эз удайтчы.
Эрд мӧдарын пулемётъяслӧн шыыс пыр ылыстчис.
Тыдалӧ, Зиминлы ковмис водзсасьны немечьяслӧн резервнӧй частькӧд.
Вомдорсӧ курччӧмӧн Катя видзӧдіс, кыдзи немечьяс водалісны пуяс сайӧ, кыдзи кыскисны эрд вылысь станкӧвӧй пулемёт.
Пуляяс шутьлялігтырйи лэбалісны сійӧ юр дінті, парсалісны мусӧ, вундалісны пожӧмъяслысь лапъяссӧ.
Ылын бара йиркмуні, да кыліс лэбысь снарядлӧн шутёвтӧмыс.
Дас нёльӧд глава
Зимин эз тӧд, уна-ӧ кад коли сэсянь, кор сійӧ сетіс приказ: «Кувны, но не вӧрзьӧдчыны места вылысь».
Тшыныс вольсассис му вывті, тупкис енэжсӧ.
Партизанъяс куйлісны ӧти визьӧн, ӧта-мӧдсяньыс бура ыджыд костъясӧн.
Сӧмын кык комсомолка-пулемётчица колисны заслон пыдди эрд дорын.
Зимин эз командуйт: ставыслы и сідзи вӧлі гӧгӧрвоана — колӧ ӧтитор: лыйлыны, лыйлыны и лыйлыны сэтчӧдз, кытчӧдз тіпкӧ сьӧлӧм, кытчӧдз эмӧсь патронъяс…
Патронъяс оз кольны — уськӧдчыны водзӧ гранатаясӧн.
Спаситчин туйыс отрядлы кольлі важыс — бырӧдны эрд вылӧ пырӧм немечьясӧс да, пулемётчикъясӧс заслонӧ кольӧмӧн, бӧрыньтчыны нюрвывса гуся трӧпаӧд.
Но та могысь колӧ вӧлі измотайтны да шыбитны немечьяслысь со эсійӧ мӧд лавинасӧ, кольны татчӧ кык-куим пулемётысь заслон да уськӧдчыны Катя группалы отсӧг вылӧ.
Збыль, татшӧм заслон вылӧ надейтчыны зэв ӧпаснӧ, но и став бойыс сэтшӧм.
И дзик первойсяньыс буретш тайӧ збойлун пырыс вӧлі мӧвпавсьӧ спаситчӧмыс; сэтчӧ жӧ свежӧй враг да нӧйтӧм враг — абу ӧтитор: повзьӧдлӧм рака и кустысь полӧ…
Кор на немечьяс решитчисны выль атака вылӧ да тӧдмаласны, мый налы паныд ставыс кык-куим пулемёт, кадыс кольӧ вель уна, медым медбӧръяысь уськӧдчывны, и тайӧ решитас, лоны водзӧ отрядлы али не лоны.
Пулемётлӧн доналӧм стволыс ыпъяліс жарӧн, да Зимин чувствуйтіс, мый сы вылысь пӧсьыс киссьӧ шорӧн моз.
Пуляӧн парсыштӧм сьылісӧ зэв ёна сотіс, быттьӧ дойсӧ киськалісны солӧн: зэв окота вӧлі инмӧдчывны сійӧ местаас, гыжйыштны.
Гӧгӧр взрывайтчисны минаяс, муыс грымакыліс…
Орччӧн — раненӧйяс, гашкӧ, виӧмаяс…
Коді?
Тайӧс лоӧ тӧдмалӧма бой бӧрын, помасяс кӧ сійӧ бура, а ӧні думайтны та йылысь нинӧмла.
Зимин став вниманиесӧ вӧлі веськӧдӧма пулемёт вылӧ да немечьяс вылӧ, кодъяс тыдовтчывлісны ылын тшын пырыс турунвиж гыяс моз.
Вундасны пуляяс ӧтиӧс — кыптӧ мӧд.
Водзын сотчис некымын пожӧм.
На сайын муыс вӧлі вевттьысьӧма шойясӧн.
Найӧ куйлісны чукӧръясӧн, и тайӧ чукӧръясыс вӧрисны: кулӧм немечьяс вывті кыссисны ловъяяс.
Кымын сэні запасын эсійӧ турунвиж фрицыс?
Ылісянь кыліс вӧвъяслӧн гӧрдлӧм.
Кодъяслӧн вӧвъясыс?
Налӧн, кодъяс кыссьӧны, али воӧма выль резерв?
Абу кад видзӧдлывны бокъясӧ.
А петны татысь колӧ кӧть мед мый…
Отряд кӧ пӧгибнитас, йӧзыс кольӧны сэки немечьяслы мучитӧм вылӧ и поссӧ лоӧ стрӧитӧма…
Мӧдӧдчасны сэки поездъяс Мӧскуалань.
Тайӧ мӧвпъяссьыс ещӧ ёнджыка мурч-курччысьлісны пиньяс.
Чуньясыс быттьӧ кынмисны спускӧвӧй крючок вылын.
Пуляяс лэбисны тшын стена пыр гӧрд визьясӧн.
Та-та-та-та…— ӧтмоза таркӧдісны и пулемёт и сьӧлӧм.
Бара бӧрыньтчылісны немечьяс, кынмылісны тшынӧн вевттьыссьӧм му вылын.
«Сідз тіянлы и колӧ, арийскӧй сволочь!
Вежныд петіс сӧветскӧй му вылӧ,— со сійӧ тіян улын…
Небыд куйлыныд?»— радліс Зимин да сюся кывзысис.
Та-та-та-та…— киськалісны немечьясӧс биӧн мукӧд пулемётъяс.
Автоматъясӧн лыйсьӧм шыыс вӧлі негора дугдывтӧм кызӧм кодь.
Пах… пах…— коставлӧмъясӧн школӧдісны винтовкаяс.
Ылынкодь му вылас тшӧкыда ыпнитлісны югыд пятнояс, ассяньыс биа зэр резӧмӧн: тайӧ Гриша-железнодорожник ысталіс миномётысь немечьяслы гӧснечьяс.
«Бур, ребята, бур!»— думсьыс ошкис Зимин, а ачыс кывзысис пыр ёнджыка и ёнджыка, медым не пропуститны коластсӧ миномётысь лыйсьӧмын: кор лӧньліс разрывайтчысь минаяслӧн шыыс, позьӧ вӧлі кывны, мый вӧчсьӧ эрд мӧдарладорын.
Ванюша Кузнецов муртса удиталіс ваявны пулемётчикъяслы патронъяс да стволъяссӧ кӧдзӧдӧм вылӧ ва.
Шорсянь котӧртігӧн сійӧ неуна эз веськав мина улӧ — пожӧмысь чеччӧдӧм увйыс дойдіс пельпомсӧ.
Зимин аслыс казявтӧг йӧжгыльтчис — сэтшӧм уліті шутёвтіс мина; сійӧ зургысис чужӧмнас муӧ да кыліс, кыдзи сы вылӧ сьӧкыда гылалісны му комӧкъяс.
Заводитліс вӧрзьӧдчыны да эз вермы.
Думыштіс: «Пом!».
Кодкӧ треситіс сійӧс пельпомӧдыс да гора гӧлӧс горзіс:
— Командир ёрт!..
Командир ёрт!
Ас вывсьыс мусӧ гылӧдіг Зимин ӧдӧбтӧмӧн пуксис да чышкыштіс синъяссӧ.
Сы водзын сулаліс Васька; мышкас эрсвидзис воронка, да сы дорын трачкакыліс ӧзйӧм пожӧм.
Васькалӧн чужӧмыс вӧлі вирӧсь.
— Ме Катерина Ивановнасянь…
Патронъяс помасьӧны…
Отбитім вит атака…— лов тырӧмӧн висьталіс сійӧ.
Пуксис Зиминкӧд орччӧн да тэрмасигтырйи пондіс висьтавлыны, кыдзи муніс бойыс эрд мӧдар бокас.
Зимин кывзіс немечьяс вылысь синъяссӧ вештывтӧг.
Тшын пыр вӧлі тыдалӧ, кыдзи найӧ сувталісны стройӧ пуяс сайын.
«Психическӧй…
Но, мый нӧ!»
— Висьтавны цепь кузя — дугдыны лыйсьӧмысь!— горӧдіс сійӧ автоматӧн лыйсьысь велӧдысь Васильевлы.
Сійӧ висьталіс приказсӧ суседыслы да видзӧдліс гӧгӧрыс.
— Менам тшӧктытӧг би не восьтыны,— водзӧ нуӧдіс Зимин.— Дасьтыны гранатаяс.
Немечьяс локтісны топыд шеренгаясӧн, ӧти бӧрся мӧд…
Зимин ляскысис пулемёт дінӧ.
— Висьтав: кутчысьны медбӧръя патронӧдз,— шуис сійӧ Васькалы.— Эм кӧ позянлун, мед пырысь-пыр вуджӧны атакаӧ штыкъясӧн да гранатаясӧн.
Ме отсала.
Висьтав ещӧ: «Регыд аддзысьлытӧдз».
Гӧгӧрвоин?
Мун!
— Эм мунны, командир ёрт,— волнуйтчӧмӧн шуис Васька да эз вӧрзьы места вывсьыс.
Сійӧ чуймӧмӧн видзӧдіс то немечьяс вылӧ, кодъяс матысмисны автоматъясӧн ӧвтчигтырйи, то партизанъяс вылӧ, кодъяс вӧлі быттьӧ кынмӧмаӧсь асланыс пулемётъяс да винтовкаяс бердӧ.
— Мун!— скӧрысь тэрмӧдлыштіс сійӧс Зимин.
Немечьяс вӧліны нин воськов сё ветымын сайын.
Васька котӧртіс.
«Кутчысьны медбӧръя патронӧдз…
Регыд аддзысьлытӧдз»,— кустъяс пӧвстӧд котӧртіг долис сійӧ командирлысь кывъяссӧ, а ачыс завидьпырысь думайтіс: «Эк, и кырссьыштасны жӧ немчураӧс, медым подӧн эз ветлыны!
Вот эськӧ видзӧдлыны!»
Сьӧлӧмыс то чеччис да ыпъяліс, то лоліс кӧдзыд ёкмыльӧн: ас йӧзкӧд век жӧ бурджык, а ӧтнадлытӧ — страшнӧ!
Дзик матысь сійӧ кыліс немецкӧй сёрни да сайӧдчис, но сэк жӧ думыштіс: «Не нэм жӧ сулавны.
Командирлысь приказ колӧ передайтны регыдджык»,— и кутіс котӧртны.
Сы бӧрся мӧдісны сяркӧдны лыйӧм шыяс, но Васька найӧс пыдди эз пукты.
Гӧгӧр и сідз ставыс йиркакыліс да сяргис.
Кустъяс сайысь петӧм бӧрын Васька чышкыштіс синъяссӧ и… нинӧм эз аддзы: вӧлі сэтшӧм тшын, быттьӧ сынӧдас быдлаӧ киссьӧма йӧв.
И тайӧ йӧв пиас вӧліны чутъяс, вӧртӧмъяс да матысмысьяс.
Вӧртӧмъясыс — сьӧкыд вӧлі висьтавны — то ли пуяс, то ли йӧз…
Матысмысьясыс вӧліны йӧзӧн, но кутшӧм йӧз: асланым али немечьяс?
Васька шӧйӧвошис да сувтіс.
Кӧнкӧ тані колӧ лоны Сашалы аслас пулемётӧн.
Сійӧ кыліс мусьыс дзужгӧм шы, копыртчис да аддзис, мый сулалӧ пулемёт дорын.
Киыс Сашалӧн куйліс спускӧвӧй крючок вылын, но пуляясыс стволсьыс эз петны: дискыс вӧлі тыртӧм.
Саша куйліс, юрсӧ пельпомланьыс ӧшӧдӧмӧн, и сылӧн читкыля еджыд юрси кузя муас визувтіс вир.
— Саша!
Саша ымӧстіс.
Васька юр вылӧ уси лаптор.
Мӧд лаптор уси пулемёт вылӧ, да сійӧ дзужгыштіс: стволыс вӧлі доналӧма пӧшти гӧрдӧдз.
Васька чышкыштіс шапканас чужӧмсӧ да сэки сӧмын гӧгӧрвоис, мый гӧгӧр шутьлялӧны пуляяс,— тайӧ найӧ орӧдалісны лапъяссӧ.
Сійӧ пондіс треситны Сашаӧс пельпомӧдыс.
— Саша!
Катерина Ивановна кӧні?
Саша!
Саша куйліс кулӧм кодь.
Васька ньылыштіс синвасӧ да заводитіс котӧртны сійӧ месталань, кытысянь сійӧс Катя мӧдӧдіс Зимин дінӧ, но конъясис мыйӧкӧ да уси; киыс веськалі кӧдзыд да ва чужӧм вылӧ.
Гӧгӧрвоис: шой…
Шойясыс туплясисны ӧткӧн-ӧткӧн и чукӧръясӧн.
Тыдалӧ, виӧм немечьяс, а гашкӧ, и партизанъяс…
Васька чувствуйтіс, кыдзи повзьӧмысла сылӧн вӧрны кутіс юрсиыс, да кутіс котӧртны веськыда шойяс вывті.
Кодкӧ ымӧстіс сы кодьяс улын, кодкӧ горӧдіс.
— <deu>О, майн готт</deu>! О-о!..
Юрсьыс нетшыштіс шапкасӧ, но эз тӧв: Васька чувствуйтіс, кыдзи сотыштіс сылысь балябӧжсӧ, а пеляс сідзи и кыліс: взи!.. взи!..
Юр вылас гылалісны лапъяс, киссис лыс.
Васялы ставыс тайӧ вӧлі ӧні веськодь.
Сійӧ сӧмын чувствуйтіс, кыдзи тшынсьыс век курыдджык кутіс лоны вом пытшкӧсас, кутіс шогӧдны, кӧсичаясас тіпкис вирыс, да сэтшӧм пӧся, быттьӧ юрас заводитчис пӧжар.
Со, медбӧрын, и мылькйыс.
Люба Травкина да Николай Васильев, пулемётъяс бердӧ ляскысьӧмӧн, мудзпырысь видзӧдісны тшын пырыс.
На бӧрвылысь, сёнсьыс, Васька аддзис вӧрзьытӧг куйлысь нылӧс да Лебяжӧй хуторысь старикӧс.
Бокынджык кодкӧ ойзіс.
Ни Катя, ни мукӧд партизанъяс эз вӧвны.
Шатлалігтырйи Васька сувтіс пулемётчикъяс дінӧ.
— Катерина Ивановна… кӧні?
Люба нинӧм шутӧг индіс веськыдвылӧ — сэтчӧ, кӧні факел моз сотчис зэв джуджыд пожӧм.
Немечьяс, тыдалӧ, решитӧмаӧсь любӧй донӧн бырӧдны пулемётчикъясӧс.
Мыйӧн сӧмын ланьтіс Сашалӧн пулемётыс, найӧ уськӧдчисны атакаӧн Озеров мыльк вылӧ.
Катя нуӧдіс партизанъясӧс предриклы отсӧг вылӧ.
Дорвыв муралӧмӧн кыліс сэсянь лыйсьӧм шы, гранатаяслӧн взрывъяс, горзӧмъяс.
«Удитасны-ӧ»?
А удитасны кӧ — венасны-ӧ?
Ӧд сы мында немечыс»,—
Николай Васильев бергӧдіс юрсӧ да синъяснас пондіс корсьны Васькаӧс.
— Эй, кӧні тэ?
Аддзылін командирӧс?
— Кутчысьны медбӧръя патронӧдз,— муртса кыліс тшын пытшкысь детинкалӧн гӧлӧсыс.
— Видзӧд, Николай, видзӧд!— друг горӧдіс Люба.
Партизанъяслӧн флангсянь кучкӧм лои сэтшӧм виччысьтӧмӧн, мый немечьяс паникаын бӧр ылькнитісны эрдлань.
Та-та-та-та-та!— сьыліс на бӧрся Озеровлӧн пулемёт.
Катя лои зэв рад: «Ловъя!»
Сійӧ котӧрӧн кайис мыльк йылӧ да шатовмуні: райисполкомса председатель, вирӧсь морӧса, зілис кыпӧдчыны муысь.
Сотчысь пожӧмсянь би югӧръясыс усины сылӧн рудӧдӧм чужӧм вылӧ, дзирдышталіс куньсьысь синъясас.
Катя пидзӧсчанясис да кутыштіс юрсӧ кулысь ёртыслысь.
Здук кежлӧ сійӧ вунӧдіс бой йылысь да сы йылысь, мый кымынкӧ минут мысти, гашкӧ, найӧс ставнысӧ виччысьӧ смерть.
Дум вылас уси кодзула енэж, коді тыдаліс лӧнь шорын.
Катя да райисполкомса председатель сулалісны шор дорас, и сійӧ шуис: «Менӧ некыдз оз вермыны вины — предчувствие сэтшӧм.
Мужик ме, Катя.
И гордитча тайӧн.
Мужик тӧдӧ уджалысь йӧз кӧпейкалысь донсӧ — оз лэдз сійӧс тӧв йылӧ.
Унаӧн лыддьылісны менӧ скупӧн.
А ме аслым али мый трудӧвӧй кӧпейкаяссӧ видзи?
Электростанцияяс стрӧиті, эмтеэсъяс, племеннӧй фермаяс лӧсьӧдалі…
Трудӧвӧй кӧпейка, Катерина, век колӧ пуктыны сэтшӧм делӧясӧ, кодъяс эськӧ миянлысь озырлунъяснымӧс ыдждӧдісны; и миянлы, и миян челядьлы, и внукъяслы служитісны эськӧ; медым найӧ миян уджлӧн ловъя памятникӧн вояс пыр прӧйдитісны.
А со ӧні аслам киясӧн ковмис кисьтны стрӧитӧмторсӧ…
Тӧда: тадзи колӧ, и век жӧ сӧвестьлы абу спокой.
Кор стрӧита ставсӧ выльысь, кор йӧз шуасны: «Абу сэсся тэ сайын уджйӧзыс, Озеров ёрт», сэки позьӧ кувны, а сэтчӧдз… оз!»
Тайӧ вӧлі кольӧм войӧ, ставыс кымынкӧ час сайын.
И вот ӧні…
Озеровлӧн вомдоръясыс калькмунны.
— Эг вермы виччысьны, Чайка…
Тэ… и Зиминлы висьтав… ог кӧсйы нуны аскӧд… куслытӧм… мустӧмтӧмсӧ…
Ас выланыд сійӧс босьтӧй… тіянлы завещайта…
Катя кӧсйис висьтавны, мый сійӧ и Зимин примитасны сылысь завещаниесӧ, перъясны водзӧссӧ ставсьыс, но казяліс, кутшӧм ӧдйӧ пондісны кӧдзавны сылӧн чуньяс улын рикса председательлӧн банбокъясыс да нинӧм шутӧг окыштіс сійӧс да чеччис.
Сійӧ сулаліс, и сотчысь пожӧмыс югдӧдіс сійӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Пиньяссӧ сійӧ вӧлі мурчкурччӧма, да чужӧм бокъясас вӧрисны желвакъясысь вуджӧръясыс.
Сы дінӧ котӧрӧн воис Нина Васильева.
— Катюша… виасны!
Катя нинӧм эз вочавидз да эз вӧрзьы.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи эрд дорас кымӧр моз паськаліс тшын пиас сьӧд пятно: немечьяс бара кыпӧдчисны атакаӧ.
Но думайтсис эз немечьяс йылысь, а со тайӧ ёртъяс да пӧдругаяс йылысь, кодъяс вӧлі сайӧдчалӧмаӧсь пуяс саяс, мылькторъяс саяс.
Сійӧ чувствуйтіс ас вылас ёртъясыслысь видзӧдласъяссӧ.
Ставныс найӧ дӧверитісны сылы ассьыныс олӧмъяссӧ, мунісны сы бӧрся да ӧні, кӧнкӧ, сідз жӧ, кыдзи и сійӧ, гӧгӧрвоӧны: матысмӧны медбӧръя здукъяс,
Локтӧ тшын питі сьӧд масса…
Кыдзи шыбитны сійӧс?
Нинӧмӧн зарядитны автоматъяс да винтовкаяс.
Чӧв олӧ пулемёт.
Отступитны эськӧ да ӧтлаасьны Зимин группакӧд?
Оз позь: бӧрвылын, сёнын, куйлӧны ранитчӧм пӧдругаяс да ёртъяс.
А Васька абу.
Гашкӧ, виисны жӧ.
Абу Зиминсянь вочакыв.
Мый сэні, эрд мӧдар бокас?
Ассьыс вынтӧмлунсӧ, обречённостьсӧ вежӧртӧмысла сійӧ муртса кутчысис, медым не бӧрддзыны.
А немечьяс матыстчисны, шытӧмӧсь, чужӧмъястӧмӧсь, сьӧдӧсь.
Катя здук кежлӧ читкыртліс синъяссӧ и сэк жӧ паськыда найӧс восьтіс: Озеровлӧн пулемёт друг заводитіс таркӧдны.
Сы бердӧ вӧлі ляскысьӧма Зоя.
Вомдоръясыс сылӧн судорожнӧя дрӧгнитлывлыны, да сэтшӧм тешкодя, быттьӧ сералісны.
Кокъясас бинтъясыс вӧліны вирӧсь да няйтӧсь.
— Бур, Зоенька, бур!
Аттьӧ,— гажмис Катя.
Немечьяс пӧвстысь ӧтияс гылалісны, мӧдъяс мыччысялісны на местаын тшынас да мунісны пыр водзӧ — важмозыс стенаӧн, дорвыв лавинаӧн.
Овлӧны виччысьтӧм мӧвпъяс, чардби ыпмунлӧм кодь яръюгыдӧсь.
Сідзи лои и Катялӧн.
Сійӧ друг гӧгӧрвоис: дорйысьны водзӧ оз позь.
Виаласны кӧ найӧс ставнысӧ тані, мыльк дорас, то раненӧйяс всё равно пӧгибнитасны.
Повтӧг жӧ кӧ уськӧдчыны атакаӧ, позьӧ и вермыны — вӧтлыны немечьясӧс.
Зиминлӧн группаыс кылас да отсалас кӧть нин ӧти либӧ кык пулемётӧн.
Тшыныс лоӧ союзникӧн — сайӧдас атакуйтысьяслысь лыдсӧ.
Смерть син водзын и «риск» кывлӧн понятиеыс босьтӧ дзик выль смысл.
Синъясыс сылӧн дзирдыштісны, чужӧмыс югнитіс.
— Ёртъяс, победа да водзӧс босьтӧм!
Доймӧмсӧ казявтӧг сійӧ ранитчӧм кинас босьтіс коссьыс граната да ӧвтыштіс сійӧн:
— Ме бӧрся!
И мӧдісны котӧртны мыльк вывсянь.
Партизанъяс кыпӧдчисны кыдзи ӧти;
Маруся Кулагина да ещӧ куим ныв панйисны Катяӧс.
Ярскӧба кыліс немецкӧй команда, да эз ло тшын пиын пемыд стенаыс, а сійӧ местасянь, кӧні вӧлі стенаыс, югнитісны лыйсьӧмъясысь биторъяс.
Катя кыліс боксьыс кутшӧмкӧ нывлысь горӧдӧм; со сы водзвылын кодкӧ уси: буракӧ, Маруся…
Сійӧ чеччыштіс пӧдруга туша вомӧныс да крепыдджыка топӧдіс гранатасӧ.
— Катерина Ивановна!..— кысянькӧ ылісянь кыліс Васькалӧн гӧлӧсыс.
Вежӧрас вирдыштіс: «Зиминсянь вочакыв».
Но ӧні тайӧ эз вӧв важнӧ, сьӧлӧмыс ӧзйис эскӧмӧн, мый сійӧ примитіс правильнӧй решение.
Мӧдног оз и вермы лоны.
Тшыныс курӧдіс синъяссӧ.
Трах-та-тах!— взорвитчис сысянь шуйгавылын граната.
Дас-дас вит метр сайын ассяньыс Катя аддзис муас куйлысь немечьясӧс.
Киыс ачыс шеныштчис, и сы местаын, кытчӧ уси гранатаыс, кыптіс би сюръя, коді пыр жӧ сявмуні ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Немечьяслӧн ойзӧмыс да горзӧмыс тыртісны сылысь сьӧлӧмсӧ долыд торжествоӧн; котӧртігас коссьыс мӧд граната босьтігмоз Катя горӧдіс:
— Виалӧм гадъясӧс!
— Виалӧй!— горӧдіс сы мышкын Николай Васильев.
Сыкӧд орччӧн котӧртіс Люба Травкина.
Гранатаяс взрывайтчисны шуйгавылын и веськыдвылын.
Немечьяс кыссисны бӧрлань, да на бӧрся вӧтчис лӧз тшын.
Катя неуна эз усь муас быглясьысь йӧзӧ конъясьӧмысь.
Нюра Баркова, немецкӧй офицерӧс горшӧдыс кутӧмӧн, горзіс:
— Тэ, гад, менсьым батьӧс ловйӧн гуалін!
Тэ!
Здук кежлӧ Катя сувтыштліс да аслас медся ичӧтик быд нервӧн кутіс чувствуйтны, мый буретш сійӧс, мый вӧчӧ Нюра, зэв ёна кӧсйӧ и ачыс — чабыртны проклятӧй немецкӧй горшсӧ: Федя вӧсна, аслас курыд радейтӧм вӧсна, бытшласьысь тюрьмаӧ пуксьӧдӧм мамыс вӧсна, Озеров вӧсна,— ставыс вӧсна!
Пуяс сайсянь сыӧ метитчис кузь тушаа немеч.
Катя уськӧдчис водзлань, чеччыштіс офицер да Нюра вомӧн и ньӧжйӧник пуксис: пуляыс веськалі сылы лядьвеяс.
Матіникын кыліс кодлӧнкӧ автоматнӧй очередь — да немеч уси.
Николай Васильев кватитіс Катяӧс сойбордйӧдыс.
— Эновт!
Водзӧ!
Виалӧй жӧ!
Виалӧй!
Но!— доймӧмысла чукыртчылӧмӧн зэв скӧрысь горӧдіс Катя.
Ӧти бӧрся мӧд качисны енэжӧ куим сигнальнӧй ракета.
Найӧ югӧр улын Катя аддзис: немечьяс стадаӧн котӧртісны эрд вылӧ.
«Ок, вот эськӧ сыладорсяньыс кӧ найӧс паныдалісны биӧн!..
Неужели Зимин оз кыв?
Неужели оз кыв?»
Катя сувтіс.
Тыдалӧ, пуляыс пырӧма сӧмын яяс: кокыс сулаліс крепыда.
Видліс коссьыс — гранатаяс эз нин вӧвны.
— Ура-а-а!..— воис сійӧ пельясӧдз.
Эрд мӧдарладорбокын мӧдісны сяргыны пулемётъяс.
«Зимин!»— Катя серӧктіс радысла, нетшыштіс кулӧм немеч киысь винтовкасӧ да уськӧдчис водзӧ.
Сійӧ эз кыв миналысь омлялӧмсӧ, коді муніс дзик сы юр весьтті, а чувствуйтыштіс сӧмын сыӧн кыпӧдӧм тӧврусӧ.
Муыс дрӧгмуніс, быттьӧ потіс шӧри; Катя синъяс водзын гартыштчис сьӧд тӧвныр да пласьт шыбитіс сійӧс муӧ.
Дас витӧд глава
Первой шыясыс, мый кыліс Федя, вӧліны ылын гымалӧм шыяс кодьӧсь.
«Кӧні ме?»
Пемыдсянь югыдӧ вуджӧмыс вӧлі сэтшӧм резкӧй, мый синъяссьыс чепӧсйис синва, да найӧ пыр жӧ куньсисны.
Кодлӧнкӧ киясыс лӧсьӧдалісны сы юр улысь юрлӧсъяссӧ, кылісны долыд гӧлӧсъяс:
— Аддзылін?
Восьтыліс синъяссӧ!
— Восьтыліс…
Видзӧдан да, регыд и садьыс петӧ…
Федя сьӧкыда лэптыштіс синлапъяссӧ да аддзис, мый куйлӧ джуджыд крӧвать вылын пемыдкодь тӧдтӧм жырйын; восьса ӧдзӧсӧдыс вӧлі тыдалӧ мӧд жыр да сэні джоджас да ӧшинь вывъясас куйлісны шонді югӧръяс.
Крӧвать дорас сулалісны олӧма кык нывбаба да ныв.
Федя сюся видзӧдіс найӧ чужӧмъяс вылӧ: ни ӧтиӧс на пиысь сійӧ оз вӧлі тӧд.
Ныв малыштіс сійӧс юрӧдыс.
— Донаӧй тэ!
Кутшӧма ми полім: думайтім, сідзи садяд он и волы.— Синъясыс сылӧн видзӧдісны меліа да нежнӧя.
Сійӧ окыштіс Федялысь плешсӧ да яндысьӧмысла гӧрдӧдіс, а сэсся шуис:— Менӧ Наташаӧн шуӧны.
А тэнӧ?
Федя эз вочавидз.
Сійӧ гӧгӧр видзӧдіс жырсӧ, дыр кежлӧ быд предмет вылӧ сувтлӧмӧн.
Ас гӧгӧрса предметъяссӧ сылӧн вежӧртӧмыс вӧлі дзик кагалӧн вежӧртӧм кодь, кор сійӧ заводитчӧ ас гӧгӧрсасӧ неуна гӧгӧрвоны.
Но татшӧм кагаыс чуймӧмӧн видзӧдӧ сылы воссьысь мир вылӧ, кӧні сылы ставыс на тӧдтӧм да гӧгӧрвотӧм, а Федялӧн вӧлі кутшӧмкӧ шӧйӧвошӧм, да став предметъясыс, кодъясӧс сійӧ аддзис, эз вӧвны сылы дзик тӧдтӧмӧсь.
Вежӧрас пыдын чувствуйтчис, мый ставыс тайӧ тӧдса, гӧгӧрвоана: став тайӧ предметъясыслы тані и колӧ лоны,— но паметьыс чӧв оліс, эз вермы висьтавны, мый вылӧ найӧ колӧны.
И кымын ёнджыка сійӧ кӧсйис дум вылас уськӧдны ставсӧ, сымын ёнджыка ставыс гудрасис юрас да сымын ёнджыка сылы ставыс кутіс кажитчыны гӧгӧрвотӧмӧн, тӧдтӧмӧн, первойысь аддзанаӧн.
Медся гӧгӧрвотӧм вӧлі сійӧ ачыс.
Коді сійӧ, кыдзи татчӧ веськаліс да мыйла?
— Господи, мый сэні вӧчсьӧ, мый вӧчсьӧ!— волнуйтчӧмӧн шӧпнитіс олӧма нывбаба.
Федя бергӧдіс сылань юрсӧ.
Сы видзӧдлас серти нывбабаыс гӧгӧрвоис: юалӧ, мый шуис.
— Лыйсьӧны, донаӧй…
Кылан?
Дзик асывсяньыс…
Сёрнитӧны, кутшӧмкӧ пӧ гадина — выдайтӧма.
Нывбаба кывъясысь сідзжӧ ӧвтыштіс мыйӧнкӧ тӧдсаӧн, но висьталӧмыслысь смыслсӧ эз гӧгӧрво.
Федя бергӧдчис да кутіс видзӧдны ӧшинь вылӧ, кодӧс вӧлі тупкӧма лӧз штораӧн.
Видзӧдіс дыр.
Синъясас первой югнитіс шензьӧм, сэсся радлун.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ да торйӧдлӧмӧн шуис:
— <ns>Што-ра</ns>…
Нывбабаяс кутісны беспокоитчыны.
— Оз позь, донаӧй,— шуис олӧмаыс.— Ен мед видзас, кутшӧмкӧ лёк морт казялас ывласяньыс.
Федя чорыда эскис, мый эсійӧ лӧз предметсӧ шуис правильнӧ.
Сійӧ бара нюжӧдіс кисӧ да дӧзмӧмпырысь горӧдіс:
— <ns>Што-ра</ns>!
Наташа лэптыштіс шторалысь пельӧссӧ, да камод вылас пӧлӧсӧн водісны кельыд шонді югӧръяс.
Сы вылын мыйкӧ ыпнитліс-югдіс, быттьӧ эзысь тор заводитіс ворсны, и сэк жӧ йиркас лои югыд гӧгрӧс кытш.
Пиньяссӧ мурч-курччӧмӧн Федя сьӧкыда кыпӧдчыштіс гырддзаяс вылас.
Камод вылын куйліс югъялысь предмет — тайӧ сэтысянь видзӧдіс йиркас ичӧтик шондіыс быдладорӧ югӧръяс сявкнитӧмӧн.
Федя эз вермы уськӧдны дум вылас, кыдзи шусьӧ тайӧ предметыс, но зато дум вылас уси мӧдтор: сэтчӧ видзӧдӧмӧн сійӧ вермас аддзыны асьсӧ.
Сійӧ нюжӧдіс кисӧ.
Наташа мыччис ичӧтик рӧмпӧштан.
Федялӧн киясыс вӧліны гӧрдов-лӧзӧсь, ставнас тупкысьӧмаӧсь рана туйясӧн, ни ӧти чуньын эз вӧвны гыжъясыс, но сійӧ та вылӧ эз веськӧд некутшӧм внимание.
Зеркалӧ бердӧ ляскысьӧмӧн сійӧ видзӧдіс ассьыс чужӧмсӧ.
Дзор юрси, стрӧга топӧдӧм вомдоръяс, кӧдзыд синъяс да став чужӧм вылас кутшӧмкӧ спокойнӧй измӧм…
Паметяс ловзис мыйкӧ зэв матыса — матысаджык став тайӧ кытшалысь предметъяс дорсьыс, нывбабаяслӧн сёрни дорысь: пемыд русӧй юрси, коді век лэччӧ плеш вылас, гажа карӧй синъяс…
И со сэтшӧм жӧ, кыдзи рӧмпӧштанас, прӧстӧй рӧвнӧй плеш.
«Фёдор Голубев»,— вирдыштіс юрас.
Тайӧторсӧ тӧдмалӧмыс эз кыпӧд сылысь некутшӧм волнуйтчӧм, а шензьӧдіс: сійӧ, дзор морт, код тӧдӧ кыдзи да мыйла тайӧ тӧдтӧм вещьяса мирас веськалӧм морт, тӧдӧ кутшӧмкӧ Фёдор Голубевӧс.
И Наташа и нывбабаяс кылісны, кыдзи Федя мыйкӧ гӧгӧрвотӧма вашкӧдіс.
Зеркалӧыс уси сы киысь эшкын вылас.
Сылӧн видзӧдласыс вуджаліс ӧтиторсянь мӧдтор вылӧ.
Наташа копыртчис, да налӧн синъясыс паныдасисны.
— Кӧні <ns>Ка-тя</ns>?
Наташа дрӧгнитіс.
— Тэнад эм гӧтыр?..
Федя видзӧдіс Наташа вылӧ пыр сідз жӧ шӧйӧвошӧмӧн.
Сійӧ кӧсйис юавны: коді сійӧ ачыс, мыйла тӧдӧ Голубев Фёдорӧс да Катяӧс?
Но тайӧс юасьӧм вылас кывъясыс эз сюрны.
Чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ думыштчӧмӧн шуис:
— Федя <ns>Го-лу-бев</ns>…
— Тэ Федя?— радпырысь юаліс Наташа.
Сійӧ эз вочавидз.
Вежӧрас вирдыштіс мыйкӧ югыд-югыд.
Зарни нянь муяс… кельыдлӧз шабді… Волга… музыка, сьылӧм…
— Олӧм,— яснӧя шуис сійӧ.
Да, ставыс тайӧ шусьыліс олӧмӧн, и тайӧ олӧмас вӧлі механик Федя Голубев.
Сэсся… сэсся став ӧшиньяс вылас мыйлакӧ лэдзисны штораяс, да олӧмыс эз ло.
А Федя?
Сійӧ коли… навернӧ, со эсійӧ штора саяс.
Ыпъялысь юрын дугдывтӧг бергаліс мӧвп: колӧ аддзыны Федя Голубевӧс да сысянь тӧдмавны: коді сійӧ, дзорыс?
Сійӧ кӧ тӧдӧ Федя Голубевӧс, то и Федя Голубевлы колӧ тӧдны сійӧс.
Сійӧ сэтшӧм ёся видзӧдіс штора вылас, мый Наташа решитчис: лэптіс дзикӧдз шторасӧ да восьтіс ӧшиньяссӧ.
Жырйӧ ӧвтыштіс уль руа кӧдзыдӧн, да кутіс кывны артиллерийскӧй лыйсьӧмлӧн ылын укйӧдлӧм.
Федя син водзын вӧлі йӧзтӧм улича, жугавлӧм ӧшиньяса керкаяс, ва вевтъяс вылын кельыд шонді.
Федя Голубев некӧн эз тыдав.
Сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво, но сыӧ эскӧм, мый Федя Голубев эм, и кӧнкӧ матын, орччӧн сыкӧд, эз эновтлы сійӧс.
— <ns>Го-лу-бев Фе-дя</ns>!— петіс сылӧн дӧзмӧмпырысь.
Нывбабаяс видзӧдісны сы вылӧ да довкйӧдлісны юрнас.
Наташа пӧдлаліс ӧшиньсӧ.
Федя ышловзис да малыштіс кипыдӧснас плешсӧ, кӧні вӧліны ньылӧм войтъяс.
Ӧд сійӧ тӧдіс жӧ ставсӧ Федя Голубев йылысь: тӧдіс, мый сійӧ овліс детдомын да лыддьысьліс «сьӧкыда воспитайтанаӧн», сы вӧсна мый вӧлі нырнуӧдысьӧн детдомса збой челядьлӧн став балуйтӧмъяс дырйи.
Тӧдіс, мый Федя Голубевӧн радейтана нылыс мирын став нывъясысь медмичаыс, мый войтыр шуӧ сійӧс Чайкаӧн, а ачыс Федя некыдз эз вермы корсьны сэтшӧм кывсӧ, коді эськӧ висьталіс — эз сійӧс ставнас, эз, а кӧть нин сӧмын сылысь синъяссӧ, да мый Федялӧн сідзи и эз тырмы смеллуныс шуны сылы: «Ло менамӧн!»
Тӧдіс, мый оборонительнӧй укреплениеяс стрӧитны мунан лунӧ Федя аддзыліс Катя синъяс дорысь синва, но эз гӧгӧрво, мый вӧсна сылӧн доршасис синваыс: прӧстӧ Катя жалитіс матыса другсӧ, коді муніс сэтчӧ, кӧні смерть, али гӧгӧрвоис, кутшӧм кывъяс кӧсйисны петны сы вомысь, и сылӧн синваыс вӧлі сӧмын ыджыд, чуткӧй душалӧн сочувствуйтан синваӧн.
Федя убедитіс асьсӧ, мын бӧръяыс правильнӧй: ӧти-кӧ, сійӧ вӧлі гордӧй да эз вермы терпитны, кор сійӧс жалитісны, а мӧд-кӧ, чувствуйтіс: душаыслы лоӧ гажтӧмджык, сэтысь кӧ мунас Катялӧн сійӧс радейтӧм вылӧ медбӧръя лачаыс.
Ставсӧ тайӧс да уна мукӧдтор тӧдіс сійӧ Федя Голубев йылысь, но медся главнӧйсӧ сійӧ эз тӧд: кутшӧм жӧ йитӧд сы костын да Федя Голубев костын, мыйла сійӧ сэтшӧм уна тӧдӧ тайӧ Федя йывсьыс?
Плешсӧ чукрӧдлігтырйи сійӧ зілис тӧдвылӧ уськӧдны Федялысь став олӧмсӧ: детдом, белофиннъяскӧд война, Катякӧд аддзысьӧм, Головлевскӧй МТС, муяс вылын страда,— ставыс тайӧ муніс сы синъяс водзын ӧта-мӧдыскӧд некутшӧм йитӧдтӧг, кыдзи орйӧдлӧм да кыдзсюрӧ клеитӧм кинолента.
Ачыс Федя Голубевыс омӧля интересуйтіс сылысь садьмысь вежӧрсӧ.
Сылы вӧлі окота тӧдны, коді орччӧн Федяыскӧд.
Тайӧ «кодісьыс» сійӧ корсис асьсӧ.
Быттьӧ тшын пыр, сы водзын вуджрасисны чужӧмъяс, тӧдсаяс и тӧдтӧмъяс, и ставнысӧ вежӧрыс вешталіс: «Абу ме… абу ме…»
Сійӧ бара босьтіс рӧмпӧштан да бара ляскысис сы бердӧ гӧрдӧдӧм синъяснас.
Наташа тӧждысьӧмпырысь видзӧдіс сы чужӧм вылӧ, кӧні пыр ёнджыка тӧдчис мучитчӧм да скӧрмӧм.
Федя ымӧстіс да шыбитіс рӧмпӧштансӧ джоджас.
Сійӧ нор синъясӧн видзӧдліс Наташа вылӧ; синъяссьыс исковтісны синва войтъяс.
— Коді ме?
Кыкнан нывбабаыс эз вермыны кутчысьны да бӧрддзисны.
Наташа пуксис вольпась вылас да кӧсйис кутыштны Федяӧс сьыліӧдыс.
Сійӧ вештыштіс Наташаӧс да кунис синъяссӧ.
Юрас вӧлі пӧсь тыртӧмин, и друг паметяс быттьӧ воссис ӧдзӧс — сэні кылісны лыйсьӧм шы да киргана горӧдӧмъяс: «<deu>Хальт</deu>! Стоп!»
И бара синъяс водзын Федя Голубев.
Со сійӧ Танечкакӧд ӧтлаын котӧрӧн петіс забор пельӧс сайсянь.
Заборас гырысь шыпасъясӧн шомӧн гижӧма: «Головлевскӧй МТС».
Туй.
Шуйгаладорас забор, веськыдладорас канава, водзын сук кустъяса вадор.
Лыйӧм шы…
Ещӧ…
Танечка горӧдіс да пласькысис-уси.
Федя ӧдйӧ видзӧдліс мышкас да пельӧссьыс аддзис немечьясӧс.
Пидзӧс вылас сувтӧмӧн найӧ метитчисны сыӧ.
Налӧн винтовка дулоясыс тупкысисны тшынӧн, да Федя кутчысис бокас… уси, а немечьяс котӧртісны сы дінӧ…
«Дзор морт» кутіс волнуйтчыны.
Ас йывсьыс мӧвпъясыс эновтісны сійӧс.
Ӧні сійӧ эз корсь асьсӧ Федякӧд орччӧн.
Сійӧ чувствуйтіс, кыдзи быд здукӧн пӧсьджык и пӧсьджык кутіс лоны эз сӧмын юрас, но и морӧсас, став тушаас, сійӧ думайтіс Федя йылысь, сӧмын сы йылысь!
Со сійӧ, ранитчӧм, дорйысьӧ немечьясысь.
Сы кучкӧмъясысь найӧ лэбӧны туй шӧрӧ, забор дорӧ, гӧгыльтчӧны канаваӧ, чеччӧны да бара чукӧрӧн уськӧдчӧны сы вылӧ: явӧ тыдалӧ, мый найӧ кӧсйӧны босьтны сійӧс ловйӧн.
Федялӧн сьӧлӧмыс чеччӧ скӧрысла да мустӧмтӧмысла.
Федя бергӧдчӧ да ӧддзӧдчӧмӧн кучкӧ немечлы, коді вӧлі лӧсьӧдчӧма чеччыштны сы вылӧ мышсяньыс.
Выль кучкӧм могысь ырыштчигӧн сійӧ аддзис боксьыс: «<deu>Цетер</deu>!»* горӧдӧмӧн немеч гӧгыльтчӧ канаваӧ, кӧні пыдӧсас, няйтсьыс чеччыны зільӧмӧн, ойзісны нин кык салдат.
* «Караул!»
Кодкӧ мышсяньыс кучкис Федяӧс прикладнас пидзӧс кусыняс, да сійӧ уси…
Кыліс автомашиналӧн тутӧстӧм.
Кӧрталӧм Федяӧс шыбитӧны грузӧвик кузовӧ…
Буситӧ зэр…
Машина тӧвзьӧ карса улича кузя.
Федя пукалӧ кык немеч костын.
Машина сувтіс керка дорӧ.
Федяӧс лэдзӧны муас да кыскӧны параднӧй кильчӧлань.
Гораа швачкысьӧ-пӧдлассьӧ ӧдзӧс, и…
«Дзор морт» синъяс водзын, ставсӧ сайӧдӧмӧн, сувтіс Макс фон Ридлер…
Ручлӧн кодь чужӧм, вомдорас — нюм.
Федя гурчнитіс пиньяснас да восьтіс синъяссӧ.
Ставыс воссис.
Морӧсас пуис, но сійӧ сідзи и эз удит разберитны, кутшӧм чувствояс сотісны сьӧлӧмсӧ: садьыс сылӧн бара воши.
Наташа первой казяліс, кыдзи гудыртчисны да эз кутны вӧрны сылӧн синъясыс.
— Донаӧй!
Наташа пуктіс кисӧ сылы морӧс вылас да бӧрдӧм сорӧн шуис:
— Оз тіпкы.
Котӧртіс ичӧтик шкап дінӧ, ӧдйӧ босьтіс сэтысь пузырёкъяс да жӧч доз, кӧні вӧлі шприц.
Жырйын кутіс кывны камфора да спирт дук.
Шприц емсӧ кучик увсьыс перйӧм бӧрын Наташа бара босьтіс Федялысь кисӧ.
Кыкнан нывбабаыс, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдісны Наташалӧн кельдӧдӧм чужӧм вылӧ.
— Ловъя!— горӧдіс сійӧ радпырысь, да банбокъясыс сылӧн гӧрдӧдісны.— Шонтантор ӧдйӧджык!
Нывбабаяс вайисны пӧсь ва тыра кымынкӧ бутылка да пукталісны Федя гӧгӧр.
Ылын кылысь артиллерийскӧй лыйсьӧм шы кывзігмоз найӧ дыр сулалісны Федя вольпась дорын да тревожнӧя видзӧдісны на водзын куйлысь дзор зон вылӧ.
Коркӧ Федя восьтіс синъяссӧ.
— Нинӧм…
Аттьӧ…
Юрӧй мыйкӧ неуна бергӧдчис.
Прӧйдитас,— слабиник гӧлӧсӧн шуис сійӧ сы весьтӧ копыртчысь Наташалы.
Сійӧ ӧні тӧдіс да помнитіс ставсӧ.
Кольлі ӧтитор гӧгӧрвотӧмӧн: мыйла сійӧ тані, кодъяс тайӧ нывбабаясыс да тайӧ мича нылыс?
Позис эськӧ юавны, ио эз вӧв окота сёрнитнысӧ.
— Мед олыштас ӧтнас,— шӧпкӧдӧмӧн шуис олӧма нывбаба.
Наташа петіс медбӧръяӧн да дыр эз пӧдлав ӧдзӧссӧ, меліа видзӧдіс бӧр ловзьӧм Федя вылӧ.
Сійӧ куйліс вӧрзьывтӧг да видзӧдіс штора вылӧ.
Макс фон Ридлерсянь мӧвпъясыс вуджисны партизанскӧй отряд вылӧ…
Паметяс кыптіс Катялӧн чужӧмыс; и сійӧ чуймис: морӧсас эз ыпнит тӧдса радлуныс, сьӧлӧмыс тіпкис ӧтмоза, рӧвнӧя, вомдоръясыс эз вӧрзьыны нюмысь.
Тӧдвылас уси сӧмын на аддзылӧм «вӧтыс», быттьӧ сійӧ видзӧдіс рӧмпӧштанӧ, аддзыліс асьсӧ дзорӧн, измӧм чужӧмаӧн да эз тӧд асьсӧ.
Федя кытшовтіс синъяснас жырсӧ — рӧмпӧштаныс некӧн эз тыдав.
«Дзор?
Мыйла меным лоны дзорӧн?»
Кыдзи частӧ вӧвлывліс войдӧр, сійӧ, синъяссӧ куньӧмӧн, кывзысьыштіс, мый вӧчсис сьӧлӧмас, и нинӧм эз вермы кывны: сы пытшкын вӧлі ставыс кулӧма, и сӧмын немечьяс йылысь, да торйӧн нин Ридлер йылысь мӧвпыштігӧн кыдз быттьӧ ставнас сійӧс койыштлісны пуан ваӧн, синъясыс пемдылісны, сӧнъясыс зэлавлісны, да кажитчис, эз кӧ вӧв эськӧ вольпась вылас сійӧс лямӧдысь, терпитны вермытӧм тайӧ дойыс, чеччыштіс эськӧ веськыда ӧшиньӧдыс, кыпӧдіс тревога да ставсьыс медводзын уськӧдчис эськӧ эсійӧ камераас.
«Вӧтыс, пӧжалуй, вӧлӧма збыль: ме да Федя — разнӧй йӧз,— думыштіс сійӧ.— Вернӧджык, Федяыс абу нин сэсся свет вылас.
Ставыс, мый вӧлі сы пытшкын, кулі сійӧ камераас, коли сӧмын немечьясӧс мустӧмтӧм да водзӧс перйыны ёна кӧсйӧм».
И «выль» Федя гӧгӧрволіс: тадзи лоӧ медбӧръя немецӧдз.
«А водзӧсӧ мый?».
«Мед кӧть мый сэсся»,— думыштіс сійӧ мудзпырысь да чошкӧдіс пельсӧ: сійӧ кыліс артиллерийскӧй лыйсьӧмлысь шысӧ.
Дум вылас уси: и «вӧтасигас» сійӧ кывліс тайӧ шыяссӧ.
А, гашкӧ, эз и вӧтась?
Орудиеяс лыйлісны ылын, но залпъяс тшӧкыдлун серти да найӧ муралӧм серти Федя гӧгӧрвоис: бой настоящӧй, серьёзнӧй.
Кывзіс сійӧ да пыр ёнджыка пондіс волнуйтчыны.
Мый нӧ тайӧ?
Омӧля веритана, медым кокньыда вооружитчӧм отряд паніс бой тяжёлӧй артиллериякӧд…
Гӧрд Армия?
Контрнаступление?
Дерт!
Мынла нӧ оз вермы лоны сідзи?
«А ме куйла!
Куйла, кор воис максъяскӧд расправляйтчан час!»
Дой йылысь вунӧдӧмӧн Федя ӧдӧбтӧмӧн кӧсйис чеччыны да ойӧстіг шыбитчис юрлӧсъяс вылӧ.
Йӧткыштӧмсьыс бутылкаясыс зёлякылігтырйи гӧгыльтчисны джоджӧ.
Жырйӧ котӧрӧн пырис повзьӧм Наташа.
— Бара бунтуйтам?
— Кӧні лыйсьӧны?
Коді?— терпитны вермытӧг юаліс Федя.
— Вӧрын…— Наташа падмыштліс, эз тӧд, висьтавны-ӧ став правдасӧ.— Партизанъяслӧн немечьяскӧд бой.
Дас квайтӧд глава
Рытъядорыс партизанъяслӧн пулемётъясыс, кодъяс эз лэдзлыны немечьяслы муысь лэптыны юрсӧ, ланьтісны.
Мый вӧсна?
Лентаясыс ставыс бырисны али пулемётчикъяс пиысь ни ӧти морт эз коль ловйӧн?
Немечьяс куимысь матыстчылісны эрд дорӧ да бӧрыньтчылісны бӧр: эрд паныдавліс найӧс пулемётнӧй би зэрӧн.
Уна-ӧ партизан сэтчӧ укрепитчӧма — ӧткаяс, сёяс?
Тшыныс вольсассис сэтшӧм ёна, мый и кык воськов сайысь нинӧм оз вӧлі тыдав.
Немечьяс звермисны партизанъяслӧн водзсасьӧмысь да заводитісны лыйлыны артиллерияысь.
Сотчысь пожӧмъяс весьтті омлялігтыр лэбисны снарядъяс.
Сэні, кытчӧ найӧ усяліны, тшыныс кыптыліс сьӧд-гӧрд сюръяясӧн.
Вель дыр виччысьӧм бӧрын Корф тшӧктіс кӧть мед мый, а босьтны эрдсӧ.
Орудиеяс ланьтісны, да пуксьӧм чӧв-лӧньыс торксьыліс сӧмын сотчысь вӧр трачкакылӧмӧн.
Лёкысь горзігтырйи, штыкъяссӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, немечьяс котӧртісны эрдӧдз да сэсся ланьтісны, чуймӧмӧн да полігтырйи пондісны видзӧдны гудыр тшын пырыс: некод найӧс эз лыйлы, некод эз бытшлав штыкъясӧн, эз шыблав гранатаясӧн.
Эрд шӧрас сотчысь пожӧмлӧн вылыс юкӧныс гӧлӧвняӧн грыпмуні-уси муӧ.
Бисяньыс ӧти бӧрся мӧд «лыйисны» муын туплясьысь некымын патрон.
Ӧзйис орччӧн куйлысь немецкӧй салдат шой мышкысь сумкаыс.
Сійӧ первой тшыналыштіс, сэсся ыпнитіс факел моз да сэтшӧма йиркнитіс, быттьӧ ӧттшӧтш лыйисны некымын винтовкаысь.
Биыс ылӧ гӧгӧр югдӧдіс сотчӧм мусӧ, кӧні туплясис немечьяслӧн зэв уна шой.
Партизанъяс некӧн эз тыдавны — ни ловъяяс, ни кулӧмаяс.
Тшынсьыс синъяссӧ кинас видзигтырйи Корф котӧрӧн локтіс нюр дорӧ, зымнитіс кокнас да, скӧрысла асьсӧ помниттӧг, горӧдіс:
— Ті кӧ… прамӧй мортъяс, вочавидзӧй меным!
Петӧй восьса честнӧй кось вылӧ!
Сійӧ некыдз эз вермы миритчыны мӧвпкӧд, мый партизанъяс ылӧдісны сійӧс.
«Эз жӧ вермыны найӧ мунны тайӧ нюр вомӧныс, кытчӧ пропадитіс менам сы мында салдат,— думайтіс сійӧ.— Али нӧ дьявӧлыс отсалӧ налы?»
— Кыланныд ті?
— Кывзыны бӧлбанъяслысь нинӧмла.
Корф сэтшӧм ӧдйӧ бергӧдчис, быттьӧ сійӧс чушкисны.
Сы мышкын сулаліс Макс фон Ридлер.
* * *
Став туй чӧжыс Певскӧдз полковник упкайтіс паровоз моз да сьӧласис: «Гиммлеровскӧй сволочь!»
Машинасьыс петӧм бӧрын юаліс часӧвӧйлысь:
— Господин фон Ридлер эз на во?
Часӧвӧй висьталіс, мый эз на, и сійӧ, мышкас кияссӧ пуктӧмӧн, заводитіс ветлӧдлыны кильчӧ водзын.
Фон Ридлерлӧн машинаыс лэбыштіс дзиръя дорӧ медыджыд скоростьӧн.
Полковник воськовтіс сылы паныд.
— Ме виччыся.
Ті кӧсйинныд…
Плащнас ёнджыка тубыртчиг Ридлер видзӧдліс кытчӧкӧ сы юр вывті.
— Мунӧй асланыд кабинетӧ…
Ме локта.
Полковник виччысис часысь дыр.
Ридлер пырис, вомас, сылӧн вӧлі папирос.
Вемсьыс папироссӧ босьтлытӧг пинь пырыс, быттьӧ подчинённӧйлы, тшӧктіс:
— Гижӧй!
Киыс полковниклӧн дрӧжжитіс, но шыпасъясыс бумага вылӧ сувталісны рӧвнӧя.
Сійӧ гижис модаысь важӧн петӧм готическӧй шрифтӧн.
«21/310—секретнӧй.
Талун выяснитчис дзик стӧча: районса вӧръясын, партизанскӧй отрядъяс кындзи, действуйтлӧма Гӧрд Армиялӧн ударнӧй часть, кодлӧн вӧлӧмаӧсь орудиеяс да кокни танкеткаяс.
Ноябр 3-ӧд лунлы паныда войӧ тайӧ частьыс вӧчис кык налёт: Покатнӧй сикт вылӧ, кӧні иган сайын пукалісны заложникъяс, да Жуковскӧй шоссе вылӧ.
Покатнӧйын гарнизон кутчысис зэв бура, медбӧръя мортӧдз.
Жуковскӧй шоссе вылын красноармеечьяс бырӧдісны боеприпасъяс нуысь автотранспорт.
Разведкалы удайтчис аддзыны враглысь сулаланінсӧ…»
Полковник пуктіс перӧсӧ бокӧ да зумыша видзӧдліс гестаповец вылӧ, коді ветлӧдліс кабинет кузя.
— Прӧститӧй, господин фон Ридлер, но, меным кажитчӧ, тайӧ абу зэв честнӧ, да эрдӧдасны кӧ…
— Ладнӧ.
Вай инӧ гижам веськыда,— шуис сійӧ кӧдзыда.— Вай гижам: вӧлі неыджыд партизанскӧй отряд.
Миянлы индіс, кӧні сійӧ сулалӧ, а гарнизоннӧй войскаяс петкӧдлісны асьнысӧ сэтшӧм бӧбъясӧн, мый сюйисны ассьыныс юрнысӧ лэчкӧ да ӧтиясӧс вӧлі бырӧдӧма партизанъясӧн, а мӧдъяс вӧйины зыбучӧ.
Отсӧг вылӧ ыстӧм кавалерийскӧй часть воштіс аслас составлысь джынсӧ, а ловйӧн кольысьясыс воисны эрд вылас сэки, кор бойыс дзикӧдз ланьтіс, да эз аддзыны ни ӧти партизанӧс.
Но, мый нӧ ті онӧ гижӧй?
Гижӧй!
— Ме чайта, господин фон Ридлер… первой вариантыс, сідз шуны…
Ридлер скӧрысь вежыньтліс вомсӧ.
Сійӧ локтіс ӧшинь дорӧ, бергӧдчис да кресталіс морӧс вылас кияссӧ.
— Гижӧй: «Гарнизоннӧй войска кытшалісны красноармейскӧй частьсӧ, да, сы вылӧ видзӧдтӧг, мый враглӧн вынъясыс даспӧв вевтыртлісны миянлысь, врагӧс вӧлі дзикӧдз жугӧдӧма.
Кыксё красноармееч дорысь унджык пышйигас вӧйины зыбучӧ.
Гарнизоннӧй войскаяс чорыд бойын воштісны аслас составлысь квайтымын прӧчентсӧ…»
— Эз этшаджык.— Полковник кабыртіс кулакъяссӧ.— Но ме тӧда, кыдзи веськӧдны ӧшибкасӧ.
И ме сійӧс веськӧда.
Оз ков облава, а колӧ блокада.
Блокадасӧ подкрепитны ён средствоясӧн.
Танкъяс, орудиеяс…
Кытшалӧм вӧрсӧ быд боксянь ӧзтыны.
И вот аддзыланныд — сэки Фридрих Корфысь оз мун ни ӧти партизан.
Ни ӧти!
Сӧмын вот салдатъясыс менам ӧні…
— Блокада нуӧдӧм могысь колӧ, медым вӧлі мый блокируйтнысӧ!— торкис сійӧс Ридлер.
Сійӧ муртса кутчысис, медым не локны да не кучкыны Корфлы чужӧмас.
«Ӧд тайӧ чӧрт тӧдӧ мый,— скӧраліс сійӧ:— лэдзны врагӧс, кор сійӧ вӧлі пӧшти дзик нин киын!»
— Ёна окота меным тӧдны, кыдзи ті ӧні аддзанныд партизанъяслысь оланінсӧ?
Полковниклӧн кыз банбокыс дрӧгмуні.
— Тайӧ делӧас, господин фон Ридлер, ме… надейтча тіян отсӧг вылӧ.
Гашкӧ, мыйӧнкӧ и ме… верма лоны тіянлы пӧлезнӧйӧн,— шуис сійӧ да пыр ёнджыка и ёнджыка гӧрдӧдіс: тайӧ гестаповецыс сёрнитӧ сыкӧд ичӧтик детинкакӧд моз и лоӧ терпитны.— Менам опытӧн да менам войска тіян распоряжениеын, господин фон Ридлер.
Ридлер гораа лотшнитіс чуньяснас.
— Огӧ пондӧй весь больгыны, господин полковник: кадыс менам зэв этша.
Ті ӧд тайӧс тӧданныд: ме вои татчӧ сы могысь, медым стрӧитны пос, а эг сы могысь, медым кыскавны тіянӧс гуранъясысь, кытчӧ ті пуксяланныд «стратегическӧй соображениеяс» кузя.
Кутшӧмӧс ті гижинныд бӧръя кывъяссӧ?
— «Аслас составлысь квайтымын процентсӧ»,— ловшы тырӧмӧн шуис полковник.
— Бур.
Гижӧй: «Корам гарнизонлӧн войскалы срочнӧ ыстыны содтӧд вын, коді зэв ёна колӧ жугӧдӧм враглысь колясъяссӧ бырӧдӧм могысь да выльысь стрӧитан пос видзӧм вылӧ».
Зилькнитіс телефон.
Ридлер босьтіс трубкасӧ.
Дежурнӧй офицер юӧртіс, мый Гӧрд Полесье хуторса старӧсталысь писӧ, Степан Стребулаевӧс, вайӧдӧма да сійӧ ӧні канцелярияын.
— Розгаавны сійӧс — да ме дінӧ!— тшӧктіс Ридлер.
Эз на удит сійӧ вешйыны телефон дорсьыс, бара зилькнитіс звонок.
Тайӧ пӧрйӧ Жуковосянь фельдфебель корис гарнизоннӧй войскаса начальникӧс.
— Телефон дорын Макс фон Ридлер.
Мыйын делӧыс?
<ns>Мы-ый</ns>?
Ридлер сэтшӧма чабыртіс трубкасӧ, мый сылӧн лӧзӧдісны чуньясыс.
Корф шай-паймуні.
Мый сэтшӧмыс?— юаліс сійӧ, кор Ридлер шыбитіс трубкасӧ да вынӧн личкис звоноклысь кнопкасӧ.
— Сідз… пыр важыс.
Ӧтнассянь тіянлы поклон.
Жуково да Лопатнӧй костын найӧ лэдзӧмаӧсь горулӧ строительнӧй материалъяс вайысь поезд, лыйлӧмаӧсь охранасӧ да дзебсьӧмаӧсь войска вотӧдз.
— Дежурнӧйӧс менам отделысь!— тшӧктіс сійӧ полковниклӧн адъютантлы, коді мыччысис ӧдзӧс дорын да, чуньяснас лотшйӧдліг, кутіс ветлӧдлыны кабинет кузя.
«Менам кабинетын — и быттьӧ кӧзяин»,— лӧгпырысь думыштіс Корф, но нинӧм эз шу.
Пырис гестапоса дежурнӧй офицер.
Ридлер важмоз ветлӧдліс пельӧсысь пельӧсӧ.
Медбӧрын сійӧ сувтіс аслас подчинённӧй водзӧ.
— Йитчӧй пыр жӧ Жуковокӧд да Покатнӧйкӧд.
Некутшӧм висьысьясӧс да пӧрысьясӧс тайӧ сиктъясын не кольны.
Ставнысӧ — уджъяс вылӧ!
Медся сьӧкыдъяс вылӧ…
Висьтавны налы, мый пайӧ мынтысьӧны сійӧ мыжысь, кодӧс ӧні, тайӧ войнас, вӧчисны сэні партизанъяс.
И мый тайӧ зэв ичӧтик наказание, сы вӧсна мый оз тыдав партизанъяслы налӧн отсасьӧмыс.
Но, ладнӧ, висьтавны нинӧм оз ков: ме ачым висьтала.
Офицер кӧзырнитіс.
— А мукӧд сиктъясас?
— Мукӧдас?..
Висьысьясӧс да найӧс, кодъясысь киссьӧ нин лыа, позьӧ не вӧрзьӧдны… аслас кадӧдз…
Пыр жӧ корны ме дінӧ лейтенант Август Зюсмильхӧс.
— Кывза.
— Ставыс, мунӧй.
Ридлер пуксис, диван мыш вылас шыбитчӧмӧн, да кресталіс коксӧ.
— Гижӧй, полковник.
«Пос выльысь стрӧитӧм кузя уджъяс мунӧны бура, транспорт кузя юалӧм тырвыйӧ разрешитӧма и…»
Дас сизимӧд глава
Орудиеясысь лыйсьӧм Залесскӧйӧдз эз кыв, да немечьяскӧд партизанъяслӧн бой йылысь Михеич тӧдмаліс пос стрӧитанінысь воысь сиктса йӧзсянь.
Найӧ висьталӧмысь Михеич гӧгӧрвоис, мый отрядсӧ немечьяс пӧшти ставнас бырӧдӧмаӧсь да сӧмын кымынкӧ морт пышйӧмаӧсь кытчӧкӧ.
Татшӧм юӧрысь старик дзикӧдз шӧйӧвошис.
— Асьныд виӧм партизанъяссӧ аддзылінныд?
— Эгӧ, немечьяс висьталӧны…— бӧрдігтырйи став пыддиыс вочавидзис Люба Травкиналӧн мамыс.
Михеич пузис, сьӧвзис да горӧдіс:
— А тіян, тыдалӧ, пельясныд сы вылӧ и быдмӧмаӧсь, медым немечьяслысь сӧрӧмсӧ кывзыны!
Эк, ті!..
Ӧні сійӧ муніс туй кузя да скӧрысь ропкис:
— Нетшкыны эськӧ сэтшӧм кывъяссӧ, кодъяс тӧв йылӧ немечьяслысь сӧрӧмсӧ разӧдӧны, да шыблавны помӧй гуранӧ.
Сідзи ме чайта…
Уличаыс вӧлі йӧзтӧм, и сӧмын немецкӧй комендатура кильчӧ дорын, седлӧа вӧвъяс дінын, чукӧрӧн сулалісны салдатъяс.
Салдатъяс вылӧ видзӧдлытӧг Михеич видлаліс став вӧвъяссӧ, ӧтилысь весиг видзӧдліс пиньяссӧ да лапкӧдыштіс мышку вывсӧ.
Седлӧ ременьяссӧ вӧлі зэлӧдӧма зэв ёна, кучиксӧ вӧлыслысь кытсюрӧ вӧлі зыртӧма улялӧм дойӧдз.
Михеич личкыштіс чуньнас ременьсӧ, и вӧлыс дрӧгмуніс да шыбитчис бокӧ.
— Йӧзӧс нинӧм туйӧ нин онӧ пуктӧй, кӧть скӧтинасӧ жалитыштӧй.
Личӧдыштӧй ременьяссӧ, господа немечьяс!
Немечьяс пӧвстысь некод эз гӧгӧрво рочӧн, но на пиысь ӧти, гашкӧ, старик гӧлӧсын тшӧктан тон серти, гӧгӧрвоис, мый йылысь мунӧ сёрниыс, да ёрччыштіс, но век жӧ локтіс вӧв дінас да заводитіс личӧдавны ременьяссӧ.
«Туйтӧм вӧвъяс.
Вӧрӧ нуӧдӧм ӧти вӧв вылӧ дасӧс татшӧмсӧ ог босьт»,— кильчӧ вылӧ кайигӧн думыштіс Михеич.
Керкаас пукаліс косіник еджыд офицер.
Сійӧ куритчис да, вӧсньыдик струйкаясӧн тшынсӧ лэдзаліг, дышпырысь видлаліс кузь чуньяссӧ.
Михеич пӧрччис картузсӧ да улӧдз копыртчыліс.
— <ns>Штарост</ns>?— сы вылӧ видзӧдтӧг пинь пырыс шуис офицер.
— Так точно, ваше благородие.
Пуктісны да служитам.
— Эм приказ господин шеф-полицайсянь.— Офицер гартыштіс рыжӧй уссӧ да тшапа пӧльтіс банбокъяссӧ…
«Госсялыштны неуна сылы… дзик эськӧ индюк!»— аслыс нюммуніс Михеич.
Немеч босьтіс пызан вылысь бумага лист да, синъяссяньыс сійӧс ылын кутӧмӧн, пондіс лыддьыны:
— Быд овмӧсысь: нянь — кызь пуд, картупель — квайтымын пуд, яй…
— Энӧ лыддьӧй водзӧ.
Нинӧм тайӧ оз артмы, ваше благородие.
— <ns>Мы-ый</ns>?
— Делӧ вылын оз артмы!
Тайӧ менюыс миян ӧні абу.
Ӧти сісь картупель…
Сэтшӧмыс кӧ колӧ, ваше благородие, кыдзкӧ-мыйкӧ корсьыштам.
Офицер зэв ёна скӧрмис, чеччыштіс места вывсьыс да… бӧр пуксис: стариклӧн синъясыс видзӧдісны сы вылӧ полігтырйи да преданнӧй.
— И радӧсь эськӧ, кыдзи миян шуӧны, райӧ, да грекъяс оз лэдзны.
Сійӧ и лӧсялӧ: ӧти сісь картупель.
— <deu>Ich werde</deu>… Ме кута… видзӧдлыны!— и офицер тӧдчӧдӧм решительностьӧн босьтіс каскасӧ.
Михеич бледӧдіс: уна керкаын колян недельсянь на бабаяс лӧсьӧдалісны партизанъяслы козин пыдди полушубокъяс.
— Пӧжалуйста.
Сӧмын интересыс миян керкаясын том мортлы этша,— офицер бӧрся кильчӧ вылӧ петігӧн шуис сійӧ.— Гӧгӧрвоана, расейскӧйясыд абу немецкӧйяс кодьӧсь.
Сылысь кывзытӧг офицер ӧвтыштіс салдатъяслы кинас, да найӧ мӧдӧдчисны сы бӧрся Травкинъяс керкалань, коді сулаліс паныдас.
Игӧдчӧм шыӧ петіс Любалӧн повзьӧм мамыс.
Сылӧн синъясыс паныдасисны Михеичлӧн тревожитчана видзӧдласкӧд, да сійӧ пыркнитыштіс юрнас.
Старик гӧгӧрвоис, мый пасьяс тані абуӧсь.
— Петкӧдлы его немецкӧй благородиелы ставсӧ, мый эм!— тшӧктіс сійӧ да стрӧга кӧрис синкымъяссӧ.
Немечьяс шобисны став керкасӧ, кайлісны чардакӧ, аддзисны сэтысь кык зыр да лэччисны гӧбӧчӧ.
Кухняӧ колины Михеич, кӧзяйкаыс, сылӧн пиыс да салдат, коді сулаліс порог дорас вӧрзьывтӧг, быттьӧ пуысь вӧчӧм.
— Кыдзи тэнӧ шунысӧ, господин салдат?— юаліс Михеич.
Немеч чӧв оліс.
«Оз гӧгӧрво али лэдзчысьӧ гӧгӧрвотӧм улӧ?»
— Эк тэ, немецкӧй калбас!
Немеч чужӧм вылын и тайӧ пӧрйӧ нинӧм эз тӧдчы.
«Оз гӧгӧрво»,— Михеичлӧн синъясыс мудера нюммунісны.
Сійӧ кыскис каллян, тэрмасьтӧг разис кисетсӧ да нюжӧдіс немечлы табак чепӧль.
— Босьт куритнытӧ!
Сійӧ скӧрысь кӧсӧйтліс синъяссӧ да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис киас.
— Сідз?
Ладнӧ…— старик жальпырысь видзӧдліс джоджӧ киссьӧм веж табак чиръяс вылӧ.
Немеч шуис мыйкӧ дженьыда, нетшыштіс асланьыс кисетсӧ, спокойнӧя сюйис сійӧс зептас да бара кынмис, быттьӧ пуысь вӧчӧм.
Вирыс кучкис Михеичлы чужӧмас.
Медым кутны асьсӧ, сійӧ копыртіс юрсӧ да бергӧдчис.
Чӧв олігтырйи сійӧ бергӧдліс тыртӧм каллянсӧ.
Немечьяс вылӧ лёкалӧм дінӧ ӧтлаасис ещӧ обыск вӧсна тӧждысьӧм: орчча керкаыс — Карп Савельичлӧн, а сылӧн гӧбӧчас прӧдуктаяс.
Друг сьӧлӧмыс сылӧн долыда дрӧгмуні юрас воӧм мӧвпысь: «Энлӧй.
Гӧститӧда ме тіянӧс».
Сійӧ ӧдйӧ бергӧдчис детинкалань да индіс чуньнас джоджас.
— Котӧрт, Петька, Карп Савельич ордӧ да менам нимсянь тшӧкты, медым сійӧ ассьыс Полкансӧ гӧбӧчас сюйис.
Гӧгӧрвоин?
А войдӧр ӧдйӧ чукӧрт табаксӧ.
Детинка чукӧртіс табаксӧ, сетіс сійӧс Михеичлы да уськӧдчис ӧдзӧслань.
— <deu>Wohin</deu>?!*— Немеч бӧр тойыштіс сійӧс да скӧрысь грӧзитіс кулакнас.
* — Кытчӧ?!
Михеич грӧзитыштіс жӧ, ышловзис да пуксис лабичас.
Мукӧд немечьясыс петісны гӧбӧчысь скӧрӧсь.
Михеич заводитліс норасьны часӧвӧй вылас, коді мырддис сылысь табак кӧшельсӧ, но офицер дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас да матыстчис кӧзяйка дінас:
— Кытчӧ ставсӧ дзебин?
Михеич видзчысьӧмӧн вӧрзьӧдыштіс сійӧс киӧдыс, индіс двор пельӧсас да мигнитіс.
— Корсьны кӧ, то быдлаысь нин.
Сарайын да карта вылын немечьяс штыкъяснас видлалісны-зурӧдісны быдлаті, таркӧдісны стенъясӧ, йиркъясӧ.
Михеич довкнитіс юрнас тыртӧм сарай вылӧ, кытысь кыліс вурун дук, да шӧпнитіс лейтенантлы:
— Кажитчӧ меным, ваше благородие, татысь колӧ прамӧйджыка корсьны.
Тіян власьт вотӧдз кыдзкӧ ме муна вӧлі уличаті да казявлі…
Ноксьӧны вӧлі тані…
Абу сійӧ прӧста!
Вочакывсӧ виччысьтӧг сійӧ пырис карта вылӧ.
Лейтенант сувтіс ӧдзӧс дорас.
Латшкӧс тушаа, визув Михеич тэрыба ветлӧдліс карта вывті, зымӧдіс кокнас му джоджас, пельсӧ матыстліс му бердас да мыйкӧ скӧрысь ропкис.
Стенъяс боксьыс мусӧ бракуйтіс.
— Вӧрзьӧдлытӧм.
Карта шӧрас водіс пельнас ки вылас да сэтшӧм дыр куйліс, мый ӧдзӧс дорын чукӧртчӧм немечьяслӧн терпитны вермытӧмысла весиг киясыс и кокъясыс луддзисны.
А Михеич видзӧдіс на вылӧ скӧрысь да думайтіс: «Дырджык эськӧ нюжӧдны, медым став йӧзыс тӧдлісны, гашкӧ, удитасны пыдӧджык дзеблавны полушубокъяссӧ да прӧдуктаяссӧ.
Эк, мед эськӧ Карп Савельичкӧд ставыс лючки-ладнӧ лои!
Гуаліс, йӧйыд, гӧбӧчас, вӧрӧ эз ну.
Лыйлыны татшӧмъяссӧ этша.
Сійӧ и лӧсялӧ: эн нуӧд став йӧзсӧ удар улӧ».
— Мый нӧ сійӧ, узьӧ?— броткис лейтенант.
— Муыс небыд тані… лолалӧ!— радпырысь горӧдіс Михеич.
Сійӧ ӧдйӧ сувтіс, муніс веськыда вит воськов, сы мында жӧ бокӧ, пельӧсъясас тувйыштіс бедьторъяс.
— Сулалӧ таті кодйыштны.
Сідзи ме чайта.
Лейтенант тшӧктӧм серти кык салдат зыръясӧн пырисны карта вылӧ.
Налы югдӧдісны пӧнаръясӧн: вӧлі пемыд нин.
— Дыр найӧ пондасны кодйысьны,— жалитӧмпырысь шуис Михеич.— Ёна пыдын гуыс…
Вот эськӧ зыръяс кӧ!— Сійӧ быттьӧ ёна думыштчис, а сэсся друг кучкис кипыдӧснас аслас плешӧ да петіс карта вывсьыс.
— Петька!
Котӧртлы орчча керкаясӧ, висьтав: старӧста тшӧктіс зыръяс сетны.
Карп Савельич ордӧ пырав — сылӧн эм.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои.
Детинка регыд бӧр воис да вайис моздортыр кӧрт зыръяс.
Салдатъяс босьталісны зыръяссӧ да пырисны сарайӧ.
Лейтенант да Михеич кольччисны ӧдзӧс дорас.
Лейтенант видзӧдіс старӧста вылӧ любопытствоӧн да ошкӧмпырысь.
— Тэ эм бур уджалысь…
Нянь сюрӧ — награда босьтан,— пельпомас Михеичлы тапнитӧмӧн шуис сійӧ.
— Сувтӧдісны — служитам.— Михеич видзӧдліс офицер вылӧ да заставитіс асьсӧ нюммунны, сэсся пуксис косьмӧм пельса вылӧ.
Муыс карта вылын вӧлі чорыд.
Гуыс джудждаммис эз сэтшӧм ӧдйӧ, кыдзи тайӧс кӧсйис лейтенант.
Сійӧ дӧзмӧмпырысь видзӧдіс кодйысьӧм бӧрся, медбӧрын эз вермы кутчысьны да тшӧктіс салдатъяслы, кодъяс эз кодйысьны, нуӧдны обыск мукӧд керкаясын.
— <ns>Штарост</ns>!— чукӧстіс сійӧ повелительнӧя.
Михеич чеччис.
Карп Савельич дворӧ дзиръяыс вӧлі восьса.
Немечьяс таркӧдчытӧг пырисны керкаас да суисны кӧзяинсӧ шӧйӧвошӧмӧн.
Тыдалӧ, сійӧ сӧмын на петӧма гӧбӧчсьыс да пӧдлалӧма гӧбӧч ӧдзӧссӧ.
Лейтенантлӧн синъясыс лӧгпырысь югнитісны.
Сійӧ йӧткыштіс кӧзяинсӧ, ачыс лэптіс кольчаӧдыс гӧбӧч ӧдзӧссӧ да чеччыштіс пемыд розяс.
Салдатъяс кӧсйисны лэччыны сы бӧрся, но гӧбӧчас кыліс лёкысь эралӧм да здук мысти — лейтенантлӧн ойӧстӧм, быттьӧ сійӧс вундалісны.
Грыммуні лыйӧм шы, да гӧбӧч розьӧд мыччысис лейтенантлӧн юрыс: чужӧмыс — быттьӧ кулӧмлӧн, синъясыс — паськалӧмаӧсь.
Салдатъяс кыскисны сійӧс сойбордйӧдыс.
Гӧбӧчас кыліс увтчӧм, гӧбӧч розь дорын тыдовтчис кык виж лапа, да сэк жӧ лэбыштіс вирӧн ойдӧм понлӧн зэв ыджыд тушаыс.
Пиньяссӧ жергӧдӧмӧн сійӧ уськӧдчис лейтенант бӧрся.
— <deu>Цетер</deu>!— горӧдіс лейтенант посводзас.
Карп Савельич кельдӧдіс.
— Полкан!..
— Пыр жӧ дзебсьы кытчӧкӧ,— вашнитіс сылы Михеич да котӧрӧн петіс керкасьыс.
Салдатъяс уськӧдчисны сы бӧрся, котӧртігмозыс перъялісны пельпомъяс сайсьыс винтовкаяссӧ да зялькнитісны затворъяснас.
Лейтенант сэтшӧма повзис аслас лов вӧсна, мый сійӧ кыскис ас вылас понсӧ двор кузялаыс да уси сӧмын уличаас.
Полкан пиньяснас вӧлі тшапкысьӧма сылы сьылі позвонокъясас.
Михеич кучкис понйыслы воротасьыс босьтӧм пыкӧдӧн, и Полкан уси бок вылас.
Котӧрӧн воысь салдатъяс помӧдз виисны сійӧс штыкъяснас.
Михеич отсаліс офицерлы чеччыны.
Видыс лейтенантлӧн вӧлі дзик коньӧрлӧн кодь: гачсьыс кольӧмаӧсь сӧмын лестукторъяс, тыдалысь яйсьыс петіс вир.
Михеич шутёвтіс:
— Вот дуреньыд: его благородие лядьвейысь отбивнӧй котлет вӧчӧма.
Старӧста гӧлӧсысь офицер кыліс лёкысь радлӧм, да тійӧ ыджыд лӧглунӧн чабыртіс кулакъяссӧ.
Михеич мыжа морт моз довкйӧдлыштіс юрнас.
— Менам мыж, ваше благородие,— вӧлі приказ: став понъяссӧ либӧ чеп йылӧ домавны, либӧ виавны.
Видзӧда рытъядорыс, радла — ни ӧти пон…
«Зэв бур», думайта.
Господа немечьяслы ӧні лӧсьыдджык лоӧ, а вӧлӧмкӧ, грекыд вылӧ: гӧбӧчас дзебӧмаӧсь — эг казяв.
Офицер аддзис, мый старӧсталӧн чужӧмыс збыльысь мыжа мортлӧн кодь, жугыль.
Кабыръясыс бӧр разьсисны.
— А ті, ваше благородие, энӧ нин сэтшӧм ёна скӧралӧй — йӧйӧсь йӧзыс, мый керан.
А думыштны кӧ прамӧйджыка, ыджыд мыжыс тані и абу.
Приказсӧ найӧ выполнитісны, гӧбӧчыд ӧд, думыштны кӧ, чеп дорсьыд бурджык.
А сійӧ, мый ваше благородие пондас пемыднас гӧбӧчьясӧд ветлӧдлыны, найӧ, дерт, асланыс бӧблун кузя эз и гӧгӧрволыны.
Тайӧ миян нин ӧшибка.
Колӧ вӧлі водзвыв висьтавны, собрание ли, мый ли, кутшӧмӧскӧ нуӧдны.
Михеич сюся видзӧдліс доймӧмысла чукрасьысь офицер вылӧ да довкнитіс юрнас.
— Эк, ӧд кутшӧм лӧсялана вӧчӧма — некутшӧм сознательность тіян благородие дінӧ абу петкӧдлӧма, а?
abu
Зэв весиг татшӧмторъяс дырйиыс лӧсялана: медицина!
— Мун тшӧрту!— равӧстіс лейтенант.
Сійӧ петкӧдліс кинас Карп Савельич керка вылӧ да мыйкӧ дженьыдика шуис.
Кывъяссӧ Михеич эз гӧгӧрво, но, кор аддзис, кыдзи салдатъяс котӧртісны Карп Савельич керка дорӧ, котӧртігас зепъяссьыс истӧг кыскалігмоз, гӧгӧрвоис.
Синъясыс пемдісны лӧглунысла.
«Кутчысь, старик, кутчысь!— шуис сійӧ аслыс.— Асьтӧ петкӧдлыны немечьяслы тэнад положениеын оз лӧсяв».
Керкаыс ӧзйис быдладор боксянь.
Гӧрд биыс кутчысис нин керъясас.
Лейтенант кӧсйис мунны, но воськовтіс ӧтчыд, курччис пиньяссӧ да пуксис муас.
Салдатъяс кияс вылас нуисны сійӧс комендатураӧ.
Михеич муніс на бӧрся да зілис не видзӧдны сотчысь керка вылас.
Комендатураын лейтенант кодкӧдкӧ дыр сёрнитіс телефон пыр то скӧр, то бӧрдан гӧлӧсӧн.
Кыкысь сійӧ кӧзырнитіс; доймӧм вылӧ видзӧдтӧг сьылісӧ пыр кутіс веськыда.
«Тыдалӧ, ыджыд начальствокӧд сёрнитӧ»,— зумыштчӧмӧн думыштіс Михеич.
офицер корис сійӧс чуньнас.
Старик полігтырйи босьтіс сы киысь трубкасӧ да друг чирӧм гӧлӧсӧн юаліс;
— Мый?
— Старӧста?— ярскӧба кыліс трубкаысь, да, вочакывсӧ виччысьтӧг, пондіс висьтавны коставлӧмӧн, быттьӧ пон увтчис:— Срок — югдытӧдз.
Чукӧртны ставсӧ, мый индӧма списокын.
Оз кӧ ло вӧчӧма, пондан ӧшавны гез йылын шонді петӧмкӧд тшӧтш!
Макс фон Ридлерлӧн кыв эм кыв, коді некор оз вежсьы.
Ставыс!
Трубкаын мыйкӧ трачмуні.
Неуна виччысьыштӧм бӧрын Михеич горӧдіс:
— Мыйысь нӧ, сідз шуны!..
Лӧсялӧ ӧмӧй тадз?— Сы синъясын тӧдчис шӧйӧвошӧм.
Салдатъяс, кодъяс видзӧдісны сы бӧрся, ӧтвылысь серӧктісны, а трубкаыс чӧв оліс.
Чужӧмсӧ носӧвикӧн чышкигтырйи Михеич петіс ывлаӧ.
— Оз, оз артмы тэ ног, немеч!— вашнитіс сійӧ аслас керка дзиръя дорсянь комендатура вылӧ видзӧдлігӧн.— Шонді петігӧн волы мела партизанскӧй отрядӧ.
Сэні ме тэнӧ гӧститӧда няньӧн, гӧститӧда!
«А збыльысь кӧ, мый отрядыс абу?»— югнитіс-сотыштіс мӧвп.
Михеич стрӧга кӧрис дзор синкымъяссӧ, ньӧжйӧник видзӧдліс став улича вылӧ, кодӧс вӧлі югдӧдӧма Карп Савельичлӧн сотчысь керка биӧн да доймытӧдзыс кабыртіс кулакъяссӧ.
— Ӧтнам овны кута вӧрас!
Дворас, кильчӧ вылӧ кайтӧдз, дыр кывзысис.
Ӧні оз позь татӧг: олӧмыс лои сэтшӧм, мый быд пельӧссянь видзӧдӧ смерть — код, немецкӧй, лӧг.
Посводзас пырӧм бӧрын сійӧ кыліс гӧлӧсъяс: гӧтырыс кодкӧдкӧ сёрнитіс.
Тӧдіс Карп Савельичлысь гӧлӧссӧ да восьтіс ӧдзӧссӧ.
Кухнясӧ омӧлика югдӧдыштіс тшынасьысь дзузган би.
Гӧтырыс куйліс пӧлатяс.
Карп Савельич пукаліс пызан дорын.
Няйт чуньяснас синъяссӧ чышкыштӧм бӧрын сійӧ лёк лӧгалан чужӧмӧн кӧсӧйтчыліс Михеич вылӧ.
— Ыджыд аттьӧ суседсяньыд, Никита Михеич…
Бур вӧчин, сӧветуйтін…
Тешитчыштін, а ме та вӧсна…
Тӧрыт, кажитчӧ, тэ вӧсна олӧмӧс эськӧ сеті…
Чайті, став сиктын медся шань морт, кутшӧм ӧні сылы овнысӧ: и киасьӧ немечьяскӧд, и шутӧн петкӧдчӧ на водзын, и быдсяма теш петкӧдлана сёрнияс нуӧдӧ…
Ставсӧ, мися, йӧз вӧсна терпитӧ, а вӧлӧмкӧ?..
Локті ме тэ дінӧ сӧмын сы вӧсна, висьтавны: сволочь тэ, Никита Михеич!
— Эк, чуймӧдіс,— кӧдзыда вочавидзис Михеич.— А тэ думайтін, тайӧ пон должность вылас немечьяс дорӧ бур йӧз, тэ кодьяс, мунасны?
Дерт, сволочь.
Картузсӧ пӧрччигӧн сійӧ серӧктіс.
— Тэ мый?— чуймӧмӧн видзӧдліс гӧтырыс.
Михеич мигнитіс сылы, да сылӧн сюсь синъясыс гажаа югнитісны.
— Макса-вакса йылысь, баба, думышті…
Сылӧн чуньясыс пӧ балалайка пыдди,— ворсӧны наӧн.
Старик ӧшӧдіс картузсӧ тув йылӧ да пуксис пызан сайӧ гӧсьтыслы паныдӧн.
— Но, Карп Савельич, вай сволочыс — мӧд ногӧн кӧ ме — кывзыштас тэнсьыд.
Гӧбӧчад пызьыд вӧлі?
— Вӧлі.
Мый нӧ сыысь?— Карп Савельич сьӧкыда кутіс лолавны.— Ӧні сійӧ керкаыскӧд сотчис.
— А тэныд окота вӧлі, мед эськӧ немечьяслы сюри?
А тэ вӧсна медым став сиктсӧ горшӧдыс топӧдісны, кыдзи тэнад понйыд эсійӧ немечсӧ?
Зэв лӧсялӧ.
Гашкӧ, тэ сы вӧсна и вӧрас нуны ӧткажитчин?
Михеичлӧн синъясыс сатшкысисны гӧсьтлӧн синъясӧ.
Карп Савельич бергӧдчис.
— Куш коли ӧні,— шуаліс сійӧ.— Вернӧй понйӧс, и сійӧс…
— Да, вот понйыд жаль, бур вӧлі; ёна вежӧраджык, шуам, кӧзяинсьыс: эз чеччышт ме вылӧ — немеч бӧрся уськӧдчис.
Михеич лӧсьӧдыштіс дзузгансӧ, таркӧдыштіс чуньяснас пызанас да скӧра шуис, пӧшти горӧдіс:
— Сӧвет власьт оз вунӧд, мый тэнад керкаыд сотчис став войтырлӧн делӧ вӧсна…— Видзӧдліс ӧшинь вылӧ да чинтіс гӧлӧссӧ: — Кӧнӧсь тэнад пияныд?
Эн вунӧд?
Налы фронт вылын абу сьӧкыдджык ни кокньыдджык сыысь, дзонь тэнад керкаыд али сотчӧма.
А вот аслад шобдіӧн кӧ эськӧ немечьясӧс вердін, вынсӧ эськӧ проклятӧйяслы содтін, медым найӧ ёнджыка тэнад пиян вылӧ усьласисны…
Кыдзи думайтан, Карп Савельич, кутшӧм аттьӧ эськӧ пияныд тэнад висьталасны?
Карп Савельич лэдзис синъяссӧ.
— Энлы, вай висьтав тэ меным лӧсяланаӧс: кутшӧмӧс?
— Пияныдтӧ пиян, а ме нӧ ӧні кытчӧ?
Нинӧм абу, и немечьяс бурӧн оз лэдзны.
— Партизанитны	мун!— Михеичлӧн синкымъясыс корсисны.— Челядьыд тэнад оз бӧрдны.
Ӧтнад…
— Кытысь нӧ корсян найӧс, партизанъястӧ?— зумыша броткыштіс Карп Савельич.
Михеич нюммуніс.
— Вот та кузя ме тэныд отсала.
А ӧні мун вӧрӧ, Сісь овраг дорӧ, виччысь менӧ.
Пыр жӧ мун.
Ме ордын пукавны нинӧм.
Быд здукӧ вермасны локны…
Сійӧ нюжӧдіс Карп Савельичлы кисӧ.
Карп Савельич падъялыштӧм бӧрын топӧдліс кисӧ да чеччис.
Ӧдзӧс дорас бергӧдчис.
— А сволочсьыд прӧстит, Никита Михеич… пӧсь вылысь шусис.
— Ладнӧ!
Кыдзи шуасны, ен прӧститас.
Сӧмын водзӧ вомтӧ восьтыв сӧмын кор колӧ: сёйигӧн да тӧлка кыв шуигӧн.
Сійӧ и лӧсялӧ.
— И кӧртасин тэ тайӧ уджас!— скӧрысь шуис гӧтырыс, кор Карп Савельич бӧрся швачкысис-пӧдлассис ӧдзӧсыс.
— Эг кӧртась, а войтыр тайӧ удж вылас пуктіс,— тӧдчӧдӧмӧн шуис Михеич.— И партия!
Кӧть и беспартийнӧй, а всё равно — дӧверяйтӧны меным.
Шуӧм «войтыр» кывйыс сибдіс сы юрӧ да эз нин петав сэсся.
И друг сылӧн сьӧлӧмыс ыркмуні юрас воӧм мӧвпысь:
«Пышъя, а немечьяс водзӧс пыдди став войтыр вылас кутасны издевайтчыны, ме вӧсна вермасны Покатнӧйын моз…»
— Лӧсялӧ максъяслы,— вашнитіс сійӧ аслыс да сьӧлӧмнас чувствуйтіс: некытчӧ оз мун, оз вермы мунны, кутас виччысьны югдӧм.
Сійӧ букышӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, коді пӧлатьсянь видзӧдіс сы бӧрся.
«Висьтавны али оз ков?
Аски ачыс ставсӧ тӧдмалас.
Кыдзи бурджык?»
Сылӧн сюрисны вынъяс заставитны асьсӧ нюммунны.
— Вай, ноко, старука, казьтыштлам томдырся каднымӧс!— и гӧлӧсыс эз выдайт: гораліс долыда да шутлива.— Кӧнкӧ тэнад сэні, чуланын, литрджын вина дзебӧма?
Старука лэччис пӧлатьысь.
Сылӧн сьӧкыд тушаысь пондісны дзуртны джодж плакаясыс.
— Кутшӧм праздник нӧ?
Тэ ӧд кӧсйин…
— Тӧда.
Кӧсйи виччысьны, кор немечьясӧс миянысь…
Гаж кузя, сідзкӧ… сійӧ и лӧсялӧ вӧлі эськӧ, а ӧні…
Да мыйла абу праздник?
Стӧч нэмджын ӧтлаын олім, абу ӧмӧй тайӧ праздник?
Вай!— тшӧктана гӧлӧсӧн тэрмӧдлыштіс сійӧ, кор казяліс, мый гӧтырыс оз зэв окотапырысь кӧсйы сыкӧд сӧгласитчыны.
Чуланысь бусӧссьӧм литрджынъя бутылка вайӧм бӧрын сійӧ сувтӧдіс пызан вылӧ чашка.
— Кыкӧс вай!
— Нинӧмла меным, Никитушка, аслыд видзты…
Тэныд сійӧ долыдлун, а менам сыысь сӧмын юрӧй висьӧ.
— Вай!
Старука ышловзис да вайис шкапысь чашка.
Михеич кисьтіс чукйӧныс кыкнан чашкаас, чокнитчис гӧтырыскӧд.
Сійӧ юис ичӧтикаӧн ньылалыштӧмӧн, чукрасигтырйи, Михеич — ӧтчыдӧн.
— Лӧсьыд!
Михеич топӧдіс ас бердас старукалысь юрсӧ да сьӧлӧмсяньыс окыштіс.
Верӧс мелілунӧн нормӧм старука пыльснитіс-бӧрддзис.
— Нэмджын ӧтлаын, баба, олім,— сылысь дзор юрсисӧ малалігтырйи дрӧгнитысь гӧлӧсӧн шуис Михеич.— Быдторйыс вӧвлі…
Сійӧ и лӧсялӧ: олӧм овны — не му вомӧн вуджны.
Лолывлі и скандалитлім, а унджыксӧ,— помнитсьӧ, бура овлім…
Челядьӧс быдтім ӧтиӧс мӧдысь бурӧс: кӧнкӧ, мичмӧдӧны армияӧс — вит пи!
Сы синъясысь гӧгыльтчисны синва мольяс.
— Аддзысьлыны эськӧ…
— Ен сетас, аддзысьлам,— бӧрддзис гӧтырыс.
— Дерт жӧ, аддзысьлам.
Михеич кутліс сійӧс топыдджыка да том дырйиыс моз жӧ банбокнас топӧдчис гӧтыр банбокас.
Налӧн синваыс сорласис.
— Нэмджын, шуа, баба, ӧтлаын олім… а ӧні, аски…
Горшдіныс гӧрддзасис.
— Эк-к!—лолыштіс сійӧ гораа да нюжӧдчис бутылка дорӧ.
Киас сійӧс кутыштӧм бӧрын сувтӧдіс бӧр пызан вылӧ.
Лэдзчысис гырддзаяс вылас да крепыда топӧдіс кияснас кӧсичаяссӧ.
Позьӧ ӧмӧй вӧлі думыштны, мый сюрӧ мирын вын, коді вермис эськӧ чегны уна миллион йӧзӧс, кодъяс олісны ӧти вынӧн?
И вот думыштны позьтӧмторйыс ӧні вӧчсьӧ: ставыс киссьӧ, эз лоны олӧмас и шоныдыс и югыдыс.
Не сӧмын судьбалысь вӧжжисӧ, а медся обыкновеннӧйӧс — вӧвлысь вӧжжисӧ — лоӧ кутны неувереннӧя да полігтырйи.
Быд здукӧ вермасны нетшыштны тэнад киясысь, вӧчны сыысь петля да и ӧшӧдны тэнӧ любӧй воротаӧ.
Шуасны: лӧсялӧ, нянь да вӧвъяс немецкӧй власьтъясысь эн дзеблав.
«Ӧшибка вӧчи ӧнтай, мешайті Полканлы…
Мый эськӧ неуна сёрмыштны, ӧти немецӧн эськӧ этшаджык лои».
Посводз ӧдзӧсӧ ньӧжйӧникӧн таркнитісны.
Старука петіс, да Михеич чуймис, кор кыліс посводзысь сылысь кыпыда горӧдӧмсӧ.
Гӧтырыс тувччис порог вомӧн волнуйтчигтырйи, нюмъялӧмӧн.
Сы бӧрся керкаӧ пырис мужчина.
Михеич видзӧдліс сы вылӧ да ӧдйӧ чеччис лабичсьыс.
— Лексей Митрич!..
— Видза олан, донаӧй,— пӧся шуис Зимин.
Здук дыра найӧ кыкнанныс сулалісны чӧв, сэсся кыдзкӧ ӧтпырйӧ воськовтісны ӧта-мӧд дінас да окасисны.
— Ловъя отрядыд?— волнуйтчӧмӧн юаліс Михеич.
— Ловъя и овны пондас.
— А Катерина Ивановна?
— Ловъя, донаӧй, ловъя.
— Да мый тэ, Никита.
Чайка йылысь думайтны, кыдзи кулӧм йылысь!— стрӧга кӧритіс старука.
Михеич вайӧдіс Зиминӧс пызан дорӧ.
— Та кузя, Лексей Митрич, ичӧтика.
Сійӧ кисьтіс бутылкаысь чашкаӧ став винасӧ.
Зимин юыштіс некымын вомтыр.
— Аттьӧ, Никита Михеич, коддзыны меным оз позь.— Сійӧ ӧзтіс папирос.— Ме тэ ордӧ со кутшӧм делӧӧн: миян став запасъяс вошины.
Колӧ нянь да мукӧд прӧдуктаяс.
Стариклӧн чужӧмыс лои зумышӧн: «югдандор» йылысь мӧвпъяс, кодъяс быттьӧ вунлісны аддзысьӧм кузя радлунысла, бара кыптісны — кӧдзыдӧсь, немжалиттӧмӧсь.
— Мый удитам — вӧчам…
И полушубокъяс на эмӧсь,— шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн да босьтіс картузсӧ.
Зимин сувтіс жӧ.
— Вай первой сёрнитчам став йылысь.
Ме ӧд ог вермы виччысьны тэнсьыд бӧр воӧмтӧ.
— И ме,— Михеичлӧн гӧлӧсыс ори,— ог кӧ тэрмасьышт, нинӧм тіянлы ог вӧч.— Сійӧ чышкыштіс чукырӧсь чужӧм кузяыс гӧгыльтчысь синвасӧ.— Овнысӧ меным, Лексей Митрич, коли некымын час…
Дас кӧкъямысӧд глава
Филипп да Катя сулалісны ожерелковскӧй вӧр дорын.
— Сідзкӧ, и мамӧс?
— Да, Катерина Ивановна, и сійӧс, и Манитӧ, и Марфаӧс менсьым… ставнысӧ.
Менӧ заводитлісны жӧ мӧдӧдны, да сэсся эновтісны.
Колӧ чайтны — та вӧсна…— Сійӧ вӧрӧдыштіс пу коксӧ.
— И кытчӧ — оз тӧдны?
— Оз.
Кор нуӧдісны найӧс, фельдфебельыс шуис: «Ті онӧ кывзысьӧй — найӧс лыйлам».
Тайӧ сійӧ, сволочыд, челядь йылысь да пӧрысьяс йылысь шуис.
«Да кытчӧдз нӧ тайӧ тадзсӧ лоӧ?»— шога думыштіс Катя.
— А Даша?
— Кутшӧм Даша?
— Лобова.
— Абу ӧмӧй отрядын сійӧ?— чуймис Филипп.
Катя дыр чӧв оліс, вӧрӧдіс волыс йылын ӧшалысь веськыд ки чуньяссӧ, сэсся юаліс:
— Сідзкӧ, эз волы?
— Эз, Катерина Ивановна…
Дедыс сідзи и кулі — эз вермы виччысьнысӧ.
Катя пуксис пужйӧн едждӧдӧм мыр вылӧ.
Сьӧкыд вӧлі сьӧлӧм вылас.
Сэтшӧм сьӧкыд!..
Дона сувтіс тӧрытъя победаыс.
Дас ӧти шой ӧні куйлӧны пемыд вӧрын нюр мӧдар бокас:
Озеров, Нюра Баркова, Лебяжӧй хуторысь старик, вит колхозница да карса куим комсомолка.
Виӧмъяс кындзи, дас нёль морт сьӧкыда ранитчӧмъяс, и на пӧвстын Саша, Женялӧн батьыс…
Куйлӧны найӧ восьса енэж улын вирӧссьӧм курткаяс, плащьяс вылын да кывзӧны Елена Барковалысь шуштӧм лыддьӧдлӧмсӧ.
Сійӧ ещӧ батьыслӧн страшнӧй смерть йылысь юӧр бӧрын на куйліс бура дыр биависьӧмӧн, а ӧні дзикӧдз вежӧрнас торксис.
Сійӧ некодӧс оз сибӧд кулӧм чойыс дінӧ, баййӧдлӧ сійӧс кияс вылас кагаӧс моз да сьылӧ.
Воши Даша.
Некод оз тӧд, кытчӧ нуисны мамсӧ, Маняӧс.
Шурка да Витька ӧтнаныс сутшкасьысь сутуга сайын.
Кытчӧдз нӧ мучитчынысӧ?
Кӧні помыс?
Филипп шыбитіс муӧ кӧстыльсӧ да пуксис сы вылӧ.
Вӧр пемыдас пора, быттьӧ бӧрдігтырйи, горзіс кутшӧмкӧ лэбач.
Бокын кыліс Волгалӧн жугыля сёлькӧдчӧмыс.
— А мый тэ думайтан вӧчны, Филипп?
— Та йылысь ме, Катерина Ивановна, век и думайта,— волнуйтчӧмысла сійӧ эз казяв, кыдзи босьтіс да, ёна топӧдліс Катялысь кисӧ.
— Васька кӧ нин менам тіян дорын, то ме…
Босьтӧй ас дінаныд, мый вылӧ кӧ шогма…
Ог ло лишнӧйӧн.
— Он ло,— думыштчӧмӧн шуис Катя.
Сійӧ висьталіс Филипплы, кыдзи сылы аддзыны отряд, да прӧщайтчис.
Катя муніс ньӧжйӧ — мешайтіс ранитчӧм кокыс.
Да и тэрмасьнысӧ торъя вӧлі нинӧмла: Марусялы да Женялы, сы арталӧмъяс серти, колӧ вӧлі локны Глаша поляна вылӧ сӧмын асъядорыс.
Вӧрыс сулаліс лӧня жӧ, быттьӧ кыйӧдчис, а кор пӧльыштліс тӧв, гӧгӧр кыліс пуяслӧн шувгӧм, да пуясыс быттьӧ вӧрзьӧдчылісны места вывсьыныс: здук — и тӧлыс шутёвтӧмӧн мунліс ылӧ, а пожӧмъяс дыр на лайкйӧдлісны ассьыныс лыс лапъяссӧ, быттьӧ грӧзитісны кодлыкӧ.
Мам, Маня, Даша…
Тӧрытъя страшнӧй бойлӧн серпасъяс…
Ставыс тайӧ кыптіс мӧвпъясын, дзугсис, сэсся вешйис бокӧ, и синъяс водзын — кымынӧдысь нин!— сувтіс выль эрд, а сэні — гуавтӧм на шойяс: кӧдзыдӧсь, кынӧсь…
Оз позь вӧлі думыштны аслыд да ещӧ нин гӧгӧрвоны, мый тайӧ вӧрын некор нин оз кутны горавны налӧн рӧднӧй гӧлӧсъясыс.
Кажитчис, и лолалӧмыс, и гӧлӧсъясыс налӧн — со танӧсь, гӧгӧрын, эз бырны тайӧ сир дука сынӧдсьыс.
Ольшанскӧй туй дорӧ петӧм бӧрын Катя кыліс неылысь боксьыс шуракылӧм да пондіс кывзысьны.
Кустъяс вӧрыштісны, павтыртчисны, и Катя аддзис Марусяӧс.
Кулагиналысь чужӧмсӧ вӧлі кӧрталӧма бинтӧн: тӧрытъя бойын пуля сылысь парсыштӧма чужӧмсӧ.
Смоль сьӧд синъясас вӧлі тыдалӧ и радлун и повзьӧм.
— Катюша, сэні засада!— горӧдіс сійӧ да котӧрӧн шыбитчис пӧдругаыслы сьылі вылас.— Кутшӧм ме рад, мый паныдасим!
Локтам Женякӧд, видзӧдам — биторъяс.
Кывзысьыштім — вашкӧдчӧны…
Немечьяс!
— А Женя?
— Вӧр дорын, Большӧй Дрогали дінын.
Ми сыкӧд тадзи сёрнитчим: ме — тані, а сійӧ — сэтчӧ; шуам, тэ кӧ локтін Большӧй Дрогали дорсянь…
Сулалі да тіралі: а мый лоӧ, тэ кӧ Жуковола дорсянь воан?
Но, ӧні…
— Ставыс бур,— помаліс сы пыдди Катя, а ачыс думайтіс: «Коді выдайтіс?»
«Дашка!— сотыштіс юрсӧ мӧвп.— Сюри немечьяслы, эз терпит пыткаяссӧ да… вайӧдіс немечьясӧс».
Сьӧлӧмыс сылӧн паныд сувтіс: «Эз!
Комсомолка!
Ӧти сиктысьӧсь!
Суседка!..»
Но вежӧрыс кӧдзыда вайӧдаліс ассьыс сьӧкыд доводъяс: «Муніс, бӧр эз лок, сы бӧрын вӧлі выдайтӧма отрядсӧ да Глашалысь поляна.
А коді отрядын, Зиминысь кындзи, тӧдіс, мый тайӧ Полинаыс — осведомительяскӧд аддзӧдчыланін?
Сӧмын Даша…
Ӧтчыд сійӧ ветліс сэтчӧ сылӧн, Катялӧн, тшӧктӧм серти.
— Мучитча ме, Катюша,— нервнӧя чуньяссӧ чабралігтырйи вашнитіс Маруся.— Отряд вылӧ налёт да засада…
Ме…
Тайӧ ме, тыдалӧ, след вылас туйдӧді,— гӧлӧсыс сылӧн ори.— Ме бӧрся следитісны Глаша полянаӧдз, а сэсся… тэ бӧрся…
— Тэнад нӧ эмӧсь подувъяс тадзсӧ думайтны?
— Эмӧсь, Катюша.
Менӧ аддзылісны, кор ме вӧрас пыри…
И кор вӧрӧд муні, ӧтчыд кажитчис, быттьӧ ме бӧрся кодкӧ мунӧ.
Катя морӧсын пӧся ыпмуні ӧтпырйӧ кык чувство — радлун да яндысьӧм: радлуныс сы вӧсна, мый Даша вылӧ подозревайтӧмыс вот-вот вермис бырны, да яндысьӧм сыысь, мый сэтшӧм лёктор думыштіс пӧдругаыс вылӧ, кор эз вӧвны некутшӧм веськыд доказательствояс.
Катя кватитіс Марусяӧс пельпомӧдыс.
— Коді аддзыліс тэнӧ?
— Стребулаевъяс… Тимофей пиыскӧд.
Катя сомневайтчӧмӧн довкйӧдлыштіс юрнас, да Маруся пыдісянь ышловзис, быттьӧ шыбитіс ас вывсьыс зэв сьӧкыд из.
— Чайтан, эз вермыны найӧ?
— <ns>Э-эз</ns>… Тимофей вӧсна медась пӧшти ручайтчыны.
Ог тӧд, кыдзи сійӧ, пытайтны кӧ кутасны…
А ас вӧляысь…
Морт, коді сэтшӧма радейтӧ му…
Лун и вой коллявліс му вылын…
Эз, Манечка…
А пиыс сылӧн?
— Чукля кока сэтшӧм…
Стёпкаӧн ставыс шуӧны.
— Ог тӧд.
Катя бергӧдчис да вештіс пожӧм лапъяссӧ.
— Тэ висьталін Женялы, мыйла кори?
— Мый тшӧктін — висьталі.
— Ладнӧ.
Мунам сы дінӧ.
Винтовка стволыс крукасис увйӧ, да Катя копыртчис.
Водзӧ муныштӧм бӧрын видзӧдліс бӧрас ланьтӧм пӧдругаыс вылӧ.
— Мый выльыс кывсьӧ?
Аддзысьлін кодкӧдкӧ?
— Эг, эг удит.
Женясянь кывлі: тӧрыт, кор ми косясим, немечьяс заставитӧмаӧсь йӧзсӧ кыскавны пос дорӧ стройматериалъяс.
— Вӧвъяс вайӧмаӧсь?
— Абу.
Ас выланыс.
— Кыдзи ас выланыс?
— Ас выланыс — нывбабаяс, старикъяс…
Доддялӧны найӧс вӧвъясӧс моз, да найӧ кыскалӧны…
Кодъяс усялӧны, найӧс лыйлӧны…
Ме ачым аддзылі туйяс вылысь шойяссӧ.
Став выланыс — пӧвторъяс, а пӧвторъяс вылас гижӧма: «Кывзі партизанъяслысь».
Катя кунис синъяссӧ, мыйвынсьыс курччис пиньяссӧ, медым дугӧдны кӧдзыд йирмӧгсӧ, коді друг пондіс треситны сылысь став тушасӧ, но сылӧн нервъясыс, кодъяс вӧлі дзикӧдз зэлалӧмаӧсь бӧръя лунъясас, эз выдержитны.
— <ns>Зве-ерьяс</ns>!..— Катя пуксис муас, тупкис чужӧмсӧ кияснас.
Маруся видзӧдіс сыркъялысь пӧдругаыс вылӧ да чувствуйтіс, мый гӧтов асьсӧ мустӧмтны: кымынысь Катя сылы сетліс отсӧг медся сьӧкыд здукъясӧ, пӧшти смерть кабырысь нетшыштліс, бергӧдліс олӧмӧ, а вот сійӧ оз вермы,— дзик вынтӧм, сулалӧ муса пӧдругаыслӧн ыджыд шог водзын, оз тӧд, кыдзи успокоитны сійӧс.
Сійӧ пидзӧсчанясис Катякӧд орччӧн.
— Катюша…
Катя водзӧ сыркъяліс-бӧрдіс.
— Вӧтӧн аддзылі ме… Федяӧс…
Катя дрӧгмуніс.
— Мый Федя?— юаліс сійӧ да босьтіс кияссӧ чужӧм бердсьыс.
— Аддзылі, быттьӧ ми Певек освобождайтім… быттьӧ… быттьӧ танкысь петіс Федя да юаліс…
— Тэ тайӧс ӧні думыштін, Маруся?
Ли ӧти синъясысь Маруся эз аддзывлы сы мында шог, и сылӧн эз тырмы выныс пӧръявнысӧ.
— Прӧстит, Катюша, ме…
Прӧстит!
Катя сывйыштіс Марусяӧс.
— Некор, Марусенька… Федя йылысь… мекӧд… некор сёрнитны оз ков.
Вӧрыс немвиччысьтӧг югдіс: шонді югӧръясыс, пуяссӧ быттьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вешталӧмӧн, мӧдісны котӧртны кын му кузя, коді вӧлі вевттьысьыштӧма дзор пужйӧн.
Югъялісны чераньвезъяс.
Найӧ кывтісны сынӧдті, ӧшалісны пуяс вылын, куйлісны му вылын да вӧліны мамыслӧн юрсиыс кодьӧсь.
«Кытчӧ нуисны?— думайтіс Катя.— Гашкӧ, вӧв пыдди жӧ уджалӧ?»
— Манечка, кутшӧм гӧгӧр сьӧд да сэтшӧм кӧдзыд, быттьӧ кӧзӧда кӧбрегын.
Мунам!
Кор найӧ пырисны вӧрӧ, коді нюжаліс Большӧй Дрогали полустанокӧдз, пужйыс коли сӧмын кӧнсюрӧ гож сайын; шонді водзас муыс вӧлі вазьӧма да лолаліс гудыр руӧн, но сынӧдыс важмоз вӧлі зэв кӧдзыд, сьӧкыд лолавнытӧ.
Женя сулаліс вӧр дорас да, пу бердӧ ляскысьӧмӧн, видзӧдіс полустанок вылӧ.
— Тӧрытъя моз жӧ,— нурбыльтіс сійӧ.
Катя видзӧдліс бинокльӧн да аддзис киссьӧм полустанок дорӧ чукӧртчӧм старикъясӧс, нывбабаясӧс да подростокъясӧс.
Сійӧ ньӧжйӧник водзлань нуӧдіс бинокльсӧ, да сы синъяс водзын тыдовтчисны уваровосалӧн, покатнӧйсалӧн, жуковосалӧн, дрогалисалӧн тӧдса чужӧмъяс…
Неылысь кӧрттуй стрелкасянь аддзис Лебяжӧй хуторсаясӧс, тётя Нюшаӧс, Семён Курагинӧс…
Ставыс полустанокын вӧлі, навернӧ, куимсё морт сайӧ.
Кӧдзыда югъялыштісны салдатъяслӧн штыкъясыс да каскаясыс.
Шлагбаумсянь шуйгаладорас, тупикын, торйӧн-торйӧн сулалісны цемент бӧчкаяса, рельс кусӧкъяса, двутаврӧвӧй балкаяса да мукӧд стрӧитчан материалъяс тыра платформаяс.
— Ещӧ,— ньӧжйӧник шуис Женя.— Видзӧдлы, Катюша, туй вылас.
Со веськыдвылас…
Катя вештыштіс бинокльсӧ, да киыс сылӧн пондіс дрӧжжитны: полустанок дінӧ локтісны ожерелкиса.
Мунісны найӧ шатлалігтырйи, код юра йӧз моз, быттьӧ налӧн кок уланыс эз вӧв чорыд му, а мыйкӧ неустойчивӧй, кывтысь корабльлӧн палуба кодь.
Лолалісны сьӧкыда — тайӧ вӧлі тыдалӧ еджыд ру сертиыс, коді петіс найӧ вомъясысь.
Ӧтар-мӧдар бокъясӧдыс мунісны салдатъяс, водзвылас — кыз фельдфебель.
Сійӧ бульдог моз вӧрӧдіс черлыяссӧ, тыдалӧ, командуйтіс, руыс сы вомысь петавліс оръясьӧмӧн.
Со вуджӧртісны и вошины чужӧмъясыс Лукерья Лобовалӧн, Марфа Силовалӧн, Манялӧн…
Мамыс оз вӧлі тыдав.
Фельдфебель сувтіс, нюжӧдіс кисӧ йӧз чукӧрлань, коді сулаліс полустанок развалинаяс вылын, сы вомысь куимысь пуркнитіс ру, да ожерелкиса мӧдісны котӧртны.
Ӧти нывбаба уси.
Куим салдат лэптісны винтовкаяссӧ.
Нывбаба чеччис, бергӧдчис вӧрлань чужӧмӧн, и бинокльыс уси Катя киысь.
— Мамӧ!
Дас ӧкмысӧд глава
Ӧддзӧдчӧм вывсьыс Василиса Прокофьевна зурасис йӧз чукӧрӧ да муртса вермис кутчысьны кок йылас.
Сысянь ӧтарладорас сулаліс кӧрталӧм чужӧма омӧлик нывбаба, мӧдарладорас — тётя Нюша да ватнӧй стежитӧм курткаа Семён Курагин; курткасьыс няйт ватаыс ӧшаліс клӧкъясӧн.
Курепинлӧн чужӧмыс вӧлі лимон кодь виж, синъяссьыс петіс синва.
«Со кутшӧма дзормӧма»,— тётя Нюша вылӧ видзӧдлӧм бӧрын думыштіс Василиса Прокофьевна.
Мӧдыс бӧрддзис.
— Менсьым Ванютаӧс, донаӧй, танкъясӧн…
И нинӧм сыысь эз коль… дзик нинӧм.
— Терпитыштам, Нюша, терпитыштам,— век на лов тырӧмӧн шӧпнитіс Василиса Прокофьевна.— И тэ тані, Семён?
— Тані,— шуис Семён. Пиньясыс сылӧн таркакылісны.— Лихорадка менам, Прокофьевна…
Эсійӧ самӧй малярияыс…
Ӧд видзӧдтӧ, вольпась вылысь чеччӧдісны, сӧкъятшакыд!
На дінӧ сувтіс бульдог чужӧма фельдфебель, коді вайӧдіс татчӧ ожерелкисаӧс, да найӧ ланьтісны.
Василиса Прокофьевна матыстчис кӧрттуй стрелка дорӧ, мыджсис сы вылӧ кинас — кокъясыс эз кутны сэтшӧм ёна дрӧжжитны.
— …Ӧні, кор немецкӧй войска пӧшти ставнас босьтісны Мӧскуа, быдсяма водзсасьӧм дзик весь…— кыліс рупорын чорыд гӧлӧс.
Василиса Прокофьевна дрӧгмуніс: «Гашкӧ, мыйкӧ Катя йылысь?»
«Абу!» — Сійӧ бергӧдчис рупорысь мӧдарӧ да видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ, корсис Майяӧс.
Мыйлакӧ медся войдӧр сылы син улас усины эз чужӧмъяс, кодъяс пӧвстын вӧліны уна тӧдсаяс, а паськӧм: чышъянъяс, шапкаяс — ставыс тайӧ вӧлі ёна киссьӧма, быттьӧ татчӧ чукӧртӧмаӧсь став свет вывсьыс медбӧръя пӧрысьяссӧ.
«Тыдалӧ, ставнысӧ кушӧдз куштӧмаӧсь, а ӧні со и лолӧдз сибӧдчӧны: сідзжӧ, тыдалӧ, чайтӧны сыысь киссьӧм лопоть вӧчны.
Дыдгӧны, проклятӧйясыд, радио пыр, радлӧны…»
Фельдфебель дӧвӧльпырысь чӧвтліс синъяссӧ йӧз чукӧр вылӧ, пуктіс кияссӧ мыш саяс да муніс водзӧ платформаяслань.
Тётя Нюша полігтырйи матыстчис Василиса Прокофьевна дінӧ да вӧрзьӧдіс сылысь кисӧ.
— Тӧда… абу лӧсьыд: немечьяслы уджавны ыджыд грек дорысь омӧльджык.
А вынъяс абуӧсь водзсасьны — мам сьӧлӧмӧ найӧ кучкӧны.
Прокофьевна, кӧть мужиклӧн кодь менам гӧлӧсӧй, а збыльвылӧсӧ, тӧдан, ме прӧстӧй баба.
Оз судзсьыны менам вынъяс, медым кыкӧс ӧтпырйӧ… смерть вылӧ ыстыны.
Сійӧ сулаліс пӧрысь да кутшӧмкӧ коньӧр кодь; чужӧм вылас сылӧн вӧлі полӧм да шӧйӧвошӧм.
Гӧгӧр кылісны сочувствуйтана гӧлӧсъяс.
— Позьӧ и челядьӧс видзны и позорӧн не лякӧсьтны асьтӧ,— сурова шуис Василиса Прокофьевна.
Сійӧ кӧдзыда видзӧдліс сы вылӧ шӧйӧвошӧмӧн видзӧдысь йӧз вылӧ.
— Позьӧ, землякъяс!
Шуис — да кывзыштіс.
Керӧс горулын пыр содіс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс шум.
Со бура кутісны кывны горзӧм шыяс, нывбабаяслӧн бӧрдӧм, телегаяслӧн дзуртӧм.
Йӧз чукӧрын кыліс шӧпкӧдчӧм:
— Локтӧны…
Керӧсын тыдовтчисны старик да кык нывбаба.
Старик киняувъясысь чурвидзисны телега вож помъяс, нывбабаяс вӧлі кутчысьӧмаӧсь гезъясӧ.
Керӧсыс вӧлі сэтшӧм крут, мый морт и тыртӧгыс сьӧкыдпырысь кайліс сэтчӧ; вӧвъясӧн сійӧс пырджык кытшовтлісны, машинаяс кайлісны сы вылӧ ӧддзӧдчӧмӧн.
Август Зюсмильх, коді юрнуӧдіс конвойнас, котӧртіс водзвылас да, револьвернас ӧвтчигтырйи, мыйкӧ горӧдіс.
Телегаӧ доддялӧм «тройка» улӧджык копыртіс юръяссӧ.
Медбӧрын йӧзлӧн кӧмтӧм кокъясыс тувччисны керӧс йылӧ, тыдовтчисны телегалӧн водз кӧлесаясыс, да йӧз чукӧрӧдз кыліс лейтенантлӧн горӧдӧм:
— <deu>Фор</deu>!
Старик да нывбабаяс котӧрӧн уськӧдчисны лэптӧм шлагбаум увдорӧ, ас бӧрсяыс таркӧдчысь телегасӧ кыскигтырйи, а керӧс йылын тыдовтчис копыртӧм юръяса выль «тройка» — кык нывбаба да ар дас куима зонка.
Василиса Прокофьевна сулаліс, быттьӧ вӧтын.
Дзор юрсиыс вӧлі лэччӧма синъяс вылас да пӧшти тупкис найӧс.
Нывбабаяс да детинка бауасьӧмӧн кавшасисны керӧс йылӧ.
— <deu>Фор</deu>!— горӧдіс Зюсмильх.
Но детинка шатовмуні, «кӧреннӧй» нывбабаыс кватитіс гезсӧ, медым кутчысьны кок йылас — телегаыс кыскис бӧрӧ.
Нывбаба горӧдіс да уси пидзӧсчань вылас, сы бӧрся — мӧдыс…
Телегалӧн водз кӧлесаясыс саялісны керӧс горулас, да найӧ куимнанныс, гезъясӧ дзугсьӧмӧн, гӧгыльтчисны увлань.
Зюсмильх гораа серӧктіс, сэсся зымкнитіс кокнас, да полустанокӧдз кыліс сылӧн скӧр да дженьыдик горӧдӧм, быттьӧ понлӧн увтыштӧм:
— <deu>Ауф</deu>!*
* — Чеччӧй!
Медым бурджыка аддзыны, фельдфебель кайис платформа буфер вылӧ, веськӧдіс ассьыс зэв ыджыд тушасӧ да, радысла чирзігтыр, гораа швачкис кипыдӧсъяснас госа лядьвейясас.
йӧз чукӧр видзӧдіс: лейтенант витіс револьвернас увлань.
— Бабаяс, господьӧй, енмӧй!— горӧдіс кӧртӧда чужӧма косіник нывбаба.
— <deu>Айн… цвай… драй… Ауф</deu>!
Кылӧ вӧлі, кыдзи дзуртышталігтырйи качайтчисны шлагбаум дорын быдмысь кыдзьяслӧн куш увъясыс.
Лыйӧм шыыс вӧлі ёна гортӧмджык сы серти, кутшӧмӧс виччысис Василиса Прокофьевна, сійӧ кажитчис быд лунсяӧн, быттьӧ плетьӧн кучкӧм шы.
Зюсмильх сюйис револьверсӧ кобураас да, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн, пондіс ветлӧдлыны керӧс йывтіыс да частӧ видзӧдлывліс увлань.
Фельдфебель чеччыштіс платформа вылысь, котӧртіс керӧслань да, йӧз чукӧр вылӧ индігмоз, мыйкӧ шуис.
Лейтенант довкнитіс юрнас.
Любӧпырысь кияссӧ ниртігтырйи фельдфебель бӧр локтіс йӧз чукӧр дінӧ да, вежньӧдлӧм роч кывъяссӧ немеч кывъяскӧд гудралӧмӧн, висьталіс, мый «роч порсьясӧс», кодъяс отсалӧны партизанъяслы, мӧд ногӧн кӧ оз висьтавны, кытчӧ дзебӧмаӧсь вӧвъяссӧ, некутшӧм жалитӧм оз вермы лоны, но найӧ, немечьяс, фронт вывсянь бур юӧръяс вӧсна дасьӧсь талун лоны неуна бурджыкӧн.
Рочьяс, кыдзи тӧдса, радейтӧны отсавны мӧда-мӧдыслы.
Тайӧ налы мыйкӧ праздник кодь.
Лейтенант господин Август Зюсмильх сӧгласитчӧ сетны позянлун татшӧм праздникыслы.
Найӧ, кодъяс кыскӧны телегаяссӧ, сэтшӧма мудзисны, мый оз вермыны кайны керӧс йылӧ.
Мед жӧ найӧ, кодъяс сулалӧны перрон вылын, кокньӧдасны налы уджсӧ.
Господин лейтенант тайӧс разрешайтӧ!
Василиса Прокофьевна видзӧдіс муӧ, а сьӧлӧмыс ӧзйис-ыпъяліс доймӧмысла да скӧрысла.
— Марш!— кыліс сійӧ фельдфебельлысь гӧлӧссӧ да чувствуйтіс, кыдзи йӧзыс чӧла мӧдӧдчисны да сы гӧгӧр некод эз кут кольны.
— <deu>Фор</deu>!
— Мамӧ!— тревожитчӧмӧн горӧдіс Маня, коді сулаліс платформасянь неылын.
Василиса Прокофьевна видзӧдліс сы вылӧ да стрӧга шуис:
— Локта!
Платформаяс весьтын ӧшаліс вӧрзьӧдӧм цемент бӧчкаясысь кыпалӧм вижоват бус.
Тронякылісны муӧ шыблалігӧн рельс кусӧкъяс.
Немечьяс асьныс индалісны, кодлы да мый нуны.
Маня да тётя Нюша гӧгыльтісны цемент бӧчка.
Василиса Прокофьевналы да Семён Курагинлы сетісны двутаврӧвӧй балка.
Кор найӧ воисны керӧс дорӧдз, кокъясыс налӧн тіралісны, а пельпомъясыс сэтшӧма доймисны, быттьӧ балкаыс чегис лыяссӧ.
— Шойччыштам, Прокофьевна,— шуис Семён.
Найӧ шыбитісны балкасӧ муӧ.
Тасянь тыдаліс став увтасыс: туй кузя нюжӧдчӧмаӧсь уна телегаяс, и быдӧнӧс вӧлі кыскӧны кык да куим колхозник.
Доддялӧмаяс вылысь синсӧ вештыны зілиг йӧз пукалісны найӧ телегаяс вылӧ балкаяс, рельсъяс, цемент бӧчкаяс.
Сынӧдыс дрӧжжитіс шога горӧдлӧмъясысь да бӧрдӧмысь.
Самӧй керӧс горувсьыс Василиса Прокофьевна аддзис ассьыс нывсӧ да тётя Нюшаӧс: Маня сулаліс телега дорын, кисьыс цемент пыркӧдігтырйи, а тётя Нюша, тайӧ телегаас доддялӧм рыжӧй тошка стариклы, олӧма нин нывбабалы да ар дас сизима нывлы кокъяс улас уськӧдчӧмӧн, синвасӧ ньылалігтырйи, шуаліс:
— Ёртъяс, энӧ скӧралӧй миян вылӧ!
Ті невӧлитӧм йӧз, и ми, донаясӧй, ми…
Мамлысь сьӧлӧм ловъя вывсьыс нетшкӧны…
— Тӧдам,— сурова шуис старик.
Кор Василиса Прокофьевна прамӧйджыка видзӧдліс мукӧдъяс вылӧ, сійӧ казяліс, мын телегаясӧ унджык доддялӧм йӧзыс эз видзӧдны сы вылӧ, мый пукталӧны налы телегаясас, а ставныс видзӧдісны ӧтилаӧ.
Первойсӧ сылы кажитчис, мый ставныс найӧ видзӧдӧны сы вылӧ.
«Думайтӧны, кӧнкӧ: Катялӧн мамыс мунӧма предательство вылӧ!»
Тайӧ мӧвпсьыс сотыштіс сійӧс биӧн моз, да сійӧ кутіс чувствуйтны: абу сылӧн вынъяс кутчысьны, горӧдас ӧні ставыслы вот тайӧ нӧрыс нывсяньыс — яндзим сылы, коді думайтӧ, мый сійӧ, Чайкалӧн мамыс, вермас мунны предательство вылӧ.
Да, локтіс стрӧитны тайӧ проклятӧй поссӧ, да кутас сідз сійӧс стрӧитны, мый немечьяс оз зэв радлыны кутны сы удж вылӧ.
И став мукӧдсӧ кутас чуксавны таӧ жӧ — кыті не вӧчны помӧдз, кыті жугӧдыштны, кыті пилитыштны.
Мунны кутас первой немецкӧй поезд и купайтчас роч Волга-матушкаын, тӧдмалас, джуджыд сійӧ али ляпкыд.
Со мыйла воис Василиса Волгина тайӧ нӧрыс вылас.
И не сӧмын та вӧсна: колӧ жӧ сылы ассьыс нывсӧ корсьны.
Оз верит сійӧ немечьяс сӧрӧмлы, мый виисны Чайкаӧс тӧрытъя бойын…
Оз вермы Катя кувны!
Мам сьӧлӧмтӧ некор он пӧръяв, сійӧ тӧдӧ: тані сійӧ, со тайӧ вӧръясас!
Немечьяс став йӧзсӧ вӧтлӧны татчӧ пос стрӧитны, а кӧні став йӧзыс, сэтчӧ и Катя локтас.
Непременнӧ локтас!
Паныдасясны найӧ, кутчысьласны, сёрнитыштасны, и мый дона нылыс сӧветуйтас, сійӧс и пондас вӧчны пӧрысь мамыс.
А мам сьӧлӧм кӧ пӧръялӧ, збыльысь кӧ кырнышъяс кокалісны гулюӧс, сэки аддзыласны гаж, проклятӧйяс.
Ставыс тайӧ ӧтпырйӧ ыпнитіс Василиса Прокофьевналӧн сьӧлӧмас и юрас.
— Яндзим!— горӧдіс сійӧ, ставнас дрӧжжитігтырйи, да тшӧкмуні гӧгӧрвоӧм бӧрас: нинӧм тайӧс оз позь вӧлі висьтавны.
Гордӧя веськӧдчӧмӧн Василиса Прокофьевна воськовтіс водзӧ да бара сувтіс: сійӧ казяліс, мый оз сы вылӧ видзӧдны йӧзыс.
Кыдз пу улын, коді ӧткӧн быдмис нӧрыс подулын, куйліс детинкалӧн шой.
Зюсмильхлӧн пуляыс веськалӧма сылы кӧсичаас.
Ранасьыс пыр на визувтіс вир.
Чукӧрын сулалысь салдатъяс интересӧн видзӧдісны ефрейтор-эсесовец вылӧ, коді шойыслысь юрсӧ сюйис кыдз пуын ӧшалысь петляӧ.
Виӧм детинка морӧсӧ вӧлі ӧшӧдӧма гижӧда фанернӧй лист.
Василиса Прокофьевнаӧс век на треситіс став тушатырнас. Дрӧжжитӧмысь кутчысьны весь зілиг сійӧ лыддис:
«Энӧ вунӧдӧй!
Татшӧм капут ставлы, коді пондас кывзысьны партизанъяслысь».
— Но?— кыліс сы мышкын чилӧстӧм.
Василиса Прокофьевна шатовмуні, и фельдфебель ӧддзӧдчӧмӧн кучкис Семёнлы чужӧмас.
— Нуам,— ойӧстіс Семён да сьӧкыда чеччис муысь.
первой телегасӧ найӧ прӧйдитісны, мӧд дорас сувтыштісны.
— <deu>Вайтер</deu>!*— горӧдіс на бӧрся видзӧдысь фельдфебель.
* — Водзӧ!
Василиса Прокофьевна эз тӧд тайӧ кывсӧ, но тӧдіс нин: немечьяс кӧ горзӧны, сідзкӧ сійӧ вӧчӧ оз сійӧс, мый тшӧктӧны.
— Водзӧ, Семён?— юаліс сійӧ пинь пырыс.
— Да гӧгӧрвоан ӧмӧй найӧс, сӧкъятшак?
Гашкӧ и водзӧ,— пӧдӧм гӧлӧсӧн, быттьӧ му увсянь, шыасис Семён.
Найӧ воисны ещӧ ӧти телега дорӧ, и бара кыліс фельдфебельлӧн гӧлӧсыс:
— <deu>Вайтер</deu>!
Найӧ прӧйдитісны вит ли квайт телега, а пельясын пыр кыліс:
— <deu>Вайтер! Вайтер</deu>!
Тайӧ кывсӧ горзісны разнӧй гӧлӧсъяс, и кыліс сійӧ водзсянь и бӧрсянь: тыдалӧ, немечьяс издевайтчӧны оз сӧмын на вылын.
— ог вермы сэсся…— ружӧктӧмӧн шуис Семён.
Василиса Прокофьевна дзикӧдз жӧ эбӧссьыс уси:
балкаыс шливдіс пельпом вывсьыс, да эз вӧв некутшӧм позянлун кутны сійӧс.
— Пуктӧй миянлы, Волгина ёрт,— кыліс нывбаба гӧлӧс.
Синваыс мешайтіс сылы аддзыны шыасьысь мортлысь чужӧмсӧ.
Сійӧ воськовтіс телегаланьыс да уси мышкас кучкӧмысь.
Чеччӧм бӧрас аскӧдыс орччӧн сійӧ аддзис Август Зюсмильхӧс.
— Сэтчӧ!— сійӧ револьвернас петкӧдліс нӧрыслань.
Рыжӧй тошка старик, нывбаба да ныв век на пессисны сэні да эз вермыны вӧрзьӧдны телегасӧ места вывсьыс, а фельдфебель кучкаліс найӧс гезйӧн да чирзіс:
— <deu>Фор</deu>!
Телега гӧгӧр чукӧртчӧм салдатъяс сералісны.
— Сэтчӧ!— бара скӧрысь шуис Зюсмильх.
Василиса Прокофьевна гӧгӧрвоис: немеч ыстӧ сійӧс йӧткыны телега.
Сійӧ лӧсьӧдыштіс чышъянсӧ да мӧдӧдчис, видзчысьӧмӧн ордйӧдаліс йӧзӧс, кодъяс шатлалігтырйи нуисны балкаяс, бӧчкаяс да ящикъяс.
Кор Василиса Прокофьевна матыстчис нӧрыс дінӧ, телегасӧ кыскисны нин пӧшти йылӧдзыс.
Морт дас вит кыскисны сійӧс вожъясӧдыс, пыкисны пельпомъяснас, кияснас, морӧснас.
Кокъясныс налӧн вильдалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ, кыдзи йи вылын.
— Го-го-го-го!— гӧрдлісны салдатъяс.
Василиса Прокофьевна мыджсьӧмӧн йӧткис телегасӧ бӧрсяньыс.
Телегаыс гӧгыльтчис бӧрӧ, и сійӧс кӧть мед мый, а колӧ вӧлі кутны, а то стариксӧ, нывбабасӧ да нывсӧ, кодъясӧс вӧлі доддялӧма вӧвъяс пыдди, шыбитіс эськӧ бӧрвыв да ӧдвакӧ нин найӧ вермасны чеччыны.
Василиса Прокофьевна не сӧмын кияснас, но и ёнтысь морӧснас мыджис телегасӧ; став тушасӧ быттьӧ кисьтіс-ны кӧдзыд ваӧн, а вомас лои кос, пӧсь, юрыс тиньгис…
Кокъясыс вильдалісны…
— Го-го-го-го!..— кыліс салдатъяслӧн гӧрдлӧм.
…Некымын минут кыскисны телегасӧ нӧрыс йылӧ, а найӧ, тайӧ некымын минутыс, кажитчисны Катялы кузь часъясӧн.
Сылӧн ки-кокыс нинӧм эз чувствуйтны и синъясыс пондісны доймыны, а кор нӧрыс дорӧ гӧгыльтісны мӧд телегасӧ, быттьӧ сукмысь ру пиын тыдовтчыштлісны тётя Нюшалӧн да Манялӧн чужӧмъясныс, и ставыс лои йӧв еджыд рӧма.
Катя лэдзис руалӧм бинокльсӧ да, сьӧкыда лолалігтырйи, бергӧдчис.
Синъяссӧ чышкалігӧн сійӧ вомдоръяссьыс кутіс чувствуйтны сов кӧр.
Видзӧдліс ки вылас,— киыс вӧлі вирӧсь.
Чуймис, но эз гӧгӧрво: мыйла, кор?
Да, тайӧ вӧлі ӧні…
Морӧссьыс ыджыд дойӧн кыптіс да вашнитӧмӧн петіс вомсьыс:
— Мамӧй тэ менам, пӧрысиникӧй!..
Женя видзӧдіс кытчӧкӧ ылӧ да аслыс казявтӧг дрӧбйыс чуньяснас кырсьтор.
Марусялӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, повзьӧм.
Киас сійӧ кутіс кык патрон.
Катя видзӧдліс аслас винтовка вылӧ: затворсӧ вӧлі перйӧма да куйліс муас.
— Тайӧ ме, Катюша,— висьтасис Маруся.— Тэ пыр винтовка кватайтін…
Ме полі — лыян, да перйи патронъяссӧ…
— Эг, эг лый эськӧ…
Оз позь!— шуис Катя, коді чувствуйтіс, мый зэв ёна мудзӧма.
И душаыс и телӧыс сэтшӧма мудзӧмаӧсь, мый эз вӧвны ни вынъяс, ни весиг вӧрзьӧдчыны кӧсйӧм.
Окота вӧлі водны лыскӧн да уль виж коръясӧн вевттьысьӧм тайӧ сылӧм му вылас, водны да куйлыны вӧрзьывтӧг, думайттӧг.
Но увтасысь пыр на важмоз кылісны немечьяслӧн серам да увтчӧм моз горзӧмъяс, старикъяслӧн ойзӧм, нывбабаяслӧн бӧрдӧм.
Ставсьыс таысь ӧзйис сьӧлӧм, пӧсь гыясӧн паськаліс став туша кузя вир.
Катя ньӧжйӧник бергӧдчис думыштчӧм Женя дінӧ.
— Ставсӧ гӧгӧр думыштін?
— Да,— дрӧгнитӧмӧн шуис мӧдыс.
— Чорыда решитчин?
— Да.
— Выдержитан?
Женя видзӧдліс сылӧн тревожитчан лӧз синъясӧ да нюммуніс.
— Пӧрысь старикъяс да висьысьяс кӧ аддзӧны вынъяс кутчысьны, то ме…— Сійӧ кусыньтіс кисӧ да шуткаӧн моз видліс мускулъяссӧ.
Сылӧн решительнӧй «да»-ысь шоныдджык лои Катялы сьӧлӧм вылас, и сэк жӧ сьӧлӧмсӧ топӧдіс дой: аслыс эськӧ мунны татшӧм делӧ вылас — сійӧ кокньыдджык, а мӧдӧдны мукӧдӧс, торъя нин найӧс, кодъясӧс став сьӧлӧмнад радейтан…
Да сэтчӧ жӧ сэтшӧм здукӧ, кыдзи ӧні…
Сійӧ кутліс украинкаӧс, да найӧ чӧв сулалісны увтассянь кылысь шумсӧ кывзігтыр.
Пыр ёнджыка сукмис гӧгӧр шуштӧм пемыдыс.
Ӧні тайӧ пемыдас мунас Женя да, гашкӧ, бӧрсӧ оз нин волы, кыдзи эз воны Федя, Танечка…
Но тадзи колӧ.
— Вот, Женечка, делӧыс сэтшӧм…
Прӧступитчан кӧ, не сӧмын аслыд тэныд омӧль лоӧ, но и налы,— сійӧ индіс кинас увтаслань.— Спаситны колӧ ставнысӧ.
Гӧгӧрвоан?..
Ставыс ӧні тэнад кужӧм сайын.
— Тӧда,— шуис Женя да бара нюммуніс.— Ме абу кӧвдум…
Ачым немечьяслы кыв выланыс ог пуксьы, медым сьылыштны.
Но, а мыйкӧ кӧ…— чужӧмыс сылӧн лои зумышӧн,— оз кӧ во тэӧдз ме йылысь юӧртор, всё равно тӧд: Женька помӧдз кутчысис, кыдзи комсомолка.
Лукавӧй нюм югнитіс сы синъясын.
— Оз ковмы тэныд, секретарь ёрт, война бӧрын шуны: видзим ми комсомольскӧй честь — быд боксянь сӧстӧм, ӧти пятно кындзи, а тайӧ пятноыс — Женька Омельченко: колӧ вӧлі помӧдз кутчысьны, а сійӧ, подлюгаыд, смерть вылӧ вӧзйысис.
— Но, мыйла кулӧм йылысь?— чукыртчыліс Катя.
Женя бурпырысь серӧктіс.
— Тайӧ ме сідз… официальнӧя сёрнитӧм могысь.— И волнуйтчӧмӧн содтіс:— Эн пов, Чайка, ог подведит!
Катя гӧгӧрвоис, мый пӧдругаыс шутитӧ сы вӧсна, медым успокоитны сійӧс, да сьӧлӧмсяньыс шуис:
— Ме тайӧс тӧда, Женечка…
Ог та йылысь ме…
Асьтӧ видз…
Найӧс — сідзжӧ…
— Ог подведит,— бара шуис Женя да мӧдӧдчис.
— Менам мамлы висьтав: регыд аддзысям.
— Ладнӧ.
Шальӧн гартчӧмӧн Женя петіс вӧрысь да мӧдӧдчис трӧпа кузя.
Сійӧ вӧлі матын нин полустаноксянь, кор сійӧс казялісны.
Кык салдат быйкнитісны телега сайысь да уськӧдчисны сылы паныд.
Женя сувтіс да сетчис налы водзсасьтӧг.
Катя дугдывтӧг видзӧдіс сы вылӧ бинокльӧн.
…Первой телегаыс, кодӧс кыскис мамыс, вӧлі нин полустанок саяс, а Женя сулаліс увтасінын офицер водзын да мыйкӧ висьталіс лабутнӧя кияснас шевкйӧдлӧмӧн.
Офицер ӧвтыштіс кинас.
Мыйкӧ дыра кежлӧ пӧдругаыс вошлі йӧз чукӧрӧ.
Сэсся аддзис сійӧс самӧй нӧрыс дінысь, кытчӧ кыскисны ӧчереднӧй телега.
Аддзис, кыдзи Женя мунігмозыс мыджис телегасӧ аслас ён пельпомнас, да, бинокльсӧ лэдзӧм бӧрын, вашнитіс:
— Тадзи бурджык, веськыда пос вылӧ мунӧм дорысь… абу сэтшӧм ӧпаснӧ…
Син вылас сылы уси вирӧссьӧм киыс.
Сійӧ чышкыштіс вирсӧ, да ки вылас зэв бура кутісны тӧдчыны пиньтуйяс.
Пиньясыс, тыдалӧ, пыралӧмаӧсь пыдӧ: вирыс пыр на сӧдзтысис.
Эз, сійӧ эськӧ эз лый… оз позь, торкис эськӧ Женялы…
И сылы ковмис эськӧ талун мунны веськыда пос вылӧ: нюжмасьны оз позь ни ӧти здук.
Та йылысь пыр сійӧ помнитіс, а вот кыдзи кисӧ ассьыс курччис да кыдзи Маруся патронъяссӧ перйис — оз помнит.
«Абу лӧсьыд.
Оз позь тадзи вунӧдчыны…»
Кызьӧд глава
Фон Ридлерлы лои гӧгӧрвоана, мый партизанъяс решитӧмаӧсь топӧдны строительствосӧ тискиӧ.
Он кӧ бырӧд отрядсӧ, то партизанъяс быд здукӧ вермасны вӧчны тӧдчана ударъяс.
— Лыддьӧй медбӧръя фразасӧ, — тшӧктіс сійӧ секретарыслы.
— «Йӧзӧс, кодъяс йылысь лоӧ стӧч тӧдмалӧма, мын найӧ вермисны выполнитны приказ да эз выполнитны, лоӧ лыйлӧма семьяясыскӧд».
— Секретарыс сюйліс перӧсӧ чернила дозйӧ да юалана видзӧдліс шеф вылас.
Ридлер барабанитіс чуньяснас пызанӧ.
Танкъяс да виселицаяс бӧрын лыйлӧмыд ӧдвакӧ отсалас ёнджыка.
Гашкӧ, тайӧ порсьясыскӧд колӧ нуӧдны «плеть да преник» политика?
Некод оз курччы «прениксӧ» — мед: ставыс кольӧ вежсьытӧг — воӧм ни ворссьӧм.
Но кодкӧ кӧ ыштас, то нэм кежлас лоӧ сы киясын, кыдзи гурина вугыр йылын.
Быд роч морт, код вылӧ сійӧ вермас тувччыны, кыдзи нюрын вутш вылӧ, вӧйӧмысь повтӧг,— тайӧ дьявольскӧй местаясас зумыда кутчысьӧм вылӧ лишнӧй кӧзыр.
— Выльысь лыддьӧй заводитчӧмсӧ.
Секретарь чышкыштіс чужӧм вывсьыс ньылӧмсӧ.
— «Дас ӧкмысӧд номера приказ.
Левскӧй районса став роч населениелы.
Партизанскӧй банда бырӧдігӧн пышйисны сылӧн главарьясыс Зимин да Волгина да накӧд ещӧ некымын рядӧвӧй партизан.
Приказывайта: пуктыны ас водзӧ священнӧй долг отсавны власьтъяслы кутны индӧм бандитскӧй главарьясӧс…»
— Сулав!— сувтӧдіс сійӧс Ридлер.— Гижӧй водзӧ: «а) Сылы, коді висьталас, кӧнӧсь найӧ, лоӧ сетӧма 5 000 марка да лоӧ мездӧма мырдӧн уджӧдӧмысь кыдзи асьсӧ, сідзи и став семьясӧ.
б) Йӧзлы, кодъяс ас водзмӧстчӧмӧн кутасны индӧм преступникъяссӧ да вайӧдасны найӧс гестапоӧ либӧ сетасны местнӧй немецкӧй власьтъяслы, лоӧ сетӧма 10 000 марка, любӧй сиктысь керка, мӧс, вӧв, 5 ыж да 4 гектар му нэм кежлӧ пӧльзуйтчӧм вылӧ.
в) Рядӧвӧй партизанъясӧс, кодъяс локтасны асьныс да индасны, кӧні дзебсясьӧны налӧн главарьяс, лоӧ прӧститӧма, налы лоӧ сетӧма мездлун да 5 000 марка.
г) Йӧзӧс, кодъяс йылысь лоӧ стӧч тӧдмалӧма, мый найӧ вермисны выполнитны приказ да эз выполнитны, лоӧ…»
— Лыйлӧма семьяяскӧд ӧтлаын?— шпыннялігтырйи юаліс секретарь.
Ридлер эз вочавидз.
Чуньяснас лотшнитӧмӧн сійӧ чеччис креслӧсьыс да прӧйдитчис кабинет кузя.
Уличасянь кыліс чилзан гӧлӧсӧн сьылӧм:
<rus>Ах ты, сад, ты, мой сад…</rus>
Ридлер сувтыштліс ӧшинь дорас да уличаысь аддзис ассьыс кык офицерӧс.
Ӧтиыс сералігтырйи бергӧдліс киас нывбаба шляпа, мӧдыс тойлаліс ас дінсьыс лёзь юрсиа нывбабаӧс, а сійӧ ӧшйис сылы сьыліас да код серам пыр чилзан гӧлӧсӧн нюжӧдіс:
<rus>Сад зелёненький…</rus>
— Коді тайӧ шлюхаыс?
Секретарыс видзӧдліс ӧшиньӧд да ньӧжйӧник пыльснитіс-серӧктіс:
— Аришка Булкина…
— Вайӧдны татчӧ!
Кыкнан кинас юрсисӧ шляпа улас сюялігтырйи Аришка пырис кабинетӧ.
Сійӧ вӧлі неуна повзьӧмакодь, но шпынняліс.
— Булкина?
— Булкина, ваше превосходительство, господин кавалер.
— Тэ меным колан.
Аришкалӧн юӧмысла пыктӧм чужӧмыс ловзис.
Сійӧ пуктіс шляпасӧ диван вылас да тэрмасьӧмӧн пондіс пӧрччысьны.
— Оз ков!— зывӧктӧмӧн горӧдіс Ридлер.
Кинас кизяс кутчысьӧмӧн Аришка бергӧдчис, синъясас тӧдчис нюм, нахальство…
— Энӧ тӧждысьӧй, господин кавалер…
Ӧбидаын онӧ кольӧй.
Ме сьӧлӧмысь…
— Тэ меным колан… — кӧдзыда шуис Ридлер да ланьтіс: сійӧ ачыс на эз тӧд, мый вылӧ сійӧ вермас ковмыны.
Кабинетӧ пырис дежурнӧй офицер.
— Локтіс Залесскӧйысь старӧста.
Ридлерлӧн еджгов синкымъясыс качисны вывлань.
— Локтіс, а эз вайӧдны?
— Ачыс локтіс.
— Вайӧдӧй татчӧ.
Порог вомӧн воськовтӧм бӧрын Михеич пӧрччис картузсӧ да улӧдз копыртчыліс.
Ридлер эз видзӧдлы сы вылӧ.
Старик гӧгӧр чӧвтліс синъяссӧ.
Ставыс тані вӧлі тӧд-са: тугъяса бордӧвӧй занавеска, виж письменнӧй пызан, шкап, кодлысь вылыс юкӧнсӧ вӧлі стеклӧалӧма.
Сӧмын эз вӧв ӧні тані векся задорнӧй шумыс, эз вӧв Чайка…
Сійӧ креслӧын, быттьӧ гортас, шнёпвидзис ышнясьысь немеч, а диван вылын пукаліс проститутка.
Коли вель уна кад, кытчӧдз Ридлер, юрнас муртса тӧдчана довкнитӧмӧн, эз тшӧкты сылы матыстчыны.
Синъяссӧ читкыртӧмӧн сійӧ кӧдзыда видзӧдіс «мятежнӧй» старӧстаӧс юр вывсяньыс кок улӧдзыс.
Кабинетын точкис стенын ӧшалысь часі, а аслас мыш сайысь Михеич кыліс Аришкалысь сералӧм.
Михеич синкым увтіыс видзӧдліс немеч вылӧ.
Мӧдыс пукаліс, быттьӧ пуысь вӧчӧм.
Вомкӧтшас чурвидзысь папироскаыс вӧлі кусӧма, но синъясыс пыр видзӧдісны да сверлитісны, быттьӧ напаръяӧн.
Михеичлы зэв эз ло лӧсьыд.
Сійӧ видзӧдіс аслас картуз вылӧ, а аддзис тайӧ синъяссӧ.
Тайӧ сьӧкыд видзӧдласыс, кажитчӧ, кӧдзыда видлаліс сылысь юр вемсӧ да зілис тӧдмавны думъяссӧ.
И таысь Михеичлӧн сӧнъясас сувтліс вирыс, сьӧктаммисны кокъясыс.
Ассьыс став вынсӧ старик веськӧдіс ӧтитор вылӧ: дзебны тайӧ синъяссьыс ассьыс состояниесӧ, не лэдзны налы паръясьны ас пытшкын, нинӧм йылысь не думайтны.
Михеичлӧн картузсӧ чабралысь кипыдӧсыс вазис да лои кӧдзыдӧн.
«Мед нин кӧть эськӧ горзіс, кыдзи тӧрыт телефон пыр»,— думыштіс сійӧ шогпырысь.
Ридлер чеччис да, пельпомнас сійӧс зытовтӧмӧн, петіс кабинетсьыс.
Михеич чышкыштіс чужӧмсӧ носӧвикӧн.
«Кодысь повзи?
Немечысь, пеж понйысь!»
Видчыштӧмсьыс быдсӧн лои кокньыдджык.
Сійӧ зывӧкпырысь видзӧдліс Аришка вылӧ.
— Тэ нӧ мый, мича нылӧй, сідз шуны, шлюха пыдди олан немечьяс ордын?
Аришка скӧрысь заводитчис кизявлыны пальтосӧ.
— Яндзим лои али мый?
Сійӧ ӧд, яндысьӧмыс, татшӧм кыскасьысьяслы быттьӧ оз лӧсяв…
— Вот ме висьтала пыр, да тэнӧ, пӧрысь чӧрт!.. — чилӧстіс сійӧ.— Меным став чинъясыс тӧдсаӧсь.
— А мый нӧ скӧрмин?
Ме ӧд сы йылысь со и нуӧда сёрнисӧ.
Став немечьяссӧ, мися, могмӧдан, али сӧмын найӧс, кодъяс чинаӧсь?
Пырис Ридлер, пуксис креслӧӧ да йитор кодь синъяссӧ бара сатшкис Михеич вылӧ.
И бара старик кыліс сӧмын часілысь киргана точкӧмсӧ да аслас сьӧлӧмлысь тэрыба тіпкӧмсӧ.
Но полӧмыс эз нин вӧв.
«Чайтӧ кувтӧдз повзьӧдны?
Мудер…
Но и ми абу дзик бӧбӧсь!»
Сійӧ уськӧдіс кисьыс картузсӧ да пондіс ставнас тіравны.
Тайӧ артмис сылӧн сэтшӧм бура, мый Ридлер, коді лыддьыліс асьсӧ «психология кузя артистӧн», веритіс пов-зьӧмыслы да кутіс дӧвӧля таркӧдны чуньяснас пызанӧ.
— Мыйла дзебсясин?— горӧдіс сійӧ скӧрысь.
— Ме эг дзебсясь,— быттьӧ повзьӧмысла дрӧгмунӧмӧн шуис Михеич.— Менӧ, ваше благородие, кыдзи аддзанныд, некод эз кыскы, ачым тіян синъяс водзӧ, кыдзи ен водзӧ душа, явитчи.
— Мыйла тэнад сиктын понъяс… менсьым офицеръясӧс пурӧны?
— Пон бӧблун кузяыс, ваше благородие.
Сійӧ и лӧсялӧ: поп!
Помнита, вот тадзи жӧ ичӧт дырйи пыри йӧз кӧбрегӧ йӧвтор видлыштны, а меным эз пон, а весиг кань гачӧ кутчысис.
Ридлер лёкысь кучкис кулакнас пызанӧ.
— Заговоръяс лыддян!
Мыйла нянь, яй да мукӧд прӧдуктаяс абу вӧлі чукӧртӧма?
Партизанъяслысь кывзан?
Михеич шатовтчис бӧрлань да пернапасасис.
— Ен мед видзас!
Сідз кӧ ӧд — на дінӧ эськӧ и пышйи.— Сійӧ видзӧдліс Аришка вылӧ да, дзик пызан дорӧ локтӧм бӧрын, ньӧжйӧник шуис:— Партизанъяс дорын менӧ петля жӧ виччысьӧ, а тіянкӧд, ваше благородие, ме чайта, сёрнитчам.
— Тэ… енлы веритан?— синъяссӧ читкыртӧмӧн серампырысь юаліс Ридлер.
Михеич тэрмасьӧмӧн разис дӧрӧм юрйывсӧ.
— <rus>Во имя отца и сына и духа святого…</rus>
Сійӧ перйис морӧссьыс пернасӧ, окыштіс сійӧс да бӧр сюйигмоз шуис, быттьӧ ӧбидитчӧмӧн:
— Сы кузя, медым загӧвӧръяс лыддьыны…
Дерт, тіянлы позьӧ прӧститны, ваше благородие,— йӧз муяслысь, миянлысь порядокъяс онӧ тӧдӧй.
Татшӧм медицинанас миянын сӧмын старукаяс занимайтчӧны, а старикъяс — оз.
Ӧвлӧ — сетыштлӧны, дерт, пиньясӧ, сійӧ и лӧсялӧ, а загӧвӧръяс лыддьыны — огӧ!
— Мыйла эн чукӧрт прӧдуктаяссӧ?
— Тайӧс самӧй ме и кӧсъя висьтавны, да…— Михеич индіс синъяснас Аришка вылӧ.
— Мун… и виччысь,— тшӧктіс сылы Ридлер.— Кор ковман, кора.
Аришка шпыньмуніс да, бекъяснас дэльӧдана дзирнясигтыр, петіс.
Михеич копыртчыліс немечлы улӧдз, пӧшти джоджӧдзыс.
— Нёль вӧв куті, ваше благородие.
— Ме ог вӧвъяс йылысь юась.
Йирксянь бумага вылӧ уси узьысь гут.
Ридлер швачнитіс сійӧс кипыдӧснас, печиктіс джоджӧ да, старик вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, скӧрысь шпыньмуніс.
— Вӧвъяс ӧні менам тырмымӧн… кык кокаяс…
Мыйла асыв кежлӧ, кыдзи ме тшӧкті, эн чукӧрт прӧдуктаяс?
Михеич ышловзис.
— Синнас оз вермыны видзӧдны тіянӧс миян йӧз.
Сійӧ и лӧсялӧ, ваше благородие: зэв нин ті сійӧ… сразу зэв крута.
— Синнас оз вермыны видзӧдны?— Ридлер гораа серӧктіс, сувтіс да копыртчыліс Михеич водзын.— Аттьӧ тіянлы, господин старӧста, выльтор висьталӧмысь.
Сӧмын…— тшапа веськӧдчӧм бӧрын сійӧ петіс пызан сайысь,— разрешитӧй доложитны…
Михеич паныдасис сы видзӧдласкӧд да збыльвылӧ повзьӧмӧн бӧрыньтчис.
Немеч кватитіс сійӧс тошкӧдыс, гартіс чуньяс вылас да раснитіс.
— Ми воим татчӧ эгӧ окасьны да не радейтчӧм йылысь больгыны быд роч порськӧд.
Ставыс пемдіс Михеич синъяс водзын, кокъясыс тіралісны…
— Прӧститӧй… эг кӧ куж висьтавны… аслам… мужицкӧй… сёрниӧн…— Михеич сьӧкыда ышловзис да чышкыштіс синвасӧ.— Миян йӧз пемыдӧсь, ваше благородие: дикмасны кӧ, кӧть мый сэсся — нинӧм он вӧч!..
Кӧть торпыриг вылӧ вундав — крӧшки оз сетны.
— Первой ме тэнӧ ӧшӧда, а мый вӧчны пемыд йӧзыскӧд — тэнад сӧветтӧг вӧча,— шуис Ридлер да шыбитіс чуньяссьыс дзор тош сияссӧ.
«Нинӧм, сідзкӧ, оз артмы,— решитіс Михеич, да сылы лои зэв жар яндзимысла да скӧрмӧмысла тайӧ немецкӧй сволочь водзас весь унижайтчӧмсьыс.— Всё равно кӧ нин ӧшӧдас, сетышта сылы ме эсійӧ пепельницанас — фунт-мӧд, кӧнкӧ, сьӧктаыс лоӧ…»
Но сылы дум вылас уси, кыдзи ас мортӧс моз, топыда кутліс сійӧс прӧщайтчигас Алексей Дмитриевич, дум вылас усины сьӧкыда ранитчӧмъяс, кодъяс куйлӧны кӧн-кӧ сэні, вӧрын, тшыгӧсь, и сійӧ топыда курччис пиньяссӧ.
— Корся, ваше благородие, ставсӧ, мый требуйтчӧ, да ачым вая… тайӧ нёль вӧвнас…
— Кутшӧм срок колӧ?
— Куим лун.
— Медым тэ тайӧ каднас пышйин?
— Висьтала, ваше благородие, ог кӧсйы пышйыны…— зумыша вочавидзис Михеич.— Тайӧ, ӧти-кӧ, а, мӧд-кӧ, медым пышйыны, куим луныд оз ков, господин немеч, часджын тырмас.
Сӧмын, висьтала, некытчӧ меным пышйынысӧ: партизанъяс вины кӧсйӧны менӧ тіянлы служитӧмысь.
Коді нӧ, тіянысь кындзи, менӧ доръяс?..
А ті… петля жӧ кӧсъянныд.— Михеич гораа ышловзис…— Эк, олӧм!
Ӧтияс вылӧ видзӧд, мӧдъясысь видзчысь.
Сійӧ кватитчис да содтіс:
— Энӧ думыштӧй мыйкӧ…
Тайӧ миян сідзи шулывлӧны роч йӧз пӧвстын.
Ридлер сюся видзӧдіс Михеичлӧн вирӧсь тошка чужӧмас да нинӧм сы вылысь эз казяв, шӧйӧвошӧм да дой кындзи.
Сійӧ индіс старӧсталы диван вылас, а ачыс пуксис пызан сайӧ, кыскис зепсьыс папирос, портсигарсӧ нюжӧдіс стариклы.
— Зэв ыджыд аттьӧ… позьӧ кӧ, ме каллянӧн…— вомгорулас боргис Михеич, а ачыс чувствуйтіс, кыдзи радысла пондіс тіпкыны сьӧлӧмыс: «Шеді, тыдалӧ, фашистскӧй сирыд».
Найӧ заводитісны куритчыны.
— Сідзкӧ, кыдзи ме гӧгӧрвои, нянь да яй эм сиктын?— мудера юаліс Ридлер.
Михеич пыркнитіс юрнас.
Ридлер, коді кӧсйис нин лэдзны вомсьыс тшын «кольча», бӧр ньылыштіс тшынсӧ, пондіс кызны, а синъясыс бара лоины йи кодь кӧдзыдӧсь.
— Сиктын абу — гуясӧ дзеблалӧма,— тэрмасигтыр шуис Михеич: сійӧ повзис, мый сэтшӧм сьӧкыда лӧсьӧдӧм «контактыс» бара торксяс дзикӧдз вылӧ.
— А-а…— бурпырысь нюжӧдіс Ридлер.— А тэ тӧдан, кӧні сійӧ гуясыс?
— Ог, ваше благородие, но ме чайта, мый вӧрын!
Тіян власьт вотӧдз лун кык-куим водзджык сэтчӧ и вӧвъясӧн кыскалісны и ас выланыс новлісны.
Тӧда кӧ эськӧ вӧлі, мый старӧстаӧн лоа, кыйӧді эськӧ…
Ридлер бара чошкӧдіс пельяссӧ.
— Кыдзи нӧ найӧ тэныд ас вӧлясьыс сетасны, миянлы кӧ эз сетны, кӧть грӧзитчим виӧмӧн?
— Войбыд та йылысь думайті, ваше благородие, синмӧс эг куньлы!— волнуйтчӧмӧн шуис Михеич.— Тіянлы оз сетны некутшӧм ногӧн — ни бурӧн, ни пыткаяс улын.— Сійӧ видзӧдліс ӧдзӧс вылӧ, быттьӧ полігтырйи, оз-ӧ кодкӧ кывзысь, да чинтіс гӧлӧссӧ:— Ковмас, ваше благородие, пӧръялӧмӧн — вашнита ӧти-мӧдлы: вӧліны, мися, ме ордын партизанъяс, корӧны сійӧс и сійӧс, и сэсся нинӧм оз ков, ваше благородие: партизанъяслы ваясны!
— О!— чуймӧмӧн горӧдіс Ридлер.
Сійӧ дыр таркӧдіс чуньяснас пызанӧ да видзӧдіс Михеич вылӧ сідз, быттьӧ сӧмын на аддзис сійӧс.
«Веритас али оз верит?»— тревожнӧя думайтіс старик.
— Висьтав, кутшӧм тэ эм морт?
Сӧмын водзвыв шуа — эн пӧръясь, ме прӧверита.
— Крестьяна пӧвстысь ме, ваше благородие.
Тіянӧс, кӧнкӧ, сійӧ интересуйтӧ, кутшӧм сэтшӧм соображениеяс кузя ме старӧстаӧн лои?
Лӧсялана интерес.— Тош йывсьыс пидзӧс вылас усьӧм вир войтсӧ чуньнас ниртыштӧм бӧрын Михеич веськыда видзӧдліс немечлы синмас.— Висьтала, ваше благородие, веськыда, поплы моз…
Морт ме политикатӧм, а эм кӧ менам сэтшӧм политика, сійӧ: овны окота!
Менӧ эн вӧрзьӧд, а ме, сідзкӧ, и некор ог…
Овнысӧ, видзӧдан да, нинӧм нин эз коль: регыд сизимдас лоӧ.
Вот и думышті: бур кӧзяин, мися, бокӧвӧй понъяслы изйӧн лыяс, а аслас понлы, кӧть и чеп йылӧ домалас, век жӧ кусӧктӧ сетас.
Вай, мися, кута старӧстаавны… и веськалі, артмӧ, быттьӧкӧ шыд пиӧ курӧг.
Вӧлі кӧ рядӧвӧй подневольнӧй мортӧн, мый требуйтӧны, вӧчи эськӧ, и нинӧмӧдз сэсся делӧ абу; а ӧні, сусед мыжмис — старӧсталы петля…
Ог соссьы, ваше благородие, ёна каитча, да тӧда, бӧрӧ туйыс абу, подписка сеті.
Шусин, кыдзи шуасны, ельдӧгӧн — пыр пестерӧ.
— Оз ков ёна каитчыны,— зепсьыс бумажник кыскигмоз бурысь шуис Ридлер.— Ме нетшышті тэнад тошкысь дас ӧти си — быд сиысь кызь марка.— И сійӧ нюжӧдіс Михеичлы сьӧм.
— Ыджыд аттьӧ, ваше благородие, менам благодетель.
Ридлер видзӧдліс, кутшӧм горша старӧста лыддис маркаяссӧ, да шпыньмуніс.
— Ваян прӧдуктаяс, нёльсьыс ӧти вӧлыс лоӧ тэнад пыр кежлӧ.
Тайӧ сӧмын заводитчӧм.
Немечьяс бура мынтӧны сылы, коді бура служитӧ.
— Ваше благородие, да ме…— пӧся горӧдіс Михеич.— Да ті кӧ меным бур вӧчанныд пӧрысьӧ-нэмӧ да лоанныд менӧ дорйысьӧн,— аслам нэм помӧдз лоа тіян вернӧй понйӧн.
А дас ӧти си…
Ті та вӧсна ньӧти энӧ тӧждысьӧй — сійӧ нинӧм…
Этшаджык гӧн — и юртӧ кокньыдджык новлӧдлыны.
— Бур, бур.— Ридлер шпыньмуніс.— Кора приметитны, коді пондас сетавны прӧдуктаяс.
Коді унджык сетас, сійӧс приметитны медводз.
— Энӧ тӧждысьӧй, ваше благородие.
Ещӧ ӧти мог тіян милӧсть дінӧдз: бумагатор эськӧ, медым некӧн эз кутны вӧлаяссӧ.
— Ладнӧ, мун секретарь дінӧ.
Михеич лэптіс джоджсьыс картузсӧ да, быд воськолын улӧдз копрасигтырйи, бӧрыньтчис ӧдзӧслань.
— Сувт!— горӧдіс Ридлер.
старик сувтіс.
— Ӧні тэ видзӧдлан, мый овлӧ накӧд, коді омӧля пӧртӧ олӧмӧ ассьыс обязательствояссӧ.
Ридлер личкис звоноклысь кнопка да шуис ӧдзӧсӧд мыччысьысь дежурнӧй офицерлы:
— Камераӧ… экскурсантӧн!— Лёка шпыньмунӧм бӧрын сійӧ содтіс:— сетӧй менам нимсянь телефонограмма гарнизоннӧй частьясӧ: некутшӧм ограничениеяс, террор нуӧдны некутшӧм пӧщадатӧг, медым ойзӧм эз дугдыв ӧти здук кежлӧ, медым ставыс гӧгӧрвоисны пыр кежлӧ: немечьяслы быдтор позьӧ вӧчны!
Быдтор!..
Кызь ӧтикӧд глава
Пос стрӧитісны…
Жугавлӧм бетон да кӧрт торъяскӧд орччӧн ва весьтын кутісны кыптыны выль устойяслӧн да аркаяслӧн арматурнӧй скелетъяс.
Мукӧдыс на пиысь сӧмын на крепитавсисны, мукӧдъяссӧ обшивайталісны опалубкаӧн.
Шуйга вадорас мегыр модаа чукля аркасӧ заливайтісны бетонӧн.
Вадорсянь вадорӧ вольсалӧм москияс кузя котралісны нывбабаяс, старикъяс да зонкаяс, ваялісны стрӧитчысьяслы тьӧс, арматурнӧй крючок чукӧръяс да медсясӧ кизьӧр бетон, коді югъялыштіс да шляпмуналіс-усяліс нӧсилкаяс вылысь.
Москиясыс дзуртігтырйи лайкъялісны кокъяс улын.
Найӧ вӧліны паськыдӧсь, вит пӧв пасьта; куимӧдыс котралісны строительяс, а мукӧд кык пӧв вывтіыс, быттьӧ бульвар кузя, ветлӧдлісны немечьяс.
Найӧ горзігтыр кулакъясӧн да винтовкаяс прикладӧн тэрмӧдлісны найӧс, кодъяс на думысь котралісны эз тырмымӧн чожа.
Веськыдвыв вадорас грымакылісны кык бетономешалка; кадысь кадӧ путкыльтчысь кӧшъясысь найӧ кисьталісны пу настия вылӧ кизьӧр бетон.
На сайын тыдалісны сьӧд танкъяс да кык блиндажлӧн ӧдзӧсъясыс.
А блиндажъяс водзас да вадор пӧлӧныс вӧлі сувтӧдалӧма пулемётъяс сэтшӧм ногӧн, медым лыйлыны и вӧрсӧ и Головлевосянь воысь туйсӧ.
Пемыд вӧр стенаыс вӧлі вевттьысьӧма быттьӧ лӧзоват тшынӧн: заводитіс рӧмдыны.
Вадорсяньыс матынджык сулалысь блиндажӧ пыранінас сулалісны кык офицер: Карл Курц да Генрих Мауэр.
Курц вӧлі код.
Сійӧ довъялігтырйи видзӧдіс танкистъяс вылӧ, кодъяс кер чукӧр вылын вадорас картіасисны.
Тані жӧ, «Т» шыпасъяс кодьӧсь, сулалісны радӧн вит виселица.
Тӧлыс довкйӧдліс ӧшӧдӧмъяслысь — вит стариклысь, нывбабалысь, детинкалысь да кык нывлысь — шойяссӧ.
Найӧ ӧшалісны юлань чужӧмӧн, и му вылас насянь вӧрисны сьӧд вуджӧръяс.
Дорса виселицаас ӧти помыс перекладинаыслӧн вӧлі прӧст: сы вылын летъяліс петля, виччысис ӧчереднӧй жертва.
Матынджык вӧрланьыс гораа жуньгисны пилаяс.
Фрол Кузьмич пилитіс брусъяс вылӧ керъяс Клавдиякӧд — тётя Нюталӧн ыджыд нылыскӧд: пилаыс муніс рӧвнӧя карандашӧн пасйӧм визьӧд.
Пӧсьысла Фрол Кузьмичлӧн кӧтасьӧмаӧсь и тошкыс и ускыс.
— Лӧсьӧд брусоксӧ!
Клавдия лэптіс муысь пилитӧм брусоксӧ да тувкис сійӧс кер дінас веськыда пила пиньяс улас.
Пилалӧн жуньгӧмыс быттьӧ лои гажаджык.
Пилитісны кер, а ӧттшӧтш брусок вомӧныс пыр водзӧ муніс векньыдик щель, кодӧс вӧлі пшеноӧн моз киськалӧма пильнӧй пызьӧн.
Щельыс воис пӧшти брусок шӧрӧдзыс.
Клавдия юалана видзӧдліс старик вылӧ.
— Водзӧ,— шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн.
— Пола, Фрол Кузьмич, казяласны.
— Водзӧ!
Бетономешалкаяс ланьтісны: тыдалӧ, тыртісны койтъяссӧ, да пилитчысьясӧдз муртса воышталіс дикторлӧн скӧр гӧлӧсыс:
— …кутас кӧть ӧти бандитӧс да сетас власьтъяслы, сылы аслыс да семьяыслы лоӧ сетӧма личнӧй неприкосновенность кузя гарантия, награда да мездӧма принудительнӧй уджъясысь.
— Тырмас!— дженьыда шуис Фрол Кузьмич.
Сійӧ нетшыштіс пиласӧ да вӧчис вид, мый видлалӧ пила пиньяссӧ.
Клавдия перйис кералӧм лап чукӧр улысь кизьӧр сир тыра банка; полігтырйи гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын сійӧ кисьтыштіс сирсӧ пилитӧминас.
Сирыс пырыштіс щеляс да вылысяньыс кынмис гӧгрӧс чутъясӧн.
Клавдия ниртыштіс сійӧс кинас, а вылысяньыс киськыштіс пильнӧй пызьнас.
Щельыс эз кут тыдавны, сира пу бердӧ ляскысьӧма пильнӧй пызь — со и ставыс.
— Главнӧй пон!— ньӧжйӧник шуис пилитчысьяс пиысь кодкӧ.
Налань локтіс строительствоса начальник инженер Отто Швальбе, кыдзи и век, мичаа бритчӧма, франт кодь.
Фрол Кузьмич тшӧктӧм серти Клавдия кутчысис пилаӧ; пиньясыс пырисны пилитӧминас, да ӧтмоза пила шы улын кер кузя муніс пыр водзӧ щель — стӧч карандашӧн гижтӧм визьӧд.
Отто Швальбе надзмӧдыштіс воськовъяссӧ да, пилитчысьяс удж бӧрся видзӧдыштӧм бӧрын, мӧдӧдчис водзӧ.
Матын кыліс код юра йӧзлӧн серам.
Клавдиялӧн киясыс пондісны дрӧжжитны, да пилаыс нюкыльтчис.
— Бара мам вылын.
Неылын вӧлі сибдӧма лыа тыра телега, кӧлесаыс веськалӧма джуджыд гуранӧ.
Нывбабаяс — на пӧвстын вӧлі и тётя Нюша — дзикӧдз усины эбӧссьыс, медбӧръя вынсьыс мырсисны, но эз вермыны вӧрзьӧдны додьсӧ места вывсьыс.
Код юра салдат клестайтіс-кучкаліс найӧс плетьнас и юръясас и мышкуясас.
Каскаыс сылӧн вӧлі вешйӧма балябӧжас, да ремешокыс каскаыслӧн вӧрис щӧка улас.
Сійӧ долыда горзіс:
— <deu>Шнель</deu>!
— Иго-го!— горзісны тшӧтш матын сулалысь салдатъяс.
Найӧ пельпомъяс сайсянь тыдалісны винтовка дулояс чусыда югъялысь штыкъясӧн.
— Нинӧм он вӧч, нылӧ, пилит!— шуис Фрол Кузьмич.
Сылӧн шуйга банбокыс дергайтчис синсяньыс вомдорӧдзыс, да кажитчис, мый сійӧ вот-вот серӧктас.
Тадзи лои сыкӧд сійӧ вой бӧрын, кор сы синъяс водзын Груша нывсӧ кагаыскӧд талялісны немецкӧй танкъяс.— Он отсав, пилит!
Накӧд орччӧн пилитчисны Марфа Силова да Маня Волгина.
Казявтӧг нин пиласӧ кыскаліг Маня видзӧдіс кер ваялысьяс вылӧ.
Водзын, сьӧкыд кер улын гӧрбыльтчӧмӧн, мунісны кык старик.
На бӧрся — Василиса Прокофьевна Женякӧд да ещӧ куим пара.
Найӧ шыбитісны керъяссӧ, гӧгыльтісны найӧс пилитчысьяс дінӧ.
Василиса Прокофьевна аддзис, мый матын немечьяс абуӧсь, да пуксис шойччыштны, а Женя вештіс Майяӧс да кутчысис пила бердӧ.
Минут вит кымын сійӧ пилитіс нинӧм шутӧг, курччаліс паръяссӧ да видзӧдлывліс йӧз чужӧмъяс вылӧ.
— Но, кыдзи?..
Пилитчысьяс чӧв олісны.
Бетономешалкаяслӧн йиркакылӧмыс дугдіс, да бара бура пондіс кывны дикторлӧн гӧлӧсыс:
— …Сӧмын найӧ, кодъяс улӧдз копыртасны юрсӧ германияса государственнӧй флаг водзын, вермасны виччысьны миянсянь милӧсть.
Сӧмын найӧ…
Фрол Кузьмич видзӧдліс бӧрвылас.
Вӧрыс сулаліс мышкас сэтшӧм матын — тшӧкыд, пемыд, колана.
Пожӧмъяслӧн лапъясыс лайкъялісны, быттьӧ корисны да кӧсйисны дзебны, сайӧдны проклятӧй немецкӧй синъясысь.
Старик вынӧн кыскыштіс асланьыс пиласӧ.
— Оз позь, аддзан, делӧясыс кутшӧмӧсь,— шуис сійӧ Женялы.— Но, шуам, мый немчура, кыдзи и век, пӧръясьӧ, повзьӧдлӧ…
Ме Мӧскуа йылысь… шуам, мый сійӧс эз на босьтны.
А вермасны босьтны?
Водзджык эськӧ кодкӧ кӧ шуис меным татшӧмсӧ — рожаас эськӧ сетышті, а ӧні ачым думайта: вермасны!
Европасӧ пӧшти ставнас босьтісны, Украинаӧс, Беларусьӧс, Рочму-мамлысь джынсӧ…
Кылан, и Ленинград пӧ ӧні найӧ киын.
Мый нӧ ми вӧрас вӧчны пондам?
Мыйта найӧ свет вывсьыс вӧръяссӧ босьталісны — и миянлысь босьталасны.
Хорёкъясӧс моз миянӧс землянкаясысь кыскаласны…
А сэсся?
Войдӧрлун ачым налысь радиосӧ кывзі.
Грӧзитӧны: кутшӧмкӧ семьяысь кӧ ӧти пышъяс вӧрӧ — став семьяыслы гибель.
Пилитӧм брус гӧгыльтчис кер вылысь.
Фрол Кузьмич лэптіс сійӧс да пуктіс мукӧдъяс чукӧрӧ.
На пӧвстын уна вылын шӧрас тӧдчисны та вылын моз жӧ виялӧм сир визьяс.
Веськӧдчигас старик казяліс, мый сылысь кывзіс эз сӧмын Женя.
Уна пилитчысьяслӧн синъясыс видзӧдісны сы вылӧ жугыля да кутшӧмкӧ лачаӧн, быттьӧ сійӧ вермис индыны налы, кыдзи шыбитны ас вывсьыныс немецкӧй петлясӧ.
Сылы кажитчис, мый збыльысь голясӧ топӧдӧ гез да кутӧ ловсӧ.
Сійӧ сэтшӧм ёна чашнитіс дӧрӧм юрйывсӧ, мый кизьясыс орины да гӧгыльтчисны кер костас.
— Смертьысь, чайтанныд, пола?
Мый меным смертьыд?..
Ме ассьым нэмӧс олі — внукъяс менам…
И Ванюшкалы сӧмын дас ӧтиӧд арӧс…
Налы нӧ мыйла олӧмсӧ аддзывтӧг гуас муннысӧ?
Не нэмыс жӧ му вылас дьявӧлыслӧн сарствоыслы лоны…
Бара олӧмыс шондіӧн пондас ворсны, а пиӧй да внукъясӧй оз аддзывны сійӧс.
А мый вӧсна?
Сы вӧсна, мый ме, пӧрысь чӧрт, вӧрӧ пышйи, ассьым кучикӧс немецкӧй фашистъясысь спаситны…
Вот и артыштӧй: позьӧ-ӧ татшӧм делӧсӧ сӧвесть вылӧ босьтны?
Пилитчысьяс сочувствуйтӧмӧн гызисны.
— Со тай ожерелкисаяс пышйылісны да ковмӧма бӧр конвой улын локны.
И ӧні мыйкӧ оз зэв тэрмасьны, вужъясисны!— шуис залесскӧйса старука.
Быдӧн видзӧдлісны Маня вылӧ да Марфа вылӧ, да найӧ улӧ лэдзисны юръяснысӧ.
— Огӧ вужъясьӧй!— места вывсьыс чеччигмоз стрӧга шуис Василиса Прокофьевна.
— Эн дӧзмы, Прокофьевна, ме тэнӧ эг и казяв,— яндзим лои старушкалы.— Со ӧд грекыд кутшӧм… эг казяв.
Василиса Прокофьевна бергӧдчис сыысь мӧдарӧ да видзӧдліс пилитчысьяс вылӧ.
— Грек тіянлы ожерелкисаяс вылӧ индыны, ёртъяс.
Ми асланым сиктын ни ӧти немечлы керкаясын овны эгӧ сетӧй…
И тані,— сійӧ юрнас довкнитіс пос вылӧ,— огӧ дыр пукалӧй.
Видӧй менӧ медомӧль кывнас, оз кӧ ло тадзи…
И ті пышъянныд, а онӧ кӧ — ёра ме тіянӧс и тані и гуын!
Тайӧ ме аслам сьӧлӧмсянь висьтала, ёртъяс.
Шуис да веськыда пондіс видзӧдны Фрол Кузьмич вылӧ.
Мӧдыс скӧрысь горӧдіс Клавдиялы:
— Пилит!
Няжгыны кутісны и мукӧд пилаяс.
Фрол Кузьмичлӧн киясыс тіралісны.
Сійӧ видзӧдіс пу брусок вылӧ, а аддзис сійӧс, Василиса Прокофьевнаӧс, сӧвесть кодь неммиритчытӧмӧс.
Василиса Прокофьевна сулаліс сысянь кык воськов сайын, скӧрысь вомдоръяссӧ топӧдӧмӧн,— дзор, стрӧг, ыджыд шогӧн тырӧм синъяса.
— Мун, Прокофьевна,— быттьӧ ойӧстӧмӧн шуис Фрол Кузьмич да лэдзис кияссьыс пиласӧ.— И ті, ожерелкисаяс, миянлы абу указ…
Ті стенъястӧ воштінныд, а ми…
Нылӧс и внукӧс ӧтпырйӧ менсьым.
Висьтала, Прокофьевна, некодӧс тэ эн вошты.
Он вермы индавны.
— А тіянлы колӧ, медым ме вошті?— юаліс Василиса Прокофьевна, не то чуймӧмпырысь, не то скӧрысь. — Али, гашкӧ, тіянлы кокньыдджык лоӧ, тшӧтш и менсьым Шуркаӧс кӧ танкъяснас?
Сійӧ плӧть локтіс Фрол Кузьмич дінӧ да юаліс:
— Гашкӧ, тэныд, Фрол Кузьмич, менам Катялӧн кулӧмыс колӧ?
— Мый тэ!— кельдӧдіс старик.— Грек ме йылысь татшӧмторсӧ, Прокофьевна!
— Сы вӧсна и вошталанныд челядьтӧ, мый стенъясаныд крепыда кутчысянныд,— кӧритыштіс Василиса Прокофьевна лӧньысь пилитчысьясӧс.— Розя вевтыд зэрысь оз видз.
Менам нылӧй, Чайка, некор омӧльсӧ тіянлы эз кӧсйыв.
Ас йывсьыс эз думайтлы, аслыс позсӧ эз вӧчлы, оліс тіянӧн…
Мунамӧй вӧръясӧ, энӧ няйтӧсьтӧй позорнас душанытӧ, медым бӧрын тіян рӧднӧй челядьныд став муыскӧд ӧтлаын эз шуны тіянӧс каинъясӧн.
Кык нывбаба бӧрддзисны.
— Пи коли ӧтнас… ӧти пи,— муртса кывмӧн шуис Фрол Кузьмич.
Пельлы тӧдса стрӧитчан шум пыр сійӧ кыліс матысь кок шыяс.
Сьӧд тошсӧ малалігтырйи да пилитчысьяс вылӧ беспокойнӧя видзӧдіг гӧтӧвӧй брусокъяс чукӧр дорӧ сувтіс Тимофей Стребулаев.
— Тэрыбджыка, землякъяс, тэрыбджыка.
Ӧдйӧджык помалам — регыдджык мучитчӧмным помасяс.
Фрол Кузьмич чышкыштіс гырддзанас пӧсялӧм чужӧмсӧ да веськӧдчис.
Латшкӧсіник, неыджыд тушаа, сійӧ кажитчис Тимофейлы зэв ыджыдӧн, ошкӧн, коді сувтӧма бӧр кокъяс йылас.
Дзугсьӧм дзор тошка да югъялысь синъяса тіралысь чужӧмыс стариклӧн збыльысь вӧлі страшнӧй.
Тимофей повзис да бӧрыньтчис, но зурасис брусъясӧ.
Фрол Кузьмич матыстчис сы дінӧ.
— Иуда вузаліс Христосӧс комын сребреникысь, а тэ, сволочь, донысь-ӧ вузалін войтырсӧ?
— Эг вузавлы.
Ме сэтшӧм жӧ подневольнӧй морт, кыдзи и ті!
Заставитісны уджавны, и уджала тіян моз жӧ.
— Ми пилитчам, а тэ командуйтан.
— Ог аслам вӧля кузя,— шуис Тимофей, а синъясыс сылӧн сувтісны Женя вылӧ, коді дугдіс пилитчӧмысь да тэрмасьтӧг мӧдӧдчис насыплань.— Шуасны: пилит — пилитчыны кута; кыскав, шуасны, бетонсӧ пос вылас — кыскавны понда.
Ставным ми плеть улынӧсь: не меным эськӧ тайӧс висьтавны, не тіянлы кывзыны.
Со пиӧн менам Степан… некутшӧм мыжтӧг немецкӧй застенокын мучитчӧ.
— Тэ пи вылад эн инды, пиыд тэнад абу кага; сійӧ ас вӧснаыс вочакыв кутӧ, тэ — ас вӧснаыд,— стрӧга торкис Фрол Кузьмич.— Выслужитчыны кӧсъян, гадина!
Тимофей лэптыштліс пельпомъяссӧ да шыасис уджавны дугдысь пилитчысьяс дінӧ.
— Кадыс сэтшӧм!
Колӧ ставнымлы ӧта-мӧдӧ кутчысьны, а сійӧ…— смоль сьӧд ус улас тыдовтчыштліс нюмтор — не то насмешливӧй, не то жугыль.— Пӧрысьлун, гӧгӧрвоа, сэсся пемыдлунным на миян расейскӧй.
Тыдалӧ, омӧля на миянӧс немечыд велӧдӧ… омӧля.
Но ни ӧти чужӧм вылысь сійӧ эз аддзы аслас кывъяс дінӧ сочувствуйтӧм.
Пилитчысьяс да некымын детинка видзӧдісны сы вылӧ сідзи, быттьӧ кӧсйисны косявлыны синъяснас.
Вӧлі яснӧ: ставныс найӧ тайӧ старик дорыс да лыддьӧны сійӧс, Тимофейӧс, предательӧн, йӧзӧс вузалысьӧн.
Чужӧмыс сылӧн пемдіс, да сійӧ сразу кыдзкӧ йӧжгыльтчис, пельпомъясыс лэччисны.
— А кӧть и выслуживайтча?— Котралысь синъясыс сылӧн пондісны югъявны, а гӧлӧсыс сибдіс, быттьӧ прӧстудитчӧмысь.— Энӧ думыштлӧй — мын вылӧ да кодлы?
Медым немечьяслы дӧвериеӧ пырны да тіянлы жӧ сьӧкыд олӧмтӧ кокньӧдны.
— Пӧръясян!— шуис Василиса Прокофьевна.— Он войтыр йылысь, подлец, думайт — аслад кучик йылысь!
Л миянлы пеж киясысь, кокньӧд оз ков, оз требуйтны.
Пилитчысьяс эз казявны, кыдзи на дінӧ матыстчисны кык немеч — ефрейтор да салдат.
— <deu>Was ist hier</deu>?*
* — Мый тані?
Ставныс тэрмасигтырйи кутчысисны пилаясӧ.
Ефрейтор бергӧдчис Тимофейлань.
Мӧдыс нюммуніс.
— Господин Ридлер тшӧктіс найӧс, кодъяс бура уджалӧны, поощряйтны.
Тайӧяс, ваше благородие, талун,— индіс пилитӧм брусокъяс чукӧр вылӧ,— со мыйта пилитӧмаӧсь.
Шуа, позьӧ, мися, неуна шойччыштны, а найӧ оз кӧсйыны: «Регыдджык пӧ эштӧдам — регыдджык гортӧ».
Ефрейтор гартыштіс жебиник уссӧ, каблукъяс вылас бергӧдчис пилитчысьяслань да паськӧдіс синъяссӧ.
— <deu>Фкиушеут! No! Als Herr Strebulaeff gesagt…</deu>**
** — Уджавны! Но! Кыдзи господин Стребулаев шуис…
Но пилаяс и сідзи нин ӧтвылысь няжгисны, киссис му вылӧ пильнӧй пызь.
Немечьяс мунісны.
— Абу ме рӧднӧй мулы вӧрӧг; оз ло мӧд петан туй — и кувны сы вӧсна кужа,— шуис Тимофей.
Некод эз вочавидз, и Тимофей сьӧкыда лолыштіс.
Быдлаын тадзи: кутшӧм йӧз чукӧр дінӧ оз лок — быдлаын синъясас лӧглун.
Мунас на дінті — балябӧжнас чувствуйтӧ сійӧ жӧ лӧглунсӧ.
И немечьяскӧд бурджыкыс абу.
Налы сійӧ сэтшӧм жӧ пон, кыдзи и ставныс, сӧмын полысь да налы кывзысьысь пон.
Лэдзисны партизанъясӧс, а сійӧ корсь…
Чӧрт тӧдӧ, кӧнӧсь ӧні найӧ, партизанъясыд.
Вӧръяс паськыдӧсь: не сӧмын отряд — регулярнӧй армияӧс дзебасны.
И кӧть корсян партизанъясӧс — он ло рад.
Стёпка со корсис, индіс — и ӧні со застенокын.
Шуӧны, нарошнӧ пӧ засадаӧ вайӧдін.
Эз вермыны жугӧдны отрядсӧ — Стёпка мынтысьӧ сыысь.
Бур ещӧ, мый ловсӧ эз босьтны…
Со и артмӧ — кык би костын: ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс смерть вермас воны дзик виччысьтӧг.
«Неужели сійӧ ылаліс аслас арталӧмъясын?»
— А но татысь, кытчӧдз бруснас юр чашкатӧ эг чеччӧд!— скӧрысь горӧдіс Фрол Кузьмич.
Картузсӧ плеш вылас лэдзигӧн Тимофей казяліс, мый насыпь дінын Женя гӧгӧр сулалӧны нывбабаяс.
Коймӧд лун нин сійӧ подозрительнӧй видзӧдлывлӧ тайӧ украинка вылас: то ӧти уджӧ, то мӧд уджӧ босьтчӧ; и пыр сы гӧгӧр йӧз.
Пондіс рӧмдыны, да тӧв пӧльыштӧмъясын чувствуйтчис кӧдздӧдӧм.
Тимофей шымыртіс пасьсӧ да мӧдӧдчис.
Сійӧ ӧткодя лёка видзӧдіс и колхозникъяс вылӧ и немечьяс вылӧ.
Тимофей эскис, мый Ридлер и ачыс тӧдӧ, мый Стёпка нинӧм кузя абу мыжа, а кутӧ писӧ застенокын сы могысь, медым крепыдджыка кӧртавны киясӧдыс и кокъясӧдыс сійӧс, Тимофей Стребулаевӧс.
Первой луннас, кор тӧдмаліс, мый пиыс сійӧс ордйӧдӧма, сійӧ сэтшӧма скӧраліс, мый весиг радліс: «Сідз тэныд и колӧ, чукля кока понлы,— он понды мӧдысь корсьны самостоятельнӧй туй».
Сэсся, кор сійӧ неуна кӧдзалыштіс, морӧсас сылӧн кыптіс мыйкӧ жалитӧм кодь: век жӧ, кӧть и чукля кока, а пи сылӧн.
И мӧдіс содны немечьяс вылӧ ӧбида.
«Налы ставыс зэв прӧстӧ,— насыпь дінӧ локтігӧн гажтӧма думыштіс сійӧ.— Йӧз кыскасны ас выланыс груз тыра телегаяс, офицеръяс горӧдасны: «Стребулаев, медым ректалісны ӧдйӧджык… раз… раз…— тэ кывкутан!
Мун!»
И некод на пиысь оз думышт, мый йӧзыс муртса кутӧны ассьыныс скӧрлунсӧ, да мый тайӧ скӧрлуныс вермас усьны сы вылӧ, ӧтнас вылӧ: немечьясысь ставныс полӧны, сыысь— некод, а мустӧмтӧны, кажитчӧ, ёнджыка ӧтлаын став немечьяссӧ дорысь.
Зэв прӧстӧй делӧ: бруснас. либӧ зырйӧн юрад швичнитасны — и ставыс…»
Нывбабаяс вӧлі разӧдчалӧмаӧсь нин да чӧла шыблалісны зыръяснас му, а Женя, зыр вылас кокнас личкигмоз, висьталіс:
— Ещӧ аддзылі, быттьӧ джодж мыськалі, а тайӧ ӧд бабаяс, абу бур водзын, а?
«Обыкновеннӧй бабскӧй сёрни…» — Тимофей сулалыштіс неуна да горӧдіс:
— Тэ мый кывнад изан?
Женя нюммуніс:
— Да мый юрӧ воас, <ns>Тимохвей</ns> дядь.
— Йӧзсӧ уджалӧмсьыс падмӧдан.
Женялӧн синъясыс паськалісны ыжлӧн моз, бӧба.
— Да найӧ жӧ мудзӧны, <ns>Тимохвей</ns> дядь.
Мед неуна шойччыштасны.
Тимофей падмыштӧмӧн видзӧдліс нывбабаяслӧн чужӧмъяс вылӧ.
Найӧ вӧліны быттьӧ кынмӧмаӧсь.
— Сёрнитӧны, сатана пӧ Иудаӧс му вылӧ лэдзӧма, да сійӧ ӧні Невскӧй район кузя ветлӧдлӧ,— шуис виж чышъяна олӧма нин нывбаба.
Сыкӧд орччӧн уджалысь старука кӧсӧйтчыліс Тимофей вылӧ да, зырнас мусӧ шыбитӧм бӧрын, стрӧга шуис:
— Регыд ветлӧдлыссяс сылӧн…
Вирыс пӧся кучкис Тимофейлы чужӧмас.
— Энӧ чукӧртчалӧй чукӧрӧ, ті!— лёкысь горӧдіс сійӧ.— Абу тшӧктӧма!
Кывкут сэсся тіян вӧсна, сэтшӧм матьяс…
Виж чышъяна нывбаба веськӧдчис.
Синъяс вылас лэччӧм юрсисӧ чышъян улас сюйыштӧм бӧрын сійӧ видзӧдліс сиктлань да вашнитіс:
— Локтӧ!
Сиктсянь зяльскакыліг тӧвзис танк.
Карл Курц да Генрих Мауэр тэрмасигтырйи мӧдӧдчис-ны туйлань; танкистъяс шыблалісны картіяссӧ да лэччалісны керъяс вылысь: вӧр дорсянь котӧртіс строительствоса начальник.
Тимофей кайис насыпь вылӧ.
Сувтысь танкысь чеччыштіс Макс фон Ридлер да мӧдӧдчис юлань; сыкӧд мунісны Отто Швальбе да офицеръяс.
Тимофей муніс на бӧрся, воськов дас сайын кымын, да зумыша видзӧдіс, кыдзи гестаповец водзын нюжӧдчывлісны салдатъяс, кыдзи ӧдйӧджык заводитлісны уджавны йӧз, а мыйӧн сӧмын прӧйдитліс сійӧ на дінті, ставныс видзӧдісны сы вылӧ, Тимофей вылӧ: немечьяс ышнясьӧмӧн да серампырысь, рочьяс — зывӧктӧмӧн, ыджыд лӧглунӧн.
Полӧмыс шымыртліс сылысь став тушасӧ.
«Бӧр эськӧ ставсӧ…
Оз позь!
Оз лэдз Макс…» Кык смерть,
и кыкнанныс нюжӧдчӧны сы дінӧ.
Тимофей ньӧжйӧникӧн малаліс тошсӧ, а окота вӧлі чорыда кутчысьны сыӧ да ыджыд гӧлӧсӧн кӧин моз омлявны:
«Сюрин!
Ок, цыганскӧй рожа, ылалін арталӧмъяснад!»
Ридлер кывзіс Отто Швальбелысь да лотшйӧдліс чуньяснас: поссӧ стрӧитісны вывті ньӧжйӧ.
— Тіянлы тыдалӧджык, господин фон Ридлер, но ме эськӧ рекомендуйті… — Швальбе падмыштліс.
— Висьталӧй водзӧ.
— Вежны став тайӧ швальсӧ.
Ме чайта, командование оз ӧткажитчы ыстыны татшӧм важнӧй строительство вылӧ кымынкӧ инженернӧй рота.
— Верманныд водзӧ не висьтавны.
Швальбе зумыша вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
— Менам абу велалӧма тадзи уджавны, господин фон Ридлер: быд воськолын беспорядок да тӧлктӧм удж.
Тайӧ «стрӧитчысьясыс», сы йылысь сёрниттӧг нин, мый джынсьыс унджыкыс на пӧвстысь оз туйны, кыдзи прамӧй уджалысь вын, дышӧсь да бӧбӧсь.
Найӧ оз вермыны уджавны цивилизованнӧй ногӧн, тайӧ дикарьясыс!
— Ті водзджык вӧвлінныд Рочмуын, господин Швальбе?
— Эг.
— Но, а ме… вӧвлі!
Тайӧ дикарьясыс, окотитасны кӧ, вермӧны уджавны зэв бура.
Колӧ кужны заставитны!
Киястӧ тіянлысь нинӧмӧн абу кӧрталӧма.
Вооружённӧй вын тіян тырмымӧн.
Менсьым медбур офицеръясӧс сетӧма тіян распоряжениеӧ.
Мый нӧ тіянлы ещӧ оз тырмы?
Найӧ матыстчисны блиндажъяс дінӧ, да Ридлер ньӧжйӧникӧн кытшовтіс синъяснас виселицаяссӧ.
Тӧрытсянь ӧшӧдӧмъяслӧн лыдыс содӧма куим морт вылӧ.
Швальбе доложитіс: детинкасӧ казнитӧма сыысь, мый дзугӧма да шыблалӧма арматура, нылыс «ненарошнӧ» уськӧдӧма моздортыр дась арматура юӧ, а стариксӧ суӧмаӧсь, кор сійӧ вӧлӧм кералӧ опалубка, мый вӧсна цементыс бызгыльтӧма-петӧма да аркасӧ лоӧма заливайтны выль пӧв, а цементыс и сідз нин быранвыйын.
— И мый тайӧ тіян ногӧн — кужтӧмлун али диверсия?
— Ме ог отрицайт, господин фон Ридлер.
— Сідзкӧ?
Швальбе топӧдліс пельпомъяссӧ: став висьталӧм дінас кӧ содтӧд ещӧ эмӧсь диверсияяс — сійӧ лишнӧйысь висьталӧ сы йылысь, мый татшӧм йӧзӧн планӧвӧй срокъясӧ постӧ он стрӧит.
Ридлер бергӧдчис офицеръяслань да довкнитіс юрнас виселицаяс вылӧ.
— Семьяясыс?
— Лыйлӧма.
— Строительство кузя йӧзӧдӧма?
Офицеръяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс: абу вӧлі йӧзӧдӧма.
Фон Ридлер дӧзмӧмпырысь заводитіс куритчыны.
— Лыйлӧмыс нуӧдсьӧ оз тайӧяслы…— сійӧ индіс виселицаяс вылӧ:— налы ӧні веськодь, а ловъяяслы.
Ставныс долженӧсь тӧдны, мый менам приказъяс — абу прӧстӧ грӧзитчӧм.
Мед быдӧн босьтӧ тӧдвылӧ: уджалӧ кӧ сійӧ омӧля, то самӧй тайӧн сійӧ кырымалӧ смертнӧй приговор аслас став семьяыслы.— Сійӧ видзӧдліс Генрих Мауэрлӧн жугыль чужӧм вылӧ.— Пыр жӧ мунӧй сиктӧ да сетӧй радиоузелӧ.
Талун, гортаныс разӧдчытӧдз, став тайӧ йӧзыс долженӧсь кывлыны лыйлӧм йылысь!
Гӧгӧрвоана?
И медым водзӧ вылӧ татшӧм эновтчӧмыс эз вӧв!
Офицер кӧзырнитіс.
Ридлер бергӧдчис да дыр видзӧдіс вӧр вылӧ.
Сійӧ, мый вылын дзик на неважӧн сійӧ сераліс да шуліс «челядь висьӧмӧн», заводитіс шымыртны и сійӧс: и не сӧмын паськыд вӧръяс, но и быд растор кыпӧдліс партизанъяс йылысь мӧвпъяс да заставляйтліс сійӧс настораживайтчыны.
Покатнӧйын сылӧн «урок» бӧрын сиктъясын лои лӧнь, а туйяс вылын…
Лои ӧткажитчыны район кузя восьса машинаясӧн ветлӧмысь.
Полковник Корфӧс ранитісны луншӧр-лунӧ, да сысянь, Макссянь, смертьыс вӧлі лыда миллиметръяс сайын: пуля шутёвтіс сы кӧсича дінті да вожӧдіс пель йывсӧ.
Самолётъяслӧн разведывательнӧй лэбзьылӧмъяс ӧнӧдз эз сетны некутшӧм результатъяс.
Партизанъяс, быттьӧ зорӧдӧ ем, вошины вӧрын, но быд вой найӧ сетлісны тӧдны ас йывсьыныс, и зэв доймана.
Кыв шутӧг, и пос вылын тайӧ диверсияясыс и полӧмысла дрӧжжитысь йӧзлӧн тайӧ упорствоыс абу налӧн влияниетӧг.
Цемент йылысь Швальбелӧн кывъясыс казьтыштісны сылы лӧсьыдтӧм минутъяс, кодъясӧс ковмис войдӧрлун терпитны штабын.
Генерал-интендант, нарядъяс кырымалігӧн, шуис: «Позьӧ думыштны, мый ті, господин фон Ридлер, дас пос стрӧитанныд…
Жаль — материалъяс тӧв йылӧ лэбӧны, зэв жаль.
Ті полковник Корфкӧд, кыдзи ме кывлі, красноармейскӧй часть кытшалӧмныд да бырӧдӧмныд.
Дивуйтча, кыдзи та бӧрын ті верманныд терпитны ас дорад партизанъясӧс!»
Тайӧс шуӧм бӧрын сійӧ йӧткыштіс нарядъяссӧ пызан дорас, а сылӧн синъясыс видзӧдісны ехиднӧя.
«Кыв шутӧг, кодкӧ донеситӧма».
Ридлер сюся видзӧдліс офицер вылӧ.
Курц пыр сылы кажитчыліс бӧбджыкӧн сы дорысь, кутшӧмӧн разрешайтсьыліс полицияӧн.
Но, гашкӧ, тайӧ бӧблуныс — сӧмын маска?
Ӧні власьт дорӧ воӧм кузя став фокусыс сыын, медым колана здукӧ кужны бӧрйыны аслыд лӧсялана маска да новлыны сійӧс некодӧн казявтӧг ассьыд кучиктӧ моз.
Унаӧн тайӧс гӧгӧрвоисны.
Гашкӧ, и Курц?
Курц сулаліс шатлалігтырйи да видзӧдіс сы вылӧ, кыдзи бур пон аслас кӧзяин вылӧ.
Леститчана да бӧбоват нюмыс пыр паськыдджыка паськаліс сы чужӧм вылын, а озысь синъясас сылӧн нинӧм эз вӧв, ваысь кындзи.
«Абу, збыль бӧб,— решитіс Ридлер.— А Генрих Мауэр, кажитчӧ, вывті веськодя видзӧдӧ татшӧм делӧ вылас: ӧтитор, мый ӧзтывлӧ сылысь синъяссӧ ловъя интересӧн,— сійӧ йӧзлӧн кулӧм водзвывса судорогаяс.
Коді нӧ сідзкӧ?»
Ридлер лотшнитіс чуньяснас.
«Ас йӧз пӧвстын видзны доносчикӧс?
Колӧ тӧдмавны сійӧс да пыр жӧ мӧдӧдны пересадкатӧг аслас кулӧм рӧдвуж дінас.
Тайӧ абу нин сэтшӧм сьӧкыд; ёна кокньыдджык эсійӧ проклятӧй цементсӧ татчӧ судзӧдӧм дорысь».
Мӧвпъясыс бара бергӧдчисны партизанъяс дінӧ.
— Листовкаяс… эз вӧвны?
Мауэр пыркнитіс юрнас.
— Но, ладнӧ, мунӧй,— лэдзис сійӧс Ридлер да чукыртчылӧм бӧрын зумыша пондіс видзӧдны Швальбе вылӧ.
— Пос лоӧ стрӧитӧма срокӧ да инженернӧй ротаястӧг.
Саботажникъяскӧд тышкасьӧны оз найӧс удж вылысь вештӧмӧн,— найӧ сӧмын тайӧс и виччысьӧны.— Сійӧ индіс виселицаяс вылӧ.— Тайӧ методыс правильнӧй, но нуӧдны колӧ сійӧс пӧщадатӧг.
Вӧрыс орччӧн, да и гезйыс тырмас…
Не сӧмын диверсияысь да восьса саботажысь…
Джын уджалысьсӧ ӧшӧдлӧй, но медым мӧд джынйыс стрӧитіс поссӧ срок кежлӧ.
Гӧгӧрвоана?
Гӧлӧсыс сылӧн юраліс сэтшӧм чорыда да властнӧя, мый Швальбе веськӧдчис да сулаліс кисӧ кӧсича дорсьыс лэдзлытӧг.
Ридлер крута бергӧдчис ылынкодь сулалысь старӧсталань:
— Но?
Тимофей нетшыштіс юрсьыс картузсӧ.
— Бара пи кузя, господин шеф…
— Висьталӧма вӧлі ӧтчыд: пиыдлӧн судьбаыс тэнад киын,— кӧдзыда паныд шуис Ридлер.— Тэ нинӧм на эн вӧч, медым заслужитны дӧверие.
Сӧветуйта тэрмасьыштны…
Кыдзи и быд мортлӧн, менам овлӧ терпениелы пом…
Мун!
Но Тимофей эз мун да шӧйӧвошӧмӧн дзӧрис места вылас.
— Но?
— Менам ещӧ мӧд делӧ… служебнӧй.— Сійӧ матыстчис фон Ридлер дінӧ да пондіс вашкӧдны пӧся, быттьӧ садьтӧг:— Пола ме, ваше благородие…
Ставыс лӧгалӧны ме вылӧ, грӧзитӧны, а дӧверие йылысь…
Кутшӧм нин сэні дӧверие!..
Ме тіян милӧсть дінӧ могӧн…
— Сьӧм йылысь?
— Абу…
Мед менӧ салдатъясыд нӧйтыштавны йӧз водзын…
Оз збыльысь, а вид вылӧ, — картузсӧ киясас чабралігтырйи шогпырысь бормочитіс Тимофей. — Кокньыдика медым, ваше благородие…
Ридлер вомдорын тыдовтчыштліс шом.
Сійӧ переведитіс Курцлы старӧсталысь кывъяссӧ да тшӧктіс сылысь просьбасӧ могмӧдны.
Минут вит мысти сійӧ бӧр локтіс салдатъяскӧд.
Найӧ кватитісны Тимофейӧс киясӧдыс да кыскисны насыплань.
Мотористъяс сувтӧдісны бетономешалкаяссӧ.
Гачсӧ лэдзигӧн Тимофей видзӧдіс пос стрӧитысьяс вылӧ да бӧрдӧмсорӧн горзіс:
— Мыйысь?
Мыйысь, юала?
Сыысь, мый ог вермы видзӧдны, кыдзи йӧзыс мучитчӧны?
Курц тойыштіс сійӧс.
Тіралысь куш пидзӧсъяснас Тимофей мыджсис кӧдзыд муӧ.
— Пиӧс сісьтӧны застенокын, и менӧ…
Чорыда швичнитіс ньӧр, да Тимофей ойӧстіс виччысьтӧмысла да доймӧмысла, а вадорын быдлаын кыліс серам: сералісны и немечьяс и йӧзыс.
Кызь кыкӧд глава
Туй вылӧ Филипп петіс буретш колана кадӧ: йӧзыс чукӧрӧн мунісны строительство вылысь.
Сійӧ пуксис канава бокӧ, пуктіс ас бокас кӧстыльсӧ да паськӧдіс гудӧк мекъяссӧ.
Ылӧ муяс весьтті паськаліс важ роч сьыланкыв «пыр вынйӧра, пыр свободнӧй» Волга йылысь.
Йӧз сувталісны.
Унаӧн тӧдісны Филиппӧс, Ожерелковскӧй сельсӧветса председательӧс, но ӧдвакӧ кодкӧ на пӧвстысь думайтіс, мыйла сійӧ тані.
Видзӧдісны сӧмын сылӧн котралысь чуньясыс вылӧ да гудӧкыс вылӧ.
Кывзісны…
Уналӧн чужӧмъяс кузяыс визувтіс синва.
Мый сувтліс синъяс водзас кокъяс йылас муртса сулалысь мучитчӧм йӧзлӧн?
Ылі томдырся кад-ӧ, кор найӧ кутчысьӧмӧн ветлісны Волга вылӧ да сьылісны, гашкӧ, со самӧй тайӧ сьыланкывсӧ, кодӧс ӧні сьылӧ важ гудӧкыс?
Гашкӧ, долыд колхознӧй олӧмыс ӧвтыштіс на вылӧ; усины дум вылас талялӧм мечтаясыс — джуджыдӧсь, кыдзи гожся лӧз енэжыс, да смелӧсь, быттьӧ кутш бордъяслӧн шеныштчӧмъясыс.
Филипплӧн юрсиыс вӧлі ляскысьӧма плешас.
Мыйӧн помасьліс ӧти песня, сійӧ пыр жӧ, шойччывтӧг, заводитліс мӧдӧс.
Гудӧкыс то бӧрдіс, то сераліс.
Сьӧкыда ышлолалісны йӧз.
«Вывті уна гӧгӧрын немецкӧйыс, Филипп, и йӧз йӧршитчӧны ас пытшкас, медым нинӧм не аддзыны да не кывны,— прӧщайтчигас шуис сылы Зимин.— Лесинлӧн медся дженьыд туйыс сьӧлӧмӧдз…
Садьмӧд, волнуйт кыдз колӧ лёкысь пессьысь сьӧлӧмъяссӧ, мукӧдторсӧ вӧчасны миян агитаторъяс.
Мун!»
Йӧз чукӧрын сьӧкыда ышлолалӧмъяс, бӧрдӧм шыяс висьталісны сы йылысь, мый песняяс йиджисны сьӧлӧмӧдзныс.
Но Филипп пыр ворсіс и ворсіс…
Гудӧкыслӧн шыясыс кырлӧдлісны ассьыс сьӧлӧмсӧ; и думайтсис, мый ещӧ ӧти здук — и сійӧ оз вермы кутчысьны, лэдзас юрсӧ гудӧк мекъяс вылӧ да бӧрддзас.
Синва пырыс сійӧ видзӧдіс йӧз вылӧ.
Со сулалӧ покатнӧйса колхозник Фрол Кузьмич да сыкӧд орччӧн тётя Нюша, Марфа…
Да, сылӧн Марфаыс, а сысянь неуна бокынджык — Василиса Прокофьевна.
Ылынджык тыдовтчыштліс Семен Курагинлӧн тӧдса чужӧмыс…
Чуньясыс дубалісны; пайӧс пондіс кыскавны войтӧн.
Но тайӧ нинӧм, и сьӧлӧмлӧн доймӧмыс — нинӧм: мед ловзьӧ да сувтӧ синъяс водзӧ немечьясӧн талялӧм олӧмыс.
Сьыв, гудӧкӧй, сьыв!
Сиктысь скачӧн петіс конница.
Немечьяс вӧліны уверенӧсь, мый йӧз чукӧрын партизанскӧй агитаторъяс, да быд боксянь кытшалісны сійӧс, а кымынкӧ верзьӧма, офицер юрнуӧдӧм улын, вӧвъяснас йӧзсӧ зыригтырйи, пырисны шӧрас.
Первой найӧ чуймӧмӧн видзӧдісны Филипп вылӧ: найӧ эз вермыны гӧгӧрвоны, мый тані сэтшӧмыс, да решитны, мый вӧчны.
Сэсся налӧн чужӧмъяс вылын тыдовтчис любопытство: «Калека, видзӧднысӧ — корысь.
Ворсӧ да бӧрдӧ — тайӧ интереснӧ: тыдалӧ, ёна кынӧмыс сюмалӧ».
Вӧвъяс вывсьыныс лэччытӧг да мӧда-мӧд вылас видзӧдлывліг найӧ пондісны кывзыны — ошкӧмпырысь, нюмъялігтырйи…
Сьӧкыда лолаліс йӧз чукӧр.
Кодсюрӧ кӧсӧйтчылӧмӧн видзӧдлывлісны немечьяс вылӧ.
Да, тайӧ рыжӧй дьявӧлъяслы гудӧкыд — сійӧ виччысьтӧм гаж, а налы быд шыын — Русь, рӧдина!
Сьӧлӧмлы дона рӧдина…
Абу ӧні сійӧ долыд тырбур олӧмыс, мый йылысь сьылан тэ, гудӧк!
Лунъяс ӧні мерайтсьӧны оз часъясӧн, а воясӧн; и йӧзыс кулӧны олігас на, а му вывті век на ветлӧдлӧны налӧн вуджӧръясыс, кусӧм синъясаӧсь да кулӧм сьӧлӧмъясаӧсь.
Первойӧн, юрсӧ улӧ ӧшӧдӧмӧн да некод вылӧ видзӧдтӧг, йӧз чукӧрысь петіс Фрол Кузьмич; сы бӧрся — тётя Нюша; и сэсся кыдзкӧ ӧтпырйӧ вӧрзисны став йӧзыс да петісны туй вылӧ.
Гудӧк ворсіс водзӧ.
Пиньяснысӧ мурч-курччӧмӧн йӧз ӧддзӧдісны воськовъяссӧ; найӧ став вынъяссьыс зілисны ӧдйӧджык мунны сьӧлӧмъяссӧ кырлӧдлысь шыясысь, пышйыны асьнысысь.
Рытыс ӧдйӧ вежсис войӧн, быттьӧ из моз уси кымӧръяс дорсьыс вывті ыджыд лэбач да паськӧдіс сьӧд бордъяссӧ муяс да вӧръяс весьтӧ да бырӧдіс медбӧръя югыдсӧ.
* * *
Маруся Кулагина муртса кыссис туй кузя: лун чӧжӧн сійӧ воліс вит местаӧ, кӧнъясын колхозникъяс грузитчалісны, ставныскӧд тшӧтш грузитчис ачыс да, кор матын эз вӧвны немечьяс, висьтавліс вӧръясӧ пышйӧм йылысь.
Водзын руд чутъясӧн тыдовтчисны покатнӧйысь керкаяс.
Маруся сувтіс.
Войдӧрлун сійӧ вӧлі тайӧ сиктас куим пӧдруга-партизанкаяскӧд.
Став керкасӧ кытшовтісны — и пӧльзатӧг.
Думыштӧм бӧрын мӧдӧдчис керка мышъясӧд, медым не веськавны немечьяслы син улас.
Петіс переулокысь, кӧні пельӧсас сулаліс Фрол Кузьмичлӧн керкаыс, да, йӧзтӧм улича вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, таркӧдчыштіс дзиръяас.
Фрол Кузьмич нинӧм шутӧг лэдзис сійӧс дворас.
Керкаас вӧлі пемыд.
Рудӧбӧн тӧдчыштіс йиркӧ ӧшӧдӧм тыртӧм зыбка.
Минька йӧткыштіс Марусялы стул.
Фрол Кузьмич сулалан коли порог дорас.
— Но, кыдзи, ёрт?— волнуйтчигтыр юаліс Маруся.— Гӧгӧрвоӧй, ӧд мӧд петан туй тіян абу.
Кылӧ вӧлі, кыдзи вӧсньыдика да гажтӧма шутьляліс трубаын тӧв.
Пызан улас мыйкӧ кышакылыштіс,— гашкӧ, шыр, гашкӧ, крыса…
Маруся чеччис стул вылысь да матыстчис кӧзяин дінӧ.
— Некод оз кӧсйысь тіянлы вӧръясын рай, регыд тӧв,— и век жӧ вӧрын тіянлы лоӧ сюрс пӧв кокньыдджык.
Тані рабство, гӧгӧрвоанныд?
А сэні мездлун.
Тані быд минутын ті дрӧжжитанныд тайӧ детинка лов вӧснаыс.
Воськовтанныд кӧ не сідз — найӧ виасны тіянӧс да шуасны, мый ті воськовтінныд тадзи сы вӧсна, мый кывзысинныд партизанъяслысь, босьтасны да лыйласны пинытӧ.
А сэні… сэні ті верманныд дорйыны и асьнытӧ и сійӧс.— Сійӧ довкнитіс юрнас Минька вылӧ.
Фрол Кузьмич чӧв оліс.
— Думыштлӧй, мый ті стрӧитанныд!
Мӧскуаӧ мунны пос!— быттьӧ кевмысьӧмӧн горӧдіс Маруся.— И партизанъяс оз вермыны жугӧдны стрӧитан поссӧ: ӧд вӧчасны кӧ найӧ ӧні пос вылӧ налёт, то немечьяс расправитчасны первой тіянкӧд, а сэсся тіян семьяяскӧд, кыдзи… кыдзи тіян вӧлі нин…
— Энӧ дӧзмӧй,— ньӧжйӧникӧн шуис Фрол Кузьмич.
Сійӧ шыбитіс картузсӧ лабичас да пырис горничаас.
Маруся дыр сулаліс порог дорас — горничасянь эз кыв некутшӧм шы.
— Ёрт!
Фрол Кузьмич эз вочавидз, и Маруся гӧгӧрвоис: колӧ мунны.
Минька колльӧдіс сійӧс дворӧдыс да игналіс воротасӧ.
«Со быдлаын тадзи, быд сиктын — ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ».
Сійӧ ньӧжйӧник чукӧстіс:
— Детинка!
— Но!— шыасис дворсянь Минька.
— Висьтав батьыдлы — вола на.
Школалань видзӧдлывлігтырйи, кысянь кылісны часӧвӧйяслӧн кокшыяс, Маруся локтіс орчча керка дінӧ, кӧсйис таркӧдчыны, но кыліс дзуртыштӧм шы: улича кузя мунісны вӧлаяс.
— Тэрыбджыка восьлав, но!
Гӧлӧсыс Марусялы кажитчис тӧдсаӧн.
«Абу-ӧ нин Михеич?
Кажитчӧ, сійӧ…»
Вӧлаяс вошины пемыдас, а улича кузя омлялігтырйи шутьляліс чизыр, кӧдзыд тӧв.
Ӧшиньӧ таркӧдчыштӧм бӧрын Маруся видзӧдліс улӧ ӧшйӧм кымӧра енэж вылӧ да думыштіс: «Лым, навернӧ, мӧдӧдчас…»
Кызь коймӧд глава
Михеич ещӧ ӧтчыд швичнитіс вӧвсӧ да, мышкас видзӧдлытӧг, кывзыштіс мыш сайсьыс кылысь кӧлесаяслысь шысӧ.
Старик вӧлі зумыш: бӧръя куим луныс, кажитчӧ, пӧрысьтісны сійӧс кыкпӧв.
Сы бӧрся вӧр туй кузя тэрмасисны ещӧ куим вӧла, кодъяс кыскисны полушубокъяс, мешӧкъяс да ящикъяс.
Кык телегаын пукалісны важ шальясӧн гартчӧм кык нывбаба, а медбӧръяас — эжтӧм пася зонка.
Туйыс вӧлі кынмӧма, ставыс гуранъяса, да кӧлесаясыс гораа таркӧдісны, быттьӧ гырысь шер киссис кӧрт вевт вылӧ.
Тайӧ шыыс вӧрса кӧдзыд чӧв-лӧньын повзьӧдліс, тшӧктіс пыр лоны пельтӧ чошкӧдӧмаӧн: район пасьта ветліс сёрни, быттьӧ татчӧс вӧръясӧ воӧмаӧсь кутшӧмкӧ бандитъяс — грабитӧны йӧзӧс.
Ылын, куим куш кыдз дінті, туйыс крута чукыльтіс.
Зиминкӧд вӧлі сёрнитчӧма, мый тайӧ кыдз пуяс дорас Чайка встретитас вӧлаяссӧ.
Вӧрыс чӧла сулаліс туй пӧлӧныс, быттьӧкӧ мыйкӧ кывзіс жӧ.
Пуяс улын да гуранъясын едждӧдіс пуж.
Шочиника то ӧтарсяньыс, то мӧдарсяньыс кылісны дженьыдик да резкӧй шыяс, быттьӧ трачкӧдчис сотчысь пес.
Муніс-ӧ кодкӧ вӧрӧд, али кӧдзыдыс ворсіс, кос увъяс летъялігтырйи,— тайӧс сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны.
«Абу кӧ мороз, а пайӧ… самӧй эсійӧ бандитъясыс…
Уськӧдчасны да… нинӧм он вӧч — ставсӧ мырддясны»,— тревожитчӧмӧн думайтіс старик.
И друг кӧнкӧ матын кыліс шутёвтӧм.
Ылісянь кыліс воча шутёвтӧм.
— Энӧ кольччӧй!— горӧдіс Михеич да, пеля шапкасӧ пыдӧджык сюйыштӧм бӧрын, швичнитіс плетьнас.
Вӧлыс кутіс рӧдтыны.
Кыдз пуяс дінті крута чукыльтӧм бӧрын Михеич аддзис: водзын пуяс костӧд вуджӧртіс мыйкӧ сьӧд…
Туй вылӧ петіс Васька.
Плешсӧ сылысь вӧлі бинтуйтӧма; чужӧм вылас да походкаас сылӧн тӧдчис унджык самоуверенность, кыдзи мортлӧн, коді зумыда займитӧма олӧмас ассьыс места.
Мышкас волыс йылын ӧшаліс винтовка.
Кизявтӧм куртка зептас кияссӧ сюйӧмӧн да шутьлялігтырйи сійӧ восьлаліс вӧлаяслы паныд.
— Видза олан, бать!
Кытчӧ мӧдӧдчин?
— Эгӧ прӧщайтчылӧй, мый здоровайтчынысӧ?— Михеич кучкис вӧвсӧ плетьӧн.— <ns>Н-но</ns>!
— Бать, виччысьлы, мися!— горӧдіс Васька.
— «<ns>Б-а-ать</ns>»,— вӧвсӧ сувтӧдтӧг скӧрысь нерыштіс Михеич.— Ог помнит мыйкӧ, быттьӧ и эг чужтыв татшӧмсӧ.
Вунӧді, гашкӧ?
<ns>Н-но</ns>, чӧрт!
Вӧв ещӧ ӧдйӧджык мӧдӧдчис, а сы бӧрся и мукӧд вӧлаяс скачӧн лэбыштісны Васька дінті.
— Вот йӧйясыд!
Сулав, шуа!— горӧдіс сійӧ да уськӧдчис на бӧрся.
Васька ӧдва панйис бӧрса вӧлаяссӧ да бара суӧдіс Михеичӧс.
Сійӧ ырыштчис плетьнас.
— Эн дур, мый кӧвъясин?
— Да ме жӧ тӧда, кытчӧ ті мунанныд — зиминскӧй отрядӧ!— сьӧкыда лолалігтыр шуис Васька.
Старик крута сувтӧдіс вӧвсӧ.
Сук синкымъясыс сылӧн кыптісны вывлань, да плешыс кӧрсис.
Васька серӧктіс.
— О, кутшӧм скӧр!
Миян сиктын ӧш вӧлі, и то бурджык.
— Кытысь тэ тӧдан — кытчӧ мунам?— сибдӧм гӧлӧсӧн юаліс Михеич.
— Вот тэныд на!— дӧзмис Васька.— Старик тэ и эм старик.
Оз ӧмӧй позь гӧгӧрвоны, мый ме партизан?
Тіянлы паныд петі.
На дінӧ локтісны мукӧд подводаясысь ямщикъяс.
— Ог тӧд, эскыны абу.
Висьталӧ — зиминскӧй пӧ, а Зимин меным шуис: ачыс Катя паныд петас,— тӧждысьӧмпырысь шуис Михеич.
Залесскӧйсаяс видзӧдісны Васька вылӧ подозрительнӧя, и сы чужӧм вылын пыр ёнджыка тӧдчис ӧбида.
Вомкӧтшъясыс сылӧн лэччисны увлань.
— Эк, ті… бӧбъяс!
Ас мортӧс энӧ тӧдӧй…— кӧритіс сійӧ дрӧгнитӧм гӧлӧсӧн.— Век тіянлы начальство колӧ.— И, синъяснас югнитӧмӧн, Васька нерис:— «Ачыс Катя паныд петас!»
А ме нӧ, тіян ногӧн, мый?
Вот босьта да муна пыр — и ветлӧдлӧй-корсьысьӧй вӧртіыс.
Шапкасӧ пӧлыньтӧмӧн Михеич гыжйыштіс пель сайсӧ.
— Да тэ эн горячитчы,— шуис сійӧ скӧрысь.— Ми сылы сёян-юан, паськӧм ваям, а сійӧ — нырсӧ вывлань: «Муна — и ветлӧдлӧй-корсьысьӧй вӧртіыс».
Васька паськыда нюммуніс.
— Ӧти-кӧ, ме некытчӧ ог мун… а мӧд-кӧ, ми нӧ асланым могӧн али мый олам вӧрас?
Тіянӧс мездӧм могысь жӧ.
Со и рӧщӧтын.
А сёян-юансьыд да паськӧмсьыд, дерт, аттьӧ и месянь торйӧн и став партизанскӧй отрядсянь.
Михеич ошкӧмпырысь нюммуніс.
— Востер!— юрнас довкнитӧмӧн шуис сійӧ.— Ладнӧ, верита нин тэныд…
Муннысӧ нӧ туй кузяыс?
— Пырысь-пыр тайӧс организуйтам,— кӧсйысис Васька.
Залесскӧйсаяс вылӧ мудера видзӧдлывліг сійӧ сюйис вомас кык чунь да шутёвтіс.
Сыладорсянь, кытысь сійӧ петіс, кыліс воча шутёвтӧм, да бара лон чӧв-лӧнь.
Кӧнкӧ матын трачмуні кос ув.
Васька босьтіс пельпом сайсьыс винтовкасӧ, зилькнитіс затворнас да спокойнӧя пуксис телегаӧ Михеичкӧд орччӧн.
Стариклӧн бара кыптісны подозрениеяс.
«Быттьӧ и лӧсялӧ, а сэні, коді нӧ сійӧс тӧдас… вермисны и бандитъяс тӧдмавны зиминскӧй отряд йылысь».
Васька казяліс, мый старик видзӧдӧ сы вылӧ, да нарошнӧ гӧраа очсыштіс, сэсся заводитіс витны винтовкасьыс чегӧм пожӧм пу йылӧ.
— Зонмӧ!— негора чукӧстіс Михеич.
Васька нинӧм эз вочавидз.
— Пиукӧй, тэ збыльысь зиминскӧй отрядысь?
Он пӧръясь?..
Васька читкыртіс синъяссӧ.
— <ns>Пи-ук-ӧй</ns>?..
Мыйкӧ ог помнит, быттьӧ эг чужлы татшӧмсянь.
Вунӧді, гашкӧ?
— Востер!— шуис Михеич гыӧртӧм уссӧ малалігтырйи, да сы гӧлӧсын бура нин кыліс ёна радуйтчӧм.— Кыдзи нӧ шуӧны тэнӧ?
— Василь Филиппыч, папаша.
— Филиппыч?
Со кыдзи!
И шуан, видін жӧ немечьяссӧ?
Васька видзӧдліс сы вылӧ сідзи, быттьӧ кӧсйис шуны:
«Дзор юрсиӧдз олӧмыд, а сэтшӧм бӧб юалӧмъяс сеталан», да лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Да тэ, зонмӧ, эн лӧгась, ме ӧд ог вериттӧм вӧсна, а интерес эм…
Унаӧс-ӧ?— юаліс Михеич сы винтовка вылӧ видзӧдігтырйи.
Васька думыштчӧмӧн сьӧвзис.
— Ӧти-кӧ, старик, сійӧ государственнӧй тайна.
А мӧд-кӧ, партизанскӧй отряд — абу колхоз, счетоводӧс огӧ видзӧй!
Эн пов — прӧста нянь огӧ сёйӧй: быд лун сыналам фрицъясӧс кыдз колӧ.
Сійӧ серӧктіс.
— А найӧ, кодъяс уськӧдчылісны эрд вылӧ, дыр оз вунӧдны, кыдзи миян ордӧ гӧститны волісны.
Гӧгӧрвоан, кутшӧм делӧ?
Ми юксим кыкпельӧ.
Ӧтияс командиркӧд — веськыдвылӧ, а мукӧдъясыс Катерина Ивановнакӧд да мекӧд — шуйгавылӧ.
Синъясыс сылӧн ӧзйисны.
Сійӧ меліа малалыштіс винтовка стволсӧ.
— Бура уджалыштіс винтовкаӧн!
— Кӧнкӧ, страшнӧ вӧлі?— юаліс мӧд телегаса нывбаба, коді видзӧдіс сы вылӧ уважениеӧн да шензьӧмӧн, быттьӧ кутшӧмкӧ дивӧ вылӧ.
— Зэв тай!— ышнясьӧмпырысь нюжӧдіс Васька, но пыр жӧ синъяссӧ лэдзис увлань да висьтасис:— Неуна, дерт, страшнӧкодь…
Сьӧлӧмӧй чеччис ёна да юрсиӧс быттьӧ тӧв вӧрӧдіс, а сідзсӧ нинӧм…
Сійӧ сэки, а мукӧд бойясас — со кӧть нин войдӧрлун…
Сійӧ эз помав: пуяс костъясӧд вуджӧртісны йӧз, да туй вылӧ петісны партизанъяс — морт кызь.
Водзвылас — Катя, Люба Травкина да Николай Васильев; мукӧдыс вӧліны бинтуйтӧм юръясаӧсь да кӧртавлӧм киясаӧсь.
Михеич чеччыштіс телегасьыс, кутліс Катяӧс да окыштіс вомдорсӧ.
— Со пӧрысь чӧртыд!
Катяӧс окалӧ, а менӧ плетявны кӧсйис,— ропкыштіс Васька.
Ставӧн серӧктісны.
— Кыдзи кӧсйысим Лексей Митричлы — ставсӧ вайим.
Сё процент вылӧ, сідзкӧ, лӧсялӧ кӧсйысьӧмыслы,— ёна волнуйтчигтырйи долис Михеич.
— Аттьӧ, донаяс,— сьӧлӧмсяньыс шуис Катя,— а то миян сёян-юан дзикӧдз быри да и паськӧмным… аддзанныд, кутшӧм?
Михеич видзӧдліс военнӧй гимнастёрка вылас пась-талӧм руд тужуркасӧ.
— Кутшӧм нӧ тайӧ паськӧм тӧлын!— шуис сійӧ зумыша.— И ті сідзжӧ…
Водзджык вӧлі колӧ висьтавны, важӧн эськӧ ставӧн полушубокъяс новлінныд.
Вӧрас кежны?
— Вӧрас.
А ме беспокоитчи: чайті, эз-ӧ немечьяс тіянӧс?
Михеич нюммуніс, зэлӧдіс вӧжжисӧ.
— Немечьяслы паныд менам охраннӧй грамота.
Самӧй Певскӧдзыс лӧсялӧ.
Вот чукӧртнысӧ сьӧкыд вӧлі.
Немечьяс сутки чӧж сиктын — йӧз вылын тешитчӧны.
Сы вӧсна и манитчи.— Ӧта-мӧд бердас топӧдчӧмӧн быдмысь куим пожӧм дінті кытшовтіг сійӧ меліа видзӧдліс Катя вылӧ.— А сёян-юаныс ёна бур.
Тіянлы вылӧ и видзим.
— Тайӧ… абу сӧмын сёян-юан, шуис Катя.— Сьӧкыд, Михеич, вӧрын: талун ӧти ёртъяс эз лоны, аски смерть мукӧдъясӧс нетшыштас…
Пемыд гӧгӧр…
И вот,— сійӧ Довкнитіс юрнас вӧлаяс вылӧ,— тайӧ миянлы и шоныд и югыд.
Войтыр миянкӧд, ми чувствуйтам сійӧс, и вынъяс содӧны…
Михеич кызӧктіс, чуньяснас чышкыштіс синъяссӧ.
— Огӧ ӧмӧй гӧгӧрвоӧй!
Эк, нылӧй!
Да мед эсійӧ проклятӧй максъяс-ваксъясыс быд сюръя вылӧ радио ӧшӧдасны да асывсянь рытӧдз долисны, медым ми налы партизанъясӧс куталім!— Сійӧ скӧрысь сьӧвзис.— Лов перйыны, уджавны заставитны — тайӧс найӧ вермасны, сы вылӧ налӧн вын.
А медым рӧднӧй вир вузавны — абу Гитлерлӧн сэтшӧм выныс и оз ло.
Некор!
Киясыс сылӧн заводитісны дрӧжжитны, да сійӧ лэдзис вӧжжисӧ.
Васька пелька кватитіс сійӧс, дернитіс да горӧдіс сувтысь вӧлыс вылӧ:
— А но, восьлав, пеганӧй!
Михеич видзӧдліс сы вылӧ да нюммуніс.
— Ми тіянлы, ті миянлы — артасьны тані нинӧм.
Таӧ менӧ, старикӧс, Василь…
— Филиппыч,— отсаліс Васька.
— …Василь Филиппыч велӧдіс.
Катя серӧктіс.
— Сійӧ велӧдас.— Катя меліа инмӧдчыліс Васька юрӧ.— Шань зон!
— Шань,— вынсьӧдіс Михеич.
Вӧр кутіс лоны тшӧкыдджык.
Пожӧмъяс сулалісны чӧлӧсь, а кынмӧм му таркакыліс кӧлесаяс улын.
Катялы окота вӧлі юасьны Михеичлысь, мыйла йӧзыс оз мунны сиктъясысь.
Но сылӧн яндысигтырйи кызӧкталӧм серти да видзӧдлывлӧм серти Катя гӧгӧрвоис, мый Михеич ачыс мый йылысь кӧ кӧсйӧ юавны, да терпелива виччысис.
Михеич зумыштіс чукырӧсь плешсӧ да решительнӧя вӧрӧдыштіс синкымъяссӧ.
—<ns>Д-да</ns>… Тшӧктіс меным войтыр висьтавны, мый и тіян вылӧ, партизанъяс вылӧ, эм ыджыд ӧбида.
— Миян вылӧ?— чуймис Катя.
— Да.
Ме и Лексей Митричлы кӧсйи та йылысь кыв-мӧд шуны, да сідз артмис — кыдз колӧ ӧта-мӧд вылӧ видзӧдлыны эз удайтчы и торйӧдчим. — Сійӧ индіс плеть пунас вӧвъяс вылӧ.— Вот помнитам тіян йылысь, а ті, мед оз ло дӧзмӧдӧма тіянӧс, вунӧдны пондінныд йӧз йывсьыс.
— Ог гӧгӧрво, Михеич.
— Гӧгӧрвоны тані унасӧ нинӧм,— чӧв олыштӧм бӧрын, пыр сідз жӧ зумыштчӧмӧн шуис старик.— Тӧдам, онӧ ки кресталӧмӧн пукалӧй, а сӧмын, Катерина Ивановна, и йӧзсӧ вунӧдны оз шогмы, оз лӧсяв.
Шуан, сьӧкыд вӧрад?
Ми ставсӧ тайӧс тӧдам, сочувствуйтам.
А миянлы, нылӧ, и сыысь на сьӧкыд.
Ті сэні кӧть радио пыр неуна югыдсӧ аддзанныд, а ми…
Став югыдсӧ немеч сайӧдіс.
Сійӧ ниртыштіс кынмыштӧм пельсӧ да веськыда видзӧдліс Катя вылӧ.
— Уна аслыным ми огӧ корӧй…
Первой кадсӧ ті быд лун миянлы сводка печатайтлінныд, а ӧні…
Ӧд тӧдам кӧ, ловъя Мӧскуа — сідзкӧ ставыс ловъя…
Катя чӧв оліс.
— Олам и нинӧм огӧ тӧдӧй, мый сэні, Мӧскуа дорас,— водзӧ нуӧдіс Михеич.
Васька видзӧдліс сы вылӧ.
— А ми?
Ми огӧ жӧ тӧдӧй.
— Абу миян ӧні радиоыс, Михеич,— шуис Катя.— Ставсӧ немечьяс налёт дырйиыс жуглісны.
— Со сійӧ мый!— Михеич пӧрччис мыйлакӧ шапкасӧ, нямралыштіс сійӧс киас да бара сюйис юрас.
— Прӧстит, сідзкӧ, Катерина Ивановна, пӧрысьӧс.
Сідзкӧ, мый ті, мый ми — ӧти пемыдын.
Сійӧ чӧв олыштіс вӧр пемыдас видзӧдігтырйи.
— А немечьяс быд дун асланыс радио пыр ошйысьӧны, кыдзи найӧ Мӧскуаын пируйтӧны пӧ да парадъяс вӧчалӧны.
— Тайӧ лӧж!— скӧрысь шуис Катя.
— Со и ме сідзжӧ…— радпырысь шуис Михеич.— Пансяс кӧ сёрни, шуа: босьтісны кӧ Мӧскуасӧ, мыйла эськӧ налы сэтшӧм тэрмасьӧмӧн поссӧ вӧчны?
И бара — Катя вылӧ сюся видзӧдігтырйи:
— А поскыс стрӧитсьӧ, нылӧ?
— Стрӧитсьӧ.
— Колӧкӧ, регыд сы вывті и поездъяс мӧдӧдчасны?
— Оз.
— Оз мунны?
— Оз мунны,— чорыда шуис Катя.
Михеич кватитіс сійӧс кыкнан киӧдыс, топӧдіс.
— Аттьӧ, мый лачаӧн стариклысь сьӧлӧмсӧ кокньӧдін, а то ӧд войтыр стрӧитнысӧ стрӧитӧ, а сьӧлӧмыс висьӧ: кодлы стрӧитӧ?
Ассьыс кияссӧ сы киясысь босьттӧг Катя сувтіс.
Вӧлаяс мунісны на дінті.
— Висьтав, Михеич, сӧмын веськыда: шатовмуні войтырыс?
Заводитӧ веритны немецкӧй сӧрӧмлы?
Михеич шӧйӧвошӧмӧн видзӧдліс сійӧс кытшалысь партизанъяс вылӧ.
— Да ӧд, донаясӧй, ме — сиктын, войтырыс — катарга вылын.
Омӧля аддзысьлам.
Сійӧ сулаліс дзор, гӧрбыльтчӧма, вӧйӧм чужӧмбанъяса.
Сійӧ тэрыба лапйӧдліс синъяссӧ, да синваыс веськыда пондіс войтавны муас.
— Катерина Ивановна!— тыдалӧ, аслас казявтӧг сійӧ чабыртіс тошсӧ кулакас да пондіс тэрыба висьтавны пӧдӧм гӧлӧсӧй:— Адын ӧд олам…
Ни ӧти лун оз коль, медым не кывны: сійӧс ӧшӧдӧмаӧсь, проклятӧйясыд, сійӧс аддзӧмаӧсь кулӧмаӧс.
abu
Волгаӧ йӧзыс пырӧны,— абу ставӧн, дерт, сэтшӧмӧсь, а эмӧсь…
Вот асьныд ті и артыштӧй, кыдзи йӧзыслы овнысӧ ӧні лоӧ…
Тіянлы тыдалӧджык…
Сійӧ тіралана чуньяснас кыскис полушубок зепсьыс клетчатӧй ыджыд чышъян.
Пемыдсьыс кыліс Васькалӧн горӧдӧм шы.
Катя нинӧм эз шу Михеич кывъяс вылӧ да зумыштчӧмӧн муніс водзӧ.
— Тіянлы тыдалӧджык,— мӧдысь шуис Михеич синъяссӧ чышъяннас чышкигтырйи.
Вӧлаяс сулалісны, гӧгӧрыс вӧлі сук вӧр.
— Водзӧ мунны оз позь,— Катялы шуис Васька.
Катя видзӧдліс гӧгӧр да тшӧктіс ректыны телегаяссӧ.
Кызь нёльӧд глава
Петіс тӧлысь, чӧв-лӧньын кылісны сӧмын часӧвӧйяслӧн кокшыясыс, а Тимофей век на пукаліс насыпь вылын, эз лысьт чеччынысӧ: немечьяс кулисны-нӧйтісны сійӧс мыйвынсьыныс.
Тимофейлысь сьӧлӧмсӧ сотіс лёк ӧбида — унижайтчӧмсӧ и дойсӧ сійӧ лэптіс дзик весьшӧрӧ: сы пельясын ӧнӧдз на тиньгисны лӧг горӧдӧмъяс да серам.
Тимофей чувствуйтіс, мый сылӧн юрсиыс кутіс лоны кӧдзыдӧн да ваӧн, да лэптіс юрсӧ.
Енэжсянь усис лым — первой лым тайӧ воын.
Лым усьӧмыс мыйлакӧ чуймӧдіс Тимофейӧс.
Сійӧ нюжӧдіс ки пыдӧссӧ да скӧрысь видзӧдіс, кыдзи сы вылын сылісны лымчиръяс.
Олӧмыс муніс аслас туйӧд, быттьӧ сэні эз вӧв сійӧ, Тимофейыс, кодӧс нӧйтісны, тешитчисны сы вылын да коді воштіс кокъяс увсьыс зумыд подувсӧ.
Муас талялӧм картузсӧ лэптӧм бӧрын Тимофей пыркнитіс сійӧс да ойзігтырйи кыссис насыпь вылысь.
Решитіс мунны эз туй кузя, а вӧрӧд: матынджык да этшаджык позянлун паныдасьны кодкӧдкӧ аслас сиктсаяскӧд.
Ӧні сійӧ тӧдіс чорыда: сійӧ кӧ паныдасяс накӧд ӧтнас, немечьястӧг — пӧщада оз ло, косявласны.
Муніс пуясӧ крукасьлігтырйи.
Лымйыс уси пӧсь чужӧм вылас, пыр жӧ сыліс да визувтіс синва моз.
Ольшанскӧй туйсянь неылын сувтіс.
И вынъяс эз вӧвны водзӧ мунны, да и эз вӧв окота — некытчӧ, нинӧмла…
Пожӧм пу кинас шымыртӧмӧн да сы бердӧ мудзпырысь юрпас топӧдчӧмӧн сійӧ видзӧдіс сьӧд енэжӧ, кытысь сапкис паськыд лым.
Тимофейлы кажитчис, мый вӧрыс сійӧс мустӧмтӧ сідз жӧ, кыдзи и йӧз.
И пожӧмъяс шувгӧмын сылы кыліс: «Со сійӧ, немецкӧй понйыд, со сійӧ!»
Тимофей каитчис, мый муніс строительство вылысь:
«Колльыны колі сэні войсӧ, сэні век жӧ немечьяс, пулемётъяс, танкъяс…
Бергӧдчыны?..
Ог!..»
Кымын дыр сійӧ сулаліс, сымын лои страшнӧджык не сӧмын вӧчны ӧти воськов — весиг вӧрзьыштны.
Кӧнкӧ, кажитчӧ, Большӧй Дрогалиланьын, сьӧкыда укнитіс, быттьӧ взорвитчис мыйкӧ.
Тимофей видзчысьӧмӧн пуксис пожӧм бердӧ да топӧдіс кипыдӧсъяснас юрсӧ.
«Ылалі!»
Мӧвпъясыс нуисны сійӧс шуда ылі важ кадӧ.
Сы йылысь, мый олӧмын вӧвлі сэтшӧм кадыс, некод тані оз тӧд, Макс кындзи — йитор кодь кӧдзыд синъяса эсійӧ дьявол кындзиыс.
Лымйыс уси юр вылас, а Тимофей пукаліс да аддзис паськыд воронежскӧй степь.
Тайӧ степын кышакыліс-гыаліс шобді — абу колхознӧй, а сылӧн аслас.
И идралісны сійӧс аслас батракъясыс да суседъясыс, кодъяс вӧлі вӧйӧмаӧсь сылы уджйӧзӧ да вӧліны, збыльвылӧ, сылӧн сэтшӧм жӧ собственностьӧн.
Окота кӧ вӧлі лоӧ сылы, медым сы кок улын туплясисны да бӧрдісны,— туплясисны да бӧрдісны.
Окота кӧ вӧлі, медым сы водзын йӧктісны,— йӧктісны.
Помещик моз оліс…
Ставсӧ мырддисны!
Муніс рӧднӧй местаяссьыс, татчӧ овмӧдчис…
Местаыс выль, сьӧлӧмыс важ.
Эз лӧньлы сы пытшкын лёкалӧм да лӧглун, эз чинлы дойыс воштӧм вӧснаыс.
Кыліс сьӧлӧмыс: воас кад, кор позяс рӧщӧтайтчыны ставсьыс, ставсӧ бергӧдны прӧчентъясӧн.
abu
abu
abu
Кыдзи да кор воас татшӧм кадыс, эз тӧд, но веритіс сылӧн быть воӧмӧ ёнджыка Христослӧн мӧд пришествиеӧ дорысь.
Оліс тайӧ виччысьӧмнас.
Бурӧн, мӧд мортӧн асьсӧ петкӧдліс — колхознӧй овмӧс дӧверитісны, да сійӧ сідзи нуӧдіс овмӧссӧ, мый мукӧдлы примерӧ сувтӧдлісны.
Ачыс Зимин паныдасьлігӧн кисӧ первойӧн мыччывліс, ас ордас сӧвещанньӧяс вылӧ корлывліс.
Волывліс сійӧ да, кӧні колӧ, нюмъявліс, кӧні колӧ, зумыштчывліс.
А сьӧлӧмыс ӧзйис: «Бомба эськӧ ӧні, да ставнытӧ тіянӧс чӧртӧвӧй матере».
Эз ӧтчыд и Волгинаӧс став образцӧвӧй овмӧсӧд новлӧдлы — петкӧдліс сылы муяссӧ.
Висьтавліс нянь йылысь, и сэтшӧм кывъяс сюрлісны сылы — важся кадӧ эськӧ ачыс радуйтчыны кутіс тайӧ кывъяс вылӧ…
А сьӧлӧмсӧ быттьӧ пуртӧн кырлӧдлісны: окота вӧлі нетшкыны став тайӧ няньсӧ вужъяснас, кватлавны сійӧс да клестайтны сійӧн Волгинасӧ лӧз синъяса чужӧмас сэтчӧдз, кытчӧдз киясыс дзикӧдз оз орны.
Му йылысь висьтавліс — доршасис синваыс, но и сійӧс, мусӧ, сы вӧсна мый сійӧ колхознӧй, окота вӧлі… не талявны, а орйӧдлыны, косявлыны торъяс вылӧ, медым кывны сылысь ойӧстӧмсӧ…
Чашйыны да ставсӧ шыблавны китыръясӧн да моздоръясӧн быдладорбокӧ да енэжӧдзыс, медым пӧдісны сыӧн ставыс, медым гӧгӧр сӧмын коли дзурс пемыдыс, а сійӧ сулаліс эськӧ тайӧ пемыд шӧрас да лёк горшӧн гӧрдліс: «Сідзи тіянлы, чӧртъяс, сідзи!»
Бокысянь вермис кажитчыны — мый мортлы ещӧ вермас ковны?
Начальство уважайтӧ, сиктсаяссянь — почёт.
А бокысянь ӧмӧй гӧгӧрвоан, мый тайӧ уважениесьыс сійӧс кокпыдӧсъясӧдзыс сотӧ яндзимыс?
Уважение…
Почёт…
А мыйысь?
Сыысь, мый бура батрачитӧ колхоз вылӧ…
Сійӧ, Тимофей Стребулаев, код водзын вӧлі суседъясыс ылісянь картузъяссӧ пӧрччӧны,— батрак!..
Правда, пызан вылын быдтор вӧлі тыр, но быд кусӧк, сійӧс ньылышттӧдзыс, тасасьліс горшас — абу аслас, батрачитӧмӧн перйӧм.
Газетъясын печатайтісны, грамотаяс сетавлісны…
Аттьӧавліс, вомтырнас нюмъяліс, мукӧд дырйи и збыль синва чышкавліс!
А косьтыны синнасӧ… тэрмасьліс гортас — дзик ӧти места, кӧні сійӧ вермис лоны важмоз аснас.
Тані пӧдлавліс ставеньясӧн ӧшиньяссӧ, игнавліс став ӧдзӧсъяссӧ да пӧщадатӧг нӧйтліс гӧтырсӧ да писӧ.
Нӧйтліс да кашкигтырйи горзіс: «Мыйысь?
А сыысь, медым тӧдісны: ловъя Тимофей Стребулаев!
Ловъя!..»
Кор немечьяс вуджисны граница, сьӧлӧмыс долыда мӧдіс чеччыны, но чорыда эскӧм эз на вӧв: зумыд лои войтырыс — абу нин сійӧ, кутшӧм вӧлі важӧн.
Мыйӧн вермис, отсаліс немечьяслы: пӧсьвылысь юктавліс вӧвъясӧс, жугӧдліс машинаяс, но йӧз син водзын уджаліс ещӧ на бурджыка: видзчысьысьӧс и ен видзас.
А вот кор немецкӧй орудиеяслӧн залпъясыс кутісны кывны хуторын, неувереннӧстьыс сылӧн быри, да сійӧ пернапасасис: «Воис менам часӧй!»
Виччысьны, кор помасясны районын бойяс, терпение эз тырмы.
Тшӧктіс гӧтырыслы перйыны праздничнӧй дӧрӧм-гач да сапӧг, пасьтасис, меліа окыштіс ассьыс бӧб гӧтырсӧ, лапкӧдыштіс Стёпкасӧ пельпомас да муніс немечьяс дінӧ.
Тайӧ и вӧлі ӧшибкаӧн.
Та кузя тревожитчӧм сылӧн кыптіс строительство вылӧ локтӧм бӧрын первой лунсяньыс жӧ, а тӧрыт, и торъя нин сійӧс нӧйтігӧн, быттьӧ рӧмпӧштан пыр видзӧдліс аслас судьба вылӧ: ылалі!
Уна вояс виччысис терпеливӧя да кужӧмӧн, а ӧні ставсӧ черкнитіс.
Оз старӧстаӧ ков вӧлі сюйсьыны, а мудерджыка на — йӧршитчыны ас пытшкӧ да виччысьны…
Тӧлысь, кык, а гашкӧ, и куим… виччысьыштны эськӧ, кытчӧдз немечьяс дзикӧдз оз босьтны Мӧскуасӧ.
А ӧні найӧ кыдз вермасны дорйыны, найӧ кӧ и асьнысӧ оз вермыны видзны кыдзи колӧ: быд пу сайсянь найӧс лыйлӧны…
Дорйысь абу, а «землякъяс»… оз пӧщадитны, найӧ синъяс серти тыдалӧ — виасны…
Оз кӧ аски, аскомысь, вежон мысти…
И оз удайтчы пӧльзуйтчыштны вӧвлӧм шудӧн, мый вӧсна, кажитчӧ, сьӧлӧмыс вывті ёна нин ёнтіс.
А ӧд сійӧ ён, абу на пӧрысь.
Уна вояс на эськӧ оліс… ещӧ, пӧжалуй, сы мында, мыйта бӧрын коли.
Матын дзуртыштіс лым.
Тимофей дрӧгнитіс: веськыда сы вылӧ локтісны красноармейскӧй шинельяса да винтовкаяса кык зон.
«Ен видзас да оз казявны»,— думыштіс Тимофей тіралан чуньяснас пась зепсьыс револьвер кыскигтырйи, но синъяс вылӧ уси электропӧнариклӧн биыс, а пеляс кыліс код мортлӧн лёкногӧн бертласьысь гӧлӧс:
— Коді лоан?
— Морт.
— Ми мортъяс жӧ.
Мӧд зонмыс чирӧстӧмӧн серӧктіс, да Тимофей гӧгӧрвоис, мый «мортъясыс» кодӧсь.
Найӧ локтісны сы дінӧ бердӧдзыс.
Кузь тушааыслӧи, коді югдӧдіс сійӧс пӧнарикнас, парйыс вӧлі вожа, чужӧмыс абу нин том, а мӧдыс, коді витіс сылы винтовкаысь,— дзик на детинка.
— Партизанъяс али мый?
Вожа паръя морт сетчис водзланьджык.
— Дзеб чачатӧ!
Тимофей крепыдджыка топӧдіс киас револьверсӧ.
— Чачаыс оз мешайт.
Чачатӧг вӧрын ӧні оз позь.
Тіян — кузьӧсь, а менам — дженьыдик,— шуис сійӧ думайтігтырйи, кутшӧм тайӧ йӧз да кыдзи шедӧдны налысь дӧверие. — Юыштны эськӧ, ёртъяс…
Оз сюр?
— Ас морт, сідзкӧ.
Прӧстӧй…
Тіян вина, менам горшӧй, а пӧкмелляыс шӧриӧн,— гартчысь кывнас шмонитыштіс томыс, а мӧдыс дженьыдика тшӧктіс:
— Пӧрччысь!
Револьверсӧ лэдзтӧг Тимофей нерешительнӧя кутчысис вылыса кизяс.
— Ми велӧдам тіянӧс, сволочьясӧс, кыдзи немечьяс вылӧ уджавны!— гажаа содтіс вожа паръя морт.— Дзикӧдз пӧрччысь!
Тимофей пидзӧсчанясис.
— Прӧститӧй, ёртъяс!
— Тэ нӧ меным сват али мый, медым прӧститны?
Пӧрччысь, а то дзенӧбтам да виӧм бӧрас и пӧрччӧдам.
— Ме ӧд эг ас вӧля кузя, ёртъяс, мукӧдъяс моз…
Ме…
Менӧ партия ставнас бура тӧдӧ… и Лексей Митрич Зимин ёрт, и Катерина Ивановна Волгина ёрт.
Синваыс мешайтіс сылы сёрнитнысӧ, а юрас бергалісны мӧвпъяс: «Пом.
Не аддзывны важ шуда олӧмсӧ — не радуйтчывны…
Сьӧлӧмӧй тӧдіс — оз ков вӧлі мунны строительство вылысь, а мунны кӧ нин — то туй кузя: ӧд крестьяна ӧні гортанысӧсь, а туйяс вылын да уличаын — ни ӧти морт абу.
Ок, господи!
Бара эг куж артыштны!»
Зонъяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.
— Зиминкӧд да Волгинакӧд тӧдса?— радлӧмӧн шуис вожа паръя зон.— Татшӧм пӧткаыс миянлы колӧ…
Коді тэ сэтшӧмыс?— юаліс сійӧ скӧрысь.
— Стребулаев ме… Тимофей.
— Стребулаев?— зон гӧлӧсын кыліс чуймыштӧм.— Кытысь тэ?
— Гӧрд Полесьеысь.
— Видзӧдтӧ, кутшӧм!
А тэнад Степан нима пи абу?
Тимофей кынмис места вылас, кӧсйис шуны: «Абу», но югнитіс мӧвп: «Дзик весь.
Раз висьталі нин ачымӧс, то ӧткажитчыны пиысь — сетны помка думайтны, мый ӧтлаын туялім отрядсӧ».
— Эм.
Немечьяс застенокын…
Мучитчӧ войтыр доля вӧсна.
— Видзӧдтӧ!— Балябӧжсӧ гыжйыштӧм бӧрын вожа паръя шуис мӧдыслы:— Сет, Витька, мед юыштас.
— Закуситнысӧ, мусаӧй, лымнас ковмас,— зепсьыс бутылка кыскигмоз серӧктіс Витька.
— Нинӧм.— Тимофей юыштіс кымынкӧ вомтыр да бӧр сетіс бутылкасӧ.— Бур, мый паныдасим, а то ӧтнамлы йӧрын — зэв гажтӧм.
Вожа паръя шпыньмуніс.
— Тані йӧзыс унаӧн.
— Кутшӧм?
— Быдсямаыс.
Шуам, Зиминлӧн.
— А ті?
— Ми…— Вожа паръя падмыштіс.
— Ми — «кор кыдзи ковмас», кыдзи шуӧ миян командирным,— шуис Витька.— Компания — мавт пӧдметкитӧ, паспорт серти — <ns>дри-та-та</ns>.
— Быттьӧ сэтшӧм кодь,— вынсьӧдіс вожа паръя.
— А Витька смелмис да клопнитіс кинас Тимофейлы пельпомас.
— Олам, мусаӧй, ӧмидз моз.
И немечьяс тӧдӧны, а ягӧдаяссӧ оз нетшкыны.
Вӧрса социализмӧн олам.
«Чики-брики — сійӧ лоа ме!..»
Сідзкӧ, Степанлӧн бать?
— Да,— чорыдджыка нин вочавидзис Тимофей.
А чуймӧмыс сылӧн пыр содіс: «Мый тайӧ ставыс значитӧ?»
Вожа паръялӧн чужӧм вылас паськаліс код мортлӧн нюм.
— Сідзкӧ — <rus>Христос воскрес</rus>!
Сійӧ кутліс Тимофейӧс да окаліс ставсӧ дулльӧсьтӧмӧн.
— Витька!
Мед ещӧ юас…
Ас морт!..
Ми, папаша, первӧй сорта специалистъяс: кӧть виалӧм кузя, кӧть виавтӧг — став делӧясӧ и тэнӧ велӧдам.
Сійӧ сетіс бутылкасӧ Тимофейлы.
— Ю!
<ns>Ни-инӧм</ns> ог <ns>жа-алит</ns>.
Ю, татшӧм дряньыд миян уна!
Тимофей юыштіс.
Вожа паръя солькйӧдлыштіс вина коляссӧ, чатӧртіс юрсӧ да пондіс юны.
Сы юигкості пемыдсьыс петіс красноармейскӧй шинеля ещӧ ӧти морт.
Тимофей шатовмуніс бӧрлань.
Сы водзын сулаліс Стёпка.
«Кыдзи нӧ ӧні шуны сійӧс, чӧртӧс?»— вирдыштіс юрас, а пиыс, быттьӧ тӧдіс сылысь мӧвпсӧ, шпыньмуніс да шуис:
— Степан Тимофеевич, батьӧ.
— Степан Тимофеевич,— машинальнӧя шуис Тимофей.— Мыйла нӧ тэ тані?— Сійӧ кӧсӧйтчыліс Витька вылӧ.— Блатнӧй али мый?
Чукля кок йылас пӧлнясиг Стёпка серӧктіс:
— Особӧй отрядын командир, батьӧ.
Сідз…— шӧйӧвошӧмӧн шуис Тимофей да сэсся эз тӧд, мый шуны.
Стёпкасянь чужӧмас чорыда ӧвтыштіс вина дук.— Кытысь нӧ винасӧ босьтанныд?
— Пуяс вылысь войталӧ,— шуис Витька.
Стёпка матыстчис батьыс дінӧ сэтшӧм матӧ, мый найӧ — пиыс сулаліс вутш вылын — пӧшти сатшкысисны ӧта-мӧдас синъяснас.
«Сылӧн синъясыс мелӧн кодь»,— чуймӧмӧн думыштіс Тимофей.
«Век сэтшӧмӧсь жӧ бугыльясыс, кӧинлӧн кодьӧсь,— думыштіс Стёпка.— А гашкӧ, котшкыны сійӧс ӧні — и ставыс…
Овмӧсыс дзоньнас меным вуджас, зыксьытӧг».
Кодкӧ ылын горӧдіс, кыліс ёсь шутёвтӧм.
Эз удит Тимофей видзӧдлыны мышкас, кыдзи коли ӧтнасӧн.
Гӧгӧр вӧлі сук вӧр, кокъяс улын — еджыд му, юр весьтын — сьӧд енэж, кысянь дугдывтӧг шлапкис-усис лым.
Збыль-ӧ ставыс тайӧ — бандитъяс, вина, красноармейскӧй шинеля Стёпка?
Гашкӧ, каститчис?
Пуяс водзын пидзӧсчань вылын сулаліс!
А винаыс?
«Пуяс вылысь войталӧ»,— дум вылас усины Витькалӧн кывъясыс.
Тимофей видзӧдліс гӧгӧр — пожӧмъяслӧн лапъясыс качайтчисны, да на вылысь, быттьӧ войталігтырйи, гылаліс лым.
«Господи!
Ог-ӧ нин ме йӧймы?»
Сылӧн синъясыс паськалісны, да став тушасӧ йирмӧг босьтіс, кыдзи бандитъяскӧд паныдасьтӧдз.
А сьӧлӧмсӧ бара шымыртіс предчувствие: «Виасны!
Оз кӧ аски, аскомысь, недель мысти».
Сыланьын, кытчӧ пышйисны бандитъяс да Стёпка, кыліс отсӧг корӧм кузя нывбабалӧн горзӧм.
Грыммуні лыйӧм шы, мӧд, коймӧд.
Горзӧм дугдіс.
Тимофей сулаліс кулӧма нисьӧ ловъя.
Лыйӧм шыясыс сылӧн вежӧрын сідзи кылісны, быттьӧ сійӧс лыйлісны.
Сійӧ пӧрччис полушубоксӧ, чӧвтіс сійӧс юр вылас да котӧртіс, сылӧн юрас вӧлі ӧти мӧвп — ӧдйӧджык петны вӧрысь.
Туй вылӧ воӧм бӧрын сійӧ сувтіс, медым лолыштны.
Видзӧдліс гӧгӧр, да юрсиыс сылӧн пондіс вӧрны: усьысь лым вӧсна туйыс водзӧсӧ эз тыдав, а ӧтар-мӧдар бокас сьӧд стенаясӧн сулалісны пожӧмъяс да, лёкпырысь радлігтырйи, шувгисны: «Со сійӧ!
Со сійӧ!»
Сэні, вӧрын, кӧть пу сайӧ вӧлі позьӧ дзебсьыны, а тані сійӧ — восьсаинын, да быд пу сайын вермис сулавны кодкӧ «найӧяс» пиысь.
Туйыс чусыда югдыштіс.
Тимофей видзӧдліс енэж вылӧ: сійӧ вӧлі ставнас сьӧд, и тайӧ сьӧд енэжас усьысь лым пырыс тӧдчыштіс тӧлысь.
Тимофей думыштіс: гашкӧ, тайӧ ачыс енмыс видзӧдліс сы вылӧ, Тимофей Стребулаев вылӧ, коді вузаліс асьсӧ немечьяслы?
Кутіс пӧдны — эз тырмы сынӧдыс.
«Мыйысь?
Кутшӧм грекъясысь?
Господи!
Ме жӧ сӧмын важ олӧмсӧ бергӧдны кӧсъя!..»
Сьӧд, кӧтасьӧма, чатӧртӧм юра, сійӧ ачыс аслыс кажитчис ӧні пикӧ воштӧм кӧин кодьӧн.
Енэжын «синмыс» кутіс лоны пыр ичӧтджыкӧн и ичӧтджыкӧн да медбӧрын воши дзикӧдз.
Лои ещӧ пемыдджык.
Тимофей кӧсйис мӧдӧдчыны — кокъясыс эз тувччавны.
«А мый, на водзын кӧ каитчыны?»— вирдыштіс юрас мӧвп.
Тайӧ вӧлі петан туй кодь и олӧмӧ пӧртнысӧ быттьӧ эз нин вӧв сэтшӧм сьӧкыдӧн.
Вашнитас пӧрысь Кулагиналы, медым висьталіс нылыслы: Тимофей Стребулаевлӧн пӧ отрядӧдз эм ыджыд мог.
Сэсся сылы сетасны позянлун аддзӧдчывны Зиминкӧд либӧ Волгинакӧд, да сійӧ висьталас: сідзи, мися, и сідзи, немеч вӧзйис меным сэтшӧмтор да вид вылас сӧгласитчис, медым ачымӧс спаситны и партизанъяслы лоны пӧлезнӧйӧн… сійӧ случай вылӧ, немечьяс кӧ настоящӧй предательясӧс мӧдасны ыставны.
Да вот йӧзыс эз гӧгӧрвоны, да быд воськолын сійӧс, Тимофейӧс, виччысьӧ смерть, кыдзи кутшӧмкӧ пеж немецкӧй понйӧс…
Мый, мися, сӧветуйтанныд — кольччыны важмозыс али пышйыны?
Сӧмын, кольччыны кӧ, мед подпольщикъяс висьталасны пос вылын уджалысьяслы: абу пон ме.
Мед оз дӧверяйтны — терпита тайӧс, но медым дугдісны грӧзитны.
Веритасны, дерт, Зимин да Волгина да вӧчасны сідзи, а ачым лоа тӧлкаджык: медым предайтны кодӧскӧ водзджык, Рочмуын ставыс лӧньтӧдз,— ен мед видзас!
А немечьясӧс тайӧ кадас позяс жӧ ныр йылӧдыс новлӧдлыны: оз, мися, дзик нинӧм партизанъяс йылысь оз сёрнитны — ог тӧд, сідзкӧ…
Немечьяс да партизанъяс костын тадзи ниглясьӧмӧн, видзӧдан да — и ловйӧн коляс, виччысяс ассьыс чассӧ.
Тимофей дзикӧдз нин гажмыліс татшӧм мӧвпъяссьыс, но паметяс ярскӧба кыліс Ридлерлӧн гӧлӧсыс: «Тэ нинӧм на эн вӧч, медым заслужитны дӧверие.
Сӧветуйта тэрмасьыштны».
Дум вылас уси пыткаяс нуӧдан камера, кӧні сійӧ вӧлі «экскурсантӧн», а мышку кузяыс бара визнитіс кӧдзыд, коді кӧрліс сылысь кусӧ, кыдзи би улын сюмӧдӧс.
«Абу петан туй…
Ылалі!
Ӧз кӧ ӧтияс, мӧдъяс виасны!
А, чӧрт!»
Сійӧ чабыртіс кулакъяссӧ да мӧдӧдчис мунны.
Туй шуйгаладорын кылісны гӧлӧсъяс да кӧлесаяслӧн дзуртӧм.
Тимофей уськӧдчис веськыдвылӧ, уси кутшӧмкӧ гуранӧ да ланьтӧдчис сэтчӧ, поліс лолыштны.
* * *
Туй вылӧ петісны нёль тыртӧм телега.
Воддза вӧвнас веськӧдліс Васька.
Михеич, залесскӧйса кыкнан нывбабаыс да эжтӧм полушубока детинка, кодъясӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь партизанъяс, мунісны телегаяс бӧрын.
Михеич гӧгӧр видзӧдліс да пыдісянь лолыштіс:
— Ӧні… прӧщайтчам, донаясӧй.
Залесскӧйсаяс сулалісны, а партизанъяс ӧти бӧрся мӧд локталісны на дінӧ да крепыда кутлісны найӧс.
Михеич кутліс Катяӧс да дыр видзӧдіс сы чужӧм вылӧ.
Вомдоръясыс сылӧн вӧрисны, тыдалӧ, сійӧ кӧсйис не то мыйкӧ висьтавны, не то юавны, но, тыдалӧ, решитіс чӧв овны да вештіс синъяссӧ бокӧ.
— Со мыйта лымсӧ…
И кутшӧмкӧ кык-куим часӧй.
Тӧв!..
— Тӧв…— шуис сы бӧрся Катя.
Михеич меліа малыштіс Катя вылын лӧсьыда пукалысь выль полушубок соссӧ.
— Новлы!
Шоныд!..
Баба, кор вурис, кымынысь шуліс: видзӧд, Никита, сет сылы аслыс, новлыны.
А менам дзикӧдз вунлі — воротник дінас, пытшкӧссяньыс, пас вурыштӧма — кык шыпас: «Д» да «Ч» — сійӧ лоӧ «Дона Чайкалы».
Сійӧ и лӧсялӧ.
— Аттьӧ,— вашнитіс Катя.
— Мӧд партиясӧ, ловъяӧсь кӧ лоам, недель мысти ваям.— Михеич лэдзис кияссӧ да решительнӧя шуис:— Но, ладнӧ…
Кӧрталӧй, Катерина Ивановна.
Сыкӧд тшӧтш туй вылӧ водісны кыкнан нывбабаыс да детинка.
Найӧс кытшалісны партизанъяс, киясаныс кутісны тасмаяс, кушакъяс да чышъянъяс.
Михеичӧс кӧрталісны Люба Травкина да Николай Васильев.
Кияссӧ сылысь кушакӧн гартлігмоз да синвасӧ кутігтырйи Люба корис:
— Висьтав, Никита Михеич, мамӧлы, мый тшӧкті…
Окышт сійӧс ме пыдди да шу…
— Окышта.— Михеич кӧсӧйтчыштліс Николай Васильев вылӧ, коді кӧрталіс тасмаӧн сылысь кокъяссӧ.— Зэлӧд прамӧйджыка…
Да полушубоксӧ косялӧй.
— Люба нетшыштіс пась соссӧ, да сійӧ ставнас резьдіс вурысӧдыс.
— Гашкӧ, телегаясас найӧс, ёртъяс?— беспокоитчигтырйи шуис Катя.— Коді тӧдӧ, мын дыра ковмас куйлыны…
— Оз лӧсяв,— стрӧга шуис Михеич.
— Сійӧ збыль, «оз лӧсяв»: вермасны гӧгӧрвоны,— сӧгласитчис Катя.
— Огӧ кынмӧй,— успокоитіс сійӧс зонка.
Сійӧ куйліс нин кӧрталӧм киясӧн да горша видзӧдіс Верунька Никоновалӧн чуньяс вылӧ, коді гартіс сылы чигарка.— Регыд югдыны пондас, а таті строительство вылӧ ветлӧдлӧны.
Михеич весьтӧ копыртчис ыджыд чышъяна Васька.
— Прӧщай, Василь Филиппыч, прӧщай, пиукӧй,— радейтӧмпырысь шуис старик.
— Но, мыйла нӧ «прӧщай»?
— Васькалӧн гӧлӧсыс дрӧгмуніс.— Аддзысьлам на, гашкӧ.
Ме тэныд, бать, вомтӧ…
— Тупкы, мусаӧй.
Васька заводитіс сюйны сылы чышъян помсӧ вомас, но старик пондіс пыркӧдны юрсӧ да, чышъянсӧ вомсьыс быликтӧм бӧрын, видзӧдліс Николай Васильев вылӧ.
— Вӧч бур делӧ, том морт… кучкы нырӧ…
Николай шатовмуніс бӧрлань.
Михеич гӧгӧр видзӧдліс партизанъяслӧн лымйӧн вевттьысьӧм пемыд мыгӧръяс вылӧ.
— Сійӧ менам слаб, муртса инмӧдчан — и вирыс петӧ нин.
Партизанъяс эз вӧрзьыны.
— Эк, ті!— скӧрысь шусис Михеичлӧн. — Тожӧ партизанъяс!..
Сійӧ кымынясис, лэптыштліс юрсӧ да вынӧн сутшкысис чужӧмнас лымйӧ.
— Вот ӧні нинӧм,— шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн,— лӧсялӧ.
Тупкы вомӧс, Василь Филиппыч.
— Ог вермы…— Васькалӧн гӧлӧсыс вӧлі скӧр, сылӧн доршасис синваыс.— Ог кут…
Николай босьтіс сы киысь чышъянсӧ да пидзӧсчанясис Михеич дінӧ.
Катя пуксис орччӧн.
Кор Николай сюяліс сылы вомас чышъянсӧ, Катя малаліс стариклысь чужӧмсӧ.
«Со сійӧ, тайӧ пӧрысь мортыс, коді неважӧн на гордӧя шулывліс: «Судьба — сійӧ ме!» — куйлӧ аслас му вылын, кияс и кокъяс кӧрталӧмӧн, вирӧсь чужӧма…»
Катялӧн гӧрддзасис горшдіныс, синваыс пӧдтіс сійӧс.
— Терпитышт, Никита Михеич,— шуис сійӧ.—
А ми, сетам тэныд кыв, вӧчам ставсӧ, мый морт вынъяс серти, медым…
Войтыр оз ло немечьяс улын!
Михеич заводитліс вӧрны.
Сійӧ кӧсйис, тыдалӧ, мыйкӧ шуны, но мешайтіс чышъяныс.
Катя окыштіс стариклысь плешсӧ да ӧдйӧ чеччис.
Партизанъяс лэдзалісны вӧвъяссӧ, Катя кывзысьыштіс: ылын кыліс моторъяслӧн шум.
«Танкъяс!..»
— Ӧдйӧджык… телегаяссӧ туй вомӧныс, а найӧс… туй бокас,— тшӧктіс Катя да ачыс кватитіс Михеичӧс киняулӧдыс.
Мышку кузяыс визнитіс кӧдзыд, кор сійӧ думыштіс, мый мунісны кӧ найӧ татысь ӧти минутӧн водзджык, тайӧ танкъясыс эськӧ, кодъяслӧн грымакылӧ-мыс пыр матыстчис, лямӧдісны асланыс гусеницаясӧн залесскӧйсаясӧс.
Вӧвъяссӧ ас водзвыланыс вӧтлігтырйи партизанъяс саялісны пуяс сайӧ.
Катя, пожӧм бердӧ ляскысьӧмӧн, видзӧдіс, кыдзи крут чукыль сайысь туй вылӧ лэбыштісны-петісны кык танк.
Воддзаыс лямӧдіс ас улас кык телега, сявкнитіс югыд би югӧрӧн да сувтіс.
Люкысь чеччыштіс Макс фон Ридлер.
Катялӧн сьӧлӧмыс ыпнитіс скӧрлунӧн.
Со сійӧ — войтырлӧн палач да Федяӧс виысь.
Катя кутчысис пельпомас — винтовкаыс эз вӧв.
Дум вылас уси: кор кыскис Михеичӧс, пуктіс винтовкасӧ муӧ.
Дӧсадаысла муртса кутчысис ымӧстӧмысь да видзӧдліс гӧгӧр: мышкас вӧлі сап пемыд.
Воськов сё сайын виччысисны ёртъясыс; вашкӧдігтырйи чукӧстны — оз кывны, а горӧдны — оз позь.
Мӧд танк люкысь петісны салдатъяс.
Ридлер вӧлі ёна скӧр.
Сійӧ локтіс поездлӧн крушение местасянь: поездсӧ горулӧ лэдзӧмаӧсь партизанъяс.
Пропадитіс став цементыс, кодӧс сэтшӧм сьӧкыда удайтчыліс судзӧдны интендантствоысь.
Строительствоыс вермис сувтны.
Кор сійӧ матыстчис кӧрталӧмаяс дінӧ да тӧдіс Михеичӧс, сійӧ тшӧктіс ставнысӧ разявны.
Михеич сьӧкыда чеччис, ниртыштіс кинас вирӧсь чужӧмсӧ.
— Мый тані вӧлі?— кӧдзыда юаліс Ридлер.
Старик зэв скӧрысь грӧзитіс кулакнас вӧрлань.
— Партизанъяс!..— горӧдіс сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн.— И вӧвъяссӧ, ваше благородие, сукин сынъясыд… нуӧдісны… Вӧвъяссӧ!
— Важӧн тайӧ вӧлі?
— Да ог тӧд, думайтсьӧ — помтӧг нин куйлам.
«Кутшӧм бура кутӧ асьсӧ»,— думыштіс Катя.
Кыліс увъяслӧн трачкакылӧм.
Пемыд вӧрысь зэв ӧдйӧ скачитіс партизанъясӧн нуӧдӧм нёль вӧв пиысь ӧти,— еджыд, бокъясас сьӧд чутъяса.
Сійӧ лэбыштіс сэтшӧм матіті Катя дінті, мый ӧвтыштіс сійӧс тӧлӧн, да петіс туй вылӧ.
— Со ӧти!— радпырысь горӧдіс Михеич.
Сійӧ уськӧдчис вӧвлань да кватитіс дом поводӧдыс.
Михеич лапкӧдыштіс бурысьӧдыс, малыштіс кинас мышку кузяыс, и вӧлыс лӧнис да лэдзис юрсӧ сылы пельпом вылас.
Ридлер мыйкӧ шуис, и салдат нетшыштіс Михеичлысь дом поводсӧ, чеччыштіс вӧв вылас.
Вӧлыс гӧрӧктіс да мӧдӧдчис скач туй кузя, кортӧм седокӧс ас вывсьыс явӧ шыбитны зілигтырйи.
— Ваше благородие!— горӧдіс Михеич.— Ті кӧсйысинныд…
— Ме кӧсйыси, кор тэ прӧдуктаяс ваян.
— Вая.
Мед му пырыс муна ме, ог кӧ ещӧ ӧтчыд чукӧрт честь-честью.— Михеич пернапасасис.
— Сэки и вӧвсӧ босьтан,— насмешливӧя шуис Ридлер,— а нӧйтӧм рожасьыд…— Сійӧ кыскис зепсьыс бумага сьӧм пачка, торйӧдіс кык бумажка да шыбитіс найӧс Михеич кок улӧ.
Аттьӧаліг да копрасигтырйи Михеич лэптіс сьӧмсӧ.
Ридлер кӧсӧйтчыліс вӧр вылӧ.
«Локтіс кӧ сэтысь вӧв, то сы бӧрся вермасны локны и партизанъяс, а паныдасьны накӧд тані…»
Сійӧ крута бергӧдчис аслас танклань; салдатъяс тэрмасьӧмӧн лэптісны люк вевтсӧ.
Михеич, быттьӧ кынмӧма, видзӧдіс зёльскысь танкъяс бӧрся, кытчӧдз найӧ эз саявны, сэсся чабраліс кулакас немецкӧй маркаяссӧ, шыбитіс найӧс да мыськис лымйӧн кисӧ.
— Ведьмалӧн чужтӧмтор!..
Мӧдімӧй!— шуис сійӧ ас сиктсаясыслы.
Туй тыртӧммис.
Недыр виччысьыштӧм бӧрын Тимофей петіс гуранысь.
— Накӧд…
Сӧмын на дінын меным ӧні кутчысьны.
Господи, эн осудит!—вашкӧдіс сійӧ.
Тимофей корсис лым вылысь шыбитӧм маркаяссӧ да югдӧдіс найӧс ӧзтӧм истӧгӧн.
Пиньяс пырыс сӧдзӧдіс:
— Оз зэв лышкыда мынтысьны нӧйтӧм рожасьыд.
Югдытӧдз вӧлі ылын на.
Тимофей сюйис зептас сьӧмсӧ да бергӧдчис бӧр.
Кызь витӧд глава
Лым дугдіс усьны сӧмын асъядорыс.
Лымйыс небыда да кызакодь вевттис вӧрын мусӧ.
Эз лоны ни посни гуранъяс, ни трӧпаяс, да Зимин, медым не вошны, ориентируйтчис тӧдса пуяс да эрдторъяс серти.
Сьӧкыд вӧлі сылы сьӧлӧм вылас: действительностьыс вӧлӧмкӧ ёна омӧльджык сыӧн чайтӧм дорысь.
Немечьяс бура пӧльзуйтчӧмаӧсь сійӧн, мый отрядлӧн эз ло радиоприёмник.
Асывсянь рытӧдз передайтӧны найӧ радио пыр Мӧскуа усьӧм йылысь ассьыныс лӧжнӧй юӧръяссӧ, казьтылӧны Одесса йылысь, сравнивайтӧны тайӧ кыкнан кар вӧснаыс бойяссӧ.
Медым кокниджык вӧлі пӧръявны, Одесса йывсьыс передавайтӧны сідзи, кыдзи ас кадӧ та йылысь юӧртлісны сӧветскӧй печатьын.
Немецкӧй армияяслӧн ӧдйӧ мунӧм йылысь да непобедимость йылысь висьталігӧн найӧ казьтылӧны, кутшӧм ӧдйӧ, ӧти войӧн, вӧлі форсируйтӧма Невскӧй районын Волга.
Кывзӧны йӧз и думайтӧны: Мӧскуа йылысь найӧ нинӧм оз тӧдны, мый сэні, а Одесса йылысь — правда.
Сідз жӧ дзик гижлісны и сӧветскӧй газетъяс…
И Волга форсируйтӧм йылысь — синъяс водзын сійӧ вӧлі — правда, ӧти войӧн да пӧшти некутшӧм бойтӧг…
И мучитчӧм йӧзлӧн пессьысь сьӧлӧмъясӧ йиджтысьӧ немецкӧй лӧжлӧн зывӧк ядыс.
Йӧз лача воштӧмӧн видзӧдӧны гӧгӧр: кодкӧ, гашкӧ, висьталас, мый тайӧ лӧж?
Муртса югдыштӧм бӧрын найӧ котӧрӧн петӧны улича вылӧ, видзӧдӧны воротаяс вылӧ, заборъяс вылӧ — абу-ӧ сӧветскӧй сводкаяс, кодъясӧс водзджык клеитавлісны партизанъяс пӧшти быд вой.
Абуӧсь сводкаяс, но на пыдди кутісны воавны Мӧскуаысь «беженкаяс».
Пыралӧны найӧ войясын керкаясӧ, быттьӧ узянін корсьӧм могысь, да бӧрдігтырйи висьтавлӧны, кыдзи немечьяс кисьтӧны-жуглӧны Мӧскуа-матушкаӧс.
Мӧскуа…
Сулалӧ сӧмын сӧгласитчыны сійӧн, мый немечьяслӧн да эсійӧ «беженкаясыслӧн» висьтавлӧмъясыс — правда, то и Гӧрд Армия жугӧдӧмсӧ позьӧ веритны: Мӧскуаӧс сетны сійӧ нинӧм вылӧ эськӧ эз вермы!
Веритны кӧ, мый рӧднӧй армия пӧгибнитӧма — сійӧ лоӧ сӧгласитчыны немечьяскӧд, мый эз ло вын, коді вермас ӧні нетшыштны сӧветскӧй йӧзӧс фашистскӧй невӧляысь, а сӧгласитчыны — сійӧ лоӧ лэдзны мунны сьӧлӧмысь медбӧръя югыдторлы, воштӧмсӧ шедӧдӧм вылӧ медбӧръя лачалы.
Зимин казяліс, мый кодсюрӧ и партизанъяс пиысь пондісны ёнджыка нервничайтны: ори Мӧскуакӧд радио пыр йитӧд, и сьӧд, пемыд тӧдтӧмлун шымыртіс лунъяссӧ.
«Тӧдтӧмлун — и тасянь став мукӧдторйыс,— дзуртысь лым вывті тувччалігтырйи думайтіс сійӧ.— Бырӧдны тайӧ тӧдтӧмлунсӧ, нетшыштны йӧзсӧ пемыдысь!
Но кыдзи тайӧс вӧчны?
Оз куш кывъяс, а фактъяс, фактъяс колӧны!
Колӧ, медым став тайӧ мучитчӧм йӧзыс быд лун тӧдмалісны пыр выльторъяс сы йылысь, кыдзи быдмӧны да ёнмӧны Гӧрд Армиялӧн вынъясыс, кыдзи фронт линия сайын налӧн вокъясыс да чойясыс лун и вой самоотверженнӧя уджалӧны да матыстӧны мездысян час, и мый тайӧ часыс воас…
Да, тайӧ!
Буретш колӧ тайӧ!..
А та могысь колӧ, медым вӧлі Мӧскуакӧд йитӧд да сы пыр став войтыркӧд йитӧд».
Водзын кыліс чукӧстӧм.
— Ас морт!—дрӧгнитіс быдӧн да шыасис Зимин; сійӧс босьтіс шемӧс, мый сэтшӧм регыдӧн воис местаӧдз.
Сы водзын сулаліс Карп Савельич — Залесскӧйысь колхозник.
Здоровайтчисны.
— Чайка локтіс?
— Локтіс, командир ёрт, час сайын кымын.
Ещӧ кык патрульнӧй дінті прӧйдитӧм бӧрын Зимин кыліс черъясӧн катшкӧдчӧм, пилаяслысь няжгӧм да гӧлӧсъяс.
Пуяс костӧд тыдаліс еджыд сруб.
Сы дінын мошкоритчисны партизанъяс да партизанкаяс — стрӧитісны пывсян.
Ӧткымынъяс вӧліны выль полушубокаӧсь.
«Карп Савельич нинӧм эз висьтав — сідзкӧ, Михеичкӧд ставыс лючки-ладнӧ»,— думыштіс Зимин; сувтыштліс да радпырысь кывзыштіс стрӧитчанінса шумсӧ.
Кӧдзыд сынӧдын черъяслӧн катшкӧдчӧмыс кыліс кутшӧмкӧ задорӧн.
Гажаа няжнитлісны пилаяс; кыпыда горалісны гӧлӧсъяс.
Став тайӧ уджыс радуйтіс сьӧлӧмтӧ, эз вӧв эскана — быттьӧ и эз лёкав гӧгӧрын фашистскӧй смерть.
«Война бӧрын велӧдча невропатологӧ да аслам став пациентъяслы кута прописывайтны: кодлы чер, кодлы пила.
Зэв бур средство нервъяс ёнмӧдӧм вылӧ!..» — думсьыс шутитыштіс сійӧ; ачыс вӧлі зэв дӧвӧлен аслас мӧвпӧн — партизанъяслысь боевӧй делӧясысь прӧст кадсӧ тыртны уджӧн.
«Бур, ёртъяс, зэв бур…
Кыпыд сьӧлӧм — сійӧ джын вермӧм…
Ковмас кӧ — быдӧнлы пывсян стрӧитам — лёкыс нинӧм оз ло.
А тӧдтӧмлун!
М-м… дерт, тадзи водзӧ кольччыны оз позь.
Колӧ судзӧдны радиоприёмник, кӧть мед та могысь и ковмас вӧчны налёт певскса радиоузел вылӧ».
— А но, дружнӧя…
Ещӧ раз!— кыліс стрӧитчанінсянь Николай Васильевлӧн гӧлӧс.
Джуджыд пожӧм катовмуні да рутшка-ратшкакыліг грыпкысис-уси, лымсӧ вылӧ пуркнитӧмӧн.
— Катялӧн гӧлӧсыс оз вӧлі кыв.
Зимин видзӧдліс кельдӧдысь енэж вылӧ.
Асыввылын сійӧ вӧлі руд, а пу йывъяс весьтын кельыдлӧзӧн да неуна розӧвӧйкодь: рытыввывладорын — кывтісны няйт вата пластъяс кодь кымӧрторъяс.
«Час сизим, тыдалӧ»,— думыштіс Зимин да мӧдӧдчис эрдторлань.
Сынӧдын бергалісны шочиник лымчиръяс.
Найӧ дыша лэччылісны качайтчысь лапъяс вылӧ, лымъя му вылӧ да Васькалӧн да Кузнецов Ванюталӧн юръяс вылӧ, кодъяс землянкакӧд орччӧн вӧлі лепитӧны лым баба.
Детинкаяс вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь.
Васькалӧн тасма костас чурвидзис чер: тыдалӧ, сӧмын на воӧма стрӧитчанінысь либӧ лӧсьӧдчӧма мунны сэтчӧ.
Гӧгрӧс лым ёкмыль вылӧ Васька чагторйӧн зэв зіля вӧчис бандзибъяссӧ да шуаліс:
— Тэ, Ваня, энлы, сувт бокӧ.
Вӧчны чужӧм — сійӧ тэныд абу фрицӧс кокыштны.
Фриц мед кӧть кыдзи чергӧдчас — сійӧ дзик ӧткодь, сӧмын мед чергӧдчас, а чужӧм вӧчны — сійӧ сьӧкыд делӧ.
Тані колӧ, медым юрад став винтъясыд уджалісны, кыдзи пулемёт…
Со видзӧд!
— Катяыс землянкаын?
Васька тэрыба бергӧдчис да дзебис кияссӧ: сылы лои яндзим, мый Зимин суис сійӧс челядь удж дорын.
— Сэні, командир ёрт.
А ми вот,— сійӧ довкнитіс юрнас нюмъялысь Ванюша вылӧ,— чачаяс йылысь век думайтӧ, мый талысь босьтан!
Отрядса командир ёрт, аддзис лымсӧ — любӧ лои, окота лои лым баба вӧчны, а киясыс, быттьӧ крукъяс,— вот и ноксьы такӧд, петкӧдлы!
Зимин серӧктіс да йӧткыштіс ӧдзӧссӧ.
Му горсйын тшыналіс дзузган да югдӧдіс узьысь партизанъяслысь чужӧмъяссӧ вижоват югӧрӧн.
Найӧ эз вӧвны унаӧн: ӧткымынъяс на пӧвстысь, кодъяс ветлісны Катякӧд встречайтны Михеичӧс, да раненӧйяс.
Катя куйліс вылыс нар вылын, паськыда восьтӧм синъяснас пач вылӧ видзӧдігтырйи; пачсӧ сӧмын на тӧрыт вӧлі тэчӧма да сійӧ абу на вӧлі прамӧя косьмӧма.
Ки йылас кыпӧдчӧм бӧрын Зимин пуксис нар дор йылас, Катя кокъяс дінӧ, да дыр видзӧдіс сылӧн муговӧн лоӧм чужӧм вылас.
— Он сьӧлӧм вылӧ во тэ меным бӧръя лунъясас, Чайка.
— Ме ачым аслым ог кажитчы, Зимин,— пач вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг шыасис Катя.— Вот окота унмовсьны — и ог вермы.
Сӧмын куньсисны синъяс — дум вылын Михеич…
Пельясын сылӧн гӧлӧсыс кылӧ: «Волгаӧ йӧз шыбитчалӧны».
И ог вермы унмовсьны.
Зимин меліа малыштіс сылысь кисӧ.
— Кылан, кутшӧм шум кыпӧдісны миян стрӧитчысьяс?
Мунам, уджыштам, кык-куим пожӧм пӧрӧдам.
— Абу окота…
— Пӧпуттьӧ и Михеич йылысь висьталан и делӧяс йылысь сёрнитыштам.
Тӧдмалінныд, мый найӧ эз казявны, мый налётсӧ вӧлі вӧчӧма найӧс ылӧдӧм могысь?
Катя довкнитіс юрнас.
— Ладнӧ.
Мунам, висьталан ставсӧ подробнӧйджыка.
Зимин мыджсис кияснас нарас, медым чеччыштны.
— Ме тані висьтала,— эз тшӧкты лэччыны сылы Катя.— Но, «налёт» йылысь, мый нӧ…
Та кузя ставыс бура артмис — немечьяс веритісны…
Ме мӧдтор йылысь кӧсъя…
Михеичкӧд сёрниті.
Гӧгӧрвоан, сійӧ збыль шуис: ӧні и найӧ и ми ӧти пемыдын.
Мый ӧні сэні, Мӧскуа дорын?
Сьӧкыд сьӧлӧм вылын…
Ми со быдногыс нюжӧдам пос выльысь стрӧитӧм, кад воас — взорвитам сійӧс, ас район пыр поездъяс огӧ лэдзӧй.
А мукӧд районъяс лэдзалӧны.
Ме тэныд висьтавлі: Великие Луки — Ржев линия кузя поездъяс ветлӧны нин…
Мый, оз кӧ Мӧскуа вермы кутчысьнысӧ, ӧд сэки…
Ме вӧзйыся тэнсьыд…— Катя пуксис да кевмысяна чӧвтліс сы вылӧ синъяссӧ.— Лэдз менӧ!
— Лэдзны?
— Да.
Ме вуджа фронт вомӧн, тӧдмала ставсӧ сэні да муна сиктъясті, висьтала ставсӧ, мый ачым аддзылі да кывлі.
Зимин чӧв оліс.
Мӧвпыс эз вӧв омӧль, пӧжалуй, бурджык сыысь, мый вылӧ сійӧ ачыс сувтіс.
Певскӧй радиоузел вылӧ налёт йитчӧма зэв ыджыд рискӧн, а рация…
Ӧд сійӧс и ас йӧзлысь позьӧ аддзыны.
Сӧмын не Катялы сэтчӧ муннысӧ.
Катя эз гӧгӧрво сылысь чӧв олӧмсӧ да бледӧдіс.
— Тэ эн думайт мыйкӧ, бать.
Менам…
Наръяс вылын кутісны вӧрӧшитчыны.
Землянка мӧдар помас лэптыштліс бинтуйтӧм юрсӧ Саша, но Катя нинӧм тайӧс эз казяв, да сы чужӧм вылын волнуйтчӧмысла лоины гӧрд пятнояс.
— Тӧда — лоӧ пом проклятӧйяслы, сӧмын вот, гӧгӧрвоан, пӧда, быттьӧ сынӧдыс этшаджык лои…
Лэдзан?
Зимин довкйӧдлыштіс юрнас.
— Тэнӧ лэдзны ог вермы.
Уличасянь кылісны волнуйтчана горӧдӧмъяс.
Землянка ӧдзӧс воссис, да тыдовтчис Васькалӧн Долыд чужӧмыс.
— Гӧрд кодзувъяса самолёт!
«У-2»!
Зимин да Катя ӧтпырйӧ чеччыштісны нар вылысь.
Землянкаын садьмисны ставныс.
Саша — сійӧ сӧмын на тӧрыт заводитіс ветлӧдлыны, землянка стенъясӧ кутчысьӧмӧн,— чеччыштіс джоджӧ, быттьӧ дзик здоров морт, сюйыштіс кокас кодлыськӧ калошисӧ да котӧртіс ӧдзӧслань трусик кежсьыс.
Зоя бӧрддзис ӧбидасьыс: сійӧ эз вермы чеччынысӧ.
Эрд вылын вӧлі син ёрмӧн югыд, лымйыс дзирдаліс.
Пывсян дінсянь эрд вылӧ котӧртісны партизанъяс.
Водзвылас, шапканас ӧвтчигтырйи, котӧртіс Николай Васильев.
Катя вӧлі кельыдлӧз ковтаа, и тӧлыс ворсӧдчис сы воротничокӧн.
Куш киясыс кӧдзыдысла лӧзӧдісны да сувтіс ловгӧныс, но Катя эз чувствуйт кӧдзыдсӧ.
— Рӧднӧйясӧй!— горӧдіс сійӧ, но сэсся тшӧк ланьтіс: вермас ӧмӧй кывны мусянь пилотӧдз морт гӧлӧс?
Самолёт лайкйӧдлыштіс бордъяснас да, ещӧ улӧджык лэччӧм бӧрын, вӧчис эрд весьтын кытш, и сэк жӧ быттьӧ зэв уна еджыд лэбачьяс торйӧдчисны сы дінысь да мӧдісны бергавны сынӧдын.
«Листовкаяс!»— горӧдісны партизанъяс да уськӧдчисны вӧрӧ.
— Мун пасьтась!— меліа шуис Катялы Зимин.
Синва тыра синъясӧн, лэччысь листовкаяс бӧрся напряжённӧй видзӧдігтырйи, сійӧ нюммуніс:
— Нинӧм, бать, нинӧм…
Самолёт жургигтырйи качӧдчис кымӧръяслань да сэні, выліас, ещӧ ӧтчыд бордъяснас лайкйӧдлыштӧм бӧрын, лэбис водзӧ рытыввылӧ.
«Мед эськӧ лэбзис районса став сиктъяс весьтті, медым ставӧн аддзылісны тайӧ гӧрд кодзувъяса бордъяссӧ»,— думыштіс Катя.
— Эм!— кыліс вӧрысь Люба Травкиналӧн гӧлӧсыс.
— Эм!— кыліс мӧдлаын Васькалӧн гӧлӧс.
Горзӧмъяс, быттьӧ вотчысьяслӧн чуксасьӧмъяс, кылісны быдладорсянь.
Первойӧн эрд вылӧ котӧрӧн локтіс Васька.
Киас сійӧ кутіс брошюра, ещӧ кык брошюра чурвидзисны зепсьыс.
— Сталин!
— Мый — Сталин?— ӧтпырйӧ шусис Зиминлӧн да Катялӧн.
Васька ӧвтыштіс брошюраӧн.
Шуйгаладор лист бок вывсьыс, мыйӧн сӧмын Катя паськӧдіс брошюрасӧ, сы вылӧ видзӧдліс вождьлӧн медся посниторъясӧдзыс — тӧдса да сэтшӧм рӧднӧй чужӧм.
Сійӧ тэрмасигтырйи горӧн лыддис:
— «Уджалысь йӧз депутатъяс Мӧскуаса Сӧветлӧн Мӧскуа карса партийнӧй да общественнӧй организацияяскӧд торжественнӧй заседание вылын Оборона кузя Государственнӧй Комитетса Председатель И. В. Сталин ёртлӧн доклад 1941 вося ноябр 6-ӧд лунӧ…»
Синъяс горша котӧртісны текст кузя.
Эрдыс ӧдйӧ тыри партизанъясӧн.
Кыптысь тӧлыс пыркнитавліс лапъяс вылысь лымсӧ, вӧрӧдіс сійӧс му вывсьыс да посни бусӧн сявкнитавліс ланьтӧм йӧз чукӧрӧ.
— «Ыджыд Бритму, Америкаса Ӧтувтчӧм Штатъяс да Сӧвет Союз ӧтувтчисны…»
Эз кывны и часӧвӧйяслӧн кокшыясыс, сӧмын шувгисны пожӧмъяс и, налысь шувгӧмсӧ орйӧдлігтырйи, Катялӧн волнуйтчана гӧлӧсӧн горалісны эрд весьтын вождьлӧн кывъяс:
— «…бырӧдны ӧтитӧг став немечсӧ, кодъяс пырисны миян рӧдина территория вылӧ кыдзи оккупантъяс».
* * *
Рытъявылыс вӧрын заводитчис пурга.
Трубаӧд землянкаӧ пырис тӧвлӧн кузя омлялӧмыс.
— Шоныдджыка пасьтась — нӧбалӧ,— шуаліс Зимин, суров мелілунӧн Катя вылӧ видзӧдіг, коді сиктсаяс моз шалясис руд шальӧн.
Катя муртса нюммуныштіс да кыскис нар вылысь полушубоксӧ, кодӧс козьналіс Михеич.
— Кытчӧ нӧ таысь шоныдасӧ!
Партизанъяс дзескыда сулалісны ветланінас, пукалісны да куйлісны наръяс вылын.
Дзузган би муртса югдӧдыштіс пӧдругаясыслысь чужӧмъяссӧ.
Ставныс волнуйтчисны, но разнӧй ногӧн: Люба вӧлі зумыш, Зоялӧн да Верунька Никоновалӧн чужӧмъясныс вӧліны бледӧсь да на вылын тӧдчис тревога, а Нина Васильевалӧн, коді сулаліс вокыскӧд орччӧн дзик ӧдзӧс дорас, синъясыс видзӧдісны восторженнӧя, и на вылын югъяліс синва.
Васька видзӧдлывліс Катя вылӧ синкым увтіыс да йирис гыжсӧ.
Зимин казяліс, мый Катялӧн воротникдорса кручкиыс абу петляас, да кручкиаліс.
Катя волнуйтчигтырйи топӧдліс сылысь кисӧ.
— До свиданья, ёртъяс.
Дыр, буракӧ, огӧ аддзысьлӧй.
Кыптіс шум.
— Бурджык эськӧ кодлыкӧ мӧдлы, Катюша.
Меным, например…— шуис Николай Васильев, кор воис сылы ӧчередь прӧщайтчыны.— Немечьяс — зверъяс, а тэ ӧтнад… зверь гуӧ…
— Нинӧм,— сідз-тадз вочавидзис Катя.
…Му кузя гартчис еджыд бус.
Землянка дорын быдмысь ӧтка кыдз пу нюклясис куш увъяснас.
Зимин видзӧдліс гудыр сьӧд енэжӧ, кӧні, быттьӧ воссьӧм ӧшиньын, югнитісны кык кодзув да мигайтыштӧм бӧрын кусіны.
«Эз вермы виччысьны аскиӧдз.
Сетчытӧм!»— думыштіс сійӧ дӧзмӧмпырысь да, водзлань воськовтӧмӧн, горӧдіс:
— Катя!
Прӧстӧ эн рискуйт!
Кылан?
Лоӧ кӧ опасность — мун.
— Ладнӧ,— тӧв шутьлялӧм пыр кылісны партизанъяс Катялысь гӧлӧссӧ.
Кокньыдика пасьтасьӧмаӧсь, найӧ чукӧрӧн сулалісны землянка ӧдзӧс дорын и весиг эз казявны пемыдас гартчысь лымсӧ.
КОЙМӦД ЧАСТЬ
"Катялӧн вой"
Первой глава
Йиркӧ ӧшӧдӧм «молния» ӧтмоза гӧгӧр югдӧдіс блиндажсӧ.
Джоджас вӧлі вольсалӧма ковёр, куим стенсӧ ставнас тупкӧма картаясӧн, планъясӧн да диспозиционнӧй схемаясын, а нёльӧдас, Гитлер портрет дорын, ӧшаліс ыджыд карта, кытысь кыліс на свежӧй краска дук: Мӧскуалӧн план.
Тайӧ стен дорас, ыджыд письменнӧй пызан сайын, пукаліс генерал-интендант, неуна гӧрбыльтчыштӧма да косіник; гӧлӧсыс сылӧн веськодьпырысь, быттьӧ диктуйтігӧн, передавайтіс фюрерлӧн медбӧръя приказлысь содержаниесӧ, кӧні дзикӧдз вештыссьылісны командованиелӧн сӧветъясыс — виччысьыштлыны Мӧскуа вылӧ мӧд наступление заводитӧмысь сэтчӧдз, кытчӧдз оз лоны восстановитӧмаӧсь да обезопаситӧмаӧсь магистральяс кӧть медматыса тылысь, а войска удитасны пасьтасьны тӧлын моз, — но пызанас чуньяснас тшӧкыда таркӧдӧмыс петкӧдліс, мый сійӧ ёна нервничайтӧ.
— Ті бура представляйтанныд обстановкасӧ, господин фон Ридлер?— юаліс генерал, друг ёна гӧлӧссӧ кыпӧдӧмӧн да сы вылӧ веськыда видзӧдігтыр.
Ридлер пукаліс кизявтӧм дженьыдик мехӧвӧй пальтоа, лёкногӧн креслӧ мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн да выль буркиа кокъяссӧ нюжӧдӧмӧн.
Сы чужӧм вылысь ньӧжйӧник воши шӧйӧвошӧмлӧн выражениеыс.
Мыйла сійӧ решитіс, мый «ставыс помасис»?
Сӧрӧм!
Ӧд сыын, мый поссӧ и джынвыйӧ на абу стрӧитӧма, абу некутшӧм трагедия.
Наступление кутас мунны оз ӧти лун,— гашкӧ, тӧлысь, кык,— а войнаыд спорт кодь: сэні выиграйтӧ сійӧ, коді воӧ финишӧ.
Берлинлӧн абу и оз лоны некутшӧм помкаяс мыжавны сійӧс сёрмӧм стартысь.
Фюрерлы оз терпитсьы, фюрер дась сетны Мӧскуа вылӧ «любӧй дон» — пӧжалуйста!
Но сійӧ, Ридлер, оз ло сійӧ «любӧй доныслӧн» составнӧй юкӧнӧн.
Генерал казяліс сы вомдоръясын петкӧдчылысь нюмсӧ да скӧрысь нямраліс кулакас кутшӧмкӧ бумага.
— Делӧыс кӧ муніс сӧмын ӧти пос йылысь — чӧрт сыкӧд, абу на сэтшӧм ыджыд беда…
Ми веритім тіян кӧсйысьӧмъяслы.
Гӧгӧрвоанныд?
Веритім!
И сы вӧсна боеприпасъяслысь да техникалысь ыджыдджык юкӧнсӧ адресуйтім тіян магистраль вылӧ.
Шыбитны став тайӧ грузъяссӧ мукӧд магистральяс вылӧ — тайӧ…
Ті гӧгӧрвоанныд, мый тайӧ лоӧ?
Ридлер лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Ассьым обязательствоясӧс ме выполняйта, ваше превосходительство,— шуис сійӧ кӧдзыда.— А наступление…
Ни ме, ни ті энӧ предполагайтлӧй, мый сійӧ заводитчас сэтшӧм ӧдйӧ, абу-ӧ сідз?
Генерал чеччис сэтшӧм ӧдйӧ, мый сы морӧс вылын крестъяс вӧрзьӧмсьыс блиндажын кылыштіс зильӧдчӧм шы.
— Ме первойсяньыс вӧлі паныд фронтбердса полосаын экспериментъяс нуӧдӧмлы.
Война вылын колӧны действиеяс, а оз экспериментъяс, салдатъяс, а оз фокусникъяс!
Сійӧ нетшыштіс вешалка вылысь дохасӧ да, сійӧс пасьталігмоз, локтіс дзик Ридлер бердӧ, коді тэрмасьтӧг перчаткиасис.
— Кутшӧм тіян гарантияяс, мый тайӧ поссӧ вообще лоӧ стрӧитӧма?
— Гарантия — менам кыв, ваше превосходительство!
Ме лыддя, мый тайӧ лоӧ дзик тырмымӧн.
Генерал видзӧдіс сы вылӧ чуймӧмӧн да эз тӧд, кыдзи гӧгӧрвоны — издевайтчӧ сы вылын тайӧ гиммлеровецыс али збыль сёрнитӧ.
Ридлер шпыньмуніс, кыскис зепсьыс телеграфнӧй бланк да сетіс генераллы.
Мӧдыс кӧсйис шыбитны бумажкасӧ лыддьытӧг, но, кырымпассӧ аддзӧм бӧрын, дрӧгнитіс да матыстіс сійӧс синъяс дорас.
«Господин фон Ридлерлы.
Телеграмматӧ тіянлысь получиті, сійӧ содержаниеӧн тӧдмӧді фюрерӧс.
Передайта сылысь чолӧм да тіян уджысь благодарность.
Ті дзик правӧсь: Сӧветскӧй Рочму абу некутшӧм исключение.
Выль порядок сэтчӧ пыртӧм — сэтшӧм жӧ реальнӧй да прӧстӧй, делӧ, кыдзи и мукӧд канмуясын…
Поссӧ да магистральсӧ рочьяс вынъясӧн фронтбердса сьӧкыд обстановкаын восстановитӧмӧн ті докажитанныд йӧйяслы, кодъяс норасьӧны, мый налӧн пыді тылын непокорнӧй население: делӧыс абу населениеын, а наын, кодъяс веськӧдлӧны.
Средствоясын энӧ церемонитчӧй.
Тіянлысь примернӧй зільӧмтӧ огӧ кольӧй лӧсялана наградатӧг.
Лоа кӧ Рочмуын, вола тіян дорӧ.
Виччысьӧй декабр тӧлысь заводитчигӧн.
Хайль Гитлер!
Гиммлер».
— Ладнӧ, ме висьтала, медым сетісны ставсӧ, мый тіянлы колӧ,— сьӧкыдпырысь шуис генерал.
Тыдалӧ, сійӧ кӧсйис ещӧ на мыйкӧ шуны, но блиндаж ӧдзӧсыс воссис, мыччысис юрыс кузь тушаа офицерлӧн, коді горӧдіс:
— Фельдмаршал Браухич!
Ридлер насмешливӧя, наяна видзӧдліс генерал вылӧ.
— Ставсӧ, мый меным колӧ, ваше превосходительство, ме сюйи сметаӧ.
Сійӧ копыртчыліс Да петіс.
Рытъя рӧмыдӧн тӧбсьӧм му вылӧ стройӧ сувталӧмаӧсь квадратъясӧн да прямоугольникъясӧн пехота да кавалерия.
Туй кузя мунісны еджыд танкъяс, еджыд орудиеяс да снарядъяс тыра еджыд автомашинаяс.
Енэжын дугдывтӧг жургисны патрулируйтысь самолётъяс.
Войскалӧн квадратъяс да прямоугольникъяс костъясті ветлісны штабнӧй автомашинаяс; медводдза машинаас, кисӧ вылӧ лэптӧмӧн, веськыда сулаліс Браухич, коді сӧмын на вӧлі воӧма самолётӧн ставкасянь генерал Гудерианкӧд.
— <deu>Nach Moskau! Heil Gitler!</deu>* — взрывъяс моз гораліс код гӧлӧс.
* — Мӧскуа вылӧ! Мед олас Гитлер!
Ридлер матыстчис офицеръяс дінӧ, кодъяс чукӧрӧн сулалісны мыльктор йылын, генерал-интендант блиндажсянь неылын.
Выстроитчӧм войска вылӧ скептическӧя видзӧдігтырйи кыз полковник висьталіс командующӧйлӧн адъютантлы:
— Салдатъяс пасьтӧмӧсь — сійӧ ӧти факт.
Салдатъяс эз шойччыны — мӧд факт.
Миян мышкын чӧрт тӧдӧ мый — тайӧ коймӧд факт.
А кыпыдлуныс, код йылысь ті, господин адъютант, висьталанныд,— сійӧ вина!
— Стӧчджыка кӧ висьтавны, господин оберст, абу вина, а «куим лун».
Ридлер шпыньмуніс: сійӧ тӧдіс, кутшӧм смысл вӧлі тайӧ кывъясас,— став дивизияясын, кыдзи сійӧ кывліс, вӧлі объявитӧма: Мӧскуа куим лун кежлӧ сетсьӧ армиялӧн тыр распоряжениеӧ — быд салдат вермас босьтны ставсӧ, мый сылы кажитчас.
Ридлер чувствуйтіс, кыдзи сылӧн паськавлӧны ныр розьясыс, быттьӧ вӧвлӧн, коді петӧма вӧля вылӧ дзескыд стойлоысь да чорыда решитӧма нинӧм вылӧ не лэдзны асьсӧ домавны, лолыштіс сынӧдсӧ морӧстырнас да кӧзяйскӧя гӧгӧр видзӧдліс.
Сылӧн кӧинлӧн кодь ӧзйысь синъясыс кватлавлісны стрӧг квадратъясысь салдатскӧй юръяс, кодъясӧс вӧлі гартлӧмаӧсь чышъянъясӧн да шальясӧн, нывбаба горжеткаяс, кодъясӧс нямралӧма винтовкаясӧн да автоматъясӧн, розьӧсь, киссьӧм сапӧгъяс…
Ставыс тайӧ чинтӧ армиялысь боеспособностьсӧ да, дерт, вештӧ победа лун, но сетас сылы, Ридлерлы, колана кад, медым эштӧдны пос вӧчӧм.
Ылын гораа йиркмуні вынйӧра орудийнӧй залп.
Бара и бара…
Здук кежлӧ ставыс кынмыліс — ни ӧти команда, ни ӧти вӧрзьӧдчӧм: ставӧн видзӧдісны вӧрлань, код весьтын шуштӧм кымӧрӧн кыптіс сук тшын.
— Заводитчис!— восторженнӧя шӧпнитіс командующӧйлӧн адъютант.
Ридлер видзӧдліс часі вылӧ — колӧ вӧлі тэрмасьны аэродром вылӧ.
Час мысти сійӧ лэбис нин аслас район весьтті.
Самолёт ӧшиньӧ ляскысьлісны шочиник лымчиръяс.
Тӧдчымӧн кутіс лоны шоныдджык.
Мотор жургис рӧвнӧя, унмовськӧдана.
Ридлер нюмъялігтыр чышкис руалӧм ӧшинь стеклӧсӧ.
Самолёт гӧгӧр сынӧдыс вӧлі букыд, вылын сукмис пемыд, а ылын уліас еджыд дӧра моз тыдыштавліс му — головлевскӧй пустырь.
Со тыдовтчис киссьӧм чернила саридз кодь вӧр, и бара еджыд му, и сы вылын радъясӧн — пемыд керкаяс, быттьӧ чача ящикъяс: буракӧ, Уваровка.
Быд татшӧм ящикын олӧны йӧз, кодъяс кывзысьӧны сылысь.
Кык сутки сайӧ эз вӧв сійӧ тані, но тӧдӧ, кӧні да мый вӧчсьӧ.
Ставыс тані сы власьт улын.
Окотитас кӧ — то кымынкӧ минут мысти оз лоны ни тайӧ ящикъясыс, ни полӧмысла кынмӧм сэтчӧ дзебсьӧм йӧзыс.
Но сійӧ оз вӧч тайӧс: найӧ колӧны сылы, кыдзи карьера йылӧ каян пос.
Налӧн кусыньтӧм мышъяс кузя сійӧ ӧддзӧдчас Мӧскуаӧ стартуйтігӧн.
«Мед олӧны!»
Друг чорыда катовтіс, и Ридлер аддзис, кыдзи вӧрлӧн сьӧд саридзыс друг пӧлыньтчис да зэв ӧдйӧ уськӧдчис вывлань: самолёт заводитіс пуксьыны.
Ридлер чеччыштіс кабинасьыс да чуймӧмӧн шутёвтіс: самолёт бордъясысь войталіс, и сынӧдыс вӧлі тувсовъя ног шоныд.
«Кутшӧм ӧдйӧ вежласьӧ ставыс тайӧ славянскӧй канмуас!»— нюммуніс сійӧ да мӧдӧдчис танклань, коді сулаліс посадочнӧй площадкасянь метр сё сайын, а юрас мыйлакӧ шумӧн кывтіс ӧти кыв: «Вежласьӧ, вежласьӧ, вежласьӧ…»
И друг сувтіс да швачкис кинас аслыс плешас: «Мыйла виччысьнысӧ?
Татшӧмыс кыкысь оз овлы…
Реальнӧ-ӧ?— вуджӧртіс юрас сомнение, но Ридлер пыр жӧ вештіс сійӧс.— А мыйла эськӧ абу?
Поссӧ джынвыйӧ стрӧитӧма, да сы вылӧ видзӧма кык недель.
Мыйла нӧ мӧд джын вылас видзны унджык кад?
Строительство вылын ставыс мунӧ лючки-ладнӧ.
Ньӧжйӧ?
Но и мый нӧ?
Ньӧжйӧ — сійӧ оз ло нереальнӧ.
Ньӧжйӧ — сідзкӧ колӧ ӧддзӧдны.
Колӧ быд мортӧс заставитны уджавны кыдзи сё чӧртӧс.
Пропадитас джынйыс — пӧжалуйста!
Сы вылӧ и нуӧдсьӧ война, медым мукӧд войтыръяс весалісны мусӧ немечьяслы.
Мед пропадиталӧны, сӧмын мед кольысьясыс Гиммлер воигкежлӧ восстановитісны поссӧ да магистральсӧ».
Ридлер лотшнитіс чуньяснас да тэрмасигтырйи мӧдӧдчис танк дорӧ.
Танк муніс ӧдйӧ, грымакылӧ да зяльскакылігтырйи.
«Да, сӧмын тадзи: первой поезд мунас пос вывті Гиммлер синъяс водзын, да вагонъясыс лоӧны груз тыраӧсь…
Да, да, шоныд паськӧмӧн да сёян-юанӧн!
И ӧтисӧ и мӧдсӧ мырддяла крестьяналысь.
Кыдзи?
Прӧстӧ.
Заводитча эсійӧ залесскӧйса старостасянь».
Настроениеыс кыптіс быд здукӧн, и мӧвпъясыс кутісны тэчсьыны кывбуръясӧн.
Пос кузя кайигӧн Ридлер долыда шуаліс аслыс:
Тӧдны кутас менӧ Берлин,
Тӧдны кутас, чӧрт побери!
И признайтас власьт вылӧ менсьым право,
Признайтас, чӧрт побери!
Канцелярияын пукалысь офицеръяс сы пырӧм бӧрын орӧдісны кутшӧмкӧ ыджыд сёрни, и быдӧнлӧн чужӧм вылас явӧ мӧдіс тӧдчыны шӧйӧвошӧм.
Ридлер юалана синъясӧн видзӧдліс секретарь вылас.
— Тіянлысь приказание, господин шеф, тӧдмавны, мый вӧлі шыбитӧма войдӧрлун сӧветскӧй самолётӧн, выполнитӧма.
Фельдфебель Гузнер аддзӧма вӧрысь брошюра, кытчӧ печатайтӧма Сталинлысь доклад.
Сійӧ тіян пызан вылын, господин шеф.
Сы серти, кыдзи сійӧ зілис не паныдасьны синъяснас, Ридлер гӧгӧрвоис: сійӧ мыйкӧ эз висьтав.
— И тайӧ… ставыс?
А тіян сэтшӧм чужӧмныд, быттьӧ ті кӧсъянныд менӧ гӧститӧдны траурнӧй речӧн.
— Да, абу, но…
Строительство вылысь пышйӧмаӧсь ӧкмысдас куим морт.
— <ns>Мы-ый</ns>?
— Ставныс Уваровкаысь.
Ридлер чеччыштіс секретарь дінӧ, сьӧкыда кутіс лолавны.
— Семьяяссӧ арестуйтӧма?
Секретарь ёнджыка кельдӧдіс да пыркнитіс юрнас.
— Мыйла?
— Абуӧсь семьяясыс, господин шеф.
Став Уваровкаыс тыртӧм.
Тыдалӧ, ме чайта,— вӧрӧ пышйӧмаӧсь.
abu
Ридлер гораа швачкис ас бӧрсяыс кабинет ӧдзӧссӧ, но пыр жӧ восьтіс бӧр:
— Полковник Корфӧс!
Кор полковник пырис кабинетӧ, Ридлер пукаліс пызан саяс да, юрсӧ кияснас топӧдӧмӧн, лыддис брошюра.
Корф пуксис диван вылӧ.
Сійӧ дӧгадывайтчис, мый Ридлер корис сійӧс Уваровкаын лоӧмтор кузя, да тӧдіс, мый шеф оз веськодя видзӧдлы та вылӧ; сы вӧсна сійӧ зілис сетны аслас чужӧмлы ёна волнуйтчана выражение.
Сійӧс асьсӧ уваровкасаяслӧн пышйӧмыс омӧля беспокоитіс — кӧть мед став рочьясыс му пырыс мунасны, сыысь сійӧ сӧмын эськӧ выиграйтіс: этшаджык ӧпаснӧй элемент, унджык спокой.
Но тайӧ мӧвпсӧ сійӧ эз лӧсьӧдчы висьтавны.
Партизанъяскӧд бой йылысь ылӧдлана секретнӧй рапорт ыстӧм бӧрын сійӧ чувствуйтіс асьсӧ гестаповецсянь тыр зависимостьын да зілис не ёсьмӧдны сыкӧд отношениеяссӧ.
Сӧмын та вӧсна сійӧ сетіс приказ уваровскӧй гарнизонса комендантӧс арестуйтӧм йылысь да ӧні виччысис удобнӧй здук, медым висьтавны та йылысь.
— Сідз…— Ридлер чеччис да шкуркнитіс-шыбитіс брошюрасӧ джоджас, нарошнӧ тувччис сы вылӧ да муніс ӧшинь дорӧ.
Ас пытшкас кутшӧмкӧ гӧлӧс висьталіс сылы, мый тайӧ брошюра костын да Уваровкаысь населениелӧн пышйӧм костын эм веськыд йитӧд.
— Тӧданныд ті, господин оберст, мый лоӧма Уваровкаын?
— Да.
Кывлі.
— Кывлінныд?— йи кодь кӧдзыда юаліс Ридлер.— Мый чӧртла ті тані оланныд, господин оберст?
Висьталӧй меным тайӧс, пӧжалуйста.
Корф скӧрысь чеччис.
— Эм грань, господин фон Ридлер, код сайын фамильярность вуджӧ…— Сійӧ кӧсйис шуны «наглостьӧ», но кутчысис да пондіс тяпйӧдлыны паръяссӧ.— Мукӧдтор йылысь сёрниттӧг нин, менам арлыдӧй…
Ме требуйта уважение менам чин дорӧ.
Ридлер скӧрысь серӧктіс сылы чужӧмас.
— Заслужитӧй войдӧр!
Мыйӧ ті ассьыныд салдатъястӧ велӧданныд?
Узьны?
Ӧд Уваровкаын ыджыд гарнизон.
Кыдзи нӧ вермис став населениеыс вошны некодӧн тӧдтӧг.
Ме требуйта гӧгӧрвоӧдны, кыланныд?
Кор бунтыс мунӧ сэтшӧм организованнӧя — сэки веськыда позьӧ шуны, мый наӧн веськӧдлӧны.
Уваровкасаяслӧн пышйӧм — партизанъяслӧн делӧ.
Ридлер лэптіс брошюрасӧ да треситыштіс сійӧс полковник чужӧм водзын.
— Аддзанныд?
Триньгыны кутіс телефон, и Ридлер босьтіс трубкасӧ:
— Кывза.
— Тайӧ Большӧй Дрогалисянь, господин шеф,— кыліс трубкаын волнуйтчана гӧлӧс.— Сёрнитӧ гарнизонса начальник.
Ми эрдӧдім рочьяслысь ыджыд подпольнӧй собрание.
— Кутінныд?
Гарнизонса начальниклӧн гӧлӧсыс тэрмасьӧмӧн юӧр-тіс, мый кутны некодӧс эз удайтчы.
Ӧти салдатӧс рочьяс кералісны черӧн, мӧдӧс сьӧкыда ранитісны юрас.
Кык нывбабаӧс да старикӧс салдатъяс лыйисны, мукӧдыс удитісны пышйыны.
— Кытшалінныд сиктсӧ?— терпитны вермытӧг юаліс Ридлер.
— Так точно, господин фон Ридлер.
Виччыся тіянлысь распоряжениеяс,— вочавидзис трубкаын гӧлӧс.
— Ладнӧ.
Пырысь-пыр пета.
Ридлер пуктіс трубкасӧ, тшӧктіс Корфлы пыр жӧ мӧдӧдны войска Большӧй Дрогалиӧ да петіс кабинетсьыс.
Канцелярияын вӧлысь офицеръяс повзьӧмпырысь веськӧдчисны.
— Тані абу клуб и абу гостиница, господа офицеръяс,— шуис сійӧ скӧрысь.— Мунӧй быдӧн асланыд местаӧ, да кодлӧнкӧ кӧ… кодлӧнкӧ кӧ тіян пӧвстысь лоӧ «уваровскӧй история», сылы ковмас имеитны делӧсӧ мекӧд.
Ӧдзӧс дорас бергӧдчыліс да шуис секретарыслы:
— Пыр жӧ йитчӧй Степан Стребулаевкӧд!
Мед локтас татчӧ.
— Кывза,— тэрмасигтырйи вочавидзис секретарь.
Войтва эз нин вияв вевтъясысь.
Туй вылын ва гӧпъяс тупкысьӧмаӧсь йи коркаӧн, а кильчӧ весьтын ӧшалісны йи сыръяс.
Найӧс быттьӧкӧ вӧлі кисьтӧма вежоват стеклӧысь.
Ридлер чужӧмӧ ӧвтыштіс чизыр, кӧдзыд тӧв.
«Да, вывті ӧдйӧ вежласьӧ тані ставыс!»
Сійӧ чувствоысь, коді кыптыліс Мӧскуалань мунысь войска вылӧ видзӧдігӧн, нинӧм эз коль: морӧсас пырис быттьӧ йитор да чужтіс неуверенность, быттьӧ став сы гӧгӧрса реальностьыс босьтсис сомнение улӧ.
Ридлер чукыртчыліс.
«Сӧвет патриотизм…», «Сӧвет тыллӧн крепыдлун…», «Сӧвет войтырлӧн большевикъяс партиякӧд ӧтувъялун…»
Кор муніс Рочмуӧ, сійӧ сераліс тайӧ да мукӧд, кыдзи сійӧ шуліс, химерическӧй понятиеяс вылын.
Сэки унатор кажитчис прӧстӧйӧн да яснӧйӧн.
Думайтсис, мый полӧм — великӧй регулятор, код водзын став ловъяыс водӧ муӧ, вушйӧны, бырӧны разнӧй понятиеяс да, кыдзи лишнӧй хлам, шыблавсьӧны идеологияяс.
Но сӧветскӧй действительность пыртӧ ӧні тайӧ «прӧстӧяс да яснӧяс» ассьыс коррективъяс, ставсӧ вӧчӧ сложнӧйӧн да гӧгӧрвотӧмӧн.
Полӧм?
Этша ӧмӧй вӧлі повзьӧдлӧма сыӧн тайӧ рочьяссӧ?
Кажитчӧ, наын эз кольлы ни ӧти войт воля, ни ӧти войт водзсасьӧм,— кывзысьысь кыскасян скӧт…
Ӧкмысдас куим морт!
И татшӧм решающӧй здукӧ!..
Но главнӧйыс абу сыын.
Тыдалӧ, уваровкасаяслӧн пышйӧм — сӧмын заводитчӧм: Большӧй Дрогалиын гуся собрание веськыда тайӧс подтверждайтӧ.
А тайӧ лоӧ, мый некутшӧм раболепие тані эз вӧв,— прӧстӧ петкӧдлана рамлун, виччысьӧм…
И тайӧ кӧ сідзи — артмӧ, мый став расчётъяссӧ сійӧ вӧчавліс зэв зыбуч подувъяс вылын.
Сьӧлӧмсӧ сотыштіс лёклуныс, да сійӧ ёрччыштіс.
«Главнӧйыс — не шӧйӧвошны.
Лэдзан кӧ киястӧ — абу дивӧ и зыбучӧ веськавны.
Действуйтны, и медся ыджыд энергияӧн.
<deu>Sturm und Drang</deu>*— таын выигрышыс»,— решитіс сійӧ да скӧрысь горӧдіс водитель вылӧ:
* Штурм да натиск.
— Мый чӧртла тэ лапйӧдлан ме вылӧ синтӧ?
Полнӧй ходӧн Большӧй Дрогалиӧ!
Танклӧн муралӧмыс лӧньӧдіс сійӧс.
«Мед ышнясьӧны асланыс моральӧн, стойкостьӧн,— моторлысь уджалӧмсӧ кывзігтыр шпыньмуніс сійӧ.— Сталин ачыс признайтӧ: «Ӧнія кадся война — моторъяслӧн война».
А моторъясыд — со найӧ!
Миян!
Стойкостьнад самолёт енэжысь он уськӧд, моральӧн танк он лямӧд.
«Свободолюбивӧй нацияяслӧн ӧтувтчӧм…»
Оз сэтшӧм ӧдйӧ ставыс тайӧ вӧчсьы.
Пока Англия да Америка став йывсьыс сёрнитчасны Сталинкӧд, ми Рочмуысь колям сӧмын развалинаяс».
Сійӧ серӧктіс.
Шуштӧм мӧвпъясыс вошины, быттьӧ нӧбӧдіс шутьлялысь тӧлыс да шыбитіс бокӧ.
Но недыр кежлӧ: морӧсас бара пырис шугрӧдлысь кӧдзыд да кутіс паськавны став туша кузяыс…
«Оз, некутшӧм ногӧн оз позь лэдзны, медым тайӧ брошюраыс кытшовтіс став районсӧ.
Оз позь!»
Тӧлыс шутьлялігтырйи пырис смотрӧвӧй щельясӧд, но Ридлерлы кажитчис, мый танкыс мунӧ зэв ньӧжйӧ.
Сійӧ лэптіс люк вевтсӧ да сувтіс.
Танкыс прӧйдитӧма нин Залесскӧй да тӧвзис муяс пӧлӧн.
Сьӧд му, кыпӧдчысь сьӧд вӧр — ставыс вӧлі бокӧвӧй да враждебнӧй.
Енэжті дышиника кывтісны сьӧкыд кымӧръяс.
Ридлер лотшнитіс чуньяснас.
Сійӧ видзӧдіс кымӧръяс вылӧ, а аддзис синъяс, уна синъяс, но ставныс вӧліны ӧткодьӧсь, сэтшӧмӧсь, кодъяс пӧщадатӧм ясностьӧн видзӧдісны сы вылӧ брошюралӧн первой лист бок вывсянь; некытчӧ вӧлі наысь воштысьны.
Найӧ весиг и балябӧжас чувствуйтчисны; и, гашкӧ, та вӧсна кажитчис, мый кымӧръясыс кывтӧны оз енэжті, а юрас, и налӧн арся кӧдзыдыс чувствуйтчис морӧсас.
Кыв шутӧг, тайӧ брошюраыс нуӧдіс строительство вылысь сё мортӧс и нуӧдас ставнысӧ, пырысь-пыр кӧ он дугӧд сійӧс разӧдӧмсӧ.
Туйыс крута чукыльтіс вӧрлань, да пемыд кымӧръяс пыдди синъяс водзын сувтіс рыжӧй кымӧртор, коді ӧдйӧ паськаліс енэж пасьта.
Пӧжарсянь югыдыс?
Да, вӧлі сэтшӧм кодь.
Ылын пӧжарыс али матын, Ридлер эз удит тӧдмавны стӧча: сійӧ аддзис пасьтӧм мортӧс, коді котӧртіс вӧрысь.
Тайӧ мортыс, тыдалӧ, котӧртіс медбӧръя вынъяссьыс: сійӧ шатлаліс, усьліс, чеччыліс да бара усьліс.
Вот кыліс горӧдӧм, тыдалӧ, отсӧг корӧ.
Ридлер инмӧдчыліс водительлы пельпомас.
— Тӧдмалӧй, кутшӧм морт сійӧ!— Но виччысьны терпениеыс эз тырмы, да муртса танк сувтіс, сійӧ первойӧн чеччыштіс люкысь.
Мортыс куйліс кымыньӧн кулӧм кодь.
Сылӧн кынмӧм кок чуньясыс вӧліны еджыдӧсь, а мышкуыс да бокъясыс сьӧд-гӧрд пятноаӧсь; кытсюрӧ вӧлі кульсьӧма кучикыс.
«Кынмӧмысь?
Оз лӧсяв».
Ридлер видзӧдліс юр вылас, да сылы лои гӧгӧрвоана, мый мортыс вӧлӧма биын: юрсиыс сылӧн вӧлі чишкасьӧма.
Водитель гатшӧдіс мортсӧ, да Ридлер зумыштчис: сы водзын куйліс Август Зюсмильх.
«Вот кӧні пӧжарыс — Покатнӧй весьтын».
Сійӧ видзӧдліс енэжас да тырвыйӧ убедитчис: сэні!
— Лолалӧ!— пельнас Зюсмильхлӧн гӧна морӧс бердӧ топӧдчылӧм бӧрын шуис водитель.
— Зыралӧй лымйӧн, вина вомас кисьтӧй.
Сьӧкыдпырысь водительлы удайтчис кисьтны Зюсмильхлы топыда курччӧм вомас неуна вина.
Август ымӧстіс.
«Кынмас лым вылас»,— югнитіс Ридлер юрын мӧвп, но тайӧ ӧні сылы эз вӧв важнӧ.
Сылы колӧ вӧлі пырысь-пыр тӧдмавны: мый жӧ сэтшӧмыс лоӧма Покатнӧйын?
Сійӧ лэптыштіс Зюсмильхлысь юрсӧ.
— Мый лои, Август?
Зюсмильхлӧн воссисны синлапъясыс.
— Синъяс… синъяс… роч синъяс!
— Август, тэ эн тӧд менӧ?
Ме Макс фон Ридлер.
Зюсмильх эз тӧд.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм психическӧй травма состояниеын, кор вежӧрын нинӧм оз коль, лоӧмторъяс кындзи, кодъяс лоины сійӧ травмаыслы помкаӧн.
Вежӧр век выльысь и выльысь бергӧдчылӧ вӧлӧмтор дінас да ловзьӧдӧ сійӧс став посниторъясӧдзыс.
Зюсмильх эз чувствуйт ас увсьыс лымйӧн вевттьысьӧм кын мусӧ; сера чужӧмыс сылӧн ыпъяліс жарӧн.
Эз чувствуйт сійӧ и куш мулысь кӧдзыд чӧв-лӧньсӧ: сы пельясын кыліс сотчысь школалӧн трачкӧдчӧмыс.
Сійӧ аддзис, кыдзи тшын да би пытшкын шыбласисны сы гарнизонса джынвыйӧ пасьтӧм салдатъяс.
Найӧ кайлісны ӧшинь вылас, но пыр жӧ чеччыштлісны бӧр — биас да тшын пиас, и лёкысь горзӧмыс налӧн сорласьліс ӧшинь улас вилаясӧн чукӧрын сулалысь покатнӧйсаяслӧн торжествуйтана горзӧмъяскӧд.
А ачыс сійӧ, пасьтӧм, сулалӧ юкмӧс дорын. Сійӧс кытшалӧмаӧсь чӧла сулалысь йӧз.
И сылы паныд тайӧ кытшас — латшкӧс тушаа старик, сійӧ, коді эз лэдз сутшкавны сійӧс вилаясӧн да сэсся тшӧктіс пӧрччӧдны,— Фрол Кузьмич.
Тайӧ Фрол Кузьминыхлӧн синкымъясыс ӧшйӧмаӧсь, сукӧсь да ӧтлаасьӧмаӧсь, вомдоръясыс сьӧкыдпырысь калькавлӧны, да пиньяс пырыс шуштӧма петӧны: «Тэ, сволочь, менам мам вылын тешитчин?..»
Зюсмильх пӧся мыйкӧ заводитіс боргыны.
Ридлер копыртчис да кыліс:
— Ме сэки эг тӧд, мый сійӧ пӧрысь нывбабаыс — тэнад мам…
Ме сэки эг тӧд…
— Зюсмильх!
Видзӧдлы ме вылӧ.
Кылан?
Тайӧ ме, Макс фон Ридлер.
…Зюсмильхлӧн синъясыс котралісны ӧтарӧ-мӧдарӧ: некӧн эз вӧв некутшӧм кост, ярмӧм йӧзлӧн топыд кытшыс.
Найӧ юръяс весьтын чурвидзисны вила вожъяс, чорзьӧм, гаддьӧсь чуньяс топыда кутісны черъяс, а измӧм чужӧмъяс вылас олісны ӧти синъяс, кодъяс, кажитчӧ, вот-вот чеччыштасны синкымъяс увсьыс да уськӧдчасны сы вылӧ, медым косявлыны.
Кодкӧ сьӧвзис сылы чужӧмас.
«Йӧкты, стерво!»— кылӧ сійӧ Фрол Кузьмичлысь гӧлӧссӧ.
Зюсмильх довкнитіс юрнас, кокъясыс сылӧн пондісны дергайтлыны.
Ридлер лёкысь треситіс сійӧс пельпомӧдыс.
— Зюсмильх!
…Зюсмильхлӧн синъясыс кӧин моз видзӧдісны топыд кытш вылӧ, а рочьяс…
Найӧ видзӧдӧны сы вылӧ чӧла, нюмъявтӧг.
Полӧмлӧн да бешенстволӧн синва тупкӧ сылысь синъяссӧ.
«Йӧкты!» — кылӧ сійӧ Фрол Кузьмичлысь гӧлӧссӧ.
Старик ырыштчӧ кулакнас.
Сійӧ, Зюсмильх, видзӧ чужӧмсӧ гырддзанас.
«Сьыв, мый тэнад пон Германияыд енэжысь вылын.
Сьыв, мый тэнад Гитлер вӧтасьӧма, быттьӧ сійӧ лев кодь…
Сьыв!..»— горзӧ Фрол Кузьмич.
Зюсмильх мӧдіс омлявны гажтӧма, кӧин моз,— сійӧ сьыліс.
Ридлерлы эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас тайӧ омлялӧмсьыс.
Сійӧ веськӧдчис да видзӧдліс гӧгӧр.
Залесскӧйладорсянь йиркакылігтырйи матыстчис сьӧд пятно, коді быд секундаӧн кутіс тыдавны бурджыка,— танк.
Башня вевтыс кыптіс…
— Мӧдӧдӧй госпитальӧ,— люкысь мыччысьысь Корфлы шуис Макс.
Зюсмильх ӧтчаяннӧя водзсасис.
Сійӧ лёкысь пессис салдатъяс киясын да горзіс: «Ог!
Ог!»
…Сійӧ зэв бура тӧдіс, мый сыкӧд кӧсйӧны вӧчны.
Ӧд сӧмын минут сайын, кор сійӧ эз кут вермыны сэсся сьывнысӧ да уси муас, бӧрдігтырйи пӧщада кориг, кодкӧ рочьяс пӧвстысь горӧдіс: «Ог вермы видзӧдны сы вылӧ, вынъяс оз тырмыны, биӧ гадӧс!»
И сійӧс кыскисны школалань.
А школаын эз нин кывны горзӧмъясыс.
Сэні взрывайтчисны патронъяс.
Биыс лёкысь ыпъяліс вевт вылас.
Ӧдзӧсӧдыс пуркйис бикинь: посводзас сотчӧма балкаыс да рутшка-ратшкакыліг уси джоджас.
Ӧшиньяссьыс уличаӧ путкыртны пондіс сьӧд тшын.
Самӧй ӧшинь улас сулалысь йӧз кежисны, да сійӧс, Зюсмильхӧс, шыбитісны биас.
Кутшӧмкӧ ногӧн сылы удайтчис кайны ӧшинь вылӧ, чеччыштны да кольны ловйӧн…
И вот ӧні сылы кажитчис, мый найӧ бара кутісны сійӧс, бара кӧсйӧны шыбитны биӧ.
— Ог,— горзіс сійӧ нетшкысигтырйи,— ме ог кӧсйы!
Ог кӧсйы сотчыны!
Всё равно бара чеччышта, ог <ns>кӧ-ӧ-ӧсйы</ns>!
Ридлер виччысьыштіс, пока сюйисны танкӧ лёкысь горзысь лейтенантӧс, сэсся видзӧдліс часі вылас.
Зюсмильхӧн ноксьӧм вылӧ прӧстӧ вошис дас вит минут, а ӧні оз позь вӧлі воштыны ни ӧти секунда.
— Покатнӧйӧ!— горӧдіс сійӧ аслас водительлы.— Да ӧдйӧджык!
Вывті ӧдйӧ мунӧмысь шутьляліс пельын.
Ридлер эз лэдзлы синъяссӧ паськалысь би вылысь.
Сьӧлӧмыс чеччис скӧрысла.
И бара сылы кажитчис, мый танкыс мунӧ вывті ньӧжйӧ, окота вӧлі чеччыштны му вылӧ да котӧртны сы водзвылын.
Сійӧ прамӧя эз тӧд, мый и кыдзи лоӧма Покатнӧйын,— сӧмын вермис дӧгадывайтчыны да вӧчавны предположениеяс.
Но ӧтитор тӧдіс дзик стӧча: тайӧ сиктын вӧлӧмаӧсь партизанскӧй агитаторъяс эсійӧ страшнӧй брошюранас.
Медбӧрын сэсся тыдовтчисны Покатнӧйын керкаяс…
Танк сувтіс школа дінӧ, вернӧджык, сы дінӧ, мый кольӧма вӧлі сыысь: му вылын кӧнсюрӧ, биӧн ыпнитавлӧмӧн, тшыналісны шомӧдз сотчӧм керъяс да туплясисны салдатъяслӧн сьӧд, сотчӧм шойясыс.
Ридлер видзӧдліс гӧгӧр.
Улича ӧтар-мӧдар бокас сулалісны восьса воротаяса да восьса дзиръяяса дворъяс: став керкаясыс вӧліны пустаӧсь.
Мӧд глава
Сартас трачкакыліс, да сысянь став кухня пасьта разаліс тшын да са.
Семён Курагин пукаліс лабичын пызан дорас пеля шапкаа, гӧрд кушакӧн вӧнялӧм киссьӧм курткаа да дӧмліс сийӧс: ӧні сійӧ уджаліс немечьяслы госпитальса возчикӧн.
Шилаӧн унапӧв дӧмлӧм кучиксӧ розьӧдлігӧн Семён сюся кывзіс, мый висьталіс сы гӧтырлы суседкаыс, коді сӧмын на вӧлі локтӧма строительство вылысь.
Шиланас чуньсӧ сутшкӧм бӧрын сійӧ ёрччыштіс да шыбитіс сийӧссӧ пач бокас.
— А, гашкӧ, сӧрӧм тайӧ ставыс… предвестница йывсьыс?
Абу некутшӧм югыдтор… вай пӧ, сӧкъятшак, думыштам…
Гӧтырыс скӧрмис.
Сылӧн омӧльтчӧм да, кажитчӧ, дзик вирпастӧм чужӧм вылас лоины розӧвӧй пятнояс.
— Тэ, Семён, пыр быдтор дінӧ тадзи: и кӧсъян инмӧдчывны, да кыдз эськӧ не сотчыны…
Уваровкасаяс став сиктнас пышйӧмаӧсь;
Покатнӧйысь талун стройка вылын эз вӧв ни ӧти морт.
Шуӧны, войнас пӧ найӧ ас сиктсьыныс став немечьяссӧ сотӧмаӧсь.
Тайӧ сӧрӧм жӧ?
Чуймӧмысла Семёнлӧн юрсьыс став мӧвпъясыс петісны.
Ичӧтик тушаа, жебиник, сійӧ сулаліс, плакмӧм рыжӧйкодь тошсӧ вӧрӧдігтырйи, да видзӧдіс гӧтырыслы вомас, кытысь, пудовняысь анькытш моз, киссисны скӧр кывъяс.
Эз сійӧ, дерт, мый висьталіс гӧтырыс, чуймӧд сійӧс.
Сійӧ кывліс жӧ уваровкасаяс да покатнӧйсаяс йылысь сёрнияс; сійӧ весиг ачыс аддзыліс Август Зюсмильхӧс.
Ӧш кодь здоров вӧлӧма немеч.
Вайисны сійӧс госпитальӧ кынмӧмӧс, сотчӧмӧс.
Войбыд сійӧ пессис-сӧрис да корис пӧщада.
Асъядорыс петіс садьыс, да пыр жӧ корис вина.
Сылы разрешитісны, да сійӧ юис пӧшти лунтыр.
Дзик мӧдтор шӧйӧвоштіс Семёнӧс,— некор нэм чӧжыс эз сёрнитлы сыкӧд гӧтырыс татшӧм ногӧн, быттьӧ абу нин сійӧ семьяас ыджыдыс да быттьӧ каторжнӧй олӧмыс сылысь чинтіс юр вемсӧ, а гӧтырыслы содтіс.
Ӧбидаысла весиг синваыс кутіс доршасьны.
— Ланьт, сӧкъятшак!— горӧдіс сійӧ.
Окота вӧлі, медым горӧдӧмыс артмис гора, сідз, медым керкаас став ӧшиньясыс дрӧгмунісны.
Но йиркӧ качис вӧсньыдик гӧлӧс.
Семён пыдісянь лолыштіс да кӧсӧйтчыліс аслас вуджӧр вылӧ, коді вӧрзис стенас.
Вуджӧрыс вӧлі лӧсявтӧм ыджыд — заводитчис сы кокъяс дінсянь, куйліс стенас, а юрнас весиг йирк шӧрӧдзыс инмӧдчис.
«Вот эськӧ збыльысь кӧ татшӧмӧн лоны…
Сэки, небось, эз и пикнит эськӧ».
Но сылы дум вылас уси, мый гӧтырыс пыр лыддьыліс сійӧс ыджыдджыкӧн сы серти, кутшӧм сійӧ вӧлі збыльвылас, да скӧрлуныс воши.
— Но, мый тэ?..
Ме ӧд сы йылысь: збыль-ӧ, мый тайӧ предвестницаыс Сталинсянь?
— Сталинсянь!— чорыда эскӧдіс суседкаыс.— Висьталӧ: вот-вот пӧ Гӧрд Армия воас…
Семён кутіс нокошитчыны-корсьны табак кӧшельсӧ.
Волнуйтчӧмысла сійӧ кинас пыр веськаліс киссьӧминӧ, а эз зептас.
— Ӧдйӧджык эськӧ мед татчӧ воис сійӧ, предвестницаыс…— шогпырысь да нетерпениеӧн шусис кӧзяйкалӧн.— Ассьыс эськӧ ставсӧ кывзыштны.— Сійӧ песовтіс кияссӧ.— Эбӧс ӧд дзикӧдз нин быри.
Сійӧ пуксис лабичӧ да шытӧг пондіс бӧрдны.
Суседкаыс сывйыштіс сійӧс.
— Локтас!
Аддзан, кутшӧм сійӧ мудера вӧчӧ, медым немечьясӧс ылӧдны, оз подряд ветлӧдлы: Уваровкасянь Покатнӧйӧ…
Суседъяс чайтӧны, и ме думайта: оз кӧ талун — то аски миянын лоӧ.
Дзуркнитіс ӧдзӧс.
Семён видзӧдліс да аддзис нывсӧ, коді мудзпырысь воськовтіс порог вомӧн.
Семёнлӧн чужӧмыс жалитӧмысла чукыртчыліс.
Нылыс вылӧ видзӧдігӧн бӧръя лунъясӧ сылӧн век ёнтіс сьӧлӧмыс.
Кутшӧм вӧлі войнаӧдз!
Прӧйдитас вӧлі улича кузя, да, кажитчӧ, ставыс сы вылӧ видзӧдӧны: эк пӧ, мича жӧ нылыс Курагинлӧн!
И ӧні на сылӧн чужӧмыс эз вошты вӧвлӧм мичлунсӧ, но омӧльтчис.
Ӧк, кутшӧм омӧль лои, и мышкыс — гӧрбыльтчӧма кодь.
«Дас кӧкъямыс арӧсӧн…
Эк, олӧм жӧ, сӧкъятшак!»
Кухняӧ кӧдзыд сынӧдкӧд тшӧтш уличасянь пырис шум.
— Мый нӧ сэні, нылӧ?
— Мӧскуаысь беженка.
Семён, пельсӧ чошкӧдӧмӧн, кӧсӧйтліс синъяссӧ суседка вылас.
— Кытысь, шуан, предвестницаыс, Мӧскуаысь?
— Мӧскуаысь,— пӧся шуис сійӧ.
— Тайӧ збыльысь?
— Збыльысь.
— <ns>Сі-идз</ns>…— нюжӧдіс Семён.
Сійӧ шапкаасис да петіс керкасьыс.
Уличаын, сы керка ӧшинь улын, чукӧртчӧмаӧсь вӧлі суседъясыс.
Ставныс чӧв олісны, и сӧмын йӧз чукӧр шӧрсьыс кыліс бӧрдан нога нывбаба гӧлӧс:
— Ме — площадь вылӧ, кӧні став театръясыд.
Енмӧй менам!
Театрыс эсійӧ, кӧні тай вевт вылас куим вӧв…
Видзӧда сы вылӧ, а немечьяс ӧшиньясӧ штыкъясӧн, прикладъясӧн.
Зёлякылӧны стеклӧяс, быттьӧ бӧрдӧны.
А мукӧд немечьясыс вевт выласӧсь нин — вӧвъяссӧ треситӧны.
Грымгысисны-усины вӧвъясыс муӧ да торпыригӧдз жугалісны.
Мыйта йӧзӧс лямӧдіс наӧн.
И менсьым со кокӧс сідзжӧ — со, видзӧдлӧй.
Семёнлы эз тыдав беженкалӧн чужӧмыс.
— Ноко, гражданкаяс,— шуис сійӧ решительнӧя да, нывбабаясӧс дойдалӧм бӧрын, зурасис чужӧм-на-чужӧм Аришка Булкинакӧд.
Сійӧ видзӧдліс Семён вылӧ да кӧсйис мунны, но Семён кутіс сійӧс киӧдыс.
— Энлы, сӧкъятшак!
Сійӧ зілис уськӧдны дум вылас: кытыськӧ быттьӧ аддзыліс тайӧ бабасӧ.
— Театрвывса вӧлӧн, шуан, дойдіс?
Ноко!
Аришка кушӧдіс коксӧ самӧй лядьвейӧдзыс, и Семёнлы дум вылас уси сійӧ.
«Эсійӧ код баба вылас, кажитчӧ, мунӧ…
Кор нӧ сійӧ вӧлі?
Да, тулыснас!»
став сценаыс ӧдйӧ кыптіс сы син водзын.
Сёр рытын сійӧ мунӧ вӧлі карті векньыдик переулок кузя.
Вӧв водзвылас мунісны код йӧз — зон да баба, коді зэв ёна муніс Мӧскуаысь тайӧ «беженка» вылас.
Найӧ нарошнӧ восьлалісны ньӧжйӧ — тувччисны воськов-мӧд, сувтасны…
Сійӧ первойсӧ кевмысис, медым туйсӧ сетасны, сэсся петіс терпениесьыс да видыштіс найӧс.
Бабаыс гораа серӧктіс, копыртчис, вылӧ лэптіс платтьӧ бӧждорсӧ да лёкысь горӧдіс: «Он-ӧ доддяв, мусаӧй, пристяжнӧй пыдди…
Пара вӧлӧн, бур мортӧй, лӧсьыдджык большевикъястӧ катайтны, а ме кузя, кавалер, эн сумлевайтчы, чистокровнӧй кӧбыла — первой гильдияа вӧвлӧм купечлӧн ӧтка ныв».
Помнитсьӧ, татшӧм немъяндысьтӧм кывъяссьыс морӧсас ӧзйис ставыс.
Сійӧ ладмӧдчис да сідзи свиснитіс бабасӧ плетьнас, мый сійӧ вьюн моз мӧдіс ниглясьны, а сэсся збыльысь чистокровнӧй кӧбыла ӧдӧн котӧртіс улича кузя.
Дум вылас уси тайӧ Семёнлы да чорыдджыка топӧдіс Аришкалысь кисӧ.
— А тэнад, висьтав, бекъяд абу менам плеть туйыс?
Аришка чӧвтліс синъяссӧ йӧз чукӧрӧ, оз-ӧ кодкӧ дорйы, но став бабаяс, кодъяс сӧмын на бӧрдігтырйи кывзісны сылысь висьталӧмсӧ, видзӧдісны ӧні стрӧга.
— Висьтав, сӧкъятшак, кытысь?
— Месӧ?
Певскысь.
Йӧз чукӧр скӧрысь мӧдіс шумитны.
Аришка нетшыштіс кисӧ да тойыштіс Семёнӧс.
— Донаясӧй!
Да висьтавлі ӧмӧй ме, мый москвичка?
Певскысь ме…
И войнаӧдзыс сэні овлі, а кор немечьяс матыстчисны кар дінас, ме Мӧскуаӧ пышйи: сэні менам чой.
Сӧмын ме, донаясӧй, Мӧскуаӧ, а немечьяс — сэнӧсь нин…
Чойӧс кулӧмаӧс аддзи.— Сійӧ кыскыштіс нырнас.— И бӧр татчӧ…
Сёйны нинӧм, ветлӧдла со сиктъясӧд, кора.
Семён бара матыстчис сы дінӧ да кӧсйис допроситны кыдз колӧ, но улича помын кыліс детинкалӧн гора гӧлӧс:
— Гӧрд Армия!
Туй кузя киас винтовкаясӧн котӧртісны красноармейскӧй шинельяса йӧз.
Семён лыддис дас кӧкъямыс мортӧс.
Сійӧ нетшыштіс юрсьыс шапкасӧ да, сійӧн ӧвтчигтырйи, асьсӧ помниттӧг, мыйвермӧмсьыс мӧдіс котӧртны налы паныд.
Коймӧд глава
Катя мудзпырысь муніс вӧрті.
Асъя шондіӧн югдӧдӧм лымйыс синъястӧ ёрмӧн дзирдаліс.
пожӧмъяс сулалісны еджыд-вежӧсь, неуна розӧвӧй йывъясаӧсь.
Пӧльыштас тӧвтор — дрӧгмунасны, шыбитасны ас вывсьыныс пушыд лымсӧ да бара кынмасны, думыштчӧмпырысь лапъяссӧ лэдзӧмӧн.
Катялӧн синъясыс, кодъяс видзӧдісны гыӧртӧм шаль увсяньыс, вӧліны зумышӧсь.
Большӧй Дрогалиын сійӧ паныдасис Женякӧд, и пӧдругаыс висьталіс сылы Зиминлысь приказ — локны отрядӧ.
Опасностьыс, збыль, лои зэв ыджыд.
Немечьяс, став сертиыс вӧлі тыдалӧ, решитӧмаӧсь кӧть мед мый, а кутны тӧдтӧм агитаторӧс: сиктъясын вӧчалӧны войся пӧвальнӧй обыскъяс, пӧшти быд воськолын сулалӧны патрульяс, туйяс кузя ветлӧдлӧны вӧла разъездъяс — куталӧны нывъясӧс.
Гашкӧ, Зимин прав: водзӧ рискуйтны оз ков.
Отрядын лӧсьӧдӧны киӧн гижӧм уна листовкаяс, кытчӧ гижӧма Сталин докладлысь дженьыдик содержание.
Тайӧ листовкаясыс да йӧз пӧвстын паськалӧм сёрнияс помаласны заводитӧм делӧсӧ, а мунӧ сійӧ бура: сотчӧны керкаяс, кӧні олӧны немечьяс, пышйӧны строительство вылысь йӧз, тыртӧммӧны сиктъяс…
Кӧдзыдыс чепляліс нырсӧ да банбокъяссӧ, пырис полушубок улӧ да визйӧдліс туша кузя.
Полушубокыс вӧлі дзикӧдз киссьӧма да не туша сертиыс: кодкӧ пӧрччис ас вывсьыс да шыбитіс сылы пельпомъяс вылас, кор сійӧ пышйис Большӧй Дрогали улича кузя немечьяс облаваясысь спасайтчигӧн.
Коскас пӧла улас таркакылісны гранатаяс.
Сійӧ босьтіс найӧс вӧрса гуся складысь да коймӧд лун нин ветлӧдлӧ гранатаясӧн.
Ӧпаснӧ, дерт: сюрӧ немечьяс киӧ — пыр жӧ тӧдасны.
Но кутасны кӧ оружьетӧг, кӧні гарантия, мый оз сюрны предательяс да оз висьтавны немечьяслы, коді сійӧ?
Тадзи вернӧджык: либӧ мынтӧдчыны, либӧ…
Пӧгибнитны кӧ нин, то кыдзи боечлы.
<ns>Трансва-аль!</ns>
<ns>Трансва-аль!..</ns>
Гранатаяссӧ топыдджыка зэлӧдӧм бӧрын, мед эз таркакывны, сійӧ кизяліс полушубоксӧ да кывзысьыштіс.
Орччӧн мунысь миртуй вывсянь сьыланкывкӧд тшӧтш кыліс гораа дзуртӧм.
Тадзи дзуртӧ пу додь лым вывті, коді вевттьысьӧма вӧсньыдик йи коркаӧн.
«Кодлӧн нӧ рочьяс пиысь вермис кольны вӧлыс?»— чуймӧмӧн думыштіс Катя.
Пуяс сайӧ дзебсясигтырйи сійӧ котӧртыштіс кымынкӧ воськов да аддзис серӧй вӧлӧс, коді рӧдтіс туй кузя.
Додь водзладорас пукаліс Семён Курагин.
Вӧжжисӧ зэлӧдӧмӧн сійӧ видзӧдіс веськыда ас водзас да сьӧлӧмсяньыс сьыліс слабиник тенорӧн:
…<rus>Страна моя,</rus>
<rus>Ты вся горишь в огне.</rus>
Катя ещӧ ёнджыка тупкис шальнас чужӧмсӧ, восьсӧн колис сӧмын синъяссӧ да петіс пуяс сайысь.
— Он нуышт неуна?
Чӧв олыштӧм бӧрын ямщик кутыштіс вӧвсӧ да индіс сылы турун вылӧ ас мышкас.
— Шоныда жӧ тэ пасьтасьӧмыд…
— Кутшӧм али шоныд — гӧгӧр розьяс,— вӧв вылас видзӧдігтыр серӧктіс Катя.
Кытыськӧ дзик на неважӧн сійӧ аддзыліс серӧй вӧвсӧ, кодлӧн пельяс костас да шуйга бокас вӧліны сьӧд пятнояс.
Сиктъясысь?
Эз…
Сэні и вӧв гӧрдлӧмсӧ ни ӧтчыд сійӧ эз кывлы, ни ӧтчыд нырас эз кучкыв свежӧй куйӧд дук, быттьӧ эз ловъя сиктъясӧд сійӧ мун, а кулӧм сиктъясӧд.
Кытысь нӧ, сідзкӧ?
Друг паметяс югнитіс Васькалӧн горӧдӧм: «Восьлав водзӧ, пегана!»
И сылы дум вылас уси: «Михеич ордысь!
Тайӧ вӧвнас и скачитіс туй вылысь немеч».
— Кыдзи нӧ, дядя, вӧлыс тэнад коли?
— Эз коль.
Немечьяс сетісны.
Катя чошкӧдіс пельсӧ: бур делӧясысь немечьяс оз сетавны татшӧм гӧснечьяс.
— Висьталӧны, кутшӧмкӧ пӧ старик партизанъяслы сёян-юан нулӧма, сӧкъятшак, сылӧн вӧлыс.
Катя видзӧдіс сы вылӧ повзьӧмӧн: кыдзи тӧдӧ?
Неужели кодкӧ кыйӧдӧма да… выдайтӧма Михеичӧс?
— Немечьяс, сідзкӧ, сетісны?..
А мыйла тэныд?
— Кулӧмъясӧс кыскавны.
— Кулӧмъясӧс?
Семён довкнитіс юрнас.
— Корисны, юалӧны: «Кучер?» — «Кучер».
— «Со,— шуӧны,— тэныд <deu>даспферде</deu>»— тадзи найӧ, сукин сынъясыд, асланыс пон кыв вылын кывтӧм пемӧссӧ нимтӧны.
Висьталӧны, а ме — нинӧм ог гӧгӧрво.
Чукӧстісны переводчикӧс.
Висьталіс сійӧ: ямщикӧ пуктӧны — кулӧмъясӧс, сӧкъятшак, кыскавны.
Тайӧ налӧн госпитальысь…
И прамӧй кӧдзыдъясыс эз на вӧвны, а найӧ… кынмалӧмъясӧс быд лун ваялӧны, а ме нуала…
Сӧгласитчи татшӧм делӧ вылӧ.
Пос, шуам, стрӧитны — сьӧлӧм вылад сьӧкыдджык лоӧ.
Думышт: ловъя немечӧс кыскавны — сійӧ эськӧ шог вӧлі, а кулӧмъясӧс — нинӧм.
Унджык мед джагалӧны — кыскала.
Сійӧ бергӧдчис.
Пистиӧн серӧдӧм чужӧмыс сылӧн лои настороженнӧй.
— А тэ мый юасян?
Ачыд кытысь лоан?
— Ме ылысь.
Смоленскӧ писькӧдча.
Ичӧтик тошсӧ нямралыштӧм бӧрын Семён горӧдіс вӧлыс вылӧ; сійӧ пыркнитіс юрнас ӧтчыд-мӧдысь да пондіс ӧдйӧджык рӧдтыны.
— «Ачыд верд», шуӧны.
А мыйӧн?
Корсьышта кыськӧ турунтор.
Жаль скӧтинаыс, бур кӧрымӧн кӧ эськӧ — абу вӧв, а самолёт…
И то, видзӧд, гӧнитӧ вердаса вӧв моз.
Сійӧ сьӧкыда лолыштіс да ньӧжйӧник заводитіс сьывны:
<rus>Трансва-аль!</rus>
<rus>Трансва-аль!..</rus>
<rus>Страна моя…</rus>
— Да, сӧкъятшак, Трансваль — сійӧ Трансваль, а миян — воисны немечьяс, и кусыньтчим ми ставным.
Эк!— шусис сылӧн скӧрысь.— Кусыньтчим ӧд, нылӧ, а?
Сы пыдди, медым нӧйтны найӧс… вот сідз, кувтӧдз!..
— Эз ставыс, дядя…
Партизанъяс, например, эз кусыньтчыны,— зумыша шуис Катя, кодӧс тревожитіс дум: «Кодӧс нӧ ыстыны Залесскӧйӧ тӧдмавны Михеич йылысь?»
— Партизанъяс?— лёкпырысь юаліс Семён.— Кыдзкӧ партизанъястӧгыс нин олам.
Нервнӧя чигаркасӧ гартігтырйи сійӧ висьталіс, кыдзи куим лун сайын на ордӧ Жуковсӧ волісны партизанъяс.
— Видзӧдам — красноармейскӧй шинельясаӧсь, каскаясаӧсь.
Первойсӧ думыштім — Гӧрд Армия.
Сьӧлӧм тыри ыджыд радлунӧн.
Воча налы уськӧдчим.
Радпырысь окаси ӧтикӧд, а сыысь вина дук, сӧкъятшак, быттьӧ восьтӧм литровкаысь.
Видзӧдлі мӧд вылӧ — муртса кок йылас сулалӧ.
Первойсӧ тайӧ нинӧм, сідзи быттьӧ и колӧ: мырддисны немечьяслысь да и юыштісны, не пропадитны жӧ добраыслы!
Вайӧй, шуӧны, миянлы сёян — ми тшыгӧсь.
Кутшӧм нӧ миян, чӧртӧ, сёян?
Мый вӧлі — медбӧръя кусӧдлас юксим.
Шуӧны: яй вайӧй, курӧгъясӧс, кольк.
Ӧти баба бур пыдди петкӧдіс нянь крайджын — челядьыслысь пайкис да сетіс командирыслы, чукля кока сэтшӧм…
А сійӧ, сукин сын, нянь крайсӧ муӧ да кокнас: «Кольк вай!»
Горӧдіс, дерт, бабаыд.
«Абу партизан тэ, а сволочь».
А сійӧ ӧддзӧдчӧмӧн бабаыслы чужӧмас; бабаыд, сӧкъятшак,— кок йывсьыс…
И мӧдӧдчис: ӧтияс уськӧдчисны йӧзсӧ нӧйтны, мукӧдъяс керкаясті шынйысьны.
Сэки налӧн постӧвӧйясыс кыдзи горӧдасны: «Немечьяс!»
Весасисны, дерт, да куим нылӧс аскӧдныс нуисны.— Сійӧ чӧв олыштіс.— Сӧмын мунісны, и збыльысь — немечьяс мотоциклъясӧн воисны.
Чукӧртісны ставнымӧс: мыйла партизанъяслы сёян сетінныд?
Кык бабаӧс да детинкаӧс ӧшӧдісны.
Семён бергӧдчис чуймӧмӧн кывзысь Катялань.
— Немечьяс век радио пыр: куталӧй партизанъясӧс,— найӧ абу тіянӧс дорйысьяс, сӧкъятшак, а бандитъяс, пьянствуйтӧны, грабитӧны, а ті на вӧсна мучитчанныд.
Эгӧ веритлӧй, а ӧні асланым синъясӧн аддзылім…
Со и думайтам: мӧдысь кӧ воасны — куталам да нуам: варыш кӧ варышӧс кокалӧ — мирнӧй лэбачлы долыд.
— Сійӧ абу партизанъяс, дядя,— волнуйтчигтырйи шуис Катя.
Сійӧ дӧгадайтчис: Жуковсӧ волӧма самӧй сійӧ бандаыс, коді висьталӧ асьсӧ партизанскӧй отрядӧн.
Эз вермы лоны некутшӧм сомнение, мый немечьяслӧн тайӧ ӧчереднӧй провокация.
— Кодъяс нӧ либӧ сэсся?
— Бандитъяс.
— <ns>Ба-анди-итъяс</ns>?— Семён думыштчис.— Сійӧ збыль: бандитъясӧн найӧс медся вернӧ нимтыны.
Сійӧ подозрительнӧя видзӧдліс Катя вылӧ.
— А тэ кытысь тӧдан сы йылысь, ылысса кӧ?
— Йӧзсянь кывлі.
Висьталӧны, вӧрын пӧ уголовникъяс дзебсясьӧны да немечьяс индалӧм серти войтырсӧ грабитӧны, медым тадзикӧн кыпӧдны йӧзсӧ настоящӧй партизанъяслы паныд; а настоящӧй партизанъясӧс войтырыд тӧдӧ, найӧ оз ветлӧдлыны сиктъясӧд, войтыр ачыс нуалӧ налы ставсӧ, мый колӧ.
Тэ жӧ, дядя, ӧні на ачыд висьталін: вӧлыс стариклӧн, коді новлӧма партизанъяслы сёян-юан.
— Сійӧ сідз,— думыштчӧмӧн шуис Семён да пондіс плеть пунас весавны лымсӧ додь нырладорсьыс.— Первой кадас прамӧй партизанъяс вӧліны, и командуйтісны наӧн ыджыд сьӧлӧма йӧз — миян юрнуӧдысьясным: Лексей Митрич Зимин да Катерина Ивановна.
Чайкаӧн ми сійӧс ставным шулім.
Сэтшӧм йӧзыд войтыр вӧсна торпыриг вылӧ вундавны асьнысӧ сетасны!
Виӧмаӧсь найӧс, нылӧ, и ставнас отрядсӧ налысь нюрӧ вӧйтӧмаӧсь!
— Неправда!
— Висьтала — сідзкӧ правда!— скӧрмис Семён.— Ми, татчӧс йӧз, бурджыка ассьыным делӧяс тӧдам смоленсксаяс дорысь…
Лексей Митрич да Катерина Ивановна, ловъяӧсь кӧ вӧліны, лэдзисны ӧмӧй эськӧ, медым Гитлерлы пос, некодӧн мешайттӧг, стрӧитісны?
— А сы йылысь, мый быд вой немецкӧй транспортъяс взрывайтӧны, тіян эз кывлыны, дядя?
Сы йылысь, мый немецкӧй главаръяс сӧмын кулӧмъясӧс восьса доддьын кыскалӧны, а асьныс танкъясӧн ветлӧдлӧны,— та йылысь онӧ тӧдӧй?
— Тӧдам и сы йылысь…— неокотапырысь шыасис Семён.— Красноармейскӧй десант, шуӧны, высадитчӧма…
Табакыс сы чигаркаысь, кодӧс сійӧ сідзи эз и ӧзтыв, киссис куртка пӧла вылас.
Семён ёрччыштіс да пондіс чукӧртны сійӧс.
— Тӧлкуйт тӧлктӧмкӧд — куритчытӧг лоӧ пукавны.
Висьтала, сӧкъятшак, немечьяс и асьныс висьталӧны — шилатӧ мешӧкад он дзеб; пӧшти быд лун налӧн мунӧны вӧрын красноармеечьяскӧд бойяс.
Катя серӧктіс.
— Гӧрд Армиясӧ немечьяс важӧн «бырӧдісны», кытысь нӧ босьтсис «десантыс»?
Насмешливӧй бикиньяс тыдовтчыштлыны сы синъясын да здук мысти бӧр кусіны.
— Эн верит, дядя, немечьяс сӧрӧмлы да суседъясыдлы висьтав, медым эз веритны.
Гӧрд Армия ловъя!
Война водзвылын дорысь крепыдджык лои.
Ни ӧти немечлы Мӧскуа дорын окопсьыс юрсӧ мыччыны оз лэдз.
Виччысьӧны боечьяс Сталинлысь приказ — мӧдӧдчасны да сідзи кучкасны, мый немечьясысь сӧмын няйт кольӧ…
И Зиминлӧн отрядыс ловъя, вернӧй йӧзсянь тӧда.
Тайӧ сылы старикыс нуаліс сёян-юансӧ, сыысь полӧны немечьяс.
Семён видзӧдліс Катя вылӧ недовериеӧн да нинӧм эз шу.
Кыптіс тӧв, да туй кыкнанладор бокас пондісны качайтчыны да шувгыны пожӧмъяс.
Катя видзӧдіс, кыдзи сійӧ чукӧртіс гаддьӧсь виж кипыдӧсас табак чиръяссӧ, а сы юрысь эз петавлы Жуково вылӧ бандитскӧй налётлӧн картинаыс, код йылысь висьталіс Семён.
Кыдзи обезвредитны найӧс?
Дерт, колӧ висьтавлыны та йылысь сиктъясын, гашкӧ, специальнӧй листовка лэдзны…
Медся вернӧйыс — бырӧдны эськӧ став бандасӧ, а юрнуӧдысьсӧ лыйлыны став йӧз син водзын.
Но кытысь найӧс корсьнысӧ?
Отряд кутіс кык бандитӧс, но найӧ ӧткажитчисны висьтавны ассьыныс оланінсӧ, а куим разведка эз сетны некутшӧм результатъяс.
Вӧр пытшкысь друг кыліс нывбабалӧн бӧрдӧм.
Семён дрӧгмуні.
— Нуисны куим нылӧс, а асъядорыс воис сӧмын ӧти,— шуис сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн.
Катя кватитіс сійӧс куртка соскӧдыс.
— И сійӧ тӧдӧ, кӧні найӧ… сійӧ «красноармеечьясыс»?
— Кыдзи нӧ оз тӧд!
— Висьтав меным, донаӧй… мый овыс сійӧ нылыслӧн?
— А мыйла тэныд?
Катялы эз пыр сюрны кывъясыс, мый вочавидзны.
Семёнлӧн чужӧмыс гӧрдӧдіс.
— Мый пычкан-юасян?— И сійӧ ырыштчис плетьнас.— Висьтав, коді мӧдӧдіс тэнӧ ме дінӧ, а то плетьнас дзикӧдз куля.
— Мый нӧ, нӧйт, мед бурмас сьӧлӧмыд,— спокойнӧя шуис Катя.
Сы видзӧдлӧмысь Семёнлы лои яндзим, да сійӧ лэдзис кисӧ.
— Нылӧй менам…
А мый менам овӧй — тэныд нинӧмла тӧдны.
Тӧлыс пӧльыштіс сійӧ кипыдӧс вылысь сэтшӧм старайтчӧмӧн чукӧртӧм табаксӧ.
Семён дзикӧдз скӧрмис.
— Чеччы!
Меным пӧпутчикъяс оз ковны.
Бытшлалӧ сэн паськыд синъяснас мышку пыр сьӧлӧмӧдз, быттьӧкӧ гырысь емъясӧн…
Муныштін — и тырмас.
Чеччы!
Катя синъясын вӧлі дӧжнасьӧм: висьтасьны?
Курагинысь сійӧ эз пов, но сійӧ вермас висьтавны кодлыкӧ «гусьӧн», мый Катя тайӧ местаясын, да тайӧ «гусяторйыс» кокньыда вермас кывсьыны немечьясӧдз.
Кытшаласны найӧ матыса сиктъяс да Лебяжӧй хутор, кытчӧ ӧні сійӧ мунӧ, да кутасны.
Катя кӧсӧйтчыліс Семён ки вылӧ, кодӧн вӧлі топыда кутӧма плеть пусӧ.
Сы зумыштчӧм синкымъяс серти эз вӧв сьӧкыд гӧгӧрвоны, мый сійӧ збыль дась олӧмӧ пӧртны нӧйтны кӧсйӧмсӧ.
— Эн тэрмась, дядя,— шуис сійӧ небыда.— Вӧтлан — чечча.
Пукси ме тэ дінӧ случайнӧ, некод эз ысты.
А кор ме тӧдмалі, мый тэ Жуковоысь, решиті помӧдз мунны.
Эм менам тайӧ сиктас ӧти гуся делӧ.
— Кутшӧм ещӧ делӧ?
— Делӧыс…— Катя падмыштліс.— Чужӧмыд тэнад шань: пыр тыдалӧ — крепыд мужчина, чорыд характера.
Быттьӧ позьӧ и дӧверитчыны, а пола…
Семён виччысьӧмӧн чӧв оліс.
— Он больгы кодлысюрӧ?
— Абу больгысьяс рӧдысь.
Кывсӧ местаӧ вурӧма — абу балалайка.
— Чужӧм сертиыд тӧдчӧ,— нюмсӧ кутігтыр сӧгласитчис Катя.
Семён эз видзӧд сы вылӧ, но не сӧмын чужӧмыс, но и сылӧн гордӧя лэптӧм юра жебиник тушаыс ставнас петкӧдліс оскорбитӧм достоинстволысь чувство да кыдз быттьӧ висьталіс: «Кӧть висьтав, кӧть эн,— меным веськодь.
Прамӧйджык йӧз, сӧкъятшак, дӧверяйтлісны меным».
Катя висьталіс сылы, мый дзонь недель оліс партизанъяскӧд.
Кыдзи на дорӧ веськаліс да мыйла — эз тшӧкты юасьны.
Алексей Дмитриевич да Чайка ловъяӧсь да дзоньвидзаӧсь.
Отряд лӧсьӧдчӧ гырысь бойяс кежлӧ.
Бойяс водзвылын решитӧма йитчыны став войтыркӧд.
Быд сиктсянь шуӧма корны ӧти мортӧн.
И Жуковосянь тшӧтш жӧ.
Кор сійӧ мӧдӧдчис, Алексей Дмитриевич тшӧктіс сылы пыравны Жуковоӧ да аддзӧдлыны сэтысь… Семён Курагинӧс.
Семён весиг чеччыштліс, зэлӧдіс вӧжжисӧ, горӧдіс:
— Тпр-ру!
Вӧлыс сувтіс.
Семён шыбитіс вӧжжисӧ да чышкыштіс сразу пӧсялӧм чужӧмсӧ.
— И мый висьтавны сылы?
Катя пыркнитіс юрнас.
— Сӧмын аслыс Семён Курагинлы ӧтнаслы верма висьтавны.
— Да ме — сійӧ и эм!— Семён серӧктіс.— Мый синъястӧ сувтӧдін?
Ме и эм, сӧкъятшак!
Сиктаным ми сӧмын кыкӧнӧсь Курагинъясыс, вок ещӧ…
А Семён — ме ӧтнам!
— Кывъяс вылӧ татшӧм делӧясын оз веритчыны.
— Да, пӧжалуйста, кӧть коді…— Сійӧ видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: пӧсь вывсьыс вунӧдіс, мый на гӧгӧр сӧмын пожӧмъяс, кодъяс, гашкӧ, и тӧдӧны, мый сійӧ Семён Курагин, да висьтавнысӧ оз кужны.— Ковмас, тыдалӧ, сиктӧдз нуны,— шуис сійӧ шогпырысь.— Кыдз нӧ тайӧ, сӧкъятшак, Семён ме али абу Семён?
Да сиктын быд пон, кужис кӧ эськӧ сійӧ морт ногӧн сёрнитны, висьталіс, быд кань менӧ тӧдӧ.
Сійӧ босьтіс киясас вӧжжисӧ да бара шыбитіс.
— Энлы.
Зепъясас лёкысь лукйысьӧм бӧрын сійӧ кыскис гач зепсьыс няйтсьӧм ичӧтик книжка.
— Со пашпорт.
Катя восьтіс да гораа лыддис:
«Курагин Семён Герасимович, чужан во 1889-ӧд».
— Ӧні верита.
Катялӧн синъясыс нюммунісны:
— Делӧыс со кутшӧм, Семён дядь: локтас тэ ордӧ ныв да нуӧдас тэнӧ сійӧ местаӧ, кӧні кутас виччысьны Алексей Дмитриевич.
Став мукӧдторсӧ ассяньыс тӧдмалан.
— Кор нӧ локтассӧ?— волнуйтчӧмысла дрӧжжитігтырйи юаліс Семён.
— Талун вторник?
Виччысь четвергӧ, а, гашкӧ, аски.
Кутан виччысьны?
— Кыдзи нӧ не виччысьны!
Катя мыджсис додь дорас.
— Чеччыны?
— Да эн, мый тэ!
Тайӧ ме шуткаӧн моз, сӧкъятшак.
А кыкӧн мунігад гажаджык сьӧлӧмыдлы.
Нылыс тэ, кыдз эськӧ шуны…
Видзӧдлан — да мышкад быттьӧ тулыс.
Пукав, нылӧ, эн ӧбижайт.
Сійӧ тракнитіс вӧжжисӧ, да вӧлыс дышиника вӧрзис.
— Кыдзи нӧ олӧны отрядас?
Мый рӧднӧйяс вӧчӧны?
Унаӧн-ӧ найӧ?
— Татшӧмторъяс йылысь, Семён дядь, оз висьтавлыны.
— Сійӧтӧ сідз.
А тэ молодец: кутны кывтӧ кӧртӧд йылын — первой заповедь…
Сӧмын ӧд ме сьӧлӧмсянь юася, ог мыйкӧ лёк кузя: кыдзи, мися, найӧ сэні?
Катя чӧв оліс.
— Да ме ог мырдӧн пычкы,— шуис сійӧ да бара шогпырысь ышловзис, синсӧ сійӧ мӧдіс куньтыравны, и вомдоръясыс дрӧгнитісны нюмысь.— А Лексей Митрич — сійӧ башка!
И тӧдӧ, кодлы дӧверяйтны…
Мый нӧ, видзӧдлам мӧда-мӧд вылӧ, сӧветуйтчыштам.
Мирнӧй кадӧ ме кытчӧсюрӧ сійӧс новлӧдлывлі вӧлӧн.
Эз пыр машинаӧн ветлы сійӧ: и вӧв доддьӧ пуксьывліс.
Туйын вӧвлі ӧтитор-мӧдтор йылысь сёрнитан, ачыс кыв шуас, менсьым дасӧс кывзас…
Нюмыс сылӧн лои пыр паськыдджык.
— И Чайкаӧс вӧлӧн новлӧдлі, удайтчывліс, но, правда, шочджыка.
Сійӧ ёнджыкасӧ подӧн…
А ветлыны сыкӧд лӧсьыд — весел ныв.
И ветлынысӧ сійӧ радейтліс ӧдйӧ, медым пельясын тӧв шутьляліс…
Ловъяӧсь, сідзкӧ!
Аттьӧ, нылӧй!
Веськыда висьтала — сьӧлӧмӧ гаж вайин.
Виччысьны кутам…
Видзӧда да, бара на тӧвзьӧда найӧс рыса-кӧн — Лексей Митричӧс да Катерина Ивановнаӧс…
Ӧшӧдліс войтыр юрсӧ, да ӧні…
Сы синъясысь гӧгыльтчисны синва мольяс.
— Эк, мусаӧй, тэрыбджыка!— радпырысь горӧдіс сійӧ, кучкис вӧвсӧ да заводитіс сьывны:
<ns>Трансва-аль!</ns>
<ns>Трансва-аль!..</ns>
…аль …аль…— шыасис вӧрын йӧлӧгаыс.
— Тэ, кӧнкӧ, дивуйтчан?— юаліс Семён синъяссӧ кинас чышкигтырйи.— Нылӧйкӧд сэтшӧм делӧ… и вообще ставыс, а ме сьылӧмӧн…
Эн дивит — сьӧлӧмӧй сьылӧ, кӧть лёкалӧмысла сійӧ и дрӧжжитӧ.
Сійӧ чинтіс гӧлӧссӧ вашкӧдӧмӧдз.
— Пом ӧд, нылӧ, немечьяслы регыд!
Дзикӧдз вылӧ.
Тайӧ нин дзик вернӧ.
Тэ случайнӧ эн паныдасьлы сыкӧд?
— Кодкӧд?
— Предвестницаыскӧд?
Катя синъясын вӧлі чуймӧм.
Семён видзӧдліс да эз омӧльджыка чуймы.
— Вот тэныд и на, сӧкъятшак!
То вывті уна быдтор йылысь тӧдан, а сэні сэтшӧм делӧ, и тэ…
Быдлаын сёрнитӧны сы йылысь.
Босьтны кӧть миянлысь сиктнымӧс — любӧй керкаӧ пыр…
И сьывсьӧ менам сы вӧсна жӧ.
Неужели збыль он тӧд?— Сійӧ лэптыштліс пельпомъяссӧ.— Сійӧ пӧ вывті мича.
Шувгысь пожӧмъяссянь шондіӧн югдӧдӧм туй вылӧ усины полысь, дрӧгнитышталысь вуджӧръяс.
Шондіыс кучкис Семёнлы веськыда синъясас.
Сійӧ нюмъяліс, и синлысъяс йылас едждӧдіс кынмӧм синваыс.
— Видзӧдлас тэ вылӧ, и чувствуйтан, сӧкъятшак, сьӧлӧмыд ыпъялӧ.
Ветлӧ ёнджыкасӧ войясын…
Локтас, чукӧртчасны сы дінӧ йӧз, и сійӧ заводитӧ висьтавны…
Мый йылысь сёрнитӧ, тайӧс ме тэныд ог висьтав.
Сӧмын тӧдчанаӧсь кывъясыс сылӧн и пӧсьӧсь.
Сійӧ дыр ноксис биаизйӧн, перйис бисӧ.
Медбӧрын шнурыс пондіс тшынавны.
— И кылан, нылӧ, пырӧны тэ пытшкӧ ыджыд вынъяс.
Сыӧдз мырйысь повлі.
Аддзан немечӧс — дрӧжжитан, а кывзан сылысь — и чувствуйтан: да ӧд багатыр тэ!
И сэтшӧм скӧрлун кыптӧ тэ пытшкын немеч вылӧ…
Радлана чуймӧмысла сылӧн ставнас чужӧмыс лои розӧвӧйӧн, еджгов синкымъясыс кусыньтчисны мегырӧн.
Катя заводитіс дӧгадывайтчыны да пондіс волнуйтчыны.
— Кытысь сійӧ, Семён дядь, он тӧд?
Семён видзӧдліс гӧгӧр да вашнитіс:
— Сталинсянь!
Сылӧн синъясыс торжествуйтӧмӧн югнитісны.
— Висьталӧны, сылӧн нылыс…
— Нылыс?
— Ветлӧ ещӧ сёрни, быттьӧ сійӧ миян Чайка.
Сійӧс, предвестницасӧ, Катяӧн жӧ шуӧны, да ме эг верит.
Унаӧн Катерина Ивановнаӧс оз нин лыддьыны ловъяӧн.
И ме сідзи думайтлі.
А ӧні, кор тэ висьталін, мый Катерина Ивановна ловъя да отрядын,— артмӧ, бара абу сійӧ.
Эм Сталинлӧн Катя нима ныв?
— Абу.
— Но, сідзкӧ, гашкӧ, и абу ныв — племянница,— нерешительнӧя шуис Семён.— ӧтитор стӧч вернӧ — сысянь.
Сійӧ горӧдіс вӧв вылас, кӧрталіс вӧжжисӧ да пуксис Катя дінӧ.
— Висьталӧны, Сталин пӧ кутлӧма сійӧс да шуӧма: «Мун!
Став йӧз дорас, кодъяс немечьяс улын мучитчӧны, волы; кодъяс кусыньтчӧмаӧсь невӧлясьыс — веськӧд, мудзысьяслы — сьӧлӧм сет, а трусъясӧс — найӧс эн жалит»,—
сӧкъятшак!
Катясянь сійӧ синъяссӧ вуджӧдіс ньӧжйӧник бӧрӧ кывтысь пожӧм йывъяс вылӧ.
— Чӧв олыштӧма сійӧ, Иосиф Виссарионовичыд, да юалӧма: «Он дрӧгнит?
Ныв на тэ да, сідз шуны, сӧмын на тулыс кадӧ пырин.
Гашкӧ, сьӧлӧмад тэнад первой радейтӧм, а сэтшӧм кадӧ душаыд, быдӧн тӧдӧ, сӧмын бордъяссӧ паськӧдӧ, сы мында нежность сыын… соловей кодь сійӧ».
Вот сійӧ, Иосиф Виссарионовичыд, и зільӧма тӧдмавны: сюрӧны-ӧ сылӧн вынъяс, медым немецкӧй ад порог вомӧн тувччыны, кузяла и вомӧн сійӧ адсӧ мунны?
Семёнлӧн гӧлӧсыс гораліс сэтшӧм сьӧлӧмысь да сэтшӧм увереннӧя, быттьӧ сійӧ ачыс аддзылӧма ставсӧ, мый висьталіс.
Шондіыс югдӧдіс дзор щӧтьӧн вевттьысьӧм чужӧмсӧ сылысь.
Бандзибъясыс югъялісны, да на увдорса гуранъясыс кельыда гӧрдӧдыштавлісны.
— Видзӧдны кутӧма нылыс сы вылӧ…
Синъясыс сылӧн, шуӧны, ключ ва кодьӧсь, кор сэтчӧ шонді видзӧдлас…
«Ог дрӧгнит!»— Семён чышкыштіс синъяссӧ да кызӧктіс.
Кӧнкӧ матын кыліс лыйӧм шы.
Вӧлыс повзьӧмпырысь чошкӧдіс пельяссӧ.
Пасьысь петӧм гӧнсӧ чуньяснас нямралігтырйи Катя эз вештыв пӧсь синъяссӧ Семён чужӧм вылысь.
— Крепыда кутлӧма, нылӧ, сійӧс ещӧ ӧтчыд Сталин,— Семёнлӧн гӧлӧсыс орлі да пондіс дрӧжжитны,— а синъяссьыс банбокъясӧдыс кык синва тусь визувтӧмаӧсь, ус вылас — дитяыс ӧд сылы меддона, сэтшӧма сійӧс радейтӧ, а ыстӧ, гашкӧ, смерть вылӧ…
Сійӧ курччис вомас кусӧм чигаркасӧ да сюйис кисӧ зептас биаизла.
— Окыштӧма да шуӧма: «Мун!»
И вот ветлӧдлӧ сійӧ сиктысь сиктӧ да…
Семён друг бергӧдіс юрсӧ.
Катя куйліс чужӧмнас турун бердӧ ляскысьӧмӧн; пельпомъясыс сылӧн дрӧгмунлывлыны.
— Тэ нӧ мый, нылӧ?— повзис сійӧ.
— Сідз…
Тайӧ ме… сідз…
Вӧлыс сулаліс воськов дас вит сайын кымын туй вежсянь: Жуковскӧй туй кежӧ вӧлі шуйгавылӧ, и керӧс дорын сэсянь торъяліс векньыдджык туй, коді веськыд коридорӧн вундіс вӧрсӧ пӧшти Лебяжӧй хуторӧдз.
— Аттьӧ тэныд вайӧмсьыд, Семён дядь.
Катя чышкыштіс синъяссӧ, сувтіс ӧти кокнас туй вылӧ да тревожитчигтырйи кутіс кывзыны матын кылысь гӧлӧсъяс.
Вӧр шувгӧм шы пыр, быттьӧ сійӧс кынмӧм му бердӧ личкӧмӧн, гораа кылісны тэрыб вӧв кокшыяс.
Пуяс сайысь петіс верзьӧма да, друг мыйкӧ горӧдӧм бӧрын, пондіс бергавны вӧвнас ӧти местаын.
Ещӧ куим верзьӧма — кык салдат да синпӧла вахмистр — кыккокйыв петісны туй вылӧ да пондісны скачитны вӧла-доддялань.
Скачӧн мунігӧн друг сувтӧдӧм вӧвъяс кыпӧдчылісны бӧр кокъяс йылӧ виж пиньяссӧ петкӧдліг.
— Документ!— корис вахмистр.
Семён кыскис удостоверение, кӧні вӧлі гижӧма, мый сійӧ уджалӧ немечьяс вылӧ, но вахмистр дӧзмӧмпырысь пыркнитіс юрнас да индіс шашканас Катялань.
— Сійӧ!
Вахмистр, кинас петкӧдлӧмӧн, тшӧктіс восьтыны сылы чужӧмсӧ.
Катя эз вӧрзьы.
— Тайӧ менам нылӧй,— шуис Семён.
— Документ!— вӧвнас Катя вылӧ зырӧдіг лёкысь горӧдіс вахмистр.
Полушубок кизьяссӧ разялігтырйи Катя сувтіс доддяс да ӧти здукӧн кватитіс гранатаяссӧ.
Друг ӧвтыштӧмсьыс шаль гӧрӧдыс разьсис, да сылӧн помъясыс усины сылы пельпомъяс вылас.
Семёнлӧн синъясыс гӧгрӧсмисны, а Катялӧн синкым увъяссьыс сы вылӧ быттьӧ югнитісны кык чардби.
— Вӧтлы!
Немечьяс шыбитчисны додь дінысь да тэрмасигтырйи перъялісны пельпомъяс сайсьыс винтовкаяссӧ.
Семён кучкис вӧвсӧ.
Кор кыліс мышсьыс взрывъяс, сійӧ кучкис ещӧ ёнджыка да видзӧдліс мышкас.
Чайка доддяс эз нин вӧв.
А сэні, кӧні сӧмын на немечьяс кытшын сулаліс доддьыс, сук кымӧрӧн гӧвкъяліс тшын, да сэтысь кылісны раненӧйяслӧн горзӧмъяс да вӧвъяслӧн корсйӧдлӧм.
— Виччысь нылӧс Зиминсянь!— кыліс Семён волнуйтчана гӧлӧс.
Сійӧ бергӧдіс юрсӧ да аддзис: Чайка сулаліс пожӧм сайын туйсянь шуйгаладорас да тэрмасигтырйи кизявліс полушубоксӧ.
— А сійӧ предвестницаыс… обязательнӧ тіян сиктӧ волас…
Кылін?
— Кылі, Катерина Ивановна!— дрӧжжитан гӧлӧсӧн горӧдіс Семён да шуис: «А но, донаӧй, сӧкъятшак, петкӧд!» — швичнитіс вӧлыслы кынӧм улас.
Нёльӧд глава
Макс фон Ридлер пукаліс аслас кабинетын да юис вина.
Синлапъясыс сылӧн вӧлі гӧрдӧдӧмаӧсь, чужӧмыс вижӧдӧма да омӧльтчӧма, быттьӧ лихорадкаӧн дыр висьӧм бӧрын.
Юис закусывайттӧг да эз коддзы.
Войшӧр кежлӧ куим бутылкаысь, кодӧс вайис услужливӧй Август Зюсмильх (сійӧ ӧні служитіс «особӧй отделын»), ӧти вӧлі дзик тыртӧм, мӧдыс — джынвыйӧ.
Ридлер сьӧкыда чеччис, муніс кӧдзыдысла гыӧртӧм ӧшинь дорӧ да ляскысис плешнас стеклӧ бердӧ, но кӧдзыдсӧ эз кыв: сьӧлӧмсӧ сотіс вынтӧм лёклун.
Ӧлӧмыс пӧри дорвыв пыткаӧ.
Быттьӧ пӧрӧс висьӧм шымыртіс районсӧ: пышйӧны строительство вылысь, муналӧны сиктъясысь — ставнас районыс кӧсйӧ лоны партизанскӧйӧн.
Талун югдандорыс — первойысь сэксянь, кор сійӧ кывліс уваровкасаяс пышйӧм йылысь,— сьӧлӧмыс тырис торжествоӧн, но тайӧ регыд помасис, сы вӧсна мый вӧлӧма подувтӧмӧн.
Тайӧ торжествоыс — покатнӧйсаясӧс кутӧм: войнас найӧ локтӧмаӧсь сиктас кутшӧмсюрӧ кӧлуйла, да найӧс кутӧма сэні случайнӧ вӧлысь эсесовскӧй отряд.
Ридлер, кор сылы звӧнитісны та йылысь, тшӧктіс сы локтӧдз нинӧм не вӧчны бунтовщикъяскӧд.
Танкӧ пуксигӧн сійӧ зыраліс кияссӧ да думайтіс, кутшӧм казньӧн казнитны покатнӧйсаясӧс, медым весьӧпӧртӧдз повзьӧдны став населениесӧ, медым эз вермыны лоны не сӧмын татшӧм бунтъяс, но весиг и на йылысь мӧвпъяс.
Но торжествуйтӧмыс быри туяс на…
Покатнӧйӧ пыригӧн сійӧ тӧдіс, мый оз пӧрт олӧмӧ ассьыс планъяссӧ: орчча районысь резервъяс вотӧдз строительстволы вӧлі дона быд уджавны вермысь морт.
Покатнӧйсаяс вӧліны кызь морт сайӧ.
Найӧс вӧлі кытшалӧмаӧсь салдатъяс.
Найӧ сулалісны ӧтчукӧрӧн, видзӧдісны сы вылӧ, юрнысӧ вылын кутӧмӧн, да быд видзӧдласысь позис лыддьыны: «Виав!
Талун миянӧс — аски тэныд черед!»
И эз найӧ, а сійӧ, Макс фон Ридлер, лэдзис синъяссӧ, кор сетіс приказ ставнысӧ нӧйтны да конвойӧн нуӧдны строительство вылӧ.
Гарнизонӧс бырӧдӧмысь да пышйӧмысь — сӧмын нӧйтӧм!
И артмис эз торжество, не воча удар, а став водзын тайӧ йӧзсьыс зависимостьсӧ признайтӧм.
«Оз вӧлі ков аслым воны.
Прикажитны эськӧ телефон пыр, и ставыс!»— лёкаліс сійӧ Покатнӧйысь мунігӧн.
А карын сійӧс виччысис выль сюрприз — звӧнитіс Стёпка Стребулаев да юӧртіс, мый «особӧй отряд» сэсся абу нин:
Зиминлӧн партизанъяс кытшалісны найӧс да ставнысӧ бырӧдісны, удайтчис пышйыны сӧмын сылы…
Ридлер дыр сулаліс лӧзӧдӧм чуньяснас телефоннӧй трубкасӧ топӧдӧмӧн.
Жуково вылӧ да Большӧй Дрогали вылӧ налётъяс, кажитчӧ, сетлісны уверенность, мый сыӧн котыртӧм бандаыс лоӧ надежнӧй инструментӧн, код отсӧ-гӧн войтырыс да партизанъяс торъялӧны враждуйтысь кык лагерь вылӧ.
Ӧні быри и тайӧ лачаыс…
Винала ыстігӧн сійӧ кӧсйис пӧръявны асьсӧ, быттьӧ садьтӧм кодӧдз юны кӧсйӧмыс сылӧн лои эз полӧм вӧсна, а прӧстӧ «нервъяс пыркнитны» коланлун вӧсна, ӧд нервъясыс зэв дыр вӧліны вывті ыджыд напряжениеын.
Но кымын ёнджыка сійӧ юис, сымын ёнджыка сійӧ чувствуйтіс асьсӧ омӧльджыка: сылӧн положениеыс шатовмуні.
Ставыс, мый тӧрыт кажитчис зумыдӧн, талун быри, быттьӧ кос му быгзьӧм гыяс улын; пыр ичӧтджык коли площадьыс, кӧні позис на чорыда сулавны.
И медым кутны ас саяс тайӧ «площадьсӧ», и не сӧмын кутны, но и бергӧдны ставсӧ, мый вӧлі воштӧма тайӧ лунъясӧ, колӧ вӧлі бура артыштны быд воськов, быд движение.
А сійӧ сэтшӧм бӧба петкӧдліс ассьыс вынтӧмлунсӧ!..
Стеклӧ вылас сылі матӧвӧй доръяса лӧзоват пятно.
Йиыс сылі да плешыс кӧтасис, но кӧдзыдсӧ сійӧ век на эз кыв, и винаыс эз действуйт, быттьӧ юис прӧстӧй ва.
Пызан вылын друг зилькнитіс телефон.
Ридлер мурчнитіс пиньяснас.
Звӧнитісны Залесскӧйсянь.
Гарнизонса начальник юӧртіс, мый ожерелковскӧй концлагерь дінын патрулируйтысь салдатъясӧс ставнысӧ бырӧдӧмаӧсь партизанъяс, а ожерелкисаяс семьяясыскӧд пышйӧмаӧсь вӧрӧ.
Ридлер эз кывзы помӧдз да шыбитіс трубкасӧ.
Минут-мӧд сійӧ сулаліс, быттьӧ кынмӧма, сэсся тіралысь кинас кватитіс бутылка да кисьтіс винасӧ стӧканас сэтшӧм тыра, мый сійӧ киссис дорвывтіыс.
Юис чукыртчывтӧг, вомдорсьыс стӧкансӧ босьтлытӧг.
«Ожерелкиса став население…
Кымын нӧ тайӧ уджавны вермысь морт?
Уна…»
— Проклятӧй нывка!— видіс сійӧ кутны вермытӧм агитаторшаӧс — да дрӧгнитіс: сылы кажитчис, мый кабинет стенъяссӧ кыӧма синъясысь.
Ставныс найӧ видзӧдісны сы вылӧ: ӧтияс — гырысьӧсь да карӧйӧсь, кутшӧмӧсь вӧліны сійӧ зонмыслӧн, коді дзормис да кулі пыткаяс улын; мукӧдъяс — сьӧдӧсь, быттьӧ сир, кутшӧмӧсь вӧліны эсійӧ нылыслӧн, кодӧс сійӧ колян тӧлысяс сетіс салдатъяслы мырдӧналӧм вылӧ.
И быд синмын вӧлі гижӧма: «Виав!
Талун миянӧс — аски тэнад черед!»
«Юси сэтчӧдз, мый кажитчыны пондіс!» — заводитліс серавны ас вылас Ридлер, но… синъяс эз саявны.
Найӧ кыпӧдісны ещӧ ыджыдджык лёклун; сьӧлӧмыс чеччис ӧти кӧсйӧмӧн — збыльвылӧ аддзыны тайӧ синъяссӧ, но не татшӧмъясӧс, а гудыртчӧмъясӧс, плеш улас вешйысь синаканьясӧн.
«Роч синъяслӧн психоз» — тайӧ выражениесӧ сійӧ кывліс ещӧ Польшаын на.
Висьтавлісны, быттьӧ Рочмуын гестапоса работникъясӧс вӧтӧн и вемӧсӧн преследуйтӧны налӧн синъясыс, кодъясӧс найӧ кувтӧдз мучитісны.
Та вӧсна гестаповечьяс практикаын сэтшӧм частӧ овлӧны синъяс перйӧм.
Сійӧ сэки сераліс тайӧ висьталӧмъяс вылас, а ӧні ачыс пыр частӧджык казялӧ, мый оз вермы спокойнӧя аддзыны случайнӧ сылы улича вылын паныдасьысь роч йӧзлысь синъяссӧ.
Мыйӧн тайӧс гӧгӧрвоӧдны?
«Нинӧм, расправаысь ті онӧ мынӧй.
Стрӧитӧй пос, а сэсся ме займитча тіян синъяскӧд»,— думыштіс сійӧ покатнӧйсаяс йылысь, кор сійӧ представитіс найӧс аслыс сэні, вадорын, салдатъяслӧн надежнӧй охрана улын.
«А топӧдны кӧ, то не сӧмын покатнӧйсаясӧс, а ставнысӧ,— кыптіс мӧвп.— Сутшкасьысь сутуга, рӧвъяс…
И сэки… пом пышъялӧмъяслы».
Ӧдзӧсӧ таркӧдчисны.
Ридлер курччис вомдорсӧ, да чужӧм вылас кыптысь радлун выражениеыс бӧр воши: сійӧ стрӧга прикажитліс не тревожитны сійӧс быд поснитор кузя.
Кабинетӧ пырис Зюсмильх.
Юрсӧ сылысь вӧлі бинтуйтӧма, чужӧм вылас да кияс вылас багралісны сотчӧм туйяс.
Эз, тайӧ эз нин вӧв сійӧ лейтенантыс, кодлӧн югъяліс самодовольствоӧн быд писти сер.
Покатнӧйын сыкӧд лоӧмторйыс эз прӧйдит след кольтӧг.
Настроениеыс сылӧн луннас вежсьыліс некымынысь: то сійӧ лёкмыліс зверь моз, то друг лӧнявліс, йӧжгыльтчыліс да быттьӧ и тушанас ичӧтджык лолі, а посньыдик синъяссьыс татшӧм здукъясӧ, кыдзи и ӧні, видзӧдісны гажтӧмлун да полӧм.
Ридлер виччысис.
— Локтіс Степан Стребулаев.
— Мед убирайтчӧ дьявӧлыс ордӧ!
Зюсмильх нюжӧдчис.
— Кывза!
Ме кӧсъя тіянӧс тревожитны ещӧ мӧд делӧ кузя: куш плешаыс садьӧ воис.
— Куш плешаыс?— Ридлер гораа лотшнитіс чуньяснас.— Вайӧй сійӧс татчӧ!
Зюсмильх кӧзырнитіс да петіс.
Ридлер кисьтіс стӧканджын вина да лолышттӧг юис.
Юрас неуна пондіс жувгыны.
«Пондас кӧ проклятӧй старик пыксьыны — тшӧкта торъяс вылӧ косявлыны»,— решитіс сійӧ, шлёпкысис-пуксис креслӧӧ да пондіс виччысьны.
Михеичӧс пыртісны сойбордйӧдыс кутігтырйи: ачыс сійӧ эз нин вермы ветлӧдлыны.
Ридлер индӧм серти салдатъяс пуксьӧдісны сійӧс диван вылӧ да петісны.
— Пондан сёрнитны?
Старик чӧв оліс, зумыша видзӧдіс аслас вирӧсь морӧс вылас.
* * *
Час мысти карысь петіс кызь вит морта коннӧй отряд.
Водзвылын муніс Шендель — самӧй сійӧ офицерыс, кодӧс Залесскӧйын неуна эз ви Карп Савельичлӧн Полканыс.
Мӧд вӧв вылас пукалісны Михеич да ыджыд тушаа салдат, коді кыкнан кинас кутіс старикӧс.
Шоссесянь отряд веськыда скачитіс еджыд му вывті вӧрлань.
Витӧд глава
Поссянь матыса сиктъясысь олысьяссӧ немечьяс чуксалісны войнас веськыда вольпасьяс вывсьыс да вӧтлісны строительство вылӧ.
Пургаыс тыртіс йӧзлысь синъяссӧ да шатлӧдліс найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Став воалысьяссӧ немечьяс сувтӧдалісны строительнӧй площадка дінӧ да выстраивайтісны туй кыкнанладорас.
Салдатъяс сеталісны кодлы лӧм, кодлы — зыр да тшӧктісны кодйыны.
Муыс лым улас вӧлі кынмӧма да чукталіс сьӧкыда.
На вылӧ, кодъяс смелмӧдчылісны шойччыны, немечьяс уськӧдчылісны ракаяс моз — стаяясӧн.
Пӧсьыс киссис йӧз вывсьыс, быттьӧ найӧ уджалісны жара ломтӧм пывсянын.
Унаӧн шыблалісны ас вывсьыныс полушубокъяссӧ да курткаяссӧ.
Асыв кежлӧ, кор кутісны воавны ылі сиктъясса олысьяс, туй кыкнанладорас тыдалісны кык еджыд прямоугольник, кодъяс гӧгӧр вӧлі кодйӧма паськыд канаваяс.
Кын му чукӧръяс вылын туплясисны некымын шой старикъяслӧн да нывбабаяслӧн, кодъяс кулӧмаӧсь вынысь вывті уджалӧмла.
Швальбе тшӧктӧм серти салдатъяс вӧтлалісны мудзысла усялысь йӧзӧс налӧн пыр уджаланінъясӧ, а асьныс заводитісны кытшавны канаваяссӧ сутшкасьысь сутуга радъясӧн.
Йӧз пондісны волнуйтчыны.
Неужели сутшкасьысь сутуга сайӧ ставнысӧ йӧртасны?
А кыдзи нӧ челядьыскӧд да пӧрысьясыскӧд?
Пурга эз лӧнь.
Лым бушковъяс воисны муяс вывсянь да юр вывсяньыс вевттьылісны пос стрӧитысьясӧс.
Луншӧр гӧгӧр волнуйтчӧмыс содіс: немечьяс мӧдісны нумеруйтны уджалысьяссӧ — ёна мавтісны мышкуяссӧ крахмалӧн да клеиталісны нёль пельӧса кык еджыд рузумтор.
Ӧтиас вӧлі сьӧдӧн гижӧм цифра, мӧдас — сикт нимыслӧн первой шыпасыс.
Женяӧс ӧтлаалісны великолужана дінӧ да клеитісны сы мышкуӧ пас: «В-94».
Рытладорыс сійӧ видзчысигтырйи локтіс покатнӧйсаяс дінӧ, кодъяс, кыдзи и пышйывтӧдзыс, пилитчисны.
Пилитчысь, кодлӧн мышкуас вӧлі гырыся гижӧма «П-11», бергӧдіс сы кокшыяс вылӧ юрсӧ — тайӧ вӧлі Фрол Кузьмич.
Сійӧс и корсис Женя.
Асывнас на старик вашнитіс сылы, мый сійӧ да мукӧд покатнӧйсаяс кӧсйӧны пышйыны рӧмдігас, да корис отсавны мыйӧнкӧ ылӧдны на дінысь немечьясӧс.
— Дасьӧсь?
Куртка вывсьыс лымсӧ да пильнӧй пызьсӧ пыркнитӧм бӧрын Фрол Кузьмич веськӧдчис да синъяснас индіс колючӧй потшӧслань.
— Гӧгӧрвоан?
— Да.
Пӧжалуй, ставсӧ йӧртасны.
— Ме ог сы йылысь,— волнуйтчигтыр шуис старик.— Видзӧдлы гӧгӧр.— Сійӧ ачыс кытшовтіс синъяснас гӧгӧр да юаліс вашкӧдігтырйи:— Эм ӧні сэтшӧм лазейка, медым отрядлы веськавны татчӧ?
Женялӧн чужӧмыс лои зумыш.
Юрас сылӧн пыр вӧлі ӧти дум, мый вӧчны сылы — пышйыны али ставныскӧд тшӧтш кольччыны концлагерӧ, да сійӧ ни ӧтчыдысь эз думыштлы колючӧй потшӧс йывсьыс сідзи, кыдзи висьталіс сы йылысь ӧні Фрол Кузьмич.
А ӧд збыль, оз позь ӧні прорвитчыны партизанъяслы.
Некысянь!
Вӧрсянь?
Тайӧ позянлуныс и водзті вештывсьыліс: вӧр вылас веськӧдӧма танкъяслысь орудиеяс, да партизанъясӧс водтӧдасны водзджык сы серти, кор найӧ удитасны котӧртны местаӧдз.
А кодъяс оз кувны снарядъясысь, аддзасны аслыныс смерть гусеницаяс улын, пулемётъяс би улын.
Талунъя лунӧдз вӧлі ӧти петан туй — тыртӧм му: пемдӧм бӧрын кыссьӧмӧн, мылькъяс сайӧ дзебсясигтырйи, партизанъяс вермисны казявтӧг воны вадорӧ да завладейтны танкъясӧн либӧ бырӧдны найӧс.
Но ӧні тайӧ туйсӧ тупкӧма сутшкасьысь сутугаӧн да рӧвъясӧн, а мунны туй кузя — асьтӧ медся вернӧя виӧм: вадорсянь танкъяс мӧдӧдчасны, сиктсянь мышкӧ конница кучкас.
Женя видзӧдліс пос вылӧ.
Кык пролёт вӧліны дзик нин гӧтовӧсь, цементируйтісны настилсӧ…
Коймӧд пролётыслӧн кӧ скелетыс пӧрӧ железобетоннӧй телӧӧ — и мӧдасны пос кузя поездъяс Мӧскуаӧ.
— Ӧні кежлӧ кольччам,— стрӧга шуис Фрол Кузьмич.— Сідзи и висьтав Чайкалы да Лексей Митричлы.
Абу кӧ мӧд петан туй, помӧдз кольччам, думыштам сэні,— сійӧ бара довкнитіс юрнас колючӧй потшӧслань,— да зілям сідзи уджавны, мый Гитлер оз ло рад поскыслы.
Таӧ верит, нылӧ.
Сідзи и висьтав.
Увтасінсянь, кӧні пожналісны лыа, котӧрӧн локтіс Минька.
«П-19» — лыддис Женя сы мышкуысь, а Фрол Кузьмич, писӧ аддзӧм бӧрын, ёна скӧрмис:
— Тэ нӧ мый тані, а?
Ме тэныд, подлецлы, мый тшӧктылі?
Минька ӧбидитчӧмпырысь бергӧдчис.
— А коді тіянлы сирсӧ пондас ваявны?— плеш вылас шапкасӧ лэдзигмоз броткыштіс сійӧ.
Фрол Кузьмич чӧв оліс.
Минька бӧрддзис да топӧдчис батьыс дінӧ, дзебис чужӧмсӧ сылӧн кизявтӧм курткаӧ.
— Ог вермы, бать, пышйыны тэ дінысь…
Стариклӧн горшыс гӧрддзасис да, медым кутны синвасӧ, вештіс писӧ да кутчысис пила воропӧ, кӧть эськӧ пемдіс нин сэтшӧмӧдз, мый оз вӧлі тыдавны брус вылас вӧчӧм визьясыс.
Блиндажъяссянь кыліс кӧлӧкӧлӧн звӧнитӧм — удж помалӧм кузя сигнал.
Фрол Кузьмич окыштіс Минькасӧ да, ас дінсьыс сійӧс лэдзтӧг, скӧрысь видзӧдліс салдатъяс вылӧ, кодъяс вӧлі цепӧн выстроитчӧмаӧсь вӧр пӧлӧн.
Бетономешалкаяслӧн грымакылӧм ланьтіс, да радиорупоръясысь став вадор кузя кыліс гӧлӧс:
— Внимание!
Веськӧдісны мудзӧм косъяссӧ му кодйысьяс, плӧтникъяс, бетонщикъяс да видзӧдлісны гӧгӧр, зілисны гӧгӧрвоны: мый лоӧ водзӧ?
— Внимание!— бара горӧдіс радио.— Покатнӧйсаяс, сутшкасьысь сутуга сайӧ — марш!
Мукӧд рочьяс — вадорӧ!
Коді оз кывзысь, сыысь кывкутасны челядьыс.
Женя зумыштчӧмӧн видзӧдіс покатнӧйсаяс вылӧ, кодъяс мышкуас клеймаясӧн, немечьяс конвой улын, восьлалісны сутшкасьысь сутугалань.
Водзын мунісны Фрол Кузьмич да Минька — «П-11» да «П-19».
Тайӧ чукӧрын жӧ восьлалісны тётя Нюша да Клавдия.
— Мун!— Женя водзын сулаліс немеч, коді вӧлі лэптӧма винтовкасӧ, медым кучкыны.
Женя ӧдйӧ вешйис сы дорысь да муніс вадорлань.
Немечьяс торйӧдлісны стрӧитчысьясӧс сиктъясӧн да выстраивайтісны найӧс парад вылын салдатъясӧс моз,— квадратъясӧн.
Офицеръяс видзӧдалісны быдӧнлысь мышъяссӧ да найӧс, кодъяс ӧшибкаӧн веськавлісны не ас сиктсаяс дінӧ, вӧтлалісны да тшӧктылісны корсьны «ассьыс шыпассӧ».
Великолужана выстраивайтчисны самӧй бетономешалкаяс дінӧ.
Женя сувтіс дорас — ковмас кӧ, медым лӧсьыдджык вӧлі пышйыны.
Пурга то лӧньыштліс, то бара заводитліс бушуйтны, да еджыд бусыс пуркӧситіс му кузя, нумеруйтӧм йӧзӧс тыртіг.
Найӧ сулалісны чӧв олігтырйи, сідзи жӧ вӧрзьывтӧг, кыдзи и пилитӧм брусокъяслӧн штабельяс да клеткаӧн тэчӧм тьӧс чукӧръяс, кодъяс уналаын тыдалісны лым вылын.
Сутшкасьысь сутуга сайын покатнӧйсаяс кодйисны землянкаяс.
Кад муніс, а немечьяс нинӧм водзӧ эз вӧчны; и квадратъясӧ сувтӧдалӧм йӧз эз тӧдны, мый жӧ накӧд лоӧ: йӧртасны-ӧ ставнысӧ тайӧ колючӧй потшӧс саяс али лэдзасны гортаныс?
Позьӧ вӧлі чайтны, мый оз йӧртны.
Кӧсйисны кӧ эськӧ йӧртны, мыйла эз вӧчны тайӧс пыр жӧ?
«Кӧнкӧ, радио пыр пондасны ӧні горзыны: со пӧ, ставыскӧд тадзи лоӧ, кыдзи покатнӧйсаяскӧд»,— думыштіс Женя.
Тадзи, гашкӧ, думайтісны и мукӧдыс.
Волнуйтчӧмыс вочасӧн лӧнис да вежсис сы дінӧ веськодьлунӧн, мый должен лоны ӧні.
Но радио чӧв оліс, и ӧткаясӧн шуасьӧмъяс бара пӧрины уна гӧлӧса шумӧ: регыд-ӧ?
Ӧд вой пуксьӧ, а гортын — тшыг челядь, вермӧдчытӧм пӧрысьяс…
Кыліс зялькӧдчигтырйи грымакылӧм, и еджыд гудырын мыччысис танк: строительство вылӧ воис Макс фон Ридлер.
Отто Швальбе, Карл Курц, Генрих Мауэр, инженеръяс да Тимофей Стребулаев кытшалісны сійӧс да ӧтлаын мӧдӧдчисны керъяс чукӧр дінӧ.
Женя кыліс, кыдзи сыкӧд орччӧн сулалысь йӧз кокнипырысь лолыштісны, быттьӧ ӧтпырйӧ думыштісны: «Но, вӧлисти!
Кывзыштам ӧні — и ставыс!»
Офицеръяс кайисны керъяс вылӧ.
Стребулаев кольччис му вылас, салдатъяс чукӧрын.
Швальбе кыскис питшӧгсьыс бумага листъяс пачка.
Сы сайын сулалысь инженеръяс пиысь ӧти югдӧдіс найӧс.
Строительствоса начальник листалыштіс списокъяс да горӧдіс:
— «Ж — ветымын вит!»
Жуковоса радысь петіс Семён Курагинлӧн гӧтырыс.
— Курагина Елена?
— Да,— шыасис сійӧ повзьӧмпырысь.
Ридлер дінӧ шыасьӧмӧн Швальбе шуис нарошнӧ гораа, медым ставӧн кылісны:
— Сійӧ зэв омӧля уджалӧ.
Саботаж.
Ридлер довкнитіс юрнас.
— Выль приказ серти,— шуис сійӧ ярскӧба да ӧвтыштіс кинас,— став сиктсӧ сутуга сайӧ.
Салдатъяс кытшалісны жуковосаясӧс да заводитісны вӧтлыны прӧст площадь вылӧ керъяс мӧдар бокас.
Жуковоса йӧз чукӧрын кылісны бӧрдӧм шыяс.
Ыджыд тушаа, омӧлик нывбаба писькӧдчис салдатъяслӧн цепь пыр да, керъяс дорӧ котӧртӧм бӧрын, уськӧдчис пидзӧсъяс вылас.
— Куимӧнӧсь менам, посниыс…
Ыджыдыслы, Ленкалы, сизим арӧс, ичӧтсӧ морӧсӧн верда…
Салдатъяс прикладъясӧн заставитісны сійӧс чеччыны.
— «Б — квайтымын нёль!»— горӧдіс Швальбе.
Борисоглебскӧй хуторса олысьяс пиысь некод эз шыась.
Кык салдат пӧнаръясӧн уськӧдчисны борисоглебсксаяс дінӧ да кыскисны керъяс чукӧр дорӧ ар ӧкмысадаса детинкаӧс.
Сылӧн мышкас вӧлі «Б-64».
Швальбе падмыштіс.
— Навернӧ, удж вылысь пышйыліс?— юаліс Ридлер.
— Пышйыліс!— тэрмасигтырйи шуис Швальбе.
Ридлер ӧвтыштіс кинас, да борисоглебсксаясӧс вӧтлісны жуковоса бӧрся.
Женя эз кут виччысьны, кор чередыс воас великолужанаӧдз.
Сійӧ ньӧжйӧникӧн лажыньтчис да кыссигтырйи вуджис бетономешалка сайӧ.
Ӧти бӧрся мӧдӧс «квадратъяссӧ» йӧрталісны сутуга сайӧ.
Мамъяслӧн бӧрдӧм да горзӧм эз ланьтлыны.
Недель сайын, гашкӧ, татшӧмтор вылас видзӧдлісны спокойнӧйджыка, но ӧні, кор ставныс сы мында кывлісны предвестница йылысь, коді сиктъяс кузя паськӧдӧ тыш вылӧ сталинскӧй призыв, кор, кажитчӧ, сынӧдыскӧд ӧтлаын пырис морт сьӧлӧмъясӧ долыд эскӧм, мый регыд воас немечьяслысь водзӧс босьтан кад,— скӧрлун да дой кыпӧдіс сійӧ, мый вӧчсис: найӧ пӧгибнитасны тані кынмӧмысла, челядьныс — сэні, гортас…
Унаӧн проклинайтісны асьнысӧ нерешительностьысь, сыысь, мый мукӧдъяс моз эз пышйыны вӧръясӧ.
Но ӧд сэтшӧм окота вӧлі виччысьны предвестницасӧ, медым не ӧшибитчыны, медым сысянь ассяньыс кывны сӧвет: мый колӧ вӧчны?
Пӧнарикъяс югӧръяссьыс Ридлерлӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, быттьӧ кулӧмалӧн.
Морӧс вылас кисӧ кресталӧмӧн сійӧ кӧдзыда видзӧдіс волнуйтчысь йӧз вылӧ.
Великолужанаӧс вӧтлӧм бӧрын сійӧ площадьджын вылын, коді вӧлі ю дорас, коли сӧмын вит «квадрат» — строительствосянь матыса сиктъясын олысьяс.
Швальбе видзӧдліс на вылӧ да сюйис списоксӧ питшӧгас.
Салдатъяс сынӧдӧ лыйлӧмъясӧн лӧньӧдісны йӧзсӧ.
Ридлер ӧзтіс папирос.
— Быд сиктлы наказание — дас лун арест,— вундыштіс сылӧн гӧлӧсыс.— Тайӧ срок чӧжыс кӧ некодлы оз ло сетӧма некутшӧм замечание, ставныс мунасны гортаныс.
Тайӧ срок чӧжыс кӧ ӧти мортлысь лоӧ казялӧма саботаж, став сиктсӧ лоӧ видзӧма сутшкасьысь сутуга сайын уджъяс помасьтӧдз, а водзӧ — видзӧдлам…
Ӧні челядь йывсьыныд…
Саботажникъяс кыласны асланыс челядьлысь гӧлӧсъяссӧ радио пыр.
Сійӧ серӧктіс да командуйтіс:
— <deu>Фор</deu>!
— <deu>Фор</deu>!— лёк горшӧн горӧдісны салдатъяс, кодъяс кытшалісны стрӧитчысьясӧс да зырисны найӧс сутшкасьысь сутуга сайӧ.
Ридлер бергӧдчис ю дорын сулалысь вит «квадратлань».
— Тіян вылӧ замечаниеяс абуӧсь, и ті ӧні конвой улын мунанныд гортаныд, но… энӧ вунӧдӧй, мый ме ӧні висьталі.
<deu>Фор</deu>!
Женя пӧльзуйтчис сійӧн, мый немечьяс став вниманиесӧ веськӧдісны йӧз вылӧ, кодъяс вӧлі пырӧны сутшкасьысь сутуга сайӧ, муніс вадор кыр дорӧ, лэччис улас да пондіс кыссьыны.
Сылӧн киясыс вильсъялӧны йиа лым вывті, мынласисны, да быд здукӧ кажитчис: пом!— бызгысяс сійӧ ӧні юас, коді кенясьӧма вӧсньыдик рӧшкыд йиӧн.
Первойысь аслас олӧмын дӧсадуйтіс сы вылӧ, мый сылӧн тушаыс сэтшӧм ыджыд да ён.
Сылы пыр кажитчис, мый немечьяс, кодъяс патрулируйтны мӧдар вадорас, вот-вот аддзасны сійӧс, а таладор вадорас кыласны, кыдзи дзуртӧ сы улын лымйыс.
Но ставыс лои лючки-ладнӧ: пос коли бӧрӧ, а юр весьтын, еджыд бусӧн коясиг, шувгыны пондісны пожӧмъяс.
Женя ӧдйӧ кавшасис вылӧ да пондіс котӧртны.
Строительствосянь километрджын сайын сувтыштіс: сылӧн тыри ловшыыс.
«Кытчӧ пышйыны: Катя дінӧ али отрядӧ?
abu
abu
Войдӧрлун сійӧ муніс Лебяжӧйӧ, кӧні талун — некод оз тӧд».
Неылын дзуртыштіс лым.
Женя дзебсис пу сайӧ.
Кокшыяс ланьтісны, да стрӧг мужичӧй гӧлӧс юаліс:
— Коді?
Бара сьӧкыда дзуртыштіс лым, да некымын воськов сайысь ас водзвывсьыс Женя аддзис винтовкаа мужчинаӧс.
Первой здукас нывлы кажитчис, мый сы водзын быдмис великан.
Да и абу дивӧ: мужчинаыс вӧлі паськыд пельпомъяса да быдса юрӧн ыджыдджык сыысь.
Чужӧмыс пемыдысла оз вӧлі тыдав.
— Ме колхозница…
Строительство вывсянь муна гортӧ…
— А тэ… кӧні партизанъяс… он тӧд?
— Ог!— И Женя бӧрыньтчис.
Мужчина нинӧм шутӧг воськовтіс сылань.
— Шуи, ог тӧд!— горӧдіс сійӧ да котӧртіс.
Мышкас кокшыяс эз кывны.
«Коді нӧ тайӧ?— чуймӧмӧн думыштіс Женя.— А гашкӧ, абу немечьяссянь, а асланым?»—
Сійӧ сувтіс да кӧрыштіс плешсӧ — зілис тӧдвылас уськӧдны.
Сы бӧрын, кор эз ло Федя Голубев, ни ӧтчыдысь эз паныдасьлыны сылы татшӧм ыджыд тушаа мужчинаяс.
Сэтчӧ жӧ рочьяс пӧвстысь кольліны сӧмын пӧрысьяс, а талӧн гӧлӧсыс том.
«А мый, сійӧ кӧ миян дорӧ Гӧрд Армиясянь йитӧд кутӧм могысь?— Сьӧлӧмыс радысла мӧдіс чеччыны.— Предатель кӧ вӧлі — эз лэдз эськӧ, вӧтчис эськӧ…»
— Ёрт!— чукӧстіс сійӧ ньӧжйӧник.
Некод эз вочавидз.
Женя бӧр бергӧдчис коктуйясӧдыс.
Некод!
Паныдасьлӧминсянь коктуйясыс мунісны Большӧй Дрогалилань.
Коктуйясыс ӧта-мӧдсьыс вӧліны ылынӧсь.
Тыдалӧ, восьлалӧма гырыся да ӧдйӧ…
— Ёрт!
Воча эз шыасьны.
«Абу!
Гӧрд Армиясянь кӧ, явка вылӧ эськӧ локтіс…
А абу кӧ армияысь, коді нӧ сідзкӧ сійӧ?»
Сылысь мӧвпъяссӧ орӧдіс взрывлӧн йиркмунӧм.
Взрывыс кыліс сыладорсянь, кыті муніс кӧрттуй.
«Миян, навернӧ, партизанъяс!»— рад лои Женялы.
Квайтӧд глава
Шендельлӧн отрядыс сутки саяс нин ветлӧдліс вӧрті.
Кыкысь веськавліны нюрӧ.
Кызь вит мортысь коли дас кӧкъямыс: нёльӧн вӧйины зыбучӧ, куимӧн вошины кытчӧкӧ чащаас.
Мудзӧм вӧвъяс вӧялісны толаясӧ, зурасьлісны ныръяснас пуясӧ.
— Старик!
Старӧста!
Михеич эз шыась.
Офицер лёкмӧмысла сувтӧдіс вӧвсӧ бӧр кокъяс йылас да личкис пӧнарикыслысь кнопкасӧ.
Михеич пукаліс вӧв вылын, быттьӧ дед-мороз, ставнас тырӧма лымйӧн.
— Тэ миянӧс пӧръялін?
Ме гӧгӧрвои!
— Эг пӧръяв, господин немеч, а вӧрӧ вайӧді,— спокойнӧя шуис Михеич.
Сійӧ босьтіс тош вывсьыс лымсӧ да, сійӧс чабралӧм бӧрын, ньылыштіс.— А вӧвтӧ бӧр кокъяс йылас нинӧмла сувтӧдны, аслад кӧ вемъясыд томмӧмаӧсь.
Немеч эз гӧгӧрво.
Матыстіс пӧнариксӧ пӧшти плӧть старик чужӧм бердӧ да ставнас пондіс тіравны, кор аддзис сы синъясысь серам.
— Мыйла… мый вӧсна тэнад синъясын радлун?
Тӧлыс койыштіс лымсӧ Михеичлы веськыда чужӧмас.
Старик читкыртіс синъяссӧ да нюммуніс.
Немечьяс, ӧтлаӧ чукӧртчӧмӧн, скӧрысь мӧдісны больӧдчыны.
А тӧлыс, коді пӧльтіс асыввывсянь, друг вежсис.
Енэжыс пондіс югдыны; гӧрд биторйӧн югнитіс сэні кодзув, мӧд…
Офицер бара шыасис Михеич дорӧ.
— Тэ кӧсъян овны?
Михеич чӧв оліс, видзӧдіс ылӧ.
Пемыдыс кутіс разавны, и тыдавны пондісны пуяс.
Найӧ вӧліны водзынӧсь, ещӧ метр дас-дас вит сайын, крут мылькйӧдз, а водзӧ еджыд помтӧм эшкынӧн куйліс «Бесовскӧй нюр», коді эз кынмыв медся веж морозъяс дырйи.
Офицер ёрччыштіс да лэптіс старик юр весьтӧ шашкасӧ.
— Кӧсъян тэ овны?
— Кӧсъя.
— Нуӧд миянӧс бӧр карӧ, гортӧ!
Но?
Михеич серӧктіс да вӧрзьӧдіс вӧвсӧ.
Тыдалӧ, тайӧ здукъясас паметяс прӧйдитіс сылӧн став олӧмыс; гашкӧ, томлуныс тӧдвылас уси.
Енэж вылӧ видзӧдігтырйи, коді пыр ёнджыка югдіс тыдовтчысь кодзувъясысь, сійӧ горӧдіс сьывны дрӧжжитан гӧлӧсӧн:
<rus>Ты не вейся, чёрный ворон,</rus>
<rus>Над моею головой…</rus>
Мыйӧн вӧвъяс казялісны водзсьыныс югыдыслысь вералӧмсӧ, мӧдӧдчисны ӧдйӧджык.
Михеич топӧдіс кокъяссӧ аслас вӧв бокъясӧ да клопнитіс-кучкис голяас.
Мышкас пукалысь салдат повзис, мед эськӧ старик эз гӧнит водзӧ да эз дзебсьы вӧрса пемыдас.
Сійӧ крепыда топӧдіс кияснас старикӧс морӧсӧдыс да скӧрысь долис ӧти кыв:
— Старик!
Со и медбӧръя пуяс…
Михеич икнитіс-горӧдіс, и кымынкӧ вӧв уськӧдчисны еджыд эрд вылӧ.
— <deu>Цетер</deu>!— кыліс горӧдӧм.
Офицер крута сувтӧдіс ассьыс вӧвсӧ.
«<deu>Цетер</deu>!» горзігтырйи сылӧн салдатъясыс бауасьлісны вӧв мышкуяс вылас, кодъяс ӧдйӧ вӧялісны кизьӧр сьӧд няйтӧ.
Сійӧ вӧлыс, код вылын пукаліс Михеич, кык морт сьӧкта улын вӧйис зыбучӧ ӧдйӧджык мукӧдъясыс дорысь.
Но Михеичӧс, тыдалӧ, тайӧ ньӧти эз повзьӧдлы.
Сійӧ сералігтырйи видзӧдіс салдат вылӧ, коді уси вӧв вывсьыс да пыр жӧ вӧйи коскӧдзыс.
— Лӧсялӧ…
Му вылысь Зиминӧс энӧ аддзӧй — гурйысьыштӧй сэні.
Корсьны кӧ — быдлаысь нин.
Офицер тшӧктіс салдатлы, коді пукаліс стариккӧд ӧти вӧв вылын, шыбитны Михеичӧс бӧрлань.
Михеич гӧгӧрвоис тайӧс да кӧсйис чеччыштны зыбучӧ, но салдат эз лэдз сійӧс.
Гӧрбыльтчыштӧм да горилла кодь ён, сійӧ кыпӧдчыштліс да шыбитіс Михеичӧс вадорӧ, офицерскӧй вӧв кок улӧ, коді нервнӧя чапаліс лымсӧ гыжъяснас.
Но и ачыс эз вермы кутчысьны да пласьт уси зыбучӧ.
Немечьяс чеччыштісны вӧвъяс вылысь да лэптісны Михеичӧс.
Пӧнарикъяслӧн би югӧръясыс крестасисны сы чужӧм вылын.
— Кӧні туйыс?
— Да коді тӧдӧ?
Гашкӧ, кӧнкӧ и эм…
— А тэ… кутан петкӧдлыны… кӧні?
Михеич пыркнитіс юрнас:
— И рад эськӧ райӧ, господин немеч, да грекъяс оз лэдзны, абу авторитетнӧй ме та боксянь.
Сійӧ местаын, кӧні бультыкасис вӧв вывсьыс первойӧн усьысь салдат, эрсвидзис сьӧд кытш.
Мӧд салдат вӧйӧма морӧсӧдзыс, да сійӧ чурвидзис чугуннӧй бюст моз, а паськыда восьтӧм вомсьыс петіс ӧтсяма горӧдӧм:
— А-а-а-а-а-а-а!..
Кык вӧлӧс кыскис нин зыбучас ставнас: няйтыс сэні вӧлі бызгыльтӧма кузьмӧс овалъясӧн, да тайӧ сьӧд овалъясӧ, кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн, пельпомъяс саяс винтовкаясӧн, пыр пыдӧджык вӧйисны немечьяс, кодъяс косявлісны сынӧдсӧ лёкысь горзӧмӧн:
— <deu>Це-тер</deu>!..
— Сюринныд?
Сійӧ и лӧсялӧ…
Энӧ корсьӧй, понъяс, роч йӧз пӧвстысь предательясӧс.
Офицерыс чеччыштіс жӧ вӧв вывсьыс да тойлаліс салдатъяссӧ.
Михеич ышловзис: эз удайтчы кувны кокни смертьӧн.
И век жӧ, кӧть мед мый эз виччысь сійӧс,— тайӧ лоӧ немецкӧй застенокын кулӧм дорысь бурджык.
Сійӧс оз кытшавны вирӧсь шуштӧм стенъяс, а рӧднӧй вӧр, кодӧс кузь нэм чӧжӧн ветлӧдлӧма кузьмӧсног и вомӧн.
Тӧлыс лӧнис, и вӧрыс быттьӧ кутіс ловшысӧ, медым кывны, кыдзи пондас медбӧръя здукъясӧ тіпкыны сылӧн, Михеичлӧн, сьӧлӧмыс, медым сэсся аслас вашкӧдана гӧлӧснас висьтавлыны сы йылысь ставныслы, кодъяс пондасны волывны татчӧ, «Бесовскӧй нюрӧ».
А юр весьтын кодзулыс лоліс пыр унджык и унджык, и найӧ эз нин вӧвны гӧрдӧсь, а синва кодь сӧдзӧсь, да еджыд пожӧмъяс вылӧ да му вылӧ насянь уси лӧзов югӧр.
— Тэныд ӧні лоӧ понлӧн смерть!— горӧдіс офицер.
Михеич гордӧя видзӧдліс вынтӧм лёклунысла офицерлӧн вежыньтчӧм чужӧм вылас.
Салдатъяс йӧжгыльтчисны.
— Гадъяс, тайӧ абу понлӧн смерть, кор сетӧны олӧмсӧ рӧднӧй му вӧсна…
Мортлӧн гордӧй смерть!..
Со ме тіян водзын, старик,— мучитінныд ті менӧ.
Кокъяс оз сулавны.
А кусыньтінныд менӧ?
Со тіянлы!
Кызь вит морт вӧлі тіян, а ӧні?..
А? Со кыдзи зыбучыс булькакылӧ…
Зэв лӧсялӧ!
И ті чайтанныд, мый петанныд татысь?
Онӧй!
Нюръясӧ онӧ сибдӧй — партизанскӧй пуляысь сісьмыны нюжӧдчанныд.
Ха-ха-ха-ха…
Сёрнитны сылы вӧлі сьӧкыд, сылӧн тырліс лолыс, а немечьяс, кодъясӧс чуймӧдіс стариклӧн дерзостьыс, сулалісны вомъяссӧ паськӧдӧмӧн.
— Энӧ думайтӧй, мый сёрнита тіянкӧд: мортлы кывсӧ сетӧма абу сы вӧсна, медым сійӧн гадюкаяскӧд сёрнитны.
Ме приговор тіянлы лыддя, кыдзи беспартийнӧй большевик!
Сійӧ сатшкысис синъяснас офицер чужӧмӧ да бара серӧктіс.
— Гӧбӧчьясті ӧні он нин сэсся шыньйысь?
А-а!
А дрӧжжитан, кыдзи Полканкӧд тӧдмасигӧн.
Дрӧжжит, гадюка, дрӧжжит!
Тыдалӧ, гадайтан, мый тэныд бурджык: партизанскӧй пуля али зыбуч?
Ме висьтала тэныд — и ӧтиыс и мӧдыс бур.
Сійӧ и лӧсялӧ.
Офицер заводитіс зымӧдны кокъяснас.
— Мыйла серам?
И тайӧ горӧдӧмыс быттьӧ садьмӧдіс салдатъяссӧ, найӧ ӧтпырйӧ мӧдісны омлявны:
— <deu>Капут</deu>!
Мунны карӧ…
<deu>Капут</deu>!
Офицер кватитіс тасма костсьыс пурт.
Сизимӧд глава
Туй вылын, сикт помын, сулалісны салдатъяс, кодъяс, пельнысӧ чошкӧдӧмӧн, видзӧдісны пемыдас.
Катя кыскис пӧла увсьыс прӧстыня, вевттьысис сійӧн да пондіс кыссьыны лым вывті.
…Уличаті, кытчӧ сійӧ петіс, бӧрдігтырйи ветлӧдлісны челядь.
Ӧти дворысь петіс ар сизима нывка, коді вӧлі дзик тётя Нюталӧн Нинка кодь.
— Тётенька, донаӧй,— сійӧ дрӧжжитігтырйи кватитіс Катяӧс киӧдыс,— мунам ме ордӧ гортӧ — шуштӧм.
— А тэ кодлӧн?
— Мамлӧн, Ленкаӧн менӧ шуӧны.
— А мамыд кӧні?
— Эз лок.
— Локтас, а тэ ӧні мун суседъяс ордад.
Нывка бӧрддзис.
— Абуӧсь суседкаясыс, тётя…
Сӧмын старукаяс, кодъяс оз вермыны ветлӧдлыны.
— Кӧнӧсь нӧ став йӧзыс?
— Ог тӧд… эз локны…
Катя пондіс тревожитчыны.
Мый вӧчисны немечьяс тайӧ сиктса олысьясыскӧд?
Мыйла керкаясын сӧмын посни челядь да зэв пӧрысьяс?
— А суседкалысь Нюшкасӧ талун немеч лыйис,— вашнитіс нывка.
— Мыйысь?
— Сійӧ мамсӧ ассьыс мунӧма корсьны…
Петӧма сикт саяс, а сэні ружьеяса немечьяс.
Горӧдӧмаӧсь сы вылӧ, а сійӧ, йӧйыд, пыр мунӧ.
Немечьяс — бух! бух!
Катя бердӧ топӧдчӧмӧн нывка бӧрддзис.
— Тётя, а мам локтас?
— Локтас, Леночка, локтас.
Мунам тэ ордӧ гортад.
Пельӧсъясӧдыс йизьӧм ломтытӧм керкаын дрӧжжитісны Нинкаысь на ичӧтджык ещӧ кык челядь.
Катя бурӧдіс найӧс, юкис куимпельӧ нянь кусӧксӧ, коді вӧлі сы питшӧгын, да, пач сайысь аддзӧм кутшӧмсюрӧ лопотьӧн челядьӧс бура гартлӧм да вевттьӧм бӧрын, водтӧдіс найӧс.
Кор сійӧ петіс керкасьыс, уличаын некод нин эз вӧв, но керкаясын, пӧшти быдын, кыліс полігтырйи челядьлӧн бӧрдӧм.
Семён Курагин — сійӧ сулаліс дзиръя дорас — тӧждысигтырйи лэдзис гӧстясӧ дворас.
— Мый нӧ йӧзыскӧд, Семён дядь?
Кӧзяин шевкнитіс кияссӧ.
— Ачым сӧмын на вои.
Со аддзан — и вӧлӧс на эг лэдзав.
Сійӧ гыжйыштіс тошсӧ.
— Эм менам подозрение, Катерина Ивановна.— Гӧлӧсыс сылӧн друг ори, быттьӧ томиник зонлӧн.— Ӧти немеч ӧнтай сетыштіс меным пельбокӧ…
Ме воча видчыны понді, а сійӧ: «Но!
Сутшкасьысь сутуга сайӧ окота лои?»
Ме чӧв ола, а сійӧ гажысла кань моз нювсьӧ: вой кежлас, шуӧ, став роч порсьяссӧ сутшкасьысь сутуга сайӧ.
А медым эз ло гажтӧм, шуӧ, кывзыштанныд, кыдзи миян киясын и посни и пӧрысь порсьяс мӧдасны чирзыны.
Та могысь пӧ, шуӧ, быд сиктӧ радио нюжӧдім.
Чайті, Катерина Ивановна, эльтӧ сійӧ менӧ, быттьӧ понйӧс скӧрмӧдӧ.
А локті гортӧ, видзӧда…
Ак тэ, сӧкъятшак!..
Катялӧн тэрыба пондіс тіпкыны сьӧлӧмыс.
«Тыдалӧ, тайӧ сідзи и эм…
Тайӧ немечьяс ног».
— Да мый нӧ ме?..— кватитчис Семён.— Пырӧй керкаас, Катерина Ивановна, энӧ ӧбидитӧй…
Керкаын вӧлі овтӧмкодь, лӧнь да пемыд.
— Со… тыртӧм,— ӧдзӧссӧ пӧдлалігмоз шуис Семён.— Ни гӧтырӧй, ни нылӧй эз воны…
Джаджсьыс истӧг кималасӧн корсьӧм бӧрын сійӧ ӧзтіс дзузган.
Катя пуксис кухняса пызан сайӧ.
Семён судзӧдіс пач сайсьыс пес чурка да пондіс пуртӧн юкавны сартас, медым пуктыны самӧвар.
— Лексей Митричкӧд аддзысьлі, Катерина Ивановна, да став войтыркостса обстановкасӧ сысянь тӧдмалі — стӧча да быдтор йылысь.
А шинельяса бандюкъясӧс бырӧдӧмаӧсь жӧ.
Вуж выйӧныс, артмӧ.
Сӧмын чукля кока атаманыс налӧн… пышйӧма, сволочыд!..
Ветлӧны сёрнияс, мый сійӧ Гӧрд Полесьеса старӧсталӧн пиыс, а старӧстаыс ӧні пос стрӧитанінын десятник.
Семён видзӧдліс Катя вылӧ, да сылы кажитчис, мый сійӧ, пызан дорӧ гырддзаяс вылӧ лэдзчысьӧмӧн, узьӧ.
Сійӧ виччысигтырйи пуктіс сартас пессӧ да кок чунь йылас локтіс пызан дорӧ.
Катя, синъяссӧ вештывтӧг, видзӧдіс дзузганлӧн тіралысь би вылӧ.
Синъясыс сылӧн вӧліны лӧзӧсь-лӧзӧсь, да бандзибъяс вылас дугдывтӧг вӧрисны желвакъяс.
«Да, пырысь-пыр жӧ вӧрӧ…
Сӧмын тайӧ спаситас найӧс… и налы, кодъяс сутшкасьысь сутуга сайынӧсь, мездлун сетас…»
— Сӧмын тадзи и — регыдджык!— вашкӧдӧмӧн петіс сылӧн вомсьыс, и сійӧ, мышкас видзӧдлӧм бӧрын, ӧдйӧ сувтіс.
— Семён дядь, ме тшӧкта тэнӧ… кытшовт керкаяссӧ, чукӧрт пӧрысьяссӧ, кодъяс вермӧны на ветлыны, да гырысьджык челядьӧс.
Абуӧсь кӧ сэтшӧмъясыс, ӧтнад босьтчы.
Колӧ пасьтӧдны ставнысӧ шоныдджыка да лӧсьӧдны медся коланаторъяс…
Тэ артышт гӧгӧр, а ме…
Сійӧ думыштчис: отрядӧ — сійӧ вывті ылын, бурджык уваровкасаяс дінӧ, сійӧ матынджык…
Насянь ыставны вӧрӧ мунӧм став сиктъясӧ мортъясӧс — и отрядӧ…
— Ме котӧрӧн, Семён дядь.
Югдандорыс тані лоам…
Гӧгӧрвоан?
— Ме сідзжӧ мӧвпала, Катерина Ивановна.
— Сӧмын регыдджык, Семён дядь, а то челядьыс тшыгйысла куласны: ичӧтӧсь найӧ, вынтӧмӧсь…
— Да ми ӧти здукӧн тайӧс.— Семён босьтіс шапкасӧ да бӧр пуктіс сійӧс пызан вылас.— Бара вунӧді, Катерина Ивановна, со паметьӧй, сӧкъятшакыд!
Сійӧ нывсянь, коді менӧ Лексей Митрич дінӧ нуӧдліс… письмӧ колис.
Сійӧ пидзӧсчанясис да пондіс лэптыны джодж плакасӧ.
— Сійӧ тані менам буретш.
Джодж плакаыс кыптіс, да Семён перйис увсьыс трапье, разис сійӧс да сетіс Катялы бумагатор.
«Катюша!
Тӧрыт рытнас джын листовкаяссӧ разӧді асланым хуторын,— юӧртіс Маруся.— Войтыр ёна волнуйтчӧ; сэтшӧм кодь быттьӧ: и веритӧны и оз веритны.
Немечьяс приказъясӧн да радио пыр объясняйтӧны, мый брошюраыс подложнӧй.
Асывнас сёрниті кык колхозницакӧд, кодъяслы тырвыйӧ дӧверяйта.
Ӧтиыс шуис: «Бура висьталӧма листовкаас, сьӧлӧмыд радлӧ, да сӧмын эськӧ настоящӧй вылас окота вӧлі видзӧдлыны — кутшӧм сійӧ…
А то тайӧ листовкаяссӧ, кылан, ки помысь гижӧма…»
Абу-ӧ тэнад, Катюша, брошюраясыслӧн ӧти прӧст экземпляр?
Эм кӧ, коль Семён дядьлы…»
Катя эз лыддьы помӧдзыс запискасӧ, сюйис сійӧс зептас, прӧщайтчис кӧзяиныскӧд да, дворысь петӧм бӧрын, котӧрӧн мӧдӧдчис туйлань.
Тӧлыс, коді шутьлялігтырйи кык сутки чӧж гуляйтіс муяс вывті да йӧзтӧм уличаяс кузя, лӧнис; вӧрыс, кор Катя пырис сэтчӧ, сулаліс кулӧма кодь — ни ӧти лап эз вӧрзьыв.
Кокъяс вӧялісны толаясӧ.
Некор на тайӧ вӧрыс эз кажитчы сылы татшӧм помтӧм паськыдӧн.
Катя ёна мудзис да сувтіс.
Кӧнкӧ водзынджык должен лоны «Бесовскӧй нюр» — ӧд Жуковосянь сэтчӧдз дас вит километрысь абу этшаджык.
Катя сьӧкыдпырысь лолыштіс.
Сійӧ эз на дзикӧдз решит, кытчӧ мӧдӧдчыны: ожерелкисаяс али уваровкасаяс дінӧ?
Кӧнӧсь уваровкасаяс — тайӧс сійӧ стӧча тӧдіс, а вот ожерелкисаяс йылысь тӧдіс сӧмын, мый найӧ кӧнкӧ татӧнӧсь, нюр шуйгаладор бокас.
Сэксянь, кор тӧдмаліс концлагерысь аслас сиктсаяслӧн пышйӧм йылысь, сьӧлӧмыс лёкысь пессис — вӧзйысис мамыс дінӧ, Маня дінӧ, Шурка дінӧ.
Кӧть эськӧ ӧти минут олыштны накӧд, видзӧдлыны на вылӧ, кутлыны…
Сійӧ дзикӧдз нин решитчыліс, но дум вылас усины жуковоса челядьлӧн бӧрдӧм чужӧмъясыс.
«Оз позь!
Корсьысьны лоӧ, кад воштыны быдса час, а лыд вылын быд минут».
Сійӧ зэлыдджыка шаллясис, мӧдӧдчис и бара сувтіс: матын кылісны гӧлӧсъяс.
Немечьяс…
Кӧсйис дзебсьыны пу сайӧ, но сійӧс казялісны нин.
Тайӧ вӧліны Шендель отрядысь эсесовечьяс.
Кык верзьӧма, мукӧдыс — подаӧсь: вӧвъясыс вӧйӧмаӧсь зыбучӧ.
Катя заводитіс котӧртны.
Мышкас грыммуні залп.
Ӧти пуля шутёвтіс кӧсича дінтіыс, мӧд нетшыштіс полушубок соссьыс лестук.
Катя водіс мыльктор сайӧ.
Сійӧ эз волнуйтчы: быд воськолын сійӧс виччысис смерть,— велаліс.
Сэтчӧ жӧ — вӧр; тані сылы вӧлі гортын кодь.
Сӧмын не горячитчыны, вернӧйджыка бӧрйыны решайтана здуксӧ.
Сы коскын вӧлі кык граната.
Сійӧ босьтіс найӧс да пондіс виччысьны.
— <deu>Рус</deu>!— воис сыӧдз сибдӧм гӧлӧс.— Ми нинӧм омӧльсӧ…
Петкӧд миянӧс, пӧжалуйста, вӧрысь…
Кык немеч торйӧдчисны мукӧдъяс дінсьыс да мӧдӧдчисны веськыда сылань.
«Сӧмын кыкӧн!»
Дӧсадаысла Катялӧн весиг вомдоръясыс пондісны тіравны.
Сійӧ виччысис нин, кыдзи немечьяс уськӧдчасны сы вылӧ чукӧрӧн (сідзи ӧд найӧ радейтӧны!), да сійӧ шыбитас чукӧрас ассьыс кыкнан гранатасӧ…
«Но, кыкӧн кӧ, мед кыкӧн!»
Сійӧ шыбитіс гранатасӧ да заводитіс котӧртны.
Сы мышкын грымакылісны лыйсьӧм шыяс, но, дивӧ, пуляяслӧн шутьлялӧмыс эз кыв.
Катя видзӧдліс бӧрвылас.
Кыкнан немечыс, кодъясӧс вӧлі виӧма сы гранатаӧн, туплясисны лым вылас, а сэні, кӧні вӧліны мукӧдыс, тшынторъяс пыр ыпнитавлісны бияс.
Но пуляясыс лэбисны эз сылань, а дзик мӧдарлань.
Ӧти немеч кыпӧдчыліс да сэк жӧ сутшкысис чужӧмнас лымйӧ.
Катя сувтіс чуймӧмӧн.
«Коді нӧ сыладор бокас?
Партизанъяс?
А гашкӧ, кодкӧ ожерелкиса?
Да, шуны кӧ, сійӧ абу важнӧ, коді именнӧ: лыйлӧны немечьясӧс — сідзкӧ, ас йӧз…
А ас йӧз кӧ, келӧ регыдджык отсавны»,— ставыс тайӧ вирдыштіс сы юрын.
Копыртчытӧг сійӧ уськӧдчис немечьяслань.
Разорвитчысь граната тшын пӧвстті аддзыліс: кык салдат чеччыштісны да заводитісны пышйыны.
На бӧрся гӧрдлігтырйи уськӧдчис еджыд вӧв, мӧд вӧлыс — сьӧд чутӧсь бокъяса, — тӧвзьыштіс сы дінті, стремя йылас кыскис кулӧм немечӧс.
Лым вылын коли нёль немеч, кодъясӧс вӧлі виӧма не то сы гранатаӧн, не то пуляясӧн, а лыйлісны сійӧ йӧзыс, кодъяс сэтшӧм ас кадӧ локтісны сылы отсӧг вылӧ.
Катя видзчысьӧмӧн бергӧдчис сылань, кысянь лыйлісны ас йӧз.
Пуяс сайысь петіс пальтоа, ыджыд тушаа мужчина.
Киас сылӧн вӧлі винтовка.
Катя прамӧйджыка видзӧдліс сы вылӧ — да кынмис: «Федя!»
Федя видзӧдіс сы вылӧ, эз тӧд да: Катя сулаліс сы водзын косясьлӧм полушубока, чужӧмсӧ тупкис шальыс.
Федя ньӧжйӧникӧн пӧрччис юрсьыс шапкасӧ.
— Видза оланныд?
Ті абу партизанка?
Ме партизанъясӧс корся.
Сылӧн чужӧмыс вӧлі стрӧг да спокойнӧй; синъясыс видзӧдісны кӧдзыда.
— Феденька!— шусис медбӧрын Катялӧн, но эз увереннӧя, а полігтырйи: сійӧ век на эз вермы дзикӧдз веритны, мый сы водзын Федя.
Федя шатовмуні.
Сійӧ чувствуйтіс, кутшӧм югыд да пӧсь лои сы сьӧлӧм вылын да гӧгӧрвоис: Федя Голубев вӧлі ловъя, и радейтӧмыс сы сьӧлӧмын ловъя.
Весиг сы ылнасянь, весиг войся лӧзов-руд сынӧд пыр Катя аддзис, кыдзи радысла ӧзйисны сылӧн синъясыс.
Катя уськӧдчис сы дінӧ да бӧрддзис сы морӧс бердын.
Кӧкъямысӧд глава
Федя тӧдіс, мый сійӧ бура велаліс шуӧм кывсӧ, по сылы окота вӧлі, медым Катя шуаліс тайӧ кывсӧ унаысь, унапӧв.
Сылысь кисӧ топӧдӧмӧн Федя ыджыд радлунӧн шӧпкӧдіс:
— Шу ещӧ!
Лӧз синма мойдкывйӧй… шу ещӧ!
Катя чӧв оліс.
Банбокъясыс сылӧн сотчисны, а синъясыс…
«Кодзувъяс!
Збыльысь кодзувъяс!»— дум вылас усины сылы Василиса Прокофьевналӧн кывъясыс.
Найӧ сулалісны вӧр чащаын, неылын неважӧнся бой мунан местасянь.
Юр весьтын ӧшаліс кодзулӧсь паськыд енэж.
Пожӧмъяс сулалісны тшӧкыда, быттьӧ лымйӧн пасьтасьӧм гигантъяс.
Федя долыда серӧктіс.
— Кӧсъян — став вӧр пырыс кияс вылын котӧрӧн нуа, сӧмын шу ещӧ!
Катя синъясын югнитісны зарни чутъяс.
И мыйта мелілун, мыйта нежность вӧлі налӧн лӧз ыпъялӧмас!
— Война бӧрын,— вашнитіс сійӧ.
— Ӧні.
Катя довкйӧдлыштіс юрнас.
Федя эз лэдзчысь аслас думыштӧмторйысь и сы гӧлӧсын кыліс пыр ыджыдджык шӧйӧвошӧм.
Катя кӧрис синкымъяссӧ да копыртіс юрсӧ.
— Феденька…
Гӧгӧрвоан?
Ми ӧні огӧ вермӧй лоны асланымӧн.
Вот война бӧрын… сэки…
Сійӧ висьталіс торксялігтырйи, ньӧжйӧник, но убеждённӧя: сы кывъясын кыліс кевмысьӧм.
Федя сьӧкыда ышловзис да лэдзис сылысь кияссӧ, и сы чужӧм вылӧ уси быттьӧ кымӧрсянь вуджӧр.
Сійӧ кыліс Катялысь гӧлӧссӧ, но эз зіль гӧгӧрвоны сылысь кывъяссӧ, оз ковны вӧлі кывъяс — главнӧйыс гӧгӧрвоана: оз кӧсйы шуны мӧдысь — сідзкӧ…
Дерт жӧ, сідз!
Гӧгӧрвоис ас дінас сылӧн, Федялӧн, чувство йылысь да жалитӧ…
Зонсӧ пӧ мучитӧмаӧсь, пытайтӧмаӧсь, лёкмӧма…
«Вай пӧ шонтышта сійӧс кывйӧн, меліалышта, гашкӧ, оз сэтшӧм кӧдзыд ло сылӧн сьӧлӧм вылас».
Шуис пӧсь вывсьыс: «Сьӧлӧмшӧрӧй»— да кватитчис.
Эк, Чайка!
Федялӧн вомдоръясыс вӧрисны, кӧсйисны шуны: «Оз ков мӧдысь шуӧм, ме ставсӧ гӧгӧрвои…»
Но морӧсас лои дзескыд, сьӧкыд лолавны.
— Федюша!..
Сійӧ бергӧдчис мӧдарӧ.
— Феденька, эн лӧгась, донаӧй.
Катялӧн гӧлӧсыс дрӧжжитіс, сылӧн доршасис синваыс.
Федя видзӧдліс сы вылӧ.
Кельыдлӧз синъясыс видзӧдісны сы вылӧ — радейтӧмпырысь, кевмысьӧмӧн.
И мӧвпъясыс, кодъяс сӧмын на мучитісны сылысь сьӧлӧмсӧ, кажитчисны пустякӧн.
Федя нюммуніс паськыда, прӧстӧя, долыда.
— Война бӧрын кӧ — война бӧрын, сӧгласен…
А окыштны тэнӧ война помасьтӧдз позьӧ?
Катя шатовмуні.
— Мыйла?— вашнитіс Катя, коді чувствуйтіс, мый сылӧн оз тырмы выныс шуны сылы: «оз».
Катя нёровтчис пожӧм бердӧ — слабмӧма, шӧйӧвошӧма…
Эз, некор сійӧ эз чайтлы, мый радейтӧм вермӧ лоны сэтшӧм вынаӧн.
Сійӧ, мый вӧчсис сы морӧсын, юрын, став тушаас, вӧлі тулыс кодь, ытва кодь.
Быд нерв оліс, сьыліс.
А ставныс ӧтлаын найӧ вӧліны кыдз быттьӧ лыдтӧм уна сюрс жургысь пӧсь шоръясӧн, сэтшӧм пӧсьясӧн, мый, кажитчӧ, став тушасӧ шымыртіс биӧн.
И став тайӧ шоръясыс усины сьӧлӧмӧ, и сійӧ быдмис, быдмис — ыджыд, пӧсь.
Дзескыд лоны кутіс сылы морӧсас, и эз вӧвны вынъяс дугӧдны сылысь быдмӧмсӧ.
Кажитчӧ, ещӧ ӧти здук — и сійӧ солькнитчас ортсӧ, и оз ло ни ачыс, ни сынӧдыс, ни тайӧ войыс.
Лоӧ сӧмын сылӧн сьӧлӧмыс, коді кутас булькйыны, кыдзи йи улысь мездысьӧм ю.
Сійӧ тыртас аснас став вӧрсӧ и пондас тіпкыны, тіпкыны, и сразу ставыс югдас сійӧ чувствоысь, коді сотӧ сійӧс, кольмӧдӧ сылысь юрсӧ, слабмӧдӧ мышцаяссӧ…
Медым мездысьны сійӧс шымыртысь чувствоысь, Катя заводитліс думайтны челядь йылысь, кодъяс бӧрдӧны кӧдзыд да пемыд керкаясын, налӧн мамъяс йылысь, кодъяс мучитчӧны сутшкасьысь сутуга сайын, но гӧгӧр шувгис вӧр, и тайӧ шувгӧмас кыліс пӧсь, нежнӧй вашкӧдӧм:
— Лӧз синма мойдкывйӧй менам!
И ставыс бӧрыньтчыліс ылӧ.
Синъяс водзас, кӧть сійӧ и эз видзӧд Федя вылӧ, сулаліс сійӧ — мича, ён…
Тешкодь: мыйла сійӧ водзджык эз казявлы тайӧс?
Сійӧ тӧдіс, мый Федя тӧлка, мый сылӧн кыпыд, югыд душаыс.
Сійӧ радейтліс и вежӧрсӧ сылысь и душасӧ, но мыйлакӧ ни ӧтчыдысь эз юавлы ассьыс: мича абу сійӧ?
А Федя…
Навернӧ, сьӧкыд корсьны став свет вылысь сыысь мичаджык зонмӧс!
Зэв тешкодь…
Быттьӧ синтӧм вӧлі!
Ӧд тӧдліс сы чужӧмлысь быд визьтор и эз казявлы, мый ставсӧ найӧс ӧтлаӧдӧмӧн сэтшӧма найӧ вӧрзьӧдӧны сьӧлӧмтӧ асланыс мичлунӧн.
Гашкӧ, дзор юрсиыс вӧсна?
Абу…
Прӧстӧ гӧгӧрвотӧм, мый вӧсна…
И сідз жӧ гӧгӧрвотӧм, мыйла сійӧ водзджыксӧ эз казявлы, мый тавося тӧлыс сэтшӧм мича.
Некор на аслас нэмӧн эз аддзыв сійӧ тадзи дзирдалана кельыдлӧз енэжсӧ.
И татшӧм веж пожӧмъясыс эз вӧвны…
Кутшӧм небыда найӧс тӧбӧма лымйыс — быттьӧ кӧч ку пасяӧсь.
Сійӧ эз тӧд, уна-ӧ коли кад — здук, минутъяс, часъяс?
Федя — сылӧн радейтана мортыс, сылӧн дзор багатырыс — сулаліс пыр сійӧ жӧ местаын, сысянь кык воськов сайын, а нюмыс зон чужӧм вылын лон пыр югыдджыкӧн и югыдджыкӧн.
Сэтшӧм пӧсь став тушаыслы!
Позьӧ ӧмӧй видзӧдны сы синъясӧ да шуны «оз позь»?
Яндзим кыдзкӧ и сэк жӧ сэтшӧм лӧсьыд…
Нэм чӧж эськӧ тадзи сулавны да чувствуйтны ас вылад сылысь видзӧдлассӧ!
Мыйла юалӧ?
Яндзим ӧд шуны «да».
Босьтіс эськӧ да и окыштіс…
Федя быттьӧ тӧдмаліс сылысь мӧвпъяссӧ да нюжӧдіс кияссӧ, и Катя ещӧ ёнджыка шӧйӧвошис.
«Мыйла?
Ме ӧмӧй шуи «да»?..
Эг, ме эг шулы, нинӧм эг шулы…»
Федя воськовтіс, и Катялы лои мыйыськӧ страшнӧ и сэтшӧм долыд…
— Позьӧ?— сотыштіс сылысь чужӧмсӧ вашкӧдӧм.
— Оз ков,— ньӧжйӧник шуис Катя, но киясыс эз кывзысьны да нюжӧдчисны сылань.— Буди… сӧмын ӧтчыдысь…
Катя кӧсйис шуны: «не унджыкысь», но ловшыыс сылӧн друг сувтіс, муыс воши кокъяс увсьыс, пожӧмъяс пондісны бергавны, да енэжыс лайкмуні.
Кодзувъясыс сэні ловзисны: кажитчӧ, найӧ киссисны сэтысь зарни яблокъяс моз.
Кияс вылас ассьыс «лӧз синма мойдкывсӧ» кутіг да окалігтырйи Федя вашкӧдіс:
— Кӧсъян, качӧдла самӧй енэжӧдзыс?
Тӧлысь вылас пуксьӧда?
— Пуксьӧд,— нюммуніс Катя да, ещӧ топыдджыка сьылі гӧгӧрыс кинас кутчысьӧмӧн, куньтыртіс синъяссӧ.
Катя чувствуйтіс асьсӧ сы кияс вылын ичӧтикӧн, да сылы сьӧлӧм вылас воис лоны сэтшӧм ичӧтикӧн да нинӧм вӧчны вермытӧмӧн.
— Кутчысь, менам мойдкывйӧй,— серӧктіс Федя да мӧдіс котӧртны, сійӧс нюжӧдӧм кияс вылас нуиг.
Катя кӧсйис шуны, мый сыладорын, кытчӧ сійӧ котӧртӧ, должен лоны нюр, но эз шу да сідзжӧ серӧктіс.
Война, немечьяс — ставыс тайӧ коли кӧнкӧ подсознаниеас, кыдзи коркӧ аддзылӧм лёк вӧт.
Збыльысьсӧ жӧ вӧлі сӧмын тайӧ гажа вӧрыс, кодӧс киськалӧма кодзувъяс би югӧрӧн, и сэні ачыс да Федя — сылӧн дзор багатырыс, да ещӧ сынӧдыс, коді горалӧ, кыдзи тӧдтӧм, но синва петтӧдз волнуйтысь чудеснӧй мелодия, да коді шуд кодь кокни.
И кажитчӧ, тадзи вӧлі пыр сійӧ здуксянь, кор пырис олӧмас Катя, и пыр лоӧ тадзи.
«Кыдзи сотӧны Федялӧн вомдоръясыс!
И таысь ньӧти абу яндзим.
Радейтны — вермас ӧмӧй тайӧ лоны яндзимӧн?»
Сійӧ кӧсйис корсьны вомдоръяснас Федялысь пельсӧ, медым вашнитны, мый сьӧлӧмыс сылӧн сувтіс, быттьӧ ворожитӧмысь, да ломалӧ — ыджыд, югыд… и кутшӧмкӧ сьыланкыв сэні — паськыд, быттьӧ тувсовъя ытва дырйи Волга.
Ставсьыс таысь бергӧдчӧ юр, но таысь ещӧ ёнджыка лӧсьыд,— мед бергӧдчӧ пыр ёнджыка и ёнджыка.
И ещӧ окота вӧлі вашнитны сылы, мый сійӧ, Катя, сылӧн ставнас да пыр кежлӧ…
Но вомдоръясыс некытчӧ эз инмыны, а киясыс, кодъяс вӧлі кутӧмаӧсь зонлысь сьылісӧ, друг мыніны да лётмуніны.
Кокъяс улас веськаліс мыйкӧ чорыд.
Гӧгӧрвоис — му.
Сійӧ дрӧжжитіс кокъяс улас да вешъяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Водзын вӧрзис вуджӧр, коді эз вӧв лапсянь усьысь вуджӧр кодь.
Катя чӧвтіс синъяссӧ вывлань да аддзис качайтчысь кӧмтӧм кокъяс.
Ӧшӧдӧм мортлысь вылыс юкӧнсӧ да сылысь юрсӧ сайӧдіс пемыдыс.
Катя ньӧжйӧник лэптіс пӧнарика кисӧ да, вирӧсь чужӧм вылӧ видзӧдіг, дыр сулаліс ньӧти вӧрзьӧдчывтӧг; сэсся дрӧгмуніс да муртса кывмӧн шуис:
— Михеич…
Федя видзчысигтыр кутліс сійӧс, по Катя вешйис, медым дзебны сыысь ыпъялысь чужӧмсӧ.
Сійӧс мучитіс шуштӧм чувство, быттьӧ казнитӧм мортлӧн сьӧд син гуранъясыс видзӧдісны сы вылӧ чӧла кӧритӧмӧн сӧмын на сыӧн волшебнӧй шуд испытайтӧмысь.
Тайӧс чувствуйтӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да вына, мый сійӧ кутшӧмкӧ здук кежлӧ вунӧдліс, мый сы водзын шой, да виччысис, мый Михеичлӧн вомдоръясыс вӧрзясны да стрӧга шуасны: «Оз лӧсяв, Катя…
Яндзим!»
— Мунам, донаӧй,— меліа чукӧстіс Федя.— Бӧрынджык ми волам татчӧ да дзебам.
Катя видзӧдліс гӧгӧр.
Енэжыс эз вӧв кельыдлӧз, а пемыдруд, пожӧмъяс шувгисны шуштӧма, скӧра.
— Оз ков, эн колльӧд, ме ӧтнам…
Тэ аддзан туйсӧ отрядӧ?
— Гашкӧ, аддза.
— Ладнӧ, а ме…
До свиданья, Федюша!..
Катя чышкыштіс доршасьысь синвасӧ да, бӧрвылас видзӧдлытӧг, котӧртіс уваровкасаяс дорӧ.
Ӧкмысӧд глава
Тимофей Стребулаев воис строительство вывсянь сёрӧн войнас.
Хуторын вӧлі чӧв-лӧнь, да сӧмын кыськӧ хутор помсяньыс кыліс понлӧн лёкысь увтчӧм.
Стёпка пыртіс вӧвсӧ дворас.
Тӧлыс вӧрӧдіс карта ӧдзӧссӧ, и лым вывті ветлӧдліс сьӧд вуджӧр…
Стёпка видзӧдіс сы вылӧ полігтыр.
Ӧні сійӧ поліс быдторйысь: быдлаын сылы кажитчисны то партизанъяс, то фон Ридлер.
Вӧвсӧ лэдзалігӧн Стёпка кывзысьыштіс: батьыс кодкӧдкӧ сёрнитіс уличаын.
— Мися жӧ, видзӧда да, чужӧмыд быттьӧ тӧдтӧм,— шуаліс сійӧ.— А мый нӧ тэ Смоленскас пондан вӧчнысӧ?
Хреныд кушманысь абу юмовджык!
Мый сэні, мый тані— плеть немецкӧй, а мышку роч.
— Менам вок сэні,— ньӧжйӧник шуис нывбаба гӧлӧс, коді Стёпкалы кажитчис тӧдсаӧн.
И бара батьыслӧн гӧлӧс:
— Войнас весьшӧрӧ мунан — кадыс ӧні лёк, быдӧн вермас ӧбидитны.
Узин эськӧ миян хуторын.
Любӧй керкаӧ таркӧдчы — лэдзасны: роч йӧз крещенӧйӧсь.
Кӧсъян, ме ордӧ пырам.
Баба юкталас чайӧн.
Узян шоныдын асылӧдзыс…
Стёпка чуймис и батьыслӧн виччысьтӧм бурлуныс вылӧ и сылӧн гӧлӧс вылӧ: тадзи дрӧжжитліс сылӧн гӧлӧсыс сӧмын ёна волнуйтчигӧн.
— Аттьӧ бур кыв вылад.
Ме тэрмася, дядя: вокӧй куланвыйын,— вочавидзис нывбаба гӧлӧс.
Лои коставлӧм.
Кылӧ вӧлі, кыдзи шутьлялігтырйи улича кузя ветліс тӧв.
— Но, мун.
Ен мед видзас тэнӧ,— меліа шуис батьыслӧн гӧлӧс.
Стёпка эськӧ воськовтліс вороталань, но батьыс сулаліс нин воссьӧм дзиръя дорын.
— Кодкӧд нӧ тэ сэні, бать?
— Смоленскӧй беженка.
Да бӧб кутшӧмкӧ — вой кежлӧ мунӧ.
Шуи сылы, мед узяс код ордын кӧ асылӧдзыс, но оз кӧсйы,— гораа шуис Тимофей.
Сійӧ швачкис-пӧдлаліс дзиръясӧ, бергӧдчис да грӧзитіс кулакнас.
Стёпка гӧгӧрвоис: колӧ чӧв овны.
Минут кык-куим Тимофей нинӧм шутӧг видзӧдіс щельӧд, сэсся ӧдйӧ восьтіс дзиръясӧ да котӧрӧн петіс.
Стёпка бара заводитліс лэдзавны вӧвсӧ, но сылы сэтшӧм окота вӧлі тӧдмавны тайӧторсӧ, мый сійӧ эновтіс мегырсӧ лётъявны ӧти додь вож йылас да петіс уличаӧ.
Тӧлыс нӧбӧдіс туй кузяыс лымсӧ.
Кажитчӧ, мый бара кӧсйӧ кыптыны пурга: енэжыс, коді час сайын на югъяліс кодзувъясӧн, гудыртчис, а рытыввывсянь локтіс лӧз кымӧр.
Сикт помсянь важмоз кыліс пон увтчӧм.
Батьыс эз вӧв: тыдалӧ, саялӧма переулок сайӧ.
Стёпка кыскис зепсьыс газет тор да кынмӧм кияснас пондіс гартны чукля чигарка.
Ӧзтынысӧ эз удит: переулокысь петіс батьыс, локтіс котӧрӧн, ловшыыс вӧлі тырӧма.
— Ӧдйӧджык Кулагинъяс дворӧ… Волгина!
Лэдзан кӧ — торъяс вылӧ косявла.
Петас дворсьыс, а тэ — сы бӧрся.
Сикт помас кут.
Сӧмын эн пӧдты, чукля кока чӧрт!
Ловйӧн колӧ.
А ме — здукӧн…
Сибдӧм гӧлӧсӧн дворас ёрччыштіс: вӧвсӧ вӧлі джынвыйӧ лэдзалӧма.
— Отсав!— горӧдіс сійӧ кильчӧ вылӧ петысь гӧтырыслы да кватитіс мегырсӧ.
Стёпка сулаліс дзиръя дорын; ӧзтытӧм чигаркаыс сылӧн уси кок улас.
Сійӧ кывзіс батьыслысь тшӧктӧмсӧ ньӧти радлытӧг: сразу тӧдвылас уси повзьылӧмыс, коді шымыртліс сійӧс пожӧм улын Глаша поляна дорын, да мышку кузяыс визнитіс йирмӧг.
Мегырсӧ зэлӧдігӧн Тимофей видзӧдліс сы вылӧ да ставнас пондіс тіравны скӧрысла:
— Тэ нӧ мый, чукля кока чӧрт?!
Марш!
Уличаыс, кӧні сулаліс Кулагинъяслӧн керкаыс, вӧлі сэтшӧм жӧ йӧзтӧм да шуштӧм.
Гӧгӧр видзӧдігтырйи Стёпка матыстчис ӧшинь дорас да ляскысис пельнас джынвыйӧ пӧдлалӧм ставень бердӧ.
Горничаас сёрнитісны.
— Ӧзтыліс истӧг?
Катюша, ме пола.
— Нинӧм, Манечка.
Батьыс абу ӧшибитчӧма: Кулагинъяс ордын вӧлі Волгина.
— Ме чайта, мый эз тӧд,— шуис сійӧ.— Да и кыдзи тӧднысӧ, кор менам шаль улысь сӧмын синъясӧй да нырӧй тыдалӧны.— Сійӧ серӧктіс.— Да и синъяссӧ ӧдвакӧ аддзыліс: найӧ менам оз видзӧдны — сэтшӧма унмӧй локтӧ!
Тӧдан, мый йылысь ме туй чӧж думайті?— Бара кыліс сылӧн серам.— Думайта: локта Маруся ордӧ, пӧрччыся — и вольпась вылӧ час кык-куим кежлӧ.
Важӧн морт ногӧн эг узьлы — юрлӧсъяса вольпась вылын, эшкын улын…
— Неужели весиг он и ужнайтышт?— кыліс нывбабалӧн шог гӧлӧс.
«Учителкалӧн мамыс»,— тӧдіс Стёпка да ещӧ топыдджыка ляскысис пельнас.
Бара сёрнитіс Волгина:
— Ог, тётя Наташа.
Ӧні меным вольпась дорысь лӧсьыдджык нинӧм абу.
Ме пу кодь, веськыда шуа!
Ог кӧ вод, сулалігӧн унмовся.
Тэ организуйт ставсӧ, Манечка.
Стӧч нёль часын Лопатинъяс ордын: налӧн ыджыдджык керкаыс.
Чайта, югдандорӧдзыс удитам, быдтор йылысь сёрнитам…
Ещӧ мыйкӧ велавтӧма шуис Маруся, да керкаас ставыс лӧнис.
«Вот и бур.
Узьысьяскӧд делӧсӧ бурджык нуӧдны»,— кокньыдджыка лолыштӧмӧн думыштіс Стёпка.
Сійӧ пуксис мудӧд вылас, да перйис табак кӧшельсӧ.
Но куритчыны бара эз удайтчы — швачнитіс посводз ӧдзӧсыс.
Стёпка чеччыштіс да котӧртіс керка пельӧс сайӧ.
Воротаӧд петісны Маруся да сылӧн дас ӧти арӧса вокыс Коля.
Коля котӧртіс орчча керка дорӧ да таркӧдчыштіс ставеняс.
— Тайӧ ме, Коля Кулагин.
Детинкаӧс лэдзисны дворас.
Минут мысти сійӧ бӧр петіс, мыйкӧ горӧдіс чойыслы да котӧртіс туй вомӧныс Орловъяс керкалань.
Маруся пырис керкаас.
А пурга, коді заводитчис кузя шутьлялӧмӧн, пыр ӧддзис; сэк кості, кор Коля кытшовтіс кызь кымын керкаті, пургаыс бушуйтіс да омляліс быд пельӧсын нин.
Семёновъяс ордысь петӧм бӧрын детинка читкыртіс синъяссӧ.
Бокъяссяньыс тӧвсӧ кутыштісны керкаясыс, а туй кузяыс сійӧ тӧлӧдіс лымсӧ гыясӧн, гартіс сійӧс; и кажитчӧ, мый енэжас качӧны зэв уна еджыд кӧстеръяс.
Чужӧмсӧ кияснас тупкӧмӧн Коля сьӧкыдпырысь кымыныськӧ воськовтіс.
Друг сылы кажитчис, мый сійӧ кылӧ тӧв шутьлялӧм пыр немечьяслысь гӧлӧсъяс да додь дзуртӧм.
Гартчысь еджыд лым бус пӧвстын пондіс вӧрны ыджыд сьӧд пятно.
— Но, стерво… <ns>Н-но</ns>!..
Коля тӧдіс гӧлӧссӧ.
Сылы тӧдвылас уси старӧстакӧд паныдасьӧм йылысь Катялӧн висьталӧмыс, да сійӧ мыйвынсьыс уськӧдчис котӧртны гортланьыс.
Тӧлыс пӧрӧдіс сійӧс кок йывсьыс, лым швачӧдіс синъясас, а бӧрвылас быд здукӧ матынджык да гораджыка кылісны немечьяслӧн гӧлӧсъяс да вӧвлӧн корсйӧдлӧм…
— Но, чӧрт…
<ns>Н-но</ns>!..— пыр матыстчис старӧсталӧн гӧлӧсыс.
Коля видзӧдліс бӧрвылас.
Доддяс тырыс пукалісны немечьяс.
Тимофей Стребулаев сулаліс доддяс, кокъяссӧ паськыда тажгӧдӧмӧн, плетьнас ырыштчӧмӧн.
Тушаыс сылӧн вӧлі сетчӧма бӧрвыв, шапкасӧ тӧвнас вештӧма самӧй балябӧжас.
Вӧв весьтас кымӧрӧн гартчис ру.
Сійӧ скачитіс юрсӧ чатӧртӧмӧн.
Коля зэвтіс медбӧръя вынъяссӧ.
«Сӧмын эськӧ удитны пырны дворӧ: Катя вермас пышйыны карта сайті».
Со, медбӧрын, и ворота.
Сійӧ став тушанас йӧткыштіс дзиръясӧ: и сэки кодлӧнкӧ киыс кватитіс сійӧс шошаӧдыс.
— Нем…
Стёпка тупкис кинас сылысь вомсӧ, а на мышкын кыліс лёк гӧлӧс:
— Тп-р-ру!..
Карл Курц первойӧн чеччыштіс додьсьыс.
Сійӧ тшӧктӧм серти салдатъяс чеччӧдісны дзиръясӧ да чукӧрӧн уськӧдчисны дворас.
— Отсалӧй!— горӧдіс Коля.
Орчча дворсьыс котӧрӧн петісны кык нывбаба: ӧтиыс шаллясьӧма, мӧдыс вӧсньыдик ковтаа да тшайподӧн кӧмалӧм калошиа.
Тимофей шыбитіс вӧжжисӧ.
Кыкӧн пиыскӧд найӧ кыскисны нетшкысьысь Коляӧс керкаас.
Ворота водзын коли тыртӧм доддьыс.
Вӧлыс сулаліс улӧ юрсӧ лэдзӧмӧн; лым вылӧ вирӧсь паръяссьыс гылалісны быг комӧкъяс; сылӧн бокъясыс сьӧкыда кыпавлісны; гӧныс ӧшаліс кынмӧм йи сыръясӧн.
Керкаысь уличаӧ кылісны горзӧм шыяс да грымакылӧм.
Ковтаа нывбаба уськӧдіс калошисӧ да чеччыштіс керкабердса мудӧд вылас.
Керкаын гымыштіс лыйӧм шы.
Дорса ӧшиньысь стеклӧ пыдди пуктӧм фанераыс вӧрзис, трачмунӧмӧн лэбис, да улича вылӧ чеччыштіс Маруся.
— Ӧдйӧджык, суседкаяс… тревога колӧ кыпӧдны…
Набат!
Ӧшиньсянь лыйисны.
Ковтаа нывбаба друг горӧдіс да уси; лым вылас пондіс паськавны вир пятно.
Маруся котӧртіс.
Но уличаыс друг тырис шумӧн: сы кузя, еджыд лым турӧб пытшті котӧртісны салдатъяс, тыдалӧ, орчча гарнизонысь.
Маруся кежис переулокӧ.
Салдатъяс, тревожнӧя больӧдчигтырйи, чукӧрӧн сувтісны вӧв дінӧ.
Катяӧс кыскисны ывла вылӧ кӧмтӧмӧс, ӧти улыс дӧрӧм кежысь да шыбитісны доддьӧ.
Курц сувтыштліс дзиръя дорас, видзӧдліс аслас салдатъяс вылӧ, кодъяс котӧрӧн петкӧдлісны карта вывсьыс идзас кольтаяс да пукталісны найӧс кильчӧ вылас.
Ӧти гирснитіс истӧгтувйӧн — идзас тшыналыштіс, пондіс трачкакывны.
Курц ошкана довкнитіс юрнас да гажаа горӧдіс:
— <deu>Фор</deu>!
Тимофей тракнитіс вӧжжисӧ.
Салдатъяс сералісны да шутитісны, вӧв вылас видзӧдігтырйи, коді тешкодя тувччаліс кокъяснас, быттьӧ коддзӧма.
Друг вӧлыс гӧрӧктіс — шога да гораа; водз кокъясыс сылӧн кусыньтчисны, да вӧлыс уси.
Дон-дон-дон-дон…— пурга шутьлялӧм пыр тревожнӧя кыліс набат шы.
Немечьяс шай-паймунӧмӧн мӧдісны зялькӧдчыны винтовка затворъясӧн.
Курц котӧртіс Тимофей дінӧ, коді мыйвынсьыс зілис сувтӧдны вӧвсӧ кок йылӧ.
— Оз мун, ваше благородие,— зумыштчӧмӧн шуис Тимофей да лачатӧг ӧвтыштіс кинас.— Кылан, кыдзи лолалӧ,— пытшкӧснас ставнас.— Стёпкалань юрсӧ бергӧдӧмӧн ньӧжйӧник содтіс: — Пола, мед эськӧ дзикӧдз эз пропадит,— усьтӧдзыс вӧтлім…
Курц скӧрысь горӧдіс:
— Вӧв!
Тимофей эз гӧгӧрво.
Офицер шеныштіс кинас пемыдын сьӧдӧдысь керкаяслань, зургис чуньнас вӧв нырвомӧ да пондіс тэрыба тувччавны места вылас, кӧсйис петкӧдлыны вӧвлысь збоя тувччалӧмсӧ.
Тимофей довкйӧдлыштіс юрнас.
— Оз сюр, ваше благородие, став сиктын менам сӧмын ӧтнамлӧн вӧлыс.
Дон-дон-дон-дон…— век тревожнӧйджыка да тэрыбджыка гораліс набат.
Уличаӧ котӧрӧн петалісны старикъяс, нывбабаяс: коді чера, коді вилаа.
Туй вылысь чукӧрӧн сулалысь немечьясӧс аддзӧм бӧрын сувталісны: некод нинӧм эз гӧгӧрво.
Ӧткымынъяс повзьӧмпырысь видзӧдісны Кулагинъяс керка вылӧ, кытысь путкыртіс-петіс тшын.
Важӧн-ӧ Коля поліс чойыс тшӧктӧм серти юӧртны, мый талун войнас лоӧ важнӧй собрание?
Дон-дон-дон-дон…
Мый нӧ висьталӧ тайӧ набатыс?
То ли колӧ спасайтчыны, то ли спаситны кодӧскӧ?
Немечьяс командатӧг заводитісны лыйлыны.
Кылісны горӧдӧмъяс, ойзӧмъяс…
Катя гӧгӧрвоис: набатыс сы вӧсна.
Сійӧ сувтіс доддяс веськыда:
— Оз ков, ёртъяс!
Онӧ отсалӧй!
Ӧдвакӧ кодкӧ кыліс Чайкалысь гӧлӧссӧ, но лои сы кӧсйӧм серти: йӧзыс дзебсялісны керкаясӧ, игнавлісны дзиръяяссӧ.
Уличаын эз коль хуторса ни ӧти морт, а лыйсьӧмыс эз дугды.
Пуляяс розьӧдлісны ставеньяссӧ, зёлякылігтырйи жугавлісны стеклӧяс.
Курц повзьӧмпырысь видзӧдліс гӧгӧр: мый, кыласны кӧ партизанъяс?
Сійӧ тшӧктіс фельдфебельлы займитны став туйяссӧ, медым асылӧдз ни ӧти олысь эз вермы петны хуторысь.
Сэсся бӧрйис дас салдатӧс да чукӧстіс Катяӧс: «Тэ!»
Кияссӧ морӧс вылас кутӧмӧн сійӧ синъяссӧ эз вештыв Кулагинъяс керка вылысь, кодлӧн вевт увсьыс кузь кывъясӧн да трачкакылігтырйи петіс би.
Сэні, сійӧ керкаас, тётя Наташа, кодлы пуляыс весь-калі юрас, уси джоджас кулӧмӧн, а Коляыс ловъя.
Кӧнкӧ, сійӧ ӧні шыбласьӧ би да тшын пытшкын, горзӧ — корӧ отсӧг,— а отсавны некодлы…
Мый вермасны вӧчны старикъяс, нывбабаяс да челядь эсійӧ зверъяскӧд, кодъяс вооружитчӧмаӧсь винтовкаясӧн да автоматъясӧн?
Оз позь отсавны…
офицер веськӧдіс пӧнар югӧрсӧ Катя вылӧ.
Сы синъясысь визувтіс синва.
Кияснас ӧвтчигтырйи Курц индіс улича вылас:
— Сэтчӧ…
Певскӧ!
Салдатъяс лёкногӧн кыскисны Катяӧс лым вылӧ.
Дон-дон-дон…— юраліс набат.
* * *
Маруся ещӧ ӧтчыд кучкис кӧлӧкӧлӧ, лэдзис гезсӧ да пондіс котӧртны.
Переулокын зурасис хуторса джынвыйӧ пасьтӧм йӧз чукӧркӧд.
Сійӧс кытшалісны.
Мый лои?
Мый вӧсна тревогаыс?
Маруся гӧгӧрвоис: сылӧн став зільӧмъясыс лоины весьшӧрӧ.
— Чайкаӧс нуисны!— горӧдіс сійӧ вежсьӧм гӧлӧсӧн, уси лым вылӧ да бӧрддзис.
Мыйкӧ дыра вӧлі чӧв-лӧнь.
Но вот кодкӧ горӧдіс: «Чайкаӧс, ёртъяс!»— да йӧз чукӧр шызис.
Дас кымын гӧлӧс ӧтпырйӧ горӧдісны:
— <ns>Ӧдйӧджы-ык</ns>!
— Мамӧс лыйисны!..
Кувтӧдз!— сыркъяліс-бӧрдіс Маруся.
«А Коля?»— сотыштіс юрсӧ мӧвп.
Сійӧ вештіс чужӧм вывсьыс кияссӧ да кӧсйис юавны: «Кӧні вокӧй?», но сыкӧд орччӧн некод нин эз вӧв.
Йӧз чукӧрыс переулоксянь котӧрӧн петіс улича вылӧ.
Немечьяс, кодъяс кольччисны засадаӧ, лыйлісны пельӧсъяс сайсянь.
Усялісны виӧм да ранитчӧм колхозникъяс; мукӧдъясыс котӧртісны пыр водзӧ; на дінӧ ӧтлаасялісны тэрмасигтырйи пасьтасьӧм пыр выль йӧз.
— Чайкаӧс!..
Чайкаӧс!..— кыліс уличаын.
Йӧз чукӧр петіс сикт сайӧ да сувтіс.
Тані лымсӧ нӧбӧдіс ещӧ на ёнджыка — му вылын бушуйтіс дорвыв гартчысь лым.
Дасӧд глава
Лэчыд чизыр тӧв пӧльтіс Катялы веськыда чужӧмас, гартліс сылӧн куш кокъяс гӧгӧрыс дӧрӧм бӧждорсӧ.
Сійӧ кокшегйӧдзыс вӧяліс лымъяс, лӧзӧдӧм чуньяссӧ быттьӧ сотіс.
Сійӧс шатлӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
А Курц восьлаліс бокас сылань чужӧмнас бергӧдчӧмӧн да салдатъяслӧн серам шы улын тешитчӧм могысь командуйтіс;
— <deu>Айн-цвай! Айн-цвай</deu>!*
* Раз-два! Раз-два!
Сылӧн банбокъясыс польдчылісны, быттьӧ резинӧвӧйяс.
Паськыда восьтӧм синъясӧн Катя видзӧдіс водзӧ.
Со татшӧм жӧ пурга гуляйтіс ожерелкиса муяс вывті кӧкъямыс во сайын, сійӧ войӧ, кор Катя локтӧ вӧлі Залесскӧйысь, сӧмын на получитӧм комсомольскӧй билет киас топыда кутӧмӧн.
Тадзи жӧ разнӧй гӧлӧсъясӧн омляліс турӧб; но сэки тайӧ кажитчис гажа музыкаӧн.
Сэки чизыр, кӧдзыд тӧвсьыс биысь моз ыпъяліс чужӧм, лымйыс тыртіс синъяс, да чувствуйтчис, кыдзи найӧ сералісны.
Сэки сы водзын воссьӧ вӧлі олӧмыс — помтӧм горизонтъяса волнуйтана аскиыс.
А ӧні тайӧ войыс вӧлі порогӧн, код сайын должен воны сьӧд, шытӧм небытие.
И сійӧ небытиеас оз лоны сылӧн ёртъясыс да пӧдругаясыс, оз ло Федя, коді сэтшӧм меліа да сьӧлӧмсяньыс вашкӧдіс сылы: «Лӧз синма мойдкывйӧй менам».
Оз ло Зимин.
Оз ло лӧз шабді, зарни няньяс, чӧскыд дука дзоридзьяса да турунъяса видзьяс, паськыд Волга, шувгысь рӧднӧй вӧръяс — нинӧм оз ло, ставсӧ черкнитас дженьыдик, но страшнӧй кыв: пом.
Сотӧ куш кокъяссӧ лымйыс, сьӧкыда кыпавлӧ морӧс.
Тӧвлӧн шутьлялӧм да омлялӧм сор, быттьӧ тӧвсӧ лямӧдны кӧсйӧмӧн, кыліс зяльскӧм-грымгӧм.
Бӧрвылас видзӧдлӧм бӧрын Курц командуйтіс:
— <deu>Хальт</deu>!
Сьӧд глыбаӧн танкыс косяліс еджыд гудыр вевттьӧдсӧ да сувтіс.
Люкысь тыдовтчис Корфлӧн юрыс.
Синъяссӧ кипыдӧснас сайӧдӧмӧн сійӧ горӧдіс:
— Мый тані татшӧмыс?
И, «Волгина» ов кылӧм бӧрын, сійӧ чеччыштіс танкысь, быттьӧ пружинаӧн йӧткыштісны.
Чабыртӧм кулакъясӧн полковник сулаліс Катя водзын, чужӧм-на-чужӧм, да тяпкӧдіс паръяснас — радысла эз путьмы шуны ни ӧти кыв.
Сэсся крута бергӧдчис да индіс восьса люк вылӧ.
Салдатъяс кӧсйисны кватитны Катяӧс киӧдыс, но сійӧ йӧткыштіс найӧс да ачыс воськовтіс танклань.
Певскӧ воисны пемыдӧн на.
Гестапоын пыр жӧ заводитісны уджавны став телефоныс — корсисны район пасьта Макс фон Ридлерӧс.
Сійӧ воис ӧкмыс час асылын.
Корф кабинетын да сы канцелярияын жуисны офицеръяс, кодъяс вӧлі локтӧмаӧсь видзӧдлыны пленница вылӧ.
Корф сулаліс аслас пызан сайын кирпич кодь гӧрд.
Кроликлӧн кодь синъяссӧ сійӧ вӧлі арыштӧма Катя вылӧ; найӧ былялӧмаӧсь, да мукӧд дырся дорысь сэні тӧдчисны унджык гӧрд визьторъяс.
Танкын сійӧ допрашивайтіс Катяӧс, сылы тӧдса быд роч кыв тӧдвылас уськӧдны зілиг, чепляліс сійӧс, нӧйтіс, бертлӧдліс кияссӧ, чегъяліс чуньяссӧ — и нинӧм эз вермы вӧчны, весиг гӧлӧссӧ сылысь эз кывлы.
Кабинетсӧ вӧлі жара ломтӧма.
Катялӧн лӧз пыктӧм кокъясыс сылісны, да кокпыдӧсъяс дінас артмисны кык гӧптор.
Кынмӧм телӧыс терпитны вермытӧма доймис.
Сійӧ мыджсис стул мышкӧ да чукыртчывліс.
— Чӧв олӧ, господин фон Ридлер,— леститчан гӧлӧсӧн доложитіс прыщикӧсь чужӧма офицер, коді сулаліс ӧдзӧс дорас.
— Сёрнитны пондас…
Катя лэптыштіс юрсӧ.
Со бара Катя аддзӧ сійӧс — зверӧс, коді ойдӧдіс ви-рӧн сылысь рӧднӧй мусӧ.
Тайӧ сійӧ киясын дзормис Федя.
Тайӧ сійӧ танкъяснас нырис Покатнӧйын старикъясӧс да челядьӧс.
Тайӧ сылӧн отсасьысьясыс да сы приказ серти лыйлӧны найӧс, кодъяслӧн оз тырмыны вынъяс кыскавны сьӧкыд телегаяс, сувтӧдалӧны строительство вылын виселицаяс.
Тайӧ найӧ мучитісны да ӧшӧдісны Михеичӧс.
Мыйта мыжтӧм вир сылӧн сьӧд, проклятӧй сӧвесть вылын!
А Ридлерлӧн юрас вӧлі мӧвп, коді сылы воис туй вылас карӧ локтігӧн: кыдзи эськӧ кыскыны асладорас тайӧ ӧпаснӧй партизанкасӧ да сы отсӧгӧн деморализуйтны населениесӧ, а главнӧйыс — бырӧдны Зиминлысь отрядсӧ.
Сійӧ локтіс Катя дінӧ дзик бердӧдзыс да кӧдзыд синъяснас сатшкысис сы чужӧмӧ.
Катя эз вешты синъяссӧ, да Ридлерлы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд, но сійӧ зэвтіс ассьыс став волясӧ, медым кутчысьны.
— Ме бура гӧгӧрвоа…
Ті ас йывсьыныд нинӧм онӧ тӧдӧй.
Но, гашкӧ, медым водзӧ эз лоны тіянлы некутшӧм неприятностьяс, ті висьталанныд меным, кӧні партизанъяс?
Онӧ тӧдӧй?
Катялӧн вомыс ньӧжйӧник калькаліс:
— Тӧда.
И кабинетын и канцелярияын лои лӧнь.
Тайӧ вӧлі первой кыв, кодӧс кылісны пленницалысь немечьяс; а то мукӧдыс на пӧвстысь заводитлісны нин збыльысь думайтны: «Абу-ӧ сійӧ немӧй?»
Корф быттьӧ чеп йылысь мыні.
— Кӧнӧсь?— Катя дінӧ уськӧдчӧмӧн горӧдіс сійӧ.
— Быдлаын, кӧнӧсь немечьяс…
— А-а…— Гӧна ки кватитіс Катяӧс горшӧдыс.
Ридлер вештіс полковникӧс, кӧть эськӧ ачыс радпырысь топӧдіс сійӧс горшӧдыс: лёклуныс пуис сылӧн быд нервын.
Сійӧ корсис офицеръяс пӧвстысь Август Зюсмильхӧс.
— Камераӧ… «экскурсанткаӧн»…
Петкӧдлӧй ставсӧ…
Сэсся — ме ордӧ!— и муніс ӧдзӧслань.
Сы кабинет джоджын туплясисны посни бумагаторъяс — Отто Швальбелӧн косявлӧм рапорт, кытчӧ вӧлі гижалӧма тӧрытъя лун чӧжӧн вӧлӧм диверсияяс, казялӧм диверсантъяслысь да медся злостнӧй саботажникъяслысь овъяссӧ.
Ридлер вештіс сьӧкыд видзӧдлассӧ стен вылӧ, отрывнӧй календарь вылӧ.
Ноябр 23 лун…
Ещӧ сизим лун — и тӧлысь пом!
Мый вермас петкӧдлыны Гиммлерлы?
Помавтӧм пос?
Тыртӧм сиктъяс?
Строительство вылын делӧяс лунысь-лун пыр омӧльтчисны, а орчча районъясса группенфюреръяс — чӧртыс тӧдӧ, мый вӧсна!— нюжӧдчӧны йӧзӧс ыстӧмӧн, кӧть эськӧ накӧд тырвыйӧ сёрнитчӧма.
Нёль лун чӧжӧн воисны сӧмын комын морт.
— Мӧд петан туй абу,— синъяссӧ календарь вылысь вештіг горӧн думыштіс Ридлер.— Либӧ ме верма заставитны сійӧс уджавны ме вылӧ, либӧ… ставыс вермас лэбны чӧртӧвӧй <rus>матери</rus>!
Сійӧ лотшнитіс чуньяснас да пондіс ветлӧдлыны кабинет кузяыс.
Дас ӧтикӧд глава
Шудлӧн — кокъясыс дженьыдӧсь, шоглӧн — быд воськов сизим миля пасьта.
Муӧс ӧдйӧ вевттьӧ вуджӧр, кор кымӧр друг тупкас шондісӧ.
Сідзи и Чайкаӧс кутӧм йылысь лёк юӧр здукӧн кытшовтіс сиктъяс, лэбыштіс вӧръясті…
Вӧрыс вӧлі на тӧбсьӧма асъя рӧмыдӧн, кор пондіс дзуртны лыжияс улын лым: тайӧ йӧзсӧ ыстіс Зимин вӧръясын овмӧдчӧм сиктъясӧ-отрядъясӧ.
Эрд вылӧ первойӧн воис Семён Курагин, кодӧс Зимин сӧмын тӧрыт на назначитіс жуковоса дас кӧкъямыс морт вылын командирӧн.
Семёнлӧн мукӧд односельчанаыс ӧнӧдз «олісны» строительство вылын сутшкасьысь сутуга сайын.
Сэсся ӧтлаын воисны залесскӧйсаяслӧн командир Карп Савельич да покатнӧйсаяслӧн командир, тётя Нюшалӧн вокыс — Кирилл.
Дас куим сикт овмӧдчисны вӧръясын, да луншӧр кежлӧ эрд вылӧ воисны насянь дас кык представитель.
Оз вӧлі тырмы ожерелкисаяслӧн командир — Маня Волгина.
Но вот локтіс и сійӧ — омӧльтчӧма, бӧрдӧм чужӧма…
Зимин, коді чолӧмалӧмъяс вылӧ вочавидзаліс чӧла юрнас довкниталӧмӧн, локтіс сы дінӧ да топӧдліс кисӧ.
— Крепитчы, Маня!
— Ме крепитча.
— Кыдзи Василиса Прокофьевна?
— Муніс.
— Муніс?
Маня лӧсьӧдыштіс винтовка волыссӧ, коді вешйӧма вӧлі пельпом дорйылас, да негора шуис:
— Певскӧ.
— <ns>Сі-идз</ns>,— зумыша нюжӧдыштіс Зимин.— Кыдзи нӧ тэ, Маня, лэдзин сійӧс?
— Да позьӧ ӧмӧй кутны, Алексей Дмитриевич!
Тӧданныд ӧд…
«Нылӧй,— шуӧ,— менам гулюӧй, кырнышъяс гыж улын, а ме тані лоа…» И муніс.
Зимин бергӧдчис мукӧд командиръяс дінӧ.
— Но, мый нӧ, вай сёрнитыштамӧй.— Сійӧ индіс керъяс вылӧ: — Пуксялӧй…
Партизанъяс кытшӧн пуксялісны керъяс вылӧ.
Васька, синвасӧ чужӧм пасьтаыс ниртіг, пуксис веськыда лым вылӧ.
Зимин видзӧдліс Женякӧд орччӧн сулалысь Федя вылӧ да кутіс чувствуйтны, кыдзи став сӧнъяс кузяыс визнитіс йирмӧг: механиклӧн чужӧмыс вӧлі страшнӧй; сійӧ эз вӧрзьыв, быттьӧ измӧма, сӧмын синъясыс ловъяӧсь,— да наысь видзӧдісны и терпитны вермытӧмлун, и дой, и ыджыд скӧрлун.
— Пуксьы, Федя,— тшӧктіс сійӧ меліа.
Федя сулаліс важмозыс морӧс вылас кияссӧ пуктӧмӧн.
Маруся Кулагина пуксис Люба Травкина дінӧ.
Зиминлӧн отрядыс ставнас вӧлі тані, часӧвӧйясысь кындзи, Нина Васильева кындзи, коді ещӧ войдӧрлун на мунліс Певскӧ карса подпольщикъяс дінӧ заданиеӧн, да сьӧкыда ранитчӧмъяс кындзи; но командиръяс гӧгӧр кылісны сӧмын йӧзлӧн сьӧкыда лолалӧм да пожӧмъяслӧн шувгӧм.
— Сложнӧй юалӧм миян водзын, ёртъяс,— ньӧжйӧник шуис Зимин.— Эм предложение Голубев ёртлӧн — став вынъясӧн, кодъяс миян эмӧсь, вӧчны Певек вылӧ налёт да мездыны Чайкаӧс.
Тайӧ предложение дор пӧся сулалӧны и мукӧд ёртъяс.
Вай думыштламӧй: позьӧ оз вӧчны тадзи?
Сійӧ висьталігкості сьӧд кымӧр ӧшйис эрд весьтын, лымйыс дугдіс югъявны да сразу лои пемыдджык.
— Чой котӧртӧ,— шуис Николай Васильев.
Зимин бергӧдчыліс.
— Ёртъяс, Катятӧ…— пуяс сайысь котӧрӧн петӧм бӧрын Нина видзӧдліс йӧз чукӧр вылӧ да гӧгӧрвоис, мый тані ставсӧ нин тӧдӧны.
Зимин корис сійӧс ас дінас.
Семён Курагин вешйыштіс, да Нина пуксис сы костӧ да Карп Савельич костӧ.
— Мый карас?
Йӧзыс тӧдӧны?
— Сӧмын и сёрнитӧны сы йылысь, командир ёрт.
Кодкӧ лэдзӧма юӧр, быттьӧкӧ партизанъяс воасны карӧ, медым мездыны Чайкаӧс.
Виччысьӧны миянӧс,
— А немечьяс?
Кӧнкӧ, тайӧ сёрниясыс и наӧдз воисны?
Нина падмыштлӧм бӧрын висьталіс:
— Ме муртса петі карсьыс… кар тырыс немечьяс…
Став туйяс вылӧ орудиеяс да пулемётъяс сувтӧдалӧмаӧсь…
Кор Головлево дінті муні, сиктсьыс конница петіс.
Сэтчӧ жӧ, тыдалӧ…
— Кывлінныд, ёртъяс?— юаліс Зимин.
Сійӧ видзӧдліс Федя вылӧ.
— Тайӧ сӧмын висьталӧ, мый немечьяс миян дорысь не омӧльджыка гӧгӧрвоӧны, мый сэтшӧмыс войтырлы Чайка!— шуис Федя.
— Шуам, сідз…
И мый нӧ тэ предлагайтан?
— Любӧй донӧн писькӧдчыны карӧ да спаситны!
Волнуйтчана гӧлӧсъяслӧн горалӧмыс паськаліс эрд пасьта.
Васька видзӧдіс Федя вылӧ ошкӧмпырысь, ӧзъян синъясӧн.
— Збыльысь!— горӧдіс Женя.— Мый нӧ немечьяс кӧ унаӧнӧсь?
И ми абу этшаӧнӧсь!
Сылӧн чужӧмыс вӧлі кельыд, а синъясыс кодзлалісны-видзӧдісны ставыс вылӧ да, кажитчӧ, висьталісны:
«Катя немечьяс киын, а ми тані сёрнияс вылӧ кад воштам…
Ой, кутшӧм тайӧ омӧльтор!»
Зимин вуджӧдіс синъяссӧ старик вылӧ — лебяжӧйсаяслӧн командир вылӧ.
Дзор тошсӧ малалігтырйи сійӧ ньӧжйӧник шуис:
— Лексей Митрич, вунӧдан ӧмӧй…
Быд воськолын сійӧс немечьяс кыйӧдісны, а сійӧ муніс, медым мездыны миянӧс…
Позьӧ шуны, смерть пырыс миянӧдз Иосиф Виссарионовичлысь кывъяссӧ вайис…
И тайӧс ӧмӧй вунӧдан… мыйӧн сійӧ вӧлі миянлы, Чайкаыд!
Не спаситны…
Да ме сэки ни челядьлы, ни внукъяслы синъясас видзӧдлыны ог вермы!
Виисны пӧ Чайкаӧс, а тэ нӧ, дед, тайӧ кадас кӧні вӧлін?
Вӧрын.
А киясад нӧ тэнад мый вӧлі?— сійӧ нетшыштіс пельпом сайсьыс винтовкасӧ.— Ружье!
А коскад?
Гранатаяс!
— Ме дзик тэ ног думайта!— ыззьӧмӧн горӧдіс Курагин.
Сійӧ тэрыба сувтіс да пондіс висьтавны тэрмасигтырйи, волнуйтчӧмӧн:— Мый нӧ артмӧ, сӧкъятшак, а?..
Лэдзисны менӧ татчӧ ёртъяс ӧтсӧгласа наказӧн…— синъясыс сылӧн пондісны куньтырасьны да чужӧмыс лои пемыдгӧрдӧн.— Лексей Митрич!
Пушкаясӧн лыйлӧмысь кулам, а спаситам!
Спаситам, сӧкъятшак!
— Спаситам!— горӧдісны некымын гӧлӧс.
Люба Травкиналӧн сьӧд синъясыс ыпмунісны-югнитісны йӧз чукӧр вывті.
— Мый и сёрнитнысӧ?
Певскӧ!
Сылысь чукӧстчӧмсӧ сэтшӧм дружнӧя поддержитісны, мый йӧлӧгаыс дрӧгмуні да ылӧ паськаліс вӧрті.
Маня Волгина радлана лачаӧн видзӧдіс партизанъяс вылӧ.
Федялӧн паськыд морӧсыс кыпавліс вылӧ, синъясыс ӧзйисны.
Думнас сійӧ аддзис нин асьсӧ скӧр партизанскӧй войска водзвылын карӧ пырысьӧн.
Зимин сувтіс — кельыд чужӧма, кӧрӧм синкымъяса.
Партизанъяс ланьтісны.
Сійӧ чышкыштіс шапканас плешсьыс пӧсьсӧ да коли куш юра.
— Ме гӧгӧрвоа тіянӧс, но… омӧльтор вунӧдны, ёртъяс, сы йылысь, мыйла ми тіянкӧд тані вӧрын, и не сӧмын тайӧ…
Сійӧ видзӧдліс Федя вылӧ, и сылӧн видзӧдласыс, быттьӧ свинечысь кисьтӧм, кытшовтіс чужӧмъяс кузя.
— Федяӧс ещӧ ме прӧстита, сійӧ…
А ті?
Он ӧмӧй тӧдӧй ті, кутшӧм сьӧкыда ковмис миянлы — и медся ёна Чайкалы — мездавны войтырӧс немеч кабалаысь?
И эгӧ на ставнысӧ мездӧй…
Мучитчӧны сутшкасьысь сутуга сайын…
Мыйла тайӧс ми вӧчим?
Мыйла тайӧс вӧчис Чайка?
Ме чайта, эгӧ сы могысь, медым усины йӧзыс немецкӧй пушкаясӧн лыйлӧмысь.
Правильнӧ, Маня?— юаліс сійӧ Волгиналысь, кодлӧн чужӧмыс сы кывъясысь бара зумыштчис.
Сійӧ бергӧдчис да бӧрддзис чужӧмсӧ пидзӧс вылас лэдзӧмӧн.
Федя гӧгӧрвоис: Зимин кӧсйӧ вештыны сылысь предложениесӧ, а сійӧ вӧлі лоӧ: Чайкаӧс мучитасны да виасны немечьяс…
Чайка!
Сылӧн лӧз синма мойдкывйыс, кодлӧн окалӧмыс пыр на ӧзйис сы вомдоръясын!
Радейтӧмӧн югдӧм сылӧн чужӧмыс сулаліс Федя син водзын, а пельясас гораліс: «Менам сьӧлӧмшӧрӧй…»
Синъясыс сылӧн пемдісны скӧрмӧмысла.
— Мед Чайка, коді жертвуйтіс аснас войтыр вӧсна, пӧгибнитас, а ми… лоам войтырӧс спаситысьяс рольын…
Гашкӧ, сыысь орденъяс миянлы сетасны!— ӧзйӧмйывсьыс горӧдіс сійӧ.
— Коді нӧ сійӧ тадзсӧ думайтӧ?— стрӧга юаліс Зимин.
Федя веськыда паныдасис сылӧн видзӧдласкӧд.
— Сійӧ, коді чуксалӧ ӧткажитчыны Чайкаӧс спаситӧмысь.
Кутшӧмкӧ здук эрд вылын сулаліс чӧв-лӧнь; сэсся возмущайтчигтырйи горзӧмъяс вевттисны Федялысь гӧлӧссӧ.
Лебяжӧйсаяслӧн командирныс друг чеччис, и сы синъясын дзор синкымъяс улас югъявны пондісны бикиньяс.
— Немечьясысь тэ терпитін, том морт!— Федя чужӧм водзын винтовканас треситіг горӧдіс сійӧ.— Но тэ кӧ ещӧ ӧтчыд шуан татшӧмторсӧ Лексей Митрич йылысь,— енмӧн клянитча: лэдза тэныд пулясӧ юрад, ог терпит.
Извинитчы пыр жӧ!
Федя доймытӧдзыс мурч-курччис пиньяссӧ.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сійӧ чорыда оскорбитіс Зиминӧс.
Минут сайын сійӧ и ачыс вермис лэдзны пулясӧ быдӧнлы, коді лысьтіс эськӧ мыжавны командирӧс нечестностьысь да нӧшта нин подлостьысь, но ӧні сійӧ ньӧти эз каитчы шуӧм кывъяс вӧснаыс; мӧдарӧ, жалитіс, мый найӧ вывті небыдӧсь.
Сылы, коді воштіс юр садьсӧ Катя дінӧ аслас чувствоысь, думайтсис, мый мирын оз вермы лоны ыджыдджык преступление Катяӧс спаситӧмысь ӧткажитчӧм дорысь,— и некутшӧм дон, сы мнение серти, эз вермы лоны вывті ыджыдӧн, сійӧ кӧ сетсьӧ Чайка олӧм вӧсна…
— Тані ми — вын, а сэні, восьса местаын,— пушкаяслы яй.
Мунны штурм вылӧ — сійӧ лоӧ нуӧдны йӧзӧс лыйлӧм вылӧ, асьнысӧ виӧм вылӧ!— воис сы вежӧрӧдз Женя батьлӧн — агроном Омельченколӧн — гӧлӧсыс.
«Пӧжалуй, командир ас ногыс прав: ӧти мортлы сьӧкыд решитчыны босьтны аслас сӧвесть вылӧ татшӧм делӧ…»
Тайӧ мӧвп бӧрсяыс чужисны мукӧдъяс.
«А тайӧс кӧ лоӧ вӧчӧма Зиминтӧг…
Буракӧ, Зимин гусьӧник и ачыс думайтӧ, медым тадзи лои…
Сы вӧсна и отрядъяслысь восьса сӧвет чукӧртіс».
Федя вештіс стариксӧ да локтіс Зимин дінӧ сэтшӧм матӧ, мый чувствуйтіс аслас чужӧм вылын сылысь ӧдйӧ лолалӧмсӧ.
— Алексей Дмитриевич!
Ӧтилы сьӧкыд: век жӧ риск, кӧть и оз овлы войнаыд рисктӧг…
Менам предложение: налёт йылысь юалӧм сувтӧдны гӧлӧсуйтӧм вылӧ.
Тайӧс сійӧ шуис сэтшӧм ньӧжйӧник, мый весиг орччӧн сулалысьяс эз велавны сылысь кывъяссӧ.
Кодкӧ горӧдіс:
— Ньӧжйӧджык, ёртъяс!
— Тэ нӧ мый, Федя, думайтан, ми… колхознӧй собрание вылын?— чуймӧмӧн шуис Зимин.— Ме ногӧн, менам тані отрядъясса командиръяскӧд восьса сӧвет, и ме абу колхозса председатель, а партизанскӧй соединениеса командир.
Сійӧ, мый вӧлі кывъяс сайын: «ӧтилы сьӧкыд», сӧмын ӧні воис сы вежӧрӧдз, да сійӧ скӧрмис.
— Ме чукӧрті тіянӧс, медым кывзыны тіянлысь да ӧтлаын думайтыштны.— Гӧлӧсыс сылӧн гораліс пыр ярскӧбджыка да скӧрджыка.— Но мый вӧчны — тайӧс понда решайтны ме ачым, а ті ставныд, пока ме тіян командир, кутанныд кыв шутӧг выполняйтны ставсӧ, мый ме прикажита.
Яснӧ?
А вештыны менӧ командирысь вермас сӧмын партия.
Сідзжӧ гӧгӧрвоана?
Кар штурмуйтӧм йылысь тэнсьыд предложениетӧ ме вешта, кыдзи авантюра!
Ме эг кӧсйы шуавны чорыд кывъяс, ме кӧсйи тэныд да мукӧдлы — пӧсь юръяслы — ёрт ногӧн докажитны, мый татшӧм предложениесӧ оз позь примитны.
Но тэ заставитін менӧ мӧд ногӧн сёрнитны.
Но, мый нӧ!..
Ме кора тэнӧ гӧгӧрвоны ӧні да не вунӧдны водзӧ вылӧ: абу быд риск ӧткодь.
Эм оправдайтана риск, эм вынужденнӧй риск и эм преступнӧй риск, мыйысь лыйлӧны!
Ставыс!
«Ставыс!»— тайӧ кывйыс кырыштіс Федялысь морӧссӧ, быттьӧ пуртӧн.
Сьӧлӧмыс солькнитчис, пӧсь гыӧн ыльнитіс горш бердас.
— Абу, абу ставыс!
Ме ӧтнам муна!— горӧдіс Федя кутны вермытӧм скӧрлунӧн.— Карын эмӧсь йӧз, кодъяс Чайка ради оз жалитны олӧмнысӧ да мунасны опасность вылӧ…
Кыпӧда найӧс…
А оз кӧ нин…— Сійӧ чабыртіс кулакъяссӧ.— Оз кӧ нин удайтчы спаситны, мед сылӧн смертьыс лоӧ тэнад сӧвесть вылын…
«партизанскӧй соединениеса командир»!
Сылӧн чужӧмыс дрӧгнитіс да друг кыдзкӧ тешкодя едждӧдіс.
— Проклинайта ме тіянӧс ставнытӧ!
Трусъяс!— бӧрдігтырйи горӧдіс сійӧ да бергӧдчис, медым петны йӧз чукӧрысь.
И бара горӧдӧмъяс вевттисны ставсӧ.
Отряд торъялі кыкпельӧ: ӧтияс вӧліны Зимин дор, мӧдъяс — Федя дор.
Эз сы вӧсна, мый эз гӧгӧрвоны Зиминлысь правдивӧй кывъяссӧ; но сійӧ правдаыс вӧлі вывті кӧдзыд да абу волнуйтана, медым сійӧс вермисны примитны сьӧлӧмъяс, кодъяс ӧзйисны ӧти кӧсйӧмӧн — спаситны Чайкаӧс!
Отчаяниелӧн, скӧрлунлӧн да радейтӧмлӧн правдаыс, коді петіс Федя сьӧлӧмысь, вӧлі матысаджык, сійӧ венліс рассудоклысь гӧлӧссӧ.
Маруся Кулагина чеччис ставнас дрӧжжитігтырйи: ыджыд уважениеыс, коді сылӧн вӧлі век Зимин дінӧ, ӧні чеги сы сьӧлӧмын.
Сійӧ Федя моз жӧ кӧсйис мыждыны командирӧс сыысь, мый Зиминлы веськодь судьбаыс Катялӧн, коді радейтӧмпырысь шуліс сійӧс аслас батьӧн.
Но тайӧ кадӧ эрд весьтті шлывгысь кымӧрыс разаліс, сявкнитісны шонді югӧръяс, и шумыс друг лӧнис: командир синъясын югъяліс синва.
Марусялӧн мыждана кывъясыс тасасисны горшдінас.
Сійӧ видзӧдіс Зимин вылӧ да аддзис сійӧтор, мый водзтісӧ, гашкӧ, и казявліс, но эз думыштлы прамӧйджыка та йылысь: командирлӧн юрас эз вӧв ни ӧти сьӧд юрси, а чужӧмыс ставыс вӧлі чукырӧсь, и ставнас ачыс прӧстӧй — зэв прӧстӧй да матыса.
Марусялы лои зэв яндзим сы вӧсна, мый минут сайын сійӧ думайтіс сэтшӧм омӧльтор, да сылы вывті окота лои кутлыны Зиминӧс да бӧрдыштны сы морӧс вылын шогысла.
Федяӧс чуймӧдіс друг пуксьӧм чӧв-лӧньыс, да сійӧ бергӧдчис.
Сы чужӧм вылын первойсӧ тыдовтчис шайпаймунӧм; сэсся сійӧ дрӧгнитіс: сылысь сьӧлӧмсӧ кырлалысь дойыс, сэтшӧм жӧ ыджыд, видзӧдіс сы вылӧ командир синъяс пыр.
Здук дыра, кыкнанныс дзорӧсь, видзӧдісны мӧда-мӧд вылас, и Федя, юрсӧ копыртӧмӧн, шуис:
— Прӧстит, командир…
— Нинӧм…
Ме гӧгӧрвоа,— ньӧжйӧник, сьӧкыдпырысь шуис Зимин.
Тӧдісны кӧ эськӧ найӧ ставныс, кутшӧм места сы сьӧлӧмын босьтӧ Чайка — сылӧн воспитанница, сылӧн шуӧм нылыс!
Эз ӧтиӧс — ассьыс дас олӧм эськӧ сетіс сійӧ, сӧмын мед оліс Чайка!
Асывнас на сылӧн чужи Катяӧс спаситӧм кузя план, но успех вылӧ шансъяс вӧліны сы мында жӧ, мыйта и спаситны вермытӧм вылӧ.
Сӧвет чукӧртігӧн сійӧ думайтіс, мый кодлӧнкӧ вермас чужны бурджык мӧвп, но ӧні дзикӧдз убедитчис: сылӧн планыс — дзик ӧти петан туй.
Васька лэптіс командирӧн уськӧдӧм шапкасӧ.
Зимин босьтіс сійӧс да машинальнӧй пыркнитіс сы вылысь лымсӧ.
— Талун, ёртъяс, лоӧ… Катялӧн вой!
Йӧз чукӧр ланьтіс, и уналӧн синъясас ыпнитіс лача: командир кӧ висьталӧ сэтшӧм увереннӧя, то, дерт, сійӧ тӧдӧ петан туй.
— Отрядса командир ёртъяс, и тэ, Федя, кора землянкаӧ,— тшӧктіс Зимин да кутіс петны йӧз чукӧрысь.
Землянкаын сійӧ пуксис джек вылӧ да эз шу ни ӧти кыв, кытчӧдз ставныс эз пуксявны наръяс вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс, кор сійӧ чеччис, вӧлі спокойнӧй да решительнӧй.
— Заводитам поссянь, ёртъяс.
Строительствосӧ ӧні вайӧдӧма сэтчӧдз, мый кымынкӧ лун мысти миянлы всё равно ковмас сійӧс бырӧдны.
Вӧчам тайӧс тавой.
Яснӧ, Федя?
— Пос йылысь — да, но кыдзи тайӧ спаситас Катяӧс?— ньӧжйӧник шыасис Федя.
Зимин эз вочавидз сылы да видзӧдіс став командиръяс вылӧ.
— Поссӧ ме босьта ас вылӧ.
А тіян, ёртъяс, татшӧм мог: район разнӧй помъясын — кӧні именнӧ, ми та йылысь ӧні сёрнитчам,— ӧзтавны немечьясӧн займитӧм керкаяс да, мый позьӧ, бырӧдны налысь ловъя вын,— Сійӧ ниртыштіс кинас плешсӧ.— Пос вылӧ налёт да сиктъясын пӧжаръяс заставитасны немечьясӧс петкӧдны войскасӧ карысь, разӧдны найӧс.
И сэки… коннӧй отряд — морт кызь вит, кодъяс пасьтасясны немецкӧй салдатъяс моз, пырас карӧ…
Зимин бергӧдчис Федялань.
— Певскӧ отрядсӧ нуӧдан тэ.
Вӧвъяссӧ сетасны залесскӧйсаяс.
— Аттьӧ, командир ёрт!— югдӧм чужӧмӧн горӧдіс Федя.— Ме… нуӧда!
Дас кыкӧд глава
Катя пырис кабинетӧ, сійӧс вайӧдісны Август Зюсмильх да нёль салдат.
Фон Ридлеркӧд синъяснас паныдасьӧм бӧрын сійӧ дрӧгнитіс да сетчыштіс бӧрлань.
Ридлер нюммуніс: камера вӧчӧма впечатление.
Сійӧ тшӧктіс Зюсмильхлы вайны шинель, ачыс плавгис Катялы куш пельпомъяс вылас да индіс диван вылӧ.
Катя пуксис.
Синкымъяссӧ вӧрзьӧдӧмӧн фон Ридлер тшӧктіс петны Зюсмильхлы да салдатъяслы.
— Ме кӧсъя предложитны тіянлы дружба…— кияссӧ морӧс нылас кресталӧмӧн шуис Ридлер.— Ас йывсьыныд верманныд нинӧм не висьтавны: ставсӧ, мый колӧ меным тӧдны тіян йылысь, ме тӧда.
Катя эбӧстӧмысла лэдзчысис диван валик вылӧ, чужӧмыс дрӧгнитышталіс, но синъясыс важмоз вӧліны неммиритчытӧмӧсь, лӧгӧсь — найӧ видзӧдісны скӧрысь да зывӧктӧмӧн, и Ридлер гӧгӧрвоис: кадсӧ, кодӧс сійӧ воштіс доводъяс думайтӧм вылӧ, кыдзи «мирнӧй ногӧн» кыскыны партизанкаӧс асладорас, воштӧма дзик весь.
Сійӧ лотшнитіс чуньяснас.
— Менам абу кад дыр сёрнитӧм вылӧ.
Ті кӧ отсаланныд меным бырӧдны тіян вреднӧй уджлысь последствиеяссӧ, ме гарантируйта тіянлы водзын бура олӧм.
Мый колӧ?
Ӧти-кӧ, вайӧдны Зиминлысь отрядсӧ лэчкӧ, и мыйӧн отрядсӧ лоӧ бырӧдӧма, ті, например, радио пыр да строительство вылын висьталанныд: Сталинлӧн доклад — партизанскӧй подделка.
Мӧскуа важӧн нин немецкӧй, ті пӧръявлінныд йӧзсӧ, сы вӧсна мый кӧсйинныд овны да полінныд немечьясысь, а ӧні убедитчинныд, мый водзсасьӧм нинӧм оз сет да овны пондасны сӧмын найӧ, кодъяс дугдасны бунтуйтӧмысь.
Ті инасянныд войтыр дорӧ, медым сійӧ прӧститіс тіянӧс пӧръясьӧмсьыд.
Ыпъялысь чужӧмӧн Катя чеччис диван вылысь, но Ридлер заставитіс сійӧс пуксьыны.
— Тіянлы ми лӧсьӧдам мойдын кодь олӧм.
Ті кутанныд новлыны сэтшӧм тканьяс, кутшӧмъяс йылысь и микадолӧн нывъясыс эз вӧтавлыны.
Ті…
— Кольӧй найӧс, сійӧ тканьяссӧ, аслыныд,— зывӧктӧмӧн торкис сійӧс Катя:— морӧсвыв дӧра вылад.
Катя бергӧдчис.
Ридлерлӧн йитор кодь кӧдзыд синъясыс югнитісны.
— Мый вылӧ ті надейтчанныд? — кулакъяссӧ чабыртӧмӧн лёкысь горӧдіс сійӧ.— Ковмас кӧ, ми мӧдӧдам тіян быд самолётлы паныд сё самолёт, быд тіян танклы паныд — кыксё танк.
Сійӧ гӧгӧрвоис ассьыс вывті скӧрмӧмсӧ да лэдзис кулакъяссӧ и нюммуніс.
— Энӧ тэрмасьӧй висьтавны медбӧръя вочакыв.
Тіян кывъясыд — пӧсьвылысь шуӧм кывъяс, а ставсӧ колӧ думайтны гӧгӧрбок, спокойнӧя да не вунӧдны: кывъяс кындзи, менам эмӧсь кыв вылӧ да асныралӧм вылӧ воздействуйтӧм кузя и мукӧд инструментъяс.— Сійӧ топӧдіс кияснас Катялысь юрсӧ да пӧшти инмӧдчыліс синъяснас сылӧн синъясӧ.— Тэ менам лабораторияысь эн на аддзыв ставсӧ, мый верман получитны.
Катя синъясын мыйкӧ дрӧгнитіс.
Тайӧс Ридлер казяліс: «Полӧ — сідзкӧ, позьӧ на мыйкӧ пычкыны.
Кутас ыръянитны — мӧд кывйӧн сёрнисӧ пондам нуӧдны.
Душаӧс оз позь торйӧдны телӧысь: телӧ ойзыны кутас, и душа шыасяс».
Сійӧ лэдзис Катялысь юрсӧ, чӧскыда нюжмасьыштіс да, медым ёнджыка тӧдчӧдны тайӧн Катя положениелысь сьӧкыдлунсӧ, шуис дыша, кузя очсыштӧмӧн:
— Ме коля тіянӧс, думайтыштӧй.—
И петіс кабинетсьыс.
Катя топыдджыка тубыртчис шинельӧн.
Стенас часіыс точкис гораа, быттьӧ маятникыслӧн быд кучкӧм казьтыліс, мый коли ещӧ ӧти здук, ещӧ ӧти секундаӧн лои матынджык тайӧ зверь «лабораториялӧн» чугуннӧй сьӧкыд ӧдзӧсыс.
Сімӧм дзиръяснас дзуртыштӧм бӧрын ӧдзӧсыс швачкысяс-пӧдлассяс топыда, и тайӧ дзуртыштӧмыс лоӧ сійӧ визьӧн, код сайӧ пыр кежлӧ кольӧ человеческӧй мирлӧн горалӧмыс.
Друг сійӧ дрӧгмуніс.
«Мам?..»
Ӧдзӧс саяс кыліс кутшӧмкӧ шум, ас ногныс больӧдчисны немечьяс.
«Да тайӧ галлюцинация»,— решитіс Катя да бара дрӧгмуніс: «Сылӧн гӧлӧсыс!..»
Сійӧ зэв ӧдйӧ чеччис да пондіс сюся кывзысьны.
Мамыслӧн торъя кывъяс серти, кодъясӧс Катя кыліс шум пырыс, гӧгӧрвоис: мамсӧ абу вайӧдӧмаӧсь — ачыс локтӧма.
«Ачыс!»
Катя сулаліс да эз чувствуйт ни кынмӧм делӧыслысь дойсӧ, ни сійӧс треситысь кынтӧмсӧ.
Вежӧрас сувтіс ӧти мӧвп: «Мый нӧ ӧні лоӧ?»
Сійӧ эз сомневайтчы: мед кӧть мый эз вӧчны сыкӧд немечьяс, сійӧ оз сетчы.
Но… зверьясыс кӧ сы синъяс водзын мӧдасны мучитны мамсӧ?
Дерт, и тайӧс перенеситас, должен перенеситны,— но кутшӧм лоӧ сьӧкыд!
Ӧд сэні, сійӧ страшнӧй камераас, кӧні дзормӧны сэтшӧмъяс, кыдзи Федя, медым выдержитны, колӧ лоны стальнӧйӧн.
Ловъя сьӧлӧмӧн сэні оз позь: кокни воштыны садьтӧ да волятӧ.
Маятник лыддис секундаяс.
Кымынысь сійӧ довкнитіс ӧтарсянь мӧдарӧ?
Кажитчӧ, колины уна-уна помтӧм кузь часъяс.
— Тэ кӧ бур мам, корсян колана кывъяс, кодъяс спаситасны тэнсьыд нывтӧ смертьысь,— кыліс дзик ӧдзӧс дорын Ридлерлӧн гӧлӧсыс.
Ӧдзӧсыс воссис, да кабинетӧ йӧткыштісны мамсӧ.
Синваысла омӧля аддзысь синъяснас Василиса Прокофьевна корсис Катяӧс, воськовтіс водзлань; но сылӧн кокъясыс, быттьӧ вильснитӧмысь, кусыньтчисны, да сійӧ мыджсис стенас.
— Мыйла… <ns>л-локтін</ns>?— кӧритӧмӧн да ыджыд дойӧн шусис Катялӧн.
Сылӧн мучитчӧмысла вежсьӧм чужӧмыс быттьӧ вевттьысис мелӧн.
— Нинӧм, нылӧй, нинӧм…
Терпитыштам,— вашнитіс Василиса Прокофьевна.
Сійӧ казявтӧгыс шуис Катялысь кывъяссӧ, кодъясӧс сійӧ висьтавліс сылы Волга вадорын прӧщайтчан войӧ.— Нинӧм, нылукӧй!— горӧдіс сійӧ бӧрдігтыр да уськӧдчис нылыс дінӧ.
Катя топыда кутіс сійӧс.
— Мамукӧй тэ менам!..
Дас коймӧд глава
Рытъядорыс строительство коли районын дзик ӧти местаӧн, кыт.чӧдз эз на во лёк юӧрыс.
Пемыд рыт пуксис Волга весьтӧ.
Стрӧитчанінса шум пыр кылісны немечьяслӧн торжествуйтана гӧлӧсъяс:
— Но!
— Роч порсь!
— Лыйны!
Но!
Салдатъяс нӧйтісны уджалысьясӧс кулакъяснас да прикладъяснас.
Блиндажъяс дінын плӧтникъяс лӧсалісны виселицаяслы перекладинаяс; орчча районысь вайӧдісны витсё морт сайӧ, да Ридлер пондіс олӧмӧ пӧртны ассьыс важ приказсӧ: быд ичӧтик мыжторйысь — смерть!
Воысьяссӧ позьӧ вӧлі тӧдны укшаля вӧрӧм сертиыс, полӧм да шӧйӧвошӧм серти, мыйяс вӧлі тӧдчӧны найӧ чужӧмъяс вылын.
Унджыксӧ на пӧвстысь мӧдӧдісны Большӧй Дрогали полустанокӧ, медым вайны строительство помалӧм вылӧ колана материалъяс.
Швальбе терпитны вермытӧг видзӧдлывліс туй вылӧ, код ӧтар-мӧдар бокас негырысь мылькъясӧн сулалісны сутшкасьысь сутугаӧн да джуджыд рӧвъясӧн кытшалӧм землянкаяс; сійӧ беспокоитчис, мед эськӧ партизанъяс, Волгина вӧсна водзӧс босьтӧм могысь, эз вӧчны налёт обоз вылӧ.
Сыкӧд орччӧн сулалісны Курц да Тимофей Стребулаев.
Курц, кыдзи и век, вӧлі код да бӧб моз шпынняліс, а старӧста чужӧм вылысь эз бырлы зумыш шоглуныс.
Ридлер сӧгласитчис сыкӧд да ыстіс Гӧрд Полесьеса олысьясӧс грузитчан удж вылӧ; некод тані эз тӧд, мый сійӧ предайтіс Волгинаӧс, но коді вермас ручайтчыны, мый оз тӧдмавны.
Гашкӧ, кодкӧ на пӧвстысь, кодъяс ӧні кыскасны телегаяссӧ, паныдасьліс нин ас сиктса йӧзыскӧд…
Страшнӧ вӧлі ветлӧдлыны тані, быд здук эрдӧдӧм виччысиг, а кор думыштліс, мый регыд ковмас мунны гортас, кӧні, гашкӧ, виччысьӧны сылӧн суседъясыс, лолі ещӧ на страшнӧджык: строительство вылын век жӧ танкъяс, пулемётъяс, уна салдат…
Сійӧ ышловзис, муніс немечьяс дінысь да, кайис крут насыпь вылӧ, ачыс эз тӧд, мыйла.
Тані мукӧд строительяскӧд ӧтлаын трамбуйтіс мусӧ ыджыд балдаӧн Стёпка.
— Сувтӧд мӧд удж вылӧ — видзӧдны мыйкӧ бӧрся,— корис сійӧ зумыша.— Мый нӧ ме — каторжник али мый?
— Меным колӧ, медым тэ тані уджалін… балдаӧн…
Гӧгӧрвоин?— лӧгпырысь вашкӧдіс Тимофей да, сы пельпом вылӧ кисӧ пуктӧмӧн, тыр гӧлӧсӧн пондіс шуавны меліа да шога.— Нинӧм, Стёпушка, ог вермы ме тэныд вӧчны.
Тӧдан, ме сэтшӧм жӧ подневольнӧй, кыдзи и ставыс… некутшӧм правояс абуӧсь.
Ачымӧс нӧйтісны…
Терпит, пиӧй!
Чайтан, меным кокни видзӧдны тэ вылӧ?
Мукӧд йӧз вылас — кокни?
Вирӧн ойдӧ сьӧлӧмӧй, да — эк!..
Терпит, донаӧй!
Сійӧ зырыштіс кинас синъяссӧ да кӧсйис ещӧ мыйкӧ шуны, но, туй вылас видзӧдлӧм бӧрын, ланьтіс: сиктысь петіс обоз.
Додьяссӧ кыскысь йӧзыс тыдалісны омӧля; бурджыка тӧдчис наысь кайысь руыс — сійӧ, кыдзи гудыр кымӧр, кывтіс подводаяс весьтті.
Здук кежлӧ лӧньліс стрӧитчанінса став шумыс.
Йӧз ёна повзьӧмӧн видзӧдісны тайӧ кымӧр вылас.
— Но, <deu>пферде</deu>!* Иго-го!— кыліс туй вывсянь.
* Вӧв.
Тимофей котӧрӧн лэччис насыпь вывсьыс да виччысигмоз пондіс куритчыны.
Ёна дзуртісны стальӧн, кӧртӧн да гырысь бӧчкаясӧн сьӧкыда грузитӧм додьяс.
Найӧс кыскысь йӧзыс шатлалісны ӧтарӧ-мӧдарӧ; кокъяс улас налы войталіс синваӧн сорласьӧм пӧсьыс.
Двутаврӧвӧй балкаясӧн грузитӧм первой доддяс пукаліс бульдог чужӧма фельдфебель.
Гудыр енэж вылӧ видзӧдіг сійӧ куритчис да лэдзаліс вомсьыс тшынсӧ кольчаясӧн.
Маруся Кулагина, Вера Никонова да Нина Васильева кыскисны коймӧд додьсӧ.
Унаысь нин найӧ мышкуясӧ инмӧдчылісны ёсь штыкъясӧн, а пельясас кылісны код юра немечьяслӧн гӧлӧсъяс:
— Но, <deu>пферде</deu>! Иго-го-го!
— Ог, ог усь…
Ещӧ неуна, дзик нин этша!— пӧся вашкӧдігтырйи загӧвӧр моз шуаліс Маруся.
Мукӧдъяслы позьӧ вӧлі усьны: найӧ рискуйтісны сӧмын аснаныс…
А усьӧ кӧ сійӧ либӧ кодкӧ сылӧн пӧдругаяс пӧвстысь да немечьяс аддзасны гранатаяс — дзоньӧн кольӧ строительствоыс, торкӧма лоӧ «Катялысь войсӧ», пӧгибнитас Чайка.
— Збодерджыка, нывъяс, збодерджыка!..
Воддза доддьыс матыстчис рӧв дорӧ насыпь водзас.
Фельдфебель чеччыштіс муас да рапортуйтіс строительствоса начальниклы, мый став материалъяссӧ лои вайӧма, станцияын нинӧм эз коль.
— Ректыны ӧти здукӧн,— ярскӧба тшӧктіс Тимофейлы Швальбе.
Стребулаев котӧрӧн локтіс дзик додьяс бердӧдз.
— Донаяс!— гӧлӧснас бетономешалкаяслысь грымакылӧмсӧ вевттьыны зілиг сійӧ горӧдіс зэвтчӧмысла.— Ог ассянь… невӧля улын тшӧкта: лэдзасьӧй ӧдйӧджык да ректалӧй…
Енмогысьӧн кора, медым водзсасьтӧг…
Лёкӧсь немечьяс…
Эк, донаясӧй, сьӧлӧмӧй ёнтӧ…
Кулагинаӧс аддзӧм бӧрын, коді мездысис додь вожъясысь, сійӧ повзьӧмпырысь ланьтіс.
Вераӧс да Нинаӧс виччысьыштӧм мысти Маруся накӧд ӧтлаын шатлалігтырйи муніс водзӧ первой додь дінтіыс.
Тимофей полігтырйи потшис налы туйсӧ.
— Мича нывъяс, зарнияс… кытчӧ?
Ректыны колӧ.
Маруся видзӧдліс сы вылӧ тыртӧм места вылӧ моз да мӧдӧдчис веськыда офицеръяслань.
Ӧттшӧтш сыкӧд офицеръяс дінӧ котӧрӧн воис инженер, коді кывкутіс рельсъяс вольсалӧмысь, да тревожитчӧмпырысь доложитіс строительствоса начальниклы, мый шпалъяс вӧчалӧма лёк материалысь: найӧ потласьӧны да чегъясьӧны.
— Колӧ бурджыка видзӧдлыны плӧтникъяс удж бӧрся,— шуис Швальбе Генрих Мауэрлы да бергӧдчис Марусялань.
— Эбӧсысь усим…
Разрешитӧй шойччыштны неуна?— корис сійӧ тырӧм ловшыӧн.
— Ог!
Курц нюмъяліс.
Маруся казяліс тайӧс да уськӧдчис сы водзӧ пидзӧсчаньӧн.
— Разрешитӧй, господин офицер!
Кӧсъянныд кӧ, ми сьылам тіянлы да йӧктам; кӧсъянныд кӧ…
Сӧмын шойччыштны разрешитӧй, зэв регыдик.
Нюмъявны дугдывтӧг Курц йӧткыштіс кокнас Марусяӧс да видзӧдліс начальник вылас.
— Мый сійӧ шуис?
Швальбе неокотапырысь переведитіс да дӧзмӧмпырысь таркнитіс чуньяснас часіас: шеф тшӧктіс, медым удж муніс некутшӧм шойччӧмъястӧг.
— Да?
Зэв бур!— горӧдіс Курц.— Ме… хе-хе-хе… зэв ёна радейта зрелищеяс.
И Мауэр синъясын, коді горша видзӧдіс чеччысь Маруся вылӧ, сідзжӧ вуджӧртіс мыйкӧ интерес кодь.
Швальбе ӧткажитӧм петкӧдлӧм могысь пыркнитіс юрнас.
— Позьӧ!— эз лэдзчысь ас кывсьыс Курц.
Зыксьыны офицеръяскӧд Швальбелы эз вӧв лӧсьыд.
— Сӧмын недыр,— шуис сійӧ, крута бергӧдчис да муніс вадорлань.
Маруся гӧгӧрвоис, мый сылысь корӧмсӧ могмӧдӧма.
Сійӧ чеччис да бергӧдчис обозлань.
— Нывъяс, локтӧй татчӧ — шойччӧг!
Додьяс дінысь торъялісны нывъяс да мӧдӧдчисны блиндажъяслань.
Салдатъяс ваялісны увъяс, лӧп да заводитісны ӧзтыны кӧстер.
Курц долыда ниртіс кияссӧ: интереснӧ, кыдзи пондас йӧктыны да сьывны тайӧ роч нылыс?
Увъяс ломзисны омӧля да тшыналісны.
— Юыштны,— корис Маруся.
Эсесовечьяслӧн синъясыс гӧгӧрвотӧма видзӧдісны сы вылӧ.
— <deu>Тринкен</deu>,— дум вылас уси сылы кывйыс, коді кольӧма сы паметьын велӧдчан кадсяньыс.
Курц сералігтырйи мыйкӧ шуис фельдфебельлы.
Сійӧ котӧртіс блиндажӧ да вайис ведратыр ва.
Маруся гӧгӧрволіс, мый тайӧ вӧлі немечьяслӧн ӧчереднӧй забава, и век жӧ лои рад: горш косьмӧмысла сотчисны вомдоръясыс, горшыс да морӧсыс, а сэсся ваыс вӧлі колӧ, медым гӧлӧсыс гораджык лои да выиграйтны кадсӧ.
Сійӧ горша ляскысис паръяснас ведра дорас, кодӧс фельдфебель лэптіс сылы вӧвлы моз веськыда чужӧм бердас.
Фельдфебельыс некымынысь мырддьыліс сылысь ведрасӧ, вынӧн зургывліс ведра дорнас сылы пиньясас.
Щӧкаӧдыс сылӧн визувтіс ва, платтьӧыс кӧтасис бӧждорӧдзыс.
Салдатъяс гӧрдлісны.
Курц кекеначис.
Мауэрлысь вомдоръяссӧ вежыньтіс нюм.
«Мед издевайтчӧны, терпита,— туй чӧжӧн не татшӧмӧс на аддзылі»,— думайтіс Маруся.
Вомас веськалысь васӧ горша ньылалігтырйи сійӧ сюся видзӧдіс гӧгӧрыс.
Блиндажъяс ӧдзӧсъяс дінӧ сувталісны: ӧти дінын — Люба Травкина, мӧд дінын — Вера Никонова, танкъяс дінӧ матысмисны Нина Васильева да сыкӧд ещӧ квайт ныв, а пулемётъяс дорын некод на эз вӧв…
— Шуӧны вӧлі, мый тайӧ сиктъясас нывъяс абуӧсь.
Видзӧд, мыйта!— шуис Мауэрлы Курц.
Сійӧ веськодя кӧсӧйтліс синъяссӧ эбӧсысь усьӧм нывъяс вылӧ, кодъяс пуксялісны муас танкъяс дінӧ.
— Найӧ сэсся оз лоны вӧвъясӧн.
Ми найӧс мӧдног используйтам!— кыпыда содтіс Курц да лотшнитіс чуньяснас.
Маруся пыр на юис.
А сы йылысь юӧр, мый роч нывъяс ас вӧлясьыныс вӧзйысьӧмаӧсь сьывны да йӧктыны, медым шойччыштны, ӧти здукӧн паськаліс стройка пасьта.
Площадка быдладор боксянь да ю дорсянь котӧрӧн локталісны салдатъяс.
Локтісны танкистъяс да пулемётчикъяс.
Марусялӧн синъяс водзын вералісны немечьяслӧн турунвиж мундиръяс.
Турунвиж вал кытшаліс сійӧс да кӧстерсӧ.
Но аслас сюсь синъясӧн сійӧ казяліс, мый кык пулемёт дінӧ, кодъясӧс веськӧдӧма вӧрлань, кутчысьӧмӧн локтісны кык пӧдруга.
Неылӧ пулемётсянь, кодӧс вӧлі веськӧдӧма туй вылас, сувтіс Волкова да видзӧдіс ю вылӧ.
Позьӧ вӧлі заводитны, но мешайтіс ӧти, водзвыв артышттӧмтор — стройкалӧн шумыс, да торъя нин бетономешалкаяслӧн грымакылӧмыс.
Маруся шогпырысь видзӧдліс гӧгӧр.
Мауэр, коді дӧзмис видзӧдны, кыдзи сійӧ юӧ, уськӧдіс фельдфебель киысь ведрасӧ; и сійӧ гӧгыльтчис мыльк йывсянь васӧ резігтырйи.
— Но?
Виччысьны водзӧ вӧлі ӧпаснӧ.
Морӧс вылас кияссӧ пуктӧмӧн Маруся чатӧртіс юрсӧ да заводитіс сьывны.
<rus>Цыганочка… ока-ока…</rus>
Грымакылісны бетономешалкаяс, тотшкӧдчисны черъяс, живгисны пилаяс.
<rus>Цыганочка черноока…—</rus>
сьыліс Маруся да ланьтіс.
Вермасны ӧмӧй кывны вӧрын, кор тайӧ йиркӧм шы сорыс ачыс муртса-муртса кылыштӧ ассьыс гӧлӧссӧ?
Чужӧмыс сылӧн лои кулӧм мортлӧн кодь кельыд.
Паськалӧм синаканьясыс югъялыштісны.
Сы мында терпитны, сідзи эбӧсысь уськӧдны асьтӧ — и ставыс весьшӧрӧ!
Сійӧ видзӧдліс пемыд вӧр вылӧ, и ӧти бӧрся мӧд усины сы кияс вылӧ некымын синва моль.
Немечьяс разочаруйтчӧмӧн да скӧрысь пондісны шумитны.
Кобурасӧ восьтігмоз Мауэр горӧдіс:
— Но!
Курц, чуньяснас щӧлкнитӧмӧн, тапнитіс кокнас:
— <ns>Тиганошек</ns>… Эк!
Бӧрддзӧмысь кутчысигтырйи, морӧс вылас кресталӧм киясӧн Маруся прӧйдитчис кӧстер гӧгӧр.
<rus>Цыганочка… ока-ока…</rus>
Сибдӧм гӧлӧсыс муртса кыліс.
<rus>Цыганочка черноока…—</rus>
воисны сыӧдз танкъяс дінсянь пӧдругаясыслӧн гӧлӧсъяс да поддерживайтісны сылысь усьӧм вынъяссӧ.
Да, сьывны колӧ!
Сьывны ланьтлытӧг да думайтны, мый тайӧ вӧчсьӧ Мӧскуа ради да Чайкаӧс спаситӧм ради.
Коркӧ, кӧть здук кежлӧ да, ланьтласны жӧ тайӧ проклятӧй машинаясыс — и сэки кыласны вӧрӧдз налӧн гӧлӧсъясныс, кыласны!
Синъясыс сылӧн лӧгпырысь югнитісны.
Сійӧ лэптіс кисӧ, пыркнитіс юрпас.
— Э-эк!— зымкнитіс кокнас да тӧвныр мор лэбыштіс кытш кузя.
<rus>Цыганочка черноока.</rus>
<rus>Цыганочка чёрная, погадай!</rus>
…Мауэр петіс йӧз чукӧрысь.
Пилитчысьяс дінӧ сійӧ сувтіс, кыв шутӧг босьтіс пилитӧм брус да, шӧрсьыс пильнӧй пызьсӧ чышкӧм бӧрын, исыштіс.
— Сир, ваше благородие,— вӧр вылӧ видзӧдлывліг шуис Фрол Кузьмич.
«Гашкӧ, ӧшибитчис Минька — кажитчисны сылы партизанъяс»,— думайтіс сійӧ тревожитчӧмӧн.
— Мыйла сэтшӧм уна?— юаліс Мауэр.
— Вӧрыс сэтшӧм сира миян, ваше благородие.
Ми сыысь абу мыжаӧсь.
Сійӧ енсянь нин шуӧма.
— Ен?
Мыйла ставыс шӧрас?
— А сирыд, ваше благородие, кыдзи мортлӧн вир — пыр шӧрсӧ радейтӧ…
Мукӧд дырйи, правда, писькӧдӧ розь да ортсӧ петӧ свищ моз…
— Розь?
Немеч лэптіс бруссӧ.
— Абу, ваше благородие, тані розьыс абу, тайӧ сир,— тэрмасигтырйи шуис Фрол Кузьмич.
Сійӧ индіс брус вылӧ, кодӧс пилитісны.— Со, видзӧдлӧй: пилитам на сӧмын — и сир.
Сэтшӧм нин миян сира пӧрӧда.
Немеч визьнитіс брус кузяыс гыжнас, тыдовтчис пилитӧмин.
— Сир?
— Сир, ваше благородие.
Бруссӧ юр весьтас лэптӧм бӧрын Мауэр мыйвынсьыс шыбитіс сійӧс муӧ.
Брусыс чеги кыкпельӧ, буретш сійӧ местаӧд, кытчӧ вӧлі петӧма сирыс.
abu
— Сир?
— Мися, ваше благородие, мукӧд дырйи розь писькӧдӧ да петӧ ортсӧ свищ моз…
Фрол Кузьмич ышловзис да видзӧдліс гӧгӧр.
Орччӧн кулӧма нисьӧ ловъяӧсь сулалісны Клавдия, тётя Нюша да Минька; туй кузя нюжӧдчӧмаӧсь сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн додьяс; бетономешалкаяс дінын сотчис кӧстер да югдӧдіс салдатъяслысь турунвиж чукӧрсӧ, вӧр сулаліс лӧнь, пемыд.
«Эк, тыдалӧ, збыльысь кажитчӧмаӧсь Минькалы партизанъяс!»
— Ме кута пыр жӧ тэнад юрӧ розь вӧчны,— кыліс сійӧ немечлысь гӧлӧссӧ да аддзис, кыдзи сійӧ кыскис револьвер.
А вадорын вӧчсис мыйкӧ гӧгӧрвотӧмтор: бетономешалкаяслӧн грымакылӧмыс ланьтіс, да чер шыяс пыр да пилаяс няжгӧм пыр кылісны нывъяслӧн гӧлӧсъяс, кодъяс сьылісны:
<rus>Цыганочка черноока.</rus>
<rus>Цыганочка чёрная, погадай!</rus>
Мауэр лэптіс револьверсӧ, и Фрол Кузьмич читкыртіс синъяссӧ.
Вӧр ӧтмоза шувгис.
Сысянь ӧвтіс сир дука ыркыдӧн, да кӧнкӧ дзик матын ӧтмоза кӧкис кӧк: ку-ку… ку-ку… ку-ку…
Сьӧлӧмсӧ сылысь топӧдіс гажтӧмлун да личкис сійӧс увлань.
Немеч витіс веськыда чужӧмас.
— Прӧщай, Минька,— вашнитіс старик.
Йиркмуні лыйӧм шы, да Фрол Кузьмич чуймис: сійӧ эз чувствуйт некутшӧм дой да эз усь.
Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны: ловъя али кулӧма?
Синъяссӧ восьтӧм бӧрын чуймис ещӧ ёнджыка да пондіс читкыравны синъяссӧ.
Немеч веглясис муын кулӧм водзвылас.
Минька пукаліс сы вылын да кучкаліс кулакъяснас юрас.
А вӧрсьыс, кажитчӧ, быд пу сайысь, котӧрӧн петісны партизанъяс — нывбабаяс да мужчинаяс.
Винтовкаяссьыс торъявлісны еджыд тшынторъяс, йиркнитлісны взрывъяс.
Старик бергӧдіс юрсӧ послань да бара здук кежлӧ куньтыртліс синъяссӧ — зэв ыджыд, гораа йиркакылысь кӧстеръяс моз ыпъялісны кыкнан танкыс.
Ӧти дінсьыс вуджӧртіс нывлӧн мыгӧрыс, сылӧн лэптӧм киас вӧлі граната.
Став вадор пасьтаыс, быттьӧ йӧймӧмъяс, ӧтарӧ-мӧдарӧ котралісны турунвиж фигураяс; на бӧрся вӧтлысисны дзикӧдз скӧрмӧм стрӧитчысьяс — коді мыйӧн: черъясӧн, зыръясӧн, зоръясӧн.
Чеччыштавлыны да гылалісны немечьяс партизанскӧй пуляясысь, черъясӧн да зыръясӧн кучкалӧмысь.
Додьяс дінсянь, кулакъяснас ӧвтчигтырйи, котӧртісны мученикъяс, кодъяс шыблалӧмаӧсь ас вывсьыныс гезъяссӧ.
— Виалӧй!— кыліс сэсянь.
— Виалӧй!— кыліс Фрол Кузьмич ас мышсьыс.
И шуйгавывсянь и веськыдвывсянь сы дінті котӧртісны йӧз да горзісны:
— Виалӧй фашистскӧй тварьясӧс!
Виалӧй гадинаясӧс!
Вуджӧртіс Клавдиялӧн чужӧмыс.
Старик видзӧдліс бӧрас.
Пилитчысьяс пиысь некод сыкӧд орччӧн эз вӧв.
Пилаяс чурвидзисны, керъясас эновтӧмӧн, либӧ туплясисны муас.
Жар лои сы сьӧлӧмлы.
— Помӧдз ви, Минька, эсійӧ гадсӧ, а ме!..— горӧдіс сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн да кватитіс ки улас сюрӧм первойя брусоксӧ.
Насыпь вывсянь котӧртіс, револьверысь лыйсигтырйи, Швальбе.
Фрол Кузьмич уськӧдчис вомӧнавны сылы туйсӧ.
Сы водзвылын котӧртіс дзор нывбаба, киас вӧлі чер.
— Сувт, ведьмалӧн рӧд!— горзіс сійӧ.
Швальбе лыйис, да нывбаба уси.
Фрол Кузьмич чеччыштіс шой вомӧныс.
— Сувт!
Немеч витны пондіс сылы, но револьверыс эз лый: патронъясыс абу кольӧмаӧсь.
Сійӧ шыбитіс револьверсӧ да бергӧдчис бӧр, но сылы паныд, мӧдар боксяньыс, киас муысь босьтӧм зоръясӧн да пӧвъясӧн ӧвтчигтырйи, насыпь вылӧ дорвыв стенаӧн кайисны обозса старикъяс да нывбабаяс.
Чужӧмъясыс ставныслӧн вӧлі вешкыртчӧмаӧсь лёкысла:
— Виалӧй!
Швальбе друг бергӧдчис Фрол Кузьмичлань да лэптіс кияссӧ.
Старик ружӧктіс да швачнитіс сылы брусокнас плешкас.
Брусокыс чеги шӧрӧдыс — сирӧн мавтӧминті, да торъясыс лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
— Ак, чӧрт!— ёрччыштіс Фрол Кузьмич: тэрмасигтырйиыд сійӧ босьтӧма не сійӧ брусоксӧ.
Сійӧ чужйис кокнас Швальбеӧс.
Воськов вит сайын киргис лымйӧ лямӧдӧм фельдфебель.
Ӧти нывбаба вӧлі личкӧма сылысь кокъяссӧ, мӧд нывбаба кыкнан кинас чабыртӧма горшӧдыс.
Неуна водзынджык керъяс чукӧр сайсянь лэбышталісны вата кодь еджыд тшынторъяс — тайӧ лыйлісны немечьяс.
Налӧн пуляясыс виисны нин Залесскӧйысь старикӧс да кык нывбабаӧс.
Фрол Кузьмич кватитіс брусок торъяссӧ, котӧртігмозыс лэптіс найӧс юр весьтас.
— Виалӧй, сэтшӧм матьясӧс!..
Сынӧдыс тіраліс горзӧмъяссьыс.
Вӧр дорын, сьӧд тшын пуркйигтыр, качисны вывлань гӧрд биясӧн дас кымын кӧстер: пилитчысьяс соталісны ассьыныс невӧляысь вӧчӧмторъяссӧ.
Тётя Нюша, кодӧс югдӧдіс сотчысь танкъяслӧн биыс, быттьӧкӧ вӧлі вужъясьӧма насыпь вылас паськӧдӧм кокъясӧн да балдаӧн тувъяліс муӧ Карл Курцӧс.
Эсесовецсӧ важӧн нин пӧртӧма лепёшкиӧ, а тётя Нюша пыр кучкаліс и кучкаліс…
Пос вылын муніс рукопашнӧй кось.
Ратшкакыліс йиыс, резыштчыліс ваыс, кор усьлісны пос вывсянь йӧз.
Дзик вадорас цептӧн вӧлі водалӧмаӧсь винтовкаяса да автоматъяса партизанъяс.
Найӧ виалісны немечьясӧс, кодъяс чеччалісны юас вадорсяньыс да пос вывсяньыс, медым спаситчыны йи кузя пышйӧмӧн либӧ вартчӧмӧн.
Зимин сувтіс Маруся Кулагина шой дорӧ да сюся видзӧдіс мӧдар вадорас — партизанъяс вылӧ, кодъяс котӧрӧн кайисны пос вылӧ.
— Чайка вӧсна!
Виалӧм!— кыліс сэсянь.
Тадзи заводитчис «Катялӧн вой».
Дас нёльӧд глава
— Мунӧй чӧрту!
Ме висьтавлі тіянлы: миян делӧын нямӧдъяс оз туйны!— лёкысь горӧдіс Ридлер.
Сійӧ йӧткыштіс Зюсмильхӧс да муніс Катя дінӧ.
— Пырысь-пыр, минут мысти, ме бӧр локта… менам юрӧй…
Неуна свежӧй сынӧд…— Зюсмильх вильдіс, джоджыс вӧлі вирысла нильӧг, да йӧжгыльтчис, сэсся воськовтіс Василиса Прокофьевналӧн чувствуйттӧм телӧ вомӧн да веськӧдчис ӧдзӧслань.
Петігас сійӧс пӧдлалігӧн кыліс Ридлерлысь леститчысь гӧлӧссӧ: «Пӧсь миян ордын, донаӧй?
Сэтшӧм учреждение…
Гашкӧ, дугдам ыръянитны?
Огӧ?
Но, мый нӧ, ті ме ордын гӧсьт пыдди, а ме бура гӧститӧдысь кӧзяин».
Зюсмильх чышкис чышъяннас кӧдзыд ньылӧмсӧ, коді визувтіс чужӧмӧдыс.
— Донӧдны емъяс!— кыліс сійӧ зэв скӧр гӧлӧс да сьӧкыда пондіс кайны винтӧвӧй пос кузя.
Площадка вылын паныдасис Ридлерлӧн секретаркӧд.
— Пос!
Залесскӧй сотчӧ!..
Большӧй Дрогали!..— горӧдіс сійӧ садьтӧм моз да котӧртіс улӧ.
Зюсмильх гӧгӧрвотӧма видзӧдліс сы бӧрся.
Уличаын сулаліс кӧдзыд чӧв-лӧнь, кодӧс торклісны сӧмын часӧвӧйяслӧн кокшыяс.
Керкаяс сулалісны пемыдӧсь, ни ӧти би эз тыдав, но Зюсмильхлы кажитчис, мый сійӧ аддзӧ стеклӧяс бердӧ ляскысьӧм йӧзӧс: певскса олысьясӧс абу вӧлі йӧртӧма концлагеръясӧ, сы вӧсна мый уджалісны речнӧй портын да кӧрттуй станцияын.
Здук кежлӧ сылы кажитчис, мый керкаясыс пондісны вӧрны, бергӧдчалісны сылань мӧдар бокнас, да сэні быд ӧшинь дорын сідзжӧ сайласьӧны йӧз, свинеч кодь сьӧкыд синъясаӧсь, да мый йылысь кӧ вашкӧдчӧны.
Тіралысь киясӧн сійӧ чышкис ӧчкисӧ да ёрччыштӧм бӧрын пондіс восьлавны гуранъясӧсь тротуар вывті, быд здукын бӧрвылас видзӧдлывліг да аслас вуджӧр чеччалӧмысь дрӧгнитавліг.
Сувтіс кар помас, Аришка Булкина керка дінӧ.
Дзиръяыс да кильчӧ ӧдзӧсыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь.
Ывлаӧдз кыліс код йӧзлӧн серам да гитараӧн триньӧдчӧм.
Зюсмильх таркӧдчытӧг пырис керкаас.
Горничаас ломаліс би, а прихожӧяс вӧлі джынвыйӧ пемыд да дзескыд; татчӧ мӧда-мӧд вылас, мебельнӧй магазинын моз, вӧлі тэчӧма диванъяс, крӧватьяс, шкапъяс, кодъясӧс сюсь кӧзяйка ваялӧма татчӧ орчча овтӧм керкаясысь.
Код Аришка чирзӧмысь чукрасиг Зюсмильх кималасӧн локтіс горнича ӧдзӧс дорӧ.
Кушетка вылын нёровтчӧмӧн куйліс френча да улыс гача офицер да, мыйкӧ ымзігтырйи, нетшкис гитара струнаяссӧ.
Мӧд офицер, сідзжӧ джынвыйӧ пӧрччысьӧма, тшӧтшӧдӧм рыжӧй уска, пукаліс пызан дорын, кӧні вӧліны бутылкаяс, тарелкаяс да стӧканъяс.
Сы водзын пукаліс Аришка улыс дӧрӧм кежысь, а пельпомъяссяньыс улӧдз тыдаліс куш яйыс.
Немеч шпыннялігтырйи гильӧдіс сійӧс, а «красоткаыс» сераліс да чилзіс, пыркӧдіс куш мышку пасьталаыс разалӧм сук юрсисӧ:
— Гилялӧ, господин офицер…
Ой, гилялӧ!..
Зюсмильх видзӧдліс гӧгӧр горничасӧ, коді вӧлі тыр рӧмпӧштанъясӧн, эшкынъясӧн, юрлӧсъясӧн, гартӧм ковёръясӧн, да аддзис ещӧ ӧти офицерӧс — тушаыс сылӧн вӧлі пызан улас, а юрыс — стул вылын.
Сійӧ узис ныргорӧн.
Куимнанныс найӧ вӧліны гарнизоннӧй частьясысь.
Аришка видзӧдліс пырысь вылӧ, чеччыштіс джоджӧ да, став чужӧм пасьтаыс нюмъялігтырйи, воськовтіс ӧдзӧслань:
— Милости просим, дыр виччысяна кавалер.
Дыр нин энӧ волӧй.
Зюсмильх видзӧдліс сы вылӧ ӧчки вевдортіыс да мыйкӧ нурбыльтіс.
Пызан дорӧ локтӧм бӧрын сійӧ раснитӧмӧн кыскис асланьыс стулсӧ, код вылын куйліс шкоргысь офицерлӧн юрыс.
Узьысь офицер грымгысис-уси джоджӧ да ымӧстіс, но эз садьмы.
Ставнас дрӧжжитігтырйи Зюсмильх сьӧкыда пуксис стул вылӧ.
«Кынмӧма»,— думыштіс Аришка да бара нюммуніс.
— Шнапс?
— Да, да, шнапс,— гажтӧмпырысь шуис Зюсмильх.
Сійӧ малыштіс горшсӧ, медым петкӧдлыны, мый сылы колӧ зэв уна шнапс, офицеръяс видзӧдісны сы вылӧ лӧгпырысь; явӧ тӧдчис, мый найӧ кӧсйӧны кыпӧдны зык: гарнизоннӧй войскаын эз радейтны гестаповечьясӧс нырсӧ вылӧ лэпталӧмысь.
Торъя нин скӧрмӧма вӧлі рыжӧй ускаыс.
Кор Аришка локтіс бутылкаӧн пызан дорӧ, рыжӧй ускаыс кватитіс сійӧс юрсиӧдыс.
— Тэ роч… пеж нывбаба.
Ме тэныд мынті, а тэ менам водзысь… раз-раз — первой дрянь сьылі вылӧ ӧшйин,— да ӧддзӧдчӧмӧн кучкис сылы чужӧмас.
Аришка лёк горшӧн горӧдіс да дорйыны корӧм могысь видзӧдліс гестаповец вылӧ.
— Господин кавалер!
Но Зюсмильхлы ставыс вӧлі веськодь.
Сійӧ пукаліс да мыйкӧ шӧпкӧдіс, косьмӧм вирӧн вевттьыссьӧм кипыдӧсъяс вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг.
Рыжӧй уска кватитіс Аришка киясысь бутылкасӧ, но гитараӧн ворсысь офицер, кодӧс чуймӧдіс Зюсмильх чужӧмлӧн выражениеыс, ньӧжйӧник шуис:
— Эновт, мед юӧ.
Аддзан — йӧй.
Сійӧ перйис пробкасӧ да сувтӧдіс бутылкасӧ пызан вылӧ.
Зюсмильх лолышттӧг юис стӧкан.
Бӧрдігтырйи Аришка вайис тарелка вылын нянь да калбас тор.
— Ті, господа кавалеръяс, зыксьытӧг…
Ме господа офицеръяслы некор ог ӧткажитлы.
А сы дінӧ котӧрті — аддза, кынмӧма.
Сьӧлӧмӧй менам небыд, жалитысь…
Закуситтӧг Зюсмильх юис ещӧ стӧкан.
Ӧчкиыс сылӧн руаліс.
Сійӧ пӧрччис ӧчкисӧ да тамыш синъяснас видзӧдліс офицеръяс вылӧ, Аришка вылӧ да шуис:
— Чӧв олӧ!..
— Коді?— юаліс кушетка вылын пукалысь офицер.
— Сійӧ.
Зюсмильх пуктіс пызан вылӧ кияссӧ вывлань кипыдӧсӧн.
— Со тайӧ… сылӧн вирыс.
Писти сера чужӧмыс сылӧн кельдӧдіс да быттьӧ лои ичӧтджык друг паськалӧм синъяс вӧснаыс, пельпомъясыс дрӧжжитігтырйи вежыньтчисны.
Сійӧ кватитіс бутылкасӧ да, юрсӧ чатӧртӧмӧн, кутіс юны бутылка помысь.
— Кужӧ юнысӧ!— ошкыштіс рыжӧй уска.
Кор бутылкаас коли нёльӧд юкӧнсьыс этшаджык, Зюсмильх дугдіс юнысӧ, лолыштіс кымыныськӧ да дыр пукаліс вӧрзьывтӧг, быттьӧ кывзысис, мый вӧчсьӧ сы пытшкын.
— Абу, и таысь пӧльза абу.
Нинӧм оз отсав!
Сійӧ швачнитіс бутылкасӧ джоджас.
Торпыригыс сявкнитіс быдладор бокӧ, да винаыс визувтіс повзьӧм Аришкалы кӧмтӧм кок улас.
— Синъясыс!..
Чужӧмыс сылӧн лои ещӧ на кельыдджык, и сы вӧсна ёнджыка пондісны тӧдчыны писти серъясыс.
— Лӧзӧсь-лӧзӧсь…— вашкӧдіс сійӧ тіралан паръяснас,— и ӧзйӧны… ачыс чӧв олӧ, а синъясыс…
Сійӧ кучкис кулакнас пызанӧ.
— Пӧръяліс миянӧс ставнымӧс фюрер!
Некодлы ловъяӧн не мунны тайӧ лымъяссьыс!
Офицеръяс видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, и рыжӧй уска кӧсӧйтчыліс Аришка вылӧ, коді джынвыйӧ вуграліс кушетка вылын, валик вылӧ гыравывтчӧмӧн, да яндысьтӧг кушӧдӧма кокъяссӧ.
Зюсмильх казяліс код офицеръяс чужӧмъяслысь пӧртмасьӧмсӧ, и сылӧн вомдоръясыс вежыньтчылісны.
— Верманныд донеситны!
Ме паныд нинӧм ог шу.
Верманныд ещӧ висьтавны Ридлерлы — сійӧ важӧн нин зільӧ тӧдмавны — тайӧ ме юӧрті командованиелы, мый некутшӧм красноармейскӧй десантъяс миян вӧръясын эз вӧвны.
Мыйла?
Кӧсйи пуксьыны сы местаӧ тані, а ӧні…
О, ен мед видзас!
Сійӧ ланьтіс да эз нин аддзы ни жырсӧ, ни ассьыс кывзысьяссӧ, ни вугралысь Аришкаӧс.
Мирас вӧліны сӧмын сійӧ да Волгина, вермӧджык, сылӧн синъясыс, и йирмӧг, шуштӧм йирмӧг аслас морӧсын.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ синъясыс лыддьӧны сылысь быд мӧвп, тӧдӧны сылысь гуся кӧсйӧмсӧ — пыр жӧ пышйыны гортас, Германияӧ, аслас Берлинӧ.
И сійӧ сідз жӧ тӧдіс: тайӧ оз отсав!
Найӧ мунасны сы бӧрся быдлаӧ…
Корсясны сійӧс рӧднӧй Фридрихштрассе вылысь, аддзасны и чердаксьыс, и пӧдвалсьыс…
Найӧ дугдывтӧг кыйӧдӧны сійӧс.
— Со найӧ!— горӧдіс сійӧ лёк горшӧн да нюжӧдіс чужӧм водзас кисӧ, быттьӧ дорйысис.
Видзӧдліс гӧгӧрыс да топӧдчис стул мыш бердас.— И тані…
И тані…
Лӧзӧсь-лӧзӧсь…
Ӧзйӧны, а морӧс пытшкын наысь йирмӧг, йи.
А на сайын — бара… мукӧд синъяс…
О, чӧрт!— гӧлӧсыс сылӧн киргис, чужӧмыс вежыньтчис.
Рыжӧй уска вешйис пызан дорсьыс, Аришка повзьӧмпырысь котӧртіс ӧдзӧслань, а джоджын узьысь офицер чуймӧмӧн лэптіс юрсӧ.
Жырйын кыліс мелодичнӧя звӧнитӧм шы.
Сійӧ воис Зюсмильх вежӧрӧдз, да гестаповец видзӧдліс гӧгӧрыс.
Стенас, кушетка весьтын, ӧшалісны орччӧн кӧкъямыс стеннӧй часі.
Ставныслӧн ритмичнӧя качайтчисны маятникъясыс.
Ӧти часіяс кучкалісны прӧстӧ гораа, мукӧдъясыс — музыкаӧн.
Аришка нюмъялігтырйи любуйтчис аслас вайӧмтор-йӧн.
Став часі вылас стрелкаяс петкӧдлісны ӧти кад: стӧч ӧти час.
— Менӧ виччысьӧны, ме ӧд сӧмын регыдик кежлӧ петі — свежӧй сынӧдӧн лолалыштны,— быттьӧ садьмигмоз шуис Зюсмильх.— Колӧ мунны…
Чеччигас сійӧ мыджсис кияснас пызанӧ да вӧрзьӧдіс вилки.
Кымынкӧ минут гӧгӧрвотӧг видзӧдіс сы вылӧ, быттьӧ гипнотизируйтӧм, сэсся босьтіс.
— Ме… сутшйӧдла найӧс!— кылісны офицеръяс сылысь пӧся шӧпкӧдӧмсӧ.
Сійӧ колис пызан вылас фуражкасӧ да муніс ӧдзӧслань — ньӧжйӧ да сэтшӧм сьӧкыда, быттьӧ кокъясыс водзсасисны да ковмыліс вӧчны зэв ыджыд выныштчӧмъяс, медым лэптавны найӧс джоджсьыс.
Аришка потшис сылы туйсӧ.
— Господин кавалер!
Ті вунӧдінныд мынтысьны литровкаысь…
Прӧститӧй…
И вилкисӧ, гашкӧ, колянныд?
Ме гӧль нывбаба…
Менӧ ачыс господин Ридлер тӧдӧ.
Оз позь ӧбижайтны…
Быттьӧ автомат, коді аслас воля серти оз вермы ни сувтны, ни кежны бокӧ, Зюсмильх, пельпомнас йӧткыштӧмӧн, заставитіс сійӧс бӧрыньтчыны ӧдзӧслань.
Сійӧ кӧсйис бӧрддзыны, но, кор казяліс, кыдзи Зюсмильх судорожнӧя чабыртӧма киас вилкисӧ, повзьӧмпырысь топӧдчис кӧсяк бердӧ.
Зюсмильх муніс сы дінті.
Аришка ӧбидитчӧмпырысь кыскыштіс нырсӧ.
Дружнӧя, быттьӧ маршируйтысь салдатъяс, часі маятникъяс лыддисны секундаяс.
Посводзсьыс кыліс Зюсмильхлӧн джӧмдалӧмӧн восьлалӧмыс.
— Йӧймӧма,— кокнипырысь шуис рыжӧй уска.
Гитараа офицер, стӧканӧ вина кисьтігмоз, сочувствуйтыштіс:
— Кӧть и мустӧмта тайӧ молодчикъяссӧ, а колӧ веськыда шуны — сьӧкыд удж.
— И миян абу кокни,— пинь пырыс сӧдзӧдіс рыжӧй уска.
Сійӧ юис винасӧ этшаникӧн ньылышталӧмӧн да сувтыштавлӧмӧн, быттьӧ ньылаліс йи торъяс.
— Муніс,— ньӧжйӧник шуис сылӧн собутыльникыс, кор кыліс, кыдзи швачнитіс дзиръя.
Сійӧ чужйис Аришкаӧс, коді лӧсьӧдчис пуксьыны кушетка вылӧ.
— Мун чӧрту!
…Зептас вилкисӧ сюйигмоз Зюсмильх муніс дзиръя дорсянь сӧмын кымынкӧ воськов да чуймӧмӧн сувтіс: сылы паныд тӧвзис конница.
— Ӧдйӧджык!
Ӧдйӧджык!— кыліс скӧр команда.
Конница бӧрвылын тыдовтчис орудие, сы бӧрын ещӧ ӧти.
Зюсмильх удитіс топӧдчыны забор бердӧ, а то эськӧ коннӧй лавинаыс таляліс сійӧс.
Вӧвъяс вуджӧртісны син водзтіыс пемыд пятноясӧн, чужӧмас ӧвтыштіс тӧлӧн да лым бусӧн.
«Пос… Залесскӧй сотчӧ… Большӧй Дрогали…» — тӧдвылас усины сылы Ридлер секретарлӧн кывъясыс, да сійӧ сӧмын ӧні гӧгӧрвоис налысь смыслсӧ.
— Господин лейтенант!
Зюсмильх бергӧдіс юрсӧ да аскӧдыс орччӧн аддзис салдат-эсесовецӧс.
— Разрешитӧй доложитны.
Тіянӧс срочнӧ…
Господин Ридлерлӧн приказ партизанка Волгина йылысь…
— Дженьыдджыка,— мудзпырысь орӧдіс сійӧс Зюсмильх, мунӧм конница бӧрся видзӧдіг.— Кутшӧм приказ?
Салдат сувтыштліс, медым лолыштны.
— Приказыс его превосходительство полковник Корф ордын, господин лейтенант.
— Ладнӧ,— шуис Зюсмильх, ӧзтіс папирос да видзӧдіс истӧг вылас, кытчӧдз эз кус сійӧ, сэсся пыдісянь лолыштіс да пондіс восьлавны переулоклань, коді петіс центральнӧй улича вылӧ.
Полковник вӧлі аслас кабинетын.
Сійӧ сулаліс пызан саяс да, трубкасӧ пель бердас топӧдӧмӧн, лёкысь акляліс вомдоръяснас.
Кабинетӧ пырысь Зюсмильх вылӧ видзӧдліс гудыр синъясӧн да бергӧдчис; сэсся мӧдіс яра резны дульнас трубкасӧ:
— Босьтӧй войска… кодъяс сулалӧны… Большӧй Дрогалиын — тайӧ медбӧръя!
Мый?
Да!
Да!
Сідзи и висьталӧй: прикажитіс полковник Корф.
Перегородка сайын звӧнитны пондіс телефон.
— Алло!— нервнӧя да скӧрысь горӧдіс сэні дежурнӧй офицерлӧн гӧлӧсыс.— Мый?
Ме висьтавлі нин тіянлы: <ns>не-ку-тшӧм</ns> господин Ридлер тані абу!
Залесскӧйын?
<ns>Кы-ы-ы-дз</ns>?
Миян салдатъяс формааӧсь?
А? Да меным… кӧть мед мортыслысь кусӧ пасьталасны — меным сійӧ оз касайтчы.
Да!
Кыдз меным тӧдса, господин Ридлер войскаӧн муніс пос вылӧ.
Йитчӧй Головлевокӧд.
— Уф-ф…— креслӧӧ пуксигмоз ортсӧ лолыштіс полковник.— Звонокъяс и звонокъяс…
Строительство вылӧ налёт…
Дас ӧти сикт сотчӧ…
Став войскасӧ сувтӧдӧма кок йылӧ…
— Меным колӧ фон Ридлерлӧн приказ, господин полковник,— шуис Зюсмильх.
Полковник гӧгӧрвотӧг сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ, кыдзи ёна руалӧм да уна гӧрд визьяса кык стекляннӧй шарик.
Зюсмильх мӧдысь юаліс сійӧс жӧ.
Корф кыскис чернила доз увсьыс бумага тор.
— На!
«Энӧ сетӧй Волгиналы лолыштны ни ӧти здук,— лыддис Зюсмильх.— Мыйӧн сӧмын воас садяс,— пустырь вылӧ, вӧчны, кыдзи сёрнитчылім.
Оз отсав — сійӧс сувтӧдны да лыйлыны сынӧдас, оз отсав — бӧр камераӧ, да сы синъяс водзын мам вылас 7№-а пытка.
Нервъяссӧ зэлӧдны помӧдз, но сылысь олӧмсӧ видзӧмысь ті кывкутанныд асланыд юрнад.
Фон Ридлер».
Бара кутіс звӧнитны телефон.
Полковник да Зюсмильх видзӧдлісны мӧда-мӧд вылас, но мӧдысь звонокыс эз ло: тыдалӧ, телефонист включитӧма ылалӧмӧн да пыр жӧ выключитӧма.
Стенын дзуртыштіс часі да кучкис кыкысь.
— У, чӧрт… вой!— шӧпкӧдіс Корф.
Сійӧ босьтіс бумага лист, кытчӧ джынйӧдзыс вӧлі гижӧма нин готическӧй чукыль-мукыльяса шыпасъясӧн, рӧвнӧй почеркӧн да лякӧсьтӧма чернила чутъясӧн.
Ридлерлысь приказсӧ чуньяс костас нямралігтырйи Зюсмильх видзӧдіс ӧшиньӧдыс кодзула енэж вылӧ, кӧні паськаліс пӧжаръяслӧн югӧрыс.
«Кора артыштны вылынджык индӧм став помкаяссӧ да вуджӧдны менӧ стройӧ,— гижис полковник.— Кора…»
Перӧыс джӧмдіс: звонок!..
Корф кватитіс трубкасӧ.
— Ещӧ сотчӧ?
Кӧні?
Зюсмильх шатлалігтырйи петіс кабинетсьыс.
Дас витӧд глава
Сӧмын асланыс керка дінӧдз котӧртӧм бӧрын Стребулаевъяс сувтыштісны, медым тырбура лолыштны.
Стёпкасӧ треситіс, быттьӧ лихорадка дырйи, и сійӧ эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Тимофей пась пӧланас чышкыштіс чужӧмсӧ.
Хуторыс тыдаліс сьӧд, ланьтӧм, овтӧм.
И кольӧм войясӧ ывлаын омӧля тӧдчис олӧмыс, но сійӧ дзебсясис сэки керкаясын, тупкӧса ставеньяс сайын, крепыда игналӧм воротаяс да кильчӧ ӧдзӧсъяс сайын.
А ӧні уна дворъяслӧн воротаясыс вӧліны гурйыв восьсаӧсь, улича кузя гуляйтіс тӧв да гажтӧма швачӧдіс дзиръяяссӧ да ставеньяссӧ.
Тимофей гӧгӧрвоис: суседъясыс пышйӧмаӧсь вӧръясӧ — сідзкӧ, нинӧм повны наӧн водзӧс босьтӧмысь, кодъяс аддзылісны, кыдзи сійӧ вайӧдіс Кулагинъяс ордӧ немечьясӧс.
— Талун кежлӧ ен видзис,— вашкӧдіс сійӧ да, пыдісянь лолыштӧмӧн, быттьӧ шыбитіс ас вывсьыс зэв сьӧкыдтор, ыджыда пернапасасис:— <rus>Помилуй мя, боже, по велицей милости твоей и по множеству щедрот твоих</rus>…
Неуна думыштӧм бӧрын ньӧжйӧник шуис:
— Сійӧ бур, партизанъяслы кӧ удайтчас эсійӧ поссӧ… чӧртӧвӧй <rus>матери</rus>!
Стёпка чӧла сӧгласитчис.
Сійӧ ӧні чорыда решитіс — бурджык веськавны Ридлер камераӧ, строительство вылӧ бӧр мунӧм дорысь.
— Дзик прӧста сӧмын, бать, Волгинасӧ…
Оз прӧститны сыысь миянӧс,— шуис сійӧ йӧжгыльтчыштӧмӧн.
— Йӧй!— дженьыдика орӧдіс батьыс.— Страшнӧ?
А тэ эськӧ сьӧмсӧ сідз прӧста кӧсйин босьтны?
Аддзан мыйта!
Сійӧ малыштіс кинас польдчӧм зепсӧ.
Стёпкалӧн синъясыс пондісны югъявны.
— Уна-ӧ?
Сійӧ ставнас сырмис, чукля кокъяснас виччысьны вермытӧмысла места вылас тувччаліг; сылы кажитчис — эз минут, а дзонь часджын коли сэтчӧдз, кор батьыс шуис:
— Вит сюрс марка.
Мукӧдсӧ господин Макс кӧсйис мӧдӧдны гортӧ.
— Ме сы йылысь… менам пай вылӧ уна-ӧ воас?
Батьыс эз вочавидз.
— Маркаяс…
Ыж бӧж на вылӧ он ньӧб,— ӧбидитчӧмпырысь шуис Стёпка.
Тимофей малалыштіс тошсӧ да шуис, пӧжалуй, весиг эз пиыслы, а горӧн мӧвпалігтырйи:
— Ӧні маркаяс, дерт, бумагаторъяс.
А кор немечьяс прамӧй ногӧн овмӧдчасны, сэки маркаяс лоӧны сьӧмӧн.
Певскын став начальствоыс менӧ тӧдӧ — кивыв…
Понда тӧргуйтны немечьяскӧд…
— А керкаыд?— юаліс Стёпка.
Сылы тайӧ вӧлі сьӧм дорысь важнӧджык, сы вӧсна мый сэки эськӧ лои батьыскӧд дыр виччысяна юксьӧм: кык керка — кык семья.
— Макс тшӧктіс бӧрйыны любӧй сиктысь,— скӧрысь нурбыльтіс Тимофей: сійӧ эз радейтлы, кор торклісны сылысь думъяссӧ.— Сӧмын босьтнысӧ кыдзи босьтан, кор тӧдан, мый кӧзяеваыс матынӧсь… вӧрсянь асланыс керкаяс бӧрся видзӧдӧны…
Тайӧ… кыдзи эськӧ шуны…
Синсӧ читкыртӧмӧн сійӧ ньӧжйӧник видзӧдліс гӧгӧр восьса воротаяса орчча керкаяс вылӧ да сьӧкыда пуктіс кисӧ пи пельпом вылас.
— Карысь керка босьта.
Ме сэтысь ӧтиӧс бӧрйи нин — кык судта.
Вылыс судтаыс — овны, а уліас — ӧдзӧсъясыс кӧрт, лавка восьта.
Туяна керка.
Аски Макс ордӧ ветла, сідз, мися, и сідз, сарайяс и угодьеяс, мый гижӧма приказын,— наысь ӧткажитча, а вот сійӧ керка кузяыс…
Ен сетас, аски и вуджам: тані, кор на ещӧ ставыс лӧняс, ӧпаснӧ.
Талун ен видзис, а аски…
«Ен вылӧ надейтчы, а ачыд эн узь».
Гӧгӧрвоин?
И некутшӧм пай йылысь медым ме сэсся тэсянь, чукля кока чӧрт, эг кывлы…
Гӧгӧрвоин?
А то коля ӧтнадтӧ тэнӧ тыртӧм хуторас, мед тэ ордӧ суседъясыд вӧрсьыс воласны…
Тимофей шымыртіс пась пӧласӧ да йӧткыштіс дзиръя ӧдзӧссӧ.
— Кузь юрсиа вӧрсаяс!
Татшӧм кадӧ ӧдзӧсъяс оз игнавны,— броткыштіс сійӧ.
Стёпка, юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, крӧвликтіс сы бӧрся дворас.
Батьыс бура игналіс воротасӧ.
Кильчӧ дорас сувтыштліс.
— Видзӧдлы вӧвсӧ, кыдзи сійӧ сэні?
Ни гӧтырыс, ни моньыс керкаас эз вӧвны.
«Чӧртыс тӧдӧ, кӧні найӧ шляйтчӧны татшӧм каднас!»
Пӧрччысьтӧг Тимофей пуксис пызан сайӧ да кыскис пась пытшкӧс зепсьыс кыз пачка немецкӧй сьӧм.
Стёпка вӧлі карта вылын минут вит кымын.
Керкаас пырӧм бӧрын скӧрысь швачкис ӧдзӧссӧ.
— Кулас.
Некутшӧм кӧрым оз сёй — ни турун, ни зӧр.— Сійӧ чышкыштіс кинас синвасӧ да лӧгпырысь кӧритіс:— Мый эськӧ тэныд, бать, подӧн вӧлі не ветлыны немечьяс дінас, кокъясыд эськӧ эз гаддявны.
Горничаысь кыліс шӧпкӧдчӧм:
— Кык сюрс сё, кык сюрс кыксё…
— Кулӧ, мися!
— Чӧрт сыкӧд, кулӧ кӧ,— дӧзмӧмпырысь шыасис батьыс.— Макс кӧсйысис аски сетны вӧвсӧ Залесскӧй старӧсталысь — тӧдан?
— Нинӧм ме ог тӧд. сыысь кындзи, мый тэ питӧ лӧсьӧдны кужӧмыд, а думайтны сы йылысь ньӧти он кӧсйы…
Медбӧръя наследствоысь лишайтан.
Стёпка пырис горничаӧ да кынмис паськӧдӧм вомӧн.
Батьыс пукаліс, быттьӧ пӧжсьысь курӧг: лэдзчысьӧма пызан вылас морӧснас да мыйкӧ тупкӧ пась пӧлаяснас.
«Лыддьӧ!»
— А ме аддзылі,— шуис Тимофей,— жуковоса мужик ӧні сійӧн кулӧмъясӧс кыскалӧ…
Мӧритӧма дзикӧдз, а вердыштны кӧ — справитчас.
Синъясыс сылӧн югъялісны скӧрысь да горша.
Стёпкалӧн кутісны дрӧжжитны киясыс и кокъясыс, вом пытшкӧсыс лои кос.
Сьӧмсӧ тупкысь пась пӧла вылысь синъяссӧ вештывтӧг сійӧ пуксис пызан мӧдар бокас, и сылӧн лёкысь ыпъялысь юр вемас югнитіс мӧвп, коді эз ӧтчыд нин волы бӧръя кадас: «Котшкӧбтыны?»
Сійӧ нюлыштіс кос паръяссӧ.
«Партизанъяслы висьтала, вии сыысь, мый Волгинаӧс выдайтіс да тӧдтӧмлун вӧсна менӧ тайӧ делӧас кыскис.
А немечьяслы висьтала — партизанъяс котшкӧбтӧмаӧсь».
— Мун видзӧдлы, ладнӧ-ӧ ме воротасӧ игналі,— сибдӧм гӧлӧсӧн шуис Тимофей.
Стёпка шпыньмуніс да довкнитіс юрнас.
— Ме ногӧн, ладнӧ…
А сомневайтчан кӧ, ачыд петав, прӧверит.
Синъясыс налӧн паныдасисны, да кажитчӧ, найӧ — батьыс да пиыс — пырысь-пыр жӧ уськӧдчасны мӧда-мӧд вылас.
Но ӧшинь улас кылісны кокшыяс да сэсся воротаӧ гораа кутісны зымӧдны.
Стребулаевъяс дрӧгнитісны, да кыкнанныслӧн чужӧмъясыс кельдӧдісны кулӧмъяслӧн моз.
Ворота сайын мыйкӧ горзісны немеч кыв вылын.
— Асланым йӧз, тыдалӧ… немечьяс,— коставлӧм бӧрын шуис Тимофей.
Сійӧ чеччис, да Стёпкалӧн синъясыс сатшкысисны уна рӧма бумагаяс чукӧрӧ, кодӧс сыӧдз вӧлі вевттьӧма пась пӧлаӧн.
Тимофей видзӧдліс жӧ сьӧм вылас да шӧйӧвошӧмӧн кӧсӧйтчыліс пи вылас.
Воротаӧ зымӧдісны пыр гораджыка да настойчивӧйджыка.
Кыліс, кыдзи вӧрис ставнас дзиръяыс.
— Дзеб!— решитчӧм бӧрын, пӧшти шытӧг вашнитіс Тимофей.— Сӧмын видзӧд, сволочь, менам ставсӧ лыддьӧма.
Сійӧ петіс керкасьыс.
— Коді колӧ?
— <deu>Шнель, шорт</deu>!
<deu>Вир мюссен штарост Стребулаев зеен</deu>. *
* Ӧдйӧджык, чӧрт!
Миянлы колӧ аддзӧдлыны старӧста Стребулаевӧс.
Йи кодь кӧдзыд ньылӧм визувтіс сы мышку кузя.
«Абу немечьяс.
Найӧ, немечьясыд, оз тадзи сёрнитны».
Сійӧ кӧсйис пышйыны керка мыш вывтіыс, но сэки жӧ дум вылас уси: «Сьӧмыс Стёпка ордын!»
«А ӧд найӧ, тыдалӧ, этшаӧнӧсь — морт кык-куим»,— югнитіс мӧвп.
— Пырысь-пыр, господа немечьяс, пырысь-пыр!
Иганнас грымакылігтыр сійӧ кыскис зепсьыс револьвер.
Дзиръясӧ восьтіс гурйыв да воськовтіс, револьверсӧ водзӧ чургӧдӧмӧн.
Уличаысь некодӧс эз аддзы, но кыліс, кыдзи сылысь килутшсӧ чабыртісны, быттьӧ клещиӧн.
Револьверыс уси.
— Стёпка, татчӧ!
— Эн шумит, <ns>Тимохвей</ns> дядь,— мӧдысь шуис Женя,— Стёпкаыд лоӧ тані,— шуис Женя да топыдджыка чабыртіс сылысь кисӧ.
Женя кындзи, ворота дорын сулалісны олӧма нывбаба — Верунька Никоновалӧн мамыс, велӧдысь Васильев да ещӧ кык зон — ставныс винтовкааӧсь.
Женя довкнитіс юрнас — велӧдысь да Верунькалӧн мамыс котӧрӧн пырисны дворӧ.
— Эн шумит, <ns>Тимохвей</ns> дядь,— мӧдысь шуис Женя,— бурджыкыс сыысь тэныд оз ло.
Тимофей кӧсӧйтчыліс зонъяс вылӧ, кодъяс чургӧдісны сылань винтовкаяссӧ, да гӧгӧрвоис: «Пом…»
Сьӧкыда лолалігтырйи сійӧ лэдзис юрсӧ.
Женя лэдзис сылысь кисӧ, лэптіс револьверсӧ да пырис дворас.
Стёпка петитчис посводзысь, дрӧжжитысь кияссӧ вылӧ лэптӧмӧн; сы бӧрся локтісны кыкӧн чургӧдӧм штыкъясӧн.
Женя скӧрысь командуйтіс сылы:
— <ns>Кру-у-гом!</ns>
Сійӧ ыджыд лӧглунӧн да зывӧктӧмӧн видзӧдліс кыкнан Стребулаев вылас.
— Мый, гадъяс?
Чайтінныд, пышйинныд строительство вылысь и спаситчинныд?
Онӧ!
И му пытшкӧ эськӧ энӧ дзебсьӧй…
Век ёнджыка кӧдздӧдіс.
Матын, буракӧ, кык-куим километр сайын хуторсянь, кодзула енэжӧ гартчигтырйи кайис сьӧд тшын.
— «Сӧкъятшак» действуйтӧ,— тшын вылӧ видзӧдігтыр сьӧлӧмсяньыс шуис велӧдысь.
Женя довкйӧдлыштіс юрнас.
— Абу!
Сэні Маня Волгина аслас йӧзыскӧд,— шуис сійӧ негора.
Мӧвпъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь, Федялӧн отрядкӧд.
«Навернӧ, ӧні найӧ Певек дінын нин, а гашкӧ, и карас нин пырисны.
Спаситасны-ӧ?»
Сійӧ думыштчӧмӧн видзӧдліс ылӧ да горӧдӧм бӧрын лэптіс винтовкасӧ: туй кузя вӧв вылын скачитіс немеч,— вернӧджык, вӧлыс скачитіс ачыс, а салдатыс ӧшаліс сы вылын кияснас бурысяс кутчысьӧмӧн.
Верунькалӧн мамыс кватитіс Женяӧс киӧдыс.
— Тайӧ жӧ миян Гриша, железнодорожник, сійӧ вӧлі Федякӧд…
Женя тшӧктіс бурджыка видзӧдны Стребулаевъяс бӧрся да котӧртіс туй вылӧ.
— Гриша!
Верзьӧма эз шыась.
Сійӧ повтӧг уськӧдчис корсйӧдлысь вӧвлы паныд, кватитіс дом поводсӧ да вынӧн мыджсис муас.
Вӧлыс сувтіс.
Друг сувтӧмсьыс Гриша уси лым вылӧ.
Сылӧн чужӧмыс да немецкӧй мундирыслӧн воротникыс вӧліны вирӧсь.
— Кӧні ме?— юаліс джынвыйӧ садьсӧ воштӧм Гриша.
Женя пондіс тракйыны сійӧс.
— Кӧні Федя?
Кӧні отрядыс?
Кытысянь тэ?
— Вӧрысь…
Залесскӧй сотчӧ… войска… сёрмим… бой!— кыліс сійӧ раненӧйлысь шӧпкӧм.
Вой.
Ылын сійӧ вӧлі сьӧд-сьӧд, а матын — кельыдлӧз.
Енэж пасьтала вӧліны кодзувъяс.
Найӧ ломалісны югыда да дзирдалісны, кыдзи Катялӧн синъясыс, кор сійӧ волывліс му вылӧ да сьӧлӧмсяньыс сёрнитліс сыкӧд, Женякӧд, да звеноса мукӧд нывъяскӧд сэтшӧм олӧм йылысь, кор оз кут лэччывны шонді…
Кӧдзыда лолаліс вой, кӧдзыд вӧлі сьӧлӧм вылын.
Женя сьӧкыда вуджӧдіс синъяссӧ Стребулаевъяс вылӧ, да сы синъяслы лои пӧсь, на водзын пондісны чеччавны сьӧд-гӧрд кытшъяс.
Тимофей паныдасис сы синъяскӧд да эз вӧрзьы, а Стёпка пидзӧсчанясис, нюжӧдіс кияссӧ.
— Прӧститӧй!
Тайӧ бать ставсьыс мыжа, а ме нинӧм…
Ме эг вермы не кывзысьны…
Предательяссӧ колӧ вӧлі нуӧдны отрядӧ, но та вылӧ колӧ вӧлі воштыны некымын час дона кад.
— Лыйлӧй тані!— пинь пырыс шуис Женя.
Стёпка кутіс ырзӧмӧн бӧрдны.
— Прӧститӧй!
Кӧсъянныд… ме ачым сійӧс лыя либӧ… джагӧда.
Сӧмын менӧ… прӧститӧй менӧ, босьтӧй ас дораныд партизанитны…
— Пли!— гораа командуйтіс Женя.
Дас квайтӧд глава
Ридлер эз виччысь, кор сувтасны гусеницаяс, да чеччыштіс танкысь.
Сы водзын чурвидзисны важ да «выль» послӧн торпыригъясыс; найӧс шумӧн пожъялісны сьӧд гыяс, кодъяс колялісны бетон да сталь кусӧкъяс вылӧ быг лестукъяс.
Волга вӧлі татчӧс йӧзыс кодь жӧ.
Ылісянь сійӧ кажитчис рамӧн, кулӧмаӧн, еджыдӧн, кыдзи сылӧн вадоръясыс, кыдзи лымйӧн вевттьысьӧм муяс, кодъяс зурасьӧмаӧсь вӧръяслӧн сьӧд стенаясӧ.
Но кымын матӧджык воан жуглӧм пос дінӧ, сымын лӧзджык лоліс сылӧн лым вевттьӧдыс, ёнджыка сьӧдӧдісны сы вылын потасъясыс, то шомӧн гижтӧм визь кодь векниӧсь, то рукавъяс кодь да висъяс кодь паськыдӧсь.
Йи улысь вал бӧрся вал петісны гыяс.
Найӧ бергӧдлісны ас выланыс гырысь и посни йи діторъяс, шыблалісны найӧс послӧн обломокъяс вылӧ, и йиясыс стеклӧ моз сявмунлісны посни торъяс вылӧ, пӧрлісны бусӧ.
Волга оліс йи улас — неммиритчытӧм, ассьыс мыйкӧ дыра кадся тюрьмасӧ мустӧмтысь.
Кутшӧм дурмӧм шумӧн чепӧсйыліс сылӧн ваыс веркӧс вылас быд ичӧтик потасӧд!
Ставыс эштіс!
Быттьӧ абу и вӧвлӧма строительнӧй площадкаыс.
Юсянь вӧрӧдз да майӧгъясӧдз, кодъяс йылӧ ӧшлӧма сутшкасьысь сутуга торъяс, куйліс гуранъяса сьӧд шыльыдін.
И тайӧ не тӧвся кодь сьӧд му вылас туплясисны салдатъяслӧн шойяс.
Сотчысь шпалъясысь да керъясысь да ӧзйӧм вӧр дорсьыс тшыныс уліті-уліті кыссис му кузя.
Вӧвъяс беспокойнӧя гӧрдлісны, тракйӧдлыны юръяснас.
Вӧвъяс дорын чукӧръясӧн сулалысь да вадор кузя ветлӧдлысь салдатъяс чышкалісны тшын вӧсна петысь синвасӧ да зілисны не видзӧдны шойяс вылӧ, кодъяс висьталісны ӧні став район пасьта бушуйтысь роч скӧрлунлӧн вын йылысь да немжалиттӧмлун йылысь.
Куш юра, мехӧвӧй дженьыдик пальтоа да вирӧн резсьӧм буркияса Ридлер сулаліс сійӧ местаын, кӧні час сайын на грымакылісны бетономешалкаяс.
Шляпасӧ сылысь розьӧдіс пуля, кор сійӧ муніс танкӧн да мыччысьліс люкысь.
Витысь лыйлісны танксӧ Певсксянь Головлевоӧ мунігӧн.
Коді лыйліс, пемыд вӧснаыс оз позь вӧлі тӧдмавны.
Ридлер сулаліс тшын пиын да видзӧдіс енэж вылӧ.
Кӧдзыд тӧлыс чепляліс чужӧмсӧ.
Синъяссьыс петіс синваыс — и кӧдзыдысла, и тшынысла, и напряжениеысла.
Ридлер эз казявлы нинӧм тайӧс — сійӧ видзӧдіс кодзувъяс вылӧ, енэж пасьтала югъялысь зэв уна кодзувъяс вылӧ…
И ставныс найӧ кажитчисны сылы морт синъясӧн, рочьяслӧн синъясӧн.
Кажитчӧ, оз нин позь сэсся водзӧ топавны чуньясыслы, а найӧ пыр топалісны; ёнтісны, рутшкакылісны суставъясас, а топалісны.
Сійӧ став лёклунсӧ — сэтшӧм ыджыдӧс, мый сыысь сьӧлӧмыс стучитіс, быттьӧ медыджыд скорость вылӧ лэдзӧм мотор, ӧні вӧлі веськӧдӧма тайӧ враждебнӧй енэж вылас.
Окота вӧлі нетшкыны сійӧ кодзувъяссӧ ӧти бӧрся мӧдӧс да шыблавны найӧс му вылӧ.
Сэсся талявны найӧс… талявны, кытчӧдз найӧ оз дугдыны югъявны, кытчӧдз пемыдыс оз шымырт тайӧ канмусӧ, кӧні ставыс сӧльнитчӧма ӧтлаӧ: йӧзыс природа кодьӧсь, природаыс — йӧз кодь.
Та-та-та-та…— кыліс пулемётлӧн тэрыб сёрниыс.
Салдатъяс повзьӧмпырысь пуксялісны вӧвъяс вылӧ да, чукӧрын сулалігӧн, видзӧдісны Головлево вылӧ.
Сикт разнӧй помъясын, керка вевтъяс весьтын кыпалысь сьӧд тшын сюръяяс пыр, тыдовтчылісны би кывъяс.
Сиктсӧ кытшалысь тшын пиысь лэбыштіс верзьӧма; вӧвсӧ бӧр кокъяс йылас сувтӧдӧмӧн сійӧ бергалыштіс места вылас, сэсся мӧдӧдчис туй кузя.
Ридлерлӧн сьӧлӧмыс стучитіс скӧрысь, тэрыба, и ёна ёвкнитліс кӧсичаясас.
Сьӧлӧмыс быттьӧ висьталіс: «Тайӧ абу на ставыс…
Колӧ тэрмасьны!»
Но кытчӧ тэрмасьны да мыйла, Ридлер эз тӧд.
Гырдмӧм синъясыс сылӧн сатшкысисны матысмысь верзьӧма вылӧ.
Ридлерӧс аддзӧм бӧрын сійӧ чеччыштіс вӧв вывсьыс.
— Господин фон Ридлер!..
Залесскӧй пыр бойӧн писькӧдчис партизанскӧй конница…
Партизанъясыс миян кодь паськӧмаӧсь.
Мунісны карлань.
Ридлер весиг эз вӧрзьыв: кутшӧм ӧні сылы делӧ карӧдз да вообще став дінӧдзыс.
«Мунісны спасайтны Волгинаӧс»,— друг югнитіс сылӧн мӧвп, да сійӧ дрӧгмунӧмӧн пыр жӧ гӧгӧрвоис: со мый корӧ сьӧлӧм — водзӧс перйӧм, медся чорыдӧс!
Да, сійӧ, Волгина — катастрофалӧн медглавнӧй мыжаыс!
Кольны сійӧс торжествуйтысьӧн?
Оз позь!
Ставыс, мый сійӧ, Ридлер, вӧчліс сыкӧд ӧнӧдз,— сійӧ пустяки, челядь ворсӧм, сравнитны кӧ сыкӧд, мый ещӧ сійӧ испытайтас.
Волгина мынтысяс ставсьыс.
Волгиналы сійӧ думыштас сэтшӧм мученьеяс, кутшӧмъясӧс эз тӧдлыны на ни му, ни ад.
Кувтӧдзыс сійӧ сюрсысь каитчас сы кузя, мый сувтіс Ридлерлы туй пӧперегыс.
Скӧрлунысла вежыньтчӧм чужӧмӧн сійӧ видзӧдліс сотчысь Головлево вылӧ, чӧвтліс синъяссӧ пӧжарсьыс гӧрдӧдӧм кодзулӧсь енэж вылӧ да, танкӧ пырӧм бӧрын, горӧдіс:
— Карӧ!
Медыджыд скоростьӧн!
Дас сизимӧд глава
Певек кар помын, водокачка дінын, тыртӧм местаыс помасьӧ юлӧн крут вадорӧн.
Зюсмильх приказ серти куим час войын немечьяс вӧтлалісны татчӧ карса став йӧзсӧ.
Салдатъяс кытшын топыд чукӧрӧн сулалісны нывбабаяс, нывъяс, пӧрысьяс да челядью
Йӧз чукӧр шӧрын кыліс Аришка Булкиналӧн чирзан гӧлӧсыс:
— Ме тӧда налысь рожаяссӧ…
Ме налы…
Абу налӧн правояс кватайтны менӧ…
Ме став господа офицеръяскӧд дружита.
Некод эз тӧд, мыйла найӧс чукӧртісны татчӧ.
Ӧткымынъяс бӧрдісны.
Сэсянь, кор кар весьтын ӧшйис свастикаа флаг, омӧль слава пондіс ветлыны тайӧ тыртӧм места йывсьыс: гестаповечьяс ваявлісны татчӧ ассьыныс жертваяссӧ, медым лыйлыны.
Кыліс мотор шы.
Забор пельӧс сайсянь петіс танк, да сы бӧрся грузӧвик, кӧні тырыс вӧліны салдатъяс.
Салдатъяс пӧвстын, Зюсмильхкӧд орччӧн, пукаліс Чайка, сы пельпомъяс вылӧ вӧлі плавгӧма шинель.
Танкысь чеччыштіс Корф.
Салдатъяс кыскисны Катяӧс лым вылӧ.
Шинельыс уси сы пельпомъяс вылысь,— да йӧзыс весьӧпӧрӧмӧн ойӧстісны.
Катя сулаліс дзикӧдз косявлӧм, вирӧсь дӧрӧм кежсьыс, коді сибдӧма яй бердас.
Сійӧс кутісны салдатъяс, мед эз усь.
Кокъясыс кокпыдӧсъяссяньыс пидзӧсъясӧдзыс вӧлі вевттьысьӧмаӧсь сьӧд саӧн.
Бертлӧдлӧм киясыс вӧлі пыктӧмаӧсь пельпомъясӧдзыс, лӧзӧдӧмаӧсь.
Зюсмильх тэрмасигтырйи кватитіс шинельсӧ да кӧсйис чӧвтны сійӧс Катя пельпомъяс вылӧ.
— Оз ков!— горӧдіс Катя.— Мед видзӧдӧ войтыр… мый вӧчанныд ті…— сійӧ горша апыштіс сынӧдсӧ,— йӧзкӧд… асланыд застенокъясын…
Катя чукӧртіс медбӧръя вынъяссӧ да веськӧдчис.
Йӧз чукӧр, места вылас кынмӧмӧн, видзӧдіс, кыдзи кыскисны Катяӧс водокачкалань.
Сылӧн кокъясыс эз кывзысьны, да коктуйясас кольлісны вир пятнояс.
Водонапорнӧй башня дорын салдатъяс бергӧдісны Чайкаӧс йӧз чукӧрлань чужӧмӧн.
Катя эз вермы сулавнысӧ, да немечьяс кутісны сійӧс сойбордйӧдыс.
Ышловзьӧм бӧрын Катя сьӧкыдпырысь лэптіс юрсӧ.
Вомдоръясыс вӧрыштісны, но сійӧ нинӧм эз шу.
Эмӧсь-ӧ кывъяс, кодъяс вермисны висьтавны кӧть ичӧтик юкӧнсӧ сылысь, мый лои испытайтны?
— Ӧні тэ видзӧдлан и кывлан, кыдзи доръяс тэнсьыд олӧмтӧ войтыр,— ньӧжйӧник шуис Зюсмильх да матыстчис йӧз чукӧрлань.— Коді кӧсйӧ получитны сюрс марка — висьталӧй: коді тайӧ?— Катя вылӧ индіг горӧдіс сійӧ.
Йӧз чӧв олісны.
— Некод оз тӧд?!
Йӧз чукӧр пытшкын кыптіс шум.
— Господа офицеръяс, тасянь оз тыдав, а менӧ кутӧны!— кыліс Аришкалӧн гӧлӧс.
Нывбабаяс нетшкисны сійӧс юрсиӧдыс, кутісны киясӧдыс, эз лэдзны.
Зюсмильх горӧдіс салдатъяслы, и найӧ уськӧдчисны отсавны Аришкалы петны.
Лёзь юрсиа, гӧрдӧдӧм чужӧма, былялӧм синъяса Аришка петіс йӧз чукӧрысь да, Катя вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, вежнясигтырйи пыльсмуніс-серӧктіс:
— Тайӧ и эм, господа офицеръяс, юбкаа комиссарыс — первой комсомолка карас, Волгина.
Зюсмильх да Корф локтісны Катя дінӧ.
Чужӧм сертиыс вӧлі тыдалӧ, мый Катя ёна волнуйтчис.
Но эз полӧм, кыдзи виччысисны немечьяс, а радлун да торжествуйтӧм ӧзйисны сы синъясын: немечьяс нервничайтӧм серти да пӧжаръясысь енэж пасьта паськалӧм би югӧр серти Катя гӧгӧрвоис, мый вӧчсис ӧні районын.
Зюсмильх кватитіс сійӧс щӧкаӧдыс.
— <deu>Weiter</deu>… чӧв овны — сійӧ йӧйтавны.— Ридлер моз гестаповец зілис сёрнитны ньӧжйӧник да леститчӧмӧн.— Нинӧмла кувны войтыр вӧсна, коді…— Сійӧ юалана видзӧдліс полковник вылӧ: сылы эз сюрны колана кывъяс.
— Вузаліс тэнӧ опасность минутӧ,— нямлясьыштӧм бӧрын киргыштіс Корф.
Катялӧн вомдоръясыс зывӧктана вежыньтчылісны.
— Тайӧ абу войтыр, а пон!— зывӧктӧмӧн Аришка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ сьӧкыдпырысь лэптіс кисӧ да индіс пӧжарысь ыпъялысь би вылӧ:— Войтырыс сэні…
Йӧз чукӧрын пондісны шумитны.
Зюсмильх кӧсйис мыйкӧ шуны, но, Катялӧн ӧзйысь синъяскӧд паныдасьӧм бӧрын, йӧжгыльтчис, пельпомъясыс сылӧн лэччисны.
— Верман сулавны?
Катя гӧгӧрвоис: лыйлыны кӧсйӧны!
— Верма,— вашнитіс сійӧ муртса кывмӧн.
Мый тайӧ здукас сійӧ думайтіс?
Гашкӧ, тӧдвылас уси сразу ставыс, мый сійӧ сэтшӧма радейтліс олӧмас да мый абу нин вӧлі шуӧма сылы аддзывны выльысь ловзьӧдӧм бӧрын.
Гашкӧ, сы синъяс водзын сувтіс сылӧн радейтана мортыс, сылӧн Федяыс, да пожӧмъяслӧн мелі шум пырыс паметьыс казьтыштіс сылысь, Федялысь, кывъяссӧ: «Лӧз синма мойдкывйӧй менам!»
Салдатъяс дугдісны сійӧс кутӧмысь.
Катя шатовмуніс, кажитчӧ — вот-вот усьӧ.
Но сійӧ мыджсис кипыдӧсъяснас кирпич стенӧ да мӧдіс сулавны.
Ставнас дрӧжжитігтырйи Зюсмильх сетіс команда.
Салдатъяс лэптісны винтовкаяссӧ.
— Рӧднӧйяс!..
Войтыр!..— виччысьтӧм вынӧн шуис Катя.
Йиркмуні залп.
Йӧз чукӧр кыдзкӧ дженьыдика горӧдіс да кынмис, быттьӧ друг ставныслӧн сувтіс лолыс.
Тшыныс разаліс, да ставӧн аддзисны, кыдзи стенсьыс Катя юр весьтысь гылалісны кирпич торъяс да киссис бус.
А Чайка сулаліс, да чужӧмыс сылӧн вӧлі кельыд-кельыд, синъясыс паськыдӧсь.
— Кутан висьтавны, кӧні партизанъяс?— горзіс полковник.
Катя ышловзис, быттьӧ садьмис сьӧкыд унмысь.
Гашкӧ, сӧмын тайӧ горӧдӧм бӧрас сійӧ кутіс чувствуйтны сьӧлӧмыслысь пӧся тіпкӧмсӧ: сьӧлӧмыс олӧ.
Яра ломзисны сылӧн синъясыс.
— Миян дінӧ локтӧ Сталин!..
Локтӧ Гӧрд Армия!..— горӧдіс сійӧ.
Зюсмильх бара сетіс команда, и бара пуляясыс вӧчалісны гуранторъяс Катя юр вевдорын, гылӧдісны сы куш пельпомъяс вылӧ рыжӧй кирпич торъяс да кисьтісны бус…
Но Катя сулаліс, быттьӧ вужъясьӧма муас, и сылӧн гӧлӧсыс бара кыліс вӧрзьытӧг сулалысь йӧзлы:
— Отсалӧй став вынъясӧн рӧднӧй армиялы!
Полковник бергӧдіс Зюсмильхлань звермӧм чужӧмсӧ.
— Локтӧ победа…— бара кыліс Катялӧн гӧлӧсыс, но лӧньджыка нин, сэсся артмис шӧпкӧдӧмӧн:— Прӧщайтлӧй, ёртъяс!
Йӧз аддзисны, мый ещӧ ӧти здук — и оз ло Катя, усьӧ сійӧ лым вылӧ ловтӧм телӧӧн.
— Прӧщай, донаӧй!— горӧдіс ыджыд тушаа старик, коді сулаліс первой радын.
Сійӧ нетшыштіс юрсьыс шапкасӧ да копыртчыліс Катялы улӧ-улӧ, пӧшти муӧдзыс, а кор веськӧдчис, ставныс бара кылісны сылысь стрӧг да детинкалӧн кодь гора гӧлӧссӧ:— Аттьӧ тэныд… тэнад ыджыд сьӧлӧмысь!
Йӧз чукӧр шызис, ловзис.
— Да мый нӧ тайӧ?
Мый видзӧдам? — горӧдіс кодкӧ повзьӧмпырысь.
— Виалӧй проклятӧйясӧс!
Первой радын сулалысь старик бергӧдчис йӧзлань да ӧвтыштіс кияснас:
— Виалӧй!
Салдатъяс зилькнитісны затворъяснас.
Полковник скӧрысла эз тӧр ку пытшкас да лэптіс кулаксӧ.
И друг…
Мый тайӧ?
Матын, пустыркӧд орчча улича вылын, гымӧбтісны лыйсьӧм шыяс.
— <deu>Рус!</deu>
<deu>Партизанен</deu>!— кыліс сэсянь лёкысь горзӧм.
салдатъяс повзьӧмпырысь пондісны больӧдчыны ас костаныс.
Корф кельдӧдіс да уськӧдчис танклань.
Зюсмильх сулаліс да видзӧдіс то Катя вылӧ, то салдатъяс вылӧ. Пиньясыс сылӧн таркакылісны.
— Сьӧлӧмас!
Веськыда сьӧлӧмас!— горӧдіс сійӧ.
Салдатъяслӧн киясыс дрӧжжитісны.
— Водзӧ!
Водзӧ!— кыліс матын лёкысь горзӧм.
Пельӧс сайысь еджыд вӧв вылын, юр весьтас югъялысь шашкаа, лэбыштіс Федя, сы бӧрся — Николай Васильев.
Федялӧн чужӧмыс вӧлі вежыньтчӧма лӧглунсьыс да мучитчӧмсьыс, немецкӧй мундирыслӧн воротыс вӧлі кизявтӧм, юрыс куш.
Тӧлыс вӧрӧдыштіс сылысь дзор юрсисӧ, да вӧвсьыс и ассьыс Федяысь кайис ру.
Катя аддзис сійӧс да, быттьӧ сылӧн лоины выль вынъяс, воськовтіс водзӧ, нюжӧдіс кияссӧ.
— Феденька!
— Пли!— сетіс команда Зюсмильх.
Катя кутчысис морӧсас, шатовмуні.
Федя друг сувтӧдіс скачитысь вӧвсӧ да, нинӧм аддзытӧг да чувствуйттӧг, видзӧдіс лӧзов тшын вылӧ, коді тупкис сійӧ местасӧ, кӧні здук сайын нюжӧдӧм киясӧн сулаліс Катя.
Но вот тшыныс разаліс.
Чайка куйліс вӧрзьывтӧг.
Синъясыс сылӧн вӧліны воссьӧмаӧсь да кажитчис, сійӧ абу кулӧма, а сӧмын ланьтӧма да любуйтчӧ енэжнас, коді лоӧма войтыр лӧглун да скӧрлун рӧма.
* * *
Кӧнкӧ ылын сьӧкыда йиркисны орудиеяс, уналаын кайис енэжӧ сьӧд тшын, а регыд ыпъявны-сотчыны пондіс и карыс, кодӧс ӧтпырйӧ вӧлі ӧзталӧма уна местаясын.
Пӧжарыслӧн биыс югдӧдіс пустырсӧ.
Гӧрд лым вылын туплясисны немечьяслӧн шойясыс.
Зюсмильхлысь юрсӧ вӧлі шӧри керыштӧма Федя шашкаӧн.
Неуна бокынджык туплясис вирӧсь ёкмыль, кодӧс кытсюрӧ вӧлі тупкӧма паськӧм лестукъясӧн,— тайӧ ставыс, мый колис йӧзлӧн чукӧрыс Аришка Булкинаысь.
«Катялӧн вой!..»
Морӧс бердас мусаыслысь вирӧсь телӧсӧ топӧдӧмӧн Федя лэбзис сотчысь керкаяс дінті.
Синваыс мешайтіс видзӧднысӧ.
Перевоз дорын вадорас залесскӧйсаяс сулалісны сотчысь танк гӧгӧр.
Пытшкӧсас омляліс-горзіс Макс фон Ридлер, коді думайтліс, мый роч му да роч йӧз ньӧти водзсасьтӧг водасны сылӧн фашистскӧй сапӧг улӧ.
Гӧрд пятноӧн кыптіс йӧр весьтын шонді, а сиктъясын важмоз бушуйтіс би, гыясӧн кывтіс муяс весьтті тшын.
Садьтӧг повзьӧм немечьяс шыбласисны ӧтарсянь мӧдарӧ.
«Катялӧн вой» муніс водзӧ…
Эпилог
Певек весьтын дӧлалӧ знамя — гордӧй да алӧй, кыдзи Катялӧн вирыс.
Чайкалысь телӧсӧ партизанъяс нуисны карӧ да дзебисны сук лыска пожӧмъяс улӧ, кодъясӧс сійӧ сэтшӧма радейтліс олігас.
Тані прӧститчисны сыкӧд сылӧн пӧдругаясыс да ёртъясыс, прӧститчис Федя.
Ставныс найӧ красноармейскӧй частьяскӧд мунісны рытыввылӧ.
Зэв уна йӧз волывлӧны тайӧ скромнӧй, но ставлы дона гу дорӧ.
Пионеръяс мичмӧдӧны сійӧс дзоридзьясӧн.
Воинскӧй частьяс, чӧв оліг сы дінті мунігӧн, улӧ лэдзлӧны бойясын розьӧдлӧм знамяяссӧ.
Частӧ волывлӧ татчӧ райкомса секретарь Зимин, и ещӧ частӧджык сьӧд пальтоа, дзор, неуна гӧрбыльтчыштӧм, стрӧг да шог чужӧма нывбаба.
Героинялысь паметьсӧ казьтыштны локтысьяс пӧвстын кӧ эмӧсь йӧз, кодъяс оз тӧдны тайӧ суров нывбабасӧ, налы висьталӧны ним, код водзын босьтӧны юръяссьыныс шапкаяссӧ: «Василиса Прокофьевна — Чайкалӧн мамыс!»
Мукӧд дырйи сійӧ висьтавлӧ Катя йылысь, а то прӧстӧ видзӧдлас гу гӧгӧр чукӧртчӧм йӧз вылӧ да, синвасӧ ньылалігтырйи, шуас:
— Мам сьӧлӧмӧн заклинайта… босьтӧй водзӧс!
И кор аддзас стрӧг чужӧмъяс серти, синъясын ӧзйӧм скӧрлун серти, мый сылысь наказсӧ лоӧ пӧртӧма олӧмӧ, улӧ копыртчылас нёльнанладорӧ да ньӧжйӧник аттьӧалас:
— Аттьӧ тіянлы таысь… мам нимсянь…
Шувгӧны гу весьтын пожӧмъяс.
И кажитчӧ, мый найӧ сідзжӧ висьталӧны йӧзлы лӧз синъяса ныв йылысь, коді медбӧръя бикиньӧдз сетіс ассьыс ӧзйысь сьӧлӧмсӧ рӧдиналы, аслас войтырлы.
Меным эз случайнӧ дум вылӧ усь Данко, кор думайті Катя йылысь.
Данко да Катя — найӧ рӧднӧйӧсь, но судьбаясыс налӧн разнӧйӧсь.
Данколӧн ыпъялысь сьӧлӧмыс кусі найӧ кок улын, кодъяслы сійӧ югдӧдіс.
А Катялӧн сьӧлӧмыс, кодӧс радейтӧмӧн лэптіс войтыр, водзӧ ыпъялӧ да югдӧдӧ.
Геройяслӧн пыр овлӧ кык олӧм: ӧтиыс — дженьыдик, коді помасьӧ гуӧн, и мӧд олӧм, коді мунӧ нэмъяс пыр.
Оз, оз кувны сэтшӧмъяс, кыдзи Чайка.
Ловъя да страстнӧй, ыпъялысь сьӧлӧмӧн, сійӧ олӧ йӧз пӧвстын.
Ми аддзам сійӧс огӧ синъясӧн, а сьӧлӧмӧн.
Сулалӧ сійӧ тӧлалысь юрсиа да юргӧ, мужествоӧ миянлысь сьӧлӧмъяс чуксаліг, сійӧ вирӧссьӧм душалӧн медбӧръя горӧдӧмыс:
«Миян дінӧ локтӧ Сталин…
Локтӧ победа!»
{Островский Н. (комиӧдіс Kodko) @ Кыдзи калитчис сталь @ роман @ Николай Островский. Кыдзи калитчис сталь @ 1955 @ Лб. 5-299.}
Островский Николай
Кыдзи калитчис сталь
ПЕРВОЙ ЧАСТЬ
Первой глава
— Коді тіян пиысь праздник водзвылын воліс ме дінӧ гортӧ вочавидзны урок — чеччӧй!
Сьыліас ӧшӧдӧм сьӧкыд креста, рясаа кыз морт лёкысь видзӧдліс велӧдчысьяс вылӧ.
Ичӧтик скӧр синъясыс сатшкысисны скамьяяс вылысь сувтӧм квайт челядь вылӧ — нёль детинка да кык нывка вылӧ.
Найӧ полігтырйи видзӧдлывлісны рясаа морт вылӧ.
— Ті пуксьӧй, — ӧвтыштіс нывкаяслань поп.
Найӧ ӧдйӧ пуксисны, кокниа ышловзисны.
Отец Василийлӧн синъясыс ёся мӧдісны видзӧдны сулалысь нёль зонка вылӧ.
— Волӧй, нолтӧ, татчӧ, голубчикъяс!
Отец Василий чеччис, вештыштіс улӧссӧ да бердӧдзыс матыстчис ӧтилаӧ сувтӧм челядь дінӧ.
— Коді тіян пӧвстысь, подлечьяс, куритчӧ?
Тайӧ юалӧм вылӧ нёльнанныс надзӧник вочавидзисны:
— Ми огӧ куритчӧй, батюшка.
Поплӧн чужӧмыс скӧрмӧмысла ёна гӧрдӧдіс.
— Он куритчӧй, мерзавечьяс, а нянь шомӧсас коді табаксӧ кисьтіс?
Он куритчӧй,
а вот ми ӧні видзӧдлам!
Гугӧдӧй зепъяснытӧ!
Но, регыдджык!
Мый ме шуа тіянлы?
Гугӧдӧй!
Куимӧн кутісны мыйсюрӧ кыскавны зепсьыныс пызан вылӧ.
Поп сюся видлаліс зеп вурысъяссӧ, корсис табак чиръяс, но нинӧм эз аддзы да босьтсис нёльӧд дінас, сьӧд синъяса, рудов дӧрӧма да дӧмӧм пидзӧсъяса лӧз гача зонка дінӧ.
— Тэ нӧ мый, быттьӧ мыр сулалан?
Сьӧд синъяса детинкаыд, скӧрысь видзӧдіг, ньӧжйӧник шуис:
— Менам зепъясыс абуӧсь, — и кияснас малыштіс пӧлаяссьыс вурысъяссӧ.
— А-а-а, зепъясыд абуӧсь!
Сідзкӧ, тэ чайтан, ме ог тӧд, коді вермис вӧчны татшӧм подлостьсӧ — тшыкӧдны менсьым няньшом!
Тэ чайтан, мый и ӧні колян школаӧ?
Оз, голубчикӧй, тайӧ тэныд сідз оз коль.
Тӧндзи мамыд корис кольны тэнӧ, а ӧні нин тырмас.
Весась классьыс! — Сійӧ чорыда кутіс пельӧдыс да тойыштіс сійӧс коридорӧ, пӧдлаліс сы бӧрся ӧдзӧссӧ.
Класс лӧнис, йӧжгыльтчис.
Некод эз гӧгӧрво, мыйла Павка Корчагинӧс вӧтлісны школаысь.
Сӧмын Серёжка Брузжак, Павкалӧн другыс да ёртыс, аддзыліс, кыдзи Павка кисьтіс поплы ыджыдлунводзвывса няньшомас китыр табак, кор найӧ, бӧрӧ кольысь квайт ученик, виччысисны кухняын попӧс.
Налы урокъяссӧ лои вочавидзны поп патераын нин.
Вӧтлӧм Павка пуксис кильчӧ улыс тшупӧдас.
Сійӧ мӧвпаліс, кыдзи сылы воны гортас да мый висьтавны мамыслы, коді сэтшӧм тӧждысьысь да асывводзсянь пемыд войӧдз уджалӧ кухаркаӧн акцизнӧй инспектор ордын.
Павкаӧс пӧдтіс синва.
«Мый нӧ меным ӧні вӧчны?
И ставыс тайӧ проклятӧй поп вӧсна.
Кутшӧм чӧртла ме сылы табаксӧ кисьті?
Серёжка ышӧдіс.
«Вай, — шуӧ, — кисьтам лёк гадлы».
Вот и кисьтім.
Серёжкалы нинӧм, а менӧ, кӧнкӧ, вӧтласны».
Важӧн нин заводитчис отец Василийкӧд тайӧ лӧгалӧмыс.
Кыдзкӧ ӧтчыд Павка косясис Левчуков Мишкакӧд, и сійӧс колисны «безӧбедаӧ».
Медым эз дур тыртӧм классын, велӧдысь вайӧдіс сійӧс гырысьджыкъяс дінӧ мӧд классӧ.
Павка пуксис бӧръя скамья вылӧ.
Сьӧд пинжака косіник велӧдысь висьтавліс му йылысь, кодзувъяс йылысь.
Чуймӧмысла вомсӧ паськӧдӧмӧн Павка кывзіс, мый муыс олӧ нин уна миллион во да мый кодзувъяс сідзжӧ му модааӧсь.
Сэтшӧмӧдз чуймӧдіс кывлӧмторйыс, мый весиг кӧсйис сувтны да висьтавны велӧдысьлы: «Закон божийын абу сідз гижӧма», но повзис, мед эськӧ бара эз ло лёктор.
Закон божий кузя поп пыр пуктывліс Павкалы «пять».
Став тропаръяссӧ, Новӧй да Ветхӧй завет сійӧ тӧдіс зэв бура; ставсӧ тӧдіс, кутшӧм лунӧ мый вӧчӧма ен.
Павка шуис юавны отец Василийлысь.
Закон божий кузя медводдза урок вылын жӧ, кор муртса на поп удитіс пуксьыны креслӧӧ, Павка лэптіс кисӧ да, висьтавны разрешитӧм бӧрын, сувтіс.
— Батюшка, мыйла нӧ старшӧй классын велӧдысь висьталӧ, мый муыс сулалӧ миллион во, а оз кыдзи закон божийын — вит сюрс... — и, отец Василийлысь лёкысь чирӧстӧмсӧ кылӧм бӧрын, пыр жӧ тшӧкмуніс.
— Мый тэ шуин, мерзавец?
Со тэ кыдзи велӧдан енлысь кывсӧ!
Павка эз на удит и пикнитнысӧ, кыдзи поп кватитіс сійӧс кыкнан пельӧдыс да кутіс клёнӧдны юрнас стенӧ.
Минут мысти нӧйтӧм да повзьӧм Павкаӧс шыбитісны коридорӧ.
Чорыда сюрис Павкалы мамсяньыс.
Аскинас сійӧ муніс школаӧ да кевмысис отец Василий водзын, медым бӧр босьтіс писӧ.
Сэсянь Павка кутіс лӧгавны поп вылӧ став сьӧлӧмнас.
Лӧгаліс и поліс.
Некодӧс сійӧ эз прӧститлы аслыс посни ӧбидаяс вӧчӧмысь; эз вунӧд и поплысь нинӧмсьыс нӧйтӧмсӧ, скӧрмис сы вылӧ, дзебис лӧглунсӧ.
Отец Василийсянь уна посни ӧбидаяс на терпитіс детинка: поп вӧтлывліс сійӧс ӧдзӧс сайӧ, быдса недельяс чӧж сувтӧдавліс пельӧсӧ нинӧмабусьыс да ньӧтчыд эз юавлы сылысь урокъяссӧ, а ыджыдлун водзвылын та вӧсна сылы бӧрӧ кольччысьяскӧд лои мунны поп ордӧ гортӧдзыс сдавайтны.
Сэні, кухняас, и кисьтіс Павка ыджыдлунводзвывса няньшомас табак.
Некод эз аддзыв, а поп век жӧ тӧдіс, кодлӧн тайӧ уджыс.
...Урок помасис, челядь ызӧбтісны ывлаӧ да кытшалісны Павкаӧс.
Сійӧ букышӧн чӧв оліс.
Сережка Брузжак классьыс эз пет: сійӧ гӧгӧрвоис, мый и ачыс тшӧтш мыжа, но отсавны ёртыслы нинӧмӧн эз вермы.
Велӧдысьяс жырлӧн восьса ӧшиньӧд мыччысис школаса заведующӧй Ефрем Васильевичлӧн юрыс. Сійӧ кыз гӧлӧсысь Павка дрӧгмуніс.
— Пыр жӧ мӧдӧдӧй ме дінӧ Корчагинӧс! — горӧдіс сійӧ.
И Павка тіралан сьӧлӧмӧн муніс велӧдысьяс жырйӧ.
Станцияса буфетын кӧзяиныс вӧлі олӧма морт нин, кельыд чужӧма, быгалӧм синъяса. Сійӧ муртса видзӧдліс бокын сулалысь Павка вылӧ.
— Кымын арӧс сылы?
— Дас кык, — вочавидзис мамыс.
— Мый нӧ, мед кольччас.
Условие татшӧм: кӧкъямыс шайтӧн тӧлысь да уджалан лунъясӧ вердны; сутки уджавны, мӧд сутки гортас, да мед эз гусясь.
— Мый ті, мый ті!
Гусясьны сійӧ оз кут, ме кыв сета, — повзьӧмӧн шуис мам.
— Мед талун жӧ босьтчас уджавны, — тшӧктіс кӧзяин да бергӧдчис стойка сайын сыкӧд орччӧн сулалысь вузасьысь нывбабалань: — Зина, нуӧд детинкасӧ дозмук мыськанінӧ, висьтав Фросенькалы, мед сетас сылы удж Гришка местаӧ.
Вузасьысь пуктіс пуртсӧ, мыйӧн вундаліс ветчина, довкнитіс Павкалы юрнас да мӧдӧдчис зал вомӧн бокладорса ӧдзӧслань — дозмук мыськан вежӧсӧ.
Павка вӧтчис сы бӧрся.
Мамыс тэрмасьӧмӧн муніс сыкӧд орччӧн, шӧпкӧдіс тэрыба:
— Тэ нин, Павлуша, зільышт, эн янӧд.
И, шог видзӧдласӧн писӧ колльӧдӧм бӧрын, мӧдіс ывлаӧ петанінлань.
Дозмук мыськанінын пуис удж: чукӧръясӧн кыпалісны пызан вылын тарелкаяс, вилкияс, пуртъяс; кымынкӧ нывбаба чышкалісны найӧс пельпом вылас чӧвтӧм кузьчышъянъясӧн.
Сынавтӧм сувтса юрсиа, Павкаысь неуна ыджыдджык, рыжӧй детинка ноксис кык зэв гырысь самӧвар дорын.
Дозмук мыськанінын лайкъяліс пӧсь ва тыра ыджыд лӧканьысь кыптӧм ру (сэні, лӧканяс, мыськисны посудасӧ), и Павка первойсӧ эз вермы аддзыны уджалысь нывбабаяслысь чужӧмъяссӧ.
Сійӧ сулаліс джодж шӧрас, эз тӧд, мый вӧчны да кысянь босьтчыны.
Вузасьысь Зина матыстчис дозмук мыськысь ӧти нывбаба дінӧ да, пельпомӧдыс сійӧс кутӧмӧн, шуис:
— Со, Фросенька, тіянлы татчӧ Гришка пыдди выль детинка.
Тэ сылы висьтав, мый колӧ вӧчны.
Зина бергӧдчис Павкалань, индіс нывбаба вылӧ, кодӧс сӧмын на шуис Фросенькаӧн, да висьталіс:
— Тайӧ тані ыджыд пыдди.
Мый тэныд сійӧ тшӧктас, сійӧс и вӧч. — Бергӧдчис да муніс буфетӧ.
— Ладнӧ, — ньӧжйӧник вочавидзис Павка да юалананогӧн видзӧдліс сы водзын сулалысь Фрося вылӧ.
Сійӧ, плеш вывсьыс пӧсьсӧ чышкалігтыр, видзӧдліс Павка вылӧ юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, быттьӧ донъяліс сылысь туянлунсӧ, да, гырддза вывсьыс лэччысь соссӧ пуджиг, шуис шензьӧдана лӧсьыд гора гӧлӧсӧн:
— Делӧыд тэнад, донаӧй, ичӧтик: вот тайӧ кубсӧ шонтан асывнас да мед сэні тэнад пыр пузьӧдӧм ва вӧлі, пес, дерт, медым поткӧдлін, сэсся со тайӧ самӧваръясыс тэнад жӧ удж.
Сэсся, кор ковмас, пуртъяс да вилкияс весавны кутан да помӧй новлыны.
Уджыд тырмас, донаӧй, пӧсявлан, — висьтавліс сійӧ костромскӧй ногӧн, и сы вӧсна да сылӧн чангыль ныра гӧрдӧдӧм чужӧм вӧснаыс Павкалы кыдзкӧ лои гажаджык.
«Тьӧткаыс тайӧ, тыдалӧ, бур», — аслыс шуис Павка да збоймыштӧмӧн шыасис Фрося дінӧ:
— Мый нӧ меным ӧні вӧчны, тётя?
Шуис да джӧмдіс.
Дозмук мыськанінын уджалысь нывбабаяслӧн гораа серӧктӧмыс тупкис сылысь бӧръя кывъяссӧ:
— Ха-ха-ха!..
Фросенькалӧн и племянник нин лои...
— Ха-ха! — ставсьыс ёна сераліс Фрося.
Ру пырыс Павка эз аддзы сылысь чужӧмсӧ, а Фросялы вӧлі сӧмын на дас кӧкъямыс арӧс.
Павка дзикӧдз падмис. Сійӧ бергӧдчис детинка дінӧ да юаліс:
— Мый меным ӧні колӧ вӧчны?
Но юалӧм вылас детинка сӧмын пыльснитіс:
— Тэ тётяыдлысь юав, сійӧ тэныд ставсӧ висьталас, а ме тані временнӧ, — и бергӧдчӧм мысти уськӧдчис кухня ӧдзӧслань.
— Лок татчӧ, отсав вилкияс чышкыны, — кыліс Павка ӧти уджалысьлысь, олӧма нывбабалысь гӧлӧссӧ.
— Мый гӧрдланныдсӧ?
Мый сэтшӧмсӧ детинкаыс шуис?
Со босьт, — сетіс сійӧ Павкалы кузьчышъян, — босьт ӧти помсӧ вомад, а мӧдсӧ нюжӧд дорышногыс.
Вот вилкияссӧ и весав ӧтарӧ-мӧдарӧ пинь костъясӧдыс новлӧдлӧмӧн, сӧмын мед ни ӧти сьӧд чут эз коль.
Та кузя миян стрӧгӧсь.
Господаыд вилкиястӧ видлалӧны, и аддзасны кӧ няйттӧ — лёк лоӧ, кӧзяйка пыр жӧ вӧтлас.
— Кыдзи кӧзяйка? — эз гӧгӧрво Павел. — Ӧд тіян кӧзяиныс сійӧ, коді менӧ босьтіс.
Дозмук мыськысь нывбаба серӧктіс:
— Кӧзяиныд миян, пиук, мебель пыдди, нямӧд сійӧ.
Став вылас тані ыджыдыс кӧзяйка.
Талун сійӧ абу.
Уджалыштан вот — аддзан.
Дозмук мыськанінӧ пырисны куим официант, вайисны няйт дозмук чукӧръяс.
На пытшкысь ӧти, коді вӧлі паськыд пельпомъяса, кӧсӧй синма, нёль пельӧса паськыд чужӧма, шуис:
— Ӧдйӧджык вӧрӧй.
Регыд воас луншӧр кадся поезд, а ті ноксянныд.
Сійӧ видзӧдліс Павка вылӧ да юаліс:
— А тайӧ коді?
— Тайӧ выль, — вочавидзис Фрося.
— А-а, выль, — шуис сійӧ. — Сідзкӧ, вот, — сьӧкыд кинас сійӧ тапкис Павкалы пельпомас да тойыштіс самӧваръяслань, — самӧваръяс тэнад мед пыр вӧліны дасьӧсь, а найӧ, аддзан, — ӧтик кусӧма, а мӧдыс муртса лолалӧ.
Талун таысь тэныд нинӧм на оз ло, а аски кӧ аддза — нырвомад сетала.
Гӧгӧрвоин?
Павка кыв шутӧг босьтчис пузьӧдны самӧваръяс.
Тадзи заводитчис сылӧн трудӧвӧй олӧм.
Некор Павка эз старайтчывлы сідз, кыдзи аслас медводдза уджалан лунӧ.
Гӧгӧрвоис сійӧ, тані — абу гортын, кӧні позьӧ мамлысь не кывзыны.
Кӧсӧй синмаыс веськыда шуис, он кӧ пӧ кывзы — нырвомад сетала.
Сявкйыны кутісны бикиньяс нёль ведраа самӧваръясысь, кор Павка пӧльтіс найӧс коксьыс пӧрччӧм сапӧгӧн.
Котӧрӧн петкӧдліс ывлаӧ помӧй ведраяс, тэчис ва тыра куб улӧ пес, косьтіс пуысь самӧваръяс вылын ва кузьчышъянъяс, вӧчис ставсӧ, мый сылы тшӧктылісны.
Рытнас сёрӧн нин мудзӧм Павка лэччис кухняӧ.
Дозмук мыськысь олӧма Анисья видзӧдліс ӧдзӧсӧд петысь Павка вылӧ да шуис:
— Детинкаыс кутшӧмкӧ абу тыр вежӧра: шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ йӧй моз.
Абу бурысь, тыдалӧ, мӧдӧдӧмаӧсь уджавнысӧ.
— Да, детинкаыс зіль, — шуис Фрося, — татшӧмтӧ тшӧктыны унаысь оз ков.
— Регыд слабитас, — паныд шуис Луша, — первойтӧ быдӧн старайтчӧны...
Войсӧ узьтӧмла да помтӧг котралӧмла помӧдз мудзӧм Павка сизим час асылын сетіс пуысь самӧваръяс аслас сменалы — кыз чужӧма збой синъяса детинкалы.
Кор тӧдмаліс, мый ставыс лючки-ладнӧ да самӧваръяс пуӧны, детинкаыд сюйис кияссӧ зепъясас, чилскӧбтіс пинь пырыс дульнас да, асьсӧ ыджыдӧ пуктӧмӧн, еджгов синъяснас лёкысь видзӧдліс Павка вылӧ да шуис сэтшӧм ногӧн, кодлы оз нин позь вочавидзны:
— Эй тэ, шляпа!
Аски смена вылӧ лок квайт часын.
— Мыйла квайтын? — юаліс Павка. — Вежсьӧны ӧд сизимын.
— Коді вежсьӧ, мед вежсьӧ, а тэ лок квайтын.
А кутан кӧ неуна тявксыны, регыд нырвомад пӧнар пеша.
Видзӧдтӧ, кутшӧм ыджыд лоӧма: сӧмын на пырис, а нырсӧ нин лэпталӧ.
Выль воысьяслы аслыныс дежурствосӧ сдайтӧм бӧрын дозмук мыськысьяс сюся кывзісны кык детинкалысь сёрнисӧ.
Детинкаыслӧн збоя сёрнитӧмыс да щӧтясьӧмӧн асьсӧ кутӧмыс скӧрмӧдісны Павкаӧс.
Сійӧ воськовтіс аслас сменалань, лӧсьӧдчис лӧсыштны сылы чужӧмас, но повзис медводдза уджалан луннас жӧ вӧтлӧмысь да эновтчис.
Ёна скӧрмӧмӧн сійӧ шуис:
— Тэ ньӧжйӧджык, эн шыблась, а то сотчан.
Аски локта сизимын, а косясьнытӧ ме кужа ог омӧльджыка тэысь; окота кӧ видлыны — пӧжалуйста.
Паныд сулалысь детинкаыд вешйыштіс кублань да чуймӧмӧн видзӧдіс дзугсьӧм юрсиа Павка вылӧ.
Тадзи водзсасьны кӧсйӧм сійӧ эз виччысь да неуна падмыштіс.
— Но, ладнӧ, видзӧдлам, — нурбыльтіс сійӧ.
Медводдза луныс коли бура, и Павка восьлаліс гортас сэтшӧм чувствоӧн, кутшӧм овлӧ мортлӧн, коді честнӧя шедӧдіс аслыс шойччӧг.
Ӧні сійӧ сідзжӧ уджалӧ, и некод сылы ӧні оз шу, мый сійӧ дась нянь сёйысь.
Асъя шондіыс дышиника кыпӧдчис джуджыд лесопильнӧй завод сайсянь.
Регыд и Павкалӧн керкаыс тыдовтчас.
Со эстӧн, пыр жӧ Лещинский усадьба сайын.
«Мам, кӧнкӧ, оз узь, а ме удж вывсянь воа, — мӧвпыштіс Павка да шутьлялігтыр мӧдӧдчис ӧдйӧджык. — Эз нин сэтшӧм ло лёк, мый менӧ вӧтлісны школаысь.
Всё равно проклятӧй попыд эськӧ эз сет овнытӧ, а ӧні меным веськодь сійӧ, — гортас матыстчигӧн аскӧдыс сёрнитіс Павка. Дзиръясӧ восьтігӧн уси тӧдвылас: — А эсійӧ еджгов детинкаыслы дзик сетала нырвомас».
Мамыс посводзын ноксис самӧварӧн.
Писӧ аддзис да полӧмӧн юаліс:
— Но, кыдз?
— Бур, — вочавидзис Павка.
Мамыс кӧсйис мыйкӧ висьтавны.
Но Павка гӧгӧрвоис нин — восьса ӧшиньӧд тыдаліс Артём вокыслӧн мышкыс.
— Мый, Артём воис? — падъялігтыр юаліс сійӧ.
— Тӧрыт воис и кольччӧ татчӧ.
Депоын кутас служитны.
Павка полӧмпырысь восьтіс ӧдзӧссӧ жырйӧ.
Зэв ыджыд фигура, коді пукаліс пызан сайын сылань мышкӧн, бергӧдчис, и сук сьӧд синкымъяс улысь Павка вылӧ видзӧдлісны вокыслӧн скӧр синъясыс.
— А, локтін, табачник!
Но, но, здорово!
Павка нинӧм эз виччысь бурсӧ воӧм вокыскӧд сёрниысь.
«Артём ставсӧ нин тӧдӧ, — мӧвпыштіс Павка. — Артём вермас и видыштны, и колскӧдыштны».
Павлик полӧ вӧлі Артёмысь.
Но Артём, тыдалӧ, косясьны оз вӧлі лӧсьӧдчы; сійӧ, гырддзаяснас пызанӧ пыксьӧмӧн, пукаліс улӧс вылын да синъяссӧ вештывтӧг видзӧдіс Павка вылӧ — не то серамсорӧн, не то дивитӧмӧн.
— Сідз тэ шуан, университет помалін нин, став наукаяссӧ прӧйдитін, ӧні помӧйяс бердӧ босьтсин? — шуис Артём.
Павка лэдзис синъяссӧ потласьӧм джодж плака вылӧ, сюся видзӧдіс мыччысьӧм кӧрт тув шляп вылӧ.
Но Артём чеччис пызан сайысь да петіс кухняӧ.
«Прӧйдитас, тыдалӧ, нӧйттӧг», — кокниа ышловзис Павка.
Чай юигӧн Артём спокойнӧя юасис Павкалысь классын лоӧмтор йывсьыс.
Павка висьталіс ставсӧ.
— И мый водзӧ лоӧ тэкӧд, кор тэ татшӧм хулиганӧн быдман? — шога шуис мамыс. — Но, мый миянлы сыкӧд вӧчны?
И код рӧдӧ сійӧ мунӧма?
Господи да помилуй, мыйта нин ме мучитчи тайӧ детинканас, — норасис сійӧ.
Артём вештіс ас водзсьыс тыртӧм чашкасӧ да шыасис Павка дінӧ:
— Но, вот мый, вокӧ.
Сідз кӧ нин лои, ӧні виччысь, удж вылад фокусъястӧ эн петкӧдлы, а вӧч ставсӧ, мый колӧ; и сэтысь кӧ тэнӧ вӧтласны, ме сэтшӧм пуж тэныд петкӧдла, мый сэсся мӧдӧс он кор.
Сюркняв тайӧс пель саяд.
Тырмас мамтӧ нетшкыны.
Кытчӧ, чӧртпи, кӧть оз инмӧдчыв — быдлаын недоразумение, быдлаын мыйкӧ гудыртас.
Но ӧні шабаш нин.
Во уджыштан — кута корны депоӧ ученикӧн; помӧй пытшкад сэні тэысь морт оз ло.
Колӧ ремеслӧӧ велӧдчыны.
Ӧні ичӧт на, но во мысти корны кута — гашкӧ, босьтасны.
Ме татчӧ воа да кута тані уджавны.
Мамыд служитны сэсся оз кут.
Тырмас сылы гӧрбсӧ синны быд сволочь водзын, но тэ смотри, Павка, ло мортӧн.
Сійӧ сувтіс став аслас ыджыд тушанас, пасьталіс улӧс мыш вылын ӧшалысь пинжаксӧ да шуис мамыслы:
— Ме ветла час кежлӧ могӧн, — и копыртчӧмӧн, медым не зурасьны ӧдзӧс кӧсякас, сійӧ петіс.
Ывласяньыс нин, ӧшинь увті мунігӧн, шуис:
— Сэні тэныд сапӧг да пурт вайи, мамыд сетас.
Вокзалса буфет дугдывтӧг вузасис сутки чӧж.
Кӧрт туй узелӧ ӧтлаасьӧны вит линия.
Вокзалын пыр тырыс вӧліны йӧз и сӧмын кык-куим час кежлӧ войнас, поезд мунӧмсянь поезд вотӧдз, лӧньыштліс.
Тані, вокзалын, ӧтлаасьлісны да разӧдчылісны уна вожӧ сёясӧн эшелонъяс.
Фронт вывсянь фронт вылӧ.
Сэсянь калечитӧм, чашйӧм йӧз тырӧн, а сэтчӧ ӧткодь руд шинельяса помтӧм уна йӧзӧн.
Кык во Павка гӧграліс аслас удж вылын.
Кухня да дозмук мыськанін — со ставыс, мый сійӧ аддзыліс тайӧ кык вонас.
Пӧдвалса ыджыд кухняын — помтӧм тэрмасяна удж.
Уджалісны кызь саяс морт,
дас официант тэрмасьӧмӧн жӧдзисны буфетсянь кухняӧ.
Павка вӧлі босьтӧ оз нин кӧкъямыс, а дас шайт.
Кык воӧн быдмис да ёнмис сійӧ.
Уна быдсямасӧ аддзыліс тайӧ каднас.
Воджын тшынасис кухняын поварёнокӧн, бӧр лэбис дозмук мыськанінӧ — вӧтліс вына шеф: эз кажитчы сылы асныра детинка, сійӧ и виччысь, пуртӧн сутшкас тшӧкыда кучкавлӧмысь.
Важӧн нин эськӧ вӧтлісны тась удж вывсьыс, но сійӧс видзис таысь помтӧм зільлуныс.
Уджавны Павка мудзлытӧг вермис быдӧн дорысь унджык.
Буфетын, кор вӧліны уна йӧз, кольмӧм морт моз лэбаліс подносъясӧн кухняӧ да бӧр чеччаліс нёль-вит пос тшупӧд вомӧн.
Войяснас, кор лӧньліс буфетса кыкнан залас, уліӧ, кухняса кладовкаӧ, чукӧртчылісны официантъяс.
Заводитчыліс азартнӧя картіасьӧм: «очко», «девятка».
Эз этшаысь аддзыв Павка пызан вылын куйлысь бумага сьӧм чукӧръяс.
Эз шензьы Павка та мында сьӧм вылӧ, тӧдӧ вӧлі, мый быдӧн на пытшкысь аслас дежуритан суткиын босьтӧны чаевӧйяс шайт комын-нелямынӧдз.
Пӧлтинникъясӧн, шайтъясӧн чукӧртлісны.
А сэсся юсьылісны да картіӧн лёкысь ворсісны.
Скӧравліс на вылӧ Павка.
«Проклятӧй сволочьяс! — мӧвпаліс сійӧ. — Со Артём — зэв бур слесарь, а босьтӧ нелямын кӧкъямыс шайт, а ме — дасӧс; найӧ ӧти суткинас босьтӧны та мындасӧ — и мыйысь?
Ваяс — нуас.
Юӧны да ворссьӧны».
Лыддис найӧс Павка, кыдзи и кӧзяеваяссӧ, ӧтдор, враждебнӧй йӧзӧн.
«Найӧ тані, подлӧйяс, лакейясын ветлӧдлӧны, а гӧтыръясыс да пияныс каръясын олӧны озыръяс моз».
Вайӧдлывлісны найӧ ассьыныс гимназическӧй мундирчика пиянсӧ, вайӧдлывлісны и дӧвӧля олӧмсьыс тшӧгӧм гӧтыръяссӧ.
«А сьӧмыс налӧн, пӧжалуй, унджык сійӧ господаясыслӧн дорысь, кодъяслы найӧ прислуживайтӧны», — мӧвпаліс Павка.
Эз дивуйтчыв Павка и сы вылӧ, мый вӧлі овлӧ войяснас кухня пельӧсъясын да буфетса складъясын; бура тӧдіс Павка, мый дозмук мыськысь да вузасьысь ни ӧти нывбаба оз дыр уджав буфетын, оз кӧ вузав асьсӧ кымынкӧ шайтысь быдӧнлы, кодлӧн тані вӧлі власьт да вын.
Видзӧдліс Павка олӧм медджуджыдінас, сы пыдӧсӧ, юкмӧсас, и сійӧ бакшасьӧм дукӧн, нюрса уль руӧн ӧвтыштіс Павка вылӧ, коді вӧлі горш быд выльтор дінӧ, тӧдмавтӧмтор дінӧ.
Эз удайтчы Артёмлы инавны воксӧ депоӧ ученикӧн: дас вит арӧсысь томджыкӧс оз босьтны.
Виччысис Павка сійӧ лунсӧ, кор мынас татысь, сійӧс кыскис тшынасьӧм ыджыд каменнӧй керка дінӧ.
Тшӧкыда вӧвлі сійӧ сэні Артём дінын, ветлывліс сыкӧд видлавны вагонъяс да зілис мыйӧнкӧ отсавны.
Медся нин гажтӧм лои, кор удж вылысь муніс Фрося.
Эз нин вӧв сералысь, гажа том нылыс, и Павка ёся кутіс чувствуйтны, кутшӧм ёна сійӧ велалӧма Фрося дінӧ.
Дозмук мыськанінӧ асылын локтӧм бӧрын беженкаяслысь видчана горзӧмсӧ кывзігӧн Павка чувствуйтіс кутшӧмкӧ тырмытӧмтор да асьсӧ ӧткаӧн.
Войся перерывын, куб пачӧ пес сюялігӧн, Павка лажыньтчис восьса пач вом дорӧ; синсӧ читкыртӧмӧн видзӧдіс би вылӧ — лӧсьыд вӧлі пач шоныдысь.
Дозмук мыськанінын некод эз вӧв.
Эз казявлы, кыдзи мӧвпъясыс бергӧдчисны неважӧнся лоӧмтор вылӧ, коді вӧлі Фросякӧд, и сійӧ серпасыс бура сувтіс Павка син водзӧ.
Субӧтаӧ, войся перерыв дырйи, Павка вӧлі лэччӧ поскӧд кухняӧ.
Чукыльтанінас кайис пес чукӧр вылӧ, медым видзӧдлыны кладовкаӧ, кытчӧ пырджык чукӧртчывлісны картіасьысьяс.
Сэні буретш ызйӧмӧн картіасисны.
Волнуйтчӧмсьыс рудӧдӧм Заливанов банкуйтіс.
Пос кузя кылісны кок шыяс.
Видзӧдліс бӧрӧ: вылісянь лэччӧ Прохошка.
Павка пырис пос улас, виччысис, кор сійӧ мунас кухняӧ.
Пос улын вӧлі пемыд, и Прохошка сійӧс эз вермы аддзыны.
Прохошка чукыльтіс увлань, и Павкалы вӧлі тыдалӧ сылӧн паськыд мышкыс да ыджыд юрыс.
Вылісяньыс поскӧд кодкӧ тэрмасьӧмӧн лэччис кокни воськовъясӧн, и Павка кыліс тӧдса гӧлӧс:
— Прохошка, виччысьлы.
Прохошка сувтіс да бергӧдчӧмӧн видзӧдліс вывлань.
— Тэныд мый? — нурбыльтіс сійӧ.
Поскӧд кок шыясыс тотшиктісны увлань, и Павка тӧдіс Фросяӧс.
Сійӧ кутіс официантӧс соскӧдыс да оръясяна гӧлӧсӧн шуис:
— Прохошка, кӧні нӧ сійӧ сьӧмыс, кодӧс тэныд сетіс поручикыд?
Прохор лёкысь нетшыштіс кисӧ.
— Мый?
Сьӧм?
Эг ӧмӧй нӧ ме тэныд сет? — шуаліс сійӧ скӧрысь.
— Но ӧд тэныд сійӧ сетіс куимсё шайт. — И Фрося гӧлӧсын кыліс ньӧжйӧник бӧрдӧм.
— Куимсё шайт, шуан? — лёкысь юаліс Прохошка. — Мый нӧ, тэ сійӧс пӧлучитны кӧсъян?
Абу-ӧ донаджык, сударыня, дозмук мыськысьлы?
Ме чайта, тырмас и сійӧ ветымыныс, кодӧс ме сеті.
Видзӧдтӧ, кутшӧм шуд!
Бурджык барыняяс, велӧдчӧмаяс — и найӧ та мында сьӧмсӧ оз босьтны.
Пасибӧ шу та вылӧ — вой узьны да ветымын чӧлкӧвӧй дернитны.
Йӧйясыд абуӧсь.
Шайт кызь тэныд ещӧ сета, и пом, а он кӧ кут йӧйтавны — ещӧ босьтан, ме тэныд отсала.
И, тайӧ кывъяссӧ шуӧм бӧрын, Прохошка бергӧдчис да муніс кухняӧ.
— Пеж гад! — горӧдіс сылы бӧрсяньыс Фрося да, песъяс вылӧ нёровтчӧмӧн, сыркъялӧмӧн бӧрддзис.
Оз позь висьтавны сійӧ чувствояссӧ, кодъяс шымыртісны Павкаӧс, кор сійӧ кывзіс тайӧ сёрнисӧ да, пос улын пемыдас сулалігӧн, аддзыліс сыркъялысь да песъясӧ юрнас кучкалысь Фросяӧс.
Эз шыась Павка, чӧв оліс, послӧн чугуннӧй сюръяясӧ топыда кутчысьӧмӧн, а юрас югнитіс да бура сатшкысис мӧвп:
«И тайӧс вузалісны, проклятӧйяс.
Эк, Фрося, Фрося!..»
Ещӧ ёнджыка кыптіс Прошка вылӧ лӧглун, и став матігӧгӧрсаыс лоины сылы мустӧмӧсь да лӧг петкӧдланаӧсь.
«Эк, вӧлі кӧ вынӧй, кувтӧдзыс эськӧн нӧйті тайӧ подлецсӧ!
Мыйла ме абу Артём кодь ыджыд да вына?»
Пачын бияс ыпъялісны да куслісны, тіралісны налӧн гӧрд кывъясыс, кысисны кузь кельыдлӧз мӧтӧкӧ;
Павкалы кажитчис, мый кодкӧ сералысь, кратайтчысь петкӧдлӧ сылы ассьыс кывсӧ.
Жырйын вӧлі лӧнь, сӧмын трачкӧдчис пачын пес да кыліс кранысь валӧн ӧтырышъя войталӧм.
Климка пуктіс джаджйӧ югыда весалӧм медбӧръя кастрюлясӧ да чышкаліс кияссӧ.
Кухняын некод эз вӧв.
Дежурнӧй пӧвар да кухняын уджалысьяс узисны пӧрччысянінын.
Войнас куим час кежлӧ лӧньлывліс кухня, и тайӧ часъяссӧ Климка пыр коллявліс выліын Павка дорын.
Бура тӧдмасис поварёнок сьӧд синма кубовщиккӧд.
Выліӧ кайӧм бӧрын Климка аддзис восьса пач дорысь лажыньтчӧм Павкаӧс.
Павка казяліс стенсьыс ёртыслысь пашкыр юра тӧдса вуджӧрсӧ да бергӧдчывтӧг шуис:
— Пуксьы, Климка.
Поварёнок кавшасис тэчӧм песъяс вылӧ да, сэтчӧ водӧм бӧрын, видзӧдліс ланьтӧмӧн пукалысь Павка вылӧ. Сэсся нюмъялігтыр шуис:
— Тэ мый, би вылас кӧлдуйтан?
Павка мырдӧн вештіс синъяссӧ би кывъяс вылысь.
Климка вылӧ видзӧдісны кык гырысь югъялан синъяс.
Наысь Климка казяліс висьтавтӧм шоглун.
Медводдзаысь на Климка аддзис ёрт синъясысь тайӧ шоглунсӧ.
— Тешкодь тэ кутшӧмкӧ талун, Павка, — висьталіс ассьыс чуймӧмсӧ сійӧ да ланьтыштлӧм бӧрын юаліс: — Лои мыйкӧ тэнад?
Павка кыпӧдчис да пуксис орччӧн Климкакӧд.
— Нинӧм эз ло, — вочавидзис сійӧ гортӧминик гӧлӧсӧн. — Сьӧкыд меным тані, Климка. — И пидзӧс вылас куйлысь киясыс сылӧн кабыртчисны кулакӧ.
— Мый тайӧ талун лои тэнад? — гырддзаяс вылас кыпӧдчӧмӧн водзӧ нуӧдіс Климка.
— Талун лои, шуан?
Пыр вӧвлі, мыйӧн веськалі татчӧ уджавны.
Тэ видзӧд, мый тані вӧчсьӧ?
Уджалам верблюдъяс моз, а ошкӧм пыдди тэныд пиняд сеталӧ быдӧн, кодлы сӧмын окота, и некод оз дорйы.
Миянӧс тэкӧд кӧзяинъяс медалісны налы служитны, а нӧйтны быдӧнлӧн эм право, кодлӧн сӧмын выныс унджык.
Кӧть орӧдчы, быдӧнлы ӧтпырйӧ он угодит, а кодлы он угодит — сысянь и виччысь.
Сідз нин старайтчан, медым кыдз колӧ вӧчны, медым некод эз вермы крукасьны, быдлаӧ шыбласян, но всё равно кодлыкӧ кӧ эз вайны ас кадын — сьылітшуптад...
Климка повзьӧмӧн торкис сійӧс:
— Тэ эн сэтшӧма горзы, а то пырас кодкӧ — кылас.
Павка чеччыштіс:
— Но и мед кылӧны, всё равно муна татысь.
Кӧрт туй вылын лым весавны и сійӧ бурджык, а тані... морт дзебан гу, жулик вылын жулик пукалӧ.
Сьӧмыс налӧн быдӧнлӧн мыйта!
А миянӧс тварь пыдди лыддьӧны, нывъяскӧд мый окота вӧчӧны, а коді лӧсьыд да оз сетчы, пыр жӧ вӧтлӧны.
Налы кытчӧ воштысьнысӧ?
Босьталӧны беженкаясӧс, оланінтӧмъясӧс, тшыгъялысьясӧс.
Налы нянь колӧ, тан кӧть сёйыштны сюрас, и быдтор вылӧ мунӧны тшыг вӧснаыс.
Сійӧ висьталіс тайӧс сэтшӧм скӧра, мый Климка повзис, мый кыласны налысь сёрнисӧ, чеччыштіс да пӧдлаліс кухня ӧдзӧссӧ, а Павка пыр висьталіс аслас сьӧлӧмын чукӧрмӧм курыдторъяс йылысь.
— Вот тэ, Климка, чӧв олан, кор тэнӧ нӧйтӧны.
Мыйла чӧв олан?
Павка пуксис пызандорса табуретка вылӧ да мудзпырысь лэдзис юрсӧ кипыдӧс вылас.
Климка сюяліс пачас пес да тшӧтш пуксис пызан дорӧ.
— Лыддьысьнытӧ талун ог кутӧй? — Павкалысь юаліс сійӧ.
— Небӧгыс абу, — вочавидзис Павка, — киоскыс пӧдса.
— Мый нӧ, сійӧ ӧмӧй талун оз вузась? — чуймис Климка.
— Вузасьысьсӧ нуӧдӧмаӧсь жандармъяс.
Аддзӧмаӧсь сылысь мыйкӧ, — вочавидзис Павка.
— Мыйысь?
— Политикаысь, шуӧны.
Климка гӧгӧрвотӧма видзӧдліс Павка вылӧ.
— А мый нӧ сійӧ политикаыс лоӧ?
Павка лэптыштліс пельпомъяссӧ:
— Чӧртыс сійӧс тӧдӧ!
Шуӧны, коді пӧ сарлы паныд мунӧ, сійӧ политикаӧн шусьӧ.
Климка повзьӧмӧн нетшыштчис.
— А сэтшӧмъясыс ӧмӧй эмӧсь?
— Ог тӧд, — вочавидзис Павка.
Воссис ӧдзӧс, да дозмук мыськанінӧ пырис унзіль чужӧма Глаша.
— Ті нӧ тайӧ мый он узьӧй, челядь?
Час кежлӧ ойбыртлыны позьӧ, кытчӧдз поездыс оз во.
Мун, Павка, ме куб бӧрсяыд видзӧдла.
Павкалӧн службаыс помасис водзджык аслас виччысьӧм дорысь, и помасис сідз, кыдзи и ачыс эз чайтлы.
Ӧти январся кӧдзыд лунӧ Павка вӧлі помалӧ ассьыс сменасӧ да лӧсьӧдчӧ мунны гортас, но сійӧс вежысь зон эз лок.
Павка муніс кӧзяйка дінӧ да висьталіс, мый мунӧ гортас, но сійӧ эз лэдз.
Лои мудзӧм Павкалы уджавны мӧд сутки, и вой кежлас сійӧ дзикӧдз жаяліс.
Перерывнас колӧ вӧлі кисьтавны кубъясӧ ва да пузьӧдны найӧс куим часся поезд кежлӧ.
Павка бергӧдіс крансӧ — ваыс оз лок.
Водокачкаыс, тыдалӧ, васӧ абу сетӧма.
Крансӧ колис восьсӧн, водіс пес вылӧ да унмовсис: мудзыс личкис.
Кымынкӧ минут мысти кранын кутіс булькйыны, ургыны, и ва мӧдіс киссьыны бакӧ, тыртіс чукйӧн, сэсся кафельнӧй плитаяс кузя кутіс визувтны дозмук мыськанін джоджӧ, кӧні, кыдзи и пыр, некод эз вӧв.
Ва визувтіс пыр унджык да унджык.
Сійӧ ойдӧдіс джоджсӧ да мӧдіс писькӧдчыны ӧдзӧс увтіыс залӧ.
Посньыдик шоръяс визувтісны узьысь пассажиръяс кӧлуй да чемоданъяс улӧ.
Некод тайӧс эз казяв, и сӧмын кодыр ваыс писькӧдчис джоджын куйлысь пассажир улӧдз да сійӧ, кок йылас чеччыштӧмӧн, горӧдіс, ставныс уськӧдчисны кӧлуйяс дінӧ.
Кыптіс суматока.
А ва пыр ӧтарӧ содіс и содіс.
Мӧд залын пызанъяс идралысь Прохошка уськӧдчис пассажиръяс вылӧ да, ваа местаяс вомӧн чеччалігтыр, уськӧдчис ӧдзӧслань да мыйвынсьыс восьтіс сійӧс.
Ӧдзӧсӧн пыкӧм ваыс ызӧбтіс залӧ.
Горзӧмъяс ӧддзисны.
Дозмук мыськанінӧ котӧртісны дежурнӧй официантъяс.
Прохошка уськӧдчис узьысь Павка дінӧ.
Ӧти бӧрся мӧд сідзи и гымӧдісны доймӧмла дзикӧдз дурмӧм детинка юрӧ.
Унйывсьыс сійӧ нинӧм эз гӧгӧрво.
Синъясас сявкйисны югыд чардбияс, ёсь дойысь емаліс став тушаыс.
Нӧйтӧм детинка муртса кыссис гортӧдзыс.
Асывнас Артём, букыш, пемдӧм чужӧма, юасис Павкалысь став лоӧмтор йывсьыс.
Павка висьталіс ставсӧ, кыдзи вӧлі.
— Коді тэнӧ нӧйтіс? — пӧдӧмкодь гӧлӧсӧн юаліс Артём.
— Прохошка.
— Ладнӧ, куйлы.
Артём пасьталіс ыж ку пасьсӧ да кыв шутӧг петіс.
— Верма ме аддзӧдлыны официант Прохорӧс? — юаліс Глашалысь тӧдтӧм рабочӧй.
— Сійӧ пыр локтас, виччысьыштлӧй, — вочавидзис сійӧ.
Ыджыд тушаа морт нёровтчис ӧдзӧс кӧсяк бердӧ.
— Ладнӧ, виччысьла.
Прохор, коді нуис поднос вылын ыджыд чукӧр дозмук, йӧткыштіс кокнас ӧдзӧссӧ, пырис дозмук мыськанінӧ.
— Тайӧ и эм, — Прохор вылӧ индігмоз висьталіс Глаша.
Артём воськовтіс водзлань, сьӧкыда пуктіс официант пельпом вылӧ кисӧ да, веськыда видзӧдӧмӧн, юаліс:
— Мыйла Павкасӧ, менсьым воксӧ, нӧйтін?
Прохор кӧсйис мездыны пельпомсӧ, но кулакӧн чорыда кучкӧмысь сійӧ шнёпкысис джоджас; официант кӧсйис чеччыны, но первойясьыс на чорыдджыка мӧдысь кучкӧмысь сійӧ лясмуні джодж бердӧ.
Дозмук мыськысьяс повзьӧмысла шыбитчисны кытчӧсюрӧ.
Артём бергӧдчис да мӧдіс петны.
Прохошка вирӧдз жугалӧм чужӧмнас туплясис джоджын.
Артём рытнас депоысь эз лок.
Мамыс тӧдмаліс: Артём пукалӧ жандармскӧй управлениеын.
Квайт сутки мысти Артём воис рытнас, кор мамыс узис нин.
Матыстчис крӧвать вылын пукалысь Павка дінӧ да меліа юаліс:
— Мый, бурдін, вокӧ? — Пуксис орччӧн. — Овлӧ и лёкджык на. — Сэсся чӧв олыштӧм мысти содтіс: — Нинӧм, мунан электростанцияӧ, ме тэ йылысь сёрниті нин.
Сэні делӧӧ велӧдчан.
Павка кыкнан кинас топыда кутліс Артёмлысь зэв ыджыд кисӧ.
Мӧд глава
Ичӧтик карӧ тӧвныр моз пырис шемӧсмӧдан юӧр: «Сарӧс чӧвтӧмаӧсь!»
Карын эз кӧсйыны веритны.
Пурга пыр кыссьысь поездысь перрон вылӧ чеччыштісны шинельяс вывтіыс ӧшӧдӧм винтовкаяса кык студент да революционнӧй салдатъяслӧн отряд. Сояныс налӧн вӧліны гӧрд кӧртӧдъяс.
Найӧ арестуйтісны станцияса жандармъясӧс, пӧрысь полковникӧс да гарнизонса начальникӧс.
И карын заводитісны веритны.
Лымъя уличаясӧд площадьлань кыссисны уна сюрс йӧз.
Горша кывзісны выль кывъяс: мездлун, равенство, братство.
Колины кыпыд, нимкодь, ызган лунъяс.
Сы бӧрын лӧньыштіс, и сӧмын карса управа керкавесьтса гӧрд флаг висьталіс лоӧм вежсьӧм йывсьыс. Став мукӧдторйыс коли важног, сы вӧсна мый управаын кӧзяинъясӧн лоины меньшевикъяс да бундовечьяс.
Тӧв помланьыс карӧ овмӧдчис гвардейскӧй кавалергардскӧй полк.
Асывъяснас ветлісны эскадронъясӧн станцияӧ кыявны рытыв-лунвывса фронт вылысь пышйӧм дезертиръясӧс.
Кавалергардъяслӧн чужӧмъясныс шаньӧсь, асьныс гырысьӧсь, ёнӧсь.
Офицеръяс унджыкыс графъяс да князьяс, зарни погонъясаӧсь, эзысь кантъяса гачьясаӧсь, ставыс сар дырйи моз — быттьӧ эз и вӧв революцияыс.
Восьлаліс-прӧйдитіс дас сизимӧд во.
Павкалы, Климкалы да Сережка Брузжаклы нинӧм эз вежсьы.
Кӧзяинъяс колины важъясыс,
сӧмын зэра ноябрын кутіс вӧчсьыны мыйкӧ нелючкитор.
Тыдовтчисны вокзалын выль йӧз, медсясӧ окопъясысь воӧм салдатъяс, шуисны найӧс чуднӧй нимӧн: «большевикъяс».
Кытысь татшӧм чорыд, тӧдчана нимыс, — некод эз тӧд.
Сьӧкыдкодь кутны гвардеечьяслы фронт вылысь локтысь дезертиръясӧс.
Пыр тшӧкыдджыка потласьлісны вокзал ӧшиньяс ружьеясӧн гымӧдӧмысь.
Фронт вывсянь локталісны быдса группаясӧн да кутігӧн водзсасисны штыкъясӧн.
Декабр заводитчигӧн мӧдісны воавны быдса эшелонъясӧн.
Гвардеечьяс тыртісны вокзал, кӧсйисны кутны, но найӧс пулемётъясысь лыйлӧмӧн вӧтлісны.
Смерть дінӧ велалӧм йӧз петісны вагонъясысь.
Гвардеечьясӧс руд фронтовикъяс вӧтлісны карӧ.
Вӧтлісны да воисны вокзалӧ, и водзӧ мӧдӧдчис эшелон бӧрся эшелон.
Сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямысӧд вося тулысын куим друг вӧлі локтӧны Серёжа Брузжак ордысь, кӧні картіасисны «шестьдесят шестьысь».
Локтігас кежисны Корчагинъяслӧн ичӧтик садйӧ.
Водісны турун вылӧ.
Вӧлі гажтӧм.
Став тӧдса занятиеясысь дӧзмисны нин.
Кутісны мӧвпавны, кыдзи эськӧ бурджыка лунсӧ колльӧдны.
Мыш сайын кыліс вӧв кок шы, и туй вылӧ тӧвзьыштіс-петіс верзьӧма.
Вӧлыс ӧддзӧдчӧмӧн чеччыштіс канава вомӧн, коді торйӧдіс шоссесӧ саддорса ляпкыдик заборысь.
Верзьӧма шеныштіс нагайканас куйлысь Павкалань да Климкалань:
— Эй, челядь, татчӧ!
Павка да Климка звирк чеччисны да котӧртісны забор дорӧ.
Верзьӧма вӧлі дзикӧдз бусӧссьӧма; туйвывса рудов кыз бусӧн вӧлі вевттьыссьӧма сылӧн юрдзиб йылас пуктӧм картузыс, защитнӧй рӧма гимнастёркаыс да гачыс.
Кыз салдатскӧй тасма помас ӧшаліс наган да кык немецкӧй бомба.
— Вайӧй ва юыштны, ребята! — корис верзьӧма да, кор Павка котӧртіс гортас вала, шыасис сы вылӧ видзӧдысь Серёжа дінӧ: — Висьтав, детинка, кутшӧм власьт карас?
Серёжка тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавлыны верзьӧмалы карса став выльторъяссӧ.
— Кык недель нин миян абу некутшӧм власьт.
Самооборона миян власьтыс.
Став олысьяс ӧчередьӧн ветлӧны войяснас карсӧ видзны.
А ті коді лоанныд? — асладорсяньыс юаліс сійӧ.
— Но, уна кутан тӧдны — регыд пӧрысьман, — нюммунӧмӧн вочавидзис верзьӧма.
Гортсьыс котӧртіс Павка ва тыра кружкаӧн.
Верзьӧма горша юис сійӧс пыдӧсӧдзыс, сетіс Павкалы кружкасӧ, тракнитіс дом поводнас да, места вывсяньыс скач мӧдӧдчӧмӧн, тӧвзьыштіс тыдалысь пожӧм вӧрлань.
— Коді тайӧ вӧлі? — чуймӧмӧн юаліс Павкалысь Климка.
— Мыйӧн ме тӧда? — пельпомъяссӧ лэптыштлӧмӧн вочавидзис мӧдыс.
— Тыдалӧ, бара власьтыд вежсяс.
Сы вӧсна и Лещинскийяс тӧрыт мунісны гортсьыныс.
А озыръяс кӧ пышйӧны — сідзкӧ, локтасны партизанъяс, — помӧдз да чорыда решитіс тайӧ политическӧй юалӧмсӧ Серёжка.
Сылӧн висьталӧмыс вӧлі сэтшӧм эскӧдана, мый сыкӧд пыр жӧ сӧгласитчисны Павка да Климка.
Эз на удитны челядь та йылысь кыдз колӧ сёрнитны, кыдзи шоссе кузя кутісны гольскыны вӧв кок шыяс.
Куимнанныс уськӧдчисны забор дорӧ.
Вӧрсянь, челядьлы муртса тыдалан лесничӧй керка сайсянь, воисны йӧз, гӧгыльтчисны телегаяс, а неылын шоссе кузя — морт дас вит верзьӧмаяс, кодъяс винтовкаяснысӧ пуктӧмаӧсь седлӧ вомӧныс.
Верзьӧмаяс водзвылын кыкӧн: ӧтиыс — олӧма морт, защитнӧй френча, офицерскӧй тасмаа, морӧс вылас бинокля, а сыкӧд орччӧн сійӧ верзьӧмаыд, кодӧс челядь сӧмын на аддзылісны.
Олӧмаыслӧн френч морӧсас — гӧрд бант.
— А мый ме висьтавлі? — Павкалы бокас тувкис Серёжка. — Аддзан, гӧрд бант.
Партизанъяс.
Кӧть мед му пырыс муна — партизанъяс... — И радысла икӧстіс да шыбитчис забор вомӧныс улича вылӧ.
Кыкнан ёртыс вӧтчисны сы бӧрся.
Куимнанныс ӧні сулалісны шоссе дорын да видзӧдісны воысьяс вылӧ.
Верзьӧмаяс матыстчисны дзик бердӧдзыс.
Челядьлы тӧдса верзьӧма довкнитліс юрсӧ налань да, Лещинскийяс керка вылӧ нагайканас индігмоз, юаліс:
— Коді тайӧ керкаас олӧ?
Павка, верзьӧмакӧд орччӧн мунны зілиг, висьтавліс:
— Тані адвокат Лещинский олӧ.
Тӧрыт пышйис.
Тіянысь, тыдалӧ, повзьӧма...
— Кысь нӧ тэ тӧдан, кодъяс ми сэтшӧмъясыс? — нюмъялігтыр юаліс олӧма мортыд.
Павка индіс бант вылас да вочавидзис:
— А тайӧ мый?
Тыдалӧ ӧд...
Карса олысьяс гузьгисны-петісны улича вылӧ, сюся видзӧдісны карӧ пырысь отряд вылӧ.
Куим том ёрт сулалісны шоссе дорын да видзӧдісны бусӧссьӧм, мудзӧм красногвардеечьяс вылӧ.
Кодыр изъяс вывті грымӧдіс отрядлӧн дзик ӧти орудие да мунісны пулемётъяса повозкаяс, челядь мӧдӧдчисны партизанъяс бӧрся да разӧдчисны гортъясас сӧмын сэки, кор отряд сувтіс кар шӧрӧ да кутіс разӧдчавны патераясӧ.
Рытнас Лещинскийяс керкаса ыджыд гӧстинӧйын, кытчӧ сувтіс отрядлӧн штаб, тӧчитӧм кокъяса ыджыд пызан сайын пукалісны нёльӧн: комсоставысь куимӧн да отрядса командир Булгаков ёрт — дзор кӧсичаяса олӧма морт.
Булгаков паськӧдіс губерниялысь картасӧ пызан вылӧ, новлӧдліс сы кузя гыжнас, гижтіс визьяс да висьтавліс сылы паныд пукалысь паськыд банлыяса, ён пиньяса мортлы:
— Тэ шуан, Ермаченко ёрт, мый тані ковмас тышкасьны, а ме чайта — асывнас колӧ бӧрыньтчыны.
Бур эськӧ вӧлі весиг войнас, да йӧзыс мудзӧсь.
Миян мог — удитны бӧрыньтчыны Казатинлань, кытчӧдз немечьяс эз на воны сэтчӧ миянысь водзджык.
Миян вынӧн водзсасьны — тайӧ жӧ йӧз серам...
Ӧти орудие да комын снаряд, кыксё штык да квайтымын сабля — вын ӧмӧй тайӧ?..
Немечьяс локтӧны кӧрт лавинаӧн.
Тышкасьны ми вермам сӧмын сэк, кор ӧтлаасям бӧрыньтчысь мукӧд гӧрд частьяскӧд.
Миянлы оз ков вунӧдны, ёрт, сійӧтор, мый, немечьясысь кындзи, миян туй вылын эмӧсь уна быдпӧлӧс контрреволюционнӧй бандаяс.
Менам мӧвп — аски асывнас жӧ бӧрыньтчыны да взорвитны станция сайысь ичӧтик поссӧ.
Поссӧ лӧсьӧдӧм вылӧ немечьяслӧн мунас лун кык-куим.
Кӧрт туй кузя налысь водзӧ мунӧмсӧ мыйкӧ дыра кежлӧ лоӧ сувтӧдӧма.
Кыдзи ті чайтанныд, ёртъяс?
Вайӧ решитам, — шыасис сійӧ пызан сайын пукалысьяс дінӧ.
Булгаковсянь бокын пукалысь Стружков вӧрӧдыштіс паръяснас, видзӧдліс карта вылӧ, сэсся Булгаков вылӧ да коркӧ сьӧкыдпырысь быликтіс горшас тасасьӧм кывъяссӧ:
— Ме... <ns>под... держивайта</ns> Булгаковӧс.
Медтомыс, коді вӧлі рабочӧй блузаа, сӧгласитчис:
— Булгаков сёрнитӧ веськыда.
И сӧмын Ермаченко, коді луннас сёрнитіс челядькӧд, пыркнитіс юрнас:
— Кутшӧм чӧртла нӧ, сідзкӧ, ми отрядсӧ чукӧртім?
Медым бӧрыньтчыны немечьясысь косясьтӧг?
Ме ногӧн, миянлы колӧ тышкасьны накӧд.
Дышӧдіс нин пыр бӧрыньтчӧмыд.
Ме сайын кӧ эськӧ, то ме эськӧ дзик косяси тані. — Сійӧ лёкысь йӧткыштіс улӧссӧ, чеччис да кутіс ветлӧдлыны жыр кузя.
Булгаков ошкытӧма видзӧдліс сы вылӧ.
— Косясьны колӧ тӧлкӧн, Ермаченко.
А шыбитны йӧзӧс вернӧй жугӧдӧм да бырӧдӧм вылӧ — тайӧс ми вӧчны ог вермӧй.
Да тайӧ и тешкодь.
Миян бӧрся локтӧ быдса дивизия тяжёлӧй артиллерияӧн, бронемашинаясӧн...
Оз ков челядь кодьӧн лоны, Ермаченко ёрт... — И мукӧдъяс дінӧ шыасьӧмӧн нин помаліс: — Сідз, решитӧма — аски асывнас кутам бӧрыньтчыны.
— Мӧд юалӧм — связь йылысь. — Булгаков водзӧ нуӧдіс сӧвещанньӧсӧ. — Сы вӧсна, мый ми бӧрыньтчам медбӧръяясӧн, миян водзын сувтӧ мог немечьяс тылын удж котыртӧм кузя.
Тані — ыджыд кӧрт туй узел, карын эм кык вокзал.
Миянлы колӧ тӧждысьны сы йылысь, медым станцияын уджаліс надежнӧй ёрт.
Ӧні ми решитам, кодӧс ас пытшкысь кольӧдны татчӧ удж сувтӧдӧм вылӧ.
Индалӧй кандидатъясӧс.
— Ме чайта, мый татчӧ колӧ кольччыны матрос Жухрайлы, — пызан дорӧ матыстчигӧн шуис Ермаченко. — Ӧти-кӧ, Жухрай тайӧ местаясысь.
Мӧд-кӧ, сійӧ слесарь и монтер — вермас пырны уджавны станцияӧ.
Миян отрядкӧд Фёдорӧс некод эз аддзыв — сійӧ войнас на воас.
Морт сійӧ тӧлка и тані делӧсӧ сувтӧдас.
Ме ногӧн, сійӧ медтуяна морт.
Булгаков довкнитіс юрнас:
— Веськыда висьталін, ме тэкӧд сӧглас, Ермаченко.
Ті, ёртъяс, нинӧм воча он шуӧй? — шыасис сійӧ мукӧдъяс дінӧ. — Онӧй?
Сідзкӧ, сёрни помасис.
Ми колям Жухрайлы сьӧм да уджавны пырӧм вылӧ мандат...
Ӧні коймӧд, медбӧръя юалӧм, ёртъяс, — шуис Булгаков. — Сійӧ — юалӧм оружие йылысь, коді эм карын.
Тані эмӧсь быдса складтыр винтовкаяс — кызь сюрс штука, сарскӧй войнасянь на кольлӧма.
Тэчӧма найӧс крестьянскӧй сарайӧ да куйлӧны сэні сідз, ставӧн вунӧдӧмаӧсь.
Меным та йылысь висьталіс крестьянин — сарайыслӧн кӧзяиныс.
Кӧсйӧ мынтӧдчыны наысь...
Кольны немечьяслы тайӧ складсӧ, дерт, оз позь.
Ме лыддя, мый сійӧс колӧ сотны.
И ӧні жӧ, мед асыв кежлас ставыс вӧлі эштӧма.
Сӧмын ӧзтынысӧ полан: сарайыс сулалӧ кар бокас, гӧль крестьяна керкаяс дорын.
Налӧн керкаясыс вермасны ӧзйыны.
Зумыд тушаа, важӧн нин бриттӧм тошка Стружков вӧрзьӧдчыштіс:
— Мы... мы... мыйла... ӧзтыны?
Ме <ns>ч...чайта се...сетавны</ns> оружиесӧ татчӧс <ns>йӧ...зыслы...</ns>
Булгаков тэрыба бергӧдчис сылань:
— Сетавны, шуан?
— Правильнӧ.
Вот тайӧ правильнӧ! — радлігтыр горӧдіс Ермаченко. — Сетавны сійӧс рабочӧйяслы да мукӧдлы, кодъяс босьтасны.
Лоас мыйӧн гыжъявны немечьяслысь бокъяссӧ, кор найӧс дзикӧдз йӧршитасны.
Дзескӧднытӧ ӧд ёна кутасны.
А кодыр олантуйыс оз ло, ребята кутчысясны оружие бердӧ.
Стружков веськыда шуис: сетавны.
Бур эськӧ и сиктас разӧдны.
Мужикъяс пыдӧджык дзебасны, а мыйӧн немечьяс кутасны кушӧдз реквизируйтны, тайӧ винтовкаясыд, ой, кутшӧма ковмасны!
Булгаков серӧктіс:
— Но ӧд немечьясыд тшӧктасны сдайтны оружиесӧ, и быдӧн бӧр ваясны.
Ермаченко шуис паныд:
— Но, ставыс оз вайны.
Кодкӧ ваяс, а кодкӧ и оз.
Булгаков гӧгӧр видзӧдліс пукалысьяс вылӧ, быттьӧ юасис налысь.
— Сеталам, сеталам винтовкаяссӧ, — сувтіс Ермаченко да Стружков дор и том рабочӧй.
— Но, мый нӧ, сідзкӧ, сеталам, — сӧгласитчис Булгаков. — Со и став юалӧмъясыс, — пызан сайысь чеччигмоз шуис сійӧ. — Ӧні ми вермам асылӧдз шойччыны.
Кор воас Жухрай, мед пыралас ме дінӧ.
Ме сыкӧд сёрнитышта.
А тэ, Ермаченко, мун постъястӧ прӧверит.
Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Булгаков петіс гостинӧйкӧд орчча спальняӧ, вольсаліс матрац вылӧ шинельсӧ да водіс.
Асывнас Павка локтӧ вӧлі электростанциясянь.
Дзонь во нин сійӧ уджаліс кочегарлы отсасьысьӧн.
Карын мукӧддырся серти вӧлі ёна йӧзаджык.
Тайӧ пыр жӧ сылы шыбитчис синмас.
Туй кузя пыр тшӧкыдджыка да тшӧкыдджыка паныдасялісны карса олысьяс, кодъяс нуисны ӧти, кык да куим винтовкаӧн.
Павка нинӧм эз гӧгӧрво, кутіс тэрмасьны гортас.
Лещинский усадьба дорын пуксялісны вӧвъяс вылӧ сылӧн тӧрытъя тӧдсаясыс.
Гортас воӧм бӧрын сійӧ тэрмасьӧмӧн мыссис да тӧдмаліс мамыслысь Артём йылысь, мый сійӧ абу на волӧма, сэсся уськӧдчис ывлаӧ да котӧртіс Серёжка Брузжак ордӧ, коді олӧ вӧлі кар мӧдар помас.
Серёжка вӧлі машинистлы отсасьысьлӧн пи.
Сы батьлӧн вӧлі аслас ичӧтик керка да сэтшӧм жӧ ичӧтик овмӧстор.
Серёжка эз вӧв гортас.
Сылӧн мамыс, еджыд чужӧма кыз нывбаба, дӧзмӧмпырысь видзӧдліс Павка вылӧ:
— Чӧртыс тӧдӧ, кӧні сійӧ!
Тӧвзьыштіс муртса югдігас на, омӧльясыс кӧнкӧ сійӧс новлӧдлӧны.
Кӧнкӧ пӧ оружие сеталӧны, сійӧ, буракӧ, сэні и эм.
Розгаӧн тіянӧс колӧ швачӧдны, зырымӧсь воякаясӧс.
Вывті нин лэдзчысьӧмныд.
Тӧлк абу.
Кашник судтаӧсь на, а оружие нин налы ковмӧма.
Тэ сылы, подлецлы, висьтав: гортӧ кӧть ӧти патрон кӧ ваяс, юрсӧ орӧда.
Ваялас быдсяма дряньсӧ, а сэсся сы вӧсна кывкут.
А тэ мый, сэтчӧ жӧ мӧдӧдчин?
Но Павка эз нин кывзы Серёжка мамлысь броткӧмсӧ, уськӧдчис ывлаӧ.
Шоссе кузя муніс мужчина да кыкнан пельпом вылас нуис винтовкаӧн.
— Дядьӧ, висьтав, кытысь судзӧдін? — лэбыштіс сы дорӧ Павка.
— Эстӧн, Верховинаын, сеталӧны.
Павка мыйвынсьыс тӧвзьыштіс индӧм адрес кузя.
Кык улича котӧртӧм мысти сійӧ зурасис детинка вылӧ, коді кыскис штыка сьӧкыд пехотнӧй винтовка.
— Кытысь босьтін ружьесӧ? — сувтӧдіс сійӧс Павка.
— Школакӧд воча сеталӧны отрядникъяс, но нинӧм нин абу.
Ставсӧ новлісны.
Войбыд сеталісны, сӧмын тыртӧм ящикъясыс куйлӧны.
А ме мӧдӧс нуа, — ошйысьӧмӧн помаліс детинка.
Тайӧ выльторйыс ёна шогӧдіс Павкаӧс.
«Эк, чӧрт, колӧма пыр жӧ котӧртны сэтчӧ, а не мунны гортӧ! — каитчигтыр мӧвпаліс сійӧ. — И кыдзи ме тайӧс прӧзевайті?»
Сэсся друг воис мӧвп да бергӧдчис, куимысь чеччыштӧмӧн суӧдіс детинкаӧс да мыйвынсьыс нетшыштіс винтовкасӧ сійӧ киысь.
— Тэнад ӧти эм нин — тырмас.
А тайӧ меным, — паныд шыасьны лэдзтӧм тонӧн шуис Павка.
Луншӧр-лунӧ грабитӧмысь скӧрмӧм детинка уськӧдчис Павка вылӧ, но сійӧ чеччыштіс бӧрлань да, штыксӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, горӧдіс:
— Вешйы, а то зургысян!
Детинка забеднӧысла бӧрддзис да котӧртіс бӧр, нинӧм вӧчны вермытӧмысла видчигтыр.
А Павка нимкодя котӧртіс гортас.
Чеччыштіс забор вомӧн, уськӧдчис сараяс, дзебис винтовкасӧ вевтувса перекладина костӧ да, гажаа шутьлялігтыр, пырис керкаас.
Гажаӧсь гожся рытъяс Украинаса татшӧм посньыдик каръясын, кыдзи Шепетовка, кӧні шӧрыс — кар, а окраинаясыс — крестьянскӧйӧсь.
Татшӧм лӧнь гожся рытъясас став том йӧзыс ывла вылынӧсь.
Нывъяс, зонъяс — ставныс асланыс кильчӧяс дорын, садъясын, ӧшинь увъясын, кер бунтъяс вылын, чукӧръясӧн, параясӧн.
Серам, сьылӧм.
Сынӧдыс тіралӧ уна дзоридзьясысь, налӧн чӧскыд кӧрысь.
Вылын енэжын муртса-муртса дзирдышталӧны кодзувъяс, и гӧлӧсъяс кылӧны ылӧдз-ылӧдз...
Радейтӧ ассьыс гудӧксӧ Павка.
Радейтӧмӧн сувтӧдӧ пидзӧс вылас эзысь гӧлӧса кык рада венкасӧ.
Велалӧм чуньясыс муртса вӧрзьӧдыштасны гудӧк кизьяссӧ, переборъясӧн ӧдйӧ сяркнитасны вывсяньыс улӧдзыс.
Гораа лолыштасны басъяс, и сявкйыны кутас гудӧк, кыпыда, гажаа...
Сералӧмӧн сералӧ гудӧк, и кыдз он чеччышт йӧктыны?
Оз терпитсьы — кокъясыд асьныс вӧрӧны.
Пӧся лолалӧ гудӧк, — лӧсьыд овны му вылас!
Тӧрыт вӧлі торъя гажа.
Чукӧртчисны Павкаяс керка дорӧ керъяс вылӧ серамбана том йӧз, а медгора серамыс — Галочкалӧн, Павка суседкалӧн.
Радейтӧ каменотёслӧн нылыс йӧктыштны, сьылыштны том йӧзкӧд.
Гӧлӧсыс сылӧн — альт, морӧссяньыс петана, бархатнӧй.
Полыштӧ сыысь Павка.
Ёсь кывъя сійӧ.
Пуксяс керъяс вылӧ Павкакӧд орччӧн, кутлас сійӧс топыда да вак-вакӧн серӧктас:
— Эк тэ, удал гармонист!
Жаль, неуна томджык на, а эськӧ бур мужикӧн меным вӧлін.
Радейта гудӧкасьысьястӧ, сьӧлӧмӧй менам сылӧ на водзын.
Юрси йылӧдзыс гӧрдӧдлас Павка — бур, мый рытнад оз тыдав.
Вешйыштас балуйтысь ныв дінысь, а сійӧ ёнджыка кутӧ — оз лэдз.
— Кытчӧ нӧ тэ, донаӧй, пышъян?
Но и жӧник, — шмонитӧ сійӧ.
Пельпомнас чувствуйтӧ Павка нывлысь топыд морӧссӧ, и тайӧ вӧрзьӧдыштлӧ сійӧс, волнуйтӧ, а векджык лӧнь улича пасьтаыс киссьӧ серам.
Павка пыксьӧ кинас Галочка пельпомӧ да шуӧ:
— Тэ меным мешайтчан ворсны, вешйышт.
И выльысь ӧзйӧ серам, вильшасьӧм, шмонитӧм.
Сюйсьӧ Маруся:
— Павка, ворсышт мыйкӧ миянлы шогӧс, медым сьӧлӧмад вӧлі йиджӧ.
Ньӧжйӧник паськалӧны гудӧк мекъяс, чуньяс лӧня ветлӧны гудӧк кизьяс вывті.
Быдӧнлы тӧдса, рӧднӧй мелодия.
Галина медводз горӧдӧ сьывны.
Сы бӧрся — Маруся да мукӧдъяс:
И лэбӧны ылӧ, вӧрланьыс, сьылысьяслӧн гора том гӧлӧсъясыс.
— Павка! — Тайӧ Артёмлӧн гӧлӧсыс.
Павка топӧдӧ гудӧк мекъяссӧ, кизялӧ ременьяссӧ.
— Корӧны, ме мӧді.
Маруся кевмысян гӧлӧсӧн шуӧ:
— Но, пукалышт ещӧ, ворсышт неуна.
Эштан на гортад.
Но Павка тэрмасьӧ:
— Ог.
Аски ещӧ ворсыштам, а ӧні мунны колӧ.
Артём корӧ, — и улича вомӧн котӧртӧ гортланьыс.
Жыр ӧдзӧс восьтӧм бӧрын аддзӧ — пызан сайын пукалӧ Роман, Артёмлӧн другыс, да нӧшта коймӧд — тӧдтӧм.
— Тэ менӧ корин? — юаліс Павка.
Артём довкнитіс Павкалань юрнас да шыасис тӧдтӧм морт дінӧ:
— Тайӧ сійӧ и эм, вокӧй менам.
Сійӧ нюжӧдіс Павкалы сӧнӧд кисӧ.
— Вот мый, Павка, — шыасис вок дінас Артём. — Тэ висьталан вӧлі, тіян электростанцияысь пӧ монтёр висьмӧма.
Аски тӧдмав, оз-ӧ сы местаӧ босьтны тӧдысь мортӧс.
Колӧ кӧ мортыс, локтан да висьталан.
Тӧдтӧм морт сюйсис сёрниӧ:
— Ме сыкӧд муна тшӧтш.
Ачым кӧзяиныскӧд и сёрнита.
— Тӧдӧмысь, колӧ.
Ӧд талун станцияыс эз уджав, сы вӧсна мый Станкович висьмӧма.
Кӧзяиныс ачыс кыкысь котӧртліс — корсис сы пыдди мӧд мортӧс, но абу аддзӧма.
А лэдзны станциясӧ ӧти кочегарӧн эз лысьт.
А монтёрыс тифӧн висьмӧма.
— Но вот, делӧсӧ и вӧчӧма, — шуис тӧдтӧм морт. — Аски ме тэ дорӧ пырала, и мунам ӧтлаын, — Павка дорӧ шыасис сійӧ.
— Ладнӧ.
Павка паныдасис тӧдтӧм мортлӧн рудов спокойнӧй синъяскӧд, кодъяс сюся видзӧдісны сы вылӧ.
Синсӧ лапйӧдлытӧг, чорыда видзӧдӧмыс неуна падмӧдіс Павкаӧс.
Вывсяньыс да улӧдзыс кизялӧм руд пинжакыс паськыд да зумыд мышку вылас вӧлі ёна зэлалӧма, — тыдалӧ, кӧзяиныслы сійӧ вӧлі дзескыд.
Пельпомъяссӧ юрыскӧд ӧтлаӧдӧ ӧшлӧн кодь ён сьылі, и ставнас сійӧ тыр вӧлі вынӧн, кыдзи ён вужъяса дуб.
Прӧщайтчигас Артём шуис:
— Став бурсӧ ӧні кежлӧ, Жухрай.
Аски мунан воккӧд да ладмӧдан став делӧсӧ.
Карӧ немечьяс пырисны отряд мунӧм бӧрын куим лун мысти.
Найӧ локтӧм йылысь юӧртіс бӧръя каднас лӧньлӧм станцияын паровознӧй гудок.
Кар кузя паськаліс юӧр:
— Немечьяс локтӧны.
И кар гызис, кыдзи вӧрзьӧдӧм кодзувкоткар, кӧть и важӧн нин тӧдісны быдӧн, мый немечьяс локтасны регыд.
Но талы кыдзкӧ омӧля эскисны.
И вот сійӧ страшнӧй немечьясыс оз нин локны кытӧнкӧ, а танӧсь нин, карынӧсь.
Став олысьясыс ляскысисны заборъяс дорӧ, дзиръяяс дорӧ.
Улича вылӧ петны полісны.
А пемыдтурунвиж мундиръяса немечьяс кутісны винтовкаяссӧ кианыс да мунісны туй пӧлӧныс цепӧн, а шоссеыс вӧлі тыртӧм.
Винтовкаяс помас — пурт кодь паськыд штыкъяс.
Юр выланыс — сьӧкыд стальнӧй шлемъяс.
Мыш саяс — гырысь ранечьяс.
Локтісны найӧ станциясянь карӧдз оръявлытӧм лентаӧн, локтісны видзчысьӧмӧн, дасьӧсь быд минутын сетны отпор, кӧть водзсасьнысӧ накӧд некод эз и лӧсьӧдчы.
Водзвылас восьлалісны кык офицер, кодъяс кианыс кутісны маузеръяс.
Шоссе шӧрӧдыс — украинаса лӧз жупана да папахаа гетманскӧй старшина, переводчик.
Немечьяс чукӧртчисны площадь вылӧ кар шӧрас, сувталісны квадратӧн.
Кутісны таргыны барабанъяс.
Локталісны неыджыд чукӧрӧ смелмыштӧм обывательяс.
Жупана гетманец кайис аптека кильчӧ вылӧ да гораа лыддис комендантлысь, майор Корфлысь, приказ.
Приказын вӧлі гижӧма:
1 §
Приказывайта:
Карса став гражданалы, кодъяслӧн эм лыйсян да холоднӧй оружие, вайны 24 часӧн.
Тайӧ приказсӧ олӧмӧ пӧрттӧмысь — лыйлыны.
2 §
Карын йӧзӧдсьӧ военнӧй положение, да 8 час рыт бӧрын ветлӧдлӧм дугӧдсьӧ.
Карса комендант майор Корф
Карса важ управа керкаӧ, кӧні революция бӧрын вӧлі рабочӧй депутатъяслӧн Сӧвет, овмӧдчис немецкӧй комендатура.
Кильчӧ помас сулаліс часӧвӧй, ӧні нин абу стальнӧй шлема, а ыджыд императорскӧй кутша параднӧй каскаа.
Сэн жӧ, дворас, вӧлі лӧсьӧдӧма ваялан оружие видзӧм вылӧ места.
Лыйлыны грӧзитӧмысь повзьӧм обыватель лунтыр ваяліс оружие.
Гырысьяс эз петкӧдчывны.
Оружие ваялісны зонкаяс да челядь.
Немечьяс некодӧс эз кутавны.
Найӧ, кодъяс эз кӧсйыны нуны, войнас шыблалісны оружиесӧ веськыда шоссе вылас, кытысь асывнас немецкӧй патруль чукӧртіс сійӧс, тэчис военнӧй повозкаӧ да нуис комендатураӧ.
Луншӧр бӧрын, кодыр колис оружие сдайтан срокыс, немецкӧй салдатъяс лыддисны ассьыныс трофейяссӧ.
Ставсӧ вӧлі сдайтӧма дас нёль сюрс винтовка.
Сідзкӧ, квайт сюрс винтовка немечьяслы бӧрсӧ эз сюр.
Наӧн вӧчӧм дорвыв обыскъяс сетісны зэв ичӧт результатъяс.
Аскинас югдігӧн кар сайын, важ еврейскӧй шойна дорын, вӧлі лыйлӧма кӧрт туйвывса кык рабочӧйӧс, кодъяслӧн обыск дырйиыс сюрӧмаӧсь дзебӧм винтовкаяс.
Приказ кывзӧм бӧрын Артём тэрмасьӧмӧн муніс гортас.
Горт дінас сылы паныдасис Павка. Сійӧ кутіс пельпомӧдыс Павкаӧс да ньӧжйӧник, но чорыда юаліс:
— Тэ мыйкӧ вайин гортӧ складсьыс?
Павка эз кӧсйы висьтавны винтовка йывсьыс, но пӧръявны воксӧ эз вӧв окота, и ставсӧ висьталіс.
Сарай дорӧ мунісны ӧтлаын.
Артём судзӧдіс вевтувса перекладина костысь винтовкасӧ, кыскис затворсӧ, босьтіс штыксӧ да, винтовкасӧ стволӧдыс босьтӧмӧн, ӧвтыштчис да мыйвынсьыс кучкис забор сюръяӧ.
Прикладыс пасьмуні.
Винтовкалысь колясъяссӧ ылӧ шыбитіс садсайса ёг турун пиӧ.
Штыксӧ да затворсӧ Артём чӧвтіс уборнӧйӧ.
Ставсӧ тайӧс вӧчӧм бӧрын Артём бергӧдчис вокланьыс:
— Тэ абу нин, Павка, ичӧт, гӧгӧрвоан, оружиеӧн ворсны оз позь.
Ме тэныд збыльысь висьтала — нинӧм гортӧ эн ваяв.
Тэ тӧдан, таысь ӧні олӧмтӧ вермасны босьтны.
Смотри, эн пӧрйӧдлы менӧ, а ваян кӧ да аддзасны, менӧ жӧ медводз и лыйласны.
abu
Кадыс ӧні вывті омӧль, гӧгӧрвоан?
Павка кӧсйысис нинӧм не ваявны.
Кодыр кыкнанныс двор вомӧныс локтісны керка дінас, Лещинскийяс ворота дорӧ сувтіс коляска.
Сэтысь петісны гӧтырыскӧд адвокат да налӧн челядьыс — Нелли да Виктор.
— Воисны лэбачьясыд, — скӧрысь шуис Артём. — Эк, и гудрасьӧм жӧ заводитчас, морыс мед лыяс! — И пырис керкаӧ.
Лунтыр Павка шогсис винтовка вӧсна.
Тайӧ каднас сылӧн Серёжка другыс став вынсьыс тільсис эновтӧм важ сарайын — вешталіс зырйӧн стен дорсьыс мусӧ.
Дырӧн гу вӧлі дась.
Серёжка пуктіс сэтчӧ рузумӧн гартӧм куим выль винтовка.
Немечьяслы найӧс сетны сійӧ эз кӧсйы — эз сы вӧсна войбыдсӧ пессьы, медым торйӧдчыны сылы сюрӧм донаторйӧн.
Гусӧ муӧн тыртӧм бӧрын Сережка топыда таляліс сійӧс, ваяліс шыльӧдӧм гу весьтӧ ёг да важ клам; кодыр бура видзӧдіс гӧгӧр аслас уджлысь результатъяссӧ да аддзис сійӧс бурӧн, пӧрччис юрсьыс картузсӧ да чышкыштіс плешсьыс пӧсьсӧ.
«Но, ӧні мед корсьӧны.
А аддзасны кӧ, то кодлӧн сарайыс — некод оз тӧд».
Павка казявтӧг тӧдмасис суров монтёркӧд, коді тӧлысь чӧж нин уджаліс электростанцияын.
Жухрай петкӧдліс подручнӧй кочегарлы динамолысь устройство да велӧдіс сійӧс уджавны.
Матрослы воис сьӧлӧм вылас сюсь вежӧра детинка.
Жухрай прӧст лунъясӧ тшӧкыда волывліс Артём дінӧ.
Тӧлка да серьёзнӧй матрос сюся кывзіс олӧм-вылӧм йылысь висьталӧмъяс, медся нин кор мамыс норасис Павка балуйтӧм вылӧ.
Жухрай вӧлі сэтшӧма кужӧ лӧньӧдны волнуйтчысь Мария Яковлевнаӧс, мый сійӧ вунӧдлӧ ассьыс став шогсӧ да лолывлӧ долыдджыкӧн.
Ӧтчыд кыдзкӧ Жухрай сувтӧдіс Павкаӧс электростанцияса дворын пес штабельяс дінӧ да нюмъялігтыр юаліс:
— Мамыд висьталӧ, тэ пӧ косясьны радейтан.
«Сійӧ менам, — шуӧ, — петук кодь жӧ косясьысь».
— Жухрай серӧктіс ошкӧмпырысь. — Косясьны, дерт, абу лёк, сӧмын колӧ тӧдны, кодӧс нӧйтны да мыйысь нӧйтны.
Павка эз тӧд, сералӧ сы вылын Жухрай али висьталӧ збыльысь.
Сійӧ вочавидзис:
— Ме весьшӧрӧ ог косясь, пыр справедливость вӧсна.
Жухрай виччысьтӧг шуис:
— Кӧсъян, велӧда тэнӧ косясьны прамӧйногӧн?
— Кыдзи сідз — прамӧйногӧн?
— А вот аддзылан.
И Павка кывзіс медводдза дженьыдик лекция английскӧй бокс кузя.
Эз кокниа сетчы Павкалы тайӧ наукаыс, но тӧдмаліс Павка сійӧс зэв бура.
Эз этшаысь сійӧ лэблы кок йывсьыс Жухрай кулакӧн тувкӧмысь, но асьсӧ петкӧдліс зіль да терпеливӧй велӧдчысьӧн.
Ӧти жар лунӧ, Климка ордысь локтӧм бӧрын, Павка ветлӧдлыштіс жыр кузяыс, но эз аддзы аслыс некутшӧм удж да шуис кайны аслас радейтана местаӧ — керка мыш сайын сад пельӧсын сулалысь стӧрӧжка вевт вылӧ.
Сійӧ муніс двор вомӧныс, пырис садйӧ, воис тьӧскысь вӧчӧм сарай дорӧ да пельӧсӧдыс кайис вевт вылас.
Писькӧдчис сарай весьтын ӧшалысь сук вишня вожъяс пыр, кышасис вевт шӧрӧдзыс да водіс шонді водзас.
Ӧти бокнас стӧрӧжка видзӧдіс Лещинскийяс садйӧ да, кыссьыны кӧ вевт дорышӧдзыс, тыдалӧ садйыс ставнас да керкаыслӧн ӧтик бокыс.
Павка чургӧдіс юрсӧ выступ вевдорті да аддзис мыйтакӧ дворсӧ да сэні сулалысь коляскасӧ.
Тыдалӧ вӧлі, кыдзи Лещинскийяс ордӧ овмӧдчӧм немецкӧй лейтенантлӧн денщикыс щӧткаӧн весаліс аслас начальниклысь кӧлуйсӧ.
Павка эз нин ӧтчыд аддзыв лейтенантсӧ усадьба ворота дорысь.
Лейтенант вӧлі латшкӧсіник тушаа, гӧрд банбокъяса, дженьыдик шырӧм уска, пенснеа да лакированнӧй кӧзырёка картуза.
Павка тӧдіс, мый лейтенант олӧ бокса жырйын, кодлӧн ӧшиньыс видзӧдӧ садйӧ да тыдаліс вевт вывсяньыс.
Ӧні лейтенант пукаліс пызан сайын да мыйкӧ гижис. Сэсся босьтіс гижӧдсӧ да петіс.
Денщиклы письмӧсӧ сетӧм бӧрын сійӧ мӧдіс сад туй кузя улича вылӧ петан дзиръялань.
Гӧгрӧс беседка дорӧ лейтенант сувтіс — тыдалӧ, кодкӧдкӧ сёрнитіс.
Беседкаысь петіс Нелли Лещинская.
Лейтенант кутіс сійӧс киӧдыс да мӧдӧдчис дзиръялань, сэсся кыкнанныс петісны улича вылӧ.
Ставсӧ тайӧс аддзыліс Павка.
Сійӧ кӧсйис нин унмовсьны, кодыр аддзис, кыдзи лейтенант жырйӧ пырис денщикыс, ӧшӧдіс тув йылӧ мундирсӧ, восьтіс садлань видзӧдысь ӧшинь и, жырсӧ идралӧм бӧрын, петіс да бӧрсяньыс пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Павка пыр жӧ аддзис сійӧс конюшня дорысь, кӧні сулалісны вӧвъяс.
Восьса ӧшиньӧд Павкалы бура вӧлі тыдалӧ жыр пытшкыс ставнас.
Пызан вылас куйлісны кутшӧмкӧ тасмаяс да нӧшта мыйкӧ югъяліс.
Павкалы зэв окота лои тӧдмавны, мый сэні, да ньӧжйӧник вуджис вевт вывсьыс черешня пу вылӧ, лэччис Лещинскийяс садйӧ.
Сійӧ копыртчис, кымыныськӧ чеччыштіс да котӧрӧн воис восьса ӧшинь дорӧдз, а сэсся видзӧдліс жыр пытшкӧ.
Пызан вылын куйліс портупеяа тасма да кобура, кӧні вӧлі дас кык заряда зэв лӧсьыд «манлихер» *.
* Манлихер — немецкӧй пистолетлӧн ним.
Павкалӧн лов шыыс сувтыштліс.
Кымынкӧ секунда чӧж сы пытшкын муніс тыш, но сійӧс шымыртіс сэтшӧм збойлун, мый сійӧ кусыньтчис, кватитіс кобурасӧ, нетшыштіс сэтысь вороненӧй выль револьверсӧ да чеччыштіс садйӧ.
Видзӧдліс гӧгӧр, видзчысьӧмӧн сюйис зептас револьверсӧ да сад вомӧн уськӧдчис черешнялань.
Обезьяна моз шаркнитіс вевт вылас да видзӧдліс мышланьыс.
Денщик лӧня сёрнитіс конюхкӧд.
Садйын вӧлі лӧнь...
Павка лэччис сарай вылысь да котӧртіс гортас.
Мамыс кухняын лӧсьӧдіс ӧбед да эз видзӧдлы Павка вылӧ.
Павка босьтіс сундук вылын куйлысь рузум, сюйис сійӧс зептас да гусьӧник петіс ӧдзӧсӧд, котӧртіс сад вомӧн, вуджис заборсӧ да петіс вӧрӧ нуан туй вылӧ.
Сьӧкыд револьверсӧ кутігтыр, коді чорыда инмаліс кокас, сійӧ мыйвынсьыс котӧртіс важ, киссьӧм кирпичнӧй заводлань.
Кокъясыс муртса инмалісны муас, пельясас шутьляліс тӧв.
Важ кирпичнӧй завод дорын вӧлі лӧнь.
Ляпмунӧм пу вевтыс, жугавлӧм кирпич чукӧръяс да киссьысь ӧжигайтчан пачьяс ӧвтӧны гажтӧмлунӧн.
Гӧгӧр быдмӧ ёг турун.
Сӧмын куим друг чукӧртчывлісны татчӧ ворсны.
Павка тӧдӧ вӧлі уна гуся местаяс, кытчӧ позьӧ дзебны гусялӧмторсӧ.
Пырис жугалӧм пачӧд да видзӧдліс гӧгӧр, но туй вылын некод эз вӧв.
Ньӧжйӧник шувгисны пожӧмъяс, кокньыдик тӧвру гартіс туйбокса буссӧ.
Ёна кыліс сир дук.
Рузумӧн гартӧм револьверсӧ Павка пуктіс пач пыдӧсӧ пельӧсас да тупкис сійӧс важ кирпичьясӧн.
Сэтысь петӧм бӧрын кирпичьясӧн жӧ тупкис важ пачӧ пыранінсӧ, видзӧдыштіс, кыдзи тэчӧма кирпичьяссӧ, петіс туй вылӧ да мӧдӧдчис бӧр.
Пидзӧсъясыс неуна тіралыштісны.
«Мыйӧн ставыс тайӧ помасяс?» — мӧвпаліс сійӧ, и сьӧлӧмсӧ йирис кутшӧмкӧ повзьӧдлана виччысьӧм.
Электростанцияӧ муніс кадсьыс водзджык, медым сӧмын не лоны гортын.
Босьтіс стӧрӧж ордысь ключ да восьтіс двигательяс сулалан вежӧсӧ паськыд ӧдзӧс.
И поддувало весалігӧн, котёлӧ ва качайтігӧн да топка ломтігӧн мӧвпаліс:
«Мый ӧні вӧчсьӧ Лещинскийяс дачаын?»
Сёрӧн нин, час дас ӧтикын, Павка дорӧ пырис Жухрай, корис сійӧс ывлаӧ да ньӧжйӧник юаліс:
— Мыйла тіян талун обыскыс вӧлӧма?
Павка дрӧгмуніс повзьӧмысла:
— Кыдзи обыск?
Чӧв олыштӧм бӧрын Жухрай содтіс:
— Да сідзи, нинӧм.
Тэ он тӧд, мый найӧ корсьӧмаӧсь?
Павка бура тӧдіс, мый корсисны, но револьвер гусялӧм йылысь Жухрайлы висьтавны эз лысьт.
Повзьӧмысла став тушанас дрӧгниталіг сійӧ юаліс:
— Артёмӧс арестуйтӧмаӧсь?
— Некодӧс эз арестуйтны, но керкасьыд ставсӧ путкылялӧмаӧсь.
Тайӧ кывъяссьыс лои неуна кокниджык, но полӧмыс эз прӧйдит.
Кымынкӧ минут чӧж кыкнанныс думайтісны ас кежаныс.
На пиысь ӧтиыс тӧдіс обысклысь помкасӧ да поліс лоны верман лёкторъясысь, мӧдыс эз тӧд да та вӧсна кутіс асьсӧ видзчысьӧмӧн.
«Чӧртыс найӧс тӧдӧ, гашкӧ, казялісны нин менсьым мыйкӧ?
Артём ме йылысь нинӧм оз тӧд, а мыйла сы ордын обыскыс?
Ковмас видзчысьӧмӧнджык», — мӧвпаліс Жухрай.
Ланьтӧмӧн разӧдчисны асланыс уджъяс вылӧ.
А усадьбаын вӧлі ёна шызьӧмаӧсь.
Кор лейтенант казяліс, мый револьверыс абу, корис денщиксӧ; а кор тӧдмаліс, мый револьверыс вошӧма, сійӧ, век корректнӧя асьсӧ кутысь морт, мыйвынсьыс кучкис денщикыслы пель бокас; мӧдыс шатовтчыліс кучкӧмсьыс да бӧр сувтіс веськыда и, синъяснас мыжа морт моз лапйӧдлігтыр, пӧкӧритчӧмӧн виччысис, мый лоӧ водзӧ.
Объяснение вылӧ корӧм адвокат сідзжӧ скӧраліс да извиняйтчис лейтенант водзын сыысь, мый сы керкаын лои татшӧм омӧльтор.
Сэні вӧлысь Виктор Лещинский висьталіс батьыслы ассьыс чайтӧмсӧ, мый револьверсӧ вермисны гусявны суседъяс, медся нин хулиган Павел Корчагин.
Батьыс тэрмасьӧмӧн кутіс объясняйтны лейтенантлы пиыслысь мӧвпсӧ, и мӧдыс пыр жӧ тшӧктіс корны салдатъясӧс, медым вӧчны обыск.
Обыск эз сет некутшӧм результатъяс.
Револьвер вошӧм случайыс убедитіс Павкаӧс, мый весиг татшӧм рискуйтана делӧяс мукӧддырйиыс помасьӧны бура.
Коймӧд глава
Тоня сулаліс восьса ӧшинь дорын.
Сійӧ гажтӧмпырысь видзӧдіс аслас тӧдса сад вылӧ, кокньыдик тӧвруысь муртса тіралысь кузь да веськыд топольяс вылӧ.
И эз эскыссьы, мый быдса во сійӧ эз аддзыв ассьыныс усадьбасӧ.
Кажитчӧ, мый сійӧ тӧрыт на эновтіс ичӧтдырсянь тӧдса тайӧ местаяссӧ да бӧр воис талун асъя поездӧн.
Нинӧм тані абу вежсьӧма: сэтшӧм жӧ ӧкуратнӧя тшӧтшӧдӧм ӧмидз кустъяслӧн радъяс, пыр на сідз жӧ веськыд визьясӧн вӧчӧм туйяс, кодъяс пӧлӧн садитӧма мамӧн радейтана дзоридзьяс — «<rus>анютины глазки</rus>».
Садйын ставыс сӧстӧм да идралӧма,
быдлаын тӧдчӧ учёнӧй лесоводлӧн ӧкуратнӧй киыс.
Но Тонялы гажтӧм тайӧ весалӧм, визьйӧдлӧм туйяссьыс.
Тоня босьтіс помавтӧм роман, восьтіс веранда вылӧ ӧдзӧссӧ, лэччис поскӧдыс садйӧ, йӧткыштіс краситӧм ичӧтик дзиръясӧ да ньӧжйӧник мӧдӧдчис водокачкадінса станционнӧй пруд дорӧ.
Поскӧд вуджӧм бӧрын сійӧ петіс туй вылӧ.
Туйыс вӧлі аллея кодь.
Веськыдладорӧдыс прудсӧ кытшалӧмаӧсь сук бадьяс.
Шуйгавылас заводитчӧ вӧр.
Сійӧ веськӧдчыліс прудъяслань, важ каменоломняӧ, но казяліс пруд дорысь качлысь вугыр шать да сувтіс.
Копыртчис чукля бадь весьтӧ, вештіс увъяссӧ да аддзис пидзӧсӧдзыс пуджӧм гачкокъяса, кӧмтӧм гожъялӧм детинкаӧс.
Бокас сулаліс нидзув тыра сімӧм жӧч банка.
Детинка вӧлі ылалӧма аслас делӧӧн да эз казяв Тонялысь сюся видзӧдӧмсӧ.
— Шедӧ ӧмӧй татысь чериыс?
Павка скӧрысь видзӧдліс.
Бадь пуӧ кутчысьӧмӧн да валань улӧ копыртчӧмӧн сулаліс тӧдтӧм ныв.
Сійӧ вӧлі визьӧсь лӧз воротника еджыд матроскаа да дженьыдик кельыдруд юбкаа.
Каймаа носкиясыс зэвтӧмаӧсь коричневӧй туфлиа гожъялӧм кокъяссӧ.
Каштанӧвӧй юрсисӧ вӧлі мышсяньыс кӧрталӧма ӧтчукӧрӧ.
Вугыр шатя киыс муртса дрӧгнитіс, табйыс быйкнитліс, и сысянь шыльыд ва веркӧсыс серӧссьыштіс.
А бӧрсяньыс кыліс волнуйтчана гӧлӧс:
— Сёйӧ, аддзан, сёйӧ...
Павел дзикӧдз шӧйӧвошис, дернитіс вугыр шатьсӧ.
Резыштысь ва войтъяскӧд ӧттшӧтш мыччысис вугыр йылын нюглясьысь нидзув.
«Но, ӧні сэсся кыян кутшӧмкӧ чӧртӧс!
Вайис тайӧс вӧрсаыс», — дӧзмӧмӧн мӧвпаліс Павка и, медым дзебны ассьыс падмӧмсӧ, пыдӧджык чӧвтіс вугырсӧ — кык лапкор костӧ, буретш сэтчӧ, кытчӧ чӧвтны оз вӧлі позь, вугырыс вермис сибдыны лӧптӧ.
Гӧгӧрвоис да бергӧдчывтӧг чушнитіс йылын пукалысь нывлань:
— Мый ті больганныд?
Тадзтӧ став чериыс пышъяс.
И кыліс вывсяньыс сералан, издевайтчан гӧлӧс:
— Сійӧ важӧн нин пышйис куш тіянӧс аддзӧмысь.
Луннас ӧмӧй вуграсьлӧны?
Эк ті, коньӧр-кыйсьысь!
Тайӧ нин вӧлі лишка приличнӧя асьсӧ кутны зільысь Павкалы.
Сійӧ чеччис, лэдзис кепкасӧ плеш вылас, кыдзи век вӧлі вӧчӧ скӧрмигъясӧн, да, небыдджык кывъяс бӧрйӧмӧн, шуис:
— Ті эськӧ, барышня, весасинныд мед кытчӧкӧ ли, мый ли.
Тонялӧн синъясыс неуна векняммисны, сявкнитісны югнитан серамӧн.
— Ме ӧмӧй тіянлы мешайта?
Сы гӧлӧсын эз нин вӧв серам, сыын вӧлі мыйкӧ миритчана, бурнога, и Павка, коді кӧсйис шуны чорыд кывъяс кыськӧ локтӧм тайӧ «барышняыслы», эз вермы крукасьны.
— Мый нӧ, видзӧдӧй, окота кӧ.
Меным местаыс абу жаль, — сӧгласитчис сійӧ да лажыньтчӧм бӧрын выльысь видзӧдліс таб вылас.
Сійӧ ляскысьӧма лапкор бокӧ, и вӧлі гӧгӧрвоана, мый вугырыс крукасьӧма вужъяс.
Кыскыны Павка эз лысьт.
«Сибдас кӧ, сэки он нетшышт.
А тайӧ, дерт, серавны кутас.
Мед кӧть нин муніс», — аслыс шуис сійӧ.
Но Тоня бурджыка пуксис муртса лайкъялысь чукля кыз бадь вылӧ, пуктіс пидзӧс вылас небӧгсӧ да кутіс видзӧдны сьӧд синма, гожъялӧм грубӧй детинка вылӧ, коді лёкногӧн встретитіс сійӧс да ӧні нарошнӧ оз кӧсйы видзӧдлыны сы вылӧ.
Зеркалӧ моз дзирдалысь ваын Павкалы бура тыдаліс пукалысь нывлӧн вуджӧрыс.
Сійӧ лыддьысьӧ, а Павка ньӧжйӧникӧн кыскӧ сибдӧм вугырсӧ.
Табйыс суналӧ: кӧвйыс зэлалӧ.
«Сибдӧма, проклятӧйыд!» — югнитіс мӧвп, а синбӧжнас аддзӧ ваысь сералан синъяс.
Водокачкадорса поскӧд вуджисны кык том морт — семиклассник-гимназистъяс.
Ӧтиыс — депоса начальник инженер Сухарьколӧн пи, еджгов, беринӧсь дас сизим арӧса балбес да баквал сера Шурка, кыдзи шуисны сійӧс школаас; сійӧ лӧсьыд вугыр шатя, вомкӧтшас тшапа кутӧ папирос.
Орччӧныс — Виктор Лещинский, стройнӧй, нежитӧм зон.
Викторлань копыртчӧмӧн Сухарько мигнитіс да шуис:
— Нылыс тайӧ вывті лӧсьыд, татшӧмыд мӧд тані абу.
Эскӧда, <ns>ро-ман-ти-ческӧй</ns> нывка.
Киевын велӧдчӧ, квайтӧд классын, бать дінас гожӧм кежлас воӧма.
Батьыс тані главнӧй лесничӧй.
Нылыс тӧдса менам чойкӧд, Лизакӧд.
Ме сылы кыдзкӧ письмӧ гижи, тӧдан кӧ, сэтшӧм кыпыд-ӧзйӧданаӧс.
Радейта, мися, юр садь воштытӧдз да вывті ёна виччыся тіянсянь вочакыв.
Весиг Надсонысь сюйышті лӧсялана кывбур.
— Но и мый? — юаліс Виктор.
Сухарько неуна яндысьӧмӧн шуис:
— Да ышнясьӧ, тӧдан кӧ, асьсӧ вылӧ пуктӧ.
Эн тшыкӧдлы, шуӧ, бумагасӧ.
Но первойтӧ пыр тадзи овлӧ.
Ме татшӧм делӧясад лыйлӧм пӧтка.
Тӧдан, абу окота ноксьыны — дыр вӧтлысьны да кытшлавны.
Ёна бурджык мунны рытын ремонтнӧй баракъясӧ да куим шайтысь сэтшӧм красавицаӧс бӧрйыны — кывтӧ ньылыштан.
И некутшӧм ышнясьӧм.
Ми Валька Тихоновкӧд ветлім — тэ дорожнӧй мастерсӧ тӧдан?
Виктор зывӧктӧмӧн чукыртчыліс:
— Тэ татшӧм гадостьӧн занимайтчан, Шура?
Шура нямлялыштіс вомас папироссӧ, сьӧлыштіс да серампырысь шыбитіс:
— Кутшӧм сӧстӧм лоӧма!
Тӧдам, мыйӧн занимайтчанныд...
Виктор торкис сійӧс да юаліс:
— Сідзкӧ, тэ менӧ сыкӧд тӧдмӧдан?
— Дерт жӧ, мунам ӧдйӧджык, кытчӧдз сійӧ сэн на.
Тӧрыт асывнас сійӧ ачыс вуграсис.
Кык друг матыстчисны Тоня дорӧ.
Сухарько кыскис вомсьыс папироссӧ да, тшапа кусыньтчылӧмӧн, копыртчыліс:
— Здравствуйте, мадемуазель Туманова.
Мый, чери кыянныд?
— Ог, видзӧда, кыдзи кыйӧны, — вочавидзис Тоня.
— А ті абу тӧдсаӧсь? — Сухарько тэрмасьӧмӧн кутіс Викторӧс киӧдыс. — Менам ёрт, Виктор Лещинский.
Виктор яндысигтыр сетіс Тонялы кисӧ.
— А мыйла ті талун онӧ вуграсьӧ?!? — зілис панны сёрнисӧ Сухарько.
— Ме вугыр шатьсӧ эг босьт, — вочавидзис Тоня.
— Ме пыр жӧ вая ещӧ ӧтиӧс, — тэрмасьны кутіс Сухарько. — Ӧні ті вуграсьыштӧй менамӧн, а ме пыр вая.
Сійӧ пӧртіс олӧмӧ Викторлы сетӧм кывсӧ — тӧдмӧдны сійӧс Тонякӧд да зілис кольны найӧс кыкӧн.
— Огӧ, ми кутам мешайтны.
Тані вуграсьӧны нин, — вочавидзис Тоня.
— Кодлы мешайтны? — юаліс Сухарько. — Ак, со эсылы? — Сійӧ сӧмын ӧні казяліс куст бокын пукалысь Павкаӧс. — Но, тайӧс ме ӧти здукӧн тась вӧтла.
Тоня эз удит сійӧс кутны.
Сухарько лэччис вуграсьысь Павка дінӧ.
— Весась тась пырысь-пыр жӧ аслад вугыръяснад, — шыасис Павка дінӧ Сухарько. — Но, ӧдйӧ, ӧдйӧ, — шуаліс сійӧ, кор аддзис, мый Павка спокойнӧя вуграсьӧ водзӧ.
Павка лэптіс юрсӧ, видзӧдліс Сухарько вылӧ сідзи, мый бурсӧ вӧлі нинӧм виччысьны.
— А тэ ньӧжйӧджык!
Мый паръястӧ нюжӧдін?
— <ns>Мы-ый</ns>? — пузис Сухарько. — Тэ ещӧ сёрнитан, киссьӧм ротас!
Весась татысь! — и мыйвынсьыс чужйис ботинки нырнас нидзув дозъяс.
Сійӧ бергӧдчис сынӧдас да шлёпкысис ваӧ.
Резыштӧмсьыс ва войтъясыс веськалісны Тоня чужӧмӧ.
— Сухарько, кыдзи тіянлы абу яндзим? — горӧдіс Тоня.
Павка звирк чеччис.
Сійӧ тӧдіс, мый Сухарько — депоса начальниклӧн пи, кӧні уджаліс Артём, и сійӧ кӧ ӧні кучкас сылы тайӧ польдчӧм чужӧмас, сэки гимназист норасяс батьыслы да делӧыс быть воас Артёмӧдз.
Тайӧ вӧлі дзик ӧти помкаӧн, мый вӧсна кутіс асьсӧ Павка.
Сухарько виччысис, мый Павка ӧні сійӧс кучкас, уськӧдчис водзӧ да кыкнан кинас зургис морӧсас ва бердын сулалысь Павкалы.
Мӧдыс ӧвтыштіс кияснас, лайковтчыліс, но кутчысис кок йылас да эз усь ваӧ.
Сухарько вӧлі кык арӧсӧн ыджыдджык Павкаысь да нималіс кыдзи первой косясьысь да скандалист.
Павка, морӧсас сійӧс кучкӧмысь, эз вермы кутны асьсӧ.
— Ак, тадзи!
На жӧ, пӧлучайт! — и кинас дженьыдика ӧвтыштӧмӧн чорыда зяткис Сухарьколы чужӧмас.
Сэсся, сылы садяс воны сеттӧг, чорыда самасис форменнӧй гимназическӧй курткаас, раснитіс асланьыс да кыскис ваӧ.
Сухарько мыйвынсьыс зілис мездысьны Павкалӧн чорыд кабырысь. Пидзӧсӧдзыс ваын сулалігӧн сылӧн кӧтасисны югъялан ботинкиыс да гачыс.
Павка тойыштіс гимназистӧс ваас, а ачыс ӧдйӧ кайис вадорӧ.
Скӧрмӧмысла садьсӧ воштӧм Сухарько уськӧдчис Павка бӧрся, дась вӧлі косявлыны сійӧс торпыригӧдз.
Вадорӧ кайӧм бӧрын Павка ӧдйӧ бергӧдчис сы вылӧ шыбитчысь Сухарьколань да мӧвпыштіс:
«Мыджсьыны шуйга кок вылӧ, веськыдсӧ зэлӧдны да неуна кусыньтны.
Кучкыны не сӧмын киӧн, но и став тушаӧн увсянь вывлань, щӧка улас».
Рррраз!..
Зятмуніны пиньяс.
Щӧка увті ёна доймӧмысь да кывсӧ курччӧмысь ойӧстӧмӧн Сухарько тешкодя ӧвтыштіс кияснас да став тушанас бызгысис ваӧ.
А вадорын семдӧмӧн сераліс Тоня.
— Браво, браво! — кинас клопайтігтыр горзіс сійӧ. — Тайӧ зэв лӧсьыд!
Павка кватитіс вугыр шатьсӧ, орӧдіс сибдӧм вугыра сисӧ, ӧдйӧ петіс туй вылӧ.
Мунігас кыліс, кыдзи Виктор висьтавліс Тонялы:
— Тайӧ медлёк хулиган, Павка Корчагиныс.
...Станцияын эз ло спокойнӧ.
Линия вывсянь кывсисны юӧръяс, мый кӧрт туйвывса рабочӧйяс заводитӧны бастуйтны.
Сысянь медматысса ыджыд станцияын депоса рабочӧйяс мыйкӧ гудыртӧмаӧсь.
Немечьяс арестуйтӧмаӧсь кык машинистӧс, быттьӧкӧ воззваниеяс вайӧмысь.
Сикткӧд йитчӧм рабочӧйяс ёна шызисны, сы вӧсна мый сиктын нуӧдісны реквизицияяс да асланыс поместьеясӧ бӧр воалісны помещикъяс.
Гетманскӧй стражникъяслӧн нагайкаясыс серӧдісны мужикъяслысь мышъяссӧ.
Губернияын паськаліс партизанскӧй движение.
Артавсьӧ нин вӧлі дас гӧгӧр партизанскӧй отряд, кодъясӧс котыртісны большевикъяс.
Жухрай тайӧ лунъясас эз тӧдлы спокой.
Карын аслас олігӧн сійӧ вӧчис ыджыд удж.
Тӧдмасис кӧрт туйвывса уна рабочӧйяскӧд, вӧвлывліс том йӧз рытйысянінъясын да котыртіс ён группа депоса слесарьясысь да лесопильщикъясысь.
Заводитліс тӧдмавны и Артёмӧс.
Сійӧ юалӧм вылӧ, мый Артём думайтӧ большевистскӧй делӧ да партия йылысь, зэв ён слесарь вочавидзис сылы:
— Тӧдан, Фёдор, ме тайӧ партияяс кузяыд омӧля гӧгӧрвоа.
Но отсавны, кутас кӧ ковны, пыр дась.
Верман ме вылӧ надейтчыны.
Фёдор и тайӧн коли дӧвӧлен — тӧдіс, мый Артём ас морт, и мыйкӧ кӧ шуис, то вӧчас нин.
«А партияӧдзыд, тыдалӧ, абу на быдмӧма мортыс.
Нинӧм, кадыс ӧні сэтшӧм, регыд юр вежӧрсӧ восьтас», — мӧвпаліс матрос.
Электростанцияысь Фёдор вуджис уджавны депоӧ.
Бурджык вӧлі сэні уджавнысӧ, электростанцияын сійӧ вӧлі торъялӧма кӧрт туйсьыс.
Кӧрт туй кузя помасьлытӧг мунісны поездъяс.
Немечьяс нуисны Германияӧ уна сюрс вагонъясӧн ставсӧ, мый грабитісны Украинаысь: сю, шобді, скӧт...
Гетманскӧй стража немвиччысьтӧг нуӧдіс станцияысь телеграфист Пономаренкоӧс.
Комендантскӧйын сійӧс чорыда нӧйтісны и, тыдалӧ, сійӧ висьталӧма Роман Сидоренколӧн агитация йылысь, а Сидоренко вӧлі Артёмлӧн депоса друг.
Романла локтісны удж дырйиыс кык немеч да гетманец — станционнӧй комендантлӧн помощникыс.
Гетманец матыстчис верстак дорӧ, кӧні уджаліс Роман, да кыв шутӧг кучкис сылы чужӧмас нагайкаӧн.
— Мунам, сволочь, миян бӧрся!
Сэні сёрнитыштам ӧттор-мӧдтор йылысь, — шуис сійӧ.
И, лёкысь векыштчӧмӧн, чашнитіс слесарӧс соскӧдыс. — Сэні миянын агитируйтыштан!
Орчча тиски дорын уджалысь Артём шыбитіс напилоксӧ, аслас став ыджыд тушанас матыстчис гетманец дінӧ да, кыптысь скӧрлунсӧ кутӧмӧн, шуис сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Кыдзи лысьтан нӧйтны, гад?
Гетманец бӧрыньтчис, кутіс восьтыны револьвер кобурасӧ.
Ляпкыдик тушаа, дженьыд кокъяса немеч лэдзис пельпом вывсьыс паськыд штыка винтовкасӧ да зяльснитіс затворнас.
— <rus>Хальт</rus>! * — увтыштіс сійӧ и дась вӧлі лыйны медводдза вӧрзьӧдчыштігӧн.
* Сувт! (немецк.)
Слесарь-верзила беспомощнӧя сулаліс тайӧ жебиник салдат водзас и нинӧм эз вермы вӧчны.
Нуӧдісны кыкнансӧ.
Артёмӧс час мысти лэдзисны, а Романӧс игналісны багажнӧй пӧдвалӧ.
Дас минут мысти депоын некод эз уджав.
Депосаяс чукӧртчисны садйӧ.
На дінӧ ӧтлаасисны мукӧд рабочӧйяс, стрелочникъяс да материальнӧй складын уджалысьяс.
Ставныс вӧліны ёна скӧрмӧмаӧсь.
Кодкӧ гижӧма воззвание, коді чуксаліс лэдзны Романӧс да Пономаренкоӧс.
Скӧрмӧмыс ещӧ ёна содіс, кор сад дорӧ стражник чукӧркӧд скачӧн воысь гетманец, револьверӧн шенасигтыр, горӧдіс:
— Он кӧ мунӧй, пыр жӧ места вылад ставнытӧ арестуйтам!
А кодсюрӧӧс и лыйлам.
Но скӧрмӧм рабочӧйяслӧн горзӧмыс заставитіс сійӧс пышйыны станцияӧ.
Шоссе кузя карсянь лэбисны нин немецкӧй салдатъяс тыра грузӧвикъяс, кодъясӧс корӧма станцияса комендант.
Рабочӧйяс кутісны разӧдчавны гортаныс.
Удж вылысь мунісны ставӧн, весиг станцияса дежурнӧй.
Тӧдчис Жухрайлӧн уджыс.
Тайӧ вӧлі станцияын медводдза массӧвӧй выступление.
Перрон вылӧ немечьяс сувтӧдісны тяжёлӧй пулемёт.
Сійӧ сулаліс кыйӧдчысь пон моз.
Вороп вылас кисӧ пуктӧмӧн сы дорӧ лажыньтчис немецкӧй капрал.
Вокзал лои тыртӧм.
Войнас заводитчисны арестъяс.
Нуӧдісны и Артёмӧс.
Жухрай гортас эз узь, сійӧс эз аддзыны.
Ставнысӧ чукӧртісны ыджыд тӧварнӧй пакгаузӧ да сувтӧдісны ультиматум: бӧр босьтчыны уджӧ либӧ военно-полевӧй суд.
Линия кузя бастуйтісны кӧрт туйвывса пӧшти став рабочӧйяс.
Сутки чӧжӧн эз мун ни ӧти поезд, а сё кызь километр сайын муніс бой ыджыд партизанскӧй отрядкӧд, коді орӧдіс линиясӧ да взорвитіс посъяссӧ.
Войнас станцияӧ воис немецкӧй войскалӧн эшелон, но машинист, сылӧн помощникыс да кочегарыс пышйисны паровоз вывсьыс.
Воинскӧй эшелон кындзи, станцияын виччысисны мӧдӧдӧм вылӧ ӧчередь ещӧ кык состав.
Воссис пакгаузлӧн сьӧкыд ӧдзӧсыс, и пырисны станцияса комендант, немецкӧй лейтенант, сылӧн помощник да немечьяслӧн группа.
Комендантлӧн помощникыс чукӧстіс:
— Корчагин, Политовский, Брузжак.
Ті ӧні мунанныд поезднӧй бригадаӧн.
Ӧткажитчӧмысь — места вылад жӧ лыйлам.
Мунанныд?
Куим рабочӧй гажтӧмпырысь довкнитісны юрнас.
Найӧс конвой улын нуӧдісны паровоз дорӧ, а комендантлӧн помощникыс горзіс нин овъяссӧ машинистлысь, помощниклысь да кочегарлысь мӧд состав вылӧ.
Паровоз скӧрысь чушйӧдліс сявгысь югыд бикиньясӧн, лолаліс пыдісянь и, пемыдсӧ таляліг, лэбис рельсъяс кузя сьӧд войӧ.
Артём шыблаліс топкаӧ из шом, пӧдлаліс кокнас кӧрт пӧдансӧ, ньылыштіс ящик вылын сулалысь чайникысь ва да шыасис пӧрысь машинист Политовский дінӧ:
— Нуам, шуан, папаша?
Сійӧ скӧрысь мигнитіс ӧшйӧм синкымъяс увсяньыс:
— Быть ну, мышкад кӧ тэныд штыкӧн зурӧдӧны.
— Эновтны ставсӧ да пышйыны паровоз вывсьыс, — шуис Брузжак, ачыс синбӧжнас видзӧдлывліс тендер вылын пукалысь немецкӧй салдат вылӧ.
— Ме сідзжӧ чайта, — нурбыльтіс Артём, — да вот эсійӧ типыс со мыш сайын тӧрчитӧ.
— Да... — неопределённӧя шуис Брузжак да видзӧдліс ӧшиньӧд.
Политовский вешйыштіс матӧджык Артём дорӧ, ньӧжйӧник вашнитіс:
— Оз позь миянлы нуны, гӧгӧрвоан?
Сэні бой мунӧ, партизанъяс туйсӧ взорвитӧмаӧсь.
А ми тайӧ понъяссӧ кыскам, мед найӧс ӧти здукӧн бырӧдны.
Тэ тӧдан, пиӧ, сар дырйиыд ме эг новлӧдлывлы поездъястӧ бастуйтігад.
И ӧні ог нуӧд.
Кувтӧдз позор лоӧ, ми кӧ ас ёртъяс вылӧ вайӧдам расправа.
Ӧд паровознӧй бригадаыс пышйис.
Олӧмнаныс рискуйтісны, а век жӧ пышйисны.
Поезд нуӧдны миянлы некыдз оз позь.
Кыдзи тэ думайтан?
— Ме сӧглас, папаша, но мый тэ вӧчан со эсыкӧд? — и сійӧ синнас индіс салдат вылӧ.
Машинист чукыртчыліс, чышкыштіс пӧсялӧм плешсӧ пакляӧн да гӧрдӧдӧм синъяснас видзӧдліс манометр вылӧ, быттьӧкӧ сэтысь надейтчис аддзыны мучитысь юалӧм вылас вочакыв.
Сэсся скӧрысь, лёкысь ёрччыштіс.
Артём юыштіс чайникысь ва.
Кыкнанныс мӧвпалісны ӧтитор йылысь, но некоднанныс эз кӧсйыны висьтавны первойӧн.
Артёмлы дум вылас усины Жухрайлӧн кывъясыс:
«Кыдзи тэ, вокӧ, большевистскӧй партия да коммунистическӧй идея вылӧ видзӧдан?»
И сылӧн, Артёмлӧн, вочакыв:
«Отсавны пыр дась, верман ме вылӧ надейтчыны...»
«Бур отсӧг, карательясӧс нуам...»
Политовский копыртчис инструментъяс тыра ящик весьтӧ, матыстчис дзик Артём бердӧдз да сьӧкыдпырысь шуис:
— Сійӧс колӧ бырӧдны.
Гӧгӧрвоан?
Артём дрӧгмуніс.
Политовский йирыштіс пиньсӧ да содтіс:
— Мӧд ногӧн некыдз.
Котшкӧбтам, а регуляторсӧ пачӧ, рычагъяссӧ пачӧ, паровозсӧ надзмӧдан ход вылӧ — и чеччыштам паровоз вывсьыс.
Артём, быттьӧ сьӧкыд мешӧк чӧвтіс пельпом вывсьыс, шуис:
— Ладнӧ.
Артём копыртчис Брузжак дінӧ да висьталіс сылы примитӧм решение йывсьыс.
Брузжак эз сразу вочавидз.
На пӧвстысь быдӧн мунӧны зэв ыджыд риск вылӧ.
Быдӧнлӧн гортаныс колины семьяяс.
Медся нин ыджыд семьяа вӧлі Политовский: сылӧн гортас ӧкмыс лов.
Но быдӧн гӧгӧрвоисны, мый нуны оз позь.
— Мый нӧ, ме сӧглас, — шуис Брузжак, — но коді нӧ сійӧс... — Брузжак эз помав Артёмлы гӧгӧрвоана фразасӧ.
Артём бергӧдчис стариклань, коді ноксис регулятор дорын, да довкнитіс юрнас, быттьӧ висьталіс, мый Брузжак сідзжӧ сӧгласен накӧд, но сэк жӧ сы пытшкын кыптіс решиттӧм юалӧм да матӧджык локтіс Политовский дорӧ:
— Но кыдз нӧ ми сійӧс вӧчам?
Мӧдыс видзӧдліс Артём вылӧ:
— Заводит тэ.
Тэ медся ён.
Лӧмӧн косьӧбтам сылы ӧтчыд — и пом. — Старик ёна волнуйтчис.
Артём зумыштчис:
— Менам тайӧ оз артмы.
Киӧй кыдзкӧ оз лыб.
Салдатыд ӧд, думыштны кӧ, абу мыжа.
Сійӧс ӧд штыкӧн жӧ вӧтлісны.
Политовский югнитіс синъяснас:
— Абу мыжа, шуан?
Но ми ӧд абу жӧ мыжаӧсь, мый миянӧс татчӧ вӧтлісны.
Карательясӧс ӧд нуам.
Тайӧ мыжтӧмъясыс партизанъясӧс кутасны лыйлыны, а найӧ, найӧ нӧ мыжаӧсь?..
Эк тэ!..
Ош кодь ён, а тӧлкыс тэысь этша...
— Ладнӧ, — лӧмсӧ босьтігӧн ружтыштіс Артём,
но Политовский вашнитіс:
— Ме босьта, менам артмасджык.
Тэ босьт кӧрт зыр да кай тендер вылысь шыблавны из шом.
Ковмас кӧ, тэ косьыштан немечсӧ зырнад.
А ме быттьӧ из шомсӧ жугӧдлыны муна.
Брузжак довкнитіс юрнас:
— Вернӧ, старик. — И сувтіс регулятор дорӧ.
Гӧрд околыша, кӧзырёктӧм ной картуза немеч, кокъяс костас винтовкасӧ пуктӧмӧн, пукаліс тендер дорын да куритіс сигара, корсюрӧ видзӧдлывліс паровоз вылын ноксьысь рабочӧйяс вылӧ.
Кор Артём кайис выліӧ вештавны из шом, часӧвӧй та вылӧ торъя эз и видзӧдлы.
А сэсся, кор Политовский, медым быттьӧ вештавны тендер дорсьыс гырысь из шом кусӧкъяссӧ, кинас тшӧктіс сылы вешйыштны, немеч кывзысьӧмпырысь вешйыштіс увлань, ӧдзӧсланьыс, кыті вӧлі пырӧны паровоз будкаӧ».
Лӧмӧн негора, дженьыдика кучкӧмысь пасьмуніс немечлӧн юрыс, и тайӧ быттьӧ сотыштіс Артёмӧс да Брузжакӧс.
Салдатлӧн тушаыс мешӧк моз путкыльтчис пыранінас.
Кӧзырёктӧм руд ной картузыс ӧдйӧ ойдіс вирӧн.
Зяльсмуні кӧрт дорышӧ кучкысьӧм винтовкаыс.
— Пом, — лӧмсӧ шыбитігмоз вашнитіс Политовский да чукыртчылӧмӧн содтіс: — Ӧні миянлы бӧрӧ мунан туй абу.
Гӧлӧсыс ори, но сэк жӧ, ставнысӧ личкысь лӧньсӧ венӧмӧн, сійӧ горӧдіс:
— Разь регуляторсӧ, ӧдйӧджык!
Минут дас мысти ставсӧ вӧлі вӧчӧма.
Веськӧдлытӧм паровоз пыр ӧтарӧ надзмӧдіс мунӧмсӧ.
Сьӧкыда ӧвтчӧмӧн пырӧны паровозлӧн би кытшӧ туйбокса пуяслӧн пемыд вуджӧръясыс да пыр жӧ бӧр котӧртӧны сап пемыдӧ.
Паровозлӧн синъясыс зілисны венны пемыдсӧ, но дас метрысь водзӧ нинӧм эз тыдав.
Паровоз, быттьӧ медбӧръя вынсӧ видзӧмӧн, лолаліс пыр шочджыка и шочджыка.
— Чеччышт, пиӧ! — кыліс мышсяньыс Политовскийлысь гӧлӧссӧ Артём да мынтӧдіс перилӧӧ кутчысьӧм кисӧ.
Сылӧн ён тушаыс поезд ӧдйӧ мунӧм вӧсна лэбис водзӧ да кокъясыс чорыда инмисны муӧ.
Артём котӧртіс воськов кык кымын, юр вывтіыс бергӧдчӧмӧн сьӧкыда уси.
Паровоз кыкнан подножкасяньыс ӧтпырйӧ чеччыштісны нӧшта кык вуджӧр.
Брузжакъяс керкаын вӧлі гажтӧм.
Антонина Васильевна, Серёжалӧн мамыс, бӧръя нёль луннас дзикӧдз кусыньтчис.
Верӧссяньыс юӧръяс эз вӧвны.
Сійӧ тӧдіс, мый верӧссӧ ӧтлаын Корчагинкӧд да Политовскийкӧд немечьяс босьтӧмаӧсь поезднӧй бригадаӧ.
Тӧрыт волісны гетманскӧй стражаысь куимӧн да скӧрысь ёрччӧмӧн юасисны сылысь верӧс йывсьыс.
Тайӧ кывъяс сертиыс сійӧ неуна гӧгӧрвоис, мый лоӧма кутшӧмкӧ лёктор, и стража мунӧм бӧрын тӧдтӧмтор вӧсна сьӧкыда мучитчысь нывбаба кӧрталіс чышъянсӧ, лӧсьӧдчис мунны Мария Яковлевна дінӧ тӧдмавны аслас верӧс йывсьыс.
Кухняын пелькӧдчис ыджыд нылыс, Валя, аддзис мунысь мамсӧ да юаліс:
— Тэ ылӧдз, мамӧ?
Антонина Васильевна видзӧдліс ныв вылас синваӧн тырӧм синъяснас, вочавидзис:
— Ветла Корчагинъяс ордӧ.
Гашкӧ, тӧдмала налысь бать йывсьыд мыйкӧ.
Серёжка кӧ локтас, висьтав сылы: мед ветлас станцияӧ Политовскийяс ордӧ.
Нылыс топыда кутыштліс мамсӧ пельпомӧдыс, успокоитіс сійӧс, колльӧдіс ӧдзӧс дорӧдз:
— Тэ эн пов, мам.
Мария Яковлевна встретитіс Брузжакӧс, кыдзи и пыр, радпырысь.
Кыкнан нывбабаыс виччысисны ӧта-мӧдсяньныс мыйкӧ выльтор, но первойя кывъяссяньыс жӧ сійӧ лачаыс воши.
Корчагинъяс ордын войнас сідзжӧ вӧчӧмаӧсь обыск.
Корсьӧмаӧсь Артёмӧс.
Муніганыс тшӧктӧмаӧсь Мария Яковлевналы, мыйӧн сӧмын воас пиыс, пыр жӧ юӧртны комендатураӧ.
Корчагина вӧлі зэв ёна повзьӧма войын патруль волӧмысь.
Сійӧ вӧлі ӧтиас: Павел, кыдзи и пыр, войнас уджаліс электростанцияын.
Павка воис водз асывнас.
Войся обыск йывсьыс да Артёмӧс корсьӧм йылысь мамлысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын сійӧ казяліс, кыдзи сылысь став пытшкӧссӧ тыртіс вок вӧснаыс полана тӧждысьӧм.
Кӧть налӧн характеръясыс и торъялісны да ортсысяньыс Артём быттьӧ вӧлі скӧр, но вокъяс чорыда радейтісны мӧда-мӧднысӧ.
Тайӧ вӧлі суровӧй, висьтасьтӧг радейтӧм, и Павел бура гӧгӧрволіс, мый абу сэтшӧм жертва, кодӧс эськӧ сійӧ эз сет, ковмис кӧ аслас вокыслы.
Сійӧ шойччытӧгыс котӧртіс станцияса депоӧ корсьны Жухрайӧс, но эз аддзы сійӧс, а тӧдса рабочӧйяссянь нинӧм эз вермы тӧдмавны мунысьяс йылысь.
Нинӧм эз тӧд и машинист Политовскийлӧн семьяыс.
Дворас Павкалы паныдасис Борис, Политовскийлӧн медічӧт пиыс.
Сысянь сійӧ тӧдмаліс, мый войнас вӧлӧма обыск и Политовскийяс ордын.
Корсьӧмаӧсь батьсӧ.
Сідзи нинӧмӧн Павка и воис мам дінас, мудзысла шыбитчис крӧвать вылас да пыр жӧ унмовсис неспокойнӧй унмӧн.
Валя бергӧдчыліс, кор таркнитісны ӧдзӧсӧ.
— Коді сэні? — юаліс сійӧ да восьтіс каличсӧ.
Восьса ӧдзӧсӧд мыччысис Марченколӧн пушкыр рыжӧй юрыс.
Климка, тыдалӧ, ӧдйӧ котӧртӧма.
Лолыс тырӧма, ачыс быдӧн гӧрдӧдӧма.
— Мамыд гортын? — Валялысь юаліс сійӧ.
— Абу, муніс.
— А кытчӧ муніс?
— Корчагинъяс ордӧ, буракӧ. — Валя кутіс соскӧдыс бӧр котӧртны лӧсьӧдчысь Климкаӧс.
Сійӧ полігтыр видзӧдліс ныв вылӧ.
— Да сідз, тӧдан, ме делӧӧн сы дорӧ.
— Кутшӧм делӧӧн? — тормошитіс зонкаӧс Валя. — Но, висьтав жӧ регыдджык, рыжӧй ош тэ, висьтав, а то мучитан менӧ, — тшӧктан гӧлӧсӧн командуйтіс нывка.
Климка вунӧдіс став видзчысьӧмсӧ, Жухрайлысь чорыд приказсӧ сетны записка сӧмын Антонина Васильевналы личнӧ, кыскис зепсьыс няйтсьӧм бумага тор да сетіс сійӧс нывкалы.
Сійӧ эз вермы ӧткажитны Серёжкалӧн еджыд кудриа чойлы, кодӧс вӧлі рыжӧй Климка сьӧлӧмнас гусьӧникӧн радейтӧ.
Дерт, скромнӧй поварёнок нинӧм вылӧ эськӧ эз висьтав тайӧ радейтӧм йывсьыс весиг аслыс, мый Сережкалӧн чойыс воӧ сылы сьӧлӧм вылас.
Сійӧ сетіс нывлы бумагасӧ, кодӧс мӧдыс тэрыба лыддис:
«Дона Тоня!
Эн тӧждысь.
Ставыс бур.
Ловъяӧсь и дзоньвидзаӧсь.
Регыд мысти тӧдмалан унджыктор.
Висьтав мукӧдъяслы, мый ставыс лючки-ладнӧ, мед оз тӧждысьны.
Запискасӧ косявлы.
Захар».
Запискасӧ лыддьӧм бӧрын Валя уськӧдчис Климка дорӧ:
— Рыжӧй ош, донаӧй тэ менам, кытысь тэ тайӧс судзӧдін?
Висьтав, кытысь тэ судзӧдін, варгыль кока ошпи? — И сійӧ став вынсьыс тормошитіс шӧйӧвошӧм Климкаӧс, да сійӧ эз и казяв, кыдзи вӧчис мӧд ӧшибка.
— Тайӧс меным станцияын Жухрай сетіс. — И кор казяліс, мый тайӧс оз позь вӧлі висьтавны, содтіс: — Сӧмын сійӧ шуис: некодлы не сетны.
— Но, ладнӧ, ладнӧ! — серӧктіс Валя. — Ме некодлы ог висьтав.
Но, рыжӧй, котӧрт Павкаяс ордӧ, сэтысь и мамӧс аддзан.
Сійӧ кокньыдика йӧткыштіс поварёнокӧс мышкӧдыс.
Здук мысти Климкалӧн рыжӧй юрыс тыдовтчыштліс дзиръя сайын.
Куим пытшкысь гортас некод эз во.
Рытнас Жухрай локтіс Корчагинъяс ордӧ да висьталіс Мария Яковлевналы паровоз вылын став лоӧмтор йывсьыс.
Сійӧ кыдз вермис успокоитіс повзьӧм нывбабаӧс, юӧртіс, мый найӧ куимнанныс олӧны ылын, бокиса сиктын, Брузжак дядь ордын, мый сэні найӧс некод оз вӧрзьӧд, но ӧні бӧр локны налы татчӧ, дерт, оз позь, мый немечьяслы дзескыд лои, позьӧ виччысьны регыдъя кадын вежсьӧмъяс.
Став лоӧмторйыс ещӧ ёнджыка матыстіс мунысьяслысь семьяяссӧ.
Ыджыд радлунӧн лыддьывлісны шочиника волывлысь запискаяссӧ, кодъясӧс вӧлі мӧдӧдлывлӧны семьяясыслы, но керкаясын лои тыртӧмджык да лӧньджык.
Кыдзкӧ ӧтчыд Жухрай быттьӧ сідз пырис Политовский гӧтыр дінӧ да сетіс сылы сьӧм:
— Со, мамаша, тайӧ отсӧг тэныд верӧссяньыд.
Сӧмын некодлы ни ӧти кыв.
Старука бурпырысь кутліс сылысь кисӧ:
— Вот пасибӧ, а то дзик мат, челядьлы сёйнысӧ нинӧм.
Сьӧмыс тайӧ вӧлі сэтысь, кодӧс кольліс Булгаков.
«Но, но, видзӧдлам, мый лоӧ водзӧ.
Забастовка кӧть и эз удайтчы, лыйлӧмӧн повзьӧдлӧм вӧсна рабочӧйяс кӧть и уджалӧны, но биыс ӧзйис, сійӧс он нин кусӧд, а тайӧ куимыс — молодечьяс, найӧ пролетарийяс», — Политовский ордсянь деполань мунігӧн радпырысь мӧвпаліс матрос.
...Воробьёвӧй Балка сиктбокса важиник кузнечаын, коді вӧлі бергӧдӧма ассьыс сьӧдасьӧм стенсӧ туйланьыс, ыргысь би дорын, яръюгыдсьыс неуна читкыртчыштӧмӧн, Политовский кузь клещиӧн бергӧдліс доналӧм кӧрт тор.
Артём личкаліс перекладина вылӧ ӧшӧдӧм рычагсӧ, пӧльтіс кучик пушканӧн.
Машинист, аслыс тош пиас нюмъялігтыр, висьталіс:
— Мастерӧвӧй мортыд ӧні сиктад оз пропадит, уджыд юрвывтыр.
Вот уджалышта недель-мӧд, и, пӧжалуй, верма гортсалы гостор да пызьтор мӧдӧдыштны.
Мужикыдлӧн, пиӧ, кузнечыд век почётын.
Тшӧгӧдчыштам тані, кыдзи буржуйяс, хе-хе.
А Захарыд — мӧд статья: сійӧ ёнджыкасӧ крестьянство бердӧ кутчысьӧ, му дінӧ аслас дядьыскӧд сибдӧма.
Мый нӧ, сійӧ, пӧжалуй, и гӧгӧрвоана.
Миян тэкӧд, Артём, керка ни карта, сӧмын ки да гӧрб, кыдз шусьӧ, нэмӧвӧйся пролетарийяс, хе-хе, а Захар кыкпельӧ торйӧдчӧма: ӧти кокыс паровоз вылын, мӧдыс сиктын. — Сійӧ вӧрӧдыштіс клещинас доналӧм кӧрт торсӧ да содтіс серьёзнӧя думыштчӧмӧн: — А делӧыд миян лёк, пиӧ.
Немечьяссӧ кӧ оз вӧтлыны регыдӧн, миянлы ковмас мунны Екатеринославӧ либӧ Ростовӧ, а то босьтасны нёкчимӧдыд да ӧшӧдасны енма-муа костас, сё збыль.
— Да, — нурбыльтіс Артём.
— Кыдзи миян сэні олӧны, оз-ӧ дзескӧдны найӧс гайдамакъяс?
— Да, папаша, вӧчим жӧ делӧ, ӧні гортсьыд ӧткажитчы.
Машинист кватитіс горнысь лӧзоват пӧсь кӧрт тор да тэрыба пуктіс сійӧс накӧвальня вылӧ:
— Но, пиӧ, кучкы!
Артём босьтіс накӧвальня дорын сулалысь сьӧкыд мӧлӧт, выныштчӧмӧн ӧвтыштіс сійӧн юр вывтіыс да кучкис.
Яр бикиньяс кокньыдика трачкӧдчӧмӧн паськалісны кузнеча пасьта да здук кежлӧ югдӧдлісны сылысь пемыд пельӧсъяссӧ.
Политовский бергӧдліс доналӧм кӧртсӧ вынаа кучкалӧм улын, и кӧртыс кывзысьӧмӧн вӧсняммис, быттьӧ небзьӧм воск.
Кузнечаӧ восьса ӧдзӧсӧд шоныд тӧлӧн лолаліс пемыд вой.
Улын ты — пемыд, ыджыд; сійӧс быд боксянь кытшалысь пожӧмъяс довкйӧдлӧны гырысь юръяснас.
«Ловъякодьӧсь», — мӧвпалӧ Тоня.
Сійӧ куйлӧ гранит кыркӧтш дорын, турунӧн вевттьысьӧм гуранын.
Вылын, гуран саяс, пожӧм яг, а улын, крут кыркӧтш подулын, ты.
Кытшалысь кыртаяссянь вуджӧрыс ещӧ нин пемдӧдӧ тыыслысь доръяссӧ.
Тонялӧн тайӧ радейтана пельӧс.
Тані, станциясянь верст сайын, важ каменоломняясын, эновтӧм джуджыд котлованъясын, писькӧдчӧмаӧсь ключьяс да ӧні лоӧма куим проточнӧй ты.
Улын, тыӧ лэччанінын, кылӧ валӧн сёлькӧдчӧм шы.
Тоня кыпӧдіс юрсӧ, вештіс лысъяссӧ кинас да видзӧдліс увлань: вадорсянь ты шӧрлань, кияссӧ водзӧ шыблалӧмӧн, вартчис гожъялӧм морт.
Тоня аддзӧ купайтчысьлысь сім мышкусӧ да сьӧд юрсӧ.
Сійӧ прыськайтӧ морж моз, вундӧ васӧ кияссӧ переменаӧн шыблалӧмӧн, бергалӧ, бультыкайтчӧ, сунласьӧ, сэсся мудзӧм мыстиыс водіс мыш вылас, читкыртіс синъяссӧ яр шондісьыс, шевгӧдіс кияссӧ да муртса кусыньтчыштӧмӧн лӧнис.
Тоня лэдзис лыссӧ.
«Тайӧ ӧд абу лӧсьыд», — серампырысь мӧвпыштіс сійӧ да кутіс лыддьысьны.
Лещинскийӧн сетӧм интереснӧй небӧг лыддигӧн Тоня эз и казяв, кыдзи кодкӧ вуджис гранит тшупӧд вомӧн, коді торйӧдӧ вӧлі площадкасӧ ягысь, и, сӧмын кор небӧг вылас уси кайысь морт кок увсянь изтор, сійӧ виччысьтӧмысла дрӧгнитіс да кыпӧдіс юрсӧ: сійӧ аддзис площадка вылын сулалысь Павка Корчагинӧс.
Павка сулаліс чуймӧмӧн виччысьтӧг аддзысьӧмысь да лӧсьӧдчис мунны.
«Тайӧ сійӧ ӧні купайтчис», — Павкалӧн ва юрси вылӧ видзӧдлӧм бӧрын гӧгӧрвоис Тоня.
— Мый, повзьӧді тіянӧс?
Эг тӧд, мый ті танӧсь, ненарошнӧ ме татчӧ веськалі. — И тайӧс шуӧм бӧрын Павка кутчысис кинас тшупӧдас.
Сійӧ сідзжӧ тӧдіс Тоняӧс.
— Ті меным он мешайтчӧй.
Кӧсъянныд кӧ, вермам весиг мый йылысь кӧ сёрнитыштны.
Павка чуймӧмӧн видзӧдіс Тоня вылӧ.
— Мый йылысь нӧ тіянкӧд сёрнитны кутам?
Тоня нюммуніс.
— Но, мый нӧ ті сулаланныд?
Верманныд пуксьыны со татчӧ, — и сійӧ индіс из вылӧ. — Висьталӧй, кыдзи тіянӧс шуӧны?
— Ме Павка Корчагин.
— А менӧ шуӧны Тоняӧн.
Вот ми и тӧдмасим.
Павка шӧйӧвошӧмӧн нямраліс кепкасӧ.
— Сідзкӧ, тіянӧс Павкаӧн шуӧны? — торкис чӧв-лӧньсӧ Тоня. — А мыйла Павка?
Тайӧ абу лӧсьыд, бурджык — Павел.
Ме тіянӧс сідзи и кута шуны.
А ті частӧ татчӧ волывланныд... — сійӧ кӧсйис шуны: купайтчыны, но медым Павка эз гӧгӧрво, мый Тоня аддзыліс сійӧс купайтчигас, содтіс: — гуляйтнысӧ?
— Ог, ог частӧ, сӧмын прӧст кадӧ, — вочавидзис Павка.
— А ті кӧнкӧ уджаланныд? — юасис Тоня.
— Электростанцияын кочегарӧн.
— Висьталӧй, кытысь ті велӧдчинныд сэтшӧм мастера косясьнысӧ? — друг немвиччысьтӧг юаліс Тоня.
— А тіянлысӧ мый менам косьӧдз? — дӧзмӧмпырысь нурбыльтіс Павел.
— Ті эн скӧралӧй, Корчагин, — шуис Тоня, коді казяліс юалӧмсьыс Павкалысь дӧзмӧмсӧ. — Менӧ тайӧ ёна интересуйтӧ.
Вот сійӧ вӧлі кучкӧм!
Оз позь татшӧм чорыда нӧйтны, — и сійӧ гораа серӧктіс.
— А тіянлы мый, жаль? — юаліс Павел.
— Абу, ньӧти абу жаль, мӧдарӧ, Сухарьколы сюрис заслуга сертиыс.
А менсьым сійӧ вӧлӧмторйыс уна серам петкӧдіс.
Шуӧны, ті пӧ косясьлывланныд.
— Коді висьталӧ? — пельсӧ чошкӧдӧмӧн юаліс Павел.
— Да вот Виктор Лещинский висьталӧ, ті пӧ первой косясьысь.
Павел вежсис чужӧм вылас.
— Виктор — сволочь, белоручка.
Мед пасибӧ шуас, мый сэки сылы эз сюр.
Ме кывлі, кыдзи ме йылысь сёрнитіс, сӧмын эз вӧв окота киӧс лякӧсьтны.
— Мыйла ті, Павел, сэтшӧма видчанныд?
Тайӧ абу лӧсьыд, — торкис сійӧс Тоня.
Павел зумыштчис.
«Кутшӧм чӧртла ме тайӧ чудачкаыскӧд сёрнита?
Видзӧдтӧ, командуйтӧ: то сылы «Павка» оз кажитчы, то «эн видчы», — мӧвпаліс сійӧ.
— Мыйла ті скӧраланныд Лещинский вылас? — юаліс Тоня.
— Гача барышня, панскӧй пи, мед лолыс сылӧн петас!
Менам сэтшӧмъяс вылад киясӧй лудӧны; лӧсьӧдчӧ пыр чуньяс вылад тальччыны, сы вӧсна мый сійӧ озыр да сылы ставсӧ позьӧ, а ме сійӧ озырлун вылӧ сьӧлыштны ог кӧсйы; вӧрзьӧдас кӧ коркӧ, ставсӧ пыр жӧ сполна мынтыся.
Сэтшӧмъястӧ кулакӧн и велӧдны, — висьталіс сійӧ скӧрмӧмӧн.
Тоня каитчис, мый казьтыштіс Лещинскийӧс.
Тайӧ зонкаыслӧн, тыдалӧ, эмӧсь важъя щӧтъяс нежитӧм гимназисткӧд, и сійӧ вуджӧдіс сёрнисӧ спокойнӧйджык тема вылӧ: кутіс юасьны Павеллысь сылӧн семья йылысь да удж йылысь.
Аслас тӧдлытӧг Павел кутіс подробнӧя висьтавлыны ныв юасьӧм вылӧ да вунӧдіс мунӧм йывсьыс.
— Висьталӧй, мыйла ті водзӧ эн велӧдчӧй? — юаліс Тоня.
— Менӧ вӧтлісны школасьыс.
— Мыйысь?
Павка гӧрдӧдіс.
— Ме поплы няньшом пытшкас табак кисьті, — но, и вӧтлісны менӧ.
Лёк вӧлі попыс, олӧм сысянь эз вӧв. — И Павел став йывсьыс висьталіс сылы.
Тоня сьӧлӧмсяньыс кывзіс.
Павка вунӧдіс ассьыс яндысьӧмсӧ, висьтавліс Тонялы, кыдзи важ тӧдса, сы йылысь, мый эз лок вокыс; некоднанныс на пытшкысь эз и казявлыны, кыдзи гажаа сёрнитігтыр найӧ пукалісны площадка вылын кымынкӧ час.
Коркӧ Павка гӧгӧрвоис, мый колӧ мунны, да звирк чеччис кок йылас:
— Меным ӧд удж вылӧ кад.
Больга, а меным колӧ котёлъяс ломтыны.
Ӧні Данило скӧрмас. — И сійӧ тӧждысигтыр нуӧдіс водзӧ: — Но, прӧщайтлӧй, барышня, ӧні меным мыйвынысь колӧ котӧртны карӧ.
Тоня ӧдйӧ чеччис, пасьталіс жакетсӧ.
— Меным кад жӧ, мунамӧй ӧтлаын.
— Огӧ, огӧ, ме котӧрӧн, тіянлы мекӧд абу кивыв.
— Мыйла?
Ми котӧртам ӧтлаын, панласьӧмӧн: видзӧдлам, коді ӧдйӧджык.
Павка эскытӧма видзӧдліс сы вылӧ.
— Панласьӧмӧн?
Кытчӧ мекӧд тіянлы!
— Но, видзӧдлам, первой вай петамӧй татысь.
Павел чеччыштіс из вомӧн, мыччис Тонялы кисӧ, и найӧ котӧртісны вӧрӧ, станцияӧ нуӧдан паськыд да шыльыд прӧсек вылӧ.
Тоня сувтіс туй шӧрас.
— Но, ӧні мӧдам котӧртны: раз, два, три.
Кутӧй! — И тӧв моз нетшыштчис водзӧ.
Ӧдйӧ-ӧдйӧ тыдыштлывлісны сылӧн ботинки пыдӧсъясыс, лӧз жакетыс шевкйысис тӧвсьыс.
Павел тӧвзис сы бӧрся.
«Пыр жӧ суӧда», — мӧвпаліс сійӧ, лӧз жакет бӧрся лэбиг, но суӧдіс сійӧс сӧмын прӧсек помас, станциясянь неылын.
Ӧддзӧдчӧмйывсьыс суӧдіс да чорыда кватитіс пельпомӧдыс.
— Эм, сюрин лэбач! — кашкигтыр гажаа горӧдіс Павка.
— Лэдзӧй, доймӧ, — дорйысис Тоня.
Кыкнанныс сулалісны сьӧкыда пошкигтыр, ёна тіпкысь сьӧлӧмӧн, и ӧдйӧ котӧртӧмла вынтӧммӧм Тоня быттьӧ ненарошнӧ муртса топӧдчыліс Павел бердӧ да та вӧсна лои матыссаӧн.
Тайӧ вӧлі ӧти здук, но коли мӧвпас.
— Менӧ некод эз вермы суӧдны, — Павел киысь мездысигӧн шуис Тоня.
Пыр жӧ торйӧдчисны.
Павел прӧщайтчигас ӧвтыштіс кепканас да котӧртіс карӧ.
Кор Павел восьтіс кочегарка ӧдзӧссӧ, топка дорын нин ноксьысь кочегар Данило скӧрысь бергӧдчис:
— Тэ мед эськӧ ещӧ сёрӧнджык воин.
Мый, ме тэ пыдди кута ломтыны али мый?
Но Павка гажаа тапкис кочегарлы пельпомас да бурӧдӧм могысь шуис:
— Ӧти здукӧн, старик, топкаыс кутас уджавны. — И кутіс ноксьыны пес чукӧр дорын.
Войшӧр кежлӧ, кор пес вылын куйлысь Данило кутіс лёкысь шкоргыны, Павел кытшовтіс маслёнкаӧн став двигательсӧ, чышкис пакляӧн кияссӧ, кыскис ящикысь «Джузеппе Гарибальди» небӧглысь квайтымын кыкӧд выпуск да кутіс лыддьыны неаполитанскӧй «краснорубашечникъяслӧн» легендарнӧй вождь Гарибальди йылысь да сылӧн помтӧм приключениеяс йылысь захватывающӧй роман.
«Видзӧдліс сійӧ герцог вылӧ аслас мича лӧз синъяснас...»
«А эсылӧн синъясыс лӧзӧсь жӧ, — тӧдвылас уси Павеллы. — Сійӧ аслыспӧлӧс кутшӧмкӧ, абу озыръяслӧн кодь, — мӧвпаліс сійӧ, — и котралӧ чӧрт моз».
Лунся аддзысьлӧм йылысь мӧвпалігӧн Павел эз кыв двигательлысь кыптысь шумсӧ; двигатель тіраліс напряжённӧя уджалӧмсьыс, ыджыд маховик бергаліс бешенӧй ӧдӧн, и бетоннӧй платформа, код вылын сійӧ сулаліс, ставнас тіраліс.
Павка видзӧдліс манометр вылӧ; стрелкаыс кымынкӧ деление вылӧ чеччыштӧма вывлань сигнальнӧй гӧрд визь сайӧ.
— Ок тэ, чӧрт! — Павка нетшыштчис ящик вылысь да уськӧдчис пар лэдзан рычаг дорӧ, бергӧдіс сійӧс кыкпӧв и кочегарка стен сайын чушкыны кутіс отводнӧй трубаӧд юӧ лэдзан пар.
Увлань рычагсӧ лэдзӧм бӧрын Павка вештіс ременьсӧ насос качайтысь кӧлеса вылӧ.
Павел видзӧдліс Данило вылӧ: вомсӧ паськӧдӧмӧн сійӧ чӧскыда узис да нырнас лэдзаліс повзьӧдлана шыяс.
Минутджын мысти манометрлӧн стрелкаыс бӧр воис важ местаас.
...Павелкӧд торйӧдчӧм бӧрын Тоня мӧдӧдчис гортас.
Сійӧ мӧвпаліс тайӧ сьӧд синъяса зонкаыскӧд талунъя аддзысьлӧм йылысь и кыдзкӧ аслыс гӧгӧрвотӧг вӧлі рад паныдасьӧмыслы.
«Мыйта сыын биыс и упорствоыс!
И сійӧ ньӧти абу сэтшӧм грубӧй, кыдзи меным вӧлі кажитчӧ.
Збыль кӧ шуны, сійӧ некутшӧма оз мун став тайӧ дулльӧсь гимназистъяс вылас...»
Сійӧ вӧлі мӧд пӧрӧдаысь, мӧд средаысь, кодӧс Тоня ӧнӧдз бурасӧ эз тӧд.
«Сійӧс позьӧ киад босьтны, — мӧвпаліс сійӧ, — и тайӧ лоӧ интереснӧй дружба».
Керка дінас матыстчигӧн Тоня аддзис садйын пукалысь Лиза Сухарькоӧс, Нелли да Виктор Лещинскийясӧс. Виктор лыддьысис.
Найӧ, тыдалӧ, виччысисны сійӧс.
Тоня здоровайтчис быдӧнкӧд да пуксис скамья вылӧ.
Пустӧй, кокни сёрни костын Виктор Лещинский пуксис Тоня дорӧ, ньӧжйӧник юаліс:
— Ті лыддинныд романтӧ?
— Ак, да, роман! — кватитчис Тоня. — А ме сійӧс... — Сійӧ муртса эз шу, мый небӧгсӧ вунӧдіс ты дорӧ.
— Но, кыдзи тэныд сійӧ сьӧлӧм вылад воис? — Виктор сюся видзӧдліс сы вылӧ.
Тоня мӧвпыштіс да, ботинки нырнас лыаӧ кутшӧмкӧ сер надзӧник визьйӧдлігтыр, кыпӧдіс юрсӧ, видзӧдліс сы вылӧ.
— Эз, ме заводиті мӧд роман, интереснӧйджыкӧс.
— Со кыдз, — ӧбидитчӧмӧн нюжӧдіс Виктор. — А коді авторыс? — юаліс сійӧ.
Тоня видзӧдліс сы вылӧ югъялысь, сералан синъяснас:
— Некод...
— Тоня, кор гӧсьтъястӧ жырйӧ, тіянӧс виччысьӧ чай! — чукӧстіс Тонялӧн мамыс, коді сулаліс балкон вылын.
Кыкнан нывсӧ сойбордйӧдыс кутӧмӧн Тоня мӧдӧдчис керкалань.
А Виктор, бӧрсяньныс мунігӧн, жугліс юрсӧ Тоняӧн шуӧм кывъяс вылын, некыдз эз гӧгӧрво налысь смыслсӧ.
Том кочегар олӧмӧ медводдза, гӧгӧрвотӧм на, но тӧдлытӧг пырӧм чувствоыс вӧлі сэтшӧм выль, сэтшӧм гӧгӧрвотӧма волнуйтысь.
Сійӧ вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ вильыш, инас ӧшйытӧм зонкалысь.
Тоня вӧлі главнӧй лесничӧйлӧн ныв, а главнӧй лесничӧй сылы вӧлі дзик ӧткодь адвокат Лещинскийкӧд.
Гӧльлунын да тшыгйын быдмӧм Павел лӧга видзӧдіс на вылӧ, кодъяс сы чайтӧм серти вӧліны озырӧсь.
Аслас чувство вылӧ Павел видзӧдіс видзчысьӧмӧн да полігтырйи, сійӧ эз лыддьы Тоняӧс, кыдзи каменотёслысь нывсӧ, Галинаӧс, асланысӧн, прӧстӧйӧн, гӧгӧрвоанаӧн да эскытӧг видзӧдіс Тоня вылӧ, вӧлі дась сетны чорыд отпор сійӧс, кочегарӧс, сералӧмысь да смешитӧмысь, коді лоліс тайӧ мича да велӧдчӧм нывладорсянь.
Быдса недель Павел эз аддзысьлы лесничӧй нывкӧд и талун шуис мунны ты дорӧ.
Нарошнӧ муніс сійӧ керка дінті, надейтчис паныдасьны.
Усадьба ӧграда пӧлӧн ньӧжйӧник мунігас дзик сад помсьыс казяліс тӧдса матроска.
Босьтіс ӧграда дорын куйлысь пожӧм коль да, еджыд блузкаӧ витӧмӧн, шыбитіс сійӧс.
Тоня тэрыба бергӧдчис.
Аддзис Павелӧс да котӧртіс ӧграда дорӧ.
Гажаа нюммуніс, сетіс сылы кисӧ.
— Коркӧ ті локтінныд жӧ, — нимкодя шуис сійӧ. — Кытчӧ вошлінныд та дырасӧ?
Ме вӧлі ты дорын, небӧгӧс сэтчӧ вунӧдлі.
Чайті, ті локтанныд.
Локтӧй татчӧ, садъяс.
Павка пыркнитіс юрнас:
— Ог лок.
— Мыйла? — Синкымъясыс сылӧн шензьӧмысла кыптісны.
— Да батьыд тіян, пӧжалуй, видчыны кутас.
Тіянлы жӧ сюрас ме вӧсна.
Мыйла, шуас, татшӧм обормотсӧ вайӧдін?
— Ті нинӧмабусӧ висьталанныд, Павел, — скӧрмис Тоня. — Пырысь-пыр жӧ локтӧй татчӧ.
Менам бать некор нинӧм оз шу, вот асьныд аддзыланныд.
Мунамӧй.
Сійӧ котӧртіс, восьтіс дзиръясӧ, и Павел полігтырйи мӧдӧдчис сы бӧрся.
— Ті радейтанныд лыддьысьны? — юаліс сійӧ, кор найӧ пуксисны гӧгрӧс пызан сайӧ.
— Ёна радейта, — ловзис Павел.
— Кутшӧм небӧг тіянлы медъёна кажитчис?
Павел мӧвпыштӧмӧн вочавидзис:
— «Джузеппа Гарибальди».
— «Джузеппе Гарибальди», — веськӧдіс Тоня. — Тайӧ небӧгыс тіянлы ёна кажитчӧ?
— Да, ме сійӧс квайтымын кӧкъямыс выпуск лыдди, быд пӧлучка бӧрын ньӧба вит небӧгӧн.
Вот мортыс вӧлӧма Гарибальдиыс! — кыпыда шуис Павел. — Вот герой!
Тайӧс ме гӧгӧрвоа!
Мыйта сылы ковмис косясьны врагъяскӧд, и пыр сійӧ петлывліс вермысьӧн.
Став канмуясӧдыс плавайтіс!
Эк, эськӧ ӧні кӧ сійӧ вӧлі, ме эськӧ сы дінӧ муні.
Сійӧ аслас компанияӧ мастерӧвӧйясӧс босьтавліс да пыр гӧльяс дор косясьліс.
— Кӧсъянныд, ме петкӧдла тіянлы ассьыным библиотеканымӧс? — шуис Тоня да кутіс сійӧс киӧдыс.
— Ог, ог, керкаад ог пыр, — дзикӧдз ӧткажитчис Павел.
— Мый нӧ пыксянныд?
Али поланныд?
Павел видзӧдліс аслас кӧмтӧм кокъяс вылас, кодъяс эз югъявны сӧстӧмлунӧн, да гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— А менӧ батьыд либӧ мамыд оз вӧтлыны сэтысь?
— Эновтӧй сэсся тайӧ сёрниястӧ, либӧ ме дзикӧдз лӧгася! — скӧрмис Тоня.
— Мый нӧ, Лещинский ас дінас керкаас оз лэдз, кухняас сёрнитӧ ми воккӧд.
Ме на ордӧ ветлі ӧти могӧн, сэки Нэллиыс весиг жыръяныс эз лэдз — буракӧ, медым ме налысь ковёръяссӧ эг лякӧсьт, чӧртыс сійӧс тӧдӧ, — нюммуніс Павка.
— Мунам, мунам. — Тоня кутіс сійӧс пельпомӧдыс да кокньыдика йӧткыштіс балкон вылӧ.
Нуӧдіс Павелӧс столӧвӧй пыр жырйӧ, кӧні вӧлі ыджыд дубӧвӧй шкап. Тоня восьтіс ӧдзӧссӧ.
Павел аддзис веськыд радӧн сулалысь уна сё небӧг да чуймис аддзывтӧм озырлунысь.
— Ми пыр жӧ корсям тіянлы интереснӧй небӧг, и ті кӧсйысьӧй волывлыны да пыр босьтавлыны миянлысь небӧгъяссӧ.
Ладнӧ?
Павка нимкодя довкнитіс юрнас:
— Небӧгъястӧ ме радейта.
Колльӧдісны найӧ кымынкӧ час зэв бура да гажаа.
Тоня тӧдмӧдіс Павкаӧс аслас мамыскӧд.
Тайӧ эз нин вӧв сэтшӧм страшнӧ, и Тонялӧн мамыс Павкалы воис сьӧлӧм вылас.
Тоня нуӧдіс Павелӧс аслас жырйӧ, петкӧдліс ассьыс небӧгъяссӧ да учебникъяссӧ.
Туалетнӧй пызан вылын сулаліс неыджыд рӧмпӧштан.
Тоня вайӧдіс Павелӧс сы дорӧ, сералӧмӧн шуис:
— Мыйла тіян татшӧм юрсиыд?
Ті сійӧс некор он шырлывлӧй да сынавлӧй?
— Ме сійӧс кушӧдз шырла, кор быдмас, мый сэсся сыкӧд вӧчны? — гӧрдӧдӧмӧн правдайтчис Павка.
Тоня сералігтыр босьтіс туалет вылысь сынан да тэрмасьӧмӧн сыналіс сылысь пушкыр кудрисӧ.
— Вот ӧні дзик мӧд, — Павел вылӧ видзӧдігӧн шуис сійӧ. — Юрситӧ колӧ лӧсьыда шырны, а ті, быттьӧ бирюк, ветлӧдланныд.
Тоня критическӧя видзӧдліс сылӧн быгалӧм рыжӧй дӧрӧм вылас да важмӧм гачыс вылӧ, но нинӧм эз шу.
Павел казяліс тайӧ видзӧдлӧмсӧ, и сылы лои ӧбиднӧ аслас паськӧмысь.
Сыкӧд торйӧдчигӧн Тоня корис сійӧс волывлыны на ордӧ.
И босьтіс сысянь кыв — кык лун мысти мунны вуграсьны ӧтлаын.
Ӧти здукӧн Павел чеччыштіс ӧшинь пырыс садйӧ: мунны жыръяс пыр да паныдасьны мамыскӧд сылы эз вӧв окота.
Корчагин семьяын Артёмтӧг лои сьӧкыд: Павеллӧн заработокыс оз вӧлі тырмы.
Мария Яковлевна шуис сёрнитлыны пиыскӧд: оз-ӧ ков аслыс бӧр медасьны удж вылӧ, сэтчӧ жӧ буретш вӧлі Лещинскийяслы кухарка колӧ.
Но Павел сувтіс паныд:
— Эн, мамӧ, ме аслым аддза ещӧ содтӧд удж.
Лесопилкаын колӧны тьӧс тэчысьяс.
Лунджынсӧ кута уджавны сэні, и тайӧ миянлы тэкӧд тырмас, а тэ эн нин мун удж вылад, а то Артёмыд скӧравны кутас ме вылӧ, шуас: эн пӧ вермы овны мамтӧ удж вылӧ мӧдӧдтӧг.
Мам доказывайтіс, мый сылы колӧ уджавны, но Павел кывны эз кӧсйы, и мамыс сӧгласитчис.
Мӧд луннас Павел уджаліс нин лесопилкаын, тэчис косьтӧм вылӧ сӧмын на пилитӧм тьӧсъяс.
Аддзысис сэні важся ёртъясыскӧд: Мишка Левчуковкӧд, кодкӧд велӧдчыліс школаын, да Ваня Кулишовкӧд.
Босьтсисны найӧ Мишкакӧд кыкӧн уджавны сдельнӧ.
Заработок эз вӧв лёк.
Лунсӧ Павел колльӧдас лесопилкаын, а рытнас котӧртас электростанцияӧ.
Дасӧд лун помнас Павел вайис мамыслы заработайтӧм сьӧм.
Сьӧмсӧ сетігӧн сійӧ яндысигтыр сулыштіс ӧти местаын да коркӧ и шуис:
— Тӧдан, мамӧ, ньӧб меным сатин дӧрӧм, лӧзӧс, — тӧдан, кутшӧм тай менам вӧлі кольӧм во.
Та вылӧ джын сьӧмыс мунас, а ме заработайта на, эн пов, а то менам тайӧ важ нин, — правдайтчис сійӧ, быттьӧ извиняйтчис аслас корӧмысь.
— Дерт жӧ, дерт жӧ, ньӧба, Павлуша, талун жӧ ньӧба, а аски вура.
Тэнад, збыль, дӧрӧмыд абу. — Сійӧ меліа видзӧдліс пиыс вылӧ.
Павел сувтіс парикмахерскӧй дорӧ, видліс зепсьыс руб, пырис ӧдзӧсӧд.
Парикмахер, збой том морт, аддзис пырысьтӧ, велалӧмӧн индіс креслӧ вылӧ:
— Пуксьӧй.
Джуджыд да лӧсьыд креслӧӧ пуксьӧм бӧрын Павел аддзис рӧмпӧштанысь шӧйӧвошӧм чужӧм.
— Машинкаӧн? — юаліс парикмахер.
— Да, али мый — абу, — вообщӧ шырыштӧй.
Но, кыдз сійӧ тіян шусьӧ? — и лёкысь ӧвтыштіс кинас.
— Гӧгӧрвоа, — нюммуніс парикмахер.
Кор дас вит минут мысти Павел петіс, сійӧ вӧлі пӧсялӧма, мудзӧма, но юрсисӧ сылысь ӧкуратнӧя шырӧма да шыльӧдӧма.
Парикмахер дыр да зіля мырсис кывзытӧм юрси вылын, но ва да расчёска венісны, и юрсиыс пукаліс мичаа.
Ывлаын Павел кокньыдджыка лолыштіс да пыдӧджык сюйис кепкасӧ.
«Мый шуас мамӧ, кор аддзас?»
Вуграсьны, кыдзи кӧсйысис, Павел эз лок, и Тоня таысь ӧбидитчис.
«Абу зэв внимательнӧй тайӧ детинка-кочегарыс», — дӧзмӧмпырысь мӧвпаліс сійӧ, но кор Павел эз лок и мӧд луннас, сылы лои гажтӧм.
Сійӧ вӧлі лӧсьӧдчӧ нин мунны гуляйтны, кор мамыс восьтыліс сылысь жыр ӧдзӧссӧ да шуис:
— Тэ дінӧ, Тонечка, гӧсьтъяс.
Позьӧ?
Ӧдзӧс дорын сулаліс Павел, и Тоня сразусӧ весиг эз и тӧд сійӧс.
Сійӧ вӧлі выль лӧз сатин дӧрӧма да сьӧд гача.
Весалӧм сапӧгъясыс югъялісны, и — мый пыр жӧ казяліс Тоня — сійӧ вӧлі шырсьӧма, юрсиыс воддзамоз эз чурвидз кыдзсюрӧ, и сьӧд кочегар сувтіс сы водзӧ дзик мӧд кодьӧн.
Тоня кӧсйис висьтавны ассьыс шензьӧмсӧ, но эз кӧсйы шӧйӧвоштыны сытӧг нин видзчысьӧмӧн асьсӧ кутысь зонкаӧс да быттьӧ эз казяв сылысь тайӧ тӧдчана вежсьӧмсӧ.
Тоня заводитліс видны сійӧс:
— Кыдзи тіянлы абу яндзим!
Мыйла нӧ ті энӧ локтӧй вуграсьнытӧ?
Сідзи и кутанныд ті ассьыныд кывтӧ?
— Ме лесопилкаын уджалі тайӧ лунъяссӧ да локнысӧ эг вермы.
Эз вермы сійӧ висьтавны, мый мед ньӧбны аслыс дӧрӧм да гач, сійӧ уджаліс тайӧ лунъясӧ дзик жаявтӧдзыс.
Но Тоня гӧгӧрвоис та йылысь ачыс, и Павел вылӧ став дӧзмӧмыс дзикӧдз бырис.
— Мунамӧй гуляйтны пруд дорӧ, — корис Тоня, и найӧ мӧдӧдчисны садйӧ, а сэсянь туй вылӧ.
И кыдзи нин зэв матыссалы, кыдзи зэв гусятор, висьталіс Тонялы лейтенантлысь гусялӧм револьвер йылысь да кӧсйысис сылы ӧти матысса лунӧ пырны пыді вӧрӧ да лыйсьыштны.
— Смотри, тэ менӧ эн выдайт, — друг шуис Тоняӧс «тэӧн».
— Ме тэнӧ некор некодлы ог выдайт, — торжественнӧя кӧсйысис Тоня.
Нёльӧд глава
Классъяслӧн ёсь да некутшӧм пӧщадатӧм тыш шымыртіс Украинаӧс.
Пыр унджык и унджык йӧз босьталісны оружие, и быд кось чужтіс выль тышкасьысьясӧс.
Ылӧ колины обывательяслы лӧнь лунъяс.
Гартчис пурга, орудиеясысь лыйлӧмъясысь сыркакылісны важ керкаяс, и обыватель топӧдчис пӧдвал стен бокъясӧ, ас вӧчӧм траншеяясӧ.
Губернияӧс тыртісны петлюровскӧй унапӧлӧс бандаяс: посни да гырысь батькояс, быдсяма Голубъяс, Архангелъяс, Ангелъяс, Гордийяс да ещӧ помтӧм уна мукӧд бандитъяс.
Важ офицеръяс, правӧй да левӧй украинаса эсеръяс — быд повтӧмджык авантюрист, коді чукӧртас головорезъясӧс, йӧзӧдӧ асьсӧ атаманӧн, паськӧдӧ вижкельыдлӧз знамя, шуӧ асьсӧ петлюровецӧн и босьтӧ власьт аслас вын да вермӧм серти.
Тайӧ унапӧлӧс бандаяссьыс, кодъяс дінӧ ӧтувтчисны кулакъяс да атаман Коновалецлӧн осаднӧй корпусысь галицийскӧй полкъяс, и котыртіс ассьыс полкъяссӧ да дивизияяссӧ «головнӧй атаман Петлюра».
Тайӧ эсеровско-кулацкӧй нюйтас стремительнӧя тӧвзьыштлісны-пыравлісны гӧрд партизанскӧй отрядъяс, и сэки тіраліс муыс вӧвъяслӧн уна сё да уна сюрс кок улын, тачанкаяс да артиллерийскӧй повозкаяс улын.
Мятежнӧй дас ӧкмысӧд вося сійӧ апрель тӧлысьнас повзьӧмысла бӧбмӧм обыватель, асывнас унзіль синъяссӧ тілигтыр, восьтӧ керка ӧшиньсӧ да юалӧ водзджык чеччысь суседыслысь:
— Автоном Петрович, кутшӧм власьт карас?
И Автоном Петрович, гачсӧ кӧмалігӧн, полігтыр гӧгӧр видзӧдлӧ:
— Ог тӧд, Афанас Кириллович.
Войнас кутшӧмъяскӧ воисны.
Видзӧдлам: еврейясӧс кӧ кутасны грабитны, то, сідзкӧ, воисны петлюровечьяс, а «тӧварищьяс» кӧ, то сёрни сертиыс пыр гӧгӧрвоан.
Ме со и видзӧда, мед тӧдны, кутшӧм портрет ӧшӧдны, мед эськӧ некытчӧ эн сюр, а то тӧдан, Герасим Леонтьевич, менам сусед, бура тӧдмавтӧгыд босьтӧма да ӧшӧдӧма Ленинлысь портрет, а сы ордӧ кыдзи зырӧдасны куимӧн: вӧлӧмкӧ, петлюровскӧй отрядысьӧсь.
Кыдзи видзӧдласны портрет вылад, да кӧзяин дорӧ!
Пӧвсалӧмаӧсь сійӧс, гӧгӧрвоан кӧ, кызьысь кымын плетьӧн.
«Ми, — шуӧны, — тэнсьыд, сукин сынлысь, коммунистическӧй мордалысь, сизим кучик кулям».
Кыдз нин сійӧ абу правдайтчӧма, абу горзӧма — нинӧм абу отсалӧма.
Обыватель аддзӧ шоссе кузя мунысь вооружённӧй йӧз чукӧрӧс, пӧдлалӧ ӧшиньсӧ да дзебсьӧ.
Он ӧд тӧд...
А рабочӧйяс ыджыд лӧглунӧн видзӧдісны петлюровскӧй грӧмилӧяслӧн вижкельыдлӧз знамяяс вылӧ.
Найӧ вӧліны вынтӧмӧсь тайӧ кыптӧм шовинизм гыыслы паныд да ловзьылісны сӧмын сэки, кор кар пырыс мунігмоз прӧйдитлісны гӧрдъяслӧн частьясыс, кодъяс вӧлі бӧрыньтчӧны быд боксянь кытшалысь <ukr>жовто-блакитникъяскӧд</ukr> * чорыда тышкасигтырйи.
Лун-мӧд ломавліс управа весьтын рӧднӧй гӧрд знамя, но часть мунліс, и выльысь пуксьыліс пемыд вой.
* Жовто-блакитнӧй (укр.) — вижкельыдлӧз.
Ӧні карын кӧзяиныс — полковник Голуб, Заднепровскӧй дивизиялӧн «краса да гордость».
Тӧрыт сылӧн отрядыс, кӧні артавсьӧ кык сюрс головорез, торжественнӧя пырис карӧ.
Пан полковник муніс отряд водзвылын мича воронӧй уж вылын, и, кӧть вӧлі шонтӧ апрелься шонді, сійӧ пасьталӧма кавказскӧй бурка да шапкаалӧма чим гӧрд вылыса смушкӧвӧй запорожскӧй шапка. Бурка улас сылӧн вӧлі черкеска да дона оружие: кинжал, эзысьӧн серӧдӧм сабля.
Мича вӧлі пан полковник Голуб: синкымъясыс сьӧдӧсь, чужӧмыс кельыд, но неуна вижӧдыштӧма дорвыв юӧмсьыс.
Вомас каллян.
Революцияӧдз пан полковник вӧлі сахарнӧй заводса плантацияяс вылын агрономӧн, но гажтӧм сійӧ олӧмыс, он ӧткодяв атаманскӧй положениекӧд, и кыптіс агроном канму пасьта паськалӧм гудыр стихия вылысӧ пан полковник Голубӧн нин.
Карса дзик ӧти театрын вӧлі вӧчӧма озыр вечер локтысьяс честь кузя.
Петлюровскӧй интеллигенциялӧн став «цветыс» вӧлі сэні: украинаса велӧдысьяс, поплӧн кык ныв — ыджыдджыкыс — красавица Аня да ичӧтджыкыс — Дина, посни подпанокъяс, граф Потоцкийлӧн вӧвлӧм служащӧйяс, и мещана чукӧр, кодъяс шусисны «<ukr>вильнӧй казацтвоӧй</ukr>», Украинаса эсеровскӧй последышъяс.
Театр вӧлі дзик тыр.
Унапӧлӧс дзоридзьясӧн вышивайтӧм национальнӧй украинаса костюмъяса, уна рӧма сикӧтшъяса да лентаяса велӧдысьясӧс, поп нывъясӧс да мещаночкаясӧс кытшалӧмаӧсь шпораясӧн зёльӧдчысь старшинаяс, кодъясӧс быттьӧ серпасалӧма запорожечьясӧс петкӧдлысь важся картинаяс вылысь.
Грымгис полкӧвӧй оркестр.
Сцена вылын тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчисны петкӧдлыны «Назар Стодоляӧс».
Электричество эз вӧв.
Пан полковниклы юӧртісны та йылысь штабын.
Сійӧ лӧсьӧдчис ачыс волыны вечер вылас да, кор кывзіс аслас адъютантлысь, хорунжӧй Паляныцялысь, кыдзи ӧні шусис вӧвлӧм подпоручик Полянцев, шуис лёкногӧн, но властнӧя:
— Би мед вӧлі.
Кув, а корсь монтёрӧс да лэдз электростанциясӧ.
— Кывза, пане полковник.
Хорунжий Паляныця эз кув да аддзис монтёръясӧс.
Час мысти кык петлюровец нуӧдісны Павелӧс электростанцияӧ.
Тадзикӧн жӧ вайӧдісны монтёрӧс да машинистӧс.
Паляныця дженьыдика шуис:
— Сизим часӧдз кӧ би оз ло, куимнаннытӧ ӧшӧда! — Сійӧ индіс кинас кӧрт штанга вылӧ.
Тайӧ дженьыдика висьталӧм выводъясыс вӧчисны ассьыс делӧсӧ, и индӧм срок кежлӧ би вӧлі сетӧма.
Вечер вӧлі тыр гажын нин, кор воис полковник аслас пӧдругакӧд, вылын морӧса, еджгов юрсиа нывкӧд, код ордын сійӧ оліс. Тайӧ вӧлі буфетчиклӧн ныв.
Озыр буфетчик велӧдіс сійӧс губернскӧй карса гимназияын.
Пан полковник пуксис почётнӧй местаӧ дзик сцена дорас да сетіс знак, мый позьӧ заводитны, и занавес пыр жӧ воссис.
Видзӧдысьяс водзын вуджӧртіс сцена вылысь котӧртысь режиссёрлӧн мышкыс.
Спектакль дырйиыс старшинаяс асланыс дамаяскӧд буфетын юисны первач-самӧкур, кодӧс вайис сэтчӧ быдлаӧ вевъялысь Паляныця, сёйисны быдсяма чӧскыдторсӧ, кодӧс вӧлі судзӧдӧма реквизицияясӧн.
Спектакль помасигкежлас ставӧн ёна гажмисны.
Сцена вылӧ чеччыштіс Паляныця, театральнӧя ӧвтыштіс кинас да юӧртіс:
— <ukr>Шановни добродии, зараз почнём танци</ukr>! *
* Уважаемӧй господа, пыр жӧ заводитам танцуйтны.
Залын дружнӧя кутісны аплодируйтны.
Ставныс петісны ывлаӧ, медым вечер видзӧм вылӧ мобилизуйтӧм петлюровскӧй салдатъяс вермисны петкӧдлыны улӧсъяс да ректыны залсӧ.
Часджын мысти театрын кыптіс шум-гам.
Ышмӧм петлюровскӧй старшинаяс збоя йӧктісны гопак пӧсялӧмысла гӧрдӧдӧм красавицаяскӧд, и найӧ сьӧкыд кокъясысь тіралісны важ театрлӧн стенъясыс.
Тайӧ кадас мельничаладорсянь карӧ пырис верзьӧмаяслӧн вооружённӧй отряд.
Кар бердын петлюровечьяслӧн пулемёта застава аддзис локтысь конницатӧ да повзьӧмӧн шыбитчис пулемёт дорӧ.
Зяльснитісны затворъяс.
Вояс юрӧбтіс ёся горӧдӧм:
— Сувт!
Коді локтӧ?
Пемыдсьыс петісны кык фигура, и ӧтиыс на пытшкысь, застава дінӧ матыстчӧмӧн, юӧмысла кызӧм гӧлӧсӧн ырӧстіс:
— Ме — атаман Павлюк аслам отрядӧн, а ті — голубовскӧйяс?
— Да, — вочавидзис водзлань петысь старшина.
— Кытчӧ меным сувтӧдны отрядӧс? — юаліс Павлюк.
— Ме пыр жӧ юала телефон пыр штаблысь, — вочавидзис старшина да саяліс туйдорса ичӧтик керкаӧ.
Минут мысти петіс сэтысь да тшӧктіс:
— Вештӧй, хлопцы, пулемётсӧ туй вывсьыс, сетӧй туйсӧ пан атаманлы.
Павлюк зэлӧдіс поводсӧ, сувтӧдіс вӧвсӧ югыд театр дорӧ, кӧні гажаа гуляйтісны.
— О-о, тані тай гажа, — сыкӧд орччӧн сувтысь есауллань бергӧдчӧмӧн шуис сійӧ. — Чеччам, Гукмач, и ми тшӧтш гажӧдчыштам.
Бабаясӧс бӧръям аслыным бурджыкъясӧс, найӧ тані зэв унаӧнӧсь.
Эй, Сталежко, — горӧдіс сійӧ, — разӧд хлопечьястӧ патераясӧ!
Ми татчӧ кольччам.
Конвой мекӧд. — И сійӧ сьӧкыда чеччыштіс лайковтчылысь вӧв вывсьыс муас.
Театрӧ пыранінын Павлюкӧс сувтӧдісны кык вооружённӧй петлюровец.
— Билет?
Но мӧдыс зывӧка видзӧдліс на вылӧ, вештіс ӧтисӧ пельпомнас.
Сы бӧрся татшӧм ногӧн жӧ вӧтчисны сійӧ отрядысь морт дас кык кымын.
Налӧн вӧвъясыс сулалісны сэн жӧ, потшӧс дорӧ домалӧмӧн.
Выль воысьясӧс пыр жӧ казялісны.
Медся нин торъяліс аслас ыджыд тушанас Павлюк, коді вӧлі бур нойысь вурӧм офицерскӧй френча, лӧз гвардейскӧй гача да кузь гӧна папахаа.
Пельпом вомӧныс ӧшӧдӧма маузер, зепсьыс тыдаліс ручнӧй граната.
— Коді тайӧ? — шӧпкӧдчыны кутісны йӧктысьяс кытш сайын, кытӧн ӧні йӧктіс Голублӧн помощникыс.
Сыкӧд йӧктіс поплӧн ыджыдджык нылыс.
Веер моз паськалӧм, кыптӧм юбкаяс увдорсьыс тыдаліс нимкодясьысь воякаяслы лишка ышмӧм поп нывлӧн шӧвк панталоныс.
Йӧз чукӧрсӧ пельпомъяснас поткӧдӧмӧн Павлюк пырис кытш шӧрас.
Сійӧ гудыр синъясӧн видзӧдліс поповна кокъяс вылӧ, нюлыштіс кывнас косьмӧм паръяссӧ да кытш вомӧныс веськыда муніс оркестр дінӧ, сувтіс рампа дорӧ, ӧвтыштіс кыӧм нагайкаӧн:
— Ворсӧй гопак!
Оркестрӧн веськӧдлысь эз пыдди пукты сылысь тшӧктӧмсӧ.
Сэки Павлюк друг ӧвтыштіс кинас да кульыштіс сійӧс мышку кузяыс нагайканас.
Сійӧ чеччыштіс, кыдзи чушкӧм бӧрын.
Музыка пыр жӧ ланьтіс, зал друг лӧнис.
— Тайӧ наглость! — пузис буфетчиклӧн нылыс. — Тэ он вермы лэдзны татшӧмторсӧ, — сійӧ нервнӧя топӧдліс орччӧн пукалысь Голублысь гырддзасӧ.
Голуб сьӧкыда чеччис, чужйис кокнас сы водзын сулалысь улӧссӧ, вӧчис Павлюклань куим воськов да, дзик бердӧдзыс матыстчӧм бӧрын, сувтіс.
Сійӧ пыр жӧ тӧдіс Павлюкӧс.
Голуб кӧсйис на босьтны водзӧс уездын власьт вылӧ тайӧ конкурентыслысь.
Недель сайын Павлюк некутшӧма яндысьтӧг конйыштіс полковникӧс.
Гӧрд полккӧд косясигӧн, коді эз первойысь нин пыркйы голубовечьясӧс, Павлюк, большевикъяс вылӧ тылсяньыс уськӧдчӧм пыдди, шыбитчис местечкоӧ, жугӧдіс гӧрдъяслысь посньыдик заставаяссӧ, сувтӧдіс заградительнӧй заслон да местечкоын вӧчис вӧвлытӧм грабёж.
Дерт, кыдзи и пӧлагайтчӧ «прамӧй» петлюровецлы, погромыс вӧлі еврейяс вылӧ.
Гӧрдъяс тайӧ каднас пусь-пась вӧчисны голубовечьяслысь веськыдвыв флангсӧ да мунісны.
А ӧні тайӧ нахальнӧй ротмистрыс мырдӧн пырис татчӧ да ещӧ лысьтӧ нӧйтны сы дырйи, пан полковник дырйи, сылысь жӧ капельмейстерсӧ.
Оз, тайӧс сійӧ лэдзны оз вермы.
Голуб тӧдіс, мый сійӧ кӧ оз раммӧд ӧні тайӧ зазнайтчӧм атаманишкасӧ, авторитетыс сылӧн полкас вошӧ.
Ӧта-мӧдас синъяснас сатшкысьӧмӧн найӧ кымынкӧ секунда сулалісны чӧв.
Киас сабля воропсӧ чорыда чабыртӧмӧн да мӧднас зепсьыс нагансӧ видлаліг Голуб равӧстіс:
— Кыдз тэ лысьтан нӧйтны менсьым йӧзӧс, подлец?
Павлюклӧн киыс ньӧжйӧник лэччис маузер кобура дінӧ.
— Кокниджыка, пане Голуб, кокниджыка, а то верманныд лэбны кок йывсьыд.
Эн тувччӧй дойман гадь вылас, скӧрма.
Тайӧс полковник эз нин вермы терпитны.
— Босьтны найӧс, шыбитны театрсьыс да быдӧнӧс кызь витысь кульыштны мышку кузяыс! — горӧдіс Голуб.
Павлюковечьяс вылӧ пон чукӧр моз быд боксянь уськӧдчисны старшинаяс.
Джоджӧ шыбитӧм электролампочка моз окнитіс кодлӧнкӧ лыйӧм, и залын кутісны кытшлавны, бергавны косясьысьяс, быттьӧ кык пон чукӧр.
Скӧр косьын кералісны мӧда-мӧднысӧ сабляясӧн, сатшкысьлісны юрсиясас да горшас, а косясьысьяс дінысь, порсьяс моз чилзігтыр, сявмуніны кувмӧныс повзьӧм нывбабаяс.
Кымынкӧ минут мысти безоружитӧм павлюковечьясӧс нӧйтігтырйи кыскисны ывлаас да шыбитісны улича вылӧ.
Косясигас Павлюк воштіс папахасӧ, жугӧдісны сылысь чужӧмсӧ, разоружитісны, — сійӧ ку пытшкас вӧлі оз тӧр.
Аслас отрядӧн сійӧ чеччыштіс вӧвъяс вылӧ да гӧнитіс улича кузя.
Вечерсӧ вӧлі торкӧма.
Некодлы юрас эз во мӧвп гажӧдчыны татшӧмтор лоӧм бӧрын.
Нывбабаяс веськыда ӧткажитчисны йӧктӧмысь да корисны нуӧдны найӧс гортаныс. Но Голуб кутіс пыксьыны.
— Некодӧс залысь не лэдзны, сувтӧдны часӧвӧйясӧс, — тшӧктіс Голуб.
Паляныця тэрмасьӧмӧн вӧчис тшӧктӧмторсӧ.
Протестуйтӧмъяс вылӧ Голуб веськыда вочавидзис:
— Йӧктыны асылӧдз, <ukr>шановни добродийки да добродии</ukr>.
Ме ачым танцуйта вальслысь первой тур.
Музыка кутіс ворсны выльысь, но гажӧдчыны век жӧ эз ковмы.
Эз на полковник вӧч поп нывкӧд ӧти кытш, кыдзи ӧдзӧсӧд уськӧдчысь часӧвӧйяс горӧдісны:
— Театрсӧ кытшалісны павлюковечьяс!
Сценадорса ӧшиньыс зёльмуніс-жугаліс.
Жугалӧм рамаӧд сюйис тшӧтшыд нырсӧ чуймӧм пулемёт.
Сійӧ бӧб моз новлӧдліс нырсӧ, корсис шыбласьысь йӧзӧс, и сыысь, кыдзи чӧртысь, уськӧдчисны зал шӧрӧ.
Паляныця лыйис йиркын ӧшалысь сюрс свечаа лампочкаӧ, и сійӧ бомба моз поті да ставнысӧ койыштіс посньыдик стеклӧ зэрӧн.
Лои пемыд.
Ывласянь горзісны:
— Петӧй ставныд улича вылӧ! — и кыліс мисьтӧма ёрччӧм.
Нывбабаяслӧн лёкногӧн горзӧм, зал кузя котралысь Голублӧн скӧр команда, коді зілис чукӧртны шӧйӧвошӧм старшинаясӧс, лыйсьӧм да ывлаын горзӧм — ставыс тайӧ ӧтлаасис муралан зыкӧ.
Некод эз аддзыв, кыдзи Паляныця чеччыштіс мышса ӧдзӧсӧд орчча лӧнь улича вылӧ да уськӧдчис голубовскӧй штаб дорӧ.
Часджын мысти карын муніс прамӧй бой.
Войлысь лӧньлунсӧ поткӧдіс лыйсьӧмлӧн дорвыв йиркӧм, таргыны мӧдісны пулемётъяс.
Дзикӧдз бӧбмӧм обывательяс чеччалісны асланыс шоныд крӧватьясысь — ляскысисны ӧшиньяс бердӧ.
Лыйсьӧм лӧнис, сӧмын кар помас оръявлӧмӧн, пон моз увтчис пулемёт...
abu
Кар кузя паськалісны погром йылысь сёрнияс.
Кыссисны найӧ и пӧла ӧшиньяса посньыдик, ляпкыдик еврейскӧй керкаясӧ, кодъяс кутшӧмкӧ ногӧн ляскысьӧмаӧсь ю дорӧ лэччан няйт кыр йылӧ.
Тайӧ кӧрӧбкаясас, кодъяс шусисны керкаясӧн, думыштны позьтӧм дзескыдлунын олісны гӧль еврейяс.
Типографияын, кӧні мӧд во нин уджаліс Серёжа Брузжак, наборщикъясыс да рабочӧйясыс вӧліны еврейяс.
Ас йӧзкӧд моз оліс накӧд Серёжа.
Дружнӧй семьяӧн сувтісны найӧ тшӧгӧм да асьсӧ вылӧ пуктысь кӧзяин Блюмштейнлы паныд.
Кӧзяин да типографияса уджалысьяс костын муніс помасьлытӧм тыш.
Блюмштейн зілис нетшыштны унджык, мынтыны этшаджык, и тайӧ подув вылын эз этшаысь кык-куим недель кежлӧ пӧдласьлы типография: бастуйтісны типографщикъяс.
Найӧ вӧліны дас нёль морт.
Серёжа, на пытшкын медтом, дас кык час чӧж бергӧдліс печатнӧй машиналысь кӧлеса.
Талун Серёжа казяліс рабочӧйяслысь повзьӧмсӧ.
Бӧръя тревожнӧй тӧлысьяснас типография уджаліс заказысь заказӧ.
Печатайтісны «головнӧй» атаманлысь воззваниеяссӧ.
Серёжаӧс корис пельӧсӧ чахоткаӧн висьысь наборщик Мендель.
Аслас шог синъясӧн сы вылӧ видзӧдӧмӧн сійӧ шуис:
— Тэ тӧдан, мый карын лоӧ погром?
Серёжа чуймӧмӧн видзӧдліс.
— Ог, ог тӧд.
Мендель пуктіс косьмӧм, вижӧдӧм кисӧ Серёжа пельпом вылӧ да збыльысь шуис:
— Погром лоӧ, сійӧ збыль.
Еврейясӧс кутасны нӧйтны.
Ме тэнсьыд юала: тэ кӧсъян отсавны аслад ёртъясыдлы тайӧ бедаас али он?
— Дерт жӧ, кӧсъя, верма кӧ.
Висьтав, Мендель.
Наборщикъяс кывзысисны сёрниас.
— Тэ бур зонка, Серёжа, ми тэныд эскам.
Ӧд тэнад батьыд рабочӧй жӧ.
Котӧрт ӧні гортад да сёрнит батьыдкӧд: сӧгласитчас оз сійӧ ас ордас дзебны кымынкӧ старикӧс да нывбабаӧс, а ми водзджык сёрнитчам, коді дзебсяс тіян ордӧ.
Сэсся сёрнитлы семьяыдкӧд, код ордӧ ещӧ позьӧ дзебны.
Рочьястӧ тайӧ бандитъясыс ӧні кежлӧ оз на вӧрӧдны.
Котӧрт, Серёжа, кадыс оз виччысь.
— Ладнӧ, Мендель, эскы, ме пыр жӧ Павка да Климка ордӧ котӧртла — налӧн дзик примитасны.
— Сулавлы ӧти здук, — повзьыштіс Мендель да кутіс Серёжаӧс, коді лӧсьӧдчис нин мунны. — Кодъяс найӧ Павкаыс да Климкаыс?
Найӧс тэ бура тӧдан?
Серёжа эскӧдана довкнитіс юрнас.
— Кыдзи жӧ, менам ёртъяс найӧ: Павка Корчагин, вокыс сылӧн — слесарь.
— А, Корчагин, — успокоитчис Мендель. — Сійӧс ме тӧда, сыкӧд ӧти керкаын овлім.
Сы ордӧ позьӧ.
Мун, Серёжа, да лок регыдджык вочакывйӧн.
Серёжа ӧдйӧ петіс улича вылӧ.
Погром заводитчис коймӧд луннас павлюковскӧй отряд да голубовечьяс костын бой бӧрын.
Павлюкӧс вӧтлісны карысь, да сійӧ сувтіс орчча местечкоӧ. Войся бойын вӧлі виӧма сылысь морт кызь кымын.
Сы мында жӧ эз судзсьы и голубовечьяслӧн.
Виӧмаясӧс тэрмасьӧмӧн кыскисны шойна вылӧ да сійӧ жӧ луннас гуалісны торъя кыпыдлунтӧг: ошйысьны тані вӧлі нинӧмӧн.
Пурсисны, кыдзи брӧдитысь кык пон, кык атаман, и дзебӧм-колльӧдӧмӧн шум кыпӧдны эз вӧв лӧсьыд.
Паляныця кӧсйис дзебны-колльӧдны виӧмаясӧс кыпыда, йӧзӧдны Павлюкӧс гӧрд бандитӧн, но талы паныд сувтіс эсеровскӧй комитет, кодӧн веськӧдліс поп Василий.
Войся тышкасьӧмыс голубовскӧй полкын кыпӧдіс дӧзмӧм, медся нин Голуб конвойнӧй сотняын, кӧні виӧмаыс вӧлі медуна, и, медым пӧдтыны тайӧ дӧзмӧмсӧ да кыпӧдны сьӧлӧмсӧ, Паляныця сӧветуйтіс Голублы «кокньӧдыштны олӧмсӧ», кыдзи сійӧ издевайтчигтыр сёрнитліс погром йылысь.
Сійӧ доказывайтіс Голублы погромлысь коланлунсӧ, отрядын недовольство вылӧ ыстысьӧмӧн.
Сэки полковник, коді оз вӧлі кӧсйы первойсӧ торкны карлысь лӧньлунсӧ, буфетчик нывкӧд свадьба водзын, сӧгласитчис, кор грӧзитіс сылы Паляныця.
Збыль шуны, неуна смущайтіс пан полковникӧс тайӧ операцияыс сы вӧсна, мый сійӧ пырис эсеровскӧй партияӧ.
Бара жӧ врагъясыс вермасны сы ним гӧгӧр гартны ковтӧм сёрнияс, вот пӧ сійӧ полковник Голуб, — погромщик, и дзик кутасны удтысьны сы вылӧ «головнӧй» атаманлы.
Но ӧнісӧ Голуб «головнӧйсянь» омӧля зависитіс, снабжайтчис аслас отрядӧн аслас риск вылӧ.
Да и «головнӧйыс» ачыс вӧлі зэв бура тӧдӧ, кутшӧм йӧз сы ордын служитӧны, весиг ачыс эз этшаысь корлывлы сьӧм директориялы вылӧ сідз шусян реквизицияясысь. А погромщик слава йылысь кӧ сёрнитны, Голублӧн сійӧ вӧлі вель ыджыд.
Содтыны та дінӧ сійӧ вермис зэв этша.
Рӧзбой заводитчис асывводзын.
Кар весьтын лайкъяліс югдан кадся рудов ру.
Кӧтасьӧм полотно моз кыссьысь тыртӧм уличаяс, кыдзсюрӧ стрӧитӧм еврейскӧй кварталъяс вӧліны быттьӧ кулӧмаӧсь.
Посньыдик ӧшиньяс вӧлі занавесалӧма да топыда тупкӧма ставеньясӧн.
Ортсысяньыс кажитчис, мый кварталъяс узисны асъя чорыд унмӧн, но керкаясын эз узьны.
Семьяяс пасьтасьӧмӧн виччысисны матыстчан несчастьесӧ, чукӧртчалісны кутшӧмкӧ жырйӧ, и сӧмын посни челядь, кодъяс нинӧм на эз гӧгӧрвоны, лӧня узисны мамъяс орданыс.
Дыр пальӧдіс тайӧ асывнас голубовскӧй адъютант Паляныцяӧс голубовскӧй конвойса начальник Саломыга, кодлӧн вӧлі цыганскӧй сьӧд чужӧм, а банбокас шашкаӧн керыштӧмысь тӧдчис лӧзов рубеч.
Сьӧкыда пальӧдчис адъютант.
Некыдз эз вермы мынтӧдчыны дурацкӧй унмысь.
Пыр на горшӧдыс гыжъяліс сійӧс чиклясьысь гӧрба чӧрт, кодысь сійӧ войбыд эз мынлы.
И кор дырӧн кыпӧдіс ёна висьысь юрсӧ, гӧгӧрвоис: тайӧ пальӧдӧ Саломыга.
— Да чеччы жӧ, холера, — пыркӧдіс сійӧс пельпомӧдыс Саломыга. — Сёр нин, кад заводитны.
Тэ мед эськӧ ещӧ унджык юин.
Паляныця дзикӧдз паляліс, пуксис да, сьӧлӧм сотӧмсьыс чукыртчылӧмӧн, сьӧлыштіс курыдкодь дульсӧ.
— Мый заводитны? — сувтӧдіс сійӧ гӧгӧрвотӧм синъяссӧ Саломыга вылӧ.
— Кыдзи — мый?
Жидъясӧс пыркйыны.
Он тӧд?
Паляныцялы уси дум вылас: да, збыльысь, сійӧ дзикӧдз вунӧдіс, тӧрыт чорыда юисны хуторын, кытчӧ муніс пан полковник аслас невестаыскӧд да собутыльникъясыскӧд.
Погром кежлӧ мунны карысь Голублы вӧлі выгӧднӧ.
Бӧрыннас позяс висьтавны, мый сытӧг лоӧма недоразумение, а Паляныця удитас вӧчны ставсӧ зэв бура.
О, тайӧ Паляныцяыд ыджыд мастер «кокньӧдӧм» вӧчӧм кузяыд!
Сійӧ кисьтіс юр вылас ведра ва да кутіс бурджыка мӧвпавны.
Сійӧ кутіс шныряйтны штаб кузя, сетавны унапӧлӧс приказаниеяс.
Конвойнӧй сотня вӧлі вӧвъяс вылын нин.
Сюсь Паляныця, медым эз ло нинӧм сэтшӧмтор, тшӧктіс сувтӧдны застава, карсӧ рабочӧй посёлокысь да станцияысь торйӧдӧм могысь.
Лещинскийяс усадьба садйӧ сувтӧдісны пулемёт, кодӧс вӧлі веськӧдӧма туй вывлань.
Рабочӧйяс кӧ думыштісны сюйсьыны, найӧс эськӧ паныдалісны свинеч зэрӧн.
Кор став лӧсьӧдчӧмсӧ вӧлі эштӧдӧма, адъютант да Саломыга чеччыштісны вӧвъяс вылӧ.
Вӧрзьӧдчигас нин Паляныцялы уси дум вылас:
— Сулав, дзикӧдз вунӧді.
Вай кык подвода: ми Голублы приданнӧй ваям...
Го-го-го...
Медводдза добыча, кыдзи и пыр, командирлы, а медводдза баба, ха-ха-ха, меным, адъютантлы.
Гӧгӧрвоин, йӧй балда? — Бӧръя кывъяссӧ вӧлі шуӧма Саломыгалы.
Мӧдыс югнитіс сы вылӧ вижов синнас:
— Быдӧнлы тырмас.
Мӧдӧдчисны шоссе кузя.
Водзвылас — адъютант да Саломыга, бӧрсяньыс — порядоктӧг ватагаӧн мунісны конвойникъяс.
Кутіс югдыны.
«<rus>Галантерейная торговля Фукса</rus>» сімӧм вывескаа кык судта керка весьтын Паляныця зэлӧдіс поводсӧ.
Вӧсни кокъяса руд кӧбылаыс сылӧн беспокойнӧя гольснитіс кокнас изйӧ.
— Но, ен отсӧгӧн тасянь и заводитам, — шуис Паляныця да чеччыштіс муӧ.
— Эй, хлопечьяс, чеччалӧй вӧв вывсьыныд! — бергӧдчис сійӧс кытшалысь конвойлань. — Представление заводитчӧ, — висьталіс сійӧ. — Хлопечьяс, юр лыас некодлы не кучкавны, сы вылӧ воас на кадыс; нывбабаясӧс сідзжӧ, абу кӧ нин вывті окота, рытӧдзыс эн вӧрӧдӧй.
Ӧти конвойник, крепыд пиньяссӧ жерйӧдлӧмӧн, кутіс протестуйтны:
— Кыдз нӧ сідз, пане хорунжӧй, а бур сӧгласӧн кӧ?
Гӧгӧр ызӧбтісны.
Паляныця видзӧдліс сёрнитысь вылӧ ошкӧмӧн.
— Бур сӧгласӧн кӧ, дерт, валяй, тайӧс запретитны некод оз вермы.
Паляныця матыстчис пӧдса магазин ӧдзӧс дорӧ, мыйвынсьыс зымнитіс сэтчӧ кокнас, но ён дубӧвӧй ӧдзӧс весиг эз вӧрзьыв.
Оз ков вӧлі заводитны тасянь.
Паляныця муніс пельӧс саяс, саблясӧ кинас кутӧмӧн веськӧдчис Фукс оланінӧ нуӧдан ӧдзӧслань.
Сы бӧрся мӧдӧдчис Саломыга.
Керкаын пыр жӧ кылісны туй кузя локтысь вӧвъяслысь кок шыяссӧ, и кор вӧв кок шыясыс лӧнисны лавка дорын да стен пырыс кылісны гӧлӧсъяс, сьӧлӧмъясныс быттьӧ нетшыштчисны да асланыс тушаясныс кынмисны.
Керкаын вӧліны куимӧн.
Озыр Фукс тӧрыт на пышйис карысь аслас нывъяскӧд да гӧтырыскӧд, а керкаас эмбурсӧ видзны колис слуга Риваӧс, рам да забитӧй дас ӧкмыс арӧса нылӧс.
Медым сылы эз вӧв гажтӧм тыртӧм патераын, сійӧ тшӧктіс корны ассьыс пӧрысь бать-мамсӧ да куимнанныслы овны сы вотӧдз.
Мудер коммерсантыд успокаивайтіс омӧлика пыксьысь Риваӧс, мый погромыс, гашкӧ, оз и ло, мый нӧ найӧ босьтасны корысьясыдлысь?
А локтӧм бӧрас Ривалы сійӧ дзик козьналас платтьӧ вылӧ.
Куимнанныс мучитчана лачаӧн кывзысисны: гашкӧ, дінтіыс на мунасны, гашкӧ, найӧ ӧшибитчисны, гашкӧ, найӧ эз сувтны на керка дорӧ, а прӧстӧ тайӧ кажитчис.
Но, быттьӧ тайӧ лачасӧ путкыльтӧм вылӧ, чорыда йиркнитісны магазин ӧдзӧсӧ.
Дзор юрсиа, челядь моз повзьӧм кельыдлӧз синъяса пӧрысь Пейсах, коді сулаліс магазинӧ нуӧдан ӧдзӧс дорын, шӧпкӧдіс молитва.
Сійӧ юрбитіс всемогущӧй Иеговалы став сьӧлӧмнас эскысь фанатик моз.
Сійӧ корис вештыны тайӧ керкаӧ матыстчысь несчастьесӧ, и сыкӧд орччӧн сулалысь гӧтырыс шӧпкӧдан молитва пырыс эз друг казяв матыстчысь воськовъяслысь шысӧ.
Рива дзебсис медылі жырас, ыджыд дубӧвӧй буфет сайӧ.
Ӧдзӧсӧ чорыда, лёкысь кучкӧм став тушаас мӧрччис пӧрысьяслы.
— Восьтӧй! — кыліс воддзасьыс чорыдджык кучкӧм да скӧралысь йӧзлӧн видчӧм.
Но оз судзсьы вынныс кыпӧдны ки да восьтыны каличсӧ.
Ортсысянь тшӧкыда кутісны кучкавны прикладъясӧн.
Ӧдзӧсыс кутіс чеччавны дзиръяс йылас, сетчыны, ратшкакывны.
Керкаыс тыри вооружённӧй йӧзӧн, кодъяс шынйысисны быд пельӧсын.
Магазин ӧдзӧс жугӧдісны прикладӧн кучкӧмӧн.
Пырисны сэтчӧ, восьтісны ортсыса ӧдзӧслысь иганъяссӧ.
Заводитчис грабитӧм.
Кор подводаястырыс тэчисны матерьеяс, кӧмкот да мукӧд тӧвар, Саломыга муніс Голуб патераӧ да, керкаас бӧр воигӧн нин, кыліс мисьтӧма горӧдӧм.
Паляныця колис ассьыс йӧзсӧ ректыны магазин, ачыс пырис жырйӧ.
Рысьлӧн кодь турунвиж синъяснас видзӧдліс куимнанныс вылӧ да шуис пӧрысьяслы:
— Весасьӧй!
Ни батьыс, ни мамыс эз вӧрзьӧдчыны.
Паляныця воськовтіс водзлань да ньӧжйӧникӧн кыскис пуртӧссьыс саблясӧ.
— Мамӧ! — ёся горӧдіс нылыс.
Тайӧ горӧдӧмсӧ и кыліс Саломыга.
Паляныця бергӧдчис локны удитӧм ёртъясланьыс да дженьыда шуис:
— Шыбитӧй найӧс! — Сійӧ индіс пӧрысьяс вылӧ, и кодыр найӧс мырдӧн тойыштісны ӧдзӧс сайӧ, Паляныця шуис матыстчысь Саломыгалы: — Тэ сулавлы тані ӧдзӧс саяс, а ме нывкаыскӧд сёрнитышта ӧттор-мӧдтор йылысь.
Горӧдӧм шы кылӧм бӧрын пӧрысь Пейсах уськӧдчис ӧдзӧслань, морӧсас чорыда кучкӧм шыбитіс сійӧс стен бердӧ.
Доймӧмысла старик вель дыр эз вермы лолыштнысӧ, но сэки Саломыга бердӧ энь кӧин моз самасис пӧрысь Тойба:
— Ой, лэдзӧй, мый ті вӧчад?
Сійӧ нетшыштчис ӧдзӧслань, и Саломыга некыдз эз вермы мынтӧдны сы жупанӧ сатшкысьӧм пӧрысь чуньяссӧ.
Очмӧм Пейсах шыбитчис гӧтырыслы отсӧг вылӧ.
— Лэдзӧй, лэдзӧй!..
О, менам нылӧй!
Найӧ кыкӧн йӧткыштісны Саломыгаӧс ӧдзӧс дорысь.
Сійӧ скӧрысь нетшыштіс тасма костсьыс нагансӧ да кучкис дорӧм воропнас стариклы дзор юрас.
Пейсах ланьтӧмӧн уси.
А жырсянь кыліс Ривалӧн горзӧм.
Кор кыскисны ывлаӧ йӧймӧм Тойбаӧс, уличаыс тырис немортнога горзӧмӧн да отсавны кевмысьӧмӧн.
Керкаын горзӧм лӧнис.
Жырйысь петӧм мысти Паляныця, Саломыга вылӧ видзӧдтӧг, коді кутчысьӧма нин вӧлі ӧдзӧс вугйӧ, сувтӧдіс сійӧс:
— Эн пыр — пӧдіс: ме сійӧс неуна юрлӧсӧн тупкыштлі. — Сійӧ воськовтіс Пейсах шой вомӧн, тувччис сьӧдов сук няйт вылӧ.
— Неудачнӧя кыдзкӧ заводитчис, — ывлаӧ петӧм бӧрын чӧвтіс сійӧ.
Сы бӧрся ланьтӧмӧн мунісны мукӧдыс, и найӧ кокъясысь жыр джоджын да пос тшупӧдъяс вылын колялісны вир туйяс.
А карын муніс нин разгром.
Добыча юкӧм вӧсна грӧмилӧяс кӧинъяс моз шыбласисны ӧта-мӧд вылас, кӧнсюрӧ югнитлывлісны кыскӧм сабляяс.
И пӧшти быдлаын муніс тыш.
Пивнӧйысь гӧгыльтісны туй вылӧ дас ведраа дубӧвӧй бӧчкаяс.
Сэсся киссялісны керкаясӧ.
Некод эз водзсась.
Шынйысисны жыръясын, тэрмасьӧмӧн корсьысисны быд пельӧсын да мунісны кӧлуй тырӧн. На бӧрын кольліс трапйӧ чукӧр да резьӧдӧм вольпасьясысь да юрлӧсъясысь гӧн.
Первой луннас вӧлі сӧмын кык жертва: Рива да сылӧн батьыс, но матыстчысь войыс вайӧ вӧлі ас бӧрсяыс смерть.
Рыт кежлас став тайӧ шакал шайкаыс садьтӧгыс юсис.
Коддзӧмысь дурмӧм юра петлюровечьяс виччысисны войсӧ.
Пемыдыс разис кияссӧ.
Пемыд войын кокниджык лямӧдны мортӧс: весиг шакал, и сійӧ радейтӧ войтӧ, а ӧд и сійӧ уськӧдчӧ сӧмын матӧвоӧмъяс вылӧ.
Уналы не вунӧдны тайӧ страшнӧй кык войсӧ да куим лунсӧ.
Кымын мучитӧм, чашйӧм олӧм, кымын том юр дзормисны тайӧ вир кисьтан часъясас, мыйта кисьтӧма синва, и код тӧдас, вӧлісны-ӧ шудаӧсь найӧ, кодъяс кольччисны овны тыртӧм сьӧлӧмӧн, мыськыны вермытӧм позорысь да издевательствоясысь немортнога мучитчӧмӧн, шоглунӧн, кодӧс он вермы висьтавны некутшӧм кывйӧн, пыр кежлӧ кулӧм матыссаяс йылысь шоглунӧн.
Став дінас веськодьӧн куйлісны векни переулокъясын кияссӧ судорожнӧя шевгӧдӧмӧн нывъяслӧн терзайтӧм, мучитӧм, кусньӧдлӧм том телӧяс.
И сӧмын дзик ю дорын, кузнеч Наумлӧн ичӧтик керкаын, сылӧн том гӧтыр Сарра вылӧ шыбитчысь шакалъяс зурасисны чорыд отпор вылӧ.
Ыджыд тушаа ён кузнеч, став выннас, кутшӧм овлӧ кызь нёль арӧса мортлӧн, молотобоечлӧн стальнӧй мускулъяснас, эз сет ассьыс пӧдругасӧ.
Ичӧтик керкаын шуштӧм да дженьыдик тышын сись арбузъяс моз пасьмуніны петлюровечьяслӧн кык юр.
Зэв ёна скӧрмӧм страшнӧй кузнеч яра дорйис кык олӧм, и дыр кылісны лыйсьӧм шыясыс ю дорын, кытчӧ котӧртісны опасность кылӧм голубовечьяс.
Став патронъяссӧ лыйлӧм бӧрын Наум медбӧръя пулясӧ сетіс Сарралы, а ачыс, штык чургӧдӧмӧн, уськӧдчис смертьлы паныд.
Свинеч шер улын сійӧ медводдза пос тшупӧдсяньыс жӧ уси да лямӧдіс мусӧ аслас сьӧкыд тушаӧн.
Вердаса вӧвъясӧн карӧ воисны матігӧгӧрса сиктъясысь крепыд мужикъяс. Найӧ тэчисны телегаясӧ мыйджык кажитчыліс да, голубовскӧй отрядын вӧлысь асланыс пиян да рӧдняяс колльӧдӧм улын, тэрмасисны волыны сиктсянь кыкысь-куимысь.
Серёжа Брузжак, коді аслас батькӧд дзебис пӧдвалас да чардакас типографияысь джын йӧзсӧ, йӧръяс пыр вӧлі локтӧ гортас; сійӧ аддзис шоссе кузя котӧртысь мортӧс.
Кияснас ӧвтчӧмӧн, кузь пӧлаяса дӧмлӧм сюртука, шапкатӧм, повзьӧмысла кулӧмлӧн кодь чужӧма, сьӧкыда лолалігтыр, котӧртіс пӧрысь еврей.
Бӧрсяньыс, керыштны лӧсьӧдчӧмӧн, руд вӧв вылын ӧдйӧ суӧдіс петлюровец.
Мыш сайсьыс вӧв кок шысӧ кылӧм бӧрын старик кыпӧдіс кияссӧ, быттьӧ кӧсйис дорйысьны.
Серёжа нетшыштчис туйлань, шыбитчис вӧв дінӧ да потшис аснас старикӧс:
— Эн вӧрзьӧд, бандит, пон!
Вӧла эз кӧсйы эновтчыны саблянас кучкӧмысь да пластаногыс косьыштіс том еджгов юрӧ.
Витӧд глава
Гӧрдъяс упорнӧя зырисны «головнӧй» атаман Петлюралысь частьяссӧ.
Голублысь полксӧ корисны фронт вылӧ.
Карӧ коли неыджыд тылӧвӧй охранение да комендатура.
Йӧзыс ловзисныджык.
Еврейяс тайӧ временнӧй лӧньсӧ используйтісны виӧмаясӧс дзебӧм вылӧ, и еврейскӧй кварталъясса посньыдик керкаясын ловзис олӧм.
Лӧнь рытъясӧ ылісянь муртса кывліс йиркӧм.
Кӧнкӧ неылын мунісны бойяс.
Железнодорожникъяс разӧдчалісны станцияысь сиктъясӧ — уджъяс корсьны.
Гимназия вӧлі тупкӧма.
Карын йӧзӧдӧма военнӧй положение.
Букыш, пемыд вой.
Татшӧм войясын весиг паськыда восьтӧм синъяс оз вермыны венны пемыдсӧ, и йӧзыс ветлӧны кималасӧн, сьӧдас, любӧй канаваӧ сьылідзирсӧ чегны рискуйтӧмӧн.
Обыватель тӧдӧ: татшӧм кадын пукав гортад да эн ломзьӧд весьшӧрӧ би.
Биыд вермас кыскыны кодӧскӧ кортӧм мортӧс.
Пемыдад бурджык, лӧньджык.
Эмӧсь йӧз, кодъяслы пыр абу спокойнӧ.
Мед, колӧкӧ, ветлӧны, обывательяслы наӧдз могыс абу.
Но ачыс сійӧ оз мун.
Эскӧй, оз мун.
И вот татшӧм войнас муніс морт.
Воис Корчагин керка дінӧ да кокньыдика таркнитіс ӧшинь рамаас. Некод эз шыась, да таркнитіс мӧдысь, ёнджыка да настойчивӧйджыка.
Павка вӧтнас аддзӧ: сы вылӧ веськӧдӧ пулемёт кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс существо, абу морт кодь;
Павка зільӧ пышйыны, но пышйынысӧ некытчӧ, а пулемёт кыдзкӧ лёкногӧн стучитӧ.
Ӧшинь стеклӧ зёлякылӧ лёкысь таркӧдӧмысь.
Павка чеччыштіс вольпась вывсьыс да матыстчис ӧшинь дорӧ, зілис аддзыны, коді таркӧдчӧ.
Но, омӧля тӧдчысь пемыд вуджӧр кындзи, нинӧм эз тыдав.
Гортас сійӧ вӧлі ӧтнасӧн.
Мамыс муніс ыджыд ныв ордас, кодлӧн мужикыс уджаліс машинистӧн сахарнӧй заводын.
А Артём дорччис матысса сиктын, мӧлӧтӧн ӧвтчӧмӧн перйис кынӧмпӧт.
Таркӧдчыны вермис сӧмын Артём.
Павел восьтіс ӧшиньсӧ.
— Коді сэні? — шуис сійӧ пемыдас.
Ӧшинь сайын вӧрзис вуджӧр да пыдісянь кылан грубӧй гӧлӧсӧн шыасис:
— Тайӧ ме, Жухрай.
Ӧшинь вылын лои кык ки, и Павел чужӧм весьтӧ кыпӧдчис Фёдорлӧн юрыс.
— Ме тэ ордӧ узьны локті.
Примитан, вокӧ? — вашнитіс сійӧ.
— Но, дерт жӧ, — вочавидзис Павел. — Кутшӧм вермас лоны сёрни?
Ӧшиньӧдыс веськыда и пыр.
Фёдорлӧн ыджыд тушаыс сюйсис ӧшиньӧд.
Бӧрсяньыс ӧшиньсӧ пӧдлалӧм бӧрын Фёдор эз на пыр мун ӧшинь дорсьыс.
Сійӧ сулаліс да кывзысис, и кор кымӧръяс сайысь мыччысис тӧлысь да кутіс тыдавны туйыс, сійӧ сюся видзӧдіс туй вылӧ да бергӧдчис Павеллань:
— Мамтӧ ми огӧ пальӧдӧй?
Сійӧ, кӧнкӧ, узьӧ?
Павел висьталіс Фёдорлы, мый керкаын, сы кындзи, некод абу.
Матрос чувствуйтны кутіс асьсӧ свободнӧйджыка да мӧдіс сёрнитны гораджыка:
— Ме бӧрся, вокӧ, тайӧ шкуродёръясыд вӧтлысьӧны збыльысь.
Водзӧс кӧсйӧны босьтны станцияын медбӧръяысь буза кыпӧдӧмысь.
Дружнӧйджыка кӧ братваыд босьтчисны, погром дырйиыд ми эськӧ бур приём вермим вӧчны «серожупанникъясыдлы».
Но, гӧгӧрвоан, йӧзыс оз на лысьтны шыбитчыны биас.
Орӧдісны.
Ӧні ме бӧрся и вӧтлысьӧны.
Кыкысь ме вылӧ облава вӧчлісны.
Талун тайкӧ сюра.
Матыстчи, гӧгӧрвоан, горт дінӧ, дерт, керка мыш вывті, сувті сарай дорӧ.
Видзӧда: садйын кодкӧ сулалӧ, топӧдчӧма пу бердас, но штыкыс вузаліс.
Ме, тӧдӧмысь, сэтысь весаси.
Вот тэ дінӧ и вои.
Тіянӧ ме кымынкӧ лун кежлӧ якӧр вылӧ сувта.
Он паныд мун?
Но и бур.
Жухрай нускигтыр кыскис коксьыс няйт сапӧгсӧ.
Павел вӧлі рад Жухрай локтӧм вылӧ.
Бӧръя каднас электростанция эз уджав, и Павеллы вӧлі гажтӧм ӧтнаслы тыртӧм патераын.
Водісны узьны.
Павел пыр жӧ унмовсис, а Фёдор дыр куритчис.
Сэсся чеччис крӧвать вылысь да, кӧмтӧм кокъяснас ньӧжйӧник тувччалігтыр, матыстчис ӧшинь дорӧ.
Сійӧ дыр видзӧдіс улича вылӧ; сэсся локтіс крӧвать дорӧ, водіс да ёна мудзӧм вӧснаыс унмовсис.
Юрлӧс улас сюйӧм киыс сылӧн куйліс сьӧкыд кольт вылын, шонтіс сійӧс аслас шоныдӧн.
Жухрайлӧн войын немвиччысьтӧг локтӧмыс да тайӧ кӧкъямыс лунсӧ сыкӧд ӧтлаын олӧмыс лоины Павеллы зэв тӧдчанаӧн.
Медводдзаысь сійӧ кывліс матроссянь сы мында волнуйтана да тӧдчана выльтор, и тайӧ лунъясыс том кочегарлы лоины решающӧйӧн.
Кык засада костӧ налькйӧ моз шедӧм матрос, кодлы ӧні лоӧ овны нинӧм вӧчтӧг, крайӧс пӧдтысь «<ukr>жовто-блакитникъяс</ukr>» дінӧ ассьыс став скӧрлунсӧ да лӧгсӧ сетіс горша кывзысь Павеллы.
Висьтавліс Жухрай мичаа, чёткӧя, гӧгӧрвоана, прӧстӧй кывйӧн.
Сылӧн нинӧм эз вӧв решиттӧмыс.
Матрос бура тӧдіс ассьыс туйсӧ, и Павел кутіс гӧгӧрвоны, мый став тайӧ мича нима унапӧлӧс партияясыс: социал-революционеръяс, социал-демократъяс, социалистъяслӧн польскӧй партия — рабочӧйяслӧн лёк врагъяс, и сӧмын ӧти революционнӧй, венны вермытӧм, коді тышкасьӧ став озыръясыслы паныд, — сійӧ большевикъяслӧн партия.
Водзджыксӧ Павел та кузя нинӧм эз гӧгӧрволы.
И морскӧй шквалъясӧн тӧлӧдӧм ыджыд, ён морт, убеждённӧй большевик, сюрс ӧкмыссё дас витӧд восянь РСДРП (б)-ын член, балтийскӧй матрос Фёдор Жухрай висьтавліс олӧмлысь жестокӧй правдасӧ ӧзъян синъясӧн сы вылӧ видзӧдысь том кочегарлы.
— Ме, вокӧ, челядьдырйи тэ кодь жӧ вӧвлі, — висьтавліс сійӧ. — Ог вӧлі тӧд, кытчӧ вынӧс воштыны, бызгыльтӧ вӧлі меысь пӧкӧритны сетчытӧм натура.
Овлі гӧля.
Видзӧдан вӧлі пӧт да мичаа пасьтасьӧм господскӧй пиян вылӧ, и лӧглуныд кыптӧ.
Нӧйтлывлі ме найӧс унаысь немжалиттӧг, но таысь нинӧм эз артмыв, батьсянь чорыда нӧйтӧм кындзи.
Ӧткӧн косясигад олӧмтӧ он бергӧд.
Тэнад, Павлуша, ставыс эм, медым лоны рабочӧй делӧ вӧсна бур боечӧн, сӧмын вот том на зэв да зэв омӧля на гӧгӧрвоан классӧвӧй тыш йылысь.
Ме тэныд, вокӧ, висьтала збыль веськыд туй йывсьыд, висьтала, сы вӧсна мый тӧда: тэысь тӧлк лоӧ.
Лӧньясӧс да нювсьысьясӧс ог радейт.
Ӧні став му вылас пӧжар заводитчис.
Кыпӧдчисны рабъяс, и важ олӧмсӧ колӧ лэдзны йир пыдӧсӧ.
Но та вылӧ колӧны повтӧм йӧз, оз мам борд улын овны зільысь пиян, а вына пӧрӧдаысь йӧз, кодъяс кось водзын оз пырны щельӧ, кыдзи югыдысь тӧрӧкан, а нӧйтӧны пӧщадатӧг.
Жухрай вынсьыс кучкис кулакнас пызанӧ, сувтіс; сюйис кияссӧ зепъясас, зумыштчис да кутіс ветлӧдлыны жыр кузя.
Фёдорӧс личкис нинӧм кертӧмыс.
Сійӧ зэв жалитіс, мый кольччис тайӧ карас. Ӧні сійӧ лыддис тані водзӧ олӧмсӧ пӧльзатӧмӧн да чорыда решитіс вуджны фронт вомӧн гӧрд частьяслы воча.
Карӧ коли партияса ӧкмыс членысь группа, кодлы колӧ вӧлі нуӧдны уджсӧ.
«Уджаланныд и метӧг, а ме сэсся ог вермы пукавны нинӧм вӧчтӧг.
Тырмас, и сідзи нин вошті дас тӧлысь», — дӧзмӧмӧн мӧвпаліс Жухрай.
— Коді тэ сэтшӧмыс, Фёдор? — ӧтчыд юаліс сылысь Павел.
Жухрай чеччис, сюйис зепъясас кияссӧ.
Пырсӧ сійӧ эз гӧгӧрво юалӧмсӧ.
— Тэ ӧмӧй он тӧд, коді ме сэтшӧмыс?
— Ме чайта, мый тэ большевик либӧ коммунист, — ньӧжйӧник вочавидзис Павел.
Жухрай серӧктіс, шмонитігтыр зургис визя тельняшкаӧн зэвтӧм аслас паськыд морӧсӧ:
— Тайӧ гӧгӧрвоана, вокӧ.
Тайӧ сэтшӧм жӧ факт, кыдзи и сійӧ, мый большевикыс да коммунистыс ӧткодь. — И сійӧ пыр жӧ лои серьёзнӧйӧн. — Тэ кӧ тайӧс гӧгӧрвоан, эн вунӧд, мый некодлы некӧн та йылысь висьтавлыны оз позь, он кӧ кӧсйы, мед менсьым сювйӧс лэдзисны.
Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои, — чорыда вочавидзис Павел.
Двор пытшкын кылісны гӧлӧсъяс, и таркӧдчытӧг восьтісны ӧдзӧс.
Жухрайлӧн киыс тэрмасьӧмӧн пырис зептас, но пыр жӧ бӧр петіс.
Жырйӧ пырис кӧртасьӧм юра Серёжа Брузжак, омӧльтчӧма, кельдӧдӧма.
Сы бӧрся пырисны Валя да Климка.
— Здорово, чӧртпи, — нюмъялігтыр Серёжа сетіс кисӧ Павкалы. — Ми тэ ордӧ куимӧн гӧститны воим.
Валя менӧ ӧтнамӧс оз лэдз, полӧ.
А Климка Валяӧс ӧтнассӧ оз лэдз, сідзжӧ полӧ.
Сійӧ кӧть и рыжӧй, но гӧгӧрвоӧ, кодӧс кытчӧ ӧтнассӧ лэдзны опаснӧ.
Валя шмонитӧмпырысь тупкис кипыдӧснас сылысь вомсӧ.
— Вот сӧрысьыд, — серӧктіс сійӧ. — Сійӧ талун Климкалы овнысӧ оз сет.
Климка тшӧтш сераліс, петкӧдліс еджыд пиньяссӧ:
— Мый босьтан висьысь мортлысь?
Пӧртйыс торксьӧма, вот и сӧрӧ.
Ставныс серӧктісны.
Серёжа абу на вӧлі бурдӧма сабляӧн кучкӧмысь. Сійӧ пуксис Павка крӧвать вылӧ, и регыд ёртъяс костын пансис беседа.
Пыр гажа, тӧждысьтӧм Серёжа, ӧні лӧнь да жугыль, висьтавліс Жухрайлы, кыдзи сійӧс кучкис петлюровец.
Жухрай вӧлі тӧдӧ Павка ордӧ став локтысьяссӧ.
Сійӧ эз этшаысь вӧвлы Брузжакъяс ордын.
Сылы кажитчисны тайӧ том войтырыс, кодъяс тыш вабергачын абу на аддзӧмаӧсь ассьыныс туйсӧ, но бура гӧгӧрвоӧмӧн петкӧдлӧны ас классыслысь кӧсйӧмъяссӧ.
И сійӧ сюся кывзіс том йӧзлысь висьтавлӧмсӧ сы йылысь, кыдзи быдӧн на пытшкысь отсаліс дзебны ас ордас еврейскӧй семьяясӧс, медым спаситны найӧс погромысь.
Тайӧ рытнас сійӧ уна висьтавліс большевикъяс йылысь, Ленин йылысь, отсаліс быдӧнлы на пытшкысь гӧгӧрвоны лоӧмторъяссӧ.
Рытнас сёрӧн колльӧдіс гӧсьтъясӧс Павел.
Жухрай рытъяснас ветлывліс кытчӧкӧ да бӧр волывліс войнас сёрӧн.
Мунӧм водзвылас сійӧ нуӧдіс кольысь ёртъясыскӧд сёрни найӧ удж йылысь.
Сійӧ войнас Жухрай эз во.
Асывнас Павка садьмис да сылысь крӧватьсӧ аддзис тыртӧмӧн.
Кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм полӧм вӧсна Корчагин тэрмасьӧмӧн пасьтасис да петіс керкасьыс.
Игналіс патерасӧ, пуктіс ключсӧ индӧм местаӧ да муніс Климка ордӧ, надейтчис сылысь тӧдмавны мыйкӧ Фёдор йылысь.
Климкалӧн мамыс, ляпкыдик тушаа, писти сера паськыд чужӧма нывбаба, песлаліс бельё да Корчагин юалӧм вылӧ, оз-ӧ тӧд сійӧ, кӧні Фёдор, орйӧдлӧмӧн вочавидзис:
— Мый нӧ, менам сійӧ и удж, медым тэнсьыд Фёдортӧ видзӧдны?
Сы чӧрт вӧсна Зозулихалысь керка пытшкӧссӧ ставсӧ мӧдарӧ путкыльтӧмаӧсь.
Тэныдсӧ мыйла сійӧ ковмис?
Кутшӧм сэтшӧм компания?
Аддзысьӧмаӧсь ёртъяс: Климка, тэ... — Сійӧ скӧрысь ниртіс бельёсӧ.
Климкалӧн мамыс вӧлі ёсь кывъя, видчысь.
Климкасянь Павел кежис Серёжа ордӧ.
Висьталіс аслас полӧм йылысь.
Сёрниӧ сюйсис Валя:
— Мый нӧ тэ повзьӧмыд?
Сійӧ, колӧкӧ, тӧдсаяс ордӧ кольччис. — Но сы гӧлӧсын эз вӧв эскӧмыс.
Брузжакъяс ордын Павеллы эз пукавсьы.
Сійӧ муніс, кӧть и кольӧдӧны вӧлі ӧбедайтны.
Матыстчис горт дінас Жухрайӧс аддзыны лачаӧн.
Ӧдзӧсыс вӧлі игналӧма томанӧн.
Сувтіс сьӧкыд чувствоӧн: эз вӧв окота пырны тыртӧм патераӧ.
Кымынкӧ минут сулаліс дворас, мӧвпаліс, сэсся кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм желание веськӧдлӧм улын муніс сарайӧ.
Кайис сарай вевт улас да, чужӧм весьтсьыс чераньвезъяс вешталӧмӧн, кыскис дзебӧм пельӧсысь рузумӧн гартыштӧм сьӧкыд «манлихер».
Пуктіс сьӧкыд револьверсӧ зептас, петіс сарайысь да мӧдӧдчис станцияӧ.
Жухрай йылысь нинӧм эз вермы тӧдмавны да бӧр локтігас лесничӧйлӧн тӧдса усадьба дорын надзмӧдіс воськовсӧ.
Аслыс гӧгӧрвотӧм лачаӧн видзӧдіс керка ӧшиньӧ, но садйын да керкаын некод эз вӧв.
Кор усадьбаыс колис бӧрланьӧ, видзӧдліс кольӧм вося коръясӧн тупкысьӧм сад туйяс вылӧ.
Шыбитӧмаӧн, эновтӧмӧн кажитчис сійӧ.
Тыдалӧ, абу инмылӧма кӧзяинлӧн тӧждысьысь киыс, и ыджыд важ керкаын тайӧ йӧзтӧмсьыс да лӧньлунсьыс лои ещӧ гажтӧмджык.
Тонякӧд бӧръя сёрниыс вӧлі медсерьёзнӧй став воддза сёрнияссьыс.
Сійӧ лои виччысьтӧг, тӧлысь сайын кымын.
Зепъясас кияссӧ пыдӧ сюйӧмӧн карлань восьлалігӧн Павка казьтыштіс сы йылысь, кыдзи лои торъялӧмыс.
Туй вылын ӧтчыд случайнӧ паныдасигӧн Тоня корис сійӧс ас ордас гӧститны:
— Батьӧ да мамӧ мунӧны Большанскийяс ордӧ гӧститны.
Гортын ме лоа ӧтнам.
Волы, Павлуша, ми кутам лыддьыны Леонид Андреевлысь зэв интереснӧй небӧг — «Сашка Жигулёв».
Ме сійӧс лыдди нин, но тэкӧд радпырысь мӧдпӧв лыддя.
Ми зэв бура колльӧдам рытсӧ.
Локтан?
Сук каштанӧвӧй юрсисӧ топыда кытшалысь еджыд шапочка увсянь Корчагин вылӧ видзчысьӧмӧн видзӧдісны сылӧн гырысь синъясыс.
— Локта.
И найӧ торйӧдчисны.
Павел тэрмасис машинаяс дінӧ, и мӧвпсьыс, мый сійӧ быдса рыт колльӧдас Тонякӧд, топкаясыс, кажитчӧ, ломтысисны ярджыка и песъясыс трачкӧдчисны гажаджыка.
Сійӧ рытнас Павел таркнитӧм вылӧ паськыд параднӧй ӧдзӧс восьтіс Тоня.
Сійӧ яндысьыштӧмӧн шуис:
— Миян ордын гӧсьтъяс.
Ме найӧс эг виччысь, Павлуша, но тэ эн мун.
Корчагин бергӧдчис ӧдзӧслань, кӧсйис мунны.
— Пырам, — кутіс сійӧс соскӧдыс Тоня. — Налы бур лоӧ тӧдмасьны тэкӧд. — И, коскӧдыс кутӧмӧн, сійӧ нуӧдіс Павелӧс столӧвӧй пыр аслас жырйӧ.
Жырйӧ пырӧм бӧрын Тоня шыӧдчис пукалысь том йӧз дінӧ, нюмъялӧмӧн шуис:
— Ті абу тӧдсаӧсь?
Менам ёрт Павел Корчагин.
Жыр шӧрын ичӧтик пызан сайын пукалісны: Лиза Сухарько, лӧсьыдіник, сьӧдоват, капризнӧя топӧдӧм вома, тшап причёскаа гимназистка, ӧкуратнӧй сьӧд пинжака, вежетальысь югъялан шыльӧдӧм юрсиа, руд синъяса да гажтӧм видзӧдласа кутшӧмкӧ кузь том морт, Павеллы тӧдтӧм, а на костын гимназическӧй курткаа Виктор Лещинский.
Сійӧс медводз казяліс Павел, мыйӧн сӧмын Тоня восьтіс ӧдзӧссӧ.
Лещинский пыр жӧ тӧдіс Корчагинӧс, и сылӧн вӧсньыдик синкымъясыс чуймӧмӧн кыптісны.
Павел кымынкӧ секунда сулаліс ӧдзӧс дорын ланьтӧмӧн, сотіс Викторӧс лёк видзӧдласӧн.
Тайӧ мырдӧн чӧв олӧмсӧ Тоня тэрмасис торкны да, Павелӧс пырны коригмоз, сійӧ шыӧдчис Лиза дінӧ:
— Тӧдмась.
Сухарько любопытнӧя видзӧдліс Павел вылӧ, сувтіс.
Павел друг бергӧдчис да тэрмасьӧмӧн мӧдіс петны рӧмыд столӧвӧй пыр.
Тоня суӧдіс сійӧс кильчӧ вылас нин да, пельпомӧдыс кутӧмӧн, волнуйтчигтыр шуис:
— Мыйла тэ мунін?
Ме ӧд нарошнӧ кӧсйи, медым найӧ тӧдмасисны тэкӧд.
Но Павел босьтіс пельпом вывсьыс сылысь кисӧ да резкӧя вочавидзис:
— Нинӧмла менӧ петкӧдлыны тайӧ обормот водзас.
Меным тайӧ компанияыскӧд абу кивыв ӧтлаын пукавнысӧ.
Тэныд, гашкӧ, найӧ кажитчӧны, а ме синмӧн ог вермы видзӧдны.
Эг тӧд, мый тэ накӧд дружитан, а то некор эськӧ тэ ордӧ эг лок.
Тоня, дӧзмӧмсӧ кутӧмӧн, орӧдіс сійӧс:
— Коді сетіс тэныд тадзи мекӧд сёрнитны правосӧ?
Ме тэнсьыд ог юась, кодкӧд тэ другасян да коді тэ дорӧ волӧ.
Павел, пос кузя садйӧ лэччигӧн, резкӧя шуис:
— Но и мед волӧны, а ме сэсся ог лок. — И котӧртіс дзиръялань.
Сэксянь Тонякӧд эз аддзысьлыны.
Погром дырйи, кор монтёркӧд Павел дзебліс электростанцияӧ еврейскӧй семьяясӧс, Тонякӧд торъялӧмыс вунліс.
Но талун окота лои выльысь аддзысьлыны сыкӧд.
Жухрай вошӧмысь да гортас ӧткӧн олӧмысь, коді сійӧс ӧні виччысис, Павеллы вӧлі сьӧкыд.
Гуранъяса, тувсов няйтысь косьмытӧм на руд шоссе кежис веськыдладорӧ. Веськыда туй вылас кыдзкӧ тешкодя петӧм, чусмӧм да чутъясӧсь стенъяса керка сайын ӧтлаасьӧны кык улича.
Улича пельӧсын, жугалӧм ӧдзӧса киоск дорын, кӧні ӧшаліс увлань юра вывеска — «<rus>Продажа минеральных вод</rus>» — Виктор Лещинский прӧщайтчис Лизакӧд.
Аслас киын Лизалысь кисӧ кутӧмӧн, сылы синмас сюся видзӧдӧмӧн, Виктор юасис:
— Ті локтад?
Онӧ ылӧдчӧй?
Лиза кокетливӧя вочавидзис:
— Локта, локта, виччысьӧй.
И мунігас кӧсйысяна нюммуніс сылы карӧй синъяснас.
Воськов дас кымын мунӧм бӧрын Лиза аддзис чукыль сайсянь шоссе вылӧ петысь кык мортӧс.
Водзвылас муніс ён тушаа, паськыд морӧса рабочӧй. Сійӧ вӧлі пинжак кизьяссӧ разялӧма, сы улысь тыдаліс визьӧсь тельняшкаыс. Плеш вылас лэдзӧма сьӧд кепка, син увдорыс вӧлі лӧзӧдӧма.
Сійӧ зумыда восьлаліс дженьыд гӧленя виж сапӧга, неуна чуклякодь кокъяснас.
Сы мышкын куим воськов сайын, сы мышкӧ штыкнас пӧшти мыджсьӧмӧн, муніс руд жупана, коскас кык патронташа петлюровец.
Гӧна шапка увсяньыс арестованнӧй балябӧжӧ сюся видзӧдісны векньыдик кык син.
Табак тшынысь вижӧдӧм ускыс чурвидзис бокӧ.
Лиза надзмӧдыштіс воськовъяссӧ да вуджис шоссе мӧдар бокас.
А сы мышкын шоссе вылӧ петіс Павел.
Туй кузя веськыдвылӧ гортланьыс кежигӧн сійӧ сідзжӧ аддзис мунысьясӧс.
Кокъясыс сибдісны муас.
Сійӧ тӧдіс, мый водзвылас мунысьыс Жухрай.
«Со тай мый вӧсна сійӧ эз лок бӧрсӧ!»
Жухрай матыстчис.
Павеллӧн сьӧлӧмыс кутіс зэв ёна чеччыны.
Мӧвпъясыс котӧртісны ӧти бӧрся мӧд, найӧс оз позь вӧлі кутны да оформитны.
Вывті ичӧт срокыс вӧлі мыйкӧ решитӧм вылӧ.
Ӧтитор вӧлі гӧгӧрвоана: Жухрайлы воис пом.
И, локтысьяс вылӧ видзӧдіг, Павел воши сійӧс шымыртысь чувствояс пӧвстас.
«Мый вӧчны?»
Медбӧръя минутнас дум вылас уси: зептас револьвер.
Мыйӧн мунасны дінтіыс, лыйны вот мышкас сылы, винтовкааыслы, и Фёдорӧс лоӧ мездӧма.
И тайӧс друг решитӧмысь мӧвпъясыс дугдісны йӧктӧмысь.
Чорыда, доймытӧдзыс курччис пиньяссӧ.
Ӧд сӧмын на тӧрыт Фёдор висьтавліс сылы: «А та вылӧ колӧны повтӧм йӧз...»
Павел тэрмасьӧмӧн видзӧдліс мышкас.
Карлань мунан уличаыс вӧлі тыртӧм.
Сэні ни ӧти морт эз тыдав.
Водзын тэрмасис мунны тувсовъя дженьыд пальтоа нывбаба.
Сійӧ оз торк.
Пельӧссайса мӧд уличасӧ сійӧ эз вермы аддзыны.
Сӧмын ылын, станцияӧ туй вылын, тыдалісны йӧз.
Павел кежис шоссе бокас.
Жухрай аддзис Корчагинӧс, кор сійӧ вӧлі сысянь кымынкӧ воськов сайын.
Видзӧдліс Павел вылӧ синпӧвнас.
Дрӧгмуніны сук синкымъясыс.
Тӧдіс да виччысьтӧмысла надзмӧдіс воськовъяссӧ.
Сылӧн мышкыс зурасис штык пом вылӧ.
— Но, тэ зільджыка вӧр, а то прикладнас шонтышта! — ёся горӧдіс конвоир.
Жухрай кутіс восьлавны паськыдджыка.
Сійӧ мыйкӧ кӧсйис шуны Павеллы, но кутчысис да, быттьӧ чолӧмалӧм могысь, ӧвтыштіс кинас.
Медым эз казяв рыжӧй ускаыс, Павел лэдзис ас дінтіыс Жухрайӧс, бергӧдчис мӧдарлань, быттьӧ сылы тайӧ ставыс вӧлі веськодь.
Но юрсӧ розьӧдіс повзьӧдана мӧвп: «Лыя кӧ сылы да ог инмы, пуляыс вермас веськавны Жухрайлы...»
Позьӧ ӧмӧй вӧлі думайтны, кор петлюровецыс вӧлі орччӧн нин?
И лои сідзи: Павел весьтӧ воис рыжӧй уска конвоир;
Корчагин друг шыбитчис сы вылӧ, кватитіс винтовкасӧ да, лёкысь чашнитӧмӧн, личкис муланьыс.
Штыкыс зяльскӧбтіс изйӧ.
Петлюровец эз виччысь уськӧдчӧмсӧ да здук кежлӧ падмыліс, но пыр жӧ мыйвынсьыс нетшыштіс винтовкасӧ асланьыс.
Став тушанас личкысьӧмӧн, Павел кутіс сійӧс.
Йиркнитіс лыйӧм.
Пуля швачмуніс изйӧ да жунькнитӧмӧн рикошетӧн чеччыштіс канаваӧ.
Лыйӧмсьыс Жухрай шыбитчис боклань да бергӧдчис.
Конвойнӧй лёкысь нетшкис винтовкасӧ Павел киысь.
Сійӧ бергӧдліс винтовкасӧ, песлӧдліс Павеллысь кияссӧ.
Но мӧдыс эз лэдз сійӧс.
Сэки скӧрмӧм петлюровец друг нетшыштчӧмӧн путкыльтіс Павелӧс муӧ.
Но и тадзикӧн сійӧ эз вермы мырддьыны винтовкасӧ.
Туй вылӧ усигӧн Павел аскӧдыс кыскис тшӧтш и конвоирӧс, и эз вӧв некутшӧм вын, коді эськӧ вермис тшӧктыны лэдзны сійӧс татшӧм кадын оружиесӧ.
Кыкысь чеччыштӧмӧн Жухрай лои орччӧн.
Кӧрт кулакыс сылӧн вӧчис ыджыд кытш да лэччис конвоир юр вылӧ, а здук мысти, муын куйлысь Корчагин бердысь нетшыштӧм бӧрын, нӧшта кыкысь свинечӧн моз кучкӧм, и петлюровец сьӧкыд мешӧк моз шнёпкысис канаваӧ.
Сійӧ жӧ вына киясыс кыпӧдісны Павелӧс муысь да сувтӧдісны кок йылас.
...Виктор муніс перекрёстоксянь воськов сё сайӧ да шутьляліс «<rus>Сердце красавицы склонно к измене</rus>».
Сійӧ пыр на вӧлі Лизакӧд паныдасьлӧм влияние улын, мый сійӧ кӧсйысис аски локны эновтӧм важ завод дорӧ свидание вылӧ.
Гимназияса ухажёръяс пӧвстын ветлісны сёрнияс Лиза Сухарько йылысь, кыдзи радейтчӧм кузя юалӧмъясын повтӧм ныв йылысь.
Немъяндысьтӧм да асьсӧ вылын кутысь Семён Заливанов ӧтчыд висьталіс Викторлы, мый сійӧ завладейтіс Лизаӧн.
Кӧть Лещинский ёнасӧ эз эскы Сёмкалы, век жӧ Лиза вӧлі зэв лӧсьыдіник да кыскис ас бердас сійӧс, и аски сійӧ шуис тӧдмавны, збыль-ӧ висьталіс Заливанов.
«Мед сӧмын локтас, ме лоа решительнӧйӧн.
Ӧд лэдзӧ Лиза асьсӧ окавны.
И Сёмка кӧ эз пӧръяв...»
Сылӧн мӧвпъясыс орины.
Сійӧ бокӧ кежис, дінтіыс лэдзис кык петлюровецӧс.
Ӧтиыс, брезент ведраӧн ӧвтчигтыр, муніс верзьӧмӧн дженьыд бӧжа вӧв вылын, — тыдалӧ, вӧвсӧ юктавны.
Мӧдыс, дженьыдик пальтоа, зэв паськыд лӧз гача, верзьӧмалы пидзӧсас кинас кутчысьӧмӧн, мыйкӧ гажаа висьталіс.
На дінті прӧйдитӧм бӧрын Виктор кӧсйис мунны водзӧ, но шоссе вылын лыйӧм шы сувтӧдіс сійӧс.
Виктор бергӧдчис да аддзыліс, кыдзи верзьӧмаыс тракнитіс вӧвсӧ да гӧнитіс лыйӧм шылань.
Сы бӧрся котӧртіс мӧдыс саблясӧ кинас кутӧмӧн.
Лещинский котӧртіс на бӧрся и, кор нин вӧлі матын шоссе дорас, кыліс мӧдысь лыйӧм.
Чукыль сайсянь Викторлань йӧй моз лэбис верзьӧма.
Сійӧ тувкӧдіс вӧвсӧ кокъяснас да брезентӧвӧй ведранас, сэсся уськӧдчис медводдза воротаӧ да горӧдіс дворын вӧлысьяслы:
— Хлопцы, в ружье, эстӧн миянлысь виисны!
Минут мысти, затворъясӧн зяльскигтыр, дворсянь котӧртісны кымынкӧ морт.
Викторӧс арестуйтісны.
Шоссе вылӧ чукӧртчисны кымынкӧ морт.
На пӧвстын Виктор да Лиза, кодӧс кутісны кыдзи свидетельницаӧс.
Повзьӧмысла Лиза кольччис места вылас, кодыр сы дінті котӧртісны Жухрай да Корчагин.
Лиза чуймӧмӧн тӧдіс петлюровец вылӧ уськӧдчылысь сійӧ том мортсӧ, кодкӧд сійӧс кӧсйис тӧдмӧдны Тоня.
Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн найӧ чеччыштісны кутшӧмкӧ усадьба забор вомӧн, и пыр жӧ шоссе вылӧ петіс верзьӧма.
Сійӧ аддзис винтовкаӧн пышйысь Жухрайӧс да мусьыс чеччыны зільысь конвоирӧс, веськӧдіс вӧвсӧ заборлань.
Жухрай бергӧдчис, лэптіс винтовкасӧ да лыйис сылы.
Верзьӧма шыбитчис бӧрлань.
Жугалӧм паръяссӧ муртса вӧрӧдігӧн конвоир висьталіс, кыдзи ставыс лои.
— Мый нӧ тэ, балда, ныр увсьыд лэдзин арестантсӧ?
Ӧні сетасны тэныд кызь вит шомпол мышку кузяыд.
Конвоир скӧрысь вочавидзис:
— Тэ тай зэв вежӧра, ме аддза.
Ныр увсьыд лэдзин!
Код нӧ тӧдіс, мый йӧй моз шыбитчас ме вылӧ тайӧ стервоыс?
Лизалысь сідзжӧ юасисны.
Сійӧ висьталіс сійӧс жӧ, мый и конвоир, но эз висьтав, мый тӧдӧ уськӧдчылысьсӧ.
Но найӧс век жӧ нуисны комендатураӧ.
Сӧмын рытнас комендант тшӧктӧм серти найӧс лэдзисны.
Комендант весиг ачыс вӧзйысис колльӧдны Лизаӧс гортас.
Но сійӧ ӧткажитчис.
Комендантсянь ӧвтіс вина дукӧн, и сылӧн предложениеыс эз висьтав сылы нинӧм бурсӧ.
Лизаӧс колльӧдіс Виктор.
Станцияӧдз вӧлі ылын и, Лизакӧд кутчысьӧмӧн мунігӧн, Виктор нимкодясис лоӧмторнас.
— А ті тӧданныд, коді мездіс арестованнӧйсӧ? — юаліс Лиза, кор матыстчисны горт дінас.
— Ог, кысь меным тӧднысӧ.
— Ті помнитад сійӧ рытсӧ, кор Тоня кӧсйис миянӧс тӧдмӧдны ӧти том морткӧд?
Виктор сувтіс.
— Павел Корчагинкӧд? — чуймӧмӧн юаліс сійӧ.
— Да, кажитчӧ, овыс сылӧн Корчагин.
Помнитанныд, сійӧ пыр жӧ муніс.
Тайӧ сійӧ и вӧлі.
Виктор сулаліс шӧйӧвошӧмӧн.
— А ті бура тӧдінныд? — Лизалысь юаліс сійӧ.
— Да, ме зэв бура тӧді сылысь чужӧмсӧ.
— Мыйла нӧ ті тайӧс эн висьталӧй комендантыслы?
Лиза скӧрмис:
— Ті чайтанныд, ме верма вӧчны сэтшӧм подлость?
— Мый нӧ ті лыддяд подлостьнас?
Висьтавны, коді уськӧдчис конвоир вылӧ, тіян ногӧн, подлость?
— А тіян ногӧн, честнӧ?
Ті вунӧдід, мый найӧ вӧчӧны.
Ті он тӧдӧй, мыйта сирӧтаыс гимназияын еврейяс пӧвстысь, и ті кӧсъяд, мед ме висьталі налы ещӧ Корчагин йылысь?
Аттьӧ тіянлы, эг чайтлы.
Лещинский эз виччысь татшӧм вочакывсӧ.
Сійӧ эз кӧсйы вензьыны Лизакӧд, и сійӧ зілис сёрнитны мӧдтор йылысь.
— Ті эн лӧгасьӧй, Лиза, ме шутиті.
Ме эг тӧд, мый ті сэтшӧм принципиальнӧй.
— Шуткаыд тіян эз бура артмы, — коса вочавидзис Лиза.
Сухарько керка дорын прӧщайтчигӧн Виктор юаліс:
— Ті локтад, Лиза?
И кыліс сылысь нестӧча шуӧм:
— Ог тӧд.
Карлань восьлалігӧн Виктор мӧвпаліс: «Но, ті кӧ, мадмуазель, лыддяд нечестнӧйӧн, то ме та йылысь дзик мӧд дума.
Дерт, меным дзик веськодь, коді кодӧс мездіс».
Сылы, родовитӧй польскӧй шляхтич Лещинскийлы, сьӧлӧм вылас эз воны и тайӧяс, и эсійӧяс.
Ӧд регыд локтасны польскӧй легионъяс, сэки и лоӧ настӧящӧй власьтыс, збыль шляхецкӧй, Речи Посполитӧйлӧн.
Но ӧні эм позянлун бырӧдны мерзавец Корчагинӧс.
Найӧ сылысь регыд юрсӧ песовтасны.
Виктор карӧ кольччыліс ӧтнасӧн.
Оліс тьӧтка ордас, сахарнӧй заводса вице-директор гӧтыр ордын.
А мам-батьыс да Неллиыс важӧн нин олісны Варшаваын, кӧні Сигизмунд Лещинский вӧлі вылын положениеын.
Виктор матыстчис комендатура дорӧ да пырис восьса ӧдзӧсӧд.
Недыр мысти сійӧ нёль петлюровецкӧд муніс Корчагинъяс керкалань.
Виктор индіс биа ӧшинь вылӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Тані. — Сэсся шыасис орччӧн сулалысь хорунжӧй дінӧ: — Меным позьӧ мунны?
— Пӧжалуйста.
Ми справитчам асьным.
Аттьӧ висьталӧмыд вылӧ.
Виктор тэрмасьӧмӧн восьлаліс моски кузя.
Павеллы медбӧръяысь кучкисны мышкас, да сійӧ нюжӧдӧм кияснас зурасис пемыд жыр стенӧ, кытчӧ сійӧс вайӧдісны.
Мучитӧм да нӧйтӧм Павел кималаснас аддзис нар кодьӧс да пуксис.
Сійӧс арестуйтісны сэки, кор сійӧ тайӧс эз виччысь.
«Кыдзи вермисны тӧдмавны сы йылысь петлюровечьяс?
Ӧд сійӧс некод эз аддзыв.
Мый ӧні лоӧ?
Кӧні Жухрайыс?»
Сійӧ торйӧдчис матроскӧд Климка керкаын.
Павел муніс Серёжа ордӧ, а Жухрай виччысис рытсӧ, медым петны карсьыс.
«Кутшӧм бур, мый ме дзеби револьверӧс рака позйӧ, — мӧвпыштіс Павел. — Найӧ кӧ эськӧ аддзисны сійӧс, пом меным вӧлі.
Но кыдзи найӧ тӧдмалісны?»
Тайӧ юалӧмыс мучитіс сійӧс.
Эз уна пӧльзуйтчыны петлюровечьяс Корчагинъяс эмбурӧн.
Ассьыс костюмсӧ да гудӧксӧ вокыс босьтіс сиктӧ.
Мамыс нуис ассьыс ичӧтик сундуксӧ, и быд пельӧсті шынйысьысь петлюровечьяслы сюрис зэв этшатор.
Зато Павел некор эз вунӧд гортсяньыс комендантскӧйӧдз мунӧмсӧ.
Войыс пемыд, кӧть синмад чуткы.
Енэжыс кымӧртчӧма. Мышсяньыс да бокъяссяньыс немжалиттӧг чужъялігтыр нуӧдісны Павелӧс. Муніс сійӧ мӧвпавтӧг, бессознательнӧя, аслыспӧлӧс падмӧмӧн.
Ӧдзӧс сайын кылісны гӧлӧсъяс.
Орчча жырас оліс комендантскӧй охрана.
Ӧдзӧс увті тыдаліс билӧн югыд визь.
Корчагин чеччис да, стен пӧлӧныс мунӧмӧн, кималаснас кытшовтіс жырсӧ.
Нарыслы паныдӧн ки улас сюри кыз решёткаяса ӧшинь.
Видліс кинас — зумыда вӧчӧма.
Тані, тыдалӧ, войдӧр вӧвлӧма кладовка.
Матыстчис ӧдзӧс дорӧ, сулаліс минут кымын, кывзысис.
Сэсся кокньыдика личкыштіс ӧдзӧс вугсӧ.
Ӧдзӧсыс мисьтӧма дзуртыштіс.
— Мавттӧм сволочь! — ёрччыштіс Павел.
Воссьӧм векньыдик костӧд сійӧ аддзис нар вылысь кодлыськӧ крукыльтчӧм чуньяса коксӧ.
Ещӧ неуна личкыштіс ӧдзӧс вуг вылӧ, да ӧдзӧсыс яндысьтӧг дзуркнитіс.
Нар вылысь кыпӧдчис морт. Чуньяснас тойӧсь юрсӧ скӧрысь гыжъяліг кутіс видчыны.
Кор кӧкъямысвевся видчӧмыс помасис, сійӧ инмӧдчыліс юр водзас сулалысь ружье бердӧ да веськодя шуис:
— Пӧдлав ӧдзӧссӧ, а ещӧ кӧ ӧтчыд видзӧдлан, пӧлучитан пятёрка...
Павел пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Орчча жырйын гӧрдлісны.
Унатор йылысь мӧвпаліс тайӧ войнас Павел.
Тышӧ медводдзаысь сюйсьылӧм сылы, Корчагинлы, помасис татшӧм лёка.
Медводдза воськовсяньыс жӧ кутісны да игналісны, кыдзи ящикӧ шырӧс.
И кор пукалігас, тревожнӧя вугыртлігӧн, вунӧдчис, кыптіс мамыслӧн образыс, сылӧн косіндзи, сэтшӧм тӧдса, рӧднӧй синъяса чукырӧсь чужӧмыс.
Кыптіс мӧвп: «Бур, мый сійӧ абу, этшаджык шог».
Ӧшиньсянь джоджын кутіс тӧдчыны рудов квадрат.
Пемыдыс ньӧжйӧник бӧрыньтчис.
Кутіс югдыны.
Квайтӧд глава
Ыджыд важ керкаын вӧлі югыд сӧмын занавесӧн тупкӧм ӧти ӧшинь.
Ывлаын кыз гӧлӧсӧн кутіс увтчыны чеп йылӧ домалӧм Трезор.
Унйывсьыс Тоня кылӧ мамыслысь лӧнь гӧлӧссӧ:
— Оз, сійӧ оз на узь.
Пырӧй, Лиза.
Кокньыдик воськовъяс да пӧдругалӧн топыда кутлӧмыс бырӧдісны унзільсӧ.
Тоня нюмъялӧ мудзпырысь:
— Бур, Лиза, мый локтін: миян талун гаж — тӧрытсянь папалы лӧсьыдджык лои, и талун сійӧ лунтыр на узьӧ.
Ми мамкӧд сідзжӧ шойччим узьлытӧм войяс бӧрад.
Висьтав, Лиза, став выльторъяссӧ. — Тоня кыскис пӧдругасӧ ас дінас диван вылӧ.
— О, выльторъясыд зэв уна!
Мукӧдсӧ на пытшкысь ме верма висьтавны сӧмын тэныд, — Екатерина Михайловна вылӧ мудера видзӧдавліг сераліс Лиза.
Тонялӧн мамыс, представительнӧй нывбаба, аслас комын квайт арӧс вылӧ видзӧдтӧг, том нывлӧн кодь тэрыб вӧраса, тӧлка руд синъяса, чужӧмыс кӧть и абу мича, но приятнӧй да энергичнӧй, нюммуніс.
— Ме нимкодьпырысь коля тіянӧс ас кежаныд кымынкӧ минут мысти.
А ӧні висьталӧй быдӧнлы кывны позян выльторъяссӧ, — диван дорӧ улӧссӧ вештігмоз шмонитіс сійӧ.
— Первойя выльтор — велӧдчыны ми сэсся огӧ кутӧй.
Школьнӧй сӧвет шуис сетны сизимӧд класслы школа помалӧм йылысь аттестат.
Ме зэв рад, — кыпыда висьтавліс Лиза. — Ме сэтшӧма дӧзми тайӧ алгебра да геометриясьыс!
И мыйла ставсӧ тайӧс велӧднысӧ?
Зонъяс, гашкӧ, и водзӧ кутасны велӧдчыны, кӧть и найӧ асьныс оз тӧдны, кӧні.
Быдлаын фронтъяс, тышъяс.
Ужас...
Миянӧс сетасны верӧссайӧ, а гӧтырсяньыд некутшӧм алгебра оз ков. — Тайӧс висьталігӧн Лиза серӧктіс.
Нывъяскӧд недыр пукалӧм мысти Екатерина Михайловна муніс ас жырас.
Лиза матӧджык матыстчис Тоня бердӧ да, пӧдругасӧ кутӧмӧн, вашкӧдігтыр висьталіс сылы улича пельӧсын лоӧмтор йылысь.
— Кутшӧма жӧ ме чуйми, Тонечка, кор котӧртысьыс вӧлі... кыдз тэ чайтан, коді эськӧ?
Висьталӧмсӧ сюся кывзысь Тоня гӧгӧрвотӧма лэптыштліс пельпомъяссӧ.
— Корчагин! — ӧдйӧ сярӧбтіс Лиза.
Тоня дрӧгмуніс да быттьӧ доймӧмысь йӧжгыльтчис:
— Корчагин?
Лиза казяліс, кутшӧма мӧрччис сылӧн висьталӧмыс Тонялы, да висьталіс нин водзӧ Викторкӧд спор йылысь.
Висьталігас Лиза эз и казявлы, кыдзи кельдӧдіс Тумановалӧн чужӧмыс, кыдзи сылӧн вӧсни чуньясыс нервнӧя гартісны лӧз блузка дорсӧ.
Эз тӧд Лиза, кутшӧм тревожнӧя топавліс Тонялӧн сьӧлӧмыс, эз тӧд, мыйла тадзи тіралӧны сылӧн мича синъяс весьтас сук синкымъясыс.
Тоня эз нин кывзы кодъюра хорунжӧй йылысь висьталӧмсӧ, сылӧн вӧлі ӧти мӧвп: «Виктор Лещинский тӧдӧ, коді уськӧдчыліс.
Мыйла Лиза висьталіс сылы?»
И кӧсйытӧгыс тайӧ кывсӧ шуис кывмӧн.
— Мый шуин? — эз гӧгӧрво Лиза.
— Мыйла тэ висьталін Лещинскийыслы Павлуша Корчагин йывсьыс?
Сійӧ ӧд выдайтас сійӧс...
Лиза паныд шуис:
— Оз!
Ог чайт.
Мыйла сылы тайӧс вӧчнысӧ?
Тоня друг пуксис, доймытӧдзыс топӧдіс кияснас пидзӧссӧ.
— Тэ, Лиза, нинӧм он гӧгӧрво!
Корчагинкӧд найӧ врагъяс, и та дінӧ содӧ ещӧ ӧтитор...
Павлуша йылысь Викторлы висьталӧмӧн тэ вӧчин ыджыд ӧшибка.
Лиза сӧмын ӧні казяліс Тонялысь волнуйтчӧмсӧ, а «Павлуша йылысь» тайӧ тӧдлытӧм шуӧм кывйыс восьтіс сылысь синъяссӧ сэтшӧмторъяс вылӧ, кодъяс йылысь сійӧ сӧмын омӧлика дӧгадывайтчыліс.
Асьсӧ мыжаӧн казяліг сійӧ яндысьӧмӧн ланьтіс.
«Сідзкӧ, тайӧ збыль, — мӧвпаліс сійӧ. — Тешкодь, Тонялӧн друг татшӧм радейтӧм — да ещӧ кодӧс? — прӧстӧй рабочӧйӧс...»
Сылы зэв окота вӧлі сёрнитны та йылысь, но кутчысис.
Медым мыйӧнкӧ небзьӧдыштны ассьыс мыжсӧ, сійӧ кутіс Тоняӧс киӧдыс:
— Тэ ёна волнуйтчан, Тонечка?
Тоня рассеяннӧя вочавидзис:
— Ог, Викторыд, гашкӧ, честнӧйджык сы дорысь, кыдзи ме сы йылысь чайта.
Регыд локтіс Демьянов, накӧд ӧти классын велӧдчысь, раминик укшаль зон.
Сы локтӧдз нывъяслӧн сёрниыс эз йитчы.
Ёртъяссӧ колльӧдӧм бӧрын Тоня дыр сулаліс ӧтнасӧн дзиръя бердӧ нёровтчӧмӧн, сійӧ видзӧдіс карӧ нуӧдан пемыд туй вылӧ.
Сы вылӧ лолаліс ыркыд да уль руа тувсов тӧв.
Гудыр гӧрд синъясӧн лӧгысь видзӧдісны карса усадьбаяслӧн ӧшиньяс.
Со сійӧ сэн, сылы ӧтдор тайӧ карыс.
Сэні, ӧти керка вевт улын, угроза йылысь тӧдтӧг, сійӧ, сылӧн збой ёртыс.
Гашкӧ, и вунӧдіс нин сы йылысь.
Кымын лун нин сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн котӧртісны налӧн бӧръя аддзысьлӧм бӧрын?
Павел эз вӧв прав сэки, но ставсӧ нин важӧн вунӧдӧма.
Аски сійӧ аддзылас Павелӧс, и бара заводитчас дружба, волнуйтысь, сьӧлӧмсяньныс.
Сійӧ бара заводитчас, Тоня тайӧс тӧдӧ.
Сӧмын мед эз предайт войыс.
Войыс кутшӧмкӧ лӧг, быттьӧ кыйӧдчӧ, виччысьӧ...
Кӧдзыд.
Тоня медбӧръяысь видзӧдліс туй вылӧ да пырис керкаас.
Вольпасяс нин, эшкыннас гартчигӧн, Тоня унмовсис татшӧм мӧвпӧн: сӧмын мед эз предайт войыс!..
Асывводзнас, кор керкаын узисны на, Тоня садьмис, тэрмасьӧмӧн пасьтасис.
Ньӧжйӧникӧн, медым некод эз кывлы, петіс дворас, разис чеп йылысь Трезорӧс, кузь гӧна ыджыд понсӧ, да муніс сыкӧд карӧ.
Корчагинъяс керка водзын полігтыр здук кежлӧ сувтліс.
Сэсся йӧткыштіс дзиръясӧ да пырис ӧградаас.
Трезор, бӧжнас ӧвтчӧмӧн, котӧртіс водзвылас...
Сійӧ жӧ асывводзнас сиктысь воис Артём.
Воисны найӧ телегаын кузнечкӧд, код ордын уджаліс.
Лэптіс пельпом вылас нажӧвитӧм мешӧк пызь, пырис ӧградаӧ.
Сы бӧрся кузнеч нуис мукӧд кӧлуйсӧ.
Восьса ӧдзӧс дорын Артём шыбитіс мешӧксӧ, чукӧстіс:
— Павка!
Но некод эз шыась.
— Пырт керкаас, мый сэні! — шуис матыстчысь кузнеч.
Кӧлуйсӧ Артём пуктіс кухняӧ, пырис жырас да падмӧмӧн сувтіс.
Ставсӧ вӧлі гурйӧма, пузувтӧма, лёк трапьеяссӧ разӧдӧма джодж пасьтаыс.
— Кутшӧм чӧрт тайӧ? — кузнечлань бергӧдчӧмӧн чуймӧмпырысь нурбыльтіс Артём.
— Да, беспорядок, — дакнитіс мӧдыс.
— Кытчӧ детинкаыс воши? — кутіс дӧзмыны Артём.
Но патераыс вӧлі тыртӧм, и юавны вӧлі некодлысь.
Кузнеч прӧщайтчис да муніс.
Артём петіс дворас да кутіс гӧгӧр видзӧдавны.
«Ог гӧгӧрво, мый тайӧ татшӧмыс!
Патера восьса, Павка абу».
Сы мышкын кылісны воськовъяс.
Артём бергӧдчис.
Сы водзын, пельяссӧ сувтӧдӧмӧн, сулаліс ыджыд пон.
Дзиръя дорсянь керкалань локтіс тӧдтӧм ныв.
— Меным колӧ аддзӧдлыны Павел Корчагинӧс, — Артём вылӧ видзӧдігӧн ньӧжйӧник шуис сійӧ.
— Меным сідзжӧ колӧ аддзывны сійӧс.
Чӧртыс тӧдӧ, кытчӧ сійӧ вошӧма!
Ме со вои, патера восьса, а сійӧ абу.
А ті сы дінӧ али мый? — ныв дінӧ шыасис сійӧ.
Воча кыліс юалӧм:
— Ті Корчагинлӧн вок — Артём?
— Да, а мый сэтшӧмыс?
Но нывка, сылы вочавидзтӧг, тревожнӧя видзӧдіс восьса ӧдзӧс вылӧ.
«Мыйла нӧ ме эг лок тӧрыт?
Збыльысь ӧмӧй, збыль?..»
И сьӧлӧмсӧ ещӧ ёнджыка пондіс ёнтыны.
— Ті патерасӧ суинныд восьсаӧн, и Павел эз вӧв? — Артёмлысь юаліс Тоня.
— А тэ мыйла, шуны кӧ, Павел дінас?
Тоня матыстчис Артём дінӧ да, гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын, тэрмасьӧмӧн кутіс висьтавны:
— Ме бурасӧ ог тӧд, но Павел кӧ абу гортын, сійӧс арестуйтісны.
— Мыйысь? — нервнӧя дрӧгмуніс Артём.
— Пырамӧй жыръяд, — шуис Тоня.
Артём кывзіс сійӧс ланьтӧмӧн.
Кор Тоня висьталіс сылы ставсӧ, мый вӧлі тӧдӧ, Артём эз тӧд мый вӧчны.
— Эк, будь тэ проклят!
Шогтӧмсьыд шогтӧ вӧчис... — пӧдӧм гӧлӧсӧн бормочитіс сійӧ. — Ӧні гӧгӧрвоана, мыйла татшӧм кавардакыс патераын.
Кыскас жӧ мутиыд детинкасӧ тайӧ историяас...
Кысь ӧні сійӧс корсян?
А ті, барышня, кодлӧн лоанныд?
— Ме лесничӧй Тумановлӧн ныв.
Павелӧс ме тӧда.
— А-а, — нюжӧдіс Артём. — Пызь со вайи вердыштны детинкасӧ, а тані со мый...
Тоня да Артём ланьтӧмӧн видзӧдісны ӧта-мӧд вылас.
— Ме муна.
Ті, гашкӧ, сійӧс аддзанныд, — Артёмкӧд прӧщайтчигӧн ньӧжйӧник шуис Тоня. — Рытнас пырала тіянӧ, ті меным висьталанныд.
Артём ланьтӧмӧн довкнитіс юрнас.
Ӧшинь пельӧсын дзизгис тӧвся узьӧмысь садьмӧм гут.
Важ, зыртчӧм диван помын, кияснас пидзӧсас мыджсьӧмӧн, няйт джоджӧ нинӧм петкӧдлытӧм видзӧдласӧн дзоргигтыр, пукаліс том крестьянка.
Комендант, вомкӧтшас папироссӧ курччӧмӧн, паськыд шыпасъясӧн мыйкӧ гижис да «Шепетовка карса комендант хорунжӧй» подпись улын тшапа пуктіс крукыль-мукыльӧн ассьыс овсӧ.
Ӧдзӧс дорын кыліс шпораяслӧн зёльскӧм.
Комендант кыпӧдіс юрсӧ.
Сы водзын сулаліс кӧртӧда киа Саломыга.
— Кутшӧм тӧв вайис тэнӧ? — чолӧмаліс сійӧс комендант.
— Бур тай тӧв, богунец киӧс лыӧдзыс нӧбаліс.
Саломыга, нывбабаысь яндысьтӧг, чорыда ёрччыштіс.
— Мый нӧ тэ, бурдӧдчыны татчӧ локтін?
— Бурдӧдчыны кутам мӧдаръюгыдас.
Фронт вылын топӧдӧны сідзи, весиг ва войталӧ,
Комендант сувтӧдіс сійӧс, индіс юрнас нывбаба вылӧ:
— Бӧрын сёрнитам.
Саломыга сьӧкыда пуксис улӧс вылӧ да пӧрччис кокардаа кепкасӧ, кӧні вӧлі эмалевӧй трезубец — УНР-лӧн государственнӧй знак.
— Менӧ Голуб мӧдӧдіс, — заводитіс сійӧ ньӧжйӧник. — Регыд татчӧ воас сичевӧй стрелечьяслӧн дивизия.
Вообщӧ тані ставыс гудыртчас, и меным ковмас порядок лӧсьӧдны.
Вермас «головнӧй» воны, а сыкӧд кутшӧмкӧ суйӧрсайса гусь, сы вӧсна мед тані некод эз сёрнит «кокньӧдӧм» йывсьыд.
А тэ мый гижан?
Комендант вештіс папироссӧ мӧд вомкӧтшас.
— Тані ӧти стерво менам пукалӧ, детинка.
Гӧгӧрвоан, станцияысь миянлы сюрис Жухрай, коді тай железнодорожникъястӧ кыпӧдліс миян вылӧ.
— Но-но? — матыстчис Саломыга.
— Но, гӧгӧрвоан, Омельченко, балда, станцияса комендант, ӧти казаккӧд мӧдӧдіс сійӧс миянӧ, а тайӧ, коді ме ордын пукалӧ, мырддис сійӧс луншӧра-лунӧ.
Разоружитісны казаксӧ, кисьтісны сылысь пиньяссӧ, и казьтыв кыдзи шулісны.
Жухрайлӧн туйпомыс воши, а тайӧ сюрис.
Со, лыддьы материалсӧ, — сійӧ вештыштіс Саломыгалань гижӧм бумага чукӧр.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн видлаліс материалсӧ, дзоньвидза шуйга кинас листалӧмӧн.
Лыддис да сувтӧдіс синъяссӧ комендант вылӧ:
— И тэныд сійӧ нинӧм эз висьтав?
Комендант нервнӧя лэдзыштіс картуз кӧзырёксӧ:
— Вит лун сыкӧд песся.
Чӧв олӧ:
«Нинӧм, — шуӧ, — ог тӧд, ме эг мездыв».
Кутшӧмкӧ бандитскӧй выродок.
Гӧгӧрвоан, конвойнӧйыс тӧдіс сійӧс да муртса эз джагӧд тані.
Ме ӧдва мезді.
Омельченкоыд казаксӧ станцияын кызь витысь шомполӧн шонтыштіс арестант лэдзӧмысь, сы вӧсна и казакыд тайкӧ виас детинкасӧ.
Кутны сэсся нинӧм, ме мӧдӧда штабӧ расходӧ лэдзӧм вылӧ разрешение корны.
Саломыга зывӧка сьӧлыштіс.
— Менам киын кӧ эськӧ вӧлі сійӧ, небось висьталіс.
Абу тэныд, попович, дознаниеяс вӧчны.
Семинаристысь нӧ кутшӧм комендант?
Шомполнас тэ сійӧс пӧвсалін?
Комендант пузис:
— Тэ нин вывті уна ас вылад босьтан.
Ассьыд серамтӧ верман кольны ас ордад.
Ме тані комендант и кора не сюйсьыны.
Саломыга видзӧдліс петушитчысь комендант вылӧ да серӧктіс:
— Ха-ха..
Попович, эн пӧльтчы, а то потан.
Чӧрт тэкӧд да тэнад делӧяскӧд, бурджык тэ висьтав, кытысь судзӧдны бутылка-мӧд самӧкур?
Комендант нюммуніс.
— Тайӧс позьӧ.
— А тайӧс, — Саломыга зургис чуньнас бумагаӧ, — кӧсъян кӧ, мед гыж костӧ топӧдісны, пукты сылы дас квайт арӧс пыдди дас кӧкъямысӧс.
Этатчӧ со вӧч чукыль, а то вермасны не утвердитны.
Кладовкаын найӧ вӧліны куимӧнӧсь.
Киссьӧм дукӧса, паськыд дӧра гача тошка старик куйліс нар вылын кокъяссӧ кусыньтӧмӧн.
Сійӧс пуксьӧдісны сыысь, мый сы карта вылысь вошӧма на ордын сулалысь петлюровецлӧн вӧв.
Джоджас пукаліс олӧма нывбаба, гусясьысьлӧн кодь мудер синъяса, ёсь щӧкаа самогонщица, часі да мукӧд дона кӧлуйяс гусялӧмысь.
Ӧшинь увдорса пельӧсын, нямрассьӧм картузсӧ юр улас пуктӧмӧн, пӧшти садьтӧг куйліс Корчагин.
...Кладовкаӧ пыртісны крестьянскӧй ногӧн кӧрталӧм чутӧсь чышъяна, повзьӧм гырысь синъяса том нывбабаӧс.
Нывбаба сулыштіс здук дыра да пуксис самогонщицакӧд орччӧн.
Сійӧ сюся видзӧдіс выль воысь вылӧ да тэрыба шуыштіс:
— Пукалан, ныланӧй?
Нылыд вочасӧ нинӧм эз шу, да сійӧ выльысь юаліс:
— Мыйысь тэнӧ татчӧ, а?
Абу-ӧ самӧкур пуан делӧ кузя?
Крестьянкаыд сувтіс, видзӧдліс сёрниӧ сюйсьысь нывбаба вылӧ да ньӧжйӧник вочавидзис:
— Абу, вок вӧсна менӧ пуксьӧдісны.
— А сійӧ мый? — эз лэдзчысь нывбаба.
Сэтчӧ сюйсис старикыд:
— Мый тэ сійӧс тревожитан?
Мортлы, гашкӧ, свет вылас абу любӧ видзӧднысӧ, а тэ тарган.
Нывбаба ӧдйӧ бергӧдчис нарлань:
— А тэ кутшӧм сэтшӧм указчик лоин меным?
Ме тэкӧд али мый сёрнита?
Старик сьӧлыштіс:
— Эн дӧзмӧдчы, шуа, мортыслы.
Кладовкаын лӧнис.
Выль воӧм нывбаба вольсаліс ыджыд чышъян да водіс ки вылас юрсӧ пуктӧмӧн.
Самогонщица кутіс сёйны.
Старик лэдзис кокъяссӧ джоджас, гартыштіс чукля чигарка да ӧзтіс.
Кладовка кузя паськаліс чӧскыдтӧм дука табак тшын.
Тыра вомнас тяпкӧдчигтыр нывбаба броткӧдчис:
— Сёйнысӧ кӧть мед сетін табак тшынтӧгыс, босьтӧмыд да дорвыв куритчан.
Старик лёкысь серӧктіс:
— Омӧльтчӧмысь полан?
Регыд ӧдзӧсӧдыс он кут тӧрны.
Мед кӧть детинкаыслы сетін сёйнысӧ, а то ставсӧ аслыд тувъялан.
Нывбаба ӧбидитчӧмӧн ӧвтыштчис:
— Ме сылы шуа: сёйышт, — а сійӧ оз кӧсйы.
А ме йылысь тэ ёнасӧ эн больгы: ог тэнсьыд сёй.
Том нывбаба бергӧдчис самогонщицалань да, Корчагинлань юрсӧ довкнитлӧмӧн, юаліс:
— Тэ он тӧд, мыйысь сійӧ пукалӧ?
Нывбабалы нимкодь лои, мый сыкӧд кутісны сёрнитны, да окотапырысь юӧртіс:
— Тайӧ детинкаыс татысь, кухарка Корчагиналӧн ичӧт пиыс.
Пель дінас копыртчӧмӧн нывбаба вашкӧдіс:
— Большевикӧс мездӧма.
Матрос тані вӧлі ӧти, Зозулиха ордын патеруйтіс.
Нывбабалы уси дум вылас: «Ме мӧдӧда штабӧ расходӧ лэдзӧм вылӧ разрешение корны...»
Станциясӧ ӧти бӧрся мӧд тыртісны эшелонъяс.
Порядоктӧг, чукӧрӧн-чукӧрӧн ызӧбтісны сэтысь сичевӧй стрелечьяслӧн куреньяс (батальонъяс).
Рельсъяс кузя ньӧжйӧник кыссис стальӧ дорӧм нёль вагона бронепоезд «Запорожец».
Платформаяс вылысь кыскалісны орудиеяс.
Тӧварнӧй вагонъясысь петкӧдалісны вӧвъясӧс.
Сэні жӧ седлӧалӧны, пуксьӧны верзьӧмӧн да, кыдзсюрӧ сулалысь пехотинечьясӧс тойлалігтыр, мунӧны станцияса дворӧ, кӧні вӧлі сувтӧ стройӧ кавалерийскӧй отряд.
Жӧдзисны старшинаяс, горзісны асланыс подразделениеяслысь номеръяссӧ.
Вокзал ызгис, быттьӧ чушкан поз.
Кыдзсюрӧ гудыртчӧм, уна гӧлӧса жӧдзысь йӧз ньӧжйӧникӧн лӧсьӧдалісны взводъяслысь квадратъяс, и недыр мысти вооружённӧй йӧзлӧн гы ыльнитіс карӧ.
Дзик рытӧдзыс шоссе кузя таркӧдісны подводаяс да кыссисны карӧ пырысь сичевӧй стрелечьяс дивизиялӧн тылса колясъяс.
И медбӧрын восьлаліс штабнӧй рота да горзіс сё кызь гӧлӧсӧн:
Корчагин кыпӧдчис ӧшинь дорӧ.
Рытъя рӧмыд пырыс сійӧ кыліс улича кузя кӧлесаяслысь таркӧдчӧмсӧ, уна йӧзлысь кок шыяссӧ, уна гӧлӧса сьылӧмсӧ.
Бӧрсяньыс ньӧжйӧник шыасисны:
— Тыдалӧ, войска пырӧны карас.
Корчагин бергӧдчис.
Сёрнитіс тӧрытъя вайӧдӧм нылыд.
Сійӧ кывліс нывлысь висьталӧмсӧ.
Самогонщица шедӧдіс, мый кӧсйис.
Нылыс — сиктысь, карсянь сизим верст сайысь.
Сылӧн ыджыдджык вокыс, Грицко, гӧрд партизан, Сӧветъяс дырйи веськӧдлӧма комбедӧн.
Кор мунісны гӧрдъяс, муніс и Грицко пулемётнӧй лентаӧн вӧнясьӧмӧн.
А ӧні семьяыслы овны оз сетны.
Ӧти вӧв вӧлі, но и сійӧс босьтісны.
Батьсӧ карӧ нулісны: ёна мучитчӧма иган саяд пукалігӧн.
Старӧста — сэтшӧмъяс пӧвстысь, кодъясӧс дзескӧдліс Грицко, — лӧг кузяыд пыр вӧлі индӧ овны на ордӧ быдпӧлӧс йӧзсӧ.
Дзикӧдз гӧльмис семьяыс.
Тӧрыт сиктас воис облава вӧчны комендант.
Старӧста вайӧдіс сійӧс на ордӧ.
Сьӧлӧм вылас комендантлы воис нылыд, асывнас нуӧдіс сьӧрсьыс карӧ «вӧчны допрос».
Корчагинлы эз узьсьы, дзикӧдз воши спокойыс, и ӧти мӧвп мырдӧн сюйсис, кодысь эз вермы сійӧ мынтӧдчыны: «Мый лоӧ водзӧ?» — бергаліс юрас.
Юкаліс нӧйтӧмысь дойяса тушаыс.
Зверь скӧрлунӧн нӧйтіс сійӧс конвоир.
Медым мынтӧдчыны ковтӧм мӧвпъясысь, кутіс кывзысьны нывбабаяс шӧпкӧдчӧмӧ.
Зэв ньӧжйӧник висьтавліс ныв, кыдзи лезитіс сы дінӧ комендант, грӧзитіс, а кодыр нинӧм эз отсав, звермис.
«Пуксьӧда, — шуӧ, — пӧдвалӧ, тэ менам он пет сэтысь».
Пемыдыс сайӧдіс пельӧсъяссӧ.
Матыстчӧ пӧдтысь, гажтӧм вой.
Бара тӧдтӧм аски йылысь мӧвпъяс.
Сизимӧд вой, а кажитчӧ, быттьӧ колины тӧлысьяс. Куйлыны чорыд, быдлаті доймӧ.
Кладовкаын ӧні сӧмын куимӧнӧсь.
Дед шкоргӧ-узьӧ нар вылын, быттьӧ гортас паччӧр вылын.
Дед асьсӧ кутӧ спокойнӧя да войяснас чорыда узьӧ.
Самогонщицаӧс лэдзис хорунжӧй корсьны самӧкур.
Христина да Павел куйлӧны джоджын, пӧшти орччӧн.
Тӧрыт ӧшинь пырыс аддзыліс Серёжкаӧс.
Сійӧ дыр сулаліс улича вылын, шога видзӧдіс керка ӧшиньяс вылӧ.
«Буракӧ, тӧдӧ, мый ме тані».
Куим лун чӧж вайлывлісны шома сьӧд нянь кусӧкъяс.
Коді ваялӧ передача, эз висьтавны.
Кык лун мучитіс допросъясӧн комендант.
Мый тайӧ татшӧмыс вермас лоны?
Допросъяс вылын Корчагин нинӧм эз висьтав, ставсьыс ӧткажитчис.
Мыйла чӧв оліс, и ачыс эз тӧд.
Кӧсйис лоны повтӧмӧн, кӧсйис лоны зумыдӧн, кыдзи найӧ, кодъяс йылысь лыддьывліс небӧгъясысь, а кор босьтісны, нуӧдісны войнас да кор парӧвӧй мельнича дорын ӧти нуӧдысь шуис: «Мый нӧ сійӧс нуӧднысӧ, пане хорунжӧй?
Мышкас пуля — и пом», лои страшнӧ.
Да, страшнӧ кувны дас квайт арӧсӧн!
Ӧд смерть — сійӧ сэсся некор нин не овны.
Христина сідзжӧ мӧвпалӧ.
Сійӧ тӧдӧ Павел дорысь унджык.
Зонка, буракӧ, оз на тӧд...
А Христина кывліс.
Оз узь сійӧ, пессьӧ войясын.
Жаль, ок, кутшӧм жаль Христиналы сійӧ, но сылӧн аслас шог: ныв оз вермы вунӧдны комендантлысь страшнӧй кывъяссӧ: «Ме тэкӧд аски расправитча.
Он кӧсйы мекӧд — караулкаӧ мунан.
Казакъяс оз ӧткажитчыны.
Бӧрйы».
«Ой, кутшӧм сьӧкыд, и некысянь виччысьны пӧщада.
Мыйӧн нӧ сійӧ мыжа, мый Грицко муніс гӧрдъяс дорӧ?
О, кутшӧм сьӧкыд овны свет вылын!»
Ныж дой топӧдӧ горшсӧ, ыджыд отчаяние да полӧм личкисны сійӧс, и Христина ньӧжйӧник сыркъяліг бӧрддзис.
Дрӧгмунлӧ том тушаыс ыджыд шоглунысь да отчаяниеысь.
Стен дорас пельӧсын вӧрзьӧдчис вуджӧр.
— Тэ тайӧ мый?
Христиналӧн пӧся шӧпкӧдӧм — став шоглунсӧ сійӧ висьталіс чӧв олысь суседлы.
Павел ланьтӧма, кывзӧ, и сӧмын киыс сылӧн водіс Христина ки вылӧ.
— Дзикӧдз мучитасны менӧ, проклятӧйяс, — синвасӧ ньылалігтыр, гӧгӧрвотӧм полӧмӧн шӧпкӧдіс сійӧ: — Пропадита ме, выныс ӧд наладорын.
Мый сійӧ, Павел, вермис висьтавны тайӧ нылыслы?
Кывъясыс эз сюрны.
Нинӧм висьтавнысӧ.
Олӧмыс топӧдіс, кыдзи асык.
«Не лэдзны аски нывсӧ, тышкасьны?
Но ӧд кувтӧдзыс нӧйтасны, а то и сӧтасны саблянас юрас — и пом».
И, медым кӧть неуна лӧньӧдны шогӧн тырӧм нылӧс, сійӧ меліа малаліс сылысь кисӧ.
Нывлӧн бӧрдӧмыс лӧнис.
Ывлаын часӧвӧй шочиника горӧдлывліс ветлысьяслы: «Коді локтӧ?» — и бара лӧнь.
Сьӧкыда узьӧ дед.
Ньӧжйӧник кыссисны казявтӧм минутъяс.
Павел эз гӧгӧрво, кор сійӧс топыда сывъялісны кияс да мӧдісны кыскыны ас бердас.
— Кывзы, донаӧй, — вашкӧдӧны пӧсь вомдоръяс, — меным всё равно пропадитны: оз кӧ офицерыс, мукӧд мучитасны.
Вай босьт менӧ, донаӧй, мед сійӧ понйыслы эз сюр менам ныв юрӧй.
— Мый тэ сёрнитан, Христина?
Но зумыд кияс оз лэдзны.
Вомдоръясыс пӧсьӧсь, кызіник вомдоръяс, наысь сьӧкыд мынны.
Нывлӧн кывъясыс прӧстӧйӧсь, меліӧсь, — ӧд сійӧ тӧдӧ, мыйла тайӧ кывъясыс.
И вот пышйис кытчӧкӧ бокӧ талунъяыс.
Вуні ӧдзӧсысь томаныс, рыжӧй казакыс, комендантлӧн зверь сямӧн нӧйтӧмыс, пӧдтысь, узьтӧм сизим войыс, и здук кежлӧ колины сӧмын пӧсь вомдоръяс да синваысь неуна вазьӧм чужӧм.
Друг дум вылас уси Тоня.
«Кыдзи позьӧ вӧлі сійӧс вунӧдны?..
Мича, рӧднӧй синъяссӧ».
Тырмис выныс нетшыштчыны.
Кодъюра моз чеччис да кутчысис кинас решёткаӧ.
Христиналӧн киясыс аддзисны сійӧс.
— Мый нӧ тэ?
Мыйта чувствоыс тайӧ юалӧмас!
Павел копыртчӧ сы дінӧ да, кисӧ топыда кутӧмӧн, шуӧ:
— Ме ог вермы, Христина.
Тэ — зэв бур, — и ещӧ на мыйкӧ висьтавліс, кодӧс ачыс эз гӧгӧрво.
Веськӧдчис, медым торкны сьӧкыд чӧв-лӧньсӧ, воськовтіс нар дорӧ.
Пуксис дорыш йылас да кутіс тракӧдны дедӧс:
— Дед, вай куритӧд, пӧжалуйста.
Пельӧсын, чышъянӧн гартыштчӧмӧн, бӧрдіс ныв.
Луннас локтіс комендант, и казакъяс нуӧдісны Христинаӧс.
Сійӧ прӧщайтчис Павелкӧд синъяснас.
Наын тӧдчис кӧритӧм.
И, кор сы бӧрся пӧдлассис ӧдзӧсыс, Павел сьӧлӧмын лои ещӧ сьӧкыдджык да пемыдджык.
Рытӧдзыс дед эз вермы перйыны Павеллысь ни ӧти кыв.
Вежисны караулсӧ да комендантскӧй командаӧс.
Рытнас вайӧдісны выль мортӧс.
Павел тӧдіс сійӧс: тайӧ Долинник, сахарнӧй заводысь столяр.
Сійӧ вӧлі неыджыд тушаа зумыд морт, пинжак улас вӧлі пасьталӧма вушйӧм виж дӧрӧм.
Сюсь видзӧдласӧн сійӧ кытшовтіс кладовкаті.
Павел аддзыліс сійӧс 1917 воын, февральын, кор революция воис и найӧ карӧдз.
Шума демонстрацияяс вылын сійӧ кывзіс сӧмын ӧти большевикӧс.
Тайӧ вӧлі Долинник.
Сійӧ висьталіс туйбокса забор вывсянь салдатъяслы речь.
Мӧвпас колины сылӧн бӧръя кывъясыс:
«Кутчысьӧй, салдатъяс, большевикъяс дор, найӧ оз вузавны!»
Сэтысянь столярӧс эз аддзыв.
Старик лои рад выль суседлы.
Сылы, тыдалӧ, сьӧкыд вӧлі лунтыртӧ ланьтӧмӧн пукавны.
Долинник пуксис сы дорӧ нар вылӧ, куритіс сыкӧд да юасис быдтор йылысь.
Сэсся пуксис Корчагин дорӧ.
— А тэнад мый бурыс? — зонкалысь юаліс сійӧ. — Кыдзи татчӧ веськалін?
Этша кывъя висьталӧмысь Долинник гӧгӧрвоис, мый Корчагин оз эскы сылы, та вӧсна и кывъяс вылас скуп.
Но кор столяр тӧдмаліс, мыйысь мыжалӧны том мортӧс, сійӧ чуймӧмӧн сувтӧдіс Корчагин вылӧ ассьыс вежӧра синъяссӧ.
Пуксис орччӧн.
— Сідз тэ, шуан, Жухрайӧс мездін?
Со мый вӧлӧма.
Ме эг и тӧд, мый тэнӧ пуксьӧдӧмаӧсь.
Павел виччысьтӧмысла кыпӧдчыштіс гырддза вылас.
— Кутшӧм Жухрайӧс?
Ме нинӧм ог тӧд.
Мый эськӧ ме йылысь оз сӧрны да.
Но Долинник нюмъялігтыр воис сы дінӧ матӧджык.
— Эновт, другӧ, ме водзын эн пыксьы.
Ме тэ дорысь унджык тӧда.
И ньӧжйӧник, медым эз кывлы старикыс:
— Ме ачым Жухрайсӧ колльӧді, сійӧ ӧні, кӧнкӧ, места вылас нин.
Фёдорыд ставсӧ висьталіс меным тайӧ случай йывсьыс.
Недыр кежлӧ ланьтыштлӧм бӧрын, мыйкӧ йылысь мӧвпыштӧмӧн, содтіс:
— Детинкаыс тэ, вӧлӧмкӧ, вывті бур.
Но сійӧтор, мый тэ пукалан, мый найӧ тӧдӧны став йывсьыс, — тайӧ делӧыс, колӧ шуны, некытчӧ оз туй.
Сійӧ пӧрччис пинжаксӧ, вольсаліс сійӧс джоджас, пуксис стенас мыджсьӧмӧн да бара кутіс гартны чигарка.
Долинниклӧн бӧръя кывъясыс ставсӧ висьталісны Павеллы.
Вӧлі гӧгӧрвоана: Долинник ас морт.
Колльӧдіс кӧ Жухрайӧс — сідзкӧ...
Рыт кежлас сійӧ тӧдіс нин, мый Долинникӧс арестуйтӧмаӧсь петлюровскӧй казакъяс пӧвстын агитация нуӧдӧмысь.
Сійӧ сюрӧма сэки, кор вӧлӧм сеталӧ губернияса ревкомлысь воззваниеяс, кодъяс чуксалісны вуджны гӧрдъяс дорӧ.
Видзчысьысь Долинник висьтавліс Павеллы этшатор.
«Код тӧдас, — мӧвпаліс сійӧ, — мӧдасны детинкатӧ шомполъясӧн нӧйтны.
Том на сійӧ».
Рытнас сёрӧн, узьны водігас, сійӧ висьталіс ассьыс полӧмъяссӧ этшаник кывъясӧн:
— Положениеным миян тэкӧд, Корчагин, позьӧ шуны, губернаторлӧн дорысь лёкджык.
Видзӧдлам, мый таысь артмас.
Аскинас кладовкаӧ вайӧдісны выль арестантӧс, став карыслы тӧдса, зэв гырысь пельяса, вӧсни сьыліа парикмахер Шлёма Зельцерӧс.
Сійӧ висьтавліс Долинниклы пӧся да кинас шенасьӧмӧн:
— Но, вот сідз, Фукс, Блувштейн, Трахтенберг нянь-сов кутасны сылы ваявны.
Ме шуа: кӧсъянныд ваявны — вайӧй, но коді налы кырымалас став еврейяс нимсяньыс?
Извиняйтча, некод.
Налы позьӧ артавны.
Фукслӧн — магазин, Трахтенберглӧн — мельнича, а менам мый?
А мукӧд гӧльясыслӧн?
Тайӧ корысьясыслӧн — нинӧм.
Но, менам кывйыд кузь.
Талун ме вӧлі брита ӧти старшинаӧс, выльяс пӧвстысь, кодъясӧс неважӧн мӧдӧдісны татчӧ.
«Висьталӧй, — шуа, — атаман Петлюраыд тӧдӧ оз погромъяс йывсьыс?
Примитас сійӧ тайӧ делегациясӧ?»
Эк, кымынысь нин меным омӧльтор лолі аслам кыв вӧсна!
Мый, ті чайтанныд, тайӧ старшинаыс вӧчис, кор ме сійӧс бриті, пудриті, вӧчи ставсӧ кыдзи колӧ?
Сійӧ чеччӧ да сьӧм мынтӧм пыдди арестуйтӧ менӧ власьтлы паныд агитация нуӧдӧмысь.
Зельцер кучкаліс аслас морӧсӧ кулакнас:
— Кутшӧм агитация?
Мый ме сэтшӧмсӧ шуи?
Ме сӧмын юалі мортыслысь...
И таысь менӧ пуксьӧдны...
Зельцер сёрнитіс пӧся, гартіс Долинниклысь дӧрӧм кизьсӧ, нетшкис сійӧс то ӧти, то мӧд киӧдыс.
Долинник аслас кӧсйытӧг нюммуніс скӧрмӧм Шлёмалысь висьталӧмсӧ кывзігӧн.
Кор парикмахер ланьтіс, Долинник шуис збыльысь:
— Эк, Шлема, тэ вот вежӧра морт, а йӧй моз асьтӧ кутӧмыд.
Аддзӧмыд кад, кор кывнад больгыны.
Ме эськӧ эг сӧветуйт тэныд веськавны татчӧ.
Зельцер гӧгӧрвоӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ да лачатӧг ӧвтыштіс кинас.
Воссис ӧдзӧс, и кладовкаӧ тойыштісны Павеллы тӧдса самогонщицаӧс.
Баба скӧрысь видіс сійӧс вайӧдысь казаксӧ:
— Би эськӧ мед сотіс тіянӧс ӧтлаын асланыд коменданткӧд!
Мед пропадитны сылы менам самӧкурысь!
Часӧвӧй пӧдлыштіс сы бӧрся ӧдзӧссӧ да кыліс, кыдзи сійӧ кутіс игнавны.
Нывбаба пуксис нар вылӧ; сійӧс шмонитӧмӧн чолӧмаліс старик:
— Мый нӧ, бара миян дінӧ сярганӧс вайисны?
Мый нӧ, пуксьы, гӧстяӧн лоан.
Самогонщица лӧгысь видзӧдліс старик вылӧ, сэсся босьтіс тубрассӧ да пуксис джоджӧ Долинниккӧд орччӧн.
Сійӧс выльысь пуксьӧдісны, кор сійӧ вайис кымынкӧ бутылка самӧкур.
Ӧдзӧс сайын, караулкаын, кылісны горзӧмъяс, ветлӧдлӧм.
Кодлӧнкӧ ёсь гӧлӧс сеталіс приказаниеяс.
Кладовкаын став арестованнӧйясыс бергӧдісны юрнысӧ ӧдзӧслань.
Площадь вылын, важ кӧлӧкӧльничаа лёкиник вичко дорын, муніс карын вӧвлытӧмтор.
Куим боксянь площадьсӧ кытшалӧмӧн правильнӧй прямоугольникъясӧн, тыр боевӧй снаряжениеӧн сувталӧмаӧсь сичевӧй стрелечьяс дивизиялӧн частьяс.
Водзвылас, вичко ӧдзӧс бердсянь да школа заборӧдз, шахматнӧй квадратъясӧн сулалісны куим пехотнӧй полк.
Няйтчӧм руд масса моз сулалісны кокъяс бердӧ сувтӧдӧм ружьеяса, шӧри потӧм тыкваяс кодь тешкодь роч кӧрт шлемъяса, уна патронъяса петлюровскӧй салдатъяс — «Директориялӧн» медся боеспособнӧй дивизияыс.
Важ сарскӧй армия запасъясысь бура кӧмӧдӧм-пасьтӧдӧм дивизиясӧ, кӧні джын дорсьыс унджыкыс вӧліны Сӧветъяслы паныд сознательнӧя тышкасьысь кулакъяс, вӧлі вайӧдӧма карас важнейшӧй стратегическӧй железнодорожнӧй узел дорйӧм могысь.
Шепетовкасянь вит вожӧн котӧртісны рельсъясӧн югъялысь туйяс.
Петлюралы тайӧ пунктсӧ воштӧмыс — сійӧ вӧлі ставсӧ воштӧм.
«Директориялӧн» и сідз нин территорияыс коли зэв ичӧт.
Петлюровщиналӧн юркарӧн лои неыджыд кар Винница.
«Головнӧй» атаман ачыс шуис прӧверитны частьяссӧ.
Ставыс вӧлі дась сійӧс встретитӧм вылӧ.
Бӧръя радъясас, йӧз син водзысь ылынджык, площадь пельӧсын сулаліс выльысь мобилизуйтӧмъяслӧн полк.
Сэні вӧліны кыдзсюрӧ пасьтасьӧм кӧмтӧм том йӧз.
Некод тайӧ сиктса том зонъяс пӧвстсьыс, кодъясӧс облава дырйи кыскисны паччӧръяссьыс либӧ кутісны уличаяс вылысь, эз думайтлы мунны воюйтны.
— Йӧйясыд абуӧсь, — сёрнитісны найӧ.
Медыджыдторйыс, мый удайтчис вӧчны петлюровскӧй офицеръяслы, — сійӧ вайӧдны мобилизуйтӧмъясӧс конвой улын карӧ, юкны найӧс ротаяс вылӧ да куреньяс вылӧ и сетны оружие.
Но аскинас жӧ коймӧд юкӧныс на пӧвстысь пышйисны, и лунысь лун налӧн лыдыс пыр ӧтарӧ чиніс.
Сетны сапӧгъяс налы оз вӧлі лысьтны, да и сапӧгъясыс эз вӧвны тырмымӧн.
Сетӧма вӧлі приказ: локны призыв вылӧ кӧмӧн.
Сійӧ сетіс зэв тешкодь результатъяс.
Кытысь сӧмын корсьӧмаӧсь сэтшӧм киссьӧм кӧмкотсӧ, коді ӧшйӧ вӧлі коканыс сӧмын сутуга либӧ кӧв отсӧгӧн?
Парад вылӧ найӧс вайӧдісны кӧмтӧгныс.
Пехота мышкын нюжӧдчис Голублӧн кавалерийскӧй полк.
Кавалеристъяс кутісны сюйсьысь любопытнӧйяслысь чукӧръяссӧ.
Быдӧнлы окота вӧлі видзӧдлыны парадсӧ.
Локтас «головнӧй» атаман ачыс!
Карын татшӧмторъясыд вӧвліны шоча, и кольны видзӧдлытӧг тайӧ бесплатнӧй зрелищесӧ некодлы эз вӧв окота.
Вичко поспомӧ чукӧртчисны полковникъяс, есаулъяс, кыкнан поп нылыс, Украинаса велӧдысьяслӧн неыджыд чукӧр, «<ukr>вильнӧй</ukr>» казакъяслӧн группа, управаысь неуна гӧрба председатель — шуны кӧ, став бӧрйӧмъясыс, кодъяс шусьӧны вӧлі «общественностьӧн», и на пӧвстын, черкескаа, пехоталӧн главнӧй инспектор.
Сійӧ командуйтіс парадӧн.
Вичкоын пасьталіс ыджыдлундырся ризісӧ поп Василий.
Петлюраӧс виччысисны торжественнӧя.
Вайисны да кыпӧдісны знамя: вижкельыдлӧзӧс.
Мобилизуйтӧмъяс долженӧсь вӧлі сетны сылы присяга.
Дивизияса командир лёкиндзи, кульсьӧм бокъяса «фордӧн» муніс вокзалӧ Петлюрала.
Пехоталӧн инспектор корис ас дорас гартыштӧм тшап уска стройнӧй полковник Чернякӧс.
— Босьтӧй аскӧдыд кодӧскӧ, прӧверитӧй комендатура да тыл, медым ставыс вӧлі сӧстӧм да весалӧма.
Эмӧсь кӧ арестованнӧйяс, видзӧдлӧй, швальсӧ вӧтлӧй.
Черняк щёлкнитіс каблукъяснас, босьтіс ки улас сюрысь есаулӧс да скачитіс.
Инспектор меліа шыасис ыджыдджык поп ныв дінӧ:
— А кыдзи тіян ӧбедныд, ставыс лючки-ладнӧ?
— О да, сэні комендант старайтчӧ, — мича инспектор вылӧ синъяссӧ сатшкӧмӧн вочавидзис поп ныв.
Друг ставныс кутісны вӧрны: шоссе кузя, вӧв сьылі бердас ляскысьӧмӧн, лэбис верзьӧма.
Сійӧ ӧвтіс кинас да горзіс:
— Локтӧны!
— <rus>По мес-там</rus>! — равӧстіс инспектор.
Старшинаяс котӧртісны стройӧ.
Кор «форд» кутіс несъявны вичко пос дорын, оркестр заводитіс ворсны «<ukr>Ще не вмерла Украина</ukr>».
Дивизияса командир бӧрын автомобильысь сьӧкыда петіс «ачыс головнӧй атаман Петлюра», шӧркодь тушаа, гӧрд сьылі вылын пельӧсӧськодь юра морт. Сійӧ вӧлі пасьталӧма бур гвардейскӧй нойысь вурӧм лӧз жупан, вӧнясьӧма виж тасмаӧн, кӧні замша кобураын ӧшаліс ичӧтик браунинг.
Юрас турунвиж «керенка», сы вылын эмалевӧй трезубеца кокарда.
Симон Петлюраын нинӧм эз вӧв воинственнӧйыс.
Видзӧднысӧ сійӧ ньӧти эз вӧв военнӧй морт кодь.
Мыйӧнкӧ недӧвӧльнӧй, сійӧ кывзіс инспекторлысь дженьыдик рапорт.
Сэсся сы дінӧ чолӧмалан кывъясӧн шыасис управаса председатель.
Петлюра кывзіс веськодя, ачыс сійӧ юр вомӧн видзӧдіс стройӧ сувталӧм полкъяс вылӧ.
— Заводитам смотр, — довкнитіс юрнас инспекторлы.
Знамя дінӧ ичӧтик помост вылӧ кайӧм бӧрын Петлюра висьталіс салдатъяслы неыджыд речь.
Речыс эз вӧв убедительнӧй.
Висьталіс сійӧс Петлюра торъя кыпыдлунтӧг, тыдалӧ, туй вывсяньыс мудзӧмысла.
Помаліс салдатъяслӧн казеннӧя горзӧм улӧ: «Слава!
Слава!»
Лэччис помост вывсьыс да чышкис носӧвӧйӧн пӧсялӧм плешсӧ.
Сэсся инспекторкӧд да дивизияса командиркӧд кытшовтісны частьяссӧ.
Мобилизуйтӧмъяс радъяс пӧлӧн мунігӧн Петлюра зывӧка читкыртліс синъяссӧ, нервнӧя курччаліс парсӧ.
Смотр помасигас, кор мобилизованнӧйяс взвод бӧрся взвод кыдзсюрӧ радъясӧн матыстчылісны знамя дорӧ, код дінын евангелиеӧн сулаліс поп Василий, да окалісны водзджык евангелиесӧ, сэсся знамя пельӧссӧ, лои виччысьтӧмтор.
Код тӧдас кутшӧм ногӧн площадь вылӧ Петлюра дорӧ писькӧдчӧма делегация.
Киас нянь-солӧн петіс озыр лесопромышленник Блувштейн, сы бӧрся галантерейщик Фукс да ещӧ куим озыр коммерсант.
Блувштейн, лакей моз копыртчылӧмӧн, сетіс Петлюралы поднос.
Сійӧс босьтіс орччӧн сулалысь старшина.
— Еврейяс петкӧдлӧны ассьыныс сьӧлӧмсяньыс уважайтӧмсӧ тіян дінӧ, государствоӧн веськӧдлысь дінӧ.
Со, пӧжалуйста, поздравляйтан лист.
— Бур, — тэрмасьӧмӧн бумагасӧ лыддигӧн нурбыльтіс Петлюра.
Но сэки сюйсис Фукс.
— Ми зэв ёна корам тіянлысь, медым миянлы сетісны позянлун восьтыны предприятиеяс да дорйисны миянӧс погромъясысь, — пычиктіс Фукс сьӧкыд кывсӧ.
Петлюра скӧрысь букыштчис:
— Менам армия погромъяс оз вӧчав.
Тайӧс тіянлы оз ков вунӧдны.
Фукс лигышмунӧмӧн шевгӧдіс кияссӧ.
Петлюра нервнӧя вӧрзьӧдліс пельпомъяссӧ.
Сійӧ вӧлі скӧрмӧма не ас кадын локтысь делегация вылӧ.
Петлюра бергӧдчис.
Сы мыш сайын сулаліс Голуб, курччаліс сьӧд уссӧ.
— Тані тіян казакъяс вылӧ норасьӧны, пане полковник.
Тӧдмалӧй, мыйын делӧыс, да примитӧй мераяс, — шуис Петлюра да, инспектор дінӧ шыасьӧмӧн, тшӧктіс: — Заводитам парад.
Злополучнӧй делегация некыдз эз виччысь паныдасьны Голубкӧд да тэрмасис весасьны.
Видзӧдысьяс став вниманиесӧ веськӧдісны церемониальнӧй марш кежлӧ лӧсьӧдчӧм вылӧ.
Кылісны командалӧн ёся горӧдӧмъяс.
Ортсысяньыс спокойнӧй чужӧма Голуб, Блувштейн дорӧ матыстчӧмӧн, шӧпкӧдігтыр, но чорыда шуис:
— Весасьӧй, некрещенӧй ловъяс, а то ме тіянысь котлетъяс вӧча.
Грымгис оркестр, и медводдза частьяс кутісны мунны площадь вывті.
Петлюра сулаланінӧ матыстчигӧн салдатъяс механическӧя горзісны «слава!» да кежисны шоссе вылысь бокиса уличаӧ.
Ротаяс водзвылын, хаки рӧма выль костюмаӧсь, тшапа восьлалісны старшинаяс да ӧвтчисны тросточкаясӧн, быттьӧ гуляйтігӧн.
Тросточкаӧн маршируйтны тайӧ модасӧ, кыдзи и салдатъяслӧн шомполъяс, сичевикъяс пыртісны первойысь на.
Бӧрын мунісны мобилизованнӧйяс, мунісны чукӧрӧн, кыдзсюрӧ, восьлалӧмныс торксявліс да зурасьлісны ӧта-мӧдыскӧд.
Кӧмтӧм кокъяслӧн шыыс кыліс омӧля.
Старшинаяс став вынсьыс зілисны лӧсьӧдны порядок, но некыдз эз вермыны.
Кор матыстчыны кутіс мӧд рота, веськыд флангын полотно дӧрӧма том зон, чуймӧмысла вомсӧ паськӧдӧмӧн, видзӧдіс «головнӧй» вылӧ, кокыс сылӧн друг веськаліс гуранӧ да сійӧ чорыда пласькысис шоссе вылӧ.
Винтовкаыс клёнакылігтыр гӧгыльтчис изъяс кузя.
Зонмыс зілис чеччыны, но сійӧс пыр жӧ уськӧдлісны кок йывсьыс бӧрсьыс мунысьяс.
Видзӧдысьяс пӧвстын кыліс серам.
Взвод торкис стройсӧ.
Площадьсӧ прӧйдитісны нин кыдзи веськалӧ.
Усьысь зон кватитіс винтовкасӧ да суӧдіс ассьыс взводсӧ.
Петлюра бергӧдчис татшӧм мисьтӧмторсьыс; колонна мунӧмлысь помсӧ виччысьтӧг локтіс автомобиль дорӧ.
Сы бӧрся вӧтчис инспектор, видзчысьӧмӧн юаліс:
— Пан атаман ӧбедайтны оз кольччы?
— Ог, — орӧдіс Петлюра.
Джуджыд вичко ӧграда сайсянь, йӧз чукӧрсянь, парадсӧ тшӧтш видзӧдісны Серёжа Брузжак, Валя да Климка.
Решётка кӧртас кинас чорыда кутчысьӧмӧн Серёжа лӧгысь видзӧдіс улын сулалысьяслӧн чужӧмъяс вылӧ.
— Мунам, Валя, лавочкаыс пӧдлассьӧ, — решётка дінысь торйӧдчигӧн нарошнӧ гораа шуис Серёжа.
Сылань чуймӧмӧн бергӧдчисны.
Некод вылӧ видзӧдтӧг сійӧ муніс калиткалань.
Сы бӧрся чойыс да Климка.
Комендантскӧй дорӧ воӧм бӧрын полковник Черняк да есаул чеччыштісны вӧвъяс вывсьыс.
Вӧвъяссӧ колисны вестӧвӧйлы, асьныс тэрмасьӧмӧн пырисны караулкаӧ.
— Кӧні комендантныд? — скӧра юаліс вестӧвӧйлысь Черняк.
— Ог тӧд, — ньӧжйӧник шуис сійӧ. — Кытчӧкӧ муніс.
Черняк видзӧдаліс няйтӧсь, идравтӧм, лӧсьӧдтӧм вольпасьяса караулка пытшкӧссӧ, кӧні веськодя куйлісны комендантскӧй казакъяс, кодъяс весиг эз и думыштны чеччыны ыджыдджык чина йӧз пыригӧн.
— Кутшӧм гид татчӧ лӧсьӧдӧмныд? — равӧстіс Черняк. — Мый ті нюжӧдчӧмныд тыра порсьяс моз? — уськӧдчис сійӧ куйлысьяс вылӧ.
Ӧти казак пуксис да горзьӧдӧм бӧрын лӧгпырысь нюжӧдіс:
— Тэ нӧ мый горзан?
Миян асланым горзысьыд эм.
— Мый сэтшӧмыс? — чеччыштіс Черняк. — Кодкӧд тэ сёрнитан, мӧс рожа?
Ме — полковник Черняк!
Кывлін, сукин сын?
Сувтны пыр жӧ, а то ставнытӧ шомполъясӧн серӧда! — караулка кузя скӧрысь котраліс полковник. — Ӧти здукӧн мед вӧлі став няйтсӧ весалӧма, лӧсьӧдӧма крӧватьяс, чужӧмъясныд мед вӧліны мортлӧн кодьӧсь.
Кодъяс кодьӧсь ті?
Абу казакъяс, а паськыд туй вылысь банда.
Сійӧ скӧрлунлы эз вӧв помыс.
Сійӧ лёкысь чужйис туй шӧрын сулалысь помӧй тыра бакӧ.
Есаул эз кольччы сыысь, дорвыв матькис да, куим вожа плетьӧн ӧвтчигтыр, вӧтлаліс куйлысьясӧс вольпась вывсьыныс.
— Головнӧй атаман парад принимайтӧ, вермас татчӧ пыравны.
Ӧдйӧджык вӧрӧй!
Кор казялісны, мый делӧыс серьёзнӧй да мый шомполъястӧ збыльысь вермасны заработайтны — Черняклӧн нимыс быдӧнлы вӧлі бура тӧдса, — казакъяс кутісны котравны, быттьӧ пӧсь ваӧн киськалӧм бӧрын.
Удж кутіс пуны.
— Колӧ видзӧдлыны арестованнӧйяссӧ, — шуис есаул. — Код тӧдас, кодъясӧс найӧ тані кутӧны?
Видзӧдлас кӧ головнӧй — вермас ерунда артмыны.
— Код ордын ключыс? — юаліс часӧвӧйлысь Черняк. — Восьтӧй пыр жӧ.
Старшӧй тэрмасьӧмӧн чеччыштіс да восьтіс томансӧ.
— А кӧні комендантныд?
Мый, ме дыр кута сійӧс виччысьны?
Корсьны сійӧс пыр жӧ да мӧдӧдны татчӧ, — командуйтіс Черняк. — Охранасӧ петкӧдны дворӧ, сувтӧдны стройӧ...
Мыйла винтовкаясныд штыктӧмӧсь?
— Ми сӧмын тӧрыт вежсим, — правдайтчис старшӧй.
Сійӧ уськӧдчис ӧдзӧслань корсьны комендантӧс.
Есаул кокнас чужйис кладовка ӧдзӧссӧ.
Джоджысь чеччисны кымынкӧ морт, мукӧдыс водзӧ кутісны куйлыны.
— Восьтӧй ӧдзӧссӧ, — командуйтіс Черняк, — тані пемыд.
Сійӧ видзӧдіс арестованнӧйяслӧн чужӧмъяс вылӧ.
— Мыйысь пукалан? — скӧрысь юаліс сійӧ нар вылын пукалысь стариклысь.
Мӧдыс кыпӧдчыштіс, лэптыштіс гачсӧ да, ёся горӧдӧмысь повзьӧмысла мыкталігтыр, висьталіс:
— Ме и ачым ог тӧд.
Пуксьӧдісны — вот и пукала.
Карта вылысь вӧв воши, да ӧд сыысь ме абу мыжа.
— Кодлӧн вӧлыс? — торкис есаул.
— Да казеннӧй.
Вина вылӧ юисны сійӧс ме ордын сулалысьяс, а ме вылӧ вештӧны.
Черняк тэрмасьӧмӧн видзӧдліс старик вылӧ юр вывсяньыс кок улӧдзыс, лэптыштліс пельпомсӧ.
— Босьт ассьыд ротастӧ — да марш татысь! — самогонщицалань бергӧдчигмоз горӧдіс сійӧ.
Старик пырсӧ эз верит, мый сійӧс лэдзӧны, шыасис есаул дорӧ да тэрыба кутіс лапйӧдлыны пӧрысь синъяснас:
— Сідзкӧ, меным мунны позьӧ?
Мӧдыс довкнитіс юрнас: весась, весась регыдджык.
Старик тэрмасьӧмӧн разис нар бердысь ассьыс мешӧксӧ да бокногӧн быйкнитіс ӧдзӧсті.
— А тэнӧ мыйысь пуксьӧдісны? — самогонщицалысь нин юасис Черняк.
Сійӧ, пирӧг пом сёйигмоз, мӧдіс сяркӧдны:
— Менӧ, пане начальство, весьшӧрӧ пуксьӧдісны.
Дӧва ме, самӧкур менсьым юисны, а менӧ сэсся и пуксьӧдісны.
— Тэ мый, самӧкур вузавлан? — юаліс Черняк.
— Да кутшӧм сэні вузасьӧм, — ӧбидитчис нывбаба. — Сійӧ, комендантыд, босьтіс нёль сулея да ӧти грӧш эз мынты.
Вот пыр тадзи: самӧкур юӧны, а сьӧм оз мынтыны.
Тайӧ ӧмӧй вузасьӧм?
— Тырмас, пыр жӧ весась чӧрту!
Нывбаба эз виччысь мӧдысь тшӧктӧм, кватитіс кӧрзинасӧ да, копрасигтырйи аттьӧаліс, бӧрӧн муніс ӧдзӧслань.
— Ен мед сетас тіянлы дзоньвидзалун, господа начальникъяс.
Долинник видзӧдіс тайӧ комедия вылас паськыда восьтӧм синъясӧн.
Арестованнӧйяс пӧвстысь некод оз вӧлі гӧгӧрво, мыйын делӧыс.
Вӧлі гӧгӧрвоана ӧтитор: воысь йӧзыс — кутшӧмкӧ начальство, кодлӧн эм арестованнӧйяс вылын власьт.
— А тэ мыйысь? — шыасис Долинник дорӧ Черняк.
— Сувтны пан полковник водзын! — равӧстіс есаул.
Долинник ньӧжйӧникӧн да сьӧкыда чеччис джоджысь.
— Мыйысь пукалан, юала? — мӧдысь шуис Черняк.
Долинник кымынкӧ здук видзӧдіс полковниклӧн гартыштӧм ус вылӧ, мичаа бритӧм чужӧм вылас, сэсся эмалевӧй кокардаа выль «керенка» кӧзырёк вылӧ, и друг югнитіс ышӧдан мӧвп: «А мый, артмас кӧ?»
— Менӧ пуксьӧдісны сыысь, мый муна вӧлі кар кузя кӧкъямыс час бӧрын, — шуис сійӧ медводдзасӧ, мый юрас воис.
Пельсӧ чошкӧдӧмӧн виччысис вочакыв.
— А мый войнас шӧйтан?
— Да эг войнас, дас ӧти часын кымын.
Висьталіс да эз нин эскы, мый удайтчас мездысьны.
Пидзӧсъясыс дрӧгмуніны, кор кыліс дженьыдик тшӧктӧм:
— Мун.
Долинник вунӧдіс ассьыс пинжаксӧ, воськовтіс ӧдзӧслань, а есаул юасис нин мӧдлысь.
Корчагин вӧлі медбӧръяӧн.
Сійӧ пукаліс джоджын, ставсьыс таысь шӧйӧвошӧмӧн, и весиг эз вермы гӧгӧрвоны, мый лэдзисны Долинникӧс.
Гӧгӧрвоны, мый муніс тані, сійӧ эз вермы.
Ставнысӧ лэдзалӧны.
Но Долинник, Долинник...
Сійӧ висьталіс, мый пуксьӧдісны войын ветлӧмысь...
Дырӧн сэсся гӧгӧрвоис.
Полковник заводитіс юасьны жебиник Зельцерлысь, кыдзи и мукӧдлысь:
— Мыйысь пукалан?
Кельдӧдӧм чужӧма, волнуйтчысь парикмахер тэрмасьӧмӧн вочавидзис:
— Меным шуӧны, мый ме агитируйта, но ме ог гӧгӧрво, мыйын менам агитацияыс.
Черняк чошкӧдіс пельсӧ.
— Мый?
Агитация?!
Мый йылысь агитируйтан?
Зельцер падмӧмӧн шевгӧдіс кияссӧ:
— Ме ог тӧд, но ме сӧмын шуи, мый еврейяссянь чукӧртӧны кырымпасъяс головнӧй атаманлы прошение вылӧ.
— Кутшӧм прошение вылӧ? — матыстчисны Зельцерлань есаул да Черняк.
— Погромъяс дугӧдӧм йылысь прошение.
Ті тӧданныд, миян вӧлі страшнӧй погром.
Йӧзыс полӧны.
— Гӧгӧрвоана, — орӧдіс сійӧс Черняк. — Ми тэныд сэтшӧм прошение гижам, жидовскӧй морда. — И, есауллань бергӧдчигӧн, тшупыштіс кывъяснас: — Тайӧ фруктсӧ колӧ дзебны пыдӧджык.
Мӧдӧдны штабӧ.
Сэні такӧд ме сёрнита ачым.
Тӧдмалам, коді лӧсьӧдчӧ сетны прошениесӧ.
Зельцер кӧсйис вочавидзны, но есаул лёкысь ӧвтыштіс кинас да кучкис сійӧс нагайкаӧн мышкас.
— Ланьт, стерво!
Доймӧмсьыс кусыньтчылӧмӧн Зельцер шатовтчис пельӧслань.
Паръясыс сылӧн тіралісны, сійӧ муртса кутчысис бӧрдӧмысь.
Бӧръя сцена дырйиыс Корчагин сувтіс.
Кладовкаын арестованнӧйяс пӧвстысь колины сӧмын сійӧ да Зельцер.
Черняк сулаліс детинка водзын да сюся видзӧдіс сы вылӧ сьӧд синъяснас.
— Но, а тэ мыйла тані?
Аслас юалӧм вылӧ Черняк кыліс тэрыб вочакыв:
— Ме седлӧысь пӧдметки вылӧ вунді кучик тор.
— Кутшӧм седлӧысь? — эз гӧгӧрво полковник.
— Миян ордын сулалӧны кык казак, ме важ седлӧсьыс и вунді кучик тор пӧдметки вылӧ, а казакъясыд сыысь менӧ татчӧ вайисны. — И, мездмӧм вылӧ ёна надейтчӧмӧн, сійӧ содтіс: — Ме кӧ эськӧ тӧді, мый оз позь...
Полковник зывӧка видзӧдіс Корчагин вылӧ.
— И мыйӧн тайӧ комендантыс занимайтчӧма, чӧртыс сійӧс тӧдӧ, чукӧртӧма жӧ арестантъясӧс! — И ӧдзӧслань бергӧдчӧмӧн горӧдіс: — Верман мунны гортад да висьтав батьыдлы, мед тэнӧ сійӧ кульыштас, кыдзи колӧ.
Но, тӧвзьы!
Аслыс эскытӧг Корчагин, кодлӧн сьӧлӧмыс дась вӧлі чеччыштны морӧссьыс, кватитіс Долинниклысь джоджын куйлысь пинжаксӧ да уськӧдчис ӧдзӧслань.
Котӧртіс караулкаті да петысь Черняк мышкӧд шыбитчис дворӧ, сэсянь дзиръяӧд улича вылӧ.
Кладовкаӧ коли ӧтнасӧн шудтӧм Зельцер.
Сійӧ сьӧкыд шоглунӧн видзӧдліс гӧгӧр, тӧдлытӧгыс кымыныськӧ воськовтіс ӧдзӧслань, но караулкаӧ пырис часӧвӧй, пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, ӧшӧдіс томан да пуксис ӧдзӧс дорас табуретка вылӧ.
Аснас дӧвӧльнӧй Черняк кильчӧ вылас шыасис есаул дінӧ:
— Бур, мый ми татчӧ видзӧдлім.
Видзӧд, мыйта швальсӧ татчӧ сюйӧмаӧсь, а комендантсӧ пуксьӧдам недель-мӧд кежлӧ.
Но, мунам али мый?
Дворын сувтӧдаліс стройӧ ассьыс отрядсӧ старшӧй.
Аддзис полковникӧс да котӧртіс сы дінӧ, рапортуйтіс:
— Ставыс лючки-ладнӧ, пане полковник.
Черняк сюйис коксӧ стремяӧ да кокниа чеччыштіс седлӧас.
Есаул ноксис дуанитысь вӧлыскӧд.
Поводсӧ зэлӧдіг Черняк шуис старшӧйлы:
— Висьтав комендантыдлы, мый ме лэдзи став дряньсӧ, кодӧс сійӧ татчӧ йӧршитлӧма.
Висьтав сылы, мый ме пуксьӧда сійӧс кык недель кежлӧ сыысь, мый сійӧ тані лӧсьӧдӧма.
А сійӧс, коді сэні пукалӧ, пыр жӧ вайӧдны штабӧ.
Карауллы лоны дасьӧн.
— Кывза, пане полковник, — кӧзырнитіс старшӧй.
Полковник да есаул зургисны вӧвъяссӧ шпораясӧн да скачитісны площадьлань, кӧні вӧлі помасьӧ нин парадыс.
Корчагин чеччыштіс сизимӧд забор вомӧн да сувтіс.
Водзӧ котӧртны эз вӧв выныс.
Дука, проветриттӧм кладовкаын тшыг нисьӧ пӧт олӧмыс вынтӧммӧдіс сійӧс.
Гортӧ оз позь, а Брузжакъяс ордӧ мунны — тӧдлас кодкӧ да став семьясӧ пусь-пась вӧчасны.
Кытчӧ нӧ?
Сійӧ эз тӧд, мый вӧчны, и пыр водзӧ котӧртіс йӧръясӧд да керка мышъяс сайті.
Очмис сӧмын кутшӧмкӧ ӧградаӧ морӧснас зурасьӧм бӧрын.
Видзӧдліс да чуймис: тьӧскысь вӧчӧм джуджыд забор сайын тыдаліс главнӧй лесничӧйлӧн садйыс.
Со кытчӧдз вайӧдӧмаӧсь сылӧн дзикӧдз мудзӧм кокъясыс.
Думайтіс ӧмӧй сійӧ котӧртны татчӧ?
Эз.
Но мыйла нӧ веськаліс буретш лесничӧй усадьба дорӧ?
Та вылӧ вочавидзнысӧ эз вермы.
Колӧ кӧнкӧ шойччыштны да сэсся мӧвпыштны, кытчӧ водзӧ мунны; садйын эм пу беседка, сэтысь сійӧс некод оз аддзы.
Корчагин чеччыштіс, кинас кутчысис пӧв дорышӧ, кайис забор вылас да путкыльтчис садйӧ.
Пуяс сайын муртса тыдалысь керка вылӧ видзӧдлӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис беседкалань.
Беседка вӧлі восьса пӧшти быд боксянь.
Гожӧмнас сійӧс сайӧдліс дикӧй виноград — ӧні ставыс вӧлі куш.
Бергӧдчис заборлань, но вӧлі сёр нин: мыш сайсьыс кыліс понлысь лёкысь увтчӧм.
Керка дінсяньыс, пу коръясӧн вевттьысьӧм туй кузя, садтырнас скӧрысь эралӧмӧн, сы вылӧ лэбис ыджыд пон.
Павел лӧсьӧдчис дорйысьны.
Первойя уськӧдчӧмсьыс сійӧ мездысис кокнас чужйӧмӧн.
Но пон лӧсьӧдчис уськӧдчыны мӧдысь.
Код тӧдас, мыйӧн эськӧ помасис тайӧ, Павеллы тӧдса гӧлӧс кӧ эз горӧд:
— Трезор, татчӧ!
Туй кузя котӧртіс Тоня.
Сійӧ кыскис ошейникӧдыс Трезорӧс да шыасис забор дорын сулалысь Павел дінӧ:
— Кыдзи ті татчӧ веськалід?
Тіянӧс жӧ понйыс вермис пурны.
Бур, мый ме...
Сійӧ джӧмдіс.
Синъясыс сылӧн паськалісны.
Кутшӧма мунӧ Корчагин вылӧ кутшӧмкӧ ногӧн татчӧ веськалӧм тайӧ зонмыс!
Забор дорын сулалысь морт вӧрзьӧдчыштіс да ньӧжйӧник шыасис:
— Тэ...
Ті менӧ тӧдінныд?
Тоня горӧдіс да друг воськовтіс Корчагинлань.
— Павлуша, тэ?
Трезор гӧгӧрвоис горӧдӧмсӧ кыдз уськӧдчӧм вылӧ сигнал да, ыджыда чеччыштӧмӧн, уськӧдчис водзӧ.
— Мун татысь!
Тоня чужйис кымыныськӧ Трезорлы, и сійӧ, бӧжсӧ люньгӧдӧмӧн, муніс усадьбалань.
Тоня, Корчагинлысь кисӧ топӧдлігтыр, шуис:
— Тэнӧ лэдзисны?
— А тэ ӧмӧй тӧдан?
Тоня, ассьыс волнуйтчӧмсӧ кутны вермытӧг, тэрмасьӧмӧн вочавидзис:
— Ме ставсӧ тӧда.
Меным Лиза висьталіс.
Но кыдзи тэ татчӧ веськалін?
Тэнӧ мездісны?
Корчагин мудзпырысь вочавидзис:
— Мездісны ӧшибкаӧн.
Ме пышйи.
Менӧ, кӧнкӧ, корсьӧны нин.
Татчӧ ме веськалі аслам тӧдлытӧг.
Кӧсйи шойччыштны беседкаад. — Да быттьӧкӧ извиняйтчӧмӧн содтіс: — Ме зэв ёна мудзи.
Тоня здук мында видзӧдіс сы вылӧ. Сы пытшкын кыптіс Павел дінӧ жальлун, пӧсь мелілун, тӧждысьӧм да нимкодясьӧм, и сійӧ пыр на топыда кутіс Павеллысь кисӧ.
— Павлуша, дона, дона Павка, менам рӧднӧй, бур...
Ме тэнӧ радейта...
Кылан?..
Асныра детинка тэ менам, мыйла тэ мунін сэки?
Ӧні тэ мунан миянӧ, ме ордӧ.
Ме тэнӧ нинӧм вылӧ ог лэдз.
Миян ордын спокойнӧ, тэ олыштан, мыйта ковмас.
Корчагин довкнитіс юрнас, мыйӧн петкӧдліс, мый абу сӧглас.
— Менӧ кӧ аддзасны тіян ордысь, мый сэки лоӧ?
Ог вермы ме тіян ордӧ.
Тонялӧн киясыс ещӧ ёнджыка топӧдісны чуньяссӧ, синкымъясыс дрӧгмуніны, синъясыс кутісны югъявны.
— Тэ кӧ он лок, тэ менӧ сэсся некор он аддзыв.
Артёмыд ӧд абу, сійӧс конвой улын босьтісны паровоз вылӧ.
Став железнодорожникъяссӧ мобилизуйтӧны.
Кытчӧ нӧ тэ мунан?
Корчагин гӧгӧрвоис сылысь тревожитчӧмсӧ, но удар улӧ сылы дона нылӧс сувтӧдӧмысь полӧмыс кутіс сійӧс.
Став тайӧ лоӧмторйыс мудзтӧдіс сійӧс, окота лои шойччыны, мучитіс кынӧм сюмалӧм.
И сійӧ сетчис.
Кор сійӧ пукаліс Тоня жырйын диван вылын, кухняын ныв да мам костын муніс сёрни:
— Кывзы, мама.
Менам жырйын ӧні пукалӧ Корчагин, тӧдан?
Менам ученик.
Тэысь ме нинӧм ог кут дзебны.
Сійӧс вӧлі арестуйтӧмаӧсь ӧти матрос-большевикӧс мездӧмысь.
Сійӧ пышйӧма, и сылы некытчӧ воштысьнысӧ. — Гӧлӧсыс сылӧн кутіс тіравны. — Ме тэнсьыд кора, мам, сетны сӧглас, медым сійӧ ӧні кольччис миян ордӧ.
Нывлӧн синъясыс кевмысьӧмӧн видзӧдісны мамыс вылӧ.
Мамыс сюся видзӧдіс Тоня синъясӧ.
— Ладнӧ, ме абу паныд.
А кытчӧ нӧ тэ овмӧдан сійӧс?
Тоня гӧрдӧдіс да волнуйтчигтыр вочавидзис:
— Ме водтӧда сійӧс аслам жырйӧ диван вылӧ.
Папалы ӧнісӧ оз ков висьтавны.
Мамыс веськыда видзӧдіс Тоня синъясӧ.
— Та вӧсна и вӧлі тэнад синваыд?
— Да.
— Сійӧ дзик на детинка.
Тоня нервнӧя вӧрӧдіс блузка соссӧ.
— Да, но сійӧ кӧ эськӧ эз мун, сійӧс лыйлісны, кыдзи ыджыдӧс.
Екатерина Михайловна тревожитчис сы вӧсна, мый на ордын олӧ Корчагин.
Сійӧс повзьӧдліс и Павелӧс арестуйтӧм, и Тонялӧн тайӧ детинка дінас тыдалана симпатияыс, и сійӧтор, мый ачыс ньӧти эз тӧд Павелӧс.
А Тоняӧс шымыртіс хозяйственнӧй зільлун.
— Сылы колӧ мыссьыны, мама.
Ме пыр жӧ ставсӧ лӧсьӧда.
Сійӧ няйт, дзик кочегар кодь.
Мыйдыра сійӧ абу мыссьылӧма.
Тоня котраліс, тэрмасис, шонтіс ванна, лӧсьӧдіс бельё.
И котӧртігмозыс, сёрни пантӧг, кватитіс Павелӧс киӧдыс да кыскис мыссьыны.
— Тэныд колӧ вывсьыд ставсӧ пӧрччыны.
Со тані костюм.
Тэнсьыд паськӧмтӧ колӧ пеславны.
Тайӧс со пасьталан, — висьталіс сійӧ да индіс улӧс вылӧ, кӧні ӧкуратнӧя куйліс визьӧсь еджыд воротника лӧз матроска да клёш гач.
Павел чуймӧмӧн видзӧдіс гӧгӧр.
Тоня нюммуніс.
— Тайӧ менам маскаасян костюм.
Сійӧ тэныд лӧсялас.
Но, хозяйствуйт, ме тэнӧ коля.
Тэнад купайтчигкості ме лӧсьӧда сёйны.
Сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Вӧчны вӧлі нинӧм.
Корчагин тэрмасьӧмӧн пӧрччысис да пырис ваннаӧ.
Час мысти куимнанныс — мамыс, нылыс да Корчагин — ӧбедайтісны кухняын.
Тшыгъялам бӧрад Корчагин ас тӧдлытӧгыс ректіс коймӧд тарелка.
Первойсӧ сійӧ яндысис Екатерина Михайловнаысь, но сэсся аддзис сылысь бур видзӧдлассӧ да дугдіс яндысьӧмсьыс.
Кор ӧбед бӧрын найӧ чукӧртчисны Тоня жырйӧ, Екатерина Михайловна корӧм серти Павел висьталіс аслас мытарствояс йылысь.
— Мый нӧ ті думайтанныд водзӧ вӧчны? — юаліс Екатерина Михайловна.
Павел думыштчис.
— Ме кӧсъя Артёмӧс аддзӧдлыны, а сэсся пышйыны татысь.
— Кытчӧ?
— Уманьӧ кӧсъя мунны либӧ Киевӧ.
Ме ачым ог на тӧд, но татысь дзик колӧ весасьны.
Павел эз эскы, мый ставыс татшӧм ӧдйӧ вежсис.
Асывнас на каталажка, а ӧні орччӧн Тоня, сӧстӧм паськӧм, а медсясӧ — вӧля вылын.
Со кыдзи мукӧддырйи бергӧдчӧ олӧмыд: либӧ югдывтӧм пемыд, либӧ бара нюмъялӧ шонді.
Эз кӧ вӧв выльысь арестуйтӧмлӧн ӧшалысь грӧзыс, ӧні эськӧ сійӧ вӧлі шуда мортӧн.
Но буретш ӧні, кор сійӧ тані, тайӧ ыджыд да лӧнь керкаас, сійӧс вермисны кутны.
Колӧ вӧлі мунны кӧть кытчӧ, но не кольччыны татчӧ.
Но ӧд муннысӧ тась зэв абу окота.
Кутшӧм интереснӧ вӧлі лыддьыны герой Гарибальди йылысь!
Кыдзи Павел сылы вежаліс, а ӧд олӧмыс Гарибальдилӧн вӧлі сьӧкыд, сійӧс вӧтлӧдлісны став свет кузяыс.
Со сійӧ, Павел, сӧмын сизим лун оліс сьӧкыд мукаын, а кажитчӧ, быттьӧ быдса во коли.
Сыысь, Павкаысь, тыдалӧ, лоӧ лёкиндзи герой.
— Мый йылысь тэ думайтан? — сылань копыртчӧмӧн юаліс Тоня.
Сылӧн синъясыс Павеллы кажитчисны пыдӧстӧмӧн, сэтшӧм сьӧдовлӧзӧсь вӧліны найӧ.
— Тоня, кӧсъян кӧ, ме тэныд висьтала Христинка йылысь?..
— Висьтав, — кыпыда шуис Тоня.
— ...и Христинка бӧрсӧ эз лок. — Сьӧкыда помаліс сійӧ бӧръя кывъяссӧ.
Жырйын вӧлі кылӧ, кыдзи ӧтмоза точкӧ часі.
Тоня, юрсӧ копыртӧмӧн, доймытӧдзыс курччаліс паръяссӧ, дась вӧлі бӧрддзыны.
Павел видзӧдліс сы вылӧ.
— Меным колӧ талун жӧ мунны татысь, — чорыда шуис Павел.
— Он, он, тэ талун некытчӧ он мун!
Вӧсньыдик пӧсь чуньясыс сылӧн ньӧжйӧник пырисны Павеллӧн кывзысьтӧм юрси пытшкӧ, небыдика вӧрӧшитісны найӧс.
— Тоня, тэ меным вай отсав.
Колӧ тӧдмавны депоысь Артём йылысь да нуны Серёжкалы записка.
Рака позйын менам куйлӧ револьвер.
Меным мунны оз позь, а Серёжкалы колӧ сійӧс судзӧдны.
Тэ верман тайӧс вӧчны?
Тоня чеччис.
— Ме ӧні муна Сухарько ордӧ.
Сыкӧд депоӧ.
Тэ гиж запискатӧ, ме нуа Серёжкаыдлы.
Кӧні сійӧ олӧ?
А сійӧ кӧ окотитас локны, висьтавны сылы, кӧні тэ?
Недыр мӧвпалыштӧм бӧрын Павел вочавидзис:
— Мед ачыс рытнас ваяс садйӧ.
Тоня гортас воис сёрӧн.
Павел узис сьӧкыд унмӧн.
Киӧн инмӧдчӧмысь сійӧ садьмис.
Тоня нимкодя нюмъяліс:
— Артёмыд пыр жӧ локтас.
Сійӧ сӧмын на воӧма.
Лиза бать ручательство улӧ сійӧс лэдзласны час кежлӧ.
Паровозыс сулалӧ депоын.
Ме сылы эг вермы висьтавны, мый тэ тані.
Шуи, мый висьтала мыйкӧ зэв коланатор.
Со и ачыс сійӧ.
Тоня котӧртіс ӧдзӧслань.
Аслас синъяслы эскытӧг Артём сюръя моз сувтіс ӧдзӧс дорӧ.
Тоня пӧдлаліс сы бӧрся ӧдзӧссӧ, медым эз кывлы кабинетын тифӧн висьысь батьыс.
Кор Артёмлӧн киясыс сывъялісны Павелӧс, сылӧн дзуртыштісны лыясыс.
— Воканӧй!
Павка!
Вӧлі шуӧма: Павел мунас аски.
Артём пуксьӧдас сійӧс паровоз вылӧ Брузжак дінӧ, коді мӧдӧдчӧ Казатинӧ.
Артём, векджык суров морт, воштіс равновесиесӧ вок вӧснаыс тӧждысьӧмла: сійӧ оз вӧлі тӧд, мый лои сыкӧд.
Ӧні сійӧ вӧлі зэв шуда.
— Сідзкӧ, асывнас вит часын тэ локтан материальнӧй складӧ.
Паровоз вылӧ тэчасны пес, и тэ пуксян.
Окота на вӧлі тэкӧд сёрнитыштны, но колӧ бӧр мунны.
Аски колльӧда.
Миянысь котыртӧны железнодорожнӧй батальон.
Кыдзи немечьяс дырйи — охрана улын ветлам.
Артём прӧщайтчис да муніс.
Ӧдйӧ кутіс пемдыны.
Серёжа должен вӧлі локны сад ӧграда дорӧ.
Виччысигмозыс Корчагин ветлӧдліс пемыд жыр кузя пельӧсысь пельӧсӧ.
Тоня да мамыс вӧліны Туманов ордын.
Серёжакӧд паныдасисны пемыдас да топыда кутлісны ӧта-мӧдныслысь кисӧ.
Сыкӧд локтіс Валя.
Сёрнитісны ньӧжйӧник.
— Револьвертӧ ме эг вай.
Тіян дворын тырыс петлюровечьяс.
Подводаяс сулалӧны, би пестӧмаӧсь.
Пу йылас кайны некыдз вӧлі оз позь.
Некыдз эг вермы судзӧдны, — правдайтчис Серёжа.
— Мор сыкӧд, — лӧньӧдіс сійӧс Павел. — Гашкӧ, сійӧ и бурджык.
Туяд вермасны казявны — юртӧ орӧдасны.
Но тэ сійӧс дзик босьт.
Валя матыстчис сы дінӧ.
— Тэ кор мунан?
— Аски, Валя, мыйӧн югдас.
— Но кыдзи тэ петін, висьтав?
Павел тэрмасигтыр вашкӧдӧмӧн висьталіс аслас мытарствояс йылысь.
Шоныда прӧщайтчисны.
Серёжа эз шмонит, волнуйтчис.
— Бур туй, Павел, миянӧс эн вунӧд, — мырдӧнмоз шуис Валя.
Мунісны, пыр жӧ саялісны пемыдас.
Керкаын лӧнь.
Сӧмын ӧтмоза точкӧмӧн мунӧ часі.
Некоднанныслы юрас эз во мӧвп унмовсьны, кор квайт час мысти налы ковмас торйӧдчыны и, гашкӧ, некор нин оз аддзывны ӧта-мӧдсӧ.
Позьӧ ӧмӧй висьтавны татшӧм дженьыдик кадӧн сійӧ миллион мӧвпъяссӧ да кывъяссӧ, кодъясӧс новлӧдлӧны ас пытшкас кыкнанныс!
Том кад, муртавтӧм мича том кад, кор страстьыс абу на гӧгӧрвоана, сӧмын муртса кылыштӧ сьӧлӧм тэрыба тіпкӧмын; кор киыд повзьӧмӧн дрӧгмунлӧ да пышйӧ бокӧ, пӧдруга морӧс бердӧ случайнӧя инмылӧм мысти, и кор том дружбаыс видзӧ медбӧръя воськолысь!
Мый вермас лоны рӧднӧйджык радейтана ныв киясысь, коді сывъялӧ сьылі гӧгӧрыд, — и пӧся окыштӧ, быттьӧ би сотыштӧ!
Став дружба чӧжыс тайӧ мӧдысь окыштӧм.
Корчагинӧс, мамыс кындзи, некод эз ласкайтлы, но сы пыдди ёна нӧйтлісны.
И сымын ёнджыка кыліс мелілунсӧ.
Сійӧ эз тӧдлы сьӧкыд, дзескыд олӧмын, мый сэтшӧмыс радлун.
А тайӧ нылыс сы туй вылын — ыджыд шуд.
Сійӧ кылӧ ныв юрсилысь дуксӧ и, кажитчӧ, аддзӧ сылысь синъяссӧ.
— Ме сэтшӧма тэнӧ радейта, Тоня!
Ог вермы ме тайӧс тэныд висьтавны, ог куж...
Оръясьӧны сылӧн мӧвпъясыс.
Кутшӧм винёв том тушаыс...
Но томдырся дружбаыс став дорсьыс вылын.
— Тоня, кор помасяс тайӧ тышыс, ме дзик лоа монтёрӧн.
Тэ кӧ меысь он ӧткажитчы, тэ кӧ збыльысь серьёзнӧя, а он ворсӧдчы, сэки ме тэныд лоа бур верӧсӧн.
Некор ог кут нӧйтны, мед му пырыс муна, мыйӧнкӧ кӧ ме тэнӧ ӧбидита.
Найӧ полісны кутчысьӧмӧн унмовсьӧмысь, медым эз аддзыв мамыс да эз чайт мыйкӧ лёктор, — и торйӧдчисны.
Асъявылыс нин найӧ унмовсисны, кор вӧчисны крепыд договор не вунӧдны ӧта-мӧднысӧ.
Асывнас Екатерина Михайловна чуксаліс Корчагинӧс.
Сійӧ ӧдйӧ чеччыштіс кок йылӧ.
Кор пасьталіс ваннӧйын ассьыс паськӧмсӧ, кӧмаліс сапӧгсӧ да Долинниклысь пинжаксӧ, мамыс чуксаліс Тоняӧс.
Асъя уль ру пӧвстті найӧ тэрмасьӧмӧн мунісны станциялань.
Кытшолӧн матыстчисны пес складъяс дорӧ.
Пескӧн грузитӧм паровоз дорын найӧс терпитны вермытӧг виччысис Артём.
Ньӧжйӧник матыстчис парӧн чушйӧдлысь вына паровоз «щука».
Паровоз кабинка ӧшиньӧд видзӧдіс Брузжак.
Тэрмасьӧмӧн прӧщайтчисны.
Чорыда кутчысис паровозӧ каян послӧн кӧрт перилӧясӧ.
Кыпӧдчис вывлань.
Бергӧдчис.
Неылын сулалісны кык тӧдса морт: ыджыд тушаа Артём и сыкӧд орччӧн стройнӧй, ичӧтик тушаа Тоня.
Тӧлыс скӧрысь пыркйис сылысь блузка воротниксӧ, дзугис каштанӧвӧй юрсисӧ.
Ныв ӧвтіс кинас.
Артём видзӧдліс бӧрдӧмсӧ мырдӧн кутысь Тоня вылӧ да ышловзис:
«Либӧ ме дзик йӧй, либӧ тайӧяслӧн гайкаыс абу местаын.
Но и Павка!
Со тэныд и шкет!»
Кор поезд саяліс чукыль сайӧ, Артём бергӧдчис Тонялань:
— Но, мый нӧ, лоам ёртъясӧн? — И сылӧн зэв ыджыд киын воши Тонялӧн ичӧтик киыс.
Ылісянь кыліс ӧддзысь поездлӧн шыыс.
Сизимӧд глава
Окопъясӧн да колючӧй заграждениеяс везъясӧн кытшалӧм кар быдса недель чӧж садьмывліс да водліс орудиеяс укйӧдлӧм да ружьеяс шковгӧм шы улӧ.
Сӧмын сёрӧн войнас лолі шынитӧв.
Шочиника торклывлісны чӧв-лӧньсӧ повзьӧм залпъяс: тайӧ секретъяс тӧдмавлісны ӧта-мӧднысӧ!
А кыа петігас вокзалын батареяяс дорын заводитлісны ноксьыны йӧз.
Орудиеяслӧн сьӧд горшыс скӧрысь да шуштӧма сьӧласис.
Йӧз тэрмасисны вердны сійӧс выль свинеч порцияӧн.
Бомбардир тракйис шнурӧд, муыс дрӧгмунліс.
Карсянь куим верст сайын, гӧрдъясӧн босьтӧм сикт весьтын, омляліг да шутьлялігтыр лэбисны снарядъяс, пӧдтісны асланыс горӧн ставсӧ да усиганыс вывлань кыпӧдлісны пасьйӧм му ёкмыльяс.
Важ польскӧй манастыр дорын сулаліс гӧрдъяслӧн батарея.
Манастырыс вӧлі сикт шӧрас джуджыд нӧрыс йылын.
Звирк чеччис батареяса военком Замостин ёрт.
Сійӧ узис орудие хобот вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн.
Сьӧкыд маузера тасмасӧ топыдджыка зэлӧдігӧн сійӧ кывзысис снаряд лэбӧм шыӧ, виччысис разрыв.
Кыліс сылӧн гора гӧлӧсыс:
— Узьӧм помавны, ёртъяс, кутам аски.
<rus>По-ды-м-а-а-й-сь</rus>!
Батареяса боечьяс узисны сэн жӧ, орудиеяс дорын.
Найӧ чеччыштісны сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и военком.
Сӧмын ӧти Сидорчук эз тэрмась, сійӧ кызмырдӧн кыпӧдіс унзіля юрсӧ.
— Но и гадъяс, муртса на югдӧ, а гымӧдӧны нин.
Кутшӧм подлӧй йӧз!
Замостин серӧктіс:
— Несознательнӧй элементъяс, Сидорчук.
Оз лыддьысьны сійӧн, мый узьны тэныд окота.
Батареец чеччис скӧрысь броткигтыр.
Кымынкӧ минут мысти монастырь дворын йиркисны орудиеяс, а карын потласисны снарядъяс.
Сахарнӧй заводса зэв джуджыд труба вылӧ пӧвъясысь вӧчӧм джаджйын куйлісны петлюровскӧй офицер да телефонист.
Найӧ кайисны сэтчӧ трубапытшса кӧрт поскӧд.
Карыс ставнас тыдаліс кипыдӧс вылын моз.
Тасянь найӧ веськӧдлісны артиллерийскӧй лыйсьӧмӧн.
Налы вӧлі тыдалӧ карсӧ кытшалысь гӧрдъяслӧн став вӧрӧмыс.
Талун большевикъяс торъя ёна лыйлӧны.
«Цейс» пыр тыдалӧ найӧ частьяслӧн движениеыс.
Кӧрт туй вывті Подольскӧй вокзаллань ньӧжйӧник муніс бронепоезд да дугдывтӧг лыйліс пушкаясысь.
Сы сайын тыдалісны пехоталӧн цепьяс.
Некымынысь гӧрдъяс уськӧдчылісны атакаӧ, кӧсйисны босьтны карсӧ, но сичевикъяс укрепитчӧмаӧсь кар бокас, окопайтчӧмаӧсь.
И путкыльтчывлісны ураганнӧй биысь окопъяс.
Гӧгӧр ставыс тырліс лыйсьӧм шыӧн.
Атакаяс дырйи сійӧ кыпавліс дорвыв ургӧмӧдз.
И киссьысь свинеч зэр улын немортнога напряжение дырйи большевистскӧй цепьяслы лоӧ вӧлі бӧрыньтчыны бӧр. Эрд вылӧ кольлісны вӧрзьытӧм телӧяс.
Талун карсӧ лыйлісны пыр ёнджыка, пыр тшӧкыдджыка.
Сынӧдыс сырмис орудиеяс йиркӧмысь.
Завод труба вывсянь тыдалӧ, кыдзи, му бердӧ копыртчӧмӧн, конъясьлігтыр, кутны вермытӧг мунӧны водзӧ большевикъяслӧн цепьяс.
Найӧ пӧшти босьтісны нин вокзал.
Сичевикъяс пыртісны бойӧ ассьыныс став резервъяссӧ, но эз вермыны тыртны вокзалын лоӧм прорывсӧ.
Вывті ыджыд решимостьӧн большевистскӧй цепьяс пырлісны вокзалдорса уличаясӧ.
Дженьыдик чорыд ударӧн асланыс бӧръя позицияясысь — карбердса садъясысь да йӧръясысь — шыбитӧм бӧрын вокзал кутысь сичевӧй стрелечьяслӧн коймӧд полкса петлюровечьяс некутшӧм порядоктӧг, разіпельӧ уськӧдчисны карӧ.
Здук кежлӧ сувтны лэдзтӧг, штыкъясӧн заградительнӧй постъяс бырӧдаліг, красноармейскӧй цепьяс тыртісны уличаяссӧ.
Некутшӧм вын эз вермы кутны Серёжа Брузжакӧс пӧдвалын, кытчӧ чукӧртчисны сылӧн семьяыс да матысса суседъясыс.
Сійӧс кыскис выліӧ.
Кӧть мамыс оз вӧлі лэдз писӧ, сійӧ петіс ыркыд пӧдвалысь.
Керка дінтіыс зяльскигтырйи, гораа да гӧгӧр лыйлӧмӧн, муніс бронеавтомобиль «Сагайдачнӧй».
Сы бӧрся разӧдчӧмӧн котӧртісны паникаӧ усьӧм петлюровечьяслӧн цепьяс.
Серёжаяс дворӧ котӧртіс ӧти сичевик.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн шыблаліс ас вывсьыс патронташсӧ, шлемсӧ да винтовкасӧ, сэсся чеччыштіс забор вомӧн да саяліс йӧръясӧ.
Серёжа решитіс видзӧдлыны улича вылӧ.
Туй кузя Рытыв-лунвывса вокзаллань котӧртісны петлюровечьяс.
Налысь пышйӧмсӧ тупкис броневик.
Карӧ нуӧдан шоссе вӧлі куш.
Но вот туй вылас ӧдйӧ петіс красноармееч.
Сійӧ ляскысис му бердас да лыйис шоссе пӧлӧн.
Сы бӧрся мӧд, коймӧд...
Серёжа аддзӧ найӧс: найӧ копыртчывлӧны да лыйлӧны пырмунігмоз.
Сайӧдчытӧг котӧртӧ гожъялӧм чужӧма, гӧрдӧдӧм синъяса китаец. Сійӧ улыс дӧрӧм кежсьыс, вылас креставлӧма пулемётнӧй лентаяс, кыкнан киас гранатаяс.
Ставсьыс водзын, ручнӧй пулемёт чургӧдӧмӧн, котӧртӧ зэв на том красноармееч.
Тайӧ — карӧ пырысь гӧрдъяслӧн медводдза цепь.
Серёжаӧс шымыртіс радлун.
Сійӧ уськӧдчис шоссе вылӧ да мыйвынсьыс горӧдіс:
— Чолӧм ёртъяслы!
Виччысьтӧгыс китаец муртса эз уськӧд сійӧс кок йывсьыс.
Сійӧ кӧсйис скӧрысь уськӧдчыны Серёжа вылӧ, но зонкалӧн нимкодясян чужӧмыс сувтӧдіс сійӧс.
— Кытчӧ Петлюраыс пышйис? — тырӧм лов шыӧн горзіс сылы китаец.
Но Серёжа сійӧс эз кывзы.
Сійӧ котӧрӧн пырис дворас, босьтіс сичевикӧн шыбитӧм патронташ да винтовка, уськӧдчис суӧдны цепсӧ.
Сійӧс казялісны сӧмын сэки, кор пырисны Рытыв-лунвывса вокзалӧ.
Кор босьтісны снарядъяс да амуниция тыра кымынкӧ эшелон и вӧтлісны противникӧс вӧрӧ, красноармеечьяс сувтісны, медым шойччыштны да переформируйтчыны.
Томиник пулемётчик матыстчис Серёжа дінӧ да чуймӧмӧн юаліс:
— Тэ кытысь, ёрт?
— Ме татысь, карсьыс. Ме пыр на виччыси тіянлысь локтӧмнытӧ.
Серёжаӧс кытшалісны красноармеечьяс.
— Ме тайӧс тӧда, — нюмъялӧмӧн шуис китаец. — Сійӧ горзіс: «Чолӧм, ёртъяс».
Тайӧ — большевик, миян, том, бур, — Серёжалы пельпомас лапкӧдӧмӧн нимкодя содтіс сійӧ.
А Серёжалӧн сьӧлӧмыс нимкодя тіпкис.
Сійӧс пыр жӧ примитісны, кыдзи ас мортӧс.
Сійӧ ӧтлаын накӧд босьтіс штыкӧвӧй атакаӧн вокзал.
Кар ловзис.
Мучитчӧм олысьяс кайисны пӧдвалъясысь да пӧгребъясысь, петісны воротаяс дорӧ видзӧдны карӧ пырысь гӧрд частьяс вылӧ.
Антонина Васильевна да Валя казялісны красноармеечьяс радъясысь восьлалысь Серёжаӧс.
Сійӧ муніс картузтӧг, вӧнясьӧма патронташӧн, пельпом саяс винтовкаа.
Антонина Васильевна дӧзмӧмпырысь швачнитіс воча ки.
Серёжа, сылӧн пиыс, сюйсьӧма косьӧ.
О, тайӧ сылы сідзи оз коль!
Думыштны сӧмын: став кар водзас винтовкаӧн ветлӧдлӧ!
А бӧрыннас мый лоӧ?
И татшӧм мӧвпъясӧн тырӧм Антонина Васильевна асьсӧ куттӧг нин горӧдіс:
— Сережка, марш гортӧ, пыр жӧ!
Ме тэныд петкӧдла, мерзавецлы.
Тэ менам воюйтыштан! — И сійӧ веськӧдчис пиланьыс, медым сувтӧдны сійӧс.
Но Серёжа, сылӧн Серёжа, кодӧс сійӧ эз этшаысь нетшкыв пельӧдыс, сурова видзӧдліс мамыс вылӧ, яндысьӧмысла да ӧбидаысла гӧрдӧдӧмӧн орӧдіс:
— Эн горзы!
Некытчӧ тась ме ог мун. — И сувтлывтӧг муніс дінтіыс.
Антонина Васильевна ёна скӧрмис:
— Ак, тэ со кыдзи мамыдкӧд сёрнитан!
Сідзкӧ, эн лысьт та бӧрын гортӧ локны.
— Ог и лок! — бергӧдчытӧг воча горӧдіс Серёжа.
Антонина Васильевна шӧйӧвошӧмӧн коли туй вылын сулавны.
А дінтіыс мунісны гожъялӧм да бусӧссьӧм боечьяслӧн радъяс.
— Эн бӧрд, мамаша!
Питӧ комиссарӧн бӧръям, — кыліс кодлӧнкӧ сералана крепыд гӧлӧс.
Гажа серам паськаліс взвод кузя.
Рота водзвылын вына гӧлӧсъяс дружнӧя босьтчисны сьывны:
Радъяс горӧдісны сьывны, и общӧй сьылӧмын кыліс Серёжалӧн гӧлӧсыс.
Сійӧ аддзис выль семья.
И сэні ӧти штык сылӧн, Серёжалӧн.
Лещинский усадьба ворота вылын — еджыд картон.
Сэні дженьыдик гижӧд: «Ревком».
Орччӧн би гӧрд плакат.
Лыддьысьлы морӧсас веськӧдӧма чунь да красноармеечлӧн синъяс.
И гижӧд:
«Тэ пырин Гӧрд Армияӧ?»
Подивын уджалысьяс войнас ляскалісны тайӧ немӧй агитаторъяссӧ.
Сэн жӧ ревкомлӧн Шепетовка карса став уджалысь йӧз дінӧ медводдза чукӧстчӧм:
«Ёртъяс!
Пролетарскӧй войска босьтісны кар.
Лӧсьӧдӧма сӧветскӧй власьт.
Чуксалам населениеӧс овны спокойнӧя.
Вир кисьтысь погромщикъясӧс вӧтлӧма, но медым найӧ некор эз воны бӧр, медым помӧдз жугӧдны найӧс, локтӧй Гӧрд Армия радъясӧ.
Став вынӧн дорйӧй уджалысь йӧзлысь власьт.
Военнӧй власьт карын сетсьӧ гарнизонса начальниклы.
Гражданскӧй власьт — революционнӧй комитетлы.
Ревкомса председатель Долинник».
Лещинский усадьбаӧ воисны выль йӧз.
«Тӧварищ» кыв, кодысь тӧрыт на мынтысисны олӧмнас, кыліс ӧні быд воськолын.
Вывті ёна волнуйтысь «товарищ» кыв!
Долинник вунӧдіс и узьӧмсӧ и шойччӧмсӧ.
Столяр лӧсьӧдіс революционнӧй власьт.
Дачаса ичӧтик жыр ӧдзӧс вылын — бумага тор.
Сэтчӧ гижӧма карандашӧн: «Партийнӧй комитет».
Тані Игнатьева ёрт, спокойнӧй, выдержаннӧй.
Сылы да Долинниклы подив тшӧктіс котыртны сӧветскӧй власьтлысь органъяс.
Колис лун, и пукалӧны нин пызанъяс сайын сотрудникъяс, таркӧдчӧ гижан машинка, котыртӧма продкомиссариат.
Комиссар Тыжицкий — тэрмасьысь, нервнӧй морт.
Тыжицкий уджаліс сахарнӧй заводын механиклы отсасьысьӧн.
Шоча паныдасьлысь настойчивостьӧн сійӧ мӧдіс сӧветскӧй власьт установитан медводдза лунъяссяньыс жӧ грӧмитны фабрикаса администрациялысь аристократическӧй верхушкасӧ, коді ланьтіс большевикъяс дінӧ гуся лӧг кутӧмӧн.
Фабричнӧй собрание вылын, трибуна дорышӧ кулакнас скӧрысь кучкалӧмӧн, сійӧ шыблаліс сы гӧгӧр чукӧртчӧм рабочӧйяслы неммиритчытӧм кывъяс польскӧй кыв вылын.
— Пом, — висьтавліс сійӧ, — мый вӧлі, сійӧ бӧр оз нин ло.
Тырмымӧн нин миян батьяс дай ми асьным нэм чӧж батрачитім Потоцкийлы.
Ми налы дворечьяс стрӧиталім, а таысь ясновельможнӧй пан сетліс миянлы буретш сы мында, мед ми уджалігӧн эг кулӧй тшыглы.
Кымын во граф Потоцкийяс да князь Сангушкаяс ислалӧны миян гӧрбъяс вылын?
Этша ӧмӧй миян пӧвстын, полякъяс пӧвстын, рабочӧйясыс, кодъясӧс Потоцкий кутіс ас кабырас, кыдзи и рочьясӧс да украинечьясӧс?
Ӧні тайӧ рабочӧйяс пӧвстас ветлӧны сёрнияс, кодъясӧс разӧдӧмаӧсь графлӧн слугаяс, мый сӧветскӧй власьт ставнысӧ найӧс чабыртас кӧрт кулакӧ.
Тайӧ подлӧй клевета, ёртъяс.
Некор на разнӧй войтыр сикаса рабочӧйяслӧн эз вӧвлыны татшӧм свободаясыс, кыдзи ӧні.
Став пролетарийяс — вокъяс, но панъястӧ нин ми топӧдам, ті эскӧй.
Сылӧн киыс вӧчӧ кытш да выльысь лэччӧ трибуна дорыш вылӧ.
— А коді заставляйтӧ кисьтны вокъяслысь вирсӧ?
Корольяс да дворяна важ нэмъяссянь нин мӧдӧдлывлісны Польшаса крестьянаӧс турокъяс вылӧ, и пыр ӧти войтыр уськӧдчыліс да грӧмитліс мӧд войтырӧс — мыйта йӧз виӧма, кутшӧм несчастьеяс сӧмын эз вӧвлыны!
И кодлы тайӧ вӧлі колӧ, миянлы али мый?
Но регыд тайӧ ставыс помасяс.
Воис пом тайӧ гадъясыслы.
Большевикъяс шыбитісны став мирас буржуйяслы страшнӧй кывъяс: «Став канмуясса пролетарийяс, ӧтувтчӧй!»
Со мыйын миян спасениеным, шуда олӧм вылӧ миян лачаным, медым рабочӧй рабочӧйлы вӧлі вокӧн.
Пырӧй, ёртъяс, Коммунистическӧй партияӧ.
Лоӧ и Польскӧй республика, сӧмын сӧветскӧй, Потоцкийястӧг, кодъясӧс ми пасьвартам вуж выйӧныс, а сӧветскӧй Польшаын кӧзяинъясӧн лоам асьным.
Коді тіян пӧвстысь оз тӧд Броник Пташинскийӧс?
Сійӧс ревком индіс миян заводӧ комиссарӧн.
«Код вӧлі нинӧм — лоас став».
Лоӧ и миян праздник, ёртъяс, сӧмын эн кывзӧй тайӧ гуся змейясыслысь!
И миян рабочӧйяслӧн довериеыс кӧ отсалас, то котыртам став войтыръяслысь братство став мирын!
Вацлав висьталіс тайӧ выль кывъяссӧ аслас прӧстӧй, рабочӧй сьӧлӧм пыдӧссяньыс.
Кор сійӧ лэччис трибуна вылысь, то йӧз колльӧдісны сійӧс ошкана горӧдлӧмъясӧн.
Сӧмын олӧма йӧз полісны сёрнитӧмысь.
Код тӧдас?
Гашкӧ, большевикъяс аски бӧрыньтчасны, и сэки ковмас мынтысьны быд кывйысь.
Он кӧ веськав виселицаӧ, заводсьыс дзик нин вӧтласны.
Просвещение кузя комиссар — косіндзи стройнӧй велӧдысь Чернопысский.
Тайӧ ӧні дзик ӧти морт меставывса велӧдысьяс пӧвстысь, коді сулалӧ большевикъяс дор.
Ревкомкӧд паныд олӧ особӧй назначение кузя рота.
Сэтысь красноармеечьяс дежуритӧны ревкомын.
Рытъяснас садйын, ревкомӧ пыранінын, приёмникӧ сюйӧм лентаӧн сюся сулалӧ «Максим».
Орччӧн кыкӧн винтовкаясӧн.
Ревкомӧ мунӧ Игнатьева ёрт.
Сійӧ аддзис том красноармеечӧс да юаліс:
— Кымын арӧс тэныд, ёрт?
— Дас сизимӧд вылӧ петіс.
— Тэ татчӧс?
Красноармееч нюммуніс.
— Да, ме сӧмын войдӧрлун на бой дырйи армияӧ пыри.
Игнатьева сюся видзӧдӧ сы вылӧ.
— Коді тэнад батьыд?
— Машинистлӧн помощник.
Дзиръяӧд кутшӧмкӧ военнӧйкӧд пырӧ Долинник.
Игнатьева шыасис сы дінӧ:
— Со и ме юрнуӧдысьӧс комсомол райкомӧ аддзи, сійӧ татчӧс.
Долинник чӧвтліс ассьыс тэрмасяна видзӧдлассӧ Сергей вылӧ.
— Кодлӧн?
А, Захарлӧн пи!
Мый нӧ, босьтчы, кыпӧд том йӧзсӧ.
Серёжа чуймӧмӧн видзӧдліс на вылӧ.
— А кыдз нӧ ротаыскӧд?
Пос кузя кайигӧн нин Долинник шуис:
— Сійӧс ми лӧсьӧдам.
Аски рытнас вӧлі котыртӧма Украинаса том йӧзлӧн Коммунистическӧй союзлысь комитет.
Выль олӧм пырис виччысьтӧг да ӧдйӧ.
Сійӧ тыртіс Серёжаӧс ставнас.
Гартыштіс аслас венны вермытӧм вабергачын.
Серёжа вунӧдіс семьясӧ, кӧть и сійӧ вӧлі кӧнкӧ зэв матын.
Сійӧ, Серёжа Брузжак, — большевик.
И дасӧдысь кымын нин кыскыліс зепсьыс еджыд бумага тор, кӧні КП(б)У-са комитет бланок вылӧ вӧлі гижӧма, мый сійӧ, Серёжа, комсомолеч да комитетын секретарь.
А кодкӧ кӧ оз кут эскыны, то гимнастёрка вылас тасма помын, ас вӧчӧм брезентӧвӧй кобураын, ӧшаліс ыджыд «манлихер», дона Павкалӧн пӧдарок.
Тайӧ медбур мандат.
Эк, жаль, Павлушка абу!
Серёжа быдса лунъясӧн котраліс ревком тшӧктӧмъяс серти.
Со и ӧні Игнатьева виччысьӧ сійӧс.
Найӧ мунӧны станцияӧ, подивӧ *, кӧні ревкомлы сетасны литература да газетъяс.
Сійӧ тэрмасьӧмӧн котӧртӧ ывлаӧ.
Политотделын уджалысь виччысьӧ найӧс ревком ворота дорын автомашинаӧн.
* Подив — дивизияса политотдел.
Вокзалӧдз ылын.
Вокзалын вагонъясын сулаліс украинаса первой сӧветскӧй дивизиялӧн штаб да политотдел.
Мунігас Игнатьева юасьӧ Серёжалысь:
— Тэ мый вӧчин ас удж кузяыд?
Котыртін организация?
Тэныд колӧ агитируйтны ассьыд ёртъястӧ, рабочӧйяслысь челядьсӧ.
Матысса кадын колӧ котыртны коммунистическӧй том йӧзлысь группа.
Аски ми лӧсьӧдам да печатайтам комсомоллысь воззвание.
Сэсся театрӧ чукӧртам том йӧзӧс, вӧчам митинг.
Подивын ме тэнӧ тӧдмӧда Устиновичкӧд.
Сійӧ, буракӧ, нуӧ удж ті вок пӧвстын.
Устинович вӧлӧма шырӧм сьӧд юрсиа, коскӧдыс векньыдик тасмаӧн зэлӧдӧм турунвиж выль гимнастёркаа дас кӧкъямыс арӧса ныв.
Серёжа тӧдмаліс сысянь зэв уна выльтор. Устинович кӧсйысис сетны удж кузяыс сылы отсӧг.
Мунігас сійӧ сетіс Серёжалы быдса чукӧр литература да торйӧн ичӧтик книжка — комсомоллысь устав да программа.
Рытнас сёрӧн нин воисны ревкомӧ.
Садйын виччысис Валя.
Видчигтыр сійӧ уськӧдчис Сергей вылӧ:
— Кыдзи тэныд абу яндзим!
Тэ нӧ мый, гортсьыд дзикӧдз ӧткажитчин?
Мамыд тэ вӧсна быд лун бӧрдӧ, батьыд скӧралӧ.
Скандал лоӧ.
— Нинӧм, Валя, оз ло.
Гортӧ меным мунны некор.
Веськыда шуа, некор.
И талун ог лок.
А вот тэкӧд сёрнитыштны колӧ.
Мунам ме ордӧ.
Валя эз тӧд воксӧ.
Сійӧ дзикӧдз вежсьӧма.
Сійӧс быттьӧ кодкӧ электричествоӧн зарядитӧма.
Серёжа пуксьӧдіс чойсӧ улӧс вылӧ да веськыда заводитіс:
— Сэтшӧм делӧыс.
Пыр комсомолӧ.
Он гӧгӧрво?
Том йӧзлӧн коммунистическӧй союз.
Ме тайӧ делӧас председатель пыдди.
Он эскы?
На вот, лыддьы.
Валя лыддис да яндысигтыр видзӧдліс вокыс вылӧ.
— Мый ме кута вӧчны комсомолас?
Серёжа шевгӧдіс кияссӧ.
— Мый?
Вӧчны нинӧм?
Донаӧй!
Да ме тай нӧ войяссӧ ог узьлы.
Агитация колӧ нуӧдны.
Игнатьева шуӧ: чукӧртам ставсӧ театрӧ да кутам висьтавлыны сӧветскӧй власьт йылысь, а меным, шуӧ, речь ковмас висьтавны.
Ме чайта, весьшӧрӧ, ме ӧд ог куж речтӧ висьтавны.
И конйыштча, кыдз шуласны.
Но вот, вай висьтав: кыдзи комсомолад пырӧм кузя?
— Ме ог тӧд.
Мамным сэки дзикӧдз скӧрмас.
— Тэ мам вылад, Валя, эн видзӧд, — вочавидзис Серёжа. — Сійӧ оз гӧгӧрво таысь нинӧм.
Сійӧ сӧмын видзӧдӧ, мед челядьыс сылӧн вӧліны ас дінас.
Сӧвет власьтлы паныдтӧ сійӧ оз мун.
Мӧдарӧ на, сочувствуйтӧ.
Но мед фронт вылын воюйтісны мукӧдъяс, а эз сылӧн пияныс.
А тайӧ ӧмӧй справедливӧ?
Тӧдан, кыдзи миянлы Жухрайыд висьтавліс?
Вот Павкаыд мам вылас эз видзӧдлы.
А ӧні миянлы петіс право овны свет вылас, кыдзи колӧ.
Мый нӧ, Валюша, збыльысь ӧмӧй тэ ӧткажитчан?
Кутшӧм эськӧ бур вӧлі!
Тэ нывъяс пӧвстын, а ме эськӧ босьтчи зонъяс бердӧ.
Климкаӧс, рыжӧй чӧртӧс, талун жӧ кабырӧ босьта.
Но кыдз нӧ, Валя, лоан миянкӧд али он?
Со тані менам книжка эм тайӧ делӧ кузяыс.
Серёжа кыскис зепсьыс да сетіс сылы.
Валя, вок вывсьыс синъяссӧ вештывтӧг, ньӧжйӧник юаліс:
— Мый лоӧ, петлюровечьясыс кӧ бара воасны?
Серёжа первойысь думыштіс тайӧ юалӧм кузяыс.
— Метӧ, дерт, муна ставныскӧд.
Но вот тэкӧд мый вӧчны?
Мамыд збыльысь шудтӧм лоӧ. — Сійӧ ланьтіс.
— Тэ менӧ гиж, Серёжа, сідз, медым мам ни некод эз тӧдлы, сӧмын тэ да ме.
Отсасьны ме быдторйын кута, тадзсӧ бурджык лоӧ.
— Збыль, Валя.
Жырйӧ пырис Игнатьева.
— Тайӧ менам чой, Игнатьева ёрт, Валя.
Ме сыкӧд сёрниті идея йылысь.
Сійӧ тырвыйӧ туяна, но вот мамным миян скӧр.
Позьӧ сійӧс примитны сідзи, мед та йылысь некод эз тӧд?
Миянлы кӧ, шуам, ковмас бӧрыньтчыны, ме, дерт, босьта винтовка — и муна, а сылы вот мамыс жаль.
Игнатьева пукаліс пызан пельӧсын да сюся кывзіс сійӧс.
— Ладнӧ.
Тадзи бурджык лоӧ.
Театр дзик тыр гораа сёрнитысь том йӧзӧн, кодъясӧс чукӧртӧма татчӧ митинг вылӧ кар пасьта ӧшлӧм афишаясӧн.
Ворсӧ сахарнӧй заводса рабочӧйяслӧн духӧвӧй оркестр.
Залын медся унаӧнӧсь велӧдчысьяс — гимназисткаяс, гимназистъяс, высшӧй начальнӧй училищеын велӧдчысьяс.
Ставнысӧ найӧс татчӧ кыскис не сэтшӧма митингыс, мыйта спектакльыс.
Коркӧ и кыптіс занавес, да трибуна кодь вылӧ кыпӧдчис уездысь сӧмын на воӧм укомса секретарь Разин ёрт.
Ичӧтик тушаа, косіндзи, ёсь ныра, сійӧ кыскис ас дінас вниманиесӧ ставныслысь.
Сылысь речсӧ кывзісны ыджыд интересӧн.
Сійӧ висьталіс тыш йылысь, коді мунӧ став канму пасьтаын, и чуксаліс том йӧзӧс ӧтувтчыны Коммунистическӧй партия гӧгӧр.
Сійӧ сёрнитіс, кыдзи настӧящӧй оратор, сы висьталӧмын вӧліны уна сэтшӧм кывъяс, кыдзи «ортодоксальнӧй марксистъяс», «социал-шовинизм» да с. в., кодъясӧс кывзысьяс, дерт, эз гӧгӧрвоны.
Кор сійӧ помаліс, сійӧс колльӧдісны гора аплодисментъясӧн.
Разин сетіс Серёжалы кыв да муніс.
Лои сійӧ, мыйысь Серёжа поліс.
Речыс некыдз эз артмы.
«Мый висьтавны, мый йылысь?» — мучитчӧмӧн корсис сійӧ кывъяс да некыдз эз аддзы.
Игнатьева мездіс сійӧс пызан сайсянь вашнитӧмӧн:
— Ячейка котыртӧм йылысь сёрнит.
Серёжа пыр жӧ вуджис практическӧй мероприятиеясӧ:
— Ті кывлінныд нин, ёртъяс, миянлы ӧні колӧ котыртны ячейка.
Коді тіян пӧвстысь поддержитас тайӧс?
Залын лӧнис.
Отсӧг вылӧ воис Устинович.
Сійӧ кутіс висьтавлыны кывзысьяслы Мӧскуаын том йӧз организация йылысь.
Серёжа яндысьӧмӧн сулаліс бокын.
Сійӧс волнуйтіс ячейка котыртӧм вылӧ тадзи видзӧдӧмыс, и сійӧ лӧгпырысь видзӧдавліс залӧ.
Устиновичлысь кывзісны эз бура.
Заливанов мыйкӧ вашкӧдіс Лиза Сухарьколы Устинович вылӧ зывӧка видзӧдлывліг.
Воддза радас старшӧй классъясса пудритӧм ныра гимназисткаяс кодзлалісны синъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ да сёрнитісны ас костаныс.
Пельӧсын, сцена вылӧ каянінын, сулаліс том красноармеечьяслӧн группа.
На пӧвстысь Серёжа аддзис тӧдса том пулемётчикӧс.
Сійӧ пукаліс сцена бокас, нервнӧя вӧрӧшитчис места вылас, лӧгысь видзӧдіс тшапа пасьтасьӧм Лиза Сухарько да Анна Адмовская вылӧ.
Найӧ ньӧти яндысьтӧг сёрнитісны асланыс кавалеръяскӧд.
Устинович казяліс, мый сылысь висьталӧмсӧ оз кывзыны, тэрмасьӧмӧн помаліс да сетіс места Игнатьевалы.
Игнатьевалӧн лӧнь висьталӧмыс ланьтӧдіс кывзысьясӧс.
— Том йӧз ёртъяс, — висьталіс сійӧ, — быдӧн тіян пиысь вермас думыштлыны сы йылысь, мый сійӧ кывліс тані, и ме эска, мый тіян пӧвстысь сюрасны ёртъяс, кодъяс пырасны революцияӧ активнӧй участвуйтысьясӧн, а оз видзӧдысьясӧн.
Ӧдзӧсыс тіянлы восьтӧма, делӧыс сӧмын ас саяныд.
Ми кӧсъям, мед ті сёрнитінныд асьныд.
Корам выступитны сёрнитны кӧсйысьясӧс.
Залын бара лӧнис.
Но вот бӧръя радъяссянь кыліс гӧлӧс:
— Ме кӧсъя висьтавны!
И сцена дорӧ локтіс ошпи кодь, неуна кӧсӧй синъяса Миша Левчуков.
— Делӧыс кӧ сэтшӧм, колӧ отсасьны большевикъяслы, ме ог ӧткажитчы.
Серёжка менӧ тӧдӧ.
Ме гижся комсомолӧ.
Серёжа нимкодя нюммуніс.
— Со аддзад, ёртъяс! — пыр жӧ нетшыштчис сійӧ сцена шӧрлань. — Ме жӧ висьталі, вот Мишка — асланым морт, сы вӧсна мый батьыс сылӧн — стрелочник, лямӧдіс сійӧс вагонӧн, та вӧсна Мишка эз вермы велӧдчынысӧ.
Но миян делӧ кузя пыр жӧ гӧгӧрвоис, кӧть и эз помавлы гимназиятӧ.
Залын кылісны увгӧм да горзӧмъяс.
Кыв корис гимназист Окушев, аптекарлӧн пи, старайтчӧмӧн читкыльтӧм юрси пратя зон.
Гимнастёркасӧ лӧсьӧдыштӧм бӧрын сійӧ заводитіс:
— Ме извиняйтча, ёртъяс.
Ме ог гӧгӧрво, мый миянсянь корӧны.
Мед ми политикаӧн занимайтчим?
А велӧдчынысӧ ми кор кутам?
Миянлы гимназия колӧ помавны.
Мӧд делӧ, лӧсьӧдісны кӧ кутшӧмкӧ спортивнӧй общество, клуб, кытчӧ позис эськӧ чукӧртчыны, кӧні позис лыддьысьны.
А то политикаӧн занимайтчыны, а сэсся ӧшӧдасны сыысь тэнӧ.
Извинитӧй.
Ме чайта, та вылӧ некод оз сӧгласитчы.
Залын кыліс серам.
Окушев чеччыштіс сцена вылысь да пуксис.
Сы местаӧ сувтіс том пулемётчик.
Сійӧ скӧрысь лэдзис картузсӧ плеш вылас, югнитіс лӧг синъясӧн зал кузяыс, мыйвынсьыс горӧдіс:
— Сераланныд, гадъяс?
Синъясыс сылӧн — кыдзи ломалысь кык ӧгыр.
Пыдісянь сынӧдсӧ кыскӧмӧн, скӧрысла ставнас тіраліг, сійӧ кутіс висьтавны:
— Менам овӧй — Жаркий Иван.
Ме ог тӧд ни батьӧс, ни мамӧс, беспризорнӧй ме вӧлі; корысьӧн тупляси забор бокъясын.
Тшыгъялі да некӧн эз вӧв юр сюянін.
Пон олӧм вӧлі, а эз тіян кодь, мам борд улын олысь пиянлӧн кодь.
А вот воис сӧветскӧй власьт, менӧ аддзисны красноармеечьяс.
Пи пыдди босьтісны быдса взводӧн, пасьтӧдісны, кӧмӧдісны, грамотаӧ велӧдісны, а медсясӧ — мортнога понятие сетісны.
На отсӧгӧн большевикӧн лои да кувтӧдз сійӧн лоа.
Ме бура тӧда, мый вӧсна тышыс мунӧ: миян вӧсна, гӧльяс вӧсна, рабочӧй власьт вӧсна.
Ті вот гӧрдланныд ужъяс моз, а сійӧс он тӧдӧй, мый тайӧ кар бердас уси кыксё ёрт, найӧ век кежлӧ пӧгибнитісны... — Жаркийлӧн гӧлӧсыс юргис, кыдзи зэлӧдӧм струна. — Ас йывсьыныс думайттӧг найӧ сетісны олӧмсӧ миян шуд вӧсна, миян делӧ вӧсна...
Став канму пасьта, став фронтъяс вылын кулалӧны медбур йӧзыс, а тайӧ каднас тані ті карусель бергӧдлінныд.
Ті вот тайӧяс дінӧ шыасяд, ёртъяс, — друг сійӧ бергӧдчис президиум пызанлань, — вот тайӧяс дінӧ, — чуньнас сійӧ индіс заллань, — а найӧ ӧмӧй гӧгӧрвоасны?
Оз!
Пӧтыд тшыгъялысьлы абу ёрт.
Тані сӧмын ӧти сюрис, сы вӧсна мый сійӧ гӧль морт, сирӧта.
Обойдитчам и тіянтӧг, — скӧрысь уськӧдчис сійӧ собрание вылӧ, — корны ог кутӧй, чӧртла ӧмӧй колӧны миянлы татшӧмъясыд!
Татшӧмъястӧ сӧмын пулемётӧн шырны! — тырӧм лов шыӧн сійӧ гӧрӧдіс медбӧръяысь, некод вылӧ видзӧдтӧг лэччис сцена вылысь да веськӧдчис ӧдзӧслань.
Президиумын пукалысьяс пӧвстысь вечер вылӧ некод эз кольччы.
Кор мунісны ревкомлань, Серёжа дӧзмӧмпырысь шуис:
— Со кутшӧм буза артмис!
Жаркийыд прав.
Нинӧм миян эз артмы тайӧ гимназистъясыскӧд.
Сӧмын лӧг босьтӧ.
— Нинӧм дивуйтчынысӧ, — торкис сійӧс Игнатьева, — пролетарскӧй том йӧзыс тані пӧшти абуӧсь.
Ӧд унджыкыс либӧ посни буржуазия, либӧ карса интеллигенция, обывательяс.
Уджавны колӧ рабочӧйяс пӧвстын.
Мыджсьы лесопилка вылӧ да сахарнӧй завод вылӧ.
Но митингысь пӧльзаыс век жӧ лои.
Велӧдчысьяс пӧвстын эмӧсь бур ёртъяс.
Устинович поддержитіс Игнатьеваӧс:
— Миян мог, Серёжа, пыр сюйны быд морт вежӧрӧ миянлысь идеяяс, миянлысь лозунгъяс.
Быд выль событие вылӧ партия кутас веськӧдны вниманиесӧ став уджалысь йӧзлысь.
Ми кутам нуӧдавны митингъяс, сӧвещанньӧяс, съездъяс.
Станцияын подив восьтӧ гожся театр.
Тайӧ лунъясӧ воас агитпоезд, и кутам нуӧдны ыджыд удж.
Тӧданныд, Ленин шуліс, мый ми ог победитӧй, огӧ кӧ кыскӧй тышас уджалысь йӧзлысь уна миллион массаяссӧ.
Сёрӧн рытнас Сергей колльӧдіс Устиновичӧс станцияӧдз.
Прӧщайтчигас топыда кутліс кисӧ, здук дыра видзыштіс ас киас.
Устинович муртса тӧдчымӧн нюммуніс.
Карӧ бӧр локтігӧн Сергей кежис гортас.
Ланьтӧмӧн, паныд кыв шутӧг Сергей кывзіс мамыслысь видӧмсӧ.
Но кор шыасис батьыс, Серёжа ачыс уськӧдчис сы вылӧ да пыр жӧ вайӧдіс Захар Васильевичӧс тупикӧ:
— Кывзы, батьӧ, кор ті немечьяс дырйиыд бастуйтід да паровоз вылад часӧвӧйтӧ виид, семья йывсьыд тэ думайтін?
Думайтін.
А век жӧ мунін, сы вӧсна мый тэнад рабочӧй сӧвестьыд тшӧктіс.
Ме сідзжӧ семья йылысь думайті.
Гӧгӧрвоа ме, мый ми кӧ бӧрыньтчам, ме вӧсна кутасны дзескӧдны тіянӧс.
Но зато, ми кӧ вермам, сэки ми ыджыдъясыс лоам.
А гортын пукавны ме ог вермы.
Тэ, батьӧ, ачыд тайӧс бура гӧгӧрвоан.
Мыйла нӧ бузасӧ кыпӧдны?
Ме бур делӧ вылӧ босьтчи, тэнад колӧ поддержитны менӧ, отсавны, а тэ пинясян.
Вай, батьӧ, бурасям, сэки и мам дугдас ме вылӧ горзыны. — Сійӧ видзӧдліс бать вылас, аслас кельыдлӧз сӧдз синъяснас меліа нюмъялӧмӧн, аслас правлунӧ эскӧмӧн.
Захар Васильевич кутіс вӧрны лабичын, тшӧкыд ус да бритӧм тош пырыс нюмъялігас петкӧдліс ассьыс вижов пиньяссӧ.
— Сознание вылӧ личкан, шельмец?
Тэ чайтан, револьвер кӧ ӧшӧдін, и тасмаӧн ме тэнӧ ог куль?
Но сы гӧлӧсын эз вӧв грӧзыс.
Недыр кежлӧ лӧньыштлӧм бӧрын сійӧ решительнӧя нюжӧдіс пиыслы ыджыд кисӧ, содтіс:
— Восьлав, Серёжка, вывлань кӧ мӧдін, паныдавны ог кут, сӧмын тэ миянысь эн ӧтдортчы, волывлы.
Вой.
Восьтыштӧм ӧдзӧссянь пос тшупӧдъяс вылын куйлӧ би югӧр.
Плюшӧн эжӧм небыд диванъяса ыджыд жырйын, адвокатскӧй паськыд пызан сайын — витӧнӧсь.
Ревкомлӧн заседание.
Долинник, Игнатьева, кубанкаа предчека Тимошенко, коді киргиз кодь, да кыкӧн ревкомысь — ыджыд тушаа железнодорожник Шудик да депоысь Остапчук, лясмунӧм ныра.
Долинник, коді лэдзчысьӧма пызан вылӧ да дзоргӧ-видзӧдӧ Игнатьева вылӧ, сибдӧм гӧлӧсӧн лэдзаліс кыв бӧрся кыв:
— Фронтлы колӧ снабжение.
Рабочӧйяслы колӧ сёйны.
Мыйӧн ми воим, торгашъяс да базарнӧй спекулянтъяс кыпӧдісны донсӧ.
Совзнакъяс оз босьтны.
Тӧргуйтӧны либӧ важ николаевскӧй сьӧм вылӧ, либӧ керенкаяс вылӧ.
Талун жӧ лӧсьӧдам чорыд донъяс.
Ми зэв бура гӧгӧрвоам, мый спекулянтъяс пӧвстысь некод чорыд донъясӧн вузавны оз понды.
Дзеблаласны.
Сэки ми вӧчам обыскъяс да реквизируйтам шкуродёръяслысь став тӧварсӧ.
Тані кисель кодь небыдӧн лоны оз позь.
Лэдзны, медым рабочӧйяс и водзӧ тшыгъялісны, ми ог вермӧй.
Игнатьева ёрт ӧлӧдӧ, мед эськӧ ми эг лишка кусыньтӧй.
Тайӧ, ме шуа, сылӧн интеллигентскӧй небыдлун.
Тэ эн дӧзмы, Зоя: ме висьтала сійӧс, мый эм.
Да и делӧыс абу посни торгашъясын.
Меным вот талун висьталісны сведениеяс, мый трактирщик Борис Зон керкаын эм гуся пӧдвал.
Петлюровечьяс локтӧдз на тайӧ пӧдвалас гырысь магазинщикъяс дзеблісны уна тӧвар. — Сійӧ лёкысь шпыннялігтыр видзӧдліс Тимошенко вылӧ.
— Кытысь тэ тӧдмалін? — шӧйӧвошӧмӧн юаліс мӧдыс.
Сылы вӧлі яндзим, мый Долинниклы став сведениеясыс сюрӧны водзджык сылы дорысь, кор та йылысь первой колӧ тӧдны сылы, Тимошенколы
— Ге-ге! — сераліс Долинник. — Ме, воканӧй, ставсӧ аддза.
Ме не сӧмын пӧдвал йылысь тӧда, — водзӧ нуӧдіс сійӧ, — ме и сы йылысь тӧда, мый тӧрыт тэ начдив шоперкӧд бутылкаджын самӧкур сӧтыштін.
Тимошенко дзӧрны кутіс улӧс вылас.
Сылӧн вижов чужӧмыс гӧрдӧдіс.
— Но и морт! — пычиктіс сійӧ ошкӧмӧн.
Но видзӧдліс букыштчӧм Игнатьева вылӧ да ланьтіс.
«Вот чӧртлӧн столярыд!
Сылӧн аслас Чека», — предревкома вылӧ видзӧдіг мӧвпаліс Тимошенко.
— Тӧдмалі ме Сергей Брузжаксянь, — водзӧ нуӧдіс Долинник. — Сылӧн ёрт ли мый буфетас уджаліс.
Сійӧ пӧваръяссянь кывлӧма, мый найӧс Зон водзджыксӧ снабжайтліс став коланаторнас, мыйта коран.
А тӧрыт Серёжа тӧдмалӧма точнӧй сведениеяс: пӧгреб эм, сӧмын колӧ сійӧс аддзыны.
Вот тэ, Тимошенко, босьт йӧзӧс, Серёжаӧс.
Талун жӧ мед ставсӧ вӧлі аддзӧма!
Сюрас кӧ, ми вермам снабдитны рабочӧйясӧс да опродкомдивӧс *.
* Опродкомдив — дивизиялӧн особӧй продовольственнӧй комиссия.
Часджын мысти кӧкъямыс вооружённӧй морт пырисны трактирщик керкаӧ, кыкӧн кольччисны ывлаӧ, пыранінас.
Кӧзяиныс, ляпкыдик тушаа, дас ведра тӧрмӧн бӧчка кодь кыз, рыжӧй тошка морт, пу кокнас камӧдігтыр, кутіс леститчыны пырысьяс водзын да сибдӧм кыз гӧлӧсӧн юаліс:
— Мыйын делӧыс, ёртъяс?
Мый могӧн татшӧм сёр каднас?
Зон мыш сайын, халатъяс чӧвтӧмӧн, Тимошенколӧн электрическӧй фонарик югыдысь синсӧ читкыралігтыр, сулалісны нывъяс.
А орчча жырас пойгигтыр пасьтасис кыз гӧтырыс.
Тимошенко висьталіс кык кывйӧн:
— Вӧчам обыск.
Джоджлысь быд квадрат вӧлі видлалӧма.
Пилитӧм пескӧн тыр ыджыд сарай, кладӧвӧйяс, кухня да ыджыд пӧгреб — ставсӧ зэв сюся обследуйтісны.
Но гуся пӧгреблысь некутшӧм след эз аддзыны.
Кухнябердса ичӧтик жырйын чорыда узис трактирщиклӧн слугаыс.
Узис сэтшӧм чорыда, мый эз кывлы, кыдзи пырисны.
Серёжа ньӧжйӧникӧн чуксаліс сійӧс.
— Тэ мый, тані служитан? — юаліс сійӧ унзіль нывлысь.
Пельпом вылас эшкынсӧ кыскиг да югыдсьыс кинас тупкысиг сійӧ нинӧм гӧгӧрвотӧг чуймӧмӧн вочавидзис:
— Служита.
А ті кодъяс сэтшӧмъясыс?
Серёжа висьталіс да муніс, тшӧктіс сылы пасьтасьны.
Ыджыд столӧвӧйын Тимошенко юасис кӧзяиныслысь.
Кӧзяин пошкис, резсис дульнас, сёрнитіс тэрыба:
— Мый тіянлы колӧ?
Менам мӧд пӧгреб абу.
Ті весьшӧрӧ кадсӧ воштад.
Эскӧда тіянӧс, весьшӧрӧ.
Менам вӧлі трактир, но ӧні ме бедняк.
Петлюровечьяс менӧ грабитісны, тайкӧ виасны.
Ме зэв рад сӧветскӧй власьтлы, но мый менам эм, ті асьныд аддзанныд, — и сійӧ шевгӧдліс ассьыс дженьыд кыз кияссӧ.
А гӧрдов визьяса синъясыс котралісны предчека чужӧмсянь Серёжа вылӧ, а Серёжасянь кытчӧкӧ пельӧсас да йиркас.
Тимошенко нервнӧя курччаліс паръяссӧ.
— Сідзкӧ, ті онӧ кӧсйӧй висьтавны?
Медбӧръяысь кора индыны, кӧні пӧгребыд.
— Ак, мый нӧ ті, товарищ, военнӧй, — сюйсис трактирщиклӧн гӧтырыс, — ми асьным веськыда тшыгъялам!
Миянлысь ставсӧ мырддисны. — Сійӧ кӧсйис бӧрддзыны, но сылӧн нинӧм эз артмы.
— Тшыгъяланныд, а слуга видзад, — сюйыштіс Серёжа.
— Ак, кутшӧм сэні слуга!
Прӧстӧ гӧлиник ныв миянын олӧ.
Сылы некытчӧ воштысьнысӧ.
Да мед тіянлы ачыс Христина висьталас.
— Ладнӧ, — терпениеысь петӧмӧн горӧдіс Тимошенко, — заводитчам!
Ывлаас вӧлі лун нин, а трактирщик керкаын пыр на муніс обыск.
Дас куим час чӧж весьшӧрӧ обыск вӧчӧмысь дӧзмӧм Тимошенко шуис нин дугӧдны обысксӧ, но слуга олан ичӧтик жырсянь мунны лӧсьӧдчысь Серёжа друг кыліс нывлысь ньӧжйӧник вашнитӧм:
— Буракӧ, кухняын, пачын.
Дас минут мысти косялӧм пачысь тыдовтчис люклӧн кӧрт вевт.
А час мысти трактирщик керкасянь йӧз видзӧдӧм улын муніс бӧчкаясӧн да мешӧкъясӧн тыр кык тоннаа грузӧвик.
Жар лунӧ ичӧтик ёкмыльӧн вокзалсянь локтіс Мария Яковлевна.
Нораа бӧрдіс сійӧ Павка йылысь Артёмлысь висьталӧмсӧ кывзігӧн.
Заводитчисны кыссьыны сылы шог лунъяс.
Овны вӧлі нинӧмӧн, и босьтчис Мария Яковлевна пеславны красноармеечьяслы бельё, мыйысь найӧ судзӧдісны сылы военнӧй паёк.
Ӧтчыд рытгорулын мукӧддырся серти тэрмасьӧмӧнджык локтіс Артём.
И ӧдзӧссӧ йӧткыштӧм мысти порог дорсяньыс на шуис:
— Павкасянь юӧр.
«Дона вок Артём, — гижис Павка. — Юӧрта тэныд, радейтана вок, мый ме ловъя, кӧть и абу дзик здоров.
Веськаліс менам лядьвейӧ пуля, но ме бурда нин.
Доктор шуӧ, лыыс пӧ нинӧм абу лоӧма.
Эм тӧждысь ме вӧсна, ставыс прӧйдитас.
Гашкӧ, сетасны отпуск, локта лазарет бӧрын.
Мам дорӧ ме эг веськав, а лои сідзи, мый ме ӧні Котовский ёрт нима кавалерийскӧй бригадаын красноармееч. Котовскийсӧ ті, буракӧ, тӧданныд сылӧн геройствояс кузяыс.
Татшӧм йӧзсӧ ме ещӧ эг на аддзыв и ыджыд уважение менам эм комбриг дінӧ.
Воис-ӧ мамным?
Гортын кӧ, то пӧсь чолӧм сылы ичӧтджык писяньыс.
И кора прӧститны беспокоитӧм вӧснаыс.
Тэнад вок.
Артём, ветлы лесничӧй ордӧ да висьтав письмӧ йывсьыс».
Уна синва кисьтіс Мария Яковлевна.
А тӧлктӧм пиыс весиг адрессӧ абу гижӧма, кӧні куйлӧ.
Тшӧкыда Серёжа волывліс вокзалӧ турунвиж рӧма пассажирскӧй вагонӧ, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Подивлӧн агитпроп».
Тані ичӧтик купеын уджалӧны Устинович да Игнатьева.
Бӧръяыс вомас пыр кутіс папирос, мудера сераліс вомкӧтшъяснас.
Тӧдлытӧг матыстчис Устиновичкӧд комсомол райкомса секретарь и, литература да газет тюкъяс кындзи, вокзалсянь нуліс аскӧдыс дженьыдика аддзысьлӧмысь гӧгӧрвотӧм нимкодь чувство.
Подивлӧн восьса театрын быд лун тырыс вӧліны рабочӧйяс да красноармеечьяс.
Кӧрт туй вылын сулаліс 12-ӧд армиялӧн уна рӧма плакатъясӧн клеитӧм агитпоезд.
Агитпоезд сутки чӧж оліс пуан олӧмӧн.
Уджаліс типография, петісны газетъяс, листовкаяс, прокламацияяс.
Фронт матын.
Ӧтчыд кыдзкӧ театрӧ веськаліс Серёжа.
Красноармеечьяс пӧвстысь аддзис Устиновичӧс.
Сёрӧн войнас, станцияӧ сійӧс колльӧдігӧн, кӧні олісны подивын уджалысьяс, Серёжа аслас кӧсйытӧг юаліс:
— Мыйла, Рита ёрт, меным пыр окота тэнӧ аддзывны? — И содтіс: — Тэкӧд сэтшӧм лӧсьыд!
Аддзысьлӧм бӧрас кыпыдлунӧй содӧ и уджавсьӧ ёнджыка.
Устинович сувтіс.
— Со мый, Брузжак ёрт, вай сёрнитчам водзӧвылӧ, мый тэ он кут сетчыны лирикаӧ.
Ме тайӧс ог радейт.
Серёжа гӧрдӧдіс, быттьӧ выговор сетӧм бӧрын школьник.
— Ме тэныд, кыдзи ёртлы, шуи, — вочавидзис сійӧ, — а тэ менӧ...
Мый ме сэтшӧм контрреволюционнӧйсӧ шуи?
Сэсся, Устинович ёрт, ме сёрнитны та йылысь, дерт, ог кут!
И тэрмасигтыр чургӧдліс кисӧ да пӧшти котӧрӧн уськӧдчис карӧ.
Кымынкӧ лун дорвыв Серёжа эз волы вокзалӧ.
Кор Игнатьева корліс сійӧс, Серёжа ыстысис эштытӧм вылӧ.
Да и збыльысь уджыс сылӧн вӧлі зэв уна.
Ӧтчыд войын гортас локтігӧн улича вылын, кӧні медсясӧ олісны сахарнӧй заводысь гырысь служащӧйяс-полякъяс, лыйисны Шудикӧс.
Та вӧсна вӧлі вӧчалӧма обыскъяс.
Аддзисны оружие да документъяс пилсудчикъяслӧн союз «Стрелецлысь».
Сӧвещанньӧ вылӧ ревкомӧ воис Устинович.
Серёжаӧс бокӧ нуӧдӧм бӧрын сійӧ спокойнӧя юаліс:
— Тэ мый, мещанскӧй самолюбиеӧ шыбитчин?
Личнӧй сёрни вуджӧдан удж вылӧ?
Тайӧ, ёртӧй, некытчӧ оз туй.
И корсюрӧ Серёжа бара кутіс пыравлыны турунвиж вагонӧ.
Вӧлі уезднӧй конференция вылын.
Кык лун нуӧдіс пӧсь вен.
Коймӧд луннас ӧтлаын став пленумыскӧд вооружитчис да быдса сутки вӧтлӧдліс юсайса вӧръясын петлюровскӧй старшина Зарудныйлысь бандасӧ, кодӧс абу на вӧлі дзикӧдз бырӧдӧма.
Бӧр воис да Игнатьева ордысь суис Устиновичӧс.
Колльӧдіс сійӧс станцияӧ да прӧщайтчигас топыда-топыда кутліс кисӧ.
Устинович скӧрысь нетшыштіс кисӧ.
И бара вель дыр эз видзӧдлыв агитпроп вагонӧ.
Нарошнӧ эз паныдасьлы Ритакӧд весиг сэки, кор колӧ вӧлі.
Юалӧм вылӧ, мыйла сійӧ тадзи асьсӧ кутӧ, Серёжа веськыда орӧдіс:
— Мый меным тэкӧд сёрнитнысӧ?
Бара кӧвъялан кутшӧмкӧ мещанство либӧ рабочӧй класслы измена.
Станцияӧ воисны Кавказскӧй краснознамённӧй дивизиялӧн эшелонъяс.
Ревкомӧ воисны мугов чужӧма куим командир.
Ыджыд тушаа, косіндзи, чеканнӧй тасмаӧн вӧнясьӧм командир зырсис Долинник вылӧ:
— Тэ меным нинӧмсӧ эн висьтав.
Вай сё додь турун.
Вӧвъясным кулалӧны.
Серёжаӧс кык красноармеечкӧд мӧдӧдісны корсьны турун.
Ӧти сиктын веськалісны кулацкӧй банда вылӧ.
Красноармеечьясӧс разоружитісны да нӧйтісны куланвыйӧдз.
Серёжалы мукӧд дорысь сюри этшаджык, сійӧс томлаыс ёнасӧ эз нӧйтны.
Карӧ найӧс вайисны комбедовечьяс.
Сиктӧ вӧлі мӧдӧдӧма отряд.
Турун судзӧдісны мӧд луннас.
Серёжа куйліс Игнатьева жырйын, медым не тревожитны семьясӧ.
Воліс Устинович.
Медводдзаысь тайӧ рытнас сійӧ меліа да топыда кутліс Серёжалысь кисӧ, мый вылӧ эськӧ сійӧ ачыс эз решитчы.
Ӧти жар лунӧ Серёжа локтіс вагонӧ да лыддис Риталы Корчагинлысь письмӧ, висьталіс ёртыс йылысь.
Мунігас шуыштіс;
— Муна вӧрӧ, купайтчышта тыын.
Устинович дугдіс уджалӧмсьыс, кутіс сійӧс:
— Виччысьлы.
Ӧтлаын мунам.
Сувтісны рӧмпӧштан кодь шыльыд лӧнь ты дорӧ.
Найӧс кыскис шоныд, югыд ваыс.
— Тэ мун туй вылӧ петанінас да виччысьлы.
Ме кута купайтчыны, — командуйтіс Устинович.
Серёжа пуксис посдорса из вылӧ да веськӧдіс чужӧмсӧ шонділань.
Сы мыш сайын солькӧдчис ва.
Пуяс костті сійӧ аддзис туй вылысь Тоня Тумановаӧс да агитпоездысь военком Чужанинӧс.
Мича, лӧсьыд френча, уна тасмаясӧн везъясьӧм портупеяа, дзуртан хромӧвӧй сапӧгъяса, сійӧ муніс Тонякӧд кутчысьӧмӧн, мый йылысь кӧ висьталіс.
Серёжа тӧдіс Тоняӧс.
Тайӧ сійӧ воліс Павлушасянь письмӧӧн.
Тоня сідзжӧ сюся видзӧдліс Серёжа вылӧ — тыдалӧ, тӧдіс.
Кор найӧ воисны Серёжа весьтӧ, сійӧ кыскис зепсьыс письмӧ да сувтӧдіс Тоняӧс:
— Здук кежлӧ, ёрт.
Менам эм письмӧ, коді неуна относитчӧ и тіянлы.
Сійӧ нюжӧдіс Тонялы гижӧм бумага лист.
Тоня мездіс кисӧ да кутіс лыддьыны.
Листыс муртса тӧдчымӧн тіраліс сы киын.
Серёжалы письмӧсӧ бӧр сетігӧн Тоня юаліс:
— Ті сэсся нинӧм он тӧдӧй сы йылысь?
— Ог, — вочавидзис Сергей.
Бӧрсяньыс кыліс Устиновичлӧн кок шы.
Чужанин аддзис Ритаӧс да шыасис Тоня дінӧ, вашнитіс:
— Мунамӧй!
Устиновичлӧн сералан гӧлӧсыс сувтӧдіс сійӧс:
— Чужанин ёрт!
Тіянӧс сэні поездад лунтыр корсьӧны.
Чужанин дӧзмӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ:
— Нинӧм.
Метӧг на оласны.
Мунысь Тоня да военком вылӧ мышсяньыс видзӧдіг Устинович шуис:
— И кор сӧмын вӧтласны тайӧ мошенниксӧ!
Вӧрыс шувгис, дубъяс довкйӧдлісны вына шапкаяснас.
Тыыс вӧлі матын, кыскис Серёжаӧс купайтчыны.
Купайтчӧм бӧрын сійӧ аддзис Устиновичӧс прӧсексянь неылӧ пӧрӧм дуб вылысь.
Сёрнитігтырйи пырисны вӧрас.
Джуджыд туруна неыджыд эрд вылын шуисны шойччыштны.
Вӧрын лӧнь.
Мый йылысь кӧ вашкӧдчӧны дубъяс.
Устинович водіс небыд турун вылӧ да кусыньтӧм кисӧ пуктіс юр улас.
Сылӧн дӧмасӧсь важ сапожкиа стройнӧй кокъясыс дзебсьӧмаӧсь джуджыд турун пиӧ.
Серёжа видзӧдліс сы кокъяс вылӧ да аддзис ӧкуратнӧя дӧмӧм сапожкияс, видзӧдліс аслас ыджыд розя сапӧг вылас, кытысь вӧлі тыдалӧ кок чуньыс, да серӧктіс:
— Мый тэ?
Серёжа петкӧдліс сапӧгсӧ:
— Кыдзи ми татшӧм сапӧгъяснас воюйтнысӧ кутам?
Рита эз вочавидз.
Турун си курччалігтыр сійӧ мӧвпаліс мӧдтор йылысь.
— Чужанин — омӧль коммунист, — дырӧн шуис сійӧ. — Миян став политработникъяс ветлӧны сырилеткиӧн, а сійӧ сӧмын ас йывсьыс тӧждысьӧ.
Случайнӧй морт сійӧ миян партияын...
А вот фронт вылад збыльысь сьӧкыд.
Миян канмулы дыр ковмас нуӧдны чорыд бойяс. — И недыр чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Миянлы, Сергей, ковмас действуйтны и кывйӧн и винтовкаӧн.
Тӧдан ЦК-лысь постановлениесӧ — мобилизуйтны комсомолысь нёльӧд юкӧнсӧ фронт вылӧ?
Ме сідз чайта, Сергей, ми тані дыр кутчысьны ог вермӧй.
Серёжа кывзіс сійӧс, чуймӧмӧн кыліс сы гӧлӧсысь кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс нотаяс.
Сійӧ югъялысь сьӧд синъяснас дзоргис Серёжа вылӧ.
Сійӧ муртса эз вунӧдчы да шу сылы, мый синъясыс сылӧн рӧмпӧштан кодьӧсь, наын тыдалӧ быдтор, но кутчысис.
Рита кыпӧдчыштіс гырддза вылас.
— Кӧні тэнад револьверыд?
Сергей видліс ассьыс тыртӧм тасмасӧ.
— Сиктын кулацкӧй шайка мырддис.
Рита сюйис кисӧ гимнастёрка зептас да кыскис югъялысь браунинг.
— Аддзан эсійӧ дубсӧ, Сергей? — револьвер дулонас сійӧ индіс кызь вит воськов сайын кымын сулалысь ыджыд пу вылӧ.
Сэсся кыпӧдіс кисӧ синъяс весьтӧдзыс да пӧшти метитчытӧг лыйис.
Киссис пуля веськалӧминысь кырсь.
— Аддзан? — сьӧлӧм бурмӧмӧн шуис Рита да мӧдысь лыйис.
Бара киссис турун вылӧ кырсь.
— На, — револьверсӧ сылы сетігӧн сералігтыр шуис Рита. — Видзӧдлам, кыдзи тэ лыян.
Куим лыйӧмысь Серёжа ӧтикысьсӧ эз веськав.
Рита нюмъяліс.
— Ме чайті, тэнад лёкджык лоӧ.
Пуктіс револьверсӧ муас да водіс турун вылӧ.
Гимнастёрка улын тӧдчис сылӧн топыд морӧсыс.
— Сергей, лок татчӧ, — ньӧжйӧник шуис сійӧ.
Сергей матыстчис сы дінӧ.
— Аддзан енэжсӧ?
Сійӧ кельыдлӧз.
А тэнад синъясыд ӧд сэтшӧмӧсь жӧ.
Тайӧ абу лӧсьыд.
Тэнад синъясыд медым вӧліны рудӧсь, сталь кодьӧсь.
Кельыдлӧзыд — сійӧ зэв нин нежнӧй.
И друг сывйыштіс Сергейлысь еджыд юрсӧ, властнӧя окыштіс вомдорсӧ.
Коли кык тӧлысь.
Воис ар.
Войыс матыстчис тӧдлытӧг, сьӧд эшкынӧн кытшаліс пуяссӧ.
Дивизия штабса телефонист, «морзе» аппарат весьтӧ копыртчӧмӧн, куталіс чуньяс косттіыс кыссьысь бумага лентаяс.
Тэрмасьӧмӧн гижис бланок вылӧ точкаясысь да тиреясысь тэчӧм кывъяс:
«1-й начштадивлы копия Шепетовка карса ревкомын председательлы.
Тшӧкта тайӧ телеграммаыс воӧм бӧрын дас час мысти эвакуируйтны карса став учреждениеяссӧ.
Карас кольны батальон, кодӧс сетны боевӧй участокӧн командующӧй N-скӧй полкса командир распоряжение улӧ.
Штадивлы, подивлы, став военнӧй учреждениеяслы бӧрыньтчыны Баранчев станцияӧ.
Исполнитӧм йылысь юӧртны начдивлы.
Кырымпас».
Дас минут мысти карса лӧнь уличаяс кузя, ацетиленӧвӧй пӧнар биӧн югъялігтыр, лэбис мотоцикл.
Пошкигтыр сувтіс ревком ворота дорӧ.
Мотоциклист сетіс телеграммасӧ ревкомса председатель Долинниклы.
И котравны кутісны йӧз.
Стройӧ сувтіс особӧй рота.
Час мысти кар кузя таркӧдчисны ревком эмбур тыра повозкаяс.
Подольскӧй вокзалын грузитчисны вагонъясӧ.
Серёжа кывзіс телеграммасӧ да котӧртіс мотоциклист бӧрся.
— Товарищ, позьӧ тэкӧд станцияӧ? — шоперлысь юаліс сійӧ.
— Пуксьы мышкӧ, сӧмын ёнджыка кутчысь.
Состав дінӧ прицепитӧм вагонсянь воськов дас сайын Серёжа кутіс пельпомӧдыс Ритаӧс да, быттьӧ кутшӧмкӧ зэв донатор воштіг, пондіс вашкӧдны:
— Прӧщай, Рита, менам дона ёртӧй!
Ми паныдасям на тэкӧд, сӧмын тэ менӧ эн вунӧд.
Серёжа ёна повзьӧмӧн кутіс чувствуйтны, мый пыр жӧ бӧрддзас.
Колӧ вӧлі мунны.
Водзӧ сёрнитнысӧ выныс эз тырмы да сійӧ сӧмын доймытӧдзыс кутліс Риталысь кисӧ.
Асылыс суис карсӧ да вокзалсӧ тыртӧмӧн.
Тутӧстісны, быттьӧ прӧщайтчисны, медбӧръя поездъяслӧн паровозъяс, и станция сайӧ кӧрт туй ӧтар-мӧдар пӧлӧныс станциясӧ видзны водіс карӧ кольӧм батальонлӧн цепь.
Гылалісны вижӧдӧм коръяс, кутісны кушӧсь лоны пуяс.
Тӧлыс нӧбаліс гывдӧм коръяссӧ да надзӧник нуис туй кузя.
Серёжа, красноармейскӧй руд шинеля, гӧгӧрыс патрон сумкаяса, дас красноармеечкӧд занимайтіс сахарнӧй заводдорса перекрёсток.
Виччысисны полякъясӧс.
Автоном Петрович таркӧдчис аслас сусед Герасим Леонтьевич ордӧ.
Мӧдыс, пасьтасьтӧм на, видзӧдліс восьса ӧдзӧсӧд:
— Мый лои?
Винтовкаясӧн мунысь красноармеечьяс вылӧ индігмоз Автоном Петрович мигнитіс ёртыслы:
— Мунӧны.
Герасим Леонтьевич повзьӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Тэ он тӧд, кутшӧмӧсь полякъяслӧн знакъясыс?
— Буракӧ, ӧти юра кутш.
— Кысь нӧ судзӧднысӧ?
Автоном Петрович скӧрысь гыжйыштіс балябӧжсӧ.
— Налы нинӧм, — шуис сійӧ недыр мӧвпалыштӧм мысти: — босьтісны дай мунісны.
А тэ тані юртӧ жуглы, кыдзи выль власьт дінӧ лӧсьӧдчыны.
Лӧньсӧ поткӧдіг кутіс таргыны пулемёт.
Вокзал дорын друг тутӧстіс паровоз, и сэсянь сьӧкыда, чорыда укнитіс орудие.
Вылын енэжын омлялігтыр поткӧдіс сынӧдсӧ сьӧкыд снаряд.
Уси завод сайӧ туй вылас, туйдорса кустъяссӧ сайӧдіс лӧзов тшын.
Улича кузя, бӧрлань видзӧдлывліг, ланьтӧмӧн бӧрыньтчисны зумыш красноармейскӧй цепьяс.
Серёжалӧн кӧдзыда гӧгыльтчис банбокӧдыс югъялысь синва войт.
Тэрмасьӧмӧн чышкыштіс синва туйсӧ, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ.
Эз, некод эз аддзыв.
Серёжакӧд орччӧн муніс лесопильнӧй заводысь ыджыд тушаа, косіндзи Антек Клопотовский.
Чуньясыс сылӧн — винтовка курок вылын.
Антек зумыш, тӧждысян чужӧма.
Сылӧн синъясыс паныдасьӧны Серёжа видзӧдласкӧд, и Антек висьталӧ ассьыс гуся мӧвпъяссӧ:
— Преследуйтны миянлысь кутасны, торйӧн нин менсьым.
«Поляк, — шуасны, — а польскӧй легионъяслы паныд мунӧ».
Вӧтласны старикӧс лесопилкаысь плетьясӧн.
Висьталі стариклы, мед мунас миянкӧд, но батьлӧн выныс эз тырмы семьясӧ эновтны.
Эк, проклятӧйяс, паныдасьны эськӧ накӧд регыдджык! — И Антек нервнӧя лӧсьӧдіс син вылас лэччысь красноармейскӧй шлемсӧ.
...Прӧщай, ичӧтик, няйт, мисьтӧм керкаяса, лёк шоссеа рӧднӧй карӧй!
Прӧщайтлӧй, матыссаяс, прӧщайтлӧй, Валя, прӧщайтлӧй, подпольеӧ кольысь ёртъяс!
Матыстчӧны ӧтдор, скӧр, пӧщада тӧдтӧм белополяцкӧй легионъяс.
Шог видзӧдласӧн колльӧдісны красноармеечьясӧс депоса рабочӧйяс, кодъяслӧн дӧрӧмъясныс сьӧдасьӧмаӧсь мазутысь.
— Ми ещӧ локтам на, ёртъяс! — волнуйтчӧмӧн горӧдіс Серёжа.
Кӧкъямысӧд глава
Асъя рӧмыдын муртса югъялӧ ю; жургӧ-визувтӧ кыркӧтшдорса голялӧм изъяс вывті.
Вадорсяньыс шӧрланяс юыс лӧнь, веркӧсыс сылӧн быттьӧ оз и вӧр, а рӧмыс руд, югъялысь.
Дзик шӧрӧдыс пемыд, беспокойнӧй, синлы тыдалӧ тэрмасьӧмӧн визувтӧмыс.
Юыс мича, ыджыд.
Тайӧ сы йылысь гижліс Гоголь ассьыс «Чуден Днепрсӧ...»
Крут кыркӧтшӧн лэччӧ ваас веськыдвывса джуджыд вадорыс.
Сійӧ гӧраӧн кыпӧдчӧ Днепр весьтын, быттьӧ мунігас сувтӧма паськыд ю водзын.
Шуйга вадорыс улын ставнас лыа кӧсаяса.
Найӧс кольӧ Днепр тувсов ытваяс дырйи, аслас вадоръясӧ бӧр пыригӧн.
Ю дорын, муас дзескыд окопын йӧжгыльтчӧмӧн, вӧліны витӧн. Топӧдчӧмӧн куйлісны тшӧтшыд ныра «максимка» дорын.
Тайӧ 7-ӧд стрелкӧвӧй дивизиялӧн передӧвӧй секрет.
Пулемёт дорын, юлань чужӧмӧн, бок вылас куйліс Серёжа Брузжак.
Помтӧм тышъясын вынтӧммӧм миян частьяс тӧрыт, полякъяс артиллериялӧн ураганнӧй би улын, сдайтісны Киев.
Вуджисны шуйгаладор вадорас.
Закрепитчисны.
Но бӧрыньтчӧмыс, гырысь воштӧмъяс да противниклы Киев сетӧм сьӧкыда действуйтісны боечьяс вылӧ.
7-ӧд дивизия героическӧя петіс полякъяс кытш пыр, муніс вӧръясӧд да, Малин станция дорын кӧрт туй вылӧ петӧм бӧрын, чорыда кучкӧмӧн пасьвартіс станциясӧ кутысь польскӧй частьясӧс, вӧтліс найӧс вӧрӧ, мездіс Киевӧ мунысь туй.
Ӧні, кор мича кар вӧлі сетӧма, красноармеечьяс вӧліны зумышӧсь.
Дарницаысь гӧрд частьясӧс вӧтлӧм бӧрын полякъяс сувтісны шуйгаладор вадорса кӧрт туй пос дорӧ.
Но водзӧ мунны, кӧть кыдз эз зільны, эз вермыны, — найӧс паныдавлісны скӧр контратакаяс.
Видзӧдӧ Серёжа, кыдзи визувтӧ юыс, и оз вермы не думайтны кольӧм лун йывсьыс.
Тӧрыт, луншӧр кадын, кыдзи и быдӧн, ыджыд ярлунӧн сійӧ паныдаліс полякъясӧс контратакаӧн; тӧрыт жӧ медводдзаысь морӧс-на-морӧс паныдасис устӧм легионеркӧд.
Сійӧ тӧвзис Серёжа вылӧ сабля кодь французскӧй кузь штыка винтовкасӧ водзӧ чургӧдӧмӧн, котӧртіс кӧч моз чеччалігтыр, мыйкӧ гӧгӧрвотӧма горзіс.
Здук мында Сергей аддзыліс сылысь скӧрмӧмысла паськалӧм синъяссӧ.
Ещӧ здук — и Сергей кучкис штык помнас поляк штык кузя.
И югъялысь французскӧй штыксӧ вӧлі шыбитӧма бокӧ.
Поляк уси...
Сергейлӧн киыс эз дрӧгнит.
Сійӧ тӧдӧ, мый сійӧ кутас на виавны, сійӧ, Сергей, коді кужӧ сэтшӧм меліа радейтны, сэтшӧм топыда дружитны.
Сергей абу скӧр, абу лёк, но сійӧ тӧдӧ, мый зверь сяма лӧглунӧн уськӧдчисны рӧднӧй республика вылӧ став мувывса паразитъясӧн мӧдӧдӧм, наӧн ылӧдӧм да лёкысь усьӧдӧм тайӧ салдатъясыс.
И сійӧ, Сергей, виалӧ сы вӧсна, медым матыстны сійӧ лунсӧ, кор му вылас оз кутны виавны ӧта-мӧдсӧ.
Пельпомас инмӧдчис Парамонов:
— Кутам бӧрыньтчыны, Сергей, регыд казяласны миянӧс.
Дзонь во нин лэбаліс ас рӧднӧй канму кузя Павел Корчагин тачанкаӧн, орудие передок вылын, керыштӧм пеля руд вӧв вылын.
Быдмис, ёнмис.
Быдмис сьӧкыд условиеясын да страдайтӧмын.
Удитіс нин бурдны сьӧкыд патроннӧй сумкаясӧн вирӧдз зыртчӧм кучикыс, эз нин бырлыны винтовка тасмаӧн вӧчӧм чорыд гадьяслӧн тшупӧдъясыс.
Уна страшнӧйтор аддзыліс тайӧ вонас Павел.
Ӧтлаын уна сюрс боечьяскӧд, кодъяс вӧліны сы моз жӧ киссьӧм кӧмкот-паськӧмаӧсь, но кодъяслӧн ӧзйӧ вӧлі аслас класс власьт вӧсна тыш вылӧ куслытӧм би, — Павел подӧн прӧйдитіс аслас рӧдинаті дорысь-пом да сӧмын кыкысь торъявліс урагансьыс.
Ӧтчыдсӧ лядьвеяс ранитчӧм вӧсна, мӧдысьсӧ — кызьӧд вося кӧдзыд февральын пессис тифӧн чорыда висигӧн.
Польскӧй пулемётъясысь на страшнӧйджыка ытшкис тиф 12-ӧд армияса полкъяслысь да дивизияяслысь радъяссӧ.
Армия вӧлі паськӧдчӧма зэв ыджыд пространство вылӧ, пӧшти став войвыв Украина пасьтаыс, кутіс полякъясӧс водзӧ мунӧмысь.
Муртса бурдыштӧм бӧрын Павел бӧр воис частяс.
Ӧні полкыс кутіс позиция Фронтовка станция дорын, Казатинсянь Уманьлань мунан ветка кузя.
Станцияыс вӧрын.
Неыджыд вокзал гӧгӧр сулалӧны олысьясӧн эновтӧм, жугӧдлӧм посньыдик керкаяс.
Тайӧ местаясын овны эз кут позьны.
Коймӧд во нин, кор лӧньыштласны, кор ӧзйыласны тышъяс.
Кодӧс сӧмын Фронтовка эз аддзыв тайӧ каднас!
Выльысь матыстчисны гырысь лоӧмторъяс.
Сэки, кор ёна чинӧм, мыйкӧ мында дезорганизуйтчӧм 12-ӧд армия бӧрыньтчис польскӧй армия зырӧм улын Киевлань, пролетарскӧй республика дасьтіс победнӧй маршӧн коддзӧм белополякъяслы пасьвартана удар.
Ылі Войвыв Кавказсянь военнӧй историяын вӧвлытӧм походӧн мӧдӧдісны Украинаӧ 1-й Коннӧй армиялысь бойясын закалитчӧм дивизияяс.
4-ӧд, 6-ӧд, 11-ӧд да 14-ӧд кавалерийскӧй дивизияяс матыстчисны ӧти бӧрся мӧд Умань район дорӧ, группируйтчисны миян фронт тылын да, решающӧй бойясӧ мунігмоз, чышкалісны туй вывсьыс махновскӧй бандаясӧс. Дас квайт да джын сюрс сабля, дас квайт да джын сюрс боеч, кодъясӧс чишкалӧма степнӧй жарыс.
Гӧрдъяслӧн высшӧй командованиелысь да Рытыв-Лун фронтса командованиелысь став вниманиесӧ вӧлі веськӧдӧма сы вылӧ, медым тайӧ лӧсьӧдан решающӧй удар йывсьыс эз тӧдлыны пилсудчикъяс.
Тӧждысьӧмӧн видзисны тайӧ коннӧй массаыслысь группируйтчӧмсӧ республикаса да фронтъясса штабъяс.
Уманскӧй участок вылын вӧлі дугӧдӧма активнӧй действиеяс.
Дорвыв тотшкӧдчисны веськыд проводъяс Мӧскуасянь фронтса штабӧ — Харьковӧ, сэсянь 14 да 12 армияяс штабъясӧ.
Векньыдик телеграфнӧй лентаяс вылӧ «морзянкаяс» тотшкӧдісны шифруйтӧм приказъяс: «Не сетны тӧдны полякъяслы Коннӧй армиялысь группируйтчӧмсӧ».
Кӧнкӧ кӧ и пансьывлісны активнӧй бойяс, то сӧмын сэтшӧминын, кӧні полякъяслӧн водзӧ мунӧмыс грӧзитіс кыскыны бойӧ будённовскӧй конницалысь дивизияяссӧ.
Вӧрӧшитчӧ гӧрдов кывъяснас бипур.
Рудов кольчаясӧн гартчигтыр вывлань кыпӧдчӧ тшын.
Оз радейтны тшынтӧ номъяс; кытшлалӧны найӧ гырысь чукӧръясӧн, тэрыбӧсь, инас ӧшйытӧмӧсь.
Неылын би гӧгӧр кытшӧ пуксялӧмаӧсь боечьяс.
Биыс ыргӧн рӧмӧн гӧрдӧдӧ налысь чужӧмъяссӧ.
Бипурса кельыдлӧз пӧим вылын шоналісны котелокъяс.
Наын булькӧдчис ва.
Сотчысь краж улысь гусьӧник петіс би кыв да муртса нюлыштіс кодлыськӧ кудриа юрсӧ.
Юрыс шатовтчис, дӧзмӧмпырысь нурбыльтіс:
— Тьпу, чӧрт!
Гӧгӧр серӧктісны.
Ной гимнастёркаа, шырыштӧм уска олӧма красноармееч, коді сӧмын на видзӧдліс винтовка ствол пытшті би вылӧ, шуис кыз гӧлӧсӧн:
— Со мортыс наукаӧ сетчӧма — и бисӧ оз казяв.
— Тэ миянлы, Корчагин, висьтав, мый тэ сэтысь лыддин.
Том красноармееч видліс чишкасьӧм юрсисӧ, нюмъяліс.
— Збыльысь, книжкаыс ёна бур, Андрощук ёрт.
Мыйӧн сюрис меным сійӧ, эновтчыны сы дінысь некыдз ог вермы.
Корчагинлӧн суседыс, чангыль ныра том морт, сьӧлӧмсяньыс ноксис подсумок тасмаӧн, курччис пиньнас кыз сунис да юаліс:
— А код йылысь сэні гижӧны? — И, шлемӧ сутшкӧм ем вылӧ суниссӧ гартіс, содтіс: — Ёна интересуйтча, радейтчӧм йылысь кӧ.
Ставӧн вак-вакӧн серӧктісны.
Матвейчук кыпӧдіс ёжикӧн шырӧм юрсӧ да, синсӧ мудера читкыралігтыр, шыасис том морт дінӧ:
— Мый нӧ, радейтчӧмыд — буртор, Середа.
Тэ мортыд картинка, мича!
Тэысь, кытчӧ кӧть ог воӧй, йӧймӧны нывъясыд.
Сӧмын вот ичӧтик тырмытӧмтор тэнад эм, нырыд — чангыля.
Но тайӧс веськӧдны позьӧ.
Ныр йылад кӧ дас фунта Новицкийӧс * ӧшӧдан, войбыднад увлань кыскас.
* Проволочнӧй заграждение жугӧдлӧм вылӧ Новицкийлӧн ручнӧй граната, сьӧктанас 4 килограмм гӧгӧр.
Гораа серӧктӧмысь повзьӧмла корскӧбтісны пулемётнӧй тачанкаяс бердӧ домалӧм вӧвъяс.
Середа дыша бергӧдчис.
— Абу мичлунын делӧыс, а юрад, — сійӧ котшнитіс аслыс плешкас. — Вот кывйыд тэнад петшӧр кодь, а ачыд тэ балдасьыс балда, и пельясыд тэнад кӧдзыдӧсь.
Ӧта-мӧд вылас уськӧдчыны дась ёртъясӧс торйӧдіс отделённӧй Татаринов.
— Но-но, ребята, мыйла курччасьны?
Бурджык мед Корчагин лыддьыштас, мыйкӧ кӧ туяна.
— Сяркӧд, Павлуша, сяркӧд! — кыліс быд боксянь.
Корчагин матыстіс би дорлань седлӧсӧ, пуксис сы вылӧ да паськӧдіс пидзӧс вылас неыджыд кыз небӧг.
— Тайӧ небӧгыс, ёртъяс, шусьӧ «Лӧдз».
Судзӧді ме тайӧс батальонса военкомлысь.
Ёна ӧзйӧдӧ менӧ тайӧ небӧгыс.
Лӧня кӧ кутад пукавны, понда лыддьыны.
— Лыддьы!
Мый сэні!
Некод торкавны оз кут.
Кор бипур дорӧ комиссаркӧд казявтӧг воис полкса командир Пузыревский ёрт, сійӧ аддзис лыддьысьысь вылӧ веськӧдӧм дас ӧти гоз син.
Пузыревский бергӧдіс юрсӧ комиссарлань да индіс кинас группа вылӧ:
— Вот полклӧн разведкаджынйыс.
Менам тані нёльыс дзик на томиндзи комсомолечьяс, а быдӧн бур боеч мында сулалӧ.
Со эсійӧ, коді лыддьӧ, а со мӧд — аддзан? — синъясыс кӧинпилӧн кодьӧсь, — тайӧ Корчагин да Жаркий.
Найӧ ёртъяс.
Но на костын оз куслы гуся ревность.
Водзджык Корчагин вӧлі менам первой разведчикӧн.
Ӧні сылӧн эм зэв опаснӧй конкурент.
Аддзан, нуӧдӧны политическӧй удж ньӧти тӧдчытӧма, а влияние зэв ыджыд.
Налы бур ним сетӧмаӧсь — «том гвардия».
— Тайӧ разведкаса политрук лыддьӧ? — юаліс комиссар.
— Оз.
Политрукыс Крамер.
Пузыревский вӧрзьӧдіс вӧвсӧ водзлань.
— Чолӧм, ёртъяс! — гораа шуис сійӧ.
Ставӧн бергӧдчисны.
Командир кокниа чеччыштіс седлӧсьыс, матыстчис пукалысьяс дінӧ.
— Шонтысям, ёртъяс? — серӧктіс сійӧ паськыда нюмъялігтыр, и сылӧн неуна монгольскӧй, векни синъяса мужественнӧй чужӧмыс воштіс суровлунсӧ.
Командирӧс встретитісны нимкодя, кыдзи бур ёртӧс.
Военком эз лэччы вӧв вывсьыс, лӧсьӧдчис мунны водзӧ.
Пузыревский вештыштіс бӧрлань маузера кобурасӧ, пуксис седлӧ бокӧ Корчагинкӧд орччӧн да вӧзйис:
— Куритчам али мый?
Менам бур табак эм.
Чигаркасӧ ӧзтӧм бӧрын шыасис комиссар дінӧ:
— Тэ мун, Доронин, ме татчӧ кольччыла.
Штабын кӧ ковма, юӧртӧй.
Кор Доронин муніс, Пузыревский шыасис Корчагин дінӧ, корис:
— Водзӧ лыддьы, ме тшӧтш кывзышта.
Бӧръя листбокъяссӧ лыддьӧм бӧрын Павел пуктіс небӧгсӧ пидзӧсъяс вылас да думыштчӧмӧн видзӧдліс би вылӧ.
Кымынкӧ минут некод кыв эз чӧвт.
Ставӧн вӧліны Лӧдз кулӧм впечатление улын.
Пузыревский, чигарканас тшыналігтыр, виччысис, мый кутасны сёрнитны боечьяс.
— Сьӧкыд история, — торкис чӧв-лӧньсӧ Середа. — Эмӧсь, сідзкӧ, свет вылас сэтшӧм йӧз.
Сідзтӧ мортыд эськӧ эз выдержит, но идея вӧсна кӧ мунӧ, сылӧн тадзи ставыс и артмӧ.
Сёрнитіс сійӧ тӧдчымӧнъя волнуйтчӧмӧн.
Небӧг вӧчис сы вылӧ ыджыд впечатление.
Андрюша Фомичёв, Белӧй Церковысь сапожник, скӧрысь горӧдіс:
— Сюрис кӧ меным ксёндзыс, коді крестнас сылы пиняс зурӧдіс, ме эськӧ сійӧс, проклятӧйӧс, пыр жӧ вии!
Андрощук матыстіс беддьӧн котелоксӧ матӧджык би дорас, чорыда шуис:
— Кувны, тӧдан кӧ мый вӧсна, особӧй делӧ.
Сэки мортыдлӧн и выныс лоӧ.
Кувнытӧ дзик колӧ терпитӧмӧн, тэ сайын кӧ правда эм.
Тасянь и геройствоыд артмӧ.
Ме ӧти детинкаӧс тӧдлі, Порайкаӧн шулісны.
Детинкаыд, кор сійӧс Одессаын кутісны белӧйяс, пӧсьвывсьыд веськыда быдса взвод вылӧ ӧтнас муніс.
Эз на удитны сійӧс судзӧдны штыкнас, кыдзи сійӧ аслас кок улас лэдзис граната.
Ачыс кусӧкъяс вылӧ дай эз этша белякӧс водтӧд.
А ортсысяньыс видзӧдлан сы вылӧ — некытчӧ немтор.
Сы йылысь вот некод оз гиж небӧгтӧ, а коліс эськӧ.
Уна нималана йӧзыд ми вок пӧвстын эмӧсь.
Гудрыштіс паньнас котелокын, паръяссӧ нюжӧдыштлӧмӧн видліс паньӧн чайсӧ да водзӧ нуӧдіс:
— А смертьыд овлӧ и мисьтӧм.
Гудыра кулӧм, некутшӧм почёттӧг.
Кор миян муніс бой Изяславль дорын, важ кар сэтшӧм эм, князьяс дырйи на стрӧитлӧмаӧсь.
Горынь ю дорын.
Эм сэні польскӧй костёл, крепость кодь, он жугӧд.
Но вот сідз, шыбитчим ми сэтчӧ.
Цепьясӧн матыстчим сайласигтыр.
Миян веськыдвыв флангын латышъяс вӧліны.
Котӧртім ми, значит, шоссе вылӧ, видзӧдам, ӧти сад дорын сулалӧны седлӧяса куим вӧв, заборас домалӧмаӧсь.
Но, ми и думайтам: котшкӧдам полякъяссӧ.
Морт дас миян уськӧдчисны дворас.
Киас маузера водзвылас котӧртӧ латышскӧй ротаысь командир.
Воим керкаӧдзыс, ӧдзӧсыс восьса.
Ми — сэтчӧ.
Чайтім — полякъяс, а артмис мӧдарӧ.
Асланым разъезд вӧлӧм орудуйтӧ сэн.
Найӧ пырӧмаӧсь миянысь водзджык.
Аддзам, вӧчсьӧ сэні зэв гажтӧмтор.
Тыдалӧ миянлы: нывбабаӧс дзескӧдӧмаӧсь.
Овлӧма сэні польскӧй офицер.
Но, найӧ, значит, сылысь гӧтырсӧ му бердас и личкӧмаӧсь.
Латышыд, кыдзи тайӧс ставсӧ аддзис, ас ногыс мыйкӧ горӧдіс.
Кватитісны найӧс куимнансӧ да кыскисны дворӧ.
Ми, рочьяс, вӧлім сӧмын кыкӧнӧсь, а мукӧдыс ставныс латышъяс.
Командирыслӧн овыс Бредис.
Ме кӧть налысь сёрнисӧ и ог гӧгӧрво, но аддза, делӧыс гӧгӧрвоана, лыйласны.
Зумыд йӧзыс тайӧ латышъясыд, биаиз кодьӧсь.
Кыскисны найӧс, куимнансӧ, каменнӧй конюшня дорӧ.
Пом, мӧвпала, шлёпнитасны дзик.
А кутӧмъяс пиысь ӧти, сэтшӧм ён верзилӧ, чужӧмыс кирпич корӧ, оз сетчы, пессьӧ.
Медлёк кывъяснас видчӧ.
Баба вӧсна, шуӧ, стен бердӧ сувтӧдны!
Мукӧдыс сідзжӧ пӧщада корӧны.
Таысь менӧ быттьӧ кӧдзыд ваӧн кисьтісны.
Котӧрті ме Бредис дорӧ да шуа: «Комроты ёрт, мед трибунал судитас найӧс.
Мыйла тэныд найӧ вирӧн китӧ лякӧсьтны?
Карын бой эз на помась, а ми тані тайӧяскӧд ноксям».
Сійӧ кыдзи ме вылӧ видзӧдліс, ме пыр жӧ куті каитчыны аслам кывъясысь.
Синъясыс сылӧн тигрлӧн кодьӧсь.
Маузернас менӧ пиньӧ.
Сизим во воюйта, а лӧсьыдтӧма артмис, повзи.
Аддза, кыв шутӧг виас.
Горӧдіс сійӧ ме вылӧ рочӧн.
Муртса гӧгӧрвои: «Знамянымӧс вирӧн мичӧдӧма, а тайӧяс — став армиялы позор.
Бандит мынтысьӧ смертьӧн».
Эг вермы кутчысьны ме, котӧрӧн уськӧдчи дворсьыс улича вылӧ, а бӧрвылын лыйсьӧм.
Пом, думайта.
Кор цептӧ локтім, карыс вӧлі миян нин.
Со кыдзи артмис.
Пон ногӧн йӧзыс згинитісны.
Разъездыс вӧлі наысь, кодъяс миян дінӧ ӧтлаасисны Мелитополь дорын.
Махно дорын водзджыксӧ вӧлӧмаӧсь, омӧль йӧз.
Андрощук пуктіс котелоксӧ кок дорас, кутіс разьны нянь тыра сумкасӧ.
— Сюйсяс миян пӧвстӧ сэтшӧм дряньыс.
Ставсӧ ӧд он казяв.
Быттьӧ сідзжӧ революция вӧсна старайтчӧ.
Насянь няйтыс став вылӧ.
А видзӧднысӧ сьӧкыд вӧлі.
Ӧнӧдз ог вунӧд, — чай юны заводитіг помаліс сійӧ.
Сӧмын сёрӧн войнас унмовсис коннӧй разведка.
Нырнас чипсасиг узис Середа.
Юрсӧ седлӧ вылас пуктӧмӧн узис Пузыревский.
Политрук Крамер мыйкӧ гижаліс записнӧй книжкаӧ.
Аскинас, разведка вылысь локтӧм бӧрын, Павел кӧрталіс вӧвсӧ пу бердӧ да чукӧстіс ас дорас Крамерӧс, коді сӧмын на дугдіс чай юӧмысь:
— Кывзы, политрук, кыдзи тэ видзӧдлан татшӧм делӧ вылӧ: ме вот кӧсъя вуджны Первой Коннӧйӧ.
Налӧн водзын лоӧны чорыд косьяс.
Эз ӧд гуляйтӧм могысь найӧ татчӧ чукӧртчыны.
А миянлы тані пыр лоӧ жӧдзны ӧти местаын.
Крамер чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Кыдзи вуджны?
Мый тэныд Гӧрд Армияыс — кино?
Мый тайӧ татшӧмыс?
Ми кӧ ставным кутам пышъявны ӧти частьысь мӧдӧ, гажаӧсь лоӧны делӧясыд!
— Абу ӧмӧй ӧткодь, кӧні воюйтны? — торкис Крамерӧс Павел. — Тані ли, сэні ли.
Ме жӧ ог тылӧ дезертируйт.
Крамер категорическӧя сувтіс паныд:
— А дисциплинаыс, тэ ногӧн, мый?
Тэнад, Павел, ставыс аслас местаын, а вот анархия кузяыд, сійӧ эм.
Окота лои — вӧчин.
А ӧд партия да комсомол подулалӧма кӧрт дисциплина вылын.
Партия — медвылын.
И быдӧнлы колӧ лоны не сэні, кӧні сійӧ кӧсйӧ, а сэні, кӧні сійӧ колӧ.
Пузыревский тэныд ӧткажитіс вуджнысӧ?
Сідзкӧ — точка.
Вижоват чужӧма, ыджыд тушаа, вӧсни Крамерӧс кызӧдны кутіс волнуйтчӧмысла.
Топыда сылы пуксьӧма типографияса свинеч бусыс тыясас, тшӧкыда сылӧн кыптывліс банбокъясас гӧрдов пас, мый висьталіс висьӧм йывсьыс.
Кор Крамер успокоитчис, Павел шуис ньӧжйӧник, но чорыда:
— Ставыс тайӧ збыль, но будённовечьяс дінӧ ме вуджа — тайӧ факт.
Аски рытнас бипур дорын Павел эз нин вӧв.
...Орчча сиктын школадорса нӧрыс йылӧ паськыд кытшӧ чукӧртчӧмаӧсь конникъяс.
Тачанка мыш вылӧ пуксьӧмӧн, картузсӧ дзик балябӧжӧдзыс лэптӧмӧн нетшкис гудӧксӧ ён тушаа будённовец.
Гудӧкыс сылӧн равзіс, вошласис ладсьыс, и та вӧсна торксялігтырйи кытшын йӧктіс зэв паськыд гӧрд галифеа збой кавалерист.
Тачанка вылӧ да матысса плетеньяс вылӧ кайӧмаӧсь сиктса нывъяс да зонъяс, медым видзӧдлыны сиктаныс сӧмын на пырӧм кавалерийскӧй бригадаысь збой йӧктысьясӧс.
— Зэлӧдчыв, Топтало!
Личкы мусӧ.
Эк, кульышт, вокӧ!
Гудӧкасьысь, сетлы жарсӧ!
Но гудӧкасьысьлӧн гырысь чуньясыс, кодъяс вермисны эськӧ чегны подков, сьӧкыда ветлісны клавишъяс кузя.
— Эк, кераліс Махноыд Афанасий Кулябкоӧс, — жалитӧмӧн шуис гожъялӧм кавалерист, — медбур гудӧкасьысьыс вӧлі.
Правофлангӧвӧйӧн эскадронын ветліс.
Жаль мортыс.
Бур боеч вӧлі, а гудӧкасьысь ещӧ на бур.
Кытшын сулаліс Павел.
Кор кыліс бӧръя кывъяссӧ, сійӧ матыстчис тачанка дінӧ да пуктіс кисӧ гудӧк мекъяс вылӧ.
Гудӧк ланьтіс.
— Мый тэныд? — синсӧ кӧсӧйтліс гудӧкасьысь.
Топтало сувтіс.
Гӧгӧр кылісны дӧзмӧм гӧлӧсъяс:
— Мый сэні?
Мыйла дугдін?
Павел нюжӧдіс кисӧ гудӧк волыслань.
— Вайлы, ворсышта неуна.
Будённовец эскытӧма видзӧдліс тӧдтӧм красноармееч вылӧ, падъялігтыр мынтӧдіс пельпомсьыс волыссӧ.
Павел привычнӧй жестӧн пуктіс гудӧксӧ пидзӧс вылас.
Веерӧн паськӧдіс вералысь мексӧ да гораа троньӧбтіс переборъясӧн:
Став ӧдвывсьыс босьтіс тӧдса мотивсӧ Топтало.
И, кияснас ӧвтыштӧмӧн, быттьӧ лэбач, мӧдӧдчис кытшӧд, вӧчаліс быдсяма чукыль-мукыльяс, кучкаліс сапӧг гӧленьясас, пидзӧсъясас, балябӧжас, плешас, кипыдӧснас сапӧг пӧтшваясас да, медбӧрын, восьса вомас.
А гудӧк ӧзйӧдіс, ышӧдіс йӧктӧм вылӧ, и Топтало, быттьӧ дурпоп, бергаліс кытшын, шыблаліс кокъяссӧ, сьӧкыда лолаліс:
— Их, ах, их, ах!
1920-ӧд вося июнь 5-ӧд лунӧ, кымынкӧ дженьыдик чорыд косьяс бӧрын, Будённыйлӧн 1-ой Коннӧй армия орӧдіс польскӧй фронтсӧ 3-ӧд да 4-ӧд польскӧй армияяс ӧтлаасянінын, пасьвартіс сылы туйсӧ потшысь генерал Савицкийлысь кавалерийскӧй бригадасӧ да веськӧдчис Ружинлань.
Прорыв бырӧдӧм могысь польскӧй командование тэрмасьӧмӧн котыртіс ударнӧй группа.
Погребище станцияын платформаяс вылысь сӧмын на лэдзӧм вит бронированнӧй гусеничнӧй танк тэрмасисны тышкасян местаӧ.
Но Коннӧй армия кытшовтіс Зарудницы, кысянь лӧсьӧдсис ударыс, да лои польскӧй армияяс тылын.
1-ой Коннӧй армия бӧрся уськӧдчис генерал Корницкийлӧн кавалерийскӧй дивизия.
Сылы вӧлі тшӧктӧма уськӧдчыны тылас 1-ой Коннӧй армиялы, кодлы, польскӧй командование чайтӧм серти, колӧ вӧлі шыбитчыны польскӧй тылын тӧдчана стратегическӧй пункт Казатин вылӧ.
Но тайӧ эз кокньӧд белополякъяслысь положениесӧ.
Кӧть аскинас найӧ бырӧдісны фронт вылын лоӧм прорывсӧ, и Коннӧй армия мышкын фронтыс ӧтлаасис, но найӧ тылын лои вына коннӧй коллектив, коді противниклысь тылӧвӧй базаяссӧ бырӧдӧм бӧрын должен вӧлі уськӧдчыны полякъяслӧн киевскӧй группа вылӧ.
Водзӧ мунігӧн коннӧй дивизияяс асланыс туй вылысь жугӧдлісны посньыдик кӧрт туй посъяс да косявлісны кӧрт туйяс, мед орӧдны полякъяслысь бӧрыньтчан туйяссӧ.
Кор пленнӧйяссянь тӧдмалісны, мый Житомирын сулалӧ армиялӧн штаб, — збыльвылас сэні вӧлӧма весиг фронтлӧн штабыс, — Коннӧй армияса командарм шуис босьтны тӧдчанаджык кӧрт туй узелъяс да административнӧй центръяс — Житомир да Бердичев.
Июнь 7 лунӧ югдігас Житомир вылӧ лэбис нин 4-ӧд кавалерийскӧй дивизия.
Ӧти эскадронын, усьӧм Кулябко местаын, веськыдвыв флангас скачитіс Корчагин.
Сійӧс примитісны эскадронӧ боечьяс ӧтувъя корӧм серти, кодъяс эз кӧсйыны лэдзны ас дінсьыс татшӧм бур гудӧкасьысьӧс.
Житомир дорын паськӧдчисны веер моз, эз кутны лэбысь вӧвъяснысӧ. Шонді водзын эзысьӧн дзирдалісны сабляяс.
Ружӧктіс му, сьӧкыда лолалісны вӧвъяс, стремяяс вылӧ сувтісны боечьяс.
Ӧдйӧ-ӧдйӧ котӧртіс кок улын му.
И садъяса ыджыд кар тэрмасис дивизиялы воча.
Прӧйдитісны медводдза садъясӧд, шыбитчисны центрӧ, и повзьӧдлана, смерть кодь жӧ шуштӧм «<rus>даёшь!</rus>» пыркнитіс сынӧдсӧ.
Падмӧм полякъяс пӧшти эз водзсасьны.
Местнӧй гарнизонсӧ вӧлі жугӧдӧма.
Вӧв сьылі бердӧ копыртчӧмӧн лэбис Корчагин.
Орччӧн вӧсни кокъяса воронӧй вӧв вылын — Топтало.
Павел син водзын збой будённовец чорыда сотӧмӧн керыштіс легионерӧс, коді эз удит лэптыны винтовкасӧ пельпом бердас.
Зяльскисны изъя уличаті дорӧм вӧв кокъяс.
И друг улича пельӧсын — веськыда туй шӧрас — пулемёт; сы бердын копыртчӧмаӧсь кельыдлӧз мундиръяса да нёль пельӧса конфедераткаяса куим морт.
Нёльӧдыс, змейӧн гартчан зарни жгута воротника, аддзис скачитысьясӧс да чургӧдіс водзлань маузерсӧ.
Ни Топтало, ни Павел эз вермыны кутны вӧвъяссӧ да смертьлы веськыда гыжъяс уськӧдчисны пулемёт вылӧ.
Офицер лыйис Корчагинлы.
Бокӧ...
Воробей моз чиркнитіс пуляыс чужӧм боктіыс, и вӧв морӧсӧн шыбитӧм поручик, изъясӧ юрнас швачкысьӧмӧн, гатш уси муас.
Сійӧ жӧ секунданас мисьтӧма серӧктіс, тэрмасьӧмӧн кутіс таргыны пулемёт.
И уси Топтало аслас Воронӧй вӧлыскӧд — сійӧс чушкисны кымынкӧ дас лӧдз.
Сувтіс бӧр кокъяс йылас Павеллӧн вӧлыс, повзьӧмысла корснитіс да ӧтчыд чеччыштӧмӧн тӧвзьыштіс пулемёт дорӧ усьысьяс вомӧн; биа ньӧвйӧн дзирдыштіс шашка, сатшис нёль пельӧса кельыдлӧз картузӧ.
Выльысь югнитіс сынӧдын шашка, дась лэччыны мӧд юр вылӧ.
Но збоймӧм вӧв чеччыштіс бокӧ.
Быттьӧ скӧрмӧм горнӧй ю, улича пельӧсӧ ызӧбтіс эскадрон, и уна дас шашка кутісны вундавны сынӧдсӧ.
Тюрьмалӧн векньыдик, кузь коридоръясыс тырисны горзӧмӧн.
Омӧльтчӧм, косьмӧм чужӧма йӧзӧн тыр камераын быдӧн волнуйтчӧны.
Карын бой — позьӧ ӧмӧй эскыны, мый тайӧ мездлун, мый тайӧ код тодас кысянь воӧмъясыс — ас йӧз?
Лыйсьӧны дворын нин.
Коридоръяс кузя котӧртӧны йӧз.
И друг сэтшӧм рӧднӧй, гӧгӧрвоана: «Ёртъяс, петӧй!»
Павел котӧртіс ичӧтик ӧшиня пӧдса ӧдзӧс дорӧ, код пыр видзӧдісны кымынкӧ дас син.
Скӧрысь кучкис томанас прикладӧн.
Ещӧ и ещӧ.
— Виччысьлы, ме сэтчӧ бомбаӧн, — сувтӧдіс Павелӧс Миронов да перйис зепсьыс граната.
Взводнӧй Цыгарченко нетшыштіс гранатасӧ.
— Сулав, йӧй! Дикмин али мый тэ?
Ключьяс дзик пыр ваясны.
Кытысь ог вермӧй жугӧднысӧ, ключьясӧн восьтам.
Коридор кузя вайӧдісны нин стӧрӧжъясӧс, тойлалісны мышсяньыс наганъясӧн.
Коридор тырис косясьлӧм паськӧма, мыссьытӧм, ёна нимкодясьысь йӧзӧн.
Павел восьтіс паськыд ӧдзӧс да котӧрӧн пырис камераӧ.
— Ёртъяс, ті свободнӧйӧсь.
Ми — будённовечьяс, миян дивизия босьтіс карсӧ.
Кутшӧмкӧ вазьӧм синъяса нывбаба шыбитчис Павел дінӧ да, ас мортӧс моз кутлігтыр, бӧрддзис.
Донаджык став трофейяссьыс, донаджык победасьыс дивизияса боечьяслы вӧлі вит сюрс сизимдас ӧти большевикӧс мездӧм, кодъясӧс белополякъяс йӧртлісны из ящикъясӧ да кодъяс виччысисны лыйлӧм либӧ ӧшӧдӧм, да Гӧрд Армияса кык сюрс политработникӧс мездӧм.
Сизим сюрс революционерлы пемыд войыс пыр жӧ лои июнь тӧлысся яр шондіа лунӧн.
Лимон корка кодь вижӧдӧм чужӧма ӧти заключённӧй нимкодя уськӧдчис Павел дінӧ.
Тайӧ вӧлі Самуил Лехер, Шепетовкаса типографияысь наборщик.
...Павел кывзіс Самуиллысь висьталӧмсӧ.
Чужӧмыс сылӧн рудӧдіс.
Самуил висьтавліс асланыс рӧднӧй карын кровавӧй трагедия йылысь, и сылӧн кывъясыс гылалісны Павел сьӧлӧмӧ, кыдзи доналӧм кӧрт войтъяс.
— Арестуйтісны миянӧс войнас ӧтпырйӧ ставнымӧс, выдайтӧма пеж провокатор.
Ставным ми веськалім военнӧй жандармерия киӧ.
Нӧйтісны миянӧс, Павел, немжалиттӧг.
Мукӧдсьыс ме мучитчи омӧльджыка: первойя кучкӧмъяссьыс жӧ садьтӧг уси джоджас, но мукӧдъяс вӧліны ёнджыкӧсь.
Соссьыны миянлы вӧлі нинӧм.
Жандармерия ставсӧ вӧлі тӧдӧ миянысь бурджыка.
Тӧдӧны вӧлі миянлысь быд воськов.
Ещӧ мед не тӧдны, кор миян пӧвстын вӧлӧма предатель!
Сьӧкыд висьтавны меным тайӧ лунъяс йывсьыс.
Тэ, Павел, унаӧс тӧдан: Валя Брузжакӧс, уезднӧй карысь Роза Грицманӧс, зэв на томиндзи — дас сизим арӧса — мичаник нывка, синъясыс сылӧн сэтшӧм доверчивӧйӧсь; сэсся Саша Буншафтӧс, тӧдан, миян жӧ наборщик, сэтшӧм шмонитысь да гажа детинка, кӧзяин вылас пыр сійӧ карикатураяс серпасавліс.
Но вот, сійӧ, сэсся кык гимназист — Новосельский да Тужиц.
Тэ найӧс тӧдан жӧ.
А мукӧдыс ставныс уезднӧй карысьӧсь да местечкоысь.
Ставсӧ вӧлі арестуйтӧма кызь ӧкмыс мортӧс, на лыдын квайт нывбабаӧс.
Ставнысӧ найӧс мучитісны зверскӧя.
Валяӧс да Розаӧс первойя луннас жӧ мырдӧналісны.
Кратайтчисны, гадъяс, коді кыдзи кужис.
Морт шойясӧс моз кыскисны найӧс камераӧ.
Та бӧрын Роза кутіс сӧрны, а кымынкӧ лун мысти дзикӧдз йӧймис.
Сійӧ йӧймӧмлы эз веритны, лыддисны симулянткаӧн да быд допрос вылын нӧйтісны.
Кор сійӧс лыйлісны, страшнӧ вӧлі видзӧднысӧ.
Чужӧмыс нӧйтӧмсьыс сьӧдӧдӧма, синъясыс дикӧйӧсь, йӧйӧсь — веськыда старука.
Валя Брузжак бӧръя минутӧдзыс кутіс асьсӧ зэв бура.
Найӧ кулісны, кыдзи настӧящӧй боечьяс.
Ме ог тӧд, кытысь налӧн босьтсьӧ вӧлі выныс, но кужан ӧмӧй, Павел, висьтавны найӧ кулӧм йылысь?
Он вермы висьтавнысӧ.
Налӧн кулӧмыс кывъяссьыс ужаснӧйджык...
Брузжак сюрис медсьӧкыдторйысь: сійӧ кутіс связь польскӧй штабса радиотелеграфистъяскӧд, и сійӧс мӧдӧдлывлісны уездӧ связь кутӧм вылӧ, обыск дырйи сылысь аддзисны кык граната да браунинг.
Гранатаяссӧ сылы сетӧма тайӧ жӧ провокаторыс.
Ставсӧ вӧлі лӧсьӧдӧма сідзи, медым мыждыны штаб взорвитны кӧсйӧмысь.
Эк, Павел, ог вермы ме висьтавны бӧръя лунъяс йывсьыс, но тэ тшӧктан кӧ, висьтала нин.
Полевӧй суд шуис: Валяӧс да ещӧ кыкӧс — ӧшӧдны, мукӧд ёртъяссӧ — лыйлыны.
Польскӧй салдатъясӧс, кодъяс пӧвстын ми нуӧдім удж, судитісны миянысь кык лун войдӧр.
Том капралӧс, радиотелеграфист Снегуркоӧс, коді войнаӧдз уджавліс Лодзьын электромонтёрӧн, мыждісны рӧдиналы изменитӧмысь да салдатъяс пӧвстын коммунистическӧй пропаганда нуӧдӧмысь да судитісны лыйлыны.
Сійӧ эз сет помилуйтӧм йылысь прошение да сійӧс лыйлісны судитӧм бӧрас кызь нёль час мысти.
Валяӧс корлісны сы делӧ кузя кыдзи свидетельӧс.
Валя висьталіс миянлы, мый Снегурко признайтчис, мый нуӧдіс коммунистическӧй пропаганда, но чорыда вештіс рӧдиналы изменаысь мыждӧмсӧ.
«Менам отечество, — шуис сійӧ, — Польскӧй сӧветскӧй социалистическӧй республика.
Да, ме Польшаса коммунистическӧй партияын член, салдатӧн менӧ вӧчисны мырдӧн.
И ме восьті синъяссӧ сэтшӧм жӧ, кыдзи и ме, салдатъяслысь, кодъясӧс ті вӧтлінныд фронт вылӧ.
Верманныд менӧ таысь ӧшӧдны, но ме аслам отечестволы эг изменитлы ни ог изменит.
Сӧмын миян отечествоясыс разнӧйӧсь.
Тіян — панскӧй, а менам — рабоче-крестьянскӧй.
И сійӧ менам отечествоын, коді лоас, — а талы ме пыдісянь эска, — менӧ некод изменникӧн оз шу».
Судитӧм бӧрын миянӧс ставнымӧс нин видзисны ӧтлаын.
А казнитӧм водзвылын нуисны тюрьмаӧ.
Войнас тюрьмалы паныда больнича дорӧ вӧчӧмаӧсь виселица; неуна ылӧджык, дзик вӧр дорас, туй бокӧ, кыр дорӧ бӧрйӧмаӧсь лыйлӧм вылӧ места; сэтчӧ жӧ ӧтувъя гу кодйӧмаӧсь и миянлы.
Карын приговорсӧ вӧлі ӧшӧдӧма нин, быдӧн нин тӧдісны, а миян вылын расправасӧ полякъяс шуисны вӧчны йӧз дырйи, луннас, мед быдӧн аддзылісны да полісны.
И асывсяньыс кутісны вӧтлавны виселица дінӧ карсьыс йӧзӧс.
Мукӧдъяс локтісны видзӧдлӧм могысь, — кӧть и страшнӧ вӧлі, но локтісны.
Виселицаяс дорӧ йӧз чукӧрмисны уна.
Кытчӧдз синмыд судзӧ, ставыс йӧз.
Тюрьмасӧ, тӧдан, кытшалӧма керъясысь заборӧн.
Сэтчӧ жӧ, тюрьма дорас, сувтӧдісны виселицаяссӧ, миянлы кылӧ вӧлі йӧзлӧн ызгӧмыс.
Улича вылас мышсяньыс пулемётъяс сувтӧдісны, кытш пасьтасьыс вайӧдісны коннӧй да пода жандармерияӧс.
Быдса батальон кытшаліс йӧръяссӧ да уличаяссӧ.
Ӧшӧдны судитӧмъяслы кодйисны торъя гу сэтчӧ жӧ, виселица дорас.
Помнымӧс ми виччысим ланьтӧмӧн, сӧмын шочиника шулывлім торъя кывъяс.
Став йывсьыс нин сёрнитім тӧрытнас, сэк жӧ и прӧщайтчим.
Сӧмын Роза мыйкӧ гӧгӧрвотӧма шӧпкӧдіс камера пельӧсын, сёрнитіс аскӧдыс.
Валя, мырдӧналӧмысь да нӧйтӧмысь вынтӧммӧм вӧсна, эз вермы ветлынысӧ да пырджык куйліс.
А местечкоса коммунисткаяс, рӧднӧй чойяс, прӧщайтчисны сывъясьӧмӧн, сэсся эз вермыны кутчысьнысӧ да сыркъялӧмӧн бӧрддзисны.
Уездысь том да борец кодь ён Степанов, коді арестуйтігас, мездысигас ранитӧма кык жандармӧс, ӧтырышъя шуаліс чойяслы: «Оз ков синватӧ кисьтны, ёртъяс!
Бӧрдӧй тані, медым не бӧрдны сэн.
Нинӧмла вир юысь понъясӧс радуйтны.
Всё равно миянлы пӧщада оз ло, всё равно кувны лоас, вайӧ нӧ сідзкӧ куламӧй бура.
Мед некод миян пытшкысь эз кыскась пидзӧс вылас.
Ёртъяс, тӧдӧй, кувны колӧ бура».
И вот локтісны миянла.
Водзвылас Шварковский, контрразведкаса начальник — садист, дурмӧм пон.
Сійӧ кӧ ачыс оз вӧлі мырдӧнав, жандармъяслы сетас мырдӧнавнысӧ, а ачыс любуйтчӧ.
Тюрьмасянь виселицаӧдз туй помӧн лӧсьӧдісны жандармъясысь коридор.
И сулалісны тайӧ «канарикъясыс», кыдзи найӧс нимтісны виж аксельбантъяс вӧснаыс, шашкаяссӧ кыскӧмӧн.
Прикладъясӧн вӧтлісны миянӧс тюрьма дворӧ, сувтӧдісны нёльӧн-нёльӧн, восьтісны ворота да петкӧдісны улича вылӧ.
Сувтӧдісны миянӧс виселица водзӧ, медым ми аддзылім ёртъяслысь кулӧмсӧ, а сэсся воис и миянлы ӧчередьыс.
Виселицаыс джуджыд, вӧчӧма кыз керъясысь.
Сэні ӧшалӧ кыз гезйысь вӧчӧм куим петля, каян поскыс мыджсьӧ вештасян дженьыдик сюръяӧ.
Йӧз саридз неуна ызгӧ, кокниа гыалӧ.
Ставныслӧн синъясыс видзӧдӧны миян вылӧ.
Аддзам тӧдсаясӧс.
Ӧти кильчӧ вылын, ылынджык, чукӧртчӧма бинокльяса польскӧй шляхта, на пӧвстын офицеръяс.
Локтӧмаӧсь видзӧдлыны, кыдзи кутасны ӧшӧдавны большевикъясӧс.
Кок улын лымйыс небыд, лым вӧснаыс вӧрыс дзормӧма, туйяссӧ быттьӧ ватаӧн киськалӧма, лым чиръяс лэччӧны бергалігтыр, ньӧжйӧник сылӧны миян пӧсялӧм чужӧмъяс вылын.
Пӧшти ставнымӧс миянӧс пӧрччӧдісны, но некод кынмӧмсӧ эз кыв, а Степанов весиг оз и казяв носки кежсьыс сулалӧмсӧ.
Виселица дорын военнӧй прокурор да высшӧй чинъяс.
Медбӧрын петкӧдісны тюрьмаысь Валяӧс да сійӧ кык ёртсӧ, кодъясӧс шуӧма ӧшӧдны.
Куимнанныс найӧ кутчысисны мӧда-мӧдныскӧд кинаныс.
Валя — шӧрын, сылӧн муннысӧ выныс эз вӧв, ёртъясыс кутісны, а сійӧ зільӧ мунны веськыда, тӧдӧ Степановлысь кывъяссӧ: «Кувны колӧ бура».
Вӧлі сійӧ пальтотӧм, вязанӧй ковтаа,
Шварковскийлы, тыдалӧ, эз во сьӧлӧм вылас налӧн кутчысьӧмӧн локтӧмыс да йӧткыштіс локтысьясӧс.
Валя мыйкӧ шуис, и сыысь коннӧй жандарм мыйвынсьыс клесьнитіс сылы чужӧмас нагайкаӧн.
Мисьтӧма горӧдіс йӧз чукӧрын кутшӧмкӧ нывбаба, пессьыны кутіс лёкысь равзӧмӧн, нетшкысис кытш шӧрӧ локтысьяслань, но сійӧс кватитісны да кыскисны кытчӧкӧ.
Буракӧ, Валялӧн мамыс.
Кор матыстчисны виселица дорӧ, Валя горӧдіс сьывны.
Эг кывлы ме некор татшӧм гӧлӧссӧ — татшӧм сьӧлӧмсянь вермас сьывны сӧмын смерть вылӧ мунысь.
Сійӧ сьыліс «Варшавянка»; сылӧн ёртъясыс тшӧтш жӧ отсалісны.
Швичйӧдлісны коннӧйяслӧн нагайкаяс, найӧ мыйвынсьыс нӧйтісны миянлысь ёртъяснымӧс.
Но найӧ быттьӧ эз кывны кучкалӧмсӧ.
Уськӧдісны найӧс кок йывсьыс да кыскисны виселица дінӧ мешӧкъясӧс моз.
Тэрмасьӧмӧн лыддисны приговор да кутісны сюйны петляясӧ.
Сэки кутім сьывны ми:
Миян дінӧ уськӧдчисны быд боксянь; ме сӧмын аддзылі, кыдзи салдат йӧткыштіс прикладнас виселица улысь дженьыдик сюръя, да куимнанныс кутісны тракйысьны петляын...
Миянлы, дас мортлы, лыйланінас нин лыддисны приговор, кӧні генерал милӧсть кузя смертнӧй казньсӧ вежӧмаӧсь кызь вося катаргаӧн.
Мукӧдсӧ, дас квайтсӧ, лыйлісны.
Самуил нетшыштіс дӧрӧм кӧлыссӧ, быттьӧ кӧлысыс джагӧдіс сійӧс.
— Куим лун ӧшӧдӧмъясӧс эз лэдзны.
Виселица дорын лун и вой сулаліс патруль.
Сэсся миян дінӧ тюрьмаӧ вайӧдісны выль арестованнӧйясӧс.
Найӧ висьталісны: «Нёльӧд луннас уси Тобольдин ёрт, медсьӧкыдыс, и сӧмын сэки лэдзисны мукӧдсӧ да сэн жӧ гуалісны».
Но виселицаыс сулаліс пыр.
И кор миянӧс вайӧдісны татчӧ, ми сійӧс аддзылім.
Сідзи и сулалӧ петляяснас, виччысьӧ выль жертваясӧс.
Самуил ланьтіс, синъяссӧ вештывтӧг кутіс видзӧдны кытчӧкӧ ылӧ.
Павел эз казяв, мый висьталӧмыс помасис.
Сы синъяс водзын явӧмоз кыптісны юръяссӧ бокӧ ӧшӧдӧмӧн лӧня качайтчысь куим морт шой.
Ывлаын гораа ворсісны сбор.
Тайӧ шыыс чуймӧдіс Павелӧс.
Сійӧ ньӧжйӧник, муртса кывмӧн, шуис:
— Мунам татысь, Самуил!
Улича кузя, кавалерияӧн кытшалӧмӧн, мунісны Польшаса пленнӧй салдатъяс.
Тюрьма ворота дорын сулаліс полкса комиссар, гижис полевӧй книжкаӧ приказ.
— Босьтӧй тайӧс, Антипов ёрт, — сетіс запискасӧ зумыд тушаа эскадронса командирлы. — Индӧй разъезд да став пленнӧйяссӧ мӧдӧдӧй Новоград-Волынскийлань.
Раненӧйяслы вӧчны перевязка, пуксьӧдны повозкаясӧ да сэтчань жӧ.
Нуӧдӧй карсяньыс верст кызь сайӧ — да мед весасясны.
Миянлы некор накӧд ноксьыны.
Виччысьӧй, медым некутшӧм грубостьяс пленнӧйяс дінӧ эз вӧвны.
Седлӧӧ пуксигӧн Павел бергӧдчис Самуиллань:
— Тэ кывлін?
Найӧ миянлысь ӧшӧдалӧны, а найӧс колльӧд некутшӧм грубостьтӧг да лэдз!
Кытысь босьтны вынсӧ?
Полкса командир бергӧдіс сылань юрсӧ, сюся видзӧдліс.
Павел кыліс чорыд кывъяс, кодъясӧс шуис полкса командир быттьӧ аслыс:
— Оружиетӧм пленнӧйяс дінӧ лёка относитчӧмысь кутам лыйлыны.
Ми абу белӧйяс!
И, ворота дорысь мунігӧн, Павеллы дум вылас усины бӧръя кывъясыс Реввоенсовет приказысь, кодӧс лыддисны став полк водзын:
«Рабоче-крестьянскӧй канму радейтӧ ассьыс Гӧрд Армиясӧ.
Канму гордитчӧ сійӧн.
Канму корӧ, мед сійӧ знамя вылын эз вӧв ни ӧти няйт чут».
— Ни ӧти няйт чут, — шӧпкӧдӧны Павеллӧн вомдоръясыс.
Сэки, кор Нёльӧд кавалерийскӧй дивизия босьтіс Житомир, Окуниново сикт районӧд вуджис Днепр ю 7-ӧд стрелкӧвӧй дивизиялӧн 20-ӧд бригада, коді вӧлі пырӧ Голиков ёртлӧн ударнӧй группаӧ.
Группалы, кытчӧ пырисны 25-ӧд стрелкӧвӧй дивизия да Башкирскӧй кавалерийскӧй бригада, вӧлі тшӧктӧма вуджны Днепр вомӧн да орӧдны Киев — Коростень костын кӧрт туйсӧ Ирша станция дорын.
Тайӧ маневрнас вӧлі орӧдсьӧ полякъяслӧн Киевысь бӧрыньтчан дзик ӧти туй.
Тані юсӧ вуджигӧн пӧгибнитіс шепетовскӧй комсомольскӧй организацияысь член Миша Левчуков.
Кор котӧртісны лайкъялысь понтон кузя, сэтысянь, гӧра сайсянь, скӧрысь дзужгӧмӧн юръяс весьтӧд лэбис снаряд да усигас сюръяӧн кыпӧдіс васӧ.
И сійӧ жӧ каднас суніс понтон пыж улӧ Миша.
Ньылыштіс сійӧс ваыс, эз сет бӧрсӧ, сӧмын кӧзырёктӧм картуза, еджыд юрсиа красноармееч Якименко чуймӧмӧн горӧдіс:
— Мый тэ он сотчы?
Тайӧ жӧ Мишка муніс ва улас, вошис мортыс, быттьӧ мӧс нюлыштіс!
Сійӧ сувтыштліс, повзьӧмӧн видзӧдліс пемыд ваӧ, но бӧрсяньыс сы вылӧ зырӧдісны, кутісны тойлавны:
— Мый вомтӧ паськӧдӧмыд, йӧй?
Мун водзӧ!
Некор вӧлі думайтны ёрт йылысь.
Бригада и сідзи нин кольччис мукӧдсьыс, кодъяс вуджисны нин веськыдвыв вадорас.
И Миша кулӧм йылысь Серёжа тӧдмаліс сӧмын нёль лун мысти, кор бригада бойӧн босьтіс Буча станция да, фронтнас Киевлань бергӧдчӧмӧн, кутіс чорыд атакаяссӧ полякъяслысь, кодъяс зілисны прорвитчыны Коростеньлань.
Цепын Серёжакӧд орччӧн водіс Якименко.
Сійӧ дугдіс тэрыба лыйлӧмысь, мырдӧн босьтіс доналӧм винтовкалысь затворсӧ да, юрсӧ му бердас топӧдӧмӧн, бергӧдчис Серёжалань:
— Винтовкаӧй шойччӧг корӧ, быттьӧ би!
Лыйсьӧм-йиркӧм вӧснаыс Сергей муртса кыліс сылысь кывъяссӧ.
Кор неуна лӧньыштіс, Якименко кыдзкӧ веськодямоз юӧртіс:
— А тэнад ёртыд Днепрӧ вӧйис.
Ме эг и вермы видзӧдлыны, кыдзи сійӧ суныштіс ваас, — помаліс сійӧ ассьыс речсӧ, сэсся видліс затворсӧ кинас, кыскис подсумокысь обойма да делӧвӧя кутіс сюйны сійӧс магазиннӧй кӧрӧбкаӧ.
Дас ӧтикӧд дивизиялы паныд, кодӧс мӧдӧдісны Бердичев босьтны, полякъяс зэв чорыда водзсасисны карас.
Уличаяс вылын пансис вир кисьтана бой.
Конницалы туйсӧ потшӧм могысь таргисны пулемётъяс.
Но карсӧ вӧлі босьтӧма, и жугӧдӧм польскӧй войскалӧн колясъясыс пышйисны.
Вокзалын босьтісны налысь поезднӧй составъяс.
Но полякъяслы медся страшнӧй ударӧн вӧлі миллион орудийнӧй снаряд — польскӧй фронтлысь огневӧй базасӧ — взорвитӧм.
Карын стеклӧяс гылалісны посньыдик торъясӧн, керкаясыс тіралісны взрывъяссьыс сідзи, быттьӧ найӧс вӧлі вӧчӧма картонысь.
Житомир да Бердичев кузя ударыс вӧлі полякъяслы мышсяньыс ударӧн, и найӧ кык вожӧн тэрмасьӧмӧн шыбитчисны Киевысь, отчаяннӧя писькӧдісны аслыныс кӧрт кытшысь петан туй.
Павел воштіс асьсӧ кыдзи торъя мортӧс гӧгӧрвоӧмсӧ.
Став тайӧ лунъясыс вӧлі тырӧмаӧсь пӧсь косьясӧн.
Сійӧ, Корчагин, вошис став масса пытшкас и, кыдзи быд боеч, быттьӧ вунӧдіс «ме» кывсӧ, коли сӧмын «ми»: миян полк, миян эскадрон, миян бригада.
А лоӧмторъяс лэбисны ыджыд тӧвнырӧн.
Быд лун вайис выльтор.
Будённовечьяслӧн коннӧй лавина дугдывтӧг вӧчаліс ударъяс, пасьйис да жугліс полякъяслысь став тылсӧ.
Победаясысь кольмӧм кавалерийскӧй дивизияяс став ярлуннас шыбласисны атакаясӧ Новоград-Волынский вылӧ, коді вӧлі польскӧй тыллӧн сьӧлӧмыс.
Крут кыркӧтшысь гы моз бӧрыньтчылӧм бӧрын выльысь шыбитчылісны страшнӧй «<rus>даёшь!</rus>» горзӧмӧн.
Нинӧм эз отсав полякъяслы: ни проволочнӧй заграждениеяслӧн везъяс, ни карын сулалысь гарнизонлӧн чорыда водзсасьӧм.
Июнь 27-ӧд лунӧ асывнас, коннӧй стройын Случ ю вомӧн вуджӧм бӧрын, будённовечьяс пырисны Новоград-Волынскийӧ да кутісны вӧтлыны полякъяссӧ Корец местечколань.
Тайӧ жӧ каднас 45-ӧд дивизия Новӧй Мирополь дорті вуджис Случ ю, а Котовскийлӧн кавалерийскӧй бригада уськӧдчис Любар местечко вылӧ.
1-й Коннӧйлӧн радиостанция примитіс приказ фронтӧн командующӧйсянь — мӧдӧдны став конница Ровно босьтӧм вылӧ.
Гӧрд дивизияяслӧн ӧдйӧ да дорвыв наступайтӧмыс вӧтліс полякъясӧс спасение корсьысь, деморализуйтӧм, разіпели группаясӧн.
Ӧтчыд комбриг мӧдӧдіс Павелӧс станцияӧ, кӧні сулаліс бронепоезд. Сэні Павел паныдасис сыкӧд, кодкӧд паныдасьны некыдз эз виччысь.
Вӧлыс сылӧн ӧддзӧдчӧмӧн кайис насыпь вылӧ.
Павел зэлӧдіс поводсӧ руд краскаӧн мавтӧм воддза вагон дорӧ.
Грознӧй, башняясӧ дзебӧм гырысь орудиеясӧн сулаліс бронепоезд.
Сы дорын ноксисны маслӧӧсь паськӧма кымынкӧ морт, лэптісны кӧлеса дорысь сьӧкыд стальнӧй вевт.
— Кысь позьӧ аддзыны бронепоездса командирӧс? — юаліс Павел ва ведраӧн мунысь кучик паськӧма красноармеечлысь.
— Со эстӧн, — кинас паровозлань ӧвтыштіс сійӧ.
Паровоз дорӧ сувтігӧн Корчагин юаліс:
— Коді командирыс?
Юр вывсяньыс да кок улӧдзыс кучик кӧм-паськӧма писти сера чужӧма морт бергӧдчис сылань:
— Ме!
Павел кыскис зепсьыс пакет.
— Со комбриглӧн приказ.
Гижсьӧй конверт вылас.
Командир пуктіс конвертсӧ пидзӧс вылас да кырымасис.
Паровоз шӧр кӧлеса дорын маслёнкаӧн ноксис кутшӧмкӧ морт.
Павел вӧлі аддзӧ сылысь сӧмын паськыд мышсӧ, кучик гач зепсьыс вӧлі тыдалӧ наган вороп.
— Со босьт распискатӧ, — нюжӧдіс Павеллы конвертсӧ кучик паськӧма морт.
Павел зэлӧдіс поводсӧ, лӧсьӧдчис мунны.
Паровоздорса морт веськӧдчис став тушанас да бергӧдчис.
Сійӧ жӧ минутнас Павел чеччыштіс вӧв вывсьыс, быттьӧ сійӧс тӧв пӧльыштіс.
— Артём, вокӧй!
Ставнас мазутӧн мавтчӧм машинист тэрмасьӧмӧн пуктіс маслёнкасӧ да ош сывъяс кватитіс том красноармеечӧс.
— Павка!
Мерзавец!
Да ӧд тайӧ жӧ тэ! — аслас синъяслы эскытӧг горӧдіс сійӧ.
Бронепоездса командир чуймӧмӧн видзӧдіс тайӧ сцена вылас.
Артиллерист-красноармеечьяс серӧктісны:
— Аддзан, вокъяс паныдасисны.
Август дас ӧкмысӧд лунӧ Львов районын Павел воштіс бойын картузсӧ.
Сійӧ сувтӧдіс вӧвсӧ, но водзынджык эскадронъяс зурасисны нин польскӧй цепьяскӧд.
Сёндорса кустъяс костӧд лэбис Демидов.
Скачитіс сійӧ увлань, ю дорӧ да горзіс:
— Начдивӧс виисны!
Павел дрӧгмуніс.
Пӧгибнитіс Летунов, сылӧн героическӧй комдив, нинӧмысь повтӧм ёрт.
Ыджыд скӧрлун босьтіс Павелӧс.
Сійӧ сабля пасьтаногыс кучкис вирӧсь кӧртвома мудзӧм Гнедкоӧс да веськыда лэбис кось шӧрас.
— Кералӧй гадъясӧс!
Кералӧй найӧс!
Нӧйтӧй польскӧй шляхтасӧ!
Летуновӧс виисны! — И, пӧшти ассьыс жертвасӧ аддзытӧг, лёкысь керыштіс турунвиж мундираӧс.
Начдивӧс виӧмысь йӧймӧдана скӧрлунӧн ӧзйӧдӧм эскадрон кераліс легионеръяслысь быдса взвод.
Петісны эрд вылӧ суӧдны пышйысьясӧс, но найӧс кутіс лыйлыны батарея; шрапнель чашйис сынӧдсӧ, резіс смертьӧн.
Павел синъяс водзын магний моз ыпнитліс турунвиж би, гымӧн кучкис пеляс, доналӧм кӧртӧн сотыштіс юрсӧ.
Страшнӧя, гӧгӧрвотӧма кутіс бергавны муыс, пӧлнясьны ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Идзасӧс моз шыбитіс Павелӧс седлӧсьыс.
Лэбис Гнедко юр вомӧн да сьӧкыда швачкысис муас.
И пыр жӧ пуксис вой...
Ӧкмысӧд глава
Спрутлӧн кань юр ыджда синмыс быльсмунӧма, чусыд-гӧрд, шӧрыс турунвиж, ӧзйӧ-вежласьӧ ловъя югыдӧн.
Спрут вӧрӧдчӧ уна дас щупальцыясӧн; найӧ, быттьӧ гартыштчӧм змейяс, веглясьӧны, сьӧлӧм дількмӧдана кышакылӧны кучик вылыснас.
Спрут вӧрӧдчӧ.
Сійӧ аддзӧ спрутӧс пӧшти аслас син бердысь.
Щупальцыясыс кыссисны туша кузяыс, найӧ кӧдзыдӧсь да петшӧр моз сотӧны.
Спрут нюжӧдӧ жалосӧ, и сійӧ ванидзув моз сатшкысьӧ юрас да, тіралӧмӧн чиніг, кыскӧ ас пытшкас сылысь вирсӧ.
Сійӧ кылӧ, кыдзи вирыс аслас тушаысь киссьӧ спрутлӧн польдысь рушкуӧ.
А жалоыс нёнялӧ, нёнялӧ, и сэні, кытчӧ сійӧ сатшкысьӧма юрас, терпитны вермытӧм дой.
Кӧнкӧ ылын-ылын кылӧны гӧлӧсъяс:
— Кутшӧм ӧні сылӧн пульсыс?
И ещӧ ньӧжйӧник вочавидзӧ мӧд гӧлӧс, нывбабалӧн гӧлӧс:
— Пульс сылӧн сё комын кӧкъямыс.
Температура комын ӧкмыс да вит.
Пыр сӧрӧ.
Спрут воши, но дойыс жалосяньыс колис.
Павел чувствуйтӧ: кодлӧнкӧ чуньясыс инмӧдчылісны сійӧ килутшӧ.
Сійӧ зільӧ восьтыны синъяссӧ, но синлапъясыс сэтшӧм сьӧкыдӧсь, мый абу некутшӧм вын восьтыны.
Мыйла татшӧм жар?
Мам, тыдалӧ, пачсӧ ломтӧма.
Но кӧнкӧ бара сёрнитӧны йӧз:
— Пульсыс ӧні сё кызь кык.
Сійӧ зільӧ восьтыны синлапъяссӧ.
А пытшкас би.
Сьӧкыд лолавны.
Юны, кутшӧм окота юны!
Сійӧ пыр жӧ чеччас, юас.
Но мыйла сійӧ оз чеччы?
Сӧмын кӧсйис вӧрзьӧдчыштны, но тушаыс быттьӧ йӧзлӧн, оз кывзысь, абу аслас туша.
Мамыс пыр жӧ ваяс ва.
Сійӧ шуас мамыслы: «Меным колӧ ва».
Мыйкӧ сы дінын вӧрӧ.
Оз-ӧ бара спрутыд лок?
Со сійӧ, со сылӧн гӧрд синъясыс...
Ылісянь кылӧ ньӧжйӧник шыасьӧм:
— Фрося, вайышт ва!
«Кодлӧн тайӧ нимыс?» — зільӧ уськӧдны тӧдвылас Павел, но выныштчӧмсьыс вӧйӧ пемыдӧ.
Кыптіс сэтысь да бара дум вылас уси: «Юны кӧсъя».
Кылӧны гӧлӧсъяс:
— Сылӧн, тыдалӧ, садьыс петӧ.
И матынджык нин мелі гӧлӧс:
— Ті кӧсъянныд юны, висьысь?
«Ме ӧмӧй висьысь, али тайӧ оз меным висьтавны?
Да ӧд ме тифӧн вися, со мый вӧлӧма».
И коймӧдысь заводитлӧ восьтыны синлапъяссӧ.
Дырӧн восьтіс.
Муртса восьтӧм синмӧ шыбитчис юр весьтас ӧшалысь гӧрд шар.
Но сійӧс тупкӧ мыйкӧ пемыдтор; сійӧ пемыд рудӧбыс копыртчӧ сы весьтӧ да паръяс улас сюрӧ стӧканлӧн дорышыс да ва, ловзьӧдан ва.
Пытшкӧсас биыс кусі.
Нимкодя шӧпнитіс:
— Вот ӧні лӧсьыд.
— Висьысь, ті аддзанныд менӧ?
Тайӧ юалӧ сы дорын сулалысь пемыд вуджӧр, и унмовсигас нин вевъяліс вочавидзны:
— Ог аддзы, а кыла...
— Коді эськӧ вермис шуны, мый тайӧ ловзяс?
А сійӧ, видзӧдтӧ, кыссис олӧмас.
Дивӧ, кутшӧм ён организм.
Ті, Нина Владимировна, вермад гордитчыны.
Ті сійӧс веськыда ловзьӧдінныд.
И нывбабалӧн волнуйтчана гӧлӧс:
— О, ме зэв рад!
Дас куим лун чӧж садьтӧг олӧм бӧрын Корчагин бӧр воис ас садяс.
Том телӧ эз кӧсйы кувны, и выныс ньӧжйӧник кутіс чукӧрмыны сы пытшкын.
Тайӧ вӧлі мӧдысь ловзьӧм, ставыс кажитчис выльӧн, аслысногаӧн.
Сӧмын юрыс венны вермытӧм сьӧктаӧн вӧрзьывтӧг куйліс гипсӧвӧй кӧрӧбка пытшкын, и эз вӧв вын вештыны сійӧс местасьыс.
Но сійӧ бӧр кутіс кывны тушасӧ, да ки чуньясыс ӧні вӧрисны нин.
...Нина Владимировна, клиническӧй военнӧй госпитальса младшӧй врач, аслас квадратнӧй жырйын ичӧтик пызан сайын листаліс югыдлӧз коркаа кыз тетрадь.
Сэтчӧ водзланьӧ пӧлыня посни почеркӧн вӧлі вӧчалӧма дженьыдик пасйӧдъяс:
«1920 вося август 26-ӧд лун
Талун миянӧ санитарнӧй поездысь вайисны сьӧкыда раненӧйяслысь группа.
Ӧшиньдорса пельӧс койка вылӧ водтӧдісны жугалӧм юра красноармеечӧс.
Сылы сӧмын на дас сизим арӧс.
Меным сетісны сылысь зепсьыс аддзӧм документ чукӧр, кодӧс пуктӧма вӧлі конвертӧ ӧтлаын врачебнӧй запискаяскӧд.
Сійӧс шуӧны Павел Андреевич Корчагинӧн.
Сэні вӧліны: Украинаса Коммунистическӧй том йӧз союзлӧн 967 номера росмӧм билет, косясьлӧм красноармейскӧй книжка да полк кузя приказысь выписка.
Сэні вӧлі шуӧма, мый красноармееч Корчагинлы разведка боевӧя нуӧдӧмысь сетсьӧ благодарность.
И записка, кодӧс, тыдалӧ, гижӧма ачыс:
«Ме кӧ кула, кора ёртъясӧс гижны менам рӧднӧйяслы: Шепетовка кар, депо, слесарь Артём Корчагинлы».
Осколокӧн ранитчӧмсяньыс, август 19-ӧд лунсянь, Корчагинлӧн вежӧрыс эз на петав.
Аски сійӧс кутас видлавны Анатолий Степанович.
Август 27-ӧд лун
Талун видлалім Корчагинлысь ранасӧ.
Сійӧ зэв джуджыд, жугӧдӧма черепнӧй коробкасӧ, та вӧсна парализуйтӧма юрыслысь веськыдладор джынсӧ ставнас.
Веськыд синмас кровоизлияние.
Синмыс пыктӧма.
Анатолий Степанович кӧсйис перйыны синсӧ, мед эз ло воспаление, но ме кори сійӧс не вӧчны тайӧс: лачаыс эм на пыкӧс чинӧм вылас.
Сійӧ сӧгласитчис.
Меӧн веськӧдліс сӧмын эстетическӧй чувство.
Том мортыс кӧ оз кув, мыйла сійӧс урӧдитны синсӧ перйӧмӧн?
Раненӧй пыр сӧрӧ, пессьӧ, сы дорын пыр лоӧ дежуритны.
Менам мунӧ сы бӧрся видзӧдӧм вылӧ уна кад.
Меным зэв жаль сылӧн томлуныс, и ме кӧсъя, верма кӧ, мырддьыны сійӧс смертьлысь.
Тӧрыт смена бӧрын ме кымынкӧ час вӧлі палатаын; сійӧ медся сьӧкыда висьысь.
Кывза сылысь сӧрӧмсӧ.
Мукӧддырйи сійӧ сідзи сӧрӧ, быттьӧ висьтавлӧ.
Ме унатор тӧдмалі сы олӧмысь, но мукӧддырйиыс сійӧ зэв ёна ёрччӧ.
Ёрччӧмыс сылӧн зэв мисьтӧм.
Меным мыйлакӧ сьӧкыд кывзынысӧ сысянь татшӧм лёк ёрччӧмсӧ.
Анатолий Степанович шуӧ, сійӧ пӧ оз бурд.
Старик скӧрысь броткӧ: «Ме ог гӧгӧрво, кыдзи позьӧ пӧшти челядьӧс босьтны армияас?
Тайӧ возмутительнӧ».
Август 30-ӧд лун
Корчагин век на эз во ас садяс.
Сійӧ куйлӧ торъя палатаын, сэні куйлӧны кулысьяс.
Сы дорын пӧшти петавтӧг пукалӧ санитарка Фрося.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ Корчагинӧс.
Найӧ коркӧ важӧн уджавлӧмаӧсь ӧтлаын.
Сійӧ кутшӧм ёна тӧждысьӧ тайӧ висьысь вӧснаыс!
Ӧні и ме чувствуйта, мый сы бурдӧм вылӧ лачаыс абу.
Сентябр 2-ӧд лун
Дас ӧти час рыт.
Талун менам зэв бур лун.
Менам висьысьлӧн, Корчагинлӧн, петіс садьыс, сійӧ ловзис.
Медсьӧкыдыс колис бӧрӧ.
Бӧръя кык луннас ме гортӧ эг ветлы.
Ӧні ме ог вермы кывйӧн висьтавны ассьым нимкодясьӧмӧс, мый спаситӧма ещӧ ӧтиӧс.
Миян палатаын ӧти смертьӧн этшаджык.
Менам сьӧкыд уджын медся ыджыд радлуныс — сійӧ висьысьяслӧн бурдӧм.
Найӧ, кыдзи челядь, велалӧны ме дінӧ.
Налӧн дружбаыс сьӧлӧмсяньыс да прӧстӧй, и кор ми торйӧдчам, мукӧддырйиыс весиг ме бӧрда.
Тайӧ тешкодь, но тайӧ збыль.
Сентябр 10-ӧд лун
Ме талун гижи Корчагинсянь гортсаясыслы медводдза письмӧ.
Сійӧ гижӧ, мый ранитчӧма кокньыдика, регыд бурдас да воас; сійӧ воштӧма уна вир, вата кодь блед, зэв на слаб.
Сентябр 14-ӧд лун
Корчагин медводдзаысь нюммуніс.
Нюмъялӧмыс сылӧн бур.
Сійӧ пырджык не арлыд сертиыс суров.
Бурдӧ зэв ӧдйӧ.
Фросякӧд найӧ ёртъяс.
Ме сійӧс тшӧкыда аддзывла Корчагин вольпась дорысь.
Фрося, тыдалӧ, висьталӧма сылы ме йылысь, дерт, буракӧ, ёнджыкасӧ ошкӧмӧн, и висьысь чолӧмалӧ менсьым локтӧмӧс муртса тӧдчана нюмъялӧмӧн.
Тӧрыт сійӧ юаліс:
— Мыйла тіян, доктор, кияс вылад сьӧд чутъяс?
Ме эг висьтав, мый тайӧ сылӧн чунь туйясыс, — сӧригас сійӧ доймытӧдзыс топӧдлывліс менсьым киӧс.
Сентябр 17-ӧд лун
Плешсьыс ранаыс Корчагинлӧн ортсысяньыс бурдӧ бура.
Миянӧс, врачьясӧс, чуймӧдӧ збыльвылӧ помтӧм терпитӧмыс, кор сылы вӧчӧны перевязка.
Унджыкысьсӧ сэки ёна ойзӧны да капризничайтӧны.
А тайӧ ланьтӧма и, кор мавтӧны иодӧн восьса ранасӧ, сійӧ струна моз нюжӧдчӧ.
Унаысь вошлывлӧ вежӧрыс, но лечитчигчӧжыс ньӧтчыд эз ойӧстлы.
Ставӧн нин тӧдӧны: Корчагин кӧ ойзӧ, сылӧн вошӧма вежӧрыс.
Кытысь сылӧн тайӧ упорствоыс?
Ог тӧд.
Сентябр 21-ӧд лун
Корчагинӧс коляскаӧн медводдзаысь петкӧдім госпитальса ыджыд балкон вылӧ.
Кутшӧм синмӧн сійӧ видзӧдіс сад вылас, кутшӧм горша лолаліс сӧстӧм сынӧдсӧ!
Марляӧн гартлӧм юрас сылӧн восьсӧн кольӧма сӧмын ӧти син.
Тайӧ югъялысь да тэрыб синмыс видзӧдіс мир вылас сідзи, быттьӧкӧ сійӧс медводдзаысь на аддзис.
Сентябр 26-ӧд лун
Талун менӧ корисны уліӧ приёмнӧйӧ, сэні менӧ встретитісны кык ныв.
На пытшкысь ӧтиыс зэв мича.
Найӧ корисны аддзӧдчывны Корчагинкӧд.
Налӧн овъясыс: Тоня Туманова да Татьяна Бурановская.
Тонялӧн нимыс меным тӧдса.
Сійӧс мукӧддырйи сӧригас казьтывліс Корчагин.
Аддзӧдчывны ме разрешиті.
Октябр 8-ӧд лун
Корчагин медводдзаысь ачыс гуляйтӧ садйын.
Сійӧ тшӧкыда юасьӧ менсьым, кор сійӧс выпишитам.
Ме вочавидзи, мый регыд.
Кыкнан пӧдругаыс волывлӧны висьысь дінӧ быд приёмнӧй лунӧ.
Ме тӧда, мыйла сійӧ эз ойзыв и вообщӧ оз ойзы.
Менам юалӧм вылӧ сійӧ вочавидзис:
— Лыддьӧй роман «Лӧдз», сэки тӧдмаланныд.
Октябр 14-ӧд лун
Корчагин выпишитчис.
Ми сыкӧд торйӧдчим зэв бура.
Син вывсьыс кӧртӧдсӧ разим, колис сӧмын плеш вылас.
Синмыс эз кут аддзыны, но ортсысяньыс видзӧднысӧ нормальнӧй.
Меным вӧлі зэв шог торйӧдчыны тайӧ бур ёртыскӧд.
Тадзи пыр: бурдасны да мунӧны миян дорысь, медым, гашкӧ, сэсся не паныдасьлыны.
Прӧщайтчигас шуис:
— Кӧть мед эськӧ шуйга синмӧй эз кут аддзыны, кыдзи нӧ ӧні ме лыйсьынысӧ кута?
Сійӧ ещӧ фронт йылысь на думайтӧ».
...Первойсӧ, лазаретысь петӧм бӧрын, Павел оліс Бурановский ордын, кытчӧ сувтӧма вӧлі Тоня.
Сійӧ пыр жӧ кӧсйис кыскыны Тоняӧс общӧй уджӧ.
Корис сійӧс карса комсомольскӧй собрание вылӧ.
Тоня сӧгласитчис, но кор сійӧ петіс жырсьыс, кӧні пасьтасис, Павел курччис вомдорсӧ.
Тоня вӧлі пасьтасьӧма зэв лӧсьыда да бура, и Павел поліс нуӧдны сійӧс аслас ёртъяс дінӧ.
Сэки лои медводдза вензьӧм.
Павел юаліс, мыйла сійӧ тадзи пасьтасис. Тоня та вылӧ ӧбидитчӧмӧн вочавидзис:
— Ме некор ог пасьтась мукӧдъяс моз; тэныд кӧ абу лӧсьыд мекӧд мунны, ме кольчча.
Сэки жӧ клубын Павеллы сьӧкыд вӧлі аддзыны сійӧс мичаа пасьтасьӧмӧн вушйӧм гимнастёркаяс да ковтаяс пӧвстысь.
Ёртъясыс примитісны Тоняӧс кыдзи бокӧвӧй мортӧс.
Тоня тайӧс казяліс да быдӧн вылӧ видзӧдіс зывӧктӧмӧн, скӧра.
Павелӧс корис бокӧ тӧварнӧй пристаньса комсомоллӧн секретарь, кыз брезент дӧрӧма, паськыд пельпомъяса грузчик Панкратов.
Букыша видзӧдліс Павел вылӧ; Тонялань кӧсӧйтчыліг шуис:
— Тэ али мый вайӧдін тайӧ кралясӧ татчӧ?
— Да, ме, — чорыда вочавидзис сылы Корчагин.
— М-да... — нюжӧдіс Панкратов. — Ортсысяньыс сійӧ миянлы абу туяна, буржуазия вылӧ мунӧ.
Кыдзи сійӧс лэдзисны татчӧ?
Павеллысь кутіс ёнтыны кӧсичаяссӧ.
— Тайӧ менам ёрт, и ме сійӧс вайӧді татчӧ.
Гӧгӧрвоан?
Морт сійӧ миянлы абу враждебнӧй, сӧмын вот паськӧм сертиыс — тайӧ збыль, но ӧд оз жӧ ков быд кадын паськӧм сертиыс мортсӧ донъявны.
Ме сідзжӧ гӧгӧрвоа, кодӧс позьӧ вайӧдны татчӧ, и воны ме вылӧ тэныд, ёрт, нинӧмла.
Сійӧ кӧсйис шуны ещӧ мыйкӧ лёктор, но кутчысис, гӧгӧрвоис, мый Панкратов висьталӧ мӧвпсӧ ставныслысь, и став дӧзмӧмсӧ сійӧ веськӧдіс Тоня вылӧ.
«Ме жӧ сылы висьтавлі!
Кутшӧм чӧртлы нӧ колӧ тайӧ тшапитчӧмыс?»
Тайӧ рытыс вӧлі дружба орӧмлӧн заводитчӧм.
Шог да шензьӧдана чувствоӧн Павел следитіс, кыдзи чегъясьӧ сійӧ дружбаыс, коді, кыдзи сылы кажитчис, вӧлі зэв топыд.
Коли ещӧ кымынкӧ лун, и быд паныдасьлӧм, быд сёрни вӧлі пыртӧны на отношениеясӧ век ёнджыка ӧтдортчӧм.
Тонялысь донтӧм индивидуализмсӧ Павел эз вермы терпитны.
Быть торйӧдчыны колӧмыс вӧлі гӧгӧрвоана кыкнанныслы.
Талун найӧ кыкнанныс локтісны кулӧм гӧрдов коръясӧн вольсассьӧм Купеческӧй садйӧ, мед висьтавны ӧта-мӧдныслы медбӧръя кывъяс.
Сулалісны кыр вевдорса перилӧ дорын; уліас лӧзовруд ваӧн дзирдышталіс Днепр; ыджыд пос сайсянь ва паныдыс кыссис буксирнӧй пароход; сійӧ мудзпырысь швачӧдіс ваӧ кӧлеса бордъяснас, кыскис ас бӧрсяыс кык паськыд баржа.
Лэччысь шондіыс зарни рӧмъясӧн мавтіс Труханов ді да яра дзирдаліс ӧшинь стеклӧясын.
Тоня видзӧдліс зарни югӧръяс вылӧ да пыдісянь шогсьӧмӧн шуис:
— Збыльысь ӧмӧй кусас миян дружбаным сідз жӧ, кыдзи кусӧ ӧні шондіыс?
Павел дугдывтӧг видзӧдіс Тоня вылӧ; синкымъяссӧ ёна кӧрӧмӧн ньӧжйӧник вочавидзис:
— Тоня, ми сёрнитлім нин та йылысь.
Тэ, дерт, тӧдан, мый тэнӧ ме радейті и ӧні на менам радейтӧмӧй вермас бӧр лоны, но та могысь тэныд колӧ лоны миянкӧд.
Ме ӧні абу сійӧ Павлушаыд, кутшӧмӧн вӧлі войдӧр.
И ме лоа лёк верӧсӧн, тэ кӧ чайтан, мый ме лоа водзджык тэнадӧн, а сэсся партиялӧн.
А ме лоа водзджык партиялӧн, а сэсся тэнад да мукӧд матыссаяслӧн.
Тоня шога видзӧдіс юлӧн лӧзовруд веркӧс вылӧ, и синъясыс сылӧн тырисны синваӧн.
Павел видзӧдіс тӧдса чужӧм вылӧ, сук каштанӧвӧй юрси вылас, и сьӧлӧм бердас ыльнитіс коркӧ сэтшӧм дона да матысса нылӧс жалитан гы.
Сійӧ видзчысигтыр пуктіс ассьыс кисӧ ныв пельпом вылӧ:
— Шыбит ставсӧ, мый тэнӧ кӧрталӧ.
Лок миян дінӧ.
Кутам ӧтлаын бырӧдны господаӧс.
Миян эмӧсь уна бур нывъяс, ӧтлаын миянкӧд найӧ нуӧны чорыд тышлысь став сьӧктасӧ, ӧтлаын миянкӧд найӧ терпитӧны став лишениеяссӧ.
Найӧ, гашкӧ, абу сэтшӧма велӧдчӧмаӧсь, кыдзи тэ, но мыйла, мыйла тэ он кӧсйы лоны миянкӧд?
Тэ шуан, тэнӧ Чужанин мырдӧн кӧсйис босьтны, но сійӧ жӧ выродок, а абу боеч.
Шуан, встретитісны тэнӧ ӧтдортӧмӧн, а мыйла нӧ тэ пасьтасин буржуйскӧй бал вылӧ моз?
Гордостьыд кыптіс: ог пӧ ло ӧткодьӧн няйт гимнастёркаяскӧд.
Тэнад тырмис смеллун радейтны рабочӧйӧс, а идеясӧ радейтны он вермы.
Меным жаль тэкӧд торйӧдчыны, и тэ йылысь окота эськӧ вӧлі казьтывны бурногӧн.
Сійӧ ланьтіс.
Аскинас улича вылын Павел аддзис приказ, кодӧс вӧлі кырымалӧма губернскӧй Чекаса председатель Жухрай.
Сьӧлӧмыс сылӧн дрӧгмуніс.
Муртса сійӧ веськаліс матрос дорӧдз — оз вӧлі лэдзны.
Павел кыпӧдіс сэтшӧм зык, мый часӧвӧйяс кӧсйисны арестуйтны сійӧс.
Но век жӧ лэдзисны.
Паныдасисны Фёдоркӧд бура.
Фёдорлысь кисӧ жугӧдӧма снаряд.
Сэн жӧ сёрнитчисны удж йылысь.
— Кутам тэкӧд контраӧс тані пӧдтыны, кытчӧдз фронт вылӧ мунны выныд тэнад оз ло.
Аски жӧ и лок, — шуис Жухрай.
Белополякъяскӧд тыш помасис.
Гӧрд армияяс, кодъяс вӧліны нин пӧшти Варшава дорынӧсь, расходуйтісны став материальнӧй да физическӧй вынъяссӧ да вӧлі торъялӧмаӧсь асланыс базаясысь, эз вермыны босьтны медбӧръя рубежсӧ, — найӧ бӧрыньтчисны.
Лои «Висла дорын чудо», кыдзи полякъяс шуӧны гӧрдъяслысь Варшава дорысь бӧрыньтчӧмсӧ.
Белопанскӧй Польша колис овны.
Польскӧй сӧветскӧй социалистическӧй республика йылысь мечта ӧні кежлӧ эз удайтчы пӧртны олӧмӧ.
Вирӧн ойдӧм канмулы колӧ вӧлі шойччӧг.
Павеллы эз удайтчы аддзысьлыны гортсаясыскӧд: Шепетовкасӧ бара босьтісны белополякъяс да сійӧ лои фронтлӧн временнӧй границаӧн.
Мунісны мирнӧй сёрнитчӧмъяс.
Лунъяс и войяс Павел колляліс Чрезвычайнӧй комиссияын, нуӧдіс унапӧлӧс удж.
Оліс сійӧ Фёдор жырйын.
Кор Павел тӧдмаліс, мый карсӧ босьтӧмаӧсь полякъяс, сійӧ шогӧ уси:
— Мый нӧ, Фёдор, перемириеыс кӧ та вылын помасяс, мам менам коляс граница сайӧ?
Но Фёдор сійӧс такӧдіс:
— Буракӧ, границаыс кутас мунны Горынь ю пӧлӧн.
Сідзкӧ, карныд миянладорӧ коляс.
Регыд тӧдмалам.
Польскӧй фронт вылысь лунвылӧ вуджӧдалісны дивизияясӧс.
Передышка дырйи Крымсянь петіс Врангель.
И сійӧ каднас, кор республика став вынсӧ вӧлі зэлӧдӧма польскӧй фронт вылын, врангелевечьяс мӧдӧдчисны Днепр пӧлӧн лунвывсянь войвылӧ, кыссисны Екатеринославскӧй губерниялань.
Полякъяскӧд война помалӧм бӧрын тайӧ медбӧръя контрреволюционнӧй позсӧ бырӧдӧм вылӧ канму шыбитіс Крымлань ассьыс армияяссӧ.
Киев пыр лунвылӧ мунісны йӧз тыра, повозкаяс да кухняяс тыра эшелонъяс.
Участкӧвӧй транспортнӧй Чекаын муніс лихорадочнӧй удж.
Составъяслӧн став тайӧ потоксьыс лолывлісны «пробкаяс», и сэки вокзалъяс дзикӧдз тырлісны, и та вӧсна некыдзи налы вӧлі водзӧсӧ мунны: прӧст линияяс эз вӧвны.
А аппаратъясысь петісны телеграфнӧй лентаяс ультиматума телеграммаясӧн — тшӧктӧны сетны туй сэтшӧмтӧ дивизиялы.
Помтӧг кыссисны посньыдик черточкаяса лентаяс, и быдын вӧлі: «некутшӧм ӧчередьтӧг... боевӧй приказ сямӧн... пыр жӧ сетны туй...»
И пӧшти быдын на пытшкысь индыссьӧ, мый оз кӧ ло вӧчӧма тайӧ тшӧктӧмсӧ, мыжаясӧс лоӧ сетӧма революционнӧй военнӧй трибуналса судӧ.
А «пробкаяс» вӧсна кывкутысьыс вӧлі УТЧК *.
* УТЧК — Участкӧвӧй транспортнӧй чрезвычайнӧй комиссия.
Татчӧ волывлісны частьясса командиръяс, ӧвтчисны наганъясӧн, корисны пыр жӧ мӧдӧдны налысь эшелонъяссӧ водзӧ командармлӧн сэтшӧмтӧ номера, сэтшӧмтӧ телеграмма серти.
Некод на пытшкысь эз кӧсйы кывзыны, мый тайӧс вӧчны оз позь.
«Ловтӧ пукты, а лэдз водзӧ!»
И кыптывліс лёкысь видчӧм.
И кор зыксьӧмыс торъя ёна ёсьмыліс, срочнӧя корлісны Жухрайӧс.
И сэки мӧда-мӧднысӧ лыйлыны дась йӧз ланьтлісны.
Жухрайлӧн спокойнӧй кӧрт фигураыс, паныд шуны лэдзтӧм чорыд гӧлӧсыс заставляйтісны бӧр сюявны кобурааныс кыскӧм наганъяссӧ.
Жырсьыс перрон вылӧ Павел петавліс ёна висьысь юрӧн.
Лёка действуйтіс нервъяс вылас чекистскӧй удж.
Ӧтчыд заряднӧй ящикъяс тыра поезднӧй платформа вылысь Павел аддзис Серёжаӧс.
Брузжак уськӧдчис сы вылӧ платформа вывсянь, муртса эз уськӧд кок йывсьыс да топыда сывъяліс.
— Павка, чӧрт!
А ме ӧд тэнӧ пыр жӧ тӧді.
Ёртъяс эз тӧдны, мый йылысь юасьны ӧта-мӧдныслысь, мый йылысь висьтавлыны.
Ӧд мыйта вӧлі аддзылӧма тайӧ каднас!
Юасисны и, вочакывсӧ виччысьтӧг, асьныс висьталісны.
И эз кывлыны гудокъяссӧ.
Сӧмын кор ньӧжйӧник кутісны кыссьыны вагонъяс, дугдісны сывъясьӧмысь.
Мый вӧлі вӧчны?
Встречаыс помасис, поезд пыр ӧтарӧ ӧддзис.
И медым не кольны, Серёжа медбӧръяысь горӧдіс мыйкӧ другыслы, котӧртіс перрон кузя, теплушка восьса ӧдзӧсӧ кутчысьӧмӧн; сійӧс кутісны кымынкӧ ки, кыскисны пытшкӧсас.
А Павел сулаліс да видзӧдіс бӧрсяыс и сӧмын ӧні дум вылас уси, мый Серёжа оз тӧд Валяӧс виӧм йылысь.
Серёжа ӧд эз вӧвлы аслас карын.
А сійӧ, Павел, аддзысьӧмысь чуймӧм вӧсна, эз висьтав сылы та йылысь.
«Мед мунас спокойнӧя, бур, мый оз тӧд», — мӧвпаліс Павел.
Сійӧ эз тӧд, мый другсӧ аддзыліс медбӧръяысь.
Эз тӧд и Сергей, коді сулаліс вагон вевт вылын арся тӧвлы паныд морӧссӧ чургӧдӧмӧн, мый мунӧ смертьлы паныд.
— Пуксьы, Серёжа, — шуаліс сылы Дорошенко, мышкутіыс чишкасьӧм шинеля красноармееч.
— Нинӧм, тӧвкӧд ми ёртъяс.
Мед пӧльтӧ, — сералігтыр вочавидзис Серёжа.
И недель мысти первойя бойын виисны сійӧс арся украинаса степын.
Ылісянь лэбис синтӧм пуля.
Дрӧгмуніс кучкӧмсьыс.
Воськовтіс паныд морӧссӧ косялысь сотан дойлы, лайковтчыліс, эз горӧд, сывйыштіс сынӧдсӧ, пӧся топӧдіс кияссӧ морӧс бердас, копыртчис, быттьӧ лӧсьӧдчис чеччыштны, сэсся пласьмуні-уси чугун кодь лоӧм тушанас муӧ, и помтӧм степӧ вӧрзьытӧг кутісны видзӧдны сылӧн кельыдлӧз синъясыс.
Чекаын уджлӧн нервнӧй обстановкаыс ещӧ нин омӧльтчӧдіс Павеллысь слаб дзоньвидзалунсӧ.
Тшӧкыдджыка кутісны кывны контузиялӧн дойясыс, и дырӧн, кык узьтӧм вой бӧрын, сылӧн воши вежӧрыс.
Сэки сійӧ шыӧдчис Жухрай дінӧ:
— Кыдзи тэ думайтан, Фёдор, правильнӧ-ӧ лоӧ, ме кӧ муна мӧд удж вылӧ?
Менам эм ыджыд кӧсйӧм мунны главнӧй мастерскӧйясӧ, аслам профессия кузя, а то ме чувствуйта, мый гайкаӧй менам тані слаб.
Комиссияын меным висьталісны, мый военнӧй служба вылӧ ме ог туй.
Но тані фронт вылын дорысь сьӧкыдджык.
Тайӧ кык луныс, кор бырӧдім Сутырлысь бандасӧ, менӧ дзикӧдз слабмӧдісны.
Меным колӧ шойччыштны лыйсьӧмъясысь.
Тэ, Фёдор, гӧгӧрвоан, мый меысь лоӧ омӧль чекист, кор муртса кок йылын сулала.
Жухрай тӧждысьӧмпырысь видзӧдліс Павел вылӧ:
— Да, видзӧднысӧ тэ омӧльтчӧмыд.
Колӧ вӧлі тэнӧ водзджык нин мездыны, но таысь ме мыжа, уджалігӧн эг казявлы.
Тайӧ сёрни бӧрас Павел веськаліс губкомолӧ гижӧдӧн, кӧні вӧлі индӧма, мый сійӧ, Корчагин, мӧдӧдсьӧ комитет распоряжениеӧ.
Ныр вылӧдзыс лэдзӧм кепкаа вертлян детинка югнитіс синъяснас бумага вылӧ да гажаа мигнитіс Павеллы:
— Чекаысь?
Бур учреждение.
Пӧжалуйста, ми тэныд уджтӧ пыр жӧ лӧсьӧдам.
Уджалысьясыд миян оз тырмыны.
Кытчӧ тэнӧ?
Губпродкомӧ кӧсъян?
Он?
Оз ков.
Пристаньӧ агитбазаӧ мунан?
Он?
Но, весьшӧрӧ.
Бур места, ударнӧй паёк.
Павел торкис детинкаӧс:
— Ме кӧрт туй вылӧ, главнӧй мастерскӧйясӧ кӧсъя.
Мӧдыс чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ:
— Главнӧй мастерскӧйясӧ?
М-м... сэтчӧ миян йӧз оз ковны.
Мун Устинович дінӧ.
Сійӧ тэнӧ индас кытчӧкӧ.
Мугов чужӧма нывкӧд дженьыдика сёрнитӧм бӧрын вӧлі шуӧма: Павел мунас мастерскӧйясӧ комсомольскӧй коллективса секретарӧн, кутас тшӧтш уджавны производство вылын.
А тайӧ каднас Крым ворота дорын, полуостров вылӧ векньыдик пыранінын, коркӧ важӧн крымскӧй татараясӧс запорожскӧй куреньясысь торйӧданінын, сулаліс выльмӧдӧм да аслас укреплениеясӧн страшнӧй белогвардейскӧй твердыня — Перекоп.
Перекоп сайын, Крымын, тырвыйӧ повтӧг чувствуйтіс асьсӧ да купайтчис вина пытшкын канму став пельӧсъясысь татчӧ вӧтлӧм, топӧдӧм, кулӧм вылӧ сиӧм важ мир.
И арся кӧдзыд войӧ уджалысь йӧзлӧн уна дас сюрс пиян пырисны висса кӧдзыд ваӧ, мед войнас вуджны Сиваш да кучкыны мышкас укреплениеяс сайӧ дзебсьӧм враглы.
Сюрсъяс пӧвстын муніс и Жаркий Иван, видзчысьӧмӧн нуис ассьыс пулемётсӧ юр вылас.
И кор югдігас дикмӧм лихорадкаын пузис Перекоп, кор заграждениеяс вомӧн веськыда шыбитчисны сюрсъяс, белӧйяс тылын, Литовскӧй полуостров вылын, петісны вадорӧ Сиваш вуджысь медводдза колоннаяс.
И медводдзаяс пӧвстын, кодъяс кыссисны изъя вадорӧ, ӧти боечӧн вӧлі тшӧтш Жаркий.
Ӧзйис вӧвлытӧм чорыд бой.
Белӧйяслӧн дурмӧм конницаыс зверь сямӧн шыбласис ва пытшкысь кыссьысь йӧз вылӧ.
Жаркийлӧн пулемётыс дугдывтӧг койис смертьӧн.
И чукӧръясӧн гылалісны свинеч зэр улын йӧз да вӧвъяс.
Ёна тэрмасьӧмӧн Жаркий вежлаліс выльысь-выль дискъяс.
Перекоп йиркис уна сё орудиеясӧн.
Кажитчӧ, ачыс муыс путкыльтчис пыдӧстӧм пропастьӧ. И уна сюрс снарядъяс, дикӧя омлялігтыр, гӧрисны енэжсӧ, потласисны, койисны посни осколокъяс, вайисны смерть.
Путкылялӧм, ранитчӧм му качліс вывлань, сьӧд глыбаясӧн сайӧдлывліс шондісӧ.
Гадиналысь юрсӧ вӧлі нырыштӧма, и Крымӧ ыльнитіс гӧрд поток, ыльнитісны асланыс бӧръя кучкӧмын страшнӧй 1-й Коннӧйлӧн дивизияяс.
Йӧймытӧдз повзьӧм белогвардеечьяс паникаӧн шыбласисны пристаньясысь мунысь пароходъяс вылӧ.
Республика сатшкаліс важмӧм гимнастёркаясӧ, сэтчӧ, кӧні тіпкӧ сьӧлӧм, Гӧрд Знамя орденъяслысь зарни кружокъяс, и на пӧвстын вӧлі пулемётчик-комсомолеч Жаркий Иванлӧн гимнастёркаыс.
Полякъяскӧд мир вӧлі вӧчӧма, и карыс, кыдзи и чайтіс Жухрай, колис Сӧветскӧй Украина киӧ.
Границаӧн лои карсянь комын вит километрсайса ю.
1920 вося декабрын, вунӧдлытӧм асылӧ, Павел матыстчис тӧдса местаясас.
Сійӧ петіс лымйӧн тырӧм перрон вылӧ, муртса видзӧдліс «Шепетовка 1-й» вывеска вылӧ, пыр жӧ кежис шуйгавывлань, депоӧ.
Юаліс Артёмӧс, но слесарь эз вӧв.
Бурджыка топӧдіс шинель пӧлаяссӧ да вӧр пырыс тэрмасьӧмӧн мӧдӧдчис карӧ.
Мария Яковлевна бергӧдчис ӧдзӧсӧ таркнитӧм шы вылӧ да тшӧктіс пырны.
И кор ӧдзӧсӧд тыдовтчис лымйӧн тырӧм морт, тӧдіс пиыслысь рӧднӧй чужӧмсӧ, кутчысис кияснас сьӧлӧм бердас, вӧвлытӧм нимкодьысла эз вермы шуны ни ӧти кыв.
Топӧдчис став косіндзи тушанас пи морӧс бердӧ да, чужӧмсӧ помтӧг окаліг, бӧрдіс шуда синваӧн.
А Павел, мамсӧ кутліг, видзӧдіс шогла да виччысьӧмла мучитчӧм мамыслӧн чукырӧсь чужӧм вылӧ да нинӧм эз сёрнит, виччысис сылысь лӧньӧм.
Мучитчӧм мамлӧн синъясас выльысь кутіс югъявны шуд.
Сійӧ тайӧ лунъясӧ помтӧг сёрнитіс пиыскӧд, пыр видзӧдіс сы вылӧ, кодӧс аддзывны сійӧ эз нин чайтлы.
Радлуныс сылӧн вӧлі помтӧм, кор куим лун мысти войнас, пельпом саяс походнӧй сумкаӧн жырйӧ пырис Артём.
Корчагинъяслӧн ичӧтик патераӧ бӧр воалісны сэтчӧс олысьяс.
Сьӧкыд испытаниеяс да ас вывтіыс унатор нуӧм бӧрын ӧтлаасисны вокъяс, колисны ловъяӧн...
— Мый нӧ ті ӧні кутанныд вӧчны? — юасис пияныслысь Мария Яковлевна.
— Бара подшипникъяс бердӧ босьтчам, мамаша! — вочавидзис Артём.
А Павел, гортас кык недель олӧм бӧрын, муніс бӧр Киевӧ, кӧні сійӧс виччысис удж.
МӦД ЧАСТЬ
Первой глава
Войшӧр кад.
Важӧн нин кыскис ассьыс жугавлӧм тушасӧ медбӧръя трамвай.
Тӧлысьыс кулӧм югӧрӧн киськаліс ӧшинь выв.
Кельыдлӧз эшкынӧн водіс сылӧн югӧрыс крӧвать вылӧ, жырлӧн мукӧд пельӧсъясыс вӧйӧмаӧсь джынвыйӧ пемыдӧ.
Пельӧсын пызан вылын — лампа абажур улын югыд кытш.
Рита улӧдз копыртчӧма кыз тетрадь весьтӧ — аслас дневник весьтӧ.
«Май 24-ӧд лун» — пасйис сылӧн ёсь карандаш йылыс.
«Ме бара кӧсъя гижны ассьым впечатлениеясӧс.
Бара тыртӧмин.
Тӧлысьӧн-джынйӧн коли, а ме ни ӧти кыв на эг гиж.
Ковмас сӧгласитчыны тайӧ коставлӧмыскӧд.
Кор нӧ сюрӧ кадыс дневник нуӧдӧм вылас?
Ӧні со вой, а ме гижа.
Унмӧй пышйӧ.
Сегал ёрт мунӧ уджавны ЦК-ӧ.
Тайӧ юӧрыс миянӧс ставнымӧс шогӧдіс.
Зэв бур морт миян Лазарь Александровичыд.
Сӧмын ӧні гӧгӧрвоа, кутшӧм озырлунӧн вӧлі миянлы ставнымлы сыкӧд дружбаыс.
Сегал мунӧм бӧрын, дерт, киссяс диамат кружок.
Тӧрыт войӧдзыс вӧлім сы ордын, прӧверяйтім миян «подшефнӧйяслысь» достижениеяссӧ.
Локтіс губкомса секретарь Аким, мустӧм завучётом Туфта.
Ог вермы терпитны ме сійӧс, коді пуктӧ асьсӧ быдтор тӧдысьӧ!
Сегал нимкодясис.
Сылӧн велӧдчысьыс, Корчагин, пуксьӧдіс Туфтаӧс партия история кузя.
Да, тайӧ кык тӧлысьыс эз вошны весь.
Выныд абу жаль, кор найӧ сетӧны татшӧм результатъяс.
Кывсьӧ, Жухрай вуджӧ уджавны военнӧй кытшса Торъя юкӧдӧ.
Мыйла тайӧ, ог тӧд.
Лазарь Александрович сетіс меным ассьыс учениксӧ.
— Эштӧдӧй заводитӧмторсӧ, — шуис сійӧ, — джын туяс энӧ сувтӧй.
И тіянлы, Рита, и сылы эм мыйӧ велӧдчыны ӧта-мӧдныдлысь.
Том мортыс эз на дзикӧдз мын стихиясьыс.
Олӧ чувствояснас, кодъяс сы пытшкын бунтуйтчӧны, и тайӧ чувствоясыслӧн тӧвнырыс шыблалӧ сійӧс бокӧ.
Мыйта ме тіянӧс тӧда, Рита, ті сылы лоанныд медбур веськӧдлысьӧн.
Сиа тіянлы бура уджавны.
Энӧ вунӧдӧй меным гижны Мӧскуаӧ, — прӧщайтчигас шуаліс меным Сегал.
Талун ЦК-сянь Соломенскӧй райкомӧ мӧдӧдісны выль секретарӧс, Жаркийӧс.
Ме сійӧс тӧда армиясянь.
Аски Дмитрий вайӧдас Корчагинӧс.
Опишита Дубаваӧс.
Шӧркодь тушаа.
Ён, крепыд мускулъяса.
Комсомолын сійӧ дас кӧкъямысӧд восянь, партияын кызьӧдсянь.
Тайӧ куим пытшкысь ӧти, кодъясӧс исключитісны губкомолысь «рабочӧй оппозицияын» сулалӧмысь.
Эз кокни вӧв сійӧс велӧдны.
Быд лун сійӧ орйӧдліс план, тыртліс менӧ юасьӧмъясӧн, кежӧдліс темасьыс.
Менам мӧд велӧдчысь Юренева да Дубава костын тшӧкыда вӧвліны венъяс.
Медводдза рытнас жӧ сійӧ видзӧдліс кок увсяньыс юр вылӧдзыс Ольга вылӧ да шуис:
— Тэнад, старука, обмундированиеыд абу полнӧй.
Колӧ кучик гач, шпораяс, будёновка да шашка, а то чери нисьӧ яй.
Ольга эз жӧ коль уджйӧзаӧн, и меным ковмис найӧс бурӧдны.
Дубава, буракӧ, Корчагинлӧн друг.
Талун кежлӧ тырмас.
Узьны».
Жарыс косьтіс мусӧ.
Китӧ соттӧдз пӧсялӧмаӧсь вокзалдорса послӧн кӧрт перилӧясыс.
Пос вылӧ кыпӧдчӧны жарсьыс жуялӧм, нярмунӧм йӧз.
Тайӧ эз вӧвны пассажиръяс.
Пос вывті медсясӧ ветлісны кӧрт туй районсянь карӧ.
Вылыс пос тшупӧд вывсянь Павел аддзис Ритаӧс.
Поезд дорӧ Рита воис сы дорысь водзджык да видзӧдіс увлань лэччысь йӧз вылӧ.
Устиновичсянь воськов куим сайӧ бокӧджык Корчагин сувтіс.
Сійӧ эз казяв Павелӧс.
Павел видзӧдіс сы вылӧ кыдзкӧ аслысногӧн.
Рита вӧлі визя блузкаа, прӧстӧй ситечысь вурӧм дженьыдик юбкаа, небыд хром курткасӧ чӧвтӧма пельпом вылас.
Кывзысьтӧм пашкыр юрсиыс кытшалӧма гожъялӧм чужӧмсӧ.
Рита сулаліс неуна чатӧртчӧмӧн да читкыраліс синъяссӧ яръюгыд шондіысь.
Медводдзаысь Корчагин видзӧдіс аслас друг да велӧдысь вылӧ татшӧм синъясӧн, и медводдзаысь сылы воис юрас мӧвп, мый Рита не сӧмын губком бюроса член, а...
И, татшӧм «грешнӧй» мӧвпъяссӧ ассьыс гӧгӧрвоӧм бӧрын, ас вылас дӧзмӧмӧн, чукӧстіс сійӧс:
— Ме быдса час нин видзӧда тэ вылӧ, а тэ менӧ он казяв.
Кад мунны, поездыс сулалӧ нин.
Найӧ матыстчисны служебнӧй проход дорӧ перрон вылӧ.
Тӧрыт губком индіс Ритаӧс аслас представительӧн ӧти уезднӧй конференция вылӧ.
Сылы отсӧг вылӧ сетісны Корчагинӧс.
Талун налы колӧ пуксьыны поездӧ, мый вӧлі эз дзик кокниторйӧн.
Шоча ветлысь поездъяс мунан часъясӧ вокзал вӧлі вагонъясӧ пуксьӧдалысь пятёрка власьт улын, посадком пропусктӧг некодлы эз позь петны перрон вылӧ.
Став пыран да петанінъясас сулаліс комиссиялӧн заградительнӧй отряд.
Йӧзӧн дзик тыр поезд вермӧ вӧлі нуны сӧмын дасӧд юкӧнсӧ мунны кӧсйысьяслысь.
Некод эз кӧсйы кольччыны, виччысьны лунъясӧн случайнӧй поезд.
Уна сюрс йӧз штурмуйтісны пыранінъяссӧ, зілисны сюйсьыны турунвиж вагонъяс дорӧ.
Вокзал сійӧ кадас оліс осадаын моз, и мукӧддырйиыс делӧыс воліс косьясӧдз.
Павел да Рита весьшӧрӧ зілисны веськавны перрон вылӧ.
Павел тӧдіс вокзалысь став пыран и петанінъяссӧ да нуӧдіс ассьыс ёртсӧ багажнӧй пыр.
Муртса сюйсисны найӧ 4 номера вагон дінӧ.
Вагон ӧдзӧс дорын, ыджыд йӧз чукӧрӧс кутіг, сулаліс пӧсялӧм чужӧма чекист да сёӧдысь горзіс йӧз чукӧрлы:
— Висьтала тіянлы, вагоныс дзик тыр, а буферъяс да вевт вылӧ, приказ серти, некодӧс ог лэдзӧй.
Сы вылӧ зырсисны скӧрмӧм йӧз, зурӧдісны нырас нёльӧд номер вылӧ сетӧм посадкомса билетъясӧн.
Быд вагон водзын скӧрысь видчӧм, горзӧм, тойласьӧм.
Павел гӧгӧрвоис, мый тадзи налы поездӧ пуксьыны оз удайтчы, но мунны вӧлі колӧ быть, мӧд ногӧн конференциясӧ орӧдасны.
Сійӧ корис Ритаӧс бокӧ, висьталіс сылы ассьыс плансӧ: сійӧ пырас вагонас, восьтас ӧшиньсӧ да кыскас сэті Ритаӧс.
Мӧд ногӧн нинӧм оз артмы.
— Вай меным ассьыд кучик курткатӧ, сійӧ бурджык любӧй мандатысь.
Павел, пасьталіс сылысь курткасӧ, сюйис ассьыс нагансӧ зептас, шнура воропсӧ нарошнӧ сайӧдтӧг.
Колис сёян тыра сумкасӧ Рита кок улӧ да муніс вагонлань.
Повтӧг вешталіс пассажиръясӧс да кутчысис перилӧас.
— Эй, ёрт, кытчӧ?
Павел видзӧдліс ён тушаа чекист вылӧ.
— Ме кытшса Торъя юкӧдысь.
Час вот прӧверитам, быдӧн-ӧ тіян пуксьӧдӧма посадкомса билетъясӧн, — шуис Павел сэтшӧм тонӧн, кодлы быть лоӧ вӧлі эскыны.
Чекист видзӧдліс сійӧ зеп вылӧ, чышкис соснас плешсьыс пӧсьсӧ да веськодя шуис:
— Мый нӧ, прӧверяйт, верман кӧ пырнысӧ.
Кияснас, пельпомнас, а кӧнсюрӧ и кулакъяснас уджалӧмӧн, йӧз пельпомъяс вылӧ кыпӧдчавлӧмӧн, вылыс полкаясӧ кутчысялӧмӧн кияс вылас кыссис Павел, веськодя кывзіс быд боксянь кылысь видӧм.
Но Павел век жӧ воис вагон шӧрӧ.
— Кытчӧ тэнӧ чӧртыс кыскӧ, ло тэ куимпӧв проклят! — горзіс та вылӧ кыз тьӧтка, кор вывсянь лэччигӧн Павел тувччис кокнас сы пидзӧс вылӧ.
Тьӧтка сюйсьӧма аслас сизим пудъя тушанас улыс полка дорйылӧ да кок костас топӧдӧма вый бидон.
Татшӧм бидонъяс, ящикъяс, мешӧкъяс да кӧрзинаяс сулалісны став полкаяс вылын.
Вагонын оз позь вӧлі лолыштны.
Тьӧтка видӧм вылӧ Павел вочавидзис юалӧмӧн:
— Тэнад пуксян билетыд, гражданка?
— Мый? — скӧрысь горӧдіс сійӧ кортӧм контролёр вылӧ.
Медвылыс полка вывсянь нюжӧдчис кодлӧнкӧ «блатнӧй» юр да шуис кыз гӧлӧсӧн:
— Васька, кутшӧм фрукт тайӧ локтӧма татчӧ?
Сет сылы «евбазӧ» путёвка.
Веськыда Корчагин юр весьтын тыдовтчис сійӧ, коді, тыдалӧ, вӧлі Васькаӧн.
Ыджыд тушаа, гӧна морӧса зон сувтӧдіс Корчагин вылӧ ассьыс ӧш синъяссӧ.
— Мый нывбаба вылас воан?
Кутшӧм тэныд билет?
Бокыса полкасянь ӧшӧдчисны нёль кок гоз.
Тайӧ кокъясыслӧн кӧзяинъясыс пукалісны кутчысьӧмӧн, зіля тричкӧдісны семечки.
Тані, тыдалӧ, вӧлі мешочникъяслӧн шоныд компания, кӧрт туйвывса сюсь мародёръяс.
Эз вӧв кадыс зыксьыны накӧд.
Колӧ вӧлі пуксьӧдны вагонӧ Ритаӧс.
— Кодлӧн тайӧ ящикыс? — ӧшиньдорса пу ящик вылӧ индӧмӧн юаліс сійӧ олӧма железнодорожниклысь.
— Да со эсійӧ нылыслӧн, — индіс сійӧ коричневӧй чулкиа кыз кокъяс вылӧ.
Колӧ вӧлі восьтыны ӧшиньсӧ.
Ящикыс мешайтіс.
Пуктыны сійӧс вӧлі некытчӧ.
Павел босьтіс киас ящиксӧ да сетіс вылыс полка вылын пукалысь кӧзяйкаыслы.
— Кутыштлӧй, гражданка, ӧти здук, ме ӧшиньсӧ восьта.
— Тэ мый йӧзлысь кӧлуйсӧ вӧрӧдан! — таргыны заводитіс ляз ныра ныв, кор Павел пуктіс ящиксӧ сы пидзӧс вылӧ.
— Мотька, мый тайӧ гражданиныс шумсӧ лэптӧ? — шыасис сійӧ отсӧгла сусед дінӧ.
Мӧдыс, джаджсьыс лэччывтӧг, сандалиа кокнас тувкис Павеллы мышкас.
— Эй тэ, вакуль!
Весась татысь, кытчӧдз ме тэныд пӧнар эг пеш!
Павел ланьтӧмӧн терпитіс мышкӧ чужйӧмсӧ.
Парсӧ курччӧмӧн восьтіс ӧшиньсӧ.
— Товарищ, вешйышт неуна, — шуис сійӧ железнодорожниклы.
Медым лӧсьӧдны места, Павел вештіс кодлыськӧ бидонсӧ да сувтіс ӧшинь бердас.
Рита сулаліс вагон дорын да ӧдйӧ сетіс сылы сумкасӧ.
Павел шыбитіс сійӧс бидона тьӧтка пидзӧс вылӧ, копыртчис увлань, кутіс киясӧдыс Ритаӧс да кыскис асланьыс.
Эз на удит заградотрядса красноармееч казявны правилӧяс нарушайтӧмсӧ да кутны сійӧс, кыдзи Рита вӧлі вагонын нин.
Ньӧжйӧ вӧрысь красноармеечлы нинӧм эз коль вӧчны, кыдзи ёрччыштны да мунны ӧшинь дорсьыс.
Риталысь вагонӧ пырӧмсӧ мешочнӧй компания паныдаліс сэтшӧм горзӧмӧн, мый Рита шӧйӧвошис да повзис.
Сылы некытчӧ вӧлі сувтнысӧ и сійӧ сулаліс улыс полка дорыш йылын, вылыс полкаса кӧрт мыджӧдӧ кутчысьӧмӧн.
Быд боксянь кыліс видчӧм.
Вывсянь шыасис кыз гӧлӧс:
— Вот гад, ачыс пырис дай нылӧс ас бӧрсяыс кыскӧ!
А кодкӧ тыдавтӧм вывсянь чилӧстіс:
— Мотька, пеш сылы син костас!
Кыз кокъяса ныв зілис пуктыны ящиксӧ Корчагин юр вылӧ.
Гӧгӧр вӧліны мисьтӧм, лёк чужӧмъяс.
Павел каитчис, мый Рита тані, но колӧ вӧлі кыдзкӧ пуксьыны.
— Гражданин, босьт ассьыд мешӧкъястӧ проходсьыс, татчӧ ёрт сувтас, — шыасис сійӧ сы дінӧ, кодӧс шуисны Мотькаӧн, но воча кыліс сэтшӧм мисьтӧм кывъяс, мыйысь дзикӧдз пузис.
Веськыдладор синкым весьтсӧ тэрыба да доймымӧн кутіс бытшлавны.
— Виччысьлы, подлец, тэ меным кывкутан таысь, — асьсӧ муртса кутӧмӧн шуис хулиганлы Павел, но сэк жӧ сылы чужйисны вывсяньыс юрас.
— Васька, содты ещӧ сылы фитильсӧ! — горзісны быдласянь.
Ставыс, мый дыр кутіс Павел ас пытшкас, ыльнитіс ортсӧ, и, кыдзи пыр татшӧм здукъясас, сылӧн движениеясыс лоины тэрыбӧсь, збойӧсь.
— Мый нӧ ті, спекулянтскӧй гадъяс, издевайтчыны кӧсъянныд? — Пружинаяс вылын моз, кияс вылас кыпӧдчӧмӧн, Павел кайис мӧд полка вылас да мыйвынсьыс кучкис кулакнас Мотькалы наглӧй чужӧмас.
Кучкис сэтшӧма, мый спекулянтыд путкыльтчис проходӧ кодлыкӧ юр вылас.
— Лэччӧй полка вывсьыс, гадъяс, а то понъясӧс моз лыйла! — нёль морт ныръяс водзын наганнас ӧвтчигтыр скӧрысь горзіс Павел.
Делӧыс кутіс бергӧдчыны дзик мӧдарӧ.
Рита сюся видзӧдіс став бӧрсяыс, дась вӧлі лыйны быдӧнӧс, коді кӧсъяс кутчысьны Корчагин дорӧ.
Вылыс полкасӧ ӧдйӧ лои весалӧма.
«Блатнӧй» башка тэрмасьӧмӧн весасис вагонса орчча отделениеӧ.
Павел пуксьӧдіс Ритаӧс тыртӧм полка вылӧ да вашнитіс сылы:
— Тэ пукав тані, а ме тайӧясӧс велӧдышта.
Рита сувтӧдіс сійӧс:
— Тэ ӧмӧй збыльысь ещӧ косясьны кутан?
— Ог, ме пыр локта, — успокоитіс сійӧ.
Павел бара восьтіс ӧшиньсӧ да петіс перрон вылӧ.
Кымынкӧ минут мысти сійӧ вӧлі нин УТЧК-ын аслас воддза начальник Бурмейстер пызан водзын.
Латыш кывзіс сійӧс, сетіс распоряжение тыртӧммӧдны вагонсӧ да ставыслысь прӧверитны документъяссӧ.
— Ме жӧ висьтавлі, пуксьӧдігкежлӧ поездъяс воӧны мешочникъяс тырӧн нин, — ропкис Бурмейстер.
Чекистъясысь дас морта отряд весаліс вагонсӧ.
Павел важ привычка кузяыс отсаліс прӧверитны став поездсӧ.
Чекаысь мунӧм бӧрын сійӧ эз орӧд йитӧдсӧ аслас ёртъяскӧд, а молодёжнӧй коллективын секретарӧн вӧлігӧн УТЧК-ӧ уджавны мӧдӧдіс эз этша медбур комсомолечьяссӧ.
Прӧверка помалӧм бӧрын Павел воис Рита дорӧ.
Вагонсӧ тыртісны выль пассажиръяс — командированнӧйяс да красноармеечьяс.
Коймӧд ярусас пельӧсын кольӧма места сӧмын Риталы, став мукӧд местаясас вӧлі тырыс пукталӧма газет тюкъяс.
— Нинӧм, кыдзкӧ тӧрӧдчам, — шуис Рита.
Поезд вӧрзис.
Ӧшинь сайті кывтіс мешӧк чукӧр вылын пукалысь тьӧтка.
— Манька, кӧні менам бидоныс? — кыліс сылӧн горзӧм.
Суседъясысь тюкъясӧн торйӧдӧм ичӧтик местаын пукаліг Рита да Павел азыма сёйисны яблӧкӧн нянь да казьтывлісны неважӧнъя гажтӧм эпизодсӧ.
Ньӧжйӧник кыссис поезд.
Омӧлик, дзик тыр вагонъяс, кос кузовъяснас дзуртіг да таркӧдчигтыр, дрӧгнитавлісны стыкъяс вылын.
Рытыс кутіс видзӧдны вагонӧ лӧзов сук рӧмӧн.
Сы бӧрся войыс тупкис пемыдӧн восьса ӧшиньяссӧ.
Вагонын пемыд.
Мудзӧм Рита, юрсӧ сумка вылӧ пуктӧмӧн, ойбыртіс.
Павел кокъяссӧ ӧшӧдӧмӧн пукаліс полка дорыш вылын да куритчис.
Сійӧ сідзжӧ мудзис, но некытчӧ вӧлі воднысӧ.
Ӧшиньсянь ӧвтіс ыркыд войӧн.
Вагон тракнитӧмысь Рита садьмис.
Сійӧ казяліс Павел папирослысь бисӧ.
«Сійӧ асылӧдзыс тадз вермас пукавны.
Тӧдӧмысь, оз кӧсйы менӧ дзескӧдны», — мӧвпыштіс Рита.
— Корчагин ёрт!
Шыбитӧй буржуазнӧй условностьястӧ да водӧй вай шойччыны, — шмонитігтыр шуис сійӧ.
Павел водіс сыкӧд орччӧн да нимкодя нюжӧдіс сьӧктаммӧм кокъяссӧ.
— Аски миянлы уджыс помтӧм.
Узь, косьяс панысь. — Сылӧн киыс доверчивӧя сывъяліс ёртсӧ, и дзик банбок дорсьыс Павел чувствуйтны кутіс сылысь юрсисӧ.
Сылы Рита вӧлі вӧрзьӧдны позьтӧм.
Сылӧн тайӧ вӧлі ёрт удж кузяыс, сылӧн политрук, и век жӧ сійӧ вӧлі нывбаба.
Тайӧс сійӧ медводдзаысь кутіс чувствуйтны пос дорын сулалігӧн, и со мый вӧсна сэтшӧма волнуйтӧ Павелӧс сылӧн сывъялӧмыс.
Павел кыліс пыдісянь ӧткодя лолалӧмсӧ, коді вӧлі дзик паръяс дорас.
Матын вӧснаыс кыптіс кӧсйӧм корсьны тайӧ паръяссӧ.
Став выннас кутчысьӧмӧн пӧдтіс тайӧ кӧсйӧмсӧ.
Рита быттьӧ казяліс сылысь чувствояссӧ, нюммуніс пемыдас.
Сы вывті муніс нин и радейтӧмлӧн нимкодьлуныс, и воштӧмлӧн ужасыс.
Кык большевиклы сійӧ сетіс ассьыс радейтӧмсӧ.
И кыкнансӧ босьтісны сылысь белогвардейскӧй пуляяс.
Ӧтикыс — мужественнӧй великан, комбриг, мӧдыс — сӧдз синъяса том зон.
Кӧлесаяслӧн таркӧдӧмыс регыд унмовськӧдіс Павелӧс.
Сӧмын асывнас сійӧс садьмӧдіс паровозлӧн тутӧстӧмыс.
Сёрӧн кутіс воны аслас жырйӧ Рита.
Шоча восьтывлан тетрадьын лоины ещӧ кымынкӧ дженьыдик пасйӧдъяс:
«Август 11-ӧд лун
Помассис губконференция.
Аким, Михайло да мукӧдъяс мунісны Харьковӧ ставукраинаса вылӧ.
Ме вылӧ водіс став техникаыс.
Дубава да Павел пӧлучитісны мандатъяс губкомӧ.
Сэксянь, кор Дмитрийӧс мӧдӧдісны Печёрскӧй райкомолӧ секретарӧн, сійӧ сэсся оз нин волывлы рытъясын велӧдчыны.
Тыртісны сійӧс уджӧн.
Павел ещӧ зільӧ на занимайтчыны, но либӧ менам кадыс абу, либӧ сійӧс кытчӧкӧ мӧдӧдасны.
Кӧрт туй вылын омӧль положение вӧсна налӧн дорвыв мобилизацияяс.
Тӧрыт ме ордын вӧлі Жаркий, сійӧ абу дӧвӧлен, мый ми босьтім сылысь ребятасӧ, шуӧ, найӧ пӧ меным аслым ёна колӧны.
Август 23-ӧд лун
Талун муна коридор кузя, видзӧда — управдел ӧдзӧс дорын сулалӧны Панкратов, Корчагин да ещӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм морт.
Матыстчи.
Кыла — висьтавлӧ Павел:
— Да сэні сэтшӧм типъяс пукалӧны — пуля абу жаль.
«Ті пӧ, — шуӧ, — он имеитӧй право сюйсьыны миян распоряжениеясӧ.
Тані кӧзяиныс Желлеском, а абу кутшӧмкӧ комсомол».
А рожаыс, вокъясӧй, сылӧн...
Со кытчӧ пуксялӧмаӧсь паразитъясыд!..
И ме кылі чорыда матькыштӧм.
Панкратов казяліс менӧ да тувкис Павелӧс.
Мӧдыс бергӧдчис и, кор аддзис менӧ, бледӧдіс.
Ме вылӧ видзӧдлытӧг пыр жӧ муніс.
Ӧні ме сійӧс ас ордысь дыр нин ог аддзыв.
Сійӧ ӧд тӧдӧ, мый ме некодӧс ог прӧстит ёрччӧмсьыд.
Август 27-ӧд лун
Вӧлі закрытӧй бюро.
Положение сьӧктаммӧ.
Ӧні ог на вермы став йывсьыс гижны — оз позь.
Аким воис уездысь зумыш.
Тӧрыт Тетерев дорын бара лэдзисны откос улӧ продмаршрут.
Буракӧ, шыбита гижавны, ставыс кыдзкӧ торъясӧн артмӧ.
Виччыся Корчагинӧс.
Аддзылі сійӧс — Жаркийкӧд лӧсьӧдӧны вит мортысь коммуна».
Луннас мастерскӧйясын Павелӧс корисны телефон дорӧ.
Рита юӧртіс прӧст рыт йылысь да проработайтны эштӧдтӧм тема йылысь: мый вӧсна уси Парижскӧй Коммуна.
Рытнас, Кругло-Университетскӧй уличавывса керка дорӧ локтігӧн, Павел видзӧдліс вывлань.
Риталӧн ӧшиньыс биа.
Котӧртіс пос кузя, кыдзи и пыр, таркнитіс ӧдзӧсӧ кулакнас да вочакыв виччысьтӧг пырис.
Крӧвать вылын, кытчӧ ребята пӧвстысь некод весиг эз лысьтлы пуксьывнысӧ, куйліс военнӧй паськӧма морт.
Револьвер, походнӧй сумка да кодзула картузыс куйлісны пызан вылын.
Сійӧс топыда сывъялӧмӧн пукаліс Рита.
Найӧ мый йылысь кӧ зіля сёрнитісны...
Рита бергӧдіс Павеллань ассьыс нимкодясян чужӧмсӧ.
Сывъялӧмысь мездысьӧм бӧрын военнӧй чеччис.
— Тӧдмасьӧй, — Павелкӧд здоровайтчиг шуис Рита, — тайӧ...
— Давид Устинович, — прӧстӧя висьталіс сы пыдди военнӧйыс да топыда кутліс Корчагинлысь кисӧ.
— Локтіс, быттьӧ юр вылӧ лым уси, — сераліс Рита.
Кӧдзыда киасис Корчагин.
Биаизйысь бикинь моз югнитіс синъясас висьтавтӧм ӧбида.
Удитіс казявны Давид сос вылысь нёль квадрат.
Рита кӧсйис висьтавны — Корчагин торкис сійӧс:
— Ме пыри тэныд висьтавны, мый талун уджала пристаньын — пес ректам.
Мед эн виччысь...
Да и тэнад со буретш гӧсьт.
Но, ме муні, уліас менӧ виччысьӧны.
Павел саяліс ӧдзӧс сайӧ сэтшӧм жӧ ӧдйӧ, кыдзи и пырис.
Камӧдісны пос кузя тэрыб воськовъяс.
Омӧлика кылыштіс уліын ӧдзӧс пӧдлалӧм шыыс.
Лӧнис.
— Сыкӧд мыйкӧ абу бур, — Давидлӧн чуймӧмӧн видзӧдӧм вылӧ падъялігтыр вочавидзис Рита.
...Пос улын пыдісянь лолыштіс паровоз, шыбитіс вына морӧссьыс бикинь чукӧр.
Налӧн мичаа йӧктӧмыс кыпӧдчис вывлань да кусі тшын пиас.
Перилӧяс бердӧ лэдзчысьӧмӧн Павел видзӧдіс стрелкаяс вылын сигнальнӧй фонарикъясын уна рӧмӧн югъялысь бияс вылӧ.
Читкыртіс синсӧ.
«Век жӧ абу гӧгӧрвоана, Корчагин ёрт, мыйла тіянлы сэтшӧм сьӧкыд сы вӧсна, мый Риталӧн вӧлӧма верӧс?
Коркӧ ӧмӧй сійӧ шуліс, мый верӧсыс абу?
Но, а кӧть и висьтавліс, мый сыысь?
Мыйла тайӧ друг сэтшӧма чушис?
А ті жӧ лыддьылінныд, дона ёрт, мый, идейнӧй дружба кындзи, нинӧм абу...
Кыдз жӧ ті тайӧс эн казялӧй?
А? — ироническӧя юасис ассьыс Корчагин. — А мый, тайӧ кӧ абу верӧс?
Давид Устинович вермас лоны вок либӧ дядь...
Сідзкӧ тэ, чудилӧ, весьшӧрӧ морт вылас скӧрмин.
Сэтшӧм жӧ тэ, тыдалӧ, сволочь, кыдзи любӧй мужик.
Вок йывсьыд тайӧс позьӧ тӧдмавны.
Шуам, тайӧ вок либӧ дядь, сэсся нӧ мый тэ шуан сылы та йылысь?
Он, тэ он мун сэсся сы ордӧ!»
Мӧвпъяссӧ орӧдіс гудоклӧн горӧдӧм.
«Сёр нин, кад гортӧ, тырмас весьшӧрӧ мӧвпавны».
Соломенкаын (тадзи шусис рабочӧй железнодорожнӧй район) витӧн котыртісны ичӧтик коммуна.
Тайӧ вӧліны — Жаркий, Павел, еджыд юрсиа весел чех Клавичек, Окунев Николай, депоса комсалӧн секретарь Стёпа Артюхин — железнодорожнӧй Чекаын агент, неважӧн на шӧркост ремонт кузя котельщик.
Корсисны жыр.
Уджалӧм бӧръясын куим лун чӧж мавтчисны, белитчисны, мыськисны.
Сэтшӧма клёнӧдчисны ведраясӧн, мый суседъясыслы чудитчис пӧжар.
Вӧчалісны койкаяс, паркын сюялісны вольпасьясӧ клён пу коръяс, и нёльӧд луннас Петровский портретӧн да ыджыд картаӧн мичмӧдӧм жыр югъяліс ньӧти пачкайтчытӧм еджыд рӧмӧн.
Кык ӧшинь костын небӧгъяс тыра джадж.
Картонӧн эжӧм кык ящик, — тайӧ улӧсъяс.
Ыджыдджык ящикыс — шкап.
Жыр шӧрын нойӧн эжӧм ыджыд биллиард. Тайӧс кыскисны татчӧ пельпом вылас коммунхозысь.
Луннас тайӧ пызан, войнас Клавичеклӧн крӧвать.
Вайисны татчӧ ассьыныс эмбурсӧ.
Хозяйственнӧй Клавичек вӧчис коммунаса став эмбурлы опись да кӧсйис сійӧс ӧшӧдны стенӧ, но ставныс сувтісны паныд да эновтчис сыысь.
Жырйын ставыс лои общӧй.
Жалӧванье, паёк да случайнӧй посылкаяс — ставыс вӧлі юксьӧ ӧткодя.
Ас собственностьын коли сӧмын оружие.
Коммунаръяс ӧтсӧгласӧн шуисны: собственность отменитӧм йылысь закон нарушитысь да ёртъясыслысь довериесӧ ылӧдысь коммунаса член вӧтлыссьӧ коммунаысь.
Окунев да Клавичек содтісны: и вӧтлыссьӧ оланінсьыс.
Коммуна восьтан лунӧ чукӧртчис комсалӧн став районнӧй активыс.
Орчча керкаса олысьяслысь корисны зэв ыджыд самӧвар и чай юӧм вылӧ видзисны став сахарин запассӧ, а чай юӧм бӧрын горӧдісны хорӧн:
Табачнӧй фабрикаысь Таля дирижируйтӧ.
Юрас кумач кӧртӧдыс неуна вешйыштӧма бокӧ, синъясыс — быттьӧ вильыш детинкалӧн.
Матысянь на вылӧ видзӧдлыны некодлы на эз удайтчыв.
Гажаа сералӧ Таля Лагутина.
Томлун дзоридзалӧм пыр видзӧдӧ тайӧ картонажницаыс мир вылас дас кӧкъямысӧд тшупӧдсянь.
Кыптывлас сылӧн киыс вывлань, да сьылӧмыс, кыдзи фанфаралӧн сигнал:
Разӧдчалісны сёрӧн, пальӧдісны лӧньӧм уличаяссӧ ёсь гӧлӧсъяснаныс.
...Жаркий нюжӧдіс кисӧ телефон дорӧ.
— Ньӧжйӧджык, ребята, нинӧм оз кыв! — горӧдіс сійӧ отсекр жырйӧ чукӧртчӧм ызгысь комсалы.
Гӧлӧсъяс неуна чиныштісны.
— Ме кывза.
А, тайӧ тэ!
Да, да, пыр жӧ.
Пӧвестка?
Пыр сійӧ жӧ — пристаньясысь пес судзӧдӧм.
Мый?
Абу, некытчӧ абу мӧдӧдӧма.
Тані.
Корны?
Ладнӧ.
Жаркий корис чуньнас Корчагинӧс.
— Тэнӧ Устинович ёрт. — И сетіс сылы трубкасӧ.
— Ме чайті, мый тэ абу.
Менам рытыс талун прӧст.
Волы.
Вок пӧпуттьӧ пыраліс, ми сыкӧд кык во эг аддзысьлӧй.
Вок!
Павел эз кыв сылысь кывъяссӧ.
Тӧдвылас усины и сійӧ рытыс, и сійӧтор, мый йылысь решитіс сэки жӧ войнас пос вылын.
Да, колӧ пыравны сы дінӧ талун да сотны йитан посъяссӧ.
Радейтчӧм вайӧ уна тревога да дой.
Ӧні ӧмӧй кад сы йылысь сёрнитны?
Трубкаын гӧлӧс:
— Тэ мый, он кыв менӧ?
— Ме кывза, кывза.
Ладнӧ.
Да, бюро бӧрын.
Пуктіс трубкасӧ.
Павел видзӧдіс Рита вылӧ веськыда синмас да, дубӧвӧй пызан дорышӧ топыда кутчысьӧмӧн, шуис:
— Ме, буракӧ, водзӧ сэсся ог вермы тэ ордӧ волывлыны.
Шуис и аддзис, кыдзи вӧрзисны сук синлысъясыс.
Карандашыс сылӧн дугдіс котӧртны лист кузяыс да вӧрзьытӧг водіс восьса тетрадь вылӧ.
— Мыйла?
— Пыр сьӧкыдджык аддзыны прӧст часъяссӧ.
Ачыд тӧдан, лунъяс миян мӧдісны сьӧкыдӧсь.
Жаль, но лоӧ эновтчыны...
Думыштіс бӧръя кывъяс йывсьыс да казяліс налысь небыдлунсӧ.
«Мый могысь бергӧдлан мельничасӧ?
Сідзкӧ, оз тырмы мужествоыд кучкыны сьӧлӧмад кулакӧн!»
И Павел настойчивӧя нуӧдіс водзӧ:
— Таысь кындзи, ме важӧн кӧсйи висьтавны тэныд, омӧля ме тэнсьыд гӧгӧрвоа.
Кор вот Сегалкӧд занимайтчим, менам ставыс кольлі юрӧ, а тэкӧд менам некыдз оз артмы.
Тэ ордсянь пыр Токарев ордӧ ветлывлі, мед разберитчыны.
Юрӧй менам оз уджав.
Тэныд колӧ босьтны кодӧскӧ вежӧраджыкӧс.
И Павел бергӧдчис сылӧн сюсь видзӧдласысь.
Сэсся помӧдз веськыда висьталіс:
— И вот артмӧ, миянлы тэкӧд нинӧмла весьшӧрӧ воштыны кадсӧ.
Сувтіс, ньӧжйӧник вештіс кокнас улӧссӧ да видзӧдліс вывсянь сылӧн копыртӧм юр вылӧ, лампа югӧрсянь кельдӧдӧм чужӧм вылӧ.
Картузасис.
— Мый нӧ, прӧщай, Рита ёрт!
Жаль, мый ме тэнӧ сы мында лун пӧръявлі.
Колӧ вӧлі пыр жӧ висьтавны.
Тайӧ нин менам мыж.
Рита механическӧя нюжӧдіс кисӧ да Павел кӧдзыдлунӧн чуймӧм вӧсна вермис сӧмын шуны:
— Ме тэнӧ, Павел, ог мыжав.
Ме кӧ эг вермы матыстчыны тэ дінӧ да лоны гӧгӧрвоанаӧн, то ме заслужиті талунъясӧ.
Сьӧкыда восьлалісны кокъяс.
Шытӧг пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Кильчӧпомас сувтыштліс — позьӧ на бергӧдчыны, висьтавны...
Мый могысь?
Сы могысь, мед чужӧмад шыбитісны мисьтӧм кыв да бара лоны тані кильчӧпомас?
Ог!
...Вокзал тупикъясын содісны жугавлӧм вагонъясысь да кӧдзыд паровозъясысь шойнаяс.
Тыртӧм пес складъясысь тӧлыс гартіс посни пилипызь.
А кар гӧгӧр, вӧр трӧпаясӧд, джуджыд сёнъясӧд хищник моз гӧняйтіс Орликлӧн банда.
Лунъяснас сійӧ дзебсясис матысса хуторъясын, вӧрса озыр пасекаясын, а войнас петавліс кӧрт туй вылӧ, чашйис сійӧс ёсь гыжъя лапаяснас да, тайӧ страшнӧй уджсӧ вӧчӧм бӧрын, кыссьыліс аслас дзебсянінӧ.
И тшӧкыда путкылясисны откос улӧ стальнӧй вӧвъяс.
Торпыригӧдз жугавлісны вагонъяс, шаньга моз лясмунліны узьысь йӧз, вирӧн да муӧн сорласьліс дона нянь.
Коннӧй банда шыбласис лӧнь вӧлӧстьяс вылӧ.
Повзьӧмысла котсигтыр пышйӧны улича вылысь курӧгъяс.
Шковгас лыйӧм шы.
Трачкӧдчыштас, быттьӧ кок улын кос увъяс, волсӧветса неыджыд еджыд керка дорын недыр лыйсьӧм.
Бандитъяс лэбалӧны сикт кузя вердаса вӧвъяс вылын да кералӧны кутӧм йӧзӧс.
Кералӧны здыкнитӧмӧн, быттьӧ пес поткӧдлӧны.
Лыйлісны шоча — видзтісны патронъяссӧ.
Сідз жӧ вӧлі ӧдйӧ пышъясны, кыдзи и уськӧдчасны.
Бандалӧн быдлаын вӧліны аслас синъяс, аслас пельяс.
Сюся кыйӧдісны тайӧ синъясыс волсӧветса еджыд керкаӧс поп керкасянь да кулацкӧй мича хатасянь.
И сэтчӧ, вӧр чаща пытшкӧ, кыссисны тыдавтӧм везъяс.
Сэтчӧ визувтісны патронъяс, свежӧй порсь яй кусӧкъяс, гудыр самӧкур бутылкаяс да ещӧ сійӧ, мый висьтавсьыліс гусьӧник пеляс посни атаманъяслы, а сэсся, сложнӧй сеть пыр, — аслыс Орликлы.
Бандаын вӧлі сӧмын сё-мӧд-коймӧд головорез, но кыйны найӧс эз вермыны.
Кымынкӧ юкӧн вылӧ торйӧдчӧмӧн банда оперируйтіс кык-куим уездын ӧтпырйӧ.
Ставнысӧ аддзыны он вӧлі вермы.
Войнас бандит — луннас мирнӧй крестьянин ноксьӧ аслас керка дорын, вердӧ вӧвсӧ, шпыннялігтыр нёнялӧ ворота дорас каллянсӧ да гудыр видзӧдласӧн колльӧдӧ кавалерийскӧй разъездъясӧс.
Спокой да ун воштӧмӧн лэбаліс аслас полкӧн куим уездӧд Александр Пузыревский.
Преследуйтӧм кузя аслас упорствоын мудзлытӧм, сійӧ мукӧддырйиыс сулывліс бандитъяслысь бӧжсӧ.
А кык тӧлысь мысти Орлик кыскис ас дінас кык уездысь шайкаяссӧ.
Кутіс шыбласьны топыд кытшын.
Карын олӧмыс кыссис аслас быдлунъя восьласӧн.
Вит базар вылын ызгисны-жуисны йӧз чукӧръяс.
Ыджыдалісны тані кык кӧсйӧм: ӧтиыс — унджык кульыштны, мӧдыс — этшаджык сетны.
Аслас став сям да вын сертиыс сэні лёкысь орудуйтісны быдсяма жуликъяс.
Пытшъяс моз тювкъялісны уна сё тэрыб йӧз, кодъяс синъясын вӧлі ставыс, сӧвестьысь кындзи.
Татчӧ, кыдзи куйӧд чукӧрӧ, чукӧртчывліс карса став шыбласыс ӧти кӧсйӧмӧн — «куштыштны» выль локтысьӧс.
Шочиника ветлысь поездъяс шыблалісны ас пытшсьыныс мешӧкъяса уна йӧз чукӧрӧс.
Став тайӧ йӧзыс веськӧдчӧны базарлань.
Рытнас тыртӧммӧны базаръяс, и эновтӧмӧн кажитчӧны вузасян переулокъяс, лавкаяслӧн да ларёкъяслӧн сьӧд радъясыс.
Оз быд смел морт лысьт мунны войын тайӧ кулӧм переулокӧдыс, кӧні быд будка сайын шыавтӧм грӧз.
И оз этшаысь войяснас шковгыв, быттьӧ жӧчӧ мӧлӧтӧн кучкасны, револьверысь лыйӧм, вирӧн пӧдӧ кодлӧнкӧ горӧдӧм шы.
А кор воасны татчӧ кымынкӧ милиционер матысса постъяс вылысь (ӧткӧн эз ветлывлыны), кусыньтчӧм морт шой кындзи, некодӧс нин оз аддзыны.
Код тодас, кытӧн нин морт виан местасяньыс шпанаыс, а кыпӧдӧм шумыс тӧлӧн чышкыштас войяснас базар кварталын став олысьяссӧ.
Сэні жӧ паныдас — «Орион» кино.
Уличасӧ да москисӧ югдӧдӧ электричество.
Жуӧны йӧз.
А залын трачкӧдчӧ киноаппарат.
Экран вылын виалӧны ӧта-мӧднысӧ шудтӧм любовникъяс, и лёкысь горзӧмӧн вочавидзӧны видзӧдысьяс картина орӧм вылӧ.
Центрын да окраинаясын олӧмыс, кажитчӧ, пыр муніс ӧти туйӧд, и весиг сэні, кӧні вӧлі революционнӧй власьтлӧн юр вемыс — губкомын, — ставыс муніс быдлунъя порядокын.
Но тайӧ вӧлі сӧмын ортсыса спокойствие.
Карын лӧсьӧдчӧ кыптыны бушков.
Сійӧ матыстчӧм йылысь тӧдісны унаӧн на пӧвстысь, кодъяс быд боксянь пырисны карӧ мужицкӧй дукӧс улас строевӧй винтовка дзебӧмӧн.
Тӧдӧны вӧлі и найӧ, кодъяс мешочникъяс ним улын воалісны вагон вевтъяс вылын да мунісны эз базар вылӧ, а нуисны мешӧкъяссӧ асланыс вежӧрын пасйӧм уличаяс да керкаяс дорӧдз.
Тайӧяс кӧ тӧдісны, то рабочӧй кварталъяс, весиг большевикъяс, эз тӧдны грӧз матыстчӧм йылысь.
Карын вӧлі сӧмын вит большевик, кодъяс тӧдісны став тайӧ лӧсьӧдчӧмсӧ.
Петлюровщиналӧн колясъясыс, кодъясӧс Гӧрд Армия вӧтліс белӧй Польшаӧ, Варшаваын суйӧрсайса миссияяскӧд топыда йитчӧмӧн, лӧсьӧдчисны лоан восстаниеын участвуйтігкежлӧ.
Петлюровскӧй полкъяс колясъясысь гусьӧн формируйтсис рейдӧвӧй группа.
Шепетовкаын центральнӧй повстанческӧй комитетлӧн вӧлі жӧ аслас организация.
Сэтчӧ пырисны нелямын сизим морт, на пытшкысь унджыкыс — водзджыксӧ активнӧй контрреволюционеръяс, кодъясӧс меставывса Чека доверчивӧя колис вӧля вылӧ.
Организацияӧн веськӧдлісны поп Василий, прапорщик Винник да петлюровскӧй офицер Кузьменко.
А поп нывъяс, Винниклӧн вокыс да батьыс да исполкомӧ деловодӧ сюйсьӧм Самотыя нуӧдісны разведка.
Восстание войӧ шуӧма вӧлі шыблавны ручнӧй гранатаясӧн пограничнӧй Особӧй отделӧс, лэдзны арестованнӧйясӧс да, удайтчас кӧ, босьтны вокзал.
Ыджыд карын — лоан восстание центрын — ёна гусьӧн муніс офицерскӧй вынъяс чукӧртӧм, а карбердса вӧръясӧ кыссисны бандитскӧй шайкаяс.
Тасянь ыставсисны прӧверитӧм «зубръяс» Румынияӧ да Петлюра дінӧ.
Кытшса Торъя юкӧдын матрос эз нин унмовсьлы весиг здук кежлӧ квайтӧд вой.
Сійӧ вӧлі сэтшӧм большевикъяс пӧвстысь, кодъяс тӧдісны ставсӧ.
Фёдор Жухрай чувствуйтіс асьсӧ сэтшӧм мортӧн, коді казяліс чеччыштны лӧсьӧдчӧм хищникӧс.
Оз позь горӧдны, кыпӧдны тревога.
Вир юысь тварӧс колӧ вины.
Сӧмын сэки позьӧ уджавны спокойнӧя быд куст вылӧ видзӧдлытӧг.
Зверӧс оз позь повзьӧдны.
Тані, тайӧ смертнӧй тышас, победасӧ сетӧ сӧмын боечлӧн выдержка да сылӧн зумыд киыс.
Матыстчисны срокъяс.
Кӧнкӧ тані, карас, явкаяс да конспирация лабиринтын, шуисны: аски войнас.
Сійӧ вит большевикыс, кодъяс тӧдісны, предупредитісны.
Оз, талун войнас.
Рытнас депоысь ньӧжйӧник, гудокъястӧг, петіс бронепоезд, и сэтшӧм жӧ ньӧжйӧ пӧдлассис сы бӧрся деполӧн ыджыд воротаыс.
Прямӧй проводъяс тэрмасисны сетны шифруйтӧм телеграммаяс, и быдлаын, кытчӧ найӧ волісны, узьӧм йылысь вунӧдӧмӧн, республикалӧн сторожевӧйясыс пасьйисны чушкан позъяссӧ.
Жаркийӧс телефон дорӧ корис Аким.
— Ячейкаясса собраниеяс обеспечитӧма?
Да?
Бур.
Ачыд ӧні райкомпартса секретаркӧд пыр жӧ лок сӧвещанньӧ вылӧ.
Песнад юалӧмыд лёкджык, оз артмы сідзи, кыдзи ми думайтлім.
Воан — сёрнитам, — кывзіс Акимлысь тэрыб, но чорыд сёрнисӧ Жаркий.
— Но, регыд ми ставным пес вӧснаыд йӧймам, — трубкасӧ пуктігӧн ропкыштіс сійӧ.
Кыкнан секретарыс петісны автомобильысь, мыйӧн найӧс вайӧдіс Литке.
Мӧд судтаас кайӧм бӧрын найӧ пыр жӧ гӧгӧрвоисны, мый делӧыс абу пескын.
Управделами пызан вылын сулаліс «максим», сы гӧгӧр ноксисны ЧОН-ысь * пулемётчикъяс.
Коридоръясын — партиялӧн да комсомоллӧн карса активысь ланьтӧм часӧвӧйяс.
Губкомса секретарлӧн кабинетын паськыд ӧдзӧс сайын вӧлі помассьӧ партия губком бюролӧн экстреннӧй заседание.
* ЧОН — часть особӧй назначениелӧн.
Форточка пыр уличасянь нюжӧдӧма проводъяс кык полевӧй телефон дорӧ.
Гусьӧник сёрнитӧм.
Жаркий аддзис жырйысь Акимӧс, Ритаӧс да Михайлоӧс.
abu
Рита, кыдзи коркӧ ротаын политрукалігӧн, — красноармейскӧй шлема, защитнӧй юбкаа, кожанкаа, тасмаасьӧма, бокас ӧшӧдӧма сьӧкыд маузер.
— Кыдзи тайӧс ставсӧ гӧгӧрвоны колӧ? — чуймӧмӧн юаліс сылысь Жаркий.
— Опытнӧй тревога, Ваня.
Ӧні мунам тіян районӧ.
Чукӧртчыны тревога серти Витӧд пехотнӧй школаӧ.
Веськыда ячейкӧвӧй собраниеяс вывсянь ребята воасны сэтчӧ.
Главнӧйыс — вӧчны тайӧс некод тӧдлытӧг, — висьтавліс Жаркийлы Рита.
«Кадетскӧй» рощаын лӧнь.
Чӧла сулалысь джуджыд дубъяс — сё вося великанъяс.
Лапкоръясӧн да ва петшӧрӧн эжсьӧм узьысь пруд, эновтӧм паськыд аллеяяс.
Роща шӧрын, джуджыд еджыд стен сайын — кадетскӧй корпус.
Тані ӧні краскомъяслӧн Витӧд пехотнӧй школа.
Рыт пом.
Вылыс судтаыс абу биа.
Ортсысяньыс тані ставыс лӧнь.
Дінтіыс быд мунысь думыштас, мый тайӧ стен саяс узьӧны.
Но сідзкӧ мыйла восьса чугуннӧй воротаыс и мый тайӧ сулалӧны ворота дорас кык гырысь лягуша кодьыс?
Но йӧзыс, кодъяс воалісны татчӧ железнодорожнӧй районса быд пельӧссянь, тӧдісны, мый школаын оз вермыны узьны, кыпӧдӧма кӧ войся тревога.
Татчӧ воалісны веськыда ячейкӧвӧй собраниеяс вывсянь, дженьыдик юӧртӧм бӧрын мунісны сёрниттӧг, ӧткӧн да параясӧн, но куим мортысь не унджыкӧн, кодъяслӧн зептаныс быть куйліс книжка «<rus>Коммунистическая партия большевиков</rus>» либӧ «<rus>Коммунистический союз молодёжи Украины</rus>» заголовокӧн.
Чугуннӧй ворота сайӧ позьӧ вӧлі пырны сӧмын татшӧм книжка петкӧдлӧм бӧрын.
Актӧвӧй залын йӧзыс уна нин.
Тані югыд.
Ӧшиньяссӧ тупкӧма брезент палаткаясӧн.
Татчӧ чукӧртӧм большевикъяс, тревога условностьяс вылын шмонитіг, куритісны чукля чигаркаяс.
Некод некутшӧм полӧм эз чувствуйт.
Прӧстӧ сідз чукӧртӧны, мыйкӧ кӧ лоӧ, мед особӧй назначениеа частьяс вӧліны дисциплинированнӧйӧсь.
Но опытнӧй фронтовикъяс, школа дворӧ пырӧм бӧрын, казялӧны мыйкӧ сэтшӧмтор, коді ньӧти оз мун условнӧй тревога вылӧ.
Зэв нин лӧня вӧчсис ставыс.
Шӧпкӧдан команда улын ланьтӧмӧн сувталісны стройӧ курсантъяслӧн взводъяс.
Кияс выланыс петкӧдалісны пулемётъяс, и ортсысяньыс став корпусъясас эз тыдав ни ӧти би.
— Мыйкӧ серьёзнӧйтор виччыссьӧ, Митяй? — Дубава дінӧ матыстчӧмӧн ньӧжйӧник юаліс Корчагин.
Митяй пукаліс ӧшинь вылын тӧдтӧм нывкакӧд орччӧн.
Корчагин аддзыліс сійӧс войдӧрлун Жаркий ордысь.
Дубава шмонитӧмӧн лапкӧдыштіс Павеллы пельпомас.
— Мый, сьӧлӧмыд коклябӧрад лэччис, шуан?
Нинӧм, ми тіянӧс велӧдам воюйтнытӧ.
Тэ мый, абу тӧдса такӧд? — юрнас довкнитіс нывлань. — Шуӧны Аннаӧн, овсӧ ог тӧд, а чиныс талӧн — агитационнӧй базаын заведующӧй.
Ныв кывзіс Дубавалысь шмонитӧмсӧ да видзӧдіс Корчагин вылӧ.
Лӧсьӧдыштіс кельыдлӧз чышъян увсьыс петӧм юрси пратьсӧ.
Корчагинкӧд паныдасисны синъяснас — кымынкӧ секунда кыссис воча видзӧдӧм.
Сылӧн пемыдлӧз синъясыс збоя ӧзйисны.
Сук синлысъяс.
Павел вештіс видзӧдлассӧ Дубава вылӧ.
Казяліс, мый гӧрдӧдӧ, да дӧзмӧмпырысь букыштчис.
— Коді нӧ кодӧс тіян агитируйтӧ? — нюммунны зільӧмӧн юаліс Павел.
Залын кыліс шум.
Ротаса командир кайис улӧс вылӧ да горӧдіс:
— Первой ротаса коммунаръяс, стрӧитчыны тайӧ залас!
Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык, ёртъяс!
Залӧ пырисны Жухрай, губисполкомса председатель да Аким.
Найӧ сӧмын на воӧмаӧсь.
Залтырыс вӧліны стройӧ сувталӧм йӧз.
Губисполкомса председатель сувтіс учебнӧй пулемёт площадка вылӧ да, кисӧ лэптӧмӧн, шуис:
— Ёртъяс, ми чукӧртім тіянӧс татчӧ серьёзнӧй да ответственнӧй делӧ вылӧ.
Ӧні позьӧ висьтавны сійӧс, мый оз позь вӧлі висьтавны тӧрыт, сы вӧсна мый тайӧ вӧлі ыджыд военнӧй тайна.
Аски войнас карын, кыдзи и став Украина пасьтаын, должен ыпнитны контрреволюционнӧй восстание.
Кар тырӧма офицеръясӧн.
Кар гӧгӧр чукӧртчӧны бандитскӧй шайкаяс.
Заговорщикъяс пӧвстысь мыйкӧ мында юкӧн сюйсьӧма бронедивизионӧ да сэні уджалӧ шоперъясӧн.
Но Чрезвычайнӧй комиссия эрдӧдіс заговорсӧ, и ӧні ми сувтӧдам ружье улӧ став парторганизацияӧс да комсомолӧс.
Курсантъяслӧн испытаннӧй частьяскӧд да Чека отрядъяскӧд ӧтлаын кутасны действуйтны первой да мӧд коммунистическӧй батальонъяс.
Курсантъяс выступитісны нин, ӧні тіян ӧчередь, ёртъяс.
Дас вит минут оружие пӧлучитӧм да стрӧитчӧм вылӧ.
Операцияӧн кутас веськӧдлыны Жухрай ёрт.
Сысянь командиръяс пӧлучитасны точнӧй индӧдъяс.
Ме думайта, нинӧм висьтавны коммунистическӧй батальонлы ӧнія момент серьёзность йывсьыс.
Аскися мятежсӧ миянлы колӧ пӧдтыны талун.
Вооружитчӧм батальон дас вит минут мысти стрӧитчис школа дворын.
Жухрай видзӧдліс батальонлысь вӧрзьытӧг сулалысь радъяссӧ ӧтар помсянь мӧдар помӧдзыс.
Строй водзвылын куим воськов сайын сулалісны кыкӧн: комбат Меняйло — багатыр, уральскӧй литейщик, и орччӧн — комиссар Аким.
Шуйгавылын — первой роталӧн взводъяс.
Кык воськов водзынджык — кыкӧн: ротаса командир да политрук.
На мышкын — коммунистическӧй батальонлӧн ланьтӧм радъяс.
Куимсё штык.
Фёдор сетіс знак.
— Кад выступитны.
Йӧзтӧм уличаяс вывті мунісны куимсёӧн.
Кар узис.
Львовскӧй вылын, Дикӧй уличалы паныд, батальон дугдіс мунӧмысь.
Тані заводитчӧны сылӧн действиеяс.
Шытӧг кытшалісны кварталъяс.
Штаб сувтіс магазин пос тшупӧдъяс вылӧ.
Львовскӧй улича кузя, центрсянь, шоссесӧ прожекторӧн югдӧдіг, журӧбтіс автомобиль.
Штаб дорӧ сувтіс.
Литке ӧні вайис ассьыс батьсӧ.
Комендант чеччыштіс улича вылӧ да шыбитіс кымынкӧ кыв пиыслы латышскӧй кыв вылын.
Машина нетшыштчис водзӧ да здукӧн саяліс Дмитриевскӧй улича вылӧ кежанінын.
Гуго Литке вывті сюся видзӧдӧ.
Киыс топыда кутӧ рулевӧй кӧлесасӧ — веськыдвыв-шуйгавыв.
Ага, со кӧні ковмис сылӧн, Литкелӧн, ӧдйӧ мунӧмыс!
Ӧні некодлы юрас оз во ӧдйӧ ветлӧмысь кык вой видзны арестын.
И Гуго метеор моз лэбаліс уличаяс кузя.
Жухрай, кодӧс том Литке ӧти здукӧн нуис кар ӧти помсянь мӧд помӧдзыс, эз вермы кольччыны сійӧс ошкытӧг:
— Тэ кӧ, Гуго, тадзи ветлігад талун некодӧс он ви, аски пӧлучитан зарни часі.
Гуго ёна радліс.
— А ме чайті — сутки дас арест сетасны тадзи ветлӧмсьыд...
Медводдза ударъяссӧ вӧлі веськӧдӧма заговорщикъяслӧн штаб-патера вылӧ.
Особӧй отделӧ вӧлі вайӧдӧма медводдза арестованнӧйясӧс да сюрӧм документъяс.
Дикӧй улича вылын, татшӧм жӧ тешкодь нима переулокын, 11 номера керкаын оліс кутшӧмкӧ морт Цюрберт ов улын.
Чека даннӧйяс серти, сійӧ эз ичӧт роль ворс белӧйяс заговорын.
Сы ордын видзсисны списокъясыс офицерскӧй дружинаяслӧн, кодъяслы колӧ вӧлі оперируйтны Подол районын.
Литке ачыс локтіс Дикӧй улича вылӧ, медым арестуйтны Цюрбертӧс.
Патераыс ӧшиньяснас видзӧдіс садйӧ, коді вӧлі торйӧдӧма вӧвлӧм женскӧй манастырысь стенаӧн. Сэтысь Цюрбертӧс эз аддзыны.
Талун, суседъясыс висьталӧм серти, сійӧ абу волӧма.
Вӧчӧма вӧлі обыск, ӧтлаын ручнӧй гранатаяс тыра ящикъяскӧд аддзисны списокъяс да адресъяс.
Литке тшӧктіс лӧсьӧдны засада, а ачыс минут кежлӧ кольччис пызан дорӧ, видлаліс аддзӧм документъяссӧ.
Часӧвӧйӧн садйын сулаліс том курсант.
Сылы тыдалӧ биа ӧшиньыс.
Абу лӧсьыд сулавны тані пельӧсын ӧтнаслы.
Шуштӧм.
Сылы тшӧктӧма видзӧдны стена бӧрся.
Но лӧньӧдан би югӧрӧдз, коді тыдалӧ ӧшиньӧдыс, тасянь ылын.
А сэн ещӧ тӧлысьыс, чӧртыд, сэтшӧм шоча петавлывлӧ.
Пемыдас кустъясыс кажитчӧны ловъяӧн.
Курсант видлалӧ штыкнас гӧгӧр — нинӧм абу.
«Мыйла менӧ сувтӧдісны татчӧ?
Всё равно стена вылас некод оз вермы кайны — джуджыд.
Матыстчыны ли мый ӧшинь дорас, видзӧдлыны?» мӧвпыштіс курсант.
Ещӧ ӧтчыд видзӧдліс стена вевдорас, петіс сісьмӧм тшак дукӧн ӧвтысь пельӧсысь.
Здук кежлӧ сувтіс ӧшинь весьтӧ.
Литке тэрмасьӧмӧн чукӧртіс бумагаяс да лӧсьӧдчис петны жырйысь.
Тайӧ здукас стена вевдорын кыпӧдчис вуджӧр.
Мортлы стена вывсянь тыдалӧ ӧшинь дорын сулалысь часӧвӧй и сійӧ, мӧдыс, жырас.
Кань моз пелька морт вуджис пу вылӧ, сэсся лэччис муас.
Сідзжӧ кыссис жертва дорас, ӧвтыштіс — и курсант пласьмуні.
Сылы воропӧдзыс сутшкӧма сьыліас морскӧй кортиклысь лезвие.
Садйын лыйӧм шыыс ёсь токӧн кучкис йӧз кузя, кодъяс кытшалӧмаӧсь вӧлі кварталсӧ.
Сапӧгъяснас камӧдігтыр керкалань котӧртісны квайтӧн.
Вирӧсь юрнас пызан вылӧ усьӧмӧн креслӧын пукаліс кулӧм Литке.
Ӧшинь стеклӧ жугалӧма.
Документъяссӧ враг сідзи и абу вермӧма босьтны.
Манастырскӧй стена дорын кутісны лыйсьыны.
Тайӧ убийцаыд чеччыштіс улича вылӧ да лыйсигтыр шыбитчис котӧртны Лукьяновскӧй пустырьяслань.
Эз удит: суӧдіс кодлӧнкӧ пуляыс.
Войбыд мунісны дорвыв обыскъяс.
Домӧвӧй небӧгъясӧ гижтӧм подозрительнӧй документъяса да оружиеа уна сё йӧзӧс вӧлі мӧдӧдӧма Чекаӧ.
Сэні уджаліс отборочнӧй комиссия — сортируйтіс.
Ӧткымын местаясын заговорщикъяс водзсасисны оружиеӧн.
Жилинскӧй улича вылын обыск дырйи ӧти керкаын дзик дінсяньыс лыйӧмӧн виисны Лебедев Антошаӧс.
Соломенскӧй батальон тайӧ войнас воштіс витӧс, а Чекаын эз ло Ян Литке, важ большевик, республикалӧн вернӧй сторожевӧй.
Восстание эз ло лэдзӧма.
Тайӧ жӧ войнас Шепетовкаысь арестуйтісны поп Василийӧс нывъясыскӧд да став мукӧд братиясӧ.
Тревога лӧнис.
Но выль враг грӧзитіс карлы — кӧрт туйяс вылын паралич, а сы бӧрся тшыгъялӧм да кынмӧм.
Нянь да пес решайтісны ставсӧ.
Мӧд глава
Фёдор кыскис вомсьыс дженьыдик каллянсӧ да видзчысьӧмӧн личкыштіс чуньяснас пӧимсӧ.
Каллян кусӧма.
Уна папиросъясысь еджгов тшын кымӧрӧн кытшлаліс йирксьыс улынджык, губисполкомса председатель креслӧ весьтын.
Быттьӧ кокньыдик ру пиысь тыдалӧны кабинет пельӧсъясын пызан сайын пукалысьяслӧн чужӧмъясыс.
Губисполкомса председателькӧд орччӧн морӧснас пызан вылас лэдзчысьӧма Токарев.
Старик скӧрысь чепляліс ассьыс тошсӧ, шочиника видзӧдлывліс синбӧжнас ичӧтик тушаа лысӧй морт вылӧ, кодлӧн вӧсни гӧлӧсыс кытшлаліс уна кывъя да тыртӧм кольк кыш кодь фразаясӧн.
Аким казяліс слесарлысь синбӧжнас видзӧдлӧмсӧ, и сылы дум вылас уси ичӧтдырсяыс: вӧлі налӧн гортаныс косясьысь петук «<rus>Выбей глаз</rus>».
Сійӧ дзик жӧ тадзи видзӧдлывліс уськӧдчӧм водзвылын.
Мӧд час нин мунӧ партия губкомлӧн заседание.
Лысӧй морт вӧлі железнодорожнӧй леснӧй комитетын председательӧн.
Тэрыб чуньяснас бумага чукӧр вӧрӧшитіг лысӧйыд сяркӧдіс:
— ...И вот тайӧ объективнӧй помкаясыс оз лэдзны пӧртны олӧмӧ губкомлысь да кӧрт туй правлениелысь решениесӧ.
Мӧдысь шуа, и тӧлысь мысти ми ог вермӧй сетны пес нёльсё кубометрысь унджык.
Но, а сё кӧкъямысдас сюрс кубометр заданиеыд — тайӧ... — лысӧй корсис кывсӧ, — утопия! — Шуис да пӧдлаліс ичӧтик вомсӧ, и паръясас тӧдчис ӧбида.
Чӧв олӧм кажитчис кузьӧн.
Фёдор татшкӧдіс гыжнас каллянӧ, пыркӧдіс пӧимсӧ.
Токарев торкис чӧв олӧмсӧ горшсяньыс пыдісянь петан басӧн:
— Тані и няклявнысӧ нинӧм.
Желлескомын пес эз вӧв, абу, и водзӧ эн надейтчӧй...
Сідз али мый?
Лысӧй лэптыштліс пельпомсӧ.
— Извиняйтча, ёрт, пес ми дасьтім, но абу гужевӧй транспортыс... — Мортыд джӧмдіс, чышкис клетка сера носӧвикӧн шыльыд юрпыдӧссӧ да дыр эз вермы веськавны зептас кинас, сэсся нервнӧя сюйыштіс носӧвиксӧ портфель улас.
— Мый нӧ ті вӧчид пессӧ вайӧм могысь?
Ӧд заговорын вӧлысь руководящӧй специалистъясӧс арестуйтӧмсянь коли уна лун нин, — пельӧссянь шуис Денекко.
Лысӧй бергӧдчис сылань:
— Ме куимысь юӧртлі кӧрт туй правлениелы, мый транспорттӧг оз позь...
Токарев сувтӧдіс сійӧс.
— Тайӧс ми кывлім нин, — ёся шуис слесарь да сатшкис лысӧйсӧ лӧг видзӧдласӧн. — Ті нӧ мый, миянӧс йӧйясӧн лыддяд?
Тайӧ юалӧмсьыс лысӧйлӧн мыш кузяыс котӧртіс йирмӧг.
— Контрреволюционеръяс действиеяс вӧсна ме ог кывкут, — ньӧжйӧник нин вочавидзис лысӧй.
— Но ті тӧдінныд, мый уджсӧ нуӧдӧны кӧрт туй дорсяньыс ылын? — юаліс Аким.
— Кывлі, но ме эг вермы индавны начальстволы йӧз участокса тырмытӧмторъяс вылӧ.
— Кымын тіян служащӧйыс? — юаліс лысӧйлысь совпрофса председатель.
— Кыксё гӧгӧр.
— Вонас дармоед вылӧ ӧти кубометрӧн! — скӧрысь сьӧлыштіс Токарев.
— Ми став Желлескомлы сетам ударнӧй паёк, чинтам рабочӧйяслысь, а ті мый вӧчад?
Кытчӧ ті воштід кык вагон пызьсӧ, кодӧс сетлісны тіянлы рабочӧйяслы вылӧ? — водзӧ нуӧдіс совпрофса председатель.
Лысӧйӧс быд боксянь тыртісны ёся юасьӧмӧн, а сійӧ мездысис наысь, кыдзи мырдӧн сюйсьысь кредиторъясысь, кодъяс корӧны мынтыны вексельяс.
Сійӧ кытшлӧдліс, эз вочавидз веськыда, но синъясыс котралісны пельӧсысь пельӧсӧ.
Пытшкӧснас кыліс опасностьлысь матыстчӧмсӧ.
Полігтыр кӧсйис сӧмын ӧтитор: регыдджык мунны татысь сэтчӧ, кӧні пӧтӧс ужын дорӧ виччысьӧ сійӧс томиник гӧтырыс, Поль де Кок роман сайын рытсӧ колльӧдіг.
Лысӧйлысь вочакывъяссӧ кывзӧмысь дугдывтӧг Фёдор гижис блокнотӧ: «Ме думайта, тайӧ мортсӧ колӧ прӧверитны пыдісяньджык: тані абу прӧстӧ уджавны кужтӧм.
Менам мыйсюрӧ эм нин сы йылысь...
Вай дугдам сыкӧд сёрнитӧмысь, мед весасяс, да босьтчам делӧӧ».
Исполкомса председатель лыддис сылы сетӧм запискасӧ да юрнас довкнитіс Фёдорлы.
Жухрай чеччис да петіс прихожӧйӧ телефон дорӧ.
Кор сійӧ бӧр пырис, исполкомса председатель лыддис революциялысь помсӧ:
«...снимитны Желлескомлысь руководствосӧ явӧ саботажысь.
Пес заптӧм йылысь делӧсӧ сетны следственнӧй органъяслы».
Лысӧй виччысис лёкджыкӧс.
Дерт, удж вылысь саботаж вӧсна вештӧм сувтӧдас сомнение улӧ сылысь благонадёжностьсӧ, но тайӧ пустяк, а Боярка йылысь делӧ — но, таысь сійӧ оз тӧждысь, тайӧ абу сы участок вылын.
«Фу, чӧрт, меным кажитчис, мый тайӧяс тӧдмалісны нин мыйяскӧ...»
Портфельӧ бумагаяссӧ чукӧртігӧн, пӧшти спокойнӧя нин, шуис:
— Мый нӧ, ме беспартийнӧй специалист, и ті правӧсь меным не дӧверяйтны.
Но менам сӧвесть сӧстӧм.
Ме кӧ эг вӧч, сідзкӧ, эг вермы.
Сылы некод эз вочавидз.
Лысӧй петіс, тэрмасьӧмӧн лэччис пос кузя да кокниджык сьӧлӧмӧн восьтіс ывлаӧ ӧдзӧссӧ.
— Тіян овыд, гражданин? — юаліс сылысь шинеля морт.
abu
— <ns>Чер... винский...</ns>
Губисполкомса председатель кабинетын, кор петіс тайӧ мортыс, ыджыд пызан весьтӧ топӧдчисны дас куимӧн.
— Со аддзанныд... — чуньнас личкыштіс паськӧдӧм картаӧ Жухрай. — Со Боярка станция, квайт верст сайын — пес кераланін.
Татчӧ тэчӧма штабельясӧ кыксё дас сюрс кубометр пес.
Кӧкъямыс тӧлысь уджаліс трудармия, видзӧма мыйта вын, а результатыс — предательство, кӧрт туй да кар пестӧмӧсь.
Пессӧ колӧ вайны станция дорӧ квайт верст сайысь.
Та вылӧ колӧ этшавылӧ вит сюрс подвода быдса тӧлысь чӧж, и сӧмын сэтшӧм условие дырйи, луннас кӧ кутасны кыскыны кыкысь.
Матысса сикт — дас вит верст сайын.
Сэтчӧ жӧ, сійӧ местаясас шӧйтӧ Орлик аслас бандаӧн...
Гӧгӧрвоад, мый тайӧ лоӧ?..
Видзӧдлӧй, план серти пес заптӧмсӧ колӧ вӧлі заводитны со кысянь да матыстчыны вокзалланьӧ, а тайӧ негодяйясыс нуӧдісны сійӧс пыдӧджык вӧрланьыс.
Расчётыс веськыд: ог вермӧ кыскавны дасьтӧм пессӧ кӧрт туй дорӧ.
И збыльысь, миянлы и сё вӧвсӧ не аддзыны.
Со кысянь найӧ миянӧс кучкисны!..
Тайӧ повстанком дорсьыд абу ичӧт делӧ.
Жухрайлӧн чабыртӧм кулакыс сьӧкыда водіс воскалӧм бумага вылӧ.
Быдӧнлы дас куим морт пиысь зэв бура син водзас сувтіс матыстчанторлӧн став ужасыс, мый йылысь Жухрай эз висьтав.
Тӧв матын нин.
Больничаяс, школаяс, учреждениеяс да сё сюрсъясӧн йӧз веж мороз власьт улынӧсь, а вокзалъясын — кодзувкоткар кодь, и поездыс ветлӧ недельнас ӧтчыд.
Быдӧн чорыда думыштчисны.
Фёдор разис кулаксӧ.
— Эм ӧти петан туй, ёртъяс: куим тӧлысьӧн вӧчны узкоколейка станциясянь пес заптанінӧдз — квайт верст — сэтшӧм расчётӧн, мед тӧлысьӧн-джынйӧн бӧрын нин сійӧс вӧлі вайӧдӧма пес пӧрӧдны заводитан местаӧдз.
Ме недель чӧж нин пукала та вылын.
Сы вылӧ колӧ, — Жухрайлӧн гӧлӧсыс косьмӧм горшас кутіс дзуртны, — куимсё ветымын рабочӧй да кык инженер.
Рельсъяс да сизим паровоз эм Пуща-Водицаын.
Найӧс сэн комса аддзӧма складысь.
Войнаӧдз сэсянь да карӧдз кӧсйылӧмаӧсь нюжӧдны узкоколейка.
Но Бояркаын рабочӧйяслы овнысӧ некӧн, сӧмын киссьӧм школа эм.
Рабочӧйясӧс ковмас мӧдӧдавлыны партияясӧн кык недель кежлӧ, дырджык оз вермыны.
Мӧдӧдам сэтчӧ комсомолечьясӧс, Аким?
И вочакывсӧ виччысьтӧг висьталіс водзӧ:
— Комсомол ыстас сэтчӧ ставсӧ, мый сӧмын вермас: ӧти-кӧ, соломенскӧй организациясӧ ставнас да мыйкӧ мында ещӧ карысь.
Уджыс зэв сьӧкыд, но ребяталы кӧ бурджыка висьтавны, мый тайӧ спаситас кар да кӧрт туй, найӧ вӧчасны.
Кӧрт туйвывса начальник эскытӧма довкйӧдлыштіс юрнас.
— Ӧдвакӧ мыйкӧ артмас таысь.
Кушинын вӧчны сизим верст кузя кӧрт туй ӧнія обстановка дырйи: ар, зэръяс, сэсся кӧдзыдъяс, — мудзпырысь шуис сійӧ.
Жухрай, юрсӧ сылань бергӧдлытӧг, орӧдіс:
— Пес дасьтӧм бӧрсяыд колӧ вӧлі тэныд видзӧдны бурджыка, Андрей Васильевич.
Подъезднӧй туй ми вӧчам.
Не кынмыны жӧ кыккирудз олігӧн.
Грузитӧма инструментъяс тыра медбӧръя ящикъяс.
Поезднӧй бригада разӧдчис местаяс вылас.
Буситіс зэр.
Кӧтасьӧмысла югъялысь тужурка кузяыс Риталӧн стеклӧ мольясӧн гӧгыльтчисны зэр войтъяс.
Токаревкӧд прӧщайтчигӧн Рита топыда кутліс сылысь кисӧ да ньӧжйӧникӧн шуис:
— Бура уджавны тіянлы.
Старик бурпырысь видзӧдліс сы вылӧ дзор синкымъяс увтіыс.
— Да, вӧчисны миянлы удж, мед мор найӧс лыяс! — аслас мӧвпъяс вылӧ гораа вочавидзӧмӧн нурбыльтіс сійӧ. — Ті тані видзӧдалӧй.
Миян кӧ кутшӧмкӧ затор лоӧ, ті зэлӧдӧй кыт колӧ.
Волокитатӧгыд ӧд тайӧ шушвальыд оз вермы уджавнысӧ.
Но, кад пуксьыны, ныланӧй.
Старик топыда кизяліс пинжаксӧ.
Медбӧръя здукас нин Рита быттьӧ сідз прӧстӧ юаліс:
— Мый нӧ, Корчагиныс ӧмӧй оз мун тіянкӧд?
Ребята пӧвстын сійӧ мыйкӧ оз тыдав.
— Сійӧ техноруккӧд тӧрыт муніс дрезинаӧн, медым ӧттор-мӧдтор дасьтыны миян локтігкежлӧ.
Перрон кузя налань тэрмасьӧмӧн локтісны Жаркий, Дубава, а накӧд, жакетсӧ пельпом вылас лёкногӧн чӧвтӧмӧн, вӧсни чуньяс костас кусӧм папироскаӧн, Анна Борхарт.
Локтысьяс вылӧ видзӧдігӧн Рита медбӧръяысь юаліс:
— Кыдзи тіян Корчагинкӧд велӧдчӧмныд?
Токарев чуймӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Кутшӧм велӧдчӧм, ӧд зонмыс тэнад опека улын?
Сійӧ эз этшаысь висьтавлы меным тэ йылысь.
Ошйысьнысӧ оз вермы.
Рита эскытӧма кывзіс сылысь кывъяссӧ.
— Тадзи-ӧ сійӧ, Токарев ёрт?
Ме ордсянь ӧд сійӧ тэ дінӧ ветлывлӧма выль пӧв велӧдчыны.
Старик серӧктіс:
— Ме дінӧ?..
Ме сійӧс и синмӧн эг аддзыв.
Паровоз горӧдіс. Клавичек горзіс вагонсянь:
— Устинович ёрт, лэдз миянлы папашасӧ, оз жӧ позь тадзи!
Мый ми сытӧг вӧчнысӧ кутам?
Чех ещӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но аддзис куим матыстчысьӧс да ланьтіс.
Здук кежлӧ паныдасьліс Анналӧн югъялысь синъяскӧд, шогпырысь казяліс Анналысь Дубавалы прӧщайтчан нюмсӧ да друг вешйис ӧшинь дорсьыс.
Чужӧмӧ сявкӧдіс арся зэр.
Му весьтті кыссисны ваӧн польдӧм пемыдруд кымӧръяс.
Арся сёр кад кушӧдіс пуяссӧ, букышӧсь сулалісны пӧрысь грабъяс, дзебисны чукырӧсь кырсьсӧ гӧрдов нитш улӧ.
Немжалиттӧм ар нетшыштіс на вылысь пушыд паськӧмсӧ, и сулалісны найӧ кушӧсь да жебӧсь.
Вӧр пӧвстын ӧткӧн сулаліс ичӧтик станция.
Каменнӧй тӧварнӧй платформасянь вӧрланьӧ муніс лэптӧм му визь.
Кодзувкоткарын моз сэні вӧрисны йӧз.
Зывӧка пычьяліс сапӧгъяс улын сибдалысь сёй.
Йӧз яра уджалісны насыпь дорын.
Негораа зёльскисны лӧмъяс, вешталісны изъяссӧ зыръясӧн.
А зэрыс кӧдзис, быттьӧ посни пож пыр, и кӧдзыд войтъясыс сылӧн йиджисны яйӧдз.
Зэрыс пожъяліс йӧзлысь уджсӧ.
Сук рокӧн шливгис насыпь вылысь сёй.
Сьӧктӧма медбӧръя сунисӧдз кӧтасьӧм паськӧм, сійӧ сӧмын кынтӧ йӧзӧс, но удж вылысь найӧ мунӧны сӧмын сёрӧн рытнас.
И кодйӧм да лэптӧм му визь лунысь лунӧ муніс вӧрӧ пыр водзӧ да водзӧ.
Станциясянь неылын зумыша сулаліс важ каменнӧй керка.
Ставсӧ, мый вӧлі позьӧ нетшыштны яйнас, перйыны либӧ взорвитны, важӧн нин сӧтӧма мародёрлӧн ки.
Ӧдзӧс да ӧшиньяс пыдди — розьяс; пач пӧданъяс пыдди — пемыд гуранъяс.
Керка вевтсӧ чашйӧмаӧсь, и тыдалӧны стрӧпилӧясыс.
Вӧрзьӧдтӧг кольӧма сӧмын нёль гырысь жыръясын бетоннӧй джоджыс.
Сэтчӧ войнас пӧрччысьтӧг водӧны медбӧръя сунисӧдз кӧтасьӧм да няйтӧн ляксьӧм паськӧма нёльсё морт.
Йӧз пыдзралӧны ӧдзӧс дорын паськӧмсӧ, и сэсянь визувтӧ няйт шор.
Чорыда ёрччӧмӧн найӧ видісны проклятӧй зэрсӧ да нюрсӧ.
Топыд радъясӧн водалӧны неуна идзасӧн вольсыштӧм бетоннӧй джоджӧ.
Йӧз зілисны шонтыны ӧта-мӧднысӧ.
Паськӧмныс пӧжсис, но эз косьмыв.
А мешӧкъясӧн тупкалӧм ӧшиньясӧд джоджас рудзтіс ва.
Зэрыс тшӧкыда шаргис кӧрт вевт колясъясӧ, а щелльӧсь ӧдзӧсӧд пӧльтіс тӧв.
Асывнас киссьӧм баракын, кӧні вӧлі кухня, юӧны чай да мунӧны насыпь дорӧ.
Ӧбед дырйи сёйӧны век ӧткодь чечевица рок, антрацит кодь сьӧд фунтӧн-джынйӧн нянь.
Тайӧ вӧлі ставыс, мый вермис сетны кар.
Технорук — косіндзи ыджыд тушаа, банбокъясас кык джуджыд чукыра старик — Валериан Никодимович Патошкин да техник Вакуленко — латшкӧс тушаа, ыджыд ныра, грубӧя шӧралӧм чужӧма морт — овмӧдчисны станцияса начальник патераӧ.
Токарев узьліс дженьыд кока да ртуть кодь тэрыб станционнӧй чекист Холява жырйын.
Строительнӧй отряд скӧр упорствоӧн лэптіс став сьӧкыдсӧ.
Насыпь лунысь лунӧ пырис вӧрлань.
Отряд лыддис нин ӧкмыс дезертирӧс.
Кымынкӧ лун мысти пышйисны ещӧ витӧн.
Медводдза ударыс стройкалы лои мӧд недельнас: рытъя поездӧн карысь эз во нянь.
Дубава садьмӧдіс Токаревӧс да висьталіс сылы та йылысь.
Партколлективса секретарь, гӧна кокъяссӧ джоджӧ лэдзӧмӧн, скӧрысь гыжъяліс ассьыс киняувсӧ.
— Заводитчӧ ворсӧм! — нурбыльтіс сійӧ аслыс ныр улас да кутіс тэрмасьӧмӧн пасьтасьны.
Жырйӧ гӧгыльтчис шар кодь Холява.
— Котӧрт телефон дорӧ да кор Особӧй отделӧс, — тшӧктіс сылы Токарев. — А тэ нянь йывсьыд некодлы ни ӧти кыв, — ӧлӧдіс сійӧ Дубаваӧс.
Линейнӧй телефонистъяскӧд часджын пинясьӧм мысти напористӧй Холява вермис йитчыны Особӧй отделса начальникӧс вежысь Жухрайкӧд.
Холявалысь видчӧмсӧ кывзігӧн Токарев терпитны вермытӧг педзис места вылас.
— Мый?
Нянь эз вайны?
Ме пыр жӧ тӧдмала, коді тайӧс вӧчис, — скӧрысь гораа шуис трубкаӧ Жухрай.
— Тэ меным висьтав, мыйӧн ми аски йӧзсӧ вердны кутам? — скӧрысь горзіс трубкаӧ Токарев.
Жухрай, тыдалӧ, мыйкӧ мӧвпаліс.
Вель кузь кост бӧрын партколлективса секретарь кыліс:
— Нянь судзӧдам войнас.
Ме мӧдӧда машинаӧн том Литкеӧс, туйсӧ сійӧ тӧдӧ.
Асъявылыс няньыд тіян лоӧ.
Муртса югдігас станция дорӧ воис нянь мешӧкъяс тыра, няйтӧн резсьӧм машина.
Сэтысь петіс войбыд узьтӧмысь мудзӧм да бледӧдӧм Литке.
Стройка вӧсна тыш ёсьмис.
Кӧрт туй правлениесянь юӧртісны: абуӧсь шпалъяс.
Карын эз аддзыны некутшӧм средство, медым вайны стройка вылӧ рельсъяс да посни паровозъяс, да и паровозъяссӧ, вӧлӧмкӧ, колӧ прамӧя ремонтируйтны.
Первойя партия эштӧдӧ нин уджсӧ, а смена эз вӧв, кутны жӧ вынысь петӧм йӧзӧс оз вӧлі позь.
Важ баракын сёр войӧдз дзузган би дорын совещайтчис актив.
Асывнас карӧ мунісны Токарев, Дубава, Клавичек, сьӧрсьыс босьтісны ещӧ квайтӧс, медым ремонтируйтны паровозъяс да вайны рельсъяс.
Клавичекӧс, кыдзи профессия сертиыс пекарӧс, мӧдӧдісны снабжение отделӧ контролёрӧн, а мукӧдсӧ — Пуща-Водицаӧ.
А зэр ӧтырышъя киссис.
Корчагин муртса кыскис кизьӧр сёйысь коксӧ да ёна кынмысь кокпыдӧс сертиыс гӧгӧрвоис, мый сапӧгыслӧн сісьмӧм пӧтшваыс дзикӧдз усьӧма.
Татчӧ воӧмсянь сійӧ пыр на страдайтіс лёк сапӧгъяс вӧснаыс — найӧ вӧліны ваӧсь да чавкакылісны няйтӧн; а ӧні пӧтшвапӧлыс дзикӧдз уси, да куш кокыс вӧлі лойӧ сотысь-кӧдзыд сёй роксӧ.
Сапӧгыс петкӧдіс сійӧс стройысь.
Павел кыскис няйтысь сапӧг пӧтшвасӧ, шогпырысь видзӧдліс сы вылӧ да торкис аслыс сетӧм кывсӧ — не ёрччыны.
Сапӧг коляснас муніс баракӧ.
Пуксис походнӧй кухня дорӧ, паськӧдіс дзик няйт нямӧдсӧ да нюжӧдіс пач дорӧ турдӧм коксӧ.
Кухня пызан вылын Одарка, путевӧй стӧрӧжлӧн гӧтырыс, кодӧс пӧвар босьтіс отсасьысь пыдди, вундаліс свеклӧ.
Природа сетӧма ставсӧ тырмымӧн абу на пӧрысь стӧрӧжикалы: мужик кодь паськыд пельпомъяса, багатыр морӧса, ён кокъяса; сійӧ кужӧмӧн вундаліс пуртӧн, и пызан вылын ӧдйӧ содіс вундалӧм свеклӧ чукӧр.
Одарка чӧвтліс Павел вылӧ ошкытӧм видзӧдлассӧ да скӧрысьмоз юаліс:
— Тэ мый, ӧбед кыйӧдан?
Водзджык на неуна.
Уджсьыс, тыдалӧ, тэ дзебсясян.
Кытчӧ тэ коктӧ сюян?
Тані ӧд кухня, а абу пывсян, — стрӧнӧжитіс сійӧ Корчагинӧс.
Пырис олӧма пӧвар.
— Сапӧгӧй дзикӧдз киссис, — висьталіс помкасӧ Павел, мыйла сійӧ воис кухняӧ.
Пӧвар видзӧдліс калечитчӧм сапӧг вылӧ да довкнитіс юрнас Одаркалань:
— Сылӧн мужикыс джынвыйӧ сапожник, сійӧ вермас тэныд отсавны, а то кӧмтӧгыд пропадитан дзикӧдз.
Пӧварӧс кывзігӧн Одарка видзӧдліс Павел вылӧ да неуна яндзим лои.
— А ме тэнӧ лодырь пыдди пукті, — висьталіс сійӧ.
Павел нюммуніс.
Одарка тӧдысь морт синмӧн видлаліс сапӧгсӧ.
— Дӧмны тайӧс менам мужик оз кут — нинӧмла, а, медым коктӧ не кынтыны дзикӧдз, ме вая тэныд важ колоши, чуланын миян сэтшӧмыс туплясьӧ.
Кыдз нӧ тадз позьӧ мучитчыны!
Оз кӧ талун — аски мороз кучкас, пропадитан, — жальпырысь нин сёрнитіс Одарка, сэсся пуктіс пуртсӧ да петіс.
Регыд сійӧ бӧр воис джуджыд колошиӧн да дӧра торйӧн.
Кор дӧраӧн гартыштӧм, да шоналӧм коксӧ сюйис колошиӧ, Павел чӧла аттьӧалӧмӧн видзӧдыштіс стӧрӧжика вылӧ.
Токарев воис карысь скӧр, чукӧртіс Холява жырйӧ активӧс да висьталіс гажтӧм выльторъяс.
— Быдлаын заторъяс.
Кытчӧ он уськӧдчы, быдлаын кӧлесаяс бергӧдлӧны — и пыр ӧти местаын.
Этша ми, тыдалӧ, еджыд гусьястӧ кыйлім, миян нэм вылӧ найӧ тырмасны на, — висьтавліс чукӧртчысьяслы старик. — Ме, ребята, веськыда висьтала: делӧыс некытчӧ оз туй.
Мӧд смена абу на чукӧртӧмаӧсь, а мыйта мӧдӧдасны — код тӧдас.
Морозыс ныр улын нин.
Сыӧдз, кӧть мый, а колӧ вуджны нюрсӧ, а то сэсся мусӧ пиньнад он кут вермыны йирны.
Но карын, ребята, босьтасны кабырӧ быдӧнӧс, коді сэні гудыртӧ, а тані миянлы колӧ кыкпӧв ӧддзӧдны уджсӧ.
Витысь кувны, а ветка колӧ вӧчны.
Кутшӧм нӧ эськӧ ми большевикъяс лоам — сӧмын шляка, — висьтавліс Токарев эз аслас сибдӧм басӧн, а напряжённӧй стальнӧй гӧлӧсӧн.
Кӧрӧм синкымъяс увдорын югъялысь синъясыс сылӧн висьталісны решительность да упорство йылысь.
— Талун жӧ нуӧдам закрытӧй собрание, висьтавлам асланым йӧзлы, и аски ставӧн удж вылӧ.
Асывнас беспартийнӧйясӧс лэдзам, а асьным кольччам.
Со губкомлӧн решение, — сійӧ сетіс Панкратовлы нёльпельӧ кусыньтӧм лист.
Грузчик пельпом вомӧн Корчагин лыддис:
«Лыддьыны коланаӧн стройка вылӧ кольны комсомолса став членъясӧс, разрешитны вежны найӧс первойя пес сетӧм бӧрын, но сыысь не водзджык.
Губкомолса секретарь пыдди Р. Устинович».
Дзескыд баракад он тӧр мунны.
Сё кызь морт тыртісны сійӧс.
Сулалісны стен бокъясын, пукалісны пызанъяс вылын, весиг кухняӧ сюйсьӧмаӧсь.
Собрание восьтіс Панкратов.
Токарев висьталіс регыд, но сійӧ речлӧн помыс сотыштіс ставнысӧ:
— Аски коммунистъяс да комсомолечьяс оз мунны карӧ.
Стариклӧн киыс сынӧдас тӧдчӧдіс тайӧ решениесӧ вежны позьтӧм йылысь.
Сылӧн кинас тайӧ шеныштӧмыс бырӧдіс став лачасӧ карӧ, ас йӧз дінӧ, бӧр воӧм вылӧ, тайӧ няйтсьыс петӧм вылӧ.
Первойя здукнас нинӧм оз позь вӧлі гӧгӧрвоны горзӧмсьыс.
Йӧз вӧрӧшитчӧмысь повзьӧмӧн кутіс тіравны дзузган би.
Пемыдыс тупкис чужӧмъяссӧ.
Гӧлӧсъяслӧн ызгӧм содіс.
Ӧтияс сёрнитісны «гортса уют» йылысь, мукӧдъяс дӧзмӧмӧн горзісны мудзӧм йылысь.
Унаӧн чӧв олісны.
И сӧмын ӧти шуис пышйӧм йылысь.
Сылӧн скӧр гӧлӧсыс шыблаліс пельӧссянь видчӧм сора кывъяс:
— <rus>К чортовой матери</rus>!
Татчӧ ме ӧти лун кежлӧ ог кольччы!
Йӧзӧс катарга вылӧ ыстӧны, да кӧть мыж вӧчӧмысь.
А миянӧс мыйысь?
Видзисны миянӧс кык недель — тырмас.
Йӧйясыд сэсся абуӧсь.
Мед сійӧ, коді постановитіс, ачыс локтӧ да стрӧитӧ.
Кодлы окота, мед луасьӧ тайӧ няйтас, а менам олӧмыс ӧти.
Ме аски муна.
Окунев, код мыш сайын сулаліс горзысьыс, ӧзтіс истӧг, мед тӧдмавны дезертирсӧ.
Истӧгыс здук кежлӧ кыйис пемыдсьыс скӧрысь векыштчӧм чужӧм да восьса вом.
Окунев тӧдіс: губпродкомса бухгалтерлӧн пи.
— Мый гоннялан?
Ме ог дзебсясь, абу вӧр.
Истӧг кусі.
Панкратов сувтіс.
— Коді тайӧ сэн увтчӧ?
Кодлы тайӧ партийнӧй заданиеыс — катарга? — матынджык сулалысьясӧс лёк видзӧдласӧн кытшовтӧмӧн пӧдӧм гӧлӧсӧн шыасис сійӧ. — Братва, карӧ мунны миянлы некыдз оз позь, миян местаыс тані.
Ми кӧ тась пышъям, йӧзыс кынмыны кутасны.
Братва, кымын регыд эштӧдам, сымын регыдджык мунам, а пышйыны татысь, кыдзи тані кӧсйӧ ӧти пытш, миянӧс оз лэдз миян идеяным да дисциплинаным.
Грузчик эз радейтлы ыджыд речьяс, но и тайӧс, дженьыдиксӧ, торкис сійӧ жӧ гӧлӧс:
— А беспартийнӧйяс мунӧны?
— Да, — керыштіс Панкратов.
Пызан дорӧ сюйсис карса модаа дженьыдик пальтоа зон.
Бордъяшырӧн лэбыштіс пызан весьтын ичӧтик билет, кучкысис Панкратов морӧсӧ, чеччыштіс пызан вылӧ да сувтіс дорышногӧн.
— Со билет, босьтӧй, пӧжалуйста, тайӧ картон тор вӧснаыд ме ог кӧсйы воштыны ассьым дзоньвидзалунӧс!
Бӧръя кывъяслысь помсӧ тупкисны барак пасьта кыптысь гӧлӧсъяс:
— Мыйӧн шыбласян!
— Ак тэ, продажнӧй шкура!
— Комсомолӧ сюйсьӧмыд, мед шоныд местаӧ веськавны!
— Вӧтлӧй сійӧс татысь!
— Ми тэныд петкӧдлам пуж, тифознӧй той!
Сійӧ, коді шыбитіс билетсӧ, юрсӧ копыртӧмӧн мӧдіс ӧдзӧслань.
Сійӧс лэдзисны, сетісны туй, кыдзи чумаӧн висьысьлы.
Дзуртыштіс сы бӧрся пӧдласьысь ӧдзӧс.
Панкратов топӧдіс шыбитӧм билетсӧ чуньяснас да кыпӧдіс сійӧс дзузган би весьтӧ.
Картон ӧзйис, кутіс гартчыны трубкаӧ.
Вӧрын кыліс лыйӧм.
Важ барак дорсянь пемыд вӧрас тӧвзьыштіс верзьӧма.
Школаысь да баракысь петалісны йӧз.
Кодкӧ случайнӧ зурасис ӧдзӧс костӧ сюйӧм фанера пӧв вылӧ.
Чиркнитіс истӧгӧн.
Пинжак пӧлаяснас тіралысь бисӧ тӧлысь тупкӧм бӧрын лыддисны:
«Весасьӧй ставныд станциясьыс сэтчӧ, кытысь локтінныд.
Коді кольччас, сылы плешас пуля.
Виам ставнытӧ ӧтитӧг, пӧщада оз ло некодлы.
Срок тіянлы сета аски войӧдз».
И кырымалӧма: «Атаман Чеснок».
Чеснок вӧлі Орлик бандаысь.
Рита жырйын пызан вылын восьса дневник.
«Декабр 2-ӧд лун
Асывнас уси медводдза лым.
Кӧдздӧдіс.
Пос вылын паныдасим Вячеслав Ольшинскийкӧд.
Мунім ӧтлаын.
— Ме пыр любуйтча медводдза лымйӧн.
Кӧдзыдыс кутшӧм!
Кутшӧм лӧсьыд, збыль ӧд? — шуис Ольшинский.
Ме мӧвпышті Боярка йылысь да вочавидзи сылы, мый кӧдзыд да лым менӧ ньӧти оз радуйтны, мӧдарӧ, жугыльмӧдӧны.
Висьталі, мыйла.
— Тайӧ субъективнӧ.
Тіянлысь мӧвпъястӧ кӧ нуӧдны водзӧ, то ковмас шуны, мый оз позь серавны да лоны гажаӧн, шуам, война дырйи.
Но олӧмас тайӧ оз овлы.
Трагедияясыс сэні, кӧні фронтлӧн визьыс.
Сэні олӧм чувствуйтӧмсӧ личкӧма смертьлӧн матыслун.
Но весиг и сэні сералӧны.
А фронтсянь ылын олӧмыс пыр сэтшӧм жӧ: серам, синва, шог да нимкодясьӧм, гажатор аддзыны кӧсйӧм, волнуйтчӧм, радейтчӧм...
Ольшинский кывъясысь сьӧкыд торйӧдны шмонитӧм.
Ольшинский — Наркоминделлӧн уполномоченнӧй.
Партияын 1917-ӧд восянь.
Пасьтасьӧма европеец моз, пыр шыльыда бритчӧма, неуна душитчӧма.
Олӧ миян керкаын, Сегал патераын.
Рытъяснас пыравлывлӧ ме ордӧ.
Сыкӧд интереснӧ сёрнитны, тӧдӧ Рытыввыв, дыр олӧма Парижын, но ме ог чайт, мед ми лоим бур ёртъясӧн.
Помкаыс талы: меын сійӧ первой аддзӧ нывбабаӧс и сӧмын бӧрас партия кузя ёртӧс.
Дерт, сійӧ оз дзеб ассьыс кӧсйӧмъяссӧ да мӧвпъяссӧ, — сійӧ тырмымӧн мужественнӧй, мед висьтавны веськыда, и сылӧн кӧсйӧмъясыс абу грубӧйӧсь.
Сійӧ кужӧ вӧчны найӧс мичаӧн.
Но сійӧ оз во меным сьӧлӧм вылӧ.
Жухрайлӧн неуна грубӧй прӧстлуныс меным тӧдчымӧн матынджык, Ольшинскийлӧн европейскӧй лоск дорысь.
Бояркаысь воалӧны дженьыдик сводкаяс.
Быд лун кымынкӧ сё сажень вӧчӧм туй.
Шпалъяссӧ тэчӧны веськыда кын му вылас, налы муас поз кодьӧс кералӧмӧн.
Сэні сӧмын кыксё нелямын морт.
Мӧд сменаысь джын йӧзыс пышйисны.
Условиеяс збыльысь сьӧкыдӧсь.
Кыдзи найӧ кутасны уджавны кӧдзыдъяс дырйиыс?..
Дубава недель нин сэн.
Пуща-Водицаын кӧкъямыс паровоз пытшкысь тэчисны витӧс.
Мукӧдъясыслы частьясыс абуӧсь.
Дмитрий вылӧ Трамвай управление паніс уголовнӧй делӧ: сійӧ аслас бригадаӧн мырдӧн кутіс Пуща-Водицаысь карӧ мунысь став трамвайнӧй площадкаяссӧ.
Чеччӧдіс йӧзсӧ да грузитіс платформаяс вылӧ узкоколейнӧй рельсъяс.
Карса линия кузя вокзал дорӧ вайисны дас ӧкмыс площадка.
Трамвайщикъяс отсасисны став вынсьыс.
Вокзалын соломенскӧй комсомолиялӧн группа войнас грузитіс рельсъяссӧ, а Дмитрий аслас йӧзкӧд нуис Бояркаӧ.
Аким ӧткажитчис сувтӧдны бюро вылын Дубава йылысь юалӧм.
Дмитрий висьталіс миянлы Трамвай управлениеын безобразнӧй волокита да бюрократизм йылысь.
Сэні помӧдз ӧткажитчисны сетны кык площадкаысь унджык.
Туфта лыддис Дубавалы нравоучение:
— Кад шыбитны партизанщинатӧ, ӧні таысь верман тюрьмаӧ веськавны.
Быттьӧ оз нин позь сёрнитчыны оружиетӧгыс?
Ме эг на аддзыв Дубаваӧс татшӧм скӧрӧн.
— Мыйла нӧ тэ, бумага сёйысь, эн сёрнитчы?
Пукалӧ тані чернила гаг моз да больгӧ кывнас.
Меным рельсъястӧгыд Бояркаын нырвомӧ кучкаласны.
А тэнӧ, мед тэ тані кок улын эн конъясьлы, колӧ стройка вылӧ мӧдӧдны, Токарев дінӧ мыськӧм да косьтӧм вылӧ! — став губком пасьта горзіс Дмитрий.
Туфта гижис Дубава вылӧ норасьӧм, но Аким корис менӧ петавлыны да сёрнитіс сыкӧд минут дас. Аким ордысь Туфта чеччыштіс гӧрдӧдӧма да скӧр.
Декабр 3-ӧд лун
Губкомын выль делӧ, Трансчекасянь нин.
Панкратов, Окунев да ещӧ кымынкӧ ёрт ветлісны Мотовиловка станцияӧ да тыртӧм стрӧйбаясысь нетшкисны ӧдзӧсъяс да ӧшинь рамаяс.
Рабочӧй поездӧ ставсӧ тайӧс грузитігӧн найӧс заводитліс арестуйтны станцияса чекист.
Найӧ сійӧс обезоружитісны да сӧмын, кор вӧрзис поездыс, сетісны бӧр сылы револьверсӧ, сэтысь патронъяссӧ перйӧмӧн.
Ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс нуисны.
Токаревӧс жӧ кӧрт туйвывса материальнӧй отдел мыжалӧ ас вӧляӧн боярскӧй складысь кызь пуд кӧрт тув босьтӧмысь.
Сійӧ сетіс кӧрт тувсӧ крестьяналы пес дасьтан местаысь кузь песъяс кыскалӧмысь, кодъясӧс вӧлі тэчӧны шпалъяс пыдди.
Ме сёрниті Жухрай ёрткӧд тайӧ делӧясыс кузя.
Сійӧ сералӧ: «Став тайӧ делӧяссӧ ми жуглам».
Стройка вылын положениеыс зэв сьӧкыд, и дона быд лун.
Ичӧтик пустяк вӧсна ковмӧ быдлаӧ сюйсьыны.
Дорвыв кыскалам губкомӧ падмӧдчысьясӧс.
Стройка вылын ребята пыр тшӧкыдджыка петӧны формалистика кытш сайӧ.
Ольшинский вайис меным ичӧтик электрическӧй пач.
Оля Юреневакӧд ми сы весьтын шонтам кияс.
Но жырйын сыысь оз ло шоныдджык.
Кыдзи сэні, вӧрас, кольӧ тайӧ войыс?
Ольга висьталӧ: больничаын зэв кӧдзыд, и висьысьяс оз петавны эшкын увсьыс.
Ломтывлӧны сӧмын кык лун мысти.
Абу тэ ногӧн, Ольшинский ёрт, фронт вылын трагедияыд вӧлӧма и тылын трагедияӧн!
Декабр 4-ӧд лун
Войбыд усис лым.
Бояркаын, гижӧны, ставсӧ тыртӧма лымйыс.
Уджыс сувтӧма.
Весалӧны туй.
Талун губком примитіс решение: первой ӧчередьса стройка, пес кераланінӧдз, эштӧдны 1922 вося январ 1 лунысь не сёрӧнджык.
Кор висьталісны тайӧс Бояркаӧ, Токарев пӧ вочавидзӧма: «Ог кӧ кулӧй, пӧртам олӧмӧ!»
Корчагин йылысь нинӧм оз кывсьы.
Дивӧ, мыйла сы вылӧ абу панӧма Панкратов сяма «делӧсӧ».
Ме ӧнӧдз ог тӧд, мыйла сійӧ оз кӧсйы мекӧд паныдасьлыны.
Декабр 5-ӧд лун
Тӧрыт банда лыйлӧма стройка вылын уджалысьясӧс».
Вӧвъяс видзчысигтыр пукталӧны кокъяссӧ небыд лым вылӧ.
Шочиника вӧрзьыштлас лым улын вӧв кокӧн му бердӧ топӧдӧм ув, трачнитыштас — сэки корснитлӧ вӧв.
Шыбитчас бокӧ, но кучкасны топӧдӧм пельясас обрезӧн да вуджас галопӧ, кутас суӧдны мукӧдсӧ.
Дас кымын верзьӧма вуджисны джуджыд нӧрыс вомӧн, кодӧ мыджсьӧма лымйӧн тыртӧм на сьӧдов му визь.
Тані верзьӧмаяс сувтӧдісны вӧвъяссӧ.
Зилькнитісны воча инмӧм стремяяс.
Гора шыӧн став тушанас пыркнитчис воддзаыслӧн ылісянь гӧнитӧмысь пӧсялӧм уж.
— Бес мында найӧ локтӧмаӧсь татчӧ, — сёрнитіс воддзаыс. — Ми налы петкӧдлам пуж.
Батько тшӧктіс, мед тайӧ саранчаыс аски тані эз вӧв, а то сволочнӧй рабочӧйясыд ещӧ пес дорӧдзыс матыстчасны...
Станция дорӧ воисны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн, узкоколейка пӧлӧн.
Восьлӧн матыстчисны важ школадорса увтаслань; эрд вылӧ петтӧг кольччисны пуяс сайӧ.
Залп торкис пемыд войлысь лӧньсӧ.
Ур моз гӧгыльтчис увлань тӧлысь югӧр улын эзысь рӧма кыдз ув вылысь лым ёкмыль.
А пуяс костӧд югъялісны обрезъяслӧн бикиньяс, пуляяс гылӧдісны киссьысь штукатурка, муртса кывмӧн зёльмунлӧ жугалӧм стеклӧ Панкратовӧн вайӧм ӧшиньясысь.
Залп нетшыштіс йӧзӧс бетоннӧй джоджысь, сувтӧдіс найӧс кок йылӧ, но кор жыръясӧд кутісны лэбавны повзьӧдлысь пуляяс, полӧмыс бӧр водтӧдіс йӧзсӧ джоджӧ.
Усялісны ӧта-мӧд выланыс.
— Тэ кытчӧ? — шинельӧдыс кутіс Павелӧс Дубава.
— Ывлаас.
— Вод, йӧй!
Водтӧдасны места вылад, сӧмын петкӧдчыв, — оръявлӧмӧн шӧпкӧдіс Дмитрий.
Найӧ куйлісны жырйын орччӧн дзик ӧдзӧс дорас.
Дубава топӧдчӧма джодж бердӧ, нюжӧдӧма револьвера кисӧ ӧдзӧслань.
Корчагин пукаліс лажыньтчӧмӧн, нервнӧя видлаліс наган барабанысь патрон местаяссӧ.
Наын вит патрон.
Кималаснас видліс тыртӧминсӧ да барабансӧ бергӧдіс.
Лыйсьӧмысь дугдісны.
Чӧв усьӧмыс чуймӧдіс.
— Ребята, кодлӧн эм оружие, чукӧртчӧй татчӧ, — шӧпкӧдӧмӧн командуйтіс куйлысьяслы Дубава.
Корчагин видзчысьӧмӧн восьтіс ӧдзӧссӧ.
Увтасын тыртӧм.
Ньӧжйӧник бергалігтыр гылалісны лым чиръяс.
А вӧрын дас верзьӧма тэрмасигтыр вӧтлісны вӧвъяссӧ.
Ӧбед кадӧ карсянь воис автодрезина.
Сэтысь петісны Жухрай да Аким.
Найӧс встретитісны Токарев да Холява.
Дрезина вылысь босьтісны да сувтӧдісны перрон вылӧ пулемёт «максим», пулемётнӧй лентаяс тыра кымынкӧ кӧрӧбка да кызь кымын винтовка.
Уджаланінӧ мунісны тэрмасьӧмӧн.
Фёдор шинельлӧн пӧлаясыс гижтісны лым кузя чукыль-мукыль.
Восьласыс сылӧн вӧлі ошлӧн кодь, пӧлнясяна — абу на вунӧдӧма сувтӧдлыны коксӧ циркульӧн, быттьӧ сы улын пыр на вӧлі миноносечлӧн лайкъялысь палуба.
Токаревлы лоӧ котӧрӧн вӧтчыны на бӧрся: ыджыд тушаа Аким муніс Фёдоркӧд орччӧн.
— Бандалӧн уськӧдчылӧм — сійӧ абу на став лёкыс.
Миянлы вот тан нӧрысыс туйсӧ потшӧ.
Кыпӧдчӧма миян юр вылӧ, мед морыс сійӧс лыяс!
Уна му ковмас перйыны.
Старик сувтіс, бергӧдчис мышнас тӧвлань, кипыдӧсъяснас бисӧ сайӧдӧмӧн ӧзтіс чигарка, гоз-мӧдысь кыскыштіс да суӧдіс водзын мунысьясӧс.
Аким, сійӧс виччысигмоз, сувтіс.
Жухрай восьлассӧ чинтытӧг муніс водзӧ.
Аким юаліс Токаревлысь:
— Тырмас-ӧ тіян вынныд срок кежлӧ эштӧдны туй вӧчӧмсӧ?
Токарев пырсӧ эз вочавидз.
— Тӧдан, пиӧ, — шуис сійӧ дырӧн, — вообщӧ кӧ сёрнитны, эштӧдны оз позь, а не эштӧдны сідзжӧ оз позь.
Вот таысь и артмӧ.
Найӧ суӧдісны Фёдорӧс да кутісны восьлавны орччӧн.
Слесарь сёрнитіс кыпыд гӧлӧсӧн:
— Вот тані и заводитчӧ эсійӧ «ноыс».
Ӧд тані ми сӧмын кыкӧн — Патошкин да ме — тӧдам, мый стрӧитны татшӧм лёк условиеясын, татшӧм оборудованиеӧн да та мында йӧз вынӧн оз позь.
Но зато ставныс ӧтитӧг тӧдӧны, мый не стрӧитны — оз позь.
Со мый вӧсна ме верми шуны: «Огӧ кӧ кулӧй ставӧн, лоӧ вӧчӧма».
Асьныд видзӧдлӧй, мӧд тӧлысь нин тані гудрасям, нёльӧд смена нин уджалам, а основнӧй составыс шойччывтӧм, сӧмын томлуннас и кутчысьӧ.
А ӧд на пиысь джынйыс нин кынмалісны.
Видзӧдлан тайӧ ребята вылас, сьӧлӧмыд вирӧн ойдӧ.
Доныс налы абу...
Оз ӧтикӧс на пытшкысь гортйӧ вӧтлы тайӧ проклятӧй трущобаыс.
Станциясянь километр сайын помасьӧ тыр дась узкоколейка.
Водзӧ, километрӧн-джынйӧн сайӧдз, рӧвняйтӧм полотно вылын куйлісны муӧ джынвыйӧ сюйӧм кузь песъяс, быттьӧ тӧлӧн пӧрӧдӧм частокол.
Тайӧ — шпалъяс.
Ещӧ водзӧджык, дзик нӧрыс бердӧдзыс, муніс сӧмын шыльыд туй.
Тані уджаліс Панкратовлӧн первой строительнӧй группа.
Нелямын морт тэчисны шпалъяс.
Гӧрд тошка да выль лаптияса крестьянин тэрмасьтӧг ректіс рӧзвальысь песъяс да шыблаліс найӧс туй полотно вылӧ.
Кымынкӧ татшӧм жӧ додь ректісны неуна ылынджык.
Кык кузь кӧрт штанга куйлісны му вылын.
Тайӧ вӧлі рельсъяслы форма, сы серти рӧвняйтісны шпалъяссӧ.
Мусӧ трамбуйтісны черъясӧн, зыръясӧн да лӧмъясӧн.
Шпал тэчӧмыд — зэв манливӧй удж.
Ёна да зумыда колӧ куйлыны шпалъяслы муын дай сідз, мед рельсыс ӧткодя мыджсис став шпалъяс вылас.
Шпал тэчан техникасӧ тӧдіс сӧмын ӧтик старик, аслас ветымын нёль арӧс вылӧ видзӧдтӧг ньӧти на абу дзор, смоль сьӧд вожа тошка дорожнӧй десятник Лагутин.
Сійӧ ас вӧлясьыс уджаліс нёльӧд смена, том йӧзкӧд лэптіс став сьӧкыдсӧ и заслужитіс отрядын быдӧнсянь уважайтӧм.
Тайӧ — беспартийнӧй мортыслы (Таля батьлы) пыр сетлісны почётнӧй места быд партийнӧй сӧвещанньӧяс вылын.
Тайӧн гордитчис сійӧ да сетіс кыв не эновтны стройкасӧ.
— Но, кыдзи жӧ ме тіянӧс эновта, висьталӧй ті меным?
Дзугсянныд метӧг шпалсӧ тэчигӧн, тані син колӧ, практика.
А ме нин тайӧ шпалъястӧ нэм чӧжӧн Расея кузяыд мыйта зурӧді... — нюмъялӧмӧн сёрнитіс сійӧ быд смена дырйи — да кольччыліс.
Патошкин сылы дӧверяйтіс да сы участок вылӧ видзӧдлывліс шоча.
Кор куимӧн матыстчисны уджалысьяс дінӧ, Панкратов, пӧсялӧм да гӧрдӧдӧм, кераліс черӧн шпал пуктыны поз.
Аким муртса тӧдіс грузчиксӧ.
Панкратов омӧльтчӧма, ёсьджыка тӧдчӧны сылӧн паськыд банлыясыс, а омӧля мыськӧм чужӧмыс кыдзкӧ пемдӧма да топалӧма.
— А, губерния воис! — шуис сійӧ да сетіс Акимлы пӧсялӧм васӧд кисӧ.
Зыръяслӧн шыыс ори.
Аким гӧгӧрсьыс аддзис бледӧдӧм чужӧмъяс.
Пӧрччӧм шинельяс да пасьяс туплясисны сэн жӧ, веськыда лым вылас.
Лагутинкӧд сёрнитыштӧм бӧрын Токарев босьтіс аскӧдыс Панкратовӧс да нуӧдіс локтысьясӧс му перъянінӧ.
Грузчик муніс Фёдоркӧд орччӧн.
— Висьтав меным, Панкратов, кыдзи сійӧ тіян чекистыскӧд Мотовиловкаад артмис?
Кыдзи тэ чайтан, вывтіджык ті кусыньтінныд разоружитӧмнад? — збыльысь юаліс Фёдор этша сёрнитысь грузчиклысь.
Панкратов яндысигтыр нюммуніс:
— Ми сійӧс сӧгласӧн разоружитім, сійӧ миянӧс ачыс корис.
Сійӧ ӧд миян морт.
Ми сылы висьталім ставсӧ, кыдзи мый, сійӧ и шуӧ: «Ме, ребята, ог вермы сетны нуны тіянлы ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс.
Эм приказ Дзержинский ёртлӧн не лэдзны гусявлыны кӧрт туйвывса эмбур.
Тані станцияса начальник мекӧд пурт дорыш йылын моз, гусясьӧ, мерзавецыд, а ме мешайта.
Лэдза тіянӧс — сійӧ ме вылӧ дзик донеситас служба кузя, и менӧ Ревтрибуналӧ.
А ті вот менӧ разоружитӧй дай весасьӧй.
Станцияса начальник кӧ оз донесит, та вылын и помасяс».
Ми сідзи и вӧчим.
Ӧдзӧсъяссӧ да ӧшиньяссӧ ӧд эг жӧ аслыным нуӧй.
Панкратов казяліс Жухрай синъясысь серам да содтіс:
— Мед нин миянлы ӧтнаннымлы сюрас, а мортсӧ сійӧс эн топӧдӧй, Жухрай ёрт.
— Ставсӧ тайӧс бырӧдӧма.
Водзӧ татшӧмторъястӧ вӧчны оз позь — сійӧ кисьтӧ дисциплинасӧ.
Миян эм тырмымӧн вын, мед жугӧдны бюрократизмсӧ организованнӧй порядокӧн.
Ладнӧ, сёрнитыштам гырысьторъяс йылысь. — И Фёдор кутіс юасьны налёт йылысь.
Станциясянь нёль да джын километр сайын скӧрысь йирисны мусӧ кӧрт зыръяс.
Йӧз вундісны нӧрыс, коді паныдасис найӧ туй вылын.
А бокъясас сулалісны сизимӧн, Холява карабинӧн да Корчагин, Панкратов, Дубава да Хомутов револьверъясӧн вооружитчӧмӧн.
Тайӧ вӧлі отрядлӧн став оружиеыс.
Патошкин пукаліс му чурк вылын, гижаліс записнӧй книжкаӧ цифраяс.
Инженер колис ӧтнасӧн.
Вакуленко, коді лыддис бандитскӧй пулясянь смерть дорысь дезертирство вӧсна судитӧмсӧ бурджыкӧн, асывнас пышйис карӧ.
— Му перйӧм вылӧ миян мунас тӧлысьджын, муыс кын, — ньӧжйӧник шуис Патошкин сы водзын сулалысь Хомутовлы, коді пыр вӧлі букыш да кыв вылас скуп.
— Туй вӧчӧм вылӧ миянлы ставсӧ сетӧны кызь вит лун, а ті му перйӧм вылӧ дас витӧс пуктад, — ус помсӧ паръяснас скӧрысь курччаліг вочавидзис сылы Хомутов.
— Тайӧ срокыс абу реальнӧй. Збыль, ме ас олӧмын некор эг стрӧитлы татшӧм обстановкаын да татшӧм йӧз составкӧд, кыдзи ӧні.
Ме верма и ӧшибитчыны, мый мекӧд кыкысь нин вӧлі.
Тайӧ кадас Жухрай, Аким да Панкратов матыстчисны му перъянінӧ.
Нӧрыс йывсянь найӧс казялісны.
— Видзӧд, коді тайӧ? — тувкис Корчагинлы гырддзанас кӧсӧй синма зон, киссьӧм гырддзаа свитера, мастерскӧйясын болтъяс вундалысь Петька Трофимов, да индіс чуньнас нӧрыс увлань.
Сійӧ жӧ здукнас Корчагин, кисьыс кӧрт зырсӧ пуктытӧг, уськӧдчис чой горув.
Шлем кӧзырёк увсянь синъясыс сылӧн шоныда нюмъялісны, и Фёдор мукӧдлысь дорысь дырджык кутліс сылысь кисӧ.
— Здорово, Павел.
Мун дай тӧд сійӧс татшӧм паськӧмнад.
Панкратов пӧлӧсӧн шпыньмуніс:
— Вит чуньысь тайӧ комбинацияыс абу омӧль, и витнанныс ортсынӧсь.
Сэтчӧ жӧ дезертиръяс шинельсӧ сылысь гусялісны.
Налӧн Окуневкӧд коммуна: сійӧ Павеллы ассьыс пинжак шойсӧ сетіс.
Нинӧм, Павлуша мортыд пӧсь.
Недель кымын бетон вылын шонтысьыштас, идзасыс пӧшти оз отсав, а сэсся «ящикӧн ворсыштас», — гажаа висьтавліс Акимлы грузчик.
Сьӧд синкыма Окунев, неуна чангыль ныра, мудер синъяссӧ читкыралігтыр, паныд шуис:
— Ми Павлушкалы пропадитны ог сетӧй.
Гӧлӧсуйтам — и кухняӧ сійӧс пӧварӧн, Одаркалы резервӧ.
Сэні сійӧ, оз кӧ ло йӧйӧн, сёйыштас и шонтысьыштас — кӧть пач дорын, кӧть Одарка дорын.
Дружнӧя серӧктӧм вевттис сылысь кывъяссӧ.
Тайӧ луннас медводдзаысь сералісны.
...Фёдор видзӧдліс нӧрыссӧ, вӧлӧн ветліс Токаревкӧд да Патошинкӧд пес кераланінӧ да бӧр воис.
Нӧрыс вылын мусӧ кодйисны пыр сэтшӧм жӧ упорствоӧн.
Фёдор видзӧдіс зыръяс вӧрӧм вылӧ, зэлӧдчӧмӧн кусыньтчӧм мышъяс вылӧ да ньӧжйӧник шуис Акимлы:
— Митинг оз ков.
Агитируйтны тані некодӧс.
Веськыда тэ, Токарев, шуин, мый налы доныс абу.
Со кӧні стальыс калитчӧ.
Жухрайлӧн синъясыс ошкӧмӧн да суровӧй радейтан гордостьӧн видзӧдісны му кодйысьяс вылӧ.
Ӧд дзик на неважӧн тайӧ му кодйысьяс пытшсьыс унаӧн ёсь штыкъясӧн сувтлісны мятежлы паныда войӧ.
А ӧні найӧс шымыртӧма ӧти кӧсйӧм — ортсысяньыс чача кодь рельсъяслысь стальнӧй визьяссӧ вайӧдны пес дорӧдз, коді сетас и шоныд, и олӧм.
Патошкин вежливӧя, но убеждённӧя висьтавліс Фёдорлы, мый кык недельысь регыдджыкӧн он вермы кодйыны нӧрыссӧ.
Фёдор кывзіс сылысь арталӧмъяссӧ да аслыс мыйкӧ решайтіс.
— Вештӧй йӧзсӧ нӧрыс вывсьыс, нуӧдӧй туйсӧ водзӧ, а нӧрыссӧ ми босьтам мӧд ногӧн.
Станцияын Жухрай дыр пукаліс телефон дорын.
Холява сулаліс ӧдзӧс дорын.
Сійӧ кыліс мыш сайсянь Фёдорлысь пӧдӧм бассӧ:
— Пыр жӧ звӧнит менам нимсянь кытш штабса начальниклы, мед ӧні жӧ мӧдӧдасны Пузыревскийлысь полксӧ узкоколейка вӧчан секторӧ.
Колӧ весавны районсӧ бандаысь.
Ыстӧй базаысь бронепоезд подрывникъясӧн.
Мукӧд йывсьыс ме ачым распорядитча.
Бӧр воа войнас.
Мӧдӧдӧй вокзалӧ дас кык час кежлӧ Литкеӧс машинаӧн.
Баракын, кор Аким помаліс дженьыдик речь, кутіс сёрнитны Жухрай.
Беседаыс тӧдлытӧг муніс час.
Фёдор висьтавліс строительяслы, мый оз позь орӧдны туй вӧчӧм вылӧ сетӧм срок, кодӧс индӧма вӧлі январ первой лун кежлӧ.
— Стройкасӧ ми вуджӧдам военнӧй положение вылӧ.
Коммунистъяс котыртсьӧны ЧОН ротаӧ.
Ротаса командирӧн индыссьӧ Дубава ёрт.
Квайтнан строительнӧй группаыслы сетсьӧны чорыд заданиеяс.
Туй вӧчӧм кузя кольӧм уджъяс юксьӧны ӧткодь квайт юкӧн вылӧ.
Быд группалы сетсьӧ аслыс юкӧн.
Январ первой лун кежлӧ став уджъяссӧ колӧ эштӧдны.
Сійӧ группаыс, коді водзджык эштӧдас уджсӧ, босьтӧ право шойччӧг вылӧ да вермӧ мунны карӧ.
Та кындзи, губисполкомлӧн президиум ВУЦИК * водзын кыпӧдіс ходатайство сійӧ группаса медбур рабочӧйӧс Гӧрд Знамя орденӧн наградитӧм йылысь.
* ВУЦИК — Ставукраинса Шӧр Исполнительнӧй Комитет.
Стройгруппаясса начальникъясӧн вӧлі вынсьӧдӧма: первойын — Панкратов ёрт, мӧдын — Дубава ёрт, коймӧдын — Хомутов ёрт, нёльӧдын Лагутин ёрт, витӧдын — Корчагин ёрт, квайтӧдын — Окунев ёрт.
— Стройкавывса начальникӧн, — помаліс ассьыс висьталӧмсӧ Жухрай, — сэні идейнӧй веськӧдлысьӧн да организаторӧн водзӧвылӧ коляс Антон Никифорович Токарев.
Быттьӧ лэбач чукӧр кыпӧдчисны, кутісны клопайтны кияс, нюмъявны мӧдісны суров чужӧмъяс, и серьёзнӧй мортлӧн шмонитана бӧръя кывъясыс кыпыд серамӧ бергӧдісны кузя чӧв олӧмсӧ.
Морт кызь колльӧдісны Акимӧс да Фёдорӧс автодрезина дорӧдз.
Корчагинкӧд прӧщайтчигӧн Фёдор видзӧдліс лымйӧн тырӧм сылӧн колоши вылӧ да ньӧжйӧник шуис:
— Сапӧгтӧ мӧдӧда.
Кокъястӧ тэ эн на кынты?
— Мыйкӧ сы вылӧ кодь мунӧ — пыктавны кутісны, — вочавидзис Павел. Сылы дум вылас уси аслас важся корӧмыс да кутіс Фёдорӧс соскӧдыс: — Тэ меным сетыштан неуна наган патронъяс?
Менам надежнӧйыс сӧмын куим.
Жухрай ӧткажитӧмпырысь довкйӧдлыштіс юрнас, но аддзис Павел синъясысь шогсӧ да думышттӧг кыскис ассьыс маузерсӧ.
— Со тэныд менам пӧдарок.
Павеллы эз сразу веритсьы, мый сылы козьналӧны сэтшӧмтор, код йылысь сійӧ важӧн нин мӧвпавліс, но Жухрай чӧвтіс нин сійӧ пельпом вылӧ ременьсӧ.
— Босьт, босьт!
Ме жӧ тӧда, тэнад синъясыд сы вылӧ важӧн ӧзъялӧны.
Сӧмын тэ видзчысьӧмӧнджык тайӧн, ассьыныд йӧзтӧ эн лыйлы.
Со тэныд ещӧ быдса куим обойма.
Павел вылӧ видзӧдісны явӧ завидялан синъяс.
Кодкӧ горӧдіс:
— Павка, вай вежсям сапӧг дай пась содта.
Панкратов вильшасьӧмӧнмоз тувкис Павеллы мышкас:
— Веж, чӧрт, гынсапӧг вылас.
Колошинад ӧд он ов и рӧштвоӧдз.
Дрезина подножка вылӧ коксӧ пуктӧмӧн Жухрай гижис разрешение козьналӧм револьвер вылас.
Асывводзын, стрелкаяс дінті негораа зутшйӧдлігтыр, станция дорӧ матыстчис бронепоезд.
Пушкыр султанӧн кыпӧдчис юсь пух кодь еджыд пар да сэк жӧ разавліс сӧстӧм кӧдзыд сынӧдӧ.
Бронируйтӧм кӧрӧбкаясысь, петалісны кучик паськӧма йӧз.
Кымынкӧ час мысти бронепоездысь куим подрывник пыдӧ сюйисны нӧрысӧ кык гырысь вороненӧй тыква, насянь нюжӧдісны кузь шнуръяс да сигнал сетӧм пыдди некымынысь лыйисны.
Сэки страшнӧй нӧрыс бокысь быдладорӧ котӧртісны йӧз.
Истӧгысь шнур помыс ӧзйис фосфорическӧй биӧн.
Кымынкӧ сё мортлӧн здук кежлӧ топавліс сьӧлӧмыс.
Ӧтик-кык минут мучитана виччысьӧм — и... дрӧгмуніс му, страшнӧй вын нӧбӧдіс нӧрыс йывсӧ, шыбитіс енэжӧ гырысь му чукӧръяс.
Мӧд взрывыс первойясьыс на чорыдджык.
Страшнӧй йиркнитӧм юрӧбтіс вӧр чащаӧд, тыртіс сійӧс унапӧлӧс шыясӧн торъяс вылӧ чашнитӧм мыльксянь.
Сэні, кӧні сӧмын на вӧлі мыльк, ӧні сьӧдӧдіс ыджыд гу, и кымынкӧ дас метр гӧгӧрысь сакар кодь еджыд лымсӧ тыртіс кыпӧдӧм му.
Взрывысь лоӧм гуранӧ йӧз уськӧдчисны киркаясӧн да кӧрт зыръясӧн.
Жухрай мунӧм бӧрын стройка вылын паськаліс упорнӧй ордйысьӧм — первой места вӧсна тыш.
Югдытӧдзыс на ёна водз Корчагин ньӧжйӧникӧн, некодӧс чуксавтӧг, чеччис да, кӧдзыд джоджын кынмӧмысла дубалӧм кокъяссӧ муртса лэпталіг, мӧдӧдчис кухняӧ.
Пузьӧдіс бакын чай вылӧ ва, бӧр локтіс да чуксаліс ассьыс группасӧ.
Кор садьмис став отрядыс, ывлаын вӧлі югыд нин.
Баракын асъя чай дырйи пызан дорӧ, кӧні пукаліс аслас арсенальщикъяскӧд Дубава, сюйсис Панкратов.
— Аддзылін, Митяй, Павка ассьыс братвасӧ муртса югдігас на чуксаліс.
Кӧнкӧ, сажень дас кымын нин вӧчисны.
Ребята шуӧны, сійӧ пӧ ассьыс главмастерскӧйсаяссӧ сэтшӧма убедитӧма, мый найӧ шуӧмаӧсь кызь витӧд числӧ кежлӧ эштӧдны ассьыныс участоксӧ.
Сійӧ миянӧс ставнымӧс кӧсйӧ парскыны.
Но тайӧс, ме извиняйтча, ми видзӧдлам на! — дӧзмӧмӧн висьталіс сійӧ Дубавалы.
Митя гажтӧмпырысь нюммуніс.
Сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мыйла главнӧй мастерскӧйясса группалӧн удж вылӧ водз мунӧмыс сэтшӧма дойдіс сьӧлӧмсӧ речнӧй портса коллективын секретарлысь.
Да и сійӧс, Дубаваӧс, Павлушка другыс скӧрмӧдіс: ни ӧти кыв шутӧг вӧчис вызов отрядыслы ставнас.
— Другасьӧмыд другасьӧмӧн, а табакыд торйӧн — тані «коді кодӧс», — шуис Панкратов.
Луншӧр гӧгӧрын Корчагин группалӧн зіль уджыс немвиччысьтӧг сувтіс.
Кӧзлаясӧ сувтӧдӧм винтовкаяс дорын сулалысь сторожевӧй аддзис пуяс костӧд верзьӧмаяслысь группа да лыйис — сетіс тревога.
— Ружьеяс босьтны, братва!
Банда! — горӧдіс Павел, шыбитіс кӧрт зырсӧ да уськӧдчис пу дорӧ, кӧні ӧшаліс маузерыс.
Группа босьталіс оружиесӧ да водаліс туй бокӧ веськыда лым вылӧ.
Воддза верзьӧмаяс кутісны ӧвтчыны шапкаяснас.
На пытшкысь ӧти горӧдіс:
— Сулалӧй, ёртъяс!
Ас йӧз!
Алӧй кодзула будёновкаяса ветымын кымын конник матыстчисны туй кузя.
Вӧлӧмкӧ, стройкасӧ видлыны воӧма Пузыревский полкысь взвод.
Павел казяліс командирлысь керыштӧм пеля вӧвсӧ.
Плеш вылас еджыд чута мича руд кӧбыла эз сулав места вылас, «ворсіс» пукалысь улын.
Сійӧ повзьӧмӧн бӧрыньтчис, кор Павел шыбитчис сы дінӧ да кутіс сійӧс поводӧдыс.
— Лыско, дурень, со кӧні ми тэкӧд паныдасим!
Абу сюрӧмыд пуля улӧ, пельпӧла красавица тэ менам.
Сійӧ меліа кутіс вӧвлысь вӧсни сьылісӧ да малаліс кинас сылысь тіралысь ныр вывсӧ.
Командир сюся видзӧдліс Павел вылӧ да, кор тӧдіс, чуймӧмӧн акнитіс:
— Да тайӧ жӧ Корчагин!..
Вӧвсӧ тӧдін, а Середаӧс эн казяв.
Здорово, воканӧй!
Карын «личкисны став рычагъяс вылӧ».
Тайӧ пыр жӧ тӧдчис стройка вылын.
Жаркий весаліс райкомсӧ, мӧдӧдіс организациялысь коляссӧ Бояркаӧ.
Соломенкаӧ колины сӧмын нывъяс.
Путейскӧй техникумысь Жаркий жӧ добитчис стройка вылӧ студентъяслысь выль группа мӧдӧдӧм.
Акимлы та йылысь юӧртігӧн сійӧ шмонитӧмсорӧн шуис:
— Коли ме дзик женскӧй пролетариаткӧд.
Лагутинаӧс пуксьӧда ас местаӧ.
Ӧдзӧсӧ гижам: «Женотдел», и тӧвзьышта ме тшӧтш Бояркаӧ.
Абу лӧсьыд, тӧдан кӧ, меным ӧти мужиклы нывбабаяс пӧвстын гартчыны.
Нывъясыд подозрительнӧя видзӧдлывлӧны ме вылӧ.
Кӧнкӧ, ас костаныс сёрнитӧны, катшаяс: «Ставнысӧ мӧдӧдіс, а ачыс кольччис, гусь», либӧ ещӧ лёкджыкӧс мыйкӧ.
Кора тэнӧ разрешитны меным мунны тшӧтш.
Аким сералігтыр ӧткажитіс.
Бояркаӧ воалісны йӧз.
Воисны и квайтымын студент-путеечьяс.
Жухрай добитчис кӧрт туй управлениелысь мӧдӧдны Бояркаӧ выльысь воӧм рабочӧйяслы нёль класснӧй вагон, кӧні кутасны найӧ овны.
Дубавалысь группасӧ босьтісны удж вылысь да мӧдӧдісны Пуща-Водицаӧ.
Налы тшӧктісны вайны стройка вылӧ посньыдик паровозъяс да квайтымын вит узкоколейнӧй платформа.
Тайӧ уджыс лыддьыссис кыдзи участок вылын задание.
Мунтӧдзыс Дубава сӧветуйтіс Токаревлы корны стройка вылӧ Клавичекӧс да сетны сылы выльысь котыртӧм группасӧ.
Токарев сетіс та йылысь приказ, а ачыс эз тӧд збыль помкасӧ, мыйла арсеналецлы дум вылас уси чехыс.
А помканас вӧлі Анналӧн записка, кодӧс вайисны воысь Соломенкасаяс.
«Дмитрий! — гижис Анна. — Ми Клавичеккӧд торйӧдім тіянлы зэв уна литература.
Ыстам тэныд да став боярскӧй штурмовикъяслы ассьыным пӧсь чолӧм.
Кутшӧм ті ставныд молодечьяс!
Сиам тіянлы унджык вын да энергия.
Тӧрыт складъясысь сеталісны медбӧръя пес запасъяс.
Клавичек тшӧктіс висьтавны тіянлы чолӧм.
Зэв шань зон!
Тіянлы нянь сійӧ пӧжалӧ ачыс.
Пекарняын некодлы оз дӧверяйт.
Ачыс пожналӧ пызьсӧ, ачыс машинаӧн суктӧ няньшомсӧ.
Кыськӧ бур пызь судзӧдӧма, и няньыс сылӧн артмӧ зэв бур, оз позь ӧткодявны сыкӧд, кутшӧмӧс ме пӧлучайта.
Рытъяснас ме ордӧ чукӧртчывлӧны асланым войтыр: Лагутина, Артюхин, Клавичек да корсюрӧ Жаркий.
Надзӧник водзӧ нуӧдам велӧдчӧмнымӧс, но ёнджыкасӧ сёрнитам быдтор йылысь да быдӧн йылысь, а медся ёна тіян йылысь.
Нывъяс дӧзмӧмаӧсь: Токарев оз лэдз найӧс стройка вылӧ.
Найӧ эскӧдӧны, мый нуасны ас вывтіныс став сьӧкыдторъяссӧ ӧткодя ставныскӧд.
Таля шуӧ: «Пасьтала ставсӧ батьлысь да локта сы дінӧ, мед заводитлас менӧ вӧтлыны сэтысь».
Пӧжалуй, сійӧ тайӧс вӧчас.
Висьтав месянь чолӧм сьӧд синмаыдлы.
Анна».
Пурга кыптіс друг.
Енэжыс тупкысис рудов, улын шлывгысь кымӧръясӧн.
Мӧдіс ёна лымъявны.
Рытнас трубаясын кутіс омлявны тӧв, шувгыны мӧдіс пуяс пӧвстын, вӧтлысис кокни лым бус бӧрся, шызьӧдіс вӧрсӧ повзьӧдлана шутьлялӧмӧн.
Войбыд бушуйтіс да рӧзбойничайтіс турӧб.
Лыӧдзныс кынмисны йӧз, кӧть и войбыд ломтысисны пачьяс.
Эз кут шоныдсӧ киссьӧм станция.
Асывнас удж вылӧ петысь отряд вӧяліс джуджыд лым пиӧ, а пуяс весьтын ыпъяліс шонді, и кельыдлӧз енэжын ни ӧти кымӧр чир.
Корчагинлӧн группа весаліс аслас участок вылысь лым.
Сӧмын ӧні Павел казяліс, кутшӧм сьӧкыда мучитӧ кынмӧмыс.
Окуневлӧн важ пинжакыс эз шонты сійӧс, а колошиас пырис лым.
Эз этшаысь воштыв сійӧс Павел лым толаясӧ.
Мӧд кокас сапӧгыс вӧлі дзикӧдз нин киссянвыйын.
Джоджын узьлӧмысь сьыліас петіс сылӧн кык ыджыд чирей.
Шарп пыдди Токарев сетіс сылы ассьыс кичышкӧдсӧ.
Омӧльтчӧм, пыктӧм-гӧрдӧдӧм синъяса Павел паськыд пу зырйӧн скӧрысь шыблаліс лым.
Тайӧ каднас станцияӧ кыссис пассажирскӧй поезд.
Сійӧс муртса кыскис ломтас абутӧмла вынтӧм паровоз: тендерын ни ӧти пес чурка, топкаын ломтысисны медбӧръяясыс.
— Сетанныд пес — мунам, а онӧ — вуджӧдӧй поездсӧ запаснӧй туй вылӧ, кор эм на мыйӧн вештыны сійӧс! — станцияса начальниклы горзіс машинист.
Поездсӧ вуджӧдісны запаснӧй туй вылӧ.
Падмӧм пассажиръяслы юӧртісны сувтӧмлысь помкасӧ.
Дзик тыр вагонъясын кутісны пойгыны да видчыны.
— Сёрнитӧй старикыскӧд — то локтӧ перрон кузяыс.
Тайӧ — стройка вылын начальник.
Сійӧ вермас тшӧктыны вайны паровоз дорӧ пессӧ додьясӧн.
Пессӧ найӧ шпалъяс пыдди тэчӧны, — сӧветуйтіс кондукторъяслы станцияса начальник.
Найӧ петісны Токаревлы воча.
— Пес сета, но ог прӧстӧ.
Сійӧ ӧд миян строительнӧй материал.
Миянлысь ставсӧ тыртіс лым.
Поездын квайтсё-сизимсё пассажир.
Челядь да нывбабаяс вермасны кольччыны поездӧ, а мукӧдыслы кианыс зыръяс — и рытӧдзыс мед весаласны лым.
Таысь пӧлучитасны пес.
Ӧткажитчасны кӧ — мед пукалӧны выль воӧдз, — шуис кондукторъяслы Токарев.
— Видзӧдлӧй, ребята, йӧзыс мыйта локтӧны!
Видзӧд, и нывбабаяс! — чуймӧмӧн кутісны сёрнитны Корчагин мыш сайын.
Павел бергӧдчис.
— Вот тэныд сё морт, сет налы удж да видзӧд, мед эз пукавны, — шуис матыстчысь Токарев.
Корчагин индаліс выль локтысьяслы удж.
Кутшӧмкӧ ыджыд мужчина, мехӧвӧй воротника форменнӧй железнодорожнӧй шинеля, шоныд каракулевӧй шапкаа, дӧзмӧмӧн бергӧдліс киас зырсӧ да, сыкӧд орччӧн сулалысь котиковӧй шапкаа том нывбаба дінӧ шыӧдчӧмӧн, протестуйтіс:
— Лым весавны ме ог кут, менӧ некод оз вермы тшӧктыны.
Корасны кӧ, ме, кыдзи инженер-путеец, верма веськӧдлыны уджнас, но лым весавны ни тэ, ни ме ог кутӧй, тайӧс инструкцияын абу индӧма.
Старикыс оз закон серти вӧч.
Ме сійӧс кыска кывкутӧмӧ.
Коді тані десятникыс? — юаліс сійӧ матысса рабочӧйлысь.
Матыстчис Корчагин.
— Мыйла ті онӧ уджалӧй, гражданин?
Мужчина лӧга видзӧдліс Павел вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс.
— А ті коді сэтшӧмыс лоанныд?
— Ме рабочӧй.
— Сідзкӧ, меным нинӧм йылысь тіянкӧд сёрнитны.
Мӧдӧдӧй ме дінӧ десятникӧс либӧ коді тані тіян...
Корчагин букышӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Онӧ кӧсйӧй уджавны — оз ков.
Поезднӧй билет вылад миян пастӧг поезд вылӧ он пуксьӧй.
Татшӧм приказ стройкавывса начальниклӧн.
— А ті, гражданка, сідзжӧ онӧ кӧсйӧй? — нывбабалань бергӧдчис Павел да здук кежлӧ кынмыліс: сы водзын сулаліс Тоня Туманова.
Сійӧ муртса тӧдіс киссьӧм паськӧма Корчагинӧс.
Киссьӧм, няйтӧссьӧм паськӧма да тешкодь кӧмкота, сьыліас няйт кичышкӧд, важӧн нин мыссьывтӧм чужӧма, сулаліс сы водзын Павел.
Сӧмын синъясыс сэтшӧмӧсь жӧ, кыдзи и войдӧр, ломзьӧны куслытӧм биӧн.
Синъясыс сылӧн.
И вот тайӧ ротас паськӧмаыс, коді видзӧднысӧ брӧдяга кодь, неважӧн на вӧлі сылӧн радейтан зонкаӧн.
Кыдзи ставыс вежсьӧма!
Сійӧ аслас верӧскӧд неважӧнся свадьба бӧрын мунӧ ыджыд карӧ, кӧні верӧсыс уджалӧ кӧрт туй правлениеын ответственнӧй удж вылын.
И со кӧні сылы лои паныдасьны Павелкӧд, кодӧс радейтліс том кадас.
Сылы весиг эз вӧв лӧсьыд сетны Павеллы кисӧ.
Мый думыштас Василий?
Кутшӧм абу лӧсьыд, мый Корчагин татшӧма лэдзчысьӧма.
Тыдалӧ, му кодйӧмысь водзӧ кочегарыд ас олӧмас абу мунӧма.
Тоня сулаліс падмӧмӧн, чужӧмыс гӧрдӧдіс яндысьӧмысла.
Путеецӧс скӧрмӧдіс оборванецлӧн наглӧя, кыдзи сылы кажитчис, асьсӧ кутӧмыс, коді эз вештыв синъяссӧ сы гӧтыр вылысь.
Сійӧ шыбитіс муас зырсӧ да матыстчис Тоня дорӧ.
— Мунам, Тоня, ме ог вермы лӧня видзӧдны тайӧ лаццарони вылас.
«Джузеппе Гарибальди» романысь Корчагин тӧдіс, коді сэтшӧм лаццарониыс.
— Ме кӧ лаццарони, то тэ прӧстӧ начкытӧм буржуй, — пыдісянь вочавидзис сійӧ путеецлы, сэсся чӧвтіс видзӧдлассӧ Тоня вылӧ да шуис: — Босьтӧй зырсӧ, Туманова ёрт, да сувтӧй радӧ.
Энӧ босьтӧй примерсӧ тайӧ тшӧгӧм ошкыслысь.
Кора прӧститны, ог тӧд, кодӧн сійӧ лоӧ тіянлы.
Павел мисьтӧма шпыньмуніс Тонялӧн боты вылӧ видзӧдігӧн да дженьыдика содтіс:
— Кольччыны ог сӧветуйт.
Тайӧ лунъясӧ банда воліс.
Бергӧдчис да муніс аслас ёртъяс дорӧ колошинас шлопкигтыр.
Бӧръя кывъясыс действуйтісны и путеец вылӧ.
Тоня корис сійӧс кольччыны уджавны.
Рытнас, удж эштӧдӧм бӧрын, локталісны станцияӧ.
Тонялӧн верӧсыс муніс водзӧ, тэрмасис займитны поездын места.
Тоня сувтіс, лэдзаліс ас дінтіыс рабочӧйясӧс.
Ставсьыс медбӧрын, зыр вылӧ пыксьӧмӧн, локтіс мудзӧм Корчагин.
— Чолӧм, Павлуша.
Ме, збыль кӧ шуны, эг виччысь аддзыны тэнӧ татшӧмӧн.
Нинӧм ӧмӧй, збыльысь, тэ власьтсяньыд эн заслужит, муын кодйысьӧм кындзи?
Ме чайті, тэ важӧн нин комиссар либӧ мыйкӧ сэтшӧм нога.
Кутшӧм неудачнӧя олӧмыд тэчсьӧма тэнад... — сыкӧд орччӧн мунігӧн шыасис Тоня.
Павел сувтіс, чӧвтліс Тоня вылӧ чуймӧм видзӧдлассӧ.
— Ме эг жӧ виччысь аддзыны тэнӧ татшӧм... маринуйтчӧмаӧс, — дырӧн Павел аддзис колана небыдджык кыв.
Пель йывъясыс Тонялӧн ӧзйылісны.
— Тэ пыр на сідзи грубитан!
Корчагин лэптіс зырсӧ пельпом вылас да кутіс восьлавны.
Сӧмын кымынкӧ воськов мунӧм бӧрын вочавидзис:
— Менам грубостьыс ёна кокниджык, Туманова ёрт, тіян сідз шусяна вежливостьысь.
Менам олӧм вӧсна тӧждысьны нинӧмла, ставыс лючки-ладнӧ.
А вот тіян олӧмыд тэчсьӧма лёкджыка, ме чайтӧм серти.
Во кык сайын тэ вӧлін бурджыкӧн: эн яндысьлы сетны рабочӧйяслы ки.
А ӧні тэысь нафталинӧн ӧвтӧ.
И шуа веськыда, меным тэкӧд сёрнитны нинӧм йылысь.
Павеллы воис Артёмсянь письмӧ.
Вокыс гижис аслас регыд лоысь свадьба йылысь да корис Павкаӧс кӧть мый да локны.
Тӧлыс нетшыштіс Корчагин киысь еджыд бумага листсӧ, да сійӧ гулю моз кыпӧдчис вывлань.
Не вӧвлыны сылы свадьба вылын.
Позьӧ-ӧ мунны?
Тӧрыт нин ош кодь Панкратов ордйис сылысь группасӧ да мӧдӧдчис водзӧ сэтшӧм ӧдйӧ, мый ставӧн чуймисны.
Грузчик веськыда зырӧдіс первенство босьтӧм вылӧ да, ассьыс пырся спокойствиесӧ воштӧмӧн, ышӧдіс ассьыс «пристаньсаяссӧ» вӧвлытӧм темпъяс вылӧ.
Патошкин ланьтӧмӧн видзӧдіс скӧрысь уджалысь строительяс вылӧ.
Чуймӧмӧн кӧсичаяссӧ зыралігтыр юасис ассьыс: «Кутшӧм тайӧ йӧз?
Кутшӧм тайӧ гӧгӧрвотӧм вын?
Ӧд лун кӧкъямыс кӧ ещӧ кутчысяс татшӧм поводдяыс, ми матыстчам пес кераланінӧдз.
Артмӧ: нэмыд ов, нэмыд велӧдчы и пӧрысьнад йӧйӧн колян.
Тайӧ йӧзыс асланыс уджӧн вевтыртӧны став расчётъяссӧ да нормаяссӧ».
Карысь воис Клавичек, вайис ассьыс медбӧръя пӧжалӧм няньсӧ.
Токаревкӧд аддзысьлӧм бӧрын сійӧ корсис удж вывсьыс Корчагинӧс.
Топыда здоровайтчисны.
Клавичек нюмъялігтыр кыскис мешӧксьыс зэв бур шведскӧй виж мехӧвӧй куртка да, небыдик хромӧ кинас швачкӧмӧн, шуис:
— Тайӧ тэныд.
Он тӧд, кӧнкӧ, кодсянь?..
Хо!
Но и йӧй жӧ тэ, другӧ!
Тайӧс тэныд Устинович ёрт мӧдӧдіс, медым тэ, йӧй, эн кынмы.
Курткасӧ Ольшинский ёрт сылы козьналӧма, Рита босьтӧма сійӧс Ольшинский киысь да сетіс меным — ну пӧ Корчагинлы.
Аким висьталӧма сылы, мый тэ кӧдзыд дырйиыс пинжак кежысь уджалан.
Ольшинский неуна нырсӧ чукыртліс.
«Ме, — шуӧ, — сійӧ ёртыслы шинель мӧдӧдны верма».
А Рита серӧктіс: нинӧм, куртканас сылы лӧсьыдджык уджавнысӧ!
Босьт!
Павел чуймӧмӧн кутыштіс киас дона паськӧмсӧ да полӧмпырысь пасьталіс сійӧс кынмӧм туша вылас.
Небыд мех регыд шонтіс сылысь пельпомъяссӧ да морӧссӧ.
...Рита гижаліс:
«Декабр 20-ӧд лун
Дугдывтӧм пургаяс.
Лым да тӧв.
Бояркасаяс вӧлі эштӧдӧны нин уджсӧ, но кӧдзыдъяс да пурга торкисны.
Вӧялӧны лымъяс.
Кын му кодйыны сьӧкыд.
Коли сӧмын километрлӧн куим нёльӧд юкӧныс, но медся сьӧкыдыс.
Токарев юӧртӧ: стройка вылын паськаліс тиф, висьмисны куимӧн.
Декабр 22-ӧд лун
Губкомол пленум вылӧ Бояркаысь некод эз во.
Бояркасянь дас сизим километр сайын бандитъяс путкыльтісны откос улӧ нянь тыра эшелон.
Уполнаркомпрод приказ серти стройка вылысь отрядсӧ ставнас шыбитӧма сэтчӧ.
Декабр 23-ӧд лун
Карӧ Бояркаысь вайисны ещӧ сизим мортӧс — тифӧн висьысьясӧс.
На пӧвстын Окунев.
Вӧлі вокзалын.
Харьковысь воӧм поездса буферъяс вылысь лэдзалісны кынмӧм морт шойясӧс.
Больничаясын кӧдзыд.
Проклятӧй пурга!
Кор сійӧ помасяс?
Декабр 24-ӧд лун
Сӧмын на Жухрай ордсянь.
Вӧлӧмкӧ, збыль: Орлик колян войнас став аслас банданас уськӧдчылӧма Боярка вылӧ.
Кык час чӧж бандитъяс да миян йӧз костын мунӧма бой.
Банда орӧдӧма проводсӧ, и сӧмын талун Жухрайлы удайтчис пӧлучитны стӧч юӧръяс.
Бандитъясӧс вӧтлӧмаӧсь.
Токарев ранитчӧма морӧсас — пуляыс пырыс петӧма.
abu
Кувтӧдзыс кералӧмаӧсь Клавичекӧс, коді сійӧ войнас вӧлӧма караулын начальникӧн.
Тайӧ сійӧ казялӧма бандасӧ да кыпӧдӧма тревога, но, уськӧдчысьясӧс лыйлігтыр бӧрыньтчигӧн, сійӧ абу вермӧма котӧртны школаӧдзыс да кералӧмаӧсь туй вылас.
Строительнӧй отрядын ранитчӧма дас ӧти морт.
Ӧні сэн бронепоезд да кык эскадрон кавалерия.
Стройка вылын начальникӧн лои Панкратов.
Луннас Глубокий хуторын Пузыревский суӧдӧма бандалысь мыйкӧ мында юкӧнсӧ да ӧти морттӧг кералӧма.
Беспартийнӧй кадровикъяс пӧвстысь унаӧн эз виччысьны поездсӧ да мунісны шпалъяс кузя подӧн.
Декабр 25-ӧд лун
Вайисны Токаревӧс да мукӧд раненӧйясӧс.
Найӧс водтӧдісны клиническӧй госпитальӧ.
Врачьяс кӧсйысисны спаситны старикӧс.
Сійӧ садьтӧм.
Мукӧдлӧн олӧмыс абу опасностьын.
Бояркасянь губкомпартлы да миянлы воис телеграмма:
«Бандитъяс уськӧдчылӧм вылӧ вочакыв пыдди ми, узкоколейка стрӧитысьяс, «За власьт Советов» бронепоездса командакӧд да кавполкса красноармеечьяскӧд ӧтвылысь тайӧ митинг вылас эскӧдам тіянӧс, мый, став падмӧдчанторъяс вылас видзӧдтӧг, сетам карлы пес январ первой лун кежлӧ.
Став вын зэвтӧмӧн босьтчам уджӧ.
Мед олас миянӧс мӧдӧдысь Коммунистическӧй партия!
Митинг вылын председатель Корчагин.
Секретарь Берзин».
Соломенкаын военнӧй почестьясӧн дзебисны Клавичекӧс».
Зэв колана пес матын нин.
Но сы дінӧ воӧдчӧмыс муніс зэв ньӧжйӧ: тиф быд лун дасъясӧн нетшкис колана йӧзӧс.
Лизгыртчысь кокъяс йылас кодъюра моз шатлалігтыр Корчагин локтіс станция дорӧ.
Сійӧ важӧн нин ветлӧдліс кыптӧм температураӧн, но талун сы пытшкын ыпъялысь жарыс чувствуйтчис ёнджыка.
Отрядӧс виртӧммӧдысь брюшнӧй тиф матыстчис и Павел дорӧ.
Но сылӧн крепыд телӧыс водзсасис висьӧмлы, и вит лун чӧж на сійӧ корсьліс вын чеччыны идзасӧн вольсалӧм бетоннӧй джоджысь да ставныскӧд ӧтлаын мунны удж вылӧ.
Эз видзны сійӧс ни шоныд курткаыс, ни Фёдорӧн мӧдӧдӧм гынсапӧгыс, кодӧс сійӧ вӧлі кӧмалӧма кынмалӧм кокъясас нин.
Быд воськовтігӧн мыйкӧ ыджыд дойӧн бытшкис морӧссӧ, таркӧдчисны пиньясыс, гудыртчисны синъясыс, и пуясыс, кажитчӧ, тешкодя бергалісны-йӧктісны.
Ӧдва воис станцияӧдз.
Аслыснога шум чуймӧдіс сійӧс.
Видзӧдліс бурджыка: кузь состав нюжӧдчӧма станция кузялаыс.
Платформаяс вылын сулалісны посньыдик паровозъяс, куйлісны рельсъяс, шпалъяс — найӧс ректісны поездын воӧм йӧз.
Сійӧ ещӧ кымыныськӧ воськовтіс да кутіс шатлавны.
Сэсся муртса кыліс юрнас муӧ инмӧдчӧм.
Кокньӧдан кӧдзыдӧн сотыштіс лымйыс пӧсь банбоксӧ.
Сійӧс аддзисны кымынкӧ час мысти.
Вайисны баракӧ.
Корчагин сьӧкыда лолаліс да эз тӧд ас гӧгӧрсьыс йӧзсӧ.
Бронепоезд вылысь корӧм фельдшер висьталіс: «Тыясыслӧн крупознӧй воспаление да брюшнӧй тиф.
Температура 41,5.
Суставъяслӧн воспаление йылысь да сьыліас чирейяс йылысь сёрнитны нинӧм — поснитор.
Первойя кыкыс дзик нин тырмана, мед мӧдӧдны сійӧс мӧдаръюгыдӧ».
Панкратов да воӧм Дубава вӧчисны став позянторсӧ, мед спаситны Павелӧс.
Корчагин земляклы — Алёша Коханскийлы — вӧлі тшӧктӧма колльӧдны висьысьӧс асланыс карӧ.
Сӧмын став корчагинскӧй группа отсӧгӧн да, медсясӧ, Холява жмитӧм улын Панкратовлы да Дубавалы удайтчис пыртны садьтӧм Корчагинӧс да сыкӧд Алёшаӧс йӧзӧн лишка нин тыр вагонӧ.
Найӧс оз вӧлі лэдзны, полісны сыпнӧй тифӧн заразитчӧмысь, видчисны, кӧсйисны шыбитны тифознӧйӧс туй вылас.
Холява, висьысьӧс пыртны мешайтысьяс ныр водзын наганнас ӧвтчигтыр, горзіс:
— Висьысь абу заразнӧй!
Сійӧ мунас, кӧть миянлы та могысь тіянӧс ставнытӧ лоӧ шыблавны вагонсьыс.
Помнитӧй, шкурникъяс, кодкӧ кӧ сійӧс вӧрзьӧдас кинас — ме юӧрта линия кузя: ставнытӧ чеччалам поездсьыс да пуксьӧдам решётка сайӧ.
Вот тэныд, Алёша, Павкалӧн маузерыс, лый морӧсас быдӧнлы, коді думыштас чеччӧдны сійӧс, — повзьӧдӧм могысь грӧзитіс Холява.
Поезд вӧрзьӧдчис.
Тыртӧммӧм перрон вылын Панкратов матыстчис Дубава дінӧ.
— Кыдз тэ чайтан, ловзяс?
Дубава нинӧм воча эз шу.
— Мунам, Митяй, кыдзи лоӧ, сідзи и лоӧ.
Миянлы ӧні ставсьыс кывкутны.
Паровозъястӧ войнас ректавны ковмас, а асывнас заводитлам найӧс шонтыны.
Холява звӧнитіс линия кузя аслас чекист-ёртъясыслы.
Сійӧ пӧся корис найӧс не лэдзны чеччӧдны пассажиръяслы висьысь Корчагинӧс и сӧмын чорыда кӧсйысьӧм бӧрын, мый оз лэдзны, муніс узьны.
Узлӧвӧй железнодорожнӧй станцияын пассажирскӧй поездса ӧти вагонысь веськыда перрон вылас кыскисны еджгов юрсиа тӧдтӧм кулӧм том зонлысь шой.
Коді сійӧ да мый вӧсна кулі — некод оз вӧлі тӧд.
Станцияса чекистъяс, кодъяс помнитісны Холявалысь тшӧктӧмсӧ, котӧртісны вагон дорӧ, мед торкны чеччӧдӧмсӧ, но кор аддзисны кулӧм зонсӧ, тшӧктісны идравны шойсӧ эвакоприёмникса мертвецкӧйӧ.
Холявалы пыр жӧ звӧнитісны Бояркаӧ да юӧртісны сы кулӧм йылысь, код олӧм вӧсна Холява сэтшӧма тӧждысис.
Бояркасянь дженьыдик телеграмма юӧртіс губкомӧ Корчагин кулӧм йылысь.
Алёша Коханский вайӧдіс висьысьӧс гортас да ачыс водіс тифӧн висьмӧмысь.
«Январ 9-ӧд лун
Мыйла сэтшӧм сьӧкыд?
Пызан дорӧ пуксьытӧдз ме бӧрді.
Коді вермас думайтны, мый и Рита вермӧ бӧрдны, да ещӧ кутшӧма!
Век ӧмӧй синваыс мортлысь слаблунсӧ петкӧдлӧ?
Талун сылӧн помкаыс — вывті ыджыд шог.
Мыйла нӧ сійӧ локтіс?
Мыйла шогыс локтіс талун, ыджыд победа лунӧ, кор кӧдзыдлысь ужассӧ венӧма, кор кӧрт туй станцияяс тырӧмаӧсь дона ломтасӧн, кор ме сӧмын на вӧлі победа перйӧм кузя торжество вылын, горсоветлӧн расширеннӧй пленум вылын, кӧні чествуйтісны стройка вылын уджалысь геройясӧс?
Тайӧ победа, но сы вӧсна кыкӧн сетісны ассьыныс олӧмнысӧ: Клавичек да Корчагин.
Павеллӧн кулӧмыс восьтіс меным збыльторсӧ: сійӧ меным ёнджыка дона аслам чайтӧм серти.
Та вылын помала гижӧмӧс.
Ог тӧд, кута-ӧ водзӧ гижавны.
Аски гижа Харьковӧ Украинаса комсомол ЦК-ын уджавны сӧгласитчӧм йылысь».
Коймӧд глава
Томлуныс веніс.
Тиф эз ви Корчагинӧс.
Павел нёльӧдысь вуджис смертьлысь рубежсӧ да бӧр воис олӧмӧ.
Сӧмын тӧлысь мысти, омӧльтчӧм да блед, сійӧ сувтіс слабмӧм кокъяс йылас да, стен бердӧ кутчысьӧмӧн, заводитліс мунны жыр кузя.
Мамыс отсӧгӧн сійӧ воис ӧшинь дорӧдз да дыр видзӧдіс туй вылӧ.
Лӧсталісны сылӧм лымйысь ва гуранъяс.
Ывлаын вӧлі первойя тувсов шоныд лун.
Веськыда ӧшинь водзас, вишня ув вылӧ, пуксьӧма руд морӧса воробей, полӧмпырысь видзӧдӧ Павел вылӧ мудер синъяснас.
— Мый, коллим тэкӧд тӧвсӧ? — ньӧжйӧник шуис Павел да таркнитіс чуньнас ӧшиньӧ.
Мамыс повзьӧмпырысь видзӧдліс сы вылӧ.
— Тэ кодкӧд сэні?
— Тайӧ ме воробейлы...
Лэбис, жуликпиыд, — да слабиника нюммуніс.
Тулыс вӧлі босьтсьӧма тырвыйӧ.
Корчагин кутіс мӧвпавны карӧ бӧр мунӧм йылысь.
Сійӧ тырмымӧн нин ёнмис, медым ветлыны, но сы организмын вӧчсис мыйкӧ неладнӧтор.
Ӧтчыд, садйын гуляйтігӧн, сійӧс друг шыбитіс муӧ — ёна доймис сюрсалыыс.
Муртса кыссис жырас.
Аскинас Павелӧс сюся видлаліс врач.
Кинас аддзис сюрсалысьыс джуджыд тшупӧд да чуймӧмӧн юаліс:
— Кытысь тайӧ тіян?
— Тайӧ, доктор, шоссевывса излӧн пас.
Ровно кар дорын менам мыш сайын шоссе вылӧ уси трёхдюймовкалӧн снаряд да парсыштіс...
— Кыдзи нӧ ті ветлід?
Эз кывлы дойыс?
— Эз.
Сэки куйлі кык час кымын — и вӧв вылӧ.
Сӧмын вот ӧні медводдзаысь кутіс кывны.
Врач зумыштчӧмӧн видлаліс тшупӧдсӧ.
— Да, донаӧй менам, абу зэв лӧсьыдтор тайӧ.
Сюрсалыыд оз радейт татшӧм дойястӧ.
Кутам надейтчыны, гашкӧ, водзӧ оз лоны татшӧмторъясыд.
Пасьтасьӧй, Корчагин ёрт.
И сійӧ жалитӧмпырысь да шога видзӧдіс аслас пациент вылӧ.
Артём оліс аслас гӧтыр семьяын, мисьтӧминдзи Стёша ордын.
Семьяыс вӧлі гӧль крестьяна пӧвстысь.
Павел кыдзкӧ пырис Артём ордӧ.
Ичӧтик няйт дворын котраліс зырымӧсь кӧсӧй детинка.
Павелӧс аддзӧм бӧрын сійӧ лёкысь сувтӧдіс сы вылӧ синъяссӧ да, чуньнас нырсӧ гудйиг, юаліс:
— Мый тэныд колӧ?
Гашкӧ, тэ гусясьны локтін?
Мун бурджык, а то миян мам скӧр!
Важ ляпкыдик керкалӧн воссис ичӧтик ӧшинь, да Артём чукӧстіс:
— Пырав, Павлуша!
Пач дорын укватӧн ноксис пергамент кодь виж чужӧма старука.
Сійӧ здук кежлӧ сатшкыліс Павел вылӧ лӧг видзӧдлассӧ, лэдзис дінтіыс гӧсьтӧс да кутіс клёнӧдчыны чугунъясӧн.
Дженьыдик кӧсаяса кык ичӧтик нывка тэрмасьӧмӧн кайисны паччӧр вылас да дикарьяслӧн кодь любопытствоӧн видзӧдлывлісны сэсянь.
Пызан сайын, неуна шӧйӧвошӧмӧн, пукаліс Артём.
Сылысь гӧтрасьӧмсӧ эз ошкыны ни мамыс, ни вокыс.
Нэмӧвӧйся пролетарий, Артём код тӧдас мыйла орӧдіс куим вося дружбасӧ каменщик нывкӧд — мичаник Галякӧд, коді вӧлі вурсьӧ, да пырис вотчина вылӧ рудіндзи Стёша ордӧ, вит морта семьяӧ, кӧні эз вӧв ни ӧти работник.
Тані сійӧ, депоын уджалӧм бӧрын, ассьыс став вынсӧ сетліс плуглы, мед ловзьӧдны киссьӧм овмӧссӧ.
Артём тӧдіс, мый Павел оз вӧлі ошкы сылысь, кыдз сійӧ шулывліс, «мелкобуржуазнӧй стихияӧ» мунӧмсӧ, и ӧні зілис тӧдмавны, кыдзи вокыс видзӧдӧ тані сійӧс став кытшаланторъяс вылас.
Пукалыштісны, сёрнитыштісны паныдасигъясын пырджык шуалан кывъясӧн, и Павел лӧсьӧдчис мунны.
Артём сувтӧдіс сійӧс.
— Виччысьыштлы, сёйыштан миянкӧд. Ӧні Стёша йӧв ваяс.
Сідзкӧ, аски мӧдӧдчан?
Слаб на тэ, Павка.
Жырйӧ пырис Стёша, здоровайтчис, корис Артёмӧс отсавны мыйкӧ вайны гумла вылысь.
Павел кольччис ӧтнас старукакӧд, коді эз вӧв зэв лышкыд сёрни вылас.
Ӧшинь пыр кыліс вичко звӧн.
Старука пуктіс укватсӧ да дӧзмӧмпырысь мӧдіс боргыны:
— Осподи сусе, тайӧ чӧрт удж вылад и юрбитны некор! — Сэсся сьылі вывсьыс босьтіс чышъянсӧ да, пукалысь вылӧ бугжыльнас видзӧдлігӧн, матыстчис сьӧдасьӧм ӧбразъяса ен джадж дорӧ.
Куим чуньсӧ чепӧльӧн кутіг заводитіс юрбитны.
— <rus>Отче наш, иже еси на небеси, да святится имя твое...</rus> — шӧпкӧдіс сійӧ косьмӧм паръяснас.
Ывлаын детинкаыд чеччыштіс ӧшалысь пельяса сьӧд порсь вылӧ.
Кӧмтӧм кокъяснас сылы бокъясас лёкысь чужъяліг, кияснас щӧтяс самасьӧмӧн, сійӧ горзіс бергалысь да руксысь порсь вылӧ:
— Но-о-о-о, мун, рӧдты!
Тпру!
Эн дур!
Порсьыс гӧняйтӧдіс детинкаӧс дворті, зілис сійӧс шыбитны, но кӧсӧй дурень вӧлі кутчысьӧма чорыда.
Старука дугдіс юрбитны да сюйис юрсӧ ӧшиньӧ:
— Ме тэныд петкӧдла, беспилы!
Лэччы порсь вывсьыс, холера тэ сэтшӧм. Му пырыс мед мунан!
Порсьлы удайтчис дырӧн шыбитны верзьӧмаӧс, и бурасьӧм старука выльысь бергӧдчис ӧбразъяслань.
Енлы эскан чужӧм вӧчӧмӧн сійӧ кевмис водзӧ:
— <rus>Да приидет царствие твое...</rus>
Ӧдзӧс дорын тыдовтчис бӧрдысь детинка.
Доймӧм нырсӧ соснас чышкаліг да доймӧмсьыс бӧрдігтыр сійӧ кутіс няргыны:
— Мамӧ, вай вареник!
Старука скӧрысь бергӧдчис:
— Юрбитыштныд оз лэдз, кӧсӧй чӧрт.
Час ме тэнӧ, сукин сынӧс, вердышта!.. — И сійӧ кватитіс лабичсьыс плеть.
Детинка пыр жӧ весасис.
Пач сайын нывкаяс ньӧжйӧник пыльснитісны.
Старука коймӧдысь босьтчис юрбитны.
Павел чеччис да мӧдӧдчис воксӧ виччысьтӧг.
Дзиръясӧ пӧдлалігӧн казяліс дорса ӧшиньысь старукалысь юрсӧ.
Сійӧ кыйӧдіс сы бӧрся.
«Кутшӧм мор кыскӧма татчӧ Артёмӧс?
Ӧні сійӧ кувтӧдзыс оз вермы мынны.
Мӧдас быд во Стёша вайны кага.
Гуасяс татчӧ, кыдзи куйӧд пытшкӧ шомгаг.
Вермас на и, мый бурыс, депотӧ эновтны, — карса тыртӧм уличаяс кузя восьлаліг дӧзмӧмпырысь мӧвпаліс Павел. — А ме кӧсъя вӧлі кыскыны сійӧс политическӧй олӧмӧ».
Павел нимкодясис, мый аски мунас сэтчӧ, ыджыд карӧ, кытчӧ колины сылӧн ёртъясыс да сы сьӧлӧмлы дона йӧз.
Ыджыд кар кыскис сійӧс аслас вынйӧрӧн, кыпыд олӧмнас, уна йӧз ветлӧмнас, трамвайяс йиркӧмӧн да автомобильяс сиренаясӧн.
И медъёнасӧ кыскисны гырысь каменнӧй керкаяс, коптитчӧм цехъяс, машинаяс, шкивъяслӧн лӧня шувгӧм.
Кыскис сэтчӧ, кӧні ӧддзӧдчӧмӧн бергалісны гырысь маховикъяс да кыліс машиннӧй маслӧ дук, кыскис сы дорӧ, мыйӧн сійӧ топыда йитчӧма.
А тані, ичӧтик лӧнь карын, уличаяс кузя ветлігӧн, Павел чувствуйтіс асьсӧ лёка.
Эз чуймӧд сійӧс, мый тайӧ карыс сылы лои ӧтдорӧн да гажтӧмӧн.
Эз весиг вӧв лӧсьыд лунын гуляйтны.
Кильчӧяс вылын пукалысь да больгысь кумушкаяс дінті мунігӧн Павел кыліс налысь тэрыб сёрнисӧ:
— Видзӧдӧй, бабаяс, кытысь-кодлӧн тайӧ повзьӧдчысьыс?
— Тыдалӧ, туберкулёзнӧй, чахотка сылӧн.
— А тужуркаыс сылӧн бур, дерт, кӧнкӧ, — гусялӧм...
И уна мукӧдтор, мыйысь сылы вӧлі зывӧк.
Важӧн нин нетшыштчис татысь вужъяснас.
Лои матыссаджык да асласӧнджык ыджыд кар.
Вына, том да кыпыд ёртъясыс да удж.
Корчагин тӧдлытӧг воис пожӧм вӧр дорӧдз да сувтіс туй вожаланінӧ.
Веськыдвылын — ёсь йыла джуджыд частоколӧн кытшалӧм шуштӧм важ тюрьма, сы сайын больничалӧн еджыд корпусъяс.
Со тані, тайӧ паськыд площадь вылас, пӧдісны петляясын Валя да сылӧн ёртъясыс.
Ланьтӧмӧн сулыштіс сійӧ местаас, кӧні вӧлі виселицаыс, сэсся мӧдіс кыр йывлань.
Лэччис улӧджык да петіс братскӧй шойналӧн площадка вылӧ.
Кодлӧнкӧ тӧждысьысь киясыс вель уна гуяс вылӧ тэчӧмаӧсь коз пу лысъясысь вӧчӧм венокъяс да ичӧтик шойнасӧ потшӧмаӧсь турунвиж рӧма потшӧсӧн.
Кыр весьтын кыпалісны веськыд мича пожӧмъяс.
Сён пӧлӧнъясӧ веж шӧвк моз вольсассьӧма том турун.
Тані карлӧн помыс.
Лӧнь и шог.
Вӧрлӧн кокньыдика кышӧдчӧм да ловзьӧм мулӧн тувсовъя дук.
Тані мужественнӧя кулісны вокъяс сы вӧсна, мед олӧмыс лои мичаӧн налы, кодъяс чужлісны гӧльлунын, налы, кодъяслы ачыс чужӧмыс вӧлі рабство заводитчӧмӧн.
Павеллӧн киыс ачыс босьтіс юрсьыс картузсӧ, и шог, ыджыд шог тыртіс сылысь сьӧлӧмсӧ.
Меддонаыс мортлӧн — сійӧ олӧм.
Сійӧ сетсьӧ сылы сӧмын ӧтикысь, и сійӧс овны колӧ сідз, мед эз вӧв доймана сьӧкыд весьшӧрӧ олӧм вояс вӧсна, мед эз сот позор важся подлӧй да посниторъясысь и мед кулігад вермин шуны: став олӧмӧс да вынӧс вӧлі сетӧма мирын медся прекраснӧйлы — человечествоӧс мездӧм вӧсна тышлы.
И колӧ овнытӧ тэрмасьны.
Ӧд виччысьтӧм висьӧм либӧ трагическӧй случайность вермасны нетшыштны сійӧс.
Тайӧ мӧвпъяснас тырӧмӧн Корчагин муніс братскӧй шойна вылысь.
Гортас шогсьысь мам лӧсьӧдчис колльӧдны писӧ туйӧ.
Сы бӧрся видзӧдігӧн Павел казяліс: мамыс дзебӧ сыысь синвасӧ.
— Гашкӧ, кольччан, Павлуша?
Сьӧкыд меным пӧрысьӧ-нэмӧ овны ӧтнамӧн.
Мыйта челядь, а муртса быдмыштасны — разӧдчасны.
Мый нӧ тэнӧ карас кыскӧ?
И тані овны позьӧ.
Али тшӧтш аддзин аслыд шырсьӧм катшаӧс?
Ӧд некод меным, пӧрысьыдлы, нинӧм оз висьтав.
Артём гӧтрасис — кыв эз шу, а тэтӧ он нин.
Ме сӧмын и аддзыла тіянӧс, кор калечитчад, — сӧстӧм сумкаӧ пиыслысь этшаник кӧлуйсӧ тэчигӧн ньӧжйӧник шуаліс мамыс.
Павел босьтіс сійӧс пельпомъясӧдыс, топӧдіс ас бердас.
— Абу, мамӧ, катшаыс!
А тӧдан-ӧ тэ, пӧрысьӧй, мый лэбачьяс ас пӧрӧдасьыс гоз корсьӧны?
Мый нӧ ме, тэ ногӧн, лэбач?
Мамыслӧн нюмыс петіс.
— Ме, мамуш, аслым кыв сеті нывъясӧс не радейтны, кытчӧдз став свет вывсьыс буржуйясӧс ог помалӧй.
Мый, дыр виччысьнысӧ, шуан?
Оз, мамуш, буржуйяс дыр оз кутчысьны...
Став йӧзыслы лоӧ ӧти республика, а тіянӧс, пӧрысьясӧс, кодъяс уджалысь йӧз пӧвстысь, овмӧдам Италияӧ, эм саридз дорын сэтшӧм шоныд канму.
Тӧлыд сэні, мамуш, некор оз волы.
Овмӧдам тіянӧс буржуйскӧй дворечьясӧ, и кутанныд пӧрысь лыястӧ шонтыны шонді водзын.
А ми буржуйӧс помавны Америкаӧ мунам.
— Не овны меным, пиӧй, мойдын кодь татшӧм олӧмӧдзыс...
Татшӧм жӧ асныра вӧлі тэнад дедыд, морякын ветлывлӧма.
Настӧящӧй рӧзбойник, прӧсти господи!
Сэтчӧдз воюйтіс севастопольскӧй война вылын, мый китӧг и коктӧг воис гортӧ.
Морӧсас сылы кык крест ӧшӧдӧмаӧсь да сарскӧй лентаяс йылын кык пӧлтинник, а куліс пӧрысьӧн нин зэв гӧльӧн.
Крут вӧвлі, кучкис кутшӧмкӧ власьтӧс юрас беддьӧн да пӧшти во пукаліс тюрьмаын.
Дзумгисны сійӧс сэтчӧ, и крестъясыс эз отсавны.
Видзӧда ме тэ вылӧ да дзик дед рӧдад мунӧмыд.
— Мый нӧ ми, мамуш, татшӧм гажтӧма прӧщайтчам?
Вайлы меным гудӧкӧс, дыр нин киӧ эг босьтлы.
Копыртіс юрсӧ клавишъяслӧн перламутрӧвӧй радъяс весьтӧ.
Дивуйтчис мамыс сійӧ музыка выль шыяслы.
Ворсіс эз сідзи, кыдзи войдӧр.
Эз вӧвны ортсысянь визгана збой да коддзӧдан шыясыс, кодъяс паськӧдлісны славасӧ том гудӧкасьысь Павка йылысь став кар пасьтаыс.
Музыкаыс ӧні кыліс мелодичнӧя, вынсӧ воштытӧг, лои кутшӧмкӧ джуджыдджык.
Вокзалӧ локтіс ӧтнасӧн.
Корис мамсӧ кольччыны гортас: эз кӧсйы петкӧдны прӧщайтчигас сылысь синвасӧ.
Поездӧ быдӧн сюйсисны мырдӧн.
Павел пуксис медвылысса тыртӧм полка вылӧ да сэсянь видзӧдіс пыранінын горзысь да сюйсьысь йӧз вылӧ.
Пыр сідз жӧ кыскисны мешӧкъяс да сюялісны лабичьяс улӧ.
Кор поездыс вӧрзис, ланьтыштісны да, кыдзи и пыр татшӧм случайясын, кутісны азыма сёйны.
Павел регыд унмовсис.
Медводдза керка, кытчӧ кӧсйис сійӧ волыны, вӧлі кар шӧрас, Крещатик вылын.
Ньӧжйӧник кайис пос тшупӧдъясті.
Гӧгӧр ставыс тӧдса, нинӧм абу вежсьӧма.
Муніс пос вывті, кисӧ нуӧдіс шыльыд перилӧ кузя.
Матыстчис лэччанінӧ.
Сувтіс — пос вылын ни ӧти лов.
Пыдӧстӧм енэжын войыс восьтіс шензьысь синъяслы чуймӧдана зрелище.
Сьӧд бархатӧн пемыдыс тупкӧма горизонтсӧ, фосфорическӧй югӧрӧн ӧзйисны да вералісны лыдтӧм кодзувъяс.
А улынджык, кӧні тыдавтӧг муыс ӧтлаасьӧ енэжкӧд, карыс разӧдӧма пемыдас уна миллион бияс...
Пос кузя Павеллы паныд кайисны кымынкӧ морт.
Вензигтырйи мунысь йӧзлӧн ёсь гӧлӧсъясыс торкисны войлысь лӧньсӧ, и Павел вештіс синъяссӧ карса бияссьыс да мӧдіс лэччыны поскӧд.
Крещатик вылын, кытшлӧн Торъя юкӧдса пропускъяс сеталан бюроын, дежурнӧй комендант висьталіс Корчагинлы, мый карын Жухрай важӧн нин абу.
Сійӧ дыр тӧдмаліс Павелӧс юасьӧмъясӧн и, сӧмын кор аддзис, мый сійӧ бура тӧдса Жухрайкӧд, висьталіс: Фёдорӧс кык тӧлысь сайын нин вуджӧдісны уджавны Ташкентӧ, туркестанскӧй фронт вылӧ.
Корчагинӧс сэтшӧма шогӧдіс, мый сійӧ весиг эз кут юасьны подробностьяс, а шынитӧв бергӧдчис да муніс бӧр.
Мудзӧмыс личкис сійӧс да лои пуксьыны подъезд тшупӧд вылас.
Муніс трамвай, тыртіс уличасӧ йиркӧмӧн да зяльскӧмӧн.
Москияс вывті помтӧг мунӧны йӧз.
Карыс оліс — кылісны то нывбабалӧн нимкодя сералӧм, то мужичӧй бас, то томиник зонкалӧн тенор, то стариклӧн чирӧм гӧлӧс.
Йӧзлӧн мунӧмыс помтӧм, восьласыс пыр тэрмасяна.
Югыд биаӧсь вӧліны трамвайяс, дзирдыштлісны автомобиль фараяс да яра ломалісны электролампаяс орчча киноса рекламаяс гӧгӧр.
И быдлаын йӧз, кодъяс тыртӧмаӧсь уличасӧ ланьтлытӧм сёрниӧн.
Тайӧ ыджыд карлӧн рыт.
Шумыс да йӧзлӧн гыӧмыс чинтыштісны шогсӧ, коді кыптыліс Фёдор мунӧм йылысь кывлӧм бӧрын.
Кытчӧ мунны?
Бӧр мунны Соломенкаӧ, кӧні вӧліны ёртъясыс, — ылын.
И ачыс друг кыптіс сы син водзӧ Кругло-Университетскӧй уличавывса керка, коді тасянь эз вӧв ылын.
Дерт жӧ, ӧні сійӧ мунас сэтчӧ.
Ӧд Фёдор бӧрын медводдза ёртӧн, кодӧс эськӧ сійӧ кӧсйис аддзӧдлыны, вӧлі Рита.
Сэні, Аким ордын, позьӧ и узьны.
Ылісянь на пельӧсса вылыс ӧшиньысь аддзис би югӧр.
Асьсӧ лӧня кутны зільӧмӧн кыскыштіс асланьыс дубӧвӧй ӧдзӧс.
Площадка вылын сулыштіс кымынкӧ секунда.
Рита жырйӧ пыран ӧдзӧс сайын кылісны гӧлӧсъяс, кодкӧ ворсіс гитараӧн.
«Ого, сідзкӧ, разрешитӧма и гитара?
Небзьӧдӧмаӧсь режимсӧ», — шуис аслыс Корчагин да кокньыдика таркнитіс кулакнас ӧдзӧсӧ.
Казяліс, мый волнуйтчӧ, да курччис парсӧ.
Ӧдзӧссӧ восьтіс кудриа юрсиа тӧдтӧм том нывбаба.
Юалӧмпырысь видзӧдліс Корчагин вылӧ.
— Тіянлы кодӧс?
Сійӧ эз пӧдлав ӧдзӧссӧ, и тӧдтӧм обстановка вылӧ муртса видзӧдлӧмыс водзвыв нин висьталіс вочакывсӧ.
— Устиновичӧс позьӧ аддзывны?
— Сійӧ абу, январын на муніс Харьковӧ, а сэсянь, кыдзи ме кывлі, Мӧскуаӧ.
— А Аким ёрт тані олӧ али сідзжӧ муніс?
— Аким ёрт сідзжӧ абу.
Ӧні сійӧ Одесскӧй губкомолын секретарь.
Павеллы сӧмын коли бӧр бергӧдчыны.
Карӧ воӧмысь радлуныс кусі.
Ӧні колӧ вӧлі выльысь мӧвпыштны узьӧм йылысь.
Тадзи тӧдсаяс ордӧ ветлігад став кокъястӧ жугӧдан и некодӧс он аддзы, — шогсӧ венны зільӧмӧн дӧзмӧмпырысь броткис Корчагин.
Но шуис ещӧ ӧтчыд видлыны шудсӧ — корсьлыны Панкратовӧс.
Грузчик оліс неылын пристань дорын, и сы ордӧ вӧлі матынджык муннысӧ Соломенкаӧ дорысь.
Дзикӧдз мудзӧм бӧрын дырӧн воис Панкратов патераӧдз да, важӧн нин краситлытӧм ӧдзӧсӧ таркӧдчигӧн, решитіс: «И сійӧ кӧ абу, ог кут сэсся шӧйтны.
Пыра пыж улӧ да узя».
Ӧдзӧссӧ восьтіс Панкратовлӧн мамыс, щӧка увтіыс кӧрталӧм прӧстӧй чышъяна старука.
— Игнатыд гортын, мамаша?
— Сӧмын на локтіс.
А ті сы дінӧ?
Сійӧ эз тӧд Павелӧс, бӧрлань бергӧдчис да горӧдіс:
— Генька, тані тэ дінӧдз!
Павел сыкӧд пырис жырйӧ, пуктіс джоджас мешӧксӧ.
Панкратов сёйигмозыс бергӧдчис сылань.
— Ме дінӧ кӧ, пуксьы да висьтавлы, а ме сэк кості мискатыр борщ сёйышта, а то асывсяньыс куш ва вылын. — И Панкратов босьтіс киас ыджыд пу пань.
Павел пуксис бокӧ нёптовтчӧм улӧс вылӧ.
Пӧрччис юрсьыс картузсӧ да важ привычка сертиыс чышкис сійӧн плешсӧ.
«Збыльысь ӧмӧй ме сэтшӧма вежси, мый и Генька менӧ эз тӧд?»
Панкратов паньыштіс кыкысь кымын, сэсся эз кыв вочакывсӧ да бергӧдіс юрсӧ сылань:
— Но, вай, мый сэні тэнад?
Нянь тыра киыс вом дінас воигӧн сувтіс туйджынъяс.
Панкратов шӧйӧвошӧмӧн кутіс лапйӧдлыны синъяссӧ.
— Э... сулавлы...
Тьпу тэ, кутшӧм буза!
Корчагин аддзис сылысь зэлӧдчӧмла гӧрдӧдӧм чужӧмсӧ да эз вермы кутчысьны, серӧктіс.
— Павка!
Да ӧд тэнӧ ми пропащӧйӧн лыддим!..
Сулав!
Кыдзи тэнӧ шуӧны?
Панкратов горзӧм вылӧ орчча жырйысь петісны ыджыдджык чойыс да мамыс.
Куимнад, медбӧрын, тӧдісны жӧ, мый на водзын збыльысь Корчагин.
Керкаын важӧн нин узисны, а Панкратов пыр на висьтавліс, мый вӧлі нёль тӧлысь чӧжӧн:
— Тӧвнас на Харьковӧ мунісны Жаркий, Митяй.
И эз кытчӧкӧ, стервоясыд, а Коммунистическӧй университетӧ.
Ванька да Митяй подготовительнӧйӧ.
Ми чукӧрмим морт дас вит.
Пӧсьвывсьыд и ме шаркниті-гижи заявление.
Колӧ, думайта, юр вемад начинкасӧ суктыштны, а то кизьӧриник.
Но, гӧгӧрвоан, комиссияын менӧ пуксьӧдісны лыа вылӧ.
Панкратов скӧрысь нускыштіс да висьталіс водзӧ:
— Первойсӧ менам делӧыс вӧлі мунӧ шыльыда.
Став статьяыс подходящӧй: партбилет эм, комса кузя стаж тырмӧ, положение да происхождение кузя некытчӧ крукасьны, но кор делӧыс воис политпроверкаӧдз, тані менам артмис ачымӧс янӧдӧм.
Крукасис ме дінӧ комиссияса ӧти ёрт.
Сетӧ сійӧ меным татшӧм юалӧм: «Висьтав, Панкратов ёрт, кутшӧм сведениеяс тэ тӧдан философия кузя?»
А менам, тӧдан кӧ, эз вӧвны некутшӧм сведениеяс.
Но сэк жӧ дум вылӧ уси, вӧлі миян ӧти грузчик, гимназист, брӧдяга.
Грузчикавны пырис ошйысьӧм могысь.
Сійӧ кыдзкӧ висьтавліс миянлы: чӧртыс тӧдӧ кор Грецияын вӧлӧмаӧсь сэтшӧм учёнӧйяс, кодъяс уна тӧдлӧмаӧсь, шулісны найӧс философъясӧн.
Ӧти сэтшӧм тип, овсӧ вунӧді, буракӧ, Идеоген, нэм чӧжыс олӧма бӧчкаын да сідз водзӧ...
Медбур спецӧн на пӧвстын лыддьысьлӧма сійӧ, коді нелямынпӧв докажитас, мый сьӧдыс — сійӧ еджыд, а еджыдыс — сійӧ сьӧд.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, найӧ вӧліны сӧрысьяс.
Но вот, меным дум вылӧ уси гимназистыдлӧн висьталӧмыс да мӧвпышті: «Кытшовтны кӧсйӧ менӧ веськыдладорсянь комиссияса тайӧ членыс».
А сійӧ мудера видзӧдлывлӧ ме вылӧ.
Но, сэки ме и пызйышті-висьталі.
«Философия, — мися, — сійӧ сӧмын сӧрӧм да нинӧмабусӧ висьталӧм.
Ме, ёртъяс, сійӧн ноксьыны ог кӧсйы.
А вот партия история кузя кӧ, став сьӧлӧмӧн рад».
И кутісны найӧ менӧ бергӧдлыны сэні, кытысь пӧ менам тайӧ выльторъясыс философия кузяыс.
Сэтчӧ ме ещӧ мыйсюрӧ содті гимназист кывъяссьыд, таысь комиссия кутіс серавны.
Ме скӧрми.
«Мый, мися, ті менӧ йӧйӧн лыддяд?»
Босьті шапка — и гортӧ.
Сэсся менӧ комиссияса тайӧ членыс губкомын аддзис да час куим сёрнитіс.
Вӧлӧмкӧ, гимназистыд гудыртӧма.
Артмӧ, мый философияыд — ыджыд дай мудрӧй делӧ.
А вот Дубава да Жаркий веськалісны.
Но, Митяй кӧть велӧдчывліс ёна, а Жаркий — сійӧ эз ылӧдз меысь мун.
Дерт, орденыс Ванькалы отсаліс.
Ӧти кывйӧн кӧ шуны, коли ме дьӧбӧ.
Менӧ татчӧ пристаньса овмӧсӧн бергӧдлыны колисны.
Замещайта тӧварнӧй пристаньса начальникӧс.
Водзджык ме быдпӧлӧс молодёжнӧй делӧяс кузя пыр вӧлі начьясыдлы паныд муна, а ӧні аслым ковмӧ веськӧдлыны хозяйственнӧй делӧӧн.
Мукӧддырйиыс овлӧ и сідз: веськалас тэныд ки улад лодырь либӧ ньӧжйӧ вӧрысь растяпа, тэ и топӧдан сійӧс кыдзи начальник и кыдзи секретарь.
Сійӧ менӧ оз нин ылӧд, эн пов.
Ас йылысь бӧрын.
Кутшӧм выльторъяс ме тэныд ещӧ эг висьтав?
Аким йылысь тӧдан, важъяс пытшкысь губкомын сӧмын Туфта пыр на тӧрчитӧ ӧти местаын.
Токарев партия райкомса секретарь Соломенкаын.
Райкомолын Окунев, тэнад коммунщикыд.
Политпросветын Таля.
Мастерскӧйясын тэ местаын Цветаев, ме сійӧс омӧля тӧда, губкомын паныдасьлывлам, кажитчӧ, мортыс абу бӧб, но асьсӧ радейтысь.
Помнитан кӧ Борхарт Аннаӧс, сійӧ Соломенкаын жӧ райкомпартын заведуйтӧ женотделӧн.
Мукӧдъяс йывсьыс ме тэныд висьтавлі нин.
Да, Павлуша, уна йӧзӧс партия мӧдӧдіс велӧдчыны.
Губсовпартшколаын став важ активыс ӧні пукалӧ небӧгъяс сайын.
Мӧд во и менӧ кӧсйӧны мӧдӧдны.
Унмовсисны войшӧр бӧрын сёрӧн нин.
Асывнас, кор Корчагин садьмис, Игнат эз нин вӧв гортас, мунӧма пристаньӧ.
Сылӧн чойыс Дуся, вокыс кодь чужӧма крепыд ныв, гӧститӧдіс Павелӧс чайӧн, гажаа таргис быдсяма пустякъяс йывсьыс.
Панкратовлӧн батьыс, судӧвӧй машинист, эз вӧв гортас.
Корчагин лӧсьӧдчис мунны.
Прӧщайтчигас Дуся казьтыштіс:
— Энӧ вунӧдӧй, виччысям тіянӧс ӧбед кежлӧ.
...Губкомын, кыдзи и век, уна йӧз.
Пыран ӧдзӧс эз тӧд спокой.
Коридоръясын и жыръясын — быдлаын йӧз, делӧяс кузя управление ӧдзӧс сайын машинкаяслӧн негораа таркӧдчӧм.
Павел сулыштіс коридорын, видзӧдіс, абуӧсь-ӧ кодъяскӧ тӧдсаяс пытшкысь, сэсся некодӧс эз аддзы да пырис секретарь жырйӧ.
Ыджыд письменнӧй пызан сайын пукаліс губкомса секретарь, коді вӧлі лӧз косовороткаа.
Встретитіс Корчагинӧс регыдик видзӧдлӧмӧн да, юрсӧ кыпӧдлытӧг, кутіс гижны водзӧ.
Павел пуксис паныд да сюся видзӧдліс Акимлӧн заместитель вылӧ.
— Кутшӧм юалӧм кузя? — гижӧм лист помӧ точка пуктігӧн юаліс косовороткаа секретарь.
Павел висьталіс сылы ассьыс историясӧ.
— Менӧ колӧ, ёрт, ловзьӧдны организация списокъясын да мӧдӧдны мастерскӧйясӧ.
Сет та кузя распоряжение.
Секретарь лэдзчысис улӧс мышкас.
Вочавидзис нерешительнӧя:
— Тӧдӧмысь, восстановитам, та йылысь и сёрниыс оз вермы лоны.
Но мастерскӧйясӧ тэнӧ мӧдӧдны абу лӧсьыд, сэні уджалӧ нин Цветаев, бӧръя созывса губкомын член.
Ми тэнӧ используйтам мӧд местаын.
Корчагинлӧн синъясыс векняммисны:
— Ме мастерскӧйясӧ муна ог сы могысь, медым торкавны Цветаев уджлы.
Ме муна цехӧ аслам специальность кузя, а ог коллективса секретарӧн.
И сы вӧсна, мый менам дзоньвидзалунӧй слаб на, кора не мӧдӧдны мукӧд удж вылӧ.
Секретарь сӧгласитчис.
Гижыштіс бумага вылӧ кымынкӧ кыв.
— Сетӧй Туфта ёртлы, сійӧ вӧчас ставсӧ.
Учраспредын Туфта пыркйис-видіс ассьыс помощниксӧ — учётчикӧс.
Минутджын Павел кывзіс налысь вензьӧмсӧ, но кор аддзис, мый сійӧ налӧн оз помась, торкис пузьӧм учраспредчикӧс:
— Бӧрас помаланныд вензьӧмнытӧ, Туфта.
Со тэныд записка, вай оформитам менсьым документъясӧс.
Туфта дыр видзӧдіс то бумага вылас, то Корчагин вылӧ.
Дырӧн гӧгӧрвоис.
— Э! Сідзкӧ, тэ эн кув?
Кыдз жӧ ӧні вӧчны?
Тэнӧ исключитӧма списокъясысь, ме ачым Цекаӧ мӧдӧдлі карточкасӧ.
А сэсся тэ эн сюр ставрочмувывса перепись улӧ.
Комсомол Цека циркуляр серти быдӧн, коді эз прӧйдит переписьсӧ, исключитсьӧны.
Та вӧсна тэныд кольӧ ӧтитор — выльысь пырны общӧй основаниеяс серти, — шуис Туфта паныдавны позьтӧм тонӧн.
Корчагин чукыртчыліс.
— Тэ век на важногыд?
Том морт, а лёкджык губархивса пӧрысь крыса дорысь.
Кор тэ мортнас лоан, Володька?
Туфта чеччыштіс, быттьӧ пытш курччис сійӧс.
— Кора не лыддьыны меным нотацияяс, ме ачым кывкута ас удж вӧсна.
Циркуляръяс гижсьӧны оз сы вӧсна, мед найӧс ме торкалі.
А «крысанад» оскорбитӧмысь кыска кывкутӧмӧ.
Бӧръя кывъяссӧ Туфта шуис грӧзитӧмӧн да скӧрысь кыскис асланьыс видлавтӧм пакет чукӧр, сійӧн петкӧдліс, мый сёрниыс помассис.
Павел тэрмасьтӧг веськӧдчис ӧдзӧслань, но мыйкӧ дум вылас уси да бергӧдчис пызан дорӧ, босьтіс секретарлысь Туфта водзын куйлысь запискасӧ.
Учраспредчик видзӧдіс Павел бӧрся.
Скӧр да крукасьысь, чошкӧдӧм гырысь пельяса тайӧ том старикыс оз вӧлі кажитчы и сэк жӧ вӧлі тешкодь.
— Ладнӧ, — издевайтчана-лӧня шуис Корчагин. — Менӧ, дерт, позяс мыжавны «статистика дезорганизуйтӧмысь», но висьтав меным, кыдзи тэ кужан пуктавны взысканиеяс на вылӧ, кодъяс босьтісны да кулісны, сы йылысь водзджык заявление сеттӧг?
Ӧд тадзтӧ быдӧн вермас: кӧсъяс — висьмас, кӧсъяс — кувсяс, а циркулярыд та кузя, кӧнкӧ, абу.
— Го-го-го! — эз вермы кутчысьнысӧ да гораа серӧктіс Туфталӧн помощникыс.
Туфта киын карандаш помыс чеги.
Сійӧ шыбитіс карандашсӧ джоджас, но эз удит вочавидзны противникыслы.
Сёрнитіг да сералігтыр жырйӧ чукӧрӧн пырисны кымынкӧ морт.
На пӧвстын вӧлі Окунев.
Кыпыд шензьӧмлы да юасьӧмлы помыс эз вӧв.
Кымынкӧ минут мысти жырйӧ ещӧ пырис том йӧзлӧн группа, да накӧд Юренева.
Сійӧ падмӧмӧн, но нимкодя дыр кутліс Павеллысь кисӧ.
Павелӧс выльысь тшӧктісны висьтавны ставсӧ первойсяньыс.
Ёртъясыслӧн сьӧлӧмсяньыс нимкодясьӧмыс, настӧящӧй дружбаыс да сочувствуйтӧмыс, кисӧ топыда кутлӧмыс, мышкас дружескӧя да сьӧкыда тапкӧдӧмыс заставитісны вунӧдны Туфта йылысь.
Сёрни помас Корчагин висьталіс ёртъясыслы и Туфтакӧд ассьыс сёрнисӧ.
Гӧгӧр кылісны дӧзмӧм горӧдӧмъяс.
Ольга, скӧрысь Туфта вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, муніс секретарь жырйӧ.
— Мунам Нежданов дорӧ!
Сійӧ сылысь весалас поддувалосӧ. — Тайӧ кывъяссӧ шуигӧн Окунев кутіс Павелӧс пельпомӧдыс, и найӧ чукӧрӧн ставныс мӧдӧдчисны Ольга бӧрся.
— Сійӧс колӧ снимитны да мӧдӧдны Панкратов дорӧ пристаньӧ во кежлӧ грузчикӧн.
Ӧд Туфтаыд — штампованнӧй бюрократ! — скӧраліс Ольга.
Губкомса секретарь нюммуніс, кор кывзіс Окуневлысь, Ольгалысь да мукӧдлысь Туфтаӧс учраспредысь снимитӧм йылысь корӧмсӧ.
— Корчагинӧс восстановитӧм йылысь сёрнитны нинӧм, сылы пыр жӧ сетасны билет, — успокаивайтіс Ольгаӧс Нежданов. — Ме тіянкӧд сідзжӧ сӧглас, мый Туфта формалист, — водзӧ нуӧдіс сійӧ. — Тайӧ сылӧн медыджыд тырмытӧмтор.
Но ӧд колӧ жӧ признайтны, мый сійӧ учёт делӧсӧ сувтӧдіс бура.
Кӧні кӧть ме эг уджавлы, комсомольскӧй комитетъясын учёт да статистика зэв лёка пуктӧма, и ни ӧти цифралы эскыны оз позь.
А миян учраспредын статистика сувтӧдӧма бура.
Ті асьныд тӧдад, мый Туфта мукӧддырйиыс пукалӧ аслас отделын войӧдзыс.
И ме сідзи чайта: снимитны сійӧс позьӧ пыр, но сы пыдди кӧ лоӧ прӧстӧй бур морт, но лёк учётчик, сэки бюрократизмыд оз ло, но и учётыд оз жӧ ло.
Мед уджалӧ.
Ме сылы петкӧдла гаж.
Тайӧ мыйкӧ дыра кежлӧ действуйтас, а сэсся видзӧдлам.
— Ладнӧ, мор сыкӧд, — сӧгласитчис Окунев. — Мунам, Павлуша, Соломенкаӧ.
Талун миян клубын активлӧн собрание.
Некод на тэ йылысь оз тӧд и друг: «Корчагинлы кыв!»
Молодеч, Павлуша, мый эн кув.
Но, кутшӧм нӧ эськӧ тэысь пӧльза вӧлі пролетариатлы? — шмонитӧмӧн шуаліс Окунев, сэсся шымыртіс Корчагинӧс да ӧтлаын йӧв чукӧркӧд петкӧдіс коридорӧ.
— Ольга, тэ локтан?
— Обязательнӧ.
Панкратовъяс эз вермыны виччысьны Корчагинӧс ӧбед кежлӧ, эз лок сійӧ и войнас.
Окунев нуӧдіс другсӧ аслас патераӧ.
Сӧвет керкаын сылӧн вӧлі торъя жыр.
Вердыштіс, мыйӧн вермис, пуктіс Павел водзӧ газет чукӧр, райкомол бюроса заседаниеяс протоколъяслысь кык кыз небӧг да сӧветуйтіс:
— Видзӧдлы став тайӧ продукциясӧ.
Кор тэ тифнад висигӧн весьшӧрӧ воштін кадсӧ, тані эз этша ваыс визувт.
Лыддьы, тӧдмась, мый вӧлі да мый эм.
Рытъявылыс ме локта, да мунам клубӧ, а мудзан кӧ — вод да узь.
Райкомолса секретарь сюяліс зепъясас документъяс, справкаяс, отношениеяс (Окунев портфельсӧ принципиальнӧ эз новлӧдлы, сійӧ сылӧн куйліс крӧвать улас), вӧчис жырйӧдыс прӧщайтчан кытш да петіс.
Рытнас, кор сійӧ воис бӧр, жыр джоджыс вӧлі тырӧма паськӧдӧм газетъясӧн, крӧвать увсьыс кыскӧма небӧг чукӧр.
На пытшкысь мыйкӧ мындасӧ вӧлі тэчӧма пызан вылас чукӧрӧ.
Павел пукаліс крӧвать вылын да лыддис Центральнӧй Комитетлысь бӧръя письмӧяссӧ, кодъясӧс сійӧ аддзис другыс юрлӧс улысь.
— Мый нӧ тэ, рӧзбойник, менам патераысь вӧчӧмыд! — нарошнӧ дӧзмӧм петкӧдлӧмӧн горӧдіс Окунев. — Э, энлы, энлы, ёрт!
Да тэ ӧд секретнӧй документъяс лыддян!
Вот лэдз татшӧмтӧ керкаад!
Павел нюмъялігтыр пуктіс письмӧсӧ бокӧ.
— Тані буретш секретыс абу, а вот лампочка вылад абажур пыдди тэнад збыльысь вӧлі документ, кодӧс оз позь йӧзӧдны.
Доръясыс весиг сотчӧмаӧсь.
Аддзан?
Окунев босьтіс сотчӧм листсӧ, видзӧдліс заголовок вылас да швачкис кипыдӧснас аслас плешӧ.
— А ме тайӧс куим лун корси, мед морыс лыяс!
Воши, быттьӧ ваӧ вӧйи.
Ӧні ме тӧда, тайӧ Волынцев войдӧрлун сыысь абажур вӧчис, а сэсся ачыс жӧ пӧсявтӧдзыс корсис. — Окунев шыльыда кусняліс бумага листсӧ да сюйис вольпась улас. — Бӧрыннас ставсӧ порядокӧ вайӧдам, — лӧньӧдӧмӧн шуис сійӧ. — Ӧні сёйыштам неуна — и клубӧ.
Пуксьы, Павлуша!
Окунев кыскис зепсьыс газетӧ гартыштӧм кузь вобла, а мӧд зепсьыс — кык шӧрӧм нянь.
Кыскис пызан помас бумагасӧ, вольсаліс тыртӧминас газет, босьтіс вобласӧ юрӧдыс да кутіс кучкавны сійӧн пызанас.
Пызан сайын пукалігӧн пиньяснас зіля уджаліг, збыль сёрнисӧ шуткаӧн сорлалӧмӧн, Окунев гажаа висьтавліс Павеллы выльторъяс.
...Клубӧ Корчагинӧс Окунев вайӧдіс служебнӧй ӧдзӧсӧд да нуӧдіс сцена сайӧ.
Ыджыд зал пельӧсын, сценасянь веськыдвылас, пианино дорын, железнодорожнӧй комса топыд кытшын пукалісны Таля Лагутина да Борхарт.
Анналы паныд, улӧс вылас катласигтыр, пукаліс Волынцев — депоысь комсомольскӧй секретарь, август тӧлысся яблӧк кодь банйӧм чужӧма, вушйытӧдзыс новлӧм сьӧд кучик тужуркаа зон.
Волынцевлӧн юрсиыс шобді рӧма, сэтшӧмӧсь жӧ и синкымъясыс.
Сы дінын, пианино вевт вылӧ гырддзанас мыджсьӧмӧн, пукаліс Цветаев — пемыдрусӧй юрсиа, топӧдӧм стрӧг вомдоръяса мича морт.
Дӧрӧм кӧлыссӧ сійӧ вӧлі разьӧма.
На дінӧ матыстчигӧн Окунев кыліс Анналысь бӧръя кывъяссӧ:
— Кодсюрӧ быдногыс зільӧны сьӧктӧдны выль ёртъясӧс примитӧм.
Цветаевлӧн тайӧ бура тыдалӧ.
— Комсомолыд абу проходнӧй двор, — асныралӧмӧнмоз, грубӧякодь шыасис Цветаев.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй!
Николай талун весалӧм самӧвар моз югъялӧ! — Окуневӧс аддзӧм бӧрын горӧдіс Таля.
Окуневӧс кыскисны кытшӧ да тыртісны юасьӧмъясӧн:
— Кӧні вӧлін?
— Вайӧ заводитамӧй.
Окунев лӧньӧдӧм могысь нюжӧдіс кисӧ водзӧ:
— Энӧ пуӧй, вокъяс.
Пыр вот локтас Токарев, и восьтам.
— А со и сійӧ, — шуис Анна.
Збыльысь, на дінӧ локтіс райкомпартса секретарь.
Окунев котӧртіс сылы паныд.
— Мунам, бать, сцена саяс, ме тэныд ӧти тӧдсаӧс тэнсьыд петкӧдла.
Вот чуйман!
— Мый ещӧ сэні? — нурбыльтіс старик, пуркнитіс папироснас, но Окунев кыскис нин сійӧс киӧдыс.
Окунев киын кӧлӧкӧльчикыс сэтшӧм гораа триньӧдчис, мый весиг вывті варовъяс тэрмасьӧмӧн дугӧдісны сёрнисӧ.
Токарев мыш сайын веж лысъясысь вӧчӧм рама пытшкын ӧшаліс «Коммунистическӧй манифест» гениальнӧй создайтысьлӧн лев юрыс.
Кор Окунев восьтіс собрание, Токарев видзӧдіс сцена сайын сулалысь Корчагин вылӧ.
— Ёртъяс!
Организациялысь ӧчереднӧй могъяс обсуждайтны заводиттӧдз тані ӧчередьтӧг кыв корис ӧти ёрт, и ми Токаревкӧд чайтам, мый сылы кывсӧ колӧ сетны.
Залсянь кылісны ошкана гӧлӧсъяс, и Окунев сярӧбтіс:
— Чолӧмалӧм вылӧ кыв сетсьӧ Павка Корчагинлы!
Залын сё морт пытшкысь кӧкъямысдасыс тӧдӧны вӧлі Корчагинӧс, и кор сцена дорын тыдовтчис тӧдса фигура да кельыд чужӧма кузь зон кутіс сёрнитны, зал сійӧс чолӧмаліс нимкодя горзӧмӧн да бурнӧй овацияӧн.
— Дона ёртъяс!
Корчагинлӧн гӧлӧсыс рӧвнӧй, но волнуйтчӧмсӧ дзебны эз вермы.
— Лои, ёртъяс, сідзи, мый ме бӧр вои тіян дінӧ да сувта стройӧ аслам местаӧ.
Ме шуда, мый вои.
Ме аддза тась вель уна ёртъясӧс.
Окунев ордын ме лыдди, мый миян Соломенкаын коймӧд юкӧн вылӧ содӧмаӧсь выль йӧз, мый мастерскӧйясын да депоын зажигалкаяслы воис пом да паровознӧй шойнаысь шойяссӧ кыскалӧны «капитальнӧйӧ».
Тайӧ лоӧ, мый канмуным миян выльысь ловзьӧ да чукӧртӧ вынсӧ.
Эм мый вӧсна овны свет вылас!
Но верми ӧмӧй ме татшӧм каднас кувны! — И Корчагинлӧн синъясыс кутісны югъявны шуда нюмъялӧмӧн.
Чолӧмалан горзӧмъяс шы улын Корчагин лэччис залӧ да мӧдӧдчис Борхарт да Таля пукаланінӧ.
Тэрмасьӧмӧн кутыштліс кымынкӧ ки.
Ёртъясыс топӧдчыштісны, и Корчагин пуксис.
Сы киӧ инмӧдчис Талялӧн киыс да топыда-топыда кутліс сійӧс.
Анналӧн паськыда воссьӧмаӧсь синъясыс, муртса тіралыштӧны синлысъясыс, и сійӧ видзӧдласын тӧдчӧ чуймӧм да чолӧмалӧм.
Ӧдйӧ колисны лунъяс.
Найӧс оз позь вӧлі шуны ӧткодьӧн.
Быд лун вайис мыйкӧ выльтор, и, асывнас ассьыс лунся кадсӧ юклігӧн, Корчагин дӧзмӧмӧн казявліс, мый луннас кадыс этша да кӧсйысянторсьыс мыйкӧ кольӧ вӧчтӧмӧн.
Павел овмӧдчис Окунев ордӧ.
Уджаліс мастерскӧйясын электромонтёрлы отсасьысьӧн.
Павел дыр вензис Николайкӧд, кытчӧдз сійӧс эз уговорит сӧгласитчыны мыйкӧ дыра кежлӧ эновтлыны руководящӧй удж.
— Миян йӧзыс оз тырмыны, а тэ кӧсъян ыркӧдчыны цехын.
Тэ меным висьӧм вылад эн ыстысь, ме и ачым тиф бӧрын быдса тӧлысь беддьӧн ветлӧдлі райкомӧ.
Ме ӧд тэнӧ, Павка, тӧда, тані — абу сійӧ.
Тэ меным висьтав главнӧй йывсьыс, — зырсис сы вылӧ Окунев.
— Главнӧйыс, Коля, эм: кӧсъя велӧдчыны.
Окунев радлігтыр горӧдіс:
— А-а!..
Со мый вӧлӧм!
Тэ кӧсъян, а ме, тэ ногӧн, ог?
Тайӧ, вокӧ, эгоизм.
Ми, сідзкӧ, кутам кӧлесасӧ бергӧдлыны, а тэ — велӧдчыны?
Оз сідз ло, донаӧй, аски жӧ мунан оргинстрӧ *.
* Оргинстр — организационно-инструкторскӧй отдел.
Но дыр вензьӧм бӧрын Окунев сетчис.
— Кык тӧлысь ог вӧрзьӧд. Тӧд менсьым бурлунсӧ.
Но тэ Цветаевкӧд он ладмы, сылӧн ыджыд самомнениеыс.
Мастерскӧйясӧ Корчагинлысь локтӧмсӧ Цветаев встретитіс видзчысьӧмӧн.
Сійӧ вӧлі чайтӧ, мый Корчагин локтӧм бӧрын пансяс тыш руководство вӧсна, и сійӧ, асьсӧ ёна радейтысь, лӧсьӧдчис отпор сетӧм вылӧ.
Но первойя лунъяссяньыс жӧ сійӧ казяліс, мый тайӧ абу збыль.
Кодыр Корчагин тӧдмаліс, мый коллективлӧн бюро кӧсйӧ пыртны сійӧс аслас составӧ, сійӧ ачыс локтіс отсекр жырйӧ да, Окуневкӧд сёрнитчӧм вылӧ ыстысьӧмӧн, тшӧктіс вештыны повестка вывсьыс тайӧ юалӧмсӧ.
Комсомоллӧн цехӧвӧй ячейкаын Корчагин босьтіс ас вылас политграмота кружок, но бюроын уджавны эз сюйсьы.
И век жӧ, кӧть Павел официальнӧ вешйис руководство бердсьыс, сылӧн влияниеыс тӧдчис коллективлӧн став уджын.
Тӧдчытӧг, дружескӧя сійӧ эз этшаысь петкӧдлы Цветаевӧс сьӧкыд положениеысь.
Кыдзкӧ ӧтчыд Цветаев пырис цехӧ да чуймӧмӧн аддзис, кыдзи молодёжнӧй ячейкаыс ставнас да морт комын беспартийнӧй том йӧз мыськалісны ӧшиньяс, весалісны машинаяс, вуштісны на вылысь уна вося няйтсӧ, петкӧдлісны ывлаӧ шыбласъяс да ёг.
Павел зэв ыджыд швабраӧн лёкысь ниртіс мазутӧн да маслӧӧн няйтчӧм цементнӧй джоджсӧ.
— Мый нӧ ті пелькӧдчанныд? — чуймӧмӧн юаліс Павеллысь Цветаев.
— Ог кӧсйӧ уджавны няйтын.
Тані кызь во некод абу мыськылӧма, ми недельӧн цехсӧ вӧчам выльӧн, — дженьыда вочавидзис сылы Корчагин.
Цветаев лэптыштліс пельпомъяссӧ да муніс.
Электротехникъяс эз успокоитчыны та вылын да босьтчисны весавны двор.
Тайӧ ыджыд дворыс важысянь вӧвлі шыблас местаӧн.
Мыйыс сӧмын сэні эз вӧв!
Сёясӧн вагоннӧй скатъяс, сімӧм кӧртлӧн быдса гӧраяс, рельсъяс, буферъяс, буксыяс, — кымынкӧ сюрс тонна металл сімис ывла вылын.
Но свалка вылӧ наступайтӧмсӧ сувтӧдіс администрация:
— Эмӧсь гырысьджык уджъяс, а двор весалӧм кузя миянлы нинӧмла на тэрмасьны.
Сэки электрикъяс вольсалісны кирпичӧн асланыс цехӧ пыран площадкасӧ да лӧсьӧдісны сэтчӧ сутугаысь сетка, мед чышкыны кокъяссӧ, и та вылын помалісны.
Но цех пытшкын уборка водзӧ нуӧдсис рытъясын, удж бӧрас.
Кор недель мысти татчӧ пырис главнӧй инженер Стриж, цехыс вӧлі ставнас тырӧма югыдӧн.
Нэмӧвӧйя бусысь да мазутысь мездмӧм кӧрт рамаа гырысь ӧшиньяс восьтісны туй шонді югӧръяслы, и наысь машиннӧй залын югыда дзирдалісны дизельяслӧн весалӧм ыргӧн частьясыс.
Машинаяслысь сьӧкыд частьяссӧ вӧлі краситӧма турунвиж краскаӧн, и весиг кӧлеса тасъясас кодкӧ тӧждысьӧмӧн мавталӧма виж стрелкаяс.
— М-мда... — чуймис Стриж.
Цехса ылі пельӧсын кымынкӧ морт вӧлі эштӧдӧны удж.
Стриж муніс сэтчӧ.
Сылы воча, киас разведитӧм краска тыра банкаӧн, локтіс Корчагин.
— Сулавлы, донаӧй, — сувтӧдіс сійӧс инженер. — Сійӧс, мый ті вӧчанныд, ме ошка.
Но коді тіянлы сетіс краскасӧ?
Ме ӧд запретитлі ас тшӧктытӧг расходуйтны сійӧс — дефицитнӧй материалсӧ.
Паровозъяслысь частьяссӧ краситӧм коланаджык сыысь, мый ті вӧчад.
— А краскасӧ ми босьтім шыбитӧм красильнӧй банкаясысь.
Кык лун ноксим важъяс вылас да чукӧртім фунт кызь вит.
Тані ставыс закон серти, технорук ёрт.
Инженер ещӧ ӧтчыд шуис «м-м», но яндысьӧмӧн нин:
— Сідзкӧ, дерт, вӧчӧй.
М-мда...
Век жӧ интереснӧ...
Мыйӧн гӧгӧрвоӧдны, кыдз сійӧс шуны, цехын татшӧм сӧстӧмлунсӧ кутны ас вӧляысь зільӧмсӧ?
Ӧд тайӧс ті вӧчид энӧ уджалан кадӧ?
Корчагин кыліс технорук гӧлӧсысь збыльвылӧ падмӧм.
— Тӧдӧмысь.
А ті нӧ кыдзи чайтід?
— Да, но...
— Вот тіянлы и «но», Стриж ёрт.
Коді тіянлы висьталіс, мый большевикъяс колясны тайӧ няйтсӧ лӧня куйлыны?
Виччысьлӧй, ми тайӧ делӧсӧ нуӧдам паськыдджыка.
Тіянлы лоӧ на мый вылӧ видзӧдлыны да чуймывны.
И, инженерӧс видзчысигтыр кытшовтӧмӧн, мед не лякны сійӧс красканас, Корчагин мӧдӧдчис ӧдзӧслань.
Рытъяснас Корчагин сёрӧдз пукавліс публичнӧй библиотекаын.
Сійӧ тані бура тӧдмасис куимнан библиотекаршаыскӧд да дыр агитируйтӧм бӧрын сылы сетісны право кӧсйӧм сертиыс видлавны небӧгъяс.
Гырысь книжнӧй шкапъяс бердӧ ичӧтик пос сувтӧдӧмӧн Павел часъясӧн пукаліс сэні, листаліс небӧг бӧрся небӧг, корсис интереснӧйӧс да коланаӧс.
Унджык небӧгыс вӧліны важӧсь.
Выль литература вӧлі тӧрӧдӧма ӧти шкапӧ.
Татчӧ вӧлі чукӧртӧма гражданскӧй войнадырся случайнӧ сюрӧм брошюраяс.
Маркслӧн «Капитал», «Железная пята» да ещӧ кымынкӧ небӧг.
Важ небӧгъяс пӧвстысь Корчагин аддзис роман «Спартак».
Павел лыддис сійӧс кык войӧн, нуис небӧгсӧ да сувтӧдіс орччӧн М. Горькӧй небӧгъяскӧд.
Интереснӧйджык да матыссаджык небӧгъяс тадзи босьталӧм муніс дорвыв.
Библиотекаршаяс талы эз мунны паныд — налы вӧлі веськодь.
Комсомольскӧй коллективысь ӧтсяма спокойствиесӧ друг торкис тӧдчытӧм, кыдзи первойсӧ кажитчис, лоӧмтор; шӧркост ремонтса ячейкаысь бюроса член Костька Фидин, чангыль ныра, письтиӧн серӧдӧм чужӧма, ньӧжмыд вӧраса зон, кӧрт плита сверлитігӧн чегис дона американскӧй сверлӧ.
Чегис аслас вывті халатнӧя вӧдитчӧм вӧсна.
Весиг лёкджык — пӧшти нарошнӧ.
Тайӧ лои асывнас.
Средньӧй ремонтса старшӧй мастер Ходоров тшӧктіс Костькалы сверлитны плитаӧ некымын розь.
Костька первойсӧ ӧткажитчис, но мастер мырдӧн тшӧктіс, и сійӧ босьтіс плита да кутіс сверлитны.
Ходоровӧс цехын эз радейтны сійӧ придирчивостьысь.
Сійӧ коркӧ вӧвлӧма меньшевикӧн.
Общественнӧй олӧмын ньӧти эз участвуйт, комсомолечьяс вылӧ видзӧдіс кӧсӧя, но ассьыс делӧсӧ тӧдіс зэв бура да обязанностьяссӧ нуӧдіс добросовестнӧя.
Мастер казяліс, мый Костька сверлитӧ «коснас», сверлӧсӧ маслӧӧн киськавтӧг.
Мастер тэрмасигтыр матыстчис сверлильнӧй станок дорӧ да сувтӧдіс сійӧс.
— Мый тэ, синтӧммин али мый? Али тӧрыт на воин татчӧ? — Костька вылӧ горӧдіс сійӧ. Мастер тӧдіс, мый тадзи вӧдитчӧмӧн сверлӧыс дзик петас стройысь.
Но Костька видыштіс мастерӧс да бара лэдзис станоксӧ.
Ходоров муніс норасьны цехса начальниклы, а Костька, станоксӧ сувтӧдтӧг, котӧртіс корсьны маслёнка, мед администрация локтігкежлӧ ставыс вӧлі лючки.
Маслёнка корсигкості сверлӧыс сылӧн чегӧма.
Цехса начальник сетіс рапорт Фидинӧс уволитӧм йылысь.
Комсомольскӧй ячейкаса бюро кутіс дорйыны Костькаӧс сы вӧсна, мый Ходоров топӧдӧ том йӧз пиысь активӧс.
Администрация сулаліс уволитӧм дор, и делӧ видлалӧмыс вуджис коллективса бюро вылӧ.
Тасянь и заводитчис.
Бюроса вит член пиысь куимыс шуисны, мый Костькалы колӧ сетны выговор да вуджӧдны сійӧс мӧд удж вылӧ.
На пӧвстын вӧлі Цветаев.
А кыкӧн Костькаӧс вообщӧ эз лыддьыны мыжаӧн.
Бюролӧн заседаниеыс муніс Цветаев жырйын.
Тані сулаліс гӧрд матерьеӧн вевттьӧм ыджыд пызан, кымынкӧ кузь скамья да улӧсъяс, кодъясӧс вӧчисны столярнӧй мастерскӧйын уджалысь том йӧз; стенъясас вӧліны вождьяслӧн портретъяс, а пызан бӧрвылас стен кузялаыс коллективлӧн паськӧдӧм знамя.
Цветаев вӧлі «мездӧм уджалысь».
Профессия сертиыс кузнеч, сійӧ аслас сюсьлун вӧсна бӧръя нёль тӧлысьнас кыптіс молодёжнӧй коллективын веськӧдлан удж вылӧ.
Веськаліс райкомол бюроса членӧ да губком составӧ.
Кузнечнас сійӧ уджавліс механическӧй заводын, мастерскӧйясын вӧлі выль морт на.
Первойя лунъяссяньыс жӧ сійӧ крепыда босьтіс вӧжжисӧ аслас киӧ.
Ас вылас надейтчысь да решительнӧй, сійӧ пыр и пӧдтіс том йӧзлысь водзмӧстчӧмсӧ, быдлаӧ шыбласис ачыс, и, став уджсӧ тырвыйӧ шымыртны вермытӧг, заводитіс грӧмитны ассьыс отсасьысьяссӧ нинӧм вӧчтӧмысь.
Жыр — и сійӧс пелькӧдісны сы видзӧдӧм улын.
Цветаев нуӧдіс заседаниесӧ гӧрд пельӧсысь вайӧм креслӧ вылӧ нёровтчӧмӧн.
Бюролӧн заседание вӧлі тупкӧсса.
Кор парторг Хомутов корис кыв, каличалӧм ӧдзӧсӧ кодкӧ таркнитіс.
Цветаев дӧзмӧмпырысь чукыртчыліс.
Таркнитӧм кыліс мӧдысь.
Катюша Зеленова чеччис да восьтіс каличсӧ.
Ӧдзӧс сайын сулаліс Корчагин.
Катюша лэдзис сійӧс.
Павел мӧдӧдчыліс нин тыртӧм скамьялань, но Цветаев шыасис сы дінӧ:
— Корчагин!
Ӧні миян бюролӧн тупкӧсса заседание.
Павеллӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны, и сійӧ ньӧжйӧник бергӧдчис пызанлань.
— Ме тайӧс тӧда.
Менӧ интересуйтӧ Костька йылысь тіян мнениеныд.
Такӧд йитӧдын ме кӧсъя сувтӧдны выль юалӧм.
А тэ мый, паныд менам локтӧмлы?
— Ме абу паныд, но тэ жӧ тӧдан, мый тупкӧсса заседаниеяс вылын овлӧны сӧмын бюроса членъяс.
Кор унаӧн — сьӧкыдджык обсуждайтнысӧ.
Но локтін кӧ нин — пуксьы.
Корчагинӧс татшӧмасӧ оскорбитісны первойысь на.
Плеш вылас синкымъяс костас сылӧн лои тшупӧд.
— Мыйла татшӧм формальностьясыс? — висьталіс ассьыс недовольствосӧ Хомутов, но Корчагин кисӧ лэптыштлӧмӧн сувтӧдіс сійӧс да пуксис улӧс вылӧ. — Ме со мый кӧсйи висьтавны, — водзӧ нуӧдіс Хомутов. — Ходоров кузяыд сійӧ збыль, сійӧ морт сулалӧ бокын, но дисциплинанад миян абу бур.
Тадзи кӧ став комсомолечьяс кутасны сверлӧяссӧ крӧшитны, миянлы нинӧмӧн лоӧ уджавны.
А беспартийнӧйяслы татшӧм примертӧ петкӧдлыны некытчӧ нин оз туй.
Ме чайта, зонмыслы колӧ сетны предупреждение.
Цветаев эз сет сылы помавны да кутіс висьтавны паныд.
Дас минут кывзӧм бӧрын Корчагин гӧгӧрвоис бюролысь установкасӧ.
Кор нин кутісны гӧлӧсуйтны, сійӧ выступитіс заявлениеӧн.
Цветаев ёна неокотапырысь сетіс сылы кыв.
— Ме кӧсъя висьтавны тіянлы, ёртъяс, Костька делӧ кузя ассьым мнениеӧс.
Корчагинлӧн гӧлӧсыс вӧлі скӧрджык сыысь, кыдзи ачыс кӧсйис висьтавны.
— Костькалӧн делӧыс — сійӧ сигнал, а главнӧйыс абу Костькаын.
Ме тӧрыт чукӧрті неуна цифраяс. — Павел кыскис зепсьыс записнӧй книжка. — Найӧс сетіс табельщик.
Кывзӧй сюсьджыка: кызь куим процент комсомолечыс быд лун сёрмӧны удж вылӧ витсянь дас вит минутӧдз.
Тайӧ закон нин.
Дас сизим процент комсомолечыс быд тӧлысь вӧчӧны прогулъяс ӧти да кык лунӧдз, беспартийнӧй том йӧз пиын прогульщикыс дас нёль процент.
Цифраясыс плетьысь лёкджыкӧсь.
Ме пасйи и ещӧ мыйсюрӧ: партиечьяс пӧвстын прогульщикъяс тӧлысьнас ӧти лунӧдз нёль процент да удж вылӧ сёрмӧны сідзжӧ нёль процент.
Олӧма беспартийнӧйяс пӧвстын прогульщикъяс тӧлысьнас ӧти лунӧн дас ӧти процент да удж вылӧ сёрмӧны дас куим процент.
Инструментъяс жугӧдлӧм — ӧкмысдас процентыс усьӧ том йӧз вылӧ, кодъяс пӧвстысь удж вылӧ выльӧн на босьтӧма сӧмын сизим процент.
Татысь вывод: ми уджалам ёна лёкджыка партиечьяс да олӧма рабочӧйяс дорысь.
Но тайӧ положениеыс абу быдлаын ӧткодь.
Кузнечалы позьӧ сӧмын завидуйтны, электрикъяслӧн удовлетворительнӧ, а мукӧдыслӧн кызвыннас ӧткодь.
Хомутов ёрт, ме ногӧн, дисциплина йылысь висьталіс сӧмын нёльӧд юкӧнсӧ.
Миян водзын сулалӧ мог — бырӧдны омӧльторъяссӧ.
Ме ог кут агитируйтны да митингуйтны, но миянлы колӧ став скӧрлунӧн шыбитчыны разгильдяйство да расхлябанность вылӧ.
Важ рабочӧйяс веськыда висьталӧны: кӧзяинлы уджавлім бурджыка, капиталистлы уджавлім исправнӧйджыка, а ӧні, кор ми асьным лоим кӧзяинъясӧн, талы оправданиеыс оз нин вермы лоны.
И медводз мыжа не сы мында Костька либӧ кодкӧ мӧд, а ми тіянкӧд, сы вӧсна мый ми не сӧмын эг нуӧдӧй тышсӧ татшӧм лёкторъясыскӧд кыдзи колӧ, а мӧдарӧ на, ӧти либӧ мӧд помка корсьӧмӧн мукӧддырйиыс дорйим сэтшӧмъяссӧ, кыдзи Костька.
Тані сӧмын на сёрнитісны Самохин да Бутыляк, мый Фидин асланым морт.
Кыдз шуласны, «ставнас асланым»: активист, нуӧ нагрузкаяс.
Но, чегис сверлӧ — ыджыдтор тай, кодкӧд оз овлы.
Мортыс ӧд миян, асланым, а мастер — чужак...
Кӧть Ходоровкӧд некод уджсӧ оз нуӧд...
Эсійӧ придираыслӧн комын вося уджалан стаж!
Ог кутӧй сёрнитны сылӧн политическӧй позиция йылысь.
Ӧні сійӧ прав: сійӧ, чужак, дӧзьӧритӧ государственнӧй эмбур, а ми жугӧдлам суйӧрсайса инструментъяс.
Кыдзи тайӧ делӧсӧ шуны?
Ме лыддя, мый ми ӧні вӧчам медводдза удар да заводитам наступайтны тайӧ участок вылас.
Предлагайта: Фидинӧс, кыдзи лодырӧс, разгильдяйӧс да производство дезорганизуйтысьӧс, комсомолысь вӧтлыны.
Сійӧ делӧ йылысь гижны стенгазетын да восьсӧн, некутшӧм сёрниясысь повтӧг, сюйны став тайӧ цифраяссӧ передӧвӧй статьяӧ.
Миян эм вын, миян эм и код вылӧ мыджсьыны.
Комсомолечьяслӧн основнӧй массаыс — бур производственникъяс.
На пытшкысь квайтымын морт мунісны Боярка пыр, а тайӧ школаыс — медся вернӧй.
Найӧ отсӧгӧн да участвуйтӧмӧн ми тайӧ зигзагсӧ веськӧдам.
Сӧмын колӧ пыр кежлӧ шыбитны делӧ вылӧ татшӧм ногӧн видзӧдӧмсӧ, кутшӧм эм ӧні.
Пырджык спокойнӧй да чӧв олысь, Корчагин ӧні сёрнитіс пӧся да резкӧя.
Цветаев медводдзаысь аддзис электрикӧс сідзи, кутшӧм сійӧ эм.
Сійӧ гӧгӧрвоӧ вӧлі Павеллысь веськыдлунсӧ, но сыкӧд сӧгласитчынысӧ эз лэдз видзчысьӧм кузя сійӧ жӧ чувствоыс.
Цветаев гӧгӧрвоис Павеллысь сёрнисӧ кыдзи организациялысь состояниесӧ ставнас резкӧя критикуйтӧм, кыдзи сылысь — Цветаевлысь — авторитетсӧ уськӧдӧм да решитіс пасьвартны монтёрӧс.
Ассьыс возражениеяссӧ сійӧ веськыда заводитіс меньшевик Ходоровӧс дорйӧмысь Корчагинӧс мыждӧмсянь.
Куим час кыссис пӧся вензьӧм.
Сёрӧн рытнас лои вӧчӧма сылысь результатъяссӧ: збыль фактъясӧн жугӧдӧм да бюроса унджык членъяслӧн Корчагинладорӧ вуджӧм бӧрын Цветаев вӧчис неправильнӧй воськов — торкис демократиясӧ: решающӧй гӧлӧсуйтӧм водзын сійӧ тшӧктіс Корчагинӧс петны жырсьыс.
— Ладнӧ, ме пета, кӧть и тайӧ оз вӧч тэныд честь, Цветаев.
Ме сӧмын водзвыв висьтала, мый тэ кӧ век жӧ гӧлӧсуйтігад кутан сулавны аслад предложение дор, аски ме выступита общӧй собрание вылын, и — эска — сэні большинствотӧ тэ он чукӧрт.
Тэ, Цветаев, абу прав.
Ме ногӧн, Хомутов ёрт, тэныд колӧ сувтӧдны тайӧ юалӧмсӧ партколлективын общӧй собраниеӧдз на.
Цветаев скӧрмӧмӧн горӧдіс:
— Мыйӧн тэ менӧ повзьӧдлан?
Тэтӧг туйсӧ сэтчӧ тӧда, ми и тэ йылысь сёрнитыштам.
Ачыд кӧ он уджав, то мукӧдыслы эн торкав.
Павел пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, чышкис кинас пӧсялӧм плешсӧ да тыртӧм контора пыр мӧдӧдчис петанінӧ.
Ывлаын лолыштіс тыр морӧсӧн.
Ӧзтіс папирос да веськӧдчис Батыевӧй гӧравывса ичӧтик керкаӧ, кӧні оліс Токарев.
Корчагин суис слесарӧс ужнайтігӧн.
— Висьтав. Кывзыштам, мый тіян сэні выльторйыс.
Дарья, вай сылы рок тасьтісӧ, — пызан сайӧ Павелӧс пуксьӧдіг сёрнитіс Токарев.
Токаревлӧн гӧтырыс, Дарья Фоминишна, верӧссьыс ыджыдджык тушаа да кыз нывбаба, пуктіс Павел водзӧ проса рок тыра тарелка да, вазьӧм паръяссӧ еджыд партукӧн чышкиг, меліа шуис:
— Сёй, пиук.
Войдӧр, кор Токарев уджаліс мастерскӧйясын, Корчагин унаысь пукавліс тані сёр рытӧдз, но ӧні, карӧ воӧм бӧрын, старик ордын сійӧ вӧлі первойысь на.
Слесарь сюся кывзіс Павеллысь.
Ачыс нинӧм эз сёрнит, зіля уджаліс паньнас да мыйкӧ аслыс ымнитлывліс.
Роксӧ помаліс, чышкис носӧвикӧн уссӧ да кызӧктіс.
— Тэ, дерт, прав.
Миянлы важӧн кад сувтӧдны тайӧ делӧсӧ настоящӧя.
Мастерскӧйяс — районын основнӧй коллектив, тасянь колӧ заводитны.
Сідзкӧ, Цветаевкӧд ті гыжъясьыштід?
Лёк.
Мортыс сійӧ шванитчысь, но тэ ӧд кужлін жӧ ребятаыскӧд уджавны?
Да, мый тэ мастерскӧйясас вӧчан?
— Ме цехын.
Сідз, быдлаын неуна вӧрӧшитча.
Ас ячейкаын политграмота кружок нуӧда.
— А бюроас мый вӧчан?
Корчагин падмыштіс.
— Ме первой каднас, кор вынӧй этша на вӧлі дай велӧдчыштны вӧлі думайта, официальнӧ веськӧдлӧмас эг участвуйт.
— Вот тэныд и на! — ошкытӧг горӧдіс Токарев. — Тӧдан, пиӧ, ӧтитор тэнӧ мездӧ взбучкасьыс — сійӧ слаб дзоньвидзалуныд.
А ӧні кыдз, бурдыштін неуна?
— Да.
— Сідзкӧ, со мый, босьтчы уджӧ настоящӧя.
Нинӧм васӧ сӧдзӧдны.
Код сійӧ аддзыліс, мый бокысянь позьӧ вӧчны мыйкӧ прамӧйтор?
Да тэныд любӧй шуас — пышъялан кывкутӧмысь, и тэныд вочасӧ нинӧм шуны.
Аски сэні ставсӧ веськӧд, а Окуневӧс ме «пывсьӧдышта», — дӧзмӧмӧн помаліс Токарев.
— Тэ сійӧс эн вӧрзьӧд, бать, — дорйис Павел, — ме ачым кори не нагрузитны.
Токарев зывӧктӧмӧн шутёвтіс:
— Корин, а сійӧ тэныд уважитіс?
Но, ладнӧ, мый тіянкӧд, комсакӧд, вӧчан...
Вай, пиӧ, важ бӧрад газетъяс лыддьышт...
Синъясӧй менам омӧля кутісны аддзыны.
...Партколлективлӧн бюро ошкис молодёжнӧй бюро большинстволысь мнениесӧ.
Партийнӧй да молодёжнӧй коллективъяс водзӧ вӧлі сувтӧдӧма ыджыд да сьӧкыд мог: ас уджӧн петкӧдлыны трудӧвӧй дисциплиналысь пример.
Бюро вылын Цветаевӧс чорыда пыркнитісны.
Водзджыксӧ сійӧ кутліс щӧтясьны, но, кор чорыда выступитіс отсекр Лопахин, туберкулёзӧн висьӧм вӧсна вижовблед чужӧма олӧма морт, Цветаев сетчис да джынвыйӧ признайтіс ассьыс ӧшибкасӧ.
Аскинас мастерскӧйясса стенгазетъясын петісны статьяяс, кодъяс кыскисны ас дінас рабочӧйяслысь вниманиесӧ.
Найӧс лыддисны, гораа да пӧся обсуждайтісны.
Рытнас, молодёжнӧй коллективса уна йӧза собрание вылын, сӧмын та йылысь и сёрнитісны.
Костькаӧс исключитісны, а коллектив бюроӧ пыртісны выль ёртӧс, выль политпросветӧс — Корчагинӧс.
Зэв лӧня да терпитӧмӧн кывзісны Неждановӧс.
А сійӧ сёрнитіс выль могъяс йылысь, выль этап йылысь, кодӧ пырисны железнодорожнӧй мастерскӧйяс.
Собрание бӧрын Цветаевӧс ывлаын виччысис Корчагин.
— Мунам ӧтлаын, миянлы эм мый йылысь сёрнитыштны, — отсекр дорӧ матыстчис сійӧ.
— Мый йылысь сёрниыс кутас мунны? — пыдісянь юаліс Цветаев.
Павел босьтіс сійӧс сойбордйӧдыс да, кымынкӧ воськов сыкӧд вӧчӧм бӧрын, сувтіс скамья дорӧ.
— Пуксьыштлам здук кежлӧ. — И первой пуксис.
Цветаев папирослӧн биыс то ыпнитлас, то куслӧ.
— Висьтав, Цветаев, мыйла тэ ме вылӧ скӧралан?
Кымынкӧ минут кыссис чӧв-лӧнь.
— Тэ вӧлӧм со мый йылысь, а ме чайті — делӧ йылысь! — Цветаевлӧн гӧлӧсыс эз вӧв рӧвнӧй, нарошнӧ вӧчӧм шензяна.
Павел зумыда пуктіс ассьыс кипыдӧссӧ сійӧ пидзӧс вылӧ.
— Тырмас, Димка, кытшлӧдлыны.
Тадзи сӧмын дипломатъяс вӧчӧны.
Тэ вот вай висьтав: мыйла ме тэныд эг во сьӧлӧм вылад?
Цветаев дӧзмӧмпырысь вӧрзьӧдчыштіс.
— Мый кӧвъясин?
Кутшӧм сэні скӧралӧм?
Ачым жӧ вӧзйылі тэныд уджавны.
Ӧткажитчин, а ӧні артмӧ, быттьӧ ме тэнӧ ӧтдорта.
Павел эз кыв сійӧ гӧлӧсысь сьӧлӧмсянь шуӧм да, пидзӧс вывсьыс кисӧ босьттӧг, волнуйтчӧмӧн шыасис:
— Он кӧсйы вочавидзны — ме висьтала.
Тэ чайтан, ме туйтӧ тэнсьыд тупка, думайтан — отсекрлысь местасӧ ме вӧтала?
Эз кӧ ӧд вӧв тайӧ, эз вӧв эськӧ и зыкыс Костька вӧсна.
Татшӧм отношениеыд став уджсӧ тшыкӧдӧ.
Тайӧ кӧ эськӧ мешайтіс сӧмын миянлы кыклы, чӧрт сыкӧд — мед, думайт, мый кӧсъян.
Но ӧд ми аски ӧтлаын кутам уджавны.
Мый сэтысь артмас?
Нолы, вай кывзы.
Юкны миянлы нинӧм.
Ми тэкӧд рабочӧй том йӧз.
Тэныд кӧ миян делӧыс ставсьыс дона, тэ сетан меным ки, и аски жӧ босьтчам кыдзи ёртъяс.
А став тайӧ ковтӧмторсӧ кӧ юрсьыд он шыбит да мунан склока туй кузя, сэки уджын быд лёктор кузя, коді лоӧ та вӧсна, кутам косясьны чорыда.
Со тэныд ки, босьт, кытчӧдз тайӧ киыс ёртлӧн.
Ыджыд нимкодьӧн чувствуйтіс Корчагин аслас кипыдӧс вылысь Цветаевлысь кыз чуньяссӧ.
Колис недель.
Райкомпартын вӧлі помассьӧ удж.
Отделъясын кутіс лӧньны.
Но Токарев эз на мун.
Старик пукаліс креслӧын юрсӧ лэптывтӧг лыддис выль материалъяс.
Ӧдзӧсӧ таркнитісны.
— Ага! — вочавидзис Токарев.
Пырис Корчагин да секретарь водзӧ пуктіс заполнитӧм кык анкета.
— Мый тайӧ?
— Тайӧ кывкуттӧмлун бырӧдӧм.
Чайта, кад нин.
И тэ кӧ тшӧтш тадзи думайтан, кора поддержитны.
Токарев видзӧдліс заголовок вылас, сэсся кымынкӧ секунда видзӧдіс Павел вылӧ, чӧла босьтіс перӧ ручкасӧ киас.
И графаӧ, кӧні вӧліны Павел Андреевич Корчагинӧс РКП (б) кандидатӧ рекомендуйтысьяс стаж йылысь кывъяс, чорыда пуктіс: «1903 во» да орччӧн ассьыс прӧстӧй кырымпассӧ.
— На, пиӧ.
Эска, мый некор он позорит менсьым дзор юрӧс.
Жырйын пӧдтӧ, и ӧти мӧвп: кыдз эськӧ ӧдйӧджык сэтчӧ, вокзалдорса Соломенкаӧ, каштанӧвӧй аллеяясӧ.
— Помав, Павка, вынӧй менам сэсся абу, — кевмысис пӧсялӧм Цветаев.
Катюша, сы бӧрся и мукӧд поддержитісны сійӧс.
Корчагин тупкис небӧгсӧ.
Кружок помаліс ассьыс уджсӧ.
Кор чукӧрӧн чеччисны, стенын друг тринькнитіс важиник «эриксон».
Жырйын сёрнитысьяслысь гӧлӧссӧ венны зільӧмӧн Цветаев кутіс сёрнитны.
Трубкасӧ ӧшӧдӧм бӧрын сійӧ бергӧдчис Корчагинлань.
— Вокзалын сулалӧны польскӧй консульстволӧн кык дипломатическӧй вагон.
Налӧн кусӧма биыс, поездыс час мысти мунӧ, колӧ лӧсьӧдны проводкасӧ.
Босьт, Павел, материалъяс тыра ящик да ветлы сэтчӧ.
Делӧыс срочнӧй.
Войтыркостса волысьӧмвыв кык югъялысь вагон сулалісны вокзалса медводдза перрон дорын.
Паськыд ӧшиньяса салон-вагон вӧлі югыд бияса, но сыкӧд орчча вагонас пемыд.
Павел матыстчис мича вагон дорӧ да кутчысис перилӧас, кӧсйис пырны.
Вокзал стен дорсянь ӧдйӧ торйӧдчис морт да кутіс сійӧс пельпомӧдыс:
— Ті кытчӧ, гражданин?
Гӧлӧсыс тӧдса.
Павел видзӧдліс.
Кучик куртка, картузыслӧн паськыд кӧзырёк, гӧрба вӧсни ныр да видзчысяна эскытӧм синъяс.
Артюхин сӧмын ӧні тӧдіс Павелӧс — киыс уси пельпом вывсьыс, чужӧмыс эз ло стрӧг, но падмӧмӧн кутіс видзӧдны ящик вылӧ.
— Тэ кытчӧ вӧлі мунан?
Павел дженьыдика висьталіс.
Вагон сайысь петіс мӧд морт.
— Пырысь-пыр ме кора налысь проводниксӧ.
Салон-вагонын, кытчӧ Павел пырис проводниккӧд, пукалісны бура пасьтасьӧм кымынкӧ морт.
Розаяса шӧвк скатертьӧн вевттьӧм пызан сайын ӧдзӧсланьӧ мышкӧн пукаліс нывбаба.
Кор пырис Корчагин, сійӧ вӧлі сёрнитӧ сылы паныд сулалысь ыджыд тушаа офицеркӧд.
Монтёр пырӧм бӧрын сёрниыс пыр жӧ ори.
Тэрмасьӧмӧн видлаліс медбӧръя лампасянь коридорӧ петан проводсӧ; сэтысь Корчагин нинӧм эз аддзы да петіс салон-вагонысь, водзӧ корсис орӧминсӧ.
Сы бӧрся кольччывтӧг ветлӧдліс боксёрлӧн кодь сьыліа тшӧг проводник, кодлӧн паськӧм вылас югъялісны ӧти юра кутша гырысь ыргӧн кизьяс.
— Вуджам орчча вагонас, тані ставыс лючки, аккумуляторыс уджалӧ.
Торксьӧма, тыдалӧ, сэті.
Проводник бергӧдіс ӧдзӧс ключсӧ, и найӧ пырисны пемыд коридорӧ.
Проводсӧ электрическӧй фонарикӧн югдӧдӧмӧн Павел регыд аддзис короткӧй замыканиелысь места.
Кымынкӧ минут мысти коридорын ӧзйис медводдза лампочка, тыртіс гӧгӧр кельыдлӧз югӧрӧн.
— Колӧ восьтыны купесӧ, сэтысь колӧ вежлавны лампаяссӧ, найӧ сотчӧмаӧсь, — шыасис аслас колльӧдысь дінӧ Корчагин.
— Сідзкӧ, колӧ корны паниӧс, ключыс сы ордын. — И проводник, коді эз кӧсйы кольны ӧтнассӧ Корчагинӧс, тшӧтш нуӧдіс сійӧс аскӧдыс.
Купеӧ первой пырис нывбаба, сы бӧрся Корчагин.
Проводник кольччис сулавны ӧдзӧс водзас, ставнас тупкис сійӧс аслас тушаӧн.
Павеллы шыбитчисны синмас сеткаяс пиын кык лӧсьыдик чемодан, диван вылӧ кыдзсюрӧ шыбитӧм шӧвк манто, ӧшиньдорса пызан вылысь духи флакон да ичӧтик малахитӧвӧй пудреница.
Нывбаба пуксис диван пельӧсӧ да, шабді рӧма юрсисӧ лӧсьӧдігмоз, видзӧдіс монтёр удж бӧрся.
— Кора панилысь лэдзны ветлыны здук кежлӧ: пан майор корӧ кӧдзыд сур, — угодитны зільӧмӧн шуис проводник, коді муртса вермис кусыньтлыны копыртчылігас ӧшлӧн кодь кыз сьылісӧ.
Нывбаба нюжӧдіс жеманнӧя:
— Вермад мунны.
Сёрниыс муніс польскӧй кыв вылын.
Коридорсянь би югӧрыс уси нывбаба пельпом вылӧ.
Вӧсни лионскӧй шӧвкысь Парижса медбур мастеръясӧн вурӧм платтьӧыс эз вевттьы панилысь пельпомъяссӧ да кияссӧ.
Ичӧтик пеляс ыпъяліг да дзирдышталіг качайтчис бриллиант.
Корчагинлы тыдалісны нывбабалӧн сӧмын пельпомыс да киыс, кодъясӧс быттьӧ вӧлі тӧчитӧма слӧнӧвӧй лыысь.
Чужӧмыс вӧлі пемыдас.
Отвёрткаӧн тэрыба уджаліг Павел вежис йирксьыс розеткасӧ, и минут мысти купеын лои би.
Коли видлавны мӧд электролампочка диван весьтысь, кӧні пукаліс нывбаба.
— Меным колӧ прӧверитны мӧд лампочкасӧ, — сы водзӧ сувтӧмӧн шуис Корчагин.
— Ак да, ме ӧд тіянлы мешайта, — мичаа рочӧн шуис пани, кокниа чеччис диван вывсьыс да пӧшти орччӧн сувтіс Корчагинкӧд.
Ӧні сійӧ тыдаліс ставнас.
Синкымъяслӧн тӧдса вӧсни визьяс да тшапа топӧдӧм паръяс.
Сомнениеяс эз вӧвны: сы водзын сулаліс Нелли Лещинская.
Адвокатлӧн нылыс эз вермы не казявны сылысь чуймӧм видзӧдлассӧ.
Но Корчагин кӧ тӧдіс сійӧс, Лещинская эз казяв, мый тайӧ нёль вонас быдмӧм монтёрыс и эм сылӧн беспокойнӧй суседыс.
Сійӧ чуймӧм вылӧ вочакыв пыдди Лещинская кӧрис синкымъяссӧ, муніс купе ӧдзӧс дорӧ, сувтіс сэтчӧ да кутіс тотшкӧдны лакӧвӧй туфли нырнас.
Павел босьтчис мӧд лампочка бердӧ.
Разис сійӧс, видзӧдліс югыд водзас да аслыс виччысьтӧг, а торйӧн нин ёна Лещинскаялы немвиччысьтӧг, юаліс польскӧй кыв вылын:
— Виктор тані жӧ?
Юалігас Корчагин эз бергӧдчыв.
Сійӧ эз аддзы Неллилысь чужӧмсӧ, но кузя чӧв олӧмыс висьталіс сійӧ падмӧм йылысь.
— Сійӧс ӧмӧй ті тӧдад?
— Зэв бура весиг.
Ми ӧд тіянкӧд суседъяс вӧвлім. — Павел бергӧдчис сылань.
— Ті Павел, пи?.. — Нелли джӧмдіс.
— Кухаркалӧн, — отсаліс сылы Корчагин.
— Кутшӧма ті быдмӧмныд!
Ме тіянӧс помнита ичӧтик дикарӧн.
Нелли яндысьтӧг видзӧдіс сы вылӧ кок увсяньыс да юр вылӧдзыс.
— А мыйла тіянӧс интересуйтӧ Виктор?
Кыдзи ме помнита, ті энӧ лӧсявлӧй сыкӧд, — шуис Нелли аслас нюжйӧдлана гӧлӧснас; сійӧ кӧсйис виччысьтӧм паныдасьӧмнас бырӧдны гажтӧмлунсӧ.
Отвёртка ӧдйӧ винтитіс стенӧ шуруп.
— Виктор сайын коли мынтытӧм уджйӧз.
Ті, кор паныдасяд сыкӧд, висьталӧй, мый ме ог вошты лача босьтны сылысь водзӧс.
— Висьталӧй, уна-ӧ сійӧ уджйӧза тіянлы, ме сы пыдди мынта.
Нелли гӧгӧрвоис, кутшӧм «уджйӧз» йылысь сёрнитӧ Корчагин.
Сійӧ тӧдліс петлюровечьяскӧд став историясӧ, но тайӧ «холопсӧ» дэльӧдны кӧсйӧмыс тойлаліс издевайтчӧм вылӧ.
Корчагин чӧв оліс.
— Висьталӧй: збыль-ӧ, мый миянлысь керкасӧ грабитӧмаӧсь да ӧні киссянвыйын?
Кӧнкӧ, беседкасӧ да клумбаяссӧ ставсӧ пасьйисны? — шогпырысь юаліс Нелли.
— Керкаыс ӧні миян, а абу тіян, и кисьтны сійӧс миянлы нинӧмла.
Нелли лёкысь серӧктіс.
— Ого, тіянӧс, тыдалӧ, сідзжӧ велӧдӧмаӧсь?
Но, веськыда кӧ шуны, тані польскӧй миссиялӧн вагон, и тайӧ купеас ме госпожа, а ті кыдзи вӧлід рабӧн, сідзи и колид.
Ті и ӧні уджалад, мед менам вӧлі би, мед меным лӧсьыд вӧлі лыддьысьны вот тайӧ диван вылас.
Войдӧр мамыд тіян пеславліс миянлы бельё, а ті ваялід ва.
Ӧні ми выльысь паныдасим сэтшӧм жӧ положениеын.
Сійӧ висьтавліс тайӧс кыпыд лӧглунӧн.
Павел, провод йывсӧ пуртӧн весаліг, явӧ серампырысь видзӧдіс полька вылӧ.
— Тіянлы, гражданочка, ме весиг и сімӧм кӧрт тув эськӧ эг тувъяв, но буржуйяс кӧ лӧсьӧдӧмаӧсь дипломатъясӧс, то ми вӧчам, кыдз колӧ, и налысь ми юръяссӧ ог кералӧй, весиг грубӧя ог сёрнитӧй, ми абу ті кодьӧсь.
Неллилӧн банбокъясыс гӧрдӧдісны.
— Мый эськӧ ті мекӧд вӧчинныд, тіянлы кӧ удайтчис босьтны Варшава?
Сідзжӧ эськӧ кералінныд посни торъясӧдз али босьтінныд аслыныд наложница пыдди?
Сійӧ сулаліс ӧдзӧс дорын, мичаа кусыньтчыштӧма, сылӧн нырбордъясыс, кодъяс тӧдсаӧсь кокаинкӧд, тіралісны.
Диван весьтын ӧзйис би.
Павел веськӧдчис.
— Кодлы ті коланныд?
Чергӧдчанныд и миян сабляястӧг кокаинсьыд.
Ме эськӧ тэнӧ весиг баба пыдди эг босьт — татшӧмтӧ!
Ящикыс киас, кык воськов ӧдзӧсӧдз.
Нелли вешйыштіс, и коридор помсянь нин Павел кыліс сылысь пинь пырыс шуӧмсӧ:
— <rus>Пшеклентӧй</rus> * большевик!
* <rus>Пшеклентӧй</rus> (польск.) — проклятӧй.
Аски рытнас, кор Корчагин вӧлі мунӧ библиотекаӧ, улича вылын паныдасис Катюшакӧд.
Блуза соскӧдыс сійӧс кутӧмӧн Зеленова шмонитігтыр потшис сылы туйсӧ.
— Кытчӧ котӧртан, политика да просвещение?
— Библиотекаӧ, мамаша, сет туйсӧ, — сы сямӧн жӧ вочавидзис Корчагин, кокньыдика кутіс Катюшаӧс пельпомъясӧдыс да видзчысьӧмӧн вештіс сійӧс моски вывсьыс.
Сійӧ киысь мездысьӧм бӧрын Катюша мӧдӧдчис орччӧн.
— Кывзы, Павлуша!
Не пыр жӧ велӧдчыны...
Тӧдан мый?
Ветлам талун вечер вылӧ. Зина Гладыш ордын талун чукӧртчӧны ребята.
Нывъяс меным важӧн нин тшӧктӧны вайӧдны тэнӧ.
Тэ ӧд ӧти политикаӧ кутчысьӧмыд, абу ӧмӧй окота тэныд гажӧдчыштны, гуляйтыштны?
Но, талун он лыддьысьышт, аслад юрыдлы жӧ кокниджык, — настойчивӧя корис сійӧс Катюша.
— Кутшӧм вечер?
Мый сэні кутасны вӧчны?
Катюша серампырысь нерыштіс:
— Мый вӧчны!
Дерт, оз енлы юрбитны, а гажаа кадсӧ коллявны — и сӧмын.
Тэ ӧд баянӧн ворсан?
Ме некор на эг кывлы.
Но, вӧч тэ меным удовольствие.
Зина дядьлӧн баян эм, но дядьыс омӧля ворсӧ.
Тэӧн нывъяс интересуйтчӧны, а тэ небӧг сайын косьман.
Кӧні сійӧс гижӧма, мый комсомолечлы оз позь гажӧдчыны?
Мунам, кытчӧдз меным эз дышӧд тэнӧ корны, а то лӧгася тэ вылӧ быдса тӧлысь кежлӧ.
Гырысь синъяса малярка Катя — бур ёрт и абу омӧль комсомолка.
Корчагинлы эз вӧв окота ӧбидитны Катяӧс, и сійӧ сӧгласитчис, кӧть эськӧ и вӧлі велавтӧм да тешкодь.
Паровознӧй машинист Гладыш патераын вӧліны уна йӧз да кыліс шум.
Бать-мамыс, мед не мешайтны том йӧзлы, пырисны мӧд жырас, а первойя ыджыдас да веранда вылын, коді петӧ вӧлі ичӧтик садйӧ, чукӧртчӧмаӧсь морт дас вит зонъяс да нывъяс.
Кор Катюша вайӧдіс Павелӧс сад пыр веранда вылӧ, сэні муніс нин ворсӧм, коді шусьӧ вӧлі «гулюясӧс вердӧмӧн».
Веранда шӧрас мышъяснас воча сулалісны кык улӧс.
Сэтчӧ, кӧзяйка корӧм серти, коді веськӧдліс ворсӧмнас, пуксисны зон да ныв.
Кӧзяйка горзіс: «Вердӧй гулюястӧ» — и ӧта-мӧдныслы мышкӧн пукалысь ныла-зонма бергӧдӧны бӧрланьыс юрсӧ да налӧн паръясыс паныдасьӧны, и йӧз дырйиыс найӧ окасьӧны.
Сэсся муніс ворсӧм «чунькытшӧн», «почтальонӧн», и на пытшкысь быд ворсӧм быть вӧлі помасьӧ окасьӧмӧн, а «почтальонын», мед некод эз аддзыв, окасьысьяс вӧлі пырӧны югдӧдӧм веранда вылысь жырйӧ, кӧні сійӧ кад кежлас кусӧдсьӧ биыс.
Налы, кодъяслы эз кажитчы тайӧ ворсӧмыс, пельӧсас, гӧгрӧс пызан вылын, куйліс «дзоридз флирт».
Павеллӧн суседкаыс, коді висьтасис Мураӧн, ар дас квайта ныв, кельыдлӧз синъяснас кокетничайтігтыр, нюжӧдіс Павеллы карточка да ньӧжйӧник шуис:
— Фиалка.
Кымынкӧ во сайын Павел аддзывліс татшӧм вечеръяссӧ, и ачыс кӧ эз участвуйтлы сэні, то век жӧ лыддьывліс сійӧс нормальнӧй явлениеӧн.
Но ӧні, кор сійӧ дзикӧдз ӧтдортчис ичӧтик карса мещанскӧй олӧмысь, тайӧ вечерыс сылы кажитчис мыйӧнкӧ уродливӧйӧн да неуна тешкодьӧн.
Кӧть кыдз мед эз вӧв, а «флирт» карточка вӧлі сы киын.
«Фиалка» кыв весьтысь сійӧ лыддис: «Ті меным зэв ёна воанныд сьӧлӧм вылӧ».
Павел видзӧдліс ныв вылас.
Ныв яндысьтӧг видзӧдіс воча.
— Мыйла?
Юалӧмыс вӧлі сьӧкыд.
Вочакывсӧ Мура дасьтӧма водзвыв.
— Роза, — нюжӧдіс сійӧ мӧд карточка.
«Роза» весьтын сулаліс: «Ті менам идеал».
Корчагин бергӧдчис нывлань да, кывъяссӧ небзьӧдны зілиг, юаліс:
— Мыйла тэ тайӧ чепуханас занимайтчан?
Муралы эз ло лӧсьыд да шӧйӧвошис.
— Тіянлы ӧмӧй оз во сьӧлӧм вылад менам признайтчӧмыс? — Сылӧн паръясыс капризнӧя чукыртчылісны.
Корчагин эз вочавидз сы юалӧм вылӧ.
Но сылы окота лои тӧдмавны, коді сыкӧд сёрнитӧ.
И сійӧ сеталіс юалӧмъяс, кодъяс вылӧ ныв окотапырысь висьталіс.
Кымынкӧ минут мысти сійӧ тӧдіс нин, мый нылыс велӧдчӧ семилеткаын, мый батьыс сылӧн — вагонъяс видлалысь и мый сійӧ Павелӧс тӧдӧ важӧн нин да кӧсйӧ вӧлі тӧдмасьны матісяньджык.
— Кыдзи тэнад овыд? — юаліс Корчагин.
— Волынцева Мура.
— Вокыд тэнад депоса ячейкаын секретарь?
— Да.
Ӧні Корчагин тӧдіс, кодкӧд сёрнитӧ.
Районын медся активнӧй комсомолеч Волынцев, кыдз тыдалӧ, некутшӧма оз видзӧдлы аслас чой вылӧ, и сійӧ быдмис рудіник мещанкаӧн.
Бӧръя вонас кутӧма волывлыны аслас пӧдругаяс ордӧ дикмытӧдзыс окасян вечеръяс вылӧ.
Корчагинӧс сійӧ кымыныськӧ аддзывліс вок ордсьыс.
Ӧні Мура казяліс, мый суседыс оз ошкы сылысь поведениесӧ и, кор сійӧс корисны «вердны гулюясӧс», Мура казяліс Корчагинлысь лёкног шпыньмунӧмсӧ да дзикӧдз ӧткажитчис.
Ещӧ пукалыштісны кымынкӧ минут.
Мура висьтавліс ас йывсьыс.
На дінӧ локтіс Зеленова.
— Вайны баянсӧ, тэ ворсыштан? — И, синъяссӧ мудера читкыртлӧмӧн, видзӧдліс Мура вылӧ: — Мый, тӧдмасид?
Павел пуксьӧдіс Катюшаӧс орччӧн да сы кості, кор гӧгӧр сералісны да горзісны, шуис сылы:
— Ворсны ог кут, ми Муракӧд ӧні мунам татысь.
— Ого!
Кӧртасин, сідзкӧ? — тӧдчӧдӧмӧн нюжӧдіс Зеленова.
— Да, кӧртаси.
Тэ висьтав, тэа-меа кындзи, комсомолечьясыс тані ещӧ на эмӧсь?
Али сӧмын ми тэкӧд «гулюяснас» ворсӧдчам?
Катюша лӧньӧдӧмӧн юӧртіс:
— Эновтісны нин чудитнысӧ, ӧні йӧктыштам.
Корчагин чеччис.
— Ладнӧ, йӧктышт, старука, а Волынцевакӧд ми век жӧ мунам.
Ӧтчыд рытын Борхарт пырис Окунев ордӧ.
Жырас пукаліс ӧтнас Корчагин.
— Тэ ёна занят, Павел?
Кӧсъян, мунам горсовет пленум вылӧ?
Кыкӧннад миянлы гажаджык лоӧ мунны, а локны ковмас сёрӧн.
Корчагин ӧдйӧ лӧсьӧдчис.
Сы крӧвать весьтын ӧшаліс маузер, сійӧ вӧлі вывті сьӧкыд.
Пызан йӧрсьыс сійӧ кыскис Окуневлысь браунинг да сюйис зептас.
Окуневлы колис записка.
Ключсӧ пуктіс индӧм местаӧ.
Театрын аддзысисны Панкратовкӧд да Ольгакӧд.
Пукалісны ставӧн ӧтлаын, перерывъяс дырйи гуляйтісны площадь кузя.
Заседаниеыс, кыдзи и виччысис Анна, нюжаліс сёр войӧдз.
— Гашкӧ, ме ордӧ узьны мунам?
Сёр нин, а муннытӧ ылын, — шуис Юренева.
— Ог, ми сыкӧд сёрнитчим нин, — ӧткажитчис Анна.
Панкратов да Ольга мӧдӧдчисны проспект кузя увлань, а Соломенкасаяс кайисны гӧра паныд.
Войыс пӧдтіс да вӧлі пемыд.
Кар узис.
Лӧнь уличаяс кузя разӧдчалісны быдладорӧ пленум вылын вӧлысьяс.
Налӧн воськовъясыс да гӧлӧсъясыс вочасӧн дугдылісны кывны.
Павел да Анна ӧдйӧ мунісны центральнӧй уличаяс вылысь.
Тыртӧм рынок вылын найӧс сувтӧдіс патруль.
Документъяссӧ прӧверитӧм бӧрын лэдзис.
Вомӧналісны бульвар да петісны битӧм, йӧзтӧм улича вылӧ, коді муніс пустырь вомӧн.
Кежисны шуйгавылӧ да мӧдӧдчисны шоссе кузя — параллельнӧ центральнӧй дорожнӧй складъяслы.
Тайӧ вӧліны кузь бетоннӧй зданиеяс, шуштӧмӧсь да зумышӧсь.
Аннаӧс ас тӧдлытӧгыс шымыртіс полӧм.
Сійӧ кыйкнитлӧмӧн видзӧдлывліс пемыдас да кыдзсюрӧ вочавидзліс Корчагинлы.
Кор подозрительнӧй вуджӧрыс вӧлӧма сӧмын телеграфнӧй столбӧн, Борхарт серӧктіс да висьталіс Корчагинлы аслас состояние йылысь.
Кутіс Павелӧс сойбордйӧдыс да, сы пельпом бердӧ топӧдчӧмӧн, успокоитчис.
— Меным кызь коймӧд арӧс, а неврастениеяс, быттьӧ старукалӧн.
Тэ верман шуны менӧ трусӧн.
Тайӧ абу збыль.
Но талун менам торъя напряжённӧй состояние.
Вот ӧні, кор ме чувствуйта тэнӧ орччӧн, бырӧ тревога, и меным весиг абу лӧсьыд тайӧ полӧм вӧснаыс.
Павеллӧн спокойствиеыс, сы папирослӧн биыс, коді здук кежлӧ югдӧдлывліс сылысь мыйтакӧ чужӧмсӧ, мужественнӧя кусыньтчӧм синкымъясыс — ставыс тайӧ бырӧдіс полӧмсӧ, кодӧс кыпӧдісны пемыд вой, шуштӧм пустырыс да театрын кывлӧм сёрниясыс сы йылысь, кыдзи тӧрыт Подолын зверскӧя виӧмаӧсь мортӧс.
Складъяс колисны бӧрвылӧ. Ичӧтик ю вомӧн вуджисны пос вывті да мӧдӧдчисны вокзалдорса шоссе кузя туннельнӧй проездлань, коді вӧлі уліын, кӧрт туй линияяс увдорын, да йитіс карлысь тайӧ юкӧнсӧ железнодорожнӧй районкӧд.
Вокзалыс колис ылӧ бокӧ, веськыдвылӧ.
Поезд мунӧ вӧлі тупикӧ, депо сайӧ.
Тайӧ вӧліны нин асланыс местаяс.
Выліас, кӧні кӧрт туй линияясыс, дзирдалісны стрелкаяслӧн да семафоръяслӧн унапӧлӧс рӧма бияс, а депо дорын мудзпырысь ышлолаліс войся шойччӧг вылӧ мунысь «манёврик».
Туннельӧ пыранін весьтын сімӧм крук йылын ӧшаліс пӧнар. Сійӧ муртса бовъялыштіс тӧврусьыс, и сылӧн гудырвижов югӧрыс вешъявліс туннельлӧн ӧти стен дорсянь мӧд дорас.
Туннельӧ пыранінсянь воськов дас сайын кымын, дзик шоссе дорас, сулаліс ӧтка ичӧтик керка.
Кык во сайын сэтчӧ гымӧбтӧма тяжёлӧй снаряд да, сылысь став пытшкӧссӧ гудыртӧм бӧрын, банладорсӧ пӧртӧма развалинаӧ, и ӧні зияйтіс сійӧ зэв ыджыд розьӧн, быттьӧ туйдорса корысь, коді йӧз син водзӧ петкӧдӧма ассьыс гӧльлунсӧ.
Вӧлі тыдалӧ, кыдзи вевдорті насыпь вывті журӧбтіс поезд.
— Вот ми пӧшти и гортынӧсь, — кокнипырысь шуис Анна.
Павел тӧдлытӧг кӧсйис мездыны ассьыс кисӧ.
abu
Анна эз лэдз кисӧ.
Прӧйдитісны жугӧдӧм керка дінті.
Бӧрвылас друг мыйкӧ быттьӧ мыніс.
Зэв ӧдйӧ матыстчысь кок шыяс.
Киргӧмӧн лолалӧм.
Найӧс кутісны суны.
Корчагин раснитіс кисӧ, но Анна весьӧпӧрӧмысла топӧдіс сійӧс ас бердас. И кор Павел мыйвынсьыс век жӧ нетшыштіс кисӧ, вӧлі сёр нин:
Павеллысь сьылісӧ тшапкисны кӧрт чуньяс.
Бокӧ нетшыштчӧм — и Павел лои уськӧдчысьлы чужӧмнас паныд.
Киыс кыссис горшлань да, жгутӧн моз гимнастёрка воротникнас зэлӧдӧмӧн, кутіс Корчагинӧс ньӧжйӧник кытш вӧчысь револьвер дуло водзын.
Электриклӧн кӧлдуйтӧм синъясыс следитісны тайӧ кытш бӧрсяыс немортнога напряжениеӧн.
Смертьыс видзӧдіс синъясас дуло чутӧн, и эз вӧв вын, эз тырмы воля кӧть секундалӧн сёӧд юкӧн вылӧ вештывны синсӧ дуло вывсьыс.
Виччысис удар.
Но эз лый, и Павеллӧн паськыда восьтӧм синъясыс аддзисны бандитлысь чужӧмсӧ.
Ыджыд череп, крепыд черлы, бриттӧм сьӧд ус-тош, а синъяссӧ сайӧдіс кепкаыслӧн паськыд козырёкыс.
Корчагин муртса аддзыштліс Анналысь мел кодь еджыд чужӧмсӧ; сійӧс пыр жӧ кыскис керка розьӧ куим пытшсьыс ӧти бандитыс.
Кисӧ бертлӧдліг Аннаӧс водтӧдіс муӧ.
Павел дорӧ вирдыштіс ещӧ ӧти вуджӧр, сійӧс Павел казявліс сӧмын туннель стенсьыс.
Бӧрвылас, керка жугӧдӧминас, муніс тыш.
Анна чорыда водзсасис, сылысь киргӧмӧн горзӧмсӧ орӧдіс вомсӧ тупкысь картуз.
Ыджыд юраыс, код киясын вӧлі Корчагин, эз кӧсйы кольччыны насилиелӧн веськодь свидетельӧн и сійӧс, кыдзи зверӧс, кыскис добыча дорӧ.
Тайӧ, тыдалӧ, вӧлӧма главарыс, и тадзи рольяссӧ юклӧмыс сылы оз кажитчы.
Зонмыс, кодӧс сійӧ кутіс ас водзас, вӧлі зэв на том, видзӧднысӧ «деповскӧй замухрай».
Тайӧ детинкасянь некутшӧм опасность виччысьны оз ков.
«Сетыштны сылы плешас кык-ӧ-куимысь кыдз колӧ да индыны туйсӧ пустырь вылӧ — кокпыдӧссӧ сӧмын аддзылан, бергӧдчывтӧг карӧдзыс пышъяс».
И бандит босьтіс кисӧ.
— Котӧрӧн мун...
Усйысь, кытысь воин, а горӧдан кӧ — горшад пуля.
И ыджыд юра тувкис стволнас Корчагинлы плешас.
— Котӧрт, — киргӧмӧн сӧдзӧдіс сійӧ да лэдзис парабеллумсӧ, медым не повзьӧдны мышкас лыйӧмӧн.
Корчагин уськӧдчис бӧрлань, первойя кык воськовсӧ бокногӧн, ачыс эз лэдз син увсьыс ыджыд юрасӧ.
Бандит гӧгӧрвоис, мый зонмыс век на полӧ лыйӧмысь, да бергӧдчис керкалань.
Корчагинлӧн киыс шаркнитіс зептас.
«Мед сӧмын вевъявны, мед сӧмын вевъявны!»
Крута бергӧдчис да, нюжӧдӧм шуйга кисӧ друг лэптӧмӧн, сутш дыра кыйис дуло помнас ыджыд юрасӧ — лыйис.
Бандит сёрӧн гӧгӧрвоис ассьыс ӧшибкасӧ.
Пуляыс сатшкысис сылы бокас кисӧ лэптыны удиттӧдз.
Ударсьыс сійӧ шатовмуні туннель стен бердӧ, да, негораа омляліг, стенӧ кинас шашаритчӧмӧн, сійӧ ньӧжйӧник лиздіс муас.
Керка жугӧдӧминті увлань, кыр горувлань, тыдыштліс вуджӧр.
Сы бӧрся йиркнитіс Корчагинлӧн мӧдысь лыйӧм.
Копыртчӧм мӧд вуджӧр чеччалігтыр муніс пемыд туннельӧ.
Лыйӧм.
Пуляӧн крӧшитӧм бетонысь бусӧссьӧм вуджӧр шыбитчис бокӧ да тювкнитіс пемыдас.
Сы бӧрся куимысь шызьӧдіс войсӧ браунинг.
Стен бердас, нидзув моз веглясиг, пессис ыджыд юраыс.
Ужасысь весьӧпӧрӧм Анна, кодӧс лэптіс мусьыс Корчагин, видзӧдіс кӧрчитчысь бандит вылӧ да эз верит, мый сійӧс спаситӧма.
Корчагин вынӧн кыскис сійӧс пемыдас, бӧрлань, карлань, нуӧдіс югдӧдӧм кытшсьыс.
Найӧ котӧртісны вокзаллань.
А туннель дорын, насыпь вылын, дзувъялісны нин бияс и кӧрт туй вылын тревожнӧя гымӧбтіс винтовкаысь лыйӧм шы.
Кор дыр мысти воисны Анна патераӧдз, кӧнкӧ Батыевӧй гӧра вылын кутісны нин чуксасьны петукъяс.
Анна нёровтчис крӧвать вылас.
Корчагин пуксис пызан дорас.
Сійӧ куритчис да дзоргис-видзӧдіс, кыдзи руд тшын кытш шлывгӧ вывлань...
Аслас нэмын сійӧ дзик на выльӧн виис нёльӧд мортӧс.
Эм-ӧ вообщӧ мужество, коді век петкӧдсьӧ аслас совершеннӧй формаӧн?
Став ассьыс чувствояссӧ да переживаниеяссӧ тӧдвылас уськӧдӧм бӧрын сійӧ признайтчис аслыс, мый первой секундаясас дулолӧн сьӧд синмысь кынмис сылӧн сьӧлӧмыс.
А сыысь, мый кык вуджӧр мунісны накажиттӧг, мыжа ӧмӧй сӧмын сійӧн, мый оз аддзы веськыд син да быть лоӧ лыйсьыны шуйга киӧн?
Абу.
Некымын воськов сайсянь позьӧ вӧлі лыйлыны бурджыка, но век сійӧ жӧ напряжённостьыс да тэрмасьӧмыс, шӧйӧвошӧмлӧн явнӧй признак, мешайтісны талы.
Пызанвывса лампа биыс югдӧдіс сылысь юрсӧ, а Анна видзӧдіс сы бӧрся, эз лэдзлы син увсьыс чужӧмвывса мышцаяслысь ни ӧти вӧрзьыштӧм.
Колӧ шуны, синъясыс сылӧн вӧліны спокойнӧйӧсь, и ёна думайтӧм йылысь висьталіс сӧмын плешас чукырыс.
— Мый йылысь тэ думайтан, Павел?
Юалӧмӧн повзьӧдӧм сылӧн мӧвпъясыс тшын моз кывтісны пемыдінӧ, и сійӧ шуис первойясӧ, мый воис ӧні юрас:
— Меным колӧ ветлыны комендатураӧ.
Колӧ тайӧ ставтор йывсьыс висьтавны.
И, мудзсӧ венігтыр, неокотапырысь чеччис.
Анна эз сразу лэдз сылысь кисӧ — эз вӧв окота кольччыны ӧтнаслы.
Колльӧдіс ӧдзӧс дорӧдзыс да пӧдлаліс сійӧс, кор сӧмын Корчагин, коді ӧні сылы лои сэтшӧм донаӧн да матыссаӧн, муніс войся пемыдас.
Комендатураӧ Корчагинлӧн воӧмыс гӧгӧрвоӧдіс кӧрт туйвывса охраналы гӧгӧрвотӧм виӧмсӧ.
Шойсӧ пыр жӧ тӧдісны: тайӧ вӧлі уголовнӧй розысклы бура тӧдса Фимка Череп, налётчик да морт виалысь-рецидивист.
Туннельдорса случай йылысь аскинас тӧдны кутісны ставӧн.
Тайӧ обстоятельство вӧсна Павел да Цветаев костын немвиччысьтӧг лои скӧр сёрни.
Удж дырйи цехӧ пырис Цветаев да корис ас дінас Корчагинӧс.
Цветаев петкӧдіс сійӧс коридорӧ да, йӧзтӧминӧ сувтӧм бӧрын, волнуйтчигтыр да тӧдтӧг, мыйсянь заводитны, дыр мысти шуис:
— Висьтав, мый вӧлі тӧрыт.
— Тэ жӧ тӧдан.
Цветаев беспокойнӧя вӧрзьӧдіс пельпомъяссӧ.
Монтёр эз тӧд, мый туннельдорса случайыс Цветаевлысь медся ёна дойдіс сьӧлӧмсӧ.
Монтёр эз тӧд, мый тайӧ кузнечыс, ортсысяньыс веськодьлун вылӧ видзӧдтӧг, эз вӧв Борхарт дорӧ равнодушнӧйӧн.
Анна эз сылысь ӧтилысь кыпӧдлы симпатиялысь чувство, но Цветаевлӧн тайӧ вӧлі сложнӧйджык.
Туннельдорса случай, мый йылысь сійӧ сӧмын на тӧдмаліс Лагутинасянь, кыпӧдіс сы сознаниеын мучитана, разрешиттӧм юалӧм.
Юалӧмсӧ тайӧс сійӧ эз вермы веськыда сувтӧдны монтёрлы, но вочакывсӧ кӧсйис тӧдны.
Вежӧрнас сійӧ гӧгӧрволіс аслас тревогалысь эгоистическӧй мелочностьсӧ, но чувствояслӧн сы пытшкын унанога тышын тайӧ пӧрйӧ победитіс примитивнӧйыс, зверь ногаыс.
— Кывзы, Корчагин, — негораа заводитіс сійӧ. — Сёрниыс кольӧ миян костын.
Ме гӧгӧрвоа, мый тэ он висьтавлы та йылысь, медым не мучитны Аннаӧс, но тэ верман надейтчыны ме вылӧ.
Висьтав, кор тэнӧ вӧлі кутӧ бандит, мукӧдыс мырдӧналісны Аннаӧс? — Фраза помсӧ сылы лои сьӧкыд шунысӧ да кутіс видзӧдны бокӧ.
Корчагин омӧлика кутіс гӧгӧрвоны сійӧс.
«Анна кӧ эськӧ сылы вӧлі веськодь, Цветаев эськӧ эз тадз волнуйтчы.
А Аннаыс кӧ сылы дона, то...» Павеллы эз ло лӧсьыд Анна вӧсна.
— Мый вӧсна тэ юалін?
Цветаев мӧдіс висьтавны гӧгӧрвотӧма, сійӧ чувствуйтіс, мый сылысь думъяссӧ гӧгӧрвоисны, да скӧрмис:
— Мый тэ кытшлӧдлан?
Ме тэнӧ тшӧкта висьтавны, а тэ менӧ допрашивайтны заводитін.
— Тэ Аннасӧ радейтан?
Чӧв олӧм.
Сэсся Цветаев сьӧкыдпырысь шуис:
— Да.
Корчагин муртса вермис кутны скӧрлунсӧ, бергӧдчис да мӧдӧдчис коридор кузя бӧрвылас видзӧдлытӧг.
...Ӧтчыд рытын Окунев яндысигтыр сулыштіс ёртыс крӧвать дорын, сэсся пуксис крӧвать вылас да пуктіс кисӧ небӧг вылӧ, кодӧс лыддис Павел.
— Тӧдан, Павлуша, ковмас висьтавны тэныд ӧти история йылысь.
Ӧтар боксянь кӧ, ерунда быттьӧ, а мӧдарсянь — дзик мӧднога.
Миян Таля Лагутинакӧд лои виччысьтӧмтор.
Водзджыксӧ, тӧдан кӧ, сійӧ меным воис сьӧлӧм вылӧ. — Окунев мыжа морт моз гыжйыштіс пель боксӧ, но кор аддзис, мый другыс оз серав, смелмис: — А сэсся Талялӧн... мыйкӧ сэтшӧмтор.
Ӧти кывйӧн кӧ, ме ставсӧ тайӧс тэныд висьтавны ог кут, пӧнартӧг ставыс тыдалӧ.
Тӧрыт ми шуим видлыны шуднымӧс, лӧсьӧдны миянлысь олӧмнымӧс ӧтвылысь.
Меным кызь кык арӧс, миян кыкнаннымлӧн эм право гӧлӧсуйтны.
Ме кӧсъя лӧсьӧдны Талякӧд олӧм равенство подув вылын.
Кыдзи тэ та вылӧ видзӧдан?
Корчагин думыштчис:
— Мый ме верма вочавидзны, Коля?
Ті кыкнанныд менам ёртъяс, рӧднад ӧти племяысьӧсь.
Мукӧдыс сідзжӧ общӧй, а Таля торъя нин бур ныв...
Тані ставыс гӧгӧрвоана.
Аскинас Корчагин нуис кӧлуйсӧ ёртъяс ордас депоса общежитиеӧ, а кымынкӧ лун мысти Анна ордын вӧлі тӧварищескӧй рыт сёйтӧг ни ютӧг — Таля да Николай гӧтрасьӧм кузя коммунистическӧй вечер.
Тайӧ вӧлі кольӧм кадсӧ казьтылан рыт, волнуйтанаджык небӧгъясысь отрывокъяс лыддян рыт.
Ёна да бура сьылісны хорӧн.
Ылӧдз вӧлі кылӧны боевӧй сьыланкывъясыс, а бӧрынджык Катюша Зеленова да Волынцева вайисны баян, и кыз басъяслӧн мургӧмыс да ладъяслӧн эзысь шыясыс тыртісны жырсӧ.
Тайӧ рытнас Павка ворсіс торъя нин лӧсьыда, а кор ставыслы дивуйтчӧм вылӧ петіс йӧктыны ыджыд тушаа Панкратов, Павка вунӧдчис, а гудӧкыс, выль стильсӧ воштӧмӧн, нетшыштчис биӧн:
Гудӧк ворсіс важ олӧм йылысь, биа вояс да талунъя дружба йылысь, тыш да гаж йылысь.
Но кор гудӧксӧ сетісны Волынцевлы да слесарь сявкнитіс пӧсь «яблочко», тэрыба йӧктыны уськӧдчис эз кодкӧ мӧд, а электрик.
Дикмымӧн гажа чечотка Корчагин йӧктіс коймӧдысь и медбӧръяысь аслас олӧмын.
Нёльӧд глава
Рубеж — сійӧ кык столб.
Найӧ сулалісны ӧта-мӧдныслы паныд, ланьтӧмаӧсь да лӧгӧсь, аснаныс петкӧдлӧны кык мир.
Ӧти столбсӧ стружитӧма да шыльӧдӧма, мавтӧма сьӧд да еджыд краскаӧн, кыдзи полицейскӧй будка.
Выліас ён кӧрт тувъясӧн тувъялӧма ӧти юра хищникӧс.
Бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, быттьӧ гыжъяснас самасьӧма визя столбӧ, ӧти юра варыш скӧрысь видзӧдӧ паныда кӧрт щит вылӧ, крукыля нырсӧ сійӧ нюжӧдӧма, быттьӧ лӧсьӧдчӧма уськӧдчыны.
Квайт воськов сайын паныдас — мӧд столб.
Муас джуджыда сюйӧмӧн сувтӧдӧма лӧсалӧм гӧгрӧс дубӧвӧй кыз столб.
Столб йылас кӧрт щит, сэні мӧлӧт да чарла.
Кык мир костын куйлӧ пропасть, кӧть эськӧ и столбъяссӧ сувтӧдӧма шыльыд му вылӧ.
Тайӧ квайт воськовсӧ вуджны мортлы оз позь, кӧсъян кӧ олӧмтӧ видзны.
Тані граница.
Сьӧд саридзсянь ылі войвылӧдз, Ледовитӧй океан дорӧдз, уна сюрс километръяс кузя визьӧн сувталӧмаӧсь сӧветскӧй социалистическӧй республикалӧн кӧрт щитъяс вылын уджлӧн великӧй эмблемаа тайӧ вӧрзьывтӧм да чӧв олысь часӧвӧйясыс.
Сійӧ столбсяньыс, кытчӧ тувъялӧма бордъя хищниксӧ, заводитчӧ Сӧветскӧй Украина да панскӧй Польша костын граница.
Боки вӧръясӧ сайӧдчӧма ичӧтик местечко Берездов.
Сысянь дас километр сайын, польскӧй местечко Корецлы воча, — граница.
Славут местечкосянь Анаполь местечкоӧдз — Н-скӧй погранбатлӧн район.
Котӧртӧны пограничнӧй столбъяс лымъя муяс вывті, вуджӧны вӧр прӧсекъяс пыр, лэччылӧны сёнъясӧ, кыссьӧны вывлань, кыпалӧны нӧрысъяс йылын да, ю дорӧ воӧм мысти, видзӧдчӧны джуджыд кыр йывсянь лымйӧн тырӧм йӧз крайса эрдъяс вылӧ.
Кӧдзыд.
Гынсапӧгъяс улын дзуртӧ лым.
Чарлаа да мӧлӧта столб бердысь торйӧдчӧ багатырскӧй шлема ыджыд морт; сьӧкыда тувччалігтыр мунӧ кытшовтны ассьыс участоксӧ.
Ён тушаа красноармеечыс турунвиж петлицаяса руд шинеля да гынсапӧга.
Шинель вылас плавгӧма зэв паськыд воротника ыджыд ыж ку тулуп, а юрсӧ шоныда тупкӧ ной шлем.
Киясас ыж ку кепысьяс.
Тулупыс кузь, кок улӧдзыс, сійӧн шоныд весиг медся лёк пурга дырйи.
Пельпом вылас — винтовка.
Красноармееч, тулупнас лымсӧ куртігтыр, мунӧ сторожевӧй трӧпа кузя, горша кыскалӧ табак тшын.
Сӧветскӧй граница дорын, восьса эрдъяс вылын, часӧвӧйяс сулалӧны ӧта-мӧдсьыс километр сайын, мед синмӧн позьӧ вӧлі аддзыны ассьыс суседсӧ.
Польшаладорын — ӧтик-кык километр ылнаын.
Аслас сторожевӧй трӧпаӧд красноармеечлы воча локтӧ польскӧй жолнёр.
Сійӧ грубӧй салдатскӧй ботинкиа, рудовтурунвиж мундира да гача, а вылас кык радӧн югъялысь кизьяса сьӧд шинель.
Юрас конфедератка-картуз.
Картуз вылас еджыд кутш, ной погонъясас кутшъяс, воротникса петлицаяс вылас кутшъяс, но таысь салдатлы абу шоныдджык.
Скӧр кӧдзыд йиджӧ сылы лыӧдзыс.
Сійӧ зыралӧ турдӧм пельяссӧ, мунігмозыс воча кучкалӧ каблукъяснас, а вӧсни перчаткиа киясыс дзикӧдз турдӧмаӧсь.
Ӧти минут кежлӧ поляк оз лысьт сувтыштлыны: кӧдзыдыс пыр жӧ кынтӧ сылысь суставъяссӧ, и салдатлы пыр лоӧ ветлӧдлыны, мукӧддырйиыс котӧрӧн.
Часӧвӧйяс воисны ӧтвесьтӧ, поляк бергӧдчис да мӧдіс граница пӧлӧныс.
Граница вылын сёрнитны оз позь, но кор гӧгӧр некод абу да сӧмын километр сайын тыдалӧны мортъяс — коді тӧдас, мунӧны-ӧ тайӧ кыкыс ланьтӧмӧн али торкӧны войтыркостса законъяс.
Поляк кӧсйӧ куритны, но истӧгсӧ вунӧдӧма казармаас, а тӧлыс, быттьӧ лёквылӧ, вайӧдӧ сӧветскӧйладорсянь чӧскыд табак тшын дук.
Поляк дугдіс зыравны кынмӧм пельсӧ да видзӧдліс бӧрлань: овлывлӧ, мый коннӧй разъезд вахмистркӧд, а то и пан поручиккӧд, постъяс прӧверитігӧн граница пӧлӧн шныряйтіг, виччысьтӧг петас нӧрыс сайсянь.
Но гӧгӧр куш.
Синтӧ ёрмӧн югъялӧ шонді водзын лым.
Енэжын — ни ӧти лым чир.
— Товарищ, вай <rus>пшепалиць</rus>, — первойӧн торкӧ законсӧ поляк, да, паськыд штыка, уна заряда винтовкасӧ мыш саяс чӧвтӧм бӧрын, турдӧм чуньяснас сьӧкыда кыскӧ шинель зепсьыс донтӧм сигарет пачка.
Красноармееч кылӧ поляклысь корӧмсӧ, но пограничнӧй служба кузя полевӧй устав оз тшӧкты панны сёрни границасайсакӧд, дай сійӧ эз бура гӧгӧрво, мый шуис салдатыс.
И сійӧ мунӧ водзӧ, дзурыд лым вывті шоныд да небыд гынсапӧга кокнас чорыда тувччалігтыр.
— Товарищ большевик, вай ӧзтыны, шыбитлы истӧг кӧрӧбкатӧ, — корӧ поляк.
Красноармееч видзӧдӧ аслас сусед вылӧ.
«Тыдалӧ, кӧдзыдыс «панлы» пытшкӧсӧдзыс мӧрччӧма.
Кӧть и буржуйскӧй салдат, а олӧмыс сылӧн розя.
Вӧтлӧмаӧсь татшӧм кӧдзыд дырйи ӧти шинель кежысь, вот и чеччалӧ кӧч моз, а куритчытӧгыд дзик нин некытчӧ оз шогмы».
И красноармееч бергӧдчывтӧгыс шыбитӧ истӧг кӧрӧбкасӧ.
Салдат кутӧ да, уна истӧг чегъялӧмӧн, дырӧн кыдзкӧ ӧзтӧ жӧ.
Татшӧм ногӧн жӧ истӧг кӧрӧбкаыс бӧр вуджӧ границасӧ, и сэки красноармееч ас тӧдлытӧгыс торкӧ законсӧ:
— Коль аслыд, менам эм.
Но граница сайсянь кылӧ:
— Ог, пасибӧ, меным сыысь эськӧ кык во тюрьмаын пукавны лоӧ.
Красноармееч видзӧдӧ кӧрӧбка вылӧ.
Сы вылын аэроплан.
Пропеллер пыдди вына кулак да гижӧд: «Ультиматум».
«Збыльысь, налы тайӧ оз туй».
Салдат пыр на мунӧ сыкӧд ӧтвесьтын.
Куш эрд вылын сылы ӧтнаслы гажтӧм.
Ӧтмоза дзуртӧны седлӧяс, ӧткодя рӧдтӧны вӧвъяс.
Воронӧй уж нырвомын, ныр розьяс гӧгӧрыс, гӧн вылас, — гыӧр, вӧвлӧн лолалӧмыс сынӧдас сылӧ еджыд руӧн.
Комбатлӧн пегана кӧбылаыс мичаа пукталӧ кокъяссӧ, дурӧ поводнас, мегырӧн синлӧ вӧсни сьылісӧ.
Кыкнан верзьӧмаыс портупеяясӧн кресталӧм руд шинеляӧсь, сосъясас куим гӧрд квадратӧн, но комбат Гавриловлӧн петлицаясыс турунвижӧсь, а сы ёртлӧн гӧрдӧсь.
Гаврилов — пограничник.
Тайӧ сылӧн батальоныс нюжӧдӧма ассьыс постъяссӧ сизимдас километр вылӧ, сійӧ тані «кӧзяин».
Сыкӧд локтысьыс — Берездовысь гӧсьт, ВВО * батальонса военнӧй комиссар Корчагин.
* ВВО — всеобщӧй военнӧй обучение.
Войнас усьӧма лым.
Ӧні сійӧ куйлӧ, пушыд да небыд, ни вӧв кокӧн, ни морт кокӧн вӧрзьӧдтӧг.
Верзьӧмаяс петісны вӧр діысь да кутісны рӧдтыны эрд вывті.
Воськов нелямын бокынджык бара кык столб.
— Тпру-у!
Гаврилов зэлӧдӧ поводсӧ.
Корчагин бергӧдӧ воронӧйсӧ, мед тӧдмавны сувтӧмлысь помкасӧ.
Гаврилов ӧшӧдчис седлӧсьыс да сюся видзӧдіс лым вылысь аслыспӧлӧс кок туй: лым вывтіыс быттьӧ кодкӧ гижтӧма зубчатӧй кӧлесаӧн.
Таті мунӧма мудер зверь: тувччалӧма ӧти кок туйӧ, зільӧма воштыны ассьыс кок туйсӧ петляяс вӧчалӧмӧн.
Сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны, кысянь мунӧ кок туйыс, но эз зверлӧн кок туй сувтӧд комбатӧс.
Зверь кок туйсянь кык воськов сайын лымйӧн тырыштӧм мӧд кок туй.
Таті мунӧма морт.
Сійӧ абу дзугӧма ассьыс кок туйсӧ, а мунӧма веськыда вӧрлань, и следыс бура петкӧдліс — мортыс локтӧма Польшасянь.
Комбат вӧрзьӧдӧ вӧвсӧ, и кок туйыс вайӧдӧ сійӧс сторожевӧй трӧпаӧ.
Воськов дас сайӧ на Польшаладорын тыдалӧ кок туйыс.
— Войнас кодкӧ вуджӧма граница, — нурбыльтіс комбат. — Бара коймӧд взвод абу аддзылӧма, а асъя сводкаын нинӧм абу.
Чӧртъяс! — Гавриловлӧн ускыс дзормыштӧма, а лолалӧмсьыс сійӧ едждӧдӧма да ӧні скӧрысь ӧшаліс пар весьтас.
Верзьӧмаяслы воча локтӧны кык морт.
Ӧтиыс ичӧтик тушаа, сьӧд паськӧма, шонді водзын югъялысь французскӧй штыка, мӧдыс ыджыд, виж ыж ку тулупа.
Пегана кӧбыла кылӧ повод зэлӧдӧмсӧ, ӧддзӧдӧ восьлассӧ, и верзьӧмаяс ӧдйӧ матыстчӧны воча локтысьяслы.
Красноармееч лӧсьӧдыштӧ винтовка ременьсӧ пельпом вывсьыс да сьӧвзьӧ лым вылӧ чигарка помсӧ.
— Здравствуйте, ёрт!
Кыдзи тіян тані участок вылад? — И комбат, пӧшти кусыньтчывтӧг, мыччӧ ыджыд тушаа красноармеечлы кисӧ.
Багатыр ӧдйӧ нетшыштӧ кисьыс кепысьсӧ.
Комбат здоровайтчӧ постовӧйкӧд.
Поляк ылісянь видзӧдӧ.
Кык гӧрд офицер здоровайтчӧны салдаткӧд, кыдзи матысса тӧдсаяс.
Здук кежлӧ думыштлӧ, кыдзи эськӧ сійӧ сетіс кисӧ аслас майор Закржевскийлы, и тайӧ некытчӧ лӧсявтӧм мӧвпсьыс аслыс тӧдтӧг бергӧдчылӧ.
— Сӧмын на примиті пост, комбат ёрт, — рапортуйтіс красноармееч.
— Эстысь со кок туйсӧ аддзылін?
— Эг, эг на аддзыв.
— Коді сулаліс войнас кыксянь да квайтӧдз?
— Суротенко, комбат ёрт.
— Но, ладнӧ, видзӧд жӧ сюся.
Мунны лӧсьӧдчигӧн нин чорыда ӧлӧдіс:
— Этшаджык эсійӧяскӧд ветлӧдлы.
Граница да Берездов местечко костын нюжалӧм паськыд туй кузя рӧдтігӧн комбат висьтавліс:
— Граница вылад син колӧ.
Неуна вугыртлан, ёна жалитны кутан.
Служба миян узьны оз лэдз.
Луннад границатӧ вуджны абу сэтшӧм кокни, а войнас колӧ ёна ёсь пеляӧн лоны.
Вот ачыд думыштлы, Корчагин ёрт.
Менам участок вылын нёль сиктӧс кыкпельӧ юкӧ границаыс.
Тані зэв сьӧкыд.
Кӧть кыдзи йӧзтӧ эн сувтӧдав, а быд свадьба либӧ праздник вылӧ граница сайсянь локтӧны став рӧдняыс.
Кыдзи нӧ оз прӧйдитны, кор керкаысь керкаӧ сӧмын кызь воськов, а шорсӧ и курӧг подӧн вуджас.
Овлывлӧ и контрабанда.
Дерт, ставыс тайӧ поснитор.
Шуам, ваяс нывбаба кык бутылка нелямын градуса польскӧй зубровка, но зато абу этшаӧнӧсь и гырысь контрабандистъяс, кодъяс вӧдитчӧны уна сьӧмӧн.
А тэ тӧдан, мый полякъясыд вӧчӧны?
Став пограничнӧй сиктъясас восьталӧмаӧсь универсальнӧй магазинъяс: мый кӧсъян, сійӧс и ньӧб.
Дерт, тайӧс вӧчӧма абу асланыс корысь крестьяналы вылӧ.
Корчагин сюся кывзіс комбатлысь висьталӧмсӧ.
Пограничнӧй олӧмыд дугдывтӧм разведка кодь.
— Висьталӧй, Гаврилов ёрт, сӧмын-ӧ контрабандаӧн делӧыс помасьӧ?
Комбат зумыша вочавидзис:
— Вот сійӧ и эм, мый оз!..
Ичӧтик местечко Берездов.
Провинцияса лӧнь пельӧс, еврейяслӧн важыся оланін.
Кыдзсюрӧ сулалӧны кыксё-куимсё керка.
Ыджыд базарнӧй площадь, площадь шӧрын кызь кымын посньыдик лавка.
Площадьыс няйт, куйӧда.
Местечкосӧ кытшалӧмаӧсь крестьяналӧн керкаяс.
Еврейскӧй центрын, скӧт начканінӧ мунан туй вылын, важ синагога.
Гажтӧмӧн ӧвтӧ тайӧ пӧрысь стрӧйбасьыс.
Збыль, субӧтаясӧ синагогаӧ йӧз волывтӧм вылӧ норасьны оз позь, но тайӧ абу нин сэтшӧм, кутшӧм вӧвлі войдӧр, и олӧмыс раввинлӧн абу жӧ нин сэтшӧм, кутшӧм эськӧ сылы коліс.
Мыйкӧ, тыдалӧ, лоӧма зэв лёктор ӧкмыссё дас сизимӧд воын, весиг кӧ тані, татшӧм ылі пельӧсын, том йӧз уважениетӧг видзӧдӧны раввин вылӧ.
Правда, пӧрысьяс оз на сёйны позьтӧмторъястӧ, но мыйта детинкаяс сёйӧны енмӧн проклянитӧм порсь яй калбассӧ!
Тьпу, зывӧк весиг думыштнысӧ!
Реббе Борух скӧрысь чужъялӧ кӧзяиныслысь порсьсӧ, коді зіля паръясьӧ куйӧд чукӧр пытшкын, корсьӧ сёянтор.
Да, сылы — раввинлы — оз во сьӧлӧм вылас, мый Берездов лои районнӧй центрӧн.
Локтӧмаӧсь чӧртыс тӧдӧ кысь тайӧ коммунистъясыс, и ставсӧ гартӧны да гартӧны, лунысь лун мыйкӧ выльтор вайӧны.
Тӧрыт сійӧ, реббе, поп керка ворота вевдорысь аддзис выль вывеска:
«Украинаса том йӧз Коммунистическӧй союзлӧн Берездовскӧй районнӧй комитет».
Некутшӧм буртор виччысьны тайӧ вывескасьыс оз позь.
Ёна думайтігтырйиыд раввин эз и казяв, кыдзи зурасис неыджыд объявление вылӧ, кодӧс вӧлі ляскӧма сійӧ синагога ӧдзӧсӧ:
«Талун клубын чукӧртчӧ уджалысь том йӧзлӧн восьса собрание.
Докладӧн выступайтӧ исполнительнӧй комитетса председатель Лисицын да райкомолса секретарлысь должностьсӧ временнӧ исполняйтысь Корчагин ёрт.
Собрание бӧрын лоӧ девятилеткаса велӧдчысьяслӧн концерт».
Раввин скӧрысь нетшыштіс ӧдзӧссьыс гижӧдсӧ.
«Со сійӧ, заводитчӧ!»
Местечкоса вичкосӧ кык боксянь кытшалӧ поп усадьбалӧн ыджыд сад, а сад пытшкас важӧн тэчӧм ыджыд керка.
Пӧдӧм дука тыртӧм жыръясыс, кӧні овліс поп аслас попадьяыскӧд, сэтшӧм жӧ гажтӧмӧсь да пӧрысьӧсь, кыдзи и керкаыс.
Пыр жӧ воши гажтӧмлуныс, кор керкаас пырисны выль кӧзяинъяс.
Ыджыд залын, кӧні благочестивӧй кӧзяинъяс примитлывлісны гӧсьтъясӧс сӧмын престольнӧй праздникъяс дырйи, ӧні пыр тырыс йӧз.
Поплӧн керкаыс лои Берездовса партийнӧй комитетӧн.
Параднӧй ӧдзӧссяньыс веськыдвывса ичӧтик жыр ӧдзӧсӧ мелӧн гижӧма: «Райкомсомол».
Тані аслас лунлысь юкӧнсӧ коллявліс Корчагин, коді ӧттшӧтш уджаліс ВВО-са мӧд батальонын комиссарӧн да выльысь котыртӧм комсомол райкомын нуӧдіс секретарлысь обязанностьяс.
Кӧкъямыс тӧлысь коли сійӧ лунсяньыс, кор нуӧдісны найӧ Анна ордын тӧварищескӧй рыт.
А кажитчӧ, тайӧ вӧлі неважӧн на.
Корчагин пуктіс бумага чукӧрсӧ бокӧ да, улӧс мыш вылӧ лэдзчысьӧмӧн, кутіс мӧвпавны...
Керкаын чӧв.
Сёр рыт, парткомын некод нин абу.
Неважӧн медбӧръяӧн муніс Трофимов, райкомса секретарь. Корчагин ӧні керкаын ӧтнас.
Ӧшинь стеклӧяс вылӧ кӧдзыдыс кыӧма мича узоръяс.
Пызан вылын карасин лампа, шоныда ломтӧма пач.
Корчагин казьтывлӧ неважӧнсясӧ.
Августын мастерскӧйясса коллектив мӧдӧдіс сійӧс кыдзи том йӧз пӧвстын организаторӧс ремонтнӧй поездӧн Екатеринославӧ.
И сёр арӧдз сё ветымын морт ветлісны станцияысь станцияӧ, весалісны найӧс война да разруха наследствоысь, сотчӧм да жугавлӧм вагонъясысь.
Туйыс налӧн муніс Синельниковсянь Пологӧдз.
Тані, батько Махнолӧн вӧвлӧм сарствуйтанінын, быд воськолын жуглӧмлӧн да бырӧдӧмлӧн след.
Гуляй-Полеын недель чӧж восстанавливайтісны водокачкалысь каменнӧй здание, кӧрт дӧмасъясӧн дӧмлісны ва цистерналысь динамитӧн жугӧдӧм боксӧ.
Электрик вӧлі оз тӧд слесарнӧй уджлысь искусствосӧ да сьӧкыдлунсӧ, но эз ӧти сюрс сімӧм гайка винтитны ключӧн сылӧн киясыс.
Арнас сёрӧн поезд воис асланыс мастерскӧйяс дорас.
Цехъяс бӧр примитісны корпусъясас сё ветымын гоз ки...
Тшӧкыдджыка кутісны аддзывны электрикӧс Анна ордысь.
Шыляліс Павеллӧн плешсьыс чукырыс, и унаысь кывліс сылӧн гажа серамыс.
Депоын уджалысь том йӧз бара кывзісны кружокъяс вылын сылысь висьталӧмъяссӧ важся тышкасян вояс йылысь.
Бунтуйтчысь, рабскӧй, дукӧса Русьӧн коронуйтӧм чудовищеӧс путкыльтны кӧсйӧмъяс йылысь, Стенька Разин да Пугачёв бунтъяс йылысь.
Ӧти рытӧ, кор Анна ордӧ чукӧртчисны уна том йӧз, электрик виччысьтӧг мездысис ӧти важ мисьтӧм наследствоысь.
Сійӧ, коді куритчывліс пӧшти челядьдырсянь, чорыда да бергӧдчывтӧм вылӧ шуис:
— Ме сэсся ог куритчы.
Тайӧ лои немвиччысьтӧг.
Кодкӧ кутіс вензьыны, привычкаыд пӧ мортсьыд вынаджык, пример пыдди вайӧдіс куритчӧм.
Йӧз юксисны кыкпельӧ.
Электрик эз сюйсьы вензьӧмас, но сійӧс заставитіс висьтавны Таля.
Корчагин висьталіс сійӧс, мый мӧвпаліс:
— Привычкаяснад веськӧдлӧ морт, а оз мӧдарӧ.
Мыйӧдз нӧ ми эськӧ сёрнинад воам?
Цветаев горӧдіс пельӧссянь:
— Кывйыс гора.
Тайӧс Корчагин радейтӧ.
А вот тайӧ ошйысьӧмсӧ кӧ шыбитны, мый жӧ артмӧ?
Ачыс сійӧ куритчӧ?
Куритчӧ.
Тӧдӧ, мый куритчӧмыс нинӧмла?
Тӧдӧ.
А вот шыбитны — гайкаыс слаб.
Сійӧ неважӧн кружокъясын «культура сюйис».
— И, сёрниногсӧ вежӧмӧн, Цветаев кӧдзыда серампырысь юаліс: — Мед сійӧ висьталас миянлы, кыдзи сылӧн матькӧмнас?
Коді Павкаӧс тӧдӧ, сійӧ висьталас: матькӧ шоча, но чорыда.
Проповедьтӧ лыддьыны кокниджык, вежанад лоӧм дорысь.
Пуксис чӧв-лӧнь.
Цветаевлӧн татшӧм сяма сёрниыс эз кажитчы ставныслы.
Электрик пырсӧ эз вочавидз.
Ньӧжйӧник кыскис вомсьыс папироссӧ, нямраліс да ньӧжйӧник шуис:
— Ме сэсся ог куритчы.
Чӧв олыштӧм мысти содтіс:
— Тайӧс ме аслым дай неуна Димка Цветаевлы.
Грӧш сылы доныс, коді оз вермы эновтчыны лёк привычкаысь.
Ме сайын коли ёрччӧм.
Ме, ёртъяс, эг на дзикӧдз вен тайӧ позорсӧ, но весиг Димка признайтӧ, мый шоча кывлӧ менсьым ёрччӧмсӧ.
Кывйыдлы регыдджык чеччыштнытӧ, папирос куритӧм дорсьыд, со мый вӧсна ме ог шу ӧні, мый и сійӧн помалі.
Но ме и видчӧмӧс гуала.
Тӧв матыстчигас юсӧ тыртіс кылӧдӧм пес вӧр. Арся ыджыд ваыс разӧдіс сійӧс, и кывтны кутіс дона ломтас.
Соломенка бара мӧдӧдіс ассьыс коллективъяссӧ, мед спаситны вӧр.
Коллективысь кольччыны кӧсйытӧмыс тшӧктіс Корчагинӧс дзебны ёртъяссьыс сьӧкыд прӧстудасӧ, и кор недель мысти пристань вадорын кыптісны гырысь пес чукӧръяс, кӧдзыд ваыс да арся кӧдзыдыс садьмӧдісны вир пытшкын ойбыртысь врагсӧ, — и Корчагин пытшкын кутіс ыпъявны жар.
Кык недель ёна сотіс сылысь тушасӧ ревматизм, а кор бӧр воис больничаысь, тиски дорын вермис уджавны сӧмын пукалӧмӧн.
Мастерыс сӧмын довкйӧдліс юрнас.
А кымынкӧ лун мысти справедливӧй комиссия шуис сійӧс уджавны вермытӧмӧн.
Сылы сетісны расчёт да пенсия вылӧ право, кодысь сійӧ скӧрысь ӧткажитчис.
Сьӧкыд сьӧлӧмӧн сійӧ колис ассьыс мастерскӧйяссӧ.
Бедь вылӧ пыксьӧмӧн ветлӧдліс ньӧжйӧник, гӧгӧр ёна юкаліс.
Эз этшаысь гижлы мамыс, корис аддзӧдчывны, и ӧні сылы дум вылас уси аслас пӧрысь мамыс да сылӧн прӧщайтчигӧн шуӧм кывъясыс: «Аддзыла тіянӧс сӧмын сэки, кор калечитчанныд».
Губкомын сетісны трубкаӧ гартыштӧм кык личнӧй делӧ: комсомольскӧй да партийнӧй, и, пӧшти некодкӧд прӧщайтчытӧг, мед не ёсьмӧдны шогсӧ, муніс мамыс дорӧ.
Кык недель мамыс пывсьӧдіс да зыраліс сылысь пыктӧм кокъяссӧ, и тӧлысь мысти сійӧ ветлӧдліс нин бедьтӧг, а морӧсас пессис радлун. Сійӧ олӧмын пемыдыс выльысь кутіс югдыны.
Поезд вайӧдіс сійӧс губернскӧй центрӧ.
Куим лун мысти орготделын сылы сетісны документ, код серти сійӧ вӧлі мӧдӧдсьӧ губвоенкоматӧ военобуч формируйтӧм кузя политработникӧн используйтӧм вылӧ.
А ещӧ недель мысти сійӧ воис татчӧ, лымйӧн тырӧм местечкоӧ, кыдзи военкомбат 2.
Комсомоллӧн окружнӧй комитетын сетісны задание чукӧртны разалӧм комсомолечьясӧс да котыртны выль районын организация.
Со кыдзи бергӧдчис олӧмыс.
Ывлаын жар.
Исполкомса председатель кабинетлӧн восьса ӧшиньӧд видзӧдчӧ вишня ув.
Шондіыс дзирдалӧ исполкомлы паныдӧн сулалысь костёлса зӧлӧтитӧм крест вылын.
Ӧшинювса садйысь сюся корсьӧны сёян исполкомса стӧрӧжикалӧн турунвиж рӧма, пашкыр, посньыдик дзодзӧгпиян.
Исполкомса председатель лыддьӧ сӧмын на воӧм депеша.
Сы чужӧм кузя котӧртіс вуджӧр.
Ыджыд киыс пырис пашкыр юрси пиас да сувтіс сэтчӧ.
Николай Николаевич Лисицынлы, Берездовскӧй исполкомса председательлы, сӧмын на кызь нёль арӧс, но некод сылӧн сотрудникъяс да партийнӧй работникъяс пӧвстысь тайӧс оз тӧд.
Сійӧ, ыджыд да вына морт, мукӧддырйиыс ёна скӧр, кажитчӧ комын вит арӧсаӧн.
Зумыд туша, вына сьылі вылын пукалысь ыджыд юр, кӧдзыдакодь видзӧдысь сюсь карӧй синъяс, щӧкалӧн резкӧй энергичнӧй визь.
Лӧз рейтуз, «быдторсӧ аддзывлӧм» руд френч, шуйга морӧс зеп вылас Гӧрд Знамя орден.
Октябрӧдз Лисицын «командуйтліс» токарнӧй станокӧн Туласа оружейнӧй заводын, кӧні сылӧн пӧльыс, батьыс дай ачыс пӧшти челядь арлыдсянь вундавлісны да тӧчитісны кӧрт.
И сійӧ арся войсяньыс, кор медводдзаысь босьтіс киас оружие, кодӧс таӧдзсӧ сӧмын вӧчліс, Коля Лисицын веськалі бушколӧ.
Шыблӧдлісны сійӧс партия да революция ӧти пӧжар вывсянь мӧдӧ.
Красноармеечсянь боевӧй командирӧдз да полкса комиссарӧдз муніс ассьыс славнӧй туйсӧ Туласа оружейник.
Колины бӧрӧ пӧжаръяс да орудиеяслӧн грымгӧм.
Ӧні Николай Лисицын тані, пограничнӧй районын.
Олӧмыс кывтӧ лӧня.
Сёр рытӧдз пукалӧ сійӧ урожай сводкаяс вылын, а вот тайӧ депешаыс здук кежлӧ ловзьӧдлӧ неважӧнсясӧ.
Скуп телеграфнӧй кывйӧн депеша ӧлӧдӧ:
«Дзик секретнӧ.
Берездовскӧй исполкомса председатель Лисицынлы.
Граница дорын тӧдчӧ полякъясӧн ыджыд банда шыбитны кӧсйӧм, тайӧ вермас терроризируйтны пограничникъясӧс.
Примитӧй видзчысяна мераяс.
Тшӧктам финотделлысь ценностьяссӧ вуджӧдны кытшӧ, ас орданыд налогӧвӧй суммаяс куттӧг».
Кабинет ӧшиньсянь Лисицын аддзӧ быдӧнӧс, коді пырӧ РИК-ӧ.
Кильчӧ вылын Корчагин.
Кылӧ ӧдзӧсӧ таркнитӧм.
— Пуксьы, тӧлкуйтыштам. — И Лисицын топӧдлӧ Корчагинлысь кисӧ.
Быдса час исполкомса председатель эз примит некодӧс.
Кор Корчагин петіс кабинетысь, вӧлі нин луншӧр кад.
Садйысь котӧртіс Лисицынлӧн ичӧтик чойыс — Нюра.
Павел шуліс сійӧс Анюткаӧн.
Яндысьысь да не арлыд сертиыс серьёзнӧй, сійӧ пыр меліа нюмъяліс Корчагинкӧд паныдасигъясӧн, и ӧні сійӧ кужтӧма, челядь ногӧн, здоровайтчис сыкӧд да вештыштіс плеш вывсьыс шырӧм юрси пратьсӧ.
— Коля ордын некод абу?
Сійӧс Мария Михайловна важӧн виччысьӧ ӧбедайтны, — шуис Нюра.
— Мун, Анютка, сійӧ ӧтнасӧн.
Аскинас, югдытӧдзыс на, исполком дорӧ воисны вердаса вӧвъяса куим подвода.
Сэні воысь йӧз сёрнитісны ньӧжйӧ.
Финотделысь петкӧдісны кымынкӧ печатайтӧм мешӧк, пукталісны подводаясӧ, и некымын минут мысти телега гӧгыльяс таркӧдісны нин шоссе кузя.
Подводаяссӧ вӧлі кытшалӧма отряд Корчагин команда улын.
Окружнӧй центрӧдз нелямын километр (на пиысь кызь вит километрыс вӧрӧд) мунісны бура: ценностьяс вуджисны окрфинотделса сейфъясӧ.
А кымынкӧ лун мысти граница дорсянь Берездовӧ скачӧн воис кавалерист.
Верзьӧмаӧс да быгзьытӧдзыс пӧсялӧм вӧлӧс колльӧдісны местечкоса ротозейяслӧн чуймӧм синъяс.
Исполком ворота дорын кавалерист мешӧк моз тупыльтчис муас да, саблясӧ кинас кутӧмӧн, мӧдіс камӧдны сьӧкыд сапӧгъяснас кильчӧ поскӧд.
Лисицын букыштчӧмӧн примитіс сысянь пакет, восьтіс да конверт вылас кырымасис.
Вӧвлы шойччӧг сеттӧг пограничник чеччыштіс седлӧӧ да, места вывсяньыс скачӧн босьтчӧмӧн, тӧвзис бӧр.
Некод эз тӧд, мый вӧлі пакетас, исполкомса председательысь кындзи, коді сӧмын на сійӧс лыддис.
Но местечкоса обывательяслӧн нырисыс понъяслӧн кодь жӧ.
Куим посни торговец пиысь тані кыкыс дзик нин посни контрабандистъяс, и тайӧ «уджыс» кыпӧдӧ наын кутшӧмкӧ инстинктивнӧй способность казявны опасностьсӧ.
Моски кузя ВВО батальон штаблань ӧдйӧ мунісны кык морт.
На пиысь ӧтиыс Корчагин.
Тайӧс обывательяс тӧдӧны: сійӧ пыр оружиеа.
Но сійӧ, мый парткомса секретарь Трофимов портупеяа да нагана, — тайӧ нин омӧльтор.
Кымынкӧ минут мысти штабсянь петісны штыка винтовкаясӧн морт дас вит да котӧрӧн уськӧдчисны туйвежын сулалысь мельничалань.
Мукӧд коммунистъяс да комсомолечьяс вооружитчисны парткомын.
Скачӧн муніс вӧв вылын исполкомса председатель; сійӧ вӧлі кубанкаа да бокас маузера.
Гӧгӧрвоана — вӧчсис мыйкӧ неладнӧтор, и ыджыд площадь и лӧнь переулокъяс быттьӧ куліны — ни ӧти ловъя лов.
Ӧти здукӧн посньыдик лавка ӧдзӧсъясын тыдовтчисны шӧрнэмся гырысь томанъяс, тупкысисны ставеньяс.
И сӧмын повтӧм курӧгъяс да жарысь мудзӧм порсьяс зіля корсьысисны куйӧд чукӧръясысь.
Местечкопомса садъясӧ водаліс застава.
Тасянь заводитчӧны муяс да ылӧдз тыдалӧ туйлӧн веськыд визьыс.
Лисицынлы воӧм сводка эз вӧв уна кывъя.
«Тавой Поддубец районті граница вомӧн сӧветскӧй территория вылӧ бойӧн пырис коннӧй банда, лыднас морт сё кымын, кык ручнӧй пулемётӧн.
Примитӧй мераяс.
Бандалӧн кок туйыс вошис Славутскӧй вӧръясӧ.
Висьтала водзвыв, луннас Берездов вомӧн кутас мунны банда бӧрся вӧтчысь гӧрд казакъяслӧн сотня.
Энӧ сорсьӧй.
Торъя пограничнӧй батальонса командир Гаврилов».
Час мысти нин туй вылын тыдовтчис местечколань воысь верзьӧма, а сысянь километр сайын — коннӧй группа.
Корчагин сюся видзӧдіс водзӧ.
Верзьӧма локтіс видзчысьӧмӧн, но садъясысь заставасӧ эз казяв.
Тайӧ вӧлі гӧрд казакъяслӧн сизимӧд полкысь том красноармееч.
Разведка сылы вӧлі выльтор на, и кор сійӧс друг кытшалісны садъясысь туй вылӧ петӧм йӧз да кор аддзис гимнастёркаяс вылысь КИМ значокъяс, яндысьӧмӧн нюммуніс.
Дженьыдика сёрнитӧм бӧрын сійӧ бергӧдіс вӧвсӧ да скачитіс рӧдтысь сотня дінӧ.
Застава лэдзис гӧрд казакъясӧс да бӧр водаліс садъясӧ.
Колины кымынкӧ тревожнӧй лун.
Лисицынлы воис сводка, кӧні гижисны, мый бандитъяслы эз удайтчы паськӧдны диверсионнӧй уджсӧ: гӧрд кавалерия преследуйтӧм улын бандалы лои тэрмасьӧмӧн бӧр пышйыны граница сайӧ.
Большевикъяслӧн ичӧтик группа — район пасьтаын дас ӧкмыс морт — ёна зэлӧдчӧмӧн уджаліс сӧветскӧй строительство вылын.
Сӧмын на котыртӧм том районын колӧ вӧчны ставсӧ выльысь.
Маті границаыс быдӧнӧс кутіс ыджыд бдительностьын.
Сӧветъясӧ бӧрйысьӧм, бандитъяскӧд тыш, культурнӧй удж, контрабандакӧд тыш, военно-партийнӧй да комсомольскӧй удж — со кытшыс, кыті бергаліс асъя кыасянь да сёр войӧдз олӧмыс Лисицынлӧн, Трофимовлӧн, Корчагинлӧн да наӧн чукӧртӧм неыджыд активлӧн.
Вӧв вывсянь письменнӧй пызан дорӧ, пызан дорсянь — площадь вылӧ, кӧні маршируйтӧны том йӧзлӧн велӧдчысь взводъяс; клуб, школа, кык-куим заседание.
А войын — вӧв, бокын ӧшалысь маузер да ёся горӧдӧм: «Сувт! Коді локтӧ?», границасайса тӧвар тыра пышйысь телега гӧгыльяслӧн жургӧм — таысь тэчсисны лунъясыс да уна войяс 2 военкомбатлӧн.
Берездовын райкомол — сійӧ Корчагин, Лида Полевых, векни синъяса волжанка, женотделӧн заведуйтысь, да Развалихин Женька — ыджыд тушаа, мича чужӧма неважӧнся гимназист, «том, но сюсь морт», опаснӧй приключениеяс радейтысь, Шерлок Холмсӧс да Луи Буссенарӧс тӧдысь.
Развалихин уджалӧ партия райкомын управделамиын, тӧлысь нёль сайын пырис комсомолӧ, но кутіс асьсӧ комсомолечьяс пӧвстын «важ большевик моз».
Некодӧс вӧлі мӧдӧдны Берездовӧ, и дыр мӧвпалӧм бӧрын окружком мӧдӧдіс Развалихинӧс «политпросветӧн».
Шондіыс кайис енэж шӧрас.
Жарыс писькӧдчис быд пельӧсӧ, став ловъяыс дзебсялісны вевтъяс улӧ, весиг понъяс кыссисны амбаръяс улӧ да куйлісны сэні жарсьыс мудзӧмаӧсь, дышӧсь да унзільӧсь.
Кажитчӧ, мый сиктсӧ эновтӧмаӧсь став олысьясыс, сӧмын юкмӧсдорса ва гуранын няйт пытшкын дышиника руксіс порсь.
Корчагин разис вӧлыслысь дом поводсӧ да, пидзӧсыс доймӧм вӧсна парсӧ курччӧмӧн, пуксис седлӧӧ.
Велӧдысь сулаліс школа кильчӧ пос вылын, кипыдӧснас сайӧдіс синъяссӧ шонді югӧрсьыс.
— Выльысь аддзысьлытӧдз, военком ёрт. — Нюммуніс.
Вӧлыс терпитны вермытӧг тапнитіс кокнас да, сьылісӧ кусыньтӧмӧн, кыскыштіс поводсӧ.
— Аддзысьлытӧдз, Ракитина ёрт.
Сідз, решитӧма: аски ті нуӧдад медводдза урок.
Вӧв кылӧ личӧдӧм поводсӧ да пыр жӧ босьтчӧ рӧдтыны.
Сэки Корчагин пельӧдз кыліс лёкысь горзӧм.
Тадзи горзӧны сиктын пӧжар дырйи нывбабаяс.
Чорыд кӧртвомыс крута бергӧдіс вӧвсӧ, и военком аддзис, мый сикт помсянь кашкигтырйи котӧртӧ том крестьянка.
Туй шӧрас петӧмӧн Ракитина сувтӧдіс сійӧс.
Орчча керкаясса порогъяс дорын тыдовтчисны йӧз, медсясӧ пӧрысьяс.
Верстьӧ йӧз ставныс видзьяс вылынӧсь.
— Ой, бур йӧзӧй, мый сэні вӧчсьӧ!
Ой, ог вермы, ог вермы!
Кор Корчагин скачӧн воис на дорӧ, быд боксянь сэтчӧ котӧртісны нин йӧз.
Нывбабаӧс кытшалісны, нетшкисны еджыд дӧрӧм соскӧдыс, помтӧг юасисны, но сійӧ кыдзсюрӧ висьталӧмсьыс нинӧм оз позь вӧлі гӧгӧрвоны.
«Виисны!
Косясьӧны!» — сӧмын горзіс сійӧ.
Дзугсьӧм тошка кутшӧмкӧ дед, дӧра гачсӧ кинас кутіг да тешкодя чеччалігтыр, зырӧдіс том нывбаба вылӧ:
— Эн горзы йӧй моз!
Кӧні нӧйтӧны?
Мыйысь нӧйтӧны?
Да тырмас таргынытӧ!
Тьпу, чӧрт!
— Миян сиктным поддубецкӧйяскӧд косясьӧ... межаяс вӧсна!
Поддубецкӧйяс кувтӧдз миянлысь нӧйтӧны!
Быдӧн гӧгӧрвоисны лоӧмторсӧ.
Ывла вылын кыптіс нывбабаяслӧн ойзӧм, старикъяслӧн скӧрысь мурзӧм.
И сикт кузя котӧртіс, набат моз паськаліс керкаясӧ: «Поддубецкӧйяс межаяс вӧсна миянлысь косаясӧн керавлӧны!»
Керкаяссьыс уськӧдчисны ывла вылӧ быдӧн, коді вермӧ ветлынысӧ, босьталісны вилаяс, черъяс либӧ прӧстӧ потшӧс майӧгъяс да котӧртісны сикт сайӧ, кӧні вир кисьтан косьын кык сикт быд во решайтісны межаяс йылысь ассьыныс зыксӧ.
Корчагин сэтшӧма кучкис вӧвсӧ, мый сійӧ пыр жӧ кутіс скачитны.
Седок горзӧмысь Павеллӧн воронӧйыс, котӧртысьясӧс ордъялігтыр, нетшыштчис водзӧ кокъяссӧ тэрыба шыблалӧмӧн.
Пельяссӧ юр бердас топӧдӧмӧн вӧлыс пыр ӧддзис и ӧддзис.
Нӧрыс йылын тӧв мельнича, быттьӧ кӧсйис тупкыны туйсӧ, шевгӧдӧма ассьыс кияссӧ — бордъяссӧ.
Тӧв мельничасянь веськыдвылын, юбердса увтасын — видзьяс.
Шуйгалань, мыйта синмыд судзӧ, то нӧрысъясӧн кыпталӧмӧн либӧ увтасъясӧ лэччӧмӧн, паськӧдчӧма сю му.
Тӧлыс котраліс воӧм сю кузя, быттьӧ сійӧс малаліс киӧн.
Туй бокын ыпъялісны гӧрд макъяс.
Тані вӧлі лӧнь и зэв жар.
Сӧмын ылісянь, сэсянь, кӧні эзысь змейӧн шонді улын шонтысис ю, кылісны горзӧмъяс.
Увлань, видзьяс вылӧ, вӧв тӧвзис лэбач моз.
«Джӧмдас кӧ — сылы и меным смерть», — югнитіс Павеллӧн юрас.
Но оз нин вӧлі позь сувтӧдны вӧвсӧ, и, сьылі бердас топӧдчӧмӧн, Павел кывзіс, кыдзи шутьляліс пеляс тӧлыс.
Видзьяс вылӧ петіс дикмӧм моз.
Зверь скӧрлунӧн косясисны тані йӧз.
Вирӧн ойдӧм кымынкӧ морт куйлісны муас.
Вӧлыс морӧснас зургис кутшӧмкӧ тошка мужикӧс, коді коса пуӧн вӧтчис вирӧдз нӧйтӧм чужӧма зон бӧрся.
Гожъялӧм чужӧма ён крестьянин сьӧкыд сапӧгъяснас чужъяліс муӧ уськӧдӧм противникӧс, зілис веськавны морӧспань улас.
Корчагин лэбыштіс йӧз чукӧр вылӧ вӧвлӧн став сьӧктанас, разӧдіс ӧтмӧдарӧ косясьысьясӧс.
Сайкавны сеттӧг бергӧдліс вӧвсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, зырӧдліс вӧвнас звермӧм йӧз вылӧ. Сійӧ казяліс, мый торйӧдны вирӧн ойдӧм косясьысьяссӧ позьӧ сӧмын скӧрлунӧн жӧ да повзьӧдӧмӧн, и лёкысь горӧдіс:
— Разӧдчӧй, гадъяс!
Ставнытӧ лыйла, бандит чукӧрӧс!
И, маузерсӧ кобурасьыс кыскӧм бӧрын, косьыштіс скӧрысла вежыньтчӧм кутшӧмкӧ чужӧм вевдорті.
Вӧлыс чеччыштіс — йиркнитіс лыйӧм.
Кодсюрӧ, косаяссӧ шыбитӧмӧн, уськӧдчисны бӧрлань.
Тадзи, видз кузя вӧв вылын ӧтарӧ-мӧдарӧ скачитіг да маузерысь лыйлігтыр, военком лӧньӧдіс косьсӧ.
Йӧз шыбитчисны видз вылысь кытчӧ веськалӧ, мед дзебсьыны кывкутӧмсьыс да пышйыны тайӧ код тӧдас кытысь воӧм «холерскӧй машинкаа» скӧр мортсьыс, коді дугдывтӧг лыйлӧ.
Регыд Поддубцыӧ воис районнӧй суд.
Дыр пессис нарсудья, юасис свидетельяслысь, но сідзи и эз вермы тӧдмавны кось панысьяссӧ.
Кось помысь некод эз кув, ранитчӧмъяс бурдісны.
Упорнӧя, большевистскӧй терпениеӧн судья зілис висьтавны сы водзын букышӧн сулалысь крестьяналы татшӧм нога косьяс панны позьтӧм йылысь.
— Межаяс мыжаӧсь, судья ёрт, сорсисны миян межаясным!
Сы вӧсна и косясям быд во.
Кодсюрӧлы век жӧ лои кывкутны.
А недель мысти видзьяс вывті ветлӧдліс комиссия да сувтӧдаліс сюръяяс вензяна межаясӧ.
Пӧрысь землемер, жарсьыс да ветлӧмсьыс юрси йывтіыс пӧсялӧмӧн, гартіс рулеткасӧ да висьтавліс Корчагинлы:
— Комын во землемерала, а вензьӧмлӧн помкаыс — пыр межа.
Видзӧдлӧй видзьяс юклан визьяс вылас, тайӧ жӧ кутшӧмкӧ дзик гӧгӧрвотӧмтор!
Кодъюра — и сійӧ веськыдджыка ветлӧ.
А муяс вылын мый?
Муяс куим воськов пасьтаӧсь, кавшасьӧны ӧта-мӧд выланыс, найӧс юкны — йӧймыны позьӧ.
И ставыс тайӧ воысь во торъявлӧ и торъявлӧ.
Юксис бать дорсьыс пи — мусӧ шӧри.
Ме тіянлы збыль шуа, мый ещӧ кызь во мысти муясыс лоӧны куш боръясӧн и кӧдзнысӧ лоӧ некытчӧ.
Ӧд и ӧні нин дас процент муыс боръяс улын куйлӧ.
Корчагин нюммуніс:
— Кызь во мысти миян ӧти бор оз коль, землемер ёрт.
Старик эскытӧма видзӧдліс сыкӧд сёрнитысь вылӧ.
— Тайӧ ті коммунистическӧй общество йылысь висьталанныд?
Но, тӧдад-ӧ, тайӧ ещӧ зэв на ылын.
— А Будановскӧй колхоз йылысь ті тӧданныд?
— А, ті со мый йылысь!
— Да.
— Будановкаын ме вӧлі...
Но сійӧ жӧ исключение, Корчагин ёрт.
Комиссия мерайтіс.
Кык зон тувъявлісны тувъяс.
А кыкнан визь пӧлӧныс сулалісны крестьяна да сюся видзӧдісны сы бӧрся, мед тувъяссӧ тувъявлісны воддза межа вылас, коді муртса вӧлі тӧдчыштӧ турун пӧвстын кӧнсюрӧ тыдалысь сісьмӧм тувъяс серти.
Варов ямщик кучкис плетьнас омӧлик кӧреннӧйсӧ, бергӧдчис пукалысьяслань да висьталіс:
— Коді найӧс тӧдӧ, кыдзи тайӧ комсомолечьясыс миян лоины.
Войдӧр татшӧмыс эз вӧвлы.
А заводитчис ставыс, колӧ чайтны, учительшасянь, Ракитина сылӧн овыс, гашкӧ, тӧданныд?
Том на бабаыс, а позьӧ шуны — вреднӧй.
Сиктын сійӧ став бабаяссӧ бунтуйтӧ, чукӧртас найӧс да карусельӧн моз бергӧдлӧ, таысь сӧмын беспокойство артмӧ.
Сетыштан скӧрйывсьыд бабаыдлы чужӧмас, татӧг ӧд оз позь, — войдӧр, вӧлі, чышкыштчас дай ланьтас, а ӧні найӧс кӧть эн вӧрзьӧд, а то лэптысясны горзыны.
Сэні и войтыр суд йывсьыд кывлыны верман, а томджык коді — сійӧ и юксьӧм йывсьыд висьталас и став законъяс йывсьыд тэныд лыддьӧдлас.
А менам Ганка, кутшӧм нин эськӧ рам баба, а ӧні делегаткаӧн лоӧма.
Бабаяс вылас сійӧ старшӧй пыдди ли, мый ли.
И волӧны сы дорӧ став сикт пасьтасьыс.
Водзджыксӧ кӧсйи ме Ганкаӧс вӧжжиӧн швичӧдыштны, а сэсся сьӧлышті.
Но найӧс чӧрту!
Мед гӧлчитӧны.
Баба сійӧ менам авъя и овмӧсын и быдлаын.
Ямщик гыжъялыштіс гӧна морӧссӧ, коді тыдаліс дӧра дӧрӧм кӧлысӧдыс, да кучкис кӧреннӧйлы кынӧм улас.
Телегаын пукалісны Развалихин да Лида.
Поддубцыын кыкнанныслӧн вӧлі мог.
Лида кӧсйис нуӧдны делегаткаяслысь сӧвещанньӧ, а Развалихин муніс бурмӧдны ячейкалысь удж.
— Тіянлы ӧмӧй комсомолечьясыс оз воны сьӧлӧм вылад? — шмонитігтыр юаліс ямщиклысь Лида.
Сійӧ чеплялыштіс тошсӧ да тэрмасьтӧг вочавидзис:
— Мыйла оз...
Томдырйиыд дурыштны позьӧ.
Спектакль вӧчны либӧ ещӧ мыйкӧ сэтшӧмтор, ме ачым радейта комедиятӧ видзӧдны, мыйкӧ шогманаджык кӧ.
Водзджыксӧ ми чайтім, мися, пакӧститчыны кутасны том йӧзыд, а со артмис мӧдарӧ.
Йӧзсянь кывлім, юӧмысь да мукӧд сэтшӧмторъясысь пӧ налӧн стрӧг.
Найӧ ёнджыкасӧ велӧдчӧмлань.
Сӧмын вот енмӧ крукасьӧны да пыр кӧсйӧны вичкосӧ клуб вылӧ босьтны.
Тайӧ нин весьшӧрӧ, старикъяс та вӧсна видзӧдӧны бугжыльӧн да комсомолечьяс вылад скӧралӧны.
А сідзтӧ — мый?
Непорядокыс налӧн со мыйын: ас дінас босьталӧны сӧмын медся гӧльяссӧ, кодъяс батракъяс либӧ кодъяслӧн овмӧсныс киссьӧма.
Топыда олысьяслысь пиянсӧ оз лэдзны.
Вӧла лэччис кыр йывсянь да воис школа дорӧ.
Стӧрӧжика вольсаліс воысьяслы ас ордас, а ачыс муніс узьны сарайӧ.
Лида да Развалихин сӧмын на воисны кузя нюжалӧм собрание вылысь.
Керкаын пемыд.
Лида пӧрччис ботинкисӧ, кайис крӧвать вылӧ да пыр жӧ унмовсис.
Сійӧс садьмӧдіс Развалихинлӧн грубӧя да зэв гӧгӧрвоана могысь кинас вӧрзьӧдӧм.
— Тэ мый?
— Ньӧжйӧджык, Лидка, мый тэ горзан?
Ӧтнамлы меным, гӧгӧрвоан кӧ, гажтӧм тадзсӧ куйлыны, но сійӧс чӧртлы!
Збыль ӧмӧй тэ он аддзы интереснӧйджыксӧ тадзи узьӧм дорсьыд?
— Босьт киястӧ да пыр жӧ мун менам вольпась вылысь! — Лида тойыштіс сійӧс.
Развалихинлысь нывбаба дорӧ леститчана нюмъялӧмсӧ сійӧ и водзджык зывӧктыліс.
Ӧні Лидия кӧсйис шуны Развалихинлы мыйкӧ оскорбитанаӧс да янӧданаӧс, но сійӧс личкӧ унмыс, и Лида тупкис синъяссӧ.
— Мый тэ чегъясян?
Видзӧдтӧ, кутшӧм интеллигентка!
Ті, случайнӧ, абу-ӧ благороднӧй нывъяс институтысь?
Мый нӧ тэ чайтан, ме сідзи тэныд и верита?
Эн ышнясь.
Тэ кӧ сознательнӧй морт, водзвыв менсьым кӧсйӧмӧс удовлетворит, а сэсся узь, мыйта тэныд колӧ.
Кывъяс шуавны лишкаӧн лыддьӧмӧн сійӧ выльысь чеччис лабичысь да пуксис крӧвать вылӧ и кӧзяйскӧя пуктіс ассьыс кисӧ Лида пельпом вылӧ.
— Мун чӧрту! — пыр жӧ садьмис да шуис сійӧ. — Збыль, ме аски висьтала Корчагинлы.
Развалихин кутіс сійӧс киӧдыс да кутіс скӧрысь вашкӧдны:
— Сьӧлыштны ме кӧсъя тэнад Корчагин вылӧ, а тэ эн пессьы, всё равно верма.
Развалихин да Лида костын пансьыліс дженьыдик тыш, и сэсся лӧнь керкаын гораа кыліс банбокӧ кучкӧм — ӧтчыд, мӧдысь...
Развалихин лэбис бокӧ.
Лида пемыдас ылӧсас котӧртіс ӧдзӧслань, йӧткыштіс сійӧс да петіс ывлаӧ.
Сійӧ сулаліс сэні тӧлысь югӧр улын, ку пытшкас эз тӧр скӧрмӧмысла.
— Лок керкаас, йӧй! — лёкысь горӧдіс Развалихин.
Сійӧ петкӧдіс ассьыс вольпасьсӧ лэбулӧ да кольччис узьны дворӧ.
А Лида игналіс ӧдзӧссӧ каличӧн да куткыртчис вольпась вылас.
Асывнас, кор мӧдӧдчисны бӧр, Женька пукаліс ямщиккӧд орччӧн да куритіс папирос бӧрся папирос.
«А ӧд тайӧ и збыльысь вермас висьтавны Корчагинлы.
Вот ещӧ кутшӧм шоммӧм акань!
Кӧть мед ортсысяньыс вӧлі мича, а то нинӧм сэтшӧмторйыс.
Колӧ сыкӧд бурасьны, вермас лёктор лоны.
Корчагин и сідзи букыша видзӧдӧ ме вылӧ».
Развалихин пуксис Лида дінӧ.
Сійӧ нарошнӧ асьсӧ петкӧдліс яндысьысьӧн, синъясыс лоины пӧшти шогӧсь, сійӧ висьталӧ-гудрӧдлӧ кутшӧмкӧ правдайтчӧмъяс, сійӧ каитчӧ нин.
Развалихин добитчис, мый кӧсйис: местечкоӧ воигӧн Лида кӧсйысис тӧрытъя йывсьыс некодлы не висьтавны.
Ӧти бӧрся мӧд чужалісны пограничнӧй сиктъясын комсомольскӧй ячейкаяс.
Уна вын сетлісны райкомолсаяс коммунистическӧй движениеын тайӧ медводдза петасъясыслы.
Быдса лунъясӧн колльӧдлісны Корчагин да Лида Полевых тайӧ сиктъясас.
Развалихин эз радейт сиктъясӧ ветлыны.
Сійӧ эз куж матыстчыны крестьянскӧй том йӧз дорӧ, заслужитны налысь доверие да сӧмын торкаліс делӧсӧ.
А Полевыхлӧн да Корчагинлӧн тайӧ артмыліс прӧстӧя да бура.
Лида чукӧртліс ас гӧгӧрыс нывъясӧс, корсьліс аслыс пӧдругаясӧс да эз нин воштыв накӧд йитӧдсӧ, тӧдлытӧг заинтересуйтліс нывъясӧс комсомол олӧмӧн да уджӧн.
Корчагинӧс районын тӧдісны став том йӧзыс.
Сюрс квайтсё допризывникӧс шымыртӧ вӧлі велӧдӧмӧн ВВО-лӧн 2-ӧд батальон.
Некор на гудӧк эз ворслыв пропагандаын сэтшӧм ыджыд роль, кыдзи тані, сиктса вечеръяс вылын да ывлаын.
Гудӧк вӧчліс Корчагинӧс ас мортӧн, чубъяса зонъяслы комсомолӧ эз ӧти туй заводитчывлы буретш тасянь, сьӧлӧм кыпӧдысь гудӧксянь, коді вӧлі шымыртӧ сьӧлӧмтӧ либӧ ӧзйӧдан кыпыд маршӧн, либӧ мелі да нежнӧй украинаса сьыланкывъясӧн.
Кывзісны гудӧк, кывзісны и гудӧкасьысьӧс — мастерӧвӧйӧс, ӧні военкомӧс да комсомольскӧй «секретарщикӧс».
Ӧтлаӧ гартчисны сьӧлӧмъясаныс и гудӧклӧн сьыланкывъясыс, и сійӧ, мый йылысь висьтавліс том комиссар.
Кывны кутісны сиктъясын выль сьыланкывъяс, псалтырьяс да сонникъяс кындзи, керкаясын лоины выль небӧгъяс.
Дзескыд лои контрабандистъяслы, налы лоӧ вӧлі видзчысьны не сӧмын пограничникъясысь: сӧветскӧй власьтлӧн лоины том ёртъяс да зіль отсасьысьяс.
Мукӧддырйиыс, медым аслыныс кутны врагӧс, пограничнӧй ячейкаяс вывтіджык зільлісны, и Корчагинлы лоӧ вӧлі мездыны ассьыс подшефникъяссӧ.
Ӧтчыд Гришутка Хороводько, Поддубцыса ячейкаысь лӧз синъяса секретарь, зэв горяч зон, яр вензьысь, антирелигиозник, кывлӧма кутшӧмкӧ ногӧн, мый войнас сиктса мельник ордӧ ваясны контрабанда, и ячейкасӧ ставнас кыпӧдас кок йылӧ.
Вооружитчасны учебнӧй винтовкаӧн да кык штыкӧн, и ячейка, Гришутка юрнуӧдӧм улын, мунас войын мельнича дорӧ, видзчысьӧмӧн кытшалас сійӧс да кутас виччысьны зверӧс.
Контрабанда йылысь тӧдіс ГПУ-лӧн * погранпост да корис ассьыс заставасӧ.
Войнас кыкнанладорыс зурасисны, и сӧмын пограничникъяслӧн выдержка вӧсна эз лыйлыны комсаӧс пансьӧм кось дырйи.
Том йӧзӧс сӧмын обезоружитісны, нуӧдісны нёль верст сайӧ сиктӧ да пуксьӧдісны томан сайӧ.
* ГПУ — Государственнӧй политическӧй управление.
Корчагин тайӧ каднас вӧлі Гаврилов ордын.
Асывнас комбат юӧртіс сылы сӧмын на пӧлучитӧм сводка йылысь, и райкомса секретарь скачӧн муніс мездыны ассьыс йӧзсӧ.
ГПУ-са уполномоченнӧй сералігтыр висьтавліс войнас лоӧмтор йылысь.
— Ми вот мый вӧчам, Корчагин ёрт.
Зонъяс найӧ дельнӧйӧсь, на вылӧ ми делӧ панны ог кутӧй.
А мед водзӧвылӧ найӧ эз сюйсьыны миян уджӧ, тэ чорыдджыка повзьӧд найӧс.
Часӧвӧй восьтіс сарай ӧдзӧс, и дас ӧти зон чеччисны мусьыс да яндысьӧмӧн сувтісны локтысьяс водзӧ.
— Вот видзӧдлӧй на вылӧ, — дӧзмӧмӧн шевгӧдіс кияссӧ уполномоченнӧй. — Вӧчисны делӧ, и меным ковмас мӧдӧдны найӧс кытшӧ.
Сэки волнуйтчигтыр шыасис Гришутка:
— Сахаров ёрт, мый ми сэтшӧмсӧ вӧчим?
Ми жӧ сӧветскӧй власьтлы отсавны кӧсйим.
Ми сійӧ кулак бӧрсяыс важӧн кыйӧдчам, а ті миянӧс игналінныд бандитъясӧс моз. — И сійӧ ӧбидитчӧмпырысь бергӧдчис мӧдарӧ.
Серьёзнӧя сёрнитӧм бӧрын Корчагин да Сахаров, тонсӧ мырдӧн кутӧмӧн, дугдісны повзьӧдлыны.
— Тэ кӧ босьтан найӧс пӧрука вылӧ да кӧсйысян миянлы, мый граница вылӧ найӧ оз кутны ветлыны, а отсӧгсӧ сетны кутасны мӧд ногӧн, найӧс ме лэдза бурӧн, — шыасис Корчагин дінӧ Сахаров.
— Ладнӧ, на вӧсна ме кывкута.
Чайта, найӧ менӧ оз нин подведитны.
Поддубцыӧ ячейка воис сьылігтыр.
Лоӧмторйыс коли йӧзӧдтӧг.
Но мельниксӧ недыр мысти век жӧ кутісны.
Ӧні нин закон серти.
Озыра олӧны немеч-колонистъяс Майдан-Виллаын, вӧрса хуторъясын.
Ӧта-мӧдсяньыс километрджын сайын сулалӧны крепыд кулацкӧй дворъяс; уна стрӧйбаяса керкаяс, кыдзи посньыдик крепостьяс.
Майдан-Виллаын дзебис ассьыс бӧжсӧ Антонюклӧн банда.
Котыртіс тайӧ сарскӧй фельдфебельыс рӧдняяссьыс сизим морта бандитскӧй шайка да кутіс прӧмышляйтны наганӧн матысса туйяс вылын, эз яндысь кисьтны вир, эз брезгуйт спекулянтӧн, но эз кольлы и сӧветскӧй работникъясӧс.
Местаысь местаӧ Антонюк ветліс ӧдйӧ.
Талун сійӧ кутіс сиктса кык кооператорӧс, аскинас нин кызь километр сайын разоружитіс почтовикӧс да грабитіс сійӧс медбӧръя кӧпейкаӧдз.
Панласис Антонюк аслас коллега Гордийкӧд, кыкнанныс ӧткодьӧсь, и кыкнанныс босьтлісны уна кад окружнӧй милициялысь да ГПУ-лысь.
Шныряйтіс Антонюк дзик Берездов дорын.
Лоины опаснӧйӧсь карӧ ветлан туйяс.
Бандитӧс сьӧкыд вӧлі кутны: сійӧ, кор сылы лоӧ дзескыд, вуджліс граница сайӧ, олыштліс сэні да выльысь воліс буретш сэтшӧм кадӧ, кор сійӧс оз виччысьны.
Кыйны вермытӧм тайӧ зверлӧн кровавӧй вылазка йылысь быд юӧр воигӧн Лисицын нервнӧя курччаліс паръяссӧ.
— Кутшӧм кадӧдз тайӧ гадыс кутас миянӧс курччавны?
Виччысяс, стерво, мый ме ачым сы дінӧ босьтча, — сысъявліс сійӧ топӧдӧм пиньяс пырыс.
И кыкысь шыбитчыліс исполкомса председатель бандитлӧн свежӧй след кузя, сьӧрсьыс босьтліс Корчагинӧс да ещӧ куим коммунистӧс, но Антонюкӧс кутны эз вермыны.
Кытшсянь Берездовӧ мӧдӧдісны отряд бандитизмкӧд тышкасьӧм вылӧ.
Командуйтіс сійӧн тшап Филатов.
Том петук моз нырсӧ вылын кутысь, сійӧ эз лыддьы коланаӧн регистрируйтчыны исполкомса председатель ордын, кыдзи сійӧс требуйтісны пограничнӧй правилӧяс, а нуӧдіс ассьыс отрядсӧ матысса Семаки сиктӧ.
Сэтчӧ воис войын да узьмӧдчис сиктпомса медводдза керкаӧ.
Тӧдтӧм вооружённӧй йӧз, кодъяс локтісны татшӧм гусьӧн, кыскисны вниманиесӧ комсомолеч-суседлысь, и сійӧ котӧртіс сельсӧветса председатель ордӧ.
Отряд йылысь нинӧм тӧдтӧг председатель чайтіс сійӧс бандаӧн, да нарошнӧйӧн районӧ лэбис верзьӧма комсомолеч.
Филатовлӧн головотяпствоыс тайкӧ эз вайӧд уналы смерть.
Лисицынлы «банда» йылысь юӧртісны войнас, сійӧ пыр жӧ сувтӧдіс милицияӧс кок йылӧ да дас морт скачитісны Семакиӧ.
Лэбыштісны двор дорӧ, чеччыштісны вӧвъяс вылысь да плетень вомӧныс уськӧдчисны керкалань.
Порог дорын сулалысь часӧвӧйлы косьыштісны юрас маузер воропӧн, сійӧ мешӧк моз тупыльтчис муас, Лисицын чорыда йӧткыштіс пельпомнас ӧдзӧссӧ, сійӧ воссис швачкысьӧмӧн, и йиркын ӧшалысь лампаӧн омӧлика югдӧдӧм жырйӧ уськӧдчисны йӧз.
Ӧти кинас ручнӧй граната шыбитны лӧсьӧдчӧмӧн, мӧд киас маузер чургӧдӧмӧн, Лисицын сэтшӧма горӧдіс, мый зёлькнитісны ӧшиньясыс:
— Сдайтчӧй, а то ставнытӧ пусь-пась вӧча!
Ещӧ секунда — и пырысьяс сяркӧдасны пуля шерӧн джоджысь чеччалысь унзіль йӧзӧс.
Но гранатаа страшнӧй мортлӧн видыс вылӧ кыпӧдӧ кымынкӧ дас ки.
А минут мысти, кор отрядникъясӧс бельё кежсьыс петкӧдісны ывлаӧ, Лисицынлӧн френч вылас орденыс разис Филатовлысь кывсӧ.
Лисицын лёкысь сьӧлыштіс да зывӧктӧмӧн шуис:
— Шляпа!
Кывсис районӧдз германскӧй революциялӧн гым шыыс.
Кыліс Гамбургса баррикадаяс вылын оружиеяслӧн йиркӧм.
Граница вылын эз ло спокойнӧ.
Горша лыддялісны газетъяс, рытыввывсянь пӧльтісны октябрся тӧвъяс.
Райкомолӧс тыртісны заявлениеясӧн — корисны мӧдӧдны Гӧрд Армияӧ доброволечьясӧн.
Корчагин дыр убеждайтіс ячейкаяссянь волысьясӧс, мый Сӧветскӧй канмулӧн политикаыс — мир кутан политика да ӧні сійӧ некодкӧд воюйтны оз кӧсйы.
Но тайӧ омӧля отсаліс.
Быд вежалунӧ местечкоӧ чукӧртчылісны комсомолечьяс став ячейкаяссьыс, и поплӧн ыджыд садйын мунісны районнӧй собраниеяс.
Ӧтчыд луншӧр кадӧ райкомса паськыд дворӧ, стройӧн походнӧя маршируйтӧмӧн, воис Поддубцыса комсомол ячейка ставнас.
Корчагин казяліс ӧшиньӧдыс найӧс да петіс кильчӧ вылас.
Дас ӧти зон, Хороводько юрнуӧдӧм улын — сапӧгъясаӧсь, мыш саяныс гырысь нопъясаӧсь — сувтісны райкомӧ пыранінӧ.
— Мый тайӧ, Гриша? — чуймӧмӧн юаліс Корчагин.
Но Хороводько индіс сылы синъяснас да пырис Корчагинкӧд керкаӧ.
Кор Хороводькоӧс кытшалісны Лида, Развалихин да ещӧ кык комсомолеч, сійӧ пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да, быгалӧм синкымъяссӧ збыльысь кӧрӧмӧн, юӧртіс:
— Тайӧ ме, ёртъяс, боевӧй прӧверка вӧча.
Ме талун асланым йӧзлы висьталі: районысь воис телеграмма, дерт, зэв гуся, дерт, заводитчӧ война Германияса буржуйяскӧд, а регыд заводитчас и панъяскӧд.
И вот Мӧскуасянь приказ — став комсомолечьяссӧ фронт вылӧ, а коді полӧ, мед гижас заявление — сійӧс колясны гортас.
Висьталі, мед война йылысь ни ӧти кыв, а мед босьтісны тупӧсь няньӧн да гос кусӧкӧн, а кодлӧн госыс абу, чеснок либӧ лук, мед час мысти гусьӧник чукӧртчисны сикт сайӧ.
Мунам районӧ, а сэсянь кытшӧ, кӧні сетасны оружие.
Тайӧ чорыда шызьӧдіс ребятаӧс.
Найӧ менсьым юасьӧны ӧти-мӧдтор йылысь, а ме шуа — энӧ сёрнитӧй, и пом!
А коді ӧткажитчӧ — гиж бумага.
Поход ас вӧляысь.
Разӧдчалісны миян йӧз, а менам сьӧлӧмӧй сідзи и тіпкӧ: а мый, некод кӧ оз лок?
Сэки распуститны меным ячейкаӧс, а аслым мунны мӧдлаӧ.
Пукала ме сикт сайын да видзӧда.
Локталӧны ӧтикӧн-ӧтикӧн.
Кодсюрӧлӧн чужӧмас тӧдчӧны синва туйяс, а видзӧдӧны сідзи, быттьӧ нинӧм абу вӧлӧма.
Даснанныс локтісны, ни ӧти дезертир.
Со сійӧ, поддубецкӧй ячейкаыд! — ошйысьӧмӧн помаліс Гришутка да гордӧя кучкис морӧсас кулакнас.
А кор сійӧс босьтчис видны скӧрмӧм Полевых, Гриша видзӧдіс сы вылӧ гӧгӧрвотӧм синъясӧн.
— Тэ мый меным висьталан?
Тайӧ жӧ медбур прӧверка!
Тані тэныд пӧръявтӧг быдӧн тыдалӧ.
Ме найӧс кӧсйи нуӧдны веськыда кытшӧ, но мудзисны.
Мед мунасны гортаныс.
Тэ сӧмын, Корчагин, дзик висьтав налы речь, а то кыдз жӧ сідз?
Речтӧгыд оз артмы...
Висьтав, мобилизация пӧ отменитӧма, а налы геройствосьыс честь да слава.
Окружнӧй центрӧ Корчагин волывліс шоча.
Тайӧ ветлӧмъясыс вылӧ мунліс кымынкӧ лун, а уджыс корис быд лун лоны районын.
Сы пыдди быд удобнӧй случайын карӧ ветлывліс Развалихин.
Юр вывсяньыс да кок улӧдзыс вооружитчӧм, асьсӧ мӧвпнас Купер романса геройӧн пуктӧмӧн, сійӧ нимкодьпырысь ветлывліс карӧ.
Вӧрын лыйлӧ ракаясӧс либӧ пельк урӧс, сувтӧдалӧ ӧтка ветлысь-мунысьясӧс да, кыдзи збыль следователь, юасьӧ: коді, кытысь да кытчӧ мунӧ.
Карӧ воигӧн Развалихин разоружайтчӧ, винтовкасӧ сюйӧ турун улӧ, револьверсӧ зептас и комсомол окружкомӧ пырӧ прӧстӧй морт моз.
— Но, мый тіян Берездовын выльыс?
Окружкомса секретарь Федотов жырйын век тырыс йӧз.
Ставыс сёрнитӧны мӧда-мӧд вежмӧн.
Колӧ кужны уджавны татшӧм обстановкаын, кывзыны ӧтпырйӧ нёльӧс, гижны да вочавидзны витӧдлы.
А Федотов зэв на том, но сылӧн партбилетыс 1919 восянь.
Сӧмын сійӧ мятежнӧй каднас дас вит арӧса детинка вермис лоны партияса членӧн.
Федотов юалӧм вылӧ Развалихин небрежнӧя вочавидзис:
— Став выльторъяссӧ висьтавны он вермы.
Бергала асывсянь да войӧдз.
Став розьяссӧ колӧ дӧмлыны, ӧд куш места вылын ставсӧ лоӧ вӧчны.
Бара котырті кык выль ячейка.
Мыйла коринныд? — И сійӧ делӧвӧя пуксис креслӧӧ.
Крымский, экономотделӧн заведуйтысь, здук кежлӧ кыпӧдліс юрсӧ бумага чукӧр дӧрысь да видзӧдліс Развалихин вылӧ.
— Ми Корчагинӧс корим, а эгӧ тэнӧ.
Развалихин пуркнитіс вомсьыс табак тшын.
— Корчагин оз радейт татчӧ волывлыны, меным и тані ковмӧ сы пыдди вӧчны...
Вообщӧ лӧсьыд ӧткымын секретарьяслы: нинӧм оз вӧчны, а ме кодь осёлъяс на пыдди уджалӧны.
Корчагин кыдзи мунас граница вылӧ, сідз недель кык-куим и абу, а ме кыска став уджсӧ.
Развалихин водзвыв сетіс гӧгӧрвоны, мый буретш эськӧ сійӧ вӧлі туяна райкомолса секретарӧ.
— Меным мыйкӧ оз кажитчы тайӧ типыс, — Развалихин петӧм бӧрын шуис окружкомсаяслы Федотов.
Тӧдмалісны Развалихинлысь тайӧ ылӧдлӧмъяссӧ виччысьтӧг.
Кыдзкӧ Федотов дорӧ почтала пырис Лисицын.
Быдӧн, коді волывліс районсянь, вӧлі босьтӧны почтасӧ ставныслы.
Федотов дыр сёрнитіс Лисицынкӧд, и Развалихинӧс вӧлі разоблачитӧма.
— Но Корчагинӧс тэ век жӧ мӧдӧдлы,
ми ӧд сыкӧд тані пӧшти абу тӧдсаӧсь, прӧщайтчис исполкомса председателькӧд Федотов.
— Ладнӧ.
Сӧмын сёрнитчам: эн думайтӧй сійӧс миянысь босьтны, чорыда паныд сувтам.
...Тайӧ вонас граница вылын Октябрся торжествояс мунісны вӧвлытӧм кыпыда.
Корчагинӧс бӧрйисны пограничнӧй сиктъясын октябрся комиссияӧ председательӧн.
Поддубцыын митинг бӧрын орчча куим сиктса крестьяна да крестьянкаяслӧн вит сюрс лыда масса километрджын кузя колоннаӧн мӧдӧдчис сикт сайӧ граница дорӧ. На водзвылын вӧліны духӧвӧй оркестр да ВВО батальон. Колоннаын шпорӧдчисны чим гӧрд флагъяс.
Чорыд порядок да организованность соблюдайтӧмӧн колонна заводитіс шествиесӧ сӧветскӧй му кузя, пограничнӧй столбъяс пӧлӧн, веськӧдчис границаӧн кыкпельӧ юкӧм сиктъясӧ.
Татшӧм зрелищесӧ граница дорысь полякъяс некор на эз аддзывны.
Колонна водзын вӧвъяс вылын комбат Гаврилов да Корчагин, бӧрсяньыс оркестрлӧн ворсӧм, знамяяслӧн кышӧдчӧм и сьылӧм, и сьылӧм!
Мичаа вӧччӧмаӧсь крестьянскӧй том йӧз, ылӧдз кылӧ нывъяслӧн кыпыд серамыс, олӧмаяслӧн серьёзнӧй да пӧрысьяслӧн торжественнӧй чужӧмъяс.
Ылӧдз, кытчӧдз судзӧ синмыд, кыссьӧны йӧз, быттьӧ кывтӧ ю, вадорыс сылӧн — граница — ни ӧти воськов сӧветскӧй му вылысь, ни ӧти кок эз тувччы запретнӧй визь сайӧ.
Корчагин лэдзӧ ас дінтіыс йӧзлысь колоннаяссӧ.
Комсомольскӧй:
вежсьӧ нывъяс хорӧн:
Нимкодя нюмъялӧмӧн чолӧмалісны колоннаӧс сӧветскӧй часӧвӧйяс да падмӧмӧн встречайтісны полякъяс.
Граница пӧлӧн мунӧм, кӧть та йылысь водзвыв вӧлі юӧртӧма польскӧй командованиелы, век жӧ кыпӧдіс налысь тревога.
Тэрмасьӧмӧн кутісны шныряйтны полевӧй жандармериялӧн разъездъяс, витпӧв содтісны часӧвӧйяслысь лыдсӧ, а сёнъясӧ лоны верман случай вылӧ вӧлі дзебӧма резервъяс.
Но колонна муніс ас му вывтіыс сьыліг да нимкодясигтырйи.
Нӧрыс йылын Польшаса часӧвӧй.
Колонналӧн ӧткодя восьлалӧм.
Лэбӧны маршлӧн медводдза шыяс.
Поляк лэдзӧ пельпом вывсьыс винтовкасӧ да, кок бердас сійӧс сувтӧдӧмӧн, вӧчӧ «на караул».
Корчагин зэв бура кыліс:
Салдатлӧн синъясыс висьталӧны, мый тайӧс шуис сійӧ.
Павел синсӧ вештывтӧг видзӧдӧ сы вылӧ:
Друг!
Салдатскӧй шинель улын сылӧн тіпкӧ сьӧлӧмыс колоннакӧд ӧтвылысь, и Корчагин ньӧжйӧник вочавидзӧ польскӧй кыв вылын:
— Чолӧм, товарищ!
Часӧвӧй коли бӧрӧ.
Сійӧ колльӧдіс колоннаӧс ружьесӧ пыр сідз жӧ кутӧмӧн.
Павел бергӧдчыліс кымыныськӧ да видзӧдіс тайӧ ичӧтик сьӧд мыгӧр вылас.
Со и мӧд поляк.
Дзормысь уска.
Конфедераткалӧн никелируйтӧм кӧзырёк дорыш увдорысь видзӧдӧны вӧрзьывтӧм, быгалӧм синъяс.
Корчагин, ӧні на кывлӧмтор впечатление улын, первойӧн шуис польскӧй кыв вылын, быттьӧ аслыс:
— Здравствуй, товарищ!
Ӧтветсӧ эз кыв.
Гаврилов нюммуніс.
Сійӧ, вӧлӧмкӧ, ставсӧ кывлӧма.
— Уна тай кӧсъян, — шуис сійӧ. — Прӧстӧй пехотаса салдатъяс кындзи, тані эм пешӧй жандармерия.
Тэ аддзылін сылысь сос вывсьыс шевронсӧ?
Тайӧ жандарм.
Колонналӧн юрыс лэччис нин кыр йывсянь сиктлань, кодӧс вӧлі границаыс юкӧма кыкпельӧ.
Сӧветскӧйладорыс лӧсьӧдіс гӧсьтъяслы торжественнӧй встреча.
Пограничнӧй пос дорӧ, ичӧтик ю кыр йылӧ, чукӧртчӧма сӧветскӧй сиктыс ставнас.
Зонъяс да нывъяс сулалісны туй пӧлӧныс.
Польшаладорын керка вевтъяс да сарай вевтъяс вылын тырыс йӧз, найӧ сюся видзӧдӧны, мый вӧчсьӧ ю саяс.
Хата порогъяс вылас да плетень доръясын — крестьяналӧн чукӧръяс.
Кор колонна пырис йӧзысь вӧчӧм коридорӧ, оркестр мӧдіс ворсны «Интернационал».
Лысъясӧн баситӧм ас вӧчӧм трибуна вылын висьтавлісны волнуйтана речьяс и неопытнӧй том йӧз и пӧрысь дзор старикъяс.
Сёрнитіс и Корчагин рӧднӧй украинаса кыв вылын.
Сылӧн кывъясыс лэбисны граница сайӧдз да кылісны мӧдар вадорӧдзыс.
Сэні шуисны не лэдзны, мед тайӧ речыс ӧзтіс кодлыськӧ сьӧлӧмъяссӧ.
Сикт кузя кутіс гӧняйтны жандармскӧй разъезд, нагайкаясӧн вӧтлавны видзӧдысьясӧс гортаныс.
Жунькйӧдлыны кутіс керка вевтъяс кузя лыйлӧм.
Уличаяс тыртӧммисны.
Вошины керка вевтъяс вылысь пуляясӧн вӧтлӧм том йӧз, а сӧветскӧй вадорсянь видзӧдісны тайӧ ставыс вылӧ да букшасисны.
Том йӧз отсӧгӧн трибуна вылӧ кайис пӧрысь пастух и, лоӧмтор вылас ёна дӧзмӧмӧн, волнуйтчигтыр сёрнитіс:
— Бур! Видзӧдлӧй, пиян!
Тадзи и миянӧс нӧйтлісны коркӧ, а ӧні сиктын татшӧмсӧ некод оз аддзыв, мед крестьянинӧс власьт нӧйтіс нагайкаӧн.
Помалім панъясӧс — быри и миян мышкуяс кузя ветлысь плеть.
Кутӧй, пиян, тайӧ власьтсӧ ёна.
Ме пӧрысь, сёрнитны ог куж.
А висьтавны кӧсйи уна.
Став миян олӧм вӧсна, мый ми кыским сар улын, кыдзи ӧш кыскӧ телега, да и тайӧяс вӧсна менам сэтшӧм ӧбида!.. — И ӧвтыштіс лысермунӧм кипас ю сайӧ да бӧрддзис, кыдзи бӧрдӧны сӧмын посни челядь да пӧрысьяс.
Дед бӧрын кайис Гришутка Хороводько.
И, сылысь лӧг речсӧ кывзігӧн, Гаврилов бергӧдіс вӧвсӧ, видзӧдліс — оз-ӧ гижав кодкӧ сылысь сёрнисӧ мӧдар вадорас.
Но вадор вӧлі тыртӧм, весиг пос дорсьыс часӧвӧйсӧ босьтӧмаӧсь.
— Тыдалӧ, Наркоминделлы нотатӧг прӧйдитас, — шмонитыштіс сійӧ.
Арся зэра войын, кор помасис ноябр, дугдіс туйсӧ вирӧсьтны бандит Антонюк да сійӧ сизимыс, кодъяс вӧліны сыкӧд.
Сюрис кӧин чукӧрыд Майдан-Виллаын озыр колонист свадьба вылын.
Котшкӧдісны сійӧс сэні хролинскӧй коммунаръяс.
Бабаяс юӧртісны колонистлӧн свадьба вылын тайӧ гӧсьтъяс йывсьыс.
Пыр жӧ чукӧртчисны ячейкаса войтыр, ставыс дас кык морт, вооружитчисны мыйӧн вермисны.
Вӧвъясӧн мунісны Майдан-Вилла хуторлань, а Берездовӧ скачӧн лэбис нарошнӧй.
Семакиын нарошнӧй зурасис Филатов отряд вылӧ, и сійӧ скачӧн уськӧдчис пӧсь след кузя.
Кытшалісны хуторсӧ хролинскӧй коммунаръяс, и заводитчис налӧн Антонюк компаниякӧд ружьеясӧн сёрнитӧм.
Антонюк аслас йӧзкӧд йӧршитчис ичӧтик флигельӧ да кулис свинечӧн быдӧнӧс, коді сюрис мушка вылӧ.
Шыбитчыліс эськӧ веськыда выланыс, но хролинсаяс бӧр йӧртісны сійӧс флигельӧ да сизим пытшкысь ӧтиӧс розьӧдісны пуляӧн.
Эз этшаысь сюрлыв Антонюк татшӧм кытшъясад, и век мунліс дзоньвидзаӧн: мездылісны ручнӧй гранатаяс да вой.
Гашкӧ, и ӧні сідзжӧ вермис мунны, коммунаръяс лыйсигас воштісны нин кыкӧс, но хуторӧ удитіс воны Филатов.
Антонюк гӧгӧрвоис, мый сюрис чорыд кытшӧ дай петтӧм вылӧ нин.
Асылӧдзыс койис свинечӧн флигель ӧшиньяссянь, но югдігас сійӧс босьтісны.
Сизим пытшкысь некод эз сетчы.
Кӧин пӧрӧдаӧс помалӧмыс сувтіс нёль олӧм дон.
На пытшкысь куимсӧ сетіс комсомоллӧн том хролинскӧй ячейка.
Корчагинлысь батальонсӧ корисны территориальнӧй частьяслӧн арся манёвръяс вылӧ.
Территориальнӧй дивизияса лагерьясӧдз нелямын километрсӧ батальон муніс шливган зэр улын ӧти лунӧн асывводзсянь да сёр рытӧдз.
Комбат Гусев да сылӧн комиссарыс тайӧ переходсӧ вӧчисны верзьӧмӧн.
Кӧкъямыссё допризывник муртса воисны казармаӧдз да пласькысисны узьны.
Территориальнӧй дивизиялӧн штаб сёрмис батальонӧс корӧмнас; асывнас заводитчисны нин манёвръяс.
Выль воысь батальонлы колӧ вӧлі вӧчны осмотр.
Стрӧитісны сійӧс плац вылӧ.
Недыр мысти дивизияса штабысь воисны кымынкӧ кавалерист.
Батальон, коді пӧлучитіс нин обмундирование да винтовкаяс, дзикӧдз вежсис.
И Гусев — боевӧй командир, и Корчагин — кыкнанныс сетісны асланыс батальонлы уна вын да кад, и вӧліны спокойнӧйӧсь часть вӧснаыс.
Кор официальнӧя осмотрсӧ помалісны да батальон петкӧдліс маневрируйтны да перестраивайтчыны ассьыс верманлунсӧ, мича, но тшӧг ӧти командир резкӧя юаліс Корчагинлысь:
— Мыйла ті вӧв вылынӧсь?
Миян ВВО батальонъясса командиръяслы да военкомъяслы оз сетсьы вӧлыс.
Приказывайта сетны вӧвъяссӧ конюшняӧ, манёвръяс нуӧдны подӧн.
Корчагин тӧдіс, сійӧ кӧ лэччас вӧв вывсьыс, манёвръясас участвуйтны оз вермы: сійӧ и километр оз мун аслас кокъясӧн.
Кыдзи вӧлі висьтавны та йылысь уна ременьясӧн креставлӧм горзысь франтыслы?
— Вӧвтӧг манёвръяс вылын ме ог вермы участвуйтны.
— Мыйла?
Корчагин вӧлі гӧгӧрвоӧ, мый ассьыс ӧткажитчӧмсӧ мӧд ногӧн висьтавны некыдз, и сійӧ пӧдӧм гӧлӧсӧн вочавидзис:
— Менам кокъясӧй пыктӧмаӧсь, и недель ме ог вермы котравны да ветлыны.
Сэсся ме ог тӧд, коді ті лоанныд, ёрт?
— Ме тіян полкса штабын начальник — сійӧ ӧти.
Мӧд-кӧ, ещӧ ӧтчыд приказывайта лэччыны вӧв вывсьыд, а ті кӧ инвалид, ме абу мыжа, мый ті военнӧй служба вылын.
Корчагинӧс быттьӧ плетьӧн кучкисны.
Нетшыштіс вӧвсӧ дом поводӧдыс, но Гусевлӧн зумыд киыс кутіс сійӧс.
Павел пытшкын кымынкӧ минут венласисны кык чувство: ӧбида и выдержка.
Но Павел Корчагин эз нин вӧв сэтшӧм красноармеечӧн, коді вермис нинӧм думышттӧг вуджны частьысь частьӧ.
Корчагин вӧлі батальонса военком, аслас батальоныс сулаліс сійӧ мыш сайын.
Дисциплиналысь кутшӧм пример эськӧ петкӧдліс сійӧ сылы асьсӧ кутӧмнас!
Ӧд эз жӧ тайӧ франтыслы воспитайт сійӧ ассьыс батальонсӧ.
Павел перйис кокъяссӧ стремяяссьыс, лэччис вӧв вывсьыс да, суставъяссьыс ёсь дойсӧ муртса терпитӧмӧн, мӧдіс веськыдвыв фланглань.
Кымынкӧ лун вӧлі зэв мича поводдя.
Манёвръяс кутісны помасьны.
Витӧд луннас найӧ мунісны Шепетовка гӧгӧрын, кӧні вӧлі налӧн медбӧръя пунктыс.
Берездовскӧй батальонлы сетісны задание босьтны вокзал Климентовичи сиктладорсянь.
Корчагин зэв бура тӧдіс местаяссӧ да индіс Гусевлы вокзал дорӧ воысь туйяссӧ.
Кыкпельӧ юкӧм батальон ыджыд кытшолӧн, «противник» казявтӧг, пырис тылӧ да «ура» горзӧмӧн шыбитчис вокзалӧ.
Посредникъяс шуӧм серти, тайӧ операциясӧ признайтісны зэв бура вӧчӧмӧн.
Вокзал коли берездовечьяс сайын, а сійӧс кутысь батальон условнӧ джынвыйӧ воштіс йӧз составсӧ да бӧрыньтчис вӧрӧ.
Корчагин босьтіс ас вылас командуйтны батальонджыннас.
Цепьяс кузя приказание сеталігӧн сійӧ сулаліс коймӧд ротаса командиркӧд да политруккӧд улича шӧрын.
— Комиссар ёрт, — котӧртіс на дінӧ красноармееч, — комбат юалӧ, займитӧмаӧсь-ӧ пулемётчикъяс переездъяссӧ.
Ӧні локтас комиссия, — кашкигтыр юӧртіс сійӧ Корчагинлы.
Командиркӧд Павел муніс переездлань.
Переезд дорӧ чукӧртчӧма полклӧн командование.
Гусевӧс поздравляйтісны бура вӧчӧм операцияысь.
Жугӧдӧм батальонса представительяс сулалісны яндысигтыр, эз зільны весиг правдайтчынысӧ.
— Тайӧ абу менам заслугаыс, а вот татчӧс Корчагин, сійӧ миянӧс и ныр йылӧд нуӧдіс.
Штабса начальник матыстчис Павел дорӧ бердӧдзыс да серампырысь шуис:
— Вӧлӧмкӧ, ті, ёрт, зэв бура верманныд котравны, а вӧвнас воӧмныд, тыдалӧ, тшапитчӧм могысь? — сійӧ ещӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но сійӧс сувтӧдіс Корчагинлӧн видзӧдласыс, и сійӧ джӧмдіс.
Кор командование муніс, Корчагин ньӧжйӧник юаліс Гусевлысь:
— Тэ он тӧд сылысь овсӧ?
Гусев лапнитіс сылы пельпомас.
— Эновт сійӧс, эн видзӧд тайӧ баквал вылас.
А овыс сылӧн Чужанин, буракӧ, вӧвлӧм прапорщик.
Сійӧ луннас Корчагин унаысь зілис уськӧдны дум вылас, кытысь сійӧ кывліс тайӧ овсӧ, но сідзи эз и вермы тӧдмавны.
Манёвръяс помасисны.
Батальонлы сетісны бур отзыв, и сійӧ муніс Берездовӧ, а Корчагин кык лун кежлӧ кольччис мамыс ордӧ, дзикӧдз слабмис да.
Вӧлыс сулаліс Артём ордын.
Кык лун Павел узис дас кык часӧн, коймӧд луннас локтіс депоӧ Артём дінӧ.
Асӧн, рӧднӧйӧн ӧвтыштіс тані, сьӧдасьӧм зданиеын.
Горша кыскис нырнас из шом тшынсӧ.
Мырдӧн кыскис ас дінас тайӧ — челядьсянь тӧдсаыс, кӧні сійӧ быдмис да топыда сыкӧд йитчис.
Быттьӧ мыйкӧ донатор воштіс.
Кымын тӧлысь нин эз кывлы паровозлысь тутсӧмсӧ, и кыдзи морякӧс волнуйтӧ кузя аддзывтӧм бӧрын помтӧм лӧз саридз, сідзи и ӧні кочегарӧс да монтёрӧс корис ас дінас рӧднӧй стихияыс.
Дыр эз вермы венны ас пытшсьыс тайӧ чувствосӧ.
Вокыскӧд сёрнитіс этша.
Казяліс Артёмлысь плеш вывсьыс выль чукыр.
Уджаліс Артём подвижнӧй горн дорын.
Сылӧн мӧд кага нин.
Сьӧкыд, тыдалӧ, олӧмыс.
Сы йылысь Артём оз висьтав, но тайӧ и сідз тыдалӧ.
Час-мӧд уджалісны ӧтлаын.
Янсӧдчисны.
Переезд дорын Павел сувтӧдіс вӧвсӧ да дыр видзӧдіс вокзал вылӧ, сэсся кучкис воронӧйсӧ да скачӧн мӧдӧдчис вӧр туйӧд.
Ветлысьяслы ӧні вӧр туйяс эз лоны опаснӧйӧсь.
Большевикъяс бырӧдісны гырысь и посни бандитъясӧс, биӧн чишкалісны налысь позъяссӧ, и районса сиктъясын овны лои лӧньджык.
Берездовӧ Корчагин воис луншӧр кежлӧ.
Райком кильчӧ вылын сійӧс нимкодя встретитіс Полевых.
— Воин жӧ дырӧн!
Ми тэтӧг гажтӧмчим нин! — И, пельпомӧдыс сійӧс сывйыштӧмӧн, Лида пырис сыкӧд керкаӧ.
— Кӧні Развалихин? — шинельсӧ пӧрччигмоз юаліс сылысь Корчагин.
Лида кыдзкӧ неокотапырысь вочавидзис:
— Ог тӧд, кӧн сійӧ.
А, тӧда!
Асывнас сійӧ шуис, мунӧ пӧ школаӧ тт пыдди нуӧдны обществоведение.
«Тайӧ, — шуӧ, — уджыс менам, а абу Корчагинлӧн».
Тайӧ выльторйыс шензьӧдіс Павелӧс.
Развалихин сылы пыр эз кажитчыв.
«Мый сійӧ гудралас школаас?» — дӧзмӧмпырысь мӧвпыштіс Корчагин.
— Но, ладнӧ.
Висьтавлы, мый тіян бурыс.
Грушевкаын тэ вӧлін?
Кыдзи сэні ребятаыслӧн делӧыс?
Полевых сылы висьталіс ставсӧ.
Корчагин шойччис диван вылын, веськӧдіс мудзӧм кокъяссӧ.
— Войдӧрлун партияса кандидатӧ примитім Ракитинаӧс.
Тайӧ ещӧ на крепаммӧдас миянлысь Поддубцыса ячейканымӧс.
Ракитина шань ныв, сійӧ меным ёна сьӧлӧм вылӧ воӧ.
Аддзан, велӧдысьяс пӧвстын заводитчис нин перелом, мукӧдъясыс на пытшкысь ставныс вуджӧны миян дорӧ.
Мукӧддырйиыс рытъясын Лисицын ордын ыджыд пызан сайын войӧдзыс пукавлісны куимӧн: ачыс Лисицын, Корчагин да партия райкомса выль секретарь Лычиков.
Спальняса ӧдзӧссӧ пӧдлалӧма.
Анютка да исполкомса председательлӧн гӧтырыс узьӧны, а куимӧн пызан сайын копыртчӧмаӧсь неыджыд небӧг весьтӧ.
Лисицынлы велӧдчӧм вылӧ кадыс сюрлі сӧмын войясын.
Сійӧ лунъясас, кор Павел воліс сиктъясысь, рытъяссӧ сійӧ колльӧдӧ Лисицын ордын да шогпырысь тӧдмавліс, мый Лычиков да Николай мунӧмаӧсь нин водзӧ.
Поддубцыысь воис юӧр: войнас кутшӧмкӧ тӧдтӧм йӧз виӧмаӧсь Гришутка Хороводькоӧс.
Тайӧс тӧдмалӧм бӧрын Корчагин уськӧдчис исполкомса конюшняӧ и, кокъясыслысь доймӧмсӧ вунӧдӧмӧн, кымынкӧ минутӧн котӧртіс сэтчӧ.
Тэрмасьӧмӧн седлӧаліс вӧвсӧ да, кыкнан боксяньыс сійӧс плетьӧн кучкалігтыр, скачитіс граница дорӧ.
Сельсӧветса ыджыд жыр пызан вылын, дзоридзьясӧн кытшалӧмӧн да сӧвет знамяӧн вевттьӧмӧн, куйліс Гришутка.
Власьтъяс локтӧдз сы дорӧ некодӧс эз лэдзны, ӧдзӧс дорын сулалісны пограничнӧй красноармееч да комсомолеч.
Корчагин пырис керкаӧ, матыстчис пызан дорӧ да вештіс знамясӧ.
Гришутка кельдӧдӧма, паськыда восьтӧм синъяса, кодъясын тӧдчис кулӧмводзвывса мучитчӧмыс, куйліс юрсӧ неуна пӧлыньтыштӧмӧн.
Мыйӧнкӧ ёсьӧн жугӧдӧм балябӧжсӧ тупкӧма коз пу лыскӧн.
Кодлӧн киыс кыптіс тайӧ том морт вылас, дӧва Хороводько ӧтка пи вылӧ, коді революция дырйи воштіс батьсӧ, мельничаын батракӧс, а бӧрынджык сиктса комбедчикӧс?
Пиыс кулӧм йылысь юӧрыс уськӧдіс кок йывсьыс пӧрысь мамсӧ, и сійӧс, джынвыйӧ кулӧмаӧс, ловзьӧдісны-кыпӧдісны суседъясыс, а пиыс куйліс чӧв, видзис аслас кулӧм йылысь тайнасӧ.
Гришуткалӧн смертьыс шызьӧдіс сиктсӧ.
Том комсомольскӧй вожаклӧн да батракъясӧс дорйысьлӧн ёртъясыс сиктын вӧліны унджыкӧнӧсь врагъяс дорысь.
Тайӧ кулӧмыс сэтшӧма мӧрччис Ракитиналы, мый сійӧ бӧрдіс жырас и, кор сы дінӧ пырис Корчагин, весиг юрсӧ эз лэптыв.
— Кыдз тэ чайтан, Ракитина, коді сійӧс виис? — улӧс вылӧ сьӧкыда пуксьӧм бӧрын гортӧминика юаліс Корчагин.
— Коді нӧ мӧд, тайӧ мельник компанияысь кындзи.
Ӧд тайӧ контрабандистъясыслы Гришутка вӧлі горшас тасасьӧма.
Гришуткаӧс колльӧдны-дзебны локтісны кык сикт.
Корчагин вайӧдіс ассьыс батальонсӧ, став комсомольскӧй организацияыс локтіс сетны асланыс ёртлы медбӧръя долг.
Пограничнӧй ротаса кыксё ветымын мортӧс сувтӧдіс стройӧ Гаврилов сельсӧвет площадь вылӧ, кытчӧ вӧлі кодйӧма гу орччӧн гражданскӧй война дырйи гуалӧм большевик-партизанъяскӧд.
Гришуткалӧн вирыс ӧтувтіс найӧс, кодъяс вӧсна сійӧ сулаліс став сьӧлӧмнас.
Батрацкӧй том йӧз да беднота кӧсйысисны отсавны ячейкалы; и быдӧн, кодъяс сёрнитісны, ыпъялісны ыджыд лӧглунӧн, корисны виысьяслы смерть, корисны аддзыны найӧс да судитны тані, площадь вылас, тайӧ гу дорас, мед быдӧн аддзылісны враглысь чужӧмсӧ.
Куимысь йиркнитіс залп, и свежӧй гу вылӧ водісны веж лысъяс.
Сійӧ жӧ рытнас ячейка бӧрйис выль секретарӧс — Ракитинаӧс.
ГПУ-са погранпостсянь юӧртісны Корчагинлы, мый сэні аддзӧмаӧсь виысьяслысь следсӧ.
Недель мысти местечкоса театрын воссис Сӧветъяслӧн мӧдӧд районнӧй съезд.
Суровӧй Лисицын торжественнӧя заводитіс ассьыс докладсӧ:
— Ёртъяс, ме нимкодьпырысь верма висьтавны съездлы, мый во чӧжӧн ставным ми вӧчим уна удж.
Ми крепыда ёнмӧдім районын сӧветскӧй власьт, вуж выйӧныс бырӧдім бандитизм да керыштім коксӧ контрабанднӧй промыселлысь.
Быдмисны сиктъясын сиктса бедноталӧн зумыд организацияяс, даспӧв содісны комсомольскӧй организацияяс да паськалісны партийнӧй организацияяс.
Поддубцыын кулакъяслысь медбӧръя вылазка, код жертваӧн уси миян Хороводько ёрт, эрдӧдӧма, виысьяссӧ — мельникӧс да сылысь зятьсӧ — арестуйтӧма, и тайӧ лунъясӧ найӧс кутас судитны губсудлӧн выезднӧй сессия.
Уна сиктъясса делегацияяссянь воисны требованиеяс примитны съездлы постановление, медым бандит-террористъясӧс судитісны лыйлыны...
Зал кутіс тіравны горзӧмысь:
— Поддерживайтам!
Смерть сӧветскӧй власьт врагъяслы!
Бокыса ӧдзӧсӧд тыдовтчис Полевых.
Сійӧ корис чуньнас Павелӧс.
Коридорын Лида сетіс сылы пакет, кытчӧ вӧлі гижӧма: «Срочнӧй».
Восьтіс.
«Берездовса райкомолӧ.
Копия райкомпартлы.
Губком бюро шуӧм серти, Корчагин ёртӧс корам районысь губком распоряжение улӧ ответственнӧй комсомольскӧй удж вылӧ мӧдӧдӧм могысь».
Корчагин прӧщайтчис районкӧд, кӧні сійӧ уджаліс во.
Райкомпартлӧн бӧръя заседание вылын обсудитісны кык юалӧм: ӧтиыс — вуджӧдны Коммунистическӧй партияса членӧ Корчагин ёртӧс; мӧдыс — утвердитны сылысь характеристика да мездыны райкомолса секретарысь.
Топыда, доймытӧдз, кутлісны Павеллысь кисӧ Лисицын да Лида, ёртӧс моз сывъявлісны, а кор вӧлыс дворсянь петіс туй вылӧ, сылы салютуйтісны дас кымын револьверысь.
Витӧд глава
Электромоторӧн мыйвынысь шумитігтыр трамвай вагон кыссис вывлань Фундуклеевскӧй улича кузя.
Сувтіс опернӧй театр дорӧ.
Трамвайысь петіс том йӧзлӧн группа, и вагон кутіс водзӧ кыссьыны вывлань.
Панкратов тэрмӧдліс кольччысьясӧс:
— Мӧдім, ребята.
Факт, ми сёрмим.
Окунев суӧдіс сійӧс театрӧ пыранінас нин.
— Тӧдан, Генька, куим во сайын ми тэкӧд татшӧм ногӧн жӧ локтім татчӧ.
Сэки Дубава «рабочӧй оппозициякӧд» бӧр воис миян дінӧ.
Бур рытыс вӧлі.
А талун выльысь Дубавакӧд кутам тышкасьны.
Панкратов вочавидзис Окуневлы залын нин, кытчӧ найӧ пырисны, ассьыныс мандатъяссӧ пыранінын сулалысь контрольнӧй группалы петкӧдлӧм бӧрын:
— Да, Митяйкӧд историяыс бара жӧ лои тайӧ местаас.
Найӧс кутісны лӧньӧдны.
Лои пуксьыны матыссаджык местаясас — конференциялӧн рытъя заседаниеыс вӧлі воссьӧма нин.
Трибуна вылын сёрнитіс нывбаба.
— Буретш кад кежлӧ.
Пукав да кывзы, мый гӧтырыд висьталас, — Окуневӧс гырддзанас бокас тувкӧмӧн вашнитіс Панкратов.
— ...Збыль, дискуссия вылӧ миян муніс уна вын, но зато сэні участвуйтысь том йӧз велалісны унаторйӧ.
Ми ыджыд удовлетворениеӧн пасъям сійӧ фактсӧ, мый миян организацияын Троцкий дор сулалысьясӧс жугӧдӧмыс тыдалӧ нин.
Найӧ оз вермыны норасьны, мый налы оз сетны сёрнитны, тырвыйӧ висьтавны ассьыныс видзӧдласъяссӧ.
Эз, весиг мӧдарӧ на артмис: сёрнитны паськыда сетӧмыс вайӧдіс найӧс партийнӧй дисциплина уналаті грубӧя торкалӧмӧ.
Таля волнуйтчис, юрсиыс сылӧн лэччис чужӧм вылас да мешайтіс сёрнитнысӧ.
Сійӧ друг чатӧртліс юрсӧ.
— Ми кывзім тані районъясысь уна ёртъясӧс, и ставныс найӧ висьтавлісны сійӧ методъяс йывсьыс, кодӧн пӧльзуйтчисны троцкистъяс.
Тані, конференция вылын, найӧ вель унаӧнӧсь.
Районъяс нарошнӧ сетісны налы мандатъяссӧ, мед ещӧ ӧтчыд тані, карса партконференция вылын, кывзыны найӧс.
И абу мыжаӧсь ми, найӧ кӧ омӧля выступайтӧны.
Районъясын да ячейкаясын найӧс тырвыйӧ жугӧдӧм мыйсюрӧӧ велӧдіс нин найӧс.
Сьӧкыд ӧні вот тайӧ трибуна вывсяньыс выступайтны да висьтавны сійӧс, мый висьтавлісны найӧ тӧрыт на.
Партер веськыдвыв пельӧссянь Таляӧс торкис кодлӧнкӧ скӧр гӧлӧс:
— Ми ещӧ висьталам на.
Лагутина бергӧдчис.
— Мый нӧ, Дубава, пет да висьтав, ми кывзыштам, — шуис сійӧ.
Дубава сувтӧдіс сы вылӧ сьӧкыд видзӧдлассӧ да нервнӧя вежыньтліс паръяссӧ.
— Воас кад — висьталам! — горӧдіс сійӧ да дум вылас уси тӧрытъя поражениеыс аслас районын, кӧні сійӧс вӧлі тӧдӧны.
Залын кылісны дӧзмӧм гӧлӧсъяс.
Панкратов эз вермы кутчысьны:
— Мый, ещӧ на кӧсъяд партияӧс пыркӧдны?
Дубава тӧдіс сылысь гӧлӧссӧ, но весиг эз бергӧдчыв, сӧмын доймытӧдзыс курччис парсӧ да лэдзис юрсӧ.
Таля водзӧ висьталіс:
— Яръюгыд примерӧн, кыдзи троцкистъяс торкалӧны партийнӧй дисциплина, вермас лоны кӧть Дубава.
Сійӧ миян важ комсомольскӧй работник, унаӧн тӧдӧны сійӧс, медся нин арсеналсаяс.
Дубава — Харьковскӧй коммунистическӧй университетын студент, но ми ставӧн тӧдам, мый Шумскийкӧд сійӧ олӧ тані куим недель нин.
Мый вайӧдіс найӧс татчӧ университетын буретш пӧся занимайтчан кадас?
Карын оз сюр ни ӧти район, кӧні эськӧ найӧ эз выступайтны.
Збыль, Михайло бӧръя лунъясас кутіс ас садяс воны.
Коді найӧс татчӧ мӧдӧдіс?
Наысь кындзи, миян эмӧсь вель уна троцкистъяс унапӧлӧс организацияясысь.
Ставныс найӧ коркӧ тані уджавлісны и ӧні локтісны, мед ӧзтыны партияпытшса тышлысь би.
Тӧдӧ оз партийнӧй организация найӧ олан места йывсьыс?
Дерт жӧ, оз.
Конференция виччысис троцкистъяссянь ассьыныс ӧшибкаяссӧ признайтӧмӧн выступитӧм.
Таля зілис йӧткыштны найӧс признайтчан туй вылӧ и сёрнитіс быттьӧ эз трибуна вывсянь, а тӧварищескӧй беседаын:
— Помнитанныд, куим во сайын буретш тайӧ театрас Дубава бӧр локтіс миян дінӧ «рабочӧй оппозицияса» вӧвлӧм группакӧд.
Помнитанныд сылысь кывъяссӧ: «Некор партийнӧй знамя асланым киысь ог уськӧдӧй», и эз на коль куим во, кыдз Дубава сійӧс уськӧдіс.
Да, ме шуа — уськӧдіс.
Ӧд сылӧн «воас кад — висьталам» кывъясыс висьталӧны сы йылысь, мый сійӧ да сылӧн единомышленник-троцкистъяс мунасны водзӧ.
Бӧръя креслӧяссянь кыліс:
— Мед Туфта висьталас барометр йывсьыс, сійӧ налӧн метеоролог пыдди.
Кылісны ызйӧм гӧлӧсъяс:
— Тырмас шмонитны!
— Мед вочавидзасны: дугӧдасны найӧ партиякӧд тышкасьӧмсӧ али оз?
— Мед висьталасны, коді гижис антипартийнӧй декларациясӧ!
Гӧлӧсъяс ӧтарӧ содісны, председательствуйтысь дыр звӧнитіс.
Талялӧн кывъясыс вошисны гора сёрниын, но регыд шумыс лӧнис, да Лагутинаӧс бара кутісны кывны:
— Миянлы воӧны ылі районъясысь миян ёртъяссянь письмӧяс — найӧ миянкӧд, и тайӧ кыпӧдӧ миянлысь сьӧлӧмъяс.
Разрешитӧй меным лыддьыны ӧти письмӧысь отрывок.
Сійӧ Ольга Юреневасянь, сійӧс тані унаӧн тӧдӧны, Юренева ӧні комсомол окружкомса орготделын заведуйтысь.
Таля кыскис бумага чукӧрысь ӧти лист да, сы кузя синнас котӧртӧм бӧрын, кутіс лыддьыны:
— «Практическӧй удж эновтӧма, нёльӧд лун нин бюро ставнас районъясын, троцкистъяс паськӧдісны косьсӧ зэв ёся.
Тӧрыт лои случай, коді шызьӧдіс став организациянымӧс.
Карын оппозиционеръяс ни ӧти ячейкаын эз пӧлучитны большинствосӧ да шуисны сетны бой ӧтувъя вынъясӧн окрвоенкомат ячейкаын, кытчӧ пырӧны окрпланса да рабпросса коммунистъяс.
Ячейкаын нелямын кык морт, но татчӧ чукӧртчисны став троцкистъяс.
Ми некор на эг кывлӧй татшӧм антипартийнӧй сёрнияссӧ, кутшӧмъясӧс кывлім тайӧ заседание вылас.
Военкоматскӧйяс пӧвстысь ӧти выступитіс да веськыда шуис: «Партийнӧй аппарат кӧ оз сетчы, ми сійӧс чегам вынӧн».
Оппозиционеръяс встретитісны тайӧ кывъяссӧ аплодисментъясӧн.
Сэки выступитіс Корчагин да шуис: «Кыдзи ті верминныд аплодируйтны тайӧ фашистыслы, ӧд ті партияса членъяс?»
Корчагинлы эз сетны водзӧ сёрнитны, камӧдісны улӧсъясӧн, горзісны.
Хулиганствоӧн дӧзмӧм ячейкаса членъяс корисны кывзыны Корчагинӧс, но кор Павел шыасис, сэки бара кутісны ызгыны, эз лэдзны сёрнитнысӧ.
Павел горзіс налы: «Бур жӧ тіян демократияныд!
Ме век жӧ кута сёрнитны!»
Сэки кымынкӧ морт кватитісны сійӧс да кӧсйисны кыскыны трибуна вывсьыс.
Артмис зэв мисьтӧмтор.
Павел мездысис да водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ, но сійӧс кыскисны сцена сайӧ, восьтісны бокыс ӧдзӧссӧ да шыбитісны пос вылас.
Кутшӧмкӧ подлец вирӧдз кучкӧма сылы чужӧмас.
Ячейкаыс пӧшти ставнас муніс собрание вывсьыс.
Тайӧ случайыс уналысь восьтіс синъяссӧ...»
Таля лэччис трибуна вылысь.
Сегал кык тӧлысь нин уджаліс губкомпартса агитпропын заведуйтысьӧн.
Ӧні сійӧ пукаліс президиумын Токаревкӧд орччӧн да сюся кывзіс губпартконференциявывса делегатъяслысь сёрнияссӧ.
Сёрнитісны ӧні кежлӧ дзик том йӧз, кодъяс вӧліны комсомолын.
«Кутшӧма найӧ быдмӧмаӧсь тайӧ воясас!» — мӧвпаліс Сегал.
— Оппозиционеръяслы пӧсь нин, — шуис сійӧ Токаревлы, — а сьӧкыд артиллерияыс эз на шыасьлы: троцкистъясӧс грӧмитӧны том йӧз.
Трибуна вылӧ чеччыштіс Туфта.
Залын встретитісны сылысь петӧмсӧ ошкытӧм шыясӧн, дженьыда гораа серӧктӧмӧн.
Туфта бергӧдчис президиумлань, кӧсйис висьтавны протест тадзи сійӧс встретитӧмысь, но залын вӧлі лӧнь нин.
— Тані кодкӧ менӧ шуис метеорологӧн.
Со, большинство ёртъяс, кыдзи ті издевайтчанныд менам политическӧй видзӧдлас вылын! — здукӧн сяркнитіс сійӧ.
Гораа серӧктӧм вевттис сылысь кывъяссӧ.
Туфта дӧзмӧмӧн индіс президиумлы зал вылӧ.
— Кӧть кыдз эн сералӧй, а ме ещӧ ӧтчыд шуа, мый том йӧз — сійӧ барометр.
Ленин некымынысь гижліс та йылысь.
Залын пыр жӧ лӧнис.
— Мый гижліс? — лэбис залсянь.
Туфта ловзьыштіс.
— Кор лӧсьӧдсис Октябрся восстание, Ленин сетліс директива чукӧртны решительнӧй рабочӧй том йӧзӧс, вооружитны сійӧс да ӧтлаын матросъяскӧд мӧдӧдны медся ответственнӧй участокъяс вылас.
Кӧсъяд кӧ, ме лыддя тіянлы тайӧ местасӧ.
Менам став цитатаяссӧ гижалӧма карточкаяс вылӧ. — И Туфта мӧдіс гурйысьны портфеляс.
— Ми тайӧс тӧдам!
— А мый гижліс Лениныс ӧтувъялун йывсьыс?
— А партийнӧй дисциплина йывсьыс?
— Кӧні Лениныс сувтӧдіс том йӧзӧс пӧрысь гвардиялы паныд?
Туфта дзугсис да вуджис мӧд темаӧ:
— Тані Лагутина лыддис Юреневалысь письмӧ.
Ми ог вермӧ кывкутны дискуссияын некымын ненормальностьяс вӧсна.
Шумскийкӧд орччӧн пукалысь Цветаев вашнитіс скӧрысь:
— Тшӧкты йӧйӧс енлы юрбитны, сійӧ и плешсӧ жугӧдас.
Шумский сідзжӧ ньӧжйӧник вочавидзис:
— Да!
Тайӧ бӧлбаныс провалитас миянӧс дзикӧдз.
Туфталӧн дзизгысь вӧсни гӧлӧсыс водзӧ сверлитіс кывзысьяслысь пельяссӧ:
— Ті кӧ котыртід большинстволысь фракция, то миян эм право котыртны меньшинстволысь фракция.
Залын кыптіс бушков.
Туфтаӧс пӧдтісны дӧзмана горзӧмъяс:
— Мый татшӧмыс?
Бара большевикъяс да меньшевикъяс!
— РКП-ыд абу парламент!
— Найӧ ставныслы старайтчӧны — Мясниковсянь да Мартовӧдз!
Туфта ӧвтыштіс кияснас, быттьӧ вартчыны шыбитчис, и тэрыбджыка кутіс сяркӧдны кывъяснас:
— Да, колӧ группировкаяслы мездлун.
Мӧдногыс кыдзи ми — мӧдарӧ мӧвпалысьяс — вермам тышкасьны асланым видзӧдласъяс вӧсна татшӧм организованнӧй, дисциплинаӧн ӧтувтӧм большинствокӧд?
Залын кыптіс шум.
Панкратов чеччис да горӧдіс:
— Сетӧй сылы сёрнитны, пӧлезнӧ тайӧс тӧдны!
Туфта болтайтӧ сійӧс, мый йылысь мукӧдыс чӧв олӧны.
Лои чӧв.
Туфта гӧгӧрвоис, мый висьталіс лишка.
Тайӧс висьтавны, пӧжалуй, ӧні эз ков.
Сылӧн мӧвпыс чеччыштіс бокӧ да, ассьыс сёрнисӧ помалігӧн, тыртіс кывзысьясӧс кыв чукӧрӧн:
— Дерт, ті верманныд исключитны да топӧдны миянӧс пельӧсӧ.
Тайӧ заводитчӧ нин.
Менӧ вештісны нин губкомолысь.
Нинӧм, регыд аддзам, коді вӧлі прав. — И сійӧ гӧгыльтчис сцена вылысь залӧ.
Цветаев сетіс Дубавалы записка:
«Митяй, выступит ӧні.
Дерт, тайӧ оз бергӧд делӧсӧ, миянӧс венӧм тані тыдалӧ нин.
Колӧ веськӧдны Туфтасӧ.
Сійӧ ӧд йӧй и болтун».
Дубава корис кыв; сійӧс Дубавалы сетісны пыр жӧ.
Кор сійӧ петіс сцена вылӧ, залын лои видзчысян чӧв.
Ӧтдортан кӧдзыдӧн ӧвтыштіс Дубава вылӧ речь водзвылын пыр овлан тайӧ чӧв олӧмсьыс.
Сылӧн эз нин вӧв сійӧ кыпыдлуныс, кутшӧмӧн сійӧ выступайтіс ячейкаясын.
Лунысь лун биыс пыр ӧтарӧ кусі, и ӧні сійӧ, кыдзи ваӧн киськалӧм бипур, тӧбсис курыд тшынӧн, — и тайӧ тшыннас вӧлі сылӧн самолюбиеыс, кодӧс крукыштіс найӧс явӧ венӧмыс да важся ёртъясыслӧн чорыд отпор сетӧмыс, и ещӧ асьсӧ неправӧн признайтны ньӧти кӧсйытӧмыс.
Сійӧ шуис мунны веськыда, кӧть и тӧдіс, мый тайӧ ещӧ ёнджыка ылыстас сійӧс большинствосьыс.
Сійӧ сёрнитіс пӧдӧм гӧлӧсӧн, но бура кывмӧн:
— Ме кора не торкавны менӧ да не тракйыны репликаясӧн.
Ме кӧсъя висьтавны миянлысь позициянымӧс дзоньнас, кӧть и водзвыв тӧда, мый тайӧ весьшӧрӧ: ті — большинство.
Кор сійӧ помаліс, залын быттьӧ граната взорвитчис.
Горзӧмлӧн шы шыбитчис Дубава вылӧ.
Быттьӧ чужӧмас плетьӧн кучкалісны Дмитрийӧс скӧрысь горзӧмъяс:
— Позор!
— Долой раскольникъясӧс!
— Тырмас!
Тырмас няйтӧн киськавны!
Насмекайтчана серам колльӧдіс Дмитрийӧс, кор сійӧ вӧлі лэччӧ сцена вывсьыс, и тайӧ серамыс виис сійӧс.
Сералісны кӧ дӧзмӧмӧн да скӧрысь, тайӧ эськӧ сійӧс удовлетворитіс.
Но ӧд сы вылын тешитчисны, кыдзи артист вылын, коді босьтіс фальшивӧй нота да торксис сы вылысь.
— Кыв сетсьӧ Шумскийлы, — шуис председатель.
Михайло чеччис.
— Ме ӧткажитча выступайтӧмысь.
Бӧръя радъяссянь кыліс Панкратовлӧн бас:
— Кора кыв!
Гӧлӧс сертиыс Дубава казяліс Панкратовлысь душевнӧй состояниесӧ.
Тадзи грузчик сёрнитліс, кор сійӧс кодкӧ чорыда оскорбитліс, и, трибуналань ӧдйӧ мунысь Игнатлысь неуна гӧрбыльтчӧм да джуджыд мыгӧрсӧ видзӧдласнас колльӧдіг, Дубава кыліс личкысь беспокойство.
Сійӧ тӧдіс, мый висьталас Игнат.
Дум вылас уси сылы Соломенкаын важ ёртъясыскӧд тӧрытъя паныдасьлӧмыс, кор ребята дружескӧй беседаын тшӧктісны торйӧдчыны сійӧс оппозицияысь.
Сыкӧд вӧліны Цветаев да Шумский.
Чукӧртчисны Токарев ордӧ.
Сэні вӧліны Игнат, Окунев, Таля, Волынцев, Зеленов, Староверов, Артюхин.
Дубава коли пельтӧмӧн да кывтӧмӧн ӧтувъялун бӧр лӧсьӧдны тайӧ зільӧм дінас.
Сёрни кыптӧм бӧрын сійӧ муніс Цветаевкӧд, петкӧдліс тайӧн ассьыс ӧшибочнӧй видзӧдласъяссӧ признайтны кӧсйытӧмсӧ.
Шумский кольччис.
Ӧні сійӧ ӧткажитчис выступайтны.
«Небыдик интеллигент.
Найӧ сійӧс распропагандируйтісны, кӧнкӧ», — скӧрысь мӧвпыштіс Дубава.
Тайӧ чорыд тышас сійӧ воштіс ассьыс став ёртъяссӧ.
Комвузын орис Жаркийкӧд важыся дружбаыс, коді резкӧя выступитіс бюро вылын «нелямын квайтлӧн» заявлениелы паныд.
Водзӧ, кор разногласиеясыс ёсьмисны, сійӧ дугдіс Жаркийкӧд сёрнитӧмысь.
Кымыныськӧ сійӧ аддзыліс Жаркийӧс аслас патераысь — Анна ордысь.
Анна Борхарт быдса во нин вӧлі Дубавалӧн гӧтырӧн.
Сылӧн Аннакӧд вӧліны торъя жыръяс.
Дубава лыддис, мый сылӧн Аннакӧд, коді оз ошкы сылысь видзӧдласъяссӧ, омӧль отношениеясыс лунысь лун лёкмӧны ещӧ и сы вӧсна, мый Жаркий лои Анналӧн тшӧкыда волысь гӧсьтӧн.
Сэні эз вӧв вежӧгтӧм, но Анналӧн Жаркийкӧд дружбаыс, кодкӧд Дубава эз сёрнит, дӧзмӧдіс сійӧс.
Сійӧ висьталіс та йылысь Анналы.
Лои крут сёрни и на костын отношениеясыс ещӧ ёнджыка ёсьмисны.
Татчӧ мунӧм йылысь сійӧ эз висьтав Анналы.
Сійӧ мӧвпъяслысь ӧдйӧ котӧртӧмсӧ орӧдіс Игнат.
Сійӧ заводитіс ассьыс речсӧ.
— Ёртъяс! — чорыда шуис тайӧ кывсӧ Панкратов.
Сійӧ кайис трибуна вылӧ да сувтіс дорас. — Ёртъяс!
Ми ӧкмыс лун кывзім оппозиционеръяслысь выступайтӧмъяссӧ.
Ме веськыда шуа: найӧ выступайтісны эз кыдзи соратникъяс, революционнӧй боречьяс, класс кузя да тыш кузя миян ёртъяс, — налӧн выступлениеясыс вӧліны зэв враждебнӧйӧсь, неммиритчытӧмӧсь, лӧгӧсь да клеветническӧйӧсь.
Да, ёртъяс, клеветническӧйӧсь!
Миянӧс, большевикъясӧс, кӧсйисны петкӧдлыны партияын палочнӧй режим нуӧдысьясӧн, сэтшӧм йӧзӧн, кодъяс предайтӧны аслас класслысь да революциялысь интересъяссӧ.
Миян партиялысь медбур, меддона испытайтӧм отрядсӧ, славнӧй старӧй большевистскӧй гвардияӧс, найӧс, кодъяс тэчисны, воспитайтісны РКП-ӧс, найӧс, кодъясӧс сарскӧй деспотия мӧритіс тюрьмаясын, найӧс, кодъяс Ленин ёрт юрнуӧдӧм улын нуӧдісны пӧщадатӧм тыш мирӧвӧй меньшевизмкӧд да Троцкийкӧд, найӧс кӧсйисны петкӧдлыны кыдзи партийнӧй бюрократизмлысь представительясӧс.
Коді, эз кӧ враг, вермис шуны татшӧм кывъяссӧ?
Партия да сылӧн аппаратыс абу ӧмӧй ӧти торйӧдны позьтӧмтор?
Мый вылӧ тайӧ мунӧ, висьталӧй?
Кыдзи эськӧ ми шуим найӧс, кодъяс эськӧ том красноармеечьясӧс усьӧдісны командиръяс да комиссаръяс вылӧ, штаб вылӧ — и ставыс тайӧ сэтшӧм кадын, кор отрядсӧ кытшалӧма врагъясӧн!
Мый нӧ, ме кӧ талун слесарь, троцкистъяс ногӧн верма на лыддьысьны «прамӧй» мортӧн, но ме кӧ аски лоа комитетын секретарӧн, сэки нин ме «бюрократ» да «аппаратчик»?!
Абу ӧмӧй дивӧ, ёртъяс, мый оппозиционеръяс пӧвстын, кодъяс сёрнитӧны бюрократизмлы паныд да демократия вӧсна, эмӧсь сэтшӧмъяс, шуам, кыдзи Туфта, кодӧс неважӧн вештісны удж вывсьыс бюрократизм вӧсна, Цветаев, коді аслас «демократияӧн» бура тӧдса Соломенкасаяслы, либӧ Афанасьев, кодӧс губком куимысь вештыліс удж вывсьыс Подольскӧй районын командуйтӧмысь да зажимысь?
Но ӧд факт жӧ, мый партиялы паныда тышын ӧтувтчӧмаӧсь ставыс, кодъясӧс нӧйтліс партия.
Троцкий «большевизм» йылысь мед висьталасны важ большевикъяс.
Колӧ, медым том йӧз тӧдісны Троцкийлысь большевикъяслы паныд тышкасян историясӧ, ӧти лагерсянь мӧдӧ сылысь дорвыв пышъялӧмсӧ.
Оппозициялы паныд тыш ӧтувтіс миянлысь радъяснымӧс, сійӧ идейнӧя ёнмӧдіс том йӧзӧс.
Мелкобуржуазнӧй течениеяслы паныд тышын калитчисны большевистскӧй партия да комсомол.
Оппозицияысь истерическӧй паникёръяс туналӧны миянлы аски кежлӧ тырвыйӧ экономическӧй да политическӧй крах.
Миян аскиыс петкӧдлас донсӧ тайӧ туналӧмыслы.
Найӧ корӧны мӧдӧдны миянлысь старикъясӧс, шуам Токаревӧс, станок дорӧ, а на местаӧ пуксьӧдны Дубава кодь разьсьӧм барометрӧс, коді партиялы паныд тышсӧ кӧсйӧ петкӧдлыны кутшӧмкӧ геройствоӧн.
Огӧ, ёртъяс, ми та вылӧ огӧ мунӧй.
Старикъяслы лоӧны вежысьяс, но вежны кутасны найӧс оз сійӧяс, кодъяс быд сьӧкыдъяс дырйи лёкысь атакуйтӧны партиялысь линиясӧ.
Ми асланым великӧй партиялысь ӧтувъялунсӧ ог сетӧй жугӧдны.
Некор оз торъяв пӧрысь да том гвардия.
Мелкобуржуазнӧй течениеяскӧд неммиритчытӧм тышын Ленин знамя улын ми воам победаӧ!
Панкратов лэччис трибуна вылысь.
Сылы гораа аплодируйтісны.
Аскинас Туфта ордӧ чукӧртчисны морт дас.
Сёрнитіс Дубава:
— Ми Шумскийкӧд талун мунам Харьковӧ.
Тані миянлы сэсся вӧчны нинӧм.
Зільӧй не разӧдчавны.
Миянлы кольӧ сӧмын виччысьны, кыдзи бергӧдчасны лоӧмторъясыс.
Гӧгӧрвоана, мый ставрочмувывса конференция миянӧс осудитас, но, меным кажитчӧ, водз на виччысьны репрессияяс.
Большинствоыс шуис ещӧ ӧтчыд прӧверитны миянӧс удж вылын.
Ӧні явӧ нуӧдны тыш, торъя нин конференция бӧрын, — сідзкӧ верман лэбны партияысь, а тайӧ миян удж планӧ оз пыр.
Сьӧкыд чайтны, мый лоӧ водзӧ.
Сёрнитны сэсся, кажитчӧ, нинӧм йылысь. — И Дубава чеччис, лӧсьӧдчис мунны.
Омӧльтчӧм, вӧсни паръяса Староверов сідзжӧ чеччис.
— Ме тэнӧ ог гӧгӧрво, Митяй, — шыасис сійӧ неуна мыкталӧмӧн да пыскыльтӧмӧн. — Мый нӧ, конференциялӧн решениеыс миянлы оз ло обязательнӧйӧн?
Сійӧс лёкысь торкис Цветаев:
— Формальнӧ — обязательнӧй, мӧд ногӧн тэнсьыд мырддясны партбилеттӧ.
А ми вот видзӧдлам, кутшӧм тӧв кутас пӧльтны, а ӧні разӧдчам.
Туфта беспокойнӧя вӧрӧшитчис улӧс вылас.
Шумский, букыш да кельдӧдӧм, войясын узьтӧмысла синъяс гӧгӧрыс лӧз кытшъяса, пукаліс ӧшинь дорын, йирис гыжъяссӧ.
Кор Цветаев шуис бӧръя кывъяссӧ, сійӧ дугдіс гыжсӧ йирӧмысь да бергӧдчис собраниелань.
— Ме паныд татшӧм комбинацияясыслы, — скӧрмӧмла пӧдӧм гӧлӧсӧн друг шуис сійӧ. — Ме ачым лыддя, мый конференциялӧн постановлениеыс миянлы обязательнӧй.
Ми ассьыным видзӧдласъяснымӧс дорйим, но конференция решениелы ковмас подчинитчыны.
Староверов ошкӧмӧн видзӧдліс сы вылӧ.
— Ме ачым тайӧс кӧсйи висьтавны, — пыскыльтіс сійӧ.
Дубава видзӧдліс Шумский вылӧ да нарошнӧ издевайтчӧмӧн сӧдзӧдіс пинь пырыс:
— Тэныд вообщӧ некод нинӧм оз тшӧкты.
Тэнад эм на позянлун «каитчыны» губернскӧй конференция вылын.
Шумский звирк сувтіс кок йылас.
— Кутшӧм тайӧ татшӧм тон, Дмитрий!
Ме веськыда шуа, тэнад кывъясыд менӧ тойыштӧны тэ дінысь да тшӧктӧны мӧвпыштлыны тӧрытъя позицияяс йылысь.
Дубава ӧвтыштчис сыысь:
— Тэныд сӧмын тайӧ и колӧ.
Мун каитчы, кор абу на сёр.
И Дубава прӧщайтчигас нюжӧдіс кисӧ Туфталы да мукӧдлы.
Сы бӧрся регыд мунісны Шумский да Староверов.
Йиа кӧдзыдӧн пасйис историяӧ ассьыс пырӧмсӧ сюрс ӧкмыссё кызь нёльӧд во.
Скӧрмис январ лымйӧн тырӧм канму вылӧ да мӧд джынсяньыс кутіс омлявны пургаӧн да кузь турӧбъясӧн.
Рытыв-лунвывса кӧрт туйяссӧ тыртіс лымйӧн.
Йӧз тышкасисны звермӧм стихиякӧд.
Лым гӧраясӧ сатшкысьлісны лым весалысь машинаяслӧн стальнӧй пропеллеръяс, восьтісны туй поездъяслы.
Кӧдзыдсьыс да тӧвсьыс оръясисны йизьӧм телеграфнӧй проводъяс, дас кык линия пиысь уджаліс сӧмын куим: индоевропейскӧй телеграф да прямӧй проводлӧн кык линия.
«Шепетовка 1-й» станцияса телеграф жырйын куим аппарат Морзе оз дугдывны сӧмын опытнӧй пельлы гӧгӧрвоана мудзлытӧм сёрниысь.
Телеграфисткаяс томӧсь.
Ленталӧн кузьтаыс, кодӧс найӧ тотшӧдісны служба вылӧ пыран медводдза лунсяньыс, абу на кызь километрысь унджык, кор старик, налӧн коллегаыс, заводитіс нин коймӧд сё километр.
Сійӧ оз лыддьы на моз лентасӧ, оз чукрӧдлы плешсӧ, кор тэчӧ сьӧкыд шыпасъяс да кывъяс.
Сійӧ гижӧ бланк вылӧ кыв бӧрся кыв, кывзысьӧ аппарат тотшӧдӧмӧ.
Сійӧ принимайтӧ кывзӧмӧн: «Ставлы, ставлы, ставлы!»
Гижалігас телеграфист мӧвпалӧ: «Кӧнкӧ, бара нин лымкӧд тышкасьӧм йылысь циркуляр».
Ӧшинь сайын пурга, тӧлыс койӧ ӧшиньӧ лымйӧн.
Телеграфистлы кажитчис, мый кодкӧ таркнитіс ӧшиняс, сійӧ бергӧдіс юрсӧ да аслас кӧсйытӧг кутіс любуйтчыны стеклӧяс вылын кӧдзыдӧн вӧчӧм мича серъяс вылӧ.
Ни ӧти морт ки эз вермы эськӧ вӧчавны тайӧ мича серъясыслысь искуснӧй гравюраяссӧ.
Та вылӧ видзӧдігӧн сійӧ дугдіс кывзыны аппаратсӧ и, кор вештіс синсӧ ӧшиньсьыс, сэки босьтіс лентасӧ кипыдӧс вылас, мед лыддьыны пропуститӧм кывъяссӧ.
Аппарат передавайтіс:
«Январ кызь ӧтикӧд лунӧ квайт час да ветымын минутын...»
Телеграфист тэрмасьӧмӧн гижис лыддьӧмсӧ, сэсся шыбитіс лентасӧ, мыджис кияснас юрсӧ да кутіс кывзыны:
«Тӧрыт Горкиын кувсис...»
Телеграфист надзӧник гижаліс.
Мыйта аслас нэмӧн кывзывліс сійӧ нимкодясян да трагическӧй юӧръяс, медводдза мортӧн тӧдліс йӧзлысь шогсӧ да шудсӧ.
Важӧн нин дугдіс думайтны дженьыда висьталӧм кывъяс смысл вылын, оръясьӧм кывъяс вылын, кывзіс найӧс пельнас да механическӧя вуджӧдіс бумага вылӧ.
Со ӧні кодкӧ кулӧма, кодлыкӧ юӧртӧны та йылысь.
Телеграфист вунӧдіс заголовок йывсьыс:
«Ставлы, ставлы, ставлы!»
Аппарат тотшӧдіс.
«<ns>В-л-а-д-и-м-и-р И-л-ь-и-ч</ns>», — ичӧтик мӧлӧтлысь тотшӧдӧмсӧ шыпасъясӧ вуджӧдіс пӧрысь телеграфист.
Сійӧ пукаліс лӧня, неуна мудзӧма.
Кӧнкӧ кулӧма кутшӧмкӧ Владимир Ильич, кодлыкӧ сійӧ гижас талун трагическӧй кывъяс, кодкӧ бӧрддзас шогысла, а сылы ставыс тайӧ ӧтдор, — сійӧ бокыса свидетель.
Аппарат тотшӧдӧ точкаяс, тиреяс, бара точкаяс, бара тиреяс, а сійӧ тӧдса шыяссьыс тэчис нин медводдза шыпас да вуджӧдіс сійӧс бланк вылӧ, — сійӧ вӧлі «Л».
Сы бӧрся сійӧ гижис мӧдӧс — «Е», сыкӧд орччӧн зільӧмӧн вӧчис «Н», пыр жӧ ӧтлаӧдіс сы дінӧ «И» да автоматическӧя нин кыліс медбӧръясӧ — «Н».
Аппарат тотшӧдіс кост, и телеграфист секунда дасӧд юкӧн кежлӧ сувтліс аслас гижӧм кыв вылӧ — «ЛЕНИН».
Аппарат тотшӧдіс водзӧ, но тӧдса ним вылӧ случайнӧ зурасьӧм мӧвпыс бара бергӧдчис сы дінӧ.
Телеграфист ещӧ ӧтчыд видзӧдліс бӧръя кыв вылас — «ЛЕНИН».
Мый?..
Ленин?..
Синмыс кытшовтіс телеграммасӧ ставнас.
Кымынкӧ здук телеграфист видзӧдіс бумага лист вылӧ, и комын кык вося удж чӧжӧн сійӧ медводдзаысь эз эскы аслас гижӧмлы.
Сійӧ куимысь котӧртіс синъяснас строкаяс кузя, но кывъясыс петісны мырдӧн: «Кувсис Владимир Ильич Ленин».
Старик чеччыштіс кок йылас, лэптіс гартчӧм лентасӧ, сатшкысис сыӧ синъяснас.
Кык метр кузя лента выльысь висьталіс сійӧс, мыйлы телеграфист эз вермы эскыны!
Сійӧ бергӧдіс аслас ёртъяс дінӧ кулӧм мортлӧн кодь лоӧм чужӧмсӧ, да найӧ кылісны сылысь повзьӧмӧн горӧдӧм:
— Кулӧма Ленин!
Ыджыд шог йылысь юӧр петіс аппаратнӧйсянь восьса ӧдзӧсӧд да турӧбдырся тӧв моз кутіс шыбласьны вокзал кузя, шыбитчис лым пургаӧ, гартчыны кутіс туйяс да стрелкаяс кузя да йиа сквӧзнякӧн уськӧдчис кӧртӧн дорӧм джынвыйӧ восьса депоса воротаӧ.
Депоын первой ремонтнӧй траншея весьтын сулаліс паровоз, сійӧс дзоньталіс лёгкӧй ремонт нуӧдысь бригада.
Пӧрысь Политовский ачыс пырис траншеяӧ аслас паровоз кынӧм улӧ да петкӧдліс слесарьяслы, кыті колӧ ремонтируйтны.
Захар Брузжак Артёмкӧд веськӧдіс колосникъяслысь нюклясьӧм переплётъяссӧ.
Сійӧ кутіс накӧвальня вылын решётка, лӧсьӧдаліс сійӧс Артёмлы мӧлӧтӧн кучкӧм вылӧ.
Бӧръя вояснас Захар тӧдчымӧн пӧрысьмӧма, олӧм воясыс кольӧмаӧсь плешас джуджыд чукыр, а кӧсичаясас тыдалісны эзысь юрсияс.
Мышкыс гӧрбыльтчӧма, и вӧйӧм синъясыс пемдӧмаӧсь.
Депоса ӧдзӧс дорті вуджӧртіс морт, и рытъявыв пемыдыс ньылыштіс сійӧс.
Кӧртӧ кучкалӧмыс вевттис первойя горӧдӧмсӧ, но кор морт котӧртіс паровоз дорын уджалысьяс дінӧ, Артём, коді вӧлі лэптӧма мӧлӧтсӧ, эз лэдз сійӧс.
— Ёртъяс!
Кулӧма Ленин!
Мӧлӧтыс ньӧжйӧник шливгис пельпом вывсьыс, и Артёмлӧн киыс шытӧг лэдзис сійӧс цементнӧй джоджӧ.
— Мый тэ шуин? — Артёмлӧн киыс клещи моз чабыртіс пасьӧдыс сійӧс, коді вайис страшнӧй юӧрсӧ.
А мӧдыс, лымйӧн тырӧм, сьӧкыда пошкиг, оръявлан пӧдӧм гӧлӧсӧн нин висьталіс мӧдысь:
— Да, ёртъяс, кулӧма Ленин...
И сы вӧсна, мый мортыс эз нин горзы, Артём гӧгӧрвоис сьӧкыд правдасӧ да сӧмын сэки казяліс мортлысь чужӧмсӧ: тайӧ вӧлі партколлективса секретарь.
Траншеяысь петісны йӧз, ланьтӧмӧн кывзісны сы кулӧм йылысь, кодлысь нимсӧ тӧдіс став мир.
А ворота дорын юрӧбтіс паровоз, мыйысь быдӧн дрӧгмуніны.
Сылы воча шыасис вокзал помын мӧд, коймӧд...
Найӧ вына да тревогаӧн тыр чуксасян шыӧ сюйсис электростанциялӧн лэчыд да гора гудок, быттьӧ шрапнельлӧн лэбзьӧм.
Ыргӧн троньган шыӧн вевттис найӧс ӧдйӧ ветлысь красавец «С» — Киевӧ мунны дась пассажирскӧй поездлӧн паровоз.
Виччысьтӧмысла дрӧгмуніс ГПУ-са агент, кор Шепетовка — Варшава костті ветлысь прямӧй сообщениеа польскӧй паровозса машинист тӧдмаліс тревожнӧй гудокъяслысь помкасӧ, минут мында кывзысьыштіс, сэсся ньӧжйӧник кыпӧдіс кисӧ да кыскыштіс увлань гудоклысь клапан восьтан чепсӧ.
Сійӧ тӧдіс, мый гудоксӧ сетӧ медбӧръяысь, мый сылы сэсся не уджавны нин тайӧ машина вылын, но сылӧн киыс эз торъяв чепсьыс, и сійӧ паровозлӧн горзӧмыс кыпӧдіс купеса небыд диванъяс вылысь Польшаса курьеръясӧс да дипломатъясӧс.
Депосӧ тыртісны йӧз.
Найӧ пырисны нёльнан воротаӧдыс, да кор ыджыд здание тырис йӧзӧн, траурнӧй чӧв-лӧньын кылісны медводдза кывъяс.
Сёрнитіс партия шепетовскӧй окружкомса секретарь, важ большевик Шарабрин:
— Ёртъяс!
Кувсис ставмувывса пролетариатлӧн вождь Ленин.
Партиялӧн лои бергӧдны позьтӧм воштӧм, — кувсис сійӧ, коді котыртіс да воспитайтіс врагъяс дінӧ неммиритчытӧм большевистскӧй партияӧс...
Сійӧ, мый кувсис партиялӧн да класслӧн вождь, чуксалӧ пролетариатлысь медбур пиянсӧ миян радъясӧ...
Траурнӧй маршлӧн шыясыс, сёяслӧн кушӧдӧм юръяс, и Артём, коді бӧръя дас вит вонас эз бӧрдлыв, кутіс чувствуйтны, кыдзи горшдіныс кутіс гӧрддзасьны, да вына пельпомъясыс дрӧгмуніны.
Кажитчӧ, железнодорожнӧй клублӧн стенъясыс оз вермыны выдержитны дзик тырыс пырӧм йӧзсӧ.
Ывлаын швачкӧдчан кӧдзыд, пыранінын лымйӧн да йи емъясӧн пасьтасьӧмаӧсь пашкыр кык коз, но залын жар ёна ломтӧм пачсянь да квайтсё морт лолалӧмысь, кодъяс локтісны участвуйтны партколлективлӧн траурнӧй заседание вылын.
Залын эз вӧв пыр овлан шумыс, сёрниясыс.
Вывті ыджыд шог пӧдтіс гӧлӧсъяссӧ, йӧз сёрнитісны ньӧжйӧ, и эз ӧти сё синмын тӧдчы шогсян тревога.
Кажитчӧ, мый татчӧ чукӧртчӧма суднолӧн экипаж, коді воштіс ассьыс испытаннӧй штурмансӧ, кодӧс нуис саридзӧ шквал.
Татшӧм жӧ ньӧжйӧ пуксялісны президиум пызан сайӧ бюроса членъяс.
Зумыд тушаа Сиротенко видзчысьӧмӧн кыпӧдыштліс звӧноксӧ, муртса зёлькнитіс сійӧн да бӧр пуктіс сійӧс пызан вылас.
Тайӧ вӧлі тырмымӧн, и залын вочасӧн пуксис сьӧкыд чӧв-лӧнь.
Доклад бӧрын пыр жӧ чеччис коллективса отсекр Сиротенко.
Мый висьталіс сійӧ, некодӧс эз чуймӧд, кӧть траурнӧй заседание вылын тайӧ вӧлі вӧвлытӧмтор.
А Сиротенко шуис:
— Уна рабочӧйяс корӧны заседаниеӧс видлавны налысь заявление, кодӧс кырымалӧмаӧсь комын сизим морт. — И сійӧ лыддис заявлениесӧ.
«Рытыв-лун кӧрт туйвывса, Шепетовка станцияса большевикъяс Коммунистическӧй партиялӧн железнодорожнӧй коллективӧ.
Вождьлӧн кулӧмыс чукӧстіс миянӧс большевикъяс радъясӧ, и ми корам прӧверитны миянӧс талунъя заседание вылын да примитны Ленинлӧн партияӧ».
Тайӧ дженьыдик кывъяс бӧрас сулалісны кырымпасъяслӧн кык колонна.
Сиротенко лыддьӧдліс найӧс, здук кежлӧ сувтавліс быд ним-ов вылӧ, мед залын пукалысьяс бурджыка помнитісны тӧдса ним-овъяссӧ.
— Станислав Зигмундович Политовский — паровознӧй машинист, комын квайт вося производственнӧй стаж.
Зал кузя котӧртіс ошкана гы.
— Артём Андреевич Корчагин — слесарь, дас сизим вося производственнӧй стаж.
— Брузжак Захар Васильевич — паровознӧй машинист, кызь ӧти вося производственнӧй стаж.
Залын шум пыр кыптіс, а пызан дорын сулалысь водзӧ висьтавліс ним-овъяс, а зал кывзіс железно-мазутнӧй племяса кадровикъяслысь нимъяссӧ.
Залын лои дзик чӧв, кор пызан дорӧ матыстчис ассьыс кырымпассӧ медводзын пуктысь.
Пӧрысь Политовский эз вермы не волнуйтчыны, кор сійӧ висьтавліс аслас олӧмлысь историясӧ:
— ...Мый нӧ меным ещӧ висьтавны, ёртъяс.
Олӧмыд рабочӧй мортыдлӧн важся кадӧ асьныд тӧданныд кутшӧм вӧлі.
Овліс кабалаын да пропадайтліс пӧрысьӧ-нэмӧ корысьӧн.
Мый нӧ, висьтала, кор заводитчис революция, ачымӧс ме лыдди старикӧн.
Семьяӧй личкис пельпомъяс вылӧ, и ме эг вермы аддзыны партияӧ туйсӧ.
И кӧть косьын враглы некор эг отсавлы, но и бойӧ сюйсьывлі шоча.
Ӧкмыссё витӧдын варшавскӧй мастерскӧйясын вӧлі забастовочнӧй комитетын да большевикъяскӧд муні ӧтлаын.
Сэки ме вӧлі том и босьтчывлі пӧся.
Мый важсӧ казьтывны!
Кучкис менӧ Ильичлӧн кулӧмыс веськыда сьӧлӧмӧ, век кежлӧ ми воштім ассьыным другӧс да старательӧс, и оз лоны менам ӧні пӧрысьлун йылысь кывъяс!..
Мед кодкӧ мичаджыка висьталас, а сёрни вылад ме абу мастер.
Сӧмын ӧтикӧс висьтала: меным большевикъяскӧд туйыд ӧти, и некыдзи мӧдног оз вермы лоны.
Машинистлӧн дзормӧм юрыс лайковтчыліс, и дзормӧм синкымъяс увсьыс синъясыс веськыда видзӧдісны залӧ, кодсянь быттьӧ сійӧ виччысис решение.
Ни ӧти ки эз кыпты сетны отвод тайӧ дзор юра ичӧтик мортыслы, и гӧлӧсуйтігӧн ни ӧти морт эз воздержитчы, кор бюро корис беспартийнӧйясӧс висьтавны ассьыныс кыв.
Пызан дорсянь Политовский муніс коммунистӧн.
Залын быдӧн гӧгӧрволіс, мый ӧні вӧчсьӧ вӧвлытӧмтор.
Сэтчӧ, кӧні сӧмын на сулаліс машинист, кыпӧдчис ыджыд тушаа Артём.
Слесарь эз тӧд, кытчӧ воштыны ассьыс кузь кияссӧ, да нямраліс киас пеля шапкасӧ.
Зыртчӧм пӧлаяса ыж ку полушубокыс кизявтӧм, а руд салдатскӧй гимнастёрка кӧлыссӧ кизялӧма кык ыргӧн кизьӧн, мый вӧсна слесарь кажитчис ӧкуратнӧя пасьтасьӧмаӧн.
Артём бергӧдіс чужӧмсӧ заллань и здук кежлӧ казявліс нывбабалысь тӧдса чужӧм: аслас ёртъяскӧд пукаліс вурсян мастерскӧйысь Галина, каменотёслӧн ныв.
Сійӧ прӧститӧмӧн нюммуніс сылы, сійӧ нюммунӧмын вӧлі ошкӧм да мыйкӧ ещӧ висьтавтӧмтор, кодӧс вӧлі дзебӧма вомкӧтшъясас.
— Висьтав ассьыд биографиятӧ, Артём! — слесарь кыліс Сиротенколысь гӧлӧссӧ.
Сьӧкыда заводитіс ассьыс висьтсӧ ыджыдджык Корчагин, абу велалӧма сёрнитны гырысь собрание вылын.
Сӧмын ӧні кутіс чувствуйтны, мый сійӧ оз вермы висьтавны олӧм чӧжӧн став чукӧрмӧмторсӧ.
Сьӧкыда тэчсисны кывъяс, да ещӧ волнуйтчӧмыс торкис сёрнитнысӧ.
Некор на сійӧ эз тӧдлы татшӧмсӧ.
Сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый олӧмыс сылӧн мӧдӧдчис крута вежсьӧмлань, мый сійӧ — Артём — вӧчӧ ӧні медбӧръя воськов сэтчӧ, коді шонтас да вежӧртӧдас сылысь суровӧй олӧмсӧ.
— Мамлӧн ми вӧлім нёльӧнӧсь, — заводитіс Артём.
Залын чӧв.
Квайтсёӧн сюся кывзӧны ыджыд тушаа, орлинӧй ныра да сьӧд синкымъяс улас дзебӧм синъяса мастерӧвӧйӧс.
— Мам кухаркаавліс господа ордын.
Батьӧс помнита омӧля, мамкӧд найӧ оз вӧлі лӧсявны.
Пожъявліс горшсӧ сійӧ лишкаджык.
Олім ми мамкӧд.
Сьӧкыд вӧлі сылы вердны сы мында вом.
Мынтылісны сылы господа вердӧмӧн нёль шайтӧн тӧлысь, и сійӧ кусняліс мышсӧ асъя кыасянь войӧдз.
Усьлі меным шуд кык тӧв ветлыны начальнӧй школаӧ, велӧдісны менӧ лыддьысьны да гижны, а мыйӧн меным матыстчис дасӧд арӧс, мамлӧн эз ло некутшӧм спасение, слесарнӧй мастерскӧйӧ велӧдчыны менӧ мӧдӧдӧм кындзи.
Жалӧваньетӧг, куим во кежлӧ — куш кынӧмпӧт вылӧ...
Мастерскӧйын кӧзяиныс вӧлі немеч, овыс Ферстер.
Ичӧт арлыд вӧсна сійӧ эз кӧсйы менӧ босьтны, но ме вӧлі зумыд детина, и мамӧ меным кык арӧс содтіс.
Тайӧ немеч ордас ме вӧлі куим во.
Ремеслӧӧ менӧ эз велӧдны, а котрӧдлісны кӧзяйскӧй делӧяс кузя да винала.
Юис сійӧ палявлытӧг.
Котрӧдліс и шомла, и кӧртла...
Вӧчис менӧ кӧзяйкаыс аслас казакӧн: новлі ме сылы гырничьяс да весалі картупель.
Быдӧн вӧлі лӧсьӧдчӧны чужйыны кокнас, унаысь некутшӧм помкатӧг — сідзи нин, велалӧм кузяыс: ог угодит мыйӧнкӧ кӧзяйкалы — верӧс юӧм вӧснаыс сійӧ вӧлі быдӧн вылӧ скӧр — клеснитас сійӧ менӧ гоз-мӧдысь чужӧмӧ.
Нетшыштчан сыысь улича вылӧ, а кытчӧ мунан, кодлы норасян?
Мам нелямын верст сайын, да и сы ордын юр сюянінӧй абу...
Мастерскӧйын абу бурджык.
Веськӧдліс сэні ставнас кӧзяиныслӧн вокыс.
Радейтліс тайӧ гадыс ме вылын шмонитны.
«Вай, — шуӧ, — меным со эсійӧ шайбасӧ», — и петкӧдлас пельӧсас, кӧні кузнечалӧн горныс.
Ме сэтчӧ, кватита шайбасӧ киӧн, а шайбасӧ сійӧ сӧмын на дорӧма, горнысь муртса кыскӧма.
Муын куйлӧ сійӧ сьӧд рӧма, а босьтан — яйӧдзыд сотан чуньястӧ.
Горзан доймӧмысла, а сійӧ гӧрдлӧ, сералӧ.
Эг вермы терпитны ме ставсӧ тайӧс да пышйи мам дінӧ.
А сылы некытчӧ менӧ воштыны.
Нуис менӧ сійӧ немеч дінӧ бӧр, нуис и бӧрдіс.
Коймӧд во вылас меным кутісны мыйсюрӧ петкӧдлыны слесарнӧй делӧ кузя, а нӧйтны и водзӧ нӧйтісны.
Ме выльысь пышйи, муні Староконстантиновӧ.
Тайӧ карас медаси калбаснӧй мастерскӧйӧ да песси сэн сювъяс мыськалӧм вылын воӧн-джынйӧн дорысь унджык.
Ворссис миян кӧзяин ассьыс заведениесӧ, эз мынты миянлы нёль тӧлысьысь ни ӧти грӧш да пышйис кытчӧкӧ.
Тадзи ме петі тайӧ ад гурансьыс.
Пукси поездӧ, Жмеринкаын петі да муні корсьны удж.
Пасибӧ ӧти депосалы, жалитіс сійӧ менӧ.
Тӧдмаліс, мый слесарнӧй делӧ кузя ме мыйсюрӧ гӧгӧрвоышта, босьтсис ме вӧсна, кыдзи племянник вӧсна, начальство водзын кевмысьны, медым менӧ босьтісны.
Туша серти сетісны меным дас сизим арӧс, и ме лои подручнӧй слесарӧн.
Тані уджала ӧкмысӧд во.
Со сійӧ важся олӧм йывсьыс, а татчӧс йылысь ті тӧданныд ставныд.
Артём ниртыштіс шапканас плешсӧ да пыдісянь ышловзис.
Колӧ вӧлі висьтавны ещӧ медыджыдторсӧ, сылы медсьӧкыдсӧ кодлыськӧ юалӧм виччысьтӧг.
Сійӧ кӧрис сук синкымъяссӧ да водзӧ нуӧдіс ассьыс висьтсӧ:
— Быдӧн вермасны менсьым юавны: мыйла ме абу большевик сійӧ кадсяньыс на, кор ӧзйис биыс?
Мый нӧ меным та вылӧ висьтавны?
Пӧрысьӧдз меным ылын на, а вот сӧмын ӧні аддзи татчӧ ассьым туйсӧ.
Мый нӧ ме тані кута дзебны?
Эг казялӧ ми тайӧ туйсӧ.
Миянлы дас кӧкъямысӧд воын на, кор бастуйтім немечлы паныд, колӧ вӧлі заводитны.
Матрос Жухрай эз этшаысь сёрнитлы миянкӧд.
Сӧмын кызьӧдын ме кутчыси винтовка бердӧ.
Помасис гыыс, шыблалім белӧйясӧс Сьӧд саридзӧ, ми воим бӧр.
Сэсся семья, челядь...
Сибді ме гортса олӧмӧ.
Но кор кувсис миян Ленин ёрт и партия чукӧстіс, видзӧдлі ме аслам олӧм вылӧ да гӧгӧрвои, мый сыын оз тырмы.
Этша ассьыд власьттӧ дорйыны, колӧ Ленин пыдди став семьяӧн, мед сӧветскӧй власьт кӧрт гӧра моз сулаліс.
Колӧ миянлы лоны большевикъясӧн — партияыс ӧд миян?
Прӧстӧя, но став сьӧлӧмсяньыс аслысногӧн висьталӧмысь яндысьӧмӧн помаліс слесарь да, быттьӧ пельпом вывсьыс шыбитіс мыйкӧ сьӧкыдтор, веськӧдчис став тушанас да виччысис юасьӧмъяс.
— Гашкӧ, кодкӧ юавны кӧсйӧ мыйкӧ? — торкис чӧв-лӧньсӧ Сиротенко.
Йӧзлӧн радъяс кутісны вӧрӧшитчыны, но залсянь пырсӧ эз вочавидзны.
Шомгаг кодь сьӧд кочегар, коді локтіс собрание вылас веськыда паровоз вывсяньыс, решительнӧя шыбитіс:
— Мый йылысь сылысь юасьны?
Ми ӧмӧй ог тӧдӧй сійӧс?
Сетны сылы путёвка, и ставыс.
Зумыд тушаа, жарсьыс да напряжениесьыс гӧрдӧдӧм кузнеч Гиляка шыасис сибдӧм гӧлӧсӧн:
— Татшӧмыд бокӧ оз кеж, зумыд ёртӧн лоӧ.
Гӧлӧсуйт, Сиротенко.
Бӧръя радъясын, кӧні пукалісны комсомолечьяс, кыпӧдчис пемыдас тыдавтӧм морт да юаліс:
— Мед Корчагин ёрт висьталас, мыйла сійӧ пуксис му вылас, и оз-ӧ нетшышт сійӧс крестьянствоыс пролетарскӧй психологиясьыс.
Залын кыптіс ошкытӧм, кокньыдик шум, и кодлӧнкӧ гӧлӧс протестуйтіс:
— Прӧстӧйджыка сёрнит?
Аддзӧма, кӧні звӧнитны...
Но Артём вочавидзис нин:
— Нинӧм, ёрт.
Тайӧ зонмыс веськыда сёрнитӧ, мый ме пукси му вылӧ.
Тайӧ збыль, но таысь ме рабочӧй сӧвестьӧс эг вошты.
Помасис тайӧ талунъя лунсянь.
Овмӧдча семьякӧд депо дорӧ матӧджык, тані бурджык лоӧ.
А то тайӧ му вӧснаыд меным лолавнысӧ сьӧкыд.
Ещӧ ӧтчыд дрӧгмуніс Артёмлӧн сьӧлӧмыс, кор видзӧдіс кыпӧдӧм кияс вылӧ и, аслас тушалысь сьӧктасӧ кывтӧг, мышсӧ гӧрбыльттӧг, муніс аслас местаӧ.
Бӧрсяньыс кыліс Сиротенколысь гӧлӧс:
— Ӧтсӧгласӧн.
Коймӧдӧн президиум пызан дорӧ сувтіс Захар Брузжак.
Политовскийлӧн этша сёрниа важ отсасьысь, коді ачыс нин важӧн лои машинистӧн, помаліс аслас олӧм йылысь висьталӧмсӧ да, кор воис бӧръя лунъясӧдзыс, шуис ньӧжйӧник, но кылісны быдӧн:
— Ме аслам челядьлысь делӧ помавны обязан.
Эз сы вӧсна найӧ кувны, мед ме пельӧсын аслам шогӧн коли.
Налысь кулӧмсӧ ме эг заполнит, а вот вождьлӧн кулӧмыс восьтіс менсьым синъясӧс.
Важ йывсьыд ті менсьым эн юасьӧй, збыль олӧмыс миян заводитчӧ выльысь.
Захар, казьтылӧмъясӧн кытшалӧм вӧсна, сьӧкыда букыштчис, но кор сійӧс нинӧм юасьтӧг кияс лэптӧмӧн примитісны партияӧ, синъясыс сылӧн югдісны, и дзормысь юрыс сэсся эз нин копыртчыв.
Войӧдзыс депоын сулалісны син водзын найӧ, кодъяс локтісны вежны вождьӧс.
Партияӧ босьталісны сӧмын медбуръяссӧ, найӧс, кодъясӧс тӧдісны бура, прӧверитісны став олӧмнаныс.
Ленинлӧн кулӧмыс уна сё сюрс рабочӧйясӧс вӧчис большевикъясӧн.
Вождьлӧн кулӧмыс эз торк партиялысь радъяссӧ.
Тадзи жӧ оз кув пу, коді пыдӧдз пырӧма муас вына вужъяснас, кӧть и сылысь тшӧтшӧдасны йывсӧ.
Квайтӧд глава
Гостиницаса концертнӧй залӧ пыранінын сулалісны кыкӧн.
Пенснеа ыджыд тушаа мортлӧн соскас — гӧрд кӧртӧд, кытчӧ гижӧма: «Комендант».
— Тані украинаса делегациялӧн заседаниеыс? — юаліс Рита.
Ыджыд тушаа морт вочавидзис официальнӧя:
— Да!
А мыйын делӧыс?
— Лэдзӧй пырны.
Ыджыд тушаа мортыд джынвыйӧ потшис пыранінсӧ.
Сійӧ видзӧдліс Рита вылӧ да чӧвтіс:
— Тіян мандатныд?
Лэдзӧны сӧмын решающӧй да совещательнӧй карточкаа делегатъясӧс.
Рита сумкасьыс кыскис зарниӧн тиснитӧм билет.
Кузь мортыд лыддис: «Центральнӧй Комитетса член».
Сылысь официальностьсӧ быттьӧ киӧн босьтісны, пыр жӧ лои вежливӧй да «ас морт».
— Пӧжалуйста, пырӧй, со шуйгавылас тыртӧм местаяс.
Рита муніс улӧсъяс рад костӧд, аддзис тыртӧм места да пуксис.
Делегатъяслӧн сӧвещанньӧыс, тыдалӧ, помасьӧ нин.
Рита кывзіс председательлысь речсӧ.
Гӧлӧсыс кажитчис сылы тӧдсаӧн.
— Сідз, ёртъяс, ставрочмувывса съезд сеньорен-конвентӧ * делегатъяссянь представительясӧс лои бӧрйӧма, сідзжӧ и делегацияяс сӧветӧ.
Заводитчытӧдзыс кольӧ кык час.
Лэдзӧй ещӧ ӧтчыд прӧверитны съезд вылӧ воысь делегатъяслысь списоксӧ.
* Сеньорен-конвент — съезд вылын делегацияясса руководительяслӧн сӧвет.
Рита тӧдіс Акимӧс: тайӧ сійӧ тэрмасьӧмӧн лыддяліс овъяссӧ.
Сылы вочакыв пыдди кыпавлісны гӧрд либӧ еджыд мандатъяса кияс.
Рита кывзіс ёна сюся.
Со ӧти тӧдса ов:
— Панкратов.
Рита видзӧдліс лэптӧм ки вылӧ, но пукалысьяс радын эз вермы аддзыны грузчиклысь тӧдса чужӧмсӧ.
Котӧртӧны овъяс, а на пиын бара тӧдса — «Окунев», и сы бӧрся мӧд — «Жаркий».
Жаркийӧс Рита аддзӧ.
Сійӧ пукалӧ неылын, сылань бергӧдчыштӧмӧн.
Со и сылӧн вунӧдӧм профильыс...
Да, тайӧ Ваня.
Кымынкӧ во нин эз аддзыв сійӧс.
Кылісны мукӧд овъяс, и друг ӧтик ов заставитіс Ритаӧс дрӧгнитны:
— Корчагин.
Ылын водзын кыпавліс да бӧр лэччис ки, и тешкодь — Устиновичлы доймытӧдз окота лои аддзывны сійӧс, коді вӧлі сылӧн кулӧм другкӧд ӧти оваыс.
Сійӧ дугдывтӧг видзӧдіс сэтчӧ, кысянь кыпавліс киыс, но став юръясыс кажитчисны ӧткодьӧн.
Рита сувтіс да стенбердса проходті муніс воддза радъяслань.
Аким помаліс.
Грымакылісны вешталан улӧсъяс, делегатъяс кутісны гораа сёрнитны, киссис том серам, и Аким, залысь зыксӧ венны кӧсйӧмӧн, горӧдіс:
— Энӧ сёрмӧй!..
Большӧй театр, сизим час!..
Петан ӧдзӧс дорын лои затор.
Рита гӧгӧрвоис, мый тайӧ йӧз чукӧрысь сійӧ оз аддзы некодӧс на пиысь, кодъяслысь нимъяссӧ сӧмын на кывліс.
Колис не воштыны син улысь Акимӧс да сы отсӧгӧн аддзыны мукӧдсӧ.
Делегатъяслысь бӧръя группасӧ боктіыс лэдзӧм бӧрын сійӧ муніс Аким дінӧ.
— Мый нӧ, Корчагин, мунам и ми, старина! — кыліс бӧрвывсьыс Рита.
И гӧлӧс, сэтшӧм тӧдса, сэтшӧм памятнӧй, вочавидзис:
— Мунам.
Рита ӧдйӧ бергӧдчис.
Сы водзын сулаліс ён тушаа мугов том морт, хаки рӧма гимнастёркаа, вӧсньыдик кавказскӧй тасмаа да лӧз рейтуза.
Паськыда восьтӧм синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ Рита, и кор сійӧс пӧся сывйыштісны кияс да дрӧгмунӧм гӧлӧс шуис надзӧник: «Рита», сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ Павел Корчагин.
— Тэ ловъя?
Тайӧ кывъясыс висьталісны Павеллы ставсӧ.
Сійӧ оз на вӧлӧм тӧд, мый сы кулӧм йылысь юӧрыс вӧлі ӧшибкаӧн.
Зал тыртӧммис, восьса ӧшиньӧд пырис Тверскӧйсянь, карса ыджыд артериясянь, шум.
Часі гораа кучкаліс квайтысь, а кыкнанныслы кажитчис, мый паныдасисны найӧ сӧмын на кымынкӧ минут сайын.
Но часі корис Большӧй театр дорӧ.
Кор мунісны паськыд пос кузя петанінӧ, сійӧ ещӧ ӧтчыд чӧвтліс синсӧ Павел вылӧ.
Павел вӧлі ӧні джуджыдджык сыысь юрджын судтаӧн.
Пыр сэтшӧм жӧ, кутшӧм и войдӧр, сӧмын мужественнӧйджык да видзчысьысьджык.
— Аддзан, ме весиг эг юав тэнсьыд, кӧні тэ уджалан.
— Ме комсомол окружкомын секретарь либӧ, кыдзи шуӧ Дубава, «аппаратчик», — и Павел нюммуніс.
— Тэ сійӧс аддзылін?
— Да, аддзылі, и сійӧ аддзылӧмыс колис эз бур казьтылӧм.
Найӧ петісны улича вылӧ.
Мунысь автояс сиренаяслӧн гудокъяс, йӧзлӧн ветлӧм да горзӧм.
Большӧй театрӧдз найӧ мунісны пӧшти сёрниттӧг, ӧтитор йылысь думайтіг.
А театрсӧ кытшаліс ызгысь, шыалысь йӧзлӧн саридз.
Сійӧ зыртчис каменнӧй театр грӧмада вылӧ, зілис пырӧдчыны красноармеечьясӧн видзан заветнӧй ӧдзӧсӧд.
Но часӧвӧйяслы веськодьӧсь вӧліны кевмысьӧмъясыс, лэдзалісны сӧмын делегатъясӧс, и найӧ прӧйдиталісны туй потшысь цепь пыр мандатъяссӧ гордӧя петкӧдлӧмӧн.
Театр гӧгӧрыс саридз — комсомольскӧй.
Ставыс тайӧ братва, кодъяслы эз сюрны гӧстевӧй билетъяс, но кодъяс кӧть мед мый зілисны лоны съезд восьтігӧн.
Визув комсомолечьяс сюйсялісны делегат группаяс шӧрӧ, сідзжӧ петкӧдлісны мандат кодь кутшӧмкӧ гӧрд бумажкаяс, мукӧддырйиыс воӧдчылісны дзик ӧдзӧс дорӧдз.
Кодсюрӧлы удайтчыліс тювкнитны и ӧдзӧсӧдыс.
Но сэн жӧ найӧ шедалісны ЦК-са дежуритысь членлы либӧ комендантлы, кодъяс мӧдӧдавлісны гӧсьтъясӧс ярусӧ, а делегатъясӧс партерӧ.
И сэки найӧс, мукӧд «безбилетникъяслы» ыджыд радлӧм вылӧ, бӧр колльӧдлісны ӧдзӧс сайӧ.
Театр эз вермы тӧрӧдны и кызьӧд юкӧнсӧ налысь, кодъяс кӧсйисны сэні лоны.
Рита да Павел муртса писькӧдчисны ӧдзӧс дорӧ.
Делегатъяс век воалісны: найӧс ваялісны трамвайяс, автомобильяс.
Ӧдзӧс дорын зытласьӧм.
Красноармеечьяслы — комсомолечьяслы жӧ — лои сьӧкыд, найӧс топӧдісны дзик стен бердӧ, а пыранінсянь кыліс вына горзӧм:
— Ёнджыка, баумановечьяс, ёнджыка!
— Ёнджыка, вокъяс, миян босьтӧ!
— <rus>Да-ё-ш-ш-шь</rus>!..
Корчагин да Рита бӧрся ӧдзӧсӧд вьюн моз югнитіс кимовскӧй значока ёсь синма зон да комендантлы шедтӧг тӧвзьыштіс фойеӧ.
Здук — и сійӧ воши делегатъяс пӧвстӧ.
— Пуксям татчӧ, — индіс Рита «креслӧсайса местаяс» вылӧ, кор найӧ пырисны партерӧ.
Пуксисны пельӧсӧ.
— Ме кӧсъя тэнсьыд тӧдны ӧтитор йылысь, — шуис Рита. — Кӧть тайӧ делӧыс важӧн кольӧм лунъясся, но тэ, ме чайта, меным висьталан: мыйла тэ орӧдін коркӧнад миянлысь занятиеяснымӧс да дружбанымӧс?
Тайӧ юалӧмсӧ сійӧ виччысис паныдасян здуксяньыс да век жӧ падмыштіс.
Налӧн синъясыс паныдасисны, и Павел гӧгӧрвоис: сійӧ тӧдӧ.
— Ме думайта, мый тэ ставсӧ тӧдан, Рита.
Сійӧ вӧлі куим во сайын, а ӧні ме сӧмын верма дивитны сыысь Павкаӧс.
Вообщӧ жӧ Корчагин аслас олӧмын вӧчавліс уна гырысь и посни ӧшибкаяс, и ӧтиӧн на пиысь вӧлі сійӧ, код йылысь тэ юалан.
Рита нюммуніс.
— Тайӧ бур водзкыв.
Но ме виччыся вочакыв!
Павел заводитіс надзӧник:
— Сыысь мыжа не сӧмын ме, но и «Лӧдз», сылӧн революционнӧй романтикаыс.
Небӧгъяс, кодъясын вӧлі мичаа петкӧдлӧмаӧсь духнас да вӧлянас ён, миян делӧлы ставнас преданнӧй, нинӧмысь повтӧм, мужественнӧй революционеръясӧс, ме пытшкӧ кольлісны ыджыд впечатление да кӧсйӧм лоны сэтшӧмӧн, кыдзи найӧ.
Вот ме тэ дінӧ чувствосӧ куті «Лӧдз» серти.
Ӧні тайӧ меным тешкодь, но ёнджыкасӧ дӧсаднӧ.
— Сідзкӧ, «Лӧдзсӧ» выль пӧв донъялӧма?
— Абу, Рита, кызвыннас абу!
Шыбитӧма сӧмын мучительнӧй операциялысь ковтӧм трагизмсӧ ассьым волясӧ испытайтӧмӧн.
Но ме «Лӧддзын» основнӧй вӧснаыс — сійӧ мужество вӧсна, помтӧм крепыдлун вӧсна, сійӧ мортлӧн тип вӧсна, коді кужӧ нуны страданиеяс, найӧс быдӧнлы да ставлы петкӧдлытӧг.
Ме сэтшӧм революционер образ вӧсна, кодлы личнӧйыс нинӧм оз сулав общӧй дінас.
— Кольӧ жалитыштны, Павел, мый тайӧ сёрниыс мунӧ куим во мысти сы бӧрын, кор сылы колӧ вӧлі лоны, — кутшӧмкӧ думъясысь нюмъялігтыр шуис Рита.
— Абу-ӧ сы вӧсна жаль, Рита, мый ме эськӧ некор эг ло тэныд ёртӧн дорысь мӧдджыкӧн?
— Абу, Павел, вермин эськӧ лоны и мӧдджыкӧн.
— Тайӧс позьӧ веськӧдны.
— Неуна сёрджык нин, Лӧдз ёрт.
Рита нюммуніс аслас шуткалы да висьталіс:
— Менам дзоляник ныв.
Сылӧн эм бать, меным ыджыд приятель.
Ставным ми куимӧн дружитам, и тайӧ триоыс ӧні торйӧдны позьтӧм.
Сылӧн чуньясыс вӧрзьӧдісны Павеллысь кисӧ.
Тайӧ вӧлі сы вӧсна тревожитчӧмла, но Рита пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый сылӧн полӧмыс дзик весьшӧрӧ.
Да, тайӧ куим вонас Павел быдмӧма не сӧмын физическӧя.
Сійӧ тӧдіс, мый сылы ӧні сьӧкыд, — та йылысь висьталісны сылӧн синъясыс, — но Павел шуис жесттӧг, веськыда:
— Век жӧ менам кольӧ ёна унджык сы дорысь, мый ме сӧмын на вошті.
Павел да Рита сувтісны.
Кад нин вӧлі займитны места сцена дорӧ матӧджык.
Найӧ мӧдӧдчисны креслӧяслань, кӧні пуксяліс украинаса делегация.
Ворсны кутіс оркестр.
Ӧзйисны гырысь алӧй полотнищеяс, и югъялысь шыпасъяс горзісны: «Аскиалуныс принадлежитӧ миянлы».
Уна сюрс йӧз тыртісны партер, ложаяс, ярусъяс.
Тайӧ сюрсъясыс тані ӧтлаасисны некор куслытӧм вына единӧй трансформаторӧ.
Гигант-театр ас пытшкӧсас примитіс великӧй индустриальнӧй том гвардия племялысь медбур йӧзсӧ.
Сюрс синъяс, и быд синмын бикиньясӧн югъялӧ сійӧ, коді ӧзйӧ сьӧкыд занавес вевдорын: «Будущӧйыс принадлежитӧ миянлы».
А прибой пыр нюжалӧ: ещӧ кымынкӧ здук — и занавеслӧн сьӧкыд бархатыс ньӧжйӧникӧн вешъяс, висьтавны позьтӧм торжествуйтан здук водзын сутш кежлӧ шӧйӧвошлӧмӧн, волнуйтчигтыр РКСМ ЦК-са секретарь заводитас:
— Российскӧй коммунистическӧй том йӧз союзлысь квайтӧд съезд лыддя воссьӧмаӧн.
Некор на таысь яръюгыда, таысь джуджыда эз чувствуйт Корчагин революциялысь ыдждасӧ да вынйӧрсӧ, кывйӧн висьтавны вермытӧм сійӧ гордостьсӧ да мӧдысь лоны позьтӧм гажсӧ, кодӧс сетіс сылы олӧмыс, коді вайӧдіс сійӧс кыдзи боечӧс да строительӧс татчӧ, большевизмлӧн тайӧ том гвардия победнӧй торжество вылас.
Съезд босьтіс став кадсӧ сы вылын участвуйтысьяслысь водз асывсянь да сёр войӧдз, и Павел выльысь аддзыліс Ритаӧс сӧмын ӧти бӧръя заседание вылын.
Павел аддзис сійӧс украинечьяс чукӧрысь.
— Аски съезд тупкӧм бӧрын ме пыр жӧ муна, — шуис Рита. — Ог тӧд, удайтчас-ӧ миянлы сёрнитны торйӧдчигӧн.
Сы вӧсна талун ме лӧсьӧді тэныд кык тетрадь воддза олӧм йылысь ассьым гижӧдъясӧс да неыджыд письмӧ.
Тэ найӧс лыддьы да бӧр мӧдӧд почтаӧн.
Гижӧдъяссьыс тэ тӧдмалан ставсӧ, мый йылысь ме тэныд эг висьтав.
Павел топӧдліс сылысь кисӧ да ёся видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ колис вежӧрас сылысь чертаяссӧ.
Найӧ паныдасисны, кыдзи вӧлі сёрнитчӧма, мӧд луннас театрӧ пыранінын, и Рита сетіс сылы ёкмыль да печатайтӧм письмӧ.
Гӧгӧр вӧліны йӧз, сы вӧсна прӧщайтчисны найӧ видзчысьӧмӧн, и сӧмын сылӧн неуна руалӧм синъясысь Павел аддзис ыджыд пӧсьлун да неыджыд шог.
Лун мысти поездъяс нуисны найӧс ӧтарӧ-мӧдарӧ.
Украинечьяс мунісны некымын вагонын.
Корчагин вӧлі киевляна группаын.
Рытнас, кор ставыс водалісны да Окунев орчча койка вылын унйывсьыс шутьляліс нырнас, Корчагин матӧджык вешйыштіс югыдлань, косяліс письмӧсӧ.
«Дона Павлуша!
Ме верми тайӧс шуны тэныд аслыд, но тадзи лоас бурджык.
Ме кӧсъя сӧмын ӧтитор: мед сійӧ, мый йылысь ми сёрнитім съезд заводитчӧм водзвылын, эз коль сьӧкыд казьтылӧм тэнад олӧмын.
Ме тӧда, выныд тэнад уна, сы вӧсна ме эска тэнад кывъяс вылӧ.
Ме олӧм вылас ог видзӧд формальнӧя, корсюрӧ позьӧ вӧчны исключение, правда, зэв шоча, ас кост отношениеясын, найӧ кӧ петӧны ыджыд, джуджыд чувствоысь.
Тайӧс тэ заслуживайтан, но ме вешті миян том кадлы долг сетны первойя кӧсйӧмсӧ.
Чувствуйта, мый тайӧ эськӧ эз сет миянлы ыджыд гаж.
Оз ков лоны сэтшӧм суровӧн ас дінад, Павел.
Миян олӧмын эм не сӧмын тыш, но и бур чувстволӧн нимкодьлун.
Тэнад водзӧ олӧм йылысь, мӧд ногӧн кӧ основнӧй содержание йывсьыс, менам некутшӧм полӧм абу.
Топыда кутла китӧ.
Рита».
Павел надзӧник косявліс письмӧсӧ да, ӧшиньӧд кисӧ нюжӧдӧм бӧрын, кыліс, кыдзи тӧв нетшкис сы чуньяс костысь бумага торъяссӧ.
Асыв кежлӧ кыкнан тетрадьсӧ вӧлі лыддьӧма, гартыштӧма бумагаӧн да кӧрталӧма.
Харьковын мыйкӧ мында украинечьяс петісны поездысь, на пиын Окунев, Панкратов да Корчагин.
Николайлы колӧ вӧлі мунны Киевӧ Таляла, коді колис Анна ордӧ.
Украинаса комсомол ЦК-ӧ бӧрйӧм Панкратовлӧн вӧліны аслас делӧяс.
Корчагин шуис мунны сыкӧд Киевӧдз, пӧпуттьӧ пыравны Жаркий да Анна ордӧ.
Сійӧ задержитчис вокзалса почтӧвӧй отделениеын, ыстіс Риталы тетрадьяссӧ, и кор петіс поезд дорӧ, некод нин ёртъяс пиысь эз вӧв.
Трамвай нуис сійӧс керка дінӧ, кӧні олісны Анна да Дубава.
Пос кузя Павел кайис мӧд судтаас да таркӧдчис шуйгавывса ӧдзӧсӧ — Анна дорӧ.
Таркнитӧм вылӧ некод эз вочавидз.
Вӧлі водз асыв, и удж вылӧ Анна, дерт, эз на мун.
«Сійӧ, кӧнкӧ, узьӧ», — мӧвпыштіс Павел.
Орчча ӧдзӧс воссьыштіс, и сэсянь площадка вылӧ петіс унзіль Дубава.
Чужӧмыс руд, син увдоръясыс лӧзӧдӧмаӧсь.
Сысянь чорыда ӧвтіс лук дукӧн да, мый пыр жӧ кыліс ёсь ныриса Корчагин, вина дукӧн.
Воссьыштӧм ӧдзӧсӧд Корчагин аддзис крӧвать вывсьыс кутшӧмкӧ кыз нывбабаӧс, стӧчджыка, сылысь кыз куш кокчӧрсӧ да пельпомъяссӧ.
Дубава казяліс сылысь видзӧдлӧмсӧ да кокнас чужйыштӧмӧн пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
— Тэ мый, Борхарт ёрт дінӧ? — кытчӧкӧ пельӧсӧ видзӧдіг юаліс сійӧ сибдӧм гӧлӧсӧн. — Сійӧ тані абу нин.
Тэ ӧмӧй сы йылысь он тӧд?
Зумыш Корчагин видзӧдіс сы вылысь синсӧ вештывтӧг.
— Ме тайӧс ог тӧд.
Кытчӧ сійӧ муніс? — юаліс Павел.
Дубава друг дӧзмис.
— Менӧ тайӧ оз интересуйт. — И горзьӧдӧм бӧрын содтіс лёк лӧглунӧн: — А тэ сійӧс гажӧдны воин?
Мый нӧ, буретш кад.
Вакансия ӧні прӧстмис, действуйт.
Медсяыс, ӧтказ тэныд оз ло.
Сійӧ ӧд меным эз ӧтчыд висьтавлы, мый тэ сылы кажитчан... либӧ кыдз сэні бабаяслӧн ещӧ шусьӧ.
Эн прӧзевайт, сэні тіянлы и лолыдлӧн и яйыдлӧн матысмӧм.
Павел кыліс банбокъяссьыс жар.
Асьсӧ кутӧмӧн надзӧник шуис:
— Кытчӧдз тэ лэдзчысьӧмыд, Митяй!
Ме эг виччысь аддзыны тэнӧ татшӧм сволочӧн.
Ӧд коркӧ тэ вӧлін эн омӧль зон.
Мыйла нӧ тэ дикман?
Дубава лэдзчысис стен бердӧ.
Сылы, тыдалӧ, кӧдзыд вӧлі цементнӧй джоджын кӧмтӧм кокӧн, и сійӧ йӧжгыльтчис.
Ӧдзӧс воссьыштіс, и сэсянь мыччысис кыз банбокъяса унзіль нывбаба.
— Котик, лок жӧ татчӧ, мый тэ сэн сулалан?..
Дубава эз сет сылы помавны, пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да пыкис сійӧс аслас тушаӧн.
— Бур заводитчӧм... — шуис Павел. — Кодӧс тэ ас дінад лэдзан и кытчӧдз тайӧ вайӧдас?
Дубава, тыдалӧ, дӧзмис сёрнисьыс да горӧдіс:
— Ті меным ещӧ кутад индавны, кодкӧд меным узьлыны колӧ!
Тырмас меным акафистъястӧ лыддьыны!
Верман весасьны, кысь воин!
Мун да висьтавлы, мый Дубава юӧ да узьлӧ гулящӧй нывкӧд.
Павел матыстчис сы дінӧ да волнуйтчӧмӧн шуис:
— Митяй, мӧдӧд тайӧ тьӧткасӧ, ме кӧсъя ещӧ ӧтчыд, медбӧръяысь, сёрнитыштны тэкӧд...
Дубавалӧн чужӧмыс пемдіс.
Сійӧ бергӧдчис да пырис жырйӧ.
— Эк, гад! — пос вывсьыс надзӧник лэччигӧн шӧпнитіс Корчагин.
Колис кык во.
Беспристрастнӧй кадыс лыддьӧдліс лунъяс, тӧлысьяс, а олӧмыс, тэрыб, уна рӧма, тыртіс тайӧ лунъяссӧ (видзӧднысӧ ӧтсямаясӧс) пыр мыйӧнкӧ выльӧн, тӧрытъя вылас мунӧмӧн.
Сё квайтымын миллион лыда великӧй войтыр, коді первойяысь мирас лои кӧзяинӧн аслас помтӧм мулӧн да артавны позьтӧм природнӧй озырлунъяслӧн, героическӧй да напряжённӧй уджын кыпӧдіс войнаӧн кисьтӧм войтыр овмӧс.
Канму ёнмис, тырис вынӧн, и оз нин вӧлі тыдавны неважӧн на лолавтӧм да эновтӧмла зумыштчӧм заводъяслӧн тшынавтӧм трубаясыс.
Тайӧ кык воыс Корчагинлӧн колисны пӧсь уджын, и сійӧ весиг эз казявлы найӧс.
Сійӧ эз кужлы овны лӧня, дышпырысь очсалігтыр встречайтны асыв да водны стӧч дас часын.
Сійӧ тэрмасис овны.
И не сӧмын ачыс тэрмасис, но и мукӧдсӧ тэрмӧдліс.
Узьӧм вылӧ кад сетсьыліс этша.
Позьӧ вӧлі унаысь войшӧр-войӧдз аддзыны сы жырйысь югыд ӧшиньсӧ да сэтысь пызан дорӧ зуньгыртчӧм йӧзӧс.
Тайӧ муніс велӧдчӧм.
Кык воӧн вӧлі проработайтӧма «Капиталлысь» коймӧд том.
Лои гӧгӧрвоана став механикаыс капиталистическӧй эксплуатациялӧн.
Кытшӧ, кӧні уджаліс Корчагин, воис Развалихин.
Сійӧс мӧдӧдіс губком райкомолса секретарӧн используйтны тшӧктӧмӧн.
Корчагин эз вӧв гортас, да сытӧг Развалихинӧс бюро мӧдӧдӧма ӧти районӧ.
Воис Корчагин, кывліс та йылысь — нинӧм эз шу.
Коли тӧлысь, и Корчагин воис Развалихин дорӧ районӧ.
Аддзис сійӧ эз уна фактъяс, но на пытшкын вӧліны нин: юӧм, ас дінас подхалимъясӧс матыстӧм да бур уджалысьясӧс ӧтдортӧм.
Корчагин ставсӧ тайӧс сувтӧдіс бюро вылӧ и, кор быдӧн шуисны Развалихинлы сетны строгӧй выговор, Корчагин немвиччысьтӧг шуис:
— Вӧтлыны пыран правотӧг.
Тайӧ шензьӧдіс быдӧнӧс, кажитчис вывті чорыдӧн, но Корчагин мӧдысь шуис:
— Вӧтлыны негодяйӧс.
Тайӧ гимназистишкаыслы позьӧ вӧлі лоны мортӧн, но сійӧ прӧстӧ шоныд бордув корсис. — Павел висьталіс Берездов йылысь.
— Ме категорически паныд Корчагин висьталӧмлы.
Тайӧ личнӧй счётъяс, этша ӧмӧй кодкӧ ме йылысь оз вермы трепайтчыны.
Мед Корчагин ваяс документъяс, даннӧйяс, фактъяс.
Ме сідзжӧ верма шуны, мый сійӧ контрабандаӧн занимайтчыліс, — сідзкӧ, сійӧс вӧтлыны колӧ?
Да, мед сійӧ сетас документ! — горзіс Развалихин.
— Виччысьыштлы, гижам и документ, — вочавидзис сылы Корчагин.
Развалихин петіс.
Часджын мысти Корчагин добитчис примитны резолюция: «Вӧтлыны кыдз чуждӧй элементӧс комсомол радъясысь».
Гожӧмнас ӧти бӧрся мӧд муналісны отпускӧ.
Кодлӧн дзоньвидзалуныс вӧлі лёкджык, мунісны саридз дорӧ.
Гожӧмын шойччӧм йылысь мӧвпъяс шымыртлісны быдӧнӧс, и Корчагин лэдзліс ассьыс братвасӧ отпускӧ, судзӧдліс налы санаторнӧй путёвкаяс да сетліс отсӧг.
Найӧ муналісны бледӧсь, мудзӧмаӧсь, но нимкодьӧсь.
Налӧн уджныс водліс сы пельпом вылӧ, и Павел кыскис сійӧс, кыдзи бур вӧв кыскӧ чой паныд телега.
Бӧрсӧ воалісны гожъялӧмӧн, нимкодьӧсь, тыр вынаӧсь.
Сэки мунлісны мукӧдъяс.
Но гожӧмбыд кодкӧ эз вӧв, а олӧмыс эз сувтӧдлы ассьыс воськовъяссӧ, и эз кольлы лун, мед Корчагин эз вӧв аслас жырйын.
Тадзи кольліс гожӧм.
Арсӧ да тӧвсӧ Павел эз радейтлы: найӧ вайлісны сылы уна физическӧй страдайтӧмъяс.
Тайӧ гожӧмсӧ виччысис торъя ёна.
Сылы вӧлі зэв сьӧкыд весиг аслыс висьтавны, мый вынъясыс воысь воӧ чинӧны.
Вӧлі кык туй: либӧ признайтны асьсӧ сьӧкыд удж вӧчны вермытӧмӧн, признайтны асьсӧ инвалидӧн, либӧ кольччыны пост вылӧ сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧ лоас позяна.
И сійӧ бӧрйис мӧдсӧ.
Кыдзкӧ окружком партбюро вылын сы дінӧ пуксис старик-подпольщик доктор Бартелик, окрздравса зав.
— Тэ ёна омӧльтчӧмыд, Корчагин.
Лечебнӧй комиссияын вӧлін?
Кыдзи тэнад дзоньвидзалуныд?
Эн ӧд вӧв?
Сійӧ жӧ ме ог помнит, а колӧ тэнӧ видзӧдлыны, дружок.
Волы четвергӧ, рытнас.
Комиссия вылӧ Павел эз лок — эз эшты, но Бартелик сы йылысь эз вунӧд да кыдзкӧ вайӧдіс ас дінас.
Бур врачебнӧй осмотр бӧрын (Бартелик ачыс видлаліс тшӧтш кыдзи невропатолог) вӧлі гижӧма:
«Лечкомиссия лыддьӧ коланаӧн сетны пыр жӧ отпуск Крымын кузя лечитчӧм вылӧ да водзӧ серьёзнӧя лечитчыны, мӧд ногӧн быть лоӧны сьӧкыд последствиеяс».
Та водзвылын вӧлі латынь ногӧн гижалӧма уна висьӧмъяс, кытысь Корчагин гӧгӧрвоис сӧмын, мый медыджыд лёкыс абу кокас, а центральнӧй нервнӧй система сьӧкыда висьӧмын.
Комиссиялысь решениесӧ Бартелик нуӧдіс партбюро пыр, и некод эз мун Корчагинӧс удж вылысь пырысь-пыр мездӧмлы паныд, но Корчагин ачыс корис виччысьлыны комсомол окружкомысь орготделса зав Сбитневлысь отпускысь воӧмсӧ.
Корчагин поліс комитетсӧ тыртӧг кольны.
Сӧгласитчисны, кӧть Бартелик вӧлі паныд.
Колис куим недель нэм чӧжас первойя отпускӧдз.
Пызан йӧрын куйліс нин санаторнӧй путёвка Евпаторияӧ.
Корчагин тайӧ лунъясас ёна уджаліс, нуӧдіс комсомол окружкомлысь пленум да вынсӧ жалиттӧг вӧчис-помаліс уджсӧ, мед мунны спокойнӧйӧн.
И вот сэки, шойччӧг водзас да саридзкӧд паныдасьтӧдзыс, лои сійӧ омӧль да шогмытӧмторйыс, коді некор эз вӧв сы олӧмын да кодӧс ачыс эз виччысь.
Павел локтіс партия агитпроп жырйӧ занятие бӧрын да пуксис книжнӧй шкапсайса восьса ӧшинь вылӧ виччысьны агитпроплысь сӧвещанньӧ.
Кор сійӧ пырис, жырйын некод эз вӧв.
Регыд воисны кымынкӧ морт.
Шкап сайсянь Павел эз аддзы найӧс, но ӧтилысь гӧлӧссӧ тӧдіс.
Сійӧ вӧлі Файло, окрнархозса зав, кузь морт, военнӧй выправкаа красавец.
Сы йылысь Павел эз ӧтчыд кывлы, кыдзи юыштны радейтысь да быд лӧсьыдіник нывка бӧрся кыскасьыштны радейтысь йылысь.
Файло коркӧ партизанитлӧма и быд лӧсялан кадӧ висьтавліс, кыдзи сійӧ керавлӧма юръяссӧ махновечьяслысь — дасӧс кымын луннас.
Корчагин сійӧс эз вермыв терпитны.
Ӧтчыд Павел дорӧ воис комсомолка да бӧрдӧмӧн висьталіс, кыдзи Файло кӧсйысис гӧтрасьны сы вылӧ, но оліс сыкӧд недель да эз кут весиг здоровайтчыны.
Контрольнӧй комиссияын Файло мынтӧдчис, нывлӧн доказательствояс эз вӧвны, но Павел эскис нывлы.
Корчагин кывзысис.
Жырйӧ пырысьяс эз чайтны, мый сійӧ тані.
— Но, Файло, кыдзи тэнад делӧясыд?
Кутшӧм выльтор чудитін?
Тайӧ юасис Грибов, Файлолӧн ӧти друг, сы кодь жӧ морт.
Грибов мыйлакӧ лыддьыссис пропагандистӧн, кӧть вӧлі мыр кодь, зэв этша тӧдысь, но ышнясис пропагандист нимнас да быд удобнӧй и неудобнӧй кадӧ та йылысь казьтывліс.
— Верман менӧ поздравитны: ме тӧрыт обработайті Коротаеваӧс.
А тэ шулін, мый нинӧм оз артмы.
Да, вокӧ, ме нин код дінӧ кӧ крукася, ме ног лоӧ, — и Файло содтіс мисьтӧм кыв.
Корчагин казяліс ассьыс нервнӧй дрӧж — тадзи овлӧ ёна скӧрмигъясӧн.
Коротаева вӧлі окрженотделын зав.
Сійӧ татчӧ воис сыкӧд ӧти кадӧ, и Павел ӧтлаын уджалігӧн дружитчис тайӧ симпатичнӧй партийкаыскӧд. Коротаева вӧлі отзывчивӧй да внимательнӧй быд нывбаба дорӧ да на дорӧ, кодъяс волывлісны сы дінӧ сӧветла либӧ дорйыны корӧм кузя.
Комитетса уджалысьяс пиын Коротаева пӧльзуйтчис уважениеӧн.
Сійӧ эз вӧв верӧссайын.
Файло, тӧдӧмысь, сёрнитіс сы йылысь.
— А тэ он ылӧдлы, Файло?
Мыйкӧ тайӧ абу лӧсялана.
— Ме ылӧдла?
Код пыдди нӧ тэ сэки менӧ лыддян?
Ме не сэтшӧмъясӧс чегъявлі.
Колӧ сӧмын кужны.
Быдӧн дорӧ колӧ аслысног сибӧдчыны.
Мукӧд сетчӧ мӧд луннас, но сійӧ, веськыда висьтавны, барахло.
А мукӧд бӧрся ковмас тӧлысь котравны.
Главнӧйыс — колӧ тӧдмавны психологиясӧ.
Быдлаын торъя подход.
Тайӧ, вокӧ, быдса наука, но ме сійӧ делӧ кузяыд профессор.
Хо-хо-хо-хо!..
Файло тшӧкмунлывліс нимкодьысла.
Кывзысьяс ышӧдісны водзӧ висьталӧм вылӧ.
Компаниялы эз терпитсьы бурджыка ставсӧ тӧдны.
Корчагин чеччис, гӧрддзаліс кулакъяссӧ, ачыс чувствуйтіс, кыдзи скӧрысла чеччис сьӧлӧмыс.
— Коротаеватӧ сідз-тадз босьтны нинӧм вӧлі и думайтны, а лэдзнысӧ сійӧс эг кӧсйы, ещӧ нин кор ме Грибовкӧд дюжина портвейнысь вензи.
Но, ме и заводиті диверсия.
Пыри ӧтчыд, мӧдысь.
Аддза, синбӧжнас видзӧдлывлӧ.
Сэк жӧ тані ме йылысь быдсяма сёрни мунӧ, — гашкӧ, и сылы нин кывсис...
Ӧти кывйӧн кӧ, флангсянь эз артмы.
Ме сэки кытшолӧн, кытшолӧн.
Ха-ха!..
Тэ гӧгӧрвоан, мися, воюйтлі, йӧзӧс виавлі уна, мотайтчи свет кузя, шог, шуа, эг этша ас вывті ну, а туяна бабаӧс аслым эг аддзы, ола ӧтка пон моз — ни мелілун, ни бур кыв...
И заводиті, и заводиті гартлӧдлыны пыр сэтшӧм жӧ ногӧн.
Ӧти кывйӧн кӧ, синны куті слабинъясӧ.
Уна кад сы вылӧ муніс.
Ӧтчыд кӧсйи сьӧлыштны <rus>чӧртӧвӧй матери</rus> да помавны комедиясӧ.
Но сэні делӧыс принципын, принцип вӧсна ме эг лэдзчысь сы дінысь...
Дырӧн воӧдчи помӧдзыс.
Аслам терпитӧмысь — баба пыддиыд ме ныв вылӧ веськалі.
Ха-ха!..
Эк, умора!
И Файло водзӧ нуӧдіс пеж сёрнисӧ.
Корчагин омӧля помнитӧ, кыдзи сійӧ воис Файло дорӧ.
— Скӧтина! — равӧстіс Павел.
— Тайӧ месӧ скӧтина али тэ, мый кывзан йӧзлысь сёрнияссӧ?
Тыдалӧ, Павел шуис ещӧ мыйкӧ, сы вӧсна мый Файло кватитіс сійӧс морӧсӧдыс.
— Сідзкӧ, тэ менӧ оскорбляйтны?!
И кучкис Корчагинӧс кулакнас.
Сійӧ вӧлі гажакодь.
Корчагин кватитіс дубӧвӧй табуретка да ӧтчыд кучкӧмӧн уськӧдіс Файлоӧс джоджӧ.
Корчагинлӧн зептас эз вӧв револьверыс, и тайӧ сӧмын видзис Файлоӧс смертьысь.
Но ковтӧмторйыс век жӧ лои: Крымӧ мунан лунӧ Корчагин сулаліс партийнӧй суд водзын.
Карса театрын парторганизация ставнас.
Агитпропын лоӧмтор ставнысӧ шызьӧдіс, и суд вылын кыптіс ёсь бытӧвӧй вен.
Быт, личнӧй взаимоотношение да партийнӧй этика юалӧмъяс сайӧдісны видлалан делӧсӧ.
Сійӧ лои сигналӧн.
Суд вылын Файло кутіс асьсӧ лёка, яндысьтӧг нюмъяліс, шуаліс, мый сылысь делӧ видлалас войтыр суд да Корчагинлы, сылысь юрсӧ поткӧдӧмысь, сетасны принудительнӧй удж.
Юасьӧмъяс вылӧ вочавидзны эз кут.
— Мый, кывъяснытӧ кӧсъяд песыштны менам адрес кузя?
Извиняйтча.
Верманныд меным ляскыны мый колӧ, а сійӧ, мый ме вылӧ тані бабье скӧрмӧма, то сійӧ сы вӧсна, мый на вылӧ ог видзӧдлыв.
А делӧыс кольк кыш дон оз сулав.
Вӧлі кӧ эськӧ дас кӧкъямысӧд воын тайӧ, ме тайӧ псих Корчагинкӧд вӧчи эськӧ ас ногӧн.
А ӧні тані меысь нинӧм, — и муніс.
Кор председательствуйтысь корис Корчагинӧс висьтавны лоӧмтор йывсьыс, Павел заводитіс спокойнӧя, но быдӧн казялісны, мый сійӧ муртса кутӧ асьсӧ.
— Ставыс, мый йылысь мунӧ тані сёрниыс, лои сы вӧсна, мын ме эг вермы ачымӧс кутны.
Важӧн нин коли сійӧ кадыс, кор ме кулакъясӧн уджавлі юрӧн дорысь ёнджыка.
Лои авария, и, тайӧс меӧн гӧгӧрвотӧдз, Файлолы кучкыссис нин.
Бӧръя кымынкӧ вонас менам тайӧ дзик ӧти партизанитан случай, и ме сійӧс осуждайта, кӧть кучкӧмыс збыльвылӧсӧ заслуживайтана.
Файло — зывӧк явление миян коммунистическӧй бытын.
Ме ог вермы гӧгӧрвоны, некор ог миритчы сыкӧд, мый революционер-коммунист вермас лоны сійӧ жӧ кадын и пеж скӧтинаӧй и негодяйӧн.
Тайӧ лоӧмторйыс тшӧктіс миянӧс заводитны сёрнитны быт йылысь, тайӧ дзик ӧти положительнӧйтор став делӧас.
Ёна унджык гӧлӧсӧн партийнӧй коллектив гӧлӧсуйтіс Файлоӧс партияысь вӧтлӧм вӧсна.
Грибовлы вӧлі сетӧма строгӧй выговор предупреждениеӧн лӧжнӧй показаниеясысь.
Сёрниын мукӧд участникъяс признайтчисны.
Налы вӧлі пасйӧма порицание.
Бартелик висьталіс Павел нервъяс состояние йылысь.
Собрание бурнӧя протестуйтіс, кор партследователь шуис сетны Корчагинлы выговор.
Следователь бӧр босьтіс ассьыс предложениесӧ.
Павелӧс оправдайтісны.
Кымынкӧ лун мысти поезд лэбӧдіс Корчагинӧс Харьковӧ.
Партиялӧн окружком сӧгласитчис сійӧ ёна корӧм вылӧ — лэдзны сійӧс Украинаса комсомол ЦК распоряжение улӧ.
Сылы сетісны эз омӧль характеристика, и сійӧ муніс.
Комсомол ЦК-са ӧти секретарӧн вӧлі Аким.
Сы дінӧ пырис Павел да висьталіс став йывсьыс.
Характеристикаысь «беззаветнӧя предан партиялы» кывъяс бӧрын Аким лыддис: «Эм партийнӧй выдержка, сӧмын исключительнӧй случайяс дырйи пузьысь, асьсӧ кутӧмсӧ воштытӧдз.
Талы помкаыс — нервнӧй системаыслӧн сьӧкыд поражение».
— Век жӧ гижӧмаӧсь тэныд, Павлуша, сійӧ фактсӧ бур документӧ.
Тэ эн шогсьы, овлӧны корсюрӧ сэтшӧмторъясыс весиг зумыд йӧзлӧн.
Мун лунвылӧ, чӧжышт вынъястӧ.
Воан, сэки сёрнитам, кӧні уджавны кутан.
И Аким топыда кутліс сылысь кисӧ.
ЦК-лӧн санаторий — «Коммунар».
Роза клумбаяс, фонтанлӧн вылӧ брыззьысь ва, садйын виноград пытшкӧ вӧйӧм корпусъяс.
Шойччысьяслӧн еджыд кительяс да купайтчан костюмъяс.
Том нывбаба-врач гижалӧ ним-овъяс.
Пельӧсса корпусын ыджыд жыр, син ёран еджыд вольпась, сӧстӧмлун да нинӧмӧн торктӧм лӧньлун.
Ванна бӧрын кыпыд, вежсьӧм паськӧма Корчагин муніс саридз дорӧ.
Мый вермӧ сывйыштны синмыд — полируйтӧм мрамор кодь лӧзовсьӧд морскӧй лӧнь простор.
Кӧнкӧ ылысса кельыдлӧз ру пиын вошӧны сылӧн границаясыс.
Доналӧм шонді пӧртмасис сы веркӧсын пӧжар югӧрӧн.
Ылын асъя ру пыр тыдышталісны горнӧй мусюръяслӧн гырысь глыбаяс.
Морӧстырнас лолаліс морскӧй бризлысь ловзьӧдан свежестьсӧ, а синъяс эз вермыны орӧдчыны спокойнӧй ыджыд лӧз саридз вылысь.
Меліа матыстчыліс кокъяс дорӧ дышиник гы, нуліс вадорысь зарни лыасӧ.
Сизимӧд глава
ЦК санаторийкӧд орччӧн — центральнӧй поликлиникалӧн ыджыд сад.
Сы пыр коммунаровечьяс мунлісны ас оланінас саридз дорсянь воигӧн.
Тані, сук коръя чинара вуджӧр улын, руд известнякысь джуджыд стена дорын, радейтліс шойччыны Корчагин.
Татчӧ шоча коді волывліс.
Тасянь позьӧ вӧлі видзӧдны аллея да садса туй кузя йӧзлысь ветлӧмсӧ, рытъясын кывзыны музыка, ыджыд курортса дӧзмӧдан шӧйтӧмсьыс ылыстчӧмӧн.
И талун Корчагин воис татчӧ.
Радпырысь водіс кыӧм качалкаӧ и, морскӧй ваннаысь да шондіысь лигышмунӧм вӧсна, ойбыртіс.
Гӧна кузьчышъян да Фурмановлӧн лыддьыны помавтӧм «Мятеж» куйлісны орчча качалка вылын.
Санаторийын первойя лунъяссӧ сылӧн пыр вӧлі нервозность, эз дугдыв висьны юр.
Профессоръяс век на тӧдмалісны сылысь сложнӧй да шоча овлысь висьӧмсӧ.
Унапӧв тотшкӧдӧмъясыс да кывзысьӧмъясыс дӧзмӧдісны да мудзтӧдісны Павелӧс.
Тешкодь ова ординатор Иерусалимчик, симпатичнӧй партийка, сьӧкыда аддзывліс ассьыс пациентсӧ да дыр корліс мунны сійӧ либӧ мӧд специалист дорӧ.
— Збыльысь, ме мудзи таысь ставсьыс, — шуаліс Павел. — Витысь луннас висьтавлы пыр ӧтитор.
Эз-ӧ вӧв тіян бабушканыд йӧй, эз-ӧ висьлы ревматизмӧн прадедушканыд?
А чӧрт сійӧс тӧдӧ, мыйӧн сійӧ висьліс, ме сійӧс и синмӧн эг аддзыв!
Сэсся быдӧн зільӧны, мед ме висьталі, мый висьлі гонореяӧн либӧ ещӧ мыйӧнкӧ лёкджыкӧн, а меным таысь, збыльысь висьтала, окота сетыштны кодлыкӧ куш юрас.
Сетӧй меным позянлун шойччыны!
А то, кутасны кӧ менӧ тӧдмавны став тӧлысьӧн-джынйӧн чӧжыс, ме лоа социальнӧ опаснӧйӧн.
Иерусалимчик сераліс, вочавидзис шуткаӧн, но кымынкӧ минут мысти нин сійӧс кутіс киӧдыс да, туй кузя мыйкӧ занимательнӧйӧс висьтавліг, вайӧдліс хирург дінӧ.
Талун осмотр оз ло.
Ӧбедӧдз час.
Ойбыртӧм бӧрын Павел кыліс кодлыськӧ воськовъяс.
Синсӧ эз восьты: «Думыштас, мый узя, дай мунас».
Весь чайтӧм: дзуртыштіс качалка, кодкӧ пуксис.
Духилӧн чӧскыд дукыс висьталіс, мый орччӧн пукалӧ нывбаба.
Павел восьтіс синсӧ.
Первой, мый сійӧ аддзис, — син ёран еджыд платтьӧ да сафьянӧвӧй чувяка гожъялӧм кокъяс.
Сэсся зонпосни ног шырӧм юр, кык гырысь син, шырлӧн кодь ёсь пиньяс.
Сійӧ яндысьӧмӧн нюммуніс:
— Извинитӧй, ме, буракӧ, мешайті тіянлы?
Корчагин чӧв оліс.
Тайӧ эз зэв вӧв лӧсьыд, но сылӧн ещӧ вӧлі на лача, мый суседкаыс мунас.
— Тайӧ тіян небӧгыс?
Сійӧ листаліс «Мятеж».
— Да, менам...
Минут чӧв олӧм.
— Висьталӧй, ёрт, ті «Коммунар» санаторийысь?
Корчагин терпиттӧма вӧрзьӧдчис.
«Кытысь сійӧс вайис?
Шойччи, шусьӧ.
Ӧні, ме чайта, юалас, мыйӧн ме вися.
Ковмас мунны».
Сійӧ шуис лёкногӧн, эз меліа:
— Абу.
— А ме быттьӧ тіянӧс сэтысь аддзылі.
Павел чеччӧ нин вӧлі, кор мӧд нывбабалӧн гӧлӧс бӧрвывсяньыс юаліс:
— Тэ мый татчӧ воин, Дора?
Качалка дорйылӧ пуксис санаторнӧй пляжнӧй костюма гожъялӧм шань блондинка.
Сійӧ муртса видзӧдліс Корчагин вылӧ.
— Ме тіянӧс кыськӧ аддзылі, ёрт.
Ті онӧ Харьковын уджалӧй?
— Да, Харьковын.
Корчагин шуис помавны тайӧ кузя кыссьысь сёрнисӧ.
— Кутшӧм удж вылын?
— Ассенизационнӧй обозын! — И ачыс дрӧгнитіс найӧ серӧктӧмысь.
— Оз позь шуны, медым ті вӧлід зэв вежливӧйӧсь, ёрт.
Тадз заводитчис налӧн дружба, и Дора Родкина, партиялӧн Харьковскӧй горком бюроса член, эз ӧтчыд казьтывлы тӧдмасьӧмыслысь тешкодь заводитчӧмсӧ.
«Таласса» санаторий садйын, кытчӧ Корчагин локтіс ӧбедбӧрса ӧти концерт вылӧ, сійӧ немвиччысьтӧг паныдасис Жаркийкӧд.
И, кӧть вӧлі тешкодь, найӧ аддзысисны фокстрот дырйи.
Кыз певица бӧрын, коді кияснас ёна шенасьӧмӧн сьыліс «<rus>Пылала ночь восторгом сладострастья</rus>», эстрада вылӧ звирк петіс пара.
Мужчинаыс — гӧрд цилиндра, джынвыйӧ пасьтӧм, лядьвеяс кутшӧмкӧ уна рӧма пряжкаяса, но синтӧ ёран еджыд манишкаа да галстука.
Ӧти кывйӧн кӧ, дикарь вылӧ лёк пародия.
Нывбабаыс — мичаник, уна рӧма паськӧма.
Тайӧ парочкаыс, ошъяслӧн кодь балябӧжъяса нэпманъяс ошкана ызгӧм шы улӧ, кодъяс сулалісны санаторнӧй висьысьяслӧн койкаяс да креслӧяс сайын, кутіс вежнясьны эстрада вылын фокстрот танцуйтігӧн.
Таысь мисьтӧмджыкторсӧ оз позь вӧлі думыштны.
Идиотскӧй цилиндра тшӧгӧм мужик да нывбаба веглясисны похабнӧй позаясын, ӧта-мӧд бердас ляскысьӧмӧн.
Павел мыш сайын нускис кутшӧмкӧ тшӧг туша.
Корчагин бергӧдчис нин мунны, кыдз воддза радын, дзик эстрада дорын, кодкӧ сувтіс да лёкысь горӧдіс:
— Тырмас проституируйтны!
Чӧрту!
Павел тӧдіс Жаркийӧс.
Тапёр орӧдіс ворсӧмсӧ, скрипкаыс чирӧстіс медбӧръяысь да ланьтіс.
Эстрада вылын пара дугдіс вежнясьны.
Сы вылӧ, коді горӧдіс, лёкысь шуасисны улӧсъяс сайын:
— Кутшӧм хамство — орӧдны номер!
— Европа ставнас танцуйтӧ!
— Некытчӧ оз шогмы!
Но коммунаровечьяс группасянь рӧзбойник моз нёль чуньӧн шутёвтіс череповецкӧй укомолса секретарь Серёжа Жбанов.
Сылы отсалісны мукӧдъяс, и эстрада вылысь парочкасӧ быттьӧ тӧв нӧбӧдіс.
Трепач-конферансье, коді вӧлі тэрыб лакей кодь, висьталіс публикалы, мый труппа мунӧ.
— Быгыльтчы калбасӧн малӧй Спасскӧйӧд!
Висьтав дедлы — Мӧскуаӧ мӧді! — ӧтувъя серам шы улын колльӧдіс сійӧс санаторнӧй халата кутшӧмкӧ том зон.
Корчагин корсис первойя радъясысь Жаркийӧс.
Дыр пукалісны Павел ордын жырйын.
Ваня уджаліс агитпропӧн партияса ӧти окружкомын.
— А тэ тӧдан, менам эм гӧтыр.
Регыд лоас ныв либӧ пи, — шуис Жаркий.
— О-о, код нӧ тэнад гӧтырыд? — чуймис Корчагин.
Жаркий зепсьыс кыскис карточка да петкӧдліс Павеллы.
— Тӧдан?
Снимок вылын вӧліны сійӧ да Анна Борхарт.
— А Дубава кӧні? — ещӧ ёнджыка чуймӧмӧн юаліс Павел.
— Дубава Мӧскуаын.
Партияысь вӧтлӧм бӧрын сійӧ муніс комвузысь да ӧні велӧдчӧ МВТУ-ын.
Кывсьӧ, сійӧс восстановитӧмаӧсь, а весьшӧрӧ!
Тшыксьӧм морт сійӧ...
Тӧдан, кӧні Игнат?
Сійӧ ӧні судостроительнӧй заводын директорӧс вежысь.
Мукӧдъяс йывсьыс этша тӧда.
Торъялім ми ӧта-мӧдысь.
Уджалам канмуса уна пельӧсъясын, а век жӧ кыдзкӧ лӧсьыд паныдасьлыны да важсӧ казьтыштны, — шуаліс Жаркий.
Жырйӧ пырис Дора да сыкӧд кымынкӧ морт.
Кузь тушаа тамбовец пӧдлаліс ӧдзӧссӧ.
Дора видзӧдліс Жаркий орден вылӧ да юаліс Павеллысь:
— Тэнад ёрт — партияса член?
Кӧні сійӧ уджалӧ?
Гӧгӧрвотӧг, мыйын делӧыс, Корчагин дженьыдика висьталіс Жаркий йылысь.
— Сідзкӧ мед кольччас.
Сӧмын на воисны Мӧскуаысь ёртъяс.
Найӧ висьталасны миянлы бӧръя партийнӧй выльторъяс.
Шуим чукӧртчывны тэ ордӧ аслыссяма тупкӧсса заседание вылӧ, — висьталіс Дора.
Чукӧртчысьясыс пӧшти ставныс вӧліны пӧрысь большевикъяс, Павел да Жаркий кындзи.
МКК-са * член Барташёв висьталіс выль оппозиция йылысь, кодӧн юрнуӧдӧны Троцкий, Зиновьев да Каменев.
* МКК — Мӧскуаса контрольнӧй комиссия.
— Местаяс вылын миянлы татшӧм кадын быть колӧ лоны. Ме муна аски, — помаліс Барташёв.
Павел жырйын собрание бӧрын куим лун мысти санаторий срокысь водз дзикӧдз рекмис.
Муніс и Павел индӧм сроксӧ овтӧг.
Комсомол ЦК-ын дыр эз кутны.
Корчагинӧс индісны комсомоллӧн окружкомса секретарӧн ӧти промышленнӧй кытшӧ, и недель мысти нин организациялӧн карса актив кывзіс сылысь первойя речь.
Сёр арын партия окружкомлӧн автомобильыс, кӧні вӧлі мунӧны Корчагин да кык работник карсянь ӧти ылысса районӧ, кежис туйбокса канаваӧ да путкыльтчис.
Калечитчисны ставӧн.
Корчагинлӧн жугаліс веськыд пидзӧсыс.
Кымынкӧ лун мысти сійӧс вайисны Харьковса хирургическӧй институтӧ.
Врачебнӧй консилиум, пыктӧм пидзӧссӧ видлалӧм да рентгеновскӧй снимокъяс вӧчӧм бӧрын, шуис пырысьтӧм-пыр вӧчны операция.
Корчагин сӧгласитчис.
— Сідзкӧ, аски асыв, — бӧрас шуис кыз профессор, консультацияӧн веськӧдлысь, да сувтіс.
Сы бӧрся петісны и мукӧдъяс.
Ичӧтик югыд палата ӧтилы вылӧ.
Зэв сӧстӧм да лазаретын кодь аслыссикас дук, кодӧс сійӧ важӧн нин вунӧдліс.
Корчагин гӧгӧр видзӧдліс.
Лым еджыд пызандӧраа тумбочка, еджыд табурет — и ставыс.
Санитарка вайис ужын.
Павел сыысь ӧткажитчис.
Крӧвать вылӧ нёровтчӧмӧн сійӧ гижис письмӧяс.
Кок висьӧмыс мешайтіс думайтны, сёйны эз ков.
Кор вӧлі гижӧма нёльӧд письмӧ, палата ӧдзӧс надзӧник воссис, и Корчагин аддзис ас крӧвать дорсьыс еджыд халата да сэтшӧм жӧ шапочкаа том нывбабаӧс.
Рытгорувса рӧмыд пыр аддзис вӧсни синкымъяссӧ да гырысь синъяссӧ, кодъяс кажитчисны сьӧдӧн.
Ӧти киас сійӧ кутіс портфель, мӧдас — бумага лист да карандаш.
— Ме тіян ординатор, — шуис сійӧ, — талун дежурита.
Ӧні вӧча допрос, и тіянлы быть лоӧ висьтавны ас йывсьыд ставсӧ.
Нывбаба меліа нюммуніс.
Нюммунӧмыс «допроссӧ» вӧчис лӧсьыдджыкӧн.
Дзонь час Корчагин висьтавліс не сӧмын ас йывсьыс, но и прабабушкаяс йывсьыс.
Операционнӧйын — марляӧн кӧрталӧм ныръяса кымынкӧ морт.
Хирургическӧй инструментъяс вылын никельлӧн лӧсталӧм, векни пызан, сы улын ыджыд таз.
Кор Корчагин водіс пызан вылӧ, профессор помаліс кисӧ мыськыны.
Сайын муніс операция кежлӧ тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчӧм.
Корчагин видзӧдліс бӧрвылас.
Сестра тэчис ланцетъяс, щипцыяс.
Сылӧн ординатор Бажанова разис коксьыс кӧртӧдсӧ.
— Эн видзӧдӧй сэтчӧ, Корчагин ёрт, таысь нервъясыдлы оз ло лӧсьыд, — небыдика шуис сійӧ.
— Ті код нервъяс йылысь сёрнитанныд, доктор? — и Корчагин сералана нюммуніс.
Кымынкӧ минут мысти топыд маска тупкис сылысь чужӧмсӧ, профессор шуис:
— Энӧ волнуйтчӧй, ӧні кутам сетны хлороформ.
Лолалӧй пыдісяньджык, ныр пырыд да лыддьӧй.
Маска улын пӧдӧм гӧлӧс лӧня вочавидзис:
— Бур.
Водзвыв кора извинитны лоны верман мисьтӧм кывъясысь.
Профессор эз вермы кутны нюмсӧ.
Хлороформлӧн первойя войтъяс, чӧскыдтӧм, пӧдтан дук.
Корчагин пыдісянь лолыштіс да, ярскӧба шуавны зільӧмӧн, кутіс лыддьыны.
Тадз пырис сійӧ аслас трагедия первойя актӧ.
...Артём косяліс конвертсӧ пӧшти шӧри да мыйыськӧ волнуйтчӧмӧн паськӧдіс письмӧсӧ.
Сатшкысис синъяснас первойя строчкаясӧ, котӧртіс на кузя орӧдчывтӧг:
«Артём!
Ми зэв шоча гижам ӧта-мӧднымлы.
Ӧтчыд, корсюрӧ кыкысь вонас.
Но делӧыс ӧмӧй лыдын?
Тэ гижан, мый мунін Шепетовкаысь семьянад казатинскӧй депоӧ, мед орӧдны вужъяссӧ.
Гӧгӧрвоана, мый сійӧ вужъясыс — Стешалӧн бӧрӧ кольӧм, мелкособственническӧй психологияыс, сылӧн рӧдняыс да мукӧдъяс.
Вежны Стеша кодь йӧзтӧ сьӧкыд, пола, мый тэныд сійӧ весиг оз удайтчы.
Шуан, «сьӧкыд пӧрысьладорыд велӧдчыны», но сійӧ тэнад мунӧ оз омӧля.
Тэ абу прав, мый сэтшӧма пыксян мунны производство вылысь горсоветса председатель удж вылӧ.
Тэ воюйтін власьт вӧсна?
Сідзкӧ, босьт жӧ сійӧс.
Аски жӧ босьт горсовет да заводит делӧ.
Ӧні ас йылысь.
Менам мунӧ мыйкӧ тешкодьтор.
Ме унаысь куті вӧвлыны госпитальясын, менӧ кыкысь вундалісны, кисьтӧма абу этша вир, видзӧма абу этша вын, а некод на ещӧ меным эз вочавидз, кор талы лоас пом.
Ме орӧдчи уджысь, аддзи аслым «висьысьлысь» выль профессия, ёна страдайта, и тайӧ став вӧснаыс — эз кут куснясьны веськыд пидзӧсӧй, кымынкӧ вурыс тушаын да медбӧръя врачебнӧй восьтӧмтор: сизим во сайын вӧлӧма удар сюрсалыӧ, а ӧні меным шуӧны, мый тайӧ ударыс вермас дона сувтны.
Ме дась нуны ставсӧ, сӧмын мед бӧр сувтны стройӧ.
Абу меным нинӧм страшнӧйджыкыс, стройысь петӧм дорысь.
Та йылысь ог вермы и мӧвпыштны.
Со мыйла ме муна став вылас, но бурмӧмыс абу, а кымӧръяс век ёнджыка сукмӧны.
Первойя операция бӧрас ме, кыдзи сӧмын куті ветлыны, бӧр вои удж вылӧ, но менӧ регыд вайисны выльысь.
Ӧні пӧлучиті билет «Майнак» санаторийӧ Евпаторияӧ.
Аски мӧдӧдча.
Эн тӧждысь, Артём, менӧ ӧд сьӧкыд виныд.
Олӧмӧй менам бура тырмас куимлы.
Ми ещӧ уджыштам на, вокӧ.
Видз дзоньвидзалунтӧ, эн кватайт дас пудъясӧн.
Партиялы бӧрас донӧн сувтӧ ремонтыс.
Вояс сетӧны миянлы опыт, велӧдчӧм — тӧдӧмлун, и ставыс тайӧ абу сы вылӧ, мед гӧститны лазаретъясын.
Топыда кутла тэнсьыд китӧ.
Павел Корчагин».
Сійӧ кадӧ, кор, Артём ассьыс сук синкымъяссӧ кӧрӧмӧн, лыддис вокыслысь письмӧсӧ, Павел прӧщайтчис больничаын Бажановакӧд.
Павеллы кисӧ сетігӧн сійӧ юаліс:
— Аски Крымӧ мунанныд?
Кӧн нӧ ті коллялад талунъя лунсӧ?
Корчагин вочавидзис:
— Ӧні воас Родкина ёрт.
Тайӧ лунсӧ да войсӧ ме колльӧда найӧ семьяын, а асывнас сійӧ менӧ колльӧдас вокзалӧ.
Бажанова тӧдӧ вӧлі Павел дінӧ унаысь волывлысь Дораӧс.
— Помнитад, Корчагин ёрт, миянлысь сёрнинымӧс сы йылысь, мый ті мунӧм водзвылад аддзысьлад менам батькӧд?
Ме сылы бура висьтавлі тіян дзоньвидзалун йылысь.
Меным окота, мед сійӧ тіянӧс видзӧдлас.
Сійӧс позьӧ вӧчны талун рыт.
Корчагин пыр жӧ сӧгласитчис.
Сійӧ жӧ рытӧ Ирина Васильевна пыртіс Павелӧс аслас батьыслӧн ыджыд кабинетӧ.
Нималана хирург ас ныв дырйиыс бура видлаліс Корчагинӧс.
Ирина вайис клиникаысь став рентгеновскӧй снимокъяссӧ да став анализъяссӧ.
Павел эз вермы не казявны Ирина Васильевна чужӧм вылысь друг кельдӧдӧмсӧ, кор батьыс латынь ногӧн шуис кымынкӧ кыв.
Корчагин видзӧдіс профессорлӧн ыджыд куш юр вылӧ, зілис мыйкӧ тӧдмавны сылӧн лэчыд синъясысь, но Бажановлысь нинӧм оз вӧлі позь тӧдмавны.
Кор Павел пасьтасис, Бажанов вежливӧя прӧщайтчис сыкӧд; сійӧ муніс кутшӧмкӧ заседание вылӧ да тшӧктіс нылыслы висьтавны ассьыс заключениесӧ.
Ирина Васильевна жырйын, кӧні вӧлі зэв бур обстановка, Корчагин лэдзчысис диван вылӧ, виччысис, кор Бажанова заводитас сёрнитны.
Но сійӧ эз тӧд, кыдзи заводитны, мый шуны; сылы вӧлі зэв сьӧкыд.
Батьыс висьталіс сылы, мый медицина ӧні оз на вермы дугӧдны Корчагин организмын мунысь воспалительнӧй процессӧ.
Сійӧ вӧлі паныд хирург сюйсьӧмлы.
«Тайӧ том мортсӧ виччысьӧ вӧрны вермытӧмлӧн трагедия, и ми вынтӧмӧсь сійӧс бурдӧдны».
Кыдзи врач да друг, сійӧ эз лыддьы позянаӧн висьтавны ставсӧ, и видзчысьӧмӧн висьталіс Корчагинлы правдалысь сӧмын мыйкӧ мында юкӧнсӧ.
— Ме чайта, Корчагин ёрт, мый Евпаторияса грязь вӧчас перелом да ті верманныд арнас бӧр воны удж вылӧ.
Тайӧс висьталігӧн сійӧ вунӧдіс, мый сы бӧрся пыр видзӧдісны кык сюсь син.
— Тіян кывъясысь, стӧчджыка ставсьыс, мый ті онӧ помӧдз висьталӧй, ме аддза положениеыслысь став серьёзностьсӧ.
Помнитанныд, ме корлі тіянӧс пыр сёрнитны мекӧд веськыда.
Меысь нинӧм оз ков дзебны, ме ог усь обморокӧ и ог ви ачымӧс.
Но ме зэв ёна кӧсъя тӧдны, мый менӧ виччысьӧ водзын, — шуис Павел.
Бажанова мынтӧдчис шуткаӧн.
Тайӧ рытӧ Павел сідзи эз и тӧдмав правдасӧ аслас аския лун йывсьыс.
Кор найӧ прӧщайтчисны, Бажанова надзӧникӧн шуис:
— Энӧ вунӧдӧй ті дорӧ менам дружба йылысь, Корчагин ёрт.
Тіян олӧмын вермас лоны быдтор.
Тіянлы кӧ ковмас менам отсӧг либӧ сӧвет, гижӧй меным.
Ме вӧча ставсӧ, мый лоас менам вынъяс серти.
Сійӧ видзӧдіс ӧшиньӧд, кыдзи кожанкаа кузь фигура, бедь вылӧ сьӧкыда мыджсьӧмӧн, кыссис подъезд дорсянь извозчик пролётка дінӧ.
Бара Евпатория.
Лунвывса пӧдтысь жар.
Зарниӧн вурлӧм тюбетейкаяса гожъялӧм йӧз.
Автомобиль дас минутӧн ваялӧ пассажиръясӧс руд известнякысь вӧчӧм кык судта «Майнак» санаторий керка дорӧ.
Дежурнӧй врач разӧдалӧ воысьясӧс жыръясӧ.
— Ті кутшӧм путёвка кузя, ёрт? — 11-ӧд номера жырлы паныд сувтӧмӧн Корчагинлысь юаліс сійӧ.
— ЦК КП (б) У.
— Сідзкӧ, ми тіянӧс меститам ӧтлаӧ Эбнер ёрткӧд.
Сійӧ немеч да корис сетны сылы роч суседӧс, — висьталіс врач да таркӧдчис.
Жырсянь кыліс вочакыв:
— Пырӧй.
Жырйын Корчагин пуктіс ассьыс чемодансӧ да бергӧдчис крӧвать вылын куйлысь еджгов юрсиа, тэрыб кельыдлӧз синъяса мужчиналань.
Немеч сылы воча нюммуніс.
Ме кӧсйи шуны, здравствуй, — веськӧдіс сійӧ да нюжӧдіс Павеллы кузь чуньяса кельыд кисӧ.
Кымынкӧ минут мысти Павел пукаліс сійӧ крӧвать дорын, и на костын муніс гажа сёрни сійӧ «войтыркостса» кыв вылын, кӧні кывъясыс ворсӧны отсасян роль, а гӧгӧрвоны вермытӧм фразасӧ висьталӧ кияслӧн да чужӧмлӧн вӧрӧм — вообщӧ гижтӧм эсперантолӧн * став средствоясыс.
Павел тӧдіс нин, мый Эбнер — немецкӧй рабочӧй.
* Эсперанто — искусственнӧй войтыркостса кыв, кодӧс лӧсьӧдӧма ХІХ нэмса 70-ӧд воясын.
1923 вося гамбургскӧй восстание дырйи Эбнер ранитчӧма пуляӧн лядьвеяс, и со ӧні важ ранаыс воссьӧма да личкӧма сійӧс вольпась вылӧ.
Страдайтӧм вылас видзӧдтӧг сійӧ кутіс асьсӧ кыпыда да тайӧн пыр жӧ шедӧдіс Павелсянь уважение.
Бурджык суседӧс Корчагин эз и кӧсйы корсьны.
Тайӧ оз кут висьтавны аслас висьӧмъяс йылысь асывсянь рытӧдз да няргыны.
Мӧдарӧ, сыкӧд вунӧдан и ассьыд висьӧмъястӧ.
«Жаль сӧмын, мый ме немецкӧйнад нинӧм ог тӧд», — мӧвпыштіс сійӧ.
Сад пельӧсын кымынкӧ качалка, бамбукысь пызан, кык коляска.
Тані лечебнӧй процедураяс бӧрын быдса лунъясӧн коллялісны вит висьысь, кодъясӧс нимтісны «Коминтерн Исполкомӧн».
Коляскаын джынвыйӧ куйліс Эбнер, мӧдын — Корчагин, кодлы эз лэдзны ветлыны, мукӧд куимыс вӧліны: сьӧкыд эстонец Вайман — ӧти республикаса Наркомторгын уджалысь, Марта Лауринь — латышка, карӧй синма том нывбаба, дас кӧкъямыс арӧса ныв кодь, да Леденёв — дзор кӧсичаяса ыджыд багатыр, сибиряк.
Збыльысь, тані вӧліны вит национальность: немеч, эстонец, латышка, роч да украинеч.
Марта да Вайман сёрнитісны немеч кыв вылын, и Эбнер пӧльзуйтчис наӧн кыдзи переводчикъясӧн.
Павелӧс да Эбнерӧс ӧтувтіс ӧтувъя жыр.
Мартаӧс да Вайманӧс матыстіс Эбнеркӧд кыв тӧдӧмыс, а Леденевӧс Корчагинкӧд — шахмат.
Иннокентий Павлович Леденёв вотӧдз Корчагин вӧлі санаторийын шахматнӧй «чемпионӧн».
Сійӧ мырддис тайӧ званиесӧ Вайманлысь медводдза места вӧсна чорыд тыш бӧрын.
Вайманӧс Корчагин веніс, и тайӧн торкис флегматичнӧй эстонецлысь равновесиесӧ.
Сійӧ дыр эз вермы прӧститны Корчагинлы асьсӧ венӧмысь.
Но регыд санаторийӧ воис ыджыд тушаа старик, аслас ветымын ар серти чужӧм вылас зэв том, и предложитіс Корчагинлы ворсны партия.
Корчагин, опасность йылысь подозревайттӧг, лӧня заводитіс ферзевӧй гамбит, код вылӧ Леденев вочавидзис центральнӧй пешкаяс дебютӧн.
Кыдзи «чемпион», Павел должен вӧлі ворсны быд выль воысь шахматисткӧд.
Тайӧ партияяссӧ видзӧдны пыр чукӧртчылісны уна йӧз.
Ӧкмысӧд ходсяньыс нин Корчагин казяліс, кыдзи сійӧс топӧдӧны Леденёвлӧн ӧтырышъя воысь пешкаясыс.
Корчагин гӧгӧрвоис, мый сы водзын опаснӧй противник: весьшӧрӧ Павел тайӧ ворсӧмсӧ заводитіс сэтшӧм видзчысьтӧг.
Куим час чӧж кыссьысь тыш бӧрын, став зільӧм вылас да став напряжение вылас видзӧдтӧг, Павеллы лои сетчыны.
Сійӧ казяліс ассьыс ворссьӧмсӧ став видзӧдысьяс дорысь водзджык.
Видзӧдліс аслас партнёр вылӧ.
Леденёв нюммуніс бать моз бура.
Тӧдӧмысь, сійӧ сідзжӧ аддзис сылысь ворссьӧмсӧ.
Эстонец, волнуйтчӧмысла сайӧдтӧм радлӧмысла, мед эськӧ Корчагин ворссяс, нинӧм на эз казяв.
— Ме век ворса медбӧръя пешкаӧдз, — шуис Павел, и Леденёв ошкана довкнитіс юрнас сылы ӧтнаслы гӧгӧрвоана тайӧ кывъяс вылӧ вочакыв пыдди.
Корчагин вит лун чӧжӧн Иннокентий Павловичкӧд ворсіс дас партия, на пиысь ворссис сизимӧс, воис кыкӧс да ӧти лои <rus>вничью</rus>.
Вайман радліс:
— Ай, аттьӧ, Леденёв ёрт!
Кыдз ті сійӧс нӧйтінныд!
Сідз сылы и колӧ!
Миянӧс, пӧрысь шахматистъясӧс, ставнымӧс йӧртіс, но и ачыс старик вылӧ веськаліс.
Ха-ха-ха!..
— Мый, абу лӧсьыд ворссьынытӧ? — дэльӧдіс сійӧ ассьыс победитӧм победительсӧ.
Корчагин воштіс «чемпион» нимсӧ, но тайӧ ворсан честь пыдди Иннокентий Павловичын аддзис мортӧс, коді сылы бӧрынджык лои донаӧн да матыссаӧн.
Корчагинлӧн шахматнӧй поле вылын ворссьӧмыс эз вӧв случайнӧй.
Сійӧ тӧдіс шахматӧн ворсӧм кузя сӧмын ортсыса стратегиясӧ: шахматист ворссис ворсӧмлысь став тайнасӧ тӧдысь мастерлы.
Корчагинлӧн да Леденёвлӧн вӧлі ӧти общӧй дата: Корчагин чужис сійӧ воӧ, кор Леденёв пырис партияӧ.
Найӧ вӧліны типичнӧй представительясӧн том да пӧрысь большевикъяс гвардияысь.
Ӧтикыслӧн — ыджыд политическӧй да олӧм опыт, подпольеса да сарскӧй тюрьмаясса вояс, сэсся — ыджыд государственнӧй удж; мӧдыслӧн — ӧзъян томлун да сӧмын ставыс кӧкъямыс вося тыш, коді вермис сотны олӧмсӧ эз ӧтилысь.
И кыкнанныслӧн налӧн — пӧрысьыслӧн и томыслӧн — вӧліны пӧсь сьӧлӧмъяс да омӧльтчӧм дзоньвидзалун.
Рытъясын Эбнер да Корчагин жырйын — клуб.
Тасянь петлісны став политическӧй выльторъяс.
Рытъясын 11-ӧд номера жырйын вӧлі шума.
Вайман пыр зілис висьтавны кутшӧмкӧ сальнӧй анекдот, кодъясӧс сійӧ ёна радейтліс, но пыр жӧ веськавліс кыкладорсянь би улӧ — Мартасянь да Корчагинсянь.
Марта кужліс сійӧс орӧдны ёсь да лэчыд серамӧн.
Кор жӧ тайӧ эз отсавлы, сюйсьыліс Корчагин:
— Вайман, тэ эськӧ мед юалін, — гашкӧ, миянлы ньӧти оз ков тэнад «остроумиеыд»...
— Ме вообщӧ ог гӧгӧрво, кыдзи тайӧ тэныд лӧсялӧ... — дӧзмӧмӧн заводитліс Корчагин.
Вайман чургӧдліс кыз парсӧ, и векньыдик синъяснас сійӧ серамбанӧн видзӧдлывліс чужӧмъяс вылӧ.
— Ковмас лӧсьӧдны Главполитпросвет бердӧ мораль кузя инспектура да вӧзйыны Корчагинӧс старшӧй инспекторӧн.
Ме гӧгӧрвоа на Мартаӧс, сылӧн профессиональнӧй нывбаба оппозиция, но Корчагин кӧсйӧ петкӧдлыны асьсӧ мыжтӧм детинкаӧн, кутшӧмкӧ комсомольскӧй кага кодьӧн...
И ме вообщӧ ог радейт, кор колькъяс велӧдӧны курӧгъясӧс.
Коммунистическӧй этика йылысь татшӧм ёна вензьӧм бӧрын сальнӧй анекдотъяс йылысь юалӧмсӧ вӧлі сувтӧдӧма принципиальнӧй обсуждение вылӧ.
Марта переведитіс Эбнерлы, коді мый висьталіс.
— <rus>Эротише</rus> анекдот — тайӧ абу зэв бур, ме сулала Павлуша дор, — шуис Адам.
Вайманлы ковмис сетчыны.
Сійӧ, кыдзи вермис, шмонитіс, но анекдотъяс сэсся эз висьтавлы.
Мартаӧс Корчагин лыддис комсомолкаӧн.
Думсьыс сійӧ чайтіс, мый сылы дас ӧкмыс арӧс.
Кутшӧма жӧ сійӧ кутіс шензьыны, кор ӧтчыд сыкӧд сёрниын сійӧ тӧдмаліс, мый Марта дас сизимӧд восянь партияса член, мый сылы комын ӧти арӧс и мый сійӧ вӧлі ӧти активнӧй уджалысьӧн латышскӧй компартияын.
Дас кӧкъямысӧд воын белӧйяс шуисны сійӧс лыйлыны, а сы бӧрын сійӧс сӧветъяслӧн веськӧдлан котыр вежис ӧтлаын мукӧд ёртъяскӧд.
Ӧні сійӧ уджаліс «Правдаын» да ӧттшӧтш помалӧ вуз.
Кыдзи заводитчис налӧн матыстчӧмыс, Корчагин эз тӧд, но Эбнер ордӧ тшӧкыда волывлысь дзоляник латышка пыр вӧлі «пятёркакӧд».
Подпольщик Эглит, латыш жӧ, ёна шмонитлывліс сы вылын:
— Марточка, а кыдз нӧ коньӧр Озолыд Мӧскуаад?
Оз жӧ позь сідзи!
Асывъясын, звӧнокӧдз минут кымын водзджык, санаторийын ёся горзіс петук.
Эбнер зэв бура чуксасьліс сідз жӧ.
Персоналлӧн став зільӧмыс — аддзыны санаторийӧ код тӧдас кыдзи пырӧм петукӧс — эз вайӧд нинӧмӧ.
Эбнерлы тайӧ вӧлі ыджыд удовольствиеӧн.
Тӧлысь помас Корчагинлы лои лёк.
Врачьяс водтӧдісны сійӧс вольпасьӧ.
Эбнерӧс тайӧ ёна шогӧдіс.
Сійӧ радейтіс тайӧ том большевиксӧ, коді некор эз няргыв, пыр вӧлі жизнерадостнӧй, сэтшӧм пуан энергияа да сэтшӧм водз воштӧма дзоньвидзалунсӧ.
Кор жӧ Марта висьталіс Эбнерлы, мый врачьяс висьталӧны, мый водзын Корчагинлы лоӧ трагедия, Адам кутіс волнуйтчыны.
Санаторийысь мунтӧдз Корчагинлы эз лэдзны ветлӧдлыны.
Павеллы удайтчывліс дзебны ассьыс страдайтӧмъяссӧ матыссаясысь, сӧмын Марта ӧтнас казявліс сійӧс кельыд чужӧм сертиыс.
Мунтӧдзыс недель войдӧр Павеллы воис письмӧ Украинаысь комсомол ЦК-сянь, кӧні юӧртісны, мый отпуск сылы нюжӧдӧма кык тӧлысь вылӧ да мый, санаторнӧй заключение серти, ӧнія дзоньвидзалунӧн сылы уджавны оз позь.
Письмӧкӧд тшӧтш вӧлі ыстӧма сьӧм.
Павел примитіс тайӧ первойя ударсӧ, кыдзи коркӧ примитліс Жухрайлысь ударъяссӧ, коді велӧдліс боксӧ: сэки сідзжӧ усьліс, но пыр жӧ бӧр сувтліс.
Виччысьтӧг воис мамсяньыс письмӧ.
Старушка гижис, мый Евпаториясянь неылын, портовӧй карын, олӧ сылӧн важся пӧдруга Альбина Кюцам, кодкӧд мам абу нин аддзысьлӧма дас вит во, да мый сійӧ ёна корӧ писӧ кежавны сы дінӧ.
Тайӧ случайнӧй письмӧыс ворсіс ыджыд роль Павел олӧмын.
Недель мысти санаторийса землячество бура колльӧдіс Корчагинӧс пристаньӧ.
Прӧщайтчигас Эбнер пӧся кутліс да окыштіс Павелӧс, кыдзи вокӧс.
Марта жӧ воши, и Павел муніс сыкӧд прӧщайтчытӧг.
А мӧд асывнас пристаньсянь фаэтон вайис Корчагинӧс неыджыд садъя ичӧтик керка дорӧ, и Корчагин ыстіс ассьыс колльӧдысьсӧ юавны, тані-ӧ олӧны Кюцамъяс.
Кюцамлӧн семьяыс вӧлі вит мортысь: Альбина Кюцам — (мамыс, сьӧд синма, сьӧкыд видзӧдласа, олӧма кыз нывбаба, кодлӧн пӧрысь чужӧм вылас тӧдчис на вӧвлӧм мичлуныс, сылӧн кык ныв — Лёля да Тая, Лёлялӧн дзоляник пи да старик Кюцам, порсь кодь тшӧгӧм кыз морт.
Старик служитіс кооперативын, ичӧтджык нылыс, Тая, ветлывліс сьӧд удж вылӧ, ыджыдджыкыс, Лёля, вӧвлӧма машинисткаӧн, неважӧн торйӧдчӧма аслас юысь да хулиганитысь верӧсыскӧд да ӧні некӧн эз уджав.
Лунъяссӧ сійӧ колляліс гортас, ноксис пиыскӧд, отсасис мамыслы гортса уджъясын.
Нывъяс кындзи, вӧлі ещӧ пи Жорж, но ӧні сійӧ вӧлі Ленинградын.
Кюцамлӧн семья бура примитіс Корчагинӧс.
Сӧмын старик видзӧдліс гӧсьт вылӧ лёка, видзчысьӧмпырысь.
Корчагин бура висьтавліс Альбиналы ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс Корчагинъяс семейнӧй хроникаысь, ачыс тшӧтш юасис олӧм-вылӧм йывсьыныс.
Лёлялы вӧлі кызь кык арӧс.
Шырӧм юрсиа, паськыд чужӧма прӧстӧйиник шатенка, сійӧ пыр жӧ сувтіс Павелкӧд приятельскӧй туй вылӧ да окотапырысь тӧдмӧдіс сійӧс став семейнӧй секретъяснас.
Сысянь Корчагин тӧдмаліс, мый старик лёкысь топӧдӧ став семьясӧ, пӧдтӧ быдпӧлӧс инициатива да неыджыд воля петкӧдлӧмъяс.
Ограниченнӧй, ичӧт кругозора, быд посниторъясӧ крукасьысь, сійӧ семьясӧ пыр видзліс повзьӧдлӧмӧн да сійӧн кыпӧдліс челядьлысь джуджыд лӧглун да ыджыд лёклун гӧтырыслысь, коді став кызь вит во чӧжыс тышкасис сы деспотизмлы паныд.
Нывъяс пыр сулалісны мамыс дор, и семья костын дугдывтӧм зыксьӧмыс травитліс налысь олӧмсӧ.
Тадзи кольлісны посни да гырысь помтӧм ӧбидаясӧн тыр лунъяс.
Мӧд урӧдӧн семьяын вӧлі Жорж.
Лёля висьталӧм серти, сійӧ вӧлі типичнӧй кокнируа тшап морт да баквал, радейтіс бура сёйыштны да лӧсьыда пасьтасьны, эз вӧв йӧй юыштны.
Девятилетка помалӧм бӧрын Жорж — мамлӧн радейтантор — корис сылысь сьӧм столичнӧй карӧ ветлӧм вылӧ.
— Ме муна университетӧ.
Мед вузалас Лёля ассьыс чунькытшсӧ, а тэ ассьыд кӧлуйтӧ.
Меным колӧ сьӧм, а кытысь ті судзӧдад — меным дзик веськодь.
Жорж бура тӧдіс, мый мамыс сылы нинӧмысь оз ӧткажит, да тайӧн пӧльзуйтчис ньӧти яндысьтӧг.
Чойяс вылас видзӧдіс лёка, вылісянь, найӧс пуктіс ассьыс улӧджык.
Став сьӧмсӧ, мый удайтчыліс нетшыштны стариклысь, да Таялысь нажӧвитӧм сьӧмсӧ мам ыстыліс пиыслы.
А сійӧ дзикӧдз провалитчӧма экзамен вылас да эз гажтӧма ов аслас дядь ордын, терроризируйтіс мамсӧ сьӧм мӧдӧдӧм йылысь телеграммаясӧн.
Ичӧтджык чойсӧ, Таяӧс, Корчагин аддзис сӧмын сёрӧн рытнас.
Мамыс посводзас шӧпкӧдӧмӧн висьталіс сылы гӧсьт воӧм йылысь.
Павелкӧд здоровайтчигӧн сійӧ яндысьӧмӧн сетіс сылы кисӧ да ичӧтик пельяс йылӧдзыс гӧрдӧдіс тӧдтӧм том морт водзын.
Павел эз пырысь-пыр лэдз сылысь вына, сарӧга кисӧ.
Таялы вӧлі дас ӧкмысӧд арӧс.
Сійӧ эз вӧв мича, но гырысь карӧй синъясыс, монгольскӧй сяма векньыдик синкымъясыс, нырыслӧн мича визьыс да топыд сӧстӧм паръясыс вӧчисны сійӧс лӧсьыдіникӧн; зумыд том морӧсыслы дзескыд вӧлі рабочӧй визя блузка улас.
Чойяс олісны кык посньыдик жыръясын.
Тая жырйын — векньыдик кӧрт крӧвать, унапӧлӧс безделушкаясӧн тыр камод, сы вылын неыджыд рӧмпӧштан, а стенас комын кымын фотография да открытка.
Ӧшинь вылын кык цвет банка, кӧні вӧліны яргӧрд герань да кельыдрозӧвӧй астра.
Кисейнӧй занавескасӧ кутыштӧма лӧз тесёмкаӧн.
— Тая оз радейт лэдзны ас жырас мужик рӧдысь представительясӧс, а тіянӧс, аддзанныд, лэдзис, — шмонитіс чой вылас Лёля.
Мӧд лун рытнас семья юис чай пӧрысьяс оланінын.
Тая вӧлі аслас жырйын да сэсянь кывзіс сёрнисӧ.
Старик Кюцам гудраліс стӧкансьыс сакарсӧ да ӧчки вывтіыс лёкысь видзӧдлывліс сы водзын пукалысь гӧсьт вылӧ.
— Ӧнія семейнӧй законъястӧ дивита, — шуаліс сійӧ. — Кӧсъя — гӧтрася, кӧсъя — юкся, тыр мездлун.
Старик тшӧкмуніс да кутіс кызны.
Лолыс шедӧм мысти индіс Лёля вылӧ.
— Со аслас мусукыскӧд ӧтлаасис юасьтӧг и торйӧдчис юасьтӧг жӧ.
А ӧні, изволитӧй радлыны, верд сійӧс да кодлыськӧ кагасӧ.
Безобразие!
Лёля яндысьӧмӧн гӧрдӧдіс да дзебис Павелысь синваӧн тыр синъяссӧ.
— А мый нӧ, тіян ногӧн, сылы вӧлі колӧ овны сэтшӧм паразитыскӧд? — ассьыс лёкысь ӧзъялысь синсӧ старик вылысь лэдзлытӧг юаліс Павел.
— Колӧ вӧлі тӧдны, код сайӧ петан.
Сёрниӧ сюйсис Альбина.
Ассьыс скӧрлунсӧ мырдӧн кутігтыр сійӧ орйӧдлӧмӧн шуис:
— Кывзы, старик, мыйла тэ панан тайӧ сёрнисӧ бокӧвӧй морт дырйиыс?
Позьӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь, а не та йылысь.
Старик нетшыштчис сылань.
— Ме тӧда, мый сёрнита!
Кутшӧм кадсянь тайӧ меным замечаниеяс кутід вӧчавны?
Войнас Павел дыр думайтіс Кюцам семья йылысь.
Случайнӧ татчӧ веськалӧм бӧрын сійӧ ас кӧсйытӧгыс лои семейнӧй драмаын участникӧн.
Сійӧ думайтіс сы йылысь, кыдзи отсавны мамыслы да нывъяслы петны тайӧ кабаласьыс.
Сылӧн личнӧй олӧмыс кутіс тайӧторсӧ вӧчӧмысь, сылӧн ас водзас сувтісны разрешиттӧм юалӧмъяс, и ӧні сьӧкыдджык мукӧддырся дорысь примитны чорыд действиеяс.
Петан туйыс вӧлі ӧти: торйӧдны семьясӧ — мамыслы да нывъясыслы пыр кежлӧ мунны старик дінысь.
Но тайӧ эз вӧв сэтшӧм кокни.
Занимайтчыны тайӧ семейнӧй революциянас сійӧ эз вермы, кымынкӧ лун мысти сылы колӧ мунны да, гашкӧ, сэсся некор оз паныдасьлы тайӧ йӧзыскӧд.
Не лэдзны-ӧ ставсӧ важмозыс мунӧмлы да не вӧрзьӧдны буссӧ тайӧ ляпкыдик да дзескыд керкасьыс?
Но стариклӧн зывӧктана образыс эз сет сылы спокой.
Павел вӧчліс кымынкӧ план, но ставныс найӧ кажитчисны олӧмӧ пӧртны позьтӧмӧсь.
Мӧд луныс вӧлі вежалун, и кор Корчагин воис карысь, гортас суис Таяӧс ӧтнассӧ.
Мукӧдыс мунӧмаӧсь рӧдняяс ордӧ гӧститны.
Павел пырис сы дінӧ жырас да мудзпырысь пуксис улӧс вылӧ.
— Тэ мыйла некытчӧ он мун гуляйтны, гажӧдчыштны? — юаліс сійӧ Таялысь.
— А меным абу окота некытчӧ мунны, — надзӧник вочавидзис сійӧ.
Павеллы усины дум вылас аслас войся планъясыс да шуис прӧверитны найӧс.
Тэрмасьӧмӧн, мед некод эз торк, заводитіс веськыда:
— Кывзы, Тая, кутам шуны ӧта-мӧднымӧс «тэӧн», — мыйла миянлы тайӧ китайскӧй церемонияясыс?
Ме регыд муна.
Паныдаси тіянкӧд ме буретш лёк кадӧ, кор ачым веськалі лёк положениеӧ, а то ми эськӧ делӧсӧ мӧдног бергӧдім.
Вӧлі кӧ тайӧ во сайын, ми эськӧ татысь мунім ставным ӧтлаын.
Сэтшӧм кияслы, кыдзи тэнад да Лёлялӧн, уджыд эськӧ сюрис!
Стариккӧд колӧ помавны, сійӧс он агитируйт.
Но ӧні тайӧс вӧчны оз позь.
Ме ачым ог на тӧд, мый лоӧ мекӧд, со мыйла ме, сідз шуны, обезоружитӧма.
Мый жӧ ӧні вӧчны?
Ме кута зільны удж вылӧ пырны.
Врачьяс сэні гижисны ме йылысь чӧртыс тӧдас мый, и ёртъяс тшӧктӧны менӧ лечитчыны помтӧг.
Но, тайӧс ми сэн бергӧдам...
Ме гижа аслам мамлы, и ми аддзам, кыдзи помавны тайӧ гудыр-гадырсӧ.
Ме тіянӧс век жӧ тадзи ог коль.
Сӧмын вот мый, Таюша: олӧмтӧ тіянлысь, да торйӧн нин тэнсьыд, ковмас бергӧдны дзик мӧдарӧ.
Эм-ӧ тэнад сы вылӧ выныд да кӧсйӧмыд?
Тая кыпӧдіс копыртӧм юрсӧ да надзӧник вочавидзис:
— Кӧсйӧмыд менам эм, а вынӧй — ог тӧд.
Вочакывъяс тайӧ падъялӧмыс вӧлі гӧгӧрвоана Корчагинлы.
— Нинӧм, Таюша!
Такӧд ми ладмӧдчам, медтыкӧ кӧсйӧмыд вӧлі.
А висьтав тэ меным, семья дінад ёна кӧртасьӧмыд?
Тая эз виччысь, буракӧ, тайӧ юалӧмсӧ да эз дзик пыр вочавидз.
— Меным мамӧй зэв жаль, — шуис сійӧ дырӧн. — Бать сійӧс нэм чӧжыс йирис, ӧні Жорка сылысь став эбӧссӧ кыскӧ, а меным сійӧ зэв жаль... кӧть сійӧ менӧ и оз радейт сідзи, кыдзи Жоркаӧс...
Уна сёрнитісны найӧ тайӧ луннас, и мукӧдъясыс вотӧдз неуна водзджык Павел шмонитӧмӧн шуис:
— Тешкодь, кыдзи тэнӧ старикыд верӧссайӧ абу вӧтлӧма кодкӧ сайӧ.
Тая повзьӧмӧн ӧвтыштіс кинас:
— Ме верӧссаяд ог мун.
Ме Лёля вылӧ тырмымӧн нин видзӧді.
Нинӧм вылӧ верӧссаяд ог мун!
Павел серӧктіс.
— Сідзкӧ, нэм кежлад кыв сетін?
А лэбыштас кӧ кутшӧмкӧ тув кодь зон, ӧти кывйӧн кӧ, бур зон, — сэки кыдз?
— Ог мун!
Ставныс найӧ бурӧсь, кор ӧшинь увті ветлӧны.
Павел бурӧдӧм могысь пуктіс кисӧ сы пельпом вылӧ.
— Ладнӧ.
Оз омӧля позь овны и мужиктӧг.
Сӧмын тэ зонъяс вылас зэв нин абу мелі.
Бур, мый тэ менӧ кӧть жӧникалӧмӧн он чайт.
А то сюрыштіс эськӧ меным, — и сійӧ бура тӧдса морт моз малыштіс яндысьысь нывлысь кисӧ аслас кӧдзыд кипыдӧсӧн.
— Тіян кодьыд аслыныс мукӧдсикас гӧтыръясӧс корсьӧны.
Мый вылӧ ми налы? — шуис сійӧ ньӧжйӧник.
Кымынкӧ лун мысти поезд нуис Корчагинӧс Харьковӧ.
Вокзалӧдз сійӧс колльӧдісны Тая, Лёля да Альбина аслас Роза чойыскӧд.
Прӧщайтчигас Альбина босьтіс сысянь кыв не вунӧдны том йӧзӧс, отсавны налы петны гусьыс.
Прӧщайтчисны сыкӧд рӧднӧйкӧд моз, а Таялӧн синъясас доршасис синва.
Дыр тыдаліс Павеллы ӧшиньсянь Лёля киысь еджыд чышъян да Таялӧн визя блузкаыс.
Харьковын сувтіс аслас приятель Петя Новиков ордӧ, эз кӧсйы дӧзмӧдны Дораӧс.
Шойччыштіс да муніс ЦК-ӧ.
Виччысис Акимӧс и, кор найӧ колины ӧтнанныс, корис пыр жӧ мӧдӧдны сійӧс удж вылӧ.
Аким дивитана довкнитіс юрнас.
— Тайӧс оз позь вӧчны, Павел!
Миян эм лечебнӧй комиссиялӧн да партия ЦК-лӧн постановление, кӧні гижӧма: «Дзоньвидзалунлӧн сьӧкыд состояние вӧсна мӧдӧдны Невропатологическӧй институтӧ лечитчӧм могысь, не лэдзны удж вылӧ».
— Мый эськӧ найӧ эз гижны да, Аким!
Ме тэнсьыд кора — сет меным позянлун уджавны!
Клиникаясӧд тайӧ шӧйтӧмыд бурсӧ нинӧм оз сет.
Аким ӧтказывайтчис.
— Ми ог вермӧ вежлавны решениеяс.
Гӧгӧрво жӧ, Павлуша, тайӧ тэныд жӧ бурджык.
Но Корчагин сэтшӧм пӧся корис, мый Аким эз вермы кутчысьны да дырӧн сӧгласитчис.
Мӧд луннас Корчагин уджаліс нин ЦК секретариатлӧн секретнӧй частьын.
Сылы кажитчис, мый тырмымӧн заводитны уджавны, кыдз бӧр воасны воштӧм вынъясыс.
Но первойя лунсяньыс жӧ сійӧ казяліс, мый ёна ылаліс.
Сійӧ пукаліс ас отделас перерывтӧг кӧкъямыс час ньӧти сёйтӧг, сы вӧсна мый завтрак да ӧбед вылӧ лэччывны коймӧд судтасянь орчча столӧвӧйӧ эз вӧв выныс: частӧ эз кывзысьны то киыс, то кокыс.
Мукӧддырйи став тушаыс эз вермы вӧрзьывны, и сійӧс температуритіс.
Кор колӧ вӧлі мунны удж вылӧ, сійӧ друг эбӧстӧммыліс да эз вермы кыпӧдчыны вольпась вывсьыс.
Кор тайӧ прӧйдитліс, сійӧ казявліс, мый сёрмӧ дзонь час.
Дырӧн сёрмӧмъяссьыс сувтӧдісны на вид, и сійӧ гӧгӧрвоис, мый тайӧ сы олӧмын медся страшнӧйыслӧн заводитчӧм — стройысь петӧм.
Аким ещӧ кыкысь отсавліс сылы — вештыліс мӧд удж вылӧ, но лои мынны позьтӧмторйыс: мӧд тӧлысь вылас Павел водіс вольпасьӧ.
Сэки сійӧ казьтыштіс Бажановалысь прӧщайтчан кывъяссӧ да гижис сылы письмӧ.
Бажанова воис сійӧ жӧ луннас, и сысянь сійӧ тӧдмаліс медся основнӧйсӧ — клиникаӧ водны сылы абу быть.
— Сідзкӧ, менам делӧясыс сэтшӧм бурӧсь, мый и лечитчыны оз сулав, — кӧсйис шутитыштны Павел, но шуткаыс эз артмы.
Кыдз сӧмын неуна правитчыштіс, Павел бара муніс ЦК-ӧ.
Ӧні нин Аким некыдзи эз сӧгласитчы.
Клиникаӧ водны сылӧн чорыда тшӧктӧм вылӧ Корчагин пӧдӧм гӧлӧсӧн вочавидзис:
— Ог мун некытчӧ.
Сійӧ нинӧм оз сет.
Тӧдмалі авторитетнӧй источникъясысь.
Меным коли ӧтитор — босьтны пенсия да петны отставкаӧ.
Но тайӧ номерыс оз артмы.
Ті онӧ вермӧ торйӧдны менӧ удж бердысь.
Меным сӧмын на кызь нёль арӧс, и ме ог вермы коллявны ассьым нэмӧс удж кузя инвалид книжкаӧн, кыскасьны лечебницаясӧд, кор тӧда, мый сыысь бурыс оз ло.
Ті долженӧсь сетны меным удж, менам условиеяслы туянаӧс.
Ме верма уджавны гортын либӧ овны кӧнкӧ учреждениеын... сӧмын ог писарӧн, коді сувтӧдалӧ исходящӧйӧ номеръяс.
Уджыс мед сетӧ мыйкӧ менам сьӧлӧмлы, мед ме эг чувствуйт ачымӧс шыбитӧм мортӧн.
Павеллӧн гӧлӧсыс кыліс век волнуйтчӧмӧнджык да гораджыка.
Аким гӧгӧрвоис, кутшӧм чувствояс пуӧны ещӧ неважӧн на вӧлысь би сьӧлӧма зонлӧн.
Сійӧ гӧгӧрвоис Павеллысь трагедиясӧ, тӧдіс, мый Корчагинлы, коді сетіс партиялы ассьыс дженьыдик олӧмсӧ, тышысь орӧдчӧмыс да пыді тылӧ вуджӧмыс вӧлі ужаснӧй, и сійӧ шуис вӧчны ставсӧ, мый вермас.
— Ладнӧ, Павел, эн волнуйтчы.
Аски миян секретариат.
Ме сувтӧда тэ йылысь юалӧм.
Сета кыв, мый вӧча ставсӧ.
Корчагин сьӧкыда кыпӧдчис да сетіс сылы кисӧ.
— Збыль ӧмӧй тэ верман мӧвпыштны, Аким, мый олӧмыс вӧтлас менӧ пельӧсӧ да лямӧдас дзикӧдз?
Кытчӧдз менам тані уджалӧ сьӧлӧм, — и сійӧ вынӧн кыскыштіс Акимлысь кисӧ аслас морӧс бердӧ, и Аким бура кыліс сэсь пыдіса тэрыба тіпкӧмсӧ, — кытчӧдз уджалӧ, менӧ партияысь он торйӧд.
Стройысь менӧ петкӧдас сӧмын смерть.
Эн вунӧд тайӧс, вокӧ.
Аким чӧв оліс.
Сійӧ тӧдіс, мый тайӧ эз вӧв мича фраза, а ранитчӧм боечлӧн горӧдӧм.
Сійӧ гӧгӧрвоис, мый мӧдног сёрнитны да чувствуйтны татшӧм йӧз оз вермыны.
Кык лун мысти Аким юӧртіс Павеллы, мый сылы позьӧ сетны ответственнӧй удж центральнӧй орган редакцияын, но сы могысь колӧ тӧдмавны литературнӧй фронт вылын сійӧс используйтны позьӧмсӧ.
Редакционнӧй коллегияын Павелӧс встретитісны бура.
Редакторӧс вежысь, пӧрысь подпольщица, Украинаса ЦКК президиумса член, сетіс сылы кымынкӧ юалӧм:
— Тіян образованиеныд, ёрт?
— Куим во начальнӧй школа.
— Партийно-политическӧй школаясын эн вӧлӧй?
— Эг.
— Но мый нӧ, овлӧ, мый и сытӧг артмывлӧ бур журналист.
Тіян йылысь миянлы висьталіс Аким ёрт.
Ми вермам сетны тіянлы удж не быть тані, а гортад, и вообщӧ лӧсьӧдны тіянлы туяна условиеяс.
Но тайӧ удж вылӧ век жӧ колӧны ыджыд тӧдӧмлунъяс.
Торъя нин литература да кыв кузя.
Тайӧ ставыс водзвыв висьталіс Павеллы поражение йылысь.
Часджынъя сёрниын тыдовтчис тӧдӧмлун тырмытӧмыс, а сыӧн гижӧм статьяысь нывбаба гӧрд карандашӧн пасйис комынысь унджык стилистическӧй неправильность да эз этша орфографическӧй ӧшибка.
— Корчагин ёрт!
Тіян эмӧсь гырысь даннӧйяс.
Кыв велӧдӧм кузя бура уджалӧмӧн ті вермад водзӧ лоны литературнӧй работникӧн, но ӧні ті гижад лёка.
Статьясьыд тыдалӧ, мый ті он тӧдӧй роч кыв.
Тайӧ абу шензьӧданатор, тіян эз вӧв кадыс велӧдчыны.
Но используйтны тіянӧс ми, колӧ веськыда шуны, ог вермӧ.
Но ещӧ ӧтчыд висьтала: тіян гырысь даннӧйяс.
Тіянлысь статьятӧ кӧ лӧсьӧдыштны, содержаниесӧ вежтӧг, то сійӧ лоас зэв бур.
А миянлы колӧны йӧз, кодъяс кужӧны лӧсьӧдны йӧзлысь статьяяс.
Бедь вылӧ пыксьӧмӧн Корчагин сувтіс.
Веськыдладор синкымыс лёкысь дрӧгнитавліс.
— Мый нӧ, ме тіянкӧд сӧглас.
Кутшӧм меысь литератор?
Ме вӧлі бур кочегар, эг омӧлик монтёр.
Кужлі бура ветлыны вӧв вылын, будоражитны комсаӧс, но тіян фронт вылын ме туйтӧм уджалысь.
Прӧщайтчис да петіс.
Коридор кузя мунігӧн муртса эз усь.
Сійӧс кватитіс портфеля кутшӧмкӧ нывбаба.
— Мый тіянкӧд, ёрт?
Ті чужӧм вывсьыд дзикӧдз вежсьӧмныд!
Корчагин некымын секунда чӧж воӧдчис ас садяс.
Сэсся надзӧник вештыштіс нывбабасӧ да муніс бедь вылас мыджсьӧмӧн.
Тайӧ лунсянь Корчагинлӧн олӧмыс мӧдіс увлань.
Удж йылысь сёрни эз и вермы лоны.
Пыр тшӧкыдджыка сійӧ колляліс лунъяссӧ крӧвать вылын.
ЦК мездіс сійӧс уджысь да корис Главсоцстрахӧс сетны сылы пенсия.
Пенсия сылы сетісны удж кузя инвалид книжкакӧд ӧттшӧтш.
ЦК-ын сетісны сылы сьӧм да личнӧй делӧ: сійӧ вермас мунны, кытчӧ окотитас.
Мартасянь воис письмӧ.
Сійӧ корӧ Павелӧс ас дінас гӧститны да шойччыны.
Павел и сытӧг нин лӧсьӧдчис мунны Мӧскуаӧ, кутіс лачатор аддзыны шуд Ставсоюзса ЦК-ын, мӧд ногӧн кӧ — аддзыны сэтшӧм удж, мед эз ковмы ветлыны.
Но Мӧскуаын сылы сідзжӧ тшӧктісны лечитчыны, кӧсйысисны меститны бур лечебницаӧ.
Сійӧ сыысь ӧткажитчис.
Тӧдлытӧг котӧртісны дас ӧкмыс лун, кодъясӧс сійӧ колляліс Марта да сылӧн пӧдруга Надя Петерсон патераын.
Дзонь лунъясӧн сійӧ кольччывліс ӧтнас.
Марта да Надя мунлісны асывсянь да волісны рытнас.
Павел помтӧг лыддьысис — Марталӧн вӧлі уна небӧг, а рытъяснас волывлісны пӧдругаясыс да кодсюрӧ тӧдсаяс пӧвстысь.
Портӧвӧй карсянь воалісны письмӧяс.
Кюцамлӧн семьяыс корис сійӧс ас дінас.
Олӧмыс зэлӧдіс ассьыс зэлыд гӧрӧдсӧ.
Сэні виччысисны сылысь отсӧг.
Ӧти асылӧ Гусятникӧвӧй переулокса лӧнь патераын Корчагин эз ло.
Поезд лэбӧдіс сійӧс лунвылӧ, саридз дорӧ, уль руа, зэра арысь нуис Лунвыв Крымса шоныд вадоръяслань.
Сійӧ видзӧдіс, кыдзи ӧшинь дорті котӧртісны столбъяс.
Топыда вӧлі кӧрӧма синкымъяссӧ, и сьӧдов синъясас дзебсьӧма упорство.
Кӧкъямысӧд глава
Уліын, кыдзсюрӧ куйлысь из чукӧръяс дорын, сёлькӧдчӧ саридз.
Чужӧмӧ ӧвтӧ кос тӧв, коді татчӧ воӧ ылі Турциясянь.
Чегӧм мегырӧн ляскысьӧма вадорӧ гавань, кодӧс саридзысь торйӧдӧма железобетоннӧй молӧн.
Саридз дорын ассьыс мусюрсӧ орӧдӧ перевал.
И ылӧдз вылӧ, гӧраясӧ, каттьысьӧмаӧсь карса окраинаяслӧн чача кодь еджыд керкаяс.
Карсайса важ паркын лӧнь.
Турунсялӧмысь важӧн нин весавлытӧм туйяс, и надзӧник гылалӧ на вылӧ арӧн виӧм, вижӧдӧм клён кор.
Корчагинӧс карсянь татчӧ вайис пӧрысь извозчик, перс, да, тешкодь седокӧс чеччӧдігӧн, эз терпит — шыасис:
— Мыйла локтін?
Нывъяс тан абуӧсь, театр абу.
Ӧти шакал ветлӧдлӧ...
Мый вӧчны кутан, ог гӧгӧрво?
Мунам бӧр, господин товарищ!
Корчагин мынтысис сылы, и старик муніс.
Парк йӧзтӧм.
Павел пуксис саридздорса скамья вылӧ, бергӧдіс чужӧмсӧ кӧдзыд шонді югӧръяслы паныд.
Татчӧ, тайӧ лӧнинас, сійӧ воис, медым думайтыштны, кыдзи тэчсьӧ олӧмыс да мый вӧчны сійӧ олӧмыскӧд.
Кад нин вӧлі вӧчны итогъяс да примитны решение.
Мӧдысь татчӧ воӧм бӧрын Кюцам семьяын противоречие ёсьмис зэв ёна.
Старик, кор тӧдмаліс сы воӧм йылысь, ёна скӧрмис да кыпӧдіс ыджыд зык.
Корчагин вылӧ, тӧдӧмысь, водіс водзсасьӧмӧн веськӧдлӧмыс.
Стариклы немвиччысьтӧг чорыда сувтісны паныд нывъясыс да гӧтырыс, и Корчагинлӧн мӧдысь воӧмыс первойя лунсяньыс жӧ керкасӧ юкис кыкпельӧ, кодъяс ӧта-мӧдныслы вӧліны враждебнӧйӧсь, лӧг кутысьӧсь.
Пӧрысьяс оланінӧ ӧдзӧссӧ вӧлі тувъялӧма, а дорса ӧти ичӧтик жыр сетӧма Корчагинлы кыдзи патерантлы.
Патерасьыс донсӧ стариклы сетіс водзвыв, да сійӧ быттьӧ весиг успокоитчис сы вӧсна, мый сыысь торйӧдчӧм нывъясыс оз кутны корны сьӧм.
Дипломатическӧй соображениеяс вӧсна Альбина кольччис овны старик ордӧ.
Томъяс дорӧ старик эз видзӧдлыв, эз кӧсйы паныдасьны лӧг петкӧдлысь морткӧд, зато ӧшинь улын сійӧ пушкис паровоз моз, петкӧдліс, мый сійӧ тані кӧзяин.
Кооперативын служиттӧдз старик тӧдліс кык профессия — сапожниклысь да плӧтниклысь — и прӧст часъясӧ содтӧд уджыштавліс сараяс лӧсьӧдӧм мастерскӧйын.
Регыд, мед дӧзмӧдчыны олысьлы, сійӧ петкӧдіс ассьыс станоксӧ дзик сы ӧшинь водзӧ.
Лёкысь тувъявліс кӧрт тувъяс да нимкодясис.
Сійӧ бура тӧдіс, мый мешайтӧ Корчагинлы лыддьысьны.
— Виччысьлы, ме тэнӧ выймита татысь... — чушъяліс сійӧ вомгорулас.
Ылын, пӧшти енэжтас дорын, пемыд кымӧрӧн вольсассис пароходлӧн тшын.
Каля кельӧб гораа горзіс, шыбласис саридз вылӧ.
Корчагин кутіс юрсӧ кияснас да сьӧкыда думыштчис.
Сы син водзті котӧртіс аслас став олӧмыс, челядьдырсянь да бӧръя лунъясӧдз.
Бура-ӧ, лёка-ӧ оліс сійӧ ассьыс кызь нёль восӧ?
Лыддьӧдліс паметяс во бӧрся во, донъяліс ассьыс олӧмсӧ, кыдзи беспристрастнӧй судья, да ыджыд нимкодьлунӧн шуис, мый олӧмсӧ олӧма абу нин сэтшӧм лёка.
Но вӧлісны и уна ӧшибкаяс, кодъясӧс вӧчӧма йӧйталӧм да томлун вӧсна, а медсясӧ тӧдтӧмлун вӧсна.
Медся главнӧйыс жӧ — эз узь пуан лунъясас, аддзис ассьыс места власьт вӧсна чорыд тышын, и революция вир гӧрд знамя вылын неуна эм и сылӧн вир войтъясыс.
Стройысь сійӧ эз мун, кытчӧдз эз бырны вынъяс.
Ӧні, висьӧмӧн личкӧм бӧрын, сійӧ оз вермы кутны фронт, и сылы коли ӧтитор — тылӧвӧй лазаретъяс.
Помнитіс сійӧ, кор мунісны лавинаяс Варшава дорӧ, пуля вундыштіс боечӧс.
И боеч уси муӧ, вӧлыслы кок улӧ.
Ёртъясыс тэрмасьӧмӧн вӧчисны раненӧйлы перевязка, сетісны сійӧс санитаръяслы да тӧвзисны водзӧ — суӧдны врагӧс.
Эскадрон эз сувт боеч воштӧм ради.
Великӧй делӧ вӧсна тышын тадз вӧлі дай тадзи и колӧ лоны.
Збыль, вӧліны исключениеяс.
Аддзыліс сійӧ и тачанка вылысь коктӧм пулемётчикъясӧс — тайӧ вӧліны враглы страшнӧй йӧз, налӧн пулемётъяс нуисны смерть.
Кӧрт выдержка да сюсь син вӧснаыс найӧ лоины полкъяслӧн гордостьӧн.
Но сэтшӧмъясыс паныдасьлісны шоча.
Мый нӧ должен сійӧ вӧчны аскӧдыс ӧні, разгром бӧрын, кор лачаыс стройӧ бӧр сувтӧм вылӧ абу?
Ӧд Бажановаӧс тшӧктіс жӧ сійӧ висьтавны, мый водзӧ сылы колӧ виччысьны мыйкӧ ещӧ ужаснӧйджыкӧс.
Мый нӧ вӧчны?
Грӧзитчысьӧн сувтіс сы водзӧ тайӧ разрешиттӧм юалӧмыс.
Мый понда овны, кор сійӧ воштіс нин медся донасӧ — тышкасьны верманлунсӧ?
Мыйӧн оправдайтны ассьыс олӧмсӧ ӧні да радуйттӧм аскиын?
Мыйӧн тыртны сійӧс?
Прӧстӧ сёйны, юны да лолавны?
Кольччыны вынтӧм свидетельӧн сылы, кыдзи ёртъясыс кутасны мунны водзӧ бойӧн?
Лоны отрядлы сьӧктӧдӧн?
Мый, петкӧдны расходӧ сійӧс вузалысь тушасӧ?
Сьӧлӧмӧ пуля — и ставыс!
Кужлін не омӧля овны, куж и ас кадын помавны.
Коді осудитас агонияын лоны кӧсйытӧм боечӧс?
Киыс сылӧн зепсьыс корсис браунинг, чуньяс велалӧмӧн босьтісны воропсӧ.
Надзӧник кыскис револьверсӧ.
— Коді эськӧ вермис думыштны, мый тэ олан татшӧм лунӧдз?
Дулоыс мисьтӧма видзӧдліс сылы синмас.
Павел пуктіс револьверсӧ пидзӧс вылас да лёкысь ёрччыштіс.
— Ставыс тайӧ бумажнӧй героизм, вокӧ!
Вины асьсӧ быд йӧй кужас любӧй кадӧ.
Тайӧ медся трусливӧй кокни петан туй.
Сьӧкыд овны — лыйсьы.
А тэ видлін тайӧ олӧмсӧ венны?
Тэ ставсӧ вӧчин, мед мынтӧдчыны кӧрт кытшсьыс?
А тэ вунӧдін, кыдзи Новоград-Волынск дорын луннас дас сизимысь ветлінныд атакаӧ да век жӧ босьтінныд ассьыным?
Дзеб револьвертӧ да некодлы некор сы йылысь эн висьтав.
Куж овны и сэки, кор олӧмыд лоас позьтӧмӧн.
Вӧч сійӧс пӧлезнӧйӧн.
Чеччис да мӧдӧдчис туйлань.
Вӧла горец нуис сійӧс аслас арбаын карӧдз.
И сэні ньӧбис сійӧ местнӧй газет.
Сэні юӧртсис Демьян Бедный нима клубын лоан карса партколлектив собрание йылысь.
Ас оланінас Павел бӧр воис сёрӧн войнас.
Активлӧн ыджыд собрание вылын сійӧ висьталіс ассьыс медбӧръя речь, ачыс эз на тӧд, мый медбӧръя.
Тая эз узь.
Сійӧс шымыртіс полӧм, Корчагин дыр эз во да.
Мый сыкӧд?
Кӧні сійӧ?
Мыйкӧ чорыдӧс да кӧдзыдӧс казяліс сійӧ талун сылӧн пыр тэрыб синмысь.
Сійӧ этша висьтавліс ас йывсьыс, но Тая чувствуйтіс, мый сійӧ переживайтӧ кутшӧмкӧ ыджыд лёктор.
Мам оланінас часі кучкис кыкысь, кор таркмуніс дзиръя да Тая, жакетсӧ вылас чӧвтӧмӧн, петіс восьтыны ӧдзӧс.
Лёля узис аслас жырйын, мыйкӧ унйывсьыс боргис.
— А ме нин тэ вӧсна полі, — сійӧ воӧм вылӧ нимкодясьӧмӧн шӧпкӧдіс Тая, кор Корчагин пырис посводзӧ.
— Нинӧм мекӧд оз ло кувтӧдз, Таюша.
Мый, Лёля узьӧ?
А тэ тӧдан, меным ньӧти оз кӧсйыссьы узьны.
Ме тэныд мыйсюрӧ висьтавны кӧсъя талунъя лун йылысь.
Мунам тэ жырйӧ, а то ми садьмӧдам Лёляӧс, — сідзжӧ шӧпкӧдӧмӧн вочавидзис сійӧ.
Тая повзискодь.
Кыдз нӧ сідз, сійӧ кутас войын сёрнитны Павелкӧд.
А та йылысь кӧ тӧдлас мамыс, мый сійӧ вермас сы йылысь мӧвпыштны.
Но Павеллы та йылысь висьтавны оз позь, ӧд сійӧ жӧ ӧбидитчас.
И мый йылысь сійӧ кӧсйӧ висьтавны?
Та йылысь думайтіг сійӧ мӧдӧдчис нин ас оланінас.
— Делӧыс со мыйын, Тая, — заводитіс Павел пӧдӧм гӧлӧсӧн, кор найӧ пуксисны пемыд жырйын ӧта-мӧдныслы паныд сэтшӧм матӧ, мый Тая кыліс Павеллысь лолалӧмсӧ. — Олӧмыс сідз бергӧдчӧ, мый меным весиг тешкодь неуна.
Ме став тайӧ лунъяссӧ олі омӧлика.
Меным вӧлі гӧгӧрвотӧм, кыдзи водзӧ овны свет вылас.
Некор на ещӧ менам олӧмын эз вӧв татшӧм пемыд, кыдзи тайӧ лунъясӧ.
Но талун ме нуӧді «политбюролысь» заседание да вӧчи зэв ыджыд тӧдчанлуна решение.
Тэ эн шензьы, мый ме тэныд висьтала.
Сійӧ висьталіс сылы бӧръя тӧлысьяснас став переживайтӧм йывсьыс да карсайса паркын унатор думайтӧм йылысь.
— Татшӧм положениеыс.
Вуджа медглавнӧяс.
Семьяад гудыр-гадырыс сӧмын на заводитчӧ.
Татысь колӧ петны сӧстӧм сынӧд вылӧ, ылӧджык тайӧ позсьыс.
Олӧмсӧ колӧ заводитны выльысь.
Ме кӧ нин пыри тайӧ косяс, кута вайӧдны сійӧс помӧдз.
И тэнад и менам личнӧй олӧмным ӧні абу ошйысяна.
Ме шуи сотны сійӧс пӧжарӧн.
Тэ гӧгӧрвоан, мый тайӧ лоӧ?
Тэ лоан менам пӧдругаӧн, гӧтырӧн?
Тая ӧнӧдз кывзіс сылысь пыдісянь волнуйтчӧмӧн.
Бӧръя кывсӧ шуигӧн виччысьтӧмысла дрӧгмуніс.
— Ме ог кор тэнсьыд вочакывсӧ талун, Тая.
Тэ став йывсьыс чорыда думышт.
Тэныд гӧгӧрвотӧм, кыдзи тайӧ разнӧй сэн ухаживайтӧмъястӧг шуны татшӧм кывъяс.
Став сійӧ антимонияясыс некодлы оз ковны.
Ме тэныд сета ки, нывка, со сійӧ.
Тэ кӧ ӧні эскан, он ылав.
Менам эм уна сэтшӧмтор, мый колӧ тэныд, и мӧдарӧ.
Ме решиті нин: союз миян лоӧ сэтчӧдз, кытчӧдз тэ он быдмы миян прамӧй мортӧдз, а ме тайӧс вӧча, мӧд ногӧн кӧ — грӧш меным доныс ыджыд базарнӧй лунӧ.
Сэтчӧдз ми огӧ кутӧ орӧдны союзсӧ.
А быдман — прӧст быдсикас обязательствоясысь.
Код тӧдас, вермас лоны сідзи, мый ме физически лоа дзик некытчӧ шогмытӧмӧн, и тэ помнит, мый сэки ме ог кӧртав тэнсьыд олӧмтӧ.
Кымынкӧ секунда чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ водзӧ нуӧдіс пӧся, меліа:
— Ӧні жӧ ме вӧзъя тэныд дружба да любовь.
Сійӧ эз лэдз Таялысь чуньяссӧ аслас киысь да ачыс вӧлі сэтшӧм спокойнӧй, мый быттьӧ Тая вочавидзис нин сылы сӧгласӧн.
— А тэ менӧ он эновт?
— Кывъясыд, Тая, абу доказательство.
Тэныд кольӧ ӧтитор: эскыны, мый сэтшӧмъяс, кутшӧм ме, оз предайтны ассьыныс ёртъяссӧ... сӧмын мед найӧ эз предайтны менӧ, — курыда помаліс сійӧ.
— Ме тэныд талун нинӧм ог шу, ставыс тайӧ сэтшӧм виччысьтӧг, — вочавидзис сійӧ.
Корчагин чеччис.
— Вод, Тая, регыд югдас.
И муніс аслас жырйӧ.
Водіс пӧрччысьтӧгыс, и муртса юрыс инмис юрлӧсӧ — унмовсис.
Корчагин жырйын, ӧшиньдорса пызан вылын, партийнӧй библиотекаысь вайӧм небӧг чукӧр, газетъяслӧн стопа; кымынкӧ гижӧм блокнотъяс.
Кӧзяинлӧн крӧвать, кык улӧс, а Тая жырйӧ пыран ӧдзӧс вылын Китайлӧн ыджыд карта, кодӧс чутӧдӧма сьӧд да гӧрд флажокъясӧн.
Партия комитетын Корчагин сёрнитчис, мый сійӧс кутасны снабжайтны литератураӧн парткабинетсянь, сыысь кындзи, кӧсйысисны прикрепитны сы бердӧ книжнӧй шефство нуӧдӧм вылӧ карса медся ыджыд портовӧй библиотекаысь заведующӧйсӧ.
Регыд мысти сійӧ заводитіс пӧлучайтны сэтысянь небӧгъяс дзонь пачкаясӧн.
Лёля шензьӧмӧн видзӧдіс, кыдз сійӧ водз асывсянь, ӧбед да завтрак вылӧ неыджыд кост вӧчлӧмӧн, лыддис да гижаліс дзик рытӧдзыс, кодӧс найӧ пыр коллявлісны ӧтлаын сы жырйын — куимӧн.
Корчагин висьтавліс кык чойлы лыддьӧмтор йывсьыс.
Войшӧр бӧрын ывлаӧ петавлігӧн старик пыр аддзывліс югыд би кортӧм гӧсьт жырса ставеньяс костӧд.
Старик ньӧжйӧник кок чунь йылас матыстчыліс ӧшинь дорӧ да щелльӧдыс видзӧдлывліс пызан весьтӧ копыртӧм юрсӧ.
«Йӧз узьӧны, а тайӧ войбыд бисӧ сотӧ куслытӧг.
Ветлӧдлӧ керкаӧд, быттьӧ кӧзяин.
Нывъяс пондісны ёна скӧравны», — лёкысь думыштлывліс старик да мунліс.
Медводдзаысь кӧкъямыс воӧн Корчагинлӧн вӧлі татшӧм уна прӧст кад да ни ӧти обязанность.
И сійӧ лыддьысис зэв ёна.
Сійӧ пукавліс удж сайын дас кӧкъямыс часӧн суткинас.
Код тӧдас, кыдз эськӧ тайӧ тӧдчис сійӧ дзоньвидзалун вылӧ, эз кӧ Тая ӧтчыд шу некымын кыв:
— Ме камодӧс нуи мӧд местаӧ, тэнад жырйӧ ӧдзӧсыс ӧні воссьӧ.
Тэныд кӧ ковмас мый йылысь кӧ мекӧд сёрнитыштны, верман локны веськыда, Лёля ордӧ пыравтӧг.
Павел ыпнитліс.
Тая нимкодя нюммуніс — союз вӧлі вӧчӧма.
Эз аддзыв сэсся старик войшӧр кадся часъясын пельӧсдорса ӧшиньысь би югӧрсӧ, а мамыс кутіс казявны Тая синъясысь омӧля дзебӧм нимкодьлун.
Муртса тӧдчысь визьторъяс лоины пытшкӧсса биысь лӧсталысь синъяс улын — тӧдчисны узьтӧм войясыс.
Гитаралӧн триньгӧм да Таялӧн сьылӧм тшӧкыдджыка кутісны кывны ичӧтик патераын.
Сыын садьмысь нывбаба страдайтіс сы понда, мый сылӧн радейтӧмыс быттьӧкӧ вӧлі гусялӧм.
Сійӧ дрӧгнитлывліс быд котшнитӧмысь, век быттьӧ кылісны мамыслӧн воськовъяс.
Мучитчис сы вӧсна, мый вочавидзны, юаласны кӧ, мыйла войяснас кутіс игнавны ас жыр ӧдзӧссӧ каличӧн.
Корчагин казявліс тайӧс да шулывліс сылы меліа, бурӧдана:
— Мыйысь тэ полан?
Ӧд видзӧдлыны кӧ, ми тэкӧд тані кӧзяеваыс.
Узь лӧня.
Миян олӧмӧ бокӧвӧйлы пыран туйыс пӧдса.
Тая топӧдчывліс банбокнас сы морӧс бердӧ да, радейтан мортсӧ сывйыштӧмӧн, лӧня унмовсьліс.
Павел дыр кывзывліс сылысь лов шысӧ да эз вӧрзьӧдчыв, поліс торкны Таялысь лӧнь унсӧ: ассьыс олӧмсӧ сылы дӧверитысь тайӧ ныв дорӧ ыджыд мелілун шымыртліс сійӧс.
Тая синъясысь куслытӧм билысь помкасӧ первой тӧдмаліс ыджыд чойыс, и тайӧ лунсяньыс чойяс костӧ водіс ӧтдортчӧмлӧн вуджӧр.
Тӧдмаліс и мамыс.
Стӧчджыка — гӧгӧрвоис.
Чошкӧдіс пельяссӧ.
Эз сэтшӧмтор сійӧ виччысь Корчагинсянь.
— Таюша сылы абу пара, — шуис сійӧ ӧтчыд Лёлялы. — Мый таысь ставсьыс артмас?
Шызисны сы пытшкын тӧждысян мӧвпъяс, но сёрнитны Корчагинкӧд эз решитчы.
Корчагин ордӧ кутісны волывлыны том йӧз.
Дзескыдкодь лолывліс мукӧддырйиыс ичӧтик жырйын.
Быттьӧ малязі рой дзизгӧм шы кывліс старик дорӧдз.
Эз ӧтчыд сьывлыны дружнӧй хорӧн:
да Павеллысь радейтанасӧ:
Тайӧ чукӧртчывліс рабочӧй партактивлӧн кружок, кодӧс сетіс Корчагинлы партия комитет пропагандистскӧй уджӧн нагрузитны корӧм йылысь письмӧ бӧрын.
Тадзи кольлісны Павеллӧн лунъясыс.
Корчагин бара кутчысис руль бердӧ кыкнан кинас да некымынысь чорыда кусыньтчылӧм олӧмсӧ бергӧдіс выль цельланьӧ.
Тайӧ вӧлі велӧдчӧмӧн да литература отсӧгӧн стройӧ сувтӧм йылысь мечта.
Но олӧмас лоліны мытшӧдъяс ӧти бӧрся мӧд, и налысь петкӧдчӧмсӧ сійӧ встречайтліс тӧждысяна мӧвпъясӧн сы йылысь, кутшӧма найӧ торкасны сылысь цель дорӧ матыстчӧмсӧ.
Немвиччысьтӧг Мӧскуаысь воис гӧтырыскӧд неудачливӧй студент Жорж.
Овмӧдчис аслас присяжнӧй повереннӧй тесть ордас да сэтысь волывліс мамыслысь пычкыны сьӧм.
Жоржлӧн воӧмыс ёна омӧльтіс семьяпытшса олӧмсӧ.
Жорж немдумайттӧг вуджис батьыс дорӧ да антисӧветскӧя настроитчӧм аслас гӧтыр семьякӧд ӧтвылысь кутіс нуӧдны подкопнӧй удж, зілис кӧть мед мый вӧтлыны Корчагинӧс керкаысь да торйӧдны сы дінысь Таяӧс.
Жорж воӧм бӧрын кык недель мысти Лёля аддзис удж ӧти матысса районысь.
Сійӧ муніс сэтчӧ мамыскӧд да пиыскӧд, а Корчагин Таякӧд вуджисны ыліса приморскӧй карӧ.
Шоча волывлісны Артёмлы воксяньыс письмӧяс, но сійӧ лунъясӧ, кор горсоветын аслас пызан вылысь аддзывліс руд конверт тӧдса почеркӧн, воштыліс пырся лӧньлунсӧ.
И пыр жӧ, конвертсӧ восьтігӧн, думыштліс гуся нежностьӧн:
«Эк, Павлуша, Павлуша!
Овны эськӧ миянлы тэкӧд матын, ладмисны эськӧ меным, зонмӧй, тэнад сӧветъясыд».
«Артём, кӧсъя висьтавны сьӧлӧм дойяс йылысь.
Тэныд кындзи, ме, кажитчӧ, татшӧм письмӧяссӧ некодлы ог гиж.
Тэ менӧ тӧдан да гӧгӧрвоан быд кыв.
Олӧмӧй водзӧ дзескӧдӧ менӧ дзоньвидзалун вӧсна тышкасян фронт вылын.
Пыр удар бӧрся удар.
Муртса удита сувтны кок йылӧ ӧти удар бӧрын, кыдзи выль, первойясьыс на лёкджык, вожасяс ме вылӧ.
Медся страшнӧйыс сыын, мый ме вынтӧм водзсасьны.
Дугдіс кывзысьны шуйга ки.
Тайӧ вӧлі сьӧкыд, но сы бӧрся изменитісны кокъяс, и ме, сытӧг нин муртса вӧрысь (жыр пытшкӧсын), ӧні мырдӧнсорӧн кысся крӧватьсянь пызан дорӧдз.
Но ӧд тайӧ, кӧнкӧ, абу на ставыс.
Мый ваяс меным аскиыс — ог тӧд.
Гортысь ме ог нин петавлы да ӧшиньсянь видзӧда сӧмын саридз пельӧс вылӧ.
Вермас-ӧ лоны ещӧ шуштӧмджык трагедия, кор ӧти мортын ӧтлаӧдӧма служитӧмысь дугдӧм предательскӧй телӧ да большевиклӧн сьӧлӧм, сылӧн воля, коді кутчысьны вермытӧма кыскӧ удж дорӧ, тіян дорӧ, став фронт пасьта наступайтысь действующӧй армияӧ, сэтчӧ, кӧні паськалӧ штурмлӧн кӧрт лавинаыс?
Ме ещӧ эска на, мый бӧр сувта стройӧ, мый штурмуйтысь колоннаясын лоӧ и менам штык.
Меным оз позь не эскыны, менам абу правоыс.
Дас во партия да комсомол велӧдісны менӧ сопротивляйтчан искусствоӧ, и вождьлӧн кывъясыс инмӧны и меным: «Абу сэтшӧм крепостьясыс, кодъясӧс эськӧ эз вермыны босьтны большевикъяс».
Менам олӧм ӧні — велӧдчӧм.
Небӧгъяс, небӧгъяс, ещӧ ӧтчыд небӧгъяс.
Вӧчӧма уна, Артём.
Проработайті став художественнӧй классическӧй литература.
Помалі да сдайті уджъяс заочнӧй Коммунистическӧй университетса первой курс кузя.
Рытъясын — партийнӧй том йӧзкӧд кружок.
Организациялӧн практическӧй уджкӧд йитӧд мунӧ тайӧ ёртъяс отсӧгӧн.
Сэсся Таюша, сылӧн быдмӧмыс да водзӧ мунӧмыс, но, и радейтӧм, менам пӧдружкалӧн нежнӧй мелілун.
Олам ми сыкӧд дружнӧя.
Экономика миян прӧстӧй да абу сложнӧй — комын кык шайт менам пенсия да Таялӧн удж дон.
Партияӧ Тая мунӧ менам туйӧд: служитіс домработницаӧн, ӧні столӧвӧйын посудница (тайӧ карын промышленность абу).
Лун-мӧд сайын Тая торжественнӧя петкӧдліс меным женотделлысь первойя делегатскӧй карточка.
Сылы тайӧ абу прӧстӧй картон тор.
Ме видзӧда сыын выль мортлысь чужӧм да отсала, мый верма, сійӧ быдмӧмлы.
Воас кад, и ыджыд заводса рабочӧй коллектив завершитас сылысь формированиесӧ.
Кытчӧдз ми танӧсь, сійӧ мунӧ дзик ӧти позяна туй кузя.
Кыкысь воліс Таялӧн мамыс.
Мамыс аслыс тӧдтӧг кыскӧ Таяӧс бӧрӧ мелочьясысь артмӧм, куш личнӧй олӧмӧ.
Ме зіли убедитны Альбинаӧс, мый сійӧ сьӧд лунъясыс не долженӧсь водны ныв туй вылӧ вуджӧрӧн.
Но ставыс тайӧ нинӧм эз сет.
Чувствуйта, мый мамыс коркӧ сувтас нылыслӧн выль олӧмлань туй вылас да сыкӧд тышысь не пышйыны.
Кутла китӧ.
Тэнад Павел».
Старӧй Мацестаын 5 №-а санаторий.
Кыртаӧ лӧсьӧдӧм площадка вылын куим судта каменнӧй здание.
Гӧгӧр вӧр, чукльӧдлігтыр лэччӧ увлань туй.
Жыр ӧшиньяссӧ восьтӧма, тӧв руыс вайӧ улісянь сернӧй источникъяслысь дук.
Корчагин ӧтнас аслас жырйын.
Аски локтасны выль ёртъяс, и сылӧн лоӧ сусед.
Ӧшинь улын кок шыяс да кодлӧнкӧ тӧдса гӧлӧс.
Сёрнитӧны некымын морт.
Но кысь сійӧ кывліс тайӧ кыз гӧлӧссӧ?
Зэвтчӧмӧн кутіс уджавны паметьыс да кыскис кыськӧ пельӧссьыс сэтчӧ дзебӧм ним: «Леденёв Иннокентий Павлович.
Тайӧ сійӧ, а абу кодкӧ мӧд».
И таӧ веритӧмӧн Павел чукӧстіс.
Минут мысти Леденёв пукаліс нин сы ордын да радпырысь треситіс сылысь кисӧ.
— А, ловъя на?
Но, мыйӧн жӧ менӧ тэ радуйтан?
Да тэ, мый нӧ, прамӧя висьны думыштін?
Ог ошкы.
Тэ вот примерсӧ менсьым босьт.
Меным врачьяс сідзжӧ туналісны отставка, а ме налы паныд водзӧ кутчыся, — и Леденев сьӧлӧмсяньыс серӧктіс.
Корчагин казяліс тайӧ серамсьыс гусьӧн сочувствуйтӧм да шог ноткаяс.
Кык час чӧж найӧ кыпыда сёрнитісны.
Леденёв висьтавліс Мӧскуаса выльторъяс.
Сысянь Корчагин первойысь тӧдмаліс партияӧн примитӧм зэв важнӧй решениеяс йылысь — видз-му овмӧс коллективизируйтӧм йылысь, сикт перестроитӧм йылысь, — и Павел сюся кывзіс быд кыв.
— А ме нин думайтлі, мый тэ кӧнкӧ уджалан аслад Украинаын.
А со кутшӧм дӧсада.
Но нинӧм, менам делӧяс вӧліны лёкджыкӧсь, менӧ дзикӧдз нин водтӧдліс, а ӧні, аддзан, ветлӧдла.
Некыдз оз позь, гӧгӧрвоан-ӧ, ӧні кӧдзыдпырысь овны.
Оз артмы тайӧ!
Ме мукӧддырйи думыштлывла, эм сэтшӧм грек: колӧ эськӧ шойччыштны ли, мый ли, неуна личӧдчывны.
Ӧд абу нин сійӧ арлыд, и дас-дас кык час чӧжтӧ мукӧддырйи сьӧкыд нин уджавнытӧ.
Но, сӧмын тайӧс думыштан да весиг делӧяс видлавны мӧдан, медым неуна кокньӧдчыштны, и быдпӧрйӧ ӧти и сійӧ жӧ артмӧ.
Заводитан «кокньӧдчыштны» — да сідзи лоас та кузя, мый гортад дас кык часысь водзджык он во.
Кымын ӧдйӧджык мунӧ машина, сымын ӧдйӧджык бергалӧны посни кӧлесаясыс, а миян — кыдзи лун, то мунӧмыс век ӧддзӧ, и артмӧ, мый миянлы, старикъяслы, лоӧ овны томдырйи моз.
Леденёв малыштіс кинас джуджыд плешсӧ да шуис бать моз меліа:
— Но, висьтав ӧні аслад делӧяс йылысь.
Леденёв кывзіс кольӧм олӧм йывсьыс Корчагинлысь висьталӧмсӧ, и Павел казяліс сылысь ошкана, ӧзйысь видзӧдлассӧ.
Пашкыр пуяс вуджӧр улын, терраса пельӧсын — санаторийсаяслӧн группа.
Сук синкымъяссӧ ёна кӧрӧмӧн ичӧтик пызан сайын лыддис «Правда» Хрисанф Чернокозов.
Сылӧн сьӧд косовороткаыс, важиник кепкаыс, пыдын пукалысь кельыдлӧз синъяса гожъялӧм, омӧльтчӧм, важӧн нин бритлытӧм чужӧмыс — ставыс висьталісны, мый сійӧ нэмӧвӧйя шахтёр.
Дас кык во сайын тайӧ мортыс, кодӧс индісны руководитны крайӧн, пуктіс ассьыс мӧлӧтсӧ, а кажитчис, мый сійӧ сӧмын на петӧма шахтаысь.
Тайӧ тӧдчис асьсӧ кутӧмас, аслас сёрни серти, тӧдчис и сы кывъяс серти.
Чернокозов — партиялӧн крайком бюроса член да веськӧдлан котырса член.
Мучитана висьӧм — коклӧн гангрена — сотіс сылысь вынъяссӧ.
Чернокозов мустӧмтіс висьысь коксӧ, мый вӧсна сылы пӧшти воджын нин лои куйлыны вольпась вылын.
Сылы паныдӧн, думыштчӧмӧн папироснас тшынасиг, пукаліс Жигирёва.
Александра Алексеевна Жигирёвалы комын сизим арӧс, дас ӧкмыс во сійӧ партияын.
«Шурочка-металлистка», кыдзи шулісны сійӧс Питерса подпольеын, пӧшти нывкаӧн на тӧдмасис сибирскӧй ссылкакӧд.
Пызан дорас коймӧдыс — Паньков.
Античнӧй профиля ассьыс лӧсьыд юрсӧ копыртӧмӧн сійӧ лыддис немецкӧй журнал да шочиника лӧсьӧдыштавліс ныр вывсьыс зэв ыджыд рогӧвӧй ӧчки.
Тешкодь аддзыны, кыдзи тайӧ комын арӧса атлетыс ӧдва лэпталӧ кывзысьтӧм коксӧ.
Михаил Васильевич Паньков, редактор, писатель, Наркомпросса работник, тӧдӧ Европаӧс, тӧдӧ некымын суйӧрсайса кыв.
Сы юрӧ кольӧмаӧсь уна знаниеяс, и весиг абу ыштысь Чернокозов видзӧдіс сы вылӧ уважениеӧн.
— Тайӧ и эм жырса тэнад ёртыд? — ньӧжйӧник юаліс Чернокозовлысь Жигирёва да довкнитіс юрнас коляскалань, кӧні пукаліс Корчагин.
Чернокозов лэптіс юрсӧ газет весьтысь: чужӧмыс сылӧн кыдзкӧ пыр жӧ лои кыпыдджык.
— Да, тайӧ Корчагин.
Колӧ, медым ті, Шура, сыкӧд тӧдмасинныд.
Сылы висьӧмыс сюялӧма кӧлесаас бедьяс, а то эськӧ тайӧ зонмыс згӧдитчис миянлы сьӧкыд уджъясын.
Сійӧ первой поколениеса комсаысь.
Дженьыда кӧ шуны, ми кӧ зонсӧ поддержитам, — а ме тайӧс решиті, — то сійӧ кутас на уджавны.
Паньков кывзысьыштіс сы сёрниӧ.
— Мыйӧн сійӧ висьӧ? — сідз жӧ ньӧжйӧник юаліс Шура Жигирёва.
— Кызьӧд воясся коляс.
Сюрсалыас неладнӧ.
Ме тані врачкӧд сёрнитлі, и, гӧгӧрвоан, полӧны, мый контузияыс вайӧдас дзик вӧрзьыны вермытӧма.
Со ӧд мый!
— Ме ӧні вайӧда сійӧс татчӧ, — шуис Шура.
Тадзи заводитчис налӧн тӧдмасьӧм.
И эз тӧд Павел, мый Жигирёва да Чернокозов лоасны сылы дона йӧзӧн да мый сійӧс виччысян сьӧкыд висьӧмлӧн воясын найӧ лоӧны сылӧн первой мыджӧдӧн.
Олӧм муніс важног.
Тая уджаліс.
Корчагин велӧдчис.
Эз на удит сійӧ босьтчыны кружкӧвӧй уджӧ, кыдзи тӧдлытӧг суис выль несчастье.
Паралич жугӧдіс кокъяссӧ.
Ӧні сылы кывзысис сӧмын веськыд киыс.
Сійӧ вирӧдз курччаліс вомдоръяссӧ, кор, весьшӧрӧ мырсьӧм бӧрын, гӧгӧрвоис, мый ветлӧдлыны оз нин вермы.
Тая мужественнӧя дзебис ассьыс отчаяниесӧ да сылы отсавны вынтӧмлунсӧ.
А Павел шулывліс мыжамоз нюмъялӧмӧн:
— Миянлы, Таюша, колӧ юксьыны тэкӧд.
Ӧд сёрни эз вӧв татшӧмӧдзыс воны.
Та йылысь, нылук, ме талун думыштла кыдз колӧ.
Тая эз сет сылы сёрнитны.
Сьӧкыд вӧлі кутны синвасӧ.
Сыркъялӧмӧн бӧрдіс морӧс бердас Павеллысь юрсӧ топӧдӧмӧн.
Артём кывліс вокыслӧн выль несчастье йылысь, гижис мамыслы.
И Мария Яковлевна эновтіс ставсӧ да воис на дінӧ.
Кутісны овны куимӧн.
Старушка да Тая олісны дружнӧя.
Корчагин водзӧ велӧдчис.
Ӧти рытӧ, лёк тӧлын, Тая вайис юӧр аслас первойя вермӧм йылысь — горсоветса членлысь билет.
Сэксянь Корчагин шоча кутіс аддзывны сійӧс.
Санаторий кухнясянь, кӧні сійӧ вӧлі посудницаӧн, Тая мунліс женотделӧ, Сӧветӧ да воліс сёрӧн рытнас, мудзӧма, но впечатлениеясӧн тыр.
Матысмис сійӧс партияса кандидатӧ примитан лун.
Сійӧ лӧсьӧдчис сэк кежлӧ ыджыд волнениеӧн.
Но сэки воис выль беда.
Висьӧм вӧчис ассьыс делӧсӧ.
Терпитны позьтӧм висян биӧн сотчис Корчагинлӧн веськыд синмыс, сысянь и шуйгаыс.
И медводдзаысь аслас олӧмын Павел гӧгӧрвоис, мый сэтшӧмыс синтӧммӧм, — сьӧд кисеяӧн тупкыссис сы гӧгӧр ставыс.
Туй вомӧн шытӧг сувтіс аслас венны позьтӧмлуннас страшнӧй препятствие да тупкис туйсӧ.
Эз вӧв помыс мам да Тая шогсьӧмлы, а ачыс кӧдзыд спокойствиеӧн шуис:
«Колӧ виччысьлыны.
Збыльысь кӧ нин абу позянлуныс водзӧ муннысӧ, ставсӧ кӧ, мый вӧчӧма удж дорӧ бӧр воӧм могысь, бырӧдіс синтӧммӧмыс да стройӧ бӧр сувтӧмыс оз нин ло, колӧ помавны».
Корчагин гижис ёртъясыслы.
Ёртъяссяньыс воалісны письмӧяс, кодъяс корисны чорыдлунӧ да тыш водзӧ нуӧдӧм вылӧ.
Тайӧ сьӧкыд лунъясас Тая кыпыда да нимкодя юӧртіс:
— Павлуша, ме партияӧ кандидат.
И Павел, ячейкаӧн аслас радъясӧ выль ёртӧс примитӧм йылысь сылысь висьталӧмсӧ кывзіг, казьтыштіс ассьыс первойя партийнӧй воськовъяссӧ.
— И сідз, Корчагина ёрт, ми тэкӧд лоам комфракция, — сылысь кисӧ топӧдлігӧн шуис сійӧ.
Мӧд луннас сійӧ гижис письмӧ райкомса секретарлы да корис сійӧс пыравны ас ордас.
Рытнас керка дорас сувтіс няйтӧн резсьӧм автомобиль, и Вольмер, щӧка увсяньыс пельӧдзыс тошсялӧм, олӧма латыш, пыркӧдіс Корчагинлысь кисӧ.
— Но, кыдз олам?
Тэ нӧ мый татшӧм лёка кутан асьтӧ?
Чеччыв вай, ми тэнӧ пыр жӧ му вылӧ мӧдӧдам, — и сійӧ серӧктіс.
Корчагин ордын райкомса секретарь оліс кык час, вунӧдіс весиг, мый сылӧн рытъя сӧвещанньӧ.
Латыш ветлӧдліс жыр кузя, кывзіс Павеллысь волнуйтчана висьталӧмсӧ да помладорыс шуис:
— Шыбит тэ кружок йывсьыд сёрнитӧ.
Тэныд шойччыштны колӧ, а сэсся синъяс йывсьыд тӧдмавны.
Гашкӧ, эз на ставыс вош.
Не ветлыны-ӧ тэныд Мӧскуаӧ, а?
Тэ думыштлы...
Корчагин торкис сійӧс:
— Меным колӧны йӧз, Вольмер ёрт, ловъя йӧз!
Ме ӧткӧн ог вермы овны.
Ӧні ёнджыка мукӧддырйи дорысь колӧны.
Вай татчӧ том йӧзӧс, кодъяс зэв на томӧсь.
Найӧ тэнад сиктъясад шуйгавыв кусыньтӧны, коммунаӧ — налы колхозад дзескыд.
Комсаыд ӧд, на бӧрся кӧ он видзӧд, тшӧкыда думайтӧ уйкнитны цепь водзвылӧ.
Ме ачым сэтшӧм вӧвлі, тӧда.
Вольмер сувтіс.
— Тэ та йылысь кытысь тӧдмалін?
Ӧд талун на сӧмын районсянь вайисны тайӧ выльторсӧ.
Корчагин нюммуніс.
— Гашкӧ, помнитан менсьым гӧтырӧс?
Тӧрыт партияса кандидатӧ примитӧмаӧсь.
Сійӧ висьталіс.
— А, Корчагина, посудницаыс?
Сідзкӧ, сійӧ тэнад гӧтыр?
Ха, а ме эг и тӧд! — И, неуна думайтыштӧм бӧрын, Вольмер клопнитіс кинас аслас плешӧ. — Вот кодӧс ми тэныд ыстам — Берсенев Левӧс.
Бурджык ёрт оз сюр.
Ті весиг натура сертиныд ӧткодьӧсь.
Лоас мыйкӧ сэтшӧм высокӧй частотаа кык трансформатор кодь.
Ме, гӧгӧрвоан кӧ, монтёрӧн вӧвлі коркӧ, сы вӧсна и менам татшӧм кывъясыс, татшӧм сравнениеясыс.
Да Лев тэныд и радио лӧсьӧдас, радио кузяыд сійӧ профессор.
Ме, гӧгӧрвоан кӧ, сы ордын частӧкодь кык час войӧдз пукавла наушникӧн.
Гӧтыр весиг чайтны нин кутіс: кӧн пӧ тэ, пӧрысь чӧрт, вой-вой ветлыны кутін?
Корчагин нюмъялігтыр юаліс сылысь:
— Коді сэтшӧм Берсеневыс?
Вольмер котралӧмсьыс мудзӧмла пуксис улӧс вылӧ да висьталіс:
— Берсенев миян нотариус, но сійӧ сэтшӧм жӧ нотариус, кыдзи ме балерина.
Неважӧн на Лев вӧлі ыджыд работник.
Революционнӧй движениеын дас кыкӧд восянь, партияын Октябрсянь.
Гражданскӧй война дырйи гудйысис армейскӧй масштабын, ревтрибуналитіс Второй Коннӧйын;
Кавказ кузя утюжитіс еджыд тойясӧс.
Вӧвлі и Царицынын и Лунвылын, Ылі Асыввылын бергӧдліс республикаса Верховнӧй военнӧй судӧн.
Гумовтіс пӧсьсӧ синва петтӧдзыс.
Личкис зонтӧ туберкулёз.
Сійӧ Ылі Асыввывсянь — татчӧ.
Тані, Кавказын, вӧлі губсудын председательӧн, крайсудын предӧс вежысьӧн.
Тыыс висьмис дзикӧдз.
Ӧні кулӧм вылӧ вайӧдісны татчӧ.
Со кытысь миян сэтшӧм нотариусыс.
Должность сійӧ лӧнь, но, и лолалӧ.
Тан сылы надзӧник ячейка сетім, сэсся райкомӧ пыртім, политшкола сюйыштім, сэсся контрольнӧй комиссияӧ, сійӧ дзугсьӧм да каверзнӧй делӧяс кузя став ответственнӧй комиссияясын вежсьывтӧм член.
Тайӧ став кындзиыс, сійӧ охотник, сэсся сьӧлӧмсяньыс радейтӧ радио, и кӧть сылӧн ӧти тыыс абу, но сьӧкыд эскыны, мый сійӧ висьӧ.
Койӧ сысянь энергияӧн.
Сійӧ и кулӧ, кӧнкӧ, кытчӧкӧ райкомсянь судӧ котӧртігкості.
Павел торкис сійӧс ёся юалӧмӧн:
— Мыйла нӧ ті сідзи сійӧс тыртінныд уджӧн?
Сійӧ тіян дінын тані унджык уджалӧ воддза дорсьыс.
Вольмер кӧсӧйтліс Корчагин вылӧ читкыртӧм синсӧ.
— Вот сет тэныд кружок да ещӧ мыйкӧ, и Лев коркӧ шуас: «Мый ті сійӧс уджнас тыртанныд?»
А ачыс шуӧ: «Бурджык во овны пӧсь удж вылын, вит во больничнӧй положениеын олӧм дорысь».
Видзтыны йӧзӧс, тыдалӧ, сэки вермам, кор стрӧитам социализм.
— Сійӧтӧ вернӧ.
Ме сідзжӧ гӧлӧсуйта во олӧм вӧсна, вит во нюкырвидзӧм дорысь, но и тані ми корсюрӧ вывті лышкыдӧсь вын таргайтӧм вылад.
И сыын, ме ӧні гӧгӧрвоа, не сы мында героичность, мыйта стихийность да кывкуттӧм.
Ме сӧмын ӧні куті гӧгӧрвоны, мый эз вӧв менам некутшӧм право татшӧм лёка видзӧдны аслам дзоньвидзалун вылӧ.
Тыдовтчис, мый героикаыс сыын абу.
Вермис лоны, ме ещӧ кутчыси на эськӧ некымын во, не кӧ эськӧ тайӧ спартанствоыс.
Ӧти кывйӧн кӧ, левизналӧн челядь висьӧм — со ӧти медся ыджыд опасность менам положениеын.
«Вот шуӧ жӧ, а сувтӧд сійӧс кок йылас — вунӧдас свет вывсьыс ставсӧ», — думыштіс Вольмер, но чӧв оліс.
Аски рытнас Павел дорӧ воис Лев.
Торйӧдчисны найӧ войшӧрын.
Выль приятель дінысь Лев муніс сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧ аддзис уна во сайын воштӧм вокӧс.
Асывнас керка вывті ветлӧдлісны йӧз, крепиталісны радиомачта, а Лев, аслас кольӧм олӧмсьыс интереснӧй эпизодъяс висьтавліг, монтажничайтіс патераын.
Павел эз аддзы сійӧс, но Тая висьталӧм серти тӧдіс, мый Лев — югыд синъяса блондин, стройнӧй, тэрыб вӧраса, буретш сэтшӧм, кутшӧмӧн сійӧс и чайтіс Павел тӧдмасян первойя кадсяньыс жӧ.
Рӧмдігӧн жырйын ӧзйисны куим «микро».
Лев торжественнӧя сетіс Павеллы наушникъяс.
Эфирын ыджыдаліс шыяслӧн хаос.
Лэбачьяс моз чирксісны портовӧй «морзянкаяс», кӧнкӧ (тыдалӧ, матын саридз вылын) полосуйтіс пароходнӧй «искровик».
Сійӧ зыкъяс да шыяс гудырысь вариометрлӧн катушка аддзис да кыскис спокойнӧй да увереннӧй гӧлӧс:
Ичӧтик аппарат аслас антеннаӧн кыйис квайтымын станция мирысь.
Олӧм, кодысь Павелӧс вӧлі торйӧдӧма, пырӧдчис стальнӧй мембрана пыр, да сійӧ кыліс сылысь вынйӧра лолалӧмсӧ.
Мудзӧм Берсенев аддзис, кыдзи ӧзйисны Павеллӧн синъясыс, да нюммуніс.
Ыджыд керкаын узьӧны.
Мыйкӧ шӧпкӧдӧ унйывсьыс Тая.
Сёрӧн локтіс сійӧ гортас, мудзӧма да кынмӧма.
Этша аддзывлӧ сійӧс Павел.
Кымын ёнджыка сійӧ босьтчӧ уджӧ, сымын этшаджык кольӧны прӧст рытъяс, и Павеллы мӧвп вылас усьлӧны Берсеневлӧн кывъясыс:
«Большевиклӧн кӧ гӧтырыс — партия кузя ёрт, найӧ шоча аддзывлӧны ӧта-мӧднысӧ.
Тані кык бур: оз дӧзмӧдчыны ӧта-мӧдныслы, и зыксьыныс некор!»
Мый нӧ сійӧ вермас паныд шуны?
Тайӧс колӧ вӧлі виччысьны.
Вӧліны лунъяс, кор Тая рытывбыд вӧвлі сы дінын.
Сэк вӧлі унджык шоныдлуныс, унджык нежностьыс.
Но сэки сійӧ вӧлі сӧмын пӧдругаӧн, гӧтырӧн, ӧні жӧ сійӧ воспитанница да партия кузя ёрт.
Сійӧ гӧгӧрволіс, мый кымын ёна кутас быдмыны Тая, сымын этша часъяс лоас сетӧма сылы, и примитіс сійӧс кыдзи коланаӧс.
Павеллы сетісны кружок.
Керкаын рытъясын бара лои шума.
Том йӧзкӧд коллялӧм часъясыс Павеллы вӧліны ыджыд зарядкаӧн.
Мукӧд кадъясас мамыс кызмырдӧн мырддьывліс сылысь наушниксӧ, мед вердыштны сійӧс.
Радио сылы сетліс сійӧс, мый мырддис синтӧммӧмыс, — велӧдчыны позянлун, и преградаяс тӧдтӧм тайӧ зільӧмас вунӧдліс телӧсӧ сотысь мучитан висьӧмъяссӧ, вунӧдліс синъяссьыс пӧжарсӧ да став суровӧй олӧмсӧ.
Кор антенналӧн югӧр вайис Магнитостройсянь юӧр том братва подвигъяс йылысь, коді кимовскӧй знамя улын вежис Корчагинлысь поколениесӧ, Павел вӧлі ёна шуда.
Син водзас сувтліс пурга — лёк, кыдзи кӧин чукӧр, Уралса веж морозъяс.
Омлялӧ тӧв, а турӧба войын комсомолечьяслӧн мӧд поколениеысь отряд дугӧвӧй пӧнаръяс пӧжарын стеклӧалӧ гигантскӧй корпусъяслысь вевтсӧ, спасайтӧ мирӧвӧй комбинатлысь первойя цехъяссӧ лымйысь да кӧдзыдысь.
Ичӧтӧн кажитчис вӧрса стройка, кӧні тышкасис пургакӧд Киевса комсалӧн первойя поколение.
Быдмис канму, быдмисны и йӧз.
А Днепр вылын ваыс шыблавліс стальнӧй мыджӧдъяссӧ да ыльӧбтіс машинаяс да йӧз вылӧ.
И бара комса шыбитчыліс стихиялы паныд да узьӧм ни шойччӧм тӧдтӧг кык лунъя яр тыш бӧрын бӧр йӧршитіс стихиясӧ стальнӧй мыджӧдъяс сайӧ.
Тайӧ ыджыд тышас медводзын муніс комсомоллӧн выль поколение.
Геройяс нимъяс пиысь Павел нимкодьпырысь кыліс Игнат Панкратовлысь рӧднӧй ним.
Ӧкмысӧд глава
Некымын лун Мӧскуаын найӧ олісны ӧти учреждениеса архив кладӧвӧйын, кодлӧн начальникыс отсаліс меститны Корчагинӧс специальнӧй клиникаӧ.
Сӧмын ӧні Павел гӧгӧрвоис, мый лоны стойкӧйӧн, кор тэнад эм вына телӧ да томлун, тӧдчымӧн кокни да прӧстӧ, но сулавны ӧні, кор олӧмыс топӧдӧ кӧрт кабырӧн, — честь делӧ.
Колис воӧн-джынйӧн сійӧ кадсяньыс, кодӧс Корчагин колляліс архив кладӧвӧйын.
Дас кӧкъямыс тӧлысь чӧж висьтавны позьтӧм страданиеяс.
Клиникаын профессор Авербах веськыда висьталіс Павеллы, мый син бурдӧдны оз позь.
Дыр мысти, кор дугдас воспалениеыс, хирургия видлас оперируйтны синаканьяссӧ.
Воспалениесӧ ӧлӧдӧм могысь тшӧктісны примитны хирургическӧй мераяс.
Юалісны сылысь согласие, и Павел лэдзис вӧчны ставсӧ, мый аддзасны коланаӧн врачьяс.
Операционнӧй пызан вылын колльӧдан часъяс, кор ланцетъяс парсалісны сьылісӧ, паращитовиднӧй железа перйигӧн, куимысь инмӧдчыліс сы дінӧ аслас сьӧд борднас смерть.
Но олӧмыс Корчагинын кутчысис чорыда.
Тая аддзывліс ассьыс другсӧ виччысян страшнӧй часъяс бӧрын дзик кельыдӧс, но кыпыдӧс да, кыдзи и пыр, лӧньӧс-меліӧс.
— Эн тӧждысь, нывка, менӧ абу сэтшӧм кокни вины, ме ещӧ кута на овны да бузотёритны, кӧть нин медым велӧдчӧм эскулапъяслӧн арифметическӧй арталӧмъяслы лёквылӧ.
Найӧ быдтор кузя правӧсь менам дзоньвидзалун йылысь, но найӧ ёна ӧшибайтчӧны, кор гижӧны документ, мый менам сё процент вылӧ воши уджавны верманлун.
Ми ещӧ тайӧс видзӧдлам на.
Павел бӧрйис зумыд туй, код кузя шуис сувтны выль олӧм стрӧитысьяс радӧ.
Помасис тӧв, тулыс восьталіс ӧшиньяс, и виртӧммӧм Корчагин, медбӧръя операцияысь ловйӧн кольӧм мысти, гӧгӧрвоис, мый сэсся клиникаӧ кольччыны сійӧ оз вермы.
Овны сы мында тӧлысь йӧз страданиеясӧн кытшалӧмӧн, висьысьяс ойгӧм да лыддьӧдлӧм шы улын, вӧлі тӧдчымӧн сьӧкыдджык аслас личнӧй страдайтӧм дорсьыс.
Выль операция вӧчны вӧзйӧм вылӧ сійӧ вочавидзис кӧдзыда:
— Пом.
Месянь тырмас.
Ме наукалы сеті нин мыйтакӧ вирӧс, а сійӧ, мый колис, меным колӧ мӧдтор вылӧ.
Сійӧ жӧ лунӧ Павел гижис ЦК-ӧ письмӧ. Сійӧ корис отсавны сылы кольччыны Мӧскуаӧ, кӧні уджалӧ сылӧн пӧдругаыс, сы вӧсна мый водзӧвылӧ сылӧн скитайтчӧмыс некутшӧм пӧльза оз сет.
Первойысь сійӧ шыӧдчис партия дорӧ отсӧгла.
Сійӧ письмӧ вылӧ вочакыв пыдди Моссовет сетіс сылы жыр.
Павел эновтіс клиника ӧти кӧсйӧмӧн — сэсся сэтчӧ не бергӧдчывны.
Кропоткинскӧй уличаса лӧнь переулокын ичӧтик жыр кажитчис зэв бурӧн.
И тшӧкыда Павел, войясын садьмывлігӧн, эз эскыв, мый клиника коли сэтчӧ, кытчӧкӧ бӧрӧ.
Тая вуджис партияса членӧ.
Уджын настойчивӧй, сійӧ, аслас личнӧй олӧмын став трагедия вылӧ видзӧдтӧг, эз кольччы ударницаясысь, и коллектив дӧверитіс тайӧ этша сёрниа работницаыслы: сійӧс вӧлі бӧрйӧма фабкомса членӧ.
Большевикӧн лоӧм пӧдруга вӧсна гордостьыс небзьӧдіс Павеллысь сьӧкыд положениесӧ.
Сійӧс воліс видлыны командировкаӧ локтӧм Бажанова.
Сёрнитісны дыр.
Павел пӧся висьтавліс сійӧ туй йылысь, код кузя сійӧ регыд бӧр сувтас боечьяс радӧ.
Бажанова казяліс Корчагин кӧсичаясысь эзысь визь да надзӧник шуис:
— Аддза, олӧмныд абу кокниа.
Но ті век жӧ на абу воштӧмныд куслытӧм энтузиазмнытӧ.
Мый нӧ сэсся?
Сійӧ бур, мый ті решитід заводитны удж, код вылӧ лӧсьӧдчид вит во.
Но кыдз нӧ ті кутад уджавны?
Павел бурӧдана нюммуніс:
— Аски меным ваясны картонысь вундӧм транспарант.
Сытӧг ме гижны ог вермы.
Строкаыс кайӧ строка вылӧ.
Ме дыр корси петан туйсӧ да аддзи — картонысь вундӧм тасъяс оз сетны менам карандашлы петны веськыд строкаысь.
Гижны, гижӧдтӧ аддзытӧг, сьӧкыд, но абу дзик позьтӧм.
Ме убедитчи сыын.
Зэв дыр нинӧм эз артмыв, но ӧні ме заводиті гижны надзӧник, гижа старайтчӧмӧн быд шыпас, и артмӧ вель бура.
Павел заводитіс уджавны.
Сійӧ думыштіс гижны повесть Котовскийлӧн героическӧй дивизия йылысь.
Нимыс воис ачыс:
Тайӧ лунсянь сылӧн став олӧмыс вуджис небӧг лӧсьӧдӧм вылӧ.
Ньӧжйӧник, строчка бӧрся строчка, чужисны лист бокъяс.
Образъяс власьт улын оліг да творческӧй мучение первойяысь переживайтіг, кор сэтшӧм отчётливӧя чувствуйтан вунӧдлытӧм, яръюгыд картинаяссӧ, эз удайтчыв вуджӧдны бумага вылӧ да строкаясыс артмисны бледӧсь, биысь да страстьысь лишитӧмаӧсь, сійӧ вунӧдліс став йывсьыс.
Ставсӧ, мый гижис, сылы колӧ вӧлі помнитны кывйысь кывйӧ.
Сюрӧссӧ воштӧмыс торкис уджсӧ.
Мамыс полӧмӧн видзӧдіс пиыс удж вылӧ.
Уджалан процессын сылы ковмыліс паметьсьыс лыддьывны быдса лист бокъяс, мукӧддырйиыс весиг быдса главаяс, и ӧткымынысь мамыслы кажитчыліс, мый пиыс сылӧн йӧймис.
Кор сійӧ гижис, мам эз решайтчыв матыстчыны сы дінӧ да, сӧмын усьӧм листъяс джоджысь ӧктігӧн, шулывліс полігтырйи:
— Тэ эськӧ мед мыйкӧ мӧдтор вӧчин, Павлуша.
А то кыдз нӧ позьӧ гижны помтӧг...
Сійӧ сераліс сьӧлӧмсяньыс мамыс полӧм вылын да эскӧдліс старушкасӧ, мый сійӧ эз на дзикӧдз вошты вежӧрсӧ.
Думыштӧм небӧгысь куим глава вӧлі помалӧма.
Павел найӧс ыстіс Одессаӧ важ котовечьяслы донъялӧм вылӧ да регыд насянь воис письмӧ бур отзывъясӧн, но рукописьыс бӧр воигас почта вылын вошӧма.
Квайт тӧлысся удж воши.
Тайӧ вӧлі сылы ыджыд ударӧн.
Ёна шогсьӧмӧн жалитіс сійӧ, мый ыстіс ӧтка экземпляр, аслыс копия кольтӧг.
Сійӧ висьталіс Леденёвлы аслас воштӧм йылысь.
— Мыйла тэ сэтшӧм виччысьтӧг вӧчин?
Успокоитчы, ӧні нинӧм нин видчыны.
Заводит выльысь.
— Но, Иннокентий Павлович!
Воштӧма квайт тӧлысся удж.
Сійӧ быд лун кӧкъямыс час чӧж ёна уджалӧм!
Вот кӧні паразитъясыс, мед найӧ лоӧны куимпӧв проклятӧсь!
Леденёв зільліс сійӧс успокоитны.
Ковмис ставсӧ заводитны выльысь.
Леденёв судзӧдіс бумага.
Отсаліс печатайтны гижӧмъяссӧ.
Тӧлысьӧн-джынйӧн мысти бӧр чужис первойя глава.
Корчагинкӧд ӧти патераын оліс Алексеевъяслӧн семья.
Ыджыдджык пиыс, Александр, уджаліс карса комсомоллӧн ӧти райкомын секретарӧн.
Сылӧн вӧлі дас кӧкъямыс арӧса чой Галя, коді помаліс фабзавуч.
Галя вӧлі кыпыд оласа ныв.
Павел тшӧктіс мамыслы сёрнитны сыкӧд, оз-ӧ сӧгласитчы сійӧ отсасьны сылы «секретарь» пыдди.
Галя ыджыд окотаӧн сӧгласитчис.
Сійӧ локтіс, нюмъялысь да мелі, и, кор тӧдмаліс, мый Павел гижӧ повесть, шуис:
— Ме сьӧлӧмсянь кута отсавны тэныд, Корчагин ёрт.
Тайӧ ӧд абу патераясын сӧстӧмлун кутӧм йылысь батьлысь гажтӧм циркуляръяссӧ гижӧмыд.
Тайӧ лунсяньыс литературнӧй уджъяс мӧдісны кыкпӧв ӧдйӧджык.
Тӧлысьӧн вӧлі вӧчӧма сэтшӧм уна, мый Павел весиг шензис нин.
Галя аслас ловъя участиенас да сочувствиенас отсаліс уджавны сылы.
Лӧня кышӧдчис Галялӧн карандашыс бумага кузя — и сійӧс, мый сылы торъя ёна кажитчыліс, сійӧ лыддьывліс некымынпӧв, ёна нимкодясис успехнас.
Керкаын сійӧ вӧлі пӧшти ӧтнас, коді эскис Павел уджлы.
Мукӧдъяслы кажитчис, мый нинӧм оз артмы да Павел сӧмын зільӧ мыйӧнкӧ тыртны ассьыс прӧст кадсӧ.
Воис Мӧскуаӧ командировкаӧ ветлысь Леденёв да, первойя главаяссӧ лыддьӧм бӧрын, шуис:
— Водзӧ уджав, друг!
Победаыс миян сайын.
Тэнад ещӧ лоӧны на ыджыд радлунъяс, Павел ёрт.
Ме чорыда эска, мый стройӧ бӧр сувтӧм йылысь тэнад мечтаыд регыд пӧртсяс олӧмӧ.
Эн вошты лачатӧ, пиук!
Старик мунліс удовлетворитчӧмӧн: сійӧ пыр аддзывліс Павелӧс тыр энергияӧн.
Волывліс Галя, кышӧдчис бумага вывті сылӧн карандашыс, быдмылісны вунӧдны позьтӧм кольӧм кад йылысь кыв радъяс.
Сійӧ минутъясӧ, кор Павел думыштчывліс, сюрліс казьтыланторъяс власьт улӧ, Галя видзӧдіс, кыдзи дрӧгнитлывлӧны сылӧн синлысъясыс, кыдзи вежласьӧны синъясыс да петкӧдлӧны мӧвпъяслысь вежласьӧмсӧ, и кыдзкӧ эз эскыссьы, мый сійӧ оз аддзы: ӧд сӧстӧм, чусмытӧм синаканьясас вӧлі олӧм.
Удж помалӧм бӧрын сійӧ лыддьывліс лунся гижӧмторсӧ да казявліс, кыдзи сійӧ, пель чошкӧдӧмӧн кывзігас, зумыштчывліс.
— Мый ті зумыштчинныд, Корчагин ёрт?
Ӧд гижӧма жӧ бура.
— Абу сідз, Галя, лёка гижӧма.
Удайтчытӧм лист бокъяс бӧрын заводитліс гижны ачыс.
Транспарантлӧн векньыдик тасӧн дорӧм вӧсна мукӧддырйиыс эз выдерживайтлы — эновтліс.
И сэки сылысь синсӧ мырддьысь олӧм вылӧ помтӧм скӧрлунӧн чегъяліс карандашъяссӧ, а курччалӧм паръяс вылас тыдовтчылісны вир войтъяс.
Удж помас мукӧддырся серти тшӧкыдджыка кутісны нетшкысьны узьтӧм воля тискияссьыс запретитӧм чувствояс.
Вӧлі запретитӧмаӧсь шогсьӧм да мортлӧн пӧсь да нежнӧй прӧстӧй чувствояс, кодъяслӧн олӧм вылӧ право эм пӧшти быд мортлӧн, но не сылӧн.
Сійӧ кӧ эськӧ сетчис кӧть на пиысь ӧтилы, делӧыс помасис эськӧ трагедияӧн.
Сёрӧн рытъяснас волывліс фабрикасянь Тая да, Мария Яковлевнакӧд джын гӧлӧсӧн некымын кывйӧн шыбитчӧм бӧрын, водліс узьны.
Помалӧма медбӧръя глава.
Кымынкӧ лун Галя лыддис Корчагинлысь повестьсӧ.
Аски рукописьсӧ лоӧ мӧдӧдӧма Ленинградӧ, обкомса культпропӧ.
Сэні кӧ сетасны небӧглы «олӧмӧ туй», сійӧс ыстасны издательствоӧ — и сэки...
Тревожнӧя тіпкис сьӧлӧм.
Сэки... выль олӧмлӧн заводитчӧм, кодӧс шедӧдӧма уна вояс чӧжӧн сьӧкыда уджалӧмӧн.
Небӧглӧн судьбаыс решайтіс Павеллысь судьбасӧ.
Рукопись кӧ лоӧ разгромитӧма, сэки кусас сылӧн медбӧръя кыа.
Неудачаыс жӧ кӧ лоас частичнӧй, сэтшӧмӧн, кодӧс позьӧ бырӧдны ас вылын водзӧ уджалӧмӧн, сійӧ пырысь-пыр заводитас выль наступление.
Мам нуис сьӧкыд тубрассӧ почта вылӧ.
Пуксисны вывті ёна виччысян лунъяс.
Некор на ещӧ аслас нэмын Корчагин эз виччысьлы письмӧяс тадзи терпитны вермытӧг, кыдзи тайӧ лунъясас.
Павел оліс асъя почтасянь рытъяӧдз.
Ленинград чӧв оліс.
Издательстволӧн чӧв олӧмыс кутіс лоны угрожающӧйӧн.
Лунысь лун век ёнджыка виччысис поражение, и Корчагин шуис аслыс, мый небӧгсӧ дзикӧдз примиттӧмыс лоас сылы гибельӧн.
Сэки сэсся водзӧ оз позь овны.
Нинӧмӧн.
Сэтшӧм кадъясас казьтывліс саридз дорысь карсайса парк, да ещӧ и ещӧ бара сувтліс юалӧм:
«Ставсӧ-ӧ вӧчин тэ, мед мынтӧдчыны кӧрт кытшысь, мед бӧр сувтны стройӧ, вӧчны ассьыд олӧмтӧ пӧлезнӧйӧн?»
И вочавидзліс:
«Да, кажитчӧ, ставсӧ!»
Уна лун мысти, кор виччысьӧмыс лои нин терпитны позьтӧмӧн, мамыс, письыс не омӧльджыка волнуйтчигтыр, жырйӧ пыригмозыс горӧдіс:
— Почта Ленинградсянь!!!
Тайӧ вӧлі обкомсянь телеграмма.
Бланк вылын некымын оръясяна кывъяс: «Повестьтӧ пӧся ошкӧма.
Лӧсьӧдчӧны издайтны.
Чолӧмалам победаӧн».
Сьӧлӧм тшӧкыдджыка кутіс тіпкыны.
Со сійӧ, заветнӧй мечта, коді лои збыльӧн.
Орӧдӧма кӧрт кытшсӧ, и сійӧ бара — выль оружиеӧн нин — бӧр заводитіс сувтны стройӧ да олӧмӧ.